ÀÂÈÒÎÕÎË
ÀÂÈ-ÒÎÕÎË Èñòîðè÷åñêè ñáîðíèê òîì II ÍÎÂÈßÒ ÏÐÎ×ÈÒ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÄÐÅÂÍÎÑÒ
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÀÂÈ-ÒÎÕÎË ® ©Ñúñòàâèòåëñòâî ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ
Ïîä ðåäàêöèÿòà íà Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ Êîðåêòîð Ïåòúð Í. Ïåòðîâ © Èçäàâà ñäðóæåíèå ÀÂÈÒÎÕÎË Âñè÷êè ïðàâà çàïàçåíè Ñîôèÿ _2006 ïå÷àò ÈÊ Âèäåëèí ISBN-10: 954-8925-35-4 ISBN-13: 978-954-8925-35-8
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÍÎÂÈßÒ ÏÐÎ×ÈÒ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÄÐÅÂÍÎÑÒ
Èñòîðè÷åñêè ñáîðíèê òîì II
ÀÂÈ-ÒÎÕÎË Ñúñòàâèòåëñòâî ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ Ïîä ðåäàêöèÿòà íà Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ
Ñäðóæåíèå ÀÂÈ-ÒÎÕÎË Ñîôèÿ 2006 ã. !
ÀÂÈÒÎÕÎË
"
ÀÂÈÒÎÕÎË ÏÐÅÄÃÎÂÎÐ Óâàæàåìè ÷èòàòåëþ,Àâè-òîõîë-òîì II èìà çà çàäà÷à äà äîïúëíè ïðàçíîòèòå â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ íàé-âå÷å â ÷àñòòà º çà äðåâíèòå áúëãàðè, êàòî äàâà ãëàñíîñò íà òåîðèè è òåìè, êîèòî áÿõà èëè è äíåñ ñà òàáó çà àêàäåìè÷íè è íàó÷íîïîïóëÿðíè èñòîðè÷åñêè èçäàíèÿ. Íåêà íàïîìíèì, ÷å â ïîñëåäíèòå 100 ãîäèíè íàøàòà èñòîðèÿ å ïîâëèÿíà îò ÷óæäè èäåè, êàòî ñëàâÿíî-òþðêñêàòà òåîðèÿ çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå, êîÿòî âëàñòâà è äîñåãà, è ñ ìàëêèòå ïðîìåíè â ïîñëåäíî âðåìå ñ ò. íàð. Ïàìèðñêà òåîðèÿ ñå êàçâà ñàìî ÷àñò îò èñòèíàòà, à êàêòî å èçâåñòíî, ïîëîâèí èñòèíà íÿìà. Òîì II ñúäúðæà íàé-äîáðèòå è èíòåðåñíè ìàòåðèàëè îò 2001 2004 ãîäèíà íà ñï. Àâè-òîõîë, êàòî íÿêîè îò ñòàòèèòå ñà äîïúëíåíè ñ íîâè ôàêòè ïî òåìèòå. Ìàòåðèàëèòå ñà äàäåíè â òÿõíàòà õðîíîëîãè÷íà ïîñëåäîâàòåëíîñò è òàêà ÷èòàòåëÿò ùå âèäè ðàçâèòèåòî è åâîëþöèÿòà íà òåìèòå ïî áúëãàðñêàòà äðåâíîñò. Ñáîðíèêúò ñúäúðæà èçñëåäâàíèÿòà íà õîðà ñ ðàçëè÷íè ïðîôåñèè - èñòîðèöè, ëåêàðè, àðõèòåêòè, þðèñòè,åòíîëîçè, ñïåöèàëèñòè ïî áîéíè èçêóñòâà è äð. Âñè÷êè òå ñà âîäåíè îò ðîäîëþáèâè ïîäáóäè è ñ èçñëåäâàíèÿòà èì áè ñå ãîðäÿëà âñÿêà ñòðàíà. Ó íàñ íà òàêèâà õîðà îáà÷å òèòóëóâàíèòå êàçèîííè èñòîðèöè ãëåäàò êúäå âèñîêîìåðíî, êúäå ãè íàðè÷àò ðîìàíòèöè èëè êàçâàò: Îñòàâåòå íà íàñ, ïðîôåñèîíàëèñòèòå, äà ñå çàíèìàâàìå ñ íàóêàòà èñòîðèÿ, à âèå, ëàèöèòå, ÿ îñòàâåòå... Íî èñòîðèÿòà îòäàâíà âå÷å íå å ñàìî íàó÷àâàíå è öèòèðàíå íà òîçè èëè îíçè õðîíèñò, îòðàçèë ñóáåêòèâíî äàäåíè ñúáèòèÿ.  ìíîãî ñëó÷àè îïèñàíèòå ñúáèòèÿ ñà òàêèâà, êàêâèòî ìó å áèëî íàðåäåíî äà ãè çàïèøå (âàæè îñîáåíî çà âèçàíòèéñêèòå õðîíèñòè - ëþáèìè èçâîðè çà íàøèòå èñòîðèîãðàôè). Èñòîðèÿòà âå÷å îòäàâíà å èíòåðäèñöèïëèíàðíà íàóêà, îáõâàùàùà â îáîáùåí àíàëèç âñè÷êè îòêðèòèÿ íà àðõåîëîãèÿòà,êðèìèíàëèñòèêàòà,èñòîðè÷åñêèòå õðîíèêè, ëèíãâèñòèêàòà, ñòîïàíñêàòà êóëòóðà, âîåííîòî äåëî, ìåäèöèíñêàòà àíòðîïîëîãèÿ, ãåíåòèêàòà, åòíîãðàôèÿ è ôîëêëîð è ïð. Òàêà àíàëèçèðàíè è îáîáùåíè, ñå ïîëó÷àâàò íàé-äîáðè ïðåäñòàâè è ðåçóëòàòè çà èçñëåäâàíîòî èñòîðè÷åñêî ñúáèòèå, àðõåîëîãè÷åñêà íàõîäêà è ïð. À òîâà ó íàñ íà ïðàêòèêà ñå ïðàâè ñàìî îò àìàòüîðèòå.  òîçè ðåä íà ìèñëè áèõ öèòèðàë ×àðëç Õàïãóä - àâòîð íà êíèãàòà Êàðòè íà äðåâíè ìîðñêè êðàëå, â êîÿòî èçíàñÿ äîêàçàòåëñòâà çà ñúùåñòâóâàíåòî íà ðàçâèòà öèâèëèçàöèÿ îò Ëåäíèêîâàòà åïîõà: .... è òúé êàòî âÿðâàì, ÷å íåðåøåíèòå çàäà÷è ñà ìíîãî ïî-äîáðè ñòèìóëàòîðè çà èíòåëåêòà è âúîáðàæåíèåòî, îòêîëêîòî ïîçíàòèòå òåìè, ôèãóðèðàùè â ó÷åáíèöèòå. Îñâåí òîâà ñúì óáåäåí, ÷å àìàòüîðúò èãðàå ìíîãî ïî-âàæíà ðîëÿ â íàóêàòà, îòêîëêîòî îáèêíîâåíî ìó ñå ïðèçíàâà. Ïðåïîäàâàì èñòîðèÿ íà íàóêàòà è çíàÿ êàê íàé-ðàäèêàëíèòå îòêðèòèÿ (ïîíÿêîãà íàðè÷àíè ïðîáèâè) ñðåùàò îæåñòî÷åíà ñúïðîòèâà îò ñòðàíà íà äîêàçàíèòå åêñïåðòè â çàñåãíàòàòà îáëàñò. Ôàêò å, ÷å âñåêè ó÷åí å àìàòüîð, êîãàòî çàïî÷âà íåùî íîâî. Êîïåðíèê, Íþòîí, Äàðâèí ñà áèëè àìàòüîðè, êîãàòî íàïðàâèëè îñíîâíèòå ñè îòêðèòèÿ. È åäâà ñëåä äúëãè ãîäèíè óïîðèòà ðàáîòà ñå óòâúðäèëè êàòî ñïåöèàëèñòè â îáëàñòèòå, ñúçäàäåíè îò òÿõ. Ñïåöèàëèñòúò îáà÷å, êîéòî çàïî÷âà ñ íàó÷àâàíåòî íà ñòîðåíîòî ïðåäè íåãî, èìà ìàëêî øàíñîâå äà ïîëîæè íà÷àëîòî íà íåùî íàèñòèíà íîâî. Åêñïåðòúò å ÷îâåê, êîéòî çíàå âñè÷êî èëè ïî÷òè âñè÷êî, è îáèêíîâåíî ñìÿòà, ÷å ìó å èçâåñòíî âñè÷êî âàæíî â ñúîòâåòíàòà îáëàñò. À äîðè äà íå ñìÿòà, ÷å çíàå âñè÷êî, òî íàé-ìàëêîòî å ñèãóðåí, ÷å îñòàíàëèòå çíàÿò ïî-ìàëêî îò íåãî, à àìàòüîðèòå - àáñîëþòíî íèùî. È çàòîâà èçïèòâà íå îñîáåíî ìúäðî ïðåçðåíèå êúì àìàòüîðè, âúïðåêè ôàêòà, ÷å èìåííî íà òÿõ ñå äúëæàò áåçáðîé âàæíè îòêðèòèÿ âúâ âñè÷êè îáëàñòè íà íàóêàòà. Òàêà íàïðèìåð Äæåéìñ Êåìáúë, ðàáîòèë íà ìëàäèíè ñ Òîìàñ Åäèñúí, ðàçêàçâà êàê ïðè äèñêóñèÿ çà íÿêàêúâ îñîáåíî çàïëåòåí ïðîáëåì Åäèñúí çàÿâèë, ÷å âúïðîñúò å ïðåêàëåíî ñëîæåí çà ñïåöèàëèñò. Íàé-äîáðå å, êàçàë òîé, äà èç÷àêàìå äà ãî ðåøè íÿêîé àìàòüîð... Òîçè ñáîðíèê ñúñ ñâîèòå ðàçíîîáðàçíè òåìè äàâà ñâåòëèíà âúðõó ìíîãî íåðåøåíè äîñåãà ïðîáëåìè, çàäàâà è îòãîâàðÿ íà âúïðîñè, íåçàñåãíàòè îò îôèöèàëíàòà íè èñòîðèîãðàôèÿ, êàêòî è ïðåäëàãà íîâè õèïîòåçè è ñèãóðíî ùå ïðåäèçâèêà äèñêóñèÿ, à áåç ñïîð è äèñêóñèÿ íÿìà ðàçâèòèå â íèêîÿ íàóêà. Èñòîðèÿòà çà ñúæàëåíèå å íàé-ïîëèòèçèðàíàòà íàóêà è òîâà ïîëîæåíèå ïðîäúëæàâà è äíåñ.  ïîòâúðæäåíèå íà òîâà Âè ïðåäëàãàìå ÷àñò îò ïðåäãîâîðà íà Èñòîðèÿ íà ìåäèöèíàòà â Áúëãàðèÿ ïîä ðåäàêöèÿòà íà ïðîô. ä-ð Â. Ïàâëîâà è êîëåêòèâ - 1980 ã. ...Íî áúëãàðñêèòå èñòîðèöè - ìàðêñèñòè íèòî çà ìîìåíò è íè â íàé-ìàëêà ñòåïåí íèêîãà è íèêúäå íå ñà èçïàäàëè â êàêúâòî è äà å, äîðè è ñ íàé-äàëå÷åí îòåíúê, íàöèîíàëèçúì èëè øîâèíèçúì. Òúêìî îáðàòíî. Òå ñå ãîðäåÿò ïðåäè âñè÷êî ñ âåëèêèòå ïðîãðåñèâíè èíòåðíàöèîíàëíè òðàäèöèè íà áúëãàðñêàòà êóëòóðà è íàó÷íà èñòîðèÿ, êîåòî íåèçáåæíî è çàêîíîìåðíî, ïî åñòåñòâåíî ëîãè÷åí ïúò, ñå ïðåâúðíàõà â íàøè äíè â îáðàçåö íà ñîöèàëèñòè÷åñêè èíòåðíàöèîíàëèçúì â äåéñòâèå, â ëèöåòî íà áúëãàðîñúâåòñêàòà äðóæáà è òâîð÷åñêî ñúòðóäíè÷åñòâî ñ ó÷åíèòå íà öÿëàòà ñîöèàëèñòè÷åñêà îáùíîñò. Íàøèòå èçòúêíàòè ó÷åíè èñòîðèöè, àðõåîëîçè, åòíîãðàôè è àíòðîïîëîçè ïî íåîïðîâåðæèì íà÷èí îòõ-
#
ÀÂÈÒÎÕÎË âúðëèõà íåíàó÷íèòå è ðåàêöèîííè òåîðèè çà óæ íåñëàâÿíñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå, êàòî ñúçäàäîõà ñòðîéíà íàó÷íî àðãóìåíòèðàíà òåîðèÿ çà åòíîãåíåçèñà íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò, ðúêîâîäåéêè ñå îò ìàðêñèñòêàòà ìåòîäîëîãèÿ. Îáîñíîâàí å èçâîäúò, ÷å áúëãàðñêèÿò íàðîä å îáðàçóâàí îò òðè îñíîâíè ïëåìåííè ãðóïè: òðàêè, ïðàáúëãàðè è ñëàâÿíè, êàòî ïðè òîâà ñëàâÿíèòå îïðåäåëÿò íàé-ñúùåñòâåíîòî, íàé-õàðàêòåðíîòî â áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò è çàòîâà íàøèÿò íàðîä å íàðîä ñëàâÿíñêè. Äîêàòî â åòíîãåíåòè÷íî ãëåäèùå ïðàáúëãàðèòå ñà åäíà îò òðèòå îñíîâíè ÷åðòè íà áúëãàðñêèÿ íàðîä, òî îò àíòðîïîëîãè÷íî ãëåäèùå òå íå ïðåäñòàâëÿâàò íàé-âàæíàòà ìó êîìïîíåíòà... ...Âúîáùå â ñâîÿ åòíîãåíåçèñ áúëãàðñêèÿò íàðîä âêëþ÷âà ïîâå÷å îò 40 ïëåìåíà è íàðîäè, è òî ïàê àêî ñå ñìÿòàò ñàìî êîìïîíåíòèòå, êîèòî ñà äîíåñëè íàé-ðàçëè÷íè ðàñîâè òèïîâå è çà ìîíãîëîèäíèÿ ïðèìåñ èìàò äÿë íå ñàìî ïðàáúëãàðèòå... Çà ñúæàëåíèå òåçè ïîñòóëàòè âàæàò ñ ïúëíà ñèëà è äíåñ â ðîäíàòà íè èñòîðè÷åñêàòà íàóêà. Çà ðàçëèêà îò íàøèòå èñòîðèöè, ñòðàäàùè îò íèõèëèçúì è êàòî ÷å ëè îò ïðåêàëåíî êðàåí àêàäåìèçúì, êîëåãèòå èì îò íàøè ñúñåäíè äúðæàâè êàêòî â ìèíàëîòî, òàêà è ñåãà îáÿâÿâàò òåçè, íÿìàùè íèùî îáùî ñ íàóêàòà, èçïúëíåíè ñ àáñóðäåí è êðàåí íàöèîíàëøîâèíèçúì, êàòî áåçîãëåäíî ïîñÿãàò êúì áúëãàðñêîòî åòíî-êóëòóðíî íàñëåäñòâî è çàãðàáâàéêè ãî, íàðè÷àò òîâà íàñëåäñòâî ñâîå. Áúëãàðèòå îòäàâíà ñà äîêàçàëè ñâîÿòà ïî÷òåíîñò è òîëåðàíòíîñò êúì äðóãèòå, êîåòî çà ñúæàëåíèå â èñòîðè÷åñêè àñïåêò íå íè ñå å îòðàçèëî îñîáåíî äîáðå. Íî íèå êàòî ñòàð è äîñòîëåïåí íàðîä èñêàìå ñàìî äà ñå ïðèçíàå èñòèíàòà, ÷å ñìå ïîòîìöè íà íàé-äðåâíèÿ íàðîä íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, è äà çàåìåì ïîëàãàùîòî íè ñå äîñòîéíî ìÿñòî â Åâðîïà è ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ.
Ä. Äèìèòðîâ
$
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÍÀÐÎÄÍÎÑÒÒÀ ÍÀ ÑÒÀÐÈÒÅ ÌÀÊÅÄÎÍÖÈ (Ñêàçêà, äúðæàíà íà 4 íîåìâðè 1938 â Ñîôèÿ) ÏÐÎÔ. ÃÀÍ×Î ÖÅÍΠÁàëêàíñêèÿò ïîëóîñòðîâ ñå íàñåëÿâàøå ïðåäè ðèìñêîòî çàâîåâàíèå îò åëèíè (ãúðöè), òðàêè è èëèðèéöè. Òðàêè ñà ñå íàðè÷àëè ïëåìåíàòà, êîèòî æèâååõà â Òðàêèÿ, èëèðèéöè — îíèÿ, êîèòî æèâååõà â Èëèðèÿ, à åëèíè — îíèÿ, êîèòî æèâååõà â Åëàäà. Îáà÷å, ñ âðåìå äîõîæäàò ðèìëÿíèòå, ïîêîðÿâàò òèÿ íàðîäè è çàâçåìàò öåëèÿ Áàëêàíñêè ïîëóîñòðîâ. Íå ñàìî òîâà, ðèìëÿíèòå çàâçåõà è öÿëàòà äúðæàâà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè, ò.å. Ìàëà Àçèÿ è Åãèïåò. Ïîíåæå ãîëÿìàòà Ðèìñêà äúðæàâà íå ìîæåøå äà ñå óïðàâëÿâà îò åäèí öåíòúð, òÿ ñå ðàçäåëè íàé-íàïðåä íà ÷åòèðè, à ñåòíå íà äâå äúðæàâè ñúñ ñòîëèöè â Ðèì è Öàðèãðàä. Öàðèãðàä áå îñíîâàí íà òðàêèéñêî èëè ìèçèéñêî ñåëèùå îò Êîíñòàíòèí Âåëèêè, êîéòî íå áåøå ãðúê, ñ ïîìîùòà íà ãåòèòå èëè ìèçèòå, êîèòî òúé ñúùî íå áÿõà ãúðöè. Ïðåäâèä íà òîâà, Öàðèãðàä òðÿáâàøå äà ñòàíå ñðåäèùå íà òðàêèéñêà êóëòóðà. Òîâà íå ñòàíà, çàùîòî òðàêèéöèòå, êîèòî áÿõà ðúêîâîäèòåëèòå íà äúðæàâàòà, íÿìàõà ñâîé ïèñìåí åçèê è ñâîÿ ëèòåðàòóðà è áÿõà ïðèíóäåíè äà ñè ñëóæàò ñ ãðúöêèÿ åçèê, áèëî ïðè ñúñòàâÿíåòî íà ðàçíè äúðæàâíè àêòîâå, áèëî ïðè ñíîøàâàíåòî ñ íÿêîè ÷óæäè íàðîäè. Òúé óïðàâëÿâàùàòà àðèñòîêðàöèÿ ñå ïîãúð÷âàøå è ñ âðåìå Èçòî÷íàòà ðèìñêà èìïåðèÿ, êîÿòî ñå íàðå÷å è Âèçàíòèéñêà èìïåðèÿ, âçå ãðúöêè îáëèê. Ïîíåæå íå ñàìî âñè÷êè äúðæàâíè àêòîâå, íî è âñè÷êè êíèãè ñå ïèøåõà íà ãðúöêè åçèê, ÷óæäåíöèòå ñè ïîìèñëèõà, ÷å öÿëàòà Âèçàíòèéñêà èìïåðèÿ ñå îáèòàâà îò ãúðöè. Ñòàðèòå òðàêî-èëèðèéöè ñå ñ÷åòîõà, ïðî÷åå, ìúë÷åøêàòà çà ãúðöè. Îáà÷å âúðõó òàÿ òåçà ñå èçêàçàõà íàïîñëåäúê ñúìíåíèÿ. Ãúðöèçìúò íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè çàïî÷íà äà ñå îñïîðâà. Òîé ñå îñïîðè è â Áúëãàðèÿ îò ïðîô. Ãàâðèë Êàöàðîâ, íî è Êàöàðîâ, êàêòî è äðóãèòå, ñàìî èçòúêíà íÿêîè äàííè, îò êîèòî ñå âèäÿ, ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè íå ùå äà ñà áèëè ãúðöè. Äà ñà áèëè áúëãàðè èëè ïîíå ñëàâÿíè — òîâà Êàöàðîâ ïî íèêîé íà÷èí íå äîïóñêàøå è íå äîïóñêà, çàùîòî å ïðîòèâ òåçàòà, ÷å ñòàðèòå òðàêî-èëèðèéöè ñà áèëè áúëãàðè, êîèòî ñà ïðèíàäëåæàëè êúì ñëàâÿíñêàòà ðàñà. Êàêâè ñà áèëè òîãàâà ñòàðèòå ìàêåäîíöè? Ïîíåæå äíåøíèòå ãúðöè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ãúðöè, äíåøíèòå àëáàíöè — íà ñòàðèòå àëáàíöè, äíåøíèòå âëàñè — íà ñòàðèòå âëàñè, áè òðÿáâàëî äà ñå êàæå, ÷å è äíåøíèòå ìàêåäîíöè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè. Çàùî äà ïðàâèì òóê ðàçëèêà? Âúçðàçÿâà ñå îáà÷å, ÷å äíåøíèòå ìàêåäîíöè îðîòóâàò (ãîâîðÿò) ñëàâÿíñêè, à ñëàâÿíèòå áèëè êúñíè ïðèøåëöè â Ìàêåäîíèÿ, òúé ÷å íå å âúçìîæíî äíåøíèòå ìàêåäîíöè äà ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè. Ðàáîòàòà å ñåãà äà ñå âèäè, èìàëî ëè å ñëàâÿíñêî äîõàæäàíå, çàùîòî äíåøíèòå ìàêåäîíöè íå ñå íàðè÷àò ñëàâÿíè è íå êàçâàò, ÷å òåõíèÿò åçèê å ñëàâÿíñêè. Îñâåí òîâà èñòîðèÿòà íå çíàå äîñåãà íèùî çà íÿêàêâà ñëàâÿíñêà äúðæàâà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Òóê å èìàëî è èìà ñàìî äúðæàâè íà áúëãàðè è ñúðáè, à íå è íà ñëàâÿíè.
Îíèÿ, êîèòî êàçâàò, ÷å å èìàëî ñëàâÿíñêî íàõëóâàíå, ðàçïðàâÿò çà òîâà íàõëóâàíå ñëåäíîòî: Ñëàâÿíèòå äî V â. æèâåëè íà ñåâåð îò Êàðïàòèòå, â Ãàëèöèÿ. Êúì êðàÿ íà V è íà÷àëîòî íà VI â., òå ìèíàëè Êàðïàòèòå è çàåëè Äàêèÿ, äíåøíî Âëàøêî, ñëåä òîâà ìèíàëè Äóíàâà è çàåëè Òðàêèÿ è Èëèðèÿ. À êîãàòî ñå ïèòà, ãäå ñà ñòàðèòå æèòåëè íà Äàêèÿ, Òðàêèÿ è Èëèðèÿ, îòãîâàðÿ ñå, ÷å òå áèëè óíèùîæåíè îò ñëàâÿíèòå. Òîâà ïðåäïîëîæåíèå ñå îïðîâåðãàâà îò ôàêòèòå. Çàùî ñëàâÿíèòå, êàòî ñà óíèùîæèëè òîëêîâà òðàêî-èëèðèéöè, íå ñà îñíîâàëè ñâîÿ äúðæàâà? Ùîì ñëàâÿíèòå áèëè óíèùîæèëè òîëêîâà ñâÿò, êàêâîòî íèêîé äðóã íàðîä íà ñâåòà íå å ïðàâèë äîñåãà, òðÿáâàøå äà ñúçäàäàò åäíà ãîëÿìà ñëàâÿíñêà èìïåðèÿ. Òàêîâà íåùî íÿìà. Íàìåñòî òîâà, íèå íàìèðàìå ñëàâÿíèòå ïîêîðíè ðîáè íà ãðúöêàòà Âèçàíòèéñêà èìïåðèÿ! Ïîáåäèòåëèòå áèëè ñòàíàëè ðîáè íà ïîáåäåíèòå! Îòãäå ñå âçåõà ãúðöèòå, êîèòî óïðàâëÿâàõà ñåãà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, àêî ñëàâÿíèòå áÿõà óíèùîæèëè òóê âñè÷êè ãúðöè è òðàêî-èëèðèéöè? Ïðåä âèä íà òåçè ôàêòè, èìà ëè íÿêàêúâ ñìèñúë òåîðèÿòà, ÷å ñëàâÿíèòå áèëè óíèùîæèëè òðàêî-èëèðèéöèòå? Ñëåä òîâà ñå ðàçïðàâÿ, ÷å òèÿ õðàáðè è æåñòîêè ñëàâÿíè, êîèòî òúêìî-ùî áÿõà èçòðåáèëè âñè÷êè òðàêî-èëèðèéöè, ùîì âèäåëè åäíà ãîëà, áîñà è äèâà òóðñêî-áúëãàðñêà îðäèöà, áåçðîïîòíî íàâåëè ãëàâà è ïîæåëàëè äà áúäàò óïðàâëÿâàíè îò íåÿ. Ìîæå ëè ÷îâåê äà ïðèåìå òåçè ïàðàäîêñè? Íèå íå ìîæåì äà ãè ïðèåìåì, çàùîòî ñà ïðîòèâíè íà ôàêòèòå. Ñëàâÿíèòå áèëè çàåëè íàé-íàïðåä äíåøíà Ðóìúíèÿ îáà÷å íèå âèæäàìå, ÷å ðóìúíèòå íå ñà óíèùîæåíè, çàùîòî è äíåñ ñè æèâåÿò òàì, ãäåòî ñà æèâåëè ïðåäè ìíèìîòî íàõëóâàíå íà ñëàâÿíèòå. Íàïðîòèâ, ðóìúíèòå ñà äíåñ ìíîãî ïî-ìíîãîáðîéíè, îòêîëêîòî áè òðÿáâàëî äà áúäàò, çàùîòî ñà óíèùîæèëè ìíîãî ñëàâÿíè, êàòî ñà ãè ïîðóìúí÷èëè. Ñúùîòî å è ñ ãúðöèòå. Íå ñëàâÿíè óíèùîæèõà ãúðöè, à ãúðöèòå — ñëàâÿíè, êàòî ãè ïîãúð÷èõà. Íèå íàìèðàìå ñëàâÿíñêè ãåîõèäðîãðàôè÷åñêè èìåíà âúâ Âëàøêî è â Ãúðöèÿ, à íå íàìèðàìå âëàøêè è ãðúöêè â Áúëãàðèÿ. Îò òîâà ñå âèæäà, êîé êîãî å óíèùîæèë èëè óíèùîæàâàë. Êàê òúé ñëàâÿíèòå óíèùîæèëè òðàêî-èëèðèéöèòå, íàéõðàáðèÿ íàðîä íà ñòàðàòà èñòîðèÿ, à ãðúöêèòå ñåëèùà ïî áðåãà íà ×åðíî, Åãåéñêî è Ìðàìîðíî ìîðåòà íå ìîãëè äà óíèùîæàò? Òå óíèùîæèëè èëèðèéöèòå äî Àäðèàòè÷åñêî ìîðå, à àëáàíöèòå íå ìîãëè äà óíèùîæàò? Õèïîòåçàòà, ïðî÷åå, ÷å ñëàâÿíèòå áèëè óíèùîæèëè ñòàðèòå æèòåëè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, íå ìîæå äà ñå îïðàâäàå. Òàÿ õèïîòåçà ñå ïîñòàâè â åäíî âðåìå, êîãàòî àâòîðèòå £ íå ðàçïîëàãàõà ñ äîñòàòú÷íî ñâåäåíèÿ è çíàíèÿ ïî òèÿ ïèòàíèÿ. Ïîíåæå òóê ñòàâà äóìà, ÷å äíåøíèòå ìàêåäîíöè áèëè ñëàâÿíè, íåêà îáúðíåì âíèìàíèå íà ñëåäíèÿ íåîïðîâåðæèì ôàêò: èìåòî ñëàâÿíè å ñïîìåíàòî íàé-íàïðåä îò æèâåëèòå â VI âåê õðîíèñòè Ïðîêîïèé è Éîðäàí. È äâàìàòà
7
ÀÂÈÒÎÕÎË ñ÷èòàò ñëàâÿíèòå çà ñêèòñêè íàðîä, êîèòî îò ïðàâðåìå æèâÿë â Äàêèÿ, íà ñåâåð îò Äóíàâà, èëè â äíåøíà Ðóìúíèÿ. Éîðäàí ïèøå, ÷å îò äîëíîòî òå÷åíèå íà ð. Äðàâà äî ð. Äíåñòúð æèâåÿò ñêëàâåíèòå, à îò Äíåñòúð äî Äíåïúð — àíòèòå, ïàê ñëàâÿíñêî èëè ñêèòñêî ïëåìå. Ñúùîòî ñå ðàçáèðà è îò Ïðîêîïèé. Þæíî îò òèÿ ñêëàâåíè è àíòè, ïî áðåãà íà ×åðíî ìîðå, æèâååëè ñïîðåä Éîðäàí áúëãàðèòå (Supra mare Ponticum Bulgarum sedes distendunt. — Getica V, 37). È, çà äà ïîÿñíè ïî-äîáðå, ãäå ñà æèâåëè áúëãàðèòå, Éîðäàí êàçàë íà Ðàâåíñêèÿ êîçìîãðàô, ÷å â “Äîëíà Ìèçèÿ, Òðàêèÿ èëè Ìàêåäîíèÿ ñàìî áúëãàðè æèâåÿò.” (Inter vero Thraciam vet Macedoniam et Mysiam interiorem modo Bulgari habitant ut testatur mihi multotiens dictus lordanis cosmographus. — Ravennat. Cosmogr, IV, 6). Çíà÷è, êîãàòî ñêëàâåíèòå è àíòèòå ñà îáèòàâàëè äíåøíî Ìàäæàðñêî è Âëàøêî, áúëãàðèòå ñà îáèòàâàëè Ìèçèÿ, Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ. Ìàêåäîíèÿ, çíà÷è å áèëà íàñåëåíà îò áúëãàðè, îùå êîãàòî ñëàâÿíèòå ñà æèâååëè íà ñåâåð îò Äóíàâà èëè ïðåäè äà ìèíàò Äóíàâà. Åòî çàùî ìàêåäîíöèòå ñå êàçâàò áúëãàðè, à íå ñëàâÿíè. Ñúùîòî å êàçàë è Ïðîêîïèé. Òîé íàðè÷à Éîðäàíîâèòå áúëãàðè õóíè è ïèøå, ÷å óòèãóðèòå ñà æèâååëè íà þã îò àíòèòå, ò.å. íà þã îò Äóíàâà. Òúé ÷å, àêî å èìàëî íÿêàêâî ñëàâÿíñêî íàõëóâàíå â Ìèçèÿ, Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ, ñëàâÿíèòå ñà áèëè äîøëè ïðè áúëãàðè, çàùîòî áúëãàðèòå íàñåëÿâàõà òèÿ çåìè ïðåäè ñëàâÿíèòå. À ïîíåæå è äíåøíèòå æèòåëè íà Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ ñå êàçâàò áúëãàðè, èçëèçà, ÷å ñëàâÿíèòå íå ñà óíèùîæèëè çàâàðåíîòî â Òðàêèÿ è Èëèðèÿ íàñåëåíèå. Íàðè÷àò ëè ñå äíåñ ìàêåäîíöèòå áúëãàðè, òå ñà ñòàðîòî íàñåëåíèå íà Ìàêåäîíèÿ. Òúé ÷å, êàêòî äíåøíèòå åëèíè, âëàñè è àëáàíöè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå åëèíè, âëàñè è àëáàíöè, òúé è äíåøíèòå ìàêåäîíöè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè, è òî òîëêîâà ïîâå÷å, çàùîòî íÿìà íèêàêâè äîêàçàòåëñòâà, ÷å äíåøíèòå ìàêåäîíöè ñà êúñíè ïðèøåëöè â Ìàêåäîíèÿ. Ðàçëèêà òóê íå ìîæå äà ñå ïðàâè, à ñå ïðàâè. Çàùî? — Çàùîòî îíèÿ, êîèòî ïîñòàâèõà òåçàòà, ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà ãúðöè, ñè ìèñëåõà, ÷å äíåøíèòå áúëãàðè ñà êúñíè ïðèøúëöè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Òå äàæå íå áÿõà ÷åëè, ïðè ïîñòàâÿíå íà òàÿ òåçà, Ïðîêîïèé è Éîðäàí, íàé-âàæíèòå õðîíèñòè â ñëó÷àÿ, çàòîâà ðàçïðàâÿò èçìèñëèöàòà, ÷å êîãàòî ñëàâÿíèòå æèâåëè ïîêðàé Äóíàâà, òîãàâà áúëãàðèòå áèëè æèâåëè ïî Óðàëñêèòå è Õèìàëàéñêèòå ïëàíèíè! Òàÿ çàáëóäà å òðîâèëà è òðîâè íå ñàìî áúëãàðñêèÿ íàðîä, íî è Ñëàâÿíñòâîòî, ïà è Åâðîïà. Íèå êàçàõìå äîòóê íÿêîëêî äóìè, êàòî òðúãíàõìå îò ñåâåð êúì þã, à ñåãà íåêà ðàçãëåäàìå òîâà ïèòàíå, êàòî òðúãíåì îò þã êúì ñåâåð. Ñòàðèòå ìàêåäîíöè íå ñà áèëè ãúðöè, çàùîòî ñòàðèòå ãúðöè íå ñà ãè ñ÷èòàëè çà òàêèâà. À òîâà å íàé-âàæíîòî. Çà íàðîäíîñòòà íà ìàêåäîíöèòå å ñòàíàëî äóìà îùå â V â. ïð. Õð. Õåðîäîò ïèøå, ÷å ìàêåäîíñêèÿò êíÿç Àëåêñàíäúð 1 ñå ñ÷èòàë çà åëèí. Äîáðå, íî ãúðöèòå íå ñà ãî ñ÷èòàëè çà òàêúâ, è êîãàòî Àëåêñàíäúð ïîèñêàë äà âçåìå ó÷àñòèå â Îëèìïèéñêèòå èãðè, òå ìó îòêàçàëè, çàùîòî òèÿ èãðè áèëè ñàìî çà åëèíè, à íå è çà âàðâàðè*, êàêúâòî áèë Àëåêñàíäúð. Òîâà ãî íàêàðàëî äà äîêàæå, ÷å å åëèí, è äîêàçàë, ÷å å åëèí, çàùîòî å îò àðãèéñêè ïðîèçõîä. Íî è ñ òîâà òîé íå äîêàçà, ÷å å ïðèíàäëåæàë íà åëèíñêàòà ðàñà, çàùîòî àðãèéöèòå íå ñà áèëè åëèíè, à ñàìî ñïå÷åëåíè çà
åëèíñêàòà êóëòóðà. Îùå Èçîêðàò (Ðàïåä. 50), êîéòî å æèâÿë â V â. ïð. Õð., ïèøå, ÷å ñ èìåòî åëèíè íå ñå å îçíà÷àâàë ðîäúò èëè ðîäîâèÿò ïðîèçõîä, à äóõúò, óáåæäåíèåòî è âúçïèòàíèåòî. Ïîðàäè òîâà êàòî åëèíè ñà áèëè îçíà÷åíè è ëþäå, êîèòî ðàñîâî íå ñà ñïàäàëè êúì åëèíèòå, íî ñà äúðæàëè çà òÿõ èëè, ïðîñòî èçðàçåíî, áèëè ñà ãúðêîìàíè. Òóê, îáà÷å ñòàâà äóìà çà ðàñîâ ïðîèçõîä. Ñòàðèòå ãúðöè ñà ñ÷èòàëè Àëåêñàíäúðà çà íåãðúê îò ðàñîâî ãëåäèùå, íî êàòî âèäåëè, ÷å òîé èçðàçÿâà ãðúöêè óáåæäåíèÿ, ïðèåëè ãî â èãðèòå. Âúïðåêè òîâà äîïóñêàíå íà Àëåêñàíäúð 1 â Îëèìïèéñêèòå èãðè, ñòàðèòå ãúðöè ñà ïðîäúëæàâàëè äà ñ÷èòàò ìàêåäîíöèòå è òåõíèòå êíÿçå çà âàðâàðè. Äåìîñòåííà ïð., å ñ÷èòàë ìàêåäîíöèòå çà âàðâàðè èëè çà íåãúðöè. Íî ïîíåæå íÿêîè âúçðàçÿâàò, ÷å òîé ïðàâåë òîâà ïî ïîëèòè÷åñêè ñúîáðàæåíèÿ, íåêà îáúðíåì âíèìàíèå íà ñàìèòå íåãîâè èçðàçè.  ñâîÿòà Îëèíòñêà ðå÷ (III,16) òîé ñå ïðîâèêâà: “Íå å ëè Ôèëèï íåïðèÿòåë..., íå å ëè âàðâàðèí!” Äåìîñòåí íå áè ïèòàë òúé ñâîèòå ñëóøàòåëè, àêî íå å î÷àêâàë ïîëîæèòåëåí îòãîâîð, ÷å Ôèëèï å âàðâàðèí. Ïîíàòàòúê â ñúùàòà ðå÷ Äåìîñòåí êàçâà, ÷å ïî âðåìå íà Àðèñòèäà, Íèêèÿ è Ïåðèêëà ìàêåäîíñêèòå öàðå ñà ñå ïîâèíóâàëè íà åëèíèòå, êàêòî ïîäîáàâà íà âàðâàðè ñïðÿìî åëèíè (Olith III, 24). Ñëåä òîâà Äåìîñòåí ïðåäñòàâëÿâà Ôèëèïà íå ñàìî êàòî íåïðèÿòåë íà Àòèíà, íî è êàòî íåïðèÿòåë íà åëèíèçìà. Êàòî óêîðÿâà îáè÷àÿ íà ñâîèòå ñúîòå÷åñòâåíèöè íèùî äà íå ïðàâÿò, à ñàìî äà ïèòàò çà íîâèíè, òîé âåäíúæ êàçâà: “Èìà ëè íåùî no-íîâî îò òîâà, ãäåòî åäèí ìàêåäîíåö ïîðàçÿâà àòèíÿíèòå è ñå ðàçïîðåæäà ñ îíîâà, êîåòî ïðèíàäëåæè íà åëèíèòå.” (Ô. I. IV, 10) À â äðóãà åäíà ðå÷ òîé êàçâà, ÷å Ôèëèï íàðóøàâàë ìèðà ñ àòèíÿíèòå è çàãîâàðÿë ïðîòèâ âñè÷êè åëèíè (Ô. III, 1). À â òðåòàòà ñè ðå÷ ïðîòèâ Ôèëèï òîé êàçâà: “Ôèëèï âúðøè íåïðàâäà íå ñàìî íà íàñ àòèíÿíèòå, íî è íà âñè÷êè äðóãè åëèíè.” (Ô. III, 1) Îò êàçàíîòî ñå âèæäà, ÷å ìàêåäîíöèòå íå ñà ñ÷èòàíè çà åëèíñêî ïëåìå. Íàé-äîáðå å èçòúêíàë òîâà Äåìîñòåí ñúñ ñëåäíèòå äóìè: “È òîâà çíàåòå âèå, àòèíÿíè, ÷å âñè÷êî îíîâà, êîåòî åäèíèòå ñà ïðåòúðïåëè îò ëàêåäåìîíöèòå èëè îò íàñ (àòèíÿíèòå), òîâà, ïðî÷åå, èì ñòàíà îò èñòèíñêè ñèíîâå íà Åëàäà... Òàêúâ íå å ñëó÷àÿò ñ Ôèëèïà. Ôèëèï, êîéòî íå ñàìî, ÷å íå å ãðúê è íÿìà íèùî îáùî ñ ãúðöèòå, íî íå å ïîíå åäèí âàðâàðèí èç åäíà ïî÷åòíà çåìÿ, à å íåäîñòîåí ìàêåäîíåö, îòãäåòî íèêîãà íèòî ãîäåí ðîá (ñëóãà) ìîæåøå ÷îâåê äà ñè êóïè.” (Ô. III, 7) Îò âñè÷êî òîâà ñå âèæäà, ÷å ìàêåäîíöèòå íå ñà áèëè ÷ëåíîâå íà åëèíñêàòà ðàñà. Íî è ñàìèòå ìàêåäîíöè íå ñà ñå ñ÷èòàëè çà ÷ëåíîâå íà òàÿ ðàñà. Ïëóòàðõ íè ðàçïðàâÿ, ÷å Àëåêñàíäúð Âåëèêè âúâ âðåìå íà ïîõîäà ñè â Àçèÿ, çà äà ïîêàæå ñâîÿòà âåæëèâîñò êúì àòèíÿíèòå, èçïðàòèë èì ïëÿ÷êà îò Àçèÿ ñúñ ñëåäíèÿ íàäïèñ: “Àëåêñàíäúð, Ôèëèïîâèÿò ñèí è åëèíèòå” (Ïëóò., Àëåêñ, 10, 6). Òîé ïðàâè, ïðî÷åå, ðàçëèêà ìåæäó ñåáå ñè è åëèíèòå. ßñíî å, ÷å Àëåêñàíäúð å ñ÷èòàë åëèíèòå çà äðóã íàðîä. Òîâà ñå âèæäà è îò ôàêòà, ÷å òîé ñå å ñíîøàâàë ñ âàðâàðèòå ïîñðåäñòâîì Õåôåñòà, à ñ åëèíèòå ïîñðåäñòâîì Êðàòåðà. Ñ÷èòàë å çíà÷è, åëèíèòå çà äðóã íàðîä. Ñëåä
* Ãúðöèòå íàðè÷àëè “âàðâàðè” âñè÷êè íåãðúöêè íàðîäè. Òàêèâà ñà áèëè áúëãàðèòå, òðàêèòå, ñêèòèòå, èëèðèéöèòå è äðóãè. — Áåë. ðåä.
8
ÀÂÈÒÎÕÎË òîâà Ïëóòàðõ ïèøå, ÷å âúâ âðåìå íà êàðàíèÿòà ñè ñ Êëèòà Àëåêñàíäúð èçâèêàë òåëîõðàíèòåëèòå ñè ïî ìàêåäîíñêè (Àëåêñ. 51). À êàòî îïèñâà ñðåùàòà íà Åâìåí ñ ìàêåäîíñêèòå âîéíèöè, Ïëóòàðõ (Åâìåí 14) ïèøå, ÷å âîéíèöèòå ãî áèëè ïîçäðàâëÿâàëè íà ìàêåäîíñêè åçèê. Ìàêåäîíñêèÿò åçèê íå å áèë çíà÷è, ãðúöêè åçèê. Êóðöèóñ ïúê íè ðàçïðàâÿ ñëåäíàòà ñöåíà îò ñúäåíåòî íà Ôèëîòà, åäèí îò ïðèáëèæåíèòå íà Àëåêñàíäðà: “Öàðÿò (Àëåêñàíäúð) îòïðàâè ïîãëåäèòå ñè êúì Ôèëîòà è êàçà: Ìàêåäîíöèòå ñà ðåøèëè äà òå ñúäÿò. Ïèòàì òå, ùå èñêàø ëè äà ãîâîðèø ñ òÿõ íà ðîäåí åçèê?” Ôèëîò îòãîâîðè: “Îñâåí ìàêåäîíöèòå òóê èìà òâúðäå ìíîãî ñâèäåòåëè, êîèòî, ÷èíè ìè ñå, ïî-ëåñíî ùå ðàçáåðàò ìîéòå äóìè, àêî ñè ïîñëóæà ñúñ ñúùèÿ åçèê, íà êîéòî òè òúêìî ãîâîðè, êîåòî òè, ìèñëÿ, íàïðàâè ïîðàäè òîâà, çà äà ìîæå òâîÿòà ðå÷ äà ñå ðàçáåðå îò ïîâå÷å ëþäå. “ Ñëåä òîâà Öàðÿò êàçà: “Âèæäàòå ëè, Ôèëîòà ìðàçè äàæå áàùèíèÿ ñè åçèê, çàùîòî òîé ñàì îòêàçâà äà ñå èçðàçÿâà íà íåãî. Íî òîé ìîæå äà ãîâîðè, êàêòî ùå, âèå, îáà÷å, ùå äà çíàåòå, ÷å òîé ñå å îòäàëå÷èë, êàêòî îò íàøèòå îáè÷àè, òúé è îò íàøèÿ åçèê.” (Êóðöèóñ Ðóôóñ 6, 36) Îò ïðèâåäåíîòî ÿñíî ñå âèæäà, ÷å ìàêåäîíöèòå íå ñà ñå ñ÷èòàëè çà ãúðöè. Òÿõíàòà èíòåëèãåíöèÿ å çíàåëà è ãðúöêè, çàùîòî ãðúöêèÿò åçèê å áèë íàé-ðàçïðîñòðàíåíèÿò åçèê òîãàâà, çà äà ñå ñíîøàâà ñ âúíøíèÿ ñâÿò; ãðúöêà îáà÷å òÿ íå å áèëà. Ïîíåæå íèòî ãúðöèòå ñà ñ÷èòàëè ìàêåäîíöèòå çà ãúðöè, íèòî ìàêåäîíöèòå ñàìè ñà ñå ñ÷èòàëè çà ãúðöè, êàêâè ñà áèëè òîãàâà ìàêåäîíöèòå? Êàêòî äíåñ èìà ãúðöè òàì, ãäåòî â ñòàðî âðåìå å èìàëî ïàê ãúðöè, è, êàêòî äíåøíèòå ãúðöè ñå ñìÿòàò çà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ãúðöè, òúé áè òðÿáâàëî äà êàæåì, ÷å è äíåøíèòå áúëãàðñêè ìàêåäîíöè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè, èëè ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà áèëè áúëãàðè. Äîáðå, íî â äóøàòà íà ìîäåðíèòå ó÷åíè å âòúëïåíî òîëêîâà ìíîãî óáåæäåíèåòî, ÷å áúëãàðèòå, áèëè òå ñëàâÿíè èëè òóðöè, ñà êúñíè ïðèøúëöè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, ùîòî òå ïî íèêîé íà÷èí íå ìîãàò äà ñè ïðåäñòàâÿò, ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè ìîæå äà áúäàò áúëãàðè. ×å ñòàðèòå ãúðöè ñà ñ÷èòàëè ìàêåäîíöèòå çà âàðâàðè, òîâà íå òðÿáâàëî äà ñå âçèìà ïîä âíèìàíèå, çàùîòî ñòàðèòå ãúðöè ïðàâåëè òîâà ïî ïîëèòè÷åñêè ñúîáðàæåíèÿ; ÷å ìàêåäîíñêèÿò åçèê íå å áèë ãðúöêè åçèê, è òîâà íèùî íå äîêàçâàëî; òîé å áèë íÿêàêúâ ñè ãðúöêè äèàëåêò, êîéòî àòèíÿíèòå íå ðàçáèðàëè. Çíà÷è, è òèÿ äîêàçàòåëñòâà íå ñòèãàò äà ñå ïðèåìå, ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè íå ñà áèëè ãúðöè. Ùå ïîñî÷èì äðóãè, îò êîèòî íÿìà âå÷å äà îòñòúïâàìå. Ñòàðèòå ìàêåäîíöè íå ñà áèëè ãúðöè, çàùîòî ñà íàñåëÿâàëè çåìÿ, êîÿòî íå å áèëà íàñåëÿâàíà îò ãúðöè. Ãúðöèÿ å íàñåëÿâàíà, ïðåäè äîõîæäàíåòî íà ãúðöèòå, ñ ïåëàçãè, åäèí âàðâàðñêè, ò. å. íåãðúöêè íàðîä. Âúðõó åçèêà íà ïåëàçãèòå Õåðîäîò ïèøå: “Êàêúâ åçèê ñà îðîòóâàëè ïåëàçãèòå, íå ìîãà äà êàæà ñèãóðíî... Àêî îáà÷å ñå ñúäè ïî îñòàíàëèòå æèâè ïåëàçãè..., òðÿáâà äà êàæåì, ÷å òå ñà îðîòóâàëè åäèí âàðâàðñêè åçèê. Ùîì òîâà å òúé, æèòåëèòå íà Àòèêà, êîÿòî å ïåëàçãñêà çåìÿ, ñ ïðåìèíàâàíåòî èì êúì åäèíèòå ñà âúçïðèåëè äðóã (åëèíñêè) åçèê.” (Õåðîäîò 1 57-58) Òîâà å êàçàíî 450 ãîäèíè ïðåäè Ð. Õð. Ãúðöèòå, çíà÷è áèëè äîøëè åäíî âðåìå íà ïîëóîñòðîâà ïðè ïåëàçãè, êîèòî òå òó èçïúæäàëè, òó ïîãúð÷èëè. À Ñòðàáîí ïèøå çà ïåëàçãèòå: “Ùî ñå îòíàñÿ äî ïå-
ëàçãèòå, âñè÷êî ñâèäåòåëñòâóâà, ÷å òå ñà åäèí ñòàð íàðîä, êîèòî å áèë ðàçïðîñòðàíåí â öÿëà Åëàäà, îñîáåíî ìåæäó åòîëöèòå â Òåñàëèÿ”. Ñúùî è Îìèð îçíà÷àâà òåñàëèéñêèòå æèòåëè â îáëàñòòà Ëàðèñà, íà þã îò ð. Ïåíåîñ, êàòî ïåëàçãè (II. II. 840 è ïð.) Òðîã Ïîìïåé (Justin VII, 1, 3) ïúê ïèøå, ÷å ìàêåäîíöèèòå ñà îò ïåëàçãñêè ïðîèçõîä. Åòî çàùî ìàêåäîíöèòå íå ñà ñ÷èòàíè çà ãúðöè. Òå íå ñà ñ÷èòàíè çà ãúðöè, çàùîòî ñà îò ïåëàçãñêè ïðîèçõîä. Ïî-íàòàòúê Ñòðàáîí ïèøå, ÷å Òåñàëèÿ ìåæäó óñòèåòî íà ð. Ïåíåîñ, Òåðìîïèëèòå è ïëàíèíàòà Ïèíä ñå å êàçâàëà Ïåëàçãñêè Àðãîñ, çàùîòî “ïåëàçãè áèëè íàñåëÿâàëè òàçè çåìÿ” (Ñ. 221, 4). Îò òåçè ïåëàçãè — àðãèéöè — å ïðîèçëÿçúë ìàêåäîíñêèÿò. öàð Àëåêñàíäúð ïúðâè, çàòîâà ãúðöèòå ñà ãî ñ÷èòàëè çà íåãðúê èëè âàðâàðèí. Íà äðóãî ìÿñòî (V, 2, 4) Ñòðàáîí ïèøå, ÷å åïèðîòñêèòå ïëåìåíà áèëè, ñïîðåä ìíîãî àâòîðè, îò ïåëàçãñêè ïðîèçõîä. Ïîëèâèé ïîòâúðæäàâà Ñòðàáîíà è ïèøå, ÷å ïîâå÷åòî åòîëöè íå ñà ãúðöè. Ïîíåæå ìàêåäîíöèòå, åòîëöèòå è àêàðíàíöèòå ñà îò ïåëàçãñêè ïðîèçõîä, Òèò Ëèâèé ïèøå, ÷å òå ñà îðîòóâàëè åäèí è ñúùè åçèê (Aetolos, Acarnanas, Macedonas eiusctem linguae homines XXX, 29). Êàòî ïåëàçãñêè íàðîä, ìàêåäîíöèòå ñà îðîòóâàëè ñúùèÿ åçèê, êàêòî è ïåëàçãñêèòå åòîëöè è àêàðíàíöè. Åòî çàùî ãúðöèòå íå ñà ðàçáèðàëè ìàêåäîíñêèÿ åçèê; íå ñà ãî ðàçáèðàëè, çàùîòî òîé íå å áèë ãðúöêè. Èìåòî ïåëàçãè å óïîòðåáÿâàíî â íàé-ñòàðî âðåìå; â èñòîðè÷åñêî âðåìå òîâà èìå ñå çàìåñòâà îò èìåòî òðàêè èëè ìèçè.*  íàé-ñòàðî âðåìå êàòî Ìèçèÿ å îçíà÷àâàíà åäíà ìàëêà îáëàñò íà àçèàòñêèÿ áðÿã íà Äàðäàíåëèòå è Åãåéñêî ìîðå îáà÷å îùå Õîìåð (1000 ïð. Õð.) íàðè÷à òðàêèéöèòå ìèçè. Õåðîäîò (VII, 20) ïèøå, ÷å ìèçèòå è òåâêðèòå ìèíàëè ïðåäè Òðîÿíñêàòà âîéíà (XI â. ïð. Õð.) ïðåç Áîñôîðà îò Àçèÿ â Åâðîïà, ïîêîðèëè òðàêèòå è ñå ðàçïðîñòðåëè ÷àê äî Éîíè÷åñêî ìîðå è ð. Ïåíåîñ. Òóêèäèä ïúê, êîèòî å ìàëêî ïî-ìëàä îò Õåðîäîòà, ïèøå (11, 97), ÷å îäðèñêèÿò êíÿç Ñèòàëê áèë ìíîãî áîãàò, çàùîòî ñúáèðàë äàíúöè îò çåìÿòà ìåæäó ×åðíî ìîðå è Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ. Ìåæäó ×åðíî ìîðå è Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ å æèâÿë, ïðî÷åå, åäèí íàðîä, êîèòî â ñòàðî âðåìå ñå íàðè÷àøå ïåëàçãè, à ñåãà ìèçè èëè òðàêè. Ïîíåæå â òàÿ îáëàñò ñïàäàò è Ìàêåäîíèÿ, Òåñàëèÿ, Åòîëèÿ è Àêàðíàíèÿ, ÷èèòî æèòåëè ñå ñ÷èòàõà äîñåãà çà ïåëàçãè, òåçè æèòåëè ñåãà ñå íàðåêîõà ìèçè èëè òðàêè. Ìàêåäîíöèòå, òåñàëèéöèòå, åòîëöèòå è àêàðíàíöèòå ñà ñïàäàëè, ïðî÷åå, êúì òðàêèéñêàòà ðàñà. Ñòðàáîí, êàòî îïèñâà Ïèåðèÿ, êîÿòî å ëåæàëà þæíî îò Ìàêåäîíèÿ è þãîèçòî÷íî îò äîëíîòî òå÷åíèå íà ð. Áèñòðèöà, ïèøå: Ïèåðèÿ, Îëèíò, Ïèìïëà è Ëèáåðòà ñà ñòàðè òðàêèéñêè ìåñòíîñòè è ïëàíèíè, êîèòî ïðèíàäëåæàò ñåãà íà ìàêåäîíöèòå. (ð. 471, 17) Ïî-íàòàì Ñòðàáîí ïèøå, ÷å ñåëèùàòà íà òèÿ òðàêèéñêè ïèåðöè ñå ïðîñòèðàëè ÷àê äî ð. Ïåíåîñ. Òúé ÷å è ñïîðåä Ñòðàáîíà òðàêèéöèòå ñà ñå ïðîñòèðàëè äî ð. Ïåíåîñ. À ïîíåæå ìàêåäîíöèòå æèâååõà íå ñàìî íà ñåâåð îò ð. Ïåíåîñ, íî è íà ñåâåð îò ð. Áèñ-
* Îòòóê ñòàâà ÿñíî, ÷å íàé-ñòàðîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñà ïåëàçãèòå (ò. å. òðàêè è ìèçè) — Áåë. ðåä.
9
ÀÂÈÒÎÕÎË òðèöà, òå ñà ñïàäàëè êúì òðàêèéñêàòà ðàñà. Òîÿ ôàêò ìíîãîêðàòíî å èçòúêâàí è îò ñðåäíîâåêîâíèòå ïèñàòåëè, êîèòî ÷åñòî ïèøàò: “Òðàêèÿ èëè Ìàêåäîíèÿ”. Ðàçëèêàòà ìåæäó ãúðöè è ìàêåäîíöè å èçòúêíàòà è â äåÿíèÿòà íà àïîñòîëèòå, â êîèòî ñå êàçâà, ÷å êîãàòî àïîñòîë Ïàâåë, çàåäíî ñ ó÷åíèêà ñè Òèìîòåÿ, ñå íàìèðàëè â Òðîÿ, íà àçèàòñêèÿ áðÿã íà Äàðäàíåëèòå, òîé èìàë âèäåíèå: åäèí ìàêåäîíåö ñòîÿë ïðåä íåãî è ãî ïîìîëèë äà äîéäå â Ìàêåäîíèÿ. Òîé äîøúë âúâ Ôèëèïè (êîéòî, àêî è ãåîãðàôñêè äà å òðàêèéñêè ãðàä, òîãàâà ñå å ñ÷èòàë çà ìàêåäîíñêè ãðàä), à ñëåä òîâà çàìèíàë çà Àòèíà èëè çà Ãúðöèÿ. Àïîñòîëèòå, ïðî÷åå, ñà ïðàâåëè ðàçëèêà ìåæäó ìàêåäîíöè è ãúðöè. À çà îòíîøåíèÿòà ìåæäó òðàêèéöè è ìèçè Ñòðàáîí ïèøå: “Òåñíèíàòà ìåæäó Õàëêåäîí è Âèçàíòèÿ, êîÿòî ñåãà ñå êàçâà Òðàêèéñêè Áîñôîð, åäíî âðåìå ñå å êàçâàëà Ìèçèéñêè áîñôîð. Òîâà ìîæå äà ñå âçåìå êàòî ñâèäåòåëñòâî, ÷å ìèçèòå ñà òðàêèéöè.” (ð. 566, 8) À íà äðóãî ìÿñòî (ð.6,10) Ñòðàáîí ïèøå: “Õîìåð å çíàåë è Èñòåðà (Äóíàâà), çàùîòî òîé ñïîìåíàâà è ìèçèòå, êîèòî æèâåÿò ïîêðàé Äóíàâà. Òîé å çíàåë îùå, ÷å Òðàêèÿ ñå å ïðîñòèðàëà äî ð. Ïåíåîñ.” Æèòåëèòå ìåæäó ×åðíî ìîðå, ð. Ïåíåîñ è Éîíè÷åñêî ìîðå ñà ñå ñ÷èòàëè, çíà÷è, îùå â Õîìåðîâî âðåìå çà òðàêè èëè ìèçè, à íå çà åëèíè. Äíåøíèÿò Áîñôîð ñå å íàìèðàë, ïðî÷åå, íà ìèçèéñêà èëè òðàêèéñêà, à íå íà ãðúöêà çåìÿ. Ñòðàáîí êàçà, ÷å îùå Õîìåð å çíàåë, ÷å ìèçèòå èëè òðàêèòå ñà íàñåëÿâàëè çåìÿòà ìåæäó Äóíàâ è ð. Ïåíåîñ. Ñåãà íåêà ïðèòóðèì, ÷å òåçè ìèçè èëè òðàêè ñà áèëè ãëàâíèòå ïðîòèâíèöè íà ãúðöèòå â Òðîÿíñêàòà âîéíà. Éîðäàí ïèøå, ÷å Òåëåô, ñåñòðèíèÿò ñèí íà òðîÿíñêèÿ öàð Ïðèàìà, êîéòî å áèë ìèçèéñêè êíÿç è ÷èÿòî äúðæàâà ñå å ïðîñòèðàëà îò óñòèåòî íà Äóíàâà äî Èñòðèÿ, å ïàäíàë óáèò â òàÿ âîéíà, êîÿòî å ñòàíàëà íàé-âåðîÿòíî â Òåñàëèÿ.  òàÿ âîéíà êàòî Ìåíåëàåâè èëè ãðúöêè ñúþçíèöè ñå ñïîìåíàâàò õîðà îò Êîðôó, îò Êðèò, îò Áëèçà, îò Åòîëèÿ, îò Ðîäîñ, ìèðìèäîíöèòå è ïð. À êàòî Ïðèàìîâè èëè òðîÿíñêè ñúþçíèöè ñå ñïîìåíàâàò: ïåëàçãèòå, êîèòî ñà æèâåëè â Òåñàëèÿ, îêîëî Ëàðèñà, òðàêèòå, êîèòî ñà æèâåëè îêîëî Õåëåñïîíòà èëè Äàðäàíåëèòå, õåëèçîíèòå è àìàçîíèòå, êîèòî ñà æèâåëè â Òðàêèÿ. Ñëåä òîâà: äàðäàíöèòå, ôðèãèéöèòå (áúðçàöèòå), ìèçèòå, åíåòèòå è äðóãè (J III,840 è ïð. è III, 189). Âñè÷êè òèÿ ïëåìåíà íå ñà áèëè ñïîðåä Îìèð åëèíè, çàùîòî òîé ïåå: “Ìíîãî ñà çàùèòíèöèòå íà ãîëåìèÿ ãðàä íà Ïðèàìà=” “Äðóã åçèê íà äðóãè äîøëè îò ðàçíè ìåñòà õîðà” (J I, II, 803 è í.) Òðîÿíñêèòå íàðîäè ñà îðîòóâàëè äðóã åçèê, íå ñà áèëè, çíà÷è, ãúðöè. Ïî âðåìå íà Òðîÿíñêàòà âîéíà å ñòàíàëî, ïðî÷åå, ñáëúñêâàíå ìåæäó äâå ðàçíè ðàñè, ìåæäó åëèíè è ìèçè èëè áúëãàðè. Àêî è îáëàñòòà Ëàðèñà, êîÿòî ñå íàìèðà íà þã îò ð. Ïåíåîñ, å îòáåëåçàíà êàòî íàñåëåíà ñ ïåëàçãè è åëèíñêè íåïðèÿòåëè ïî âðåìå íà Òðîÿíñêàòà âîéíà, òîãàâà íå îñòàâà íèêàêâî ñúìíåíèå, ÷å íå ñàìî Ìàêåäîíèÿ, íî è öÿëà Òåñàëèÿ ïî îíîâà âðåìå íå å áèëà åëèíñêà. Îò êàçàíîòî äîòóê ñå âèæäà, ÷å êàòî çàïî÷íåì îò çàïàäíàòà ÷àñò íà Êîðèíòñêèÿ ïðîâëàê íà ñåâåð ÷àê äî ×åðíî ìîðå, æèòåëèòå íà òåçè ìåñòíîñòè ñà ñïàäàëè êúì òðà-
êèéñêàòà ðàñà è, ñëåäîâàòåëíî, íå ñà áèëè ãúðöè. Êàêâè ñà áèëè? Êúäå ñà òå ñåãà? Îò èçëîæåíîòî äîòóêà ñå âèæäà, ÷å òå ñà áèëè ìèçè, à ìèçèòå ñå íàðåêîõà îùå â IV âåê áúëãàðè. Ðèìëÿíèòå ïîêîðèõà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ìèçè, êîèòî ñå áÿõà ðàçäåëèëè íà ðàçíè ïëåìåíà. Êîãàòî ñå ïèòà, ãäå ñà òåçè ìèçè ñåãà, îòãîâàðÿ ñå, ÷å òå áèëè óíèùîæåíè îò ñëàâÿíèòå, êîèòî â VI âåê áèëè çàåëè Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Òîÿ îòãîâîð íÿìà ñåãà íèêàêâà ñòîéíîñò, çàùîòî ñëàâÿíèòå áèëè çàåëè çåìÿòà íà ìèçèòå â VI âåê, à ìèçèòå ñà íàðå÷åíè áúëãàðè îùå â IV âåê èëè ïðåäè ñëàâÿíèòå äà äîéäàò ïðè òÿõ. Ñëàâÿíèòå, çíà÷è, ñà äîøëè íà þã îò Äóíàâà, êîãàòî ìèçèòå ñà ñå êàçâàëè áúëãàðè. Òå, ïðî÷åå, ñà áèëè äîøëè ïðè áúëãàðè, àêî èçîáùî ìîæåì äà êàæåì, ÷å ñà äîõîæäàëè. Ïîðàäè òîâà â åäíà ïèñàíà â 354 ã. õðîíèêà, â êîÿòî ñå èçáðîÿâàò æèâååùèòå â Òðàêèÿ ïëåìåíà, ñå êàçâà, ÷å áúëãàðèòå áèëè ïðîèçëåçëè îò òðàêèåöà Öèåöè (Zieze ex quo Vulgares).*  ãëàâàòà, ñúñòàâåíà îò ñàìèÿ Êîíñòàíòèí Âåëèêè èëè ïî íåãîâà ïîðúêà çà “Ãîòñêèòå èãðè”, ãäåòî ñå èçëàãàò êîëåäíèòå ïðèåìè è ïðàçíåíñòâà íà âèçàíòèéñêèÿ äâîð, ñå ñïîìåíàâàò è ðàçâëå÷åíèÿòà ñëåä ïèðøåñòâîòî — ìóçèêà, ïåñíè, òåàòðàëíè ïðåäñòàâëåíèÿ è ëàòèíñêè ñëàâîñëîâèÿ. Íà øåñòèÿ äåí íà ïðàçíèêà ñå óñòðîéâà çàêóñêà, íà êîÿòî ñå ïîêàçâàò ñèíèòå, çåëåíèòå, áúëãàðèòå è ðàçíè ÷óæäåíöè: ôàðãàíè, õàçàðè, àãàðÿíè è ôðàíêè; âñè÷êè ñå ÿâÿâàò â íàöèîíàëíî îáëåêëî, íàðîäíè ãîðíè äðåõè êîâàäè (ãë. Ðóñê. äðåâí.; ãð. Òîëñòîé è Êîíäàêîâ, â. IV, ñ. 139). Èíòåðåñåí å ãîðíèÿò öèòàò çà ìàíòàëèòåòà íà ñúâðåìåííèòå ó÷åíè. Êîíäàêîâ ñúîáùàâà, ÷å áúëãàðèòå ñà êàíåíè íà çàêóñêà îò Êîíñòàíòèí Âåëèêè (306 — 337 ñë. Ð. Õð.) êàòî ìåñòíè õîðà, à íå êàòî ÷óæäåíöè, çàùîòî êàçâà è ðàçíè ÷óæäåíöè, êîèòî íàèìåíóâà, à ñúùåâðåìåííî òâúðäè óïîðèòî, ÷å áúëãàðèòå áèëè ìîíãîëöè, êîèòî åäâà â êðàÿ íà VII â. áèëè äîøëè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ! Ñâ. Éåðîíèì, êîéòî ñúùî å æèâåë â IV âåê, ïèøå â ñâîÿòà êàðòà: “Mesia hec et Vulgaria”, (Ìèçèÿ ò.å. Áúëãàðèÿ). Íàäïèñúò å ïîñòàâåí âúðõó Ìàêåäîíèÿ. Àêî Ñâ. Éåðîíèì äà áåøå ñïîìåíàë ñàìî áúëãàðè â Ìèçèÿ, ìîãëî áè áèëî äà ñå ïîìèñëè, ÷å áúëãàðè áèëè äîøëè îòíÿêúäå ñè â Ìèçèÿ, íî ïîíåæå òîé íàðè÷à ñàìàòà Ìèçèÿ Áúëãàðèÿ èçëèçà, ÷å çà íåãî Áúëãàðèÿ è Ìèçèÿ å åäíî è ñúùî. À òèöèíñêèÿò åïèñêîï Åíîäèé, æèâÿë ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà V â. è íà÷àëîòî íà VI â., ïèøå, ÷å â 504 ã. Ãúðöèÿ çàïî÷íàëà âîéíà ñúñ ñâîèòå áúëãàðè, çàùîòî èñêàëà äà ãè ïîäâåäå ïîä îïåêóíñòâî. Áúëãàðèòå, çíà÷è, ñà æèâåëè òîãàâà âúâ Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ. Õîìåð íàðè÷à ìèçèòå êîíüîäîÿ÷è, êîèòî ñå õðàíèëè ñ êîíñêî ìëåêî. À Åíîäèé, êàòî îïèñâà èçâúíðåäíàòà õðàáðîñò íà áúëãàðèòå, ïèøå, ÷å ùî ñå îòíàñÿ äî õðàíåíåòî, çà òÿõ å áèëî äîñòàòú÷íî ïèåíåòî íà êîíñêî ìëåêî. Ñ òîâà Åíîäèé èäåíòèçèðà áúëãàðèòå ñ ìèçèòå, çàùîòî ìèçèòå áÿõà ïîäàíèöè íà Èçòî÷íàòà ðèìñêà èìïåðèÿ è ñå õðàíåõà ñ êîíñêî ìëåêî. Ñúùîòî ñå ïîòâúðæäàâà è îò Êîìåñà Ìàðöåëèíà, êîéòî ïèøå, ÷å Éîàí, Þñòèíèàíîâèÿò âîåíà÷àëíèê, ïðåòúðïÿë â Èòàëèÿ â 548 ã. ïîðàæåíèå â åäíî íîùíî íàïàäåíèå îò
* Ñòàâà âúïðîñ çà .Àíîíèìåí õðîíîãðàô” (ðèìñêè ñáîðíèê) îò 354 ã. è öàð Çèåçè (âèæ ñï. “Àâèòîõîë” êí. 11/2000 ã. — Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ “Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå”, ñ. 9) — Áåë. ðåä.
10
ÀÂÈÒÎÕÎË ãîòñêèÿ êíÿç Òîòèëà ïîðàäè èçäàéíè÷åñòâîòî íà ñâîèòå áúëãàðè. Éîàí, çíà÷è, å áèë áúëãàðèí è å âîþâàë íà÷åëî íà áúëãàðè, êîèòî ñà áèëè ïîäàíèöè íà Ðèìñêàòà èìïåðèÿ. Éîðäàí ïúê, êîéòî å æèâÿë â VI âåê êàçâà, ÷å â “Äîëíà Ìèçèÿ, â Òðàêèÿ èëè Ìàêåäîíèÿ ñàìî áúëãàðè æèâåÿò.” (Inter veru Thraciam vel Macedoniam et Misyam inferiorem modu Bulgari habitant.’ -Rav. Cosmographus (IV, 6) Äîëíîìèçèéöèòå, òðàêèéöèòå è ìàêåäîíöèòå, êîèòî îò ïî-ñòàðèòå ïèñàòåëè ñå ñ÷èòàõà çà ìèçè, ñå ñ÷èòàò îò Éîðäàíà çà áúëãàðè. Òîâà ñå ðàçáèðà è îò Êîìåñà Ìàðöåëèíà, êîéòî ïèøå, ÷å ïàòðèöèÿò Öèòà áèë ðàçáèò â 535 ã. íà ð. ßíòðà â Ìèçèÿ îò áúëãàðè, òà åäâà èçáÿãàë ïðåç Øèï÷åíñêèÿ ïðîõîä êúì Öàðèãðàä. È Òåîôèëàêò Ñèìîêàòà íàðè÷à áúëãàðèòå ìèçè. Òîé ïèøå, ÷å àáàðèòå âúâ âîéíàòà ñè ïðîòèâ Âèçàíòèÿ ñå áèëè ñäðóæèëè ñúñ ñêèòè è ìèçè, êîãàòî äðóãè àâòîðè ïèøàò, ÷å ñå áèëè ñäðóæèëè ñ õóíè è áúëãàðè. Íàìåñòî áúëãàðè, Ñèìîêàòà êàçâà ìèçè. Ñúùî òúé ñõâàùà áúëãàðèòå è Çîíàðà. Êàòî îïèñâà ñðàæåíèåòî íà ïîäèãíàëèÿ ñå â 515 ã. Âèòàëèàí íà÷åëî íà õóíè è áúëãàðè ïðîòèâ èìïåðàòîðà Àíàñòàñèÿ, òîé ïèøå, ÷å çà äà çàùèòè Öàðèãðàä, Àíàñòàñèé ñúãðàäèë ïðîòèâ íàõëóâàíåòî íà ìèçèòå èëè áúëãàðèòå è ñêèòèòå (õóíèòå) åäíà äúëãà ñòåíà îò ×åðíî ìîðå äî Ñèëèâðèÿ íà Ìðàìîðíîòî ìîðå. Ìèçèòå, ïðî÷åå, ñå íàðè÷àò áúëãàðè, à õóíèòå — ñêèòè. À âëàäèêàòà íà Íèêèó Éîàí (VII â.), êàòî îïèñâà ñðàæåíèÿòà íà ñúùèÿ Âèòàëèàí, êîéòî å ðîäåí â Çàëäàáà, äíåñ Øóìåí â Ìèçèÿ, ñ âîåíà÷àëíèêà íà èìïåðàòîðà Àíàñòàñèÿ, êîåòî ñðàæåíèå ñòàíàëî îêîëî Âàðíà, â Ìàëêà Ñêèòèÿ, ïèøå, ÷å Âèòàëèàí, êîéòî ñå îòòåãëè êúì Øóìåíñêî â Ìèçèÿ, ñå áèë îòòåãëèë â ïðîâèíöèÿòà Áúëãàðèÿ. Éîàí îò Íèêèó íå ñàìî ÷å íàðè÷à Ìèçèÿ Áúëãàðèÿ, íî êàçâà îùå, ÷å Áúëãàðèÿ å áèëà ðèìñêà ïðîâèíöèÿ. Òîâà ñå ïîòâúðæäàâà è îò Êîíñòàíòèí Áàãðÿíîðîäíè, êîéòî ïèøå, ÷å äî èìïåðàòîðà Õåðàêëèÿ (610-642) Áúëãàðèÿ ñå å íàìèðàëà ïîä ðèìñêà âëàñò. Áèëà, çíà÷è, äî Õåðàêëèÿ è äî Êðîâàòà (Êóáðàò), êîéòî ÿ îñâîáîäè, ðèìñêà ïðîâèíöèÿ. Ðèìëÿíèòå ñà ïîêîðèëè òóê ìèçè, êîéòî â ïîñëåäñòâèå òå íàðåêîõà vulgares (ìíîçèíñòâîòî, ïðîñòèÿ íàðîä) èëè áúëãàðè.  ìàëêîòî æèòèå íà Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè ïúê ñå êàçâà, ÷å Ñâ. Êëèìåíò ïðîèçëèçàë îò åâðîïåéñêèòå ìèçè (çàùîòî å èìàëî è ìàëîàçèàòñêè ìèçè), êîèòî ïîðàäè ìíîæåñòâîòî ñè ñå íàðè÷àò áúëãàðè. Îò âñè÷êè òèÿ äàííè ñå âèæäà, ÷å ìèçèòå íå ñà èç÷åçâàëè, à ñà íàðå÷åíè áúëãàðè èëè ïúê îáðàòíî, ÷å äíåøíèòå áúëãàðè íå ñà íèùî äðóãî îñâåí äðóãî íàèìåíîâàíèå íà ñòàðèòå ìèçè. Ïîíåæå ìèçèòå ñå ïðîñòèðàõà ÷àê äî Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ, â êîÿòî îáëàñò æèâååõà è ñòàðèòå ìàêåäîíöè, òîãàâà ñå ðàçáèðà, çàùî è ìàêåäîíöèòå, ïîäîáíî íà òðàêèéöèòå, ñå êàçâàò áúëãàðè. Òå ñå êàçâàò áúëãàðè, çàùîòî ñà ìèçè. È ïîíåæå ñà ìèçèéñêè ïîòîìöè, òå ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè, ïîíåæå è òå áÿõà ìèçè. Ìàêåäîíöèòå íàé-íàïðåä áÿõà íàðå÷åíè ïåëàçãè, ñåòíå ìèçè è íàé-ñåòíå áúëãàðè. Áúëãàðè ñå íàðåêîõà è ìèðìèäîíèòå. Ìàëàëà Èîàí (VI â. ñ. 97) ïèøå, ÷å â Òðîÿíñêàòà âîéíà Àõèë å èìàë ñâîÿ ñîáñòâåíà âîéñêà, ñúñòîÿùà ñå îò òúé íàðè÷àíèòå òîãàâà
ìèðìèäîíè, êîéòî ñåãà (VI â.) ñå íàðè÷àò áúëãàðè (å÷ùí ßäéïí óôñáôïí ôùí ëåãïìÝíùí Ìõñìéäüíùí ôïôåíõíé äå ëåãïìåíùí ÂïõëãÜñùí). Ìèçèòå èëè òðàêîèëèðèéöèòå, ñà ñå äåëèëè â íàé-ñòàðî âðåìå íà äâà ãëàâíè äÿëà: ñêèòè è êèìåðèè. È åäíèòå è äðóãèòå ñå íàðè÷àò äíåñ áúëãàðè. Êàòî ñêèòè â íàé-ñòàðî âðåìå ñà îçíà÷àâàíè ïðåäèìíî êðàéäóíàâñêèòå æèòåëè è æèòåëèòå íà ñåâåð îò Äóíàâà, à êàòî êèìåðèè — òðàêèéöèòå äî Áîñôîðà, çàòîâà Áîñôîðúò ñå êàçâà è Êèìåðèéñêè Áîñôîð. Îáà÷å, îùå ïðåäè Õðèñòà íàñòàíà åäíî ðàçáúðêâàíå íà òèÿ ïîíÿòèÿ, çàùîòî îùå Õåðîäîò îçíà÷àâàøå êàòî ñêèòè è òðàêèéöèòå äî ×åðíî, Ìðàìîðíî è Åãåéñêî ìîðåòà è îáðàòíî êàòî êèìåðèè èëè êèìáåðè, êèìáðè ñà îçíà÷àâàíè è ñúñåäíèòå íà ãåðìàíöèòå ãîðíîïàíîíöè. Íÿêîè ìîäåðíè ó÷åíè ñ÷èòàò êèìáåðèòå äîòîëêîâà çà ñòàð åâðîïåéñêè íàðîä, ÷å äàæå ãè îáÿâèõà çà ãåðìàíñêî ïëåìå. Òèÿ èìåííî ïàíîíñêè êèìáåðè èëè êèìåðèè ñå íàðåêîõà îòïîñëå õóíè. Èìåòî Àòèëà áèëî ãåðìàíñêà äóìà è çíà÷èëî áàùè÷êî. Ïðîêîïèé îáà÷å ïðîäúëæàâàøå äà ñ÷èòà òðàêèéñêèòå êèìåðèè çà õóíè. Òèÿ íåãîâè õóíè æèâååõà êàòî êèìåðèè îò ïðàâðåìå íå ñàìî ïîêðàé Áîñôîðà, íî îáèòàâàõà è Õåðñîíåñ, ò.å. Ãàëèïîëñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Ðèìëÿíèòå ïîêîðèëè òóê ñïîðåä Ïðîêîïèé õóíè. Çà òðàêèéöè å ñ÷èòàë õóíèòå è Éîàí Ìàëàëà. Ïðîêîïèåâèòå êèìåðèè-õóíè æèâååõà â Èçòî÷íà Òðàêèÿ äî Áîñôîðà. Òÿõ Éîðäàí, êàêòî ñïîìåíàõìå ïî-ïðåäè, íàðè÷à áúëãàðè, êàòî îñòàâè èìåòî õóíè çà çàïàäíèòå õóíè èëè çà ïàíîíöèòå. Íî è ìàñàãåòèòå (ãåòèòå) Ïðîêîïèé íàðå÷å õóíè, çàùîòî òîé íà äðóãî ìåñòî ïèøå, ÷å ìàñàãåòèòå ñå êàçâàëè â íåãîâî âðåìå õóíè. Îò ìàñàãåòñêè èëè õóíñêè ïðîèçõîä å áèë, ñïîðåä Ïðîêîïèé, è ïðî÷óòèÿò Þñòèíèàíîâ âîåíà÷àëíèê Áåëèçàð, êîéòî å ðîäåí â Ãåðìàíèÿ, äíåñ Ñàïàðåâñêà áàíÿ, Äóïíèøêî. À Àìèàí Ìàðöåëèí (23, 5, 16) ïîñòàâÿ ìàñàãåòèòå â ñúñåäñòâî ñ àëáàíöèòå. Ñòðàáîí ïúê ãè ïîñòàâÿ êàòî èçòî÷íè ñúñåäè íà äàêèòå. È Õåðîäîò îçíà÷àâà ìàñàãåòèòå êàòî òðàêèéñêè íàðîä. Òîé ïèøå (1, 205, 211 è ïð.), ÷å ìàñàãåòñêàòà öàðèöà Òîìèðà (Òîìèðèñ) ðàçáèëà ïåðñèéñêèÿ öàð Êèðà íà ð. Àðàêñåñ, à Òðîã Ïîìïåé ïèøå, ÷å Òîìèðà, ñëåä êàòî ðàçáèëà ïåðñèòå íà ð. Õàáðàêñåñ (Õåáðóñ, Ìàðèöà) îòòåãëèëà ñå â Ìàëêà Ñêèòèÿ è îñíîâàëà ãðàäà Òîìè (äíåñ Êîíñòàíöà). Òúé ÷å Ìàëêà Ñêèòèÿ å áèëà íàñåëåíà â ñòàðî âðåìå ñ ìàñàãåòè. Òèÿ ìàñàãåòè ñå íàðåêîõà îò äðóãè àâòîðè õóíè, çàùîòî íèå íàìèðàìå, ÷å ïèñàòåëè îò IV è V â. ãîâîðÿò òóê çà õóíè. Òúé, çà ïðèìåð, Éåðîíèì ïèøå, ÷å æèâååùèòå ïîêðàé Äóíàâà õóíè ó÷èëè ïñàëòèðà, à Ñîçîìåí ïúê ïèøå, ÷å æèâååùèòå êðàé Äóíàâà õóíè îáîæàâàëè âëàäèêàòà íà Òîìè, Òåîòèìà ïîðàäè äîáðîäåòåëèòå ìó. Êðàéäóíàâñêèòå ñêèòè — ìàñàãåòè — õóíè ñà áèëè, ïðî÷åå, õðèñòèÿíè. Ëàòèíñêèòå ïèñàòåëè îáà÷å êàòî Åíîäèé, Êàñèîäîð, Êîìåñ Ìàðöåëèí, Éîðäàí è äðóãè, íàðåêîõà ìèçèéöèòå èëè òðàêî-èëèðèéöèòå áúëãàðè, à èìåòî õóíè îñòàâèõà ñàìî çà äàêèéöèòå. Ïîíåæå è õóíèòå ñå íàðåêîõà îòïîñëå áúëãàðè, ìîæåì äà êàæåì, ÷å äíåøíèòå áúëãàðè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ìèçè, ìèðìèäîíè, êèìåðèè, ìàñàãåòè (ãåòè) è ñêèòè. Òóê îáà÷å íèå íÿìàìå ðàáîòà ñ îòäåëíè ðàñè, à ñ îòäåëåíèÿ
11
ÀÂÈÒÎÕÎË íà åäíà è ñúùà ðàñà, êîÿòî ùå íàðå÷åì ìèçèéñêà èëè òðàêèéñêà ðàñà. Çàòîâà ùå êàæåì íàêúñî, ÷å äíåøíèòå áúëãàðè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ìèçè èëè ÷å ñòàðèòå ìèçè ñà áúëãàðè. Áúëãàðèòå ñà ìèçè è ñòàðè òðàêî-èëèðèéöè íå ñàìî ïîðàäè èçëîæåíîòî, íî è ïîðàäè ôàêòà, ÷å íå ñà íàìåðåíè äîñåãà äàííè, îò êîèòî äà ñå âèæäà, ÷å òå ñà êúñíè ïðèøåëöè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Îò ãðúöêèòå àâòîðè íàé-ñòàð å Éîàí îò Àíòèîõèÿ, êîéòî å ñïîìåíàë èìåòî áúëãàðè. Òîé ïèøå, ÷å îêîëî 480 ã. èìïåðàòîð Çåíîí ñå áèë îáúðíàë çà ïîìîù êúì òúé íàðå÷åíèòå áúëãàðè ïðîòèâ äâàìàòà Òåîäîðèõîâöè, êîèòî âëàäååõà Òðàêèÿ è çàïëàøâàõà Öàðèãðàä. Êàçâà ñå “êúì òúé íàðå÷åíèòå áúëãàðè”, à íå ñàìî êúì áúëãàðèòå, îò êîåòî ñå ðàçáèðà, ÷å èñòèíñêîòî èìå íà áúëãàðèòå å áèëî äðóãî — ìèçè, êîèòî ñåãà ïîëó÷èëè ïðÿêîðà áúëãàðè [vulgares). Ãäå æèâååõà áúëãàðèòå, êúì êîèòî Çåíîí ñå îáúðíà çà ïîìîù? — Òå æèâååõà â Ìàêåäîíèÿ, çàùîòî Çåíîí ñå îáúðíà â ñëó÷àÿ êúì Ñàáèíèàíà Âåëèêè, âîéâîäàòà íà Åäåñà (Âîäåí), ñòîëèöàòà íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè. Ñàáèíèàí ñúóìÿ ñ ðàçíè ìàíåâðèðàíèÿ äà èçïúäè Òåîäîðèõ, Òåîäîìèðîâèÿ ñèí, èç äíåøíà Àëáàíèÿ, áåç îáà÷å äà ãî óíèùîæè. Çåíîí íå áå äîâîëåí îò òîâà, òà ïðîâîäè óáèéöè äà óáèÿò Ñàáèíèàíà. Ñëåä òîâà Çåíîí ñå ñïðèÿòåëè ñ Òåîäîðèõà è ãî ïîäáóòíà äà èäå äà çàâëàäåå Èòàëèÿ çà èìïåðèÿòà. Òîâà ñòàíà. Òåîäîðèõ çàâëàäÿ Èòàëèÿ, íî çà ñåáå ñè è ñòàíà èòàëèàíñêè êðàë. Ñåãà Òåîäîðèõ è Âèçàíòèÿ ñå ñúþçÿâàò è íàïàäàò èëèðèéñêèòå áúëãàðè, êîèòî áÿõà ïðåäâîæäàíè îò Ñàáèíèàíîâèÿ ñèí, ïàê íà èìå Ñàáèíèàí. Ñðàæåíèåòî å ñòàíàëî â 504 ã. íà ð. Ìîðàâà, ïðè äíåøíà Êþïðèÿ. Áúëãàðèòå áèëè ðàçáèòè. Ñëåä ïîðàæåíèåòî íà áúëãàðèòå èìïåðàòîð Àíàñòàñèé, íàñëåäíèêúò íà Çåíîíà, çà äà ïîäâåäå áúëãàðèòå ïîä îïåêà èëè ïîêîðíîñò, çàòî÷èë èëèðèéñêèòå âëàäèöè, à èìåííî âëàäèöèòå íà Íèø, Ñîôèÿ, Êþñòåíäèë, Îõðèä è Íèêîïîë (íà Èîíè÷åñêè çàëèâ). Îò Íèêîïîë (íà Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ) äî Íèø ñà æèâåëè, çíà÷è, ïî îíîâà âðåìå áúëãàðè. Àíàñòàñèé å èñêàë äà ïîä÷èíè òèÿ áúëãàðè ïîä ãðúöêàòà öúðêâà, íî è ïîä ãðúöêàòà âëàñò. Ñåãà íàñòúïâà íàé-èíòåðåñíèÿò ìîìåíò â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Ñåâåðíèòå áðàòÿ íà èëèðèéñêèòå áúëãàðè èëè æèòåëèòå íà Ñêèòèÿ è Ìèçèÿ, ïîìîëèëè Ôîäåíèÿ â Øóìåí (Çàëäàáà) Âèòàëèàí, êîéòî å áèë ãëàâíîêîìàíäóâàù íà âèçàíòèéñêàòà àðìèÿ îáà÷å ñèí íà Ïàòðèêèîëà, âîäèòåëÿ íà ôåäåðàòèòå â Ìèçèÿ, êîÿòî îò Éåðîíèìà ñå íàðè÷à Áúëãàðèÿ, à îò Éîàíà îò Íèêèó “ïðîâèíöèÿ Áúëãàðèÿ”, äà ïîòåãëè ïðîòèâ áåçáîæíèÿ Àíàñòàñèé, çà äà îñâîáîäè çàòî÷åíèòå âëàäèöè. Ïîëóñâîáîäíèòå áúëãàðè èëè ôåäåðàòèòå íà Èçòî÷íàòà ðèìñêà èìïåðèÿ, ñå ïîäèãàò çà îñâîáîæäàâàíåòî íà ñòîÿùèòå ïîä ïðÿêàòà âèçàíòèéñêà âëàñò èëèðèéñêè áúëãàðè. Òîâà ïîäèãàíå ùå äà å áèëî íàé-ñèëíî â Ñåðäèêà (Ñîôèÿ) è Ïàóòàëèÿ (Êþñòåíäèë), çàùîòî âëàäèöèòå íà òèÿ ãðàäîâå áèëè âåäíàãà îñâîáîäåíè. Íàðîäúò â Öàðèãðàä, êîéòî ìðàçåë Àíàñòàñèÿ, ñå ãîòâèë äà ïîñðåùíå Âèòàëèàíà êàòî èìïåðàòîð, íî òîâà íå ñòàíàëî, çàùîòî Àíàñòàñèé íàñêîðî óìðÿë, à çà èìïåðàòîð áèë èçáðàí íà÷àëíèêúò íà èìïåðàòîðñêàòà ãâàðäèÿ, èëèðèåöúò èëè ìàêåäîíåöúò Þñòèí (518 ã.). Öàðèãðàä ñè ïîìèñëèë ñ òîÿ èëèðèåö äà ïðèìèðè èëèðèéöèòå, êîåòî è ñòàíàëî äîíåéäå. Âèòàëèàí áèäå ïàê íàçíà÷åí çà ãëàâíîêîìàíäóâàù íà èìïåðàòîðñêàòà àðìèÿ, íî òîâà íå òðàÿ
12
äúëãî âðåìå. Ïî ïîäáóäà íà Þñòèíèàíà, áðàòîâèÿò ñèí íà Þñòèíà, Âèòàëèàí áèäå óáèò è íà íåãîâî ìÿñòî çà êîíñóë è ãëàâíîêîìàíäóâàù íà âîéñêèòå áèäå íàçíà÷åí Þñòèíèàí, êîéòî ñëåä ñìúðòòà íà Þñòèíà (527 ã.) ñòàíà èìïåðàòîð. Áúëãàðèòå îáà÷å ïðîäúëæèõà áîðáàòà ñè çà ïîëèòè÷åñêà è äóõîâíà åìàíöèïàöèÿ è ïðèíóäèõà Þñòèíèàíà äà îòñòúïè. Ïî-ïðåäè ñïîìåíàõìå, ÷å êîãàòî èìïåðàòîð Àíàñòàñèé çàòî÷è èëèðèéñêèòå âëàäèöè, òîãàâà, ïèøå Òåîôàí, ñêèòèòå è ìèçèòå ñå áèëè ïîäèãíàëè çà òåõíîòî îñâîáîæäåíèå. Êàòî ñêèòè Òåîôàí îçíà÷àâà æèòåëèòå íà ñåâåð îò Äóíàâà, êîèòî Éîðäàí íàðè÷àøå ñêëàâåíè è àíòè, à êàòî ìèçè — æèòåëèòå íà þã îò Äóíàâà, êîèòî Éîðäàí íàðè÷à áúëãàðè. Éîàí Ìàëàëà ïúê, êîèòî íàðè÷à ñêèòèòå õóíè, ïèøå, ÷å Âèòàëèàí ñå áèë ïîäèãíàë íà÷åëî íà õóíè è áúëãàðè íàìåñòî ñêèòè è ìèçè, òîé ïèøå õóíè è áúëãàðè. Çà íàñ â òîÿ ñëó÷àé ñà íàé-êîìïåòåíòíè Éîðäàí è Ïðîêîïèé, çàùîòî ñà âçèìàëè ó÷àñòèå â òåçè ñúáèòèÿ. Éîðäàí â ñâîÿòà “ßîòàëà” {“Ðèìñêà èñòîðèÿ”) ïèøå, ÷å ïî âðåìå íà Þñòèíèàíà áúëãàðè, ñêëàâåíè è àíòè âñåêè äåí íàñòîÿâàëè (çà ïðàâäèíè) {instantia cottidiana Bulgarum, Antium et Sclavinorum p. 52) Áúëãàðèòå, ïðî÷åå, êîèòî æèâååõà â Ìèçèÿ, ñå ñäðóæèëè ñúñ ñêëàâåíèòå è àíòèòå, êîèòî æèâååõà â Ñêèòèÿ îòâúä Äóíàâà, çà äà îñâîáîäÿò èëèðèéñêèòå âëàäèöè èëè èëèðèéñêàòà öúðêâà îò ãðúöêàòà. Àêî îáà÷å áèõìå èñêàëè äà ñè ïîñëóæèì ñ åçèêà íà ïîñòàðèòå àâòîðè, áè òðÿáâàëî äà êàæåì, ÷å ìèçèòå îòêúì Äóíàâà ñå ñäðóæèëè ñ ñêèòèòå îòâúä Äóíàâà è ñå ïðèòåêëè íà ïîìîù íà ìèçèòå, êîèòî æèâååõà â Ìàêåäîíèÿ è îñòàíàëà Èëèðèÿ. Ïðîêîïèé, êîéòî, êàêòî ïî-ïðåäè ñïîìåíàõìå, íàðè÷à òðàêèéöèòå èëè Éîðäàíîâèòå áúëãàðè õóíè, íè îïèñâà òèÿ ñúáèòèÿ ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “ Èëèðèÿ è öÿëà Òðàêèÿ, ò. å. îò Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ äî ïðåäãðàäèÿòà íà Âèçàíòèÿ, òàì, ãäåòî ñåëèùåòî ñå íàñåëÿâàøå îò åëèíè è õåðñîíèòè, õóíèòå, ñêëàâåíèòå è àíòèòå èçâúðøâàõà ïî÷òè âñÿêà ãîäèíà, îòêàê Þñòèíèàí ñòàíà èìïåðàòîð, íåïîïðàâèìè çëèíè íà òèÿ õîðà òàì. Àç ìèñëÿ, ÷å ïðè âñÿêî íàïàäàíå áèâàõà ïðåìàõâàíè èëè çàðîáâàíè ïîâå÷å îò 200 000 îò æèâååùèòå òàì ãúðöè, òúé ÷å öÿëàòà òàÿ çåìÿ (îò Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ äî ïðåäãðàäèÿòà íà Âèçàíòèÿ) ñå ñúåäèíè íàéñåòíå äåéñòâèòåëíî ñúñ ñêèòñêàòà ïóñòèíÿ.” (Àíåêäîòà 18,20) Òîâà ñâèäåòåëñòâî å âàæíî îò ìíîãî ãëåäíè òî÷êè. Íàéíàïðåä íåêà êàæåì, ÷å òîâà å åäèíñòâåíîòî ñâèäåòåëñòâî, êîåòî ñå ñî÷è çà äîêàçàòåëñòâî, ÷å òðàêèéöèòå è èëèðèéöèòå áèëè óíèùîæåíè îò ñëàâÿíèòå. Êîãàòî ñå ïèòà, ãäå ñà òðàêîèëèðèéöèòå, îòãîâàðÿ ñå: åòî ãäå: Ïðîêîïèé ïèøå, ÷å ñëàâÿíèòå ïðè âñÿêî íàïàäàíå óíèùîæàâàëè ïî 200 000 äóøè, äîãäåòî ãè óíèùîæèëè âñè÷êè è çàåëè Òðàêèÿ è Èëèðèÿ.  êðàÿ íà VII â. äîøëè ìîíãîëñêè áúëãàðè ïðè äóíàâñêèòå ñëàâÿíè, ïîêîðèëè ãè è îñíîâàëè â Äîëíà Ìèçèÿ áúëãàðñêà äúðæàâà. Íà òîâà íåêà âúçðàçèì, à) ÷å òèÿ îïóñòîøåíèÿ íå ñà ïðàâåíè îò ñëàâÿíèòå, à îò áúëãàðèòå èëè õóíèòå, êîèòî ñà ïðåäâîæäàëè ñëàâÿíèòå; á) ÷å òèÿ îïóñòîøåíèÿ íå ñà ñå èçâúðøâàëè íàä ìåñòíîòî íàñåëåíèå èëè íàä òðàêèéöèòå è èëèðèéöèòå, à íàä íàñåëÿâàíèòå îò åëèíè ñåëèùà. Òîâà Ïðîêîïèé å èçòúêíàë è â ñâîåòî ñú÷èíåíèå âúðõó
ÀÂÈÒÎÕÎË âîéíàòà ñ ïåðñèòå (II, 4, 11), â êîåòî òîé ïèøå, ÷å õóíèòå íàâëåçëè â Òåñàëèÿ è ïðî÷åå è ñëåä êàòî óíèùîæèëè âñè÷êè åëèíè, ñ èçêëþ÷åíèå íà ïåëîïîíåñöèòå, âúðíàëè ñå(ï ôù ôå ó÷åäïí áðáíôáî Åëëçíáî ðëçí Ðåëïðïííçóéùí äéåñãáóáìåíïé, áðå÷ùñçóáí). Óíèùîæàâàíè ñà, çíà÷è, ñàìî åëèíèòå, à íå è ïåëîïîíåñöèòå, êîèòî íå áÿõà åëèíè è ïðèíàäëåæàõà êúì òðàêèéñêàòà ðàñà. Òðàêîèëèðèéöèòå, çíà÷è, íå ñà áèëè óíèùîæàâàíè, à çàùèùàâàíè. Äðóãîòî âàæíî îáñòîÿòåëñòâî, íà êîåòî òðÿáâà äà ñå îáúðíå âíèìàíèå å, ÷å äîøëèòå îòêúì Äóíàâà èëè èç Ìèçèÿ õóíè êîèòî ñåãà çàâëàäÿõà Èëèðèÿ äî Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ, ñà áèëè õðèñòèÿíè. Îùå Éåðîíèì (IV â.) ïèøå, ÷å õóíèòå èëè ãåòèòå ó÷èëè ïñàëòèðà (Hunni discunt Psalterium); áèëè çíà÷è, õðèñòèÿíè. À Ñîçîìåí ïèøå, ÷å æèâååùèòå ïîêðàé Äóíàâà õóíè (ïé ðåñé ôïí éóôñïí Ï ííïé âáñâáñïé) îáîæàâàëè Òåîòèìà, âëàäèêàòà íà Òîìè. Îêîëî 390 ã. òåçè õðèñòèÿíñêè õóíè ñå ïîäèãíàëè ïîä âîäèòåëñòâîòî íà Âèòàëèàíà çà îñâîáîæäàâàíåãî íà èëèðèéñêèòå âëàäèöè è óñïåëè, êàêòî Ïðîêîïèé ïèøå, äà ïðèñúåäèíÿò è Èëèðèÿ, èëè çåìÿòà îò Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ äî Âèçàíòèÿ, êúì îñòàíàëà Ñêèòèÿ. Çàùî áúëãàðèòå èëè õóíèòå, ñêëàâåíèòå è àíòèòå ïðèñúåäèíÿâàò êúì îñòàíàëà Ñêèòèÿ ñàìî çåìÿòà îò Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ äî Öàðèãðàä, à íå è çåìÿòà îò Àòèíà äî Öàðèãðàä? Çàùîòî íà òàÿ çåìÿ áÿõà çàòî÷åíè âëàäèöèòå, çà ÷èÿòî çàùèòà òå ñà ñå áèëè ïîäèãíàëè è çàùîòî äî Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ ñå ïðîñòèðàõà ìèçèòå, èëè òðàêèòå, òúé ÷å òå ñà îñâîáîæäàâàëè ñâîè ñúíàðîäíèöè, à íå ñà ïðåâçåìàëè ÷óæäà çåìÿ. Ñëåä êàòî áÿõà èçãîíåíè ãúðöèòå èëè ïî-äîáðå ãðúöêîòî äóõîâåíñòâî èç êàçàíèòå çåìè, Þñòèíèàí ñå âèäÿ ïðèíóäåí äà ñúçäàäå îñîáåíà àðõèåïèñêîïèÿ çà òàÿ çåìÿ ñúñ ñåäàëèùå â Îõðèä. Òàÿ Þñòèíèàíîâà àðõèåïèñêîïèÿ îáõâàùàøå ïðîâèíöèèòå: Ñðåäèçåìíà Äàêèÿ, Áðåãîâà Äàêèÿ, Ïúðâà (ãîðíà) Ìèçèÿ, Äàðäàíèÿ, Ïðåâàëèòàíà, Âòîðà Ïàíîíèÿ, Âòîðà Ìàêåäîíèÿ (Îõðèä), Ãîðíà Àëáàíèÿ, Òåñàëèÿ, òúé íàðè÷àíèÿ îñòðîâ Åâðîïîñ, Åïèð, Ëèâàäèÿ (çåìÿòà ìåæäó Òåñàëèÿ, Åïèð è Êîðèíòñêèÿ ïðîëèâ). Òúêìî íà òèÿ ïðîâèíöèè áå çàòî÷èë èìïåðàòîð Àíàñòàñèé âëàäèöèòå, çà ÷èåòî îñâîáîæäàâàíå ñå áÿõà ïîäèãíàëè áúëãàðèòå, ñëàâÿíèòå è àíòèòå. Æèòåëèòå íà òèÿ äâå ïðîâèíöèè, êàêòî ïî-ïðåäè èçëîæèõìå, ñà ñ÷èòàíè âèíàãè çà âàðâàðè èëè íååëèíè. Çà íååëèíè èëè ìèçè, êîèòî ñå êàçâàò ñåãà áúëãàðè, ñå ñúçäàäå àðõèåïèñêîïèÿòà Ïúðâà Þñòèíèàíà. Ïîíåæå â òàÿ àðõèåïèñêîïèÿ âëèçàøå è ïðîâèíöèÿòà Ìàêåäîíèÿ, òðÿáâà äà êàæåì, ÷å Þñòèíèàí áå ñúçäàë ñâîÿòà àðõèåïèñêîïèÿ è çà ñòàðèòå ìàêåäîíöè, êîèòî ñå íàðè÷àò ñåãà áúëãàðè. Áúëãàðèòå èëè õóíèòå, ñëàâÿíèòå èëè àíòèòå, íå äîéäîõà â Èëèðèÿ äà óíèùîæàâàò èëèðèéöè, êàêòî òâúðäÿò îíèÿ, êîèòî íå ñà âíèêíàëè â ñúùíîñòòà íà ïèòàíåòî, à äà îñâîáîæäàâàò èëèðèéöèòå îò âèçàíòèéñêî ïîòèñíè÷åñòâî. Ñúñ ñâîÿòà àðõèåïèñêîïèÿ Þñòèíèàí îòäåëè äóõîâíî èëèðèéñêèòå ìèçè èëè áúëãàðè, îò ãúðöèòå. Çàòîâà òàÿ àðõèåïèñêîïèÿ ñå íàðå÷å îò ãðúöêèòå öúðêîâíè ïèñàòåëè áúëãàðñêà àðõèåïèñêîïèÿ. Çà ùàñòèå íà íàóêàòà è ïðàâäàòà òåçè îáñòîÿòåëñòâà ñà ïîòâúðäåíè è îò Öàðèãðàäñêèÿ âñåëåíñêè ñúáîð îò 869/
870 ã. Òîÿ ñúáîð ñå ñúáðà äà ðåøè, ïîä Ðèì èëè ïîä Öàðèãðàä äà ñïàäà òàÿ áúëãàðñêà öúðêâà. Ïðåïèðíèòå, êîèòî ñòàíàõà â òîÿ ñúáîð ïî ïðåäìåòà íà ñúáèðàíåòî ìó, ñà èçëîæåíè ïîäðîáíî â êíèãàòà íà ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ: “Êðîâàòîâà Áúëãàðèÿ è ïîêðúñòâàíåòî íà Áúëãàðèòå”^. Ùå ñïîìåíåì ñàìî, ÷å îùå â 860 ã. èëè äåñåò ãîäèíè ïðåäè ñúáîðà, ïàïà Íèêîëàé ïèñà ïèñìî äî áúëãàðñêèÿ öàð Ìèõàèëà, â êîåòî òîé èñêàë îò öàð Ìèõàèëà äà ñå ïîâúðíå ñòàðèÿò îáè÷àé íà àïîñòîëñêèÿ ïðåñòîë, â Ñòàðèÿ è Íîâèÿ Åïèð, ò. å. â äâàòà Åïèðà â Èëèðèêóì, Ìàêåäîíèÿ, Òåñàëèÿ, Áðåãîâà Äàêèÿ, Ñðåäèçåìíà Äàêèÿ, Ìèçèÿ (ãîðíà), Äàðäàíèÿ, Ïðåâàëà, ãäåòî òîé å ðúêîïîëàãàë äî âðåìåòî íà ïàïà Õîðìèçèÿ èëè äî ñúçäàâàíåòî íà àðõèåïèñêîïèÿòà Ïúðâà Þñòèíèàíà. Ðèì å ïðåòåíäèðàë, ïðî÷åå, çà ñóïðåìàòèÿòà òúêìî íàä îíèÿ ïðîâèíöèè, êîèòî áúëãàðèòå îñâîáîäèõà ïî âðåìåòî ïà Þñòèíèàíà îò ãðúöêàòà ñóïðåìàòèÿ è çà êîèòî áå ñúçäàäåíà àðõèåïèñêîïèÿòà Ïúðâà Þñòèíèàíà. Ñúáîðúò òðÿáâàøå äà ðåøè ñåãà, äàëè íà Ðèì èëè íà Öàðèãðàä äà ñå ïîä÷èíÿò òåçè ïðîâèíöèè. Òîâà îáà÷å, êîåòî ñåãà íàñ íàé-ìíîãî èíòåðåñóâà è çà êîåòî íèå ðàçïðàâÿìå òåçè ðàáîòè å, ÷å ñúáîðúò å íàðè÷àë ãîðíèòå ïðîâèíöèè áúëãàðñêî îòå÷åñòâî â Èëèðèÿ (Vulgarorum patriam quae in Illyrico constituta est), à èìåííî: Äâàòà Åïèðà, öÿëà Òåñàëèÿ, Äàðäàíèÿ è ïð., êîåòî áúëãàðñêî îòå÷åñòâî ñå êàçâà äíåñ ïî òåçè áúëãàðè Áúëãàðèÿ (Cuius nunc patria ab hic Bulgaris Bulgaria nuncupatur). Òîâà ñ âàæíî äà ñå èçòúêíå, çàùîòî â èñòîðèÿòà, êîÿòî ñå ó÷è â áúëãàðñêèòå ó÷èëèùà ñå êàçâà, ÷å åäâà Áîðèñ áèë ñòèãíàë äî ñðåäàòà íà Ìàêåäîíèÿ, à âñè÷êè òóê ñïîìåíàòè ïðîâèíöèè íèêîãà íå áèëè áúëãàðñêè, êîãàòî ñúáîðúò íåäâóñìèñëåíî ãè å ñìÿòàë çà áúëãàðñêè çåìè. Ãúðöèòå ïðåòåíäèðàëè çà äóõîâíî ãîñïîäñòâî íàä ãîðåêàçàíàòà Èëèðèéñêà Áúëãàðèÿ, çàùîòî ïðåäè áúëãàðèòå äà ÿ îñâîáîäÿò, êîåòî ñòàíà ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð Þñòèíèàíà, òàì å èìàëî ãðúöêè ñâåùåíèöè. Òàÿ ïðåòåíöèÿ ðèìëÿíèòå îáîðâàõà, êàòî äîêàçâàõà, ÷å áúëãàðèòå âúç îñíîâà íà ïðàâîòî íà ñðîäñòâåíîñòòà (÷å ñà îò åäèí ðîä) ñúåäèíèëè ñâîåòî îòå÷åñòâî è ñà ãî äúðæàëè ïðåç öÿëîòî âðåìå îòòîãàâà äîñåãà (VI â.) äîñåãà (IX â.) (Quia Vulgares, qui jure gentill sibi patriam subjugantes, eam per tot annos retinent). Ìàêåäîíèÿ è äðóãèòå ïîìåíàòè ïðîâèíöèè ñà áèëè, çíà÷è, íàñåëåíè îò áúëãàðè, êîèòî â VI â. ñå ñúåäèíèëè ñ äðóãèòå áúëãàðè. Ïî-íàòàì ñå êàçâà, ÷å àïîñòîëñêîòî ñåäàëèùå íå å ïðàâèëî íèêàêâè ïîñòúïêè çà îáðàòíîòî èì çàåìàíå, çàùîòî áúëãàðñêèÿò íàðîä äîéäå è ñè ãè îñâîáîäè âúç îñíîâà íà ïðàâîòî çà âëàäåíèå (Vulgarorum natio addit et sibi jure patestatis omnia vindicat). Ïðàâîòî íà âëàäåíèå íà êàçàíèòå ïðîâèíöèè ñå îáóñëàâÿ îò ïðàâîòî íà ñðîäñòâåíîñòòà, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å âñåêè íàðîä èìà ïðàâî ñàì äà ñå óïðàâëÿâà, åäèí ïðèíöèï, êîéòî åäâà â äíåøíî âðåìå ñå ïîÿâè â Ñðåäíà Åâðîïà. Êàê äúðæàâà è öúðêâà ñà âúðâåëè çàåäíî, ìîæå äà ñå âèäè îò êàçàíîòî ïî-íàòàì, ÷å ãúðöèòå ñëåä èçãóáâàíåòî íà ïðàâîòî íàä äèîöåçàòà, èçãóáèëè è ïðàâîòî íà äúðæàâàòà ñè íàä êàçàíèòå ïðîâèíöèè (îáëàñòè). Áúëãàðèòå, ïðî÷åå ñå îñâîáîäèëè íàé-íàïðåä äóõîâíî, à îò ñåòíå è ïîëèòè÷åñêè. Àðõèåïèñêîïèÿòà Ïúðâà Þñòèíèàíà, èëè Îõðèäñêàòà
13
ÀÂÈÒÎÕÎË àðõèåïèñêîïèÿ, å ïúðâàòà ñòúïêà îò åìàíöèïàöèÿòà íà áúëãàðñêàòà ðàñà. Èçëîæè ñå òîâà ñàìî äà ñå îáúðíå âíèìàíèå, ÷å â 870 ã. Âñåëåíñêèÿò ñúáîð å ñ÷èòàë, ÷å äâàòà Åïèðà, Äàðäàíèÿ, Äàêèÿ, Òåñàëèÿ è äðóãèòå Èëèðèéñêè ïðîâèíöèè ñà íàñåëÿâàíè îò áúëãàðè è ÷å òå îò íà÷àëîòî íà VI â., èëè îò ñúçäàâàíåòî íà àðõèåïèñêîïèÿòà Ïúðâà Þñòèíèàíà äî IX â., ïà è ïî-íàòàì, ñà áèëè íåçàâèñèìè îò ãúðöèòå è ðèìëÿíèòå, íå ñàìî â öúðêîâíî, íî è â ïîëèòè÷åñêî îòíîøåíèå. Õóíèòå, èëè áúëãàðèòå, êîèòî ñà áèëè õðèñòèÿíè, ñå ïîäèãàò ïî âðåìå íà èìïåðàòîð Àíàñòàñèÿ ïîðàäè çàòî÷àâàíåòî ïà èëèðèéñêèòå âëàäèöè è ñëåä äúëãè áîðáè ïðèíóæäàâàò Þñòèíèàíà äà ñúçäàäå íåçàâèñèìà öúðêâà çà áúëãàðèòå â Ìàêåäîíèÿ è îñòàíàëà Èëèðèÿ. Ñëåä òîâà áúëãàðèòå îòêúì Äóíàâà ñå ñúåäèíÿâàò ñ áúëãàðèòå â Ìàêåäîíèÿ è îñòàíàëà Èëèðèÿ. Íå ñà ïîêîðÿâàëè Èëèðèÿ, íå ñà ÿ çàñåëâàëè, à ñà ñå ñúåäèíèëè ñ íåÿ âúç îñíîâà íà ñðîäñòâåíîñòòà èëè ïëåìåííîñòòà (Jure gentilli), ò.å. çàùîòî è ìàêåäîíöèòå è îñòàíàëèòå èëèðèéöè ñà ïðèíàäëåæàëè êúì ñúùèÿ ðîä, êúì êîèòî ñà ïðèíàäëåæàëè è õóíèòå, èëè áúëãàðèòå, êîèòî æèâååõà ïîêðàé Äóíàâà. Íå å èìàëî, çíà÷è, óíèùîæàâàíå íà ìàêåäîíöè. Äîñåãà ñå ìèñëåøå, ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà áèëè óíèùîæåíè îò íàõëóëè âúâ âðåìå íà Þñòèíèàíà ñëàâÿíè. Òîâà òâúðäåíèå ñå îêàçà áåçîñíîâíî, çàùîòî íå å èìàëî ñàìîñòîÿòåëíî ñëàâÿíñêî íàõëóâàíå; ñëàâÿíèòå ñà ïîäêðåïÿëè áúëãàðèòå, çà äà èçâîþâàò èçâåñòíà íåçàâèñèìîñò çà èëèðèéñêèòå áúëãàðè. Ìàêåäîíöèòå ñå íàðåêîõà áúëãàðè, ïîäîáíî íà äðóãèòå òðàêèéñêè ïëåìåíà, çàùîòî ñà ñòàðè ìèçè. Òèÿ ìèçè, êàêòî â Òðàêèÿ, òúé è â Èëèðèÿ, ñå íàðåêîõà ñëåä êðàÿ íà IV â. áúëãàðè. Íàêúñî êàçàíî, íå å èìàëî óíèùîæàâàíå èëè ïúê èç÷åçâàíå íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè. Òúé ÷å, êàêòî äíåøíèòå ãúðöè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ãúðöè è äíåøíèòå àëáàíöè íà ñòàðèòå àëáàíöè, òúé è äíåøíèòå ìàêåäîíöè ñà ïîòîìöè íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè. Àëåêñàíäúð Âåëèêè å ïðîèçëÿçúë îò îíÿ íàðîä, êîèòî ñå êàçâà äíåñ áúëãàðñêè íàðîä. Ñ òîâà ñå ðåøàâà íå ñàìî ïðîáëåìàòà çà íàðîäíîñòòà íà ìàêåäîíöèòå, íî è ïðîáëåìàòà çà íàðîäíîñòòà íà áúëãàðèòå èçîáùî. Çà äà ïîÿñíèì òîâà, íåêà ñå ïîâúðíåì îùå åäèí ïúò âúðõó ïðèâåäåíîòî îò Ïðîêîïèé ñâèäåòåëñòâî. Îò ìàëîãðàìîñòíîñò ëè èëè ïî êîÿ äðóãà ïðè÷èíà, òîâà ñâèäåòåëñòâî å ïðåäàâàíî äîñåãà â èçîïà÷åíà ôîðìà. Äîêàòî Ïðîêîïèé ïèøå, ÷å õóíè, ñêëàâåíè è àíòè ïðàâèëè òåçè è îíèÿ
14
îïóñòîøåíèÿ, â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ ñå ñïîìåíàâàò ñàìî ñëàâÿíèòå, à áúëãàðèòå, èëè õóíèòå, êîèòî ñîáñòâåíî ñà áèëè âîäèòåëè íà òåçè îïóñòîøåíèÿ, ñå ïðåìúë÷àâàò. Ïî òîÿ íà÷èí ñå ñúçäàäå óáåæäåíèåòî, ÷å ñëàâÿíèòå áèëè óíèùîæèëè òðàêîèëèðèéöèòå è çàåëè òÿõíàòà çåìÿ. À áúëãàðèòå, èëè õóíèòå, áèëè äîøëè îò Âîëãà åäâà â êðàÿ íà VII âåê, êàòî ìàëêà ãîëà è äðèïàâà îðäèöà, êîÿòî ïîêîðèëà ñëàâÿíè â Äîëíà Ìèçèÿ è îñíîâàëà áúëãàðñêà äúðæàâèöà.Òåçè õóíè èëè áúëãàðè íèêîãà íå áèëè âëàäåëè Þæíà Òðàêèÿ è Èëèðèÿ?! Òîâà íå å íàóêà, çàùîòî, àêî Ïðîêîïèé, êîéòî å áèë ñåêðåòàð íà Þñòèíèàíîâèÿ âîåíà÷àëíèê Áåëèàçàð, ðàçïðàâÿ, ÷å õóíèòå, áèëè ñúåäèíèëè çåìÿòà îò Éîíè÷åñêèÿ çàëèâ äî ïðåäãðàäèÿòà íà Âèçàíòèÿ êúì îñòàíàëà Ñêèòèÿ, íå ìîæå äà ñå êàçâà, ÷å õóíèòå áèëè äîøëè â Äîëíà Ìèçèÿ åäâà â êðàÿ íà VII âåê è ÷å íèêîãà íå áèëè âëàäåëè Þæíà Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ. Îíÿ, êîèòî ðàçïðàâÿ òîâà, èëè èçîáùî íå å ïðîó÷âàë òåçè ðàáîòè, èëè íå òúðñè èñòèíàòà. Ñúùîòî å è ùî ñå îòíàñÿ äî íàðîäíîñòòà íà õóíèòå, èëè áúëãàðèòå. Àêî Àíàñòàñèé áèáëèîòåêàðÿò ïèøå, ÷å áúëãàðèòå èëè õóíèòå çàåëè öÿëà Òåñàëèÿ, Äàðäàíèÿ è ïð. âúç îñíîâà íà íàðîäíîñòíîòî ïðàâî, îò êîåòî ñå ðàçáèðà, ÷å áúëãàðèòå èëè õóíèòå, ñà ñðîäíè ñ æèòåëèòå íà öÿëà Òåñàëèÿ, äâàòà Åïèðà è ïð., èëè ñúñ ñòàðèòå èëèðèéöè, íå ìîæå äà ñå êàçâà, ÷å áúëãàðèòå ñà òóðöè, êîåòî íèêîé íå å äîêàçàë äîñåãà. Ñúùîòî å è ùî ñå îòíàñÿ äî õðèñòèÿíñòâîòî íà áúëãàðèòå. Àïîñòîë Ïàâåë äîéäå çàðàäè ìàêåäîíöèòå â Åâðîïà. Àêî òåçè ìàêåäîíöè æèâåÿò â ëèöåòî íà äíåøíèòå ìàêåäîíöè, êîèòî ñå êàçâàò áúëãàðè, êîé ïîêðúñòè òîãàâà áúëãàðèòå? Àêî àï. Ïàâåë ãîâîðè â 3 ãë. Êîëîñ, çà ñêèòè, àêî ñòàðèòå öúðêîâíè èñòîðèöè ïèøàò, ÷å ñêèòèòå áèëè ïîêðúñòåíè îò àïîñòîëèòå è àêî õóíèòå èëè áúëãàðèòå, ñå ñ÷èòàò çà ñêèòè, êîé ïîêðúñòè òîãàâà áúëãàðèòå? Àêî áúëãàðèòå ñà ìèçè, à ìèçèòå áÿõà ïîêðúñòåíè îò àïîñòîëèòå, êîé ïîêðúñòè òîãàâà áúëãàðèòå? Àêî õóíèòå, êîèòî îñíîâàõà áúëãàðñêàòà äúðæàâà, áÿõà îùå â IV âåê õðèñòèÿíè è èçäåéñòâóâàõà ñúçäàâàíåòî íà íåçàâèñèìàòà Îõðèäñêà àðõèåïèñêîïèÿ, ìîæå ëè äà ñå êàçâà, ÷å òåçè õóíè-áúëãàðè áèëè ïîêðúñòåíè åäâà îò “õàí” Áîðèñà â IX âåê? Âñè÷êî òîâà ìîæå äà òâúðäè ñàìî îíÿ, êîéòî íå å ïðîó÷âàë òåçè ðàáîòè, èëè ïúê, êîéòî å íåãîäåí çà íàó÷íà ðàáîòà.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÐÈÒÓÀËÍÈ ×ÀØÈ ×ÅÐÅÏÈ ÏÐÈ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ Ñðàâíèòåëíî èçñëåäâàíå Ä-Ð ÄÎÐÈßÍ ÀËÅÊÑÀÍÄÐΠÏðîáëåìúò ñ ðèòóàëíèòå ÷àøè-÷åðåïè ïðè äðåâíèòå áúëãàðè å ìíîãî ñëàáî ïðîó÷åí. Âñúùíîñò íà àâòîðà ñà èçâåñòíè ñàìî íÿêîëêî òàêèâà ðàáîòè, ìåæäó êîèòî ñå îòêðîÿâàò èçñëåäâàíèÿòà íà ïðîô. Âåñåëèí Áåøåâëèåâ (2,3), àðõ. Ñëàâè Äîí÷åâ (9) è ïðîô. Èâàí Âåíåäèêîâ (5). Òå îáà÷å íå èçÿñíÿâàò äîêðàé ñúùíîñòòà íà òîçè äðåâåí áúëãàðñêè îáè÷àé, êàêòî è íå ïðîñëåäÿâàò ïîäðîáíî ÷ðåç ñðàâíèòåëåí àíàëèç âðúçêàòà ìó ñ äðóãè ïîäîáíè èëè èäåíòè÷íè îáè÷àè â ñðîäíè åòíîñè. Ïîâå÷åòî àâòîðè, êîèòî ñå ñáëúñêâàò ñ òîçè îáè÷àé, îòáåëÿçâàò ìèìîõîäîì, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà “âàðâàðñêè îáè÷àé”, “àðõàèçúì” è ò. í., è ñå ïëúçãàò ïî òàçè øàáëîííà ñõåìà, áåç äà ñå çàäúëáî÷àò, à íÿêîè, íàïðèìåð êàòî Àãáóíîâ, èçîáùî ñå ñúìíÿâàò äàëè å ñúùåñòâóâàë òîçè îáè÷àé, íåçàâèñèìî ÷å èìà äîñòàòú÷íî äîêàçàòåëñòâà è àðõåîëîãè÷íè íàõîäêè çà òîâà.  áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ èìà òðè íåäâóñìèñëåíè ñúîáùåíèÿ çà ñúùåñòâóâàíåòî íà îáè÷àé ïðè áúëãàðèòå äà ñå èçðàáîòâàò ðèòóàëíè ÷àøè îò ÷åðåïà íà óáèò ïðî÷óò íåïðèÿòåë (ïúëêîâîäåö, èìïåðàòîð èëè èçâåñòíà äóõîâíà ëè÷íîñò). Ïúðâîòî ñúîáùåíèå å îò âèçàíòèéñêèÿ õðîíèñò Òåîôàí, êîéòî å ñúâðåìåííèê íà êàí Êðóì Ñòðàøíè (803—814) îò áúëãàðñêèÿ ðîä Äóëî. Ïî ïîâîä ïîáåäàòà ìó íàä âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð Íèêèôîð òîé ïèøå ñëåäíîòî: “...Êðóì, êàòî îòñå÷å ãëàâàòà íà Íèêèôîðà, îêà÷è ÿ çà íÿêîëêî äåíà íà äúðâî çà ïîêàç íà ïîñåùàâàùèòå ãî åçè÷íèöè è çà íàø ïîçîð. À ñëåä òîâà, êàòî ÿ âçå è êàòî îãîëè ÷åðåïà, îáëå÷å ãî îòâúí ñúñ ñðåáðî è ãîðäååéêè ñå, êàðàøå äà ïèÿò îò íåÿ (÷àøàòà) âîæäîâåòå íà ñëàâÿíèòå...” (2,13). Çà òîçè ñëó÷àé ñà ïèñàëè ñúùî õðîíèñòèòå Ãåîðãèóñ Ìîíàõóñ, Ëåî Ãðàìàòèêóñ, Ãåîðãèóñ Ñåäðåíóñ è Éîàíèñ Çîíàðà. Ñðàâíÿâàéêè òåçè òåêñòîâå, Áåøåâëèåâ ñòèãà äî çàêëþ÷åíèåòî, ÷å âåðîÿòíî âèçàíòèéñêèòå õðîíèñòè è íàéâå÷å Çîíàðà ñà ïîëçâàëè íåèçâåñòåí çà íàñ èçâîð ñ îãëåä íà íÿêîè äîïúëíèòåëíè ïîäðîáíîñòè (âàæíè çà íàñ). Òîé ðåêîíñòðóèðà íà áàçàòà íà òåçè èçòî÷íèöè òåêñòà ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “...Êðóì, êàòî âçå òÿëîòî íà èìïåðàòîðà Íèêèôîðà, îòñå÷å ìó ãëàâàòà. Òîé ÿ îêà÷è íà âèñîê êîë çà íÿêîëêî äåíà è ÿ ïîêàçâàøå íà ïîñåùàâàùèòå ãî åçè÷íèöè, õâàëåéêè ñå ñ èçâúðøåíîòî çà íàø ñðàì. Ñëåä òîâà îáà÷å òîé âçå ãëàâàòà, îòðÿçà òåìåòî, îãîëè ãî îò êîæàòà, è êàòî ãî îáëå÷å îòâúí ñúñ ñðåáðî, ñëóæåøå ñè ñ íåãî êàòî ñ ÷àøà è êàòî íàëèâàøå âèíî, ãîðäååéêè ñå, äàâàøå íà ñëàâÿíñêèòå âîæäîâå, êîèòî áÿõà îêîëî íåãî, äà ïèÿò...”(2) Êàêòî âèæäàìå, òóê å ïðåäàäåíî â äåòàéëè òî÷íî îò êîÿ ÷àñò íà ÷åðåïà ñå èçðàáîòâà ðèòóàëíàòà ÷àøà è ïî êàêúâ íà÷èí ñå îáêîâàâà ñ áëàãîðîäåí ìåòàë.
 “Ìàíàñèåâàòà õðîíèêà” (1344 ã.) èìà åäèí ïàñàæ, â êîéòî ñå êàçâà: “...Êðóìú êíÿç îêîâà ãëàâú Íèêèôîðà öàð è íàïèâàòú çäðàâèöà áúëãàðîìü...” Òîåñò, òóê ñòàâà ÿñíî, ÷å ñ ðèòóàëíàòà ÷àøà-÷åðåï ñå ïèå çà çäðàâå (âäèãà ñå íàçäðàâèöà). Ñúùîòî ñå ïîòâúðæäàâà è îò õðîíèñòà Ìàíóåë Ìàëàêñîñ, ÷å áúëãàðèòå ïðè ïèåíå (òîñò) óïîòðåáÿâàò äóìàòà “çäðàâèöà” (2). Âòîðîòî ñúîáùåíèå å îò âèçàíòèéñêèÿ õðîíèñò Ãåîðãè Àêðîïîëèò âúâ âðúçêà ñ ïëåíÿâàíåòî íà öàð Êàëîÿí (1197— 1207) ñëåä ðàçáèâàíåòî íà ëàòèíñêèòå ðèöàðè îò áúëãàðèòå ïðè Îäðèí â 1205 ã.: “...Ñàìèÿò èì èìïåðàòîð Áàëäóèí áèë ïëåíåí îò òÿõ è áèë îòêàðàí âúðçàí ïðè öàðÿ íà áúëãàðèòå Éîàí (Êàëîÿí). Òîé, êàêòî êàçâàò, îòñÿêúë ãëàâàòà ìó è ïî âàðâàðñêè îáè÷àé ÿ ïðåâúðíàë â ñúä çà ïèåíå, êàòî ÿ î÷èñòèë îòâúòðå è ÿ óêðàñèë îò âñè÷êè ñòðàíè îòâúí...” (15,13). Òðåòîòî ñúîáùåíèå å îñîáåíî èíòåðåñíî, çàùîòî å ïðåäàäåíî îò î÷åâèäåö è ñ ìíîãî ãîëåìè ïîäðîáíîñòè. Òî å äàäåíî îò ÷åøêèÿ ðèöàð Ìèëîõíåâ, âëàäåòåë íà çàìúêà Äóá. Ïðåç 1217 ã. òîé ñå âêëþ÷èë â êðúñòîíîñíèÿ ïîõîä íà ìàäæàðñêèÿ êðàë Àíäðåé II, çà äà ïîëó÷è ðèöàðñêî äîñòîéíñòâî è äà ó÷àñòâà ïðè îñâîáîæäàâàíåòî íà Ñâåòèòå ìåñòà. Íà âðúùàíå ïðåç Áúëãàðèÿ âîéñêèòå áèëè ñïðåíè îò áúëãàðñêèÿ öàð Èâàí Àñåí II (1218-1241). Ïîêúñíî òîé ïóñíàë âîéñêèòå äà ïðåìèíàò ïðåç çåìèòå èì, íî ñëåä êàòî ïîëó÷èë äúùåðÿòà íà êðàë Àíäðåé II — Àíà, çà æåíà. Ïî âðåìå íà åäèí ëîâ Ìèëîõíåâ áèë òåæêî ðàíåí îò ìå÷êà è ëåêóâàí â äîìà íà áúëãàðñêèÿ áîèë Áîãîðèñ. Òîé áèë ëåêóâàí îò äúùåðÿòà íà Áîãîðèñ — Ëàäèêà, êîÿòî áèëà ïîñâåòåíà â ëåêàðñêîòî èçêóñòâî íà äðåâíèòå áúëãàðè. Âåäíúæ, âñå îùå ëåæåéêè íà ëåãëî, ÷åõúò âèäÿë â ñòàÿòà åäíà ñòðàííà ëàìïà, êîÿòî èìàëà ôîðìàòà íà ÷àøà. Íà äðúæêàòà £ áèëè èçîáðàçåíè 12 ìúæå, êîèòî äúðæàëè â ðúöåòå ñè ïîëóêúëáî — òî ïúê áèëî èçïúñòðåíî ñ ÷óäíîâàòè è íåðàçáèðàåìè çíàöè. Ïúðâèÿò îò ìúæåòå áèë êðàñèâ, à âñåêè ñëåäâàù — âñå ïî-ãðîçåí. “Êàêâà å òàçè ëàìïà? — ïîïèòàë Ìèëîõíåâ. — Êîãàòî ìå èçìú÷âàøå òðåñêàòà, ìè ñå ñòðóâàøå, ÷å ôèãóðèòå ïî íåÿ îæèâÿâàò è íåùî ìè øåïòÿò. Âåäíúæ ìè ñå ïðèñúíè, ÷å òå ñå çàâúðòàõà â íÿêàêúâ ïðèçðà÷åí òàíö, à ñìåõúò èì áå òîëêîâà îòâðàòèòåëåí, ÷å îò óæàñ çàãóáèõ ñúçíàíèå.” Ëàäèêà íå ðàçêðèëà òàéíàòà íà ëàìïàòà, çàùîòî òÿ áèëà íàé-öåííîòî íàñëåäñòâî îò ìàéêà £ è íÿìàëà ïðàâî íà òîâà. Êîãàòî îçäðàâÿë, Ìèëîõíåâ è Áîãîðèñ áèëè ïîêàíåíè íà òúðæåñòâî ïðè åäèí îò ëîâíèòå ïðèÿòåëè íà áúëãàðèíà. Âñè÷êè áèëè íàðåäåíè â êðúã îêîëî òðàïåçàòà. Èçâåäíúæ ðèöàðÿò ñ èçóìëåíèå âèäÿë, ÷å â ñòàÿòà áèë âíåñåí
15
ÀÂÈÒÎÕÎË
“ñðåáúðåí ïîõàð”, ò. å. ÷àøà, íàïðàâåíà îò ÷îâåøêè ÷åðåï. Òÿ ïðåìèíàâàëà îò ðúêà â ðúêà è âñåêè îò ïðèñúñòâàùèòå îòïèâàë ãëúòêà îò ïèòèåòî â íåÿ. Ìèëîõíåâ îáà÷å áèë îáõâàíàò îò óæàñ è îòáëúñíàë ÷àøàòà. Ïðèñúñòâàùèòå áúëãàðè âåäíàãà ñêî÷èëè ñ èçâàäåíè ìå÷îâå è ùåëè äà îòðåæàò ãëàâàòà íà ÷åõà, àêî Áîãîðèñ íå ãî áèë ñïàñèë. Òîé îáÿñíèë íà äðóãèòå, ÷å Ìèëîõíåâ å ÷óæäåíåö è íÿêîè áúëãàðñêè îáè÷àè ìîæå äà ìó èçãëåæäàò ñòðàííè è íåëîãè÷íè, äîðè îòâðàòèòåëíè. Ïî îáðàòíèÿ ïúò áúëãàðèíúò ñå îïèòàë äà îáÿñíè íà ÷åõà, ÷å çà äåäèòå íè å ãîëÿìà ÷åñò äà ïðåäëîæàò âèíî íà ãîñòèòå ñè îò ïîñðåáðåí ÷åðåï íà ïðî÷óò íåïðèÿòåë. Ðèöàðÿò ïúê îáÿñíèë, ÷å ñòðàííàòà ÷àøà ìó íàïîìíÿ ïî íÿêàêúâ íà÷èí çà ëàìïàòà â ñòàÿòà. Áîãîðèñ ìó êàçàë, ÷å ìàéêàòà íà æåíà ìó áèëà ïîòîìêà íà ïðî÷óòàòà ìàãüîñíèöà (êîëîáúð) ó áúëãàðèòå — Àñëà. Ëàìïàòà áèëà íåéíî äåëî. Ñ íåÿ ñå ðàçïîðåæäàëè ñàìî íàé-âúçðàñòíèòå æåíè â êúùàòà, êîèòî øåïíåëè íåùî íàä ïëàìúêà è òàêà ñå ñâúðçâàëè ñ äóõîâåòå íà ïðåäøåñòâåíè÷êèòå ñè...”(15). Îñâåí òåçè ñúîáùåíèÿ îò õðîíèñòè èìà è ìíîæåñòâî äðóãè äàííè â ëåãåíäèòå, ôîëêëîðà, ïðåäàíèÿòà è àðõåî-
16
ëîãè÷åñêèòå íàõîäêè, êîèòî ïîòâúðæäàâàò íàëè÷èåòî íà äðåâíèÿ áúëãàðñêè îáè÷àé (1). Ñïîðåä Äîí÷åâ (9) è Ñòîéíåâ (18) Ìàäàðñêèÿò êîííèê äúðæè â äÿñíàòà ñè ðúêà ÷àøà — ÷åðåï êàòî ñèìâîë íà êàíñêàòà (èìïåðàòîðñêàòà) âëàñò ïðè áúëãàðèòå.  ñúêðîâèùåòî îò Íàä Ñåíò Ìèêëîø (V â.), íàðè÷àíî îùå è “ñúêðîâèùå íà Àòèëà”, èìà òðè çëàòíè êóïè ñ áè÷à ãëàâà, êîèòî ïî ôîðìà è ïðåäíàçíà÷åíèå îòãîâàðÿò íà ðèòóàëíèòå ÷àøè-÷åðåïè. Äîí÷åâ ñúùî ãè ñâúðçâà ñ òÿõ, êàòî äàâà è îáÿñíåíèå çà íàëè÷èåòî íà áè÷à ãëàâà — èçõîæäàéêè îò îáè÷àÿ ïðè ñêèòèòå (9).  ñúêðîâèùåòî èìà è åäíà çëàòíà êàíà, íà êîÿòî å èçîáðàçåí êîííèê-áàãàòóð, êîéòî âîäè çíàòåí ïëåííèê. Íà ñåäëîòî íà êîííèêà å îêà÷åí âîåíåí òðîôåé — îòñå÷åíà ãëàâà, ïðåäíàçíà÷åíà çà èçðàáîòâàíå íà ðèòóàëíà ÷àøà. Áúëãàðñêèÿò ïðîèçõîä íà òîâà ñúêðîâèùå å èçâúí âñÿêàêâî ñúìíåíèå, îùå ïîâå÷å êàòî ñå èìàò ïðåäâèä íàäïèñèòå ïî ïðåäìåòèòå ñ ðóííî ïèñìî, áúëãàðñêàòà ñèìâîëèêà íà èçîáðàæåíèÿòà è çíàöèòå íà ðîäà Äóëî — òðèëèñòíèöè, êîèòî ñà îòêðèòè â ïîãðåáåíèÿòà íà êàí Êóáðàò è êàí Àñïàðóõ.
ÀÂÈÒÎÕÎË Îáè÷àÿò äà ñå èçðàáîòâàò ðèòóàëíè ÷àøè îò ÷åðåïè, à ñúùî è äà ñå îáêîâàâàò ñ áëàãîðîäåí ìåòàë öåëèòå ÷åðåïè íà ïî÷èíàëè èçâåñòíè ëè÷íîñòè, ïðè äðåâíèòå áúëãàðè èìà îðåíäè÷íî-ìàãè÷åñêî çíà÷åíèå è å ñâúðçàí ñ ðåëèãèÿòà èì. Òàíãðèñòêàòà ðåëèãèÿ è íàòóðôèëîñîôèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè ñà ïðîèçâîäíè íà øàìàíèçìà, íàðè÷àí îò íÿêîè àâòîðè “äèíàìèçúì” èëè “îðåíäèçúì” (3). Ñúãëàñíî òîâà áúëãàðèòå âÿðâàëè, ÷å öÿëàòà Âñåëåíà å èçïúëíåíà ñ åäíà îñîáåíà ñâðúõåñòåñòâåíà ñèëà (Îðåíäà), êîÿòî íå ñå ïåðñîíèôèöèðà îò íÿêîå êîíêðåòíî áîæåñòâî. Òàçè ñèëà ñå êðèå âúâ âñè÷êè ïðåäìåòè, ìîæå äà ïðåìèíàâà îò ÷îâåê â ÷îâåêà èëè îò ïðåäìåò â ÷îâåê è îáðàòíî (3). Êèòàéöèòå íàðè÷àò òàçè ñèëà èëè âúòðåøíà åíåðãèÿ — Öè, â Èíäèÿ ÿ íàðè÷àò — Ïðàíà, à â Òèáåò — Ëà, â ßïîíèÿ — Êè è ò.í. Ñúâðåìåííàòà íàóêà ñúùî ïðèçíàâà ñúùåñòâóâàíåòî íà òîçè îñîáåí âèä åíåðãèÿ, êîÿòî èìà ïëàçìåíîåëåêòðîìàãíèòåí èëè ïîëåâè õàðàêòåð, äåéñòâàù íà ñóáàòîìíî íèâî. Ñ òàçè åíåðãèÿ ñà ñâúðçàíè è ðåäèöà ïñèõè÷åñêè è ôèçè÷åñêè ôåíîìåíè, êàòî òåëåïàòèÿ, ÿñíîâèäñòâî, òåëåêèíåçà, ïñèõîìåòðèÿ, ëåêóâàíå ñ ðúêîïîëàãàíå, ëåâèòàöèÿ, ïñèõîòðîííè âúçäåéñòâèÿ ñ ðàçëè÷íè ôîðìè íà ìàãèÿ (1,14). Çà ñåäàëèùå íà ñâðúõåñòåñòâåíàòà ñèëà (Îðåíäàòà) ó æèâèòå ñúùåñòâà ñå ñìÿòàëà êðúâòà, íà ïúðâî ìÿñòî, è íà âòîðî — ãëàâàòà. Çàòîâà è äâåòå ñå îáÿâÿâàò çà ñâåùåíè.  îñíîâàòà íà îáè÷àÿ ñ ÷àøèòå÷åðåïè ëåæè èìåííî ñâåùåíîñòòà íà ãëàâàòà. Åòî çàùî ïðè äðåâíèòå áúëãàðè ñúùåñòâóâàë ñòàð îáè÷àé äà èçðàáîòâàò îò ÷åðåïè íà óáèòèòå âðàãîâå èëè èçâåñòíè õîðà (ãåðîè, âëàäåòåëè, ñâåòöè, äóõîâíè ó÷èòåëè) ñïåöèàëíè ðèòóàëíè ÷àøè, ñ êîèòî òå ïèåëè ïðè îñîáåíè ñëó÷àè. Ñìÿòàëî ñå, ÷å êîéòî ïèåë îò òàêàâà ÷àøà, èçðàáîòåíà îò ÷åðåïà íà íåîáèêíîâåí ÷îâåê ñúñ ñèëíà Îðåíäà, óâåëè÷àâàë ñâîÿòà æèçíåíà ñèëà ìíîãîêðàòíî, çàùîòî äóõîâíàòà ñèëà íà óáèòèÿ ñîáñòâåíîðú÷íî èëè îò ìîùèòå íà ïî÷èíàëèÿ ñâåòåö ïðåìèíàâàëà ïî ìèñòè÷åí íà÷èí ó íåãî. Êàêòî âå÷å èçÿñíèõìå, ðèòóàëíèòå ÷àøè-÷åðåïè íå ñå èçðàáîòâàò îò öåëèÿ ÷åðåï, à ñàìî îò íåãîâàòà ãîðíà ÷àñò (òåìåòî). Òàçè âðúõíà ÷àñò íà ãëàâàòà, íàðè÷àíà “êîðîíà”, å îñîáåíî ïî÷èòàíà îò áúëãàðèòå è çàòîâà â ïðèñúñòâèå íà âúðõîâíèÿ âëàäåòåë — êàíà, òå ñâàëÿëè êàëïàöèòå ñè. Åäèí âèä ñå îòêðèâàëè äóõîâíî ïðåä íåãî.  èíäèéñêèòå åçîòåðè÷íè ó÷åíèÿ âúðõúò íà ãëàâàòà ñå íàðè÷à “ñàõàñðàð” (“õèëÿäîëåòíèÿò ëîòîñ”), êîéòî ïðåäñòàâëÿâà íàé-âèñøèÿò åíåðãèåí è äóõîâåí öåíòúð â òÿëîòî íà ÷îâåêà.  êèòàéñêàòà ìåäèöèíà íà âúðõà íà ãëàâàòà ñå èçïîëçâà åäíà îò íàé-âàæíèòå åíåðãèéíè òî÷êè â àêóïóíêòóðàòà, íàðå÷åíà “áàé-õóé” (“ñòî ñðåùè”). Ñàìîòî èìå
ñúùî ïîäñêàçâà âàæíîñòòà íà òîçè öåíòúð, îùå ïîâå÷å, ÷å íà áúëãàðñêè “áàé” îçíà÷àâà òî÷íî “ãëàâåí”, “ãîëÿì” èëè “ñòàðøè”. Èçðàáîòâàíåòî íà ðèòóàëíè ÷àøè îò ÷åðåïè ïðè äðåâíèòå áúëãàðè å ñâúðçàíî ñúùî ñúñ ñàêðàëíîñòòà íà ÷àøàòà, êîÿòî ñå ÿâÿâà óòâàðíà âåù è å ñâåùåí ïðåäìåò â ðåëèãèîçíèòå îáðåäè îùå îò ïðåäõðèñòèÿíñêòà åïîõà. Çà ìèòîëîãè÷íîòî ñúçíàíèå òÿ å ñúä, â êîéòî ñå ñúáèðà òå÷íîñò, èìàùà ðèòóàëíî ïðåäíàçíà÷åíèå, íàïð. êðúâòà íà æåðòâåíîòî æèâîòíî êàòî èçðàç, íîñèòåë íà íåãîâàòà ñèëà (Îðåíäàòà), êîÿòî ïî-êúñíî ñå çàìåñòâà ñ ÷åðâåíî âèíî. Ñâåùåíàòà ÷àøà å åäèí îò ñèìâîëèòå íà âëàäåòåëÿ ïðè áúëãàðèòå è ñêèòèòå (18). Ïðè ñêèòèòå ñïîðåä Õåðîäîò èìà ïðåäàíèå, ÷å ïúðâèòå èì âëàäåòåëè ïîëó÷èëè âëàñòòà ñè îò íåáåòî, îòêúäåòî ïàäíàëè ñâåùåíèòå çëàòíè ïðåäìåòè: ðàëî è ÿðåì (çà îðà÷èòå), äâóîñòðà ñåêèðà (çà âîèíèòå) è ÷àøà (çà æðåöèòå) (21). Ñâåùåíàòà ÷àøà å ñâúðçàíà ñúùî ñ “ðîãà íà èçîáèëèåòî” ïðè òðàêèòå è å ðàçïðîñòðàíåíà â èíäîåâðîïåéñêàòà êóëòóðíà òðàäèöèÿ (10). Êàòî ñèìâîë òÿ ñå ñðåùà ÷åñòî è â Áèáëèÿòà è ëåãåíäèòå çà Ãðààëà (“÷àøàòà íà Õðèñòîñ”), êúäåòî âåðîÿòíî ñà äîøëè îò Åâðàçèéñêèòå ïðåäõðèñòèÿíñêè êóëòîâå (18,10). Äâåòå “êàìåííè áàáè” (äåâòàøëàðè) îò ñ. Åíäæå, Øóìåíñêî, äúðæàò íà êîðåìà ñè èìåííî òàêèâà ðèòóàëíè ÷àøè. Õðîíèñòúò Äÿêîí Èãíàòèé ñïîìåíàâà, ÷å ïðè ñêëþ÷âàíåòî íà òðèéñåòãîäèøíèÿ ìèð ìåæäó Áúëãàðèÿ è Âèçàíòèÿ å áèë èçâúðøåí òàíãðèñòêè êëåòâåí ðèòóàë, ïðè êîéòî èìïåðàòîð Ëúâ V Àðìåíåö ïî èñêàíå íà êàí Îìóðòàã (815—831) “èçâúðøâà ñ ðúöå èçëèÿíèÿ îò ÷àøà âúðõó çåìÿòà” (18). Ñïîðåä Ñëàâè Äîí÷åâ ôàêòúò, ÷å êàí Êðóì å ÷åðïåë ñ âèíî îò ÷åðåïà-÷àøà íà Íèêèôîð ñëàâÿíñêèòå âîæäîâå, ïîòâúðæäàâà, ÷å ñ òîçè ðèòóàëåí æåñò òîé ïîäíîâÿâàë äîãîâîðà ñè ñ òÿõ, òúé êàòî òå ñà âçåëè äåéíî ó÷àñòèå ïðè ðàçáèâàíåòî íà âèçàíòèéñêàòà âîéñêà. Îñâåí òîâà ïî òîçè íà÷èí âëàäåòåëÿò ãè ïðåäóïðåæäàâàë êàêâî ñå ñëó÷âà ñ âðàãîâåòå è íåëîÿëíèòå êúì áúëãàðñêàòà äúðæàâà. Òàêà ïèåíåòî îò ÷àøà-÷åðåï ñå ñâúðçâà ñúñ ñêëþ÷âàíåòî íà âàæåí äîãîâîð è å åäèí âèä “äóõîâåí ïå÷àò” è ãàðàíöèÿ çà ñïàçâàíå íà äîãîâîðà, ïîäîáíî íà çàêëåâàíåòî ïðåä ìå÷ ïðè áúëãàðèòå. Âåðîÿòíî îò ïèåíåòî ñ ðèòóàëíà ÷àøà-÷åðåï èäâàò è áúëãàðñêèòå äóìè: “÷åðïàê”, “÷åáóð”, “÷åðïÿ”, “ïî÷åðïêà”, “èç÷åðïâàì”, ñâúðçàíè ñ ÷åðïåíå (êàòî èçòî÷íèê) è ðèòóàëíà ãîùàâêà, ïðèäðóæåíà ñ îáùî ïèåíå îò ñúä, ïðèîáùàâàùà èëè ïîñâåùàâàùà ó÷àñòíèöèòå â äàäåíà äóõîâíà òðàäèöèÿ (10).
17
ÀÂÈÒÎÕÎË Ñàêðàëíîñòòà íà ãëàâàòà ñïîðåä òàíãðèçìà è ñâúðçàíèòå ñ íåãî äóõîâíè ïðàêòèêè íà áúëãàðñêèòå æðåöè-êîëîáðè íàìèðà îòðàæåíèå â ìíîæåñòâî îòêðèòè â Áúëãàðèÿ áðîíçîâè àìóëåòè-êîí÷åòà ñ ÷îâåøêà ãëàâà. Òåçè ïðåäìåòè ñà îòêðèâàíè è íà äðóãè ìåñòà, êúäåòî ñà æèâåëè áúëãàðè, è íåñúìíåíî èìàò àïîòðîïåéíà (ïðåäïàçâàùà) ôóíêöèÿ (18). Òóê ìîæåì ñúùî äà ñïîìåíåì çà áúëãàðñêèòå ìèòîâå çà îòäåëÿíàòà îò òÿëîòî “êðèíà ãëàâà” è “êîáèëàòà-âðåìå”, ñâúðçàíè ñ “ïúòóâàíèÿòà” íà êîëîáðèòå â äóõîâíèÿ ñâÿò (íåáåòî) (14). Òðàäèöèÿòà ñ ðèòóàëíèòå ÷àøè-÷åðåïè è îáêîâàâàíåòî íà ÷åðåïà ñ áëàãîðîäåí ìåòàë å òàêà äúëáîêî âêîðåíåíà â îáè÷àèòå íà áúëãàðèòå, ÷å ñå çàïàçâà è ñëåä îôèöèàëíîòî ïðèåìàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî â IÕ â. ïðè äóíàâñêèòå áúëãàðè. Ñúùîòî ñå îòíàñÿ è çà âîëæêèòå áúëãàðè, êîèòî ïðèåìàò èñëÿìà. Òàêà íàïðèìåð â ñ. Òàíêååâêà, áëèçî äî ñòîëèöàòà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ — Âåëèêè Áîëãàð, å îòêðèò ãðîá íà áúëãàðñêè âëàäåòåë îò IÕ-Õ â., ÷èéòî ÷åðåï å îáêîâàí ñúñ ñðåáðî, ñúãëàñíî ñúùèÿ ðèòóàë (1). Ó íàñ îáè÷àÿò ñå çàïàçâà ïî÷òè äî íàøè äíè, ëåêî âèäîèçìåíåí îò õðèñòèÿíñêàòà òðàäèöèÿ ïîä ôîðìàòà íà ñâåòè ìîùè.  ñáèðêàòà íà Íàöèîíàëíèÿ èñòîðè÷åñêè ìóçåé â Ñîôèÿ ñå ñúõðàíÿâàò äâå ìîùåõðàíèòåëíèöè îò çëàòî è îáêîâàíè ÷åðåïè ñ ïîñìúðòíè ìàñêè íà äâàìà êàíîíèçèðàíè õðèñòèÿíñêè ñâåòöè. Òîâà ñà Ñâ. Äèîíèñèé (1744 ã.) — Öàðèãðàäñêè ïàòðèàðõ, îáåçãëàâåí íà âåðñêà îñíîâà îò òóðöèòå, è Ñâ. Ìàòðîíà (1738 ã.) — èãóìåíêà íà ìàíàñòèð â Îõðèäñêî. Ìîùåõðàíèòåëíèöèòå è îáêîâúò ñà èçðàáîòå-
18
íè îò ïîçëàòåíî ñðåáðî, ñêúïîöåííè êàìúíè è åìàéë. Ñïîðåä çàì.-äèðåêòîðêàòà íà ìóçåÿ ä-ð Òåîôàíà ÌàòàêèåâàËèëêîâà íåçàâèñèìî îò íàäïèñèòå íà ãðúöêè âèñîêàòà êëàñà íà èçðàáîòêà è òèïè÷íèÿò áúëãàðñêè ôèëèãðàí, õàðàêòåðåí çà Âúçðàæäàíåòî, ïîñòàâÿò èçâúí âñÿêàêâî ñúìíåíèå áúëãàðñêîòî àâòîðñòâî íà òåçè ïðåäìåòè. Òÿ äîïúëíè, ÷å òîçè íà÷èí íà ïðåäñòàâÿíå ìîùèòå íà ñâåòöè íå å õàðàêòåðåí çà ïðàâîñëàâíîòî õðèñòèÿíñòâî, è ñå ñúãëàñè ñ àâòîðîâîòî òâúðäåíèå, ÷å ðèòóàëúò èäâà îò ïðåäõðèñòèÿíñêî âðåìå.  ìóçåéíàòà ñáèðêà èìà îùå åäíà òàêàâà ìîùåõðàíèòåëíèöà íà Ñâ. Êîñìàñ (1803 ã.), ïðè êîÿòî ÷åðåïúò íÿìà ïîñìúðòíà ìàñêà ñ èíäèâèäóàëíè ÷åðòè, à å ïîëîæåí â øåñòîúãúëíà çàòâîðåíà ìåòàëíà êóòèÿ îò ïîçëàòåí “áúëãàðñêè ôèëèãðàí” (26) Çàáåëåæèòåëíîòî â ñëó÷àÿ è ïðè òðèòå åêñïîíàòà å íàëè÷èåòî íà îòâîð ñ êàïà÷å â ìåòàëíèÿ îáêîâ, â îáëàñòòà íà òåìåòî, çà äà ìîãàò áîãîìîëöèòå äà öåëóâàò è äîêîñâàò ìîùèòå ïðè ñïåöèàëíàòà öåðåìîíèÿ, êîÿòî ñå èçâúðøâà â îëòàðà íà öúðêâàòà, â òåñåí êðúã, êîãàòî ìîùåõðàíèòåëíèöèòå ñå îòâàðÿò ïî âðåìå íà ðåëèãèîçíè ïðàçíèöè. Àâòîðúò ñâúðçâà òîçè îòâîð ñúñ ñèìâîëíèòå òðåïàíàöèè íà ÷åðåïèòå, èçâúðøâàíè îò äðåâíèòå áúëãàðè, ïðåäñòàâëÿâàùè ÿâíî ÷àñò îò åäèí è ñúù ðèòóàë (1).  ïðîöåñà íà èçñëåäâàíåòî ñå óñòàíîâè ñúùî, ÷å ìàéñòîðèòå þâåëèðè, êîèòî èçâúðøâàò îáêîâà è èçðàáîòêàòà íà ìîùåõðàíèòåëíèöèòå (ñúñ ñþæåòè îò æèòèåòî íà ñâåòåöà), ñå ïîäëàãàò íà ñïåöèàëåí ïîñò è ìîëèòâà, çà äà ñå ïðå÷èñòÿò è äà èì ñå èçîñòðÿò ñåòèâàòà çà òàçè âàæíà è îòãîâîðíà ðàáîòà.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ëþáîïèòíà ïîäðîáíîñò å, ÷å îáêîâàíèòå ÷åðåïè íà ñâåòöèòå îò åêñïîçèöèÿòà íà ÍÈÌ ñà áèëè íà èçëîæáà â Ãåðìàíèÿ, êúäåòî ñà èì áèëè íàïðàâåíè ðàäèåñòåçè÷íè çàìåðâàíèÿ è ñà êîíñòàòèðàíè ëå÷åáíè èçëú÷âàíèÿ, ëåêóâàùè õîðà, êîèòî ñå íàìèðàò â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò äî òÿõ!... Ñðàâíèòåëíîòî èçñëåäâàíå è àíàëèç íà îáè÷àÿ ñ ðèòóàëíèòå ÷àøè-÷åðåïè ïîêàçâà, ÷å òîé å èäåíòè÷åí èëè ïîäîáåí â ðåäèöà ñðîäíè íà áúëãàðèòå åòíîñè, à ñúùî è òàêèâà, ñ êîèòî äðåâíèòå áúëãàðè ñà áèëè â êóëòóðåí êîíòàêò èëè ñà ñå ðàçâèâàëè â áúëãàðñêàòà êóëòóðíà ñðåäà. Ãîðíîòî å îò îñîáåíî çíà÷åíèå ïðè èíòåðäèñöèïëèíàðíèòå èñòîðè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ, ñâúðçàíè ñ ìèãðàöèÿòà íà íàðîäèòå â Åâðàçèÿ, â òîâà ÷èñëî è áúëãàðèòå, ïðåíîñà íà êóëòóðà è î÷åðòàâàíå ãðàíèöèòå íà áúëãàðñêèÿ åòíîñ íå ñàìî íà Áàëêàíèòå! Îáè÷àÿò å îòáåëÿçàí ïðè: òðàêèòå, ñêèòèòå, ïå÷åíåãèòå, ìàñàãåòèòå (ñàêèòå), òèáåòöèòå, õóíèòå, èíäîàðèéöèòå, êåëòèòå, ãåðìàíñêèòå ïëåìåíà è ëàíãîáðàäèòå. Îáè÷àÿò îáà÷å ëèïñâà ïðè ñëàâÿíèòå, ãúðöèòå, êèòàéöèòå è ïîâå÷åòî íàðîäè îò Çàïàäíà Åâðîïà.  Îìèðîâàòà “Èëèàäà” ñå ñïîìåíàâà çà òðàêèéñêè êîðàá, öåëèÿò “îáëèöîâàí” ñ ÷àøè-÷åðåïè îò çíàòíè ïðîòèâíèöè. Âúâ âðúçêà ñ òîâà Ñîôîêúë ñïîìåíàâà â “Îéíîìàîñ”: “Îäðàí çà “õåé-ðîìàíòðîí” ïî ñêèòñêè. Õåçèêèé (4,25): êúðïà ïî ñêèòñêè îáè÷àé. Ñêèòèòå îäèðàëè ãëàâèòå íà çàëîâåíèòå âðàãîâå è ãè èçïîëçâàëè âìåñòî êúðïè (õîë. êúì èñòîðè÷åñêèòå îðäè íà Ïèíäàð IV, 92: êàçâà, ÷å Àòå-
íåé óêðàñÿâà êîðàáà íà Ïîñåéäîí ñ ÷åðåïèòå íà ïîáåäåíèòå ÷óæäåíöè. Íÿêîè ðàçêàçâàò, ÷å òîâà ïðàâåë òðàêèåöúò Äèîìåä, à äðóãè, êàêòî è Ñîôèêúë — Îéíîìàîñ” (15). Ïëóòàðõ â “Àëåêñàíäúð è Öåçàð” ïèøå ñëåäíîòî: “... Àðèñòîí, ïðåäâîäèòåë íà ïåîíèòå (òðàêèéñêî ïëåìå), óáèë åäèí âðàã, ïîêàçàë íà Àëåêñàíäúð ãëàâàòà ìó è ðåêúë: “Ó íàñ, öàðþ, òîâà ñå íàãðàæäàâà ñúñ çëàòíà ÷àøà.” Àëåêñàíäúð ñå óñìèõíàë è îòâúðíàë: “Íî ñ ïðàçíà, à àç ùå òè ÿ ïîäàì ïúëíà ñ ÷èñòî âèíî, êàòî ïèÿ ïðåäè òîâà çà òâîå çäðàâå” (10,15). Àíàíèé Ôëîð ïèøå çà òðàêèòå, ÷å: “...îìèëîñòèâÿâàëè áîãîâåòå ñ ÷îâåøêà êðúâ, ïèåëè îò ÷îâåøêè ÷åðåïè è ñ âñÿêàêúâ âèä ïîäèãðàâêè ñêâåðíåëè ñìúðòòà, êàòî ñè ñëóæåëè êàêòî ñ îãúí, òàêà è ñ äèì...” (15). Îáðåä, íàðå÷åí “ïîäíàñÿíå íà ÷àøà”, ñúùåñòâóâàë è ó ïåîíöèòå, è ó äðåâíèòå ìàêåäîíöè, ò. å. ó ïàëåîáàëêàíñêèòå íåãðúöêè íàðîäè. Ïðè òðàêèòå òîçè îáðåä å ñâúðçàí ñúñ ñëó÷àèòå íà ñêëþ÷âàíå íà äîãîâîðíè îòíîøåíèÿ êàòî ÷àñò îò ðèòóàëíîñòòà íà ïðèåìàíå â ìúæêèòå âîåííè ñúþçè è íàãðàäà çà èçâúðøåí ïîäâèã (10). Ðèòóàëíèòå ÷àøè, â òîâà ÷èñëî è ÷àøè îò ÷åðåïè, ñà ñâúðçàíè ñ òðàêèéñêèòå êóëòîâå íà Çàëìîêñèñ, êàêòî è ñ Äèîíèñèåâèòå è Îðôè÷åñêèòå ìèñòåðèè. (10, 6, 7, 16 è 18) Íà òðàêèéñêàòà êàíè÷êà îò ñ. Áîðîâî èìàìå èçîáðàæåíèÿ íà Îðôåé, Äèîíèñèé è Çàëìîêñèñ, ïðåäñòàâåíè â ìèòîëîãè÷íè ñöåíè. È Äèîíèñèé, è Çàëìîêñèñ äúðæàò â äåñíàòà ñè ðúêà çëàòåí ðèòîí ñ âèíî, îò êîéòî ãî íàëè-
19
ÀÂÈÒÎÕÎË âàò â ðèòóàëíà ÷àøà-÷åðåï, êîÿòî äúðæàò â ëÿâàòà ñè ðúêà (4).  ñúêðîâèùåòî îò Ëåòíèöà íà àïëèêàöèÿ ¹ 14 å ïðåäñòàâåí òðàêèéñêè êîííèê, êîéòî äúðæè â äÿñíàòà ñè ðúêà êóïà-ôèàëà ïîäîáíî íà Ìàäàðñêèÿ êîííèê (7). Ñïîðåä àâòîðà òîâà å ñúùî ðèòóàëíà ÷àøà îò ÷åðåï, êîÿòî êîííèêúò (âåðîÿòíî âëàäåòåë) èçäèãà áëàãîãîâåéíî è òúðæåñòâåíî êúì íåáåòî (7). Ãîðíîòî ñå ïîòâúðæäàâà è îò òðè äðóãè àïëèêàöèè íà êîííèöè ( 9, 11 è 12), çàä ãúðáà íà êîèòî ñà èçîáðàçåíè îòñå÷åíè ÷îâåøêè ãëàâè. Çà òÿõ àâòîðúò íà êîìåíòàðà Âåíåäèêîâ íå äàâà íèêàêâî çàäîâîëèòåëíî îáÿñíåíèå (7). Ïðîäúëæàâàéêè ñúñ ñêèòèòå, äàâàìå ñâèäåòåëñòâàòà íà Õåðîäîò, êîéòî ïèøå çà òÿõ: “...Ãîâîðè ñå, ÷å èñåäîíèòå èìàëè ñëåäíèòå îáè÷àè. Ùîì óìðå áàùàòà íà íÿêîé ìúæ, îò ãëàâàòà íà ìúðòâèÿ ìàõàò êîñìèòå, ïî÷èñòâàò ÿ, ïîçëàòÿâàò ÿ è ñëåä òîâà ÿ èçïîëçâàò êàòî ñâåùåí îáðàç, èçâúðøâàéêè âñÿêà ãîäèíà ãîëåìè æåðòâîïðèíîøåíèÿ. Ñèíúò îòäàâàë ïî òîçè íà÷èí ïî÷åñòè íà áàùà ñè...” (21). “...Ùî ñå îòíàñÿ äî âîéíàòà, îáè÷àèòå èì ñà ñëåäíèòå. Ñêèòúò ïèå îò êðúâòà íà ïúðâèÿ ìúæ, êîãîòî ïîâàëè â áèòêàòà, è îòíàñÿ íà öàðÿ ãëàâèòå íà âñè÷êè îíåçè, êîèòî å óáèë, çàùîòî, àêî îòíåñå ãëàâàòà, âçèìà äÿë îò ïëÿ÷êàòà, êîÿòî õâàùàò, à àêî íå îòíåñå — íå âçèìà. Ãëàâàòà îäèðà ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: ïðàâè ðàçðåç â êðúã íàä óøèòå è õâàùàéêè ñêàëïà, ãî èçäúðïâà ñ ïîêëàùàíå; ñëåä òîâà ñòúðæå ìÿñòîòî îò êîæàòà ñ ðåáðî îò ãîâåäî, ìà÷êà ñ ðúöå è ñëåä êàòî îìåêíå, ÿ èçïîëçâà êàòî êúðïà çà ðúöå. Ñêèòúò å ãîðä ñ òåçè êúðïè: ïðåâúðçâà ãè íà þçäèòå íà êîíÿ, êîéòî ÿçäè. Êîéòî èìà íàé-ìíîãî êúðïè, ñå ñìÿòà çà íàé-
20
äîáúð âîèí. Ìíîçèíà îò òÿõ ñè ïðàâÿò îò îäðàíèòå êîæè íàìåòàëà, ñúøèâàéêè ãè êàòî êîæóñè; ìíîçèíà ïúê îäèðàò êîæàòà îò äÿñíàòà ðúêà íà óìðåëèòå íåïðèÿòåëñêè ìúæå çàåäíî ñ íîêòèòå è ñè ïðàâÿò ïîõëóïàöè íà êîë÷àíèòå. À ùî ñå îòíàñÿ äî ñàìèòå ãëàâè, íå íà âñè÷êè, à ñàìî íà íàé-ãîëåìèòå èì âðàãîâå, òå ïîñòúïâàò òàêà: îòðÿçâàò ÷àñòòà, äîñòèãàùà ìàëêî ïîä âåæäèòå (ò. å. ãîðíàòà ÷àñò íà ÷åðåïà), è ÿ èç÷èñòâàò. Àêî ñêèòúò å áåäåí, òîé ÿ îáâèâà ñàìî ñúñ ñóðîâà âîëñêà êîæà è òàêà ÿ èçïîëçâà, à àêî å áîãàò, ñëåä êàòî ÿ îáâèå îòâúí ñúñ ñóðîâà êîæà, ÿ ïîçëàòÿâà îòâúòðå è òàêà ÿ èçïîëçâà âìåñòî ÷àøà. Òîâà ïðàâÿò è îò ãëàâèòå íà áëèçêèòå ñè, àêî ñà ñå ñêàðàëè èëè åäèíèÿò îò òÿõ å íàääåëÿë íàä äðóãèÿ ïðåä öàðÿ. Êîãàòî ìó äîéäàò íà ãîñòè ïðèÿòåëè, êîèòî öåíè, ñêèòúò èì äîíàñÿ òåçè ãëàâè (÷àøè) è èì ðàçïðàâÿ êàê å ñòàíàëî òàêà, ÷å áèäåéêè ìó áëèçêè, õîðàòà, íà êîèòî ïðèíàäëåæàò ãëàâèòå, ñà çàïî÷íàëè âîéíà ñ íåãî, è êàê òîé ãè å ïîáåäèë — òå ñìÿòàò òîâà çà ïðîÿâà íà ìúæêà äîáëåñò. Âåäíúæ ãîäèøíî âñåêè óïðàâèòåë íà îáëàñò ïðèãîòâÿ â îáëàñòòà ñè êðàòåð ñ âèíî, îò êîåòî ïèÿò ñêèòè, îòíåëè æèâîòà íà íåïðèÿòåëñêè âîèíè, äîêàòî îíåçè, êîèòî íå ñà, íÿìàò ïðàâî äà âêóñÿò îò òîâà âèíî è íåçà÷åòåíè ñåäÿò îòäåëíî; òîâà çà òÿõ å íàé-ãîëÿì ñðàì. Ñêèòèòå, êîèòî ñà óñïåëè äà ñðàçÿò òâúðäå ìíîãî íåïðèÿòåëñêè âîèíè, èìàò ïî äâå ÷àøè è ïèÿò åäíîâðåìåííî è ñ äâåòå” (21). Ïîíàñòîÿùåì èìà íÿêîëêî àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè íà ñêèòñêè ÷àøè-÷åðåïè. Ïúðâàòà å ñúâúðøåíî çàïàçåíà è ñå íàìèðà â ÷àñòíà êîëåêöèÿ â Ãåðìàíèÿ (9), à âòîðàòà å îòêðèòà â Ñèáèð â êóðãàíà Åëèñèíà ÿìà îò àðõåîëîãà Ê.Â. Ñàëüíèêîâ (22).
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïå÷åíåãèòå (áàäæàíàöèòå), êîèòî ñïîðåä Éîàí Ñêèëèöà (IÕ â.) ïðîèçëèçàò îò öàðñêèòå ñêèòè (17), à ñïîðåä àêàä. Îìåëÿí Ïðèöàê - îò çàïàäíèòå õóíè (òîõàðèéöè è þå-÷è), ñúùî èìàëè îáè÷àé äà èçðàáîòâàò ðèòóàëíè ÷àøè-÷åðåïè (2). Ïî âðåìå íà áúëãàðñêàòà êàìïàíèÿ íà êèåâñêèÿ êíÿç Ñâåòîñëàâ â 972 ã. íà âðúùàíå îò Áúëãàðèÿ òîé ïîïàäà â çàñàäà íà ïå÷åíåãèòå ïðè ïðàãîâåòå íà ð. Äíåïúð. Âåðîÿòíî, ïîìîëåíè îò áúëãàðèòå, òå ïðåñðåùàò ðóñêèòå âîéñêè è ãè ðàçáèâàò, ïðåäâîæäàíè îò êàãàíà íà ïå÷åíåãèòå Êóðà (Êóðÿ). Ñàìèÿò Ñâåòîñëàâ áèë óáèò è êàãàíúò ñïîðåä ñòàðèÿ îáè÷àé íà ñòåïèòå “ìó îòñÿêúë ãëàâàòà è îò ÷åðåïà íàïðàâèë ÷àøà, îáêîâàë ÿ ñ ìåòàë è ïèë îò íåÿ”. (1)  êèòàéñêèòå ëåòîïèñè è òåçè îò Ñðåäíà Àçèÿ, îòáåëÿçàíè îò Áè÷óðèí, Ñúñúëîâ, Äå Ãðîîò, Ãóìèëüîâ è äð., èìà ìíîæåñòâî ñâåäåíèÿ çà ðèòóàëíèòå ÷àøè-÷åðåïè ïðè õóíèòå, è òî íàé-âå÷å ïðè çàïàäíèÿ êëîí îò òåçè íàðîäè, ñ êîèòî ñå ñâúðçâàò è äðåâíèòå áúëãàðè. Øàí-þé Ìîäå (Ìî Òóí — II â. ïð. Õð.), êàòî ïîáåäèë âðàãà ñè, êèòàéñêèÿ èìïåðàòîð, îòðÿçàë ìó ãëàâàòà è îò íåÿ íàïðàâèë ÷àøà çà íàçäðàâèöè, íî îáè÷àÿò å îò äîñòà ïî-ñòàðî âðåìå (15). Ñèíúò íà Ìî Òóí — Ëàî Øàí, ñëåä êàòî ïîáåäèë þå÷æèòå (ìàñàãåòèòå, ãîàòñèòå), îòñÿêúë ãëàâàòà íà ïîáåäåíèÿ âëàäåòåë è îò íåÿ íàïðàâèë ëàêèðàíà (ò. å. îáêîâàíà èëè óêðàñåíà) ÷àøà çà íàçäðàâèöè. Ïðåäè âñÿêî ñëåäâàùî ñðàæåíèå òîçè ñúä ñå ïúëíåë ñ âèíî è ìå÷úò íà õóíñêèÿ âëàäåòåë áèë ïîòàïÿí â ïèòèåòî. Ñëåä êàòî îðúæèåòî ñå èçäèãàëî êúì íåáåòî, àêî âúðõúò ìó îñòàâàë ÷åðâåí, òî ïîáåäàòà ùÿëà äà ïðèíàäëåæè íà õóíèòå (5). Êèòàéñêèòå ëåòîïèñè äàâàò åäíî îïèñàíèå íà ñêëþ÷åí êëåòâåí äîãîâîð ñ õóíîðñêèÿ êõàí-þ- Õî Õàí Øà (58-54
ã. ïð.Õð.), ïðè êîéòî ñëó÷àé êèòàéñêèòå ïðàòåíèöè ñà áèëè çàäúëæåíè äà ïèÿò êðúâ è âîäà îò ÷àøàòà, ïðèãîòâåíà îò ÷åðåïà íà îáåçãëàâåíèÿ ïî-ðàíî îò êõàí-þ Ëàî Øàí (Êè Éîã) ïðåäâîäèòåë — êðàë íà ãîàòñèòå (19). Ñúñúëîâ ïîä÷åðòàâà, ÷å ïðè ñêëþ÷âàíå íà âàæíè äîãîâîðè ïðè õóíèòå çàäúëæèòåëíî äîãîâîðúò áèë “ñêðåïâàí” ñ ðèòóàëíî ïèåíå îò ÷àøà-÷åðåï, ïðèãîòâåíà îò ãëàâàòà íà óáèò íåïðèÿòåëñêè ïðåäâîäèòåë, íàðóøèë ñêëþ÷åí ïðåäèøåí äîãîâîð èëè âèíîâåí â èçìÿíà. Ïðè òîâà õóíîðèòå íå ïðîïóñêàëè äà îáúðíàò âíèìàíèå íà ïðåäñòàâèòåëèòå íà äðóãàòà äîãîâàðÿùà ñå ñòðàíà, ÷å â ñëó÷àé íà íàðóøåíèå íà äîãîâîðà è òåõíèòå ãëàâè ãè î÷àêâà ñúùàòà ó÷àñò (19). Áè÷óðèí îòáåëÿçâà, ÷å: “Êîéòî îò õóíèòå (õîíîðèòå) íà ñðàæåíèå îòðåæå ãëàâàòà íà íåïðèÿòåëÿ, òîé ïîëó÷àâà çà íàãðàäà ãîëÿìà ÷àøà ñ âèíî è íà íåãî ìó ñå ïðåäîñòàâÿ âñè÷êî, ïîëó÷åíî êàòî ïëÿ÷êà...” (15).  Ñðåäíà Àçèÿ ïðè èíäîèðàíñêîòî ïëåìå ìàñàãåòè (íàðè÷àíè îùå ãîàòñè, ñàêè, ñå èëè þå÷æè) ñúùî ñúùåñòâóâà îáè÷àÿò ñ ðèòóàëíèòå ÷àøè-÷åðåïè. Êîãàòî öàðèöàòà íà ìàñàãåòèòå Òîìèðèñ ïîáåäèëà ïåðñèéñêèÿ öàð Êèð, òÿ çàïîâÿäàëà äà ìó îòñåêàò ãëàâàòà è ÿ ñëîæèëà â òîðáà îò êîçÿ êîæà, ïúëíà ñ êðúâ, “çà äà ñå íàïèå äî íàñèòà”. Ñëåä òîâà îò ÷åðåïà ìó èçðàáîòèëè ÷àøà, à îò îòðÿçàíàòà ìó äÿñíà ðúêà çàïîâÿäàëà äà èçðàáîòÿò êîë÷àí çà ñòðåëè (15).  “Ëóííèÿ çèêóðàò” â Êàðàêóì íà ïÿñú÷íèÿ õúëì Àëòúí òåïå â Ñðåäíà Àçèÿ àðõåîëîçèòå îòêðèâàò ãîëÿì ãðàä îò áðîíçîâàòà åïîõà (III—II õèë. ïð. Õð.) ñ ïîãðåáàëåí õðàì, êúäåòî ñà íàìåðåíè îñòàíêèòå íà îáåçãëàâåíè õîðà. Ñïîðåä àíòðîïîëîæêàòà Òàòÿíà Êèÿòêèíà ÷åðåïèòå ñà îòäåëÿíè ðèòóàëíî ñëåä ïîãðåáåíèåòî.  çèêóðàòà å îòêðèòà è ò. íàð. “çàëà íà ÷åðåïèòå”, êúäåòî òå ñà áèëè ïîäðåäåíè â ñïåöèàëíè íèøè (15).
21
ÀÂÈÒÎÕÎË
22
ÀÂÈÒÎÕÎË
23
ÀÂÈÒÎÕÎË Â Èíäèÿ, Õèìàëàèòå è Òèáåò ðèòóàëíàòà ÷àøà, íàïðàâåíà îò ÷îâåøêè ÷åðåï, ñå íàðè÷à ãàáàëà (ãàáàë èëè êàïàëà). Òÿ ñå èçïîëçâà â øèâàèñòêèòå è òàíòðèñòêèòå èíäèéñêè êóëòîâå, à ñúùî è â ñòàðàòà òèáåòñêà ðåëèãèÿ Áîí (Áîíïî). Âñè÷êè òåçè êóëòîâå ñà îò ïðåäáóäèñòêèÿ ïåðèîä (ò. å. îòïðåäè VI â. ïð. Õð.) è ïðåäñòàâëÿâàò äðåâíà òðàäèöèÿ (24,23). Ïî-êúñíî ãàáàëà äîáèâà ïðèåìñòâåíîñò â òàíòðè÷íèÿ áóäèçúì è ëàìàèçìà (1). Ãàáàëà å îëòàðíà âåù è â õðàìîâåòå çàåäíî ñ ìàíäàëà (ìèñòè÷íà äèàãðàìà íà êîñìîñà) ñòîè îòäÿñíî íà æåðòâåíèêà. ×àøàòà ñå èçðàáîòâà îò ãîðíàòà ÷àñò îò ÷åðåïà íà ÷îâåê, êîéòî å óìðÿë îò åñòåñòâåíà ñìúðò, îñòàíàë å äåâñòâåí è ñúçíàòåëíî íå å óáèë íèòî åäíî æèâî ñúùåñòâî. Îñâåí òîâà íà òåìåòî òðÿáâà äà èìà ÿñíî èçîáðàçåíà âîäæà (íà òèá. äîðäæå — ñâåùåí æåçúë-ñâåòêàâèöà). Ïîíÿêîãà ñïåöèàëíî ÿ îòðÿçâàò. Ïî ñúùèÿ íà÷èí ëúêàòóøíèòå èâèöè ïî âúòðåøíàòà ïîâúðõíîñò íà ÷åðåïà òðÿáâà äà îáðàçóâàò îñîáåíî èçîáðàæåíèå, ÷èåòî çíà÷åíèå å ïîçíàòî ñàìî íà èçáðàíèöè èçìåæäó ëàìèòå (ñâåùåíèöèòå). Äîñòàòú÷íî å ïîçíàâà÷ äà âèäè æèâ ÷îâåê è äà îïðåäåëè äàëè îò ÷åðåïà ìó ìîæå äà ñòàíå ãàáàëà èëè íå. Àêî ñòàâà, òî êúì íàáåëÿçàíèÿ îò ñàìèÿ áîã èçáðàíèê ñå îòïðàâÿ öÿëà äåëåãàöèÿ ñ ìîëáà, ñëåä êàòî óìðå, äà ïîæåðòâà êîñòèòå ñè çà õðàìà. Òîâà ñå ñìÿòà çà ãîëÿìà ÷åñò è îñèãóðÿâà äîáðî ïðåðàæäàíå, åòî çàùî íÿìà îòêàçè. Òúé êàòî ÷åðåïèòå, êîèòî îòãîâàðÿò íà âñè÷êè íåîáõîäèìè óñëîâèÿ, ñà ðÿäêîñò, ñå ðàçðåøàâà ãàáàëà äà ñå îòëèâà îò ñðåáðî èëè áðîíç. Áåøåâëèåâ ñúîáùàâà, ÷å ÷åðåïèòå çà èçãîòâÿíå íà ãàáàëà òðÿáâà äà ïðèíàäëåæàò íà èçâúíðåäíî ðåëèãèîçíè è äóõîâíè ëèöà èëè íà õîðà, îòëè÷àâàùè ñå ïî ÷èí è ó÷åíîñò, êàòî æåíñêèòå ÷åðåïè ñå èçêëþ÷âàò. Òîé äîáàâÿ ñúùî, ÷å çà èçáîðà è óïîòðåáàòà íà ÷åðåïèòå â Òèáåò ñúùåñòâóâà öÿëî ñú÷èíåíèå (2).  áèîãðàôèÿòà íà âåëèêèÿ òèáåòñêè éîãà Ìèëàðåïà (ÕI â.) îò åçîòåðè÷íàòà øêîëà êàãþïà ñå ñïîìåíàâà, ÷å åäèíñòâåíîòî èìóùåñòâî, êîåòî òîé ïðèòåæàâàë, áèëî: áàìáóêîâ áàñòóí, äðåõà è íàìåòêà îò äîìàøíî òúêàí ïàìóê, ÷àøà îò ÷îâåøêè ÷åðåï, êðåìúê ñ îãíèâî è êîñòåíà ëúæèöà (25). Òàì ñå ñïîìåíàâà ñúùî, ÷å ðèòóàëíàòà ÷àøà îò ÷îâåøêè ÷åðåï ñå èçïîëçâà ïðè ïîñâåùàâàíå â äàäåíà äóõîâíà òðàäèöèÿ è ñèìâîëèçèðà âðåìåííèÿ æèâîò íà ÷îâåêà íà çåìÿòà, à ñúùî è îòêàçâàíå îò âñè÷êè âèäîâå ñúùåñòâóâàíèÿ â ñàíñàðà (íåïðåêúñíàòà âåðèãà îò ïðåðàæäàíèÿ). Ïî âðåìå íà ðèòóàëà çà ïîñâåùåíèå â êàãþìà ó÷èòåëÿò íà Ìèëàðåïà — ëàìàòà Ìàðïà, èçïîëçâàë ñïåöèàëíà
24
ãàáàëà: “...×ðåç ìåäèòàöèÿ òîé îñâåòè âèíîòî íà âúòðåøíîòî ïðèíîøåíèå (Òàéíàòà Æåðòâà) â ÷àøàòà÷åðåï çà âúçëèÿíèÿ. Âñè÷êè íèå âèäÿõìå êàê âèíîòî çàïî÷íà äà èçïóñêà ìåõóð÷åòà îò ïåòöâåòíà ñâåòëèíà. Ìàðïà íàïðàâè ïðèíîøåíèå íà ñâîÿ ó÷èòåë (ãóðó) Íàðîïà è íà èäàìà è ñëåä òîâà ïè. Ïîäàäå ìè ÷àøàòà è àç ÿ èçïèõ äî äúíî.” Ëàìàòà êàçà: “Òîâà å äîáúð çíàê. Ñàìî âêóñâàíåòî íà ìîåòî âèíî íà âúòðåøíîòî ïðèíîøåíèå ñàìî ïî ñåáå ñè å ïî-âèñøå îò ïîëó÷àâàíåòî íà ïúëíîòî ïîñâåùåíèå îò êîÿòî è äà å äðóãà ïðèåìñòâåíîñò (äóõîâíà øêîëà). Óòðå ùå òå óäîñòîÿ ñ Ïîñâåùåíèåòî íà Ïðåîáðàçóâàíåòî ñïîðåä òàéíèÿ ïúò...” (12). Âðúùàéêè ñå îòíîâî â Åâðîïà, ïðîñëåäÿâàìå îáè÷àÿ ïðè êåëòèòå, çà êîåòî èìàìå ìíîæåñòâî ñâåäåíèÿ. Àìèàí Ìàðöåëèí îòáåëÿçâà îáè÷àÿ ñ èçïîëçâàíå íà ÷àøè-÷åðåïè ïðè êåëòñêîòî ïëåìå ñêîðäèñòè, êîèòî ñà íàñåëÿâàëè çàïàäíàòà ÷àñò íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ: “...Ñêîðäèñòèòå... íÿêîãà æåñòîêè è ãðóáè, êàêòî íè ó÷è äðåâíîñòòà, ïðèíàñÿëè æåðòâà íà Áåëîíà è Ìàðñ ñâîèòå ïëåííèöè è ïèåëè ìíîãî íàñòúðâåíî îò êóõèòå ÷åðåïè íà ãëàâèòå èì ÷îâåøêà êðúâ...”(2). Çà êåëòñêîòî ïëåìå áîè Ð. Ëèâèé íè ñúîáùàâà ñëåäíîòî: “...Òóê ïàäíà Ïîñòóìèé, êîéòî ñ âñè÷êà ñèëà ñå ñðàæàâàë, çà äà íå áúäå óëîâåí â ïëåí. Ñíåòèòå îò òÿëîòî íà ïúëêîâîäåöà äîñïåõè è ãëàâàòà ìó, êîÿòî áèëè îòðÿçàëè, áîèòå âíåñëè ëèêóâàùè â õðàìà, êîéòî å íàé-ñâåùåí ó òÿõ. Ñëåä òîâà, êàòî î÷èñòèëè ãëàâàòà, êàêòî èì å îáè÷àÿò, îáâèëè ñúñ çëàòî òåìåòî è òîâà áèëî çà òÿõ ñâåùåí ñúä, ñ êîéòî ïðè òúðæåñòâåíè ñëó÷àè ïðàâåëè èçëèÿíèÿ è ñúùåâðåìåííî áèëî ÷àøà íà æðåöèòå è õðàìîâèòå íàñòîÿòåëè...” (2) Çà òîçè îáè÷àé íà êåëòèòå ïèøå è ãðúöêèÿò èñòîðèê Ñòðàáîí, êîéòî ïîä÷åðòàâà, ÷å òåçè òðîôåè íå áèëè îòñòúïâàíè äàæå è ñðåùó ðàâíà ìÿðà (òåãëî) â çëàòî (2).  ñòàðîãåðìàíñêèòå åïîñè êàòî “Ïåñíè çà íèáåëóíãèòå”, “Eckenlied”, Egga ñ “Ïåñíèòå çà Âèëàíäà” (Volundarkwidha) è “Ïåñåíòà çà Àòèëà” (Atlamal) ñúùî ñå ñïîìåíàâà çà ÷àøè îò ÷îâåøêè ÷åðåïè, èäåíòè÷íè êàòî îïèñàíèòå ïîãîðå è ÿâíî ÷àñò îò åäíà è ñúùà êóëòóðíà òðàäèöèÿ (5). ×ðåç áúëãàðèòå, êåëòèòå è ãåðìàíöèòå ðèòóàëíèòå ÷àøè ñå çàïàçâàò è â õðèñòèÿíñêàòà îáðåäíîñò, è òî íàéâå÷å â òàéíñòâîòî åâõàðèñòèÿ (ïðè÷àñòèå) è ëåãåíäèòå çà Ãðààëà (÷àøàòà íà Èñóñ Õðèñòîñ)!...
ÀÂÈÒÎÕÎË Áèáëèîãðàôèÿ 1. Ä-ð Àëåêñàíäðîâ, Äîðèÿí. Áîéíè èçêóñòâà è âîåííî äåëî íà äðåâíèòå áúëãàðè. Êóëòóðíè âðúçêè è âëèÿíèå íà äðåâíèòå áúëãàðè â Àçèÿ è ïî “Ïúòÿ íà êîïðèíàòà”, “Òàíãðà ÒàíÍàêÐà” — Îáùîáúëãàðñêà ôîíäàöèÿ, Ñîôèÿ, 1999. 2. Ä-ð Áåøåâëèåâ, Âåñåëèí. ×àøè îòú ÷åðåïè ó ïðàáúëãàðèòå. Ãîäèøíèêú íà Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåòú, Èñòîðèêî-ôèëîëîãè÷åñêè ôàêóëòåòú, êíèãà ÕÕII.3, Ñîôèÿ, 1926. 3. Áåøåâëèåâ, Âåñåëèí. Ïúðâîáúëãàðèòå. Áèò è êóëòóðà, “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1981. 4. Âåíåäèêîâ, Èâàí. Ìåäíîòî ãóìíî íà ïðàáúëãàðèòå, “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1983. 5. Âåíåäèêîâ, Èâàí. Çëàòíèÿò ñòîæåð íà ïðàáúëãàðèòå, “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1987. 6. Âåíåäèêîâ, Èâàí. Ìèòîâå íà áúëãàðñêàòà çåìÿ. Ðàæäàíåòî íà áîãîâåòå, “Èäåÿ”, Ñòàðà Çàãîðà, 1997. 7. Ïðîô. Âåíåäèêîâ, Èâàí. Òðàêèéñêîòî ñúêðîâèùå îò Ëåòíèöà, Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè”, Ñîôèÿ, 1996. 8. Äèìèòðîâ, Ìàðèí Ï. Äðåâíàòà áúëãàðñêà öèâèëèçàöèÿ, “Òàíãðà ÒàíÍàêÐà” — Îáùîáúëãàðñêà ôîíäàöèÿ, Ñîôèÿ, 2000. 9. Äîí÷åâ, Ñëàâè. Çëàòíîòî ñúêðîâèùå îò Íàä Ñåíò Ìèêëîø è ÷àøèòå-÷åðåïè ó áúëãàðè è õóíè. Âòîðè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî áúëãàðèñòèêà. Äîêëàäè: èçîáðàçèòåëíî èçêóñòâî è àðõèòåêòóðà, ò. 16, ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1988. 10. Éîðäàíîâ, Ñòåôàí. Òðàêèéñêèÿò âîèí, Ïðîó÷âàíèÿ âúðõó âîåííàòà è ñîöèàëíà èñòîðèÿ íà Äðåâíà Òðàêèÿ, “Ôåáåð”, Âåëèêî Òúðíîâî, 2000. 11. Äúãëàñ, Íèê. Ñëèíãúð, Ïåíè. Ñåêñóàëíè òàéíè; Àëõèìèÿ íà
åêñòàçà. ïúò êúì äóõîâíàòà õàðìîíèÿ, “Õåðìåñ-7”, Ñîôèÿ, 1993. 12. Æèâîòúò íà Ìèëàðåïà. Âåëèê éîãèí, îòøåëíèê è ïîåò, ”Øàìáàëà”, Ñîôèÿ, 1998. 13. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, òîì 2 è 3, ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1981. 14. Êàëîÿíîâ, Àí÷î. Áúëãàðñêîòî øàìàíñòâî, èìïðåñàðñêî-èçäàòåëñêà êúùà “ROD”, Ñîôèÿ, 1995. 15. Êàìåíîâ, Êîíñòàíòèí. Íåáåòî ïîìíè ïðàáúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, “Íàðîäåí áóäèòåë”, Âàðíà, 2000. 16. Ìàðàçîâ, Èâàí. Ìèòîëîãèÿ íà òðàêèòå, ÈÊ “Ñåêîð”, Ñîôèÿ, 1994. 17. Ïåòðîâ, Ïåòúð; Ãþçåëåâ, Âàñèë. Õðèñòîìàòèÿ ïî èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. 1, Ðàííî Ñðåäíîâåêîâèå VII—ÕII â., “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1978. 18. Ñòîéíåâ, Àíàíè. Áúëãàðñêà ìèòîëîãèÿ. Åíöèêëîïåäè÷åí ðå÷íèê, èçäàòåëñêà ãðóïà “7Ì+Ëîãèñ”, Ñîôèÿ, 1994. 19. Ñúñúëîâ, Äèìèòúð. Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ, “Êèáåëà”, Ñîôèÿ, 2000. 20. Ôèëèïñ, Ãðåúì. Ïî ñëåäèòå íà Ãðààëà, “Ìèðèàì”, Ñîôèÿ, 1998. 21. Õåðîäîò. Èñòîðèÿ, ÷àñò I è II, “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1986. 22. Àãáóíîâ, Ì. Â. Ïóòåøåñòâèå â çàãàäî÷íóþ Ñêèôèþ, “Íàóêà”, Ìîñêâà, 1989. 23. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, ò. I è II, “Ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ”, Ìîñêâà, 1980. 24. Íîðáó Íàìêàé. Äðóíã, Äýó è Áîí. Òðàäèöèè ïðåäàíèè, ÿçûêà è ñèìâîëîâ è áîí â Äðåâíåì Òèáåòå, “Ëèáðèñ”, Ìîñêâà, 1998. 25. Ðå÷óíã Âåëèêèé éîã Òèáåòà — Ìèëàðåïà, “Àãíè”, Ñàìàðà, 1994. 26. Church plate from the collections of the National Museum of History, introduced by Teofana Matakieva — Lilkova Borina, Sofia, 1995.
25
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÚ×ÈÍÅÍÈß, ÏÓÁËÈÊÓÂÀÍÈ ÍÀÑÊÎÐÎ, ÇÀÍÈÌÀÂÀÙÈ ÑÅ Ñ ÈÑÒÎÐÈßÒÀ È ÍÀÑÅËÅÍÈßÒÀ ÍÀ ÒÀÐÈÌÑÊÀÒÀ ÊÎÒËÎÂÈÍÀ  ÏÎÑËÅÄÍÎÒÎ ÕÈËßÄÎËÅÒÈÅ ÏÐÅÄÈ ÕÐÈÑÒÀ ÑÒ. Í. Ñ. ÀÐÕ. ÄÈÌÈÒÚÐ Ä. ÑÚÑÚËÎÂ
Äîêëàä îò íàó÷íàòà êîíôåðåíöèÿ “2000: Ïðèíîñúò íà áúëãàðèòå â ñâåòîâíàòà öèâèëèçàöèÿ” - ãð. Ñîôèÿ Íàé-íàïðåä íåêà äà äåøèôðèðàìå çàãëàâèåòî íà ïðåäëàãàíèÿ ïîãëåä. Òåìàòèêàòà íà ñú÷èíåíèÿòà, íà êîèòî ùå ñïðåì âíèìàíèåòî ñè èçãëåæäà, ÿñíî î÷åðòàíà. Ñìÿòàìå, ÷å å âàæíî äà ïîÿñíèì ãðàíèöèòå íà îáõâàòà èì. Ïî îáÿñíèìè ïðè÷èíè ïî-íàòàòúê íå íàìèðàò ìÿñòî ïóáëèêàöèè, îòïå÷àòàíè â Áúëãàðèÿ. Òå ñà äîñòàòú÷íî äîñòúïíè. Îïðåäåëåíèåòî “ïóáëèêóâàíè íàñêîðî” å âàëèäíî çà ïðåîáëàäàâàùàòà ÷àñò îò ñú÷èíåíèÿòà, êîèòî ùå áúäàò öèòèðàíè (áëèçî 60 íà áðîé), íî â ñúùîòî âðåìå ñïèðàìå ïîãëåäà ñè è âúðõó íÿêîëêî ïóáëèêàöèè, èçëåçëè îò ïå÷àò â ïî-îòäàëå÷åíî âðåìå - ïðåäè 10 è ïîâå÷å ãîäèíè. Ïî íàøà ñêðîìíà ïðåöåíêà òå ñúäúðæàò ñúùåñòâåíè äàííè èëè ïúê ðàçãëåæäàò ñúáèòèÿòà îò ïî-ðàçëè÷åí ïîãëåä, èëè ïúê ïðåäëàãàò äðóãè îáÿñíåíèÿ íà ÿâëåíèÿòà. Èñòîðè÷åñêèÿò ïåðèîä è ãåîãðàôñêàòà òåðèòîðèÿ, îòðàçåíè â çàãëàâèåòî, ñå îêàçâàò â íÿêîè ñëó÷àè òåñíè. Ðåäèöà èñòîðè÷åñêè ïðîöåñè è âçàèìíî ñâúðçàíè òåíäåíöèè èìàò ñâîåòî íà÷àëî âúâ âðåìåíà ïðåäè ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. è îáõâàùàò ïî-áëèçêè èëè ïî-äàëå÷íè ðàéîíè èçâúí Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà. Ñìÿòàì çà öåëåñúîáðàçíî ïðåäè ñàìîòî èçëîæåíèå äà ñúîáùà çà åäíà íåîòäàâíà ñëó÷èëà ñå â ÑÀÙ ïðîÿâà, êîÿòî ÷àñòè÷íî èìà âðúçêà ñ îñâåòëÿâàíå íà ïðîáëåìèòå, êîèòî ùå íè çàíèìàâàò ïî-íàòàòúê. Òàçè ãîäèíà (2000 ã.) îò 22 äî 25 þíè â Áîñòúí - ÑÀÙ, ñå ïðîâåäå äåâåòàòà ãîäèøíà Ìåæäóíàðîäíà êîíôåðåíöèÿ çà Ñâåòîâíà èñòîðèÿ. Íà ïúðâàòà ïëåíàðíà ñåñèÿ ïðè îòêðèâàíå íà êîíôåðåíöèÿòà ïðîãðàìàòà ïðåäâèæäàøå äâà äîêëàäà. Ïúðâèÿò îò òÿõ, “Âçàèìîäåéñòâèÿ - Âçàèìíè âëèÿíèÿ â Åâðàçèÿ”, èçíåñåí îò ïðîô. Âèêòîð Ìàèð îò Óíèâåðñèòåòà â Ïåíñèëâàíèÿ, áåøå ïîñâåòåí íà ðåçóëòàòèòå îò äúëãîãîäèøíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà. Èçáîðúò íà òåìàòà å ñïîðåä íàñ çàáåëåæèòåëåí. Íàé-ìàëêîòî òîâà å ñâèäåòåëñòâî çà íàðàñíàëèÿ èíòåðåñ ñðåä ñâåòîâíàòà èñòîðè÷åñêà ãèëäèÿ êúì ïîñëåäíèòå çàâîåâàíèÿ íà íàóêàòà è ðåàëíî íàëîæèëèòå ñå ïðîìåíè â ðàçáèðàíèÿòà çà äèñëîêàöèèòå è äâèæåíèÿòà íà íàðîäíîñòíèòå ãðóïè è îáùíîñòè, ïúòèùàòà è ïîñîêèòå çà îáìåí íà òåõíîëîãèè è êóëòóðíè ïîñòèæåíèÿ ïðåç èñòîðè÷åñêèòå åïîõè è ìÿñòîòî íà ïðîñòîðíàòà Åâðàçèÿ îò Ñðåäíà Åâðîïà äî Àëòàé â òîâà ðàçâèòèå. Ñìÿòàì çà èçëèøíî äà îáÿñíÿâàì çíà÷åíèåòî íà ïðîó÷âàíèÿòà íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà è ñúñåäíèòå £ òåðèòîðèè êîíêðåòíî çà èçÿñíÿâàíå íà
26
âåðîÿòíàòà íàé-ñòàðà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå. Íÿêîëêî ñåäìèöè ïðåäè êîíôåðåíöèÿòà â Áîñòúí èçëåçå îò ïå÷àò ïîñëåäíàòà êíèãà çà Òàðèì ñ àâòîðè Mallory & Mair.  350 ñòðàíèöè è áîãàò èëþñòðàòèâåí ìàòåðèàë ñà ïðåäñòàâåíè ïîñòèæåíèÿòà íà àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàáîòè, èíòåðïðåòàöèÿ íà íàõîäêèòå è ðàçñúæäåíèÿ çà èñòîðè÷åñêèòå ïðîöåñè, ñâúðçàíè ñ òÿõ. Íà òîâà ñú÷èíåíèå ùå ñïðåì âíèìàíèåòî ñè ïî-íàòàòúê. Çàåäíî ñ òîâà ùå ñå îïèòàìå äà îáîãàòèì êàðòèíàòà íà òîâà ðàçâèòèå ñ ïîãëåä âúðõó îùå áëèçî 50 ïóáëèêàöèè. Îñíîâåí ìîìåíò, êúì êîéòî ñà íàñî÷åíè èçñëåäâàíèÿòà íà Òàðèì, å èçÿñíÿâàíå ïðàèñòîðèÿòà íà ÷îâåøêèÿ ðîä è ïî-êîíêðåòíî íà èíäîåâðîïåéöèòå. Ñòðåìåæúò å äà ñå ëîêàëèçèðàò òÿõíàòà ïðàðîäèíà è ìèãðàöèîííè ïðîöåñè. Ïîðàäè òîâà òúðñåíèÿòà ñå ïðîñòèðàò â ìíîãî îò ñëó÷àèòå äàëå÷ íàçàä â õèëÿäîëåòèÿòà. Èçïèòâàò ñå ðàçëè÷íè âàðèàíòè, çà äà ñå îòêðèå íàéïðàâäîïîäîáíèÿò. Ïîãëåäúò ñå ñïèðà ïîñëåäîâàòåëíî âúðõó îáëàñòè îò Þãîèçòî÷íà Åâðîïà, Ìàëà Àçèÿ, Ñåâåðîçàïàäíà Èíäèÿ, Èðàí è ñòåïèòå íà Åâðàçèÿ îò Äóíàâ äî Àëòàé (Mallory & Mair). Îñíîâåí ìàòåðèàë ñà åçèêîâèòå áåëåçè - ëåêñèêàòà. Ëþáîïèòíà àíàëîãèÿ çà ðàçøèðÿâàíå è ïðîíèêâàíå íà åçèêîâîòî áîãàòñòâî ñå ïðàâè ñúñ ïñåâäîïîäèòå íà àìåáàòà â ïîñîêà êúì ñðàâíèòåëíî ïî-ñëàáî ñúïðîòèâëåíèå, ïîäõîäÿùà æèçíåíà ñðåäà è ïî-íèñêà ñòåïåí íà ðàçâèòèå (Mair 1998 - 2). Ìíîçèíà ñà óáåäåíè, ÷å ïðàðîäèíàòà íà èíäîåâðîïåéöèòå å ñòåïòà ñåâåðíî îò ×åðíî ìîðå è Êàñïèéñêî ìîðå îùå â íà÷àëîòî íà áðîíçîâàòà åïîõà. Äðóãè ñà ñêëîííè äà ðàçøèðÿâàò òåðèòîðèÿòà ñúñ ñòåïèòå êðàé Àðàëñêî ìîðå è äîñòèãàò äî Àëòàé. Íå òàêà åäèíîäóøíè ñà ìíåíèÿòà çà âðåìåòî, ïðåç êîåòî èíäîåâðîïåéöèòå ñà ïðîíèêíàëè â îáëàñòèòå ïðèáëèçèòåëíî â ðàìêèòå íà äíåøíàòà êèòàéñêà ïðîâèíöèÿ Ñèíäçÿí, êîÿòî âêëþ÷âà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, Äæóíãàðèÿ è ïóñòèíÿòà èçòî÷íî îò òÿõ. Ñïîðåä Êóçìèíà (Kuzmina) íàñëîÿâàíåòî íà Ñèíäçÿí ñ åâðîïîèäè, ïðèíàäëåæàùè êúì ðàçëè÷íè àíòðîïîëîãè÷íè òèïîâå, ñå èçâúðøèëî â ïåðèîäà îò XV-IX ñòîëåòèå ïð. Õð. Èçòî÷íèòå ïðåäåëè íà òîâà ïðîíèêâàíå òÿ îïðåäåëÿ ïëàíèíèòå Íàí-Øàí è Àëòúí-Äàã. Ïàðïîëà (Parpola) ñìÿòà, ÷å êóëòóðíîòî óåäíàêâÿâàíå
ÀÂÈÒÎÕÎË â Åâðàçèÿ - ñòåïèòå îò Äóíàâ äî Àëòàé, ñå äàòèðà åäâà âúâ âòîðàòà ïîëîâèíà íà âòîðîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., à êóëòóðàòà Êàðàñóê (Þæåí Ñèáèð) íàâëèçà â îáëàñòèòå Îðäîñ (ïëàòîòî â ãîëÿìàòà ñåâåðíà ÷óïêà íà Æúëòàòà ðåêà) è ìåæäó 1500 è 1300 ã. ïð. Õð. Òàî (Òàî) å íà ìíåíèå, ÷å âåðîÿòíî â íà÷àëîòî íà ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. èëè ìàëêî ïî-ðàíî, ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà âòîðîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. êàâêàçîèäíè õîðà îò èçòî÷íèÿ êëîí íà Ñðåäèçåìíîìîðñêàòà ïîäãðóïà èäâà îò áàñåéíà íà Ôåðãàíà, ïðåñè÷àò Ïàìèð è íàâëèçàò â çàïàäíàòà ÷àñò íà Òàðèì. Îòòóê òå äîñòèãàò íà èçòîê îòâúä åçåðîòî Ëîï-Íîð (Ëîï-Íóð, â äðåâíîñòòà íàðè÷àíî „Áúëãàðñêîòî åçåðî”). Ìàëîðè (Mallory, 1998), îñíîâàâàéêè ñå íà èçïîëçâàíèòå òåõíîëîãèè çà íàïîèòåëíè ñèñòåìè è ëåêñèêàòà ñ èðàíñêè îáðàçöè, ñìÿòà, ÷å ïðîíèêâàíåòî íà åâðîïåèäèòå å ñòàíàëî ïðåç íà÷àëîòî íà ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Îò äðóãà ñòðàíà Éåòìàð (Jetmar) ñìÿòà, ÷å íàé-ðàííèòå çàñåëíèöè ñà äîøëè â ðàéîíà íà Ëîï-Íîð îò ñåâåðîçàïàä - âåðîÿòíî îò Þæåí Ñèáèð ïðåäè 1800 ã. ïð. Õð. Çà Àíòúíè (Antony) å áåç ñúìíåíèå, ÷å ïîíå îò Áðîíçîâàòà åïîõà õîðàòà îò Ñèíäçÿí ñà òÿñíî ñâúðçàíè ñúñ ñòåïèòå íà çàïàä. Êúì çàïàäíèòå ñòåïè ãè íàñî÷âàò òÿõíèÿò ôèçè÷åñêè òèï, òúêàíè è òåõíîëîãèÿ íà êîëåëîòî. Ñïîðåä Ðåíôðþ (Renfrew) ïðèñòèãíàëèòå â Òàðèì èíäîåâðîïåéöè ñà îò äàëå÷ íà çàïàä â Åâðàçèÿ. Òå ñà îò áÿëàòà ðàñà. Ïðè òîâà íàé-ñòàðîòî ïîñåëåíèå â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà òðÿáâà äà ñà áèëè êàâêàçîèäè. È íàêðàÿ ìíåíèåòî íà Ñèíîð (Sinor) å, ÷å ïðåç I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. íÿìà íàõëóâàíå íà èíäîåâðîïåéöè êúì çàïàäíèòå ãðàíèöè íà Êèòàé ïî ïðîñòàòà ïðè÷èíà, ÷å ñà ñå áèëè çàñåëèëè òàì îò íåçàïîìíåíè âðåìåíà. Òÿõíàòà ïðàðîäèíà ìîæå äà ñå òúðñè íÿêúäå â Èçòî÷íà Åâðîïà íàé-âåðîÿòíî ñåâåðíî îò ×åðíî è Êàñïèéñêî ìîðå. Èíòåðåñúò íà íàóêàòà êúì Òàðèì èìà âå÷å ñâîÿòà ïîâå÷å îò 110 ãîäèøíà èñòîðèÿ. Ïðåç 1889 ã. àíãëèéñêèÿò êàïèòàí Áîóåð òúðñåéêè óáèåöà íà çàãèíàë áðèòàíñêè ïúòåøåñòâåíèê íÿêúäå â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà è â îàçèñíèÿ ãðàä Êó÷à, â ïîäíîæèåòî íà Òèåí-øàí (Òàíãðè-Äàã) ñå íàòúêâà íà äðåâíè ðúêîïèñè. Íàóêàòà ïðèäîáèâà íàé-ñòàðîòî ñâèäåòåëñòâî çà èç÷åçíàëèÿ ñàíñêðèòñêè åçèê îò îêîëî V âåê. Íàõîäêàòà ïðåäèçâèêâà ðàçíîîáðàçíè êîìåíòàðè, íî ñúùåâðåìåííî è æàæäà çà ðàçøèðÿâàíå íà ïîçíàíèÿòà íà âñè÷êî, êîåòî ïðåäîñòàâÿ íåïîçíàòèÿò è äàëå÷åí Òàðèì. Îðãàíèçèðàò ñå ïîðåäèöà íàó÷íè åêñïåäèöèè è ñ ðàçëè÷íà èíòåíçèâíîñò è óñïåõè òîâà ïðîäúëæàâà è äî äíåñ (Mallory & Mair). Ïðîôåñîð Êàìáåðè (Kamberi) ïðåäëàãà èçñëåäâàíèÿòà â Òàðèì îò 1886 ã. íàñàì äà áúäàò ðàçäåëåíè íà ÷åòèðè ïåðèîäà: ÏÚÐÂÈ - îò 1886 äî 1935 ã. Ïåðèîä ìíîãî âàæåí çà èñòîðèÿòà íà Òàðèì, êàòî äîñòèãà çàáåëåæèòåëíè ïîñòèæåíèÿ. Ãëàâíèòå âîäåùè ôèãóðè òóê ñà: Àëáåðò ôîí Ëüîêîê (Ãåðìàíèÿ); Ïîë Ïåëæüî (Ôðàíöèÿ); Îóðåë Ñòåéí (Àíãëèÿ), êîéòî â ïåðèîäà 1906-1908 ã. óñïÿâà äà ïðåäîñòàâè íà íàóêàòà îêîëî îñåì õèëÿäè ðúêîïèñà è ïúðâîòî ñúîáùåíèå çà ñòðàííè ìóìèôèöèðàíè ïîãðåáåíèÿ; Ñâåí Õåäèí (Øâåöèÿ) èçãëåæäà äà å íåîñïîðâàíèÿò íàé-óñïåøåí èçñëåäîâàòåë íà Òàðèì ïðåç òîçè ïåðèîä. Ïðåç 1899-1902 ã. òîé èçâåñòÿâà íà ñâåòà çà îòêðèâàíåòî íà ëåãåíäàðíèÿ ãðàä Ëîó-Ëàí çàåäíî ñ èçíåíàäâàùè äàííè çà íÿêîãàøíèÿ
Ïúò íà êîïðèíàòà. Ïî-êúñíî, ïðåç 1928-1934 ã., âå÷å çàåäíî ñ Ôîëêå Áåðãìàí Õåäèí ðàçêîïàâà ïðåäèñòîðè÷åñêè íåêðîïîëè êðàé Ëîï-Íóð è îñâåí äðóãèòå çàáåëåæèòåëíè íàõîäêè óñòàíîâÿâà ìóìèôèöèðàíè ïîãðåáåíèÿ ñ òðóïîâå, íîñåùè áåëåçèòå íà êàâêàçîèäè (åâðîïåèäíè). ÂÒÎÐÈ - îò 1935 äî 1955 ã., êîãàòî ìåæäóäúðæàâíèòå ïðîòèâîïîñòàâÿíèÿ è îòíåìàùè âíèìàíèåòî è ðåñóðñèòå èçòîùèòåëíè âîéíè êàêòî â Àçèÿ, òàêà è â Åâðîïà, èçñëåäîâàòåëñêàòà äåéíîñò å îãðàíè÷åíà äî èçäèðâàíåòî íà ëåãåíäàðíè ñúêðîâèùà - åñòåñòâåíî ñúñ ñêðîìåí óñïåõ. ÒÐÅÒÈ - îò 1955 äî 1976 ã. ñïîðåä àâòîðà ñúâïàäà ñ ðàçðóøèòåëíàòà åðà íà òðàãè÷íàòà ò.íàð. “êóëòóðíà ðåâîëþöèÿ”, êîÿòî âñå ïàê ñå íàñî÷âà â ïîñëåäíèòå ãîäèíè íà ïåðèîäà ñ ðàçâèâàíå íà àãèòàöèîííî-ïðîïàãàíäíàòà àêòèâíîñò, ñúçäàâàíå íà ìóçåè, ðàçøèðÿâàíå íà èçäàòåëñêàòà äåéíîñò. ×ÅÒÂÚÐÒÈ - ñëåä 1976 ã., êîéòî ñå õàðàêòåðèçèðà ñ öåííè è â ãîëÿìî êîëè÷åñòâî íàõîäêè îò Áðîíçîâàòà åïîõà. Ïðåç 1980 ã. å îòêðèòà ìóìèôèöèðàíàòà “Êðàñàâèöà íà Ëóëàí”. Íà ñëåäâàùàòà ãîäèíà ïðîôåñîð Âèêòîð Ìàèð çà ïðúâ ïúò å â Òàðèì, ïúðâîíà÷àëíî ñ êîíêðåòíè èíòåðåñè êúì îòêðèòèòå äðåâíè ðúêîïèñè. Òîé ïîñåùàâà Ñèíäçÿí è ïðåç ñëåäâàùàòà ãîäèíà, à â ìóçåÿ íà Óðóì÷è èçñëåäâà íàìèðàùèòå ñå òàì ìóìèè. Êàòî íàìèðà èíòðèãóâàùè íÿêîè íàëàãàùè ñå, ìàêàð è äî ãîëÿìà ñòåïåí ïîâúðõíîñòíè àíàëîãèè ñ îòêðèòèÿ ïðåç 1991 ã. â àâñòðèéñêèòå Àëïè “Çàëåäåí ÷îâåê” - Éîòöè, îò ïðåäè îêîëî 5300 ãîäèíè, ïðîôåñîð Ìàèð îðãàíèçèðà è ðúêîâîäè ïîðåäèöà íàó÷íè åêñïåäèöèè â Òàðèì. Íà÷àëîòî å þíè 1993 ã. è ñå ïîäíîâÿâàò âñÿêà ãîäèíà. Èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ ïðåç ïåðèîäà íà ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïðåäè Õðèñòà â Èçòî÷àíà Öåíòðàëíà Àçèÿ, êàêòî íÿêîè îò àâòîðèòå íàðè÷àò äíåøíàòà êèòàéñêà ïðîâèíöèÿ Ñèíäçÿí, êîÿòî âêëþ÷âà Òàðèì, ïóñòèííàòà íèçèíà èçòî÷íî îò Ëîï-Íîð è Äæóíãàðèÿ, äîáèâàò ïîñòåïåííî âñå ïî-ïúëåí îáðàç áëàãîäàðåíèå íà êèòàéñêèòå õðîíèêè, ïåðèîäè÷íî äîïúëâàíè ñ íîâè ïðåâîäè è êîìåíòàðè, è íà âòîðî ìÿñòî, ðåçóëòàòèòå îò àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàáîòè. Êèòàéñêèòå èçâîðè îò âðåìåòî íà äèíàñòèÿòà Õàí (206 ã. ïð. Õð. - 220 ã. ñë. Õð.) ñúîáùàâàò çà 36 äúðæàâèöè â Èçòî÷íà Öåíòðàëíà Àçèÿ. Ñïîðåä òÿõ òåçè çåìè îáõâàùàò òåðèòîðèÿ îò 6000 ëè (îêîëî 3000 êì) èçòîê-çàïàä è 1000 ëè (îêîëî 500 êì) ñåâåð-þã. Áðîÿò íà íàñåëåíèåòî â 72 ãðàäà â ðàéîíà íà Òóðôàí è Òàðèì êúì II âåê ïð. Õð. ñå ïîñî÷âà 300 õèëÿäè, îò êîèòî 60 õèëÿäè ãîäíè äà íîñÿò îðúæèå. Îñâåí òîâà èçòî÷íî îò åçåðîòî Ëîï-Íîð äúðæàâèöàòà Êðîðàí å â ñïèñúêà íà çàâëàäÿíèòå îò êàí Ìî-Äóí â 176 ã. ïð. Õð. 26 äúðæàâèöè. Ïðåç 77 ã. ïð. Õð. êèòàéöèòå ïðåèìåíóâàò äúðæàâèöàòà íà Øàí-Øàí, íî îïðåäåëåíè ñâåäåíèÿ ãîâîðÿò, ÷å ïîíå äî 25 ã. ñë. Õð. Êðîðàí å âñå îùå â ñúþç ñ õóíîðèòå. Âñúùíîñò çà îòíîøåíèÿòà íà õóíîðèòå ñúñ çàâëàäÿíèòå â Ñèíäçÿí äúðæàâèöè ìîãàò äà ñà ïîíå äâå ïðîòèâîðå÷àùè ñè îïðåäåëåíèÿ â êèòàéñêèòå õðîíèêè. Ñïîðåä åäíîòî õóíîðèòå ñà êîíòðîëèðàëè Òàðèì ñúñ ñâîé “êîìàíäèð íà ðîáèòå”. Ñïîðåä äðóãîòî òàçè îáëàñò å áèëà â ñúþç ñ õóíîðèòå è ñå å ñìÿòàëà çà “äÿñíàòà ðúêà íà õóíîðèòå” (Mallory & Mair). Çàñëóæàâà äà ñå èçòúêíàò èçîáèëíè íîâè ñâåäåíèÿ êàêòî îò êèòàéñêè ëåòîïèñè, òàêà è îò àðõåîëîãè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ çà åòíè÷åñêî (íÿêîè àâòîðè ïðåäïî÷èòàò îïðåäåëåíèåòî “àíòðîïîëîãè÷åñêî” âìåñòî “åòíè÷åñêî”) è êóëòóðíî ñõîäñòâî ìåæäó íàñåëåíèåòî íà Òàðèì è õîðàòà, îáè-
27
ÀÂÈÒÎÕÎË òàâàùè íàìèðàùàòà ñå äàëå÷ íà èçòîê îáëàñò Îðäîñ, â ãîëÿìàòà ÷óïêà íà Æúëòàòà ðåêà. Òðÿáâà äà ïîä÷åðòàåì, ÷å òîâà âèñîêî ïëàòî å îñòàíàëî âèíàãè èçâúí Âåëèêàòà êèòàéñêà ñòåíà. Îùå ïî-ëþáîïèòíî å óñòàíîâÿâàíåòî íà íåêèòàéñêîòî èíäîåâðîïåéñêî íàñåëåíèå â åäèí òâúðäå îòäàëå÷åí îò Åâðàçèÿ ðàéîí.  äíåøíàòà þãîçàïàäíà êèòàéñêà ïðîâèíöèÿ Þíàí; âñòðàíè îò èñòîðè÷åñêè ïúòèùà â åäíà îáøèðíà îáëàñò Åðõàé, êðàé åçåðîòî Åð, êèòàéñêè õðîíèêè ñúîáùàâàò çà “þæíè âàðâàðè” (õóíîðè) ÄÈ. Îñâåí ïèñìåíèòå ñâåäåíèÿ áîãàò àðõåîëîãè÷åñêè ìàòåðèàë ïîòâúðæäàâà òîâà ïðèñúñòâèå (Mallory & Mair), (Peng). Äâèæåíèÿòà íà îãðîìíèòå ïîòîöè îò õîðà íà ñòîòèöè êèëîìåòðè ïðåç ñòåïèòå íà Åâðàçèÿ è ñïóñêàíåòî èì íà þã â Öåíòðàëíà Àçèÿ íÿêîè àâòîðè ñâúðçâàò ñ äåòàéëíî ïðîó÷âàíå íà ðåøàâàùè èçìåíåíèÿ íà êëèìàòà. Ðåçêè è òðàéíè çàñòóäÿâàíèÿ, ïðåäèçâèêâàùè ðàäèêàëíè ïðîìåíè âúâ ôëîðàòà è ôàóíàòà, ñå ðåãèñòðèðàò â ïåðèîäè îêîëî 2000 ã. ïð. Õð., 800 ã. ïð. Õð., 400 ã. ïð. Õð. è 1600 ã. Óñòàíîâåíî å, ÷å ïî âðåìå íà ëåãåíäàðíèÿ “Æúëò èìïåðàòîð” - Õóàí-Äè, â íàé-ñåâåðíèòå ðàéîíè íà Êèòàé ñà îáèòàâàëè ñëîíîâå è íîñîðîçè è ñà öúôòÿëè ÷åðíèöè (Fleming). Òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å çà ñúáèòèÿòà ïðåç íÿêîëêîòî ñòîëåòèÿ ïð. Õð. â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà è ðàçïîëîæåíèòå ñúñåäíè íà íåÿ îáëàñòè, âêëþ÷èòåëíî è íà çàïàä îò Ïàìèð, èçîáèëñòâàò ñâåäåíèÿ â êèòàéñêèòå ëåòîïèñè. Ïîâå÷åòî îò òÿõ ñà èçâåñòíè, ïðåäàâàíè è êîìåíòèðàíè îùå â ïúðâàòà ïîëîâèíà íà èçìèíàâàùèÿ âåê. Ïðîãîíâàíåòî íà þåç÷èòå è âóñóíèòèòå îò òåõíèòå çåìè äàëå÷ íà çàïàä, ïðèñúåäèíÿâàíåòî íà Òàðèìñêèòå äúðæàâèöè êúì Õóíîðñêàòà èìïåðèÿ, îïèòèòå íà Õàí äà ïðåîäîëåå õóíîðèòå ñ ïîõîäè íà çàïàä è ñåâåðîçàïàä, ïúòåøåñòâèÿ íà âèñîêîïîñòàâåíè êèòàéñêè ñàíîâíèöè íà çàïàä â òúðñåíå íà ñúþçíèöè è ïîðîäèñòè êîíå äîðè îòâúä Ïàìèð, ñà íàíîâî ïðåäñòàâåíè è çíà÷èòåëíî îáîãàòåíè ñ ãîëÿì áðîé äîñåãà íåïîçíàòè èëè ñàìî ÷àñòè÷íî ïîçíàòè ôàêòè â ñú÷èíåíèåòî çà Êó÷à îò çàáåëåæèòåëíèÿ êèòàéñêè èñòîðèê Ëèó Ìàó-Öàé (Mau-Tsai). Êúì III â. ïð. Õð. íàñåëåíèåòî íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà â ò.íàð. ãðàäîâå-äúðæàâèöè èçãëåæäà å áèëî èíòåãðèðàíî â íÿêîëêî “ñúþçà”. Íàé íà çàïàä, â ïîëèòå íà Ïàìèð, ãðàä Êàøãàð, êîéòî å êîíòðîëèðàë òðóäíî ïðåîäîëèìèòå âèñîêîïëàíèíñêè ïðîõîäè ïðåç ïàìèðñêèòå âúçâèøåíèÿ êúì äîëèíèòå íà çàïàä è åëåíèñòè÷íà Áàêòðèÿ, å “îáåäèíÿâàë” èçâåñòåí áðîé ïî-ìàëêè îàçèñíè ñåëèùà. Ïî þæíèòå ñêëîíîâå íà Òåíãðè-Äàã (Òèåí-Øàí) ãðàäúò Êó÷à å áèë ïî îíîâà âðåìå íàé-ãîëåìèÿò îò îàçèñíèòå ãðàäîâå íà Òàðèì. Ðàçïîëîæåí ïî ñðåäàòà íà ñåâåðíèÿ ïåðèôåðåí ïúò íà êîòëîâèíàòà, çàîáèêàëÿù ïóñòèíàòà Òàêëà-Ìàêàí, Êó÷à åäíîâðåìåííî å çàåìàë êëþ÷îâà ïîçèöèÿ â íà÷àëîòî íà åäèíñòâåíèÿ ïðîõîä, êîéòî ïðåñè÷à íàäåæäíî Òåíãðè-Äàã è ñâúðçâà Òàðèì ñ Òóðôàíñêàòà äîëèíà è îáøèðíàòà Äæóíãàðèÿ.  ïî-êúñíè âðåìåíà ãðàä Êó÷à ñå ïðåâðúùà âúâ âàæíî ñðåäèùå ïî “Ïúòÿ íà êîïðèíàòà”. Êúì ãðàäà äúðæàâà Êó÷à ñà ïðèíàäëåæàëè ñúùî è îàçèñíèòå äúðæàâè è ñúâðåìåííè ñåëèùà Áóãóð, Àñêó, Óøè, Òîñêó è Øà-ßð. Þæíî îò ïóñòèíÿòà Òàêëà-Ìàêàí, ïî þæíèÿ ïåðèôåðåí ïúò íà Òàðèì ñå íàìèðà ãðàäúò-äúðæàâà Êîòàë, à íà
èçòîê îò íåãî ïî ñúùèÿ ïúò - ×åð÷åí.  íàé-èçòî÷íàòà ñè ÷àñò Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà ãðàíè÷è ñ îáøèðíà ïîëóïóñòèííà îáëàñò, êîÿòî äîñòèãà äî „ïîðòàòà íà Êèòàé”, ñúâðåìåííàòà ïðîâèíöèÿ Ãàíñó.  äðåâíîñòòà òóê å áèë çàáåëåæèòåëåí ãðàä Ëîó-Ëàí, ðàçïîëîæåí íåäàëå÷ îò åçåðîòî Ëîï-Íîð. Òóê íàáëèçî ñå íàìèðà è ñåëèùåòî Êðîðàí, ñðåäèùå íà äúðæàâà, êîÿòî ìíîãîêðàòíî ïðåäñòàâëÿâà èíòåðåñ çà êèòàéñêèòå ëåòîïèñè îùå îò III âåê ïð. Õð. (Mallory & Mair), (Mau-Tsai). Ïúðâîíà÷àëíèòå ñâåäåíèÿ â êèòàéñêèòå õðîíèêè çà ñúñåäèòå èì îòêúì ñåâåð è çàïàä ãëàñÿò, ÷å òå ñà “âàðâàðèíîìàäè”, ÷å íÿìàò óêðåïåíè ñåëèùà è ïîñòîÿííè æèëèùà è ÷å íå ñå çàíèìàâàò ñúñ çåìåäåëèå. Ïî-êúñíî ïðè îïèñàíèÿòà íà íÿêîè ïîõîäè íà êèòàéöèòå è çàâëàäÿíè ñåëèùà íà “âàðâàðèòå”, ïðîëè÷àâàò äàííè çà íàëè÷èå íà êðåïîñòè (óêðåïëåíèÿ - îíãúëè) è íà òðàéíè æèëèùà. Òîâà, â ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ ñå óñòàíîâÿâà îò ðåçóëòàòèòå íà àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàáîòè. Èçâåñòíî å âå÷å îòäàâíà, ÷å áëèçî äî åçåðîòî Áàéêàë* áåøå ðàçêîïàíî ñåëèùå îò ïîñëåäíèòå ñòîëåòèÿ ïð. Õð. Òàì ñà êîíñòàòèðàíè îñíîâèòå íà 54 áðîÿ æèëèùà ñ ìàñèâíè èççèäàíè îñíîâè.  ñåëèùå îò íÿêîëêî ñòîëåòèÿ ïð. Õð., ðàçêðèòî ïî ñåâåðíèòå ñêëîíîâå íà Òåíãðè-Äàã, àðõåîëîçèòå íàìåðèõà êàìåííè îñíîâè ñ êðúãëî î÷åðòàíèå è æèëèùà ñ öåíòðàëíî ðàçïîëîæåíî îãíèùå è ñëåäè îò äúðâåíè ïîäïîðè, ôîðìèðàùè íÿêîãàøíàòà êîíñòðóêöèÿ. Ïðè ðàçêîïêèòå íà Êüîê-Òóðàê, ñúùî ñåâåðíî îò Òåíãðè-Äàã, ñà áèëè îòêðèòè çèäàíè êàìåííè îñíîâè íà ñãðàäè, ñà ðåãèñòðèðàíè ïðè èçñëåäâàíèÿòà êðàé Íèæà è äàëå÷ îò íåÿ, êðàé Êðîðàí (Mallory & Mair). È èçìåæäó ðàçëè÷íèòå ÷àñòè÷íè ñâåäåíèÿ çà àðõåîëîãè÷åñêè óñòàíîâåíè ïîñòîÿííî, èçãðàäåíè æèëèùà â ðàçëè÷íè ìåñòà, íî áåç êàòåãîðè÷íà äàòèðîâêà, òðÿáâà äà ñå îòäåëÿò ðåçóëòàòèòå îò ñúâðåìåííèòå ïðîó÷âàíèÿ è äðåâíè ñúîáùåíèÿ çà ãðàäà Êó÷à. Òîé å áèë îáãðàäåí ñ êðåïîñòíè ñòåíè, à õîðàòà ñà „æèâåëè â êúùè**, à íå â ïàëàòêè” (Mallory & Mair). Îñíîâåí áåëåã çà åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà ïîãîëåìè èëè íà ïî-ìàëêè ãðóïè õîðà å òåõíèÿò åçèê. Ïîðàäè òîâà, - åñòåñòâåíè ñà óñèëèÿòà íà ó÷åíèòå, çàïî÷íàëè ïðåäè ïîâå÷å îò ñòîëåòèå äà èçÿñíÿâàò ïðîáëåìèòå ïî âúçíèêâàíåòî è ðàçïðîñòðàíÿâàíåòî íà èíäîåâðîïåéñêèòå åçèöè. Ïîñòåïåííî èíòåðåñúò ñå íàñî÷âà è êúì íàñåëåíèÿòà, ñúñåäíè íà Êèòàé îò äðåâíîñòòà îòêúì çàïàä, ñåâåðîçàïàä è ñåâåð. Íàé-ðàíî äàòèðàíèòå íåêèòàéñêè ïèñìåíè ïàìåòíèöè ñà îòêðèòè êðàé Êó÷à. Òîâà ñà òîõàðñêè ðúêîïèñè îò 642 ã. Ïî þæíàòà ïåðèôåðèÿ íà Òàðèì â Êîòàí ñà îòêðèòè ðúêîïèñè íà åçèê, ðàçëè÷åí îò òîçè íà Êó÷à, íî è â òîçè ñëó÷àé ó÷åíèòå ðåãèñòðèðàò îïðåäåëåíè ïàðàëåëè ñ äðåâíè åâðîïåéñêè åçèöè (Mailory & Mair), (Mair - 1998-2). Ñëåä IV â. ñë. Õð. â Òàðèì ñå îòáåëÿçâàò åçèêîâè âëèÿíèÿ îò Ñîãäèàíà, à êúì VI â. ñë. Õð. â Êîòàí ïðîíèêâàò îò Ñàêà áóäèñòè çàåäíî ñúñ ñâîÿòà ïèñìåíîñò è åçèê. Ñúùåñòâóâàò ïðåäïîëîæåíèÿ, ÷å îùå êúì VI â. ïð. Õð. â Òàðèì òðÿáâà äà ñà ñúùåñòâóâàëè îïðåäåëåíè çàåìêè îò áëèçúê íà Ñàêà èçòî÷íîèðàíñêè åçèê. Ïðåç 1974 ã. êðàé Êàðà-øåõàð (ïî þæíèÿ ïúò íà Òàðèì) ñà îòêðèòè îò ôåðìåðè 44 áðîÿ ôðàãìåíòàðíè äîêóìåíòè íà òîõàðñêè åçèê. Ïî òîçè íà÷èí äíåñ âå÷å ñà ñúá-
* Îêîëî åçåðîòî Áàéêàë å æèâÿëî åäíî îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà - äèíëèíèòå - Áåë. ðåä. ** Íàé-íîâèòå èçñëåäâàíèÿ ïîêàçâàò íàëè÷èå íàé-ìàëêî íà 11 ãîëåìè äðåâíè ãðàäîâå â Òàðèì îò ïð. Õð. - Áåë. ðåä.
28
ÀÂÈÒÎÕÎË ðàíè êúì 4500-5000 äóìè íà òîõàðñêè “À” è “Â” åçèê. (Mallory & Mair). Ñïîðåä Ìàïîðè è Ìàèð íÿìà ñèãóðíè äàííè çà åçèêà, íà êîéòî ñà ãîâîðåëè ïðîãîíåíèòå íà çàïàä ïðåç II â. ïð. Õð. îò õóíîðèòå þåç÷è (ò.íàð. „áåëè õóíè”). Ìîæå äà ñå äîïóñíå, ÷å òîâà å áèë åçèêúò íà Êó÷à. Çà òîçè òîõàðñêè åçèê òå ðàçãëåæäàò îñåì ðàçëè÷íè ñõîäñòâà ñ äðåâíè åçèöè.  ñëó÷àÿ çà íàñ ïðåäñòàâëÿâà èíòåðåñ åäíî îò òåçè ïðåäïîëîæåíèÿ. Íàìèðàò ñå åçèêîâè ïàðàëåëè ñ òðàêèéñêèÿ åçèê. Òàêà íàïðèìåð â òîõàðñêèÿ åçèê äóìàòà çà ãðàä å ÐÈÉÅ èëè ÐÈ, ñðàâíåíî ñ òðàêèéñêîòî ÂÐÈß èëè ÐÈß. Çà åâåíòóàëíè òðàêèéñêè ïàðàëåëè ïèøå è ïðîôåñîð Åðèê Õàìï (Mallory & Mair), (Hamp). Íà äðóãî ìíåíèå å ïðîôåñîð Äæîí Êîëàðóñî (Colarusso). Ñïîðåä íåãî åçèêúò å ðåøàâàù êîìïîíåíò íà êóëòóðíàòà èäåíòè÷íîñò. Îðîíèìèÿòà è õèäðîíèìèÿòà ñà íàé-êîíñåðâàòèâíèòå â òîïîíèìèÿòà è ìîãàò äà ðàçêðèÿò äðåâíè îáðàçöè. Àêî íàñåëåíèåòî íà Òàðèì è ìóìèèòå, íàìåðåíè òàì, áèõà áèëè êàâêàçîèäè, òî â òîïîíèìèÿòà è õèäðîíèìèÿòà òðÿáâà äà èìà òàêèâà îñòàòúöè. Àâòîðúò îáà÷å íå íàìèðà íèòî åäíî óáåäèòåëíî ñõîäñòâî. Ñìÿòàìå, ÷å ñè çàñëóæàâà äà ñïîìåíåì è çà îùå íÿêîëêî åçèêîâè ìíåíèÿ íà ïðîôåñîð Êîëàðóñî. Òîé ïîñî÷âà èñòîðè÷åñêàòà îáëàñò Îðäîñ â ãîëÿìàòà ÷óïêà íà Æúëòàòà ðåêà êàòî óñòîé÷èâ äðåâåí õèäðîíèì. Ñïîðåä íåãî èçâåñòíèòå õåïòàëèòè ïðåäñòàâëÿâàò ãðóïà íà ñåäåìòå”, òèïè÷íî îáÿñíåíèå çà ñúñòàâ íà îðäè, êàêâèòî ñïîðåä íåãî ñà õóíî-áúëãàðèòå, òþðêî-áàøêèðèòå è ïð. Ïî-íàòàòúê òîé ñâúðçâà èìåòî ÁÀËÊÀÐÈ ñ áúëãàðè. Êîëàðóñî íàìèðà, ÷å èìåòî íà áúëãàðñêèÿ êàí Àñïàðóõ å ïðîçðà÷íî â ñâîÿ èðàíñêè ïðîèçõîä - àñïà - êîí è ðóõ - áÿë. Çà åâåíòóàëíè ïàðàëåëè ìåæäó òîõàðñêèÿ åçèê è äðóãè äðåâíè åçèöè òúðñè ñõîäñòâà è ïðîôåñîð Àëåêñàíäúð Ëþáîòöêè. Òîé, è íå åäèíñòâåí, íàìèðà ïàðàëåëè çà äóìàòà ÌÅÄ (â èíäîåâðîïåéñêèòå åçèöè), êèòàéñêîòî ÌÈÈ è òîõàðèéñêîòî ÌÈÒ. Ïî-íàòàòúê çà äóìàòà ÊÓ×Å, êèòàéñêîòî ÊÓÀÍ, à òîõàðèéñêîòî ÊÓ. Ëþáîòöêè ñúùî ïîñî÷âà äðåâíà âðúçêà ìåæäó òðàêèéñêîòî ÂÐÈß (ãðàä) è òîõàðñêèòå “À” - ÐÈ è “Â” - ÐÈÉÅ (Lubotsky). Íå èñêàìå äà ïðåíåáðåãíåì è îùå åäèí äèñêóñèîíåí âúïðîñ. Ìàëîðè è Ìàèð ñïîäåëÿò, ÷å èðàíöèòå îò ñòåïèòå ñà èìàëè âàæíî âúçäåéñòâèå âúðõó ðå÷íèêà íà ñâîèòå ñëàâÿíñêè ñúñåäè, êîèòî ñà âúçïðèåëè îïðåäåëåí áðîé èðàíñêè äóìè â ñâîÿ åçèê. Çà ïðèìåð àâòîðèòå ïîñî÷âàò ðóñêàòà äóìà ÁÎà çà ñìèñúëà áîã.  ïîäîáåí ñìèñúë å è ìíåíèåòî íà ïðîôåñîð Àñêî Ïàðïîëà, êîéòî ïèøå, ÷å ñòàðîñëàâÿíñêîòî ÁÎÃÓ îòãîâàðÿ íà ïðîòîèðàíñêîòî ÁÀÃÀ, êîåòî å ïðåìèíàëî îò èðàíñêè êúì ñëàâÿíèòå ñ ïîñðåäíè÷åñòâîòî íà ñêèòèòå (Mallory & Mair), (Parpola). Áåç äà òúðñèì îïðåäåëåíà êîíòðàòåçà íà èçðàçåíèòå ïðåäïîëîæåíèÿ, èçêóñÿâàìå ñå äà ïðèïîìíèì çà ãîëÿì áðîé íà äóìàòà ÁÎÃ, êîÿòî ñå ñðåùà â òîïîíèìèÿòà íà îáøèðíè îáëàñòè ñåâåðíî îò Êèòàé, îò äðåâíîñòòà è äî äíåñ ïî òåçè ðàéîíè äîñåãà íå å äîïóñêàíà âðúçêà ìåæäó èðàíñêèòå åçèöè è ìåñòíèòå ïîñåëåíèÿ. Áè ëè ìîãúë íÿêîé äà îòðå÷å ïîäîáíà âðúçêà, àêî ñå îòêðèÿò ïðàâäîïîäîáíè îñíîâàíèÿ? Äîòîãàâà ïðèñúñòâèåòî íà ïëàíèíñêè õðåáåòè, âúðõîâå è äðóãè ãåîãðàôñêè îáåêòè, êîèòî ñå íàðè÷àò Áîãäî, Áîãäè, Áîãèí è ïîäîáíè ðàçíîâèäíîñòè íà Áîã, íî íåèçìåííî ñúñ ñìèñúëà íà äóìàòà Íåáåñåí, Áîæåñòâåí, Âåëè÷åñòâåí, ùå áúäå ïðåäìåò íà íàó÷íè äèðåíèÿ. Ïðîôåñîð Âàí îò Õîíãêîíã íàìèðà îñíîâàíèÿ äà äå-
ôèíèðà âçàèìîäåéñòâèå ìåæäó õîðàòà îò Àëòàé è èíäîåâðîïåéöèòå - åäèí ñâúðçàí ëèíãâèñòè÷åí ïîÿñ íà Åâðàçèÿ. Òîé ðàçãëåæäà âàæíèòå åçèêîâè áåëåçè íà Îðõîíñêèòå íàäïèñè îò VIII â ñë. Õð. Ïî-íàòàòúê òîé ïðàâè âðúçêà ìåæäó åòíîíèìèòå Õóí è ñòàðîòþðêñêîòî Êþí, êîåòî ïðåâåæäà ñúñ ñìèñúëà Ñëúíöå, äåí (Wang; Lin-Meicun). Ñïîìåíàòèÿò ïî-ãîðå ïðîôåñîð Ëèó Ìàî-Öàé îòäåëÿ ñïåöèàëíî âíèìàíèå íà ïåñåííîòî òâîð÷åñòâî íà ãðàä Êó÷à. Òóê ùå ñå îãðàíè÷èì ñàìî ñ åäèí êðàòúê ïðèìåð, à èìåííî: åäíà çàêëþ÷èòåëíà ìåëîäèÿ, Ïî-Êèà-Îð, òîé íàìèðà äà å çâó÷àëà ÁÀÃÀÐ. Çà ïðîíèêâàíåòî íà ïðîòîèíäîèðàíñêè ïîíÿòèÿ â åçèöèòå íà Òàðèì òúðñè îòãîâîð Äúãëàñ Àäàìñ (Adams).  òîõàðñêèÿ åçèê “Â” ñúùåñòâóâàò áåçñïîðíè ïðîòîèðàíñêè çàåìêè, êîèòî ñå îòíàñÿò êúì òåõíîëîãèÿòà íà íàïîèòåëíèòå ñèñòåìè. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å èðèãàöèîííèòå ñèñòåìè, áåç êîèòî ñåëñêîñòîïàíñêîòî ïðîèçâîäñòâî ïî òåçè ìåñòà, à ñ òîâà è óñåäíàëèÿò æèâîò íå áèõà áèëè âúçìîæíè, ñà ðåãèñòðèðàíè íà çàïàä è þãîçàïàä îò ïëàíèíñêèòå âåðèãè Ïàìèð è Õèíäóêóø ïðåäè 2200 ã. ïð. Õð., à â Òàðèì è Èçòî÷íà Öåíòðàëíà Àçèÿ íå ïî-ðàíî îò 2000 ã. ïð. Õð., èçãëåæäà, ÷å êàêòî òåõíîëîãèÿòà, òàêà è ñâúðçàíèòå ñ íåÿ äóìè è ïîíÿòèÿ èìàò íàé-âåðîÿòíî èíäîèðàíñêè ïðîèçõîä. Àâòîðúò ïðåäëàãà òðè ðàçëè÷íè õèïîòåçè çà âúçìîæíèòå ïúòèùà íà âëèÿíèÿ êúì Òàðèì è ïî äîëèíàòà íà ðåêà Èëè.  ñëåäâàùèòå ðåäîâå ñìÿòàìå äà ñïðåì âíèìàíèåòî ñè âúðõó òîïîíèìèÿòà íà Òàðèì è íÿêîè îò ñúñåäíèòå ìó îáëàñòè. Ïðåç 1997 ã. Ãóíàð ßðèíã ïóáëèêóâà îáåìèñò òðóä, êîéòî ñúäúðæà íÿêîëêî õèëÿäè íàèìåíîâàíèÿ íà ìåñòà è ñåëèùà îò ðàéîíà íà Ëîï-Íîð è Òàðèì çàåäíî ñ îïèò çà ïðåâîä è îáÿñíåíèå íà ñìèñúëà, êàêòî è åòèìîëîãè÷åí àíàëèç íà äóìàòà. Òîçè òðóä å ÷àñò îò áîãàòà ìíîãîãîäèøíà ïðîãðàìà íà íàó÷íà ôîíäàöèÿ íà èìåòî íà Ñâåí Õåäèí â Ñòîêõîëì. Èçñëåäâàíåòî å áàçèðàíî íà äíåâíèöèòå è íà ïóáëèêóâàíèòå ðàáîòè íà Ñâåí Õåäèí (Jarring). Ïî-íàòàòúê ñúâñåì íàêðàòêî çà èëþñòðàöèÿ ïðåäñòàâÿìå íÿêîëêî ïðèìåðà: Àêñó - ãðàä÷åòî îàçèñ â ïîäíîæèåòî íà ÒåíãðèÄàã (Òèåí-Øàí) îçíà÷àâà “Áÿëà âîäà” èëè “Áÿëà ðåêà”; íàèìåíîâàíèåòî íà åçåðîòî Áàãðàø îñòàâà ñïîðåä àâòîð ñ íåèçâåñòåí ïðîèçõîä; ìåñòíîñòòà Áîã èëè Áîãà ñå îáÿñíÿâà îò ßðíèã êàòî íàçâàíèå íà ëè÷íîñò; ÷åñòî ñðåùàíà ÷àñòèöà, ñú÷åòàíà ñ äðóãè äóìè, Áîã ñå ïðåâåæäà “äà áúäåø” èëè êàòî ñòðàííà äóìà, îçíà÷àâàùà ïîíÿêîãà “íà äîáúð ïúò”; ãðàäúò Áóãóð, à è åäíîèìåíåí õðåáåò â íåãîâà áëèçîñò îò Òåíãðè-Äàã íÿìàò îáÿñíåíèå, äîêàòî çà ãðàä Êîðëà àâòîðúò òâúðäè, ÷å å ñòàðîäðåâíî ïðåäòþðêñêî èìå.  Òàðèì íå ñå èçïîëçâà òþðêñêàòà äóìà çà ðåêà Äàðÿ, à ñå íàðè÷à “òàðèì” ñúñ ñìèñúëà ðåêà, êîåòî íå å òþðêñêà äóìà; åçåðîòî Ëîï-Íóð ñå íàðè÷à îò íàñåëåíèåòî ñàìî “Ëîï”, à òàêà ñå íàðè÷à è îáøèðíàòà ìåñòíîñò, êàòî ßðèíã íÿìà îáÿñíåíèå çà ïðîèçõîäà è çíà÷åíèåòî íà äóìàòà; èìåòî íà ãðàä Õàìè ñå îïðåäåëÿ êàòî ïðåäòþðêñêè, âåðîÿòíî ñîãäèíñêî è âåðîÿòíî îçíà÷àâà ïðåñïà, ÿìà (ãðàäúò å ðàçïîëîæåí êðàé îáøèðíà äåïðåñèÿ ñ êîòèðîâêà ïîâå÷å îò ñòî ìåòðà ïîä ìîðñêîòî íèâî).  ïîñëåäíàòà ñè êíèãà Ìàëîðè è Ìàèð, à è â ïóáëèêàöèèòå íà ãîëÿì áðîé äðóãè ó÷åíè, ÷èèòî ðàáîòè ñà öèòèðàíè â íàñòîÿùèÿ ïðåãëåä, Íåáåñíàòà ïëàíèíà (Òèåí-Øàí) ñå íàçîâàâà ñ ïúðâîíà÷àëíîòî £, ïðåäêèòàéñêî èìå Òåíãðè-Äàã. Ñïîðåä Ìàëîðè è Ìàèð äóìàòà Òåíãðè (Òàíãðà)
29
ÀÂÈÒÎÕÎË å èçâúíðåäíî ñòàðà. Ñúñ ñèãóðíîñò òÿ å ïðåäòþðêñêà; òðÿáâà äà ñå òúðñè â åçèêà íà õóíîðèòå, àêî ëè íå è ïî-ðàíî.  òîçè ïîãëåä âúðõó íÿêîè âúïðîñè îò òîïîíèìèÿòà íà Òàðèì è íÿêîè ñúñåäíè îáëàñòè ñ èçâåñòíî ïðèñòðàñòèå, êîåòî íå êðèåì, ñïèðàìå âíèìàíèåòî ñè êúì åäíà ÷àñòèöà â òîïîíèìèÿòà “ÁΔ. Íåêà äà îáÿñíèì, ñëåä òîâà è äà ðàçñúæäàâàìå çà ïðè÷èíàòà íà èíòåðåñà íè êúì òîâà. Ïðåäè âñè÷êî ÷àñòèöàòà “ÁΔ å îïðåäåëåíî ñâúðçàíà ñ íàé-çíà÷èòåëíèÿ îàçèñåí ãðàä-äúðæàâà â Òàðèì - ãðàä Êó÷à. Îòòóê è ùå çàïî÷íåì. Ãóñòàâ ßðèíã â ñïîìåíàòîòî ïî-ãîðå ñú÷èíåíèå äîïóñêà, ÷å íàèìåíîâàíèåòî Êó÷à èìà âåðîÿòíî ñîãäèàíñêè ïðîèçõîä è îçíà÷àâà “ñèëà”, “ìîãúùåñòâî”, à è ìîæå äà å ñâúðçàíî ñ ïîíÿòèÿòà “óñòèå”, “èçëàç” èëè “íà÷àëî íà ïëàíèíñêè ïðîõîä”. Äîáðå å äà ïðèïîìíèì, ÷å ãðàä Êó÷à å ðàçïîëîæåí èìåííî â íà÷àëîòî íà íàé-ïðîõîäèìèÿ ïëàíèíñêè ïðîõîä ïðåç ïëàíèíàòà Òåíãðè-Äàã, êîéòî âîäè îò Òàðèì êúì ñåâåðíèòå îáëàñòè è Äæóíãàðèÿ. Ìàëîðè è Ìàèð ðàç÷èòàò äðåâíîòî èìå íà Êó÷à - “ÁΔ ñúñ çíà÷åíèåòî “áÿë”. Îñâåí ãðàä Êó÷à ñúùîòî èìå íîñè è íàé-ìîãúùàòà äúðæàâèöà â ïîëèòå íà Òåíãðè-Äàã “ÁΔ, à èçâèñÿâàùèÿò ñå ñåâåðíî îò ãðàäà ïëàíèíñêè õðåáåò (÷àñò îò âåðèãàòà Òåíãðè-Òàã) ñå íàðè÷à ÁÎ-Øàí èëè “áÿëà ïëàíèíà”. Õîðàòà òóê íàðè÷àò ñåáå ñè ÁÎ èëè „áåëèòå õîðà”*, êîåòî ñïîðåä Ìàëîðè è Ìàèð íå å íåïðåìåííî ñâúðçàíî ñ öâåòà íà êîæàòà è ïî-ñêîðî îçíà÷àâà “áðèëÿíòíèòå õîðà”, òúé êàòî ÁÎ áè ìîãëî äà ñå ïðåâåæäà îñâåí êàòî ÁßË, íî ñúùî êàòî ñðåáðî, áëåñòÿùî, áëàãîðîäíî (Mallory & Mair). Ëèö Ìàî-Öàé, ïîñâåòèë îáøèðíà ñòóäèÿ íà Êó÷à, íàìèðà, ÷å ÏÎ (ÁÎ) îñâåí íàçâàíèåòî íà ãðàä-äúðæàâà å ñúùî è èìåòî íà äèíàñòèÿòà, ëåãåíäàðíà îñíîâàòåëêà íà ãðàäà, êàêòî è íà ïëàíèíñêèÿ õðåáåò ÏÎ-Øàí (Áî-Øàí). Àâòîðúò îïðåäåëÿ çíà÷åíèåòî íà ÏÎ (ÁÎ) êàòî “áÿë”, íî è êàòî “êîïðèíà”. Ïúðâèòå ïðåäñòàâè çà êèòàéñêèÿ ôèçè÷åñêè òèï íà íàñåëåíèÿòà, îáèòàâàùè ðàéîíèòå ñåâåðíî, ñåâåðîçàïàäíî è çàïàäíî îò Êèòàé, íàìèðàìå ìíîãîáðîéíè ñâåäåíèÿ çà “âàðâàðèòå” â äðåâíèòå êèòàéñêè õðîíèêè. Åïèçîäè÷íè ïðåäïîëîæåíèÿ çà èíäîåâðîïåéñêè ïðîèçõîä íà íÿêîè ìóìèôèöèðàíè ïîãðåáåíèÿ â Òàðèì èçêàçâàò è ïúðâèòå ïúòåøåñòâåíèöè Îóðåë Ñòåéí, Ñâåí Õåäèí è äðóãè.  ïîäêðåïà íà ïðåäïàçëèâèòå õèïîòåçè íàòåæàâàò îòêðèòèòå äðåâíè ðúêîïèñè ñ áåçñúìíåí èíäîåâðîïåéñêè åçèê. Áëàãîäàðåíèå íà çíà÷èòåëíèÿ áðîé ìóìèôèöèðàíè ïîãðåáåíèÿ, ñòàíàëè äîñòîÿíèå íà íàóêàòà ïðåç ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ, äíåñ ñà âå÷å âúçìîæíè äàëå÷ ïî-ñèãóðíè çàêëþ÷åíèÿ. Ñ ïîìîùòà íà ñúâðåìåííè ìåòîäè ñå èçñëåäâàò: ôîðìàòà íà ÷åðåïà; óäúëæåíèÿò íîñ; äúëáîêî âëîæåíèòå î÷è è òàì, êúäåòî ñà çàïàçåíè: öâÿò íà î÷èòå çåëåíè èëè ñèíè; öâÿò íà êîñàòà - ÷åðâåíèêàâà èëè ñâåòëîêåñòåíÿâà. Èçâúðøåíè ñà ãîëÿì áðîé àíàëèçè íà êðúâíà ãðóïà è íà ÄÍÊ, êîèòî ñúùî ãîâîðÿò çà èíäîåâðîïåéñêà ïðèíàäëåæíîñò íà ìóìèèòå (Mallory & Mair), (He-Dexiu), (Renfrew), (Kimball), (Hamp), (Tuite), (Francalaci), (Sinor),
(Litleton), (Chien-Wen), (Kangxin). Èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâàò ðåçóëòàòèòå íà êèòàéñêèòå èçñëåäâàíèÿ íà ïîãðåáåíèÿ â îáëàñòòà Îðäîñ, êîèòî ïîêàçâàò, ÷å ïîíå 25% ñà êàâêàçîèäè (Mallory & Mair). Ñïîðåä Äåíèñ Ñèíîð ñëåä ïîêîðÿâàíåòî íà Òóâà â Þæåí Ñèáèð îò õóíîðèòå ïðåç II â. ïð. Õð. ìåñòíîòî èíäîåâðîïåéñêî íàñåëåíèå íå çàãóáâà, à äîðè çàñèëâà ñâîÿ åâðîïîèäåí òèï. ×èåí-Âåí (Chien-Wen) ïúê ïîñî÷âà, ÷å ìíîãî îò òþðêèòå èìàò ñõîäñòâî ïî êðúâ, è ÷å õóíîðèòå ñà áëèçêè äî êàâêàçîèäèòå è ìàêàð òþðêè, ñà áèëè ñúñ ñèíè î÷è, óäúëæåíè íîñîâå è áðàäè.** Ïîêàçàòåëíî å, ÷å äàëå÷ íà þãîçàïàä îò Öåíòðàëåí Êèòàé, â äíåøíàòà ïðîâèíöèÿ Þíàí ïðåç I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñà îáèòàâàëè “âàðâàðè”, ÄÈ-þæíè õóíè, êîèòî ñïîðåä àðõåîëîãè÷åñêèòå ðåçóëòàòè ñà áèëè áëèçêè äî èíäîåâðîïåéñêèÿ òèï (Mallory & Mair). Äåéâèä Àíòúíè çàùèùàâà ñëåäíàòà êàðòèíà: Ìåæäó 5000 è 4500 ã. ïð. Õð. â ñòåïèòå íà Åâðàçèÿ ìåæäó Äîëíà Âîëãà, íàä Àçîâñêî ìîðå è íà èçòîê îò Äæóíãàðèÿ âå÷å îâöàòà è êðàâàòà ñà áèëè äîìàøíè æèâîòíè. Ïî-êúñíî ìåæäó 4500 è 3500 ã. ïð. Õð. íàé-ðàíî êðàé Äíåïúð êîíÿò ñå èçïîëçâà çà åçäà. Ñëåä òîâà ìåæäó 3500 è 2500 ã. ïð. Õð. ñå ïîÿâÿâàò ïúðâèòå êîëåñíèöè è êîëè è ñå ðàçïðîñòðàíÿâàò îò Äóíàâ äî Óðàë (Antony).*** Ðåíôðþ ïèøå, ÷å îòíà÷àëî êîíÿò å îòãëåæäàí çà çàäîâîëÿâàíå íà ÷îâåêà ñ ìåñî, êàêòî îâöàòà è êðàâàòà. È ïîíàòàòúê - ïîòâúðæäàâà, ÷å ñ îïèòîìÿâàíåòî íà êîíÿ ÑÒÅÏÍÈÒÅ ÕÎÐÀ çà ïðúâ ïúò îáåäèíÿâàò èêîíîìèêà ñ âîåííî äåëî è òîâà äîìèíèðà â ðàçâèòèåòî íà ñâåòà îòòîãàâà è çà ñëåäâàùèòå ïåò õèëÿäè ãîäèíè. Àñêî Ïàðïîëà äîïúëâà, ÷å ïúðâèòå âïðåãíàòè æèâîòíè â òåãëåíå íà êîëè ñà áèëè âîëîâå è òîâà å ðåãèñòðèðàíî â Áëèçêèÿ èçòîê îêîëî 3500 ã. ïð. Õð. Äåíèñ Ñèíîð âðúùà ðàçâèòèåòî âúâ âðåìåíàòà íàçàä, êàòî ñìÿòà, ÷å êîíåòå ñà áèëè îïèòîìåíè è èçïîëçâàíè çà åçäà â çàïàäíèòå ÷àñòè íà Åâðàçèÿ íàé-ðàíî 4000 ã. ïð. Õð. Íàòàëèÿ Øèøëèíà (Shishlina) å íà ìíåíèå, ÷å ïàñòèðñòâîòî íàé-ðàíî å âúçíèêíàëî â çàïàäíèòå ÷àñòè íà ñòåïèòå íà Åâðàçèÿ îêîëî IV õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ìåæäó äîëíèòå òå÷åíèÿ íà Âîëãà è íà Äîí, è áëèçî äî áðåãà íà ×åðíî ìîðå. Ñëåä òîâà òúðñåíåòî íà ïàñèùà äîâåæäà äî òåõíîëîãèÿòà íà åôåêòèâíî ïðèäâèæâàíå - èçïîëçâàíå íà êîíå è êîëè. Ïðè çàñåëâàíåòî ñè â Òàðèì õîðàòà ñà áèëè ïðèíóäåíè äà óñâîÿò íàïîèòåëíàòà ñèñòåìà çà îáðàáîòêà íà çåìÿòà ïîðàäè êàòåãîðè÷íèòå èçèñêâàíèÿ íà êëèìàòè÷íèòå ìåñòíè óñëîâèÿ. Àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè ñâèäåòåëñòâàò ÿñíî, ÷å îùå â íàé-ðàíåí ïåðèîä, ïðåç II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. íàñåëåíèåòî íà Òàðèì å äîáèâàëî ïðîñî, à ìàëêî ïî-êúñíî è æèòî (Jettmar).  åçèêà íà òîõàðöèòå îò Òàðèì òåðìèíèòå, ñâúðçàíè ñ èðèãàöèîííèòå ñèñòåìè, èìàò íåîñïîðèì èðàíñêè ïðîèçõîä. Òîâà ñâèäåòåëñòâà çà ïðîíèêâàíåòî íà ïî-ñúâúðøåíè
* Õóíîðèòå ñå äåëåëè ïî ãåîãðàôñêè ïðèçíàê íà „ñèíè” (èçòîê), „áåëè” (çàïàä), „÷åðíè” (ñåâåð), „÷åðâåíè” (þã) è „çëàòíè” (öåíòúð). Áåë. ðåä. ** Òóê òðÿáâà äà ïîÿñíèì, ÷å õóíîðè (õóíè) íå å åòíè÷åñêî ïîíÿòèå.  Õóíñêàòà èìïåðèÿ, îáåäèíåíà îò êàí Òî-Áàí è êàí Ìî-Òóí (ÌàîÄóí) èìàëî „26 íàðîäà, îïúâàùè ëúê”. Òå ñå äåëåëè íà Õó (èðàíñêè ãîâîðåùè åâðîïåèäè) è Æóí (ìîíãîëîèäè). Ïúðâèòå, êúì ÷èéòî çàïàäåí êëîí ñïàäàò áúëãàðèòå, áèëè ïðåîáëàäàâàùè è îò òåõíèòå ðîäîâå áèëè èçáèðàíè êàíîâåòå. Òþðêèòå ñà ïî-êúñíà ôîðìàöèÿ, êîÿòî ñå ïîÿâÿâà åäâà êúì VI â. ñë. Õð. Áåë. ðåä. *** Íàé-ñòàðîòî êîëåëî çà êîëà â ñâåòà å íàìåðåíî â Áúëãàðèÿ (ñ. Áèêîâî, Ñëèâåíñêî - V õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.) - Áåë. ðåä.
30
ÀÂÈÒÎÕÎË òåõíîëîãèè â Òàðèì, à ñúùî è çà íåîáõîäèìîñòòà îò òÿõ îò äîñòèãíàòîòî ðàçâèòèå. Íà òîâà ÿâëåíèå ñå ñïðÿõìå ìàëêî ïî-ãîðå, ñïîìåíàâàéêè çà õèïîòåçèòå íà Äúãëàñ Àäàìñ· çà êóëòóðíèòå âçàèìîäåéñòâèÿ ìåæäó Òàðèì è èíäî-èðàíñêèòå íàðîäè (Shishlina), (Mallory & Mair). Êèòàéñêèòå õðîíèêè ñúîáùàâàò, ÷å Êîòàí å öåíòúð íà ïðîèçâîäñòâîòî íà êîïðèíà è ñïîðåä Îóðåë Ñòåéí Êîòàí å âåðîÿòíî ìèòè÷íàòà Ñåðèíäà, êîÿòî ñúãëàñíî äðåâíèòå ãåîãðàôè å ðîäèíàòà íà êîïðèíàòà (Mallory & Mair). Ñêîòîâúäñòâîòî å áèëî ñèëíî ðàçâèòî âúâ âñè÷êè îàçèñè íà Òàðèì, à ñúùî è ïî ñåâåðíèòå ïîëè íà ÒåíãðèÄàã. è íà èçòîê îò Ëîï-Íîð. Íàé-ñèëíî å ïðåäñòàâåíî îòãëåæäàíåòî íà îâöå è íà ïîðîäèñòè åçäèòíè êîíå. Îâöåòå, îñâåí çà ìëÿêî è ìåñî ñà áèëè îñíîâåí èçòî÷íèê íà âúëíà çà òúêàíè (Barber), (Good), (Mallory & Mair). Çàáåëåæèòåëíàòà ñòåïåí íà ðàçäåëåíèå íà òðóäà â òîçè ðàíåí ïåðèîä å çàñâèäåòåëñòâàíà îò ðàçâèòèåòî íà äîáèâ íà ìåòàëè - ìåä, áðîíç, çëàòî è ïî-êúñíî æåëÿçî, êàêòî è òÿõíàòà çàíàÿò÷èéñêà îáðàáîòêà - ëååíå è êîâàíå. Îáùî âçåòî, ñìÿòà ñå, ÷å òåõíîëîãèÿòà íà áðîíçîâàòà ìåòàëóðãèÿ â Èçòî÷íà Öåíòðàëíà Àçèÿ ñå ïðåíàñÿ îòêúì ñåâåðîçàïàä - ñòåïèòå íà Åâðàçèÿ è êóëòóðàòà Àíäðîíîâî ïðåç 2000 ã. ïð. Õð. Êúì 1000 ã. ïð. Õð. âå÷å å îáõâàíàò öåëèÿ Ñèíäçÿí. Íàé-ðàíî ìèíè ñå äàòèðàò êðàé Íóðàñàé ïî äîëèíàòà íà ðåêà Èëè. Òóê øàõòèòå äîñòèãàò íÿêîëêî äåñåòêè ìåòðà äúëáî÷èíà è ñà óêðåïåíè ñ äúðâåíè ãðåäè. Òåçè ìèíè ñà áèëè â åêñïëîàòàöèÿ äî îêîëî 600-400 ã. ïð. Õð. Äîáèâúò è îáðàáîòêàòà íà æåëÿçî íàâëèçà â ðàéîíà íà Òàðèì îêîëî X-VII â. ïð. Õð. Íàé-ðàííèòå èçäåëèÿ îò æåëÿçî ïîêàçâàò ÿâíî ñõîäñòâî ñ ïîäîáíè îò Ôåðãàíà - íà çàïàä îò Ïàìèð (Mallory & Mair), (Peng), (Shell), (Linduff), (Puett). Çàáåëåæèòåëíà “åêñïëîçèÿ” íà ïðîèçâîäñòâî íà áðîíç ñå íàáëþäàâà â äàëå÷íàòà þæíà ïðîâèíöèÿ íà Êèòàé Þíàí.  îáëàñòòà Åðëèòó êðàé åçåðîòî Åð å îáèòàâàëî “âàðâàðñêî” íàñåëåíèå - ÄÈ (þæíè õóíè). Ïîÿâàòà íà áðîíç òóê ïðåäõîæäà ñ ïîâå÷å îò ñòîëåòèå ïîÿâàòà ìó â Êèòàé (Puett), (Peng), (Mallory & Mair). Îñâåí òîâà åäèí îò íàé-ðàííèòå öåíòðîâå íà áðîíçîâàòà ìåòàëóðãèÿ, èçïðåâàðâàù Êèòàé, ñå íàìèðà áëèçî äî ñúðöåòî íà Êèòàé - þæíî îò ÷óïêàòà íà Æúëòàòà ðåêà, â Îðäîñ. Çà òîâà íàñåëåíèå õðîíèêèòå ïèøàò, ÷å ñà “âàðâàðè”. Áðîíçîâèòå èçäåëèÿ, èçðàáîòâàíè òóê, ñå íàðè÷àò “â ñòèë Îðäîñ” (Linduff), (Mallory & Mair). À ñïîðåä ïðîôåñîð Åììà Áúíêúð ïðîèçâåäåíèÿòà îò áðîíç è æåëÿçî, äîêàòî ðÿçêî ñå îòëè÷àâàò îò èçäåëèÿòà îò Êèòàé, ïîêàçâàò î÷åâèäíà âðúçêà ìåæäó Îðäîñ è Òàðèì (Bunker). Ñëåä Íóðñàé çàáåëåæèòåëåí öåíòúð íà ðóäîäîáèâ è ìåòàëóðãèÿ â Òàðèì å Êó÷à.  ÁÎ-Øàí, Áÿëàòà ïëàíèíà, ÷àñò îò Òåíãðè-Äàã ñå êîïàÿò ìåä, æåëÿçî, îëîâî, çëàòî, öèíê è êàìåííè âúãëèùà (Ìàu-Tsai). Àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè ïîêàçâàò, ÷å öåíòúð íà ðóäîäîáèâ è îáðàáîòêà íà ìåòàëè å áèë ãðàä Áóãóð (Áþãþë èëè Áúãóð). Ìåòàëíèòå èçäåëèÿ ïðåäñòàâëÿâàò âàæåí ìàòåðèàë çà àðõåîëîçèòå è èçêóñòâîâåäèòå çà îòêðèâàíå íà ïàðàëåëè, âçàèìíè âëèÿíèÿ, ðàçëè÷èÿ è ñõîäñòâà. Îòáåëÿçâà ñå ïðèëèêàòà íà áðîíçîâèòå ÷àñòè îò êîíñêàòà àìóíèöèÿ, îòêðèâàíè â îáøèðíè îáëàñòè îò Ñåâåðîçàïàäíà Åâðîïà äî Þãîçàïàäíà Àçèÿ è äî Þæåí Êèòàé (Mau-Tsai)(Kimball). Èçìåæäó èçäåëèÿòà çà âúîðúæåíèå íàé-ãîëÿì áðîé â ìíîæåñòâî ðàçíîâèäíîñòè ñà âúðõîâåòå çà ñòðåëè, äîêàòî êîïèÿ, ìå÷îâå, áîçäóãàíè è äðóãè ïîäîáíè îðúæèÿ çà áëè-
çúê áîé ñå ñðåùàò ñðàâíèòåëíî ðÿäêî. Òîâà å îùå åäíî ïîòâúðæäåíèå çà îïðåäåëåíèåòî, êîåòî íå åäèí îò êèòàéñêèòå ëåòîïèñöè äàâà çà ò.íàð. “âàðâàðè” - à èìåííî “îïúâàùèòå ëúê åçäà÷è”. Ñïèðàìå âíèìàíèåòî ñè ñ èçêëþ÷èòåëåí èíòåðåñ âúðõó îòêðèòèòå áðîíçîâè êîòëè. ÀÍ Æèìèí (Zhimin) ïðåäñòàâÿ áðîíçîâ êîòåë, îòêðèò êðàé Áàðêüîë (åçåðîòî Áàð), ðàéîí ñåâåðíî îò Òåíãðè-Äàã, êúäåòî ñà âúçìîæíè ñèëíè âðúçêè ñúñ ñåâåðíèòå “íîìàäñêè” êóëòóðè. Îïèñàíèåòî íà êàçàíà (êîòåëà) ñî÷è íåñúìíåíè ïðèëèêè ñúñ ñòåïíàòà êóëòóðà íà Åâðàçèÿ. Àâòîðúò äàòèðà íàõîäêàòà â ïåðèîäèçàöèÿòà íà áðîíçà â Ñèíäçÿí â Ñðåäíèÿ ïåðèîä (1500-1000 ã. ïð. Õð.), óñòàíîâåí ïî ìåòîäèòå íà Ñ-14. Äæåàíèí Êèìáîë (Kimball) äîïóñêà äðóãà äàòèðîâêà íà íàõîäêèòå êðàé Áàðêüîë - ìåæäó 25 è 220 ã. ñë. Õð. Ñïîðåä íàñ ñïîìåíàòîòî ðàçëè÷èå â ïåðèîäèçàöèÿòà íå å â ñúñòîÿíèå äà õâúðëè ñÿíêà âúðõó àíàëîãèÿòà, êîÿòî ïðåäëàãàìå â ñëåäâàùèòå ðåäîâå. Èçîáðàæåíèåòî íà êîòåëà îò Áàðêüîë èìà è âåðîÿòíà çà îêîòî ïðèëèêà ñ îòêðèòèÿ â Òüîðòåë - Óíãàðèÿ, âñåìèðíî èçâåñòåí “ãîëÿì õóíñêè áðîíçîâ êàçàí”, ìíîãîêðàòíî ïóáëèêóâàí, à èçñëåäâàí îò àêàäåìèê Ëàåëî Ãþëà (Gyula). Ñõîäñòâîòî å âúâ ôîðìàòà, âúâ óêðàñàòà íà âúíøíèòå ïëîñêîñòè è â îðèãèíàëíàòà êîìïîçèöèÿ (íàïîìíÿùà êîðîíà) íà äðúæêèòå (óøè). Êîòëè îò ïîäîáåí òèï ñà îòêðèòè â Åðëèòó (Þíàí), êîèòî ñå îòíàñÿò êúì ïåðèîäà VII-III â. ïð. Õð., íî ñúùî è ïî äîëèíàòà íà ðåêà Èëè. Êèìáîë å íà ìíåíèå, ÷å ïúðâîíà÷àëíàòà èäåÿ è ñúçäàâàíåòî èì ïðèíàäëåæàò íà õóíîðèòå. Åñòåñòâåíî íå ñàìî ó÷óäâàùàòà ïðèëèêà íà êîòëèòå (êàòî äà ñà ïðàâåíè îò åäíà è ñúùà ðúêà) óòâúðæäàâàò èçâîäèòå íà ñïåöèàëèñòèòå çà ïðèîáùàâàíåòî íà Èçòî÷íà Öåíòðàëíà Àçèÿ (Ñèíäçÿí) êúì êóëòóðíèòå ïîñòèæåíèÿ íà Åâðàçèÿ. Ñëåäâàùîòî äîêàçàòåëñòâî ìîæå äà ñå îòêðèå â õóäîæåñòâåíàòà óêðàñà íà ðàçëè÷íè èçäåëèÿ îò ìåòàë. Íàé-îáùî òîâà å ïúëíàòà ïðèëèêà ñ èçâåñòíèòå â Åâðîïà ñòèëèçàöèè è îðíàìåíòè íà ÇÂÅÐÈÍÍÈß ÑÒÈË, êîéòî å ïîçíàò ãëàâíî îò ñêèòèòå, à ïî-êúñíî è îò ãåðìàíöèòå îò ñòåïèòå íà Èçòî÷íà Åâðîïà. Øèðîêîòî èì äàòèðàíå å â ïåðèîäà 700 ã. ïð. Õð. äî êúì 300 ã. ñë. Õð. (Kimball). Ìóìèôèöèðàíèòå ïîãðåáåíèÿ â Òàðèì ïîäíåñîõà íà ó÷åíèòå îñâåí òðóïîâåòå, íî ñúùî òàêà è äîáðå çàïàçåíè äðåõè è ñàâàíè. Òúêàíèòå ïðèòåæàâàò âèñîêè êà÷åñòâà íà íà÷èí íà èçðàáîòêà, à è õóäîæåñòâåíè êîìáèíàöèè íà öâåòîâå è øàðêè. Äàòèðàíåòî íà òåêñòèë îò Õàìè (ïî Ñ-14) ñå îïðåäåëÿ íà 770 ã. ïð. Õð. Ñúïîñòàâêè ñ Åâðîïà è ïî-ñïåöèàëíî ñ Áàëêàíèòå ïîêàçâàò îïðåäåëåíè ñõîäñòâà, íî ðåãèñòðèðàíîòî â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà ïðèíàäëåæè íà âðåìå áëèçî äâå õèëÿäîëåòèÿ ïî-ðàíî. Òîçè ôàêò ïîäêðåïÿ õèïîòåçèòå, îñíîâàíè íà ðåäèöà äðóãè êóëòóðíè ïîñòèæåíèÿ, çà äâèæåíèÿòà íà îïèòà è âëèÿíèåòî îò çàïàä êúì èçòîê (Barber), (Good), (Mallory & Mair).  Òàðèì ñ íàé-âèñîêè ïîñòèæåíèÿ â òåõíîëîãèÿòà çà ïðîèçâîäñòâî íà òúêàíè îò âúëíà â äðåâíîñòòà ñå ñìÿòà ãðàä ×åð÷åí. Òóê å ðåãèñòðèðàí è ïúðâèÿò â Èçòî÷íà Öåíòðàëíà Àçèÿ “÷åêðúê”. (Good), (Mair-1998-1). Çàåäíî ñ ïàíòàëîíèòå, êîèòî ñòåïíèòå (íî íå “íîìàäñêè”) íàðîäè ïðåíàñÿò â Åâðîïà, ñà âúâåäåíè â êèòàéñêàòà êîííèöà ïîä âëèÿíèåòî íà “åçäà÷èòå âàðâàðè”, â ìàòåðèàëèòå íà ïîãðåáåíèÿòà íà Òàðèì ñà íàìåðåíè è øàïêè îò ïëúñò, ñ ïåðà. Òå ñèëíî íàïîìíÿò íà îòêðèòè â Ñðåäíà Åâðîïà ïîäîáíè
31
ÀÂÈÒÎÕÎË ôèëöîâè øàïêè ñ ïåðà, à ñúùî è íà íàõîäêè â Þæåí Ñèáèð (Mallory & Mair).  ðàçâèòèåòî íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ èçíàìèðàíåòî è èçïîëçâàíåòî íà êîëåëîòî - äâóêîëêè (êîëåñíèöè) è êîëè, ñà èçèãðàëè èçêëþ÷èòåëíî âàæíà ðîëÿ. Ïîðàäè òîâà ïîÿâàòà è ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà êîëåëîòî ïðåäñòàâëÿâàò ñúùåñòâåí èíäèêàòîð çà ïúòèùàòà íà âçàèìíè âëèÿíèÿ ìåæäó îòäåëíèòå èñòîðè÷åñêè îáùåñòâà. Ïî÷òè íå ñúùåñòâóâàò ðàçëè÷èÿ â ñòàíîâèùàòà íà ñïåöèàëèñòèòå êîãà å âúâåäåíî êîëåëîòî êàòî ïðåâîçíî ñðåäñòâî. Ñïîðåä Ïàðïîëà (Parpola) òîâà å ñòàíàëî â äðåâíèÿ Áëèçúê èçòîê îêîëî 3500 ã. ïð. Õð. Òàì êîëèòå ñà áèëè ñúñ ñîëèäíè êîëåëà è òåãëåíè îò âîëîâå. Äåéâèä Àíòúíè ïèøå, ÷å ïúðâèòå êîëåñíèöè è êîëè ñà ñå ïîÿâèëè ìåæäó 3500 è 2500 ã. ïð. Õð. â ñòåïèòå îò Äóíàâ äî Óðàë, à â Ìåñîïîòàìèÿ - ìåæäó 3300 è 3100 ã. ïð. Õð.  ìóçåÿ íà Õàìè ñå ñúõðàíÿâà çàïàçåíî äúðâåíî êîëåëî - ïëúòåí äèñê áåç ñïèöè, è ñå äàòèðà îò îêîëî 1200 ã. ïð. Õð. Ïîäîáíè äèñêîâè êîëåëà ñà îòêðèòè è êðàé åçåðîòî Êîêî-Íîð. Îò ïðèáëèçèòåëíî ñúùàòà åïîõà ñà è íàìåðåíèòå êîëåñíèöè â ðàéîíà íà Îðäîñ. Ìíîãî áúðçî ñëåä òîâà è â Êèòàé çàïî÷âà ìàñîâîòî èçïîëçâàíå íà êîëåñíèöè. Ñïîðåä àðõåîëîçèòå òàçè ïðèäîáèâêà èäâà áåç ñúìíåíèå îò ñòåïèòå íà Åâðàçèÿ ïðåç Òàðèì (Mallory & Mair). Êóçìèíà ñúîáùàâà, ÷å â ñòåïèòå ìåæäó Âîëãà è Óðàë ñà îòêðèòè êîëåñíèöè ñ êîëåëà ñúñ ñïèöè, êîèòî ñå îòíàñÿò êúì XVII, XVI â. ïð. Õð. Íà âúçïðèåòèòå êóëòóðíè íîâîâúâåäåíèÿ îò çàïàä è Êèòàé å ïîñâåòèë ñâîÿ òðóä Åäóàðä Øîóíåñè (Shaughnessy). Çà îñíîâåí äâèãàòåë íà ïðîìåíèòå â Êèòàé ñïîðåä àâòîðà òðÿáâà äà ñå ñìÿòà ñìÿíàòà íà äèíàñòèÿòà Øàí ñ òàçè íà Äæîó êúì 1046 ã. ïð. Õð. Ñúùåñòâóâàò ïðàâäîïîäîáíè ïðåäïîëîæåíèÿ, ÷å äèíàñòèÿòà Äæîó ïðîèçõîæäà îò ñúñåäíè, íåêèòàéñêè ïëåìåíà, êîèòî ñà èìàëè ñâîè óòâúðäåíè âèæäàíèÿ çà óñòðîéñòâîòî íà äúðæàâàòà è âñåëåíàòà. Òàêà â òîçè ïåðèîä îòêúì ñåâåðîçàïàä â Êèòàé ñå ïîÿâÿâàò öÿëà ïîðåäèöà ðåâîëþöèîííè íîâîñòè: êîëåëîòî è êîëåñíèöàòà; äîáèâúò è îáðàáîòêàòà íà ìåä, à ïî-êúñíî è íà æåëÿçî; åçäèòíèòå êîíå; îáëåêëîòî íà åçäà÷èòå è áîéöèòå; âúîðúæåíèåòî; îâöåâúäñòâîòî; âåðîÿòíî è ïðîèçâîäñòâîòî íà êîïðèíà. Øîóíåñè íàìèðà ðàäèêàëíè ïðîìåíè è â êàëåíäàðíàòà ñèñòåìà íà Êèòàé, êàòî ñà âúçïðèåòè îò ñúñåäíèòå “âàðâàðè” ðàçëè÷íè ïðèíöèïè. Çàåäíî ñ äðóãèòå íîâîñòè ñå îòáåëÿçâà ïðèòîê íà äðóãè, îò ñúùåñòâóâàùèòå â Êèòàé äîòîãàâà âèæäàíèÿ â àñòðîíîìèÿòà, îñîáåíî ñèñòåìè ñâúðçàíè ñúñ Ñðåäèùàòà -Ïîëÿðíàòà çâåçäà. Òîçè ïåðèîä ñïîðåä Ìèøåë Ïþå (Puett) ïðåäñòàâëÿâà èñòèíñêè èäâàù îòâúí êóëòóðåí øîê çà Êèòàé. Ëþ ÌàîÖàé ïèøå, ÷å â êîíòàêòèòå ñè ñ Êèòàé ìîùíàòà Òàðèìñêà äúðæàâà Êó÷à å áèëà â êóëòóðíèÿ îáìåí ïî-ñêîðî ÄÀÂÀÙ, îòêîëêîòî ÂÚÇÏÐÈÅÌÀÙ. ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß Douglas Q. Adams, “On the History and Significance of Some Tocharian L Agricultural Tems”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 372-378.
David W. Anthony, “The Opening of the Eurasian Steppe at 2000 ÂÑÅ”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 94-113. E.J.W. Barber, “Bronze Age Coth and Clothing of the Tarim Basin: The Kroran (Loulan) and Qumul (Hami) Evidence”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 647-655. Emma C. Bunker, „Cultural Diversity in the Tarim Basin Vicinity and its Impact
32
on Ancient Chinese Culture”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 604-618. Claudia Chang and Perry A. Tourtellotte, “The Role of Agro-pastoralism in the Evolution of Steppe Culture in the Semirechye Area of Southern Kazakhstan during the Saka / Wusun Period (600 ÂÑÅ - 400 ÂÑÅ)”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 264-279. CHIEN Chien-Wen, “Further Studies on the Racial, Cultural, and Ethnic Affinities of the Yuezhi”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 767-784. John Colarusso, “Languages of the Dead”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 431-447.
Harold C. Fleming, “At the Vortex of Central Asia: Mummies as Testymony to Prehistory”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 671-682. Paolo Francalacci, “DNA Analysis on Ancient Desiccated Corpes from Xinjiang (China): Further Results”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 537-547. Irene Good, “Bronze Age Clogh and Clothing of the Tarim Basin: The Charchan Evidence”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 656-670. Gyula Laszlo, “Steppenvolker und Germanen”, Budapest, 1970. Eric P. Hamp, “Whose Were the Tocharians? - Linguistic Subgrouping and Diognostic Idiosyncrasy”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 307-346. ÍÅ Dexiu, “A Brief Report on the Mummies from the Zaghunluq Site in Charchan County”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 169-174. Fredric T. Hiebert, “Central Asians on the Iranian Plateau: À Model for Indolranian Expansionism”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 148-162.
Jarring, Gunnar, “Central Asian Turkic place-names: Lop Nor and Tarim area; an attemp at classification based on Sven Hedins diaries and published works, Stockholm, 1997. Karl Jettmar, “Early Migrations in Central Asia”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 215-221. Dolkun Kamberi, “Discovery of the Taklimakanian Civiliation during à Century of Tarim Archeological Exploration (ca 1886-1996), in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 785-811. HAN Kangxin, “The Physical Antropology of the ancient Populations of the Tarim Basin and Surrounding Areas”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 558-572. Jeannine Davis-Kimball, “Tribal Interaction between the Early Iron Age Nomads of the Southern Ural Steppes, Semirechiye, and Xinjiang”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 238-263. Elena E. Kuzmina, “Cultural Connections of the Tarim Basin People and Pastoralists of the Asian Steppes in the Bronze Age”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 63-93. Katheryn M. Linduff, “Emergence and Demise of Bronze-Producing Cultures Outside the Central Plain of China”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 619-646. LIIM Meicun, “Qilian and Kunlun - The EARLIEST Tokharian Loan-words in Ancient Chinese”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 476-482. C. Scott Littleton, “Were Some of the Xinjiang Mummies, Epi-Scythians? An Excuraus in Trans-Eurasian Folklore and Mythology”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 746-766. Alexander Lubotsky, “Tocharian Loan Words in Old Chinese: Chariots, Chariot Gear, and Town Building”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 379-390. Victor H. Mair, “Priorities”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 19981, pp. 4-44. MAIR-1998-2 Victor H. Mair, “Die Sprachamoebe: An Atcheolinguistic Parable”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998-2, pp. 835-856. MAIR-1998-3 Victor H. Mair and Dolkun Kamberi, “Place, People and Site Names of the Uyghur Region Pertinent to the Archeology of the bronze Age and Iron Age”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998-3, pp. 857-864. J.P.Mallory “A EUROPEAN perspective in Indo-Europeans in Asia”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 175-201. J.P.Mallory and Victor H. Mair, “The Tarim Mummies”, Thatnes & Hudson, Longon, New-York, 2000, 352 p. Liu, Mau-Tsai, “Kutscha und seine Beziehungen zu China von 2. Jh. v. bis zum 6. Jh. n. Chr., Asiatische Forschungen, Bd. 27, Wiesbaden,
ÀÂÈÒÎÕÎË 1969, 112p. Asko Parpola, “Aryan Languages, Archeological Cultures, and Sinkiang: Where Did Proto-lranian Come into Being and How Did It Spread?”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 114-147. Ke Peng, “The Andronovo Bronze Artifacts Discovered in Toquztara County in ILi, Xinjiang”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 573-580. Michael Puett, “China in Early Eurasian History: À Brief Rewiew of Recenl Scholarship on the Issue”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 699-715. Colin Renfrew, “The Tarin Basin, Tocharian, and Indo-European Origins: À wiewfrom the West”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 202-214.
Edward L Shaughnessy, “Western Cultural Innovations in China, 1200 B.C.”, in Sino-Platonic Papers No 11, University of Pennsylvania, 1989. Jianjun Mei and Colin Shell, “Copper And Bronze Metallurgy in Late Prehistoric Xinjang”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 581-603. Natalia I. Shishlina and Fredric T. Hiebert, “The Steppe and the Sown: Interaction between Bronze Age Eurasian Nomads and
Agriculturalists”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 222-237. Denis Sinor, “The Myth of Languages and the Language of Myth”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 729-745. SHUI Tao, “On the Relationship between the Tarim and Fergana Basins in the Bronze Age”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 162-168. Kevin Tuite, “Evidence for Prehistoric Links between the Caucasus and Central Asia: The Case of the Burushos”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 448-475. William S-Y. Wang, “Three Windows on the Past”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 508-536. AN Zhimin, “Cultural Complexes of the Bronze Age in the Tarim Basin and Surrounding Areas”, in BAEIAPECA, University of Pennsylvania, 1998, pp. 45-62. BIBLIOGRAPHY ABBREVIATION
BAEIAPECA = THE BRONZE AGE AND EARLY IRON AGE PEOPLES OF EASTERN CENTRAL ASIA, edited by Victor H. Mair, The University of Pennsylvania Museum Publications, PHILADELPHIA, PA 19104
33
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÍÀÐÎÄÍÈÒÅ ÒÐÀÄÈÖÈÈ È ÍÀÉ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÊÎÐÅÍÈ ÍÀ ÏÐÀÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÑÀÂÀ ÊÎÑÒÎÂÀ
åòíîãðàô
Áåçñïîðíî å, ÷å ïðàáúëãàðèòå äîíåñîõà â Åâðîïà íàéñòàðèÿ è òî÷åí ñëúí÷åâ êàëåíäàð, ÷èåòî ñúçäàâàíå ó÷åíèòå îïðåäåëÿò îêîëî III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. â ðàéîíèòå íà äðåâåí Øóìåð è Åãèïåò. Ëîãè÷íî å äà ñå òâúðäè, ÷å áúëãàðèòå äîíåñîõà íå ñàìî êàëåíäàðà, íî è äðåâíè òðàäèöèè, ïðèêðåïåíè êúì íåãî, êîèòî òîçè íàðîä å èçïúëíÿâàë (à íÿêîè ñå èçïúëíÿâàò è äî äíåñ), çà äà èçìîëâà îò ïðèðîäàòà è áîãîâåòå (à ïîñëå ñàìî îò åäèí áîã) çäðàâå, ïëîäîðîäèå, çàùèòà îò áåäñòâèÿ, ñåìåéíî áëàãîïîëó÷èå è äð. Áúëãàðèòå îñòàâèõà åäèí áåçöåíåí äîêóìåíò — “Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå öàðå” îò VIII âåê, ñúçäàäåí ïî ñëó÷àé 600 ã. îò âúçêà÷âàíåòî íà ïðåñòîëà íà öàð Àâèòîõîë. Âåëèêà Áúëãàðèÿ òîãàâà å îáõâàùàëà þæíèòå ðàéîíè íà Âîëãà, Äíåïúð, Äíåñòúð è Êàâêàç. Òàçè áúëãàðñêà äúðæàâà ïðîäúëæàâà öàðóâàíåòî ñè è îòñàì Äóíàâà îò 680 ã. ñ öàð Àñïàðóõ è ñëåäâàùèòå öàðå, âñè÷êèòå ïðåäèìíî îò ðîäà Äóëî. Ïèòàìå êîëêî äúðæàâè â Åâðîïà ïî òîâà âðåìå, ïðåç VIII â., ìîãàò äà ïðèòåæàâàò òàêúâ äîêóìåíò, è òî íà ñâîÿ ïèñìåí åçèê ñ 600-ãîäèøíà äúðæàâíà îðãàíèçàöèÿ è äèíàñòèè? Íå å ëè òàçè Âåëèêà Áúëãàðèÿ, êîÿòî ñèñòåìíî è ïîñòîÿííî âåêîâå íàðåä ðàçáèâàøå Èçòî÷íàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ (Âèçàíòèÿ) è ñúçäàäå ñëåäâàùàòà ãîëÿìà èìïåðèÿ â Åâðîïà. Íî íå ñàìî òîâà — îñòàâà åäèí äúëúã ïåðèîä, íàðå÷åí Ïàìèð è Òèáåò. Çà òîçè ïåðèîä íè ðàçêàçâà ïîåìàòà “Ìàõàáõàðàòà” îò V â. ïð. Õð. è íå ñå ëè ñáúäíàõà ïðåäñêàçàíèÿòà íà öàðèöà Øàêóíòàëà îò Ïàìèð, ñúîáùåíè è îò áîãà Ðà, îò ïîåìàòà “Ìàõàáõàðàòà”, êîÿòî ó÷åíèòå ñìÿòàò ,÷å å ïîñâåòåíà íà áúëãàðèòå. Öàðèöà Øàêóíòàëà êàçâà: “Ñèíúò ìè Áõàðàòà ùå áúäå öàð íà òàçè çåìÿ — ñ êîðîíà âå÷íà âúðõà íà Õèìàëàÿ. Íà íåãîâî èìå ùå ñå íàðè÷àò íàðîäúò ìó è ñòðàíàòà. È ÷åòèðè ìîðåòà, ÷èèòî ãðèâè áåëè ðàçâÿâàò ñå íà ñòðàæà êðàé íåéíèòå ïðåäåëè.” ×åòèðè ìîðåòà ñòîÿõà íà ñòðàæà íå ñàìî íà áúëãàðñêèòå ãðàíèöè â ðàéîíèòå íà Ïàìèð, íî è íà Áàëêàíèòå â Åâðîïà. Òå ïðîäúëæàâàò äà ñòîÿò è äíåñ íà ñòðàæà íà äóõîâíèòå è êóëòóðíè ãðàíèöè íà áúëãàðèòå. Íàó÷íèÿò ðàáîòíèê Ïåòúð Äîáðåâ ñ ìàòåìàòè÷åñêè è ìîðôîëîãè÷íè ìåòîäè äîêàçà, ÷å äðåâíèÿò áúëãàðñêè êàëåíäàð å òî÷åí è îòòàì “Èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå öàðå” å àáñîëþòíî òî÷åí ïî ãîäèíè è ìåñåöè.* Íåîñïîðèìî ëîãè÷íî å, êúì òîçè êàëåíäàð, êîéòî å ïðèëàãàí, äà ñå ñâúðçâàò è ìíîãî îò áúëãàðñêèòå òðàäèöèè è ÷ðåç íåãî äà ñå äîêóìåíòèðàò âàæíè äúðæàâíè ñúáèòèÿ.  êðàÿ íà òîçè äîêóìåíò, “Èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå öàðå” îò VIII âåê, ñå êàçâà, ÷å ïðåäè òàêà èçáðîåíèòå öàðå å öàð Íàâóõîäîíîñîð. Êúäå â òàçè äàëå÷íà äðåâíîñò íè ïðàùà äà òúðñèì ñâîèòå êîðåíè òîçè Èìåííèê, â Ìåñîïîòàìèÿ ïðè öàð Íàâóõîäîíîñîð ïðåç VI â. ïð. Õð.? Íè-
ìà îòòàì òðúãíàõà íàøèòå ïðàäåäè? Íèìà è òå áÿõà îò òåçè àðèéöè, êîèòî òðúãíàõà îò Èðàíñêîòî ïëàòî? Øóìåðèòå ñúçäàâàò íàé-ñòàðàòà âèñîêà êóëòóðà è ïèñìåíîñò â ñâåòà â þæíèòå ðàéîíè íà Ìåñîïîòàìèÿ. Íåçàâèñèìî îò êîãî å âëàäÿíà Ìåñîïîòàìèÿ (Øóìåð, Âàâèëîí, Àñèðèÿ) øóìåðñêàòà ïèñìåíîñò è êóëòóðà, âêëþ÷èòåëíî è äî VI â. ïð. Õð., å áèëà ïîëçâàíà îò âñè÷êè ïëåìåíà, íàñåëÿâàëè òàçè òåðèòîðèÿ, äîêàçâàò èçòúêíàòè ñâåòîâíè ó÷åíè. Çàòîâà íàøèòå ïðîó÷âàíèÿ çà ïðàáúëãàðñêèòå êîðåíè òðÿáâà äà çàïî÷âàò èìåííî îò øóìåðèòå â III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Òå ñà îñòàâèëè ñâîÿòà ïèñìåíîñò âúðõó êåðàìè÷íè ïëî÷êè â áèáëèîòåêè, êîèòî ñà îòêðèòè è ðàç÷åòåíè è äíåñ ñå ïàçÿò â ðåäèöà ìóçåè â ñâåòà è íàé-âå÷å â Áðèòèø ìóçåóì â Ëîíäîí. Åòî çà òåçè êîðåíè è çàñèïàíè ïúòåêè, êúì êîèòî íè îòâåæäà “Èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå öàðå”, èñêàìå äà ïîòúðñèì èçòî÷íèöè è äîêàçàòåëñòâà â äðåâåí Øóìåð, Ìåñîïîòàìèÿ è Åãèïåò ÷ðåç äîñòèãíàëèòå äî íàñ íàðîäíè òðàäèöèè è îáè÷àè. Òðàäèöèÿòà å íàé-êîíñåðâàòèâíîòî íà÷àëî â áèòà íà åäèí íàðîä. Íå ñå ëè ñïàçè òî÷íî, òå î÷àêâà çëî, ïðîêîáà, îòìúùåíèå íà ñúäáàòà è áîãîâåòå. Ïî òàçè ïðè÷èíà íÿêîãà õðèñòèÿíñòâîòî (íîâàòà ðåëèãèÿ) å áèëî ïðèíóäåíî äà ñå ñúîáðàçÿâà è ïðèãàæäà êúì ñòàðèòå íàðîäíè òðàäèöèè. Èçõîæäàéêè îò îñíîâíèòå êîìïîíåíòè íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò — òðàêè, ñëàâÿíè, áúëãàðè, — âñè÷êè òå ñà âëîæèëè ñâîè âÿðâàíèÿ â îñíîâíèòå òðàäèöèîííè êàëåíäàðíè, òðóäîâè, ñåìåéíè è äðóãè ïðàçíèöè, äîñòèãíàëè äî íàñ. Ìíîãî îò òåçè âÿðâàíèÿ àðõåîëîãè÷åñêàòà è åòíîãðàôñêàòà íàóêà ãè îòêðèâàò è ðàçãðàíè÷àâàò. Òóê ùå ñå îãðàíè÷èì äà ãîâîðèì çà áúëãàðñêèòå ñëåäè è êîðåíè, çà áúëãàðñêèòå îáè÷àè, êàòî îòèäåì â äúëáîêàòà äðåâíîñò, â VI â. ïð. Õð. ïî âðåìå è ïðåäè àñèðèéñêèÿ öàð Íàâóõîäîíîñîð, êîéòî âëàäåå öÿëà Ìåñîïîòàìèÿ, âêëþ÷èòåëíî è Øóìåð, çà ÷èèòî íàñëåäíèöè íè îïðåäåëÿ íåîñïîðèìèÿò “Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå öàðå”. Íàâóõîäîíîñîð å óâàæàâàë âÿðâàíèÿòà íà âñè÷êè ïëåìåíà è å ðàçðåøàâàë äà ñå ãðèæàò çà ñâåòèëèùàòà íà ñâîèòå ìåñòíè áîãîâå çà ðàçëèêà îò ïåðñèéñêèÿ öàð Êèð. Òîé ïîáåæäàâà Íàâóõîäîíîñîð, ðàçðóøàâà õðàìîâåòå íà Ìåñîïîòàìèÿ è “çèêóðàòèòå” íà Øóìåð è íàëàãà ðåëèãèÿòà íà Çàðàòóñòðà. Äðåâíèòå áúëãàðè äîíåñîõà îò Ìåñîïîòàìèÿ íå ñàìî òî÷íèÿ ñëúí÷åâ êàëåíäàð, íî è ñâîÿ âúðõîâåí áîã íà ñëúíöåòî Ðà, íàðå÷åí Òàíã-Ðà.  Øóìåð òîé å ïðàñòàðèÿò Íàíà-Ðà, â Åãèïåò — Àòîí-Ðà è Àìîí-Ðà, ïðè àðèéöèòå îò Èíäèÿ — Èíä-Ðà, à ïðè áúëãàðèòå Òàíã-Ðà. Àêî ñå èçõîæäà îò íàçâàíèÿòà ïî òîâà âðåìå, Ðà å îáîáùåí áîã. ÒàíãÐà å ìîæå áè îáîáùåí áîã, êîéòî âêëþ÷âà âñè÷êè áîãîâå, èçõîæäàéêè îò äðåâíàòà ïîåìà “Ðàìàÿíà” (Ðà-Ìà). Íå áÿõà ëè òå, áúëãàðèòå, ïðåãúðíàëè åäèíîáîæèåòî êàòî îôè-
* Ñïîðåä ÞÍÅÑÊÎ áúëãàðñêèÿò äðåâåí êàëåíäàð å íàé-òî÷åí îò âñè÷êè êàëåíäàðè. — Áåë. íà ðåä.
34
ÀÂÈÒÎÕÎË öèàëíà ðåëèãèÿ (íàé-ïðîãðåñèâíîòî ôèëîñîôñêî ó÷åíèå çà òîâà âðåìå) â áèòêàòà ñ ìíîãîáîæèåòî, êîÿòî ñå âîäè ÷àê äî Õðèñòîñ, à â òðàäèöèèòå íà íàðîäà è äî äíåñ. Êàêâè ñà áèëè ñâåòèëèùàòà íà áúëãàðñêèÿ âúðõîâåí áîã Òàíãðà? ×åòèðèúãúëíèòå îñíîâè íà ñâåòèëèùàòà, îòêðèòè â Ïëèñêà è Ìàäàðà, íå ãîâîðÿò ëè çà áëèçîñò ñúñ ñòúïàëîâèäíèòå ïèðàìèäè “çèêóðàòè” íà Øóìåð, êîèòî ñà áèëè íà òðè åòàæà: äîëíèÿò áîÿäèñàí â ÷åðíî, ñðåäíèÿò — â ÷åðâåíî è íàé-ãîðíèÿò â ñèíúî, ñ ãðàäèíà íà âñåêè åòàæ è áëåñòÿù êóïîë íà âúðõà. Íå áëåñòÿò ëè è äî äíåñ êóïîëèòå íà èçòî÷íîïðàâîñëàâíè õðàìîâå çà ðàçëèêà îò òåçè íà çàïàäíàòà öúðêâà. Íå áëåñòÿò ëè â çëàòî è îäåæäèòå è êîðîíèòå íà íàøèòå äóõîâíèöè, ïîäîáíî íà òåçè íà öàðåòå æðåöè íà äðåâåí Øóìåð, çà ðàçëèêà îò äóõîâíèöèòå îò çàïàäíàòà öúðêâà. Îòêúäå èäâàò òåçè äðåâíè äóõîâíè òðàäèöèè? Òîâà àðõåîëîçèòå è åòíîãðàôèòå òðÿáâà äà èçÿñíÿâàò. Çà åòíîãðàôñêàòà íàóêà å èçâåñòíî, ÷å íàé-êîìïàêòíîòî íàñåëåíèå, ñâúðçàíî ñ äðåâíèòå áúëãàðè, å åòíîãðàôñêàòà ãðóïà “êàïàíöè” îò ðàéîíèòå íà Ðàçãðàä, Øóìåí, Òúðãîâèùå, ðàéîíè â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò äî ñòàðèòå áúëãàðñêè ñòîëèöè Ïëèñêà è Ïðåñëàâ. Ïî áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð Íîâà ãîäèíà çàïî÷âà ñ Âîäîëåÿ, íî íå äíåøíèÿ, à òîçè ïðè ñúçäàâàíåòî íà òåõíèÿ êàëåíäàð, III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., íà 22 äåêåìâðè ïðè ñëúí÷åâîòî ðàâíîäåíñòâèå. Áúëãàðèòå ñà èç÷èñëÿâàëè òàêà, ÷å åäèí äåí îñòàâà, áåç äà ñå âêëþ÷âà â ìåñåöèòå, è ãî íàðè÷àò “Åäèíàæäåí” èëè “Èãíàæäåí”, à íÿêúäå íàðîäúò ãî íàðè÷à “Äåí íà íîâîòî ñëúíöå”. Òîé ñå ïðàçíóâà ïî÷òè âúâ âñè÷êè ðàéîíè â åòíè÷åñêèòå ãðàíèöè íà ñòðàíàòà. Òîâà å íàé-ñòàðàòà íàøà Íîâà ãîäèíà. Òîçè äåí å ïîñâåòåí íà áîãà Ðà, íà íåãî ñå êîëè ïåòåë. Ïåòåëúò ñå ñâúðçâà ñúñ Ñëúíöåòî — èìà ìíîãî âÿðâàíèÿ â íàðîäíèÿ ôîëêëîð, êîèòî äîêàçâàò òîâà. Äíåñ â îáðåäà íà Èãíàæäåí å îñòàíàëî äà ñå ñâúðçâà ñ äîìàøíèòå ïòèöè è ãàäàíèÿ ïî èñêðèòå íà áúäíèêà â îãúíÿ, ãàäàíèÿ çà ïëîäîðîäèå. Ñ âúâåæäàíåòî íà Ãðåãîðèàíñêèÿ êàëåíäàð, êîéòî íå å ïî-òî÷åí îò áúëãàðñêèÿ, ñå ïðîìåíÿ äàòàòà íà íîâàòà ãîäèíà è êîëåíåòî íà ïåòåëà çà êóðáàí ñå çàïàçâà êàòî òðàäèöèÿ, íî íà íîâàòà äàòà. Çàïàçâà ñå ñúùî è ïîñòàâÿíåòî íà áúäíèêà â îãúíÿ ñðåùó Íîâàòà ãîäèíà. Ïî-êúñíî ñå âúâåæäà ïðèíàñÿíåòî íà êóðáàí è ñâèíÿòà. Òåçè êóðáàíè ñà çàïàçåíè è äî äíåñ. Òîâà å åäèí îò íàé-ñòàðèòå è ãîëåìè ïðàçíèöè, ñâúðçàíè ñ âúðõîâíèÿ áîã íà äðåâíèòå áúëãàðè Òàíãðà — áîãà íà Ñëúíöåòî (íîâîòî Ñëúíöå, êîåòî èäâà ñëåä ïîëóíîù ñïîðåä ïîâåðèÿòà íà íàøèÿ íàðîä çà ðàçëèêà îò òþðêñêèÿ ëóíåí êàëåíäàð), ÷èåòî èäâàíå ñå ïðåäèçâåñòÿâà íàé-íàïðåä îò ïåòåëà. Õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ ñâúðçâà íàé-ãîëåìèÿ ñâîé ïðàçíèê íå ñ ðàæäàíåòî íà íîâîòî Ñëúíöå, à ñ ðàæäàíåòî íà ñâîÿ áîã Õðèñòîñ èëè Êîëåäà. È äî äíåñ ïî òðàäèöèÿ ñëúíöåòî ñå èçîáðàçÿâà ïî öúðêâè, èêîíè, äîìîâå è îãðàäè. Íîâàòà ãîäèíà ó íàñ å õàðàêòåðíà ñ òðàäèöèîííàòà ïðàêòèêà “ñóðâàêè”, ðàçïðîñòðàíåíà ïî åòíè÷åñêèòå ãðàíèöè íà Áúëãàðèÿ. Ãðóïè îò ìàëêè äåöà èëè ìëàäåæè ñ êëîí÷åòà îò äðÿí èëè ëåñêà îáèêàëÿò ñëåä ïîëóíîù äîìîâåòå è ñóðâàêàò, êàòî ïîæåëàâàò çäðàâå, ëþáîâ, æåíèòáà, ïúëíè õàìáàðè, êåñèè ñúñ çëàòî è äð. çà ïðåç ãîäèíàòà. Ñòîïàíèòå ãè äàðÿâàò ñ “êîëà÷åòà” (êðúãëè ãåâðå÷åòà) è äðóãè ïðîäóêòè. Òîâà, êîåòî å íàé-áëèçêî äî äðåâíèÿ îáè÷àé, íè ãî êàçâàò êàïàíöèòå, íÿêîè ðàéîíè íà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ, ßìáîëñêî è äð. Òàì ñóðâàêàðèòå “ìÿóêàò”. Ìÿ-
óêàíåòî å õàðàêòåðíî çà ïðàçíèêà íà øóìåðñêàòà áîãèíÿ Áàó — áîãèíÿòà íà íåáåòî, è åãèïåòñêàòà áîãèíÿ Áàñò (Áàñòåò) — áîãèíÿ íà ïëîäîðîäèåòî è ëþáîâòà. Òàçè áîãèíÿ ñå èçîáðàçÿâà ñ êîòåøêà ãëàâà. Äîñòèãíàëèÿò îòãëàñ ó íàñ îò äðåâíèÿ îáè÷àé íå íè ëè ïîäñêàçâà, ÷å îáðåäúò ñâúðçâà áîãà Ðà è ñ íÿêàêâà áîãèíÿ íà ïëîäîðîäèåòî è ëþáîâòà Ñóðâà? Íàé-íàïðåä ñëúíöåòî îãðÿâà ßïîíèÿ. Òÿõíàòà áîãèíÿ íà ñëúíöåòî ñå å êàçâàëà Ñóâðà. Êàïàíöèòå íàðè÷àò “ñóâðåíà âúçãëàâíèöà”, ò. å. ëþáîâíà âúçãëàâíèöà. Òÿ ïðåäñòàâëÿâà îñîáåíà òúêàí íà òúìåí ôîí ñ äâà öâåòíè ðîìáîèäà è ïî-ìàëêè â òÿõ, íà êîÿòî îáåçàòåëíî òðÿáâà äà ëåãíàò ìëàäîæåíöèòå. Òàçè âúçãëàâíèöà å ðàçïðîñòðàíåíà è â äðóãè ðàéîíè íà ñòðàíàòà. Èíôîðìàòîðêà îò ñåëî Ëîçíèöà (Êàïàíñêèÿ ðàéîí â Ðàçãðàäñêî), êîÿòî ðàçïèòâàõìå ñ ïðîô. Ìàðèÿ Âåëåâà — åòíîãðàô, íè êàçà: “Ó íàñ íèå èìàìå òàêàâà íàðîäíà äóìà — Ñóâðÿ — ò. å. ëþáîâ: “Ìëàäèòå ñå ñóâðÿò”. Ñóâðåíà âúçãëàâíèöà èìàò è ÷óâàøèòå. Ñëàâÿíèòå ñâúðçâàò Íîâà ãîäèíà ñúùî ñ ïëîäîðîäèåòî è ñ ëþáîâòà. Çà òîâà ãîâîðè îáðåäíàòà ïðàêòèêà íà Íîâà ãîäèíà — “Ëàäóâàíå”, ãàäàíèå çà æåíèòáà íà äåâîéêèòå ñ íàïåâè, ñâúðçàíî ñ òÿõíàòà áîãèíÿ íà ëþáîâòà Ëàäà. Çà ñëàâÿíñêèòå íàðîäíè òðàäèöèè è îáè÷àè ó íàñ å íåîáõîäèìî äðóãî ñïåöèàëíî ïîñâåòåíî èçñëåäâàíå. Äðóã ìíîãî âàæåí êàëåíäàðåí ïðîëåòåí ïðàçíèê å Ãåðãüîâäåí íà 06.05., êîéòî ó íàñ ñå ïðàçíóâà îò âñè÷êè åòíè÷åñêè ãðóïè. Ïðàçíèêúò å ïîñâåòåí íà ðàæäàùàòà ñå è âå÷å èçáóÿëà ïðèðîäà. Òóê îñâåí ñ êóðáàí àãíå ïðàçíèêúò å ñâúðçàí ñ ðåäèöà äðóãè òðàäèöèîííè íàðîäíè ïðàêòèêè. Ñðåä êàïàíöèòå è â äðóãè ðàéîíè â ñòðàíàòà å ðàçïðîñòðàíåíà òðàäèöèÿòà çà ïðàâåíå îò êàë è ïîãðåáâàíå (à íÿêúäå èçâàæäàíå îò ãðîáà è õâúðëÿíå â ðåêàòà) ìàëêà ãîëà ìúæêà ôèãóðêà, íàðå÷åíà “Ãåðìàí”. Òÿ ñå ïîãðåáâà è îïëàêâà. Òîâà å ìíîãî äðåâåí îáè÷àé â Øóìåð è Àñèðèÿ è òàì ñå îïëàêâà îò îïëàêâà÷êè. Îáè÷àÿò òàì å ñâúðçàí ñ åñåííîòî ïîãðåáâàíå è ïðîëåòíîòî ðàæäàíå íà ïðèðîäàòà. Òîçè ïðîëåòåí îáè÷àé å ñúïúòñòâàí ñ ãîëåìè òúðæåñòâà è âåñåëèÿ. Íà Ãåðãüîâäåí ó íàñ ñå èçïúëíÿâàò è äðóãè îáðåäè - ãàäàíèÿ çà æåíèòáà, ëþëêè, îáõîæäàíå íà íèâèòå ñ êîí, ìèåíå ñ ðîñà çà çäðàâå, îêè÷âàíå ñ áóê èëè êîïðèâà è äð., íÿêîè îò êîèòî ñà çàïàçåíè è äî äíåñ. Âñè÷êè òå ñà çà èçìîëâàíå îò áîãîâåòå íà çäðàâå è ïëîäîðîäèå. Îòèâàéêè â Áðèòèø ìóçåóì â Ëîíäîí, â çàëàòà íà Øóìåðñêàòà êóëòóðà îò III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., âèæäàéêè âúçñòàíîâåíàòà ñêóëïòóðà íà øóìåðñêàòà öàðèöà Øóáàä îò ãð. Óð, îêè÷åíà îò çëàòíè ëèñòà íà áóê, àç ñå ñòúïèñàõ. Íàëè áóê íå ðàñòå â Øóìåð? Òà íàëè â ìîåòî ðîäíî ñåëî â îáùèíà Ñåâëèåâî íà Ãåðãüîâäåí è äî äíåñ ñå îêè÷âàò ïîðòè, êúùè è õîðà ñàìî ñ áóê îò íåçàïîìíåíè âðåìåíà äî äíåñ, çà äà ñà çäðàâè è èçáóÿâàò êàòî áóêà. Íàëè ìîÿòà áàáà íàðè÷àøå âèñîêàòà øàïêà íà ñâîÿ áîæåíñêè ñîêàé “Áóêà”? Íàëè íèå íàðè÷àìå øóìà ïàäíàëèòå ëèñòà îò äúðâåòàòà? Íàëè èìàìå ìåñòíîñò “Øóìàòà”, ãð. Øóìåí, íàðîäíà äðåõà “øóáà” è ò. í. Òåçè ìèñëè íàïèðàõà â ìåí åäíà ñëåä äðóãà è àç ñòîÿõ ïðåä òàçè øóìåðñêà öàðèöà — èñêàõ îùå íåùî äà ìè êàæå, îùå íåùî äà ðàçáåðà. Íèìà è â ìîÿòà êðúâ èìà ñëåäà è îò íåÿ? Òåçè øóìåðè, îñòàâèëè íàé-ñòàðàòà êóëòóðà â ñâåòà, ñúçäàòåëè íà ñëúí÷åâèÿ êàëåíäàð, ïèñìåíîñò è çàïèñàëè íàé-âàæíè ñúáèòèÿ îò ñâîÿ æèâîò, ãîëåìèòå àñòðîíîìè, àðõèòåêòè, ñòðîèòåëè, ñúçäàòåëè íà êàíàëíîòî íàïîÿâàíå, íà ñåäåìòîííàòà ìóçèêàëíà ãàìà, ãîëåìèòå ìàéñòîðè íà çëàòíè íàêèòè è ñúäî-
35
ÀÂÈÒÎÕÎË âå è äð. Íèìà è íàøèÿò “Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå öàðå” å åäíî ïðîäúëæåíèå áåç ïðåêúñâàíå íà ñïèñúêà íà òåõíèòå öàðå, çàïî÷âàù îò íà÷àëîòî íà III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. è äîñòèãíàë äî öàð Íàâóõîäîíîñîð. Ñòîÿõ êàòî çàìàÿíà, âñè÷êî ìèíàâàøå ïðåç ìîåòî ñúçíàíèå êàòî ïîòîê ïðåä ïúðâàòà ìîÿ ñðåùà ñ òàçè îãðîìíà, íàé-äðåâíà êóëòóðà â ñâåòà. Èçëèçàì îò ìóçåÿ è ïðîäúëæàâàì äà ìèñëÿ â òàçè íàñîêà. Íèå íàðè÷àìå ìàìà. Òà íàëè øóìåðñêàòà áîãèíÿ Ìàìà å ñúçäàòåëêà íà õîðàòà! Êîè ñà íàðîäèòå, êîèòî çîâàò ìàéêàòà — íàé-ñâÿòîòî è òðóäíî èçìåíÿùî ñå èìå “Ìàìà”? Òóðöèòå íàðè÷àò Àíó, ãúðöèòå Àíà è ò.í. Êîëêî åâðîïåéñêè íàðîäè íàðè÷àò ìàéêàòà ñ èìåòî íà øóìåðñêàòà áîãèíÿ, ñúçäàòåëêà íà õîðàòà, Ìàìà? Ïðè ïîáåäà íèå âèêàìå Óðà! Çíàåì ëè, ÷å òîâà å èìåòî íà øóìåðñêèÿ áîã Óðàø — áîãà íà çåìåäåëèåòî. Âîéíèòå â äðåâíîñòòà (à è ñåãà) ñà ñå âîäèëè çà çåìÿ è ïðè ïîáåäà å ïîìàãàë áîãúò íà çåìåäåëèåòî Óðàø. Îòòàì íàøèÿò íàðîä êàçâà “óðú” çà îðàí, “óðîæàé” è äð. Êîëêî íàðîäè èìàò òåçè íàèìåíîâàíèÿ?  òîçè ðåä íà ìèñëè èìàìå è ñåëî â Áóðãàñêî, êîåòî ñå êàçâà Óð-ãóðè — â ïðåâîä îçíà÷àâà ó÷èòåëè îò Óð, êîåòî ñå ðîäåå ñúñ ñåëà îò Âàðíåíñêî. Ìîæå äà ñå ïîãëåäíå è â ëè÷íèòå èìåíà Ìàðà, Ñåâò, Ðàäà, Ðàäè, Ïàíäî, Êóðî è ìí. äð. Äà îáúðíåì ïîãëåä è â ìàãèèòå, çàêëèíàíèÿòà, êîèòî è äî äíåñ ñå ïðàêòèêóâàò îò íàøèÿ íàðîä, òîëêîâà õàðàêòåðíè çà äðåâíèòå øóìåðè. Íî íå îòèäîõìå ëè ìíîãî äàëå÷å â ñâîèòå ìèñëè? Íå çàäàäîõìå ëè ìíîãî è ðàçíîñòðàííè çàäà÷è íà áúëãàðñêèòå àðõåîëîçè, åòíîãðàôè è èñòîðèöè. Äà ïðîäúëæèì ñúñ ñåìåéíèòå îáè÷àè, êîèòî ñà ìîæå áè íàé-êîíñåðâàòèâíèòå. Åòíîãðàôñêèòå ïðîó÷âàíèÿ íà êàïàíöèòå îòáåëÿçâàò, ÷å êàïàíñêàòà áóëêà ñå îáëè÷à îáåçàòåëíî â òðàäèöèîííî áóë÷èíñêî îáëåêëî — ÷åðâåíà ðîêëÿ áåç êîëàí ñ êëèíîâå, à àêî å çèìà — ñ ÷åðâåí çàáóí è ÷åðâåíî áóëî. Íà ãëàâàòà ñè ïîñòàâÿ âåíåö è äèàäåìà îò ðàçíîöâåòíè ìúíèñòà. Àðõåîëîçèòå äîêàçâàò, ÷å øóìåðñêèòå äåâîéêè íîñÿò çà ó÷óäâàíå (âúëíåíè) òóíèêè è äèàäåìè è íàíèçè îò ðàçíîöâåòíè ìúíèñòà. Íà æåíèòå îò âèñøåòî îáùåñòâî äèàäåìèòå ñà ñ èíêðóñòàöèè îò ëàçóðèò, àõàò, çëàòî è äð. Äèàäåìàòà å õàðàêòåðíà ó íàñ íå ñàìî çà êàïàíñêèòå æåíè è äåâîéêè, íî è çà ìíîãî ðàéîíè îò ñòðàíàòà. Ïèùíè, ïîçëàòåíè, øèðîêè äèàäåìè èìàò è æåíèòå îò Ñðåäíèÿ Áàëêàí, èíêðóñòèðàíè ñ ðàçíîöâåòíè êàìú÷åòà, èäåíòè÷íè ñ òåçè íà êîïòèòå îò Åãèïåò.  êàïàíñêèÿ îáè÷àé íÿìà ñâàòáåíî ÿáúëêîâî äðúâ÷å. Íî îòêúäå äà ãî èìà, ìîæå áè òîé âîäè íà÷àëîòî ñè îòòàì, êúäåòî íå ðàñòàò òàêèâà äúðâåòà. Òóê àðõåîëîçè, åòíîãðàôè è èñòîðèöè ìîãàò äà ïðàâÿò îùå ìíîãî àíàëîãèè è äà ðàçðàâÿò çàòðóïàíèòå ïúòåêè, êîèòî îòâåæäàò ÷ðåç äðåâíèÿ áúëãàðñêè êàëåíäàð — “Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå öàðå” — äàëå÷ â Øóìåð, Ìåñîïîòàìèÿ è Åãèïåò è òúðñÿò òàì íàøèòå íàé-äðåâíè êîðåíè. Ìíîãî ñà àíàëîçèòå è â ïîãðåáàëíèÿ îáè÷àé. Õàðàêòåðíî å âÿðâàíåòî, ÷å óìðåëèÿò ïðåìèíàâà ðåêàòà è îòèâà â îòâúäíèÿ ñâÿò, çàòîâà ìó ñå äàâà ïàðˆ â ðúêàòà, çà äà ïëàòè íà ëîäêàðÿ — çàïàçåíî è äî äíåñ â ìíîãî ðàéîíè íà ñòðàíàòà. Ñìÿòàìå, ÷å òîçè îáðåä èäâà îò Åãèïåò. Ïðè êàïàíñêèÿ ñòàð îáè÷àé íà ìúðòâèÿ ñå ïîñòàâÿò äâå ðèçè åäíàòà å áåç äà ñå óøèâà è îòâîðúò £ ñå ïðàâè ÷ðåç èçãàðÿíå. Ìúðòâèÿò ñå ïîñòàâÿ â êîâ÷åã è ñå îòêàðâà äî ãðîáà ñ øåéíà, êàðàíà îò âîëîâå èëè áèâîëè.  Øóìåð îáèêíîâå-
íèòå ìúðòâè ñå ïîñòàâÿò ñúùî â êîâ÷åçè, ïëåòåíè îò ðàêèòà èëè îò êàë.  ãðîáà ñå ïîñòàâÿò è íÿêîè áèòîâè ïðåäìåòè. Øóìåðñêàòà öàðèöà îò Óð, Øóáàä, ñúùî å îòêàðàíà äî ãðîáà ñ øåéíà ñ ïëàçîâå, òåãëåíà îò áèâîëè.  êóïîëíàòà £ ãðîáíèöà å ïîñòàâåíà íà íîñèëêà, îêè÷åíà ñ ìíîãî çëàòíè è ñðåáúðíè íàêèòè, ïèùíà çëàòíà äèàäåìà, âåíåö îò çëàòíè áóêîâè ëèñòà, ìíîãî çëàòíè è ñðåáúðíè ñúäîâå è çëàòíà ÷àøà äî óñòàòà. Ïîäîáíî ñúñ çëàòíè äèàäåìè ñ ìúíèñòà, ÷åðâåíè òóíèêè è ÷àøà â ðúêà äî óñòàòà å ïîãðåáàíà è öÿëàòà íåéíà ïðèñëóãà. Âÿðâàëî ñå å, ÷å âñè÷êî òîâà ùå òðÿáâà â çàäãðîáíèÿ æèâîò. Ìíîãî ñòðàíè îò òîçè ïîãðåáàëåí îáè÷àé ñà çàïàçåíè è ó íàñ. ×åñòî ó íàñ çà ìúðòâåöà ñå êàçâà: “Èçïè ãîð÷èâàòà ñè ÷àøà.” È ñàìî òîâà ëè å? Ó íàñ è äî äíåñ ïúðâèòå ïîãðåáàëíé ñèìâîëè ñà: äúðâåí êðúñò, äúðâåíà ïèðàìèäà (ÿñíî îòêúäå èäâà òÿ), äúðâåíè êúùè÷êè, êîèòî ñå ñìÿòàò, ÷å ñà îáè÷àé, îñòàíàë îò ñëàâÿíèòå. Ìíîãî îò âúçïîìåíàòåëíèòå ïàìåòíèöè ó íàñ ñúùî ñà âúâ âèä íà ïèðàìèäè. Äðåâíèòå áúëãàðè ñà áèëè â íåïîñðåäñòâåí äîñåã èëè ñàìè ñà òâîðèëè íàé-äðåâíèòå åïîïåè “Òèëãàìåø” è “Ìàõàáõàðàòà” (“Ãîëÿìîòî ñêàçàíèå çà Áõàðàòà”), êîÿòî íÿêîè ó÷åíè ñìÿòàò, ÷å å ïîñâåòåíà íà áúëãàðèòå, êîÿòî òðåòèðà è òåìàòà, ÷å ïðè áðàòîóáèéñòâåíèòå âîéíè íèêîé íå å ïîáåäèòåë. Ïî-êúñíî áúëãàðèòå çàåäíî ñ ïëåìåíàòà ïî íàøèòå çåìè ñúçäàäîõà òîçè îãðîìåí åïîñ çà Êðàëè Ìàðêî è õèëÿäèòå íàðîäíè ïåñíè, áàëàäè è äð., çàïèñàíè è ñúõðàíåíè ó íàñ â Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå.* Îòèâàéêè â Ñèðèÿ, îò Íàöèîíàëíèÿ èñòîðè÷åñêè ìóçåé â Äàìàñê ìå çàâåäîõà íà èçòîê â ðàéîíà íà Ìàëþëÿ, êúäåòî æèâåÿò àðàìåèòå. Êàçà ìè ñå, ÷å òå ãîâîðÿò åçèêà, êîéòî ñå å ãîâîðèë ïî âðåìåòî íà Õðèñòîñ. Ïîñåòèõìå åäèí ìíîãî ñòàð õðèñòèÿíñêè ìàíàñòèð íà åäíî âúçâèøåíèå ïðè Ìàëþëÿ. Ïóñíàõà íè ãðàìîôîííà ïëî÷à ñ ïúðâîòî öúðêîâíî ïåñíîïåíèå ïî âðåìåòî íà Õðèñòîñ. Ñ ãîëÿìî ó÷óäâàíå àç âúçêëèêíàõ: “Íèìà òîâà å áúëãàðñêà íàðîäíà ïåñåí?” Îòãîâîðè ìè ñå, ÷å ìíîãî áúëãàðè, êîèòî èäâàò òóê, êàçâàò ñúùîòî. Íèìà îùå òîãàâà, ÷å è äî äíåñ áúëãàðñêàòà íàðîäíà ïåñåí îò ñòðàíàòà íà Îðôåé å èìàëà òàêàâà âèñîêà öåíà êàòî íàé-ñúâúðøåíî ìóçèêàëíî èçêóñòâî è îò ïåñíîïåíèå çà Õðèñòîñ äíåñ òÿ çâó÷è â Êîñìîñà... Ìèíàâàéêè ïî ìóçåèòå â Ñèðèÿ, ìîæàõ äà êîíñòàòèðàì, ÷å ìàòåðèàëíàòà êóëòóðà íà Òðàêèÿ å òîëêîâà áëèçêà ñ òàçè îò íÿêîè òåõíè ðàéîíè, êàòî îðíàìåíòè, òúêàíè, êîñòþìè, îðúäèÿ íà íàðîäíàòà òåõíèêà, íàêèòè è äð., ÷å íÿêîé ïúò ìîæåø äà ãè îáúðêàø. Ïðåç Âúçðàæäàíåòî â Ñèðèÿ ñà ðèñóâàëè ìíîãî íàøè çîãðàôè â öúðêâè, ìàíàñòèðè, èêîíè è äð. Àðàáèòå îñòðî ðåàãèðàò, êîãàòî íÿêîè åëåìåíòè îò íàøàòà íàðîäíà êóëòóðà, êîèòî ñà ìíîãî áëèçêè ñ òåçè îò òÿõíàòà, íàðè÷àìå òóðñêè. Òå íàé-äîáðå çíàÿò ïðîèçõîäà íà òÿõíàòà íàðîäíà êóëòóðà. Íî íåêà äà îáúðíåì âíèìàíèå è íà îáðàòíàòà âðúçêà. Íàé-ñòàðîòî îáðàáîòåíî çëàòî â ñâåòà å â Áúëãàðèÿ îò ãîëåìèÿ Âàðíåíñêè íåêðîïîë îò êðàÿ íà IV õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.  òàçè íàé-ðàííà åïîõà â íàøèòå ðàéîíè ñà áèëè íàé-äîáðèòå ìàéñòîðè, êîèòî ñà îáðàáîòâàëè çëàòîòî è ñà ïðàâåëè òåæêè ãðèâíè, àìóëåòè îò çëàòíà ëàìàðèíà ïðåäèìíî âúâ ôîðìàòà íà áèê, êîèòî ñå ïîñòàâÿò íà ãúðäèòå íà ïîãðåáàíèÿ.  Áúëãàðèÿ ñà áèëè è ãîëåìèòå çëàòîíîñíè ðåêè. È ñúâñåì íàñêîðî â íà÷àëîòî íà III õèëÿäîëåòèå
* Íàé-áîãàòîòî ïåñåííî íàðîäíî òâîð÷åñòâî â ñâåòà — íàä 300 õèë. íàðîäíè ïåñíè. — áåë. ðåä.
36
ÀÂÈÒÎÕÎË ïð. Õð. ñå ïîÿâÿâàò èçâåäíúæ ãîëåìèòå ìàéñòîðè íà çëàòíè íàêèòè, ÷àøè, äèàäåìè, ñúäîâå è äð. â Øóìåð, êúäåòî íÿìà çëàòî, è òî ñ ìíîãî ðàçïðîñòðàíåí àìóëåò — áèê, êîéòî ñå ïîñòàâÿ íà àðôè, îáèöè, äèàäåìè è äð. íàðàâíî ñ áóêîâèòå ëèñòà. À ìîæå áè å íîñåí è êàòî àìóëåò? Ó÷åíèòå îïðåäåëÿò, ÷å øóìåðèòå ïðîèçõîæäàò îò ïëàíèíñêè ðàéîíè. Íî íàëè øóìåðèòå òâúðäÿò ïèñìåíî, ÷å ñà äîøëè îò èçòîê ïðåç ìîðå! Ïèòàìå êîå å òîâà ìîðå? À ìîæå áè ïî ðåêàòà Òèãúð ñ ëîäêè. Òà íàëè íà òåõíèòå ñúâðåìåííè ëîäêè ñå íàìåðèõà ñðåáúðíè îáðàçöè â ãðîáà íà öàð Àáàðãè îò ãð. Óð (ñòîëèöà íà øóìåðèòå) îò III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.* Ìîæåì îùå äà ïðîäúëæèì äà ñå ðîâèì â äúëáîêàòà äðåâíîñò è äà íàìèðàìå îùå ìíîãî öåííè çðúíöà, ñêðèòè â íàðîäíàòà ïàìåò, áèò, êóëòóðà è äóõîâíîñòq è äà äîêàçâàìå íàøèòå äðåâíè êîðåíè. Òå ùå ïðîäúëæàò äà íè óáåæäàâàò, ÷å íå ñàìî â ãîðåïîñî÷åíèòå, íî è â ðåäèöà äðóãè ñòðàíè, â ìàòåðèàëíàòà è äóõîâíàòà êóëòóðà íà íàøèÿ íàðîä âðúçêàòà ñ òàçè íàé-äðåâíà êóëòóðà íà Ìåñîïîòàìèÿ å áèëà íåïðåêúñíàòà. È íåêà äíåñ Çàïàäíà Åâðîïà, ñ êîÿòî ùå ñå îáåäèíÿâàìå, çíàå, ÷å òÿ íå òðÿáâà äà íè îöåíÿâà, âèæäàéêè ñàìî
ìàòåðèàëíàòà ñòðàíà. Áúëãàðèÿ â íåéíèòå åòíè÷åñêè ãðàíèöè è áúëãàðèòå ñà íîñèòåëè íà äîêàçàí âèñîê èíòåëåêò, òâîðèëè õèëÿäîëåòíà, äðåâíà, íàé-âèñîêà ìàòåðèàëíà è äóõîâíà êóëòóðà. Äíåñ ðàéîíúò íà Áàëêàíèòå å ãîëåìèÿò êóëòóðåí ðåçåðâàò è ãîðäîñò çà Åâðîïà. Íàé-âèñîêà öåíà äíåñ è â áúäåùå ñå äàâà è ùå ñå äàâà çà êóëòóðíèòå öåííîñòè, çà êîèòî ñåãà è â áúäåùå Åâðîïà òðÿáâà äà èìà ñâîÿòà íàé-ãîëÿìà ãðèæà, à íå äà ñå ðàçðóøàâàò ÷ðåç ïîäêëàæäàíå íà ìåæäóîñîáèöè è âîéíè. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ
Ìàðèíîâ, Äèìèòúð. Èçáðàíè ïðîèçâåäåíèÿ, òîì II, 1984 ã. Âàêàðåëñêè, Õðèñòî. Åòíîãðàôèÿ íà Áúëãàðèÿ, 1977 ã. Âåëåâà, Ì. Áúëãàðñêè íàðîäíè íîñèè, 1974 ã. ÁÀÍ. Åòíîãðàôñêè ïðîó÷âàíèÿ íà Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ “Êàïàíöè”, 1995 ã. Äàíîâ, Õðèñòî. Õðèñòîìàòèÿ ïî èñòîðèÿ íà ñòàðèÿ ñâÿò, 1967 ã. Êîñèäîâñêè, 3. Êîãàòî ñëúíöåòî áåøå Áîã, 1977 ã. Ìàõàáõàðàòà. Ðàìàÿíà, ïðåâîä, Ãàí÷åâ, Ì., 1972 ã. Äîáðåâ, Ï. Ñâåòúò íà ïðàáúëãàðèòå, Ñîôèÿ, 1994 ã.
* Ñðåä èçñëåäîâàòåëèòå âå÷å ñúùåñòâóâà ñòàíîâèùå, ÷å øóìåðèòå ñà äîøëè Ïðè÷åðíîìîðèåòî ñëåä Ïîòîïà, ò.å. ïðåäè 7600 ã. áåë. ðåä.
37
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÏÐÀÐÎÄÈÍÀ È ÏÐÅÑÅËÅÍÈß ÍÀ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ ÎÏÈÒ ÇÀ ÑÈÑÒÅÌÀÒÈÇÀÖÈß Ä-Ð ÆÈÂÊÎ ÂÎÉÍÈÊΠ ïîñëåäíèòå ãîäèíè ñå íàòðóïàõà ìíîãî äàííè, ãîâîðåùè çà èçòî÷íîèðàíñêèÿ ïðîèçõîä íà íàøèòå ïðàäåäè. Ñúñ ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ, îñíîâàâàùè ñå íà áîãàò èçâîðåí ìàòåðèàë è çàäúëáî÷åíè åçèêîâè ïðîó÷âàíèÿ, ñò.í.ñ. Ïåòúð Äîáðåâ ïîñòàâè íà÷àëîòî, êîåòî äîíÿêúäå áå çàïî÷íàòî îò ïðîô. Áåøåâëèåâ, íà åäíî ñåðèîçíî èçñëåäâàíå íà ïðàáúëãàðñêàòà ïðîáëåìà. Íåãîâèòå ìíîãîáðîéíè ïóáëèêàöèè ñåðèîçíî ðàçäâèæèõà äóõîâåòå. Íàðåä ñ òÿõ ñå ïîÿâèõà è òðóäîâå íà äðóãè àâòîðè êàòî Ì. Ñèäîðîâ, Ì. Äèìèòðîâ, ñò.í.ñ. Äèìèòðèíà Ìèòîâà-Äæîíîâà, êîèòî â åäíà èëè äðóãà ñòåïåí çàñòúïâàò òåçàòà çà èðàíñêèÿ ïðîèçõîä. Íî âúïðåêè âñè÷êî ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å äîñåãà íå å ïðàâåí îïèò âúïðîñúò çà ïðàðîäèíàòà è ïðåñåëåíèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè äà áúäå âìåñòåí â ðàìêèòå íà èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ, ñòàíàëè â Ñðåäíà Àçèÿ â ïåðèîäà I-II â.ïð.Õð. — V-VI â.ñë.Õð.
ÏÐÀÐÎÄÈÍÀ Îñíîâåí èçòî÷íèê çà æèâîòà è íàé-äðåâíàòà èñòîðèÿ íà äðåâíèòå èðàíöè ñè îñòàâà “Àáåñòà”— ñâåùåíàòà êíèãà íà çîðîàñòðèçìà (ïàðñèçìà). Íàïèñàíà å íà åçèê ñðåäåí ìåæäó èçòî÷íîèðàíñêèÿ(1) è çàïàäíîèðàíñêèÿ(2), âåðîÿòíî â ïåðèîäà ìåæäó IX è VI â. ïð. Õð.(Ç). Äàííèòå, çàïèñàíè â òàçè ñâîåîáðàçíà áèáëèÿ, ñå ïîòâúðæäàâàò è îò íåÿñíèòå ñâåäåíèÿ íà äðåâíîãðúöêèòå àâòîðè. Ñòàâà âúïðîñ çà ñúùåñòâóâàíåòî â ïåðèîäà IX—VI â. ïð.Õð. íà çíà÷èòåëíè ïîëèòè÷åñêè îáåäèíåíèÿ íà èðàíöèòå, îáèòàâàùè Þæíà Ñðåäíà Àçèÿ, ïîðå÷èÿòà íà ðåêèòå Àìóäàðÿ è Ñúðäàðÿ, êðàéáðåæèÿòà íà Êàñïèéñêî è Àðàëñêî ìîðå, êàêòî è äíåøåí þãîçàïàäåí Àôãàíèñòàí. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å òåçè îáåäèíåíèÿ ñà îò òèïà íà äðåâíîãðúöêèòå ïîëèñè (ãðàäîâå-äúðæàâè). Ñïîðåä “Àáåñòà” â IX â. ïð. Õð. ñå ñëàãàò îñíîâèòå íà ïëåìåíåí ñúþç îò ãðàäîâå è îáùèíè, íàðå÷åí Àðèàøàÿíà. Òÿ îáõâàùàëà ïîðå÷èÿòà íà ðåêèòå Òåäæåí Ãåðóìä è Ìóðãàá, è Àìóäàðÿ. Íåéíèÿò ñúäàòåë, Êàâàòà, ïðîèçõîæäàë îò Äðàíãèàíà (äíåøåí Þæåí Àôãàíèñòàí). Ïî-êúñíî Àðèÿøàÿíà å çàâëàäÿíà îò âîæäà íà ñàêèòå — òóðè Ôðàíàðàñåÿí, êîéòî å áèë óáèò îò ïîòîìúêà íà Êàâàòà — Õóñðàâà. Ïîñëåäíèÿò å æèâÿë äåñåò ïîêîëåíèÿ ïðåäè Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ò. å. â VII â. ïð. Õð. Ñàêèòå - òóðè, îïèñàíè â “Àáåñòà” êàòî “òóðèòå ñ áúðçèòå êîíå”, ñà íàðè÷àíè â ïåðñèéñêèòå èçòî÷íèöè — ñàêè, â êèòàéñêèòå — þåäæè, à â ãðúöêèòå - ñêèòè. Ñïîðåä ëåãåíäàòà òå ïðîèçõîæäàò îò Òóðà — åäèí îò ñèíîâåòå íà ëåãåíäàðíèÿ ïðàðîäèòåë íà èðàíöèòå Òðàåòîí(4). Òóðèòå ñå ðàçäåëÿò íà äâà êëîíà: åäèíèÿò îñòàâà â îáëàñòòà Ãóð (òåðèòîðèÿ ìåæäó Àðàëñêî, Êàñïèéñêî ìîðå è ð. Àìóäàðÿ), à äðóãèÿò ñå èçñåëâà íà èçòîê îò Ñîãäèàíà, Áàêòðèÿ è Ïàìèð. Ïúðâèòå â ïî-êúñíè âðåìåíà ñà èçâåñòèè êàòî õèîíèòè èëè ãóðè. Îò òÿõ âïîñëåäñòâèå âîäÿò íà÷àëîòî ñè áúëãàð-
38
ñêèòå ïëåìåíà — êóòðèãóðè, óòèãóðè, îíîãóðè, ñàðàãóðè, êàêòî è ðîäîñëîâíèòå èì áåðñóëè, âàðõîíèòè è âåðîÿòíî õàçàðèòå. Ïúðâèòå äâå ïëåìåíà ñå ñðåùàò è êàòî êó-òóðãóðè è ó-òóð-ãóðè, ò. å. ñúäúðæàò íàçâàíèåòî ‘òóð” — îò òóðè. Äðóãèÿò êëîí íà òóðèòå çàâëàäÿâà Àðèÿøàÿíà â VII â. ïð. Õð. è ñúçäàâà äðåâíîòî Áàêòðèéñêî öàðñòâî ñúñ ñòîëèöà ãð. Áàêòðà (äíåøåí ãð. Áàëõ â Àôãàíèñòàí). Òóê òå ñå ñìåñâàò ñ ìåñòíîòî èðàíñêî íàñåëåíèå è òàêà ñå îáðàçóâàò ò. íàð. òîõàðè, îò êîèòî âïîñëåäñòâèå ïðîèçëèçàò êóøàíèòå, êàêòî è áúëãàðñêèòå ïëåìåíà — âàõàíäóðè, îíîãîíäóðè, êó÷àãóðè (êó÷è-áîëãàð), ÷äàð-áîëãàð, êèäàðèòèòå è äð. Òóê ïúê ïúðâèòå äâå ïëåìåíà çàâúðøâàò ñ íàçâàíèåòî “ÄÓÐÈ”. Ñðåùà ñå è êàòî “ÄÎД, äîðè è “ÒÎД, âåðîÿòíî ïàê âúâ âðúçêà ñ äðåâíèòå “ÒÓÐÈ”. Áàêòðèéñêîòî öàðñòâî çàåäíî ñ Ìàðãèÿíà, Õîðåçúì, Ãàíäàõàð è Ñàòòàãèäèÿ ñà çàâëàäÿíè îò ïåðñèéñêèÿ øàõ Êèð îêîëî 539 ã. ïð. Õð.(12). Òîâà ñúáèòèå å óïîìåíàòî â Áåõèñòàíñêèÿ íàäïèñ, îò êîéòî ñòàâà ÿñíî, ÷å îùå ïðè Êèð ïåðñèéñêàòà äúðæàâà äîñòèãà äî þæíèòå ñêëîíîâå íà Ïàìèð. Ïàê òóê ñå ñïîìåíàâà, ÷å â 519 ã. ïð. Õð. øàõúò Äàðèé ïîêîðÿâà ñòðàíàòà íà ñàêèòå ñ “îñòðîâúðõè øàïêè”(5) è ïëåíèë òåõíèÿ âîæä Ñêóíõ, êîéòî îáà÷å áèë ïîùàäåí. Îò äðóã íàäïèñ íà Äàðèé, òîçè â Íàêø - è - Ðóñòàì, óçíàâàìå ÷å ïåðñèòå ðàçëè÷àâàëè òðè âèäà ñàêè: à) çàäìîðñêè (ñàêà-ïàðàäðàÿ) — ò. å. ÷åðíîìîðñêèòå ñêèòè (êèìåðèéöèòå) è ñàêèòå õèîíèòè; á) õóìàâàðñêè ñàêè - ò. å. æèâååùèòå â Èçòî÷åí Ïàìèð òîõàðè; â) ñàêèòå ñ îñòðîâúðõè øàïêè (ñàêàòèãðàõóàäà).  íàäïèñà íà äðóã ïåðñèéñêè øàõ — Êñåðêñ, íàìèðàù ñå â Ïåðñåïîë, êúäåòî ñà èçáðîåíè âëàäÿíèòå îò Èðàí íàðîäè, íà 26 è 27 ìÿñòî ñà ïîñî÷åíè õóìàâàðñêèòå ñàêè è ñàêèòå ñ îñòðîâúðõè øàïêè, ò. å. âåðîÿòíî òå ñà áèëè ñúñåäíè íàðîäè.  ïîðÿäúêà íà ãåîãðàôñêàòà ïîñëåäîâàòåëíîñò òå ñà ïîñî÷åíè êúì Ñðåäíîàçèàòñêèòå ñàòðàïèè, à â íàäïèñà íà Äàðèé îò Õàìàäàí — Ñàêèÿ (Ñêèòèÿ) äèðåêòíî å ïîñî÷åíà çàä Ñîàä êàòî èçòî÷íà ãðàíèöà íà Ïåðñèÿ. Ñàìèÿò ôàêò, ÷å Ñêóíõ å áèë ïîùàäåí, ìàêàð è ëèøåí îò ïîëîæåíèåòî ñè íà âîæä, ãîâîðè, ÷å ñàêèòå ñ îñòðîâúðõè øàïêè ñà íîâîïîêîðåí íàðîä, à íå ìåòåæíèöè, âúñòàíàëè ñðåùó ïåðñèòå, êàòî åëàìöèòå èëè âàâèëîíöèòå (6, 13). Êîè ñà áèëè òåçè çàãàäú÷íè ñàêè?  ñâîåòî ïúòåøåñòâèå äî Âîëæêà Áúëãàðèÿ ïðåç 922 ã. ïðàòåíèêúò íà àðàáñêèÿ õàëèô èáí Ôàäëàí ñïîìåíàâà, ÷å áúëãàðèòå, íàðå÷åíè îò ñàìèÿ íåãî ñàêàëèáè (ò. å. ñàêè), íîñåëè îñîáåí âèä îñòðîâúðõè øàïêè, íàðå÷åíè “êàëàíñóâ”.  ñâîÿòà “Êîñìîãðàôèÿ” Çàêàðèÿ Êàçâèíè îïðèëè÷àâà “áúëãàðñêàòà øàïêà êàëàíñóâ” ïî ôîðìà ñ âèä íà êàñïèéñêà ðèáà. Ïîäîáíè èçîáðàæåíèÿ ñà îòêðèòè è â Áúëãàðèÿ. Âúðõó ïëî÷êà ñ ðóíè÷åñêè íàäïèñ, íàìåðåíà â ðàéîíà íà ãð. Øóìåí, å èçîáðàçåí æðåö (êîëîáúð) òî÷íî ñ òàêàâà îñòðîâúðõà øàïêà (êàëàíñóâ). Êàëàíñóâúò å íàìåðèë îòïå÷àòúê
ÀÂÈÒÎÕÎË è â êúñíàòà áúëãàðñêà íîñèÿ — âèñîêèÿò êàëïàê — ãóãëà, êîéòî íÿìà àíàëîã â íèòî åäèí äðóã ñëàâÿíñêè íàðîä (14). Ïîäîáíè øàïêè ñà îïèñàíè è ïðè åäèí ñðîäåí íà ïðàáúëãàðèòå íàðîä — åôòàëèòèòå. Êèòàéñêèòå àâòîðè ñúîáùàâàò, ÷å åôòàëèòñêèòå æåíè íîñÿò îñîáåí âèä âèñîêè øàïêè ñ ðîã, íà êîéòî èìà òîëêîâà èçðàñòúêà, êîëêîòî ìúæå èìà ïðèòåæàòåëêàòà £ (7). Äîðè è äíåñ â îáëàñòòà Êàôàðèñòàí (äíåøíà Ñåâåðîçàïàäíà Èíäèÿ), êîÿòî íÿêîãà å áèëà ÷àñò îò åôòàëèòñêàòà äúðæàâà, æåíèòå èìàò ïîäîáåí âèä øàïêè (15). Îò âñè÷êè òåçè ôàêòè ìîæåì äà çàêëþ÷èì, ÷å çàãàäú÷íèòå ñàêè ñ îñòðîâúðõè øàïêè ñà âñúùíîñò äðåâíè áúëãàðñêè ïëåìåíà, æèâååùè îêîëî Ïàìèð, êîèòî ñà ÷àñò îò ãîëÿìàòà îáùíîñò íà òîõàðèòå. Êîè ñà òîõàðèòå? Çàïî÷âàéêè îò V â. ïð. Õð., êèòàéñêèòå õðîíèñòè ñúîáùàâàò çà ïîÿâàòà íà ñàêèòå, íàðå÷åíè îò òÿõ þå÷æè, çàïàäíî îò îàçèñà Õåñè, êàòî ñà äîñòèãíàëè ïî÷òè äî Îðäîñ è ñåâåðîçàïàäíî äî îàçèñèòå Õàìè è Òóðôàí. ßñíî å, ÷å â ïåðèîäà äî V â. ïð. Õð. ñàêèòå ïîñòåïåííî ïðîíèêâàò â òåçè ðàéîíè, êàòî èçòëàñêâàò èëè ñå ñìåñâàò ñ ìåñòíîòî åâðîïåèäíî íàñåëåíèå — óñóíè è äè, îòáåëÿçàíè è ïðåäè òîâà îò êèòàéöèòå. Ñàêèòå óñòàíîâÿâàò êîíòàêò ïúðâî ñ êèòàéñêîòî êíÿæåñòâî Öèí, îòêúäåòî âçàèìñòâàò êîïðèíåíèòå òúêàíè, ÷èèòî îñòàòúöè äíåñ ñå îòêðèâàò â íàäãðîáíèòå èì ìîãèëè. Êèòàéöèòå ïúê óñâîÿâàò êîííèÿ ñòðîé è ñòðàøíèòå çà âðåìåòî ñè áîéíè êîëåñíèöè. Àâòîõòîííîòî íàñåëåíèå íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, îïèñàíî îò äðåâíèòå êèòàéñêè õðîíèñòè, ïðèíàäëåæàëî êúì åâðîïåèäíàòà ðàñà è ïî-òî÷íî êúì ïî-ñâåòëèòå åâðîïåèäè — ðóñè, ñèíåîêè èëè ÷åðâåíîêîñè. Êèòàéöèòå ãè ðàçäåëÿò íà ñåâåðíè — äèíëèíè, è íà þæíè — óñóíè è æóí-äè. Æóí-äè ñå ïîäåëÿò íà áåé-äè (ò. å. áåëèòå èëè ðóñîêîñèòå äè) è ÷è-äè (ò. å. ÷åðâåíè èëè ðèæàâè äè). Ñïîìåíàòèòå âå÷å æóí-äè ñà îáèòàâàëè äîëèíèòå þæíî îò Íÿíøàí, à äèíëèíèòå — ïðîñòðàíñòâîòî ìåæäó åçåðàòà Áàëõàø è Áàéêàë.  III â. ïð. Õð. åäíà ÷àñò îò òÿõ ñå èçòåãëÿ êúì Çàïàäíà Äæóíãàðèÿ, êúäåòî ñúçäàâàò ñàìîñòîÿòåëíà äúðæàâà, äðóãàòà ñå ñìåñâà ñúñ ñàêèòå, òðåòàòà ñå îòòåãëÿ êúì Òèáåò, à ÷åòâúðòàòà (ò. íàð. ÷è-äè) ùå äàäàò íà÷àëîòî íà óéãóðèòå, ñìåñâàéêè ñå ñ òåëåóòèòå. Ñåâåðíèòå äèíëèíè ñå ñëèâàò ñ ïðåäöèòå íà õóíèòå — ìîíãîëîèäíèòå õÿíþé è õóíþé.* Æèâååùèòå â îáëàñòòà ìåæäó ðåêèòå Åíèñåé è Ñåëåíãà äèíëèíè, ñâúðçâàéêè ñå ñ íåèçâåñòíîòî, âåðîÿòíî ìîíãîëîèäíî ïëåìå ãÿíãóí, äàâàò íà÷àëîòî íà êèðãèçèòå, à òåçè, îáèòàâàùè ïî-çàïàäíèòå êðàèùà - íà êèï÷àöèòå (êóìàíèòå)(8). Àâòîõòîííèòå åâðîïåèäè äèíëèíè è äè ñà ðàçëè÷íè íàðîäè êàêòî îò èðàíöèòå, òàêà è ïîìåæäó ñè. Åòî çàùî íàïúëíî íåîïðàâäàíî å þå÷æè (ñàêè, òîõàðè), äèíëèíè, äè è õóíè äà ñå ñìåñâàò ïðîèçâîëíî, êàêòî íàïðèìåð å íàïðàâèë Ìàðèí Äèìèòðîâ â êíèãàòà ñè “Äðåâíàòà áúëãàðñêà öèâèëèçàöèÿ” (èçä. Òàíãðà — ÒàíÍàêÐà, Ñîôèÿ, 2000 ã.). Îò äðóãà ñòðàíà, ñàìèòå ñàêè ñúùî íå ñà åäíîðîäíà ãðóïà. Åäíà ÷àñò îò òÿõ, òîõàðèòå (îáèòàâàùè Òàðèì, Ñîãäèàíà è Áàêòðèÿ), ñà îñåäíàëè ñêîòîâúäöè è çåìåäåëöè, à ñúùî ñå çàíèìàâàò è ñ òúðãîâèÿ. Òå ñà íà ïî âèñîêà ñòåïåé íà ðàçâèòèå, ñòðîÿò ãðàäîâå, ïèøàò ñ èíäèéñêè áóêâè — áðàõìè. Ñïîðåä çàïàçåíèòå òîõàðñêè òåêñòîâå ñòàâà ÿñíî, ÷å ñà ãîâîðåëè íà èçòî÷íîèðàíñêè åçèê. Èíòåðåñíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å ñåâåðíèòå òîõàðè (íàñåëÿâàùè ðàéîíà
íà ãðàäîâåòå Êó÷à, Êàðàøàð, Áóãóð è äð.), èçïîëçâàëè äèàëåêò, ñõîäåí ñ ãîâîðà íà áàêòðèéñêèòå ñàêè, à þæíèòå (Õîòàí è ßðêåíä) íà ïî-äðåâåí èðàíñêè ãîâîð, êîéòî ñïîðåä ðóñêèÿ ó÷åí Ë. Í. Ãóìèëüîâ (16) å ñõîäåí ñ àðìåíñêèÿ è òðàêî-ôðèãèéñêèòå åçèöè.  Òóðôàíñêàòà êîòëîâèíà òîõàðèòå ñà áèëè èçâåñòíè è ïîä èìåòî ÷åøè. Èìåííî òóê ñå íàìèðàëî è êíÿæåñòâîòî Áóãóð, ðàçïîëîæåíî íà îêîëî 208 êì (680 ëè) îò Êàðàøàð. Èíòåðåñíî, ÷å Ìèõàèë Ñèðèéñêè, ñúîáùàâàéêè çà åäíî îò êúñíèòå ïðåñåëåíèÿ íà “áúëãàðè è ïóãóðè” â Êàâêàç, îòêðèâà òóê è äðåâíèòå áúëãàðè-ïóãóðè. Íà ãðàíèöàòà íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà è Ïàìèð êðàé åçåðîòî Áàðàêóë å ñúùåñòâóâàë ãðàä ñ èìåòî Áîëóé, íàðè÷àí îò êèòàéöèòå Ïó-ëè, êîéòî ïîãðåøíî å âçåò îò Ñúñúëîâ çà íàñåëåí ñ õóíè. Ñïîðåä Ãóìèëüîâ íàñåëåíèåòî íà òîâà êíÿæåñòâî å áèëî îñåäíàëî, êàòî ñå å çàíèìàâàëî ñúñ çåìåäåëèå. Âåðîÿòíî äðåâíèòå áúëãàðè, æèâååùè â Êàâêàç, èçâåñòíè êàòî êó÷è-áîëãàð, ïðîèçõîæäàò îò ñúñåäíèÿ íà Áóãóð (äíåøåí ãð. Áàé, ÊÍÐ) ãðàä Êó÷à, ÷èèòî æèòåëè ñà íàðè÷àíè â ìèíàëîòî êó÷àðöè èëè êó÷àãèðè, à äðóãî ïðàáúëãàðñêî ïëåìå - ÷äàð-áóëãàð, îò íàìèðàùèÿ ñå äî Êó÷à ãðàä ×äàð (äíåøåí ×åäèð, ÊÍÐ).  105 ã. ïð. Õð. êèòàéñêèÿò ïðàòåíèê ×å-ëèí ñå îïèòâà äà çàêóïè èçâåñòíî êîëè÷åñòâî îò ïðî÷óòèòå ñîãäèéñêè êîíå, íàðè÷àíè îò ñàìèòå êèòàéöè “íåáåñíè êîíå”, êîèòî èì áèëè íóæíè çà âîéíàòà ñ õóíèòå. Òúé êàòî ñîãäèéöèòå (òîõàðè) èì îòêàçâàò, èìïåðàòîð Ó-äè èçïðàùà 60 000 àðìèÿ äà ãè íàêàæå çà ïðîÿâåíàòà ãîðäîñò. Ïî âðåìå íà ïîõîäà ãðàä Áóãóð îêàçâà ãîëÿìà ñúïðîòèâà è ñëåä ïðåâçåìàíåòî ìó ãîëÿìà ÷àñò îò æèòåëèòå ñà áèëè èçáèòè. Ñëåä òîâà êèòàéöèòå äîñòèãàò äî ãðàä Ãóéøàí (Êóøàí), êîéòî, ìàêàð è ïîêîðåí, å ïîùàäåí. Òóê çà ïðúâ ïúò ñà îïèñàíè è êóøàíèòå, êîèòî ñà áèëè ÷àñò îò òîõàðñêèòå ïëåìåíà è âåðîÿòíî ñà îáèòàâàëè ñåâåðíèòå ñêëîíîâå íà Ïàìèð, êàòî ñà áèëè íåïîñðåäñòâåíè ñúñåäè íà êíÿæåñòâîòî Áîëóé. Òîâà êíÿæåñòâî ñå ñïîìåíàâà â 68 ã. ïð. Õð., êîãàòî å íàïàäíàòî îò ñâîèòå ñúñåäè — ÷åøèèöèòå. Ïðåç 174 ã. ïð. Õð. õóíñêèÿò âëàäåòåë Ëàîøàí çàïî÷âà âîéíà ñúñ ñàêèòå þå÷æè. Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò òÿõ ñà îòáëúñíàòè êúì ñåâåðíèòå ñêëîíîâå íà Ïàìèð, à ìàëêîòî îñòàíàëè â Íÿíøàí ñå îòáðàíÿâàò ÷àê äî 16 ã. ïð. Õð., êîãàòî çàãèâà âîæäúò èì Êèäîëó. Ñëåä òîâà è ïîñëåäíèòå îñòàòúöè îò ñàêèòå íàâëèçàò â Ñîãäèàíà è â 129 ã. ïð. Õð. ïîêîðÿâàò Áàêòðèéñêîòî öàðñòâî, ò. å. âðúùàò ñå â ïúðâîíà÷àëíàòà ñè ðîäèíà. Âñúùíîñò åäíà ÷àñò îò þå÷æèòå (òîõàðèòå) ñà èçñåëåíè îò Òàðèì è çàïî÷âàò äà îáèòàâàò ñàìî Òîõàðèñòàí (ò. å. Ñîãäèàíà è Áàêòðèÿ).  íîâîîáèòàâàíèòå òåðèòîðèè ñúùåñòâóâàò îêîëî 70 êíÿæåñòâà...  “Èñòîðèÿòà íà ìëàäàòà äèíàñòèÿ Õàí” å çàïèñàíî: “Êîãàòî äîìúò íà þå÷æèòå å áèë óíèùîæåí îò õóíèòå, òî òå ñà ñå ïðåñåëèëè â Áàêòðèÿ è ñà ñå ðàçäåëèëè íà ïåò êíÿæåñêè ðîäà.” Åäíî îò òåçè ïåò ïëåìåíà (êíÿæåñêè ðîäà), ñà êóøàíèòå. Òåõíèÿò âîæä Êèîäçèêþ (Êóäæóëà Êàäàôèç) óñïÿë äà ïîä÷èíè îñòàíàëèòå ÷åòèðè è ñúçäàë Êóøàíñêàòà äúðæàâà, êîåòî âåðîÿòíî å ñòàíàëî îêîëî 25 ã. ñë. Õð.. Ïî òîâà âðåìå îñòàíàëàòà â Òàðèì ìàëêà ÷àñò îò òîõàðèòå ñå ïðåâðúùà â èãðà÷êà â ðúöåòå íà êèòàéöèòå è õóíèòå. Ãðàäîâåòå èì ñà ïîäëîæåíè íà ÷åñòè ðàçîðåíèÿ è îïóñòîøåíèÿ.  I—II â. ñë. Õð. ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò òÿõ åìèãðèðàò íà çàïàä êúì Áàêòðèÿ, à îñòàíàëèòå
* Ïðåîáëàäàâàùàòà ÷àñò íà õóíèòå ñà áèëè åâðîïåèäè, à íå ìîíãîëîèäè - áåë. ðåä.
39
ÀÂÈÒÎÕÎË ñà îâëàäÿíè îò òþðêñêîòî ïëåìå óéãóðè (16). Êóøàíñêîòî öàðñòâî ñå ðàçâèâà â íåïðåêúñíàò âúçõîä. Îùå ïðè Êóäæàëà Êàäàôèç ñå ïîñòàâÿò îñíîâèòå íà àäìèíèñòðàöèÿ è ìîíåòîñå÷åíå. Ïðè íàñëåäíèêà ìó Âèìà Êàäàôèç ñà ïîñòðîåíè ìíîãî êðåïîñòè è íàïîèòåëíè ñúîðúæåíèÿ, ñèãóðåí áåëåã çà öèâèëèçîâàíîñò. Êóøàíèòå çàâëàäÿâàò è Ñåâåðíà Èíäèÿ — òåðèòîðèÿòà îêîëî ãð. Ïóðóøàïóð (äíåøåí Ïåøàâàð — Ïàêèñòàí) (12). Êóøàíèòå èìàò áàêòðèéñêà ïèñìåíîñò è âèñîêà çà âðåìåòî ñè êóëòóðà. Îñòàâèëè ñà êóëòóðíî íàñëåäñòâî. Èíòåðåñíî å, ÷å êóøàíñêèÿò áîã íà èçîáèëèåòî Ôàðè ñå èçîáðàçÿâà êàòî îâåí ñ ìàðòåíèöà íà âðàòà, à êóøàíñêèòå ñêóëïòîðè ïðåäñòàâëÿâàò ìúæå ñ âèñîêè øàïêè. Ñðåä îñòàíàëèòå ïëåìåíà â êóøàíñêàòà äúðæàâà ñà áèëè è ïðàáúëãàðèòå, êîèòî ÿâíî ñà èãðàëè âàæíà ðîëÿ â îáùåñòâåíèÿ æèâîò. Ðàçáèðà ñå, íå ìîæåì äà çíàåì êàêâà å áèëà ñòåïåíòà íà äèôåðåíöèàöèÿ ìåæäó îòäåëíèòå ïëåìåíà (14). Ñúñåäè íà êóøàíèòå ñà äðóãî ñàêñêî ïëåìå - õèîíèòèòå. Ïúðâè ñâåäåíèÿ çà òîçè íàðîä äàâà Àìèàí Ìàðöåëèí. Òîé ïèøå: “Ñàïîð (Øàïóð II) ñ òðóä îòðàçÿâà îò êðàéíèòå ïðåäåëè íà ñâîåòî öàðñòâî âðàæäåáíèòå íàðîäè íà õèîíèòèòå è êóñåíèòå (êóòàíè).”  356-357 ã. ñë. Õð. Øàïóð II âîäè âîéíà ñ êóøàíèòå, à òåõíè ñúþçíèöè ñà ðîäñòâåíèòå èì õèîíèòè, êîèòî ïðèíàäëåæàò êúì çàïàäíèÿ êëîí íà òóðèòå. Îêîëî 359 ã. Øàïóð II îêîí÷àòåëíî ïîêîðÿâà Êóøàíñêàòà äúðæàâà, à ñòîëèöàòà £ Áàëõ (äíåøåí â .Àôãàíèñòàí) ñòàâà öåíòúð íà ñàòðàïèÿòà Êóøàíøàõð.  êèòàéñêè òåêñò îò V â. ñå êàçâà, ÷å â Êèòàé ïðèñòèãíàëè òúðãîâöè îò “Ñóäå, êúäåòî óïðàâëÿâàò õóíèòå”. Ñïîðåä ÿïîíñêèÿ èçñëåäîâàòåë Åíîêè Ñóäå îòãîâàðÿ íà Ñîàä (Ñîãäèàíà). Íî õóíèòå íèêîãà íå ñà áèëè â Ñîãäèàíà*, ò. å. î÷åâèäíî ñòàâà äóìà çà õèîíèòèòå, à íå çà õóíèòå. Êèòàéöèòå îçíà÷àâàò ñàìèòå õóíè ñ èìåòî õóííó è íàçâàíèåòî õóíè èìà äðóã ñìèñúë è áè ñëåäâàëî äà ñå òúëêóâà êàòî õèîíè èëè õîíè, èëè îíè. Ñïîðåä ðóñêèÿ ó÷åí Òîëñòîâ ñàêñêîòî ïëåìå õèàîíà å îáèòàâàëî çåìèòå îêîëî Àðàëñêî ìîðå. Èìåííî òóê àâòîðúò å îïèñàë íàìåðåíèòå îñòàíêè îò ò. íàð. “áëàòíè ãðàäèùà” — ñåëèùà îò ñàðìàòî-àëàíñêè òèï. Òîâà îáâúðçâàíå íà íàçâàíèÿòà õóíè è õèîíèòè çà æàëîñò è äíåñ íå ìîæå äà ñå ðàçáåðå îò ìíîãî èñòîðèöè, êîèòî ñìåëî çëîóïîòðåáÿâàò ñ íàçâàíèåòî õóíè, ïðè÷èñëÿâàéêè êúì òÿõ ìíîãî ïëåìåíà, íÿìàùè íèùî îáùî ñ õóíèòå. Àãàïèé Ìèðèíåéñêè â VII â. ñúîáùàâà, ÷å õèîíèòèòå — êóòðèãóðè è óòèãóðè, ñà íàðîä ðîäñòâåí íà áúëãàðèòå (íàðè÷àíè îò íåãî âóðóãóíäè) â Êàâêàç. Çà ñúæàëåíèå Ï. Äîáðåâ ñúùî ñòàâà æåðòâà íà ïîäîáíî îáúðêâàíå. Òîé ïðàâèëíî ñâúðçâà õèîíèòèòå ñ íàðîäà õèîíà èëè îíà, íî ïîãðåøíî íàðè÷à õèîíèòèòå õóíñêî ïëåìå. Îòòóê ïðîèçëèçà è íàçâàíèåòî îíîãóðè. Ãóðè ñà âñè÷êè íàðîäè, ïðîèçëèçàùè îò îáëàñòòà Ãóð, çà êîÿòî ñòàíà âå÷å äóìà. Êóòðèãóðèòå è óòèãóðèòå ñà ñðîäíè ïëåìåíà îò ñúùèÿ ïðîèçõîä(9). Îùå âúâ II â. Äèîíèñèé Ïåðèãåò ñúîáùàâà, ÷å îêîëî Êàñïèéñêî ìîðå æèâåÿò “óòè, íàðè÷àíè õóíè”, ò. å. õèîíèòè. Ìîâñåñ Õîðåíàöèé ñúîáùàâà, ÷å óòèòå, ïîòîìöè íà Ñèêàñ (âåðîÿòíî Çèåçè îò “Ëàòèíñêèÿ õðîíîãðàô”) (èëè ñå èìà ïðåäâèä ñàðìàòñêèÿò âîæä Çèçàíñ, æèâÿë îêîëî 358 ã. ñë. Õð.), ñå íàðè÷àò óòèãóðè è ñà ðîäñòâåíè íà êóòèãó-
ðèòå è îíîãóðèòå (10). Äðåâíîãðúöêèÿò èñòîðèê Õåðîäîò, æèâÿë â V â. ïð. Õð., ñúîáùàâà, ÷å ðîäèíàòà íà óòèòå å Ñðåäíà Àçèÿ. Àëòõàéì è Õàóñâåò ñìÿòàò ïîíÿòèåòî îíîãóðè êàòî îáùî ïîíÿòèå — “äåñåò ïëåìåíà”, ïðåäñòàâëÿâàùè õèîíèòèòå â Ñðåäíà Àçèÿ. Òåîôàí Âèçàíòèåö ïèøå, ÷å â 563 ã. â Êîíñòàíòèíîïîë å ïðèñòèãíàëî ïîñëàíè÷åñòâî íà êåðìèõèîíèòå (àâòîðúò ÿâíî ïðàâè ñúïîñòàâêà ñ êèìåðèéöèòå), æèâååùè ñðåä àâàðèòå îêîëî îêåàíà. Âñúùíîñò âèçàíòèéöèòå ñà ñìÿòàëè çà çàëèâè íà Ñåâåðíèÿ îêåàí Êàñïèéñêî è Àðàëñêî ìîðå. Äðóã âèçàíòèéñêè õðîíèñò, Òåîôèëàêò Ñèìîêàòà, èçðè÷íî ïîä÷åðòàâà, ÷å íàðîäúò âàð, æèâååù ñðåä ïëåìåòî õóíè (ò. å. õèîíèòè), íå ñà èñòèíñêè àâàðè, íàðå÷åíè îò íåãî îáðè. Òîé íàðè÷à âàð — ïñåâäîàâàðè èëè âàðõîíèòè, à àáàðèòå, èëè îáðèòå, ñà íàðîä îò òþðêñêè ïðîèçõîä, ïîêîðåí îò òþðêóòèòå. Ñïîðåä êèòàéñêè èçòî÷íèöè îáà÷å ïëåìåòî àáà å æèâååëî â ðàéîíà íà Þæíà Äæóíãàðèÿ ïðåç V â.  557 ã. ñà áèëè ðàçáèòè îò òþðêóòèòå è ñà ñå ïðåñåëèëè íà þã. Ñïîðåä Òåîôèëàêò àáàðèòå ñëåä ðàçãðîìà ñè ñå ðàçäåëèëè íà äâå — åäíèòå ñå çàñåëâàò ïðè òàáãà÷èòå (ïðîòîìîíãîëñêî ïëåìå) íà ñåâåð, à äðóãèòå ñå ñìåñèëè ñ íàðîäà ìóêðè (âåðîÿòíî Ìîõå). Îáúðêâàíåòî èäâà îò ôàêòà, ÷å â ãðúöêèÿ åçèê àâàðè è àáàðè ñå ïèøå ïî åäèí è ñúùè íà÷èí. Îò âñè÷êî êàçàíî äîòóê ñòàâà ÿñíî, ÷å âàðõîíèòèòå ñà íàðîä îò èðàíñêè ïðîèçõîä, ïðèíàäëåæàù êúì õèîíèòèòå è óòèãóðèòå - íåùî, êîåòî ñå ïîòâúðæäàâà è îò ïîñëåäâàëèòå ñúáèòèÿ. Çà ñúæàëåíèå ìíîãî îò ñúâðåìåííèòå èñòîðèöè óïîðèòî èãíîðèðàò òîâà ñúîáùåíèå íà Òåîôèëàêò Ñèìîêàòà, êàòî òâúðäÿò, ÷å àâàðèòå ñà òþðêè.  357-358 ã. âèæäàìå õèîíèòèòå êàòî ñúþçíèöè íà êóøàíèòå.  359 ã. õèîíèòèòå ñà ïðèíóäåíè äà ó÷àñòâàò êàòî ñúþçíèöè íà Øàïóð II âúâ âîéíàòà ìó ñ Ðèì è Àðìåíèÿ. Àìèàí Ìàðöåëèí ñúîáùàâà, ÷å â áèòêàòà ïðè Àìèäà å çàãèíàë ñèíúò íà âëàäåòåëÿ íà õèîíèòèòå Êðóìáàò. Èìåòî Êðóì íîñè è âåëèêèÿò íàø âëàäåòåë, ïðîèçõîæäàù îò ïàíîíñêèòå êóòðèãóðè (ò. å. õèîíèòè), 440 ãîäèíè ïî-êúñíî. Ñïîðåä Ìàðöåëèí çàãèíàëèÿò ïðèíö ñå îòëè÷àâàë ñ ãîëÿìà êðàñîòà. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ñúùèÿò àâòîð äàâà è ïúðâîòî îïèñàíèå íà õóíèòå è èçðè÷íî ïîä÷åðòàâà ìîíãîëîèäíîñòòà èì êàòî íåùî ñòðàøíî è ãðîçíî, î÷åâèäíî å, ÷å ìåæäó õèîíèòè è õóíè íÿìà íèùî îáùî.** Àðìåíñêèÿò àâòîð Ôàâñò Áóçàíä ñúîáùàâà, ÷å ïî âðåìåòî íà àðìåíñêèÿ öàð Ïàïà Àðøàêèä (368-374), ïåðñèòå ïðåêðàòèëè âîéíàòà ñè ñðåùó Àðìåíèÿ, òúé êàòî ñåäÿùèÿò â Áàëõ öàð íà êóøàíèòå Àðøàêóí çàïî÷íàë âîéíà ñðåùó Øàïóð II, êàòî ìó íàíåñúë ñåðèîçíî ïîðàæåíèå. Âñúùíîñò Êóøàíñêîòî öàðñòâî íå ñúùåñòâóâà â 359 ã. Ðàçìèíàâàíåòî âúâ âðåìåòî ñå äúëæè íà ôàêòà, ÷å Ôàâñò Áóçàíä ñúîáùàâà çà êóøàíøàõ, ò. å. ñàòðàï íà ïðîâèíöèÿ. Âåðîÿòíî Àðøàêóíä ïðîèçëèçà îò ïàðòèÿíñêèòå àðøàêèäè è å áèë íàçíà÷åí çà ñàòðàï, íî âïîñëåäñòâèå âäèãíàë íà áóíò ïîêîðåíèòå êóøàíè ñðåùó ïåðñèéñêèÿ øàõ. Ìîâñåñ Õîðåíàöè è Ìîèñåé Êàíòàêóòóéñêè (Ìîâñåñ Êàëàíêàòóàöè) óòî÷íÿâàò, ÷å âúñòàíèåòî å ïðîäúëæèëî îò 375 äî 378 ãîä. è “õîíèòå”, ò. å. õèîíèòèòå, âåäíàãà ñå îòìåòíàëè îò Èðàí è ïîäêðåïèëè âúñòàíèöèòå.  êðàéíà ñìåòêà âúñòàíèåòî å ïîòóøåíî. Ïåðñèòå óñïÿâàò äà ïðèâëåêàò íà ñâîÿ ñòðàíà åôòàëèòèòå.  384 ã. òå
* Òóê àâòîðúò ÿâíî ãðåøè è íå ïîçíàâà ãðàíèöèòå íà Õóíñêàòà èìïåðèÿ. Õóíè íå å åòíè÷åñêî ïîíÿòèå, à ñúþç îò 26 íàðîäà. Áåë. ðåä. ** Îò õóíèòå ìîíãîëîèäíè ñà ñàìî îêîëî 1/3 èçòî÷íè “ñèíè õóíè”, íàðè÷àíè äóíõó. Áåë. ðåä.
40
ÀÂÈÒÎÕÎË íàíàñÿò ïîðàæåíèå íà ñúñåäèòå ñè õîíèòè. Ïîñëåäíèòå ñå èçñåëâàò íà ñåâåð è âðåìåííî ñå óñòàíîâÿâàò â Ñàìàðêàíä äî 459 ãîä. Èìåííî òóê Òåîôèëàêò Ñèìîêàòà (VI â.) ñúîáùàâà çà ãðàä íà îíîãóðèòå, íàðå÷åí Áàêàò, ïîñòðîåí â ñòàðè âðåìåíà — âåðîÿòíî îêîëî âåê ïðåäè âðåìåòî, â êîåòî å æèâÿë àâòîðúò. Îòòàì ñà èçãîíåíè îò åôòàëèòñêèÿ öàð Õóøíàâàç Àõøóíâàð. Ïîñëåäíèÿò íàíåñúë ïîðàæåíèå è íà àáàðèòå (îáðèòå). Òå ñå âêëèíèëè â çåìèòå íà ñàáèðèòå (óãðîôèíñêè íàðîä), êîèòî íàïàäíàëè õèîíèòèòå ñàðàãóðè, îíîãóðè, óðîãè, âàðõîíèòè. Ïîñëåäíèòå ðàçãðîìÿâàò îñòàòúöèòå îò çàïàäíèòå õóíè è îêîí÷àòåëíî ñå èçòåãëÿò êúì Êàâêàç, ð. Âîëãà, ð. Äîí è êðàéáðåæèÿòà íà ×åðíî è Êàñïèéñêî ìîðå. Ïðåç 417-418 ã. îêîëî Ïàìèð ñå ñëó÷âàò è äðóãè ìíîãî âàæíè ñúáèòèÿ. Æóæàíèòå, íàðîä ïðîèçëÿçúë îò ñìåñâàíåòî íà õóííó è ïðîòîìîíãîëöèòå, ñúçäàâàò ñèëíà íîìàäñêà äúðæàâà (îðäà). Òå çàïî÷âàò âîéíà ñúñ ñðåäíîàçèàòñêèòå õóíè-þåáàí, æèâååùè îêîëî åçåðîòî Áàëõàø. Ñïîðåä êèòàéñêàòà õðîíèêà “Áåé-øè” íàìèðàùèòå ñå â ñúñåäñòâî íà æóæàíèòå þåäæè (òîõàðè) ñå èçòåãëÿò íà þã (15). Ìÿñòîòî íà ñúïðèêîñíîâåíèå íà æóæàíèòå ìîæå äà áúäå åäèíñòâåíî â çåìèòå ñåâåðíî îò åç. Áàðàêóë è ñêëîíîâåòå íà Ïàìèð, ò. å. çåìèòå, ñâúðçàíè ñ ãð. Áîëóé. Èìåííî òóê, êàêòî è ïî ïîðå÷èåòî íà ð. Çàðåâøàí ñå íàìèðà äðåâíàòà Áàëõàðà, äîáðå îïèñàíà îò Ï. Äîáðåâ.  “Áåéøè” ñå êàçâà, ÷å ïëåìåòî þåäæè íà âîæäà Êèäîëî (ñðâ. ñ Êèäîëî îò 165 ã. ïð. Õð.), æåëàåéêè äà èçáåãíå ñúñåäñòâîòî ñ æóæàíèòå, ñå ïðèäâèæèëî íà þã è óñòàíîâèëî ñâîÿòà ñòîëèöà â ãð. ñ èìåòî Áîëî. Ðàçïðîñòðàíåíî å ìíåíèåòî íà Ãèðøìàí, ÷å Áîëî âñúùíîñò å Áàëõ. Êàáàíîâ óáåäèòåëíî äîêàçâà, ÷å íå ìîæå äà å Áàëõ, êîéòî ïî òîâà âðåìå å öåíòúð íà èçòî÷íîèðàíñêàòà ñàòðàïèÿ Êóøàíøàõ. Êàáàíîâ îòêðèâà ðóèíèòå íà òîçè ãðàä â îàçèñà Êàðø, ðàçïîëîæåí â Óçáåêèñòàí ñåâåðíî îò Áàëõ (15). Íàðîäúò, ñúçäàë òàçè äúðæàâà, å èçâåñòåí ïî èìåòî íà ñâîÿ ïðåäâîäèòåë — Êèäîëî — Êèäàð è å íàðå÷åí îò èñòîðèöèòå êèäàðèòè. Àêî ñå ðàçãëåäàò äåòàéëíî íåùàòà, ñå âèæäà, ÷å çàä êèäàðèòèòå ñå êðèÿò äðåâíèòå áúëãàðè. Ïðåäè ïðåñåëâàíåòî ñè ñà îáèòàâàëè Èçòî÷åí Ïàìèð. Òàì â ñúñåäñòâî ñ ãð. Áîëóé è äíåñ ñúùåñòâóâà ñåëèùå ñ íàçâàíèåòî Êóäàðà. Èçñåëâàéêè ñå íà þã, ñúçäàâàò äúðæàâà ñ èìåòî Áîëî, ðåñï. Áîëóé.  420 ã. êèäàðèòèòå âå÷å èìàò óêðåïíàëà äúðæàâà. Ïî íåèçâåñòíè ïðè÷èíè â 426-427 ã. òå çàïî÷âàò âîéíà ñ Ïåðñèÿ. Ïúðâîíà÷àëíî èìàò ãîëÿì óñïåõ. Øàõ Áàõðàì Ãóð îòñòúïâà ÷àê äî ïëàíèíèòå íà Àðìåíèÿ, íî âïîñëåäñòâèå ñ õèòðîñò è èçíåíàäà ïåðñèòå ìèíàâàò â íàñòúïëåíèå è îòõâúðëÿò íàïàäàòåëèòå çàä ãðàíè÷íàòà ðåêà Äæåéõóí (Àìóäàðÿ) è ñêëþ÷âàò ìèð. Ïî ñúùîòî âðåìå â Êàâêàç âîæäúò íà áúëãàðèòå (íàðå÷åíè õàéëàíäóðè îò Åãèøå Âàðòàïåä) Åðàí ñúçäàâà ñèëåí ñúþç îò ñðîäíè ïëåìåíà ñ àíòèïåðñèéñêà íàñî÷åíîñò. Ñïîðåä Ï. Äîáðåâ Åðàí å ïîñî÷åíèÿò â “Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå êàíîâå” êàòî Èðíèê ïîðàäè ñúâïàäåíèå íà äàòèðîâêàòà. Ïî òîâà âðåìå â Êàâêàç ñà æèâååëè âå÷å áúëãàðè. Êèäàðèòèòå ñà äåéñòâàëè ñúâìåñòíî ñúñ ñâîèòå êàâêàçêè ñúáðàòÿ, ñ êîèòî âïîñëåäñòâèå ãè ñâúðçâà ñúäáàòà. Åãèøå íàðè÷à Åðàí îùå è “õîí” (ò. å. õèîíèò). Ðàçãðîìåíèòå êèäàðèòè ñà ïðèíóäåíè äà òúðñÿò ñúþçíèöè è íà èçòîê. Íàìèðàò ãè â ëèöåòî íà åôòàëèòèòå, êîèòî ïî òîâà âðåìå ñà ïðåòúðïåëè íåóñïåøåí ïîõîä â Èíäèÿ. Ïîáåäåíèòå êèäàðèòè è åôòàëèòè ñêëþ÷âàò ñúþç è ñ Âèçàíòèÿ, êîÿòî ïîääúðæà àíòèïåðñèéñêèòå íàñòðîåíèÿ â Êàâ-
êàç. Ïåðñèòå íàìèðàò ñúþçíèöè â ëèöåòî íà èíäèéöèòå. Ìåæäó äâåòå ãðóïèðîâêè èçáóõâà ïðîäúëæèòåëíà âîéíà. Ïðèåìíèêúò íà Áàõðàì Ãóð - Éåçäèãåðä II, íàíàñÿ ïîðàæåíèå íà “õóíèòå, æèâååùè â ñòðàíàòà íà êóøàíèòå”. Òîåñò êèäàðèòèòå çà ïåðñèòå ñà ðîäñòâåíè íà õèîíèòèòå.  454-456 ã. êèäàðèòè è åôòàëèòè îòáëúñêâàò è ðàçáèâàò ïåðñèòå. Åãèøå ñúîáùàâà, ÷å õîíúò Åðàí â ñúþç ñ öàðÿ íà Áàëàñàêàí (êèäàðèòñêàòà äúðæàâà Áîëî) íàïàäíàë Ïåðñèÿ. Òîâà å ïîâîäúò íà Éåçäè- ãåðä II äà íàïàäíå Áîëî. Ñïîðåä Åãèøå, “õîí” íà èìå Áåë ïðåäóïðåäèë “êóøàíèòå” (êèäàðèòèòå) çà ãîòâåíîòî íàïàäåíèå îò ïåðñèòå. Òîâà è ïîìîãíàëî íà êèäàðèòèòå äà óäúðæàò ïîáåäà. Ïðàâÿò âïå÷àòëåíèå ñúþçíèòå äåéñòâèÿ ìåæäó êàâêàçêèòå “õîíè”, êîèòî íÿêîè àâòîðè (äîö. Àò. Ñòîÿíîâ) ïðèðàâíÿâàò ñ “õàéëàíäóðè” — ñúîáùàâàíè êàòî áúëãàðè, è êèäàðèòèòå, ò. å. áúëãàðè îò Áîëî — Áàëàñàêàí, — êîåòî âåðîÿòíî çíà÷è “áúëãàðè — ñàêè”. Õèîíèòèòå â òîâà âðåìå âëàäåÿò Ñàìàðêàíä è âåðîÿòíî ñà áèëè ñ ïðîïåðñèéñêà îðèåíòàöèÿ, çàùîòî ñòàâàò æåðòâà íà åôòàëèòñêîòî íàïàäåíèå.  457 ã. óìèðà Éåçäèãåðä II è ìåæäó ñèíîâåòå ìó Îðìèçä è Ïåðîç çàïî÷âà âîéíà çà òðîíà. Ïåðîç èçáÿãâà ïðè åôòàëèòèòå è ñ òÿõíà ïîìîù çàâëàäÿâà ïðåñòîëà.  459 ã. øàõ Ïåðîç ñêëþ÷âà ìèð ñ êèäàðèòèòå. Òîâà ïîçâîëÿâà íà åôòàëèòñêèÿ âëàäåòåë Õóøíàâàç Àõøóíâàð äà èçâúðøè ïîõîä íà ñåâåð ñðåùó õèîíèòèòå.  463 ã. õèîíèòñêèòå ïëåìåíà óòèãóðè è êóòðèãóðè îêîí÷àòåëíî ñå èçñåëâàò êúì Êàâêàç è ñêëþ÷âàò ñúþç ñ Âèçàíòèÿ.  466 ã. òå íàïàäàò Èðàí îò ñåâåð ïðåç Êàâêàç.  ñúùàòà ãîäèíà ïåðñèòå íàðóøàâàò ìèðà è íàïàäàò êèäàðèòèòå.  468 ã. îáñàæäàò ãð. Áîëî è ãî ïðåâçåìàò. Íàñëåäíèêúò íà Êèäàð — Êóíõ (ñðàâíè ñ âîæäà íà ñàêèòå ñ îñòðîâðúõè øàïêè — Ñêóíõ), ñ îñòàòúêà îò ñâîÿ íàðîä ñå ïðèäâèæâà êúì Ñåâåðíà Èíäèÿ, êúäåòî çàâëàäÿâà 5 êíÿæåñòâà. Âïîñëåäñòâèå â Äàðäèñòàí (Ñåâåðíà Èíäèÿ) âúçíèêâàò äâå êíÿæåñòâà — Ãîëÿì è Ìàëúê Áîëóé (Ñúâð. Êàøìèð îê.ãð. Ãèëãèò è Áàëòèñòàí). Èíòåðåñíî å, ÷å â ëåòîïèñà íà ïîï Éîâ÷î Ïîïíèêîëîâ îò Òðÿâíà (24) ñå ñúîáùàâà çà áúëãàðñêè âëàäåòåë Êàðäàí — æèâÿë îêîëî 460 ã. ñë. Õð. Íå å ëè òîâà äàëå÷åí îòãëàñ îò èìåòî íà Êèäàð.  Èíäèéñêèÿ íàäïèñ îò âðåìåòî íà ×àíäðàãóïòà II, ïîìåñòåí âúðõó æåëÿçíàòà êîëîíà â Äåëõè, ñå ñúîáùàâà, ÷å òîçè öàð å ïîáåäèë áàõëèíèòå, ò. å. êèäàðèòèòå, íàïàäíàëè Ñåâåðíà Èíäèÿ.  êèòàéñêàòà õðîíèêà “Áåé-øè” êèäàðèòñêàòà äúðæàâà å íàðå÷åíà ñ èìåòî Áîëî. Òîçè ëåòîïèñ äàâà îòêúñëå÷íè ñâåäåíèÿ çà íåéíàòà ñúäáà: “Âëàäåòåëÿò íà þå÷æèòå òúðïÿë ïðèòåñíåíèÿ îò æóæàíèòå è ïðåíåñúë ñâîÿòà ñòîëèöà â Áîëî. Ñëåä òîâà õðàáðèÿò öàð íà þå÷æèòå ïðåìèíàë âèñîêèòå ïëàíèíè è çàâëàäÿë Ñåâåðíà Èíäèÿ, êúäåòî âúçíèêíàëî öàðñòâîòî íà Ìàëêèòå Þå÷æè.” Òîåñò îïèñàíè ñà íà÷àëîòî è êðàÿò íà êèäàðèòñêàòà äúðæàâà. “Öàðÿò íà ìàëêèòå þå÷æè öàðóâàë íÿêîãà â ãîëåìèòå þå÷æè, íî èçãîíåí îò õóíèòå, ñå îòòåãëèë íà çàïàä, à âëàäåíèÿòà îñòàâèë íà ñèíà ñè. Ìàëêèòå þå÷æè ñå íàìèðàò íà þãîçàïàä îò Áîëî.” Çà äà ðàçòúëêóâàìå òîçè ïàñàæ, òðÿáâà äà ñå çíàå, ÷å ñëåä ðàçãðîìà íà êèäàðèòèòå îò ïåðñèòå åôòàëèòèòå ïðèñúåäèíÿâàò îñòàòúöèòå îò äúðæàâàòà íà ñâîèòå ñúþçíèöè. Îêîëî 470 ã. åôòàëèòèòå îêîí÷àòåëíî èçãîíâàò õèîíèòèòå îò Ñîãäèàíà è îáõîæäàéêè âúâ ôëàíã Ïåðñèÿ, ïðèñúåäèíÿâàò òåðèòîðèÿòà íà Áîëî è îáëàñòòà Ãóð. Ï. Äîáðåâ (19) äîïóñêà ãðåøêà â òúëêóâàíåòî íà âòîðèÿ ïàñàæ îò “Áåé-øè”. Òîé ñìÿòà, ÷å çàä ïîíÿòèåòî õóíè ñå êðèÿò æóæàíèòå, íî
41
ÀÂÈÒÎÕÎË æóæàíèòå íèêîãà íå ñà íàïàäàëè êèäàðèòèòå â Áîëî. Åäèíñòâåíàòà âîéíà, êîÿòî âîäÿò ïî òîâà âðåìå (470 ã.), å ïîõîäúò èì â þæíà ïîñîêà êúì Òóðôàíñêàòà äîëèíà è Õîòàí èëè â îáëàñòèòå èçòî÷íî îò Ïàìèð. Çàä ïîíÿòèåòî “õóíè” ñå êðèÿò âåðîÿòíî åôòàëèòèòå. Ìàêàð è ïî ïðîèçõîä ïàìèðöè, ìíîãî îò õðîíèñòèòå ãè íàðè÷àò áåëè õóíè, áåç ðåàëíî äà èìàò íÿêàêâà âðúçêà ñ õóííó èëè æóæàíèòå.* Èëè “Áåé-øè” ñúîáùàâà, ÷å åôòàëèòèòå ñà ïîêîðèëè ïîñëåäíèòå îñòàòúöè îò êèäàðèòñêàòà (áúëãàðñêà) äúðæàâà Áîëî, à âëàäåòåëÿò íà þå÷æèòå (ò. å. êèäàðèòèòå) ñå èçñåëèë íà þãîçàïàä îò ñòîëèöàòà Áîëî — â îàçèñà Êàðø. Òîâà íå ìîæå äà áúäå Èíäèÿ, çàùîòî ïîñîêàòà òðÿáâà äà áúäå þãîèçòîê, ñëåäîâàòåëíî å èìàëî ïðåñåëåíèÿ è êúì ãðàíè÷íèòå ïåðñèéñêè ïðîâèíöèè è îòòàì ïîêðàé Êàñïèéñêî ìîðå êúì Êàâêàç. Íàëè÷èåòî íà íàðîäà “ÁàõëèÊàäàð” — áúëãàðè êèäàðèòè — â Êàâêàç ñå ñúîáùàâà è îò ïî-êúñíè èçòî÷íèöè — “Äåðáåíò-Íàìå” (9). Àðìåíñêèÿò èñòîðèê Ñåáåîñ äàâà öåííè ñâåäåíèÿ ïî òîçè âúïðîñ. ×åíñêèÿò (õóíñêèÿò, ò. å. èìà ñå ïðåäâèä åôòàëèòñêèÿò) ïîñëàíèê â Ïåðñèÿ ìó ðàçêàçàë çà äâàìàòà áðàòÿ Ìàìèê è Êîíàê îò áèâøèÿ öàðñêè ðîä Êàðíàì (Êàðäàì), êîèòî âäèãíàëè áóíò ñðåùó öàðÿ íà ÷åíèòå ×åíáóêàð — âåðîÿòíî Õóøíàâàç, è ïðîãîíåíè îò íåãî, ïîòúðñèëè ñïàñåíèå â Áàëõ. Ïåðñèéñêèÿò íàìåñòíèê îò ðîäà íà Àðøàêèäèòå ïîìîãíàë íà Ìàìèê è Êîíàê äà ñå çàñåëÿò â Àðìåíèÿ — â îáëàñòòà Òàðîí. Ï. Äîáðåâ öèòèðà è èíäèéñêèÿ èçòî÷íèê “Ïóðàíè”, êîéòî îïèñâà àíàëîãè÷íî ñúáèòèå çà çàñåëâàíåòî íà “Ïðàèàïàòè Êàðäàìà â Èíäèÿ”. Íî îò èçëîæåíèåòî íà àâòîðà íå ñòàâà ÿñíà äàòàòà íà ñúáèòèåòî -V â. èëè ïî-ðàíî ïî âðåìå íà êóøàíñêîòî çàâëàäÿâàíå â Ñåâåðíà Èíäèÿ.  òðåòèÿ ïàñàæ îò “Áåé-øè” ñå êàçâà: “Ïðåç 424 ã. íÿêîè æèòåëè íà òàçè ñòðàíà Áîëî èäâàõà â ñòîëèöàòà íà Êèòàé è îáÿâèõà, ÷å ìîãàò äà îòëèâàò öâåòíè ñòúêëà. Îêîëî 100 äóøè ñå íàó÷èõà îò òÿõ íà òîâà îòëèâàíå. È öâåòíèòå ñòúêëà ïîåâòèíÿõà â Êèòàé.” Òóê ðàçòúëêóâàíåòî å ëåñíî — â 424 ã. äúðæàâàòà Áîëî å åäèíñòâåíàòà êèäàðèòñêà äúðæàâà. Íî ñâåäåíèÿòà ñà öåííè è îò äðóãà ãëåäíà òî÷êà — íàøèòå ïðåäöè ñà èìàëè âèñîêà çà âðåìåòî ñè ñòîïàíñêà êóëòóðà (19). Åôòàëèòèòå îñòàâàò åäèíñòâåíè ãîñïîäàðè íà Ñðåäíà Àçèÿ, ñëåä êàòî ñå ðàçøèðÿâàò íà çàïàä, ïîåìàéêè îñòàòúöèòå îò äúðæàâàòà íà èçñåëèëèòå ñå òåõíè ñúñåäè ñúþçíèöè. Òîâà îáåçïîêîÿâà øàõ Ïåðîç, êîéòî çàáðàâÿ, ÷å èìåííî íà åôòàëèòèòå äúëæè êîðîíàòà ñè.  482 ã. ïåðñèòå íàõëóâàò â òåõíèòå çåìè, íî â òåñíèòå êëèñóðè íà ïëàíèíàòà Êîïåòäàã ñà îáêðúæåíè, êúäåòî çà íÿêîëêî äåíà ïðèâúðøâàò ïðèïàñèòå ñè îò õðàíà è âîäà. Åôòàëèòñêèÿò öàð Õóøíàâàç Àõøóíâàð ïðîÿâÿâà âåëèêîäóøèå, ïðåäëàãà íà Ïåðîç òàêèâà èçãîäíè óñëîâèÿ çà ìèð, ÷å ïåðñèéñêèÿò øàõ ãè ïðèåìà ñ âúçòîðã. Äîãîâîðúò å ñêëþ÷åí òúðæåñòâåíî è ñêðåïåí ñ êëåòâà. Íî â 483 ã. ïåðñèòå îòíîâî íàðóøàâàò ìèðíèÿ äîãîâîð è íàïàäàò åôòàëèòñêàòà äúðæàâà. Òîçè ïúò â çàâúðçàëîòî ñå òåæêî ñðàæåíèå çàãèâà Ïåðîç çàåäíî ñúñ ñèíîâåòå ñè. Îñòàíàëèòå ñå ïðåäàâàò è íîâèÿò øàõ Êàâàä ïîäïèñâà óíèçèòåëåí ìèð, êàòî ñå çàäúëæàâà äà ïëàùà åæåãîäåí äàíúê íà åôòàëèòèòå. Òàêà Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè å ïðåäàë òåçè ñúáèòèÿ. Ïðåç 494 ã. Êàâàä å ñâàëåí îò ïðåñòîëà è êàòî ñâîÿ ïðåäøåñòâåíèê ïðèáÿãâà äî ïîìîùòà íà åôòàëèòèòå. Âúçñòàíî-
âåí îò åôòàëèòèòå, òîé ïðåç öÿëîòî ñè öàðóâàíå ïîääúðæà ìèð ñ òÿõ. À åôòàëèòèòå ìíîãîêðàòíî ïîìàãàò íà Ïåðñèÿ âúâ âîéíèòå ñ Âèçàíòèÿ. Åôòàëèòñêàòà ïîëèòèêà ñå íàñî÷âà íà þã è èçòîê.  495-497 ã. åôòàëèòèòå ïðèñúåäèíÿâàò Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, Õîòàí, Êó÷à, Êàðàøàð è Ãàîãþé.  510 ã. åôòàëèòñêèÿò öàð Òîðàìàí îâëàäÿâà Ñåâåðíà Èíäèÿ. Åôòàëèòñêàòà äúðæàâà îáåäèíÿâà âñè÷êè çåìè, âëèçàùè ïî-ðàíî â Êóøàíñêàòà (Òîõàðñêà) äúðæàâà, è ñòàâà íåèí ïðîäúëæèòåë. À òîâà ñà ïëàíèíàòà Ïàìèð è îáëàñòèòå Ñèíä, Áîñò, Àõðîçèÿ, Çàáóëèñòàí, Òîõàðèñòàí, Äàðäèñòàí, Êàáóëèñòàí, Òàðèì, Õîòàí, Äæèðì, Áàäõøàí è Áîëóé íà åçåðîòî Áàðàêóë. Íî ïîëîæåíèåòî â Ñðåäíà Àçèÿ ñå ïðîìåíÿ.  552-555 ã. ïîä÷èíåíèòå íà æóæàíèòå òþðêè çàâúðøâàò ôîðìèðàíåòî ñè êàòî åòíîñ, âäèãàò âúñòàíèå è ïîêîðÿâàò ñòðàíàòà íà ñâîèòå ãîñïîäàðè. Æóæàíèòå îò 518 ã. ñà â ñúþçíè îòíîøåíèÿ ñ åôòàëèòèòå. Íî â 555 ã. âëàñòòà â ñòåïíàòà äúðæàâà å èçöÿëî â ðúöåòå íà òþðêóòèòå. Ïåðñèéñêèÿò øàõ Õîñðîé Àíóøèðâàí óñïÿâà äà ãè íàñî÷è ñðåùó åôòàëèòèòå. Ñúþçúò ìó ñ òþðêóòèòå å ñêðåïåí ñ áðàê ìåæäó Õîñðîé è äúùåðÿòà íà Èñòåìèõàí. Åôòàëèòèòå ñå îïèòâàò áåçóñïåøíî äà ñêëþ÷àò ìèð ñ Êèòàé (èìïåðèÿòà Çàïàäåí Âåé].  560 ã. åôòàëèòñêèÿò öàð Ãàòôàð îáÿâÿâà âîéíà íà òþðêóòèòå. Íî îò çàïàä ñà íàïàäíàòè è îò ïåðñèòå. Ãàòôàð îòñòúïâà êúì Êàðøêèÿ îàçèñ. Òàì êúì ñåëèùåòî Íåñåô åôòàëèòñêèòå âîéñêè ñà íàïúëíî ðàçáèòè â 565 ã. Îöåëåëèòå ñâàëÿò Ãàòôàð èçáèðàò Ôàãîíèø è ñå ïîä÷èíÿâàò íà Õîñðîé Àíóøèðâàí. Ïåðñèÿ ïðèñúåäèíÿâà ïîãîëÿìàòà ÷àñò îò äúðæàâàòà èì. Âúïðåêè òîâà â ñëåäâàùèòå âåêîâå â Ñåâåðåí Ïàìèð ñå çàïàçâà ìàëêîòî åôòàëèòñêî êíÿæåñòâî Õóòòàë, ïðîñúùåñòâóâàëî äî àðàáñêîòî çàâëàäÿâàíå â VIII â. Ùî çà íàðîä ñà åôòàëèòèòå? Ñúâðåìåííèòå èñòîðèöè íåñïðàâåäëèâî ãè îùåòÿâàò ñ ìèòà, ÷å òå ñà õóíè è íîìàäè. Íåùî ïîäîáíî êàòî ìèòà çà ïðàáúëãàðèòå íîìàäè. Ë.Í.Ãóìèëüîâ ðàçãëåæäà âúïðîñà è ñòèãà äî èíòåðåñíè èçâîäè. Òîâà çàáëóæäåíèå èäâà îò êèòàéñêàòà õðîíèêà “Áåé-øè”, êîÿòî êàçâà: “Íÿìàò ãðàäîâå è æèâåÿò â ìåñòà, áîãàòè íà òðåâà è âîäà, êàòî ñå ïðèäâèæâàò ñ âîëñêè êàðóöè.” Òîåñò áèò ïîäîáåí íà õóííó.  ïðîòèâîâåñ íà òîâà Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè ñúîáùàâà: “Òå íå ñà íîìàäè ïîäîáíî íà äðóãèòå õóíñêè ïëåìåíà è îò äðåâíîñòòà íàñåëÿâàò ïëîäîðîäíà ñòðàíà.” Ïðîêîïèé ÷åðïè ñâåäåíèÿ íåïîñðåäñòâåíî îò òåõíèòå ñúñåäè - ïåðñèòå. Íàïúëíî ãî ïîòâúðæäàâà è Ìåíàíäúð ñ äóìèòå íà òþðêñêèòå ïðàòåíèöè “åôòàëèòèòå ñà îñåäíàë íàðîä è æèâåÿò â êúùè”. Âèäèìî å, ÷å ãúðöèòå ñà ïðàâè, à êèòàéöèòå ãðåøàò.  516 ã. èìï. Ìèí-äè èçïðàòèë ïðàòåíè÷åñòâî ïðè åôòàëèòèòå çà ðàçïðîñòðàíåíèå íà áóäèñòêèòå ñâåùåíè êíèãè. Ïðàòåíè÷åñòâîòî ñå çàâðúùà â 523 ã. Åäèí îò áóäèñòêèòå ìîíàñè îòáåëÿçâà, ÷å “â ñòðàíàòà íà åôòàëèòñêèÿ öàð èìà ìíîæåñòâî õðàìîâå è îáåëèñêè è âñè÷êèòå ñà óêðàñåíè ñúñ çëàòî”. Îáùåñòâåíîòî óñòðîéñòâî íà åôòàëèòèòå å äîáðå õàðàêòåðèçèðàíî îò Ïðîêîïèé: “Ïî íà÷èí íà æèâîò òå íå æèâåÿò ñêîòñêè êàòî äðóãèòå õóíè, à ñå óïðàâëÿâàò îò åäèí öàð, èìàò äîáðå óñòðîåíî ãðàæäàíñòâî, çàêîíèòå èì ñà ñïðàâåäëèâè è íå ïî-ëîøè îò ðèìñêèòå. Íàêàçàíèÿòà ñà ìíîãî ñòðîãè. Êðàæáàòà íåçàâè-
* Òóê àâòîðúò îòíîâî ãðåøè, êàòî îïðåäåëÿ õóíèòå — åâòàëèòè ñ ïàìèðñêè ïðîèçõîä. Òå ñà íàðè÷àíè “áåëè”, òúé êàòî ñà çàïàäíèÿò êëîí íà õóíèòå. Áåë. ðåä.
42
ÀÂÈÒÎÕÎË ñèìî îò êîëè÷åñòâîòî íà îòêðàäíàòîòî ñå íàêàçâà ñúñ ñìúðò è ñå âðúùà äåñåòîêðàòíî íà îùåòåíèÿ.” 0òíîñíî ïîëîæåíèåòî íà æåíàòà â åôòàëèñòêîòî îáùåñòâî âå÷å ñòàíà äóìà. Ðîäîâîòî èìå íà åôòàëèòèòå å “õóà”. Îòòàì è â ëåòîïèñèòå ñà ãè íàðåêëè õóíè, áåç äà èìàò íåùî îáùî ñ òÿõ (ïîäîáíî íà õèîíèòèòå).  “Òà-ðèê-Íàìå-è-Õàðàò” (11) å îïèñàíî ñëåäíîòî ñúáèòèå: “Òàõìóðàñè, ñèí íà Õóøàíã, óïðàâëÿâàë òèðàíè÷íî ñâîÿ íàðîä, æèâååù â Êàíäàõàð. Òîãàâà 5000 ÷îâåêà ñå èçñåëèëè êúì Êàáóë, íî ïîðàäè ëîøèÿ êëèìàò ñå ïðåñåëèëè â ñòðàíàòà íà ãóðèòå. Òàì îáà÷å ìåæäó òÿõ âúçíèêíàëè ìåæäóîñîáèöè è åäíà ÷àñò ñà ñå çàñåëèëè â ìÿñòî, íàðå÷åíî Êóøàí îëâèÿí (ò. å. Âèñîêèòå êóøàíè). Ïðåäâîäèòåëÿò íà îñòàíàëèòå ñå íàðè÷àë Õàÿòëå.” Çàä èìåòî Õàÿòëå ñå êðèå èìåòî Õàéòàë, òîïîíèìúò Êóøàí ãîâîðè, ÷å ñúáèòèåòî å ñòàíàëî ïðåç I — II âåê. ñë. Õð. Ñïîðåä êèòàéñêàòà õðîíèêà “Áåé-øè” ñúáèòèåòî å îïèñàíî ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “ íà÷àëîòî öåëèÿò Äîì (íà þå÷æèòå) ñå ïðåñåëèë îò àëòàéñêèòå ïëàíèíè íà þã è îò Õîòàí íà çàïàä.“ Íà çàïàä îò Õîòàí å ðàçïîëîæåí Ïàìèð. Îò åäíàòà ñòðàíà íà Òèáåò ñòîè Äàðäèñòàí, à îò äðóãàòà àôãàíñêèÿò Èøêàøèì. Îáëàñòèòå ñà ïîñî÷åíè îò Õîñðîé Àíóøèðâàí êàòî ïðèñúåäèíåíè êúì Ïåðñèÿ ñëåä ðàçãðîìà íà åôòàëèòñêàòà äúðæàâà.  Áàäàõøàí â ðàéîíà íà Ôàéçáàä è äî äíåñ ñå íàìèðà äîëèíàòà Õåôòàë (Õóòòàë) è åäíîèìåííà ðåêà, äåñåí ïðèòîê íà ð. Êó÷íà.  äîëèíàòà èìà îñòàòúöè îò íàïîèòåëíè ñúîðúæåíèÿ è çàïóñòåëè ãðàäèíè. Òàì ñà îòêðèòè è ðóèíèòå íà ãîëåìèÿ ãðàä Çàðäèô, ñ ðàçâàëèíè íà ìíîãî õðàìîâå. Òîâà å ñòîëèöàòà íà åôòàëèòñêàòà äúðæàâà, îïèñàíà îò áóäèñòêèòå ìîíàñè â 516-523 ã. Ðîäèíàòà íà åôòàëèòèòå å áèëà â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò ñúñ çåìèòå íà äðåâíèòå áúëãàðè.  “Áåé-øè” å êàçàíî: “Âëàäåòåëñêèÿò Äîì Éåäà (êèòàéñêîòî èìå íà åôòàëèòèòå) ïðîèçëèçà îò ãîëåìèòå þå÷æè. Äðóãè êàçâàò, ÷å å îò ãàãþéñêèòå ïëåìåíà.” Âòîðàòà õèïîòåçà çàëÿãà â ðàçïðîñòðàíåíîòî ìíåíèå, ÷å åôòàëèòèòå áèëè íîìàäè. Ïîòîìöèòå íà åôòàëèòèòå, ñúâðåìåííèòå àôðèäè, ñà äîñòà ïî-ñâåòëîêîæè îò îñòàíàëèòå àôãàíöè. Ïðè òÿõ ïðåîáëàäàâàò ðóñèòå êîñè è ñèíèòå î÷è. Îñòàíàëèòå ïëàíèíöè ãè íàðè÷àò îùå è “áàäè”. Îòòàì ïðîèçëèçà è íàçâàíèåòî íà öÿëàòà îáëàåò Áàäàõøàí. Ïðîèçõîäúò íà äóìàòà å êèòàéñêè. Áåéäè, ò. å. áåëèòå äè. Òàêà êèòàéöèòå íàðè÷àò áÿëîòî àâòîõòîííà íàñåëåíèå îêîëî ïëàíèíàòà Íÿíøàí. Âïîñëåäñòâèå îêîëî VI â. ïð. Õð. òå ñà ïðîãîíåíè îò êèòàéöèòå íà çàïàä. Ñïîðåä Õåðîäîò ñðåä ïîäàíèöèòå íà àõåìåíèäñêà Ïåðñèÿ ñå ñúîáùàâà çà àïàðèòè (àôðèäè). Òîåñò ïðåç IV-V â. ïð. Õð. åôòàëèòèòå æèâåÿò âå÷å â Ïàìèð. Òàì çà îêîëî 800 ãîäèíè ñå ñìåñâàò ñ ìåñòíèòå ñàêè-òîõàðè, íî çàïàçâàò ïî-îñîáåíèÿ ñè ðàñîâ òèï. À íàçâàíèåòî íà ïðèøúëöèòå îò èçòîê áåéäè ñòàâà îñíîâà íà òîïîíèìà Áàäàõøàí.  êóøàíñêî âðåìå åäíî îò ïëåìåíàòà áåéäè-õóà ñå çàñåëâà â äîëèíàòà Åôòàë. Òå âå÷å ñà ðîäñòâåíèöè íà êóøàíèòå, íî ñ ïî-îñîáåí åçèê. Îòòàì å âåðñèÿòà íà “Áåé-øè”çà ïðîèçõîäà íà ãàîãþéöèòå. Ïðåç IV-V â. cë. Xp. âå÷å èìàò ñèëíà äúðæàâà è çàåäíî ñúñ ñúñåäèòå ñè áúëãàðè-êèäàðèòè çàñòðàøàâàò Ïåðñèéñêàòà èìïåðèÿ. Ñëåä èçñåëâàíåòî íà áúëãàðèòå òå ïðèñúåäèíÿâàò çåìèòå èì è ñúçäàâàò ñèëíà äúðæàâà, êîÿòî îáåäèíÿâà âñè÷êè çåìè íà Êóøàíñêàòà
èìïåðèÿ. Âïîñëåäñòâèå ñà ðàçáèòè îò òþðêèòå è ïåðñèòå. Åäíà ÷àñò çàïàçâà çåìèòå ñè â ïàìèðñêîòî êíÿæåñòâî Õóòòàë (Õóòòàëèàí). Äðóãè ñå èçñåëâàò â Êàâêàç, âåðîÿòíî ó÷àñòâàò âúâ ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêèÿ åòíîñ, òðåòè â Ïåðñèÿ, à ÷åòâúðòè â Ñåâåðíà Èíäèÿ. Îòêðèòàòà îò Ëèâøèö - ôðåñêà â Ñàìàðêàíä (Àôðàñèàá), èçîáðàçÿâàùà åôòàëèòñêî ïðàòåíè÷åñòâî, èäâàùî â Ñàìàðêàíä îò Òåðìåç, ò. å. îò þã, ñúùî ïîòâúðæäàâà, ÷å ðîäèíàòà íà åôòàëèòèòå å Ïàìèð, à íå ñðåäíîàçèàòñêèòå ñòåïè (15).
ÏÐÅÑÅËÅÍÈß Â ÊÀÂÊÀÇ Íàé-ðàííîòî ïîÿâÿâàíå íà äðåâíèòå áúëãàðè â Êàâêàç å ñïîìåíàòî îò Ìîâñåñ Õîðåíàöè, êîéòî îòáåëÿçâà, ÷å ïî âðåìåòî íà àðìåíñêèÿ øàõ Âàõàðøàê (152-131 ã. ïð. Õð.) îêîëî Êàðñ ñà äîøëè âàõàíäóð-áóëãàð, âîäåíè îò Âàíàä. Èìåòî âàõàíäóð îòðàçÿâà è äî äíåñ æèâååùèòå â Ñåâåðåí Ïàìèð -âàõàíöè èëè âàõàíäîðè. Ï. Äîáðåâ ñïîìåíàâà, ÷å è â Ïàìèð, è â Êàâêàç âàõàíöèòå ñà èçâåñòèè è ñ äðóãî ïàðàëåëíî íàèìåíîâàíèå - “äæèêè”. Òîâà ïîêàçâà, ÷å ñòàâà äóìà çà åäèí è ñúù íàðîä. Àêî ñðàâíèì ãîäèíèòå íà çàñåëâàíå â Êàâêàç, ùå âèäèì, ÷å òî ñúâïàäà ñ äðóãî ãîëÿìî ñúáèòèå, ñòàíàëî â Ñðåäíà Àçèÿ — ïðîãîíâàíåòî íà ñàêèòå þå÷æè îò õóíèòå â 165 ã. ïð. Õð., çà êîåòî âå÷å ñòàíà äóìà. Âåðîÿòíî ãîëåìèòå ðàçìåñòâàíèÿ íà íàñåëåíèåòî ñà ïðèíóäèëè áúëãàðèòå âàõàíäîðè äà ñå èçñåëÿò íà çàïàä. Ìîâñåñ Õîðåíàöè ãîâîðè çà äðóãà ïðåñåëåíèå, ñòàíàëî ïî âðåìåòî íà öàð Àðøàê, ñâúðçàíî ñ ãîëåìè ðàçìèðèöè â çåìÿòà íà áúëãàðèòå âúâ âåðèãàòà íà Êàâêàçêàòà ïëàíèíà, êàòî ÷àñò îò òÿõ ñå ïðåñåëèëè íà þã â ïëàíèíàòà Êîõ. Ìíîãî âåðîÿòíî å âúïðîñíîòî ñúáèòèå äà ñå îòíàñÿ çà àðìåíñêèÿ öàð Àðøàê II (35-367 ã. ñë. Õð.), êîéòî îêîëî 350 ã. âîþâà ñ Ïåðñèÿ, êàòî èçïîëçâà çà ñúþçíèöè àëàíèòå è õèîíèòèòå. Àðøàê II ïîñòðîèë íîâ ãðàä íà þã îò Êàâêàç — Àðøàêàâàí, â ïîäíîæèåòî íà Àðàðàò, ñëåä êîåòî ãî å çàñåëèë (12). Éîàí Êàòîëèêîñ ñúîáùàâà, ÷å â ñðåäàòà íà IV â. (îê. 350 ã.), íà þã ñå ïðåñåëèëè íå ñàìî áúëãàðèòå, íî è åäèí îñîáåí íàðîä — “ïëàíèíñêèòå åâðåè”, êàòî ñå óñòàíîâÿâàò â åäèí è ñúù ðàéîí. Èíòåðåñíî å, ÷å äíåñ ïîòîìöèòå íà ò.íàð. “ïëàíèíñêè åâðåè” — êàâêàçêèÿò íàðîä òàòè - ãîâîðÿò íà èçòî÷íîèðàíñêè åçèê (21). Ìîâñåñ Õîðåíàöè ñúîáùàâà çà áðàê ìåæäó âèñîêîïîñòàâåí áúëãàðñêè âîæä íà èìå Àñïàðóõ îò ðîäà Áåðñèë è àëàíñêà ïðèíöåñà ïî âðåìåòî íà àðìåíñêèÿ öàð Õîñðîâ â 330-338 ã. Àëàíèòå ñà áèëè ñúñåäè íà ñàêèòå îùå â Ïàìèð. Êèòàéöèòå ãè íàðè÷àò îùå ÿíöàí. Ïîä íàòèñêà íà õóíèòå òå ñå ïðèäâèæâàò íà çàïàä è îêîëî 70 ã. ñë. Õð. ñå ïîÿâÿâàò â Êàâêàç. Ïëèíèé Ñòàðè (23-79 ã. ñë. Õð.) ñúîáùàâà çà íàðîä ñ èìåòî óòè, ðîäñòâåí íà àëàíèòå. Äèîíèñèé Ïåðèãåò (II â. ñë. Õð.) íàðè÷à óòèòå õèîíèòè, à Ìîâñåñ Õîðåíàöè (VI â.) íàðè÷à óòèòå óòèãóðè. Òîåñò â Êàâêàç ñå ïîÿâÿâàò èçòî÷íèòå èðàíöè — àëàíè è õèîíèòè (óòèãóðè, êóòèãóðè, áàðñèëè, âàðõóíèòè è õàçàðè). Ïðåç 130 ã. àëàíèòå è õèîíèòèòå ïðåìèíàâàò Äåðáåíòñêèÿ ïðîõîä (×îð) è ñå ïîÿâÿâàò íà þã îò Êàâêàç.  227 ã. ñúåäèíåíèòå ñàáèðè (óãðîôèíè) è õèîíèòèòå îòíîâî ìèíàâàò Äåðáåíò. Ìîâñåñ Õîðåíàöè ñúîáùàâà, ÷å ìåæäó 193 è 213 ã. òúëïè îò õàçàðè (ñïîìåíàâàò ñå çà ïúðâè ïúò) è áàñèëè (áàðñèëè) ìèíàâàò ïðåç Äåðáåíòñêèÿ ïðîõîä è äîñòèãàò ðåêà Êóðà. Ïðåç 395-396 ã. èìà íîâî íàøåñòâèå íà õèîíèòè â Àë-
43
ÀÂÈÒÎÕÎË âàíèÿ (Äåðáåíò — ñúâð. Äàãåñòàí).  268 ã. Åâñåíèé Õèåðîíèì îòáåëÿçâà â êàðòàòà ñè â Þæíà Ïàíîíèÿ è ÷àñò îò Äàêèÿ íàðîäà áúëãàðè.  IV â. îêîëî Âàðà÷àí — ãðàä íà Êàñïèéñêî ìîðå Äàãåñòàí), âúçíèêâà öàðñòâîòî íà õèîíèòèòå, êîåòî ñå ñïîìåíàâà è êàòî öàðñòâî íà áúëãàðèòå. Àìèÿí Ìàðöåëèí (II â.) ñìÿòà ìàñàãåòèòå çà ïðàäåäè íà àëàíèòå, Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè âèæäà â ìàñàãåòèòå ðàçíîâèäíîñò íà êóòðèãóðèòå. Åãèøå Âàðòàïåä îïèñâà áúëãàðèòå õàéëàíäóðè è âîæäà èì Åðàí (Èðíèê), çà êîåòî âå÷å ñòàíà äóìà. Ñëåä ðàçãðîìúò íà Êèäàðèòñêàòà äúðæàâà åäíà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî £ ñå ïðåñåëâà â Êàâêàç. Õðîíèêàòà “Äåðáåíò — íàìå” ñúîáùàâà çà òÿõ êàòî “áàõëè-êàäàð” (êèäàðèòè îò Áîëî), êîèòî ïî âðåìåòî íà Õîñðîé Àíóøèðâàí (521-579 ã.) ïîñòðîèëè òàì ãðàäîâåòå — Áóëêàð, Áàëê, Õóìàð è Êóìàõ. Òåçè ãðàäîâå èìàò àíàëîçè â Ñðåäíà Àçèÿ (ñúâð. Òàäæèêèñòàí è Àôãàíèñòàí) — Áóëêàð — Áîëî, Áàëê - Áàëõ, Õóìàð - Ïóëèõóìðè è Êóìàõ — Êóëÿá. Àðõåîëîçèòå òâúðäÿò, ÷å Õóìàð (Õóìàðèíñêîòî ãðàäèùå) å äâîéíèê íà Ïëèñêà. Òîâà äîêàçâà êàêâè ïî ïðîèçõîä ñà áèëè íåãîâèòå ñòðîèòåëè — êèäàðèòèòå îò Áîëî. “Áàõëè êàäàð” è ñúþçíèòå èì “àâàð” çàïî÷íàëè äà íàïàäàò ïåðñèéñêèòå âëàäåíèÿ, çà çàùèòà îò òÿõ áèë ïîñòðîåí ãð. Àíæè (äíåøåí ãð. Àíäóõ) — íåãîâ àíàëîã å ãð. Àíäõîé â Ñåâåðîçàïàäåí Àôãàíèñòàí.  åäèí îò ïðåïèñèòå àâàðè å çàìåíåí ñ õàçàðè, à â äðóã ñ “õóèç”, ò. å. õèîíèòè. Ãðàä Õóìàð âëèçà â çåìèòå íà íàðîäà âóðãóíäè. Àãàòèé Ìèðåíåéñêè (VI â.) íàðè÷à âóðãóíäèòå áúëãàðè, ðîäñòâåíè ñ êóòðèãóðèòå è óòèãóðèòå (õèîíèòèòå).  550 ã. Éîðäàíåñ ñî÷è êàòî áúëãàðñêî Ñåâåðíîòî êðàéáðåæèå íà ×åðíî ìîðå. Îêîëî 558 ã. ñëåä ðàçãðîìà íà Åôòàëèòñêàòà äúðæàâà äîñòèãàò äî áðåãîâåòå íà Êàñïèéñêî è ×åðíî ìîðå, êúäåòî íàïàäàò ïëåìåíàòà íà âúðõóíèòèòå (àâàðèòå) è õèîíèòèòå (êóòðèãóðè è óòèãóðè). Âúðõóíèòèòå è ÷àñò îò êóòðèãóðèòå ñå ïðåñåëâàò â Ïàíîíèÿ, êúäåòî ñúçäàâàò îáùàòà äúðæàâà, íàðå÷åíà Àâàðñêè êàãàíàò (âúïðåêè ÷å òèòëàòà íà àâàðñêèÿ âëàäåòåë å áèëà “êàíà çàóöè” ïîäîáíî íà áúëãàðñêàòà “êàíà ñþáèãè”). Îñòàíàëèòå êóòðèãóðè ñå ïîìåñòâàò ìåæäó Äíåïúð è Äîí, à óòèãóðèòå - îêîëî Êóáàí â ñúñåäñòâî ñ àëàíèòå. Åäíà ìàëêà ÷àñò îò âàõîíèòèòå (ñúâðåìåííèòå èçòî÷íè àâàðöè) ñå çàñåëâàò â Êàâêàç, êúäåòî æèâåÿò è äî äíåñ.  559 ã. ïåðñèéñêàòà è âèçàíòèéñêàòà äèïëîìàöèÿ óñïÿâàò äà ãè íàñòðîÿò åäíè ñðåùó äðóãè — âàðõîíèòè è êóòðèãóðè ñðåùó óòèãóðè. Çàâðúùàùèÿò ñå îò ïîõîä ñðåùó Âèçàíòèÿ âîæä íà êóòðèãóðèòå - Çàáåðãàí, å íàïàäíàò è ðàçáèò îò Ñàíäëèõ — âîæä íà óòèãóðèòå.  552-558 ã. õàçàðèòå íàâëèçàò â Äåðáåíò è ñà ðàçñåëåíè îò Õîñðîé Àíóøèðâàí â îáëàñòòà Âàñïóðàêàí îêîëî åç. Âàí è þãîçàïàäíî îò íåãî â Ñèñåäæàí. Îòíîñíî õàçàðèòå íåïðàâèëíî ñå ñìÿòà, ÷å ñà òþðêñêî ïëåìå. Ñïîðåä Ë.Í.Ãóìèëüîâ ïúðâîíà÷àëíî ñå çàñåëâàò îêîëî Äåðáåíò è âåðîÿòíî âëèçàò â öàðñòâîòî íà õèîíèòèòå Âàðà÷àí. Èìåíàòà íà òåõíèòå âîæäîâå îò âðåìåòî ïðåäè ïðèåìàíåòî íà þäàèçìà çâó÷àò êàòî Áóëàí è Áóë÷î è èìàò èçòî÷íîèðàíñêè ïðîèçõîä. Êàòî ìàòåðèàëíà êóëòóðà ñïîðåä àðõåîëîæêàòà Ïëåòíüîâà õàçàðèòå è áúëãàðèòå ñà ìíîãî áëèçêè, äîðè èäåíòè÷íè. Àðàáñêèÿò ïúòåøåñòâåíèê Èñòàõðè ñúîáùàâà, ÷å åçèêúò íà õàçàðèòå íå áèë íèòî òþðêñêè, íèòî ïåðñèéñêè, à ñòîÿë íàé-áëèçêî äî åçèêà íà áúëãàðèòå (11). Ïðåç V-VIII â. õàçàðèòå è áúëãàðñêîòî ïëåìå áàðñèëè òðàéíî ñå çàñåëâàò â Äàãåñòàí îêîëî óñòèåòî íà ð. Òåðåê. Õèîíèòñêîòî öàðñòâî èì ñòàíàëî âàñàëíî.  650 ã. õàçà-
44
ðèòå ïðèåìàò çà âëàäåòåë ïðåäñòàâèòåë íà òþðêñêàòà äèíàñòèÿ Àøèíà è ñòàâàò ñúþçíèöè íà çàïàäíèòå òþðêóòè. Ïîðàäè òîçè ôàêò ðåäèöà ïðîôåñèîíàëíè èñòîðèöè ñìÿòàò õàçàðèòå çà òþðêè.  632 ã. óòèãóðèòå è ÷àñò îò êóòðèãóðèòå, îòäåëèëè ñå îò Àâàðñêàòà äúðæàâà, ñúçäàâàò Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ, íî ïîä âîäà÷åñòâîòî íà îíîãîíäóðèòå. Âåðîÿòíî èäåÿòà çà äúðæàâíîñò èäâà îò Ïàìèðñêêî-Òàðèìñêèÿ êëîí íà ñàêèòå òóðè.  67-80 ãîäèíà õàçàðèòå èçïîëçâàò ìåæäóîñîáèöèòå ñðåä áúëãàðèòå, íàñòúïèëè ñëåä ñìúðòòà íà Êóáðàò, è ïîñòåïåííî îâëàäÿâàò ïðîñòðàíñòâîòî ìåæäó Êàñïèéñêî è ×åðíî ìîðå, Êàâêàç è äåëòàòà íà Âîëãà. Ñïîðåä Ãóìèëüîâ ïîêà÷âàíåòî íà íèâîòî íà Êàñïèéñêî ìîðå, ïðîäúëæèëî äî Õ âåê, å åäíà îò ïðè÷èíèòå äà íàïàäíàò çåìèòå íà ñâîèòå ñúñåäè — áúëãàðèòå.  778 ã. õàçàðèòå ïðèåìàò þäàèçìà è ñëåä ïðîäúëæèòåëíèÿ àðàáñêè íàòèñê íàä Äàãåñòàí ïðåìåñòâàò öåíòúðà íà äúðæàâàòà âúâ Âîëæêàòà äåëòà. Ãóìèëüîâ îòõâúðëÿ òþðêñêàòà òåçà çà ïðîèçõîäà íà õàçàðèòå, íî íåïðàâèëíî ãè ñìÿòà çà àâòîõòîííî êàâêàçêî íàñåëåíèå, òúé êàòî ñà èìàëè âèñîêà ìàòåðèàëíà êóëòóðà è ñà áèëè óñåäíàë çåìåäåëñêè íàðîä. Àêî áåøå òàêà, çà òÿõ ùåøå äà ñå çíàå ìíîãî ïðåäè 193 ã. ñë. Õð., êîãàòî ãè ñïîìåíàâà Ìîâñåñ Õîðåíàöè â ñúþç ñ áúëãàðèòå áàðñèëè. Ñèãóðíî å, ÷å õàçàðèòå èäâàò â Êàâêàç çàåäíî ñ õèîíèòèòå. Àêî ïîãëåäíåì ñúâðåìåííàòà åòíè÷åñêà êàðòà íà Àôãàíèñòàí, ùå âèäèì, ÷å â ñåâåðîçàïàäíèòå £ ÷àñòè äî äíåñ æèâåå íàñåëåíèå îò äâå åòíè÷åñêè ãðóïè, ãîâîðåùè èçòî÷íîèðàíñêè åçèê è íàðè÷àùè ñå õàçàðàè è õàçàðåéöè. Ïðè òîâà ìåñòîîáèòàíèåòî èì å â ñúñåäñòâî ñ îáëàñòòà Ãóð, îòêúäåòî ïðîèçëèçàò õèîíèòèòå. Òîâà îáÿñíÿâà è áëèçîñòòà èì. Ïîäêðåïÿò ãî è äðóãè ôàêòè. Ñïîðåä ñúâðåìåííèÿ òóðñêè èñòîðèê ä-ð Çåêè Âåëåãè Òîãàí îùå ïî âðåìåòî íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè (356-323 ã. ïð. Õð.) áúëãàðè è õàçàðè æèâååëè çàåäíî â Õîðàñàí (Ñåâåðîèçòî÷åí Èðàí, Ñåâåðîçàïàäåí Àôãàíèñòàí è Þæíà Òþðêìåíèÿ). Âïîñëåäñòâèå ñå èçñåëâàò íà çàïàä ñúñ ñàêèòå. Åñòåñòâåíî Òîãàí ãè ñìÿòà çà òþðêè, íî òîâà å íåñåðèîçíî, òúé êàòî â IV â. ïð. Õð. íàðîä òþðêè íå ñúùåñòâóâà, õóíèòå òåïúðâà ùå èçãðàæäàò äúðæàâàòà ñè íà ñåâåð îò Êèòàé. Àâòîðúò öèòèðà “Îãóç-íàìå” (“Èñòîðèÿ íà îãóçèòå”), â êîÿòî ñå êàçâà, ÷å ïî òåçè ìåñòà äàëå÷ ïðåäè Îãóç õàí æèâååë ìåñòåí íàðîä — óëóáàëàãóð (âåðîÿòíî óòèãóðè). Ñïîðåä ïðåäàíèåòî íà èáí àë-Êàëáè (öèò. ïî Ìàðêâàðò) áúëãàðèòå áåðñóëè, õàçàðèòå è õîðåìçèéöèòå æèâååëè â ñòàðè âðåìåíà çàåäíî. ßêóä àë—Õàìàâè ñúîáùàâà, ÷å ïðàäåäèòå íà áúëãàðèòå è ìèøàðèòå, íàðîäà ÷èðìèøè, âëèçàù â ñúñòàâà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ (îò óãðîôèíñêè ïðîèçõîä), æèâååëè çàåäíî â îêîëíîñòèòå íà Áóõàðà. Ãðàäúò èì áèë ïîñòðîåí îò âëàäåòåëÿ èì Êåíçî. Ñëåäîâàòåëíî áúëãàðè è õàçàðè ñà æèâååëè çàåäíî â îáëàñòòà Ãóð, êîÿòî ñúâïàäà ñ íàé-èçòî÷íèòå ÷àñòè íà Õîðàñàí. ßñíî å, ÷å ñòàâà äóìà çà õèîíèòèòå. È áàðñèëèòå ñà áèëè íåïîñðåäñòâåíè ñúñåäè íà õàçàðèòå êàêòî â Ãóð, òàêà è â Êàâêàç. Èíòåðåñíî å êîé ñå êðèå çàä ñòðàííîòî èìå íà îñíîâàòåëÿ íà Áóõàðà — Êåíçî. Âåðîÿòíî Êóäæàëà Êàäôèç, íàðè÷àí îò êèòàéöèòå Êèîäçèêþ — îñíîâàòåëÿ íà Êóøàíñêàòàäúðæàâà (25). Ïîñëåäíîòî îïèñàíî ãîëÿìî ïðåñåëåíèå íà áúëãàðè îò Ïàìèð êúì Êàâêàç å òîâà íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè, ñòàíàëî ïî âðåìåòî íà èìï. Ìàâðèêèé (590-602 ã.). Ñúáèòèåòî ëåñíî ìîæå äà ñå ñâúðæå ñ ðàçãðîìà íà Åôòàëèòñêàòà äúðæàâà ïðåç 565 ã. è íàñòúïèëèòå ìèãðàöèè íà íàñåëåíèå ñëåä
ÀÂÈÒÎÕÎË òîâà. Îùå ïîâå÷å, ÷å â îïèñàíèåòî íà êàâêàçêèòå íàðîäè Çàõàðèé Ðèòîð â VI â. ñúîáùàâà çà àôòàðèòè (åôòàëèòè) íåïîñðåäñòâåíî ñëåä èçðåæäàíåòî íà áúëãàðèòå çàåäíî ñ àëàíè, õàçàðè è êóðò-àðãàð (êóòðèãóðè).  ñúùîòî âðåìå îêîëî 603 ã. â Ñðåäíà Àçèÿ ñàêèòå âäèãàò âúñòàíèå ñðåùó Ïåðñèÿ, ïîäêðåïåíî îò òþðêóòèòå, äîâåëî äî îòäåëÿíåòî íà Òîõàðèñòàí è Ñîãäèàíà. Ïîä ôîðìàòà íà ñàìîñòîÿòåëíè ìàëêè äúðæàâèöè Òîõàðñòàí ñå ðàçâèâà ñâîáîäíî äî àðàáñêîòî çàâëàäÿâàíå â VIII â. (20). Äðóãî ïðåñåëåíèå íà áúëãàðè, íî îò Áàëêàíèòå êúì Êàâêàç, ñòàâà â 540 ã. Ñïîðåä Ñêèëèöà Êåäðèí èëèðñêèÿò âîåíà÷àëíèê Ãåïèäà Ìóíäî ïëåíèë ìíîãî áúëãàðè è ãè èçïðàòèë íà èìïåðàòîð Þñòèíèàí 1 â Êîíñòàíòèíîïîë. Èìïåðàòîðúò ãè ïðåñåëèë â Àðìåíèÿ è Ëàçèêà, þãîèçòî÷íî îò ãð. Òðàáçîíò. Ñïîðåä Òåîôàí Ìóíäî áèë ãåïèä èëè õóí (ò. å. õèîíèò) è âëàäååë Ñèðìèóì. Íî îòèøúë â Êîíñòàíòèíîïîë, ïîä÷èíèë ñå íà èìïåðàòîðà, çà êîåòî Þñòèíèàí ãî íàïðàâèë ñòðàòåã. Ïðè çàâðúùàíåòî ìó ñðåùó íåãî èçëåçëè ìíîãî áúëãàðè, êîèòî òîé óñïÿë äà ïîáåäè. ßâíî òóê ñòàâà âúïðîñ çà áúëãàðèòå êóòðèãóðè, ðàçáóíòóâàëè ñå ñðåùó ïðåäàë ãè ìåñòåí âîæä. Êàòåðèíà Âåíåäèêîâà èçêàçâà èíòåðåñíà õèïîòåçà, óïîâàâàéêè ñå íà “Èñòîðèÿòà íà Êàðàìàí” îò ßðèäæàíè. Ñïîðåä òîçè ëåòîïèñ ïðàäåäèòå íà êàðàìàíèòå (íàðîä, îêàçàë íàé-ãîëÿìà ñúïðîòèâà íà îñìàíñêèòå òóðöè â Àíàäîëà) ñà ñå ïðåñåëèëè òàì îò Êàâêàç è Àðìåíèÿ îò çåìèòå íà êàâêàçêèòå áúëãàðè (25).
ÔÎÐÌÈÐÀÍÅ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÅÒÍÎÑ Îò âñè÷êî êàçàíî äîòyê ìîãàò äà ñå íàïðàâÿò ñëåäíèòå èçâîäè: 1. Ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêèÿ åòíîñ å ñëîæåí è ïðîäúëæèòåëåí ïðîöåñ, êîéòî çàïî÷âà îò VII â. ïð. Õð. ñ îáîñîáÿâàíåòî íà ñàêèòå â Ñðåäíà Àçèÿ, ïðîäúëæàâà è ñëåä 632 ã. êðàé Êàâêàç ñúñ ñúçäàâàíåòî íà Êóáðàòîâà Áúëãàðèÿ, çà äà çàâúðøè â ïúðâèòå âåêîâå îò ñúùåñòâóâàíåòî íà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ (èäâàíåòî íà êàí Êðóì îò ïàíîíñêèòå õèîíèòè-êóòðèãóðè). 2. Äðåâíàòà áúëãàðñêà íàðîäíîñò ñå ñúçäàâà îò ñìåñâàíåòî íà äâå ñúñåäíè èçòî÷íîèðàíñêè ïëåìåííè ãðóïè — òàçè íà òîõàðèòå, îò êîÿòî èäâà èìåòî áúëãàðè, è òàçè íà ñàêèòå-õèîíèòè, êîÿòî å ïî-ìíîãîáðîéíà. È äâåòå ïëåìåííè ãðóïè ïðîèçõîæäàò îò äðåâíèòå ñàêè — òóðè. Òîõàðèòå îáèòàâàò Ïàìèð, Ñîãäèàíà, Ñåâåðíà Áàêòðèÿ è Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà. Ñìÿòà ñå, ÷å êóøàíèòå ñà ÷àñò îò òîõàðñêàòà îáùíîñò èëè ïúê ñà åäíîçíà÷íè ïîíÿòèÿ. Ñòåïåíòà íà äèôåðåíöèàöèÿ ìåæäó îòäåëíèòå êóøàíñêè (èëè òîõàðñêè) ïëåìåíà íå å èçâåñòíà, íî áúëãàðèòå âàõàíäóðè, îíîãîíäóðè, õàéëàíäóðè, êó÷è-áóëãàð, êóïèáóëãàð è ÷äàð-áóëãàð ñà áèëè ÷àñò îò òÿõ.  Ïàìèð è Òàðèì òå ôîðìèðàò íÿêîëêî ãðàäîâå äúðæàâè, çà êîèòî çíàåì îò êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè. Òîâà ñà: — Áîëóé, êðàé åç. Áàðàêóë; — Áóãóð â Òàðèì (íàìèðàù ñå íà 680 ëè /ïðèáë. 208 êì./ çàïàäíî îò Êàðàøàð); — ãðàäîâåòå îàçèñè Êó÷à è ×äàð — ñúùî â Òàðèì. Òâúðäå âåðîÿòíî å òîïîíèìúò Êó÷à äà å ñâúðçàí ñ Êóøàíè. Ñðåùà ñå è â äðóãè ìåñòà — â Èçòî÷åí Èðàí — Êó÷àí; â Òàäæèêèñòàí — Êóøêà, è äð.; - äúðæàâàòà íà êèäàðèòèòå Áîëî â îàçèñà Êàðø, âúçíèêíàë ñëåä èçñåëâàíåòî èì îò Ïàìèð; — êíÿæåñòâàòà Ãîëÿì è Ìàëúê Áîëóé â Êàøìèð — ñúâð.
ãð. Áàëòèñòàí è Ãèëãèò; — Áîëãàð è Ïàëãàð, îïèñàíè îò Ï. Äîáðåâ, ïî ïîðå÷èåòî íà ð. Çàðåâøàí (18); — Êóøàíñêàòà äúðæàâà ñ öåíòúð Áàëõ å è äúðæàâà íà áúëãàðèòå, êîèòî ñà ÷àñò îò êóøàíèòå êàòî ïî-ãîëÿìà ïëåìåííà îáùíîñò. Õèîíèòèòå, îáèòàâàùè ïðîñòðàíñòâîòî ìåæäó Êàñïèéñêî è Àðàëñêî ìîðå è Èðàíñêîòî ïëàòî, ñà íàðè÷àíè îò ïåðñèòå ñ èìåíàòà òóðè è ãóðè, ñàìèòå òå ñà ñå íàðè÷àëè îíà èëè õèîíà. Ñìÿòà ñå, ÷å òå ñà îñíîâàòåëèòå íà äðåâíîòî Áàêòðèéñêî öàðñòâî âúâ âðåìåíàòà íà Çàðàòóñòðà. ×àñò îò îíîãóðè, êóòðèãóðè, óòèãóðè, ñàðàãóðè, óëòèãóðè è áàðñèëè ñå ïðåñåëâàò â Êàâêàç îò I äî V â. ñë. Õð. Îáðàçóâàò ðàçëè÷íè ïëåìåííè ñúþçè — êóòðèãóðè ñ âàðõîíèòè; áàðñèëè ñ õàçàðè.  Êàâêàç òå çàâàðâàò è ïî-ðàíî ïðåñåëèëè ñå áúëãàðè — òîõàðè (âàõàíäóðè, îíîãîíäóðè, õàéëàíäóðè). Âïîñëåäñòâèå èäâà íîâà èçñåëíè÷åñêà âúëíà îò Ïàìèð — êèäàðèòè è ïîñëåäíîòî ïðåñåëåíèå, îïèñàíî îò Ìèõàèë Ñèðèéñêè. Ñòàðèòå àâòîðè ñà ïîñî÷âàëè íååäíîêðàòíî, ÷å óòèãóðèòå è êóòðèãóðèòå ñòîÿò íàé-áëèçêî äî áúëãàðèòå, ïî-ðàíî äîøëè â Êàâêàç. Âúïðåêè òîâà âèæäàìå è ñúçäàâàíå íà äúðæàâíè ôîðìèðîâàíèÿ ñ äðóãè õèîíèòñêè ïëåìåíà êàòî âàðõîíèòèòå è õàçàðèòå. ×åñòî ñå ñòèãà è äî ìåæäóîñîáèöè êàòî ñáëúñúöèòå ìåæäó êóòðèãóðè è óòèãóðè. È åäâà ñúñ ñúçäàâàíåòî íà Êóáðàòîâà Âåëèêà Áúëãàðèÿ ìîæåì äà ãîâîðèì çà çàïî÷âàùî ñúçäàâàíå íà áúëãàðñêà íàðîäíîñò. “Èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå êàíîâå” ñúîáùàâà çà 515-ãîäèøíî ïðèñúñòâèå íà áúëãàðèòå îòâúä Äóíàâà ïðåäè Àñïàðóõ, ò. å. îê. 166 ãîä. Òîâà ñúâïàäà ñ âðåìåòî íà ìàñîâîòî çàñåëâàíå íà àëàíèòå è õèîíèòèòå â Êàâêàç è èìåííî çà òåçè 515 ãîäèíè ñå èçâúðøâà ïëåìåííàòà äèôåðåíöèàöèÿ è íà÷àëîòî íà îáðàçóâàíåòî íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò îò äâåòå ðàçêëîíåíèÿ íà äðåâíèòå òóðè — õèîíèòè (ãóðè) è òîõàðè. Òîçè ïðîöåñ çàâúðøâà åäâà ñ óïðàâëåíèåòî íà êàíà ñþáèãè Êðóì, êîèòî ñëàãà êðàé íà ìåæäóîñîáèöèòå ñðåä áúëãàðèòå, èçâåñòíè íè êàòî âúòðåøíîïîëèòè÷åñêàòà êðèçà, çàïî÷íàëà ñëåä ñìúðòòà íà Êîðìèñîø. Íåñëó÷àéíî â “Ñèìåîíîâèÿ ñáîðíèê” (èçâåñòåí ïî “Ñâåòîñëàâîâèÿ ïðåïèñ” îò 1073 ã.), êîéòî ïðåäñòàâëÿâà ïî-ïúëåí ïðåïèñ íà “Àíîíèìíèÿ ëàòèíñêè õðîíîãðàô” îò 354 ã.; â ñïèñúêà íà íàðîäèòå ñà ïîñî÷åíè “ïåîíèñ, ïàðòè, êóñåñèó”, ò. å. õèîíèòè, ïàðòè è êóøàíè, è òî íà ìÿñòîòî, êúäåòî â õðîíîãðàôà ôèãóðèðà “Çèåçè, îò êîèòî ñà áúëãàðèòå” (21). ßâíî âúâ âðåìåíàòà íà öàð Ñèìåîí áúëãàðèòå äîáðå ñà çíàåëè ïðîèçõîäà ñè è çàòîâà ñà ïîñî÷èëè îò êîè èçòî÷íîèðàíñêè íàðîäè ïðîèçõîæäàò.
ÇÀÙÎ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÍÅ ÌÎÃÀÒ ÄÀ ÁÚÄÀÒ ÕÓÍÈ ÈËÈ ÒÞÐÊÈ ÏÎ ÏÐÎÈÇÕÎÄ Ôîðìèðàíåòî íà äðåâíèòå òþðêóòè çàïî÷âà ìíîãî êúñíî — îò 434 ã., êîãàòî Àøèíà è 500 õóíñêè ðîäà ñå çàñåëâàò â Àëòàé äî 555 ã., êîãàòî òþðêèòå ñúçäàâàò ñâîÿ äúðæàâà âúðõó îñòàòúöèòå íà æóæàíñêàòà îðäà. Êóòðèãóðèòå, óòèãóðèòå, âàõàíäóðèòå è ïðî÷èå áúëãàðñêè ïëåìåíà ñà èçâåñòíè äàëå÷ ïðåäè òåçè ñúáèòèÿ. Åäèíñòâåíàòà äîïèðíà òî÷êà ñ òþðêèòå å, ÷å îò 575 äî 632 ã. óòèãóðèòå ñà èì âàñàëè, ò. å. ïëàùàò äàíúê íà çàïàäíîòþðêñêèÿ õàí.
45
ÀÂÈÒÎÕÎË Õóíñêèÿò ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå ñúùî å îòõâúðëåí îò èñòîðèÿòà.* Òóê îáúðêâàíåòî íà íàøèòå ïðîôåñèîíàëíè èñòîðèöè èäâà îò ôàêòà, ÷å ïîãîëîâíî áúðêàò ïîíÿòèÿòà õóíè è õèîíèòè, áåç äà ñå ñúîáðàçÿâàò ñ òîâà, ÷å êèòàéöèòå íàðè÷àò õóíèòå õóíèó, à íàçâàíèåòî íà èçòî÷íèòå èðàíöè å îíà èëè õèàîíà, êîåòî ñå ïðåäàâà îò õðîíèñòèòå òó êàòî õîíè, òó êàòî õóííè. Òåçè íàðîäè (õèîíèòèòå) ñà ïîçíàòè íà àðìåíñêèòå, ðèìñêèòå è ïåðñèéñêèòå àâòîðè ñòîòèöè ãîäèíè ïðåäè ïîÿâàòà íà çàïàäíèòå õóíè â Åâðîïà. Ñàìèòå õóíè íèêîãà íå íàâëèçàò â Êàâêàç.** Ñëåä ñáëúñúêà ñè ñ àëàíèòå ïðåìèíàâàò â Åâðîïà ïî äîñòà èíòåðåñåí íà÷èí — ïðåç Êåð÷àíñêèÿ ïðîëèâ è Êðèì îêîëî 378 ã. Ñúáèòèåòî å îòðàçåíî îò Éîðäàíåñ è îò óíãàðñêàòà ëåãåíäà çà Ìàäÿð è Õóíîð. Çàïàäíèòå õóíè ñå ôîðìèðàò êàòî åòíîñ â Ïðèóðàëèåòî, êúäåòî ñå çàñåëâàò è ñìåñâàò ñ óãðèòå ñëåä ïðîãîíâàíåòî èì îò Àçèÿ îò Òàíøèõàé - 155 ã. Àêî íÿêîé íàðîä ìîæå äà ñå ñìÿòà äî èçâåñòíà ñòåïåí çà òåõåí ïîòîìúê — òîâà ñà óíãàðöèòå è ÷óâàøèòå. ×óâàøêèÿò åçèê å îñîáåí âèä òþðêñêè åçèê, êîéòî ñïîðåä Ãóìèëüîâ èìà äðåâíîìîíãîëñêè îñîáåíîñòè. Ùî ñå îòíàñÿ äî áúëãàðèòå, òî õóíñêèÿò ïðèìåñ å íèùîæåí è ñòàâà íà äâà ïúòè.  463 ã. ñàðàãóðèòå ðàçáèâàò õóíñêîòî ïëåìå àêàöèðè è ïîåìàò îñòàòúöèòå îò íåãî, à â 470 ã. îñòàòúêúò îò õóíèòå íà Äåíãèçèê ñà çàñåëåíè îò èìïåðàòîð Çåíîí â Ìàëêà Ñêèòèÿ (Äîáðóäæà) êàòî ôåäåðàòè (15). Ñúâúðøåíî ðàçëè÷íè ñà è òèïîâåòå äúðæàâè, êîèòî ñúçäàâàò õóíèòå è òþðêèòå, îò åäíà ñòðàíà, è áúëãàðèòå, îò äðóãà. Õóíñêàòà äúðæàâà å îò íîìàäñêè òèï, òÿ ñå èçãðàæäà âúðõó ïðèíóäèòåëíîòî ñúáèðàíå íà äàíúöè îò ïîêîðåíèòå ïëåìåíà, êîèòî çàïàçâàò ñàìîóïðàâëåíèåòî ñè. Åòî çàùî òÿ å íåòðàéíà è ñå ðàçïàäà ïðè íàé-ìàëêîòî îòñëàáâàíå íà óïðàâëÿâàùàòà íàðîäíîñò.  íîìàäñêàòà äúðæàâà íÿìà ñòîëèöà, ñòàíúò íà õàíà å â ïîñòîÿííî äâèæåíèå. Íÿìà ãðàäîâå. Àäìèíèñòðàòèâíîòî óñòðîéñòâî å îïðîñòåíî è êîïèðà áîéíèÿ ðåä íà âîéñêàòà — ëÿâî è äÿñíî êðèëî. Äîðè òèòëàòà õàí, ñ êîÿòî íåïðàâèëíî ñå íàðè÷àò íàøèòå âëàäåòåëè, çà ïðúâ ïúò å èçâåñòíà ïðè ïðîòîìîíãîëöèòå ñÿíáè è òîáà, è òî â cpåäàòà íà lV â. Ïðåäâîäèòåëÿò íà äóíõó — Òàíøèõàé, äîðè íå íîñè òèòëàòà õàí, òîé å ïðîñòî âîæä íà îðäàòà. Ïðè õóíèòå çà ðàçëèêà îò äóíõó ñå íàëàãà ìîäåëúò íà ðîäîâàòà àðèñòîêðàöèÿ, ñúñòîÿùà ñå îò ëóëè è äæó÷è êíÿçå. Íàñëåäÿâàíåòî íà âëàñòãà ïðè õóíñêèòå øàíþé è òþðêñêèòå õàíîâå å ñòàâàëî ïî õîðèçîíòàëà — ò. å. îò áðàò íà áðàòà èëè îò ÷è÷î íà ïëåìåííèêà è íèêîãà äèðåêòíî îò áàùà íà ñèí. Ðàçâèòèåòî íà õóíñêàòà, ñÿíáèéñêàòà, òîáàñêàòà, æóæàíñêàòà, òþðêóòñêàòà íîìàäñêà äúðæàâà, êàêòî è ìîíãîëñêàòà íà ×èíãèç õàí, ïîêàçâà äîñòà ñõîäíè ÷åðòè: 1. Áúðçî îáõâàùàíå íà ãîëåìè ñòåïíè ðÿäêî íàñåëåíè ïðîñòðàíñòâà. 2. Ñëàáà âëàñò íàä ïîä÷èíåíèòå ïëåìåíà - èçòî÷íèê íà äàíúöè. 3. Áúðçî âúçíèêâàíå íà ìåæäóîñîáèöè è ðàçïàäàíå íà äúðæàâàòà. 4. Êèòàèçèðàíå íà óïðàâëÿâàùàòà ïðîñëîéêà, êîåòî âïîñëåäñòâèå âîäè äî ïîãëúùàíåòî íà ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò íîìàäñêàòà äúðæàâà îò Êèòàé. 5. Èçâúðøâàíå íà ïðåâðàò â ñàìàòà íîìàäñêà äúðæà-
âà, ïðè êîåòî åäíà îò ïîä÷èíåíèòå íàðîäíîñòè ñòàâà óïðàâëÿâàùà. Íàïðèìåð ïðîòîìîíãîëöèòå èçìåñòâàò õóíèòå, òþðêóòèòå, æóæàíèòå è ò.í.  ïðîòèâîâåñ íà òîâà äúðæàâàòà ïðè áúëãàðèòå èìà âñè÷êè îñîáåíîñòè íà èçòî÷íîèðàíñêàòà äúðæàâíà òðàäèöèÿ. 1. Âúçíèêâà âèíàãè â ïëàíèíñêè ðàéîíè — Ïàìèð, Êàâêàç, Áàëêàíèòå. 2. Âèíàãè èìà ðàçâèòè ãðàäîâå è ñòîëèöà. 3. Ñëîæíî àäìèíèñòðàòèâíî óñòðîéñòâî, ñïðàâåäëèâà äàíú÷íà ñèñòåìà, çàêîíîâî óðåäåíî îáùåñòâî. Èáí Ôàäëàí äîáðå îïèñâà ñïðàâåäëèâàòà äàíú÷íà ñèñòåìà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. À çàêîíèòå íà êàíà-ñþáèãè Êðóì ïîäîáíî íà åôòàëèòñêèòå ñà íå ïî-ëîøè îò ðèìñêèòå. 4. Âèñîêà ñòîïàíñêà êóëòóðà, ðàçâèòî çåìåäåëèå, çàíàÿòè, ñòðîèòåëñòâî íåùî, êîåòî ïðè íîìàäèòå ñúâúðøåíî ëèïñâà. 5. Òåæêî âúîðúæåíèå íà âîéñêàòà, ñèëíà êîííèöà è âîèíè, îáëå÷åíè â æåëÿçî, äîíåñëè â Åâðîïà ñòðåìåíàòà, âèñîêèòå ñåäëà è ñàáÿòà. Íàïðèìåð â èçâåñòíèÿ ïå÷àò íà êàí Òåðâåë áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë å èçîáðàçåí ñ ùèò, âúðõó êîéòî èìà êîííèê. Ïîäîáíè ùèòîâå ñà îòêðèòè â Ñîãäèàíà ïðè ðàçêîïêèòå â ïëàíèíàòà Ìóã è ñà èçðàáîòåíè â VII â. (17). Ñöåíàòà ñ êîííèêà ÿâíî å òèïè÷íà çà èðàíñêèòå íàðîäè.  ñêàëíèÿ ðåëåô îò Òàê-è-áîñòàí (Ñàñèíèäñêè Èðàí) èìà ñöåíà, ïîäîáíà íà Ìàäàðñêèÿ êîííèê. À çëàòíèòå ñúäîâå îò ñàñàíèäñêîòî âðåìå íàïîäîáÿâàò ìíîãî ñúêðîâèùåòî îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø (23). Ðàçêîïêèòå â Ïÿíæèêåíò ïîêàçâàò, ÷å ìåæäó V è VIII â. â Ñîãäèàíà å ïðîöúôòÿâàëà áîãàòà êóëòóðà. Îñòàíàëè ñà ìíîãî ñòåíîïèñè è ïåðãàìåíòè íà ñîãäèéñêàòà ïèñìåíîñò. Òàì ñà ñå ïðîâåæäàëè åæåãîäíè íàäáÿãâàíèÿ ñ êîíå, ïîäîáíî íà áúëãàðñêèÿ îáè÷àé çà êîííèòå íàäáÿãâàíèÿ íà Òîäîðîâäåí — “êîíñêèòå êóøèè”, âåðîÿòíî ñòàð êóøàíñêè îáè÷àé (17). Ïðîáëåìúò çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå ñå îñâåòÿâà è îò äðóãà îñîáåíîñò — ïî÷èòòà êúì åëåíà. Èçâåñòíî å, ÷å èçîáðàæåíèÿòà íà åëåíè ñà õàðàêòåðíè çà “ïëî÷åñòèòå ìîãèëè” íà ñàêèòå â Ñðåäíà Àçèÿ. Ìíîãî èçîáðàæåíèÿ íà åëåíè ñà îòêðèòè è â Ïëèñêà, Îõðèä, Ìîðîâèçä (Ìàêåäîíèÿ). Åëåíúò ôèãóðèðà è â áúëãàðñêîòî ñúêðîâèùå îò Åðçåêå (VII â.) — Àëáàíèÿ.Òåçè èçîáðàæåíèÿ ñà ðàçïðîñòðàíåíè è â òåðèòîðèÿòà íà àâàðñêàòà (âàðõîíèòñêî-êóòðèãóðñêà) äúðæàâà.  èðàíñêàòà ìèòîëîãèÿ äóøàòà íà ÷îâåê ñëåä ñìúðòòà ñå ïðåâðúùà â åëåí. Äâóãëàâà ïòèöà ÿ îòíàñÿ íà íåáåòî. Òîçè ñþæåò ñå ñðåùà âúðõó çëàòíèòå ñúäîâå îò Àõåìåíèäñêè Èðàí, êàêòî è âúðõó áúëãàðñêîòî ñúêðîâèøå îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø. Åëåíúò êàòî ñâåùåíî æèâîòíî å âúçïÿò è â íàðîäíèòå ïåñíè — èçðàçà “ñóð åëåí” (íà ïåðñèéñêè “ñóð”îçíà÷àâà ñâåùåí) (24). Äâóãëàâàòà ïòèöà ñå ñðåùà è âúâ Âòîðîòî áúëãàðñêî öàðñòâî êàòî èçîáðàæåíèå, íàïîäîáÿâàùî äâóãëàâ îðåë — ïðè Òåðòåðîâöè è ïðè Ìèõàèë Øèøìàí. Òðàäèöèîííàòà îôèöèàëíà èñòîðèÿ ãè ñâúðçâà ñ âèçàíòèéñêèÿ äâóãëàâ îðåë. Íî êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å âúâ Âèçàíòèÿ òîçè ñèìâîë ñå ïîÿâàâà åäâà ñ ïîñëåäíàòà äèíàñòèÿ íà Ïàëåîëîçèòå, ìîæå äà ñå ìèñëè, ÷å â Áúëãàðèÿ òåçè èçîáðàæåíèÿ èìàò äðóã, èðàíñêè ïðîèçõîä. Ñïîðåä Ï. Äîáðåâ ðîäîíà÷àëíèêúò íà áúëãàðèòå Àâèòîõîë, å “ñèí íà êîøóòà”. Ïîäîáåí ñþæåò èçïîëçâà è
* Òîçè âúïðîñ å äîñòà ñïîðåí è äî ìîìåíòà íÿìà åäèííî ñòàíîâèùå. Áåë. ðåä. ** Íàïðîòèâ, îòáåëÿçàíî å òÿõíîòî ïðèñúñòâèå îò àðìåíñêèÿ èñòîðèê Ìîâñåñ Êàëàíêàòóàöè â “Èñòîðèÿ íà ñòðàíàòà Àóàíê (VII â.) Áåë. ðåä.
46
ÀÂÈÒÎÕÎË Ôèðäóîñè â “Øàõíàìå”, êàòî ïðåðàçêàçâà ïðåäàíèåòî íà äðåâíèòå òóðè. Äîðè àêî ñå çàãëåäàìå â äóìàòà “êîøóòà”, êàêòî ìåæäóâïðî÷åì ñå îçíà÷àâà ñàìêàòà íà åëåíà åäèíñòâåíî â áúëãàðñêèÿ åçèê, ìîæåì äà îòêðèåì, ÷å ñå ïðèáëèæàâà ìíîãî äî ïîíÿòèåòî “êóøàíè”. Âåðîÿòíî êîøóòàòà å ëåãåíäàðåí ïðàðîäèòåë íà êóøàíèòå, ÷àñò îò êîèòî ñà è äðåâíèòå áúëãàðè.  çàêëþ÷åíèå ìîæåì äà êàæåì, ÷å êëþ÷úò êúì ðàçãàäàâàíåòî íà äðåâíèÿ áúëãàðñêè ïðîèçõîä å ñêðèò ñðåä ïîæúëòåëèòå ñòðàíèöè íà êóøàíñêàòà èñòîðèÿ è òàçè íà òóðèòå õèîíèòè. Ìíîãî íåùà ùå ñòàíàò èçâåñòíè åäâà òîãàâà, êîãàòî ñå ïðîó÷è êóëòóðíîòî è åçèêîâîòî íàñëåäñòâî íà Ñîãäèàíà, Òîõàðèñòàí è Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà. Êëþ÷ â ðàçãàäàâàíåòî íà ñòàðèÿ áúëãàðñêè åçèê å òîõàðñêèÿò (êóøàíñêè) åçèê, à íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð - äðåâíèòå êóøàíñêè è ñîãäèéñêè êàëåíäàðè. Íàòàì òðÿáâà äà ñå íàñî÷àò óñèëèÿòà íà âñè÷êè îíåçè, êîèòî íåïðåäíàìåðåíî ñå îïèòâàò äà èçó÷àò äðåâíèÿ ïðîèçõîä íà íàøèòå ïðåäöè. ÁÅËÅÆÊÈ 1. Êúì èçòî÷íîèðàíñêèòå ïëåìåíà ñïàäàò õîðåçìèéöèòå, ñîãäèéöèòå, áàêòðèéöèòå è äð. 2. Êúì çàïàäíîèðàíñêèòå ïëåìåíà ñïàäàò ïåðñèòå, ìèäèéöèòå è ïàðòèÿíèòå. 3. Çà âðåìåòî íà íàïèñâàíå íà êíèãàòà ñå ñúäè ãëàâíî ïî ñúáèòèÿòà, îïèñàíè â íåÿ ïðåäè ïîÿâàòà íà ìèäèéöèòå è ïåðñèòå. 4. Ñïîðåä ëåãåíäàòà Òðàåòîí èìàë òðèìà ñèíîâå — Òóðà, îò êîãîòî ñà ñàêèòå; Ñàéðèì, îò êîãîòî ïðîèçõîæäàò êèìåðèéöèòå, è Àéðà, îò êîãîòî âîäÿò íà÷àëîòî ñè çàïàäíîèðàíöèòå (ïåðñè, ìèäèéöè è ïàðòèÿíè). 5.  ñàìèÿ íàäïèñ ñà íàðå÷åíè “ñàêè-òèãðàõóàäà”. Íà èðàíñêè äóìàòà “òèãðà” îçíà÷àâà îñòðîâúðõ, à “õóàäà” — øàïêà. 6. Ìåòåæíèòå öàðå ñà èçîáðàçåíè âúðõó ñïîìåíàòàòà êîëîíà
ãîëîãëàâè è âúðçàíè ñ âúæå çà ðàçëèêà îò Ñêóíõ, êîéòî å ïîêàçàí îòäåëíî è ñ øàïêà. 7. Èçâåñòíî å, ÷å ïðè åôòàëèòèòå æåíèòå ñà áèëè íà îñîáåíà ïî÷èò, êàòî å ñúùåñòâóâàëà ðÿäêà ôîðìà íà ãðóïîâ áðàê, íàðå÷åí ïîëèàíäðèÿ (ò. å. ìíîãîìúæåñòâî). 8. Èçâåñòíî å, ÷å êóìàíèòå ñà áèëè ñèíåîêè è ðóñîêîñè. 9. Âæ. ïîíÿòèÿòà êó-òóð-ãóðè, ó-òóð-ãóðè. Òå ñúäúðæàò ÷àñòèöàòà “Òóð”. Âåðîÿòíî å ñâúðçàíà ñ ïðîèçõîäà èì îò äðåâíèòå ñàêèòóðè. 10. Âæ. Îíî-ãóðè, îíî-ãîíäóðè — âåðîÿòíî ïðîèçëèçàò îò îáùà ïèñìåíà èíôîðìàöèÿ. Ðàçäåëèëè ñå ñ ðàçäåëÿíåòî íà ñàêèòå òóðè. 11. “Òàðèê-Íàìå è Õàðàò” — (“Èñòîðèÿ íà ãðàä Õåðàò”)
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß 12. Èñòîðèÿ äðåâíåãî ìèðà (I, III òîì ), Ì., 1982. 13. Äèàäàìàåâ. Ïîëèòè÷åñêàÿ èñòîðèè Àõåìåíèäñêîé äåðæàâè, Ì., 1985. 14. Äîáðåâ Ï. Áúëãàðè, òþðêè, ñëàâÿíè, Ñ., 1996 15. Ãóìèëüîâ Ë.Í. Ðèòìû Åâðàçèè, Ì., 1993. 16. Ãóìèëüîâ Ë.Í. Õóííó, Ì., 1993. 17. Âñåìèðíàÿ èñòîðèÿ (ò. VII), Ìèíñê, 2000. 18. Äîáðåâ Ï. Áúëãàðñêèòå îãíèùà íà öèâèëèçàöèÿ íà êàðòàòà íà Åâðàçèÿ, Ñ., 1998. 19. Äîáðåâ Ï. Ïðàáúëãàðè — ïðîèçõîä, åçèê, êóëòóðà. Íîâ ïðî÷èò, Ñ., 1991. 20. Ãóìèëüîâ Ë.Í. Äðåâíèå òþðêè, Ì., 1993. 21. Áúëãàðè è åâðåè (÷.1), Ñ., 2000. 22. Ãóìèëüîâ Ë.Í. Äðåâíÿÿ Ðóñ è âåëèêàÿ ñòåï, Ì., 1993. 23. Ôåõåð Ã. Ðîëÿòà è êóëòóðàòà íà ïðàáúëãàðèòå, Ñ., 1997. 24. Ñèäîðîâ Ì. Áëüãàðèÿíñòâîòî. Ñ., 1997. 25. Âåíåäèêîâà Ê. Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ Ñ., 1998.
47
ÀÂÈÒÎÕÎË
48
ÀÂÈÒÎÕÎË
49
ÀÂÈÒÎÕÎË
50
ÀÂÈÒÎÕÎË
51
ÀÂÈÒÎÕÎË
52
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÍÀÐÎÄÚÒ ÃÎÑÏÎÄÅÍ Èìà ëè áëèçêîèçòî÷åí ïðîèçõîä ðåëèãèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè ËÚ×ÅÇÀÐ ÒÎØÅ  ñâîÿòà êíèãà “Íàñëåäñòâîòî íà Ìîéñåé”, êîÿòî å îò ñêîðî è íà íàøèÿ ïàçàð â áúëãàðñêè ïðåâîä, Ãðåúì Ôèëèïñ òúðñè ðåøåíèÿ íà çàãàäêèòå îêîëî âîäà÷à íà äðåâíèòå åâðåè. Åäèí îò àñïåêòèòå íà òîâà èçñëåäâàíå å ñâúðçàí ñúñ ñâåòèëèùåòî íà åäîìöèòå, íàìèðàùî ñå íà äíåøíîòî ïëàòî Àòóô, áëèçî äî àíòè÷íèÿ ãðàä Ïåòðà â Éîðäàíèÿ. Ìÿñòîòî, èçñëåäâàíî îò Ãðåúì Ôèëèïñ íå å íåèçâåñòíî çà èñòîðèöèòå. Íÿêîãà òî å áèëî îáèòàâàíî îò ïëåìå, íàðå÷åíî õîðåéöè, îò êúäåòî âåðîÿòíî å ïðîèçëÿçëî èìåòî íà ïëàíèíàòà, ñïîìåíàòà â Áèáëèÿòà – Õîðèâ èëè Îð. Õîðåéöèòå áèëè èçìåñòåíè îò âîéíñòâåíèòå åäîìöè – ïîòîìöèòå íà ïðîäàëèÿ ïúðâîðîäñòâîòî ñè çà ïàíèöà ëåùà Èñàâ – áðàòúò íà ßêîâ.  ñúùèÿ ðàéîí ñå íàìèðà ìÿñòîòî, ñìÿòàíî çà ãðîá íà Ààðîí, à âåðîÿòíî òàì å è ãðîáúò íà ñàìèÿ Ìîéñåé ñðåùó ìÿñòîòî, íàðå÷åíî Áåò Ôåãîð – äîìúò íà çìèÿòà. Íà ïëàíèíàòà Õîðèâ òîé å ïîëó÷èë è ñêðèæàëèòå. Ãðåúì Ôèëèïñ çàêëþ÷àâà, ÷å èìåííî íà ïëàòîòî Àòóô ñå å íàìèðàë äðåâíèÿò Âåòèë – Áîæèÿò äîì (Áåò Èë) è èäåíòèôèöèðà ïëàíèíàòà ñ áèáëåéñêàòà ïëàíèíà Ñåèð, äíåñ Øàðà. Äóìàòà Øàðà èëè Ñàðà èìà äðåâíî-øóìåðñêè ïðîèçõîä è îçíà÷àâà ñâÿò, ñâåùåí. Âåðîÿòíî å – êàêòî ñìÿòà Äèìèòúð Äèìèòðîâ, òîâà äà å çíà÷åíèåòî íà äóìàòà öàð. Ñâåòèëèùåòî íà Åäîìñêîòî öàðñòâî å áèëî ìíîãî ïðî÷óòî â äðåâíîñòòà. Ïîñòðîåíèÿò ïî-êúñíî õðàì â Éåðóñàëèì å çàïî÷íàë äà ãî êîíêóðèðà, êîåòî å ñòàíàëî ïðè÷èíà çà ïîðåäèöà âîéíè ìåæäó Èçðàåë (Þäåÿ) è Åäîì. Ïîñåùàâàíî å è îò ïðîðîê Èëèÿ (Öàðñòâà III, 19:8-11). Áèáëèÿòà ïîñî÷âà, ÷å åäîìöèòå ñà èìàëè öàðå ïðåäè Èçðàåë. Íÿêîè îò èìåíàòà èì ñà: Êåíàç, Áåëà, Áèëãàí (Áèòèå 36:15-27-33). Òå ñà íàðè÷àëè ñåáå ñè “Áîæèè âîéíè”, èçïîâÿäâàëè ñà ìîíîòåèçúì áåç èçîáðàçÿâàíå íà Áîãà. Èìåííî ïðè ïîñåùåíèåòî ñè âúâ Âåòèë ßêîâ å ïîñòàâèë êàìúê è ãî å ïîëÿë ñ åëåé êàòî çíàê íà åäèíñòâåíèÿ Áîã, à íå íåãîâî èçîáðàæåíèå. Äèîäîð Ñèöèëèéñêè ñâèäåòåëñòâà, ÷å åäîìöèòå íàðè÷àëè ñâîÿ Áîã Äõó åø Øàðà èëè Äóøàðà, ò.å. Áîã îò Ñåèð, Áîã îò Ñâåòàòà Ïëàíèíà. Àêî ñå âúðíåì êúì êíèãàòà íà Ãðåúì Ôèëèïñ, òîé îïèñâà òîâà ñâåòèëèùå êàòî åäèí îëòàð çàïàçåí äî äíåñ, íà êîéòî å èìàëî êàìåíåí ñòúëá ñ âèñî÷èíà îêîëî 1 ìåòúð, â ãîðíàòà ÷àñò íà êîéòî ñà áèëè ñëîæåíè êàìåííè ðîãà. Ðîãàòà ñà õàðàêòåðíè çà ëóííè áîæåñòâà – â Åãèïåò, Êðèò, Ôèíèêèÿ, íî ñúùî òàêà çà íÿêîè ñëúí÷åâè. Âñå ïàê íåêà äà íå çàáðàâÿìå, ÷å þäåéñêèÿò êàëåíäàð å ëóíåí . . . Òàêà òîçè çíàê ïðèëè÷àë íà ëàòèíñêàòà áóêâà
“èãðåê”. Êîãàòî éåðóñàëèìñêèÿò öàð Éåðîâîàì ðàçðóøàâà ñâåòèëèùåòî, îòñè÷à ðîãàòà îò ñòúëáà è ãè çàõâúðëÿ â ïðîïàñòòà (êíèãà íà ïðîðîê Àìîñ 3:14). Òåçè ðîãà ñà íàìåðåíè ïðåç 1996 ã. îò áðèòàíñêè àðõåîëîçè è ñà ñ äúëæèíà îêîëî 30 ñì.  ïîäíîæèåòî íà ñâåòèëèùåòî èìà ïëîùàäêà, èçñå÷åíà âúâ ñêàëàòà, â äâàòà êðàÿ íà êîÿòî ñå íàìèðàò äâà îáåëèñêà, ïîëó÷åíè âñëåäñòâèå íà îòíåìàíå íà îêîëíàòà ñêàëíà ìàñà, âèñîêè îêîëî 6 ìåòðà. Íÿêîãà ïëîùàäêàòà å áèëà îáëèöîâàíà ñúñ ñèíüîçåëåíè ïëî÷êè, ÷àñò îò êîèòî ñå íàìèðàò è äíåñ, è íàïîìíÿò çà êîíñòðóêöèÿòà ñïîìåíàòà â Èçõîä 24:110 çà èçäåëèåòî ïîäîáíî íà ñàïôèð ïîä íîçåòå íà Áîãà. Ïðè ðàçêîïêèòå â Ïåòðà å îòêðèòà áðîøêà îò ñëîíîâà êîñò, äàòèðà îò îêîëî 1200 ã. ïð. Õð., íà êîÿòî òîâà ñâåòèëèùå å èçîáðàçåíî ñòèëèçèðàíî. Ïëàíèíàòà å ïðåäñòàâåíà êàòî òðàïåö, âúðõó êîéòî å ñòúëáúò ñ ðîãàòà è îòñòðàíè íà íåãî äâàòà îáåëèñêà èçîáðàçåíè êàòî ÷åðòè (âæ. èëþñòðàöèÿòà). Ñúâïàäåíèåòî ñúñ çíàêà IYI, èçïîëçâàí îò äðåâíèòå áúëãàðè å ïúëíî. Àðàáñêèÿò êíèæîâíèê Åë Áàëõè, öèòèðàí îò Ïåòúð Äîáðåâ â êíèãàòà ìó “Ñêàçàíèåòî íà Àòèëîâèòå õóíè” (Ñîôèÿ, 1997 ã.) èíôîðìèðà ÷èòàòåëèòå ñè çà íàçâàíèÿòà íà ðàçëè÷íèòå áîãîâå íà ñúîòâåòíèòå íàðîäè. Êîãàòî ñòèãà äî áúëãàðèòå, òîé ïîñî÷âà, ÷å òå íàðè÷àò ñâîÿ áîã Åäôó, à èäîëèòå ñè Ôà. Èìåòî Åäôó å òâúðäå ñõîäíî ñ èìåòî Äõó íà åäîìöèòå è ìîæå áè å ðàçëè÷åí íà÷èí çà ïðîèçíàñÿíå, ïðåäàäåí òàêà â àðàáñêàòà âåðñèÿ. Ó íàñ áèòóâà ñõâàùàíåòî, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè íàðè÷àëè ñâîÿ áîã Òàíãðà, íî çà òîâà ñâèäåòåëñòâà ñàìî åäèí íàäïèñ íà Îìóðòàã íà Ìàäàðà. Òàíãðà âåðîÿòíî îçíà÷àâàëî ïðîñòî “Ãîñïîä”, íî íå èìåòî íà ñàìèÿ áîã. Ïàê Äèìèòúð Äèìèòðîâ ïîñî÷âà ïðèëèêàòà íà Òàíãðà ñúñ øóìåðñêèÿ Äåíãèð (îçíà÷àâàùî íàçâàíèå çà áîã, íî íå è èìå íà áîã), êîåòî èçãëåæäà íàïúëíî äîñòîâåðíî. Èìåòî íà Áîãà â äðåâíîñòòà ñå å ïàçèëî â òàéíà. Ñëó÷àÿò ñ Òàíãðà – Äåíãèð íå å åäèíñòâåí. Íàçâàíèåòî Âààë (âúâ ôîðìè Âèë Áàë Áààë Áåë, Àáåëèîí, à çàùî íå è Àïîëîí, ÷èåòî èìå å Ôåá) å îçíà÷àâàëî ïðîñòî “Ãîñïîä”. Êúì íåãî ñå å äîáàâÿëî èìåòî. Íàïðèìåð Âààë Ôåãîð – Áîãúò çìèÿ. Ïðîðîê Îñèÿ (âæ. Îñèÿ 2:16) äàâà äîêàçàòåëñòâî çà âðåìåòî, êîãàòî ñå çàáðàíÿâà íà îðòîäîêñàëíèòå þäåè äà íàðè÷àò áîãà ñ íàçâàíèåòî Âààëè – ìîæå áè èìåííî â êîíòåêñòà íà êîíôëèêòà ñúñ ñâåòèëèùåòî âúâ Âåòèë. Íî õðàìà â Éåðóñàëèì, ñïîðåä Ãðåúì Ôèëèïñ,
53
ÀÂÈÒÎÕÎË êîïèðà Âåòèë êàòî ìåíîðàòà – ñ òðè ÷èôòà ðîãà å ñèìâîë íà Áîãà, à êîëîíèòå ïðåä õðàìà – ßõèí è Áîàç (êîèòî íå ñà íîñåùè êîëîíè) ñúîòâåòñòâàò íà îáåëèñêèòå âúâ Âåòèë – ò. íàð. “âèñîêî ìÿñòî” äî Ïåòðà. Çà ïðèëèêàòà ìåæäó Äõó è Åäôó ìîæå äà ñâèäåòåëñòâà è ñâåùåíàòà ãîäèíà íà êó÷åòî â äðåâíèÿ áúëãàðñêè êàëåíäàð – Åòõ. Òîâà èìå å äîðè ïî-áëèçî äî Äõó. Ìîæå äà çâó÷è ñïåêóëàòèâíî, çàùîòî âúïðîñúò íå å ïðîó÷åí, íî áèõ èñêàë äà ïîñî÷à, ÷å è äíåñ â õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ åäèí îò èïîñòàñèòå íà Ñâåòàòà Òðîèöà ñå íàðè÷à Äóõ Ñâåòèé íà áúëãàðñêè åçèê. Íà äðóãèòå åçèöè ñå ïðîèçíàñÿ ðàçëè÷íî (Ñïèðèòóñ Ñàíêòè – íà ëàòèíñêè, Àãèîñ Ïíåâìîñ – íà ãðúöêè è ïð.). Îò èíòåðåñ å äà ñå ïðîó÷è ïðîèçõîäà íà äóìàòà Äóõ â áúëãàðñêèÿ åçèê êàòî íàçâàíèå íà Áîã, îòêúäåòî âåðîÿòíî å ïðåìèíàëà â ñëàâÿíñêèòå åçèöè. Ïðèëèêèòå ñ åäîìöèòå íå ñâúðøâàò äî òóê. Ñïîðåä Ñòðàáîí, öàðÿò íà åäîìöèòå ñè ñåðâèðàë ñàì õðàíàòà è îáñëóæâàë îñòàíàëèòå. Îò ñâîÿ ñòðàíà Èáí Ôàäëàí îïèñâà êàê öàðÿò (Áàëòàâàð) íà âîëæêèòå áúëãàðè ñè ðåæåë ñàì îò ìåñîòî, à ñëåä òîâà ëè÷íî îòðÿçâàë ïàð÷åòà çà ñúòðàïåçíèöèòå ñè è èì ãè ïîäàâàë. Ïðè äóíàâñêèòå áúëãàðè ïúê èìàìå ñúîáùåíèåòî çà ò. íàð. “õðàíåíè õîðà” íà âëàäåòåëÿ.  áèáëåéñêàòà êíèãà Þäèò 2:25 ñå ïîñî÷âàò îáëàñòèòå íà ßôåò – ñèí íà Íîé, íàðè÷àí â àðàáñêèòå èçâîðè Àâèò. Òåçè îáëàñòè ñà ïîñî÷åíè “íà þã – ïðåä Àðàáèÿ”, ò.å. êúäåòî å Åäîìñêîòî öàðñòâî. Ïàê òàì (Þäèò 3:10 è âòîðàòà êíèãà ìàêàâåéñêà 12:29) ñå ãîâîðè çà ãðàäúò íà ñêèòèòå, íàìèðàù ñå íà 600 ñòàäèÿ îò Éåðóñàëèì. À íàëè Èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè èçâåæäà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå îò ñèíà íà ßôåò – Àâèòîõîë (Àâèò Îõîë). È íàé-ñòðàííîòî å, ÷å äîðè ïîñëåäíèòå áúëãàðñêè öàðå ñà ñå ñìÿòàëè, ñâúðçàíè ñ òåçè ìåñòà. Ñàìèÿò èìåííèê, êàòî òåêñò å îòêðèò çàïèñàí â öúðêîâíà êíèãà – â ÷àñòòà é èçáðîÿâàùà Âàâèëîíñêèòå âëàäåòåëè. Ñèíúò íà öàð Èâàí Øèøìàí – Ôðóæèí, íà ñðåùà íà åâðîïåéñêè áëàãîðîäíèöè ïðåäñòàâÿ äâà ãåðáà – òîçè íà Áúëãàðèÿ ñ òðè ëúâà ïîñòàâåíè âîäîðàâíî åäèí ïîä äðóã – èçâåñòåí è îò àðàáñêèòå èçâîðè è ëè÷íèÿò öàðñêè ãåðá – èçïðàâåí ëúâ ñ êîðîíà âúðõó ùèò íàä êîéòî èìà íàäïèñ “Ðåêñ Õàëäåîðóì” - ò.å. Öàð íà õàëäåéöèòå, ñèðå÷ âàâèëîíöèòå. Âúçìîæíî ëè å ðåëèãèÿòà è îáè÷àèòå íà åäîìöèòå äà ñà ñå îêàçàëè ïðåíåñåíè òîëêîâà äàëå÷å íà èçòîê - äî ðàéîíà íà Ïàìèð, êúäåòî ñà îáèòàâàëè äðåâíèòå áúëãàðè?  äðåâíîñòòà å èìàëî äâèæåíèå îò çàïàä íà èçòîê. Èçñëåäîâàòåëÿò íà Òèáåò Èâàí Äðåíèêîâ – áúëãàðèí, æèâååù âúâ Âåíåöóåëà, òâúðäè óáåäèòåëíî, ÷å Éîãàòà å âúçíèêíàëà â Ñèöèëèÿ 10 000 ã. ïð. Õð. è ñëåä òîâà ñå å ðàçïðîñòðàíèëà íà èçòîê (âæ. â. Ïðî è Àíòè, áð. 51,23.12.2004 ã.). Åäîìöèòå íàïóñêàò ñâîèòå ïëàíèíè ïî âðåìå íà “Âàâèëîíñêèÿò ïëåí” – 587 ã. ïð. Õð. è â ðàéîíà íà
54
Ïåòðà íà òÿõíî ìÿñòî ñå çàñåëâàò äðóãè ïëåìåíà – íàáàòåéöèòå. Èçãëåæäà, ÷å åäîìöèòå ñà ñå âúçïîëçâàëè äà íàïàäíàò Þäåÿ ïî âðåìå íà êàìïàíèÿòà íà Âàâèëîí. Çà òîâà íè äàâà óêàçàíèå Ïñàëì 136 – ñòèõ 7 è Ïñàëì 82 – ñòèõ 7, ñúùî òàêà êíèãèòå íà ïðîðîöèòå Àìîñ, Ìàëàõèÿ è Àâäèé îò Áèáëèÿòà, Ïàðàëèïîìåíîí 21:8-10, 25:11-12, ïðîðîê Éåçåêèë 32:29 è 35. Òðåòàòà êíèãà íà ïðîðîêà Åçäðà 13:40-45 ãëàñè: ”À òå ðåøèõà â ñúâåòà ñè äà îñòàâÿò ìíîæåñòâîòî åçè÷íèöè è äà îòèäàò â äàëå÷íà ñòðàíà, êúäåòî íèêîãà íå å æèâÿë ÷îâåøêè ðîä, çà äà ïàçÿò òàì çàêîíèòå ñè, êîèòî íå ñïàçâàò â ñòðàíàòà ñè. Ïðåç òåñíè âõîäîâå òå ñå ïðèáëèæèõà äî ðåêà Åôðàò. Âñåâèøíèÿò íàïðàâè òîãàâà çà òÿõ ÷óäåñà è ñïðÿ ðå÷íèòå æèëè äîêëå òå ïðåìèíàâàõà, çàùîòî ïðåç òàçè ñòðàíà òå âúðâÿõà äúëãî – ãîäèíà è ïîëîâèíà. Òàÿ ñòðàíà ñå íàðè÷à Àðñàðåò. Òå æèâÿõà òàì äî ïîñëåäíî âðåìå.” Òåêñòúò èçãëåæäà, ÷å ñå îòíàñÿ çà èçãóáåíèòå åâðåéñêè ïëåìåíà, òúé êàòî 10 îò 12-òå ïëåìåíà íå ñå çàâðúùàò îò Âàâèëîíñêèÿ ïëåí. Íî òÿõíîòî ïðåñåëåíèå âúâ Âàâèëîí å áèëî íàñèëñòâåíî, à íå äîáðîâîëíî. Òîçè òåêñò ïî-ñêîðî ñâèäåòåëñòâà çà ïðîöåñ íà ïðåñåëåíèå íà èçòîê ïî âðåìå íà Âàâèëîíñêèÿ ïëåí íà äðóãà ãðóïà è íàé-âåðîÿòíî å òîâà äà ñà èç÷åçíàëèòå åäîìöè. Äðåâíîòî èìå íà ðåêà Ñúðäàðÿ å áèëî ßêñàðò, êîåòî íàïîìíÿ çà çàãàäú÷íàòà ñòðàíà Àðñàðåò. (Âúçìîæíî å èìåòî Àðñàðåò äà èäâà è îò äóìàòà “õàð”, îçíà÷àâàùî “ïëàíèíà” íà èâðèò, â ñìèñúë “ñâåùåíàòà ïëàíèíà”, êàêâàòî å ïëàíèíàòà Ñóìåðó èëè Ìåðó â ñàíñêðèòñêèòå òåêñòîâå, íàìèðàùà ñå â ðåãèîíà íà èçâîðèòå íà ð. ßêñàðò). Èçãëåæäà, ÷å ïî òîçè íà÷èí ñà áèëè ïðåíåñåíè ðåëèãèÿ è îáè÷àè, êîèòî ñà áèëè âúçïðèåòè îò äðåâíèòå áúëãàðè, æèâååùè ïî òåçè çåìè.  ñâîÿòà êíèãà “Çèåçè, îò êîéòî ñà áúëãàðèòå” (Ñîôèÿ, 2003 ã.) Ïåòúð Ãîëèéñêè äîïóñêà, ÷å äðåâíàòà ìåñîïîòàìñêà ñâåùåíè÷åñêà êàñòà Áàëã ñå å ïðåñåëèëà è ñå å âëÿëà â æèâååùèòå êðàé Ïàìèð òîõàðñêè ïëåìåíà. (Äîìúò íà Òîãàðìà å áèë èçâåñòåí íà åâðåèòå, òúé êàòî îòòàì òå ñà ñå ñíàáäÿâàëè ñ êîíå, ìóëåòà è äðóãè æèâîòíè – ïðîðîê Éåçåêèë 27:14). Èçãëåæäà, ÷å òàì ñå å ïî÷èòàë ëóíåí Áîã (÷èéòî ñèìâîë ñà ðîãàòà), çàùîòî ïî ñâèäåòåëñòâîòî íà âúçìóòåíè áðàìèíè “íå÷åñòèâèòå áàëõèêè” òàíöóâàëè ïî ãðàäñêèòå ñòåíè ïðè îïðåäåëåíà ôàçà íà Ëóíàòà, ÿäÿëè îâ÷å ìëÿêî è ìàãàðåøêî ìåñî. Ðèìñêèÿò ïèñàòåë Êâèíò Ðóô â êíèãàòà ñè çà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ïèøå, ÷å òî÷íî ïî òåçè ìåñòà â Áàêòðèÿ ìàêåäîíñêèÿò âîæä ñå å ñáëúñêàë ñ “åâðîïåéñêèòå ñêèòè” (áúëãàðèòå ìíîãîêðàòíî ñà íàðè÷àíè îò õðîíèñòèòå ñêèòè èëè ìèçè è äàæå “åâðîïåéñêè ìèçè” – âæ. æèòèåòî íà Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè), êîåòî å îùå åäíî ñúâïàäåíèå. Âïðî÷åì è Õåðîäîò îïèñâà åäíà ðåëèãèîçíà ãðóïà, æèâååùà ïî òåçè ìåñòà, ïîëçâàùà ñå ñ ãîëÿìî óâàæåíèå îò îêîëíèòå ïëåìåíà.
ÀÂÈÒÎÕÎË Àêî ïðèåìåì âñè÷êî òîâà çà äîñòîâåðíî, òîãàâà çíà÷åíèåòî íà åòíîíèìà áúëãàðè áè òðÿáâàëî äà âîäè ïðîèçõîäà ñè îò Áàë, ò.å. Ãîñïîä (ìíîãî áëèçêî äî ñàíñêðèòñêîòî Áàëà – îçíà÷àâàùî ñèëà, âîéñêà) è äà îçíà÷àâà “Íàðîäúò Ãîñïîäåí” èëè “Áîæèÿò íàðîä” – ïî÷òè êàòî “Áîæèèòå âîéíè”, êàêòî ñà ñå íàðè÷àëè åäîìöèòå. Âúçìîæíî ëè å âñè÷êî òîâà? Òàçè ñòàòèÿ íÿìà ïðåòåíöèèòå íà íàó÷íî èçñëåäâàíå, à ïî-ñêîðî çàäàâà âúïðîñè è å ïðåäèçâèêàòåëñòâî è ïîêàíà êúì îíåçè, êîèòî èçñëåäâàò çàäúëáî÷åíî áúëãàðñêèÿò ïðîèçõîä, äà ïîãëåäíàò è îò òàçè ñòðàíà íà ïðîáëåìà, êîëêîòî è íåîáè÷àéíà äà èçãëåæäà òàêàâà ïîçèöèÿ â ìîìåíòà.
Èçïîëçâàíà ëèòåðàòóðà: 1. Áèáëèÿ, èçäàíèå íà Ñâ. Ñèíîä íà Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà, Ñîôèÿ, 1995 ã. 2. Íàñëåäñòâîòî íà Ìîéñåé, Ãðåúì Ôèëèïñ, èçä. Õåðìåñ, Ïëîâäèâ, 2004 ã. 3. Ñêàçàíèåòî íà Àòèëîâèòå õóíè, Ïåòúð Äîáðåâ, ÈÊ Ñëàâèêà ÐÌ, Ñîôèÿ, 1997 ã. 4. Çèåçè, îò êîéòî ñà áúëãàðèòå, Ïåòúð Ãîëèéñêè, Òàíãðà Òàí Íàê Ðà, ÈÊ Ñîôèÿ, 2003 ã. 5. Àðàáñêè èçâîðè çà áúëãàðèòå, Ðàéíà Çàèìîâà, Òàíãðà Òàí Íàê Ðà, ÈÊ Ñîôèÿ, 2000 ã. 6. Õîðèçîíòúò íà ïîçíàíèÿòà – Áúëãàðèòå ïðåç âåêîâåòå, Äèìèòúð Òàáàêîâ, Ñîôèÿ, 1999 ã. 7. Ñï. “Àâè-òîõîë” - Äèìèòúð Äèìèòðîâ, ñòàòèè îò 1-12 áðîé.
55
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÒÀÐÎÁÚÀÃÀÐÑÊÈ ÈËÈ “ÑÒÀÐÎÑËÀÂßÍÑÊÈ” ÏÐÎÔ. ÄÎÐÀ ÈÂÀÍÎÂÀ — ÌÈÐ×ÅÂÀ Èíñòèòóò çà áúëãàðñêè åçèê êúì ÁÀÍ Ñòàâà äóìà çà íàèìåíîâàíèåòî íà îíÿ êíèæîâåí åçèê, êîéòî âúçíèêâà â ñðåäàòà íà IX â. ïî íàøèòå çåìè; ÷èèòî ïúðâè ñúçäàòåëè ñà Êèðèë è Ìåòîäèé; ÷èéòî æèâîò íà ïúëíîöåíåí êíèæîâåí åçèê ïðîòè÷à â Áúëãàðèÿ íà Áîðèñ, Ñèìåîí, Ïåòúð, Ñàìóèë; êîéòî ïðåæèâÿâà âèçàíòèéñêî ðîáñòâî ïðåç XI â., çà äà ñå âúçðîäè ïðåç Âòîðîòî áúëãàðñêî öàðñòâî íà Àñåíåâöè, ïðåæèâÿâà ðàçöâåò ïî âðåìåòî íà Ïàòðèàðõ Åâòèìèé è ïðîäúëæàâà äà ñúùåñòâóâà âúïðåêè ïîæàðèùàòà íà îñìàíñêîòî ðîáñòâî, çà äà ïðåíåñå çäðàâèòå êèðèëî-ìåòîäèåâñêè òðàäèöèè â íàøåòî Âúçðàæäàíå. Íå ñàìî â ñëàâèñòè÷íàòà íàóêà òîé èìà ìíîãî íàèìåíîâàíèÿ. Íàïîñëåäúê è â ïî-øèðîêèòå êðúãîâå íà íàøàòà êóëòóðíà îáùåñòâåíîñò ìîæåì äà ÷óåì äà ãî íàçîâàâàò: “ñòàðîñëàâÿíñêè”, “ñòàðîöúðêîâíîñëàâÿíñêè”, “öúðêîâíîñëàâÿíñêè” è ïð. “Âúïðîñ íà òåðìèíîëîãèÿ” — ùå êàæå íÿêîé. “Âúïðîñ íà ïðåäïî÷èòàíèå” — ùå äîáàâè äðóã. “Âúïðîñ íà ïîçíàâàíå íà èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ, íà áúëãàðñêèÿ íàðîä è åçèê, íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà è êóëòóðà” — áèõ ñè ïîçâîëèëà äà êàæà àç. Ðàçáèðà ñå, òåçè íàèìåíîâàíèÿ íå ñà âúçíèêíàëè ó íàñ. Òå èìàò ñâîèòå êîðåíè, ñâîèòå îáÿñíåíèÿ. Áúëãàðñêàòà íàóêà îò âðåìåòî íà íàøèòå ïúðâè èçñëåäâà÷è è ó÷åíè-ñëàâèñòè óïîòðåáÿâà òåðìèíà ñòàðîáúëãàðñêè, êàòî ñå ñúîáðàçÿâà ñ íàðîäíîñòíàòà ôóíêöèÿ íà òîçè ñðåäíîâåêîâåí êíèæîâåí åçèê ó íàñ, êàòî íå ïðåíåáðåãâà ôàêòà, ÷å Êèðèë è Ìåòîäèé ñúçäàâàò ñëàâÿíñêàòà àçáóêà è ïðåâåæäàò ïúðâèòå áîãîñëóæåáíè êíèãè, èçïîëçâàéêè ïî áëåñòÿù íà÷èí, ñ òúíúê ôèëîëîãè÷åñêè óñåò åçèêîâèÿ ìàòåðèàë, êîéòî èì äàâà ðîäíèÿò ñîëóíñêè ñëàâÿíñêè äèàëåêò, ïðèíàäëåæàù êúì èçòî÷íîáúëãàðñêèòå ãîâîðè. Êèðèë è Ìåòîäèé ïðåâåæäàò íàé-íåîáõîäèìèòå êàíîíè÷åñêè êíèãè, íóæíè çà èçâúðøâàíå íà õðèñòèÿíñêîòî áîãîñëóæåíèå íà ñëàâÿíñêè åçèê, ðàçáèðàåì çà ìîðàâñêèòå è ïàíîíñêèòå ñëàâÿíè, êàêòî å ðàçáèðàåì åäèí áëèçúê, íî íå èäåíòè÷åí åçèê. Êîãàòî â äðåâíà Ðóñèÿ ðóñêèÿò íàðîä ïðèåìà õðèñòèÿíñòâîòî, òàì ñå èçïîëçâàò íå ñàìî Êèðèëî-Ìåòîäèåâèòå ïðåâîäè, íî è ïî-øèðîêàòà, ñúçäàäåíà â Áúëãàðèÿ ñòàðîáúëãàðñêà ëèòåðàòóðà, çàùîòî åçèêúò £ å ðàçáèðàåì êàòî ðîäñòâåí ñëàâÿíñêè åçèê. Ïî ñúùèÿ íà÷èí ñòîè âúïðîñúò ñúñ ñúðáèòå, õúðâàòèòå è ñëîâåíöèòå, êúäåòî âúðõó êèðèëî-ìåòîäèåâñêàòà çäðàâà ñëàâÿíñêà îñíîâà ñå ðàçâèâàò è òåõíèòå êíèæîâíè åçèöè. Êàòî ïðîíèêâàò ìåæäó ìîðàâöè, ðóñè, ñúðáè, õúðâàòè è ïð., òåçè ïðîèçâåäåíèÿ çàïî÷âàò äà ñå ïðåïèñâàò îò êíèæîâíèöè — ðîäåíè ðóñè, ñúðáè, õúðâàòè è ïð., êîèòî êîëêîòî è äà ñå ñòàðàÿò äà çàïàçÿò íåïîêúòíàò “ñâåùåíèÿ” èì åçèê, äîïóùàò íÿêîè ôîíåòè÷íè è ëåêñèêàëíè îñîáåíîñòè íà ñâîÿ ðîäåí åçèê â íåãî. Òàêà â îáùè ëèíèè ìîæå äà ñå îáÿñíè ïîÿâàòà íà ðàçëè÷íèòå ðåäàêöèè íà ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê, çà êîèòî ùå ñòàíå äóìà îòäåëíî. Ïúðâèòå ïðåâîäè, íàïðàâåíè îò Êèðèë è Ìåòîäèé, ñà ñâúðçàíè ñ Ìîðàâñêàòà ìèñèÿ. Òîâà ñà: “Åâàíãåëèå” (èçáîðíî), “Àïîñòîë”, “Ïñàëòèð”, íÿêîè ñòàðîçàâåòíè òåêñ-
56
òîâå, íÿêîè ñëîâà è ïð., ïðåäíàçíà÷åíè çà áîãîñëóæåíèåòî è çà öúðêîâíàòà ïðîïîâåä. Òîâà ìîæå äà íè îáÿñíè íÿêîè îò ñúùåñòâóâàùèòå íàçâàíèÿ íà åçèêà èì — ”öúðêîâíîñëàâÿíñêè” èëè “ñòàðîöúðêîâíîñëàâÿíñêè”. Äîðè íÿêîè ÷óæäåñòðàííè ó÷åíè, êîèòî ñòîÿò íàñòðàíà îò ôàêòèòå íà ðàçâîÿ íà áúëãàðñêèÿ åçèê èëè ïîçíàâàò ñëàáî áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è ðàçâîÿ íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà, ñìÿòàò, ÷å òîâà å áèë ïðîñòî åäèí “ñâåùåí åçèê” (ëèíãâà ñàêðà), åçèê íà íÿêîëêî áîãîñëóæåáíè êíèãè. Ñõâàùàíèÿ îò òîçè ðîä åñòåñòâåíî ïîðàæäàò íàó÷íè ïîëåìèêè, êîèòî íå ñà ïðåäìåò íà íàñòîÿùèòå ðåäîâå.  ïîñëåäíèòå ãîäèíè â ñëàâèñòèêàòà ñå ïîÿâèõà è äðóãè òåðìèíè çà ñúùèÿ åçèê, ïëîä íà äðóãè òúëêóâàíèÿ íà íåãîâàòà ñúùíîñò è ôóíêöèè, êúì êîèòî, ðàçáèðà ñå, áúëãàðñêàòà íàóêà ñúùî íå îñòàíà áåçðàçëè÷íà. Íî íå âñè÷êè ñúâðåìåííè ó÷åíè âèæäàò ñàìî ìåæäóíàðîäíàòà ôóíêöèÿ íà òîçè åçèê. Ìíîçèíà óïîòðåáÿâàò íàïðàâî òåðìèíà ñòàðîáúëãàðñêè, à äðóãè, àêî ñà ïðèíóäåíè ïî ñèëàòà íà òðàäèöèÿòà â íÿêîè ñòðàíè äà ãî íàçîâàâàò “ñòàðîñëàâÿíñêè”, íàìèðàò íà÷èí è ôîðìà äà ïîä÷åðòàÿò, ÷å äâàòà òåðìèíà ñà ñèíîíèìíè, êàêòî ãè ñìÿòàõà çà ñèíîíèìíè è íàéãîëåìèòå ñëàâèñòè îò ìèíàëîòî. Ñðåùó òàçè ñèíîíèìíà óïîòðåáà íàøàòà íàóêà íèêîãà íå å âúçðàçÿâàëà. ×ðåç íåÿ âñúùíîñò ñå äàâà òî÷íà õàðàêòåðèñòèêà íà òîçè åçèê — ñòàðîáúëãàðñêè ïî åçèêîâà ñèñòåìà, ïî ìÿñòî íà ñúçäàâàíåòî è ðàçâèòèåòî ñè, à “ñòàðîñëàâÿíñêè” ïî ìåæäóíàðîäíà ôóíêöèÿ, òúé êàòî âåêîâå íàðåä å çàäîâîëÿâàë íåîáõîäèìîñòòà îò êíèæîâåí åçèê ó îñòàíàëèòå ñëàâÿíñêè, à ñúùî è íÿêîè íåñëàâÿíñêè íàðîäè. Íèå âîþâàìå ñ îíåçè, êîèòî íå ïðèçíàâàò, ÷å Êèðèëî-Ìåòîäèåâèÿò åçèê ïî ïðîèçõîä ïðèíàäëåæè íà áúëãàðñêèòå ñëàâÿíè, ÷å å ðîæáà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä, îòãëåäàí è îáîãàòåí, äîâåäåí äî ñúâúðøåíñòâî èìåííî îò ñòàðîáúëãàðñêèòå ïèñàòåëè è êíèæîâíèöè, îòêúðìåí îò áúëãàðñêèòå äèàëåêòè, îñîáåíî îò äèàëåêòèòå îêîëî äâåòå ñòàðîáúëãàðñêè êíèæîâíè ñðåäèùà Ïðåñëàâ è Îõðèä ïðåç IÕ-Õ—ÕI—ÕII â. Âñè÷êî áè áèëî ìíîãî ïðîñòî, àêî, êàêòî êàçàõìå, ñòàâàøå äóìà ñàìî çà íÿêîëêî öúðêîâíè êíèãè, íóæíè íà ðåëèãèîçíèÿ êóëò. Àêî áåøå íàèñòèíà òàêà, íèå áèõìå ñå ñúãëàñèëè òîçè åçèê äà ñå íàðè÷à “öúðêîâíîñëàâÿíñêè”. Àêî êàòî êíèæîâåí, “èçêóñòâåí”, “îáù” åçèê òîé áåøå òâîðåí îò âñè÷êè ñëàâÿíñêè íàðîäè, íå áèõìå ñå ïðîòèâèëè íà òåðìèíà “ñòàðîñëàâÿíñêè”. Íî íà òîçè åçèê ñà íàïèñàíè íå ñàìî öúðêîâíèòå êíèãè, à è áèñåðèòå íà ñòàðàòà áúëãàðñêà ëèòåðàòóðà, è äîêóìåíòè, ãðàìîòè, îáèëíèÿò åïèãðàôñêè ìàòåðèàë, íàìåðåí èìåííî â íàøèòå çåìè. Íèìà íà “ñâåùåí” åçèê å íàïèñàí “Øåñòîäíåâúò” íà Éîàí Åêçàðõ, êúäåòî ñå äàâàò íàé-ïúëíèòå îò ñðåäíîâåêîâíà ãëåäíà òî÷êà ïîçíàíèÿ çà æèâîòà, ïðèðîäàòà, ÷îâåêà, êîñìîãîíèÿòà, áèîëîãèÿòà è ïð.? Èëè å “ñâåùåí”, “öúðêîâåí” åçèêúò íà áîãîìèëñêèòå êíèãè è ëåãåíäè? Äàëè “Ñêàçàíèåòî çà áóêâèòå”, òîçè ôèëîëîãè÷åñêè òðàêòàò, ãðàìîòèòå íà áúëãàðñêèòå öàðå, íàäãðîáíèòå íàäïèñè íà ÷úðãóáèëÿ Ìîñòè÷ â Ïðåñëàâ èëè íà ãðîáà íà öàð Ñàìóèëîâèòå
ÀÂÈÒÎÕÎË ðîäèòåëè îêîëî Ïðåñïà, íàäïèñúò íà öàð Èâàí Âëàäèñëàâ (Áèòîëñêèÿò íàäïèñ) è ïð., è ïð. ñà “öúðêîâíè” è”íåáúëãàðñêè”òåêñòîâå? Âúïðîñèòå è âúçðàæåíèÿòà ñà îñíîâàòåëíè, à îíåçè, êîèòî ñìÿòàò, ÷å ñòàðîáúëãàðñêèÿò åçèê å áèë îáù çà âñè÷êè ñëàâÿíè è ãëàâíîòî — åäíàêâî ÷óæä çà âñåêè îò òÿõ, íå èçäúðæàò ñâîèòå ïîçèöèè, çàùîòî ñðåùó òÿõ çàñòàâà ïëàíèíà îò ôàêòè: èñòîðè÷åñêè, êóëòóðíè, àðõåîëîãè÷åñêè, ëèòåðàòóðíè, åçèêîâè. Áúëãàðñêàòà íàóêà ïðèòåæàâà îðúæèÿ, ñ êîèòî äà ñå áîðè, çà äà çàùèòè íàó÷íàòà è èñòîðè÷åñêàòà èñòèíà, èñòîðè÷åñêîòî ïðàâî íà áúëãàðñêèÿ íàðîä, ÷å íÿêîãà è òîé å äàë “íåùî íà ñâåòúò è íà âñè ñëîâÿíå êíèãè äà ÷åòàò”. Êîãàòî íèå, áúëãàðèòå, ñðåùàìå íàçâàíèÿòà “ñòàðîñëàâÿíñêè”, “êíèæíîñëàâÿíñêè”, “öúðêîâíîñëàâÿíñêè” è ïð.
âìåñòî ñòàðîáúëãàðñêè, òðÿáâà äà èìàìå ÿñíî ñúçíàíèå, ÷å ñå îòíàñÿ ñàìî äî ñèíîíèìè. Âðåìå å âå÷å è â íÿêîè íàøè íàó÷íè êðúãîâå äà ñå íàìåðè ïî-ïîäõîäÿù òåðìèí îò òåðìèíà “ïàìåòíèê íà áúëãàðñêàòà ðåäàêöèÿ”, ñ êîéòî ÷åñòî ñå îêà÷åñòâÿâà åçèêúò íà ïàìåòíèöè îò X òà äî XVI, XVII è XVIII â. êàòî áúëãàðñêè. Íÿìà “áúëãàðñêà ðåäàêöèÿ íà ñòàðîñëàâÿíñêè”, à èìà áúëãàðñêè ïàìåòíèöè îò ñúîòâåòíèòå âåêîâå. Èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêèÿ åçèê ðàçïîëàãà ñ äîñòàòú÷íî ôàêòè, çà äà äîêàæå òîâà. È òàêà, íåêà ñìå íàÿñíî: åçèêúò íà Êèðèë è Ìåòîäèé, íà Êëèìåíò Îõðèäñêè è Êîíñòàíòèí Ïðåñëàâñêè, íà Éîàí Åêçàðõ è öàð Ñèìåîí, íà ×åðíîðèçåö Õðàáúð è Ïðåçâèòåð Êîçìà è íà âñè÷êè äðóãè íàøè áåçèìåííè êíèæîâíèöè, ðàáîòèëè â áúëãàðñêîòî ñðåäíîâåêîâèå, å ñòàðîáúëãàðñêè!
57
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÐÅËÈÃÈß È ÐÅ×, ÂÐÅÌÅ È ÍÀÐÎÄ ÅÌÈË ÇÀÕÀÐÈÅÂ
×àñò I + Öåëòà íà òîçè ðåä îò ìèñëè å, äà õâúðëè íîâ ïîãëåä âúðõó èçâåñòíè ôàêòè, îò èñòîðèÿòà íà äðåâíèòå ÁÎËÃ+ÀÐÈÈ è òàêà äà äîâåäå äî íîâè èçâîäè çà ÐÅëèãèÿòà, ÐÅ÷òà è èñòîðèÿòà íà ÁÎËÃ+ÀÐÈÉÑÊÈßÒ ÍÀÐÎÄ. + Èçâåñòíî å, ÷å Áîãüò íà ÁÎËÃ+ÀÐÈÈ-ÒÅ å ÒàíãÐÀ. Èñòîðè÷åñêèòå è àðõåîëîæêè àðãóìåíòè, â ïîëçà íà òîâà òâúðäåíèå ñà îñêúäíè. Ùå ñïîìåíà ñàìî Ìèõàèë Ïîñíîâ - “Èñòîðèÿ íà õðèñòèàíñêàòà öúðêâà”, êîéòî öèòèðà Øåñòè Êàíîí, ïðèåò íà Ïúðâèÿ Âñåëåíñêè Ñúáîð â Íèêåÿ - 325 ãîäèíà ñëåä Õ(Î)ÐÈÑÒÀ. À Òîé çàïî÷âà òàêà : “ÄÀ ÑÅ ÑÏÀÇÂÀÒ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÎÁÈ×ÀÈ, ÏÐÈÅÒÈ Â ÅÃÈÏÅÒ...“!? Âïîñëåäñòâèå Øåñòè Êàíîí îñòàâà, íî òåêñòúò å ïðîìåíåí!? Çà ÅÃÈÏÅÒ âúîáùå íå ñòàâà è äóìà!? Ñ êàêâî å ïðå÷èë ÅÃÈÏÅÒ, íà åëèíñêèòå è ëàòèíñêè ïðåëàòè? Àìè ùåë å äà ïîäñêàæå íà âåðâàùèòå ÷èòàòåëè, ÷å îñíîâèòå íà òàêà íàðå÷åíîòî “õ(î)ðèñòèàíñòâî”, ñå íàìèðàò â “Åãèïåòñêàòà Âåðñêà Äîêòðèíà”. Ùå ñå âèäàò ïàðàëåëèòå ìåæäó Ò/ÀÒ+ÓÌ è Áîã Äóõ, ÐÀ è Áîã Îòåö, Éîñèô è Îçèðèñ, Èçèäà è Äåâà Ìàðèÿ è ÕÎÐ è Õ(Î)ÐÈÑÒÎÑ!? + Îñíîâíè ïîíÿòèÿ, êàòî : ÐÅ+ËÈÃÀ(ðåëèãèÿ), ÊÐÚÑÒ+ÂÀ(òñúðê+âà), ÁÀ/ÂÀ - Äóøà, ÊÀ(ÊÈ)×È -æèçíåíà ñèëà(òåëî), êàêòî è Èìåíàòà íà Îñíîâíèòå “Åãèïåòñêè Áîãîâå”, ñå èçïîëçâàò îò õ(î)ðèñòèàíñêàòà öèâèëèçàöèÿ è îò íàñ ÁÎËÃ+ÀÐÈÈ-ÒÅ! Çàòîâà ïîíÿòèåòî íà ÁÎËÃ+ÀÐÈÈÒÅ çà “óáàâîòî ìeñòî”, êúäåòî îòèâàò äóøèòå íà ïðàâåäíèöèòå, ñå íàÐÈ÷à - ÐÀ+É.  õðèñòèàíñêàòà äîêòðèíà, äóøèòå íà ïðàâåäíèöèòå îòèâàò ïðè Áîã Îòåö. Îò êîåòî ñëåäâà, ÷å ÐÀ å Èìåòî íà Áîã Îòåö. Òîâà ïîíÿòèå èçïîëçâàò è îñòàíàëèòå ÑËÎâåíñêè íàðîäè. Çà ñâåäåíèå íà òóðêîôèëèòå, òóðêèòå ãî ïðîèçíàñÿò(ÃÜÎÇÅË ÁÀÕ×Å), êîåòî çíà÷è (óáàâà ãðàäèíà). + Äà ñå çàïèòàìå îò äå èäâà Ò/ÀÍÃ+ÐÀ? Çíàÿò ñå ïîäîáíè íàçâàíèÿ íà Áîã, êîèòî îáõâàùàò îáøèðíè ãåîãðàôñêè ðàéîíè, â ïî÷òè öåëà Àçèÿ, êàòî : Òàíãðà+ìàíþ, ×åíãðè, Òåíãðè, Øåíãðè, Òàíãàðà, Òàíãàðîà. Èìà ñúùî ïîäîáíè òîïîíèìè - Àíãîðà, Àíãàðà, Àíêàðà(Àíêèðà)!?  Åâðîïà èìà èíòåðåñíè òîïîíèìè êàòî ÒÀÒ+ÐÀ, ÊÀÐ+ÏÀÒÈ(õîð+áàòè), Ïàíîíèÿ. + Âèäíî å, ÷å ïîíÿòèåòî å ñúñòàâíî. + Àêî ðàçëîæèì ñú÷åòàíèåòî Ò/ÀÍÃ+ÐÀ, ïîëó÷àâàìå: Ò/ÀÍÃ(êõ)ÐÀ, (ÀÍÃ+ÐÀ), êàòî ïîñëåäíèòå äâå, ñà èçâåñòíè ïîíÿòèÿ îò Åãèïåòñêèÿò Ïàíòåîí íà Áîãîâåòå!(1) + Àíã(êõ) å Ïàíäåëêàòà íà Æèâîòà, êîÿòî äúðæàò âñè÷êè Åãèïåòñêè Áîãîâå; + ÐÀ å èìåòî íà Áîãà-Ñëúíöå. + Ñëåäîâàòåëíî Ò/ÀÍÃ+ÐÀ îçíà÷àâà - Æèâîòâîðíèÿò ÐÀ! Ñúùàòà ÌÀÍÒ+ÐÀ, ïîâòàðÿ è ïîïà â ÒÑÚÐÊ+ÂÀòà - Æèâîòâîðíèÿò Áîã! + Çíàå ñå, ÷å ÁÎËÃ+ÀÐÈÈ-ÒÅ îò âñè÷êè íåáåñíè ñâåòèëà íàé-ìíîãî ñà ïî÷èòàëè Ñëúíöåòî/èçâåñòíèòå âúïðîñè äî ïàïà Íèêîëàé, îòïðàâåíè îò Öàð(Êíÿç Áîðèñ I). + Àêî îòèäåì êúì àðõåîëîæêèòå äàííè, êîëêîòî è îñêúäíè äà ñà, êîëêîòî è îñïîðâàíè, êàòî ÑÀÊ+ÐÎâèùåòî, íàìåðåíî â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà - äíåøíà Þæíà Óê-
58
ðàéíà. Íàìåðåíî ñëó÷àéíî îò ïàñòèð÷åòà, îò ñåëîòî Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà. Íà 13 êèëîìåòðà îò ãðàä Ïîëòàâà, íà 11. 06. 1912 ãîäèíà. Îãðîìíîòî êîëè÷åñòâî çëàòíè è ñðåáúðíè ïðåäìåòè, ïðåäèçâèêàëî èìàíÿðñêà òðåñêà ñðåä ñåëÿíèòå íà ñåëîòî, êîåòî áèëî ñîáñòâåíîñò íà ãðàô Áîáðèíñêè. Áëàãîäàðåíèå íà ãðàô Áîáðèíñêè, ïðåäìåòèòå áèëè ñúáðàíè è îïèñàíè, àêóðàòíî è ïðîôåñèîíàëíî. + Ïðåç 70- ñåòòå ãîäèíè íà 20-òè âåê îò ÑÀÊ+ÐÎâèùåòî ñå çàèíòåðåñóâàë øèðîêî èçâåñòíèÿò â íàó÷íèòå ñðåäè Àðõåîëîã è Èñòîðèê, ïðîôåñîð Éîàõèì Âåðíåð, êîéòî å îïèñàë è èçñëåäâàë è ÁÎËÃ+ÀÐÈÉÑÊÎ-òî ÑÀÊ+ÐÎâèùå âúâ ÂÐÀÏ, ÀËÁÀÍÈß. Èçêëþ÷èòåëíî ïîäðîáíîòî èçñëåäâàíå íà ÑÀÊ+ÐÎâèùåòî îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà, äîâåæäà ïðîôåñîð É. Âåðíåð äî Ïðúñòåíèòå, íàìåðåíè òàì, ñ Ìîíîãðàìèòå èçïèñàíè âúðõó òåõ. Çà ðàç÷èòàíåòî èì ïðîôåñîð É. Âåðíåð ñå îáðúùà êúì èçâåñòíèÿò îíîìàñò, ïðîôåñîð Çàéáò îò Âèåíà, îò Èíñòèòóòà ïî Âèçàíòîëîãèÿ, êúì âèåíñêèÿò Óíèâåðñèòåò. Çà äà ðàçáåðàò ÷èòàòåëèòå, êîå ìå íàêàðà äà ïîäëîæà íà ñúìíåíèå ðàç÷èòàíåòî íà ïðîôåñîð Çàéáò, ùå öèòèðàì öåëàòà 45-òà ñòðàíèöà îò êíèãàòà íà ïðîô. É. Âåðíåð -” Ïîãðåáàëíàòà íàõîäêà îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è Êóáðàò, õàí íà Áúëãàðèòå”: “”Ãðúöêèòå ìîíîãðàìè íà äâàòà ïðúñòåíà - ïå÷àòà (ïðèë. 32) áèõà áèëè ñúùî òàêà ÎÒ ÐÅØÀÂÀÙÎ ÇÍÀ×ÅÍÈÅ, çà îòúæäåñòâÿâàíåòî íà õàíà îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è ìîæå áè äîðè ïî-óáåäèòåëíè îò äîêàçàòåëíàòà ñòîéíîñò íà àðõåîëîãè÷åñêèòå óëèêè, àêî ìîæåøå äà áúäàò ÍÅÄÂÓÑÌÈÑËÅÍÎ ÐÀÇ×ÅÒÅÍÈ! ×åòåíåòî íà Â. Í. Áåíåøåâè÷ è ïðåäëîæåíèåòî íà Â. Ôèíê, íå äàäîõà ïîëçîòâîðåí ðåçóëòàò. Ãîñïîæà À. Áàíê ìè ïðåäîñòàâè ïðåç þëè 1983 ã. â Åðìèòàæà âîñú÷íè îòïå÷àòúöè îò äâàòà ïðúñòåíè-ïå÷àòà, ÷èèòî ñíèìêè/ïðèë. 32/ èçïðàòèõ çà åêñïåðòèçà è íà ä-ð Â. Çàéáò îò Èíñòèòóòà çà âèçàíòîëîãèÿ êúì Óíèâåðñèòåòà âúâ Âèåíà. Ñëåä çàâúðøâàíå íà ðúêîïèñà ñè ïîëó÷èõ â ïèñìî îò 17. 11. 1983 ã. ñëåäíîòî ñòàíîâèùå : “Ïðúñòåíúò ñ ïî-ïðîñòèÿ ìîíîãðàì å âúçìîæíî äà å âèçàíòèéñêî ïðîèçâîäñòâî, äîêàòî çà äðóãèÿ íå áèõ ïîääúðæàë ñúùîòî. Ïî-ïðîñòèÿ ìîíîãðàì áè ìîãëî äà áúäå ðàç÷åòåí òåîðåòè÷íî ÁÀÒÐÀÕÎÓ, íî èçâåäåíàòà îò âúòðå âåðîÿòíîñò è óñëîâèÿòà, ïðè êîèòî å îòêðèòà íàõîäêàòà, ãîâîðÿò ïîâå÷å çà ôîðìè êàòî ÕÎÁÐÀÒÎÓ, ÕÐÎÁÀÒÎÓ, ÕÎÁÓÐÒ è ò. í.. Ñëåäîâàòåëíî áèõìå ñå äîáëèæèëè ìíîãî äî áóêâåíè êîìáèíàöèè, äîêàçàíè âúâ âðúçêà ñ ÊÎÁÐÀÒÎÑ/ñðàâíè Ìîðàâ÷èê/, íî ñàìî ñ Õ âìåñòî Ê. Îòêúì ìîíîãðàìà íå ìîæå äà ñå èçâåäå óëèêà çà òî÷íèÿ ïîñëåäîâàòåëåí ðåä íà îòäåëíèòå áóêâè â ðàç÷èòàíåòî. Âòîðèÿò ìîíîãðàì å íàé-âåðîÿòíî êîìáèíàöèÿ îò èíäèâèäóàëíî èìå è òèòëà íà ðàíã èëè äëúæíîñò. Àêî ïðèåìåì òúæäåñòâåíîñòòà íà ñîáñòâåíèêà íà ïðúñòåíà è ñëåäîâàòåëíî ñúùîòî èìå, öÿëîñòíîòî ðàç÷èòàíå íà ÕÐÎÁÀÒÎÓ ÏÀÒÐÈÊÈÓ áè áèëî ñúâñåì âúçìîæíî. Ïðè òàêîâà òúëêóâàíå ñâîåîáðàçíàòà, ÍÅ ÑÚÂÑÅÌ ÂÈÇÀÍÒÈÉÑÊÀ ÁÓÊÂÀ íà îòïå÷àòúêà, íàêðàÿ, âëÿâî, òðÿáâà äà ñå ÷åòå Â, à íàêðàÿ âäÿñíî ëèãàòóðàòà Ï è Ê. ÄÂÅÒÅ ÐÀÇ×ÈÒÀÍÈß ÁÈÕ ÈÑÊÀË ÄÀ ÏÐÅÄËÎÆÀ ÊÀÒÎ ÂÚÇÌÎÆÍÎÑÒÈ. ÒÐßÁÂÀ ÄÀ ÑÅ ÂÇÅÌÅ ÏÐÅÄÂÈÄ, ×Å ÎÒ ÎÍÎÂÀ ÂÐÅÌÅ ÑÀ ÄÎØËÈ ÄÎ ÍÀÑ ÌÍÎÃÎ ÌÀËÊÎ ÈÌÅÍÀ.””
ÀÂÈÒÎÕÎË + Â. ÇÀÉÁÒ ÏÐÅÄËÀÃÀ ÄÂÅÒÅ ÐÀÇ×ÈÒÀÍÈß ÈÇÐÈ×ÍÎ ÊÀÒÎ ÂÚÇÌÎÆÍÎÑÒÈ. + ÍÎ ÍÅÇÍÀÉÍÎ ÇÀÙÎ, ÍÀØÈÒÅ ÈÑÒÎÐÈÖÈ ÑÀ ÂÚÇÏÐÈÅËÈ ÏÐÅÄÏÎËÎÆÅÍÈßÒÀ ÍÀ ÏÐÎÔÅÑÎÐ ÇÀÉÁÒ ÇÀ ÀÊÑÈÎÌÀ?! + Îò âñè÷êî êàçàíî äî òóê ñëåäâà, ÷å ðàç÷èòàíåòî íà òðèòå ïðúñòåíà-ïå÷àòè , íàïðàâåíî îò ïðîôåñîð Çàéáò è ïîòâúðäåíî îò Ä. Âèòàíîâ, ÌÎÆÅ ÄÀ ÁÚÄÅ ÎÑÏÎÐÅÍÎ. Ñïîðåä ìåíå òî ìîæå äà áúäå ñâåäåíî äî: 1. ÕÎ(Ó)ÐÁ/ÂÀÒ (ÕÎÐ Á/ÂÀÒ) - çà ïúðâèÿò ïðúñòåí. + ÕÎÐ Á/ÂÀÒ - öàðñêè òèòóë, óêàçâàù áîæåñòâåí ïðîèçõîä. + Ñúâðåìåííè âàðèàíòè: ÕÎÐÂÀÒ, ÃÎÐÁÀÒêî, ÃÎÐÁÀÒøîâ - ëè÷íè èìåíà; ÕÚÐÂÀÒ - íàöèîíàëíî èìå. 2. ÊÎ(Ó)ÐÒ ÕÎ(Ó)Ð Á/ÂÀÒ, (ÊÎÐÒ ÕÎÐ Á/ÂÀÒ) - çà îñòàíàëèòå äâà ïðúñòåíà. ÊÎÐÒ/ÊÓÐÒ - òîãàâà ñúäåáíà òèòëà. â ñúâðåìèåòî - ëè÷íî èìå.
Ìîíîãðàìè îò çëàòíè ïðúñòåíè-ïå÷àòè îòêðèòè â ãðîáà íà Õîð Á/âàò (Êóáðàò) â Ìàëàÿ Ïåðåñ÷åïèíà (Óêðàéíà). + Àêî ñå ïðèåìå ÕÎÐÁÀÒ çà âåðíî, ïðèñúñòâèåòî íà Ñîêîëúò ñ óñóêàíà â êðàêàòà ìó çìèÿ, ñòàâà ñúâñåì ëîãè÷-
íî.
+ Ñîêîëúò å ñèìâîë íà Áîã ÕÎÐ, à çìèÿòà - íà áîãà íà çëîòî ÑÅÒ, ÑÀÒ, Ñàòàí (÷è÷îòî íà ÕÎÐ). Òàêà èìåòî íà ÕÎÐ ñå ñâúðçâà ñ ëåãåíäàòà îò Åãèïåòñêèÿ ïàíòåîí íà Áîãîâåòå, â êîÿòî òîé ïîáåæäàâà ÷è÷î ñè ÑÀÒ - óçóðïàòîð íà öàðñêèÿ ïðåñòîë è óáèåö íà áàùà ìó Îçèðèñ(ÑÀÊ è ÑÎÊ).
Äâîéêèòå Ëúâîâå îò ñúùîòî ïîãðåáåíèå, êîèòî ñà ñèìâîë íà çåìíà ñèëà è ïëîäîâèòîñò ñïîðåä Åãèïåòñêèÿ ïàíòå-
îí íà áîãîâåòå, ñà öàðñêè àòðèáóòíè ñèìâîëè. Îò êàçàíîòî äîñåãà ñëåäâà, ÷å “Èìåííèêúò íà ÁÎËÃ+ÀÐÈÉÑÊÈòå Êàíîâå” å ñãðåøåí îùå ïðè ïúðâîòî ñëîâîñú÷åòàíèå - Àâèòîõîë. Ñëåäâà äà ñå ÷åòå: 1 ÀÂÈÒ (Î) ÕÎÐ èëè ÀÂÈÒ(ÓÑ) ÕÎÐ, êîåòî ùå ðå÷å - ïðàîòåöà (ïðàðîäèòåëÿ) ÕÎÐ. 2 ÊÎÐìèñîø èëè ÊÎÐìåñèé ñúùî ìîæå äà ñå ïðî÷åòå êàòî ÕÎÐìèñîø, ÕÎÐìåñèé èëè ÕÅÐìåñèé. Åäíî òàêîâà ðàç÷èòàíå ïðàâè âðúçêà ñ òðàêèéñêèÿ Õåðîñ (Õåðìåñ), ãðúöêèÿ Õåðàêúë è ëàòèíñêèÿ Õåðêóëåñ.  ñðåäíà Àçèÿ ñà èçâåñòíè èìåíàòà íà ïëåìåíàòà ÑÀÊè, ÑÎÃ(Ê)ÄÈÈ è ÕÎÐåçìèè. ÑÀÊ è ÑÎÊ ñà åãèïåòñêèòå èìåíà íà ÎÇÈÐÈÑ - áàùàòà íà ÕÎÐ. Èìåíàòà íà ïëåìåíàòà âåðîÿòíî ïðîèçëèçàò îò çàäúëæåíèåòî íà ãðóïè õîðà äà èçâúðøâàò ðèòóàëè â ÷åñò íà ÑÀÊ è ÑÎÊ(ÎÇÈÐÈÑ) è ÕÎÐ.  çàêëþ÷åíèå ùå ñè ïðèïîìíèì ìàëêî ÁÎËÃ+ÀÐÈÉÑÊÀ ÐÅ÷ è ÕÎÐòóâàíå:  ñèëà ñà òðè îñíîâíè ïðàâèëà: 1. Ñðè÷êèòå ñà äóìè â äóìèòå. Ïðèìåð: Êóëò+ó+Ðà; Ìà+Äà+Ðà. 2. Ñðè÷êèòå ñå ïðîèçíàñÿò îòëÿâî íàäÿñíî è îòäÿñíî íà ëÿâî è ñå ðàçìåñòâàò. Ïðèìåð: ÐÀ-ÀÐ; Çîðà-Ðîçà. 3. Èìåíàòà íà ãëàâíèòå “Åãèïåòñêè” áîãîâå ñà êîðåíè
íà äóìèòå - ñðè÷êè. + ÐÀ - ÐÀ+é, ÐÀéêî(à); áîåí âèê - (ó-ÐÀ) ÐÀò - ÐÀòóâàì; ÐÀäîñò, ÐÀäàí, ÐÀäêî(à), ÐÀäåòåë, ÐÀäåå; ÐÀñòà, ÐÀëî, ÐÀë÷î. ÐÅëèãèÿ, ÐÅ÷, ÐÅä, ÐÎä; ÐÀéêî èçãðÿ - íàðîäåí èçðàç çà èçãðåâà íà ñëúíöåòî. Àðèé+Ñòî+Êðàò; Àðèé+Ñòî+Òåëåñ; Àðèé+Ñòî+Ïàí. áàíè÷Àð, áîëíè÷Àð, âîäåíè÷Àð, ãðàäèíÀð, ãðúí÷Àð, ãîâåäÀð, äúðâÀàð, æåëåçÀð, æúòâÀð, çëàòÀð, êðàâÀð, ëîäêÀð, ìëèâÀð, íàäíè÷Àð, îâ÷Àð, ðåçáÀð, ðèáÀð, ðóäÀð, ñòðàæÀð, òåïàâè÷Àð, òúìíè÷Àð, õëåáÀð, öâåòÀð, ÷èçìÀð, øàïêÀð, ùàìïÀð. + ÕÎÐ - ÕÎÐà, êîèòî èãðàÿò ÕÎÐà, ÕÎÐòóâàò è èìàò âèä çíàìå ÕÎÐóãâà, ÕÀÐåñâàì, ÕÀÐèçâàì, ÕÀÐòèñâàì, ÕÀÐåí. + ÑÀÊ è ÑÎÊ - ÑÀÊ + ÐÀ, ×àê+Ðà, ÷åêðúêú? ÑÀÊ+ÐÀëåí(ÑÀÊ+ÐÀëíî) - ñâåùåí, ñâåùåííî; Òàçè ìàíòðà ñè å öÿëà ìàíäðà. ÑÀÊ+ÐÎâèùå, ÑÀÊ+ÐÎâåííî ÑÀÊàì - èñêàì, ÑÎÊ - ïëîäîâ; (Ö)ÑÎÊàì - çà ìàëêè äåöà è æèâîòíè; ÑÀÊÀÐ(À) - ïëàíèíà, ÑÎÊîë - ïòèöàòà ñèìáîë íà
59
ÀÂÈÒÎÕÎË Îçèðèñ. ÖÀÊî - èìå, ÖÎÊî - èìå; ÑÀÊèÐÀ - áÐÀäâà, ÑÀÊàëèáè - îáè÷àùèòå áîãà ÑÀÊ; (Ñ)ÀÊèíàê - âèä ìå÷. + ÁÀ/ÂÀ (ÄÓØÀ) - áà+áà, áà+ùà, áîð+áà, âúðøèò+áà, ãîç+áà, äåë+áà, åæ+áà, æåðò+âà, êîñèò+áà, ðåçèò+áà ìîëèò+âà, íàðåä+áà è ò. í. + ÊÀ/ÊÈ/×È(æèçíåíà ñèëà, òåëî) - êà+êà, ìàé+êà, òåò+êà, ÷è÷î è ò. í. + Ïúòÿò çà äîêàçâàíå íà òåçè âçàèìîâðúçêè å äúëúã è ñëîæåí.  ñëó÷àÿ å ïî-âàæíî ïîñîêàòà äà å âåðíà.
Ïåòúð Ïåòðîâ, ïðîô. Äèìèòüð Îâ÷àðîâ, Ïëàìåí Öîíåâ, Éîðäàí Âúë÷åâ, Ãåîðãè Êîñòîâ è äð.) Íàé èíòåðåñíèÿò çà íàóêàòà ïðåäìåò îò ïîãðåáåíèåòî âúâ Âîçíåñåíêà å Ñðåáúðíèÿò ÑÎÊÎË.
Èçïîëçâàíà ëèòåðàòóðà: 1. Ëóðêåð, Ìàíôðåä. Áîãîâå è ñèìâîëè íà äðåâåí Åãèïåò. (Åíöèêëîïåäè÷åí ñïðàâî÷íèê). 1995 ã. 2. Ïðîô. Âåðíåð, Éîàõèì. Ïîãðåáåíèå Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è Êóáðàò - õàí íà Áúëãàðèòå. 1988 ã. 3. Êîñòîâ, Ãåîðãè. Ïîãðåáåíèåòî íà õàí Àñïàðóõ â ñâåòëèíàòà íà àðõåîëîæêèòå äàííè. 1995 ã. 4. Ïîãðåáåíèÿòà â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è Âîçíåñåíêà. 5. Ìàíåòîí. Èñòîðèÿ íà Åãèïåò è ãåíåàëîãèÿ íà öàðåòå (Õîð - 300 ã.). Ïðåç Åóçåáèóñ è Éîñèô Ôëàâèé. 6. Ïðîô. äîêòîð Öåíîâ, Ãàí÷î. Êðîâàòîâà Áúëãàðèÿ. 1998 ã. 7. Ðàêîâñêè Ãåîðãè Ñòîéêîâ - ò.4 îò ñúáð. ñú÷./Àíîíèìíàòà Çîãðàôñêà èñòîðèÿ, îòêðèòà îò Ðàêîâñêè, êúäåòî Êóáðàò å ñïîìåíàò íåêîëêî ïúòè êàòî ÎÐ+ÁÀÒ! / Êàêòî ñå âèæäà, åëåìåíòèòå, êîèòî òðåáâà äà ñå îòáåëåæàò ñà 1. ÇÌÈßÒÀ - óñóêàëà ñå â êðàêàòà íà Ñîêîëà 2. ÌÎÍÎÃÐÀÌÀ - íà ãúðäèòå íà Ñîêîëà
×àñò II ÑÎÊÎËÚÒ ÎÒ ÂÎÇÍÅÑÅÍÊÀ Íàïîñëåäúê ñå ðàçãîðÿ äèñêóñèÿ, îòíîñíî ïðîèçõîäà íà ïîãðåáåíèÿòà â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è Âîçíåñåíêà. Ñïèñàíèå Àâèòîõîë, â áðîé 26 îòäåëè ãîëåìà ÷àñò îò ñòðàíèöèòå ñè çà ñòàòèÿ è èíòåðâþ íà äèðåêòîðà íà èñòîðè÷åñêèÿ ìóçåé â Çàïîðîæèå - Ã. È. Øàïîâàëîâ, êàêòî è ñòàòèÿ íà Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ. Îò 1930 ãîäèíà (êîãàòî å îòêðèòî ñúêðîâèùåòî îò Âîçíåñåíêà), òà äî ñåãà, ñà èçêàçàíè äîñòà ïðîòèâîðå÷èâè ìíåíèÿ îòíîñíî ïðîèçõîäà ìó. Îò ãðîá íà êíÿç Ñâåòîñëàâ (Ìèõàèë Ìèëåð), êèï÷àêñêî (Ì. È. Àðòàìîíîâ, À. È. Ñåìüîíîâ è äð.), äî ÁÎËÃ+ÀÐÈÉÑÊÎ (Ã. Ô. Êîðçóõèíà, Ñ. À. Ïëåòíüîâà, àêàä. Îìåëèàí Ïðèöàê, îòêðèâàòåëÿ ìó Â. À. Ãðèí÷åíêî è åñòåñòâåíî ó÷åíè îò ÁÎËÃ+ÀÐÈÀ, êàòî ïðîô. Ñòàí÷î Âàêëèíîâ, Ä. Äèìèòðîâ, Ðàøî Ðàøåâ, ïðîô.
60
3. ÕÐÈÇÌÀÒÀ íà êðèëîòî íà Ñîêîëà - êîÿòî ïðåäñòàâëÿâà ×åòðèëèñòíà Äåòåëèíà ñ Êðúñò, ðàçäåëÿù ëèñòàòà íà ïîëîâèíà è íàäïèñ - ÄÎÕ, ÄÓÕ /ÄÎÊÑ/, ñíèìàíà îò òàêúâ ðàêóðñ, ÷å ïî÷òè íèùî íå ìîæå äà ñå âèäè ÿñíî. 4. ÄÂÀÍÀÉÑÅÒÒÅ ïúïêè íà ãúðáà íà Ñîêîëà, ðàçïîëîæåíè 2x6 è êðúñò÷åòà íà âñåêà îò òåõ. 5. Íå÷åòëèâèÿò íàäïèñ íà îïàøêàòà íà Ñîêîëà, êîé-
ÀÂÈÒÎÕÎË òî Ãðèí÷åíêî òàêà è íå å óñïåë äà ðàç÷åòå. 6. Ïåðàòà íà îïàøêàòà íà Ñîêîëà - Ïåò íà áðîé. Çà Çìèÿòà è Ñîêîëà, ïðåäñòàâÿùè îïîçèòíèòå ñèëè íà ÑÅÒ/ÑÀÒ è ÕÎÐ, ñúì ïèñàë â áðîé 12/13 íà Àâèòîõîë. Äâàíàéñåòòå ïúïêè, ðàçïîëîæåíè â ÄÂÅ ðåäèöè ïî ØÅÑÒ è êðúñò÷åòàòà âúðõó òåõ, çàåäíî ñ ÏÅÒÒÅ ïåðà, ïðåäñòàâëÿâàò åëåìåíòèòå íà åäèí ÊÀËÅÍÄÀÐ!!! (êîåòî ùå äîêàçâàì â ñëåäâàùà ñòàòèÿ.) Ìîíîãðàìà íà ãúðäèòå íà Ñîêîëà å îáåêò íà íàé îæåñòî÷åíè ñïîðîâå. Î÷åðòàëèòå ñå äâå òåçè ñà: 1. Ïðèåìàùèòå, ÷å òîâà å ðèìñêè îðåë, âîéñêîâè çíàê íà çíàìåòî íà ðèìñêèÿò ëåãèîí. ×åòåíå - ÏÅÒÐÎÑ! Òàçè òåçà çàùèòàâàò Ë.À. Ìàöóëåâè÷, Ãðèí÷åíêî, Øàïîâàëîâ, Àðòàìîíîâ, Ñåìüîíîâ è äð. 2. Èçáðîåíèòå ïî-ãîðå, áîëã+àðèéñêè îðèåíòèðàíè ó÷åíè, çàùèòàâàò òåçàòà, ÷å Ñîêîëà íå å ðèìñêè è ÷åòåíåòî òðåáâà äà å ÅÑÏÎÐ. Ìîÿòà òåçà, å ÷å òîçè Ñîêîë íåìà íàóøíèê çà ïîñòàâÿíå íà ïðúò, íå å ñ ðàçïåðåíè êðèëå è çàòîâà íå å ðèìñêè âîèíñêè ñèìâîë! Îñâåí òîâà ðèìñêèÿò îðåë íå ïðèòåæàâà åëåìåíòèòå îò 1 äî 5, íà Ñðåáúðíèÿò Ñîêîë! Íàé âåðîÿòíîòî ÷åòåíå íà ÌÎÍÎÃÐÀÌÀ å ÎÐÏÅÉ èëè àêî ñå ïðèåìå, ÷å â ãîðíàòà ÷àñò èìà êîìáèíàöèÿ îò Ò/Ð - ÎÐ+ÒÎ+ÏÅÉ èëè ÎÐ+ÒÈ+ÏÅÉ! Êàêòî ïðàâèëíî îòáåëåçâà è Øàïîâàëîâ â èíòåðâþòî îò áð. 26 íà Àâèòîõîë - íåìà íèêàêâî (Ñ) â òîçè ìîíîãðàì!? Òîâà ðàç÷èòàíå êîðåñïîíäèðà è ñ òåçàòà, ÷å ÑÎÊÎËÀ îëèöåòâîðÿâà Áîã ÕÎÐ, êàêòî âå÷å ñúì îòáåëåçàë â ñòàòèÿòà îò áð. 12/13 íà ñï. Àâèòîõîë . Òàêîâà ðàç÷èòàíå ïðàâè âðúçêà ìåæäó äâåòå ïîãðåáåíèÿ - â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è Âîçíåñåíêà, àêî ñå ïðèåìå çà âåðíî ÷åòåíåòî íà ïðúñòåíèòå îò Ì. Ïåðåø÷åïèíà, à èìåííî ÕÎÐ+ÁÀÒ è ÊÎÐÒ ÕÎÐ+ÁÀÒ!
Áèáëèîãðàôèÿ: 1. áðîé 26 íà Àâèòîõîë 2. Ïëàìåí Öîíåâ “Õîìî êîñìèêóñ” - 1980ã 3. Éîàõèì Âåðíåð “Ïîãðåáàëíàòà íàõîäêà îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è Êóáðàò - õàí íà áúëãàðèòå, èçä. ÁÀÍ Ñîôèÿ 1988ã. 4 Ãåîðãè Êîñòîâ “Ïîãðåáåíèåòî íà õàí Àñïàðóõ â ñâåòëèíàòà íà àðõåîëîãè÷åñêèòå äàííè” 1998ã.
×àñò III ÌÀÑÎÍÈÒÅ ÈÑÒÎÐÈß È ÑÚÙÍÎÑÒ /ÌÀÑÎÍÈÒÅ ÑËÅÄÂÀÒ ÁÎËÃ+ÀÐÈÉÑÊÈ ÒÀÉÍÈ/ Ðúêîïîëàãàíåòî íà Âåëèê Ìàéñòîð íà Áúëãàðñêàòà Ìàñîíñêà ëîæà ìè äàâà ïîâîä äà íàïðàâÿ êðàòüê èñòîðè÷åñêè îáçîð íà òîâà òàéíî îáùåñòâî. Ëåãåíäèòå ðàçêàçâàò, ÷å òî âîäè íà÷àëîòî ñè îò Ñåäåìòå ÀÐÕÀÒÈ (ÀÐÃÀÒÈ), ïðåæèâåëè ïîñëåäíèÿ ïîòîï è ïîñåëè ñåìåíàòà íà öèâèëèçàöèÿòà ñðåä ïîäèâÿëîòî ÷îâå÷åñòâî. Òåçè ÀÐÃÀÒÈ, è âñè÷êè ïðåäè è ñëåä òÿõ, ñå íàðè÷àò ñ ìíîãî èçðàçè, êîèòî ïîÿñíÿâàò ðàçëè÷íèòå èì ñúùíîñòè: 1. Ïîñëåäîâàòåëè íà Õîð; 2. Ñèíîâå íà Âäîâèöàòà; 3. Ñèíîâå íà Ñâåòëèíàòà, ñ êîåòî ïîä÷åðòàâàòü, ÷å Ñëúíöåòî (ÐÀ) å åäèí îò ãëàâíèòå èì îáåêòè çà ïîêëîíåíèå; 4. Îçàðåíèòå (èëþìèíèðàíè), êîåòî îçíà÷àâà, ÷å Ñëúíöåòî (ÐÀ) ãè å îñâåòèëî ñúñ ñâåòëèíàòà íà ïîçíàíèåòî. Õîð å ñèí íà Èçèäà (ÀÇÈÒÀ), ñúïðóãà íà Îçèðèñ (ÀÇÀÐ), öàð íà Ãîðåí (Áåë) è Äîëåí (×åðâåí) Åãèïåò. Çåëåíèÿò öâåò å öâåòà íà Îçèðèñ - áîã íà æèâàòà ïðèðîäà ïðèæèâå, à ìåñòîòî íà ïðåáèâàâàíå ñå íàðè÷à ÑÀÊÀÐ. ÑÀÒ (ÑÀÒÀÍ) å áðàò íà ÎÇÈÐÈÑ è ÷è÷î íà Õîð. ×åðåí å íåãîâèÿò öâåò. Òîé óáèâà áðàò ñè è âçåìà ïðåñòîëà è öàðñòâîòî ìó. Îçèðèñ ñòàâà öàð íà ìúðòâèòå, à ìåñòîòî íà ïðåáèâàâàíå ñå íàðè÷à ÑÎÊÀÐ. Íî Èçèäà ðàæäà ñèíà íà Îçèðèñ - Õîð. Îòãëåæäà ãî òàéíî è êîãàòî òîé ïîðàñòâà, âëèçà â äâóáîé ñúñ ÑÀÒÀÍ. Õîð ïîáåæäàâà è ñè âðúùà ïðåñòîëà íà Áåë è ×åðâåí Åãèïåò. (Îò òàì èäâà áúëãàðñêèÿò îáè÷àé çà åæåãîäíî çàêè÷âàíå ñ ìàðòåíèöà.) Íàé-èçâåñòíèòå ìàñîíñêè îðäåíè ïðåç Ñðåäíîâåêîâèåòî ñà Òàìïëèåðèòå (Õðàìîâíèöèòå), ñúñ ñèìâîëíè öâåòîâå ×åðíî è ×åðâåíî è Õîñïèòàëèåðèòå (Áîëíè÷àðèòå), ñúñ ñèìâîëíè öâåòîâå Áåëî è ×åðâåíî. Èëþìèíàòèòå îò ïî-êúñíî âðåìå å åäíî òå÷åíèå, êîåòî äîêàðâà ìíîãî áåäè íà ÷îâå÷åñòâîòî. Òàìïëèåðèòå è Õîñïèòàëèåðèòå ïðîèçõîæäàò îò Áóãðèòå è Êàòàðèòå, à òå íà ñâîé ðåä - îò Áîãîìèëèòå, êîèòî ïúê çàåäíî ñ ìàíèõåè è ïàâëèêÿíè, âîäÿò íà÷àëîòî ñè îò îôèöèàëíàòà ÁÎËÃ+ÀÐÈÉÑÊÀ äîêòðèíà ÒÀÍÃÐÈàíñòâîòî, èëè ñúþç íà ÐÀ (ÐÅ). Îò òàì è ÐÅ-ëèãà (ÐÅËÈÃÈß), èëè - ïîñëåäîâàòåëè íà Ñëúíöåòî. Þäåèòå ñúùî ñà ñå “äîïðåëè” äà ãîðåñïîìåíàòàòà âåðñêà äîêòðèíà, êàòî â Èçõîä îò Ñòàðèÿ Çàâåò äîáðå å îïèñàíà êðàæáàòà íà Ñâåùåíèòå çíàíèÿ (Ñâåùåíèÿ Êèâîò) îò Ìîøå (Ìîéñåé) è çàâëè÷àíåòî íà çëàòîòî íà åãèïòÿíèòå îò ïîñëåäîâàòåëèòå ìó.
61
ÀÂÈÒÎÕÎË Îòòàì Ìîøå å ñèìâîë íà ÌÎØÅ+ÍÈÊ â öåëèÿ ñëîâåíñêè ñâåò. Íî êîè ñà ñèíîâåòå íà Âäîâèöàòà? Íîðìàëíî å äà ñè ïîìèñëèì, ÷å îñâåí îçàðåíèòå ïî ÐÈ.ÄÓ.ÀË (ÐÈÒÓÀË) èìà è îçàðåíè ïî ðîæäåíèå. Òîåñò, ãåíåòè÷íî ïðîèçëåçëè îò Õîð - ñèíà íà Âäîâèöàòà Èçèäà (ÀÇÈÒÀ). Çà ðàçëèêà îò ñëîâåíèòå, êîèòî ñå ñåáåíàðè÷àò ËÞÄÈ, áúëãàðèòå ñå ñàìîíàçîâàâàò ÕÎÐÀ. Íåìà äðóã íàðîä ïî çåìÿòà, êîéòî äà ñå íàðè÷à ïî òîçè íà÷èí. Ñ äðóãè äóìè, ÁÎËÃ+ÀÐÈÈÒÅ ìîãàò äà áúäàò íàðå÷åíè ÕÎÐÈÑÒÈÀÍÈ, à âåðñêàòà èì äîêòðèíà - ÕÎÐÈÑÒÈÀÍÑÒÂÎ. Õîðèñòèàíñòâîòî ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà, êàòî ìîðàëíî-åòè÷íà ÷àñò íà ÒÀÍÃÐÈàíñòâîòî. ÁÎËÃ+ÀÐÈÉ, ÁÎËÃ+ÀÐÈß, âåðîÿòíî ñà âåðñêè ïîíÿòèÿ ðîäåíè â ñëîâåíñêà ñðåäà.  âñè÷êè õðèñòèàíñêè õðàìîâå ïðèñúñòâà çíàêà, êîéòî ñå òúëêóâà ÕÐ(Õðèñòîñ), íî òîé òðÿáâà äà ñå ÷åòå ÕÎÐ ( Õ+Î+Ð). + ÕÎÐ+ÈÑÒÈß - òúðæåñòâåíà îäåæäà íà âèñø ñàíîâíèê â öúðêâàòà, çëàòîòêàíà, îáñèïàíà ñúñ çíàêà íà ÕÎÐ. + ÕÎÐ+ÀÐÈÓÌ - øàë êúì îäåæäàòà, çëàòîòêàí, îáñèïàí ñ çíàêà íà ÕÎÐ.  òåçè ñëó÷àè âðúçêàòà å ÿâíà.
 çàêëþ÷åíèå áèõ ïîñî÷èë, ÷å Áîëã+ÀÐÈÉÑÊÈÒÅ ìàñîíè âåðîÿòíî ñà äâîéíî îçàðåíè - âåäíúæ ïî ðîæäåíèå, âòîðè ïúò - ïî ÐÈ+ÄÓ+ÀË. Ïî ñìèñúëà íà ÒÀÍÃÐÈàíñòâîòî Âåëèê ÄÓ+ÀË (ÄÓËÎ - äâîéíèê) íà ÐÀ ìîæå äà áúäå ñàìî öàðÿò - ÕÎÐ-ôàðàîíúò (ÁÀ+ÐÀ+ÎÍ - äóøàòà íà ÐÀ â ÎÍ). Ñàìî òîé ìîæå äà ïðåìèíå ïúòÿ Ê/ÐÎÑ/ Ò+ÒÀÓ. Ñàìî òîé ìîæå äà áúäå ÕÎÐ+ÁÀÒ. Èçïîëçâàíà ëèòåðàòóðà : 1. Ðóäîëô Êîõ - “Êíèãà íà Çíàöèòå” 2. Æàí Äîðåñ - “Òàéíèòå Ðúêîïèñè îò Åãèïåò” 3. Ìîðèñ Êîòåðåë - Ïðîðî÷åñòâàòà íà ÒóòÀíêÀìîí” 4. Ðîáåð Àìáåëåí - “Ñìúðòîíîñíàòà òàéíà íà Òàìïëèåðèòå” 5. Ëèí Ïèêíåò, ÊëàéâúÏðèíñ - “Ïðîçðåíèåòî íà Òàìïëèåðèòå” 6. Ðüîíå Íåëè - “Ðúêîïèñèòå íà Êàòàðèòå” 7. Æàí Áëóì - “ÐÅÍ ëüî ØÀÒÎ/âåñòãîòè, êàòàðè, òàìïëèåðè/” 8. Àëàí Îëôîðä - “Áîãîâåòå íà íîâîòî õèëÿäîëåòèå” 9. Êðèñòîôúð è Ðîáúðò Íàéò - “Êëþ÷úò íà Õèðàì”
×àñò IV
62
ÂÅÐÑÊÈ ÂÎÉÍÈ + Âñåèçâåñòíà å òåçàòà, ÷å Àòèëà å ïðåäâîäèòåë íà âàðâàðèòå åçè÷íèöè èëè òàêà íàð. õóíñêè ñúþç, êàòî ñå ïðîïóñêà ôàêòà, ÷å òîé å ðèìñêè ãðàæäàíèí è ãîâîðè (çíàå) ëàòèíñêè åçèê. + Ïðåäëàãàì çà äèñêóñèÿ ñëåäíàòà õèïî+òåçà: ÒÀÊÀ ÍÀÐÅ×ÅÍÈÒÅ “ÂÀÐÂÀÐÑÊÈ ÍÀØÅÑÒÂÈß” ÑÀ ÂÑÚÙÍÎÑÒ - ÂÅÐÑÊÈ ÂÎÉÍÈ, ÏÎÐÀÄÈ ÏÚÐÂÀÒÀ ÑÕÈÇÌÀ  ÕÎÐÈÑÒÈÀÍÑÒÂÎÒÎ, À ÈÌÅÍÍÎ ÏÎÄÌÅÍÀÒÀ ÍÀ ØÅÑÒÈ ÊÀÍÎÍ, ÏÐÈÅÒ ÍÀ ÂÑÅËÅÍÑÊÈß ÑÚÁÎÐ Â ÍÈÊÅß È ÂÅÄÍÀÃÀ ÇÀÏÎ×ÍÀËÀÒÀ ÑËÅÄ ÒÎÂÀ, ÁÎÐÁÀ ÇÀ ÏÎÄÌÅÍÀÒÀ ÌÓ. ÒÀÇÈ ÌÅÆÄÓÎÑÎÁÈÖÀ ÈÌÀ ÄÂÀ ÏÅÐÈÎÄÀ - ÎÒ ÍÈÊÅß - 325Ã., ÄÎ ÀËÅÊÑÀÍÄÐÈÉÑÊÈßÒ ÑÚÁÎÐ - 362 Ã. È ÄÎ ÖÀÐÈÃÐÀÄÑÊÈßÒ 381Ã. +ÕÓÍÈÒÅ (ÓÍÈÒÅ) ÎÁÅÄÈÍÅÍÈÒÅ - ÀÐÈÈ (ÀÐÈÀÍÈ) - ÇÀÏÎ×ÂÀÒ ÂÅÐÑÊÀ ÂÎÉÍÀ ÑÐÅÙÓ ÔÀËØÈÔÈÊÀÒÎÐÈÒÅ ÍÀ ØÅÑÒÈß ÊÀÍÎÍ! ÒÀÌ ÑÀ ÑËÎÂÅÍÈ, ÃÅÐÌÀÍÈ È ÓÃÐÎ-ÔÈÍÈ, ÍÀ×ÅËÎ Ñ ÂÎÄÅÙÀÒÀ (ÓÏÐÀÂËßÂÀÙÀÒÀ) ÊËÀÑÀ - ÁÎËÃ+ÀÐÈÈÒÅ! + ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ: “ÈÑÒÎÐÈß ÍÀ ÕÐÈÑÒÈßÍÑÊÀÒÀ ÖÚÐÊÂÀ” ÎÒ ÌÈÕÀÈË ÏÎÑÍÎÂ. + ØÅÑÒÈ ÊÀÍÎÍ: “ ÄÀ ÑÅ ÏÀÇßÒ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÎÁÈ×ÀÈ ÏÐÈÅÒÈ Â ÅÃÈÏÅÒ, ËÈÁÈß È ÏÅÍÒÀÏÎË.... “ + Ùå ðàçøèðÿ õèïî+òåçàòà: Îò òîâà, êîåòî ñúïîñòàâèõ, ñëåä ïðî÷èòàíåòî íà ÷àñò îò “Èñòîðèÿ íà õðèñòèÿíñòâîòî” îò Ì. Ïîñíîâ, ñå îêàçâà, ÷å âñè÷êè ãîëåìè âîåííè êîíôëèêòè â ïåðèîäà 325ã - 717ã., ãðàâèòèðàò ñòðàííî, îêîëî ïðîâåæäàíèòå ïîìåñòíè è âñåëåíñêè ñúáîðè ïî îíîâà âðåìå!? + Ñúáîðèòå ñà Ïîìåñòíè è Âñåëåíñêè: + ÀÏÎÑÒÎËÑÊÈ ÑÚÁÎÐ Â ÉÅÐÓÑ+ÀËÅÌ (49-50ã.) + Ëèîíñêè - êðàÿ íà II-ðè âåê + Àðàáñêè - 244 ã, Áàñðà + Åëâèðñêè - Ç06 ã. + Ðèì - 313 ã. + Àðë - 314 ã. + Àíêèðà - 314ã. + Ìèëàíî - 316 ã. + ÍåîÊåñàðèéñêè - 316 è 324 ã.ã. + Àíòèîõèÿ - 324 ã. - ïîìåñòíè + ÏÚÐÂÈ ÂÑÅËÅÍÑÊÈ - ÍÈÊÅß - 325ã. + Àíòèîõèÿ - 341ã. + Ñåðäèêèéñêè - 343-344 ã.ã.,Ìåäèîëàí è Ñèðìèé ñúùî - (òðåòèðàò ÀÐÈÀÍÑÊÀÒÀ ÅÐÅÑ È ÑÌÓÒÎÂÅ) + Ëàîäèêèéñêè - 345 ã. + Êàðòàãåíñêè - 345 - 348ã.ã. !? + Öàðèãðàäñêè - Ç61ã. + Àëåêñàíäðèéñêè - 362 ã. + Ãàëñêè - 374 ã. + Ñàðàãîñà-380 ã. - ïîìåñòíè + ÂÒÎÐÈ ÂÑÅËÅÍÑÊÈ - ÖÀÐÈÃÐÀÄÑÊÈ - 381ã.
ÀÂÈÒÎÕÎË + Êàðòàãåíñêè - 387 ã. + Öàðèãðàäñêè - 394 ã. ? + Ãàëñêè - 394 ã. + Êàðòàãåíñêè - 396 ã. ? + Òîëåäî - 400 ã. + Ãàëñêè - 401ã., - ïîìåñòíè + ÒÐÅÒÈ ÂÑÅËÅÍÑÊÈ - ÅÔÅÑ - 431ã. + Öàðèãðàäñêè-431ã. - ïîìåñòåí? + Öàðèãðàäñêè-448 ã. - ïîìåñòåí + Åôåñêè-449ã - ïîìåñòåí + ×ÅÒÂÚÐÒÈ ÂÑÅËÅÍÑÊÈ - ÕÀËÊÈÄÎÍ-451ã. + ÏÅÒÈ ÂÑÅËÅÍÑÊÈ - ÖÀÐÈÃÐÀÄ - 553 ã. + ØÅÑÒÈ ÂÑÅËÅÍÑÊÈ - ÖÀÐÈÃÐÀÄ 680-681ã. + Öàðèãðàä-712ã. + Öàðèãðàä-716ã. - ïîìåñòíè + Èêîíîáîð÷åñêèÿò ïîìåñòåí ñúáîð - 754 ã., âåðîÿòíî Öàðèãðàä. + ÑÅÄÌÈ ÂÑÅËÅÍÑÊÈ - ÍÈÊÅß - 787ã. Öèòàò îò ðå÷òà, ïðîèçíåñåíà íà 16-òîòî çàñåäàíèå íà Øåñòèÿ Âñåëåíñêè ñúáîð (Êîíñòàíòèíîïîë 09.08.681 ãî-
äèíà) îò ïðåçâèòåð Êîíñòàíòèíÿ îò ãð. Àïàìåÿ (Ñèðèÿ): “Êàçâàì ñå Êîíñòàíòèí. Ïðåçâèòåð ñúì íà ñâåòàòà Áîæèÿ öúðêâà, êîÿòî ñå íàìèðà â Àïàìåÿ, â ïðîâèíöèÿ Âòîðà Ñèðèÿ. Ðúêîïîëîæåí ñúì îò Àâðàìèé, åïèñêîï íà Àðåòóñà. Äîéäîõ ïðè íàøèÿ ñâåòè ñúáîð, çà äà âè ïîó÷à, ÷å àêî áÿõ èçñëóøàí, íÿìàøå äà ïðåòúðïèì îíîâà, êîåòî ïðåòúðïÿõìå òàçè ãîäèíà, ñèðå÷ êàêâîòî ïðåòúðïÿõìå âúâ âîéíàòà ñ ÁÎËÃ+ÀÐÈÀ. Çàùîòî àç ïîèñêàõ îùå îò íà÷àëî äà äîéäà íà ñúáîðà è äà ïîìîëÿ äà ñòàíå ìèð, òàêà ùîòî äà ñå èçâúðøè íåùî, êîåòî äà îáåäèíè äâåòå ñòðàíè, òà íèòî åäíèòå, íèòî äðóãèòå, äà ñå èçìú÷âàò, ÑÈÐÅ× ÍÈÒÎ ÒÈß, ÊÎÈÒÎ ÈÇÏÎÂßÄÂÀÒ ÅÄÍÀ ÂÎËß, ÍÈÒÎ ÒÈß, ÊÎÈÒÎ ÈÇÏÎÂßÄÂÀÒ ÄÂÅ ÂÎËÈ.” ÃÈÁÈ, ò. III, Ñîôèÿ, 1960 ã. Îò ÷èòàòåëèòå î÷àêâàì äà îòêðèÿòÿ âîéíèòå âîäåíè ïî ñòðàííî ñòå÷åíèå íà îáñòîÿòåëñòâàòà îêîëî íåêîè îò ñúáîðèòå. 18.07.2004 ã.
63
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÃÅÎÐÃÈ ÑÒÎÉÊΠÐÀÊÎÂÑÊÈ ÑÚ×ÈÍÅÍÈß - ×ÅÒÂÚÐÒÈ ÒÎÌ ÅÇÈÊÎÇÍÀÍÈÅ, ÅÒÍÎÃÐÀÔÈß, ÔÎËÊËÎÐ Ïîäáîð è ðåäàêöèÿ Åìèë Êîñòàäèíîâ è Åìèë Çàõàðèåâ Ãåîðãè Ðàêîâñêè å åäèí îò òèòàíèòå íà áúëãàðñêîòî Âúçðàæäàíå; ïëàìåíåí ðåâîëþöèîíåð, ðîäîëþáåö, íàðîäåí áóäèòåë è èçñëåäîâàòåë íà áúëãàðñêèÿ íàðîä è èñòîðèîãðàô.  ó÷åáíèöèòå, ïèñàíè ïðåç êîìóíèñòè÷åñêî âðåìå, Ðàêîâñêè å êëèøèðàíî ïðåäñòàâåí ïðåäèìíî êàòî ðåâîëþöèîíåð, íî íå è êàòî èçñëåäîâàòåë è èñòîðèê. Òàçè ÷àñò îò áèîãðàôèÿòà ìó å âíèìàòåëíî òóøèðàíà è ïîòóëåíà, èëè ïî-òî÷íî ñëîæåíà â úãúëà. Òúé êàòî íå âñè÷êî ìîæå äà ñå ñêðèå (òâîð÷åñòâîòî ìó å îãðîìíî), à è àâòîðèòåòúò íà Ðàêîâñêè å íå ïî-ìàëúê îò òîçè íà Áîòåâ èëè Ëåâñêè, êîìóíèñòèòå ñà ïðèáÿãíàëè äî ðàçëè÷íè éåçóèòñêè òðèêîâå. Ìàñòèòèòå ïðîôåñîðè, èãðàåùè ïî “ñâèðêàòà” íà Ìîñêâà, ñà ñå ïîñòàðàëè íàâñÿêúäå äà ïðåäñòàâÿò Ðàêîâñêè êàòî “ðîìàíòè÷åí èñòîðèê; “åíòóñèàçèðàí âúçðîæäåíåö ñ íàèâíè ïðåäñòàâè”; “íàèâåí èçñëåäîâàòåë”; “ëàèê”; “ñàìîóê ïèñàòåë” è äð. ïîäîáíè åòèêåòè, êîèòî áÿõà ëåïåíè è íà Ïàèñèé, è íà äðóãèòå âúçðîæäåíñêè èñòîðèöè, êàòî ïîï Éîâ÷î îò Òðÿâíà, Ìàòåé Ïðåîáðàæåíñêè - Ìèòêàëîòî, Éåðîñõèìîíàõ Ñïèðèäîí Ãàáðîâñêè, Ñòåôàí Âåðêîâè÷, Ïåòúð Áîãäàí, Ãàâðèë Êðúñòåâè÷; íåèçâåñòíèÿ àâòîð íà “Çîãðàôñêàòà èñòîðèÿ” è äðóãè çíàéíè è íåçíàéíè òâîðöè íà áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ îòïðåäè Îñâîáîæäåíèåòî. Ñðåä òÿõ ñ îñîáåíà ñèëà áëåñòè èçñëåäîâàòåëñêèÿò ãåíèé íà Ãåîðãè Ðàêîâñêè. Òóê òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å çà íàïèñâàíåòî íà ñâîèòå òðóäîâå òîé ïîëçâàë áèáëèîòåêè è èçòî÷íèöè - èçâîðè, äî êîèòî è ñúâðåìåííèòå ó÷åíè òðóäíî ìîãàò äà ñå äîáåðàò. Îñòàâà âúïðîñúò, çàùî èçñëåäâàíèÿòà è òðóäîâåòå íà òåçè âåëèêè õîðà, ñâúðçàíè ñ äðåâíàòà èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, áÿõà çàáðàâåíè, îìàëîâàæåíè è ñêðèòè îò áúëãàðñêàòà îáùåñòâåíîñò. Àìè ìíîãî ïðîñòî - òå ïðåäñòàâÿò èñòèíñêàòà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå â íåïîäïðàâåí âèä è íå ñå “âïèñâàò” â ïî-êúñíèòå øàáëîííè ñõåìè íà ïàíñëàâèçìà, ñ ìíîãîêðàòíî ïðåïðàâÿíà “ðåäàêòèðàíà”, ìàíèïóëèðàíà è íàãëî ôàëøèôèöèðàíà áúëãàðñêà èñòîðèÿ. Êîìóíèñòèòå-èíòåðíàöèîíàëèñòè ïðîïîâÿäâàõà íàöèîíàëåí íèõèëèçúì è íå èñêàõà èñòèíàòà äà èçëåçå íàÿâå. Ñåãà ñúùèòå ãëîáàëíè ñèëè, ìèìèêðèðàëè ïîä íîâà ìàñêèðîâêà, ãî ïðàâÿò ïî äðóã íà÷èí, íî ïî ñúùàòà ñõåìà. Èñòèíàòà îáà÷å âèíàãè èçëèçà íàÿâå, íàïóê íà âñÿêàêâè ðàçðóøèòåëíè è ñàòàíèíñêè ñèëè, êîèòî â êðàéíà ñìåòêà ñå ïðîâàëÿò è ñàìîèçÿæäàò îò ñîáñòâåíàòà ñè áåçñèëíà çëîáà!... (áåë.ðåä.) ÊÐÀÒÊÎ ÐÀÇÑÚÆÄÅÍÈÅ ÂÚÐÕÓ ÒÚÌÍÈÅ È ËÚÆÎÂÍÈÅ ÍÀ×ÀËÀ íà êîèõ å îñíîâàíà ñòàðà îâåñòíîñò âñåõ åâðîïåéñêèõ íàðîäîâ Åëåíè çåëè ìíîãî èìåíà (â ÿçèêó ñè) îò âàðâàðîâ, à íàé-ïà÷å æèâåÿùèÿ ïîäâëàñòíè âàðâàðàì; âàðâàðè æå ñà ïî-ñòàðèé îò íàñ... Çàùîòî ñå ïðåîáúðòàò âñåâèäíî èìåíà ó ÿçèê, íèêàê íå å ÷óäåñíî, àêî ñòàðèè ÿçèê (åëåíñêè) íèêàê íå ñå ðàçëè÷àâà îò ÿçèêà äíåøíèõ âàðâàðîâ. (Ïëàòîí â Êðàòèëà)
Ñèâà, Ñèâà âàñèëèöà, êúäå ñè ñå óâàñèëèëà? Òàìî ãîðå íà áÿë Äóíàâ (òàìî ãîðå íà Áåé-Ïóíàð) ø÷î èìàøå, ø÷î íÿìàøå? Çëàòà ÷àøà è êîíàòà. Áîæèê ìè å ïî íåáåñè, ñëàâà ìó å ïî ñâà çåìÿ! - Î òè, Ñèâà! Íàø ñòàðîáîã! Êîãà ñè ñå èçìåíèë è ñè ñòàíàë Âàñèëèöà, ò. å. ïðàçíèê áîãà Ñèâà, êîãà ñè ñå ïðåîáúðíàë íà ïðàçíèê ñâ. Âàñèëèÿ? Òè, ùî ñå ñëàâåøå ïî ãîðè, ïðè ñòóäíè èçâîðè è ïðè áÿë Äóíàâ, äå ñå ïèå-
64
øå à-ìðèòà (áåçñìúðòíà âîäà) ñúñ çëàòíè ÷àøè è ñúñúäè! À ñåãà âåêè ñå ñëàâè Ðîæäåñòâî Õðèñòîâî! Õðèñòîñ íàø å ñåãà ïî íåáåñè è íåãîâà ñëàâà å ïî ñè÷êà çåìÿ! (Áúëãàðñêî â Îõðèäà Ñóðâàêè)
ÏÐÅÄÃÎÂÎÐ Îò 1800 ëåòà íàðîäíèé áúëãàðñêè äóõ ïî÷íà äà ñå äâèæè, à îò 1828 çíà÷èòåëíî ñå ðàçâÿâà â Áúëãàðèÿ è ïðîñâåùåíèÿ ñëúíöå ðàçãîíâà òúìíàÿ ìúãëà íåâåæåñòâà, êîÿ îäàâíî áå çàñåíèëà áúëãàðñêî ñâåòëî ïðåäè ïîäíåáèå! Çà ìàëêî ðàçñòîÿíèå âðåìåíè, ñðàâíèòåëíî ñ îáñòîÿòåëñòâàì, áúëãàðñêà íàðîäíà íàóêà íàïðåäîâà ïîíàñòîÿùåìó äîâîëíî, à ðúæäèâè ïðåäèøíè äóõîâå, êîè, çàðàçåíè îò ãðúêîëóäèÿ, îòðè÷àõà ñå íàðîäíîñòè ñè, èç÷åçíàõà è îòèäîõà â ãðúöêè Åëèêîí, çà äà èùàò íàãðàäà çà óñëóãè ñè îò áúëãàðñêè ñòàðè ñàìîäèâè, ïðèñâîåíè ãðúêúì è ïðèçîâàíè ìóçè!... ...Ñèâà èëè Ñóð, ñòàðîáúëãàðñêè áîã, ßðàìúçä (ñâåòëîñò äàÿù = Áÿë áîã), À-Õàðàí = íå Õàðåí (×åðíè áîã), Âèøíó (âèñîêèé, âåëèêèé), Êðà÷óí èëè Êðàêàí÷ó (ìíîãî
ÀÂÈÒÎÕÎË êðà÷åñòèé è ìíî-ãîðú÷íèé), Êîëåä, Ïåðóí, Ëàäà, Ëèë èëè Ëåëþ, Ðàäà (Ðàòè), ßíà è Ëèë-ßíà, ßìà, Õàðåí (×á’ñùí = õðàíÿùèé äóøè), Âúðòóìí è Ïîìÿíà, ïðåêðàñíàÿ çëàòîêðèëà è çëàòîêîñà íåâåñòà Ãîðñêà-Äèâà è Ñàìî-Äèâà, ïðåäñòàòåëêà þíàêîì è ïàñòèðåì, ëþáÿùàÿ ãðàÿ è èãðè íåïðåñòàííî, çëàòîïåðíàòè è çëàòîëóñïàâè îãíåíè çìåþâå, ïðåêðàñåí âèä èìåþùå ïîëóáîçè ìëàäè ìîìöè, áåëîáðàäàòèé ñòàðåö äÿäî Ãîñïîä, ïúðâî áúëãàðñêî â äðåâíîñò áîæåñòâî, Çëàòà-áàáà, èìåÿùà âèä ñòàðèÿ æåíè, äúðæàùèÿ ìàëêî äåòåíöå â îáÿòèå ñè è ñëàâèìà ìåæäó Òèãðà è Åôðàòà ðåêè, äå å áèë ñòàðèé ãðàä Áàáè-ëîíî èëè Áîãîäàò (ñâåòè ãðàä), êîìó èìå ãúðöè èçêðèâèëè íà Âáâéëï’í Âàâèëîí, à òóðöè ñúõðàíèëè ñòàðåå ìó íàçâàíèå Áúã-äàò = Áîãî-äàò. Òèè ñè÷êè ñòàðîáúëãàðñêè âÿðâàíèÿ è áîãîâå áàñíîñëîâíàãî èì âåêà ïî÷íàõà äà ñå îòêðèâàò â íàøà ïàê âúçðàæäàåìà íàðîäíà êíèæíèíà è ãîíÿò âåêè îò áúëãàðñêè êíèæåâíè ïðåäåëè ñòàðîåëåíñêè áîãîâå, áëóäíèêà è ñîäîìöà Çåâñà, ðàçêîøíàÿ áëóäíèöà Àôðîäèòà, Åðìèñà, Àïîëîíà è äðóãè!... Ïîçíàòè çåíäñêè êíèãè “Çàíäàøà” (3àíòà-Âåñòà - æèâà âåñò, çíàíèå), “ßñíà” èëè “Èçÿñíå” - èçÿñíåíèå (ìîëåáíà áîãîñëóæåáíà êíèãà), ñàìñêðèòè êíèãè “Âåäà” (âåäàíèå, çíàíèå), ïðèíåñåíè æå îò Õèíäèñòàíà â Ñèÿì êíèãè: “Òðèïîäàê” (òðè ïîäà - ìîñòà), “Ïàòèìîê”, â êîÿ ñà ïèñàíè ïðàâèëà èíîêúì, êîèõ â íåÿ êíèãà íàçîâàâàò ñàìîê, ìí. ñàìîöè, êíèãà æå “Ïðàâèíè”, êîÿ ñúäúðæàíà çàêîíè èì, âúçïîìåíàåìè æå â íàøè ïàìåòíèöè (ïðîêëåòè êíèãè, íàáëèçî êðúùåíèÿ Ïðåñëàâñêàãî äâîðà), “Ìèñëåíèê”, “Ïúòíèê”, Òðúìíèê”, “Êîëåäíèê”, “Ïåò-Çâåçäè” è äðóã., òèè ñè÷êè, êàæà, êíèãè ïî÷íàõà äà ñå èçäèðâàò è äà èçãîíâàò ìíèìàãî ôðèãèéñêàãî ñëåïöà (Îìèðà) è äðóãè êðàäåíè è ïðèñâîåíè ãðúêúì îò ðàçíè íàðîäè ñú÷èíåíèÿ, êîè áÿõà çàñëåäèëè öÿëà Åâðîïà!... Çàðàò è Ìàíó, ñòàðîáúëãàðñêè çàêîíîäàâöè, îòêðèâàò âñååâðîïåéñêî çàáëóæäåíèå äà ãè íå ìèñëÿò çà ïðåäñòàâåíèÿ îò ãúðöè: Æïñïá’ óôñáçæ è Ìç’íùæ; â Êðèòà (Êàíäèÿ), êîìó Ìèíîñó ñòàðè åëåíè, äà áè èçâèíèëè ñêîòñòâî ñè, ïðèïèñóâàò, ÷å òîé óæ áèë èçäàë çàêîí è äîïóñòèë â îñòðîâ Êðèòà ïðîòèâîåñòåñòâåíèÿ ïîñòúïêà ñîäîìñòâà íà æåíè èì, êàêòî è ãëàâíîìó ñè áîãó Çåâñó ïðèïèñâàò ïîõèùåíèå ïðåêðàñíàãî ìîìêà Ãàíèìåäà!... Ïðåíåñåíè îò Áàáè-ëîíî (Âàâèëîí) â åâðåéñêè êíèæåâåè ÿçèê íÿêîëêî ñòàðîõàëäåíñêè ðå÷è è âÿðâàíèÿ â (äâåòå) íà÷àëà, äîáðî è çëî, àíãåëè è äÿâîëè, ïîêàçâàò ÿâíî êîìó ÿçèêó îò äíåøíèõ ïðåíàäëåæàò. Ãëàâíîå áîæåñòâî òÿõíî íîñèëî èìå Áåëþ, Áåëèí - Áÿë-áîã áúëãàðñêè, è òî ñúîòâåòñòâóâàëî ñúñ Ñëúíöå - Ñóð - Çàð- ßðà-ìúçä. Òî ñúòâîðèëî ïî òÿì íåáî è çåìÿ. Ãëàâíîå ëèöå äîáðèõ äóõîâ íîñèëî èìå Ìúãàèë (Ìèõàèë - ïîãúð÷åíî), ìîãüùèé, âåëèêèé, ñèëíèé. Ëèöå æå, êîìó ñå îòäàâà çàíÿòèå âåñòíèêà, íîñèëî èìå Ãúâðèèë - Ãîâîðèèë, ãîâîðÿùèé, äàÿùèé âåñò ïî áúëãàðñêè. Íà÷àëíèêà æå çëèõ äóõîâ íàçîâàâàò Ñàòàí; ãúðöè ãî òúëêóâàëè â ñâ. ïèñàíèå ñè 6 ï’ðïíçñï’æ, à íàøè ñòàðîáúëãàðñêè ñîëóíöè òúëêóâàëè Ëóêàâèé. À òî å ñòàðîáúëãàðñêà ðå÷, ïðîèçõîäÿùà îò ñåò - êëåòêà, ëóêàâùèíà, ïðåíîñíî ñåòàí (ïðèëàãàòåëíî) ëóêàâèé, Ñàòàí, îòäå è òóðñêîå Øàéòàí, ñ ïðåìåíåíèåì ñ íà ø.  åâðåéñêè êíèãè ñå ñïîìåíóâà ñòàðîõàëäåéñêî áîæåñòâî Ãàä, äå õîäèë íàðîä, òà ïèòàë çà áúäúùíîñò ñè, à òî å íàøå: ãàäàòåë, ãàäàíèå, íàãàæäàíèå - íàëó÷âàíèå, ãàäàÿ - íàëó÷àâàì è ïðî÷.  Ìîéñåéâè êíèãè ñå âèæäàò ñîáñòâåíè èìåíà: Ìèëêà, Ðüâåêà (èìåÿùà ðüâåíèå), ßêîâ - ÿêèé, ñèëíèé, Ëàâàí - ëîâàí, ëîâÿùèé, ëîâåö, è äðóãè ìíîãî ÷èñòè ñòàðîáúëãàðñêè è äíåøíè ðå÷è, èìåíà è âÿðâàíèÿ, êîèõ ñà
åâðåè â ðîáñòâî ñè â Áàáè-ëîíî èëè Áîãîäàò çåëè è íàó÷èëè, è ïîñëå â Ïàëåñòèíà ïðåíåñëè. Íåêà äðóãè íÿêîé ñè èì ïîêàæå ñëîâîïðîèçâîäñòâî îò äðóãè îò äíåøíèõ åâðîïåéñêèõ ÿçèêîâ!... Ïðîñâåòèòåëè è ó÷èòåëè ñòàðèõ åëåíàõ è öåëèÿ Åâðîïè ïåëàçãè (áåëåçãè, ðàçëè÷àâøèè ñå ïî áÿëàòà ñè êðàñêà îò åëåíè, êîè ñà áèëè ÷åðíè, êàêòî è äîñåãà èì ñå âèäè òà ÷åðíèêàâà êðàñêà è äúëãîêðèâîíîñîâå â Þíàíè÷åñêè îñòðîâå, äå ñàìî ñà îñòàëè ÷èñòè ñòàðîåëåíè îò÷àñòè), à ïîñëå ïðèçâàíè â ïîâåñòíîñò òóðñêè, åòðóðè, èëèðè, ìàêåäîíöè è äíåñ áúëãàðè, íàõîæäàò ñè èñòèííèÿ ïîòîìöè (â) äíåøíè ïî öÿëà Ìàêåäîíèÿ, Òåñàëèÿ, Åïèð, Òðàêèÿ è Ìèçèÿ æèâåÿùè áúëãàðè, ñúõðàíèâøå ÿçèê, îáè÷àè è îáðÿäè; à áàñíîñëîâíèè ïðîèçâåäåíèÿ èìåíàõ Âï’óðïñïæ îò âïõ~æ - âîë, è ðï’ñïæ - ìèíóâàíå è ïðî÷., èç÷åçâàò è îòèâàò ñè â ãðúöêè Åëèêîí!  áîãîñëóæåáíà çåíäñêà êíèãà “ßñíà”, êîÿ âúçïîìåíàõìå, íàõîæäàò ñå öåëè ðåäîâå, ïèñàíè íà òàêúâ ÿçèê: - Íûå âüäûõàÿìû* õà-íà-êàðàÿìû óçàðàíà à÷êîíú-å àñæõúâú ðàòàõúâú. - Êîé-å ïúðâûî õàÿòü-äàÿùî ïàñóùà òîâàðóùà ìææàùà. Áúëãàðñêè ãîâîðèì äíåñ âúîáùå ÿçèê îò íàðîäà, êîé íàçîâàâà ñåáå áúëãàðèí, áëúãàðèí è áóëãàðèí, îòêðèâà öÿë ñàìñêðèò è çåíäñêè ÿçèöè, ñëåíè â íåãî è ñúõðàíåíè ñ íÿêîÿ ñè ñàìî èçìÿíà ïðîèçíîøåíèÿ, êàêòî è áúëãàðñêîå â íàðîäíè ïåñíè, ïðèêàçêè, ïðàçíèöè, îáðåäè è îáè÷àè ñúõðàíåíî áàñíîñëîâèå, îáåìà öÿëî çåíäñêî è ñòàðîèíäèéñêî âåðîèçïîâåäàíèå!...  áúëãàðñêè íàø ãîâîðèì ÿçèê ñå êðèå òàéíà äà ðàçÿñíè è èçâàäè íà ñâÿò ñìåñ âñåõ åâðîïåéñêèõ ÿçèêîâ è äà ðàçòúëêóâà âàâèëîíñêà ñìåñ ñ æèâè äîêàçàòåëñòâà ÷ðåç ïðîìåíåíèÿ íà íÿêîè ñè áóêâè, êîå ïðîìåíåíèå å çàêîí â íàø ÿçèê.** Ìàêåäîíñêè è äðóãè áúëãàðè, áèâøå ñå â ïîñëåäíè âðåìåíà çà ãðúöêà íåçàâèñèìîñò è ñâîáîäà, ïîäáóäåíè îò ÷óâñòâî çà âÿðà, Ìàðêî Áîæàð, Êàðà-Èñêî, Êàðà-Òàøî, Õàäæè Ìèõàë, Õàäæè Õðèñòî, Õàäæè Ñòåôàí, Ñåìêî è äðóãè ìíîæåñòâî, îò êîèõ ñà è äî äíåñ íÿêîè ñè æèâè â ãðúöêà ñëóæáà. (Òèè) íàé-çíàìåíèòè þíàöè è îñâîáîäèòåëè Ãúðöèè äîêàçâàò, ÷å ñåãà ÷èñòè áúëãàðè è íàðîäíîñò èì ñå ïîòâúðäÿâà îò æèâèõ èì åùå ñðîäíèêîâ; à ãðúöêàÿ ëúæëèâî çàïèñàíà íîâà ïîâåñòíîñò îñòàâà çà âñåãäà ïîñðàìåíà!... Ìàêåäîíñêè äíåøíè õðàáðè áúëãàðè óçíàõà ñè çàáëóæäåíèå â ãðúêîëóäèåì è âúâåäîõà âåêå â ÷åðêâè ñè áîãîñëóæåíèå íà ìàòåðíè áúëãàðñêè ÿçèê, êàêòî å è ïðåäè áèëî, ó÷ðåäèõà ñè ó÷èëèùà, äà ñå ïðîñâåùàÿò íà íàðîäíà ñè íàóêà è ìíîãè ìëàäè ìàêåäîíöè ñå ó÷àò ïðèëåæíî è ñ äîáðè óñïåõè â Ìîñêâà è äðóãàäå, êîè ñëåä âðåìå ùàò ñå çàâúðíà ó ñâîå, ìèëî îòå÷åñòâî è âñåêè ùå ïðèíåñå íà æåðòâåíèêà îáùàãî ïðîñâåùåíèÿ; à ìå÷òàéíèé ïàíåëèíèçúì èç÷åçâà è îòèâà äà èùè ïîñëåäîâàòåëè â áàñíîñëîâíè èì Åëèêîí è Ïàðíàñ!... Íàñòàâà âåêå äðóãî âðåìå çà áúëãàðñêà íàðîäíà êíèæíèíà è îòêðèâà é ñå ïîëå áîãàòî è îáøèðíî, àêî òà ñëåäóâà ïî òîâà íàïðàâëåíèå, ò. å. àêî òà èçäèðè ïîäðîáíî ñúõðàíèâøè ñå ÿçèê â íàðîäó íè âúîáùå, íàðîäíè ïåñíè, ïðèêàçêè, ïîïðåäàíèÿ, ïðàçíèöè, îáðÿäè è îáè÷àè è ãè ñðàâíè ñúñ ñàìñêðèò è çåíäñêè ÿçèê è ñ íèõíî âåðîèçïîâåäàíèå, òà ñêîðî ùå çàóçåìå ïúðâî ìÿñòî â Åâðîïà, êàêòî ñè å áèëà â íàé-ñòàðè âðåìåíà, êîãà åùå äíåøíè åâðîïåéñêè íàðîäè ñà áèëè â ïî-íèçêî ñúñòîÿíèå îò ñòàðè áúëãàðè. Àêî òðóäîëþáèâè ó÷åíè ãåðìàíöè è äðóãè åâðîïåéöè áÿõà èìàëè òàêèâà öåëè ñòàðè îñòàòêè â íàðîäó ñè, êàêâèòî ñå îòêðèâàò íàøè áúëãàðñêè, òî òèè áèõà òúðæåñòâåíî
*  îðèãèíàëà âúäûõà1àìû. Òóê âñè÷êè ñëó÷àè íà éîòàöèÿ íà à ñå ïðåäàâà ñ ÿ — ia ^ÿ. **  òîçè ïàñàæ Ðàêîâñêè â ïðàâ òåêñò ïîòâúðæäàâà, ÷å áúëãàðèòå ñà íàé-÷èñòèòå àðèéöè — áåë. ðåä.
65
ÀÂÈÒÎÕÎË çâúíèëè äà ãè ÷óå ñè÷êè ó÷åí ñâÿò çà òàêèâà â íàðîäó ñè îòêðèòèÿ! Íî íèå, îñêúäíè îò ñðåäñòâà, áåäíè äíåñ áúëãàðè, íåêà ñàìî îáúðíåì âíèìàíèå íà òèÿ âàæíè çà íàø ÿçèê, çà íàøà ïîâåñòíîñò, çà íàøå áàñíîñëîâèå îòêðèòèÿ è íåêà ãè èçñëåäîâàìå âñåêè ïî âúçìîæíîñòèÿ, òà äîùå âðåìå äà óçíàå î òîìó è ó÷åíèé ñâÿò Åâðîïè è íàøå íàðîäíî èìå äà ñå ñïîìåíå ñ îòâàæíîñò îò òÿõ! Äëúæíè ñìå ó÷åíèì åâðîïåéöàì, êîè ñ òîëêîâà íåóìîðíè òðóäîâå è ðàçíîñêè ñà èçäèðèëè è ïðåíåñëè îò Õèíäèñòàíà â Åâðîïà ñàìñúêðèòè è çåíäñêè êíèãè, èçó÷èëè è èçñëåäîâàëè ãè, îïèñàëè íèõíè äíåøíè ïðåäåëè, îáðÿäè è îáè÷àè, äå íàõîæäàìå ñè÷êè òèÿ íàøè áúëãàðñêè ñòàðèíè, êîè æèâåÿò â óñòà íàðîäó íè.
ÊËÞ× ÁÚËÃÀÐÑÊÀÃÎ ßÇÈÊÀ ÑÒÀÐÎÁÚËÃÀÐÑÊÎÒÎ ÀÇÁÓÊÈ Ñòàðîáúëãàðñêîòî àçáóêè, êàêòî ãî âèæäàìå íàïèñàíî â íàé-ñòàðèòå äîñåãà îòêðèòè ïàìåòíèöè, êîèòî çàïî÷âàò îò äåâÿòàãî âåêà ïîñëå Õðèñòà, å ñëåäíîå:
Ðàçÿñíåíèå. Îò òèÿ áóêâè ìîãàò ñå èçâàäè êàòî èçëèøíè ñëåäíèÿ: w, êîå å ãðúöêîå îìåãà = ãîëÿìî î, è êîå ñå ñðåùà â íàé-ñòàðèòå íàøè ðúêîïèñè íàïèñàíî óäâîåíî òúé îî, êàêòî è à ñå ñðåùà óäâîåíî íàïèñàíî à à. Ïðîèçíîøåíèåòî æå íè àà óäâîåíî ñå å ñúõðàíèëî éîùå äî äíåñ â ãîâîðó íà ìàêåäîíñêèòå áúëãàðè, êîèòî èçãîâàðÿò í. ï. âìåñòî ïèøàõà è äðóã. Íî íà óäâîåíîòî îî íå çíàì äà ñå å íåãäå ñúõðàíèëî ïðîèçíîøåíèåòî, è òî, ìèñëÿ, å óâåäåíî ïî ïîäðàæàíèþ ãðúöêàãî ù èëè ïà÷å äà êàæåì, ïèñàëè ñà ãè áúëãàðñêèòå ñàìîöè â ãðúöêèòå ðå÷è, êîè ñà óâåëè â ÷åðêîâíîòî íè ïèñàíèå ìíîãî îòïîñëå, ùîòî òî å ñîâñåì èçëèøíî è íåñâîéñòâåíî â íàø áúëãàðñêè ÿçèê ñúñòàâåíè îò áúðè òðÿáà äà ñå èçõâúðëè çà âñåãäà. çîïèõöèòå, ïúðâîå îò, à âòîðîå øò ìîãàò ñå èñòî èçîñòàâè îò íàøåòî àçáóêè, êàêòî ñà è èçîñòàâåíè è , ãðúöêè, íî â íàø ÿçèê òèÿ ãëàñîïðîèçíîøåíèÿ ñå èçïúëíÿò ïúðâîå îò êñ, à âòîðîå îò ïñ, è òèè ñå èçõâúðëÿò çà âñåãäà. Êîëêîòî æå çà ÷èñòî ãðúöêèòå È, Õ, òèè ñà ïàê îò ÷åðêîâíèöèòå âúâåäåíè â íàøåòî àçáóêè è óïîòðåáëÿâàëè ñà ãè òèè ÷åðêîâíèöè â ÷èñòî ãðúöêèòå ðå÷è, êîè äíåñ ñå èçõâúðëÿò ñúâñåì îò ÿçèêà íè. Ùîòî ÷èñòî áúëãàðñêî àçáóêè, íóæíî çà ãëàñîïðîèçíîøåíèåòî ÿçèêà íè, îñòàâà ñëåäíîå:
Ñòàðèòå áúëãàðè íå ñà ïèñàëè, íèòî ñà ãè ÷èòàëè, êàêòî äíåñ ãè ïèøàò è ÷åòàò. Äíåøíèòå áóêâè ñà ïðåêðîåíè îò ðóñèòå, êàêòî è íîâîòî èì ÷èòàíå å óâåäåíî îò òÿõ, à îò òÿõ ñå å óâåëî è ó íàñ áúëãàðèòå çà ùåòà è ïîâðåäà íà íàøàòà ñâåòîáúëãàðñêà ñòàðà ïèñìåíîñò. Íàñêîðî éîùå íàøèòå áúëãàðè ïèøàõà ïî ñòàðèé íàø êðîé, êîé å âèøåèçëî-
æåí, à ÷åòÿõà, êàêòî ñëåäâà: ** * Íÿêîè ñè ó÷åíè ñëàâÿíè ñà ìèñëèëè, ÷å ñå ñúêðèâà ñòàðî ñúêðàòåíî âåðîèçïîâåäàíèå, ò. å. éîùå îòïðåäè õðèñòèÿíñòâà, â òîâà ÷èòàíèå íà ñòàðîáúëãàðñêîòî àçáóêè, è èñêàëè ñà äà òúëêóâàò ïî íåùî ñè ðàçíîâèäíî. Íèå ñìå èñòî íà òîâà ìíåíèå, ò. å. ÷å òî å áèëî åäíî ñúêðàùåíèå íà ñòàðîáúëãàðñêîòî âÿðâàíå, ïðåäè õðèñòèÿíñòâà, è òúëêóâàìå ãî ïî íàøåìó, êàêòî ñëåäîâà ñ îáøèðíè ðàçÿñíåíèÿ. Àñü áóêè èëè áóêúâû, â-åä-å èëè â-åäè = àñü êíèãèòå âåäàéú, ò. å. èìàì âåäåíèå, çíàíèå ñâÿòî çà òÿõ, âÿðâàì ãè. Ñðàâíè òóê „Âåäà”, ñàìñêðèòñêèòå ñâåòè êíèãè, ò. å. ñ ðå÷òà â-åäå èëè â-åäè, è âèæ êàêâà ñòàðèíà ñå çàêëþ÷àâà â òîâà ñòàðîáúëãàðñêî àçáóêè. Ðàçÿñíåíèå. Áóêè íèêàê íå ìîæå ñå òúëêóâà íà áîãí (áîçè), áîãîâå, êàêòî íÿêîè ñè ñà ìèñëèëè, íî îò áóêú áóêúâú (áóêîâ) ìíîæ. áóêúâè*, êàêòî ñå âèäè íàïèñàíî â ïî-ñòàðèòå ñúõðàíåíè íàì ïàìåòíèöè íà àçáóêèòå íè. À è ðå÷òà áîãú å îñòàëà òâúðäå áëèçî äî ïúðâîáèòíèé ñè êðîé **, ùîòî íå ìîæå ñå ïðèåìíà çà áóêè, [íÿìà] òàêîâà çíà÷åíèå, àêî è äà ñå âèæäà åäíî ñõîäñòâî. Ðå÷òà æå áîã ñå âèäè è â ñòàðîïàðòÿíñêîòî âåðîèçïîâåäàíèå. Áîã, êîè íÿêîè ñè íåîïèòíè ðå÷íèêîïèñàòåëè ñà òúëêóâàëè áàã = êóìèð (èäîë), îòäå ñà ïðîèçâîäèëè è ðå÷òà Áàãäàò. Íî íèå çíàéìå, ÷å ñè÷êè êóìèðè â ñòàðî âðåìå ñà íîñèëè îáùî èìå áîãîâå, íî âñÿê êóìèð èìàë [è] ñîáñòâåíî ñè èìå, êàêòî è äíåñ ñè÷êè îáðàçè ÷åðêîâíè íîñÿò îáùî èìå ñâåòèöè, íî âñÿê îáðàç ñè èìà ñîáñòâåíî èìå. Ñòàðîïàðòÿíñêî èëè ïî-ïðàâî äà êàæåì, ñòàðîÿðèÿíñêî áàã å íàøåå áîã è îòòàìî ïðîèçèøëà ðå÷ áàãîäàò = áîãî-äàò = äàäåí (ñúçäàäåí) îò áîãà ãðàä, ñâåòèãðàä, çàùîòî ñúçäàíèåòî òîãî ãðàäà ñà îòäàâàëè Áààëó èëè Áåëþ áîãó.*** À ÷å â îñòàòêèòå áàáèëîíñêè ñå íàõîæäàò ìíîãî íàøè ÷èñòè áúëãàðñêè ðå÷è, êàêòî: íåáî, áàë, áåë, ãàä è äð., è ÷å òèÿ ñà åäíî ïî÷òè ñ íàøåòî ñòàðî íàðîäíî âåðîèçïîâåäàíèå, íèå î òîìó äðóãàäå ùåì ãîâîðè â îáøèðíîñò. Ñåãà äà äîéäåì ïàê íà ïðåäìåòà, êîéòî íè çàíèìàâà. Íî êàê ïðîèçâîäíîå îò áóê, áóêè èëè áóêúâè äà èìà òîâà çíà÷åíèå, ò. å. äà çíà÷è êíèãè, òóêà å âúïðîñ? Êàòî çåìåìå ïî çíàòàÿ ïîâåñòâîâàòåëíà èñòèíà, ÷å íàðîäèòå â íàé-îòäàëíàòà ñè äðåâíîñò, ïðåäè äà èçíàìåðÿò éîùå îãëàæäàíåòî íà êîæèòå è ïîñëå ïðàâåíåòî íà êíèãèòå, ðÿçàëè ñà ÷åðòè (ïèñìà) è ïèñàëè ñà íà äúðâîâè êîðè, íà äúõ÷èöè è íà äðóãè, êàêòî åãèïòÿíèòå è ôèíèêÿíèòå íà papyrus - ïàïèð, à èíäèéöèòå íà ëîòîâè ëèñòà - lotus, è äð., êàòî çåìåìå, êàçâàìå, òàÿ èñòèíà, ïî ñõîäñòâîòî íà ðå÷òà áóê=äúðâî, ëåñíî ìîæåì ïðèåìíà è äàæå çà íåîáîðèìà èñòèíà, ÷å è íàøèòå íàé-ñòàðè áúëãàðè â Åâðîïà ñà ðÿçàëè è ïèñàëè èçïúðâî íà áóêîâè êîðèöè, äúõ÷èöè****, äîäåòî ñå å óâåëî è â òÿõ óïîòðåáëåíèåòî íà êîæàíèòå è äðóãèòå êíèãè. Çàáåëåæêà. Åãèïòÿíèòå è ôèíèêÿíèòå ñà èìàëè ïèñìåíîñò ïðåäè ãúðöèòå è òå íàðîäè ñà ïèñàëè íàé-íàïðåä íà ëèêîòî îò ðàñòåíèåòî ïàïèð (ñðàâí. íàø. ïàïóð) - papyrus èëè byblos, êîè èìåíà ñà ïðèåìíàëè ñòàðèòå ãúðöè âåäíî ñ ïèñìåíîñòòà îò òÿõ. È äíåñ [ãúðöèòå] êíèãèòå ñè íàçîâàâàò Âéâëßá îò
* Íàé-ïîñëå æå çà æèâî è íåîáîðèìî äîêàçàòåëñòâî, ÷å áóêúâè íå ìîæå ñå íèêàê òúëêóâà áîãîâå, èìàìå â ãîâîðåí è ïèñìåí ñè ÿçèê ðå÷òà: áóêâè = ñëîâà, ïèñìåíà è áóêóâàð èëè áóêâàð = êíèãà. ** Î òîìó ùåì ãîâîðè âúâ âòîðîãî îòäåëåíèå íàñòîÿùàãî ñú÷èíåíèÿ, äå ðàçãëîáÿâàìå ÿçèêà íà ñëîãîâå è íà ãëàñîâå äî ïîñëåäíÿòà ãðàíèöà. *** Òàêèâà ñúñòàâåíè ðå÷è íà ñàìñêð. ÿçèê èìà ìíîæåñòâî îò ãëàãîëà äà = äàòè, [êîé] å èñòè íà íàøèÿ ÿçèê, êàêòî Áðàõìàäàòà = äàäåí îò Áðàõìà, è äðóãè, êàêòî è îò áû-áû— òè. **** Äà ñè ïèøàò áúëãàðè íà äúõ÷èöè äîñêîðî éîùå áåøå â óïîòðåáëåíèå, êàêòî è íà ïëåøêè. À çíàéìå, ÷å â áúëãàðèòå òàêèâà îñòàòêè îò ñàíñêðèòñêàòà êíéæîâíîñò (ïðèìåðè), ùîòî ëåòîáðîåíèåòî èì îòèâà â îíàÿ èñòà äðåâíîñò.
66
ÀÂÈÒÎÕÎË Âõ’âëïæ, êîå òúëêóâàò òèè â ðå÷íèöèòå ñè: “íèçêî äðúâöå êîðåí, ñèðå÷ ðàñòåíèå ïàïóðà, íà êîåòî ïèøàõà ñòàðèòå è âúðæàõà ñ íåãî... ïðàâåõà âúæà, ðîãîçêè, îáëåêëà, ïîñòåëêè è äð. “ Åòî æå ùî êàçâàò ñàìèòå èì ñòàðè ïèñàòåëè çà ïèñìåíîñòòà èì: “Êàçâàò óáî, ÷å ïúðâè èçîáðåòàòåë íà ðèòìèòå (ðàçìåð â ïåíèåòî) è íà ãðàÿ (ìóçèêàòà) ïðè åëåíèòå áèë Ëèíó. Ïðè òîì, êàòî äîíåñúë Êàäìó îò ôèíèêè òúé íàçâàíèòå ïèñìåíà, òîé ïàê ïúðâè (ò. å. Ëèíó) èì äàë èìåíè íà åëåíñêè ÿçèê è ãè ïðåêðîèë. Âúîáùå óáî ïèñìåíàòà ñà íàçîâàâàëè ôèíèêèéñêè, çàùîòî ñà ïðåíåñåíè ïðè ãúðöèòå îò ôèíèêè, íî ñîáñòâåíî ñà ñå çâàëè ïåëàçãè÷åñêè, çàùîòî ïåëàçãèòå ñà óïîòðåáëèëè ïúðâè ïðåêðîåíèòå òèÿ ïèñìåíà” (Äèîäîð. III, ãëàâ. 66). À Èðîäîò, êàêòî è äðóãè ñòàðè ïèñàòåëè, êàçâà çà ïåëàçãèòå: âàðâàðñêè ÿçèê èìåþùè, ò. å. íå åëåíñêè, íå ãðúöêè, íî äðóãè, ÷óçä è -àòè÷åñêè íàðîä ïåëàçãè÷åñê ñúù, çàåäíî ñ ïðåîáðúùàíåòî ñè â åëåíè, çàáîðàâè è ÿçèêà ñè. Òàÿ çàáåëåæêà âúðõó ïåëàçãèòå, ÷å ñà èìàëè ïèñìåíîñò ïðåäè ãúðöèòå è ÷å íå ñà áèëè ãúðöè, íî ãîâîðèëè äðóã ÿçèê, òàÿ, êàçâàìå, çàáåëåæêà íàâåäîõìå òóê ìèìîõîäîì, çàùîòî èìàìå äà ãîâîðèì ïî-îáøèðíî âúðõó òîéçè ïðåäìåò â íàñòîÿùåå ñè ñú÷èíåíèå, êîãà äîéäåìå â èçñëåäîâàíèåòî íà ïîâåñòâîâàòåëíèòå íàøè íàðîäíè ïàìåòíèöè âúðõó âúçïîìåíàåìàòà íàøà ñòàðà ïèñìåíîñò è êíèãè, êîè ñìå èìàëè ïðåäè êðúùåíèåòî Ïðåñëàâñêàãî äâîðà (865?) ïîñëå Õðèñòà. ***
Ôðàãìåíò îò „Çîãðàôñêàòà èñòîðèÿ”, îòêðèòà îò Ðàêîâñêè â Áåëãðàä. Ñ÷èòà ñå, ÷å òàçè áúëãàðñêà õðîíèêà îò íåèçâåñòåí àâòîð, ïðåïèñàíà â ìàíàñòèðà „Çîãðàô” â Àòîí (Ñâåòà ãîðà), å ïî-ñòàðà îò Ïàèñèåâàòà „Èñòîðèÿ Ñëàâÿíîáîëãàðñêàÿ” è òóê ñà ïîëçâàíè ÿâíî îùå ïî-äðåâíè õðîíèêè è ïðåäàíèÿ çà ñòàðàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ. (áåë. íà ðåä).
Òàÿ ðúêîïèñ å áåçèìåííà è ñúäúðæàíà åäíî òâúðäå êðàòêî ñúêðàùåíèå íà áúëãàðñêàòà ïîâåñòíîñò îò ïðèøåñòâèåòî èì äî ïàäåíèåòî Áúëãàðñêàãî öàðñòâà ïîä òóðñêàòà âëàñò,
ò. å. äî áèòêàòà íà Ñîôèéñêî ïîëå, äå å ïîãèíàë öàð Øèøìàí.  íåÿ ñå ïðåáðîÿâàò 41 öàðå áúëãàðñêè è ïî íåùî ñè îò íèõíèòå äåëà. Ïîñëå èìà ïðèáàâëåíèå è: äå ñå îïèñâàò èìåíàòà, ìåñòîðîæäåíèåòî èëè ìÿñòî ïîñâåòåíèå íà 36 áúëãàðè ñâåòöè. Ïîäèð íåãî ñëåäîâà è ò. å. âòîðî ïðèáàâëåíèå ñ íàñëîâ: áúëãàðè, êîè ñà áèëè èìïåðàòîðè íà âèçàíòèéñêè ïðåñòîë, è [ñå] èç÷èñëÿâàò òàêèâà ïåò, è òàìî ñâúðøâà, à òîâà ñè÷êî ñå ñúäúðæàâà â 14 ëèñòà íà ãîëåìè÷êà óíà. Òàÿ ðúêîïèñ å ïèñàíà íà ïðîñòà êíèãà è ñ ïðàâîïèñàíèåòî è ÿçèêà, êîéòî å âèäåí âúâ âèøåèçëîæåíèé îòëîìúê, îò êîéòî ñå çàêëþ÷àâà, ÷å òÿ å ñú÷èíåíà íåîäàâíî îò ó÷åíàãî íÿêîãî ñè áúëãàðèíà, íî ïðåïèñàíà å îò íÿêîãî ñè íåâåæà. Ìåíå å äàäåíà â Áåëãðàä 1856 îò ïîêîéíèêà Õàäæè Íàéäåíà êíèãîïðîäàâöà, êîé ìè êàçà, ÷å ÿ íàéøîë â Àòîíñêàÿ ãîðà â íÿêîè ñè ìîíàñòèð. Íèå íå ùåì âõîæäà òóê â îáøèðíè ðàçáîðèè ðàçñúæäåíèÿ âúðõó òàÿ öÿëà ðúêîïèñ, çàùîòî íå íè å òî ïðåäìåòúò òóê, íî ùîì ñúîáðàçè îò íàâåäåíèé îòëîìúê ñàìî îíîâà, êîåòî âõîæäà â íàøèé ïðåäìåò, êîé íè çàíèìàâà òóê. Çàáåëåæêà: à) Áåçèìåííèé ñú÷èíèòåë êàçâà, ÷å áúëãàðñêèé íàðîä îò äðåâíîñòè èçèøàë îò ×åðíîòî ìîðå îò âîëæàíñêèòå ñòðàíè, êîè íàçîâàâà Âåëèêà Ñêàíäèíàâèÿ, è ÷å òàìî òèè ñå çâàëè ãèìåðè è êèìåðè, è ÷å òèè äîøëè íà îâè ñòðàíè, ò. å. â íèíåøíà Áúëãàðèÿ éîùå ïðåä Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñêàãî, êîÿ ïîâðåìåííîñò å ïîçíàòà â ïîâåñòíîñòòà (336 - 323 ïðåäè Õðèñòà). Êèìáðèòå æå, êàêòî å ïîçíàòî, ñà ñúùè íàðîä ñ êèìåðèòå, êîèòî æèâåëè îêîëî ñåâåðíèòå êðàéáðåæèÿ ×åðíàãî ìîðÿ, Êàñïèéñêàãî ìîðÿ (Calus méclide) ìåæäó Èñòúðà (Äóíàâà) è Äîí ðåêè (ranais), è â ïîëóîñòðîâà, êîéòî îòïîñëå å íàçâàí Êúðúì = Êðèì. Êèìåðèèòå, ïî ñâèäåòåëñòâîòî Ãåðîäîòà, éîùå â ñåäìè âåê (700 ãîäèíè) ïðåäè Õðèñòà ìèíàëè Äóíàâà, íàñåëèëè Òðàêèÿ è åäíà ÷àñò îò òÿõ ìèíàëà è íàñåëèëà ñå â Ìàëà Àçèÿ, îêîëî Ñèíîï. Êàòî ñúîáðàçèìå îíîâà, ùî äîêàçàõìå âèøå, ÷å òðàêîèëèðè÷åñêèé íàðîä, êîãî Âðåìåâèòå è Áîëãîâèòå ãàëàòè íàèøëè â Ñòàðà ïëàíèíà òðè âåêà ïðåäè Õðèñòà, áèëè ñà íàøèòå ïðàîòöè áúëãàðè, êîå ñå äîêàçâà íåîáîðèìî îò îñòàòêèòå äðóèäèçìà è îò ÿçèêà íà ñîáñòâåíèòå èìåíà ãàëàòîâ è îò äðóãè ìíîãî, îò âúçïîìèíàíèåòî íà íàðîäíèòå íè ïåñíè çà òÿõ ãàëàòè; êàòî ñúîáðàçèìå, ÷å ó÷åíèòå àêàäåìèöè äðóèäèçìà è íåãî ÿçèê îòäàâàò è ïðèïèñâàò êåëòî-êèìáðàì, à çà òåõíè ïîòîìöè ïðèçíàâàò ôðúçèòå = ãàëàòèòå; êàòî ñúîáðàçèìå, êàçâàìå, ñè÷êè òèÿ, âèæäàìå ÿñíî è íåîáîðèìî, ÷å áåçèìåííèé ñú÷èíèòåë íà òàÿ äðàãîöåííà ðúêîïèñ êàçâà ñàìàòà èñòèíà, ÷å áúëãàðèòå, äîäåòî æèâåÿëè îêîëî ×åðíîòî ìîðå, çâàëè ñå ãèìåðè è êèìåðè, ò. å. êèìáðè èëè êèìåðè, è ÷å òèè äîøëè â Òðàêèÿ éîùå ïðåäè Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñêàãî, 700 ãîäèíè ïðåäè Õðèñòà ñïîðåä Èðîäîòà. á) Áåçèìåííèé ñú÷èíèòåë êàçâà: ïîñë-åäè æå ïàêû íà 3685 äâà áðàòà èìú êðàëå, è Áîëãü è ïðî÷. Èç÷èñëÿþù æå çàâëàäåíèòå Çàïàäíè ñòðàíè îò Áðåìà, ñòðüíû è çåìëþ ïîâîåâà êàçâà: à Áîëãü íà è ñâîèìú íàðîäîìú ïîñåëè ñà è è íàçâàøå Áîëãàðè - è ïðî÷. Çàáåëåæèòåëíîòî å òóê, ÷å òîéçè íàø íàðîäåí ïàìåòíèê ãîâîðè ïîëîæèòåëíî, ÷å Áðåì è Áîëã áèëè ñëàâÿíè è áúëãàðñêîòî èìå ñå òåãëè îò Áîëãà, à íå îò Âîëãà ðåêà, àêî è äà êàçâà, ÷å â äðåâíîñòè áúëãàðèòå æèâåëè îêîëî Âîëãà
67
ÀÂÈÒÎÕÎË ðåêà è îòòàìî ñà ñå ïðåñåëèëè â Òðàêèÿ. Íî éîùå ïî-çàáåëåæèòåëíî å, ÷å òîé ðàçÿñíÿâà òâúðäå äîáðå êîëêî ïúòè ñà äîõîæäàëè âîåííè îòäåëåíèÿ îò Âîëãà è êîãè ÷àê ãúðöèòå óçíàëè òèÿ îòäåëåíèÿ, ÷å îò Âîëãà èäàò è ïîòîìó ãè íàçâàëè âîëãàðè! À òîé ñ äðóãè ðå÷è èñêà äà êàæå, ÷å ãúðöèòå íå ñà çíàåëè èñòèííîòî è ïðàâîòî èìå íà áúëãàðèòå, íî äàëè èì ãî îò Âîëãà ðåêà. È äåéñòâèòåëíî, ÷å ãðúöêèòå ïèñàòåëè ñà çàáëóäèëè è äðóãèòå äà ïèøàò, ÷å áúëãàðñêîòî íàðîäíî èìå ïðîèçõîäèëî óæ îò Âîëãà ðåêà, êîÿ íèêîãà íå å íîñèëà èìåòî Áîëãà! Áåçèìåííèé ñú÷èíèòåë èçáðîÿâà îáñòîÿòåëñòâåíî è ñ ëåòîáðîåíèåì, êàêòî âèäíî å âúâ âèøåèçëîæåíèé îòëîìúê, ÷åòèðè ïîõîäà è ïðèõîæäàíèÿ îò Âîëãà, à â ÷åòâåðòîìó ïîõîäó êàçâà, ÷å Îðáàò = Êóáðàò áèë ïðåäâîäèòåë è òîé íàé-ìíîãî ðîìåî-ãðúöêîòî âîéíñòâî ïîðàçèë è: òîé ñòðàíè, à íàé-ïà÷å Îðáàòú âåëìû õðàáðú á øå, è íà êàêî Âîëãè ñú Ãðåêè è òîãäà ðàçóìåøà èõú Âîëãàðè. Ïðè òîì èìàìå äà ïðèáàâèì éîùå åäíà çàáåëåæêà, ÷å êèìáðè èëè êèìåðèè, ïî íàøåìó ìíåíèþ, íå ñà äðóãè, íî ãåáðèòå - Êéìðïé - ãðú÷êè å èçêðèâåíî îò ãúáðè = ãåáðè, les guebres, êîèõ äíåñ ó÷åíèé ñâÿò çîâå çåíäè è êîè ñà ñúõðàíèëè è äîñåãà Çàðàòîâèòå êíèãè,* êàêòî è ïî-ãîðå ãîâîðèõìå - î òîìó äðóãàäå ùåì ãîâîðè â îáøèðíîñò. Âèäÿõìå äîñåãà â òúëêóâàíèåòî è îáøèðíîòî ðàçÿñíåíèå íà íàøåòî ñòàðîáúëãàðñêî àçáóêè êàêâà ãîëÿìà òàéíà ñå ñúêðèâà â íåãî è êàêâà îòäàëíà äðåâíîñò ìîæå ìó ñå îòäàäå ñ íàé-ãîëÿìàòà ðåøèòåëíîñò è ïîëîæèòåëíîñò, êàêúâ æå ñâÿò ñå ðàçëèâà çà íàøàòà íàðîäíà êíèæíèíà è çà íàøàòà ïîâåñòíîñò. Ìèñëèòå è óâåðåíèÿòà, êîèòî ñà èìàëè äîñåãà ñè÷êèòå ïî÷òè ó÷åíè ñëàâÿíè, êàêòî è äðóãèòå, ïîâåäåíè îò òÿõ, ÷å íàøàòà ïèñìåíîñò ñå ïîÿâÿâà íå ïî-íàïðåä îò êðúùåíèåòî Ïðåñëàâñêàòà äâîðà (...), îñíîâàíè íà åäíà èçìèñëåíà êàëóãåðñêà ëåãåíäà, òèè ìèñëè, êàçâàìå, ïàäàò è èç÷åçâàò âåêè çàâñåãäà êàòî åäíè âúçäóøíè ñëàáè ïàÿæèíè, äóõíàòè îò íàé-ìàëêèé âåòðåö. Ïðè òàêèâà íåîáîðèìè äîêàçàòåëñòâà ìíèìîòî èçîáðåòåíèå íà áúëãàðñêàòà ïèñìåíîñò îò Êèðèëà è Ìåòîäèÿ, ÷àê â äåâÿòèé âåê, ïàäà è îñòàâà êàòî åäíà ÷èñòà áàñíÿ, îïëåòåíà îò ñâåùåíñòâîòî ïîä âëèÿíèåòî íà ãúðöèòå, êîè âñÿêîãà ñà èñêàëè äà çàòàÿò è èçòðåáÿò ñè÷êî äðóãî, ùî íå å òÿõíî, è äà îñòàíå íà ñâåòà ñè÷êî åëåíñêî! À íàé-ïà÷å êàòî îñâîèõà õðèñòèÿíñêàòà âÿðà è ÿ íàïðà-
âèõà îðúäèå çà ðàçïðîñòðàíåíèåòî ìå÷òàéíàãî ñè ïàíåëèíèçìà! Íî äà áè ñúîáðàçèëè äîêàçàíèòå ñè äîñåãà âúðõó ñòàðèíàòà íà íàðîäíàòà ñè ïèñìåíîñò- ñ ïîâåñòâîâàòåëíèòå íàøè íàðîäíè ïàìåòíèöè, âúðõó òàÿ íàøà ïèñìåíîñò è êíèæíèíà, ïîÿâèâøè ñå ñúùåâðåìåííî ïî÷òè ñ êðúùåíèåòî Ïðåñëàâñêàãî äâîðà è ñúõðàíèâøè ñå ðàçñåÿíè òóêòàìå â îòëîìêè, äà áè ñúîáðàçèëè ñè÷êî òîâà, êàçâàìå, íèå ñå âïóùàìå â ðàçáîð è íà òÿõ äðàãîöåííè ïàìåòíèöè. *** Êîãàòî æå Àëåêñàíäúð òðúãíàë çà â Àçèÿ, ìëîãè îò ïîáåäåíèòå ìó ïîäàíè åëåíî-ãúðöè ïðèáÿãíàëè è îòèøëè â Àçèÿ ïðè ïåðñèòå, çà äà ïðîòèâîäåéñòâóâàò Àëåêñàíäðó. Òîé èìàë è âîåííè êîðàáè, êîèòî îòïîñëå óìëîæèë. Íèå íàâåäîõìå òàÿ êðàòêà çàáåëåæêà òîëêîâà, êîëêîòî ñå îòíîñè íà íàø ïðåäìåò; à èìàìå éîùå äà çàáåëåæèìî, ÷å ïî ñàìîòî ñâèäåòåëñòâî íà ãðúöêèòå èñòîðèöè, êîãàòî Àëåêñàíäúð ãîâîðèë ñëîâî íà âîéíñòâîòî ñè íà ìàêåäîíñêè ÿçèê, ìàëêîòî ÷èñëî íà åëåíî-ãúðöèòå, êîåòî å áèëî ïîìåñåíî â íåãî, íå ðàçáèðàëî ìàêåäîíñêèé ÿçèê è òîé ñå óíóæäàë äà èì ãîâîðè åëåíî-ãðúöêè! Òî âèêà ãðúìîãëàñíî, ÷å ìàêåäîíñêèé ÿçèê áèë ñúâñåì äðóã îò åëåíñêàãî è íåïîíÿòåí åëåíàì, à ñè÷êèòå äðóãè ñúþçíèöè ãî ðàçáèðàëè, ò. å. òèè ãîâîðèëè åäèí è èñò ÿçèê ñ ìàêåäîíöèòå. Èíà÷å Àëåêñàíäúð, êîé è íàé-ìàëêèòå ðàáîòè ñàì ëè÷íî å óïðàâëÿë, àêî òèè òîëêîâà ñúþçíèöè íå áè áèëè ðàçáèðàëè ìàêåäîíñêè ÿçèê, òîé áè áèë èì ãîâîðèë íà òåõíèé ÿçèê ÷ðåç òúëìà÷è (àêî íå ãî å çíàåë), çàùîòî äðóãîÿ÷å íå å ìîæàë äà ãè óïðàâëÿ â ïîõîäà ñè! À êàêúâ è êîé å áèë òîé ìàêåäîíñêè ÿçèê, îò êîãî íèêàêâà ÿñíà îñòàòêà íå ñà çàïèñàëè ãðúöêèòå èñòîðèöè? Òî ñå ðàçáèðà îò ñàìî ñåáå ñè, ÷å òîé ÿçèê å áèë îáùèé òðàêèéñêè ÿçèê, à ñ äðóãè ðå÷è, áúëãàðî-ñëîâåíñêè, çà êîãî ó÷åíèé ëþáîñëîâåö Èêîíîìó ãîâîðè (â ñú÷èíåíèåòî ñè, äå ñðàâíÿâà åëåíñêèé ÿçèê** ñúñ ñëàâÿíãêàãî). ¹ åëëçíéêÞ êáß Þ óëáâéêÞ ãëþóóá åßóß äýï Üäåëöáéß ðáñáöõÜäåæ ôÞæ Èñáêï-ßëëõñéêçæ ãëþóóçæ - ò. å. Åëåíñêèé è ñëàâÿíñêèé ÿçèê ñà äâå ñåñòðè, îòðàñëè îò òðàêî-èëèðè÷åñêàãî ÿçèêà. Íèå æå äîêàçàõìå â íàñòîÿùåå ñú÷èíåíèå*** ñàìàòà èñòèíà âúðõó òîéçè ïðåäìåò ñ äîñòà îáøèðíè è íèêàê íåîáîðèìè æèâè äîêàçàòåëñòâà.
* Ñòàâà âúïðîñ çà “Çåíä àâåñòà” ó÷åíèåòî íà ïåðñèéñêèÿ ïðîðîê Çîðîàñòúð (Çàðàòóñòðà) — áåë. ðåä. ** Ñòàâà âúïðîñ çà ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê — áåë. ðåä. *** Âèæ:: Ïðåèìóùåñòâîòî áúëãàðñêàãî ÿçèêà íàä åëèíñêàãî, èëè èñòèííèé ñúñòàâ åëèíñêàãî ÿçèêà.
68
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÏÚÒßÒ ÍÀ ÕÚÐÂÀÒÈÒÅ ÎÒ ÈÍÄÈß ÄÎ ÀÄÐÈÀÒÈÊÀ ÌÀÒÎ ÌÀÐ×ÈÍÊÎ ÏÐÅÂÎÄ ÎÒ ÑÚÐÁÎ-ÕÚÐÂÀÒÑÊÈ ÅÌÈË ÌÀÐÊΠÊÎÌÅÍÒÀÐ Å. ÇÀÕÀÐÈÅÂ
Ïóáëèêàöèÿòà íà àâòîðà å ïî ïîâîä äîêëàäà, êîéòî èçíàñÿ ïðåä ñúñòîÿëèÿ ñå â Çàãðåá Ìåæäóíàðîäåí êîëîêâèóì çà ðàííî-èðàíñêèÿ ïðîèçõîä íà ïðåäñëàâÿíñêèòå õúðâàòè. (Hrvatsko Slovo, Godina IV. Broj 189, Zagreb, 1998.)
I. ÏÐÀÐÎÄÈÍÀÒÀ ÍÀ ÕÚÐÂÀÒÈÒÅ Ñïîðåä àâòîðà íàé-íîâèòå àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ äîêàçâàò, ÷å ïðàðîäèíàòà íà àðèéöèòå å áèëà Èíäèÿ. Òå íàðè÷àëè ñåáå ñè ñàðàñâàòè (Sarasvati) èëè õàðàõâàòè ( Harahvaiti) ñïîðåä èíäèéñêèòå åïîñè “Âåäà ” â ïåðèîäà 3750—1800 ïð. Õð. Òîãàâà òå ñà æèâååëè â ñåâåðíèòå ÷àñòè íà äíåøíà Èíäèÿ, èçâåñòíè ñåãà êàòî ïóñòèíÿòà Òàð. Íî äî VII—V â. ïð. Õð. òîçè îáøèðåí ðàéîí å áèë ïëîäîðîäåí, íàïîÿâàí îò ìíîãîâîäíàòà ðåêà Ñàðàñâàòè. Ñ íàñòúïâàùèòå íåáëàãîïðèÿòíè êëèìàòè÷íè ïðîìåíè ïúðâîàðèéöèòå çàïî÷âàò ñâîåòî ïðåñåëåíèå, êàêòî ñëåäâà: 1. äíåøåí Àôãàíèñòàí 2. äíåøåí Ñåâåðåí Èðàí 3. þæíèòå ÷àñòè íà Çàêàâêàçèåòî. 4. ïëàíèíñêèòå ÷àñòè íà äðåâíà Ìåñîïîòàìèÿ 5. Ñåâåðî-èçòî÷íà Ì. Àçèÿ Ðàçïðúñíàëèÿò ñå íàðîä ñàðàñâàòè èç öÿëàòà òàçè îáøèðíà òåðèòîðèÿ çàïî÷íàë äà ñå íàðè÷à õàðàõâàòè (Hrvati).
II. ÏÐÎÈÇÕÎÄ, ÇÍÀ×ÅÍÈÅ È ÐÀÇÏÐÎÑÒÐÀÍÅÍÈÅ ÍÀ ÈÌÅÒÎ HRVAT  ñúñòàâà ñè äóìàòà HRVAT ñúäúðæà AR. Îò AR ñå îáðàçóâà Àðèè (Arijac). Íà èíäîàðèéñêèÿ ñàíñêðèò àðèè îçíà÷àâà ãîñïîäèí. À â ïî-øèðîê ñìèñúë: áîãàò, èçîáèëåí, ïðèòåæàòåë íà çíà÷èòåëíî èìóùåñòâåíî ñúñòîÿíèå. HRVAT ïðîèçëèçà îò äðåâíîàðèéñêàòà äóìà ñàðàñâàòè, êîÿòî ñå òðàíñôîðìèðà â õàðàõâàòè. Ñú÷åòàíèÿòà õàðâàòè èëè õîðâàòè îò ñàðàñâàòè ñå ñðåùàò îùå âúâ: 1. SaRasVATi — ñàíñêðèòñêè 2. H(A)RahVATi — AuRVAT — HARVAT — çåíäàâåñòèéñêè 3. HuRaVAT — àðèéñêî-õóðèòñêè 4. ARaQuUTtu — àðèéñêè. Èçãîâàðÿëî ñå å: àðâàò 5. ARroMATi — HaRrauMATis — H(A)RruMATis — ARraoVATis — åëàìñêè 6. H(A)RauVATim — H(A)RauVATaiia —
H(A)RahVATis — H(A)RauVATija—H(A)RauVATim— H(A)RrauVATis — ARruVAuTti — ñòàðîïåðñèéñêè. 7. ARUhaATtu I ARrahUTti — àêàäñêî-âàâèëîíñêè. Èçãîâàðÿëî ñå å H(A)RVAT l HRVAT 8. HRUhATti — àðàìåéñêè 9. HoRoHoAD — I â. ñë. Õð. Ïîëó÷àâà ñå îò HoRohVAT 10. ARiVATes I ARViATes — ëàòèíñêè, I â. ñë. Õð. 11. HORoUAThos I HOROAThos — Tanais , II. / III. â. ñë. Õð. 12. CHROATorum — íîâåëà îò êðàë Òúðïèìèð ïðåç 852 ã. 13. CRUATorum — Sopot, IX â. 14. HRoBAToi: äà ñå ÷åòå HrOVAToi Konstantin VII. Porfirogenet, X â. 15. HARVAT — HORVAT — HRVAT — ñúâðåìåííèÿò îáëèê íà çâó÷åíå È äíåñ â òîïîíèìèÿòà íà Åâðîàçèÿ ñå ñðåùàò ïîñî÷åíèòå ñú÷åòàíèÿ: Õîðâàò ( Èíäèÿ), Õîðáàòà è Õîðâîò (ñåëèùå â Èçðàåë), Õàðâàò-Ñåäîì è Õàðàâà ( äîëèíà â Èçðàåë) è äðóãè â Ñèðèÿ, Êþðäèñòàí, Ëèâàí è Éîðäàíèÿ.
III. ÕÚÐÂÀÒÑÊÀÒÀ ÄÚÐÆÀÂÍÎÑÒ ÄÎ VII Â. ÑË. ÕÐ. Ïúðâàòà Õúðâàòñêà äúðæàâà âúçíèêâà îêîëî 3000 ã. ïð. Õð. (Harauvatija ñò. ïåðñèéñêè). Òÿ å îáõâàùàëà äíåøåí Àôãàíèñòàí è Ñåâ. Èðàí ñúñ ñòîëèöà Õàðàõâàòè, íàìèðàùà ñå äî ãð. Êàíäàõàð. Òàì è ñåãà èìà ñåëèùå ñ íàèìåíîâàíèåòî Õàðâàöèÿ. Ïî âðåìå íà óïðàâëåíèåòî íà ïåðñèéñêèÿ âëàäåòåë Äàðèé I Âåëèêè (522—486 ïð. Õð.) Õúðâàòèÿ âëèçà â ñúñòàâà íà ïåðñèéñêèÿ ñúþç íà ñóâåðåííèòå äúðæàâè. Õúðâàòèÿ å îòáåëÿçâàíà ïðåç òîâà âðåìå íà òðè åçèêà: ñòàðîïåðñèéñêè, åëàìñêè è àêàäñêî-âàâèëîíñêè. À âëàäåòåëÿò íà õúðâàòèòå å íàðå÷åí Õàðâàò Âèâàíà (530— 490 ïð. Õð.). Çà íåãî ñå êàçâà, ÷å å áàí â Ïåðñèÿ è öàð â Õúðâàòèÿ. Ïðåç 329 ã. ïð. Õð. Àëåêñàíäúð Âåëèêè Ìàêåäîíñêè çàâëàäÿâà Õúðâàòèÿ. Ïðè ðàçïàäàíåòî íà Ïàðòèíñêîòî öàðñòâî òÿ îòíîâî å ñàìîñòîÿòåëíà (I â. ïð. Õð.). Åçèêîâè îñòàòúöè îò òîâà âðåìå íàìèðàìå äíåñ â íàèìåíîâàíèåòî íà òþðêìåíñêèÿ ãðàä Kysyl-Arwat (×åðâåíèÿò Õàðâàò). Âòîðàòà Õúðâàòñêà äúðæàâà å èçâåñòíà â Ïåðñèÿ îùå è êàòî Àðâàòèñòàí, Õèðâàòèñòàí èëè Õîðáàòèñòàí. Îêîëî 1700 ã. ïð. Õð. â Ìåñîïîòàìèÿ òÿ å îòáåëÿçàíà ñ íàèìåíîâàíèåòî Huravat Ehilaku (Õúðâàòñêî öàðñòâî). Òàçè äúðæàâà åãèïòÿíèòå íàðè÷àò Íàõàðèíà, âàâèëîíöèòå Õàíèãàëáàò, à õåòèòå çåìÿòà íà Ìèòàí. Òÿ îáõâàùà ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò äíåøíà Ñèðèÿ äî ×åðíî ìîðå. Ïðåç VIII â. ïð. Õð. òîâà öàðñòâî å âîäåùà ñèëà â ðàéîíà ñïîðåä ñòàðî-
69
ÀÂÈÒÎÕÎË
Äðåâíè ïðåñåëåíèÿ íà ðîäñòâåíèÿ íà áúëãàðèòå õúðâàòñêè íàðîä ñëåäâàù ñúùèòå ïúòèùà è ìåñòîîáèòàïèùà íà áúëãàðèòå è áúëãàðñêèòå äúðæàâè ïî êàðòàòà íà Åâðàçèÿ. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò õúðâàòèòå ñà åäíî îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà, êîåòî ñå å îòäåëèëî îò áúëãàðñêèÿ ñóïåðåòíîñ.
ïåðñèéñêèòå ïèñìåíè èçâîðè. Òî ñå ñïîìåíàâà êàòî Óðâàðòó, Óðàðòó èëè Óðóàòðó.  Áèáëèÿòà å íàðå÷åíî Àðàðàò.
âÿðà, ò.ê. ñà íàìèðàëè ìíîãî îáùè íåùà ñ ïðîðî÷åñòâàòà íà Çàðàòóñòðà. Èçâåñòíî å ñúùî, ÷å òå ñà ïîêðúñòåíè îò Ñâ. Àïîñòîë Òîìà.  ñåãàøíàòà ñè ðîäèíà ñà äîøëè êàòî ïîêðúñòåíè àðèéöè.
IV. ÕÚÐÂÀÒÑÊÈßÒ ÅÇÈÊ, ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ È ÐÅËÈÃÈß ÑÚÊÐÀÒÅÍÎ ÐÅÇÞÌÅ ÍÀ ÌÀÒÅÐÈÀËÀ È ÀÍÀËÈÇ
Äðåâíèÿò õúðâàòñêè åçèê å áèë àðèéñêèÿò ïðàåçèê — ñàðàñâàòè ñúñ çàåìêè îò ñàíñêðèò.  åçèêà èì ñå íàáëþäàâàò è îñòàòúöè îò èíäîàðèéñêè-èðàíñêè õúðâàòñêè. Çà äðåâíèÿ ïðîèçõîä íà õúðâàòñêèÿ åçèê ñå öèòèðà ïîëñêèÿò êàðäèíàë Õîçèé (Hosius), êîéòî ïðåç 1558 ã. îáÿâÿâà õúðâàòñêèÿ åçèê çà åçèêà-ìàéêà íà âñè÷êè ñëàâÿíñêè åçèöè. À ä-ð Ìàðêî ßïóíäæè÷ äîêàçâà, ÷å õúðâàòñêàòà ãëàãîëè÷åñêà ïèñìåíîñò* è õúðâàòñêîòî ãëàãîëè÷åñêî áîãîñëóæåíèå ñà âúçíèêíàëè â ðàéîíà íà Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå. Ñïîðåä àâòîðà ïðîèçõîäà íà ãëàãîëèöàòà òðÿáâà äà òúðñèì â øóìåðñêèòå êëèíîïèñè. À çà íåèí ñúçäàòåë ñå ïîñî÷âà õúðâàòñêèÿò ñòàðîâåäåí ïðîðîê è îáíîâèòåë — Çàðàòóñòðà, êîéòî å ðîäîì îò èðàíñêà Õúðâàòèÿ. Èíà÷å õúðâàòèòå íå ñà äàâàëè îòïîð íà õðèñòèÿíñêàòà
Ìàòî Ìàí÷åíêî ïðåäïîëàãà, ÷å èìåòî ñàðìàòè èìà ðèìî-ãðüöêî çâó÷åíå îò HARVAT è å äàëå÷åí îòòåíúê íà ñàðàñâàòè. Ïî òîçè ïîâîä òîé äàâà Áîñïîðñêîòî öàðñòâî êàòî ñàìîñòîÿòåëíà õúðâàòñêà äúðæàâà, îáðàçóâàëà ñå â íà÷àëîòî íà VI â. ïð. Õð. Òÿ îáåäèíÿâà ðàçëè÷íè ðàííî-àðèéñêè è èðàíî-ñàðìàòñêè ïëåìåíà: ñèíäè, ðîêñîëàíè, àëàíè è äð.) íà ñðàâíèòåëíî îáøèðíàòà òåðèòîðèÿ, ðàçïîëîæåíà ìåæäó Àçîâñêî è ×åðíî ìîðå. Çà íàóêàòà ñà èçâåñòíè äâàìà âëàäåòåëè íà òîâà öàðñòâî: Òèáåðèé Þëèé Ñàðîìàò (Sauromat), óïðàâëÿâàë ïðåç 175—211 ã. ñë. Õð., è íåãîâèÿò ñèí — Ðåñêóïîðèä (220 ã.). Îò òàçè åïîõà èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâàò äâå ìðàìîðíè âúçñïî-
* Äî êðàÿ íà XVIII â. â Õúðâàòèÿ ñå å èçïîëçâàëà áúëãàðñêàòà àçáóêà ãëàãîëèöà. Äîðè è ñåãà íÿêîè ðåëèãèîçíè îáùíîñòè â Õüðâàòèÿ ïðîäúëæàâàò äà ïèøàò íà ãëàãîëèöà. Íÿêîè õúðâàòñêè ó÷åíè èçêàçâàò ñòàíîâèùà, ÷å „úãëîâàòàòà ãëàãîëèöà” íà õúðâàòèòå èäâàëà äèðåêòíî îò Àçèÿ, à íå îò Áúëãàðèÿ. Òîçè âúïðîñ ñ ïèñìåíîñòòà å ìíîãî èíòåðåñåí, òúé êàòî èìà ïàðàëåëè ìåæäó ãëàãîëè÷åñêàòà ïèñìåíîñò, àçáóêàòà áðàõìè è òîõàðñêîòî ïèñìî (âèæ „Àâè-òîõîë” — òîì I).  òàçè âðúçêà ìîæå äà ñå ñ÷èòà, ÷å Ñâåòèòå áðàòÿ Êèðèë è Ìåòîäèé ñà èçâúðøèëè âñúùíîñò åäíà ðåôîðìà è ñòàíäàðòèçàöèÿ íà áúëãàðñêàòà ïèñìåíîñò, èäâàùà îò ïî-äúëáîêà äðåâíîñò. — Áåë. ðåä.
70
ÀÂÈÒÎÕÎË ìåíàòåëíè ïëî÷è, íàìåðåíè ïðè óñòèåòî íà ð. Òàíàèñ (äíåøåí Äîí) îò II—III â. ñë. Õð. Âúðõó òÿõ ñå ñðåùàò ëè÷íèòå èìåíà íà Õîðîñòîñ (Horsat, Horvat) è Õîðîàòîñ (Horoat, Hrvat). Äðóãà àðõåîëîãè÷åñêà ïèñìåíà íàõîäêà îò òîçè ðàéîí (óñòèåòî íà ð. Êóáàí â Ïðèàçîâèåòî) å ïëî÷à, îòêðèòà âúðõó îáùåñòâåíà ñãðàäà, ñúäúðæàùà äúðæàâåí ãåðá è òåðìèíà Õîðâàòñêè ñúáîð (Synodos Horoudthon) îò âðåìåòî Òèáåðèé Ñàðîìàò. Àâòîðúò ïðàâè çàêëþ÷åíèåòî, ÷å õúðâàòèòå èìàò ñòðîéíà îáùåñòâåíî-ïîëèòè÷åñêà îðãàíèçàçèÿ è äúðæàâåí ãåðá, îñíîâåí ñèìâîë çà ñòàðèííà äúðæàâíà òðàäèöèÿ. Èíòåðåñåí å ôàêòúò, ÷å íàäïèñúò å èçñå÷åí íà ñòàðîãðúöêè åçèê. Íàäïèñúò çàâúðøâà ñ ôðàçàòà: “Áîæå Âñåâèøíè, áëàãîñëîâè!” Çàêëþ÷åíèåòî, êîåòî ïðàâè àâòîðúò îò òîçè èçðàç, å: Òàíàéñêî-Áîñïîðñêèòå õúðâàòè ñà áèëè ìîíîòåèñòè. Òå èëè ñà áèëè ïîñëåäîâàòåëè íà Çàðàòóñòðà, èëè íà Õðèñòà. Âïå÷àòëÿâàùà å çà íàñ, áúëãàðèòå, âúçíèêíàëàòà ïðåç IV â. ò.íàð. ×åðâåíà Õúðâàòñêà äúðæàâà íà òåðèòîðèÿòà íà äíåøíà Óêðàéíà. Òÿ å â îñíîâàòà íà ïî-êúñíàòà äúðæàâíî-ïîëèòè÷åñêà ñèñòåìà íà óêðàèíñêèÿ íàðîä. Ñâåäåíèÿ çà òàçè äúðæàâíà ôîðìàöèÿ Ìàòî Ìàð÷èíêî íàìèðà â Îðîñèóñ Ïðåñáèòåð, êîéòî ñïîìåíàâà ÷åðâåíèòå õúðâàòè — õîðèòè. Ïîäîáíî íà íåãî, Çàõàðèé Ðåòîð ãè îïðåäåëà íà õîðîòèñ (HRWTS). Âèêèíãèòå íàðè÷àò öàëàòà òàçè ñòðàíà Çåìÿ íà Õîðîâàòèòå (Krowataland). Ðóñêèòå è ïîë-
ñêèòå ëåòîïèñöè îòáåëÿçâàò ÷åðâåíèòå õúðâàòè êàòî ðóñêè ñàðâàòè (Russiae Carvati), ÷åðâåíè õîðáàòè (Rothe Krobatten) èëè ñàìî õîðâàòè. Ïðè Ìåçàìèð (593—602) ×åðâåíà Õúðâàòèÿ ñå îáåäèíÿâà ñ Áÿëà Õúðâàòèÿ, îò êîåòî ñå îáðàçóâà Âåëèêà Õúðâàòèÿ. Áÿëà Õúðâàòèÿ å îáõâàùàëà äíåøíà Ïîëøà, ×åõèÿ è Ñëîâàêèÿ ñúñ ñòîëèöà ãð. Õàðâàò (äíåøåí Êðàêîâ). Àâòîðúò èçâåæäà èìåòî íà ãð. Êðàêîâ îò HRVAT.  ïåðèîäà 626—640 ã. ïîä íàòèñêà íà àâàðèòå Âåëèêà Õúðâàòèÿ ñå ðàçïàäà íà òðè ñàìîñòîÿòåëíè äúðæàâè, åäíà îò êîÿòî íè å ïîçíàòà è äî äíåñ êàòî Ðåïóáëèêà Õúðâàòñêà. Èíòåðåñíî å äà ñå çíàå, ÷å ñðåäíîâåêîâíàòà õúðâàòñêà àðèñòîêðàöèÿ å àðèéñêà ïî ïðîèçõîä, à îñòàíàëàòà ÷àñò íà íàñåëåíèåòî — ñëàâÿíñêî. Ñïîðåä àâòîðà õúðâàòñêèòå âëàäåòåëè ñà áèëè õðèñòèÿíè îùå ïðåäè äà ñå çàñåëÿò íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, à ïðîñòîëþäèåòî ñå å ñúñòîÿëî ãëàâíî îò èäîëîïîêëîííèöè.
Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å ìåæäó òàêà ïðåäñòàâåíàòà õúðâàòñêà èñòîðèÿ è íàøàòà ïðåäñòàâà çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ ñå çàáåëÿçâàò ó÷óäâàùè ïàðàëåëè ïî îòíîøåíèÿ íà ïðîèçõîä, âðåìå è ìÿñòî íà ïðåáèâàâàíå. Áèõìå èñêàëè äà ïîïèòàìå çàùî áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà íå å çàáåëÿçàëà òåçè ñõîäñòâà è çàùî íå ãè å îáÿñíèëà çà ñåáå ñè è íà âñè÷êè íàñ.
71
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÁÚËÃÀÐÈÒÅ Â ÈÒÀËÈß Ä-Ð ÄÎÐÈßÍ ÀËÅÊÑÀÍÄÐΠÏðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å îò âñè÷êè åâðîïåéñêè íàðîäè íàé-áëèçêè ñ áúëãàðèòå ïî íðàâ, äóøåâíîñò è íà÷èí íà æèâîò ñà èòàëèàíöèòå. Òîâà ñúâñåì íå å ñëó÷àéíî è ìîæå äà áúäå îáÿñíåíî ñ ôàêòà, ÷å â Èòàëèÿ æèâåÿò ìíîãî áúëãàðè è òåõíè ïîòîìöè îùå îò ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå. Äàëè, îáà÷å, òå ñà ñå ïðåòîïèëè è èç÷åçíàëè â “èòàëèàíñêîòî ìîðå”, êàêòî òâúðäÿò íÿêîè ó÷åíè èëè ñà çàïàçèëè ñâîÿòà èäåíòè÷íîñò, äàâàéêè íàé-äîáðîòî îò ñåáå ñè çà èçãðàæäàíå íà ñúâðåìåííîòî èòàëèàíñêî îáùåñòâî è êóëòóðà. Òîâà å è ïðåäìåòúò íà íàñòîÿùåòî èçñëåäâàíå. Ñïîðåä ïðîó÷âàíèÿòà íà èòàëèàíñêèÿ ïðîôåñîð Âèí÷åíöî Ä’Àìèêî, åäèí îò ãîëåìèòå ïðåäâîåííè áúëãàðèñòè è ñïåöèàëèñò ïî ñðåäíîâåêîâíà èñòîðèÿ, êúì 1942 ã. ïîòîìöèòå íà äðåâíèòå áúëãàðè â Èòàëèÿ è áúëãàðñêèÿò åòíîñ è äèàñïîðà òàì ñà íàáðîÿâàëè íàä 3 ìèëèîíà äóøè, ðàçïðåäåëåíè â íàä 700 íàñåëåíè ìåñòà (18). Íàøèÿò ó÷åí-àðõèòåêò Ñëàâè Äîí÷åâ, êîéòî å èçñëåäâàë ïðîáëåìà âêëþ÷èòåëíî è íà áàçàòà íà ðîäîâè õðîíèêè, àðõèâè è äîêóìåíòè (2), òâúðäè, ÷å êúì äíåøíà äàòà áúëãàðèòå â Èòàëèÿ ñà íå ïî-ìàëêî îò 5 ìèëèîíà äóøè è ñúñòàâëÿâàò îêîëî 8.85% îò 56 ìèëèîííîòî íàñåëåíèå íà ñòðàíàòà!  íàøàòà èñòîðèÿ å èçâåñòíî åäíî ãîëÿìî ïðåñåëâàíå íà áúëãàðè â Èòàëèÿ — òîâà íà áðàòà íà êàíþâèãè Àñïàðóõ, êàâ-êàí Àëöåê (Àëöåêî) ïðåç VIII â. (6). Ïðåñåëâàíèÿòà, îáà÷å, ñà ìíîãîêðàòíî ïîâå÷å, êàòî ñå çàïî÷íå îò ïðåäè íîâàòà åðà è ñå ñòèãíå äî äåí äíåøåí. Ñ òîâà ñå îáÿñíÿâàò è ïîñî÷åíèòå ïîãope äàííè çà áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå â Èòàëèÿ. Ïðèñúñòâèåòî íà äðåâíè áúëãàðè â Çàïàäíà Åâðîïà å çàÿâåíî îùå â III â. ïð. Õð., êîãàòî ïëåìåòî íà “áîëãèòå”, âîäåíè îò êíÿçåòå Áðåí è Áîëã, íàõëóâàò íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, à ïî-êúñíî ñå îòïðàâÿò â Áàâàðèÿ (4,5). Ïðåç I â. îùå åäíà òÿõíà ãðóïèðîâêà ñå ïðåñåëâà îò Ñåâåðåí Êàâêàç è Àðìåíèÿ â Áàâàðèÿ. Ïðîô. Ôðèòöëåð îò Ôðàíêôóðò ñúùî èçòúêâà îáùèÿ ïðîèçõîä íà äðåâíèòå áúëãàðè è áàâàðöèòå, êîèòî ñå ïðåñåëâàò íà Çàïàä îò Ñêèòèÿ è Àðìåíèÿ, êàòî åäèí îò íàðîäèòå íà Õóíî-áúëãàðñêàòà èìïåðèÿ (10). Íå å èçêëþ÷åíî îùå ïðè òåçè ïúðâè îòáåëÿçàíè ìèãðàöèè íà äðåâíèòå áúëãàðè, òåõíèòå êëîíîâå äà ñà ñå çàñåëèëè â Øâåéöàðèÿ è íÿêîè îáëàñòè íà Ñåâåðíà Èòàëèÿ, íà þã îò Àëïèòå (18), êúäåòî å îòáåëÿçàíî áúëãàðñêî íàñåëåíèå. Ïðåç III-IV â. êàòî “Áúëãàðñêà çåìÿ” ñå îáîçíà÷àâà è îùå åäèí ðàéîí â Åâðîïà - Þæíà Ïàíî-íèÿ è ÷àñò îò Äàêèÿ (5). Ïúðâèòå ïèñìåíè äàííè çà áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå â Èòàëèÿ èìàìå îò ñðåäàòà íà V â., êîãàòî êàí-þâèãè Àòèëà çàâçåìà öÿëà Ñåâåðíà Èòàëèÿ è îáñàæäà Ðèì (14).  452 ã. òîé ñêëþ÷âà ìèðåí äîãîâîð ñ ïàïà Ëúâ I, êàòî ïàïàòà ïðåäëîæèë ãîäèøåí äàíúê è åäíà äúùåðÿ îò ðîäà íà Öåçàðèòå, çà ñðîäÿâàíå ñ áúëãàðñêèÿ âëàäåòåë (14).
Ñëåä îòòåãëÿíåòî íà Àòèëà â Ïàíîíèÿ, ÷àñò îò íåãîâèòå õîðà îñòàâàò â Ñåâåðíà Èòàëèÿ (18).  ñëåäâàùèòå ãîäèíè ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðè â Èòàëèÿ ñòàâà âñå ïî-íàñèòåíî è îò÷åòëèâî. Õðîíèñòúò Ïàâåë Äÿêîí (Ïàîëî Âàðíåôðèäî - 720-797 ã.) äàâà öåííè ñâåäåíèÿ çà ïðåñåëåíèÿòà íà áúëãàðèòå â Èòàëèÿ â íåãîâîòî ãëàâíî ñú÷èíåíèå “Èñòîðèÿ íà ëàíãîáàðäèòå”. Òîé ïèøå çà âîéíèòå ìåæäó áúëãàðè è ëàíãîáàðäè â íà÷àëîòî íà V â. è çàñåëâàíåòî èì â Èòàëèÿ ïî-êúñíî êàòî ñúþçíèöè (11). Ñåêðåòàðÿò íà Îñòãîòñêèÿ êðàë Òåîäîðèõ, Êà-ñèîäîð Ñåíàòîð (490-583 ã.) ñúîáùàâà, ÷å â êðàÿ íà V â. è íà÷àëîòî íà VI â. áúëãàðèòå áèëè îòáëúñíàòè îò îñòãîòèòå è Èòàëèÿ ñè âúçâúðíàëà Ñèðìèóì (11), êîåòî ïîêàçâà, ÷å òå ñà èìàëè ñèëíî ïðèñúñòâèå òàì. Ïúðâèòå ãîëåìè çàñåëâàíèÿ íà áúëãàðè â Èòàëèÿ ñòàâàò íà íÿêîëêî ïîñëåäîâàòåëíè âúëíè ñëåä ðàçïàäàíåòî íà èìïåðèÿòà íà Àòèëà ïðåç V â. è ñëåä òîâà, çàåäíî ñ ëàíãîáàðäèòå, âîäåíè îò Àë-áîèí (VI â.) è ïî âðåìåòî íà Ãðèìîàëä (662-671 ã.), êîãàòî ãîëÿìà áúëãàðñêà ãðóïà, íà÷åëî ñ Àëöåê, ñå çàñåëâà â Áåíåâåíòî (3).*  ñâîèòå ñòóäèè Èâàí Ä. Øèøìàíîâ ïîä÷åðòàâà, ÷å îùå â V è VI â. íà Àïåíèíñêèÿ ïîëóîñòðîâ å èìàëî áúëãàðñêè êîëîíèè è òåõíèÿò áðîé å áèë çíà÷èòåëíî ïîâå÷å, îòêîëêîòî ñå ïðåäïîëàãà 17. Ñúùîòî ñå ïîòâúðæäàâà è îò àíãëèéñêèÿ èçñëåäîâàòåë ñúð Åäóàðä Òóðíåðåëè (1854). Ïðåç 548 ã. áúëãàðñêè íàåìíè äðóæèíè ó÷àñòâàëè âúâ âèçàíòèéñêàòà àðìèÿ â Èòàëèÿ ïî âðåìå íà âîåííèòå äåéñòâèÿ ñðåùó îñòãîòñêèÿ êðàë Òîòèëà. Åäíà òàêàâà äðóæèíà ñå íàìèðàëà ïîä êîìàíäâàíåòî íà äåéñòâàùèÿ â Êàìïàíèÿ ïúëêîâîäåö Éîàí (6). Ïðåç 568-569 ã. ëàíãîáàðäñêèÿò êðàë Àëáîèí, çàåäíî ñ ïàíîíñêèòå áúëãàðè, çàâëàäÿë öÿëà Ñåâåðíà Èòàëèÿ (Ëîìáàðäèÿ, Åòðóðèÿ è Ëèãóðèÿ). Òîé äîâåë ñúñ ñåáå ñè è äðóãè ñúþçíè ïëåìåíà è çàåäíî ñ äðåâíèòå áúëãàðè (êîèòî ïðåîáëàäàâàëè) ñå çàñåëèëè â ãîðíèòå îáëàñòè, à ñúùî îêîëî Âåíåöèÿ è Íàðçåñ, êîèòî áèëè îáåçëþäåíè îò ÷óìàòà è âîéíèòå (6,18). Âúâ âðúçêà ñ òîâà, Ïàâåë Äÿêîí ñúîáùàâà: “Èçâåñòíî å, ÷å òîãàâà Àëáîèí äîâåë ñúñ ñåáå ñè â Èòàëèÿ ìíîæåñòâî õîðà îò ðàçëè÷íè ïëåìåíà, êîèòî áèëè ïîêîðåíè èëè îò äðóãè êðàëå, èëè îò ñàìèÿ íåãî. Çàòîâà è äî äíåñ ñåëèùàòà, â êîèòî òå æèâåÿò, íàðè÷àìå “Ãåïèäè”, “Áúëãàðè”, “Ñàðìàòè”, “Ïàíîíöè”, “Ñåâåðè”, “Íîðèöè” è ñ äðóãè òàêèâà èìåíà (11).  630 ã. â Ïàíîíèÿ èçáóõíàëà âîéíà ìåæäó àâàðè è áúëãàðè. Áúëãàðèòå áèëè ðàçáèòè è îêîëî 9 000 ñåìåéñòâà ñå îòïðàâèëè â Ãåðìàíèÿ è ïîìîëèëè ôðàíêñêèÿ êðàë Äàãîáåðò äà èì äàäå ïîäñëîí. Òîé ãè èçïðàòèë â Áàâàðèÿ, íî åäíà íîù íàðåäèë íà áàâàðöèòå äà ãè èçáèÿò, òúé êàòî ñå ñòðàõóâàë îò òÿõ êàòî âîåííà ñèëà. Âîæäúò êàí Àëöèîê è îùå îêîëî 700 ñåìåéñòâà ñå ñïàñèëè è ïîòúðñèëè óáåæèùå â Èòàëèÿ, êàòî ñå çàñåëèëè âúâ Âåíåòñêàòà ìàðêà (6,11).
* Àëöåê ìèíàâà ïîêðàé “Îíãúëà” íà Àñïàðóõ ïðè óñòèåòî íà Äóíàâà, ïðåñòîÿâà íÿêîëêî äíè è ïðîäúëæàâà ïî ìàðøðóò Ñåðäèêà (Ñîôèÿ), Áåëãðàä, Äóáðîâíèê, Ðàâåíà, Ôëîðåíöèÿ, Íåàïîë è Êàìïîáàñî. Ïúðâèÿò ìó ëàãåð å ïðè Ðàâåíà, à âòîðèÿò ñëåä Ôëîðåíöèÿ, âåðîÿòíî ñåãàøíîòî ñåëèùå Áîëãåðè äî ãðàä Ïåðóäæà (19).
72
ÀÂÈÒÎÕÎË Òóê òðÿáâà äà ïîÿñíèì, ÷å òîçè Àëöèîê íÿìà íèùî îáùî ñ êàí Àëöåê, êîéòî èäâà â Èòàëèÿ 38 ãîäèíè ïîêúñíî! Òîçè ôàêò ñå ïîòâúðæäàâà è îò ëîðä Ðúíñèìàí (13), è îò Äîí÷åâ. Íàøèÿò èçñëåäîâàòåë àðõ. Ñëàâè Äîí÷åâ äúîáùàâà ñúùî, ÷å â êðèïòàòà íà ìàíàñòèðà “Ñàí Ôëîðèàí” (Çàïàäíà Àâñòðèÿ) ñå ñúõðàíÿâàò íàä 6 000 ÷åðåïà îò áúëãàðèòå íà Àëöèîê, èçáèòè â Áàâàðèÿ. Òîé ëè÷íî å ïîñåòèë ìàíàñòèðà è ãè å ôîòîãðàôèðàë. Ïðåç 668 ã. êàí Àëöåê îò ðîäà Äóëî, çàåäíî ñ öÿëàòà ñè âîéñêà îò 50 000 êîííèöè (19) è íàñåëåíèåòî (îðäàòà), äîøúë â Èòàëèÿ ïðè ëàíãîáàðäñêèÿ êðàë Ãðèìóàëä (662-671 ã.) è ïðåìèíàë íà âîåííà ñëóæáà ïðè íåãî, ïðèåìàéêè äàäåíàòà ìó òèòëà “ãàñòàëä” (3). Ãðèíóàëä ãî èçïðàòèë çàåäíî ñ âîéñêàòà ìó â Áåíåâåíò (Áåíåâåíòî), ïðè ñèíà ñè Ðîìóàëä, êîéòî ìó ïðåäîñòàâèë åäíà êðàéáðåæíà îáëàñò â Ðàâåíà (Ðàâåíñêèÿ åêçàðõàò - Ïåí-òàïîëèñ) áëèçî äî íåãîâàòà ñòîëèöà, çàåäíî ñ ãðàäîâåòå Ñåïèíî (Ñåïèóì), Èçåðíèÿ, Áîÿíî (Áîâèàíóì) è äð., êîèòî áúëãàðèòå äîñòðîèëè è ðàçâèëè, çàåäíî ñ ïðèëåæàùèòå èì çåìè (äíåøíàòà îáëàñò Êàìïîáàñî) (6). Àëöåê ñå çàñåëèë òàì çàåäíî ñ õîðàòà ñè è ñå îáåäèíèë çàåäíî ñ äðóãè áúëãàðè, çàñåëèëè ñå â òåçè îáëàñòè ïðåäè ñòî ãîäèíè. Ñïîðåä ñâèäåòåëñòâàòà íà Ïàâåë Äÿêîí, äîðè â êðàÿ íà VIII â. áúëãàðèòå ïðîäúëæèëè äà æèâåÿò ïî ñúùèòå ìåñòà, â ñâîèòå ñåëèùà â îáëàñòòà Ïåíòàïîëèñ è âúïðåêè ÷å ãîâîðåëè ëàòèíñêè, íå çàáðàâÿëè è ñâîÿ ðîäåí áúëãàðñêè åçèê (3,6). Òå ó÷àñòâàëè â ðåäèöà âîéíè êàòî ñúþçíèöè íà ëàíãîáàðäèòå è äî 885 ã. Ðåïóáëèêà Ñàí Ìàðèíî å áèëà òÿõíà êîëîíèÿ (8). Íà þã îò Àëïèòå èìàëî è äðóãè çåìè, êîëîíèçèðàíè îò áúëãàðèòå - â Ëîìáàðäèÿ è Ïèåìîíò, âêëþ÷åíè â ãðàíèöèòå íà “Êîìèòàòóñ áóðãàðåíçèñ”.  òîâà ãðàôñòâî, íàðè÷àíî îùå “Èòàëèàíñêà Áúëãàðèÿ”, âëèçàëè è ñåëèùàòà Áîðíàãî, Òðåêàòå, çåìèòå â äÿñíî îò Òè÷èíî ñ ãëàâåí ãðàä Áîðãî Ëàâåäçàíî, Áèåëà è Ñàëåðíèòàíî (18). Ãðàíèöèòå íà òîâà áúëãàðñêî ãðàôñòâî â Èòàëèÿ ñà ïîñî÷åíè â òðèòå äèïëîìè èëè ãðàìîòè îò 877, 890 è 919 ã. Âúâ âðúçêà ñ òîâà, ïðîô. Ä`Àìèêî èçòúêâà øèðîòàòà íà áúëãàðñêàòà êîëîíèçàöèÿ â òåçè îáëàñòè è ãîëÿìîòî áúëãàðñêî âëèÿíèå òàì (18). Ïðåñåëâàíåòî íà áúëãàðè â Èòàëèÿ íå ñåêâà ñ îòðÿäèòå íà Àëöåê ïðåç VII â. Ïî âðåìå íà ãîíåíèÿòà ñðåùó áîãîìèëèòå è ïàäàíåòî íà Áúëãàðèÿ ïîä âèçàíòèéñêî âëàäè÷åñòâî â ïåðèîäà X-XII â., à ïîñëå è ñ íàõëóâàíåòî íà òóðöèòå â êðàÿ íà XIV â. êîëîíèè îò çíàòíè áúëãàðñêè ñåìåéñòâà íàïóñêàò Áúëãàðèÿ è ïîåìàò êúì Âåíåöèÿ, Ôëîðåíöèÿ, Ðèì, Âåðîíà, Áîëîíÿ, Íåàïîë è Ðàâåíà (2,7). Òîçè ïîòîê ïðîäúëæàâà è ñëåä íåóñïåøíèòå âúñòàíèÿ ñðåùó òóðñêàòà âëàñò îò XIV è XVII â. Òóê å èíòåðåñíî äà îòáåëåæèì, ÷å å ñúùåñòâóâàë è îáðàòíèÿò ïðîöåñ - èòàëèàíöè ñúùî ñà ñå çàñåëâàëè â áúëãàðñêèòå çåìè â Áúëãàðèÿ. Ïðåç XII-XIII â. ïî Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå (Êðèì) ñå ïîÿâÿâàò ðåäèöà êîëîíèè îò âåíåöèàíñêè è ãåíóåçêè òúðãîâöè. Òàêèâà ñå çàñåëâàò è â ÷åðíîìîðñêèòå ãðàäîâå Âàðíà, Àíõèàëî, Ìåñåìâðè, Ñîçîïîë, Êàðâóíà (Êàâàðíà) è äð., êúäåòî ðàçâèâàò àêòèâíà äåéíîñò. Âåíåöèàíöèòå èìàëè ãîëÿìà êîëîíèÿ âúâ Âàðíà êúì 1352 ã., êîãàòî âåíåöèàíñêè êîíñóë â ãðàäà áèë Ìàðêî Ëåîíàðäî (6). Ïúòåøåñòâèÿòà íà âåíåöèàíñêèòå òúðãîâöè è ìèñèîíåðè Íèêîëî è Ìàòåî Ïîëî è Ìàðêî Ïîëî â êðàÿ íà XIII âåê îò Åâðîïà ïðåç áúëãàðñêèòå çåìè è ïî “Ïúòÿ íà êîïðèíàòà” äî Êèòàé ïîêàçâàò, ÷å òå ñà èìàëè, âåðîÿòíî îò áúëãàðñêè èçòî÷íèê, òî÷íà èíôîðìàöèÿ êúäå
îòèâàò. Ïî òîâà âðåìå íå å èìàëî ïîäðîáíè ãåîãðàôñêè êàðòè íà òîçè ñëîæåí ìàðøðóò, ïîçíàò åäèíñòâåíî íà áúëãàðèòå îùå îò äðåâíîñòòà (12). Èíòåðåñíè çà ïðîó÷âàíå ñà ñúùî âðúçêèòå ìåæäó áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè â Áúëãàðèÿ è ïàïñêàòà âëàñò. Òàêèâà êîíòàêòè çàïî÷âàò îùå ïî âðåìåòî íà öàð Áîðèñ I (852-889 ã.) è ïðîäúëæàâàò ÷àê äî ïàäàíåòî íà Âòîðîòî Áúëãàðñêî öàðñòâî ïðåç XIV â.
Áúëãàðêà â òèïè÷íà íàðîäíà íîñèÿ îò îáëàñòòà Êàìïîáàñî (Ñåâåðíà Èòàëèÿ) îò íà÷àëîòî íà XX â. (ïî Âèí÷åíöî Ä‘Àìèêî)
Çà äâóñòðàííèòå äèðåêòíè âðúçêè ìåæäó Áúëãàðèÿ è Èòàëèÿ å ñïîìîãíàë è ôàêòúò, ÷å è ïðè Ïúðâîòî, è ïðè Âòîðîòî Áúëãàðñêî öàðñòâî, Áúëãàðèÿ å èìàëà èçëàç íà Àäðèàòè÷åñêî ìîðå, ò. å. èìàëà å ìîðñêà ãðàíèöà ñ Èòàëèÿ. Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å â Äðà÷êàòà îáëàñò æèâååëî áúëãàðñêî íàñåëåíèå, äàâàëî îñíîâàíèå íà ìèíàâàùèòå ïðåç Äðà÷ êðúñòîíîñöè äà ñìÿòàò, ÷å îùå âåäíàãà ñëåä ñòúïâàíåòî ñè íà áðåãà íà Àäðèàòè÷åñêî ìîðå, òå íàâëèçàò â Áúëãàðèÿ! Ãîðíîòî å îòáåëÿçàíî â ñðåäíîâåêîâíèòå ñú÷èíåíèÿ íà ðåäèöà çàïàäíè àâòîðè (6). Äàäåíèòå äîòóê ôàêòè çà áúëãàðèòå, ïðåñåëèëè ñå â Èòàëèÿ, ïîêàçâàò, ÷å òåõíèÿò áðîé å áèë çíà÷èòåëåí. Ïî-âàæíîòî îáà÷å å, ÷å òåçè áúëãàðè èìàò ãîëÿì ïðèíîñ çà ðàçâèòèåòî íà èòàëèàíñêîòî îáùåñòâî è èòàëèàíñêàòà êóëòóðà îò ñðåäíîâåêîâèåòî äî äíåñ. Òå ñúùî ñà îêàçàëè è ãîëÿìî âëèÿíèå âúðõó îáùåñòâåíî-ïîëèòè÷åñêèÿ æèâîò â Èòàëèÿ, êàêòî ùå âèäèì ïî-íàòàòúê. Ïîðàäè ôàêòà, ÷å ñà îáëàäàâàëè íåîáõîäèìèòå êà÷åñòâà (áèëè ñà âèñîêîîáðàçîâàíè è íà÷åòåíè), áúëãàðèòå çàåìàò ðåäèöà êëþ÷îâè ïîñòîâå â óïðàâëåíèåòî, äúðæàâíàòà àäìèíèñòðàöèÿ (18), ìàãèñòðàòóðàòà (17), âîåííàòà àðèñòîêðàöèÿ (3), äâîðöîâèÿ àïàðàò (7) è â èíñòèòóöèÿòà íà ðèìîêàòîëè÷åñêàòà öúðêâà (2,7). Áúëãàðèòå îñòàâÿò ÿñíè ñëåäè â ìíîãî òîïîíèìè, íàèìåíîâàíèÿ íà ãåîãðàôñêè îáëàñòè, ïëàíèíè, ðåêè è ìåñòíîñòè â Èòàëèÿ, îñîáåíî â Ðàâåíà, Ëîìáàðäèÿ, Òîñêàíà, Ïèåìîíò, Åìèëèÿ è Óìáðèÿ (17). Ïî òîçè âúïðîñ Ñòèëèÿí ×èëèíãèðîâ äàâà ñëåäíàòà èíôîðìàöèÿ:
73
ÀÂÈÒÎÕÎË “Ïðåç 1779 ã. íàìèðàìå åäèí âèêàðèàò Bulgariae â ×åçåíà.  Íåàïîëèòàíñêî è äî ñåãà åäíà âèñîêà ïëàíèíà ñå íàðè÷à Bulgaria. Åäíî ãðàôñòâî Bulgaria ñïîìåíàâà â ÌèëàíñêîMuratori. Îùå ïî-èíòåðåñíè ñà òîïîãðàôñêèòå èìåíà íà ñåëèùà, êîèòî ñúùåñòâóâàò è äíåñ: Bulgaro (grasso) â Ëîìáàðäèÿ, ïðîâèíöèÿ Êîìî, îêð. Àïèÿíî; Bulgare. îáùèíà â Ëîìáàðäèÿ, ïðîâèíöèÿ è îêð. Áåðãàìî; Bulghero, ÷àñò îò îáùèíà Àðäîëå Ñàí Ìàðèíî â Ëîìáàðäèÿ, ïðîâèíöèÿ è îêðúã Êðåìîíà; Bolgheri (della Gherardesca) â Òîñêàíà, ïðîâèíöèÿ Ïèçà, îêðúã Âîëòåð (çà ïðúâ ïúò ñå ñïîìåíàâà Castello de Bolgheri (áúëãàðñêèÿ çàìúê) â åäèí äîêóìåíò îò 1158 r.); Bolgaro, ÷àñò îò îáùèíàòà Êàðìàíüîëà â Ïèåìîíò; Bolgaro Torinese, ïàê òàì; Bulgheria, ÷àñò îò îáùèíà ×åçåíà â Åìèëèÿ, ïðîâèíöèÿ Ôîðëè; Bolgheria (= Bolgeria), ÷àñò îò îáùèíà Íàðíè â Óìáðèÿ; Bolgaria, ñúùî; Bulgarello, îáùèíà â Ëîìáàðäèÿ, ïðîâèíöèÿ Êîìî è äðóãè (17). (âèæ êàðòàòà) Çà äðåâíèòå áúëãàðè ïðåñåëèëè ñå â Èòàëèÿ, â ïèñìåíèòå èçâîðè ñà çàïàçåíè è äðóãè èíòåðåñíè ñâåäåíèÿ.  îáëàñòèòå Ðèìèíè è Îçèìî ñå ñïîìåíàâàò “áúëãàðñêè êðàé”, “áúëãàðñêà çåìÿ” è âëàäåíèåòî íà åäèí áàðîí Äå Áóëãàðî (6). Çàñåëèëèòå ñå â Ñåâåðíà Èòàëèÿ äðåâíè áúëãàðè îñòàâèëè ñëåäè è èìåíà â ìíîãî äðóãè ïî-êúñíè äîêóìåíòè. Ïðîô. Ä’Àìèêî ñïîäåëÿ, ÷å çà ðàçëèêà îò äðóãèòå íàðîäíîñòíè ãðóïè â Èòàëèÿ, äîøëè ñ ëàíãîáàðäèòå ïðåç V-VI â., çà áúëãàðèòå äîêóìåíòàöèÿòà ðàñòå åäíîâðåìåííî ñ óâåëè÷àâàíåòî íà áðîÿ íà èçñëåäâàíèÿòà (18). Òîé îòáåëÿçâà, ÷å ñúãëàñíî òåçè äîêóìåíòè áúëãàðèòå ñà ñå óñòàíîâèëè íà ìåñòàòà, êîèòî ñà áèëè íàñåëÿâàíè îò åòðóñêèòå, éîïèãèòå è ìåñàïèòå. Êîãàòî ïðàèñòîðè÷åñêèòå ñåëñêè ðîäîâå â Èòàëèÿ ñà áèëè óíèùîæåíè ïðè çàëåçà íà Çàïàäíàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ, ïàíîíñêèòå ïëåìåíà, ñðåä êîèòî ñà ïðåîáëàäàâàëè áúëãàðèòå, îêîí÷àòåëíî çàåëè òÿõíîòî ìÿñòî (18). Èçñëåäâàíèÿòà ïîêàçâàò, ÷å ãîëÿìà ÷àñò îò áúëãàðèòå ñà ñå óñòàíîâèëè è â ãîëåìèòå ãðàäîâå, ñðåä êîèòî ñà Âåðîíà, Òè÷èíî, Ïàäóà, Ìèëàíî, Íåàïîë, Ðèì, Ïàâèà, Òîñêàíà, Ôëîðåíöèÿ, Âåíåöèÿ, Ìîëèçå è Àáðóöè (18). Íà ãîëåìèÿ áðîé áúëãàðñêè òîïîíèìè â Èòàëèÿ îòãîâàðÿ è ãîëÿì áðîé ëè÷íè è ôàìèëíè èìåíà, ñðåùàíè òàì, ñ áåçñïîðåí áúëãàðñêè ïðîèçõîä: “Áóëãà-
74
ðî”, “Áóëãàðèíè”, “Áóëãàðóñ”, “Áóëãàðåëè”, “Áóëãàðåñêè”, “Áîëãàð”, “Áóëãàðèíóñ”, “Áóëãàðè” è äðóãè òàêèâà, íîñèòåëèòå íà êîèòî èãðàÿò èçâåñòíà âèäíà ðîëÿ â êóëòóðíàòà èñòîðèÿ íà Èòàëèÿ (17). Öèòèðàéêè Èâàí Ä. Øèøìà-íîâ, ×èëèíãèðîâ êàçâà: “ ïå÷àòàíèòå îò Ôàíòóöè äîêóìåíòè î.ñ. íàìèðàìå âå÷å åäèí Bulgarellus (1047 ã.). Åäèí äúëúã ñïèñúê îò ëè÷íè èìåíà íà áúëãàðè, ïîñåëåíè â Íåàïîëèòàíñêî, ñúîáùè Ìàêóøåâ (î. ñ.). Èçðè÷íî îçíà÷åíè êàòî áúëãàðè, íàìèðàìå òóê: Stephanus Bulgarus de Yscla (1290 ã.), Johanes et Jocobus Bulgari Gaieta, çåìåâëàäåëöè (1295 ã.); Marius Bulgarus è Petrus Bulgarus Yscla ïîëó÷àâàò çà çàñëóãèòå ñè ïåíñèÿ (1305 ã,). Ñ èçâåñòåí àâòîðèòåò ñå ïîëçâà è äî äíåñ Bulgarus èëè Bulgarus de Bulgariis, ïðî÷óò èòàëèàíñêè þðèñò îò XII â., åäèí îò ò. íàð. ãëîñàòîðè (òúëêóâàòåëè) íà Þñòèíè àíîâèÿ êîäåêñ (ius civile), ðîäåí â Áîëîíÿ (ñïîðåä äðóãè â Ïèçà èëè Êðåìîíà). Bulgarinus ñå íàðè÷à äðóã ó÷åí-þðèñò îò Ñèåíà, ïðîôåñîð â Ïèçà è ðîäíèÿ ñè ãðàä, ñúâðåìåííèê íà Àðèîñòà, æèâÿë è äåéñòâàë îêîëî 1490 ã., ïèñàë êîìåíòàðèè âúðõó íÿêîè çàêîíè. Bulgarus Octavianus å åäèí ó÷åí-äîìèíèêàíåö è ïèñàòåë â ×èìèíà (1641 -1712), ïîçíàò è êàòî Ottavio Bulgarini -Bulgarutius (Bernhardinus), þðèñêîíñóëò îò Êàíòèàíî, ïèñàë íà ëàòèíñêè è èòàëèàíñêè.Bulgerini Martino, èòàëèàíñêè æèâîïèñåö îò XIV â., äåéñòâàë â Ñèåíà. Bulgarelli (Marianna Benti), çíàìåíèòà èòàëèàíñêà ïåâèöà îò XVIII â. Bulgarini Francesco, èòàëèàíñêè ïèñàòåë îò XVII â.,Bulgarini Belisario, ïîåò îò êðàÿ íà XVI â. è íà÷àëîòî íà XVII â., èçâåñòåí ñúñ ñâîÿòà ïîëåìèêà âúðõó Äàíòåâàòà Divina Comedia (“Áîæåñòâåíà êîìåäèÿ”). Bulgarini Angiolina, ñúâðåìåííà èòàëèàíñêà ïèñàòåëêà (De Cubernatis, Dikt. 1891, 441 ñòð.) è äð. (17). Ñïîìåíàòèÿò ïî-ãîðå þðèñò Áóëãàðîñ å áèë åäèí îò ÷åòèðèìàòà ó÷åíèöè íà çíàìåíèòèÿ ó÷èòåë ïî ïðàâî îò Áîëîíñêèÿ óíèâåðñèòåò - ïðîô. Èðíåðèî. Òîé ñå îòëè÷àâàë îò äðóãèòå ñúñ ñâîåòî êðàñíîðå÷èå, çà êîåòî ó÷èòåëÿò ìó ãî íàðåêúë ñ ïðîçâèùåòî Bulgarus os aureum, (“Áóëãàðî çëàòíàòà óñòà” èëè “Çëàòîóñòèÿ áúëãàðèí”). Ó÷åíèöèòå íà Èðíåðèî, ïðîâúçãëàñåíè çà äîêòîðè ïî ïðàâîòî, ñëåä ñìúðòòà íà ïðîôåñîðà ñà, èìàëè ñâîÿ øêîëà ïî ïðàâíèòå íàó-
ÀÂÈÒÎÕÎË êè è ñà îñòàíàëè èçâåñòíè â èñòîðèÿòà ñ ó÷àñòèåòî ñè â “Äèåòàòà íà Ðîíêàëèÿ” (1158 ã.) â çàùèòà íà èìïåðàòîðñêèòå ïðàâà íà Ôðèäðèõ Áàðáàðîñà ñðåùó ëîìáàðäñêèòå ãðàäîâå. Ñåìåéñòâî Áóëãàðè å áèëî äîñòà âëèÿòåëíî è å ïðèòåæàâàëî íÿêîëêî çäàíèÿ â óíèâåðñèòåòñêèÿ êâàðòàë è îùå òîãàâà åäèí îò öåíòðàëíèòå ïëîùàäè íà Áîëîíèÿ ñå å íàðè÷àë “Êîðòà äåé Áóëãàðè” (Ïëîùàäúò íà áúëãàðèòå), à îò ñåòíå è óíèâåðñèòåòñêàòà ÷åðêâà å áèëà íàðå÷åíà “Ñàíòà Ìàðèÿ äåé Áóëãàðè”.  íåÿ èìà ñòåíîïèñ íà öàð Áîðèñ I, îòêðèò îò ïðîô. Àòàíàñ Áîæêîâ (17,19). Åäèí îò íàé-èçÿâåíèòå èòàëèàíñêè àðõèòåêòè, à ñúùî è èçâåñòíàòà ðèìñêà ôàìèëèÿ áèæóòåðè íîñÿò èìåòî Áóëãàðè. Èçâåñòíè ñà îùå è öÿëà ðåäèöà èòàëèàíñêè àðèñòîêðàòè è âèäíè ãðàæäàíè ñ äðåâåí áúëãàðñêè ïðîèçõîä — Íèâåëîí Áúëãàðèíúò, Ãðàíçîëôî Áúëãàðèíúò, Àëèãåðíè Áúëãàðèíúò (4) Áóëãàðî, Áóëãàðåëî è Áóëãàðèíî îñòàâàò âúâ ôàìèëèèòå íà Êàäîëèíãè, Ãåðàðäåñêà, Ïóñòåðëà, äîðè è ñëåä êàòî òåçè ôàìèëèè ñòàâàò ìîãúùè ôåîäàëè è ñå ñðîäÿâàò ñ êðàëå è èìïåðàòîðè (18). Ïðîô. Ä’ Àìèêî èçòúêâà, ÷å çà òåçè ïîòîìñòâåíè àðèñòîêðàòè å áèëî âúïðîñ íà ÷åñò äà ñúõðàíÿò íàöèîíàëíîòî íàèìåíîâàíèå è äà äîáàâÿò êúì èìåòî ñè , ÷å ñà áúëãàðè. Ïî òîçè íà÷èí òå ñà çàïàçâàëè áúëãàðñêàòà òðàäèöèÿ è ðîäñòâîòî ñè ñ äðåâíàòà áúëãàðñêà êóëòóðà. Äðóã èçâåñòåí áúëãàðèí â Èòàëèÿ å Ìàðèíî Áîëãàðî, êîéòî áèë íàé-âëèÿòåëíèÿ ìúæ íà îñòðîâ Èñêèÿ â Òèðåíñêî ìîðå ïðåç XIV â. Áëàãîäàðåíèå íà íåãî ñèöèëèàíñêèÿò êðàë Ôåäåðèãî II äúðæàë ïîä ñêèïòúðà ñè ñòðàòåãè÷åñêîòî ïàð÷å çåìÿ íà âõîäà íà Íåàïîëèòàíñêèÿ çàëèâ. Íåãîâàòà äúùåðÿ Ðåñòèòóòà ñòàâà ãåðîèíÿ â åäíà îò íîâåëèòå íà Äæîâàíè Áîêà÷î îò “Äåêàìåðîí” (XIV â.). Ïðåç 70-òå ãîäèíè èçñëåäîâàòåëÿò Ãåîðãè Ñò. Ãåîðãèåâ å îòêðèë ÷åòèðèìà ñúâðåìåíèöè íà Áîêà÷î ñ èìåòî Ìàðèíî Áîëãàðî. Åäèíèÿò å ïîëó÷èë ïåíñèÿ çà çàñëóãè ïðåç 1328 ã. Äðóãèÿò å áèë îôèöåð, ïðèáëèæåí íà êðàëÿ îêîëî 1341 ã.  àðõèâèòå èìà îùå åäèí îôèöåð ñ òîâà èìå îò 1343 ã. Ïî ñúùîòî âðåìå èìàëî îùå åäèí Ìàðèíî Áîëãàðî, êîéòî áèë øàìáåëàí (äâîðöîâ óïðàâèòåë) íà êðàë Ðîáåðòî Ä’ Àíæó (1278 —1343 ã.) (15). Ñ áúëãàðñêè ïðîèçõîä ñà èòàëèàíñêèòå ôàìèëèè Áîðäæèî, Áîðäæèíè, Áîðäæîëè, Áàðäæîëè, Ëàìáîðäæèíè, Áîðäæèà (Áîðäæà) è òåõíèòå ïðîèçâîäíè (2). Âúâ âðúçêà ñ òîâà Äîí÷åâ èçòúêâà, ÷å èçâåñòíàòà ôàìèëèÿ íà Áîðäæèèòå ñúùî ñà áúëãàðè! Îò òàçè àðèñòîêðàòè÷íà âëàäåòåëñêà ôàìèëèÿ ïðîèçëèçàò è äâàìà ãëàâè íà Ðèìîêàòîëè÷åñêàòà öúðêâà — òîâà ñà ïàïèòå Êàëèñò III (1458 ã.) è ïàïà Àëåñàíäðî VI Áîðäæèÿ (1492ã.). Òå è òåõíèòå íàñëåäíèöè ×åçàðå Áîðäæèÿ è Ëóêðåöèÿ Áîðäæèÿ ñà áèëè ðàäåòåëè çà îáåäèíÿâàíå íà ïîëèòè÷åñêè ðàçïîêúñàíàòà ïî òîâà âðåìå Èòàëèÿ (2). Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å ïàïà Êàëèñò III èçíåíàäàë êàðäèíàëèòå ñè ñ ïëàìåííàòà ñè çàùèòà çà íàðîäèòå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, ïàäíàëè ïîä òóðñêà âëàñò. Íåãîâè ñà è ïðèçèâèòå çà íîâè êðúñòîíîñíè ïîõîäè çà ñïàñÿâàíå íà Öàðèãðàä. Åíöèêëîïåäèÿ Áðèòàíèêà ëàêîíè÷íî äîáàâÿ, ÷å íåãîâèÿò äÿäî ñå íàðè÷àë Äæîâàíè äè Ñòðóìà (ò.å. Èâàí Ñòðóìñêè). Ñïîðåä ðîäîâèòå õðîíèêè íà Áîðäæèèòå, òå áèëè ïîòîìöè íà äîøëèòå ïðåç VII â. áúëãàðè íà÷åëî ñ êàí Àëöåê (7). Ñïîðåä Äîí÷åâ îáà÷å, òåõíèÿò ïðîèçõîä ñå ñâúðçâà ñ áúëãàðèòå Áîðäæàíè â Èñïàíèÿ (Àðàãîí) (2).
Òóê íå ìîæåì äà íå ñïîìåíåì, ÷å åäèí îò ïúðâèòå èòàëèàíñêè êàðäèíàëè å ñúùî ñ áúëãàðñêè ïðîèçõîä è ñå íàðè÷à Ïèåòðî Áóëãàðî —- (560 — 605 ã.). Òîé å ðîäåí â ãðàä÷åòî Ñàëóñîëà, ñåâåðíî îò Òîðèíî (2,8). Íà áàçàòà íà ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ Ä’ Àìèêî, Äîí÷åâ, Öâåòêîâ, Äàíèë÷åíêî è ×èëèíãèðîâ, ñ÷èòàò åäèíîäóøíî, ÷å áúëãàðèòå ñà äîïðèíåñëè çà îôîðìÿíåòî íà ñúâðåìåííèÿ èòàëèàíñêè åòíè÷åñêè òèï, îêàçàëè ñà áëàãîïðèÿòåí äåìîãðàôñêè åôåêò è ñà âçåëè äåéíî ó÷àñòèå â ãîëåìèòå ðåëèãèîçíè, ïîëèòè÷åñêè è èêîíîìè÷åñêè ñúáèòèÿ îò ëàíãîáàðäñêèÿ ïåðèîä äî ïåðèîäà íà êíÿæåñòâàòà è â ïî-íîâî âðåìå. Ãîëåìè ñà ïðèíîñèòå íà èòàëèàíñêèòå áúëãàðè â ðàçâèòèåòî íà ñåëñêîòî ñòîïàíñòâî, êúäåòî òå âíàñÿò çåìåäåëñêè, ãðàäèíàðñêè (îâîùàðñêè) è ëîçàðñêè óìåíèÿ. Òóê ìîæåì äà îòêðèåì ìíîæåñòâî áúëãàðñêè íàèìåíîâàíèÿ è äóìè, êàòî íàïðèìåð åäíà ïîëñêà êóëòóðà, íàðå÷åíà “áóëãàðà” (‘’áóðãàðà”), çàåäíî ñ ôèé è äåòåëèíà; åäíî ñïåöèàëíî æèòî -— “ñàðàãîëåòà”, êîåòî ñå å îòãëåæäàëî îò âåêîâå â áúëãàðñêèòå îáëàñòè Ñàíèî è Êàìïîáàñî (18). Ñðåä ðàñòåíèÿòà ñå îòêðèâà åäíî òèïè÷íî ðàñòåíèå íà Èçòîêà — ëþëÿêà, åäèí îò ÷èèòî âèäîâå ñå íàðè÷à íà èòàëèàíñêè “áóëãàðî” (4). Ïîòîìöèòå ïðîäúëæàâàò òðàäèöèèòå íà äåäèòå íè â ëîçàðñòâîòî — â ðàéîíà íà Áåíåâåíòî ñå ïðîèçâåæäàò åäíè îò íàé-êà÷åñòâåíèòå âèíà â Åâðîïà. Áúëãàðèòå ðàçâèâàò çåìåäåëèåòî â Èòàëèÿ, êîÿòî å åäíà òèïè÷íî çåìåäåëñêà ñòðàíà, êàòî ïðèëàãàò ðåäèöà íîâîñòè, ñèñòåìè çà íàïîÿâàíå è îòâîäíÿâàíå (ïðåñóøàâàíå íà áëàòèñòè ìåñòíîñòè) è äð. (18). Áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò ñúùî íàìèðà ñâîåòî ìÿñòî â èòàëèàíñêîòî îáùåñòâî. Îùå ïî âðåìåòî íà êàí (èëè äóê) Àëöåê ëàíãîáàðäèòå äàâàò ñàìîñòîÿòåëíîñò íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè è óïðàâèòåëè. Íåùî ïîâå÷å, êîãàòî Àëöåê ïîëó÷àâà îò êðàë Ãðèìóàëä çåìè çà çàñåëâàíå, òîé ïðèåìà è òèòëàòà “ãàñòàëä”. Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ äàâà ðàçÿñíåíèå âúâ âðúçêà ñ òàçè òèòëà (3). Çà ëîìáàðäñêèòå äóêîâå êðàëÿò áèë ïðúâ ìåæäó ðàâíè. Êîãàòî ñå óñòàíîâÿâà êðàëñêàòà âëàñò, âñåêè ëîìáàðäñêè (ëàíãîáàðäñêè) äóê å áèë äëúæåí äà äàäå ïîëîâèíàòà îò ñâîåòî âëàäåíèå çà îáðàçóâàíå íà ‘’êðàëñêè àïàíàæ”. Òàêà ôîðìèðàíèòå âëàäåíèÿ ñà áèëè óïðàâëÿâàíè îò êðàëÿ ÷ðåç íåãîâè äîâåðåíè õîðà, íîñåùè òèòëàòà “ãàñòàëä”. Ïî òîçè íà÷èí, êàí Àëöåê è íåãîâèòå ïîòîìöè ñòàâàò áëèçêè íà êðàëñêèÿ äâîð è ñà ïîëçâàëè îñîáåíè ïðèâèëåãèè è òèòëè, êîèòî áèëè íàñëåäñòâåíè. Òàêèâà áúëãàðñêè õåðöîãñòâà å èìàëî â Àñòè, Âåð÷åëè è çàïàäíèòå ïîëåòà íà Ìèëàíî. Ñëåä êàòî Ïàâèà è Ìèëàíî ñòàâàò êðàëñêè ãðàäîâå, òå çàåäíî ñ ãðàä Òè÷èíî âëèçàò â ãðàíèöèòå íà “Õåðöîãñòâî Áúëãàðèÿ”. Òóê ñà âëàñòâàëè áúëãàðñêèòå õåðöîçè Çàáàí (Ñúáèí èëè Øàáàí) è Âàðíåêàíöèóñ (Âàðíå-êàí) (18). Áúëãàðñêàòà äóìà êàí âëèçà â ìíîãîáðîéíè èòàëèàíñêè òîïîíèìè: Êàíòàëóïî, Êàíòàëè÷å, Êàíñàìî, Êàíòàíî è ò. í., êàêòî è ëè÷íîòî è áëàãîðîäíè÷åñêî íàèìåíîâàíèå Êàíå, êîåòî ìíîãî ÷åñòî ñå ïîÿâÿâà â ñðåäíîâåêîâíèòå êíèæà, êàêòî è êàòî, áëàãîðîäíè÷åñêè åïèòåò - êàí-ñèíîðèî = íà êàíáàðîí, êàí-ãîñïîäàð è ò. í. (18). Äóìèòå áðîëèî — áðîëåòî (ñãðàäà íà ìàãèñòðàòóðàòà) è áèðî (àãåíò íà ñúäåáíàòà ïîëèöèÿ) ñà ñ áúëãàðñêè ïðîèçõîä (18). Áúëãàðèòå ñà îêàçàëè ãîëÿìî âëèÿíèå ñúùî è âúâ âîåííîòî äåëî, ðàçëè÷íèòå îáè÷àè, ðåëèãèÿòà (áîãîìèëè, êàòàðè, ïàòàðåíè, êëàâèíèñòè), â çàêîíîäàòåëñòâîòî, â ñåìåéíî èìóùåñòâå-
75
ÀÂÈÒÎÕÎË íèòå îòíîøåíèÿ (îáè÷àÿò “áóëãàðî”) (5), â îáëàñòòà íà êóëòóðàòà è èçêóñòâàòà (18). Ìåëîäè÷íîòî, íåàïîëèòàíñêî ïååíå âîäè íà÷àëîòî ñè îò áúëãàðñêîòî àíãåëîãëàñíî, à ïúðâèòå îïåðè ñà ïèñàíè â Ìàíòóà è Âåíåöèÿ, êúäåòî å èìàëî ÿðêî áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå.  òàçè âðúçêà ñà èíòåðåñíè èçñëåäâàíèÿòà íà Äîí÷åâ, êîéòî äîêàçà, ÷å ïðîòîòèïà íà ñúâðåìåííàòà öèãóëêà — ò. í. “ëèðà äà áðà÷î” ïîÿâèëà ñå ïðåç XV —- XVI â., à ñúùî è ëþòíÿòà ñà ñúçäàäåíè íà áàçàòà íà áúëãàðñêàòà òàìáóðà —áóëãàðèíàòà. Òîé äîêàçà ñúùî, ÷å áúëãàðèòå ïðåíàñÿò â Èòàëèÿ ïúðâèòå ñòðóííè ëúêîâè ìóçèêàëíè èíñòðóìåíòè. Èçâåñòíî å, ÷å Ñòðàäèâàðè è äðóãè ìàéñòîðè íà öèãóëêè îò Êðåìîíà ñà ïîëçâàëè çà îñíîâåí ìàòåðèàë ò. íàð. “pino rosso bulgaro” (÷åðâåí áúëãàðñêè áîð), êîéòî ñå å äîáèâàë íàä Êîñòåíåö è Äîëíà Áàíÿ.  åäíà îò áèîãðàôèèòå íà Ñòðàäèâàðè ñå ãîâîðè çà ñå÷èùå ïîä âðúõ Áåëèìåê (âåðîÿòíî Áåëìåêåí) â Ðîäîïèòå. Áúëãàðñêè äðåâíè ñèìâîëè ñà çàëåãíàëè è â ðåäèöà èòàëèàíñêè äåêîðàòèâíè õóäîæåñòâåíè îðíàìåíòè, íÿêîè îò êîèòî å èçïîëçâàë è õóäîæíèêúò Ëåîíàðäî Äà Âèí÷è. Òàêúâ ñèìâîë — ïëåòåíèöàòà “äúëãîëåòèå” (“Êîñìè÷åñêà êîñòåíóðêà”) êðàñè è îãúðëèöàòà íà âèñîê âàòèêàíñêè îðäåí! Îòêðèâàìå ãî ñúùî ïî ïñàëòèðè îò VII â., êàòîëè÷åñêè åâàíãåëèÿ è â ñêðèïòîðèèòå íà Âàòèêàíà (2). Òåçè è íÿêîè äðóãè ôàêòè äàâàò îñíîâàíèå íà Äîí÷åâ äà òâúðäè, ÷å: “áúëãàðèòå äàâàò ôèçèîíîìèÿ íà èòàëèàíñêèÿ Ðåíåñàíñ îò XIV â., íà îñíîâàòà íà âëèÿíèÿ îò ñïåöèôè÷íàòà ñîáñòâåíà êóëòóðà íà áúëãàðèòå è îò íåéíîòî îáîãàòÿâàíå ïî âðåìå íà ìèãðàöèÿòà èì äî Åâðîïà â åòíîêóëòóðíè êîíòàêòè ñ íàðîäè íà ãîëåìèòå àçèàòñêè öèâèëèçàöèè — Êèòàé, Èðàí, Èíäèÿ, Êóøàí (Àâãàíèñòàí) è Ñåâåðíà Èíäèÿ. ×àñò îò ÷èÿòî êóëòóðà íîñÿò ñúñ ñåáå ñè”. Ñ Èòàëèÿ ñà ñâúðçàíè è æèòèåòàòà íà ñâåòèòå áðàòÿ Êèðèë è Ìåòîäèé, êîèòî ñúçäàäîõà íàøàòà àçáóêà (â Ðèì â êðèïòàòà íà öúðêâàòà “Ñàí Êëåìåíòå” â 869 ã. å ïîãðåáàí Êîíñòàíòèí Êèðèë Ôèëîñîô); âúçðîæäåíåöúò Íèêîëà Ñàâîâ Ïèêîëî (ðîä. 1792); ãàðèáàëäèéöèòå: êàïèòàí Ïåòêî Âîéâîäà, êàïèòàí Êàï÷åâ, Äèìèòúð Îáùè, ïîëêîâíèê Äóíüîâ è ìíîãî áúëãàðè, ñðàæàâàëè ñå çà êàóçàòà íà Ãàðèáàëäè; Îòåö Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè; Ãåîðãè Ñàâà Ðàêîâñêè; äåéöèòå íà ÂÌÐÎ — Èâàí Ìèõàéëîâ, Ìåí÷à Êúðíè÷åâà è Àñåí Àâðàìîâ; öàðèöà Éîàííà Ñàâîéñêà (èòàëèàíñêà ïðèíöåñà), æåíà íà öàð Áîðèñ III; â Ëàãî äè Áðîíåòå (Ëîìáàðäèÿ) å ëîáíîòî ìÿñòî íà ïîåòà Ïåí÷î Ñëàâåéêîâ; â Èòàëèÿ æèâåÿò è íàøè ñúâðåìåííèöè — îïåðíèòå ïåâöè Íèêîëàé Ãÿóðîâ, Áîðèñ Õðèñòîâ, Åëåíà Íèêîëàé, Íèêîëà Ãþçåëåâ, Ðàéíà Êàáàèâàíñêà è äðóãè ñâåòîâíè âåëè÷èÿ. Ïðåç 80-òå ãîäèíè íàøà êóëòóðíà äåëåãàöèÿ çàåäíî ñ ïðåâîäà÷à íà áúëãàðñêîòî ïîñîëñòâî â Ðèì — Àñåí Ìàð÷åâñêè, ïîñåùàâà ãð. Êàìïîáàñî, êîéòî å åäèí îò öåíòðîâåòå íà áúëãàðèòå â Èòàëèÿ. Ñðåùàòà å ïîâå÷å îò òðîãàòåëíà. Èäâàò ìíîãî áúëãàðè, ïîòîìöè íà “àíòè÷íèòå áúëãàðè”, íÿêîè îò òÿõ âñå îùå íîñÿò ñòàðèííèòå íîñèè. Âúçðàñòíè æåíè ïîêàçâàò òúêàíè ÷åðãè ñ òèïè÷íè êîòëåíñêè è ÷èïðîâñêè ìîòèâè. Äî Êàìïîáàñî ñå íàìèðà è ãðàä÷åòî Áîÿíî, ÷èéòî ãåðá íà êìåòñòâîòî ïðåäñòàâëÿâà ñòèëèçèðàíà êðåïîñòíà ñòåíà, íà êîÿòî ãîðäî ñå ðàçâÿâà äðåâíîòî
76
áúëãàðñêî çíàìå — êîïèå ñ êîíñêà îïàøêà!  ìåñòíèÿ äèàëåêò ñà çàïàçåíè è ìíîãî áúëãàðñêè äóìè, êàêòî è õàðàêòåðíèòå ëè÷íè èìåíà — Îðêàíî (Îðõàí), Êîòðàãî (Êîòðàã) è äð. (19). Ùå çàâúðøà äîêëàäà ñè ñ äóìèòå íà ïðîô. Âèí÷åíöî Ä’ Àìèêî: “Ïðèíîñúò íà áúëãàðèòå íå áåøå ñàìî â ñòðîãàòà ïðîñòîòà íà íðàâèòå.  àñèìèëàòîðñêèÿ âîäîâúðòåæ òå ñå îòïëàòèõà ñ ìíîãîîáðàçíîòî íîâî äîñòîéíñòâî íà âúçäèãàíåòî, ñ îòäàâàíåòî íà íîâàòà äåâñòâåíà è äèâà êðúâ íà ôèçè÷åñêèÿ äèíàìèçúì è áîéíèÿ äóõ, êîéòî òå ïðåëÿõà â áëàãîðîäíèòå èçòîùåíè âåíè íà çàïàäàùèÿ óíèë èòàëèàíåö îò ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå, êàòî îùå âåäíúæ åêñïåðèìåíòèðàõà ñ ìîùíàòà äîáðîäåòåë íà ðèìñêàòà óíèâåðñàëíîñò” (18).
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß 1. Ãþçåëåâ, Âàñèë. Ïðîèçõîä è ðàííà èñòîðèÿ íà ïðàáúëãàðèòå — Ëåêöèè çà ñëåääèïëîìíà êâàëèôèêàöèÿ â Èñòîðè÷åñêèÿ ôàêóëòåò íà ÑÓ “Êë. Îõðèäñêè”, ò. III. 2. Äîí÷åâ, Ñëàâè. Áóëãàðè è áîãîìèëè â Èòàëèÿ è åïîõàòà ïðåäøåñòâàëà Ðåíåñàíñà’, “Ðåíåñàíñúò â Áúëãàðèÿ”, ñèìïîçèóì 1994 ã., èçä. Ãåÿ — Ëèáðèñ”, Ñîôèÿ, 1995 ã. 3. Äèìèòðîâ, Äèìèòúð Èë. Ðåöåíçèÿ íà êíèãàòà The Lombards (The Ancient Longobards), Neil Christie, Bleckwell (Oxford UK 7 Cambridge USA) 1995 ã., ñï. “Àâèòîõîë”, êí.7/ 1997 ã. 4. Äîáðåâ, Ïåòúð. Ïðàáúëãàðèòå. Ïðîèçõîä, åçèê è êóëòóðà. Íîâ ïðî÷èò, ÈÊ “Ïðîêñèìà”, Ñîôèÿ 1991 ã. 5. Äîáðåâ, Ïåòúð. Áúëãàðñêèòå îãíèùà íà öèâèëèçàöèÿ íà êàðòàòà íà Åâðîïà, èçä.Òàíãðà — Òàí Íàê Ðà, Ñîôèÿ, 1998 ã. 6. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. 2 è 3, èçä. íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1979 — 82 ã. 7. Êúí÷åâ, Ìèõàèë. Èìàëî ëè å ïàïà ñ áúëãàðñêè ïðîèçõîä?, â “Íîùåí òðóä”, 3-4 þëè/1998ã. 8. Êîð÷åâà, Äîáðèíêà; Öâåòàíîâ, Ñòåôàí. Ñàí Ìàðèíà å áèë êîëîíèÿ íà Áúëãàðèÿ, â. “Íîùåí òðóä”, 14-15 þëè/ 1995 ã. 9. Ëåéáîâèö, Ðåíå. Ôàíòîìèòå íà îïåðàòà, èçä. “Ìóçèêà”, Ñîôèÿ, 1981 ã. 10. Ïðîô. Ìîñêîâ, Ìîñêî. Áàâàðèÿ ðàâíî íà Áúëãàðèÿ (ñòàòèÿ). Âå÷åí êàëåíäàð íà áúëãàðèòå, èçä. Òàíãðà — Òàí Íàê Ðà, Ñîôèÿ, 1998 ã. 11. Ïåòðîâ, Ï.; Ãþçåëåâ, Â. Õðèñòîìàòèÿ ïî èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. 1, èçä. “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1978 ã. 12. Ïîëî, Ìàðêî. Ìèëèîíúò. Âåðñèÿ íà ñúâðåìåíåí èòàëèàíñêè åçèê è áåëåæêè îò Äæîðäæî Òðîìáåòà — Ïàíèãàäè, èçä. “Îòå÷åñòâî”, Ñîôèÿ, 1986 ã. 13. Ðúíñèìàí, Ñòèâúí. Èñòîðèÿ íà ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî, ÈÊ “Èâàí Âàçîâ” / “Ñèëóåò” ÎÎÄ, Ñîôèÿ, 1993 ã. 14. Ñòàíèøåâ, Íèêîëàé Õð. Êðàòêà èñòîðèÿ íà Áúëãàðèòå îò íàé-ñòàðè âðåìåíà äî äíåñ, èçä. Ìèëêà Ñòàíèøå âà — Øâàðö, ôîòîòèïíî èçäàíèå (1942 ã.), Ñîôèÿ, 1994 ã. 15. Ãàõîâ, Ðîñåí. Áúëãàðêà ñå ëþáè â “Äåêàìåðîí” íà Áîêà÷î, â. “24 ÷àñà” / 08.07.1995 ã. 16. äîö. Öâåòêîâ, Ïëàìåí Ñ. Ñëàâÿíè ëè ñà áúëãàðèòå?, èçä. Òàíãðà—Òàí Íàê Ðà, Ñîôèÿ, 1998 17. ×èëèíãèðîâ, Ñòèëÿí. Êàêâî å äàë áúëãàðèíúò íà äðóãèòå íàðîäè (1937 ã.), èçä. “Êîëèíñ-5” 18. prof. D’ Amico, V. / bulgari stantiati nelle terre d’ Italia nel alto Medio evo Roma, 1942 ã. (Ïðîô. Ä’ Àìèêî Âèí÷åíöî. Áúëãàðèòå, çàñåëèëè ñå íà èòàëèàíñêè çåìè ïðåç ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå, èçä. Èòàëî — Áúëãàðñêà Àñîöèàöèÿ, Ðèì, 1942 ã.) 19. Ìàð÷åâñêè, Àñåí. Èòàëèàíñêè ïîòàéíîñòè. Çàïèñêè íà ïðåâîäà÷à, èçä. “Õåìóñ”, Ñîôèÿ, 1998 ã.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÀÌÀÇÎÍÊÈÒÅ ×ÀÑÒ ÎÒ ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÅÒÍÎÑ Äîêëàä îò Øåñòà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ ñ ìåæäóíàðîäíî ó÷àñòèå “Áúëãàðèÿ â ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ è öèâèëèçàöèè - äóõ è êóëòóðà”, ãð. Âàðíà, 2001 ã.
ÃÀËß ÌÀÄÆÀÐÎÂÀ Ëåãåíäà ëè ñà àìàçîíêèòå èëè ðåàëíî îáùåñòâî íà æåíè — îðäåí íà ïîñëåäíèòå ïðåäñòàâèòåëêè íà ìàòðèàðõàòà? À ìîæå áè ñà îöåëÿëà îáùíîñò îò æðèöè îò ëåãåíäàðíàòà Àòëàíòèäà? Ñëó÷àéíè ëè ñà âðúçêèòå èì ñ òðàêèòå? Ïðåäñòàâëÿâàò ëè ÷àñò îò áúëãàðñêèÿ åòíîñ? Êîé å èçõîäíèÿò ïóíêò, îòêúäåòî òðúãâàò — Èíäèÿ (êàêòî ïèøå Å. Áåðçèí), Ëèáèÿ, Ëèäèÿ, Àòëàíòèäà? Îòêúäå å ñïîìåíúò è ëåãåíäèòå çà ïðèñúñòâèåòî èì íà âñè÷êè êîíòèíåíòè? Ùå ñå îïèòàì äà ñúáåðà ÷àñò îò îòêúñëå÷íèòå ñâåäåíèÿ çà òåçè ñòðàííè, íåïîíÿòíè è íåäîðàçáðàíè áðàíèòåëêè íà ÷åñòòà è æåíñêîòî íà÷àëî â ñâåòà.
ÏÚÐÂÈ ÑÂÅÄÅÍÈß ÇÀ ÀÌÀÇÎÍÊÈÒÅ Õàíñ Ãçåíãåð — ó÷åíèê íà ä-ð Ðóäîëô Ùàéíåð — èçêàçâà òåçàòà, ÷å àìàçîíêèòå ñà îðäåíîïîäîáíî îáåäèíåíèå. Ëåãåíäèòå ðàçêàçâàò, ÷å òå ñà äúùåðè íà áîãà íà âîéíàòà Àðåñ è íèìôàòà Õàðìîíèÿ. Ñïîðåä äðåâíèòå ãðúöêè àâòîðè, òå ñà áèëè âîéíñòâåíè è âðàæäåáíè íà ìúæåòå æåíè, êðàéíè ïðåäñòàâèòåëêè íà ìàòðèàðõàòà. Òå ðàçêàçâàò, ÷å àìàçîíêèòå èçãàðÿëè äÿñíàòà ãðúä íà äúùåðèòå ñè, çà äà ìîãàò äà ñè ñëóæàò ñ äÿñíàòà ðúêà çà âñè÷êî êàòî ìúæå, îñîáåíî çà õâúðëÿíå... Ïîðàäè òîâà ãè íàðè÷àëè à (áåç) — ìàçîíêè, íà ãðúöêè “ìàçîñ” — ãðúä.  ñúùîòî âðåìå Õåðîäîò ñúîáùàâà, ÷å íà ñàðìàòñêè “àìàçîíêà” îçíà÷àâà “ìúæåóáèéöà”. Àêàä. Ì. Þõìà ïèøå, ÷å íà ÷óâàøêè ñå ïðåâåæäà êàòî æåíà-âîéí... Èçâåñòåí å êóëòúò èì êúì Àðåñ è îáîæàíèåòî èì êúì öåëîìúäðåíàòà Àðòåìèäà. Èíòåðåñíî å äà ñå îòáåëåæè ñõîäñòâîòî â Ïàíòåîíà íà áîãîâåòå èì ñ òåçè íà òðàêèòå. Ñâèäåòåëñòâîòî íè äàâà Õåðîäîò, ÷å òðàêèòå “ïî÷èòàëè ñàìî Àðåñ, Äèîíèñ è Àðòåìèäà. Öàðåòå ïî÷èòàëè Õåðìåñ ïîâå÷å îò âñè÷êè áîãîâå, êúëíåëè ñå ñàìî â íåãîâîòî èìå è èçêàðâàëè îò íåãî ñâîÿ ïðîèçõîä...” Èìåòî íà òðàêèéñêàòà áîãèíÿ Áåíäèäà áèâà ÷åñòî çàìåíÿíî â îáðî÷íèòå ïëî÷êè ñ òîâà íà Àðòåìèäà. ßâíà å âðúçêàòà ìåæäó äâåòå áîãèíè, íî Áåíäèäà å áèëà ïî-îáîáùåí îáðàç, òÿ å íå ñàìî ïîêðîâèòåëêà íà ëîâà êàòî Àðòåìèäà, à è çàùèòíèöà íà áðàêà êàòî Õåðà, âîéíñòâàùà êàòî Àòèíà, äîðè å áèëà ïðèåìàíà è êàòî Êèáåëà â ðîëÿòà íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà. Âàëòåð Ëåîíàðä ñ÷èòà, ÷å ìîæå äà ñå èç÷èñëè ïðîñúùåñòâóâàíåòî íà öàðñòâîòî íà àìàçîíêèòå íà íàä 1000 ãî-
äèíè. Ñïîðåä íåãî òî å áèëî â ñâîÿ ðàçöâåò ìàëêî ïðåäè çàãèâàíåòî íà Òðîÿ. Äèîäîð ñúîáùàâà, ÷å ïúðâîíà÷àëíî àìàçîíêèòå îáèòàâàëè çåìèòå íà Ëèäèÿ, êàòî âåêîâå ïðåäè Òðîÿíñêàòà âîéíà ñà áèëè óíèùîæåíè îò Ïåðñåé è ïðîãîíåíè â Ìàëà Àçèÿ è â Êðèìñêèòå îáëàñòè. Íÿêîè àâòîðè òâúðäÿò, ÷å àìàçîíêèòå ñà îñíîâàëè ãðàäîâåòå: Ñìèðíà, Åôåñ, Êèìå, Ìèðèíà, Ìèòèëåíà è äðóãè.
ËÈÑÈÒÈ Å. Áåðçèí ïðîñëåäÿâà ïîõîäèòå íà àìàçîíêèòå îò XIV—XIII â. ïð. Õð. è èçêàçâà òåçàòà, ÷å ñúâïàäàò ñ ìèãðàöèÿòà íà èíäèéñêèòå ïëåìåíà íà çàïàä è íàéâå÷å ïî çàïàäíîòî êðàéáðåæèå íà Ìàëà Àçèÿ. Ñïîðåä íåãî, ïî òîâà âðåìå òå ñå óñòàíîâÿâàò ïî ïîðå÷èåòî íà äíåøíàòà ð. Äîí, êîÿòî ïî íåãî âðåìå å íîñåëà íàçâàíèåòî Ñèí (ïîäîáíî íà Ñèíä â Èíäèÿ), ñëåä òîâà àìàçîíêèòå ñà £ äàëè èìåòî Òàíàèñ, ñïîðåä èìåòî íà ñèíà íà òÿõíàòà ëåãåíäàðíà öàðèöà Ëèñèïè. Ïîä íåéíî ïðåäâîäèòåëñòâî àìàçîíêèòå òðúãíàëè íà ïîõîä ïðåç Êàâêàç è äîñòèãíàëè äî þæíèÿ áðÿã íà ×åðíî ìîðå â Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî ñå óñòàíîâèëè äî ð. Òåðìîäîíò. Ïðè íåéíèòå ïðèåìíè÷êè àìàçîíêèòå ïðîíèêíàëè è êðàé ñåâåðíîòî ×åðíîìîðèå äî Äóíàâ.
ÕÈÏÎËÈÒÀ Íà òðàêèéñêèÿ ÷åðíîìîðñêè áðÿã, íà îêîëî 60 êì èçòî÷íî îò Ñàìñóí, ñå íàìèðà ìàëêîòî ãðàä÷å Òåðìå ïðè ð. Òåðìåñ Ñóþ, êîÿòî å äðåâíàòà ðåêà Òåðìîäîíò. Ïðè íåéíîòî óñòèå â äðåâíîñòòà ñå å íàìèðàëà åäíà îò ñòîëèöèòå íà àìàçîíêèòå — Òåìèñêèðà. Ïðîòèâíèöè íà àìàçîíêèòå ñà áèëè ãåðîèòå Õåðêóëåñ, Òåçåé è Áåëåðîôîí... Ñïîðåä ëåãåíäàòà Õåðêóëåñ å òðÿáâàëî äà îòèäå â Òåìèñêèðà, çà äà äîíåñå â Àðãîñ ïîÿñà íà öàðèöàòà íà àìàçîíêèòå Õèïîëèòà. Òîé £ áèë ïîäàðåí îò áîãà íà âîéíàòà Àðåñ è òÿ ãî íîñåëà êàòî ñèìâîë íà âëàñòòà ñè íàä âñè÷êè àìàçîíêè. Êîãàòî ïðåç VII âåê ïð. Õð. ãúðöèòå çàïî÷íàëè òúðãîâèÿ ïî ÷åðíîìîðñêîòî êðàéáðåæèå, òàì âå÷å íÿìàëî àìàçîíêè. Çàòîâà ðåøèëè, ÷å Õåðêóëåñ èëè ãè å óíèùîæèë, èëè ãè å ïðîãîíèë îò òåçè çåìè.
77
ÀÂÈÒÎÕÎË ÀÐÊÀÈÌ Äðåâíîãðúöêèÿò ãåîãðàô Ñòðàáîí ïèøå çà áèòà íà àìàçîíêèòå: “Ïðåç ïðîëåòíèòå ìåñåöè òå ñà ñå ñúáèðàëè ñ Ãàðãàðåíöèòå*, îò êîèòî ãè å ðàçäåëÿëà ñàìî åäíà ïëàíèíà, çà äà ñå ñäîáèÿò ñ ïîêîëåíèå. Ìîìè÷åòàòà ñà îòãëåæäàëè, à ìîì÷åòàòà ñà áèëè èçïðàùàíè îáðàòíî ïðè òåõíèòå áàùè... “ Èíòåðåñíà èíòåðïðåòàöèÿ íà òîçè ôàêò ïðàâè Ôàðèä Õàìèòîâè÷ Õàñàíîâ — áàøêèð, æèòåë íà ñ. Äîëãîäåðåâåíñêîå, çàïèñàíà îò Àëåêñàíäúð Íåóñòðîåâ. Òîé ñâúðçâà Àðêàèì (äî äíåøåí ×åëÿáèíñê) ñ àìàçîíêèòå. Çà ìíîçèíà àðõåîëîçè Àðêàèì å íàé-ãîëÿìàòà íàõîäêà íà XX âåê. Òîçè ãðàä äàòèðà îò XVII—XVI âåê ïð. Õð., ìåñòíèòå õîðà ãî íàðè÷àò ãðàäà íà Òàíãðà. Àëåêñàíäúð Àñîâ, â “Ìèòîâå è ëåãåíäè íà äðåâíèòå ñëàâÿíè”, ãî ïîñî÷âà êàòî íàé-äðåâíàòà ñòîëèöà íà àðèèòå. Ô. Õàñàíîâ ñìÿòà, ÷å ðàçêàçúò íà Ñòðàáîí ñå îòíàñÿ òî÷íî çà òåçè çåìè. Àðêàèì ñå íàìèðà â äîëèíàòà íà ð. Êàðàãàíê. Òîé ïîñî÷âà, ÷å ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò íàçâàíèÿòà â Þæåí Óðàë è îñîáåíî îêîëî Àðêàèì ñà ñâúðçàíè ñ ëåãåíäè çà æåíè è íîñÿò æåíñêè íàçâàíèÿ.  ãîðíàòà ÷àñò íà ð. Êèçèë èìà ìíîãî êðàñèâ âðúõ Êèçòàó (ïëàíèíà íà äåâîéêèòå), äðóãà ñêàëà ñå íàðè÷à “Êèëåí òàø òîðà” (êàìåííà íåâåñòà), ðåêàòà, âëèâàùà ñå â Ãîëÿì Êàðàãàíê, ñå íàðè÷à Àìàìáàéêà (áîãàòà æåíà), ð. Àíàëèê (ìÿñòî çà ðàæäàíå), ð. Êèçèë (êèç — äåâîéêà, èë — ñòðàíà)... Îáÿñíåíèåòî íà íàçâàíèÿòà å íà áàøêèðñêè. Ñïîðåä Õàñàíîâ ïî òåçè ìåñòà íÿêîãà å áèëà ñòðàíàòà íà äåâîéêèòå. Íà åäèí äåí ïúò îò Àðêàèì âñè÷êè ðåêè íîñÿò ìúæêè íàçâàíèÿ, ñïîðåä íåãî òóê ñà æèâååëè ìúæå îòäåëíî îò æåíèòå è òîé ïðåäïîëàãà, ÷å òóê ñà ïðåáèâàâàëè ãàðãàðåéöèòå... Òîâà å èíòåðåñíà òåìà çà ïðîó÷âàíå, ñëåä êàòî áàøêèðèòå òâúðäÿò, ÷å ñà ÷àñò îò áúëãàðñêèÿ åòíîñ!
ÏÅÍÒÅÇÈËÅß Äðóã åïèçîä îò èñòîðèÿòà íà àìàçîíêèòå å èçâåñòíàòà îò “Åíåèäà” íà Âåðãèëèé òðàãåäèÿ íà öàðèöàòà èì Ïåíòåçèëåÿ ïðåç XII â. ïð. Õð., êîÿòî ïîëó÷èëà ñìúðòåí óäàð îò ëþáèìèÿ £ Àõèëåñ ïðåä Òðîÿ. Òÿ ïðèñòèãíàëà ñ õðàáðèòå ñè àìàçîíêè îò äàëå÷íèÿ Ïîíò (×åðíî ìîðå) íà áúðçè êîíå íà ïîìîù íà òðîÿíöèòå. Àðêòèíîñ — ïîåòúò íà Åòèîïèÿ ãîâîðè, ÷å òÿ å äúùåðÿ íà òðàêèéñêèÿ áîã Àðåñ è íà Îòðåðà, êîÿòî å îò òðàêèéñêîòî ïëåìå Òðåðè.
Êàòî áóðåí âèõúð ñå íîñåëà öàðèöàòà íà àìàçîíêèòå èç ðåäîâåòå íà ãúðöèòå. Òå çàïî÷íàëè äà îòñòúïâàò ïðåä òàçè õàëà, àìàçîíêèòå ãè èçòëàñêàëè ÷àê äî êîðàáèòå èì. Èçâåäíúæ íà ïîìîù íà ãúðöèòå ñå ïðèòåêëè Àõèë (áúëãàðñêè ãåðîé)** è Àÿêñ Òåëàìîíèä. Ïåíòåçèëåÿ õðàáðî èçëÿçëà ñðåùó ìîãúùèÿ âîèí, íà äâà ïúòè õâúðëèëà êîïèÿ ñðåùó íåãî, íî òå ñå ðàçáèëè â ùèòà ìó. Òîâà ðàçÿðèëî Àõèë, êîéòî ñå õâúðëèë ñðåùó íåÿ è ÿ ïðîáîë â ãúðäèòå ñ ìå÷à ñè. À êîãàòî ñâàëèë øëåìà £, áèë ïîðàçåí îò õóáîñòòà £ è ñå âëþáèë â íåÿ...
ÑÀÂÐÎÌÀÒÈ Ñëåä áèòêàòà â Òðîÿ àìàçîíêèòå áèëè âçåòè â ïëåí îò åëèíèòå è íàòîâàðåíè íà òðè êîðàáà. Õåðîäîò ïèøå, “÷å òå óñïåëè äà ñå ñïðàâÿò ñ ãðúöêèòå âîéíèöè è çàâëàäåëè êîðàáèòå. Íå çíàåéêè êàê äà ãè óïðàâëÿâàò, òå îñòàâèëè âúëíèòå äà ãè íîñÿò êúì íåçíàéíè áðåãîâå. Òàêà ñå îçîâàëè íà ìîðñêèÿ áðÿã êðàé Meomuéñêomo åçåðî (Àçîâñêî ìîðå), âëàäåíèå íà ñêèòèòå. Ïîõèòèëè òàáóí ñ êîíå è çàïî÷íàëè äà íàïàäàò. Ñêèòèòå íå ïðîóìÿâàëè êîå å òîâà ñòðàííî ïëåìå. Ïî òðóïîâåòå ñëåä åäíà áèòêà ðàçáðàëè èçíåíàäàíè, ÷å òîâà ñà ïðåêðàñíè æåíè. Òîãàâà ðåøèëè äà íå âëèçàò â áèòêà, à äà èçïðàòÿò ñâîè ìëàäåæè â áëèçîñò ñ òÿõ è äà ãè äîâåäàò ñëåä òîâà êàòî ñâîè ñúïðóãè. Ñêèòèòå èñêàëè äà èìàò ïîêîëåíèå îò òåçè æåíè, çà äà ïîäñèëÿò êðúâòà ñè. Èçïðàòåíèòå þíîøè ñå óñòàíîâèëè íà áèâàê äî àìàçîíêèòå è áåç äà ãè ïðèòåñíÿâàò, èçó÷àâàëè íàâèöèòå èì è âîäåëè æèâîò, ïîäîáåí íà òåõíèÿ. Óñòàíîâèëè, ÷å ïî ïëàäíå òå îñòàâÿëè îðúæèå è ñå óñàìîòÿâàëè. Ìëàäåæèòå èçïîëçâàëè òåçè ìîìåíòè çà ñáëèæàâàíå. Ïîñëå ñúåäèíèëè ëàãåðèòå ñè; ìúæåòå íå óñïåëè äà íàó÷àò åçèêà íà àìàçîíêèòå, äîêàòî æåíèòå áúðçî óñâîèëè òåõíèÿ. Êîãàòî ìîæåëè äà êîìóíèêèðàò, ìëàäåæèòå èì ïðåäëîæèëè äà ñå ïðèîáùÿò êúì òåõíèÿò íàðîä, íî îòãîâîðúò áèë îòðèöàòåëåí. Àìàçîíêèòå èì êàçàëè, ÷å íå áèõà ìîãëè äà æèâåÿò è ðàáîòÿò ñïîðåä îáè÷àèòå íà òåõíèòå æåíè, çàùîòî ñà âîèíè è ëîâöè è íå ñà ïðèó÷åíè íà òàêà íàðå÷åíàòà æåíñêà ïîä÷èíåíîñò. Îáè÷àëè ñâîáîäàòà ñè è íå ìîæåëè äà ñå îòêàæàò îò íåÿ, íî àêî ìëàäåæèòå æåëàÿò, ìîãàò äà ïîëó÷àò îò ðîäèòåëèòå ñè ïîëàãàåìèòå èì ñå íàñëåäñòâà è çàåäíî äà çàæèâåÿò íà íîâà òåðèòîðèÿ, çà äà ñëîæàò íà÷àëîòî íà íîâ íàðîä. Òàêà è íàïðàâèëè: ïðåìèíàëè ðåêàòà Òàíàèñ è íà ñåâåð íà ðàçñòîÿíèå 3 äíè ïúò îò åçåðîòî Ìåîòèäà
* Ãàðãàðåéöè ñà íàðè÷àíè ÷àñò îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà â Êàâêàç (ò.íàð. “Êàâêàçêà Àëáàíèÿ” èëè Àëóàíê). — Áåë. ðåä. ** Ñâèäåòåëñòâà çà áúëãàðñêèÿ ïðîèçõîä íà Àõèë èìà â ïðîèçâåäåíèÿòà íà õðîíèñòèòå Éîàí Ìàëàëà (491—578 ), Éîàí Öåöà (1110—1180), “Ìàíàñèåâàòà õðîíèêà” (XIV â.) è ïðè íÿêîè ñúâðåìåííè àâòîðè êàòî Áàðáàðà Õàíä Êëîó è Ðîáåðò Ãðåéâç. — Áåë. ðåä.
78
ÀÂÈÒÎÕÎË îñíîâàëè íàðîäà ñàâðîìàòè... È äîñåãà æåíèòå èì ëîâóâàò è ó÷àñòâàò â áèòêè íàðàâíî ñ ìúæåòå... “ Òîâà ðàçêàçâà Õåðîäîò çà åäíà ÷àñò îò àìàçîíêèòå.  ìíîãî ïèñìåíè èçòî÷íèöè îò VI âåê ïð. Õð. ñå ãîâîðè çà äðåâíèòå ðîäñòâåíè íàðîäè ñêèòè è ñàðìàòè, ÷åñòî òå ñà îòáåëÿçâàíè êàòî ñàâðîìàòè, îáèòàâàëè êðàéáðåæèåòî íà ð. Òàíàèñ (ñåãà Äîí). (Ãàí÷î Öåíîâ äîêàçâà, ÷å ñêèòè, òðàêè, ìèçè, ìàêåäîíöè, ìèðìèäîíè, õóíè, ãåòè, ãîòè, ñëàâÿíè... ñà ÷àñò îò áúëãàðñêèÿ åòíîñ.) Ñ÷èòà ñå å, ÷å ïðîèçõîäúò èì å ìíîãî äðåâåí, ñðàâíèì ñ òîçè íà åãèïåòñêèòå ôàðàîíè.* Àâòîðèòå íà äðåâíè õðîíèêè ñà îòáåëÿçàëè, ÷å òå èìàëè êîðåííî ðàçëè÷åí íà÷èí íà æèâîò îò ãúðöèòå. Ðåëèãèÿòà èì áèëà ïðåêëîíåíèå ïðåä îãúíÿ, äîêàòî ïî íåãî âðåìå äðóãèòå íàðîäè ñà èìàëè öåëè ïàíòåîíè îò áîãîâå. Ñëóæèòåëè íà õðàìîâåòå èì áèëè æðèöè... Ïðè ñêèòèòå è ñàðìàòèòå æåíèòå áèëè íå ñàìî æðèöè íà îãúíÿ, íî ÷åñòî îãëàâÿâàëè ïëåìåíàòà è ó÷àñòâàëè â áèòêèòå íàðàâíî ñ ìúæåòå è òî õèëÿäîëåòèÿ ñëåä ìàòðèàðõàòà. Ìíîãî îò ãðúöêèòå àâòîðè íàðè÷àò ïëåìåíàòà íà ñàðìàòèòå — ïëåìåíà íà àìàçîíêèòå. Àðõåîëîçèòå ñà íàìåðèëè èíòåðåñíà íàõîäêà â ìîãèëà áëèçî äî Ñëàäêîâñêèÿ ÷èôëèê (ðóñêî-êàçàõñòàíñêàòà ãðàíèöà): ïîãðåáåíèå íà æåíà—âîæä. Çà òîâà ñâèäåòåëñòâà ñúõðàíåíàòà ãðèâíàîãúðëèöà îêîëî âðàòà £, îò ñïëàâ íà çëàòî è ñðåáðî. Ïî íåÿ èçêóñíî ñà ãðàâèðàíè èçîáðàæåíèÿ íà æèâîòíè. Òàêèâà îãúðëèöè ïðè ñàðìàòèòå è ñêèòèòå ñà ñèìâîë íà âëàñò. Ðåäîì äî çíàòíàòà àìàçîíêà áèë ïîëîæåí äúëúã æåëåçåí ìå÷ ñ áðîíçîâà ðúêîõâàòêà è íàêðàéíèê íà êîïèå — äúðâîòî íå å èçäúðæàëî íà âðåìåòî è íå ñå å ñúõðàíèëî. Äî äÿñíàòà £ ðúêà ëåæàë êîë÷àí ñúñ ñòðåëè. Âñè÷êî òîâà ñâèäåòåëñòâà, ÷å æåíàòà å áèëà âîèí. Äðåâíèòå íèêîãà íå ñà ïîëàãàëè â ìîãèëèòå ïðåäìåòè ïðîñòî òàêà çà óêðàøåíèå — ñìèñúëúò íà ñúïúòñòâàùèòå â ñìúðòòà ïðåäìåòè å äà ñëóæàò íà ïîêîéíèêà, êàêòî è ïðè íåãîâèÿ æèâîò. Àìàçîíêèòå ñà äúðæàëè è íà âúíøíèÿ ñè âèä, çà òîâà ãîâîðÿò áðîíçîâîòî îãëåäàëî, êðàñèâèòå è ðåäêè çà íåãî âðåìå ãåðäàí è ãðèâíà îò ðàçíîöâåòíî ñòúêëî... Ðàçáèðà ñå, íàëè÷èåòî íà îãëåäàëî äî ãëàâàòà íà àìàçîíêàòà ìîæå äà èìà è äðóãî ïðåäíàçíà÷åíèå: ñïîðåä ïîâåðèåòî íà ñêèòèòå è ñàðìàòèòå, â ïîëèðàíèòå ïîâúðõíîñòè ñå ñúõðàíÿâà îáðàçúò íà ñîáñòâåíèêà èì è òàêà ìîæå äà ñå çàêëþ÷è äóøàòà. Îòòàì å è íàøèÿò îáè÷àé äà ñå ïîêðèâàò îãëåäàëàòà ïðè ñìúðò. Ïðè çåìåäåëñêèòå îáðàáîòêè â ðàçëè÷èè êðàèùà íà Ïåíçåíñêàòà îáëàåò (ïðåäèìíî â þæíèòå ñòåïíè ðàéîíè) è äî äåí äíåøåí ñå íàìèðàò êúñè ìå÷îâå — àêèíàê. Òàêà ñà íàðè÷àëè â äðåâíîñòòà òîçè òèï îðúæèÿ. Àêèíàê íå å áèë çà ñêèòèòå ïðîñòî îðúæèå, òå ñå ïðåêëàíÿëè ïðåä íåãî, çàùîòî òîé îëèöåòâîðÿâàë áîãà íà âîéíàòà Àðåñ. Òîâà îðúæèå, êàòî ñèìâîë íà áîæåñòâåíà åíåðãèÿ, ñå å ïîëçâàëî ñ ãîëÿìà ïîïóëÿðíîñò è ñðåä ñàâðîìàòèòå.
Âñè÷êè àíòè÷íè àâòîðè îò VI—V âåê ïð. Õð. ïîä÷åðòàâàò îñîáåíîòî ïîëîæåíèå íà æåíèòå â ñàâðîìàòñêîòî îáùåñòâî è òÿõíîòî ó÷àñòèå â ïîõîäèòå è ñðàæåíèÿòà. Ïèñìåíèòå ñâåäåíèÿ ñå ïîòâúðæäàâàò è îò àðõåîëîçèòå. Ïðè îòêðèòèòå æåíñêè ïîãðåáåíèÿ äî ïåòèòå íà àìàçîíêèòå ñà îñòàâÿíè êîíñêè õàìóòè, îðúæèÿ, àìóíèöèè çà åçäèòåí êîí. Õàðàêòåðíè ñà è îòêðèòèòå ïðåíîñèìè êàìåííè îëòàðè — æåðòâåíèöè, êîèòî ñâèäåòåëñòâàò, ÷å ñàâðîìàòñêèòå æåíè íå ñà áèëè ñàìî âîéíè, íî è æðèöè, èçïúëíÿâàùè ðåëèãèîçíè îáðåäè.  ñðåäàòà íà V âåê ïð. Õð. Õåðîäîò áèë çà êðàòêî âðåìå â Ñêèòèÿ è çàïèñàë ðàçêàçè çà ñàâðîìàòèòå — çà òåõíèÿ áèò è ðàçñåëâàíå. “Àêî ïðåêîñèòå ðåêà Òàíàèñ (Äîí), òî òàì âå÷å íå å ñêèòñêà çåìÿ, òàì å íà÷àëîòî íà îáëàñòòà íà ñàâðîìàòèòå, êîÿòî çàïî÷âà îò íàé-îòäàëå÷åíèÿ úãúë íà åçåðîòî Ìåîòèäà (Àçîâñêî ìîðå) è çàåìà ìåñòíîñòòà íà ðàçñòîÿíèå 15 äíè ïî íàïðàâëåíèå íà ñåâåðíèÿ âÿòúð... “ Ñïîðåä òîçè èñòîðèê, ñàâðîìàòñêèòå æåíè èçëèçàëè íà ëîâ çàåäíî ñ ìúæåòå è äîðè áåç òÿõ, âñòúïâàëè â áîé è íîñåëè ìúæêè äðåõè. Ñúãëàñíî áðà÷íèÿ îáè÷àé, ìîìè÷åòî íå ìîæåëî äà âñòúïè â áðàê, äîêàòî íå óíèùîæè ïîíå åäèí âðàã. Èíòåðåñíè ñâåäåíèÿ çà ñàâðîìàòñêèòå æåíè äàâà è äðóã àíòè÷åí èñòîðèê, Ïñåâäî — Õèïîêðàò: “ Åâðîïà èìà ñêèòñêè íàðîä, ðàçëè÷åí îò äðóãèòå, æèâååù êðàé åçåðîòî Ìåîòèäà. Èìåòî ìó å ñàâðîìàòè. Òåõíèòå æåíè ÿçäÿò êîíå, ñòðåëÿò ñ ëúêîâå, õâúðëÿò êîïèÿ, êàêòî ñà íà êîíåòå è ñå ñðàæàâàò ñ âðàãîâåòå. Äåâîéêèòå íå ìîãàò äà ñå îìúæàò, äîêàòî íå óáèÿò òðèìà âðàãîâå è íå ñå äîáëèæàâàò äî ìúæ, äîêàòî íå èçâúðøàò ñïåöèàëíî æåðòâîïðèíîøåíèå. Òå íÿìàò äÿñíà ãúðäà, çàùîòî îùå â äåòñêà âúçðàñò ìàéêèòå èì ÿ ïðèñòÿãàò ñúñ ñïåöèàëåí ìåäåí íàãðúäíèê. Ïî òîçè íà÷èí ñå ñïèðà ðàñòåæúò íà ãúðäàòà è ñå óâåëè÷àâà ñèëàòà íà äÿñíàòà ðúêà... “ Ñàâðîìàòèòå ñå ïðåêëàíÿëè ïðåä ñèëèòå íà ïðèðîäàòà — ñëúíöåòî, îãúíÿ, âîäàòà, âúçäóõà, âÿòúðà, ñâåòêàâèöàòà. Òå áèëè çà òÿõ ïðåâúïëúùåíèå íà áîãîâåòå. Ñïîðåä òÿõ áîãîâåòå èìàëè ñïîñîáíîñò äà ñå âñåëÿâàò ïðè íåîáõîäèìîñò â æèâîòíè. Ôèãóðèòå íà ðàçëè÷èè æèâîòíè è ïòèöè óêðàñÿâàëè ìå÷îâåòå èì — àêèíàê, áðîíçîâèòå îãëåäàëà, êîíñêèòå õàìóòè è äðóãè ïðåäìåòè. Íà áðîíçîâàòà ðúêîõâàòêà íà åäèí îò íàìåðåíèòå êðàé ãðàä Ïåíçà ìå÷îâå — àêèíàê, äàòèðàí îò VI âåê ïð. Õð., å èçîáðàçåíà õèùíà ïòèöà, à äâåòå £ ñòðàíè÷íè ðàìåíà ïðåäñòàâëÿâàò äâå ãëàâè íà õèùíè ïòèöè, íàé-âåðîÿòíî îðëè.  ìèòîëîãèÿòà íà èðàíîåçè÷íèòå íàðîäè îðåëúò ñå ÿâÿâàë êàòî âúïëúùåíèå íà áîãà íà ïîáåäàòà Âåðåòðàã è áîãà íà ñëàâàòà Ôàðíà (Âàðíà), îçíà÷àâàë å è Ñëúíöå. Íàìåðåíè ñà äåñåòêè èíòåðåñíè ìå÷îâå - àêèíàê â ðàéîíèòå äî ñ. Êàðãàëåéêà — Øåìèøåéñêè ðàéîí, ñ. Âîñêðå-
* Íÿêîè àâòîðè ïîñî÷âàò, ÷å ïðåääèíàñòè÷íèòå åãèïòÿíè ñà åâðîïåéöè, äîøëè îò Òðàêèÿ è Ìàëà Àçèÿ ïðåäè îêîëî 7600 ã. è âåðîÿòíî òîâà å ñâúðçàíî ñ ïîòîïà â ×åðíî ìîðå — Áåë. ðåä.
79
ÀÂÈÒÎÕÎË
80
ÀÂÈÒÎÕÎË ñåíîâêà, Ïåíçåíñêè ðàéîí... Âñè÷êè òå ñà â çîíàòà íà ïðåáèâàâàíå íà ñàâðîìàòèòå. Òóê èìà çàïàçåíè ìíîæåñòâî îò ìîãèëèòå èì, çà ñúæàëåíèå ïîâå÷åòî ðàçãðàáåíè îò èìàíÿðè. Àðõåîëîçèòå ñà óñïåëè äà âúçñòàíîâÿò âèäà íà ñàâðîìàòñêàòà ìîãèëà. Òÿ ïðåäñòàâëÿâà çåìåí íàñèï âúðõó ñòåïåí÷àòà ïèðàìèäà, íàïîìíÿùà íà åãèïåòñêèòå, íî ñ êðúãëà îñíîâà. Ó÷åíèòå ñìÿòàò, ÷å ìîãèëèòå ñå èçäèãàëè íå ñàìî çàðàäè ïîãðåáàëíè îáðåäè, íî ñà ñëóæèëè è çà ñâîåîáðàçíè õðàìîâå è ñâåòèëèùà. Âîèíèòå ñà ïîãðåáâàíè ñ ìå÷îâåòå, êîíñêèòå àòðèáóòè, êîë÷àíà ñúñ ñòðåëè; â æåíñêèòå ãðîáîâå îñâåí òåçè àòðèáóòè ñà ïðèáàâåíè è áðîíçîâè îãëåäàëà, êîçìåòè÷íè ïðèíàäëåæíîñòè, êàìåííè îëòàðè çà èçâúðøâàíå íà ðåëèãèîçíè îáðåäè. Ïðè ïîãðåáåíèÿòà íà çíàòíè ñàâðîìàòè â ìîãèëèòå èì ñà ãè ñúïðîâîæäàëè ñòðàæè è ïðèáëèæåíè, êîíåòå èì, êàêòî è ìíîãî çëàòíè è ñðåáúðíè âåùè, íÿêîè èçðàáîòåíè â Ïåðñèÿ, Ñðåäíà Àçèÿ, Ãúðöèÿ... Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å òåçè ìîãèëè âåðîÿòíî ñà ñëóæåëè è êàòî îðèåíòèðè.
ÀÌÀÇÎÍÊÈ ÏÐÈ ÎÄÅÑÎÑ Èìàëî ëè å àìàçîíêè òóê â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ? Èíòåðåñíà å ëåãåíäàòà “Çà àìàçîíêèòå íà Àðòåìèäà” îò Õðèñòèíà Ñòîåâà, â êîÿòî àìàçîíêèòå ïîìàãàò ïðè Îäåñîñ (Âàðíà) íà òðàêèòå â áóíòà èì ñðåùó Ëèçèìàõ (ïúëêîâîäåöúò íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè). Àí÷î Êàëîÿíîâ â “Áúëãàðñêè ìèòîâå” å çàïèñàë èíòåðåñíè îáðåäíè ïåñíè îò ñ. Àñïàðóõîâî êðàé Âàðíà. Ïåðñîíàæúò èì å ìíîãîáðîåí — îêîëî 60 áîæåñòâà, ìèòè÷íè ñúùåñòâà è îáðåäíè ëèöà — ìúæêè è æåíñêè. Áîãîâåòå è ãåðîèòå ó÷àñòâàò íàé-âå÷å â Êîëåäíèÿ öèêúë, à îêîëî Âðúáíèöà — áîãèíèòå è ìîìèòå. Ìîæåì äà ñìå áëàãîäàðíè íà À. Êàëîÿíîâ, ÷å å óñïÿë äà çàïèøå êîëåäíèòå ïåñíè îò Òîäîð Èâ. Ðàäåâ, ïîñëåäíèÿò îò 13-âåêîâíàòà âåðèãà íà ïàìåòòà íà ìúæåòå... Ãðóïàòà íà áîãèíèòå è äåâèòå ñå äåëè íà äâå: â ïúðâàòà ñà çàêðèëíèöèòå íà äîìà è ñåìåéñòâîòî — ßíà, Êàëèíà, Ñòàðà áîæà ìàéêà, ìàëêà ìîìà...; âúâ âòîðàòà ãðóïà ñà Äîéêà, Âèâäà, Ñòàðàòà þäà, ìîìà..., õàðàêòåðíî çà òÿõ å ïðîòèâîïîñòàâÿíåòî èì íà áðàêà, òå ñà ïîçíàòèÿ òèï “àìàçîíêè”. Èíòåðåñåí å ïåðñîíàæúò íà Âèâäà, âúâ âàðèàöèè íà Äèâäà, Âèäà è Âèëà.  Çàïàäíà Áúëãàðèÿ Âèäà Ñàìîâèëà å âðàã èëè ïîñåñòðèìà íà þíàöèòå, à íà èçòîê å âîéíñòâåíà äåâà, ÷èÿòî ïðåëåñò ñå ñðàâíÿâà ñ áÿëà çîðà. Âèäà Ñàìîâèëà å ïî ïðèðîäà àìàçîíêà è ïðèëè÷à íà Îëèìïèéñêèòå äåâè, äàëè îáåò çà áåçáðà÷èå — Àòèíà è Àðòåìèäà. Òàçè âîéíñòâåíà äåâà íàäáîðèëà âñè÷êè þíàöè ìÿòàëà êàìúê — íàäìåòíàëà âñè÷êè, ñúñ ñòðåëè ãè íàäñòðåëÿëà... Òÿ å íåíàäìèíàòà ëå÷èòåëêà è äî äåí-äíåøåí âðà÷êèòå ÿ ñïîìåíàâàò â áàÿíèÿòà ñè... Äàëè â òîçè îáðàç íå å ñúõðàíåí äàëå÷íèÿò ñïîìåí çà àìàçîíêèòå, áðîäèëè ïî íàøèòå çåìè? Ñåëî Àñïàðóõîâî å óíèêàëåí ïàìåòíèê íà äóõîâíàòà è ìàòåðèàëíà êóëòóðà íà áúëãàðèòå. Òî ñå ñïîìåíàâà îùå ïðåç XIII âåê. Òàì áåøå îòêðèòà è ñòîëíèíàòà (ñòîëèöàòà) íà òðàêèéñêèÿ âëàäåòåë Ñåâò, êîÿòî çà ñúæàëåíèå âå÷å å ïîä äúíîòî íà ÿçîâèð...
ÒÀÌÀÐÈÑËÓ Àêàä. Ìèõàèë Þõìà (“Äðåâíèòå ÷óâàøè”) çàñè÷à âðúçêà ìåæäó àìàçîíêèòå è ÷óâàøèòå îùå ïðåç VI—V âåê ïð. Õð. ïî âðåìåòî íà ïåðñèéñêèÿ öàð Êèð. Åòî íåãîâèÿ ðàçêàç: “Öàðÿò íà ïåðñèòå, ñëåä êàòî ïîáåäèë ìíîãî íàðîäè îò Ïàëåñòèíà äî Ïàìèð, ðåøèë äà íàïàäíå è ïîä÷èíè ãîðäèòå ìàñàãåòñêè ïëåìåíà... Ïî òîâà âðåìå öàðèöà íà ìàñàãåòèòå áèëà Òàìàðèñëó, ãðúöêèòå èçòî÷íèöè ñúîáùàâàò èìåòî £ ðàçëè÷íî: Òàìàðèñ, Òîìàðèñ, Òîìèðèñ, Òàìèðèñëó”. Çà îòíîøåíèÿòà ìåæäó Êèð è Òàìàðèñëó å îñòàâèë ñâåäåíèÿ Õåðîäîò, êàêòî è Êñåíîôîí â êíèãàòà ñè “Êèðîïåäèÿ”. Òàìàðèñëó å áèëà àìàçîíêà... Ïåðñèåöúò çíàåë, ÷å ëåñíî íÿìà äà ïîáåäè Òàìàðèñëó, çàòîâà ïðèáÿãíàë äî õèòðîñò, ïðåäëîæèë £ äà ñå îæåíè çà íåÿ. Õåðîäîò ðàçêàçâà: “Íî Òîìèðèñ ðàçáðàëà, ÷å Êèð ñå ñâàòîñâà íå ñ íåÿ, à ñ öàðñòâîòî íà ìàñàãåòèòå è îòõâúðëèëà ïðåäëîæåíèåòî. Îòãîâîðèëà ñ ïèñìî äà ñå îòêàæå îò íàìåðåíèÿòà ñè, ðàçðåøèëà ìó äà ïðåìèíå ïðåç ñòðàíàòà £, êîãàòî èìà íóæäà îò òîâà, êàòî ïîèñêàëà ñúùîòî: àêî íà íåÿ £ ñå íàëîæè äà ïðåìèíå ïðåç íåãîâèòå çåìè...” Êèð íå ÿ ïîñëóøàë, íàõëóë ñ ìíîãîáðîéíèòå ñè âîéñêè â ñòðàíàòà £, ïëåíèë ñ õèòðîñò ñèíà £ Ñïàðêàïèñ. Óçíàëà çà òîâà, öàðèöàòà èçïðàòèëà ïðè ïåðñèòå äåëåãàöèÿ îò àìàçîíêè, íî òå èç÷åçíàëè áåçñëåäíî. Òîãàâà Òàìàðèñëó íàïèñàëà ïèñìî äî Êèð, â êîåòî çà ïîñëåäíî ãî ïîìîëèëà äà âúðíå ñèíà £ è íàïóñíå çåìèòå £. Èíà÷å, ïèñàëà òÿ, ùå íàïðàâÿ òàêà, ÷å çàâèíàãè ùå ñå íàñèòèø ñ êðúâ è òî òàêà, êàêòî íèêîãà ïðåäè. Êèð ñå ñìÿòàë âå÷å çà ïîáåäèòåë è âèñîêîìåðíî ïîäìèíàë ïðåäóïðåæäåíèåòî. Òîãàâà Òàìàðèñëó ñå ïîäãîòâèëà è àòàêóâàëà. Òîâà ñðàæåíèå å îïèñàíî â àíàëèòå íà äðåâíèÿ èñòîðèê Þñòèí: “Òÿ ñå ïðåñòîðèëà, ÷å íå å äîâîëíà îò áèòêàòà è îáúðíàëà âîéñêàòà ñè â áÿãñòâî; ïðèìàìèëà Êèð â òåñåí ïëàíèíñêè ïðîõîä, êúäåòî ïðåäâàðèòåëíî ìó áèëà óñòðîèëà çàñàäà. Òàì óíèùîæèëà 200 000 ïåðñèéöè çàîäíî ñ öàðÿ èì. Òàçè ïîáåäà áèëà çàáåëåæèòåëíà è ñ òîâà, ÷å íå îñòàíàë íèòî åäèí æèâ, çà äà ñúîáùè íà ïåðñèòå çà çàãóáàòà.” Òàìàðèñëó çàïîâÿäàëà äà çàâúðæàò îòðÿçàíàòà ãëàâà íà Êèð â êîæåíà òîðáà, ïúëíà ñ êðúâ: “Òè æàäóâàøå çà êðúâ, ïèé ñåãà äî íàñèòà!” Òîâà. ñå å ñëó÷èëî ïðåç 530 ã. ïð. Õð. Íàðîäèòå íà Ñðåäíà Àçèÿ äúëãè ãîäèíè ïîìíèëè òàçè ñòðàøíà áèòêà. Õåðîäîò ïèñàë, ÷å äî íåãî ìîìåíò íå å èìàëî òàêàâà êúðâàâà áèòêà.
ÀÌÀÇÎÍÊÈ È ×ÓÂÀØÈ Çà òîâà, ÷å ñëåäè îò àìàçîíêèòå èìà íàâñÿêúäå, êúäåòî ñà æèâåëè ïðåäöèòå íà ÷óâàøèòå, ñåãà íèêîé íå ñå ñúìíÿâà. Íàïðèìåð, ïðåç 1964 ãîäèíà ïî âðåìå íà ðàçêîïêè íà òåðèòîðèÿòà íà ãð. Ïåíòøèêåíò, êúäåòî â ìèíàëîòî ñà æèâååëè ïðåäöèòå íà ÷óâàøèòå, ñà íàìåðåíè ãëèíåíè òàá-
81
ÀÂÈÒÎÕÎË
82
ÀÂÈÒÎÕÎË ëè÷êè ñ ðèñóíêè, èçîáðàçÿâàùè ðàçëè÷èè ñòðàíè îò æèâîòà íà àìàçîíêèòå. Èìà ðèñóíêè, èçîáðàçÿâàùè äåâîéêèâîéíè íà êîíå ñúñ ñàáè â ðúöå, íà äðóãè ñà íàðèñóâàíè âîèíè, òåæêî âúîðúæåíè â áèòêà, ìåæäó êîèòî àìàçîíêà ñ òåæêà ñàáÿ â ðúêàòà ñè — àëäàñïàí... Òîâà å õðîíèêèðàíî íàâñÿêúäå, êúäåòî òå ñà æèâåëè: è íà Àëòàé, è íà Ñåâåðåí Êàâêàç, è íà Ñðåäíà Âîëãà. Ïðåç 1135—36 è 1150 ã. íà òåðèòîðèÿòà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ ïðåáèâàâàë àðàáñêèÿò ïúòåøåñòâåíèê Àáó Õàìèä àë Ãàðíàòè. Òîé å áèë óæàñåí, âèæäàéêè êàê áúëãàðêà-÷óâàøêà íàêàçàëà ìúæà ñè: ïðèòèñíàëà ãî êúì ãúðäèòå ñè è ìó ñ÷óïèëà ðåáðàòà, ïðè êîåòî òîé óìðÿë. Ïî íåãî âðåìå âúâ Âîëãî-Êàìñêà Áúëãàðèÿ ïðåáèâàâàë è äðóã àðàáñêè ïèñàòåë Àë—Áàêðè. “Ïðåïóñêàò íà êîíåòå è âëèçàò â áîé, ïðèòåæàâàò ñìåëîñò è õðàáðîñò” — ïèñàë òîé çà àìàçîíêèòå ïî Ñðåäíà Âîëãà. Àêàä. Þõìà îòáåëÿçâà, ÷å æåíèòå — ïðåäâîäèòåëêè íà ñàêî-ìàñàãåòèòå íîñåëè òèòëàòà Àâñèí. Ñúõðàíåíà å ãåîãðàôñêà êàðòà îò 1459 ã. íà Àðà — Ìàóðî. Íà íåÿ òåðèòîðèÿòà íà Âîëãî-Êàìñêà Áúëãàðèÿ ñå íàðè÷à “Àìàçîíèÿ”. Íà òàçè êàðòà ãð. ×åáîêñàðè å îòáåëÿçàí êàòî “Âåäå — Ñóàðîì”. Ñïîðåä èçñëåäâàíèÿòà íà àêàä. Þõìà â ñúñòàâà íà ÷óâàøêèÿ åòíîñ âëèçàò øóìåðèòå, ïëåìåíàòà íà óáèòå, æèâååùè â Ìåñîïîòàìèÿ, ïàðòèòå, øèãàëèòå, îáèòàâàùè Äðåâíèÿ Åëàì, ïëåìåíàòà íà ñîãäèéöèòå, ñàêèòå, ìàñàãåòèòå, õóíñêè è òþðêñêè ðîäîâå, æèâååùè íà òåðèòîðèÿòà íà Ñðåäíà Àçèÿ è Àëòàé. Àêàä. Â. Ä. Äèìèòðèåâ ïèøå: “Øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíè ñà ÷óâàøêèòå ìèòîâå è ïðåäàíèÿ çà ïðåñåëåíèåòî íà áúëãàðèòå, âîäåíè îò áîãîèçáðàíî æèâîòíî. Âèçàíòèéñêèòå èñòîðèöè îò VI âåê Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè è Àãàôèé Ìèðèíåéñêè ðàçêàçâàò ëåãåíäàòà, êàê ëîâöè îò õóíñêèòå ïëåìåíà êóòðèãóðè è óòðèãóðè, çàåäíî ñ áúëãàðèòå ïðîìèíàëè ïðåç íåïðîõîäèìîòî Ìåîòèéñêî åçåðî (Àçîâñêî ìîðå), âîäåíè îò åäíà ñúðíà. Òÿ èì ïîêàçàëà ïúòÿ íà çàïàä. Òå ïðåìèíàëè åçåðîòî, ðàçãðîìèëè è èçòëàñêàëè ãîòèòå íà çàïàä, ïðèäâèæèëè ñå äî ðåêà Äóíàâ. Çíàåì, ÷å Ìåîòèéñêî åçåðî, òîâà å ðàéîí, â êîéòî ñà æèâååëè àìàçîíêèòå... “ Äîñòèãíàëèòå äî íàñ ÷óâàøêè ïðåäàíèÿ è ëåãåíäè, ïîäêðåïåíè îò èñòîðè÷åñêè è àðõåîëîãè÷åñêè äàííè, ñâèäåòåëñòâàò çà ìèãðàöèÿòà íà òåõíèòå ïðåäöè — áúëãàðè è ñóâàðè. Îò II—III äî VII—VIII âåê òå ñà îáèòàâàëè Ñåâå-
ðåí Êàâêàç, Ïðèêàñïèéñêèòå è Ïðèàçîâñêèòå ñòåïè. Ïðåñåëèëè ñå â ñðåäíîòî Ïîâîëæèå, çàåëè Çàêàìèåòî, øèðîêè ðàéîíè îò äâåòå ñòðàíè íà Âîëãà, áàñåéíà íà Ñâèÿãà, Ïðèñóðèåòî, ïîñòîÿííî âëèçàéêè â êîíòàêò ñ ôèíî—óãðèòå è íàé-âå÷å — ñ ìàðèéöèòå...  ÷óâàøêèÿ ôîëêëîð å èçâåñòíî ïðåäàíèåòî çà áåçñòðàøíàòà ÷óâàøêà Þðàêå èëè ×óìàðå, æèâÿëà ïðåäè õèëÿäà ãîäèíè, êîÿòî ïðåäâîæäàëà ÷óâàøêàòà âîéñêà. Ãîâîðÿ çà âðåìå, ìíîãî ïî-êúñíî îò ìàòðèàðõàòà, õàðàêòåðíî ñ ó÷àñòèåòî íà æåíèòå-âîéíè (àìàçîíêè) âúâ âîéñêàòà íà ñåâåðîèðàíñêèòå ïëåìåíà íà ñàðìàòèòå.  êðàÿ íà I õèë. ïð. Õð. è íà÷àëîòî íà I âåê ñë. Õð. òå ñà îáèòàâàëè çåìèòå íà Ñåâåðåí Êàâêàç, óñòèåòî íà Âîëãà è Þæíîòî Ïðèóðàëèå, êàòî ñà îáùóâàëè ñúñ ñúñåäèòå ñè â Ñåâåðåí Êàâêàç — äåäèòå íà ÷óâàøèòå. Âúçìîæíî å ñëåäñòâèå íà òîâà ïðåç I õèë. ñë. Õð. äà ñà ñå ïîÿâèëè æåíèòå — âîéíè ïðè ÷óâàøèòå. Àðàáñêèÿò ïúòåøåñòâåíèê Àõìåä èáí-Ôàäëàí, ïîñåòèë Âîëæñêà Áúëãàðèÿ ïðåç 922 ã., ñúîáùàâà, ÷å ïðè áúëãàðèòå æåíèòå èìàò ðàâíîñòîéíî ïîëîæåíèå ñ ìúæåòå: ðåäîì äî áúëãàðñêèÿ öàð (åëòåáåð) ñòîÿëà è íåãîâàòà ñúïðóãà. “
ÀÌÀÑÈÍ Ïîìîëèõ àêàä. Þõìà çà îùå èíôîðìàöèÿ çà àìàçîíêèòå êðàé Âîëãà. Åòî êàêâî ìè ïèñà: “Èìàëî å âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ îòäåëíè îòðÿäè îò àìàçîíêè. Íàðè÷àëè ãè àìàñèí: îò “àìà” — æåíà, íà÷àëî íà íà÷àëàòà, ìàéêà íà Âñåìèðà è “ñèí” — âîèí; àìàñèí — æåíà - âîéí. Áúëãàðî—÷óâàøêèòå àìàçîíêè èìàëè ãîëåìè ïðåèìóùåñòâà ïðåä îáèêíîâåíèòå âîéíè ïî îòíîøåíèå íà òàêòèêà íà áîÿ è íåïðîáèâàåìè äîñïåõè. Òå âëàäååëè òàéíàòà çà èçðàáîòâàíå íà îðúæèÿ.  äðåâíîñòòà ìàéñòîðèòå íà îðúæèÿ ó ìíîãî íàðîäè çàêàëÿâàëè ñàáèòå è ïèêèòå ÷ðåç ïîòàïÿíå âúâ âîäà. À ñåêðåòúò ïðè çàêàëÿâàíåòî íà ñàáèòå íà àìàçîíêèòå, íàðå÷åíè àõáåðäèíñêè, ñå ñúñòîÿë â òîâà, ÷å ñëåä èçêîâàâàíåòî èì ãè çàêàëÿâàëè íà âÿòúðà. Êà÷âàëà ñå àìàçîíêàòà íà êîíÿ è ÿçäåéêè ñðåùó âÿòúðà, öåïåëà âúçäóõà ñ òîêó-ùî èçêîâàíàòà ñàáÿ,
83
ÀÂÈÒÎÕÎË êàòî ÿ äúðæàëà ñ îñòðèåòî íàïðåä, à îêîëî íåÿ ñå ñèïåëè èñêðè. Òîâà çàêàëÿâàíå ïðàâåëî ñàáèòå èì îñîáåíî çäðàâè: ñ åäèí óäàð ðàçñè÷àëè ìå÷îâåòå è ùèòîâåòå íà ïðîòèâíèöèòå ñè. “ Ñúõðàíåíè ñà äðåâíè èñòîðè÷åñêè ïðåäàíèÿ, ÷å ïîáåäàòà íà áúëãàðî-÷óâàøèòå ïðåç 1223 ã. íàä òàòàðî-ìîíãîëèòå äî ãîëÿìà ñòåëåí ñå äúëæè íà àìàçîíêèòå. Òîâà áèëà ïîñëåäíàòà ïîáåäà íà àìàçîíêèòå. Ñëåä òîâà íÿìà èñòîðè÷åñêè õðîíèêè çà òÿõ.  íàðîäíàòà ïàìåò ñå å çàïàçèëà ëåãåíäà, ÷å ìîíãîëñêèÿò ïúëêîâîäåö Ñóáåäåé, ñëåä êàòî óñïÿë äà ñå ñïàñè ñ áÿãñòâî îò êúðâàâàòà áèòêà, ðåøèë äà óíèùîæè àìàçîíêèòå. Ñ ïîìîùòà íà ìíîãî çëàòî, ÷ðåç ïîäêóïåíè õîðà, òîé óçíàë òàéíàòà èì. Íàó÷èë, ÷å òðè ïúòè â ãîäèíàòà òå ïðîâåæäàëè ëþáîâíè èãðè, ñëåä êîåòî ïîâå÷åòî îò òÿõ çàáðåìåíÿâàëè. Ñóáåäåé èç÷èñëèë êîãà ñà èì áèëè ïîñëåäíèòå èãðè. È êîãàòî íàñòúïèë äåâåòèÿò ìåñåö îò áðåìåííîñòòà èì, òîé ãè íàïàäíàë... Òàêà çàãèíàëè ïîñëåäíèòå îáùíîñòè íà àìàçîíêèòå, íî òÿõíàòà êðúâ ïðîäúëæàâà äà òå÷å â ÷óâàøêèòå. Òîâà ìîæå äà ñå âèäè â íàöèîíàëíèòå îäåæäè íà ÷óâàøêèòå æåíè. Òóõÿ — íàêèòúò çà ãëàâà, íàïúëíî ïîâòàðÿ åëåìåíòèòå íà çàùèòíèÿ øëåì ïðè àìàçîíêèòå è å óêðàñåí ñ áèñåðè. Áðîäåðèèòå, ìèíàâàùè ïðåç ðàìåíàòà è íàãðúäíèöèòå ñà íàïðàâåíè ñúùî ñ áèñåðè; òúêàíèòå åëå÷åòà, íàêîëåíêèòå, ïîÿñíèòå óêðàøåíèÿ íàïîìíÿò è ñà ïúëíî ïîâòîðåíèå íà äðåâíèòå áîéíè îäåæäè íà àìàçîíêèòå. Íà äðåõèòå íà äåâîéêèòå áðîäèðàò ñëúíöå ñàìî íà ìÿñòîòî íà åäíàòà ãúðäà; ùîì ñå îìúæàò, òîãàâà ñå áðîäèðà íà äâåòå ãúðäè. Äúëãî âðåìå ñå å ñïàçâàë îáè÷àÿò, ïðåäè äà ñå îìúæè, äåâîéêàòà ñå êà÷âàëà íà êîí è ñå ñúñòåçàâàëà ñ æåíèõà... Ïúðâåíñòâîòî íà ÷óâàøêàòà ñå å ñúõðàíèëî è â ÷óâàøêèòå ïðèêàçêè, êîèòî çàïî÷âàò òàêà: “Æèâåëè íÿâãà ñòàðèöà è ñòàðåö...“ Ñúõðàíåíè ñà ìíîæåñòâî èñòîðè÷åñêè ñâåäåíèÿ, ÷å â òðóäíèòå çà ×óâàøèÿ ãîäèíè, íà÷åëî íà íàðîäà ñà çàñòàâàëè æåíè. Ïðåç 1236 ã., ñëåä ãèáåëòà íà öàð Úèëòòàíïèê, ñúïðîòèâàòà ñðåùó òàòàðî-ìîíãîëèòå îãëàâÿâà ïðèíöåñà Úèëòãàí÷å÷.  òàçè áîðáà ñå å ïðîñëàâèëà è äðóãà âåëèêà æåíà-âîéí — Èëüòèëåò. Ïðåç XVI âåê
84
ñå å ïðîñëàâèëà Ïèãå-ïàòøà, â ïðåâîä îçíà÷àâà “Ãîñïîæà-öàð”...
ÄÓÕÚÒ ÍÀ ÀÌÀÇÎÍÊÈÒÅ Êîãàòî ïîñåòèõìå ïðåç 2000-òà ã. ×óâàøèÿ, ïî÷óâñòâàõ ïðèñúñòâèåòî íà àìàçîíêèòå: òàì íåáåòî è çåìÿòà ñà ñúõðàíèëè ïîñëåäíèÿ èì áîåí âèê äà îöåëåÿò êàòî íåçàâèñèìà îáùíîñò... Òîãàâà ðåøèõ, ÷å òðÿáâà äà ñå èçðîâè îò ïåïåëòà íà çàáðàâàòà ñëàâíîòî èì ìèíàëî è äà ñå ðàçêðèå òÿõíàòà ñúùíîñò. Çàâúðøâàéêè, èñêàì äà êàæà, ÷å ãîðåùàòà êðúâ íà àìàçîíêèòå òå÷å â æèëèòå íà ÷óâàøêèòå. Òåõíèÿò äóõ ñå å çàïàçèë â ãîðäèòå è ñíàæíè âîëæêè áúëãàðêè, à ìîæå áè è â íàñ, íàñëåäíè÷êèòå íà Àñïàðóõ? Ùå òðÿáâà äà ñè îáÿñíèì îòêúäå èäâà ôåìèíèçìúò è êàêâî íè íîñè òîé íà íàñ, ñúâðåìåííèòå æåíè. Çàùî ïðàçíóâàìå Îñìè ìàðò è êîìóíèñòè÷åñêè ïðàçíèê ëè å òîé? Áàáèí äåí ñàìî äåí íà ðîäèëíàòà ïîìîù ëè å è çàùî, îò êðàé âðåìå, â íåãî äåí ìúæåòå íå ñìåÿò äà èçëÿçàò íàâúí?
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß: Àëåêñàíäúð Àñîâ — “Ìèòîâå è ëåãåíäè íà äðåâíèòå ñëàâÿíè”, Ìîñêâà, 1998 Àí÷î Êàëîÿíîâ — “Áúëãàðñêè ìèòîâå”, Ñîôèÿ, 1979 àêàä. Â. Äèìèòðèåâ — “×óâàøñêèå èñòîðè÷åñêèå ïðåäàíèÿ”, ×åáóêñàðè, 1983 àêàä. Ìèõàèë Þõìà — “Äðåâíèå ÷óâàøè”, ×åáóêñàðè, 1998 àêàä. Ìèõàèë Þõìà — “Çîâ áåëîãî âîëêà”, ×åáóêñàðè, 1995 Ñò. Âåëè÷êîâ — “Áúëãàðèòå ñà íàé-ñòàðèòå ïîñåëíèöè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ”, Ñô, 1943 Õàíñ Ãçåíãåð — ”×åðíîìîðñêîòî ïðîñòðàíñòâî è íåãîâèòå ìèñòåðèéíè èìïóëñè â ìèíàëîòî è íàñòîÿùåòî”, Ìþíõåí, 1971 Õð. Ñòîåâà — “Ëåãåíäè è ïðåäàíèÿ çà áúëãàðñêîòî ×åðíîìîðèå”, Âí, 1999 Guy Cadogan Rothery — The Amazons, Senate, London, 1995
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÊÚÌ ÂÚÏÐÎÑÀ ÇÀ ÔÎÐÌÈÐÀÍÅÒÎ ÍÀ ÐÎÄÎÏÑÊÎ ÁÅËÎÌÎÐÑÊÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ (VI XII ÂÅÊ) Èñòîðèêî-åòíîëîãè÷åñêî èçñëåäâàíå ÐÀÉÊÎ ÑÅÔÒÅÐÑÊÈ “Ïåðñèàí, îò áîãà àðõîíò íà ìíîãîòî áúëãàðè, èçïðàòè Èñáóë êàïõàíà, êàòî ìó äàäå âîéñêà è è÷óðãó áîèëà è êàíà êîëîáðà. È êàïõàíúò ïðè ÑÌÎËßÍÈÒÅ... Êîéòî òúðñè èñòèíàòà, Áîã âèæäà è êîéòî ëúæå, Áîã âèæäà. Íà õðèñòèÿíèòå ÁÚËÃÀÐÈÒÅ íàïðàâèõà ìíîãî äîáðèíè è õðèñòèÿíèòå ãè çàáðàâèõà, íî Áîã âèæäà.” (Íàäïèñúò îò Ôèëèïè, Ãúðöèÿ. Â. Áåøåâëèåâ. Ïúðâîáúëãàðñêè íàäïèñè. Ñ., 1992, ñ. 142). Íàøàòà öåë å ñ íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå äà îáúðíåì çàäúëáî÷åíî âíèìàíèå âúðõó ïðîáëåìà çà ôîðìèðàíåòî íà ðîäîïñêî-áåëîìîðñêèòå áúëãàðè, òúé êàòî âúïðîñúò å ìíîãî ïî-ñëîæåí, îòêîëêîòî òîâà å íàïðàâåíî â äîñåãàøíèòå èçñëåäâàíèÿ, à è ïîðàäè ñåðèîçíèòå ïðîïóñêè è íåòî÷íîñòè â òàçè îáëàñò(1). Òîâà å òàêà ïî ïðîñòàòà ïðè÷èíà, ÷å ïî÷òè ïðåç öåëèÿ ïåðèîä íà ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà (153 — 1018 ã.), ãåîãðàôñêèÿò ðåãèîí — Ðîäîïñêàòà îáëàñò ñ Èçòî÷íà è Çàïàäíà Òðàêèÿ, þæíî îò ð. Ìàðèöà äî áåëîìîðñêèÿ áðÿã, íà çàïàä íàé-îáùî ñúâïàäà ñ ð. Ìåñòà è íà èçòîê äî çàïàäíèÿ ÷åðíîìîðñêè áðÿã, çàåäíî ñúñ Ñòðàíäæà è Ñàêàðñêèÿ ðåãèîí, ò. å. þæíî îò îêîïà “Åðêåñèÿ”(2) âúâ Âèçàíòèÿ. Òîâà å ãåîãðàôñêàòà òåðèòîðèÿ, êîÿòî íèå âêëþ÷âàìå â òåìàòà ïî îòíîøåíèå íà áúëãàðèòå â òîçè ðåãèîí. Ñëåäîâàòåëíî, äî ïàäàíåòî íà Áúëãàðèÿ ïîä âèçàíòèéñêî âëàäè÷åñòâî â íà÷àëîòî íà XI â., òåçè áúëãàðè — íàðè÷àíè ñ íàçâàíèåòî ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ, ÷èÿòî áúëãàðñêà ïðèíàäëåæíîñò íÿêîè èçñëåäîâàòåëè îòðè÷àò(Ç), íåçàâèñèìî îò òîâà, ÷å ñà áèëè èçâúí òåðèòîðèèòå íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà è ïðè íàëè÷èåòî íà íÿêàêâè ñëàâÿíñêè ïëåìåíà â òîçè ðåãèîí, íàïðèìåð ÑÌÎËßÍÈÒÅ è äð.(4), êàêòî è ÷àñò îò äðåâíîòðàêèéñêè ïëåìåíà, ãúðöè è ïð. - òåçè áúëãàðè ñå ôîðìèðàëè êàòî ÷àñò îò áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò â ïåðèîäà VI—XII â. Ðàçáèðà ñå, íà òàêà î÷åðòàíàòà ïî-ãîðå òåðèòîðèÿ, îñâåí ôîðìèðàíî áúëãàðñêî íàñåëåíèå, ñúñ ñïåöèôè÷íè ÷åðòè â äóõîâíàòà êóëòóðà, áèò è åçèê, â êîèòî ñà ñúõðàíåíè ñëåäè îò ïðåäõîäíèòå åòíè÷åñêè ñúñòàâêè, óíàñëåäåíè îò
òðàêèéñêèòå ïëåìåíà, ñëàâÿíèòå è áúëãàðèòå.  ðåãèîíà åñòåñòâåíî òîâà ñà áèëè ÊÓÒÐÈÃÓÐÈÒÅ, çà êîèòî èìàìå ñèãóðíè èñòîðè÷åñêè ïèñìåíè äàííè(5), êîèòî ñå ïîòâúðæäàâàò ñ íåîñïîðèìè äîêàçàòåëñòâà îò ðàçëè÷íè îáëàñòè íà ìàòåðèàëíàòà è äóõîâíàòà ñôåðà. Åòíîëèíãâèñòè÷íèòå äàííè è èçñëåäâàíèÿ îò XIX è XX â. äàâàò äîñòàòú÷íî äîêàçàòåëñòâà çà ñïåöèôèêàòà, ïðè êîÿòî ñà ïðîòåêëè ðàííèòå âåêîâå ïðè ôîðìèðàíåòî íà ðîäîïñêî-áúëãàðñêèòå åòíîãðàôñêè è âåðñêè îáùíîñòè. Åòî çàùî, îïèðàéêè ñå íà òÿõ, ñòàâà âúçìîæíî äà áúäàò óñòàíîâåíè ñëåäèòå îò êóëòóðàòà è áèòà íà: ÒÐÀÊÈ, ÑËÀÂßÍÈ* È ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ-ÁÚËÃÀÐÈ, êîèòî ñà îñíîâíèòå åòíè÷åñêè ñúñòàâêè âúâ ôîðìèðàíåòî íà íîâè íàðîäíîñòíè ãðóïè, íàé-÷åñòî íàðè÷àíè åòíîãðàôñêè ãðóïè.  ðåçóëòàò íà îáèëíèÿ åìïèðè÷åí íàòðóïàí ìàòåðèàë íàøè èçñëåäâà÷è íà Ðîäîïñêàòà îáëàñò, Èçòî÷íà è Çàïàäíà Òðàêèÿ, êàêòî è ÑòðàíäæàíñêîÑàêàðñêèÿ ðåãèîí îïðåäåëÿò ñïåöèôèêàòà íà òîâà áúëãàðñêî íàñåëåíèå â íà÷àëîòî íà íîâî åòíè÷åñêî ôîðìèðàíå, êîåòî çàïî÷âà ñúñ çàñåëâàíåòî íà áúëãàðèòå è ñëàâÿíèòå â òàçè îáëàñò, ñèð. ïðåç VI — VII â. Çàâàðåíîòî òóê íàñåëåíèå îò êúñíîòðàêèéñêèòå ïëåìåíà, êàêòî è ãúðöèòå îò âèçàíòèéñêèÿ ïåðèîä, ñúùî ñà äàëè îòðàæåíèå ïðè ôîðìèðàíåòî íà íîâàòà íàðîäíîñò, â ÷èñòî àíòðîïîëîãè÷åñêèÿ âèä, åçèê, áèò, èçêóñòâî è ôîëêëîð, íî ñà îñòàíàëè è âàæíè íàðîäîïñèõîëîãè÷åñêè ÷åðòè îò ñèëíî ïðîìåíÿùàòà ñå êóëòóðà, ðåëèãèÿ è ìîðàë îò ðàííèÿ ïåðèîä íà óòâúðæäàâàùàòà ñå õðèñòèÿíñêà ðåëèãèÿ è ìîðàë. Åòî çàùî, òóê ïðè çàâàðåíîòî íàñåëåíèå, çà êîåòî âå÷å ïî-ãîðå áå ñïîìåíàòî, íàõëóâàíèÿòà íà áúëãàðè, êàêòî è íà ïîñî÷åíèòå âå÷å êóòðèãóðè ïðåç ñðåäàòà íà XV â. ïî âðåìåòî íà âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð Þñòèíèÿí, à òàêà ñúùî è äîáðîâîëíîòî çàñåëâàíå íà ñúùèòå â òàçè òðàêèéñêà îáëàñò, âíàñÿò íîâè åòíè÷åñêè ïðîìåíè. ×å êóòðèãóðèòå ñà îñòàâèëè òðàéíè ñëåäè âúâ ôîðìèðàíåòî íà ðîäîïñêî-áåëîìîðñêèòå áúëãàðè, òîâà ñå êîíñòàòèðà íå ñàìî îò êîíêðåòíèòå èñòîðè÷åñêè ïèñìåíè èçâîðè, íî è îò ÀÍÒÐÎÏÎËÎÃÈßÒÀ è ÎÍÎÌÀÑÒÈÊÀÒÀ (ëè÷íè èìåíà, íàçâàíèÿ íà ñåëèùà,
* Òåçàòà çà ò. íàð. ñëàâÿíè êàòî åòíîñ è ò. íàð. ÷åðêîâíî-ñëàâÿíñêè åçèê èçðàçåíè îò àâòîðà íå ñúâïàäàò ñ ìíåíèåòî íà ðåäàêòîðà. Òîâà ñà áúëãàðè è åçèêúò å ñòàðîáúëãàðñêè.
85
ÀÂÈÒÎÕÎË ðå÷íè è ïëàíèíñêè è äðóãè íàçâàíèÿ), êîèòî õâúðëÿò åçèêîâà ñâåòëèíà çà åòíè÷åñêàòà ñúùíîñò íà íîâîçàñåëíèöèòå â Òðàêèÿ, Ðîäîïèòå è Ñòðàíäæà-Ñàêàðñêèÿ ðàéîí). ÅÒÍÎÃÐÀÔÑÊÈÒÅ ÂÜÇÌÎÆÍÎÑÒÈ (îáëåêëî, øåâèöè, îðíàìåíòè, îáè÷àè è äð.), ÍÀÐÎÄÍÈÒÅ ÂßÐÂÀÍÈß È ÎÁÈ×ÀÈ, ñúùî òàêà ñà â ñúñòîÿíèå äà äàäàò âÿðíà êàðòèíà íà ïðèäîøëèòå íîâè çàñåëíèöè îò àëòàéñêî-àçèàòñêè ïðîèçõîä. Òåçè äàííè, èçïîëçâàíè â ñðàâíèòåëåí àíàëèç ñúñ ñðîäíè íàðîäè îò Ïîâîëæèåòî, Ñðåäíà è Öåíòðàëíà Àçèÿ, ðàçêðèâàò ñúùíîñòòà íà ïðèäîøëèòå áúëãàðñêè çàñåëíèöè, êîèòî ñòàâàò âàæíèÿ åòíè÷åñêè êîìïîíåíò, äàâàéêè è íàðîäíîñòíîòî èìå ÁÚËÃÀÐÈ(6). Òàêà, îïðåäåëåíî ìîæåì äà ñ÷èòàìå, ÷å ÔÎÐÌÈÐÀÍÅÒÎ ÍÀ ÅÒÍÎÃÐÀÔÑÊÈÒÅ ÃÐÓÏÈ â ïîñî÷åíèÿ ðåãèîí å ïðîòåêëî â ïåðèîäà VI—XII â. èçâúí ñúùåñòâóâàíåòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà â òîçè ïåðèîä, è ÷å òåçè åòíîãðàôñêè ãðóïè, çà êîèòî ùå ñòàíå äóìà ïîêúñíî, ïîêàçâàò ñúùî, ÷å êàêòî çàâàðåíîòî ìåñòíî íàñåëåíèå, òàêà è ïðèäîøëèòå ñëàâÿíñêè ïëåìåíà è áúëãàðèòå-êóòðèãóðè, ïî ñúùåñòâî ñà íîñèëè ñâîè îòëè÷èòåëíè åòíè÷åñêè áåëåçè, ñúõðàíåíè äî êúñíî. Èìà îáà÷å åäèí äðóã ôàêòîð, êîéòî ñúùåñòâåíî äîïðèíàñÿ çà ðàçâèòèåòî íà áúëãàðñêàòà îáùíîñò, êàêòî è çíà÷èòåëíèòå ïðîìåíè, êîèòî íàñòúïâàò ñ èíâàçèÿòà íà îñìàíñêèòå òóðöè ïðåç ñðåäàòà íà XIV â. Òîâà íå å ïðîñòî çàâëàäÿâàíå íà òåðèòîðèÿòà, íî ïðèèæäàò ìàëîàçèéñêî òþðêñêè è äðóãè êîëîíèñòè è çàïî÷âà åäèí òåæúê èñòîðè÷åñêè ïåðèîä. Îò åäíà ñòðàíà, òîâà å íàñèëñòâåíî ïîìîõàìåäàí÷âàíå íà áúëãàðñêî íàñåëåíèå è òî îò XV â. òà ÷àê äî íà÷àëîòî íà XIX â. Èñëÿìèçàöèÿòà íà çàâàðåíîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå äîâåæäà äî ïîÿâàòà íà íîâ ìèðîãëåä, íà÷èí íà æèâîò è îáè÷àè, à âñè÷êî òîâà ðåôëåêòèðà çà îáðàçóâàíåòî íà íîâè åòíîãðàôñêè ñòðóêòóðè è îòíîøåíèå êúì ïðåäèøíîòî èñòîðè÷åñêî ìèíàëî íà òàçè ÷àñò îò ðîäîïñêî-áåëîìîðñêèÿ ðåãèîí, çà êîåòî òóðñêè ïèñìåíè èçòî÷íèöè äàâàò íå ìàëêî ñâåäåíèÿ îò ðàçëè÷íî åñòåñòâî. Íà ñâîé ðåä, ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà XVIII â. äî ïúðâèòå äåñåòèëåòèÿ íà XX â. íàñòúïâàò ãîëåìè ïðîìåíè â áúëãàðñêîòî õðèñòèÿíñêî íàñåëåíèå — èçáèâàíèÿ, óñèëåíà åìèãðàöèÿ, èç÷åçâàíå íà öåëè ñåëà, ãåíîöèä è ïð. Òîçè ïðîöåñ å èçêëþ÷èòåëíî èíòåíçèâåí ñëåä Áàëêàíñêàòà âîéíà è ïðåêàðâàíåòî íà íîâè ãðàíèöè ìåæäó Áúëãàðèÿ, Ãúðöèÿ è Òóðöèÿ. Òàêà, ãëàâíî áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå îò Èçòî÷íà è Çàïàäíà Òðàêèÿ, êàêòî è îò þæíàòà ÷àñò íà Ñòðàíäæà, íàñåëåíèåòî áèâà ðàçäåëåíî è ïîïàäà â òðè äúðæàâíè óñòðîéñòâà è çàêîíîäàòåëñòâà. Òîçè ïðîöåñ ïðåäèçâèêâà íå ñàìî èçñåëâàíåòî íà áúëãàðèòå îò Òðàêèÿ, íî Ãúðöèÿ ïðîìåíÿ íàçâàíèÿòà íà ñåëèùàòà, çàìåíÿéêè âñè÷êè ñ ãðúöêè èìåíà, îñâåí òåçè, êîèòî ñà áèëè çàâàðåíè ñ ãðúöêè òàêèâà îò äðåâíîñòòà è ñðåäíîâåêîâèåòî. Âñè÷êè òåçè èñòîðèêî-äåìîãðàôñêè ïðè÷èíè îùå ïðåç XVIII âåê ñà äîâåëè äî ñëåäíèòå åòíîãðàôñêè ãðóïè â èçñëåäâàíèÿ ðåãèîí ïî îòíîøåíèå íà áúëãàðèòå, áåç äà ðàçãëåæäàìå îñòàíàëèòå ãðúöêè èëè ïðèíàäëåæàùè êúì îñìàíñêèòå òóðöè åòíè÷åñêè ñúñòàâêè. Òàêà â íà÷àëîòî
86
íà XX âåê, îïðåäåëåíà õàðàêòåðèñòèêà ìîæå äà ñå íàïðàâè êàêòî çà áúëãàðèòå õðèñòèÿíè, òàêà è çà áúëãàðèòå ìîõàìåäàíè. À òå ñà: À) Áúëãàðè — õðèñòèÿíñêè ãðóïè: çàïàäíîðîäîïñêà, ñðåäíîðîäîïñêà,èçòî÷íîðîäîïñêà, êñàíòèéñêî-ãþìþðäæèíñêà, äåäåàãà÷êî-ìàëãàðñêà, óçóíêþïðèéñêà, ñòðàíäæàíñêà è ñàêàðñêà.  ãîâîðíî îòíîøåíèå òå íàé-÷åñòî ñå ðàçãëåæäàò êàòî “ðóïñêè ãîâîðè”, íî òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å ðàçëè÷èÿòà ñà íå ìàëêè, êàêòî â ãîâîðà, òàêà è â ìàòåðèàëíàòà êóëòóðà íà òîâà íàñåëåíèå.  òðàäèöèîííàòà ìàòåðèàëíà è äóõîâíà êóëòóðà íà òåçè åòíîãðàôñêè ãðóïè ïðîçèðàò òâúðäå àðõàè÷íè åëåìåíòè îò òðàêèéñêè, äðåâíîñëàâÿíñêè, áúëãàðî-êóòðèãóðñêè (îò àëòàéñêî-ñèáèðñêè, ñðåäíîàçèàòñêè è êàâêàçêè ïðîèçõîä), êàêòî è çàïàçåíè êúñíè îñìàíîòóðñêè åëåìåíòè (7) (îáð. 1—9). Ðàçáèðà ñå òåçè ñëåäè ñà îòðàçåíè è çàïàçåíè â ïðîöåñà íà åòíîãåíåòè÷íèÿ ïðîöåñ íà áúëãàðèòå â òîçè ðåãèîí. Á) Áúëãàðè — ìîõàìåäàíñêè ãðóïè: çàïàäíîðîäîïñêà (ñ äâå ïîäãðóïè — äîñïàòñêî-÷å÷êà — îáëàñòòà ×å÷); ×åïèíñêî-ÿêîðóäñêà; ñðåäíîðîäîïñêà è èçòî÷íîðîäîïñêà. Íàëàãàíåòî íà èñëÿìà â ïåðèîäà XVI—XIX â. è íîâàòà ðåëèãèÿ ñà ïîâëèÿëè òâúðäå ìíîãî â äóõîâíàòà è ìàòåðèàëíàòà êóëòóðà, áèò è ôîëêëîð, ñ íàâëèçàíåòî íà îïðåäåëåíè ÷åðòè îò àðàáñêî-îñìàíñêè õàðàêòåð. Ðàçáèðà ñå, çàïàçâàíåòî íà áúëãàðñêèÿ åçèê, êàêòî è ìíîãî áèòîâè è êóëòóðíè òðàäèöèè, áúëãàðèòå ìîõàìåäàíè ñà ñúõðàíèëè ñúùî äðåâíè òðàêèéñêè, ñëàâÿíñêè è ñòàðîáúëãàðñêè ñëåäè. Íåùî ïîâå÷å, ïðè òÿõ ñà íàëèöå êàòî ÷å ëè ïîâå÷å è ïîÿñíî çàïàçåíè ñòàðîáúëãàðñêè åëåìåíòè â òîïîíèìèÿòà, ìóçèêàòà (ñúõðàíåíà å ïåíòàòîíèêàòà â ïååíåòî â äîñïàòñêî-÷å÷êàòà ãðóïà), îáëåêëîòî, ëåêñèêàòà è ïð. Ðàçáèðà ñå, ïðîçèðàò è íÿêîè õðèñòèÿíñêè åëåìåíòè â äóõîâíàòà è ìàòåðèàëíàòà êóëòóðà. Îáùè ÷åðòè, íå ñàìî ïî îòíîøåíèå íà åçèêà ìåæäó õðèñòèÿíè è ìîõàìåäàíè, êàòî ïðè ïîñëåäíèòå èìà äîðè ïî-àðõàè÷íè ñëàâÿíñêè åçèêîâè ÷åðòè, êîèòî ñà âàæåí èçòî÷íèê çà èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêèÿ åçèê îò òîçè ðåãèîí. Âèäèìà å è îáùàòà âðúçêà â îáëåêëîòî è íàêèòèòå ó æåíèòå ìåæäó õðèñòèÿíñêîòî è ìîõàìåäàíñêîòî íàñåëåíèå (îáð.10-12).
I. ÈÑÒÎÐÈÊÎ ÅÒÍÈ×ÅÑÊÈ ÀÑÏÅÊÒÈ Ôîðìèðàíåòî íà Ðîäîïñêî-áåëîìîðñêèòå áúëãàðè å òâúðäå ñëîæåí è ïî÷òè íåèçñëåäâàí ïðîöåñ îò èñòîðèêîåòíîëîãè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà, èìàéêè ïðåäâèä, ÷å òîé ñå èçâúðøâà â ïåðèîäà VI—XII â. è òî ïðè äðóãè óñëîâèÿ, çà ðàçëèêà íà òîçè ïðîöåñ â Àñïàðóõîâà Áúëãàðèÿ 681 — 1018 ã. Ïðåç öåëèÿ òîçè ïåðèîä ñëàâÿíñêèòå ïëåìåíà è áúëãàðñêèòå, èìàìå ïðåäâèä çàñåëåíèòå êóòðèãóðè ïðåç ñðåäàòà íà VI âåê ïî âðåìåòî íà âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð Þñòèíèÿí I, êàêòî è çàâàðåíîòî ìåñòíî íàñåëåíèå, ñà èçâúí
ÀÂÈÒÎÕÎË
87
ÀÂÈÒÎÕÎË ÑÈËÎÂÎÒÎ ÍÀËÀÃÀÍÅ ÍÀ ÕÐÈÑÒÈßÍÑÒÂÎÒÎ ÎÒ ÊÍßÇ ÁÎÐÈÑ I, â 866 ã. (ñïîðåä ñòàðîáúëãàðñêîòî êàëåíäàðíî ëåòîáðîåíå), êàêòî è íàëàãàíåòî íà ÖÚÐÊÎÂÍÎÑËÀÂßÍÑÊÈß ÅÇÈÊ êàòî áîãîñëóæåáåí è îôèöèàëåí åçèê îò öàð Ñèìåîí ïðåç 893 ã.  ïðåäåëèòå íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà õðèñòèÿíñòâîòî ñå íàëàãà è ïðîïîâÿäâà íà ñòàðîáúëãàðñêè åçèê.  êíèæîâíèòå òâîðáè îñíîâàòà å ñòàðîáúëãàðñêèÿò åçèê (ôîíåòèêà, ëåêñèêà è ñèíòàêñèñ), ñ õàðàêòåðíè ëåêñåìè îò ãîâîðèòå íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà â ïðåäåëèòå íà äúðæàâàòà. È òîçè ïðîöåñ ïðîòè÷à òâúðäå áúðçî è ëåêî, êàêòî òâúðäè Ä. Àíãåëîâ(8). Îáðàòíî, ðîäîïñêî-òðàêèéñêèòå áúëãàðè ñà èçâúí ïðåäåëèòå íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà, òå íå ñà çàñåãíàòè íàñèëñòâåíî îò õðèñòèÿíèçàöèÿ, íàëàãàíåòî íà ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê êàòî áîãîñëóæåáåí è äúðæàâåí, êàêòî è ðåäèöà äðóãè äúðæàâíè÷åñêè ôàêòîðè âëèÿåùè âúâ ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò. Òîãàâà èçïúêâà ãîëåìèÿò âúïðîñ, ÊÀÊ Å ÑÒÀÍÀËÀ ÕÐÈÑÒÈßÍÈÇÀÖÈßÒÀ ÏÐÈ ÐÎÄÎÏÑÊÎ-ÁÅËÎÌÎÐÑÊÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ, êîè ñà ôàêòîðèòå çà ôîðìèðàíåòî ó òÿõ ÑÚÇÍÀÍÈÅ, ×Å È ÒÅ ÑÀ ÁÚËÃÀÐÈ È ÏÐÈÍÀÄËÅÆÀÒ ÊÚÌ ÃÎËßÌÀÒÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀ ÎÁÙÍÎÑÒ. Ìèñëÿ, ÷å íà òîçè îñíîâåí âúïðîñ äîñåãà íå å äàäåí îòãîâîð, à òîé å èçêëþ÷èòåëíî âàæåí è ñåðèîçåí. Íåñúìíåíî, òåçè ñëàâÿíñêè è äðåâíè áúëãàðñêè ïëåìåíà, âåðîÿòíî ÄÎÁÐÎÂÎËÍÎ ÑÀ ÑÅ ÕÐÈÑÒÈßÍÈÇÈÐÀËÈ è ñúâñåì åñòåñòâåíî å öúðêîâíî-õðèñòèÿíñêèòå îáðåäè äà ñà áèëè èçâúðøâàíè íà ãðúöêè åçèê. Âúïðåêè òîâà, òå ñà îòñòîÿëè íà òåçè òðóäíîñòè è ñà ñå ÔÎÐÌÈÐÀËÈ ÊÀÒÎ ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÍÀÐÎÄ ÑÚÑ ÑÚÇÍÀÍÈÅ, È ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÅÇÈÊ. Èìåííî òîãàâà å ñòàíàëî è íà÷àëíîòî ôîðìèðàíå, âåðîÿòíî îùå ïúðâèòå âåêîâå íà çàñåëâàíåòî è ñúâìåñòíîòî ñúæèòåëñòâî ìåæäó òðèòå îñíîâíè îáùíîñòè — ÁÚËÃÀÐÈ, ÒÐÀÊÈ È ÑËÀÂßÍÈ. Îùå òîãàâà (VI—XII â.), ïîñòåïåííî ñà ñå ôîðìèðàëè îñíîâíèòå åòíîãðàôñêè ãðóïè. Ñ ïîìîõàìåäàí÷âàíåòî íà ÷àñò îò òîâà íàñåëåíèå â ïåðèîäà XVI—XIX â. ñå ïîëó÷àâà ðàçïàäàíåòî íà òåçè îñíîâíè ãðóïè è ñå ôîð-
88
ìèðàò íîâè — áúëãàðîìîõàìåäàíñêè, ñ êîåòî íàñòúïâàò è ðåäèöà ïñèõîëîãè÷åñêè, ðåëèãèîçíè, ìèðîãëåäíè, áèòîâè è äðóãè ïðîìåíè. Òàêà ñå å ñòèãíàëî äî òàçè ñëîæíà èñòîðè÷åñêà ñúäáà íà ðîäîïñêî-áåëîìîðñêèòå è ñòðàíäæàíñêî-ñàêàðñêèòå áúëãàðè. Îò äðóãà ñòðàíà, â òîçè ïåðèîä ïðèèæäàò òóðñêè çàñåëíèöè — þðóöè è äð., êîèòî çà íÿêîëêî âåêà ïðîìåíÿò åòíè÷åñêèòå óñòîè íà òîâà íàñåëåíèå, êàêòî è êàòàñòðîôàëíàòà ïðîìÿíà íà òîïîíèìèÿòà (ïëàíèíñêè, ñåëèùíè, ðå÷íè è äð. íàçâàíèÿ), â ïîëçà íà îñìàíîòóðñêèÿ åçèê(9). ÒÐÀÊÈ. Òîâà å äðåâíîòî ìåñòíî íàñåëåíèå ïî òåçè çåìè, çàâàðåíî îò áúëãàðñêèòå è ñëàâÿíñêèòå çàñåëíèöè ïðåç V— VII â.(10), êàêòî è áúëãàðèòåêóòðèãóðè ïðåç VI â.  íèêàêúâ ñëó÷àé íå ìîãàò äà ñå îòðåêàò ôàêòèòå, ÷å ðîìàíèçèðàíè èëè åëèíèçèðàíè òðàêè ñà âçåëè ó÷àñòèå âúâ ôîðìèðàíåòî íà ðîäîïñêî-áåëîìîðñêèòå áúëãàðè, êàêòî è ñëåäèòå îò òÿõíàòà êóëòóðà è áèò ñà çàïàçåíè äî íàøå âðåìå (îáð. 1à, á). Äîðè ñàìîòî ïëàíèíñêî íàçâàíèå ÐÎÄÎÏÈ å òðàêèéñêî, ðåäèöà ðå÷íè èìåíà, àíòðîïîíèìè è äð. Íà òàçè òåðèòîðèÿ, ñïîðåä èñòîðè÷åñêèòå èçâîðè ñà æèâååëè ðàçëè÷íè, íî áëèçêè ïëåìåíà, ìåæäó êîèòî ïî-èçâåñòíè îñòàâàò ñëåäíèòå: ÁÅÑÈ. Òå íàñåëÿâàëè ñåâåðîçàïàäíàòà ÷àñò íà òðàêèéñêàòà íèçèíà, çàïàäíî îò Ïëîâäèâ è ÷àñò îò Ðîäîïèòå, ãëàâíî ñåâåðîçàïàäíèÿ ïëàíèíñêè ìàñèâ, êúäåòî ñà îòêðèòè ãîëåìè àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè è ñâåòèëèùà. ÄÈÈ. Âåðîÿòíî òîâà å áèëà ñðàâíèòåëíî ìàëêà ïëåìåííà ãðóïà è íàñåëÿâàëè äîëèíàòà íà ð. Ìåñòà (Íåñò) è çàïàäíàòà ÷àñò íà Ðîäîïèòå, íå ïî-íà èçòîê îò äíåøíèÿ ãð. Äåâèí.  çåìèòå íà äèèòå ñúùî ñà îòêðèòè ìíîãî òðàêèéñêè êóëòóðíè è êóëòîâè ïðåäìåòà îò ðåëèãèÿòà íà íàñåëåíèåòî. ÑÀÏÅÈ. Íÿêîè èçñëåäâà÷è â ìèíàëîòî äîðè íàïðàâèõà îïèò äà ñâúðæàò íàçâàíèåòî ØÎÏÈ ñúñ ÑÀÏÅÈ, êîåòî, ðàçáèðà ñå, å óâëå÷åíèå è íåíàó÷íî òúëêóâàíå íà äâåòå íàçâàíèÿ. Âñúùíîñò, ñàïåèòå ñà íàñåëÿâàëè, êàêòî èçãëåæäà, ïî÷òè öÿëàòà òåðèòîðèÿ íà òðàêèéñêàòà íèçèíà ìåæäó ð. Ìåñòà è ð. Òóíäæà, ìåæäó
ÀÂÈÒÎÕÎË þæíèòå ñêëîíîâå íà Ðîäîïèòå è Áåëîìîðñêèÿ áðÿã. Âåðîÿòíî íÿêîãàøíèÿò ìèòè÷åí ìóçèêàíò Îðôåé ùå äà å îò ñàïåéñêè ïðîèçõîä è ñå å ïîäâèçàâàë â Ðîäîïñêî-áåëîìîðñêàòà îáëàñò. Ìíîãî ÷åñòî èçîáðàçÿâàí ñåäíàë ñ ëèðà è çàîáèêîëåí îò ñëóæàùè ãî òðàêè, íàìåòíàòè ñ øàðåíè “çåéðè” (ÿìóðëóöè)(11). ÀÑÒÈ. Ñúùèòå íàñåëÿâàëè Ñòðàíäæàíñêèÿ êðàé äî çàïàäíèòå áðåãîâå íà Åâêñèíñêèÿ ïîíò, ñèð. ×åðíî ìîðå. Òåõíèòå çåìè åäâà ëè ñà ìèíàâàëè çàïàäíî îò ð. Òóíäæà (íà òðàêèéñêè Òîíçîñ). ÎÄÐÈÑÈ. Ìîæå áè òå ñà áèëè íàé-ìíîãîëþäíè è ñà ñúçäàëè ñâîÿ öâåòóùà ÎÄÐÈÑÊÀ ÄÚÐÆÀÂÀ, íà êîÿòî òåðèòîðèÿ ñà îòêðèòè öåííè èñòîðè÷åñêè ïàìåòíèöè. Òå íàñåëÿâàëè çåìèòå ìåæäó Ðîäîïèòå è Ñòðàíäæà, ñåâåðíî îò ð. Ìàðèöà, çåìèòå íà äíåøíèÿ Ñàêàð è çàïàäíàòà ÷àñò îò Ñòðàíæäà. ÊÎÉËÀËÅÒÈ. Ñúùèòå íàñåëÿâàëè, êàêòî èçãëåæäà, ïðåäèìíî òðàêèéñêàòà íèçèíà, ìåæäó áåñèòå íà çàïàä è îäðèñèòå íà èçòîê è íà òÿõíà òåðèòîðèÿ ñå å íàìèðàë ãëàâíèÿò ãðàä Ôèëèïîïîëè, äíåøåí Ïëîâäèâ, èçâåñòåí ñ òðàêèéñêîòî ñè èìå Ïóëïóäåâà, êàêòî è ñ èìåòî Òðèìîíöèóì. Ðàçáèðà ñå, íà òàçè òåðèòîðèÿ å èìàëî è äðóãè ïî-ìàëêè òðàêèéñêè ïëåìåíà, çà íÿêîè îò êîèòî èñòîðè÷åñêèòå äðåâíîãðúöêè èçâîðè äàâàò íÿêîè ñâåäåíèÿ(12). ÑËÀÂßÍÈ. Íàõëóâàíèÿòà íà ñëàâÿíñêèòå ïëåìåíà íà Áàëêàíñêèÿ ï-îâ ïðåç V—VII â., êàêòî è òÿõíîòî çàñåëâàíå â ïðåäåëèòå íà Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ ïîêàçâàò, ÷å òå ñúùî ñå äåëåëè íà ïëåìåíà ñúñ ñúîòâåòíè íàçâàíèÿ. Òåðèòîðèÿòà, êîÿòî íè èíòåðåñóâà, ñèð. çåìèòå ìåæöó ð. Ìåñòà íà èçòîê äî ×åðíî ìîðå è Ìàðèöà, êàòî ñåâåðíà ãðàíèöà, íà þã äî áðåãîâåòå íà Áÿëî ìîðå, áèëè çàñåëåíè ñúñ ñëàâÿíñêè ïëåìåíà. Èìåíàòà íà òåçè ïëåìåíà íå ñà èçâåñòèè, îñâåí òîâà íà ÑÌÎËßÍÈÒÅ, êîèòî òðàéíî ñå çàñåëèëè ïî äîëíîòî òå÷åíèå — èçòî÷íî è çàïàäíî îò ð. Ìåñòà è ïî öÿëàòà òåðèòîðèÿ íà Çàïàäíà Òðàêèÿ. Îñâåí ÷å îáèòàâàëè òàçè òåðèòîðèÿ, ìîæå äà ñå äîïóñíå, ÷å öÿëàòà þãîçàïàäíà òåðèòîðèÿ íà Ðîäîïèòå, äî öåíòðàëíàòà £ ÷àñò å áèëà çàñåëåíà îò ÑÌÎËßÍÈÒÅ(1Ç).  òåçè èìåííî ðàéîíè ñå íàáëþäàâàò è íÿêîè îñîáåíîñòè â ãîâîðà íà íàñåëå-
íèåòî, ñ ìíîãî õàðàêòåðíè äðåâíîñëàâÿíñêè åçèêîâè îñòàòúöè. Äîðè ìîæå äà ñå äîïóñíå, ÷å ò. íàð. “ðóïñêè ãîâîðè”, êàêòî è “ðîäîïñêèòå ãîâîðè” è òåçè â Èçòî÷íà è Çàïàäíà Òðàêèÿ, ìîæå áè ñà ñúõðàíèëè åçèêîâèòå îñîáåíîñòè íà ïëåìåòî ñìîëÿíè. Äîðè íåùî ïîâå÷å, “åäíîïðåñòèë÷åíîòî” æåíñêî îáëåêëî â Çàïàäíèòå Ðîäîïè, Âåëèíãðàäñêî, îò÷àñòè â Ñðåäíèòå Ðîäîïè (ôèã. 11, à, á), ãëàâíî ó áúëãàðîìîõàìåäàíêèòå, ïî âèä è íà÷èí íà íîñåíå, òîâà àðõàè÷íî îáëåêëî å àíàëîãè÷íî íà æåíñêîòî îáëåêëî — ïðåñòèëêàòà “ïîíåâà”(14), êàêâîòî å áèëî íàâÿðíî îáëåêëîòî íà ñìîëÿíñêèòå æåíè. ÁÚËÃÀÐÈ — ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ. Áúëãàðñêèòå âîåííè íàïàäåíèÿ ïðåç VI â.* íà Áàëêàíñêèÿ ï-îâ, âúâ âèçàíòèéñêèòå ïðîâèíöèè íà Ìèçèÿ, Òðàêèÿ è Èëèðèÿ, áèëè ïúðâàòà ïðåäïîñòàâêà çà ïîíàòàòúøíèòå èì äåéñòâèÿ è ñòèãàíåòî äî çàñåëâàíåòî èì. Òóê òðÿáâà äà îòáåëåæèì ñïåöèàëíî èìåòî íà ÊÓÒÐÈÃÓÐÈÒÅ, êîèòî íÿêîè ó÷åíè ñ÷èòàõà çà îòäåëåí íàðîä, íî êàòî ÷å ëè òîâà ñúìíåíèå â ïîñëåäíî âðåìå å ïðåîäîëÿíî, è òå ñà ñ÷èòàíè çà ÷àñò îò ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ (15). Îò äðóãà ñòðàíà, êàêòî ñúîáùàâàò âèçàíòèéñêèòå èçâîðè ÷ðåç Òåîôàí è Íèêèôîð, êóòðèãóðèòå ïúê áèëè ñúïëåìåííèöè íà ÊÎÒÐÀÃÈÒÅ(16). Åòî êàêâî êàçâà Íèêèôîð: “Îêîëî Ìåîòèäñêîòî (Àçîâñêî) åçåðî, ïî ðåêàòà Êóôèñ (Êóáàí) ñå íàìèðà ñòàðàòà òàêà íàðå÷åíà Âåëèêà Áúëãàðèÿ è òàêà íàðå÷åíèòå ÊÎÒÐÀÃÈ, êîèòî ñà ñúùî òåõíè åäíîïëåìåííèöè’ (ÃÈÁÈ, III, ñ. 296, ñúùî ñ. 261)(17). Òåçè ñúùè êîòðàãè âïîñëåäñòâèå ñå ïðåñåëâàò â Ïîâîëæèåòî, ñ ïðåäâîäèòåëñòâîòî íà êàí Êîòðàã è ñúçäàâàò Âîëæñêî-Êàìñêà Áúëãàðèÿ, ïðîñúùåñòâóâàëà äî XVI â., êúäåòî ñå ôîðìèðàëè ×ÓÂÀØÈÒÅ è Êàçàíñêèòå ÒÀÒÀÐÈ. Çà ïðåñåëâàíåòî íà Êóãðèãóðèòå â Òðàêèÿ, åòî êàêâî ñúîáùàâàò âèçàíòèéñêèòå èçâîðè: Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè: “ Òå îòïðàâèëè ìîëáà äî èìïåðàòîð Þñòèíèÿí, òîé ãè ïðèåë ñ ïúëíà ãîòîâíîñò è èì ÏÎÇÂÎËÈË ÄÀ ÑÅ ÇÀÑÅËßÒ Â ÇÅÌÈÒÅ ÍÀ ÒÐÀÊÈß... ÂÅÄÍÀÃÀ ÄÂÅ ÕÈËßÄÈ ÄÓØÈ ÎÒ ÕÓÍÈÒÅ (ñèð. êóòðèãóðèòå, êàêòî ÷åñòî
* Îò õðîíèêèòå èìàìå äàííè è çà îùå ïî-ñòàðè çàñåëâàíèÿ íà áúëãàðè îò IV è V â., à äîðè è ïî-ðàíî. — Áåë. ðåä.
89
ÀÂÈÒÎÕÎË ãè íàðè÷àëè ãúðöèòå), ÊÎÈÒÎ ÁÈËÈ ÏÎÁÅÄÅÍÈ ÎÒ ÓÒÈÃÓÐÈÒÅ, ÏÐÈÑÒÈÃÍÀËÈ Â ÐÎÌÅÉÑÊÀÒÀ ÇÅÌß ÇÀÅÄÍÎ Ñ ÆÅÍÈÒÅ È ÄÅÖÀÒÀ ÑÈ. ÅÄÈÍ ÎÒ ÒÅÕÍÈÒÅ ÂÎÆÄÎÂÅ ÁÈË ÑÈÍÅÎÍ (ÑÈÍÈÎÍ), êîéòî npeäè òîâà ìíîãî âðåìå ó÷àñòâàë ñ Âåëèçàðèé â ïîõîäèòå ïðîòèâ Ãåëèìåð è Âàíäàëèòå...”(18). Òîâà çàñåëâàíå íà áúëãàðè-êóòðèãóðè å ïîòâúðäåíî ïîêúñíî â ò. íàð. “Ðàâåíñêè àíîíèìåí êîñìîãðàô”, êúäåòî å êàçàíî äîñëîâíî: “À ÌÅÆÄÓ ÒÐÀÊÈß È ÌÀÊÅÄÎÍÈß È ÄÎËÍÀ ÌÈÇÈß ÎÒÑÊÎÐÎ ÆÈÂÅßÒ ÁÚËÃÀÐÈ, êîèòî ñà äîøëè îò ñïîìåíàòàòà ïî-ãîðå Ãîëÿìà Ñêèòèÿ...”(‘\9). Ñëåäîâàòåëíî, çàñåëâàíåòî íà áúëãàðèòå-êóòðèãóðè â Òðàêèÿ ïî âðåìåòî íà ÞÑÒÈÍÈßÍ (îêîëî 553—4 ã.), íå ñòàâà ñúâñåì ÿñíî â êîÿ ÷àñò íà Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ å ñòàíàëî òîâà çàñåëâàíå. Íà òîçè âúïðîñ íèå ñå îïèòàõìå äà äàäåì îòãîâîð ÷ðåç ðåäèöà ôàêòè, à èìåííî, ÷å ÇÀÑÅËÂÀÍÅÒÎ Å ÑÒÀÍÀËÎ Â ÐÎÄÎÏÑÊÎ-ÒÐÀÊÈÉÑÊÀÒÀ ÁÅËÎÌÎÐÑÊÀ ÎÁËÀÑÒ(20). Îò òîâà ñå ðàçáèðà ÷å ÁÚËÃÀÐÈÒÅ-ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ, çàñåëåíè ïðåç ñðåäàòà íà VI â., ñà èçïðåâàðèëè çàñåëâàíåòî íà ÀÑÏÀÐÓÕÎÂÈÒÅ È ÊÓÁÅÐÎÂÈÒÅ ÁÜËÃÀÐÈ Â ÌÀÊÅÄÎÍÈß, ïðèáëèçèòåëíð ñ 130 ã. Ìîæåì äà îòáåëåæèì îáà÷å è òîâà, ÷å êóòðèãóðèòå íà Ñèíèîí îò 2000 äóøè, çàåäíî ñ æåíèòå è äåöàòà ñà áèëè íå ïî-ìàëêî îò 10 — 12 000 äóøè, à òâúðäå âúçìîæíî å äà å ïîñëåäâàëî è äîïúëíèòåëíî çàñåëâàíå îò êóòðèãóðñêè ïëåìåíà â òàçè îáëàåò. Òîâà ìîæå äà ñå îáÿñíè è ñ ôàêòà, ÷å òàçè åòíè÷åñêà áúëãàðñêà îáùíîñò íå å áèëà åäíîðîäíà, à ñúñòàâåíà îò íÿêîëêî ïî-ìàëêè ïëåìåíà. Çà òîâà ãîâîðÿò íÿêîè àíòðîïîëîãè÷åñêè ïî-êúñíè äàííè çà ñëàáè áåëåçè îò ìîíãîëîèäåí òèï (âæ. ôèã. 3, à, á).
II. ÅÇÈÊÎÂÈ ÄÀÍÍÈ ÎÍÎÌÀÑÒÈ×ÍÈ È ÄÐÓÃÈ Èñòîðè÷åñêèòå ñâåäåíèÿ çà åòíîñèòå, íàñåëÿâàëè òåðèòîðèÿòà Ðîäîïñêî - áåëîìîðñêàòà îáëàñò, à èìåííî ÒÐÀÊÈ, ÑËÀÂßÍÈ è ÁÚËÃÀÐÈ — ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ, äîâåëè äî ôîðìèðàíåòî íà îïðåäåëåíà åòíîãðàôñêî-åçèêîâà íîâà áúëãàðñêà îáùíîñò íà ÐÎÄÎÏÑÊÎ-ÁÅËÎÌÎÐÑÊÈÒÅ ÑÒÐÀÍÄÆÀÍÑÊÈ ÁÚËÃÀÐÈ, êîèòî â ïåðèîäà VI — XII â. âå÷å áèëè íàïúëíî îáîñîáåíè â åòíîãðàôñêè ãðóïè è ïîäãðóïï. Åçèê è åçèêîâè ÷åðòè. Êàêòî âå÷å ïîñî÷èõìå, íà èçñëåäâàíàòà òåðèòîðèÿ - òðàêèéñêèòå, ñëàâÿíñêèòå è áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ñà îñòàâèëè íå ñàìî èñòîðè÷åñêà òîïîíèìèÿ, íî íà îñíîâàòà íà òåçè ïëåìåíà â òîçè ðåãèîí è òåõíèòå ãîâîðè ñà ñå ôîðìèðàëè äèàëåêòíèòå ðîäîïñêîòðàêèéñêè ãîâîðè. Êàòî îñíîâà å ïîñëóæèëà ñòàðîáúëãàðñêàòà åçèêîâà ñèñòåìà, è äâåòå — òðàêèéñêàòà è áúëãàðîêóòðèãóðñêàòà ñà îñòàâèëè ìíîãî ñëåäè â îíîìàñòèêàòà, òîïîíèìèÿòà è äð. Ðàçáèðà ñå êàêòî ÑÌÎËßÍÈÒÅ, òàêà è îñòàíàëèòå ñëàâÿíè â Ðîäîïñêî Òðàêèéñêàòà îáëàñò, Ñòðàíäæà è Ñàêàð, íåñúìíåíî ñà áèëè îò ò. íàð. ÁÚËÃÀÐÑÊÀ ÑËÀÂßÍÑÊÀ ÃÐÓÏÀ. Äîñêîðî ïî÷òè íå ñå ãîâîðåøå êîÿ ãåîãðàôñêà òåðèòîðèÿ íà ñúâðåìåííà Ðóñèÿ òå ñà îáèòàâàëè, çà äà ñå èìàò ïðåäâèä íÿêîè ïî-íàòàòúøíè íàó÷íè ðàçðàáîòêè. Çà ñëàâèñòèêàòà è ÷àñòíî çà áúëãàðèñòèêàòà, â ïóáëèêóâàíîòî èçñëåäâàíå íà À. Ê. Æóðàâëúåâ, “Ê ïðîáëåìå ðàññåëåíèÿ äðåâíèõ ñëàâÿí”, òîé ïèøå:
90
“Öåíòúð ðàññåëåíèÿ íîñèòåëåé ÁÓÄÓÙÎÃÎ ÁÎËÃÀÐÑÊÎÃÎ ßÇÛÊÀ ÐÀÇÏÎËÀÃÀÅÒÑß Â ÐÀÉÎÍÅ ÑÎÂÐÅÌÅÍÍÎÃÎ ÆÅËÀÇÍÎÃÎÐÑÊÎ ÊÓÐÑÊÎÉ ÎÁËÀÑÒÈ, à ñàì àðåàë îãðàíè÷åâàåòñÿ ÑÐÅÄÍÈÌ ÒÅ×ÅÍÈß ÄÅÑÍÛ ÑÅÉÌÎÌ È ÑÂÀÍÎÌ”{21). Òîâà ãåîãðàôñêî ëîêàëèçèðàíå íà “áúëãàðñêèòå ñëàâÿíè” â òÿõíàòà ïðàðîäèíà ïðåäè ðàçñåëâàíåòî èìà îãðîìíî çíà÷åíèå ñïåöèàëíî çà ðåäèöà áúëãàðñêè íàó÷íè äèñöèïëèíè. Äðåâíîáúëãàðñêè îíîìàñòè÷íè äàííè.  èçñëåäâàíèÿ ðàéîí íà Ðîäîïñêî-Òðàêèéñêèÿ è Ñòðàíäæàíñêî-Ñàêàðñêèÿ ãåîãðàôñêè îáñåã ñà ñå çàëàçèëè òðàéíè ñëåäè îò áúëãàðñêàòà — êóòðèãóðñêà îíîìàñòèêà, êîÿòî ñå èçðàçÿâà â íàçâàíèÿ íà ìåñòíè èìåíà (ÌÈ), ëè÷íè èìåíà (ËÈ) è äð. È äîêàòî çà òðàêèéñêèòå ÌÈ, êàêãî è ËÈ, òàêà è çà ñëàâÿíñêèòå èìà íå ìàëêî èçñëåäâàíèÿ è ïóáëèêàöèè, òî ñòàðîáúëãàðñêèòå òàêèâà ñà ñëàáî îòáåëÿçâàíè èëè å íàïðàâåíî òâúðäå ìàëêî. ÂÓËÃÀÐÈ (ÑÈ). Âóëãàðè, äíåøíî Áúëãàðè, å ñåëî â Ñòðàíäæàíñêèÿ ðàéîí, â Áúëãàðèÿ îò 1912 ã. Íàçâàíèåòî Âóëãàðè å îò ãðúöêè ïðîèçõîä è îçíà÷àâà “áúëãàðè”, òúé êàòî â ãðúöêèÿ åçèê ëèïñâà ôîíåìàòà Á. Áè ìîãëî äà ñå òâúðäè, ÷å òîâà ãðúöêî íàçâàíèå, àäìèíèñòðàòèâíî è ãîâîðèìî å èçïîëçâàíî äî ïðåèìåíîâàíèåòî ìó ïðåç 1934 ã. íà ÁÚËÃÀÐÈ, êîåòî íàïúëíî ñúîòâåòñòâà íà ãð. ÂÓËÃÀÐÈ. Íàâÿðíî íàçâàíèåòî èìà ñðåäíîâåêîâåí ïðîèçõîä, êîåòî ìîæå äà ñå ñâúðæå è ñ äðåâíèÿ íàðîäåí îáè÷àé “íåñòèíàðñòâî” — èãðà â æàðàâà íà ïðàçíèêà Ñâ. Êîíñòàíòèí è Åëåíà íà 21 ìàé(22), áåç äà å ðåøåí ïðîáëåìúò çà ïðîèçõîäà íà òîçè äðåâåí îáè÷àé â Ñòðàíäæàíñêèÿ ðåãèîí ó íàñ. ÁÓËÃÀÐÎÔÈÃÎÍ/ÂÓËÃÀÐÎÔÈÃÎÍ (ÑÈ). Åäíî ñðåäíîâåêîâíî èìå äàäåíî îò âèçàíòèéöèòå,”... ñ ïîáåäîíîñíàòà çà áúëãàðèòå áèòêà êðàé Áóëãàðîôèãîí” íàä âèçàíòèéöèòå íà 7.II.897 ã., íà öàð Ñèìåîí. Ïîÿâàòà íà òîâà ÑÈ, ïî ïîâîä íà áúëãàðñêàòà ïîáåäà, ïðè Áóðäîçèç(23), äíåøåí Áàáàåñêè â òóðñêà Òðàêèÿ, å íàé-ñòàðîòî ÑÈ îò òîçè âèä, ïî èìåòî íà áúëãàðèòå(24). ÁÓËÃÀÐ-ÊÜÎÉ (ÑÈ). Íàçâàíèåòî èìà òóðñêè ïðîèçõîä è îçíà÷àâà Áúëãàðñêî ñåëî. Ñåëîòî å â Òóðñêà Òðàêèÿ, â ðàéîíà íà Êåøàíñêî. Êîãà âúçíèêâà ÁÓËÃÀÐ-ÊÜÎÉ, èñòîðè÷åñêè íå å óñòàíîâåíî, íî ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò å ñòàðî ñåëèùå, ìîæå áè îñíîâàíî ïî-ðàíî îò XVII â., êàêòî ñå îïèòâà äà òâúðäè Àò. Ðàçáîéíèêîâ(25).  àíòðîïîëîãèÿòà íà æåíèòå îò Áóëãàð-êúîé, ñà íàëèöå íÿêîè “ìîíãîëîèäíè” ÷åðòè (ôèã. 3,6), êàêòî è â íàêèòèòå, è îáëåêëîòî íà æåíèòå ñ ïàðàëåëè â Ñîôèéñêî, Êîçè÷èíî, Áóðãàñêî, Ñâèùîâñêî. Ìîíåòíèòå íàãðúäíèöè, êàêòî è äâåòå ïðîâèñíàëè êúðïè íà õúëáîöèòå, ñà íåîñïîðèì äðåâåí åòíè÷åñêè ïàðàëåë ñúñ ñòàðèòå ÷óâàøêè íîñèè. ÊÓÒÐÓÄÆÀ (ÑÈ). Ñåëîòî å ïîçíàòî ñ íàçâàíèÿòà ÊÓÒÐÓÄÆÀ, þãîçàïàäíî îò ãð. Ñîôëó, Ãúðöèÿ, â Çàïàäíà Òðàêèÿ. Íàðè÷àíî îùå Êóòðóäæå îò ïðåñåëíèöè íà òîâà ñåëî ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî â ñ. Àÿçëàð(26), äíåøåí Ñâåòëåí, Ïîïîâñêî. Ïúðâîòî ñïîìåíàâàíå íà ñåëîòî å îò 1635 ã. â ñïèñúê çà “äæèçèåòî”, ñèð. äàíúê âúðõó õðèñòèÿíèòå (íåâåðíèöèòå). Âëèçàëî â êààçà Äèìîòèêà, íàïèñàíî êàòî Êîòðóäæå ñ 55 õàíåòà, ñèð. äîìàêèíñòâà(27).  ãîâîðà íà íàñåëåíèåòî â Êóòðóäæà, ßíóðåí è äð., èìà åäíà õàðàêòåðíà îñîáåíîñò, êîÿòî å õàðàêòåðíà è çà Áóëãàð-êüîé, çà êîåòî ãîâîðèõìå âå÷å, à èìåííî àðõàèçìèòå: “êóòðè”, “êóòðî”, “êóòðà’, ñèð. “êîé” (êóòðè ïîï; êóò-
ÀÂÈÒÎÕÎË ðà æåíà; êóòðî ìîì÷å)(28). Àíàëîãè÷íè àðõàèçìè èìà â ãîâîðà íà áúëãàðèòå îò Äðàìñêî. Îùå â êðàÿ íà XIX â. Àò. Ïîïîâ, å îòáåëÿçúë “êóòðè”, “êîòðà”, “êompo “(29). Ìàëêî âåðîÿòíî å îáà÷å, ÑÈ ÊÓÒÐÓÄÆÀ/ÊÎÒÐÓÄÆÀ, äà å ñâúðçàíî ñ ïîñî÷åíèòå ïðèìåðè: “êóòðè”, “êîòðà’’, “êóòðî”. Ïî-âåðîÿòíî å, ìàêàð è íå ëåñíî äîêàçóåìî, ÑÈ äà èìà åòíîíèìåí õàðàêòåð îò ïëåìåòî ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ, êîèòî ñà áèëè çàñåëåíè ïî òåçè ìåñòà. Çà òîâà ïîäñêàçâà è ñàìîòî íàçâàíèå ÊÓÒÐÓÄÆÀ = ÊÓÒÐÓ + ÄÆÀ, — ÄÆÅ, òóðñêàòà íàñòàâêà(ÇÎ). ÀÐÄÀ×ÀËÓ (ÑÈ). Èìåòî ÀÐÄÀ×ÀËÓ = ÀÐÄÀ + ×ÀË, — ×ÀËÓ. Êàòî ÑÈ, ñå ñïîìåíàâà â òóðñêè äîêóìåíò, ñïèñúê çà “äæèçèåòî” íà íåâåðíèöèòå âúâ âàêúôà íà ñóëòàí Ìóðàä õàí (1421 — 1451 ã.). Íàìèðà ñå â Ñðåäíèòå Ðîäîïè, â Ñìîëÿíñêî, â Áúëãàðèÿ å îò 1912 ã. Íåñúìíåíî, áëèçîñòòà íà ð. Àðäà å äàëî âúçìîæíîñò çà èìåíóâàíå íà ÑÈ. Çà âúçíèêâàíåòî íà ñåëîòî òðóäíî ìîæå äà ñå êàæå, íî òîâà, ÷å ôèãóðèðà â ñïèñúê îò XVII â. (1614 ã.), ïîäñêàçâà, ÷å íàñåëåíèåòî ìó å áèëî áúëãàðñêî, ñ 50 äîìàêèíñòâà è ñå ÷èñëÿëî êúì êàçà Ãþìþðäæèíà(31). Äíåñ òî å èçâåñòíî ñ íàçâàíèåòî Ìúãëèùà, Ñìîëÿíñêî. ÀÐÄÀ (ÑÈ). Ñåëîòî ñå íàìèðà â Öåíòðàëíèòå Ðîäîïè, Ñìîëÿíñêî, íà åäíîèìåííàòà ðåêà, áëèçî äî áúëãàðñêî-ãðúöêàòà ãðàíèöà.  ïðåäåëèòå íà Áúëãàðèÿ âëèçà ïðåç 1912 ã. Çà ñòàðèííîñòòà íà ñåëîòî ïîäñêàçâà ïúðâîòî ìó ñïîìåíàâàíå â òóðñêè ïèñìåíè äîêóìåíòè îò XVII â. (1676 ã.), ïîä èìåòî ÀÐÄÀ ÁÀØÈ(32). Âòîðàòà ÷àñò íà èìåòî ÁÀØÈ, å îñìàíîòóðñêî è îçíà÷àâà “ãëàâàòà íà Àðäà”, ÿâíî ñâúðçàíî ñ íà÷àëîòî íà ðåêàòà. ÀÐÄÀ (ÐÈ). (ðå÷íî èìå). Íà÷àëîòî íà ðåêàòà ñúáèðà âîäèòå ñè þæíî îò ãð. Ñìîëÿí è òå÷å íà èçòîê, ìèíàâàéêè ïðåç ãð. Êúðäæàëè è, ñúáèðàéêè âîäèòå íà ïî-ìàëêè äåñíè è ëåâè ïðèòîöè, ñå âëèçà â ð. Ìàðèöà êàòî äåñåí ïðèòîê ïðè ãðúêî-òóðñêàòà ãðàíèöà, ñðåùó ãð. Îäðèí. Äðåâíîòðàêèéñêîòî £ èìå å Õàðïåñîñ èëè Àðíåñîñ. Ïðîáëåìúò çà ïðîèçõîäà íà èìåòî ÀÐÄÀ, áè ìîãëî äà áúäå èçâåäåí îò äâàòà òðàêèéñêè ïîñî÷åíè âàðèàíòà.  ãåîãðàôñêàòà êàðòà íà Àáðàõ. Îðòåëèóñ îò 1624 ã., èçäàäåíà â Àìñòåðäàì, å ïîñî÷åíî íàçâàíèåòî ÒÀÕÑÓÑ ÐÅÊÀ, êàòî ïðè-
òîê íà ð. ÕÅÁÐÓÑ, ò. å. Ìàðèöà. Òîâà ïîäñêàçâà, ÷å íàçâàíèåòî åäâà ëè èìà òðàêèéñêè ïðîèçõîä. Ðóñêèÿò èçñëåäîâàòåë íà òîïîíîìèÿòà íà òåðèòîðèÿòà íà Ìàðèéñêàòà ðåïóáëèêà â Ïîâîëæèåòî, À. Êóêëèí ïîñî÷âà õèäðîíèìèòå: ÃÎËßÌÀ È ÌÀËÊÀ ÀÐÄÀ (Áîëüøàÿ è Ìàëàÿ Àðäà). Ñïîðåä Êóêëèí, òî÷íîòî ìàðèéñêî íàçâàíèå å ÀÐÄÅ, êàòî ñ÷èòà ÷å ÀÐ = ìàëêà, ìúíè÷êà (ìàëàÿ, ìàëüåíêàÿ) ðåêè÷êà. Àâòîðúò ïðèâåæäà è äðóãà åòèìîëîãèÿ îò ñòàðîèðàíñêè, îò àïåëàòèâà “àðäà” — “ñòðàíà, íàïðàâëåíèå”(33). Ìîæå áè òîâà îáÿñíåíèå å ïî-âÿðíî, çàùîòî òàêà òî áè ñå ñâúðçàëî ñ áúëãàðñêîòî ðå÷íî èìå ÀÐÄÀ, êàêòî è ïðè íàñ ñúùåñòâóâàùîòî íàçâàíèå íà åäèí äåñåí ïðèòîê íà Àðäà, êàòî ÌÀËÊÀ ÀÐÄÀ. Ñëåäîâàòåëíî, íàçâàíèÿòà ÀÐÄÀ ×ÀËÓ; ÑÈ ÀÐÄÀ è ÐÈ ÀÐÄÀ è ÌÀË. ÀÐÄÀ, èìàò åäèí è ñúù ïðîèçõîä, è íàé-âåðîÿòíî å ïðåíåñåíî îò áúëãàðèòå — êóòðèãóðè ïðåç ñðåäàòà íà VI â. ñúñ çàñåëâàíåòî èì. ÒÈÑÎÂÀ ÁÚÐ×ÈÍÀ (ÌÈ). Ñ òîâà íàçâàíèå ñå íàðè÷à îïðåäåëåíà ìåñòíîñò â Ñåâ. Ïèðèí, â áëèçîñò äî ñåëî Êðåñíà, Áëàãîåâãðàäñêî. Ñ÷èòà ñå, ÷å òîâà å íàé-ãîëÿìîòî íàõîäèùå íà äúðâîâèäíà õâîéíà ñ ïëîù îò 19 õåêòàðà(34). ÌÈ, ÒÈÑÎÂÀ ÁÚÐ×ÈÍÀ, ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò èìà ñòàðèíåí ïðîèçõîä è å âúâ âðúçêà ñúñ ñëåäâàùèòå íàçâàíèÿ, êúäåòî ùå ïîòúðñèì îòãîâîð íà ïðîáëåìà. ÒÈÑÎÂÎ (ÑÈ). Ñåëèùíîòî èìå Òèñîâî ñå íàìèðà â ãåîãðàôñêèÿ ðåãèîí íà Þãîçàïàäíèòå Ðîäîïè, â ò. í. ×å÷. Çà íåãî ñúîáùàâà Â. Êúí÷îâ, êàòî îòáåëÿçâà ñëåäíîòî: “Òèñîâî, íà Òèñîâñêàòà ðåêà, 4 ÷àñà äàëå÷å îò Áîðîâî. Èìà îêîëî 200 êúùè (35) áúëãàðîìîõàìåäàíñêè.” Ñëåä 1912 ã., ñ. Òèñîâî îñòàíàëî â Ãúðöèÿ, Äðàìñêî, êàòî âïîñëåäñòâèå ÷àñò îò íàñåëåíèåòî ñå èçñåëèëî â Òóðöèÿ. Çà ñåãà äðóãè èñòîðè÷åñêè äàííè ëèïñâàò, êàêòî çà âúçíèêâàíåòî ìó, òàêà è çíà÷åíèåòî íà ñàìîòî ÑÈ. ÐÅÊÀ ÒÈÑÎÂÑÊÀ. Íàó÷íàòà ðåãèñòðàöèÿ, êàêòî è åäèíñòâåíèòå ñâåäåíèÿ çà ðåêà ÒÈÑÎÂÑÊÀ, äúëæèì íà Â. Êúí÷îâ, êîéòî å îáõîäèë Íåâðîêîïñêà êàçà â êðàÿ íà
91
ÀÂÈÒÎÕÎË XIX â. è åòî êàêâî å îòáåëÿçúë: “Îò ïîñëåäíèòå êðàèùà íà Äîñïàòèòå èçëèçà ÒÈÑÎÂÑÊÀÒÀ ÐÅÊÈ×ÊÀ èëè Ìàñäåð ä¸ðå, ïî êîðèòîòî íà êîÿòî îòèâà ïúò çà ñ. ×åïåëàðå è Ñòàíèìàêà”{36). Êúì òîâà òîé äîáàâÿ îùå ñëåäíîòî: “Äîëèíàòà íà ÒÈÑÎÂÑÊÀÒÀ ðåêà å ïëîäîðîäíà... “ Òðóäíî å äà ñå êàæå, êîå îò äâåòå íàçâàíèÿ å ïî-ñòàðî, òîâà íà ñåëî ÒÈÑÎÂÎ èëè èìåòî íà ðåêàòà, êîÿòî ìèíàâà êðàé ñåëîòî. Ïî-âåðîÿòíî å ÐÈ. Îñâåí òîâà, Â. Êúí÷îâ, îòáåëÿçâà, ÷å ðåêà ÒÈÑÎÂÑÊÀ, èìà âòîðî èìå, à òî å îïðåäåëåíî òóðñêî, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å ïúðâîòî å ìíîãî
ïî-ñòàðî. Èìåòî ÒÈÑÎÂÑÊÀ Áúð÷èíà = ÒÈÑ = 0, + îêîí÷àíèåòî — ÎÂÑÊÀ, êàêòî è ÑÈ ÒÈÑÎÂÎ = ÒÈÑ — ÎÂÎ, à è ÐÈ, ÒÈÑÎÂÑÊÀ = ÒÈÑ + OB + ÑÊÀ, òðèòå íàçâàíèÿ ñúäúðæàò åäèí è ñúùè êîðåí. Îáÿñíåíèåòî íà èìåòî ñ êîð. ÒÈÑ — î÷åâèäíî íå å îò ñëàâÿíñêè èëè ãðúöêè, êàêòî è îò òðàêèéñêè ïðîèçõîä. Òî ìîæå äà ñå ñâúðæå åäèíñòâåíî çàñåãà ñ èìåòî íà ðåêà ÒÈÑÀ â Óíãàðèÿ (äðåâíà Ïàíîíèÿ).  òàçè îáëàåò â ïðîäúëæåíèå íà íÿêîëêî ñòîëåòèÿ òåðèòîðèÿòà å áèëà íàñåëÿâàíà îò áúëãàðè, èëè ò. í. “Ïàíîíñêè áúëãàðè”, äî çàñåëâàíåòî íà óíãàðöèòå, íà÷åëî ñ êàí Àðïàä(36). Íà òåðèòîðèÿòà íà Ïîâîëæèåòî, Àí. Êóêëèí îòáåëÿçâà õèäðîíèìà ÒÈ-ÑÑÀ, êàòî ïðèòîê íà ðåêà Îêà (38). Òîé ñúùî îáðúùà âíèìàíèå íà ôàêòà íà Âîëæñêî-êàìñêèÿ ðåãèîí è ñúùåñòâóâàíåòî íà ðå÷íîòî èìå ÒÈÑÑÀ, êàêòî è ð.Òèñà â Êàðïàòèòå. Íåñúìíåíî áúëãàðñêèòå íàçâàíèÿ ñ êîðåí ÒÈÑ — Êàðïàòñêîòî ðå÷íî èìå ÒÈÑÀ è òîâà âúâ Âîëæñêî-êàìñêèÿ ðåãèîí ð. ÒÈÑÑÀ, èìàò åäèí è ñúùè åòíè÷åñêè íîñèòåë. Î÷åâèäíî, òðÿáâà äà ñå ïðèåìå, ìàêàð è ñ èçâåñòèè ðåçåðâè, ÷å Çàïàäíîðîäîïñêèòå íàçâàíèÿ ÒÈÑÎÂÎ, ÒÈÑÎÂÑÊÀ ÐÅÊÀ, êàêòî è ïèðèíñêîòî íàçâàíèå ÒÈÑÎÂÑÊÀ ÁÚÐ×ÈÍÀ, çà ÷àñò îò ñòàðîáúëãàðñêàòà òîïîíèìèÿ ó íàñ. ÃÎÑÒÓÍ (ÑÈ). Èìåòî íà ñåëîòî, ñ 75 êúùè, Â. Êúí÷îâ îòêðèâà â Çàïàäíèòå Ðîäîïè, èçòî÷íî îò ð. Ìåñòà, â Íåâðîêîïñêàòà êàçà (39). Î÷åâèäíî, ÑÈ ÃÎÑÒÓÍ, èìà àíòðîïîíèìåí ïðîèçõîä è òî ìîæå äà ñå ñâúðæå ñ èìåòî íà åäèí îò âëàäåòåëèòå â Êóáðàòîâà Áúëãàðèÿ, ñåâåðíî îò Êàâêàç, Ãîñòóí, êîéòî ïðîèçõîæäàë îò ðîäà ÅÐÌÈ(39). Ïîäîáíè ÑÈ îò ñòàðîáúëãàðñêè ïðîèçõîä îò àíòðîïîíèìåí õàðàêòåð îòêðèâàìå è äðóãàäå íà Áàëêàíñêèÿ ï-îâ(40).
92
III. ÅÒÍÎÃÐÀÔÑÊÈ ×ÅÐÒÈ ÎÁËÅÊËÎ, ÍÀÊÈÒÈ È ÄÐÓÃÈ Åòíîãðàôñêèòå ÷åðòè íà ðîäîïñêî-òðàêèéñêèòå áúëãàðè, íà ñâîé ðåä ðàçêðèâàò âàæíè åòíîëîãè÷åñêè-òðàäèöèîííè áåëåçè. Òåçè ÷åðòè ìîãàò äà ñå ðàçêðèÿò â ÀÍÒÐÎÏÎËÎÃÈßÒÀ ÍÀ ÍÀÑÅËÅÍÈÅÒÎ, â ÌÀÒÅÐÈÀËÍÀÒÀ È ÄÓÕÎÂÍÀÒÀ ÊÓËÒÓÐÀ, âúâ ÔÎËÊËÎÐÀ È ÍÀ-
ÐÎÄÍÎÒÎ ÈÇÊÓÑÒÂÎ. ×ðåç òåçè äàííè ñúâúðøåíî ÿñíî ïðîçèðàò äðåâíîòðàêèéñêè ÷åðòè, ñëàâÿíñêè è áúëãàðñêè. Åñòåñòâåíî, â êðàòêèÿ äîêëàä íå å âúçìîæíî äà áúäàò îòáåëÿçàíè âñè÷êè ÿâëåíèÿ â ïîäðîáíîñòè è äåòàéëè, çà òîâà èìàìå ïðåäâèä íàé-õàðàêòåðíèòå, îò òîçè íàáîð íà èñòîðèêî-åòíîëîãè÷åñêè ÷åðòè. ÀÍÒÐÎÏÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈ ÄÀÍÍÈ.  ïëåìåííèÿ ñúñòàâ íà êóòðèãóðèòå íàé-âåðîÿòíî å èìàëî è ÌÎÍÃÎËÎÈÄÈ, ÷åðòè, êîèòî ñà çàïàçåíè â Õàñêîâñêî, Öåíòðàëíèòå Ðîäîïè è Áåëîìîðñêà Òðàêèÿ. Àêî âçåìåì ïðåäâèä (ôèã. 3,à,á), ìîæåì äà äîïóñíåì, ÷å òåçè ìîíãîëîèäíè ÷åðòè ñà îò àëòàéñêè ïðîèçõîä íà ïëåìåííà ñúñòàâêà îò òèïà ÄÀÕÀÍ, îêîëî Çàáàéêàëèåòî (41). Òîâà íå å èçêëþ÷åíî, òúé êàòî ñòàðîáúëãàðñêîòî íàçâàíèå íà ïëàíèíàòà ÄÀÕÀÍ, çà Ðîäîïèòå (42), â ñúùèÿ òèï ïëàíèíñêà âåðèãà â òîçè ðåãèîí å íàçâàíèåòî ÄÀÕÀÍ ËÈÍ (43), êîåòî íàé-âåðîÿòíî ïîäñêàçâà çà òåçè îáåêòèâíè èñòîðèêî-åòíè÷åñêè âðúçêè â ïåðèîäà II â. ïð. Õð., êîãàòî èìà ñèëíî äâèæåíèå îò Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì Êàñïèéñêî ìîðå è èçâåñòíàòà ïëàíèíà Èìåîí (44). ÎÁËÅÊËÎ è ÍÀÊÈÒÈ. Áè ìîãëî äà ñå ãîâîðè çà ìíîãî ïîâå÷å ñëåäè â îáëåêëîòî è íàêèòèòå íà ðîäîïñêî-òðàêèéñêèòå áúëãàðè, ãëàâíî â æåíñêîòî îáëåêëî, êàòî ïîóñòîé÷èâî è ñúõðàíÿâàùî äðåâíè åòíè÷åñêè ïîêàçàòåëè. ÆÅÍÑÊÈ ÃÀÙÈ. Òîâà íå å òèïè÷íî è ïîçíàòî ÿâëåíèå çà òðàêèéñêîòî íàñåëåíèå è ïðèäîøëèòå ïî òåçè çåìè ñëàâÿíè, â ëèöåòî íà ÑÌÎËßÍÈÒÅ. Òàêàâà ÷àñò îò îáëåêëîòî, êàòî ñïåöèôè÷íèòå æåíñêè ãàùè (øàëâàðè ïðè õóíî-áúëãàðèòå) â íÿêîëêî âàðèàíòà, ñ. Ñëàâÿíîâî, Õàñêîâñêî (ôèã. 4,à,á), ïðè íÿêîè áúëãàðè â Èçòî÷íèòå Ðîäî-
ÀÂÈÒÎÕÎË ïè (ôèã. 5,à,á) è ïðè áúëãàðîìîõàìåäàíèòå â Çàïàäíèòå Ðîäîïè (×å÷, Âåëèíãðàäñêî è äð.)(45). Çà òàçè ñúñòàâêà íà æåíñêîòî îáëåêëî, îùå ïî âðåìåòî íà êíÿç Áîðèñ I, â Îòãîâîðèòå íà ïàïà Íèêîëàé, å êàçàíî: “Êàêâîòî ïèòàòå çà ãàùèòå (íà æåíèòå Ð. Ñ.), ñ÷èòàìå, ÷å å èçëèøíî... Çàùîòî áèëî ÷å âèå, áèëî ÷å ÆÅÍÈÒÅ ÂÈ ÑÂÀËßÒ ÈËÈ ÍÀÄßÂÀÒ ÃÀÙÈ, òîâà íèòî ïðå÷è íà ñïàñåíèåòî âè...”(46). ÃÀÕÒÀÍÈ. Ïðè æåíñêàòà íîñèÿ â Ãþìþðäæèíñêî, âúðõó ãîðíàòà äðåõà îòçàä íà êðúñòà çàïàçâàëè íàêèò îò ×ÅÐÂÅÍÈ ÓÑÓÊÀÍÈ ÂÚÐÂÈ, íàðè÷àíè ÃÀÕÒÀÍÈ (ôèã. 8, à, á). Òàêúâ âèä íàêèò íå å èçâåñòåí äðóãàäå îñâåí ó ìîðäâèíèòå âúâ Âîëæñêîêàìñêèÿ ðåãèîí, íàðè÷àí “êàðêñ-ïóëî”, òðàäèöèîííî çàïàçåí ïî÷òè äî XX â. (47). ÌÎÍÅÒÅÍ ÍÀÃÐÚÄÍÈÊ. Òîâà å åäèí ñïåöèôè÷åí íàãðúäíèê îò òúêàí, íà êîéòî ñà íàøèòè ðàçëè÷èè ïî ãîëåìèíà ìîíåòè, îáðàçóâàùè íåùî êàòî áðîíÿ. Çàñâèäåòåëñòâàí å ïðè íåâåñòèòå â Áóëãàð êüîé, Êàøàíñêî(48). Òàêèâà ìîíåòíè íàãðúäíèöè ó íàñ èìà îùå â Êîçè÷èíî, Áóðãàñêî; Ñâèùîâñêî è Ñîôèéñêî. Òàêèâà ìîíåòíè íàãðúäíèöè îáà÷å ñà çàñâèäåòåëñòâàíè ó ÷óâàøèòå â Ïîâîëæèåòî, êàòî åäíà äðåâíà áúëãàðñêà òðàäèöèÿ(49). ÌÚÆÊÀÒÀ ÏÐÈ×ÅÑÊÀ — “ÏÅÐ×ÅÌ-×ÅÌÁÀÑ”. Äðåâíàòà áúëãàðñêà ìúæêà ïðè÷åñêà, èçâåñòíà ñ íàçâàíèÿòà “ïåð÷åì” èëè “÷óìáàñ” (÷îìáàñ), ñúùî òàêà ïîêàçâà åäèí äðåâåí åòíè÷åñêè ïðèçíàê, çàïàçåíà ó áúëãàðèòå äî Îñâîáîæäåíèåòî, à â Èçòî÷íèòå Ðîäîïè è Äðàìñêî (ñ. Ïðîñå÷åí) ÷àê äî êðàÿ íà XIX â.(50). Õàðàêòåðíàòà îñîáåíîñò íà ïðè÷åñêàòà å, ÷å ÷àñò îò ãëàâàòà å áðúñíàòà, à äðóãàòà ÷àñò áèâàëà îñòàâÿíà ñ äúëãà êîñà, êîÿòî ïðàâåëè íà “ïëèòêè” èëè “÷åìáàñè” (ôèã. 2, à, á). ÏËÚÑÒÈ È ÏËÚÑÒÅÍÈ ÏÎÑÒÈËÊÈ. Äðåâíèòå áúëãàðè, âêëþ÷èòåëíî è êóòðèãóðèòå, ñà ïðåíåñëè òðàäèöèÿòà íà âàëÿíå íà ïëúñòè (êå÷å), íÿêîãà èçïîëçâàíè çà íàïðàâàòà íà æèëèùàòà — þðòè, êàêòî è êàòî ïîñòèëêè. Âàëÿíåòî íà ïëúñòåíè ïîñòèëêè ñ îïðåäåëåíà îðíàìåíòèêà ó íàñ òðàäèöèÿòà ñå çàäúðæà äî êúì Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà (1940 ã.). Òàêèâà ïëúñòè ñ ðàçëè÷èè ðàçìåðè áèëè âàëÿíè â Ñòðàíäæàíñêèÿ êðàé, êàêòî è ðàéîíà íà Ñàêàð. Íÿêîè îò îñîáåíîñòèòå íà ñòðàíäæàíñêî-ñàêàðñêèòå ïëúñòè ïîêàçâàò îïðåäåëåíè âðúçêè ñúñ ñðåäíîàçèàòñêèòå ïëúñòè è òðàäèöèÿòà ó ìîíãîëèòå è âðúçêàòà èì ñ ïëúñòåíèòå êèëèìè, îòêðèòè â àðõåîëîãè÷åñêèòå ãðîáíèöè íà Àëòàé, ò. í. “Ïàçàðúêñêè êóðãàíè” îò V—IV â. ïð. í. å.
ÇÀÊËÞ×ÅÍÈÅ Èçíåñåíèòå ïî-ãîðå ôàêòè îò èñòîðè÷åñêè è åòíîëîãè÷åñêè õàðàêòåð, êàêòî è åçèêîâè äàííè ãëàâíî ïî îòíîøåíèå íà òîïîíèìèÿòà, äàâàò îñíîâàíèå äà íàïðàâèì êðàòêî îáîáùåíèå ãëàâíî ïî åòíè÷åñêàòà ñúñòàâêà íà êóòðèãóðèòå è òåõíèòå ñëåäè, êàòî âàæíî äîêàçàòåëñòâî çà ïðèñúñòâèåòî èì â èçñëåäâàíèÿ ðåãèîí. 1. Áðîÿò íà çàñåëåíèòå êóòðèãóðñêè âîéíè îò 2000 äóøè â Òðàêèÿ, ñ ðàçðåøåíèåòî íà èìïåðàòîð Þñòèíèÿí I, ïðåç 553-4 ã., çàåäíî ñ æåíèòå è äåöàòà íà ñúùèòå, êàòî è âúçðàñòíèòå êúì îòäåëíèòå ïëåìåíà, ùå äà å áèë, ìåæäó 12 000 è 15 000 äóøè, ïðåäâîæäàíè îò Ñèíèîí. 2. Äàííèòå çà ñúñòàâà íà çàñåëåíèòå êóòðèãóðè, èìàéêè ïðåäâèä åçèêîâè è äðóãè ðåçóëòàòè, ïîêàçâàò, ÷å Ñèíèîíîâèòå ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ ñà áèëè ñúñòàâåíè îò íÿêîëêî ïëåìåíà è òî îò ðàçëè÷íî åòíè÷åñêî ïîòåêëî, ìåæäó êîèòî ñà áèëè, ÷àñò îò ïëåìåòî ÄÀÕÀÍ, ñ õàðàêòåðíè ìîíãîëîèäíè ÷åðòè. Îò òÿõ ñå å ïîÿâèëî è íàçâàíèåòî ÄÀÕÀÍ, çà Ðîäîïèòå. Áúëãàðñêîòî ïîëñêî íàñåëåíèå ïî÷òè äî êðàÿ íà XIX â. íàðè÷àëè ðîäîï÷àíè ÄÀÕËÈÈ (ïî ñâåäåíèå íà ïîêîéíèÿ Ìîì÷èë ×àëúêîâ — åçèêîâåä). 3. Ñðåäíîðîäîïñêèòå îâ÷àðè ñà ïðèëàãàëè ò. í. “òðàíçèòíî îâöåâúäñòâî” — ëÿòíî âðåìå â ïëàíèíàòà (ÍÀÕ ÄÀÕÀÍ), à îò åñåíòà äî Ãåðãüîâäåí â ïîëåòî (ÍÀÕ ÓÂÎÍÀ), Êñàíòèéñêî è Áåëîìîðèåòî. 4. Ñðåä íàñåëåíèåòî â Õàñêîâñêî, Ìàëãàðñêî (Òóðñêà Òðàêèÿ) è â ñðåäíèòå Ðîäîïè, ìàêàð è ÷àñòè÷íî ñà ñå çàïàçèëè ìîíãîëîèäíè ÷åðòè. 5.  òîïîíèìèÿòà ñà çàïàçåíè ÑÈ: ÊÓÒÐÓÄÆÀ, Ñîôèéñêî, êàêòî è ÒÈÑÎÂÎ, Äðàìñêî, à òàêà ñúùî è ÑÈ ÀÐÄÀ è äð. Ìåæäó ðå÷íèòå íàçâàíèÿ ùå ïîñî÷èì ñëåäíèòå: ÀÐÄÀ, ×Àß, ÊÐÈ×ÈÌ, ÂÚ×À, ÑÓÐÀ, ÊÀÍÈÍÀ ðåêà, êàêòî è ÒÈÑÎÂÑÊÀ ðåêà. 6. Îò îáëåêëîòî è íàêèòèòå, òèïè÷åí ïðèìåð ñà ò. í. “ãàõòàíè”, “ìîíåòíèÿò íàãðúäíèê”, äúëãèòå êîñè÷íèöè, íàøèòè ñúñ ñèòíè ñðåáúðíè ïàðè (ôèã. 13, á), ñ ðåäèöà ïàðàëåëè ó âîëæñêèòå íàðîäè — ÷óâàøè, ìàðèéöè è äð. 7. Îò ñúñòàâà íà æåíñêîòî îáëåêëî, ó áúëãàðè õðèñòèÿíè è ìîõàìåäàíè ñå å çàïàçèëà òðàäèöèÿòà íà íîñåíè îñîáåí òèï “ãàùè”, êîéòî ñà ñ òúêàíà èëè âåçàíà óêðàñà è ñå âèæäàò îò ðèçàòà äî ãëåçåíà. Çà òàêèâà æåíñêè ãàùè, êíÿç Áîðèñ I ñå äîïèòàë äà ïàïà Íèêîëàé I, äàëè æåíèòå ñ òåçè “ãàùè” ìîãàò^äà âëèçàò â öúðêâà. 8. Ìúæêàòà ïðè÷åñêà “ïåð÷åì” èëè “÷åìáàñ”, êîÿòî ñå çàïàçèëà äî êðàÿ íà XIX â., ñúùî å åäíî ïîòâúðæäåíèå çà äðåâåí îñòàòúê îò òàçè ïðè÷åñêà.
93
ÀÂÈÒÎÕÎË 9. Æåíñêàòà ïðè÷åñêà â Êóòðóäæà ñ íàâèòà êîñà âúâ âèä íà ðîã è îìîòàíà ñúñ çàáðàäêà èìà àíàëîãè÷íà ïðè÷åñêà-ïåðóêà â åäèí îò êóðãàíèòå íà Ïàçèðèê-Àëòàé, îò IV â.ïð. Õð. Òåçè è ðåäèöà äðóãè íåïîñî÷åíè òóê ôàêòè îïðåäåëÿò ìÿñòîòî è ïëåìåííèÿ ñúñòàâ íà ÑÈÍÈÎÍÎÂÈÒÅ ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ ÁÚËÃÀÐÈ-ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ. Òå ñå ôîðìèðàëè êàòî áúëãàðñêà îáùíîñò èçâúí ïðåäåëèòå íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà — Àñïàðóõîâà Áúëãàðèÿ, â ïåðèîäà VI — XII â. Òóê ñà íàëèöå îáà÷å è íÿêîè ñëàâÿíñêè ÷åðòè êàòî æåíñêîòî åäíîïðåñòèë÷åíî îáëåêëî â Çàïàäíèòå Ðîäîïè, êúäåòî ñà áèëè ãëàâíî ÑÌÎËßÍÈÒÅ. Åçèêúò íà ôîðìèðàëèòå ñå ÐÎÄÎÏÑÊÎ-ÁÅËÎÌÎÐÑÊÈ ÁÚËÃÀÐÈ, ñòàíàë ÑÒÀÐÎÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ îò ðåãèîíà, íî ñå ïîëó÷èëè è íÿêîè îñîáåíîñòè çà ò. í. áúëãàðñêè “ðóïñêè ãîâîðè”. Ñëåäè îò òðàêèéñêèÿ åòíîñ èìà êàêòî â òîïîíèìèÿòà, òàêà è â ìàòåðèàëíàòà è äóõîâíà êóëòóðà. Íàëèöå ñà ìàëêè âëèÿíèÿ îò ãðúöêèÿ åçèê è êúñíî îñìàíîòóðñêî âëèÿíèå, îñîáåíî â èçòî÷íîðîäîïñêàòà òîïîíèìèÿ. Åñòåñòâåíî, ïî-íàòàòúøíèòå èçñëåäâàíèÿ áèõà äîïúëíèëè êàðòèíàòà çà îòäåëíèòå åòíè÷åñêè ñëåäè îò òðàêè, ñëàâÿíè è áúëãàðè-êóòðèãèðè, à òîâà áåçñïîðíî áè áèëî ïðèíîñ êúì èñòîðèÿòà, áèòà è êóëòóðàòà íà áúëãàðèòå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß: 1. Àíãåëîâ, Ä. Îáðàçóâàíå íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò. Ñ., 1971, ñ. 226-262. 2. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ. Ò. II. Ïúðâà áúëãàðñêà äúðæàâà. Ñ., 1981, ñ. 115. 3. Àíãåëîâ, Ä. Öèò. ñú÷., ñ. 132, 265-369. 4. Ïàê òàì, ñ. 160. 5. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ..., ñ. 63 — 68. 6. Ïàê òàì, ñ. 62 — 68 7. Âæ. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. II, ñ. 46, 80 — 82; Àíãåëîâ, Ä. Öèò. ñú÷. ñ. 172 — 176; Ñåôòåðñêè, Ð. Ñëàâÿíî-ïðàáúëãàðñêè âçàèìîîòíîøåíèÿ â áúëãàðñêèòå çåìè îò VII—XI âåê. Â: Ïúðâè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî áúëãàðèñòèêà. Äîêëàäè. Ñèìïîçèóì. Ñëàâÿíè è ïðàáúëãàðè. Ñ., 1982, ñ. 145 — 162; Êî÷åâ, Èâ. Îñíîâíî äèàëåêòíî äåëåíèå â ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê. — Â: Âòîðè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî áúëãàðèñòèêà. Äîêëàäè. Äèàëåêòîëîãèÿ è îíîìàñòèêà, ò. V. Ñ” 1988, ñ. 5—23; Êîñòîâà, Ò. Ñèñòåìàòà íà òðîéíèòå ïîêàçàòåëíè ìåñòîèìåíèÿ íà ëèöà è ïðåäìåòè â ðîäîïñêèòå ãîâîðè. — Â: Âòîðè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî áúëãàðèñòèêà..., ñ. 169 — 193. 8. Àíãåëîâ, Ä. Öèò. ñú÷., ñ. 215 — 315. 9. Âæ. Ñïèñúê íà íàñåëåíèòå ìåñòà â öàðñòâî Áúëãàðèÿ, ñïîðåä ïðåáðîÿâàíåòî íà 31 .XII.1920 ã., Ñ., 1924, ñ. 24— 32 (îáëàñòèòå Ìúñòàíëè — Ìîì÷èëãðàä; Ïàøìàêëè — Ñìîëÿí; Ïåòðè÷). 10. Ïåòðîâ, Ï. Îáðàçóâàíå íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà. Ñ., 1981, ñ. 30-51; Àíãåëîâ, Ä. Öèò. ñú÷., ñ. 103-116; Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ. Ò. II; Ñ. 25 — 59. 11. Ñåôòåðñêè, Ð. ßìóðëóêúò â Áúëãàðèÿ. — ÑáÍÓ, êí. 50 (1963), ñ. 378 — 381, îáð. 10 — 15, 384 — 385, îáð. 20 — 22. 12. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. I., Ñ. 1979, ñ. 278 — 279, âæ. ïðèë. êàðòà è ðàçïîëîæåíèå íà òðàêèéñêèòå ïëåìåíà. 13. Âæ. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ. Ò. II, ñ. 45. ñúùî ïðèë. êàðòà, ñ. 44; Àíãåëîâ, Ä. Öèò. ñú÷., ñ. 155 (êàðòà, ïîêàçàëåö, ñ. 396; Ïåòðîâ, Ï. Öèò. ñú÷., ñ. 65. 14. Ìàñëîâà, Ã. Ñ. Íàðîäíàÿ îäåæäà ðóññêèõ, óêðàèíöåâ è áåëîðó-
94
ñîâ â XIX — íà÷àëå XX â. Â: Âîñòî÷íîñëàâÿíñêèé ýòíîãðàôè÷åñêèé ñáîðíèê. Òðóäû èíñòèòóòà ýòíîãðàôèè èì. Í. Í. Ìèêëóêî-Ìàêëàÿ. ÍÑ, ò. XXXI, Ì., 1956, ñ. 620 — 624, ðèñ. 38, ðèñ. 1.3; Âæ. Âåëåâà. Áúëãàðñêè íàðîäíè íîñèè. Ò. IV. Ñ., 1988, ñ. 21 — 22, ðèñ. 56. 15. Âæ. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. II, ñ. 62-68; Ïåòðîâ, Ï. Öèò. ñú÷., 107-111. 16. Ïåòðîâ, Ï. Öèò. ñú÷. ñ. 127. 17. Ïàê òàì, ñ. 127. 18. Âæ. Ãðúöêè èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ (ÃÈÁÈ), ò. II, 19 — 58, ñ. 144; Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. II, ñ. 64; Ïåòðîâ, Ï. Öèò. ñú÷., ñ. 107; Çëàòàðñêè, Â. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà ïðåç ñðåäíèòå âåêîâå. Ò. 1. Ñ., 1970, ñ. 100. 19. Ñåôòåðñêè, Ð. Ñëàâÿíî-ïðàáúëãàðñêè âçàèìîîòíîøåíèÿ â áúëãàðñêèòå çåìè îò VII—XI â. Â: Ïúðâè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî áúëãàðèñòèêà. Äîêëàäè. Ñèìïîçèóì ñëàâÿíè è ïðàáúëãàïðè. Ñ., 1982, ñ. 147. 20. Ñåôòåðñêè, Ð. Çàñåëâàíå íà ïðàáúëãàðè â Ðîäîïèòå è Îäðèíñêà Òðàêèÿ ïðåç V âåê. — Ðîäîïè, 1982, áð. II, ñ. 10-13. 21. Æóðàâëúîâ, À. Ê. Ê ïðîáëåìó ðàññåëåíèÿ äðåâíèõ ñëàâÿí. — Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ. Ìàðò— àïðèë, 1991, êí. 2, ñ. 60. 22. Âæ. Àíãåëîâà, Ð. Èãðà ïî îãúí. Íåñòèíàðñòâî. Ñ., 1955; Âàêàðåëñêè. Åòíîãðàôèÿ íà Áúëãàðèÿ. Ñ., 1974, ñ. 616 — 617; Åòíîãðàôèÿ íà Áúëãàðèÿ. Ò. III. Ñ., 1985, ñ. 125. 23. Âæ. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. II,... ñ. 283. 24. Ñåôòåðñêè, Ð. Áúëãàðñêè è áàëêàíñêè ñåëèùíè èìåíà â ñâåòëèíàòà íà ïðàáúëãàðñêèÿ åçèê. Â: Âòîðè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî áúëãàðèñòèêà. Äîêëàäè. Äèàëåêòîëîãèÿ è îíîìàñòèêà (ò. 5), Ñ., 1988, ñ. 319. 25. Ðàçáîéíèêîâ, ÀÍ. Ñï. Ñåëî Áóëãàðêúîé. Òðàêèéñêè ñáîðíèê, êí. 2. Ñ., 1930, ñ. 62-103. 26. Èâàíîâ, Ì. õ. Èñòîðèÿ ïî çàñåëâàíåòî íà ñ. Àÿçëàð ñ áúëãàðè. Ïîïîâî, 1931, ñ. 3; Ñåôòåðñêè, Ð. Ìàòåðèàëè ïî èñòîðèÿ è áèòà íà ñåëî Ñâåòëåí, Ïîïîâñêî. Ðúêîïèñ. Ñ., 1997, ñ. 17. 27. Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ (ÈÁÈ). Òóðñêè èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, ò. VII. Ñ., 1986, ñ. 372. 28. Âæ. Ðàçáîéíèêîâ, ÀÍ. Öèò. ñú÷., ñ. 97. 29. Øîïîâ, Àò. Èç æèâîòà è ïîëîæåíèåòî íà áúëãàðèòå âúâ âèëàåòèòå (äðàìñêè ãîâîð). Ïëîâäèâ, 1893, ñ. 72. 30. Ñåôòåðñêè, Ð. Çàñåëâàíå íà êóòðèãóðèòå â Òðàêèÿ ïðåç VI âåê è ôîðìèðàíåòî íà ðîäîïñêî-áåëîìîðñêèòå áúëãàðè. Ðúêîïèñ. Ñ., 1997, ñ. 79. 31. ÈÁÈ. ÒÈÁÈ, Ò. XXVI (VII), Ñ., 1986, ñ. 189. 32. Ñòîèêîâ, Ð. Íàèìåíîâàíèÿ íà áúëãàðñêè ñåëèùà â òóðñêè äîêóìåíòà íà Îðèåíòàëñêèÿ îòäåë íà Íàðîäíàòà áèáëèîòåêà ‘Â. Êîëàðîâ”, îò XV, XVT, XVII è XVIII â. Èçâåñòèÿ íà Íàðîäíàòà áèáëèîòåêà “Â. Êîëàðîâ”, ò. I (VII). Ñ., 1961, ñ. 368. 33. Êóêëèí, ÀÍ. Ïåðìñêèé ñóáñòðàò â òîïîíèìè Ðåñïóáëèêè Ìàðèé. ËÈÍÃÓÈÑÒÈÊÀ ÓÐÀËÈÊÀ ÑÑÑ, Òàëëèíí, ò. XXXV, 2, ñ. 112 (1999 ã.), ñ. 114; Ñúùèÿò. Ãèäðîíèìèêîé Âîëãî-Êàìÿíà — ÑÀ, — ÇÀ. ËÈÍÃÓÈÑÒÈÊÀ ÓÐÀËÈÊÀ ÑÑÑ, ò. XXXVII (2001), ñ. 17. 34. Ãåîãðàôñêè ðå÷íèê íà Áúëãàðèÿ. Ñ., 1980, ñ. 491. 35. Êúí÷îâ, Â. Èçáðàíè ïðîèçâåäåíèÿ. Òîì ïúðâè. Ñ., 1970, ñ. 268, 269. 36. Ïàê òàì, ñ. 265, 268. 37. Ñåôòåðñêè, Ð. Ïàíîíñêèòå áúëãàðè. — Â. Åõî, ãîä. XXIII, áð. 27 (3.VII.1981). 38. Êóêëèí, ÀÍ. Ãèäðîíèìèêîé..., Ëèíã. Óðàëèêà, ò. XXXVII, ñ. 10. 39. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ. Ò. II, 1981, ñ. 69. 40. Ñåôòåðñêè, Ð. Áúëãàðñêè è áàëêàíñêè ñåëèùíè èìåíà â ñâåòëèíàòà íà ïðàáúëãàðñêèÿ åçèê. Â: Âòîðè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ
ÀÂÈÒÎÕÎË ïî áúëãàðèñòèêà. Äîêëàäè 5. Äèàëåêòîëîãèÿ è îíîìàñòèêà. Ñ., 1988, ñ. 320 — 323. 41. Êþíåð, Í. Â. Êèòàéñêèå èçâåñòèÿ î íàðîäàõ Þæíîé Ñèáèðè, Öåíòðàëúíîé Àçèè è Äàëúíåãî Âîñòîêà. Ì., 1961, ñ. 9. 42. Ñåôòåðñêè, Ð. Äàõàí — ïðàáúëãàðñêîòî èìå íà Ðîäîïèòå. — Íîâàòà êóëòóðà, áð. 15 (3.8.1998), ñ. 6. 43. Òàñêèí, Â. Ñ. Ìàòåðèàëû ïî èñòîðèè äðåâíèõ êî÷åâûõ íàðîäîâ, ãðóïïû Äóíõó. Ì., 1984, ñ. 96, 341, 466. 44. Ñåôòåðñêè, Ð. Ïëàíèíàòà Èìàó — Èìåîí è ðàííàòà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå. Åòíîëèíãâèñòè÷íè àñïåêòà íà ïðîáëåìà. Â: Áúëãàðèÿ â ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ è öèâèëèçàöèè — äóõ è êóëòóðà. Äîêëàäè îò Ìåæäóíàðîäíàòà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ, Âàðíà, 1999, Âàðíà, 2000, ñ. 50 — 56. 45. Âåëåâà, Ì. Å. Ëèïàâïîâà. Áúëãàðñêè íàðîäíè íîñèè. Òîì IV. Ñ.,
1988, ôèã.: 34 (ñ. 72), ôèã. 35 (ñ. 73), ôèã. 36 (ñ. 74) è ôèã. 56 (ñ. 94). 46. Îòãîâîðèòå íà ïàïà Íèêîëàé I ïî äîïèòâàíåòî íà áúëãàðèòå (àííî 866). Ïðåâîä è èçäàíèå Ä. Äå÷åâ. Ñ., 1922, Îòãîâîð 59, ñ. 67. 47. Êðþêîâà, ÒÀ., Ìîðäîâñêîå, íàðîäíîå èçîáðàçèòåëúíîå èñêóññòâî. Ñàðàíñê, 1968, ñ. 49, ôèã. 34 è òàáë. XXII, XXIII—XXV. 48. Ðàçáîéíèêîâ, À. Ï. Öèò. ñú÷., ñ. 95; Âåëåâà, Ì. Å. Ëèïàâöîâà, Öèò. ñú÷. ôèã. 168, á. 49. Èâàíîâ, Ë. À. Íàöèîíàëúíàÿ îäåæäà è óêðàøåíèÿ ïðèêàìñêèõ è þæíîóðàëúñêèõ ÷óâàøåé. Ó÷åíûå çàïèñêè, âûï. XXXI, 1966, ðèñ. 16,17; ×óâàøñêîå íàðîäíîå èñêóññòâî. ×åáîêñàðû, 1981, ñ. 210. ôèã. 166. 50. Ñåôòåðñêè, Ð. Ïðèíîñ êúì ïðîó÷âàíåòî íà “ïåð÷åìà” èëè “÷îìáàñà” ó ñòàðèòå áúëãàðè. — Áúëãàðñêè ôîëêëîð, 1987, êí. 2, ñ. 74.
95
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÎÒÊÎËÅ ÑÌÅ Â ÅÂÐÎÏÀ ÈÇ ÏÐÅÄÈÑÒÎÐÈßÒÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÄÚÐÆÀÂÀ ÀÐÕ. ÑËÀÂÈ ÄÎÍ×ÅÂ Ñ ïúðâàòà âúëíà íà Âåëèêîòî ïðåñåëåíèå íà íàðîäèòå ïðåç Ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå â Åâðîïà ñå ïîÿâÿâàò è ïðèøúëöè îò Öåíòðàëíà è Ñðåäíà Àçèÿ, ñðåä êîèòî íàðåä ñ íàðîäè, èçâåñòíè ïîä îáùîòî èìå õóíè, èñòîðèöèòå îïðåäåëåíî çíàÿò è ò. íàð. äðåâíè áúëãàðè — áóëãàðèòå. Ïî âñè÷êî èçãëåæäà, ÷å â íåïðîäúëæèòåëíî âðåìå íà ìåñòà ìåæäó çàâàðåíîòî íàñåëåíèå è ïðèøúëöèòå ñà áèëè óñòàíîâåíè ìèðíè è äâóñòðàííî èçãîäíè îòíîøåíèÿ. Âçàèìîâëèÿíèÿòà ïîìåæäó èì âïîñëåäñòâèå ñà áèëè ìíîãî ïî-èíòåíçèâíè, îòêîëêîòî å ìîãëî äà ñå ïðåäïîëàãà, òúé êàòî ñêîðî ñå ïîÿâèëè íîâè äúðæàâè è íàðîäíîñòè ñ êóëòóðè, â êîèòî íåðÿäêî îò÷åòëèâî ñå ïðîÿâÿâàò èçòî÷íè êîìïîíåíòè. Çàåäíî ñ èìåíàòà íà äåéñòâèòåëíè èñòîðè÷åñêè ëè÷íîñòè ñúáèòèÿòà îò òàçè åïîõà ñà íàìåðèëè ìÿñòî â èçâåñòíàòà “Ïåñåí çà íèáåëóíãèòå”. Ïåñåíòà, â êîÿòî íÿêîè èçñëåäâà÷è òúðñÿò “õóíñêè ôîëêëîðåí ñóáñòðàò”, å ñúçäàäåíà îò àíîíèìåí àâòîð íà îñíîâàòà íà ïî-ðàííè åïè÷åñêè ïåñíè.  íåÿ ñà íàìåðèëè îòðàæåíèå è áîéíàòà äðóæáà ìåæäó õóíèòå è ñåâåðíîãåðìàíñêèòå íàðîäè, âêëþ÷èòåëíî ñêàíäèíàâöèòå, âîéíàòà èì ñ áóðãóíäèòå, èçáèâàíåòî íà ÷àñò îò ïîñëåäíèòå çàåäíî ñ òåõíèòå êðàëå ïî çàïîâåä íà ñåñòðà èì Êðèìõèëäà, âå÷å ñúïðóãà íà õóíñêèÿ öàð Åòöåë — Àòèëà, ðîäîíà÷àëíèêúò íà êàí Èñïåðèõîâèÿ ðîä Äóëî*, ñâúðçâàí ñ Àâèòîõîë îò 300-ãîäèøíèÿ ëåãåíäàðåí ïåðèîä îò “Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè”... Òåçè è ïî-êúñíè ñúáèòèÿ çàíèìàâàò è çàïàäíèòå õðîíèñòè. Åäèí îò òÿõ — ôðàíêñêèÿò Ôðåäåãàð, íè ñúîáùàâà
çà èçáèâàíåòî íà íÿêîëêî õèëÿäè áóëãàðè â Áàâàðèÿ. Ïîäðîáíîñòèòå, êîèòî òîé íè å îñòàâèë çà ñúáèòèåòî, îáÿñíÿâàò ïîêðàé äðóãîòî âðåìåòî è ïðè÷èíàòà çà ïîÿâàòà íà áóëãàðè òîëêîâà äàëå÷å íà çàïàä: áðîåíè äåñåòèëåòèÿ ñëåä íàõëóâàíåòî íà àâàðèòå â Öåíòðàëíà Åâðîïà ïðåç 568 ã. (êîãàòî âåðîÿòíî â ðåçóëòàò íà ñúùîòî ñúáèòèå áóëãàðè è àëàíè ñå ïîÿâÿâàò â Èòàëèÿ), â äâóðå÷èåòî Äóíàâ-Òèñà áóëãàðèòå áèëè òîëêîâà ìíîãî, ÷å ñúùèòå èçäèãíàëè êàíäèäàòóðàòà íà ñâîé ïðåòåíäåíò çà ìÿñòîòî íà ïî÷èíàëèÿ ïðåç 630 ã. àâàðñêè êàãàí Áàÿí. Ïî âðåìå íà íàñòúïèëèòå ñëåä òîâà ðàçìèðèöè 9000 áóëãàðè, “çàåäíî ñ æåíè è äåöà”, âîäåíè îò êàíà èì Àëöèîê, ïðèñòèãíàëè ïðåç 631 ã. â Áàâàðèÿ ïðè ôðàíêñêèÿ êðàë Äàãîáåðò I Äîáðèÿò è ïîèñêàëè ñúãëàñèå äà ñå çàñåëÿò â ñòðàíàòà ìó. Ñúãëàñèå áèëî äàäåíî è íà áàâàðöèòå áèëî íàðåäåíî äà ïîäñëîíÿò çà ïðåçèìóâàíå áóëãàðèòå. Ñêîðî ñëåä òîâà îáà÷å ïî ïðè÷èíè, çà êîèòî ìîæåì ñàìî äà ñå äîñåùàìå (àâàðñêè íàòèñê?), êðàëÿò çàïîâÿäàë ãîñòèòå äà áúäàò èçáèòè â åäíà íîù. Òàêà è ñòàíàëî. Êàêòî ùå ïðîëè÷è ïî-äîëó îáà÷å, îêîëî 2000 äóøè (ñïîðåä õðîíèêàòà 700)** ñå ñïàñèëè è íà÷åëî ñ êàí Àëöèîê ñå äîáðàëè äî Èòàëèÿ, êúäåòî îòäàâíà îùå ïðåç 568 ã. ñå áèëè ïðåñåëèëè, êàêòî ñïîìåíàõìå, äðóãè òåõíè ñúíàðîäíèöè, è êúì 632 ã. ñå íàñòàíèëè âúâ âåíåöèàíñêàòà îáëàñò. À çà èçáèòèòå — íèòî ðåä ïîâå÷å... *** Ñâÿòî ìÿñòî â Àâñòðèÿ îùå îò ðèìñêî âðåìå å ñúâðåìåííèÿò ìàíàñòèð “Ñâ. Ôëîðèàí”, þæíî îò ãð. Ëèíö, íà
* Èìà äàííè, ÷å äðåâíèÿò áúëãàðñêè âëàäåòåëñêè ðîä Äóëî ñå ïîÿâÿâà ìíîãî ïî-ðàíî - îùå â Àçèÿ. — Áåë. ðåä. ** Õðîíèêàòà äàâà ñàìî áðîÿ íà áîéöèòå áåç ñåìåéñòâàòà. Îáùèÿò áðîé íà ñïàñèëèòå ñå å îêîëî 6-8000 äóøè. - Áåë. ðåä.
96
ÀÂÈÒÎÕÎË
äåñíèÿ áðÿã íà ð. Äóíàâ. Äíåñ òîâà å åäèí îò èçâåñòíèòå ïàìåòíèöè íà áàðîêà â ñòðàíàòà — áèâøà èìïåðàòîðñêà ðåçèäåíöèÿ ñ ãàëåðèè, áèáëèîòåêè è êàáèíåòè, ñ íåêîëêîâåêîâíà ñòðîèòåëíà èñòîðèÿ.  êðèïòàòà íà ìàíàñòèðà â îòäåëíà ïðîñòðàííà êàìåðà å ïîëîæåí ñàðêîôàãúò ñ òëåííèòå îñòàíêè íà Àíòîí Áðóêíåð (1824-1896), ñâåòîâíîèçâåñòåí êîìïîçèòîð è îðãàíèñò íàâðåìåòî â ÷åðêâàòà íà ìàíàñòèðà.  òðè íèøè íà êàìåðàòà, çàä ñàðêîôàãà, ñå ñúõðàíÿâàò ãðèæëèâî ïîäðåäåíè ÷åðåïè è êîñòè íà ïîâå÷å îò 6000 äóøè, èçâàäåíè ïðåç 1291 ã. îò áëèçêîòî ãðîáèùå îò òîãàâàøíè ìîíàñè ïðîëåæàëè â êðèïòàòà äî 1880 ã. è âïîñëåäñòâèå ïðåíåñåíè â êàìåðàòà ñúñ ñàðêîôàãà íà Áðóêíåð. Ñúîáùåíèåòî íà Ôðåäåãàð çà èçáèâàíåòî íà áóëãàðè â Áàâàðèÿ, îò åäíà ñòðàíà, à îò äðóãà — îñòàíêèòå, çà êîèòî ñòàíà äóìà, ñà áèëè îáåêò íà âíèìàíèå è èçñëåäâàíå îò ïðîô. Õàéíðèõ Êóíñòìàí, ñëàâèñò â Ìþíõåíñêèÿ óíèâåðñèòåò, îçàãëàâåíî: “Vorleufige Untersuchungen ueber den Bayerischen Bulgarenmord von 631/632° (“Ïðåäâàðèòåëíè èçñëåäâàíèÿ çà èçáèâàíåòî íà áóëãàðè â Áàâàðèÿ ïðåç 631/632 ã.”), ïå÷àòàíî ïðåç 1982 ã. â Ìþíõåí. Êàòî âçåìà ïðåäâèä ðàçëè÷íè îáñòîÿòåëñòâà — ãîëåìèÿ áðîé ÷åðåïè ïðè îòñúñòâèå êàêòî íà ïðåêè äàííè çà òåõíèÿ ïðîèçõîä è ïðèñúñòâèå â êðèïòàòà íà ìàíàñòèðà, òàêà è íà ñâåäåíèÿ çà åâåíòóàëíî ñðàæåíèå, ñòàíàëî íàâðåìå-
òî â îêîëíîñòòà, èëè çà åïèäåìèÿ ñ ìíîæåñòâî æåðòâè â îáëàñòòà, ïðîô. Êóíñòìàí ïðåäïîëàãà îáîñíîâàíî, ÷å â ìàíàñòèðà “Ñâ. Ôëîðèàí” ñà ñúõðàíåíè èìåííî îñòàíêèòå íà èçáèòèòå ïðåç 631 ã. õîðà íà êàí Àëöèîê. Îùå íåùî. Ïðè ÷åòåíå è ñðàâíÿâàíå íà ñïîìåíàòàòà ÷àñò îò õðîíèêàòà íà Ôðåäåãàð ñ òåêñòà îò “Ïåñåí çà íèáåëóíãèòå”, â êîéòî ñå îïèñâà îòìúùåíèåòî íà Êðèìõèëäà — èçáèâàíåòî íà áðàòÿòà £ è ðèöàðñêàòà èì ñâèòà â äâîðåöà íà Àòèëà, ïðîô. Êóíñòìàí å âïå÷àòëåí îò îïðåäåëåíî åäíîîáðàçèå â äâàòà òåêñòà — îáñòàíîâêàòà, íà÷èíà íà äåéñòâèå è äð. Äîòîëêîâà, ÷å òúðñè äà îáîñíîâå âðúçêà ìåæäó òÿõ ñ åäíî âòîðî ïðåäïîëîæåíèå: íà àíîíèìíèÿ àâòîð íà ïåñåíòà, çàïèñàíà êúì XII—XIII â. íà îñíîâà íà ïî-ðàííè åïè÷åñêè ïåñíè, ò. íàð. “ñàãè” (äîñòèãíàëè çàåäíî ñ èìåòî íà Àòèëà — Àòëè, îòíà÷àëî äî Ñêàíäèíàâèÿ, à âïîñëåäñòâèå è äî Àíãëèÿ), ñà áèëè èçâåñòíè âåðîÿòíî ÷ðåç ïîñëåäíèòå ñïîìåíè çà äåéñòâèòåëíè èñòîðè÷åñêè ñúáèòèÿ îòïðåäè öåëè øåñò âåêà, âêëþ÷èòåëíî è çà ìàñîâîòî èçáèâàíå íà êàí Àëöèîêîâèòå áóëãàðè â Áàâàðèÿ — ñúáèòèå, êîåòî íå å ìîãëî äà îñòàíå è íàâðåìåòî áåç ðàçãëàñà è îòçâóê. Îòáåëÿçâàéêè èçðè÷íî, ÷å íå å ðàçïîëàãàë çà ðàáîòàòà ñè ñ ðåçóëòàòè îò èçñëåäâàíå íà êîñòíèÿ ìàòåðèàë â êðèïòàòà — àíòðîïîëîãè÷åñêî, îïèò çà äàòèðîâêà, — ïðîô. Êóíñòìàí íàìèðà äîïúëíèòåëíà ïîäêðåïà çà ñâîÿòà õèïîòåçà â èìåòî “Ïóëãàðí” (= Áóëãàðí!) íà ñåëèùåòî, ðàçïîëîæåíî íà îòñðåùíèÿ, ëÿâ áðÿã íà ð. Äóíàâ, ïî-äîëó îò ãð. Ëèíö, çàïàçèëî äî äíåñ ñïîìåí çà íàðîäà áóëãàð è çà íåãîâîòî ïðèñúñòâèå íÿêîãà â îáëàñòòà. Íàäÿâàìå ñå, ÷å â íåäàëå÷íî áúäåùå ùå ñå ïðåäïðèåìå àíòðîïîëîãè÷åñêî èçñëåäâàíå íà êîñòíèÿ ìàòåðèàë â êðèïòàòà íà ìàíàñòèðà “Ñâ. Ôëîðèàí”. ×å ñúùîòî ùå îòêðèå õàðàêòåðíèòå çà áóëãàðèòå ñëåäè îò ëå÷åáíè èëè ñèìâîëè÷íè òðåïàíàöèè è èçêóñòâåíà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïèòå, à íà ìåñòà è âòîðè÷íè ìîíãîëîèäíè ïðèçíàöè è çàåäíî ñ òî÷íîòî ìó äàòèðàíå (ïî ìåòîäà Ñ 14) ùå ïîäêðåïè õèïîòåçàòà çà íåãîâèÿ áóëãàðñêè ïðîèçõîä. Êðàíèîëîãè÷íîòî èçñëåäâàíå íà ÷åðåïèòå ñå ÿâÿâà îùå ïî-âàæíî, ñëåä êàòî ïðèòåæàâàìå âå÷å äàííèòå çà ñúùåñòâóâàëî âúâ Ôðàíöèÿ îò ñðåäíîâåêîâèåòî äîêúì êðàÿ íà XIX â. èçêóñòâåíî äåôîðìèðàíå íà ÷åðåïè íà íîâîðîäåíè äåöà õàðàêòåðåí îáè÷àé, êàêòî îòáåëÿçàõìå, ó áóëãàðèòå. Ñúùåñòâåíî òóê å îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å îáè÷àÿò å ïðàêòèêóâàí íàé-âå÷å â îáëàñòòà íà ãð. Òóëóçà — ñðåäèùå íà ôðåíñêèòå áîãîìèëè, àëáèãîéöèòå. Àêî â “Ïåñåí çà íèáåëóíãèòå” ñà îòðàçåíè ñúáèòèÿ, ñâúðçàíè ñ ïðåäèñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ, âúâ ôðåíñêàòà åïè÷åñêà ïîåìà “Ïåñåí çà Ðîëàí”, çàïèñàíà îêîëî âåê ïî-ðàíî, ïðÿêî ñå ñïîìåíàâà èìåòî áóëãàðè.
97
ÀÂÈÒÎÕÎË Ðàçáèðàíåòî, ÷å â ñëó÷àÿ ñòàâà äóìà íå ñàìî çà áúëãàðñêàòà, íî è çà îáùîåâðîïåéñêàòà èñòîðèÿ, ïîçâîëÿâà äà ñå íàäÿâàìå, ÷å íàó÷íè èíñòèòóòè â Àâñòðèÿ, Ãåðìàíèÿ, Èòàëèÿ è Ôðàíöèÿ áèõà ïðîÿâèëè èíòåðåñ êúì ïîâäèãíàòèÿ ñ ðàáîòàòà íà ïðîô. Êóíñòìàí âúïðîñ. Çà áúëãàðñêèòå ó÷åíè íåãîâîòî ðàçðåøàâàíå áè îçíà÷àâàëî íîâè äàííè (ïðèáëèçèòåëåí áðîé íå ñàìî íà êàí Àëöèîêîâèòå áóëãàðè, íî ïî àíàëîãèÿ è íà ìèãðèðàùèòå ïðåç ñúùàòà åïîõà äðóãîïëåìåííè ãðóïè áóëãàðè, ñúîòíîøåíèÿ íà âúçðàñòîâèòå ãðóïè â òÿõ, âúçìîæíî è ìåæäó ìúæå è æåíè). Äàííè çà åäèí íåñúâñåì ÿñåí ïåðèîä îò ïðåäèñòîðèÿòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà. Âðåìåòî ñëåä ðàçïàäàíåòî íà ñúþçà “Âåëèêà Áúëãàðèÿ” â Ïðèàçîâèåòî êúì ñðåäàòà íà VII â., êîãàòî ñëåä õàçàðñêàòà åêñïàíçèÿ áóëãàðèòå îòíîâî ñå ðàçäâèæâàò. Êîãàòî ñìÿòàíèòå äî íåîòäàâíà çà ñèíîâå íà êàí Êóðò Êóáðàò ÷åòèðèìà êàíîâå íå ïîæåëàëè äà ñå ïîä÷èíÿò íà óñèëèëèòå ñå ñ íîâè àçèàòñêè ïðèøúëöè õàçàðè, òîé ïîâåæäà ñâîèòå áóëãàðè êúì íîâè ïîñåëèùà. Åäèí íà ñåâåð â Ïîâîëæèåòî, âòîðè ïðåç Ïàíîíèÿ îòíîâî â Èòàëèÿ. Äâàìà îò òÿõ - Èñïåðèõ è Êóáåð, ñå ñïóñêàò ïî÷òè åäíîâðåìåííî ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà VII â. þæíî îò ð. Äóíàâ â Áàëêàíñêèÿ ï-îâ, êúäåòî îñíîâàâàò ñâîèòå äúðæàâè, ñâúðçâàéêè âïîñëåäñòâèå çàâèíàãè èñ-
98
òîðè÷åñêàòà ñúäáà íà áóëãàðè, òðàêè è ñëàâÿíè â åäíà äúðæàâà è íàðîäíîñò — áúëãàðñêàòà. *** Ðàçïîëîæåí íåäàëåêî îò ãð. Ëèíö, ñ àðõèòåêòóðíèòå ñè äîñòîéíñòâà è ñ áîãàòèòå ñè êîëåêöèè îò ïðîèçâåäåíèÿ íà èçêóñòâîòî è äîêóìåíòè, ñ êðàñèâàòà ñè áëèçêà îêîëíîñò è ñ óäîáñòâàòà, êîèòî ïðåäëàãà íà ïîñåòèòåëèòå — ìîòåë, ðåñòîðàíò, ïëóâåí áàñåéí, êîðòîâå è òåðåí çà ãîëô, — ìàíàñòèðúò “Ñâ. Ôëîðèàí” å ïðèâëåêàòåëíî ìÿñòî çà êðàòêîòðàåí îòäèõ. È äíåñ íåìàëêî áúëãàðè — ñïåöèàëèñòè è òóðèñòè — âñå îùå ïúòóâàò äî Àâñòðèÿ èëè ïðåç àâñòðèéñêà çåìÿ êúì Ãåðìàíèÿ, Øâåéöàðèÿ èëè Ôðàíöèÿ. Åäíî÷àñîâ ïðåñòîé â ìàíàñòèðà áè áèë ïîëåçåí çà òÿõ ñëåä ïðîäúëæèòåëíî ïúòóâàíå, äîêàòî íÿêîëêîòî ìèíóòè ïðåêëîíåíèå ïðåä îñòàíêèòå íà äàëå÷íèòå íè ïðàäåäè ùå áúäàò çà òÿõ ðÿäêî âúëíóâàùî ïðåæèâÿâàíå — ìèñëåíî âðúùàíå íàçàä â áëèçêàòà ïðåäèñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ. À çà áúëãàðèòå ãîñòè èëè ó÷àñòíèöè â Ìîöàðòîâèòå ìóçèêàëíè òúðæåñòâà, ÷èéòî ïúò çà Çàëöáóðã ìèíàâà ñúùî íà áðîåíè êèëîìåòðè îò ìàíàñòèðà, ùå èìà è äîïúëíèòåëíà âúçìîæíîñò — äà ïîëîæàò êèòêà öâåòÿ ïðåä ñàðêîôàãà íà “Áîæèÿ ìóçèêàíò” Àíòîí Áðóêíåð.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÏÈÑÌÅÍÈ ÑÂÅÄÅÍÈß ÇÀ ÄÂÈÆÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÏËÅÌÅÍÀÒÀ ÊÓÒÈÈ È ÒÅÕÍÈÒÅ ÍÀÑËÅÄÍÈÖÈ ÊÓÒÈÃÓÐÈÒÅ Ä-Ð ËÈËÈ ÐÀÉ×ÅÂÀ Ñâåäåíèÿòà çà äâèæåíèåòî íà äðåâíèòå ïëåìåíà êóòèè è òåõíèòå íàñëåäíèöè ÊÓÒÈÃÓÐÈÒÅ ñå îñíîâàâàò íà ãîëÿì áðîé øóìåðñêè, àêàäñêè è âàâèëîíñêè èçòî÷íèöè è íà ïî-îñêúäíè è ïî-êúñíè àñèðèéñêè, óðàðòñêè, ìàíèéñêè ïèñìåíè èçâîðè, êàêòî è íà Õåðîäîòîâàòà “Èñòîðèÿ”. Âúâ âòîðàòà ÷àñò íà òàçè ñòóäèÿ, êîÿòî ùå áúäå ïóáëèêóâàíà ïî-êúñíî, èçâîðèòå ñà àðàìåéñêè, âèçàíòèéñêè, ëàòèíñêè è áúëãàðñêè.  ïðåäñòàâåíàòà ñòóäèÿ ñå îïèòâàì äà íàïðàâÿ ïðåãëåä íà èçòî÷íèöèòå, äàâàùè ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà îò ñðåäàòà íà III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., ïðåç öÿëîòî II õèëÿäîëåòèå è ïðåç I-òî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Âúâ âòîðàòà ÷àñò íà ñòóäèÿòà ùå äàì ñâåäåíèÿ îò ñðåäàòà íà I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. è ïèñìåíè ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ ïëåìåíà â Åâðîïà ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà I õèëÿäîëåòèå ñëåä Õð. Òàêà öÿëîñòíèÿò ïðåãëåä íà ïèñìåíèòå ñâåäåíèÿ ñî÷è ïðèñúñòâèåòî íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà â îáëàñòèòå Çàãðîñ è Àðìåíñêîòî ïëàòî, â Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ êàòî âëàäåòåëè íà öÿëîòî Äâóðå÷èå è ïàê Çàãðîñêèòå ïëàíèíè. Àðìåíñêîòî ïëàòî, Ïðèêàâêàçèåòî, Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå, êàêòî è äâèæåíèåòî èì íà çàïàä çàåäíî ñ äðóãèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà ïðåäè è ñëåä ðàçïàäàíå íà Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ íà êàí Êóáðàò è òåõíèÿ ïúò äî Ïàíîíèÿ è Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ. Êóòèéñêèòå ïëåìåíà ñà èçâåñòíè íà øóìåðñêèòå íàðîäè îò ñðåäàòà íà III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñëåä çàâîåâàòåëíèòå ïîõîäè íà ðàííèòå øóìåðñêè äúðæàâè êúì Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ è ï¥ íà ñåâåð êúì ñòðàíèòå “ÊÈ — ÓÐÈ” (íà ñòàðîøóìåðñêè ÊÈ çíà÷è çåìÿ, ñëåäîâàòåëíî èçðàçúò îçíà÷àâà “ÇÅÌßÒÀ íà ÓÐÈÒÅ”). Êóòèéñêèòå ïëåìåíà ñòàâàò ïî-èçâåñòíè ñëåä çàâîåâàòåëíèòå âîéíè íà Àêàäñêàòà äúðæàâà äî Çàãðîñêèòå ïëàíèíè, Àðìåíñêîòî ïëàòî è çåìèòå íà ìàëîàçèàòñêèÿ Òàâúð. Öåííè ïèñìåíè ñâåäåíèÿ îñòàâÿ Àêàäñêàòà äúðæàâà îò çàâîåâàòåëíèòå ñè ïîõîäè çà íàáèðàíå íà ðîáè è áîãàòñòâà îò çåìèòå íà äðåâíèòå êóòèè (âèæ: 1/ S.N.KRAMER. “The Sumerians!” Chicago 1963; 2/ G. Pettinato. “Das Altorientalische Menschenbild und die Sumerischen und Akkadischen Schopfungsmythen”, Heidelberg 1971; 3/ Paulo Garelli. “Le Proche Orient Asiatique”, Paris 1969).
ÊÚÄÅ ÑÀ ÇÅÌÈÒÅ ÍÀ ÊÓÒÈÈÒÅ?  øóìåðñêî âðåìå (III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.) êðåïîñòòà ÕÀÐÀÊÀÐ, íàðè÷àíà ïî øóìåðñêè ÁÀÄÒÈÐÈ-ÊÀÍ, ñå å íàìèðàëà ñïîðåä õîðàòà íà Äâóðå÷èåòî “ÏÐÅÄ ÑÒÐÀÍÀÒÀ ÍÀ ÊÓÒÈÈÒÅ”. Íàâÿðíî çåìÿòà èì å îáõâàùàëà îáëàñòòà ÀÐÀÏÕÅ (ñúâð. Êåðêóê) ïî ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Ìàëúê Çàá è âåðîÿòíî îáëàñòòà ÓÐÓÀÒÐÈ, êúäåòî ïî-êúñíî ñå íàñî÷âàò è äðóãè ïëåìåíà îò Àðìåíñêîòî ïëàòî. Òå ñå ðàçïðîñòèðàò íà çàïàä îò åç. Âàí äî îáëàñòòà ÊÓÒÌÓÕÈ (ïî ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Òèãúð, êàêòî è â äîëèíàòà íà
ð. ÁÎÕÒÀÍ). Äîêîëêî íà ñåâåð è íà èçòîê ñå å ïðîñòèðàëî ðàçñåëâàíåòî íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà, êàêòî è íà äðóãè ñïîìåíàâàíè óñïîðåäíî ñ òåõíèòå ïëåìåíà, íå ìîæå òî÷íî äà ñå êàæå. Íÿìàìå ñïåöèàëèñòè ëèíãâèñòè ïî äðåâíèòå èçòî÷íè åçèöè, êîèòî äà ïðåãëåäàò âíèìàòåëíî ïèñìåíèòå èçòî÷íèöè, êîèòî îòêðèâàò àðõåîëîçèòå. Ïðè àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàçêîïêè â Ãåé Òåïå ñëîåâå “Ä” è “Ñ” ñà îçíà÷åíè êàòî ÊÓÒÈÉÑÊÈ îò II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Ïî òîâà âðåìå îáëàñòòà íà þã è þãîçàïàä îò åçåðîòî ÓÐÌÈß å çåìÿ êóòèéñêà è êóòèéñêî-ëóëèáåéñêà. Îáëàñòòà ÕÓÁÓØÊÀ, ðàçãëåæäàíà êîëêîòî êàòî òåðèòîðèÿ õóðèòñêà è óðàðòñêà, å òîëêîâà è êóòèéñêà (âèæ KANNB ÀÂÓ Å ñ. 266, íàäïèñà íà ÑÀËÌÀÍÑÀÐ).  ñòàðè ïèñìåíè èçòî÷íèöè íà Àêàä ïëåìåíàòà “ãóòèè” ñà âñúùíîñò “ÊÓÒÈÈ”, è ñå îòúæäåñòâÿâàò ñ ïëåìåíàòà îò ïëàíèíàòà ÄÆÓÄÈ — äàã íà ñåâåð îò Àñèðèÿ (âèæ STRECK ZA XV, ñ. 272. “KLIO”VI ñ. 212. Àñèðèéñêèòå òåêñòîâå îò êðàÿ íà II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. îòáåëÿçâàò ïëåìåíàòà “GUTEI” êàòî “ÊÓÒÈÈ”, çàùîòî èìåòî èì å çàïèñàíî â ñòàðèòå àêàäñêè òåêñòîâå ñ ãëîñàòà “GU” â íà÷àëîòî ïîðàäè ëèïñà íà åìôàòèíè ñúãëàñíè â ñòàðîàêàäñêàòà îðôîãðàôèÿ. Òàêà “GU-TI—UM” òðÿáâà äà ñå ÷åòå êàòî “ÊÓÒÈÓÌ” Îò ïî-êúñíè àñèðèéñêè òåêñòîâå ñå âèæäà, ÷å êóòèéñêèòå ïëåìåíà (ku-ti-um) íå ñà áèëè ðàçïîëîæåíè ìíîãî áëèçî äî Àñèðèÿ (âèæ “Enzyclopedie des Islams I”, ñ. 1106). Ðàéîíúò íà ñúâðåìåíåí Èðàíñêè Àçåðáàéäæàí. Èçòî÷íîòî è þæíîòî êðàéáðåæèå íà åçåðîòî ÓÐÌÈß è ðàçïîëîæåíèòå íà þã äîëèíè, êàêòî è òåðèòîðèÿòà äî ëèíèÿòà ÊÀÇÂÈÍ-ÕÀÌÀÄÀÍ ñå çàåìàò îò ðàçëè÷èè ïëåìåííè îáåäèíåíèÿ, êîèòî àñèðèéñêèòå èçòî÷íèöè îïèñâàò ïî-êúñíî êàòî “ÊÓÒÈÈ” èëè êàòî “ÊÓÒÈÈ è ËÓËÈÁÅÈ” (ëóëèìåè ïî àñèðèéñêè). À ðàéîíúò íà ñåâåð îò ïëàíèíàòà ÃÈÇÈÁÓÍÄÈ (íàä Çàãðîñêèòå ïëàíèíè) âëèçà â ñúñòàâà íà õóðèòñêàòà äúðæàâà ÌÀÍÍÀ. Íà þã îò äâåòå îçíà÷åíèÿ ñà ðàéîíèòå, âêëþ÷åíè â ñúñòàâà íà “àñèðèéñêàòà äúðæàâà” (âèæ ïðèëîæåíàòà êàðòà). Áëèçî äî êðàéáðåæèåòî íà Êàñïèéñêî ìîðå è â äîëíàòà ïîëîâèíà íà äîëèíàòà íà ð. Êèçåë Óçåí è äàëå÷å íà ñåâåð ñúùåñòâóâàò äåñåòêè ìàëêè öàðñòâà, íàñåëåíè îò ïëåìåíà, êîèòî àíòè÷íèòå àâòîðè îïèñâàò êàòî: ÕÅËÈ, ÊÀÄÓÑÈ, ÊÀÑÏÈÈ è äðóãè. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò èìà íÿêàêâà ðîäñòâåíîñò ìåæäó ÊÀÑÈÒÑÊÈÒÅ ÏËÅÌÅÍÀ, ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ ÏËÅÌÅÍÀ è ïîëóñêèòñêèòå ïëåìåíà “ÌÀÐÄÂÈ” èëè “ÀÌÀÐÄÈ” è “ÑÀÃÈÐÈÒÈ” íà àíòè÷íèòå àâòîðè (âèæ Õåðîäîò). Òîâà ñà ñòðàíèòå ÀÍÇÓ. ÇÈÊÅÐÒÓ (ïîñëåäíàòà ñå ñâúðçâà ñúñ ÑÀÃÈÐÈÒÈÒÅ), ñòðàíèòå íà ÃÀÌÈÐÈÒÅ (êèìåðèéöèòå) è ÃÈÇÅËÁÓÍÄÈÒÅ. Ñðåä òÿõ å âúçìîæíî äà èìà è îòäåëíè èðàíñêè ïëåìåíà, ñ ïðèñúñòâèåòî íà êîèòî òóê ñå ñâúðçâà íàëè÷èåòî íà åäèíè÷íè èðàíñêè èìåíà â òåçè òåðèòîðèè ïðåç ãîäèíèòå íà I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. è ïîâå÷å ñëåä VIII â. ïð. Õð.
99
ÀÂÈÒÎÕÎË Ïðåç III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñ èìåòî “ÊÓÒÈÈ” ñå îòáåëÿçâà îïðåäåëåíà ÅÒÍÈ×ÅÑÊÀ ãðóïà îò ïëåìåíà, æèâååùè íà ñåâåð è ñåâåðîçàïàä îò ëóëèáåèòå (ëóëèìåèòå) è äðóãè åòíè÷åñêè ãðóïè îò òîâà âðåìå. Âúçìîæíî å ïðèñúñòâèåòî íà òåçè åòíè÷åñêè ãðóïè îò êóòèè è ëóëèáåè â Èðàíñêè Àçåðáàéäæàí è â Êóðäèñòàí. Ñëåä II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñ òåðìèíà “ÊÓÒÈÈ” ñå îòáåëÿçâàò ðàçëè÷íè ïëåìåíà è íàðîäè, æèâååùè íà ñåâåð è ñåâåðîèçòîê îò ÂÀÂÈËÎÍÈß, áåç ïðè òîâà äà ñå îòáåëÿçâàò îïðåäåëåíè òåðèòîðèè. Àñèðèéñêè òåêñòîâå îò XIV è XVIII â. ïð. Õð. îïèñâàò ÊÓÒÈÈÒÅ îòäåëíî, êàòî ïëåìåíà ðàçëè÷íè îò íàñåëåíèåòî íà äúðæàâèòå ÓÐÀÐÒÓ è ÌÀÍÍÀ, îòäåëíî îò ØÓÁÀÐÅÉÖÈÒÅ (ñóáàðåèòå = õóðèòèòå), îòäåëíî îò ëóëèáåèòå è êàñèòèòå, êàòî äîïóñêàò ñàìî íÿêàêâà áëèçîñò ñ êàñèòèòå. Ïðåç I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. êàòî “ÊÓÒÈÈ” ñå îòáåëÿçâàò è óðàðòè è ìàíèè è äðóãè íàðîäè è ïëåìåíà. Îïðåäåëåíî îò òÿõ êúì IX â. ïð. Õð. ñå îòäåëÿò èðàíîåçè÷íèöèòå ÌÈÄßÍÈ. Òåðèòîðèÿòà íà Ìèäèÿ îò íà÷àëîòî íà I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñå ïðîñòèðà îò ãîðíèÿ äÿë íà ÊÈÇÅË ÓÇÅÍ äàëå÷ íà èçòîê äî ïóñòèíÿòà ÄÀØÒ — è — ÊÀÂÈÐ è ïî-íàòàòúê. ×àñò îò òàçè òåðèòîðèÿ â êðàÿ íà II õèëÿäîëåòèå è íà÷àëîòî íà I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñå íàìèðà ïîä âëàñòòà íà Àñèðèÿ. Êàòî ñå ðàç÷åòàò è ïðîó÷àò âíèìàòåëíî ïèñìåíèòå ñúîáùåíèÿ, ëè÷íèòå èìåíà è òîïîíèìèòå â ðàéîíà íà ëèíèÿòà ÊÀÇÅÈÍ — ÕÀÌÀÄÀÍ, ñå âèæäà, ÷å òóê ïðåîáëàäàâà ÊÓÒÈÉÑÊÎ-ËÓËÈÁÅÉÑÊÈßÒ åçèêîâ åëåìåíò. Ìíîãî ïî-êúñíî åçèêúò íà ïëåìåíàòà ÀÐÈÇÀÍÒÈ çàïî÷âà äà èãðàå ðîëÿ íà ìåæäóïëåìåíåí åçèê çà îáùóâàíå íà ïðèñúñòâàùèòå òóê íàðîäè (ïëåìåíàòà íà ìèäèéñêèÿ ñúþç è ïëåìåíàòà íà îáëàñòòà ÃÓÐ).
100
ÊÓÒÈÈÒÅ èçëèçàò íà èñòîðè÷åñêàòà ñöåíà â êðàÿ íà XXIII â. ïð. Õð. ïî âðåìå íà óïðàâëåíèåòî íà àêàäñêèÿ öàð ÍÀÐÀÌ—ÑÓÅÍ (Íàðàìñèí), âíóê íà ÑÀÐÃÎÍ ÂÅËÈÊÈ (ñòàðøè), êîéòî âëàñòâà íàä öÿëîòî Äâóðå÷èå; íà ñåâåð äî ïëàíèíèòå ÇÀÃÐÎÑ, äî ÀÐÌÅÍÑÊÎÒÎ ïëàòî è äî Ìàëîàçèéñêèÿ ÒÀÂÚÐ. Ñåâåðíà Ñèðèÿ è Åëàì ñà ïîëèòè÷åñêè çàâèñèìè îò äúðæàâàòà ÀÊÀÄ ïî òîâà âðåìå (âèæ ñúþçíèÿ äîãîâîð ìåæäó åëàìñêèòå öàðå è Íàðàì — Ñóåí, íàïèñàí íà åëàìñêè åçèê V, V. CHEIL. “MEM. DEL. ON PERSE XI.I” è I. W. KING. “A History of Shumero-Acad”, London 1910). Ñïîðåä ïî-êúñíè àêàäñêè ïðåäàíèÿ â êðàÿ íà ñâîåòî óïðàâëåíèå Íàðàì—Ñóåí å âîþâàë ñ êóòèèòå è â áèòêà ñ òÿõ å ïàäíàë óáèò (âèæ H. G. GUTERBOCK. “Die Historische Tradition und ihre literarische Gestautung bai den Babyloniem und Hethitern bis 1200” ZA XLII 1934, ñ. 47). Ñïîðåä äàòñêèÿ øóìåðîëîã Ò. Õ. ßêîáñåí âîæäúò íà êóòèèòå ñ èìå ÅÍÐÈÄÀÂÀÇÈÐ, îòáëúñêâà çàâîåâàòåëíèÿ ïîõîä íà âîéñêèòå íà Àêàä è Íàðàì-Ñóåí, ðàçáèâà ãè è ïðîíèêâà äúëáîêî â þæíèòå ÷àñòè íà Äâóðå÷èåòî, êàòî çàâëàäÿâà ñâåùåíèÿ çà øóìåðèòå ãðàä ÍÈÏÓÐ (ÍÈÁÈÐÓ). À â õðàìà íà ÑÈÏÀÐ èçäèãà ñòåëà ñ íàäïèñ çà ñâîÿòà ïîáåäà, ñúñòàâåí íà àêàäñêè åçèê.  òîçè íàäïèñ ÅÍÐÈÄÀÂÀÇÈÐ (ÅÍÐÈÄÓÏÈÇÈÐ), ïîäðàæàâàéêè íà ìíîãîáðîéíèòå íàäïèñè, êîèòî å îñòàâèë Íàðàì-Ñóåí, ïðèåìà äðåâíàòà òèòëà íà Óðóêñêî-óðñêàòà õåãåìîíèÿ íà äúðæàâà “ÖÀÐ ÍÀ ×ÅÒÈÐÈÒÅ ÏÎÑÎÊÈ ÍÀ ÑÂÅÒÀ” íàðåä ñ òèòëàòà “ÖÀÐ íà ÊÓÒÈÈÒÅ”. Ïúðâàòà òèòëà íå ïîñìÿâàò äà ñè ïðèñâîÿò íàñëåäíèöèòå íà Íàðàì—Ñóåí, òúé êàòî ñà çàãóáèëè ïðàâî íàä íåÿ (âèæ Ò. Í. Jacobsen “The Sumerian King List”, ñ. 117). Âúïðåêè òîçè íàäïèñ è äåéñòâèòåëíèòå ñè çàñëóãè Åíðèäàâàçèð íå å âêëþ÷åí â îôèöèàëíèÿ öàðñêè ñïèñúê íà ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ öàðå íà Äâóðå÷èåòî, çàùîòî àêàäñêàòà äèíàñòèÿ èìà îùå æèâè íàñëåäíèöè, à å âúçìîæíî è ïî äðóãè ñúîáðàæåíèÿ (âèæ L.W. KING. “A History of Sumero Acad”, London 1910, p. 144, 206, 231). Íàäïèñúò íà Åíðèäàâàçèð (Åíðèäóïèçèð) ñòàâà èçâåñòåí ïî-êúñíî ñëåä ðàç÷èòàíåòî ìó è ïóáëèêàöèÿòà íà H.V. Hilprecht “Earliest Version of the Deluge Story” (Babylonian expedition of the University Pensylvania S.E.R. D.V. 1, p. 20). Ïëàíèíñêèòå ïëåìåíà íà ÊÓÒÈÈÒÅ, íàõëóëè â Àêàä, ñà áèëè äîñòàòú÷íî ìíîãîáðîéíè, îðãàíèçèðàíè, ñïëîòåíè è äîáðå ìîòèâèðàíè, êàêòî è äîáðå âúîðúæåíè, çà äà ìîãàò äà ðàçãðîìÿò âîéñêàòà íà íàé-ñèëíàòà çà òîâà âðåìå äúðæàâà.  îòëè÷èå îò ìàëîáðîéíèòå âîéñêîâè äðóæèíè (ïðåäèìíî ãðàäñêî îïúë÷åíèå íà ãðàäîâåòå— äúðæàâè íà Øóìåð) àêàäñêàòà äúðæàâà å èìàëà çà îíîâà âðåìå îãðîìíà âîåííà ñèëà. Âîéñêàòà £ ñå å ñúñòîÿëà îò ïðîôåñèîíàëíè âîéíèöè: òåæêî âúîðúæåíà ïåõîòà, ëåêî âúîðúæåíà ïåõîòà, êîëåñíè÷àðè ñ êîëåñíèöè. Ñèëàòà íà àêàäñêàòà âîéñêà ñå å äúëæàëà êàêòî íà íåéíàòà ÷èñëåíîñò, òàêà è íà äîáðàòà è îðãàíèçàöèÿ è èçðàáîòåíè ñòðàòåãèè è òàêòèêà çà âîäåíå íà âîéíè. Äâóðå÷èåòî, ïðåæèâÿëî ïåðèîäà íà ðàííèÿ áðîíç è ïëåìåííèòå âîåííî-äåìîêðàòè÷íè îòíîøåíèÿ, ìèíàëî ïðåç îðãàíèçàöèÿòà íà ãðàäî-
ÀÂÈÒÎÕÎË âåòå-äúðæàâè, å èçãðàäèëî âå÷å ÿñíî èçðàçåíî êëàñîâî îáùåñòâî ñ öåíòðàëèçèðàíî óïðàâëåíèå ïðè ðàçâèòèòå íîâè ïðîèçâîäñòâåíè ñèëè, êîèòî îñèãóðÿâàò ìàòåðèàëíàòà âúçìîæíîñò çà íàáèðàíå è èçäðúæêà íà òàêàâà âîéñêà. Íàõëóâàùèòå îò ñåâåð ÊÓÒÈÉÑÊÈ ïëåìåíà ñà íà ïîðàíåí åòàï íà ñâîåòî èñòîðè÷åñêî è èêîíîìè÷åñêî ðàçâèòèå. Òåõíèòå ïðîèçâîäñòâåíè ñèëè ñà ðàííîçåìåäåëñêè è çàíàÿò÷èéñêè è íàâÿðíî ñà â ïðåõîä êúì ïàòðèàðõàò. Êåðàìèêàòà èì å ïðèìèòèâíà (ò. íàð. áîÿäèñàíà êåðàìèêà). Òå æèâåÿò â ïëåìåííè îáåäèíåíèÿ, êàòî ïðè íóæäà ñè èçáèðàò îáù âîæä, êîãàòî ïëåìåííîòî îáåäèíåíèå ñè ïîñòàâè íÿêàêâà îáùà îòáðàíèòåëíà èëè çàâîåâàòåëíà öåë (âèæ: A. Falkenstein (ATY) s. 41. A. Frankfort. “Archeology and the Sumerian Problem” Chicago 1932.) Íî äàëè òåçè ïëåìåíà íå íîñÿò ñïîìåí çà íÿêàêâî ìèíàëî è îðãàíèçàöèÿ íà äúðæàâà, çà êîèòî íèå íÿìàìå ñâåäåíèÿ? Çåìèòå, íà êîèòî æèâåÿò, ñà áèëè ìåñòîæèâåëèùà íà ïî-ðàííè öèâèëèçàöèè, çà êîèòî íèå íÿìàìå ñâåäåíèÿ. Íàïðèìåð çåìÿòà íà Óðèòåíî øóìåðñêè “ÊÈÓÐÈ”, çåìèòå íà ãóðèòå íå íîñÿò ëè òåçè ïëåìåíà ñïîìåí çà íÿêàêâà ïî-àðõàè÷íà äúðæàâíà îðãàíèçàöèÿ è êóëòóðà. Êàòî íÿìàìå äîñòúï äî îãðîìíîãî áîãàòñòâî îò ïèñìåíè èçòî÷íèöè, íèå ñàìî ìîæåì äà ãàäàåì çà öèâèëèçàöèèòå íà óðèòå è ïî-êúñíî íà ãóðèòå (âèæ Ì. Lambert. “La periode presargonique Sumer” VIII I, p. 58) Âúîðúæåíèåòî íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà âåðîÿòíî íå å îòñòúïâàëî íà âúîðúæåíèåòî íà àêàäñêèòå âîéñêè. Òîâà íè êàðà äà ñå çàìèñëèì çà ñòåïåíòà íà ìåòàëîîáðàáîòâàíåòî è äðóãèòå çàíàÿòè ïðè êóòèèòå. ×èñëåíîñòòà èì âåðîÿòíî íå å îòñòúïâàëà íà ÷èñëåíîñòòà íà àêàäñêèòå âîéñêè. Âúçìîæíî å ïðè ïîñëåäíèòå öàðå íà Àêàäñêàòà äèíàñòèÿ ÷èñëåíîñòòà íà àêàäñêàòà âîéñêà ïî íÿêàêúâ íà÷èí äà å íàìàëÿëà. Íî àêî Àêàä å áèë â óïàäúê, êàê äà ñè îáÿñíèì ìíîãîáðîéíèòå è óñïåøíè âîéíè ñðåùó ðàçëè÷íè ñòðàíè è íàðîäè, êîèòî å âîäèëà ïî òîâà âðåìå Àêàäñêàòà äúðæàâà? Íàâÿðíî ïðè ðàâíè äðóãè óñëîâèÿ êóòèéñêèòå âîéñêè ñà èìàëè ïî-âèñîê áîåí äóõ, çà äà ìîãàò äà ïîáåäÿò àðìèÿòà íà íàé-ãîëÿìàòà äðåâíà èìïåðèÿ. Äîïóñêà ñå, ÷å êó-
òèéñêèòå âîéñêè ñà èìàëè êîñâåíà ïîìîù îò ìåñòíèòå äèíàñòèè íà Äâóðå÷èåòî èëè ÷å âúòðåøíèÿò áåçïîðÿäúê â Àêàäñêàòà äúðæàâà âñëåäñòâèå ñåïàðàòèñòêè äâèæåíèÿ íà ãðàäîâåòå-äúðæàâè å óëåñíèë êóòèèòå. Ñúñ ñìúðòòà íà Íàðàì-Ñóåí (Íàðàìñèí) âîéíàòà â Äâóðå÷èåòî íå ñïèðà (âèæ H.G. Guterbock. “Die Historische Tradition und literarische Gestaltung bei den Babyloniern und Hetitem bis 1200”). Ïúðâèÿò ñèí íà Íàðàì-Ñóåí ØÀÐÊÀËÈØÀÐÈ (ØÀÐ ÊÀËÈ ØÀÐÈ), Sar Kali Sari, (“ÖÀÐ íà ÂÑÈ×ÊÈ ÖÀÐÅ” SAKI ñ. 325 è RLA II ñ. 133) - äàòèðîâú÷íè ôîðìè íà ØÀÐ ÊÀËÈ ØÀÐÈ, (ïðîäúëæàâà áîðáàòà è äîðè ïðåæèâÿâà êðóïíè ïîáåäè ïî âðåìå íà òàçè âîéíà, êàòî âçåìà â ïëåí ñëåäâàùèÿ êóòèéñêè âîæä (öàð) ÑÀÐËÀÃÀÁ = ÑÀÐËÀà (âèæ RLA II ñ. 133 è SAKI ñ. 207 I Ò. Í. Jacobsen “The Sumerian King List” Chicago, 1939 ã. — (ñ. 207). ÑÀÐËÀÃÀÁ ìîæå äà ñå ÷åòå è êàòî CAP ËÀÃÀÁ (öàð Ëàãàá). Ñèëíà ïîëèòè÷åñêà ðîëÿ ïî òîâà âðåìå èãðàå è âòîðèÿò ñèí íà Íàðàì-Ñóåí ÁÈÍ ÊÀËÈ ØÀÐÈ (BIN KALI SARI) “ÏÎÒÎÌÚÊ íà ÂÑÈ×ÊÈ ÖÀÐÅ” (âèæ äàòèðîâú÷íàòà ôîðìóëà ÐÒÑ II ñ. 6 , SAKI ñ. 225 è Ò.Í. Jacobsen “The Sumerian King List” (SKL)-(ñ. 206, 231). Âîéíèòå íà ØÀÐ êàëè Øàðè èìàò ïîâå÷å îòáðàíèòåëåí õàðàêòåð. Ïî íåãîâî âðåìå å îòáåëÿçàí íåãîâ ïîõîä íà çàïàä êúì ïàñòèðñêèòå ïëåìåíà ÀÌÓÐÐÓ. Òîé íîñè ñàìî òèòëàòà “Öàð íà Àêàä” (âèæ äàòèðîâú÷íàòà ôîðìà RTC 130, 118 = SAKI 225 (è Ò. Í. Jacobsen “The Sumerian King List”, Chicago 1939.) Ïðè÷èíèòå çà ïàäàíåòî íà Àêàäñêàòà äèíàñòèÿ ñà ìíîãî. Îò Ñàðãîí Âåëèêè (ñòàðè) íàòàòúê Àêàäñêàòà äèíàñòèÿ ïðè ïî-êúñíèòå åòàïè íà ñâîÿòà äåñïîòè÷íà âëàñò çàñèëâà ðîáîâëàäåë÷åñêàòà åêñïëîàòàöèÿ íà øèðîêè íàðîäíè ìàñè. Äåñïîòèòå ïîòèñêàò ñâîáîäíàòà ïðåäè ìåñòíà àðèñòîêðàöèÿ. Ñâîáîäíèòå ïîëèòè÷åñêè ïðåäè õîðà ñà óãíåòåíè îò çàñèëâàùàòà ñå òèðàíèÿ íà öàðñêàòà âëàñò. Íàðàìñóåí âúçïðèåìà òðàäèöèîííàòà òèòëà íà óðóêñêî-óðñêàòà õåãåìîíèÿ “ÖÀÐ íà ×ÅÒÈÐÈÒÅ ÑÒÐÀÍÈ ÍÀ ÑÂÅÒÀ”, âúçïðèåìà ñëåä ðàçðóøàâàíåòî ìó òèòóëàòóðàòà íà ÊÈØ “ÖÀÐ ÍÀ ÂÑÅËÅÍÀÒÀ”, ïðèåìà òèòëàòà “ÖÀÐ íà ÀÊÀÄ è åíñè íà áîãà ÀÌÀÍ” è íàêðàÿ ñå ñàìîîáîæåñò-
101
ÀÂÈÒÎÕÎË âÿâà êàòî “ÌÎÃÚÙ ÁÎà ÍÀ ÀÊÀÄ”, ñ êîåòî âëèçà â êîíôëèêò ñúñ æðå÷åñêîòî ñúñëîâèå íà öåíòúðà íà áîãà ÅÍËÈË — ÍÈÏÓÐ, ÷èéòî õðàì ðàçðóøàâà (âèæ L. Bernhardt und S.N. Kramer. “Sumerishe literarische Texte...”) s. 759. Ìíîãîáðîéíèòå âîéíè, êîèòî âîäè àêàäñêàòà äúðæàâà, âîäÿò äî èçòîùåíèå íàñåëåíèåòî íà ñåëèùàòà. Êðúâîïðîëèòíèòå âîéíè, êîèòî àêàäñêèòå öàðå âîäÿò è ñ ãðàäîâåòå—äúðæàâè íà Øóìåð è Àêàä, êîèòî ãðàäîâå ñå áîðÿò çà ñâîÿòà ñàìîñòîÿòåëíîñò è íåçàâèñèìîñò. Òðàäèöèîíåí å ñåïàðàòèçìúò íà îáùèíèòå (íîìèòå}, êîéòî ñå îïèðà íà ðîäîâàòà àðèñòîêðàöèÿ ïî ìåñòà.  íà÷àëîòî òåçè âîéíè ñàìî ïîòèñêàò ñåïàðàòèñòêèòå óñèëèÿ íà ãðàäîâåòå-äúðæàâè. Ïî-êúñíî âîéíèòå ñå èçðàæäàò â êðúâîïðîëèòíè êîíôëèêòà, êîèòî âîäÿò äî ïîãîëîâíî èçòðåáëåíèå è ïîðîáâàíå íà íåïîêîðíèòå ãðàäîâå. Òàêà íàïðèìåð ïðè íàêàçàòåëíèòå ïîõîäè íà Íàðàì-Ñóåí è íà ñèíà ìó öàð ÐÈÌÓØ ñà ðàçðóøåíè ïåò êðóïíè öåíòúðà íà Øóìåð, à èìåííî ãðàäîâåòå: ËÀÃÀØ, ÓÌÀ, ÄÅÐ, ÀÄÀÁÀ è ÕÀËÅÁ. Ñàìî â Óìà è Äåð ñà èçáèòè íàâåäíúæ 9000 äóøè è ñà íàêàçàíè îùå 3600 äóøè ñïîðåä õðàìîâè äàííè. Òåçè íàêàçàòåëíè ïîõîäè íîñÿò ìíîãî íàñèëèå è âîäÿò äî ìíîãî æåðòâè çà ñúïðîòèâëÿâàùèòå ñå ãðàäîâå. Îò èñòîðè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà îáåäèíåíèåòî íà îòäåëíèòå ãðàäîâå-äúðæàâè íà Äâóðå÷èåòî èìà ïðîãðåñèâåí õàðàêòåð, çàùîòî ñúçäàâà åäíà åäèííà äúðæàâà ñ åäèííà, ðàöèîíàëíà îðîñèòåëíà ñèñòåìà çà çåìÿòà, ñ êîåòî îáåçïå÷àâà ïî-âèñîê ðúñò íà ïðîèçâîäñòâåíèòå ñèëè. Åäèííàòà òåðèòîðèÿ ñúçäàâà óñëîâèÿ çà ðàçâèòèå íà òúðãîâèÿòà, çàíàÿòèòå, èçêóñòâàòà. Íî ðàçâèâàùèòå ñå ðîáîâëàäåë÷åñêè ïðîèçâîäñòâåíè îòíîøåíèÿ, êîèòî ñïîñîáñòâàò çà ðàçâèòèåòî íà ïðîèçâîäñòâåíèòå ñèëè, îò äðóãà ñòðàíà âîäÿò äî ïîòèñêàíå è óãíåòÿâàíå íà îãðîìíè ìàñè îò õîðà â äúðæàâàòà, áèëè ïðåäè òîâà ñâîáîäíè. Çàñèëâàíåòî íà äåñïîòèÿòà íà ðîáîâëàäåë÷åñêà Àêàäñêà äúðæàâà âëîøàâà ïîëîæåíèåòî íà ðîáèòå, îñîáåíî íà æåíèòå è äåöàòà. Õðàìîâè äîêóìåíòà ïîêàçâàò ïîãîëîâåí ãëàä è ïîòðåñàâàùà æåñòîêîñò è ñìúðòíîñò ñðåä òÿõ. À Àêàäñêàòà äúðæàâà ïðîäúëæàâà äà âîäè èçòîùèòåëíè âîéíè çà íàáèðàíå íà íîâè ðîáè è áîãàòñòâà, êàòî íàïàäà âñå íîâè è íîâè çåìè è íàëàãà ñâîÿòà õåãåìîíèÿ â òîãàâàøíèÿ ñâÿò. Íàõëóâàíåòî íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà â Àêàä â íà÷àëîòî íîñè îñâîáîäèòåëåí õàðàêòåð. Óãíåòåíèòå æèòåëè íà ãðàäîâåòå èçïîëçâàò êóòèéñêîòî íàõëóâàíå, çà äà îòõâúðëÿò àêàäñêàòà äåñïîòè÷íà õåãåìîíèÿ. Ðîáèòå ñå îïèòâàò äà ñå îñâîáîäÿò è äà ñå âúðíàò êúì áåçêëàñîâèòå ïúðâîáèòíî-îáùèííè ôîðìè íà æèâîò, êîèòî ïîìíÿò è â êîèòî ñà ñâèêíàëè äà æèâåÿò. Òîçè ïúðâîíà÷àëåí îñâîáîäèòåëåí äóõ îáà÷å íå ïðîäúëæàâà äúëãî è íå âîäè äî ðàçðóøàâàíå íà ðîáîâëàäåë÷åñêèòå îòíîøåíèÿ. Êóòèèòå, êîèòî íàõëóâàò, ïîçíàâàò ïúðâîáèòíî îáùèííèòå ïðîèçâîäñòâåíè îòíîøåíèÿ, à çàâàðâàò ñòðàíà, â êîÿòî âëàñòâàò ðîáîâëàäåë÷åñêè ïðîèçâîäñòâåíè îòíîøåíèÿ. Êóòèéñêîòî íàõëóâàíå è ïî-êúñíèòå âîéíè, êîèòî âîäè êóòèéñêàòà âîéñêà, ïîñòåïåííî ñå ïðåâðúùàò â îïóñòîøåíèå íà Äâóðå÷èåòî, ñúïðîâîäåíî îò ãðàáåæè, ðàçîðåíèå íà ãðàäñêè è íà õðàìîâè ñòîïàíñòâà, ðàçîðåíèå íà ãðàäîâå è äðóãè ïîñåëèùà.  òåçè çàâîåâàòåëíè âîéíè íà êóòèèòå ñà ðàçðóøåíè ãðàäîâåòå ÀÊÀÄ, ÀÊØÀÊ, ÕÓÐÑÀÁ, ÊÀËÀÌ, ÄÅÐ, ÍÈÏÓÐ, ÀÄÀÁÀ, ÓÐÓÊ, ËÀÐÀÊ è äðóãè. Ðàçðóøåíè ñà ìíîãî õðàìîâå. Ðàçñèïàíè ñà ìíîãî õðàìîâè è ÷àñòíè ñòîïàíñòâà, êàêòî è ïî-ìàëêè ñåëèùà.
102
Ñëåä ñìúðòòà íà ØÀÐ ÊÀËÈ ØÀÐÈ (SAKI ñ. 221) â Àêàä íàñòúïâàò ñìóòîâå. Çàïî÷âàò îæåñòî÷åíè áîðáè ìåæäó ðàçëè÷íè ïðåòåíäåíòà çà àêàäñêèÿ ïðåñòîë.  øóìåðñêèòå ÖÀÐÑÊÈ ÑÏÈÑÚÖÈ ïèñàðÿ å îòáåëÿçàë çà òåçè áîðáè ñ áîëêà: ÷å “íèêîé íå å çíàåë êîé å áèë öàð è êîé íå å áèë öàð” ïî òåçè âðåìåíà.  òåçè áîðáè âçåìà ó÷àñòèå è åäèí îò êóòèéñêèòå âîæäîâå (öàðå) ÅËÓËÈÌÅØ.  ÖÀÐÑÊÈÒÅ ÑÏÈÑÚÖÈ ÍÀ ØÓÌÅÐ òîé ñå ñïîìåíàâà íà äâà ïúòè: åäèí ïúò êàòî ÅËÓËÓ â ñïèñúêà íà äèíàñòèÿòà íà Àêàä è âòîðè ïúò êàòî ÅËÓËÅÌÅØ â ñïèñúêà íà ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ ÖÀÐÅ íà Øóìåð. Ò. ßêîáñåí äîïóñêà, ÷å òåçè äâå èìåíà ñà èäåíòè÷íè (âèæ. Ò. Í. Jacobsen “The Sumerian King List” (SKL) ñ. 207). È. Ì. Äüÿêîíîâ äîïóñêà è äðóãè âúçìîæíîñòè (íàïð. ïîâòîðíî èçáèðàíå) — âèæ È. Ì. Äüÿêîíîâ “Îáùåñòâåííûé è ãîñóäàðñòâåííûé ñòðîé äðåâíåãî â Äâóðå÷èå. Øóìåð”, Ì. Ë.1859, ñ. 80).  êðàÿ íà òîçè ïåðèîä íà ìåæäóîñîáíè âúòðåøíè áîðáè è íà âúíøíà èíâàçèÿ çà êðàòêî âðåìå Àêàä âúçñòàíîâÿâà ñâîÿòà äúðæàâà, íî òÿ èìà êðàòêîòðàéíî è îãðàíè÷åíî (ìåñòíî) çíà÷åíèå. Êóòèéñêèòå ïëåìåíà ïîñòåïåííî ïðèäîáèâàò âúðõîâíîòî ãîñïîäñòâî íàä Øóìåð, çàïî÷íàëî ñ ïîðàæåíèåòî íà Àêàä îò êóòèèòå, íàíåñåíî ïî âðåìåòî íà öàð Íàðàì-Ñóåí, êîéòî âëèçà â áîé ñ êóòèéñêàòà âîéñêà è çàãèâà â òîçè áîé ïðåç 2202/2201 ã. ïð. Õð. ÅÍÐÈÄÀÂÀÇÈÐ, âîäåéêè êóòèéñêàòà âîéñêà, ïðîíèêâà äî ãëúáèíèòå íà þæíîòî Äâóðå÷èå, çàåìà ÍÈÏÓÐ (Íèáèðó) è îñòàâÿ ñâîé íàäïèñ â ÑÈÏÀÐ. Âîéíàòà íà Àêàä ïðîäúëæàâà, âîäåíà îò ñèíà íà Íàðàì-Ñóåí — ØÀÐ ÊÀËÈ ØÀÐÈ, “Öàðÿò íà âñè÷êè öàðå”, ïúðâè ñèí íà Íàðàì-Ñóåí (2201 — 2177 ã. ïð. Õð.). Òîé âîþâà ñ êóòèéñêèòå âîæäîâå, äîøëè ïî-êúñíî îò Åíðèäàâàçèð, çàïèñàíè êàòî öàðå ïî-êúñíî (ñ ÈÌÒÈ, ÈÍÃÈØÀÓØ, ÑÀÐ-ËÀÃÀÁ /CAP ËÀÃÀÁ) — RLA II ñ. 133). Âîéíàòà ïðîäúëæàâàò ÅËÓËÅÌÅØ (2178 — 2173 ã. ïð. Õð.) è íåãîâèòå ïðèåìíèöè ÈÍÃÅØÀÓØ è ÈÍÈÌÀÁÀÃÅØ. Òå óñïÿâàò äà íàëîæàò êóòèéñêàòà õåãåìîíèÿ íàä Äâóðå÷èåòî. Àêàä ïàäà ïîä âëàñòòà íà êóòèèòå, êîèòî ãî âëàäåÿò 91 ãîäèíè è ÷åòèðèäåñåò äíè.
ÊÀÊÂÈ ÑÀ ÊÓÒÈÈÒÅ ÏÎ ÅÒÍÈ×ÅÑÊÈ ÏÐÎÈÇÕÎÄ È ÅÇÈÊ? Ïðè ðàç÷èòàíå íà êóòèéñêèòå ëè÷íè èìåíà è òîïîíèìè è ïðè ñðàâíÿâàíåòî èì ñ åçèöèòå íà íÿêîè äðóãè èçòî÷íè íàðîäè â íà÷àëîòî ñå ïðàâè îïèò êóòèéñêèÿò åçèê äà áúäå îáÿñíåí ñ õóðèòñêèÿò åçèê. Áëèçêèòå åçèêîâè âðúçêè ìîãàò äà ñå îáÿñíÿò ñ ôàêòà, ÷å ìíîãî îò êóòèéñêèòå ïîñåëåíèÿ òåðèòîðèàëíî ïîêðèâàò ïî-ðàííè õóðèòñêè ïîñåëåíèÿ. Ïî-êúñíî ïî-çàäúëáî÷åíè ëèíãâèñòè÷íè ïðîó÷âàíèÿ ïîêàçâàò, ÷å íèòî õóðèòñêèÿò åçèê, íèòî øóìåðñêèÿò, íèòî ñåìèòñêèòå åçèöè, íèòî åëàìñêèÿò, íèòî èíäîåâðîïåéñêèòå åçèöè, íèòî àâåñòèéñêèòå äàâàò ïîÿñíåíèå çà êóòèéñêèòå èìåíà íà öàðåòå, ÷èèòî èìåíà â ïî-ãîëåìèÿ áðîé çàïî÷âàò ñ áóêâàòà “ò” è çàâúðøâàò íà àá/ð/àá/ï/ è “S” â ðàç÷åòåíèòå “Öàðñêè ñïèñúöè”. Îêîí÷àíèåòî “S” å áèëî øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíî ïðåç II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. è ïðåç I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. â òîïîíèìè÷íèòå íàçâàíèÿ íà îáëàñòèòå íà Çàãðîñêèòå ïëàíèíè, ò. å. â îáëàñòèòå, êúäåòî îò àðõàè÷íè âðåìåíà îáèòàâàò ÊÓÒÈÈÒÅ.  õóðèòñêèÿ åçèê
ÀÂÈÒÎÕÎË îêîí÷àíèåòî “S” ñî÷è êîñâåí (åðãàòèâåí) ïàäåæ è å ïîêàçàòåëíî çà îçíà÷àâàíå àáñòðàêòíîñò íà èìåíàòà. Ñúùîòî îêîí÷àíèå “S” èìà è â êàñèòñêèòå åçèöè. Ñâîåîáðàçíàòà ôîíåòè÷íà ñèñòåìà íà ÊÓÒÈÈÒÅ ñå âúçïðèåìà òðóäíî îò øóìåðèòå è àêàäöèòå, êîèòî ïðåäàâàò ñ ðàçëè÷íè âàðèàíòè êóòèéñêèòå èìåíà. Ñëîæíîñòòà íà ôîíåòàêàòà íà êóòèéñêèÿ åçèê ñå ïðîòèâîïîñòàâÿ íà èçêëþ÷èòåëíàòà ïðîñòîòà íà ÅËÀÌÑÊÀÒÀ ôîíåòè÷íà ñèñòåìà. Êóòèéñêèÿò åçèê ïîêàçâà ñðîäñòâî ñ ÕÓÐÈÒÑÊÈß åçèê, êîéòî ñúùî èìà ñëîæíà ôîíåòè÷íà ñèñòåìà. Âúçìîæíî å äúëãîòî æèâååíå íà êóòèèòå â îáèòàâàíè ïðåäè îò õóðèòèòå çåìè äà ñáëèæàâà òåçè åçèöè, áåç äà ñà èäåíòè÷íè. Êóòèéñêèÿò åçèê èìà áëèçîñò è ñ ÅËÀÌÑÊÀÒÀ ãðóïà åçèöè, øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíè â çîíàòà íà öåëèòå ÇÀÃÐÎÑÊÈ ïëàíèíè (åëàìèòè, êàñèòè, ëóëèáåè è âúçìîæíî êàñïèè), è òå äà èìàò áëèçêè åçèêîâè âðúçêè ñúñ ÊÓÒÈÈÒÅ. Òàêà ñå âèæäà, ÷å êóòèéñêèÿò åçèê å åäèí ñàìîáèòåí åçèê, à íàðîäúò íà ÊÓÒÈÈÒÅ, êîéòî ãîâîðè òîçè åçèê, å åäèí ñàìîáèòåí íàðîä. Ïðè îâëàäÿâàíåòî íà ÀÊÀÄ êóòèéñêàòà ïëåìåííà âúðõóøêà âúçïðèåìà âëàñòòà íà ñòðàíàòà îò âèñîêèòå ñëîåâå íà ØÓÌÅÐÎ-ÀÊÀÄÑÊÀÒÀ ðîáîâëàäåë÷åñêà âúðõóøêà, áåç äà å óçðÿëà çà åäíà ïî-âèñîêà ìèñèÿ — ñòðåìåæà äà îáëåê÷è ïîëîæåíèåòî íà øèðîêèòå íàðîäíè ìàñè â Äâóðå÷èåòî. Íàðîäúò íà ñòðàíàòà (ñâîáîäíè õîðà è ðîáè è äðåáíà àðèñòîêðàöèÿ) ñëåä íà÷àëíîòî âúîäóøåâëåíèå è ïîðèâ çà ñâîáîäà ñå âèæäà èçïàäíàë ïîä äâîéíî ðîáñòâî: âåäíúæ ïîä çàâèñèìîñòòà íà ñîáñòâåíàòà ñè ðîáîâëàäåë÷åñêà êëàñà è âòîðè ïúò êóòèéñêàòà ïîëèòè÷åñêà è èêîíîìè÷åñêà çàâèñèìîñò. Äàíú÷íèòå íàëîçè ñòàâàò äâîéíè (âèæ íàëîçèòå È. Ì. Äüÿêîíîâ “Èñòîðèÿ Ìèäèé”, Ì.-Ë. 1959). Çàâëàäÿâàéêè ñòðàíàòà, êóòèéñêàòà ïëåìåííà âúðõóøêà íå èçëú÷âà ñâîè õîðà, êîèòî äà ïîåìàò àäìèíèñòðàòèâíèòå ôóíêöèè íà ñòðàíàòà, ðàçâèëà äîáúð äúðæàâåí àïàðàò ïî âðåìåòî íà Øóìåð è Àêàä. Êóòèéñêèòå ïëåìåííè ïúðâåíöè è öàðå èçáèðàò çà ñâîè ïðåäñòàâèòåëè â ñòðàíàòà íàé-ãîëåìè ìåñòíè ðîáîâëàäåëöè, êîèòî äà àäìèíèñòðèðàò çàâëàäÿíàòà îò òÿõ, êóòèèòå, ñòðàíà, äà ñúáèðàò íàëîçè è äàíúöè è äà ðúêîâîäÿò öåëèÿ îáùåñòâåí è äóõîâåí æèâîò íà ñòðàíàòà. Äîõîäèòå íà àêàäñêèòå öàðå ñà èäâàëè îñâåí îò âîéíèòå îùå è îò ïðèõîäè îò îãðîìíèòå ñòîïàíñòâà è çåìåâëàäåíèÿ, êîèòî ñà ïðèòåæàâàëè. Êóòèéñêèòå öàðå, çàñòàíàëè íà÷åëî íà Äâóðå÷èåòî, îñòàâÿò çåìÿòà äà áúäå âëàäÿíà è îáðàáîòâàíà îò ìåñòíè øóìåðñêè è àêàäñêè óïðàâèòåëè, êàêòî è îò æðåöèòå íà õðàìîâåòå. Òå íå ñúçäàâàò ñâîè ñòîïàíñòâà. Ïðèõîäèòå èì èäâàò îò íàëîçè, äàíúöè, òúðãîâñêè ìèòà è çàãðàáåíî ïðè âîåííè îïåðàöèè. Ñúñòîÿëî ñå îò çàíàÿò÷èéñêè è òúðãîâñêè èçäåëèÿ, õðàíè, ìåòàëè, ñêúïîöåííè êàìúíè è âåùè, îðúæèÿ è ïð. Òàêà êóòèèòå âëàäåÿò Äâóðå÷èåòî ÷ðåç ïîñðåäíèöè — øóìåðî-àêàäñêè ðîáîâëàäåëöè (âèæ “Ê. Ëè÷êîâñêà è Ê. Øàæèíñêà. “Ìèòîëîãèÿ íà Ìåñîïîòàìèÿ” è È. Ì. Äüÿêîíîâ. “Èñòîðèÿ Øóìåð”, 1956). Ïîñòåïåííî ïîä âëàñòòà íà êóòèèòå ñå âúçðàæäàò ìíîãî îò ìåñòíèòå äèíàñòèè â Äâóðå÷èåòî.  íà÷àëîòî â ñàìèÿ Àêàä ïðîäúëæàâàò äà óïðàâëÿâàò óñïîðåäíî öàðåòå îò Àêàäñêàòà äèíàñòèÿ ÄÓÄÓ è ØÓ-ÄÓÐÀË (2172 — 2137 ã. ïð. Õð.), íî ïîñòåïåííî íà ïúðâî ìÿñòî ìåæäó ãðàäîâåòå ñå èçäèãà ËÀÃÀØ. Öÿëà ðåäèöà îò íåãîâè óïðàâèòåëè ìè-
íàâàò, áåç äà ìîãàò äà ãî âúçäèãíàò. Çíà÷åíèå Ëàãàø äîáèâà ïðè ñâîÿ óïðàâèòåë “ÅÍÑÈ” (ÐÀ-ÒÅ-PA-TES-I) ÓÐÁÀÓ èëè Óð Áàáà. (Âåðîÿòíî ñúâðåìåííèê íà ïàäàíåòî íà ïîñëåäíèÿ öàð íà Àêàä ØÓ-ÄÓ-ÐÀË, 2172 — 2137 ã. ïð. Õð.). ÓÐ-ÁÀÓ îò Ëàãàø å ìîãúù è áîãàò óïðàâèòåë. Òîé îðãàíèçèðà îáøèðíè õðàìîâè ñòîïàíñòâà è ëè÷íî ñâîå ñòîïàíñòâî. Íàòðóïâà îãðîìíè áîãàòñòâà, îò êîèòî îòäåëÿ çà êóòèéñêèòå âëàäåòåëè, íî ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îñòàâÿ çà ñåáå ñè, êàêòî ïðàâÿò âñè÷êè øóìåðî-àêàäñêè óïðàâèòåëè — íàìåñòíèöè. Ïîñòåïåííî ïîä âúðõîâåíñòâîòî íà êóòèèòå òîé îñúùåñòâÿâà õåãåìîíèÿ íà ËÀÃÀØ íàä Äâóðå÷èåòî. Îñúùåñòâÿâà õðàìîâî ñòðîèòåëñòâî è îñòàâÿ ïèñìåíè ïàìåòíèöè. Ñëåä ñìúðòòà íàÓÐ-ÁÀÓ âëàñòòà â Ëàãàø ïîåìà íåãîâèÿò çåò ÃÓÄÅß (âèæ. Â. Ê. Øèëåéêî. ÂÍØÏ ñ. XXX îò “Èñòîðèÿ Øóìåð” è “Àññèðîëîãè÷åñêèå çàìåòêè”, ñ. 138,140,141). Ãóäåÿ ðàçãðúùà îãðîìíà ñòðîèòåëíà äåéíîñò. Òîé îðãàíèçèðà ñòðîåæ íà õðàìîâå è äðóãè ïàìåòíèöè. Íàìåðåí å íàäïèñ íà ÃÓÄÅß è â ÓÐ (ÈÅÒ I ñ. 26 — 28), êîåòî ïîêàçâà, ÷å å èìàë âúðõîâåíñòâî è íàä ÓÐ. Îò âðåìåòî íà Ãóäåÿ èìà ìíîãî äåëîâè äîêóìåíòè (ÂÍØÏ ñ. XXX è XXXI). Òîé óïðàâëÿâà ñòðàíàòà äúëãî è âëàñòâà èñòèíñêè íàä çíà÷èòåëíà ÷àñò îò Äâóðå÷èåòî ïîä èìåòî “ÅÍÑÈ” êàòî “ÁËÀà ïàñòèð íà ñòðàíàòà”. Íî òîé å ñàìî ÅÍÑÈ. Íå å öàð íèòî òîé, íèòî ñèí ìó ÓÐ-ÍÈÍÕÈÐÑÓ, íèòî ñâàëèëèÿò ãî îò âëàñò äðóã çåò íà ÓÐ-ÁÀÓ ÍÀÌÀÕÀÍÈ. Òå íå ñà âïèñàíè â Øóìåðåêèòå öàðñêè ñïèñúöè. Ãóäåà íå å è íåçàâèñèì óïðàâèòåë. Òîé å íàìåñòíèê íà êóòèéñêèòå öàðå, íà êîèòî ïëàùà òåæúê äàíúê çà ïîäâëàñòíèòå ìó òåðèòîðèè. Íàñòúïèëèÿò äúëãîòðàåí ìèð ñúçäàâà óñëîâèÿ çà æèâîò â ñòðàíàòà âúïðåêè äâîéíèòå íàëîçè. Äîìèíàöèÿòà íà Ëàãàø íàä äðóãèòå ãðàäîâå íà Äâóðå÷èåòî ïîçâîëÿâà íà Ãóäåÿ äà îòäåëè îò äàíúöèòå, êîèòî ïîëó÷àâà, ãîëÿìà ÷àñò çà ñåáå ñè, êîåòî ïúê ìó äàâà âúçìîæíîñò äà îòäåëÿ ãîëåìè ñóìè çà ñòðîèòåëñòâî íà ðåëèãèîçíè è êóëòóðíè ïàìåòíèöè è äà óêðåïè Ëàãàø. Îñòàâÿ ìíîãî íàäïèñè è äðóãè ïèñìåíè ïàìåòíèöè (âèæ Â. Ê. Øèëåéêî. “Àññèðîëîãè÷åñêèå çàìåòêè” ÂÍØÏ ñ. 138, 140, 141 è SAKI S ñ. 88). Çà òîâà ñòðîèòåëñòâî òîé ïðèâëè÷à ìàéñòîðè ñòðîèòåëè îò Åëàì è îò äàëå÷íè ñòðàíè ñêúïè ìàòåðèàëè, êàìúê è ñêúïîöåííîñòè, êîèòî ïðåç Ïåðñèéñêèÿ çàëèâ âíàñÿ â ØÓÌÅÐ. Îò Ñèðèÿ èçïèñâà è âíàñÿ ñ êåðâàíè ïî Åôðàò, à îòòàì ïî Åôðàò ñêúïè ñòðîèòåëíè ìàòåðèàëè è óêðàøåíèÿ çà ãðàíäèîçíîòî ñòðîèòåëñòâî, êîåòî ïðåäïðèåìà. Òîé îñòàâÿ îãðîìåí áðîé ïèñìåíè ïàìåòíèöè, ñêóëïòóðíè ïàìåòíèöè, õðàìîâè íàäïèñè è äðóãè äîêóìåíòè îò òîâà âðåìå (âèæ XII, 13 — 18 è SAKI ñ. 32). Ôàêòè÷åñêè è ôîðìàëíî Ãóäåÿ å íàìåñòíèê íà ÊÓÒÈÈÒÅ â Þæíîòî Äâóðå÷èå. Ñëåä íåãîâàòà ñìúðò è ñâàëÿíåòî íà ñèíà ìó ÓÐ-ÍÈÍÕÓÐÑÓ îò äðóãèÿ çåò íà Óð-Áàó íàìåñòíèê íà êóòèèòå ñòàâà èìåííî òîçè âòîðè çåò ÍÀÌÀÕÀÍÈ (âèæ RT XVIII, ð. 66). Ðîáîâëàäåëöè è àðèñòîêðàòà îò ìåñòíèòå ðîáîâëàäåë÷åñêè âúðõóøêè íà Äâóðå÷èåòî óïðàâëÿâàò êàòî íàìåñòíèöè íà ÊÓÒÈÈÒÅ öÿëîòî Äâóðå÷èå â ïðîäúëæåíèå íà 91 ãîäèíè. Äî íàñ ñà äîñòèãíàëè íàäïèñè îò Ëàãàø è ñïåöèàëíî îò ÓÌÀ, äàòèðàíè îò âðåìåòî íà 19 ïî ðåä êóòèéñêè öàð ÑÈÓÌ, êîéòî ïî íàäïèñà îò Óìà óïðàâëÿâà áëàãîïîëó÷íî è ìèðíî (âèæ V. SCHEIL. “Une novelle dynastie Sumero-Acadine les Rois” “GUTIE”. CKA11911 ñ. 318); “Ancienes dynasties de Sumero-Acad” GRA1191, ñ. 619). Âëàñòòà íà ÊÓÒÈÈÒÅ â Äâóðå÷èåòî å îòíåòà îò ÓÒÅÕÅÃÀË, öàðÿ íà ãðàäà Óðóê. Çà íåãîâàòà âîéíà ñ ÊÓÒÈÈ-
103
ÀÂÈÒÎÕÎË ÒÅ ñúîáùàâàò äâå êîïèÿ ñúñ ñòèõîòâîðåí òåêñò â äâà íàäïèñà (âèæ F. THUREAU-DANGIN “La fin de la domination Guteinne”, Ra IX ñ.11 è È. Ì. Äüÿêîíîâ. “ Èñòîðèÿ Ìèäèè”, Ì.-Ë. 1959). Êóòèéñêàòà ïëåìåííà âúðõóøêà, îáåäèíèëà êóòèéñêèòå ïëåìåíà â ñúþç, êîéòî çàâëàäÿâà Äâóðå÷èåòî, íå ñå ñòðåìè êúì ïðîìÿíà íà óïðàâëåíèåòî. Òÿ ïîåìà ñàìî âúðõîâíàòà âëàñò â ñâîè ðúöå îò øóìåðî-àêàäñêèòå çåìåâëàäåëöè è àðèñòîêðàòè è çàìåíÿ àêàäñêèòå öàðå — äåñïîòè, ñ êóòèéñêè öàðå, êàòî ñå îïèòâà äà âúçïðèåìå íà÷èíà íà æèâîò è âúíøíè îáùåñòâåíè èçÿâè íà ïðåäøåñòâåíèöèòå öàðå øóìåðè è àêàäè. Îùå Åíðèäàâàçèð (Åíðèäóïèçèð) ñëåä ïîáåäàòà ñè íàä ÍÀÐÀÌ-ÑÓÅÍ ñå îïèòâà äà âúçïðèåìå íåãîâàòà òèòóëàòóðà è äà ïîñòàâè ñâîé íàäïèñ â øóìåðñêèÿ ãðàä ÑÈÏÀÐ ñúñ ñòåëà â õðàìà ïî ïðèìåðà íà ñâîèòå ïðåäøåñòâåíèöè - øóìåðñêèòå è àêàäñêèòå öàðå íà Äâóðå÷èåòî. Íàìåðåí å öàðñêè íàäïèñ è îò êóòèéñêèÿ ïëåìåíåí âîæä, ñòàíàë êóòèéñêè öàð ËÀÅÐÁ (âèæ SAKI ñ. 170, XI è SAKI ñ. 119). Âúçñòàíîâåíèÿò òåêñò íà íàäïèñà ãëàñè: 1.La-e(I)(R)A-(A)B ËÀÅÐÁ 2. da-(Num) ìîãúùèÿò 3.SAR ÖÀÐ 4. Ê (U)-TI-UM ÊÓÒÈÓÌ 5.SAR ÖÀÐ 6. (Êi-ib-ra-at) íà ×ÅÒÈÐÈÒE ÑÒÐÀÍÈ íà 7. (Ar-ba-um) ÑÂÅÒÀ 8. A-ha-y ÍÀ ÁÎÃÀ 9............. ................ 10............ ................ 11.IB-NI(?)MIA ÈÇÃÎÒÂÈ ÍÀ ÁÎÃÀ 12. YSRUK È ÏÎÄÀÐÈ 13........... ................ ËÀÅÐÁ îñòàâèë íàäïèñà (âèæ SKL ñ. 170 XI è SKL, ñ. 119, ïî ßêîáñåí). Îñìèÿò ïëåìåíåí âîæä íà êóòèèòå, çàïèñàí êàòî öàð ÉÀÐËÀÃÀÁ, ñå îïèòâà äà ïðèñâîè ïîæèçíåíî öàðñêàòà âëàñò èëè å èçáðàí çà âòîðè ìàíäàò. Ïúðâîòî ïîêîëåíèå êóòèéñêè öàðå èìàò ÊÓÒÈÉÑÊÈ ÈÌÅÍÀ. Âòîðîòî ïîêîëåíèå öàðå çàïî÷âà äà ñå àêàäèçèðà, à òðåòîòî ïîêîëåíèå øóìåðñêè öàðå îò êóòèéñêè ïðîèçõîä çàïî÷âà äà íîñè ÷èñòî àêàäñêè èìåíà (âèæ Ì. È Äüÿêîíîâ “Èñòîðèÿ Ìèäèè”, Ì.-Ë. 1959, ñ. 107 è Ì. È Äüÿêîíîâ “Èñòîðèÿ Øóìåð” ñ. 89).
Âëàñòòà íà êóòèèòå, êîíòðîëèðàùè Äâóðå÷èåòî îò ñâîÿ öåíòúð â ÀÐÀÏÕÅ (ñúâðåìåíåí Êèîêóê), îò îñâîáîäèòåëíà ïîñòåïåííî çàïî÷âà äà ñå âúçïðèåìà îò íàñåëåíèåòî êàòî òåæêî èãî, îáëàãàíî äâîéíî ñ äàíúöè çà ÷óæäè è ñâîè. Äàíúöèòå ñòàâàò âñå ïî-òåæêè, ïî-òåæêè, îòêîëêîòî ñà áèëè ïðè àêàäñêèòå öàðå. Ïðèõîäèòå ñå äåëÿò ìåæäó øóìåðî-àêàäñêàòà ðîáîâëàäåëñêà âúðõóøêà è êóòèéñêèòå çíàòíè óïðàâëÿâàùè ñòðàíàòà. Ñ âðåìåòî çàïî÷âà äà ñå íàäèãà ñúïðîòèâà ñðåùó âëàñòòà íà ÊÓÒÈÈÒÅ. Òàçè ñúïðîòèâà ñå îãëàâÿâà îò öàðÿ íà ãðàäà ÓÐÓÊ îò ÓÒÅÕÅÃÀË.  íàäïèñèòå, êîèòî å îñòàâèë, êóòèèòå ñà íàðè÷àíè “Æèëåùè çìèè îò ïëàíèíàòà”, “Íàñèëíèöè ïðîòèâ áîãîâåòå, îòíåñëè öàðñòâåíîñòòà íà Øóìåð â ïëàíèíàòà”, “Íàñèëíèöè èçïúëíèëè Øóìåð ñ âðàæäè” “Sumer-Ra Nig-AE R I M B i - l n - S i - A- N i g - U EREM” (âèæ D. Î. Edzart. “Die zweite zwischen Zeit Babylonien” Wisbaden 1957, S. 50). “Âúçáóæäàùè âðàæäè è íàñèëèÿ âúâ ñòðàíàòà Êàëàì” (Þæíîòî äâóðå÷èå), “Îòíåìàùè ñúïðóã îò ñúïðóãà è îò ðîäèòåëè” (âèæ. D. Î. Edzart è F. Thureau-Dangin “La fin de la domination guteine” RA. IX, ñ. 96, È. Ì. Äüÿêîíîâ. “Èñòîðèÿ Ìèäèé” 80-90 ñ.). Íàâÿðíî ïðè íàõëóâàíåòî ñè êóòèèòå ñà äàëè âúçìîæíîñò íà îíåïðàâäàíèòå äà ñå íàäèãíàò ñðåùó ñâîèòå íàñèëíèöè è ñå îïèòàò äà ñå îñâîáîäÿò. Âåðîÿòíî å èìàëî áóíòîâå è äðóãè ôîðìè íà íàäèãàíå íà óãíåòåíèòå ñðåùó âëàñòâàùàòà âúðõóøêà. Äåñïîòèÿòà íà àêàäñêàòà âëàñò ïðåäè äà ïàäíå ñðàçåíà îò êóòèèòå, å äîñòèãíàëà íåâèæäàíè ðàçìåðè. Íî êóòèéñêèòå çàâîåâàòåëè íå óíèùîæàâàò ðîáñòâîòî. Îáðàòíî, ñòèãà ñå äî äâîéíî ïîòèñíè÷åñòâî. Èìà ìíîãî õðàìîâè çàïèñêè, ïúëíè ñ ïëà÷ çà Øóìåð ïîðàäè ðàçáèòèòå ãðàäîâå, ðàçðóøåíè õðàìîâå, îïóñòîøåíè ñòîïàíñòâà, èçáèòè áëèçêè õîðà, çàïèñêè, â êîèòî ñòðàíàòà íà êóòèèòå å íàðå÷åíà “Îáèòàëèùå íà ÷óìà” (âèæ èçëîæåíèåòî íà Ëåíãäîí. SAHI, ð. 242 è ñáîðíèêà: D. Î. Edzart. “Die zweite zwischen Zeit Babylonien”, Wisbaden 1957, ñ. 50). Ñðåä ïîñòðàäàëèòå è ðàçðóøåíè ãðàäîâå å è Óðóê. Òåçè îïëàêâàíèÿ ïîêàçâàò îæåñòî÷åíèåòî íà óðóêñêèòå ãðàæäàíè ñðåùó ÊÓÒÈÈÒÅ. Ïîëó÷èë øèðîêà îáùîíàðîäíà ïîääðúæêà, ÓÒÅÕÅÃÀË èçáèðà ìîìåíòà íà ñìÿíà íà êóòèéñêèòå öàðå (êîèòî èìàò âðåìåíåí ñòàòóò íà óïðàâëåíèå), íàäèãàò ñå îãðîìíè ìàñè è ñâàëÿò ïîñëåäíèÿ öàð íà ÊÓÒÈÈÒÅ öàð ÒÈÐÈÊÀÍ (ÒÈÐÈ-ÊÀÍ èëè ÒÀÐÊÀÍ*), êîéòî öàðóâà ñàìî 40 äíè. Êðàÿò íà êóòèéñêîòî óïðàâëåíèå ïîñòàâÿ ìíîãî âúïðîñè.
* Òàðêàí å äðåâíà áúëãàðñêà äâîðöîâà òèòëà è òóê ìîæå áè çàìåñòâà ëè÷íîòî èìå - Áåë. ðåä.
104
ÀÂÈÒÎÕÎË Äîñòèãàëè ëè ñà äîõîäèòå, ïîëó÷àâàíè îò Äâóðå÷èåòî äî âñè÷êè êóòèéñêè ïëåìåíà è äî âñÿêî ñåìåéñòâî îò ïëåìåíàòà, çà äà ãè äúðæè àíãàæèðàíè êúì çàäúðæàíå íà çàâîåâàíèåòî íà Äâóðå÷èåòî. Êàêâî å áèëî âúîðúæåíèåòî è áîåãîòîâíîñòòà íà êóòèéñêàòà âîéñêà ñëåä 91 ãîäèíà âëàñòâàíå. Êàêâî è êîãî å òðÿáâàëî äà çàùèòàâà òàçè âîéñêà è ò. í. Êóòèéñêàòà âîéñêà, êîÿòî ñå èçïðàâÿ ñðåùó âîéñêèòå íà âúñòàíàëèÿ ÓÒÅÕÅÃÀË, íå å äèñöèïëèíèðàíàòà âîéñêà, ðúêîâîäåíà îò ñìåëè âîåíà÷àëíèöè. Ñåãà òÿ ïðåäñòàâëÿâà ïëåìåííî îïúë÷åíèå, âîäåíî îò øóìåðåöà ÓÐ-ÍÈÍÇÓ è îò àêàäåöà ÍÀÁÈ ÅÍËÈË (âåðîÿòíî âîåííè óïðàâèòåëè íà Þæíîòî è Ñåâåðíîòî Äâóðå÷èå ïîä êîíòðîëà è õåãåìîíèÿòà íà Ëàãàø). Êàêâà å áèëà ÷èñëåíîñòòà íà òåçè îòðÿäè è èìàëî ëè å â òÿõ êóòèéñêè âîéíèöè, íå å èçâåñòíî. Âîéíàòà, êîÿòî ñå âîäè ìåæäó âîéñêèòå íà ÓÒÅÕÅÃÀË è ÒÈÐÈÊÀÍ, å áîðáà ìåæäó äâå åäíàêâè ïî âúîðúæåíèå, òàêòèêà è ñòðàòåãèÿ âîåííè ñèëè, çàùîòî è êóòèéñêèòå îòðÿäè ñå âîäÿò îò øóìåðî-àêàäñêè âîåíà÷àëíèöè. Êóòèèòå ñà ÷óæäåíöèòå çàâîåâàòåëè. È ïðèâúðæåíèöèòå íà Óòåõåãàë ñà èçïúëíåíè îò æåëàíèå äà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò íà ìåñòíèòå è ÷óæäè íàñèëíèöè è óãíåòèòåëè. Ïðè ðàçèãðàëàòà ñå ïðåç 2109 ã. ïð. Õð. áèòêà ÓÒÅÕÅÃÀË ñïå÷åëâà ëåêî ïîáåäà. Êóòèéñêèÿò öàð ÒÈÐÈÊÀÍ èçáÿãâà îò áîÿ è ñå óêðèâà â ÄÓÁÐÓÌ, íî å èçäàäåí îò ìåñòíèòå æèòåëè, çàëîâåí è óáèò îò ÓÒÅÕÅÃÀË, êîéòî âúçñòàíîâÿâà “ÖÀÐÑÒÂÎÒÎ íà ØÓÌÅÐ è ÀÊÀÄ” (âèæ F. Thureau-Dangin. “La fin de la domination guteine”, RA IX, ð. 56 è È. Ì. Äüÿêîíîâ. “Èñòîðèÿ Øóìåð“, 1956). Êóòèéñêèòå âîéñêè ñà îòõâúðëåíè êúì ïëàíèíàòà ÇÀÐÎÑ, à íÿêîè îò ïëåìåíàòà è äàëå÷ íà ñåâåð êúì ÈÐÀÍÑÊÈ ÀÇÅÐÁÀÉÄÆÀÍ, ïîíàñÿéêè îãðîìíè çàãóáè îò õîðà, èìóùåñòâî öåííîñòè, çåìÿ, äîáèòúê, äîìîâå è ïð. Âîåííî-ïëåìåííàòà êóòèéñêà àðèñòîêðàöèÿ, ïðåâúðíàëà ñå â ðîáîâëàäåë÷åñêà âúðõóøêà, â èçëîâåíà è èçáèòà. Îñòàâàò äà âîäÿò íàðîäà äðóãèòå ïî-ìëàäøè âîæäîâå â òðóäíèòå ìó ìèòàðñòâà â ñëåäâàùèòå õèëÿäîëåòèÿ. Ñêîðî ñëåä çàâîþâàíåòî íà Äâóðå÷èåòî êóòèéñêèòå ïëåìåííè âîæäîâå è òåõíèòå áëèçêè ïðåâðúùàò ñâîåòî óïðàâëåíèå â ñúþç ñ ìåñòíèòå øóìåðî-àêàäñêè ðîáîâëàäåëöè. Òå íå ñå ñòðåìÿò êúì íîâ òèï íà óïðàâëåíèå. Çàïî÷âàò äà ãîíÿò êàòî ñâîèòå øóìåðî-àêàäñêè ïðåäøåñòâåíèöè íàòðóïâàíå íà áîãàòñòâà, êîåòî ñå ïîñòèãà ïðè äâîéíèÿ íàòèñê âúðõó íàñåëåíèåòî. Øóìåðî-àêàäñêàòà è êóòèéñêàòà âúðõóøêè ïîñòåïåííî ñå ñðàñòâàò. Êóòèéñêèòå âîæ-
äîâå è öàðå ïðåäàâàò èíòåðåñèòå íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà, êàòî íàâëè÷àò ñúñ ñâîèòå äåéñòâèÿ îìðàçàòà íà êîðåííèòå êúì çàâîåâàòåëèòå. Çàòîâà è íàäèãàíåòî ñðåùó êóòèéñêàòà âëàñò å âñåíàðîäíî. Ðàçáèòèòå êóòèéñêè âîéñêè ñå îòòåãëÿò êúì èçêîííèòå çåìè íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà. Íî ñêîðî òóê ãè íàñòèãàò âîéñêèòå íà III äèíàñòèÿ íà ÓÐ. Ñëåäâàùîòî ñòîëåòèå å èçïúëíåíî ñ íàêàçàòåëíè è çàâîåâàòåëíè ïîõîäè êúì çåìèòå íà êóòèèòå îò öàðåòå íà III äèíàñòèÿ íà ÓÐ ñ îãëåä íàáèðàíå íà ðîáè, áîãàòñòâà, êîíå, õðàíè è ïð. Öåëè ïëåìåíà ñà îòâëè÷àíè ïðè òåçè ïîõîäè. Çà äà íàìåðÿò ñïàñåíèå è æèâîò, ìíîãî îò ïëåìåíàòà ñå èçñåëâàò äàëå÷å íà ñåâåð è çàïàä, ïîíàñÿéêè õèëÿäè çàãóáè. Ìíîãî îò òÿõ åäâà ëè ñà èìàëè âúçìîæíîñò äà ñå äîêîñíàò äî äîñòèæåíèÿòà íà ïî-íàïðåäíàëèòå â îáùåñòâåíèÿ è êóëòóðåí æèâîò çàâîþâàíè îò òÿõ ïðåäè ñòî ãîäèíè øóìåðè è àêàäöè. Ïðîöåñèòå íà êëàñîîáðàçóâàíå ïðè êóòèéñêèòå ïëåìåíà íå ñå óñêîðÿâàò ñëåä ñâúðçâàíåòî èì ñúñ Øóìåðî-àêàäñêàòà öèâèëèçàöèÿ. Ðàçáèâàíè íà ÷àñòè, ðàçåäèíåíè è ðàçïðúñíàòè ñëåä ïîãðîìà, òå òúðïÿò çàãóáà ñëåä çàãóáà. Òåõíèÿò æèâîò ïðåç ñëåäâàùèòå âåêîâå ùå áúäå ïîäëîæåí íà õèëÿäè èçïèòàíèÿ è íà íåïðåêúñíàò âîåíåí íàòèñê è çàïëàõà. Ñêîðî ñëåä ïîáåäàòà íàä ÒÈÐÈÊÀÍ (Òèðè-êàí) â 2108 ã. ïð. Õð. ÓÒÅÕÅÃÀË çàãóáâà âëàñòòà íàä Äâóðå÷èåòî. Òÿ ìèíàâà â ðúöåòå íà íàìåñòíèêà íà ãðàä ÓÐ, íàðå÷åí Óð-ÍÀÌÓ, êîéòî ñòàâà îñíîâàòåë íà III ÄÈÍÀÑÒÈß íà ÓÐ, êîÿòî ùå âëàäåå â ïðîäúëæåíèå íà ñòîëåòèå Äâóðå÷èåòî è ùå ñòàíå èäåàë çà ñëåäâàùèòå âëàäåòåëè õåãåìîíè ( âèæ ïî-êúñíè æðå÷åñêè õðîíèêè, îòðàçåíè îò Í. G. Guterbock .Die Historische Tradition...”, Z-ANE VIII. (xNII S. 6, 53). Öàðåòå îò III äèíàñòèÿ íà ÓÐ âîäÿò çàâîåâàòåëíè âîéíè è îðãàíèçèðàò ïîõîäè çà íàáèðàíå íà áîãàòñòâà è ðîáè. ÓÐ-ÍÀÌÓ îñòàâÿ âúâ èñòîðèÿòà ñëåäè îò ñâîÿ ðåæèì íà æåñòîê è íåïðèêðèò äåñïîòèçúì è íà çàñèëâàíå íà ðîáîâëàäåë÷åñêàòà åêñïëîàòàöèÿ (âèæ. SAKI, ñ. 60-62). Ïî-íàòàòúøíè ñâåäåíèÿ èäâàò îò ÍÀÄÏÈÑÈ, îñòàâåíè ïðè çàâîåâàòåëíè è íàêàçàòåëíè ïîõîäè, îò ïðåïèñêè, õðàìîâè äàðåíèÿ è ïð., îñòàâåíè îò öàðåòå íà III äèíàñòèÿ íà ÓÐ ÷àê äî ïàäàíåòî íà äèíàñòèÿòà îò âëàñò ñëåä åäíî ñòîëåòèå â 2007 ã. ïð. Õð. Òåõíèòå ïîõîäè äî ïëàíèíèòå íà Çàãðîñ è ïðåäïëàíèíèòå ñà îòðàçåíè â òåõíèòå õðîíèêè, â êîèòî ñà îòðàçåíè ñàìî âîäåùèòå ñúáèòèÿ, çàòîâà è ñâåäåíèÿòà çà êóòèéñêèòå ïëåìåíà ñà îñêúäíè (âèæ SAKI, ñ. 10,17, 58,146). Ïî-÷åñòî ñå ñïîìåíàâàò ïîõîäèòå
105
ÀÂÈÒÎÕÎË íà öàðåòå êúì ÓÐÁÈËÓÌ (Óð Áèëóì) Àðàáåëà (ñåãà Åðáèë), êúì ÑÓÌÓÐÓÌ (ñåãà Àëàí êüîïðþ), êúì ØÀØÐÓÌ (ØÀ-ÀØÐÓÌ), íàðå÷åí ïî-êúñíî ÀØÓÐ (ñåãà ÊÀË-ÀÒØÅÐÊÎË). Îïèñàíè ñà ïîõîäè êúì ËÓËÁÓ, ÕÀÐØÈ, ÊÈÌÀØ, ÕÓÌÓÐÒÈ, ÃÀÍÕÀÐ (ÊÀÐÀÕÀÐ) è äðóãè. Èìà íàäïèñ íà ñòàðîàêàäñêè çà ïîõîäà êúì Çàáàí ïî äîëèíàòà íà Äîëåí Çàá (èçâåñòåí ñåãà êàòî Àëòúí êüîïðþ), êúäåòî ñà áèëè åäíè îò îáèòàëèùàòà íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà. Íàìåðåí å íàäïèñ îò Êàðàõàð (Õàðõàð) ñúñ çàïèñàíî èìå íà õóðèòñêèÿ öàð ÊÈØÀÐÈà ÀÍÕÀÐ, ðàçáèò îò öàðÿ ØÓËÃÈ, ñèí íà ÓÐ-Íàìó. Èìà ñúîáùåíèÿ çà ïîõîäè ïðåäèìíî êúì õóðèòñêè ãðàäîâå, à ïðåç ïëàíèíèòå íà Çàãðîñ ïîõîäè êúì Êåïàð äàëå÷å íà ñåâåð êúì ÊÅÐÊÓÊ, ÕÓÌÓÐÒÈ, êúì ÊÈÌÀØ è ÕÀÐØÈ (òîâà å ìîæå áè êúì ïëàíèíàòà “ÕÀÐÑÈ” îò øóìåðñêèÿ åïîñ). Ìíîãî ïî-êúñíî ñå íàòðóïâàò óðàðòñêè, ìàíèéñêè, àñèðèéñêè è åâðåéñêè ñâåäåíèÿ. Íî ñâåäåíèÿòà îò ïîõîäèòå íà öàðåòå îò III ÄÈÍÀÑÒÈß íà ÓÐ ñà ïî-îáèëíè. Êúì êðàÿ îò ãîñïîäñòâîòî íà III ÄÈÍÀÑÒÈß íà ÓÐ ãîëÿìà ÷àñò îò òåðèòîðèèòå ïðåä è çàä ð. Òèãúð ñà áèëè ïîä÷èíåíè íà óïðàâèòåëÿ (ÅÍÑÈ) íà ËÀÃÀØ, êîéòî âëàäåå è çåìèòå ïî äîëíîòî òå÷åíèå íà ðåêàòà. Òàêà íàïð. íàìåñòíèêúò íà ËÀÃÀØ ïðè öàðÿ îò III äèíàñòèÿ íà ÓÐ ØÓ-ÑÓÅÍ (2046-2038 ïð. Õð.) ñ èìåòî ÀÐÀÄ ÍÈÏÀÐ îñâåí, ÷å å åíñè (PA-TE-SI) íà ÑÀ-ÁÓÌ, å îùå è öàð óïðàâèòåë íà ñòðàíàòà íà ÊÓÒÈÈÒÅ (GU-TI-UM) ñ ïðîèçíîøåíèå îò òîâà âðåìå ÊÓ-ÒÈÂÓÌ ñ àêàäñêîòî îêîí÷àíèå — ÓÌ. Óïðàâèòåëÿò (ÅÍÑÈ = PA-TE-SI) íà ÓÐÁÈËÓÌ å îùå ÅÍÑÈ íà ÕÀÌ-ÇÈ, ÃÀÍÕÀÐ è ÈØÀÐÀ è íàðîäà “ÑÓ = ÑÓÁÀÐÅÉÖÈÒÅ (õóðèòè), è íà ñòðàíàòà ÃÀÐÄÀÍÀ è ò. í. Ïîõîäèòå íà øóìåðî-àêàäñêèòå öàðå îò òîâà âðåìå, îòðàçåíè â ò. íàð. ÄÀÒÈÐÎÂÚ×ÍÈ ÔÎÐÌÓËÈ (RLA=Daten Listen), ñà êîëêîòî íàêàçàòåëíè, ïîâå÷å çàâîåâàòåëíè. Òå öåëÿò çàãðàáâàíå íà áîãàòñòâà, ìåòàëè, äîáèòúê, õðàíè è õîðà çà ðîáè. Ïðåç òîâà âðåìå â êðàÿ íà II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. è íà÷àëîòî íà I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñà îñîáåíî öåííè ïëåííèöèòå ëóëèáåè è ÑÂÅÒËÎÊÎÆÈÒÅ (HAMPÓ=NAMURU) ÊÓÒÈÈ, ðîáèòå îò çåìèòå îêîëî ÓÐÁÈËÓÌ, ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ ñòåïè è ÇÀÃÐÎÑÊÈÒÅ ïëàíèíè è ïëåííèöèòå îò õóðèòñêè ïðîèçõîä (âèæ Å. A. SPEISEL. “Mesopotamian Origins IV”). Òåæêîòî ïîëîæåíèå íà ðîáèòå â øóìåðî-àêàäñêàòà äúðæàâà ïîêàçâà õàðàêòåðà íà âçàèìîîòíîøåíèÿòà ìåæäó ðîáîâëàäåë÷åñêèòå äúðæàâè â Äâóðå÷èåòî è ïëåìåíàòà îò ïðåäïëàíèíèòå è ïëàíèíèòå íà Çàãðîñ ïðåç òîâà âðåìå êàêòî è ñ ïëåìåíàòà íà ñåâåð è íà çàïàä îò òÿõ. Çà ÊÓÒÈÈ, ËÓËÈÁÅÈ è ÕÓÐÈÐÈÒÈ Øóìåð è Àêàä ñà äúðæàâè ïîðîáèòåëêè, ãëåäàùè íà ðîäíèòå èì çåìè êàòî íà ðàçâúäíèöè íà ðîáè. Âúëíà ïîäèð âúëíà íàïóñêàò òåçè ïëåìåíà çåìèòå ñè, çà äà áúäàò äàëå÷å îò ðúöåòå íà çàâîåâàòåëèòå, êàòî òúðñÿò ñïàñåíèå, ïîìèíúê è æèâîò â íîâè íåïîçíàòè çà òÿõ çåìè. Ñúäáàòà íà ïîðîáåíèòå å óæàñÿâàùà è òå áÿãàò îò òàçè ñúäáà. Íàé-íàïðåä îêîëî áðåãîâåòå íà åçåðîòî Óðìèÿ è åç. Âàí ïðè ñðîäíè òÿì ïëåìåíà â Àðìåíñêîòî ïëàòî è ïî-äàëå÷ íà ñåâåð ìåæäó èçòî÷íèòå áðåãîâå íà Êàñïèéñêî ìîðå, ïëàíèíà Óðàë è Õèìàëàèòå â îáëàñòòà ÃÓÐ íÿêîè îò êóòèéñêèòå ïëåìåíà ùå ñå ñðåùíàò ìíîãî ïî-êúñíî ñ îãóðñêèòå ïëåìåíà, êàòî âëèçàò íàé-íàïðåä âúâ âîåííî ïëåìåííè îáåäèíåíèÿ ñ òÿõ. Ùå ñå ñâúðçâàò âñå ïî-òðàéíî, â îáåäèíåíèå,
106
êîåòî â íà÷àëîòî íà íîâîòî õèëÿäîëåòèå ñëåä Õðèñòà ùå ñòàíå èçâåñòíî êàòî ÊÓÒÈÃÓÐÈ (ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ). Íî äîòîãàâà èìà îùå ìíîãî âðåìå. Êóòèéñêîòî çàâîþâàíå íà Äâóðå÷èåòî è âëàñòâàíåòî íàä íåãî â ïðîäúëæåíèå íà 91 ãîäèíè îò 2202-2109 ã. ïð. Õð. èìà ñâîÿ îôèöèàëåí äîêóìåíò, èçâåñòåí êàòî “ØÓÌÅÐÑÊÈ ÑÏÈÑÚÊ ÍÀ ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ ÖÀÐÅ” (âèæ Ò. Í. Jacobsen. “The Sumerian King List”, p. 84, 85, È. Ì. Äüÿêîíîâ. “Èñòîðèÿ Ìèäèè” Ì.Ë.1959Ã. ñ. 107). Òîçè ñïèñúê å íàïðàâåí íàâÿðíî ñêîðî ñëåä ïàäàíåòî íà ÊÓÒÈÈÒÅ îò âëàñò. Ìíîãî å âåðîÿòíî äà å íàïðàâåí ïî âðåìåòî íà ÓÒÅÕÅÃÀË (2109 ã. ïð. Õð.) èëè ïî-êúñíî ïðè öàðÿ ØÓËÃÈ (2103—2056 ã. ïð. Õð.). Çà äà ñe íàïðàâè òîçè ñïèñúê ,ñà ñúáèðàíè äàííè îò ðàçëè÷íè èçòî÷íèöè. Òîçè ñïèñúê íà öàðåòå íà Øóìåð íîñè ÈÄÅßÒÀ çà èçâåñòíîñòòà è íåïðåêúñíàòîñòòà íà âëàñòòà íà öàðåòå â Äâóðå÷èåòî, ïîðàäè êîåòî â íåãî å âêëþ÷åí è ñïèñúêúò íà ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ ÖÀÐÅ îò âðåìåòî íà òÿõíîòî âëàäè÷åñòâî íàä ÄÂÓÐÅ×ÈÅÒÎ. “ÖÀÐÑÊÈßÒ ØÓÌÅÐÑÊÈ ÑÏÈÑÚÊ íà ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ ÖÀÐÅ” ïîêàçâà 21 âëàäåòåëè ÊÓÒÈÉÑÊÈ, óïðàâëÿâàëè Äâóðå÷èåòî â ïðîäúëæåíèå íà 91 ãîäèíè è 40 äíè. Ïúðâèÿò çàâîåâàòåë íà Äâóðå÷èåòî Åíðèäàâàçèð íå å âêëþ÷åí. Ïî òîâà âðåìå å èìàëî îùå æèâè àêàäñêè öàðå. Ìîæå äà èìà äðóãè ïðè÷èíè, íåèçâåñòíè çà íàñ.  äðóãè ñïèñúöè èìà è äðóãè öàðå, êîèòî íå ñà âêëþ÷åíè ïîêúñíî èëè ïðåäè òîâà. Íàâÿðíî ñúáèðàíåòî íà äàííèòå è ïðåöåíÿâàíåòî èì å áèëî ñëîæíà çàäà÷à. Ñïèñúêúò çàïî÷âà ñ åäíà ïðåïèñêà, êîÿòî ãëàñè: “ÏËÅÌÅÍÀÒÀ íà ÊÓÒÈÈÒÅ ÍßÌÀÒ ÖÀÐÅ”, ñëåäâàò èìåíàòà íà öàðåòå: 1. ÈÌÒÀ ÑÒÀÍÀË ÖÀÐ — óïðàâëÿâàë 3 ãîäèíè 2. ÈÍÃÅØÓØ — óïðàâëÿâàë 6 ãîäèíè 3. ÑÀÐËÀÃÀÁ (öàð Ëàãàá) — óïðàâëÿâàë 6 ãîäèíè 4. ØÓËÌÅ (ÉÀÐËÀÃÀÁ) — óïðàâëÿâàë 6 ãîäèíè 5. ÅËÓËÓÌÅØ — óïðàâëÿâàë 6 ãîäèíè 6. ÈÍÈÌÀÁÀÃÅØ — óïðàâëÿâàë 6 ãîäèíè 7. ÈÍÃÅØÓØ (ÈÍÃÅØÀÓÙ) — óïðàâëÿâàë 6 ãîäèíè 8. ÉÀÐËÀÃÀÁ — óïðàâëÿâàë 15 ãîäèíè 9. ÈÁÀÒÅ (ÁÀÒ È) — 3 ãîäèíè 10. ÉÀÐËÀÃÀÁ (ÉÀÐËÀÍÃÀÁ) — óïðàâëÿâàë 3 ãîäèíè 11. ÊÓÐÓÌ (ÊÐÓÌ) — óïðàâëÿâàë 1 ãîäèíà 12. ÕÀÁÈËÊÈÍ — óïðàâëÿâàë 3 ãîäèíè 13. ËÀÅÐÈÁÓÌ — óïðàâëÿâàë 2 ãîäèíè 14. ÈÐÀÐÓÌ — óïðàâëÿâàë 2 ãîäèíè 15. ÈÁÐÀÍÓÌ — óïðàâëÿâàë 1 ãîäèíè 16. ÕÀÁËÓÌ — óïðàâëÿâàë 2 ãîäèíè 17. ÏÓÇÓÐÑÓÅÍ — óïðàâëÿâàë 7 ãîäèíè 18. ÉÀÐËÀÃÀÍÄ (À) — óïðàâëÿâàë 7 ãîäèíè 19. ÑÈÓÌ — óïðàâëÿâàë 7 ãîäèíè 20. ÒÈÐÈÊÀÍ (òèðè êàí) — óïðàâëÿâàë 40 äíè Îáùèÿò ñáîð îò ãîäèíèòå íà öàðóâàíå íà öàðåòå ÊÓÒÈÈ å 91 ãîäèíè è 40 äíè. Êàòî ñå ïðî÷åòå âíèìàòåëíî ñïèñúêúò íà êóòèéñêèòå öàðå íà Øóìåð, ïðàâÿò âïå÷àòëåíèå íÿêîëêî îñîáåíîñòè, êîèòî íå ìîãàò äà áúäàò îòìèíàòè. 1. ØÓÌÅÐÑÊÀÒÀ ÏÐÈÏÈÑÊÀ â íà÷àëîòî íà ñïèñúêà, êîÿòî ãëàñè: ÏËÅÌÅÍÀÒÀ íà ÊÓÒÈÈÒÅ ÍßÌÀÒ ÖÀÐÅ” (“Ugnim KuTi-UmUU lugal nu Tuki”). Íàâÿðíî òàçè ïðèïèñêà å ïðåäèçâèêàëà â äðåâíîñòòà ìíîãî íåäîðàçóìåíèÿ ó ïðåïèñâà÷èòå, êàêòî è â íàøèÿ âåê,
ÀÂÈÒÎÕÎË îò òúëêóâàòåëèòå £, êîèòî ñà ÿ îòêðèëè. Îòêðèòèòå ïðåïèñè, ïîäðåäåíè â ãðóïè, èìàò ïîíÿêîãà ðàçëè÷åí ñìèñúë, à è øóìåðñêèÿò òåêñò íà îòäåëíèòå ïðåïèñè ñå ðàçëè÷àâà. Ðúêîïèñíèòå êëèíîïèñíè ïðåïèñè, ñúáðàíè è îçíà÷åíè êàòî ãðóïà À ïî Ò. ßêîáñåí â Òåêñòîâåòå W, ïîêàçâàò Ugnum ku-ti-um” lugal nu-tu-ki”=”y ïëeìåíàòà Kymuu öàðÿò íÿìà èìå” èëè “öàðÿò íÿìàøå èìå”. Ãðóïàòà ðúêîïèñè, îçíà÷åíà êàòî  ñ òåêñò d, ïîêàçâà çíà÷åíèå: B.d1 “Ugnum-ku-ti-um^ lugal nu-ub-tu-ki”. Äðóãè ïèñàðè â òåêñò SN 3+4 ñà çàïèñàëè “Ugnum mad(a)ku-ti-unf ug(n)an-da”, êîåòî çíà÷è “Â ñòðàíàòà íà êóòèèòå íÿêîé ïðîïàäíà”. Ðàçëè÷íèòå êëèíîïèñíè ðúêîïèñè ïîêàçâàò ðàçëè÷åí òåêñò è ðàçëè÷åí ñìèñúë íà òåêñòà. Íå ñå çíàå òî÷íî êàêâè ñà áèëè äðåâíèòå îðèãèíàëè, ïî êîèòî ñà ñå ïðàâèëè ïðåïèñèòå. Çà îôèöèàëåí ñå ïðèåìà òåêñò Âá1. 2)  ñïèñúöèòå íà öàðåòå èìà ôîðìà “ÑÒÀÍÀ ÖÀД, êîÿòî ñå ïðèáàâÿ êúì âñè÷êè îñíîâàòåëè íà äèíàñòèè.  ïîñî÷åíèÿ ãîðå ñïèñúê íà êóòèéñêèòå öàðå êàòî îñíîâàòåë íà äèíàñòèÿ å ïîñî÷åí ÈÌÒÀ. Òîé å ïîñî÷åí è êàòî ïúðâè öàð îò ñïèñúêà, ìàêàð äà ñå çíàå, ÷å ÅÍÐÈÄÀÂÀÇÈÐ å çàâëàäÿë Äâóðå÷èåòî. Òîé íå å ñïîìåíàò â òîçè ñïèñúê è å ïúðâèÿò íåèçâåñòåí ïî ñïèñúêà. Äîïóñêà ñå, ÷å ÀÊÀÄÑÊÀÒÀ ÄÈÍÀÑÒÈß å èìàëà îùå æèâè öàðå, ìàêàð ÷å è â äðóãèòå äèíàñòè÷íè ñïèñúöè èìà ïðîïóñíàòè öàðå. 3) ÊÐÀÒÊÎÂÐÅÌÅÍÍÎ ÓÏÐÀÂËÅÍÈÅ ÍÀ ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ ÖÀÐÅ, ïîäðåäåíè ïî ãîäèíè, âèæäàìå, ÷å ñå ðåäÿò 6 ãîäèíè, 3 ãîäèíè, 1 ãîäèíà, 7 ãîäèíè. Çàïàäíèòå ó÷åíè ñå îïèòâàò äà îáÿñíÿò êðàòêèòå ñðîêîâå íà öàðóâàíå íà îòäåëíèòå öàðå ñ ìåæäóïëåìåííè ìåæäóîñîáèöè ñðåä êóòèèòå, êîèòî íå ïîçâîëÿâàò íà öàðåòå äà ñå çàäúðæàò äúëãî íà âëàñò. Íî êóòèèòå ñà âëàäåëè ñòðàíàòà 91 ãîäèíè è ïðåç òîâà âðåìå èìà îòíîñèòåëåí ìèð â Äâóðå÷èåòî. Òàêà ÷å êðàòêîòî óïðàâëåíèå íå ìîæå äà ñå îáÿñíè ñ ìåæäóîñîáèöè (âèæ Ì. È. Äüÿêîíîâ. “Èñòîðèÿ Ìèäèè”, ñ. 107/8). Êîëåáàíèÿòà â ñðîêîâåòå íà óïðàâëÿâàùèòå ïî-ñêîðî áèõà ìîãëè äà îòðàçÿâàò áîðáèòå íà îòäåëíèòå êóòèéñêè ïëåìåíà çà íàäìîùèå âúòðå âúâ âîåííîïëåìåííèÿ ñúþç áåç òîâà äà âîäè äî ìåæäóîñîáèöè. 4) ÐÅÃÓËßÐÍÎÑÒ Â ÑÌßÍÀÒÀ ÍÀ ÊÓÒÈÉÑÊÈÒÅ ÖÀÐÅ. Ïðè âíèìàòåëíî ïðåãëåæäàíå íà ñïèñúêà íà êóòèéñêèòå öàðå, îñâåí êðàòêîòðàéíîñò ñå âèæäà è ÐÅÃÓËßÐÍÎÑÒ íà ñìÿíàòà íà âëàñòòà íà öàðåòå.  ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ñïèñúêà öàðåòå ñå ñìåíÿò íà 6 ãîäèíè. Ñàìî åäèí îò öàðåòå - ÉÀÐËÀÃÀÁ, óïðàâëÿâà 15 ãîäèíè. Òîé èëè å áèë ïðåèçáðàí çà âòîðè ìàíäàò, èëè ñå å îïèòàë äà çàäúðæè åäíîëè÷íî âëàñòòà ïîæèçíåíî. Ñëåä íåãî ñìÿíàòà íà öàðåòå ñòàâà çà ïî-êðàòúê ñðîê — 3 ãîäèíè è 2 ãîäèíè. È äî 19 ïî ðåä öàð ñìÿíàòà å ñúùî ðåãóëÿðíà. Ïîñëåäíèòå òðèìà öàðå ÏÓÇÓÐ-ÓÇÅÍ, ÉÀÐËÀÃÀÍÄÀ è ÑÈÓÌ óïðàâëÿâàò ïî 7 ãîäèíè. Âúçìîæíî å äà ñà ïîëó÷àâàëè ïî äâà ìàíäàòà. Òàçè ðåãóëÿðíîñò â ñìÿíàòà íà óïðàâëåíèåòî íà öàðåòå íå å ñëó÷àéíà ñïîðåä È. Ì. Äüÿêîíîâ (âèæ “Èñòîðèÿ Ìèäèè”, ñ. 108). Àêî ñå ïðèåìå, ÷å êóòèéñêèòå öàðå ñå èçáèðàò îò âîåííîïëåìåííèòå âîæäîâå çà îïðåäåëåí ñðîê îò âðåìå (6 ãîäèíè, 3 ãîäèíè, 7 ãîäèíè, 2 ãîäèíè è ò. í.), òî âñè÷êî â ñïèñúêà íàìèðà ñâîåòî îáÿñíåíèå. Òîãàâà è ïðèïèñêàòà îò íà÷àëîòî íà ñïèñúêà: “ÏËÅÌÅÒÎ ÍÀ ÊÓÒÈÈÒÅ ÍßÌÀ ÖÀÐÅ”, íàìèðà ñúùî ñâîåòî îáÿñíåíèå. Çàùîòî öàðåòå íà êóòèèòå, çàåëè öàðñêàòà âëàñò, ñà èçáðàíè çà îïðåäåëåí ñðîê îò âðåìå, ò. å. òå ñà ïëåìåííè âîæäîâå, ñòàíàëè çà îïðåäåëåí ñðîê îò âðåìå öàðå.
5)  ñïèñúêà íà êóòèéñêèòå öàðå íå å îòáåëÿçàíà ðîäîâà âðúçêà ìåæäó îòäåëíèòå öàðå çà ðàçëèêà îò øóìåðñêèòå è àêàäñêèòå öàðå, êúäåòî ñà ïîñî÷åíè öåëè äèíàñòèè äà âëàñòâàò ïî íàñëåäñòâî çà äúëúã ïåðèîä îò âðåìå. Ïðè êóòèèòå âîæäîâåòå íà ïëåìåíàòà ñòàâàò öàðå, áåç äà ïðåäàâàò ïî íàñëåäñòâî âëàñòòà ñè. 6) Êóòèéñêèòå öàðå îò íà÷àëîòî íà ñïèñúêà íà öàðåòå íîñÿò êóòèéñêè èìåíà. Ïîâå÷åòî îò èìåíàòà çàïî÷âàò ñ “È” çàâúðøâàò íà — àá (ï èëè åø S). Êóòèéñêèòå öàðå îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà ñïèñúêà èìàò ÀÊÀÄÈÇÈÐÀÍÈ ÈÌÅÍÀ (ñ îêîí÷àíèå — ÓÌ: ÊÓÐÓÌ (11), ËÀÅÐÀÁÓÌ (13), ÈÐÀÐÓÌ (14), ÑÈÓÌ (19). Òðåòàòà èëè ïîñëåäíà ãðóïà êóòèéñêè öàðå íîñÿò ÷èñòî àêàäñêè èìåíà: ÕÀÁÈËÊÈÍ (12), ÈÁÐÀÍÓÌ (15), ÕÀÁËÓÌ (16) è ÏÓÇÓÐÑÓÅÍ (17). Êóòèéñêèòå óïðàâëÿâàùè ïîñòåïåííî ñå ñëèâàò ñ øóìåðî-àêàäñêàòà àðèñòîêðàöèÿ. Êàòî âëàäåÿò íàä øóìåðîàêàäñêàòà àðèñòîêðàöèÿ è ðîáîâëàäåë÷åñêà êëàñà, âëàñòòà íà ÊÓÒÈÈÒÅ ïîñòåïåííî ñòàâà “ÖÀÐÑÊÀ ÂËÀÑÒ”. 7) Åäèíàäåñåòèÿò ïî ðåä öàð íà êóòèèòå ÊÓÐÓÌ öàðóâàë ïî íåèçâåñòíè ïðè÷èíè ñàìî åäíà ãîäèíà.  çàïèñà íà èìåòî ìó èìà íåðàç÷åòåíè áóêâè. Èìåòî íà öàð ÊÓÐÓÌ íàâåæäà ìèñúëòà íè êúì ñïèñúêà íà áúëãàðñêèòå öàðñêè ñïèñúöè, êúäåòî ñðåùàìå íÿêîëêî èìåíà íà öàðå ñ èìåòî ÊÐÓÌ. Òîâà èìå ñå ïîâòàðÿ òàì, êúäåòî ñà ìèíàëè êóòèãóðñêèòå ïëåìåíà è êúäåòî ñà îòñåäíàëè ïîñòîÿííî ïðè ðàçñåëâàíåòî ñè - â Ïàíîíèÿ è â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ. Êðóì å ÷åñòî ñðåùàíî áúëãàðñêî èìå è íå ñå ñðåùà ïðè äðóãè íàðîäè îñâåí â çåìèòå, êúäåòî ñà æèâåëè áúëãàðñêè ïëåìåíà. 8) Íà èìåòî íà ïîñëåäíèÿ êóòèéñêè öàð ÒÈÐÈ-ÊÀÍ (êàí ÒÈÐÈ) èìà êðúñòåíè ïî-êúñíî òðè êðåïîñòè. Òàêà ñà êðúùàâàëè íà èìåòî íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ñåëèùà è êðåïîñòè â äðåâíîñòòà. Êàêâè ñà íåãîâèòå çàñëóãè è ïîäâèçè, íå çíàåì. 9) Öàðñêèÿò øóìåðñêè ñïèñúê íà êóòèéñêèòå öàðå, êàêòî è äðóãèòå øóìåðñêè öàðñêè ñïèñúöè ñà ÌÎÄÅËÚÒ, ïî êîéòî å ïîñòðîåí è áúëãàðñêèÿò âëàäåòåëñêè ñïèñúê, íàðå÷åí “ÈÌÅÍÍÈÊ íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè”, ñëåä èäâàíåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà â Åâðîïà.  ñâåòëèíàòà íà “Êóòèéñêèÿò öàðñêè ñïèñúê” áúëãàðñêèÿò èñòîðè÷åñêè äîêóìåíò, íàðå÷åí “ÈÌÅÍÍÈÊ” è ïî-ñïîëó÷ëèâî îò Ïåòúð Äîáðåâ “ÖÀÐÑÒÂÅÍÈÊ”, áè ìîãúë äà ïîëó÷è íîâî òúëêóâàíèå, òúé êàòî ñå ñî÷è ÿñíî âðúçêàòà ñ åäíà ìíîãî äðåâíà òðàäèöèÿ. Àêî ñå âèäè êðàÿò íà ñïèñúêà íà “ÈÌÅÍÍÈÊÀ” (ÖÀÐÑÒÂÅÍÈÊ), ÿñíî å îáúðíàòî ïèñìåíî âíèìàíèå âúðõó âåëèêèÿ ÍÀÂÓÕÓÄÎÍÎÑÎÐ (ÍÀÁÓ ÕÓÄÎÍ ÖÀÐ), åäèí îò âåëèêèòå öàðå íà Âàâèëîíèÿ. Áúëãàðñêèÿò âëàäåòåëñêè ñïèñúê êàòî ïî-íîâ å ïî-áîãàò ñúñ ñâåäåíèÿ (èñòîðè÷åñêè, êàëåíäàðíè, ëèíãâèñòè÷íè è äðóãè), êîåòî ïðàâè ðàç÷èòàíåòî ìó åäèí íåâåðîÿòåí äîêóìåíò çà èñòîðèÿòà íà íàøèÿ íàðîä â Åâðîïà. 10. Ìíîãî îò ïðî÷åòåíèòå èìåíà îò Öàðñêèÿ êóòèéñêè ñïèñúê, ïðîó÷åíè ïî-âíèìàòåëíî, ìîãàò äà õâúðëÿò ñâåòëèíà è âúðõó åäíà äðóãà áúëãàðñêà âëàäåòåëñêà òèòëà “ÊÀÍ”. 11. Îò èçðåäåíèòå â øóìåðñêèÿ ñïèñúê íà êóòèéñêèòå öàðå èìåíà, êàêòî è îò íàìåðåíè äîïúëíèòåëíî äîêóìåíòè è àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè, ñå âèæäà, ÷å öàðñêè íàäïèñè ñà îñòàâèëè öàðåòå: ÅÍÐÈÄÀÂÀÇÈÐ (ÅÍÐÈÄÓÏÈÇÈÐ), âèæ SKI, ñ. 17. ËÀÅÐÁ — 13 ïî ðåä öàð. ÉÀÐËÀÃÀÁ - îïèñàí îñìè ïî ñïèñúê íà öàðåòå. ÑÈÓÌ å 19 ïî ðåä öàð. Òîé ñàì íå å îñòàâèë íàäïèñ, íî çà íåãî èìà íàäïèñ, îñòàâåí îò óïðàâèòåëÿ íà ÓÌÀ
107
ÀÂÈÒÎÕÎË åíñè ËÓÃÀËÍÀÒÓÌ, â êîéòî óïðàâèòåëÿò ñúîáùàâà, ÷å ÑÈÓÌ å óïðàâëÿâàë äúëãî è áëàãîïîëó÷íî. 12. Íàâÿðíî èìà îùå ìíîãî äîêóìåíòè, êîèòî íå ñà ñòèãíàëè äî íàñ ïîðàäè íåïîçíàâàíå íà äðåâíèòå åçèöè è ëèïñàòà íà äîñòúï äî ñâåòîâíèòå áèáëèîòåêè è àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè. Áúëãàðèÿ òðÿáâà äà îáó÷è ñïåöèàëèñòè ïî äðåâíè åçèöè, êîèòî äà ïîìîãíàò äà ñå ðàçãàäàÿò îùå íåïðîó÷åíè äðåâíè èçòî÷íèöè. Ëèïñàòà íà ïîäãîòâåíè ëèíãâèñòè ïî äðåâíè åçèöè - øóìåðñêè, àêàäñêè, ñåìèòñêè, õåòñêè, õóðèòñêè è ïð., îãðàíè÷àâà äîñòúïà êúì ÍÀÑÎ×ÅÍÎ òúðñåíå íà ñâåäåíèÿ, êîèòî çàñÿãàò äðåâíèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà. Âðåìåòî íà âëàñòâàíå íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà â Äâóðå÷èåòî å îñòàâèëî íå ñàìî èñòîðè÷åñêè è ïîëèòè÷åñêè ïàìåòíèöè è äîêóìåíòè. Îñâåí íàäïèñèòå, êîèòî èìàò ñòîéíîñò è íà êóëòóðíè ïàìåòíèöè îò îíîâà âðåìå, ñà íàìåðåíè è äðóãè ïàìåòíèöè íà êóëòóðàòà. Íèå ùå èçêëþ÷èì øóìåðñêèòå è àêàäñêèòå ïàìåòíèöè îò òîâà âðåìå è ùå ñå ñïðåì íà òàêèâà, ñâúðçàíè ñ âðåìåòî íà ïðèñúñòâèå íà êóòèéñêèòå ïëåìåíà â Äâóðå÷èåòî, êîèòî ïðîèçõîæäàò îò êóòèéñêà òåðèòîðèÿ è íîñÿò íàé-ÿðêî õàðàêòåðíèòå áåëåçè íà êóòèéñêîòî èçêóñòâî îò òîâà âðåìå. Ñðåä êóëòóðíèòå ïàìåòíèöè ñ êóòèéñêè ïðîèçõîä îò òîâà âðåìå íà ïúðâî ìÿñòî ñå ïîñòàâÿ ÁÐÎÍÇÎÂÀ ÏÎÐÒÐÅÒÍÀ ÃËÀÂÀ, íàìåðåíà îêîëî Õàìàäàí (ïî-êúñíà Ìèäèÿ). Ñëåä îòêðèâàíåòî å îïèñàíà è îòíåñåíà â ìóçåÿ “ÁÐÅÌÅÐ ÃÀËÅÐÈ” â Íþ Éîðê. Ñïîðåä È. Ì. Äüÿêîíîâ òîâà å ïîðòðåòåí îáðàç íà öàð îò êóòèéñêè ïðîèçõîä íà íÿêîè îò êóòèéñêèòå ïëåìåíà. Ïðàâåíà îò ìíîãî äîáúð ìàéñòîð (åëàìñêè, øóìåðñêè, àêàäñêè èëè ñ êóòèéñêè ïðîèçõîä) (âèæ È. Ì. Äüÿêîíîâ. “ Îá îäíîé äðåâíîèñòî÷íîé ñêóëïòóðå”, ÒÎÂÀÇ IV 1946) è “Èñòîðèÿ Ìèäèè” ñ. 107). Ñêóëïòóðàòà èçîáðàçÿâà áðàäàò ìúæ ñ õàðàêòåðåí çà Çàãðîñêèòå ïëàíèíè àíòðîïîëîãè÷åí òèï ÷åðòè. Ñ äåáåëè íàäâèñíàëè âåæäè, ïëúòåí íîñ, à íà ãëàâàòà ñè ñ åëàìñêà øàïêà — òþðáàí. Ñïîðåä È. Ì. Äüÿêîíîâ “...Ñêóëïòóðàòà çàåìà åäíî îò ïúðâèòå ìåñòà ñðåä âñè÷êè ïàìåòíèöè íà Äâóðå÷èåòî îò III è II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. È çàåäíî ñ áðîíçîâà ïîðòðåòíà ãëàâà íà Ñàðãîí Âåëèêè è ñêóëïòóðèòå îò âðåìåòî íà ÃÓÄÅß å åäèí îò ìàëêîòî ïîðòðåòíè ïàìåòíèöè íà Äâóðå÷èåòî è íà äðåâíèÿ ñâÿò” (Ì. È. Äüÿêîíîâ “Èñòîðèÿ Ìèäèè” ñ. 113). Êúì êóòèéñêîòî èçêóñòâî ìîæå äà ñå îòíåñå è âòîðà áðîíçîâà ãëàâà ïîðòðåò, êîÿòî ñå íàìèðà ñúùî â “ÁÐÅÌÅÐ ÃÀËÅÐÈ” â Íþ Éîðê. Íåéíîòî ìåñòîíàìèðàíå íå å óòî÷íåíî, îòáåëÿçàíî å ñàìî, ÷å å íàìåðåíà íÿêúäå â ðàéîíà ìåæäó åçåðàòà Óðìèÿ è Âàí. Òÿ íÿìà ÿñíà äàòèðîâêà. Ïî õóäîæåñòâåíè äîñòîéíñòâà å ñúùî ìàéñòîðñêî ïðîèçâåäåíèå (âèæ Ì. È. Äüÿêîíîâ, “Èñòîðèÿ Ìèäèè”, ñ. 114). Òðåòèÿò ïàìåòíèê å ñêàëåí ðåëåô îò ØÅÉÕ — ÕÀÍÀ â ðàéîíà íà ð. Ãîðíà ÄÈÀËÀ. Îáðàçúò íîñè àíòðîïîëîãè÷íèòå ÷åðòè íà õîðà îò êàñèòñêè òèï, èëè îò Àçåðáàéäæàí èëè îò ðàéîíà íà ØÓØÈ, êàêòî è íà Çàãðîñêèòå ïëàíèíè. Ðåëåôúò èçîáðàçÿâà ÷îâåê ñ âàâèëîíñêà øàïêà, êðúãëî óêðàøåíèå, âèñÿùî îò øèÿòà íà ãúðäèòå. Íîñè áðàäâà â ëÿâàòà ðúêà, à ñ äÿñíàòà ïîñÿãà êúì êîë÷àí ñúñ ñòðåëè. Ïðåä íåãî èìà äâå ôèãóðè íà ïîáåäåíè âðàãîâå. Ïúëêîâîäåöúò å ñòúïèë ñ ëåâèÿ ñè êðàê âúðõó åäíàòà ôèãóðà, à äðóãàòà ôèãóðà ïîêàçâà ÷îâåê, êîéòî ñå ìîëè çà ïîùàäà. È äâåòå ìàëêè ôèãóðè ñà ãîëè. Ðåëåôúò ñå ñúïðîâîæäà îò íàäïèñ, êîéòî ñïîìåíàâà ñòðàíàòà ÇÀÁÀÍ. Èçîáðàçåíèÿò å çàïèñàí êàòî ËÈØÈÐ-ÏÈÐ-ÈÍÒÈ (íàâÿðíî óïðàâèòåë íà ñòðàíàòà Çàáàí), êîÿòî å ïîä ð. Äîëåí Çàá (ñúâðåìåíåí Àëòúí Êþïðú). “Ðåëåôúò îò Øåéõ — Õàíà íå ïîêàçâà âèñîêè õóäîæåñòâåíè òðàäèöèè, ôèãóðèòå ñà íåïðî-
108
ïîðöèîíàëíè. Àíòðîïîëîãè÷íî ñà íåÿñíè. Öÿëîòî èçîáðàæåíèå íîñè àêàäñêè äóõ” (Ì. È. Äüÿêîíîâ, “Èñòîðèÿ Ìèäèè’, ñ. 116); Å. Herzfeld. “Iran in Ancient East”, p. 184). Íàêðàÿ ùå ïðåäñòàâÿ ñêàëíèÿ ðåëåô íà ÀÍÓÁÀ-ÍÈÍÈ, êîãîòî öàð àðõåîëîçèòå ïðèåìàò çà öàð íà ëóëóáåèòå. Ñêàëíèÿò ðåëåô ñå íàìèðà íà ñêàëàòà ÑÀÐÈÏÓË (Ñàðè ïóë) îêîëî ãðàäà Çîõàá. Ïàìåòíèêúò ñå îòíàñÿ êúì âòîðàòà ïîëîâèíà íà III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. (âèæ Å. Herzfeld. “Iran in Ancient East”, p. 188). Èìåòî íîñè ñòàðîàêàäñêî îêîí÷àíèå. Åòèìîëîãèÿòà íà èìåòî å íåÿñíà è íå ñå çíàå äàëè å õóðèòñêî, êóòèéñêî, ëóëèáåéñêî èëè åëàìñêî, ïîðàäè êîåòî å îòíåñåíî êúì åäíà èëè äðóãà åòíè÷åñêà ãðóïà.  ïàìåòòà íà âàâèëîíÿíè Àíóáàíèíè ñå å ñúõðàíèë êàòî öàð íà ÊÓÒÈÈÒÅ è âðàã íà Äâóðå÷èåòî, ïîðàäè êîåòî è òîçè ïàìåòíèê, ìàêàð è íåñèãóðíî, îòíàñÿì êúì êóòèéñêèòå ïàìåòíèöè íà êóëòóðàòà (âèæ F. Hommel. “Assirological notes”, PSBA XX 1899, ñ. 115. G.G. Cameron. “History of Early Iran”, str. 41, Chicago 1936, RLA album). ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß
1. L. BERNHARD und S.N. KRAMER “Sumerische literarische Texte”, SK 2 759 H. 2. G. G. CAMERON. “History Of Early Iran”, Chicago 1936 ñ. 41 3. D.O. EDZART “Die zweite zwischen Zeit Babylonien” Wisbaden 1951 ñ. 50. 4. Enzyklopedie des Islams I ñ. 1106. 5. PAULO GARELLI “Le Proche Orient Asiatique” Paris 1969. 6. H. G. GUTERBOCK “Die Historische Tradition und ihre literarische Gestaltung bei den Babyloniern und Hethitern bis 1200” ZH XLII 1934ñ. 43, 52. 7. H.V. HILPRECHT “Earliest Version of the Deluge Story” Babylonian expedition of the Univer. Pensilvania BES D V p 20. 8. Å. HERZFELD. “IRAN in ancient East” c. 184. 9. F. HOMEL “Assirological Notes” P.S.B. A XX 1895 ñ. 115. 10. Ò.Í. JACOBSEN “The Sumerian King List” (S.K.L.) ñ. 117 84, 85. 11. J.W. KING “A History of Sumero-Acad” London 1910 p. 114, 206, 231. 12. S.N. Kramer “The Sumerians” Chicago 1963. 13. Ì. Klamnertin. “All Periode 26 presargonique Sumer” VIII p. 58. 14. G. PETTINATO “Das Altorientalische Menschenbild und die Sumerischen und Akkadischen Schopfungsmyten” Heidelberg 1971. 15. V. SCHEIL “Une novelle dynastie Sumero-Acadine les Rois Gutii” ÑRA I 1911 ñ. 318. 16. V. SCHEIL “Ancienes dynasties de Sumero-Acad” CRA I 1911 ñ. 619. 17. V. SCHEIL “MEM. DEL. En Perse” XII. 18. E.A. SPEISEL “Mesopotamian Origins” IV. 19. F. TUREAU-DANGIN “La fin de la domination Guteinne” R A I X c. 11, 56. 20. ËÅÍÃÐÎÍ ÑÀÊÈ 10, 17, 58, 88, 36, 146, 170, 207, 225, 424 21. STREK ZA IV ñ. 272. 22. Äàòèðîâú÷íè ñïèñúöè RTC — 130-18 RLA II ñ. 130. 23. È. M. ÄÜßÊÎÍΠ“Îáùåñòâåííûé è ãîñóäàðñòâåííûé ñòðîé äðåâíåãî Äâóðå÷èÿ — Øóìåð” Ì. Ë. 1956, ñ. 80. 24. È. M. ÄÜßÊÎÍΠ“Èñòîðèÿ Ìèäèè” M. Ë. 1959 ã. ñ. 80.120. 25. È.Ì. ÄÜßÊÎÍΠ“Îäíîé äðåâíî-âîñòî÷íîé ñêóëïòóðå” ÒÎÂÀÇ IV 1946. 26. Ï. ÄÎÁÐÅ “Öàðñòâåíèê íà áúëãàðñêîòî äîñòîëåïèå” Ñîôèÿ 1998. 27. Ê. ËÈ×ÊÎÂÑÊÀ, Ê. ØÀÆÈÍÑÊÀ “Ìèòîëîãèÿ íà Ìåñîïîòàìèÿ”. 28. Â.Ê. ØÈËÅÉÊÎ “Èñòîðèÿ Øóìåð” ÂÍØÏ ñ. XXX è XXXI 1956. 29. Â. Ê. ØÈËÅÉÊÎ “Àññèðîëîãè÷åñêèå çàìåòêè” ÂÍØÏ ñ. 138, 140, 141.
ÀÂÈÒÎÕÎË
XÓHCKOTO ÍÀ×ÀËÎ Â ÊÈÒÀÉÑÊÀÒÀ ÌÈÒÎËÎÃÈß Ä-Ð ÑÂÅÒËÎÇÀÐ ÏÎÏΠÈçñëåäâàíèÿòà âúðõó “Ñâåùåíèòå êíèãè” — “Íèõîíãè” è “Êîäæèêè” — íà ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ ðàçêðèõà íàé-íåî÷àêâàíî ñìàéâàùèòå ïàðàëåëè ìåæäó íåéíèòå îáðàçè, êîñìîãîííè ïðåäñòàâè, ìîòèâè è ïîñëåäîâàòåëíîñòòà â öÿëîñòíîòî £ ïîâåñòâîâàíèå è òåçè íà õóíî-áúëãàðñêèÿ åïîñ “Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà”. Òåçè ïàðàëåëè áåãëî ïîâäèãíàõà çàâåñàòà è îêîëî íÿêîè âúçìîæíè ìåæäóåòíè÷åñêè êîíòàêòè, ðàçèãðàëè ñå â áîãîèçáðàíàòà Ñòðàíà íà Èçãðÿâàùîòî ñëúíöå. Òàêà â ïëåòåíèöàòà îò áîæåñòâåíè è çåìíè ïåðñîíàæè è ñþæåòè, ìîæàõìå äà äîëîâèì ñëåäè îò èìåíà è ïðèñúñòâèåòî íà ÿïîíñêèòå îñòðîâè íà íàðîäè, êàòî àéíèòå (åáèñó), òîõàðèòå è õóíèòå. Èìåííî ñ ïðèñúñòâèåòî íà òåçè åâðîïåèäíè íàðîäè òóê, è íàé-âå÷å íà õóíèòå, ïîòúðñèõìå îáÿñíåíèåòî íà èçóìèòåëíèÿ ôåíîìåí íà ñúîòâåòñòâèÿòà â ìèòîëîãèèòå íà õóíî-áúëãàðè è ÿïîíöè. Íàáåëÿçàíàòà õèïîòåçà îáà÷å íå íè äàâà îòãîâîðà íà âúïðîñèòå: áèëî ëè å âúçìîæíî òîâà, êîãà è êàê å ñòàíàëî. Çàùîòî ðàçñòîÿíèåòî ìåæäó îáèòàëùàòà íà õóíèòå îêîëî åç. Áàéêàë è òèõîîêåàíñêîòî êðàéáðåæèå, à îòòàì è äî ñàìèòå îñòðîâè å îò ïîðÿäúêà íà õèëÿäè êèëîìåòðè. À ùîì òåçè îáøèðíè ïðîñòðàíñòâà íå ñà áèëè çàñåëåíè ñ õóíè è ÿïîíöè, òî íàðîäèòå èì áè ñëåäâàëî äà ñà ïîñðåäíè÷åëè â îïðåäåëåí ñìèñúë è äî èçâåñòíà ñòåïåí ìåæäó åäíèòå è äðóãèòå. È ñëåäè îò òîâà ïîñðåäíè÷åíå áèõìå ìîãëè äà î÷àêâàìå äà ñà ñå çàïàçèëè è äî äíåñ ó ñúñåäíèòå êèòàéöè, êîðåéöè è ìàíäæóðè. Åòî çàùî å èíòåðåñíî äà íàäíèêíåì â òåõíèòå ìèòîëîãèè è äà ïîòúðñèì ñëåäèòå îò õóíñêîòî ïðèñúñòâèå, äîêîëêîòî îòêðèâàíåòî èì ñå îêàçâà çàäúëæèòåëíî óñëîâèå çà íàëè÷èåòî èì ïî-ñåòíå è â ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ. Òå áèõà äàëè ëîãè÷åí îòãîâîð íà çàãàäêàòà, ïîñòàâèëà íè ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ. Íàïðîòèâ, îòñúñòâèåòî èì, ñàìî äîïúëíèòåëíî áè çàäúëáî÷èëî òàçè çàãàäêà. Åòî çàùî, çàïîçíàâàíåòî ñ êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ, äîðè è áåãëî, ñå îêàçâà íåîáõîäèìîñò îò èçêëþ÷èòåëíî çíà÷åíèå çà ðàáîòàòà íè. Èçïðàâÿéêè ñå ïðåä äðåâíàòà êèòàéñêà ìèòîëîãèÿ, ðåäíî å äà ïîçíàâàìå è äà ñå ñúîáðàçÿâàìå ñ ïðèñúùèòå £ îñîáåíîñòè, çà äà íå ïîïàäíåì â êàïàíà íà ñàìîçàáëóäèòå. Ðåäíî å äà îò÷èòàìå íåéíàòà ìíîãîïëàñòîâîñò, ðåçóëòàò îò âëèÿíèåòî íà êîíôóöèàíñòâîòî, äàîèçìà, áóäèçìà è ïðî÷èå ïîäîáèè âúçãëåäè ïðåäè è ñëåä ïîñî÷åíèòå ó÷åíèÿ. Êîëêîòî äî ïðèñúùèÿ £ èñòîðèçúì, íàëîæåí îò êîíôóöèàíñêàòà òðàäèöèÿ, òîé, îò åäíà ñòðàíà, óëåñíÿâà èçñëåäâàíåòî íè, íàëàãàéêè íÿêàêâà ñèñòåìàòèçàöèÿ è õðîíîëîãè÷íîñò â ìèòîëîãè÷íèòå ïðåäñòàâè, êîåòî îáà÷å áè ìîãëî äà íè ïîâåäå â ïîãðåøíà ïîñîêà è äà íè çàáëóäè. Òúé èëè èíà÷å, äíåñ ïúðâîíà÷àëíàòà ôàêòîëîãèÿ îò êèòàéñêàòà äðåâíîñò íå ñúùåñòâóâà â ÷èñò è íåïîäïðàâåí âèä. Íàïðîòèâ, âñè÷êî îòäàâíà å èçáèðàòåëíî ïîäáðàíî, öåíçóðèðàíî, ðåäàêòèðàíî è èçòúëêóâàíî è íèå ñìå äëúæíè äà ñå ñúîáðàçÿâàìå ñ íåãî, áåç îáà÷å äà ñå ïëàøèì îò òîâà. Ïðèñòúïâàéêè êúì èçñëåäâàíåòî ñè, âåäíàãà ñëåäâà äà îòáåëåæèì íåãîâèÿ óñëîâåí õàðàêòåð, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å íèå íÿìà äà èçëèçàìå èçâúí ðàìêèòå íà õèïîòåòè÷íîòî. Íî äîðè è êàòî òàêîâà, òî çàñëóæàâà îïðåäåëåíî âíè-
ìàíèå, èìàéêè ïðåäâèä íåÿñíîòèòå, ïðåä êîèòî å èçïðàâåíà è ñàìàòà èñòîðèîãðàôèÿ. Êàòî íà÷àëî, ñòðóâà ñè äà îòáåëåæèì, ÷å â íàé-ãðóáî ïðèáëèæåíèå ðàçëè÷àâàìå òðè îòíîñèòåëíî ñàìîñòîÿòåëíè ñôåðè â ñúäúðæàíèåòî íà êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ. Íà ïúðâî ìÿñòî òîâà å åäèí êðúã îò ìèòîâå è ëåãåíäè, êàñàåùè êîñìîãîííèòå ïðåäñòàâè íà äðåâíèòå êèòàéöè. Âòîðè êðúã ìèòîâå è ëåãåíäè íè çàïîçíàâàò ñ ïîðåäèöàòà ïðèðîäíè êàòàêëèçìè, êàòàñòðîôè, áåäñòâèÿ, ïîòîïè, íàìåðèëè îòðàæåíèå â íàðîäíàòà ïàìåò. Íàé-ãîëÿì èíòåðåñ çà íàñ ïðåäñòàâëÿâàò áåçñïîðíî ìèòîâåòå, ñâúðçàíè ñ óñòðîéñòâîòî íà êèòàéñêîòî îáùåñòâî â ïðåäèñòîðè÷åñêè âðåìåíà. Åòî çàùî, ñïèðàéêè ñå íàêðàòêî êàòî íà÷àëî íà ìèòîâåòå, ïîñâåòåíè íà âúçíèêâàíåòî íà ñâåòà è õîðàòà, ùå îáúðíåì ìàëêî ïîâå÷å âíèìàíèå íà òàçè òðåòà è ïîñëåäíà ãðóïà ìèòîâå. Çàùîòî îêàçâà ñå òÿ å ëþáîïèòíà, êîëêîòî ñ ðîäîñëîâíèòå âðúçêè ìåæäó îñíîâíèòå áîæåñòâà è ëåãåíäàðíè, ïðàèñòîðè÷åñêè ïåðñîíàæè, îùå ïîâå÷å ñ åòíè÷åñêè êîðåíè, êúì êîèòî âîäÿò ïîâå÷åòî îò òÿõ.  íà÷àëîòî íà ìèðîçäàíèåòî êèòàéöèòå ïîñòàâÿëè ïúðâè÷íèÿ Õàîñ, ïåðñîíèôèöèðàéêè ãî ñ ìèòè÷íèÿ Õóí-äóí. Òîé áèë áåçôîðìåíî ñúùåñòâî, îáèòàâàùî Íåáåñíàòà ïëàíèíà Òÿí-Øàí — ïåâåö è òàíöüîð, â ÷èÿòî ÷åñò õîðàòà ñúùî èçïúëíÿâàëè ïåñíè è òàíöè. Ñïîðåä íÿêîè ïðåäñòàâè Õóí-äóí áèë âëàäåòåëÿ íà Ñðåäíèÿ îêåàí, äîêàòî áðàòÿòà ìó Øó è Õó ãîñïîäñòâàëè ñúîòâåòíî íàä Þæíèÿ è Ñåâåðíèÿ îêåàí.  íÿêîè èçòî÷íèöè Õóí-äóí å îïèñàí êàòî ñèí íà Æúëòèÿ èìïåðàòîð (Õóàíäè èëè Äèõóí) è âíóê íà Ãóí. Îáîáùàâàéêè ðàçíîîáðàçíèòå ñâåäåíèÿ îò èçâîðèòå, ïîñâåòåíè íà Õóí-äóí, ñòèãàìå äî òðè ïúðâîíà÷àëíè è êðàéíî ðàçëè÷àâàùè ñå ìîòèâà, âãðàäåíè â îáðàçà ìó: çà ïúðâè÷íèÿ Õàîñ; çà ìèòè÷íèÿ çâÿð ñ äåìîíè÷íè ÷åðòè; è íàêðàÿ, êàòî ìèíèñòúð íà èìïåðàòîð ßî, ñàì ïðîèçíåñúë ïðèñúäàòà íàä ñåáå ñè.  äàîèñêàòà èíòåðïðåòàöèÿ íà õàîñà îñíîâíî ìÿñòî ñå îòäàâà íà íåãîâàòà ïîðàæäàùà ðîëÿ, äîâåëà äî ïîÿâàòà íà ïúðâèòå äâå áîæåñòâà, îïðåäåëÿëè ãðàíèöàòà ìåæäó ñâåòëîòî è ìðà÷íîòî, ôîðìóëèðàíè â ïîíÿòèÿòà “èí” è “ÿí” è ôèêñèðàùè ñúîòâåòíî Íåáåòî è Çåìÿòà.  ïî-êúñíè èçòî÷íèöè îò III â. êàòî ñúçäàòåë íà ñâåòà ñå ïîÿâÿâà îáðàçúò íà Ïàíãó — ñèíòåç ìåæäó äâàòà îñíîâíè ìîòèâà çà ñúòâîðåíèåòî: çà ïúðâè÷íèÿ õàîñ è çà ñúçäàòåëÿ íà ñâåòà.  ñàìîòî íà÷àëî áèë õàîñúò, ïîäîáíî íà êîêîøå ÿéöå è â íåãî ñå íàìèðàë Ïàíãó. Ïîñòåïåííî Íåáåòî è Çåìÿòà ñå îòäåëèëè, êàòî Ïàíãó îñòàíàë ïî ñðåäàòà èì. Ñ âñåêè äåí òîé ïîðàñâàë ïî íàä 3 ìåòðà è ïî òîçè íà÷èí è òå ñå îòäàëå÷àâàëè ïîìåæäó ñè. Íàêðàÿ òîé ñ÷óïèë ÷åðóïêàòà íà ÿéöåòî è Íåáåòî ñå îòêúñíàëî îò Çåìÿòà. Îñâåí îáà÷å, ÷å äåéñòâàë ïîäîáíî íà Àòëàñ, Ïàíãó ïîðîäèë è öÿëàòà ïðèðîäà: “Äóõúò ìó ñòàíàë âÿòúð è îáëàöè, ãëàñúò ìó ñå ïðåâúðíàë â ãðúì è ñâåòêàâèöà. Ëÿâîòî ìó îêî ñòàíàëî íà ñëúíöå, à äÿñíîòî ñå ïðåâúðíàëî â ëóíà. ×åòèðèòå ìó êðàéíèêà ñòàíàëè ÷åòèðèòå ïîñîêè íà ñâåòà, à íåãîâèòå ïåò ÷ëåíà ñòàíàëè ïåòòå âåëèêè ïëàíèíè. Êðúâòà ìó äàëà íà÷àëîòî
109
ÀÂÈÒÎÕÎË íà ðåêèòå. Âåíèòå ìó ñòàíàëè ïúòèùàòà íà çåìÿòà, à òÿëîòî — ïî÷âàòà íà ïîëÿòà. Êîñìèòå ìó ñòàíàëè íà òðåâè è äúðâåòà. Çúáèòå è êîñòèòå ìó ñå ïðåâúðíàëè â çëàòî è íåôðèò. Ñåìåòî è ìîçúêúò ìó ñòàíàëè íà ïåðëè è ÿñïèñ, à ïîòòà ìó ñòàíàëà íà äúæä è ðîñà”. Íå ïî-ìàëêî èíòåðåñíà å åäíà äðóãà ëåãåíäà çà Ïàíãó. Íÿêîãà, æåíàòà íà èìïåðàòîð Ãàîñèí ïîëó÷èëà áîëêè â óõîòî ñè, êîèòî íå £ äàâàëè ïîêîé öåëè òðè ãîäèíè. Íàêðàÿ îò óõîòî £ èçëÿçëî åäíî ìàëêî ÷åðâåé÷å è áîëêàòà £ âåäíàãà èç÷åçíàëà. Èìïåðàòðèöàòà ñëîæèëà ÷åðâåé÷åòî âúðõó åäíà êðàòóíà (“ãó”) è ãî çàõëóïèëà ñ ïàíèöà (“ïàí”). Ñëåä âðåìå ÷åðâåé÷åòî ïîðàñíàëî è ñå ïðåâúðíàëî â êó÷å. Ïîñòàâåíî ïîä çëàòíàòà êàìáàíà, êó÷åòî ïîñòåïåííî çàïî÷íàëî äà ïðèäîáèâà ÷îâåøêè îáðàç, êàòî ñàìî ãëàâàòà ìó îñòàíàëà êó÷åøêà. Òàêà, òî ñå îæåíèëî çà öàðñêàòà äúùåðÿ è òå çàæèâåëè ùàñòëèâî, êàòî èìàëè ÷åòèðè äåöà: òðè ìîì÷åòà è åäíà äúùåðÿ. Íÿêîëêî ñà è îñíîâíèòå ìîòèâè, ïîñâåòåíè íà âúçíèêâàíåòî íà õîðàòà â êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ. Ñïîðåä åäèí îò òÿõ, ñëåä êàòî îò õàîñà âúçíèêíàëè íåáåòî è çåìÿòà, îò ìúòíèòå ÷àñòèöè ñå ïîðîäèëè ÷åðâåèòå, à îò ÷èñòèòå — õîðàòà. Äðóãàäå ñå êàçâà, ÷å ÷îâåêúò å êîëåêòèâíî òâîðåíèå, äåëî íà íÿêîëêî áîæåñòâà: “Æúëòèÿò èìïåðàòîð ñúòâîðèë ìúæêèòå è æåíñêèòå îðãàíè, Øàíïèí ñúòâîðèë î÷èòå è óøèòå, à Ñàíëèí — ðúöåòå è äëàíèòå... “ Òðåòà ãðóïà ìèòîâå ðàçêàçâàò, ÷å õîðàòà áèëè ñúòâîðåíè îò áîãèíÿ Íþãóà, ñëåä êàòî Íåáåòî è Çåìÿòà âúçíèêíàëè îò ïúðâè÷íèÿ Õàîñ. Îòíà÷àëî áîãèíÿòà çàïî÷íàëà äà ãè èçâàéâà îò ãëèíà, íî òîâà áèëà òåæêà è áàâíà ðàáîòà. Òîãàâà òÿ íàòîïèëà åäíà êëîíêà â êàëòà è îòêúñâàéêè ÿ, ñúçäàëà õîðàòà. Ãëèíåíèòå ÷îâå÷åòà äàëè íà÷àëîòî íà çàìîæíèòå è óâàæàâàíè õîðà, à áåäíèòå è íèñøèòå ñå áèëè ïîðîäèëè îò ïðúñêèòå êàë. Èçâåñòíà å è âåðñèÿòà, êîÿòî ðàçãëåæäà âúçíèêâàíåòî íà õîðàòà êàòî äåëî íà áðàòà è ñåñòðàòà Ôóñè è Íþãóà, íà “íîâèòå õîðà”, ïîÿâèëè ñå íà çåìÿòà ñëåä ïîòîïà, ïðè÷èíåí îò Ïîâåëèòåëÿ íà Ãðúìîòåâèöàòà. Íàêðàÿ, íå å çà ïîäöåíÿâàíå è âåðñèÿòà, ñïîðåä êîÿòî õîðàòà è ïî-òî÷íî “÷åðíîãëàâèÿò” íàðîä ñà âúçíèêíàëè îò ÷åðâåèòå â òÿëîòî íà Ïàíãó. Íå ïî-ìàëêî èíòåðåñíè ñà è ìèòîâåòå çà ïîÿâàòà íà ñëúíöåòî, ëóíàòà è çâåçäèòå. Ïî-ãîðå âå÷å ïîñî÷èõìå ïðåäàíèåòî, ñïîðåä êîåòî ñëúíöåòî è ëóíàòà áÿõà âúçíèêíàëè îò äâåòå î÷è íà Ïàíãó, à çâåçäèòå è ïëàíåòèòå - îò êîñèòå ìó. Ñïîðåä äðóãî ïðåäàíèå ñëúíöåòî è ëóíàòà íå áèëè åäèíñòâåíè ïðè ïîÿâàòà ñè, à ïúðâîíà÷àëíî áèëè ðîäåíè 10 ñëúíöà è 12 ëóíè. Òåõåí áàùà áèë Äèäçþí, èçâåñòåí îùå êàòî Äèãó èëè Êóé, ïðàâíóê íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð, íàñëåäèë óïðàâëåíèåòî íà Äæàóàíñþ â 2435 ã. ïð. Õð. Ìàéêà íà ñëúíöàòà áèëà Ñèõú — äúùåðÿòà íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð, äîêàòî ëóíèòå áèëè ðîæáè íà äðóãàòà æåíà íà Äèäçþí — ×àíñè. Äåñåòòå ñëúíöà áèëè â êëîíèòå íà Ïîäïèðàùàòà èëè ïðîãíèëàòà ÷åðíèöà (Ôóñàí). Òå äîøëè íàâåäíúæ âúðõó íåáåñíèÿ ñâîä ïðè öàðóâàíåòî íà èìïåðàòîð ßî (2365—2255 ã. ïð. Õð.) è ïðåäèçâèêàëè èñòèíñêî áåäñòâèå, êàòî ïðåñóøèëè çåìÿòà, èçïåïåëèëè ïîñåâèòå è ïîãóáèëè äúðâåòàòà è ðàñòèòåëíîñòòà. Ñïîðåä äðóãà âåðñèÿ Ñèõú áèë ìúæ — êî÷èÿø íà Ñëúí÷åâàòà êîëåñíèöà.  òðåòà âåðñèÿ èçãðåâúò íà ñëúíöåòî ñå ñâúðçâà ñ êóêóðèãàíåòî íà áîæåñòâåíèòå ïåòëè. Îñîáåíî èíòåðåñíî å ïðåäñòàâå-
110
íà áîðáàòà íà õîðàòà ñ äåñåòòå ñëúíöà, âñÿêî îò êîèòî ïðåäñòàâëÿâàëî åäèí çëàòåí ãàðâàí, êîéòî öåëèÿò ñèÿåë, èçëú÷âàéêè ñâåòëèíà. Åäèíñòâåí ñòðåëåöúò È óñïÿë äà ñå ïðåáîðè ñ áåäñòâèåòî, êàòî ïðîñòðåëÿë äåâåòòå ãàðâàíà, ïðúñêàéêè âúðõó çåìÿòà ðàçõâúð÷àëèòå ñå ãàðâàíîâè ïåðà. Ñëåäâà äà îòáåëåæèì, ÷å èäåÿòà çà ñúçäàòåëÿ (Òâîðåöà) å òâúðäå áåãëà â êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ. Îêàçâà ñå, ÷å òÿ å ñâúðçàíà íàé-âå÷å ñ îáðàçà íà Ïàíãó, êîéòî îáà÷å, êàêòî âå÷å îòáåëÿçàõìå, å òâúðäå êúñåí ìîòèâ, îò îêîëî III â. Áåãëè ñëåäè îò ìîòèâà çà òâîðåöà íà ñâåòà íè çàãàòâà è ìèòúò çà Ìàéêàòà (èëè Ëåëÿòà) íà Çëèòå Äóõîâå, èçâåñòíà êàòî Ãóéìó, êîéòî çà æàëîñò íå ìîæå äà áúäå ðåêîíñòðóèðàí èçöÿëî. Ñòðóâà ñè ñåãà äà ïðîñëåäèì ìèòîâåòå, ïîñâåòåíè íà óñòðîéñòâîòî è îðãàíèçàöèÿòà íà êèòàéñêîòî îáùåñòâî, ïîä÷èíåíè íà ó÷åíèåòî çà ïåòòå ïúðâîåëåìåíòà íà ïðèðîäàòà. Òåçè ïåò ïúðâîåëåìåíòà ñà Çåìÿ, Îãúí, Ìåòàë, Äúðâî è Âîäà, ðàçïðåäåëåíè â ïðîñòðàíñòâîòî êàêòî ñëåäâà: Çåìÿòà çàåìà ñðåäèùíîòî, öåíòðàëíî ìÿñòî. Îñòàíàëèòå ÷åòèðè, çàäàäåíè ïî ïîñî÷åíèÿ ðåä, ñúîòâåòñòâàò íà ÷åòèðèòå îñíîâíè ïîñîêè íà ñâåòà: þã, çàïàä, èçòîê è ñåâåð. Íà÷åëî íà âñÿêà åäíà ïîñîêà èìà ïî åäèí âëàñòåëèí ñúñ ñúîòâåòåí ïîìîùíèê è åäíî áîæåñòâî. Èìåíàòà íà âëàäåòåëèòå, êàòî ñå çàïî÷íå îò öåíòðàëíèÿ è ñå ïðîäúëæè ïî óêàçàíèÿ ðåä, ñà êàêòî ñëåäâà: Âúðõîâåí Âëàäåòåë å Õóàíäè, èëè Æúëòèÿò Èìïåðàòîð, à ñëåä íåãî ñå íàðåæäàò Éåíäè èëè Îãíåíèÿò Èìïåðàòîð, Øàîõàî — Áåëèÿò Èìïåðàòîð èëè Áåéäè, Ôóñè èëè Âåëèêèÿò Èìïåðàòîð è íàêðàÿ — Äæóàíñþ. Âñåêè îò òåçè âåëèêè èìïåðàòîðè ñè èìà ïî åäèí ïîìîùíèê è òå, ïðåäñòàâåíè â ñúùèÿ ðåä ñà, êàêòî ñëåäâà: Õîóòó èëè Ãîóëóí Ïîâåëèòåëÿò íà Çåìÿòà — ïîìîùíèê íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð; Äæóæóí èëè Ëè (×åðâåíèÿò Áëÿñúê); Æóøîó èëè Ãàè; Ãîóìàí èëè ×óí — Ïîâåëèòåëÿò íà ñúäáàòà è Ñþàíìèí — Òúìíèÿò Ìðàê. Íàêðàÿ äà èçáðîèì è èìåíàòà íà ñúîòâåòñòâàùèòå èì áîæåñòâà: Äæúíñèí, Èíõóî, Òàéáàé, Ñóéñèí è ×úíñèí. Èçâåñòíî å, ÷å ïåòòå ïúðâîåëåìåíòà ñà ñâúðçàíè ñúñ ñúîòâåòíèòå ïëàíåòè, ñåçîíè, ñèìâîëè, æèâîòíè è ïðî÷èå âðúçêè ñ ïðåäìåòè è ÿâëåíèÿ, êîèòî îïðåäåëÿò ïîðÿäúêà â ïðèðîäàòà, íî êîèòî òóê íÿìà äà ðàçãëåæäàìå. Ïî-âàæíî çà èçñëåäâàíåòî íè å äà ñå ïîñòàðàåì äà ïðîñëåäèì âðúçêèòå ìåæäó îñíîâíèòå ìèòîëîãè÷íè ïåðñîíàæè. Ñïîðåä èçâåñòíîòî íè îò èçâîðèòå, Õóàíäè (Äóõóí) è Éåíäè ñà äâàìà áðàòÿ. Øàîõàî å ñèí, à Äæóàíñþ — âíóê íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð. Òàêà ÷åòèðèìà îò âëàäåòåëèòå íà ñâåòà ñå îêàçâàò íàé-áëèçêè êðúâíè ðîäñòâåíèöè. Äæóæóí ñå îêàçâà ñèí íà Éåíäè èëè íà Äæóàíñþ, à ïðåäèçâèêàëèÿ ñâåòîâíèÿ êàòàêëèçúì Ãóíãóí — ñèí íà Äæóæóí. Õîóòó ïúê, ïîìîùíèêúò íà ñàìèÿ Æúëò Èìïåðàòîð, áèë ïîòîìúê íà Ãóíãóí. Ãîóìàí, Æóøîó è Ñþàíìèí áèëè ïî-ìàëêè áðàòÿ íà Øàîõàî. Áèõìå ìîãëè äà ðàçãëåäàìå è äðóãè çíà÷èìè ìèòè÷íè îáðàçè, ïîòîìöè íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð. Ñðåä òÿõ îòêðèâàìå îáðàçà íà Áîëèí — âíóê íà Îãíåíèÿ Èìïåðàòîð; ïðàâíóöè íà Éåíäè ñå îêàçâàò Ãó, Éåí è Øó, ïúðâèòå äâàìà îò êîèòî áèëè ñúçäàòåëèòå íà ïúðâèòå ìåëîäèè è òàíöè, à ïîñëåäíèÿò — èçîáðåòàòåëÿò íà ïúðâàòà ìèøåíà çà ñòðåëáà ñ ëúê. Ãóí áèë ñèí íà Äæóàíñþ èëè ïîòîìúê íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð, íî íàé-âå÷å âëÿçúë â ìèòîëîãèÿòà ñ íåóñïåøíèÿ ñè îïèò äà îñâîáîäè çåìÿòà îò âîäèòå íà ïîòîïà, çà êîåòî áèë íàêàçàí, ïðîãîíåí è óáèò, ïðåâðúùàéêè ñå ñëåä
ÀÂÈÒÎÕÎË ñìúðòòà ñè â ìå÷êà. Íåãîâ ñèí áèë Âåëèêèÿò Þ — èñòèíñêèÿò ïîáåäèäåë íà ïîòîïà è îñíîâîïîëîæíèê íà ëåãåíäàðíàòà äèíàñòèÿ Ñÿ. Äèäçþí (Äóãóÿ) — áàùàòà íà 10-òå ñëúíöà è 12-òå ëóíè, áèë ïðàâíóê íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð, à ñúïðóãàòà ìó — Ñèõú — ìàéêàòà íà ñëúíöàòà — äúùåðÿ íà Õóîíäè. Íþñèó — âíó÷êà íà Äæóàíñþ, ðîäèëà Äàéå — áàùàòà íà Äàôåé, à ïîñëåäíèÿò áèë îñíîâîïîëîæíèêúò íà çíàìåíèòàòà äèíàñòèÿ Öèí. Ñèó — áîãúò íà ïúòåøåñòâèÿòà å ñèí íà Ãóíãóí. Óàíëÿí å ñèí íà Äæóàíñþ è äåìîí íà õîëåðàòà, ×úéîó — ïîòîìúê íà Éåíäè è áîã íà âîéíàòà, íà ìåòàëóðãèÿòà è ïðúâ êîâà÷ íà îðúæèå, Øúöþí — âíóê íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð, ïðàðîäèòåë íà ïëåìåòî íà Ñåâåðíèòå Äè èëè Áåéäè, Þöÿí — ñèí íà Þõó è âíóê íà Õóàíäè — áîã íà Ñåâåðíèÿ îêåàí, çàêðåïèë ïëàâàùèòå îñòðîâè... Êàêòî âåäíàãà ñå íàòðàïâà íà âíèìàíèåòî, âñè÷êè òóê ïîñî÷åíè ïåðñîíàæè ñà â ïî-áëèçêè èëè ïî-äàëå÷íè ðîäñòâåíè âðúçêè. Òîçè èçâîä å îñîáåíî öåíåí çà èçñëåäâàíåòî íè è ñëåä ìàëêî íèå îòíîâî ùå ñå âúðíåì êúì íåãî. Çàñåãà îáà÷å íåêà ïðîñëåäèì ñúâñåì íàêðàòêî è òðåòàòà ãðóïà ìèòîâå — ìèòîâåòå çà ïðèðîäíèòå áåäñòâèÿ. Ãîëÿìàòà êàòàñòðîôà å ïúðâîòî â êèòàéñêàòà ìèòîëãèÿ ïðèðîäíî áåäñòâèå, ñïîëåòÿëî ñâåòà. Òÿ áèëà ðåçóëòàò îò äâóáîÿ ìåæäó Ãóíãóí è Äæóàíñþ. Òîãàâà îò ÿä Ãóíãóí ñ÷óïèë åäíà îò ÷åòèðèòå êîëîíè, ïîäïèðàùè íåáåñàòà, à âúæåòàòà ñå ñêúñàëè. Íåáåòî ñå íàêëîíèëî íà ñåâåðîçàïàä. Çàòîâà ñëúíöåòî, ëóíàòà è çâåçäèòå çàïî÷íàëè äà ñå âúðòÿò íàòàì. Çåìÿòà ïðåñòàíàëà äà èçïúëâà þãîèçòîêà è âñè÷êè ðåêè ïîòåêëè â òàçè ïîñîêà. Íàêëàíÿíåòî íà íåáåòî äîâåëî äî âúëíà îò ïîæàðè è îãðîìíî íàâîäíåíèå. Ðåçóëòàòèòå îò áåäñòâèåòî ùåëè äà áúäàò íàïúëíî ôàòàëíè, àêî íå áèëà Íþãóà — ñåñòðàòà íà Ôóñè, êîÿòî ïîñòàâèëà íîâè îïîðè íà çåìÿòà, ïîëçâàéêè ëàïèòå íà êîñòåíóðêàòà. Ñúùåñòâóâà è äðóã ìèò çà ïîòîï, ïðåäñòàâÿí ïî ñúâñåì äðóã íà÷èí è ñïîðåä êîíôóöèàíñêàòà òðàäèöèÿ, ðàçèãðàë ñå â ñúâñåì äðóãè âðåìåíà (ïðåç óïðàâëåíèåòî íà èìïåðàòîð ßî). È ïðè òîçè ïîòîï Íþãóà èãðàëà öåíòðàëíà ðîëÿ, ñàìî ÷å òîçè ïúò çàåäíî ñ áðàò ñè Ôóñè. Ïîòîïúò òóê áèë ïðåäñòàâÿí çà äåëî íà ðàçãíåâåíèÿ Ïîâåëèòåë íà Ãðúìîòåâèöàòà, êîéòî èçïðàòèë òàêúâ äúæä íà çåìÿòà, ÷å çàëÿë âñè÷êî, óíèùîæèë õîðàòà è äîñòèãíàë ÷àê äî íåáåòî. Åäèíñòâåíèòå ñïàñåíè ñå îêàçàëè ìàëêèòå Ôóñè è Íþãóà, êîèòî ñëåä êàòî ïîðàñíàëè ñòàíàëè ðîäîíà÷àëíèöè íà íîâèòå õîðà. Òðåòà ãðóïà ìèòîâå ãîâîðÿò çà ãîëÿìàòà ñóøà, ðåçóëòàò îò ïîÿâàòà íà íåáåòî íà äåñåòòå ñëúíöà, çà êîåòî âå÷å ñòàíà äóìà. Ñëåäâà åäèíñòâåíî äà äîïúëíèì, ÷å òÿ áèëà ïîáåäåíà îò Ñòðåëåöà È, êîéòî ñ òî÷íàòà ñè ñòðåëáà ñúáîðèë äåâåòòå ñëúíöà-çëàòíè ãàðâàíè, à ïåðóøèíàòà èì ñå ðàçõâúð÷àëà êúì çåìÿòà. Òàêà îñòàíàëî ñàìî åäíî ñâåòåùî ñëúíöå. Èçâåñòíè ñà è ãðóïà ìèòîâå çà ìåñòåí, êèòàéñêè ïîòîï, ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð ßî. Òîãàâà ðåêèòå ïðåëåëè è íàâîäíèëè Ñðåäíèòå Öàðñòâà. Æúëòèÿ Èìïåðàòîð èçïðàòèë íà ïîìîù íà õîðàòà Ãóí ñúñ çàäà÷àòà äà ïðåîäîëåå áåäñòâèåòî. Äåâåò ãîäèíè Ãóí áåçóñïåøíî èçäèãàë äèãè ñðåùó âîäèòå. Òîãàâà áèë ïðîãîíåí, à ñëåä òîâà è óáèò ïî íàðåæäàíå íà Âúðõîâíèÿ Âëàäåòåë. Ìÿñòîòî ìó çàåë Âåëèêèÿò Þ. È òîé íàèñòèíà ñå ïðåáîðèë ñ ïîòîïà, ïðîêîïàâàéêè è ïðî÷èñòâàéêè ðå÷íèòå êîðèòà. Ëþáîïèòñòâî áóäè è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ñëåä ñìúðòòà ñè è çëîùàñòíèÿò Ãóí, è Âåëèêèÿò Þ áèëè ïðåâúðíàòè â ìå÷êè.
Äîòóê ñå ïîñòàðàõìå äà ïðåäñòàâèì íàêðàòêî îñíîâíèòå ìîòèâè è îáðàçè â êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ. Ñåãà íåêà ïîòúðñèì îíåçè ñâèäåòåëñòâà, êîèòî ïðåäñòàâëÿâàò íÿêàêúâ èíòåðåñ çà íàøàòà òåìà. Áèõìå ìîãëè äà çàïî÷íåì ñ âå÷å ïîñî÷åíàòà è óñòàíîâåíà îò íàñ çàâèñèìîñò, âúðõó êîÿòî çàîñòðèõìå âíèìàíèåòî. Ãîâîðèì çà íàëè÷íàòà ðîäîñëîâíà âðúçêà ìåæäó åäíà ãîëÿìà ÷àñò îò îñíîâíèòå áîæåñòâà è ãåðîè. Íàìèðàìå çà èçêëþ÷èòåëíî ëþáîïèòíî äà ïðîñëåäèì ïëåìåíàòà è íàðîäèòå, êîèòî âîäÿò ðîäîñëîâèåòî ñè îò Âúðõîâíèÿ Âëàäåòåë, òúé êàêòî ñà ïðåäñòàâåíè òå â ìèòîëîãèÿòà. Òàêà ñïîðåä “Êíèãà íà ïëàíèíèòå è ìîðåòàòà”, Æúëòèÿ Èìïåðàòîð äàë æèâîò íà Äðàêîíà Ìÿî, òîé ïúê íà Æúíó, Æúíó — íà Áåëèòå Êó÷åòà (Áàéöþàí), îò êîèòî âîäåë íà÷àëîòî ñè íàðîäúò íà Êó÷åøêèòå æóíè (Öþàíæóí). Ïàê îò ñúùîòî ïðîèçâåäåíèå íàó÷àâàìå, ÷å Äæóàíñþ — âíóêúò íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð, áèë áàùà íà Êîíåãëàâèÿ (Õóàíòîó) — ðîäîíà÷àëíèêúò íà íàðîäà ìÿî. Äðóã âíóê íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð áèë Øúöþí (Óòîçè, êîéòî ñëîæèë íà÷àëîòî íà ãðúí÷àðñêîòî êîëåëî). Òîé ïúê ñòàíàï ðîäîíà÷àëíèê íà Áåéäè (Ñåâåðíèòå Äè). Ñðåä ïîòîìöèòå íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð ñå íàðåæäàò âëàäåòåëèòå îò äèíàñòèÿòà Ñÿ — ïúðâàòà êèòàéñêà äèíàñòèÿ, öàðóâàëà ìåæäó 2205 è 1767 ã. ïð. Õð. Ñèí íà Õóàíäè áèë Ëóîìèí, ÷èéòî ñèí Áàéìà èìàë çà ïîòîìúê Ãóí. Ïîñëåäíèÿò áèë áàùà íà Âåëèêèÿ Þ, îò êîãîòî âîäè íà÷àëîòî ñè ñàìàòà äèíàñòèÿ Ñÿ. Íþñèó áèëà âíó÷êà íà Äæóàíñþ — âíóêúò íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð. Íåéíèÿò ñèí Äàéå áèë áàùà íà Äàôåé — îñíîâîïîëîæíèêúò íà äèíàñòèÿòà Öèí. Èçáðîÿâàíåòî íà âñè÷êè òåçè íàðîäè è äèíàñòèè ïîòîìöè íà Æúëòèÿ Èìïåðàòîð ñúâñåì íå å íåùî ñàìîöåëíî çà èçñëåäâàíåòî íè. Íà ïúðâî ìÿñòî, òîâà ñà ðåàëíî ñúùåñòâóâàëè íàðîäè (äè, æóí), à äðóãè ñúùåñòâóâàùè è äíåñ (ìÿî, ÿî). Ðåàëíî ñúùåñòâóâàëà å è ïîñî÷åíàòà äèíàñòèÿ Öèí. Êîëêîòî äî ïúðâàòà êèòàéñêà äèíàñòèÿ Ñÿ, òÿ íàèñòèíà å ëåãåíäàðíà, íî ïîäîáíî íà òîâà, ÷å äî ðàçêîïêèòå íà Àíÿí è âòîðàòà êèòàéñêà äèíàñòèÿ Øàí-Èí ñúùî áåøå ñ÷èòàíà çà ëåãåíäàðíà è åäâà ñëåä èçâúðøåíèòå ðàçêðèòèÿ äíåñ ñå ñìÿòà çà èñòîðè÷åñêè çàñâèäåòåëñòâàíà, íå å èçêëþ÷åíî áúäåùåòî äà ïðåäîñòàâè ñâèäåòåëñòâà è çà íåéíîòî ðåàëíî, èñòîðè÷åñêî ïðèñúñòâèå. Âòîðîòî èíòåðåñíî íàáëþäåíèå êàñàå îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ïîñî÷åíèòå íàðîäè: äè, æóíè, ìÿî, ÿî ñà íåêèòàéñêè íàðîäè. Ïîäîáíî å ïîëîæåíèåòî è ñ äèíàñòèÿòà Öèí, ñìÿòàíà çà õóíñêà, à ïî-êúñíî — çà ìàíäæóðñêà äèíàñòèÿ. Íî è òîâà íå èç÷åðïâà âúïðîñà, çàùîòî è îñòàíàëèòå íàðîäè, ñðåùàíè â äðåâíàòà êèòàéñêà ìèòîëîãèÿ: è, ëè, þå ñå îêàçâàò ñúùî íåêèòàéñêè. Äà íå çàáðàâÿìå, ÷å ëåãåíäàðíèÿò ãåðîé — Ñòðåëåöúò È, âîäåøå ïðîèçõîäà ñè èìåííî îò íàðîäà È. Ðîäîíà÷àëíèê íà ñúùèÿ ïúê áåøå ïúðâèÿò ëåãåíäàðåí èìïåðàòîð — Âëàäåòåëÿò íà Èçòîêà — Ôóñè — áðàòúò íà Íþãóà. Òàêà ñòèãàìå äî âàæíîòî çàêëþ÷åíèå, ÷å êàêòî íàðîäèòå, òàêà è áîæåñòâàòà â êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ èìàò íåêèòàéñêè õàðàêòåð. Åòî çàùî íå ìîæåì äà íå ïîòúðñèì íÿêàêâà äîïúëíèòåëíà è ïî-çàäúëáî÷åíà èíôîðìàöèÿ îòíîñíî ñïîìåíàòèòå ïëåìåíà. Íàðîäúò ÌßÎ ïîíàñòîÿùåì îáèòàâà ïðîâèíöèèòå íà Þæåí Êèòàé è ñúñåäíèòå ìó ñòðàíè: Áèðìà, Òàéëàíä, Ëàîñ, Âèåòíàì. Ãîâîðÿò åçèêà ìÿî-ÿî è ñà øàìàíèñòè. Ñëàâÿò ñå ñ ïåñíèòå è òàíöèòå ñè, ñ øåâèöèòå ñè è þâåëèðíî-
111
ÀÂÈÒÎÕÎË òî ñè ìàéñòîðñòâî. Òîâà å åäèí îò íàé-äðåâíèòå íàðîäè â Êèòàé, ÷èèòî êîðåíè äîñòèãàò äî âòîðîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Ñðîäíè åòíè÷åñêè è êóëòóðíî è ñúñåäíè íà ÌßÎ ñà è íàðîäèòå ßÎ è ËÈ. Ïúðâèòå ãîâîðÿò åäèí åçèê ñ ìÿî è îáèòàâàò, ïîäîáíî íà òÿõ, ïðîâèíöèÿ Ãóàíèí. Âòîðèòå, ñàìîíàçâàíèòå ËÀÉ, ãîâîðÿò òàéñêè åçèê è ñà åäíè îò íàéñòàðèòå çàñåëíèöè íà þæíèÿ îñòðîâ Õàéíàí. Îïðåäåëåí èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâàò è ïëåìåíàòà Þ è ÞÅ, îáèòàâàëè, ñïîðåä ìèòîëîãèÿòà, äîëíîòî òå÷åíèå íà ðåêà ßíäçú, ò. å. Èçòî÷åí Êèòàé. Ëþáîïèòíî å, ÷å äíåñ íàðîä ñ èìåòî È îòêðèâàìå íå â Èçòî÷åí, à îòíîâî â Þæåí Êèòàé, ïî ñðåäíîòî òå÷åíèå íà ðåêà ßíäçú. Êèòàéñêîãî ìó íàçâàíèå å ÈÍÇÓ, äîêàòî òå ñàìèòå èìàò ñàìîíàçâàíèå “×ÅÐÍÈ È” (ÍÎÑÓ) è ÄÐÓÃÈ È (ÀÑÈ, À×ÆÅ) è ïð. è ñà ïîòîìöè íà ïëåìåíàòà ÖÓ-ÀÍ, çàñâèäåòåëñòâàíè îùå îò III â. Ãîâîðÿò òèáåòñêî-áèðìàíñêè åçèê. Îñîáåíî âíèìàíèå çàñëóæàâàò ñàìîíàçâàíèÿòà ÀÑÈ è À×ÆÅ, êîèòî íàðåä ñ íåêèòàéñêèÿ èì õàðàêòåð íè èçïðàâÿò ïðåä äèëåìàòà çà âðúçêàòà èì ñ èçâåñòíèòå íà èñòîðèÿòà èðàíîåçè÷íè ÀÑÈÈ. Îùå ïî-ëþáîïèòåí ñòàâà âúïðîñúò, äîïúëíèì ëè, ÷å ñúñåäè íà ïëåìåòî È áèëî ïëåìåòî ÞÅ, çàùîòî èìåòî ìó íè îòïðàùà êúì òîâà íà èçâåñòíèòå ÞÅ×ÆÈ. Íàëè àñèòå è þå÷æèòå ãè âèæäàõìå çàåäíî è ïî âðåìåòî, êîãàòî çàâëàäÿâàõà Áàêòðèéñêîòî öàðñòâî è îñíîâàâàõà Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ? Çàòîâà è âåðîÿòíîñòòà çà ñúâìåñòíàòà èì ïîÿâà äàëå÷ íà èçòîê ïî äîëèíàòà íà ð. ßíäçú íå å çà èçêëþ÷âàíå. Îùå ïîâå÷å, àêî ñúîáðàçèì, ÷å êèòàéñêîòî îêîí÷àíèå “÷æå”, ñðåùàíî âúâ ôîðìàòà À×ÆÅ, ïî÷òè íàïúëíî ñúîòâåòñòâà íà îêîí÷àíèåòî â çàïèñà ÞÅ×ÆÈ îò êèòàéñêèòå õðîíèêè. Òàêà â ïðåäèñòîðè÷åñêà äðåâíîñò ïëåìåíàòà È è ÞÅ îòêðèâàìå â ñúñåäñòâî è êàòî ñúþçíèöè, äåéñòâàùè ïî äîëíîòî ïîðå÷èå íà ð. ßíäçú; ïðåç III â. ñë. Õð. ×ÅÐÍÈ È è ÀÑÈ èëè À×ÆÅ íàìèðàìå íà çàïàä, â Öåíòðàëåí Êèòàé, I â. ïð. Õð. ÀÑÈ è ÞÅ×ÆÈ çàâëàäÿâàò Ñðåäíà Àçèÿ, èçãðàæäàéêè òóê ñîáñòâåíà èìïåðèÿ. Íàòðàïâà ñå íà âíèìàíèåòî íè è åäèí âòîðè ïàðàëåë ìåæäó èìåíàòà íà ñúçäàäåíàòà òóê ïðåç VII â. äúðæàâà Íàí÷æàî, äúðæàâàòà íà Íàíäèòå ïî ïîðå÷èåòî íà Ãàíã è ñîáñòâåíîòî íè èìå ÍÀÍÄÎÐ, òúé êàêòî ñà íè íàðè÷àëè íÿêîãà ñòàðèòå óíãàðöè. Èíòåðåñíà å ëåãåíäàòà çà Ïàíãó êàòî ðîäîíà÷àëíèê íà íàðîäà ×ÅÐÍÎÃËÀÂÈÒÅ. Ìîæåì ñàìî äà ñúæàëÿâàìå, ÷å ïîíÿòèåòî “÷åðíîãëàâè” íå å åäíîçíà÷íî îïðåäåëåíî è îñâåí èíòåðïðåòàöèÿòà “ñúùèíñêè êèòàéöè” äîïóñêà è äðóãè òúëêîâàíèÿ. Áåçñïîðíî íàé-èíòåðåñåí å âúïðîñúò îòíîñíî ñïîìåíàâàíèòå îò êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè ïîòîìöè íà Æúëòèÿ Èìïðàòîð — íàðîäèòå Äè è ÆÓÍÈ. Îùå îò âðåìåòî, êîãàòî, ñïîðåä ëåãåíäàòà, Æúëòèÿò Èìïðàòîð âîþâàë ñúñ ñåâåðíèòå ïëåìåíà ÕÓÍ-ÞÉ (îêîëî 2600 ã. ïð. Õð.), èñòèíñêèÿò è çíà÷èì ïðîòèâíèê áèëè èìåííî òåçè äâå çíà÷èòåëíè ïî ÷èñëåíîñòòà ñè è ñúñ çàâèäíà êóëòóðà ãðóïè ïëåìåíà. Äíåñ èñòîðèöèòå ñà åäèíîäóøèè, ÷å òîâà ñà åâðîïåèäíè ïëåìåíà, çàåìàëè ãîëÿìà ÷àñò îò ìåæäóðå÷èÿòà íà Õóàí-õú è ßíöçú, êúäåòî âîäåëè æèâîò íà îñåäíàëè ïëàíèíöè, à íå íà ñòåïíè íîìàäè. Êèòàéñêèÿò ôîëêëîð å çàïàçèë îòãëàñ îò õèëÿäîëåòíàòà áîðáà íà ïúðâàòà êèòàéñêà äèíàñòèÿ Ñÿ ñ òÿõ, ïðåäñòàâÿéêè ÿ ñ ìîòèâà çà áîðáàòà íà “÷åðíîãëàâèòå” êèòàéöè ñ “ðèæèòå äÿâîëè”. Òîâà áèë íàðîäúò ÄÈ, ïðåäñòàâÿí íè â õðîíèêèòå êàòî åäðè áðàõè-
112
êåôàëè, ñ ðèæàâè êîñè è ñèíåîêè õîðà, èçâåñòèè îùå ñ èìåòî ÑÅÐÈ, äàäåíî èì îò åâðîïåéñêèòå ëåòîïèñöè.  òîâà îòäàëå÷åíî âðåìå ñàìèòå êèòàéöè îáèòàâàëè ñàìî ïðîâèíöèÿ Õåíàí è þãîçàïàäíèòå ÷àñòè íà Øàíñè. Ïúðâîòî ãîëÿìî ñìåñâàíå ìåæäó äâàòà íàðîäà ñòàíàëî îùå ïðåç 1797 ã. ïð. Õð., êîãàòî êèòàéñêèÿò âåëìîæà Ãóí Ëþ ïîïàäíàë â íåìèëîñò èçáÿãàë ñ õîðàòà ñè íà çàïàä, ïðè æóíèòå. Òðèñòà ãîäèíè ïî-êúñíî, â 1327 ã. ïð. Õð., íåãîâèòå ïîòîìöè ñå çàâúðíàëè â ñåâåðåí Øåíñè è ïîëîæèëè íà÷àëîòî íà äèíàñòèÿòà ×æîó. Ïðè âîéíàòà îò 1140—1130 ã. ïð. Õð. êíÿç ×àí èçòëàñêàë æóíèòå íà ñåâåð îò ïðîâèíöèÿòà Ãàíñó. Ïî òîâà âðåìå â þæíèòå ÷àñòè íà Ãîáè æèâååëè êîííèòå íàðîäè ÕÓÍÞÉ è ÕßÍÞÍ. Êîãàòî äèíàñòèÿ Ñÿ ïàäíàëà îò âëàñò â 1767 ã. ïð. Õð., ñèíúò íà ïîñëåäíèÿ èìïåðàòîð — Øóí-Âåé, íà÷åëî íà íàðîäà ñè ñå îòòåãëèë â ñåâåðíèòå ñòåïè. Òóê íåãîâèÿò íàðîä, ñïîðåä êèòàéñêàòà èñòîðè÷åñêà òðàäèöèÿ, íàìåðèë ïðèåì ñðåä ìåñòíèòå õóíþé è õÿíþí è ñ òîâà áèëî ïîñòàâåíî íà÷àëîòî íà åòíîãåíåçàòà íà ïðàõóíèòå, èçâåñòèè êàòî ÕÓ — ìåòèñèçèðàíè áðàõèêåôàëè åâðîïåèäè è òåñíîëèöè ìîíãîëîèäè. Øèðîêîëèöèòå ìîíãîëîèäè ïî òîâà âðåìå áèëè íà ñåâåð îò Ãîáè. Èñòèíñêèòå õóíè âúçíèêíàëè åäâà ñëåä ïðåìèíàâàíåòî íà ïðàõóíèòå ïðåç Ãîáè è ïîâòîðíàòà èì ìåòèñèçàöèÿ, òîçè ïúò ñ äèíëèíèòå îò Þæåí Ñèáèð, ñåâåðíî îò Ñàÿíîâèòå ïëàíèíè. Òîãàâà âúçíèêíàëà êàðàñóêñêàòà àðõåîëîãè÷åñêà êóëòóðà, ÷åðåïèòå íà êîÿòî íàïîìíÿò íà äíåøíèòå óçáåêè è òàäæèêè, êîåòî îçíà÷àâà, ÷å ìîíãîëîèäíèÿò êîìïîíåíò å áèë ïîãúëíàò îò åâðîïåèäíèÿ. Íà èçòîê õóíèòå ïîä÷èíèëè ñðîäíèòå èì ïëåìåíà îò Ïðèáàéêàëèåòî è öÿëà Öåíòðàëíà Ìîíãîëèÿ è Çàáàéêàëèåòî ñòàíàëè òåõíè òåðèòîðèè. Ïúðâàòà õóíñêà äúðæàâà âúçíèêíàïà îêîëî 1200 ã. ïð. Õð. â ïðîñòðàíñòâîòî ìåæäó ïðîâèíöèÿ Õåáåé è åçåðîòî Áàðêóë, ñêîðî ñëåä êàòî ïëåìåíàòà ÕÓ ïðåêîñèëè Ãîáè. Òîâà òå ñòîðèëè ñ ïîêðèòè êàðóöè, òåãëåíè îò âîëîâå. Ïî òîâà âðåìå ÆÓÍÈÒÅ çàåìàëè òåðèòîðèèòå íà ñåâåðîçàïàä îò îàçèñà Õàìè, êúäåòî ãðàíè÷åëè ñ ÷åøèñöèòå (èçòî÷íè èðàíöè) â Òóðôàí; íà þãîçàïàä âëàäååëè áðåãîâåòå íà åçåðîòî Ëîáíîð è ×åð÷åí-Äàðÿí; âëàäååëè è ïëàòîòî Öàéäàì.  ñåâåðåí Ñú÷óàí æèâååëè ñðîäíèòå èì ÄÈ.  ïðîâèíöèÿ Õåáåé áèëè ïëåìåíàòà ÁÅÉÆÓÍ (ØÀÍÆÓÍ), ÖÇßØÈ (ðàçêëîíåíèå íà ×ÈÄÈ), ÑßÍËÞÉ, ÔÅÉ è ÃÓ (êëîí íà ïëåìåòî ÁÀÉÄÈ) è ïëåìåíàòà Ó×ÆÓÍ. Îáùî òå áèëè íàðå÷åíè ÁÅÉÄÈ. Íà çàïàä îáèòàâàëè ïëåìåíàòà ÆÓÍÄÈ — â ïðîâèíöèÿ Øåíñè — ÄÀÆÓÍÈ, ËÈÆÓÍÈ, ÖÞÀÍÆÓÍÈ; â Ãàíñó áèëè ÑßÎÆÓÍÈ; â Õåíàí è Øàíñè — ÌÀÎÆÓÍÈ, ÁÀÉÄÈ, ×ÈÄÈ, ÖßÍÖÇÞÆÓÍÈ, ËÓØÈ, ËÞÑÞÉ è ÄÎ×ÅÍ. Êúì æóíñêèòå ïëåìåíà áèëè îùå ËÅÓÔÀÍ, ïúðâîíà÷àëíî îáèòàâàëè ïðîâèíöèÿ Øàíñè, à ñëåä òîâà — Îðäîñ è çàïèñàíè îò Ïòîëîìåé êàòî ÑÅÐÈ. ØÀÍÆÓÍÈÒÅ æèâååëè â Õèíãàí, â ñúñåäñòâî ñ äóíõó (ìîíãîëè) è õóíèòå. Íà þã õóíèòå äîñòèãàëè äî ïðîâèíöèÿ Õåáåé è Øàíñè, íà ñåâåð — Øàìî (Ãîáè), íà èçòîê — ÑÅÂÅÐÍÈÒÅ È, à íà çàïàä — øåñò æóíñêè ïëåìåíà (ò. å. õóíèòå îáèòàâàëè òåðèòîðèÿòà íà ñúâðåìåííà Âúòðåøíà Ìîíãîëèÿ). Ñåâåðíî îò õóíèòå ñå íàìèðàëè äèíëèíèòå. Èçõîæäàéêè îò îáùàòà åçèêîâà îñíîâà “äè” â èìåíàòà íà ïëåìåííèòå ãðóïè ÄÈ è ÄÈÍËÈÍ, áèõìå ìîãëè äà ïîâäèãíåì âúïðîñà çà åâåíòóàëíîòî èì ðîäñòâî. Íå å òàéíà, ÷å ñïîðåä åäèí îò àâòîðèòå òîâà ñà åäíè è ñúùè ïëåìåíà, äîêàòî äðóãè ãè ðàçãëåæäàò êàòî ðàçëè÷èè. Ñïèðàé-
ÀÂÈÒÎÕÎË êè ñå íà âúïðîñà è ïîä÷åðòàâàéêè ïðèíàäëåæíîñòòà íà åäíèòå è íà äðóãèòå êúì åâðîïåèäíàòà ðàñà, ñâåòëèòå èì êîñè è ñèíè î÷è, Ë. Ãóìèëüîâ íå ñå ñïèðà è ïðåä ðàçëè÷èÿòà èì, ñòèãàéêè äî çàêëþ÷åíèåòî, ÷å ñå êàñàå çà ðàçëè÷íè ðàñîâè òèïîâå. Îò àðõåîëîãèÿòà çíàåì çà íàäïèñèòå âúðõó ãàäàòåëíè êîñòè îò åïîõàòà Øàí-Èí (XVIII—XII â. ïð. Õð.), êúäåòî ñå îòêðèâà çíàêúò “äè”. Åòèìîëîãè÷åñêè ãðàôåìàòà “äè” å èçîáðàçÿâàëà íåáåñíèÿ îëòàð çà æåðòâîïðèíîøåíèå, à ñëåä òîâà è áîæåñòâî, íà êîåòî å ïðèíàñÿíà æåðòâà. Ïîêúñíî ñ “äè” ñà îáîçíà÷àâàëè ïî÷èíàëèòå ïðåäöè íà âëàäåòåëñêèÿ äîì è ñà ãî èçïîëçâàëè êàòî ñâîåîáðàçíà òèòëà çà äóøàòà íà óìðåëèòå âëàäåòåëè. Åòî çàùî Äè â çíà÷åíèåòî: “âèñø ðîäîíà÷àëíèê”, “âúðõîâåí âëàäåòåë” è “âèñøå áîæåñòâî”, êèòàéöèòå ñà íàðè÷àëè âúðõîâíîòî ñè áîæåñòâî. Åäâà ñëåä XIII â. ïð. Õð. Äè ñå çàìåíÿ ñ Øàí-Äè — âúðõîâåí áîã è ïðúâ Øàí-èí ðîäîíà÷àëíèê. Ñ íàëàãàíåòî â Êèòàé íà äèíàñòèÿòà ×æîó, çà êîÿòî ñå äîïóñêà ïðîòîòèáåòñêè ïðîèçõîä, è ñ íàëàãàíåòî íà êóëòà êúì íåáåòî Øàíäè ñå çàìåíÿ ñ Òÿí-äè. Îò VI â. ïð. Õð., ñ íàëàãàíåòî íà êîíöåïöèÿòà çà ïåòòå ïúðâîåëåìåíòà â êèòàéñêàòà êîñìîãîíèÿ, âúçíèêâà è ïðåäñòàâàòà çà ïåòòå íåáåñíè ãîñïîäàðÿ: Õóàí-äè (öåíòðàëíèÿ), Éåí-äè èëè ×ú-äè (þæåí), Öèí-äè (èçòî÷åí), Áàé-äè (çàïàäåí) è Õåé-äè (ñåâåðåí).  äàîñêàòà ôèëîñîôèÿ Øàí-äè ïðèåìà îáðàçà íà Íåôðèòîâèÿ ãîñïîäàð Þé-äè. Íàêðàÿ “äè”ïðèäîáèâà çíà÷åíèåòî íà âëàäåòåë. Êàçàíîòî çà “äè” áè ñëåäâàëî äà íè íàêàðà äà ñå çàìèñëèì âúðõó èñòèíñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðñêàòà äóìà “äèíàñòèÿ”, ïðåäñòàâÿíà äíåñ çà ãðúöêà. Èíòåðåñíî êîãà è êàê òÿ ñå ïîÿâèëà â ãðúöêèÿ åçèê è â Åâðîïà? Çàùîòî ñúùèÿ íàðîä Äè, Ïòîëîìåé å íàðåêúë ÑÅÐÈ — èìå, êîåòî ôîíåòè÷åñêè íè îòïðàùà êúì íàøåíñêîòî “öàðå”, åòèìîëîãè÷åñêè ñúùîòî, êàêâîòî îçíà÷àâà è äè. Âñå â ñúùèÿ êðúã íà ìèñëè ìîæåì äà ïðîäúëæèì è ðàçñúæäàâàéêè âúðõó îñíîâàòà “äèí” îò íàçâàíèåòî íà äðóãè äðåâíè åâðîïåèäíè îáèòàòåëè íà Àçèÿ — äèíëèíèòå. Ñòðóâà ñè äà ñå çàìèñëèì, ñëó÷àéíî ëè ñúùîòî “äèí” îòêðèâàìå è â ñâåùåíîòî ïîíÿòèå çà áîã ó øóìåðèòå — “äèíãèð”, îò êîåòî äíåñ ó÷åíèòå èçâåæäàò èìåòî íà áúëãàðñêèÿ Òàíãðà? Äà íå çàáðàâÿìå, ÷å øóìåðèòå ñà íå ñàìî åâðîïåèäè, íî ïðèíàäëåæàõà êúì áðàõèêåôàëíèÿ ðàñîâ òèï, èçâåñòåí äíåñ ñ íàèìåíîâàíèåòî “áàëêàíî-êàâêàçêè”, íî ñõîäåí ñ ïàìèðî-ôåðãàíñêèÿ òèï. Êàêòî è òîâà, ÷å íàéâåëèêèÿò èì è ïîïóëÿðåí âëàäåòåë íîñåøå áúëãàðñêîòî åòíè÷åñêî èìå — Áèãëà, à â øóìåðñêèÿ åçèê äóìàòà “áèãëà” îçíà÷àâàøå “ïðàðîäèòåë”, “ðîäîíà÷àëíèê”! Âðúùàéêè ñå îáà÷å êúì êîìåíòèðàíèòå ÷åðâåíîêîñè è ñèíåîêè åâðîïåèäè, îáèòàâàëè íÿêîãà Çàïàäåí è Ñåâåðåí Êèòàé — íàðîäèòå ÄÈ è ÆÓÍ, ùå îòêðèåì ñðåä òÿõ è èìåòî íà ïëåìåòî ÁÀßÍ (Áîÿí), îáèòàâàëî îêîëî III â. ïð. Õð. èçâåñòíèÿ Îðäîñ — ãåîãðàôñêàòà ìåñòíîñò, ñ êîÿòî íÿêîè èçñëåäîâàòåëè ñâúðçâàõà íàé-ìèòè÷íèÿ ïðàðîäèòåë íà õóíîáúëãàðèòå — Áîÿí Èìåí. Ñåãà âå÷å ïðèäîáèõìå èçâåñòíà ïðåäñòàâà îòíîñíî ïëåìåíàòà, òðåòèðàíè â äðåâíàòà êèòàéñêà ìèòîëîãèÿ. Êàêòî ìîæàõìå äà ñå óâåðèì, ïî÷òè âñè÷êè òå ñå îêàçâàò íåêèòàéñêè. Íàïðîòèâ, àíòðîïîëîãè÷íèòå ñâèäåòåëñòâà ãîâîðÿò óáåäèòåëíî, ÷å ñå êàñàå çà åâðîïåèäíè íàðîäè. Åäíè, âúïðåêè è ìåòèñèçèðàíè, ñà ïðîñúùåñòâóâàëè ïîíå êàòî íàçâàíèÿ äîñåãà. Äðóãè îòäàâíà ñà èç÷åçíàëè - áèëî àñèìèëèðàíè, áèëî ìåòèñèçèðàëè ñå è äàëè íà÷àëî íà íîâè íàðîäè, êàòî íàïðèìåð õóíèòå. Îáðúùàìå ñïåöèàëíî âíè-
ìàíèå òî÷íî íà òÿõ, çàùîòî, àêî è ñàìàòà ìèòîëîãèÿ êàòî ÷å ëè äà ìúë÷è è íå êàçâà íèùî çà òÿõ, òî èìåòî èì å äúëáîêî íàâëÿçëî íàâðåä èç íåÿ. Ìîæå ëè äà çàáðàâèì, íàïðèìåð, ÷å ñàì Æúëòèÿò Èìïåðàòîð áåøå íàðè÷àí Õóàí-äè èëè îùå Äè-ÕÓÍ? Íå ìîæå äà íå ïîÿñíèì, ÷å â ïúðâèÿ çàïèñ “õóàí” íà êèòàéñêè å “æúëò”, “äè”, êàêòî îòáåëÿçàõìå âå÷å, îçíà÷àâà “âëàäåòåë”, íî è èìå íà íàðîä. Äà íå çàáðàâÿìå îáà÷å, ÷å òúêìî íàðîäúò ÄÈ áÿõà ñâåòëîêîñè. Òîãàâà èìåòî Õóàí-äè áè ìîãëî äà áúäå ìíîãîçíà÷íî òúëêóâàíî è íàðåä ñ ïîïóëÿðíîòî èìå Æúëò Èìïåðàòîð, áè ìîãëî äà îçíà÷àâà îùå è “Ñâåòëîêîñèÿò äè”, êúäåòî äè å ÷îâåêúò âëàäåòåë îò íàðîäà ÄÈ. Õèïîòåçàòà íè íå áèâà äà áúäå ïîäìèíàâàíà ñ ëåêà ðúêà, èìàéêè ïðåäâèä ñõîäíàòà ñèòóàöèÿ ñúñ ñâåòëîêîñèòå àðèè, íàëîæèëè âëàñòòà ñè íàä ìåñòíîòî êîðåííî íàñåëåíèå íà ïîëóîñòðîâ Èíäóñòàí, è ïðåâúðíàëè ðàñîâèòå ñè îòëèêè â ñîöèàëíà ïðèäîáèâêà. Òàêà èìåòî Õóàí-äè ñå ïðåâðúùà â åòíîíèì. Êîëêîòî äî çàïèñà Äè-Õóí, òîé ïðîñòî ñâúðçâà èìåíàòà íà íàðîäèòå ÄÈ è ÕÓÍÈÒÅ. Äà íå ïðîïóñêàìå, ÷å òî÷íî Õóàí-äè ñâúðçàõà ñ òîòåìèòå ìå÷êà è æúëò äðàêîí, à ïðîèçõîäà ìó èçâåæäàõà îò ðîäà Ãóí-ñóí, èìå, â êîðåíà íà êîåòî îòêðèâàìå ïîçíàòîòî íè “ãóí”, îòïðàùàùî íè îòíîâî êúì ÕÓÍ. Ïðîñëåäÿâàéêè èìåòî íà õóíèòå â êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ, ñòðóâà ñè äà ñè ïðèïîìíèì ïðåäñòàâàòà èì çà ïúðâîíà÷àëíèÿ õàîñ, ïîñòàâèë íà÷àëîòî íà ñâåòà. Ñëó÷àéíî ëè òîâà íà÷àëî íîñåøå èìåòî Õóí-äóí? Äà ñè ïðèïîìíèì è òðîéêàòà Õóí-äóí, Õó è Øó è íåéíèòå ãåîãðàôñêî-ïðîñòðàíñòâåíè èçìåðåíèÿ, ïîäðîáíî ðàçãëåäàíè â êíèãàòà íè “Àâèòîõîë è Èðíèê. Íà÷àëî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò”. È äà ñå âúðíåì êúì ñâúðçâàùîòî øóìåðè è êèìåðè èìå íà äðåâåí Óíóã — îíÿ öåíòðàëåí øóìåðñêè ãðàä-äúðæàâà, îñòàíàë â èñòîðèÿòà ñúñ ñåìèòñêàòà ñè òðàíñêðèáöèÿ Óðóê. Ñëó÷àéíî ëè ó ñòàðèòå êèòàéöè îòêðèâàõìå ñúùàòà çàêîíîìåðíîñò íà ñâúðçâàíå ïðåäñòàâàòà çà ñåâåðà è þãà, ïîñðåäñòâîì öåíòúð, ïîäîáíî íà òàçè ó íîñèòåëèòå íà íàéðàííàòà ÷îâåøêà öèâèëèçàöèÿ? Çàùî Øó (Þæíèÿ îêåàí) ó êèòàéöèòå ñúîòâåòñòâàøå íà þæíèòå øóìåðè, Õó (Ñåâåðíèÿ îêåàí) íà ñåâåðíèòå ãîìåðè èëè êèìåðè, à Ñðåäíèÿ îêåàí — Õóí-äóí — íà öåíòðàëíèÿ, ñòîëè÷åí Óíóã. Ñ “õóí” êèòàéöèòå áåëåæåõà è äóøàòà íà ÷îâåêà, ñâúðçàíà ñ ìúæêàòà ñèëà ÿí. Õóí-ãóàí áåøå ïðîçâèùåòî íà áîãà íà åñåíòà — Æó-Øîó. Êúì èìåòî íà õóíèòå îáà÷å íè íàñî÷âàò íå ñàìî ïðèìåðèòå íà èìåíàòà è ïîíÿòèÿòà, èçãðàäåíè íà îñíîâàòà “õóí”, íî òàêèâà, èìàùè çà îñíîâà çâóêîñú÷åòàíèåòî ÃÓÍ. Òàêèâà ñà ïîçíàòèòå âå÷å èìåíà Ãóí, Ãóíãóí, Ãóíñóí, à ñúùî òîâà íà Ãóí-øó — áîãúò íà ñòðîèòåëèòå. È òàêà, èìåòî íà õóíèòå, ïîäîáíî íà òîâà íà ïëåìåíàòà äè è æóí, ñå îêàçâà òâúðäå øèðîêî íàâëÿçëî â êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ îùå îò íàé-ðàííèòå £ åïîõè. Ìîæåì ñàìî äà ãàäàåì îòíîñíî ïúòèùàòà è ìåõàíèçìà íà ïîÿâàòà ìó òóê, íî äúëáîêàòà äðåâíîñò, êàêòî è ñðåäàòà, â êîÿòî ñå ïîÿâÿâàò, íàëàãàò çàêëþ÷åíèåòî, ÷å òî å ïðèíàäëåæàëî íà íàðîä, àêòèâíî ó÷àñòâàë âúâ âúçíèêâàíåòî íà êîìåíòèðàíàòà ìèòîëîãèÿ, ïðèåìàíà äíåñ çà êèòàéñêà. Äàëè òåçè íàðîäè ñà áèëè èçòëàñêàíè èëè àñèìèëèðàíè è ìåòèñèçèðàíè îò êèòàéöèòå èëè ïúê ñå êàñàå çà ïðîöåñ, âêëþ÷âàù âñè÷êèòå òèÿ ìåõàíèçìè, çà íàñ íå å îò îñîáåíî çíà÷åíèå. Òîâà, êîåòî íè èíòåðåñóâà è â êîåòî ìîæåì äà áúäåì óâåðåíè, å ñèãóðíîòî ó÷àñòèå íà õóíèòå â ñúçäàâàíåòî íà êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ. È òîâà ó÷àñòèå ñúâñåì
113
ÀÂÈÒÎÕÎË íå å íà áàçàòà íà êóëòóðíîòî âëèÿíèå ìåæäó ñúñåäíèòå íàðîäè, êàêòî îáèêíîâåíî ñå ïðèåìà. Çàùîòî òîãàâà ïåðñîíàæèòå è ïîíÿòèÿòà, îòðàçÿâàùè õóíñêîòî èìå, ùÿõà äà áúäàò ïåðèôåðíè, âòîðîñòåïåííè è íåãàòèâíî îöâåòåíè. Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ñúùèòå çàåìàò âîäåùè, öåíòðàëíè ìåñòà, îïðîâåðãàâà ïîäîáíà õèïîòåçà è ïîäñêàçâà, ÷å õóíñêîòî èìå ïðèñúñòâà â ìèòîëîãèÿòà íå êàòî îòðàæåíèå, à êàòî íåèí îñíîâîïîëàãàù ôàêòîð è ãåíåðàòîð. Òîçè èçâîä çà íàñ å îñîáåíî âàæåí, çàùîòî òîé íè ïîçâîëÿâà äà ðàçãëåæäàìå èìåòî è ïðèñúñòâèåòî íà äðåâíèòå õóíè êàòî öåíòúð, îêîëî êîéòî å âúçìîæíî îáåäèíåíèåòî íà õóíîáúëãàðñêàòà â êèòàéñêàòà è ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèè. Íèå âå÷å ðàçêðèõìå è ïîñî÷èõìå äúëáîêèòå ñõîäñòâà ìåæäó ïúðâàòà è ïîñëåäíàòà è ïðîáëåìúò íè áåøå äà óñòàíîâèì äîêîëêî å âúçìîæíî êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ äà å áèëà ïîñðåäíèêúò ìåæäó òÿõ. Çàùîòî àêî õèïîòåçàòà íè å ïðàâäîïîäîáíà, áè ñëåäâàëî äà î÷àêâàìå íàðåä ñ õóíñêîòî èìå, äà ñúùåñòâóâàò è äðóãè ñëåäè, ñâèäåòåëñòâàùè çà âðúçêè-
114
òå ìåæäó õóíîáúëãàðè, êèòàéöè è ÿïîíöè îñâåí óñòàíîâåíîòî ïðèñúñòâèå íà õóíñêîòî èìå â ïîñëåäíèòå äâå ìèòîëîãèè. Òâúðäå èíòåðåñíî, à ÿâíî è ïåðñïåêòèâíî ñå îêàçâà â òîâà îòíîøåíèå èçñëåäâàíåòî çà åçèêîâè çàåìêè ìåæäó êèòàéñêèÿ è ñúâðåìåííèòå åâðîïåéñêè åçèöè è îñîáåíî áúëãàðñêèÿ, çà êîåòî ìîæåì äà äîïóñíåì, ÷å ñà ðåçóëòàò îò ïîñðåäíè÷åñêàòà ìèñèÿ íà íåïîçíàòèÿ íè äíåñ õóíñêè åçèê. Íèå âå÷å ïîñî÷èõìå ïðèìåðà ñ êèòàéñêîòî äè, êîåòî îòêðèâàìå â äóìè êàòî äèíàñò èëè Äåóñ (åïèòåò íà Çåâñ), äîñòèãíàëî äî íàñ ÷ðåç ôðåíñêîòî Äèéî (ãîñïîä). Èíòåðåñíî å äà ñè îòãîâîðèì äîêîëêî òîçè ïðèìåð å èçîëèðàí èëè ñúùåñòâóâàò è äðóãè ïîäîáíè ïàðàëåëè, ôîðìèðàùè îïðåäåëåíà çàâèñèìîñò. Èçëèøíî å äà êàçâàìå, ÷å íå ðàçïîëàãàìå ñ ïî-çàäúëáî÷åíî èçñëåäâàíå. È âñå ïàê, íàëè÷èåòî è íà äðóãè èçîëèðàíè ïðèìåðè íà çàåìêè áè ïîñòàâèëî ïðîáëåìà çà ñåðèîçíî èçñëåäâàíå.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÃÅÎÃÐÀÔÑÊÎÒÎ ÐÀÇÏÐÅÄÅËÅÍÈÅ ÍÀ ÒÐÀÊÈÉÑÊÈÒÅ ÏËÅÌÅÍÀ ÉÎÐÄÀÍ ÄÅÒÅ Ïîñâåùàâàì íà ìîÿ áàùà ïðàèñòîðèêà Ïåòúð Äåòåâ, ÷èåòî äåëî ïîâå÷å îò 20 ãîäèíè íå îòêðèâà âåðíè ïîñëåäîâàòåëè. Òàçè áîëåçíåíà êîíñòàòàöèÿ è âðåìåíàòà, â êîèòî æèâååì äíåñ, ìå ïîâèêàõà äà èçïúëíÿ ñâîÿ ñèíîâåí äúëã. Ãåîãðàôèÿ, ðåëèãèÿ èëè îáùî èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî ñà ñðåä åñòåñòâåíèòå ïðè÷èíè çà îñíîâàâàíå íà îáùåñòâàòà. Çíà÷èòåëíî ïî-êúñíî êúì òÿõ ñå ïðèñúåäèíÿâàò îáùåñòâàòà, îñíîâàíè íà åäíà èäåÿ. Ðåäúò íà èçáðîÿâàíåòî å õðîíîëîãè÷åñêè, ïîëçâà êîíñòàòàöèÿòà, ÷å ïðåäëàãàíèÿò òóê ðàçãîâîð çà äðåâíàòà Òðàêèéñêà îáùíîñò ñå îñíîâàâà ïðåäèìíî íà ãåîãðàôèÿòà. Èñòèíàòà, äî êîÿòî ñå äîêîñíàõà ïðàèñòîðèöèòå, å, ÷å ñòàðà Òðàêèÿ è Ìàëà Àçèÿ ñà öåíòðîâåòå, êúäåòî ñå å ïîÿâèëà íîâîêàìåííàòà (íåîëèòíà) è êàìåííîìåäíà (åíåîëèòíà) êóëòóðà.Ñúçäàòåëèòå íà òàçè êóëòóðà ñà æèâåëè â ò.íàð. ñåëèùíè ìîãèëè. Åäíè ñà ñúùåñòâóâàëè çà êðàòêî, äðóãè — ìíîãî õèëÿäîëåòèÿ, êîåòî ñå å îòðàçèëî íà ãîëåìèíàòà íà ñìåòíèòå íàòðóïâàíèÿ. Îñâåí ÷å î÷åðòàâàò åäèí îáù “ìîäóñ âèâåíäè”, ðàçëè÷íàòà âúçðàñò íà òåçè ñåëèùíè ìîãèëè äîïóñêà õèïîòåçè çà ïúòÿ è ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà òàçè êóëòóðà â ïðàèñòîðè÷åñêèòå âðåìåíà ìåæäó 6500—100 ã. ïð. Õð. Îáùîòî íà÷àëî — ðàíåí, ñðåäåí íåîëèò íà ñòàðà Òðàêèÿ è Ìàëà Àçèÿ å áåëåã çà îáùî ïîòåêëî. Íî äàëè ïúòÿò íà ñåëèùíî-ìîãèëíîòî íàñåëåíèå òðúãâà îò Ìàëà Àçèÿ êúì Òðàêèÿ èëè îáðàòíî, èëè òîâà å ìåñòíî íàñåëåíèå? Ñïîðåä áúëãàðñêèÿ ó÷åí-ïðàèñòîðèê Ï. Äåòåâ, òðàêèòå ñà ìåñòíî íàñåëåíèå, ÷èÿòî ïðàðîäèíà å ïîðå÷èåòî íà ð. Ìàðèöà (áàñåéíà íà ïðî÷óòàòà â äðåâíîñòòà ð. Õåáðîñ). Îêîëî 6500 ã. ïð. Õð. çåìåäåëèåòî è ïàñòèðñòâîòî â òåçè ðàéîíè íàâëèçàò â åäèí åòàï íà ðàçâèòèå, êîéòî îñèãóðÿâà ïðåïèòàíèåòî íà õîðàòà è âúçìîæíîñòòà çà óñåäíàë æèâîò. Ïîÿâÿâàò ñå ïúðâèòå ïîñòîÿííè ïîñåëåíèÿ, òåçè óíèêàëíè ôîðìè íà ñúùåñòâóâàíèå — ñåëèùíèòå ìîãèëè. Àêî ïðèåìåì òâúðäåíèåòî íà ðóñêèÿ àðõåîëîã Àðöèõîâñêè, ÷å ïðàðîäèíàòà íà èíäîåâðîïåéöèòå å Áàëêàíñêèÿò ïîëóîñòðîâ è Ìàëà Àçèÿ, ìîæåì äà êàæåì, ÷å ïðîèçõîäúò íà òåçè ïúðâè îáèòàòåëè íà çåìèòå íè å èíäîåâðîïåéñêè. Ñòàðà Òðàêèÿ ñå íàìèðàëà ìåæäó Åãåéñêî ìîðå, Áàëêàíà, ×åðíî ìîðå è Ìàëà Àçèÿ. Èìà ñèãóðíè äàííè êàê è êîãà òîçè ðàéîí ñå îáîñîáÿâà êàòî ïðàðîäèíà íà òðàêèòå. Òîâà ñà ìíîãîáðîéíèòå àðòåôàêòè îò êúñíèÿ íåîëèò, ðàçâèò ñàìî â ñòàðà Òðàêèÿ. Íèùî íå ïðå÷è äà ñ÷èòàìå, ÷å îò òîçè ìîìåíò íàñåòíå ñå îáîñîáÿâà è çàïî÷âà ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà òðàêèéñêàòà êóëòóðà â åäèí îáøèðåí ðàéîí íà Þãîçàïàäíà Åâðîïà. Òîâà ÿâíî å èçèñêâàëî âðåìå è ñå å îòðàçèëî â êîëè÷åñòâåíèòå è êà÷åñòâåíè ïîêàçàòåëè íà íîâîîáðàçóâàëèòå ñå ñåëèùíè ìîãèëè. Àêî òîé áúäå èçïîëçâàí êàòî êîìïàñ è õðîíîìåòúð, ìîæåì ëåñíî äà ïðîñëåäèì ïúòÿ íà òðàêèéñêàòà ïîïóëàöèÿ è ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà ñòàðàòà ïðàèñòîðè÷åñêà òðàêèéñêà êóëòóðà. Íî èìåííî òîçè ñëåäâàù åñòåñòâåíèòå ïðîöåñè íà ðàçâèòèå ôàêò å ñòðàííî èíòåðïðåòèðàí îò ÷óæäè ïðàèñòîðèöè, êîèòî òâúðäÿò, ÷å íîñèòåëè íà áðîíçîâàòà è æåëÿçíà êóëòóðà ñà òðàêèòå, à íà ïî-ñòàðèòå íåîëèòíà è êàìåíîìåäíà — íàñå-
ëåíèå, ñ êîåòî òðàêèòå ñå ñìåñèëè?! Çàùî å òàçè íîìèíàëíà ãðåøêà?  Ðóìúíèÿ íàïðèìåð íÿìà ìíîãîñëîéíè ñåëèùíè ìîãèëè è íå ìîæå äà ñå îòêðèå ïðèåìñòâåíîñò â ïðîôèëà èì. Íàïúëíî åñòåñòâåíî — òàì ïðîñòî òàçè êóëòóðà ïðèñòèãà ïî-êúñíî. Ñòàâà î÷åâèäíî, ÷å ïðèáÿãâàíåòî äî “îáúðíàòè” ïðè÷èíè èäâà áëàãîäàðåíèå íà ïîäáóäè, êîèòî å ïî-äîáðå äà íå êîìåíòèðàìå.  ïîìîù íà ñúùèòå ïîäáóäè äúëãè ãîäèíè ó íàñ èíòåðïðåòàöèÿòà íà ïðàèñòîðè÷åñêèòå ôàêòè áå èçîïà÷àâàíà — âðåìå å ÿñíî äà çàÿâèì, ÷å â ñåëèùíèòå ìîãèëè íà ñòàðà Òðàêèÿ èìà ïðèåìñòâåíîñò íà êóëòóðàòà, ïðîèçòè÷àùà îò íåïðîìåíåíèÿ íà÷èí íà æèâîò îò ïîÿâàòà íà ïúðâèòå ñåëèùíè ìîãèëè äî 100 ã. ïð. Õð. Ëèïñâàò ïðàçíèíè (õèàòóñè) ìåæäó êóëòóðíèòå ïëàñòîâå íà ìíîãîñëîéíèòå ñåëèùíè ìîãèëè â ñòàðà Òðàêèÿ. Ñúùåñòâóâà ïðèåìñòâåíîñò âúâ ôîðìè, åëåìåíòè è óêðàñè íà àðõåîëîãè÷åñêèòå ìàòåðèàëè, èçêîïàíè îò êóëòóðíèòå ïëàñòîâå íà ìîãèëèòå ïðåç ðàçëè÷íèòå åïîõè. Òðàêèòå, âå÷å ïèñìåíî îñâèäåòåëñòâóâàíè ïðåç æåëÿçíàòà åïîõà, ñà íàé-ìëàäèòå ïîêîëåíèÿ íà ñåëèùíîìîãèëíîòî íàñåëåíèå. Òîâà óñòàíîâèõà ðàçêîïêèòå ïðè ñ. Áèêîâî, Åçåðî è Êàðàíîâî, Ñëèâåíñêî, Êàïèòàí Äèìèòðèåâî è Þíàöèòå, Ïàçàðäæèøêî è íà ìíîãî äðóãè ìåñòà. Ñðåäíîíåîëèòíàòà êóëòóðà â ñåëèùíèòå ìîãèëè íà Ìàëà Àçèÿ è Òðàêèÿ å íàïúëíî ðàçâèòà, äîêàòî â Òåñàëèÿ, ðåïóáëèêèòå íà áèâøà Þãîñëàâèÿ, ñàìàòà íåÿ, Óíãàðèÿ, Ðóìúíèÿ è äð. å ìíîãî ñëàáî çàñòúïåíà. Íåêà äîáàâèì ñàìî, ÷å êúñíîíåîëèòíàòà êóëòóðà, ðàçâèòà êàêòî âå÷å ñïîìåíàõìå ñàìî â Òðàêèÿ, òóê ïîñòåïåííî çàõîæäà â ïëàñòîâåòå íà êàìåííîìåäíàòà êóëòóðà. Òàçè êóëòóðà íà ñåâåð îò Áàëêàíà è Äóíàâà, êàêòî è â Ìàëà Àçèÿ ëèïñâà. Âúçíèêâàíåòî è ñúùåñòâóâàíåòî íà ïîâå÷åòî ñåëèùíè ìîãèëè âúí îò ðàéîíà íà ñòàðà Òðàêèÿ è íà ñåâåð îò Áàëêàíà çàïî÷âà íàé-ðàíî â ïðåõîäà îò êúñíèÿ íåîëèò êúì êàìåíîìåäíàòà åïîõà íàñåòíå è ñå î÷åðòàâà íàé-âå÷å ïðåç áðîíçîâàòà è æåëÿçíà åïîõè, êîãàòî ÿâíî çàïî÷âà ñúùèíñêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà ïúðâè÷íàòà òðàêèéñêà êóëòóðà â “íîâèòå” çåìè. ßâíî, ñòàâà äóìà çà ïðåñåëåíèå, çàðàäè óâåëè÷åíà ïîïóëàöèÿ íà ïëåìåíà íà ñåâåð è çàïàä, êàêâîòî ñà îòáåëÿçàëè àíòè÷íèòå àâòîðè â òåõíèòå ïðîèçâåäåíèÿ. Òàêà èëè èíà÷å, îñòàâà ôàêòúò, ÷å âëèÿíèåòî íà ñòàðàòà òðàêèéñêà êóëòóðà å áèëî èçâúíðåäíî ãîëÿìî. Èçâåñòíî å, ÷å âñè÷êè ïëåìåíà â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà ñà ñå îïúë÷èëè êàòî åäèí íàðîä ñðåùó íàøåñòâèåòî íà êåëòèòå, ïîêúñíî è ñðåùó ðèìëÿíèòå. Èçâåñòíî å, ÷å ïðåç áðîíçîâàòà åïîõà òðàêèéñêè ïëåìåíà ñà ñå ïðåñåëèëè â Òðàíñèëâàíèÿ, æèâåëè òàì è ïðåç æåëÿçíàòà åïîõà, à òåõíèòå ñåëèùíè ìîãèëè äîñòèãàò âèñî÷èíà äî 6 ì. Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà ñëåäè îò êóëòóðàòà íà ñåëèùíàòà ìîãèëà Ðàçêîïàíèöà ïðè ñ. Ìàíîëå, Ïëîâäèâñêî ñå íàìèðàò íå ñàìî â Òðàíñèëâàíèÿ, íî è â Áóáàíè õóì â Þãîñëàâèÿ, Ðóìúíèÿ, ×å-
115
ÀÂÈÒÎÕÎË
116
ÀÂÈÒÎÕÎË õèÿ, Ñëîâàêèÿ, Ïîëøà è Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå, êàêòî è â Ìàëà Àçèÿ. Òåçè çåìè áèëè äîñòà îòäàëå÷åíè îò Ãúðöèÿ è ïðàêòè÷åñêè íåèçâåñòíè íà àíòè÷íèòå àâòîðè Îìèð, Õåðîäîò, Òóêèäèò, Êñåíîôîíò, Ïëàòîí, Àðèñòîòåë, Ñòðàáîí è ìí. äð. Ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà ñåëèùíèòå ìîãèëè â ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, ðàéîíà çàä Êàðïàòèòå, Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è îò äðóãà ñòðàíà â Ìàëà Àçèÿ, ñå ïîêðèâà íàïúëíî ñ îíèÿ ñâåäåíèÿ, êîèòî íè äàâàò àíòè÷íèòå ïèñàòåëè çà ðàçïðåäåëåíèåòî íà òðàêèéñêèòå ïëåìåíà â òîçè îáøèðåí ðàéîí. Íåêà ñåãà ñå îïèòàìå äà óòî÷íèì ìåñòàòà íà îíèÿ òðàêèéñêè ïëåìåíà, êîèòî ñà èãðàëè ãîëÿìà ðîëÿ ñðåä òðàêèéñêèÿ ñâÿò è ñà èìàëè ðåøàâàùî çíà÷åíèå ïðè ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêèÿ íàðîä. Âúç îñíîâà íà ïèñìåíè äàííè îò ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. äîñåãà ñà îòêðèòè íàä 80 íàèìåíîâàíèÿ íà òðàêèéñêè ïëåìåíà è ïëåìåííè ñúþçè. Òå æèâåëè â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà è Ìàëà Àçèÿ. Çà íàñ íàé-íåèçâåñòíè ñà êèìåðèéöèòå è ñêèòèòå. Êèìåðèéöèòå æèâååëè ìåæäó Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è Êàñïèéñêî ìîðå. Ãîðå-äîëó â ñúùèÿ ðàéîí æèâååëè è ñêèòèòå, çàòîâà íÿêîè òâúðäÿò, ÷å ñêèòèòå èçãîíèëè êèìåðèéöèòå. Ïî ïðîèçõîä ñêèòèòå ñà òðàêè, à êèìåðèéöèòå ñà îò òðàêîèðàíñêè ïðîèçõîä. Ïî ñâåäåíèÿ, ïî÷åðïàíè îò àñèðèéñêè êëèíîïèñè îò VIII â. ïð. Õð., êèìåðèéöè æèâååëè è â Óðàðòó îêîëî åçåðîòî Âàí. Òå âîþâàëè ñ àñèðèéöèòå, êàêòî è ñ äðóãè ïëåìåíà è íàðîäè â Ìàëà Àçèÿ. Òåõíè ïëåìåíà ïðîíèêíàëè ÷àê â Åãèïåò, à ïî ñðåäàòà íà VII â. ïð. Õð. çàâëàäåëè çà êðàòêî Ëèäèÿ. Òÿõíàòà êóëòóðà å ðàçïðîñòðàíåíà íàé-âå÷å â Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è ñòðàíèòå, â êîèòî ñà æèâååëè.  Êðèìñêèÿ ïîëóîñòðîâ è îêîëî íåãî ñà çàïàçåíè ãåîãðàôñêè íàèìåíîâàíèÿ êàòî Êèìåðèéñêè ïîëóîñòðîâ, âàë, ïðîòîê (Êèìåðèéñêèÿ Áîñôîð) è ïð. Íà òîâà ìÿñòî æèâåëè êèìåðèéöè èëè òåõíè ðîäñòâåíèöè, êàêâèòî ñà ñèèíèòå. Òå ñà íîñèòåëè íà ò.íàð. “êàòàêîìáíà êóëòóðà”, îòíàñÿíà êúì êðàÿ íà âòîðîòî è íà÷àëîòî íà ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., ò. å. êúì ïðåõîäà îò áðîíçîâàòà êúì æåëÿçíàòà åïîõà. ×àñò îò êèìåðèéöèòå ïðåìèíàëà è â äíåøíà Áúëãàðèÿ, ñúþçèëà ñå ñ òðåðèòå, æèâåëè â Ñîôèéñêîòî ïîëå, è ïðîãîíèëè ñèíòèòå îò Åãåéñêîòî êðàéáðåæèå ñðåùó î. Òàñîñ. Êèìåðèéöèòå áèëè ìíîãîáðîéíè, âàæåí ôàêòîð â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà è Ìàëà Àçèÿ. Òå ñâúðçâàëè òðàêèòå, æèâååùè íà çàïàä è þãîçàïàä îò òÿõ, ñ ïëåìåíàòà è
íàðîäèòå, æèâååùè â Êàâêàç è Ìàëà Àçèÿ, à íà èçòîê ñ èðàíöèòå. Òàêà òå ñàìèòå î÷åðòàâàò ïðàîòå÷åñòâîòî íà èíäîåâðîïåéöèòå. Òîâà å îò îñîáåíî çíà÷åíèå çà íàñ, áúëãàðèòå, òúé êàòî â êèìåðèéñêà çåìÿ ñå å ñúçäàëà åäíà îò äðåâíèòå áúëãàðñêè äúðæàâè. Ïèñìåíè äàííè çà êèìåðèéöèòå è äðóãè òðàêèéñêè ïëåìåíà ÷åðïèì îò Îìèðîâàòà åïîõà íàñàì. Òå çàíèìàâàò åçèêîâåäè è èñòîðèöè. Ïî òîâà âðåìå èçáóõâàò ãðàáèòåëñêè âîéíè ìåæäó òðàêèéñêèòå ïëåìåíà è äúðæàâè, íà÷åâàò ïîõîäè íà ïåðñè è ìàêåäîíöè. Òåçè ïîñëåäíèòå ðàçïðîñòðàíèëè ñòàðàòà òðàêèéñêà êóëòóðà. Îò òàçè åïîõà ïðèòåæàâàìå ìíîãî ñâåäåíèÿ çà áàëêàíñêèòå è ìàëîàçèàòñêèòå òðàêè. Òå âîþâàëè ñðåùó íàøåñòâåíèöèòå, íî è ïîìåæäó ñè. Æèâîòúò èì áèë ìíîãî íåñïîêîåí. Âîëíî èëè íåâîëíî, íàïóñêàëè ðîäíèòå ñè ìåñòà, êîåòî âîäè äî åäíà íå÷èñòà äèàñïîðà. Î÷èòå íà ãðúöêèòå êîëîíèñòè, æèâååùè â ïîëèñèòå, à ïî-êúñíî è íà ïåðñè, ìàêåäîíè è ðèìëÿíè ñå íàñî÷âàëè êúì ïðèðîäíèòå áîãàòñòâà íà äðåâíà Òðàêèÿ, à íå êúì “ÿìèòå ñ ïðîñî” íà Äåìîñòåí. Äîáèâúò íà çëàòî è ñðåáðî â ïëàíèíàòà Ïàíãåé è Êðóøà ïëàíèíà, æèòîòî íà ïèðîãåðèòå, âèíîòî è õóáàâèÿò åäúð è äðåáåí äîáèòúê ñà èñòèíñêàòà ïðè÷èíà çà àãðåñèÿ íà âúòðåøíè è âúíøíè çàâîåâàòåëè. Êàçâàì âúòðåøíè, çà äà èçòúêíà ìåæäóïëåìåííèòå âîéíè ó òðàêèòå, êîèòî ãè ïðàâÿò íåñïîñîáíè äà ñå ñïðàâÿò ñ íàøåñòâåíèöè. “Êîðîíà” ñðåä òåõíèòå áîãàòñòâà ñà ïðî÷óòèòå òðàêèéñêè êîíå. “Ñâåùåíàòà ïëàíèíà” Ïàíãåé (äíåøíà Êóøíèöà, Ïúðíàðäàã) ñå èçäèãà íàä Îðôàíñêèÿ çàëèâ. Îòòàì ñà èçëåçëè ìèñòè÷íè êóëòîâå, óïðàæíèëè äúëáîêî âëèÿíèå âúðõó ðåëèãèîçíîòî ðàçâèòèå â äðåâíîñòòà. Òàì ñå íàìèðàëî è ïðî÷óòîòî ñâåòèëèùå è ïðîðèöàëèùå íà áîãà Äèîíèñ, ÷èéòî îðãèàñòè÷åí êóëò áèë îòðàíî âúçïðèåò îò ãúðöèòå. Åäíà æðèöà äàâàëà îðàêóëè ïî ñúùèÿ íà÷èí êàêòî Ïèòèÿ â Äåëõè. Òàì ìåíàäèòå âúâ âàêõè÷åñêî èçñòúïëåíèå ðàçêúñàëè òðàêèéñêèÿ ïåâåö è ïîñâåòåí Ó÷èòåë Îðôåé, òàì ñå êðèë áîãúò Ðåçîñ, ñèí íà Ñòðèìîí, ïî÷èòàí êàòî ïîêðîâèòåë íà ìèíèòå â òîâà àíòè÷íî Åëäîðàäî, íåâåäíúæ âúçõâàëÿâàíî îò ñòàðèòå ïîåòè. Òàçè îáëàñò áèëà îò íàé-âàæíèòå öåíòðîâå íà ñòàðîòî òðàêîôðèãèéñêî íàñåëåíèå â êðàÿ íà VI â. ïð. Õð. Îêîëî Ïàíãåé ñà æèâåëè ïëåìåíàòà äåðîíè, îðåñêè, òèíòåè, êîèòî ñåêëè õóáàâè ñðåáúðíè ìîíåòè. Ïî-êúñíî ñå ïîìåíàâàò åäîíè, æèâååùè çàïàäíî îò Ïàíãåé, ñàòðè íà ñåâåð è ïèåðè íà þã. Ïî äîëèíàòà íà ð. Ñòðóìà ñà æèâåëè êèêîíè,
117
ÀÂÈÒÎÕÎË ñèðåè îêîëî ãð. Ñåðåñ, áèçàëòè, äàðäàíè, äðåè è äðåñàè, àãðèëàíè, äàíòåëåòè, ëåè, ìåäîâèòèíè, ìåäè è äðóãè. Âúâ Âàðäàðèÿòà æèâååëè ïåîíöè, áðèãè èëè ôðèãè, àðìåíöè, ìàêåäîíöè, ìèãäîíè è êðåñòîíöè. ×àñò îò ïåîíöèòå áèëè èçñåëåíè îò ïåðñèòå â Ìàëà Àçèÿ. Ñúùåñòâóâà ëåãåíäà, ÷å Äàðèé ãè èçñåëèë òàì, çàùîòî áèëè ìíîãî ðàáîòíè — âèäÿë ïåîíêà äà âîäè êîí íà âîäîïîé, íà ãëàâàòà ñ äåëâà çà âîäà, äà ïðåäå, äúðæåéêè âðåòåíî è êúäåëÿ â ðúöå. Ïåîíöèòå ñà ñðîäíè ñ òðàêèéöèòå è ôðèãîàðìåíöèòå, à åçèêúò èì å áëèçúê ñ òðàêèéñêèÿ. Ïðåç XIV â. ïð. Õð. ãîëÿìà ÷àñò îò ôðèãîàðìåíöèòå ñå èçñåëèëè çàåäíî ñ òðîÿíöèòå â Ìàëà Àçèÿ, ñïîðåä àñèðèéñêè êëèíîïèñè.  òÿõ ñà íàðå÷åíè “ìóøêè”. Ðàçáèâàò õåòèòå è ñå íàñòàíÿâàò â çåìèòå èì. Çàæèâåëè â ïðîñëîâóòèòå ñåëèùíè ìîãèëè. Òàêîâà ñåëèùå áèëî è ñòîëèöàòà íà õåòèòå Áîãàçêüîé, êúäåòî ÷ðåç ðàçêîïêè å óñòàíîâåíî, ÷å íàä ïî-ñòàðèòå õåòñêè êóëòóðíè ïëàñòîâå ñà íàòðóïàíè ïëàñòîâåòå íà ôðèãèéñêèòå ñåëèùà, ÷èÿòî äåáåëèíà äîñòèãà 9 ìåòðà. Ãîðäèîí, ñòîëèöàòà íà ôðèãèòå, å áèëà ñúùî ñåëèùíà ìîãèëà ñ âèñî÷èíà 6 ì, êîÿòî ñúùåñòâóâàëà ïðåç ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Òîâà ùå ðå÷å, ÷å ôðèãèòå îò Ìàêåäîíèÿ ïðîäúëæèëè äà æèâåÿò â ñåëèùíè ìîãèëè è â Ìàëà Àçèÿ. Ïî òîâà âðåìå àðìåíöèòå ñå çàñåëèëè â ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Åôðàò è îáðàçóâàëè äíåøíà Àðìåíèÿ. Ìíîãîêðàòíî ñïîìåíàâàì, ÷å â òàêúâ òèï ñåëèùà æèâÿëî íàñåëåíèåòî â Ìàëà Àçèÿ îò Ïàëåñòèíà äî Êàâêàç è Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Âïîñëåäñòâèå ñëåäè îò òàêúâ òèï ñåëèùà îòêðèâàìå ïî Äóíàâà äî àâñòðèéñêèòå Àëïè, â Ðóìúíèÿ, Þæíà Ðóñèÿ, Óêðàéíà è Ìîëäîâà. Íÿìà no-ÿðêî ñâèäåòåëñòâî çà îáùíîñò â æèâîòà è êóëòóðàòà íà íàñåëåíèåòî èì, à ìîæå áè è çà ðîäñòâî, îñîáåíî àêî ïðèåìåì, ÷å òîâà å ïîïóëàöèÿ íà êîðåííîòî íàñåëåíèå îò ñòàðà Òðàêèÿ è Ìàëà Àçèÿ. Ñòàðèòå ìàêåäîíöè æèâåëè â îáëàñòòà Åìàòèÿ (äíåøíà Çàïàäíà Ìàêåäîíèÿ). Îáëàñòòà áèëà çàñåëåíà ñ òðàêèéñêè ïëåìåíà íà ìàêåäîíè è èëèðè. “Òðåòà ôèëèïèêà” íà Äåìîñòåí, ïðîèçíåñåíà â Àòèíñêàòà åêëåçèÿ ïî âúïðîñà çà ôèëîêðàòîâèÿ ìèð, ñêëþ÷åí ïðåç 346 ã. ïð. Õð. ìåæäó Ìàêåäîíèÿ è Àòèíà: “Âñè÷êè íàìåðåíèÿ è äåéñòâèÿ íà Ôèëèï ñà íàñî÷åíè êúì åäíà öåë — óíèùîæàâàíåòî íà ãðúöêàòà ñâîáîäà è åëèíñêàòà îáðàçîâàíîñò. Íàèñòèíà Ôèëèï íàðè÷à ñåáå ñè ôèëåëèí, ò. å. ïðèÿòåë íà Åëàäà. Òîâà å ñàìî åäíà èçìàìà. Öàðÿò íå ìîæå äà áúäå åëèíîôèë, ïîðàäè âàðâàð-
ñêèÿ ñè ïðîèçõîä. ÒÎÉ ÍÅ Å ÅËÈÍ È ÍßÌÀ ÍÈÊÀÊÂÎ ÐÎÄÑÒÂÎ Ñ ÅËÈÍÈÒÅ. Òîé äîðè íå å ÷óæäåíåö îò äîáúð è ïîðÿäú÷åí ïðîèçõîä, à ñàìî æàëúê ìàêåäîíåö. À â Ìàêåäîíèÿ, êàêòî å èçâåñòíî îò ïî-ðàíî, íå ìîæå äà ñå êóïè äîðè ïðèëè÷åí ðîá”.  ñúùîòî âðåìå ìàêåäîíñêàòà äèíàñòèÿ è áëàãîðîäíèöè ñå ãúð÷ååëè.* Ñàìèÿò Ôèëèï âëàäååë ñúâúðøåíî ïèñìåíàòà è óñòíà ãðúöêà ðå÷. Ðàçïîëàãàë ñ èçêóñíè ñåêðåòàðè, à ñèíúò ìó Àëåêñàíäúð áèë âúçïèòàí îò Àðèñòîòåë. Íåçàâèñèìî îò âñè÷êî òîâà, Äåìîñòåí íàâñÿêúäå â ðå÷èòå ñè íàðè÷à Ôèëèï “ìàêåäîíñêè âàðâàðèí”. Ïî-êúñíî åëèñòè÷íîòî âëèÿíèå ñå ïðåâðúùà â êóëò, îáõâàíàë Àëåêñàíäúð Âåëèêè è íåãîâèòå ïúëêîâîäöè.  ðàçöâåòà íà Ìàêåäîíñêàòà èìïåðèÿ ñàìèòå ìó ïúëêîâîäöè ñå îáÿâèëè ïðîòèâ àçèàòñêàòà ïîëèòèêà íà âîæäà ñè. Îðãàíèçèðàëè çàãîâîð ñðåùó íåãî, íà÷åëî ñ Äèìí.  çàãîâîðà âçåë ó÷àñòèå è íà÷àëíèêúò íà ìàêåäîíñêàòà êîííèöà Ôèëîò, ñèí íà Ïåðìåíèîí. Ôèëîò áèë ãðóá è ãîðä åëèíîôèë. Îòíàñÿë ñå ñ äúëáîêî ïðåçðåíèå íå ñàìî êúì ïåðñèòå è îñòàíàëèòå èçòî÷íè íàðîäè, íî è êúì ïðîñòèòå ìàêåäîíñêè áîéöè. Ñ÷èòàë çà îáèäíî äà ãîâîðè “òåõíèÿ” åçèê. Êîãàòî ãî èçâèêàëè íà ñúä ïðåä ìàêåäîíñêàòà âîéñêà, ïîèñêàë ïðåâîäà÷. Òîâà âúçìóùàâà èñòîðèêà Êóðöèé Ðóô è òîé ïèøå ïî òîçè ñëó÷àé: — “Êîé íå áè ñå çàñðàìèë, çàãäåòî Ôèëîò, ìàêàð è ïî ðîæäåíèå ìàêåäîíåö, èçñëóøàë ñâîèòå ñúíàðîäíèöè ñ ïðåâîäà÷?” Íà ïèðøåñòâî â Àçèÿ, Êëèò - “ìëå÷åí áðàò” íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè, ãî îáâèíèë çàðàäè ïåðñèéñêàòà ìó ïîëèòèêà. Íåðâèðàí, Àëåêñàíäúð ñå îáúðíàë êúì áëèçîñòîÿùèÿ íà òðàïåçàòà èñòîðèê Êëèñòåí, ïëåìåííèê íà Àðèñòîòåë, è êàçàë: — “Âÿðíî ëè å, ÷å âèå, èñòèíñêèòå åëèíè, ãëåäàòå íà ñåáå ñè ñðåä íàñ, ìàêåäîíöèòå, êàòî íà ïîëóáîãîâå ñðåä æèâîòíè?!” Åçèêúò íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè áèë áëèçúê íà òðàêèéñêèÿ è èëèðèéñêèÿ. Íà ñåâåð îò äíåøíà Ìàêåäîíèÿ æèâåëè ñèíòèòå, äàðäàíèòå è òðèáàëèòå ïî áàñåéíà íà ð. Ìîðàâà. Ïî-êúñíî òðèáàëèòå ñå ðàçñåëèëè ÷àê äî ð. Èñêúð. Ñ òÿõ âîþâàëè ìàêåäîíöèòå.  çàïàäíàòà è ñåâåðîçàïàäíàòà ÷àñò íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ æèâååëè èëèðèéöèòå, ñëåä êàòî òðàêèòå ñå îòòåãëèëè îò òåçè çåìè. Òðàêè è èëèðèéöè æèâåëè â Óíãàðèÿ, à ñàìî òðàêè — â ×åõèÿ è Ñëîâàêèÿ, Ïîëøà è Ðóìúíèÿ. Êðàêîäàâà — èìåòî íà ïîëñêè ãðàä, å òðàêèéñêî.
* Òîçè âúïðîñ å äîñòà ñïîðåí, òúé êàòî èçòî÷íèöèòå çà òåçè ñúæäåíèÿ ñà îò ãðúöêè ïðîèçõîä. Ïî-âÿðíà å òåçàòà, ÷å ïî-äðåâíàòà òðàêèéñêà êóëòóðà ÿâíî å ïîâëèÿëà íà ïî-ïðèìèòèâíàòà ãðúöêà, íî â ïî-êúñåí ïåðèîä òîâà å áèëî ïðåäñòàâÿíî ïî îáðàòíèÿ íà÷èí, êîåòî å âàëèäíî è äîñåãà! (Áåë. ðåä.)
118
ÀÂÈÒÎÕÎË
119
ÀÂÈÒÎÕÎË
Íà ìíîãî ìåñòà â ×åõèÿ, Ñëîâàêèÿ è Ïîëøà å îòêðèòà ñòàðà òðàêèéñêà êóëòóðà îò êúñíîáðîíçîâàòà è æåëÿçíà åïîõà.  Áåñêèäñêèòå ïëàíèíè è áàñåéíèòå íà ðåêèòå Òèñà è Âèñëà æèâåëè çàïàäíèòå áåñè. Òå ñå ïðåâúðíàëè â íîñèòåëè íà òðàêèéñêàòà íàöèîíàëíà èäåÿ è ðåëèãèÿ ïî âðåìå íà ðèìñêîòî íàøåñòâèå. Áèëè íà÷åëî íà êðóïíîòî ïàíîíñêî-äàëìàòèíñêî âúñòàíèå ïðîòèâ ðèìñêèÿ èìïåðàòîð Àâãóñò. Áèëè ãîëåìè ïëåìåííè îáåäèíåíèÿ, êàòî òåçè íà èçòî÷íèòå áåñè, ãåòè è îäðèñè.  äíåøíà Ðóìúíèÿ æèâåëè äàêèòå — ðîäñòâåíèöè íà ãåòèòå è òðàêèòå. Ãîâîðèëè åäèí åçèê.  ìåæäèííî ïîëîæåíèå ñå îêàçàëè ãåòèòå — íà þã îò Äóíàâ ñå ñëèâàëè ñ ìèçèòå, êàêòî ïúê ìèçèòå îò þã ñå ñëèâàëè ñ äàêèòå ñåâåðíî îò Äóíàâ. Òàêà ãåòèòå çàïî÷âàò äà ñå îòúæäåñòâÿâàò ñ äàêèòå. Ïúðâîíà÷àëíî ìèçèòå áèëè ìàëêî ïëåìå, êîåòî æèâååëî èçòî÷íî îò òðèáàëèòå.  ðúöåòå íà ìèçèòå ïðåç ðèìñêàòà åïîõà áèëî óïðàâëåíèåòî íà ïëåìåíàòà, æèâååùè ìåæäó Áàëêàíà è Äóíàâ. Òàêà äíåøíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ áèëà îáÿâåíà çà ðèìñêàòà ïðîâèíöèÿ Ìèçèÿ. Ãîëÿìà ÷àñò îò ìèçèòå ñå ïðåñåëâàò â Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî ñúùî èìà îáëàñò Ìèçèÿ. Çåìèòå íà èçòî÷íèòå áåñè ñå ïðîñòèðàëè íà çàïàä îò Ñîôèéñêîòî ïîëå äî Îäðèñêàòà äúðæàâà íà èçòîê, íà þã òå îïèðàëè äî íàé-þæíèòå ðàçêëîíåíèÿ íà çàïàäíèòå Ðîäîïè, à íà ñåâåð äî ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Ñòðåìà è Òóíäæà, êúäåòî áèëè ïîñåëåíèÿòà íà êîéëàëåòèòå è âåëèêîêîéëàëåòèòå. Òåõíè íàé-ñåâåðíè ðàçêëîíåíèÿ áèëè òèëàòåèòå â Ïàíàãþðñêî. Ïëåìåííîòî èì îáåäèíåíèå íà þãîèçòîê äîñòèãàëî äî áàñåéíà íà ð. Àðäà, êúäåòî ïî ñðåäíîòî £ òå÷åíèå æèâååëè ìàëîêîéëàëåòèòå, ñëóæåùè çà ãðàíèöà ìåæäó áåñè è îäðèñè. Íà þã îò òÿõ áèëà çåìÿòà íà òðàâñèòå. Þãîçàïàäíè ïîäåëåíèÿ íà áåñèòå â Ðîäîïèòå è îáëàñòòà ìåæäó ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Ìåñòà è Ñòðóìà
120
áèëè äèèòå, äèîáåñèòå, äèîãåðèòå, äàíòåëèòèòå è ïð. ïëåìåíà, à â Ñîôèéñêîòî ïîëå ñà áèëè òðåðèòå, òèëàòåèòå è ñåðäèòå. Èçòî÷íèòå áåñè ñå äåëÿò íà ïîëñêè (äîëíè) è ïëàíèíñêè (ãîðíè). Ïëàíèíñêèòå æèâåëè â Ðîäîïèòå, à ïîëñêèòå â Ïëîâäèâñêîòî è Ïàçàðäæèøêîòî ïîëå.  Ðîäîïèòå ñå íàìèðàë ïðî÷óòèÿò õðàì íà áîã Äèîíèñ, à ïðè ñ. Ñèíèòåâî, Ïàçàðäæèøêî, áèëî òúðæèùåòî èì Áåñàïàðà. Íà èçòîê îò áåñèòå æèâååëè íàé-ãîëåìèòå è íàé-èçâåñòíè òðàêèéñêè ïëåìåíà íà îäðèñèòå. Òÿõíàòà çåìÿ ñå ïðîñòèðàëà îò Áåñèÿ äî ×åðíî ìîðå è îò Åãåéñêîòî è Ìðàìîðíîòî êðàéáðåæèå äî êîðáèçèòå — ñåâåðíî îò Áàëêàíà. Ñëåä ñúçäàâàíåòî íà äúðæàâàòà èì îò öàð Òåðåñ ïðåç V âåê ïð. Õð., â Îäðèçèÿ âëåçëè çåìèòå íà òðàêèéñêèòå ïëåìåíà êèêîíè, ñèíòè è ïàèòè (êðàé Åãåéñêîòî êðàéáðåæèå), äåðñåèòå, äîëèíêèòå è âèòèíöèòå ïî êðàéáðåæèåòî íà Ìðàìîðíî ìîðå è Õåëåñïîíòà, à òàêà ñúùî çåìèòå íà òðàêèéñêèòå ïëåìåíà àïñèíòèéöè, àñòè, ëàäåïñè, íèèñåè, ìåëàíîôàãè, òåðèçè è ïð. ïëåìåíà ïî ×åðíîìîðñêîòî êðàéáðåæèå, êàêòî è ãðúöêèòå ãðàäîâå-êîëîíèè (ïîëèñè), âúçíèêíàëè ïðåç VIII—VII â. ïð. Õð. Îäðèñèòå âîäèëè âîéíà ñúñ ñêèòè è ãåòè, êàòî ðàçøèðèëè äúðæàâàòà ñè íà ñåâåð äî Äóíàâà. Óñïåëè äà çàâëàäåÿò è ÷àñò îò Áåñèÿ ïî âðåìåòî íà Ñåâò I. Òÿõíà ñòîëèöà áèë Óñêóäàâà (äíåøåí Îäðèí). Öàðñòâîòî íà îäðèñèòå èãðàëî ãîëÿìà îáùåñòâåíî-èêîíîìè÷åñêà, ïîëèòè÷åñêà, êóëòóðíà ðîëÿ â ðàçâèòèåòî íà íàé-íàïðåäíàëèòå òðàêèéñêè ïëåìåíà. Îäðèñêàòà äúðæàâà óñïÿëà äà èçáåãíå âîéíàòà ñ êèìåðèéöèòå è ãúðöèòå, áëàãîäàðåíèå íà ñâîÿòà ìíîãî÷èñëåíîñò è äîáðà îðãàíèçàöèÿ. Çàâîåâàíèÿòà íà êèìåðèéöè, ïåðñè, ìàêåäîíöè, êåëòè è íàêðàÿ ðèìëÿíè ñà ïðè÷èíà äà çàãèíå Îäðèñêàòà äúðæàâà. Ìíîãî òðàêèéñêè ïëåìåíà ñå ðàçñåëèëè — ñèíòèòå â Åãåéñêîòî êðàéáðåæèå ñðåùó î. Òàñîñ, âèòèíöèòå â Õåëåñïîíòà, ôðèãîàðìåíöèòå, òðîÿíöèòå, ìèçèòå è ïåîíöèòå â Ìàëà Àçèÿ è ò.í.
ÀÂÈÒÎÕÎË Òîçè îáçîð äàëå÷ íå å èç÷åðïàòåëåí. Îñòàâàò íåñïîìåíàòè ìíîãî òðàêèéñêè ïëåìåíà. Èìàõ çà öåë äà îïðåäåëÿ òåðèòîðèÿòà, íà êîÿòî ñà æèâåëè òðàêè.  ïðàèñòîðè÷åñêè âðåìåíà çà òîâà ñïîìàãàò óíèêàëíèòå ñåëèùíè ìîãèëè è îñîáåíèÿò íà÷èí íà æèâîò, õàðàêòåðåí ñàìî çà òðàêèòå â öåëèÿ ïîçíàò òîãàâàøåí ñâÿò, êàêòî è îòêðèâàíèòå àðòåôàêòè è ïð. àðõåîëîãè÷åñêè äàííè. Êóðèîçíî, íî ôàêò - â äðåâíàòà èñòîðèÿ çàäà÷àòà ñå óñëîæíÿâà, òúé êàòî çà ñòðàíè, îòäàëå÷åíè îò ñòàðà Ãúðöèÿ è äðåâíèÿ Èçòîê, íÿìà ïèñìåíè äàííè. Îïèòúò äà ñå ñú÷åòàÿò äâàòà òèïà äàííè ïîêàçâà, ÷å òðàêè ñà æèâåëè ïî çåìèòå, îáõâàùàùè ïîãîëÿìà ÷àñò îò Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñ èçêëþ÷åíèå íà Ãúðöèÿ, çàïàäíàòà è ñåâåðîçàïàäíàòà ìó ÷àñò, êúäåòî æèâåëè èëèðèòå. Íà ñåâåð ãðàíèöàòà ïðåõâúðëÿ Êàðïàòèòå, à íà èçòîê îáõâàùà Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå äî Êàñïèéñêî ìîðå. Îò àñèðèéñêè êëèíîïèñè óçíàâàìå, ÷å êèìåðèéöè ñà æèâåëè â Óðàðòó è Ìàëà Àçèÿ è ÷å áèëè â ðîäñ-
òâåíè è êóëòóðíè âðúçêè ñ èðàíöèòå. Èìà ñèãóðíè äàííè, ÷å ïðåç áðîíçîâàòà è æåëÿçíà åïîõà ìíîãî òðàêèéñêè ïëåìåíà ñå ïðåñåëâàò â Ìàëà Àçèÿ. Òîâà ãîâîðè çà ðîäñòâåíè, èêîíîìè÷åñêè è êóëòóðíè âðúçêè. Òðàêèòå ñà ïîääúðæàëè âðúçêè åñòåñòâåíî è ñ îñòàíàëèòå íàðîäíîñòè íà Èçòîê è Ñåâåð. Îáè÷àèòå èì ñà åäíàêâè, íåçàâèñèìî ÷å ãåîãðàôñêàòà èì îáùíîñò, ðåëèãèîçíà áëèçîñò è èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî íå ñà äîâåëè äî îñíîâàâàíåòî íà òðàêèéñêî îáùåñòâî. Òîâà ãîâîðè çà íàëè÷èå íà âúíøíè è âúòðåøíè ïðè÷èíè, ïîðàäè êîèòî íå ñà óñïåëè äà ïðåîäîëåÿò åòàïà íà ðàçäåëåíèå íà ìíîæåñòâî ïëåìåíà. Ôàêò å îáà÷å, ÷å å íàëèöå åäíî ñòàáèëíî ìíîãîõèëÿäíî ñúùåñòâóâàíå è ðàçâèòèå, êîèòî ñëåäâàò åñòåñòâåíèÿ õîä íà âðåìåòî è äîâåæäàò äî äúðæàâíè îáðàçóâàíèÿ. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò “âðúùàíåòî íà êîëåëîòî íà èñòîðèÿòà” íàçàä å âñëåäñòâèå íà ãðåøíè ïîëèòè÷åñêè õîäîâå îò ïî-íîâè èñòîðè÷åñêè âðåìåíà.
121
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÏÈÑÌÅÍÈ ÑÂÅÄÅÍÈß ÇÀ ÄÂÈÆÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÏËÅÌÅÍÀÒÀ ÁÅÐÑÈËÈ/ÂÅÐÑÈËÈ/ ÁÅÐ×ÓË/ ÁÅÐÇÈÒÈ/ÂÀÐÑÀÖÈ Ä-Ð ËÈËÈ ÐÀÉ×ÅÂÀ
×àñò I Íàøèòå ñúâðåìåííè ñâåäåíèÿ çà ïëåìåíàòà ÁÅÐÑÈËÈ/ÂÅÐÑÈËÈ/ÁÅÐ×ÓË/ÁÅÐÇÈÒÈ/ÂÀÐÑÀÖÈ ñå îñíîâàâàò íà àðàìåéñêè, ñèðèéñêè, àðìåíñêè, êîìåéñêè, õàçàðñêè, àðàáñêè, ëàòèíñêè èçòî÷íèöè, ïèñàíèÿ íà õðèñòèÿíñêè ìèñèîíåðè îò íà÷àëíèòå ñòîëåòèÿ íà õðèñòèÿíñòâîòî, êàêòî è íà áúëãàðñêè èçòî÷íèöè.  ïðåäñòàâåíîòî êðàòêî èçëîæåíèå ùå ñå îïèòàì äà õâúðëÿ ñâåòëèíà âúðõó îòêðèòè ïèñìåíè èçòî÷íèöè, äàâàùè ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ÁÅÐÑÈËÈ/ÂÅÐÑÈËÈ/ÁÅÐ×ÓË/ÁÅÐÇÈÒÈ/ÂÀÐÑÀÖÈ â Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ è Ñåâåðíà Ñèðèÿ îò ñðåäàòà íà III õèëÿäîëåòèå äî ñðåäàòà íà II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Ùå ñå ñïðà áåãëî âúðõó ïðèñúñòâèåòî íà ÁÅÐÑÈËÈÒÅ ïî çàïàäíîòî êðàéáðåæèå íà Êàñïèéñêî ìîðå, êúäåòî òÿõíàòà äúðæàâà å ïîçíàòà íà èçòî÷íèòå àâòîðè êàòî ñòðàíàòà ÁÅÐÑÈËÈß/ÁÀÐÑÈËÈß/ÂÅÐÇÈÒÈß èëè êàòî ÀË ÁÀÐØÈË íà àðàáñêèòå àâòîðè ïî-êúñíî. Íàõëóâàíåòî íà òþðêñêèòå ïëåìåíà, à ïî-êúñíî è íà õàçàðèòå êúì V—VI â. è îùå ïî-êúñíî íà àðàáñêèòå ïëåìåíà â òåçè îáëàñòè ðàçðóøàâàò åäíà ðàçâèòà äúðæàâà. Åäíà îò ìíîãîòî åäíîâðåìåííî èëè ïîñëåäîâàòåëíî ñúùåñòâóâàëè áúëãàðñêè äúðæàâè â ðàéîíà íà Êàâêàç, çàïàäíîòî Êàñïèéñêî è èçòî÷íîòî ×åðíîìîðñêî êðàéáðåæèå. Ùå ñå ñïðà íà ïðèäâèæâàíåòî è íÿêîëêî âåêà ïî-êúñíî íà ïðèñúñòâèåòî íà òåçè ïëåìåíà îêîëî ðåêèòå Âàðäàð, Ñòðóìà è Ìåñòà, Çàïàäíèòå è Ñðåäíèòå Ðîäîïè, êàêòî è íà ïðèäâèæâàíåòî è ïðèñúñòâèåòî èì ïî þæíîòî êðàéáðåæèå íà Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî ïîä èìåòî âàðñàöè ó÷àñòâàò â áîðáèòå è æèâîòà íà äðóãè áúëãàðñêè ïëåìåíà, ðàçïîëîæåíè îêîëî ïëàíèíàòà Áóëãàðäàð, çàñâèäåòåëñòâàíî îò ìíîãî ïèñìåíè èçòî÷íèöè ìåæäó IÕ è ÕVI â. Îñêúäíèòå ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêè ïëåìåíà â Ñåâåðíà Ñèðèÿ îò ñðåäàòà íà III äî ñðåäàòà íà II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. íàìèðàìå â ïèñìåíè èçòî÷íèöè, îòêðèòè ïðè ðàçêîïêèòå íà ãðàäà-äúðæàâà Èáëà è íàïðàâåíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè ìåæäó 1964 è 1980 ã. íà õúëìà Òåë Ìàðäèõ, ðàçïîëîæåí íà 55 êì þæíî îò ãð. Àëåïî (Õàëåï) â Ñåâåðíà Ñèðèÿ (äðåâíàòà ñòðàíà Ñóðè èëè Øàì íà àðàáñêè). Äî îòêðèâàíåòî íà òîçè îãðîìåí àðõåîëîãè÷åñêè êîìïëåêñ, ñêðèë îñòàíêèòå íà åäíà öúôòÿùà â êðàÿ íà III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. öèâèëèçàöèÿ, çàâëàäÿíà îò Àêàäñêîòî öàðñòâî îò âðåìåòî íà Ñàðãîí Âåëèêè, ïîêàçâà åäíà íàðå÷åíà öèâèëèçàöèÿ (êàêâèòî ñà ïî ñúùîòî âðåìå Øóìåð è Åãèïåò). Îòêðèâàíåòî å ðåçóëòàò îò ðàáîòàòà íà ãðóïà èòàëèàíñêè àðõåîëîçè ïî ïîêàíà íà îòäåëà çà Äðåâíà èñòîðèÿ íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà êóëòóðàòà íà Ñèðèÿ, ðúêîâîäåíà îò àðõåîëîãà Ïàóëî Ìàòüî.
122
Ïî-êúñíî â ðàçêîïêèòå ñå âêëþ÷âàò àðõåîëîçè îò öÿë ñâÿò: íåìöè, ôðàíöóçè, àíãëè÷àíè, àìåðèêàíöè, ðóñíàöè, àâñòðèéöè è äð. Äîøëèòå ñ òÿõ ëèíãâèñòè ïðîâåæäàò çàåäíî ñ àðõåîëîçèòå ìíîãîãîäèøíè ïðîó÷âàíèÿ, èçâîäèòå îò êîèòî ïðîìåíÿò âúçãëåäèòå íà íàé-äðåâíàòà èñòîðèÿ íà ÷îâå÷åñòâîòî. Òóê ñà îòêðèòè îñòàíêèòå íà åäíà êóëòóðà, êîÿòî èìà çà ñòîëèöà ãðàä, îòäàëå÷åí íà 75 êì îò ãîëÿìà ðåêà. Íàé-áëèçêàòà å ð. Îðîíò (ñåãà Àë-Àñè), à ïîäàëå÷å å Åôðàò. Òàçè äúðæàâà îò III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., ïî óðîâåí íà äîñòèæåíèÿòà ñè ïî àðõèòåêòóðíè, ñêóëïòóðíè, æèâîïèñíè, ïèñìåíè, èñòîðè÷åñêè, ðåëèãèîçíè è äð. äîñòèæåíèÿ íå îòñòúïâà íèòî íà Øóìåð, íèòî íà Åãèïåò. Ïðåç 1975 ã. å íàïðàâåíî íàé-êðóïíîòî àðõåîëîãè÷åñêî îòêðèòèå - àðõèâúò íà äúðæàâàòà Èáëà, êîéòî ñúäúðæà 17 056 ãëèíåíè ïëî÷êè ñ øóìåðñêî êëèíîïèñíî ïèñìî, êîéòî åïèãðàôúò Äæîðäæî Ïåòòèíàòî ïîäðåæäà è êëàñèôèöèðà, íàïèñàíè íà íåèçâåñòåí åçèê. Òåçè êëèíîïèñíè òàáëè÷êè ñå îïèòâàò äà ðàç÷åòàò ìíîãî ëèíãâèñòè. Ìåæäó òÿõ íàé-çàáåëåæèòåëíè îòêðèòèÿ ïðàâÿò Äæîðäæî Ïåòòèíàòî, Àëôîíñî Àðê, Åäìóíä Ñîëáåðæå, Ì.È. Äèàêîíîâ è äð. Ðàç÷èòàíåòî íà òîçè Èáëàèòñêè àðõèâ å ñâúðçàíî â íà÷àëîòî ñ ìíîãî óâëå÷åíèÿ, ñúçäàâàùè âïå÷àòëåíèåòî, ÷å äðåâíèòå ìèòè÷íè ðàçêàçè ñå ïðåâðúùàò â ðåàëíîñò.  íà÷àëîòî ñå ïðèåìà, ÷å ãðàäúò-äúðæàâà Èáëà å îáøèðíà èìïåðèÿ, îáõâàùàùà ïðîñòðàíñòâîòî íà Ãàçà íà Ìúðòâî ìîðå äî ãðàíèöàòà íà äíåøíà Òóðöèÿ. Íà îñíîâà íà òåçè óâëå÷åíèÿ ñà íàïðàâåíè è ïúðâèòå ïóáëèêàöèè çà àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè îò ðúêîâîäèòåëÿ íà ðàçêîïêèòå Ïàóëî Ìàòüî, îòïå÷àòàíè ïîä çàãëàâèåòî: “Èáëà îò íîâîíàìåðåíàòà èìïåðèÿ”. (Ðaulo Mathica “Ebla un impero ritrovato”, Torino, 1977). Ñâåäåíèÿòà çà ïèñìåíèòå íàõîäêè ñà ïóáëèêóâàíè îò Äæîðäæî Ïåòòèíàòî ïîä çàãëàâèåòî “Èáëà - èìïåðèÿ, îòïå÷àòàíà íà ãëèíà”. (Ebla un impero inciso nele Argiia” Pettinato G. Milano, 1979). Ðàçøèðåíèòå ïî-êúñíè ïðîó÷âàíèÿ ñ âêëþ÷âàíåòî íà øóìåðîëîçè, ñïåöèàëèñòè ïî àêàäñêè è ñåìèòñêè åçèöè, àñèðîëîçè, õåòîëîçè è äð., äîøëè îò ðàçëè÷íè ñòðàíè, êîðèãèðàò òåçè ïúðâè óâëå÷åíèÿ. Òúðïåëèâàòà ðàáîòà íà ôèëîëîçèòå ñ óñòàíîâÿâàíå íà âñåêè êëèíîïèñåí çíàê îò òåêñòîâåòå â àðõèâà íà Èáëà èçÿñíÿâà õàðàêòåðà íà åçèêà, îðôîãðàôè÷íèòå ïðèâè÷êè íà êîéòî ñúâïàäàò ñúñ ñòàðîàêàäñêèòå åçèöè. Îêàçâà ñå, ÷å èáëèàòñêèÿò åçèê å ïðàñåìèòñêè åçèê, çàåìàù ìÿñòî ìåæäó èçòî÷íèòå è çàïàäíèòå ñåìèòñêè (àêàäñêè) äèàëåêòè ñ èçðàçåíî çíà÷èòåëíî äèàëåêòíî ïîñòîÿíñòâî.
ÀÂÈÒÎÕÎË
123
ÀÂÈÒÎÕÎË Îò íàìåðåíèòå òàáëè÷êè ñå âèæäà, ÷å ðàçöâåòúò íà Èáëàèòñêîòî öàðñòâî ñúâïàäà ñ ðàçöâåòà íà Àêàäñêèòå äèíàñòèè îò ïåðèîäà íà ðàííèÿ áðîíç. Øèðîêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà àêàäñêè òåêñòîâå â Èáëà ñòàâà ïðè çàâîåâàòåëíèòå âîéíè íà Àêàäñêèòå äèíàñòòè å ìåæäó ÕÕIV è ÕÕII â.ïð. Õð. Òîâà å âðåìåòî íà óïðàâëåíèåòî íà Ñàðãîí, Ðèìóø, Ìàíèøòóø, Íàðàì-Ñóåí, Øèêàëèøàðè. Àêàäñêàòà äúðæàâà äâóêðàòíî àòàêóâà è ðàçðóøàâà Èáëà: âåäíúæ ïðåç 2316 ã.ïð. Õð. è âòîðè ïúò ïðåç 2261 ã.ïð. Õð. Ïî-êúñíî Èáëà å íàïàäíàòà îò äðóãè ãðàäîâå-äúðæàâè è íàêðàÿ å ðàçáèòà è ðàçðóøåíà íàïúëíî ïðè çàâîåâàòåëíèòå âîéíè íà õåòèòå. Íàìåðåíèòå òàáëè÷êè ïîêàçâàò, ÷å Èáëàèòñêàòà êàíöåëàðèÿ íå å ñâúðçàíà ñ êàíöåëàðèÿòà íà Þæåí Øóìåð, äîáðå èçâåñòíà âå÷å íà íàóêàòà îò íàïðàâåíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ äî òîâà âðåìå (Óð, Óðóê, Ëàãàø). êàíöåëàðèÿòà íà ãðàäà-äúðæàâà Èáëà å ñâúðçàíà ñ êàíöåëàðèÿòà íà Ñåâåðåí Øóìåð è òî ñ ãðàäà Êèø (çíà÷åíèåòî íà êîéòî ãðàä å îãðîìíî è çà äðåâíàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ, êîåòî ùå ïîñî÷à â ðàçøèðåíèÿ ðàçäåë íà êíèãàòà, êîÿòî ïèøà “Èñòîðèÿ íà äðåâíèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà”. Ñâúðçàíà å îùå ñ åäèí äðóã íåèçâåñòåí ãðàä, ñêðèò ïîä ãðàäèùåòî Àáó Ñàëàáàõ è îò÷àñòè ñ ãðàäà Íèïóð). Èáëà (Òåë Ìàðäèõ ñåãà) å áèë îáèòàåì îùå ïðåç IV õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Òîâà â ðàçêîïêèòå å Ìàðäèõ I. Ïîïîäðîáíî ïðè òåçè ðàçêîïêè ñà ïðîó÷åíè ïåðèîäúò íà Ðàííèÿ áðîíç îò IV è III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. è âðåìåòî ìåæäó 2750 è 2200 ã.ïð. Õð. Åïîõàòà íà Ñðåäíèÿ áðîíç îò íà÷àëîòî íà II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. å ïî-ìàëêî ïðîó÷åíà. Íî îò òîâà âðåìå â àðõèâíèòå äîêóìåíòè íà Èáëà ñà îòêðèòè äàííè, êîèòî æèâî èíòåðåñóâàò áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà.  àðõèâíèòå äîêóìåíòè ñà ðàç÷åòåíè ñâåäåíèÿ, êîèòî ñî÷àò êîíòàêòè íà Èáëàèòñêàòà äúðæàâà ñ ïî-áëèçêè èëè ïî-äàëå÷íè ñúñåäíè è íå ñúñåäíè ãðàäîâå äúðæàâè, êàòî íàïð. õóðèòñêèÿ ãðàä äúðæàâà Ìàðè (Òåë Òàõèðè), îêîëî ñåãàøíèÿ ãðàä Àáó Êåìàë íà áðåãà íà ð. Åôðàò, à ÷ðåç íåãî è ðåêàòà, ïî òîçè âîäåí ïúò äî Ïåðñèéñêèÿ çàëèâ è îáðàòíî äî Óðóê, ñ êîéòî ãðàä-äúðæàâà, ïðè óðóêñêèÿ ëóãàë (èìïåðàòîð) Çàãåçè (2335—2326 ã. ïð. Õð.) ñà óñòàíîâåíè ïèñìåíî ïîòâúðäåíè òúðãîâñêè âðúçêè. Óñòàíîâåíè ñà êîíòàêòè ñ ãðàä Õàìàò (ñåãà Õàìà) íà ð. Îðîíò (ñåãà Àë Àñè), ïðèòîê íà ð. Åôðàò. Íà ñåâåðîçàïàä êîíòàêòè ñ ãð. Åìàð (ñåãà Ìåñêåíå) íà çàâîÿ íà ð. Åôðàò. Êîíòàêòè ñ äðóãè ãðàäîâå-äúðæàâè â Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ, çà êîåòî ùå ñòàíå äóìà ïî-äîëó â èçëîæåíèåòî. Òàêèâà ñà âðúçêèòå ñ ãðàäà Äóëó è ãðàäà äúðæàâà À Áàðñàë (À Áàðñèë).  êëèíîïèñíèòå òàáëè÷êè å íàìåðåí òúðãîâñêè äîãîâîð, êîéòî óòî÷íÿâà è ãðàíèöèòå ìåæäó ãðàäà äúðæàâà Èáëà è ãðàäà äúðæàâà À Áàðñèë, êàêòî è óòî÷íåíèòå òúðãîâñêè îòíîøåíèÿ ìåæäó òÿõ ñ ïðàâî íà ïîêðîâèòåëñòâî íà òúðãîâèÿòà ìåæäó òåçè äâà ãðàäà (Sollberger E. “The Socalled tuaty between Ebla ane “Asnz SEb III, 1980). Îò òàáëè÷êèòå ñå âèæäà, ÷å ãîëåìèòå çà åïîõàòà íà Ðàííèÿ áðîíç ãðàäîâå-äúðæàâè (Ëàãàø, Õàìàò, Åìàð, Ìàðè, Áàðñàë è äð.) ñà èêîíîìè÷åñêè è ïîëèòè÷åñêè íåçàâèñèìè è ñå óïðàâëÿâàò îò ñâîè öàðå, åíîâå èëè ëóãàëè.
124
Ïðåäñòàâåíàòà â íà÷àëîòî íà àðõåîëîçè è ëèíãâèñòè èìïåðèÿ ÈÁËÀ ñúñ çàäúëáî÷àâàíå íà ïðîó÷âàíèÿòà èç÷åçâà, íî îñòàâàò íÿêîëêî âàæíè îòêðèòèÿ çà ñâåòà è íÿêîè âàæíè çà íàñ è íàøàòà èñòîðèÿ ñâåäåíèÿ: 1. Íåñâúðçàíà ñ ðå÷åí ïúò Ñåâåðîñèðèéñêà öèâèëèçàöèÿ, âðúñòíèöà íà Øóìåð è Åãèïåò (ïîñëåäíèòå òèïè÷íè ðå÷íè öèâèëèçàöèè). Òàçè öèâèëèçàöèÿ äàâà îñíîâàòà íà âåëèêà êóëòóðà â ðàéîíà íà Áëèçêèÿ èçòîê. 2. Îòêðèòèåòî íà èáëàèòñêèÿ åçèê ñúñ çàïèñàíè ñ øóìåðñêè ïèñìåíè çíàöè ñâåäåíèÿ (ïî÷òè ðàç÷åòåíè), êîèòî äàâàò èíôîðìàöèÿ çà òîâà âðåìå. Òåçè ñâåäåíèÿ ñà ñúõðàíåíè â Èáëàèòñêèÿ àðõèâ îò êëèíîïèñíè òàáëè÷êè. 3. Ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà áàðñèëè è òåõíèÿ ãðàä À Áàðñèë, êàêòî è îñêúäíè äàííè çà ãðàäà Äóëó, êàêòî è ñâåäåíèÿ çà âðúçêèòå èì ñ õóðèòñêèÿ ãðàä Ìàðè è ñúñ ñåâåðîøóìåðñêèÿò ãðàä Êèø. Íÿìà äà ñå ñïèðàì íà àðõåîëîãè÷åñêèòå, àðõèòåêòóðíè, õóäîæåñòâåíè, ñêóëïòóðíè, ëèíãâèñòè÷íè, ïèñìåíè, ðåëèãèîçíè, èñòîðè÷åñêè è äð. íàõîäêè.  òîâà èçëîæåíèå ùå ñå ñïðà íà åäíà ïî-òÿñíà îáëàñò - òîïîíèìè÷åñêèòå íàçâàíèÿ, ðàç÷åòåíè â îòêðèòèòå êëèíîïèñíè òàáëè÷êè è ïî-ïîäðîáíî âúðõó òîïîíèìèêà, ñâúðçàíà ñ ãðàäîâå, ïîäñêàçâàùè áúëãàðñêî ïëåìåííî ïðèñúñòâèå â òîâà ðàííî èñòîðè÷åñêî âðåìå â òîçè ðàéîí íà ïîçíàòèÿ òîãàâà ñâÿò. Ñïîðåä ïðîô. Ïàóëî Ãàðåëè ðàáîòàòà íà àðõåîëîçè è ëèíãâèñòè äîâåæäà äî îòêðèâàíåòî íà 1280 òîïîíèìè÷åñêè íàèìåíîâàíèÿ, ïðîèçõîæäàùè îò òðè èçòî÷íèêà ñ äîáðå ðàç÷åòåíè èìåíà. Òåçè äàííè ñà ñúîáùåíè îò ïðîô. Ïàóëî Ãàðåëè â åäèí äîêëàä â Ðèì, 1980 ã. íà ñèìïîçèóìà “La civita di Ebla”, îòïå÷àòàí â ñïèñàíèå “Àðõåîëîãèÿ è ôèëîëîãèÿ”, áð. III (Garelli P. “Remargues sur les Nows geographiques des Archives d’Ebla, ðóñêè ïðåâîä 1985 ã. “Äðåâíàÿ Ýáëà”, Ìîñêâà, 1985 ã.) Ïðîô. Ïàóëî Ãàðåëè èçðåæäà òåçè òðè èçòî÷íèêà, êàòî ãè ïîäðåæäà òàêà: 1. Êàòàëîã íà ïðîô. Äæîðäæî Ïåòòèíàòî îò 1979 ã., âêëþ÷âàù 635 òîïîíèìà (Pettinato J. “Catalogo dei Testi cunciformi di Tell-Mardikh-Ebla Napoli, 1979). 2. Ãðóïà îò 28 êëèíîïèñíè òàáëè÷êè, ôîòîãðàôèðàíè îò ïðîô. Ïàóëî Ìàòüî ñ íàïðàâåíà òðàíñëàöèÿ íà èìåíàòà, êúäåòî ñà óïîìåíàòè 500 íàñåëåíè ïóíêòà. Íàçâàíèÿòà íà 140 òîïîíèìà îò ïîñî÷åíèòå 500 ñúâïàäàò ñ óïîìåíàòèòå â êàòàëîãà íà Äæ. Ïåòòèíàòî òîïîíèìè - (Pettubati H. “Aspectti amministrativi e topografici di Ebla nel Ill millenio a,v, Cr. “RSQ 50, 1976). Çàá.: Îò äâàòà èçòî÷íèêà ñå ñúáèðàò îêîëî 1135 òîïîíèìà. 3. “Àòëàíòå Ãåîãðàôèêî” íà Äæ. Ïåòòèíàòî îò 1978 ã. (Petinato J. Atlante geoggrafico del Vicino Oriente Axtico Attestato ad Ebla e ad Abu-Salabich” or NS 42/1978). Îò òóê ñà âçåòè îùå 29 òîïîíèìà. Äåñåòêè òîïîíèìà îò òîâà èçëîæåíèå ñå íàìèðàò â ïúðâèòå äâà ñïèñúêà (âèæ ñòð. 537-539). Ïðåç 1979 ã. ïðîô. Àëôîíñî Àðêè ïóáëèêóâà äàííè, âçåòè îò ðàç÷åòåíèòå òàáëè÷êè, îòíàñÿùè ñå äî ñòîïàíñêèÿ æèâîò íà ãðàäà ÈÁËÀ è ñïåöèàëíî ñâåäåíèÿ çà ñêîòîâúäñòâîòî, â êîèòî ñå ñúîáùàâà çà îùå ñåëèùà â áëèçîñò äî ÈÁËÀ. Èìåíàòà íà íÿêîè îò ñåëèùàòà ñå íàìèðàò è â ñïèñúêà íà Ïåòòèíàòî. Äðóãè èìåíà íå ñà îòúæäåñòâåíè (âèæ ïðîô. Àðêè “Åïèãðàôè÷íè äîêàçàòåëñòâà îò ÈÁËÀ è Ñòàðèÿò çàâåò” (Archi A. “The epigraphic evidence from Ebla and the Old Testauont” Bible 60, 1979). -  òåçè ñúîáùåíèÿ íà ïðîô. Àðêè ñå èçÿñíÿâàò èìåíà
ÀÂÈÒÎÕÎË íà ñåëèùà, îòúæäåñòâÿâàíåòî íà êîèòî íå ñå îñïîðâà â ñëåäâàùèòå åïîõè íà àðõàè÷íèÿ ïåðèîä: - Èìåíàòà íà ñåëèùà, îòúæäåñòâÿâàíåòî íà êîèòî ñå îñïîðâà, å ïðåäìåò íà äúëãè ïðîó÷âàíèÿ äî îêîí÷àòåëíîòî óòî÷íÿâàíå; (Archi A. “Notes on Eblaite geography” SEB II 1980). - Ïðè ñúïîñòàâÿíå íà ïèñìåíèòå äàííè îò òåçè ïðîó÷âàíèÿ ñå âèæäà, ÷å èìà ïåòíàäåñåò ãðàäà, êîèòî ìîãàò äà áúäàò ïèñìåíî îòúæäåñòâåíè ÷ðåç íåñúùåñòâåíè çâóêîâè èçìåíåíèÿ â ñëåäâàùèòå åïîõè. Âñè÷êèòå ïåòíàäåñåò ãðàäà ñå íàìèðàò â Ñåâåðíà Ñèðèÿ â ïîäñòúïèòå íà ð. Åôðàò è íåéíèòå ïðèòîöè â ðàéîíà ìåæäó Õàëåá, Õîìñ è Àáó Êåìàë (Ìàðè). Òåçè ñâåäåíèÿ ìîãàò äà ñå ñúïîñòàâÿò ñúñ ñúîáùåíèåòî íà Àñòîóð Ì. îò 1963 ã., ñòð. 233 (Astour M. “Place Names from the Kingdom of Alabah” in the North Syrian List of Tutmos III. “Astendy in historical topography” Y.N.E.S. 22, 1963). Ãðàäîâå, èìåíàòà íà êîèòî íå ñå îñïîðâàò ïî ñïèñúêà íà Äæ. Ïåòòèíàòî, ïóáëèêóâàíè ïðåç 1979 ã. (ñòð. 103 è 110) ñ ïðîèçíîøåíèåòî â Èáëà è â Ìàðè: 1. ÊÅÐÊÅÌÈØ 2. ÕÀÐÀÍ 3. ÈÌÀÐ 4. ÌÀÐÈ 5. ÍÀÃÀÐ 6. ÓÐÑÓÌ (çàá. ïîñëåäíèòå 7. ÀÁÀÒÓÌ 8. ÀÌÀÄÓ /ÕÀÌÀÒ/ 9. ÄÓÄÓÁÊÈ /ÒÓÁÀ/ 10. ÄÓÄÓËÓÊÈ 11. ÄÓÍÅÐ
Íàçâàíèå â Èáëà Íàçâàíèå â Ìàðè Qar-ga-mi-iski Kar-ud-mi-is (is) Har-ra-anki Har-ra-nimki Y-marki Y-ma(a)-drki Ma-riki Ma-riki Ha-garki Ha-ga-arki Ur-sa-umki Ur-su-uki ÷åòèðè ãðàäà èìàò Åí, à â Ìàðè - ËÓÃÀË) A-ba-tumki A-ba(at)-tiom A-ma-duki
-
Du-ubki Du-du-luki Tu-ut-tu-ul Du-ne-erki (ÒÈÍÈÍ) 12. ÈÐÈÒÓÌ Ùè-â-øêïíñ Yr-ri-id 13. ÌÀÐÄÓÌ Mar-dumki Mar-kuki 14. ÀÁÀÇÓ Ab-zuki 15. ÕÀÑÀÇÀÐ Xa-sa-sarki Ha-za-za-ar (Çàá. îêîí÷àíèåòî - ÀÍ íà ãðàäîâåòå å õàðàêòåðíî çà òåçè îò òÿõ, êîèòî ñà ðàçïîëîæåíè ïî ñðåäíîòî òå÷åíèå íà ð. Åôðàò).
Ñëåäâà âòîðàòà ãðóïà îò ãðàäîâåòå â Ñåâåðíà Ñèðèÿ, êîèòî íÿìàò ñâîè àíàëîçè â òðèòå ñïèñúêà è íÿêîè îò èìåíàòà ñå îñïîðâàò äúëãî. Ìåæäó ìíîãîòî ãðàäîâå â òîçè ñïèñúê å ïîñî÷åí ãðàäúò ÄÓËÓÊÈ, íà êîéòî ñïåöèàëíî ùå ñå ñïðà. ÄÓ-ËÓÊÈ, ñ ïðîèçíîøåíèå ÌÀÐÈ ÄÓ-ÄÓ-Ëß-Êè ((Du-du-laki). Ñëåä ìíîãî ñïîðîâå èìåòî ìó å óòî÷íåíî íà ÄÓ-ËÓÊÈ, ò. å. ÄÓËÓ, êîåòî íàñî÷âà íàøåòî âíèìàíèå êúì ðîäà Äóëî. Ñâåäåíèÿ çà òîçè ãðàä èìà â íàé-ðàííè ñâèäåòåëñòâà, îòíàñÿùè ñå çà ïåðèîäà íà III äèíàñòèÿ íà Óð. Ïðîô. Àðêè îòáåëÿçâà, ÷å â òàáëè÷êèòå, ñâúðçàíè ñúñ ñòîïàíñêàòà äåéíîñò íà ÈÁËÀ, òîé ñå ñúîáùàâà âúâ âðúçêà ñ îáìÿíàòà íà òúêàíè. Óïðàâëÿâà ñå îò ÅÍ. Ñðåùà ñå êàòî èìå â ñïèñúöèòå íà Äæ. Ïåòòèíàòî, íî îòñúñòâà îò ò.í. ñïèñúê íà Àáó Ñàëàáàõ, êîåòî äàâà îñíîâàíèå äà ñå ìèñëè, ÷å ñòàâà äóìà çà íå ìíîãî ãîëÿìî ñåëèùå. Èìåòî ìó å óòî÷íåíî ñëåä ìíîãî ñïîðîâå. Äîïóùà ñå, ÷å å ðàçïîëîæåí â Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ, âåðîÿòíî â óñòèåòî íà ð. Áåëèõà,
ïðèòîê íà Åôàò. Îïèñâà ñå îêîëî Óðøóì, Èððèòóì è Õàðàíà.  òåêñòîâåòå íà Äæ. Ïåòòèíàòî ñòîè ìåæäó ãðàäîâåòå Ñà-ËåëÊÈ è À-ÐàìÊÈ (SA-LELk and A-ramki). Ñ èìåòî íà êîè ïëåìåíà å ñâúðçàíî òîâà ñåëèùå áè ìîãëî äà ñå ðàçáåðå ïðè ïî-îáñòîéíî ïðîó÷âàíå íà àðõèâèòå íà ÈÁËÀ è ÌÀÐÈ. Âòîðîòî ñåëèùå, çà êîåòî ñå ñïîìåíàâà â 23 òàáëè÷êè è êîåòî èìà çíà÷åíèå çà íàñ, å ãðàäúò äúðæàâà À Áàðñàë/ Áàðñèë. Çà íåãîâîòî èìå ñå âîäÿò ñïîðîâå äâàäåñåò ãîäèíè ïîðàäè íàìåðåíè òàáëè÷êè, â êîèòî ñå äàâà ñâåäåíèå çà òúðãîâñêè äîãîâîð ìåæäó ãðàäà äúðæàâà ÈÁËÀ è ãðàäà-äúðæàâà À Áàðñàë/Áàðñèë, óðåæäàù ãðàíè÷íè è òúðãîâñêè âçàèìîîòíîøåíèÿ ìåæäó äâàòà ãðàäà. Òîïîíèìúò À ÁÀÐ-ÑÈ-ËÀ å òðàíñëèòåðèðàí îò Äæîðäæî Ïåòòèíàòî êàòî À-ÑÓ-ÓÐÊÈ (A-su-urki), êîåòî ìó äàâà îñíîâàíèå äà ìèñëè, ÷å òîâà å òúðãîâñêè äîãîâîð ìåæäó ãðàäà-äúðæàâà ÈÁËÀ è ãðàäà ÀØÓÐ. Óïîðèòàòà ðàáîòà íà ìíîãî ëèíãâèñòè è ñïåöèàëíî ïðîó÷âàíèÿòà íà Åäìîíä Ñîëáåðæå (âèæ ñòàòèÿòà ìó “Çà òàêà íàðå÷åíèÿò äîãîâîð ìåæäó ÈÁËÀ è ÀØÓД, îòïå÷àòàíà â 1980 ã., ñòð. 129-155 â SEb II, 1980 ã. Sollberge E. “The so called trented between Ebla and “Ashur” SEb III, 1980). Ñîëáåðæå è äðóãèòå ëèíãâèñòè ñ óïîðèòàòà ñè ðàáîòà äîêàçâàò, ÷å òðàíëèòåðàöèèòå íà Äîæîðäæî Ïåòòèíàòî ïðîìåíÿò íåñúñòîÿòåëíî òåêñòà (Àøóð ïî òîâà âðåìå íå å îùå âîäåù öåíòúð) è ÷å ñúñ ñèãóðíîñò ñå êàñàå çà òîïîíèìà À ÁÀÐ-ÑÈ-ËÀ. Ñïîðåä òîïîíèìèòå îò ñïèñúêà ÀÁÓ, èçäàíèå íà Áèãñ, 1974 ã. (Biggs R.D. “Inscription from Tell by Salabikh”, Nigss, 1974), ãðàäúò Àøóð å çàïèñàí êàòî ÀÑ-À-RIH, êàòî ÷àñòèöàòà A+RIH å ðàâíà íà ØÓÐ. Ïî-êúñíèòå ñâåäåíèÿ íà Äæ. Ïåòòèíàòî ñúùî ïîêàçâàò, ÷å èìåòî À-ÑÓ-ÓÐ è À-ÑÈÕÈÐ íå å ðàâíî íà À ÁÀÐ-ÑÀËÊÈ (A BAR-SALKI). Ñïîðåä òîçè ñïèñúê Àáó Ñàëàáàõ ÷àñòèöàòà À+RIH å ðàâíà íà ØÓÐ/ØÈÐ. È ñïîðåä Äèàêîíîâ Ì. È. èìåòî, ñïîìåíàòî â äîãîâîðà ìåæäó ãðàäà äúðæàâà ÈÁËÀ è ãðàäà À Áàðñàë/Áàðñèë íå å Àøóð. È òàêà, ñëåä äâàäåñåò ãîäèíè ñïîð ñå äîêàçâà, ÷å Àøóð íå å À Áàðñèë, äîêàçâà ñå, ÷å À Áàðñàë å ãðàä-äúðæàâà, êîéòî å ñêëþ÷èë äîãîâîð ñ ãðàäà-äúðæàâà ÈÁËÀ. Òîçè äîãîâîð å òúðãîâñêè è äàâà ìíîãî èíòåðåñíè ñâåäåíèÿ çà îíàçè îòäàëå÷åíà åïîõà. Ñïîðåä Äèàêîíîâ Ì.È. äîãîâîðúò ìîæå äà ñå ïîäðåäè â òðè ÷àñòè: 1. ÏÐÅÀÌÁÞË (ïúðâà ÷àñò)  òàçè ÷àñò èìà îáðúùåíèå íà öàðÿ íà ÈÁËÀ êúì öàðÿ íà À Áàðñèë/Áàðñàë (ñòð. 59). Èìà òàáëè÷êè, â êîèòî ñà ïîñî÷åíè âëàäåíèÿòà íà äâåòå ñòðàíè: âëàäåíèÿòà íà ÈÁËÀ ñà îïèñàíè ïîäðîáíî, à âëàäåíèÿòà íà À Áàðñàë òâúðäå îáùî. Òàêà â òîâà îïèñàíèå òåðèòîðèÿòà íà ÈÁËÀ å ðàçäåëåíà íà äâå ÷àñòè, êàòî â ïúðâàòà ÷àñò ñà âêëþ÷åíè øåñò íàñåëåíè ìåñòà, à âúâ âòîðàòà - ÷åòèðèíàäåñåò íàñåëåíè ìåñòà. Âëàäåíèÿòà íà À Áàðñàë ñà îïèñàíè áåãëî è íå ñà ïîäðîáíè. Íàâÿðíî îïèñâàùèÿò ãè íå ãè å ïîçíàâàë äîáðå è íå å èìàë òî÷íè ñâåäåíèÿ. Ñïîðåä Äèàêîíîâ Ì.È. “Òîçè äîãîâîð ìîæå áè îïðåäåëÿ ãðàíèöèòå ìåæäó ÈÁËÀ è À
125
ÀÂÈÒÎÕÎË Áàðñàë è ñúäúðæà ñïèñúê íà íàñåëåíèòå ìåñòà, êîèòî ïðåäè ñà áèëè îñïîðâàíè, à ñåãà ñå ñúãëàñóâàò”. 2. ÂÒÎÐÀ ×ÀÑÒ - ñúäúðæàíèå íà äîãîâîðà. Òóê å îïèñàíî è ïîêðîâèòåëñòâîòî íà òúðãîâñêèòå âçàèìîîòíîøåíèÿ ìåæäó äâàòà ãðàäà-äúðæàâè ÈÁËÀ è À Áàðñàë. Íèòî öàðÿò íà ÈÁËÀ, íèòî öàðÿò íà À Áàðñèë ñà óïîìåíàòè â äîãîâîðà ïî èìå. Òîçè ôàêò Äèàêîíîâ êîìåíòèðà òàêà: “Ìîæå áè òàçè ëèïñà íà öàðñêè èìåíà ïîêàçâà, ÷å äîãîâîðúò íå å ñêëþ÷åí ìåæäó äâå ÷àñòíè ëèöà, à å ñêëþ÷åí ìåæäó äâå öàðñòâà çà ïî-äúëúã ïåðèîä îò âðåìå.” 3. ÒÐÅÒÀ ×ÀÑÒ ñúäúðæà ôîðìà íà ïðîêëÿòèå íàä íàðóøèòåëèòå íà äîãîâîðà (òàáëè÷êè 609 è 628). Ñëåäâà èíäåêñ íà òîïîíèìèòå, ñúîáùåíè â òåçè 23 òàáëè÷êè, ñúäúðæàùè òúðãîâñêèÿ äîãîâîð ìåæäó ãðàäà äúðæàâà ÈÁËÀ è ãðàäà À Áàðñàë. Òîâà ñà âñå èìåíà íà ñåëèùà, íàñåëÿâàíè îò îïðåäåëåíè ïëåìåíà, ÷åñòî äàâàùè èìåòî ñè çà èìåíà íà ãðàäîâåòå â îáëàñòòà Ñóðè è ïî-êúñíî. Òàáëè÷êèòå, ñúäúðæàùè äîãîâîðà ìåæäó äâàòà ãðàäà äúðæàâè ÈÁËÀ è À Áàðñàë, ñå íàìèðàò â ìóçåÿ íà Õàëåï. Âúðõó òåêñòîâåòå ñà ðàáîòèëè ñëåäíèòå ó÷åíè: ïðîô. Ïàóëî Ìàòüî, ïðîô. Äæîðäæî Ïåòòèíàòî, ïðîô. Àëôîíñî Àðêè, Äæîâàíè Áåããå, Ïåëèî Ôîíäàäçåëè, Åäìîíä Ñîëáåðäæå è â ðàçøèðåí òåêñò I Ì 7592420 è Ì.È. Äèàêîíîâ, ä-ð Àÿòà îò Õàëåï, À. Áàõíåñè è Àáóíè è äð. îò Äàìàñê. Êàêâà å ñúäáàòà íà îïèñàíèòå â òåçè òàáëè÷êè ñåëèùà, êàêòî è ñúäáàòà íà æèâåëèòå â òÿõ íàðîäè, å âúïðîñ, êîéòî çàíèìàâà ó÷åíèòå îò ìíîãî ñòðàíè. Èçìåæäó âñè÷êè óòî÷íåíè òîïîíèìè â òåçè òàáëè÷êè íàñ íè èíòåðåñóâà ñïåöèàëíî ñúäáàòà íà òåçè ñåëèùà, èìåíàòà íà êîèòî îòâåæäàò íàøàòà èñòîðèÿ êúì åäíè àðõàè÷íè âðåìåíà. Åäíî ïî-îáñòîéíî ïðîó÷âàíå íà àðõèâà íà ÈÁËÀ, êàêòî è àðõèâà íà õóðèòñêèÿ ãðàä ÌÀÐÈ ùå äàäå îùå ïîâå÷å ñâåäåíèÿ çà íàé-îòäàëå÷åíè ïî ãîäèíè îò áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, íî çà òîâà ñà íóæíè ñïåöèàëèñòè ñ ïîçíàíèÿ ïî øóìåðñêè, àêàäñêè, ñåìèòñêè, àñèðèéñêè è äð. äðåâíè åçèöè. Íåèçâåñòíî å çàñåãà êîãà, çàùî è êúäå ñà ñå ïðèäâèæèëè îáèòàòåëèòå íà òåçè ñåëèùà. Íàñ ñïåöèàëíî íè èíòåðåñóâàò ÄÓËÓÊÈ è À ÁàðñèëÊÈ. Ìîæåì äà äîïóùàìå ðàçëè÷íè ïðè÷èíè: - Íàõëóâàíå íà ÷óæäè, ïî-ñèëíè ïëåìåíà, êîèòî ñà èçìåñòèëè âå÷å èçâåñòíèòå; - Êàòî ïðè÷èíà ìîãàò äà ñå îáñúæäàò ìíîãîáðîéíèòå âîéíè, êîèòî ïî òîâà âðåìå ñà ñå âîäèëè çà ñúáèðàíå íà áîãàòñòâà è ðîáè; - Âúçìîæíî å ïî-êúñíî ïðåñòúïíè÷åñêàòà ïîëèòèêà íà Àñèðèÿ äà å ñòàíàëà ïðè÷èíà çà ïðåñåëâàíå íàñåëåíèåòî è çà ðàçðóøàâàíå íà ñåëèùàòà; - Âúçìîæíè ñà êëèìàòè÷íè ïðîìåíè, êîèòî äà ñà ïðèíóäèëè îáèòàòåëèòå íà òåçè ãðàäîâå äà íàïóñíàò ñâîèòå ïîñåëèùà â òúðñåíå íà ïðåïèòàíèå è æèâîò; - Âúçìîæíè ñà îùå äåñåòêè ïðè÷èíè. Òúé êàòî íå ðàçïîëàãàìå ñúñ ñèãóðíè àðõåîëîãè÷åñêè è ïèñìåíè ñâåäåíèÿ, íèå ìîæåì ñàìî äà ãàäàåì çà âúçìîæíèòå âåðîÿòíîñòè. Êàêâèòî è äà ñà áèëè ïðè÷èíèòå çà ðàçäâèæâàíåòî íà òåçè ïëåìåíà, â êðàÿ íà I õèëÿäîëåòèå äî í.å. íèå âèæäàìå íà èñòîðè÷åñêàòà ñöåíà ïëåìåíàòà Áåðñèëè/Áàðñèëè/ Âåð÷óë/Âåðñèë/Áåðçèòè/Âàðñàöè, ïðèäâèæåíè êúì Êàâêàç,
126
Ïðèêàñïèåòî è Ïðèêàâêàçèåòî. Ïèñìåíè ñâåäåíèÿ çà òîâà âðåìå ïîêàçâà ïðèñúñòâèåòî íà òåçè ïëåìåíà â Òåðêñêî-ñóëàêñêîòî ìåæäóðå÷èå è â ïðîñòîðèòå íà Ïðèìîðñêè Äàãåñòàí (çàïàäíîòî Ïðèêàñïèå), êúäåòî ãè íàìèðàìå çàåäíî ñ èðàíî-åçè÷íèòå ñàðìàòè è ñ àëàíèòå (ìàñàãåòèòå) â îáëàñòòà Ïúðâà Ñàðìàòèÿ ïî Ïòîëîìåé è â îáëàñòèòå, çàåòè ïðåäè îò ñêèòèòå, à ïîêúñíî â ãðàíèöèòå íà õóíñêîòî âîåííî ïëåìåííî îáåäèíåíèå è ñëåä ðàçïàäàíåòî ìó â ãðàíèöèòå íà Âåëèêà Áúëãàðèÿ íà Êóáðàò. Íå å èçâåñòíî ñúùî åäíîêðàòíî ëè ñà ñå ïðèäâèæèëè òåçè ïëåìåíà òóê, èëè íà ðàçëè÷íè âúëíè ïî ðàçëè÷íè âðåìåíà è ñà ñå íàñëàãâàëè åäíà ñëåä äðóãà, çà äà ñúçäàäàò îíîâà äúðæàâíî îáåäèíåíèå, êîåòî å èçâåñòíî íà ñòàðèòå àâòîðè îò íà÷àëîòî íà íîâîòî õèëÿäîëåòèå êàòî Áåðñèëè/ Áàðñèëè/Âåð÷óë/Âåðñèë/Âàðñàë. Îñîáåí èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà ñâåäåíèåòî íà Äèîäîð (I â. îò í.å.), ñïîðåä êîãîòî â êðàÿ íà I õèëÿäîëåòèå ïðåäè í.å. è â ïúðâîòî ñòîëåòèå îò âðåìåòî ñëåä Õðèñòîñ, Áåðñèëèòå ñå íàìèðàò âå÷å â îïèñàíèòå çåìè òóê ñðåä ñêèòèòå “Òóê â Èçòî÷íà Åâðîïà îñòàíà ñòðàíàòà ïîä èìåòî Áåðñèëèÿ”, ïèøå Äèîäîð íà ñòð. 317 îò ñâîèòå ìíîãîáðîéíè êíèãè (40 íà áðîé). Âàæíî å è ïî-êúñíîòî ñúîáùåíèå íà Òåîôèëàêò Ñèìîêàòà, ÷å “ïîä íàòèñê íà àâàðñêèòå ïëåìåíà, óãîðñêèòå ïëåìåíà èçáÿãâàëè ïðè ìîêðèòå è ïðè ïëåìåíàòà Áàðñèë, êàêòî è ïðè õóíîãóðèòå, ñàâèðèòå è äð. õóíñêè ïëåìåíà”.  òàçè ïúðâà ÷àñò íà òîâà èçëîæåíèå íÿìà äà ñå ñïèðàì íà ìíîãîáðîéíèòå ïèñìåíè ñâåäåíèÿ îò ñèðèéñêè, àðìåíñêè, ðîìåéñêè, àðàáñêè, ëàòèíñêè, õàçàðñêè è äð. àâòîðè çà ïðèñúñòâèåòî íà äúðæàâàòà Áåðñèëèÿ. Òîâà ùå íàïðàâÿ â ðàçøèðåíàòà ðåäàêöèÿ íà ðàçäåëà îò êíèãàòà ñè “Èñòîðèÿ íà äðåâíèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà”. Ùå öèòèðàì ñàìî åäíî ñúîáùåíèå àí Èáí Ðóñòå è Ãàðäèçè, àðàáñêè àâòîðè, ñïîðåä êîåòî áúëãàðèòå ñå äåëÿò íà òðè äÿëà: “Åäèíèÿò äÿë ñå çîâå Áåðñóëà, äðóãèÿò îòäåë Åñåãåë, à òðåòèÿò - Áóëãàð”. Êàòî ñå ÿâÿâàò åäíî îò ïëåìåííèòå ïîäðàçäåëåíèÿ íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà, ïëåìåíàòà Áåðñèëè/Áàðñèëè/Âåð÷óë/Âåðñèë/Âàðñàë ñå îçîâàâàò â Ïðèìîðñêè Äàãåñòàí äàëå÷å ïðåäè ïðåñåëâàíåòî íà îñíîâíàòà ìàñà áúëãàðñêè ïëåìåíà êúì Êàâêàç, Ïðèêàâêàçèåòî è Ïðèêàñïèåòî, à ïî-êúñíî è êúì Åâðîïà íà çàïàä. Ïî-ðàííîòî îòñÿäàíå íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà Áåðñèëè/Áàðñèëè â Ïðèìîðñêè Äàãåñòàí (Çàïàäíîòî Ïðèêàñïèå) îáÿñíÿâà è ïî-äðåâíèÿ õàðàêòåð íà èìåòî íà çàåòèòå îò òåçè ïëåìåíà òåðèòîðèè, ñúîáùàâàíî êàòî “Ñòðàíàòà Áåðñèëèÿ/Âåðñèëèÿ” è ïî-êúñíî îò àðàáñêèòå àâòîðè êàòî “Àë Áàðøèë”.
ÀÂÈÒÎÕÎË ×àñò II Âúâ ïúðâàòà ÷àñò íà ïðîó÷âàíåòî, îïèñàõ ïèñìåíèòå ñâåäåíèÿ çà åäíî îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà, èìàëî ñâîé ãðàä-äúðæàâà ìåæäó 2500 è 2000 ã. ïð. Õð., þãîçàïàäíî îò Âàâèëîí. Ñâåäåíèÿòà çà òîçè ãðàä-äúðæàâà áÿõà ïîëó÷åíè ñëåä ïóáëèêàöèèòå è íàïðàâåíèòå ðàçêîïêè íà ãðàäà-äúðæàâà Èáëà â ñåâåðíà Ñèðèÿ è ñïåöèàëíî, ñëåä îòêðèâàíå àðõèâà íà òîçè ãðàä-äúðæàâà ïðåç 1985 ã. ñúäúðæàù 17 500 êëèíîïèñíè òàáëè÷êè. Ïðè êëàñèðàíåòî íà òîçè àðõèâ, áåøå îòêðèò òúðãîâñêèÿò äîãîâîð ìåæäó ãðàäà-äúðæàâà Èáëà è ãðàäà-äúðæàâà À Áàðñèë. Îò òúðãîâñêèÿ äîãîâîð ñå âèæäà, ÷å ãðàäúò-äúðæàâà À Áàðñèë å áèë íåçàâèñèì ïîëèòè÷åñêè è èêîíîìè÷åñêè è ñå å óïðàâëÿâàë îò ñâîé öàð (åí). Âèæäà ñå, ÷å ãðàäúò-äúðæàâà À Áàðñèë å èìàë òúðãîâñêè âçàèìîîòíîøåíèÿ ñúñ ãðàäà-äúðæàâà Èáëà ìåæäó 2200 è 1500 ã. ïð. Õð. (âðåìå íà ñðåäíèÿ áðîíç).  äîãîâîðà ñå óòî÷íÿâàò ãðàíèöèòå ìåæäó äâà ãðàäà-äúðæàâè îò òîâà âðåìå, äîñòà ïîäðîáíî îïèñàíèÿ çà åäèíèÿò îò òÿõ. Òîçè äîãîâîð å ïîäïèñàí íå îò äâàìà öàðå, à îò ïðåäñòàâèòåëè íà äâå äúðæàâè, êîåòî ïðåäïîëàãà ïî-äúëãîòðàéíè âçàèìíè ïîëèòè÷åñêè è òúðãîâñêè îòíîøåíèÿ ìåæäó äâå äúðæàâè. Îò äîêóìåíòà ñå âèæäàò îùå ðåäèöà ôàêòè, êîèòî õâúðëÿò ñâåòëèíà âúðõó ïðèñúñòâèåòî è èñòîðèÿòà íà åäíî îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ïðåç òîâà ðàííî èñòîðè÷åñêî âðåìå, â òîçè ðàéîí íà ïîçíàòèÿ òîãàâà ñâÿò. Êàêâà å ñúäáàòà íà òîçè ãðàä-äúðæàâà äîêóìåíòèðàë ïèñìåíî áúëãàðñêî ïëåìåííî ïðèñúñòâèå â Øóìåð îò òîâà âðåìå, çà ñåãà íèå íå çíàåì. Çàùî è êîãà ñà ñå ïðèäâèæèëè îáèòàòåëèòå íà ãðàäà â ñëåäâàùèòå ñòîëåòèÿ íèå ñúùî íå çíàåì. Äîïóñòèìè ñà ðàçëè÷íè ïðè÷èíè, êîèòî îáñúäèõ â ïúðâàòà ÷àñò íà ïðîó÷âàíåòî. Íèå çíàåì, îáà÷å, êúäå ñà ñå ïðèäâèæèëè ÷àñòè îò òåçè ïëåìåíà. Êàêâèòî è äà ñà áèëè ïðè÷èíèòå çà ðàçäâèæâàíåòî è ïðåñåëåíèåòî íà ïëåìåíàòà Áåðñèëè/Âåðñèëè/Áåð÷óë/Áàçèëê/Áåðåçèòè/Âàðñàöè/, æèâåëè â ãðàäà-äúðæàâà À Áàðñèë, â êðàÿ íà Ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., íèå ãè âèæäàìå îòíîâî íà èñòîðè÷åñêàòà ñöåíà, êàòî ïëåìåíà, èìåíàòà íà êîèòî ñà äàâàíè îò ñúñåäíèòå èì íàðîäè, ñúîáðàçíî åçèêà íà êîéòî ñà ãîâîðèëè. Âúâ êðàÿ íà ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Íèå ãè âèæäàìå ïðèäâèæåíè êúì ñåâåðíà Ñèðèÿ, êúì Êàâêàçêèòå ïëàíèíè, Ïðèêàñïèåòî, à ïî-êúñíî êúì Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, Âîëæêà Áúëãàðèÿ, è þæíà Ìàëà Àçèÿ. Ïèñìåíè ñâåäåíèÿ îò òîâà âðåìå ñî÷àò ïðèñúñòâèåòî íà ÷àñò îò òåçè ïëåìåíà â ïðîñòîðèòå íà ïðèìîðñêè Äàãåñòàí, â Òåðêñêî-Ñóëàêñêîòî ìåæäóðå÷èå (â ñåâåðîçàïàäíîòî Ïðèêàñïèå), êúäåòî ãè íàìèðàìå çàåäíî ñ èðàíîåçè÷íèòå àëàíè (ìàñàãåòè) è äðóã äðåâåí áúëãàðñêè êëîí ïëåìåíà — ñàðìàòè, â îáëàñòòà ÏÚÐÂÀ ÑÀÐÌÀÒÈß ïî Ïòîëîìåé, îáëàñò îáèòàâàíà è îò ñêèòèòå (âèæ êàðòà 1). Íàé-íàïðåä òå èìàò ñàìîñòîÿòåëíà äúðæàâíà îðãàíèçàöèÿ êúì êðàÿ íà I â. ïð. Õð. è íà÷àëîòî íà íîâîòî õèëÿäîëåòèå. Ïî-êúñíî ùå ãè âèäèì âêëþ÷åíè â õóíñêàòà èìïåðèÿ, à ñëåä ðàçïàäàíå íà ïîñëåäíàòà - â ÿäðîòî íà äúðæàâíîòî îáåäèíåíèå Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ íà êàí Êóáðàò. Ñëåä ðàçïàäàíåòî è íà òàçè èìïåðèÿ, ùå âèäèì ÷àñò îò òÿõ îñòàíàëà è ñìåñèëà ñå ñ õàçàðè è õóíè òóê. Äðóãà ÷àñò, ïðèäâèæèëà ñå çàåäíî ñúñ áúëãàðñêèòå ïëåìåíà íà çàïàä, ñúñðåäîòî÷åíè îêîëî ð. Ìåñòà è çàïàä-
íèòå Ðîäîïè, êàòî ñàìîñòîÿòåëíî îáåäèíåíèå, îïèñàíî îò ñòàðèòå àâòîðè êàòî ñòðàíàòà ÁÅÐÇÈÒÈß. ×àñò îò òÿõ ñà ðàçñåëåíè êúì Õîðåçúì, êúäåòî ãè îïèñâàò àðàáñêèòå àâòîðè. ×åòâúðòà ÷àñò ñà âêëþ÷åíè â äúðæàâíîòî îáåäèíåíèå íà Êîòðàã, èçâåñòíî ïî-êúñíî êàòî Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ïåòà ÷àñò ùå âèäèì ðàçñåëåíà èç ñåëèùàòà íà Ñåâåðíà Ñèðèÿ. Øåñòà ÷àñò îò òÿõ ùå âèäèì ñëåä åäíî õèëÿäîëåòèå êàòî êîìïàêòíî çàñåëåíà ìàñà â þæíà Ìàëà Àçèÿ, êðàé áúëãàðñêàòà ïëàíèíà (ÁÓËÃÀÐ ÄÀÃ) è êðàé ãðàäîâåòå ÒÀÐÑÓÑ, ÌÅÐÑÈÍ è ÌÓÒ. Âúçìîæíè ñà ïðåñåëåíèÿ è â äðóãè ðàéîíè, çà êîèòî íèå çàñåãà íÿìàìå ïèñìåíè ñâåäåíèÿ.  òîâà èçëîæåíèå, êîåòî å ïðîäúëæåíèå íà ïúðâàòà ÷àñò, ùå èçðåäÿ íàìåðåíèòå ïèñìåíè äàííè, â êîèòî ñå ñúîáùàâà çà ïðèñúñòâèåòî íà áåðñèëèòå, â îïèñàíèòå îáëàñòè íà Êàâêàç, Ïðèêàñïèåòî, Âîëæêà Áúëãàðèÿ, Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ è þæíî îò Ìàëà Àçèÿ. Îñîáåí èíòåðåñ áóäÿò ïèñìåíèòå ñâåäåíèÿ, îñòàâåíè îò ÄÈÎÄÎÐ (II â.). Ñïîðåä íåãî â êðàÿ íà É-ôï õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. è ïðåç ïúðâîòî ñòîëåòèå ñëåä Õð., áåðñèëèòå ñå íàìèðàò â îïèñàíèòå îò àíòè÷íèòå àâòîðè çåìè íà ñêèòèòå. Òîé ïèøå: “Òóê â èçòî÷íà Åâðîïà îñòàíà ñòðàíà ïîä èìåòî ÁÅÐÑÈËÈß” (âèæ Äèîäîð, ñòð. 317 îò ñú÷èíåíèåòî ìó). ÏÀÂÇÀÍÈÉ ÏÅÐÈÅÃÅÒ (II â.) îïèñâà æåðòâîïðèíîøåíèÿ íà êîíå, êîèòî ïðàâÿò ñàðìàòèòå.  êí. I, ñòð. 215, òîé ïèøå “...êîíåòå òå èçïîëçâàò íå ñàìî çà âîéíà, íî òå ïðàâÿò æåðòâîïðèíîøåíèÿ ñ êîíå ïðåä òåõíèòå ìåñòíè áîãîâå”. Òîâà îïèñàíèå ñòðàííî ñúâïàäà ñ îïèñàíèåòî íà åäèí àëáàíñêè/àãâàíñêè-=àëóàíñêè (àâòîð îò Õ â. êîéòî ùå áúäå öèòèðàí ïî-äîëó â òàçè ñòàòèÿ). Öèòàòúò å âçåò îò Ê. ÃÀÍÊ “Èçâåñòèÿ íà äðåâíè ãðúöêè è ðèìñêè ïèñàòåëè çà Êàâêàç” Òèôëèñ, 1844 ã. ÊËÀÂÄÈÉ ÏÒÎËÎÌÅÉ (II â.) â êíèãà III íà ñâîÿòà “Ãåîãðàôèÿ”, íàðè÷àíà îùå “Êîñìîãðàôèÿ” ñúîáùàâà çà ïðèñúñòâèåòî íà õóíèòå, êàòî çà åäèí îò íàðîäèòå îáèòàâàùè Åâðîïåéñêà Ñàðìàòèÿ, è òàì äî òÿõ òîé îïèñâà ïëåìåíàòà ÁÅÐ×ÓË (ÁÎÐ×ÈÈ) â Ïúðâà Ñàðìàòèÿ. Çàá. Çåìèòå ïðîñòèðàùè ñå îò Êðèìñêèÿ ïîëóîñòðîâ äî ð. Âîëãà Ïòîëîìåé îïèñâà êàòî Ïúðâà Ñàðìàòèÿ. Òóê â çåìèòå íà àëàíèòå òîé ïîìåñòâà è ïëåìåíàòà Áåð÷óë (Áîð÷èè). ÌÎÂÑÅÑ ÕÎÐÅÍÒÑÊÈ (Õîðåíàòöè) àðìåíñêè àâòîð îò V â. Ðîäåí â îáëàñòòà Õîðåí â ïðîâèíöèÿ ÑÈ-ÓÈÍÊ íà þã îò ïðîâèíöèÿ ÓÒÈ â äíåøåí Àçåðáàéäæàí, â ñâîÿòà “Èñòîðèÿ íà Àðìåíöèòå” çàâúðøåíà â 465 ã. (ñàìèÿò òîé óìèðà â 492 ã.,) ïðàâè òðè ñúîáùåíèÿ çà áåðñèëèòå ïîëçâàéêè ïî-ñòàðè ïèñìåíè ñâåäåíèÿ è õðîíèêè.  ÏÚÐÂÎÒÎ ñúîáùåíèå íà Ìîâñåñ Õîðåíàòöè ñå îïèñâà âðåìåòî ìåæäó 180 è 200 ã. ñë. Õð.  òîâà ñúîáùåíèå òîé ïèøå: “Ïðåç íåãîâèòå äíè (íà ìîíàðõà ÂÀËÀÐØÀÊ) ïúë÷èùàòà íà ñåâåðíèòå íàðîäè ñå îáåäèíèõà, ùå ðå÷å êõàçàðè è ÁÀÇÈË-Ê (áàçèë-ê å àðìåíñêàòà òðàíñêðèïöèÿ íà èìåòî Áåðñèëè) è ìèíàõà ïðîõîäà ×îð (Äåðáåíò)., ïîä âëàäè÷åñòâîòî íà òåõíèÿò öàð, íÿêîé ñè ÂÚÍÀÑÅÏ ÑÚÐÕÀÏ” (ñúðõàï íà àðìåíñêè çíà÷è òàðõàí. Êàêâî å çíà÷åíèåòî íà Âúíà-ñåï íå ñå çíàå îùå). Òîé ïðîäúëæàâà “...Òå (îáåäèíåíèòå ñèëè) ïðåìèíàõà îò òàçè ñòðàíà íà ðåêàòà Êó-ðà. Âàëàðø ñå îïúë÷è ñðåùó òÿõ ñ ãîëÿìà ñèëà îò âîéíñòâàùè áðàíèòåëè è ðàçïðúñíàõà òðóïîâåòå íà âðàãîâåòå èç ðàâíèíà-
127
ÀÂÈÒÎÕÎË òà. Ïðåñëåäâàéêè ãè íà äúëãè ðàçñòîÿíèÿ òîé ãè îòáëúñíà îòâúä ïðîõîäà ×ÎÐ (Äåðáåíò). Òàì âðàãúò îòíîâî ñå ïðåãðóïèðà è ñòåãíà â áîéíè ðåäîâå è âúïðåêè, ÷å õðàáðèòå àðìåíöè ãè ïîáåäèõà è îáúðíàõà â áÿãñòâî, Âàëàðø ïàäíà óáèò îò ñòðåëàòà íà íÿêîé ñè îò òåõíèòå ëîâêè ñòðåëöè ñ ëúêîâå...”, (âèæ MOVSES KHORENATSI “History Of The Armenians”, Harvard University Press 1978, p. 211, add note “Basilk” è ÄÈÌÈÒÚÐ ÒÀÁÀÊΠ“Õîðèçîíòúò íà ïîçíàíèÿòà”, Ñîôèÿ 1999 ã., ñòð. 13). Ñðàæåíèÿòà íà âîéñêèòå íà öàðÿ Âàëàðø ñðåùó îáåäèíåíèòå âîéñêè íà êõàçàðè è ÁÀÇÈËÊ ñå âîäÿò â þãîçàïàäíèòå îáëàñòè íà Êàâêàçêàòà ïëàíèíà è ïî ïîðå÷èåòî íà ð. Êóðà. Àðìåíöèòå ðàçáèëè ñèëèòå íà áàçèëê è êõàçàðè. Áàçèëê è êõàçàðè ñå îòòåãëÿò íà ñåâåð êàòî ìèíàâàò ïðåç ïðîõîäà ÁÓÃÓÐ (ÁÈÃÈÐ) áëèçî äî èçâîðèòå íà ð. Ãüîê ÷àé íà ñåâåð îò ïðîõîäà ×îð. Òàì ñå å âîäèëî íîâî ñðàæåíèå ìåæäó ïðåóñòðîåíèòå âîéñêè íà áåðñèëè è êõàçàðè è ïðåñëåäâàùèòå ãè àðìåíöè, ïðè êîåòî ñðàæåíèå ïàäà óáèò öàðÿ Âàëàðø â 200 ã. ñë. Õð. Çàá. 1. Íÿêîè àâòîðè íå ïðèåìàò òîëêîâà ðàííî ïðèñúñòâèå íà êõàçàðèòå â òîçè ðàéîí íà Êàâêàç. Ìíîãî å âúçìîæíî ñ èìåòî êõàçàðè äà ñà îçíà÷àâàíè îáåäèíåíèòå âîéñêè íà Õóíè è Áåðñèëè â òåçè ãîäèíè, òúé êàòî õóíñêîòî ïðèñúñòâèå òóê å âå÷å îïèñàíî. Çàá. 2. Ìíîãî àâòîðè êàòî Ðîáåðò Â. Òîìñúí è Ì. È. Àðòàìîíîâ ñ÷èòàò, ÷å áåðñèëèòå ñà õóíî-áúëãàðñ-êè ïëåìåíà. Ñìÿòàõìå ÷å íå ñà ïðàâè. Õóíè è áåðñèëè ñà ðàçëè÷íè ïëåìåííè ãðóïè, êîèòî âëèçàò âúâ âî-åííî-ïëåìåííî îáåäèíåíèå ïðè íàõëóâàíå íà õóíñ-êèòå ïëåìåíà â òîçè ðàéîí íà Êàâêàç. Ñàìèÿò Õîðå-íàò-öè ïèøå, ÷å å ïîëçâàë ïî-ñòàðè àâòîðè è ìåæäó òÿõ ñïîìåíàâà ñúîáùåíèåòî íà Êëàâäèé Ïòîëîìåé “Ãåîãðàôèÿ” â êîÿòî Ïòîëîìåé ñúîáùàâà çà ïðèñúñòâèåòî íà ïëåìåíàòà õóíè è áåðñèëè Áåð÷óë (Áîð÷èè), êàòî çà ðàçëè÷íè ïëåìåíà, (âèæ Ì. È. Àðòàìîíîâ “Èñòîðèÿ õàçàð” Ëåíèíãðàä 1962, ñòð. 183-184; Ïòîëîìåé “Ãåîãðàôèÿ” òîì III). ÂÒÎÐÎÒÎ ñúîáùåíèå çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêà ïëåìåííà ãðóïà áåðñèëè/âåðñèëè/áàçèëê/áàðçè-òè/âàðñàöè, ÌÎÂÑÅÑ ÕÎÐÅÍÀÒ-ÖÈ ïðàâè â ñâîÿòà “Èñòîðèÿ íà àðìåíöèòå”. Ñúîáùåíèåòî ñå îòíàñÿ çà âðåìåòî ìåæäó 210 è 258 ã. ñë. Õð. Òîâà å âðåìåòî íà öàðóâàíåòî íà ìîíàðõà ÕÎÇÐÎÓ (210—258 ã.) Ñúîáùåíèåòî ñå îòíàñÿ çà áðàê ñêëþ÷åí ìåæäó áëàãîðîäíèê îò áúëãàðñêàòà ãðóïà áåðñèëè/áàçèëê ïîòîìúê íà ïðåñåëèëè ñå â Àðìåíèÿ ïëåìåíà áàðñèëè è êíÿãèíÿ îò àëàíñêî ïîòåêëî. Íåâåñòàòà ïî ðîä å îò àëàíñêèÿ êëîí Àðàâåëåàíê — ïðåñåëèëè ñå â Àðìåíèÿ, êàòî ïðèäðóæèòåëè íà òÿõíàòà ñðîäíèöà àëàíñêà ïðèíöåñà Ñàò-Àíè-Ê, êîÿòî ñå îìúæâà ïðèáëèçèòåëíî ïðåäè ñòî ãîäèíè çà öàðÿ Àðòàøåñ (109—150 ã.) Ìîâñåñ Õîðå-íàò-öè ïèøå “...ïî âðåìåòî íà Õîçðîó, áàùàòà íà Òðäàò, ñå ñðîäèõà ÷ðåç æåíèòáà ñ åäèí âîèí îò ðîäîâåòå íà Áàçèë-ê, êîèòî áÿõà äîøëè â Àðìåíèÿ...”. Ìíîãî áúëãàðñêè ïðåñåëíèöè îò áëàãîðîäåí ïðîèçõîä ñà äîñòèãàëè äî âèñîêè ïîñòîâå â Àðìåíèÿ è Èáåðèÿ (Ãðóçèÿ). Òàçè æåíèòáà ïîêàçâà åñòåñòâåíîòî ñìåñâàíå íà õîðà îò ðàçëè÷íè ïëåìåíà ïðè åäíîâðåìåííîòî ñúæèòåëñòâàíå â åäíè è ñúùè îáëàñòè, (âèæ Moses Khoreanatsi “History Of The Armenians”, Harvard University Press 1978, ñòð. 200). ÒÐÅÒÎÒÎ ñúîáùåíèå íà Ìîâñåñ Õîðåíàòöè çà ïëåìåíàòà áåðñèëè/âåðñèëè/áàçèë-ê/áåðçèòè/âàð-ñàöè/ñå îòíàñÿ
128
çà âðåìåòî ìåæäó 287 è 340 ã. ñë. Õð., êîãàòî íà àðìåíñêèÿò ïðåñòîë å ñòîÿë öàðÿ Òðäàò. Ñúîáùåíèåòî ãëàñè: “...öàðÿò íà Áàçèë-ê ñå äîáðà äî öàðÿò Òðäàò èçòåãëÿéêè îò ñåäëîòî íà êîíÿ ñè ëàñî îò êîæà (àðêàí) è ñúñ ñèëà è ëîâêîñò çàõâàíà Òðäàò îò ëÿâîòî ðàìî ïîä äÿñíàòà ìèøíèöà, òúé êàòî Òðäàò áåøå âäèãíàë ðúêàòà ñè çà äà óäàðè ñúñ ñàáÿòà ñè íÿêîãîÅ Òðäàò ëîâêî ñòîâàðè äâóîñòðàòà ñè ñàáÿ è ðàçñå÷å íàïîëîâèíà âðàãà ñè. Öÿëàòà àðìèÿ (íà áåðñèëèòå) âèæäàéêè öàðÿ ñè ïðåäâîäèòåë ðàçñå÷åí íà äâå îò òàêàâà ñòðàõîòíà ñèëíà ðúêà, ñå âïóñíà â áÿãñòâî.  ïðåñëåäâàíåòî Òðäàò ãè ïðîãîíè ÷àê äî çåìÿòà íà õóíèòå...”. Òîâà ñðàæåíèå å ñòàíàëî ïðè åäíî îò íàõëóâà-íèÿòà íà áåðñèëèòå (áàçèë-ê) â Àëáàíèÿ (Àãâàí=À-ëóàíê) â ðàâíèíàòà íà ïðîâèíöèÿ Ãàðãàðèê (Êàâêàçêà Àëáàíèÿ) ïî âðåìåòî íà öàðóâàíåòî íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè (324—336 ã.) è ïî âðåìåòî íà ïåðñèéñêèÿò öàð Øàïóð II. Âîéñêàòà íà áàçèëê/áåðñèëèòå ïðåäâîæäàíà îò ñâîÿ öàð îòâàðÿ âòîðè ôðîíò â Êàâêàç ñðåùó ñúþçåíèòå âîéñêè íà ðîìåè è öàðÿ íà àðìåíöèòå è íà Àëáàíèÿ (Àãâàí=Àëóàíê), ïîäêðåïÿéêè õóíñêîòî âîåííî ïëåìåííî îáåäèíåíèå â Õîðåçúì (âèæ êàðòà 2). Òúé êàòî ùå ñå ïèøå åäíîâðåìåííî çà ñòðàíàòà Àëáàíèÿ=íà Àãâàí=Àëóàíê è îùå ïî-÷åñòî çà õóíñêîòî öàðñòâî è õóíèòå, òóê ùå íàïðàâÿ êðàòêè îòêëîíåíèÿ çà äà äàì ïîÿñíåíèÿ. Ïîä èìåòî Õóíè è “õóíñêî öàðñòâî” â Êàâêàç íà ðàçëè÷íè ìåñòà è ïî ðàçëè÷íî âðåìå ùå îáèòàâàò ðàçëè÷íè õóíñêè ïëåìåíà. Ïðîñòîðíî îáÿñíåíèå çà òÿõíàòà èñòîðèÿ ùå ïðåäñòàâÿ â êíèãàòà, êîÿòî ïèøà. Òóê íàêðàòêî ùå ñå ñïðà íà ïîÿâàòà è ðàçñåëâàíåòî íà îòäåëíè õóíñêè è áúëãàðñêè ïëåìåíà äîøëè â Ïðèêàâêàçèåòî è Ïðèêàñïèåòî ïðåäè íàõëóâàíåòî íà òþðêñêè è õàçàðñêè ïëåìåíà. Äâèæåíèåòî íà ãåðìàíñêèòå ïëåìåíà îò Ïðèáàë-òèêà íà èçòîê ñðåùà âúëíàòà íà èäâàùèòå îò èçòîê ïëåìåíà. Ñáëúñúêúò íà òåçè äâå ïðîòèâîïîëîæíè ïëåìåííè âúëíè ïðåäèçâèêâà ðàçñåëâàíåòî íà ðåä âòîðè÷íè íàðîäè, êàòî ãîòè, îãîðè (óãðè) áúëãàðè, òþðêè, õàçàðè, àâàðè è ñëåä VI â. ñëàâÿíè, êîèòî ñå ñìåñâàò ñ åâðîïåéñêèòå íàðîäè. Íÿêîè ñà èçòëàñêàíè â íîâè ïîñåëåíèÿ, äðóãè ñà àñèìèëèðàíè, îò êîåòî ñå îáðàçóâàò íîâè íàðîäè è íîâè åòíè÷åñêè ìàñèâè. Òîâà äâèæåíèå íà íàðîäèòå å èçâåñòíî â èñòîðèÿòà êàòî “Âåëèêî ïðåñåëåíèå íà íàðîäèòå”. Òî ñëàãà êðàé íà àíòè÷íèÿò ðîáîâëàäåë÷åñêè ñâÿò. Îñîáåíî èçðàçåíî å òîâà ðàçìåñòâàíå â çåìèòå íà ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è ñåâåðíîòî Ïðèêàñïèå è â ñåâåðíèòå îáëàñòè íà Êàâêàçêèòå ïëàíèíè. Óäàðíàòà âúëíà íà òîâà ïðåñåëåíèå îò èçòîê å õóíñêîòî íàøåñòâèå ñ êîåòî çàïî÷âà ðàçìåñòâàíåòî íà íàðîäè â þãîèçòî÷íà Åâðîïà. Ñòàðèòå èðàíîåçè÷íè íàðîäè è ïëåìåíà îò àëàí-ñêè è ñàðìàòñêè ïðîèçõîä è îñòàòúöè îò ñêèòè ñà ïîêîðåíè, èçòëàñêàíè, èçáèòè èëè àñèìèëèðàíè â íîâèòå äúðæàâíè îáðàçóâàíèÿ. Ãåòî-òðàêèéñêèòå è ãåðìàíñêè ïëåìåíà (ãîòè) ñà ñìåòåíè è ÷àñò îò òÿõ ïîêîðåíè, à äðóãè èçòëàñêàíè íà çàïàä. Õóíèòå, êîèòî èäàò òóê ñà íàñëåäíèöè íà õóíîðè-òå ñúçäàëè ìîùíà èìïåðèÿ íà ñåâåð îò Êèòàé â ãðàíèöèòå íà äíåøíà Ìàíäæóðèÿ îêîëî äâà âåêà ïð. Õð. â 208 ã. ïð. Õð. ñ âåëèêèÿò Ìî Òóí çà âëàäåòåë. Òàçè äúðæàâà å îïèñàíà îò êèòàéñêèòå àâòîðè îò òîâà âðåìå, ïîðàäè íåïðåêúñíàòèòå âîéíè íà Õóíîðñ-êàòà èìïåðèÿ ñúñ Êèòàéñêàòà òàêàâà.
ÀÂÈÒÎÕÎË Ïîä óäàðèòå íà Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ õóíîðèòå ñà ðàçáèòè è ðàçäåëåíè íà äâå ÷àñòè: åäíà þæíà ÷àñò êîÿòî ñå ñúþçÿâà è ïîêîðÿâà íà Êèòàé, ñ êîåòî íàñåëåíèåòî è ïîòúâà â êèòàéñêîòî íàðîäíîñòíî ìîðå è ñå àñèìèëèðà. Âòîðà ÷àñò — ñåâåðíèòå õóíîðñêè ïëåìåíà ÂÅÐÍÈÒÅ (îñòàíàëè âåðíè íà äðåâíèòå õóíîðñêè òðàäèöèè íà ñâîÿòà äðåâíà äúðæàâà, íàðå÷åíè îùå íåïðèìèðèìè) è áúëãàðñêèòå ïëåìåíà îò “Çàïàäíèÿ êðàé” ñå îáåäèíÿâàò çà áîðáà.  93 ã. ñëåä Õð. “Âåðíèòå” ñà ðàçáèòè è èçòëàñêàíè íà çàïàä.  òå÷åíèå íà 60 ãîäèíè ñåâåðíèòå õóíîðñêè ïëåìåíà çàåäíî ñ áúëãàðñêèòå ïëåìåíà îò “Çàïàäíèÿ êðàé” â äíåøåí Ñèíöÿí íà ñåãàøåí Êèòàé, êîèòî ñà íà çàïàä îò åç. Áàðêóë, âîäÿò îæåñòî÷åíà âîéíà ñ êèòàéöèòå çà äà çàïàçÿò ñâîèòå çåìè. Àðìèèòå íà Êèòàé ñå ñúþçÿâàòå ïëåìåíàòà Ñÿíáè (áèëè ïîä÷èíåíè íÿêîãà íà õóíîðèòå) è çàåäíî àòàêóâàò ñåâåðíèòå õóíîðñêè ïëåìåíà è áúëãàðñêèòå ïëåìåíà îáðàçóâàùè äÿñíîòî êðèëî íà âîéñêàòà è èìïåðèÿòà íà õóíîðèòå. Õóíîðè è áúëãàðè ñà ðàçáèòè è çåìèòå èì çàâëàäåíè ìåæäó 155 è 160 ã. ñë. Õð. ×àñò îò õóíîðèòå îáðàçóâàò â Òàðáàãàòàé â Ñåäìî-ðå÷èåòî äúðæàâàòà Þåáàí, êîÿòî ñúùåñòâóâà äî V â. Îñòàíàëèòå õóíîðñêè ïëåìåíà ñìåñåíè ñ ìîíãîëñêèòå íàðîäè è áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ñà èçòëàñêàíè íà çàïàä â çåìèòå íà óãðèòå (îãîðèòå) îñòàòúöè îò ãóðñêè ïëåìåíà ñìåñåíè ñ ìåñòíè è íåèçâåñòíè íàðîäè, êîèòî æèâåÿò â ñòåïèòå íà Ïðèóðàëèåòî. (âèæ Ë. Í. Ãóìèëüîâ “Õóøó”1960 ã., ñòð. 220 è ñë.; Äèìèòúð Ñúñúëîâ “Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ” Ñ. 2000 ã.). Òóê â Ïðèóðàëèåòî õóíîðñêèòå è áúëãàðñêè ïëåìåíà ñå ñìåñâàò ñ ìåñòíèòå îãóðñêè /îãîðñêè/ ïëåìåíà, ñ êîèòî ñà ðîäñòâåíè, çà äà èçëÿçàò 200 ãîäèíè ïî-êúñíî íà èñòîðè÷åñêàòà ñöåíà, êàòî íÿêîëêî ðàçëè÷íè õóíñêè ïëåìåíà è íÿêîëêî ñ ðàçëè÷íè èìåíà áúëãàðñêè ïëåìåíà. Ïúðâè ñâåäåíèÿ çà õóíñêèòå ïëåìåíà íè äàâà Äè-îíèñèé Ïåðèåãåò ïèñàë îêîëî 160 ã. ñë. Õð. Ïî íåãîâè äàííè õóíèòå æèâåÿò çàä Ïðèêàñïèéñêèòå ñòåïè â çåìèòå ïðèëåæàùè êúì Àðàëñêî ìîðå. (âèæ Â. Ëàòü!-øåâ, ÑÊ!,ñòð. 132 è 186). Âòîðîòî ñâåäåíèå çà ðàííîòî ïðèñúñòâèå íà õóíèòå â òåçè çåìè å íà Ïòîëîìåé (175—182), êîéòî îïèñâà õóíèòå â ñâîÿòà “Ãåîãðàôèÿ” ìåæäó áàñòàðíèòå íà èçòîê îò áîð÷èèòå (áåðñèëèòå) â Ïðè÷åðíîìîðèåòî. Òîâà ñà íàâÿðíî ïúðâèòå õóíñêè âúëíè ñòèãíàëè äî ð. Äíåïúð. Ãëàâíèòå õóíîðñêè ñèëè è áúëãàðñêè ñèëè îñòàâàò â Ïðèóðàëèåòî, êúäåòî ïðåñòîÿâàò îêîëî 200 ãîäèíè è ñå ñìåñâàò ñ ìåñòíèòå óãîðñêè (îãîðñêè) íàðîäè. Âúâ âòîðàòà ïîëîâèíà íà IV â. õóíñêèòå è áúëãàðñêè ïëåìåíà ïðèòèñíàòè îò ïðèäâèæâàíåòî íà òþðê-ñêèòå ïëåìåíà îò èçòîê çàïî÷âàò ñâîåòî ïðèäâèæâàíå íà çàïàä, êîåòî ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî íà åâðîïåéñêèòå àâòîðè (âèæË. Í. Ãóìèëüîâ, Éîðäàí, Ïðèñê è äð. ðîìåéñêè àâòîðè). Íà þãîçàïàä îò õóíèòå ñà àëàíñêèòå ïëåìåíà, êîèòî ñå ðàçïðîñòèðàò ìåæäó Àðàëñêî è Êàñïèéñêî ìîðå. Òå ñà èçòëàñêàëè êèìåðèéöèòå, êîèòî Ïðîêî-ïèé ñ÷èòà çà ïðàîòöè íà áúëãàðèòå. Ïúðâè ñâåäåíèÿ çà àëàíèòå â åâðîïåéñêèòå èçòî÷íèöè ñå ïîÿâÿâàò â I â., êîãàòî òå ñà ñå ðàçïðîñòðåëè â ñòåïèòå íà Èçòî÷íà Åâðîïà è ñà ïîä÷èíèëè ìåñòíîòî ñàðìàòñêî íàñåëåíèå (êëîí îò íàé-äðåâíèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà). Òå ïðåäïðèåìàò ïîõîäè êúì Êàâêàç è Ïðèêàñïèåòî. (âèæ Þ. Êóëàêîâñêèé “Àëàíè ïî ñâåäåíèÿì êëàñè÷åñêèõ âèçàíòèéñêè* ïè-ñàòåëåé” Êèåâ, 1899 ã.; Â. Ìèëëåð “Îñåòèíñêè åòþ-gfi/ºÉÉô. 1887 ã., ñòð. 17).
Àëàíèòå ñà âêëþ÷åíè ñúùî âúâ âîåííîïëåìåíåí ñúþç îò ðàçëè÷íè ñàìîñòîÿòåëíè ïëåìåíà. Ñúñ ïðèñúñòâèåòî íà àëàíèòå ñå ñâúðçâàò àðõåîëîãè÷åñêèòå ïîãðåáàëíè íàõîäêè îïèñàíè êàòî ïîäçåìíè êàìåðè (êàòàêîìáè), îñîáåíî ÷åñòî ñðåùàíè â áàñåéíèòå íà ðåêèòå Òåðåê è Êóáàí, êúäåòî íàâÿðíî ñà áèëè åäíè îò íàé-êîìïàêòíèòå òåõíè ìàñè è ïîñå-ëåíèÿ. Òàêèâà ïîñåëåíèÿ èìà è â Êàâêàç. Çà òÿõ ïèøå Çàõàðèé Ðèòîð îïèñâàéêè ïåòòå àëàíñêè ãðàäà â Êàâêàç. Íàëè÷èåòî íà ãðàäîâå, ãîâîðè çà óñåäíàë íà÷èí íà æèâîò è çà ïî-âèñîêè öèâèëèçàöèîííè äîñòèæåíèÿ. Àëàíñêèòå àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè íå ñå ðàçëè÷àâàò ñúùåñòâåíî îò ñàðìàòñêàòà àðõåîëîãè÷åñêà êóëòóðà, (âèæ Ë. Ã. Íå÷àåâà “Ìîãèëüíèê Àëõàí-Êàëà è êàòàêîìáíüê ïîãðåáåíèÿ ñàðìàòñêîãî âðåìå-íè íà ñåâåðíî ÊàÂêàçå” Ë. 1956 ã.; Ë. Ã. Íå÷àåâà “Îá åòíè÷åñêîé ïðèíàäëåæíîñòè ïîäáîéíüæ è êàòà-êîìáíüæ ïîãðåáåíèé ñàðìàòñêîãî Âðåìåíè â íèæíåì Ïîâîëæèå è ñåâåðíîì ÊàÂêàçå” èçñëåäîâàíèå àðõåîëîãèÿ ÑÑÑÐ “Ñáîðíèê â ÷åñò íà Ì. È. Àðòàìîíîâ” Ë., 1961 ã., ñòð. 151). Îêîëî IV â. õóíèòå ñìåñ îò õóíîðè è óãðè (îãîðè) è äð. ïëåìåíà çàïî÷âàò äà ïðèòåñíÿâàò àëàíèòå è ñ òîâà çàïî÷âà íîâî äâèæåíèå íà çàïàä. Àìèàí Ìàðöå-ëèí (IV â.) îïèñâà ïðèñúñòâèåòî èì îêîëî 20-òà ãîäèíà íà IV â. òóê îêîëî Ìåîòèäñêîòî åçåðî (Àçîâñêî ìîðå) ñ íå ìíîãî áëàãîïðèñòîéíè êðàñêè. Íÿêîè îò ñâåäåíèÿòà ìó íàïðàâî ñà íåâåðíè. Ñëåä êàòî ñëîìÿâàò ñúïðîòèâàòà íà àëàíèòå â 370 ã.  371 ã. õóíèòå âíåçàïíî íàõëóâàò â çåìèòå íà ãîò-ñêèÿ êíÿç Õåðìàíàðèõ. Ïî òîâà âðåìå ãîòñêèòå ïëåìåíà æèâåÿò îêîëî ñòåïèòå íà ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå, ìåæäó ðåêèòå Äîí è Äóíàâ. Ãîòèòå æèâåÿò ñúùî âúâ âîåííîïëåìåíåí ñúþç. Îùå ñ ïúðâèÿ óäàð íà õóíèòå ãîòñêèÿ âîåííîïëåìåíåí ñúþç ñå ðàçïàäà, à êíÿçúò èì Õåðìàíàðèõ ñå ñàìîóáèâà. Íÿêîè îò ãîòñêèòå ïëåìåíà ñå ïîä÷èíÿâàò íà õóíèòå è ñå âêëþ÷âàò â õóíñêèÿò âîåííîïëåìåíåí ñúþç, äðóãè ñà èçáèòè, à òðåòè èçòëàñêàíè íà çàïàä íàõëóâàò â çåìèòå íà Èçòî÷íàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ, òúðñåéêè òóê çåìÿ è çàùèòà îò ðîìåéñêèÿ èìïåðàòîð â 376 ã. ñë. Õð. (âèæ Àìèàí Ìàðöåëèí â “Èñòîðèÿ” ò. III è Éîðäàí â “Èñòîðèÿ íà ãîòèòå”ñòð. 90-99 è 115-116 îïèñâà ïîäðîáíî âîéíàòà íà õóíè è ãîòè). Ò.íàð. “×åðíÿõîâñêà àðõåîëîãè÷åñêà êóëòóðà” ïî çåìèòå íà ïðåáèâàâàíå íà ãîòèòå ñúùåñòâóâàëà òóê â III è IV â. ïî òåçè çåìè íà Èçòî÷íà Åâðîïà ñà ñëåäèòå íà ãîòñêîòî ïðèñúñòâèå òóê. Õóíñêèÿò ïîãðîì íàä ãîòèòå å òîëêîâà âïå÷àòëÿâàù, ÷å ìíîçèíà àâòîðè îò òîâà âðåìå ïèøàò çà íåãî. Ðàçáèðà ñå ãîòèòå íå ñà èçáèòè êàêòî ïèøå Åâ-íàïèé äð. àâòîð îò òîâà âðåìå, çàùîòî ñêîðî ùå ãè âèäèì îáåäèíåíè â äâå ãðóïè (èçòî÷íè è çàïàäíè) äà àòàêóâàò Èçòî÷íàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ, êîÿòî çà äà ãè èçòëàñêà îò çåìèòå ñè âèêà íà ïîìîù áúëãàðñêèòå ïëåìåíà, ñ êîåòî ïîä÷åðòàâà òÿõíîòî ïðèñúñòâèå â çåìèòå íà Èçòî÷íà Åâðîïà. Ïðåñëåäâàéêè ãîòèòå äî Ïàíîíèÿ, õóíèòå, âîäåíè îò ñâîèòå âëàäåòåëè Ðóà Áëåäà è Àòèëà ðàçòúðñâàò ñèëèòå íà òîãàâàøíèÿ ñâÿò. Êúì êðàÿ íà IV â. õóíñêàòà èìïåðèÿ ñå ïðîñòèðà íà çàïàä äî Ñðåäíè Äóíàâ, íî çà êðàòêî ñå ðàçïàäà íà ÷àñòè. Åäíà ÷àñò îò ãëàâíèòå õóíñêè ñèëè, îáà÷å, äåéñòâà íà þã êúì Êàâêàç. Àãàôàíãåë (àðì. Àâòîð îò V â.) ïèøå çà íàõëóâàíåòî íà õóíèòå â òåçè çåìè îùå ïðè ñúçäàâàíå äèíàñòèÿòà íà Ñàñíèäèòå â Èðàí (224—226 ã.). Àðìåíñêèÿ öàð
129
ÀÂÈÒÎÕÎË Õîðîñèé I (217—238 ã.) íàñòúïâà ñðåùó îñíîâàòåëÿ íà ñàñàíèäñêàòà äèíàñòèÿ (Àðòà-øèð) — (“...çàåäíî ñ èâåðöè ãðóçèíöè), àëáàíè (àãÂàíè-=àëóàíöè) è õóíè” (âèæ Ê. Ïàòêàíÿí “Îïèò èñòîðèè äèíàñòèè Ñàñàíèäî ïî ñÂåäåíèè ñúîáùàåìèì àðìåí-ñêèì ïèñàòåëåì” Òðóäè âîñòî÷íî îòäåëåíèå Àðõåîëîãè÷åñêîòî îáùåñòâà ÷àñò XIV ÑÏá 1863, ñòð. 20-21; Ì. È. Àðòàìîíîâ “Èñòîðèè Õàçàð” ñòð. 19.; Òðåâåð “Î÷åðêè ïî èñòîðèè è êóëòóðà Êàâêàçêîé Àëáàíèè îò I â. ïð. í. å. äî VIII â. îò í.å.” Ì-Ë. 1959 ã., ñòð. 193.). ôàâñò Áóçàíä (Âèçàíòèåöà) äðóã àðìåíñêè àâòîð îò V â. ñúîáùàâà çà õóíèòå, êîèòî ó÷àñòâàò â ñúáèòèÿòà îò 30-òå ãîäèíà íà IV â. â Êàçâêàç. Ñïîðåä íåãî “...öàðÿò íà ìàñêóòñêèòå (àëàíèòå) ïëåìåíà, èçâåñòíè  Þæåí Äåãåñòàí è ïî êðàéáðåæèåòî íà Êàñïèéñêî ìîðå, ïîÂåëèòåë íà ìíîãî÷èñëåíà Âîéñêà îò õóíè íà èìå Ñàíåñàí, ïîäëîæèë íà æåñòîêà êàçúí õðèñòèÿíñêèÿ ïðîïîâåäíèê Ãðèãîðèñ”. Ïî-êúñíî âðàæäóâàùèÿò ñúñ ñâîèòå ðîäíèíè àðìåíñêè öàð Õîñðîé III (332—338 ã.) ñúáðàë âîéñêà îò “...õóíè, íîõè, òàâàñïèðè, õå÷ìàòèíè, èæìàõè, òà-òèãëóàðè, ãóãàðè, øèá÷è, ÷èëè, áàëàêñ÷è (áàðñèëè) è íåñìåòíè äð. ïëåìåíà è íàïàäíàë Àðìåíèÿ”, (âèæ ôàâñò Áóçàíåä “Èñòîðèÿ Àðìåíèÿ” Åðåâàí 1953 ã. ñòð. 14 è 15). Åäíî îò õóíñêèòå öàðñòâà å îïèñàíî â ãðàíèöèòå îò ð. Ñóëàê äî ð. Ñàìàð â Äåãåñòàí, òàì êúäåòî àðì. Àâòîð îò Õ â. Ìîâñåé Êàëêàíòóéñêè ùå ãè îïèøå â “Èñòîðèÿ íà Àëóàíê” êàòî îïèñâà âëàäåíèÿòà íà êíÿçà èì Àëï Èëèòóåð è êúäåòî ïî-êúñíî àðàáèòå ùå îïèñâàò öàðñòâîòî Äæèäàí. Òàì êúäåòî ñå íàìèðà âåëèêîëåïíèÿ ãðàä Âàðà÷àí å îáðàçóâàíî îñîáåíî âëàäåíèå, ïî-êúñíî íàðå÷åíî îò àðàáèòå Áåëåíäæåð èëè Áóëêåð-Áóëãàð,, íàñåëåíèåòî íà êîåòî ñå ñúñòîè îò áåðñèëè (áóðñóë), åäíî îò ïîäðàçäåëåíèÿòà íà áúëãàðèòå è Ñóâàðè — äðóãî áúëãàðñêî ïëåìå. Ñëåä ïðîïàäàíåòî íà Âàðà÷àí (Âàíàäàð) êàêòî è íà ñòðàíàòà Áåëåíäæåð. Ïî-êúñíî ñòîëèöà íà õàçàðñêèÿ õàãàíàò ñòàâà ãðàäúò Ñåìåíäåð. Ñúãëàñíî åäíî ñúîáùåíèå íà Ìàñóäè (àðàáñêè àâòîð ïèñàë Õ â.) öàð íà Ñåìåíäåð å áèë ìþñþëìàíèí îò àðàáñêèÿò ðîä Êàõòàí, êîãàòî äðóãè ìþñþëìàíè íå å èìàëî â òîçè ãðàä (âèæ Ìàñóäè). Âòîðîòî ñïîìåíàâàíå íà Õóíèòå îò ôàâñò Áóçàíä å ñâúðçàíî ñ íàõëóâàíåòî èì â Àðìåíèÿ ïðè óïðàâëåíèåòî íà Àðøàê II (345—368 ã.) è å íàñî÷åíî ñðåùó ïåðñèòå (âèæ ôàâñò Áóçàíä “Èñòîðèÿ Àðìå-íèè”ñòð. 113). Éåøóà Ñòåëàò â “Ñèðèéñêè õðîíèêè” ïèøå, ÷å ïðåç IV è V â. ïî âðåìåòî íà Òåîäîñèé Âåëèêè, Àðêàäèé è Õîíîðèé (395—408) öÿëà Ñèðèÿ å áèëà â ðúöåòå íà õóíèòå. Òå íå ñàìî ñà ðàçãðàáâàëè ñåëèùàòà, íî ñà îòâëè÷àëè è ãðàæäàíèòå, (âèæ Í. Â. Ïèãóëåâñêà “Ñèðèéñêè èçòî÷íèöè” ñòð. 39-40). Ïðèñê Ïàíèéñêè (V â.) îïèñâà åäíî ïúòóâàíå íà âîåíîíà÷àëíèêà Ðîìóë Ðèìñêè çà 15 äíè ïðåç Êàâêàç è ïðåç çåìèòå íà õóíèòå â 488 ã. Áàð Õåáðàóñ (ñèðèéñêè àâòîð îò XIII â.) ïîëçâàéêè ïîñòàðè èçòî÷íèöè ñúîáùàâà çà 397 ã. ÷å “õóíèòå îïóñòîøàÂàò Ñèðèÿ è Êàïàäîêèÿ è ÷å òå ñà îáåçëþ-£ãåø.”(Í. Â. Ïèãóëåâñêà: “Ñèðèéñêè[Èçòî÷íèöè”ñòð. 40; È. È. Àðòàìîíîâ “Èñòîðèÿ íà õàçàðèòå” ñòð. 53). Éåðîíèì (ëàòèíñêè àâòîð îò IV â., ñúâðåìåííèê íà ñúáèòèÿòà) ïðè ñâîåòî ïúòóâàíå íà èçòîê îïèñâà íàõëóâàíåòî íà õóíèòå òàêà: “...Âòóðíàõà ñå îðäè îò õóíè îò
130
äàëå÷íàòà Ìåîòèñà — çåìÿòà íà ëåäåíèÿ Òà-íèñ”. Ðåä ãðàäîâå â Ìåñîïîòàìèÿ ñà îáñàäåíè, ñðåä òÿõ è Àíòèîõèÿ. Éåðóñàëèì è Òèð ÷àêàò íàõëóâàíåòî íà õóíèòå.” (Éåðîíèì, ñòð. 53; Ì. È. Àðòàìîíîâ “Èñòîðèÿ õàçàð” ñòð. 53). Ñïîðåä Ïðèñê, íàõëóëèòå íà èçòîê õóíè ñà âúðíàòè íàçàä, òúé êàòî ïåðñèòå ñúáèðàò îãðîìíà âîåííà ñèëà è ñ íåÿ íàõëóâàò â Êàâêàçêèòå çåìè. Òîçè ïîõîä íà õóíèòå íà þã, ñïîðåä Ïðèñê, å ïðåäèçâèêàí îò ãëàä, ñâèðåïñòâàù ïî òîâà âðåìå ïî Ñåâåðíîòî Ïðè-÷åðíîìîðèå. Íà çàïàä õóíèòå òó ïîìàãàò, òó âîþâàò ñ Èçòî÷íàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ. Ñëåä ñìúðòòà íà Àòèëà â 456 ã. õóíñêàòà èìïåðèÿ ñå ðàçïàäà è íÿêîè îò õóíñêèòå ïëåìåíà ñå âðúùàò íàçàä. Äîêàòî Âèçàíòèÿ å âîäèëà âîéíà íà çàïàä ñ õóíèòå èìà åäèí äîñòà äúëãîòðàåí ìèð ìåæäó íåÿ è Ïåðñèéñêàòà äúðæàâà, 420—450, êîÿòî ïî òîâà âðåìå ïîñòðîÿâà îòáðàíèòåëíèòå ñúîðúæåíèÿ îò Äåðáåíò äî âúòðåøíîñòòà íà Êàâêàç (160 ãðàäà, à ñïîðåä íÿêîè 300) îò ïðåñåëíèöè ïåðñèéñêè ãðàæäàíè, êîèòî òðÿáâà äà ïàçÿò îòáðàíèòåëíèòå ñúîðúæåíèÿ. Êúì 451 ã. õóíèòå îáåùàâàò ïîìîù íà ïåðñèòå, íî çàêúñíÿâàò è ñå ÿâÿâàò â 452 ã., êàòî îïóñòî-øàâàò çåìèòå ïðåç êîèòî ìèíàâàò. ×åñòî íàáåçèòå íà õóíèòå äîñòèãàò ãðàíèöèòå íà Èçòî÷íàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ.  453 ã. â Êîíñòàíòèíîïîë èäâà ïðàòåíè÷åñòâî îò ñàðàãóðè, óðîãè è îíîãóðè, êîèòî ñúîáùàâàò, ÷å ñà èçìåñòåíè îò çåìèòå ñè îò ïëåìåòî íà ñàâèðèòå (äðóãî áúëãàðñêî ïëåìå), êîåòî å ïðîãîíåíî îò çåìèòå ñè îò íÿêàêúâ íàðîä îáèòàâàù áðåãîâåòå íà îêåàíà (àâàðè). Ñàðàãóðèòå ñà ïîáåäèëè õóíñêîòî ïëåìå àêàöèðè, êîèòî ñà èìàëè äèïëîìàòè÷åñêè îòíîøåíèÿ ñ Èçòî÷íàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ, ïîðàäè êîåòî ñàðàãóðèòå ñìÿòàò â ïðàâàòà ñè íà ïîáåäèòåëè äà ïðîäúëæàò òåçè äèïëîìàòè÷åñêè îòíîøåíèÿ ñ èìïåðèÿòà. Íàäàðåíè áîãàòî îò ðîìåèòå, òå ñà íàñî÷åíè çà ïîõîä êúì Èðàí â 463 ã. Îáåäèíåíèòå ñèëè íà ñàðàãóðè è äðóãè ïëåìåíà ñðåùàò ñúïðîòèâàòà íà èðàíñêèòå ãàðíèçîíè îêîëî ïðîõîäà ×îð (Äåðáåíò), çàòîâà òå îáõîæäàò è ìèíàâàò ïðåç ïðîõîäà Äàðÿë (Àëàíñêà âðàòà) êúì ïåðñèéñêèòå âëàäåíèÿ â Êàâêàç.  466 ã. âîéñêèòå íà Èçòî÷íàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ íàõëóâàò â Ëàçèêà, ñ öåë äà ÿ ïðèñúåäèíÿò êúì ñâîèòå çåìè, êàòî èçïîëçâàò ñèëèòå íà Ñàðàãóðèòå â òîâà çàâîåâàòåëíî íà÷èíàíèå. Ñëåä ïîõîäà êúì ïåðñèéñêèòå âëàäåíèÿ â Êàâêàç, ñëåäèòå íà ñàðàãóðèòå ñå ãóáÿò êàòî âîäåùà ñèëà. Íàâÿðíî äðóãè áúëãàðñêè ïëåìåíà ñà çàåëè âîäåùà ðîëÿ âúâ âîåííèòå è èñòîðè÷åñêè ñúáèòèÿ ñëåä ñìúðòòà íà Àòèëà. Íà ïðåäåí ïëàí â Êàâêàç èçëèçàò ñàâèðèòå — äðóãî áúëãàðñêî ïëåìå. Òóê òå ùå ó÷àñòâàò êàòî íàåìíè âîéíèöè òó íà ðîìåèòå, òó íà ïåðñèòå, â çàâèñèìîñò îò òîâà êàêâî ùå ïîëó÷àò êàòî âúçíàãðàæäåíèå. Ñàâèðèòå ñà îïèñàíè îò Ïòîëîìåé â “Ãåîãðàôèÿ” îùå âúâ II â., êàòî ðàçïîëîæåíè “...ïî íèñêî îò àîðñè-òå, ðåäîì ñ áîðóñêèòå (áåðñèëèòå)” äî Ðèïåéñêèòå ïëàíèíè, îò êîèòî èçâèðà ðåêà Òàíàèñ. Ñïîðåä Ñòåôàí Âèçàíòèåö ñàâèðèòå ñà æèâåëè äúëãî â Ïîíòèéñêà Ñêèòèÿ (âèæ Â. Ï. Ëàòèø÷åâ, CKi ñòð. 231). Òÿõ ùå ñðåùàìå îò ñåãà íàòàòúê â îïèñàíèÿòà íà àðìåíñêè, àëóàíñêè (àëáàíñêè), ðîìåéñêè àâòîðè. Òå ùå ó÷àñòâàò è â èçãðàæäàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ïî-êúñíî èçâåñòíè êàòî ñóâàðè, ñúñ ñâîé ãðàäñêè öåíòúð ïîçíàò êàòî Ñóâàð.
ÀÂÈÒÎÕÎË lp g strbobtb bmcboj (bdebo=bmubol)?
Ñëåä 387 ã. ñë. Õð. Âåëèêà Àðìåíèÿ å ðàçäåëåíà ìåæäó Èçòî÷íàòà Ðèìñêà Èìïåðèÿ è Ñàñàíèäñêè Èðàí., êàòî îò âðåìå íà âðåìå íåéíèòå âëàäåòåëè-íàìåñòíèöè óñïÿâàò äà îñèãóðÿò îòíîñèòåëíà íåçàâèñèìîñò íà ñòðàíàòà ñè. Îò ïðåäàäåíàòà íà Ïåðñèÿ ÷àñò îò Àðìåíèÿ ñå îòäåëÿò îáëàñòèòå Óòèê è Àðöàõ è ñåâåðíàòà ÷àñò íà Ïàéòàêàðàí, êîèòî çàåäíî ñ ëåâîáðåæíè çåìè íà ð. Êóðà ñúñòàâÿò íîâà ïîëèòè÷åñêà è àäìèíèñòðàòèâíà åäèíèöà Ìàðçïàí-
áàíèÿ) â êîÿòî íàìèðàìå ìíîãî ñâåäåíèÿ çà Áåðñèëèòå îò åäèí ïî-êúñåí ïåðèîä ìåæäó V è VII â. Òîçè èñòîðè÷åñêè èçâîð å åäíà êîì-ïèëàòèâíà èñòîðèÿ ñúáðàëà ñâåäåíèÿ îò ìíîãî äðåâíè ïèñàòåëè, õðîíèêè, ïðåäàíèÿ, àðõèâíè äîêóìåíòè è öåëè ðàçäåëè ïðåïèñàíè îò ñú÷èíåíèÿòà íà ôàâñò Áóçàíä (V â.) Åëèøå (V â.) Ìîâñåñ Õîðåíàòöè (V â.) è äð. Òóê ñà ïðèáàâåíè è ìíîãî ñâåäåíèÿ îò ïî-êúñíî âðåìå, â ïî-êúñíèòå ïðåïèñè äî Õ â. Íåçàâèñèìî îò êîìïèëàòèâíîñòòà íà òîçè èçâîð Ìîâñåñ Êàëêàíòóéñêè (Äàñõîðåíñêè, Óòèéñêè) å ïèñàë â íÿêîëêî ãëàâè çà áåðñèëèòå è
Êàðòà 1. Ïðåñåëåíèå íà õóíîðè (âàð-õóíè [õèîíèòè], àâàðè è îãîðè) è ìåñòîíàñåëåíèÿòà íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà â Êàâêàç.
ñòâîòî Àëóàíê (Àëáàí=Àãâàí). Ñïîðåä àíòè÷íèòå àâòîðè òàçè Êàâêàçêà Àëáàíèÿ (Àëóàíê=Àãâàí) íå å åòíè÷åñêè îáîñîáåíà, à å ñàìî àäìèíèñòðàòèâíî-ãåîãðàôñêî íàçâàíèå.  ñðåäíîâåêîâíèòå èçòî÷íèöè òîçè êðàé Àëóàíê ïðîäúëæàâà äà ñå íàðè÷à ñåâåðî-çàïàäåí êðàé íà Àðìåíèÿ (âèæ êàðòà 2). Ñïîðåä Ïëèíèé: “Íàðîäúò íà Àëáàíèÿ å ðàçïðîñòðÿí ïî Êàâêàçêèòå ïëàíèíè è òÿõíàòà çåìÿ ñå ïðîñòèðà äî ð. Êóðà ñúñòàâëÿâàùà ãðàíèöàòà ìåæäó Àðìåíèÿ è Èáåðèÿ (Ãðóçèÿ) íà èçòîê îò Êàâêàçêè òå ïëàíèíè íà ãðàíèöàòà ñúñ Ñàðìàòèÿ äî Êàñïèéñ êî ìîðå è äî Àðìåíèÿ ïî ð. Êóðà. Öÿëàòà òàçè òåðè òîðèÿ ìåæäó ð. Êóðà è Ñàðìàòèÿ å îòêúñíàòà îò Àð ìåíèÿ” ôàâñò Áóçàíñä Àðìåíñêà ãåîãðàôèÿ 1963 ã. ñòð. 106. Íàñåëåíèåòî íà Àëóàíê (Àëáàíèÿ=Àãâàí) ñå ñúñòîè îò àðìåíöè, õåëè ëåãè, ñèëâè, àëáàíè, ìàñêóòè (àëàíè) è äð. ïëåìåíà. Òå ïðèåìàò õðèñòèÿíñòâîòî îò àðìåíñêè ïðîïîâåäíèöè. Óïðàâëåíèåòî è äóõîâíàòà êóëòóðà íà Àëóàíê (Àëáàíèÿ =Àãâàí) ñå ðåêîâîäè îò àðìåíñêèÿ êàòîëèêîñ. Àðìåíñêèÿò ïðîïîâåäíèê Ìåøðîïñ â V â. èçîáðåòÿâà àçáóêàòà íà àðìåíöèòå, íà èâåðèòå (ãðóçèíöè) è íà ãàãàðöèòå è õóíèòå, ñðåä êîèòî íåãîâèòå ó÷åíèöè ïðîïîâÿäâàò ïðåç V â. Õðèñòîâîòî ó÷åíèå. qp-l|soj sdgfgoj ib jstprjtb ob cgrsjmjtg j d lbdlbi.
Ìîâñåñ Êàëêàíòóéñêè (Óòèéñêè èëè Äàñõàðîðåíñ-êè) Êàëêàíòóàöè = Äàñõîðàöóé ðîäåí â Äàñõîðåí îáëàñò Óòè â ñåëîòî Êàëêàíòóéê ïî íåãîâè ïèñìåíè ñâåäåíèÿ. Òîé íàïèñâà “Èñòîðèÿ íà ñòðàíàòà Àëóàíê” (Êàâêàçêà Àë-
çåìÿòà èì, ñâåäåíèÿ êîèòî íå ñå íàìèðàò â äðóãè èçòî÷íèöè. Òîé å ïðåïèñàë ñâåäåíèåòî íà Ìîâñåñ Õîðåíòñêè çà ñðàæåíèåòî ïðè êîåòî öàðÿò Òðäàò ðàçñè÷à íà äâå öàðÿò íà áåðñèëèòå ãëàâà 22. Èíòåðåñíè ñà ãëàâè 27 äî 33, êúäåòî ñå îïèñâà ïðîñâåòèòåëñêàòà äåéíîñò è ïúòóâàíèÿòà íà Ìàùîö — ñúçäàòåë íà àðìåíñêàòà, èáåðèéñêàòà, ãàðãàðåéñêà-òà è õóíñêàòà àçáóêè è íåãîâèòå ïúòóâàíèÿ äî Óòèê, Àðöàõ, õóíñêèòå çåìè è Éåðóñàëèì. Èìà îïèñàíèå â äðóãè ãëàâè íà õóíñêîòî âîåííî-ïëåìåííî îáåäèíåíèå â êîåòî ñà âêëþ÷åíè è áåðñèëèòå ïðåäè èäâàíåòî íà õàçàðèòå è çàâëàäÿâàíå íà òåçè çåìè îò òÿõ. Èìà äâå ãëàâè çà ìèñèÿòà íà åïèñêîï Åëèåçåð èçïðàòåí äà äîãîâàðÿ ìèð ñ õàçàðèòå ïðè õàçàðñêèòå íàõëóâàíèÿ òóê. Ïîñîëñòâîòî íà åïèñêîï Åëèåçåð å ïðàòåíî îò öàðÿ Âàðàç Òðäàò â çåìÿòà íà õóíèòå è áåðñèëèòå ïðåç 684 ã. ñëåä îïóñòîøèòåëíèòå íàõëóâàíèÿ íà êõàçàðèòå ïðè êîåòî å óáèò êíÿçà íà àðìå-íèÿ Ãðèãîð Ìàìèêîíåàí. Íàé-îáøèðíî å îïèñàíèåòî íà ïúòóâàíåòî íà åïèñêîïà íà Ìåö Êóåíê Èçðàåë îò ãëàâè 38 äî 42 â II ÷àñò íà êíèãàòà ïúòóâàíå äî ñòðàíàòà íà Áàðñèëèòå. Åïèñêîï Èçðàåë å èçïðàòåí îò öàðÿ Òðäàò ñ ìèñèÿ äî õóíñêèÿò âëàäåòåë (õóíñêèÿò=áúëãàðñêèÿò) Àëï Èëè-òóåð â ñòðàíàòà íà Áåðñèëèòå. Îïèñàíî å ïîäðîáíî ïúòóâàíåòî òðàÿëî 51 äíè. Ïîñðåùàíåòî íà åïèñêîïà â õðèñòèÿíñêèÿò ãðàä Äåðáåíò îòòàòúê ïðîõîäà ×îð. Îïèñàí å îùå ïî-òðóäíèÿ ïúò ïðåç ïëàíèíàòà, äîêàòî ñòèãíàò âåëèêîëåïíèÿò ãðàä Âàðà÷àí ñòîëèöà íà áåðñèëèòå. Òóê èìà îïèñàíèå íà ãðàäà, ïîñðåùàíåòî íà åïèñêîïà îò êíÿçåòå è íàðîäà, ñðåùàòà ñ êíÿçà
131
ÀÂÈÒÎÕÎË Àëï Èëèòåóåð (èëèòóåð å âèñîêà êëÿæåñêà òèòëà ïîëó÷åíà îò êíÿçà îò õàçàðèòå çà íÿêàêâè íåãîâè çàñëóãè è âîåííè êà÷åñòâà). Ñêëþ÷âàíåòî íà ìèð è ñëåä 40 äíåâåí ïîñò ïîêðúñòâàíå íà æèòåëèòå íà Âàðà÷àí, íà êíÿçåòå è íà ñàìèÿò êíÿç Àëï Èëèòóåð. Èíòåðåñíè ñà ãëàâèòå çà îòêàçà íà æðåöè è ÷àðîäåè îò ñòàðàòà ðåëèãèÿ (òàíãðèçìà) è çàäúëæàâàíåòî èì îò êíÿçà äà ïðèåìàò õðèñòèÿíñòâîòî. Èìà öåëè ãëàâè îïèñâàùè íðàâèòå, ðåëèãèîçíèòå òðàäèöèè, íà÷èíà íà æèâîò è óïðàâëåíèåòî íà îñòàíàëèòå òóê áåðñèëè âêëþ÷åíè â ò.í. Õóíñêà äúðæàâà. Òåçè îïèñàíèÿ ñòðàííî ñúâïàäàò ñúñ ñâåäåíèÿòà çà æåðòâîïðèíîøåíèÿ íà êîíå ïðè ñàðìàòèòå îïèñàíè îò Ïàâçàíèé Ïåðèåãåò â I â. Îïèñàíî å óíèùîæàâàíå äúðâîòî çà ïîêëîíåíèå, íà êîåòî çàêà÷âàò êîæèòå è ãëàâèòå íà ïîæåðòâàíèòå êîíå. È òúðæåñòâîòî íà õðèñòèÿíñêàòà öúðêâà.  ãëàâà 42 å îïèñàí ñúâåòúò íà áëàãîðîäíèöèòå, êîèòî ðåøàâàò äà ïîêàíÿò åïèñêîï Èçðàåë äà îñòàíå ïðè òÿõ è äà óñòðîè õàéðàïåò-ñêàè öúðêîâåí ïðåñòîë.  ãëàâà 43 ñå îïèñâà îòêàçà íà åïèñêîï Èçðàåë ïîðàäè îòãîâîðíîñòòà ìó êúì åïèñêîïñòâîòî â Ìåö Êóåíê. Âðúùàíåòî íà åïèñêîïà Èçðàåë äî Àëóàíê è îòêàç íà åïèñêîïà Åëèøå è àðìåíñêèÿò êàòîëèêîñ äà îòïóñíàò åïèñêîï Èçðàåë â ñëóæáà íà íîâîïîêðúñòåíèòå.  ãëàâè 43 è 44 ñå îïèñâà ïúòóâàíåòî íà ïðàòåíèöèòå íà êíÿçà Àëï Èëèòóåð äî Ïàðòàâ (ñòîëèöàòà íà Àëóàíê) è Äâèí (ñòîëèöàòà íà Àðìåíèÿ) ñ ìîëáà äà áúäå îòïóñíàò åïèñêîï Èäðàåë. ×àê â ãëàâèòå 45 è 46 ñå íàìèðà êîìïðîìèñíî ðåøåíèå ñ îãëåä çàïàçâàíåòî íà ìèðà ìåæäó àëáàíè è “õóíè”. Ñòîëåòèÿ ñå âîäÿò îïóñòîøèòåëíè âîéíè ìåæäó Èçòî÷íàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ è Èðàí. Íåïðåêúñíàòèòå âîåííè äåéñòâèÿ ïðèâëè÷àò ïðèèæäàùèòå îò èçòîê íàðîäè, êîèòî îïóñòîøàâàò öåëè îáëàñòè íà Àðìåíèÿ, Ñèðèÿ è Ìåñîïîòàìèÿ, êàòî íà ïúòÿ èì å Àëóàíê (Àëáàíèÿ=Àãâàí). Ñëåä ðàçïàäàíå íà õóíñêàòà èìïåðèÿ ñëåä ñìúðòòà íà Àòèëà, îáåäèíèòåëíà ðîëÿ çàåìàò â îïèñàíèòå çåìè íà Ïðè÷åðíîìîðèåòî è Ïðèêàâêàçèåòî ñòðóïà-íèòå òóê áúëãàðñêè ïëåìåíà, êîèòî êúì V—VII â. ñúçäàâàò ñâîÿòà äúðæàâà-èìïåðèÿ, èçâåñòíà êàòî Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ. Òóê ñà îïèñàíè çàñåëâàíèÿ íà áúëãàðñêè ïëåìåíà îùå îò II â. ïð. Õð. Çàõàðèé Ðèòîð (436—491 ã.) ñèðèéñêè àâòîð ñúîáùàâà çà ïðèñúñòâèå íà áúëãàðñêè ïëåìåíà òóê îùå ïî âðåìåòî íà öàðÿ Àðøàê ïðåç II â. ïð. Õð. Çàõàðèé Ðèòîð â “Öúðêîâíà èñòîðèÿ” (çàâúðøåíà ïðåç 569 ã.) îïèñâà ïëåìåíàòà æèâåëè â îáëàñòèòå íà Êàâêàç. Òîé ñúîáùàâà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ïðåç II â. êàòî èçòúêâà ÷å èìàò ãðàäîâå. Ïî âðåìå è ñëåä íàõëóâàíåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà òóê â Êàâêàç ñà èçäèãíàòè îò áúëãàðñêèòå ãðàäîâå è êðåïîñòè, êîåòî îñòàâÿ äúëáîêè ñëåäè â ïàìåòòà íà íàðîäèòå.  îïèñàíèåòî íà Çàõàðèé Ðèòîð èìà ñïèñúê îò ñòðàíè è íàðîäè îïèñàíè ïîäèð ñòðàíàòà Áàöãóí (Àáàñèÿ=Àáõàçèÿ) ïðîñòèðàùè ñå îò ïðîõîä Íîð (Äåðáåíò) êàòî ñå èçðåæäàò “ñòðàíàòà íà õóíèòå îò âúòðå (îò ñåâåð íà þã) è íàðîäèòå Áóðãàð ñúñ ñîáñòâåí åçèê åäèí åçè÷åñêè è âàðâàðñêè íàðîä, êîéòî èìà ãðàäîâå”. Ñëåä òîâà ñå ñïîìåíàâàò Äëàíèòå, êîèòî èìàò ïåò ãðàäà. Ñëåäâàò 13 íàðîäà: Óíîãóð (÷åðãàðñêè íàðîä), Óãóð, Ñàâèð, Áóðãàð (Áóëãàð), Êóðòèãóð, Àáàð, Êàçàð, Äèðìàð, Ñàðàãóð, Áàãàðçèê (Áàçèëê=Áåðñèëè), Õîëàñ, Àáäåë, Åôòà-ëèò. Òåçè âñè÷êè èìåíà ñà èçâåñòíè íà ðîìåéñêèòå è ñèðèéñêè àâòîðè îò òîâà âðåìå. Íàé-ìíîãî ïèñàíèÿ èìà çà Ñàâèðèòå
132
è ïî-êúñíî äîøëèòå êõàçàðè, çàùîòî òå ñà áèëè ñúþçíèöè íà ðîìåéñêàòà èìïåðèÿ âúâ âîéíèòå £ ñ Èðàí. Êîãàòî ñëåä ñìúðòòà íà êõàí Êóáðàò, Âåëèêà Áúëãàðèÿ ñå ðàçïàäà, áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ñå ðàçäåëÿò è òðúãâàò â ðàçëè÷íè ïîñîêè. Óäàðúò âúðõó áúëãàðñêàòà èìïåðèÿ èäâà íàé-íàïðåä îò òþðêñêèòå, à ïî-êúñíî îò õàçàðñêèòå ïëåìåíà. Êõàçàðèòå íàõëóâàò íàé-íàïðåä â çåìÿòà íà Áåðñèëèòå. Òåîôàí (810—815 ã.) — âèçàíòèéñêè èñòîðèê ïèøå â ñâîèòå “Õðîíèêè”: “...Òúé êàòî áúëãàðèòå áÿõà ðàçäåëåíè íà ïåò ÷àñòè è ñèëèòå èì îòñëàáåíè, âåëèêèÿò êõàçàðñêè íàðîä, äîøúë îò âúòðåøíîñòòà íà Áåðçè-ëèÿ âúâ Ïúðâà Ñàðìàòèÿ, ãè çàâëàäÿë” (Teophanus “Chronic”, ñòð. 5-7). Ìèõàèë Ñèðèéñêè (ñèðèéñêè àâòîð îò XII â.) è Áàð Õåáðàóñ (XIII â.) ïîëçâàëè ïî-ñòàðè ïèñìåíè èçòî÷íèöè ñúîáùàâàò ïî÷òè åäíàêâî ÷å: “...êîãàòî íà òàçè ñòðàíà (Áåðñèëèÿ) ñòàíà ãîñïîäàð ÷óæä íàðîä òå áúëãàðèòåáåðñèëè áèëè íàðå÷åíè êõàçàðè ïî èìåòî íà ïî-ñòàðèÿ áðàò, ÷èåòî èìå å Êõàçàðèê. Òåçè (Áåðñèëèòå) áèëè ñèëåí è øèðîêîðàçïðîñòðàíåí íàðîä...”. Ìèõàèë Ñèðèéñêè îïèñâà èäâàíåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà, ìîæå áè ïîñëåäíîòî îò èçòîê. Òîé ïèøå, ÷å òðèìà áðàòÿ òðúãâàò îò Ñðåäíà Àçèÿ è êîãàòî ñòèãàò ðåêàòà Òàíàèñ, åäèíèÿò îò òÿõ âçèìà 10 000 îò ñâîèòå õîðà è ñå îòïðàâèë íà çàïàä. Òîâà å Áóëãàðèîñ, êîéòî èçèñêàë îò ðîìåéñêèÿ èìïåðàòîð Ìàâðèêèé è íàñåëèë ñâîÿ íàðîä â Ìèçèÿ è Òðàêèÿ ïîä Äóíàâ ñúñ çàäúëæåíèåòî äà ïàçè ãðàíèöèòå íà èìïåðèÿòà (òå ñà âëåçëè âúâ ôåäåðàòèâíè îòíîøåíèÿ ñ èìïåðèÿòà). Âòîðèÿò áðàò å Êõàçàðèê òîé å ïî-ñòàðøèÿ, à èìåòî íà òðåòèÿ áðàò íå å îïèñàíî. Áàð Õåáðàóñ ïèøå çà äðóãèòå äâàìà áðàòÿ íåèçâåñòíèÿ è Êõàçàðèê: “...Òå äîéäîõà â ñòðàíà Àëàíñêà, êîÿòî ñå íàðè÷à Áåðñèëèÿ...”. Áóëãàð è Êõàçàð ñà åïîíèìíè èìåíà çà áúëãàðè è êõàçàðè. Òå ñà áðàòÿ äîøëè îò çåìèòå íà Âúòðåøíà Ñêèòèÿ. Ñâåäåíèÿòà íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè è Áàð Õåáðàóñ ñà îñíîâàíè íà ñâåäåíèÿ îò II â. Òå ãîâîðÿò çà îáù åòíè÷åñêè ïðîèçõîä íà áúëãàðè è êõàçàðè. Âàæíî å è åäíî äðóãî ñúîáùåíèå íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè, â êîåòî òîé ïèøå: “... Òèÿ Ñêèòè áÿõà íàðå÷åíè îò ðîìåèòå áúëãàðè...”. Áàð Õåáðàóñ ïèøå: “...Âúïðåêè, ÷å òå (áúëãàðèòå) áÿõà ñêèòè, ðîìåèòå ãè íàðè÷àõà áúëãàðè”. Ðîìåéñêèòå àâòîðè îò òîâà âðåìå ïèøàò ïîâå÷å çà ñàâèðèòå è õàçàðèòå çàùîòî òå ñà òåõíè ñúþçíèöè âúâ âîéíèòå èì ñ ïåðñèòå. Çà áåðñèëèòå ïèøàò ïî-îñêúäíî, êàêòî è çà ãðàäîâåòå è êðåïîñòèòå èì îïèñàíè îò äðåâíèòå àâòîðè. Ïðèäîøëèòå õàçàðè ñàìè ñå ñ÷èòàò ïî ïðîèçõîä ðîäñòâåíè íà àâàðè, ãóçè, áåðñèëè, îíîãîíäó-ðè, áúëãàðè, ñàâèðè. Îò èçðåäåíèòå ïåò èìåíà ñà âêëþ÷åíè â ãðóïàòà áúëãàðñêè ïëåìåíà. Ïî-êúñíèòå àðàáñêè àâòîðè ùå ïèøàò, ÷å åçèêúò íà õàçàðèòå å íàé-áëèçúê äî åçèêà íà áúëãàðèòå.  ïèñìîòî îòãîâîð íà öàðÿ íà õàçàðèòå Éîñèô äî Èáí Øàôðóä — åâðåèí îò Èñïàíèÿ, ñå âèæäà ÷å å äàäåí ñïèñúêà íà äåñåò åïîíèìíè èìåíà íà ñèíîâå íà îáùèÿ ðîäîíà÷àëíèê íà òåçè ïëåìåíà Òî-ãàðìà.  òîçè ñïèñúê õàçàðèòå ñòîÿò íà ñåäìî ìÿñòî. Íÿêîè îò åïîíèìíèòå èìåíà è äî äíåñ íå ñà èäåíòèôèöèðàíè. Õàçàðèòå çàâëàäÿâàò çåìèòå íà áåðñèëè è ñàâèðè (ñó-
ÀÂÈÒÎÕÎË âàðè) è îñòàâàò â òÿõ äî Õ â., êîãàòî ñà ðàçáèòè îò Êèåâñêèòå âëàäåòåëè è çåìèòå èì çàâëàäÿíè. Äîêàòî Èçòî÷íàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ è Èðàí (ïåðñèòå) âîäÿò îïóñòîøèòåëíè âîéíè ïîìåæäó ñè ñ êðàòêîòðàéíè ïðèìèðèÿ, îò èçòîê íà çàïàä íàõëóâàò âúëíà ïîäèð âúëíà íàðîäè, îïèñàíè êàòî “Âåëèêî Ïðåñåëåíèå íà Íàðîäèòå”.  ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå ñå ñúçäàâà è ðàçïàäà âîåííîòî îáåäèíåíèå íà õóíñêàòà äúðæàâà è ñëåä íåãî äúðæàâàòà Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ. À ñëåä ðàçäåëÿíåòî é, ñèíîâåòå íà Êóáðàò ñ íàðîäèòå ñè ñúçäàâàò ïåò íîâè äúðæàâè ñ èìåòî Áúëãàðèÿ: Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, Áåðçèòèÿ, Êîòî-
êèî â Êåðàìèñèéñêîòî ïîëå (Ìàêåäîíèÿ), Ïàíîíñêà Áúëãàðèÿ è äâå Áúëãàðèí â Èòàëèÿ (åäíàòà ïðè Èçåðíèÿ, Áîÿíî è Ïåíòà-ïîëèñ, à äðóãàòà â Òè÷èíî — äíåñ Ïàâèÿ), â àðàáñêèòå ñòåïè ñå ñëó÷âàò ñúáèòèÿ, êîèòî ïðîìåíÿò îáëèêà íà ñâåòà. Ïðåç VII â. ñå ðàæäà â Àðàáèÿ Ìîõàìåä, êîéòî èçó÷àâà õðèñòèÿíñêîòî è þäåéñêî ìî-íîôèçèòñêè ðåëèãèîçíè ó÷åíèÿ è ñúçäàâà ñâîå ðåëèãèîçíî ó÷åíèå, êîåòî áúðçî ñå ðàçïðîñòðàíÿâà, êàòî ñúáèðà îãðîìíè ìàñè îò ïîñëåäîâàòåëè â íà÷àëîòî äîáðîâîëíî à ïî-êúñíî ñúñ ñèëà è âîåííè äåéñòâèÿ. Çàïî÷âàò ïîáåäîíîñíèòå çàâîåâàíèÿ íà àðàáèòå ïîä çíàìåòî íà èñëÿìà. Ïðîìåíÿò ñå
Êàðòà 2. ×àñò îò Áúëãàðñêàòà èìïåðèÿ — Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ íà Êàâêàç, â êîÿòî âëèçàò Êàâêàçêà Àëáàíèÿ (Àëóàíê), Áàðñèëèÿ, Èáåðèÿ, êàêòî è ïðèëåæàùèòå ñòåïè íà Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è Ïðèêàñïèå. Îñîáåíî âàæíè ñà áúëãàðñêèòå òîïîíèìè è õèäðîíèìè (ïî Äèìèòúð Òàáàêîâ).
133
ÀÂÈÒÎÕÎË ìíîãî èñòîðè÷åñêè ãðàíèöè. Ïðîìåíÿ ñå ñúäáàòà íà ìíîãî íàðîäè. Ñëåä èçòîùèòåëíèòå âîéíè ñ Èðàí, Èçòî÷íàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ áúðçî ãóáè Ñèðèÿ, Ìåñîïîòàìèÿ, íàìåñòíè÷åñòâàòà â Àôðèêàíñêèòå ïðîâèíöèè. Èðàí çàãóáâà ñâîÿòà ñàìîñòîÿòåëíîñò, çàâëàäÿí îò àãàðÿíèòå (Àãàð å ñëóãèíÿòà íà Àâðà-àì, ðîäèëà îò íåãî ñèí Èñìàèë è çàõâúðëåíà îò íåãî ñ äåòåòî ñè â ïóñòèíÿòà ñëåä ðàæäàíåòî íà äåòå îò Ñàðà) (âèæ “Áèáëèÿòà”). Ñëåä ïàäàíåòî íà Èðàí èçìàèëòÿíèòå íàõëóâàò è â Êàâêàç. Êàâêàçêèòå äúðæàâè ñà ïðèòèñêàíè îò ñåâåð îò íàõëóâàùèòå îò èçòîê ïëåìåíà, à ñåãà ñà ïðèòèñíàòè è îò þã îò íàáåçèòå íà àðàáèòå èçìàèëòÿíè.  640 ã. ñë. Õð. öåëèÿò Êàâêàç ïàäà ïîä âëàñòòà íà àðàáèòå. Äúðæàâàòà Áåðñèëèÿ ùå áúäå îïèñâàíà îò àðàáñêèòå àâòîðè, êàòî ñòðàíàòà Àë Áàðøèë èëè Áàðøèëèÿ. Òå ùå îïèñâàò è êàòî Öàðñòâî Ñóâàð ïî èìåòî íà ïëåìåíàòà ñàâèðè, êîèòî ñà â ñúþç ñ Áåðñèëèòå îñòàíàëè ñëåä îòòåãëÿíåòî íà ãîëÿìàòà ìàñà îò òÿõ íà çàïàä. Èáí Õîðäàáàõ è Èáí ôàòèõ ùå íàðè÷àò ñòðàíàòà Ñóâàð è ÿ îïèñâàò êàòî íàé-ìîãúùîòî öàðñòâî â òîçè êðàé. Òî ñúùî ñå ðàçïàäà ïî-êúñíî íà äâå ÷àñòè íà Ñàâèð-Ñóâàð è íà Áàðèë-Áåðñóëà. Íàñåëåíèåòî îò ñàâèðè â þæíàòà ÷àñò íà öàðñòâîòî çàïî÷âà äà ñå íàðè÷à îò àðàáèòå ïî èìåòî íà ãëàâíèÿ ñè ãðàä Õàìçèí (Õàñèí), êîéòî ÷åñòî ñå ñïîìåíàâà ïðè âîäåíèòå òóê àðàáî-õàçàðñêè âîéíè äî Õ â. Òàêà êàòî Õàíçèí ùå áúäå îïèñàíà äúðæàâàòà îò Èáí Ðóñòå è êàòî Õàéçèí îò äð. àâòîðè. Ïî-êúñíî ùå áúäå îïèñâàíà êàòî ñòðàíàòà Äæèäàí — ñòðàíàòà íà õóíèòå. Çàåòè îò õàçàðèòå, òåçè îáëàñòè è òîçè ãðàä Õàìçèí å ïúðâèÿ ãðàä, êîéòî ñðåùàò ñ âîéñêèòå ñè âîåííîíà÷àëíèöèòå Äæàðàõ è Ìàñëàì â òåõíèÿ ïîõîä êúì Äåðáåíò. “Îò Õàìçèì (Õàéçàí) âîäè ïúò êúì ñòîëèöàòà Ñåðèð Õóìàäàí” ïèøå Ãàðäåçè (Õ â.), “íåãîâèÿò öàð èçïîâÿäâà òðè ðåëèãèè åäíîâðåìåííî.  ïåòúê òîé ñå ìîëè íà Ìîõàìåä, â ñúáîòà íà þäåéñ-êèÿ áîã, à â íåäåëÿ íà õðèñòèÿíñêèÿ áîã. Ãàðäèçè îïèñâà è ðàçðóøàâàíåòî íà äúðâîòî îò àëóàíñêè-ÿò åïèñêîï Èçðàåë íà êîåòî âñÿêà ñðÿäà Áåðñèëè è Ñàâèðè ñà ïðàâèëè ïîêëîí è ïîä íåãî æåðòâîïðèíîøåíèÿ íà êîíå”. Òîçè êóëò êúì äúðâîòî å ðàçðóøåí îò åïèñêîï Èçðàåë â VII â. Òîé å ñúùåñòâóâàë â ñòðàíàòà íà õóíèòå (âèæ Àðòàìîíîâ “Èñòîðèÿ íà Ëàçàð”, ñòð. 226). Íàòàòúê àðàáñêèòå àâòîðè îïèñâàò àðàáî-õàçàðñêèòå âîéíè. Íàïðàâåíèòå ðàçêîïêè è àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ â çåìèòå íà áåðñèëèòå è ñàâèðèòå (ñóâàðèòå) äàäîõà áîãàòè íàõîäêè. Áÿõà îòêðèòè ïîñëåäîâàòåëíî ãðàäîâåòå Âàðà÷àí (Âàíà-äåð), ðàçâàëèíèòå ìó ñå íàìèðàò ïðè Áåëàÿ Âåæà. Òîçè äèâåí ãðàä, çà êîéòî ïèøàò àðìåíñêè, ñèðèéñêè, àëàíñêè, àëóàíñêè è àðàáñêè àâòîðè. Ãðàäúò Õóìàð. Ðàçâàëèíèòå ìó ñå íàìèðàò ïðè äíåøíîòî Õóìàðèíñêî ãðàäèùå. Ãðàäúò Áåäåíäæåð áëèçî äî äíåøíàòà Ìàõà÷-êàëà. Ðàçâàëèíèòå ìó ñà èçâåñòíè êàòî ×èðêóòñ-êî ãðàäèùå. Ãðàäúò Ñåìåíäåð ñåâåðíî îò Ìàõà÷êàëà. Ãðàäúò íà ñàâèðèòå Õàìçèí (Õàéçàí), îïèñâàí îò àðàáñêèòå àâòîðè íàé-þæíî ðàçïîëîæåí è îùå äåñåòêè èçâåñòíè è íåèçâåñòíè áúëãàðñêè ãðàäîâå, êîèòî ÷àêàò ñâîèòå àðõåîëîçè. Íàïðàâåíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè ïîêàçâàò åäèí
âíåçàïíî ïîÿâèë ñå êóëòóðåí ñëîé íÿêúäå îêîëî íà÷àëîòî íà ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ñë. Õð., íàä îáèêíîâåíèÿ çà Êàâêàçêèòå îáëàñòè êóëòóðåí ñëîé. Âèñîêàòà ñòåïåí íà öèâèëèçàöèîííè-òå íàõîäêè â òîçè íîâ ñëîé: ñúäîâå, óêðàøåíèÿ, îðúæèå, êåðàìèêà, êðåïîñòíà è ãðàäñêà àðõèòåêòóðà. Âèäúò íà ïîãðåáàëíèòå òðàäèöèè è áîãàòñòâîòî íà ïîãðåáàëíèòå íàõîäêè ñå ðàçëè÷àâàò ñúùåñòâåíî îò ïðåäõîæäàùèòå ãè ñëîåâå è îò ñëåäâàùèÿ ãè õàçàðñêè ñëîé — ñúâïàäàù ñ âðåìåòî íà õàçàðñêîòî ïðèñúñòâèå òóê. Èíòåðåñíî å ïèñìîòî íà õàçàðñêèÿ öàð Éîñèô, îòãîâîð íà çàïèòâàíèÿòà íà Õàçäàé èáí Øàôðóä, çàåìàë âèñîê ïîñò ïðè àðàáñêèÿ õàëèô Àáó àë Ðàõ-ìàí àë Õàçèð (961 ã.), õàëèô íà Êîðäîâà â Èñïàíèÿ.  íåãî õàçàðñêèÿ öàð îïèñâà âåëè÷èåòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà, êîÿòî õàçàðèòå çàâëàäÿâàò è íàñëåäÿâàò çàåäíî ñ ãðàäîâåòå, êðåïîñòèòå, òðàäèöèèòå è êóëòóðàòà, âîåííàòà è äúðæàâíàòà îðãàíèçàöèè çàïàçåíè äî Õ â.* Åòî è íÿêîëêî äîïúëíèòåëíè ñâåäåíèÿ çà ñúáèòèÿòà â Êàâêàç, êúäåòî å ñòðàíàòà Áåðñèë è Ñóâàð. Ïðåç 395—396 ã. õàçàðè è õèîíèòè íàâëèçàò â Äåðáåíò. Ïðåç 466 è 488 ã. õóíèòå õèîíèòè íàïàäàò Ïåðñèÿ ïðåç Êàâêàç. Ïðåç 486 ã. áúëãàðñêèòå ïëåìåíà è õóíèòå âîäÿò âîéíà ñ îñòãîòèòå è ãè èçòëàñêâàò íà çàïàä. Ïðåç 495 ã. ÷àñò îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ñòèãàò ñ õóíèòå äî Ïàíîíèÿ. Êóòðèãóðè è áúëãàðè âîäåíè îò Äðàãîí ñå çàñåëâàò â Ìàêåäîíèÿ, çàïàäíî îò ñòðàíàòà Áåðçèòèÿ, îáðàçóâàëà ñå òóê îò ïðåñåëíèöè áåðçèòè ñëåä õóíñêîòî íàøåñòâèå è çàåìàíå íà Ïàíîíèÿ. Ïëåìåíàòà âîäåíè îò Äðàãîí ñå çàñåëâàò îêîëî ð. Ñòðóìà è Âàðäàð, à ïðåñåëíèöèòå áåðñèëè (áåðçèòè) îêîëî ð. Ìåñòà è îêîëî ñðåäíèòå è çàïàäíè Ðîäîïè. Òîâà ñà íàâÿðíî ïúðâèòå âúëíè îò áåðñèëè (áåðçèòè) óâëå÷åíè îò õóíèòå íà çàïàä. 531—579 ã. ïåðñèéñêèÿò âëàäåòåë Õîñðîé Àíóøèðâàí è Éåçäèãåð I! èçãðàæäàò âåðèãà îò êðåïîñòè è êðåïîñòíè ñòåíè îò Äåðáåíò (×îð) äî âúòðåøíîñòòà íà Êàâêàçêèòå ïëàíèíè çà çàùèòà îò íàõëóâàùèòå îò ñåâåð íàðîäè. Ïðåç 552 ã. õàçàðè è óòèãóðè íàõëóâàò êúì Äåðáåíò. Çàõàðèé Ðèòîð îïèñâà òîâà íàõëóâàíå. Ïðåç VI â. ðîìåéñêèòå àâòîðè ïðàâÿò ïúðâèòå ñúîáùåíèÿ çà ñàâèðèòå, ÷èÿòî äúðæàâà ðàçïîëîæåíà íà þã îò áåðñèëèòå è å ñúñ ñòîëèöà Õàìçèí. Ïî-êúñíî àðàáñêèòå àâòîðè îçíà÷àâàò êàòî öàðñòâîòî Áåëåíäæåð âîåííîïëåìåííîòî îáåäèíåíèå ìåæäó áàðñèëè è ñàâèðè. Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè ñúîáùàâà çà ïðîäúëæèòåëíàòà âîéíà, êîÿòî âîäè ïåðñèéñêèÿ öàð Êà-âàä I ïðåç 507 ã. ñúñ ñåâåðíèòå íàðîäè, áåç äà óòî÷íè èìåííî ñ êîè.  546 ã. óìèðà êàí Àòèëà è ñå ðàçïàäà Õóíñêà-òà èìïåðèÿ.  632 ã. êàí Êóáðàò îòõâúðëÿ òþðêñêîòî âàñàë-ñòâî è îáåäèíÿâà âñè÷êè áúëãàðñêè ïëåìåíà âúâ Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ. Ïðåç 650—652 ã. õàçàðèòå ïðèåìàò âúðõîâåíñòâîòî íà òþðêñêàòà äèíàñòèÿ Àøèíà (Àñåí). Ïðåç 656 ã. õàçàðèòå íàõëóâàò â Êàâêàçêà Àëáàíèÿ (Àëóàíê=Àãâàí) íî ñà ðàçáèòè îò àãâàíèòå (âèæ Ìîâñåñ Êàëàíêàòóéñêè). Ïðåç 640 ã. àðàáèòå ñà ñòèãíàëè âå÷å Êàâêàç è âîäÿò çàâîåâàòåëíè âîéíè òóê.
* Òúé êàòî õàçàðèòå ñà åäíî îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà, ñúùåñòâóâà ìíåíèå, ÷å òå âñúùíîñò èçâúðøâàò äúðæàâåí ïðåâðàò è ñìåíÿò äèíàñòèÿòà — (Áåë. ðåä.)
134
ÀÂÈÒÎÕÎË Ïðåç 675—679 ã. ìåæäóîñîáèöè ìåæäó ñèíîâåòå íà Êóáðàò. Äúðæàâíîòî îáåäèíåíèå Âåëèêà Áúëãàðèÿ ñå ðàçïàäà è ñèíîâåòå íà Êóáðàò òðúãâàò äà òúðñÿò íîâè çåìè ïîä íàòèñêà íà õàçàðè è òþðêè. Ñ òÿõ íà çàïàä òðúãâà è âúëíà îò áåðñèëè. Ìíîãî îò ñâåäåíèÿòà çà áåðñèëèòå áÿõà îòêðèòè è ðàç÷åòåíè ñëåä äîêëàäà íà äåãåñòàíñêèÿ àðõåîëîã Ì. Ã. Ìà-
íè îò àâàðñêîòî íàøåñòâèå â Ñåâåðíîòî Ïðè-÷åðíîìîðèå è ïðèëåæàùèòå Ñåâåðíîêàâêàçêè çåìè. Ïåòàòà è ñëåäâàùèòå âúëíè îò áåðñèëè ìèíàëè íà çàïàä ñà ñëåä ðàçïàäàíå íà èìïåðèÿòà Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ, çàåäíî ñ áúëãàðñêèòå ïëåìåíà. ×àñò îò áúëãàðè è êóòèãóðè, âîäåíè îò Êóáåð, ñëèçàò îò Ïàíîíèÿ êúì Êåðàìèñèéñêîòî ïîëå. Íàâÿð-
Êàðòà Ç
Êàðòà 4 (ïî Êîëåäàðîâ)
ãîìåäîâ ïîä çàãëàâèå “Äàãåñòàí è ñòðàíàòà Áåðñèëèÿ”, èçíåñåí â ñòîëèöàòà íà àâòîíîìíà ðåïóáëèêà Òàòàðñòàí, íàñëåäíèöà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ïðåç 1988 ã. Êîíôåðåíöèÿòà å íà òåìà “Ðàííèòå áúëãàðè  Èçòî÷íà Åâðîïà”, Îò ìàòåðèàëèòå íà êîíôåðåíöèÿòà å ñúñòàâåí ñáîðíèê îò ñòàòèè ïîä ðåäàêöèÿòà íà ïðîô. Õàëèêîâ ïðåç 1989 ã. (åäèí åêçåìïëÿð îò ñáîðíèêà ñå íàìèðà â Íàðîäíàòà áèáëèîòåêà — Ñîôèÿ). Ïúðâàòà âúëíà îò áåðñèëè ïðåñåëíèöè íà çàïàä òðúãâà óâëå÷åíà îò õóíèòå è òåõíèÿ íàòèñê íà Çàïàä. Âòîðàòà âúëíà íà çàïàä å çàåäíî ñ êóòèãóðñ-êèòå è óòèãóðñêè ãðóïè, íàñòúïâàùè êúì Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è ñïåöèàëíî êúì Ïàíîíèÿ è Ìàêåäîíèÿ. Òðåòàòà âúëíà îò áåðñèëè íàâÿðíî òðúãâà íà çàïàä ïðè íàõëóâàíåòî íà õàçàðèòå â òåõíèòå çåìè. ×åòâúðòàòà âúëíà å òðúãíàëà íà çàïàä óâëå÷å-
íî ñ òÿõ ñà âúðâåëè è îíåçè áåðñèëè, êîèòî òúðñåëè ñâîèòå ñðîäíèöè â äîëèíàòà íà ð. Ìåñòà è êúì Çàïàäíèòå Ðîäîïè. Ñòðóïâàíåòî íà áåðñèëè ïî äîëèíàòà íà ð. Ìåñòà è ïî Ñðåäíèòå è Çàïàäíè Ðîäîïè å áèëè òîëêîâà ïëúòíî çà îíîâà âðåìå, ÷å êúì êðàÿ íà VII â. è íà÷àëîòî íà VIII â. òóê èìà âå÷å îáåäèíåíèå èçâåñòíî êàòî ñòðàíàòà Áåðçèòèÿ (Âåëçèòèÿ). Íà çàïàä îò íåÿ, â äîëèíàòà íà ð. Ñòðóìà è ð. Âàðäàð êúì Îõðèä è Äåâîë å ñòðàíàòà Êî-òîêèî (Ìàêåäîíèÿ). Çà òîâà ñàìîñòîÿòåëíî îáðà-çóâàíèå — ñòðàíàòà Áåðçèòèÿ, íàó÷àâàìå îò ãðúöêèòå àâòîðè îò òîâà âðåìå. Òåîôàí Èçïîâåäíèê (VIII â.) ïèøå â ñâîèòå “Õðîíèêè” çà ðîìåéñêè ïîõîä ñðåùó áúëãàðèòå ïî âðåìåòî íà êàí Òåëåðèã (768—779 ã.): “...Ïðåç îêòîìâðè 11 èíäèêòèîí Êîíñòàíòèí (741—775 ã.), æåíåí çà õà-çàðñêà ïðèíöåñà, êîÿòî ïðè ïîêðúñòâàíåòî âçèìà èìåòî Èðèíà, ïîëó÷è
135
ÀÂÈÒÎÕÎË îò ñâîèòå òàéíè ïðèÿòåëè â Áúëãàðèÿ ñúîáùåíèåòî, ÷å àðõîíòúò íà Áúëãàðèÿ å èçïðàòèë åäíà 12 000 õèëÿäíà âîéñêà è áîèëè, çà äà çàâçåìàò Áåðçèòèÿ è äà ïðåìåñòÿò íàñåëåíèåòî £ â Áúëãàðèÿ. Ðîìåéñêèÿò èìïåðàòîð ïóñíàë ñëóõ, ÷å ñå ãîòâè çà âîéíà ñ àðàáèòå, íî òàéíî ïðèäâèæèë âîéñêèòå ñè êúì Ëèòîñîðèÿ, êúäåòî ðàçáèâà áúëãàðñêàòà âîéñêà”. Ãåîðãè Êåäðèí è Éîàí Ñêèëèöà (XI—XII â.) ïèøàò â “Êðàòêà Èñòîðèÿ” çà òåçè ñúáèòèÿ ñëåäíèÿ òåêñò: “... 33 ãîäèíà îò öàðóâàíåòî íà Êîíñòàíòèí V Êîïðîíèì áúëãàðèòå èçïðàòèëè 12 000 âîéñêà â Áåðçèòèÿ. Êàòî íàó÷èë òîâà èìïåðàòîðúò, èçëÿçúë êúì ò. íàð. Ëèòîñîðèÿ, íàïàäíàë ãè (áúëãàðèòå) è êàòî èçáèë âñè÷êè ñå âúðíàë â Êîíñòàíòèíîïîë”. Ðîìåèòå íå ñà ìîãëè äà èçáèÿò öÿëàòà âîéñêà íèòî áúëãàðèòå îò Áåðçèòèÿ, êîåòî ñå ðàçáèðà îò åäèí äðóã òåêñò íà Òåîôàí Èçïîâåäíèê â íåãîâèòå “Õðîíèêè”, êúäåòî òîé ïèøå: “...Ôèëåòîñ, ãåíåðàëúò îò Òðàêèÿ ñå óñòàíîâè íà ëàãåð äî ð. Ñòðèìîí áåç äà âçåìå îõðàíèòåëíè ìåðêè. Êîãàòî áúëãàðèòå ñå íàõâúðëèõà âúðõó íåãî, òîé è ìíîçèíà äðóãè áÿõà èçáèòè”. Ñúáèòèåòî ñå ðàçâèâà ñëåä íàõëóâàíåòî íà ðîìåèòå â Ëèòîñîðèÿ è ñòàâà ïðåç 788 èëè 789 ã. ì. àâãóñò (âèæ Òåîôàí “Õðîíèêè”, ñòð. 147). Àêî áúëãàðèòå ñà áèëè èçáèòè, êàêòî ïèøàò Òåîôàí è Ñêèëèöà — Êåäðèí òî íÿìàøå äà èìà êîé äà íàïàäíå âîéñêèòå íà ãåíåðàë Ôèëåòîñ. Âúçìîæíî å ïðè Ñòðèìîí äà å äîøëà è ïîìîù îò çàïàäíèòå áúëãàðè Êîòîêèî. Ñúùîòî áè áèëî àêî áúëãàðèòå îò Áåðçèòèÿ áÿõà èçáèòè èëè íàïóñíàëè ñâîèòå çåìè. Àêî êàêòî ìíîãî àâòîðè ñå îïèòâàò äà èçêàðàò ñòðàíàòà Áåðçèòèÿ (Âåëçèòèÿ) çåìÿ íà ñëàâÿíñêè ïëåìåíà íàðå÷åíè áåðçèòè, íÿìàøå áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë äà èçïðàùà òàêàâà ãîëÿìà àðìèÿ îò 12 000 âîéíèöè çà äà ãè ïàçè èëè ïðèñúåäèíè êúì Áúëãàðèÿ. Çíàåì ÷å îùå Èñïåðèõ èçòëàñêâà ìàëîáðîéíèòå ñëàâÿíñêè ïëåìåíà äàëå÷å êúì ãðàíèöèòå ñ àâàðèòå. Êàí Òåëåðèã èñêà äà ïðèñúåäèíè áúëãàðèòå áåðçèòè (áåðñèëè) êúì Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ. Íèå íå ìîæåì äà ñå ñúìíÿâàìå, íèòî ó÷óäâàìå, ÷å èìà åäíîâðåìåííî íÿêîëêî Áúëãàðèí. Çàåìàíåòî íà çåìèòå ïî äîëèíàòà íà ðåêèòå Âàðäàð, Ñòðóìà è Ìåñòà îò áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ïðåêúñâà ïúòÿ Âèà Èãíàöèÿ, êîéòî ñâúðçâà Èçòî÷íà ñúñ Çàïàäíàòà Ðèìñêà èìïåðèè. Ðîìåéñêèÿò èìïåðàòîð ñå îïèòâà äà ïîïðå÷è íà îáåäèíåíèåòîíà äâåòå äúðæàâè — Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ è Áåðçèòèÿ. (âèæ Ñèäåðîâ “Áëúãàðèàíñòâîòî” ñòð. 52, 53 è 55, Ñîôèÿ, 1997 ã.; Ä. Òàáàêîâ “Õîðèçîíò íà ïîçíàíèåòî” ñòð. 10,11, Ñîôèÿ, 1997 ã.). Âèçàíòèéñêèÿò èìïåðàòîð íå óñïÿâà â òîâà ñè óñèëèå. Òåëåðèã ðàçáèðà, ÷å â áëèçêîòî ñè îáêðúæåíèå èìà áîëÿðè ïðåäàòåëè, êîèòî ãî øïèîíèðàò â ïîëçà íà Êîíñòàíòèíîïîë. Çà äà ñå îòúðâå îò òÿõ, òîé ïèøå ïèñìî ëè÷íî äî èìïåðàòîðà. Òåîôàí çàïèñâà â “Õðîíèêèòå” ñè ñëåäíèÿ òåêñò çà ïîñëåäâàëèòå ñúáèòèÿ: “...À Òåëåðèã êàòî ðàçáðà ÷å èìïåðàòîðúò íàó÷àâà ïëàíîâåòå ìó îò íåãîâè ïðèáëèæåíè ìó ïèñà: — èñêàì äà èçáÿãàì è äîéäà ïðè òåá. Èçïðàòè ìè îáåùàíèå, ÷å íÿìà äà ïîñòðàäàì è ìè ñúîáùè êîè ïðèÿòåëè èìàø òóê çà äà èì ñå äîâåðÿ è äà ìè ïîìîãíàò! — À òîçè (èìïåðàòîðúò) îò ëåêîìèñëèå ìó ïèñàë è îíçè (Òåëåðèã) êàòî óçíàë, èçáèë âñè÷êèòå”. (Òåîôàí “Õðîíèêè’}.
136
Áåðçèòèÿ å ïðèñúåäèíåíà êúì Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ ïîêúñíî è çàâèíàãè. Íàïðàâåíèòå â Ðîäîïèòå àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè ïîêàçâàò áëèçêà âðúçêà ìåæäó ïîãðåáàëíèòå òðàäèöèè, äðåõè, ïî-ñúäèíè, îðúæèÿ è óêðàøåíèÿ, êîèòî ñå íàìèðàò òóê â îòêðèòèòå òóê ãðîáîâå è òðàäèöèèòå, óêðàñèòå, ñúäîâåòå, äðåõèòå è îðúæèåòî â ãðîáîâå ðàçêðèòè îêîëî Ïëèñêà, Ïðåñëàâ è òàêèâà â çåìèòå íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Àðõåîëîæêàòà Ìàðãàðèòà Âàêëèíîâà ïèøå: “...Ïîçíàâàì îáðàçöè è íàêèòè îò áúëãàðêè, îáèòàâàëè â ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå äîëèíàòà íà ð. Ìåñòà è ïîäîáíè, êîèòî ñå ïîÿâèõà â íåêðîïî-ëèòå íà ñðåäíèòå Ðîäîïè, Çëàòîãðàä è ñ. Áåäåí. Îùå ïðåç Õ â. òîçè òèï óêðàñè å ñâúðçàíà ñ êîñòþìà íà áúëãàðêèòå, êàêòî â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, òàêà è âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ” (Ìàðãàðèòà Âàêëèíîâà “Àðõåîëîãèÿ è íÿêîè ïðîáëåìè íà åòíîãåíåçèñà íà áúëãàðèòå”. Âèæ ïóáëèêàöèÿòà â “Ïðîáëåìè íà ðàçâèòèåòî íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò è íàöèÿ”, ÁÀÍ 1988 ã., ñòð. 102; Åê. Ìàíîâà “Ñðåäíîâåêîâåí íåêðî-ïîë êðàé Çëàòîãðàä”, Ðîäîïñêè ñáîðíèê I ¹2; Ë. Â. Äåíèñîâ “Åòíîêóëòóðíè ïàðàëåëè Äóíàéñêîé Áîëãà-ðèè è ×óâàøåè”, ×åáîêñàðè 1969). Ïðîó÷âàíèÿòà íà Äèìèòúð Àíãåëîâ çà æåíñêèòå íîñèè íà ñåëÿíêè îò êàïàíñêèòå ñåëà, ðàçïðúñíàòè îêîëî Ðàçãðàä è ÷óâàøêè æåíñêè íîñèè ñà ïîêàçàëè óñïîðåäíè íàõîäêè, êàêòî â áîãàòñòâîòî íà øåâèöèòå îò áðîäåðèè, òàêà ïî íàêèòèòå, êîèòî ñà ñõîäíè êàêòî ïðè òåçè äâå ãðóïè, òàêà è ïðè íîñèè íà æåíè îò Îõðèäñêî è Ïðèëåïñêî (âèæ Ä. Àíãåëîâ “Îáðàçóâàíå íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò” Ñîôèÿ 1981 ã., ñòð. 280). Íàáëþäàâàò ñå ñõîäñòâî è â îáè÷àèòå çà æåíèòáà è ïîãðåáåíèå çà âÿðà â ñúùåñòâóâàíåòî íà èñïîëèíè, íÿêîè îáùè êóëòîâè îáè÷àè. Ïî-íîâè àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè ñà íàìåðèëè â ðîäîïñêèòå îáëàñòè Æèâêî Àëàäæîâ è Íèêîëàé Îâ÷àðîâ. Ïîñëåäíèÿò ïèøå: “...Âñå îùå ñå øèðè ïîãðåøíîòî ìíåíèå, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ñà îáèòàâàëè ñàìî ÷àñò îò ñåâåðíà Áúëãàðèÿ. Ðîäîïñêèòå çåìè ñà áèëè çàñåëåíè îò êîìïàêòíè áúëãàðñêè ìàñèâè... Âòîðàòà ãîëÿìà áúëãàðñêà ãðóïà ñå å çàñåëèëà â Êåðàìèñèéñêîòî ïîëå îêîëî Îõðèä è äîëèíàòà íà ðåêèòå Ñòðóìà è Âàðäàð. Ïëúòíî áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå è â ñðåäíèòå è çàïàäíè Ðîäîïè” (âèæ Æèâêî Àëàäæîâ è Íèêîëà Îâ÷àðîâ “Äàííè çà ïðàáúëãàðñêî ïðèñúñòâèå â ðîäîïñêàòà îáëàñò” ïóáëèêóâàíî â äîêëàäè: “Áúëãàðñêèòå çåìè â äðåâíîñòòà. Áúëãàðèÿ ïðåç ñðåäíîâåêîâèåòî”. Âòîðè Ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî Áúëãàðèñòèêà, Ñîôèÿ, 23 ìàé-3 þíè 1986 ã., èçäàíèå íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1987 ã., ñòð. 294-300). Ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêè ïëåìåíà â ñåâåðíà Ñèðèÿ, þæíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå îêîëî Òðàáçîí è. öåíòðàëåí è þæåí Àíàäîë å îòäåëíà òåìà çà ïðîó÷âàíå, êîÿòî íàìèðà ñâîè îòëè÷íè ïîçíàâà÷è â ëèöåòî íà Ëóêà Äîðîñèåâ â êíèãàòà ìó — “Áúëãàðñêèòå êîëîíè â Ìàëà Àçèÿ” (1922 ã.); ïðîó÷âàíèÿòà íà Ïåòúð Êîëåäàðîâ ïîä çàãëàâèå “Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ” (È-ðî èçäàíèå 1940 ã); è âåëèêîëåïíàòà êíèãà íà Åêàòåðèíà Âåíåäèêîâà “Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ îò äðåâíîñòòà äî íàøè äíè” Ñîôèÿ 1998 ã. â êîåòî èçäàíèå òÿ ïðàâè çàäúëáî÷åíî ïðîó÷âàíå íà ïóáëèêàöèèòå íà áúëãàðñêè è òóðñêè àâòîðè îò ïî-íîâî âðåìå è íà ñâåäåíèÿòà íà àâòîðè êàòî Íåøðè (Õ â.) Õþñåèí (XIV â.) è îñíîâíî ïðîó÷âà åïè÷íàòà ïîåìà “Èñòîðèÿòà íà Êàðàìàí” íåùî êàòî “Øàõ-Íà-ìå”çà Êàðàìàíñêàòà äè-
ÀÂÈÒÎÕÎË íàñòèÿ ïèñàíà îò òðèìà àâòîðè: íà àðàáñêè â äâóñòèøèÿ ïðåç XII â. îò õîäæà Äåêõàíè; íà ïåðñèéñêè åçèê îò âåëèêîëåïíèÿ ïîåò ßðèäæàíè ïðåç XIV â. è ïðåâîä è äîâúðøâàíå íà ãîâîðèì òóðñêè åçèê îò Àõìåä áåé Øèêêàÿðè XVI â. Îãðîìíèÿò áðîé ïèñìåíè èçòî÷íèöè, êîèòî íàìèðà è öèòèðà àâòîðêàòà, ïîçâîëÿâà äà ñå îáãëåäà ïî-øèðîêî òåìàòà çà ïðèñúñòâèå íà áúëãàðñêè ïëåìåíà â Ìàëà Àçèÿ. È ñðåä òîâà ïðèñúñòâèå èñòîðèÿòà íà ïëåìåíàòà Âàðñàöè, êîèòî ñà îïèñàíè â ìíîãî èçâîðè è ñïåöèàëíî â “Èñòîðèÿòà íà Êàðàìàí” êàòî íåçèìåííè ó÷àñòíèöè â ñúáèòèÿòà, êàòî âåðíè ñúþçíèöè íà áúëãàðñêèòå áåéîâå è íàéèçâåñòíèÿ ìåæäó òÿõ ßõøè Áåé è íåãîâèòå ïîòîìöè ßõøè Õàí Îãóëàð. Íàìåðåíèòå èçòî÷íè ïîêàçâàò äâà ïúòÿ çà äâèæåíèå è çàñåëâàíå íà áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ: ñåâåðîçàïàäåí, êîéòî äàòèðà îò ñðåäàòà íà I õèëÿäîëåòèå ñë. Õð. è ñåâåðîèçòî÷åí îò Ïðèêàñïèåòî, Êàâêàç, Ñèðèÿ è ïð. Ìðîô. Çåêè Âåëåäè Òîãàí (òóðñêè ó÷åí) ñúîáùàâà çà ïðèäâèæâàíå íà ïëåìåíà îò Ñåâåðåí Êàâêàç êúì Àíàäîëà äàëå÷ ïðåäè íîâàòà åðà. Òîé ïèøå: “...Êîãàòî ñêèòèòå èäâàò îò èçòî÷íà Åâðîïà, òå ïîäãîíâàò êèìåðèéöèòå*, êîèòî æèâåÿò â Ñåâåðåí Êàâêàç êúì Þæåí Êàâêàç è Ìàëà Àçèÿ”. Îò äðåâíè ïèñìåíè èçòî÷íèöè ñå çíàå, ÷å êèìåðèéöèòå ñå ïîÿâÿâàò â Ìàëà Àçèÿ â 20-òå ãîäèíè íà VIII âåê ïð. Õð. (Ïðîô. Ì. È. Àðòàìîíîâ, “Èñòîðèè Õàçàð”, 1974, ñòð. 23). Ïðîêîïèé (âèçàíòèéñêè àâòîð) îïèñâà êèìåðèéöèòå êàòî ïðàäåäè íà áúëãàðèòå. Èðàíî-õàçàðñêî ïðåäàíèå ãîâîðè çà êèìåðèéöèòå, êàòî ïðàäåäè íà áúëãàðèòå ñúùî íî äîêàçàòåëñòâà çà òîâà íå ñå ïðåäñòàâÿò. (Ïðîô. Òîãàí, 1970 ã, ñòð. 34). Èáí àë Êàëáè ïèøå, ÷å õàçàðè è áàðñóëöè (áåð-ñèëèòå) êîèòî ñà åäíî áúëãàðñêî ïëåìå (ñåìå) ñà ñå íàìèðàëè çàåäíî ñ õîðåçìèéöèòå íÿêîãà. (Òîãàí, 1970, I 404 67). Îãóçêèÿò äàñòàí “Îãóçíàìå”ñúùî ñúîáùàâà çà ïëåìåòî óëó-áàëóãóð, êîåòî â íà÷àëîòî å æèâÿëî îêîëî ðåêà Âîëãà. Ìîâñåñ Õîðåíàòöè ñúîáùàâà çà áúëãàðñêè ïëåìåíà, êîèòî ñëèçàò íà þã äî åçåðîòî Âàí. Òå èçâúðøâàò íàáåçè âúðõó àðìåíñêàòà äúðæàâà ïðè äâàìà àðìåíñêè öàðå. Êúì XI â. âñå îùå ñå îòêðèâàò ñëåäè îò òåçè ïðåñåëåíè áúëãàðè â ðàéîíà íà Êàðå â îáëàñòèòå Âàñïóðàêàí è Ñèñå-äæàí. Êúñíèòå áúëãàðñêè ìàñîâè ïîñåëåíèÿ â Ìàëà Àçèÿ ñà îòáåëÿçàíè êúì 539—540 ã. ñë. Õð. Îò ñëåäâàùèòå ñòîëåòèÿ èìà èñòîðè÷åñêè îòáåëÿçàíè ïðåñåëâàíèÿ íà áúëãàðè â ðàéîíà íà Òðàáçîí îêîëî ð. ×îðîõ è îêîëî ãîðåí Åôðàò. Òðàáçîí å åäèí îò äâàòà ðàéîíà ñ íàé-êðóïíî çàñåëâàíå íà áúëãàðè ïðåç ðàçëè÷íè ñòîëåòèÿ è ïî äâàòà ïúòÿ ñåâåðîçàïàäåí è ñåâåðîèçòî÷åí. Òóê ñå íàìèðà ïëàíèíàòà Patyadres, êîÿòî ïî-êúñíî å íàðå÷åíà Ïóëõåð (Áóëãåð), à óñïîðåäíî íà ð. ×îðîõ å äðóã ïëàíèíñêè êëîí îïèñâàí êàòî Áóëãàð-äàã.  Èñòîðèÿòà íà Êàðìàí” Òðàáçîí ñå ñïîìåíàâà êàòî çàåò îò íåâåðíèöè îêîëî 1214 ã. ñë. Õð. îò ñåëäæóêñêèÿ ñóëòàí Èççåäèí Êåéêàâóñ I è îò áúëãàðñêè ïëåìåíà, íàñåëåíè ïî-êúñíî. Ñïîðåä Ñêèëèöà Êåäðèí “Êðàòêà Èñòîðèÿ” (ñòð. 651) ïðåç 30-òå ãîäèíè îò öàðóâàíåòî íà Þñ-òèíèÿí I (527—565 ã.) Ìóíäî âëàäåòåë íà Ñèðìèóì ðàçáèâà áúëãàðèòå è èçïðàùà ïîáåäåíèòå â Êîíñòàíòèíîïîë. Òå ñà çàñåëåíè îêîëî Òðàáçîí.
Òåîôàí ñúùî îïèñâà òîâà ïðåñåëåíèå ñëåä ïîáåäàòà íà ãåïèäà Ìóíäî. Ïðåç ñëåäâàùè âîåííè êàìïàíèè ñà îïèñàíè íÿêîëêî ïðåñåëåíèÿ òóê. Èçâåñòíè ñà ðàçëè÷íè íàñèëñòâåíè ïðåñåëåíèÿ íà áúëãàðè â òîçè ðàéîí ïðè âîéíèòå, êîèòî âîäè áúëãàðñêàòà äúðæàâà ñ ðîìåéñêàòà èìïåðèÿ. Èçâåñòíè ñà ïî-êúñíè ïî âðåìå íà ðîáñòâîòî ìàñîâè äîáðîâîëíè ïðåñåëåíèÿ ïî èêîíîìè÷åñêè è îò ñúîáðàæåíèÿ çà ñèãóðíîñò ïðè÷èíè. Îò âðåìåòî íà Õîñðîâ I Àíóøèðâàí (531—578 ã.) èìà îãðîìíè ïðåñåëâàíèÿ íà áúëãàðè îò Áàêòðèÿ è Õîðåçúì, êîèòî ñòðîÿò îòáðàíèòåëíàòà ñèñòåìà íà ïåðñèéñêàòà äúðæàâà â Êàâêàç. Îò òîâà âðåìå ñà îòðóïàíè îãðîìíè ìàñè îò áúëãàðè â êàðà÷àå-âî-÷åðêåçêèÿò êðàé, îò êúäåòî ìíîãî ïðåñåëíèöè ñà ñëåçëè êúì Ìàëà Àçèÿ. Ðàéîíèòå Ïàÿñ, Èñêåíäåðóí, Õàëåï, Õîìñ, Ãà-çèàíòåïå ñà áèëè ÷åñòî àðåíà íà âîåííè äåéñòâèÿ íà áúëãàðèòå â ñáîðíàòà Êàðàìàíñêà âîéñêà, îïèñàíè â “Èñòîðèÿòà íà Êàðàìàí” îò XIII äî XVI â. Îãðîìíàòà ìàñà îò áúëãàðè ïðåñåëèëà ñå â Ìàëà Àçèÿ å ëîêàëèçèðàíà â îáëàñòòà È÷åë ïî þæíîòî êðàéáðåæèå íà Ñðåäèçåìíî ìîðå ñðåùó îñòðîâ Êèïúð, ïî õîäà íà ïëàíèíàòà Òîðîñ, êúäåòî öÿë ðàçäåë òóê íîñè èìåòî Áóëãàð Äàã (Áúëãàðñêà ïëàíèíà), îñòàíàëî òàêîâà äî 1923 ã, êîãàòî å ïðåêðúñòåíî ñ òóðñêî èìå. Òóê èìà “áúëãàðñêè ÿéëèöè”, “áúëãàðñêè âðúõ”, “áúëãàðñêà ïåùåðà”, “áúëãàðñêè ðóäíèê”, “áúëãàðñêè ãðàä” ìåæäó Êîíÿ è Áîçàêúð, áúëãàðñêè ñåëà. Òóê å èìàëî áúëãàðñêà äúðæàâà ñ áúëãàðñêè áåéîâå, áúëãàðñêà âîéñêà, êîÿòî ó÷àñòâà êàòî ñúþçíèê âúâ âîéíèòå íà êàðà-ìàíöèòå ñðåùó îñìàíöèòå îò XII äî XVI â. êîãàòî êàðàìàíöèòå ñà îêîí÷àòåëíî ðàçáèòè. Êàðàìàíöèòå èäâàò â òåçè çåìè, êúäåòî ñå îïèñâàò áîðáèòå èì — êúì 1217 ã. Äÿäîòî íà Êàðàìàí å èçïðàòåí îò ñåëäæóêñêèÿ ñóëòàí äà ãè çàâëàäåå. Òóê â 1217—1227 ã. òå íàìèðàò áúëãàðèòå â ñåëèùàòà è ïëàíèíàòà ñè îòäàâíà çàñåëåíè âîäèëè óïîðèòè âîéíè ñúñ ñåëäæóöèòå çà äà îñòàíàò ñâîáîäíè.  íà÷àëîòî òå âîäÿò âîéíè ñ êàðàìàíöèòå íî ïîñëå îòíîøåíèÿòà èì ïðåìèíàâàò êúì ñúþçíè÷åñêè, ïîíÿêîãà ñòàâàò âàñàëíè. Öÿëà êíèãà å íåîáõîäèìà çà äà ñå îïèøàò ïðåñåëåíèÿòà, áîðáèòå è âîéíèòå íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà. Çà öåëèòå íà ñâîåòî ïðîó÷âàíå îáà÷å ùå ñå îãðàíè÷à ñúñ ñâåäåíèÿòà, êîèòî íàìåðèõ çà âàðñàöèòå, êîèòî ñà êëîí íà åäíà îò íàé-ñòàðèòå ïðåñåëíèøêè âúëíè íà áàðñèëèòå. Òóê â òåçè îáëàñòè îêîëî Òàðñóñ, Ìåðñèí è Ìóä òå ñà ñå ïðåñåëâàëè ñòîëåòèÿ ñëåä ñòîëåòèÿ çàïàçâàéêè ïàìåòòà ñè, ÷å ñà áúëãàðñêè ïëåìåíà è ó÷àñòâàëè ñòîëåòèÿ â áîðáèòå íà áúëãàðèòå òóê ïî òåçè çåìè.  åäèí ïîåòè÷åí ñáîðíèê ñúñ ñòèõîâå íà åäèí ÷óäåñåí ïîåò Êèðìàíè ñå ïèøå çà ìåòåæúò ñðåùó ñåëäæóöèòå, ïðè êîåòî ìåòåæíèöèòå ñà óêðåïåíè â Áåøåõèð, Òàðñóñ è Ìóä (âñå áúëãàðñêè îáëàñòè) ìåòåæíèöèòå ñà áúëãàðè.  “Èñòîðèÿòà íà Êàðìàí” ñå îïèñâàò ñúùî ìåòåæíèöèòå ñðåùó ñåëäæóöèòå, êîèòî ñå îïèñâàò êàòî áúëãàðè, âàðñàöè è àðìåíöè âäèãíàëè ñå ñëåä ñìúðòòà íà Íóðåääèí — áàùàòà íà Êàðìàí.  òåêñòà ñå ÷åòå: “...Âàðñàöèòå, àðìåíöèòå è áúëãàðèòå è Êîñóì Áåé èçëÿçîõà ñðåùó ñåëäæóöèòå ÷àê äî Àð-ìúäñóí” (òîâà ñòàâà îêîëî 1250 ã. ñë. Õð.). Áúëãàðèòå â þæåí Àíàäîë â ñúþç ñ “íåâåðíèöèòå” âàðñàöè è àðìåíöèòå ñà áèëè ìåòåæíèöè ñðåùó ñåëäæóöèòå è ñà áèëè óêðåïåíè â Òàðñóñ Áåéøåõèð è Ìóò.
* Îò ñòàðè áúëãàðñêè õðîíèêè êàòî “Çîãðàôñêà èñòîðèÿ” (1785 ã.) è äðóãè å èçâåñòíî, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ïðîèçëèçàò îò êèìåðèéöèòå. (Áåë. ðåä.).
137
ÀÂÈÒÎÕÎË Îïèñàíî å ïðàçíèê íà êàðìàíñêèÿò ñóëòàí Àë-ëàåäèí, êîéòî ïðåç ïðîëåòòà íà 1363 ã. âðúùàéêè ñå îò Èñêåíäåðóí ïðåç Àäàíà ñ 70 000 âîéñêà îò êîÿòî 10 000 ñà áúëãàðè è âàðñàöè, îñòàâà íÿêîëêî äíè ïðè áåÿ íà áúëãàðè è âàðñàöè â Òàðñóñ ïðè ßõøè Õàí. Íåøðè, ïèñàòåë îò XV â., â 1442 ã. îïèñâà íàðîäúò âàðñàê, êîéòî â 1442 ã. ñå áèå íà êàðàìàíñêà ñòðàíà ïðè Ñèâðèõèñàð êàòî îáñèïâà ñðàæàâàùèòå ñå ñ äúæä îò ñòðåëè (Íåøðè çàâúðøâà êíèãàòà ñè â 1493 ã. è ÿ ïîñâåùàâà íà Áàåçèä II). Òîé óïîòðåáÿâà èçðàçà “Êåôåðñ” è “Âàðñàê”, êîåòî ùå ðå÷å “íåìþñþëìàíèòå Âàðñàöè”. Ïðåç 1469 — 1470 ã. âàðñàøêèÿò áåé Óþç áèë ïîñòàâåí îò Êàðàìàíîãëó äà çàïîâÿäà íàä Âàðñàê è ðàçãðîìÿâà îñìàíñêèòå âîéñêè ïðè âèëàåòà Âàðñàê (Íåøðè, ñòð. 30, â ïðåâîä íà Åê. Âåíåäèêîâà). Ïðåç XIV â. Ëåîíòèé Ìàõåðà â “Êèïúðñêà õðîíèêà” (1432 ã.) õâúðëÿ ñâåòëèíà âúðõó âúîðúæåíèåòî íà áúëãàðñêà âîéñêà è ó÷àñòèåòî íà âàðñàöèòå è âàðñàøêèòå áåéîâå íà äåñíèÿò ôëàíã íà êàðàìàñ-êàòà âîéñêà çàåäíî ñ áúëãàðèòå ïðåç ïðîëåòòà íà 1386—1391 ã. Ñúùèòå ñðàæåíèÿ îïèñâà è Íåøðè. Êíèãàòà íà Äåäå Êîðêóê ñúäúðæà 12 ðàçêàçà îò êîèòî íàñ íè èíòåðåñóâà ïîëó÷àâàíåòî íà Àéëÿê Òåêþð Áåëè îò Êîñóí áåé íåâåðíèêà â Êþëåê.  Òå-êþð çàâúðøâàò ïîäâèçèòå è íà ïîñëåäíèòå êàð-ìàíöè â Àíàäîëà ïðåç 1517 ã. è ïîñëåäíèòå áúëãàðè è âàðñàöè îò “Èñòîðèÿòà íà Êàðìàí” (Òåêþð=-õðèñòèÿíèí-íåâåðíèê). Èçâîðè îò XV â. ñúîáùàâàò çà íåâåðíèöèòå âàðñàöè ñðîäíè íà áúëãàðèòå ïðèòåæàâàùè çåìè â áúëãàðñêèòå ñåëèùà è ïëàíèíè êàêòî è â Ëàðåíäå è Íèãäå.  ðåãèñòðèòå íà äæàìààò Áóëãàðîãëó â ×óêóðîâà èìà è äæàìààòà Âàðñàê (Åðüîç Ì. 1983 ã.).  ëåòîïèñà íà Õþñåèí å îïèñàíî è åäíî îò ñðàæåíèÿòà íà Îñìàíöè ñðåùó îáåäèíåíèòå âîéñêè íà áúëãàðè âàðñàöè è êàðìàíöè. Îñìàíñêèòå ñèëè îáãðàæäàòà ïëàíèíàòà Âàðñàê â îáëàñòòà Âàðñàê äî Òàðñ îò òðè ñòðàíè. Äàâóä ïàøà ìèíàâà ñ ãâàðäèÿòà ñè ïðåç “Áúëãàðñêàòà ïëàíèíà” (Áóëãàð äàã) çà äà óíèùîæè òóðãóòëèè-òå è âàðñàöèòå. Âëàäåòåëÿò Òóðãóò Îãëó èçáÿãâà â Õàëåï è Äàâóä íàìèðà òóê ñàìî áúëãàðè è âàðñàöè. Òîâà ñðàæåíèå å åäíî îò ïîñëåäíèòå, êîèòî îñìàíöèòå âîäÿò ñðåùó Êàðìàíèòå.  Áúëãàðñêàòà ïëàíèíà ïàçåí îò áúëãàðè è âàðñàöè îñòàâà åäèí ìåñåö è ïîñëåäíèÿò ñóëòàí íà êàðìàíöèòå Äæåì ïðåäè äà çàìèíå çà î. Ðîäîñ è òàì äà çàâúðøè çëîïîëó÷íàòà ìó ñúäáà. Ìîæå äà ñå ïèøå äî áåçêðàéíîñò çà áúëãàðñêèòå ïîñåëåíèÿ è áúëãàðñêîòî ïðèñúñòâèå â Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî èìà áúëãàðñêè îáùíîñòè, ñúñ ñâîÿ òåðèòîðèÿ, ãðàíèöè, âîéñêà è áåéîâå, ñâîÿ äúðæàâà. Òóê èìàõ çà öåë ñàìî äà ñïîìåíà íÿêîè îò èçâîðèòå êîèòî äàâàò ñâåäåíèÿ çà Âàðñàöèòå. Ïîñëåäíè ñâåäåíèÿ íè äàâà ôîëêëîðèñòúò ßëìàí êîéòî ñúáèðà ôîëêëîðåí ìàòåðèàë è áúëãàðñêè ïåñíè è îòêðèâà òóê ïðåç 1922-32 ã. æèâè íàñëåäíèöè íà âàðñàöèòå...
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß 1. Æèâêî Àëàäæîâ è Íèêîëàé Îâ÷àðîâ “Äàííè çà Ïðàáúëãàðñêî ïðèñúñòâèå â ðîäîïñêàòà îáëàñò” ïóáë. â äîêëàäè: “Áúëãàðñêèòå çåìè â Äðåâíîñòòà, Áúëãàðèÿ ïðåç ñðåäíîâåêîâèåòî” Âòîðè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî Áúëãàðèñòèêà — Ñîôèÿ, 23 ìàé — 3 þíè 1986 ã. èçä. ÁÀÍ, Ñîôèÿ 1987 ã. ñòð. 294-300.
138
2. Äèìèòúð Àíãåëîâ “Îáðàçóâàíå íà Áúëãàðñêàòà Íàðîäíîñò” ñ 1981 ã., ñòð. 23. 3. Ì. È. Àðòàìîíîâ “Èñòîðèÿ õàçàð” Ë. 1962, ñòð. 19, 53, 183, 199 è äð. 4. Àãàôàíãåë (V â àðì. àâòîð). 5. ôàâñò Áóçàíä (Âèçàíòèåöà) V â “Àðìåíñêà Ãåîãðàôèÿ”, Åðåâàí 1963, ñòð. 14,15, 106,113,196. 6. Ñòåôàí Âèçàíòèåö, âèæ. Â. Â. Ëàòàøåâ ÑÊ I ñòð. 23 7. Ë. Í. Ãóìèëüîâ “Õóííó” 1960 ñòð. 55-220 8. Äèîäîð (Ñèöèëèéñêè) II â. Ñú÷èíåíèÿ ñòð. 317 è 507, âèæ Â. Â. Ëàøøåâ “Èçâåñòèÿ äðåâíèõ ïèñàòåëåé î Ñêèôèè è Êàâêàçà” ÑÏÁ1, ãîä. 1893, ñòð. 72 9. Ëóêà Äîðîñèåâ “Áúëãàðñêèòå êîëîíèè â Ìàëà Àçèÿ” èçä. 1940 ã. 10. Ìåõìåä Åðüîç Àðàáñêè èçòî÷íèöè öèòàòè ïî Åê. Âåíåäèêîâà “Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ îò äðåâíîñòòà äî íàøè äíè” Ñ 1998 ã 11. Ãàðäèçè V â. âèæ. “Àðàáñêè èçòî÷íèöè” 12. Éåðîíèì V â. ÃÈÁÈ ñòð. 57 13. Éîðäàí VI. “Èñòîðèÿ î ïðîèçõîæäåíèÿ è äåÿíèÿõ ãåòîâ” ì 1960 — ñ. 90 ¹4, 115. 14. Þ. Êóëàêîâñêè “Àëàíü: ïî ñâåäåíèÿì êëàñè÷åñêèõ âèçàíòèéñêèõ ïèñàòåëåé” Êèåâ 1899 15. Ïåòúð Êîëåäàðîâ “Áúëãàðùèíàòà â Ìàëà Àçèÿ” Ñ. 1940 ã. âòîðî èçäàíèå. 16. Ìîâñåñ Êàëàíêàòóéñêè (Óòèéñêè) Õ â. “Èñòîðèÿ ñòðàíì Àëóàíê” Åðåâàí 1884 ã. ÷àñò I, II ïî âàæíè çà íàñ. 17. Ãåîðãè Êåäðèí è Éîàí Ñêèëèöà XI—XII â. “Êðàòêà Èñòîðèÿ” 18. Êèðìàíè (Èëèéüÿ îò Êèðìàí) XIII â Êàðìàí Íàìå, 1944 ã. îò Ì. Ìåñóä Êîëìàíè â ñïèñàíèå “Êîíÿ” áð. 64-65 âèæ Åê. Âåíåäèêîâà ñòð. 100 íà “Áúëãàðèòå îò Ìàëà Àçèÿ...” 19. Êíèãà íà Äåäå Êîðêóò XIV íÿêîëêî ðàçêàçà çà âàðñàöèòå âèæ Åê. Â, ñòð. 108-109 “Áúëã. Ìàëà Àçèÿ”. 20. Ëåîíòèè Ìàõåðà XV â. “Êèïúðñêà õðîíèêà” 1432 ã. ÖÈÒ, Åê. Â. “Áúëã. Ìàëà Àçèÿ”. 21. Ì. Ã. Ìàãîìåäîâ “Äàãåñòàí è ñòðàíàòà Áåðñèëèÿ” äîêëàä íà êîíôåðåíöèÿòà “Ðàííèå áîëãàðü: â èçòî÷íîé Åâðîïå” Êàçàí 1988 ã. îòïå÷àòàí ïîä ðåäàêöèÿòà íà ïðîô. Õàëèêîâ, Êàçàí 1989 ã. 22. Â. Ìèëëåð “Îñåòèíñêè åòþäè” III Ë. 1887 ã. ñ. 17 23. Àììÿí Ìàðöåëëèí “Èñòîðèÿ” ò. I è III, ïðåâîä Þ. Êóëàêîâñêàãî, Êèåâ 1908 ñ. 236, 243. 24. Ìàñóäè êðàÿ ria Õ â. âèæ àðàáñêè àâòîðè 25. “Äàâèø Ìåäíàìå” 1577 ã. ðàçêàçè çà ïîõîäà íà Íåëèê Äàíèøìåíä äî Áóëãàðäàã. 26. Íåøðè XV â. âèæ Åê. Â., ñòð. 87, 86, 85, ïóáëèêóâàíà 1984 ã. Íåøðè çàâúðøâà êíèãàòà ñè â 1493 ã. è ÿ ïîñâåùàâà íà ñóëòàí Áàÿçèä III. 27. Ë. Ã. Íå÷àåâà “Ìîãèëüíèê Àëõàí-Êàëà è êàòàêîìáìõ ïîãðåáåíèè â ñàðìàòñêèõ âðåìåíè íà ñåâåðíîì Êàâêàçå” Ë. 1956. 28. Ë. Ã. Íå÷àåâà “Îá åòíè÷åñêîé ïðèíàäëåæíîñòèì ïîä áîéíéõ êàòàêîìáíü!õ ïîãðåáåíèè ñàðìàòñêîãî âðåìåíè â íèæíåì Ïîâîëæèåì è íà ñåâåðíîì Êàâêàçå” Èçñëåäîâàíèå àðõåîëîãèè ÑÑÑÐ â ñáîðíèêà â ÷åñò íà Ì. È. Àðòàìîíîâ Ë 1961 ñòð. 151 29. Îãóçíàìå XIII â âèæ Åê.Â. â êíèãàòà “Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ”... 30. Ïðîêîïèé V â. “Èñòîðèÿ âîéíè ðèìëÿí ñ ïåðñàìè” ïðåâîä Ñïèðèäîí Äåñòóíèñ ÑÏá 1862. 31. Ïðèñê Ïàíèéñêè V â. “Ñêàçàíèÿ Ïðèñêà Ïàíèéñêàãî” ïðåâîä Ã. Ñ. Äåñòóíèñ 1869 32. Ê. Ïàòêàíÿí “Îïèò èñòîðèè äèíàñòèè Ñàñàíèäîâ ïî ñâåäåíèÿì ñîîáùåíèÿ àðìåíñêèìè ïèñàòåëåëåÿìè” Òðóäü! âîñòî÷íîãî îòäåëåíèè àðõåîëîãè÷åñêîòî îáùåñòâà ÷àñò XIV ÑÏá 1863 ñ 217, 221.
ÀÂÈÒÎÕÎË 33. Ïàâçàíèé Ïåðèåãåò II â. ò. I ñ. 215, ïðåâîä Ãàíê â “Èçâåñòèÿõ äðåâíìõ ãðåöêéõ è ðèìñêèõ ïèñàòåëåé î Êàâêàçå” Òèôëèç 1844 34. Êëàâäèé Ïòîëîìåé II â. “Ãåîãðàôèè” ò. III (“Êîñìîãðàôèè”). 35. Ïðîêîïèé V â. “Î ïðîèñõîæäåíèÿõ è äåÿíèÿõ Ãåòîâ” ïðåâîä Å. Í. Ñêðèæåâñêàãî, Ì. 1960 36. Äèîíèñèé Ïåðèåãåò II â. (132 — 186) “Ñú÷èíåíèÿ” ïðåâîä Â. Ëàòüøþâ, ÑÊ I 37. Çàõàðèé Ðèòîð (436—493) V â. “Öúðêîâíà èñòîðèÿ”, âèæ. “Ñèðèéñêè õðîíèêè” VI, ñ. 563, ïðåâîä Â. Ïèãîëåâñêà “Ñèðèéñêèå èçòî÷íèöè” 38. Èáí Ðóñòå “Èçâåñòíè î õàçàðàõ, áóðòàñîâ, ìàäüÿðàõ, ñëàâÿíàõ è ðóñêèõ” ïðåâåë Êàðàóëîâ “Ñâåäåíèè àðàáñêèõ ãåîãðàôîâ IX è Õ â.”” 39. Ìèõàèë Ñèðèéñêè XII. “Èñòîðèÿ”, âèæ Â. Ïèãîëåâñêà “Ñèðèéñêè èçòî÷íèöè” ñ. 562. 40. Éåøóà Ñòåëàò “Ñèðèéñêè õðîíèêè” âèæ Â. Ïèãîëåâñêà “Ñèðèéñêè èçòî÷íèöè”, ñ. 39-40 41. Ìèëîø Ñèäåðîâ “Áëúãàðèàíñòâîòî” Ñ. 1987, ñ. 52-58 42. Òåîôàò Èçïîâåäíèê VIII “Õðîíèêè” ÃÈÁÈ ñ. 147 43. Äèìèòúð Òàáàêîâ “Õîðèçîíò íà ïîçíàíèåòî” Ñ 1999, ñ. 13-56 44. Â. Òðåâåð “Î÷åðêè ïî èñòîðèè êóëòóðå êàâêàçêîé àëáàíèè îò IV â. äî í.å., äî VII îò í.å.” Ì. Ë. 1959 ñ. 93
45. Çåêè Âåëåäè Òîãàí âèæ ïðåâîä Åê.Â. “Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ” 46. Èáí Ôàòèõ Õ â. “Êíèãà ñòðàí” ïðåâîä Åê. Â. ñ. 20 47. Èáí Õîðäàáàõ IX â. “Êíèãà ïóòåé è öàðñòâàõ” ïðåâîä À. Ë. Õàðêàâè “Ñêàçàíèè ìóñóëìàíñêèõ ïèñàòåëåé î ñëàâÿíàõ è ðóñåé” ÑÏá 1871, ñ. 48-49 48. Áàð Õåáðàóñ (Àáäóë ôàðàäæ) XIII â. (1226—1286) “Õðîíèêè” ïðåâîä Â. Ïèãîëåâñêà “Ñèðèéñêè èçòî÷íèöè” ñ. 40 49. Õþñåèí XV â. “Âñåîáùà èñòîðèÿ” â òîì I — ïèñàíî çà âàðñàöèòå è â I. Ðàçêàç âèæ Åê.Â. “Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ” ñ. 122 50. Àáó Ìàíñóð Àë Õàçèíè “Çàáåëåæèòåëíèòå äíè íà ñåëäæóêñêàòà äúðæàâà” XII â. âèæ Åê.Â. “Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ” ñ. 94 51. Àëè Ðèçà ßëìàí (ßëêúí) â ïðîó÷âàíåòî “Òþðêìåíñêèòå ïëåìåíà íà þã” îñîáåíî I ÷àñò çà àíàäîëà, îòïå÷àòàí 1972 ã. Àíêàðà âèæ. Åê. Â. “Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ”, ñ. 128-129 è âòîðà ÷àñò çà “áúëãàðñêàòà ïëàíèíà” ñ. 130 52. Moses Khorenatsi. “History of the armenians”, translated by Robert W. Thomson, Harvard University Press, 1978, p. 211 — note 12, Basilk p. 200 53. Plinius. “Historya Naturalis” VI, p. 15.
139
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÒÀÐÈÌ È ÁÀÊÒÐÈß Â ÒÚÐÑÅÍÅ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÏÐÀÐÎÄÈÍÀ ÏÅÒÚÐ ÃÎËÈÉÑÊÈ Íàðîäèòå Óòòàðà Êóðó (Ñåâåðíè Êóðó) è Óòòàðà ÌÀÄÐÀ (Ñåâåðíè ÌÀÄÐÀ) ñà áèëè èçâåñòèè êàòî òèïè÷íè ñåâåðíè íàðîäè. Òå ñà ïîñòàâÿíè ðåäîì ñ íàðîäèòå Óäè÷èàñ (Ñåâåðíÿöèòå), Ìóäæàâàíò, Ìàõàâðèøà, Ãàíäõàðà, Êàìáîäæà, Êåøèí, Êåêàéà è ÁÀË-ÕÈÊÀ. Íå å ÿñíî çàùî ïðîô. Öèìåð ëîêàëèçèðà òåçè íàðîäè (â ò.÷. Áàëõèêà,Ñåâåðíèòå Êóðó) â ðàéîíà íà Êàøìèð, ñëåä êàòî âåäè÷åñêàòà òðàäèöèÿ èçðè÷íî ãè îïèñâà êàòî íàðîäè, æèâååùè ñåâåðíî îò Õèìàëàèòå. Ñúùîòî ìîæå äà ñå êàæå çà òåõíèòå íåïîñðåäñòâåíè ñúñåäè Ñåâåðíèòå Ìàäðà — òå ñå áèëè çàñåëèëè ñåâåðíî îò Õèìàëàèòå, áèëè ïîçíàâà÷è íà âåäè÷åñêîòî ó÷åíèå è ñïîðåä ‘Øàòàïàòõà Áðàõìàíà” ìúäðåöèòå õîäåëè ïðè òÿõ äà èçó÷àâàò Âåäèòå (HCIP 1, ð.262). Âúçìîæíî å ãîðåèçáðîåíèòå íàðîäè äà ñà ïîìåñòåíè â Êàøìèð ñàìî çàùîòî íà èíäîëîçèòå èì ñå å ñòðóâàëî íåâåðîÿòíî àðèéöèòå â Èíäèÿ äà ñà èìàëè íÿêàêâà ïðåäñòàâà êàêâè íàðîäè ñà æèâååëè ñåâåðíî îò Õèìàëàèòå. Àêî òîâà å òàêà, îòíîâî ñå ñáëúñêâàìå ñ äîñàäíàòà ïðåòåíöèÿ íà äíåøíàòà íàóêà, ÷å òÿ ïîçíàâà ïî-äîáðå ôàêòèòå è ñúáèòèÿòà îò òåõíèòå ñúâðåìåííèöè. Ùîì âåäè÷åñêàòà òðàäèöèÿ ëîêàëèçèðà Áàëõèêà è ñúñeäèòå £ ñåâåðíî îò Õèìàëàèòå, òîâà ïîêàçâà, ÷å òîçè íàðîä å îáèòàâàë Òàðèìñêèÿ áàñåéí. Îáà÷å ïðèëàãàíåòî íà ñòàðîòî íàçâàíèå “Áàëõèêà” â VI â. êúì ðàçïîëîæåíîòî â Õèíäóêóø è Êàðàêîðóì öàðñòâî Áîëîð ìîæå äà îçíà÷àâà ñàìî, ÷å ïëàíèíñêàòà ñòðàíà Áîëîð-Áàëõèêà å áèëà ïðåäåí ïîñò íà îáèòàâàùèÿ Òàðèìñêèÿ áàñåéí ïî-ãîëÿì íàðîä, íîñåù ñúùîòî èìå.  òîçè êîíòåêñò ùå ñå ñïðåì è íà ïîçèöèÿòà íà ïðîô. Ïàðãèòúð îòíîñíî ïúðâîíà÷àëíàòà îáëàåò, îò êîÿòî àðèéöèòå çàïî÷íàëè ñâîåòî íàøåñòâèå â Èíäèÿ. Ñïîðåä ïðîô. Ïàðãèòúð òåîðèÿòà, ÷å àðèéöèòå íàõëóëè â Èíäèÿ îò ñåâåðîçàïàä, ñëåä êàòî ñå îòäåëèëè îò èðàíöèòå, íå ìîæå äà îáÿñíè ñëåäíèòå ôàêòè è âëèçà â ïðîòèâîðå÷èå ñ òÿõ: 1. Èíäèéñêàòà òðàäèöèÿ íå ñïîìåíàâà íèùî çà òîâà. 2. Ñåâåðîçàïàäúò è Ïåíäæàá íå ñà ðàçãëåæäàíè êàòî äðåâíà ðîäèíà, êúì òîçè ðàéîí âåäè÷åñêèòå àðèéöè íå ñà èçïèòâàëè íèêàêâî ïî÷èòàíèå èëè áëàãîãîâåíèå. 3. Âåäè÷åñêàòà òðàäèöèÿ å ñúõðàíèëà èçîáèëíè ñâåäåíèÿ, äàâàùè ðàçëè÷íî îò èíäîèðàíñêàòà òåîðèÿ îïèñàíèå íà íàé-ðàííèòå Àèëà (àðèéöè). 4. Çà ïîñëåäíèòå Ñðåäíîõèìàëàéñêèÿò ðåãèîí áèë ñâåùåíàòà çåìÿ. 5. Òðàäèöèÿòà ïðåäñòàâÿ áðàõìàíèòå ïúðâîíà÷àëíî êàòî íåàðèéñêè ñâåùåíèöè è ïðèïèñâà íàé-ðàííèòå õèìíè íà “Ðèã áåäà” íà íåàðèéñêè öàðå è ìúäðåöè (ðèøè). Òðàäèöèÿòà õâúðëÿ ìîñò ìåæäó íàé-ðàííèòå “âåäè”è èçòî÷íèòå ðàéîíè, à íå ìåæäó òÿõ è Ïåíäæàá (FEP, ð.302). Ïðîôåñîð Ïàðãèòúð ñìÿòà, ÷å àðèéöèòå ñà ñå çàñåëèëè â Èíäèÿ îòêúì Õèìàëàèòå, êîåòî ïðàêòè÷åñêè îçíà÷àâà, ÷å òå ñà äîøëè îòêúì Òàðèìñêèÿ áàñåéí.  òîçè õîä íà ìèñëè ùå ïîìåñòèì îùå åäíî ñâåäåíèå. Ïðîôåñîð Ïàðãèòúð ïèøå, ÷å îò Äðèøòà (åäèí îò äåñåò-
140
òå ñèíîâå íà Ìàíó Âàéâàñâàòà)(1) ïðîèçëåçëè êëàíîâåòå Äõàðõøòàêà, êîèòî ñå ÷èñëåëè êúì êøàòðèèòå (ñúñëîâèåòî íà âîéíèòå). Çà òÿõ íå ñå çíàå íèùî ñ èçêëþ÷åíèå íà òîâà, ÷å áèëè çàâëàäÿëè ñòðàíàòà Áàëõèêà, â êîÿòî ïðîô. Ïàðãèòúð âèæäà Áàëõèêà â Ñåâåðíà Èíäèÿ (FEP, ð.256). Äàëè òîâà å ðàçïîëîæåíàòà îêîëî Êàøìèð Áàëõèêà èëè íåéíàòà ìåòðîïîëèÿ â Òàðèìñêèÿ áàñåéí íå å òîëêîâà âàæíî â ñëó÷àÿ. Èçãëåæäà îáà÷å, ÷å ÒÀÇÈ ÑÒÐÀÍÀ Å ÑÚÙÅÑÒÂÓÂÀËÀ ÏÐÅÄÈ ÏÎßÂÀÒÀ ÍÀ ÀÐÈÉÖÈÒÅ (2). Àêî âúïðîñíàòà Áàëõèêà å êàøìèðñêàòà (Áîëîð-Áàëõèêà) è ñëåä êàòî çíàåì, ÷å àðèéöèòå íàõëóâàò â Èíäèÿ îêîëî 1700—1500 ã. ïð. Õð., î÷åâèäíî å, ÷å òÿ å ñúùåñòâóâàëà îò ïî-ðàíî. Àêî Áàëõèêà å ìåòðîïîëèÿòà â Òàðèìñêèÿ áàñåéí, ÊÎÉÒÎ ÑÏÎÐÅÄ ÏÐÎÔ. ÏÀÐÃÈÒÚÐ Å ÁÈË ÈÇÕÎÄÍÀÒÀ ÒÎ×ÊÀ ÍÀ ÀÐÈÉÑÊÎÒÎ ÍÀØÅÑÒÂÈÅ ÍÀ ÞÃ, ñëåäâà äà çàêëþ÷èì, ÷å ñòðàíàòà Áàëõèêà å ñúùåñòâóâàëà â íà÷àëîòî íà Åïîõàòà íà Êðèøíà, ò. å. îêîëî XX—XIX â. ïð. Õð. è íåéíîòî çàâàðåíî íàñåëåíèå ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò íå å áèëî èíäîåâðîïåéñêî è åäâà ïî-êúñíî å áèëî èíäîåâðîïåèçèðàíî. ÈÇÃËÅÆÄÀ ÎÁÀ×Å, ×Å Â ÍÀØÈß ÑËÓ×ÀÉ ÑÒÀÂÀ ÂÚÏÐÎÑ ÇÀ ÐÀÇÏÎËÎÆÅÍÀÒÀ  ÒÀÐÈÌÑÊÈß ÁÀÑÅÉÍ ÑÒÐÀÍÀ ÁÀËÕÈÊÀ — ÑÏÎÌÍÅÒÅ ÑÈ, ×Å ÏÚÐÂÈßÒ ÖÀÐ ÍÀ ÀÐÈÉÖÈÒÅ ÏÓÐÓÐÀÂÀ ÀÈËÀ ÁÈË ÄÎØÚË ÎÒ ÑÒÐÀÍÀÒÀ ÁÀÕËÈ, ÇÀ ÊÎßÒÎ ÏÐÎÔ. ÌÓÊÕÅÐÄÆÈ ÍÅ ÑÌßÒÀ, ×Å Å ÁÀËÕ È ÁÀÊÒÐÈß È Ñ ÎÃËÅÄ ÍÀ ÏÎÇÈÖÈßÒÀ ÍÀ ÏÐÎÔ. ÏÀÐÃÈÒÚÐ Òß ÍÅ ÁÈ ÒÐßÁÂÀËÎ ÄÀ ÑÅ ÈÄÅÍÒÈÔÈÖÈÐÀ È Ñ ÐÀÇÏÎËÎÆÅÍÀÒÀ ÎÊÎËÎ ÊÀØÌÈÐ ÑÒÐÀÍÀ ÁÎËÎÐ-ÁÀËÕÈÊÀ.  Òàðèìñêèÿ áàñåéí, ñàìî ÷å â ñåâåðíèòå ìó ÷àñòè, ñà ñúùåñòâóâàëè íÿêîãà è äðóãè ñòðàíè, ñâúðçàíè ñ áúëãàðèòå.  ðàéîíà íà ãðàäîâåòå Ó÷-Òóðôàí è Àê-ñó íÿêîãà ñå å ïðîñòèðàëà äðåâíà äúðæàâà, çàïèñàíà îò èíäèéöèòå êàòî ÁÕÀÐÓÊÀ, à îò êèòàéöèòå êàòî ÁÀËÓÖÇß È PO-LU-KIA (3). Íà áàçàòà íà êèòàéñêîãî çàïèñâàíå íåéíîòî èìå å âúçñòàíîâåíî îò ó÷åíèòå êàòî ÁÀËÓÊÀ (HCIP 2, ð.639; ÅÀÑ 1, ð.245). Ïàê â ðàéîíà íà Ñåâåðåí Òàðèì å ñúùåñòâóâàë è ãðàä ÁÓÃÓÐ. Çà íåãî Ïåòúð Äîáðåâ ïðåäè äîñòà ãîäèíè îòáåëÿçâà ñëåäíîòî: “Îñâåí ó îíîãóðèòå íàëè÷èåòî íà ñîáñòâåíè ñòðîèòåëíè òðàäèöèè îùå ïðåäè çàñåëâàíåòî â Åâðîïà ìîæå äà ñå ïðîñëåäè è ó ÏÓÃÓÐÈÒÅ — åäíî ïëåìå, íà êîåòî îùå íå å îòäåëåíî íåîáõîäèìîòî âíèìàíèå â íàøàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà. Çà îïðåäåëÿíåòî íà ðàéîíà, îáèòàâàí îò ïóãóðèòå íà òåðèòîðèÿòà íà Ñðåäíà Àçèÿ, çàñëóãàòà ïðèíàäëåæè íà ñúâåòñêèÿ èçñëåäîâàòåë ïðîô. Â. Êàõîâñêèé, êîéòî ïðúâ îáúðíà âíèìàíèå íà îìîíèìà ÁÓÃÓÐ, ñúùåñòâóâàë â Ñèíäçÿí-óéãóðñêèÿ ðàéîí íà ÊÍÐ îùå â I âåê ïð. Õð. Íàøèòå ïðîó÷âàíèÿ ïîêàçàõà, ÷å â äîïúëíåíèå êúì íàçâàíèåòî íà ãðàä Áóãóð, ïîñî÷åíî îò íåãî, èäâà è íàçâàíèåòî áóãóðàêóì, ò. å. áóçóðñêè (èëè ïóãóðñêè) ïÿñúöè, êàêòî áè ñëåäâàëî äà ñå ïðåâåäå òîâà íàçâàíèå îò óéãóðñêè íà áúëãàðñêè. Ðàéîíúò îêîëî ãðàä Áóãóð â I âåê ïðåäè íàøàòà åðà å ïðåäñòàâëÿâàë åäèí öâåòóù çåìåäåëñêè
ÀÂÈÒÎÕÎË îàçèñ. Íî ïðåç 62 ã. ïð. Õð. òîçè ãðàä ñòàâà àðåíà íà æåñòîêà ðàçïðàâà — ñëåä åäíî îïóñòîøèòåëíî íàïàäåíèå îò ñòðàíà íà Êèòàé öÿëîòî íåãîâî íàñåëåíèå å ïîãîëîâíî èçêëàíî, à ãðàäúò — èçðàâíåí ñúñ çåìÿòà.  ïîñëåäñòâèå íîâîíàçíà÷åíèÿò êèòàéñêè íàìåñòíèê íà ãðàäà â ïèñìî äî ñâîÿ èìïåðàòîð íàñòîÿâà äà áúäå âúçñòàíîâåíî çåìåäåëèåòî â îïóñòîøåíèÿ ðàéîí íà Áóãóð è äà ñå ïðîêîïàÿò äîïúëíèòåëíè êàíàëè çà íàïîÿâàíå íà çåìÿòà — íåùî, êîåòî ïîêàçâà, ÷å â ðàéîíà, îáèòàâàí îò ïóãóðèòå, ñà ñúùåñòâóâàëè äîáðå ðàçâèòè çåìåäåëñêè òðàäèöèè îùå ïðåäè èäâàíåòî íà êèòàéöèòå. Ñòðîèòåëíèòå è çåìåäåëñêèòå òðàäèöèè, õàðàêòåðíè çà ïóãóðèòå îùå â äúëáîêà äðåáíîñò, áèâàò ïðîäúëæåíè è ñëåä òÿõíîòî ïðåñåëâàíå â Åâðîïà. Çà òîâà ãîâîðè ôàêòúò, ÷å â èçâåñòíîòî ñúîáùåíèå íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè, îïèñâàùî ñúáèòèÿ îò êðàÿ íà VI âåê, ïóãóðèòå ñà ñïîìåíàòè êàòî ñòàðè çàñåëíèöè â Êàâêàç, êîèòî ïðèåìàò â ñâîèòå ãðàäîáå èäâàùàòà îòêúì ïëàíèíàòà Èìåîí ÍÎÂÀ âúëíà îò ïðàáúëãàðñêè ïðåñåëíèöè.” [ï.ì. — Ï.Ã.] (ÄÎÁ 3, ñ.54-55). Âúâ âðúçêà ñ ïðèïîçíàâàíåòî íà ïóãóðèòå/áóãóðèòå êàòî áúëãàðñêà åòíè÷åñêà ãðóïà Äèìèòúð Òàáàêîâ îòáåëÿçâà, ÷å íà ñåâåð îò ðåêà Êóðà å ïîðå÷èåòî íà Ãúîê÷àé, à ïðè èçâîðèòå íà òàçè ðåêà ñå íàìèðà ïðîõîäúò ÁÓÃÓÐ/ Áèãèð. Òîé ìèíàâà ïðåç íàé-èçòî÷íèòå âúçâèøåíèÿ íà Êàâêàçêàòà ïëàíèíñêà âåðèãà è ñâúðçâàë íÿêîãà Êàâêàçêà Àëáàíèÿ (Àëóàíê) ñúñ ñåâåðíèòå çåìè ÁÀËÊÀÐ/ÁÀËÕ, Ëàêñ/ Ëàêñçàí, Ìàñêàò è Ôèëàí (ÒÀÁ, ñ.22).  ðàìêèòå íà èçäèðâàíåòî íà ñëåäè îò áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå â ðàéîíà íà Ñåâåðåí Òàðèì ùå îòáåëåæèì îùå íåùî. Êîðåíúò ÁÚËà (ÁÓËÃ, ÁÚÐÃ, ÁÚËÊ, ÁÀËÊ è ò.í.) â îãðîìåí áðîé åçèöè îò Ìîíãîëèÿ è Êèòàé äî Åòèîïèÿ è Áðèòàíñêèòå îñòðîâè èìà äâå â äúëáîêà äðåâíîñò âçàèìîçàìåíÿåìè çíà÷åíèÿ — ÂÈÑÎÊ, ÂÅËÈÊ, ÃÎËßÌ è ÎÃÚÍ, ÁËßÑÚÊ, ÑÈßÍÈÅ, ÁËÅÑÒßÙ, ÑÂÅÒÊÀÂÈÖÀ, ÑÂÅÒÚË. Òîâà òâúðäåíèå íå å âúçìîæíî äà áúäå äîêàçàíî òóêà, òúé êàòî ùå îòíåìå äåñåòêè ñòðàíèöè, íî ïðè íåîáõîäèìîñò òî ìîæå äà áúäå îáîñíîâàíî èçöÿëî. Âòîðîòî ñåìàíòè÷íî ãíåçäî å îò ãîëÿìî çíà÷åíèå çà íàñ, äîêîëêîòî Äèìèòúð Ñúñúëîâ-ñèí ñúîáùàâà, ÷å àìåðèêàíñêèòå ó÷åíè Ìàëîðè è Ìàèð ðàç÷èòàò äðåâíîòî èìå íà òàðèìñêèÿ ãðàä Êó÷à ÁÎ êàòî ÁßË. Îñâåí ãðàä Êó÷à èìåòî Áî å íîñåëà è íàé-ñèëíàòà äúðæàâèöà â ïîëèòå íà ïëàíèíàòà Òåíôè äàã, à èçâèñÿâàùèÿò ñå ñåâåðíî îò Êó÷à ïëàíèíñêè õðåáåò ñå íàðè÷à Áî-øàí (“Áÿëà ïëàíèíà”). Òàìîøíèòå õîðà íàðè÷àò ñåáå ñè “Áåëèòå õîðà”*, êîåòî ñïîðåä Ìàëîðè è Ìàèð íå å íåïðåìåííî ñâúðçàíî ñ öâåòà íà êîæàòà, à ïî-ñêîðî îçíà÷àâà ÁËÅÑÒßÙÈÒÅ ÕÎÐÀ, òúé êàòî Áî áè ìîãëî äà ñå ïðåâåäå êàêãî êàòî “áÿë”, òàêà è êàòî ÑÐÅÁÐÎ, ÁËÅÑÒßÙÎ, ÁËÀÃÎÐÎÄÍÎ (ÑÚÑ 2, ñ.22). Ñëåä êàòî åäíà îò ñåìàíòèêèòå íà åòíîíèìà “áúëãàðè” å “ñèÿåù, áëåñòÿù, îãíåí, ñâåòåù, ìúëíèÿ”, ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å “áëåñòÿùèòå õîðà” ñà ïîòîìöè íà îáèòàâàëèòå ïî-ðàíî òàì áúëãàðè. Îùå ïðåäè ïîâå÷å îò 60 ãîäèíè Äèìèòúð Ñúñúëîâ íàáåëÿçà íÿêîè ñëåäè îò áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå â òîïîíèìèÿòà íà Òàðèìñêèÿ áàñåéí. Ñúñúëîâ ñî÷è, ÷å Åäóàðä Øàâàí â “Documents sur les Toufdue (Tourcs) Occidentaux” äàâà êèòàéñêèÿ çàïèñ íà åçåðî-
òî Ëîá Hop (ñåâåðíî îò ãðàä Ëóëàí) êàòî P’ou-hai, êîåòî ôðåíñêèÿò ó÷åí ñðàâíÿâà ñ èìåòî íà Áîðêóëñêîòî åçåðî Ð’îè-lei-hai. Øàâàí îòáåëÿçâà, ÷å ñòàðîòî èìå íà åçåðîòî Åáè Íîð áèëî Áó-úð-õà-öè, à Äèìèòúð Ñúñúëîâ íà ñâîé ðåä äîáàâÿ, ÷å ïúðâèÿò îò éåðîãëèôèòå, ñ êîèòî òîâà èìå å çàïèñàíî, ñå èçïîëçâà è äî äíåñ (1936 ã.) çà çàïèñâàíå íà èìåòî íà áúëãàðèòå è Áúëãàðèÿ — Áó-ãóî (ÑÚÑ 1, ñ.235-236). Íåêà îáà÷å ñå âúðíåì êúì íàñåëåíèåòî íà ãðàä Êó÷à (Áî), èçâåñòíî êàòî “Áëåñòÿùèòå, ñðåáðèñòèòå õîðà”. Íÿêîãà â ðàéîíà îò Ó÷-Òóðôàí è Àêñó íà çàïàä äî Òóðôàí íà èçòîê ñà ñå ãîâîðèëè äâà äèàëåêòà íà åäèí îáù, èçêëþ÷èòåëíî àðõàè÷åí èíäîåâðîïåéñêè åçèê, äîíÿêúäå óñëîâíî íàðå÷åí îò ó÷åíèòå òîõàðñêè. Ïàìåòíèöè, íàïèñàíè íà ò.íàð. çàïàäíî-òîõàðñêè äèàëåêò (ò.íàð Òîõàðñêè Á), ñà îòêðèòè îêîëî ãðàä Êó÷à, à ïàìåòíèöè, íàïèñàíè íà ò.íàð èçòî÷íîòîõàðñêè äèàëåêò (ò.íàð. Òîõàðñêè À), ñà îòêðèòè â ðàéîíà íà ãðàä Òóðôàí. Âúïðîñúò çà åòíè÷åñêàòà èäåíòèôèêàöèÿ íà íàñåëåíèåòî, ãîâîðåëî íà òåçè äèàëåêòà, ïðîäúëæàâà äà íå å ðåøåí. Ñàìîíàçâàíèåòî íà òîâà òîõàðîåçè÷íî íàñåëåíèå íå å áèëî “òîõàðè”, à ÀÐØÈ.  1941 ã. áåëãèéñêèÿò ó÷åí Âàí Âèíäåêåíñ óñòàíîâÿâà, ÷å “àðøè” îçíà÷àâà ÁßË. è íà òàçè áàçà òîé çàêëþ÷àâà, ÷å ò.íàð. òîõàðè ñà áåëèòå õóíè, òîåñò õåôòàëèòèòå (Òß, ñ.141). Íà òîçè åòàï ñåìàíòè÷íîòî ñúâïàäåíèå ìåæäó èìåòî “áúëãàðè”, “áëåñòÿùèòå õîðà” îò ðàéîíà íà Êó÷à è “Àðøè (áÿë)” å òâúðäå èíòðèãóâàùî, íî òî íå èç÷åðïâà òåìàòà. Òàòÿíà ßðóëëèíà ïîñî÷âà, ÷å îò èíäîåâðîïåéñêàòà ïðàôîðìà õàðê (ñðåáðî) ñà ñå ðàçâèëè õåòñêîòî “õàðêè” (ñðåáðî), òîõàð À “àðêè”, òîõàð Á “àðêâè” (áÿë), ãðúöêîòî “àðãèðîñ” (ñðåáðî). “àðãîñ” (áÿë, îñëåïèòåëåí), àðì. “àðäçàò” (ñðåáðî), ñòèíä. “àðäæóíà” (áÿë, ñâåòúë) è ò.í.  êîíòåêñòà íà òåçè ëèíãâèñòè÷íè ïàðàëåëè òÿ îòáåëÿçâà, ÷å âîëæêèòå áúëãàðè ñà áèëè èçâåñòèè êàòî ÑÐÅÁÚÐÍÈ (Íóêðàòñêè) áúëãàðè. Ëåòîïèñåöúò Ðàøèä-àä-Äèí, îïèñàë ìîíãîëñêèòå íàøåñòâèÿ, ñúîáùàâà, ÷å ìîêøèòå, áóðòàñèòå è ÀÐÄÆÀÍÈÒÅ áèëè ïîêîðåíè åäíîâðåìåííî îò ìîíãîëèòå è â íàðîäà Àðäæàí Ò.ßðóëëèíà âèæäà âîëæêèòå (ò. å.”ñðåáúðíèòå”) áúëãàðè (ßÐÓ, ñ.71-72). Ëåâ Ãóìèëúîâ ñúùî îòáåëÿçâà, ÷å èìåòî “òîõàðè” íå å ñàìîíàçâàíèå íà æèâÿëîòî â Òàðèì íàñåëåíèå, íî òîé äîïúëâà, ÷å “òîõàð” èäâà îò òèáåòñêîòî ÒÍÀ-GAR (4), êîåòî îçíà÷àâà ÁßËÀ ÃËÀÂÀ (ÃÓÌ 3, ñ.87), à òîâà ñâåäåíèå ïîðàçèòåëíî ñúâïàäà ñ îòêðèòàòà îò Ïåòúð Äîáðåâ êåëòñêà äóìà ÁËÎÃÀÐ, áóêâàëíî îçíà÷àâàùà ÑÂÅÒÅÙÀ ÃËÀÂÀ (ÄÎÁ 2, ñ.113). Âå÷å ÷ðåç òàçè ïîñëåäíà âðúçêà ìîæåì ñ óâåðåíîñò äà çàêëþ÷èì, ÷å ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÑÀ ÈÄÅÍÒÈ×ÍÈ Ñ ÍÀÑÅËßÂÀËÈÒÅ ÒÀÐÈÌÑÊÈß ÁÀÑÅÉÍ ÀÐØÈ (ÁÅËÈ, ÁËÅÑÒßÙÈ, ÑÐÅÁÐÈÑÒÈ ÕÎÐÀ) È ×Å “ÒÎÕÀÐÉ” È “ÀÐØÈ” ÑÀ ÁÈËÈ ÏÐÎÑÒÎ ÄÐÓÃÎ ÍÀÈÌÅÍÎÂÀÍÈÅ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ, ÁÀÇÈÐÀÍÎ ÍÀ ÁÓÊÂÀËÍÈß ÏÐÅÂÎÄ ÍÀ ÇÍÀ×ÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÅÒÍÈ×ÅÑÊÎÒÎ ÈÌ ÈÌÅ. Íàé-âåðîÿòíî òàì, êúäåòî äíåñ ñå ïðîñòèðàò ïÿñúöèòå íà ïóñòèíÿòà Òàêëàìàêàí â Òàðèìñêèÿ áàñåéí, ñà áèëè èçêîííèòå áúëãàðñêè çåìè — îòâúä Õèìàëàéñêàòà ñòðàíà Áàëõèêà, çàñâèäåòåëñòâàíà âúâ âåäè÷åñêàòà òðàäèöèÿ, è òÿ å èìàëà ðàçêëîíåíèÿ ÷àê äî Õèíäóêóø è Êàðàêîðóì (ñòðàíàòà Áîëîð-Áàëõèêà). Ñ îáðàçóâàíåòî íà ïóñòèíÿòà
* Òàêà ñà íàðè÷àíè çàïàäíèòå õóíîðè (“áåëè” èëè “ñðåáúðíè”); èçòî÷íèòå ñà áèëè “ñèíè”; ñåâåðíèòå — “÷åðíè” è þæíèòå — “÷åðâåíè”, à öåíòðàëíèòå — “çëàòíè” èëè “æúëòè”. Òàçè öâåòíà ñèìâîëèêà îòêðèâàìå è ïðè äðåâíèòå áúëãàðè è òÿ êîðåñïîíäèðà ñ íåáåñíèòå ïîñîêè èëè ò. íàð. êîñìè÷åñêà êàðòà èëè ïëàí (ìàíäàëà), êîÿòî ñå èçïîëçâà â Èíäèÿ, Êèòàé è Òèáåò — (Áåë. ðåä.)
141
ÀÂÈÒÎÕÎË Òàêëàìàêàí òàìîøíîòî íàñåëåíèå å çàïî÷íàëî äà ñå èçòåãëÿ íà ñåâåð êúì ïî-êúñíèòå Ó÷-Òóðôàí, Àêñó, Êó÷à, Áóãóð è íà þã êúì Ïîëóð â áëèçîñò äî Õîòàí, ñúçäàäåí ïðåç III â. ïð. Õð. îò êèòàéñêè çàñåëíèöè è îò èíäèéñêè êîëîíèñòè, èçïðàòåíè îò öàð Àøîêà, êîèòî å òðÿáâàëî äà âîþâàò ñ íàðîä ÁÎËÕÈ è ÁÎËÈÍÃÈ. Çàñóøàâàíåòî ïðåäèçâèêàëî ðàçêúñâàíåòî íà äðåâíèÿ ìîíîëèòåí åòíîñ è äîâåëî äî îáðàçóâàíåòî íà ìíîæåñòâî äúðæàâèöè — Áóãóð, Áàëóêà, Áî (Êó÷à), Ëîëóð è Áîëîð, êîåòî â íåìàëêà ñòåïåí ïðåäîïðåäåëèëî ðàçâîÿ íà ñúáèòèÿòà, ñëó÷èëè ñå ñëåä íà÷àëîòî íà II â. ïð. Õð. II. ÒÎÕÀÐÑÊÈßÒ ÏÐÎÁËÅÌ Â 177 ã. ïð. Õð. õóíñêèÿò øàí-þé Ìàîòóí íàíåñúë æåñòîêî ïîðàæåíèå íà îáèòàâàùèòå äíåøíàòà êèòàéñêà ïðîâèíöèÿ Êàíñó èíäîåâðîïåéñêè íîìàäñêè íàðîä þåäæè (éåõ-÷èõ), à ñêîðî ñëåä òîâà òîé çàâçåë ðàçïîêúñàíèòå áúëãàðñêè äúðæàâèöè â Ñåâåðåí Òàðèì, ÷èèòî ãîëåìè ÷îâåøêè è èêîíîìè÷åñêè ðåñóðñè ìèíàëè íà ðàçïîëîæåíèå íà Õóíîðñêàòà èìïåðèÿ. Çà íåÿ òîçè ðàéîí áèë òîëêîâà âàæåí îò èêîíîìè÷åñêà è âîåííîñòðàòåãè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà, ÷å ïîëó÷èë ïðîçâèùåòî “Äÿñíî êðèëî”. Õóíèòå âëàñòâàëè áåç êàêâîòî è äà å ÷óæäî ñúïåðíè÷åñòâî â òîçè ðàéîí â ïðîäúëæåíèå íà îêîëî 70 ãîäèíè. Ðàçáèòèòå þåäæè ñå èçñåëèëè íà ñåâåðîçàïàä ïðè ñâîèòå ñúñåäè åâðîïåèäíèòå íîìàäè Ó-ñóí, íî íàñëåäíèêúò íà Ìàîòóí Ëàîøàí íàíåñúë íîâî òåæêî ïîðàæåíèå íà þåäæèòå. Îöåëåëèòå ñå îòäðúïíàëè îùå ïî íà çàïàä, ïðåêîñèëè äîëèíàòà íà ðåêà Èëè è ñòèãíàëè äî çåìèòå þæíî îò åçåðîòî Èñúê êþë. Îòòàì òå ïðîãîíèëè íîìàäèòå ñàêè, îçíà÷åíè îò êèòàéöèòå êàòî Ñàé Âàí (ò. å. Öàð íà ñàêèòå) è ãè îòáëúñíàëè íà þãîçàïàä. Õóíèòå îáà÷å áèëè ðåøèëè äà äîâúðøàò þåäæèòå è èì íàíåñëè íîâ óäàð, êàòî ãè èçòèêàëè êúì Ôåðãàíà ïî ñëåäèòå íà ñàêèòå. Òàêà îêîëî 160 ã. ïð. Õð. äâàòà ìîùíè íîìàäñêè íàðîäà íà ñàêèòå è þåäæèòå íàäâèñíàëè çàñòðàøèòåëíî îò ñåâåð íàä áàêòðèéñêèòå ãðàíèöè ïî ðåêà ßêñàðò. Ñêîðî òå ïðåìèíàëè â íàñòúïëåíèå (GHC, p.409; CHI 1, ð.192). Îòäàâíà â ñâåòîâíàòà íàóêà ñå å èçãðàäèëî åäíî ñõâàùàíå, êîåòî äåñåòèëåòèÿ ìåõàíè÷íî ñå ïðåïîâòàðÿ, à èìåííî, ÷å þåäæèòå ñà èäåíòè÷íè ñ òîõàðèòå, êàêòî è ÷å þåäæèòå ñà èäåíòè÷íè ñ êóøàíèòå è àñèàíèòå. Ïúðâàòà èäåíòèôèêàöèÿ å àáñîëþòíî àëîãè÷íà ïî íàé-ìàëêîòî äâå ïðè÷èíè — þåäæèòå ñà íîìàäè, à òîõàðèòå — óñåäíàëî íàñåëåíèå. Âòîðèÿò àáñóðäåí ìîìåíò å êàê å âúçìîæíî òîõàðèòå äà ñå îòúæäåñòâÿâàò ñ þåäæèòå, ñëåä êàòî âòîðèòå ñà îáèòàâàëè ðàéîíà íà Êàíñó îêîëî ïëàíèíàòà Íàí Øàí, íàìèðàù ñå íà îêîëî 600 êèëîìåòðà èçòî÷íî îò Òóð-ôàí (äà íå ñå ñìåñâà ñ ðàçïîëîæåíèÿ ìíîãî ïî íà çàïàä Ó÷Òóðôàí). Ïî ñúùàòà ãåîãðàôñêà ëîãèêà ñëåä 2 000 ãîäèíè íÿêîé ó÷åí ìîæå äà çàïî÷íå äà îòúæäåñòâÿâà ñúâðåìåííèòå áúëãàðè ñ óíãàðöèòå èëè ïúê ñ õúðâàòèòå.  äåéñòâèòåëíîñò þåäæè è ò.íàð. òîõàðè ñà äâà ðàçëè÷èè íàðîäà. Êàêòî âå÷å ñïîìåíàõìå, ó÷åíèòå îòúæäåñòâÿâàò þåäæèòå ñ àñèàíèòå (àñèèòå) íà Ïîìïåè Òðîã è Ñòðàáîí, à òÿõ ñ êóøàíèòå, íåùî, êîåòî íå áèõìå îñïîðâàëè. Îáà÷å îòúæäåñòâÿâàíåòî íà þåäæèòå ñ ò.íàð. òîõàðè ñå áàçèðà êàòî ÷å ëè íà äâà ïàñàæà îò ãîðåñïîìåíàòàòå àíòè÷íè àâòîðè. Ñòðàáîí ïèøå: “Íîìàäèòå, êîèòî ñòàíàõà íàé-ïðî÷óòè, áÿõà òåçè, êîèòî çàâëàäÿõà Áàêòðèÿ îò ãúðöèòå — ÀÑÈÈÒÅ èëè ÀÑÈÀÍÈÒÅ, ÒÎÕÀÐÈÒÅ è ÑÀÊÀÐÀÓÊÈÒÅ, êîèòî òðúãíàëè îò äàëå÷íèòå áðåãîâå íà ßêñàðò, ïðèñúåäè-
142
íÿâàéêè ñàêèòå è ñîãäèéöèòå, êîèòî ñàêèòå áèëè çàâëàäåëè” (öèò. ïî CHI 1, ð.192). Ïîìïåè Òðîç íà ñâîé peä îòáåëÿçâà: “Ñêèòñêèòå ïëåìåíà íà ñàðàóêèòå [÷åòè: ñàêàðàóêèòå] è íà àñèàíèòå çàâçåëè Áàêòðèÿ è Ñîãäèàíà’, à Ñòðàáîí äîïúëâà: “Àñèàíèòå ñòàíàëè öàðå íà òîõàðèòå è ñàðàóêèòå [÷åòè: ñàêàðàóêèòå] áèëè ðàçáèòè” (öèò. ïî CH11, ð.192-193). ÔÀÊÒÈ×ÅÑÊÈ ÑÒÐÀÁÎÍ ÍÅ ÎÒÚÆÄÅÑÒÂßÂÀ ÀÑÈÀÍÈÒÅ (ÞÅÄÆÈÒÅ, ÊÓØÀÍÈÒÅ) Ñ Ò.ÍÀÐ. ÒÎÕÀÐÈ È ÑÀÊÀÐÀÓÊÈÒÅ, ÒÎÉ ÏÐÎÑÒÎ ÈÇÁÐÎßÂÀ ÊÎÈ ÍÀÐÎÄÈ ÁÈËÈ ÇÀÂÇÅËÈ ÁÀÊÒÐÈß;  141 ã. ïð. Õð. þåäæèòå-êóøàíè (5) ñå ðàçäâèæèëè è çàåäíî ñúñ ñúþçíèöèòå àòàêóâàëè Áàêòðèÿ.  129 ã. ïð. Õð. òÿ áèëà íàïúëíî çàâëàäÿíà îò íàøåñòâåíèöèòå. Çàåäíî ñ þåäæèòå-êóøàíè îò ñåâåð íàñòúïâàëè è ñàêèòå, êîèòî â 135 ã. ïð. Õð. èçðàâíèëè ñúñ çåìÿòà ãðàä Áàêòðà è ïðîäúëæèëè ïúòÿ ñè íà þã êúì äíåøåí Èçòî÷åí Èðàí, êúäåòî ñå çàñåëèëè è äàëè íà òàçè îáëàñò èìåòî Ñàêàñòàí — äíåñ Ñèñòàí (CH11, Ð.Ò93; ÅÀÑ 1, ð.209). ÍÅ ÑËÅÄ ÄÚËÃÎ ÁÀÊÒÐÀ ÁÈËÀ ÂÚÇÑÒÀÍÎÂÅÍÀ, ÍÎ ÂÅ×Å ÏÎÄ ÍÎÂÎ ÈÌÅ — ÁÀËÕ. ÑÊÎÐÎ ÒÀÌ ÑÅ ÎÔÎÐÌÈËÀ ÎÁËÀÑÒÒÀ ÒÎÕÀÐÈÑÒÀÍ. ÒÎÂÀ ÏÎÊÀÇÂÀ, ×Å Â ÏÅÐÈÎÄÀ 141—129 ã. ïð. Õð. ÁÚËÃÀÐÈÒÅ-ÒÎÕÀÐÈ ÑÀ ÇÀÏÎ×ÍÀËÈ ÄÀ ÏÐÎÍÈÊÂÀÒ ÇÀ ÏÐÚ ÏÚÒ Â ÁÀÊÒÐÈß. Íàé-âåðîÿòíî ïúðâèòå áúëãàðñêè ãðóïè ñà áèëè óâëå÷åíè îò þåäæèòå â òåõíèÿ ïîõîä íà çàïàä, íî íå ïîìàëêî âúçìîæíî å õóíñêîòî çàâîåâàíèå íà Òàðèì äà å íàêàðàëî ÷àñò îò áúëãàðèòå-òîõàðè äà çàïî÷íàò äà ñå èçñåëâàò íà çàïàä. Òå ïðåìèíàëè ïðåç ñåâåðíèòå ïðîõîäè íà Õèíäóêóø è çàâçåëè Áàêòðèÿ. Êóøàíèòå (þåäæèòå) è áúëãàðèòå-òîõàðè áèëè äâà îïðåäåëåíî ðàçëè÷èè íàðîäà. Çà ïúðâèòå äîðè íå å ñèãóðíî äîêîëêî ñà áèëè ÷èñòè åâðîïåèäè, ìàêàð è äà ñà èçîáðàçÿâàíè íà ñêóëïòóðíè ïîðòðåòè êàòî õîðà ñ ëóêîâèäíè ëèöà è ìóñòàöè. Èçñëåäîâàòåëÿò Êåíåäè äîêàçâà, ÷å êóøàíèòå ñà ïðèòåæàâàëè òþðêñêè, à íå èðàíñêè ôèçè÷åñêè ÷åðòà, êîåòî, ðàçáèðà ñå, ìîæå è äà ñå äúëæè íà äúëãîòî èì ñúñåäñòâî â Êàíñó ñ ìîíãîëîèäíèòå êèòàéöè. Çà Àë Áèðóíè êóøàíèòå ñúùî áèëè ìîíãîëîèäè — òîé ãè ñ÷èòàë çà òèáåòöè. Îò äðóãà ñòðàíà îáà÷å êóøàíñêèòå äðåõè è åêèïèðîâêà, çàïàçåíè íà ìíîãî îò ñêóëïòóðèòå â Ãàíäõàðà, íå áèëè ïî-ðàçëè÷íè îò òåçè íà äðóãèòå èðàíñêè íîìàäè (CH11, ð. 199). Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ áèëà ñúçäàäåíà îò Êóäæóëà Êàäôèç ñëåä 46 ã. ñë. Õð. Òÿ çàâçåëà çåìèòå îò äâåòå ñòðàíè íà Õèíäóêóø, êàêòî è Ñåâåðîçàïàäíà Èíäèÿ. Áúëãàðèòåòîõàðè, êîèòî ñå áèëè çàñåëèëè â Áàêòðèÿ, áèëè ïðèíóäåíè äà ïðèçíàÿò êóøàíñêèÿ ñóâåðåíèòåò è âúðõîâíàòà âëàñò íàä òÿõ áèëà óïðàæíÿâàíà îò êóøàíñêèòå èìïåðàòîðè. Òîâà ïðåäåëíî ÿñíî ëè÷è îò ñúîáùåíèåòî íà Ñòðàáîí: “Àñèàíèòå [òîåñò êóøàíèòå] ñòàíàëè öàðå íà òîõàðèòå...’ ‘Êåìáðèäæêà èñòîðèÿ íà Èðàí” ñå êàçâà îùå íåùî òâúðäå èíòåðåñíî: ‘Ñëåäâàùàòà ãðóïà â ïëåìåííàòà éåðàðõèÿ ñëåä êóøàíèòå áèëè òîõàðèòå, íî ñëåäè îò òåõíèÿ åçèê íå ñà îñòàíàëè â Áàêòðèÿ. Íÿêîè ó÷åíè ñà ñêëîííè äà îòúæäåñòâÿâàò òîõàðñêèÿ ñ äâàòà êåíòóì äèàëåêòà, îòêðèòè â ðúêîïèñíè ïåðãàìåíòè îò Êó÷à è Êàðàøàõð (6). Âúçìîæíî å åäèíèÿò èëè äâàòà îò òåçè äèàëâêòè äà ñà áèëè ñâúðçàíè ñ òîçè íà ìèãðèðàëèòå òîõàðè — ñ Êó÷èéñêèÿ èÀàíèéñêèÿ åçèê — òîõàðñêè Á è À’ (ÑÍ11, ð. 198, 199, 200). Çàñåëâàíåòî íà ïúðâèòå áúëãàðñêè ãðóïè â Áàêòðèÿ âúâ
ÀÂÈÒÎÕÎË âòîðàòà ïîëîâèíà íà È â. ïð. Õð. áèëî ñàìî íà÷àëîòî íà åäíà ïðîäúëæèòåëíà ìèãðàöèÿ, äúëæàùà ñå íà ðàçíîîáðàçíè ïðè÷èíè. Ïî îòíîøåíèå íà Òàðèìñêèÿ áàñåéí Ëåâ Ãóìèëúîâ íàïðèìåð îòáåëÿçâà, ÷å “çàïî÷âàéêè îò I â. ïð. Õð., â õðîíèêèòå ñå ãîâîðè çà ìíîãî ñòóäåíè çèìè è çà çàñóøàâàíèÿ, êîèòî áèëè “íåîáè÷àéíè” (ÃÓÌ 1, ñ.12). Áåç ñúìíåíèå âëîøàâàùèòå ñå êëèìàòè÷íè óñëîâèÿ ñà ïðèíóæäàâàëè çåìåäåëñêîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå äà ñå ëèøàâà îò ïîìèíúêà ñè è äà òúðñè èçõîä â ïðåñåëåíèå êúì ïî-áëàãîïðèÿòíèòå è ïëîäîðîäíè ðàéîíè íà Áàêòðèÿ, êúäåòî âå÷å èìàëî áúëãàðñêè êîëîíèè. Íî îùå ïî-ïàãóáíè ñå îêàçàëè îæåñòî÷åíèòå âîéíè ìåæäó õóíè è êèòàéöè â ïåðèîäà îò êðàÿ íà II â. ïð. Õð. äî âòîðàòà ïîëîâèíà íà II â. ñë. Õð., ÷èéòî òåðåí áèë è Òàðèìñêèÿò áàñåéí.  141 ã. ïð. Õð. íà êèòàéñêèÿ ïðåñòîë ñå âúçêà÷èë ìðà÷íèÿò, âîèíñòâåí è óïîðèò èìïåðàòîð Ó Äè, êîéòî óïðàâëÿâàë .ñ æåëÿçíà ðúêà äî 87 ã. ïð. Õð. — ñúùèíñêè èçòî÷åí âàðèàíò íà âèçàíòèéñêèÿ Êîíñòàíòèí V Êîïðîíèì. Òîé ðåøèë âåäíúæ çàâèíàãè äà ñå ñïðàâè ñ õóíñêàòà çàïëàõà îò ñåâåð. Ïðåç 127 ã. ïð. Õð. ñëåä ïîõîä ñðåùó äÿñíîòî êðèëî íà Õóíîðñêàòà èìïåðèÿ Ó Äè â åäíà çàïîâåä èçðè÷íî èçòúêíàë êàòî îñîáåí óñïåõ íà ñâîÿ ãåíåðàë Âåé Öèí îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å òîé áèë êðúñòîñàë îðúæèå ñ íàðîäà Ïîëå (Áî-Ëå).  íåãî Äèìèòúð Ñúñúëîâ âèæäà áúëãàðèòå è òîâà íå å áåçîñíîâàòåëíî (ÑÚÑ 1, ñ.227-228). Po-le íàèñòèíà ìîæå äà ñà áèëè áúëãàðèòå, äîêîëêîòî êèòàéöèòå ïðåäàâàò èìåòî íà öàðñòâî Áîëîð êàòî Po-lu, ìàêàð è çàïèñâàíî ñ äðóãè éåðîãëèôè. Ñ äðóãè éåðîãëèôè å çàïèñàíî è èìåòî íà åäèí òþðêñêè âîæä — Pu’lo, êîåòî å âúçñòàíîâåíî îò êèòàèñòèòå â îðèãèíàëíîòî ìó çâó÷åíå êàòî BOGHRA. Äà ïðèïîìíèì ñúùî òàêà, ÷å èìåòî íà äúðæàâàòà ÁÀËÓÊÀ áèëî ïðåäàâàíî îò êèòàéöèòå êàòî PO-LU-KIA.  108 ã. ïð. Õð. êèòàéöèòå àòàêóâàëè ãðàäîâåòå ×åð÷åí è Òóðôàí, êàêòî è äúðæàâèöàòà Ëóëàí.  101 ã. ïð. Õð. åäíà êèòàéñêà àðìèÿ ñòèãíàëà ÷àê äî Ôåðãàíà è íàêàðàëà òàìîøíèÿ âëàäåòåë äà ñå ïðèçíàå (ôîðìàëíî) çà âàñàë (ÑÍÑ, ð.409, 410).  99 ã. ïð. Õð. êèòàéñêèÿò ãåíåðàë Ëè Ãóàíëè íàïàäíàë ñ 30 000 àðìèÿ äÿñíîòî êðèëî íà Õóíîðñêàòà èìïåðèÿ è äîñòèãíàë ÷àê äî ïëàíèíàòà Òèåí Øàí, íî áèë íàïúëíî ðàçáèò (ÑÚÑ 1, ñ.149). Äâå ãîäèíè ïî-ðàíî, â 101 ã. ïð. Õð., íÿêîëêîñòîòèí êèòàéñêè çåìåäåëñêè êîëîíèñòè áèëè íàñòàíåíè â îêîëíîñòèòå íà ãðàäîâåòå Áóãóð è Êóðëà. Ïî âðåìå íà óïðàâëåíèåòî íà èìïåðàòîð ×àîòè (87—74 ã. ïð. Õð.) áèëî ðåøåíî êèòàéñêèÿò çàñåëíè÷åñêè ãàðíèçîí â Áóãóð äà ñå ðàçðàñíå. Ïî âðåìåòî íà Õñþàí-òè (74—49 ã. ïð. Õð.) áðîÿò íà. âîéíèöèòå-çåìåäåëöè â Êóðëà äîñòèãíàë 1500. Òÿõíàòà ïðîäóêöèÿ áèëà ïðåäíàçíà÷åíà äà ïîääúðæà êèòàéñêèòå âîåííè êàìïàíèè ñðåùó Òóðôàí, êîéòî áèë âàæåí ñòðàòåãè÷åñêè öåíòúð íà Õóíîðñêàòà èìïåðèÿ (ÑÍÑ, ð. 418,419).  62 ã. ïð. Õð. Áóãóð áèë èçðàâíåí ñúñ çåìÿòà, à íåãîâîòî íàñåëåíèå — èçáèòî îò êèòàéöèòå. Ñëåä çàâçåìàíåòî íà Òóðôàí â 67 ã. ïð. Õð. êèòàéöèòå èåçàáàâíî ñúçäàëè è òóê çåìåäåëñêà êîëîíèÿ, à ×åð÷åí áèë äðóã ðàéîí, êúäåòî êèòàéñêèòå êîëîíèè ñúùî äîáðå ñå ðàçâèâàëè.  77 ã. ïð. Õð. öàðÿò íà ×åð÷åí îòñòúïèë ïëîäîðîäíèòå çåìè íà Ìèðàí íà ðàçïîëîæåíèå íà êèòàéöèòå.  60/59 ã. ïð. Õð. êèòàéöèòå ñúçäàëè äïúæíîñòòà Ãåíåðàë-ïðîòåêòîð,íà Çàïàäíèÿ êðàé (òîåñò íà Òàðèìñêèÿ áàñåéí), êîéòî òðÿáâàëî äà êîîðäèíèðà öÿëîñòíàòà êèòàéñêà êîëîíèàëíà ïîëèòèêà â òîçè ðàéîí, êîÿòî ïðîäúëæàâàëà äà ñå ðàçãðúùà.  73 ã. ñë. Õð., ñëåä êàòî êèòàéöèòå
ðàçáèëè õóíèòå, òå îêóïèðàëè ãðàä Õàìè è òàì íåçàáàâíî áèëà ñúçäàäåíà çåìåäåëñêà êîëîíèÿ, êîÿòî îáà÷å áèëà óíèùîæåíà îò õóíèòå â 77 ã. ñë. Õð. è áèëà âúçñòàíîâåíà ÷àê â 91 ã. ñë. Õð., íî ïî-êúñíî áèëà çàëè÷åíà îò íîâî õóíñêî íàøåñòâèå.  131 ã. ñë.Õð êèòàéöèòå îòíîâî èçãðàäèëè ñâîÿ êîëîíèÿ â Õàìè, íî ñëåä 153 ã.ñë. Õð. òÿ áèëà èçîñòàâåíà (ÑÍÑ, ð.419, 420). Âîéíèòå ïðîäúëæèëè äà ðàçòúðñâàò Òàðèìñêèÿ áàñåéí â I—II â. ñë. Õð. Ñëåä âúñòàíèåòî íà Âàí Ìàí Çàïàäíèÿò êðàé (Òàðèì, â àíãëîåçè÷íàòà ëèòåðàòóðà èçâåñòåí êàòî ‘Western Regions”), áèë èçãóáåí îò Êèòàé è òàì ñå èçäèãíàë êàòî ïúðâîñòåïåííà ñèëà ãðàä ßðêåíä (ßðêàíä). Âúçöàðèëèÿò ñå â 33 ã. â ßðêåíä ïðîêèòàéñêè âëàäåòåë íà èìå Êàí çàïî÷íàë àãðåñèâíà âúíøíà ïîëèòèêà. Ñëåä çàâçåìàíåòî íà ãðàä Êàøãàð â 48 ã. òîé ïîêîðèë ñòðàíàòà Øàí Øàí (Ëóëàí) è îêóïèðàë Êó÷à.  57 ã. Êàí çàâîþâàë è ãðàä Õîòàí. Íåãîâàòà æåñòîêîñò îáà÷å ïðåäèçâèêàëà âúñòàíèå â Êó÷à, ïîäêðåïåíî îò õóíèòå, êîèòî íàíåñëè ïúëíî ïîðàæåíèå íà ßðêåíä. Ñëåä íåãîâèÿ ðàçãðîì â ðàéîíà ñå óñèëèë Õîòàí, íî õóíèòå õâúðëèëè ñðåùó íåãî 30 000 àðìèÿ, ñúáðàíà îò ñúþçíèöèòå èì Êó÷à, Àãíè (Êàðàøàõð) è Õàìè, êîèòî ñìàçàëè Õîòàí, êîéòî ñå ïîä÷èíèë íà õóíèòå (ÃÓÌ 2, ñ.171—173). Ïîñòàâÿíåòî íà Òàðèìñêèÿ áàñåéí ïîä ïúëíèÿ êîíòðîë íà õóíèòå îáà÷å çàñòðàøàâàëî êèòàéöèòå îò çàïàä, êîèòî ïðåìèíàëè â íàñòúïëåíèå è â 73 ã. íàíåñëè ïîðàæåíèå íà õóíèòå ïðè åçåðîòî Áîðêóë.  74 ã. õóíèòå áèëè îòíîâî ðàçáèòè è êèòàéöèòå çàâçåëè ãðàäîâåòå Òóðôàí è Õàìè. Òîâà ïîçâîëèëî íà Êèòàé ïàê äà óñòàíîâè ñâîÿ ïðîòåêòîðàò â Çàïàäíèÿ êðàé è äà ïðåâúðíå Êó÷à è Òóðôàí â ñâîè ãëàâíè êâàðòèðè.  77 ã. õóíèòå êîíòðààòàêóâàëè.  89 ã. êèòàéöèòå èì íàíåñëè ñåðèîçíî ïîðàæåíèå è õóíèòå äàëè 13 000 óáèòè, à “81 õóíñêè ïëåìåíà” (îêîëî 20á 000 äóøè) ñå ïðåäàëè íà êèòàéöèòå. Ïðåç 90 ã. òå èçòèêàëè õóíèòå îò Õàìè, à â 91 ã. Êó÷à, Àêñó è Ó÷-Òóðôàí îêîí÷àòåëíî êàïèòóëèðàëè ïðåä Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ, êîÿòî ïîñòàâèëà ñâîå ïðîòåæå íà ïðåñòîëà íà Êó÷à. Ñêîðî îáà÷å õóíèòå ñè âúçâúðíàëè êîíòðîëà âúðõó Ñåâåðåí Òàðèì. Òîâà áèëî îáà÷å êðàòêîòðàåí óñïåõ, çàùîòî â 124 ã. Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ îòíîâî ïîä÷èíèëà Êó÷à, Àêñó è Ó÷Òóðôàí, êîéòî £ ïðåäîñòàâèë 10 000 ñïîìàãàòåëíà àðìèÿ. Ñ òåçè âîéñêè êèòàéöèòå ðàçãðîìèëè õóíèòå ïðè Òóðôàí.  127 ã. áèë ïîä÷èíåí è Êàðàøàõð (Àãíè). Ñëåä íåãîâîòî ïàäàíå âëàñòòà íà Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ áèëà ïðèçíàòà îò Êàøãàð, ßðêåíä è Õîòàí. Òàðèìñêèÿò áàñåéí áèë èçöÿëî çàâçåò. Òåçè îãðîìíè òåðèòîðèè îáà÷å áèëî òðóäíî äà áúäàò çàäúðæàíè è ñëåä 153 ã. êèòàéöèòå èçãóáèëè Çàïàäíèÿ êðàé. Ïîñëåäíèòå èçâåñòèè ñúáèòèÿ â òàçè ÷àñò íà Àçèÿ ñà îò êðàÿ íà II â. Ñëåä òîâà èñòîðèÿòà ñå ïîêðèâà ñ ìúãëà è íàñòúïâà áëèçî òðèâåêîâåí òúìåí ïåðèîä (ÑÍÑ, ð.415; ÃÓÌ 2, ñ.193,195). Òî÷íî ïðåç òåçè òúìíè âðåìåíà áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå íà Òàðèìñêèÿ áàñåéí îêîí÷àòåëíî ñå èçòåãëèëî â Áàêòðèÿ. Ëèïñàòà íà ñâåäåíèÿ çà âðåìåòî îò Ëôàÿ íà Í äî V â. ñë. Õð. íå ùå ïîçâîëè äà ñå óñòàíîâÿò ïðè÷èíèòå è ìåõàíèçìúò íà òàçè ìèãðàöèÿ. Îïóñòîøèòåëíèòå âîéíè â ïåðèîäà I â. ïð. Õð. è II â. ñë. Õð., ïîñòîÿííèòå õóíñêè è êèòàéñêè íàøåñòâèÿ, êèòàéñêàòà êîëîíèçàöèÿ, ïîëèòè÷åñêàòà íåñòàáèëíîñò, õàðàêòåðèçèðàùà ñå ñ ÷åñòà ñìÿíà íà ñóâåðåíà è ðåäóâàíåòî íà õóíñêè è êèòàéñêè ïðîòåæåòà íà ïðåñòîëèòå íà ìàëêèòå òàðèìñêè äúðæàâè, çàñóøàâàíåòî íà êëèìàòà ñà ôàêòîðèòå, êîèòî ïðåäèçâèêàëè ìàñîâîòî èçñåëâàíå íà áúëãàðè
143
ÀÂÈÒÎÕÎË êúì Áàêòðèÿ è êúì Êàâêàç.  Áàêòðèÿ òÿõíàòà èíôèëòðàöèÿ âúðâÿëà íåóñåòíî, áåç ñúçäàâàíåòî íà íÿêàêâî íåçàâèñèìî äúðæàâíî îáðàçóâàíèå. Äî ñðåäàòà íà IV â. áúëãàðèòå â Áàêãðèÿ, Ïàìèð è Áîëîð ñå íàìèðàëè ïîä âúðõîâíàòà âëàñò íà êóøàíñêèòå èìïåðàòîðè, êàòî å âúçìîæíî äà èì å áèëà äàäåíà íÿêàêâà ôîðìà íà ñàìîóïðàâëåíèå, à ñëåä òîâà äî âòîðàòà ïîëîâèíà íà IV â. êóøàíñêàòà âëàñò áèëà çàìåíåíà îò òàçè íà Ñàñàíèäèòå. Ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà IV â. îáà÷å â Ñðåäíà Àçèÿ ñå íàäèãíàëè ñèëè, äîâåëè äî åòíè÷åñêàòà åìàíöèïàöèÿ è ïîëèòè÷åñêèÿ âúçõîä íà áúëãàðèòå. ÊÈÄÀÐÈÒÈÒÅ È ÕÅÔÒÀËÈÒÈÒÅ Êîãàòî øàõ Øàïóð II îáñàæäàë â 353 ã. ðèìñêàòà êðåïîñò Íèçèáèñ â Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ, ñå ðàçáðàëî, ÷å èçòî÷íèòå ïåðñèéñêè ãðàíèöè ñà ïðåãàçåíè îò åäèí íîâ è îïàñåí íåïðèÿòåë. Øàïóð II âåäíàãà èçîñòàâèë îáñàäàòà íà Íèçèáèñ è ñå âòóðíàë íà èçòîê. Âèçàíòèéñêèÿò èñòîðèê Çîíàðà (XII â.) íàðè÷à íàøåñòâåíèöèòå “ìàñàãåòè”, äîêàòî ñúâðåìåííèêúò íà ñúáèòèÿòà Àìèàí Ìàðöåëèí âúîáùå íå ãè íàçîâàâà, íî âïîñëåäñòâèå ñòàíàëî ÿñíî, ÷å òîâà ñà õèîíèòèòå, èìå, èäâàùî îò ñðåäíîïåðñèéñêîòî “õèîí” — “õóí”, ñ âåðîÿòíî ãðúöêè ïëåìåíåí ñóôèêñ. Øàïóð II âîþâàë ñ õèîíèòèòå äî 358 ã., êîãàòî áèë ñêëþ÷åí ìèð ñ òÿõ, ïî ñèëàòà íà êîéòî òå èçïðàòèëè âîåíåí êîíòèíãåíò íà÷åëî ñ öàðÿ èì Ãðóìáàò (Êðóì-Áàò), êîéòî ñå ñðàæàâàë ðàìî äî ðàìî ñ ïåðñèòå ïðè îáñàäàòà íà ñåâåðíîìåñîïîòàìñêàòà ðèìñêà êðåïîñò Àìèäà â 360 ã. Ïðèáëèçèòåëíî ïî ñúùîòî âðåìå â Áàêòðèÿ ñå ðàçäâèæèëè åäíè íîâè âðàãîâå íà ïåðñèòå — õåôòàëèòèòå, èçâåñòíè è êàòî “áåëè õóíè”, êîèòî èçòèêàëè â Ãàíäõàðà êèäàðèòèòå — äðóãà, ïðåäñòàâÿíà êàòî õóíñêà, ïëåìåííà ãðóïà. Ñïîðåä Ãõèðøìàí õèîíèòèòå, êèäàðèòèòå è õåôòàëèòèòå áèëè ðàçëè÷íè íàçâàíèÿ íà åäíà è ñúùà ïëåìåííà îáùíîñò ïðåç ðàçëè÷íè ïåðèîäè.  äåéñòâèòåëíîñò ïîëîæåíèåòî å ïî-ðàçëè÷íî è õèîíèòèòå íå ìîãàò ñ òàêàâà ëåêîòà äà ñå îòúæäåñòâÿò ñ õåôòàëèòèòå è êèäàðèòèòå (ÑÍ11, ð. 211,137). Âòîðèòå ñå ïîÿâÿâàò â Ñðåäíà Àçèÿ îêîëî 370 ã. (CHI 2, ð. 770), âúïðåêè ÷å, êàêòî ùå âèäèì ïî-íàòàòúê, äóìàòà “ïîÿâÿâàò” íå å óìåñòíà è ïî-äîáðå å äà ñå èçïîëçâà êàòî çàìåñòèòåë “èçäèãàò”. Ñàìîòî èìå Êèäàðèòè å åïîíèìíî è ïðèíàäëåæè íà åäèí êóøàíñêè êíÿç íà èìå Êèäàðà (Êîäîëî, Öèäîëî â êèòàéñêà òðàíñêðèáöèÿ), îñíîâàë åäíîèìåííà äèíàñòèÿ, à íå íîâ íàðîä. Îùå ïðåäè äîñòà ãîäèíè ïðîô. Äåéâèä Ìàðøàë Ëàíã íà áàçàòà íà “Àøõàðàöóéö”* îòúæäåñòâÿâà êèäàðèòèòå ñúñ ñïîìåíàòà â òîçè àðàìåéñêè èçòî÷íèê îò VH â. áúëãàðñêà ïëåìåííà ãðóïà ×äàð Áóëãàð (ÒÀÁ. ñ. 221, 123)**. Îáà÷å îùå â êðàÿ íà XIX â. ïðîô. Ïåòêàíîâ, ïðåâîäà÷ è êîìåíòàòîð íà “Àøõàðàöóéö”, êàçâà ñëåäíîòî: “Êîëêîòî äî ×äàð-Áóëãàð***, òðÿáâà äà îòáåëåæà, ÷å ôðåíñêèÿò ïðåâîäà÷ ïðåäàâà òîâà èìå ñ Citar, à â çàáåëåæêàòà íà ñòð. 35 äîðè ñ àðàìåéñêè áóêâè ïèøå íå ×äàð, à Êèòàð è ïîä òàçè ôîðìà òîé îòêðèâà Êîòðàãèòå... “ Ñúìíèòåëíî å êîòðàãèòå äà ñà èäåíòè÷íè ñ ×äàð Áóëãàð, íî å î÷åâèäíî, ÷å ×äàð Áóëãàð ñà èäåíòè÷íè ñ êèäàðèòèòå îò Ñðåäíà Àçèÿ. Êèäàðèòèòå, ïîäîáíî íà ñâîèòå ïî÷òè ïîñòîÿííè ñúþçíèöè õåôòàëèòèòå, áèëè òâúðäè ïðîòèâíèöè íà Ñàñà-
íèäèòå.  451 ã. ïîñëåäíèòå ïðåäïðèåëè íàñòúïëåíèå ñðåùó êèäàðèòèòå, íî â 454 ã. áèëè ðàçáèòè îò òÿõ, à íà ñëåäíàòà ãîäèíà êèäàðèòè è õåôòàëèòè îáðàçóâàëè êîàëèöèÿ, íàñî÷åíà ñðåùó ïåðñèòå è èíäèéöèòå.  465 ã. îáà÷å ïåðñèòå ïðåäïðèåëè íîâî ìîùíî íàñòúïëåíèå ñðåùó êèäàðèòèòå, êîèòî â 468 ã. ïðåòúðïåëè òåæêî ïîðàæåíèå (ÃÓÌ 1, õðîíîëîãè÷íà òàáëèöà). Ùîì êàòî âèæäàìå ïðåç VII â. ñåâåðíî îò Êàâêàç ïëåìåííàòà ãðóïà ×äàð (Êèäàð) Áóëãàð, î÷åâèäíî å, ÷å ñëåä ðàçãðîìà îò 468 ã. ãîëÿìà ÷àñò îò êèäàðèòèòå ñå áèëè èçñåëèëè íà çàïàä. Äðóãà ÷àñò îò òÿõ îáà÷å ñëåä 468 ã. íàìèðà óáåæèùå â Èíäèÿ.  470 ã. â Çàïàäåí Äåêàí (Çàïàäíà Èíäèÿ) ñå èçäèãà åäíà äèíàñòèÿ, çà êîÿòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å ìîæå áè å îò ìåñòåí ïðîèçõîä. Íåéíîòî èìå å Ðàøòðàêóòà è èìàëà ðàçêëîíåíèå â Ãóäæàðàò. Òÿ ïðîñúùåñòâóâàëà ÷àê äî 975 ã. Äîòóê íèùî èíòåðåñíî. Ïîÿâàòà íà òàçè äèíàñòèÿ íàñêîðî ñëåä èçñåëâàíåòî íà ÷àñò îò êèäàðèòèòå â Èíäèÿ îáà÷å êàòî ÷å ëè íå å ñëó÷àéíà, çàùîòî äèíàñòèÿòà Ðàøòðàêóòà å íàðå÷åíà îò àðàáñêèÿ òúðãîâåö Ñþëåéìàí ñ èìåòî ÁÀËÕÀÐÀ (ÅÀÑ 3, ð. 448-449; ÅÀÑ 1, ð. 242). Òîâà “ñúâïàäåíèå” äîïúëíèòåëíî ïîòâúðæäàâà òåçàòà, ÷å êèäàðèòèòå ñà áèëè áúëãàðñêà åòíè÷åñêà ãðóïà. Íåùî ïîâå÷å — äèíàñòèÿòà Ðàøòðàêóòà-Áàëõàðà å èìàëà îùå åäíî èìå — PALLAVA, îáà÷å ñïîðåä èíäîëîçèòå âðúçêàòà íà Ðàøòðàêóòà ñ Áàëõ å ñúìíèòåëíà, çàùîòî ñàìàòà äèíàñòèÿ â ñâîèòå àíàëè íèêúäå íå ñïîìåíàâà çà Áàëõ è ïàðòèòå (MBN, ð. 496). Íå å íåîáõîäèìî îáà÷å ïðåäñòàâèòåëèòå íà Ðàøòðàêóòà äà èçòúêâàò íÿêàêâî ñúìíèòåëíî ðîäñòâî ñ äåòðîíèðàíàòà 250 ã. ïî-ðàíî ïàðòñêà äèíàñòèÿ íà Àðøàêèäèòå, çàùîòî Ðàøòðàêóòà å áèëà áúëãàðñêà ïî ïðîèçõîä. À âðúçêàòà ñ Áàëõ íå òðÿáâà äà ñå èçêëþ÷âà ïðè íèêàêâî ïîëîæåíèå. Ïåòúð Äîáðåâ îòáåëÿçâà, ÷å â äàãåñòàíñêàòà õðîíèêà “Äåðáåíò íàìå” ñå ãîâîðè çà ãðóïà ïðåñåëíèöè â Êàâêàç îò Ñðåäíà Àçèÿ íà èìå ÁÀÕËÈ ÊÀÄÀÐ. Òå, ñïîðåä “Äåðáåíò íàìå”, âîþâàëè ñ ïåðñèòå ïðåç IV—V â. çàåäíî ñúñ ñâîèòå ñúþçíèöè àâàðèòå è ïåðñèòå òðÿáâàëî äà óêðåïÿâàò Äåðáåíò çàðàäè íàõëóâàíåòî íà “êàôèðèòå Êàäàð è Àâàð” (ÄÎÁ 1, ñ. 20). Èçðàçúò “Áàõëè Êàäàð” (áóêâ. “Êàäàðè îò Áàëõ”) ìîæå äà îçíà÷àâà ñàìî åäíî, à èìåííî ÷å êèäàðèòèòå ñà îáèòàâàëè ðàéîíà íà íàñåëåíàòà ñ áúëãàðè îáëàñò îêîëî Áàëõ è òîâà å îùå åäèí äîêóìåíò, êîéòî çàñâèäåòåëñòâà áúëãàðñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà êèäàðèòèòå. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå âå÷å íå å ÷óäíî çàùî äèíàñòèÿòà ÐàøòðàêóòàÁàëõàðà ñå å íàðè÷àëà è Ïàëëàâà. Íà âñè÷êî îòãîðå ïî êðàéáðåæèåòî íà Ãóäæàðàò, òàì êúäåòî ñå å ïîäâèçàâàë äúùåðíèÿò êëîí íà Ðàøòðàêóòà-Áàëõàðà, ïðè óñòèåòî íà ðåêà Íàðìàäà ñå íàìèðà ñúâðåìåííèÿò ãðàä Áõàðó÷, ÷èåòî ñòàðî èìå å áèëî Áõàðóêà÷õà. Òî å òâúðäå áëèçêî äî èíäèéñêîòî ïðîèçíîøåíèå íà èìåòî íà òàðèìñêàòà äúðæàâà Áàëóêà — Áõàðóêà, êîåòî å çàïèñàíî îò êèòàéöèòå êàòî Po-lu-kia. Êèòàéñêèÿò ïúòåøåñòâåíèê Õþ-åí Öàí (VII â.) òðàíñêðèáèðà èìåòî íà ôàä Áõàðóêà÷õà êàòî Po-lo-kieche-po — íà÷èí (ïîíå ôîíåòè÷íî) ïî÷òè èäåíòè÷åí ñ Polu-kia. Îò òîâà ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å â Áõàðóêà÷õà íÿêîãà å èìàëî áúëãàðñêà êîëîíèÿ. Äðóãèÿò èçêëþ÷èòåëíî âàæåí çà íàñ íàðîä ñà ò. íàð. õóíè õåôòàëèòè (èëè áåëè õóíè). Êèòàéöèòå ãè íàðè÷àò
* Ôîíåòè÷íî íàé-ïðàâèëíî è ñúîáðàçåíî ñ åïîõàòà å “Àøõàðàöóéö” äà ñå ïðîèçíàñÿ êàòî “Àøõàðàöîéö”. äîêîëêîòî ïðåç VII â. ñúâðåìåííèÿò àðàìåéñêè äèôòîíã “óé” â çâó÷àë êàòî “îé”. ** Ñëåä Äåéâèä Ìàðøàë Ëàíã êèäàðèòèòå ñà èäåíòèôèöèðàíè êàòî áúëãàðñêà ïëåìåííà ãðóïà îò Äèìèòúð Òàáàêîâ (1999 ã.) è îò Æèâêî Âîéíèêîâ (2001 ã.). *** Èñòèíñêîòî çàïèñâàíå â “Àøõàðàöóéö” å â “×äàð Áîëêàð”.
144
ÀÂÈÒÎÕÎË “Õóà” èëè “Õóà-äóí”. Åäèí îò òåõíèòå âîæäîâå íîñåë èìåòî “Åäàèëèäî”, êàòî êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè ñúêðàòåíî ãî íàðè÷àò “Åäà”, êàêòî è ñàìèÿ íàðîä. Àðàáñêî-ïåðñèéñêèòå àâòîðè íàðè÷àò õåôòàëèòèòå “õàéòàë” (Òàáàðè, Ìàñóäè, Ôèðäîóñè), àðìåíåöúò Åõè-øå (V â.) ãè îçíà÷àâà êàòî “õàéëàíäóðê”, à äðóã åäèí àðìåíåö, Õàçàð Ïàðáåöè, æèâÿë ñúùî ïðåç V â., èçïîëçâà èìåòî “õåïòàë”. Ìèõàèë Ñèðèéñêè (IX â.) ãè íàðè÷à ‘òåäàë” è “òåäàëòçè”, à Ìàðêâàðò îòáåëÿçâà îùå åäèí àðìåíñêè âàðèàíò, ïðåäàâàù òÿõíîòî èìå — Êàòèñê (Êàäóñèè). Âèçàíòèéñêèòå àâòîðè èçïîëçâàò òåðìèíà “íàôòàë” (Òåîôàí), “àáäåë” (Òåîôèëàêò Ñèìîêàòà), êàêòî è òåõíèòå ðàçíîâèäíîñòè — “åôòàë”, “åïòàë”, “àáäàë”(ÁÅÐÍ,ñ.183-185). Ñïîðåä êèòàéöèòå õåôòàëèòèòå áèëè íîìàäè, íî âèçàíòèéñêèòå àâòîðè òâúðäÿò íåùî ñúâñåì ðàçëè÷íî. Ìåíàíäúð ïðåäàâà ðàçãîâîðà ìåæäó ðîìåéñêèÿ èìïåðàòîð Þñòèí II è ïðàòåíèöèòå íà òþðêèòå, ïðèñòèãíàëè â Êîíñòàíòèíîïîë ñêîðî ñëåä óíèùîæàâàíåòî íà Õåôòàëèòñêàòà èìïåðèÿ: “Èìïåðàòîðúò çàïèòàë îòíîâî: “ ãðàäîâå ëè æèâååõà åôòàëèòèòå?” - Ïðàòåíèöèòå îòãîâîðèëè: “Òîâà ïëåìå, ãîñïîäàðþ, æèâåå â ãðàäîâå” (ÃÈÁÈ 2, ñ. 241). Ãîðíîòî ñâåäåíèå îáà÷å ñå òúëêóâà îò ïîâå÷åòî èñòîðèöè â ñìèñúë, ÷å äèâèòå íîìàäè õåôòàëèòèòå ñå áèëè öèâèëèçîâàëè ñëåä çàñåëâàíåòî ñè â óðáàíèçèðàíàòà Áàêòðèÿ. Çàòîâà ïúê Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè äàâà ìíîãî ïîâå÷å ñâåäåíèÿ â ïîëçà íà öèâèëèçîâàíîñòòà íà õåôòàëèòèòå: “Ìàêàð è õåôòàëèòèòå äà ñà íàðîä îò õóíñêîòî ïëåìå, òå íå ñà ñìåñåíè è íå ïîääúðæàò îòíîøåíèÿ ñ èçâåñòíèòå íè õóíè, òúé êàòî íå ãðàíè÷àò ñ òÿõ, íèòî æèâåÿò áëèçî äî òÿõ, íî îò ñåâåð ñà ñúñåäè ñ ïåðñèòå, òàì, êúäåòî â ñàìàòà ïåðñèéñêà ïåðèôåðèÿ ñå íàìèðà ãðàäúò Ãîðãî. Ìåæäó òÿõ è ïåðñèòå ÷åñòî ñå âîäÿò âîéíè çàðàäè ãðàíèöèòå. Òå íå ñà íîìàäè êàòî äðóãèòå õóíñêè ïëåìåíà, íî îò äðåâíè âðåìåíà íàñåëÿâàò ïëîäîðîäíà ñòðàíà è çàòîâà òå íèêîãà íå ñà íàïàäàëè ðèìñêèòå âîéñêè, îñâåí çàåäíî ñ âîéñêàòà íà ìèäèéöèòå. Îò âñè÷êè õóíè ñàìî òå èìàò áåëè òåëà è íå ñà ñ áåçîáðàçíè ëèöà. Íà÷èíúò èì íà æèâîò ñúùî íå ïðèëè÷à íà òîçè íà äðóãèòå õóíè è òå íå æèâåÿò êàòî ñêîòîâå, íî ñå íàìèðàò ïîä óïðàâëåíèåòî íà åäèí öàð, èìàò äîáðî ãðàæäàíñêî óñòðîéñòâî è ñúáëþäàâàò ìåæäó ñåáå ñè è ñúñåäèòå ñïðàâåäëèâîñòòà íå ïî-çëå îò ðèìëÿíèòå èëè îò äðóãèãî. Íàéáîãàòèòå îò òÿõ ñúáèðàò îêîëî ñåáå ñè ïðèÿòåëè, äî äâàäåñåò, ÷å è ïîâå÷å äóøè; ïðèÿòåëèòå èì âèíàãè îáÿäâàò çàåäíî ñ òÿõ, ðàçäåëÿò áîãàòñòâîòî, êàòî èìàò åäíàêâî ïðàâî âúðõó íåãî. Êîãàòî òîçè, êîéòî å ñúáðàë äðóãàðèòå ñè, óìðå, ïî çàêîí òå ñà äëúæíè äà áúäàò ïîëîæåíè æèâè çàåäíî ñ íåãî â ãðîáà” (öèò. ïî ÁÅÐÍ, ñ. 187). Íà áàçàòà íà íÿêîè íàäïèñè íà ãðúöêè êóðñèâ âúðõó ìîíåòè Ãõèðøìàí è ÿïîíåöúò Åíîêè ïîääúðæàò òåçàòà, ÷å åçèêúò íà õåôòàëèòèòå å áèë èðàíñêè äèàëåêò. Ñúäåéêè ïî íàäïèñèòå îò Ñóðõ Õîòàë îáà÷å, ïîâå÷åòî ó÷åíè ñìÿòàò, ÷å èðàíñêèÿò åçèê å áèë ìåñòåí äèàëåêò â Áàêòðèÿ, à íå ñîáñòâåíî åçèêúò íà õóíèòå. Ïîíàñòîÿùåì ãëåäèùåòî íà Ìèíîðñêè, ÷å åçèêúò íà õåôòàëèòèòå å áèë òþðêñêî íàðå÷èå, ãîñïîäñòâà â íàó÷íèòå ñðåäè (CH11, ð. 213). Â
“Êåìáðèäæêà èñòîðèÿ íà Èðàí”, êîÿòî èìà ïðàâî äà ïðåòåíäèðà çà áåçïðèñòðàñòíîñò, îáà÷å ìîæåì äà îòêðèåì è äðóãà ïîçèöèÿ: “Çà íóæäèòå íà ñâîåòî ìîíåòîñå÷åíèå õåôòàëèòèòå ðàçâèëè ñïåöèàëåí âèä ïèñìî, ñúçäàäåíî íà áàçàòà íà êóøàíñêîòî, è åêçåìïëÿðè îò òåõíè ìîíåòè ñà íàìåðåíè â Òóðôàí è òîçè åçèê å áèë èçòî÷íîèðàíñêè. ÌÎÆÅ ÄÀ ÑÅ ÇÀÊËÞ×È, ×Å ÐÀÇÃÎÂÎÐÍÈßÒ ÅÇÈÊ ÍÀ ÏÎÍÅ ×ÀÑÒ ÎÒ ÕÅÔÒÀËÈÒÈÒÅ Å ÁÈË ÑÚÙÎ ÈÇÒÎ×ÍÎÈÐÀÍÑÊÈßÒ”*. Äàëè å ñúùåñòâóâàëà íÿêàêâà åçèêîâà ðàçëèêà ìåæäó õèîíèòè, êèäàðèòè è õåôòàëèòè å ìíîãî íåÿñíî...” (OH11, ð. 614, 213).  ñúùàòà èñòîðèÿ îáà÷å ÷åòåì, ÷å õèîíèòèòå ïðàêòèêóâàëè òðóïîèçãàðÿíå, à õåôòàëèòèòå - òðóïîïîëàãàíå (CHI 1, ð. 214), îò êîåòî ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å êàòî åòíîñè å ñúùåñòâóâàëà çíà÷èòåëíà ðàçëèêà ìåæäó òÿõ. Òîâà îáà÷å íå îçíà÷àâà, ÷å õèîíèòèòå ñà áèëè íÿêàêâè óðîäëèâè íèñêè è êðèâîêðàêè õóíñêè ìîíãîëîèäè. Íà âñè÷êè, êîèòî óïîðèòî è áåçêðèòè÷íî ïðîäúëæàâàò äà ãëåäàò ïî òîçè íà÷èí íà ðàííèòå àçèàòñêè õóíè, ùå ïðåïîðú÷àìå êíèãàòà íà ãîëåìèÿ ó÷åí Îòî Ìåíõåí Õåëôåí “The World of the Huns”. Ùå öèòèðàìå ñàìî íÿêîëêî èçðå÷åíèÿ îò íåÿ: “Ìîíãîëîèäíèòå åëåìåíòè ïðè õñþí-íó áèëè çíà÷èòåëíî çàñèëåíè îò ìíîæåñòâîòî êèòàéñêè äåçåðòúîðè è âîåííîïëåííèöè”. “Ëþ Þàí, õóíñêèÿò çàâîåâàòåë íà Ëîÿí â 311 ã., áèë âèñîê 184 ñàíòèìåòðà è äúëãàòà ìó áðàäà áèëà ñ ÷åðâåíèêàâ îòòåíúê. Õóíúò Õîëèåí Ïî-ïî, îñíîâàòåë íà êðàòêî ñúùåñòâóâàëàòà äèíàñòèÿ Õñèà, ñúâðåìåííèê íà Àòèëà, áèë âèñîê 195 ñàíòèìåòðà”. “Åäíà èñòîðèÿ â “Øèõ-øóî õñèí-þ”, çàïèñàíà îò Ëþ È-÷èí â ïúðâàòà ïîëîâèíà íà I/ft, ïîêàçâà, ÷å õñèåí-ïè [òóíãóçèòå — Ï. Ã.], çà êîèòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å ñà ãîâîðåëè íà ìîíãîëñêè åçèê, íå áèëè ìîíãîëîèäè â ðàñîâî îòíîøåíèå”. Êèòàéöèòå îïèñâàëè õñèåí-ïè êàòî õîðà ñ “æúëòè áðàäè”. “ åäíà ïîåìà îò Ëè Ïî êîííèòå âàðâàðè îò Þ-÷îó, âåðîÿòíî òþðêè, èìàëè çåëåíè î÷è. Äîðè ïî-êúñíî êèòàéöèòå êàçâàëè çà ìîíãîëñêèòå Õóàíã òó Øèõ-âåé “Øèõ-âåé ñ æúëòèòå ãëàâè”, à ×èíãèñ õàí è íåãîâèòå ïîòîìöè èìàëè ðóñè èëè ðèæè êîñè è òúìíîñèíè î÷è” (ÎÌÍ, ð. 370, 373, 374). Èìåòî “õåôòàëèòè” èäâà îò èðàíñêàòà äóìà “õàôòà” — ÑÅÄÅÌ. Ïðåç Õ â. àðàáèíúò Ìàñóäè ñïîìåíàâà, ÷å ñåâåðíî îò Êàâêàç, â ñúñåäñòâî ñ àäúãöèòå, æèâååë åäèí íàðîä, êîéòî ñå íàðè÷àë ÑÅÄÅÌÒÅ ÏËÅÌÅÍÀ è â òÿõ Ïåòúð Äîáðåâ âèæäà áúëãàðèòå, äîêîëêîòî â àäúãñêàòà ãðóïà åçèöè ÁËÚÃÝÐ (ÁËÚ-ÕÝÐ) îçíà÷àâà ÖßËÎ, ÑÚÑÒÀÂÅÍÎ ÎÒ ÑÅÄÅÌ ×ÀÑÒÈ (ÄÎÁ 1, ñ. 128). Ïîäîáíà âðúçêà ìåæäó áúëãàðèòå è ÷èñëîòî 7 îòêðèâàìå äàëå÷ íà çàïàä è òî â ìíîãî ïî-ðàííà åïîõà. Ïðåäè âðåìå Ï.Äîáðåâ íàñî÷è âíèìàíèåòî íà ÷èòàòåëèòå âúðõó åäíà ëèòîâñêà õðîíèêà, â êîÿòî, îñâåí êîñâåíè ñâåäåíèÿ çà Àâèòîõîë, îòêðèâàìå íåùî ìíîãî èíòåðåñíî: “...Ñúùî òàêà íàé-ïúðâèÿò èñïàíñêè êðàë — ÁÎËÃÎÐÎÑ, êàçàë äà õâúðëÿò íåãîâèÿ âíóê è ñèí â ìîðåòî, íî ìîðñêèòå âúëíè ãî èçõâúðëèëè æèâ è çäðàâ íà áðåãà, êúäåòî åäíà äèâà ñúðíà ão îòõðàíèëà ñúñ ñâîåòî âèìå. Ïîñëå òîé ñòàíàë âòîðè èñïàíñêè öàð, íàðå÷åí Ãîáèñ” (öèò. ïî ÄÎÁ 1, ñ. 84).
* Ñïîìíåòå ñè, ÷å â îáëàñòòà Áóëãàð ñà áèëè ñå÷åíè ìîíåòè îò òèïà íà õåôòàëèòñêèòå äðàõìè. Òàì æèâååëî è áúëãàðñêîòî ïëåìå Åñåãåë. ** Ñëåä çàâëàäÿâàíåòî íà Áúëãàðèÿ îò òóðöèòå ìíîãî áúëãàðñêè êíèæîâíèöè áÿãàò â Ñúðáèÿ, Ðóñèÿ è Ëèòâà. Âúçìîæíî å ëèòîâñêèÿò âàðèàíò Áîëãîðîñ âìåñòî Ãàðãîðèñ äà å ïî-ïðàâèëåí, îòêîëêîòî òîçè íà Þñòèí.
145
ÀÂÈÒÎÕÎË Â èðëàíäñêàòà “Êíèãà íà çàâîåâàíèÿòà”, íàïèñàíà ïðåç XI â., íî áàçèðàíà íà ïî-ñòàðè ñâåäåíèÿ, â ò.÷. è ëåãåíäè, ñå ãîâîðè çà äîêåëòñêîòî íàñåëåíèå íà Èðëàíäèÿ, èçâåñòíî êàòî ôèð ÁÎËÃ, òîåñò “õîðà íà Áîëã” (“íàðîäúò íà Áîëã”). Òå áèëè äîøëè îò Èñïàíèÿ, íî ñàìàòà Èñïàíèÿ íå áèëà òÿõíàòà ïðàðîäèíà, çàùîòî ïî-ðàíî òå îáèòàâàëè Ãúðöèÿ, êúäåòî ñå çàíèìàâàëè ñúñ çåìåäåëèå. Çà ÷îâåê ñ èìå Ãîáèñ ãîâîðè àíòè÷íèÿò èñòîðèê Þñòèí, êîéòî îáà÷å ïðåäàâà èìåòî ìó êàòî Ãàáèñ, äîêàòî âìåñòî Áîëãîðîñ ïðè Þñòèí ñðåùàìå Ãàðãîðèñ*. Çà Ãàáèñ Þñòèí ïèøå: “Òîé çàáðàíèë íà íàðîäà ðîáñêèòå ñëóæáè è ÐÀÇÄÅËÈË ÏËÅÁÑÀ  ÑÅÄÅÌ ÃÐÀÄÀ” (öèò. ïî ÖÈÐ, ñ. 14). Îò òåçè ïðèìåðè ëè÷è êàê íà ñúâñåì äðóãî ìÿñòî è â ñúâñåì äðóãà åïîõà (ïîíå â VII â. ïð. Õð.) èìåíàòà Áîëã, Áîëãîðîñ ñà îòíîâî ñâúðçàíè ñ ÷èñëîòî ñåäåì.  òàêúâ ñëó÷àé íå å òðóäíî äà ñå äîñåòèì, ÷å õåôòàëèòèòå (“ñåäìî÷èñëåíèöèòå”) ñà èäåíòè÷íè ñ áúëãàðèòå. Ïðîêîïèé îáà÷å òâúðäè, ÷å õåôòàëèòèòå, ìàêàð è ìíîãî ðàçëè÷íè, âñå ïàê ïðèíàäëåæàò êúì õóíñêîòî ïëåìå, à çà êèòàéöèòå òå ñà íîìàäñêè íàðîä. Òàêàâà ïðåäñòàâà ìîæå äà ñå ñúçäàäå åäèíñòâåíî ïðè ïîëîæåíèå, ÷å áúëãàðèòå-õåôòàëèòè ñà áèëè óïðàâëÿâàíè îò õóíñêà äèíàñòèÿ è õóíñêàòà ïî ïðîèçõîä àðèñòîêðàöèÿ å çàåìàëà íåìàëêà ÷àñò îò ïîñòîâåòå â Õåôòàëèòñêàòà èìïåðèÿ. Íàé-âåðîÿòíî îêîëî ñðåäàòà íà IV â. õóíñêà ãðóïà å íàâëÿçëà â Ñðåäíà Àçèÿ, ïîä÷èíèëà å ÷àñò îò æèâååùèòå â Áàêòðèÿ áúëãàðè è èì å íàëîæèëà ñâîÿòà äèíàñòèÿ. Âúïðåêè õóíñêèÿ êîìïîíåíò îñíîâíàòà ÷àñò îò õåôòàëèòèòå îáà÷å ñè îñòàâàëà èðàíîåçè÷íîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå. Íåñëó÷àéíî Ïðîêîïèé çàÿâÿâà, ÷å õåôòàëèòèòå, òîåñò áúëãàðèòå-õåôòàëèòè, “îò äðåâíè âðåìåíà íàñåëÿâàò ïëîäîðîäíà ñòðàíà”. Çà æèâåëèÿ ïðåç VI â. Ïðîêîïèé, IV â. (êîãàòî õóíñêàòà äèíàñòèÿ çàñòàâà íà÷åëî íà áúëãàðèòå-õåôòàëèòè) íå ìîæå äà áúäå äðåâíà åïîõà. Íî òîçè èçðàç å íàïúëíî óìåñòåí çà åïîõàòà ñëåä II â. ïð. Õð. Ïðîäúëæåíèåòî íà ãîðíîòî Ïðîêîïèåâî èçðå÷åíèå “...è çàòîâà òå íèêîãà íå ñà íàïàäàëè ðèìñêèòå âîéñêè, îñâåí çàåäíî ñ âîéñêàòà íà ìèäèéöèòå” ñúùî å ìíîãî èíòåðåñíî è ïîêàçâà, ÷å õåôòàëèòèòå ñà íàðîä, ïîÿâèë ñå â Ñðåäíà Àçèÿ, íå â IV â., êàêòî íè ó÷àò, à ìíîãî ïî-ðàíî. Î÷åâèäíî å, ÷å íàçâàíèåòî “ìèäèéöè” å àíàõðîíèçúì, çàùîòî â VI â. ïð. Õð. ïåðñèòå ëèêâèäèðàò ïîëèòè÷åñêàòà íåçàâèñèìîñò íà Ìèäèÿ, à ïî òîâà âðåìå Ðèì å ñàìî åäíî ãîëÿìî ñåëî. Çàòîâà ïúê ïîâå÷å îò î÷åâèäíî å, ÷å ïîä “ìèäèéöè” Ïðîêîïèé ðàçáèðà “ïàðòè”. ßäêàòà íà Ïàðòñêàòà èìïåðèÿ ñå å íàìèðàëà òî÷íî íà òåðèòîðèÿòà íà íÿêîãàøíàòà Ìèäèÿ. Îò ñðåäàòà íà 1 â ïð. Õð. äî íà÷àëîòî íà III â. ñë. Õð. ìåæäó Ðèì è Ïàðòèÿ ñå âîäÿò ïåðìàíåíòíè âîéíè è âåðîÿòíî ïàðòèòå ñà èçïîëçâàëè ñðåùó ðèìëÿíèòå êîíòèíãåíòè (ìîæå áè íàåìíèöè) îò õåôòàëèòè, òîåñò îò ñòàðîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå íà Áàêòðèÿ, çàñåëèëî ñå òàì ñëåä ñðåäàòà íà II â. ïð. Õð. ×èñëîòî ÑÅÄÅÌ îáà÷å ñå ïîÿâÿâà è íà îùå åäíî ñúâñåì íåî÷àêâàíî ìÿñòî.  ñâîÿ åïîñ “Øàíêúçúäàñòàíú” (“Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà” — 882 ã.) âîëæêèÿò áúëãàðèí Ìèêàèë Áàùó òâúðäè, ÷å ïðàîòåöúò Èäæèê áèë îáðàçóâàë íàðîäà Õîí îò ÑÅÄÅÌ ÐÎÄÀ. Ïî÷òè ïúëíàòà ëèïñà íà èìåòî íà áúëãàðèòå â åïîñà, à ïîñòîÿííîòî ñðåùàíå
íà èìåòî íà õîíèòå, íàêàðà íÿêîè èçñëåäîâàòåëè äà ñìåòíàò, ÷å òîâà å õóíñêè åïîñ, çàïàçåí äîêúñíî ñðåä ò.íàð. “êàçàíñêè òàòàðè”*. ßâíî îáà÷å äîáðèÿò ñòàð Ìèêàèë Áàùó ïîä “õîí” íå å ðàçáèðàë öåíòðàëíîàçèàòñêèòå õóíè, à áúëãàðèòå-õåôòàëèòè è èçïîëçâàíåòî íà åòíîíèìà “õîí” å âúðâÿëî ïî ëèíèÿòà íà äèíàñòè÷åñêà èäåíòèôèêàöèÿ ñ óïðàâëÿâàùàòà õåôòàëèòèòå õóíñêà àðèñòîêðàöèÿ. Ñúâñåì íàêðàòêî è áåç ïîäðîáíîñòè ùå ïðîñëåäèì ïîâàæíèòå ñúáèòèÿ îò èñòîðèÿòà íà Ñðåäíà Àçèÿ, ñâúðçàíè ñ áúëãàðèòå-õåôòàëèòè.  379 ã. ïåðñèéñêèÿò óïðàâèòåë, ïðèíàäëåæàù êúì äåòðîíèðàíàòà ïàðòñêà äèíàñòèÿ íà Àðøàêèäèòå, âäèãà â Áàëõ âúñòàíèå ñðåùó Ñàñàíèäèòå, êîåòî å ïîòóøåíî îò áúëãàðèòå-õåôòàëèòè. Âåðîÿòíî ïî òîâà âðåìå ìåæäó òÿõ è Ñàñàíèäèòå å èìàëî ñêëþ÷åí íÿêàêúâ ñúþçåí äîãîâîð, çàùîòî â 385 ã. õåôòàëèòñêè âîéñêè ñå ïîÿâÿâàò íà ïîìîù íà ïåðñèòå ïðè îáñàäàòà íà ðèìñêàòà ñåâåðíîìåñîïîòàìñêà êðåïîñò Åäåñà. Òîçè ñúþç îáà÷å íå ùå äà å áèë äúëãîòðàåí, çàùîòî â 427 ã. õåôòàëèòè è êèäàðèòè âîþâàò â ñúþç ñðåùó ïåðñè è èíäèéöè, íî ïðåòúðïÿâàò ïîðàæåíèå — ïåðñèòå ðàçáèâàò êèäàðèòèòå, à èíäèéöèòå — õåôòàëèòèòå.  442—449 ã. õåôòàëèòèòå âîþâàò ñ ïåðñèéñêèÿ øàõ Éåçäèãåðä II.  454 ã. õåôòàëèòè è êèäàðèòè îòíîâî äåéñòâàò çàåäíî ñðåùó ïåðñè è èíäèéöè. Ïåðñèòå ñà ðàçáèòè. Ïî-êúñíî îáà÷å õåôòàëèòèòå ïîìàãàò íà ïðèíö Ïåðîç â áîðáàòà ìó çà ïåðñèéñêèÿ ïðåñòîë ñðåùó áðàò ìó Õîðìèçä lit.  472 ã. áúëãàðèòå-õåôòàëèòè èçòèêâàò õèîíèòèòå îò Ñîãäèàíà è ïðîñòèðàò âëàñòòà ñè ÷àê äî Êàñïèéñêî ìîðå, îáêðúæàâàéêè ïåðñèòå îò ñåâåð**. Ïî ñúùîòî âðåìå áúëãàðèòå-õåôòàëèòè çàâçåìàò è Ñåâåðîçàïàäíà Èíäèÿ.  482 ã. øàõ Ïåðîç ðåøàâà äà ñå îáúðíå ïðîòèâ ñâîèòå áëàãîäåòåëè, ïîìîãíàëè ìó äà çàåìå ïåðñèéñêèÿ òðîí, íî áèë íàïúëíî ðàçáèò îò õåôòàëèòñêèÿ öàð, ÷èåòî èìå å çàïèñàíî îò Òàáàðè êàòî Àêøóíâàð è êàòî Êóøíàâàç îò Ôèðäîóñè. Ïåðîç áèë íàïúëíî ðàçáèò, íî áèë ïîùàäåí ïðè óñëîâèå, ÷å îñòàâè êàòî çàëîæíèê ñèíà ñè Êàâàä.  495 ã. áúëãàðèòå-õåôòàëèòè ñå îáúðíàëè íà èçòîê è íàâëåçëè â Òàðèìñêèÿ áàñåéí. Áèëè ïðåâçåòè Êó÷à è Êàðàøàõð, à â 502 ã. â òåõíè ðúöå ïàäíàë è Õîòàí, êîéòî áèë âëàäÿí îò õåôòàëèòèòå ÷àê äî 556 ã. Òàêà áèëà ñúçäàäåíà îãðîìíà èìïåðèÿ, ñòðàøèëèùå çà ñúñåäèòå ñè (ÃÓÌ 1, õðîíîëîãè÷íà òàáëèöà; ÁÅÐÍ, ñ. 186; ÆÂ, õðîíîëîãè÷íà òàáëèöà). Õåôòàëèòèòå áèëè íå ïî-ìàëêî çàèíòåðåñóâàíè îò ðàçøèðåíèå â ïîñîêà êúì Èíäèÿ. Íàõëóâàíåòî èì â 458 ã. áèëî îòáëúñíàòî, à çàâîþâàíåòî íà Ñåâåðîçàïàäíà Èíäèÿ îò 472 ã. áèëî ñàìî âðåìåííî.  510 ã. õåôòàëèòñêèÿò ïúëêîâîäåö (èìïåðàòîð?) Òîðîìàíà çàâçåë ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò Çàïàäíà Èíäèÿ. Õåôòàëèòñêàòà èìïåðèÿ äîñòèãíàëà ñâîÿ àïîãåé. Íàñëåäíèêúò íà Òîðîìàíà áèë ïðî÷óòèÿò Ìèõèðàêóëà, âëàñòâàë â Ïåíäæàá îêîëî 525 ã., íî òîé ïî-êúñíî áèë èçòèêàí îò Èíäèÿ, êàòî ñå çàäúðæàë ñàìî â Êàøìèð***. Íåãîâè íàñëåäíèöè áèëè Êèíãèëà Íàðåíäðàäèòèéà è Ëàõàíà Óäàéàäèòèéà, êàòî ïúðâèÿò óïðàâëÿâàë 8 ãîäèíè, íî íå å èçâåñòíî îò êîãà äî êîãà (CH11, ð. 214). Ìåæäóâðåìåííî ñáëúñúöèòå ñ ïåðñèòå ïðîäúëæàâàëè.  497—499 ã. è â 503—513 ã. øàõ Êàâàä âîþâàë íåóñïåøíî ñ
* Ñëåä çàâëàäÿâàíåòî íà Áúëãàðèÿ îò òóðöèòå ìíîãî áúëãàðñêè êíèæîâíèöè áÿãàò â Ñúðáèÿ, Ðóñèÿ è Ëèòâà. Âúçìîæíî å ëèòîâñêèÿò âàðèàíò Áîëãîðîñ âìåñòî Ãàðãîðèñ äà å ïî-ïðàâèëåí, îòêîëêîòî òîçè íà Þñòèí. ** Îïèñàíèòå îò Ìîâñåñ Õîðåíàöè êàâêàçêè áúëãàðè. Íàïîñëåäúê Äèìèòúð Òàáàêîâ ñúáðà íåìàëêî ñâåäåíèÿ è çà îáèòàâàëàòà Êàâêàç áúëãàðñêà ïëåìåííà ãðóïà Áàðñèë (Áàñèëê â àðìåíñêèòå èçâîðè, Áåðñóëà â àðàáñêèòå).
146
ÀÂÈÒÎÕÎË áúëãàðèòå-õåôòàëèòè. Òîâà íàêàðàëî øàõ Õîñðîâ I Àíóøèðâàí (531—579 ã.) äà âçåìå ìåðêè, çà äà ñå ñïðàâè âåäíúæ çàâèíàãè ñ õåôòàëèòñêàòà çàïëàõà. Òîé èçãðàäèë óêðåïåíà ëèíèÿ â Ãóðãàí (Õèðêàíèÿ), ñ êîÿòî äà ïàçè ñåâåðíèÿ ñè ôëàíã. Ïî òîâà âðåìå òþðêèòå âå÷å ñå áèëè ïîÿâèëè ïðè ðåêà ßêñàðò è Õîñðîâ I ñêëþ÷èë ñúþç ñ òåõíèÿ õàí Ñèëäæèáó.  557 ã. ïåðñèòå çàïî÷íàëè îæåñòî÷åíî íàñòúïëåíèå.  565 ã. ñå íàìåñèëè è òþðêèòå è Õåôòàëèòñêàòà èìïåðèÿ áèëà íàïúëíî ðàçãðîìåíà è óíèùîæåíà.  567 ã. ïîáåäîíîñíèòå ñúþçíè÷åñêè âîéñêè ñå ñðåùíàëè ïðè áðåãîâåòå íà ðåêà Îêå, êîÿòî ñå ïðåâúðíàëà â ãðàíèöà ìåæäó ïåðñè è òþðêè. Òîâà áèë êðàÿò íà áúëãàðñêîòî èìïåðñêî âåëè÷èå â Ñðåäíà Àçèÿ, ïîñòèãíàòî ñ ìíîãî óñèëèÿ ñëåä ãèáåëòà íà Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ. Òåïúðâà ùå òðÿáâà äà ñå ïðîó÷àò ïîäðîáíî èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ è äåìîãðàôñêèòå ïðîìåíè, äîâåëè â IV â. äî èçäèãàíåòî íà áúëãàðñêèòå ãðóïè íà õåôòàëèòèòå è êèäàðèòèòå êàòî ïúðâîñòåïåííà ñèëà â ðàéîíà. Òàçè ñòàòèÿ å ñàìî ïúðâà êðà÷êà â òàçè íàñîêà è öåëè äà çàäàäå íÿêàêâè ïàðàìåòðè çà áúäåùè èçñëåäâàíèÿ. Ñëåä óíèùîæàâàíåòî íà èìïåðèÿòà èì áúëãàðèòå-õåôòàëèòè çàïî÷íàëè ìàñîâî äà ñå èçñåëâàò íà çàïàä. Ïðîöåñúò íà èçñåëâàíå íà çíà÷èòåëíè áúëãàðñêè ãðóïè îò Ñðåäíà Àçèÿ êúì Êàâêàç è ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñòåïè çàïî÷íàë îùå ïî-ðàíî. Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè, êîéòî â ðåä ñëó÷àè ïîêàçâà ó÷óäâàùî âÿðíà îñâåäîìåíîñò çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, èçîáùî íå å çíàåë çà ñúùåñòâóâàíåòî íà êàâêàçêè áúëãàðè. Ñïîðåä íåãî “îòêàêòî áúëãàðèòå èçëåçëè îò Âîëãà è äîøëè êðàé Äóíàâ, èçìèíàëè 300 ãîäèíè” (ÏÕ ñ. 63). Ôàêòè÷åñêè çà Ïàèñèé áúëãàðèòå ñå ïîÿâÿâàò â Åâðîïà åäâà â 70-80-òå ãîäèíè íà IV â., ìíîãî ñëåä âðåìåòî íà çàñåëâàíå â Êàâêàç íà ðàííèòå áúëãàðñêè ãðóïè â åïîõàòà îùå ïðåäè Õðèñòà*. Ñúäåéêè îò òîâà ñúîáùåíèå íà Ïàèñèé, ñòàâà ÿñíî, ÷å ïúðâàòà îò ãîëåìèòå áúëãàðñêè ìèãðàöèè îò Ñðåäíà Àçèÿ êúì ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñòåïè è Êàâêàç ñå å îñúùåñòâèëà â ïîñëåäíàòà ÷åòâúðò íà IV â. Íàâëåçëèòå ïî òîâà âðåìå â Èçòî÷íà Åâðîïà áúëãàðè èëè ñà íàñòúïâàëè çàåäíî ñ õóíèòå íà Áàëàìåð, èëè ñà ñå âúçïîëçâàëè îò ïðîáèâàíåòî íà ãîòñêàòà è àëàíñêàòà îòáðàíà è îò íàøåñòâèåòî íà õóíèòå íà çàïàä, çàåìàéêè îñâîáîäåíèòå îò ïúðâèòå òðè íàðîäà òåðèòîðèè. Ñëåäâàùàòà çíà÷èòåëíà áúëãàðñêà ìèãðàöèÿ ñå èçâúðøâà ïðåç V â. Ñëåä 468 ã., êîãàòî ïåðñèòå ðàçãðîìÿâàò êèäàðèòèòå, òå, ñúäåéêè ïî “Àøõàðàöóéö”, ñå íàñòàíÿâàò ñåâåðíî îò Êàâêàç ïîä èìåòî ×äàð (Êèäàð) Áóëãàð, à â “Äåðáåíò íàìå”ñà îçíà÷åíè êàòî Áàõëè Êàäàð, òîåñò êèäàðèòè îò Áàëõ. Ïàê êúì òîçè ðàéîí ñå íàñî÷èëè ãîëåìè ìàñè áúëãàðè-õåôòàëèòè — òîâà ñà Ñåäåìòå ïëåìåíà íà Ìàñóäè. Òÿõíîòî èçñåëâàíå ùå äà ñå å äúðëæàëî íå òîëêîâà íà óñòàíîâÿâàíåòî íà òþðêèòå â Ñðåäíà Àçèÿ (êàòî âñè÷êè åâðàçèéñêè íîìàäè òå áèëè òîëåðàíòíè êúì òåçè, êîèòî ïðèçíàâàëè âëàñòòà
èì), à íà çàâçåìàíåòî íà Áàêòðèÿ îò ïåðñèòå, êîèòî âåðîÿòíî ñà òðåòèðàëè ñóðîâî ñòàðèòå ñè íåïðèÿòåëè. Ïðîöåñúò íà èçñåëâàíå íà áúëãàðè îò Ñðåäíà Àçèÿ ïðîäúëæèë è â êðàÿ íà VI â. — Ìèõàèë Ñèðèéñêè îïèñâà ìèãðàöèÿòà íà 30 000 áúëãàðè îò Èìåîí ïî âðåìåòî íà ðîìåéñêèÿ èìïåðàòîð Ìàâðèêèé (582—602 ã.). Òàêà ñëåä 567 ã. Ñðåäíà Àçèÿ ñ óñêîðåíè òåìïîâå ñå äåáúëãàðèçèðàëà: áúëãàðèòå-õåôòàëèòè, áúëãàðè-òåòîõàðè è îñòàòúöèòå îò áúëãàðèòå-êèäàðèòè êàòî ïÿñúê ïðåç ïðúñòèòå íà ÷îâåøêà ðúêà ñå îòòè÷àëè â ïîñîêà íà Êàâêàç è ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñòåïè. Îáåçáúëãàðÿâàíåòî íà Ñðåäíà Àçèÿ ñëåä 567 ã. è ïðèèæäàíåòî íà ãîëåìè áúëãàðñêè ìàñè â Ïðè÷åðíîìîðèåòî è Êàâêàç ñëåä ñðåäàòà íà VI â. ìîæå äà îáÿñíè è ïî-ñåòíåøíîòî ñúçäàâàíå íà Êóáðàòîâàòà èìïåðèÿ. Êúì íà÷àëîòî íà VII â. ïðåñåëåíèåòî íà áúëãàðèòå êúì Èçòî÷íà Åâðîïà â îáùè ëèíèè å áèëî ïðèêëþ÷èëî è òå áèëè äîñòèãíàëè îíàçè êðèòè÷íà ìàñà, äîñòàòú÷íà çà íîâà åòíè÷åñêà åêñïàíçèÿ, çàâúðøèëà ñúñ ñúçäàâàíåòî íà Êóáðàòîâàòà èìïåðèÿ â 632 ã. Àêî íåéíîòî îñíîâàâàíå ñå äúëæè íà äðàñòè÷íîòî óâåëè÷àâàíå íà áúëãàðñêèÿ åëåìåíò â Èçòî÷íà Åâðîïà ñëåä ñðåäàòà íà VI â., ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å Êóáðàòîâà Áúëãàðèÿ ïðåäñòàâëÿâà âúçðàæäàíå íà ñòàðàòà ñðåäíîàçèàòñêà äúðæàâíà òðàäèöèÿ, îëèöåòâîðÿâàíà îò Õåôòàëèòñêàòà èìïåðèÿ — åäíà ðåäèñëîêàöèÿ íà èìïåðèÿòà 1000 êèëîìåòðà ïî íà çàïàä. Ñëåä 567 ã. îñòàòúöèòå îò áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå â Áàêòðèÿ ïðîäúëæàâàëè äà îáèòàâàò êíÿæåñòâàòà Òîõàðèñòàí (Òóõàðèñòàí) è Õóòòàë (ïðîèçëèçà îò Õåôòàë). Ãðóïà áúëãàðè-õåôòàëèòè ñå áèëè çàêðåïèëè â ðàéîíà íà Áàäõèñ, ñåâåðîèçòî÷íî îò Õåðàò, ÷àê äî íàõëóâàíåòî íà àðàáèòå, íà êîèòî òå îêàçàëè îò÷àÿíà ñúïðîòèâà, ïðåäâîæäàíè îò íÿêîé ñè òàðêàí Íåçàê (CHI 1, ð. 215). Äðóãî áúëãàðñêî âëàäåíèå, îöåëÿëî îùå ïî äî êúñíî, áèëî öàðñòâî Áîëîð, ðàçïîëîæåíî â ðàéîíà íà Õèíäóêóø è Êàðàêîðóì. Íåãîâàòà ñúäáà ïðåç VII—VIII â. îáà÷å áèëà òÿñíî ñâúðçàíà íå ñúñ ñðåäíîàçèàòñêèòå ñèëè, à ñ äâóâåêîâíèòå êîíôëèêòè ìåæäó êèòàéöè è òèáåòöè. ÑÚÄÁÀÒÀ ÍÀ ÏÎÑËÅÄÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÂËÀÄÅÍÈß Â ÑÐÅÄÍÀ ÀÇÈß ÏÐÅÇ VII.VIII Â. Ïðè óïðàâëåíèåòî íà Êðè ñðîí öÿí (618—641 ã.), èçâåñòåí îùå è êàòî Ñðîí öÿí ñàìïî, ìëàäàòà òèáåòñêà äúðæàâà ñå ïðåâðúùà â èìïåðèÿ. Ïî òîâà âðåìå Êèòàé å óïðàâëÿâàí îò äèíàñòèÿòà Òàí. Ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð Êðè ñðîí öÿí îòíîøåíèÿòà ìåæöó êèòàéöè è òèáåòöè áèëè ñ ìàëêè èçêëþ÷åíèÿ äîáðè, òúé êàòî Òèáåòñêàòà èìïåðèÿ ñå íóæäàåëà îò êîíñîëèäàöèÿ, à Êèòàé áèë çàåò ñ ëèêâèäèðàíåòî íà äúðæàâàòà Àøà, ðàçïîëîæåíà â èçòî÷íèòå ïîäñòúïè êúì Òèáåòñêîòî ïëàòî, êàêòî è ñ óêðåïâàíåòî íà âëàñòòà ñè â Òàðèìñêèÿ áàñåéí, ïîñòîÿííî çàïëàøâàí îò òþðêèòå. Ñêîðî ñëåä ñìúðòòà íà ïúðâèÿ òèáåòñêè èìïå-
* Òàêîâà áåøå ïðåç 1997 ã. ìíåíèåòî íà ã-í Äîáðåâ, èçðàçåíî â êíèãàòà ìó “Ñêàçàíèå çà Àòèëîâèòå õóíè”. ×åòèðè ãîäèíè ïî-êúñíî òîé íàïðàâî ñå ïîäèãðà ñ âåðíèòå ñè ïîñëåäîâàòåëè, êîèòî áåçêðèòè÷íî ïðèåõà òàçè íåãîâà ïîçèöèÿ è çàïî÷íàõà íàñòúðâåíî äà ÿ òèðàæèðàò.  èçëÿçëàòà ïðåç 2001 ã. íåãîâà êíèãà “Äðåâíîáúëãàðñêà åïèãðàôèêà” îòêðèâàìå ñëåäíèòå ïðåëþáîïèòíè èçêàçâàíèÿ: “Î÷åâèäíî å, ÷å îò òàçè èìåííî ïðàñòàðà áúëãàðñêà ìèòîëîãèÿ ñà èçâëå÷åíè ïî÷òè âñè÷êè íåîáèêíîâåíè îáðàçè, êîèòî äíåñ óêðàñÿâàò ñòðýíèöèòå íà òàòàðñêîòî ñêàçàíèå “Øàí êúçú äàñòàíú”... “Çà íåîáèêíîâåíîòî áîãàòñòâî íà ñòàðàòà áúëãàðñêà ìèòîëîãèÿ ãîâîðè äîðè êîíñòðóêöèÿòà íà ñèëíî ïðåïðàâåíîòî ñêàçàíèå “Øàí êúçú äàñòàíú”, â êîåòî ïîä äåáåëèÿ ñëîé îò êúñíè ìîäèôèêàöèè è èíòåðïîëàöèè ñå îòêðèâà è åäèí îñîáåí íåáåñåí ïàíòåîí, çàèìñòâàí îò äðåâíèòå áúëãàðñêè ìèòîëîãè÷íè ñþæåòè.” (ñòð. 269). Ïðè òàêîâà áúðçî ðàçâèòèå íà âúçãëåäèòå ñè íèùî ÷óäíî ñëåä îùå 4 ãîäèíè ã-í Äîáðåâ äà ñòèãíå äî èçâîäà, ÷å åïîñúò å íàïðàâî áúëãàðñêè è íàèñòèíà å ñúçäàäåí ïðåç IX â. Âïðî÷åì íåãîâà å ìèñúëòà: “Èñòîðèÿòà óìåâ äà ñè ïðàâè øâãè ñ âñåêè, êîéòî íå onuna çäðàâî ïî÷âàòà ïîä êðàêàòà ñè”(“Ñêàçàíèå íà Àòèëîâèòå õóíè”, ñ.25). Çàáåëåæåòå, ÷å äîêàòî äâåòå áúëãàðñêè ãðóïè íà êèäàðèòèòå è õåôòàëèòèòå ñà â ïîñòîÿíåí ñúþç, ïîñëåäíèòå âîþâàò ñ õèîíèòèòå, êîåòî îòíîâî ïîêàçâà, ÷å òå íå ñà áèëè áúëãàðñêà åòíè÷åñêà ãðóïà. Âåðîÿòíî â Áîëîð, íàìèðàéêè ïîäêðåïà ó òàìîøíèòå áúëãàðè - Áåë. à.
147
ÀÂÈÒÎÕÎË ðàòîð îòíîøåíèÿòà ìåæäó êèòàéöè è òèáåòöè ñèëíî ñå âëîøèëè.  659 ã. êèòàéöèòå îðãàíèçèðàëè íàêàçàòåëåí ïîõîä ñðåùó çàïàäíèòå òþðêè è ñòèãíàëè ÷àê äî ðåêà ßêñàðò. ×óâñòâàéêè ñå çàïëàøåíè îò êèòàéñêîãî ðàçøèðåíèå, òèáåòöèòå àòàêóâàëè êèòàéöèòå â ðàéîíà íà Òàðèìñêèÿ áàñåéí, êîéòî, íàðåä ñ ãðàä Ñóéàá, âëèçàë â ñúñòàâà íà âëàäåíèòå îò Êèòàé ò.íàð. “×åòèðè èíñïåêöèè”.  ñòàòèÿòà ùå èçïîëçâàìå òîçè, ïðèåò â áúëãàðñêàòà íàó÷íà ëèòåðàòóðà òåðìèí (âåðîÿòíî ïîä ðóñêî âëèÿíèå), à íå óòâúðäèëèÿ ñå â àíãëèéñêèÿ è ôðåíñêèÿ åçèê òåðìèí “×åòèðè ãàðíèçîíà” (The Four Garrisons, Les Quatres Garnisons). Ïðåç ïðîëåòòà íà 661 ã. îáà÷å êèòàéöèòå ðàçáèëè òþðêèòå è ñêîðî áèëî ñêëþ÷åíî ïðèìèðèå è ñ òèáåòöèòå. Çà äà íàõëóâàò â “×åòèðèòå èíñïåêöèè” è äà âîäÿò ñúâìåñòíè âîåííè äåéñòâèÿ ñúñ ñúþçíèöèòå ñè òþðêè è êàøãàðöè, òåîðåòè÷íî çà òèáåòöèòå ñúùåñòâóâàëè äâå âúçìîæíîñòè — íàñòúïëåíèå ïðåç þãîçàïàäíàòà ÷àñò íà Òàðèì èëè ïðåç þãîèçòî÷íàòà. Òúé êàòî Õîòàí è ñòðàíàòà Àøà áèëè â êèòàéñêè ðúöå, çà òèáåòöèòå îñòàâàëè îòâîðåíè ñàìî ïðîõîäèòå íà Ãèëãèò è Ïàìèð. Ïî òàçè ïðè÷èíà òîçè ðàéîí áèë îò ìíîãî ãîëÿìî çíà÷åíèå çà òÿõ è òå ïîáúðçàëè äà óñòàíîâÿò âëèÿíèåòî ñè âúðõó íåãî. Îêîëî 663 ã. òèáåòöèòå âå÷å êîíòðîëèðàëè ñåâåðîçàïàäíèòå ïîäñòúïè êúì Òèáåòñêîòî ïëàòî — öàðñòâî Áîëîð, öàðñòâî Âàõàí è ðàéîíà îêîëî Êàøãàð. Öàðñòâî Áîëîð îñòàíàëî ïîä íåîñïîðèìî òèáåòñêî âúðõîâåíñòâî ïîâå÷å îò 50 ãîäèíè (ÑãÂ.ð.21-22,30). Îñèãóðÿâàéêè ñè êîíòðîëà íàä ñïîìåíàòèòå öàðñòâà, â 670 ã. Òèáåò àòàêóâàë ×åòèðèòå èíñïåêöèè. Àêñó áèë ïðåâçåò, à èçïðàòåíàòà êèòàéñêà àðìèÿ áèëà íàïúëíî ðàçáèòà ïðè Òà ôåé ×óàí. Ïðîäúëæèëîòî äâå äåñåòèëåòèÿ íåîñïîðèìî êèòàéñêî íàäìîùèå â Òàðèìñêèÿ áàñåéí áèëî ñåðèîçíî ðàçêëàòåíî.  674 ã. â Êèòàé èçáÿãàëè âëàäåòåëèòå íà Êàøãàð è Õîòàí, âåðîÿòíî ïîðàäè çàâëàäÿâàíåòî íà ãðàäîâåòå èì îò òèáåòöèòå.  675/676 ã. ïîñëåäíèòå âëåçëè â ñúþç ñúñ çàïàäíèòå òþðêè è âñëåäñòâèå íà òîâà â 677 ã., ïî äóìèòå íà êèòàéöèòå, “×åòèðèòå èíñïåêöèè áèëè èçöÿëî èçãóáåíè”. Òàêà òèáåòöèòå óñòàíîâèëè òâúðä êîíòðîë âúðõó Ïúòÿ íà êîïðèíàòà. Íå å ÿñíî êàêâà å áèëà òÿõíàòà àäìèíèñòðàòèâíà ïîëèòèêà â ðàéîíà íà Òàðèì, íî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å ìîæå áè òå ñà îñòàâèëè äà óïðàâëÿâàò ìåñòíèòå äèíàñòèè, êîèòî áèëè çàäúëæåíè äà ïëàùàò äàíúöè (ÑãÂ, ð. 34-46).  678 ã. êèòàéöèòå ïîòúðñèëè ðåâàíø, íî ïðè åçåðîòî Êîêî íîð áèëè ïîãîëîâíî ðàçáèòè îò òèáåòöèòå. Ñ öåíàòà íà ãîëåìè óñèëèÿ òÿõíîòî íàñòúïëåíèå áèëî ñïðÿíî.  ñëåäâàùèòå íÿêîëêî ãîäèíè íÿìàëî ñáëúñúöè ìåæäó ïðîòèâíèöèòå. Êèòàéöèòå îáà÷å ñå âúçïîëçâàëè îò âðåìåííîòî çàòèøèå è ïðåäïðèåëè óñïåøíè äåéñòâèÿ ñðåùó çàïàäíèòå òþðêè ñåâåðíî îò Òèåí Øàí. Òèáåò îñòàíàë áåçó÷àñòåí, ìàêàð è äà áèë òþðêñêè ñúþçíèê (ÑãÂ, ð. 41-47).  689 ã. êèòàéöèòå ðåøèëè äà ñè âúðíàò “×åòèðèòå èíñïåêöèè”. Îïèòúò áèë íàïúëíî íåóñïåøåí è îñòàíêèòå îò ðàçáèòàòà èì àðìèÿ ñå îòòåãëèëè êúì ãðàä Êî÷î. Âúïðåêè òîâà âëàäååíåòî íà òîçè ãðàä, êàêòî è íà Ñóéàá, ñåâåðíî îò Òèåí Øàí, áèëî áàðèåðà ñðåùó ïî-íàòàòúøíî òèáåòñêî ðàçøèðåíèå â òàçè ïîñîêà. Âïðî÷åì ïî òîâà âðåìå ðåàëèçèðàíåòî íà òàêèâà ïëàíîâî íå áèëî ïî ñèëèòå íà òèáåòöèòå. Ïðåç òåçè ãîäèíè â Òèáåò çàïî÷íàëè ìåæäóîñîáèöè, êîåòî îáëåê÷èëî ìíîãî ïîëîæåíèåòî íà êèòàéöèòå è òå ïðîìèíàëè â íàñòúïëåíèå.  692 ã. òèáåòöèòå áèëè
148
íàïúëíî ðàçãðîìåíè è êèòàéöèòå èçöÿëî ñè âúçâúðíàëè ×åòèðèòå èíñïåêöèè, â ò. ÷. Êó÷à, Êàøãàð è Õîòàí.  Êó÷à áèë îñòàâåí ãîëÿì êèòàéñêè ãàðíèçîí. Òîâà áèë êðàÿò íà ïúðâèÿ îïèò çà óñòàíîâÿâàíå íà òèáåòñêî ãîñïîäñòâî â Òàðèìñêèÿ áàñåé (ÑãÂ, ð. 51-54). Òèáåòöèòå îáà÷å íå ñå ïðèìèðèëè òîëêîâà ëåñíî ñúñ çàãóáàòà. Òå ñå îïèòàëè äà ñè âúðíàò Òàðèì, íî ïðåç ïðîëåòòà íà 694 ã. áèëè îòíîâî ðàçáèòè îò êèòàéöèòå, êîèòî ñìàçàëè è òåõíèòå ñúþçíèöè — çàïàäíèòå òþðêè. Ïðåç 696 ã. îáà÷å òèáåòöèòå ïîëó÷èëè ðåâàíø ïðè ïëàíèíàòà Ñóëî-õàí. Ïîñëåäâàëèòå ìèðíè ïðåãîâîðè íå äàëè ðåçóëòàò è âîéíàòà ïðîäúëæèëà ÷àê äî 707 ã., êîãàòî áèë ñêëþ÷åí ìèðåí äîãîâîð, ñêðåïåí ñ äèíàñòè÷åí áðàê (ÑãÂ, ð. 56-58). Ïðåêðàòÿâàíåòî íà âîéíàòà ðàçâúðçàëî ðúöåòå íà êèòàéöèòå ñðåùó çàïàäíèòå òþðêè, êîèòî ïðîäúëæàâàëè äà ñà òèáåòñêè ñúþçíèöè. Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ âúçíàìåðÿâàëà äà.íàïàäíå òþðêñêèÿ âîæä Ñàêàë ïðåç Ôåðãàíà. Ïîñëåäíèÿò ñå íàäÿâàë íà òèáåòñêà ïîìîù è íà âîéñêà, èçïðàòåíà îò öàðÿ íà Áîëîð. Òîâà ïîêàçâà, ÷å è â 708 ã. Áîëîð ïðîäúëæàâàë äà ñå íàìèðà ïîä òèáåòñêî âúðõîâåíñòâî è ÿâíî êàòî âàñàëíà ñëåä 663 ã. äúðæàâà å òðÿáâàëî äà îêàçâà âîåííà ïîìîù íà ñâîÿ ñþçåðåí (ÑãÂ, ð. 74). Çàïàäíèòå òþðêè îáà÷å íàíåñëè èçïðåâàðâàù óäàð.  êðàÿ íà 708 ã. èëè â íà÷àëîòî íà 709 ã. òå ïðåãàçèëè êèòàéöèòå ïðè Êàùãàð. Îáÿâèëèÿò ñå çà õàí Ñàêàë ïðåâçåë Êó÷à. Ñêîðî îáà÷å è äâåòå ñòðàíè ïðåêðàòèëè âîåííèòå àêöèè.  ïåðèîäà 711—714 ã. àðàáèòå óñèëåíî íàñòúïâàëè â Ñðåäíà Àçèÿ è çàïàäíèòå òþðêè áèëè ïðèòèñíàòè êàêòî îò òÿõ, òàêà è îò èçòî÷íèòå òþðêè. Åäíîâðåìåííî ñ òîâà êèòàéöèòå íàíåñëè ãîëÿìî ïîðàæåíèå íà çàïàäíèòå òþðêè è ñòèãíàëè ÷àê äî Ôåðãàíà â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò äî àðàáèòå. Ðàçãðîìÿâàíåòî íà çàïàäíèòå òþðêè è óñòàíîâÿâàíåòî íà ïúëíî êèòàéñêî íàäìîùèå â ðàéîíà îáà÷å íå âëèçàëî â ïëàíîâåòå íà òèáåòöèòå è â 714 ã. òå çàïî÷íàëè âîåííè äåéñòâèÿ ñðåùó äèíàñòèÿòà Òàí. Ïðåç åñåíòà íà 714 ã. òå íàõëóëè â ïîñîêà íà Æúëòàòà ðåêà, íî ñêîðî òÿõíîòî íàñòúïëåíèå áèëî ñïðÿíî è òèáåòöèòå ïðåäëîæèëè ìèð, êîèéòî áèë îòõâúðëåí (ÑãÂ, ð. 74-83). Ïðåç 716 ã. òèáåòöèòå ïðîäúëæèëè íàáåçèòå ñè â Êèòàé. Òåõíèòå ñúþçíèöè — çàïàäíèòå òþðêè — áèëè âïëåòåíè â áîðáà ñ èçòî÷íèòå è òèáåòöèòå òðÿáâàëî ñàìè äà ñå áîðÿò ñ Òàíñêè Êèòàé. Ïî òîâà âðåìå íà êèòàéñêèÿ ïðåñòîë ñå áèë âúçêà÷èë ñïîñîáíèÿò è åíåðãè÷åí èìïåðàòîð Õñþàí-Öóí (712—756 ã.), êîéòî ðåøèë äà ïðåäïðèåìå ãîëÿìî äèïëîìàòè÷åñêî íàñòúïëåíèå â òèëà íà ñâîÿ íåïðèÿòåë. Íà 10 þëè 717 ã. âëàäåòåëÿò íà Áîëîð, ÷èåòî èìå å ïðåäàäåíî îò êèòàéöèòå êàòî Ñó-ôó-øå-ëè-øèõ-ëè-íè, ñ îôèöèàëåí óêàç áèë ïðîâúçãëàñåí îò Õñþàí Öóí çà “Öàð íà Áîëîð”. Òîçè ôîðìàëåí æåñò ïîêàçâàë, ÷å äèíàñòèÿòà Òàí ïðèåìà Áîëîð â ñôåðàòà íà êèòàéñêèÿ öèâèëèçàöèîíåí êðúã è ìó îáåùàâàëà çàùèòà, áåç îáà÷å Áîëîð äà áúäå ñ÷èòàí çà ÷àñò îò èìïåðèÿòà. Òîâà áèëî ÿñíî ïîñëàíèå êúì Òèáåò — Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ âúçíàìåðÿâàëà äà ãî èçìåñòè êàòî ãîñïîäñòâàùà ñèëà â ðàéîíà íà Êàðàêîðóì, Ïàìèð è Õèíäóêóø. Î÷åâèäíî å, ÷å ïî ñúùîòî âðåìå Áîëîð å îòõâúðëèë ïðîäúëæèëèÿ 54 ãîäèíè âàñàëèòåò ñïðÿìî òèáåòöèòå è ñå ïðåâúðíàë â êèòàéñêè ñúþçíèê (ÑãÂ, ð. 85-87).  ñëåäâàùèòå 3 ãîäèíè êèòàéñêàòà äèïëîìàöèÿ æúíåëà íåïðåñòàííè óñïåõè. Ìíîæåñòâî ãðàäîâå îò ïîä÷èíåíèÿ íà àðàáèòå Õîðàñàí èçïðàòèëè äåëåãàöèè â êèòàéñêàòà ñòîëèöà ñ ìîëáà çà ïîìîù — â 718 ã. Ìàéìàðã è Ñàìàð-
ÀÂÈÒÎÕÎË êàíä, â 719 ã. Êóìèä, Áóõàðà è îòíîâî Ñàìàðêàíä.  720 ã. ïðè èìïåðàòîð Õñþàí-Öóí äîøëè ïðàòåíèöè îò Âàõàí, Óäèàíà, Õóòòàë, ×èòðàë, Êàøìèð, Çàáóëèñòàí (ÑãÂ, ð. 89). Âèæäàéêè ñå çàïëàøåíè îò ïúëíî îáêðúæåíèå, òèáåòöèòå àêòèâèçèðàëè ñâîÿòà ïîëèòèêà ñïðÿìî Áîëîð è íÿêúäå îêîëî 720 ã. òåõíèÿò íàòèñê äîâåë äî ðàçïàäàíåòî ìó íà äâå äúðæàâè — Ãîëÿì è Ìàëúê Áîëîð. Òîâà ëè÷è îò äîêëàäèòå íà êèòàåöà Õóé ×àî âúâ âðúçêà ñ íåãîâîòî ïúòóâàíå äî Èíäèÿ. Òîçè íàòèñê, ñïîìåíàò è â äðóãè êèòàéñêè äîêëàäè, ïðåäñòàâëÿâàë òèáåòñêèÿ ñòðåìåæ äà èçïîëçâà Áîëîð êàòî ñòðàòåãè÷åñêè êîðèäîð êúì Òàðèìñêèÿ áàñåéí è êúì Òîõàðèñòàí è Òðàíñîêñàíèÿ. Íå ïî-ìàëêî âàæåí çà Òèáåò áèë è êîíòðîëúò âúðõó ïðåìèíàâàùèòå ïðåç Áîëîð òúðãîâñêè ïúòèùà îò Ñðåäíà Àçèÿ êúì Êèòàé (ÑãÂ, ð. 96). Ñêîðî ñëåä ðàçïàäàíåòî íà Áîëîð íà äâå öàðñòâà òèáåòöèòå çàâçåëè Ìàëúê Áîëîð. Íåãîâèÿò öàð, ÷èåòî èìå å ïðåäàäåíî îò êèòàéöèòå êàòî Ìî-÷èí-ìàí, èçáÿãàë ïðè êèòàéñêèÿ âîåíåí óïðàâèòåë íà ãðàä Ïåéòèí ñ èñêàíå çà ïîìîù. Ïî äóìèòå íà Ìî÷èí-ìàí: “Áîëîð å çàïàäíàòà âðàòà íà Òàí. Àêî Áîëîð áúäå èçãóáåí, öåëèÿò Çàïàäåí êðàé ùå ñòàíå òèáåòñêè”. Êèòàéñêèÿò óïðàâèòåë èçïðàòèë 4000 âîéíèöè, çà äà ñå ïðèñúåäèíÿò êúì âîéñêàòà íà Ìàëúê Áîëîð, ñëåä êîåòî îáåäèíåíèòå èì ñèëè òðÿáâàëî äà àòàêóâàò òèáåòöèòå. Íà 29 îêãîìâðè 722 ã. ñúþçíèöèòå ðàçáèëè òèáåòöèòå, óáèâàéêè è ïëåíÿâàéêè “îêîëî 10 000 äóøè”. Ñëåä òîâà ïîðàæåíèå íÿêîëêî ãîäèíè òèáåòöèòå íå ïðåäïðèåìàëè íèêàêâè äåéñòâèÿ ñïðÿìî Ìàëúê Áîëîð (ÑãÂ, ð. 95). Ïðåç çèìàòà íà 726—727 ã. òèáåòöèòå èçâúðøèëè áúðç íàáåã ñðåùó êèòàéñêàòà òåðèòîðèÿ. Íàâðúùàíå îáà÷å òÿõíàòà àðìèÿ áèëà çàñòèãíàòà îò ñíåæíà áóðÿ è ìíîãî âîéíèöè çàãèíàëè â ñòóäà. Êèòàéñêèÿò ãåíåðàë Âàí âúðâÿë ïî ïåòèòå íà îòñòúïâàùèòå òèáåòöè, íî óñïÿë äà ãè íàñòèãíå ÷àê ïðè áðåãîâåòå íà çàìðúçíàëîòî åçåðî Êîêî íîð è èì íàíåñúë òåæêî ïîðàæåíèå. Ïðåç åñåíòà íà 727 ã. òèáåòöèòå îáà÷å ïðåâçåëè è ðàçãðàáèëè êèòàéñêèÿ ãðàä êðåïîñò Êóà÷îó. Ñëåä òîâà òå çàâèëè íà ñåâåðîçàïàä è îáñàäèëè Êó÷à. Âúïðåêè ÷å îêîëíîñòèòå íà ãðàäà áèëè îïóñòîøåíè îò òèáåòöèòå, êèòàéöèòå óäúðæàëè Êó÷à è Òàðèìñêèÿ áàñåéí. Ñëåä 80 äíè îáñàäà òèáåòöèòå è ïîìàãàùèòå èì òþðêñêè îòðÿäè ñå îòäðúïíàëè. Ïðåç àïðèë 729 ã. êèòàéöèòå ïðåìèíàëè â íàñòúïëåíèå è íàíåñëè äâå ÷óâñòâèòåëíè ïîðàæåíèÿ íà òèáåòöèòå íà ñåâåðîèçòîê, íî ïðåç ëÿòîòî íà ñúùàòà ãîäèíà êèòàéöèòå áèëè ðàçáèòè â ìåñòíîñòòà Ìóëå-êóëå. Òèáåòñêàòà èìïåðèÿ îáà÷å áèëà âå÷å òâúðäå èçòîùåíà è ïîèñêàëà ìèð â 730 ã. Ñëåä èçâåñòèè êîëåáàíèÿ êèòàéñêèÿò èìïåðàòîð Õñþàí-Öóí ïðèåë ìèðíîòî ïðåäëîæåíèå.  êðàÿ íà 730 ã. ìèðúò áèë ñêëþ÷åí, à ïî ñúùîòî âðåìå äèíàñòèÿòà Òàí óðåäèëà ìèðíèòå ñè îòíîøåíèÿ è ñ òþðêèòå (ÑãÂ, ð. 101— 107). Âúïðåêè ÷å íà èçòîê öàðÿë ìèð, íà çàïàä îáñòàíîâêàòà ñå óñëîæíÿâàëà.  729 ã. èçáóõíàëî àíòèàðàáñêî âúñòàíèå â Òðàíñîêñàíèÿ, êîåòî áèëî ïîäêðåïåíî îò òèáåòöèòå è îò òþðêñêèÿ õàí Ñó-ëó, ñ êîãîòî òå ñå ñúþçèëè. Àêòèâèçèðàéêè ñå íà çàïàä, Òèáåòñêàòà èìïåðèÿ öåëÿëà äà âúçñòàíîâè âëèÿíèåòî ñè â ðàéîíà íà Ïàìèð è Êàðàêîðóì è îòíîâî äà óñòàíîâè êîíòðîë âúðõó òúðãîâñêèòå ïúòèùà. Åñòåñòâåíî áèëî Êèòàé, êîéòî ñè áèë îñèãóðèë ðàéîíà, äà íå îñòàíå áåçó÷àñòåí (ÑãÂ, ð. 108-110).  êðàÿ íà 730 ã. öàðÿò íà Âàõàí ïîñåòèë êèòàéñêèÿ èìïåðàòîðñêè äâîð, ïðèíóäåí âåðîÿòíî îò çàñèëâàùèÿ ñå íà-
òèñê íà òèáåòöè è òþðêè. Ïðåç 732 ã. òþðêñêè è àðàáñêè ïðàòåíè÷åñòâà äîøëè â òèáåòñêàòà ñòîëèöà Ëõàñà (Ðàñà), î÷åâèäíî ïðåìèíàâàéêè ïðåç òåðèòîðèÿòà íà Âàõàí è Áîëîð. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å ïî òîâà âðåìå òèáåòñêîòî âëèÿíèå â ðàéîíà å áèëî çàïî÷íàëî äà ñå çàñèëâà çà ñìåòêà íà êèòàéñêîòî. Êàòî ðåçóëòàò îò òåçè ñðåùè ðåàëíèÿò äîòîãàâà òèáåòî-òþðêñêè ñúþç áèë îôîðìåí äå þðå ÷ðåç äèíàñòè÷åí áðàê. Òîâà ðàçâèòèå íà íåùàòà îáà÷å áèëî ïðåäóñåòåíî îò êèòàéöèòå.  734 ã. Ìóêòàäâèïà — öàðÿò íà Êàøìèð — èçïðàòèë ïðàòåíèöè â Êèòàé, îáÿâÿâàéêè, ÷å òîé è öàðÿò íà Öåíòðàëåí Èíäóñòàí áèëè ðàçáèëè òèáåòöèòå è áèëè ïðåïðå÷èëè “ïåò ãîëåìè òèáåòñêè ïúòèùà”. Òîé ïðåäëîæèë äà îñèãóðè íåîáõîäèìèòå ïðîâèçèè çà åäíà êèòàéñêà àðìèÿ, êîÿòî åâåíòóàëíî ùå ñå óñòàíîâè â Áîëîð. Ïðåäëîæåíèåòî íà Ìóêòàäâèïà èçðàçÿâàëî ðàñòÿùîòî áåçïîêîéñòâî íà äúðæàâèöèòå â ðàéîíà îò âúçðîäåíàòà òèáåòñêà àêòèâíîñò. Êîëêî îñíîâàòåëíè áèëè òåçè ñòðàõîâå ñòàíàëî ÿñíî íà ñëåäâàùàòà 735 ã., êîãàòî òèáåòöèòå îòíîâî óñòàíîâèëè ñâîåòî âëèÿíèå â Áîëîð è ãî âúðíàëè â ðóñëîòî íà ñâîÿòà ïîëèòèêà (ÑãÂ, ð. 111).  734 ã. òþðêèòå íàõëóëè â Òàðèì è îáñàäèëè Êàøãàð è Àêñó. Êèòàéöèòå âçåëè ñåðèîçíè ìåðêè, çà äà ñå çàùèòÿò îò òåçè íàøåñòâèÿ, è ìàëêî ïðåäè 735 ã. ñêëþ÷èëè ñúþç ñ àðàáèòå îò Õîðàñàí.  íà÷àëîòî íà 736 ã. êèòàéöèòå ðàçãðîìèëè òþðêèòå ïðè ãðàä Ïåéòèí è íàâëåçëè â íåïðèÿòåëñêàòà òåðèòîðèÿ. Ïîñëåäíèòå ñå ïðèíóäèëè äà ñêëþ÷àò ìèð íà 16 ñåïòåìðè 736ã. (ÑãÂ, ð. 112-114). Ìåæäóâðåìåííî îáà÷å òèáåòöèòå ìèíàëè â íàñòúïëåíèå ñðåùó àðàáèòå. Ïðåç åñåíòà íà 736 ã. òå íàâëåçëè â Ñðåäíà Àçèÿ, ïðåêîñÿâàéêè èçöÿëî Áîëîð, ÷èéòî âëàäåòåë èçïðàòèë ïðàòåíèöè äî Êèòàé ñ èñêàíå çà ïîìîù.  îòãîâîð íà òåçè ìîëáè êèòàéöèòå íåî÷àêâàíî àíóëèðàëè ìèðíèÿ äîãîâîð ñ Òèáåò è â íà÷àëîòî íà 737 ã. èçâúðøèëè ñåðèÿ óñïåøíè àêöèè ñðåùó ñòàðèÿ ñè âðàã (ÑãÂ, ð. 114). Êðèñòîôúð Áåêóéò íå óòî÷íÿâà äàëè òàáåòöèòå ñà áèëè ïðåêîñèëè Ãîëÿì èëè Ìàëúê Áîëîð (ìîæå áè â ïîëçâàíèòå îò íåãî èçòî÷íèöè òîâà ñúùî íå å ÿñíî), íî íà áàçàòà íà ñëåäâàùèòå ñúáèòèÿ ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà Ãîëÿì Áîëîð, íàä êîéòî òèáåòöèòå óñòàíîâèëè òðàéíî ñâîåòî âëèÿíèå, äîêàòî Ìàëúê Áîëîð âñå îùå èì ñúçäàâàë ïðîáëåìè. Ôàêòúò, ÷å ïðåãàçâàíåòî íà Áîëîð îò òèáåòöèòå ïîñëóæèëî êàòî ïîâîä çà íîâà âîéíà, ïîêàçâà, ÷å â òèáåòñêîêèòàéñêèÿ ìèðåí äîãîâîð îò 730 ã. ÿâíî å èìàëî ñïåöèàëíà êëàóçà, êîÿòî þðèäè÷åñêè ïîòâúðæäàâàëà êèòàéñêîòî íàäìîùèå â Áîëîð. Êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè òâúðäÿò, ÷å âîéíàòà áèëà çàïî÷íàòà, çà äà ñå íàíåñå óäàð íà òèáåòöèòå â íàé-÷óâñòâèòåëíàòà çà òåõíèòå êîìóíèêàöèè òî÷êà — ðàéîíà íà Áîëîð, êîéòî äà áúäå çàùèòåí îò òåõíèòå íàáåçè, íî âñúùíîñòòîâà å áèë ôîðìàëåí ïîâîä. Èñòèíñêàòà ïðè÷èíà ñå êðèåëà â òðàäèöèîííèÿ êèòàéñêè ñòðàõ îò òþðêî-òèáåòñêîòî âîåííî ñúòðóäíè÷åñòâî â ðàéîíà íà Ïàìèð è Òàðèì è íàñòúïëåíèåòî íà äèíàñòèÿòà Õàí öåëÿëî òî äà áúäå ïðåäîòâðàòåíî îùå â çàðîäèø (ÑãÂ, ð. 115). Âúïðåêè êèòàéñêîòî íàñòúïëåíèå Òèáåòñêàòà èìïåðèÿ ïðîäúëæèëà ñúâìåñòíèòå âîåííè äåéñòâèÿ ñ òþðêèòå ñðåùó àðàáèòå â Ñðåäíà Àçèÿ.  íà÷àëîòî íà 737 ã. òþðêè è òèáåòöè ñå ñúåäèíèëè, à ïî-êúñíî, ïàê ïðåç 737 ã., äðóãà òèáåòñêà àðìèÿ íàâëÿçëà âúâ âñå îùå íåçàâèñèìèÿ Ìàëúê Áîëîð è ïëåíèëà íåãîâèÿ ïðîêèòàéñêè öàð. Òîâà íàïàäåíèå áèëî ïðåäïðèåòî îò Òèáåò, çà äà ñè îñèãóðè ïúòèùàòà
149
ÀÂÈÒÎÕÎË ïðåç Ïàìèð íà çàïàä. Áëàãîäàðåíèå íà òîçè óñïåõ ñêîðî öåëèÿò ïàìèðñêè ðåãèîí çàïàäíî îò Ìàëúê Áîëîð ïàäíàë â òèáåòñêè ðúöå (ÑãÂ, ð. 116). Òþðêèòå ñúùî íàñòúïâàëè â òàçè ïîñîêà. Òå ðàçáèëè àðàáèòå ïðè ðåêà Îêå, à ïðåç 737 ã. íà÷åëî íà âîéñêà îò òþðêè, àðàáñêè áóíòîâíèöè, îò âîéíèöè îò Õóòòàë, Ñîãäèàíà, Óøðóøàíà è Òàøêåíò õàêàíúò Ñó-ëó íàâëÿçúë â Àðàáñêè Õîðàñàí, íî ïðè ãðàä Êõóëì áèë îòáëúñíàò.  ðåçóëòàò íà òîâà ïîðàæåíèå òèáåòöèòå îãðàíè÷èëè íàñòúïëåíèåòî ñè â çàïàäíà ïîñîêà è ñå çàäîâîëèëè ñ ïîñòèãíàòîòî. Òå ïîèñêàëè äà ïîäíîâÿò ìèðà ñ Êèòàé, íî ïîëó÷èëè îòêàç*.  îòãîâîð íà òîâà â 738 ã. Òèáåòñêàòà èìïåðèÿ ïðåäïðèåëà íàñòúïëåíèå ñðåùó Êèòàé, êîåòî îáà÷å áèëî îòáèòî, à ïðåç ëÿòîòî íà ñúùàòà ãîäèíà êèòàéöèòå ñ îãðîìíè ñèëè íàïàäíàëè Òèáåò îò òðè ñòðàíè, ñëîìÿâàéêè ñúïðîòèâàòà ìó. Âúçïîëçâàéêè ñå îò óñïåõèòå ñè, Òàíñêàòà èìïåðèÿ ñå îïèòàëà äà ðàçïðîñòðå âëèÿíèåòî ñè äàëå÷ íà çàïàä, èçïðàùàéêè äàðîâå íà òþðêñêèÿ âëàäåòåë íà Òàøêåíò Áàãàòóð Òóäóí è íà öàðÿ íà Êèø àë Èñêàíä (ÑãÂ, ð. 116-122). Òèáåòöèòå îáà÷å íå ñòîåëè áåçó÷àñòèè è ïîñòàâèëè ñâîå ïðîòåæå íà òðîíà íà Ìàëúê Áîëîð, êàòî â 740 ã. äàëè çà ñúïðóãà íà “Ãîñïîäàðÿ íà Ìàëúê Áîëîð” òèáåòêà, ÷èåòî èìå å çàïèñàíî êàòî “Ãîñïîæàòà Êðè ìà ëîä”. Ñëåä ïîä÷èíÿâàíåòî íà Ãîëÿì Áîëîð òîâà âå÷å ãàðàíòèðàëî ïúëíèÿ ñóâåðåíèòåò íà Òèáåòñêàòà èìïåðèÿ íàä íåïîñëóøíèÿ Ìàëúê Áîëîð è íàðåä ñ íàëàãàíåòî íà âúðõîâåíñòâîòî íà èìïåðèÿòà â íÿêîè äðóãè ñúñåäíè ñòðàíè òîçè àêò îòáåëÿçàë îãðîìíîòî íàðàñòâàíå íà âëèÿíèåòî £ â öåëèÿ ðàéîí íà Ïàìèð, Õèíäóêóø è Êàðàêîðóì. Êúì ñòðàíèòå, êîéòî òðÿáâàëî äà ñå ïîä÷èíÿò, ñïàäàëè è Âàõàí è ×èõøèõ — ìèíèàòþðíà äúðæàâèöà, ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ðàçïîëîæåíà ìåæöó Êàøìèð è Áîëîð (ÑãÂ, ð. 123). Îò çàâçåìàíåòî íà Ìàëúê Áîëîð â 737 ã. äî ïîñòàâÿíåòî íà íåãîâèÿ ïðåñòîë íà òèáåòñêî ïðîòåæå â 740 ã. íÿìà ñâåäåíèÿ çà ñúäáàòà íà òîâà öàðñòâî. Ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å ïðåç òåçè òðè ãîäèíè ñòðàíàòà ñå å íàìèðàëà ïîä ïðÿêà òèáåòñêà îêóïàöèÿ, çàìåíåíà ïî-êúñíî ñ ïî-ìàëêî ÿâíà ôîðìà íà êîíòðîë. Ìåæäóâðåìåííî â ïåðèîäà 742—743 âîéíàòà ìåæäó òèáåòöè è êèòàéöè ïðîäúëæàâàëà, êàòî âòîðèòå ïîñòèãíàëè çíà÷èòåëíè óñïåõè. Åäâà ïðåç åñåíòà íà 745 ã. òèáåòöèòå íàíåñëè òåæêî ïîðàæåíèå íà êèòàéñêèòå âîéñêè è ñïðåëè íàñòúïëåíèåòî èì (ÑãÂ, ð. 124-129).  747 ã. äèíàñòèÿòà Òàí íàñî÷èëà îòíîâî âíèìàíèåòî ñè êúì ðàéîíà íà Ïàìèð è Êàðàêîðóì. Ñïîðåä êèòàéñêè ñâåäåíèÿ ìåæäó 740 è 747 ã. èìïåðèÿòà áèëà ïðåäïðèåëà 3 íåóñïåøíè âîåííè ïîõîäà ñ öåë äà îòêúñíå Ìàëúê Áîëîð îò òèáåòñêàòà âëàñò. Ïðåç 747 ã. êèòàéöèòå îòíîâî íàïàäíàëè Ìàëúê Áîëîð. Ïðåç åñåíòà òå ïðåâçåëè ñòîëèöàòà ìó À-íó-éþåõ (Àíàâàò?) áåç áîé. Ñâèðåïèÿò êèòàéñêè ãåíåðàë Êàî Õñèåí ×èõ åêçåêóòèðàë “ïåòèìà èëè øåñòèìà” íàçíà÷åíè îò òèáåòöèòå ñàíîâíèöè è ïëåíèë ïðîòèáåòñêèÿ öàð íà Ìàëúê Áîëîð, êàêòî è öàðèöà Êðè ìà ëîä. Ïðåç ôåâðóàðè 748 ã. òå áèëè ïðåäñòàâåíè íà èìïåðàòîð Õñþàí-Öóí â ñòîëèöàòà. Òîé ñå îòíåñúë ïðèÿòåëñêè ñ öàðÿ íà Ìàëúê Áîëîð è ìó äàë ÷èí â äâîðöîâàòà ãâàðäèÿ. Íèùî íå å èçâåñòíî çà ñúäáàòà íà öàðèöàòà — òèáåòêàòà Ãîñïîæà Êðè ìà ëîä. Ïî ñúùîòî âðåìå ïî òèáåòñêè ñâåäåíèÿ êèòàéöèòå çàâçåëè íå ñàìî Ìàëúê Áîëîð, íî è öàðñòâî Âàõàí (ÑãÂ, ð. 130—133).
 êðàÿ íà 749 ã. òþðêñêèÿò âëàäåòåë íà Òîõàðèñòàí èçïðàòèë ïðàòåíèöè äî êèòàéñêèÿ äâîð ñ ïðåäëîæåíèå äà ñå äîêàðàò ïðèïàñè îò Êàøìèð, çàùîòî äâåõèëÿäíèÿò êèòàéñêè ãàðíèçîí â Ìàëúê Áîëîð íå ìîæåë äà ñå èçõðàíâà îò îãðàíè÷åíèòå çåìåäåëñêè ðåñóðñè íà ñòðàíàòà. Òþðêñêèÿò âëàäåòåë ñúîáùàâàë, ÷å öàðÿò íà ×èõ-øèõ ñå áèë îáâúðçàë ñ Òèáåò è äâåòå ñòðàíè âúçíàìåðÿâàëè äà çàãðàáÿò ãëàâíèÿ ïúò çà Ìàëúê Áîëîð.  ïîñëàíèåòî ñè òþðêúò, êîéòî ñå ÷óâñòâàë çàïëàøåí îò òèáåòñêàòà âîåííà ìîù, íàñòîÿâàë êèòàéñêà àðìèÿ äà ïðèñòèãíå â Ìàëúê Áîëîð â íà÷àëîòî íà ëÿòîòî íà 750 ã., à ñëåä òîâà äà íàâëåçå â Ãîëÿì Áîëîð, êîéòî îò 736 ã. áèë òâúðä òèáåòñêè ñúþçíèê. Èìïåðàòîð Õñþàí-Öóí èçïðàòèë âîéñêè îùå ïðåç ïðîëåòòà íà 750 ã., êîèòî ðàçáèëè íàñòúïâàùèòå â Ïàìèð òèáåòöè è ïîñòàâèëè íà òðîíà íà ×èõøèõ êèòàéñêî ïðîòåæå (ÑãÂ, ð. 135-136).  750 ã. êèòàéñêàòà âîåííà è ïîëèòè÷åñêà ìîù è âëèÿíèå äîñòèãíàëè àïîãåÿ ñè. Èìïåðèÿòà ïðîñòèðàëà âëàñòòà ñè íàä äúðæàâèöèòå â Òàðèìñêèÿ áàñåéí è Äæóíãàðèÿ, íåéíè ãàðíèçîíè áèëè ðàçïîëîæåíè â Ìàëúê Áîëîð, ×èõøèõ è Âàõàí. Ðàçïîêúñàíèòå òþðêñêè ïëåìåíà áèëè êèòàéñêè âàñàëè. Òèáåòöèòå ñåãà èìàëè âëèÿíèå ñàìî â Ãîëÿì Áîëîð è ãîäèíèòå íà êèòàéñêèÿ àïîãåé îáðàòíîïðîïîðöèîíàëíî áèëè âðåìå íà ïúëåí ñðèâ íà Òèáåòñêàòà èìïåðèÿ (ÑãÂ, ð. 137). Ïðåç 751 ã. èçáóõíàëàòà âîéíà ìåæäó âëàäåòåëèòå íà Ôåðãàíà è Òàøêåíò ïðåäèçâèêàëà êèòàéñêà íàìåñà â òàçè ÷àñò íà Ñðåäíà Àçèÿ, ñ÷èòàíà çà ñôåðà íà âëèÿíèå íà äèíàñòèÿòà Òàí. Öàðÿò íà Òàøêåíò áèë ðàçáèò, íî ñèíúò ìó èçáÿãàë ïðè àðàáèòå, êîèòî ñå ÷óâñòâàëè çàñòðàøåíè îò êèòàéñêîãî íàïðåäâàíå íà þã. Ïðåç þëè 751 ã. êèòàéñêàòà àðìèÿ, êîìàíäâàíà îò ãåíåðàë Êàî Õñèåí-÷èõ, ñå ñðåùíàëà ñ àðàáñêàòà, êîìàíäâàíà îò Çèéàä èáí Ñàëèõ àë Õóçàé. Êèòàéöèòå ïðåòúðïåëè ïîðàæåíèå è ñ òîâà áèë ñëîæåí êðàé íà òÿõíîòî ïðèäâèæâàíå çàïàäíî îò Ïàìèð. Òîçè íåóñïåõ îáà÷å íå ïîïðå÷èë íà Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ äà âîþâà óñïåøíî ñ Òèáåò.  751 ã. ãåíåðàë Êàî Õñèåí ×èõ è öàðÿò íà Õîòàí ïðåâçåëè îò òèáåòöèòå ×åð÷åí, à â 753 ã. èì íàíåñëè îùå åäíà ïîðåäèöà îò ïîðàæåíèÿ è òî íà äâà ôðîíòà — íà èçòîê è â Ïàìèð (ÑãÂ, ð. 137-141), Ïðåç ñúùàòà 753 ã. êèòàéñêà àðìèÿ íàõëóëà â çåìèòå íà ñòàðèÿ òèáåòñêè ñúþçíèê Ãîëÿì Áîëîð è äîñòèãíàëà äî ãðàä Ïóñà-ëàî (êèò. çàïèñ), êàòî ñëåä òåæúê ïðèñòúï ãî ïðåâçåëà è ïðèåëà ïîä÷èíåíèåòî íà ñòðàíàòà. Íèùî ïîâå÷å íå ñå çíàå çà ñúáèòèÿòà â òàçè êàìïàíèÿ, îñâåí ÷å òèáåòñêîòî âëèÿíèå è ïðèñúñòâèå â Ïàìèðî-Õèíäóêóøêèÿ ðåãèîí áèëî íàïúëíî èçêîðåíåíî (ÑãÂ, ð. 141). È òàêà, Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ áèëà â çåíèòà íà ìîùòà ñè. Íî êàêòî ÷åñòî ñòàâà, âñåêè âðúõ å íà÷àëî íà áúðç èëè áàâåí çàëåç.  ñëó÷àÿ ñòàíàëî ïúðâîòî. Íà 16 äåêåìâðè 755 ã. òþðêî-ñîãäèéñêèÿò âîåíåí óïðàâèòåë íà ÀÍ Ëó øàí ñå ðàçáóíòóâàë ñðåùó äèíàñòèÿòà Òàí. Èìïåðàòîð Õñþàí Öóí áèë äîòîëêîâà ðàçãíåâåí, ÷å ëè÷íî ïîâåë îãðîìíà àðìèÿ äà ñìàæå áóíòîâíèöèòå. Ïðåç ëÿòîòî íà 756 ã. êèòàéñêàòà àðìèÿ ïîíåñëà ñòðàøíî ïîðàæåíèå è ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò íåÿ ïàäíàëà â áîÿ èëè áèëà ïëåíåíà. Èìïåðàòîð Õñþàí Öóí ñå ñïàñèë ñ áÿãñòâî, íî ïî ïúòÿ êúì ñòîëèöàòà áèë äåòðîíèðàí îò ñâîÿ ïðåñòîëîíàñëåäíèê. Êèòàéñêèÿò ïîãðîì áèë ñèãíàë çà íîâî òèáåòñêî íàñòúïëåíèå. Ïðåç 756 ã. Òèáåòñêàòà èìïåðèÿ íàëîæèëà âëàñò-
* Âåðîÿòíî íåâúçìîæíîñòòà äà ñå ïîñòèãíå ñïîðàçóìåíèå ñå êîðåíÿëà â èñêàíå íà êèòàéöèòå òèáåòöèòå äà âúçñòàíîâÿò íåçàâèñèìîñòòà íà Ãîëÿì è Ìàëúê Áîëîð è äà âúðíàò â Ìàëúê Áîëîð íåãîâèÿ ïëåíåí ïðîêèòàéñêè öàð.
150
ÀÂÈÒÎÕÎË òà ñè âúðõó äúðæàâèòå â ðàéîíà íà Ïàìèð, Õèíäóêóø è Êàðàêîðóì, òîåñò è âúðõó Ãîëÿì è Ìàëúê Áîëîð, êîèòî áèëè èçöÿëî èçãóáåíè îò êèòàéöèòå. Ñêîðî ïîñëåäíèòå òðÿáâàëî äà îïðàçíÿò Ñåâåðîèçòî÷åí Òèáåò è ïðåç 757 ã. ïîáåäîíîñíèòå òèáåòñêè âîéñêè íàñòúïèëè òî÷íî â òàçè ïîñîêà. Äî 763 ã. Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ áèëà îòðÿçàíà îò çàïàäà, â ò. ÷. è îò Òàðèìñêèÿ áàñåéí, êîéòî áèë îñòàâåí íà ìèëîñòòà íà òèáåòöèòå è òå ñå âúçïîëçâàëè îò òîâà.  764 ã. àðìèèòå èì ñå íàñî÷èëè íà ñåâåðîçàïàä è ïðåâçåëè ãðàä Ëèàí-÷îó, à â 766 ã. â òåõíè ðúöå ïàäíàëè Êàí-÷îó è Ñó-÷îó.  781 ã. òèáåòñêèòå âîéñêè îâëàäåëè ãðàä Øîó÷àí, ðàçïîëîæåí ñàìî íà îêîëî 80 êì þæíî îò Òóí õóàí, à ïðåç ñúùàòà ãîäèíà ñòèãíàëè äî Þæåí Îðäîñ, çàïëàøâàéêè Êèòàé ñ îáêðúæåíèå íå ñàìî îò çàïàä, íî è îò ñåâåð. Ïðåç 787 ã. ïàäíàë Òóí õóàí è òèáåòöèòå íàâëåçëè â ðàéîíà íà åçåðîòî Ëîá íîð. Õîòàí âñå îùå ñå äúðæàë è áèë óïðàâëÿâàí îò ôîðìàëåí êèòàéñêè âàñàë, à Êó÷à è Ïåéòèí ïðîäúëæàâàëè äà áúäàò â êèòàéñêè ðúöå, îáà÷å Êàøãàð áèë çàâçåò îò êàðëóêèòå.  790 ã. êèòàéöèòå è òåõíèòå ñúþçíèöè óéãóðèòå ñå îïèòàëè äà çàùèòÿò Êó÷à, íî áèëè ïîãîëîâíî ðàçáèòè îò òèáåòöèòå. Êó÷à áèëà èçîñòàâåíà íà ïðîèçâîëà íà ñúäáàòà, à â 791 èëè 792 ã. òèáåòöèòå çàâçåëè è Õîòàí, îâëàäÿâàéêè ïî÷òè èçöÿëî Òàðèìñêèÿ áàñåéí. Ïðåç 791 è 792 ã. îáà÷å óéãóðèòå óñïåëè äà íàíåñàò íÿêîëêî ïîðàæåíèÿ íà òèáåòöèòå è ñïðåëè òåõíèÿ óñòðåì. Ãðàíèöàòà ìåæäó òÿõ áèëà óñòàíîâåíà îêîëî ãðàä Êî÷î.  íà÷àëîòî íà IX â. àðàáèòå ñå àêòèâèçèðàëè â Ñðåäíà Àçèÿ.  809—810 ã. òå ñå ñáëúñêàëè ñ òþðêîåçè÷íèòå êàðëóêè è ñ òèáåòöèòå. Àðàáèòå îáà÷å âîäåëè óñïåøíî âîéíàòà è â 812/813 ã. ïðåâçåëè öàðñòâî Êàáóë, â êîåòî îôèöèàëíàòà ðåëèãèÿ ïðîäúëæàâàëà äà áúäå áóäèçìúò. Òåçè íåóñïåõè íà çàïàä îáà÷å íå áèëè îïàñíè çà òèáåòöèòå, ÷èÿòî èìïåðèÿ â íà÷àëîòî íà IX â. äîñòèãíàëà àïîãåÿ ñè (ÑãÂ, ð. 142-161). Íÿêúäå îêîëî 813—815 ã. àðàáñêèÿò ïúëêîâîäåö Àë ôàäë èáí Ñàõë âîþâàë “â Êàøìèð è â ñòðàíàòà Òèáåò”. Òîé îïóñòîøèë Âàõàí è Áîëîð (âåðîÿòíî Ãîëÿì Áîëîð) è èçïðàòèë ïëåíåíèòå òèáåòöè â Áàãäàä (ÑãÂ, ð.162). Òîâà ïîêàçâà, ÷å Áîëîð (íàé-âåðîÿòíî è Ãîëÿì, è Ìàëúê Áîëîð) â íà÷àëîòî íà IX â. ïðîäúëæàâàë äà áúäå òèáåòñêè ïðîòåêòîðàò. Âúâ âðúçêà ñ òåçè ñúáèòèÿ Êðèñòîôúð Áåêóéò îòáåëÿçâà: “Çà ñúæàëåíèå íÿìà ïîâå÷å ïðåêè èñòîðè÷åñêè ñâèäåòåëñòâà çà òèáåòñêàòà èëè àðàáñêàòà àêòèâíîñò â òîçè ðàéîí äî êðàÿ íà Ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå” (ÑãÂ, ð. 163). Ïðè âñå òîâà, ìàêàð è íå ñïåöèàëíî ñúáðàíè, ñâåäåíèÿòà, êîèòî òîé å èçâëÿêúë îò òèáåòñêè, êèòàéñêè è àðàáñêè èçòî÷íèöè çà ïîëèòèêàòà íà Êèòàé è Òèáåò â Ïàìèðî-Õèíäóêóøêèÿ è Êàðàêî-ðóìñêèÿ ðåãèîí ïðåç VII— IX â., ñà èçêëþ÷èòåëíî öåííè çà íàñ, çàùîòî îñâåòëÿâàò ñúäáàòà íà ïîñëåäíèòå áúëãàðñêè âëàäåíèÿ â Ñðåäíà Àçèÿ çà åäèí ïåðèîä îò 150 ãîäèíè. Ñòîéíîñòòà íà èçíåñåíèòå îò Êðèñòîôúð Áåêóéò ôàêòè å îùå ïî-ãîëÿìà, çàùîòî íàïðèìåð â ïðåñòèæíàòà “Êåìáðèäæêà èñòîðèÿ íà Êèòàé” íÿìà íèòî ðåä çà öàðñòâî Áîëîð. Ìåæäóâðåìåííî Öåòðàëíà Àçèÿ íå ñïèðàëà äà ñå ðàçòúðñâà îò îïóñòîøèòåëíè âîéíè. Íà ñåâåðîèçòîê óéãóðèòå ïðîäúëæàâàëè íàòèñêà ñè âúðõó òèáåòñêàòà òåðèòîðèÿ. Ïðåç 809 ã. åäíà òèáåòñêà íàêàçàòåëíà àðìèÿ îò 50 000 êîííèöè íàâëÿçëà äúëáîêî â óéãóðñêà òåðèòîðèÿ.  816 ã. òèáåòöèòå ñòèãíàëè äàëå÷ íà ñåâåð ÷àê äî ðàçïîëîæåíàòà ïðè ðåêà Îðõîí óéãóðñêà ñòîëèöà Îðäîáàëúê. Êðúâîïðî-
ëèòèÿòà áèëè ïðåêðàòåíè åäâà â 821 ã., êîãàòî áèë ïîäïèñàí ìèðåí äîãîâîð ìåæäó Êèòàé è Òèáåò.  822 ã. áèë ñêëþ÷åí ìèð è ìåæäó òèáåòöè è óéãóðè. Òîçè íîâ ðåä îáà÷å áèë ðàçðóøåí ïðåç 840 ã. Êèðãèçèòå íàíåñëè ñúêðóøèòåëíî ïîðàæåíèå íà óéãóðèòå è òÿõíàòà èìïåðèÿ ðóõíàëà. ×àñò îò óéãóðèòå èçáÿãàëè ïðè êàðëóêèòå íà çàïàä. Äðóãà ÷àñò ñå íàñòàíèëà â ðàéîíà íà Ïåéòèí, Êó÷à, Êàðàøàõð è Êî÷î, à îñòàíàëèòå óéãóðè ñå çàñåëèëè â Ñåâåðåí Êèòàé. Çàñåëâàíåòî íà óéãóðèòå â Òàðèì îáà÷å äåñòàáèëèçèðàëî è Òèáåò. Ïðåç ïðîëåòòà íà 851 ã. êèòàéöèòå çàïî÷íàëè ìîùíî íàñòúïëåíèå â Òàðèì è íàíåñëè ïúëíî ïîðàæåíèå íà òèáåòñêèòå âîéñêè. Öÿëàòà èçòî÷íà ÷àñò íà Òàðèìñêèÿ áàñåéí ïàäíàëà â êèòàéñêè ðúöå.  ñúùàòà ãîäèíà Õîòàí ñå îòäåëèë îò Òèáåò.  866 ã. îò âåëèêàòà íÿêîãà Òèáåòñêà èìïåðèÿ îñòàíàëè ñàìî æàëêè êúñ÷åòà — ðàéîíúò îêîëî Ëîá íîð, Ëèàí-÷îó è ÷àñòè îò Ïàìèð (ÑãÂ, ð. 163-172). Ñúäáàòà íà ïîñëåäíèòå íåçàâèñèìè áúëãàðñêè âëàäåíèÿ â Ñðåäíà Àçèÿ ïðåç VII—VIII â. å áèëà òâúðäå íåçàâèäíà. Äîðè è îáåäèíåíî, öàðñòâî Áîëîð å ðàçïîëàãàëî ñ òâúðäå ñëàáè ñèëè, çà äà îòñòîÿâà ñóâåðåíèòåòà ñè. Ñëåä ðàçïàäàíåòî ìó íà äâå äúðæàâè îêîëî 720 ã. ïîääúðæàíåòî íà íÿêàêâà ñàìîñòîÿòåëíà âúíøíà ïîëèòèêà ñòàíàëî íàïúëíî õèìåðè÷íî. Ïîðàäè âàæíîòî ñè âîåííîñòðàòåãè÷åñêî ðàçïîëîæåíèå òàçè ñòðàíà áèëà ïîñòîÿííî ïîäõâúðëÿíà íà ðåäóâàùè ñå êèòàéñêè è òèáåòñêè íàøåñòâèÿ, âîäåùè äî ñúîòâåòíàòà ñìÿíà íà âúðõîâíèÿ ãîñïîäàð. Ìàëîáðîéíîòî íàñåëåíèå, ïîñòîÿííèòå âîéíè è íåîáõîäèìîñòòà äà ñå èçäúðæàò ÷óæäè àðìèè, ïëàíèíñêèÿò òåðåí è ëèïñàòà íà äîñòàòú÷íî ïëîäîðîäíè çåìåäåëñêè çåìè (îñîáåíî â Ìàëúê Áîëîð) âîäåëè äî ïîñòåïåíåí, íî ïîñòîÿíåí èêîíîìè÷åñêè óïàäúê. Òåçè òåíäåíöèè ñå óñèëèëè îùå ïîâå÷å â ïúðâàòà ïîëîâèíà íà VIII â. — äîñòàòú÷íî å äà ñè ñïîìíèì, ÷å â 749 ã. ñåëñêîñòîïàíñêèòå ðåñóðñè íà Ìàëúê Áîëîð ñå îêàçàëè íåäîñòàòú÷íè äà èçõðàíÿò äîðè è íåçíà÷èòåëíèÿ êèòàéñêè ãàðíèçîí îò 2000 äóøè. Âåðîÿòíî ïî âðåìåòî íà âåëè÷èåòî íà Õåôòàëèòñêàòà èìïåðèÿ, êîãàòî áúëãàðèòå â Áîëîð ñà èìàëè âúçìîæíîñò äà ïîääúðæàò íå ñàìî ïîëèòè÷åñêè, íî è èêîíîìè÷åñêè âðúçêè ñ îñòàíàëèòå áúëãàðè â èìïåðèÿòà, òàçè îáëàñò ñå å íàìèðàëà â ìíîãî ïî-äîáðî ñòîïàíñêî ïîëîæåíèå. Ïðåêúñâàíåòî íà òåçè âðúçêè ñëåä ãèáåëòà íà èìïåðèÿòà è èçñåëâàíåòî íà ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ñðåäíîàçèàòñêèòå áúëãàðè íà çàïàä äîâåëî íå ñàìî äî ïîëèòè÷åñêà èçîëàöèÿ è ïðåâðúùàíåòî íà Áîëîð â ñàìîòíà è îáðå÷åíà ïîñëåäíà áúëãàðñêà òâúðäèíà, íî è äî ðàñòÿùà èêîíîìè÷åñêà ñòàãíàöèÿ, êîÿòî íå å ìîãëà äà áúäå ñïðÿíà äîðè è îò áëàãîïðèÿòíîãî ãåîãðàôñêî ðàçïîëîæåíèå íà ñòðàíàòà, ïðåç êîÿòî ìèíàâàëè òúðãîâñêèòå ïúòèùà îò Ñðåäíà Àçèÿ êúì Êèòàé. Âúïðåêè òîâà òåçè áúëãàðñêè äúðæàâèöè ïðîñúùåñòâóâàëè äî ìíîãî êúñíî — â Õ â. “Õóäóä àë Àëàì” è Èáí Õàóêàë ñúîáùàâàò çà Áîëîð/Áóëóð, à â ãåîãðàôñêèÿ òðóä íà æèâåëèÿ ïðåç XII—XIII â. ßêóò àë Ðóìè ñå ñïîìåíàâà çà ñòðàíèòå Áîëîð è Áóðäæàí. Äðóã å âúïðîñúò äîêîëêî òàìîøíîòî íàñåëåíèå ïî òîâà âðåìå îùå å èìàëî áúëãàðñêî ñàìîñúçíàíèå è äàëè ãîðíèòå íàçâàíèÿ âå÷å íå ñà ñå áèëè ïðåâúðíàëè ñàìî â òîïîíèìè. Äíåñ òåðèòîðèèòå íà íÿêîãàøíîòî öàðñòâî Áîëîð ñå íàìèðàò îñíîâíî â íàé-ñåâåðíèòå ÷àñòè íà Ïàêèñòàí â îáëàñòòà Áàëòèñòàí. Òÿ îáõâàùà äîëèíèòå íà Ñêàðäó, Ãèëãèò è Õóíçà. Ãëàâåí ãðàä å Ñêàðäó. Ïî äàííè îò 70-òå ãîäèíè íà XX â. íàñåëåíèåòî, íîñåùî èìåòî áàëòè, íàáðîÿâà îêîëî 50 000 äóøè. Òî å èíäîåâðîïåéñêî ïî ïðîèçõîä,
151
ÀÂÈÒÎÕÎË íî ãîâîðè íà òèáåòñêè äèàëåêò, íàðè÷àí áóðóøî èëè áóðóøàñêè...
ÁÅËÅÆÊÈ 1. Èíäèéñêèÿò îöåëÿë îò Ïîòîïà. Çà îòáåëÿçâàíå å, ÷å âñè÷êè ñòàðè íàðîäè ñà ïðåäñòàâÿëè òîçè óíèâåðñàëåí îáðàç êàòî ñâîé ðîäîíà÷àëíèê, ïðèíàäëåæàù åäèíñòâåíî êúì òÿõíàòà ðàñà. Çèóçóäó å øóìåðåö, Ìàíó Âàéâàñâàòà å èíäîàðèåö. Íîé å èíäîåâðîïååö è ò.í., âúïðåêè ÷å òîçè çàãàäú÷åí îáðàç å áèë íÿêîãà îáù ìèòîëîãè÷åí àðõèòèï çà øóìåðè è èíäîàðèéöè (åâðåèòå ãî âçàèìñòâàò îò âàâèëîíöèòå, ïðè êîèòî òîé å èçâåñòåí êàòî Óòíàëèùè). 2. Ïðåç 1942 ã. ïîêîéíèÿò Èîðäàí Âúë÷åâ çàïèñâàë öèãàíñêè ïðèêàçêè è ìîëèòâè.  åäíà öèãàíñêà èñòîðèÿ, îòðàýÿâàùà ïîáåäàòà íà êàí Êðóì íàä èìïåðàòîð Íèêèôîð, åå êàçâà ñëåäíîòî: “Äààñà ÷åðèáàøèÿ [áúëãàðñêèÿò öàð — È.Â.] äàë íà Ìàíãî åäíà cap-ãëàâà (öàðñêà ãëàâà — É.Â.} äà ìó íàïðàâè îò íåÿ ÷àøà äà ñè ïèå çäðàâèöè” (ÂÚË, ñ.151). Çà öèãàíèòå å äîáðå èçâåñòíî, ÷å ñà ïðåñåëíèöè îò Èíäèÿ. Ïîðàäè òîâà îñîáåíî èíòåðåñíà å äóìàòà, ñ êîÿòî òå íàçîâàâàò áúëãàðèòå — ÄÀÀÑÀ, òúé êàòî òÿ å ïî÷òè íàïúëíî åäíàêâà ñ íàçâàíèåòî, êîåòî íàõëóëèòå â Èíäèÿ àðèéöè äàëè íà çàâàðåíîòî íåèíäîåâðîïåéñêî íàñåëåíèå — ÄÀÑÞ. 3. Çà ñúæàëåíèå íå óñïÿõìå äà îòêðèåì èíôîðìàöèÿ çà åïîõàòà, ïðåç êîÿòî òàçè äúðæàâà å ñúùåñòâóâàëà êàòî ïîëèòè÷åñêà ôîðìàöèÿ. 4. Âåðîÿòíî å ñòàíàëî îáðàòíîòî, íî òîâà â ñëó÷àÿ íå å îò ãîëÿìà âàæíîñò. 5. Òåðìèíúò å èçïîëçâàí äîíÿêúäå îòíîñèòåëíî, çàùîòî êèãàéöèòå îòáåëÿçâàò, ÷å åäèí îò ðîäîâåòå íà þåäæèòå íà èìå Êóøàí âçåë íàäìîùèå íàä îñòàíàëèòå è îñíîâàë Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ. 6. Ñûöåñòâóâàò îáåêòèâíè òðóäíîñòè ïðè îòúæäåñòâÿâàíå íà òîõàðñêèÿ À è Á ñ åçèêà, ãîâîðåí îò ò. íàð. òîêàðè â Áàêòðèÿ. Òîõàðñêèòå äèàëåêòè À è Á ñà áëèçêè ñ áàëòîñëàâÿíñêàòà åçèêîâà ãðóïà è ñ ãðúêî-àðìåíî-òðàêèéñêàòà è çàåìàò ìåæäèííî ïîëîæåíèå ìåæäó òÿõ, êàòî ñúùåâðåìåííî èìàò îáùè ÷åðòè è ñ ãåðìàíñêèòâ åçèöè. Íèòî ëåêñèêàòà íà òîõàðñêèòå äèàëåêòè, íèòî îïðåäåëåíè ãëàãîëíè êîðåíè, íèòî òåõíèÿò åçèê îáà÷å äåìîíñòðèðàò íÿêàêâà áëèçîñò ñ èíäîèðàíñêèòå åçèöè, îñâåí îáùîèíäîåâðîïåéñêîòî íàñëåäñòâî (Òß, ñ.100-101,105-1136). Òîâà îáà÷å íå èçêïþ÷âà âåðîÿòíîñòòà çàñåëèëèòå ñå â Áàêòðèÿ áúëãàðè-òîõàðè äà ñà èðàíèçèðàëè åçèêà ñè â ìåñòíàòà èðàíñêà ñðåäà. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå èçëèçà, ÷å âñè÷êè áúëãàðî-èðàíñêè ëèíãâèñòè÷íè àíàëîãèè îòðàçÿâàò åäíî âòîðè÷íî ñúñòîÿíèå íà äèàëåêòèòå â ïðàáúëãàðñêèÿ åçèê. (ÁÅÐÍ) ÁÅÐÍØÒÀÌ, À.Í. Î÷åðê èñòîðèè ãóííîâ. Ë., 1951
152
(ÆÂ) ÂÎÉÍÈÊÎÂ, ÆÈÂÊÎ. Ïðàðîäèíà è ïðåñåëåíèå íà äðåâíèòå áúëãàðè. Àâèòîõîë. Áð. 16, 2001 (ÂÚË) ÂÚË×ÅÂ, ÈÎÐÄÀÍ. Êàëåíäàð è õðîíîëîãèÿ. Ñ” 1999 (ÃÈÁÈ 2) ÃÐÚÖÊÈ ÈÇÂÎÐÈ ÇÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÈÑÒÎÐÈß. Òîì II. (ÃÓÌ 1) ÃÓÌÈËÅÂ, ËÅÂ. Õóííû â Êèòàå. Ì” 1974 (ÃÓÌ 2) ÃÓÌÈËÅÂ, ËÅÂ. Õóííó. ÑÏá., 1993 (ÃÓÌ 3) ÃÓÌÈËÅÂ, ËÅÂ. Ýòíîãåíåç è áèîñôåðà çåìëè. Ì., 1994 (ÄÎÁ 1) ÄÎÁÐÅÂ, ÏÅÒÚÐ. Ïðàáúëãàðèòå — ïðîèçõîä, åçèê, êóëòóðà. Ñ., 1991 (ÄÎÁ 2) ÄÎÁÐÅÂ, ÏÅÒÚÐ. Íåîáÿñíåíîòî è íåîáèêíîâåíîòî â ðàííàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ. Ñ., 1993 (ÄÎÁ 3) ÄÎÁÐÅÂ, ÏÅÒÚÐ. Ñòîïàíñêàòà êóëòóðà íà Ïðàáúëãàðèòå ïðåäè çàñåëâàíåòî èì â íàøèòå çåìè. Â: Ïúðâè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî áúëãàðèñòèêà. Ñ., 1981 (ÏÕ) ÏÀÈÑÈÉ ÕÈËÅÍÄÀÐÑÊÈ. Ñëàâÿíî-áúëãàðñêà èñòîðèÿ. Ñ., 1972 (ÑÚÑ 1) ÑÚÑÚËÎÂ, ÄÈÌÈÒÚÐ. Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ. Ñ” 2000 (ÑÚÑ 2) ÑÚÑÚËÎÂ, ÄÈÌÈÒÚÐ. Ñú÷èíåíèÿ, ïóáëèêóâàíè íàñêîðî, çàíèìàâàùè åå ñ èñòîðèÿòà è íàñåëåíèÿòà íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà â ïîñëåäíîòî õèëÿäîëåòèå ïðåäè Õðèñòà. Àâè-òîõîë. Áð. 16, 2001 (ÒÀÁ) ÒÀÁÀÊÎÂ, ÄÈÌÈÒÚÐ. Õîðèçîíòúò íà ïîçíàíèÿòà. Áúëãàðèòå ïðåç âåêîâåòå. Òîì I. Ñ., 1999 (Òß) ÒÎÕÀÐÑÊÈÅ ßÇÛÊÈ. Ì., 1959 (ÕÎô) ÕÎÔÀÐÒ, ÀËÅÊÑÀÍÄÚÐ ÀËÅÊÑÈÅÂ. Èçãóáåíèòå êîäîâå íà äðåâíèòå áúëãàðè. Ñ., 2001 (ÖÈÐ) ÖÈÐÊÈÍ, ÞËÈÉ. ôèíèêèéñêàÿ êóëúòóðà â Èñïàíèè. Ì., 1976 (ßÐÓ) ßÐÓËËÈÍÀ, ÒÀÒßÍÀ. Âåëè÷èåòî íà Âîëæñêà Áúëãàðèÿ. Ñ., 2001 (ÑãÂ) BECKWITH, CHRISTOPHER. The Tibetan Empire in Central Asia. A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs and Chinese during the Early Middle Ages. New Jersey, 1987 (CHC) THE CAMBRIDGE HISTORY OF CHINA. Vol. 1. Cambridge, 1986 (CHI 1) THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN. Vol. 3 (part 1). London, 1985 (CHI 2) THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN. Vol. 3 (part 2). London, 1985 (EAC 1) ENCYCLOPEDIA OF ASIAN CIVILIZATION. Vol. 1. Paris, 1977 (EAC 2) ENCYCLOPEDIA OF ASIAN CIVILIZATION. Vol. 2. Paris, 1977 (EAC 3) ENCYCLOPEDIA OF ASIAN CIVILIZATION. Vol. 6-7. Paris, 1984 (ÍÀÌ) HANIFI. JAMIL Ì. Historical and Cultural Dictionary of Afganlstan. N.Y., 1976 (HCIP 1) THE HISTORY AND CULTURE OF THE INDIAN PEOPLE. Vol. 1. The Vedic Age. Bombay, 1968 (HCIP 2) THE HISTORY AND CULTURE OF THE INDIAN PEOPLE. Vol. 2. The Age of Imperial Unity. Bombay, 1968 (HCIP 3) THE HISTORY AND CULTURE OF THE INDIAN PEOPLE. Vol. 3. The Classical Age. Bombay, 1970 (OMH) MAENCHEN-HELFFEN, OTTO. The World of The Huns. N.Y” 1973 (MBN) MUKHERJEE, B.N. Political History of Ancient India. Calcutta, 1997 (FEP) PARGITER, F.E. Ancient Indian Tradition. A Historical Account of Vedic and Puranic Tradition. New Delhi, 1979
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÒÅÍÃÐÈ ÏÐÎÔ. Ä-Ð ËÅÍ×Î ÄÈÌÈÒÐΠ åäèí ñèëíî ïîâðåäåí êàìåíåí íàäïèñ, ñúñòàâåí íà ãðúöêè åçèê íà êàí Îìóðòàã (814—839 ã.), íàìåðåí ïðåç 1928 ã. â ðàçâàëèíèòå íà ñåëî Ìàäàðà, ñå ñïîìåíàâà äóìàòà “òàíãðà” (òåíãðè). Òàçè äóìà å ñ äðåâåí àçèàòñêè ïðîèçõîä. Êàêâî ïðåäñòàâëÿâà òàçè ðåëèãèîçíà ñèñòåìà, êàêâî îçíà÷àâà äóìàòà “òåíãðè”? Ñúãëàñíî ñúñ ñúâðåìåííàòà áúëãàðñêà èñòîðè÷åñêà ëèòåðàòóðà Òåíãðè å “âúðõîâåí áîã íà äðåâíèòå áúëãàðè” (1). Íåãîâîòî èìå áóêâàëíî çíà÷è “íåáå”, ñõîäíî ñ êèòàéñêîòî “òèåí” (íåáå) (2). Îòòóê è áîã íà íåáåòî. Ïðîô. Â.Áåøåâëèåâ ïèøå: “Ïúðâîíà÷àëíî Òåíãðè å îçíà÷àâàëî ïîíÿòèåòî “íåáå”, êàêòî Dyamspita ó èíäóñèòå, Zeuspater ó ñòàðèòå ãúðöè, Jupiter ó ðèìëÿíèòå èëè Tien ó êèòàéöèòå. Ïî-êúñíî îáà÷å, ïðÿêî ïðåäñòàâàòà îáèòàëèùå íà âúðõîâíèÿ áîã, äóìàòà “íåáå” å äîáèëà çíà÷åíèåòî “âúðõîâåí Áîã èëè ñàìî Áîã” (3). Òîâà òâúðäåíèå íà ïðîô. Â.Áåøåâëèåâ äîñåæíî Òåíãðè, êîëêîòî è äà å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíî â íàøàòà íàó÷íà êíèæíèíà, å íåâÿðíî. Òî å ïî àíàëîãèÿ, à àíàëîãèÿòà íåâèíàãè èìà íàó÷íà äîñòîâåðíîñò.  ñëó÷àÿ òÿ íå îòãîâàðÿ íà èñòîðè÷åñêàòà ïðàâäà, ôàêòèòå ñà äðóãè. Çà áîãîïî÷èòàíèåòî íà áúëãàðèòå êúì íåáåòî íàøèÿò èìåíèò áúëòàðñêè åòíîãðàô Äèìèòúð Ìàðèíîâ ïèøå: “ íàðîäíàòà âÿðà (ò. å. â ñòàðàòà áúëãàðñêà âÿðà — ËÄ) íå ñå ñðåùàò íèêàêâè ñëåäè îò íÿêàêâî áîãîïî÷èòàíèå êúì íåáåòî. Òàêèâà èçðàæåíèÿ, êàòî: “Íåáåòî ìè å ñâèäåòåë”, ‘Íåáåòî ùå òå íàãðàäè”, “Íåáåòî ùå îòìúñòè” è òåì ïîäîáèè, êàêâèòî ñå ñðåùàò â çàïàäíèòå âçèöè è â êîèòî äóìàòà íåáî çàìåñòâà äóìàòà Áîã, â íàøèÿ åçèê íÿìà” (4). Ïðè òîâà äóìàòà “òåíãðè” å ñëîæíà äóìà. Òÿ íå îçíà÷àâà ïðîñòî “ãèåí” (íåáå), êàêòî ùå âèäèì ïî-íàòàòúê. Îñâåí òîâà òÿ íå å äóìà - ïëîä íà åâðîïåéñêàòà êóëòóðíà òðàäèöèÿ, à íà êóëòóðíàòà òðàäèöèÿ íà Äðåâíèÿ äàëå÷åí èçòîê. Íàøèÿò íàðîä ÿ å äîíåñúë ñúñ ñåáå ñè îòòàì. Òîé å äðåâåí äàëåêîèçòî÷åí íàðîä è íåãîâèòå òåðìèíè íå ñå ñúîòíàñÿò ñ ïðèâè÷íèòå çà åâðîïåéñêîòî ìèñëåíå êàòåãîðèè è ïîíÿòèÿ. Åâðîïåéñêèÿò íà÷èí íà ìèñëåíå å äóàëåí. Òîé å ìèñëåíå, íà êîåòî â îñíîâàòà ñòîè ïðèíöèïúò íà äèõîòîìèÿòà, äîêàòî íà÷èíúò íà ìèñëåíå íà Äðåâíèÿ äàëå÷åí èçòîê å äâóåäèíåí — íåäèõîòîìè÷åí. Îò äðóã òèï å è íåãîâàòà äèàëåêòèêà. Òÿ å ðàçëè÷íà îò òàÿ íà Õåðàêëèò, Õåãåë è Ìàðêñ. Äèàëåêòèêàòà íà Äðåâíèÿ äàëå÷åí èçòîê ñå îñíîâàâà íà åäèíñòâîòî íà ïðîòèâîïîëîæíîñòèòå, à íå íà áîðáàòà, íà õàðìîíèÿòà, à íå íà ïîëÿðèòåòà. Âñè÷êî òîâà ñå îòðàçÿâà âúðõó õàðàêòåðà íà ïîíÿòèÿòà. Íî ïðè îáè÷àéíàòà ñúâðåìåííà íàãëàñà íà íàøåòî ñúçíàíèå, ïðè îáé÷àéíèÿ “äóàëåí” íà÷èí íà ìèñëåíå, íàëîæåí íè îò Õðèñòèÿíñòâîòî, íèå îáèêíîâåíî çàëè÷àâàìå âñè÷êî îíîâà, êîåòî ñúñòàâëÿâà äðóãîñò íà äðåâíèòå äàëåêîèçòî÷íè òåðìèíè. Òåíãðè íàðè÷àìå “áîã”, “áîã íà íåáåòî” è ò.í.
Êàòî “áîã íà íåáåòî” íà Òåíãðè ïðèïèñâàìå âñè÷êè, ïðèíàäëåæàùè íà íåáåòî àòðèáóòè. Ñâåòëèíàòà å àòðèáóò íà íåáåòî è Òåíãðè, ñïîðåä íÿêîè àâòîðè, å áîã íà ñâåòëèíàòà, èäåùà îò íåáåòî. Ñïîðåä äðóãè òîé å áîã íà ñëúíöåòî èëè íà ìúëíèÿòà è ãðúìîòåâèöàòà è ò.í. Ìíîãîáðîéíèòå äðåâíè áúëãàðñêè çíàöè — ðîçåòà, ñâàñòèêà, êðúã èëè êðúã ñ âïèñàí â íåãî êðúã è äð., ñå ðàçãëåæäàò êàòî ñîëàðíè çíàöè, ñèìâîëè íà ñëúíöåòî (5). Ñ êóëòà êúì ñëúíöåòî ñå ñâúðçâà äîðè êðúãëàòà ôîðìà íà îáðåäíèòå õëÿáîâå, ìàêàð ÷å àðõèâíèòå ìàòåðèàëè íå äàâàò äîêàçàòåëñòâà çà òîâà. Íàïðîòèâ, äàâàò ìíîãî ïî-ãîëåìè îñíîâàíèÿ çà ïî-äðóãî ñåìàíòè÷íî òúëêîâàíèå è îñîáåíî êðúãëàòà ôîðìà, ò. å. êðúãëèÿò õëÿá ñ îòâîð â ñðåäàòà, êàêâèòî ñà ïðåäèìíî õëÿáîâåòå çà êîëåäàðèòå, ñóðâàêàðèòå, íÿêîè îò õëÿáîâåòå çà ñâàòáà, çà Âåëèêäåí, çà Ãåðãüîâäåí, êðàâàé÷åòàòà, ðàçäàâàíè ïî ðàçëè÷íè ïîâîäè íà äåöàòà, êðàâàé÷åòàòà, ïðèãîòâÿíè ïðè ïîÿâàòà íà áîëåñò è äð., äà íå ãîâîðÿ çà îðíàìåíòàëíèÿ îáðàç — êðúñò, âïèñàí â çàòâîðåí îáðú÷, çàîáèêîëåí ñ âòîðè îáðú÷ ñ îòâîðåíè êðàèùà èëè ïîâòàðÿ ôîðìàòà, íî áåç âïèñàí êðúñò è äð. Âúðõîâåíñòâîòî íà Òåíãðè, ñàìî ïî ñåáå ñè, ïðåäïîëàãà ñúùåñòâóâàíåòî è íà äðóãè ïî-íèñêî ïîñòàâåíè áîãîâå, íåùî, êîåòî ïðåäîïðåäåëÿ âÿðàòà íà äðåâíèòå áúëãàðè êàòî ïîëèòåèñòè÷íà è åçè÷íà, ïðè âñå ÷å äàííè çà äðóãè áîãîâå ó òÿõ íÿìà*. Õðèñòèÿíñòâîòî îáà÷å îùå â îíèÿ äàëå÷íè âðåìåíà å îáÿâèëî íå ñàìî ñòàðàòà íè âÿðà, íî è öÿëàòà äóõîâíà êóëòóðà çà åçè÷íà, “äåëî íà Ñàòàíàòà” è, êàòî òàêàâà, òÿ å òðÿáâàëî äà áúäå çàäóøåíà è óíèùîæåíà, çà êîåòî ñëåä ïîêðúñòâàíåòî íè ñà ñå ïîñòàðàëè è ïîïðåñòàðàëè è ÷óæäè, è íàøè öúðêîâíèöè. Ñúñ ñòàðèòå áîãîâå õðèñòèÿíñòâîòî íàâñÿêúäå ïîñòúïâà ïî åäèí è ñúù íà÷èí. Òî ãè óíèùîæàâà. À ñëåä òîâà áåç îñîáåíî êîëåáàíèå òàéíî èçïîëçâà òÿõíîòî íàñëåäñòâî — êàïèùà, îáðåäè, îáè÷àè, çíàöè, ñèìâîëè è äðóãè ïðèíàäëåæíîñòè. Äà ñå çàòðèå åäèí êóëò åäâà ëè èìà äðóã ïî-äîáúð íà÷èí îò òîçè: Ïúðâîíà÷àëíî äà ñå çàêëåéìè, ñëåä òîâà äà ñå óíèùîæè è íàêðàÿ äà ñå ïðèñâîè öÿëîòî íàñëåäñòâî, òà äîðè è ìåñòàòà, è äàòèòå íà íåãîâàòà ïðàêòèêà.  òîâà îòíîøåíèå èñòîðèÿòà íà Õðèñòèÿíñòâîòî íè äàâà äîñòàòú÷íî êðàñíîðå÷èâè ïðèìåðè. Ñàì ñâ. Àâãóñòèí êàçâà: “Îíîâà, êîåòî äíåñ ñå íàðè÷à õðèñòèÿíñêà ðåëèãèÿ, å ñúùåñòâóâàëî â çîðàòà íà ÷îâå÷åñòâîòî. Êîãàòî Õðèñòîñ å âúçêðúñíàë, èñòèíñêàòà ðåëèãèÿ, âå÷å ñúùåñòâóâàùà, å áèëà íàðå÷åíà õðèñòèÿíñòâî”. Òàêà, ïîä ñèëíîòî âëèÿíèå íà õðèñòèÿíñòâîòî è íå áåç òîâà íà “íàóêàòà”, íèå äíåñ ñè âúîáðàçÿâàìå, ÷å íàøàòà ñòàðà âÿðà å áèëà åçè÷íà è Òåíãðè å íåèí “âúðõîâåí áîã”, “áîã íà íåáåòî”, êîéòî “íå ñå ðàçëè÷àâà ñúùåñòâåíî îò òîçè ó äðåâíèòå òþðêñêè íàðîäè”(6). Íî Òåíãðè ó òþðêèòå, çà ðàçëèêà îò Òåíãðè ó áúëãàðèòå, å Òåíãðè-õàí, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å èçâúí íåãî èìà è äðó-
* Òàíãðèçìúò å ìîíîòåèñòè÷íà ðåëèãèÿ, ìîæå áè íàé-èç÷èñòåíèÿò ìîíîòåèçúì îò âñè÷êè äðåâíè ðåëèãèè. “Áîãîâåòå”, çà êîèòî ãîâîðè àâòîðúò ñà äóõîâíè ñúùåñòâà îò ïî-íèñêà éåðàðõèÿ (Áåë. ðåä.)
153
ÀÂÈÒÎÕÎË ãè áîæåñòâà, ïîä÷èíåíè íà íåãîâîòî õàíñòâî.  ÎðõîíîÅíèñåéñêèòå íàäïèñè íàðåä ñ Òåíãðè-õàí ñå ñïîìåíàâà è áîãèíÿòà íà ïëîäîðîäèåòî — Óìàé è ñâåùåíàòà Éåð-ñó. Ðóñêàòà àðõåîëîæêà Ïëåòíåâà ïèøå, ÷å “áåëèÿò è ñèíèÿò öâÿò ñà Öâåòîâå íà íåáåòî, ò. å. íà áîãà Òåíãðè-õàí, ãëàâíèÿ â òþðêñêèÿ ïàíòåîí”[7]. Àêàäåìèê Ãóìèëåâ, êàòî öèòèðà Ãîëÿìèÿ íàäïèñ íà Êþë Òåãèí: “â íà÷àëîòî îòãîðå å áèëî ñèíüîòî íåáå, à îòäîëó — òúìíàòà çåìÿ; ìåæäó òÿõ ñå ïîÿâèëè ñèíîâåòå íà ÷îâå÷åñòâîòî’, ïèøå: “Êîê Òåíãðè (Ñèíüîòî íåáå) å íåáå íåìàòåðèàëíî, ïðîòèâîñòîÿùî íà îáèêíîâåíîòî âèäèìî íåáå. Òðÿáâà äà ñå ìèñëè, ÷å ïîä “Äóõúò íà íåáåòî” êèòàéöèòå ñà ðàçáèðàëè èìåííî Êîê-Òåíãðè.” Ïî òîçè íà÷èí àêàäåìèê Ãóìèëåâ íè ïðåäñòàâÿ Òåí-ôè ó òþðêþòèòå êàòî òåðìèí, îçíà÷àâàù âèäèìîòî íåáå, íÿìàùî îïðåäåëåí îáðàç, íî òâúðäå ïî÷èòàíî. Êîãàòî îáà÷å ãîâîðè çà Òåíãðè ó òþðêèòå îò âòîðèÿ êàãàíàò (êîêòþðê), òîé ïèøå: “Çà ïðåäïî÷èòàíå å Òåíãðè äà ñå ïðåâåäå êàòî áîæåñòâî èëè ãåðîé-ïîêðîâèòåë, íî íå êàòî áåçëè÷íî íåáå, òúé êàòî òþðêñêèòå õàíîâå âîäÿò ñâîÿòà ãåíåàëîãèÿ îò ìëàäåæ — õóí-íó è âúë÷èöà, à íå îò “íåáåòî” (9). Çà äà ñå âèäè çà êàêâî “íåáå” ñòàâà äóìà ó êèòàéöèòå ùå ïðåâåäà ìíåíèåòî íà àêàäåìèê Ãóî Ìî-æî. Òîé ïèøå: “ íàäïèñèòå âúðõó “ãàäàòåëíèòå êîñòè” íàðåä ñ íàçâàíèåòî “òèåí” (íåáå) â ñìèñúë íà “òèåí-êóí” (Âåëèêà ïóñòîòà) ñå ñðåùà è òåðìèíúò “äè” (âèñø äóõ), â ÷èÿòî îñíîâà èìà “íàî” (âèñîê ïðàäåä)”. Òîâà å èäåÿ, êîÿòî èíäèòå ñà îòêðèòèëè ñàìîòîÿòåëíî, ïîä÷åðòàâà Ãóî Ìî-æî (10). “Ïîíÿòèåòî “òèåí” (íåáå) ñúñ çíà÷åíèåòî íà “gu” íåñúìíåíî ñå ïîÿâÿâà ïî-êúñíî, â êðàåí ñëó÷àé ñëåä Ó-äèí”(11). Îò êàçàíîòî ñå âèæäà, ÷å èäåéíî-ñìèñëîâîòî ñúäúðæàíèå íà “òèåí” (íåáå} ó êèòàéöèòå è ó òþðêèòå å òâúðäå ðàçëè÷íî. Òî å ðàçëè÷íî è ó ñàìèòå òþðêñêè íàðîäè. Åäíî å â ïúðâèÿ êàãàíàò — äðóãî âúâ âòîðèÿ. Òåíãðè å áîã è íà äðóãè íàðîäè íà Àçèÿ, ðàçáèðà ñå, â ñúîòâåòíàòà åçèêîâà ôîðìà è èäåéíî-ñìèñëîâî ñúäúðæàíèå, êîåòî â òå÷åíèå íà âðåìåòî ñå å èçìåíÿëî è ðàçâèâàëî, Èçîáùî “Ðàçâèâàéêè ñå â íàðîäè, îòäåëíèòå ïëåìåíà ïðèâíàñÿò ñâîèòå ðàçëè÷èè ñèñòåìè è ìàêàð åëåìåíòèòå íà âÿðâàíèÿòà èì äà ñà ñõîäíè, ñú÷åòàíèÿòà èì ñà òâúðäå ðàçëè÷èè” (2). Ïðèáàéêàëñêèòå áóðÿòè, íàïðèìåð, ïî÷èòàò 99 Òåíãðè. Òå ñïîðåä òÿõ, óïðàâëÿâàò ñâåòà. Âñåêè ðîä ïî÷èòàë ñâîé Òåíãðè. Òåõíèòå ñâåùåíîñëóæèòåëè, îáà÷å ïî âúçïðèåòà êðàéíî íåòî÷íà òåðìèíîëîãèÿ, ñïîðåä Ãóìèëåâ, ñå íàðè÷àëè øàìàíè. Ïðèáàéêàëñêèòå áóðÿòè îáà÷å íå ðàçãëåæäàëè ðîäîâèòå Òåíãðè (äóõîâåòå íà ïðàäåäèòå) êàòî äóõîâå — ïîìîùíèöè, áåç êàêâèòî øàìàí íå ìîæå äà èìà, à êàòî çàñòúïíèöè è ïðåäñòàâèòåëè ïðåä îáùîðîäîâîòî âúðõîâíî áîæåñòâî Òåíãðè. Íà ïðúâ ïîãëåä ó òÿõ ñå íàáëþäàâàëè åëåìåíòè íà øàìàíñòâî — èçñòúïëåíèÿ, óäàðè ïî áàðàáàí, íîñåíå íà åìáëåìà ñ èçîáðàæåíèå íà æèâîòíî (íàïðèìåð âúëê, ëåáåä èëè ãúñêà) è ïð. Íî ïðè âíèìàòåëíîòî èì ïðîó÷âàíå ñå âèæäàëî, .÷å âðúçêàòà ìåæäó àíàëîãè÷íèòå åëåìåíòè å êîíâåðãåíöèîííà, à íå ãåíåòè÷íà, ÷å âñúùíîñò ñòàâà äóìà çà ïðîãîíâàíå íà çëè äóõîâå, çà ìàãèÿ, à íå çà ïðèçîâàâàíå íà äóõîâåòå-ïîìîùíèöè — ñïèðèòèçúì(13). Çà ñúæàëåíèå è ó íàñ â Áúëãàðèÿ èìà íåìàëêî àâòîðè, êîèòî ñâúðçâàò íàøèòå êóêåðè ñ Áîÿí Ìàãåñíèêà — áðàòà íà öàð Ïåòúð (927—970). È îùå ðåäèöà ñâîåáðàçíè èçîá-
154
ðàæåíèÿ ñ øàìàíñòâî áåç äà ñà ðàçáðàëè äîñòàòú÷íî äîáðå ñ êàêâî ñå çàíèìàâàò êóêåðèòå, êàêâî âúðøàò, ò. å. ïðèçîâàâàò ëè äóõîâåòå-ïîìîùíèöè, øàìàíñòâàò ëè, èëè ÷èñòî è ïðîñòî ïðîãîíâàò çëèòå äóõîâå è áëàãîñëàâÿò. Ó ìîíãîëöèòå Òåíãðè å Äàé÷èí-Òåíãðè — áîæåñòâî íà âîéíàòà. Ó ÷óâàøèòå Òåíãðè å Òóðà. ×óâàøêèÿò ó÷åí Äåíèñîâ ïèøå, ÷å ÷óâàøêîòî “òóðà’ ñúîòâåòñòâà íà äðåâíî òþðñêîòî “òåíåðè” — íåáå, êîåòî òîé ïðåâåæäà â ñìèñúë íà Ñâåùåíî íåáå(14). Ñ ‘òåíãðè” å îçíà÷åíî è íàé-ãîëÿìîòî (2460 êâ.êì.) è íàé-âèñîêîòî (4627 ì. íàä ìîðñêîòî ðàâíèùå) áåçîòòî÷íî îçåðî â Ñåâåðåí Òèáåò — Òåíãðè-íóð. Ìíîãî òèáåòöè ñ÷èòàò åçåðîòî Òåíãðè çà ñâåùåíî, èçâúðøâàò ïîêëîííè÷åñòâî (15). Íàé — âèñîêèÿò âðúõ íà ãîëÿìàòà ïëàíèíñêà âåðèãà Òèåí-øàí (Íåáåñíàòà ïëàíèíà), êîÿòî îáãðúùà îò êúì ñåâåð Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, ñûöî íîñè èìåòî Òåíãðè (6995 ì.). Ã. Êëàóñîí, öèòèðàí îò Ë. Ãóìèëåâ, êàçâà, ÷å ‘Òåíãðè èìà ñâîå ìÿñòî â ñâåòà. Òîé å íà âúðõà”(16). Îò ïîñî÷åíèòå ìàòåðèàëè ñå âèæäà, ÷å èäåéíî-ñìèñëîâîòî ñúäúðæàíèå íà Òåíãðè ó ðàçëè÷íèòå íàðîäè íå å åäíàêâî, íå å åäíàêâà è ôîðìàòà — Òåíãðè, Òåíãðè-õàí, ÊîêÒåíãðè, Äàé÷èí-Òåíãðè, Òèåí-øúí, Òóðà è ò.í. Çà áîãà íà äðåâíèòå áúëãàðè ñà ñå îïàçèëè íÿêîè ñâåäåíèÿ â äðóãè äâà êàìåííè íàäïèñà, ñúñòàâåíè íà ãðúöêè åçèê. Ïúðâèÿò îò òÿõ ãëàñè: ‘Àêî íÿêîé òúðñè èñòèíàòà, áîã âèæäà è àêî íÿêîé ëúæå, áîã âèæäà, Áúëãàðèòå ñòîðèõà ìíîãî äîáðèíè íà õðèñòèÿíèòå (= ðîìåèòå), à õðèñòèÿíèòå çàáðàâèõà. Íî áîã âèæäà’ (17). Âòîðèÿò íàäïèñ ãîâîðè ñàìî ìèìîõîäîì çà áîãà: “Êàí þâèãè Îìóðòàã å îò áîãà âëàäåòåë íà çåìÿòà, ãäå/ïî ñå å ðîäèë. Îñòàâàéêè â ñòàíà Ïëèñêà, òîé íàïðàâè äâîðåö íà Òó÷à è ïðåìåñòè âîéñêàòà ñè ñðåùó ãúðöèòå è ñëàâÿíèòå, íàïðàâè èñêóñíî ìîñò íà Òó÷à çàåäíî ñ äâîðåöà è ïîñòàâè â ñúùèÿ äâîðåö ÷åòèðè ñòúëáà, à âúðõó ñòúëáîâåòå ïîñòàâè äâà ëúâà. Áîã äà óäîñòîé îò áîãà ïîñòàâåíèÿ âëàäåòåë, êàòî òúï÷å ñ êðàêà èìïåðàòîðà, äîêàòî òå÷å Òó÷à è Å, êàòî âëàäåå íàä ìíîãîáðîéíèòå áúëãàðè è ïîä÷èíÿâà ñâîèòâ âðàçè, ðàäîñòåí è âåñåë äà æèâåå ñòî ãîäèíè. Âðåìåòî ïúê, êîãàòî ñå ñúãðâäè, áåøå ïî áúëãàðñêè ñèãîð âëåì, ïî ãðúöêè èíäèêòèîí ïåòíàäåñåòè” (18). Ñïîðåä òåçè íàäïèñè áîãúò íà äðåâíèòå áúëãàðè å âèæäàë âñè÷êî — è äîáðîãî, è ëîøîòî. Òîé å ïàçèãåë íà èñòèíàòà. Òîé äàâà öàðñêàòà âëàñò, óñïåõà, ùàñòèåòî è äúëãîäåíñòâèåòî. Ñïîðåä åäèí êúñåí òóðñêè ðúêîïèñ, êîéãî ñå ïàçè â Áåðëèíñêàòà êðàëñêà áèáëèîòåêà, òîé ñå íàðè÷àë Òàíãðè (19). Î÷åâèäíî Òàíãðà, Òåíãðè è Òàíãðè ñà åäíî è ñúùî èìå. Íî â êàìåííèòå íàäïèñè, ñúñòàâåíè íà ãðúöêè åçèê, êîé áîã âñúùíîñò áúëãàðèòå íàðè÷àò “òåîñ” — ãðúöêîòî èìå áîã — õðèñòèÿíñêèÿ áîã ëè èëè äðåâíèÿ áúëãàðñêè áîã — Òåíãðè? Èëè è åäèíèÿ, è äðóãèÿ, âèäåíè êàòî åäèí è ñúù? Çàùîòî åäíè îò íàäïèñèòå ñ òîâà èìå ñà îòïðåäè ïîêðúñòâàíåòî, à äðóãè — ñëåä ïîêðúñòâàíåòî. È çàùîòî è õðèñòèÿíèòå, è äðåâíèòå áúëãàðè ñà ìîíîòåèñòè.  íàäïèñèòå íèêúäå íå ñå ãîâîðè çà ìíîãî áîãîâå è àêëàìàöèÿòà â òÿõ íàâñÿêúäå å “îò áîãà âëàäåòåë”, à íå .îò “áîãîâåòå”. Îñâåí òîâà, è ïðåäè, è ñëåä ïîêðúñòâàíåòî, âëàäåòåëèòå íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà ñà îò áîãà âëàäåòåëè. Òîâà å òÿõíà îñíîâíà ïîëèòè÷åñêà èäåÿ, êîÿòî òå ñà äîíåñëè îò èçòî÷íîòî ñè îòå÷åñòâî è åäâà ëè ñ “òåîñ”ñà îçíà÷èëè õðèñãèÿíñêè áîã.
ÀÂÈÒÎÕÎË Çà äà ñå èçáåãíå òîâà ñúìíåíèå è çà äà ñå îòñòðàíè î÷åðòàâàùîòî ïðîòèâîðå÷èå â ïðåäñòàâàòà çà áîãà ó äðåâíèòå áúëãàðè, íÿêîè àâòîðè ïðîêàðâàò ìèñúëòà, ÷å ïî îíîâà âðåìå, ïðåäè ïðèåìàíåòî íà õðèñòèÿíñòâîòî ðåëèãèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè å áèëà â ïðîöåñ íà ìîíîòåèçàöèÿ, ñèðå÷ íà èçæèâÿâàíå íà ìíîãîáîæèåòî è ÷å óïîòðåáàòà íà ôîðìóëàòà “îò áîãà âëàäåòåë”, êîÿòî áèëà òèïè÷íî âèçàíòèéñêà è ñå îòíàñÿëà çà àíòðîïî— ìîðôíèÿ õðèñòèÿíñêè áîã, ïîêàçâàëà, ÷å òÿ å îòãîâàðÿëà ïî ñâîÿ ñìèñúë íà äðåâíèòå áúëãàðñêè ïðåäñòàâè çà Òåíãðè (20). Äðóãè óòâúðæäàâàò, ÷å ïðîöåñúò íà õðèñòèÿíèçèðàíå íà áúëãàðñêîòî áîëÿðñòâî å çàïî÷íàë îùå ñëåä çàâðúùàíåòî íà Êóðò îò Öàðèãðàä, êúäåòî òîé áèë âúçïèòàí çàåäíî ñ äåöàòà íà Èðàêëèé è ïðèåë æèâîòâîðíîòî êðúùåíèå (21). Ïðè òîâà ïîëîæåíèå ëîãè÷åí å âúïðîñúò: Çàùî êàí Áîðèñ (852—889 ã.) óíèùîæè äî äåâåòî êîëÿíî íåïîêîðíèòå áîèëè, íåïîæåëàëè äà ñå ïîä÷èíÿò íà íåãîâàòà âîëÿ è äà ïîêðúñòÿò ñâîèòå ðîäîâå? À òå, êàêòî å èçâåñòíî, íå ñà áèëè åäèí èëè äâà ðîäà, à öåëè 52, è òî ïðèíàäëåæàùè íà íàé-âèñîêèòå êðúãîâå íà áúëãàðñêîòî îáùåñòâî, êàêòî ïîñî÷âàò ïàïà Íèêîëàé è âèçàíòèéñêèòå ëåòîïèñöè? Çàùî êàí Áîðèñ äåòðîíèðà ñâîÿ íàé-ãîëÿì ñèí Âëàäèìèð (Ðàñàòå)? Çàïîâÿäà äà ìó èçâàäÿò î÷èòå è ãî õâúðëè â çàòâîðà, à ïîêúñíî ïî çàïîâåä íà áðàò ìó áå.óáèò? È íàêðàÿ, çàùîòî ñòàðàòà íè áúëãàðñêà âÿðà ñúñ ñâîèòå êàëåíäàðíè ïàðîäèè ïðàçíèöè è îáè÷àè, âúïðåêè âñè÷êè îïèòè äà ñå çàòðèå èëè ïîòóëè, âúïðåêè ñòðàøíèòå ïðåñëåäâàíèÿ è îñîáåíî ïðåç XIII âåê ñðåùó áîãîìèëèòå è âúïðåêè ëîâêèòå äîâîäè íà ëîãèêàòà, è äíåñ äúëáîêî â ñúçíàíèåòî íà íàøèÿ íàðîä å æèâà ïîä èìåòî Íàðîäíà âÿðà? È ñëàâà áîãó — äîêàòî òÿ å æèâà, Áúëãàðèÿ ùå ÿ èìà. Ùî ñå îòíàñÿ äî óïîòðåáàòà íà ôîðìóëàòà “îò áîãà âëàäåòåë”, êîÿòî óæ. áèëà òèïè÷íî âèçàíòèéñêà è ñå îòíàñÿëà çà àíòðîïîìîðôíèÿ õðèñòèÿíñêè áîã, ùå îòáåëåæà ñàìî ôàêòà, ÷å ñúñ ñúùàòà ôîðìóëà ñà ñè ñëóæèëè è äðóãè âëàäåòåëè â òîâà ÷èñëî è âëàäåòåëè, íà õóííó, è òî ìíîãî ïðåäè íàñòúïâàíåòî íà õðèñòèÿíñêàòà åïîõà.  ïèñìîòî íà âëàäåòåëÿ íà õóí-íó ÷àí-þé Ìàî Äóí (èëè Ìî Òóí) îò 176 ã. ïð. Õð. Äî êèòàéñêèÿ èìïåðàòîð Âåí-äè (179—156 ã.) ñå êàçâà: “Îò áîãà (òèåí) ïîñòàâåíèÿò âëàäåòåë íà ñþí-íó (õóí-íó), âåëèêèÿò ÷àí-þé ïî÷òèòåëíî ïèòà çà çäðàâåòî íà õóàí-äè...(23). Âåëèêèÿò ÷àí-þé çà ðàçëèêà îò èìïåðàòîðèòå íà Êèòàé, Èíäèÿ, Èðàí, Åãèïåò, Âàâèëîí, Ðèì è Âèçàíòèÿ å ïîðåàëèñòè÷åí, ïî-çåìåí. Òîé íå íàðè÷à ñåáå ñè “äè” (áîã) èëè “òèåí-äçú”(ñèí íà áîãà), íå å íåãîâî îëèöîòâîðåíèå èëè ïðåâúïëúùåíèå è ïîäàíèöèòå ìó íå ãî àêëàìèðàò êàòî òàêúâ. Íà íåãî òîâà è íå ìó å íóæíî. Òîé å ñàìî îò áîãà ïîñòàâåí. Òîé å ÷àí-þé íà áîéíîòî ïîëå ñàì èçãðàæäà ñâîåòî âåëè÷èå. Íèå ñìå ñè èçãðàäèëè ïîâðàòíà è ïîäöåíÿâàùà ïðåäñòàâà è çà íàøèòå ïðåäöè. Òå óæ ñà áèëè îïàñíè åçè÷íèöè — íîìàäè, ïî ïðîèçõîä — òþðêè, êîèòî ñà ñå ïðåòîïèëè â ñëàâÿíñêàòà åòíè÷åñêà ìàñà, â ñúùîòî âðåìå ñà ñè îñòàíàëè ìàëêî òþðêè — çàïàçèëè ñà ñè èìåòî áúëãàðè. Íî â ñúùíîñò òîâà å îäíà ñàìîèçìàìà, êîÿòî íåïðåêúñíàòî íè êàðà äà ñå ñàìîáè÷óâàìå è îòâðúùàìå îò íàùåòî êóëòóðíî - èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî è îò íàøàòà äðåâíà èñòîðèÿ. Êàêâî íåâåæåñòâî? Òî íå äúðæè ñìåòêà äîðè íà òàêúâ çàáåëåæèòåëåí ôàêò, ÷å íå äðóã åòíîñ, à äðåâíèòå áúëãàðè ñà åäèíñòâåíèÿò íàðîä, êîéòî å áèë äîñòàòú÷íî ñè-
ëåí è ñïîñîáåí, ÷å ïðè ïðåìèíàâàíåòî ñè îò Àçèÿ êúì Åâðîïà, ïî ñâîÿ ïúò ñàìî â Åâðîïà å ñúçäàë íå åäíà, à òðè, è òî äîáðå îðãàíèçèðàíè è ñèëíè äúðæàâè ñ êðåïîñòè è ãðàäîâå: Áúëãàðèÿ êðàé Êàâêàç è îêîëî Àçîâñêî è Êàñïèéñêî ìîðå, ñâúðçàíà ñ èìåòî íà êàí Êóðò (èëè Êóáðàò), ïðîèçõîæäàù îò ñòàðèÿ áúëãàðñêè êàíñêè ðîä Äóëî.  ñâîèòå ëåòîïèñè âèçàíòèéñêèòå èñòîðèöè Òåîôàí è Íèêèôîð ÿ ñïîìåíàâàò ïîä èìåòî “Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ”. Áúëãàðèÿ â ìåæäóðå÷èåòî íà Âîëãà è Êàìà — Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ïðîñúùåñòâóâàëà äî 1552 ã. Áúëãàðèÿ êðàé ðåêà Äóíàâ — äíåøíà Áúëãàðèÿ.  Åâðîïà òÿ å òðâòàòà íîâîîáðàçóâàíà äúðæàâà — ñëåä Åëàäà (Ãúðöèÿ) è Ðèì (Èòàëèÿ), è åäèíñòâåíàòà, êîÿòî ñè å çàïàçèëà èìåòî äîñåãà. Òîçè ôàêò, ñàì ïî ñåáå ñè, îçíà÷àâà, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ñà áèëè íàðîä, îòðàíî è äúëáîêî ñâúðçàíè ñ äúðæàâíè÷åñêîòî íà÷àëî, à òî áåç âèñîêà äóõîâíà êóëòóðà, áåç ñòðîéíà è ñàìîáèòíà ðåëèãèîçíà ñèñòåìà å íåìèñëèìî. Êàêâî ïðåäñòàâëÿâà òàçè òÿõíà ðåëèãèîçíà ñèñòåìà, êàêâî îçíà÷àâà äóìàòà “òåíãðè”, ò. å. êàêâà å íåéíàòà åòèìîëîãèÿ? Òîâà ïðåäñòîè äà âèäèì. Êàçàõìå âå÷å, ÷å “òåíãðè” å ñëîæíî ñúñòàâíî ïîíÿòèå. Òî å çàðåãèñòðèðàíî íà ìíîãî ìåñòà â ñâåòà, à ñúùî è â äðåâíèòå êèòàéñêè ëåòîïèñè îùå â “ãàäàòàëíèòå êîñòè”. Òóê òî ñå ñúñòîè îò òðè ñúñòàâíè ÷àñòè: “òèåí”, “ãúð” (ãð) è “è”. Ïúðâàòà ÷àñò “òåí”îçíà÷àâà “íåáå”, “ïðèðîäà”, “åñòåñòâåí (âèñø) çàêîí éåðîãëèôíî èçîáðàæå-íèå . Çâóêúò “å” â äóìàòà “òåí” (íåáå) â êèòàéñêèÿ åçèê å â ïúðâè òîí è ôîíåòè÷íî (çâóêîâî) ñå èçïèñâà ÷ðåç áóêâèòå “å” èëè “èå”, “à” èëè “ÿ”. Îòòóê èäå è òîâà ìíîãîîáðàçèå â ïðîèçíîøåíèåòî íà éåðîãëèôà “íåáå” ó ðàçëè÷íèòå íàðîäè - áèëî êàòî “òåí” èëè “òèåí”, “òàí” èëè “òÿí”. Âòîðàòà ÷àñò å íàñòàâêàòà “ãð” (èëè ãúð, úð), êîÿòî éåðîãëèôíî íå ñå èçïèñâà, íî å îñîáåíî õàðàêòåðíà çà ñåâåðíîòî êèòàéñêî íàðå÷èå, ïðè êîåòî éåðîãëèôà “òè-åí” (íåáå) ñå ïðîèçíàñÿ “òèåíúð”, éåðîãëèôà “õóà” (öâå-òå) “õóàúð” è ò.í. Ñúùåâðåìåííî îáà÷å òîçè ñóôèêñ ñëó-æè è çà îáîçíà÷àâàíå íà óìàïèòåëíî-ãàëüîâíè èìåíà è íàðå÷èÿ ñ éåðîãëèôíî èçîáðàæåíèå . Íàïðèìåð “ïà-íúð” (÷èíèéêà), “øàîüð” (ïòè÷åíöå), “üð-òóí” (äåòåíöå) è ò.í. Òðåòàòà ÷àñò å “è” ñ ïúðâî îñíà÷åíèå “åäèí, åäèíñò-âî, åäèíñòâåí” è âòîðî îçíà÷åíèå - “âòîðè çíàê íà äåñå-òè÷íèÿ öèêúë îò âðåìå÷èñëèòåëíàòà ñèñòåìà “äçÿ-äçú”ñ éåðîãëèôíî èçîáðàæåíèå äðåâíî è ñúâðåìåííî âìåñòî””. Îò ñú÷åòàíèåòî íà òåçè òðè ñúñòàâíè ÷àñòè: “òåí” (èëè òàí), “ãð” è V ñå ïîëó÷àâà ïîíÿòèåòî “òåíãîè” (èëè òàíåðè) ñ éåðîãëèôíî èçîáðàæåíèå äðåâíî è ñúâðåìåí, êîåòî â ïðåâîä îçíà÷àâà “Íåáåñíî åäèíñòâî”. íî Çà êèòàéñêèòå ðàçáèðàíèÿ òîâà ïîíÿòèå å áåçñìèñëåíî, ÷óæäî, íî êàòî ïðåâîäèìî èìå å äîñòúïíî. Ïîðàäè òîâà íÿêîè êèòàéñêè ó÷åíè ñà ñêëîííè äà ãî ñâúðæàò ñ èìåòî íà èìïåðàòîð Òàí, ñ êîãîòî çàïî÷âà äèíàñòèÿòà íà Øàí-èí (1766 — 1122 ã. ïð. Õð.(24). Íî “òèåí-è” â è “ma-u”. Êèòàéñêèòå ó÷åíè óòâúðæäàâàò, ÷å ïî âðåìå íà äèíàñòèÿòà Øàí-Èí éåðîãëèôúò “òà” (ãîëÿì, âåëèê) å îçíà÷àâàë è “òèåí” (íåáå). Êàòî äîêàçàòåëñòâî Ãóî Ìî-æî ïîñî÷âà ñëåäíèòå ïðèìåðè: “Ãàìà íàðè÷àëè ‘Òèåí — ìàó”, “Òà-èøàí” íàðè÷àëè Òèåí-è-øàí (25). Ñëåäîâàòåëíî äâåòå ïîíÿòèÿ — “Òèåí — è” (Íåáåñíî åäèíñòâî) è “Òà-è” (Âåëèêî åäèíñòâî) ñà âñúùíîñò åäíî è ñúùî íåùî. Òå èìàò åäíî è ñúùî éåðîãëèôíî èçîáðàæåíèå, êîåòî Ãóî Ìî-æî íå äåøèôðèðà, íèòî â åäèíèÿ, íèòî â äðóãèÿ ìó ñìèñúë, îñòàâÿ
155
ÀÂÈÒÎÕÎË ãî êàòî íåïîíÿòíî (Äàÿ, 583 èåðîãëèô No 2027; Âæ. òóê îáð. 1). À òî å íåïîíÿòíî, çàùîòî å ÷óæäî çà êèòàéñêèòå ðàçáèðàíèÿ, ìàêàð è çàïèñàíî íà êèòàéñêè åçèê. Èíòåðåñíî å, ÷å éåðîãëèôíîòî èçîáðàæåíèå íà òåçè äâå ïîíÿòèÿ ñå ñðåùà è ó íàñ â Áúëãàðèÿ. È òîâà ñúâñåì íå å ñëó÷àéíî ÿâëåíèå. Ñëó÷àéíè ñúâïàäåíèÿ îò ïîäîáåí ïîðÿäúê íÿìà. Òî å èçïèñàíî âúðõó ñêàëåí áëîê îò Ïðåñëàâ è â Ïëèñêà.  ñâîÿ òðóä Êàðåë Øêîðïèë ãî ïîñî÷âà ïîä No 18-òè(26). Àêàäåìèê Èâ. Ãîùåâ íà ñ. 25, îáð.19 (27) (Âèæ òóê îáð. 2). Ìàðåä ñ îòáåëÿçâàíåòî íà ïîíÿòèåòî “òèåí-è”, êîåòî å è “ma-u”, â äðåâíîêèòàéñêèòå ëåòîïèñè ñà çàðåãèñòðèðàíè è èìåíàòà íà äâå çâåçäè. Òîâà ñà Òèåí-è (Íåáåñíî åäèíñòâî) è È-òèåí (Åäèíñòâåíà íà íåáåòî).  êèòàéñêèòå ëåòîïèñè ïîíå äî âðåìåòî íà Ñúìà Öèåí íÿìà èçâåñòèå òåçè çâåçäè äà ñå ðàçãëåæäàò êàòî ñðåäèùíè — ïîëÿðíè çâåçäè. Äîðè ñàì Ñúìà Öèåí, íàé-äîáðèÿò ëåòîïèñåö îò âðåìåòî íà Õàí (202 ã. ïð.Õð. — 207 ã.ñë.Õð.) è, ìîæå áè íàé-äîáðèÿò çâåçäîâåäåö çà îíèÿ âðåìåíà íà Êèòàé, ïðåäïî÷èòà Êîëàòà (“Òîëÿìàòà ìå÷êà”) âìåñòî Ñðåäèùíàòà çâåçäà. Çàáåëåæèòåëíèòå èìåíà Òèåí-è è È-òè-åí, âúïðåêè ÷å ìó ïðàâÿò âïå÷àòëåíèå, íå ãî êàðàò äà ñå ñåòè, ÷å ñà èãðàëè ðîëÿòà íà Ïîëÿðíà çâåçäà. Íàé-ìíîãîòî êîåòî å äîïóñêàë, å, ÷å ñà ñâîåîáðàçíî ñåäàëèùå íà ‘øàí-gu’ — ïèùå ôðåíñêèÿò ìîðåïëàâàòåë è ó÷åí àñòðîíîì Ëåîïîëä äå Ñîñþð, áðàò íà ãîëåìèÿ ëèíãâèñò Ñîñþð è ñèí íà äðóã åäèí ãîëÿì ó÷åí íà åñòåñòâåíèòå íàóêè (28). Âñè÷êî òîâà ñî÷è è äðóãî, êîåòî å è ïî-âàæíî â ñëó÷àÿ, à èìåííî, ÷å îòêðèâàíåòî íà òåçè çâåçäè, íà çíà÷åíèåòî èì êàòî ñðåäèùíè â çâåçäîâåäñêî è âðåìå÷èñëèòåëíî îòíîøåíèå, îçíà÷àâà ïðåõîä, ïðåìèíàâàíå êúì ÷èñòî ñëúí÷åâî âðåìå÷èñëåíèå, êîåòî çà êèòàéöèòå â îíèÿ âðåìåíà å áèëî ñúâúðøåíî ÷óæäî, íî çàòîâà ïúê ñâîéñòâåíî çà îíåçè, êîèòî ñà ãè îòêðèëè è ñà ãè íàïðàâèëè ñèìâîë íà ñâîÿòà âÿðà, íà ñâîÿ ñâåòîãëåä. Ïî àñòðîíîìè÷åñêè ïúò Ëåîïîëä äå Ñîñþð óñòàíîâÿâà, ÷å êúì ãîäèíàòà 1824 ïð.Õð. çåìíàòà îñ å ñî÷èëà íàéáëèçêî êúì çâåçäàòà Òèåí-è, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å òîãàâà òÿ å áèëà Ñðåäèùíà, èëè ïî åâðîïåéñêè Ïîëÿðíà çâåçäà. Òèåí-è å áèëà äîñòà ñâåòëà çâåçäà 3,5 âåë. Àëôà îò Äðàêîíà (åâðîïåéñêèÿ). Ñëåäâàùàòà äîñòà ïî-ñëàáîâèäèìà îò ïúðâàòà è ÷àñòè÷íî ñìåñâàíà ñ íåÿ å áèëà “È” — âòîðàòà îò Äðàêîíà 4,8 âåë è å íîñèëà çàïèñàíîòî ïî êèòàéñêè èìå È-òèåí, (Åäèíñòâåíà íà íåáåòî). Íàé áëèçêî äî ñðåäèùíîòî ìÿñòî òÿ å áèëà â 2668 ã. ïð.Õð.,ñëåä êîåòî ñðåäèùíè ñà áèëè äðóãè çâåçäè (29).  çâåçäîâåäñêî è âðåìå÷èñëèòåëíî îòíîøåíèå îòêðèâàíåòî íà ñðåäèùíàòà çâåçäà Ëåîïîëä äå Ñîñþð íàðè÷à “ñèëíî ðàçâèòà íàóêà” è ïðåïîðú÷âà íåéíèòå ìåòîäè äà áúäàò èçó÷àâàíè â Ìîðñêàòà àêàäåìèÿ (30). Êàêâà å òàçè “ñèëíî ðàçâèòà íàóêà” è êàêâè ñà íåéíèòå ìåòîäè ùå âèäèì íà äðóãî ìÿñòî. Òóê ñàìî ùå îòáåëåæà, ÷å òàçè “ñèëíî ðàçâèòà íàóêà” èëè ïî òî÷íî ïîçíàíèÿ è îïèò ó íàøèòå ïðåäöè ñúâñåì íå ñà áèëè íåîáè÷àéíî ÿâëåíèå. Íàøèòå ïðåäöè ñà áèëè ïðåäèìíî ïàñòèðñêè íàðîä, íî íå íîìàäè (÷åðãàðè). ×åðãàðñòâîòî ñå ïîÿâÿâà â äàëå÷ ïî-êúñíè âðåìåíà. À ó ïàñòèðñêèòå íàðîäè çâåçäîâåäñêèòå íàáëþäåíèÿ è ïîçíàíèÿ ñà áèëè ìíîãî ïî-ðàçâèòè îòêîëêîòî ó òåçè, êîèòî ñà âîäèëè çàñåäíàë, çåìåäåëñêè æèâîò. Ïàñòèðñêèòå íàðîäè ñà èçïîëçâàëè ñâîèòå çâåçäîâåäñêè íàáëþäåíèÿ è ïîçíàíèÿ åäíàêâî êàêòî çà âðåìå÷èñëè-
156
òåëíè, òàêà è çà ïîñîêîóêàçàòåëíè öåëè. Ïðè òÿõ ñàìîòî çâåçäîâåäñòâî å èìàëî ïî-øèðîêà ìèñëèìà è âúçìîæíà îñíîâà — öÿëîòî íàñåëåíèå, âêëþ÷èòåëíî è äåöàòà, äîêàòî â Êèòàé, êàêòî å èçâåñòíî, çâåçäîâåäñòâîòî è âðåìå÷èñëåíèåòî ñå ñìÿòàëè “öàðñêà ðàáîòà”, ðàáîòà íà ó è ‘øú”, ò. å. íà ãàäàòåëèòå è ëåòîïèñöèòå. Åòî çàùî â ãðàäåæà íà âåëè÷åñòâåíàòà ïîñòðîéêà íà Äðåâíàòà äàëåêîèçòî÷íà àñòðîíîìèÿ è â ñâúðçàíàòà ñ íåÿ ðåëèãèîçíà ñèñòåìà Òåíãðè àêòèâíîòî ó÷àñòèå íà õóí-íó è íà äðåâíèòå áúëãàðè íèêàê íå å ÷óäíî. Èçîáùî êóëòóðàòà íà ïàñòèðñêèòå (êîííèòå) íàðîäè èìà ñâîé ñàìîñòîÿòåëåí ïúò íà ðàçâèòèå. Òÿ íå å ïåðèôåðíà, âàðâàðñêà, íåïúëíîöåííà êóëòóðà, êàêòî îáèêíîâåíî ñå ìèñëè è ïèøå, à å îñîáåí âèä êóëòóðà, êîÿòî, îòñòîÿâàéêè ñâîåòî ïðàâî íà ñúøåñòâóâàíå, ñå å ðàçâèâàëà è ïðîòèâîïîñòàâÿëà íà êóëòóðèòå íà Êèòàé, Èíäèÿ, Èðàí è Âèçàíòèÿ.  òîâà îòíîøåíèå îñîáåíî âíèìàíèå çàñëóæàâàò èçñëåäâàíèÿòà íà íÿêîè ó÷åíè, ÷èèòî ðåçóëòàòè íè çàñòàâÿò äà ãîâîðèì çà âçàèìíè âëèÿíèÿ ìåæäó âîäèëèòå ïîäâèæåí è çàñåäíàë æèâîò íàðîäè, à íå çà çàèìñòâàíå íà êóëòóðíè öåííîñòè îò ñòðàíà ñàìî íà åäíèòå. Åòî çàùî íèå òðÿáâà äà ïîñòàâÿìå íà ðàçãëåæäàíå òåçè íàðîäè, âîäèëè ïîäâèæåí æèâîò, íå êàòî âðàãîâå íà êèòàéñêàòà èëè âèçàíòèéñêàòà èìïåðèè, à êàòî ñàìîñòîÿòåëíè åòíè÷åñêè öÿëîñòíîñòè. Ìåæäóâïðî÷åì èñòîðèÿòà íà Õóí-íó îòäàâíà âå÷å å ïðåñòàíàëà äà áúäå ïðèäàòúê êúì èñòîðèÿòà íà Êèòàé. Íÿêîè ó÷åíè äîðè ãîâîðÿò çà ÷åòâúðòè ïúðâîíà÷àëåí ãåîãðàôñêè öåíòúð íà èñòîðè÷åñêèÿ æèâîò íà ÷îâå÷åñòâîòî, çà ÷åòâúðòî ïúðâîíà÷àëíî îãíèùå íà êóëòóðàòà. È àêî ïúðâîòî å áèëî â äîëèíàòà íà ð. Êèë è Äâóðå÷èåòî — Åãèïåò è Øóìåð, âòîðîòî — â äîëèíàòà íà ð. Ãàíã — Èíäèÿ, òðåòîòî â äîëèíàòà íà Õóàí-õú — Êèòàé è ÷åòâúðòîòî — â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, íàìèðàùà ñå ìåæäó Òèåí-øàí, Ïàìèð è Òèáåò. È íèêàê íå å ñëó÷àéíî ãîëÿìîòî ëþáîïèòñòâî íà ó÷åíèòå â ïîñëåäíî âðåìå êúì òàçè êîòëîâèíà, íå ñà ñëó÷àéíè è íîâîîòêðèòèòå àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè, êîèòî äúðæàò â íàïðåæåíèå öåëèÿ íàó÷åí ñâÿò. Òóê õóí-íó ñà áèëè ãëàâåí äâèãàòåë. Íà òîçè ÷åòâúðòè öåíòúð íà ÷îâåøêàòà êóëòóðà å ïðåäñòîÿëî äà èãðàå ðîëÿòà è íà çâåíî, ñâúðçâàùî èçòî÷íîàçèàòñêèÿ öåíòúð íà ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ ñúñ ñðåäíîàçèàòñêèÿ.  åäíà èëè äðóãà ïîñîêà êóëòóðíèòå öåííîñòè ñà ìîãëè äà ïðåìèíàò ñàìî ÷ðåç íåãî. Åòî çàùî âñè÷êî, êîåòî å äóõîâíî äîñòîÿíèå íà Êèòàé è å â íÿêàêâà âðúçêà ñúñ Çàïàäà, íåçàâèñèìî îò òîâà äàëè áèâà ñìÿòàíî êàòî ïðåíåñåíî îò Èðàí èëè Èíäèÿ èëè ïúê îáðàòíîòî îò Êèòàé êúì Èíäèÿ è Èðàí, òðÿáâà äà ñå ñìÿòà è êàòî äóõîâíî äîñòîÿíèå íà Õóí-íó, îùå ïîâå÷å ÷å çà ïðåíàñÿíåòî íà äóõîâíè äîñòîÿíèÿ â îíèÿ âðåìåíà å áèëî ñúâñåì íåîáõîäèìî, ùîòî íàðîäúò, ÷ðåç êîéòî ñà áèëè ïðåíåñåíè, äà ãè å áèë íàïúëíî óñâîèë â òå÷åíèå íà ïîêîëåíèÿ, òàêà ÷å òîé äà ãè å íîñèë è ïðåäàë ïî-íàòàòúê êàòî ñâîè ñîáñòâåíè, à íå êàòî çàåìàíè äîñòîÿíèÿ, êàòî ÷óæä íàíîñ. Íî íåçàâèñèìî îò òîâà, äàëè åäíî êóëòóðíî äîñòîÿíèå å ïðåíåñåíî èëè íå, íèå ìîæåì äà âèäèì ðàçëè÷íîòî â îáùèÿ ðàçâîåí ïðîöåñ áëàãîäàðåíèå íà ñúâñåì ðàçëè÷íèÿ íàðîäíîñòåí íðàâ íà îòäåëíèòå íàðîäè, êîéòî ïðàâè ùîòî ïî ñúâñåì ðàçëè÷åí íà÷èí äà áúäàò âúçïðèåìàíè è ðàçâèâàíè äîðè ñúâúðøåíî åäíàêâè îñíîâíè ìèñëè è ñõâàùàíèÿ. À ìåæäó õóí-íó è êèòàéöèòå, ìåæäó. ðàçáèðàíèÿòà è íàñîêèòå íà îñíîâíèòå èì ñõâàùàíèÿ, íðàâè è îáè÷àè, â ïîñëåäíà ñìåòêà ìåæäó íà÷èíà èì íà æèâîò èìà ãîëÿìî ðàçëè÷èå, è òî äî òàêàâà ñòåëåí, ÷å ðàçãëåæäàéêè
ÀÂÈÒÎÕÎË ïðîáëåìà çà ïðåòîïÿâàíåòî íà õóí-íó, äðåâíîêèòàéñêèÿò èñòîðèê Áàí Òó ñ÷èòà, ÷å õóí-íó ñà òîëêîâà äàëå÷ îò êèòàéöèòå, ÷å íå äîïóñêà ìèñúë çà âúçìîæíîñò íà àñèìèëàöèÿ, è ïîäðîáíî îáÿñíÿâà ìèñúëòà çà óêðåïâàíå íà êèòàéñêàòà ãðàíèöà ñ õóí-íó, äîðè è â ìèðíî âðåìå. Åòî çàùî îò ãëåäíà òî÷êà íà îáùèÿ ðàçâîåí ïðîöåñ çà åäíî èëè äðóãî äóõîâíî ñúñòîÿíèå è, îñîáåíî, çà åäíî äîñòîÿíèå îò åñòåñòâîòî íà òîâà çà Íåáåñíî åäèíñòâî è ñâúðçàíèòå ñ íåãî çâåçäîâåäñòâî, âðåìå÷èñëåíèå, ðîäîâî, äúðæàâíî è âîåííî óñòðîéñòâî, å âàæíî íå ñàìî êúäå òî å áèëî çàðîäåíî, íî è êúäå å ïðèäîáèëî ïúëíî ðàçâèòèå è, îñîáåíî, êúäå îò îòäåëíà ìèñúë ñå å ïðåâúðíàëî â îáùî, æèâî ðúêîâîäíî íà÷àëî. ÁÅËÅÆÊÈ 1. êàí â ãðúöêîòî çâó÷åíå íà õóíñêîòî è íà áúëãàðñêîòî “÷àí” {÷àí-þé}. Òþðêñêîòî è ìîíãîëêîòî å “õàí”. 2. Ïîíÿòèåòî “òþðêþò” Ãóìèëåâ âúâåæäà çà îçíà÷åíèå íà òþðêèòå (Òóðêéòå) îò ïúðâèÿ êàãàíàò (546—653) çà ðàçëèêà îò òþðêèòå îò âòîðèÿ êàãàíàò ‘êîê-òþðê” (678— 747) è “òèð/ñ” êàòî åçèêîâî ëèíãâèñòè÷íî ïîíÿòèå, êîåòî íå äúðæè ñìåòêà çà åòíîãðàôèÿòà è ïðîèçõîäà íà íàðîäà. ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß 1. Â. Áåøåâëèåâ. Ïðàáúëãàðèòå. Áèò è êóëòóðà. Ñ.1981,ñ.74. 2. Êð. Ìèÿòåâ. Ìàäàðà è Ìàäàðñêèÿò êîííèê. ÁÈÁ.1930, ò. ll.c.35. 3. Â. Áåøåâëèåâ. Ðåëèãèÿòà íà ïðàáúëãàðèòå, ÁÈÁ, 1930, T.I, ñ.45. 4. Ä. Ìàðèíîâ. Ñáîðíèê çà íàðîäíè óìîòâîðåíèÿ è íàðîäîïèñ, ÁÀÍ, Ñ.1914, êíèãà XXVIII, ñ.7. 5. Ä. Îâ÷àðîâ. Êóëò êúì ñëúíöåòî â åçè÷åñêèòå ðåëèãèîçíè ïðåäñòàâè íà ïðàáúëãàðèòå. Ñï.Âåêîâå, 1978 êí. 1 ,ñ.34. 6. Â. Áåøåâëèåâ. Ïúðâîáúëãàðèòå Å. Ñ.1981, ñ.74
7. Ñ. À. Ïëåòíåâà. Îò êî÷åâîé ê ãîðîäîì — Ñàëòîâî — ìàÿöêàÿ êóëòóðà Ì.1967, ñ.43. 8. Ë. Í. Ãóìèëåâ. Äðåâíèå òþðêè, Ì.1967, ñ.78. 9. Ïàê òàì, ñ.342, çàáàëåæêà 48. 10. Ãóî Ìî-æî. Áðîíçîâ âåê. ñ.10. 11. Ïàê òàì, ñ.17. 12. Ë. Í. Ãóìèëåâ. Äðåâíèå-ïîðêè, Ì 1967, ñ.77. 13. Ïàê òàì, ñ.82-86. 14. Ï. Â. Äåíèñîâ. Ýòíîêóëúòóðíèå ïàðàëåëè äóíàéñêèõ áîëãàð è ÷óâàøåé, ×åáîêñàðè, 1969, CJ58-59. 15. ×ó Øàî-òàí. Ãåîãðàôèÿ íîâîòî Êèòàþ, Ì. 1953,ñ.335. 16. Ë. Í. Ãóìèëåâ. Äðåâíèå-ïîðêè, Ì. 1967 ñ.342, çàáåëåæêà 48. 17. Èâ. Äóè÷åâ. Èç ñòàðàòà áúëãàðñêà êíèæíèíà, ñ.2. 1ß, Ïàê òàì, ñ.5. 19. Â. Áåøåâëèåâ. Ðåëèãèÿòà íà ïðàáúëãàðèòå, ÁÈÁ, 1930, ò.Í, ñ.45. 20. À. Ñòîéíåâ. Ñâåòîãëåäúò íà ïðàáúëãàðèòå, Ñ. 1986, ñ.52-54 è 59. 21. Èâ. Âåíåäèêîâ. Ìåäíîòî ãóìíî íà ïðàáúëãàðèòå, Ñ.1983, ñ.39 22. Ïàê òàì. 23. ÑúìàÖèåí. Øú-öè, ãë.110, 2896. 24. Ó Äçú. Êó òàé-øú, Øàíõàé,1949.Ñ.12. 25. Ãóî Ìî-æî. Äàÿ òóí øú-òàé,1954,ñ.5. 26. Ê. Øêîðïèë. Ïàìåòíèöè îò ñòîëèöà Ïðåñëàâ, Â: Áúëãàðèÿ 1000 ã. Ñ.1927, ñ.275. 27. Èâ. Ãîøåâ. Ñòàðîáúëãàðñêè ãëàãîëè÷åñêèé êèðèëñêè íàäïèñè, Ñ.1961,ñ.25,îáð.19. 28. Ëåîïîëä äå Ñîñþð. Ïðîèçõîä íà_ êèòàéñêàòà àñòðîíîìèÿ, 1930, ñ.508. 29. Ïàê òàì,ñ.172. 30. Ïàê òàì, ñ.17 è 280.
157
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÈ ÍÀÄÏÈÑ ÎÒ ÁÀÒÀØÊÎ ÄÎÑÏÀÒÑÊÈß ÐÅÃÈÎÍ ÎÒ VIII Õ ÂÅÊ ÍÅÏÎÇÍÀÒÀ ÀÐÀÌÅÉÑÊÎ-ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ ÐÀÉÊÎ ÑÅÔÒÅÐÑÊÈ Â èñòîðèÿòà íà àçèàòñêèòå è åâðîïåéñêèòå ïèñìåíîñòè, âå÷å ñå ïîÿâè îùå åäíî ïîíÿòèå çà âèä ïèñìåíîñòè, êîèòî ïîëñêèÿò èçñëåäîâàòåë-îðèåíòàëèñò Òðèàðñêè îïðåäåëè êàòî ÐÓÍÈÊÀ ÁÓËÃÀÐÈÊÀ (1), â ðåçóëòàò íà íîâîîòêðèòè íåèçâåñòíè ïèñìåíîñòè, èçïîëçâàíè â Áúëãàðèÿ â ïåðèîäà VII—XI â. Íà ïúðâî ìÿñòî åñòåñòâåíî ìîãàò äà áúäàò ïîñî÷åíè çíàöèòå — ïèñìåíîñò îò Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ, ñúáðàíè â êàòàëîã îò Ë. Äîí÷åâà Ïåòêîâà (2). Íà âòîðî ìÿñòî ìîãàò äà áúäàò ïîñî÷åíèòå ñêàëíè íàäïèñè îò Áåñàðàáè — Ìóðôàòëàð îò Ñåâåðíà Äîáðóäæà, îòêðèòè îò ðóìúíñêè àðõåîëîçè ïðåç 60-òå ãîäèíè íà XX âåê. Ìàëêî ïî-êúñíî ñ åòíè÷åñêàòà èì ïðèíàäëåæíîñò è îïèò çà ñðàâíåíèÿ, áåøå íàïðàâåí îò èçâåñòíèÿ íàø ó÷åí Â. Áåøåâëèåâ (3), êàêòî è íÿêîè äðóãè èçñëåäîâàòåëè â ÷óæáèíà è ó íàñ, áåç äà å ðåøåí ïðîáëåìúò îêîí÷àòåëíî. Ïî-êúñíî áåøå ïóáëèêóâàí “Êðóøîâñêèÿò íàäïèñ”, îòêðèò â àðõèâà íà Éîðäàí Èâàíîâ (4), êàêòî è ò.í. “×óêóðîâñêè ðóíè÷åñêè íàäïèñè”, â ïîñî÷åíèÿ âå÷å àðõèâ íà ÁÀÍ 5. Åñòåñòâåíî òàêèâà íàäïèñè, òèï “Ðóíèêà áóëãàðèêà”, áÿõà îòêðèòè è â ñúñåäíà Ìàêåäîíèÿ (6), êàêòî è â Ñåâåðîèçòî÷íà ×åðíà ãîðà (7). Çà ñúæàëåíèå, òåçè ðàçëè÷íè ïî ãðàôè÷íà ñòðóêòóðà íàäïèñè, íî îáåäèíåíè çàñåãà ïîä ãîðíîòî íàçâàíèå “Ðóíèêà áóëãàðèêà”, ïîêàçâàò, ÷å ïðåä íàóêàòà ñòîÿò, òðóäíè çà ðåøàâàíå ïðîáëåìè, ïîðàäè òÿõíîòî äåøèôðèðàíå. Íèòî åäèí îò òåçè áëèçî 160 íàäïèñà íå å äâóåçè÷åí è íå å îòêðèò êëþ÷úò çà ðàç÷èòàíåòî, ïîíå íà åäíà îò òåçè ðàçíîâèäíîñòè, à òå, ñïîðåä äîñåãàøíèòå ïóáëèêàöèè, îáðàçóâàò 4-5 ðàçíîâèäíîñòè, ÿâíî ðàçëè÷èÿòà èì íå ñå ñúñòîÿò ñàìî â ãðàôåìèòå, íî è íà íÿêîè îò äèàëåêòèòå, ïðèåìàéêè ãè çà äðåâíà áúëãàðñêà ðóíè÷åñêà ïèñìåíîñò ïðåäè ïîÿâàòà è âúâåæäàíåòî íà ãëàãîëèöàòà è êèðèëèöàòà ó áúëãàðèòå è îñòàíàëèòå ñëàâÿíñêè è äð. íàðîäè. Îò äðóãà ñòðàíà, ìíîãîïëåìåííèÿò ñúñòàâ íà äðåâíèòå áúëãàðè è ïî-êîíêðåòíî Êóáåðîâèòå è Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè, à è ïî-ðàíî çàñåëèëèòå ñå êóòðèãóðè â ðîäîïñêîòðàêèéñêàòà îáëàñò ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð Þñòèíèÿí ïðåç 553 ã., ñúùî òàêà íå å èçâåñòíî íà êàêúâ åçèê ñà ãîâîðåëè. Òàêà ÷å, ñòàâà äóìà çà òðè èëè ÷åòèðè ðàçëè÷èè åçèêà îò àëòàéñêè è èðàíñêè ïðîèçõîä, íà êîèòî ñà âîäåíè òåçè ðàçëè÷èè ïèñìåíîñòè, îáîáùåíè â ïîíÿòèåòî “Ðóíèêà áóëãàðèêà”. Íåñúìíåíî å îáà÷å åäíî, ÷å íÿêîè íàäïèñè ñà íà àçáó÷íà îñíîâà, à äðóãè íà ëîãîãðàôè÷íà èëè “äóìîçíà÷íà” ñèñòåìà, àíàëîãè÷íà íà êèòàéñêàòà ïèñìåíîñò è ðàçâèòèåòî £, çà êîåòî ùå ñòàíå äóìà ïî-íàòàòúê. Íåñúìíåíî ïîä åäèí çíàìåíàòåë íå ìîãàò äà áúäàò ïîñòàâåíè ðóíè÷åñêèòå òåêñòîâå îò Áàñàðàáè — Ìóðôàòëàð, Êðóøåâî, ×óêóðîâî, êàêòî è íàäïèñèòå âúðõó ñúäîâåòå îò ò.í. “Íàä ñåíò Ìèêëîø” — Òðàíñèëâàíèÿ, äíåñ â Ðóìúíèÿ. Ñëåäîâàòåëíî èñòîðèÿòà íà òåçè ïèñìåíîñòè, èçïîëçâàíè îò ñòàðèòå áúëãàðè ïðåç âðåìåòî íà Ïúðâàòà áúë-
158
ãàðñêà äúðæàâà íà Áàëêàíñêèÿ ï-â ïðåç VII—XI â., ñå íóæäàå îò ãîëÿìà ïðåäâàðèòåëíà îáðàáîòêà è ïðîó÷âàíå íà ìàòåðèàëèòå, ñèðå÷ ïèñìåíèòå çíàöè, íàäïèñèòå, ñèìâîëèòå è ïð., à òîâà íå å íàïðàâåíî ó íàñ. Òàêà ÷å íå ìîæåì äà î÷àêâàìå è ñêîðîøíè ðåçóëòàòè â äåøèôðîâêàòà íà ïèñìåíèÿ ìàòåðèàë, êîéòî íå å òîëêîâà ìàëúê, êàòî êîëè÷åñòâî è êàòî ïúðâè÷íà íàó÷íà èíôîðìàöèÿ. Òîâà å îñíîâíèÿò ïðîáëåì-äà ñå óñòàíîâè êúì êîÿ ïèñìåíà ãðóïà åâåíòóàëíî ñå îòíàñÿ íîâîîòêðèòèÿò íàäïèñ, à ïî-íàòàòúê äà ñå òúðñÿò ñúîòâåòíî äðóãè èñòîðè÷åñêè ïàðàìåòðè â ñèñòåìàòà íà èçâåñòíèòå ïèñìåíè çíàöè è ÷àê òîãàâà äà ñå òúðñè íà÷èíúò çà äåøèôðèðàíå íà ñúîòâåòíèÿ íàäïèñ. Çà ñúæàëåíèå, áúëãàðñêàòà íàóêà çà ðàçíîâèäíîñòèòå íà “Ðóíèêà áóëãàðèêà”, âñå îùå å òâúðäå äàëå÷å îò åäíî òàêîâà êðàéíî ðåçóëòàòíî ðåøåíèå íà òåçè ïðîáëåìè — ïèñìåíà ãðàôè÷íîñò, åçèê, èñòîðè÷åñêè è ãåîãðàôñêè ïàðàìåòðè è ðåäèöà äðóãè ïîäîáíè, çà ïîëîæèòåëíèòå êðàéíè ðåçóëòàòè.
ÎÒÊÐÈÂÀÍÅÒÎ ÍÀ ÁÀÒÀØÊÎ-ÄÎÑÏÀÒÑÊÈß ÍÀÄÏÈÑ Â ñàìîòî çàãëàâèå íèå ãî îïðåäåëèõìå êàòî “ìàíèõåéñêè íàäïèñ”, .íî ñúùèÿò ìîæå äà íîñè îùå íàçâàíèåòî “Íàäïèñúò îò ÷åðíàòà ïëî÷à” èëè âå÷å äàäåíîòî ìó íàçâàíèå “Áàòàøêè íàäïèñ”, íà êîéòî â òîâà èçñëåäâàíå äà ðàçêðèåì çíà÷èìîñòòà ìó. Íàäïèñúò áèâà îòêðèò è ïóáëèêóâàí çà ïúðâè ïúò îò Ñòåôàí Çàõàðèåâ â íåãîâîòî ðåãèîíàëíî ïðîó÷âàèå ïîä íàñëîâ: “Ãåîãðàôñêî-èñòîðèêî-ñòàòèñòè÷åñêî îïèñàíèå íà Òàòàð ïàçàðäæèøêàòà êààçà” è êíèæêàòà áèâà ïóáëèêóâàíà âúâ Âèåíà ïðåç 1870 ã.” (8), è ôîòîòèïíî ïðåèçäàäåíà 1973 ã., ñ óâîä îò ïðîô. Èâ. Áàòàêëèåâ è èçâåñòíèÿ íàø êðàåâåä-åòíîãðàô è åçèêîâåä Àë. Àðíàóäîâ (9), êîéòî ñå ñïèðà íà “...åçèêà è ïðàâîïèñà”, êàêòî è íà ðå÷íèêà, êúì íîâîòî èçäàíèå (10).  ñâîåòî îïèñàíèå Ñò. Çàõàðèåâ å ïðèëîæèë êàðòà ñúñ 17 ÷åðòåæà, èçðàçÿâàùè ñå â: ïåò ãðúöêè íàäïèñà (1-5); ÷åòèðè ëàòèíñêè íàäïèñà (14-17); åäèí ñúñ ñëàâÿíñêè è äðóãè áóêâåíè çíàöè (÷åðò. 6); ïåò ñ ÷åðòåæè è “ðóíè÷åñêè çíàöè” (÷åðò. 7,10,11,12 è 13), êàêòî è åäèí, êîéòî çàñåãà íèå îïðåäåëÿìå êàòî “áúëãàðî-ìàíèõåéñêè” (÷åðò. 8). Íÿêîè îò íàäïèñèòå ñà ïóáëèêóâàíè ïîâòîðíî, êàêòî îòáåëÿçâà Àò. Àðíàóäîâ, à òîâà ñà ãðúöêèòå è ëàòèíñêèòå íàäïèñè (11). Èìàéêè ïðåäâèä, ÷å Ñò. Çàõàðèåâ å âëàäååë è ïîëçâàë ãðúöêè åçèê, êàêãî è ëàòèíñêè, à ñúùî òàêà ãîâîðèìî è ïèñìåíî òóðñêî-àðàáñêàòà ïèñìåíîñò, ìîæåì äà ñ÷èòàìå, ÷å äîïóñíàòèòå íåòî÷íîñòè ñà ïî-ìàëêî âåðîÿòíè, îòêîëêîòî ÏÐÅÏÈÑÈÒÅ ÍÀ ×ÅÐÒÅÆÈÒÅ 6 è 8, íàíåñåíè íà óâåëè÷åíàòà òàáëèöà. Ðàçáèðà ñå, íàé-íåñèãóðíè ñà ïðåïèñèòå íà ïîñëåäíèòå äâà íàäïèñà, ïîðàäè òîâà,
ÀÂÈÒÎÕÎË ÷å ÒÀÌ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒÒÀ È ÅÇÈÊÚÒ, íà êîéòî ñà íàïèñàíè, îñòàâà íåÿñåí. Äîðè íåùî ïîâå÷å, çà îïðåäåëÿíåòî íà íàäïèñà, ïðåäè âñè÷êî íà ÷åðò. 8, ñ ãîëÿìà ðåçåðâà òðÿáâà äà ñå ïîäõîäè, êàêòî è äà áúäå ïðèãîäåí çà íàó÷íî èçñëåäâàíå. Òóê ïîä äóìàòà “ïðèãîäåí” ñëåäâà äà ñå ðàçáèðà ñàìî òîâà, ÷å áå íåîáõîäèìî äà ÁÚÄÀÒ ÍÎÌÅÐÈÐÀÍÈ ñ àðàáñêè öèôðè äâåòå êîëîíè íà íàäïèñèòå, êàêòî è îïèòè çà ñúïîñòàâÿíå íà íÿêîè “áóêâè” — ãðàôåìè îò ÷åðò.8, êàòî ñå îïèòâàìå äà áúäå íàïðàâåí îïèò çà îòêðèâàíåòî êúì êîÿ ïèñìåíà ñèñòåìà ìîæå äà áúäå îòíåñåí, êàêòî è
÷åðêâà...” Ïî-íàòàòúê ïðîäúëæàâà: “...à ïî-ãîðå îò ëÿâàòà ñòðàíà íå äàëå÷å îò ïúòÿ, èìà ÈÑÏÎËÈÍÑÊÈ ÃÐÎÁÈÙÀ (?), äåòî ñà èçðîâèëè ÅÄÍÀ ×ÅÐÍÀ ÏËÎ×À, íà êîÿòî, ñà èçðÿçàíè äâà íàäïèñà, ÊÎÏÈÐÀÍÈ ÍÀ ÒÀÁËÈÖÀÒÀ ÏÎÄ ×ÅÐÒ. 8-è ñ ðàçíîâèäíè ÁÓÊÂÈ È ÇÍÀÊÎÂÅ Å” (12). Îò êàçàíîòî ó Ñò. Çàõàðèåâ” 2 ÷àñà ïúò”, íå ñòàâà ÿñíî â ÷èå çåìëèùå ïîïàäàò òåçè íàðå÷åíè “ÈÑÏÎËÈÍÑÊÈ ÃÐÎÁÈÙÀ”, â êîèòî áèëà îòêðèòà “×ÅÐÍÀÒÀ ÏËÎ×À” ñ äâàòà íàäïèñà. Ñïîìåíàâàéêè Äîñïàòñêèÿ ïúò, è âðåìåòî îò 2 ÷àñà, àêî å ñ êîí áè îçíà÷àâàëî,
äàòèðàíåòî íà ñúùèÿ.
÷å íàé-âåðîÿòíî— ÈÑÏÎËÈÍÑÊÈÒÅ ÃÐÎÁÈÙÀ, äà ñà áèëè â Äîñïàòñêîòî çåìëèùå. Çà òàêîâà ïðåäïîëîæåíèå íè íàâåæäà, äîïúëíèòåëíàòà áåëåæêà ñúñ çíàê è ïîä ëèíèÿ, êúäåòî Ñò. Çàõàðèåâ äîïúëâà ìèñúëòà ñè çà íàäïèñà îò ÷åðíàòà ïëî÷à, èçðè÷íî ïèøåéêè: “Çà òîçè âàæåí ïàìåòíèê ïîñëåäñòâèå ñå íàó÷èõ, ÷å ÍßÊÎÈ ÃËÓÏÖÈ ÎÒ ÑÅËÎÒÎ, êàòî ìèñëåëè, ÷å ìîæå äà èì ÄÎÍÅÑÅ ÍßÊÎß ÏÎÂÐÅÄÀ ÍÀ ÑÅËÎÒÎ, ÈÇ×ÓÊÀËÈ Ñ ÁÐÀÄÂÈ ÍÀÄÏÈÑÈÒÅ. Î! Ïðîñòîòà! Òè ñè ðàçñèïàëà ïîâå÷åòî íàøè ñòàðèíè” (13), çàâúðøâà àâòîðúò. Òóê ñúùî íå ñòàâà
ÑÒ. ÇÀÕÀÐÈÅ ÇÀ ÌßÑÒÎÒÎ È ÏÐÎÈÇÕÎÄÀ ÍÀ ÍÀÄÏÈÑÀ Ñëåä îïèñàíèåòî è èñòîðè÷åñêèòå áåëåæêè çà ñ. Áàòàê, òîé ïðîäúëæàâà: “Òàêà ñúùî íà 2 ÷àñà êúì þãîçàïàä îò ñåëîòî íà Äîñïàòñêèÿ ïúò îò äÿñíàòà ñòðàíà â áóêàêúò èìà ðàçâàëèíè îò ñòàðà ÷åðêîâà, êîÿòî íàðè÷àò Áÿëàòà
159
ÀÂÈÒÎÕÎË ÿñíî êîè ñà òåçè “ãëóïöè” îò Áàòàê èëè îò Äîñïàò, êîèòî ñ áðàäâè ÄÎÓÍÈÙÎÆÈËÈ È ÏÐÅÏÈÑÀÍÈÒÅ ÍÀÄÏÈÑÈ ÎÒ ÑÒ. ÇÀÕÀÐÈÅÂ. Ðàçáèðà ñå, âñå åäíî îò êîå ñåëî ñà òå, âàæíîòî å, ÷å è ÁÅÇ ÒÎÂÀ ÏÎ×ÒÈ ÏÎËÎÂÈÍÀÒÀ ÎÒ ËÈÏÑÂÀÙÀ ×ÀÑÒ ÎÒ ÄÂÅÒÅ ÊÎËÎÍÈ ÍÀ ÍÀÄÏÈÑÀ ÁÈËÈ ÎÊÎÍ×ÀÒÅËÍÎ ÄÎÓÍÈÙÎÆÅÍÈ ÎÙÅ ïðåäè ïóáëèêóâàíåòî íà êíèãàòà ïðåç 1870 ã. Îò òàêà êàçàíîòî îáà÷å ñòàâà ÿñíî,÷å ðàçãëåæäàíàòà ïëî÷à å áèëî îòêðèòà â ÃÐÎÁÈÙÅ, êîåòî íàé-âåðîÿòíî èìà è ñúäúðæàíèå ñ “ÍßÊÀÊÂÎ ÏÎÃÐÅÁÅÍÈÅ ÍÀ ÂÈØÅÑÒÎßÙÀ ËÈ×ÍÎÑÒ”, íî êàêâà å áèëà òàçè ëè÷íîñò, íà êàêâà ïèñìåíîñò è åçèê å áèë ñúñòàâåí òåêñòúò, òîâà å òâúðäå âàæåí è åäèí ãîëÿì íàó÷åí ïðîáëåì, ðàçáèðà ñå, íå ñàìî çà áúëãàðñêàòà íàóêà. Íî äà èç÷åðïèì âúïðîñà çà ïðîèçõîäà íà ÍÀÄÏÈÑÀ, êîéòî Ñò. Çàõàðèåâ îáÿñíÿâà ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “Îò òåçè íàäïèñè (ñòàâà äóìà çà ÷åðò.8, êàêòî òîé ãî îïðåäåëÿ è íîìåðèðà), àêî è ïîâå÷åòî ðàçâàëèëè ñå îò âðåìåòî è ÍÅÏÎÍßÒÍÈ ÇÀ ÌÅÍÅ, A3 ÌÈÑËß ÄÀ ÍÅ ÑÀ ÏÚÐÂÈÒÅ ÏÈÑÌÅÍÀ, êîèòî ñà äîíåñëè ïàøèòå Ñëàâÿíå* èç ÈÍÄÈß è ãè íàðè÷àò ÐÅÇÊÈ È ×ÅÐÒÈ...” (14), çàêëþ÷àâà àâòîðúò. Èìåííî ñïîðåä íåãî, òåçè íàäïèñè ñà òîëêîâà äðåâíè, ÷å òå ïðåäõîæäàò ÃËÀÃÎËÈÖÀÒÀ è ÊÈÐÈËÈÖÀÒÀ, ñèðå÷ ïðåäè ñðåäàòà íà IX â., í.å. Èìåííî òóê ñå êðèå è ãîëåìèÿò ïðîáëåì íà íàäïèñà âúðõó “÷åðíàòà ïëî÷à” îò “èñïîëèíñêîòî ãðîáèùå” (!), íà êîéòî òóê ùå ñå îïèòàìå äà äàäåì îòãîâîð, ñïîðåä íàøåòî èçñëåäâàíå íà ñúùèÿ íàäïèñ.
ÙÀ, íà ïúòÿ îò Áàòàê çà Äîñïàò ñ ÐÓÍÑÊÈ (òàêà) íàäïèñ â äâå êîëîíè (Çàõàðèåâ, 69, ÷åðò. 8). Ñëåä îòêðèâàíåòî íà ïëî÷àòà íÿêîè ñåëÿíè ñ áðàäâè èç÷óêàëè íàäïèñèòå, ÷å ïèñìîòî ìîæå äà èì äîíåñå íÿêîÿ ùåòà íà ñåëîòî” (18), çàâúðøâà Éîðäàí Èâàíîâ. Îò ïîñî÷åíèÿ öèòàò ó Éîðäàí Èâàíîâ åñòåñòâåíî ñå ðàçáèðà, ÷å íàäïèñèòå íà ÷åðò. 6 è 8 ó Ñò.Çàõàðèåâ, òîé ñ÷èòà ïî-ñêîðî êàòî “ðóíè÷åñêè”, àíàëîãè÷íè íà ñêàíäèíàâñêèòå è ÷óäñêèòå (ìîæå áè èìà ïðåäâèä äðåâíîòþðêñêèòå ðóíè÷åñêè íàäïèñè — PC). Ñïåöèàëíî, âñåêè èçñëåäîâàòåë áè ñè çàäàë âúïðîñà ìîæå ëè íàäïèñèòå îò “÷åðíàòà ïëî÷à”, íàðå÷åíà “áàòàøêà”, îò Éîðäàí Èâàíîâ, äà áúäàò ñðàâíÿâàíè áóêâèòå-ãðàôåìèòå ñúñ ñêàíäèíàâñêèòå è òþðêñêèòå ðóíè, êîèòî ñà âå÷å äîáðå èçó÷åíè â äíåøíî âðåìå è èìà îáèëíà ëèòåðàòóðà, ìàêàð ÷å è òàì èìà âñå îùå áåëè íåðåøåíè ïåòíà îò íàóêàòà. Ñëåäîâàòåëíî, íå å òðóäíî äà ñå ðàçáåðå, ÷å Éîðäàí Èâàíîâ ñúùî ñ÷èòà íàäïèñèòå âúðõó “÷åðíàòà ïëî÷à” çà äðåâíè ïðåäè - ÃËÀÃÎËÈÖÀÒÀ è ÊÈÐÈËÈÖÀÒÀ, à òîâà äàâà íîâî äîïúëíèòåëíî îñíîâàíèå äà áúäå íàïðàâåíî ñïåöèàëíî ïðîó÷âàíå íà òîçè çàãàäú÷åí íàäïèñ îò Äîñïàòñêî-Áàòàøêèÿ ðåãèîí, ìàêàð ÷å è äîñåãà íå ñòàâà ÿñíî â ÷èå çàìëèùå ñà ïîïàäàëè âúïðîñíèòå “èñïîëèíñêè ãðîáèùà”, êúäåòî å îòêðèòà ïëî÷àòà.
ÉÎÐÄÀÍ ÈÂÀÍΠÇÀ ÍÀÄÏÈÑÀ ÂÚÐÕÓ “×ÅÐÍÀÒÀ ÏËÎ×À”
Âñè÷êî, êàçàíî îò Ñò. Çàõàðèåâ çà ïèñìåíîñòòà âúðõó ÷åðíàòà ïëî÷à, âå÷å ïî-ãîðå áå èçëîæåíî. Îò òåêñòîâåòå ñòàâà ÿñíî, ÷å àâòîðúò íå å íàïðàâèë îïèñàíèå, êàêòî ïî îòíîøåíèå íà ðàçìåðèòå íà ïëî÷àòà, òàêà è âúðõó áðîÿ íà ðåäîâåòå íà äâåòå êîëîíè, à çà ãðàôåìèòå, ò. å. áóêâèòå âúîáùå íå ñòàâà è äóìà. Î÷åâèäíî òóê ñå íàëàãà äà áúäå íàïðàâåíî “îïèñàíèå”, ïîíå îðèåíòèðîâú÷íî, çà äà ìîæå ìàòåðèàëúò äà áúäå èçïîëçâàí â íàó÷íàòà ìó ðàçðàáîòêà è ïî-íàòàòúøíèòå ïðîáëåìè, ñâúðçàíè, îò åäíà ñòðàíà, ñ õàðàêòåðà íà “àçáó÷íàòà” ïèñìåíà ñèñòåìà, â êîåòî íÿìà íèêàêâî ñúìíåíèå, à òàêà ñúùî è ïðîáëåìúò çà ñúäúðæàíèåòî è åçèêà íà êîéòî ñà íàïèñàíè òåêñòîâåòå. Íàäïèñúò âúðõó “÷åðíàòà ïëî÷à” å ðàçïîëîæåí â ðåäîâå â äâå êîëîíè â õîðèçîíòàëåí ðåä. Äÿñíàòà ñòðàíà íèå îçíà÷àâàìå óñëîâíî ñ áóêâàòà À, à ëÿâàòà ñòðàíà ñ áóêâàòà Á. Ñòðàíà À. Íàíåñåíàòà íîìåðàöèÿ îò 1 äî 8, íàïðàâèõìå çà óëåñíåíèå â ñàìàòà ðàáîòà. Ìîæå äà ñå êàæå, ÷å íàäïèñèòå ñà ðàçïîëîæåíè â óñïîðåäíè ðåäîâå, êàòî ïî÷òè ïîëîâèíàòà äÿñíà ÷àñò å ïðàçíà è ëèïñâà êàêâîòî è äà áèëî îáîçíà÷åíèå, ÷å âúðõó ïðàçíîòî ïðîñòðàíñòâî å èìàëî íàäïèñè è çàëè÷åíè äîòîëêîâà, ÷å ëèïñâàò êàêâèòî è äà áèëî ñëåäè. Íèòî åäèí îò îñåìòå ðåäà íå çàïî÷âà ñ áóêâåí çíàê, äîðè è ïîñëåäíèÿò, ðåä 8, êîéòî íèå ñ÷èòàìå ÷å å “ÍÀÉ-ÏÚËÅÍ”, ìàêàð ÷å è òàì, ñïîðåä Ñò.Çàõàðèåâ ëèïñâà íà÷àëíàòà áóêâà. Ïèñìîòî êàëèãðàôñêè å èçäúðæàíî è âúðõó îñåìòå ðåäà èìà èçïèñàíè äîáðå î÷åðòàíè áóêâè è ïðåäè âñè÷êî áóêâàòà òàó - Ò, íà øåñòè ðåä, åäèí îò ñòàðèòå çíàöè íà Õðèñòîâîòî ðàçïÿòèå. Ïî÷òè íàïúëíî å óíèùîæåí íàäïèñúò íà ð.4, êàòî å çàïàçåíà ñàìî åäíà
Äîñåãà ìîæå äà ñå êàæå, ÷å çàãàäú÷íèÿò íàäïèñ îò “÷åðíàòà ïëî÷à” íå å âëåçíàë â íàó÷íî îáðúùåíèå è òîâà å òâúðäå ñòðàííî ÿâëåíèå çà ïðîèçõîäà è äàòèðàíåòî ìó. Âñå ïàê, èçâåñòíèÿò ãîëÿì áúëãàðñêè ó÷åí Èîðäàí Èâàíîâ ïðåç 1909 ã. íàïèñâà åäíà ñòóäèÿ ïîä íàäñëîâ: “Ïèñìî ó åçè÷åñêèòå ñëàâÿíè”, êîÿòî îáà÷å è äîñåãà å îñòàíàëà â ðúêîïèñ, ïàçåíà â Àðõèâíèÿ îòäåë íà Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå (15). Òîé ïîñòàâÿ âúïðîñà, “Èìàëè ëè ñà íÿêàêâî ïèñìî åçè÷åñêèòå ñëàâÿíè” (16), è ïðèáÿãâà êúì ïóáëèêàöèÿòà íà Ñò. Çàõàðèåâ, çà îïèñàíèåòî íà Òàòàðïàçàðäæèøêàòà êààçà, êúäåòî å çàñåãíàò âúïðîñúò “...çà ñòàðèòå áúëãàðñêè ðóíñêè (òàêà PC), ïèñìà, êîèòî äîíàñÿò òåõíèòå “ñúîòå÷åñòâåíèêè” è îäíîðîäåí (ñòàâà âúïðîñ çà õèïîòåçàòà íà Ã.Ñ.Ðàêîâñêè) áèëè îò Èíäèÿ...” (17). Ðàçáèðà ñå, Éîðäàí Èâàíîâ î÷åâèäíî íå ïîääúðæà òîâà ñòàíîâèùå. È âñå ïàê, Éîðäàí Èâàíîâ ïî-íàòàòúê åòî êàêâî ïèøå ïî òîçè âúïðîñ: “ Áúëãàðèÿ (è) Òóðöèÿ ñúùî ñà íàìåðåíè ïàìåòíèöè ñ ÍÅÈÇÂÅÑÒÍÎ ÏÈÑÌÎ, êîåòî â íÿêîè ñëó÷àè ïî íà÷åðòàíèå ïîäñåùà çà ÑÊÀÍÄÈÍÀÂÑÊÈ è ×ÓÄÑÊÈ ÐÓÍÈ, à â äðóãè àêî ñå ðàçãëåæäà îò òÿõ. Äî ñåãà ìè ñà èçâåñòèè ñëåäíèòå: ÁÀÒÀØÊÈÒÅ ÔÐÀÃÌÅÍÒÈ, íàìåðåíè íÿêîãà îò Ñò.Çàõàðèåâ (Îïèñàíèå íà Òàòàð-ïàçàðäæèøêàòà êààçà. Âèåíà, 1870, ñòð.69, ÷åðòåæ 6, ìåæäó ðàçâàëèíèòå íà “Ëàòèíñêàòà” ÷åðêâà Ñâ. Áîãîðîäèöà 1 ÷àñ èçòî÷íî îò Áàòàê. Ôðàãìåíòèòå áèëè îò ìðàìîðíè ïëî÷è. ÁÀÒÀØÊÀÒÀ ×ÅÐÍÀ ÏËÎ×À (òàêà ÿ íàðè÷à òîé) (11), íàìåðåíà  ÈÑÏÎËÈÍÑÊÈÒÅ ÃÐÎÁÈ-
ÏÈÑÌÅÍÎÑÒÒÀ ÂÚÐÕÓ “×ÅÐÍÀÒÀ ÏËÎ×À” - ÎÏÈÑÀÍÈÅ È ÏÐÎÁËÅÌÈ
* Òóê ïîä “ñëàâÿíè” ñå ðàçáèðà “äðåâíè áúëãàðè”. Îùå ïî âðåìåòî íà Ïàèñèé è íàé-âå÷å ñëåä Îñâîáîæäåêèåòî, áúëãàðèòå (â ò.÷. äðåâíèòå áúëãàðè) ñà áèëè îïðåäåëÿíè êàòî “ñëàâÿíè” ïî ïîëèòè÷åñêè ñúîáðàæåíèÿ è íàé-âå÷å çà ðàçãðàíè÷àâàíå îò òóðöèòå (Áåë. ðåä.).
160
ÀÂÈÒÎÕÎË áóêâà - ïîçíàòà â àðàìåéñêàòà êúñíà ïèñìåíîñò. Îò çàïàçåíèòå áóêâè äâà ïúòè ñå ñðåùà áóêâàòà - âåðòèêàëíà ïðàâà ñ äâå òî÷êè îòãîðå - Òàçè áóêâà ñå ñðåùà, îùå â êîëîíà Á, êàêòî è â íàäïèñèòå íà ÷åðò.6. Êúì òîçè âèä áóêâè ñà èçâåñòíè îùå äâà âàðèàíòà - ïðàâà ñ êðúã÷å íàä íåÿ - , êàêòî è äâà ïúòè ñàìî ïðàâà âåðòèêàëíà - Âåðîÿòíî ëèãàòóðåí õàðàêòåð èìàò ñëåäíèòå çíàöè - áóêâè: Ðàçëè÷íèòå ïîëîæåíèÿ íà áóêâàòà îáúðíàòà íàãîðå, íàäîëó, à ñúùî òàêà íà äÿñíî è íà ëÿâî, êàêòî å íà ð.5. êîåòî Èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà “áóêâåíîòî” ñú÷åòàíèå â òîçè âèä íå ñå ïîâòàðÿ. Ñ ïîëîæèòåëíîñò ìîæåì äà òâúðäèì, ÷å ÏÈÑÀÍÅÒÎ Å ÎÒ ÄßÑÍÎ ÍÀËßÂÎ. Ñòðàíà Á. Âúðõó òàçè êîëîíà èìà 13 íîìåðèðàíè ðåäà è äâà, ïúðâèòå íàé-ãîðå, íå ñà íîìåðèðàíè è òå ñà ÍÀÏÚËÍÎ ÖÅËÈ - ÇÀÏÀÇÅÍÈ. Äâàòà íåíîìåðèðàíè ðåäà îáà÷å ñ ïèñìåíèòå ñè çíàöè ñà ðàçëè÷íè, îñîáåíî âòîðèÿò ñ ÍÅÃÎÂÀÒÀ ÍÅÏÎÂÒÎÐÈÌÎÑÒ ÍÀ ÁÓÊÂÈÒÅ ÇÍÀÖÈ, êîéòî ðåä âåðîÿòíî áè äîâåë äî ðåçóëòàòíî ÄÅØÈÔÐÈÐÀÍÅ, àêî ðàçáèðà ñå Ñò. Çàõàðèåâ ïðàâèëíî å äîëîâèë î÷åðòàíèÿòà íà îáùî 18 çíàêà, ñ ïðèáëèçèòåëíî åäíàêâîñò îò ïðàâè â ðàçëè÷íî ïîëîæåíèå, êàêòî è îáùîòî çàãëàæäåíèÿ îò äåíà ïðàâà îò äÿñíî íà ëÿâî íàä íàäïèñà, çàâúðøâàù ñ èçâèâêà, êîåòî ïîòâúðæäàâà, ÷å äåéñòâèòåëíîòî ïèñàíå å îò äÿñíî íà ëÿâî, êàêòî âå÷å ïî-ãîðå îòáåëÿçàõìå. Áóêâåíèòå çíàöè íà 13 ðåäà, ïðåäñòàâëÿâàò åäíî ìíîãîîáðàçèå, êîåòî ãîâîðè çà óñòàíîâåíà, òðàäèöèîííà ÀËÔÀÁÅÒÍÀ ÑÈÑÒÅÌÀ. Òóê ñå íàáëþäàâàò ðàçëè÷íè åëåìåíòè, êîèòî íà ïðúâ ïîãëåä áèõà ìîãëè äà áúäàò ñâúðçàíè ñ àðàáñêàòà, èðàíñêàòà è äðóãè ïîäîáíè ïèñìåíîñòè, Òàçè áóêâà îò ð. 10 èëè , ñúùî ,è êàòî íàïðèìåð èëè êîåòî no-ñêîðî èìà ëèñú÷åòàíèåòî îò ð.7 ãàòóðåí õàðàêòåð, îòêîëêîòî îòäåëåí ñàìîñòîÿòåëåí áóêâåí çíàê. Íàé-ñëîæåí îáà÷å å ïèñìåíèÿò çíàê îò ð.11 - , êàêâîòî ñú÷åòàíèå ïî÷òè íå å ïîçíàòî â äîñåãàøíèòå ïèñìåíè ñèñòåìè, áèëî òî îò ÀÐÀÌÅÉÑÊÈß ÖÈÊÚË, èëè äðóãè àçáó÷íè ïèñìåíîñòè. Çà ñúæàëåíèå ïî÷òè öÿëàòà ïîëîâèíà íà ñòðàíàòà Á â ïîñî÷åíèòå 13 ðåäà ëèïñâàò ïèñìåíè çíàöè, à Ñò.Çàõàðèåâ ãè å îáîçíà÷èë ñàìî ñ òî÷êè. Òóê â òàçè êîëîíà â ðåä 1, 2 è 4 èìà ñàìî ïî åäèí áóê; Òåçè áóêâåíè çíàöè ñà âåí çíàê, à èìåííî îùå åäíî äîêàçàòåëñòâî, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà íåïîçíàò âàðèàíò íà àðàìåéñêà ïèñìåíîñò. Òóê ñà ïîçíàòè åñîîáðàçíè áóêâè, íàïð. ð.6., êàêòî è íÿêîè äðóãè, êîèòî ñå âèæäàò ÿñíî â ñàìèÿ íàäïèñ. Íÿêîè îò òåçè áóêâåíè çíàöè ñå ñðåùàò è â ÷åðò. 6, íà êîéòî îáðúùà âíèìàíèå Éîðäàí Èâàíîâ, â öèòèðàíèÿ òåêñò â ïðåäèøíèòå ñòðàíèöè. Íàäïèñèòå âúðõó “÷åðíàòà ïëî÷à” îò Áàòàøêî-Äîñïàòñêèÿ ðåãèîí, îñâåí ÷èñòî àçáó÷íèÿ ïðîáëåì ïîñòàâÿò ñúùî òàêà îùå ðåäèöà äðóãè, êàòî ïðèíàäëåæíîñòòà íà òàçè ïèñìåíîñò, âðåìåòî íà íàäïèñà, çà êîåòî âå÷å áÿõà öèòèðàíè äâå ñòàíîâèùà, êàêòî è âúïðîñà íà êàêúâ åçèê ñà íàïèñàíè òåêñòîâåòå è ÒßÕÍÎÒÎ ÑÚÄÚÐÆÀÍÈÅ Å ÌÎÆÅ ÁÈ ÍÀÉ-ÂÀÆÍÈßÒ, îò ìíîãî ãëåäíè òî÷êè. Òàêà ÷å, ïîñî÷åíèòå ïðîáëåìè ñëåäâà äà áúäàò ðåøàâàíè íå êîìïëåêñíî, à ïîñëåäîâàòåëíî, íà îñíîâàòà íà èñòîðè÷åñêè èçâîðè è ñúïîñòàâèòåëíè àíàëèçè.
ÔÈÕÐÈÑÒ - ÀË-ÍÀÄÈÌÈ ÈËÈ ÈÁÍ-ÀÍ-ÍÀÄÈÌ ÇÀ ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀÒÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ Ó ÁÚËÃÀÐÈÒÅ Ïîñî÷åíèÿò àðàáñêè ïèñàòåë, æèâÿë ïðåç âòîðàòà ïî-
ëîâèíà íà Õ âåê, ò. å. ïî âðåìåòî íà áúëãàðñêèÿ öàð Ïåòúð, ïðåç 987 — 8 ã. íàïèñâà ñâîÿòà êíèãà, â ïðåâîä íà À. ß. Ãàðêàâè, ãëàñè: “Êíèãà ðîñïèñè íàóêàâ” èëè ïî-òî÷íî “Êíèãà çà ïèñìåíîñòèòå”, èçäàäåíà ïðåç, 1870 ã. (19). Ñòî ãîäèíè ïî-êúñíî, ò. å. ïðåç 1970 ã. Áàÿðä Äîäå (Bayard Dodge) (20), èçäàâà íà àíãëèéñêè ïúëíèòå òåêñòîâå íà Ôèõðèñò—àë—Íàäèì, ñúñ ñúîòâåòíèòå îáðàçöè íà ðàçëè÷íèòå ïèñìåíîñòè:...åâðåéñêà, ëàíãîðàðäñêà, ñàêñîíñêà, êèòàéñêà, ìàíèõåéñêà, êàêòî è íÿêîè äðóãè ïèñìåíîñòè, íàïð. àðàáñêà, ðóñêà è ïð. Åòî êàê Á. Äîäå ïðåäàâà òåêñòà, â êîéòî ñå ñúäúðæà èíòåðåñóâàùîòî íè ñúîáùåíèå çà ìàíèõåéñêà ïèñìåíîñò ó áúëãàðèòå: “The Turks, the Bulgar, the Khazar, the Uan, and the types small eyes and extreme blondness have no script, THE BULGARIANS AND TIBETANS WRITE WITH CHINESE AND MANICHACAN, wheras the Khazar write Hebrew” (21). Òîçè òåêñò ó A-À. Ãàðêàâè å ïî÷òè ïðåðàçêàçàí ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “Çàòåì àâòîð ãîâîðèòü, ÷òî Òóðêè è ðîäñòâåííûå ñ íèì ïëåìåíà ÍÅ ÈÌÅÞÒ ÎÑÅÁÅÍÍÛÕ ÏÈÑÜÌÅÍ, ÍÎ ×ÒÎ ÁÓËÃÀÐÅÉ È (ÍÓÁÁÀÒ), ÓÏÎÒÐÅÁËßÞÒ ÏÈÑÜÌÅÍÀ ÊÈÒÀÉÖÅÂ È ÌÀÍÈ, ×ÒÎ ÕÀÇÀÐÅ ÓÏÎÒÐÅÁËßÞÒ ÅÂÐÅÉÑÊÎÅ ÏÈÑÜÌÅ...” (22). Íà ñëåäâàùàòà ñòðàíèöà îáà÷å À. Òàðêàâè èçðè÷íî ïèøå: “...Òî äðóãîå ñâèäåòåëúñòâî îá ÓÏÎÒÐÅÁËÅÍÈÈ ÁÓËÃÀÐÀÌÈ ÊÈÒÀÉÑÊÎÃÎ ÏÈÑÜÌÀ, ÂÎ ÂÑßÊÎÌ ÑËÓ×ÀÅ ÌÛ ÄÎËÆÍÛ ÏÐÈÇÍÀÒ ÍÅÂÅÐÍÈÌ” (23). Îò òóê ñå ðàçáèðàò äâå íåùà ó À. Òàðêàâè, ïúðâî: Òîé ÍÅ ÏÐÈÇÍÀÂÀ ÓÏÎÒÐÅÁÀÒÀ ÍÀ ÊÈÒÀÉÑÊÎ ÏÈÑÌÎ Ó ÁÚËÃÀÐÈÒÅ, è âòîðî, èçïîëçâà èìåòî ÌÀÍÈ, âìåñòî ìàíèõåéñêî ïèñìî, êîåòî ÍÈÒÎ ÎÒÐÈ×À ÑÚÎÁÙÅÍÈÅÒÎ íà ÀÍ-ÍÀÄÈÌ, íèòî ïúê ãî ïîòâúðæäàâà, çà ðàçëèêà îò Áàÿð Äîäå. Êàêòî å âå÷å èçâåñòíî, îòêðèòèÿò ìóçèêàëåí ðîã ó íàñ ñ äâà äúëãè íàäïèñà, ïîêàçâà ÿâíà âðúçêà ñ êèòàéñêàòà ïèñìåíîñò îêîëî II â. ïð. Õð., áåç îáà÷å íàäïèñèòå äà ñà äåøèôðèðàíè (24), êàêòî è äàëè òå ñà íà íÿêîè îò ïðàáúëãàðñêèòå åçèöè, äîïóñêàéêè ñ èçâåñòíà óñëîâíîñò, ÷å ìîæå äà áúäàò òåçè íàäïèñè íà ÅÇÈÊÀ ÍÀ ÄÈÍÀÑÒÈ×ÅÑÊÎÒÎ ÏËÅÌÅ ÄÓËÎ. Òóê îáà÷å å âàæåí ïðîáëåìúò çà íàäïèñà îò “÷åðíàòà ïëî÷à” Áàòàê-Äîñïàò, å ëè òîé îò ÒÈÏÀ ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÈ, òúé êàòî ðÿçêî ñå îòëè÷àâà îò äâàòà íàäïèñà âúðõó ìóçèêàëíèÿ ðîã îò Ñîôèÿ, çà êîéòî âå÷å áå îòáåëÿçàíî ïî ãîðå.
ÁÎÃÎÌÈËÑÒÂÎÒÎ È ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÈÒÅ ×ÅÐÒÈ Â ÍÅÃÎ Â ÁÚËÃÀÐÈß ÏÐÅÇ Õ ÂÅÊ Òåìàòà áîãîìèëñòâî å äîáðå ðàçðàáîòåíà íå ñàìî ó íàñ, à è â ÷óæáèíà îò âèäíè ó÷åíè ñëàâèñòè è íåñëàâèñòè, èñòîðèöè è ïð. Äîñòàòú÷íî å äà ñå ðàçãëåäàò òðèòå ñòàòèè â “Êèðèëî-Ìåòîäèåâñêà åíöèêëîïåäèÿ”: Áîãîìèë ïîï; Áîãîìèëñêà êíèæíèíà è Áîãîìèëñòâî (25), çà äà ñå ðàçáåðå ôèëîñîôèÿòà íà òîâà ðåëèãèîçíîñîöèàëíî ÿâëåíèå, êîåòî è â Èòàëèÿ è Ôðàíöèÿ, ðàçáèðà ñå, ïîä äðóãè íàçâàíèÿ, èäâà îò Áúëãàðèÿ. Åäèí îò íàéäîáðèòå èçñëåäâà÷è ó íàñ íà ÁÎÃÎÌÈËÑÒÂÎÒÎ íåñúìíåíî å Ä. Àíãåëîâ ñ íåãîâèòå òðóäîâå, õâúðëÿùè ìíîãîñòðàííà ñâåòëèíà âúðõó ïðîáëåìà (26). Çà íåãî òîé äàâà ñëåäíàòà õàðàêòåðèñòèêà: “Âúçãëåäèòå íà áîãîìèëèòå ñà áëèçêè äî ïàâëèêÿíñòâîòî è ìàñàëèàíñòâîòî, ðàçïðîñòðàíåíè âúâ Âèç. Èìïåðèÿ è ïðîíèêíàëè è â áúëã. çåìè ãëàâíî ñëåä
161
ÀÂÈÒÎÕÎË ïîêðúñòâàíåòî (866). Îáù êîðåí íà òåçè ó÷åíèÿ å ÄÓÀËÈÑÒÈ×ÍÀÒÀ ÅÐÅÑ ÍÀ ÌÀÍÈÕÅÈÒÅ, âúçíèêíàëà ïðåç III â.” (27). Íî åòî îùå åäèí öèòàò îò “Áîðèëîâèÿ ñèíîäèê” îò 1211 ã.: “Àíàòåìà çà ïîï Áîãîìèë, êîéòî âúçïðèå ïðè Ïåòúð áúëãàðñêèÿ öàð ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀÒÀ ÅÐÅÑ È ß ÐÀÇÏÐÎÑÒÐÀÍÈ Â ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÇÅÌß” (28). Òóê îïðåäåëåíî ñå ãîâîðè çà ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀÒÀ ÅÐÅÑ, îáõâàíàëà áúëãàðñêèòå çåìè, íî çà ñúæàëåíèå â ñúùàòà åíöèêëîïåäèÿ ëèïñâà ñòàòèÿ, êîÿòî äà ðàçêðèå ñúùíîñòòà íà ÌÀÍÈÕÅÉÑÒÂÎÒÎ è âðúçêàòà ìåæäó õðèñòèÿíñòâîòî è òîâà íà Çàðàòóñòðà (äðåâíîèðàíñêè ïðîðîê îò IV â. ïð. Õð.). Òîâà ðåëèãèîçíî ó÷åíèå áèëî èçëîæåíî êàòî ïðàâèëà â ò.í. “Çåíä-Àâåñòà” íà ñòàðîèðàíñêè, à ïî-êúñíî â ò.í. åçèê ïåõëàâè, êúì èçòî÷íîèðàíñêèÿ åçèê èëè “ñòàðîñîãäèéñêè” (29). Ïðîáëåìúò îáà÷å îêîëî áîãîìèëñòâîòî â Áúëãàðèÿ è íåãîâîòî ðàçïðîñòðàíåíèå èç öåëèÿ Áàëêàíñêè ï-îâ, êàêòî è èçâúí íåãî, êðèå îùå ìíîãî íåðåøåíè âúïðîñè, çà ñëåäèòå îò èçêóñòâîòî íà áîãîìèëèòå â ò.í. “ñòå÷êè” — âèä íàäãðîáíè ðàçëè÷íè ïî ãîëåìèíà è óêðàñà “ñàðêîôàçè” â Áîñíà è Õåðöåãîâèíà. Èçêóñòâîâåäèòå íà òåçè ïàìåòíèöè ñ÷èòàò, ÷å èìåííî òå ñà ïëîä íà åäíî ðåëèãèîçíî ñìåñâàíå, çà êîåòî À.Áåíàö ïèøå ñëåäíîòî: “Äà je ìåøàâèíà èðàíñêî-ìàíèxejcêux ó÷åíüà ñà ñëîâåíñêèì òóìà÷åíüåì ãíîñòèêå áèëà êàäðà äà èçàçîâå obaj óìåòíè÷êè ïðîëîì, îí áè óñëåäèî è ó ñëîâåíñêîì ïðîñòîðó Áóãàðñêå” (30), çàêëþ÷àâà àâòîðúò. Çà èçîáðàæåíèåòî íà áîãîìèëñêî-ìàíèõåéñêèòå ñèìâîëè êàòî íàïð. Êðúñòà âúðõó áîñíåíñêîõåðöåãîâèíñêèòå “ñòå÷êå”, êàêòî è äðóãè òàêèâà 31, ÿâíî èìà è äðóãè òàêèâà ôàêòîðè, ïðåíåñåíè îò Ñðåäíà Àçèÿ, êîãàòî ñå ïîÿâÿâà è ðàçøèðÿâà Ìàíèõåéñòâîòî îò ïðîïîâåäíèêà Ìàíè, çà êîãîòî ñå ãîâîðè, ÷å áèë îò Ñèðèÿ è ðàçïúíàò íà êðúñò ïðåç 277 ã., à ïîñëåäîâàòåëèòå ìó èçáÿãàëè â Ñðåäíà Àçèÿ (32). Ïî èìåòî íà Ìàíè, ó÷åíèåòî áèëî íàðå÷åíî íà íåãîâî èìå — ìàíèõåéñòâî, íî áèâà è ñúçäàäåíà ïèñìåíîñò, ñ ðåäèöà âàðèàíòè èçâåñòíà êàòî ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ (33). Òàçè ïèñìåíîñò, íàðå÷åíà ìàíèõåéñêà, áèëà ðàçïðîñòðàíåíà íå ñàìî â Ñèðèÿ, Ñðåäíà Àçèÿ, Ìîíãîëèÿ è Êèòàé, è äð., íî òÿ ïðîäúëæèëà ïîâå÷å îò åäíî õèëÿäîëåòèå — III äî XIII â. Áèëè ñúçäàäåíè ðåäèöà ðàçíîâèäíîñòè íà îñíîâàòà íà äðåâíàòà ÀÐÀÌÅÉÑÊÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ (34), è åäíî ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå íà øðèôòîâå, äèàêðåòè÷íè çíàöè è ïð. Îò ïðèëîæåíèòå ñðàâíèòåëíè òàáëèöè íà ïèñìåíîñòèòå, äîðè è ñàìî íà îñíîâàòà íà àðàìåéñêàòà è ïî-êúñíèòå íà ñèðèéñêàòà è ìàíèõåéñêèòå ðàçíîâèäíîñòè, ñòàâà ïðåäåëíî ÿñíî, ÷å ÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ ÍÀÄÏÈÑ ÎÒ ÁÀÒÀØÊÎ-ÄÎÑÏÀÒÑÊÈß ÐÅÃÈÎÍ èëè ò.í. “÷åðíà ïëî÷à”, íîñè ÑÂÎÉ ÑÎÁÑÒÂÅÍ ØÐÈÔÒÎÂ^ÕÀÐÀÊÒÅÐ è â ìíîãî îò êëàñè÷åñêèòå ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÈ ÊÍÈÃÈ È ÍÀÄÏÈÑÈ, íàøèÿò ñå ðàçëè÷àâà òâúðäå ìíîãî. È êàòî ñå âúðíåì êúì ñúîáùåíèåòî íà Àë-Íàäèì, ÷å áúëãàðèòå ïèøàò êàòî êèòàéöèòå è ÌÀÍÈÕÅÉÖÈÒÅ, ïðîáëåìúò ñòàâà îùå ïî-ñëîæåí çà ðàçðåøàâàíå. Íà ïúðâî ìÿñòî, ÊÚÄÅ È ÊÎÃÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÑÀ ÓÑÂÎÈËÈ ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀÒÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ? Íà âòîðî ìÿñòî, òîâà å âðåìåòî, à òî íå ìîæå äà áúäå ïðåäè Ø — IV â., ñèðå÷ íà òåðèòîðèÿòà íà Áàëêàíñêè ï-îâ. Îñâåí òîâà, åäâà ëè ÷ðåç Âèçàíòèÿ, ñëåä ïîêðúñòâàíåòî ïðåç 866 ã. íà áúëãàðèòå, ñ íà÷àëîòî íà áîãîìèëñòâîòî è íåãîâèòå ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÈ ðåëèãèîçíè äîãìè å ñòàíàëî òàêà ëåñíî è áúðçî, êàêòî äîïóñêàò äîñåãàøíèòå èçñëåäîâàòåëè.
162
ÔÎÍÅÌÀÒÀ = ÒÐÅÌÀ ÈËÈ ÄÈÀÐÅÇÀ  ÁÀÒÀØÊÎ-ÄÎÑÏÀÒÑÊÈß ÍÀÄÏÈÑ ÊÀÒÎ ÇÂÓÊÀ I, Í, = È? Êúì êðàÿ íà èçñëåäâàíåòî íà íàäïèñà âúðõó ÷åðíàòà ïëî÷à, áè ñëåäâàëî äà áúäàò íàïðàâåíè ñúïîñòàâêè ìåæäó íÿêîè ôîíåìè îò íàäïèñèòå îò ñïîìåíàòàòà ïëî÷à, êàòî åïèãðàôñêè ìàòåðèàë, ñúñ ÑÒÀÐÎÁÚËÃÀÐÑÊÈÒÅ ÏÈÑÌÅÍÈ ÏÀÌÅÒÍÈÖÈ, ò. å. êíèæîâíè òàêèâà îò Õ— XI â. Òàêàâà, ïîíå âúíøíà ïðèëèêà ìåæäó íàäïèñèòå îò “÷åðíàòà ïëî÷à” è äðåâíèòå ñòàðîáúëãàðñêè êíèæîâíè ïàìåòíèöè, ïî îòíîøåíèå íà íÿêîè ôîíåìè å ïîâå÷å îò î÷åâèäíà, ïðåäè âñè÷êî ñ áóêâàòà .  äÿñíàòà ñòðàíà íà íàäïèñà òÿ ñå ñðåùà äâà ïúòè íà ð.5, êàòî ïîñëåäåí çíàê è íà ð.6. Íî çà îòáåëÿçâàíå å, ÷å â äâàòà ñëó÷àÿ å ñâúðçàíà ñ äðóã çíàê — áóêâà òèï Ñ. È â äâàòà ñëó÷àÿ çàñåãà íå áè ìîãëî äà ñå êàæå èëè ïîíå äà ñå òâúðäè òÿõíîòî çâóêîâî çíà÷åíèå. Îñâåí òîâà ñú÷åòàíèåòî íà äâàòà çíàêà åäèí äî äðóã ÿâíî èìà îïðåäåëåí ñìèñúë, êîéòî íå íè å èçâåñòåí Ôîíåìàòà , íàðè÷àíà “òðåìà” èëè “äèàðåçà”, çà êîÿòî ñå òâúðäè, ÷å å ïðîåìèíàëà îò ñðåäíîâåêîâíèÿ ãðúöêè àëôàáåò, ñúùî íå å ìíîãî ñèãóðíî (35). Èçïîëçâàíåòî íà ôîíåìè îò äâå ðàçëè÷èè àçáó÷íè ñèñòåìè, áè ìîãëî äà ñå òúëêóâà êàòî ÿâëåíèå, íà êîåòî ñúçäàòåëÿò íà íàäïèñèòå âúðõó “÷åðíàòà ïëî÷à” äîáðå å ïîçíàâàë åäíà “ñèðèéñêî — ìàíèõåéñêà” ïèñìåíà ñèñòåìà, íî ïðè ÿâíè íåñúîòâåòñòâèÿ ñ ïàìåòíèöèòå íà óéãóðñêàòà ìàíèõåéñêà òðàäèöèÿ îò ïî-êúñíèÿ ïåðèîä, íàïð. VII—XI â. Ïðè óéãóðñêàòà ìàíèõåéñêà ïèñìåíîñò, êàêòî è íÿêîè ðàçíîâèäíîñòè îò èçòî÷íîèðàíñêè òèï ñà íàëèöå ñëîæíè ëèãàòóðíè ñú÷åòàíèÿ, êàêòî òîâà ñå îòíàñÿ è ïðè äðóãè çàïàäíîàçèàòñêè ïèñìåííîñòè íà àðàìåéñêà îñíîâà â ïåðèîäà III â. äî XIII â., õàðàêòåðíè ÿâëåíèÿ çà àðàáñêèòå ïèñìåíîñòè, êàêòî è çà èðàíñêàòà ïèñìåíîñò ìåæäó II â. np.Xp. äî Õ— XI â., êîãàòî ñå ïîÿâÿâà íîâîèðàíñêàòà (ïåðñèéñêà) ëèòåðàòóðà è èçìåíåíèÿ â øðèôòîâåòå è ïð. Ïî-ãîðíèòå íàøè ñòàíîâèùà ñå îñíîâàâàò íà ôàêòà, ÷å íàäïèñèòå ñà â äîáðå îôîðìåíè ðåäîâå, êàòî â êíèãà , ôîíåìèòå ñà “ ñàìîñòîÿòåëíî ðàçäåëåíè”, íî èìà è òàêèâà “áóêâè”, â êîèòî ÿâíî ìîæå äà ñå ãîâîðè çà “ëèãàòóðè” èëè íÿêàêâè ñëîâîñú÷åòàíèÿ. È òóê òðÿáâà äà ñå âúðíåì êúì òâúðäåíèåòî íà Èáí—àí—Íàäèì, “÷å áúëãàðèòâ ïèøàò êàòî êèòàéöèòå è ÌÀÍÈ (ÌÀÍÈÕÅÉÖÈÒÅ)” è âåäíàãà òðÿáâà äà äîáàâèì ñëåä òîâà òâúðäåíèå çà áúëãàðèòå “÷å õàçàðèòå ïèøàò êàòî åâðåèòå”. Äîáðå èçâåñòíî å îáà÷å, ÷å õàçàðñêèÿò êàãàíàò ñå ðàçâèâà íà ÷àñò îò òåðèòîðèÿòà íà Êóáðàòîâà Áúëãàðèÿ (IX—Õ â.), è ÷å õàçàðñêèÿò åçèê å ñðîäåí ñ òîçè íà áúëãàðèòå (äðåâíèòå áúëãàðè). Îò òóê ìîæå äà ñå íàïðàâè èçâåñòíî çàêëþ÷åíèå, ÷å ïèñàíîòî ó Èáí—àí—Íàäèì çà áúëãàðèòå è õàçàðèòå è òÿõíàòà ïèñìåíîñò äàííèòå ñà îò ðàçëè÷èè èçòî÷íèöè è çà ðàçëè÷èè ïåðèîäè. Çàùîòî ïðåç âðåìåòî íà Èáí—àí—Íàäèì, äóíàâñêèòå áúëãàðè ïðåç IX — X â. ïèøàò ñ ÃËÀÃÎËÈÖÀ È ÊÈÐÈËÈÖÀ, à õàçàðèòå èìàò åâðåéñêà ïèñìåíîñò, äà ñè ñïîìíèì çà õàçàðñêèòå òåêñòîâå, èçâåñòíè è êàòî “Êèåâñêèòå ëèñòîâå” îò Õ âåê.  òîâà îòíîøåíèå ïèñìåíîñòòà âúðõó “÷åðíàòà ïëî÷à” îò Áàòàøêî — Äîñïàòñêèÿ ðåãèîí, ñ âìúêíàòè ãðàôåìè — áóêâè êàòî [òðåìà èëè äèàðåçà), âúçïðèåòà îò âèçàíòèéñêàòà ïèñìåíîñò, å îòðàçåíà è âúðõó ñòàðîáúëãàðñêè ïèñìåíè ïàìåòíèöè îò ÊÈÐÈËÑÊÀÒÀ àçáó÷íà ñèñòåìà è çíàêúò ñå ñðåùà âúðõó ñëåäíèòå êíèæîâíè ïàìåòíè-
ÀÂÈÒÎÕÎË öè: “Ñàâèíà êíèãà”, ^Ñóïðàñúëñêè ñáîðíèê”; “Åíèíñêè àïîñòîë” è äð. (36). Çíàêúò òðåìà èëè äèàðåçà, â ñòàðîáúëãàðñêèòå ïàìåòíèöè ñå èçïîëçâà è ïðè îçíà÷àâàíåòî íà ÷èñëà (37). Ðàçáèðà ñå, â íÿêîè êíèæîâíè ïàìåòíèöè è îò Âúçðàæäàíåòî, ãëàâíî õðèñòèÿíñêè ñëóæåáíè è äð., ïðîèçâåäåíèÿ çíàêúò èìà çâó÷åíèå íà çâóêà — È, êàêòî ïîñî÷âà Ñò. Ìëàäåíîâ (38).
ÇÀÊËÞ×ÅÍÈÅ Ïèñìåíèÿò — åïèãðàôñêè ïàìåòíèê îò Áàòàøêî-Äîñïàòñêèÿ ðàéîí, îòêðèò è íàïðàâåí ïðåïèñ îò Ñò. Çàõàðèåâ, êàêòî è ïóáëèêóâàíåòî ìó ïðåç 1870 ã., íåñúìíåíî ïðåäñòàâëÿâà èçêëþ÷èòåëíî âàæíî èñòîðè÷åñêî îòêðèòèå. Î÷åâèäíî îïèòúò íà Éîðäàí Èâàíîâ äà áúäå ðàçãëåäàíà ïèñìåíîñòòà íà ïàìåòíèêà êàòî “ðóíè÷åñêà” è îò “ñëàâÿíñêè ïðîèçõîä” å íåñïîëó÷ëèâ. Êúì âñè÷êî êàçàíî â èçñëåäâàíåòî, ðåçóëòàòèòå ìîãàòäà áúäàò ôîðìóëèðàíè â íÿêîëêî íàïðàâëåíèÿ: 1. Äâóêîëîííèÿò íàäïèñ ñ äÿñíà ñòðàíà ñ íåïúëíè 8 ðåäà è ëÿâà ñòðàíà ñ 13 + 2 íåíîìåðèðàíè ðåäà, åäèíñòâåí îò òîçè ðîä åïèãðàôñêè ïàìåòíèê ñ íåÿñíà ïèñìåíà ñèñòåìà, íî ïîääàâàù ñå äà áúäå ñâúðçàí ñ îïðåäåëåíà èñòîðè÷åñêà ïèñìåíà ñèñòåìà. 2. Áàòàøêî-Äîñïàòñêèÿò íàäïèñ âúðõó “÷åðíàòà ïëî÷à”, âúç îñíîâà íà íàïðàâåíèòå ãðàôîëîãè÷åñêè, èñòîðè÷åñêè è äð. äàííè ìîæå äà áúäå îòíåñåí êúì ïåðèîäà VIII— X â., ñèð. âðåìåòî íà áîãîìèëñòâîòî â Áúëãàðèÿ, Âèçàíòèÿ è äðóãè ñòðàíè. 3. Íÿêîè îò ãðàôåìèòå — áóêâèòå êàòî , êîéòî ñå ñðåùà òðè ïúòè â áàòàøêî-äîñïàòñêèÿ íàäïèñ, ñå ñðåùà è âúðõó áúëãàðñêè êíèæîâíè ïàìåòíèöè îò Õ-ÕI â., êàêòî è âúðõó âèçàíòèéñêè ïàìåòíèöè. Òîâà äàâà èçâåñòíà ñèíõðîííîñò ïî îòíîøåíèå íà äàòèðîâêàòà íà íàäïèñà. 4. Îñòàíàëàòà áóêâåíà ÷àñò â çàïàçåíèÿ âèä ñå îòíàñÿ êúì ò.í. íàé-îáùî, âàðèàíò, íåïîçíàò äîñåãà, íî â àëôàáåòíàòà ñèñòåìà íà àðàìåéñêèòå ïèñìåíè ðàçíîâèäíîñòè — ñèðèéñêè, èðàíñêè, àðàáñêè è äð.â ïåðèîäà II â. ïð. Õð. — XII—XIV â. ñë. Õð. 5. Íàäïèñúò íàé-âåðîÿòíî ïîòâúðæöàâà ñúîáùåíèåòî íà Èáí—àí—Íàäèì îò Õ â. Çà ÌÀÍÈ (ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ) ó áúëãàðèòå, è ÿâíî áè ìîãúë äà áúäå ïîñî÷åí êàòî òàêúâ, èìàéêè ïðåäâèä íàëè÷íèòå áóêâè â çàïàçåíèòå ðåäîâå. 6. Òðóäåí è ìîæå áè íàé-ñëîæåí îñòàâà âúïðîñúò íà êàêúâ åçèê å íàïèñàí ïàìåòíèêúò, ïðè ïîëîæåíèå, ÷å å îòêðèò â ñðåäíîâåêîâåí íåêðîïîë, íàðå÷åí “èñïîëèíñêî ãðîáèùå”. È òîâà, ÷å ïàìåòíèêúò å óíèùîæåí âåäíàãà ñëåä îòêðèâàíåòî ìó, ïðåïèñúò ñúùî ìîæå äà ïðåäèçâèêà èçâåñòíà íåñèãóðíîñò, ïðè ïî-íàòàòúøíèòå èçñëåäâàíèÿ — äåøèôðèðàíåòî, êîåòî å è ñúùèíñêàòà öåë, à è êàêòî äà ñå ðàçáåðå ñúäúðæàíèåòî íà ïàìåòíèêà.  êðàÿ íà èçñëåäâàíåòî âúçíèêâàò ðàçëè÷èè ãëåäíè òî÷êè: ïàëåîãðàôñêè âèæäàíèÿ, ìåñòîíàõîæäåíèåòî è äàòèðàíåòî, èñòîðè÷åñêèòå ñðåäíîâåêîâíè ñâåäåíèÿ - íàøè è ÷óæäè çà áîãîìèëèòå è âðúçêàòà èì ñ ìàíèõåéñêèòå åëåìåíòè â òåõíèòå ðåëèãèîçíè âúçãëåäè. Ñ÷èòàìå, ÷å ðåçóëòàòèòå îò ïîñòàâåíèòå öåëè ñà ïîñòèãíàòè, íî ïðåä áúëãàðñêàòà íàóêà îñòàâàò íåðåøåíè âúïðîñè. Ïîñëåäíîòî, êîåòî áè ìîãëî äà ñå êàæå å, ÷å ÏÈÑÌÅÍÎÑÒÒÀ ÂÚÐÕÓ “×ÅÐÍÀÒÀ ÏËÎ×À” ÎÒ ÁÀÒÀØÊÎÄÎÑÏÀÒÑÊÈß ÐÅÃÈÎÍ, ðàçêðèâà ÍÎÂÀ ÐÀÇÍÎÂÈÄ-
ÍÎÑÒ ÍÅ ÑÀÌÎ ÍÀ ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀÒÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ, íî è â ïî-øèðîê àñïåêò â öÿëîñòíîòî ìíîãîîáðàçèå íà ãðàôè÷íàòà êóëòóðà íà ÀÐÀÌÅÉÑÊÀÒÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ. Îêàçâà ñå, ÷å â Áúëãàðèÿ å îòêðèò óíèêàëåí ïàìåòíèê íà òàçè ïèñìåíîñò, à âåðîÿòíî èìà è äðóãè ïàìåòíèöè îò òîçè âèä, íåðàçêðèòè äîñåãà ïî ìíîãî ïðè÷èíè, çàñåãíàòè â íàøåòî èçñëåäâàíå è íÿêîè ïîëîæèòåëíè ðåçóëòàòè, äî êîèòî ñìå äîñòèãíàëè.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß 1. Tryjarski, Ed. Some novelties of the Runica Bulgarica — Studia Orientalia. 87. Helsinci 1999, pp.263-274; Ñåôòåðñêè, Ð. Äâà íîâîîòêðèòà íàäïèñà â Ñîôèÿ òèï Runica Bulgarica. — Paleobulgarica / Ñòàðîáúëãàðèñòèêà, XXIII (1999),2,ññ.89-103; Ñúùèÿò. Áúëãàðñêè øàìàíñêè ìóçèêàëåí ðîã ñ ðóíè÷åñêè íàäïèñè. Àâè-Òîõîë, êí. 15 (2001), ñ.ÂÇ-85. 2. Äîí÷åâà Ïåòêîâà, Ë. Çíàöè âúðõó àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè îò Ñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ VII—Õ âåê. Ñ. 1980. 3. Áåøåâëèåâ, Â. Åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà ðóííèòå íàäïèñè ïðè Ìóðôàòïàð. — Âåêîâå.1976, ñ.12-22. Âæ. Ñúùî Ïîïêîíñòàíòèíîâ, Ê, Ðóíè÷åñêè íàäïèñè îò Ñðåäíîâåêîâíà Áëúãàðèÿ. Studia protobulgarica et mediavalia europensia.  ÷åñò íà ïðîô. Âåñåëèí Áåøåâëèåâ. Âåëèêî Òúðíîâî, 1992.Ñ.141-162. 4. Ñåôòåðñêè, Ð. Ïðàáúëãàðñêè ñêàëåí ðóíè÷åñêè íàäïèñ îò ñåëî Êðóøåâî, Äåìèðõèñàðñêî, Ãúðöèÿ. — Palaeobulgarica/Ñòàðîáúëãàðèñòìêà.ÕÓ! (1992),2,ñ.61-66. 5. Ñåôòåðñêè, Ð. Ðóíè÷åñêè íàäïèñè îò ñåëî ×óêóðîâî, Ñîôèéñêî. — Ðà1àåîÚè1äàïñà/Ñòàðîáúëãàðèñòèêà.ÕÓ11 (1993),c.84 — 99. 6. Àëåêñîâà, Á. Åïèñêîïè]àòà íà Áðàãàëíèöà. Ïðâ ñëîâåíñêè öðêîâåí è êóëòóðíî-ïðîñâåòåí öåíòàð âî Ìàêåäîíêà. Ïðèëåï, 1989. 7. Pudic, Iv. Sudakovski znaci. — Qodisnjak knjiga 111. Saraevo, 1965, str.179-185, ñ ïðèëîæåíèå íà ãðàôè÷åí ìàòåðèàë. 8. Çàõàðèåâ, Ñò. Ãåîãðàôñêî-èñòîðèêî-ñòàòèñòè÷åñêî îïèñàíèå íà Òàòàð-ïàçàðäæèøêàòà êààçà. Âèåíà 1870. ôîòîòèïíî èçäàíèå ñ êîìåíòàð (ñò Èâ. Áàòàêëèåâ è Àë.Àðíàóäîâ). Èçä. Íà Îòå÷åñòâåíèÿ ôðîíò. Ñîôèÿ.1973,150 ñò., ñ äâå ïðèëîæåíè êàðòè. 9. Ïàê òàì, ñ.83-150. (Àë.Àðíàóäîâ. Áåëåæêè çà åçèêà è ïðàâîïèñà íà îïèñàíèåòî). 10. Ïàê òàì, ñ. 84-85. 11. Ïàê òàì, ñ.107. 12. Ñò. Çàõàðèåâ. Öèò.ñú÷. ñ.69. 13. Ïàê òàì.ñ.69. 14. Ïàê òàì, ñ.69-70. 15. ÁÀÍ. Àðõèâåí îòäåë, ô. 52 (àðõ. Èîðäàí Èâàíîâ), ñï.1,à.å.28) ñúäúðæà 34 ëèñòà. 16. Ïàê òàì, ñ.2. 17. Ïàê òàì, ñ.3. 18. Ïàê òàì, ë.24,25. 19. Ãàðêàâè, ÀË. Ñêàçàíèÿ ìóñóëúìàíñêèõ ïèñàòåëåé î ñëàâÿíàõ è ðóññêèõ (ñ ïîëîâèíè VII âåêà äî êîíöà Õ âåêà ïî Ð.Õ.).Ñàíêòïåòåðáóðã, 1870, ñ. 237-239. 241-242. 20. The Fihrist of al-Nadim Bayard Dodge. Editor and translator. Volume I. Columbia University Press. New York — London. P. 24-37. 21. Op.cit, P.36-37. Âæ. Ñúùî áåë.32, ñ.37, çà íÿêîè ïîÿñíåíèÿ îò òîïîíèìåí è äð.õàðàêòâð. 22. Ãàðêàâè.À.ß. Öèò.ñú÷., ñ.241. 23. Ïàê òàì, ñ. 242. 24. Ñåôòåðñêè, Ð. Äâà íîâîòêðèòè íàäïèñà â Ñîôèÿ òèï Runica Bulgarica. — Palaeobulgarica/Ñòàðîáúëãàðèñòèêà.ÕÕØ (l999),2,c.89-1Q3;
163
ÀÂÈÒÎÕÎË Ñåôòåðñêè, Ð. Áúëãàðñêè øàìàíñêè ìóçèêàëåí ðîã ñ ðóíè÷åñêè íàäïèñè. Àâè-Òîõîë, êí.15 (2001), ñ.83-85 25. Âæ. Êèðèëî-Ìåòîäèåâñêà åíöèêïîïåäèÿ. Ò.1.À-Ç.Ñ..1985, ñ.208-216. 26. Ïàê òàì, âæ.Ëèò.,ñ.216. 27. Ïàê òàì, ñ.212. 28. Ïàê òàì,ñ.208. 29. Âæ.ïî-ïîäðîáíî: Ìëàäåíîâ, Ñò. Ñðàâíèòåëíî èíäîåâðîïåéñêî åçèêîçíàíèå. Ñ., 1936, ñ.14-23; Ìàíèõåéñòâî. — Â: Áîëúøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ. Ò.15/Ë-Ì/, Ì., 1974, ñ.330; Èñòðèí, Â.À. Âîçíèêíîâåíèå è ðàçâèòèå ïèñúìà. Ì.,1965, ñ.319. 30. ÑòåÅ.öè. Òåêñòîâè: Î.Áèõàëúè Ìåðèí, Anote Áåíàö. Áåîãðàä, 1963, c.XIII.
164
31. Ïàê òàì, C.XII. 32. Ëîóêîòêà, ×. Ðàçâèòèå ïèñúìà, Ì., 1950, ñ.134. 33. Èñòðèí, Â.À. Öèò. Ñú÷., ñ.319,320,321; Âæ.ñúùî. Èñòðèí, Â.À. Öèò.ñú÷.ñ.317-325. 34. Âæ. Èñòðèí, Â.À. Öèò.ñú÷ .ñ.319,320; Ëîóêîòêà, ×. Öèò. Ñú÷.ñ.131. 35. Ïî-ïîäðîáíî, âæ. Äîáðåâ, Èâ, Êèðèëèöà. Â: Êèðèëî-Ìåòîäèåâñêà åíöèêïîïåäèÿ. T.II, È-Î.Ñ.1995, ñ.301-316; Ñúùî. Èë÷åâ, Ï., Âåë÷åâà Á. Áóêâàòà È. Â: Êèðèëî-Ìåòîäèåâñêà åíöèêëîïåäèÿ, ò.È, ñ.24. 36. Ïàê òàì, ñ.24,304.; Âæ. Ñúùî. Ñòàðîáúëãàðñêè ðå÷íèê. Âñòúïèòåëåí òîì. Ñ. 1984, ñ.29,30. 37. Âæ. Ìëàäåíîâ, Ñò., Ò. Àòàíàñîâ è Ñò. Âàñèëåâ. Ó÷åáíèê ïî ñòàðîáúëãàðñêè åçèê. Ñ.1930, ñ.12-13; Ìèð÷åâ, Ê.Ñòàðîáúëãàðñêè åçèê. Ñ. 1972, ñ.12-14.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÁÎÉÍÈ ÈÇÊÓÑÒÂÀ, ÂÎÅÍÍÎ ÄÅËÎ È ÂÚÎÐÚÆÅÍÈÅ ÍÀ ÒÐÀÊÈ, ÑÊÈÒÈ È ÄÐÅÂÍÈ ÁÚËÃÀÐÈ Ä-Ð ÄÎÐÈßÍ ÀËÅÊÑÀÍÄÐÎÂ
I. ÒÐÀÊÈÒÅ
Òðàêèéñêè ïåëòàñò, âúîðúæåí ñ äâå êîïèÿ, íàìåòíàò ñ ïúñòúð ÿìóðëóê, ñ îñòðîâúðõà øàïêà, îáóò ñ áîòóøè.  ëÿâàòà ñè ðúêà äúðæè ùèò. ×åðâåíîôèãóðíà âàçà, îòêðèòà â Ñîçîïîë (IV â. ïð. Õð.). Ãðàäñêè èñòîðè÷åñêè ìóçåé - Ñîçîïîë.
Òðàêèòå è ñêèòèòå ñà ãåíåòè÷íà ÷àñò îò áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò è çàòîâà å îò èçêëþ÷èòåëíà âàæíîñò èçó÷àâàíåòî íà òÿõíàòà èñòîðèÿ è êóëòóðà. Ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè ñðåä èçñëåäîâàòåëèòå âñå ïîâå÷å ñå íàëàãà ñòàíîâèùåòî çà èäåíòè÷íîñò è îáù ïðîèçõîä ìåæäó òðàêèòå è äðåâíèòå áúëãàðè. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ñòàâà âúïðîñ çà àâòîõòîííî íàñåëåíèå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è Ïðè÷åðíîìîðèåòî, êîåòî ñëåä ïðèðîäåí êàòàêëèçúì - ò. íàð. ïîòîï â ×åðíî ìîðå (Íîåâèÿ ïîòîï, îïèñàí â Áèáëèÿòà è Øóìåðñêèòå òåêñòîâå) ñå ðàçäåëÿ íà íÿêîëêî ãðóïè (òðàêè, øóìåðè, ïðîòîáúëãàðè è ñêèòè), îò êîèòî ïî-êúñíî ñå îáîñîáÿâàò áúëãàðèòå. Òîâà å ñòàíàëî ïðåäè îêîëî 7600 ãîäèíè. Òðàêèòå (íàáðîÿâàùè îêîëî 80 ïëåìåíà, â òîâà ÷èñëî è ïåëàñãèòå) ñà íàé-äðåâíîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíèòå. Òå ñà èìàëè ìíîãî ïî-âèñîêà êóëòóðà è òðàäèöèè â ñðàâíåíèå ñúñ çíà÷èòåëíî ïî-êúñíî ïîÿâèëèòå ñå ãðúöêè ïëåìåíà íà àõåéöè è äîðèéöè, çàñåëèëè ñå òóê åäâà ïðåç II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.
Ïúðâèòå ïèñìåíè ñâåäåíèÿ çà òðàêèòå èäâàò îò ò. íàð. “ãåîìåòðè÷íà åïîõà” (IX -VIII â. ïð. Õð.), êîãàòî çà ïúðâè ïúò áèâàò çàïèñàíè Îìèðîâèòå ïîåìè “Èëèàäà” è “Îäèñåÿ”, îòðàçÿâàùè ñúáèòèÿòà îò Òðîÿíñêàòà âîéíà (XII â. ïð. Õð.). Ïî-êúñíî çà òðàêèòå ïèøàò ðàçëè÷íè àíòè÷íè àâòîðè êàòî Õåðîäîò, Õåêàòåé, Òóêèäèä, Êñåíîôîíò, Ïîëèáèé, Ñòðàáîí, Ïëàâò, Äèîäîð è äð. (26). Îñâåí îïèñàíèÿòà íà òåçè àâòîðè, çà òðàêèòå è òÿõíîòî âúîðúæåíèå íàó÷àâàìå ãîëåìè ïîäðîáíîñòè è îò àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè, êîèòî èçîáèëñòâàò â Áúëãàðèÿ è îêîëíèòå çåìè íàñåëÿâàíè îò òðàêè. Íàé-òî÷íî îïèñàíèå íà âúîðúæåíèåòî è âîåííîòî äåëî íà äðåâíèòå òðàêè íè äàâà òðàêî-ôðèãèåöúò Îìèð â ñâîèòå ãåíèàëíè ïîåìè è îñîáåíî â “Èëèàäà”, êúäåòî íà âñÿêà êðà÷êà ñå ñáëúñêâàìå ñ îáðàçà íà òðàêèéñêèòå ãåðîè, êîèòî ïî íèùî íå îòñòúïâàò è äîðè ïðåâúçõîæäàò â ìíîãî îòíîøåíèÿ àõåéöèòå. Îò åïîñà ñòàâà ÿñíî, ÷å â Òðîÿíñêàòà âîéíà íà ñòðàíàòà íà òðîÿíöèòå ó÷àñòâàò ðåäèöà òðàêèéñêè ïëåìåíà, êàòî ìèçè, ïåîíöè, ôðèãèéöè, ïåëàçãè, êèêîíè, äàðäàíè è äð.  òîâà ÷èñëî âëèçàò è ñàìèòå òðîÿíöè, êîèòî ñúùî ñà ñ òðàêèéñêè ïðîèçõîä (îò äàðäàíèòå). Èíòåðåñåí å ñúùî ïðîèçõîäúò è íà íÿêîè ãåðîè îò ïðîòèâíèêîâàòà ñòðàíà êàòî Àõèë è ìèðìèäîíöèòå, êîèòî ñúùî èäâàò îò Òðàêèÿ è â ïî-êúñíè èçòî÷íèöè ñà ïîñî÷åíè êàòî “áúëãàðè è õóíè”... (17). Åòî êàê Îìèð îïèñâà òðàêèòå (“Èëèàäà”, Õ ïåñåí, ñòèõ 425): “...Àç è òîâà ùå òè êàæà ñúâñåì îòêðîâåíî è âÿðíî. Îòêúì ìîðåòî -êàðèéöè, ïåîíöè ñ ëúêîâå êðèâè, ñúùî ëåëåãè, êàâêîíè è áîãîïîäîáíè ïåëàñãè. Áëèçî äî Òèìáðà íîùóâàò ëèêèéöè è ãîðäè ìèçèéöè, êîíåñìèðèòèëíè ôðèãè è ñìåëè êîëàðè ìåîíöè. Àëà çàùî ìå ðàçïèòâàø çà òåçè íåùà ïîîòäåëíî? Àêî ëè èñêàòå âèé äà ñå âìúêíåòå â ñòàíà òðîÿíñêè, íîâîäîøëèòå òðàêèéöè íîùóâàò ïîñëåäíè îò âñè÷êè. Çàåäíî ñ òÿõ å è öàðÿò èì Ðåçóñ, ñèíúò Åéîíååâ. Ñàì àç ìó çúðíàõ êîíåòå - ãðàìàäíè è ìíîãî êðàñèâè; òå ñà ïî-áåëè îò ñíÿã è ïðåïóñêàò ïîäîáíî íà âÿòúðà.  çëàòî è ñâåòëî ñðåáðî ìó áëåñòè êîëåñíèöàòà íîâà. Èìà è çëàòíè, îãðîìíè äîñïåõè, çà ÷óäî è ïðèêàç! Íå ïîäîáàâà íà ñìúðòíè äà íîñÿò òàêèâà äîñïåõè, à ñúâúðøåíî ïîäõîæäàò íà áîãîâåòå áåçñìúðòíè...” (1). Ñïîðåä ïðîô., Àëåêñàíäúð Ôîë òîçè çíàìåíèò åïèçîä, ðàçêàçàí îò Îìèð â “Èëèàäà”, äúëãè ãîäèíè áèë ïîä íàó÷íà âúçáðàíà, çàåäíî ñ öåëèÿ íèç îò ïðåëåñòíîòî ïîâåñòâîâàíèå íà òðàêèéñêèÿ ïåâåö (4). È íàèñòèíà ïî ðåä êîíþíêòóðíè ñúîáðàæåíèÿ è äîñåãà íà áúëãàðñêè åçèê íå å ïðàâåí ïúëåí è òî÷åí ïðåâîä íà “Èëèàäà”, à òàì èìà èçê-
165
ÀÂÈÒÎÕÎË ëþ÷èòåëíî ìíîãî àâòåíòè÷íà èíôîðìàöèÿ, îòíàñÿùà ñå äî íàé-äðåâíàòà íè èñòîðèÿ.
Âëàäåòåëÿò íà ñâåòà òðàêî-èëèðèåöúò Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè èìàë â àðìèÿòà ñè íàä 80 000 òðàêèéñêè áîéöè, ñ êîèòî ðàçãîâàðÿë íà ðîäíèÿ èì åçèê. Áëàãîäàðåíèå íà òÿõ è ìàêåäîíñêèòå èì áðàòîâ÷åäè òîé ñòàíàë öàð íà Àçèÿ, Ãúðöèÿ è Ìàêåäîíèÿ (â òîâà ÷èñëî è Òðàêèÿ), îáåäèíÿâàéêè ãè â îãðîìíà èìïåðèÿ, íà êîÿòî ïî òåðèòîðèÿ ìîãàò äà ñúïåðíè÷àò åäèíñòâåíî èìïåðèèòå íà äðóãèòå áúëãàðñêè âëàäåòåëè êàòî Ìî Òóí (209-174 ã. ïð. Õð.) è Àòèëà (443-453 ã.). Ñëåä êàòî Òðàêèÿ ñòàâà ðèìñêà ïðîâèíöèÿ (ñëåä áëèçî 200 ãîäèíè âîéíè) òðàêèòå ñòàâàò ãðúáíàê íà ðèìñêèòå ëåãèîíè è ñòîëåòèÿ íà òÿõ ñå êðåïè ðèìñêàòà âîåííà ìîù. Òðàêèéñêè âîéíèöè å èìàëî â ïî÷òè âñè÷êè ðèìñêè ïðîâèíöèè - íàé-ìíîãî â Èòàëèÿ, ñúùî â Èëèðèÿ, Ïàíîíèÿ, Ãåðìàíèÿ, Áðèòàíèÿ, Èñïàíèÿ, Ãàëèÿ, Êàðòàãåí, Ìàëà Àçèÿ, Ñèðèÿ, Åãèïåò, Ïàëåñòèíà, Ìåñîïîòàìèÿ è íà Êðèìñêèÿ ï-â. Ñëåä âîåííèòå êàìïàíèè è èçòè÷àíå íà ñëóæáàòà, ïîâå÷åòî îò òåçè ñóðîâè è íåïîáåäèìè áîéöè ñå çàâðúùàëè â ðîäèíàòà ñè (4).
Âîåííà òàêòèêà, áîåí ðåä, áîéíè èçêóñòâà è îáëåêëî
Òðàêèéñêè ìèòîëîãè÷åí ãåðîé ïðåâçåìà äâîðåö âúîðúæåí ñ ìàõàéðà. Äåòàéë îò óêðàñàòà íà àìôîðà-ðèòîí îò çëàòíîòî Ïàíàãþðñêî ñúêðîâèùå (III â. ïð. Õð.).
Òðàêèòå ïðåäñòàâëÿâàëè ïðåâúçõîäåí âîåíåí êîíòèíãåíò êàêòî ñ ôèçè÷åñêèòå, òàêà è ñ ìîðàëíèòå ñè êà÷åñòâà è âîåííè äîáðîäåòåëè. Òå ñå îòëè÷àâàëè ñ íåîáèêíîâåíà õðàáðîñò â áîÿ, çà êîåòî äîïðèíàñÿëè è ðåëèãèîçíèòå èì âÿðâàíèÿ, ñâúðçàíè ñ Äèîíèñèåâèòå è Îðôè÷åñêèòå ìèñòåðèè è ó÷åíèåòî çà áåçñìúðòèåòî íà äóøàòà. Òîâà êà÷åñòâî áèëî ðàçâèòî ó òÿõ äî òàêàâà ñòåïåí, ÷å â ïðåäñòàâèòå íà åëèíñêèòå è ðèìñêèòå àâòîðè òå èçãëåæäàëè “ñâèðåïè è ñóðîâè”, “äèâè è ñòðàøíè”! Îìèð èçòúêâà óìåíèåòî â ðúêîïàøíèÿ áîé “íà ñðàæàâàùèòå ñå îòáëèçî ìèçèéöè”. Ñòðàáîí ñúùî íàðè÷à òðàêèòå “èçêóñíè â áîé îòáëèçî”, çàùîòî êàòî “äîáðè áîéöè ñà íåïîáåäèìè”.  “Àíàáàçèñ”, Êñåíîôîíò (V â. ïð. Õð.) ðàçêàçâà çà òàêòèêàòà íà òðàêèòå, èçïîëçâàíà ñðåùó ãðúöêèòå âîéñêè, êîÿòî ìíîãî íàïîìíÿ òàçè íà ñêèòèòå è äðåâíèòå áúëãàðè. Ïîäîáíî íà òÿõ òðàêèòå áèëè îòëè÷íè åçäà÷è è èçïîëçâàëè ïðåâúçõîäíî ëåêàòà êîííèöà. Òóêèäèò ñúùî îïèñâà ñâîåîáðàçíàòà âîåííà òàêòèêà íà òðàêèòå, êîÿòî ñå õàðàêòåðèçèðà ñ âíåçàïíîñò, èçíåíàäà, çàñàäè è ãúâêàâîñò íà âîéñêàòà. Õåðîäîò èçòúêâà, ÷å: “...Òðàêèéñêèÿò íàðîä ñëåä èíäèéñêèÿ å íàé-ãîëÿì îò âñè÷êè íàðîäè. Àêî òîé ñå óïðàâëÿâàøå îò åäèí ãîñïîäàð è áåøå åäèíîäóøåí, òîé áè áèë, ïî ìîå ìíåíèå, íåïîáåäèì è ìíîãî ïî-ñèëåí îò âñè÷êè íàðîäè... “(2). Òàçè ìíîãîáðîéíîñò äàâà âúçìîæíîñò íà íÿêîè òðàêèéñêè âëàäåòåëè äà ñúáèðàò ïîä çíàìåíàòà ñè îãðîìíè àðìèè. Òàêà íàïðèìåð àðìèÿòà íà öàð Ñèòàëê ïðè ïîõîäà ìó íà þã â Ìàêåäîíèÿ è Õàëêèäà ïðåç 429 ã. ïð. Õð., ñïîðåä Òóêèäèò íàáðîÿâàëà 100 000 äóøè ïåõîòèíöè è 50 000 êîííèöè. Öàð Ïðèàì ñúáðàë çà çàùèòàòà íà Òðîÿ (Èëèîí) 40 000-íà àðìèÿ, êîÿòî óñïåøíî ñå ïðîòèâîïîñòàâèëà íà 100 000 àõåéöè, ñïîðåä äðåâíèòå èçòî÷íèöè (6).
166
Îùå ïî âðåìåòî íà Òðîÿíñêàòà âîéíà (XII â. ïð. Õð.), à âåðîÿòíî è äàëå÷ ïðåäè òîâà, òðàêèòå èçïîëçâàëè ñ ãîëÿì óñïåõ êîííèöàòà è áîéíèòå êîëåñíèöè. Íàé-ñòàðîòî êîëåëî â Åâðîïà è â ñâåòà å íà âúçðàñò 7000 ãîäèíè è å îòêðèòî îò àðõåîëîçèòå â áúëãàðñêèòå çåìè (ñ. Áèêîâî, Ñëèâåíñêî, V õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.)!... Ïðîô. Àëåêñàíäúð Ôîë (4) èçòúêâà, ÷å Òðàêèÿ ïðåç áðîíçîâàòà åïîõà ïðèòåæàâàëà äàëå÷ ïî-ãîëåìè êàâàëåðèéñêè êîíòèíãåíòè îò Àõåéñêà Ãúðöèÿ. Íå ñëó÷àéíî â “Èëèàäà” Îìèð íàçîâàâà òðàêèéöèòå è òðîÿíöèòå - “êîíåáîðöè’, “ôðèãèéöè ñ êîíå âèõðîãîííè” è èçïîëçâà äðóãè èçðàçè îò ðîäà íà - “õóáàâîêîííàòà Òðîÿ”, “ïåîíöèòå, áîéöèòå ñ êîëåñíèöè” è äð., îò êîèòî ñòàâà ÿñíî, ÷å êîíÿò å áèë íà îñîáåíà ïî÷èò è å èìàë ãîëÿìî çíà÷åíèå ïðè òðàêèòå. Îìèð íàâñÿêúäå ïîä÷åðòàâà, ÷å ðîäèíàòà íà òðàêèòå å èçâåñòíà êàòî çåìÿ íà êîíåâúäè. Âúâ âîéñêàòà òðàêèòå áèëè êîìïëåêòîâàíè ïî ðîäîâå íà ñåìååí ïðèíöèï, ïîäîáíî íà äðåâíèòå áúëãàðè. Îñíîâíà óäàðíà ñèëà áèëà ïåõîòàòà, ñúñòîÿùà ñå îò ïåëòàñòè (“ùèòîíîñöè”, îò ïåëòà - “ùèò”), ïîääúðæàíà ïî êðèëàòà îò êîííèöà, à ïî ôðîíòà îò áîéíè êîëåñíèöè. Ïî ïîäîáåí íà÷èí âîþâàëè è àõåéöèòå, ñ òàçè ðàçëèêà, ÷å òå íå ðàçïîëàãàëè ñ êîííèöà. Öÿëàòà òàêòèêà ñå èç÷åðïâàëà â ëèíåéíîòî ïîñòðîÿâàíå íà îòðÿäèòå - ðîäîâå åäèí ñðåùó äðóã ñúñ ñòðåìåæ è äâàòà ôðîíòà äà áúäàò åäíàêâî äúëãè, à ðåäèöèòå ñ åäíàêúâ áðîé â äúëáî÷èíà. Ñìÿòàëî ñå, ÷å ïúëíîòî ðàâåíñòâî â ñèëèòå å íàé-ìàëêîòî óñëîâèå çà óñïåõ â ñðàæåíèåòî, à îíçè âîæä, êîéòî ìîæåë äà èçâåäå íà áîéíîòî ïîëå ïîâå÷å âîéñêè, ñå ÷óâñòâàë ïðåäâàðèòåëíî è ïîíå ïñèõîëîãè÷åñêè çà ïîáåäèòåë (4). Îùå Îìèð ãîâîðè çà áîéíèÿ ðåä íà òðàêèòå è äîðè ñïîìåíàâà äóìàòà “ôàëàíãà”, ïðè êîÿòî íàïðåä ñå ïîñòàâÿò áîéíèòå êîëåñíèöè, à ñëåä òÿõ “ìíîãîáðîéíèòå è ñìåëè ïåøàöè, ñòðîåíè â ðåäèöè”: “...òúé è òðîÿíöè 6 ðåäèöè, åäíè ïîäèð äðóãè ñòðîåíè, öåëè îò ìåä çàáëåñòåëè Âúðâÿõà ñëåä ñâîèòå Âîäà÷è ñ Õåêòîð íà÷åëî, ïîäîáåí íà ìúæå-ãóáèòåëÿ Àðåñ, çäðàâî ïðèäúðæàù ïðåä ñåáå ñè ùèòà, Âñåñòðàííî çàêðúãëåí ñ ìåäíà äåáåëà îáêîâêà íàä ãúñòî ïîñòàâåíè êîæè. Íàä ñëåïîî÷íèêà ãîðå ñå âååøå øëåìúò ìó ÿðúê...” (1).
ÀÂÈÒÎÕÎË
Òðàêèéñêà áîéíà êîëåñíèöà, çàïðåãíàòà ñ äâà êîíÿ. Ñòåíîïèñ îò ãðîáíèöàòà êðàé Êàçàíëúê (IV â. ïð. Õð.)
Íà ïðàêòèêà áèòêàòà îáèêíîâåíî çàïî÷âàëà ñ äâóáîé ìåæäó ïðåäâîäèòåëèòå, êîèòî ñà ÷óäåñíî îïèñàíè îò Îìèð, è çàâúðøâàëà ñúñ ñáëúñúê íà âîéñêàòà â ðúêîïàøåí áîé. Îñòðîòà â ñðàæåíèÿòà âíàñÿëè áúðçèòå êîëåñíèöè, çàïðåãíàòè ñ äâà èëè ÷åòèðè êîíÿ (ò. íàð. êâàäðèãè). ×åñòî êîëåñíèöèòå èìàëè îòñòðàíè äúëãè è èçâèòè ñúðïîâèäíè îñòðèåòà, êîèòî êîñåëè âðàæèòå ðåäèöè. Òàêà êîëåñíèöèòå ðàçáèâàëè áîéíèÿ ðåä íà íåïðèÿòåëÿ è ïðîêàðâàëè ïðîñåêà çà ïåõîòàòà. Àõåéöèòå çà ðàçëèêà îò òðàêèòå ïðåäïî÷èòàëè äà èçïîëçâàò êîëåñíèöèòå ãëàâíî çà åäèíè÷íè äâóáîè, çàùîòî ïî õúëìèñòèòå è çàêúòàíè ãðúöêè ðàâíèíè òå íå áèõà ìîãëè äà ñå ðàçãúðíàò çà ïî-ìàñèðàíè äåéñòâèÿ. Êîííèöàòà ïðè òÿõ ñúùî ñå âúâåæäà çíà÷èòåëíî ïî-êúñíî îò òðàêèòå åäâà ïðåç êëàñè÷åñêàòà åïîõà (îêîëî VI â. ïð. Õð.) è òî ïðåäèìíî â Òåñàëèÿ è Áåîòèÿ, êîèòî ïðåäñòàâëÿâàëè ðàâíèíè (4). Áîéíèòå êîëåñíèöè áèëè ëåêè äâóêîëêè, èçðàáîòâàíè îò çäðàâî äúðâî ñ ìåòàëíè îñè è øèíè íà êîëåëàòà. Îñòà áèëà æåëÿçíà, à øèíèòå ìåäíè èëè áðîíçîâè. Êîëåñíèöèòå áèëè áîãàòî óêðàñÿâàíè ñ áðîíçîâè îðíàìåíòè, çëàòíè è ñðåáúðíè àïëèêàöèè.  ìèðíî âðåìå òå ñå ñúõðàíÿâàëè â ñïåöèàëíè çàñëîíè, çàùèòåíè ñ ïîêðèâàëà (1). Áîéíàòà êîëåñíèöà ñå îáñëóæâàëà îò äâàìà äóøè êî÷èÿø, êîéòî ÿ óïðàâëÿâàë, è çíàòåí âîéí, êîéòî áîðàâåë ñ ðàçëè÷íè îðúæèÿ. Õàìóòèòå íà êîíåòå, þçäèòå è öÿëàòà êîíñêà àìóíèöèÿ ñúùî áèëè áîãàòî óêðàñåíè ñúñ çëàòî, ñðåáðî, áðîíçîâè òîêè, àïëèêàöèè è ñëîíîâà êîñò (1). Àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè ïîòâúðæäàâàò ïèñìåíèòå äàííè çà òÿõ, êîèòî äúëãî âðåìå ïðåäè îòêðèòèÿòà áèëè ñ÷èòàíè çà ïðåóâåëè÷åíèå íà àâòîðèòå îò àíòè÷íîñòòà (À). Òàêèâà áîãàòè íàõîäêè è ñúêðîâèùà ñà îòêðèâàíè è â Òðîÿ, è â Áúëãàðèÿ, Ðóìúíèÿ è â Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå íà
òåðèòîðèè, íàñåëÿâàíè îò òðàêèòå. Íàïðèìåð çëàòíîòî ñúêðîâèùå îò Ëåòíèöà, Ëîâåøêî (IV â. ïð. Õð.), ñå ñúñòîè ïî÷òè èçöÿëî îò àïëèêàöèè çà êîíñêà àìóíèöèÿ, óêðàñåíè ñ ãðèôîíè, ëúâîâå, îðëè, çìåéîâå, êîííèöè, áîðåùè ñå ñ ìå÷êè, è ìèòîëîãè÷íè èçîáðàæåíèÿ. Ïîâå÷åòî îò òåçè íàõîäêè ñà èçïúëíåíè â ò. íàð. “çâåðèíåí ñòèë”, õàðàêòåðåí çà Òðàêèÿ è Ñêèòèÿ, êîèòî ñïîðåä ïðîô. Àëåêñàíäúð Ôîë ñà: “...ñàìîñòîÿòåëíî ÿâëåíèå, êîåòî èìà äúëáîêè è äðåâíè òðàäèöèè â áèòà; ïîìèíúêà è äóøåâíîñòòà íà òåçè áëèçêè ïî îáùåñòâåíî-èêîíîìè÷åñêîòî ñè, ïîëèòè÷åñêîòî ñè è êóëòóðíî ðàâíèùå íà òåçè äâå ïëåìåííè îáùíîñòè...” (4). Åñòåñòâåíî è ëîãè÷íî òîçè “çâåðèíåí ñòèë” â èçêóñòâîòî ñå íàáëþäàâà è ïðè äðåâíèòå áúëãàðè!...  “Îäèñåÿ” Îìèð îïèñâà òðàêèéñêîòî ïëåìå íà êèêîíèòå, æèâååùè â Þæíà Òðàêèÿ è ïî áðåãîâåòå íà Òðàêèéñêî ìîðå (Áÿëî èëè Åãåéñêî ìîðå). Òå áèëè èçêëþ÷èòåëíî äîáðè áîéöè â áîÿ ñ êîëåñíèöè è ðàçáèëè àõåéöèòå; êîãàòî áèëè íàïàäíàòè îò Îäèñåé è õîðàòà ìó: “...Îò Èëèîí âÿòúðúò ìå ïîíåñå êúì êèêîíèòå, êúì ãðàäà Èñìàð; òóê îïóñòîøèõ ãðàäà è ïîãóáèõ æèòåëèòå ìó. Îò ãðàäà çàãðàáèõìå æåíèòå è ìíîãî èìîò, òà íèêîé íå îñòàíà áåç äà ïîëó÷è ðàâåí äÿë. Ñëåä òîâà àç ïîäêàíÿõ íàøèòå äà èçáÿãàìå áúðçî, íî òå, ãëóïöè, íå ìå ïîñëóøàõà. Òàêà òå ïèõà ìíîãî âèíî, çàêëàõà íà áðåãà ìíîãî îâöå è ìíîãî âëåêîêðàêè ãîâåäà. Íî èçáÿãàëèòå êèêîíè ïîâèêàõà êèêîíèòå, êîèòî èì áÿõà ñúñåäè è æèâååõà ïî-íàâúòðå. Òå áÿõà ìíîãî ïîâå÷å íà áðîé è ïî-õðàáðè, ïúê è îïèòíè äà ñå ñðàæàâàò ñ êîëåñíèöè, à êîãàòî òðÿáâàøå è ïåøà. È òå ñå ÿâèõà â ðàííà ñóòðèí, êàòî ëèñòÿ è öâåòÿ íà ïðîëåò. È òîãàâà íè ñïîëåòÿ çëà ñúäáà îò áîãà íàñ, íåùàñòíèòå, çà äà èç-
167
ÀÂÈÒÎÕÎË ïàòèì ãîëåìè çëèíè. Ñëåä êàòî ñå ïîñòðîèõà (äâåòå âîéñêè), çàïî÷íàõà áèòêà ïðè áúðçèòå êîðàáè è ñå íàðàíÿâàõà âçàèìíî ñ ìåäîîáêîâàíè êîïèÿ. Äîêàòî áåøå îùå ðàíî è áîæåñòâåíèÿò äåí ðàñòåøå, íèå ñå áðàíåõìå è ñå äúðæàõìå, àêî è òå äà áÿõà ïî-ìíîãî. Íî ùîì ñëúíöåòî ñå íàêëîíè êúì ïëàäíå, òîãàâà êèêîíèòå íàäâèõà àõåéöèòå è ãè îáúðíàõà â áÿãñòâî. Çàãèíàõà ïî øåñò õóáàâî âúîðúæåíè äðóãàðè îò âñåêè êîðàá. Îñòàíàëèòå ñå îòúðâàõìå îò ñìúðòòà è ñúäáàòà. Îòòóê îòïëóâàõìå íàòàòúê ñ îïå÷àëåíî ñúðöå, ðàäîñòíè ÷å èçáÿãàõìå ñìúðòòà, íî èçãóáèëè ìèëè äðóãàðè. Íî äâîéíî èçâèòèòå êîðàáè íå ïîòåãëèõà íàïðåä, äîêàòî íå èçâèêàõìå òðè ïúòè âñåêèãî îò íåùàñòíèòå äðóãàðè, êîèòî óìðÿõà íà ïîëåòî óáèòè îò êèêîíèòå...” (4). Êàêòî âå÷å èçÿñíèõìå, íàëè÷èåòî íà ðàçâèòà êîííèöà ïðè òðàêèòå ãè îòëè÷àâàëî îò îêîëíèòå íàðîäè. Ìîæå áè è ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà ó ãúðöèòå ñà ñå ïîÿâèëè ìèòîâåòå çà êåíòàâðèòå - “õîðàòà - êîíå”, ñ êîèòî òå âîþâàëè. Íàé-îïàñíàòà òðàêèéñêà êîííèöà âúçíèêâà âåðîÿòíî â ïðîñòîðíèòå ðàâíèíè êðàé Äóíàâ, êúäåòî å äåéñòâàëà ïðî÷óòàòà êîííèöà íà ãåòèòå. Òåõíèòå ëåêîâúîðúæåíè êîííè ÷àñòè áèëè ñòðåëöè ñ ëúêîâå, êîèòî ñòðåëÿëè îòäàëå÷ è çàòîâà íîñåëè ñàìî ìàëúê ùèò è ëåêè áðîíè èëè ðèçíèöè. Òå èçïîëçâàëè ñúùî êúñè êîïèÿ (äðîòèöè) çà õâúðëÿíå è ìå÷îâå. Íÿêîè àâòîðè îñïîðâàò, ÷å òðàêèòå ñà èìàëè è òåæêà êîííèöà, îïèðàéêè ñå íàé-âå÷å íà ïîñî÷åíèòå îò Òóêèäèò è äðóãè èçâîðè äàííè.  “Àíàáàçèñ” îáà÷å, Êñåíîôîíò íè äàâà ñâåäåíèå, ÷å ïðèáëèæåíèòå íà Ñåâò II êîííèöè (ò.å. ãâàðäèÿòà ìó), îáëå÷åíè â ðèçíèöè, îáðàçóâàëè äðóã âèä âîéñêè, ò.å. òåæêîâúîðúæåíè êîííè ÷àñòè. Ïî-íàòàòúê ñòàâà ÿñíî, ÷å òîâà ñà åëèòíè âîéñêè, êîèòî ÿçäåëè ïðåä âñè÷êè äðóãè ïðè ïîõîäè è íîùíè ìàðøîâå è îáèêíîâåíî òå ïúðâè çàïî÷âàëè áîÿ (4). Ñïîðåí ìîìåíò å ñúùî òàêà, äàëè òðàêèòå ñà èìàëè òåæêîâúîðúæåíà ïåõîòà. Èçõîæäàéêè îò îïèñàíèÿòà íà Îìèð, ñòàâà ÿñíî, ÷å âñè÷êè áîéöè ñà áèëè îáëå÷åíè â ìåäíè äîñïåõè; èìàò ùèòîâå, øëåìîâå è äúëãè êîïèÿ. Êàòî äîáàâèì êúì òîâà íàëè÷èåòî íà ñòðîã áîåí ðåä ôàëàíãà, ñòàâà ÿñíî, ÷å ïðåä íàñ èìàìå íàèñòèíà òåæêîâúîðúæåíà òðàêèéñêà ïåõîòà. Òâúðäå âåðîÿòíî å ïðî÷óòàòà ìàêåäîíñêà ôàëàíãà äà å âúçíèêíàëà ïîä âëèÿíèå íà òðàêèéñêèÿ áîåí ñòðîé, à íå äà å çàèìñòâàíà îò ãúðöèòå, êàêòî ñå òâúðäè (6). Îùå äâå ïèñìåíè ñâåäåíèÿ ïðÿêî îïèñâàò òðàêèéñêèÿ áîåí ðåä. Íàé-íàïðåä Àðèàí, êîéòî, ðàçêàçâàéêè ïîäðîáíî çà ïîõîäà íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ïðåç Òðàêèÿ, ñúîáùàâà, ÷å íåéäå êúì Äóíàâ öàðÿò ñðåùàë òðèáàëèòå; â ðàçãàðÿëàòà ñå áèòêà, â êîÿòî ìàêåäîíöèòå îòõâúðëèëè ïðîòèâíèêà ñè, òðàêèéñêîòî ïëåìå ñå ïîäðåäèëî íàñðåùà èì ñ öåíòúð è ñ êðèëà. Äðóãîòî èçâåñòèå å îò Íèêîëàé Äàìàñêèí (I â. ïð. Õð.), êîéòî ïîäîáíî íà Àðèàí íè óâåðÿâà, ÷å òðèáàëèòå â ñðàæåíèÿòà îáðàçóâàëè ÷åòèðè ðåäèöè. Ïúðâàòà ñå ñúñòîÿëà îò ïî-ñëàáè áîéöè, âòîðàòà îò ñèëíè, òðåòàòà îò êîííèöèòå, à ÷åòâúðòàòà - ïîñëåäíàòà, îò æåíè, êîèòî õóëåëè áåãúëöèòå è ñòðàõëèâöèòå è ïîäòèêâàëè íàïðåä õðàáðåöèòå. Ïî ïîäîáåí íà÷èí ïî-êúñíî ñå ïîñòðîÿâàëè è ðèìñêèòå ëåãèîíè.  áèòêàòà ïðè Ïèäíà ïðåç 168 ã. ïð. Õð. ìàêåäîíñêèÿò öàð Ïåðñåé àòàêóâàë ðèìëÿíèòå íàé-íàïðåä ñ íàåìíè òðàêèéñêè îòðÿäè. Òå áèëè ñúñòàâåíè îò äîáðå âúîðúæåíè ñ òåæêè ðîìôåè ïåõîòèíöè, ñíàæíè ìúæå è îïàñíè áîéöè;
168
çàä òÿõ ñå ñïóñêàëà ôàëàíãàòà. Òîçè åïèçîä ïîêàçâà, ÷å ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò òðàêèòå ñúùî ñà èçïîëçâàëè òåæêîâúîðúæåíà ïåõîòà, ñïîñîáíà äà ó÷àñòâà â ìàùàáíè áèòêè (4). Áëàãîäàðåíèå íà Êñåíîôîíò óçíàâàìå íåùî ñúùåñòâåíî è èíòåðåñíî çà òàêòèêàòà íà òðàêèòå. Òîé ðàçêàçâà çà íà÷èíà, ïî êîéòî òðàêèòå óïîòðåáÿâàëè ñòðàæåâèòå îõðàíèòåëíè îãíüîâå. Êîãàòî Êñåíîôîíò ñå äîáëèæèë äî ëàãåðà íà Ñåâò, òîé ñå íàòúêíàë íà íàêëàäåíè îãíüîâå, íî áåç õîðà îêîëî òÿõ. Îòíà÷àëî Êñåíîôîíò ïîìèñëèë, ÷å Ñåâò ñå å ïðåìåñòèë íÿêúäå äðóãàäå, íî êîãàòî ÷óë øóì è ñèãíàëè, êîèòî ñè ðàçìåíÿëè âîéíèöèòå íà Ñåâò, òîé ñõâàíàë, ÷å îãíüîâåòå ñà çàïàëåíè ïðåä íîùíèòå ñòðàæè, êîèòî ñòîÿëè íà òúìíî, çà äà íå áúäàò çàáåëÿçàíè è äà íå ñå çíàå áðîÿò èì, à òèÿ, êîèòî èäâàëè - äà íå ìîãàò äà ñå ïðèêðèÿò è äà áúäàò çàáåëÿçàíè ïðè ñâåòëèíàòà íà îãíüîâåòå (26). Îò íàëè÷íèòå äàííè ñå âèæäà, ÷å òðàêèòå ðàçïîëàãàëè ñ ðàçëè÷íè ðîäîâå âîéñêè, êîèòî èçïúëíÿâàëè ñúîòâåòíèòå çàäà÷è íà áîéíîòî ïîëå.  íàé-äúëáîêà äðåâíîñò âîéñêàòà ñå ñúñòîÿëà îñíîâíî îò ïåõîòà è áîéíè êîëåñíèöè, ïîääúðæàíè îò ñòðåëöè ñ ëúê è ïðàøêàðè.  ïî-êúñåí ïåðèîä áîéíèòå êîëåñíèöè áèëè çàìåñòåíè èçöÿëî îò êîííèöàòà. Ïúðâè â áîÿ âëèçàëè êîëåñíèöèòå, ñëåäâàíè îò ïåõîòàòà, âúîðúæåíà îñíîâíî ñ êîïèÿ è ìå÷îâå. Íà ñðåäíà äèñòàíöèÿ êîïèÿòà ñå èçïîëçâàëè çà õâúðëÿíå è íåóòðàëèçèðàíå íà ùèòîâåòå è ñëåä òîâà çàïî÷âàë æåñòîê ðúêîïàøåí áîé ñ êîïèÿ, ìå÷îâå, áîéíè ñåêèðè è ïî-êúñè îðúæèÿ. Ñòðåëöèòå è ïðàøêàðèòå äåéñòâàëè çàåäíî ñ ïåõîòàòà, à ïîíÿêîãà è â áîéíèòå êîëåñíèöè îò ïî-äàëå÷íî ðàçñòîÿíèå. Òðàêèòå ïðåäïî÷èòàëè áëèçêèÿ áîé è äîðè áèëè íåíàäìèíàòè â íåãî. Òå èìàëè ñâîé õàðàêòåðåí ñòèë íà áîÿ, êîéòî ñå îòëè÷àâàë ñúñ ñâîÿòà îðèãèíàëíîñò è ñàìîáèòíîñò. Òîçè ñòèë ñå çàïàçâà è ïðåç ïî-êúñíàòà Ðèìñêà åïîõà, êúäåòî ìîæåì äà ãî âèäèì â ðèìñêèòå ëåãèîíè, ñúñòîÿùè ñå îò òðàêèéöè, è â ãëàäèàòîðñêèòå øêîëè. Ôåõòîâêà ëèïñâàëà è îáèêíîâåíî ñõâàòêàòà ïðèêëþ÷âàëà ñëåä åäèíäâà ðåøèòåëíè óäàðà ñ êîïèåòî èëè òåæêèÿ ìå÷. Íåêà âèäèì íÿêîëêî òàêèâà åïèçîäà, îïèñàíè îò Îìèð â íåçàáðàâèìàòà “Èëèàäà” (1): “...Ùîì êàòî äâåòå âîéñêè ñå ñúáðàõà íà áîéíîòî ìÿñòî, ñìåñèõà êîæåíè ùèòîâå, êîïèÿ îñòðè è ÿðîñò íà ìåäíîáðîííè âîéíèöè; à òåõíèòå ùèòîâå êðúãëè ïëúòíî ñå ñáëúñêàõà: øóì è áåçðåäèå ìèãîì íàñòàíà. Òàì åäíîâðåìåííî åêíàõà âîïëè íà ñìúðòíî ðàíåíè ñ ðàäîñòåí âèê çà ïîáåäà: â êðúâ ñå îêúïà çåìÿòà... Òîé áå óäàðåí â äÿñíàòà ïèùÿëêà äî ãëåçåíà ñ îñòúð êàìúê. Õâúðëèë ãî áåøå âîæäúò íà òðàêèéöèòå Ïåéðîé, ñèíúò íà Èìáðàñ, êîéòî áåøå äîøúë îò Åíîñ... À Ïåéðîé, êîéòî òîêó ùî áå ãî óäàðèë, èçòè÷à è çàáè êîïèåòî ñè â ïúïà ìó, òà ìó èçñêî÷èõà âñè÷êè âúòðåøíîñòè íà çåìÿòà è ìðàê ïîêðè î÷èòå ìó. Åòîëåöúò ïúê Òîàíò, êàòî ñå ñïóñíà, óäàðè Ïåéðîé ñ êîïèåòî â ãúðäèòå íàä ñúñöèòå è ìåäòà ñå çàáè â äðîáîâåòå ìó. Òîàíò ñå ïðèáëèæè äî íåãî, èçòåãëè îò ãúðäèòå òåæêîòî êîïèå è èçâàäè îñòðèÿ ìå÷. Óäàðè ãî âñðåä ñòîìàõà è ìó îòíå äóøàòà. Íî òîé íå ñâëå÷å âúîðúæåíèåòî ìó, ïîíåæå Ïåéðîé áèäå îáêðúæåí îò äðóãàðèòå ñè, Âñå òðàêèéöè ñ êîñà íà âúðõà íà ãëàâàòà (÷îìáàñ - áåë. ìîÿ), êîèòî äúðæàõà äúëãè êîïèÿ â ðúöåòå, è òå îòáëúñíàõà íàäàëå÷ îò ñåáå ñè Òîàíò, ìàêàð äà áåøå åäúð, ñèëåí è ñìåë. Òîé áå çàñòàâåí äà îòñòúïè è ïîáÿãíà... Ñìåëî íàïðåä, êî-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ ØËÅÌÎÂÅ: 1. Áðîíçîâ øëåì „òðàêèéñêè òèï” îò ñ. Ãúðìåí, Áëàãîåâãðàäñêî (IV â. ïð. Õð.); 2. Áðîíçîâ øëåì îò ñ. Ïëåòåíà, Áëàãîåâãðàäêî; 3. Áðîíçîâà øëåì-ìàñêà îò Ñèëèñòðà (I â.); 4. Áðîíçîâ øëåì îò Êàðà Àãà÷, Òúðãîâèùêî (I-II â.); 5. Áðîíçîâ øëåì îò ñ. Ðóåö, Òúðãîâèùêî; 6. Áðîíçîâ øëåì îò ñ. Ðóåö, Òúðãîâèùêî; 7. Áðîíçîâ øëåì îò ×åëîïå÷åíå, Ñîôèéñêî (VI â. ïð. Õð.); 8 Ìàêåäîíñêè æåïñçåí øëåì „òðàêèéñêè òèï” îò Ãîëÿìàòà ãðîáíèöà îò Âåðãèíà (íà Ôèëèï II, 359-336 ã. ïð. Õð.), þãîçàïàäíà Òðàêèÿ; 9. Òðàêî-èëèðèéñêè áðîíçîâ øëåì îò Ëåóêàäèÿ (V â. ïð. Õð.).
169
ÀÂÈÒÎÕÎË íåáîðöè òðîÿíöè! Íåäåéòå îòñòúïâà! Íÿìàò àðãèéöèòå êîæà îò êàìúê èëè æåëÿçî, çà äà èçäúðæàò íà êîïèÿ, äåòî òåëàòà ðàçêúñâàò... Ìåãåñ Ôèëååâ, ïðî÷óòèÿò êîïèåáîðåö, ãî ïîãíà ñ îñòðîòî êîïèå è â ìèã ïî ãëàâàòà â òèëà ãî óäàðè, òî ãî â åçèêà ïîäðÿçà è ñïðÿ ìåæäó áåëèòå çúáè. Ïàäíà Ïåäåé è ñúñ çúáè ñòóäåíîòî êîïèå ñòèñíà... Âîæä Åâðèïèë, Åâåìîíîâ ïîòîìúê, ñå ñïóñíà êúì íåãî. Êàêòî ñå áåøå çàòè÷àë, óëó÷è ãî â äÿñíîòî ðàìî, ñ ìå÷à ñè îñòúð âåäíàãà îòñå÷å ðúêàòà ìó òåæêà. Öÿëàòà â êúðâè îáëÿòà, äåñíèöàòà ïàäíà â ïîëåòî. Íî ñ ìå÷úò ãåðîÿò çàìàõíà, ïðàâî âðàòà ìó óäàðè è äâåòå ìó æèëè ïðåðÿçà. Øåïíåøå îùå ãëàâàòà, êîãàòî â ïðàõ ñå îâàëÿ...”. Ïî îòíîøåíèå íà áîéíàòà ïîäãîòîâêà íà òðàêèòå, äî íàñ ñà äîñòèãíàëè ñâåäåíèÿ çà “áîéíè òàíöè” (ôîðìåíè óïðàæíåíèÿ), êîèòî ñà âúçïðîèçâåæäàëè áàòàëíè ñöåíè, è çà áîéíè ïåñíè, ñ êîèòî ñà áèëè âúîäóøåâÿâàíè áîéöèòå. Ïðåäè è ïî âðåìå íà áèòêà òðàêèòå èçïîëçâàëè áîéíè âèêîâå, êîèòî ïñèõèðàëè ïðîòèâíèêà (17). Èíòåðåñíî å îïèñàíèåòî íà òðàêèéñêè áîåí òàíö, êîåòî íè å îñòàâèë Êñåíîôîíò: “...ñòàíàëè íàé-íàïðåä òðàêèéöèòå è ïî÷íàëè äà èãðàÿò òàíö çàåäíî ñ îðúæèåòî ñè ïîä çâóêà íà ôëåéòà, êàòî ïîäñêà÷àëè ëåêî è âèñîêî è ðàçìàõâàëè ñâîèòå ìå÷îâå. Íàé-ïîñëå ñå óäðÿëè åäèí äðóã, òà âñåêè ìèñëåë, ÷å äåéñòâèòåëíî ñå óáèâàò, äîêàòî âñúùíîñò ñàìî ïàäàëè íÿêàêñè èçêóñíî...” (17).  ïîäãîòîâêàòà çà áîéíèòå èçêóñòâà òðàêèòå èçïîëçâàëè âîåííè èãðè, êîèòî ÷åñòî ñå ïðîâåæäàëè â ÷åñò íà óáèò ïúëêîâîäåö èëè ïðè òúðæåñòâåíè ñëó÷àè. Íà òåçè èãðè èìàëî ñúñòåçàíèÿ ïî ñòðåëáà ñ ëúê, íàäáÿãâàíèÿ ñ êîëåñíèöè, âúîðúæåí äâóáîé, áîðáà, þìðó÷åí áîé, ïàíêðàòèîí (ðúêîïàøåí áîé ñ ãîëè ðúöå), õâúðëÿíå íà êîïèå è êàìúê è äð. Âñè÷êè òåçè äàííè ïîêàçâàò, ÷å òðàêèòå îòäàâàëè ãîëÿìî çíà÷åíèå íà áîéíèòå èçêóñòâà è ñïåöèàëíèòå òðåíèðîâêè. È Õåðîäîò, è Êñåíîôîíò äàâàò ïî÷òè åäíàêâè îïèñàíèÿ íà îáëåêëîòî íà òðàêèòå, êîåòî òå èçïîëçâàëè ïðè âîåííèòå ñè ïîõîäè.  “Èñòîðèÿ” Õåðîäîò äàâà ñëåäíîòî îïèñàíèå: “...Òðàêèéöèòå íîñåëè 8 ïîõîäà* Íà ãëàâèòå øàïêè îò ëèñè÷à êîæà (àëîïåêèñ), íà òÿëîòî ñè õèòîíè, îòãîðå íàìåòíàòè ñ øàðåíè ÿìóðëóöè (äçåéðè), íà êðàêàòà è áåäðàòà - ÷èçìè îò åëåíñêà êîæà; îñâåí òîâà íîñåëè êîïèÿ çà õâúðëÿíå, ëåêè ùèòîâå (ïåëòè) è ìàëêè ìå÷îâå (àêèíàê). Ñëåä êàòî ñå ïðåñåëèëè â Àçèÿ, áèëè íàðå÷åíè âèòèíöè, à ïî-ðàíî ñå íàðè÷àëè êàêòî ñàìè êàçâàò - ñòðèìîíöèè, çàùîòî æèâååëè ïðè Ñòðèìîí...” (4). Òðàêèòå áèëè ñúùî òàêà è ãîëåìè ìàéñòîðè â ïîñòðîÿâàíåòî íà ãîëåìè óêðåïåíè âîåííè ëàãåðè è êðåïîñòè. Âîåííèòå èì ëàãåðè áèëè îïàñàíè îò äúëáîêè ðîâîâå, çàä êîèòî èìàëî âèñîê íàñèï ñ ïàëèñàäà. Ïî âúçìîæíîñò ðîâîâåòå áèëè ïúëíè ñ âîäà èëè ïî äúíîòî íà ðîâà ñå íàáèâàëè çàîñòðåíè êîëîâå, êîèòî áèëè ïðåïÿòñòâèÿ çà îáñàäèòåëèòå. Îòêðèòèòå ìíîãîáðîéíè êðåïîñòè è öèòàäåëè íà òðàêèòå ïî íàøèòå çåìè - Ïóëïóäåâà, Ïåðïåðèêîí, Âúë÷àíîâî êàëå (Ðàíóëè), Ìàñëåí íîñ, Ìàëêîòî êàëå, Ëîáîäîâîòî êàëå, Áàêúðëúæêîãî êàëå, Òèðèçèñ (íà íîñ Êàëèàêðà), Ìåñàìáðèÿ, Øóìåíñêàòà êðåïîñò, Êðàêðà, Êàáèëå (äî ßìáîë), Ñåâòîïîëèñ è ñòîòèöè äðóãè, íè äà-
âàò ÿñíà ïðåäñòàâà çà ñòðîèòåëíèÿ ãåíèé íà òðàêèòå è óìåíèÿòà èì äà ñúòâîðÿâàò ôîðòèôèêàöèîííè çàùèòíè ñúîðúæåíèÿ, êîèòî ïî-êúñíî ñà èçïîëçâàíè è îò ðèìëÿíè, âèçàíòèéöè è áúëãàðè. Ìàêàð è ðàçðóøåíè îò âðåìåòî è íàøåñòâèÿòà, ìíîãî îò òåçè êðåïîñòè ñà çàïàçåíè è äî äíåñ. Òðàêèòå áèëè îòëè÷íè ìàéñòîðè è â èçðàáîòêàòà íà îðúæèå. Ïðè òÿõ áèëî äîáðå ðàçâèòî ðóäàðñòâîòî, êîâàøêèÿò çàíàÿò, ëåÿðñòâîòî, èçðàáîòêàòà íà þâåëèðíè èçäåëèÿ è äðóãèòå çàíàÿòè Âèñîêèòå êà÷åñòâà è èçêóñíàòà èçðàáîòêà íà òðàêèéñêèòå îðúæèÿ îò áðîíçîâàòà åïîõà ñå ïîòâúðæäàâàò îò Îìèðîâèòå òåêñòîâå è îò àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè. Òðàêèòå ñà è åäíè îò ïúðâèòå, êîèòî çàïî÷âàò äà ïðîèçâåæäàò æåëåçíè ïðåäìåòè, â ò.÷. è îðúæèå îùå â VIII â. ïð. Õð. Ïúðâåíñòâîòî â òîâà îòíîøåíèå ïðèíàäëåæè íà áåñèòå (4). ÎÐÚÆÈß ÇÀ ÄÀËÅ×ÅÍ ÁÎÉ Êúì òåçè îðúæèÿ íà òðàêèòå ñïàäàò ëúêúò è ñòðåëèòå, ïðàøêàòà áîëàñò è ìåòàòåëíîòî êîïèå. Òðàêèòå èçïîëçâàëè ñëîæíî-ñúñòàâåí ëúê è òîâà å èçâåñòíî êàêòî îò îïèñàíèÿòà íà Îìèð, òàêà è îò ðåäèöà àíòè÷íè èçîáðàæåíèÿ îò ðèñóâàíà êåðàìèêà, çëàòíè è ñðåáúðíè àïëèêàöèè, ìåòàëíè ïëàñòèêè è ñúäîâå. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å òðàêèòå ñà çàèìñòâàëè ñëîæíîñúñòàâíèÿ ëúê îò ñêèòèòå è òîé äî ãîëÿìà ñòåïåí îòãîâàðÿ ïî ãîëåìèíà è êîíñòðóêöèÿ íà ñêèòñêèÿ ëúê. Ëúêúò ñå èçðàáîòâàë îò äúðâî, ðîã è ñóõîæèëèÿ, êîèòî ñå ñëåïâàëè âåðîÿòíî ñ íÿêàêúâ âèä òóòêàë èëè ñìîëà. Îòíîâî â îïèñàíèåòî íà ëúêà è ñòðåëèòå Îìèð å ïåðôåêòåí. Îò íåãî íàó÷àâàìå, ÷å ëúêúò å “åëàñòè÷åí è ñòðåëíèêúò (êîë÷àíúò) äâóñòðàííî çàòâîðåí”. Îïèñâàéêè ëúêà íà òðàêèéñêèÿ ñòðåëåö Ïèíäàð, Îìèð êàçâà: “... ìèã ñè èçâàäè òîé ëúêà, èçâèò îò ðîãà íà êîçåë ...Îïèòåí ìàéñòîð ðîãàòà ïîëèðà, íà ëúê ãè íàïðàâè, õóáàâî öÿë ãî èçëúñêà è ñëîæè ìó êóêà îò çëàòî... Õâàíà òîé âîëñêàòà æèëà è äîëíèÿ êðàé íà ñòðåëàòà, ïà òåòèâàòà îïðÿ äî ãðúäòà ñè, ñòðåëàòà - äî ëúêà. Ùîì êàòî ñèëíî îïúíà ñè ëúêà èçâèò è îãðîìåí, çâúííà ðîãúò, òåòèâàòà îòåêíà, ïîëèòíà ñòðåëàòà ñ îñòðèÿ âðúõ óñòðåìåíà äà ñòèãíå âîéñêàòà àõåéñêà. ...Òàì ÿ Àòèíà íàñî÷è, êúäåòî òîêèòå îò çëàòî ïîÿñà ñ áðîíÿòà ñêðåïÿò è ðèçíèöà äâîéíà ñúçäàâàò. Ïðàâî â çäðàâèÿ ïîÿñ ïîïàäíà ñòðåëàòà êîâàðíà. Ñëåä êàòî ÷óäíî êðàñèâèÿò ïîÿñ ïðîíèçà äî êðàÿ, ìèãîì òÿ ìèíà ïðåç áðîíÿòà, òâúðäå èçêóñíî ñêîâàíà, ïëî÷êàòà ñòèãíà, êîÿòî íà òÿëîòî áåøå çàùèòà, ñðåùó ñòðåëèòå ïðåãðàäà’, è íåÿ ïðîíèçà äî êðàÿ, íåæíàòà êîæà äîêîñíà è ëåêî îòãîðå îäðàñêà...” (1). Îò òîçè åïèçîä íàó÷àâàìå íå ñàìî çà êîíñòðóêöèÿòà íà ëúêà, íî è çà íåãîâàòà íåîáèêíîâåíà ïðîáèâíà ñèëà, êîåòî å õàðàêòåðíî îáèêíîâåíî çà ñëîæíî - ñúñòàâåíèòå ëúêîâå. Ïî-íàòàòüê íàó÷àâàìå, ÷å ñòðåëèòå ñà ñúñ çúáöè (êîíòðè), è ÷å êîãàòî ñà èçñòðåëÿíè îò òàêúâ ìîùåí ëúê îáèêíîâåíî ïðîáèâàò ìåäíàòà (èëè áðîíçîâà) áðîíÿ. Îìèð íåêîëêîêðàòíî ïîä÷åðòàâà, ÷å òåçè ëúêîâå ñà “ñèëíî èçâèòè”, êîåòî òî÷íî õàðàêòåðèçèðà ñêèòñêèÿ èëè òðàêèéñêè ñëîæíî-ñúñòàâåí ëúê. Îò òåêñòà íà “Èëèàäà” ñòàâà ÿñíî, ÷å òåòèâèòå íà ëúêà ñå èçïëèòàò îò ïðåñóêàíè ñóõîæèëèÿ, è ÷å òåòèâàòà ñå ïîñòàâÿ íà ëúêà íåïîñðåäñòâåíî ïðåäè áîÿ, çà äà íå ñå “óìîðÿâà” ëúêúò ïîñòîÿííî íà-
*Ïîõîäúò íà ïåðñèéñêèÿ öàð Êñåðêñ (485 - 465 ã. ïð. Õð.) ñðåùó Åïàäà, êúäåòî òðàêèòå áèëè ñúþçíèöè íà ïåðñèòå.
170
ÀÂÈÒÎÕÎË
Òðàêèéêè-àìàçîíêè, âúîðúæåíè ñúñ ñëîæíî ñúñòàâåí ëúê è êîïèå. Èçîáðàæåíèå îò àíòè÷íà âàçà (V â. ïð. Õð.).
À.
Á.
À. Òðàêèéñêè ñòðåëåö ñúñ ñëîæíî ñúñòàâåí ëúê; îò÷åòëèâî ñå âèæäàò îòäåëíèòå ÷àñòè íà ëúêà - ðúêîõâàòêà, ðàìåíå è ñòðúêè (íàêðàéíèöè) ñ êóêè çà òåòèâàòà. Ðèñóíêà îòòåðàêîòîâà ñòàòóåòêà (V-IV â. ïð. Õð.). Á. Áðîíçîâè âúðõîâå íà ñòðåëè îò Áåëîãðàäåö.
171
ÀÂÈÒÎÕÎË òåãíàò. Ñòðåëèòå ñà ñ ìåäíè (áðîíçîâè) âúðõîâå, êàòî ñå èçïîëçâàò çàïàëèòåëíè, îòðîâíè è òàêèâà ñ òðèâúðõ íàêîíå÷íèê. Ïîñëåäíèòå ñà èçïîëçâàíè îò òðîÿíåöà Ïàðèñ. Ìåæäóïðî÷åì òàêúâ òèï âúðõîâå ñà îòêðèâàíè â ìíîæåñòâî òðàêèéñêè ïîãðåáåíèÿ. Òàêèâà ñà íàìèðàíè ñúùî è â ñêèòñêè ïîãðåáåíèÿ, íå ñàìî â Ïðè÷åðíîìîðèåòî, íî è â Ñðåäíà è Öåíòðàëíà Àçèÿ â çåìèòå íà õóíîðèòå è äðåâíèòå áúëãàðè. Ïðåç æåëÿçíàòà åïîõà äðåâíèòå áúëãàðè èçïîëçâàò òàêúâ òèï íàêîíå÷íèöè íà ñòðåëè, èçðàáîòåíè îò æåëÿçî è ñòîìàíà. Ïîñëåäíèòå ïî ñòàðà òðàäèöèÿ ïðîáèâàëè æåëåçíèòå ðèçíèöè è äîñïåõèòå íà âðàãîâåòå. Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å ïðè Òðîÿíñêàòà âîéíà òðàêèòå è òðîÿíöèòå, çà ðàçëèêà îò àõåéöèòå, ïî-÷åñòî èçïîëçâàò ëúêà è ñòðåëèòå â áîÿ. Äîêàçàòåëñòâî, ÷å çà àõåéöèòå å áèëî íåïðèâè÷íî òîâà îðúæèå, å ôàêòúò, ÷å êàíäèäàò æåíèõèòå íà Ïåíåëîïà íå óñïÿâàò äà íàòåãíàò ëúêà íà Îäèñåé, êîéòî ïî îïèñàíèå å ñúùî ñëîæíî-ñúñòàâåí. Îò ïîêúñíè ñâåäåíèÿ ñòàâà ÿñíî, ÷å íàòÿãàíåòî è ïîñòàâÿíåòî íà òåòèâàòà íà òàêúâ ëúê èçèñêâà îñîáåíà òåõíèêà è íå å íåïðåìåííî ñâúðçàíî ñ ãîëÿìà ôèçè÷åñêà ñèëà, êàêòî ñå ðàçêàçâà â “Îäèñåÿòà”. Âåðîÿòíî ëúêúò íà Îäèñåè å áèë òðîôååí îò âîåííèòå ïîõîäè íà ñåâåð è òîé å ìîæåë äà áîðàâè ñ íåãî áëàãîäàðåíèå íà îïèòà, êîéòî å íàòðóïàë â áèòêèòå ñ òðàêèòå. Òðàêèòå ïîäîáíî íà ñêèòèòå íîñåëè ëúêà â ñïåöèàëåí êàëúô (ãîðèò èëè ãîðèòîñ), êîéòî îáèêíîâåíî áèë áîãàòî óêðàñåí. Òàêúâ êàëúô ñúñ çëàòíè àïëèêàöèè å îòêðèò â ãðîáíèöàòà íà Ôèëèï II (359-336 ã. ïð. Õð.) ïðè Âåðãèíà, þãîçàïàäíà Òðàêèÿ (25). Ñòðåëèòå ñå íîñåëè â êîë÷àí, èçðàáîòâàí îò êîæà è äúðâî, íî òàêèâà íå ñà îòêðèâàíè îò àðõåîëçèòå, òúé êàòî áúðçî èçãíèâàò â ïîãðåáàëíèòå ìîãèëè. Ïðàøêàòà-áîëàñò å äðåâíî îðúæèå, èçâåñòíî îùå îò IV õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Òÿ íå å òîëêîâà ïîïóëÿðíà êàòî ëúêà è â “Èëèàäà” ñå ñïîìåíàâà ñàìî íà åäíî ìÿñòî êàòî îðúæèå íà ëàêðèéöèòå - “âÿðâàùè ñàìî íà ëúê è íà ïðàøêà ñ ïðåñóêàíà âúëíà” (10). Îñíîâíî îðúæèå íà òðàêèòå áèëî êîïèåòî, êîåòî èì ñëóæåëî êàêòî çà õâúðëÿíå îòäàëå÷, òàêà è çà áëèçúê áîé. Êîïèåòî áèëî ìàñèâíî è òåæêî ñ äúëæèíà îêîëî 2 ìåòðà. Èìàëî è ïî-äúëãè êîïèÿ, äî íÿêîëêî ìåòðà, êîèòî íàìèðàëè ïðèëîæåíèå â ìîðñêèòå áèòêè èëè ïðè çàùèòàòà íà êðåïîñòè. Äðúæêàòà íà êîïèåòî áèëà èçðàáîòåíà îò ÿñåí èëè ÿâîð, à âúðõúò áèë áðîíçîâ, íàé-÷åñòî ñ ëèñòîâèäíà ôîðìà çà íàíàñÿíå íà ñìúðòîíîñíè ðàíè. Îñòðèåòî âàðèðà îò 20 äî 50 ñì íà äúëæèíà. Îáèêíîâåíî òðàêèòå íîñåëè ïî äâå êîïèÿ, êîèòî èçïîëçâàëè ïîñëåäîâàòåëíî â áîÿ. Êîãàòî âîéñêèòå ñå ñáëèæàâàëè, êîïèÿòà áèëè çàïðàùàíè ñ øèðîê çàìàõ êúì âðàæåñêèòå ðåäèöè. Òå áàâíî íàáèðàëè ñêîðîñò, íî ñëåä êàòî äîñòèãàëè íàé-âèñîêàòà ñêîðîñò íà ïîëåòà, ñå ñïóñêàëè êîñî íàäîëó êúì öåëòà. Óäàðúò èì áèë íåîòðàçèì. Àêî íàïàäíàòèÿò íå å ìîãúë äà îòñêî÷è èëè äà ñå íàâåäå, êîïèåòî îáèêíîâåíî ïðîáèâàëî ùèòà, à ïîíÿêîãà è äîñïåõèòå. Òàêà óäàðåíèÿò áîåö ñòàâàë ïî-ëåñåí ïðèöåë çà âòîðîòî ìÿòàíå è çà äâóáîÿ ñ ìå÷îâåòå. Ìàëöèíà ñå îïèòâàëè äà èçìúêíàò êîïèåòî îò ïðîáîÿ è äà ãî õâúðëÿò îáðàòíî êúì ïðîòèâíèêà, çàùîòî çà òîâà ñå èçèñêâàëî ãîëÿìà ñèëà è âåùèíà, à âðåìåòî áèëî êðàòêî (4).  “Èëèàäà” ñå ñïîìåíàâà, ÷å Õåêòîð ñå áèåë ñ êîïèå äúëãî åäèíàäåñåò ëàêòè è ìåäíèÿò ìó âðúõ áèë ïðèñòåãíàò çà äðúæêàòà ñ ïðúñòåí îò çëàòî (1).  äâóáîÿ ñè ñ Àõèë, ïåîíåöúò Àñòåðîïåé Ïåëåãîíîâ èçïîëçâà óíèêàëíà òåõíèêà çà áîé ñ äâå êîïèÿ åäíîâðåìåííî, ïðè òîâà íàìèðàéêè ñå äî êðúñòà â ðåêàòà: “...Òúé
172
ãî çàïëàøè. Àõèë áîãîíðàâåí ïúê êîïèå âäèãíà ñ ÿñåíîâ ñòâîë ïåëèîíñêè; à äâåòå ñè êîïèÿ õâúðëè Àñòåðîïåé, ÷å åäíàêâî è ñ äâåòå ðúöå áå èçêóñåí. Ñ ïúðâîòî êîïèå ùèòà Àõèëîâ òîé áëúñíà íàõàëîñò; áå òî ñïðÿíî îò ïëúòíîòî çëàòî, ïîäàðúê îò Õåôåñò. Ñ äðóãîòî ñàìî çàñåãíà Àõèëà  äåñíèÿ ëàêúò, ÷åðíà êðúâ áëèêíà, à òî îòêëîíåíî êðàé íåãî ïðåõâðúêíà, òðúïíî â çåìÿòà çàñåäíà, æàäóâàéêè òÿëî äà âêóñè..” (10).  ïî-êúñåí ïåðèîä êúñèòå ìåòàòåëíè êîïèÿ (äðîòèöè), çàåäíî ñ ëúêîâåòå, ñòàâàò îñîáåíî ïîïóëÿðíè â òðàêèéñêàòà êîííèöà è íàé-âå÷å ïðè ãåòèòå, êîèòî ïîäîáíî íà ñêèòèòå è äðåâíèòå áúëãàðè âîþâàëè èçêëþ÷èòåëíî íà êîíå.
Îðúæèÿ çà áëèçúê áîé
Êúì òàçè ãðóïà îðúæèÿ ñå ïðè÷èñëÿâàò òåæêèòå êîïèÿ, ñåêà÷èòå, ìå÷îâåòå, áîéíèòå ñåêèðè, òåæêàòà ñàáÿ (ðîìôåÿ), ìàõàéðàòà, êúñèòå ìå÷îâå, êèíæàëè è íîæîâå. Êàêòî âå÷å èçÿñíèõìå, îñíîâíî îðúæèå ïðè òðàêèòå áèëè êîïèÿòà, êîèòî ïúðâîíà÷àëíî áèëè óíèâåðñàëíè è ñëóæåëè êàêòî çà äàëå÷åí, òàêà è çà áëèçúê áîé. Îáèêíîâåíî òå íîñåëè ïî äâå êîïèÿ, êîèòî áèëè åäíàêâè ïî äúëæèíà, ðàçìåðè è òåãëî.  ïî-êúñåí ïåðèîä ñòàâà åäíà äèôåðåíöèàöèÿ íà êîïèÿòà - íà ëåêè (ìåòàòåëíè) è òåæêè. Òîâà ñòàâà ñëåä îáîñîáÿâàíåòî íà äâàòà îñíîâíè ðîäà âîéñêè - êîííèöà è ïåõîòà. Åçäà÷èòå ïðåäïî÷èòàëè ïðåäèìíî ìåòàòåëíèòå ëåêè êîïèÿ (äðîòèê), êîèòî ñå îòëè÷àâàò ñ ïî-ìàëêèòå ñè âúðõîâå. Òåæêèòå êîïèÿ ñòàâàò ïðèîðèòåò íà ïåëòàñòèòå è äîñòèãàò ñâîÿ àïîãåé íà èçïîëçâàíå â ìàêåäîíñêàòà ôàëàíãà, ñúçäàäåíà îò öàð Ôèëèï II. Âúâ ôàëàíãàòà âîèíèòå ñå ïîñòðîÿâàëè â ñòðîã ðåä â 16 ðåäèöè, êàòî âîèíèòå îò ïúðâàòà ðåäèöà íîñåëè äâóìåòðîâè êîïèÿ (ñàðèñè), à òåçè îò øåñòèÿ ðåä - øåñòìåòðîâè, êîèòî ñå ïîäïèðàëè íà ðàìåíåòå íà ñòîÿùèòå îòïðåä áîéöè. Òàêà ìàêåäîíñêàòà ôàëàíãà ïðåäñòàâëÿâàëà åäíà íåñúêðóøèìà ñòåíà îò îñòðèåòà íà êîïèÿ è ùèòîâå è íèùî íå ìîæåëî äà óñòîè íà óäàðà é. Òîâà ñå äîêàçâà ïðè âîéíèòå ñ ãúðöèòå è îñîáåíî ñ ïåðñèòå, êîèòî âúïðåêè ìíîãîêðàòíîòî ñè ÷èñëåíî ïðåâúçõîäñòâî áèëè òîòàëíî ðàçáèòè îò ìàêåäîíî-òðàêèéñêàòà âîéñêà íà öàð Àëåêñàíäúð Âåëèêè (336-323 ã. ïð. Õð.).  áëèçêèÿ áîé òåæêèòå êîïèÿ áèëè èçêëþ÷èòåëíî ñìúðòîíîñíî îðúæèå è ïðè äèðåêòåí óäàð ìîæåëè äà ïðîáèÿò êàêòî ùèòà, òàêà è äîñïåõèòå íà ïðîòèâíèêà. Îñâåí çà ïðîáîæäàíå, êîïèÿòà ïîíÿêîãà ñå èçïîëçâàëè è çà ðàçñè÷àùè óäàðè, êîèòî çàøåìåòÿâàëè ïðîòèâíèêà ïðåäè íàíàñÿíåòî íà ðåøèòåëíèÿ óäàð. Âúðõîâåòå íà êîïèÿòà ñå îòëè÷àâàò ñ ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå âúâ ôîðìàòà è ïúðâîíà÷àëíî ñå îòëèâàëè îò áðîíç, à ïî-êúñíî ñå èçêîâàâàëè îò æåëÿçî è ñå çàêàëÿâàëè. Äðúæêàòà ñå èçðàáîòâàëà îò çäðàâî è æèëàâî äúðâî, îáèêíîâåíî ÿñåí èëè ÿâîð è ñå çàêðåïâàëà êúì âúðõà ÷ðåç âòóëêà è íàáèâàíå íà ïðúñòåí, ôèêñèðàíè êúì äúðâîòî ñ ïîìîùòà íà ñïåöèàëåí ãâîçäåé. Ïî-ðÿäêî èçïîëçâàíî îðúæèå, êîåòî å ïðîòîòèï íà àëåáàðäàòà, å òðàêèéñêèÿò ñåêà÷ (êîñåð èëè òúðïàí). Òîé ïðåäñòàâëÿâà èçâèòî ñúðïîâèäíî îñòðèå, çàêðåïåíî íà äúëúã ïðúò. Ñåêà÷úò, êàêòî ïîäñêàçâà è èìåòî ìó, ñå èçïîëçâà çà íàíàñÿíåòî íà îïàñíè ðàçñè÷àùè óäàðè, çà ñâàëÿíå íà áîéöè îò êîëåñíèöè èëè çà îñàêàòÿâàíå êîíåòå íà êàâàëåðèÿòà ÷ðåç ïîðàçÿâàíå íà êðàêàòà. Ïî-êúñíî ïîäîáíî îðúæèå ñå íàáëþäàâà ïðè õóíî-áúëãàðèòå âúâ âîéñêàòà íà Àòèëà. Ñåêà÷úò ñúùî ñå èçïîëçâàë è â åæåäíåâèåòî çà îòñè÷àíå íà êëîíè è çà ðàç÷èñòâàíå íà áîäëèâè õðàñòè, ò.å. òîé ñå èçïîëçâàë è êàòî ñåëñêîñòîïàíñêè èíñòðóìåíò. Êàòî òàêúâ òîé è äîñåãà å èçïîëçâàí â íÿêîè ÷àñòè íà Áúëãàðèÿ (17).
ÀÂÈÒÎÕÎË
4. 5.
ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ ÄÎÑÏÅÕÈ: 1. Áðîíÿ (çàäíà ÷àñò) îò áðîíç îò ñ. Ðóåö, Òúðãîâèøêî (V â. ïð. Õð.); 2. Çàùèòíà êîæåíà ÿêà ñ áðîíçîâè ëþñïè îò Äåðâåíè, þãîçàïàäíà Òðàêèÿ (IV â. ïð. Õð.). 3. Áðîíçîâà áðîíÿ îò ñ. Þðóêëåð, Ðóñåíñêî; 4. Æåëåçíè äîñïåõè ñúñ çëàòíè àïëèêàöèè îò Ãîëÿìàòà ãðîáíèöà îò Âåðãèíà (IV â. ïð. Õð.); 5. Áðîíçîâ íàãðúäíèê (ïðåäíà ÷àñò) ñ ïîäâèæíà ïðåñòèëêà îò ñ. Ðóåö, Òúðãîâèøêî (V â. ïð. Õð.); 6. Áðîíçîâè íàêîëåííèöè îò Àñåíîâãðàä (IV â. ïð. Õð.); 7. Áðîíçîâè ïîçëàòåíè íàêîëåííèöè îò Äåðçåíè (IV â. ïð. Õð.).
173
ÀÂÈÒÎÕÎË Ñëåä êîïèÿòà, ìå÷îâåòå ñà âòîðîòî ïî âàæíîñò îðúæèå. Ñïîðåä àâòîðà Ñòåôàí Éîðäàíîâ (5) è íÿêîè äðóãè, ïðè òðàêèòå å ñúùåñòâóâàë êóëò êúì ìå÷à è òîçè ìå÷ ñå ñâúðçâà ñ ðàçëè÷íèòå ôîðìè íà ïîñâåùåíèå â ìúæêèòå ñúþçè è âîåíèçèðàíè òàéíè îáùåñòâà, êîèòî ðàçãëåæäàëè ìå÷à íå ñàìî êàòî îðúæèå, íî è êàòî áîæåñòâåí ôàëè÷åñêè ñèìâîë. Íå ñëó÷àéíî àìàçîíêèòå, êîèòî ñà ñ òðàêèéñêè ïðîèçõîä, íå óïîòðåáÿâàëè êàòî îðúæèå ìå÷à è êèíæàëà (àêèíàê), òúé êàòî ñå ñ÷èòàëî, ÷å òå ñà èçêëþ÷èòåëíî ìúæêè àòðèáóò (5). Òðàêèòå óïîòðåáÿâàëè íÿêîëêî òèïà ìå÷îâå, êàòî ñïîðåä ïðîô. Ãåîðãè Ìèõàéëîâ ïðåç áðîíçîâàòà åïîõà òå áèëè îñíîâíî äâà âèäà. Åäèíèÿò áèë òåñåí è äúëúã, ñ òðèðúáî îñòðèå è ñå íàðè÷à áðîíçîâà ðàïèðà “ìèêåíñêè òèï”; òîé ñå èçïîëçâàë ïðåäèìíî çà ïðîìóøâàíå. Âòîðèÿò âèä å ò.íàð. “ñåâåðåí òèï”, ñ äúëæèíà îêîëî 70-80 ñì., øèðîê è ñ ðàâíè ðúáîâå, çàâúðøâàù ñ òðèúãúëíî îñòðèå, ïîäîáíî íà åçèê. Îáùàòà ìó ôîðìà áèëà êëèíîâèäíà. Òîçè ìå÷ ñå óïîòðåáÿâàë äî IV â. è ñå ïðàâåë îò äâà âèäà ìåòàë. Íàéñòàðèÿò òàêúâ ìå÷, îòêðèò â Áúëãàðèÿ, å òîçè îò Îðÿõîâî (XVI â. ïð. Õð.), êîéòî å îò âðåìåòî ïðåäè Òðîÿíñêàòà âîéíà.  “Èëèàäà” Îìèð îïèñâà èìåííî òàêèâà ìå÷îâå - “äúëãè” è “ñðåáúðíîãâîçäíè” (ñúñ ñðåáúðíè íèòîâå íà äðúæêàòà). Òàêúâ ìå÷ ïðèòåæàâà Õåêòîð, êàêòî è äðóãèòå òðîÿíñêè è òðàêèéñêè ãåðîè. Òå ãî èçïîëçâàò â ðúêîïàøíèÿ áîé, à ïî âðåìå íà ïîõîä ñå íîñè â áîãàòî óêðàñåíà íîæíèöà, çàêà÷åíà íà êîæåí ðåìúê - ïîðòóïåé, ïðåç ðàìî è âèñÿù íà ëÿâîòî áåäðî è õúëáîê (1). Íà íÿêîëêî ìåñòà â òåêñòà Îìèð ïîä÷åðòàâà, ÷å òðàêèéñêèòå ìå÷îâå ñà ïúðâîêëàñíà èçðàáîòêà è îòëè÷àâà òåõíèÿ ïðîèçõîä. Òàêúâ òðàêèéñêè ìå÷ ïðèòåæàâà è ãåðîÿò Àõèë: “...Õåëåí îòáëèçî ðàíè â ñëåïîî÷íèêà âîæäà Äåèïèðà, ñ ìå÷à òðàêèéñêè îãðîìåí ãî õëàñíà è øëåìà ìó ñ÷óïè...” “...Âîæäúò Àõèë ñå èçïðàâè è òúé íà àðãèéöè ïðîäóìà... Êîéòî ïðúâ äèâíîòî òÿëî íà ñâîÿ ïðîòèâíèê äîêîñíå... òîé ùå ïîëó÷è îò ìåíå âúâ äàð òîçè ìå÷ ñðåáðîãâîçäåí, õóáàâ, òðàêèéñêè - îòíåõ ãî ñëåä áèòêà îò Àñòåðîïåÿ... Àõèë íàäàðè Äèîìåäà ñúñ ìå÷à îãðîìåí, çàåäíî ñ íîæíèöà ÷óäíà è ðåìúê èçÿùíî èçðÿçàí...” (1). Îñâåí îïèñàíèòå äâà òèïà ìå÷îâå, òðàêèòå èçïîëçâàëè ñúùî æåëåçíè ìå÷îâå êñèôîñ, ñ òåæêî ëèñòîâèäíî îñòðèå è îáîñîáåí ãàðä (ïðåäïàçèòåë çà ðúêàòà); ìå÷-êîñà (õàðïå èëè êñèôîäðåïàíîí); äúëãè ïðàâè ìå÷îâå “êåëòñêè òèï” è íÿêîè äðóãè. Îò òÿõ îñîáåíî îðèãèíàëåí å ìå÷úò-êîñà, êîéòî å ïîäîáåí íà ìå÷à êñèôîñ, ñ òàçè ðàçëèêà, ÷å îòñòðàíè òîé èìà äîïúëíèòåëíî èçâèòî êàòî êîñà îñòðèå, êîåòî ñå èçïîëçâàëî çà ñðÿçâàíå íà ñóõîæèëèÿ è òúêàíè ïðè èçòåãëÿíå íà îðúæèåòî. Ìå÷úò õàðïå ñå ñðåùà ÷åñòî è â òðàêèéñêî-ãðúöêàòà ìèòîëîãèÿ. Ñ òàêúâ ìå÷ Ïåðñåé óáèâà ãîðãîíàòà Ìåäóçà; ñ õàðïå áèë âúîðúæåí è Òåçåé â ëàáèðèíòà; ñúñ ñúùîòî îðúæèå äåéñòâàò è áîãîâåòå Õðîíîñ è Çåâñ, êîåòî ïîêàçâà, ÷å õàðïå å ñ ìíîãî äðåâåí ïðîèçõîä (5). Äðóãî îðúæèå íà òðàêèòå áèëè áîéíèòå ñåêèðè, áðàäâè è òîïîðè. Áîéíèòå áðàäâè ñà äâà òèïà - êúñè ñ òÿñíî îñòðèå (òîïîð) è äúëãè ñ ïî-øèðîêî îñòðèå (ñåêèðà èëè áàëòèÿ, áàëòà) è ñúîòâåòíî ñå äúðæàëè ñ åäíà èëè äâå ðúöå. Îìèð ñïîìåíàâà çà áîéíèòå áðàäâè ðÿäêî è òî ïðåäèìíî èçïîëçâàíè îò òðîÿíöè, òðàêè è àìàçîíêè. Ñ òàêàâà áðàäâà å âúîðúæåí Ïèçàíäúð ïðè äâóáîÿ ñè ñ öàð Ìåíåëàé:
174
“...Ñðåáúðíîãâîçäèÿ ìå÷ ñè èçâàäè ñèíúò íà Àòðåÿ, ïà êúì Ïèçàíäðà ñå âïóñíà, à òîé ñè èçìúêíà ïîä ùèòà ìåäíàòà, õóáàâà áðàäâà ñ ìàñëèíåíà, ãëàäêà è äúëãà äðúæêà. Åäèí ñðåùó äðóã åäíîâðåìåííî òå äîáëèæèõà. Ïúðâî Ïèçàíäúð ãî øèáíà ïî çäðàâèÿ øëåì ãúñòîãðèâåñò..” “...Îêîëî êîðàáà ìíîãî àõåéöè è ìíîãî òðîÿíöè çàïî÷íàõà äà ñå èçáèâàò âçàèìíî â áîé ðúêîïàøåí. Êîïèÿ, ëþòè ñòðåëè íå î÷àêâàõà òå îòäàëå÷å, áëèçî çàñòàâàõà äâåòå âîéñêè è ñúñ æàðêîñò åäíàêâà áèòêàòà âîäåõà ñ îñòðè òîïîðè è áîéíè ñåêèðè, ñ ìå÷îâå ïðàâè, ãîëåìè è ñ êîïèÿ ìåäíè, äâóîñòðè...” (1). Ïî òîâà âðåìå íàé-ïîïóëÿðíè áèëè äâóîñòðèòå ñåêèðè (ëàáðèñ), êîèòî ñå îòêðèâàò êàòî íàõîäêè è ïî ðèñóâàíè èçîáðàæåíèÿ îò òðàêèéñêèòå ãðîáíèöè. Áîéíèòå áðàäâè áèëè åäíî îò ëþáèìèòå îðúæèÿ è íà àìàçîíêèòå è ñêèòèòå. Îñâåí â áëèçêèÿ áîé, áðàäâèòå áèëè èçïîëçâàíè è çà ðàçáèâàíå íà êðåïîñòíè âðàòè è çàùèòíè ñúîðúæåíèÿ è ñå óïîòðåáÿâàëè è â ïîõîäíèÿ áèò (17). Èçêëþ÷èòåëíî ðÿäêî, îðèãèíàëíî è ñàìîáèòíî òðàêèéñêî îðúæèå áèëà òåæêàòà äâóðú÷íà ñàáÿ ðîìôåÿ (èëè ðóìïèÿ), çàñâèäåòåëñòâàíà îèöå îò àâòîðè êàòî Õåçåõèé, Ïëóòàðõ è Ëèâèé. Ïëóòàðõ, îïèñâàéêè áèòêàòà ïðè Ïèäíà â 168 ã. ïð. Õð., êàçâà çà òðàêèòå ñëåäíîòî: “...Ïúðâè íàñòúïâàëè òðàêèòå, îò ÷èéòî âúíøåí âèä Íàçèêà, êàêòî ñàì êàçâàë, íàé-ìíîãî ñå èçïëàøèë. Òå áèëè ñíàæíè ìúæå, âúîðúæåíè ñúñ ñâåòëè è áëåñòÿùè ãîëåìè ùèòîâå è íàáåäðåíèöè, îòäîëó îáëå÷åíè ñ ÷åðíè õèòîíè, à íà äÿñíîòî ñè ðàìî ðàçìàõâàëè èçäèãíàòè íàãîðå òåæêè æåëåçíè ðîìôåè...” (4). Ðîìôåÿòà å äúëãà îêîëî ìåòúð, ñ øèðîêî ìàñèâíî îñòðèå, ñèëíî èçâèòî ïðè âúðõà. Ïîâå÷å îò åäíà òðåòà îò äúëæèíàòà ïðèíàäëåæè íà äðúæêàòà, êîÿòî å ïðåäíàçíà÷åíà çà áîðàâåíå ñ äâå ðúöå. Áëèçî äî âúðõà îñòðèåòî å äâóñòðàííî çàòî÷åíî, êîåòî ïîçâîëÿâà ìîùíè ðàçñè÷àùè óäàðè, êîèòî ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ñà ïðåîäîëÿâàëè çàùèòíîòî âúîðúæåíèå. Çàêðèâåíèÿò âðúõ å ñëóæåë ñúùî çà ïðîìóøâàíå è èçêîðìÿíå íà ïðîòèâíèêà â ñëàáèòå ìåñòà íà áðîíÿòà. Âúîáùå ïðåä íàñ èìàìå åäíî ñòðàõîâèòî îðúæèå, ïðåä êîåòî áëåäíåÿò äîðè ïðî÷óòèòå ñàìóðàéñêè ñàáè è äâóðú÷íèòå ðèöàðñêè ìå÷îâå îò ñðåäíîâåêîâèåòî!  þíàøêèÿ åïîñ çà Äàëèíà äåâîéêà ñå ñïîìåíàâà ñúùî çà ñòðàøíîòî îðúæèå ðîìôåÿ, ñ êîåòî ãåðîèíÿòà óíèùîæàâà âîéñêèòå íà öàðÿ, à ñïîðåä àêàä. Âëàäèìèð Ãåîðãèåâ îò ðîìôåÿòà ïðîèçëèçà è äèàëåêòíàòà äóìà “ðîôåÿ”, “ðóôÿ”, “ðóøàì”, “ðóøâàì” - ÷óïÿ, ðàçêúñâàì; ïðîìóøâàì êîðåìà íà æèâîòíî èëè íà ÷îâåê òàêà, ùîòî äà ìó ñå èçñèïÿò âúòðåøíîñòèòå (17). Ïî ñâîÿòà ôóíêöèÿ ðîìôåÿòà ñå ÿâÿâà òåæêà äâóðú÷íà ñàáÿ è ìíîãî ñúâðåìåííè àâòîðè ãðåøàò, êàòî îïèñâàò ðîìôåÿòà êàòî äúëúã ïðàâ ìå÷. Äðóãè õàðàêòåðíè òðàêèéñêè îðúæèÿ çà ðúêîïàøåí áîé ñà àêèíàêúò, ñàïèíàòà è ìàõàéðàòà. Àêèíàêúò ïðåäñòàâëÿâà êèíæàë èëè êúñ ìå÷ ñ äâå îñòðèåòà è õàðàêòåðíà õàëêà â êðàÿ íà äðúæêàòà. Îñâåí ïðè òðàêèòå, àêèíàêúò ñå ñðåùà ñúùî ïðè ñêèòèòå, ñàêèòå è ïåðñèòå. Ñàïèíàòà å âèä êèíæàë ñ èçâèòî ïëàìúêîâèäíî îñòðèå, áåç îáîñîáåí ãàðä. Îáèêíîâåíî ñå å èçïîëçâàëà çà ñå÷åíå è ïî-ìàëêî çà ìóøêàíå. Íàé-òðàêèéñêîòî îðúæèå å ìàõàéðàòà, êîÿòî ïðåäñòàâëÿâà ãîëÿì íîæ ñ èçâèòî ñúðïîâèäíî îñòðèå. Òÿ äîíÿêúäå ïðèëè÷à íà õàíäæàðà (êàðàêóëàê) èëè ÿòàãàíà è ñå çàòî÷âà êàòî òÿõ ïî âúòðåøíàòà ñòðàíà íà îñòðèåòî. Ôîðìàòà íà ìàõàéðàòà å ïðèãîäåíà èçêëþ÷èòåëíî çà ñå÷åíå. Äîêàçàíî å, ÷å òàçè ôîðìà íà ìàõàéðàòà óâåëè÷àâà äâà ïúòè
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ ÎÐÚÆÈß: 1. Æåëåçíè âúðõîâå íà êîïèÿ (ñàðèñà), èçïîëçâàíè îò ìàêåäîíñêàòà ôàëàíãà (IV â. ïð. Õð.); 2. Âúðõîâå íà êîïèÿ è ÷àñò îò ìå÷ îò Âðà÷àíñêî; 3. Áðîíçîâ âðúõ íà êîïèå îò ñ. Ä. Ëåâñêè, Ïàíàãþðñêî, (XV-Xlii â. ïð. Õð.}; 4. Âúðõîâå íà êîïèÿ îò Êàäèí ìîñò; 5. Æåëåçåí êúñ ìå÷ (àêèíàê) îò ì. Êîïðîâèöà Ìîãèëèòå -Äåâîíå; 6. Æåëåçåí êèíæàë ñ ïîçëàòà îò Áåëîãðàäåö, Âàðíåíñêî {VIII â. ïð. Xp.j; 7. Æåëåçíè áîéíè áðàäâè è áîåí ÷óê îò ñ. Ñàðàíöè îò Ðèìñêàòà åïîõà; 8. Æåëåçåí ñúðïîâèäåí íîæ (ìàõàéðà).
175
ÀÂÈÒÎÕÎË ñèëàòà íà óäàðà è òúé êàòî “îïàñâà” îáåêòà ïîäîáíî íà ñúðï - íàíàñÿ ñòðàøíè ðàíè. Ïëåìåòî äèé, îáèòàâàëî Ðîäîïèòå, ñå ñëàâåëî êàòî ìàõàéðîôîðè (ìàõàéðîíîñöè). Òå áèëè íåçàâèñèìè ïëàíèíñêè òðàêèéöè - ìå÷îíîñöè è ñà äîáðå îïèñàíè îò Òóêèäèò â “Èñòîðèÿ íà Ïåëîïîíåñêàòà âîéíà”, êúäåòî ó÷àñòâàò â ïîõîäà íà òðàêèéñêèÿ öàð Ñèòàëê ñðåùó ìàêåäîíñêèÿ öàð Ïåðäèêà â 429 ã. ïð. Õð. Ïî ðàçìåðè ìàõàéðàòà âàðèðà îò 40 äî 60 ñì, ñ øèðèíà îêîëî 5-7 ñì è äåáåëèíà íà åëìàíà (ãúðáà íà îñòðèåòî) - 0.6-0.9 ñì. Ïî áúëãàðñêèòå çåìè ñà îòêðèâàíè ìíîæåñòâî ìàõàéðè. Ñ òàêîâà îðúæèå ñà âúîðúæåíè è ãåðîèòå îò çëàòíàòà àìôîðà-ðèòîí îò Ïàíàãþðñêîòî çëàòíî ñúêðîâèùå (Ø â. ïð. Õð.). Ìàõàéðàòà å òèïè÷íî òðàêèéñêî îðúæèå è íå ñå ñðåùà â îêîëíèòå íàðîäè. Íåçàâèñèìî îáà÷å îò î÷åâèäíèòå ôàêòè, íÿêîè ïðèñòðàñòíè ðóñêè àâòîðè êàòî Àëåêñèíñêèé, Áóòÿãèí è äð. ñå îïèòâàò äà íè óáåæäàâàò, ÷å ìàõàéðàòà áèëà “ãðúöêî îðúæèå”! Êàòî ñïîìàãàòåëíè îðúæèÿ â ðúêîïàøíèÿ áîé òðàêèòå èçïîëçâàëè ðàçëè÷íè íîæîâå, êàìè, êúñè êèíæàëè, áîçäóãàíè, òîïóçè, êðèâàöè è äð. Îìèð ñïîìåíàâà è çà îðúæèå, íàðå÷åíî “æåëÿçíà òîÿãà”, êîåòî âåðîÿòíî å íÿêàêúâ âèä áîçäóãàí (1). Êúñèòå îðúæèÿ ñå íîñåëè íà ïîÿñà èëè íà ñïåöèàëíèÿ áîåí êîëàí, êîéòî ñå ñïîìåíàâà îùå â “Èëèàäàòà”. Òîé å èçðàáîòåí îò äåáåëà êîæà è ñå íîñè íàä ðèçíèöàòà. Òîêèòå íà áîéíèÿ êîëàí è àïëèêàöèèòå â “çâåðèíåí ñòèë” ñå èçðàáîòâàëè îò áðîíç, çëàòî è ñðåáðî. Îñâåí çà ïðèêðåïâàíå íà îðúæèÿòà êîëàíúò èìàë è îùå äâå ôóíêöèè. Òîé áèë çíàê çà ïîñâåùåíèå è èíèöèàöèÿ â åôåáñêèòå ìúæêè ñúþçè è âîåíèçèðàíè îáùåñòâà ïðåç àíòè÷íîñòòà. Ïî áðîÿ è âèäà íà àïëèêàöèèòå è òîêèòå ñå îïðåäåëÿë ñúùî è âîåííèÿò ðàíã (åäèí âèä ïàãîí) è ñîöèàëíèÿò ñòàòóñ íà ïðèíîñèòåëÿ.  òîâà îòíîøåíèå èìàìå àáñîëþòíà èäåíòè÷íîñò ñúñ ñêèòñêèÿ è áúëãàðñêèÿ áîåí êîëàí (5,17). Òèïè÷åí òàêúâ ñðåáúðåí ïîçëàòåí êîëàí å îòêðèò ïðè ñ. Ëîâåö, Ñòàðîçàãîðñêè îêðúã (V-IV â. ïð. Õð.), íàìèðàù ñå â Íàöèîíàëíèÿ àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé - Ñîôèÿ. Íà íåãî ñà èçîáðàçåíè ëîâíè è áîéíè ñöåíè è îðíàìåíòèêà, èçïúëíåíè ñ ãîëÿìî èçÿùåñòâî (3).  ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ çà òðàêèéñêèÿ âîéí Ñòåôàí Éîðäàíîâ (5) îáðúùà âíèìàíèå âúðõó ðèòóàëíèòå òàíöè, èçïúëíÿâàíè ñ îðúæèå îò òðàêèòå, è ãè ñðàâíÿâà ñ áúëãàðñêèòå ðóñàëêè è êóêåðè. Ïîäðîáíè èçñëåäâàíèÿ âúðõó òåçè ðèòóàëíè èãðè ñà èçâúðøåíè ñúùî îò àâòîðà è íåãîâèÿ áàùà - Âåíêî Àëåêñàíäðîâ (17).
Çàùèòíî âúîðúæåíèå Çàùèòíîòî âúîðúæåíèå íà òðàêèòå å ðàçíîîáðàçíî è áîãàòî. Òî âêëþ÷âàëî ùèò, øëåì, äîñïåõè (áðîíÿ èëè ëþñïåñòà ðèçíèöà), íàêîëåííèöè, íàáåäðåíèöè, íàðúêàâíèöè è çàùèòíè ÿêè. Ïîâå÷åòî îò òîâà âúîðúæåíèå å ïîäðîáíî îïèñàíî îò Îìèð â “Èëèàäà”. Íàé-ðàçïðîñòðàíåíèÿò âèä ùèò áèë ïåëòàòà, êîÿòî ñå ïðàâåëà îò íÿêîëêî ñëîÿ âîëñêà êîæà, îïúíàòà âúðõó ñêåëåò îò æèëàâè è çäðàâî ñïëåòåíè ïðú÷êè. Ñëåä êàòî èçñúõíåë íà ñëúíöå, ùèòúò ñå èçïúâàë è ñòàâàë êîðàâ êàòî ãüîí. Îò âúíøíàòà ñòðàíà ñå ïîñòàâÿëè ìåäíè èëè áðîíçîâè íàêëàäêè è àïëèêàöèè, à ñúùî è óêðàñà îò áëàãîðîäíè ìåòàëè - çëàòî è ñðåáðî. Òå äîïúëíèòåëíî óêðåïâàëè ùèòà è ìó ïðèäàâàëè çäðàâèíà, çà äà ìîæå äà óñòîÿâà íà òåæêèòå îðúæèÿ.  öåíòúðà íà ùèòà, ò. íàð. “ïúï”, ñå ïîñòàâÿëà ïî-ìàñèâíà àïëèêàöèÿ, êîÿòî îáèêíîâåíî ïðåäñòàâëÿâàëà åìáëåìà èëè õóäîæåñòâåíà óêðàñà.  “Èëèàäàòà”íà ìíîãî ìåñòà ñà îïèñàíè òàêèâà ùèòîâå, íÿêîè
176
îò êîèòî ñà ñ ïî 8 ñëîÿ (ñåäåì êîæåíè ðåäà è îñìèÿ âúíøåí ñ ìåäíè íàêëàäêè).  òîâà îòíîøåíèå íàé-äåòàéëíî å îïèñàíî èçðàáîòâàíåòî íà ùèòà íà Àõèë, êúäåòî ñà ïðåïëåòåíè ïðàãìàòèçúì, ôèëîñîôèÿ è êîâàøêî þâåëèðíî èçêóñòâî. Àðõåîëîãè÷åñêèòå îòêðèòèÿ ïî íàøèòå çåìè ïîêàçâàò, ÷å Îìèð òî÷íî è âÿðíî å ïðåäàë äåéñòâèòåëíîñòòà è ïðîèçâåäåíèÿòà ìó â íèêàêúâ ñëó÷àé íå ñà õóäîæåñòâåíè õèïåðáîëè (1). Ïðè òðàêèéñêèòå ùèòîâå ñå ðàçëè÷àâàò äâà âèäà ïåëòè - êðúãúë è ò.íàð. “áåîòèéñêè ùèò”, êîéòî áèë îâàëåí ñ ëóííîâèäíè èçðÿçúöè îòñòðàíè. Ñïîðåä Õèãèíñ, òàêèâà ùèòîâå ñà áèëè èçâåñòíè îùå îò XVII â. ïð. Õð. íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ (23). Ñïîðåä òðàêèéñêèÿ îáè÷àé, â ïîõîä èëè ïðè îòñòúïëåíèå, ùèòúò ñå íîñåë ñúñ ñïåöèàëíè ðåìúöè - ïðåçðàìêè (ïîðòóïåé) íà ãúðáà. Òå ñúùî áèëè áîãàòî óêðàñåíè ñ àïëèêàöèè, êàòî áîéíèÿ êîëàí. Íåçàâèñèìî îò ãîëåìèòå ñè ðàçìåðè (äèàìåòúð îò 80 äî 92 ñì) òðàêèéñêèòå ùèòîâå áèëè íåîáèêíîâåíî ëåêè è çäðàâè. Çà òðàêèéñêèòå äîñïåõè ïèøàò Ïñåâäîåâðèïèä, Ïëóòàðõ è Äèîíèñèé Õàëèêàðíàñêè, Êñåíîôîíò è Õåðîäîò. Òðàêèéñêèòå øëåìîâå ñà ñúùî áîãàòè è ðàçíîîáðàçíè êàòî âèäîâå. Çà ñúæàëåíèå â ñïåöèàëíàòà ëèòåðàòóðà âñå îùå áèòóâà íÿêàêâà ãðúöêà êëàñèôèêàöèÿ çà òåçè øëåìîâå, êîèòî ñå îïðåäåëÿò êàòî: “êîðèíòñêè”, “èëèðèéñêè”, “õàëêèäè÷åñêè” è ò.í. òèïîâå. Ñòðóâà ìè ñå, ÷å å êðàéíî âðåìå áúëãàðñêèòå èçñëåäîâàòåëè è èñòîðèöè äà ñêúñàò ñ òàçè óíèçèòåëíà ïðàêòèêà è äà íàëîæàò íàøè îðèãèíàëíè òåðìèíè, îùå ïîâå÷å, ÷å íÿêîè îò òðàêèéñêèòå øëåìîâå êàòî: “ìàñêàòà-øëåì”, “êîíè÷íèòå øëåìîâå” è “ôðèãèéñêèòå” (ïîäîáíè íà òðàêèéñêà øàïêà) ïî÷òè íÿìàò àíàëîçè. Îñîáåíî èíòåðåñåí å êîíè÷íèÿò øëåì îò Êàðà-Àãà÷, Òúðãîâèùêî (I -II â.), êîéòî å àíàëîãè÷åí íà áúëãàðñêèòå øëåìîâå îò ñúêðîâèùåòî îò Íàä Ñåíò Ìèêëîø, øëåìà íà Õåêòîð, øëåìîâåòå íà Àòèëà è Àñïàðóõ è íÿêîè áúëãàðñêè îáðàçöè, îòêðèòè â ïî-êúñíè ïåðèîäè. Äîñïåõèòå íà òðàêèòå ñà ïðåäèìíî îò áðîíç è áèâàò äâà âèäà - öÿëîñòíà áðîíÿ (ïàíöèð) è ëþñïåñòà (ëàìåëàðíà) áðîíÿ. Ïîñëåäíèÿò òèï ìîæå äà áúäå âèäÿí ïî èçîáðàæåíèÿ îò çëàòíîòî ñúêðîâèùå îò Ëåòíèöà, Ëîâåøêî (IV â. ïð. Õð.). Òîçè òèï çàùèòíî âúîðúæåíèå ñå êîìïëåêòîâàë îò áðîíçîâè íàêîëåííèöè, íàáåäðåíèöè, íàðúêàâíèöè è ïî-ðÿäêî ñðåùàíèòå çàùèòíè ÿêè. Òðàêèòå èçïîëçâàëè ñúùî ëåíåíè è êîæåíè äîñïåõè, çà êîèòî ðàçïîëàãàìå ñàìî ñ îïèñàíèÿ è íå ñà íàìåðåíè êàòî àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè ïîðàäè íåòðàéíàòà îðãàíè÷íà ìàòåðèÿ. Íàëè÷èåòî íà òàêúâ âèä öÿëîñòíè äîñïåõè è âúîðúæåíèå íåäâóñìèñëåíî ïîêàçâà, ÷å îùå îò äúëáîêà äðåâíîñò òðàêèòå ñà ðàçïîëàãàëè ñ òåæêà ïåõîòà è êîííèöà è áåçñïîðíî ñà äèêòóâàëè “âîåííàòà ìîäà”, êàêòî íà Áàëêàíèòå, òàêà è â Ìàëà Àçèÿ è Ïðè÷åðíîìîðèåòî, à ñúùî è â öåíòúðà íà Åâðîïà (åòðóñêèòå äîøëè îò Òðîÿ)!...
II. ÑÊÈÒÈÒÅ ÏÐÎÈÇÕÎÄ ÍÀ ÑÊÈÒÈÒÅ Ìíîæåñòâî ñúâðåìåííè è àíòè÷íè àâòîðè èçòúêâàò ñúùåñòâóâàùèòå âçàèìîâðúçêè ìåæäó ñòåïíèòå ñêèòè è òðàêèòå îò äîëíèÿ Äóíàâ è ïî-ñïåöèàëíî äóíàâñêèòå ãåòè (1, 4, 11, 12, 16). Ïðîô. Ãàí÷î Öåíîâ îáðúùà ñúùî âíèìàíèå, ÷å ãåòèòå ñà èäåíòè÷íè ñ ãîòèòå è ñà ñêèòñêè íàðîä. Ñïîðåä íåãî ãúðöèòå è ðèìëÿíèòå íàðè÷àëè íàðîäèòå
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ ÌÅ×ÎÂÅ: 1. Áðîíçîâ ìå÷ „ñåâåðåí òèï” îò Îðÿõîâî (XVI-XIII â. ïð. Õð.); 2. Äúëãè æåëåçíè ìå÷îâå ..êåëòñêè òèï”; 3. Æåëåçíè ìå÷îâå - àêèíàê è ìàõàèðà (VII-V â. ïð. Õð.); 4. Áðîíçîâè ìå÷ è ðàïèðè „ìèêåíñêè òèï” îò Ä. Ëåâñêè, Ä-ð Éîñèôîâî è ñ Âàéêàë, Ïëåâåíñêî (ÕÓ-ÕØ â. ïð. Õð.); 5. Ìå÷-êîñà (õàðïå èëè êñèôîäðåïàíîí] îò ìàêåäîíñêà áðîíçîâà ìîíåòà (179-173 ã. ïð Õð.); 6. Òðàêè âúîðúæåíè ñ òåæêè äâóðú÷íè ñàáè [ðîìôâÿ èëè ðóìïèÿ) - êàìåíåí ðåëåô îò Àäàìêëèñè, íàìåðåí â Äîáðóäæà; 7. Ìå÷îâå êñèôîñ è ìàõàèðà’, Â. Æåëåçåí äúëúã ìå÷ „êåëòñêè òèï” (ïðå÷óïåí íàäâå ÷àñòè).
177
ÀÂÈÒÎÕÎË ñïîðåä ìÿñòîòî, êîåòî ñà çàåìàëè. Òàêà òå íàðè÷àëè ãîòèòå ñêèòè, õóíèòå ìàñàãåòè è ò.í. (11). Àíòè÷íèòå àâòîðè è òåçè îò ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå ÷åñòî íàðè÷àëè áúëãàðèòå - ñêèòè è õóíè. Ñïîðåä Õåðîäîò (V â. ïð. Õð.) ñêèòèòå íàñåëÿâàëè îáøèðíèòå ñòåïíè ïðîñòðàíñòâà íà Ñåâåðíîòî è Ñåâåðîçàïàäíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå ìåæäó ðåêèòå Äîí è Äóíàâ. Òîâà áèëà ãðóïà ïëåìåíà, ìàëêî îòëè÷àâàùè ñå åäíè îò äðóãè ñïîðåä íà÷èíà íà æèâîò è ñòîïàíñòâî è ðîäñòâåíè ïî êóëòóðà è åçèê. Õåðîäîò ïîä÷åðòàâà åòíè÷åñêîòî åäèíñòâî íà öåëèÿ ñêèòñêè ñâÿò è ÿñíî îòëè÷àâà ñêèòèòå îò äðóãèòå íàðîäíîñòè. Òîé èçáðîÿâà ñëåäíèòå ñêèòñêè ïëåìåíà: òàâðè, àãàòþðñè, íåóðè, àíäðîôàãè, ìåëàíõëàéíè, ãåëîíè, áóäèíè è ñàâðîìàòè (ñàðìàòè). Îòäåëíî òîé ãè ðàçäåëÿ íà çåìåäåëöè, ñêîòîâúäöè è öàðñêè ñêèòè. Ïîñëåäíèòå ñà ñúñðåäîòî÷åíè îêîëî Êðèì è îñòàíàëèòå ïëåìåíà ñà èì áèëè ïîä÷èíåíè è èì ïëàùàëè äàíúöè. Ñêèòè æèâååëè ñúùî è ïî äîëíîòî òå÷åíèå íà Äóíàâ è íå ñëó÷àéíî Äîáðóäæà ïðåç ñðåäíîâåêîâèåòî å íàðè÷àíà “Ìàëêà Ñêèòèÿ”. Õåðîäîò íàïðàâî íàðè÷à Äóíàâ (Ïåòúð) -”ñêèòñêà ðåêà” (1). Îñâåí â Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è Êàâêàç, ñêèòè å èìàëî è íà äðóãè ìåñòà. Ñïîðåä Øåëîâ, â àíòè÷íàòà ëèòåðàòóðà å ñúùåñòâóâàëà è äðóãà ïðåäñòàâà çà Ñêèòèÿ, ñúãëàñíî êîÿòî ñêèòè ñå íàðè÷àëè âñè÷êè ïëåìåíà îò ñòåïíàòà, ëåñîñòåïíàòà - è äàæå ãîðèñòàòà ïîëîñà íà Èçòî÷íà Åâðîïà. Òàçè äâîéñòâåíîñò â îïðåäåëÿíåòî ãðàíèöèòå íà Ñêèòèÿ ñúùåñòâóâà è â ñúâðåìåííàòà íàóêà, êàòî çà ñêèòè ñå îïðåäåëÿò è äðóãè ïëåìåíà äàëå÷å íà èçòîê â Ñðåäíà Àçèÿ è Öåíòðàëíà Àçèÿ (12). Òàêà êàòî ñêèòè ñå êëàñèôèöèðàò ñúùî ìàñàãåòèòå (ñàêèòå) è õóíèòå (õóíîðèòå), êîèòî íàñåëÿâàëè ò.íàð. “Âúòðåøíà Ñêèòèÿ”. Àâäèåâ ïèøå çà ñàêèòå ñëåäíîòî: “...Êúì èçòî÷íîèðàíñêèòå ïëåìåíà, íàñåëÿâàùè â äðåâíîñòòà îáøèðíîòî ïðîñòðàíñòâî îò Êàñïèéñêî ìîðå äî Õèíäèêóø è Òÿí Øàí, ñïàäàò ïëåìåíàòà, êîèòî ãðúöêèòå èñòîðèöè íàðè÷àò ñàêè è ìàñàãåòè, à äðåâíîïåðñèéñêèòå íàäïèñè - ñàêè. Ñàêèòå, êîèòî íàñåëÿâàò ãëàâíî Ñðåäíà Àçèÿ è ñúñåäíèòå îáëàñòè, ñå äåëÿò íà òðè ãîëåìè ãðóïè: 1) ñàêè õàóìàâàðêà (ñàêè ñ ëèñòà îò êóëòîâîòî ðàñòåíèå õàîìà), íàñåëÿâàëè ìîæå áè îáëàñòèòå íà Ôåðãàíà è Ïàìèð; 2) ñàêè òèãðàõàóäà (ñàêè ñ îñòðîâúðõè øàïêè), æèâååùè â ñòåïíèòå îáëàñòè íà Êèðãèçèÿ è Êàçàõñòàí; 3) ñàêè òèàé-òàðà-äàðàéÿ (ïðåçìîðñêè ñàêè èëè ñàêè îòâúä ðåêàòà), êîèòî ìîæå áè ñà æèâåëè îòâúä íÿêîÿ îò ãîëåìèòå ðåêè â Ñðåäíà Àçèÿ” (15). Äàëå÷å íà èçòîê ÷àê äî åçåðîòî Âàéêàë ñå íàìèðàëè íàéèçòî÷íèòå ñêèòè - õóíîðè è òîâà áèëè äèíëèíèòå, çà êîèòî ïèøå â êèòàéñêèòå äðåâíè õðîíèêè; â Ñðåäíà Àçèÿ òîâà ñà ñàêèòå (ìàñàãåòèòå èëè ñå), à Õåðîäîòîâèòå ñêèòè ñà êðàé Êàâêàç è Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå. Ñïîðåä íÿêîè íåìñêè àâòîðè, íàé-çàïàäíèÿò êëîí íà ñêèòèòå ñà òðàêèòå, íàñåëÿâàùè Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è Ìàëà Àçèÿ. Îò ãîðíîòî èçëîæåíèå ñòàâà ÿñíî, ÷å ñêèòñêèòå èëè ò.íàð. “êîííè íàðîäè” ñà íàñåëÿâàëè åäíà øèðîêà îáëàñò, èìàëè ñà ñõîäíà êóëòóðà, àíòðîïîëîãèÿ è íàé-îáùî ìîãàò äà áúäàò îïðåäåëåíè êàòî èðàíîåçè÷íè åâðîïåèäè èëè èíäîåâðîïåéöè îò êàâêàçêàòà ãðóïà. Êúì òàçè ãðóïà ñïîêîéíî ìîæåì äà ïðè÷èñëèì è äðåâíèòå áúëãàðè.  íàøåòî èçëîæåíèå ùå ñå ñúñðåäîòî÷èì ãëàâíî âúðõó Ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñêèòè è îò÷àñòè âúðõó ìàñàãåòèòå, êîèòî ñïîðåä Õåðîäîò ñúùî ñà ñêèòè.
178
Ñêèòñêà ìîíåòà ñ èçîáðàæåíèå íà öàð Àòåé (IV â. ïð. Õð.), çàãèíàë â áèòêà ñ ìàêåäîíöèòå íà âúçðàñò 90 ãîäèíè. Õàðàêòåðíî å, ÷å öàðÿò å èçîáðàçåí ãàëîïèðàéêè íà êîí ñòðåëÿéêè ñ ëúê â ðúêà.
Èìà íÿêîëêî âåðñèè çà ïðîèçõîäà íà ñêèòèòå, åäíàòà å, ÷å òå ñà äîøëè îò Àçèÿ, à äðóãàòà å, ÷å ñà àâòîõòîííî íàñåëåíèå íà Ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñòåïè. Äâå îò âåðñèèòå, êîèòî ðàçêàçâà Õåðîäîò, ïîòâúðæäàâàò àâòîõòîííèÿ ïðîèçõîä, à òðåòàòà å “àçèàòñêàòà âåðñèÿ” (1). Ñïîðåä Õåðîäîò ïúðâèÿò ìúæ ñêèò ñå ïîÿâèë â Ïðè÷åðíîìîðèåòî, êîãàòî òàÿ çåìÿ áèëà ïóñòà. Òîé ñå íàðè÷àë Òàðãèòàîñ è ðîäèòåëèòå ìó áèëè áîã Çåâñ è åäíà îò äúùåðèòå íà ðåêàòà Áîðèñòåíåñ. Òàðãèòàîñ èìàë òðèìà ñèíîâå - Ëèïîêñàèñ, Àðïîêñàèñ è Êîëàêñàèñ, îò êîèòî ñå ïîÿâèëè ñêèòñêèòå ðîäîâå. Òàðãèòàîñ áèë ïúðâèÿò ñêèòñêè öàð è îò íåãî äî íàõëóâàíåòî íà Äàðèé I (îê. 512 ã. ïð. Õð.) áèëè èçìèíàëè õèëÿäà ãîäèíè. Âòîðàòà âåðñèÿ, êîÿòî ðàçêàçâà Õåðîäîò, èçâåæäà ïðîèçõîäà íà ñêèòèòå îò Õåðàêúë, êîéòî èìàë òðèìà ñèíîâå - Àãàòþðñîñ, Ãåëîíîñ è Ñêþòåñ (Àãàòþðñ, Ãåëîí è Ñêèò). Îò íàé-ìàëêèÿ ñèí Ñêèò ñïîðåä åëèíèòå ïðîèçëèçà ðîäúò íà ñêèòñêèòå öàðå. Ñúãëàñíî òðåòàòà âåðñèÿ, ðàçêàçàíà ïàê îò Õåðîäîò, ñêèòèòå íîìàäè æèâååëè â Àçèÿ, íî ìàñàãåòèòå ãè ïðèòèñíàëè ñ âîéíà è òîãàâà òå äîøëè íà çàïàä â Ïðè÷åðíîìîðèåòî, èçòëàñêâàéêè ìåñòíèòå ïëåìåíà íà êèìåðèéöèòå è ñìåñâàéêè ñå ñ òÿõ (1). Ïîñëåäíîòî ñå îñïîðâà îò íÿêîè ó÷åíè, êàòî Ä.Ñ.Ðàåâñêè, êîéòî ïèøå ñëåäíîòî: “...Ïðåõîäúò â Ïðè÷åðíîìîðèåòî îò “êèìåðèéñêàòà” åïîõà êúì “ñêèòñêàòà” áèë îçíàìåíóâàí íå îò êîíêðåòíîòî èçìåíåíèå íà åòíè÷åñêèÿ ñúñòàâ íà íàñåëåíèåòî â ðåãèîíà, à ñ òðàíñôîðìàöèÿ è ðàçïðîñòðàíåíèå íà êîíêðåòíîòî ïëåìåííî íàèìåíîâàíèå íà øèðîê êðúã îáèòàòåëè íà ñåâåðîïîíòèéñêèòå çåìè...” (4). Àâòîðúò ñúùî çàñòúïâà òîâà ñõâàùàíå, ñïîðåä êîåòî “ñêèòè” è “êèìåðèéöè” ñà ñèíîíèìè íà åäèí è ñúù íàðîä èëè íàé-ìàëêîòî ñà ñðîäíè ïëåìåíà. Ñàâðîìàòèòå (ñàðìàòèòå) ñïîðåä Õåðîäîò ñúùî ñà ñêèòè è ïðîèçëåçëè îò ñìåñâàíåòî íà àìàçîíêèòå è ñêèòèòå ñëåä åäíà áèòêà ñ åëèíèòå ïðè Òåðìîäîíò. Ñàâðîìàòèòå ãîâîðåëè ñêèòñêè, íî ãî ãîâîðåëè íåïðàâèëíî îùå îò íàé-ñòàðè âðåìåíà, ïîíåæå àìàçîíêèòå íå ãî áèëè èçó÷èëè (1). Çà âðúçêàòà ìåæäó ñàðìàòèòå è ñêèòèòå äàâà âàæíè ñâåäåíèÿ è àíòè÷íèÿò àâòîð Ïñåâäî Õèïîêðàò.  ñâîÿ òðàêòàò “Çà âúçäóõà, âîäèòå è ìåñòíîñòèòå”, òîé ïèøå:
ÀÂÈÒÎÕÎË “... Åâðîïà èìà ñêèòñêè íàðîä, æèâååù îêîëî åçåðîòî Ìåîòèäà (Àçîâñêî ìîðå) è îòëè÷àâàù ñå îò äðóãèòå íàðîäè. Èìåòî èì å ñàâðîìàòè. Òåõíèòå æåíè ÿçäàò íà êîí, ñòðåëÿò ñ ëúê è õâúðëÿò äðîòèöè îò êîíÿ è ñå áèÿò ñ âðàãîâåòå, äîêàòî îùå ñà äåâîéêè; à ñå îìúæâàò åäâà ñëåä êàòî óáèÿò òðèìà âðàãîâå è ñå çàñåëâàò äà æèâåÿò ñ ìúæåòå ñëåä êàòî èçâúðøàò îáè÷àéíèòå æåðòâîïðèíîøåíèÿ. Òàçè, êîÿòî ñå îìúæè, ïðåñòàâà äà ÿçäè íà êîí, äîêàòî íå ñå ÿâè íåîáõîäèìîñò ïîãîëîâíî äà ñå èçëåçå íà ïîõîä (íà âîéíà)...” (4).  èçâåñòíèÿ èñòîðè÷åñêè àòëàñ íà Êîëèí Ìàêèâèäè â ïåðèîäà îêîëî 1850 ã. ïð. Õð. òðàêèòå è êèìåðèéöèòå ñà ïðåäñòàâåíè êàòî åäíà îáùíîñò - “òðàêî-êèìåðèéöè” (ò.íàð. “ñòåïíà êóëòóðà áîéíè áðàäâè”) à êúì 670 ã. ïð. Õð. çàïî÷âà “ñêèòñêàòà åïîõà” (13). Çàâúðøâàéêè òàçè ÷àñò, îáðúùàìå âíèìàíèå âúðõó ôàêòà, ÷å â íÿêîè ñòàðè áúëãàðñêè õðîíèêè ñå ñïîìåíàâà, ÷å áúëãàðèòå ñà êèìåðèéöè. Òàêà ïèøå è àâòîðúò íà “Çîãðàôñêàòà èñòîðèÿ” (1785 ã.), ïðåäñòàâåíà îò Ãåîðãè Ðàêîâñêè, çà êîÿòî ñå ñ÷èòà, ÷å å ñúñòàâåíà îò ìíîãî äðåâíè èçòî÷íèöè.
Ïîõîäè, òàêòèêà, âîåííî èçêóñòâî è îáëåêëî Ñêèòèòå âîþâàëè èçêëþ÷èòåëíî íà êîíå. Ïî òîçè íà÷èí òå áèëè áúðçîïîäâèæíè è ó÷àñòâàëè â äàëå÷íè âîåííè ïîõîäè.  êðàÿ íà VIII â. ïð. Õð. Óðàðòó è Àñèðèÿ áèëè íàïàäíàòè îò èðàíîåçè÷íèòå êèìåðèéöè, êîèòî ïðåäïðèåëè äàëå÷åí ïîõîä îò Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è Àçîâñêî ìîðå è äîñòèãíàëè äî Ìàëà Àçèÿ, Åãèïåò, Àñèðèÿ è Ìèäèÿ.  ðåçóëòàò îò òîçè ñáëúñúê áèëè íàíåñåíè ñåðèîçíè óäàðè íà ìîãúùàòà Àñèðèÿ. Âåðîÿòíî ïðåç 705 ã. ïð. Õð. íåéíàòà àðìèÿ áèëà ðàçáèòà îò êîííèöàòà íà êèìåðèéöèòå, à Ñàðãîí II çàãèíàë íà áîéíîòî ïîëå. Ïî íåãîâî âðåìå â Ïðåäíà Àçèÿ ñå ïîÿâèëè è îòðÿäèòå íà êîííèòå ñêèòè, êîèòî ìèãðèðàëè îò Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå ñëåä êèìåðèéöèòå (9). Õåðîäîò îïèñâà òîçè ïîõîä íà ñêèòèòå â Ìèäèÿ òàêà: “...Êèàêñàð (Êèàê-öàð) ñúáðàë âñè÷êè ñâîè ïîäâëàñòíè è ñå îòïðàâèë êúì ãðàä Íèíåâèÿ äà îòìúñòè çà áàùà ñè è äà ãî ðàçðóøè. Íî ìåæäóâðåìåííî ïîïàäíàë íà àñèðèéöèòå, ïîáåäèë ãè è äîêàòî îáñàæäàë ãðàä Íèíåâèÿ, áèë íàïàäíàò îò ãîëÿìà âîéñêà ñêèòè. Âîäåë ãè öàðÿò èì Ìàäþåñ, ñèí íà Ïðîòîòþåñ. Òå áèëè íàâëåçëè â Àçèÿ, èçòëàñêâàéêè êèìåðèéöèòå îò Åâðîïà è òàêà, ñëåäâàéêè ïî ïåòèòå áåãúëöèòå, ïðèñòèãíàëè â ìèäèéñêàòà ñòðàíà. Èìà òðèéñåò äíè ïúò çà åäèí ëåêî âúîðúæåí âîéíèê (êàâàëåðèñò) îò åçåðîòî Ìåîòèäà êðàé ðåêà Ôàçèñ äî Êîëõèäà. À îò Êîëõèäà íå òðÿáâà ìíîãî âðåìå, çà äà ñå ïðåõâúðëè ÷îâåê â Ìèäèÿ... -ìåæäó òÿõ îáèòàâà ñàìî åäèí íàðîä - ñàñïåéðèòå, è êàòî ãî ïîäìèíåø, ñè â Ìèäèÿ. Âñúùíîñò îáà÷å ñêèòèòå íå íàõëóëè ïî òîçè ïúò, àìè ïîåëè ïîîòãîðå, ïî åäèí äîñòà ïî-äúëúã ïúò, êàòî îòäÿñíî èì îñòàâàëà Êàâêàçêàòà ïëàíèíà. Òàì ìèäèéöèòå ñå ñðåùíàëè â áîé ñúñ ñêèòèòå, áèëè ïîáåäåíè â áèòêàòà è îòñòúïèëè âëàñòòà ñè; à ñêèòèòå ÿ ðàçïðîñòðåëè èç öÿëà Àçèÿ. Îòòàì ñå îòïðàâèëè êúì Åãèïåò, è êàòî ñòèãíàëè â Ïàëåñòèíñêà Ñèðèÿ, Ïñàìåòèõ, öàðÿò íà Åãèïåò ñå ÿâèë íàñðåùà èì è ñ ïîäàðúöè è óâåùàíèÿ óñïÿë äà ãè ñêëîíè äà íå íàïðåäâàò ïî-íàòàòúê...” (1). Ìàðøðóòúò, êîéòî îïèñâà Õåðîäîò, ïîêàçâà, ÷å â òîçè ïîõîä íà þã ñêèòèòå âåðîÿòíî ñà ìèíàëè ïðåç èçâåñòíèÿ
ïðîõîä Äåðáåíò, êîéòî êîíòðîëèðàë þæíèòå ïîäñòúïè êúì Êàâêàç. Ìåæäó 653 è 625 ã. ïð. Õð. Ìèäèÿ ïîïàäíàëà ïîä âëàñòòà íà ñêèòèòå, íàõëóëè â ïðåäåëèòå é îò çàïàä, è çàãóáèëà ðàííàòà ñè äúðæàâíîñò. Ïî-êúñíî ìèäèòå ïîä ïðåäâîäèòåëñòâîòî íà Êèàêñàð óñïåëè äà ðàçáèÿò ñêèòèòå è äà ãè îòáëúñíàò íà ñåâåð (9). Âîéíàòà ñðåùó Ìèäèÿ áèëà ÷àñò îò øèðîêîòî äâèæåíèå íà ñêèòèòå, íàñî÷åíî ñðåùó äúðæàâèòå îò Ïðåäíà Àçèÿ, â êîåòî ñà ïîäêðåïåíè îò ñâîèòå ðîäñòâåíèöè ñàêèòå (ìàñàãåòèòå) è áàêòðèéöèòå (15). Åäíîâðåìåííî ñ îáðàçóâàíåòî íà ñèëíè äúðæàâè, êàòî Ìèäèÿ è Ïåðñèÿ, â Ñðåäíà Àçèÿ è îêîëî Êàâêàç ñêèòèòå ñúçäàâàò ãîëåìè ïëåìåííè ñúþçè è äîðè ðàííè ôîðìè íà êëàñîâè äúðæàâè (Áàêòðèÿ, Õîðåçúì è äð.) îùå ïðåç VII -VI â. ïð. Õð. (15). Òàêà ñêèòèòå ñå ïðîòèâîïîñòàâèëè íà ïåðñèòå è êîíòðîëèðàëè òúðãîâñêèòå ïúòèùà íà ñåâåð è íà çàïàä. Òîçè ïðîöåñ íà àíòàãîíèçúì ìåæäó ñåâåðà è þãà â Áëèçêèÿ èçòîê çàïî÷âà îùå ïðåç 2198 ã. ïð. Õð., êîãàòî ïëåìåíàòà íà êóòèèòå (ãóòèè) îêóïèðàò Àêàä; õèêñîñèòå ïðåç 1720 ã. ïð. Õð. çàâëàäÿâàò Ñåâåðåí Åãèïåò è ôèëèñòèìëÿíèòå (ïåëàñãè, ïåëåñò) â 1200 ã. ïð. Õð. ñå ïîÿâÿâàò â Àñèðèÿ. Âñè÷êè òå ñà ñðîäíè ñ òðàêè, ñêèòè è äðåâíè áúëãàðè (9). Ñêèòèòå ñå ïðîòèâîïîñòàâÿëè íàé-ìíîãî íà ïåðñèòå è èìàëè ìíîæåñòâî âîéíè ñ òÿõ. Õåðîäîò îïèñâà ãîëÿìàòà áèòêà ìåæäó ìàñàãåòèòå è ïåðñèòå ïðåç 530 ã. ïð. Õð., êàòî íà÷åëî íà ìàñàãåòèòå áèëà öàðèöà Òîìèðèñ, à ïåðñèòå ïðåäâîæäàë öàð Êèð.  òàçè áèòêà ïåðñèòå áèëè òîòàëíî ðàçáèòè, à öàðÿò èì óáèò. “...À Òîìèðèñ, òúé êàòî Êèð íå ñå âñëóøàë â äóìèòå é, ñúáðàëà öÿëàòà ñè âîéñêà è ãî íàïàäíàëà. Òàçè áèòêà îò âñè÷êè áèòêè, ñòàíàëè ìåæäó âàðâàðè, àç îïðåäåëÿì êàòî íàé-ñòðàøíà. Äîêîëêîòî óñïÿõ äà íàó÷à, òÿ ñå ðàçâèëà òàêà. Îòíà÷àëî - êàêòî ðàçêàçâàò - çàñòàíàëè åäíà ñðåùó äðóãà, äâåòå âîéñêè ñå îáñòðåëâàëè ñ ëúêîâå, à ïîñëå ñëåä êàòî ñè ñâúðøèëè ñòðåëèòå, ñå íàõâúðëèëè åäíè âðúç äðóãè è ïðîäúëæèëè ñ êîïèÿ è ìå÷îâå. Äúëãî ñå áèëè è íèêîé íå èñêàë äà îòñòúïè. Íàêðàÿ ìàñàãåòèòå íàäâèëè. Ïî-ãîëÿìà ÷àñò îò ïåðñèéñêàòà âîéñêà ïàäíàëà íà ñàìîòî ìÿñòî, à è ñàìèÿò Êèð áèë óáèò...” (1). Öàðèöà Òîìèðèñ çàïîâÿäàëà äà îòñåêàò ãëàâàòà íà óáèòèÿ ïåðñèéñêè öàð è äà ÿ ñëîæàò â ìåõ îò êîçÿ êîæà, ïüëåí ñ ÷îâåøêà êðúâ, çà “äà ñå íàïèå òèðàíèíà äî íàñèòà ñ êðúâ”, òúé êàòî ïðåäè òîâà òîé ïîãóáèë ñèíà é. Ñëåä òîâà âåðîÿòíî ñúãëàñíî ñêèòñêèÿ îáè÷àé îò ÷åðåïà ìó áèëà èçðàáîòåíà ðèòóàëíà ÷àøà, îáêîâàíà ñúñ çëàòî, çà âäèãàíå íà íàçäðàâèöè. Òîìèðèñ âåðîÿòíî å áèëà ïîòîìêà íà àìàçîíêèòå. Òîâà ñå ñïîäåëÿ è îò ÷óâàøêèÿ ó÷åí àêàä. Ìèõàèë Þõìà, êîéòî ÿ ïðåäñòàâÿ çàåäíî ñ íàðîäà é ìàñàãåòè, êàòî ïðåäöè íà áúëãàðèòå è ÷óâàøèòå. Îïèñâàéêè îáè÷àèòå íà ìàñàãåòèòå, Õåðîäîò êàçâà: “...Ìàñàãåòèòå íîñÿò îáëåêëî, ïîäîáíî íà ñêèòñêîòî, è âîäÿò íà÷èí íà æèâîò, ïîäîáåí íà ñêèòñêèÿ; áèÿò ñå íà êîíå, è áåç êîíå (âëàäåÿò è äâàòà íà÷èíà), ñòðåëÿò ñ ëúê, õâúðëÿò êîïèå è îáèêíîâåíî íîñÿò ñàãàðè (áîéíè ñåêèðè). Çà âñè÷êî èçïîëçâàò çëàòî è ìåä. Êàêâîòî èì òðÿáâà çà êîïèÿòà, çà âúðõîâå íà ñòðåëè è çà ñàãàðè, âñå îò ìåä ãî ïðàâÿò; à çà ãëàâàòà, êîëàíèòå è ðåìúöèòå ïðåç ðàìî èçïîëçâàò çëàòî - çà óêðàñà. Ïî ñúùèÿ íà÷èí ñòîè âúïðîñúò è ñ êîíåòå èì: îêîëî ãúðäèòå èì ñëàãàò ìåäíè ðèçíèöè, à ïîâîäèòå, þçäå÷êàòà è íà÷åëíèöèòå óêðàñÿâàò ñúñ çëàòî; æåëÿçî è ñðåáðî âúîáùå íå èçïîëçâàò...” (1). Ïî-íàòàòüê Õåðîäîò îòáåëÿçâà, ÷å ìàñàãåòèòå ñà ìîíîòåèñòè è åäèíñòâåíèÿò áîã,
179
ÀÂÈÒÎÕÎË êîéòî ïî÷èòàò, å ñëúíöåòî (Òàíãðà), íà êîåòî ïîäîáíî íà òðàêèòå, ñêèòèòå è áúëãàðèòå ïðèíàñÿëè â æåðòâà êîíå...  517 ã. ïð. Õð. ñêèòèòå âîþâàò è ñ öàð Äàðèé I (521-486 ã. ïð. Õð.), êîåòî å îòáåëÿçàíî â “Áåõèñòóíñêèÿ íàäïèñ”: “...Ãîâîðè Äàðèé, öàðÿò: çàåäíî ñ âîéñêèòå àç îòèäîõ â ñòðàíàòà íà ñàêèòå, ñðåùó ñàêèòå, êîèòî íîñÿò îñòðîâúðõè øàïêè..., àç ðàçãðîìèõ ñèëíî ñàêèòå..., òåõíèÿò âîæä íà èìå Ñêóíõà áå çàëîâåí è ãî äîâåäîõà ïðè ìåíå. Òàì àç äðóãèãî íàïðàâèõ âîæä, êàêòî áåøå âîëÿòà ìè. Ñëåä òîâà ñòðàíàòà ñòàíà ìîÿ...” (15). Ñëåä òàçè âðåìåííà ïîáåäà íà ïåðñèòå, çà èçâåñòíî âðåìå ñàêèòå èì ïëàùàò äàíúê. Íà íÿêîëêî êàìåííè ðåëåôà îò Ïåëîïîíåñ ñå îòêðèâàò èçîáðàæåíèÿ íà ñàêè, íîñåùè äàíúê, êúäåòî òå ñà ñ îáëåêëî ïîäîáíî íà òðàêèéñêîòî è ñ òðàêèéñêè øàïêè (ò.íàð. “âèñîêè øàïêè”, íàðè÷àíè ñúùî “áúëãàðñêè øàïêè”), êîèòî îòêðèâàìå è ïðè äðåâíèòå áúëãàðè, íàé-âå÷å â Ñðåäíà Àçèÿ (Áàëõàðà, Áàêòðèÿ è Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ) è â Êàâêàç (Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ). Äàðèé I íå óñïÿâà äà ïîêîðè íàïúëíî ñðåäíîàçèàòñêèòå ñàêè. Çàòîâà òîé îðãàíèçèðà ãîëÿì ïîõîä ïðîòèâ åâðîïåéñêèòå ñêèòè, çàñåëåíè ïî Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå (îêîëî 512 ã. ïð. Õð.). Âåðîÿòíî òàêà å âúçíàìåðÿâàë äà ïîäñèãóðè ãúðáà ñè, çà äà ïîêîðè îêîí÷àòåëíî ñåâåðíîàçèàòñêèòå ñêèòè. Ïëàíúò ìó îáà÷å ñå ïðîâàëÿ îò âîéñêèòå íà ñúþçåíèòå ñêèòñêè öàðå Ñêîïàñèñ, Èäàíòþðñîñ è Òàêñàêèñ. Òàçè âîéíà å ìíîãî ïîäðîáíî îïèñàíà îò Õåðîäîò â íåãîâèÿ êàïèòàëåí òðóä “Èñòîðèÿ” (1). Çà âîåííàòà êàìïàíèÿ íà ñåâåð Äàðèé I ïîâåë îãðîìíà âîéñêà îò 700 õèëÿäè äóøè áåç ôëîòà, êîéòî ñå ñúñòîÿë îò 600 êîðàáà. Âîéñêàòà ïðåìèíàëà ïðåç Áîñôîðà è ïðåç Òðàêèÿ, êàòî ïðåñè÷à Èñòúð (Äóíàâ) ïî ïîñòðîåí îò òÿõ ãîëÿì ïîíòîíåí ìîñò, êîéòî áèë îõðàíÿâàí îò éîíèéöè. Âèæäàéêè îãðîìíàòà ïåðñèéñêà âîéñêà, ñêèòèòå ðåøèëè äà íå äàâàò îòêðèòî ñðàæåíèå, à çàïî÷íàëè äà îòñòúïâàò, ïðèëàãàéêè òàêòèêàòà íà “èçãîðåíàòà çåìÿ” çà èçòîùàâàíå íà âðàæåñêàòà âîéñêà. Ïðåäè äà ñå îòòåãëÿò â äúëáî÷èíèòå çàñèïâàëè êëàäåíöèòå è èçâîðèòå è óíèùîæàâàëè ïàøàòà çà êîíåòå è äîáèòúêà. Ñ êîëè è îáîç ñêèòèòå åâàêóèðàëè íà ñåâåð æåíèòå, äåöàòà è âúçðàñòíèòå õîðà, íåãîäíè äà íîñÿò îðúæèå. ×åëíèÿò îòðÿä ñêèòè îòêðèë ïåðñèòå, êîèòî áèëè íà îêîëî òðè äíè ïúò íà ñåâåð îò Èñòúð, è çàïî÷íàë äà óñòàíîâÿâà ëàãåðèòå ñè íà åäèí äåí ïúò è äà óíèùîæàâà âñè÷êî, êîåòî ðàñòÿëî ïî çåìÿòà. Ñëåä êàòî ñå ïðåãðóïèðàëè è ëèøèëè Äàðèåâèòå âîéñêè îò ïðåõðàíà, ñêèòèòå çàïî÷íàëè äà ðàçòåãëÿò ÷ðåç êðàòêè è âíåçàïíè íàïàäåíèÿ âîéñêàòà íà ïåðñèòå è ãè íàïàäàëè âñåêè ïúò, êîãàòî òå îòèâàëè äà òúðñÿò õðàíà (1). Òóê òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å ïåðñèòå ïî÷òè íå ðàçïîëàãàëè ñ êîííèöà, à îñíîâíàòà ÷àñò îò âîéñêàòà èì ñå ñúñòîÿëà îò ïåøàöè è èìàëè ìàëêî áîéíè êîëåñíèöè, êîèòî íå áèëè åôåêòèâíè íà ïðåñå÷åí òåðåí. Îáðàòíî íà òîâà, âîéñêàòà íà ñêèòèòå ñå ñúñòîÿëà èçêëþ÷èòåëíî îò êîííèöà, êîåòî èì äàâàëî ãîëÿìî ïðåäèìñòâî â áúðçèíà, ïðåãðóïèðàíå è ìàíåâðè ñïðÿìî òåæêîïîäâèæíàòà ïåðñèéñêà àðìèÿ. Òóê Õåðîäîò ïèøå: “...Êîííèöèòå íà ñêèòèòå ïîñòîÿííî îáðúùàëè â áÿãñòâî êîííèöèòå íà ïåðñèòå, íî áÿãàéêè, ïåðñèòå ïîïàäíàëè íà ïåõîòàòà ñè, êîÿòî óñïÿâàëà äà èì ïîìîãíå. Ñêèòèòå îáà÷å, ñëåä êàòî îòáëúñêâàëè êîííèöàòà, ñå âðúùàëè íàçàä - ñòðàõ ãè áèëî îò ïåõîòàòà. Òå ïðàâåëè ïîäîáíè íàáåçè è íîùåì...” (1). Íàêðàÿ ïåðñèòå áèëè èçòîùåíè è áåç ðåøèòåëíî ñðàæåíèå áèëè ïðèíóäåíè äà ñå îòòåãëÿò, êàòî ñêèòèòå ãè ïðåñëåäâàëè è ãîíèëè ÷àê äî ðåêà Èñòúð. Ìàêàð ÷å äàëè ñðàâíèòåëíî ìàëêè çàãóáè íà “÷óæä òåðåí”, ïåðñèòå çàãóáèëè òàçè âîéíà ñúñ ñêèòèòå.  çàêëþ÷åíèå Õåðîäîò êàç-
180
âà: “...Ñêèòñêèÿò íàðîä ñå å ïîêàçàë êàòî íàé-ìúäúð îò âñè÷êè äðóãè, êîèòî ïîçíàâàìå; èíà÷å ïî îòíîøåíèå íà îñòàíàëèòå íåùà ñêèòèòå íå ìå ó÷óäâàò. Íàéâàæíîòî íåùî, êîåòî, êàêòî êàçàõ, òå ñà îòêðèëè, å, ÷å íèêîé, êîéòî ãè íàïàäàë, íå óñïÿâàë äà èçáÿãà è ÷å íèêîé íå áèë â ñúñòîÿíèå äà ãè äîñòèãíå è äà ãè îòêðèå, îñâåí áåç òå äà ïîæåëàÿò òîâà..” (1). Àðìèÿòà íà ñêèòèòå ñå ñúñòîÿëà èçêëþ÷èòåëíî îò êîííè ñòðåëöè ñ ëúê.  ïî-êúñåí ïåðèîä îáà÷å, ñëåä IV â. ïð. Õð. ñêèòèòå çàïî÷íàëè äà èçïîëçâàò îñâåí êàâàëåðèÿòà ñúùî è ïåõîòà. Òàêà íàïðèìåð Äèîäîð Ñåêóë äàâà ñâåäåíèå, ÷å ïðè åäíà áèòêà ñêèòèòå èìàëè äâà ïúòè ïîâå÷å ïåõîòèíöè îòêîëêîòî êàâàëåðèñòè (6). Îñíîâíàòà ÷àñò îò êàâàëåðèÿòà áèëè ëåêîâúîðúæåíè âîèíè, îáëå÷åíè â æèâîòèíñêè êîæè è äðåõè îò êîíîï è âúëíà, çàùèòåíè ñ ëåêè êîæåíè (ãüîíåíè) ðèçíèöè è ìàëêè ùèòîâå. Óäàðíàòà ñèëà íà ñêèòñêàòà âîéñêà áèëà òåæêàòà êîííèöà, ïðè êîÿòî è âîèíèòå è êîíåòå áèëè äîáðå çàùèòåíè ñ ìåòàëíè äîñïåõè. Êàâàëåðèñòèòå ñå ïîä÷èíÿâàëè íà ñòðîãà äèñöèïëèíà è êîííèöàòà èìàëà îïðåäåëåí áîåí ðåä è òàêòèêà çà âîäåíå íà áîÿ.  íà÷àëîòî íà áîÿ ñêèòèòå ñòðåëÿëè ñ ëúêîâå è ïðàøêè.  ñðåäíà äèñòàíöèÿ ïóñêàëè â õîä ìåòàòåëíèòå êîïèÿ (äðîòèöè), à â áëèçêà äèñòàíöèÿ ñå áèåëè ñ äúëãè êîïèÿ è ìå÷îâå.  ïëúòåí ïîðÿäúê òå íàíàñÿëè îñíîâíèÿ óäàð ñ òåæêàòà êîííèöà, ðàçáèâàéêè ÿäðîòî íà âðàæåñêàòà âîéñêà. Êîííèöàòà èì áèëà èçêëþ÷èòåëíî ìàíåâðåíà, ïðåóñòðîéâàëà ñå â äâèæåíèå è íàíàñÿëà óäàðà êúäåòî å íóæíî. Êîãàòî ñòðîÿò íà ïðîòèâíèêà áèë ðàçáèò, â áîÿ âëèçàëà ëåêàòà êîííèöà, êîÿòî çàâúðøâàëà ñðàæåíèåòî. ×àñòè îò ëåêàòà êîííèöà îáðàçóâàëè îòðåäè çà îõðàíà è ðàçóçíàâàíå. Ñêèòèòå áèëè ñúùî äîáðè è â ïðåâçåìàíåòî íà êðåïîñòè.
Âúçñòàíîâêà íà ñêèòñêè âîèí â ïúëíî áîéíî ñíàðÿæåíèå ñ ëþñïåñòà ðèçíèöà, êúñ è äúëúã ìå÷.
ÀÂÈÒÎÕÎË
1. Ñöåíè îò âîèíñêèÿ áèò íà ñêèòèòå, â ñðåäàòà ñêèòñêè âîèí íàòÿãà ëúêà ñè íà êîëÿíî ñúñ ñïåöèàëíà òåõíèêà; îáúðíåòå âíèìàíèå íà õàðàêòåðíèòå òðàêèéñêè øàïêè íà âîèíèòå. Ïî-êúñíî òàçè øàïêà ñå íàðè÷à “áúëãàðñêà”. Çëàòíà êàíà îò öàðñêîòî ïîãðåáåíèå â ÊóëÎáà, ãð. Êåð÷, Êðèì, Óêðàéíà (IV â. ïð. Õð.) 2. Èçîáðàæåíèå îò ëåãåíäàòà çà Àãàôèðñ, Ãåëîí è Ñêèò. Âèæäàò ñå ñêèòñêè îðúæèÿ - áîéíà ñåêèðà, êîïèÿ, ùèò è ëúêîâå ïîñòàâåíè â õàðàêòåðíèòå êàëúôè (ãîðèòîñ).  öåíòðàëíàòà ñöåíà þíîøà -áúäåùèÿ öàð Ñêèò ïîëó÷àâàù ëúê êàòî çíàê çà ïîñâåùåíèå â ìúæêèòå åôåáñêè ñúþçè è êàòî ñèìâîë íà âëàñòòà. Çëàòåí ñúä îò êóðãàíèòå „×àñòûõ”, Âîðîíåæ, Óêðàéíà (IV â. ïð. Õð.), Åðìèòàæ, Ñàíêò Ïåòåðáóðã, (ïî Á. À. Ðûáàêîâ). 3. Êîíñêà àìóíèöèÿ è þçäè ñ óêðàøåíèÿ-àïëèêàöèè è çàùèòíè íà÷åëíè ïëàñòèíè, (V-IV â. ïð. Õð.) (ïî Ò. Â. Ãèð÷åíêî).
181
ÀÂÈÒÎÕÎË Â ñðàæåíèÿòà ó÷àñòâàëè ãîëÿìà ÷àñò îò âúçðàñòíîòî íàñåëåíèå íà Ñêèòèÿ, à ñúùî è ãîëÿìà ÷àñò îò æåíèòå. Êàêòî ïðè äðåâíèòå áúëãàðè è àìàçîíêèòå, ñêèòñêèòå æåíè ó÷àñòâàëè â áîÿ íàðàâíî ñ ìúæåòå, êàòî óïîòðåáÿâàëè ñïåöèôè÷íè îðúæèÿ. Ôèñèäèä ïèøå, ÷å â ñêèòñêàòà àðìèÿ èìàëî ïîâå÷å îò 150 000 âîèíè è íèòî åäèí íàðîä îò Åâðîïà èëè Àçèÿ íå ìîæåë äà èì ñå ïðîòèâîïîñòàâè ñàìîñòîÿòåëíî, îñîáåíî êîãàòî ñêèòèòå ñå îáåäèíÿâàëè (6). Òðÿáâà äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å Ñêèòèÿ áèëà âîåííà äúðæàâà è öÿëàòà é ñîöèàëíà ñòðóêòóðà áèëà îðèåíòèðàíà çà âîåííè íóæäè. Ïåðñèéñêèÿò öàð Äàðèé I íàðè÷àë ñêèòèòå - “íàðîäà íà âîèíèòå”. Îñâåí ñ ïåðñèòå, ñêèòèòå âîþâàëè ñúùî è ñ òðàêèòå è ñ ìàêåäîíöèòå. Ïúðâîíà÷àëíî ìàêåäîíöèòå âçåëè íàäìîùèå â åäíà áèòêà ïðåç 339 ã. ïð. Õð., êîãàòî çàãèíàë è âåëèêèÿò öàð íà ñêèòèòå -Àòåé, êîéòî áèë õèòúð è îïèòåí âúâ âîåííèòå äåëà. Äåâåò ãîäèíè ñëåä òîâà åäèí îò ïúëêîâîäöèòå íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè - Çîïèðèîí íàõëóâà â Ñêèòèÿ ñ 30 000-íà âîéñêà ñ öåë äà ïîä÷èíè ñúþçíèêà íà ñêèòèòå - Îëáèè. Ìàêåäîíöèòå îáà÷å áèëè ïîãîëîâíî ðàçáèòè è àðìèÿòà èì îñòàíàëà ïîãðåáàíà â Ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñòåïè. Õðîíèñòúò Äèîäîð Ñèêóï îïèñâà âîéíàòà çà ïðåñòîëà íà Áîñôîðñêîòî öàðñòâî (Êðèì), êîãàòî ñêèòèòå çàåìàò ñòðàíàòà íà öàð Ñàòèð ñðåùó íåãîâèÿ áðàò Åóìåë, êîéòî å ïðåòåíäåíò çà òðîíà. Åóìåë íàïóñíàë ñòîëèöàòà Ïàíòèêàïåé è íàìåðèë óáåæèùå ïðè ôàòèàíèòå íà ð. Êóáàí â Ñåâåðåí Êàâêàç. Öàðÿò íà ôàòèàíèòå -Àðèôàðí ìó îêàçàë ïîìîù è èçëÿçúë ñðåùó Ñàòèð ñ àðìèÿ îò 20 000 ïåõîòèíöè ñêèòè è 22 000 êîííèöè. Îò ñâîÿ ñòðàíà âîéñêàòà íà öàð Ñàòèð ñå ñúñòîÿëà îò 14 000 êîííèöè è 20 000 ïåõîòèíöè ãðúöêè õîïëèòè (òåæêà ïåõîòà) è òðàêèéñêè âîéíèöè(ïåëòàñòè) - íàåìíèöè. Ñàòèð èçâåë íà áîéíîòî ïîëå 34 000 âîèíè, à Åìóåë è ôàòèàíèòå 42 000. Îñâåí ÷èñëåíîòî ñè ïðåâúçõîäñòâî ïðåòåíäåíòúò çà òðîíà ðàçïîëàãàë è ñ ïî-ãîëÿìà êîííèöà îò ñêèòèòå. Îðúæèåòî íà äâåòå âîéñêè áèëî ïðàêòè÷åñêè åäíàêâî, íî ñêèòèòå èìàëè ïîâå÷å ñòðåëöè ñ ëúê. Îáîçúò íà ñêèòèòå, êîéòî òå áèëè ïðèíóäåíè äà âçåìàò ñúñ ñåáå ñè â äàëå÷íèÿ ïîõîä, ñå ñúñòîÿë îò íÿêîëêîñòîòèí êîëè. Èäâàéêè äî ðåêà Ôàòèñ, òå îòêðèëè íà ïðîòèâîïîëîæíèÿ áðÿã âîéñêàòà íà ïðîòèâíèêà ãîòîâà çà áîé. Ñàòèð âçåë ñìåëî ðåøåíèå: ïðåñÿêúë ðåêàòà, ïîñòðîèë íà äðóãèÿ áðÿã óêðåïåí ëàãåð îò êîëèòå è ñòðîèë âîéñêàòà ñè ïðåä íåãî. Íà äåñíèÿ ôëàíã ðàçïîëîæèë ãúðöèòå, ñòðîåíè âúâ ôàëàíãà, òðàêèéñêèòå ïåëòàñòè (ùèòîíîñöè) è ñêèòñêèòå êàâàëåðèñòè. Îùå åäíî êàâàëåðèéñêî è ïåõîòíî ïîäðàçäåëåíèå ñúñòàâèëî ëåâèÿ ôëàíã.  öåíòúðà Ñàòèð ïîñòàâèë ñâîÿòà óäàðíà âîéñêà, ñúñòîÿùà ñå îò ñêèòñêè êàâàëåðèñòè, â òîâà ÷èñëî è òåæêà êîííèöà, ôàòèàíèòå ñå ïîäðåäèëè ïî ïîäîáåí íà÷èí, êàòî íà ëåâèÿ ôëàíã ñðåùó ãðúöêèòå è òðàêèéñêèòå íàåìíèöè ñå íàìèðàëà êàâàëåðèÿ, êîìàíäâàíà îò Åóìåë.  öåíòúðà áèë öàð Àðèôàðí ñúùî ñ êîííèöà, êàòî íà ïðåäíà ëèíèÿ áèëè òåæêîâúîðúæåíèòå ïîäðàçäåëåíèÿ.  ñàìîòî íà÷àëî íà áîÿ è äâåòå ñòðàíè ïîíåñëè òåæêè çàãóáè. Îòíà÷àëî Åóìåë ñ êîííèöàòà èçòëàñêàë ãúðöèòå è òðàêèòå íà ëåâèÿ ôëàíã. Íàìèðàùàòà ñå â öåíòúðà ñêèòñêà êîííèöà îáà÷å íàíåñëà òåæúê óäàð ïî êàâàëåðèÿòà íà Àðèôàðí è ñêîðî ñêèòèòå îáúðíàëè âðàãà â áÿãñòâî. Àð-
182
ìèÿòà íà Àðèôàðí áèëà ðàçáèòà è îöåëåëèòå âîéñêè íà ôàòèàíèòå ñå óêðèëè â êðåïîñòòà (6). Òóê îòíîâî âèæäàìå êàê ãúâêàâàòà è ìàíåâðåíà òàêòèêà íà ñêèòñêàòà êîííèöà ïðåîäîëÿâà ÷èñëåíîòî ïðåâúçõîäñòâî íà ïðîòèâíèêà. Ñêèòèòå ñòðîÿëè ñúùî òàêà óêðåïåíè ãðàäîâå, êðåïîñòè, çàùèòíè è ãðàíè÷íè îêîïè è óêðåïëåíèÿ. Õåðîäîò ñúîáùàâà çà íàëè÷èåòî íà êðåïîñòè è ñòåíè îùå îò âðåìåòî íà êèìåðèéöèòå. Òîé ñúùî ñúîáùàâà çà çàùèòåí ðîâ (îêîï), ïðîñòèðàù ñå îò Òàâðè÷åñêèòå ïëàíèíè äî åçåðîòî Ìåîòèäà (Àçîâñêî ìîðå). Áóäèíèòå èìàëè óêðåïåí ãðàä Ãåëàíîñ. Ñòåíèòå ìó áèëè äúðâåíè è îò âñÿêà ñòðàíà äúëæèíàòà íà êðåïîñòíàòà ñòåíà áèëà òðèéñåò ñòàäèÿ. Ñòåíàòà áèëà âèñîêà è êúùèòå è õðàìîâåòå ñúùî áèëè îò äúðâî. Áóäèíèòå èìàëè è äðóãè êðåïîñòè. Ñêèòñêè ñà ãðàäîâåòå, èçâåñòíè êàòî: Íåìèðîâñêî ãðàäèùå, Áàñîâñêî ãðàäèùå, Áåëñêî ãðàäèùå, Ãåëîí, Òèðà, Òîìè, Îëâèÿ, Ìàòðîíèíñêî ãðàäèùå, Òàíàèñ,Ôàíàãîðèÿ, Ïàíòèêàïåé (Áîñôîð), Êàìåíñêî ãðàäèùå, Êåðêèíèòèäà, Õåðñîíåñ, Íåàïîë, Ôåôäîñèÿ è äð. (4). Ñêèòèòå áèëè ìíîãî äîáðè â îáðàáîòêàòà íà ìåòàëè è èçðàáîòâàíåòî íà îðúæèå, óêðàñè è ïðåäìåòè íà ëóêñà îò áëàãîðîäíè ìåòàëè. Òå óñâîÿâàò îáðàáîòêàòà íà æåëÿçîòî îùå â íà÷àëîòî íà I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Âñè÷êè âàæíè èíñòðóìåíòè è îðúäèÿ, êàêòî è âñè÷êè âèäîâå íàñòúïàòåëíè îðúæèÿ, ñ èçêëþ÷åíèå âúðõîâåòå íà ñòðåëèòå, ñå èçðàáîòâàëè îò æåëÿçî. Ïðè òîâà ñêèòñêèòå ìàéñòîðè-ìåòàëóðçè íå ñàìî óìååëè äà ïîëó÷àâàò æåëÿçî îò ðóäà è äà èçêîâàâàò îò íåãî íåîáõîäèìèòå ïðåäìåòè, íî è ïðèäàâàëè íà èçäåëèÿòà îïðåäåëåíè êà÷åñòâà ïî ïúòÿ íà ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî âêàðâàíå íà âúãëåðîä â æåëÿçîòî, öåìåíòàöèÿ, ðàçíè íà÷èíè çà çàêàëêà (ïîëó÷àâàíå íà ñòîìàíà), çàâàðÿâàíå (íàïëàñòÿâàíå) íà îñòðèåòàòà è äð. (12). Íàé-êðóïíèÿò çàíàÿò÷èéñêè öåíòúð íà Ñêèòèÿ áèë ò.íàð. Êàìåíñêî ãðàäèùå, äî ãðàä Íèêîïîë íà ëåâèÿ áðÿã íà ð. Äíåïúð, âúçíèêíàë âåðîÿòíî êúì êðàÿ íà V â. ïð. Õð. Òîé ïðåäñòàâëÿâàë óêðåïåíî ñåëèùå ñ ïëîù îêîëî 12 êâ. êì, çàîáèêîëåíî ñ äúëáîê ðîâ è çåìåí íàñèï.  þæíàòà ìó ÷àñò ñå íàìèðàëà âúòðåøíà êðåïîñò (àêðîïîë èëè öèòàäåëà), ïîñòðîåíà êàòî ïîñëåäíî óáåæèùå íà çàùèòíèöèòå. Òîçè äðåâåí ãðàä áèë èñòèíñêè öåíòúð íà ìåòàëóðãèÿòà è ìåòàëîîáðàáîòâàíåòî ïðåäè âñè÷êî íà æåëÿçî (12). Ñêèòèòå íîñåëè äúëãè êîñè è áðàäà, îáëè÷àëè ñå â êîæåíè, ëåíåíè, âúëíåíè äðåõè è êîæóñè. Ìúæêèÿò êîñòþì ñå ñúñòîÿë îò äúëãè ïàíòàëîíè, ñëîæåíè ñ êðà÷îëè â áîòóøèòå èëè íîñåíè ñâîáîäíî; êóðòêà èëè êàôòàí, çàïàñàíè ñ äåáåë êîæåí ïîÿñ. Òîçè êîñòþì ñå äîïúëâàë îò ñðåäíîâèñîêè ìåêè áîòóøè è ïëúñòåíà êà÷óëêà (“òðàêèéñêà øàïêà”). Æåíñêàòà äðåõà å ïî-ìàëêî èçâåñòíà; âåðîÿòíî òÿ ñå å ñúñòîÿëà îò äúëãà ðîêëÿ è âðúõíà íàìåòêà. Æåíèòåâîèíè (àìàçîíêèòå) ñà áèëè îáëå÷åíè êàòî ìúæåòå. Äðåõèòå íà ñêèòèòå áèëè óêðàñåíè ñ îðíàìåíòè, ïðåäè âñè÷êî áðîäèðàíè îðíàìåíòè è ïîíÿêîãà ñå ïðèøèâàëè è çëàòíè áðîøêè. Îñâåí òîâà ñêèòèòå íîñåëè îáåöè, ïðúñòåíè, ãðèâíè, íàãðúäíèöè, ãåðäàíè, âèñóëêè, ìåäàëüîíè è äð.
Îðúæèÿ çà äàëå÷åí áîé Èçõîæäàéêè îò îïèñàíèÿòà íà àíòè÷íèòå àâòîðè, ìîæåì äà îïðåäåëèì ñêèòèòå êàòî òèïè÷íè ëúêîíîñöè, ïîäîáíî íà ñàðìàòèòå, õóíîðèòå, äðåâíèòå áúëãàðè è äðóãèòå êîííè íàðîäè. Îñâåí ëúêà è ñòðåëèòå, çà áîé îò äèñòàíöèÿ ñêèòèòå èçïîëçâàëè ïðàøêàòà è ìåòàòåëíèòå êîïèÿ (äðîòèöè).
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÚÂÐÅÌÅÍÍÈ ÂÚÇÑÒÀÍÎÂÊÈ ÍÀ ÑÊÈÒÑÊÈ È ÄÐÓÃÈ ÂÎÈÍÈ ÑÚÇÄÀÄÅÍÈ ÍÀ ÁÀÇÀÒÀ ÍÀ ÀÐÕÅÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈ ÍÀÕÎÄÊÈ 1. Ñêèòñêè öàð â ïúëíî áîéíî ñíàðÿæåíèå îò íà÷àëîòî íà VI â. ïð. Õð. 2. Çíàòåí âîèí îò Óðàðòó, ïðîáîäåí ñúñ ñòðåëà. 3. Ñêèòñêè âîèí îò V â. ïð. Õð. èçöÿëî îáëå÷åí â äîñïåõè. 4. Ðåäîâè âîèí îò êðàÿ íà V â. ïð. Õð. â ïúëíî áîéíî ñíàðÿæåíèå è çàùèòíè ãàìàøè (îáúðíåòå âíèìàíèå íà çíàìåòî îò êîíñêà îïàøêà íà êîïèÿòà). 5. Ñêèòñêè âîèí îò êðàÿ íà VI - íà÷. íà V â. ïð. Õð. 6. Ñêèòñêè âîèí ñêàëïèðàù ïðîòèâíèê îò IV â. ïð. Õð. 7. Çíàòåí ñêèòñêè âîèí îò IV â. ïð. Õð. 8. Ñêèòñêè âîèí îò V â. ïð. Õð.
183
ÀÂÈÒÎÕÎË Íàé-õàðàêòåðíî îðúæèå îáà÷å å ñêèòñêèÿò ëúê, êîéòî â ðàçâèòàòà ñè ôîðìà å ñëîæíîñúñòàâåí ðåôëåêñèâåí ëúê. Ïúðâîíà÷àëíî îáà÷å òîé å áèë ñúñòàâåí â ïîëóðåôëåêñèâåí âèä. Òîé å áèë ïðàâ ñëîæåí ìíîãîïëàñòîâ ëúê. “Ïðàâ”, çàùîòî ïðè îòêà÷åíà òåòèâà å ñòîÿë ïðàâ. Ñúñòîÿë ñå å îáèêíîâåíî îò äâà ñëîÿ äúðâî (òâúðäà áðåçà èëè òèñ è áîðîâ ïëàñò), êîèòî ñà ñå ñëåïâàëè ïî îñîáåí íà÷èí ñ ðîã è ñóõîæèëèÿ, êàòî îòãîðå ñå ïîêðèâàëè ñ ëàê èëè áðåçîâà êîðà ñðåùó âëàãàòà. Òàêèâà ëúêîâå îñâåí ñêèòèòå èçïîëçâàëè â Òðàêèÿ, íà Êðèò, â Ìàëà Àçèÿ è â Åãèïåò. Íàéñòàðèòå îáðàçöè ñà íàìèðàíè â Åãèïåò ñëåä íàøåñòâèåòî íà àçèàòñêèòå ïëåìåíà íà õèêñîñèòå, êîèòî íÿêîè ñâúðçâàò ñ äðåâíèòå áúëãàðè.  ãðîáíèöàòà íà ôàðàîíà Òóòàíêàìîí (XIV â. ïð. Õð.) ñà íàìåðåíè 32 ñúñòàâíè ëúêà è 14 ïðîñòè. Ñëîæíî-ñúñòàâíè ëúêîâå ñà íàìèðàíè è â ãðîáíèöàòà íà ôàðàîíà Ðàìçåñ I (1314-1312 ã. ïð. Õð.). È òåçè îáðàçöè ñå ñ÷èòàò çà íàé-äðåâíèòå â ñâåòà (8). Íÿêîè ñïåöèàëèñòè ñ÷èòàò, ÷å òåçè ëúêîâå ñà äîøëè â Åãèïåò îò Ìåñîïîòàìèÿ (3). Îêîëî íà÷àëîòî íà I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñêèòñêèÿò ëúê äîáèâà îêîí÷àòåëíèÿ ñè ñëîæíî-ñúñòàâåí ðåôëåêñèâåí âèä, ñúñ ñèëíî çàâèòè íàïðåä êðàèùà, òîçè ëúê áèë ïðåäíàçíà÷åí çà êîííèòå ñòðåëöè è çàòîâà áèë ñ îòíîñèòåëíî ìàëêè ðàçìåðè - 80-100 ñì., à îñâåí òîâà çà óäîáñòâî áèë è ëåêî àñèìåòðè÷åí ñ ïî-äúëãà ãîðíà ÷àñò. Çà ñúæàëåíèå â ãðîáîâåòå îò ñêèòñêàòà åïîõà íèòî â Åâðîïà, íèòî â Àçèÿ ñà íàìåðåíè íàïúëíî çàïàçåíè ëúêîâå èëè ÷àñòè îò òÿõ; òàêà ÷å âúçñòàíîâêèòå ñà ïðàâÿò ãëàâíî ïî çàïàçåíè èçîáðàæåíèÿ è ïèñìåíè èçòî÷íèöè. Îòäåëíèòå àâòîðè äàâàò ðàçëè÷íè ñâåäåíèÿ çà êîíñòðóêöèÿòà íà ñêèòñêèÿ ëúê. Ñïîðåä Ïîïåíêî (3) òîé ñå ñúñòîè ñàìî îò äúðâî è ðîã. Øîêàðåâ (8) äàâà, ÷å äúãàòà å áèëà ñëåïåíà îò ðàçëè÷íè äúðâåñíè ïîðîäè, à êðàèùàòà íà ëúêà ñå èçðàáîòâàëè îò ðîã èëè êîñò. Èçñëåäâàéêè íàé-äðåâíèòå çàïàçåíè ëúêîâå îò Åãèïåò, ñå âèæäà, ÷å òå ñå ñúñòîÿò îò íÿêîëêî ñëîÿ - äúðâåíà îñíîâà ñ ïîäëîæêà îò ðîã è âúíøåí ñëîé îò ñóõîæèëèÿ, êàòî îòãîðå öåëèÿò ëúê å ïîêðèò ñúñ çàùèòåí ëàê (3). Äðåâíèÿò ëåòîïèñåö Àìèàí Ìàðöåëèí â îïèñàíèåòî çà ëúêà íà ñêèòèòå è ïàðòèòå îòáåëÿçâà, ÷å å “îáëèöîâàí îòâñÿêúäå ñ ðîã”. Îìèð â “Èëèàäà” îïèñâà ëúêà íà Ïàíäàð, íàïðàâåí îò äâàòà ðîãà íà ïëàíèíñêà êîçà. Ïîäîáíè ñà è ñëîæíîñúñòàâíèòå ëúêîâå íà äðåâíèòå áúëãàðè è õóíîðèòå, êîèòî ñà áèëè òðèïëàñòîâè, ñ êîñòåíè íàêðàéíèöè (ñòðúêè), íà êîèòî ñå å çàêà÷àëà òåòèâàòà. Ïåòåð Þõàñ (10) îò ñâîÿ ñòðàíà òâúðäè, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà äâà ðàçëè÷íè òèïà ëúêîâå. Ñïîðåä íåãî ñêèòñêèÿò ëúê ñå å èçðàáîòâàë ñàìî îò äúðâî è ñóõîæèëèÿ áåç êîñòåíè íàêðàéíèöè. Òîé ïîñî÷âà çà ïðèìåð ëúêîâåòå íà êàëèôîðíèéñêèòå èíäèàíöè, êîèòî ñå ïðàâÿò ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: âúðõó äúãîîáðàçíà èçâèòà äúðâåíà îñíîâà ïðåñîâàò ãîâåæäè æèëè (ñóõîæèëèÿ), èçñóøàâàò ãè òàì, íî ïî òàêúâ íà÷èí, ÷å æèëèòå äà ñòúð÷àò èçâúí êðàèùàòà íà äúðâîòî. Îò òÿõ, îùå äîêàòî ñà âëàæíè, îôîðìÿëè ñïèðàëîâèäíî èçâèòèòå êðàèùà íà ëúêà, êîèòî è âúíøíî òâúðäå íàïîäîáÿâàëè ñêèòñêèòå. Íåïîñâåòåíè íàáëþäàòåëè ìîæå áè ñà ñìÿòàëè òàçè âòâúðäåíà æèëåñòà òúêàí çà æèâîòèíñêè ðîãîâå.  ïîòâúðæäåíèå íà ãîðíîòî Þõàñ èçòúêâà, ÷å â ñêèòñêèòå ìîãèëè íå ñà îòêðèâàíè êîñòåíè èëè ðîãîâè íàêðàéíèöè çà ëúêîâå, êàêòî â ïî-êúñåí ïåðèîä (10).
184
Ñêèòñêè êîííèê ïðîáèâà ñúñ ñòðåëà èçñòðåëÿíà îò ìîùåí ëúê ùèòà íà ãðúöêè ïåõîòèíåö. Îáúðíåòå âíèìàíèå íà õàðàêòåðíàòà îáúðíàòà íàçàä ïîçà íà ñòðåëåöà, êîÿòî å ïðîòèâîïîëîæíà íà êîíñêèÿ õîä. Ñúùàòà òåõíèêà íà ñòðåëáà íàçàä å èçïîëçâàíà è îò äðåâíèòå áúëãàðè (èçîáðàæåíèå îò àíòè÷åí ñúä) (ïî Þ. Â. Øîêàðåâ).
Êëàñè÷åñêàòà ôîðìà íà ñêèòñêèÿ ëúê âêëþ÷âà ñëåäíèòå çàäúëæèòåëíè ïðèçíàöè: âäàäåíà êúì ñòðàíàòà íà ñòðåëåöà ðúêîõâàòêà, êîÿòî å îáîñîáåíà; ðàìåíà ïðèáëèçèòåëíî äâà ïúòè ïðåâèøàâàùè äúëæèíàòà íà ðúêîõâàòêàòà è ñèëíî èçâèòè íàçàä; êúñè íàêðàéíèöè èçâèòè íàâúí ïî ïîñîêà íà ñòðåëáàòà è îòíîñèòåëíî ìàëêè ðàçìåðè íà ëúêà. Ïðè ñíåòà òåòèâà, ðàìåíåòå íà ñêèòñêèÿ ëúê ñå îáðúùàò â ïîñîêàòà íà ñòðåëáà è çàòîâà òîé ñå íàðè÷à “ðåôëåêñèâåí”. Ñêèòñêèÿò ëúê èìàë äàëåêîáîéíîñò îêîëî 200-250 ì. è íà ïî-êúñà äèñòàíöèÿ ñòðåëèòå ìó ìîæåëè äà ïðîáèÿò ùèòà èëè äîñïåõèòå íà ïðîòèâíèêà; çàòîâà òîé áèë îïàñíî îðúæèå, îò êîåòî ñå ñòðàõóâàëè ãúðöè, ïåðñè è ðèìëÿíè. Ïðîáèâíàòà ñèëà íà ñêèòñêèòå ëúêîâå íàèñòèíà å áèëà îãðîìíà. Òàêà íàïðèìåð â íÿêîè ìîãèëè ñà íàìèðàíè âúðõîâå íà ñòðåëè äúëáîêî çàáèòè â ÷åðåïà, êîñòèòå èëè ïðåøëåíèòå íà ïîãðåáàíèòå âîéíè.  ìîãèëàòà íà ãðàä Îëáèÿ â óñòèåòî íà Äíåïúð - Áóãà, êúäåòî å èìàëî ãðúöêà êîëîíèÿ, å íàìåðåí íàäïèñ, ñâèäåòåëñòâàù çà òîâà, ÷å íÿêîé ñè Àíàêñàãîð, ñèí íà Äèìàãîð, èçñòðåëÿë ñòðåëà îò ñâîÿ ëúê íà ðàçñòîÿíèå 522 ì. Òîé áåçñïîðíî å èçïîëçâàë ìîùåí ñêèòñêè ëúê. Ñòðåëèòå çà ëúêà ñå èçðàáîòâàëè îò åëà, áîð, áðåçà èëè ÿñåí ïðè òîâà íå îò êëîíè, à îò ïðåäâàðèòåëíî èçñóøåíè áè÷ìåòà, ðàçðÿçâàíè íà äúëãè ïàð÷åòà, êîèòî ñå îäÿëêâàëè è ïîëèðàëè ñ ðàçëè÷íè íîæîâå è ðåíäåòà. Âúðõîâåòå ñå îòëèâàëè îò áðîíç, à çà îïåðåíèåòî ñå èçïîëçâàëè ìàõîâè ïåðà îò õèùíè ïòèöè. Ñðåùàò ñå ñúùî æåëåçíè è êîñòåíè âúðõîâå íà ñòðåëè. Çà äà ñå ïðåäïàçÿò îò âëàãàòà è äúæäà, ñòðåëèòå è ëúêúò ñå íîñåëè â ñïåöèàëåí êàëúôêîë÷àí, èçâåñòåí êàòî ãîðèò (ãîðèòîñ). Òîé ñå èçðàáîòâàë îò äúðâî, êîæà è ìåòàëíè àïëèêàöèè, êàòî çàäúëæèòåëíî èìàë êàïàê. Ïúðâîîáðàçè íà òàêèâà ãîðèòîñè íàìèðàìå îùå â Ìåñîïîòàìèÿ.  VI â. ïð. Õð. ãîðèòîñúò ñå ïîÿâÿâà â èçîáðàæåíèÿòà âúðõó ñàðêîôàçèòå íà êèìåðèéñêèòå êîííèöè îò Ìàëà Àçèÿ. Âúðõó èçîáðàæåíèÿ íà ïîíòèéñêèòå ñêèòè ãîðèòîñúò ïðèñúñòâà ïîâñåìåñòíî çàêà÷åí íà ïîÿñà îòäÿñíî.  íåãî íîñåëè ìåæäó 30 è 150 ñòðåëè.
ÀÂÈÒÎÕÎË
1. Ñêèòñêè ñòðåëöè â áîé. Çëàòíà àïëèêàöèÿ-áðîøêà îò ãðîáíèöàòà â ìîãèëàòà (êóðãàíà) „Êóë-Îáà” êðàé ãð. Êåð÷, Êðèì, Óêðàéíà (IV â. ïð. Õð.) (ïî Á. À. Ðü!áàêîâ). 2. Áðîíçîâè âúðõîâå íà ñêèòñêè ñòðåëè ñ õàðàêòåðíèÿ çúáåö (êîíòðà) (VII-IV â. ïð. Õð.) (ïî Ò. Â. Ãèð÷åíêî è Ì. Àãáóíîâ). 3. Çëàòíà ïëàñòèíà îò îáøèâêàòà íà ñêèòñêè êîë÷àí (ãîðèòîñ) ñúñ ñöåíè îò „Èëèàäà” (ïîñåùåíèåòî íà Àõèë íà î. Ñêèðîñ) â êëàñè÷åñêè ñòèë. Íàõîäêà îò öàðñêîòî ïîãðåáåíèå ïðè ×åðòîìëþê (IV â. ïð. Õð.).
185
ÀÂÈÒÎÕÎË
Áîéíè ñöåíè íà ìèòîëîãè÷íè ãåðîè (ãèãàíòîìàõè^ îò ñêèòñêè ñðåáúðåí è ïîçëàòåí ðèòîí. Áîéöèòå ñà âúîðúæåíè ñ õàðàêòåðíèòå êúñè ìå÷îâå (àêèíàê) ñ íîæíèöè, øèðîêè èçâèòè òðàêèéñêè íîæîâå - ìàõàèðè, ùèòîâå è øëåìîâå. Íàõîäêà îò êóðãàí !4 (êàò. !365) îò Àäèãåéñêèòå êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç, Ìåîòî-ñêèòñêè ïåðèîä (V â. ïð. Õð.)
Ñêèòñêè òåæêîâúîðúæåíè (âëÿâî) è ëåêîâúîðúæåíè êîííèöè (VI â. ïð. Õð.) (ïî Â. Â. Òàðàòîðèí)
Âîþâàùè ñêèòè. Ñöåíà îò äðúæêàòà íà çëàòåí ãðåáåí îò êóðãàíà „Ñîëîõà”, äî Àçîâñêî ìîðå, Óêðàéíà (IV â. ïð. Õð.), Åðìèòàæ, Ñàíêò Ïåòåðáóðã.
186
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÊÈÒÑÊÈ ÌÅ×ÎÂÅ 1. Êîâàíè æåëåçíè ìå÷îâå îò êóðãàí !4, ïîãðåáåíèÿ 11, 12, 17, 19, 28 è 32, Àäèãåéñêè êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç (IV â. ïð. Õð.). Äúëæèíàòà âàðèðà îò 64 äî 78 ñì. 2. Æåëåçåí ìå÷ ñ áðîíçîâà äðúæêà ñ õàðàêòåðíèòå „óøè” â ãîðíèÿ êðàé. Íàõîäêà îò ìîãèëíî ïîãðåáåíèå íà Äíåïúð (V â. ïð. Õð.). 3. Êúñè æåëåçíè ìå÷îâå (àêèíàê) îò êóðãàí !15, ïîãðåáåíèÿ !5 è 43, Àäèãåéñêè êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç (V â. ïð. Õð.). 4. Öåðåìîíèàëåí ìå÷ ñúñ çëàòíà íîæíèöà è äðúæêà áîãàòî óêðàñåíè ñ áîéíè ñöåíè è ôèãóðè (IV â. ïð. Õð.); â äÿñíî çëàòíà íîæíèöà îò êóðãàíà „Êóë Îáà”, Êðèì (IV â. ïð. Õð.). 5. Êúñ ìå÷ (àêèíàê) ñúñ çëàòíà íîæíèöà è äðúæêà îò ïîãðåáåíèåòî ïðè ñ. Êåëåðìåñêà, Êóáàí (VI â. ïð. Õð.). 6. Æåëåçåí êèíæàë ñ áðîíçîâà ëÿòà äðúæêà, Àäèãåéñêè êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç, Ïðîòî-ìåîòñêà êóëòóðà (VII â. ïð. Õð.).
187
ÀÂÈÒÎÕÎË
1. Òðàêèéñêè ñðåáúðåí íàêîëåíèê ñ ïîçëàòà è èçîáðàæåíèå íà Âåëèêàòà Áîãèíÿ ìàéêà. Ìîãèëíî ïîãðåáåíèå îò Âðàöà (IV â. ïð. Õð.). 2. Ñêèòñêè áðîíçîâè íàêîëåíèöè, íàìåðåíè â ìîãèëè îò Êåðìåíñêèÿ ïîëóîñòðîâ (ïî Ò. Â. Ãèð÷åíêî). 3. Ñêèòñêè öàð í ïúëíî áîéíî ñíàðÿæåíèå è ñ ëúê ïîñòàâåí â ãîðèò (ðåêîíñòðóêöèÿ Ì. Ãîðåëèê).
Àíòè÷íè àâòîðè êàòî Íèêàíäúð, Ïñåâäî-Àðèñòîòåë è Àâë Õåëèé ñúîáùàâàò, ÷å ñêèòèòå óïîòðåáÿâàëè îòðîâíè ñòðåëè, íàìàçàíè ñ ðàñòèòåëíè èëè æèâîòèíñêè îòðîâè, êîåòî ïîâèøàâàëî ïîðàçÿâàùàòà èì ñèëà (4). Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å âúðõîâå íà ñòðåëè èäåíòè÷íè ñúñ ñêèòñêèòå ñà îòêðèâàíè ÷àê â Öåíòðàëíà Àçèÿ, Ìèíóñèíñêàòà êîòëîâèíà (ò.íàð. “òàãàðñêà êóëòóðà” - II â. ïð. Õð. - IV â. ïð. Õð.) è â Òàðèì. Îñâåí êàòî îðúæèå, ëúêúò è ñòðåëèòå èìàëè è ñèìâîëè÷íà ôóíêöèÿ è áèëè çíàê çà ïîñâåùåíèå â ìúæêèòå åôåáñêè ñúþçè ïðè íàâúðøâàíå íà ïúëíîëåòèå, à ñúùî è êàòî çíàê íà âëàñòòà. Õåðîäîò íè ñúîáùàâà çà òðèìàòà ñèíîâå íà Õåðàêúë - Àãàòþðñ, Ãåëîí è Ñêèò. Ñúãëàñíî ëåãåíäàòà Õåðàêúë çàâåùàë äà ãî íàñëåäè îíçè îò ñèíîâåòå ìó, êîéòî óñïåå äà ïîñòàâè òåòèâàòà íà ëúêà è äà ãî îáòåãíå. Òîâà óñïÿë äà ñòîðè åäèíñòâåíî Ñêèò è òàêà òîé ïîëó÷èë âëàñòòà è ñòàíàë ïúðâèÿò ñêèòñêè öàð (1). Õåðîäîò ñúùî êàçâà, ÷å ñêèòèòå èçðàáîòâàëè ïîõëóïàöèòå íà êîë÷àíèòå îò ÷îâåøêà êîæà, êàòî îäèðàëè äÿñíàòà ðúêà íà óáèòèòå íåïðèÿòåëè çàåäíî ñ íîêòèòå. Îáèêíîâåíî ñêèòèòå íîñåëè ïî äâà ëúêà è áîðàâåëè ïåðôåêòíî ñ òÿõ. Òå áèëè èçâåñòíè êàòî íåíàäìèíàòè ñòðåëöè. Äðóãèòå äâå îðúæèÿ çà äàëå÷åí áîé áèëè ïðàøêàòà è ìåòàòåëíèòå êîïèÿ (äðîòèöè). Çà ïðàøêàòà èìà ìíîãî ìàëêî ñâåäåíèÿ. Ïîäîáíî íà òðàêèòå, ñêèòèòå íîñåëè ïî äâå êîïèÿ, êîèòî áèëè ñðàâíèòåëíî ïî-êúñè îò êàâàëåðèéñêàòà ïèêà. Âúðõîâåòå íà òåçè êîïèÿ ñüùî áèëè ïîìàëêè è ïî òîâà òå ñå îòëè÷àâàò îò äúëãèòå êîïèÿ. Îáùàòà èì äúëæèíà áèëà 1,7 -1,8 ì. Ìåòàòåëíèòå êîïèÿ ñå èçïîëçâàëè, êîãàòî âîéñêèòå áèëè íà áëèçêî ðàçñòîÿíèå 10-15 ì. íåïîñðåäñòâåíî ïðåäè çàïî÷âàíå íà ðúêîïàøíèÿ áîé. Õâúðëåíèòå êîïèÿ ðàçñòðîéâàëè áîéíèÿ ðåä íà ïðîòèâíèêà è ìîæåëè äà ïðîáèÿò äîñïåõèòå, ïîíÿêîãà âúðõîâåòå èì áèëè ñ êîíòðè è òîâà ïðå÷åëî äà áúäàò èçâàäåíè ëåñíî îò ïðîáîÿ (äîñïåõèòå, ùèòà èëè òÿëîòî).
188
Îðúæèÿ çà áëèçúê áîé Êàòî îðúæèÿ çà áëèçúê áîé ñêèòèòå èçïîëçâàëè äúëãîòî êîïèå, áîéíàòà ñåêèðà (ñàãàðà), áîéíèÿ ÷óê, êúñ è äúëúã ìå÷, áîçäóãàíè, òîïóçè (êúñà òîÿãà ñ äåáåë êðàé) è íîæîâå. Ñêèòèòå øèðîêî èçïîëçâàëè êîïèÿòà (êàâàëåðèéñêà ïèêà) â êîííèÿ áîé. Äúëæèíàòà èì âàðèðàëà îò 2 äî 3 ìåòðà, êàòî ïîíÿêîãà ñà íàìèðàíè è òàêèâà äî 4 ì. Ïîñëåäíèòå ÿâíî ñà áèëè èçïîëçâàíè îò ñêèòñêàòà ïåõîòà ïî ïîäîáèå íà ìàêåäîíñêàòà ôëàíãà è ñà çàèìñòâàíè îò íåÿ. Íà âúðõà íà êîïèÿòà ÷åñòî ñå ïðèêðåïâàë êè÷óð èëè ïèñêþë îò êîíñêà îïàøêà, êîéòî ñëóæåë è êàòî çíàìå, îãðàíè÷èòåë íà ïðîíèêâàíåòî íà îñòðèåòî è îðèåíòèð çà ïîñîêàòà íà âÿòúðà çà ñòðåëöèòå. Äðúæêàòà íà êîïèåòî ñå èçðàáîòâàëà îò òâúðäî äúðâî, à âúðõîâåòå - îò áðîíç èëè æåëÿçî. Äúëæèíàòà íà íàêîíå÷íèöèòå âàðèðà îò 30 äî 72 ñì. Áîéíàòà ñåêèðà (ñàãàðà) å äðóãî òèïè÷íî çà ñêèòèòå îðúæèå. Õåðîäîò ñúîáùàâà, ÷å ïúðâàòà òàêàâà ñåêèðà îò çëàòî ïàäíàëà êàòî äàð îò íåáåòî è ÿ ïîëó÷èë ïúðâèÿò ñêèòñêè öàð, çàåäíî ñ äðóãèòå ñâåùåíè ïðåäìåòè - çëàòíî ðàëî, ÿðåì è ÷àøà (1).  ñêèòñêèòå ìîãèëè ñà îòêðèòè îêîëî ñòîòèíà áîéíè áðàäâè ñ òÿñíî îñòðèå êàòî òîìàõàâêà è äúëãà äðúæêà. Áîéíèòå áðàäâè áèëè èçêëþ÷èòåëíî îïàñíî îðúæèå â áëèçêèÿ áîé. Ïîðàäè îñîáåíîñòèòå íà îñòðèåòî, áîéíàòà ñåêèðà ëåñíî ïðîáèâàëà áðîíÿòà è øëåìà è ñ íåÿ ñå íàíàñÿëè ñìúðòîíîñíè ðàíè. Ñåêèðàòà áèëà ëåêà è óäîáíà çà áîðàâåíå è ñ íåÿ ìîæåëî äà ñå íàíàñÿò ðàçëè÷íè óäàðè, äà ñå çàêà÷à è çàõâàùà îðúæèåòî íà ïðîòèâíèêà èëè äà ñå èçòðúãâà ùèòúò. Ñåêèðàòà áèëà ìíîãî ïîäõîäÿùà çà àòàêà â ÷åðåïà íà âðàæåñêèòå êîíå è îñâåí âñè÷êî äðóãî ñå èçïîëçâàëà è â ïîõîäíèÿ áèò. Áîéíàòà ñåêèðà áèëà è ëþáèìîòî îðúæèå íà àìàçîíêèòå, êîèòî ïðîèçëèçàò îò Êàâêàç è Ìàëà Àçèÿ è ñà ÷àñò îò òðàêèòå è ñêèòèòå. Îùå ïî âðåìåòî íà Òðîÿíñêàòà âîéíà àìàçîíêèòå âîþâàëè ÿðîñòíî ñðåùó àõåéöèòå. Òÿõíàòà
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÂÚÐÕÎÂÅ ÍÀ ÑÊÈÒÑÊÈ ÊÎÏÈß 1. Áîåí ÷óê è âðúõ íà êîïèå îò ëÿò áðîíç, Àäèãåéñêè êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç, ïîãðåáåíèå 9, Ïðîòî-ìåîòñêà êóëòóðà (VIII â. ïð. Õð.). 2. Âúðõîâå íà ñêèòñêè äðîòèöè è êîïèÿ (VI-IV â. ïð. Õð.). 3. Êîâàíè æåëåçíè âúðõîâå íà êîïèÿ îò Êóðãàí !4, ïîãðåáåíèå 11, 19, 41, Àäèãåéñêè êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç, Ìåîòî-ñêèòñêè ïåðèîä (IV â. ïð. Õð.). 4. Âúðõîâå íà êîïèÿ îòëÿò áðîíç, Ïðîòî-ìåîòñêà ìîãèëà Ôàðñ, Àäèãåéñêè êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç, (VII â. ïð. Õð.). 5. Íà÷åëíà áðîíçîâà àïëèêàöèÿ çà áîåí êîí îôîðìåíà âúâ âèä íà ëåæàùà ôèãóðà íà ëúâ, êóðãàí !5, Àäèãåéñêè êóðãàíè, Ñåâåðåí Êàâêàç, (IV â. ïð. Õð.).
189
ÀÂÈÒÎÕÎË öàðèöà Ïåíòåçèëåÿ ñ óæàñíàòà ñè äâóîñòðà ñåêèðà óáèâà îñåì âîäåùè ãðúöêè âîåíà÷àëíèöè. Òÿ íå ñå ïîêîëåáàâà äà âëåçå â äâóáîé è ñ Àõèë, êàòî õâúðëÿ äâå êîïèÿ ïî íåãî, íî çàãèâà â áîÿ (14). Àëåêñàíäúð Âåëèêè ïðè ïîõîäà ñè íà èçòîê áèë ïîñåòåí îò öàðèöàòà íà àìàçîíêèòå Òàëåñòðèñ, êîÿòî áèëà ïðèäðóæåíà îò åëèòåí îòðÿä îò òðèñòà åçäà÷êè. Âñè÷êè àìàçîíêè îò îòðÿäà áèëè âúîðúæåíè ñ äâóîñòðè ñåêèðè è ïîëóëóííè ìàëêè òðàêèéñêè ùèòîâå (ïåëòè), à íà ãëàâèòå ñè íîñåëè ôðèãèéñêè (òðàêèéñêè) øàïêè. Ñïîðåä Þñòèíóñ òå ïúòóâàëè 25 äíè çà ñðåùàòà, êîÿòî ñòàíàëà â Õèðêàíèÿ (14). Äâóîñòðàòà ñåêèðà áèëà çàåäíî ñ áîçäóãàíà (ìàëêèÿ áîçäóãàí êàòî âèä æåçúë) ñèìâîë íà àâòîðèòåòà è âëàñòòà ïðè ñêèòèòå. Òÿ ñå èçïîëçâàëà è ïðè ðèòóàëèòå çà äàâàíå íà êëåòâà, êîèòî îïèñâà Õåðîäîò: “...Ïðè èçðè÷àíåòî íà êëåòâèòå ñêèòèòå èçïúëíÿâàò ñëåäíèÿ ðèòóàë: íàëèâàò âèíî â ãîëÿìà ãëèíåíà ÷àøà, êàòî ñìåñâàò â íåãî è êðúâ îò ïîëàãàùèòå êëåòâàòà - íàðàíÿâàò ãè ëåêî ñ èãëà èëè ãè ïîðÿçâàò, ñëåä êîåòî ïîòàïÿò â ÷àøàòà ìå÷ àêèíàê, ñòðåëè, ñàãàðà è êîïèå; êàòî èçðè÷àò ìíîãî êëåòâåíè ìîëèòâè, íàêðàÿ ñêëþ÷âàùèòå äîãîâîð îòïèâàò îò ÷àøàòà; ñúùîòî ïðàâÿò è íàéäîñòîéíèòå îò òåçè, êîèòî ãè ïðèäðóæàâàò... “(1). Äðóãî âàæíî îðúæèå íà ñêèòèòå áèëè ìå÷úò è êèíæàëúò (àêèíàê èëè êúñ ìå÷). Îòíîâî çàïèñêèòå íà Õåðîäîò íè äàâàò ïîäðîáíà èíôîðìàöèÿ êàê ñêèòèòå èçäèãàëè ìå÷à â êóëò. Õåðîäîò ïèøå, ÷å Àðåñ - áîãúò íà âîéíàòà, áèë åäèíñòâåíîòî áîæåñòâî, íà êîåòî ñå ïîêëàíÿëè ñêèòèòå è â ÷èÿòî ÷åñò èçäèãàëè îëòàðè. Òå ïðåäñòàâëÿâàëè ìàëêè õúëìîâå, íà âúðõà íà êîèòî èìàëî æåëåçåí ìå÷. Òàì åæåãîäíî ñå èçâúðøâàëè æåðòâîïðèíîøåíèÿ íà æèâîòíè è õîðà. Àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè ïîòâúðæäàâàò êàçàíîòî îò Õåðîäîò. Ïðè ðàçêîïêè â Çàïîðîæèåòî áèë íàìåðåí òàêúâ íàñèï -îëòàð áëèçî äî ìîãèëåí êóðãàí îò IV â. ïð. Õð. Ñàìèÿò îëòàð ñå îêàçàë “ïî-ñòàð” îò ìîãèëàòà ñúñ 100 ãîäèíè, òúé êàòî ìå÷úò, íàìåðåí íà âúðõà ìó, äàòèðàë îò V â. ïð. Õð. Ïðåäàíèåòî ðàçêàçâà, ÷å òî÷íî òàêúâ äðåâåí ìå÷, ïîñâåòåí íà Ìàðñ (Àðåñ), áèë äàäåí îò êîëîáðèòå íà áúëãàðñêèÿ êàí Àòèëà îò ðîäà Äóëî, çà “äà çàâëàäåå ñ íåãî ñâåòà”... Ïðîèçõîäúò íà ñêèòñêèÿ ìå÷ íå å ñúâñåì ÿñåí, íî íà÷èíúò íà èçðàáîòêà ñâèäåòåëñòâà, ÷å òîé å áèë çàèìñòâàí îò òðàêèòå è êèìåðèéöèòå èëè ïî-òî÷íî å ñúùåñòâóâàë ïðåç “êèìåðèéñêàòà åïîõà”. Êúì êðàÿ íà VII â. ïð. Õð. ñêèòñêèÿò ìå÷ áèë èçðàáîòâàí îò æåëÿçî, äâóñòðàííî çàòî÷åí è ñ äúëæèíà 60-70 ñì. Íàìèðàíè ñà îáà÷å è ïîäúëãè ìå÷îâå, êàòî òîçè îòêðèò â Êðèì îò VI â. ïð. Õð., êîéòî áèë äúëúã 1 ì. Êèíæàëèòå èëè êúñèòå ìå÷îâå (àêèíàê) áèëè ñ äúëæèíà 35-40 ñì. è â ãîðíèÿ êðàé ïîäîáíî íà òðàêèéñêèòå èëè ïåðñèéñêèòå îáðàçöè èìàëè çàâèòè íàâúòðå “óøè” èëè îòâîðåíè õàëêè, êîèòî ñèìâîëèçèðàò òåñòèñè, à ñàìîòî îñòðèå ñèìâîëèçèðà ìúæêè ïîëîâ îðãàí. Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà ìå÷îâåòå è êèíæàëèòå ñå ñ÷èòàò çà òèïè÷íî “ìúæêî îðúæèå “ è íå áèëè èçïîëçâàíè îò æåíèòå è àìàçîíêèòå, êîèòî óïîòðåáÿâàëè äðóãè îðúæèÿ. Íàé-äðåâíèòå íàõîäêè íà ñêèòñêè ìå÷îâå ñà îò VII -VI â. ïð. Õð. è ñà íàìåðåíè â êóðãàíèòå â ðàéîíà íà ñåëèùàòà Ìåëãóíîâêà è Êåëåðìåñêà (6). Òîâà ñà äâà ìå÷à, êîèòî ñà ïî÷òè èäåíòè÷íè, ñ âåëèêîëåïíè çëàòíè íîæíèöè è äðúæêè, áîãàòî óêðàñåíè ñ ðåëåôíè èçîáðàæåíèÿ, ôèãóðèòå è æèâîòíèòå ñà èçïúëíåíè â õàðàêòåðíèÿ ñêèòñêè è òðàêèéñêè “çâåðèíåí ñòèë”.
190
Ñ âðåìåòî ñêèòñêèÿò ìå÷ å ïðîìåíÿë ôîðìàòà ñè.  V â. ïð. Õð. îñòðèåòî ñ åäíàêâè ñòðàíè ñå ïðîìåíÿ â èçòî÷åí ðàâíîáåäðåí òðèúãúëíèê, ïîñòåïåííî ñòåñíÿâàù ñå êúì âúðõà ïî öÿëàòà äúëæèíà íà îðúæèåòî. À â IV â. ïð. Õð. âìåñòî äâóñòðàííî çàòî÷åíîòî îñòðèå ñå ïîÿâÿâàò îñòðèåòà, çàòî÷åíè ñàìî îò åäíàòà ñòðàíà. Òîâà å ïðîòîòèïúò íà ïî-êúñíèòå ïàëàøè, êîèòî åâîëþèðàò â ïðî÷óòàòà áúëãàðñêà ñàáÿ, èçâåñòíà îò “õóíñêèÿ ïåðèîä” è Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ (II -VII â.) Ãàðäúò èëè ïðåäïàçèòåëÿò çà ðúêàòà ñúùî ñå å ïðîìåíÿë îò òàêúâ ñúñ çàâèòè íàâúòðå êðàèùà äî îâàëåí. Áîçäóãàíèòå, òîïóçèòå, áîéíèòå ÷óêîâå è íîæîâåòå, ìàêàð è ïî-ðÿäêî èçïîëçâàíè, ñúùî íàìèðàëè ñâîåòî ìÿñòî â àðñåíàëà íà ñêèòèòå, êîèòî íà ïðàêòèêà èçðàáîòâàëè âñÿêàêâè îðúæèÿ Òîâà, êîåòî îòëè÷àâà ñêèòñêèòå îáðàçöè, å ñïåöèôè÷íàòà þâåëèðíà èçðàáîòêà è áîãàòà óêðàñà, ñú÷åòàíè ñ ïðàêòè÷íà ôóíêöèîíàëíîñò.
Çàùèòíî âúîðúæåíèå  ñðåäàòà íà II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. â Ñðåäíèÿ Èçòîê âîèíèòå íîñåëè ãúâêàâè êîæåíè äîñïåõè - êîðñåòè, îáøèòè ñ ìàëêè áðîíçîâè èëè æåëåçíè ïëàñòèíêè, ïðèïîêðèâàùè ñå êàòî ëþñïè íà ðèáà. Ñêèòèòå îòêðèëè ïî ïúòÿ íà îïèòà è ãðåøêèòå íàé-åôåêòèâíèÿ ñïîñîá çà ïîäðåæäàíå íà ïëàñòèíèòå, òàêà ÷å ïî-ëåñíî äà îòðàçÿâàò óäàðèòå íà êîïèÿòà è ìå÷îâåòå. Çà ðàçëèêà îò èçòî÷íèòå êîâà÷è, êîèòî èçãîòâÿëè ñàìî ïëàñòèí÷àòè êîðñåòè çà òÿëîòî, ñêèòèòå ïîêðèâàëè ïî òîçè ñïîñîá è äðóãèòå äîñïåõè - øëåìîâå, ùèòîâå, ïîÿñè è ÷àñòè îò äðåõèòå (íàëàêúòíèöè è íàáåäðåíèöè - ãàìàøè). Ñêèòñêèòå ìàéñòîðè èçðÿçâàëè “ëþñïèòå” çà ðèçíèöèòå îò òúíúê ëèñò ìåòàë ñ ïîìîùòà íà íîæèöè èëè çàîñòðåí èíñòðóìåíò. Ïëàñòèíêèòå èìàëè îòâîðè è ñå ïðèêðåïâàëè ñ ïîìîùòà íà êîæåíè ðåìúöè èëè æèâîòèíñêè ñóõîæèëèÿ âúðõó ìåêà êîæåíà îñíîâà. Ïðè ïðèïîêðèâàíåòî íà ïëàñòèíèòå ñå ïîëó÷àâàëè ïî 3-4 ñëîÿ ìåòàë, êîåòî áèëî ñåðèîçíà ïðåãðàäà ñðåùó íàïàäàòåëíèòå îðúæèÿ (6). Ðèçíèöàòà è äîñïåõèòå, èçðàáîòåíè ïî òîçè íà÷èí, áèëè ñðàâíèòåëíî ãúâêàâè è íå ïðå÷åëè íà äâèæåíèÿòà. ×åñòî íà ãúðäèòå èìàëî ïî-ìàñèâíè ïëàñòèíè - àïëèêàöèè ñ ðåëåôíè èçîáðàæåíèÿ íà ìèòîëîãè÷íè æèâîòíè èëè ñòðàøíè ìàñêè íà ãîðãîíè, ãðèôîíè è äð. Ïðè âîåíà÷àëíèöèòå äîñïåõèòå áèëè ïîçëàòåíè èëè ïîñðåáðåíè ñ áîãàòà óêðàñà â “çâåðèíåí ñòèë”. Øëåìîâåòå áèëè ðàçëè÷íè îáðàçöè. Äî VII â. ïð. Õð. ñêèòèòå íîñåëè ïëúòíî ïðèëÿãàùè êúì ãëàâàòà òåæêè øëåìîâå, îòëåòè îò áðîíç, ñ ïëàñòèíè, çàùèòàâàùè áóçèòå (íàáóçíèöè). Òàêèâà ñà íàìèðàíè â Ñåâåðåí Êàâêàç è ðàéîíà íà Êóáàí.  V â. ïð. Õð. çàïî÷âàò äà ñå íàëàãàò êîæåíèòå øëåìîâå, ïîêðèòè ñ “ëþñïè”, êîèòî èçìåñòâàò “êóáàíñêèòå øëåìîâå”. Ñêèòèòå íîñåëè êàòî øëåì è êîæåíè (ãüîíåíè) ôðèãèéñêè øàïêè, çàîñòðåíè íàãîðå ñúñ çàùèòà íà âðàòà è ñòðàíèòå. Çíàòíèòå ñêèòè íîñåëè ñúùî ïî-ëóêñîçíè òðàêèéñêè è ãðúöêè øëåìîâå. Èçïîëçâàëè ñå ñúùî è ìåòàëíèòå íàêîëåííèöè. Ïðè òåæêèòå êàâàëåðèñòè ñ áðîíÿ áèëè çàùèòåíè ãúðäèòå, ãëàâàòà, âðàòúò è áóçèòå íà êîíåòå. Ñêèòèòå èçïîëçâàëè è ìàëêè êîæåíè ùèòîâå, êîèòî ñå èçðàáîòâàëè ïîäîáíî íà òðàêèéñêèòå è èìàëè ñúùàòà ôîðìà (êðúãëè, ëóííîâèäíè èëè îâàëíî ïðîäúëãîâàòè).  öåíòúðà (óìáî èëè “ïúï”) íà ùèòà îáèêíîâåíî èìàëî òåæêà ìåòàëíà àïëèêàöèÿ, êîÿòî îñâåí çà óñèëâàíå íà ùèòà èç-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÊÈÒÑÊÈ ÄÎÑÏÅÕÈ È ØËÅÌÎÂÅ 1. ×àñòè îò ñêèòñêè äîñïåõè, èçðàáîòåíè îò êîæà è ìåòàëíè ïëàñòèíè; ïðåäïîëàãà ñå, ÷å ìåäàëüîíà-ìàñêà ñå å íîñèë íà ãúðäèòå èëè å ÷àñò îò àïëèêàöèÿ íà ùèò (óìáîòî èëè „ïúïà” íà ùèòà). Íàõîäêè îò ïîãðåáåíèåòî „Ñåäåìòå áðàòÿ” íà Êóáàí, Óêðàéíà (V â. ïð. Õð.). 2. Ïîãðåáåíèå íà ñêèòñêè âîèí ñ ïúëåí êîìïëåêò äîñïåõè (ëþñïåñòà ðèçíèöà èëè ïëàñòèí÷àòè äîñïåõè), âêëþ÷âàùè ñúùî øëåì è ãàìàøè; âúîðúæåí ñ äâå êîïèÿ è ìå÷. Íàõîäêà îò Êóðãàíà â Íèêîëàåâñêà îáëàñò (V â. ïð. Õð.). 3. Øëåìîâå íàìåðåíè â ñêèòñêèòå ìîãèëè îò Ñåâåðíîòî ïðè÷åðíîìîðèå. Íàìåðåíè ñà îêîëî 60 òàêèâà øëåìà, çà íÿêîè îò êîèòî ñå òâúðäè, ÷å ñà ñ òðàêèéñêè, ìàêåäîíñêè èëè ãðúöêè ïðîèçõîä (Ò. Â. Ãèð÷åíêî).
191
ÀÂÈÒÎÕÎË ïúëíÿâàëà ðîëÿòà è íà ãåðá çà îòëè÷àâàíå íà âîåíà÷àëíèöèòå è çíàòíèòå âîèíè. Âàæíà ÷àñò îò ñêèòñêèòå äîñïåõè ñå ÿâÿâàë äåáåëèÿò êîæåí ïîÿñ, îáêîâàí ñ ìåòàëíè àïëèêàöèè. Íà íåãî ñå îêà÷âàëè ãîðèòà ñ ëúêà è ñòðåëèòå, ìå÷úò, áîéíàòà ñåêèðà, òî÷èëî, èãëåíèê è äðóãè ïðåäìåòè. Ïî áðîÿ è âèäà íà ïîÿñíèòå àïëèêàöèè ñå îïðåäåëÿë è ðàíãúò íà áîåöà (êàòî âèä “ïàãîí”) âúâ âîåííàòà è ðîäîâà éåðàðõèÿ.  çàêëþ÷åíèå òðÿáâà äà êàæåì è äâå äóìè çà ñêèòñêèòå êîíå, ñ êîèòî òå áèëè ïðî÷óòè â äðåâíèÿ ñâÿò. Êîíåòå íà ñêèòèòå áèëè îñíîâíî ñðåäñòâî çà âîþâàíå, à ñúùî è çà íàáàâÿíå íà õðàíà â äúëãèòå ïîõîäè. Êîíñêîòî ìåñî âàðèëè â ãîëåìè áðîíçîâè êîòëè ñ äâå äðúæêè. Êîáèëèòå ñå äîÿëè è îò êîáèëåøêîòî ìëÿêî ïðèãîòâÿëè ðàçíè ìëå÷íè ïðîäóêòè è íàïèòêè (êóìèñ), â òîâà ÷èñëî è îñîáåí âèä ñèðåíå èëè êàøêàâàë (èïïàêà), çà êîåòî ïèøàò ãðúöêèòå àâòîðè (12). Ñêèòñêèòå êîíå áèëè ñðåäíè íà ðúñò, ñ âèñî÷èíà 130-140 ñì. è áèëè èçêëþ÷èòåëíî áúðçè, ïîâðàòëèâè è èçäðúæëèâè. Òå áèëè ñúñ ñðàâíèòåëíî ãîëÿìà ãëàâà è øèðîêè ãúðäè. Îñâåí ñ òîçè âèä êîí ñêèòèòå ðàçïîëàãàëè è ñ ïî-åäðè ïîðîäè, êîèòî âåðîÿòíî ñà ñå ïîëçâàëè çà òåæêàòà êîííèöà. Òåçè êîíå áèëè âèñîêî öåíåíè è íå ñëó÷àéíî, êîãàòî Ôèëèï II, áàùàòà íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè, ðàçáèë ñêèòñêèÿ öàð Àòåé â 339 ã. ïð. Õð., òîé âçåë êàòî ïëÿ÷êà è 20 õèëÿäè ÷èñòîêðúâíè ñêèòñêè êîáèëè, êîèòî áèëè èçïðàòåíè êàòî ðàçïëîäåí ìàòåðèàë â Ìàêåäîíèÿ. Ñêèòèòå îáó÷àâàëè è äðåñèðàëè ñïåöèàëíî ñâîèòå áîéíè êîíå äà õàïÿò è äà óäðÿò âðàãà ñ êîïèòà, òàêà ÷å êîíÿò ñúùî áèë âîèí. Âúâ âðúçêà ñ òîâà Ïëèíèé Ìëàäøè ñúîáùàâà ñëåäíîòî: “...Ñêèòñêàòà êîííèöà ñå ñëàâè ñúñ ñâîèòå êîíå; ðàçêàçâàò, ÷å êîãàòî åäèí òåõåí öàð, ñðàæàâàéêè ñå â äâóáîé ñ âðàãà, áèë óáèò, è ïîáåäèòåëÿò ñå ïðèáëèæèë äà ìó ñíåìå äîñïåõèòå, òîé áèë óáèò îò êîíÿ íà ïîáåäåíèÿ ñ êîïèòà è õàïàíå...” (17).
III. Äðåâíèòå áúëãàðè Ïðîèçõîä íà äðåâíèòå áúëãàðè Âñå îùå äîñòà ñå ñïåêóëèðà ñ òåìàòà çà ïðîèçõîäà íà äðåâíèòå áúëãàðè, êàòî ñå èçëàãàò íàé-ðàçëè÷íè òåîðèè è õèïîòåçè, ÷åñòî â ïðîòèâîðå÷èå ïîìåæäó ñè. Íàïîñëåäúê äîñòà íàòðàï÷èâî ñå ëàíñèðà õèïîòåçàòà çà ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå îò Ñðåäíà Àçèÿ – Ïàìèð è Õèíäèêóø, áåç îáà÷å äà ñå îáÿñíÿâà êàê òå ñà ñå ïîÿâèëè òàì. Ñëåäè îò äðåâíè áúëãàðè ñå îòêðèâàò è äàëå÷å íà èçòîê â ïðåäåëèòå íà äíåøåí Êèòàé – Òàðèì (Ñÿíäçÿí – Óéãóðñêà àâòîíîìíà îáëàñò), Äæèíãàðèÿ (Âúòðåøíà Ìîíãîëèÿ) è Çàäáàéêàëèåòî. Áúëãàðèòå ñúùî òàêà èìàò âðúçêà ñ Ìåñîïîòàìèÿ, Åãèïåò, Ìàëà Àçèÿ è Êàâêàç îùå îò äðåâíîñòòà. Âñè÷êè òåçè äàííè âñå îùå íå ñà îáîáùåíè è àíàëèçèðàíè äîñòàòú÷íî, çà äà ñå ïîëó÷è åäíà ñòðîéíà òåîðèÿ çà ïðîèçõîäà, ðàçñåëåíèåòî è ìèãðàöèèòå íà äðåâíèòå áúëãàðè. Òîâà êîåòî å âàæíî äà ñå çíàå, å, ÷å ïî ïðîèçõîä áúëãàðèòå íå ñà àçèàòöè, à ñà íàé-÷èñòè èíäî-åâðîïåéöè îò èðàíñêàòà ãðóïà (êàâêàçêè òèï). Ãåíåòè÷íèòå è êðúâíè òåñòîâå, êàêòî è àíòðîïîëîãèÿòà äîêàçâàò òîçè ôàêò, òàêà ÷å âñÿêàêâè òâúðäåíèÿ çà òþðêñêè, ìîíãîëñêè, ñëàâÿíñêè èëè äðóã ïðîèçõîä ñà íåñúñòîÿòåëíè. Íàïîñëåäúê, íàé-íîâèòå èçñëåäâàíèÿ íà ÷óæäè è íàøè ó÷åíè, ñâúðçàíè ñ ïîòîïà â ×åðíî Ìîðå è öèâèëèçàöèÿòà
192
â Òàðèì, äàâàò îòãîâîð íà íÿêîè îò ãîðíèòå âúïðîñè. Îò òåçè äúëãîãîäèøíè èçñëåäâàíèÿ ñòàâà ÿñíî, ÷å ñëåä ïîòîïà â ×åðíî Ìîðå (îïèñàí â øóìåðñêèòå òåêñòîâå è Áèáëèÿòà), ïðåäïîòîïíàòà Ïðè÷åðíîìîðñêà öèâèëèçàöèÿ ñå ðàçïàäà, êàòî ÷àñò îò ïëåìåíàòà çàïî÷âàò äà ìèãðèðàò íà þã (â Ìåñîïîòàìèÿ) è íà èçòîê (êúì Êàâêàç è Öåíòðàëíà Àçèÿ), à åäíà ÷àñò, íàðå÷åíà ïî-êúñíî “òðàêè”, îñòàâà â Ïðàðîäèíàòà (Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è Ìàëà Àçèÿ). Îòòóê ñå îáÿñíÿâà ïúðâîíà÷àëíàòà ãåíåòè÷íà âðúçêà ìåæäó áúëãàðè è òðàêè (êîèòî ñà îò åäíî è ñúùî “òåñòî”), êàêòî è âðúçêèòå ñ øóìåðèòå, ñêèòèòå è íàðîäèòå îò Êàâêàç. Ïðîñëåäÿâàéêè âíèìàòåëíî òîâà äâèæåíèå ïðåç õèëÿäîëåòèÿòà, âèæäàìå êàê, ïðîãîíåíè îò ïðèðîäíèÿ êàòàêëèçúì (ïîòîïà), ñëåä âðåìå áúëãàðèòå îòíîâî ñå çàâðúùàò â Ïðàðîäèíàòà ñè – Ïðè÷åðíîìîðèåòî è Áàëêàíèòå. Äðóã âàæåí êëþ÷îâ ìîìåíò å áúëãàðñêîòî ïðèñúñòâèå íà Áàëêàíèòå âåêîâå ïðåäè èäâàíåòî íà êàíîâåòå Àñïàðóõ è Êóáåð ïðåç VII âåê. Òîâà ñå ïîòâúðæäàâà îò íàëè÷èåòî íà ðåäèöà êàðòè è èçâîðîâ ìàòåðèàë, êîèòî äî ìîìåíòà ñà ïðåíåáðåãâàíè îò “îôèöèàëíàòà íàóêà” è íå äîñòàòú÷íî èçñëåäâàíè è àíàëèçèðàíè (5). Íàëè÷èåòî íà ìíîæåñòâî áúëãàðñêè âëàäåòåëè ïðåäè êàí Êóáðàò (605-665 ã.) è íàé-ìàëêî ïåò âåêà ïðåäè òîâà, ïîäñêàçâà åäíà ðåñïåêòèðàùà äúðæàâíîñò è äðåâíà òðàäèöèÿ íà óïðàâëåíèå, èäâàùà ìîæå áè îùå îò âðåìåíàòà ïðåäè ïîòîïà (ò.å. ïðåäè 7600 ãîäèíè)!...
Ïîõîäè, òàêòèêà, âîåííî èçêóñòâî è îáëåêëî Ïúðâèòå ñâåäåíèÿ çà âîåííèòå ïîõîäè íà áúëãàðèòå èäâàò îò III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., êîãàòî ðîäîíà÷àëíèêúò íà áúëãàðèòå (ñïîðåä “Àíîíèìíèÿ õðîíîãðàô” îò 334 ã.) öàð Çèåçè (Çàããèçè) (2750-2726 ã. ïð. Õð.), îáåäèíÿâà âñè÷êè ãðàäîâå-äúðæàâè â Ìåñîïîòàìèÿ è ñòàâà ïúðâèÿò èìïåðàòîð â ñâåòà. Òîé íîñåë òèòëàòà Ëóãàë-Êàëàìà (“öàð íà Ñâåòà”) (âèæ ñï. “Àâè-Òîõîë”, êí. 11, 2000 ã., Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ, “Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå”, ñòð. 9). Ñïîðåä Õèëïðåõò, “Çèåçè å áèë åäèí îò íàé-âåëèêèòå ìîíàðñè íà äðåâíèÿ èçòîê (Øóìåð)”. Ãðàäúò, îò êîéòî ïðîèçõîæäàë ðîäúò íà Çèåçè, å èçâåñòåí îò íàäïèñè êàòî “âàæíèÿò ãðàä Áàí” è å áèë íàðè÷àí “ãðàäúò íà ëúêà” (èëè íà “ëúêîíîñöèòå”)*. Ïîñëåäíîòî ñâåäåíèå å èçêëþ÷èòåëíî âàæíî, êàòî ñå èìà ïðåä âèä òàêòèêàòà íà äðåâíèòå áúëãàðñêè âîéíè è ôàêòúò, ÷å òå ñà áèëè èçêëþ÷èòåëíî êîííè ñòðåëöè. Ñàìèÿò ôàêò, ÷å èìåííî öàð Çèåçè óñïÿâà äà ñúçäàäå ïúðâàòà èìïåðèÿ â ñâåòà, ïîêàçâà ÷å íåãîâèòå âîéñêè ñà áèëè ìíîãî äîáðå îðãàíèçèðàíè è ñà áèëè íàé-ìîäåðíè çà âðåìåòî ñè. ×ðåç òÿõ áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë äúðæàë â ïîä÷èíåíèå îãðîìíè òåðèòîðèè è îñèãóðÿâàë çàùèòàòà íà èìïåðèÿòà ñè îò îêîëíèòå âðàæäåáíè ïëåìåíà è íàðîäè.  åäèí ïî-êúñåí ïåðèîä å îòáåëÿçàíî, ÷å ïîòîìöèòå íà Çèåçè – Õóðóñàí è Õàéòàë, îòâåæäàò íàðîäà ñè Õó-Õóíîðè (“Ìîãúùèòå Ãîñïîäàðè”) â Áàëõàðà (Áàêòðèÿ), îòêúäåòî ïðîèçõîæäàò õóíèòå-åôòàëèòè (Öàðñòâåíè èëè Áåëè Õóíè). Òóê îáðúùàìå âíèìàíèå, ÷å èìåòî “õóíè” íå å åòíè÷åñêî ïîíÿòèå, à ñáîðåí òåðìèí çà 26 íàðîäà, “îïúâàùè ëúê”, êîèòî ñà îáåäèíåíè ïî-êúñíî â Õóíñêàòà èìïåðèÿ. Òå ñå äåëåëè íà äâå ãîëåìè ãðóïè, Æóí (èçòî÷íè, ìîíãîëîåçè÷íè) è Õó (çàïàäíè, èðàíîåçè÷íè). Áúëãàðèòå ñå ïðè÷èñëÿâàò êúì âòîðèòå è îò òåõíèòå âëàäåòåëñêè ðîäîâå ñà èçáèðàíè êàíîâåòå íà Õóíñêàòà èìïåðèÿ, íàé-âå÷å òåçè îò ðîäà Äóëî (1).
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÚÂÐÅÌÅÍÍÈ ÂÚÇÑÒÀÍÎÂÊÈ ÍÀ ÑÊÈÒÑÊÈ ÂÎÈÍÈ ÑÚÇÄÀÄÅÍÈ ÍÀ ÁÀÇÀÒÀ ÍÀ ÀÐÕÅÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈ ÍÀÕÎÄÊÈ 1. Ñèíäî-ìåîòñêè çíàòåí âîèí â ïúëíî áîéíî ñíàðÿæåíèå (V â. ïð. Õð.). 2. Ñêèòñêà æåíà-âîèí (àìàçîíêà) îò çíàòåí ïðîèçõîä (IV â. ïð. Õð.). 3. Çíàòåí ñêèòñêè ñòðåëåö (V â. ïð. Õð.). 4. Ìëàä ñêèòñêè âîèí (IV â. ïð. Õð.). 5. Ñêèòñêè âîæä (IV â. ïð. Õð.). 6. Ìëàä çíàòåí âîèí îò ëè÷íàòà îõðàíà íà öàðÿ ïîäíàñÿ êàòî âîåíåÿ òðîôåé íà öàðÿ îòñå÷åíàòà ãëàâà íà âðàæåñêè ïúëêîâîäåö, îò êîÿòî ñå èçðàáîòâà ðèòóàëíà ÷àøà-÷åðåï (IV â. ïð. Õð.). 7. Ñêèòñêè öàð ñúñ ñâèòàòà ñè ïî âðåìå íà ïîõîä (IV â. ïð. Õð.). 8. Ñêèòñêà öàðèöà ñ ìàëêèÿ ñè ñèí íà ðúöå (IV â. ïð. Õð.). 9. Çíàòåí ñêèòñêè âîèí îò òåæêàòà êîííèöà (IV â. ïð. Õð.). 10. Ñêèòñêè öàð â ïúëíî áîéíî ñíàðÿæåíèå (V-IV â. ïð. Õð.) (ïî Ò. Â. Ãèð÷åíêî).
193
ÀÂÈÒÎÕÎË Äðåâíèòå áúëãàðè áèëè èçêëþ÷èòåëíî âîéíñòâåí íàðîä ñ âèñîê áîåí äóõ è äðåâíà êóëòóðà, êîÿòî óñïÿâà äà ñå ñúõðàíè ïðåç âåêîâåòå è äà ñå óòâúðäè. Åäíà îò ãëàâíèòå ïðåäïîñòàâêè çà îöåëÿâàíåòî íà áúëãàðèòå êàòî íàðîä è äúðæàâà ïðåç õèëÿäîëåòèÿòà ñå ÿâÿâà ñúâúðøåíîòî âëàäååíå íà áîéíèòå èçêóñòâà, äèñöèïëèíà, åäèíîíà÷àëèå è ìàòåðèàëíà êóëòóðà, êîèòî âúçïèòàâàëè åäèí íåïîêîëåáèì è íåïðåêëîíåí äóõ ó áúëãàðèíà. Äðåâíèòå áúëãàðè áèëè èçêëþ÷èòåëíî ñâîáîäîëþáèâè, íå òúðïåëè ÷óæäî âëàäè÷åñòâî è ðîáñòâîòî ïðè òÿõ áèëî íåïîçíàòî. Òÿõíàòà ñîöèàëíà ñòðóêòóðà áèëà èçöÿëî âîåííà è îñîáåíî â ðàííèòå âåêîâå íà îáîñîáÿâàíåòî íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò, âîéíàòà áèëà åäíî ïî÷òè íåïðåêúñíàòî ñúñòîÿíèå íà ñúùåñòâóâàíå.  ïîâå÷åòî èçòî÷íèöè ñå èçòúêâà, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ñà ïå÷åëåëè áèòêèòå íå òîëêîâà ñ ÷èñëåíîòî ñè ïðåâúçõîäñòâî, êîëêîòî ñ îðèãèíàëíèÿ íà÷èí íà âîþâàíå, ñúâúðøåíîòî âëàäååíå íà áîéíèòå èçêóñòâà è ñòåãíàòàòà âîåííà äèñöèïëèíà è îðãàíèçàöèÿ, êàêòî è âèñîêîîðãàíèçèðàíà äúðæàâíîñò. Ñîöèàëíàòà ñòðóêòóðà íà äðåâíèòå áúëãàðè íè äàâà ÿñíà ïðåäñòàâà, çàùî òå áèëè òîëêîâà âîéíñòâåíè è èçäèãàëè â êóëò áîéíèòå èçêóñòâà è âîåííàòà ïîäãîòîâêà. Íà÷åëî íà äúðæàâàòà èëè Îðäàòà êàòî ïúëíîâëàñòåí ãîñïîäàð ñòîÿë êàíúò. Ñàìî ñèíîâåòå ìó íîñÿò òèòëà áóëèàêàí è çàåäíî ñ ïðåñòîëîíàñëåäíèêà – êàíàðòèêèíà (íà ÷óâàøêè “êúíàð-òèêêè” - “ñëúí÷åâ ïðèíö”, “ðèöàð”) ìîãàò äà èìàò ïîëîæåíèå, êîåòî íå å çàñëóæåíî íà áîéíîòî ïîëå.** Îñòàíàëèòå òèòëè íå ñà íàñëåäñòâåíè è çà âñè÷êè äðóãè èìàëî ñàìî åäèí ïúò äà áúäàò îòëè÷åíè – áîéíèÿò ïîäâèã; à ïîäâèçè îòâîþâà ñàìî ñìåëèÿò, ëîâêèÿò, ìàéñòîðúò íà âîåííîòî èçêóñòâî. Òàêà óñâîÿâàíåòî íà áîéíèòå èçêóñòâà áèëî íå ñàìî çàäúëæåíèå, íî è âúïðîñ íà ÷åñò çà äðåâíèÿ áúëãàðñêè âîèí. Âúâ âîéñêàòà âëèçàëè âñè÷êè ãîäíè äà íîñÿò îðúæèå ìúæå, à ïîíÿêîãà â ñðàæåíèÿòà âçåìàëè ó÷àñòèå è æåíèòå, êîèòî ñúùî áèëè äîáðå îáó÷åíè è ñå áèåëè íàðàâíî ñ ìúæåòå. Òîâà å äàëî îñíîâàíèå íà âèçàíòèéñêèÿ èñòîðèê Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè (îê. 500-562 ã.) äà òâúðäè, ÷å “áúëãàðèòå ñå óëîâèëè âñåíàðîäíî çà îðúæèå” ïðè åäíà âîåííà àêöèÿ â Òðàêèÿ (1). Òîâà ó÷àñòèå è íà æåíèòå êàòî âîèíè å îòãëàñ îò âðåìåíàòà íà àìàçîíêèòå, êîèòî ñà ÷àñò îò áúëãàðñêèÿ åòíîñ è ÷èéòî ïðîèçõîä å ñâúðçàí ñ Êàâêàç è òðàêèòå îò Ìàëà Àçèÿ.*** Êàêòî ïðè ñêèòèòå è õóíèòå (äðóãè èìåíà íà áúëãàðèòå) (5), áúëãàðñêèòå àìàçîíêè áèëè ìëàäè íåîìúæåíè æåíè, êîèòî áèëè îáëå÷åíè è âúîðúæåíè êàòî ìúæå. Ñëåä îïðåäåëåí ïåðèîä ñëóæáà âúâ âîéñêàòà è êîãàòî óáèåëè ïîíå åäèí âðàã, òå ìîæåëè äà ñå çàäîìÿò. Áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè – êàíîâåòå ðàçïîëàãàëè ñ ïîñòîÿííè âîåííè äðóæèíè. Òå áèëè ïîïúëâàíè ñ ïðåäàíè íà âëàäåòåëÿ âîèíè, ïîäáèðàíè îò ðåäîâåòå íà âîåííîïëåìåííàòà àðèñòîêðàöèÿ è èçòúêíàòè áúëãàðñêè ðîäîâå. Äðóæèíèòå îáðàçóâàëè ÿäðîòî íà âîéñêàòà ïðè èçâèêâàíåòî ïîä îðúæèå íà íàðîäà â ñëó÷àé íà âîéíà. Îò òåçè
ñïåöèàëíî ïîäãîòâåíè è îáó÷åíè âîéñêè êàíúò ïîäáèðàë ëè÷íàòà ñè ãâàðäèÿ, ñúñòîÿùà ñå îò ò.íàð. áàãàòóðè,**** êîÿòî ïðåáèâàâàëà ïîñòîÿííî ñ íåãî â ñòîëèöàòà (Îðäàòà). Âúâ âîåííîòî èçêóñòâî íà äðåâíèòå áúëãàðè ñå ïðåïëèòà íàé-äîáðîòî îò òðàäèöèèòå íà òðàêè, ñêèòè, õóíè, ïåðñè, êèìåðèéöè, ïàðòÿíè è äðóãè êîííè íàðîäè, ñðîäíè èëè èäåíòè÷íè ñ áúëãàðèòå. Ñâåäåíèÿòà íà ëàòèíñêè, âèçàíòèéñêè, àðàáñêè è êèòàéñêè õðîíèñòè ïðåäñòàâÿò äðåâíèòå áúëãàðè êàòî ñâîáîäîëþáèâè õîðà, ñìåëè è îïèòíè âîéíèöè, êîèòî ëåêî ïîíàñÿëè òåæêèòå âîåííè ïîõîäè è íåñãîäèòå íà âîåííèÿ áèò. Èíòåðåñíî å ñëåäíîòî ñâåäåíèå íà ãîòñêèÿ èñòîðèê Åíîäèé (V â.) çà áúëãàðèòå: “...Òîâà å íàðîäúò, êîéòî ïðåäè òåáå èìàøå âñè÷êî, êîåòî å ïîæåëàâàë, íàðîä, ó êîéòî, òîçè å ïðèäîáèâàë òèòëè, êîéòî å êóïóâàë áëàãîðîäñòâîòî ñè ñ êðúâòà íà íåïðèÿòåëÿ; ó êîéòî áîéíîòî ïîëå ïðîñëàâÿ ðîäà, ïîíåæå ó òÿõ ñå ñìÿòà áåç êîëåáàíèå çà ïî-áëàãîðîäåí îíÿ, ÷èåòî îðúæèå å áèëî ïîâå÷å îêúðâàâåíî â ñðàæåíèå. Òå ñà íàðîä, êîìóòî ïðåäè áèòêàòà ñ òåáå íå ñå å ñëó÷âàëî äà ñðåùíå ïðîòèâíèê, êîéòî äà ìó óñòîè, è íàðîä, êîéòî äúëãî âðåìå å èçâúðøâàë âîéíèòå ñè ñàìî ñ íàáåçè...” (1). Îñòãîòñêèÿò äúðæàâíèê Êàñèîäîð (îê. 490 – îê. 585 ã.) íàðè÷à äðåâíèòå áúëãàðè “ñòðàøíè ïî öåëèÿ ñâÿò!”, çàðàäè ñòðåìèòåëíèòå èì íàïàäåíèÿ è âèñîêè áîéíè êà÷åñòâà (1). Öèòèðàéêè åäèí êèòàéñêè èçâîð çà õóíî-áúëãàðèòå, Äå Ãðîò ñïîìåíàâà ñëåäíîòî: “...Õóíñêèÿò íàðîä ñìÿòà çà íåùî ìíîãî öåííî õðàáðîñòòà è ñèëàòà, à íàé-äîëíî íåùî â íåãîâèòå î÷è å ïîä÷èíåíèåòî è ñëóãóâàíåòî. Íà êîíå, âúâ âîéíè è áîðáè, òîçè íàðîä å ïîñòðîèë èìïåðèÿòà ñè è å ñïå÷åëèë ìîù è àâòîðèòåò íàä ñòîòèöè âàðâàðñêè íàðîäè...” (24). Ñòåãíàòàòà âîåííà îðãàíèçàöèÿ, âèñîêàòà äèñöèïëèíà è èçðàçåíà äúðæàâíîñò ïðè äðåâíèòå áúëãàðè ñå äúëæàëè ïðåäè âñè÷êî íà ñòðîãèòå çàêîíè è åäèíîíà÷àëèåòî, êîèòî îïðåäåëåíî ëèïñâàëè ïðè ñëàâÿíè è êèòàéöè. Çà òîâà è äúðæàâàòà ïðè ïîñëåäíèòå ñå ïîÿâÿâà ìíîãî âåêîâå ïîêúñíî â ñðàâíåíèå ñ äðåâíèòå áúëãàðè, è òî íå áåç òÿõíî äåéíî ó÷àñòèå! Ïðîâèíåíèÿòà ïðè äðåâíèòå áúëãàðè ñå íàêàçâàëè èçêëþ÷èòåëíî ñòðîãî. Ïîâå÷åòî ïðåñòúïëåíèÿ, îñîáåíî ïî âðåìå íà âîéíà, ñå ñ÷èòàëè êàòî ïðåñòúïëåíèÿ ñðåùó äúðæàâàòà è ñëåäîâàòåëíî ñå íàêàçâàëè ñúñ ñìúðò. Îñîáåíî ñòðîãè áèëè íàêàçàíèÿòà çà íåèçïúëíåíèå íà çàïîâåä, íåáðåæíî îòíîøåíèå êúì âúîðúæåíèåòî, êðàæáà íà êîíå èëè ÿçäåíå íà áîéíè êîíå â ìèðíî âðåìå, à ñúùî çà íåìîðàëíè ïîñòúïêè èëè ïðåëþáîäåÿíèå... Ìíîãî ñâåäåíèÿ çà âîåííîòî èçêóñòâî íà äðåâíèòå áúëãàðè íàìèðàìå â êèòàéñêèòå ëåòîïèñè. Õóíî-áúëãàðèòå âîþâàëè îò âåêîâå ñ êèòàéöèòå è ïðåäñòàâëÿâàëè îãðîìíà îïàñíîñò îò ñåâåð è îò çàïàä çà ìíîãîáðîéíèòå êèòàéñêè êíÿæåñòâà ïðåäè òå äà ñå îáåäèíÿò â åäèííà äúðæàâà – èìïåðèÿ â III â. ïð. Õð. Äîðè è òîãàâà Õóíñêàòà
* Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà ãðàä Õàðàí â Ìåñîïîòàìèÿ. ** Ïðè åãèïòÿíèòå ïðåñòîëîíàñëåäíèêúò ñå íàðè÷à ñúùî “êîí-òèêêè” (“ñëúí÷åâ ïðèíö”). Âåðîÿòíî òîâà íàèìåíîâàíèå èäâà îò ïëåìåíàòà íà õèêñîñèòå, óïðàâëÿâàëè Åãèïåò îò 1720 äî 1680 ã. ïð. Õð., è êîèòî ñå ñâúðçâàò ñ äðåâíèòå áúëãàðè. *** Èìà ó÷åíè, êîèòî ñìÿòàò, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ïðîèçëèçàò è ñà èäåíòè÷íè ñ òðàêèòå-ôðèãèéöè (ôðèãè èëè áðèãè), êîèòî ñà íàñåëÿâàëè â äðåâíîñòòà Ìàëà Àçèÿ. **** Îòòàì èäâà ðóñêîòî “áîãàòèð” (“ãåðîé”, “þíàê”, “ðèöàð”, “åäúð ñèëåí ìúæ”).
194
ÀÂÈÒÎÕÎË èìïåðèÿ ïðîäúëæàâàëà äà áúäå íàé-ìîãúùèÿò ïðîòèâíèê íà Êèòàé, êîåòî ïðèíóäèëî êèòàéöèòå äà ïîñòðîÿò êàòî çàùèòà Âåëèêàòà êèòàéñêà ñòåíà. Òÿ å áèëà ïîñòðîåíà ñðåùó âîéñêèòå íà íàøèòå ïðåäöè, êîåòî ïîêàçâà êàêâà íåîáèêíîâåíà ìîù ñà ïðåäñòàâëÿâàëè òå â Àçèÿ!... Çà ïúðâè ïúò èìåòî “áúëãàðè” ñå ñïîìåíàâà â ñòàðè êèòàéñêè õðîíèêè îò 541 ã. ïð. Õð. Îò äðóãè êèòàéñêè èçòî÷íèöè ñòàâà ÿñíî, ÷å îòäåëíè áúëãàðñêè è õóíñêè ïëåìåíà îùå îêîëî II -I õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. çàïî÷íàëè äà ñå îòòåãëÿò íà Çàïàä (êúì Åâðîïà) ïîä íàòèñêà íà äðóãè ïëåìåíà è ïîðàäè íåáëàãîïðèÿòíèÿ êëèìàò – çàñóøàâàíèÿòà â Öåíòðàëíà Àçèÿ è ïî-ñïåöèàëíî Òàðèì (Ñèíäçÿí – Óéãóðñêàòà àâòîíîìíà îáëàñò íà äíåøåí Êèòàé). Ïî òîâà âðåìå ïëåìåòî äèíëèí (òèíã-ëèíã), êîåòî ñïîðåä Ïåòåð Þõàñ å èäåíòè÷íî ñ îãóðñêèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà, îáðàçóâà ñâîÿ äúðæàâà, êîÿòî ãðàíè÷è ñúñ çàïàäíèòå îáëàñòè íà Êèòàé (äî äíåøíàòà ïðîâèíöèÿ Øåíñè â öåíòðàëåí Êèòàé) (4). Äèíëèíèòå ñà íàðè÷àíè “áÿëàòà ðàñà íà Öåíòðàëíà Àçèÿ” è â êèòàéñêèòå õðîíèêè áèëè îïèñàíè êàòî “õîðà ñúñ ñâåòëè êîñè è î÷è”. Òå ñå ñâúðçâàò è ñ ò.íàð. “àôàíàñèåâà êóëòóðà”, ÷èèòî ïîãðåáåíèÿ îò III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ñà áèëè îòêðèòè îò àðõåîëîçèòå â Ïðèáàéêàëèåòî (1). Îñâåí âúâ âîåííè ïîõîäè â Àçèÿ è ïî “ïúòÿ íà êîïðèíàòà”, äðåâíèòå áúëãàðè ñå ïðîñëàâèëè è â Åâðîïà, êúäåòî âîþâàëè ñ ðèìëÿíè, ëîíãîáàðäè, ôðàíêè, ñëàâÿíè, âèçàíòèéöè è äð. Ñ íàõëóâàíåòî ñè â Åâðîïà êúì III -IV â. äðåâíèòå áúëãàðè äîíåñëè ðåäèöà íîâîñòè â îáëàñòòà íà îðúæèÿòà, ïîëåâàòà êîííà òàêòèêà, êîíñêàòà àìóíèöèÿ, âîåííîòî îáëåêëî, áîéíèòå èçêóñòâà è ìíîãî äðóãè, êîèòî îêàçàëè ãîëÿìî âëèÿíèå âúðõó åâðîïåéñêèòå íàðîäè. Ìíîãî îò òåçè íîâîñòè áèëè âúçïðèåòè îò òåõíèòå àðìèè ïî-êúñíî, êîåòî ïîêàçâà ÿâíî ïðîãðåñèâíèÿ èì õàðàêòåð. Áúëãàðèòå, ìàäæàðèòå, àâàðèòå è äðóãèòå ñðîäíè êîííè íàðîäè ñà ìîãëè äà ïîáåæäàâàò íàé-ìîäåðíèòå çà âðåìåòî ñè àðìèè îò Åâðîïà, áëàãîäàðåíèå íà ôàêòà, ÷å îñâåí äðóãèòå ïðåèìóùåñòâà è òîâà âàæè íàé-âå÷å çà áúëãàðèòå, ñà èìàëè ïî-äîáðà òàêòèêà, ïî-äîáðè áîéíè èçêóñòâà è ïî-äîáðè îðúæèÿ. Òîçè ôàêò å ïðèçíàò ìàêàð è ìèìîõîäîì îò äðåâíèòå õðîíèñòè, íî ñúùî è îò ñúâðåìåííè èçñëåäîâàòåëè, êàòî Ôåõåð (23, 24); Öåíîâ (5, 6); Þõàñ (4); Òàðàòîðèí (8); Õàëèêîâ, Èçìàèëîâ, Êîñòîâ (22) è íÿêîè äðóãè. Ïîäîáíè ñâåäåíèÿ çà âîåííîòî èçêóñòâî íà äðåâíèòå áúëãàðè äàâà âèçàíòèéñêèÿò èìïåðàòîð Ëúâ VI – Ìúäðè (886-912 ã.) â ñâîÿòà êíèãà “Òàêòèêà”. Òÿ ïðåäñòàâëÿâà íàéãîëÿìàòà ñáèðêà çà âîåííè çíàíèÿ âúâ âèçàíòèéñêàòà ëèòåðàòóðà è òàì ñå êàçâà: “...Ñàìî áúëãàðèòå è îñâåí òÿõ íàðîäúò íà ìàäæàðèòå (óíãàðöèòå) îòäåëÿò âíèìàíèå íà âîåííîòî èçêóñòâî, êîåòî ïðè òÿõ å ñõîäíî. Ïî òàêúâ íà÷èí â ñðàâíåíèå ñ îñòàíàëèòå ñêèòñêè íàðîäè (êîííè íàðîäè) ñ ïî-ãîëÿìà ñèëà âîäÿò áëèçúê áîé è ñå ïîä÷èíÿâàò íà åäèí ãëàâàòàð (ïðåäâîäèòåë)...” (1). Ïî-íàòàòúê òîé èçòúêâà, ÷å õðàáðîñòòà å íàé-âèñøèÿò èäåàë íà áúëãàðèòå è çà òÿõ íèùî äðóãî íå å òàêà âàæíî, îñâåí äà ñå äúðæàò õðàáðî ñðåùó ïðîòèâíèêà. Òúé êàòî èìïåðàòîðúò ïèøå ñâîÿòà êíèãà ãëàâíî îò ïðàêòè÷íè ñúîáðàæåíèÿ, òîé ñå å ïîñòàðàë äà îïèøå îáåêòèâíî íà÷èíà íà âîþâàíå, ïðåèìóùåñòâàòà è íåäîñòàòúöèòå íà áúëãàðñêàòà àðìèÿ. Ìåæäó ïîñëåäíèòå òîé ñïîìåíàâà ñàìî ñòðåìåæà èì äà âîþâàò îò ïî-ãîëÿìà äèñòàíöèÿ è äà èçáÿãâàò áëèçêèÿ áîé, êîåòî çà âðåìåòî ñè å áèëî íîâîñò.
Äðåâíèòå áúëãàðè âîþâàëè èçêëþ÷èòåëíî íà êîíå è ðàçïîëàãàëè ñ èçâúíðåäíî áîåñïîñîáíà êîííèöà. Æåëÿçíàòà äèñöèïëèíà íà áîéöèòå èì ïîçâîëÿâàëà ìíîãî áúðçî äà ñå ïîñòðîÿâàò çà áîé. Íà÷èíúò èì íà âîþâàíå áèë îðèãèíàëåí è êîðåííî ñå ðàçëè÷àâàë îò òîçè íà êèòàéöè, èíäèéöè, ñëàâÿíè, ðèìëÿíè è âèçàíòèéöè. Áúëãàðèòå ðàçïîëàãàëè âîéñêèòå ñè â ìàëêè, ëåñíîïîäâèæíè è ìàíåâðåíè åäèíèöè. Îñíîâíèòå ôîðìèðîâàíèÿ âúâ âîéñêàòà ñå äåëåëè êàêòî äúðæàâàòà íà ëÿâî è äÿñíî êðèëî è öåíòúð. Äðåâíèòå áúëãàðè ïðèëàãàëè òàêòèêàòà íà ðàçñèïàíèÿ êîíåí ñòðîé, çà äà îáúðêàò ïðîòèâíèêà ïðè íàïàäåíèå. Ïî òîçè íà÷èí ñúùî òðóäíî ìîæåëî äà áúäå ïðåñìåòíàòà òÿõíàòà ÷èñëåíîñò îò ïðîòèâíèêà (1). Èíòåðåñíà èíôîðìàöèÿ çà áîéíèÿ ðåä íà áúëãàðñêàòà âîéñêà äàâà Ìàðè÷êîâ (10). Òîé ïðàâè ñúïîñòàâêà ñúùî ìåæäó ñòðóêòóðàòà íà ðèìñêèÿ ëåãèîí è áúëãàðñêàòà âîéñêà, èçõîæäàéêè îò áèòêàòà íà Êàòàëîíñêîòî ïîëå â 451 ã. ìåæäó àðìèÿòà íà áúëãàðñêèÿ êàí Àòèëà è ñúþçíè÷åñêèòå âîéñêè íà Àåöèé —-è Òåîäîðèõ—-, êîãàòî çàãèâàò 165 õèëÿäè äóøè (1). Íàé-îòïðåä â áúëãàðñêàòà àðìèÿ å ëåêàòà êîííèöà, ðàçïðåäåëåíà â îòðÿäè ïî 100 ÷îâåêà (ñðåäíî îê. 27-30 îòðÿäà). Òÿ ñå êîìàíäâà îò Áåðè Áàãàèí – êîìàíäèð íà ëåêà êîííèöà, è Èðãå÷ó Æîïàí Áåðè Áàãàèí – êîìàíäèð íà êîííèòå ñòðåëöè è ïðàøêàðè. Ïîä òÿõ ñà Áàãàèí-âîäåù îòðÿä ëåêà êîííèöà äî 100 ÷îâåêà. Ñëåä òÿõ ñå ïîäðåæäà òåæêàòà êîííèöà â îòðÿäè ïî 100 ÷îâåêà (ñðåäíî îêîëî 12 îòðÿäà), êîìàíäâàíà îò Áàãàèí Áàãàòóð è ñòîòíèê – Áàãàòóð. Ñëåä òÿõ èäâàò Áàãàòóðèòå-ãâàðäåéöè, êîèòî ñà ëè÷íà îõðàíà íà âëàäåòåëÿ – êàíà (ñóáèãè êàíà Áîèë Êîëîáúð –“Çâåçäåí âëàäåòåë è Âåëèê Æðåö”), êîéòî å ñ òÿõ. Ïî êðèëàòà ñå íàìèðàò ñïåöèàëíè îòðÿäè îò õóñàðñêè* ãðóïè, ñúñòîÿùè ñå îò 200-300 äóøè, êîèòî èçïúëíÿâàò îõðàíèòåëíà è ðàçóçíàâàòåëíè ôóíêöèè. Õóñàðèòå ïðàøêàðè, èçíåñåíè íàïðåä, ñà ðúêîâîäåíè îò Ïèëå Æóïàíèòå. Ïðè ïðåìèíàâàíåòî íà áðîäîâå è ïðîõîäè èìà ïî-ìîùíè (“èíæåíåðíè”) âîéñêè, â òîâà ÷èñëî ëîäêàðè, ïëîòàðè è äð., êîèòî ñå ðúêîâîäåëè îò Òîðòó Ïèëå Æóïàíà. Íàéîòçàä ñå íàìèðàëè òèëúò è îáîçúò ñ ðåçåðâíè êîíå, ïîõîäíè êîâà÷íèöè è ò.í. Òèëúò íà àðìèÿòà ñå ðúêîâîäè îò Áî Êîëîáúðà – æðåöúò íà âîéñêàòà è ïîä íåãîâî ïîêðîâèòåëñòâî âëèçàëè âñè÷êè æðåöè, øàìàíè, ãàäàòåëè, ëå÷èòåëè, êàïøèè, øàìøèè è äð. (10).  îáè÷àéíèÿ ñè âèä åäíî òàêîâà âîåííî ïîäðàçäåëåíèå íà áúëãàðèòå íàáðîÿâàëî îò 3000 äî 5000 äóøè è å ñðàâíèìî ñúñ ñúñòàâà íà ðèìñêèÿ ëåãèîí (4800 äóøè). Ðàçáèðà ñå, ïðè ãîëåìè âîåííè êàìïàíèè, òîçè ñúñòàâ ñå óâåëè÷àâàë äåñåòîêðàòíî. Òàêòèêàòà íà äðåâíèòå áúëãàðè áèëà çíà÷èòåëíî ãúâêàâà. Ñ ïîìîùòà íà ñèãíàëè (îãúí, ïóøåê, ðîãîâå è ñâèðåùè ñòðåëè) ñå êîîðäèíèðàëè äåéñòâèÿòà íà ðàçëè÷íèòå îòðÿäè è òå íàïàäàëè âðàãà ñ èçíåíàäà îò âñè÷êè ñòðàíè, êàòî ãî îáñèïâàëè ñ îáëàöè îò ñòðåëè è ìåòàëíè êîïèÿ (äðîòèöè), ñëåä êîåòî ïðèâèäíî ñå îòòåãëÿëè. Ñëåä òîâà óâëè÷àëè âðàãà â ïðåñëåäâàíå, êîåòî ðàçáèâàëî áîéíèÿ ìó ðåä, ñëåä êîåòî èçíåíàäâàùî ãî íàïàäàëè îò çàñàäà è èçïîëçâàéêè îñîáåíîñòèòå íà òåðåíà, áåçìèëîñòíî ãî ñúñè÷àëè ñúñ ñàáè è ìå÷îâå â áëèçúê áîé. Äðåâíèòå áúëãàðè, êàêòî è äðóãè êîííè íàðîäè, èìàëè îáè÷àé äà íàïàäàò ñàìî ïðè ïúëíîëóíèå èëè ïðè íîâîëóíèå; êîãàòî ëóíàòà çàïî÷âà äà íàìàëÿâà, òå ñå îòòåãëÿëè. Ñïîðåä 34-è è 35-è
195
ÀÂÈÒÎÕÎË îòãîâîð íà ïàïà Íèêîëàé, áúëãàðèòå ñïàçâàëè èçâåñòíè äíè è ÷àñîâå, êîãàòî îòèâàëè íà ñðàæåíèå, à èìàëî èçâåñòíè äíè, ïðåç êîèòî íå áèâàëî äà ñå îòèâà íà âîéíà. Ñïîðåä 36-è îòãîâîð, áúëãàðèòå èçáÿãâàëè äà ñå îòïðàâÿò íà ïúò èëè âîéíà â ïðàçíè÷íè äíè (21). Òîâà âåðîÿòíî å ñâúðçàíî ñ áèîëîãè÷íè è àñòðîëîãè÷íè ðèòìè íà ÷îâåêà è ïðèðîäàòà, êîèòî òå ïîçíàâàëè îòëè÷íî, èçõîæäàéêè îò äðåâíèÿ áúëãàðñêè öèêëè÷åí êàëåíäàð ñ 12-òå æèâîòíè. Äðåâíèòå áúëãàðè íèêîãà íå äåéñòâàëè øàáëîííî è ïðîòèâíèöèòå èì ïî÷òè âèíàãè áèëè èçíåíàäâàíè ñ íÿêàêâà íîâîñò èëè ìàíåâðà. Íàé-âàæíîòî áèëà òÿõíàòà ãúâêàâîñò â áîÿ. Êîãàòî ïîëîæåíèåòî ñòàâàëî òðóäíî, òå îòñòúïâàëè, íî ùîì íåïðèÿòåëÿò çàïî÷âàë äà ãè ïðåñëåäâà áåç ðåä è ñå îòïóñêàë, òå ñå ðàçãðúùàëè ñðåùó íåãî è çàïî÷âàëè áèòêàòà. Ðåçåðâíèòå è çàñàäíè ÷àñòè èãðàåëè ãîëÿìà ðîëÿ çà ðåøàâàíå èçõîäà íà áîÿ. Áîéíèÿò ðåä, êàêòî âå÷å îòáåëÿçàõìå, èìàë ãîëÿìà äúëáî÷èíà, êîåòî äàâàëî âúçìîæíîñò íà ïúëêîâîäåöà äà äåéñòâà è êîìáèíèðà ñïîðåä îáñòàíîâêàòà. Êîííèöàòà ñå ïîäðåæäàëà ïî ñïåöèàëåí íà÷èí ñ îãëåä íà òàêòèêàòà – ïúðâèÿò ðåä êîííèöè áèëè ñ ëúêîâå è ïðàøêè; âòîðèÿò ðåä – ñ äóçàöè (áîéíè ñúðïîâå, âèä ñàáÿ), àðêàíè (ïðèìêè, ëàñà), áîéíè ãèðè (“÷óê-ìåòåîð”) è êîïèÿ çà ïîâàëÿíå è äîâúðøâàíå; òðåòèÿò ðåä – ñúñ ñàáè è ìå÷îâå çà äîóáèâàíå íà ñâàëåíèòå êîííèöè è ïåøàöè. Ïðè âñè÷êè âèäîâå áîé äðåâíèòå áúëãàðè ñå ñòðåìåëè äà èçïîëçâàò íå ñàìî òåðåíèòå, íî è àòìîñôåðíèòå óñëîâèÿ â ñâîÿ èçãîäà, êàòî íàïðèìåð ìúãëàòà, ñèëíèÿ âÿòúð, âäèãíàòèÿ ïðàõ, çàñëåïÿâàù ïðîòèâíèêà, êàêòî è ñèëíîòî ñëúíöå ñðåùó î÷èòå ìó. Ïðè ðúêîïàøíèÿ áîé ñ õëàäíî îðúæèå, êàêòî è ïðè ñòðåëáàòà ñ ëúê, òåçè ìàëîâàæíè íàãëåä ôàêòîðè èãðàåëè ãîëÿìà ðîëÿ çà èçõîäà íà áèòêàòà! Ñ öåë äà ñå ïîñòèãíå ïúëíî óíèùîæåíèå íà ïðîòèâíèêà, äðåâíèòå áúëãàðè ñè ñëóæåëè ñ ðåøèòåëíî ïðåñëåäâàíå. Ïî òîçè ïîâîä ïèøå õðîíèñòúò Ïñåâäî-Ìàâðèêèé â ñú÷èíåíèåòî “Ñòðàòåãèêîí” (VI â.): “...Êîãàòî ïúê îáúðíàò â áÿãñòâî âðàãîâåòå ñè, òå êàòî ïðåíåáðåãâàò âñè÷êî äðóãî, íå ñå çàäîâîëÿâàò êàêòî ïåðñèòå è ðîìåèòå è äðóãèòå íàðîäè ñ êðàòêî ïðåñëåäâàíå è ðàçãðàáâàíå íà èìóùåñòâàòà, íî ïðåñëåäâàò äîòîãàâà, äîêàòî íàïúëíî óíèùîæàò ïðîòèâíèöèòå, êàòî ñè ñëóæàò ñ âñè÷êè ñðåäñòâà...” (1). Ìåòîäúò íà ïðîäúëæèòåëíîòî ïðåñëåäâàíå, êàêòî ñå êàçâà “äî äóïêà”, å ìíîãî õàðàêòåðåí çà áúëãàðèòå è ÷ðåç íåãî ñå îáÿñíÿâà çàùî ñëåä ðàçáèâàíåòî íà íÿêîÿ âðàæåñêà àðìèÿ îò íàøè âîéñêè â äðåâíîñòòà, äúëãî âðåìå ñëåä òîâà òÿ íå å ìîæåëà äà ñå âúçñòàíîâè. Ïîíÿêîãà òîçè ïåðèîä å òðàåë ñ äåñåòèëåòèÿ, òúé êàòî âðàæåñêèòå àðìèè ñà áèëè óíèùîæàâàíè äî êðàê.  íàøàòà èñòîðèÿ èìàìå ìíîãî ïðèìåðè çà òàêîâà ïðîäúëæèòåëíî ïðåñëåäâàíå íà ïðîòèâíèêà ñëåä ïðèêëþ÷âàíå íà ãëàâíîòî ñðàæåíèå. Íàïðèìåð ïðåç I â. ïð. Õð. õóíî-áúëãàðèòå, ïðåäâîæäàíè îò êàíîâåòå Öó Òåõî (101-96 ã. ïð. Õð.) è Õî Ëîãêî (Ëîíîð 96-85 ã. ïð. Õð.), íà äâà ïúòè èçöÿëî óíèùîæàâàò êèòàéñêàòà àðìèÿ. Ïúðâèÿ ïúò 100 000 êîííèöè óíèùîæàâàò 250 000 êèòàéñêè âîéíèöè, à âòîðèÿ ïúò â ò. íàð. “Âåëèêà Àçèàòñêà âîéíà” õóíî-áúëãàðèòå èçöÿëî óíèùîæàâàò âîéñêèòå íà èìïåðàòîð Ó Äè,
ñúñòîÿùè ñå îò 130 000 êîííèöè è 200 000 ïåõîòèíöè!  áèòêàòà ïðè Îíãúëà (ñ. Íèêîëèöåë) íà äåëòàòà íà ð. Äóíàâ â 680 ã., ñëåä êàòî ðàçáèâàò âèçàíòèéñêàòà àðìèÿ, áàãàòóðèòå íà êàí Àñïàðóõ ïðîäúëæàâàò ïðåñëåäâàíåòî íà îñòàòúöèòå îò àðìèÿòà ÷àê äî Äîáðóäæà è äîðè äî äíåøíà Âàðíà.  áèòêàòà ïðè Âúðáèøêèÿ ïðîõîä (811 ã.), âîéñêèòå íà êàí Êðóì Ñòðàøíè ïðåñëåäâàò âèçàíòèéöèòå ÷àê äî êðåïîñòòà Ìàðêåëè (Êðóìîâî ãðàäèùå), êîÿòî å ïðåâçåòà, è íàâëåçëè äúëáîêî â òåðèòîðèÿòà íà Âèçàíòèÿ. Ñëåä áèòêàòà ïðè ð. Àõåëîé (917 ã.), êîãàòî îò 60 000 âèçàíòèéöè îöåëåëè åäâà 2000 äóøè, òå áèëè ïðåñëåäâàíè ïî çàïîâåä íà öàð Ñèìåîí ÷àê äî ñòîëèöàòà Êîíñòàíòèíîïîë!... (1). Äðåâíèòå áúëãàðè èìàëè ñïåöèàëíè ÷àñòè, íåùî êàòî ñúâðåìåííè êîìàíäîñè, êîèòî îñèãóðÿâàëè ðàçóçíàâàíåòî, ïðîíèêâàíèÿòà íà âðàæåñêà òåðèòîðèÿ, çàñàäíèòå îïåðàöèè è íîùíèòå íàïàäåíèÿ. Âîèíèòå îò òåçè ÷àñòè áèëè îñîáåíî äîáðå ïîäãîòâÿíè â áîéíèòå èçêóñòâà è òðåíèðàëè íåïðåêúñíàòî â ñïåöèàëíè âîåííè ëàãåðè. Îñâåí òîâà òå èçó÷àâàëè è äðóãè ñïåöèàëíè äèñöèïëèíè è áîéíè óìåíèÿ, êîèòî íå áèëè ïðèñúùè íà ðåäîâíèòå âîéíèöè. Òåçè âîèíè, íàðè÷àíè áàãàòóðè, áèëè åëèòúò íà áúëãàðñêàòà âîéñêà è ñå ïîëçâàëè ñ îñîáåíè ïðèâèëåãèè. Îò òåõíèòå ðåäèöè áèëè èçáèðàíè ãâàðäèÿòà íà âëàäåòåëèòå è ëè÷íèòå èì òåëîõðàíèòåëè. Áàãàòóðèòå âçåìàëè îñîáåíî äåéíî ó÷àñòèå ïðè ïðåâçåìàíåòî íà êðåïîñòè è óêðåïåíè ãðàäîâå, êàòî ñúñ ñâîèòå äåéñòâèÿ ïðîïðàâÿëè è îòâàðÿëè ïúò íà îñíîâíàòà âîéñêà. Ñïîðåä ïðåäàíèÿòà è õðîíèêèòå áàãàòóðèòå áèëè íåâåðîÿòíî ñìåëè è ëîâêè âîèíè; ñìÿòàëî ñå, ÷å åäèí áàãàòóð ñå ðàâíÿâà ïî êà÷åñòâî íà äåñåò îáèêíîâåíè âîéíèöè. Âúâ âðúçêà ñ òîâà àðàáñêèÿò ãåîãðàô Àáóë Ôåðà (VIII â.), îïèñâàéêè áúëãàðèòå êðàé Êàâêàç, êàçâà ñëåäíîòî: “...Ñëåä òîâà èäâà íà þã öàðñòâîòî íà õàçàðèòå. Òóê çàâúðøâà öàðñòâîòî (ñòðàíàòà) íà áúëãàðèòå. Ïî òåçè ìåñòà æèâåå åäèí íàðîä, íàðå÷åí ìåðóñè. Ìåðóñèòå, íàðîä îò áúëãàðñêàòà ðàñà, ñà ñ ãèãàíòñêè ðàçìåðè (òîåñò áàãàòóðè – áåë. ìîÿ) è äèâè ñúðöà. Äåñåò íàéñèëíè ìúæå îò äðóãà íàöèÿ íå ìîãàò äà èçëÿçàò íà ãëàâà ñ åäèí åäèíñòâåí ÷îâåê îò òÿõ. Òîçè íàðîä å åçè÷åñêè è îáîæàâà ñëúíöåòî...”. Ïîäîáíî íà òðàêèòå äðåâíèòå áúëãàðè èìàëè áîéíè ïåñíè, êîèòî ïååëè ïî âðåìå íà ïîõîä, è íàïàäàëè ñ óæàñÿâàùè âèêîâå (Óðà*-à-à – “áèé”, “óäðÿé”), êîèòî ñúçäàâàëè ïñèõîçà ó ïðîòèâíèêà. Âàæíà ðîëÿ ïðè âîåííèòå äåéñòâèÿ èãðàåëè æðåöèòå êîëîáðè, îãëàâÿâàíè îò Áî-Êîëîáúðà. Òå áèëè íà îñîáåíà ïî÷èò, ïðîèçëèçàëè îò âëàäåòåëñêèòå ðîäîâå è ïðåäñòàâëÿâàëè ìàãè÷åñêèòå âîäà÷è íà âîéñêàòà. Ïðåäè âîéíà èëè ñðàæåíèå òå îïðåäåëÿëè äîáðèòå è ëîøèòå äíè è ÷àñîâå, êîèòî çàâèñåëè îò ïîëîæåíèåòî íà çâåçäèòå (çîäèàêàëíèòå çíàöè); èçâúðøâàëè ñúùî çàêëèíàíèÿ, ãàäàåíå è èçãîòâÿëè ìàãè÷åñêè àìóëåòè, êîèòî äà ïðåäïàçâàò âîèíèòå. Ïî òîçè âúïðîñ, â îòãîâîðèòå íà ïàïà Íèêîëàé äî öàð Áîðèñ I, â îòãîâîð 35 ñå êàçâà ñëåäíîòî: “...Âèå ðàçïðàâÿòå, ÷å ñòå áèëè ñâèêíàëè, êîãàòî îòèâàòå â ñðàæåíèå, äà ñúáëþäàâàòå äíè è ÷àñîâå è äà èçâúðøâàòå çàêëèíàíèÿ, èãðè, ïåÿíèÿ è íÿêàêâè ãàäàíèÿ...” (1).
* “Õóñàð” îò êèòàéñêè ñå òúëêóâà êàòî “÷îâåê, êàòåðåù ñå ïî ñòåíà” (èìà ñå ïðåäâèä ïðåîäîëÿâàíåòî íà Âåëèêàòà êèòàéñêà ñòåíà îò õóíèòå (õóíîðè èëè õó). Ïî-êúñíî â êðàÿ íà X â., â åïîõàòà íà öàð Ñàìóèë, “õóñàð” äîáèâà çíà÷åíèå íà “ðàçáîéíèê-ïëÿ÷êàäæèÿ”; à äíåñ - “äðåâåí êîííèê ñ êîïèå”, “ëåêî âúîðúæåí êîííèê” èëè “îôèöåð”.
196
ÀÂÈÒÎÕÎË Åäèí îò âèäîâåòå ãàäàåíå áèëî ñúñ ñíîï ïðú÷êè, êîèòî ñå ïîäðåæäàëè è ðàçïðúñâàëè ïî îñîáåí íà÷èí; ñëåä êîåòî ñå áðîåëè è ñå ãàäàåëî. Ïîäîáåí íà÷èí íà ãàäàåíå å èìàëî è ïðè ñêèòèòå, è ïðè õóíèòå, à îòòàì å âúçïðèåò è îò êèòàéöèòå, êîèòî ãî ïðàêòèêóâàò è äî äíåñ (ïî ìåòîäèòå íà “È-Äçèí” [“Êíèãà íà ïðîìåíèòå”]). Ïðåäè ðåøèòåëíàòà áèòêà â êàòàëîíñêîòî ïîëå, êàíÀòèëà ñúùî òàêà ïîâèêàë êîëîáðèòå, êîèòî äà ïðåäñêàæàò è åâåíòóàëíî äà ïîâëèÿÿò íà èçõîäà íà ñðàæåíèåòî. Àòèëà ñàì ãàäàåë íà êîñòè è ðàçáðàë, ÷å íå ãî î÷àêâà ïîáåäà. Æðåöèòå ïðåäñêàçàëè ðàâíà áèòêà (êîåòî áèëî ðàâíî íà ïîðàæåíèå íà ÷óæä òåðåí), íî ðèìñêèÿò ïðåäâîäèòåë ùÿë äà çàãèíå (Òåîäîðèõ, êîéòî áèë ïî-âèñøåñòîÿù îò Àåöèè, íàèñòèíà çàãèíàë). Òîâà áèëî äîñòàòú÷íî çà Àòèëà è òîé ñå ïðèãîòâèë çà óòðåøíîòî ñðàæåíèå (Ñòàñþëåâè÷, “Èñòîðèÿ íà ñðåäíèòå âåêîâå”, ñòð. 263, 264). Áúëãàðñêèòå êîëîáðè ìîæåëè è äèðåêòíî äà âëèÿÿò âúðõó èçõîäà íà áèòêèòå ÷ðåç ìàãè÷åñêè ïðàêòèêè è ðèòóàëè, êîèòî ñêîâàâàëè ïî ìèñòè÷åí íà÷èí âîëÿòà íà âðàãîâåòå. Òå ìîæåëè äà ïðåäèçâèêâàò è ïðèðîäíè áåäñòâèÿ â íóæíèÿ ìîìåíò êàòî áóðÿ, óðàãàíåí âÿòúð, ïðîëèâíè äúæäîâå, ñâåòêàâèöè è íàâîäíåíèÿ. Òåçè ôåíîìåíè ñà äîáðå îïèñàíè â ñïåöèàëíàòà ëèòåðàòóðà è èìà ðåäèöà î÷åâèäöè, êîèòî ñà ãè âèæäàëè. Òåçè ìèñòè÷íè ïðàêòèêè è åçîòåðè÷íè ó÷åíèÿ èäâàò îò Öåíòðàëíà Àçèÿ è Òèáåò, êúäåòî ñà áèëè íàé-äðåâíèòå áúëãàðñêè öàðñòâà. Ïðåç 515 ã. äðåâíèòå áúëãàðè ïðåäïðèåëè ãîëÿì âîåíåí ïîõîä â Èëèðèê. Çà íåãî Çîíàðà ïèøå: “...Áúëãàðèòå îòíîâî íàïàäíàëè Èëèðèê è íÿêîè îò ðîìåéñêèòå âîåíà÷àëíèöè èì ñå ïðîòèâîïîñòàâèëè ñúñ ñâîèòå îòðåäè. Íî ïîíåæå îíåçè ñè ïîñëóæèëè ñ ìàãèè è çàêëèíàíèÿ, ðîìåèòå ïðåòúðïåëè ïîçîðíî ïîðàæåíèå è âñè÷êè çàãèíàëè, îñâåí ìàëöèíà...” (1). Ïî ïîäîáåí íà÷èí, êîãàòî âîéñêèòå íà öàð Èâàí Ãðîçíè â 1552 ã. îáñàäèëè ñòîëèöàòà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ – Êàçàí, áúëãàðñêèòå êîëîáðè îòíîâî ïîêàçàëè ñèëàòà ñè. Ñïîðåä äíåâíèöèòå íà êíÿç Àíäðåé Êóðáñêèé, íà êðåïîñòíèòå ñòåíè íà Êàçàíñêèÿ Êðåìúë åæåäíåâíî ïðè çàùèòíèöèòå íà ãðàäà ñå êà÷âàëè è êîëîáðè (â ðóñêèÿ òåêñò ïèøå “øàìàíè”), êîèòî ïðåä î÷èòå íà ìîñêîâñêèòå âîéñêè èçâúðøâàëè âúëøåáíè ðèòóàëè, ïðèçîâàâàéêè ãíåâúò íà áîãîâåòå äà ñå ñòîâàðè âúðõó ãëàâèòå íà îáñàæäàùèòå. Ñëåä çàâúðøâàíå íà îáñàäíèòå ðàáîòè ñå èçäèãíàëà ñòðàøíà áóðÿ, ðàçêúñàëà âñè÷êè ïàëàòêè (øàòðè), â òîâà ÷èñëî è öàðñêàòà; ðàçõâúðëÿíè è ïîòîïåíè áèëè ìíîãî êîðàáè ñúñ çàïàñè è áèëè óíèùîæåíè ïðîäîâîëñòâåíèòå ñêëàäîâå. Ìîñêîâñêèòå âîéñêè â òîâà ñòèõèéíî áåäñòâèå âèäåëè âúëøåáñòâîòî íà êîëîáðèòå è ñúçíàâàéêè ñâîåòî áåçñèëèå äà ñå áîðÿò ïðîòèâ òåõíèòå ÷àðîäåéñòâà, èñêàëè äà ñå îòêàæàò äà ïðîäúëæàò îáñàäàòà. Íóæíè áèëè ãîëåìè óñèëèÿ, çà äà ñå óäúðæè âîéñêàòà. Îò Ñâèÿæ áèëè äîñòàâåíè áîéíè ïðèïàñè è ïðîäîâîëñòâèÿ, à îò Ìîñêâà áèëà äîíåñåíà ÷óäîòâîðíàòà èêîíà íà áîæèÿòà ìàéêà, ïðåä êîÿòî ñå èçâúðøâàëè ìîëåáåíè çà ïðîòèâîäåéñòâèå íà øàìàíèòå. Îáñàäàòà ïðîäúëæèëà... (33). Äîêàçàíî å, ÷å áúëãàðñêèòå êîëîáðè ñà ïðèòåæàâàëè è íÿêîè åêñòðàñåíçîðíè è ïñèõî-ôèçè÷åñêè óìåíèÿ, êîèòî ñà ïîëçâàëè ïðè ïñèõè÷åñêàòà ïîäãîòîâêà íà áàãàòóðèòå è îáèêíîâåíèòå âîèíè. Îñâåí òîâà òå ñà ïîëçâàëè êàòî
òàêúâ èíñòðóìåíò õèïíîçàòà, àâòîñóãåñòèÿòà, èçïàäàíåòî â òðàíñ è ìàñîâàòà õèïíîçà çà âîåííè öåëè (1). Äðåâíèòå áúëãàðè íèêîãà íå ïðåäïðèåìàëè ðåøèòåëíè âîåííè äåéñòâèÿ áåç âíèìàòåëíî è ïîäðîáíî ïðîó÷âàíå íà ïðîòèâíèêà. Ñòàðèòå õðîíèêè ïîä÷åðòàâàò, ÷å òå ñà èìàëè ñòðàòåãè÷åñêî è òàêòè÷åñêî ðàçóçíàâàíå è øïèîíàæ íà ìíîãî âèñîêî íèâî. Íåñëó÷àéíî çà íàé-ãîëÿìî ïðåñòúïëåíèå ó äðåâíèòå áúëãàðè ñå å ñ÷èòàëî ïðåäàòåëñòâîòî, êîåòî ñå íàêàçâàëî âèíàãè ñúñ ñìúðò, êàòî â ìíîãî ñëó÷àè ñå óíèùîæàâàë íå ñàìî ïðîâèíèëèÿò ñå, íî è öåëèÿò ìó ðîä – çà äà ñå ïðåêúñíå ïðåäàòåëñêèÿò êîðåí. Êúì ðàçóçíàâàíåòî ñïàäàëè è ò.íàð. ñòðàæåâè îðäè, çà êîèòî ñå ãîâîðè îùå âúâ II â. ïð. Õð. â ñòàðè êèòàéñêè õðîíèêè. Áúëãàðñêèòå ñòðàæåâè îðäè îõðàíÿâàëè ãðàíèöèòå íà äúðæàâàòà è ÷åñòî èçâúðøâàëè è ðàçóçíàâàòåëíè ìèñèè äúëáîêî â òèëà íà âðàãà. Òå èçâúðøâàëè ñúùî òàêà è äèâåðñèè è ñàáîòàæè. Ðàçóçíàâàòåëíèòå äåéíîñòè íà äðåâíèòå áúëãàðè ñà îòáåëÿçàëè â ïîäðîáíîñòè è âèçàíòèéñêèòå õðîíèñòè. Òàêà íàïðèìåð ïñåâäî-Ìàâðèêèé (VI â.), â ñú÷èíåíèåòî “Ñòðàòåãèêîí” ïèøå çà áúëãàðèòå: “...Ñòàðàÿò ñå äà íàäâèÿò ïðîòèâíèöèòå ñè íå òîëêîâà ñúñ ñèëà, êîëêîòî ñ èçìàìà, ñ èçíåíàäè è êàòî èì ïðå÷àò äà ñå ñíàáäÿâàò ñ õðàíèòåëíè ïðèïàñè... Òå èìàò â çàïàñ âúí îò ñòðîÿ èçâåñòíà âîéñêîâà ÷àñò, êîÿòî èçïðàùàò â çàñàäà ñðåùó íåïðåäïàçëèâèÿ ïðîòèâíèê èëè ÿ ïàçÿò â ïîìîù íà îíàÿ ÷àñò îò âîéñêàòà, êîÿòî èçïàäà â òåæêî ïîëîæåíèå...”. Ìàóðèöèóñ è Ìåíèäúð ñúùî ïîòâúðæäàâàò, ÷å ðàçóçíàâàíåòî è îõðàíàòà íà áúëãàðèòå ñà áèëè íà ãîëÿìà âèñîòà. Ãîðíîòî ñå ïîòâúðæäàâà è â ñú÷èíåíèåòî “Òàêòèêà” íà Ëúâ VI Ôèëîñîô, êîéòî ïèøå çà íîùíèòå íàïàäåíèÿ íà áúëãàðèòå, ìåòîäèòå èì íà ìàñêèðîâêà, ïðåâçåìàíå íà êðåïîñòè è “òàéíàòà âîéíà” (1). Íà÷èíúò íà âîþâàíå íà äðåâíèòå áúëãàðè, êàêòî è áîéíèòå èì èçêóñòâà êàòî îòäåëíè äèñöèïëèíè èìàò ñèëíî âëèÿíèå êàêòî â Àçèÿ, òàêà è â Åâðîïà è ïîä òÿõíî âúçäåéñòâèå ñå èçâúðøâàò ðåäèöà ïðîìåíè è íîâîâúâåäåíèÿ, êîèòî ñïîìàãàò çà ðàçâèòèå è óñúâúðøåíñòâàíå íà âîåííîòî äåëî è ìàòåðèàëíàòà êóëòóðà â òåçè äâà ðåãèîíà. Çàñëóãàòà çà òåçè ïîñòèæåíèÿ ïðèíàäëåæè åäèíñòâåíî íà íàøèòå ïðàäåäè. Îêîëî íîâàòà åðà êèòàéñêèòå èìïåðàòîðè óñïåëè äà îòáëúñíàò íàïàäåíèÿòà íà õóíî-áúëãàðèòå, íî òîâà ñòàíàëî åäâà ñëåä êàòî â êèòàéñêàòà àðìèÿ ñå èçâúðøèëà êîðåííà ðåôîðìà è íà âúîðúæåíèå áèë ïðèåò áúëãàðñêèÿò ìåòîä íà âîþâàíå. Ïðúâ çàïî÷íàë òàçè ðåôîðìà èìïåðàòîð Öèí Øè Õóàí Äè (III â. ïð. Õð.), êîéòî ñàìèÿò áèë îò õóíñêè ïðîèçõîä. Òîé âúâåë êîííèöàòà è îãðàíè÷èë è ïðåìàõíàë òåæêèòå è íåïîâðàòëèâè áîéíè êîëåñíèöè, êîèòî íå áèëè äîñòàòú÷íî ìàíåâðåíè è åôåêòèâíè ñðåùó ëåêàòà õóñàðñêà êîííèöà íà áúëãàðèòå. Òîé ñúùî çàìåíèë òåæêèÿ àðáàëåò è ïðîñòèÿ ëúê ñ ïî-ñúâúðøåíèÿ ñëîæíîñúñòàâåí äðåâíîáúëãàðñêè (ñêèòñêè) ëúê. Òîçè ëúê îñòàâà íà âúîðúæåíèå â êèòàéñêàòà àðìèÿ ÷àê äî XVII -XVIII â. Îñâåí âúâ âúîðúæåíèåòî íà êèòàéñêàòà àðìèÿ ïðîìåíè íàñòúïèëè è â îáëåêëîòî íà âîéíèöèòå, êàòî îò áúëãàðèòå è õóíèòå áèëè âúçïðèåòè êúñèòå êîæåíè ÷èçìè, âîåííàòà êóðòêà, âîåííèÿò êîæåí ïîÿñ ñ ïðèñïîñîáëåíèÿ çà çàêà÷àíå íà îðúæèå è êîæåíàòà øàïêà, êàêòî è ïàíòàëîíèòå òèï “øàëâàðè”, êîèòî áèëè ïî-óäîáíè çà åçäà è âîäåíå íà áîé. (1).
* Íÿêîè èçñëåäîâàòåëè ñ÷èòàò, ÷å áîéíèÿò âèê “Óðà” ïðîèçëèçà îò õàëäåéñêèÿ ãðàä Óð (â Ìåñîïîòàìèÿ). È èìà ñìèñúë íà “áèéòå ñå çà Óð”, “çàùèòàâàéòå Óð”. Äðóãè ñ÷èòàò, ÷å âèêúò “Ó-ÐÀ” îçíà÷àâà “äà ñå âëåçå â Ðà-ÿ”, ò.å. äà ñå ñëååì ñ áîãà íà ñëúíöåòî – Ðà â áèòêàòà!...
197
ÀÂÈÒÎÕÎË Ïî ñúùèÿ íà÷èí, êîãàòî áúëãàðèòå ñå óñòàíîâÿâàò â Åâðîïà, òå âúçäåéñòâàò íà îêîëíèòå íàðîäè è íàé-âå÷å íà Âèçàíòèÿ, êîÿòî çà îêîëî 300 ãîäèíè èçöÿëî ïðîìåíÿ àðìèÿòà ñè ïî áúëãàðñêè è àâàðñêè îáðàçåö. Ïî ïúòÿ íà îïèòà è ãðåøêèòå è èçïèòàëà íà ãúðáà ñè ñèëàòà íà áúëãàðñêîòî îðúæèå, Âèçàíòèÿ ïîñòåïåííî ñå îòêàçâà îò àíòè÷íàòà ôàëàíãà ñ òåæêè ïåõîòèíöè è ãè òðàíñôîðìèðà â êîííèöà, êàòî âúâåæäà ïî-øèðîêîòî èçïîëçâàíå íà ëúêîâå. Ïî òîçè íà÷èí íà ïåõîòàòà çàïî÷âà äà ñå îòäàâà ñàìî âòîðîñòåïåííî çíà÷åíèå. Ãîëÿìî âëèÿíèå íà Âèçàíòèÿ áúëãàðèòå îêàçâàò è ïî îòíîøåíèå íà âúîðúæåíèåòî è îáëåêëîòî íà âîéíèöèòå (24). Êàòî âðúõíà äðåõà áúëãàðñêèòå âîéíèöè íîñåëè äúëãî ãîðíî ïàëòî èëè êîæóõ, êîèòî ñòèãàëè äî ïîä êîëåíåòå. Ïîäîáíî ïàëòî íîñè Ìàäàðñêèÿò êîííèê. Ïåõîòèíöèòå íîñåëè ìàëêî ïî-êúñî òàêîâà ïàëòî – êóðòêà (êóðòàê). Çàêîï÷àâàíåòî ìó ñòàâàëî îòäÿñíî íàëÿâî ñ ïàñìàí (ãàéòàí). Ïîä äúëãîòî ïàëòî áúëãàðèòå íîñåëè êúñî ïàëòî è ïàíòàëîíè. Ìàòåðèàëúò çà îáëåêëîòî áèë êîæà, êîïðèíà, âúëíåí è ëåíåí ïëàò èëè êîíîïåíî ïëàòíî (24). Âàæíà ÷àñò îò îáëåêëîòî áèë áîéíèÿò êîëàí, êîéòî áèë èäåíòè÷åí ñ òîçè íà òðàêèòå è ñêèòèòå. Òîé èìàë ïðèñïîñîáëåíèÿ çà çàêà÷àíå íà ñàáÿ, êîë÷àí, îãíèâî, èãëåíèê, íîæ, êðàòóíêà ñ ëåêàðñòâà, òî÷èëî (áðóñ) çà îðúæèåòî è äð. Ïî äúëæèíàòà íà êîëàíà èìà êàòî óêðàñà ìåòàëíè àïëèêàöèè (ïóëîâå) îò áðîíç, çëàòî è ñðåáðî. Îò îñîáåíî çíà÷åíèå áèë íàêðàéíèêúò íà êîëàíà, êîéòî âèñÿë ñâîáîäíî; îòäåëíî îò íåãî èìàëî è äðóãè íàêðàéíèöè, ïîñòàâåíè íà ðåìúöè è âèñÿùè îò êîëàíà. Òåçè íàêðàéíèöè ñ õóäîæåñòâåíà óêðàñà ñå èçðàáîòâàëè ñúùî îò áðîíç, çëàòî èëè ñðåáðî è ñúãëàñíî áðîÿ èì è âèäà, çàåäíî ñ àïëèêàöèèòå ïðåäñòàâëÿâàëè âèä ïàãîí, êîéòî îïðåäåëÿë ðàíãà íà ïðèòåæàòåëÿ. Ñïîðåä àâòîðà èìåííî íà áàçàòà íà òåçè êîëàíè íàêðàéíèöè ñå ñúçäàâàò ìíîãî ïî-êúñíî îôèöåðñêèòå ïàãîíè, êîèòî âå÷å ñå íîñÿò íà ðàìåíåòå. Ëþáîïèòíà ïîäðîáíîñò å, ÷å è íà åäíèòå è äðóãèòå ôîðìàòà è óêðàñàòà å èäåíòè÷íà. Ìíîæåñòâî ïîäîáíè êîëàííè íàêðàéíèöè ñà îòêðèâàíè â ðåäèöà áúëãàðñêè ïîãðåáåíèÿ îò V-VII â., âêëþ÷èòåëíî è â ïîãðåáåíèÿòà íà êàí Êóáðàò (Ìàëàÿ Ïåðåñ÷åïèíà) è íà êàí Àñïàðóõ (Âîçíåñåíêà) (26, 28, 29, 22). Âúâ âðúçêà ñ ãîðíîòî, ðåäèöà àðõåîëîçè îïðåäåëÿò áúëãàðñêèòå êîëàííè óêðàñè è àïëèêàöèè êàòî “õåðàëäè÷åí òèï”. Ïðè áúëãàðèòå è ñðîäíèòå èì êîííè íàðîäè, êîëàíúò è êàëïàêúò áèëè àòðèáóòè èëè çíàöè íà ñâîáîäíèÿ ÷îâåê.  òîçè ñìèñúë ïðè âîåííèòå, êîãàòî íÿêîé áèë àðåñòóâàí èëè íàêàçâàí, ïúðâî ìó îòíåìàëè êîëàíà è êàëïàêà. Òàçè ïðàêòèêà ñå å çàïàçèëà è äî äíåñ â áúëãàðñêèòå êàçàðìè. Êàëïàêúò îò êîæà èëè ïëúñò å ñúùî õàðàêòåðåí çà áúëãàðñêèÿ âîéíèê. Òîé å âèñîê è çàîñòðåí, êàòî ÷åñòî âúðõúò ìó å íàâåäåí íàïðåä. Òåçè êàëïàöè ñà íàïúëíî èäåíòè÷íè ñ òðàêèéñêèòå (ôðèãèéñêè) è ñêèòñêè øàïêè, èçâåñòíè ïîêúñíî êàòî “áúëãàðñêà øàïêà”.  “Ñòðàòåãèêîí” ñå ñúîáùàâà ñúùî, ÷å â ëîøî âðåìå áúëãàðñêèòå êàâàëåðèñòè íîñåëè øèðîêè ïëúñòåíè ÿìóðëóöè (“ãóíÿ”), êîèòî ïîêðèâàëè öåëèÿ êîííèê çàåäíî ñ îðúæèåòî, çà äà íå ñå íàìîêðè ëúêúò, êîéòî áèë ÷óâñòâèòåëåí êúì âëàãàòà. Òåçè áúëãàðñêè âîåííè íàìåòàëà èëè ÿìóðëóöè ñà àáñîëþòíî èäåíòè÷íè ñ òðàêèéñêèòå äçåéðè, îïèñàíè îò ðåäèöà àíòè÷íè àâòîðè. Âñè÷êè áúëãàðñêè âîèíè íîñåëè ìåêè áîòóøè, ñ êîèòî áèëè ïðî÷óòè îùå îò äðåâíîñòòà è òî âúâ âðåìå, êîãàòî
198
îêîëíèòå íàðîäè õîäåëè ñ öúðâóëè èëè ñàíäàëè, àáñîëþòíî íåïîäõîäÿùè çà òåæêè âîåííè ïîõîäè. Òîâà å îòáåëÿçàíî è â ñòàðè ðóñêè õðîíèêè. Ïî âðåìå íà ñðàæåíèåòî ìåæäó âîëæêèòå áúëãàðè è ðóñêèÿ êíÿç Âëàäèìèð ïðåç 987 ã. áúëãàðñêèòå âîèíè áèëè ñ áîòóøè. Ðóñêèÿò âîéâîäà Äîáðèíÿ ïðîäóìàë ïðåä êíÿçà, êàòî ïîñî÷èë ïëåíåíèòå áúëãàðè: “...Òåçè ñ áîòóøèòå íÿìà äà íè ïëàùàò äàíúê, íàðîä ñ öúðâóëè òðÿáâà äà ïîòúðñèì...” (Õ). Áëàãîäàðåíèå íà òåçè áîòóøè (“è÷èãè”) êíÿç Âëàäèìèð ñêëþ÷âà “âå÷åí äîãîâîð” ñ áúëãàðèòå çà ìèð (11). Äðåâíèòå áúëãàðè áèëè èçêóñíè ìàéñòîðè íà ðàçíîîáðàçíè îðúæèÿ. Òå èçïîëçâàëè ðàçëè÷íè âèäîâå ëúêîâå è ñòðåëè, êúñè è äúëãè êîïèÿ, ñàáè, ìå÷îâå, àðêàí (ëàñî, ïðèìêà), áîéíà ãèðà (“÷óê-ìåòåîð”), äóçàê (áîåí ñúðï), áîéíè áðàäâè, áîçäóãàí, áîåí ÷óê (“êëþí”); êàêòî è ðàçëè÷íè êúñè îðúæèÿ êàòî êèíæàëè, êàìè è íîæîâå, ïðè áëèçúê ðúêîïàøåí áîé. Ïñåâäî-Ìàâðèêèé äàâà ñëåäíîòî ñâåäåíèå çà òÿõ: “...Âúîðúæåíè ñà ñ ðèçíèöè, ìå÷îâå, ëúêîâå è äúëãè êîïèÿ, òàêà ÷å ïîâå÷åòî îò òÿõ íîñÿò â áèòêèòå äâîéíî âúîðúæåíèå. Íà ðàìåíåòå ñè íîñÿò êîïèÿòà, à ëúêîâåòå äúðæàò â ðúöåòå ñè, êàòî ñè ñëóæàò è ñ åäíèòå, è ñ äðóãèòå ñïîðåä ñëó÷àÿ, êîéòî èì ñå ïðåäñòàâÿ. Âúîðúæåíè ñà íå ñàìî òå, íî è ïðåäíèòå ÷àñòè íà êîíåòå íà çíàòíèòå ñà ïîêðèòè ñ æåëÿçî èëè ïëúñò (êå÷å)...” (1). Èçèñêâàíèÿòà êúì âîéíèöèòå äà ïîääúðæàò îðúæèåòî ñè è êîíåòå ñè â èçðÿäíîñò áèëè íà ìíîãî ãîëÿìà âèñîòà. Çà òàçè öåë áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè èìàëè äîâåðåíè õîðà, íàðè÷àíè Çåðà Òàðêàí è Æîïàí Òàðêàí. Òå èçïúëíÿâàëè ðîëÿòà íà âîåííè èíñïåêòîðè è ïðîâåðÿâàëè âúîðúæåíèåòî âúâ âîåííî è ìèðíî âðåìå. Ó êîãîòî ñå îòêðèåëî ïîâðåäåíî èëè ðúæäÿñàëî îðúæèå èëè çà íåáðåæíî îòíîøåíèå êúì âúîðúæåíèåòî, êîåòî âêëþ÷âàëî è ÿçäåíå íà áîéíè êîíå â ìèðíî âðåìå, ñå ïðèëàãàëî âåäíàãà ñìúðòíî íàêàçàíèå. Ñúùîòî ñå îòíàñÿëî è çà äåçåðòüîðèòå. Çà òî÷íîòî âîäåíå íà îò÷åòíîñò íà âúîðúæåíèÿòà ñëóæåëè âîåííèòå èíâåíòàðíè íàäïèñè, êîèòî ñå èçñè÷àëè íà êàìåííè ïëî÷è èëè êîëîíè. Ìíîæåñòâî òàêèâà íàäïèñè ñà îòêðèòè íà òåðèòîðèÿòà íà äíåøíà Áúëãàðèÿ îò âðåìåòî íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà èìïåðèÿ (íàðè÷àíà íåïðàâèëíî “Ïúðâà áúëãàðñêà äúðæàâà”). Òå ïðåäñòàâÿò òî÷íè ñïèñúöè íà îðúæèÿòà, êîèòî ñà áèëè ïîâåðåíè íà îïðåäåëåí âîåíà÷àëíèê. Îáèêíîâåíî íàäïèñèòå çàïî÷âàò ñúñ ñúîòâåòíàòà âîåííà òèòëà áåç ëè÷íî èìå, ïîíåæå ñå îòíàñÿëè äî âñÿêî ëèöå, êîåòî â ìîìåíòà å çàåìàëî ñëóæáàòà, à íå äî òî÷íî îïðåäåëåíè ëèöà, êàêòî îòáåëÿçâà Áåøåâëèåâ (21). Òîé äàâà è íÿêîëêî ïðèìåðà: “...Áàãàòóð áàãàèíúò èìà âñè÷êî 53 ðèçíèöè è 45 øëåìà...” èëè “...Þê áîèëúò ïðèòåæàâà 26 ðèçíèöè, È÷èðãî áàãàèíúò – 12, Çèòêîìèðúò – 17, Þê áàãàèíúò – 22, Áèðè áàãàèíúò – 22...”. Ñïîðåä Áåøåâëèåâ òîçè âèä íàäïèñè íå ñàìî íÿìàò íèêàêâà óñïîðåäèöà âúâ âèçàíòèéñêàòà è ëàòèíñêàòà åïèãðàôèêà, íî ñà ñúâúðøåíî îðèãèíàëíî áúëãàðñêî ÿâëåíèå, ïîíåæå òå ñòîÿò î÷åâèäíî â òÿñíà âðúçêà ñúñ 40-ÿ îòãîâîð íà ïàïà Íèêîëàé I çà ïðîâåðêàòà íà âúîðúæåíèåòî îò âîåííèòå èíñïåêòîðè ïðåäè ïîòåãëÿíå íà ïîõîä (21). Âúâ âðúçêà ñ ïóáëèêóâàíèòå âîåííè èíâåíòàðíè íàäïèñè îò Áåøåâëèåâ è ïî-ñïåöèàëíî òîçè, íàìåðåí â Ìàäàðà, å èíòåðåñíî îòêðèòèåòî, íàïðàâåíî îò àðõ. Ñëàâè Äîí÷åâ. Íàðåä ñ äðóãèòå áóêâè â íàäïèñà òîé îòêðèâà è çíàöè-éåðîãëèôè, êîèòî ñà èçïîëçâàíè îò äðåâíèòå êèòàé-
ÀÂÈÒÎÕÎË öè è îçíà÷àâàò “êîïèå” è “ñàáÿ”. Äðåâíèòå áúëãàðè ñà ãè èçïîëçâàëè ñúñ ñúùîòî çíà÷åíèå â íàäïèñèòå.
Îðúæèÿ çà äàëå÷åí áîé Êúì òåçè îðúæèÿ ñïàäàò ëúêúò è ñòðåëèòå, ìåòàòåëíèòå êîïèÿ, ïðàøêàòà, ìåòàòåëíèòå îñòðèåòà è íîæîâå, áîéíàòà ãèðà (“÷óê-ìåòåîð”), àðêàíúò (ëàñî, ïðèìêà) è â åäèí ïî-êúñåí ïåðèîä îáñàäíèòå ìåòàòåëíè ìàøèíè. Ïîäîáíî íà ñêèòèòå è õóíèòå, êàêòî è äðóãèòå êîííè íàðîäè, äðåâíèòå áúëãàðè áèëè èçêëþ÷èòåëíî êîííè ñòðåëöè è òÿõíî îñíîâíî îðúæèå áèë ëúêúò è ñòðåëàòà. Íàðåä ñ åçäàòà, ñòðåëáàòà ñ ëúê áèëà åäíî îò íàé-âàæíèòå áîéíè èçêóñòâà çà äàëå÷åí áîé. Áúëãàðèòå ìîæåëè äà ñòðåëÿò èçêóñíî ñ ëúê îò ãàëîïèðàù êîí, ïðè òîâà èçâúðíàòè íàçàä èëè äîðè ñåäíàëè ñ ãðúá êúì ïîñîêàòà íà äâèæåíèå, êàòî ñìÿíàòà îò åäíîòî ïîëîæåíèå â äðóãîòî ñòàâàëà ìèãíîâåíî ïî âðåìå íà ïðåïóñêàíå. Ïñåâäî-Ìàâðèêèé ïî òîçè ïîâîä ïèøå: “...Òå ãðèæëèâî ñå îáó÷àâàò äà õâúðëÿò ñòðåëè, ÿçäåéêè íà êîí”. Äðóã âèçàíòèéñêè èñòîðèê, Àãàòèé Ìèðèíåéñêè (îê. 536 – îê. 582 ã.), ïúê îòáåëÿçâà: “...Çàùîòî òå êîãàòî áÿãàò, ïî-äîáðå ñå îòáðàíÿâàò îò ñâîèòå óïîðèòè ïðåñëåäâà÷è è êàòî ñå îáðúùàò íàçàä, ñòðåëÿò ñ ëúêîâåòå ñè. Ñòðåëèòå, îòïðàâåíè êúì öåëòà, ñå çàáèâàò ïî-ñèëíî, êîãàòî ñå ïóñêàò ñ ãîëÿìà ñèëà ïðàâî êúì ïðåñëåäâà÷èòå, êîèòî êàòî òè÷àò ñðåùó ñòðåëèòå, ïîïàäàò è ñå íàòúêâàò íà òÿõ è òàêà ñàìè ñè íàíàñÿò ìíîãî ïî-ñèëåí óäàð ïîðàäè òîâà, ÷å ãè ïðåñëåäâàò è áèâàò óäðÿíè îò èçâúíðåäíî áëèçî...” (1). Ïîçàòà çà ñòðåëáà ñ ëúê îò êîíÿ, êàòî ñòðåëåöúò å èçâúðíàò íàçàä, å ìíîãî õàðàêòåðíà çà äðåâíèòå áúëãàðè è òîçè ìîòèâ ñå ñðåùà â ðåäèöà èçîáðàæåíèÿ ïî ñòåíîïèñè.  ðèñóíêè îò çëàòíèòå êàíè îò áúëãàðñêîòî ñúêðîâèùå îò Íàä Ñåíò Ìèêëîø (V-VI â.) å èçîáðàçåí ñòðåëåö â òî÷íî òàêàâà ïîçà. Ñïîðåä íÿêîè èçñëåäîâàòåëè òîâà å ìèòè÷íèÿ, áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë Àâèòîõîë (“Ñèíúò íà ñúðíàòà”). Íàé-ñòðàøíîòî îðúæèå íà äðåâíèòå áúëãàðè áèë ðåôëåêñèâíèÿò ñëîæíîñúñòàâåí (“ñêèòñêè”) ëúê, ñ êîéòî òå ïîðàçÿâàëè âðàãîâåòå ñè, êàòî ñòðåëÿëè äî 450 ìåòðà*. Ìîæå äà ñå ñìÿòà, ÷å òîçè òèï ëúê å áúëãàðñêî îòêðèòèå è ñúñ ñèãóðíîñò å ñúùåñòâóâàë îùå ïðåç II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Ñúâúðøåíî çàïàçåíè ëúêîâå îò òîçè âèä ñà îòêðèòè ïðè áúëãàðñêèòå ïîãðåáåíèÿ â Òàðèì (ñåãà ïóñòèíÿòà Òàêëàìàêàí) áëèçî äî ìúðòâèòå ãðàäîâå Íèÿ è Ëóëàí. Òåçè ïîãðåáåíèÿ ñà äàòèðàíè íà 3200 ãîäèíè. Îñíîâàíèå äà ñ÷èòàìå òåçè íàõîäêè çà áúëãàðñêè èìà ìíîãî è ñðåä òÿõ ñà õàðàêòåðíîòî îáëåêëî, òúêàíè, ïðåäìåòè îò áèòà, îðúæèÿ, èçêóñòâåíà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà è ãåíåòè÷íèòå ÄÍÊ òåñòîâå (1). Ïî-êúñíî ðåôëåêñèâíèÿò áúëãàðñêè ëúê ñå óòâúðæäàâà ñðåä õóíèòå è ñêèòèòå è ñå âúçïðèåìà è îò äðóãèòå àçèàòñêè íàðîäè, êîèòî ñà ãî êîïèðàëè ñ ïî-ãîëÿì èëè ïîìàëúê óñïåõ. Îðèãèíàëúò îáà÷å å íîñèë áúëãàðñêè ùåìïåë è êà÷åñòâàòà, êîèòî èìàëè áúëãàðñêèòå ëúêîâå, áèëè íåäîñòèæèìè! Îñâåí â ñïîìåíàòèòå ïî-ãîðå íàõîäêè, òàêèâà ëúêîâå ñà îòêðèâàíè ñïîðåä Þõàñ (4) è â ïî-êúñåí ïåðèîä - III -II â. ïð. Õð. â ãðîáîâå íà õóíè çàïàäíî îò åçåðîòî Áàéêàë. Äîñêîðî òå ñå ñ÷èòàõà çà íàé-ñòàðè ñëåäè îò õóíèòå, àêî èçêëþ÷èì íàõîäêèòå îò Ïàçàðúê (Þæåí Ñèáèð) îò V-IV
â. ïð. Õð.  ãðîáîâåòå ïðè Áàéêàë ñà íàìåðåíè êîñòåíè êðàèùà è êîñòåíà ñðåäà íà ëúêîâå, êîèòî ñïàäàò êúì íàéñòàðèòå ëúêîâè îáðàçöè. Ñïîðåä Þõàñ èìåííî òîâà å, êîåòî ãè îòëè÷àâà îò ëúêîâåòå íà ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñêèòè, òúé êàòî â ãðîáîâåòå îò ñêèòñêàòà åïîõà íèòî â Åâðîïà, íèòî â Àçèÿ ñà íàìåðåíè êîñòåíè êðàèùà íà ëúêîâå è òîé ñ÷èòà, ÷å ðàííèòå ñêèòñêè ëúêîâå ñà ñå èçðàáîòâàëè ñàìî îò äúðâî è ñóõîæèëèÿ, ñëåïåíè ñ òóòêàë (4). Êîñòåíèòå êðàèùà, îòêðèòè â Áàéêàë, ñà 10-12 ñì äúëãè è îêîëî 3 ñì øèðîêè êîñòåíè ïëî÷êè, êîèòî â åäèíèÿ êðàé çàâúðøâàò ñ õàðàêòåðíà çàîáëåíîñò è âäëúáíàòèíà çà òåòèâàòà. Òàêèâà êîñòåíè ïëî÷êè ñà íàìèðàíè â íÿêîè íàõîäèùà îò íà÷àëîòî íà íîâàòà åðà â çàïàäíàòà ÷àñò íà Âúòðåøíà Àçèÿ; íàìèðàò ñå ñúùî è â ïëàñòîâåòå îò III â. íà äðåâåí Õîðåçúì è Êàçàõñòàí, êúäåòî ñà îáèòàâàëè äðåâíèòå áúëãàðè è ïî-ñïåöèàëíî ïëåìåòî äèí-ëèí (òèí-ëèí). Íåêà âèäèì ñ êàêâî áúëãàðñêèÿò ëúê ñå å îòëè÷àâàë îò îñòàíàëèòå ëúêîâå è çàùî èçðàáîòêàòà ìó ìîæå äà ñå ñðàâíÿâà ñ íàïðàâàòà íà öèãóëêà “Ñòðàäèâàðèóñ” èëè ñ òåõíîëîãèÿòà íà èçêîâàâàíå íà ïðî÷óòàòà ñàìóðàéñêà ñàáÿ, èëè ñàáÿòà äàìàñêèíÿ “ùî ñå äèïëè 12 ïúòè”. Ðåêîíñòðóêöèÿòà íà áúëãàðñêèÿ (ðåñïåêòèâíî ñêèòñêèÿ, õóíñêèÿ è ìàäæàðñêèÿ) ñëîæíîñúñòàâåí ëúê å èçâúðøåíà îò ðàçëè÷íè ó÷åíè íà áàçàòà íà ñúùåñòâóâàùèòå íàõîäêè, ÷àñòè îò ëúêîâå â ïîãðåáåíèÿòà, ðàçëè÷íè èçîáðàæåíèÿ, îïèñàíèÿ íà õðîíèñòè, êàêòî è çàïàçåíè ïî-íîâè îáðàçöè è òàêèâà îò ñúâðåìèåòî â Àçèÿ, êúäåòî òîé å áèë ïúðâîíà÷àëíî ñúçäàäåí. Íàé-ñïîëó÷ëèâè â òîâà îòíîøåíèå ñà îïèòèòå íà èçñëåäîâàòåëè êàòî Êàðîé Øåáåùåí, Ãåçà Ôåõåð, Ïåòåð Þõàñ, Ìåäâåäåâ, Äþëà Ôàáèàí, Ó. Êüîõàëìè è äð. Äþëà Ôàáèàí óñïÿâà è ïðàêòè÷åñêè äà èçðàáîòè òàêúâ ëúê ïî ñòàðèòå òåõíîëîãèè â 1954 ã. è äà ãî èçïðîáâà óñïåøíî ïðè ëîâ çà åäúð äèâå÷ (åëåíè, ìå÷êè è ãëèãàíè) (4).  ñâîèòå òðóäîâå òîé îïèñâà ñ êàêâè íåèìîâåðíè òðóäíîñòè ñå å ñáëúñêàë ïðè èçðàáîòêàòà íà ëúêà. Òàéíàòà íà ðåôëåêñèâíèÿ ëúê ñå ñúñòîè â îñîáåíàòà ìó ôîðìà, êîÿòî íàïîäîáÿâà îòñòðàíè äâîéíî “S”. Òîé âêëþ÷âà â ñåáå ñè òðè òâúðäè è äâå åëàñòè÷íè çîíè è ïðè ðàìåíàòà ìó òå ñå èçâèâàò â îáðàòíà ïîñîêà (ò.íàð. “ðåôëåêñèÿ”) è çàòîâà ñå íàðè÷à ðåôëåêñèâåí. Ïàðàäîêñúò íà ðåôëåêñèâíèÿ ëúê ñå ñúñòîè â òîâà, ÷å êîëêîòî ïî-òðóäíî ñå íàòÿãà, çà äà ñå çàêà÷è òåòèâàòà ìó, òîëêîâà ïî ëåñíî ñå îïúâà ïîñëå ïðè ñòðåëáà. Çà íàòÿãàíåòî íà íÿêîè ïîìîùíè ëúêîâå ïîíàêîãà ñå èçèñêâà ñèëàòà íà òðèìà ìúæå, íî âåäíúæ íàòåãíàò, ñ íåãî ìîæåëî äà ñòðåëÿ è äåòå. Çà ñðàâíåíèå ïðîñòèÿò ëúê èçèñêâàë ñèëà çà îáòÿãàíå 60-80 êã., à ñëîæíîñúñòàâíèÿò áúëãàðñêè ëúê - ñàìî 20-30 êã. Çà ðàçëèêà îò äðóãèòå ëúêîâå, êîèòî óïîòðåáÿâàëè êèòàéöè è åâðîïåéöè (ïðîñò ëúê), ðåôëåêñèâíèÿò ñå îáòÿãàë ëåêî è ñ íåãî ìîæåëî äà ñå ñòðåëÿ òðè ïúòè ïî-áúðçî – 12 ñòðåëè â ìèíóòà.  ñúùîòî âðåìå ñ ïðîñòèÿ ëúê ìîæåëè äà ñå èçñòðåëÿò äî 7 ñòðåëè â ìèíóòà, à ñ àðáàëåòà åäâà 2-3. Îñâåí òîâà áúëãàðñêèÿò ñëîæíîñúñòàâåí ëúê áèë ñ îòíîñèòåëíî ìàëêè ðàçìåðè (120-140 ñì.) è ñ íåãî ëåñíî ñå áîðàâåëî íà êîíÿ. Çà ñðàâíåíèå ñêèòñêèòå ëúêîâå áèëè äúëãè 80-100 ñì., íà áàøêèðèòå – 125-133 ñì.; Àòèëîâèòå õóíè èìàëè ëúêîâå äî 160 ñì., à ëúêîâåòå íà ÿïîíñêèòå è àíãëèéñêèòå ñòðåëöè äîñòèãàëè äî 2 ì. Áúëãàðñêèÿò ðåôëåêñèâåí ëúê áèë èçêëþ÷èòåëíî ìîùåí áëàãîäàðåíèå íà ñïåöèàëíàòà ñè êîíñòðóêöèÿ è äî-
* Çà ñðàâíåíèå, èçâåñòíèÿò àíãëèéñêè ïðîñò ëúê îò òèñ èìàë äàëåêîáîéíîñò 250-300 ì.
199
ÀÂÈÒÎÕÎË ïúëíèòåëíèòå óñèëâàùè ðîãîâè íàêëàäêè. Íà 300 êðà÷êè ñòðåëàòà, èçñòðåëÿíà ñ òàêúâ ëúê, ïðîáèâà ïåòñàíòèìåòðîâà äúñêà è ñ ëåêîòà ïðîíèçâà íåçàùèòåí áîåö. Óïîòðåáàòà íà áðîíåáîéíè ñòðåëè ñúñ ñïåöèàëíè âúðõîâå è çàêàëêà äàâàëà âúçìîæíîñò äà ñå ïðîáèâàò è ìåòàëíè äîñïåõè, êîåòî ïðàâåëî äðåâíîáúëãàðñêèÿ ëúê íåîáèêíîâåíî åôèêàñåí â áîÿ. Íà 250 êðà÷êè ñïåöèàëíèòå ñòðåëè ïðîáèâàëè ðîìåéñêà ðèçíèöà è âñÿâàëè óæàñ ó ïðîòèâíèêà. Ñ òàêèâà ëúêîâå, âîëæêèòå áúëãàðè ïúðâè óñïÿâàò äà ðàçáèÿò ìîíãîëöèòå íà ×èíãèç-õàí â åäíà áèòêà íà Ñàìàðñêà Ëóêà â 1223 ã. Áúëãàðñêèÿò ëåòîïèñåö Áàõøè Èìàí (1680 ã.) ïèøå ïî òîçè ïîâîä ñëåäíîòî: “… ñðåäàòà íà ïîëåòî ïðåä ãðàäà èìàëî íÿêîëêî ãîðè÷êè è ãúñòàëàöè, â êîèòî ñå ðàçïîëîæèëè ñóâàðñêèòå ñòðåëöè ñ æåëåçíè ñòðåëè è ãîëåìè ëúêîâå. Ñòðåëöè çàñòàíàëè è çàä êàðóöè, ïîäðåäåíè â êðúã...” Óðàí-Êúéòàé, óñèëåí ñ ïîäêðåïëåíèÿ, ñúóìÿë äà ïðîáèå ðåäèöèòå íà êóðñúéáàåâöèòå è ñå îêàçàë ïîä îáñòðåë îò ãîðè÷êàòà è èççàä êàðóöèòå. Çàáåëÿçâàéêè, ÷å ñóâàðñêèòå ñòðåëè ïðîáèâàò è äîñïåõèòå íà íàéäîáðèòå ìó âîèíè, áåãúò âñå òàêà ñå äâèæåë ïðàâî íàïðåä, äîêàòî íå ñå ñáëúñêàë ñ êàçàíöèòå íà ñàìèÿ êàí. Òå ãî îòáëúñíàëè îòíîâî “â ïîëåòî, êúäåòî èçöÿëî äîìèíèðàëè ñòðåëöèòå...” (14).  òàçè áèòêà 4 õèëÿäè ìîíãîëöè çàãèíàëè, à 1000 çàåäíî ñ âîäà÷à èì áåãúò Óðàí-Êúéòàé ïîïàäíàëè â ïëåí. Òóê òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å ïîðàçåíèòå îò áúëãàðñêèòå ñòðåöè ïðèíàäëåæàëè êúì òåæêàòà êîííèöà íà ìîíãîëñêàòà âîéñêà è ñúîòâåòíî íîñåëè íàé-êà÷åñòâåíèòå äîñïåõè è ðèçíèöè â Àçèÿ! Ãåçà Ôåõåð îòáåëÿçâà, ÷å ñúòðóäíè÷è íà Êàëèôîðíèéñêèÿ ìóçåé, êàòî èçó÷àâàëè ñèëàòà è ïðîáèâíîñòòà íà âñè÷êè âèäîâå ëúêîâå îò äðåâíîñòòà äî íàøè äíè. ×ðåç äúëãè è òî÷íè îïèòè äîøëè äî çàêëþ÷åíèå, ÷å íàé-äîáðèÿò ëúê èçìåæäó âñè÷êè âèäîâå å õóíñêèÿò (ñêèòñêè) ñëîæíîñúñòàâåí ëúê, èçîáðåòåí îò äðåâíèòå áúëãàðè. Ñ òàêúâ ëúê å ïîñòàâÿí è ðåêîðä ïî äàëåêîáîéíîñò – 889 ìåòðà (24,3). Øîêàðåâ (3) îòáåëÿçâà, ÷å â àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè ñà íàìèðàíè ïîðàæåíèÿ îò ñëîæíîñúñòàâåí ëúê ñ ïðîáèòè ÷îâåøêè êîñòè è ïðåøëåíè, ñúùî è òàêèâà íà ãîëåìè æèâîòíè, óáèòè íà ëîâ.  ëèòåðàòóðàòà ñúùî ñà îïèñàíè ñëó÷àè, êîãàòî ñòðåëàòà å ïðîíèçâàëà èçöÿëî òÿëîòî íà áîåöà, ìàêàð è çàùèòåíî ñ ìåòàëíà ðèçíèöà. Îïèòèòå ïîêàçâàò, ÷å ïðè èçñòðåë îò áëèçî, ðåôëåêñèâíèÿò ìîùåí ëúê ìîæå äà ïðîáèå äîðè ðèöàðñêà áðîíÿ, èçêîâàíà îò âèñîêîêà÷åñòâåíà äàìàñêà ñòîìàíà!... È äî äíåñ âñå îùå íå å óñòàíîâåíà òî÷íàòà òåõíîëîãèÿ è ðåöåïòèòå íà ñâúðçâàùèòå ñìîëè, ñ êîèòî ñå ïðàâåëè ëúêîâåòå. Òå ñå èçðàáîòâàëè îò ñïåöèàëíè ìàéñòîðè, êîèòî ïàçåëè â íàé-ñòðîãà òàéíà íà÷èíà íà èçðàáîòêà íà ïðî÷óòèÿ ëúê. Íÿêîè îò òåçè ëúêîâå ïðèòåæàâàëè óíèêàëíè êà÷åñòâà è ñå èçðàáîòâàëè ñ ãîäèíè (ñïîðåä íÿêîè àâòîðè äî 10 ãîäèíè) è áèëî íåîáõîäèìî ãîëÿìî ìàéñòîðñòâî çà òÿõíàòà íàïðàâà. Ðåôëåêñèâíèÿò áúëãàðñêè ëúê áèë ìíîãîïëàñòîâ è ñå ñúñòîÿë îò ìíîæåñòâî ÷àñòè (íàä 40), ñâúðçàíè ïîìåæäó ñè ïî îïðåäåëåí íà÷èí. Òîé èìàë äúðâåíà îñíîâà è ðúêîõâàòêà îò áðåçà, õâîéíà, ÿñåí, òèñ èëè äðóãî çäðàâî è æèëàâî äúðâî. Ïîíÿêîãà îñíîâàòà ñå èçðàáîòâàëà îò äâà âèäà äúðâî, ñëåïåíè ïîìåæäó ñè. Ëúêúò ñå ïîñòàâÿë íà ñïåöèàëåí êàëúï ñ îãúíàòà ôîðìà è îòãîðå (íà õðåáåòà) ñå çàëåïâàë è ïðåñîâàë ñóõîæèëåí ñëîé îò îáåçìàñëåíè è
200
îìåêîòåíè ñóõîæèëèÿ îò ãîâåäî, åëåí èëè ñëîí. Íà îáðàòíàòà ñòðàíà (êîðåìà íà ëúêà) ñå ïîñòàâÿëè ðîãîâè íàêëàäêè îò ðîãà íà áèâîë, ãîâåäî èëè êîçà, à íàêðàéíèöèòå (ñòðúêèòå) ñå èçðàáîòâàëè îò åëåíîâ ðîã, êîñò èëè âîëñêè ðîã; ìîæå è ðåáðà îò ãîâåäî.  ñãëîáêèòå ñå ñëàãàëè óñèëâàùè ïðåïàñêè (íàìîòêè) îò èçñóøåíè ÷åðâà íà åëåí èëè ñóõîæèëèÿ è îòâúí, çà äà ñå çàùèòè îò âëàãàòà, ñå ïîñòàâÿëà âúíøíà îáâèâêà (êîæóõ) îò ëèêî, êîæà (ïåðãàìåíò) èëè âàðåíà áðåçîâà êîðà. ×àñòèòå íà ëúêà ñå ñúåäèíÿâàëè ÷ðåç ðàçëè÷íè ñãëîáêè è ñå ñëåïâàëè ñ ðèáåí êëåé (ðèáíî ëåïèëî – âèä òóòêàë), êîéòî ñå ñòÿãàë â ïðîäúëæåíèå íà ãîäèíè. Ðèáíîòî ëåïèëî ñå ïîëó÷àâàëî îò ïëàâàòåëíèÿ ìåõóð íà íÿêîè ñëàäêîâîäíè ðèáè (ìîðóíà, åñåòðà) ÷ðåç ðàñòèòåëíè äîáàâêè è âàðåíå ïî ñïåöèàëíà òåõíîëîãèÿ. Ãîòîâèòå ëúêîâå ñå çàëèâàëè îòãîðå ñ ðèáåí êëåé èëè ñìîëà (ëàê) è ñå ñóøåëè ïðîäúëæèòåëíî âðåìå; äî ñåäåì-îñåì ìåñåöà (4). Êîãàòî ñ ëúêà íå ñå ñòðåëÿëî, òîé ñå äúðæàë ñ îòêà÷åíà òåòèâà, çà äà íå ãóáè åëàñòè÷íîñòòà ñè. Ñàìàòà òåòèâà ñå èçïëèòàëà îò èçñóøåíè ÷åðâà íà åëåí, îò êîíñêè êîñúì, æåíñêà êîñà, êîïðèíåíè êîíöè èëè â êîìáèíàöèÿ. Ñòðåëèòå çà ëúêîâåòå áèëè ñ äúëæèíà 65-75 ñì. è ñå èçðàáîòâàëè îò äúðâî ñ ïðàâîæèëíà è ëåêà äúðâåñèíà – åëà, áîð, áðåçà, ÿñåí, òîïîëà, ëèïà. Ïðè òîâà ñå ïðàâåëè íå îò êëîíè, à îò ïðåäâàðèòåëíî èçñóøåíè ñòâîëîâå, íàðÿçàíè íà äúëãè ïàð÷åòà. Çàãîòîâêèòå ñå ñòðóãîâàëè è ïîëèðàëè ñúñ ñïåöèàëíè íîæîâå è ñå êàëèáðèðàëè. Ñòðåëèòå èìàëè òðè èëè ÷åòèðè ñòàáèëèçàòîðà îò ïåðà íà õèùíè ïòèöè. Óïîòðåáÿâàëè ñå îêîëî 36 âèäà ñòðåëè, ìåæäó êîèòî áðîíåáîéíè (ñ äúëãî è òÿñíî îñòðèå, ÷åñòî òðèïåðè); ëîâíè (ñ êîñòåíè èëè ðîìáîèäíè øèðîêè îñòðèåòà), çàïàëèòåëíè (ñ ïëúñòåíà âúçãëàâíè÷êà çàä îñòðèåòî, íàòîïåíà â ìàñ, ñìîëà è ñÿðà); çà ïîðàçÿâàíå íà æèâà ñèëà (íåçàùèòåíè êîíå è âîéíèöè) ñ øèðîêè ëèñòîâèäíè îñòðèåòà, “ñâèðåùè ñòðåëè” è äð. Äðåâíèòå áúëãàðè èìàëè è ñïåöèàëíà ñèñòåìà çà ïîäãîòîâêà íà ñòðåëöèòå, êàòî îáó÷åíèåòî èì çàïî÷âàëî îùå îò äåöà. Ñòðåëáàòà ñ ëúê ïðè äðåâíèòå áúëãàðè áèëà èçâåäåíà â ðàíã íà èçêóñòâî è ïðåäñòàâëÿâàëà ñëîæíà ïñèõî-ôèçè÷åñêà äèñöèïëèíà (1).  åäèí ïî-êúñåí ïåðèîä ïî âðåìå íà Âòîðàòà Áúëãàðñêà èìïåðèÿ (XII -XIV â.), ïîä âëèÿíèåòî íà Âèçàíòèÿ è êðúñòîíîñíèòå ïîõîäè íà âúîðúæåíèå â áúëãàðñêàòà àðìèÿ çà êðàòêî âðåìå áèâà ïðèåò è àðáàëåòúò ñúñ ñòîìàíåí èëè ñëîæíîñúñòàâåí ëúê. Èçâåñòíî å, ÷å ñòðàæàòà íà öàð Èâàí Àñåí II (1218-1241 ã.) áèëà âúîðúæåíà ñ òàêèâà àðáàëåòè. Àðáàëåòúò îáà÷å íå ìîãúë äà ñå íàëîæè, òúé êàòî áèë ìíîãî òåæúê è ñ íåãî ñå ñòðåëÿëî áàâíî, òàêà ÷å òîé èìàë ïðàêòè÷åñêî çíà÷åíèå ñàìî ïðè îòáðàíàòà èëè îáñàäàòà íà êðåïîñòè (1). Ìåòàòåëíèòå êúñè êîïèÿ (äðîòèê èëè ñóëèöà) ñà äðóãî âàæíî îðúæèå çà äàëå÷åí áîé, êîåòî èçïîëçâàëè äðåâíèòå áúëãàðè. Òèïè÷íî òàêîâà êîïèå å èçîáðàçåíî íà Ìàäàðñêèÿ êîííèê, êîåòî å ïðîáîëî ñèìâîëè÷íî ïîâàëåíèÿ ëúâ. Êúñîòî êîïèå ñå èçïîëçâàëî, êîãàòî âîéñêèòå ñå íàìèðàëè â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò. Òî èìàëî äúëæèíà îò 1,5 äî 1,8 ì. Äðúæêàòà ñå èçðàáîòâàëà îò çäðàâî äúðâî (ÿñåí, àêàöèÿ, áðåçà è äð.). Îñòðèåòî íà äðîòèêà îáèêíîâåíî å ïî-êúñî è ëåêî îò òîâà íà äúëãîòî êîïèå è ïî òîâà ìîæå äà ñå îòëè÷è â íàõîäêèòå. Îáèêíîâåíî òî ñå íîñåëî ñ ïîìîùòà íà êîæåí ðåìúê íà ãúðáà íà åçäà÷à è áîéöèòå íîñåëè ïî äâå òàêèâà êîïèÿ, êîèòî èçïîëçâàëè â áîÿ. Õâúð-
ÀÂÈÒÎÕÎË ëÿíåòî íà êúñîòî êîïèå â áîÿ èìàëî ãîëÿìî ïðåèìóùåñòâî, òúé êàòî òî ëåñíî ìîæåëî äà ïðîáèå ùèòà èëè áðîíÿòà íà ïðîòèâíèêà îò äèñòàíöèÿ, áåç õâúðëÿùèÿò äà ñå èçëàãà íà îñîáåí ðèñê. Êúñîòî êîïèå ñå èçïîëçâàëî ñúùî è â ðúêîïàøíèÿ áîé, êîãàòî ñå íàëàãàëî. Çà òÿõ ñúîáùàâà õðîíèñòúò Íèêèòà Õðîíèñò. Îò íàìåðåíèòå áúëãàðñêè âúðõîâå íà êîïèÿ ñå óñòàíîâÿâà, ÷å òå ñà áèëè äúëãè ìåæäó 13 è 20 ñì (ñàìî îñòðèåòî), èçðàáîòåíè ñà îò æåëÿçî (ñòîìàíà) è ñà íàé-÷åñòî ñ ðîìáîâèäíî ñå÷åíèå è ôóíèåâèäåí âîäà÷ íà äðúæêàòà. Ïî ôîðìà âúðõîâåòå áèâàò ñ ëèñòîâèäíà ôîðìà, àñèìåòðè÷íà ðîìáîèäíà ôîðìà, ïèðàìèäàëíè (êëèíîîáðàçíè) ñ ÷åòèðèðúáè îñòðèåòà, ñ íîæîâèäíà ôîðìà è äð. Àðêàíúò (ïðèìêà, ëàñî) ïúðâîíà÷àëíî áèë óïîòðåáÿâàí îò äðåâíèòå áúëãàðè çà ëîâ íà åëåíè è äðóãè åäðè æèâîòíè, à ñúùî è çà óëàâÿíå íà åäúð ðîãàò äîáèòúê è êîíå. Íà íÿêîè ðèñóíêè âúðõó êàìúê, îòêðèòè â Ïëèñêà, ìîãàò äà ñå âèäÿò ðåäèöà ëîâíè ñöåíè, êúäåòî àðêàíúò çàåìà ãëàâíî ìÿñòî. Ïî-êúñíî àðêàíúò ñòàâà âàæíî îðúæèå çà ïîâàëÿíå è ïëåíÿâàíå íà ïðîòèâíèêà, îñîáåíî â øèðîêèòå ñòåïíè ïðîñòðàíñòâà.  “Õðîíîãðàôèÿòà” íà Éîàí Ìàëàëà (491-587 ã.) ñå ðàçêàçâà êàê áúëãàðèòå ñ àðêàíè ïëåíèëè â Ìàëà Ñêèòèÿ (Äîáðóäæà) èçâåñòíèòå âèçàíòèéñêè ïúëêîâîäöè Êîíñòàíòèí (Êîíñòàíòèîë), Ãîäèëà è Àêóì: “...Ïî âðåìåòî íà òîçè èìïåðàòîð, äâàìà ïðåäâîäèòåëè íà õóíèòå (áúëãàðèòå) íàõëóëè ñ âîéñêà â Ñêèòèÿ è Ìèçèÿ, êúäåòî ðîìåéñêè ñòðàòèëàòè áèëè Áàäóàðèé è Þñòèí. Òå èçëåçëè ñðåùó õóíèòå è ñëåä êàòî ñå çàâúðçàëî ñðàæåíèå, Þñòèí áèë óáèò â áèòêàòà... Õóíèòå çàïî÷íàëè äà ãè ïðåñëåäâàò è èçëîâèëè ñ ïðèìêè (àðêàíè) áÿãàùèòå ðîìåéñêè âîåíà÷àëíèöè...” (1).  áèòêàòà ïðè Ìàðêåëè, êîãàòî âèçàíòèéñêàòà âîéñêà áèëà ðàçãðîìåíà, ñàìèÿò èìïåðàòîð Êîíñòàíòèí VII áèë õâàíàò ñ àðêàí è âëà÷åí ïî çåìÿòà êàòî ïëåííèê.  æèòèåòî íà Éîàíèêèé îò Âèçàíòèÿ ïî òîçè ïîâîä ñå êàçâà, ÷å âèçàíòèéöèòå íàðè÷àëè áúëãàðñêèÿ àðêàí “äÿâîëñêî èçîáðåòåíèå” (25). Àðêàíè, áîéíè ãèðè (òîïêè) è áîéíè êóêè áèëè èçïîëçâàíè ñ ãîëÿì óñïåõ è ïî âðåìåòî íà öàð Êàëîÿí ñðåùó òåæêîâúîðúæåíèòå ëàòèíñêè ðèöàðè-êðúñòîíîñöè. Àðêàíèòå áèëè èçïîëçâàíè ñúùî è îò äðóãè ñðîäíè íà áúëãàðèòå êîííè íàðîäè – õóíè, ñêèòè, ïàðòÿíè, ìàñàãåòè, êóìàíè è ïå÷åíåãè (áàäæàíàöè). Õåðîäîò, îïèñâàéêè ïîõîäà íà ïåðñèéñêèÿ öàð Äàðèé â Ãúðöèÿ, ñúîáùàâà, ÷å â ñúñòàâà íà êàâàëåðèÿòà ìó èìàëî åäíî ïåðñèéñêî íîìàäñêî ïëåìå – ñàãàðòèè. Òå áèëè 8000 êîííèöè è îñâåí êúñèòå ìå÷îâå, êàòî îñíîâíî îðúæèå èçïîëçâàëè àðêàíè. Õåðîäîò ïîòâúðæäàâà, ÷å “âñè÷êî, êîåòî ïîïàäíåëî â ïðèìêàòà èì, çàãèâàëî” (8). Áúëãàðèòå òîëêîâà ëîâêî ñè ñëóæåëè ñ àðêàíèòå, ÷å âñÿâàëè óæàñ ó ïðîòèâíèêà. Àðêàíèòå ñå èçïîëçâàëè íàéâå÷å ïðè ïðåñëåäâàíå, íî âëèçàëè â äåéñòâèå è ïðè íàñðåùåí áîé.  òîçè ñëó÷àé ñå ïðèëàãàëè îòáÿãâàùè ìàíåâðè, çà äà ìîãàò óñïåøíî äà ñå ìåòíàò àðêàíèòå. Àðêàíúò ñå èçïëèòàë îò êîæåíè ðåìúöè, êîíñêè êîñìè, ðàñòèòåëíè âëàêíà èëè îò óñóêàíè èçñóøåíè ãîâåæäè ÷åðâà. Òîé ïðåäñòàâëÿâàë äúëãî 12-14 ì âúæå ñ äåáåëèíà îêîëî 1,5 ñì è ñàìîçàòÿãàùà ñå ïðèìêà íàêðàÿ ñ êîñòåíè çàñòåæêè. Ïîñëåäíèòå ñà îòêðèâàíè ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè â Ïëèñêà, Âåëèêè Ïðåñëàâ è äðóãè ðàííîñðåäíîâåêîâíè ñåëèùà è íåêðîïîëè (25).
Àðêàíúò ñå õâúðëÿë ëîâêî îòäàëå÷, çà äà óëîâè ãëàâàòà, òÿëîòî, ðúêàòà èëè îðúæèåòî íà ïðîòèâíèêà. Õâàíàòèÿò ñ àðêàí îáèêíîâåíî áèë áåçïîìîùåí, òúé êàòî áèâàë ïîâàëÿí ñúñ ñèëà îò êîíÿ è áèë âëà÷åí ïî çåìÿòà äî ïúëíî îìàëîìîùàâàíå. Àðêàíúò ñúùî èìàë è äðóãè ôóíêöèè – ñëóæåë êàòî âúæå çà êàòåðåíå ïðè ðàçóçíàâàíå è âðúçâàíå íà ïëåííèöèòå èëè êàòî þçäà çà íåîáÿçäåíèòå êîíå. Çà áîéíàòà ãèðà íà äðåâíèòå áúëãàðè ïî÷òè íèùî íå ñå ñðåùà â íàøàòà ëèòåðàòóðà. Áîéíàòà ãèðà (“÷óê-ìåòåîð”) ñå ÿâÿâà êîìáèíàöèÿ îò àðêàíà è ëåêèÿ áîçäóãàí (ñ ãúâêàâà âðúçêà). Òîâà å ñòðàøíî óäàðíî îðúæèå, êîåòî ñå ñúñòîè îò äúëúã äî 15 ìåòðà ðåìúê ñ òåæêà ãèðà ñ øèïîâå èëè ìåòàëíà òîïêà íàêðàÿ. Ðåìúêúò ñå íàìîòàâàë íà ðúêàòà è ñ ðàçìàõ ñå ðàçâèâàë, êàòî ãèðàòà ïîðàçÿâàëà ïðîòèâíèêà íà ðàçñòîÿíèå ñ óäàð èëè êàòî ñå çàìîòàâàëà ñ ðåìúêà îêîëî íåãî è ãî ïîâàëÿëà ïîäîáíî íà àðêàíà. Ñ áîéíàòà ãèðà ìîæåëî äà ñå ñïúâàò è êðàêàòà íà ïðåïóñêàùèòå êîíå è äà ãè ïîâàëÿò çàåäíî ñ êîííèêà. Îñîáåíî îïèòíèòå áîéöè ìîæåëè äà ñå áèÿò ñ äâå áîéíè ãèðè åäíîâðåìåííî. Ñ òÿõ ñå óäðÿëî ïîñëåäîâàòåëíî ñ íåïðåêúñíàòî êðúæåíå è ïðèáèðàíå. Êúì òàêúâ áîåö â ðúêîïàøíàòà ñõâàòêà áèëî íåâúçìîæíî äà ñå äîáëèæèø. Óäàðíèòå ãëàâè íà áîéíèòå ãèðè ñå èçêîâàâàëè îò áðîíç èëè æåëÿçî è ÷åñòî çà äîïúëíèòåëíà òåæåñò èìàëè îëîâíà ñúðöåâèíà. Òå ñà ñ ðàçëè÷íè ôîðìè – êàòî òîïóç, êúëáî, ìíîãîñòåí, ñ ëåòè øèïîâå è äð. Íÿêîè îò íàõîäêèòå ñå ñúñòîÿò îò äâå ÷àñòè è ñà èçðàáîòåíè îò ìåòàë è êîñò. Ïîíÿêîãà óäàðíàòà ÷àñò (òîïóçàúò) áèëà çàìåñòâàíà îò òåæêî îñòðèå, ïîäîáíî íà òîâà íà êîïèåòî. Ñ êàìøè÷íî äâèæåíèå íà ðåìúêà òîâà îñòðèå ìîæåëî äà ñå èçñòðåëâà è çàáèâà ïîñëåäîâàòåëíî è ñëåä òîâà áúðçî äà ñå èçòåãëÿ íàçàä. Ïðè ìàéñòîðñêî áîðàâåíå îñòðèåòî ìîæåëî äà ïðîíèêâà è ïðåç äîñïåõèòå íà ïðîòèâíèêà. Òîâà îðúæèå è äî äíåñ å çàïàçåíî â Êèòàé è ñå íàðè÷à øåí áÿî (“îñòðèå íà âúæå” èëè “âúæåíî êîïèå”). Äðóãî ðÿäêî îðúæèå íà ëåêàòà êîííèöà áèëà ïðàøêàòà. Òÿ áèëà äâà âèäà – ïðîñòà è ñëîæíà ïðàøêà. Ïðîñòàòà áèëà çà åäíîêðàòíà óïîòðåáà. Òÿ ïðåäñòàâëÿâà òúíúê êîæåí ðåìúê ñ äåáåëèíà 5-6 ìì., êîéòî å ïðîìóøåí ïðåç èçïå÷åíà ãëèíåíà òîïêà ñ äèàìåòúð 5-6 ñì.  äîëíèÿ êðàé íà ïðàøêàòà âèñåëè íÿêîëêî êîñòåíè êóêè÷êè è êúì òîïêàòà èìàëî ïðèâúðçàíî ñíîï÷å íàìàçíåíà ñ ëîé è ñìîëà îâ÷à âúëíà. Òàêà òîâà îðúæèå ìîæåëî äà ñå èçïîëçâà êàêòî ñðåùó ïåõîòàòà, òàêà è êàòî çàïàëèòåëíî ÿäðî çà çàïàëâàíå íà ëàãåðè, êðåïîñòè, îáñàäíè ìàøèíè è ïðî÷èå. ×åñòî ïúòè â ëîéòà ñå äîáàâÿëà è ñÿðà, êîÿòî îòäåëÿëà çàäóøëèâè ãàçîâå. Äðóãèÿò âèä ïðàøêà (ñëîæíà èëè òåæêà) áèë çà ìíîãîêðàòíà óïîòðåáà. Òÿ å èçâåñòíà êàòî ïðàøêà – áîëàñò. Òÿ ñå ñúñòîè îò òðàïåöîâèäíà êîæà è ðåìúöè, â êîèòî êàòî â ãíåçäî ñå ïîñòàâÿ ÿäðîòî, êîåòî ìîæå äà áúäå êàìåííà, ãëèíåíà èëè îëîâíà òîïêà. Îñîáåíî ñ îëîâíèòå ÿäðà ìîæåëî äà ñå íàíàñÿò ñòðàøíè è ÷åñòî ñìúðòîíîñíè óäàðè (10). Ïðàøêàòà ñå çàâúðòâàëà íàä ãëàâàòà ñ ãîëÿìà ñèëà è â îïðåäåëåí ìîìåíò ÿäðîòî ñå èçõâúðëÿëî â ïîñîêàòà íà ñòðåëáà. Ñ ïðàøêàòà ìîæåëî äà ñå ïîðàçÿâàò öåëè äî 150-200 ìåòðà. ßäðîòî íà òàêàâà ïðàøêà ìîæåëî äà ïðîáèå øëåì èëè ëåêà ðèçíèöà íà 70 ìåòðà ðàçñòîÿíèå. Ïðè îáñàäàòà íà Ñîëóí (584 è 586 ã.) ïðàøêàòà áèëà èçïîëçâàíà ñ ãîëÿì óñïåõ êàòî íàïàäàòåëíî îðúæèå. Ëåêàòà ïåõîòà íà öàð Êàëîÿí ñúùî áèëà âúîðúæåíà ñ ïðàøêè.
201
ÀÂÈÒÎÕÎË Â “Èñòîðèÿ íà Êàðàìàí” (XVI â.) å îòáåëÿçàíî, ÷å ãîëÿìà ÷àñò îò áúëãàðñêàòà âîéñêà â Ìàëà Àçèÿ ïðåç XIII -XIV â. å áèëà âúîðúæåíà ñ ïðàøêè, êîèòî ñà ñå èçïîëçâàëè ÷åñòî ïðè îáñàäàòà íà êðåïîñòè (1). Äðóãè èíäèâèäóàëíè ìåòàòåëíè îðúæèÿ íà äðåâíèòå áúëãàðè ñà íîæîâåòå çà õâúðëÿíå, êèíæàëè, ëåòÿùè îñòðèåòà, “íîæ ñêðèò â ðúêàâà” è äðóãè ïîðàçÿâàùè íà êúñè äèñòàíöèè 5-10 ìåòðà. Îáèêíîâåíî òå ñå èçïîëçâàëè â “òàéíàòà âîéíà” (øïèîíàæà) è ñå ïðèêðèâàëè ïîä äðåõèòå èëè ñå íîñåëè â ñïåöèàëíè êîðñåòè. Ñïîðåä Ìàðè÷êîâ (10) êèíæàëèòå çà ìÿòàíå ñå íîñåëè ïî 3-4 è ñå ïîñòàâÿëè â ñïåöèàëíà íîæíèöà, êîÿòî ñå íàìèðàëà íà ãúðáà, íà ãîðíàòà ÷àñò íà ïëåøêèòå. Òîé îáà÷å ãðåøè îòíîñíî ôîðìàòà íà êèíæàëèòå è òèïà, êîèòî ñà “êàâêàçêè òèï”, à íå “àðàáñêè”. Äðóãî ìåòàòåëíî îðúæèå å ò. íàð. “øèï” (íà ÷óâàøêè “óòñèåí”, íà ÿïîíñêè - “òåöó-áóøè”). Òîé ïðåäñòàâëÿâàë äúðâåíî èëè ìåòàëíî òîï÷å ñ ÷åòèðè ñòúð÷àùè æåëåçíè øèïà, ðàçïîëîæåíè ïîä úãúë îêîëî 120°, òàêà ÷å êàòî ïàäíå íà çåìÿòà, åäèíèÿò øèï âèíàãè ñòúð÷è íàãîðå. Îñâåí çà õâúðëÿíå, øèïúò ñå èçïîëçâàë è ñðåùó êîííèöàòà íà ïðîòèâíèêà çà îñàêàòÿâàíå íà êîïèòàòà íà êîíåòå. Êîãàòî ãî íàñòúïåë ïðè ãàëîï, êîíÿò ïàäàë èçâåäíúæ êàòî ïîäêîñåí. Òåçè øèïîâå áèëè îñîáåíî åôèêàñíè ñðåùó òåæêàòà êîííèöà íà ïðîòèâíèêà (âèçàíòèéöè, êðúñòîíîñöè è äð.). Òàêèâà øèïîâå ñà îòêðèâàíè ó íàñ â Ïëèñêà è â ãð. Òèãåø (ãðàä-êðåïîñò îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ). Êàòî ìåòàòåëíî îðúæèå ïîíÿêîãà ñå èçïîëçâàëè è ëåêèòå áîéíè áðàäâè ñ òÿñíî îñòðèå è ëåêèòå áîçäóãàíè. Ïðåç ñòðåäíîâåêîâèåòî áúëãàðèòå ïðèåëè íà âúîðúæåíèå íÿêîè ìåòàòåëíè ìàøèíè, êîèòî ñå èçïîëçâàëè ïðè îáñàäàòà è îòáðàíà íà êðåïîñòè. Êúì òÿõ ñïàäàò ðàçëè÷íè êàòàïóëòè, êàìåíîõâúðãà÷êè, áàëèñòè, ñêîðïèîíè, îíàãðè, ñòðåëîìåòè, îãíåìåòè è äð.  íÿêîè áúëãàðñêè êðåïîñòè â Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ ñà çàïàçåíè êàìåííè ÿäðà çà êàòàïóëòè, òåæêè íàä 100 êã. (1).
Îðúæèÿ çà áëèçúê áîé Êúì òåçè îðúæèÿ íà äðåâíèòå áúëãàðè ñïàäàò äúëãîòî êîïèå (ìàæäðàê èëè ïèêà), ìå÷, ñàáÿ, áîéíà ñåêèðà èëè áðàäâà, áîéíà âèëà, áîçäóãàí, áîåí ÷óê (“êëþí”), íîæîâå è êèíæàëè. Äúëãîòî êîïèå ñå èçïîëçâàëî íàé-âå÷å â òåæêàòà êîííèöà. Òî áèëî ñ äúëæèíà ìåæäó 2,3-3 ì., âúðõúò âàðèðàë îò 26 äî 40 ñì. è áèë îò ñòîìàíà. Äðúæêàòà îáèêíîâåíî ñå èçðàáîòâàëà îò ÿñåí, áðåçà, äúá èëè äðóãî çäðàâî äúðâî. Ñïîðåä àðàáñêè èçòî÷íèöè áúëãàðèòå èçïîëçâàëè çà äðúæêèòå íà êîïèÿòà, à ñúùî è çà èçðàáîòâàíåòî íà ñòðåëè äúðâîòî õàäàíê. Äåáåëèíàòà íà äðúæêàòà âàðèðà îò 3 äî 4 ñì. Çà îòáåëÿçâàíå å, ÷å áúëãàðñêàòà êàâàëåðèéñêà ïèêà (ìàæäðàê) èìàëà äúëãî è òÿñíî îñòðèå, ïðåäíàçíà÷åíî çà òàðàíåí óäàð ñðåùó áðîíèðàíè êîííèöè èëè ïåõîòà. Òàêèâà âúðõîâå íà êîïèÿ ñà îòêðèâàíè â ãîëÿìî ìíîæåñòâî êðàé Êàâêàç, â Ïëèñêà, Âåëèêè Ïðåñëàâ, Ìàäàðà è âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ (17, 25, 13). Çà óäîáñòâî êîïèåòî ñå íîñåëî íà ñïåöèàëåí ðåìúê ïðåç ðàìî è âòîðè òàêúâ çà çàêà÷àíå íà ñòúïàëîòî íà áîòóøà. Íà ãîðíàòà ÷àñò, ïîä âúðõà íà êîïèåòî îáèêíîâåíî ñå ïîñòàâÿë äåáåë êè÷óð îò êîíñêà îïàøêà, êîéòî ïîãðåøíî ñå ñ÷èòà çà çíàìå îò èçñëåäîâàòåëèòå. Ðîëÿòà íà òîçè êè÷óð å äà îãðàíè÷àâà ïðîíèêâàíåòî íà îñòðèåòî è äà îáèðà êàòî òàìïîí êðúâòà, çà äà íå ñå ñòè÷à ïî äðúæêàòà íà êîïèåòî è äà ÿ ïðàâè õëúçãàâà. Äðóãîòî
202
çíà÷åíèå íà êîíñêàòà îïàøêà å äà ïîñî÷âà ïîñîêàòà íà âÿòúðà íà ñòðåëöèòå ñ ëúê. Îò äîñòèãíàëè äî íàñ èçîáðàæåíèÿ íà áúëãàðñêè êîïèÿ ñòàâà ÿñíî, ÷å íà òÿõ ñà ñå ïîñòàâÿëè ìàëêè äâóðîãè ôëàã÷åòà èëè öâåòíè ëåíòè, êîèòî èçïúëíÿâàëè ðîëÿ íà âîéñêîâè çíàìåíà ñ ðàçëè÷íè öâåòîâå çà îòäåëíèòå âîåííè ïîäðàçäåëåíèÿ. Ñúùèíñêîòî çíàìå - çíàê íà âëàñòòà å áîí÷óêúò. Òîé å ïîäîáåí íà êîïèå, ñàìî ÷å âìåñòî îñòúð âðúõ èìà ìåòàëíà òîïêà èëè äðóãî íàâúðæèå (òîâà íà êàí Àñïàðóõ å ñðåáúðåí îðåë) ñ êè÷óð èëè ïèñêþë îò áÿëà êîíñêà îïàøêà. Îñâåí ïðè äðåâíèòå áúëãàðè áîí÷óêúò å èçâåñòåí êàòî çíàê íà âëàñòòà è ïðè ïîëñêèòå è óêðàèíñêèòå õåòìàíè è àòàìàíè îò êàçàøêàòà âîéñêà è ïðè òóðñêèòå ïàøè, êîèòî âåðîÿòíî ñà çàåëè òàçè òðàäèöèÿ îò áúëãàðèòå è õóíèòå. Äðåâíîòî áúëãàðñêî êîïèå ñå çàïàçâà è â åäèí ïî-êúñåí ïåðèîä â êàçàøêàòà ïèêà, à çíàåì, ÷å ìíîãî èçñëåäîâàòåëè ñî÷àò çà ïðîèçõîäà íà êàçàöèòå, ÷å å ñâúðçàí ñ äðåâíèòå áúëãàðè. Îò äúëãèòå îðúæèÿ çà áëèçúê áîé ïî-ðÿäêî èçïîëçâàíè ñà àëåáàðäàòà, áîéíàòà âèëà è áîéíàòà êóêà, êîèòî èìàëè ñïåöèôè÷íî ïðèëîæåíèå. Ìå÷úò ïðè äðåâíèòå áúëãàðè èìà äâà ïåðèîäà íà ðàçâèòèå. Îò ðàííèÿ ïåðèîä èìà ìíîãî ìàëêî íàõîäêè íà áúëãàðñêè ìå÷îâå ãëàâíî â ïðåäåëèòå íà Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ îò V-VII â. Òîçè òèï ìå÷îâå ñà ñðàâíèòåëíî äúëãè, ñ òÿñíî îñòðèå è ìàëúê ïðåäïàçèòåë (ãàðä) çà ðúêàòà, êàòî íàïîäîáÿâàò íÿêîè êèòàéñêè îáðàçöè. Ïðåç ïîñî÷åíèÿ ïåðèîä, à ìîæå áè è ïî-ðàíî ìå÷úò çàïî÷âà äà ñå âèäîèçìåíÿ â ò.íàð. ïàëàø, êîéòî èìà ôîðìàòà íà ìå÷, íî å åäíîñòðàííî çàòî÷åí. Òîçè âèä çàïî÷âà äà ñå íàëàãà êàòî ïî-óäîáíî îðúæèå çà êàâàëåðèÿòà è ïî-êúñíî ïàëàøúò åâîëþèðà â ñàáÿ. Âòîðèÿò ïåðèîä íà ìå÷à å åâîëþèðàíåòî ìó ïðåç êúñíîòî ñðåäíîâåêîâèå, êîãàòî ñå íàëàãà îòíîâî òåæêèÿò äâóîñòúð ìå÷, êîéòî òðÿáâàëî äà ñå ïðîòèâîïîñòàâè íà ïî-òåæêàòà áðîíÿ, êîÿòî ñå âúâåæäà òîãàâà (1, 25). Îñâåí ñîáñòâåíè îáðàçöè áúëãàðèòå èçïîëçâàëè è ôðàíêñêè ìå÷îâå, òúé êàòî òúðãóâàëè ñ òÿõ, òå ïîëçâàëè ñúùî è òàêèâà îò íîðìàíäñêè èëè âèêèíãñêè òèï. Íàé-õàðàêòåðíîòî îðúæèå íà áúëãàðñêàòà õóñàðñêà êîííèöà áèëà ñàáÿòà. Ñïîðåä èçñëåäîâàòåëèòå òîâà îðúæèå çà ïúðâè ïúò ñå ïîÿâÿâà â Ñðåäíà è Öåíòðàëíà Àçèÿ è âåðîÿòíî èìåííî áúëãàðèòå ãî ïðåíàñÿò ïúðâè â Åâðîïà. Äîêàçàòåëñòâî çà òîâà å, ÷å íàé-äðåâíèòå îáðàçöè íà ñàáè â Åâðîïà ñà îòêðèòè â áúëãàðñêè íåêðîïîëè îò V-VII â. (1). Áúëãàðñêàòà êàâàëåðèéñêà ñàáÿ å ñ òÿñíî è ñúâñåì ëåêî èçâèòî îñòðèå; äúëæèíàòà £ âàðèðà îò 90 äî 105 ñì., à øèðèíàòà íà îñòðèåòî îò 3,5 äî 5,5 ñì. Íàìåðåíàòà â ãð. Íîâè ïàçàð äðåâíà áúëãàðñêà ñàáÿ å äúëãà 100 ñì. è øèðîêà 3,5 ñì. Åäíà îò îñîáåíîñòèòå íà áúëãàðñêàòà ñàáÿ å çàòî÷âàíåòî íà ãîðíàòà ÷åòâúðòèíà íà îñòðèåòî, êúäåòî òî å äâóñòðàííî. Òîâà, êîìáèíèðàíî ñ ìàëêàòà èçâèâêà íà êëèíà, ïîçâîëÿâà äà ñå èçâúðøâàò ïúëíîöåííî è ñå÷àùè, è ïðîìóøâàùè òåõíèêè, êàêòî è ôåõòîâêà ñúñ ñàáÿòà. Âòîðàòà îñîáåíîñò íà áúëãàðñêàòà ñàáÿ å ëåêàòà èçâèâêà íà äðúæêàòà (ñ îêîëî 30°) â ïîñîêà íà îñòðèåòî. Òîâà óâåëè÷àâà ñèëàòà íà óäàðà è óëåñíÿâà èçñòðúãâàíåòî (êàòî ëîñò) íà îñòðèåòî ñëåä ñúñè÷àíå, îñîáåíî êîãàòî òî ñå çàêëèíè â êîñò èëè ÷àñòè îò áðîíÿòà íà ïðîòèâíèêà. Ãàðäúò íà ñàáÿòà å ðîìáîâèäåí è ñðàâíèòåëíî ìàëúê, à íîæíèöàòà ñå èçðàáîòâàëà îò äúðâî è êîæà è áèëà áîãàòî óêðàñÿâàíà ñúñ ñðåáúðíè, çëàòíè èëè áðîíçîâè àïëèêàöèè. Îòñòðàíè
ÀÂÈÒÎÕÎË íîæíèöàòà èìàëà ïîðòóïåéíè ñêîáè çà çàêà÷àíå êúì áîéíèÿ êîëàí. Áúëãàðñêèòå ñàáè áèëè ìíîãî öåíåíè â äðåâíîñòòà çàðàäè ñâîèòå çàáåëåæèòåëíè êà÷åñòâà, òúé êàòî òå ñå èçðàáîòâàëè îò ìíîãîñëîéíà áóëàòíà (“äàìàñêà”) ñòîìàíà ñ ïðîôèëíè êàíàëè è âåëèêîëåïíî çàòî÷âàíå è ïîëèðàíå. Íåñëó÷àéíî òåçè ñàáè ñà ñå çàïàçèëè îòëè÷íî, ìàêàð ÷å ñà ïðåñòîÿëè âåêîâå â çåìÿòà!... Õðîíèêèòå ðàçêàçâàò, ÷å êîãàòî õàçàðèòå ïîèñêàëè äàíúê îò Êèåâñêà Ðóñ, â èñêàíåòî áèëè âêëþ÷åíè è çíà÷èòåëíî êîëè÷åñòâî áúëãàðñêè ñàáè. Òîâà òÿõíî èñêàíå íå áèëî óäîâëåòâîðåíî è âìåñòî èñêàíèòå ñàáè áèëè èçïðàòåíè ìå÷îâå, êîåòî ïðåäèçâèêàëî ñèëíî íåãîäóâàíèå îò ñòðàíà íà Õàçàðñêèÿ õàãàíàò (1). Ðàçíîâèäíîñòè íà ñàáÿòà ñà ñúùî äóçàêúò (áîéíèÿò ñúðï) è êîëà÷úò, êîèòî ñå èçêîâàâàëè îò öÿë ñòîìàíåí ñëèòúê è áèëè îðèãèíàëíè áúëãàðñêè îðúæèÿ, ìàêàð è ïî-ðÿäêî ñðåùàíè. Íÿêîè îò òåçè îðúæèÿ áèëè ïðåíåñåíè ïî âðåìåòî íà êàí Àòèëà (443-453 ã.) è ìîãàò äà áúäàò âèäÿíè â Äðåçäåíñêèÿ ìóçåé (Ãåðìàíèÿ). Ñëåä âúâåæäàíåòî íà òåæêàòà êîííèöà îò Âèçàíòèÿ è íÿêîè äðóãè åâðîïåéñêè äúðæàâè, â áúëãàðñêàòà âîéñêà äîáèâàò îñîáåíà àêòóàëíîñò îðúæèÿ êàòî áîéíàòà ñåêèðà (áðàäâà èëè áàëòèÿ), áîçäóãàíà, øåñòîïåðà è áîéíèÿ ÷óê (“êëþí”). Òå ñå èçïîëçâàëè îò áúëãàðèòå âåêîâå ïî-ðàíî, íî ñåãà áèëè îñîáåíî åôèêàñíè ñðåùó ÿêàòà áðîíÿ è äîñïåõè íà ôåîäàëíèòå âîéñêè è ðèöàðèòå-êðúñòîíîñöè. Öÿëàòà ãðóïà îò ñïîìåíàòèòå îðúæèÿ ñëóæè çà íàíàñÿíå íà òåæêè óäàðè, êîèòî ïðîáèâàëè äîñïåõèòå è øëåìà è îáèêíîâåíî çàâúðøâàëè ôàòàëíî çà óäàðåíèÿ. Îòêðèòèòå ó íàñ è ãëàâíî â Ïëèñêà, Ìàäàðà è Âåëèêè Ïðåñëàâ îáðàçöè íà áîéíè áðàäâè è áîçäóãàíè ïîêàçâàò ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå íà ôîðìè è ìîäåëè, êîåòî ãîâîðè çà øèðîêàòà èì ïîâñåìåñòíà óïîòðåáà îò áúëãàðèòå (25).
Çàùèòíî âúîðúæåíèå Çà èíäèâèäóàëíà çàùèòà â äðåâíàòà áúëãàðñêà àðìèÿ áèëè óïîòðåáÿâàíè ðàçëè÷íè âèäîâå ðèçíèöè, äîñïåõè, áðîíè, øëåìîâå è ùèòîâå, êàêòî è ïðåäïàçíî âúîðúæåíèå çà êîíåòå îò òåæêàòà êîííèöà. Èìïåðàòîð Ëúâ â ñú÷èíåíèåòî ñè “Òàêòèêà” íè ñúîáùàâà, ÷å áúëãàðèòå è ìàäæàðèòå íîñÿò áðîíè è ÷å ïðåäíèòå ÷àñòè íà êîíåòå íà çíàòíèòå ñúùî ñà îáëå÷åíè â æåëÿçî è ïëúñò (êå÷å). Îò àðàáñêè èçòî÷íèöè ñúùî ñå ñúîáùàâà, ÷å âîëæêèòå áúëãàðè è ìàäæàðèòå øèðîêî èçïîëçâàëè áðîíè. Íàé-ñòàðèÿò âèä áðîíè ñå èçðàáîòâàëè îò êå÷å (ïëúñò) è êîæà, à ñúùî è ðèçíèöè, ïîêðèòè ñ ðîãîâè ïëàñòèíêè. Ïîñëåäíèÿò òèï áðîíÿ ñå èçðàáîòâà îò êîïèòàòà íà êîíå, êîèòî ñå íàðÿçâàëè è ïîëèðàëè íà êðúãëè ïëàñòèíêè, íàðè÷àíè “äðàêîíîâè ëþñïè”. Òåçè áðîíè áèëè ïîïóëÿðíè ñðåä àëàíèòå è ñàðìàòèòå êðàé Êàâêàç è ñå ïðåäïîëàãà, ÷å áúëãàðèòå ñà ãè âúçïðèåëè îò òÿõ (8, 9). Êîæåíèòå áðîíè (õóíñêè êþïå) ñå ïðàâåëè îò òðè ïëàñòà ïðåñîâàíà êîíñêà èëè âîëñêà êîæà (ãüîí), ñëåïåíè è çàëåòè ñ èçâåñòíîòî ðèáíî ëåïèëî. Íàïðàâåíè ïî òîçè íà÷èí, òå ñå âòâúðäÿâàëè (èçïè÷àëè íà ñëúíöå) è ñòàâàëèòîëêîâà çäðàâè, ÷å ïî íèùî íå îòñòúïâàëè íà ìåòàëíèòå áðîíè, à äîðè ãè ïðåâúçõîæäàëè. Ìåòàëíèòå ðèçíèöè áèëè äâà òèïà – ïëåòåíè, õàë÷åñòè èëè áðúíêîâè ðèçíèöè (àëõàñú êþïå) è ëàìåëàðíè èëè ëþñïåñòè ðèçíèöè. Êúì òîâà âúîðúæåíèå ñïàäàëè è êî-
æåíèòå ãàìàøè, îáøèòè ïî áåäðàòà ñ êå÷å. Ïîíÿêîãà êîæåíàòà ðèçíèöà ñúùî ñå îáøèâàëà ñ êå÷å.  õðîíèêàòà “Èñòîðèÿòà íà Àðìåíèÿ” îò Ìîâñåñ Õîðåíàöè (Ìîéñåé Õîðåíñêè – 370-493 ã.) ñå ãîâîðè çà òîçè âèä áðîíÿ: “...Ïðåäâîäèòåëÿò íà áúëãàðèòå àëàíè áåøå åäèí ÷óäîâèùåí èñïîëèí (áàãàòóð - áåë. ìîÿ), âúîðúæåí îò ãëàâà äî ïåòè, öåëèÿ ïîêðèò ñ äåáåëî êå÷å. Òîé ñå âúðòåøå íàñàì íàòàì ñ òîçè ñâîè äîñïåõ è êîïèÿòà îòõâúð÷àõà îò íåãî, áåç äà ìîãàò äà ìó ïðè÷èíÿò íèêàêâà âðåäà...” (10). Îñîáåíî ïîïóëÿðíè ñðåä áúëãàðèòå áèëè ïëåòåíèòå õàë÷åñòè ðèçíèöè. Òå ïîäîáíî íà ñàáÿòà ñà íîâîñò çà Åâðîïà, à ñúùî è çà Àçèÿ. Áúëãàðèòå ñà åäíè îò ïúðâèòå, êîèòî âúâåæäàò ïëåòåíèòå ðèçíèöè â óïîòðåáà. Òàêàâà ðèçíèöà å èçîáðàçåíà íà êîííèêà îò ñúêðîâèùåòî îò Íàä Ñåíò Ìèêëîø, à ñúùî ÷àñòè îò òàêàâà ðèçíèöà ñà îòêðèòè â ãðîáà íà õàí Àñïàðóõ ïðè Âîçíåñåíêà, Óêðàéíà (22). Ïî äàííè îò ðàçëè÷íè èçòî÷íèöè ñòàâà ÿñíî, ÷å áúëãàðèòå ñà ïîëçâàëè ïëåòåíè ðèçíèöè îùå â Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ è îòòàì ñå ðàçïðîñòðàíÿâàò íà Áàëêàíèòå è âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ñ. Ï. Òîëñòîâ â ñâîÿòà êíèãà “Äðåâíèÿ Õîðåçúì” ïîòâúðæäàâà, ÷å â ñòàðî âðåìå â Õîðåçúì ïëåòåíèòå ðèçíèöè ñà ãè äîñòàâÿëè èçêëþ÷èòåëíî îò ÂîëæêàÊàìñêà Áúëãàðèÿ. Ïðè ðàçêîïêè âúâ Âåëèêè Ïðåñëàâ ïðåç 1945 ã. å îòêðèòà ãðàíèòíà êîëîíà ñúñ ñòàðèíåí âîåíåí èíâåíòàðåí íàäïèñ, êúäåòî ÷åòèðè ïúòè ñå ïîâòàðÿ äóìàòà “êþáå” ñúñ çíà÷åíèå íà “ðèçíèöà”.  äðóãè òàêèâà íàäïèñè ñúùî ñå ñðåùà ÷åñòî äóìàòà ðèçíèöà, êîåòî ïîòâúðæäàâà øèðîêàòà £ óïîòðåáà â áúëãàðñêàòà âîéñêà. Íåñëó÷àéíî îò õðîíèêèòå íè å èçâåñòíî, ÷å õàí Êðóì Ñòðàøíè èçïðàùà çà îáñàäàòà íà Öàðèãðàä (Êîíñòàíòèíîïîë) â 813 ã. 30 000 âîéñêà “öÿëàòà â æåëÿçî”. Ñâèòàòà íà öàð Ñèìåîí ïðè ñðåùàòà ìó ñ öàð Ðîìàí ïðåä ñòåíèòå íà Öàðèãðàä ñúùî áèëà îáëå÷åíà â æåëÿçíà áðîíÿ (24). Çà îòáåëÿçâàíå å, ÷å ïëåòåíèòå ðèçíèöè çàïî÷âàò äà ñå èçðàáîòâàò â Åâðîïà è Ðóñèÿ ÷àê ñëåä X -XI â. (1). Áúëãàðèòå èçïîëçâàëè êðúãëè è îâàëíè (êàïêîîáðàçíè) ùèòîâå, èçðàáîòâàíè íàé-÷åñòî îò êîæà (ãüîí), îïúíàòà íà ïëåòåíà äúðâåíà ðàìêà. Øëåìîâåòå íàé-÷åñòî ñà êîíè÷íè ñúñ ñòðàíè÷íà çàùèòà è ïëåòåíè êàòî õàë÷åñòèòå ðèçíèöè êà÷óëêè è çàùèòíè ÿêè. Íàêðàÿ íÿêîëêî äóìè è çà áúëãàðñêèòå êîíå, êîèòî áèëè îñíîâíî ñðåäñòâî çà òðàíñïîðò è çà âîþâàíå. Îò ñúõðàíåíèòå ðèñóíêè è èçîáðàæåíèÿ íà êîíå, êàêòî è îò ðàçìåðèòå íà êîíñêàòà àìóíèöèÿ è êîíñêè ñêåëåòè â ïîãðåáàëíèòå ìîãèëè ìîæåì äà çàêëþ÷èì, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ñà îòãëåæäàëè äâà òèïà êîíå. Ð. Ïîïîâ íà áàçàòà íà îñòåîëîæêè èçñëåäâàíèÿ ãè îïðåäåëÿ êàòî äâå êîíñêè ðàñè: à) ñ ëåêî òåëîñëîæåíèå, ïî-äðåáíà (equus caballus) á) âòîðà, ïî-åäðà (equus caballus maior). Òå äîíÿêúäå ñúîòâåòñòâàò íà ñòàðîóíãàðñêèòå ðàñè êîíå îò IX -X â. (24), à ñúùî è íà òàêèâà îò Ñðåäíà Àçèÿ (Ïàìèðî-Ôåðãàíñêà ïîðîäà). Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ïúðâèòå ñà áèëè óïîòðåáÿâàíè â ëåêàòà êîííèöà, à âòîðèòå â òåæêàòà. Ñïîðåä íàøèÿ èçñëåäîâàòåë àðõ. Ñëàâè Äîí÷åâ, êîíÿò îò Ìàäàðñêèÿ êîííèê ñïàäà êúì åäðàòà ïîðîäà è òîé ñ÷èòà, ÷å èìåííî êúì òàçè ïîðîäà ñïàäàò òúé-íàðå÷åíèòå “íåáåñíè êîíå” íà õóíèòå, çà êîèòî ïèøå â äðåâíèòå êèíàéñêè õðîíèêè. Ïðè êîíåòå íà äðåâíèòå áúëãàðè, èçõîæäàéêè îò àðõåîëîãè÷íèòå íàõîäêè, èìàìå ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå îò ñòðåìåíà,
203
ÀÂÈÒÎÕÎË þçäè, ïîäêîâè, øïîðè, ñåäëà è êîíñêà àìóíèöèÿ, êîÿòî áèëà áîãàòî óêðàñåíà â ñêèòñêè è òðàêèéñêè ñòèë (13, 22, 24, 25). Áúëãàðèòå ïîëàãàëè èçêëþ÷èòåëíè ãðèæè çà áîéíèòå êîíå è â ìèðíî âðåìå íèêîé íÿìàë ïðàâî äà ãè ÿçäè. Íà âîéíà âñåêè âîèí áèë äëúæåí äà îòèäå ñ äâà êîíÿ – åäèí áîåí è åäèí ðåçåðâåí. Áúëãàðèòå ñúùî òàêà áèëè ãîëåìè ìàéñòîðè â ñòðîèòåëñòâîòî íà êðåïîñòè, çàùèòíè âàëîâå, óêðåïëåíèÿ, êóëè è çàìúöè. Ñïîðåä Àíãåëîâ è ×åëïàíîâ (32, 12) â Ñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ èìàëî íàä 2000 êðåïîñòè, ïîñòðîåíè è ïîääúðæàíè ïî âñè÷êè çàêîíè íà âîåííîòî èçêóñòâî. Âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ ãðàäîâåòå-êðåïîñòè áèëè íàä 300 (16, 14).
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß (îò I ÷àñò) Îìèð. Èëèàäà, èçä. “Íàðîäíà êóëòóðà”, Ñîôèÿ, 1971 ã. Õåðîäîò. Èñòîðèÿ, ò. I è II, ïîðåäèöà “Ñâåòîâíî èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî”, èçä. “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1986 ã. 3. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. I -III, èçä. Íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1979 ã. 4. Àëåêñàíäúð Ôîë. Òðàêèéñêî âîåííî èçêóñòâî, Äúðæàâíî âîåííî èçäàòåëñòâî, Ñîôèÿ, 1969 ã. 5. Ñòåôàí Éîðäàíîâ. Òðàêèéñêèÿò âîéí. Ïðîó÷âàíèÿ âúðõó âîåííàòà è ñîöèàëíàòà èñòîðèÿ íà äðåâíà Òðàêèÿ, èçä. “Ôàáåð”, Âåëèêî Òúðíîâî, 2000 ã. 6. Â. Ñ, Ñåðãååâ. Èñòîðèÿ íà Äðåâíà Ãúðöèÿ, Äúðæàâíî èçäàòåëñòâî “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1950 ã. 7. Ôðàíñîà Øàìó. Ãðúöêàòà öèâèëèçàöèÿ, èçä. “Áúëãàðñêè õóäîæíèê”, Ñîôèÿ, 1979 ã. 8. Õðèñòî Äàíîâ; Ìèëêà Ìàíîâà-ßíàêèåâà. Èñêðè îò äðåâíîñòòà, èçä. “Íàðîäíà ïðîñâåòà”, Ñîôèÿ, 1973 ã. 9. Â. Í. Ïîïåíêî. Õîëîäíîå îðóæèå. Çíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü, Ìîñêâà, 1996 ã. 1. 2.
10. Àëåêñèíñêèé, Ä. Ï.; Áóòÿãèí, À. Ì.; Ðîæäåíèå ôàëàíãè, “Ñåðæàíò” !3 (16) 2000 ã., ÌÎÑÊÂÀ 11. Ëú÷åçàð È÷åâ. Ìå÷úò- ìàëêî èñòîðèÿ, ñï. “Êîñìîñ”, 1982 ã. 12. Á. À. Ðèáàêîâ. Ãåðîäîòîâà Ñêèôèÿ, èçä. “Íàóêà”, Ìîñêâà, 1979 ã. 13. Ì. Â. À÷áóíîâ. “Ïóòåøåñòâèå â çàãàäà÷íîþ Ñêèôèþ”, èçä. “Íàóêà”, 1989 ã. 14. Ñîêðîâèùà êóðãàíîâ Àäüøåè. Ìàòåðèàëè Êàâêàçñêîè àðõåîëîãè÷åñêîè çêñïåäèöèè ÃÌÈÍ 1981-83 ã., íàó÷. ðåäàêòîð À. Ì. Ëåñêîâ, èçä. “Ñîâåòñêèé õóäîæíèê”, Ìîñêâà, 1985 ã. 15. Ãèð÷åêêî, Ò. Â., Ñêèôü! 700-300 ãîäà äî í. ç., “Ñîëäàò”. Âîåííî-èñòîðè÷åñêèé àëüìàíàõ, 47-48, Ìîñêâà, 2000 ã. 16. Ãèð÷åíêî, Ð. Â., Àðìèÿ Âèçàíòèè 886-1118 ãã., “Ñîëäàò”. Âîåííî-èñòîðè÷åñêèé àëüìàíàõ, !39-40, Ìîñêâà, 2000 ã. 17. ä-ð Äîðèÿí Â. Àëåêñàíäðîâ. Áîéíè èçêóñòâà è âîåííî äåëî íà äðåâíèòå áúëãàðè, èçä. “Òàíãðà - Òàí Íàê Ðà”, Ñîôèÿ, 1999 ã. (òîì.15; “Áúëãàðñêà âå÷íîñò”) 18. Þ. Â. Øîêàðåâ. Èñòîðèÿ îðóæèÿ. Ëóêè è àðáàëåòè, èçä. ÀÑÐ-Àñòðåëü, 2001 ã. 19. Ãåçà Ôåõåð. Îáëåêëîòî è îðúæèåòî íà ñòàðàòà áúëãàðñêà âîéñêà. Âîåííîòî äåëî íà ïðàáúëãàðèòå, öåíòúð çà èçñëåäâàíèÿ íà áúëãàðèòå è ÈÊ “Òàíãðà - Òàí Íàê Ðà” (òîì 25), Ñîôèÿ, 2000 ã. 20. Ðàøî Ðàøåâ. Ïðàáúëãàðèòå ïðåç V-VII âåê, èçä. “Ôàáåð”, Âåëèêî Òúðíîâî, 2000 ã. 21. Ñòîÿí Âèòëÿíîâ. Ñòàðîáúëãàðñêîòî âúîðúæåíèå, Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè”, Ñîôèÿ, 1996 ã. 22. Áåð÷ó Ä. Ôðàíêî-ñêèôñêèé ìå÷-åìáëåìà èç Ìåäæèäèè
204
(Äîáðóäæà) - Äàñ!à II, 1958 ã. 23. Îãíåíîâà, Ëþáà. Îïèò çà ðåêîíñòðóêöèÿ íà äâà ùèòà îò Òðàêèÿ, ñï. “Èçâåñòèÿ” íà àðõåîëîãè÷åñêèÿ èíñòèòóò ïðè ÁÀÍ, XVIII, 1952 ã. 24. Áîíåâà Ìàðèÿ. Åäèí íîâîîòêðèò êîðèíòñêè òèï øëåì, ñï. “Ìóçåè è ïàìåòíèöè íà êóëòóðàòà” III, 1963 ã. 25. Monolis Andronicos. Thessalonike museum. A new guide to the archeological treasures, Endotine Athenon S. A., Athens, 1981. 26. Õðèñòî Äàíîâ. Òðàêèéñêî èçâîðîçíàíèå, èçä. “Âèòàë”, Âåëèêî Òúðíîâî, 1998 ã.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß: (îò II ÷àñò) 1. Õåðîäîò. Èñòîðèÿ, ò. I è II, ïîðåäèöà “Ñâåòîâíî èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî”, èçä. “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1986-90 ã. 2. Á. À. Ðìáàêîâ. Ãåðîäîòîâà Ñêèôèÿ, èçä. “Íàóêà”, Ìîñêâà, 1979 ã. 3. Â. Í. Ïîïåíêî. Õîëîäíîå îðóæèå. Çíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü, Ìîñêâà, 1986 ã. 4. Ì. Â. Àãáóíîâ. Ïóòåøåñòâèå çàãàäà÷íîþ Ñêèôèþ, èçä. “Íàóêà”, Ìîñêâà, 1989 ã. 5. Ñîêðîâèùà Êóðãàíîâ Àäèãåè. Ìàòåðèàëè Êàâêàçêîé àðõåîëîãè÷åñêîé çêñïåäèöèé ÃÌÈÍÂ. 1981-93 ã., Íàó÷íîé ðåäàêòîð À. Ì. Ëåñêîâ, èçä. Ñîâåòñêèé õóäîæíèê, Ìîñêâà, 1985 ã. 6. Ãèð÷åíêî, Ò. Â. Ñêèôì 700-300 ãîäà äî í.ç., “Ñîëäàò”, Âîåííîèñòîðè÷åñêèé àëüìàíàõ, !47-48, Ìîñêâà, 2000. 7. Ä-ð Äîðèÿí Â. Àëåêñàíäðîâ. Áîéíè èçêóñòâà è âîåííî äåëî íà äðåâíèòå áúëãàðè, èçä. Òàíãðà-Òàí-Íàê-Ðà”, Ñîôèÿ, 1999 ã. (òîì 15 îò ïîð. “Áúëãàðñêà âå÷íîñò”) 8. Þ. Â. Øîêàðåâ, Èñòîðèÿ îðóæèÿ. Ëóêè è àðáàëåòè, èçä. ÀÑÐ Àñòðåëü, 2001 ã. 9. Íåäåë÷î Íåäåë÷åâ. Äðåâíîèçòî÷íàòà öèâèëèçàöèÿ. Èñòîðèÿ íà ñòàðèÿ ñâÿò, èçä. “Àãàòî”, Ñîôèÿ 2000 ã. 10. Ïåòåð Þõàñ. Òþðêî-áúëãàðè è ìàäæàðè. Âëèÿíèå íà òþðêîáúëãàðñêàòà êóëòóðà âúðõó ìàäæàðèòå, èçä. Íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1985 ã. 11. Ä-ð Ãàí÷î Öåíîâú. Ïðîèçõîäúò íà áúëãàðèòå è íà÷àëî íà Áúëãàðñêàòà äúðæàâà è Áúëãàðñêàòà öúðêâà, ïå÷àòíèöà “Ï. Ãëóøêîâ”, Ñîôèÿ 1910 ã., âòîðî ôîòîòèïíî èçäàíèå, èçä. “Íàðîäåí áóäèòåë”, Âàðíà, 2002 ã. 12. Ä. Â. Øåëîâü. Ñêèôì, ñáîðíèê “Èñ÷ççíóâøèå íàðîäüÃ, èçä. “Íàóêà”, Ìîñêâà, 1988 ã. 13. Êîëèí Ìàêèâèäè. Àòëàñ ïî èñòîðèÿ íà ñòàðèÿ ñâÿò, “Õåðîí Ïðåñ”, Ñîôèÿ, 1996. 14. Guy Cadogan Rothery. The Amazons, Senate, London, 1995. 15. Â. È. Àâäèåâ. Èñòîðèÿ íà äðåâíèÿ èçòîê, èçä. “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1977 ã. 16. Áåð÷ó Ä. Ôðàêî-ñêèôñêèé ìå÷ - åìáëåìà èç Ìåäæèäèé (Äîáðóäæà) - Dacia II, 1958 ã. 17. Â. Â. Òàðàòîðèí. Êîííèöà íà âîéíå. Èñòîðèÿ êàâàëåðèè ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí äî çïîõè Íàïîëåîíîâñêèõ âîéí, èçä. “Õàðâåñò”, Ìèíñê, 1999 ã.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß (îò III ÷àñò) ä-ð Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ. Áîéíè èçêóñòâà è âîåííî äåëî íà äðåâíèòå áúëãàðè, ÈÊ “Òàíãðà – Òàí-Íàê-Ðà”, ïîðåäèöà “Áúëãàðñêà âå÷íîñò”, ò. 15, Ñîôèÿ, 1999 ã. 2. Â. Í. Ïîïåíêî. Õîëîäíîå îðóæèå. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü, Ìîñêâà, 1986 ã.
ÀÂÈÒÎÕÎË 3. Í. Þ. Øîêàðåâ. Èñòîðèÿ îðóæèÿ. Ëóêè è àðáàëåòè, èçä. ÀÑÐÀñòðàëü, 2001 ã. 4. Ïåòåð Þõàñ. Òþðêîáúëãàðè è ìàäæàðè. Âëèÿíèå íà òþðêî-áúëãàðñêàòà êóëòóðà âúðõó ìàäæàðèòå, èçä. Íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1985 ã. 5. ä-ð Ãàí÷î Öåíîâú. Ïðîèçõîäúò íà áúëãàðèòå è íà÷àëî íà Áúëãàðñêàòà äúðæàâà è Áúëãàðñêàòà öúðêâà, ïå÷àòíèöà “Ï. Ãëóøêîâ”, Ñîôèÿ, 1910 ã.; âòîðî (ôîòîòèïíî èçäàíèå), èçä. “Íàðîäåí áóäèòåë”, Âàðíà, 2002 ã. 6. ä-ð Ãàí÷î Öåíîâú . Õóíèòå, êîèòî îñíîâàõà áúëãàðñêàòà äúðæàâà. Òåõíèÿ ïðîèçõîä è òÿõíîòî õðèñòèÿíñòâî; ïå÷àòíèöà “Äðåâíà Áúëãàðèÿ”, Ñîôèÿ, 1940 ã. (ôîòîòèïíî èçäàíèå); èçä. Ìîíàðõè÷åñêî Êîíñåðâàòèâåíú Ñúþçú, Ñîôèÿ, 2002 ã. 7. Êîëèí Ìàêèâèäè. Àòëàñ ïî èñîðèÿ íà Ñòàðèÿ ñâÿò (ò. I) è Àòëàñ ïî èñòîðèÿ íà Ñðåäíèòå âåêîâå (ò. II), èçä. “Õåðîí Ïðåñ”, Ñîôèÿ, 1996-2000 ã. 8. Â. Â. Òàðàòîðèí. Êîííèöà íà âîéíå. Èñòîðèÿ êàâàëåðèé ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí äî ýïîõè Íàïîëåîíîâñêèõ âîéí, èçä. “Õàðâåñò”, Ìèíñê, 1999 ã. 9. Òåîäîð Ïàðíèöêè. Àåöèé, ïîñëåäíèÿò ðèìëÿíèí, èçä. “Íàðîäíà êóëòóðà”, Ñîôèÿ, 1978 ã. 10. Áîðèñ Ìàðè÷êîâ. Çà âîåííàòà ñòðàòåãèÿ è âúîðúæåíèåòî íà ïðàáúëãàðèòå, ñï. “Àíàëè”, áð. 1, ãîä. 8/2001 ã., ãð. Ñîôèÿ 11. Ãàéíåòäèí Àõìåðîâ. Èñòîðèÿ íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ (Áóëãàð Òàðèõú), áèáëèîòåêà “Åëáåãåí”, ÈÊ “Îãëåäàëî”, Ñîôèÿ, 2001 ã. 12. Áîðèñ ×îëïàíîâ. Êàìåííèòå ùèòîâå, Âîåííî èçäàòåëñòâî, Ñîôèÿ, 1989 ã. 13. Â. Ô. Ãåíèíã; À. Õ. Õàëèêîâ. Ðàííèå áîëãàðû íà Âîëãå, èçä. “Íàóêà”, Ìîñêâà, 1964 ã. 14. Áàõøè Èìàí. Äæàãôàð Òàðèõû. Ñâîä áóëãàðñêèõ ëåòîïèñåé, ò. I -III, ðåä. â. “Áîëãàð èëå”, Îðåíáóðã, 1994 ã. 15. Ã. Ä. Áàëàñ÷åâú. Óêðåïèòåëíèòå ðàáîòè íà ñòàðîáúëãàðñêàòà âîéñêà, ïå÷. “Ï. Ãëóøêîâú”, Ñîôèÿ, 1918 ã. 16. Èçìàéëîâ È. Ë. Èñòîðèÿ èçó÷åíèÿ âîåííî-îòáðàíèòåëíüíîãî äåëà âîëæêèõ áóëãàð. Ñáîðíèê Âîåííî-Îáîðîíèòåëüíîå äåëî äåìîíãîëüñêîé Áóëãàðèé, Àêàäåìèÿ Íàóê ÑÑÑÐ, Êàçàíñêèé ôèëèàë, Êàçàíü, 1985 ã. 17. Èçìàéëîâ È. Ë. Î ðóññêî-áóëãàðñêèõ ñâÿçàõ â îáëàñòè òåõíèêè è âîåííîãî äåëà, ñá. Âîëæêàÿ Áóëãàðèÿ è Ðóñü (ê 1000 ëåòíî ðóññêîáóëãàðñêîãî äîãîâîðà), èçä. ÀÍÑÑÑÐ, Êàçàíñêèé ôèëèàë, Êàçàíü, 1986 ã.
18. Ãåð÷èíêî Ð. Â. Àðìèÿ Âèçàíòèè 886-1118 ã.ã., “Ñîëäàò” ¹39-40. Âîåííî-èñòîðè÷åñêèé àëüìàíàõ, Ìîñêâà 19. À.Í. Áàäàê; È. Å. Âîéíè÷; Í. Ì. Âîë÷åê. Èñòîðèÿ ñðåäíèõ âåêîâ. Åâðîïà è Àçèÿ, èçä. “Õàðâåñò”, Ìèíñê, 2000 ã. 20. Ñ. Ã. Ñêîáåëåâ. Ïîçäíå ñðåäíîâåêîâíûé ëóê ðåäêîé ôîðìû ñ Åíèñåÿ, “Ðîññèéñêàÿ àðõåîëîãèÿ”, ¹3/1999 ã. 21. Âåñåëèí Áåøåâëèåâ. Ïúðâîáúëãàðèòå. Áèò è êóëòóðà, èçä. “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1981 ã. 22. Ãåîðãè Êîñòîâ. Ïîãðåáåíèåòî íà õàí Àñïàðóõ â ñâåòëèíàòà íà àðõåîëîæêèòå äàííè, åçä. ÅÒ “Ëåãèñòà”, Ñîôèÿ, 1998 ã. 23. ïðîô. Ãåçà Ôåõåð. Ðîëÿòà è êóëòóðàòà íà ïðàáúëãàðèòå. Çíà÷åíèåòî íà ïðàáúëãàðñêàòà è ñòàðîìàäæàðñêàòà êóëòóðà â èçãðàæäàíåòî íà öèâèëèçàöèÿòà íà Èçòî÷íà Åâðîïà, áèáëèîòåêà “Åëáåãåí”, ÈÊ “Îãëåäàëî”, Ñîôèÿ, 1997 ã. 24. Ãåçà Ôåõåð. Îáëåêëîòî è îðúæèåòî íà ñòàðàòà áúëãàðñêà âîéñêà. Âîåííîòî äåëî íà ïðàáúëãàðèòå, öåíòúð çà èçñëåäâàíèÿ íà áúëãàðèòå è ÈÊ “Òàíãðà – Òàí-Íàê-Ðà”, ïîðåäèöà “Áúëãàðñêà âå÷íîñò” ò. 25, Ñîôèÿ, 2000 ã. 25. Ñòîÿí Âèòëÿíîâ. Ñòàðî-áúëãàðñêîòî âúîðúæåíèå. Ïî àðõåîëîãè÷åñêè äàííè îò Ïëèñêà, Ìàäàðà è Âåëèêè Ïðåñëàâ, Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè”, Ñîôèÿ, 1996 ã. 26. Ðàøî Ðàøåâ. Ïðàáúëãàðèòå ïðåç V-VII âåê, èçä. “Ôàáåð”, Âåëèêî Òúðíîâî, 2000 ã. 27. Ðàøî Ðàøåâ. Ïðàáúëãàðèòå è áúëãàðñêîòî õàíñòâî íà Äóíàâ, Ñîôèÿ, 2001 ã. 28. Éîàõèì Âåðíåð. Ïîãðåáàëíàòà íàõîäêà îò Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è Êóáðàò – õàí íà áúëãàðèòå, èçä. ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1988 ã. 29. Ñúêðîâèùå íà õàí Êóáðàò. Êóëòóðà íà áúëãàðè, õàçàðè è ñëàâÿíè, ñáîðíèê, ïîä ðåäàêöèÿòà íà ñò.í.ñ. Äèìèòúð Îâ÷àðîâ, öåíòúð çà ïðîïàãàíäà, èíôîðìàöèÿ è ïå÷àò ïðè êîìèòåòà çà êóëòóðà, Ñîôèÿ, 1989 ã. 30. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. 2-3, èçä. Íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1981-82 ã. 31. Àïîêðèôíî õðèñòèÿíñòâî, êàòàëîã íà èçëîæáà, Íàðîäíà áèáëèîòåêà “Ñâ. Ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé”, Ñîôèÿ, 1999 ã. 32. Ä. Àíãåëîâ; Á. ×îëïàíîâ. Áúëãàðñêà âîåííà èñòîðèÿ ïðåç ñðåäíîâåêîâèåòî (X -XV â.), èçä. Íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1994 ã. 33. À. À. Ãîðäååâ. Èñòîðèÿ êàçàêîâ. Ñî âðåìåíè öàðñòâàíèÿ Éîàííà Ãðîçíàãî äî öàðñòâîâàíèÿ Ïåòðà I, èçä. “Ñòðàñòíîé áóëüâàð”, Ìîñêâà, 1992 ã.
205
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÏÐÈÍÎÑ ÊÚÌ ÏÐÎÓ×ÂÀÍÅÒÎ ÍÀ “ÏÅÐ×ÅÌÀ” ÈËÈ “×ÎÌÁÀÑÀ” Ó ÑÒÀÐÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ ÐÀÉÊÎ ÑÅÔÒÅÐÑÊÈ Íàïðàâè íè äî ÷åòèðå äðåõè, ÷åòèðå äðåõè îò òåë óïëåòåíè, äà ïîêðèÿ þíàê îò ïåð÷èêà, îò ïåð÷èêà êîíþ äî êîïèòà, äà íå ìîæå ñàáÿ äà íè õâàòè. (Íàðîäíà ïåñåí) Êàòî ìå, áóëå, îáåñÿò, äà ìè ðàç÷åøåø ïåð÷åìà, äà ìè ñå ïåð÷åì ðàçâÿâà. (Íàðîäíà ïåñåí) (1) Ñòàðèííàòà ìúæêà ïðè÷åñêà, èçâåñòíà ïîä íàçâàíèÿòà “ïåð÷åì” èëè “÷îìáàñ” è íîñåíà îò ñòàðèòå áúëãàðè äî Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ îò îñìàíñêî èãî ïðåç 1878 ã. (2), ïðåäñòàâëÿâà âàæåí ïðîáëåì îò åòíîãåíåòè÷íà ãëåäíà òî÷êà. Äîñåãà íÿìà èçñëåäâàíå, êîåòî äà ñúáåðå è îáîáùè ðàçïðúñíàòèòå êðàòêè ïèñìåíè ñâåäåíèÿ â êíèæíèíàòà íè îò Âúçðàæäàíåòî äî íàøè äíè, êàêòî è äà ïðèâëå÷å ïî-ñòàðè ñâåäåíèÿ íà ÷óæäè ïúòåøåñòâåíèöè, îòíàñÿùè ñå äî ïðè÷åñêàòà ïåð÷åì. Èçîáðàçèòåëíîòî èçêóñòâî íà ñâîé ðåä ïðåäëàãà êúì òåìàòà èçîáðàæåíèÿ íà áúëãàðè ñ ïåð÷åìè íà ãëàâàòà îò åïîõàòà íà Âúçðàæäàíåòî (XIX â.) è òàêèâà îò âðåìåòî íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà (VIII-XI â.). Ñëåäîâàòåëíî íàëèöå ñà äîñòàòú÷íî äàííè, ïèñìåíè è èëþñòðàòèâíè, êîèòî äà õâúðëÿò ñâåòëèíà âúðõó ñìèñúëà è çíà÷åíèåòî íà ïðè÷åñêàòà ïåð÷åì, îáè÷àèòå ïðè îñòàâÿíå íà ïåð÷åìà ïðè ìúæêèòå äåöà, èçâåñòíè ïîä íàçâàíèÿòà “ñòðèæáà”, “íàñòðèãâàíå”, “íàïëèòàíå”, ãåîãðàôñêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà ïåð÷åìà ó áúëãàðèòå, õàðàêòåðíèòå îñîáåíîñòè íà ïåð÷åìà — áðîé íà ïëèòêèòå (÷åìáàñèòå) è ñïåöèôè÷íèòå øàïêè ñ “êîñè÷íèöè”, ïðåìàõâàíåòî íà ïåð÷åìà äîáðîâîëíî è íàñèëñòâåíî è ïð.
ÔÎËÊËÎÐÍÀÒÀ ÒÐÀÄÈÖÈß - ÑÒÐÈÆÁÀ, ÍÀÑÒÐÈÃÂÀÍÅ, ÍÀÏËÈÒÀÍÅ (3) Ñúùåñòâóâàùèÿò îáðåä ó áúëãàðèòå “ñòðèæáà”, “íàñòðèãâàíå” è “íàïëèòàíå” å òÿñíî ñâúðçàí ñ ïðè÷åñêàòà “ïåð÷åì” èëè “÷îìáàñ”. Ñïîðåä îáèëíèÿ ìàòåðèàë, ñúáðàí îò À.Ï.Ñòîèëîâ îò ðàçëè÷íè êðàèùà íà ñòðàíàòà, îáè÷àÿò å îáùîèçâåñòåí, íî ïðè èçïúëíåíèåòî ìó ñå ñðåùàò ðàçëè÷èÿ êàêòî ïî îòíîøåíèå íà âúçðàñòòà íà ìîì÷åòî îò 1 äî 7-ãîäèøíà âúçðàñò, òàêà è ïî îòíîøåíèå íà íÿêîè îáðåäíè ìîìåíòè.  åäíè ñëó÷àè îáè÷àÿò èìà ïîâå÷å âúíøíà èçÿâà è å ïîâîä çà ñåìåéíî òúðæåñòâî è âåñåëèå, äîêàòî â äðóãè ñëó÷àè ñà íàëèöå èçâåñòèè îáðåäíè òàéíñòâà, ñâúðçàíè ñ áúäåùåòî è þíà÷íîñòòà íà ìîì÷åòî. Çà ïðîèçõîäà íà îáè÷àÿ Ë.Ìèëåòè÷ è À.Ï.Ñòîèëîâ ñìÿòàò, ÷å òîé íÿìà õðèñòèÿíñêî-öúðêîâíî íà÷àëî è íå å ñâúðçàí ñ êàòîëè÷åñêîòî âòîðî êðúùåíèå — conformatio. Ïîäîáíè íàðîäíè îáè÷àè ó ðåäèöà ñëàâÿíñêè íàðîäè ãè êàðàò äà ñìÿòàò, ÷å èìà ïðàñëàâÿíñêè ïðîèçõîä (4). Íàëè÷èåòî îáà÷å íà ïîäîáíà òðàäèöèÿ ó íÿêîè àëòàéñêè íàðîäè, êúì êîèòî ïðèíàäëåæàò äðåâíèòå áúëãàðè è ôàêòúò, ÷å ïåð÷åìúò
206
å õàðàêòåðíà òÿõíà ïðè÷åñêà, äàâàò îñíîâàíèå äà ñ÷èòàìå, ÷å îáðåäúò ñå å ôîðìèðàë ïîä âëèÿíèå íà äâå åòíè÷åñêè òðàäèöèè. Âúçðàñòòà íà ìîì÷åòî ïðè íàñòðèãâàíåòî â îòäåëíèòå ðàéîíè å äîñòà ðàçëè÷íà.  Ñâèùîâñêî òî ñòàâà íà 1 ãîäèíà, â Ðàçãðàäñêî, Âèäèíñêî, Ëîìñêî, Ñîôèéñêî, Êþñòåíäèëñêî, Ïèðîòñêî è Äåáúðñêî — íà 3-ãîäèøíà âúçðàñò, â Ïàíàãþðñêî, Ãîðíîäæóìàéñêî (Áëàãîåâãðàäñêî) è Ìåðèõîâñêî (Áèòîëñêî) — íà 7-ãîäèøíà âúçðàñò (5), êàêòî è â Èçòî÷íà Òðàêèÿ.  ñàìèÿ îáè÷àé çàñëóæàâàò âíèìàíèå ðåäèöà ìîìåíòè, êîèòî ïîêàçâàò êóëòîâèÿ ìó õàðàêòåð, à èìåííî: íàñòðèãâàò ñå òðè, ÷åòèðè, ñåäåì èëè îñåì ìåñòà îò êîñàòà íà ìîì÷åòî; íàñòðèãâàíåòî ñòàâà îò êðúñòíèêà èëè îò íåãîâèÿ çàìåñòíèê, êîéòî ùå âåí÷àâà ìîì÷åòî; íàñòðèãâàíåòî ñòàâà çàäúëæèòåëíî íà ïúëåí ìåñåö â íåäåëÿ; èçâúðøâà ñå ñ íîâè íîæèöè, êîèòî ñëåä òîâà ñå ïîäàðÿâàò íà ìîì÷åòî; îòðÿçàíàòà êîñà ñëàãàò â êðàòóíà, ïúëíà ñ âèíî, è äàâàò íà ìîì÷åòî äà ïèå, à ñ îñòàíàëîòî óìèâàò ëèöåòî íà äåòåòî. Îáè÷àÿò çàâúðøâà ñ ãîùàâêà è äàðÿâàíå. Âñåñòðàííîòî ïðîó÷âàíå íà îáè÷àÿ “ñòðèæáà”, “íàñòðèãâàíå” èëè “íàïëèòàíå” å äàëî îñíîâàíèå íà À.Ï.Ñòîèëîâ äà ñìÿòà, ÷å ñå îòíàñÿ íàé-òÿñíî äî òðàäèöèÿòà çà îñòàâÿíå íà “ïëåòåíêè” (ïåð÷åìè èëè ÷îìáàñè) (6). Íàéöÿëîñòíî îïèñàíèå íà îáè÷àÿ â Èçòî÷íà Áúëãàðèÿ íè å îñòàâèë Àò. Øîïîâ : “×îìáàñ ñå îñòàâÿ íà ñåäåì ãîäèíè è ñå èçâúðøâà òúðæåñòâåíî. Íåãî äåí å áèë ïðàçíèê â ñåìåéñòâîòî. Áåðáåðèíúò äîõîæäàë ïðèâå÷åð â êúùàòà, äåòî ùÿëî äà ñå îñòàâÿ ÷îìáàñ÷åòî. Òóê ïðèñúñòâàëè è ðîäíèíè íà ñåìåéñòâîòî. Ñëåä îáðúñâàíåòî íà ñè÷êàòà ãëàâà, îñâåí âúðõà, ÷îìáàñ÷åòî, íàîêîëî ñå âðúçâàëè ÷åðâåíè êîíöè ñúñ ñòàðè ïàðè è æúëòè÷êà. Êîñìèòå îò áðúñíåíåòî âíèìàòåëíî ñúáèðàëè è õâúðëÿëè â ðåêàòà. Áåðáåðèíúò äàðÿâàëè ñ êúðïà, à äåòåòî ñ ÷åðâåíè ïàïóöè è æúëòî êàâàä÷å”(7}. Îáè÷àÿ “íàïëèòàíüå” ó øîïèòå Ë.Ìèëåòè÷ å îïèñàë ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “Ó øîïèòå ñúùèÿò îáè÷àé å çàïàçåí ïîä èìåòî “íàïëèòàíüå” è ñå èçâúðøâà íàä ìúæêèòå äåöà, êîãà íàâúðøàò òðè ãîäèíè. Òîãàâà äîõîæäà êðúñòíèêúò (êóìúò) â äîìà íà ðîäèòåëèòå è òúðæåñòâåíî ïîäðÿçâà íàîêîëî êîñèòå íà äåòåòî. Òàêà ñå ïîñòúïâà ñåãà íå ñàìî â ñîôèéñêèòå ñåëà, íî è â äðóãèòå áëèçêè îêðúçè; óçíàõ, ÷å òîÿ îáè÷àé ñå èçâúðøâà è â Öàðèáðîäñêî è Òðúíñêî, ãäåòî òúé ñúùî ñå íàðè÷à “íàïëèòàíüå”. Òàêà íàïðèìåð â öàðèáðîäñêîòî ñåëî Òóäåí êàíåëè è ïîïà íà òúðæåñòâîòî, àëà òîé íå âçèìàë ó÷àñòèå, îñâåí â ãîùàâàíåòî, íàé-ñåòíå è íåãî, êàêòî è êóìà, ðîäèòåëèòå äàðÿâàëè ñ ðèçà. Ñåãà íàïëèòàëè ñàìî ìúæêèòå äåöà. Äî òðè ãîäèíè îñòàâÿ ñå íà äåòåòî êîñàòà äà ðàñòå è íå ñå ïîäðÿçâà, äîãäå íå ñå èçâúðøè íàïëèòàíåòî. Àêî å äëúæêà êîñàòà íà äåòåòî, íàïëèòàëè ìó è “ïëåòåíêà”. Ñåãà âå÷å ìàõíàëè äà íîñÿò ïëåòåíêà, êàêòî âúçðàñòíèòå, òàêà è ìàëêèòå ìîì÷åòà, àëà äî Îñâîáîæäåíèåòî è â Òóäåí íîñåëè ïëå-
ÀÂÈÒÎÕÎË òåíêà (÷åìáàç), à äðóãàòà êîñà îáðúñíóâàëè èëè îñòðèãâàëè” (8). Èçñëåäâàíåòî íà îáè÷àÿ ñ îñòàâÿíåòî íà ïåð÷åìà ïîêàçâà, ÷å ñå îòíàñÿ çà äðåâíà òðàäèöèÿ ó áúëãàðèòå, à íÿêîè îò ÷èñëàòà íà ãîäèíèòå ñà èçâåñòèè êàòî ñâåùåíè ÷èñëà çà äðåâíèòå áúëãàðè (9). Ó òóâèíöèòå, ñòàð àëòàéñêè íàðîä, æèâååùè â Òóâèíñêàòà àâòîíîìíà ðåïóáëèêà íà ÐÔ, äî íàøå âðåìå å çàïàçåí ïîäîáåí íà íàøèÿ îáè÷àé.  Åðåçèíñêè ðàéîí îáðåäúò íà ïúðâîòî ñòðèæåíå íà êîñàòà ñå íàðè÷à “òààõàâà”, êîãàòî ìîì÷åòî íàâúðøè òðè ãîäèíè (10). Ïðè ñàìèÿ îáðåä ñå ñïàçâàò ðåäèöà ìîìåíòè: äåíÿò äà áúäå ëåòåí, ìúæúò, êîéòî íàñòðèãâà, äà áúäå ðîäåí â ñúùàòà ãîäèíà, â êîÿòî å ðîäåíî è ìîì÷åòî, ñïîðåä êàëåíäàðà íà 12-ãîäèøíèÿ æèâîòèíñêè öèêúë è ïð. (11). Îùå ïðè ïúðâîòî ñòðèæåíå êîñà ñå îñòàâÿëà ñàìî íà òåìåòî, çàïëåòåíà íà êîñè÷êà, íàðå÷åíà “êåäæåãå”, êîÿòî îñòàâàëà äî íåãîâàòà ñìúðò. Êîñè÷êàòà íà ìîì÷åòî îáèêíîâåíî áèâàëà çàïëèòàíà îò ðîäíèíà, ÷è÷î èëè âóé÷î ïî ìàé÷èíà ëèíèÿ (12). Êàêòî âå÷å áå îòáåëÿçàíî ïî-ãîðå, ó íàñ ñúùî òàêà åäíà îò âúçðàñòèòå, íà êîÿòî ñå îñòàâÿë îáðåäíî “ïåð÷åìúò” èëè “÷îìáàñúò” íà ìîì÷åíöàòà, å áèëà òðèãîäèøíà âúçðàñò.
ÏÅÐ×ÅÌÚÒ ÈËÈ ×ÎÌÁÀÑÚÒ Â ÍÀÐÎÄÍÈÒÅ ÏÅÑÍÈ Êàêòî áå âå÷å ïîñî÷åíî â íà÷àëîòî, òàçè õàðàêòåðíà ìúæêà ïðè÷åñêà å íàìåðèëà îòðàæåíèå â çíà÷èòåëåí áðîé ñòàðèííè íàðîäíè ïåñíè, ñâúðçàíè ñ òðúãâàíå íà ïúò, ñâàòáà, ïîãðåáåíèå è ïð. Îòðÿçâàíåòî íà ïåð÷åìà íà ìúæà å áèëî “òàáó”, çà êîåòî ùå ñòàíå äóìà ïî-íàòàòúê, è òåæêî ïðåæèâÿâàíå ïðè òàêèâà ñëó÷àè çà ìàéêèòå íà äåöàòà. Ä.Ìàðèíîâ ïèøå: “Îíçè ìîìúê èëè ìúæ, êîéòî èìàë íàé-äúëúã ïåð÷èí, ñ÷èòàëè çà íàé-þíà÷åí” (13). Ìîæå áè ñ íÿêàêâî ïîâåðèå å áèëà ñâúðçàíà íàðîäíàòà ïðàêòèêà ïðè èçïðàùàíå åðãåí íà ïúò ïåð÷åìúò ìó äà áúäå ñðåñàí îò ñåñòðà ìó.  ñòàðà íàðîäíà ïåñåí îò ñ. Ãðàìàäà, Âèäèíñêî, ñå êàçâà ñëåäíîòî: Ñòîÿí ñè çà âåðà óëîâè, ðàçõâúðëÿ áåëè ïðåìåíè, áàùà ìó êîí÷å ñåäëàå, ìàéêà ìó ìåñè áåëè ëåï, ñåñòðà ìó ðåøè ðóñ ïåð÷èí (14). Ïîäîáåí ìîìåíò ñúäúðæà íàðîäíà ïåñåí îò Ïàíàãþðñêî: Äâà ìó áðàòÿ êîí ñåäëàÿò, äâå ìó ñíàõè ðó÷îê ãîòâÿò, äâå ìó ñåñòðè ïåð÷èê ðåøàò (15). Í. Õàéòîâ å ïóáëèêóâàë èíòåðåñíà ïåñåí îò ñ. ßâðîâî, Ïëîâäèâñêî, â êîÿòî ñúùî ñå ãîâîðè, ÷å ñåñòðàòà ðåøè ïåð÷åìà íà áðàò ñè: Ïåòúð ìè ñáèðà òúðíóâà, áðàò÷å ìó ÷èçìè íàäÿâà, áàùà ìó êîí÷å ïîäïðÿãà, ñåñòðà ìó ÷óìáàç ðåøåøå (16).  ñòàðèííà íàðîäíà ïåñåí îò Êðèâîðå÷íà ïàëàíêà ïî ñúùàòà ôîëêëîðíà ïðàêòèêà ñåñòðèòå ñà òåçè, êîéòî ïðàâÿò ïðè÷åñêàòà íà áðàò ñè: Ñåñòðè ìó ïåð÷èê ÷åøëàÿ, ÷åøëàÿ è ïà ïëà÷åà (17).  ïåñåíòà “Ãðóèöà è Ìàðêî ïîãóáâàò Ìîì÷èëà” îò Ñàìîêîâñêî ñå èçòúêâà ñëåäíîòî:
Ìîì÷èë ñè å ñâàòáà íàïðàâèëî, ïà ñå êà÷è íà âèñîêè ÷àðäàê, ïà íà Âèäà ó ñêóòî ïàäíàëî, áåëà Âèäà ÷åìáàñî ìó ðåøè (18). Ùå ïîñî÷èì è äâà ïðèìåðà îò Ñîôèéñêî: Äàíå áàíå, ìèëè áðàéíî, òèçå òîâà ãðèæà íåìàé, ùå óïëåòà äâà ÷àìáàñà, ùå îáëå÷à ìàøêî ðóõî (19). Íå áðúñíè ñå òðè ìåñåöà, òà ðàçïóùè ðóñà êîñà, ðóñà êîñà äî ðàìåíà (20). Çà áðúñíåíåòî íà ãëàâàòà ïðè ïîääúðæàíåòî íà ïðè÷åñêàòà ïåð÷åì â ïåñåí îò Ïàíàãþðñêî ñå êàçâà: Íå äîñåòèë ñå Íèêîëà, íî ñè ãëàâàòà ïîòîïèë, äðóìíè÷å äà ãî îáðúñíå, íå îáðúñíà ìó êîñàòà, íî ìó ãëàâàòà îòðÿçúë (21).  íàðîäíà ïåñåí îò Äåìèðõèñàðñêî ñå ñïîìåíàâà çà ñðåáúðåí ÷îìáàñ: Àäèíèÿ å ñúñ ñðåáàðúí ÷îìáàñ, õòîðèÿ å ñ ïîçëàòåíè ðúêè (22).  ïåñåí îò ñáîðíèêà íà Ñò. Âåðêîâè÷ äåâîéêàòà Ìàðãà, êîÿòî èçáÿãâà îò êúùè è îòèâà “÷îáàí äà áèäå”, ñå îáðúùà êúì áðúñíàðÿ: Íà áåðáåð ñè Ìàðãà çáîðóâàøå: — Îé òè, áåðáåðå, îé òè, áðàòå ìîé, îáðè÷è ìè ðóñà êîñà, îñòàâè ìè äëóãà ÷óìáà (23). Èíòåðåñåí âàðèàíò íà òàçè òåìà ñðåùàìå â ïåñåí îò ñáîðíèêà íà Áðàòÿ Ìèëàäèíîâè.  íåãî ñå êàçâà, ÷å äåâåðúò îáðúñâà êîñàòà è îñòàâÿ ïåð÷åì íà ñíàõà ñè, êîÿòî, ïðåîáëå÷åíà êàòî ìúæ, îòèâà äà èçáàâè îò òúìíèöà ìúæà ñè: Äåâåð £ êîñà îáðúñíà, êúäàð è ïåð÷àí îñòàâè (24). Áèõà ìîãëè äà áúäàò ïîñî÷åíè îùå ðåäèöà ïðèìåðè îò íàðîäíîòî òâîð÷åñòâî, êúäåòî ñå ãîâîðè çà áðúñíåíå íà ãëàâàòà è îñòàâÿíå íà ïåð÷åì èëè ÷îìáàñ, êîéòî ñå ñâúðçâà ñ þíà÷íîñòòà íà ìúæà. Îñâåí òîâà èçãëåæäà, ÷å å áèëî çàäúëæèòåëíî íà ìúæà ïîêîéíèê ïåð÷åìúò äà áúäå ðàçïëåòåí, êàêòî ñå âèæäà îò íÿêîè íàðîäíè ïåñíè, ñâúðçàíè ñ ïîêîéíèê - îò Ïàíàãþðñêî (25), Ðàçëîæêî (26), è ñ.ßâðîâî, Ïëîâäèâñêî, â êîèòî ïîêîéíèêúò ñå îïëàêâà, ÷å çìèÿ å ñâèëà ãíåçäî â ïåð÷åìà ìó: Ñíàãà ìè ìóõàë õâàíàëà, çìèÿ ìè î÷è èçïèëà, â ÷óìáàç ìè ãíåçäî çàâèëà (27). Èçñëåäâàíåòî íà ïåñåííîòî òâîð÷åñòâî ðàçêðèâà íå ñàìî íÿêîè õàðàêòåðíè ÷åðòè íà ìúæêàòà ïðè÷åñêà ïåð÷åì, íî ïîêàçâà è ãåîãðàôñêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà ÿâëåíèåòî, íåãîâàòà ñòàðèííîñò è ñîöèàëíà çíà÷èìîñò.
207
ÀÂÈÒÎÕÎË ÃÅÎÃÐÀÔÑÊÎ ÐÀÇÏÐÎÑÒÐÀÍÅÍÈÅ ÍÀ ÏÅÐ×ÅÌÀ Ñúáðàíèòå òóê ïóáëèêóâàíè ìàòåðèàëè çà ïåð÷åìà â ðàçëè÷íèòå ãåîãðàôñêè ðàéîíè ùå ïîçâîëÿò äà ñå ïîëó÷è ïîöÿëîñòíà ïðåäñòàâà çà òàçè äðåâíà áúëãàðñêà ïðè÷åñêà. Äîáðóäæà. Õð. Âàêàðåëñêè äàâà ñëåäíàòà õàðàêòåðèñòèêà íà ïåð÷åìà ó äîáðóäæàíñêîòî íàñåëåíèå: “ ìèíàëîòî åðãåíèòå ñúùî èìàëè “ïåð÷àíè”, êîèòî ïðåäñòàâëÿâàëè äúëãè êîñè, îñòàâåíè íà òåìåòî, è âèñåëè îòçàä ïîä êàëïàêà (Áàáóê).” (28) Ïèïåðêîâî, Ðóñåíñêî. Ï. Ð. Ñëàâåéêîâ å îñòàâèë ñëåäíàòà áåëåæêà îò ñðåäàòà íà XIX â.: “Áåøå íàñòàíàëî ïåòëÿíî âðåìå, äÿäî Äðàãàí íå áåøå îùå ñâúðøèë ïðèêàçêèòå ñè, êîãàòî èçëàÿõà ïñåòàòà íàáëèçî äo êðú÷ìàòà è ïðåä íàñ ñëåä ìàëêî ñå ÿâè åäèí ìîìúê ñ ðóíòàâ, íî êðåõíàò êàëïàê, ñ ÷åðâåíà øàïêà è äúëúã ïåð÷åì... Äÿäî Äðàãàí ãî ïîñðåùíà ñ “äîáðå äîøúë, äàñêàëå” {29}. Ðàçãðàäñêî. Èâ. Êîñåâ ïèøå ñëåäíîòî çà ïåð÷åìà ó êàïàíöèòå: “Ïðåäè Îñâîáîæäåíèåòî, êîãàòî åðãåíúò ñòàíåë çà æåíåíå, îñòàâÿë íà òåìåòî ïåð÷àí, îêîëî êîéòî ãëàâàòà áèëà áðúñíàòà; ïåð÷àíèòå, êîèòî ðàñòåëè áóéíî, âïëèòàëè ãè íà êîñè.” (30) Øóìåíñêî. Êîãàòî â êðàÿ íà XIX â. Ë. Ìèëåòè÷ ïúòóâà â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ, ìåæäó äðóãîòî ïèøå ñëåäíîòî: “Ïî ñúðòîâåòå îùå âñè÷êè ïîìíÿò íîñåíåòî “ïåð÷àí” íà áðúñíàòà ãëàâà.” (31) Êîçè÷èíî è Ãîëèöà, ñåãà ïúðâîòî â Áóðãàñêà, âòîðîòî âúâ Âàðíåíñêà îáëàñò. Çà ìúæêàòà ïðè÷åñêà Ë. Ìèëåòè÷ äàâà äîñòà ïîäðîáíè ñâåäåíèÿ, êîèòî âíàñÿò äîïúëíèòåëíà ñâåòëèíà êúì ïðîáëåìà: “Ìîìöèòå è ìúæåòå ñà íîñåëè åäíî âðåìå “ïåð÷àí” (ñåãà íàðè÷àí “÷åìáàç”), ñèð äúëãà ïëåòåíêà íàñðåä ãëàâàòà, êîÿòî íàîêîëî ïåð÷àíà áèëà áðúñíàòà. Ñåãà ïåð÷àí íå ñå íîñè âå÷å, àëà îùå äîáðå ñå ïîìíè, êàê ïðåäè ñâàòáàòà ðîäíèíèòå ñå ñúáèðàëè â íåäåëÿ äà “áðúñíàò” ìîìúêà, êàòî ìó ïååëè ïåñíè, â êîèòî çà ïåð÷àíà è ñåãà îùå ñå ïîâòàðÿ. Êàòî áðúñíàò çåòÿ, ïðèáèðàò “ðóíîòî” (êîñàòà) îò âðàòà, êîåòî áóëêàòà çàâèòî â ïåøêèð çàïàçâàëà.” (32) Âàðäóí, Òúðãîâèùêî. Çà ïåð÷åìà â òîâà ñòàðî áúëãàðñêî ñåëî Ë. Ìèëåòè÷ íè å îñòàâèë äîïúëíèòåëíè ñâåäåíèÿ: “Íîñèÿòà âúâ Âàðäóí å ñòàðîâðåìñêà — õúðöîéñêà. Ìúæåòå äîñêîðî áðúñíåëè ãëàâèòå ñè è â ñðåäàòà ñè îñòàâÿëè ïëåòåíêà, “ïåð÷àì”, à íÿêîè òóðÿëè íà ïåð÷àìà è åäèí “êðèâ ãðåáåí”, èìåííî çàòèêâàëè íà ãëàâàòà ñè ãðåáåíà è áåç íåãî íå õîäåëè íèêúäå. Ñåãà âå÷å íÿìà ó íèêîãî òàêúâ ãðåáåí. Îáè÷àÿò äà íîñÿò ìúæåòå ãðåáåí íà ãëàâàòà ñè áèë ìíîãî ñòàð.” (33) Ãðàä Ëÿñêîâåö, Â. Òúðíîâñêî. Çà ïåð÷åìà íà ñòàðèòå ëÿñêîâ÷àíè Ö. Ãèí÷åâ ïèøå ñëåäíîòî: “Àâðàì Ïèìòèÿòà íà ãëàâàòà ñè íîñåøå ÷åðâåí âèñî÷úê êàëïàê, ïîä êîéòî ñå âååøå ïî ðàìåíàòà ìó êè÷åñòà âå÷å ïðîìåñèëà êèòêà. Ãëàâàòà ìó íàîêîëî áåøå áðúñíàòà ñïîðåä òîãàâàøíàòà ìîäà.” (34) Ãðàä Åëåíà. Ñâåäåíèÿ çà ìúæêàòà ïðè÷åñêà íàìèðàìå ó äâàìà àâòîðè — Éîð.ï.Ãåîðãèåâ è Ë.Ìèëåòè÷. Ïúðâèÿò ñúîáùàâà ñëåäíîòî: “Äî èäâàíåòî íà Ìîì÷èëîâà (â ãð.Åëåíà-áåë.Ð.Ñ.) âñè÷êè ñòàðè õîðà ñè áðúñíåëè ãëàâèòå, êàòî ñè îñòàâÿëè êèêà (ïåð÷åì) (35). Âòîðèÿòäàâà ïî-îáøèðíè ñâåäåíèÿ: “Ïî÷òè äî îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ ìúæåòå áðúñíåëè ãëàâèòå ñè ñ “ïåð÷åí” íà ñðåäàòà; äîðè ïîïîâåòå õîäåëè ïðåäè ñòî ãîäèíè ñ áðúñíàòà ãëàâà è íåîïëåòåí “ïåð÷àí”, îáëå÷åíè ñ áåëè àáè.” (36)
208
Ñâèùîâñêî. Ñâåäåíèÿòà çà ìúæêàòà ïðè÷åñêà ïåð÷åì â òîçè êðàé ñà îò êðàÿ íà XIX è îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà XVill â. Ë. Ìèëåòè÷ îòáåëÿçâà ñëåäíîòî: “Íàé-ñåòíå íåêà ñïîìåíåì, ÷å è â Ñâèùîâñêî îùå ñå ïîìíè íîñåíåòî íà “ïåð÷èí”, à â ñåëîòî Ëúæåíå äîðè è ñåãà äâàìà ñà ñ ïåð÷èíè: Íèêîëà Êàðàèâàíîâ è Íèêîëà Çóëÿìîâ” (37). Çà òåçè ïåð÷åìè êàòîëè÷åñêèÿò ñâåùåíèê Ôðàí÷åñêî Ôåðåðè (1783 ã.) ïèøå ñëåäíîòî: “Ìúæåòå ñè áðúñíàò ãëàâèòå, êàòî îñòàâÿò ïî ñðåäàòà åäíà øåïà êîñìè. Òå ïîêðèâàò ãëàâàòà ñè ñ ÷åðâåíî ôåñ÷å è âðúç íåãî êàëïàê îò àãíåøêà êîæà. “ (38) Ãðàä Ëîâå÷. Ìúæêîòî íàñåëåíèå â ãðàäà ïîääúðæàëî ñòàðàòà íàðîäíà òðàäèöèÿ â íîñåíåòî íà ïåð÷åì. Í.Õàäæèåâ ïèøå â áèîãðàôèÿòà íà Äèìèòúð Ìàðèíîâ Ïàíòàëîíäæèÿòà: “ Ñúðáèÿ æèâÿë äî êúì 1868 ã., ñëåä òîâà ñå çàâðúùà â ðîäíèÿ ñè ãðàä. Òóêà òîé çàâàðèë ñâîèòå âðúñòíèöè ñ áðúñíàòè ãëàâè è êîñè÷íèöè, òà îò òóê çàïî÷âà ñâîÿòà ðàáîòà ìåæäó òÿõ; ïúðâî ìàõâà êîñè÷íèöèòå...”.(39) Ëîâåøêî. Ñåëñêîòî íàñåëåíèå íå ïðàâåëî èçêëþ÷åíèå â íîñåíåòî íà ïåð÷åìè: “Ìúæêîòî ñåëñêî íàñåëåíèå å íîñåëî êàëïàöè, ïîä êàëïàêà ÷åðâåíà øàï÷èöà îò øàÿê è â íåÿ íàâèò êîñà÷íèêà, ïîíåæå ñåëÿíèòå ñà áèëè ñ áðúñíàòè ãëàâè è íà âúðõà íà ãëàâàòà îñòàâåí äúëúã ñïëåòåí êîñà÷íèê (ïåð÷èí). “(40) Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ. Ïúðâîòî ñâåäåíèå çà ïåð÷åìà â òàçè ÷àñò íà Áúëãàðèÿ íàóêàòà äúëæè íà Ä.Ìàðèíîâ, à âòîðîòî íà Ð.Ïåøåâà. “Êúì ìúæêàòà íîñèÿ òðÿáâà äà ñïîìåíåì îùå è òóé, ÷å íÿêîãà ìúæåòå îáåçàòåëíî ñà ñè áðúñíåëè ãëàâèòå è ñà îñòàâÿëè íà âúðõà íà òåìåòî “ïåð÷èí” (ïåð÷èì), êîéòî ñà ïëåëè, êàêòî æåíñêèòå êîñè ñ àëåíè êîíöè. Òîÿ ïåð÷èí íèêîãà íå å ðÿçàí, íî îñòàâÿí å áèë äà ðàñíå òîëêîâà, êîëêîòî ìîæå äà ïîðàñòå êîñàòà íà ÷îâåêà... è âèñÿë íàäîëó, êàêòî è ó æåíèòå “êîöàöè”. Îíçè ìîìúê èëè ìúæ, êîéòî èìàë íàé-äúëúã ïåð÷èí, ñ÷èòàë ñà çà íàé-þíà÷åí.” (41)  òâúðäå êúñíîòî ñâåäåíèå íà Ð. Ïåøåâà ñå êàçâà: “Çà ìúæêàòà ïðè÷åñêà ñúùåñòâóâàò òâúðäå îñêúäíè ñâåäåíèÿ.  Äîëíè Ëîì ðàçêàçâàò, ÷å ñòàðèòå õîðà åäíî âðåìå ñà õîäåëè ñ äúëãè “ïåð÷åìè”.  ñåëîòî îáà÷å íÿìà æèâè ñòàðè õîðà, êîèòî äà ñè ñïîìíÿò ïåð÷åìèòå.”(42) Ñîôèéñêî. Çà Áîòåâãðàäñêî Èâ. Áåøåâëèåâ îòáåëÿçâà ñëåäíîòî: “×óìáàñ — îñòàâåíà êîñà íà òåìåòî, òÿ ñå å ïðåäè íîñåëà è ñåãà. ñå ñðåùà ïî ñòàðöèòå.” (43) Ïîïúëíè ñâåäåíèÿ èìà çà íîñåíåòî è ïðåìàõâàíåòî íà ïåð÷åìà â ñ. Îñèêîâèöà: “Ìúæåòå ñè áðúñíåëè ãëàâèòå è èìàëè “ïåð÷åì” (ïëèòêà). Ïîñëåäåí å íîñåë ïåð÷åì íà áðúñíàòà ãëàâà äÿäî Âúëêî Éîòîâ îò Ìàõàëà Êðóøàðå, ïî÷èíàë íà 80-ãîäèøíà âúçðàñò íà 28.V.1891 ã. Äî 1863 ã. ó÷åíèöèòå â ó÷èëèùå õîäåëè ñ áðúñíàòè ãëàâè è ïåð÷åìè. Çà ïúðâè ïúò ïåð÷åìèòå íà ó÷åíèöèòå ñà áèëè îòðÿçàíè îò âòîðèÿ ñâåòñêè ó÷èòåë â Îñèêîâèöà Ãåîðãè Àíòîíîâ ïðåç 1863 ã. Åäèí ó÷åáåí äåí ïðåç òàçè ãîäèíà ó÷èòåëÿò Ã. Àíòîíîâ ïî ñâîé ïî÷èí ñàìîðú÷íî îòðÿçàë ïåð÷åìèòå íà ó÷åíèöèòå ñè è ñúáðàë öÿëà êóï÷èíà îêîëî åäèí àðøèí êîñè, êàòî êàçàë íà äåöàòà äà ñè íå áðúñíàò âå÷å ãëàâèòå, à ñàìî äà ãè ñòðèæàò. Íà ñëåäâàùèÿ äåí îáà÷å ó÷èòåëÿò åäâàì ñå îòúðâàë îò ìàéêèòå íà ÷îðáàäæèéñêèòå äåöà, êîèòî ñ ïëà÷ ñúáðàëè è âçåëè ñúñ ñåáå ñè îòðÿçàíèòå ïåð÷åìè íà ó÷åíèöèòå. Çà òàçè ñè ïîñòúïêà ó÷èòåëÿò Àíòîíîâ å áèë èçãîíåí îò ó÷èëèùåòî è òîé îòèøåë äà ó÷èòåëñòâóâà â ñ.Êíåæà.” (44) Êð. Äðîí÷èëîâ îïèñâà ïåð÷åìà â
ÀÂÈÒÎÕÎË çàïàäíèòå ñîôèéñêè ñåëà (â Áóðåë) òàêà: “Ãëàâàòà ñå áðúñíåëà îêîëîâðúñò, íà ÷àñò îò òåìåòî è òèëà ñå îñòàâÿë “÷åìáàñ”, êîéòî ñå ïëåë è ñå ñïóùàë ïðè íÿêîè ìúæå, íàäàðåíè ñ áóéíà êîñà, è ïîä ïîÿñ. Ïî-ìëàäèòå îñòàâÿëè îòêúì ÷åëîòî “êðúêìåòà”. Ïîñëåäíèòå ñå ñïóñêàëè îò ïðåäíàòà ÷àñò íà ÷åìáàñà, ùîì þíîøèòå çàåðãåíåÿò, è ñå îáðúñâàëè, êîãàòî òå ïîçàñòàðåÿò. Êðúêìåòàòà ñòèãàëè äî ÷åëîòî.” (45)  Ñîôèéñêî íîñåíåòî íà “÷àìáàñè” â ñ.Îáåëÿ, â Èëèÿíöè, Îðëàíäîâöè è äðóãè (ñåãà êâàðòàëè íà ãð.Ñîôèÿ) ñå õàðàêòåðèçèðà ñ èçâåñòíà âàðèàíòíîñò íà íÿêîè âå÷å ïîñî÷åíè ïîäðîáíîñòè. Íà ìàëêèòå ìîì÷åíöà êîñè÷êèòå (÷àìáàñ÷åòàòà) çàïëèòàëè íà åäíà èëè íÿêîëêî ïëèòêè, êîèòî íà êðàÿ çàâúðçâàëè ñ ÷åðâåíè êîíöè, çà äà ãè ïðåäïàçâàò îò “óðóêè”. Íàé-òàôðàëèè áèëè åðãåíèòå ñ áóéíà êîñà, êîèòî íàä ÷åëîòî îñòàâÿëè “êðúêìåòà”, à áðîÿò íà ïëèòêèòå áèë îò 35-7 äî 9 áðîÿ. Êðàèùàòà íà òåçè “÷àìáàñè” óêðàñÿâàëè îñâåí ñ ÷åðâåíè êîíöè, îùå ñ åäðè ñòàðè ïàðè “öâàíöåðè”, òà êàòî èãðàåëè è ÷àìáàñèòå ñå ìÿòàëè, ïàðèòå äðúí÷àëè. Òîâà ñå ñ÷èòàëî çà íàé-õóáàâî. Êðúêìåòàòà ñðåñâàëè íàïðåä è ãè ïîäðÿçâàëè íà áðåòîí è â ïðàçíèê ãè íàìàçâàëè ñ ìàñ è çàõàð, çà äà ëúùÿò è âúðõó òÿõ ïîñòàâÿëè îðëîâî ïåðî. Íà ãëàâàòà ìëàäèòå ïîñòàâÿëè “÷åðâåíà êåëåïîøêà”, à âúçðàñòíèòå íîñåëè ñàìî “áåëè êåëåïîøêè”. Ã. Ãóí÷åâ ïèøå, ÷å âúâ Âàêàðåë âñè÷êè (ìúæå) áåç èçêëþ÷åíèå ïðåäè 45-50 ã. èìàëè “÷îìáàñ” (46) íà ãëàâàòà ñè. Êþñòåíäèëñêî.  åäíî ïèñìî îò È. Çàõàðèåâ äî È. Èâàíîâ ñå ñúîáùàâà ñëåäíîòî: “ Êðàèùå è Êàìåíèöà îòäàâíà ñå íîñåëè ò.íàð. ïåð÷èçè, íî ïîñëå ãè èçîñòàâèëè, êàòî ïî÷íàëè äà õîäÿò íà ïå÷àëáà â Ñúðáèÿ. Ñëåä ïîñëåäíàòà îáà÷å ñðúáñêî-òóðñêà âîéíà òóðöèòå íàñèëà êàðàëè êðàéø÷àíè è êàìåíè÷àíè äà ñè áðúñíàò ãëàâàòà, êàòî îñòàâÿò ñàìî íà òåìåòî åäíà õâàòêà êîñà. Ñëåä âðåìå íÿêîè ãè ñïëèòàëè íà êîñíèê, êðàÿ íà êîéòî ïúõàëè â êóõà è òúíêà êîñò îáèêíîâåíî îò êîêîøêà. Íà ïîâå÷åòî ìúæå ïåð÷èçèòå íå èçëèçàëè íàâúí îò êàëïàêà. Íàé-èçèñêàíè áèëè ïåð÷èçèòå íà åðãåíèòå.” (47) Òåòîâñêî. Åôðåì Êàðàíîâ, ñïèðàéêè ñå íà íÿêîè åòíîãðàôñêè îñîáåíîñòè íà îáëàñòòà, ìåæäó äðóãîòî îòáåëÿçâà: “Ìúæåòå íîñÿò (...) ïåð÷èì íà áðúñíàòà ãëàâà”; “Ìúæåòå ñè áðúñíàò ãëàâèòå, êàòî îñòàâÿò ïåð÷èì.” È ïî-íàòàòúê: “...Ìîæå áè ÷àëìèòå äà ñà òóðñêî âëèÿíèå, êàêòî è áðúñíåíèåòî ãëàâèòå ñ îñòàâÿíèå ïåð÷èì, à ìîæå áè è äà ñà ñòàðîâðåìñêè îñòàòúê... Ñòàðèòå ñëàâÿíè ñà îñòàâÿëè ïåð÷èì íà ãëàâàòà.” (48) Ïàíàãþðñêî.  ïðîó÷âàíå íà Ã. Êðúñòåâà íà íîñèÿòà â Ïàíàãþðñêî ìåæäó äðóãîòî ñå êàçâà: “Ñòàðöèòå íàä îñåìäåñåòãîäèøíà âúçðàñò ñè ñïîìíÿò ñâîèòå äåäè ñ äúëãè êîñè, èçâàäåíè íà ÷îìáàñå, íà êèòêè ïîä ãóãëèòå.” (49)
Ãðàä Ïåðóùèöà, Ïëîâäèâñêî. Çà íîñåíåòî íà ïåð÷åìè îò ìúæêîòî íàñåëåíèå íà Ïåðóùèöà íàóêàòà ðàçïîëàãà ñ äâå èíòåðåñíè ïóáëèêàöèè, â êîèòî ñà äàäåíè èçâåñòíè ïîäðîáíîñòè. Òàêà â íà÷àëîòî íà XX â. Ñ. Ãúëúáîâ ïèøå ñëåäíîòî: “Íà ãëàâàòà ñè ìúæåòå íîñåëè è çèìå, è ëåòå ãóãëè (êîæåíè øàïêè). Ãëàâèòå ñè îáðúñâàëè äî ñðåäàòà è ñè îñòàâÿëè íà âúðõ ãëàâàòà äúëãè êîñè, îïëåòåíè íà ïëèòêè; òîâà áèëî îáù îáè÷àé è çà ìîì÷åòà, è çà ñòàðöè. Ïîñëå îêîëî 1860 ã. ìîì÷åòàòà ïî÷íàëè äà ñòðèæàò êîñèòå ñè, à ñòàðöèòå ãè îñòàâÿëè íåïëåòåíè (÷óìáàñè). Çà íàé-ãîëÿìà ïî÷åò ñå ñ÷èòàøå ìëàäèòå íåâåñòè äà ðåøàò ÷óìáàñèòå íà ñòàðèòå ñâåêðîâå.” (50) Òîâà ñâåäåíèå äî èçâåñòíà ñòåïåí ìîæå äà ñå äîïúëíè è êîðèãèðà îò òâúðäå îáñòîéíèÿ ðàçêàç íà Õð. Ã. Äàíîâ çà ïðåìàõâàíåòî íà ïåð÷åìèòå â Ïåðóùèöà îùå ïðåç 1850 ã., êîãàòî å ó÷èòåëñòâóâàë òàì: “ Ïåðóùèöà ïî îíóé âðåìå äåöàòà, êàêòî è áàùèòå èì, ñå íîñåõà ïî òóðñêè — ñ áðúñíàòè ãëàâè. Ñàìî íà âúðõà íà ãëàâàòà îñòàâÿõà åäíî êîëåëî íåîáðúñíàòî (÷åìáàñ) è íåãîâèòå êîñìè óïëèòàõà íà äâå èëè íà åäíà ïëåíèöà, ïî êèòàéñêè. Òîâà ìè ñå âèäåøå ìíîãî ñòðàííî è ãðîçíî. Çàðàäè òîâà åäèí äåí ñúáðàõ ñàìî ïî-ïúðâèòå è ïîñëóøíè ó÷åíèöè è êàçàõ èì, ÷å òóðñêè îáè÷àé å äà ñå íîñÿò ïëåíèöè ïî ãëàâèòå, çàùîòî ñàìî òóðöèòå íîñÿò ãîëè ãëàâè êàòî êðàòóíè è íà âúðõà ñ ÷åìáàñ, óïëåòåí íà ïëåíèöè. Çàòîâà, îñîáåíî íà áúëãàðñêè ó÷åíèöè, å íåïðèëè÷íî äà ñå íîñÿò ïî êèòàéñêè, íî äà ïîìîëÿò ðîäèòåëèòå ñè äà èì îòðåæàò ïëåíèöèòå è çàíàïðåä äà ñå íå áðúñíàò âå÷å, à äà îñòàâÿò äà èì ïîðàñòàò êîñèòå. Äåöàòà èçñëóøàõà òîâà, ñúîáùèëè ãî íà ðîäèòåëèòå ñè, è îùå íà äðóãèÿ äåí ìè êàçàõà, ÷å ðîäèòåëèòå èì ïîçâîëèëè äà íàïðàâÿ òîâà ñàì àç. Òîãàç àç îòðÿçàõ ïëåíèöèòå íà âñè÷êè òèÿ, êîèòî ñ ïîçâîëåíèå íà ðîäèòåëèòå ñè ïîèñêàõà äðàãîâîëíî òîâà. Ñëåä âðåìå, êîãàòî ñå ïîêðèõà ñ êîñà ãëàâèòå íà òèÿ ìîì÷åòà, è íÿêîè òåõíè äðóãàðè ïîèñêàõà äà èì îòðåæà ïëåíèöèòå. Òàÿ îïåðàöèÿ ïðîäúëæàâàõ äîòîãàñ äîêëå îñòàíàõà ñàìî 1/4 îò ó÷åíèöèòå ñ ïëåíèöè. Çà äà çàñòàâÿ è òÿõ äà ïîñëåäâàò ìíîçèíñòâîòî ñè äðóãàðè, ïðèáÿãíàõ äî ñëåäíîòî êðàéíî ñðåäñòâî: åäíà óòðåíà, êîãàòî ó÷åíèöèòå áÿõà íàðåäåíè â ó÷èëèùåòî ïîêðàé ñòåíèòå, çà äà ãè ïðåãëåäàò íàäçèðàòåëèòå çà ÷èñòîòà ïî ëèöåòî, ðúöåòå è îáëåêëîòî, àç çàïîâÿäàõ äà èçâàæäàò èç ðåäîâåòå âñè÷êè îíèÿ ó÷åíèöè, íà êîèòî ïëåíèöèòå íå áÿõà îòðÿçàíè. Êàòî ñå ñâúðøè ïðåãëåäúò çà ÷èñòîòà, àç êàçàõ íà îòëú÷åíèòå ó÷åíèöè äà ñè èäàò ó äîìà, ïîíåæå ó÷èëèùåòî å áúëãàðñêî è íå ïðèåìà äà ó÷è òóðöè. Òå ñè îòèäîõà ó äîìà, åäíè äàæå ïëà÷åøêîì, íî îùå â ñúùèÿ äåí íÿêîè îò òÿõ, à äðóãè íà äðóãèÿ äåí, ñå çàâúðíàõà â ó÷èëèùåòî, âîäåíè îò ñàìèòå ñè ðîäèòåëè, êàòî ìå ìîëåõà äà îòðåæà è íà òåõíèòå
209
ÀÂÈÒÎÕÎË äåöà ïëåíèöèòå, è àç èì ãè îòðÿçàõ. Ñ òàÿ ïîñëåäíà îïåðàöèÿ ñå ðåôîðìèðà öÿëîòî ó÷èëèùå è âñè÷êè ó÷åíèöè îò òóðöè ñòàíàõà áúëãàð÷åòà. Ïîäèð âðåìå, îòêàê ïîðàñíàõà êîñèòå íà âñè÷êè ó÷åíèöè è ñå çàõóáàâèõà ãëàâèòå èì, òîãàñ è ñàìèòå èì ðîäèòåëè è äðóãè ñåëÿíè ïî ïîäðàæàíèå ñè îòðÿçàõà ïëåíèöèòå, òúé ùîòî äî êðàÿ íà ãîäèíàòà ïî÷òè âñè÷êè ïåðóùåíå ñå ïðåîáðàçèõà îò òóðöè íà áúëãàðè.” (51) Îò òîâà äîñòà ïîäðîáíî îïèñàíèå ìîãàò äà ñå íàïðàâÿò ðåäèöà èçâîäè çà îòíîøåíèåòî íà ñòàðèòå áúëãàðè êúì ìúæêàòà ïðè÷åñêà ïåð÷åì. Òå íå ñà ñå îòíàñÿëè êúì íåÿ ïðîñòî ôîðìàëíî, ïî òðàäèöèÿ, à ñà ÿ ñâúðçâàëè ñ íÿêàêâè åòè÷íè íîðìè íà ïîâåäåíèå, çà äà íå îòðåæàò ðîäèòåëèòå ïåð÷åìèòå íà ñîáñòâåíèòå ñè äåöà, à òîâà å òðÿáâàëî äà íàïðàâè ó÷èòåëÿò Äàíîâ. Ïëîâäèâñêî. Ë. Ìèëåòè÷ äàâà åäíà ïî-îáîáùåíà êàðòèíà çà íîñåíåòî íà ìúæêàòà ïðè÷åñêà ïåð÷åì îò ìúæêîòî íàñåëåíèå êàêòî â ñåëàòà, òàêà è â ñàìèÿ ãðàä Ïëîâäèâ: “Ìúæåòå ïàâëèêÿíè è ïî ñåëàòà, è â Ïëîâäèâ äî Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ õîäåëè ñ ïåð÷åìè íà ãëàâàòà. Êîãàòî äîøëè ðóñèòå, ñïèðàëè ñå ïðåä âðàòàòà íà ÷åðêâàòà è èì ðÿçàëè ïåð÷åìèòå. Ñúùîòî ïðàâåëè è êîãàòî ñðåùíåëè íÿêîãî ñ ïåð÷åì. Âèäÿõìå, ÷å ó ñåâåðíèòå ïàâëèêÿíè (Ñâèùîâñêî) ïåð÷åìèòå áèëè ìíîãî íà ÷åñò è ÷å äîðè è äåí-äíåøåí èìà äâàìà â Ëúæåíå, êîèòî íîñÿò ïåð÷åìè.” (52) Çà íîñåíåòî íà “÷åìáàñè” ñ ïëåòåíêè â ñ.ßâðîâî, Ïëîâäèâñêî, êàòî îòêîëåøíà ïðåæèâåëèöà ñúîáùàâà Í. Õàéòîâ (53); îòðàçåíî å è â ñòàðèòå ìåñòíè íàðîäíè ïåñíè. Çà ñòàðèííàòà ìúæêà ïðè÷åñêà â Ïëîâäèâñêèÿ êðàé ñúîáùàâà Èâ. Àíäîíîâ, íàçîâàâàéêè ÿ “ïåð÷åì” (54). Ñåëî Ñáîðèùå, Ñëèâåíñêî. “Ìúæåòå íà ãëàâàòà ñè íîñåëè ðóíòàâ êàëïàê. Êîñàòà ñè áðúñíåëè, à íà âúðõà îñòàâÿëè “ïåð÷ÿí”, çà äà ñå ðàçâÿâà.” (55) Ñåëî Ñåëèìèíîâî, Ñëèâåíñêî. Äî íåîòäàâíà ñòàðèòå õîðà ðàçêàçâàëè ñëåäíîòî: “Ïðåç òóðñêî âðåìå, ò.å. ïðåäè îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ, áúëãàðèòå ìíîãî îáè÷àëè áîðáàòà è îáèêíîâåíî ñå áîðåëè ñ òóðöèòå ïî ðàçëè÷íè ïîâîäè — òúðæåñòâà (ñúáîðè, ïàíàèðè è äðóãè). Áúëãàðèòå áèëè ñ äúëãè ïåð÷ÿíè, îïëåòåíè íà ïëèòêà, à êîñàòà íàîêîëî áèëà áðúñíàòà, òà ïåð÷ÿíúò âèíàãè âèñÿë âúðõó ãúðáà. Êîãàòî òóð÷èíúò áîðåö âèæäàë, ÷å ùå áúäå ïîáåäåí îò áúëãàðñêè áîðåö, õâàùàë áúëãàðèíà çà ïåð÷ÿíà è çàïî÷âàë ñèëíî äà ãî äúðïà. Îò ñèëíàòà áîëêà áúëãàðèòå ÷åñòî áèâàëè ïðèíóäåíè äà ñå ïðåäàäàò.” (56) Êîòëåíñêî. Ì. Âåëåâà, îïèñâàéêè ñòàðèòå ìúæêè ïðè÷åñêè â Êîòëåíñêèÿ êðàé, ïèøå ñëåäíîòî: “Îâ÷àðèòå è îðà÷èòå ñà íîñåëè êîñè, äúëãè äî ðàìåíàòà, ñâîáîäíî ðàçïóñíàòè. Íî èìà ñïîìåíè è çà ïðè÷åñêàòà “ïåð÷èí”. Ïðè òàçè ïðè÷åñêà ìúæåòå ñà îñòðèãâàëè íèñêî êîñàòà ñè ñ èçêëþ÷åíèå íà òåìåòî. Îñòàâåíàòà äúëãà êîñà ñå ñïëèòàëà â ñïëèòêà, êîÿòî ñâîáîäíî ñå ïóñêàëà äà âèñè ïî ãúðáà èëè ñà ñâèâàëè íà òåìåòî ïîä êàëïàêà.” (57) Ñòðàíäæà. Çà áèòóâàíåòî íà òàçè ñòàðèííà ïðè÷åñêà ó ìúæåòå â Ñòðàíäæàíñêèÿ êðàé Ñ. Ðàé÷åâñêè, ïîçîâàâàéêè ñå íà Ã.ï.Àÿíîâ, ïèøå ñëåäíîòî: “Áúëãàðèòå â Ñòðàíäæà, êîèòî ïî áèò è ïî ãîâîð èìàò ìíîãî ðîäñòâåíè ÷åðòè ñ ðîäîïñêîòî íàñåëåíèå, ñúùî íîñåëè ÷óìáàñè äî êúì 1878 ã.” (58). Ñåëî Äðàáèøíà, Èâàéëîâãðàäñêî. Ñðåä èçòî÷íîðîäîïñêîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå, êàêòî îòáåëÿçâà Õð. Âà-
210
êàðåëñêè, “íà íÿêîè ìåñòà ïðåäè Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ íîñåëè ñïëåòåíè “÷óìáàñè” íà âúðõà íà ãëàâèòå ñè.” (59) Ñåëî Êàðà Êóðóäæàëèé, Ãþìþðäæèíñêî (ñåãà â Ãúðöèÿ). Íåîòäàâíà áå ïóáëèêóâàí ìàòåðèàë çà áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå â òîâà ñåëî, â êîéòî ñå êàçâà: “Êàòî ìàëúê àç ðàçïîçíàâàõ áúëãàðèòå îò òóðöèòå íå ñàìî ïî ÷àëìèòå è ãóãëèòå, íî è ïî êîñèòå èì. Ãëàâèòå íà òóðöèòå áÿõà òàêà îáðúñíàòè, êàòî ÷å ëè áÿõà ïëåøèâè. Áúëãàðèòå, íàïðîòèâ, èìàõà äúëãè ïåð÷åìè, êîèòî íèå íàðè÷àõìå ÷óìáàñè. Òå ñå ñïóñêàõà áóéíî ïî ãúðáîâåòå èì è ïîíÿêîãà áÿõà çàïëåòåíè â ïëèòêà.” (60 )Òàçè õàðàêòåðíà ìúæêà ïðè÷åñêà, íàðå÷åíà ÷óìáàñ, ñå ñðåùàëà è â Äåäåàãà÷êî (61). Ñåëî Êîâà÷åâèöà, Ãîöåäåë÷åâñêî.  íà÷àëîòî íà âåêà èçâåñòíèÿò ðîäîïîâåä Ñò. Øèøêîâ ïèøå ñëåäíîòî çà ìúæêàòà ïðè÷åñêà â òîâà ñåëî: “Äîïðåäè 30 ãîäèíè ãëàâèòå ñè áðúñíåëè è îñòàâÿëè ñàìî íà òåìåòî “÷åàìáàñ” è ôåñ ñ áÿëà êúðïà.” (62) Ãðàä Ïåòðè÷.  êðàÿ íà XIX â., êîãàòî Â. Êúí÷îâ ïîñåòèë Ïåòðè÷, ìåæäó äðóãîòî ìó íàïðàâèëè âïå÷àòëåíèå îáëåêëîòî è ïðè÷åñêàòà íà ìúæåòå, êîèòî îïèñâà òàêà: “ öúðêâàòà ñòîåøå äîñòà ìíîãî íàðîä. Òóê ñðåäíàòà è ïîñèðîìàøêàòà êëàñà ïî îáëåêëîòî ñè è ïî òèïîâåòå ìíîãî ìè íàïîìíÿøå æèòåëèòå íà Êþñòåíäèë. Ìúæåòå áÿõà îáëå÷åíè ñ ïîòóðè îò ÷åðíèêàâ øàåê ñ êúñî äúíî è ÷åðíè ãàéòàíè. Ãëàâèòå èì áÿõà ïîâå÷åòî îáðúñíàòè è íà òåìåòî ñòîåøå ïåð÷èí, õóáàâî çàðåøåí.” (63) Ñåëî Ïðîñå÷åí, Äðàìñêî (äíåñ â Ãúðöèÿ). Ïðè îáèêîëêàòà ñè èç âèëàåòèòå Àò. Øîïîâ å íàáëþäàâàë åäíà âñå îùå æèâà íàðîäíà òðàäèöèÿ ó áúëãàðèòå ïî îòíîøåíèå íà ïðè÷åñêàòà ïåð÷åì, êîÿòî â ñ.Ïðîñå÷åí îïèñâà ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “Âå÷åðòà äîéäe ñåëñêèÿò ñâåùåíèê, ó÷èòåëÿò, ìóõòàðèíúò è äúëãî òúëêóâàõìå. Íà äðóãèÿ äåí îòèäîõìå â öúðêâàòà, â êîÿòî ÷åëîâåê ñå ïðåíàñÿ â äàëå÷íè èçìèíàëè âåêîâå. Êàðòèíàòà íà ìîëåùèòå ñå â òàÿ ñêðîìíà öúðêâèöà ñå ïðåäñòàâÿ âÿðíî êîïèå èç æèâîòà íà íàøèòå ïðåäâåêîâíè ïðàäåäè. Öúðêâàòà áåøå ïúëíà ñ ìúæå, ãëàâèòå íà ïîâå÷åòî îò êîèòî áÿõà áðúñíàòè; íà âúðõà ñàìî ïî îáèêíîâåíî ñòúð÷àõà ãðèæëèâî ðàçðåøåíè ÷åìáàñè, ó íÿêîè è ñïëåòåíè, è ïîä íîñúò èì âèñåõà äúëãè ìóñòàöè. Îò åäíà ñòðàíà, òîÿ óáîð íà ãëàâèòå, à, îò äðóãà, òèïè÷íîòî ïúðâîáèòíî îáëåêëî êàðàõà ÷åëîâåêà äà êàçâà, ÷å àâòîðúò íà êàðòèíàòà çà Àñïàðóõîâèòå ïîñåëíèöè òðÿáâà äà çàèìñòâóâà îðèãèíàëíèòå ñè òèïîâå îò òèÿ ìåñòà. È äåéñòâèòåëíî ïî òèÿ ìåñòà, íàé-âå÷å â ñåëàòà Ïðîñå÷åí è Ïëåâåí, ñå ñðåùàò ÷åðòè, íåèçìåííî êîïèå îò ÷åðòèòå íà íàøèòå ïðàäåäè.” (64)  ñëåäîñâîáîæäåíñêàòà ëèòåðàòóðà, â êîÿòî ñå ñúäúðæàò äàííè îò íàðîäíèÿ áèò íà áúëãàðèòå, ñå ñðåùàò äîñòàòú÷íî ñâåäåíèÿ è çà ìúæêàòà ïðè÷åñêà ïåð÷åì èëè ÷îìáàñ, òàêà ÷å ñòàâà ðàçáèðàåìî è ïîíÿòíî åäíî õàðàêòåðíî ÿâëåíèå, çàñëóæàâàùî âíèìàíèå, äà áúäå ïðîñëåäåíî è ïî äðóãè èçòî÷íèöè.
ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈÒÅ ÑÂÅÄÅÍÈß ÇÀ ÏÅÐ×ÅÌÀ Ó ÁÚËÃÀÐÈÒÅ Òåçè ñâåäåíèÿ íå ñà ìíîãî, íî íåñúìíåíî òå ïîäñêàçâàò çà òðàäèöèîííàòà ïðè÷åñêà ó áúëãàðèòå ïðåç âåêîâåòå. Íà ïúðâî ìÿñòî òóê áèõìå ïîñî÷èëè ñâåäåíèåòî ïî òîçè âúïðîñ ó Êàíèö, êîéòî íåñúìíåíî å áèë äîáðå çàïîçíàò ñ òàçè ïðè÷åñêà è ïèøå ñëåäíîòî: “Âìåñòî ôåñ, îá-
ÀÂÈÒÎÕÎË
ùîóïîòðåáÿâàí â ñðúáñêèòå ñåëà, áúëãàðèòå íîñÿò êóáàðè, øàïêè âúâ âèä íà êàëïàê îò òúìíà èëè ñâåòëà îâ÷à êîæà, îò êîèòî âèñÿò äúëãè êîñè, ðàçïóñíàòè èëè çàïëåòåíè â òèëà íà êîñà. Ñòàðèòå áúëãàðè ñòðèæàò êîñèòå ñè, êàêòî ñòàðèòå òþðêè, îñòàâÿéêè ñàìî êè÷óð íà òåìåòî. Òîçè îáè÷àé å ñúùåñòâóâàë ñúùî ó ôèíñêèòå áúëãàðè, óíãàðöèòå è ó äðóãè íàðîäè.” (65) Âúâ â. “La Fantasia” îò 15.01.1867 ã., èçëèçàù â Òðèåñò, çà áúëãàðèòå ñúùî ñå êàçâà, ÷å íîñÿò äúëãè ìóñòàöè è äúëãà îïàøêà (íà ãëàâàòà ñè,Ð.Ñ.) è êàëïàê îò îâ÷à êîæà (66). Ïúòåøåñòâåíèêúò Ãåðõàðä Êîðíåëèóñ Äðèø (1718 ã.) çàáåëÿçàë, ÷å ìúæåòå â Èõòèìàíñêî áèëè ñúñ ñòðèãàíè ãëàâè è ÷óìáàç íà òåìåòî (67). Ïúòåøåñòâåíèêúò Ñò. Ãåðëàõ (1573-1578 ) èçðè÷íî îòáåëÿçâà, ÷å ïîïúò â ñ.Áÿëà ïàëàíêà áèë ñ îñòðèãàíà ãëàâà, íî îòçàä áèë ñ äúëúã è ãîëÿì ïåð÷èí (Schopf) (68). Íÿêîè èñòîðè÷åñêè ñâåäåíèÿ çà òàçè áúëãàðñêà ïðè÷åñêà ñå ñðåùàò è â ïî-ñòàðè ïèñìåíè ñâåäå-
íèÿ, êàòî òîâà â ïèñìîòî íà ðèöàðÿ äîí Àíçèçî äåë Ãðåíàäà (äîí Àìîðå Ìîðå), êîéòî ïèøå ìåæäó äðóãîòî çà ìúæêàòà íîñèÿ â Êðè÷èì (ó íåãî Êðè÷èìîíòå) ñëåäíîòî: “Ìúæåòå èì õîäÿò ñâúñåíè êúì çåìÿòà è â ñàìîöâåòíî, òåæêî ðóõî, ñ áðàäè è ìóñòàöè íà åäèí-äâà êàòà, êîèòî ÷åñòî õâúðëÿò çàä óøè. Ãëàâèòå ñè ãè áðúñíàò ñ êîñà, ñ êîÿòî æúíàò ëèâàäèòå ñè, íî îñòàâÿò äúëãà ïëèòêà ïîä ãúæâàòà. Òàçè ïëèòêà å íàéñëàáîòî èì ìÿñòî.” (69) Òîâà ñâåäåíèå îò XIII â. íåñúìíåíî èäâà äà ïîêàæå íå ñàìî ñúùåñòâóâàíåòî íà ïðè÷åñêàòà ïåð÷åì, íî è ãåîãðàôñêîòî £ ðàçïðîñòðàíåíèå ó áúëãàðèòå. Á.Äæîíîâ â åäíî ñâîå èçñëåäâàíå “Åäèí îòçâóê íà Áåñåäàòà ïðîòèâ áîãîìèëèòå â Ãåðìàíèÿ” êàçâà, ÷å â åäíî ïîñëàíèå, èçïðàòåíî äî Õàéíðèõ V ïðåç 1106 ã., òå áèëè “ñúñ ñòðèæåíè ãëàâè” — “ñ ãðèæëèâî îñòðèæåíà íàîêîëî ãëàâà è êîñà â îïðåäåëåíà ôîðìà.” (70) Ñ òàçè õàðàêòåðèñòèêà ñâåäåíèåòî íè íàïîìíÿ îòáåëÿçàíîòî â ïðåïèñè-
211
ÀÂÈÒÎÕÎË òå íà “Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå êàíîâå”, ÷å êàíîâåòå Àâèòîõîë, Ãîñòóí, Èðíèê, Êóðò è Áåçìåð áèëè ñ “îñòðèæåíè ãëàâè” (71). ßâíî å, ÷å òðàäèöèÿòà íà òàçè ïðè÷åñêà òåãëè ïðîáëåìà äàëå÷å ïî-íàçàä â èñòîðè÷åñêîòî ìèíàëî íà áúëãàðèòå ïðåäè òðàêèéñêî-áúëãàðñêàòà è ñëàâÿíñêà êîíñîëèäàöèÿ ïðåç VII-XI â. Ñðîäíèòå íà äðåâíèòå áúëãàðè àëòàéñêè íàðîäè — õóíèòå (72), ñÿíáèíèòå(73), òîáèéöèòå (74) è ðåäèöà äðóãè íàðîäè, ñïîðåä êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè áðúñíåëè ãëàâèòå ñè, íî îñòàâÿëè òåìåòî íåîñòðèãàíî è îò òàçè êîñà ïðàâåëè ïëèòêè, òà íÿêîè îò òÿõ áèëè íàðè÷àíè “êîñîïëåòè”. Òàêàâà ìúæêà ïðè÷åñêà — áðúñíàòà ãëàâà è ïëèòêè íà òåìåòî, êîèòî ñå ñïóñêàëè âúðõó ãúðáà — íå å ïîçíàòà íà äðåâíèòå ãúðöè, ðèìëÿíè è ñëàâÿíè, à òîâà îçíà÷àâà, ÷å ñå êàñàå çà åäíà äðåâíà àëòàéñêà òðàäèöèÿ, ñúùåñòâóâàùà ó ñðîäíè íàðîäè.
ÏÅÐ×ÅÌÚÒ Â ÈÇÎÁÐÀÇÈÒÅËÍÎÒÎ ÈÇÊÓÑÒÂÎ. Ïðèìåðèòå, êîèòî ùå ïîñî÷èì îò èçîáðàçèòåëíîòî èçêóñòâî, íå ñà òîëêîâà ìíîãî êàêòî ïèñìåíèòå ñâåäåíèÿ è ïðè òîâà íå îòðàçÿâàò ìíîãîîáðàçèåòî íà òàçè ïðè÷åñêà. Òå ñà ïðåäèìíî îò êúñíîòî Âúçðàæäàíå ïðåç XIX âåê â õóäîæåñòâåíèòå òâîðáè íà Í. Ïàâëîâè÷, Í. Îáðàçîïèñåö, Çàõàðè Çîãðàô, Ô. Êàíèö è äðóãè. Òîâà ñà îòäåëíè ïðèìåðè â ëèòîãðàôèè, ìàñëåíè êàðòèíè, ñòåíîïèñè è ãðàôè÷íè ðèñóíêè. Îò äðóãà ñòðàíà, â ïîâå÷åòî ñëó÷àè âúðõó ãëàâàòà ñå âèæäà êîæåíèÿò êàëïàê, à èçâúí íåãî âúðõó ðàìåíàòà èëè âúðõó ãúðáà ñå ïîêàçâàò ìàëêè ïëèòêè (÷åìáàñè) îò êîñè. Òàêà ÷å íå âèíàãè ìîæå äà ñå ïîëó÷è ïðåäñòàâà çà òî÷íàòà ôîðìà íà ïðè÷åñêàòà. Í. Ïàâëîâè÷ â áîãàòàòà ñè êîìïîçèöèÿ íà êàðòèíàòà ñ ìàñëåíè áîè, èçâåñòíà êàòî “Ïàìåòíèê çà îñâîáîæäåíèåòî íà áúëãàðñêàòà öúðêâà îò Ãðúöêàòà âñåëåíñêà ïàòðèàðõèÿ” è ëèòîãðàôèðàíà âúâ Âèåíà ïðåç 1872 ã. (îáð. 1) (75) â ëåâèÿ è äåñíèÿ ïðåäåí êðàé å èçîáðàçèë äâå èçïðàâåíè ìúæêè ôèãóðè â ñòàðèííî íàðîäíî îáëåêëî è ñ òèïè÷íà ìúæêà ïðè÷åñêà ïåð÷åì. Äÿñíàòà ôèãóðà å ñ âèñîêî îáðúñíàòà ãëàâà è ñàìî íà òåìåòî å îñòàâåíà äúëãà êîñà, ñïóñêàùà ñå âúðõó ðàìîòî. Ìúæúò å ñ ìóñòàöè, òàêà êàêòî îïèñâàò áúëãàðèòå ñ ïåð÷åìè. Öåëèÿò êîñòþì íà ìúæà ñ áåëîäðåøíà íîñèÿ, êúñî äîðàì÷å è ðèçà ñ áîãàòà ðàìåííà âåçáåíà óêðàñà è øèðîêè ðúêàâè, ñêðúñòåíè ðúöå íà ãúðäèòå è ïðèòèñíàò êàëïàê ïîä ëÿâàòà ìèøíèöà, êàêòî è âèñîêî íàâèòèòå âúðâè íà îïèíöèòå äî êîëåíåòå ïîêàçâà, ÷å ñòàâà äóìà çà íàðîäíà íîñèÿ îò Ñðåäíà Ñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ. Âúðõó ïîÿñà å íàâèò òåñåí ðåìúê ñ êðúãëè ìåòàëíè àïëèêàöèè, êàêâèòî ñà äîáðå èçâåñòèè îò òîçè ðàéîí (76). Ëÿâàòà ìúæêà ôèãóðà å äàäåíà ïî÷òè â ãðúá, òàêà ÷å òóê ïðè÷åñêàòà å î÷åðòàíà çíà÷èòåëíî no-ÿñíî. Îáðúñíàòà å ïðåäíàòà ÷àñò íà ãëàâàòà, êàòî ñà îñòàâåíè øèðîêà ÷àñò îò òåìåòî è òèëà íåîáðúñíàòè è öÿëàòà êîñà å äîáðå ñðåñàíà è íàïðàâåíà íà äåáåëà ïëèòêà. Ìúæêàòà íîñèÿ å áåëîäðåøíà — òèï ïîòóðè è êúñî êëèíàòî äîðàì÷å, êàêòî è ðàìåííà âåçáåíà óêðàñà íà ðèçàòà, à òåçè áåëåçè ïîêàçâàò, ÷å Í. Ïàâëîâè÷ å èìàë ïðåäâèä ñåëÿíè îò Ñðåäíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ. Ñïðàâåäëèâî å äà ïðèáàâèì òóê äóìèòå íà Í. Ðàéíîâ, êîéòî ïèøå ñëåäíîòî: “Íèêîëàé Ïàâëîâè÷ íå îáóë ïîòóðè, íî ïî÷íàë äà èçó÷àâà íàðîäíèòå íîñèè. Òîé èçîáðàçÿâàë ñåëÿíêè â ïðàçíè÷íè èëè äåëíè÷íè äðåõè, êàòî ñè îòáåëÿçâàë áàãðèòå íà âñÿêà ÷àñò îò îáëåêëîòî è óêðàñàòà ìó.” (77) Çàõàðè Çîãðàô ïðè èçïèñâàíåòî íà ñòåíîïèñèòå â Ïðåîáðàæåíñêèÿ ìàíàñòèð äî Â. Òúðíîâî ïðåç 1849 ã. (78) å
212
îñúùåñòâèë â êîìïîçèöèÿòà “Ñòðàøíèÿò ñúä” èíòåðåñíà áèòîâà ñöåíà, ïðåäñòàâëÿâàùà äâå æåíè ìàãúîñíèöè îáëå÷åíè â ñóêìàíè è ñúñ ñîêàè íà ãëàâèòå ñè, åäíàòà îò êîèòî ïîäàâà ïàíèöà íà êîëåíè÷èë ìúæ, êàòî íàäïèñúò ïîêàçâà, ÷å òîâà å áàêàëèí. Çàõ. Çîãðàô å íàðèñóâàë ìúæà ñ áðúñíàòà ãëàâà è ìíîãî äúëúã ïåð÷åì, çà êîéòî çäðàâî ãî å õâàíàëà âòîðàòà æåíà. Äúëæèíàòà íà êîñàòà ñòèãà äî êðúñòà íà ãúðáà, êîåòî îòãîâàðÿ íà íÿêîè ïèñìåíè ñâåäåíèÿ, ñïîìåíàòè ïî-ãîðå (îáð. 2). Ôåëèêñ Êàíèö â åäíà êîìïîçèöèÿ ñúñ ñþæåò îò ñ. Áåáðîâî, Â. Òúðíîâñêî, ïðåäñòàâëÿâàùà ñþæåò îò äîìàøåí èíòåðèîð, òâúðäå äîáðå å çàïå÷àòàë òàçè ïðè÷åñêà ïðè äåöàòà. Èçîáðàçåíèòå òðè ìîì÷åòà èãðàÿò ñ âîéíèöè è îðúäèå, êàòî âúðõó ãúðáîâåòå íà äâåòå ìîì÷åíöà, îáëå÷åíè â ïîòóðêè è ñ ôåñ÷åòà íà ãëàâèòå, ñà ïðîâèñíàëè äúëãè ñïëåòåíè ïåð÷åìè, êîèòî íàâÿðíî â êðàÿ ñà áèëè çàâúðçàíè ñ ÷åðâåíè êîíöè. Òàêà èçîáðàçåíèòå ïëåòåíè êîñè ïîêàçâàò, ÷å â òàçè âúçðàñò îñòàíàëàòà êîñà âñå îùå íå å áèëà áðúñíàòà, çà êîåòî À. Ï. Ñòîèëîâ (79) îòáåëÿçâà äîñòàòú÷íî ïîäðîáíîñòè. Íèêîëà Îáðàçîïèñåö îò Ñàìîêîâ â äâå ñâîè çàáåëåæèòåëíè õóäîæåñòâåíè òâîðáè ñúùî å çàïå÷àòàë òîâà õàðàêòåðíî ÿâëåíèå. Ïðåç 1891 ã. â ìàëêàòà ïî ðàçìåð êàðòèíà ñ ìàñëåíè áîè “Ñåëñêî õîðî îò Ñàìîêîâñêà îêîëèÿ”, â êîÿòî ïîêàçâà òèïè÷íèòå çà òîâà âðåìå ñåëñêè íîñèè, å ôèêñèðàë è íîñåíåòî íà “÷àìáàñè”. Çà òàçè òâîðáà Â. Çàõàðèåâ ïèøå ñëåäíîòî: “Ôèãóðèòå ñà æèâîïèñíè, êîíâåíöèîíàëíè, ñ âñè÷êè åòíîãðàôè÷åñêè îñîáåíîñòè â ñåëñêîòî îáëåêëî îò ñðåäàòà íà XIX â. â Ñàìîêîâñêî. Ìúæåòå ñà èçîáðàçåíè ñ áåëè øàÿ÷íè äðåõè, èìàò ïîäàâàùè ñå èçâúí ãóãëèòå èì ïåð÷åìè (äúëãà ïëåòåíà êîñà), êàêâèòî îùå ñà íîñåëè òîãàâà” (80). Èíòåðåñíî å, ÷å íà ïðåäåí ïëàí õóäîæíèêúò å èçíåñúë äâå äåòñêè ôèãóðè: åäíîòî äåòå å ñ êàëïà÷å, à íà äðóãîòî êîñàòà å íèñêî îñòðèãàíà, íî íà âúðõà ñè èìà ðàçâÿâàùà ñå ïëèòêà êîñà (÷àìáàñ).  èñòîðè÷åñêàòà ñè êîìïîçèöèÿ “Ïðåíàñÿíå ìîùèòå íà Ñâ. Èâàí Ðèëñêè” îò 1863 ã. â ìåòîõà “Îðëèöàòà” Í. Îáðàçîïèñåö å ïîêàçàë öåííè áèòîâè ïîäðîáíîñòè, êîèòî Â. Çàõàðèåâ îïðåäåëÿ ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “ òàçè áåëåæèòà, ðåàëèñòè÷íà ïèñàíà òâîðáà, íåîãðàíè÷åí îò èêîíîïèñíèòå ïðàâèëà, Í. Îáðàçîïèñåö ìíîãî óìåëî å ðàçïðåäåëèë ïðîñòðàíñòâîòî è îòäåëíèòå ãðóïè ñ ÷îâåøêè ôèãóðè, êàòî å âëîæèë öåííè áèòîâè åëåìåíòè. Íà çàäåí ïëàí å ðàçãúíàò ïðîñòðàíñòâåí ïåéçàæ ñ ïëàíèíèòå Âèòîøà è Ðèëà. Òóê ñå âèæäà è òîãàâàøíîòî (1863 ã.) ñåëñêî îáëåêëî (áÿëî è ÷åðíîäðåøêîâöè îò Ñàìîêîâñêî). Õàðàêòåðíî å, ÷å ñåëÿíèòå èìàò ïîä êàëïàöèòå ñè íîñåíèòå òîãàâà ïëèòêè êîñà” (81).  öúðêâàòà “Ñâ. Íèêîëà”, èç ñåëî Ãîðíà Âåðåíèöà, Ìèõàéëîâãðàäñêî, èçïèñàíà ïðåç 1848 ã., õóäîæíèêúò å íàðèñóâàë ïîðòðåò íà êòèòîðà Àíäðåÿ Ëèëèí Ìèöèðêîâ, êîéòî å îïèñàí ïî ñëåäíèÿ íà÷èí îò À. Âàñèëèåâ: “Êòèòîðúò å íàðèñóâàí ãîëîãëàâ, âúçïúëíè÷úê, ñ óâèñíàëè ìóñòàêè è ìàëêà áðàäà... Êîñàòà å íèñêî â÷åñàíà, ïðèëåïíàëà äî ëîáà. Êè÷óð îò íåÿ ñå ñïóñêà çàä âðàòà è äÿñíîòî ðàìî — òîçè å îáè÷àéíèÿò çà îíîâà âðåìå ïåð÷àì, êîéòî ñà ñïóñêàëè ìúæåòå.” (82) Êúì îïèñàíèåòî ìîæåì äà îòáåëåæèì, ÷å ãëàâàòà å ïîêðèòà ñ íèñêà êîñà — ñòðèãàíà, à ñàìî äúëúã êè÷óð êîñà, ðàçðåñàíà, ñå ñïóñêà âúðõó ðàìåíàòà è ãúðáà, òàêà êàêòî ñà íè èçâåñòíè ðåäèöà îïèñàíèÿ çà òàçè ïðè÷åñêà îò îíîâà âðåìå. Âúçìîæíî å â áúëãàðñêîòî âúçðîæäåíñêî èçêóñòâî äà áúäàò îòêðèòè è äðóãè ïðîèçâåäåíèÿ, â êîèòî å îòðàçåíà äðåâíàòà ìúæêà ïðè÷åñêà ïåð÷åì èëè ÷îìáàñ. Òóê ìîæåì
ÀÂÈÒÎÕÎË
213
ÀÂÈÒÎÕÎË
äà ïîñî÷èì íÿêîëêî çàáåëåæèòåëíè ïàìåòíèêà â ñòàðîáúëãàðñêîòî èçêóñòâî îò VIII-XI â., âúðõó êîèòî ñå âèæäà äîñòà äîáðå òàçè ïðè÷åñêà. Òàêà íàïðèìåð âúðõó åäèí êàìåíåí áëîê îò Ïðåñëàâ å èçîáðàçåíà ñöåíà ñ êîííèê, êîéòî â ðúöåòå ñè äúðæè äúëãî êîïèå ñúñ çíàìå íà âúðõà. Íà ãëàâàòà ñè íîñè îñòúð êàëïàê, à íàä ëÿâîòî è äÿñíîòî óõî âñòðàíè ñå ðàçâÿâàò òúíêè êúñè ïëèòêè êîñà. ßâíî å, ÷å òàçè ãðàôè÷íà ðèñóíêà ñàìî çàãàòâà çà ïðè÷åñêà îò òðè ïëèòêè, êàêâàòî ñå ñðåùà âúðõó êàìåííàòà áàáà (äåâòàøëàð) — ìúæêà ôèãóðà îò Çëàòíà íèâà, Øóìåíñêî: òðè ïëèòêè, ñïóñíàòè âúðõó ãúðáà, êîèòî ñ äúëæèíàòà ñè äîñòèãàò ëèíèÿòà íà êðúñòà. Ïðè èçñëåäâàíåòî íà ìúæêàòà ïðè÷åñêà ïåð÷åì ìîãàò äà áúäàò âçåòè ïîä âíèìàíèå è äðóãè ãðóáî íàäðàñêàíè ðèñóíêè âúðõó êàìúíè îò Ïëèñêà è Ïðåñëàâ, â êîèòî ïî ãëàâèòå íà ìúæêèòå ôèãóðè ñà îçíà÷åíè ïðîâèñíàëè êè÷óðè êîñà, ñïóñêàùè ñå îò òåìåòî âúðõó ãúðáà è ðàìåíàòà (83). Òàêàâà ïðè÷åñêà íà ìúæêè ôèãóðè ñå ñðåùà âúðõó ðåçáîâàíèòå ïàíà íà ñàíäúêà îò Òåðà÷èíà, Èòàëèÿ (84), êîéòî ñàíäúê å îò ñòàðîáúëãàðñêè ïðîèçõîä (îò IX â.). Îò òåìåòî íà ãëàâàòà êúì ãúðáà ñå ñïóñêàò äúëãè êîñè, äîêàòî ñëåïîî÷èåòî íàä óøèòå å ñúâñåì îãîëåíî. Òîâà ïîêàçâà, ÷å òàçè ÷àñò îò êîñàòà å áèëà íèñêî ñòðèãàíà èëè áðúñíàòà. Òåçè äâå ãîëîãëàâè èçîáðàæåíèÿ íè óëåñíÿâàò äà ãè ñðàâíèì ñ ãîëîãëàâèòå èçîáðàæåíèÿ ó Í. Ïàâëîâè÷ (îáð.1). Íåñúìíåíî òóê ñå íàëàãà äà îòáåëåæèì ñúùî è ñðàâíåíèåòî íà ïëèòêàòà ïîëóñôåðè÷íà øàïêà íà êàìåííàòà áàáà îò Çëàòíà íèâà è ïîäîáíà ïîëóñôåðè÷íà øàïêà îò ÷åðâåíî ñóêíî, íà êîÿòî îêîëîæêàòà â äîëíàòà ÷àñò å áîãàòî óêðàñåíà ñ âåçìî è ðàçíîöâåòíè ìúíèñòà, à â çàäíàòà ÷àñò íà ãúðáà ñà ïðèêà÷åíè äúëãè êîæåíè èëè îò ïëàò ëåíòè âúâ âèä íà “êîñè÷íèê”, êîèòî ñúùî ñà óêðà-
214
ñåíè ñúñ ñòàðè ñèòíè ìîíåòè, ìúíèñòà, êîï÷åòà è ïð.Òåçè øàïêè ñ êîñè÷íèöè, çàïàçåíè äî êúñíî â Ñâèùîâñêî (äàííèòå ñà ñàìî çà ñåëàòà Âúáåë è Ñëàâÿíîâî, Ïëåâåíñêî), ïîêàçâàò åäíà óñòîé÷èâîñò, êàêòî è ñàìàòà ïðè÷åñêà ïåð÷åì èëè ÷îìáàñ. Îò òðèòå åòíîñà, âçåëè ó÷àñòèå âúâ ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò — ñëàâÿíè, òðàêè è ïðàáúëãàðè, ïðåç VII-XI â., ïðè÷åñêàòà ïåð÷åì - áðúñíàòà ãëàâà ñúñ ñíîï êîñà, ðàçïóñíàòà èëè çàïëåòåíà íà åäíà, äâå, òðè è ïîâå÷å ïëèòêè - èñòîðè÷åñêè ìîæå äà áúäå ïðèïèñàíà ïðåäèìíî íà äðåâíèòå áúëãàðè è òðàêèòå. Çàïàçåíèòå ôîðìè íà òàçè ïðè÷åñêà ïî÷òè äî êðàÿ íà XIX â. âúðõó öÿëàòà åòíè÷åñêà òåðèòîðèÿ íà áúëãàðèòå â Äîáðóäæà, Ìèçèÿ, Çàïàäíà Áúëãàðèÿ, Òðàêèÿ, Ðîäîïèòå è Ìàêåäîíèÿ íåñúìíåíî ñâèäåòåëñòâóâàò çà åòíîãåíåòè÷åí áåëåã, êîéòî èìà ñâîåòî ìÿñòî â èçñëåäâàíåòî íà ïðîáëåìà.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß 1. Í. Ãåðîâ. Ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ åçèê. ×.4.Ñ., 1977, ñ.25; âæ. ñúùî ïåñíèòå ó Ñ. Ðàé÷åâñêè. Àñïàðóõîâà ñëåäà â Ðîäîïèòå. Ïðè÷åñêàòà íà ïðàáúëãàðèòå. — Ðîäîïè, 1978, ¹11, ñ.11. 2. Ã. Ãåîðãèåâ. Îñâîáîæäåíèåòî è åòíîêóëòóðíîòî ðàçâèòèå íà áúëãàðñêèÿ íàðîä. 1877-1900. Ñ., 1979, ñ.201 3. Âæ. À. Ï. Ñòîèëîâ. Ñòðèæáà. Ôîëêëîðíà ñòóäèÿ. — Áúëãàðñêè ïðåãëåä, 6,1900, ¹ 5, 73-86. 4. Ïàê òàì, ñ.73; ñúùî Å. Êàðàíîâ. Ìàòåðèàëè ïî åòíîãðàôèÿòà íà íÿêîè ìåñòíîñòè â Ñåâåðíà Ìàêåäîíèÿ, êîèòî ñà ñìåæíè ñ Áúëãàðèÿ è Ñúðáèÿ. — ÑáÍÓ, 4,1891, ñ.294 5. À. Ï. Ñòîèëîâ. Öèò. ñú÷., ñ.75 è äðóãè.
ÀÂÈÒÎÕÎË 6. Ïàê òàì. 7. Àò. Øîïîâ. Èç íåîòäàâíàøíîòî ìèíàïî. Ïëîâäèâ, 18931 76-77; À. Ï. Ñòîèëîâ Öèò.ñú÷., ñ.75. 8. Ë. Ìèëåòè÷. Ñáîðíèê îò íàðîäíè óìîòâîðåíèÿ, îáè÷àè è äðóãè... íàðåæäà Àòàíàñ Ò. Èëèåâ — ÑáÍÓ, 2,1890; Îòä. Êðèòèêà, 209 — 210. 9. Âæ. Â. Áåøåâëèåâ. Áèò è êóëòóðà. Ñ., 1981, ñ.70. 10. Ë. Ï. Ïîòàïîâ. Î÷åðêè Íàðîäíîãî áûòà òóâèíöåâ. Ì., 1969, 270 — 272. 11. Ïàê òàì, 270 — 272, 280 — 288. 12. Ïàê òàì, ñ.272. 13. Ä. Ìàðèíîâ. Æèâà ñòàðèíà. Êí. 2. Ðóñå, 1892, 21 — 22. 14. Âæ.ÑáÍÓ,1,ñ.39. 15. Âæ. À. Äþâåðíóà. Ñëîâàðú áîëãàðñêî ÿçûêà, ïî ïàìÿòíèêàì íàðîäíîé ñëîâåñòíîñòè è ïðîèçâåäåíèÿì íîâåéùåé ïå÷àòè. 19.Ì. 1885-1889.Ñ.1621. 16. Í. Õàéòîâ. Ìèíàëîòî íà ñåëî ßâðîâî. Ñ., 1958, ñ.130 17. Âæ.ÑáÍÓ, 9, ñ.72 18. ÑáÍÓ, 12, ñ.64 19. ÑáÍÓ, 2, ñ.5 20. ÑáÍÓ, 4, ñ.21 21. ÑáÍÓ, 2, ñ.75 22. ÑáÍÓ, 6, ñ.57 23. Ñò. Âåðêîâè÷. Íàðîäíå ïåñíå ìàêåäîíñêè áóãàðà. Áåîãðàä, 1860, ñ.294 24. Âæ. Ä. è Ê. Ìèëàäèíîâè. Áúëãàðñêè íàðîäíè ïåñíè. Çàãðåá, 1861, ¹89; ñúùî À. Äþâåðíóà. Öèò.ñú÷., ñ.1621 25. Â. ×îëàêîâ. Áúëãàðñêè íàðîäåí ñáîðíèê. Áåëãðàä, 1872, ñ.303 26. Âæ.ÑáÍÓ, 7, ñ.118 27. Í. Õàéòîâ. Öèò.ñú÷., ñ.130 28. Õð. Âàêàðåëñêè. Äîáðóäæà. Ñ., 1964, ñ.117 29. Ï.Ð.Ñëàâåéêîâ. Áúëãàðñêè ïîñëîâèöè. — Ïåðèîäè÷íî ñïèñàíèå íà Áúëã. êíèæîâíî äðóæåñòâî (ïî-íàò. Ïñï), 2,1882, ñ.122 30. Èâ. Êîåâ. Îáëåêëî è æèëèùà íà ñòàðîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå â Ðàçãðàäñêî. — Èçâ. íà Ñåìèíàðà ïî ñëàâ. ôèëîëîãèÿ, 8-9,1948, ñ.70 31. Ë. Ìèëåòè÷. Ñòàðîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ.Ñ., 1902, ñ.62 32. Ïàê òàì. ñ.40 33. Ïàê òàì, ñ.122 34. Ö. Ãèí÷åâ, Çèíàëàòà ñòåíà. — Òðóä, 2,1887, ¹1, Òúðíîâî, ñ.130 35. È. Ï. Ãåîðãèåâ. Ãðàä Åëåíà. — Ïñï. 65,1904, ñ.94 36. Ë. Ìèëåòè÷. Öèò. ñú÷” ñ.49 37. Ïàê òàì, ñ.71
38. Ë. Ìèëåòè÷. Íîâè äîêóìåíòà ïî ìèíàëîòî íà íàøèòå ïàâïèêÿíè. — ÑáÍÓ, 21,1905, ñ.À2 39. Í. Õàäæèåâ. Äèìèòúð Ìàðèíîâ Ïàíòàëîíäæèÿòà. — Â: Ëîâå÷ è Ëîâ÷àíñêî. Êí.4.Ñ” 1932, ñ.135 40. Ò. Õð. Òðèôîíîâ. Çàíàÿòè, åñíàôñòâî è òúðãîâèÿ â ìèíàëîòî íà Ëîâå÷. — Â: Ëîâå÷ è Ëîâ÷àíñêî. Êí.7.Ñ., 1938, ñ.30 41. Ä. Ìàðèíîâ. Öèò. ñú÷., 21-22. 42. Ð. Ïåøåâà. Ðîäîâè îñòàòúöè è ñåìååí áèò â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ. — Â: Êîìïëåêñíà íàó÷íà åêñïåäèöèÿ â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ. Ñ” 1956, ñ.46 43. Èâ. Áåøåâëèåâ. Ìàòåðèàëè çà áúëãàðñêè ðå÷íèê îò Îðõàíèéñêî. — ÑáÍÓ, 6,1891, ñ.236 44. Ö. Ãåîðãèåâ, Ã. Â. Äîíåâ. Èñòîðèÿ íà ñ.Îñèêîâèöà, Ñîôèéñêî (ðúêîïèñ), ñ.236 45. Êð. Äðîí÷èëîâ. Áóðåë. — Ãîäèøíèê íà Ñîô. óíèâ., Èñò.-ôèëîë. ôàê.,19,1923, ñ.143 46. Ã. Ñ. Ãóí÷åâ. Âàêàðåë. — Ãîäèøíèê íà Ñîô. óíèâ., Èñò.-ôèëîë. ôàê.,29,1933, ñ.176 47. Àðõ. ÁÀÍ. ô. 52, à.å. 331 48. Å. Êàðàíîâ. Öèò. ÑÚ×., 292-294 49. Ã. Êðúñòåâà-Íîæàðîâà. Íàðîäíàòà íîñèÿ â Ïîèáðåíå è Ñðåäíîãîðåö, Ïàíàãþðñêî. — Èçâ. íà Åòíîãð. èíñò. è ìóçåé, 6,1963, ñ.182 50. Ñ. Ãúëúáîâ. Ñòàðàòà íîñèÿ â Ïåðóùèöà. — Ðîäîïñêè íàïðåäúê, 9,1912, ¹8-9, ñ.217 51. Ñ. Èâ. Áàðóò÷èéñêè. Õðèñòî Ã. Äàíîâ. Áèîãðàôè÷åí î÷åðê. Ïëîâäèâ, 1905,170-171. 52. Ë. Ìèëåòè÷. Íàøèòå ïàâëèêÿíè — ÑáÍÓ, 19,1903, ñ.214 53. Í. Õàéòîâ. Öèò.ñú÷., ñ.130 54. Èâ. Àíäîíîâ. Èç ñïîìåíèòå ìè îò òóðñêî âðåìå. 4.1. Ïëîâäèâ, 1927, ñ.55 55. Ê. Ìàðèíêåâà. Åòíîãðàôñêî ïðîó÷âàíå íà ñ. Ñáîðèùå, Íîâîçàãîðñêî. Äèïëîìíà ðàáîòà. Áèáëèîòåêà íà Ñîô.óíèâ., ÐÊÑ, 376 56. Ïðîó÷âàíèÿ íà àâòîðà ïðåç 1966 57. Ì. Âåëåâà. Êîòëåíñêàòà íîñèÿ îò íà÷àëîòî íà ÕIÕ â. — Èçâ. íà Åòíîãð.èíñò. è ìóçåé, 1,1953, ñ.74 58. Ñ. Ðàé÷åâñêè. Öèò. ñú÷., ñ.10 è ïîñ. òàì ëèòåðàòóðà. 59. Õð. Âàêàðåëñêè. Áèò íà òðàêèéñêèòå è ìàëîàçèéñêèòå áúëãàðè. Ñ., 1935, ñ.176 60. Ñ. Ðàé÷åâñêè. Öèò. ñú÷., ñ.9 61. Ïàê òàì, ñ.10 62. Ñò. Øèøêîâ. Ñåëî Êîâà÷åâèöà, Íåâðîêîïñêî. — Ðîäîïñêè íàïðåäúê, 2,1904, ñ.168 63. Â. Êúí÷îâ. Èçáðàíè ïðîèçâåäåíèÿ. Ò.1. Ñ., 1970, ñ.123 64. Àò. Øîïîâ. Èç æèâîòà è ïîëîæåíèåòî íà áúëãàðèòå âúâ âèëàåòèòå. Ïëîâäèâ, 1893, ñ.67
215
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ ÇÈÅÇÈ ÎÏÈÒ ÇÀ ÈÄÅÍÒÈÔÈÊÀÖÈß Ä-Ð ÑÂÅÒËÎÇÀÐ ÏÎÏΠÈçõîæäàéêè îò òàçè ïîñòàíîâêà è îò èçâåñòíîòî îêîëî ïîõîäà íà âåëèêèÿ çàâîåâàòåë äî Áàêòðèÿ è Èíäèÿ, íå ñà ìàëêî èçñëåäîâàòåëèòå, êîèòî âèæäàò â ãðàíäèîçíèòå äåëà, ñúòâîðèë òîé, àìáèöèÿòà çà ïðåïîâòîðåíèå íà áàùèíèÿ ïîäâèã. Ñ äðóãè äóìè, çàâîþâàíåòî íà öÿëà Ïðåäíà Àçèÿ è Åãèïåò è èçãðàæäàíåòî íà íåîáÿòíàòà ìó èìïåðèÿ, ðàçïðîñòðÿëà ñå âúðõó òðè êîíòèíåíòà, ìíîçèíà ïðèåìàò êàòî åäíî íîâî èçäàíèå íà ïîõîäà íà Äèîíèñ. Íèå îáà÷å óñòàíîâèõìå, ÷å áîãúò âèíî÷åðïåö å ñâúðçàí ñ áúëãàðñêîòî èìå è èñòîðèÿ. Çàòîâà íÿìà íèùî ïî-ëîãè÷íî îò âúïðîñà, ñúùåñòâóâà ëè âðúçêà è ìåæäó ñèíà ìó Àëåêñàíäúð è äåäèòå íè. Èçñëåäâàéêè íàëè÷èåòî íà òàêàâà âðúçêà, íèå áÿõìå ïîñî÷èëè åäèí çíà÷èòåëåí êðúã ïîäàòêè, îáâúðçâàùè èìåòî íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ñ áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è äîðè åòíîãåíåçà, êàêòî ïðè íàñ, äóíàâñêèòå áúëãàðè, òàêà è îùå ïîâå÷å ïðè âîëæêèòå íè áðàòÿ (27). Òàêà íàïðèìåð, çà Ñïèðèäîí Éåðîñõèìîíàõ (1792), Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ðàçãðîìèë áúëãàðñêèÿ öàð Ïåðóí è ïîðîáèë ñèíîâåòå ìó (28). Çà ïîáåäà íà Àëåêñàíäúð íàä áúëãàðèòå ãîâîðè è àíîíèìíàòà “Çîãðàôñêà èñòîðèÿ” (1785) (29). Ïåò âåêà ïî-ðàíî Äèìèòðè Õîìåòèàí, âèçàíòèéñêè àâòîð îò XII â., îòáåëÿçâà êàê Àëåêñàíäúð ïî âðåìå íà ïîõîäà ñè èçñåëèë áúëãàðèòå îò ðàéîíà íà Ïðóñà (Áóðñà) âúâ Ôðèãèÿ êúì Ñåâåðíèÿ îêåàí è Ìúðòâî ìîðå(30). Ñòðóâà ñè òóê äà ïðèïîìíèì çà íåèäåíòèôèöèðàíàòà ðîäèíà íà áúëãàðèòå, íàðå÷åíà îò Ïàèñèé Ñêàíäàâèÿ (31), à â “Çîãðàôñêà èñòîðèÿ” — Ñêàíäèíàâèÿ(32). Çàùîòî, òðúãâàéêè îò èìåòî £, çà íàñ íå å òðóäíî äà ãî èçâåäåì îò òîâà íà Àëåêñàíäúð -Èñêàíäåð — Ñêàíäàõ. È òÿ ñå îêàçâà íå íåùî äðóãî, à èìåííî Áàêòðèÿ/Áàëõàðà — ñòðàíàòà, äî êîÿòî áå äîñòèãíàë âåëè÷àâèÿò ïúëêîâîäåö è êîÿòî òîé áåøå ïðèïîçíàë çà ñâîÿ âòîðà ðîäèíà. Îùå ïî-îò÷åòëèâà, òà ÷àê íàòðàï÷èâà ñòîè òåçàòà çà ïðèñúñòâèåòî íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè â ìèòîëîãèÿòà íà âîëæêèòå áúëãàðè, êîèòî ãî íàðè÷àò ñ èìåòî “öàð Àëàìèð”. Ñïîðåä “Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà” ãëàâíèòå ãåðîè Àòèë è Àðáóãà ñëóæàò êàòî âîåííà÷àëíèöè âúâ âîéñêàòà íà öàð Àëàìèð è êàòî òàêèâà ñòèãàò äî Êèòàé. Ïðîãîíåíè òóê îò ñòðàõîâèòà åïèäåìèÿ è ñàìè òå çàáîëåëè, äðóãàðèòå íàìåðèëè ñïàñåíèåòî ñè â ëåêîâèòàòà êàë íà ïåùåðàòà Áúëãàð. Çàòîâà ñëåä êàòî îçäðàâåëè è ñå ïîáðàòèìèëè, òå ïðèåëè äà ñå íàðè÷àò “áúëãàðè” â íåéíà ÷åñò. Îò äðóãà ñòðàíà, ãëàâíàòà ãåðîèíÿ Áîçáèé ñå îêàçâà äúùåðÿ íå íà äðóã, à íà ñàìèÿ öàð Àëàìèð, îñèíîâåíà îò Øàí Àëáàí Ðèùàâ — âëàäåòåëÿò íà öàðñòâî Áàíäæà (Áàðäæèë) è ïîòîìúê íà áúëãàðñêèòå öàðå â Êàâêàç (33). Èçâåñòåí å íàèâíèÿò îïèò çà îáÿñíÿâàíåòî íà âðúçêàòà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ñ áúëãàðñêîòî èìå è ìíîãîáðîéíèòå ëåãåíäè, êîèòî ïðàâè ìîëëà Àáäóðàõèì. Êàêòî å èçâåñòíî è îáîáùåíèåòî íà Ø.Ìàðäæàíè îò IV àðõåîëîãè÷åñêè êîíãðåñ â Ðóñèÿ (1884): “...ãðàä Áîëãàð, ïî íàðîäíèòå ïðåäàíèÿ å îñíîâàí îò Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè. “ È îáÿñíåíèåòî, ÷å åòíîíèìúò
216
ÁÚËÃÀÐÈÍ âîäåë íà÷àëîòî ñè îò ëåãåíäàðíàòà ïåùåðà Áúëãàð. Íà êàâî îñíîâàíèå îáà÷å ïî÷èâàò òåçè ìíîãîáðîéíè ëåãåíäè ñðåä âîëæêèòå áúëãàðè, êîëêîòî è äà å âàæíî è èíòåðåñíî, íèå íå çíàåì. Òîâà å ñàìî ïîðåäíàòà çàãàäêà. Âàæíîòî â ñëó÷àÿ å òîâà, ÷å òåçè ñâèäåòåëñòâà íàìèðàò è âúíøíà ïîäêðåïà. Êàòî íàïðèìåð “Èñêàíäåð-íàìå” íà Íèçàìè Ãÿíäæåâè (1203), êúäåòî ñðåùàìå ñõîäíà íà ïîñî÷åíàòà âåðñèÿ. Ïðèâúðøâàéêè ïîâäèãíàòàòà òåìà, ñòèãàìå äî çàêëþ÷åíèåòî, ÷å ïî íåíàïúëíî ÿñíè çà íàñ ïðè÷èíè, â íàðîäíàòà ïàìåò, â ìèòîëîãèÿòà, èñòîðè÷åñêèòå õðîíèêè è äîðè â ðåäèöà ëèòåðàòóðíè ïðîèçâåäåíèÿ íà ñðåäíîâåêîâíè èçòî÷íè àâòîðè, òðàéíî ñå å íàñòàíèëà è áèòóâà òåçàòà çà âðúçêàòà ìåæäó áúëãàðèòå è Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè. Îò äðóãà ñòðàíà, òîé å ïðåäñòàâÿí çà ñèí íà áîã Äèîíèñ è âàêõàíêàòà Îëèìïèÿ. Åòî çàùî, ñêëîííè ñìå äà äîïóñíåì, ÷å è â îñíîâàòà íà âðúçêàòà ñòîè íå òîëêîâà ñàìèÿò Àëåêñàíäúð, êîëêîòî áîæåñòâåíèÿò ìó áàùà. Çà íåãî îáà÷å êàçàõìå, ÷å å ñàìî åäèí ïðîòîòèï íà øóìåðñêèÿ Äàîíàñ, çàïèñâàí îùå êàòî Äóìóçè èëè Çèìóçóí. È ìíîãî âåðîÿòíî å òîçè Çèìóçóí äà áúäå èçâåñòíèÿò ïî-êúñíî ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå Çèåçè. Òàêà â äàëå÷ ïî-êúñíèòå ëåãåíäè çà Àëåêñàíäúð Âåëèêè (öàð Àëàìèð èëè Èñêàíäåð — Ñêàíäà) íèå îòêðèâàìå åäíî äàëå÷íî è êîñâåíî ñâèäåòåëñòâî çà âðúçêàòà íà Çèìóçóí ñ äàëå÷íèòå íè ïðàäåäè. Àêî îáà÷å òðàêî-ãðúöêèÿò Äèîíèñ/Áàêõ ïðåäëàãàøå òîëêîâà äîïúëíèòåëíè ñâèäåòåëñòâà ïî èíòåðåñóâàùèÿ íè ïðîáëåì, òî êàêâî áè ñòàíàëî, àêî íàïóñíåì ãðàíèöèòå íà ãðúöêàòà ìèòîëîãèÿ è íàäíèêíåì â äðóãè ìèòîëîãèè. Îñîáåíî â òàêèâà, êîèòî èìàõà ñâîé àíàëîã íà Äèîíèñ, àêî è ïîä äðóãî èìå è â äðóãè óñëîâèÿ è åïîõè. Òðúãâàéêè ïî òàçè ñëåäà, ñòðóâà ñè äà ñå âãëåäàìå â ìèòîëîãèÿòà íà çàãàäú÷íèòå åòðóñêè. Äíåñ ñå ïðèåìà, ÷å ñà çàñåëèëè Àïåíèíèòå, èäâàéêè îò Ìàëà Àçèÿ, è ÷å èìàò åòíè÷åñêî ðîäñòâî ñ ìåñòíèòå õåòè è òðîÿíöèòå. Åòî çàùî, ïðèåìàéêè òåçàòà çà ìàëîàçèéñêèÿ ïðîèçõîä íà Äèîíèñ, ëîãè÷íî å äà î÷àêâàìå íÿêàêâî íåãîâî ïîäîáèå äà áúäå îòêðèòî è â ïàíòåîíà íà ìèãðèðàëèòå â Åâðîïà åòðóñêè. È íàèñòèíà, òàêîâà ïîäîáèå ïðåäëàãà òåõíèÿò áîã íà ðàñòèòåëíîñòòà è ïëîäîðîäèåòî Ôóôëóíñ. È òî íå ñàìî ñ ïðèñúùèòå ìó ôóíêöèè, íî ñúùî è ñ îðãàèñòè÷íèòå òúðæåñòâà, íàïîìíÿùè íà ãðúöêèòå âàêõàíàëèè, êàêòî è ñ èìåòî íà ìàéêà ìó Ñåìëà, ñèëíî íàïîìíÿùî íè çà Ñåìåëà — ìàéêàòà íà Äèîíèñ (34). È òàêà, ïðèåìàéêè âåðñèÿòà çà èäåíòè÷íîñòà íà Ôóôëóíñ ñ Äèîíèñ, êîå å âñå ïàê îíîâà, êîåòî ïðåäñòàâëÿâà èíòåðåñ çà íàñ? Îòãîâîðà íàìèðàìå â ñàìîòî èìå íà áîãà. Çàùîòî â êîðåíà ìó íå å òðóäíî äà ñå äîëîâè ñõîäñòâîòî ñ êîðåíà íà ëàòèíñêîòî ÏÎÏÓËÓÑ (íàðîä), êîåòî ïúê íè îòâåæäà êúì ñèíîíèìà ìó ÂÓËÃÀÐÈÑ è îòòàì, êúì áúëãàðñêèÿ åòíîíèì. Âñå êúì ñúùèÿ èçâîä âîäè è âòîðè åäèí ïúò. Ñòàâà äóìà çà òîâà, ÷å âñå ñúùèÿ êîðåí îòêðèâàìå è â íàçâàíèåòî íà ìåñîïîòàìñêèÿ Âàâèëîí, ìÿñ-
ÀÂÈÒÎÕÎË òîòî, êúäåòî Ãîñïîä áå ñìåñèë åçèöèòå íà õîðàòà. Ñïîðåä ëèíãâèñòèòå èìåòî ñè Âàâèëîí âîäèë îò ñåìèòñêèÿ ãëàãîë ÂÀËÀË (ñìåñâàì), åäíîòèïåí ñ òþðêñêèòå ÁÓËÀ, ÁÓËÃÀÌÀÊ (ñìåñâàì), äàëè íà÷àëîòî íà íàé-ïîïóëÿðíàòà õèïîòåçà çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðñêîòî èìå. Ñëåäîâàòåëíî, èìåòî íà åòðóñêèÿ Ôóôëóíñ âîäè ïî äâà íåçàâèñèìè ïúòÿ äî òîâà íà áúëãàðñêèÿ åòíîíèì. Çàä íåãî îáà÷å íèå îòêðèâàõìå äâîéíèê íà Äèîíèñ. Òàêà ïðîñëåäÿâàéêè âåðèãàòà Ôóôëóíñ — Äèîíèñ/Áàêõ — Äàîíàñ/Äóìóçè/Çèìóçóí, íèå çà ïîðåäåí ïúò äîñòèãíàõìå äî áúëãàðñêîòî èìå. Êàêòî ùå ñå óâåðèì îáà÷å è òîçè ïîðåäåí ïðèìåð íå èç÷åðïâà îáñúæäàíàòà òåìà è íå ïîñòàâÿ òî÷êà â ðàáîòàòà íè. Ïðîäúëæåíèåòî òîçè ïúò íè ïðåäëàãàò êåëòñêàòà è àðàìåéñêàòà ìèòîëîãèè. Ïðè òîâà íå äèðåêòíî ÷ðåç ñúîòâåòíèòå ïðîòîòèïè íà Äóìóçè èëè Äèîíèñ. À ïîñðåäñòâîì îáðàçè íà ãåðîè îò íàé-áëèçêîòî èì îáêðúæåíèå è, â èçâåñòåí ñìèñúë, òåõíè àíòèïîäè. Çà êàêâî ïî-êîíêðåòíî ñòàâà âúïðîñ? Ìîæåì äà çàïî÷íåì ñ ÷åñòâàíåòî êóëòà íà Òàìóç (àðàìåéñêè àíàëîã íà Äóìóçè) â ñèðî-ïàëåñòèíñêèÿ ðåãèîí. Òóê íàðåä ñ ðèòóàëíèòå îïëàêâàíèÿ áèë ðàçïðîñòðàíåí è ìèòúò çà ëþáîâòà íà Òàìóç è æåíà ìó Áàëòèí. Ñïîðåä ïðåäàíèåòî áîã Áààëøàìèí ñúùî õàðåñàë êðàñèâàòà Áàëòèè. È çàòîâà ïðîãîíèë ñúïðóãà £ íàäàëå÷. Òÿ ïúê â ãíåâà è îò÷àÿíèåòî ñè ïîäïàëèëà Õàðàí. Òîâà, êîåòî çàñëóæàâà îñîáåíî âíèìàíèå, å êàêòî èìåòî Áàëòèí, òàêà è íåéíàòà äîìèíèðàùà ðîëÿ â ðàçèãðàëèòå ñå ñúáèòèÿ, êàêòî è ïðåäèçâèêàíèÿò îò íåÿ ïîæàð. Çàùîòî âãëåäàìå ëè ñå â êåëòñêàòà ìèòîëîãèÿ, ùå óñòàíîâèì åäíîèìåííèÿ ïðàçíèê Bealtaine, ò.å. Áàëòèí, êîéòî îáà÷å ïîòîìöèòå íà äðåâíèòå êåëòè íàðè÷àõà Áàóëõèíè è ïî òîçè íà÷èí íè îòïðàùàõà êúì áúëãàðñêîòî èìå. È äà íå ïðîïóñíåì äà îòáåëàæèì, òîé ñå ÷åñòâàøå íà 1 ìàé ñ ðèòóàëíè îãíåíè êëàäè (îãíüîâåòå íà Áåëåí), â ÷åñò íà ñëúí÷åâèÿ áîã Áåëåí. Ïîñëåäíèÿò ïúê áå êåëòñêè àíàëîã íà ñëúíöå-áîãà ó ãúðöèòå — Àïîëîí. Ñòðóâà ñè äà ïðèïîìíèì, ÷å Àïîëîí è Äèîíèñ â ãðúöêàòà ìèòîëîãèÿ áÿõà òÿñíî ñâúðçàíè, àêî è ïðåäñòàâÿíè êàòî îáðàçè-àíòàãîíèñòè. Íî òî÷íî êàòî òàêèâà, òå îñâåí ÷å ñå ïðîòèâîïîñòàâÿõà ïîìåæäó ñè, íî ñå è äîïúëâàõà. Ñúùî êàòî ìúæêîòî è æåíñêîòî íà÷àëî â ñúïðóæåñêàòà äâîéêà Òàìóç-Áàëòèí. Íî òîãàâà, àêî Òàìóç áå àíàëîã íà Äóìóçè è ñúîòâåòíî íà Äèîíèñ, òî Áàëòèí ñå îêàçâà àíàëîã òúêìî íà Àïîëîí è ïîÿâàòà íà èìåòî £ â êåëòñêàòà ïðàçíè÷íà ñèñòåìà íàðåä ñ òîâà íà Áåëåí ñå îêàçâàøå âå÷å íåùî ëîãè÷íî. Ðàçëè÷èåòî â ïîëîâåòå: Áàëòèí-Áåëåí, Àïîëîí íå ïðåäñòàâëÿâà çíà÷èì ïðîáëåì. Íî çà òåçè, êîèòî íå ñà ñúãëàñíè ñ íàñ, ñëåäâà äà ïðèïîìíèì ñåñòðàòàáëèçíàê Àðòåìèäà. Çàùîòî òúêìî íåéíîòî ïðèñúñòâèå ïîäñêàçâàøå æåíñêîòî íà÷àëî â îáêðúæåíèåòî íà ñëúíöå—áîãà Àïîëîí. Âãëåäàìå ëè ñå ñåãà îêîëî îáðàçèòå íà ÁÀËÒÈÍ è ÁÅËÅÍ, êîëêîòî è îòäàëå÷åíè äà ñà òå âúâ âðåìåòî, ïðîñòðàíñòâîòî è êóëòóðàòà, ÷èéòî íîñèòåë ñà òå, ñ óäèâëåíèå ùå óñòàíîâèì åäíà ïîâå÷å îò ïîêàçàòåëíà îñîáåíîñò. È íà äâåòå ìåñòà îáùî ñå îêàçâà íå íåùî äðóãî, à íàøåòî áúëãàðñêî èìå, ñðåùàíî â ðàçëè÷íè äóìè, èìåíà, òîïîíèìè.  Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ, íàðåä ñ èìåòî íà Áàëòèí îòêðèâàõìå íàðîä ñ èìåòî ÁÀËÕÀÐÈÑ, æèâÿë òóê íÿêúäå îêîëî XIV â. ïð. Õð. (35). Ïîäïàëåíèÿò
ïúê îò Áàëòèí Õàðàí ñå ìèåøå îò âîäèòå íà ð. ÁÀËÈÕ/ ÁÅËÈÕ.  êåëòñêèÿ ñâÿò íàðåä ñ ÁÀÓËÕÈÍÈ ñå ÷åñòâàøå è âòîðè ïðàçíèê, ÷èåòî íàçâàíèå íàïîìíÿøå áúëãàðñêèÿ åòíîíèì — ÈÌÁÎËÊ. Ñðåä êåëòñêèòå íàðîäè îòêðèâàõìå òàêèâà êàòî ÔÈÐ ÁÎËÃ, ÁÅËÃÈÒÅ, ÂÎËÊÈÒÅ, ÂÎËÖÈÒÅ, ÌÅËÄÈÒÅ è ÌÎËÄÈÒÅ, ÷èèòî èìåíà îòïðàùàò âñå â ñúùàòà ïîñîêà. Ïî ìåñòàòà, îáèòàâàíè îò êåëòèòå, è äíåñ âñå îùå ëè÷àò èìåíàòà íà òîïîíèìè êàòî ÂÀËÕÀÐÅÍ, ÁÀËÀÃÓÅÐ. Ñïîðåä ñòàðà áúëãàðñêà ëåãåíäà íàéïúðâèÿò êðàë íà Èñïàíèÿ íîñåøå èìåòî ÁÎËÃÎÐÎÑ (36), êîéòî â êåëòñêàòà ìèòîëîãèÿ áå íàðè÷àí ÁÅË/ÁÈË. Ïîñëåäíîòî áå óìàëèòåëíàòà ôîðìà íà àíãëèéñêîòî ÓÉËßÌ — àíàëîã íà íåìñêîòî ÂÈËÕÅËÌÑ, ÷èéòî êîðåí ÂÈËÕÁÈËà ñúùî êîðåñïîíäèðà ñ èìåòî íè. Äà ñè ïðèïîìíèì è çà êîæåíàòà ÂÓËÃÈß (37), êîÿòî ïî-êúñíî îòêðèâàõìå êàòî îñíîâåí áåëåã íà îòøåëíèöèòå—áîãîìèëè è ïðåâúðíàëà ñå â åòíîíèì íà åäèíñòâåíèÿ ïðèåë áîãîìèëñòâîòî çà îôèöèàëíà ðåëèãèÿ íàðîä — áîøíÿöèòå—òîðáåøè. Òúðñåíåòî íè íÿìà äà å çàâúðøèëî, àêî íå ñïîìåíåì çà ëåãåíäàðíèÿ êðàë Àðòóð*, äîøúë îò Êàëåäîíèÿ è çàâëàäÿë öÿëà Àíãëèÿ ñ âúëøåáíèÿ ñè ìå÷ Åñêàëèáóð, êîéòî óåëñöèòå íàðè÷àõà ÊÀËÅÄÂÓËÕ, à èðëàíäñêèÿò ìó àíàëîã íîñåøå èìåòî ÊÀËÀÄÁÎËà (38). Èçëèøíî å äà êàçâàìå, ÷å ÂÓËÕ îò ïúðâîòî å ðàçíîâèäíîñò íà ÂÀËÕ-ÁÀËÕ-ÂËÀÕ è ÁÎËÕ, ò.å. íà ñúùîòî ÁÎËà îò âòîðîòî èìå è òå ìàðêèðàò èìåòî íè ÁÚËÃ. Âãëåäàìå ëè ñå îáà÷å ïî-âíèìàòåëíî â ëåãåíäàòà, áèõìå óñòàíîâèëè è îùå ïî óäèâèòåëíè ïàðàëåëè. È êàòî íà÷àëî èñòîðèÿòà íà Ñïèðîäîí Éåðîñõèìîíàõ (1792), êúäåòî Êîëàä è Áîëã áÿõà ïðåäñòàâåíè êàòî áàùà è ñèí áúëãàðñêè âëàäåòåëè, èìåòî íà âòîðèÿ îò êîèòî å áèëî íàëîæåíî íà íàðîäà ìó êàòî åòíîíèì(39). Èìåíàòà íà Êîëàä è Áîëã íàìèðàõìå îáà÷å ñâúðçàíè íå ñàìî â áúëãàðñêàòà è êåëòñêàòà ìèòîëîãèè. Ñâúðçàíè áÿõà òå è ïðè øóìåðèòå, êúäåòî Êóëàá áå ðîäíîòî ìÿñòî íà Áèëãàìåø (Ãèëãàìåø). Òóê áå öàðóâàë è Çèìóçóí. Ëåãåíäàòà íè ïðåäëàãà è äðóã ëþáîïèòåí ïàðàëåë. Âå÷å ïîñî÷èõìå òåñíèòå âðúçêè ìåæäó êðàë Àðòóð, Êàëåäîíèÿ è èìåòî íà íàðîäà Áîëã. “Àðò” íà êåëòñêè çíà÷åøå “ìå÷êà”, ñúùî êàêòî è íà ãðúöêè, îòêúäåòî âîäåøå èìåòî ñè è áîãèíÿ Àðòåìèäà. Ïðèïîìíèì ëè ñè îáà÷å ëåãåíäàòà çà Êàëåäîíñêèÿ ëîâ ùå óñòàíîâèì, ÷å è òóê ñå îòêðèâà áëèçêà êîìáèíàöèÿ îò òðèòå èìåíà, èçïúëíÿâàùè ïðè òîâà àíàëîãè÷íè ðîëè. Öåíòðàëíî ìÿñòî è â äâåòå ëåãåíäè çàåìàò “ìå÷èòå” ïåðñîíàæè íà êðàë Àðòóð è áîãèíÿ Àðòåìèäà. Êàëåäîíèÿ è Êàëèäîí áÿõà ãåîãðàôñêè ïîíÿòèÿ, ñâúðçàíè ñ ðàçèãðàëèòå ñå ñúáèòèÿ. À àíàëîã íà äâèæåùàòà ñèëà Áîëã îò êåëòñêàòà ìèòîëîãèÿ áå ãðúöêèÿò ÌÅËÅÀÃÚÐ, â ÷èåòî èìå íå å òðóäíî äà áúäå îòêðèò êîðåíúò íà áúëãàðñêîòî èìå. Çà ïîðåäåí è âåðÿòíî íå çà ïîñëåäåí ïúò... Îáîáùàâàéêè âñè÷êî êàçàíî äîòóê, ìîæåì ñ óâåðåíîñò äà çàêëþ÷èì, ÷å èìåòî íà Äóìóçè âîäè êúì òîâà íà Çèåçè, íî ñúùî è êúì áúëãàðñêîòî èìå è èñòîðè÷åñêî ïðèñúñòâèå â äðåâíîñòãà. Ïðè òîâà íå ïî åäèí, à ïî íÿêîëêî ðàçëè÷íè è íåçàâèñèìè ïúòÿ. Âåäíúæ Çèìóçóí/Äóìóçè îòâåæäà ïðÿêî êúì Çèåçè è áúëãàðèòå â Áàêòðèÿ/Áàëõàðà. Âòîðè ïúò êúì Áèëãàìåø. Òðåòè — êúì Ìåãàëàðîñ/Áåãàëàðîñ. Ïîñðåäñòâîì æåíà ìó Èíàíà — “Çâåçäàòà íà óòðèííèÿ âúçõîä”, íàðè÷àíà îùå “Ãîñïîäàð íà çâåçäèòå” è ñèìâîë íà ïëàíåòàòà Âåíåðà, äðóã ïúò íè îòâåæäà êúì àëïà-Çâåçäà Áîÿí Èìåí è îòíîâî êúì áúëãàðèòå. Ïðåîáðàçåí êàòî Äè-
* Ñïîðåä íàé-íîâèòå èçñëåäâàíèÿ êðàë Àðòóð èäâà îò Ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñòåïè (ñêèòèòå è äðåâíèòå áúëãàðè) — Áåë. ðåä.
217
ÀÂÈÒÎÕÎË îíèñ, øóìåðñêèÿò Äàîíàñ, ñ âòîðî èìå Áàêõ äîñòèãà Áàêòðèÿ/Áàõàðà, çà äà ÿ öèâèëèçîâà ïî ñâîé îáðàç è ïîäîáèå. Ëåãåíäàðíèÿò ìó è âåëèê ñèí Àëåêñàíäúð (Àëàìèð, Èñêàíäåð, Ñêàíäà) ïðàâè âåëèêèòå ñè çàâîåâàíèÿ, òðàñèðàéêè ïúòÿ ñè ñïîðåä ïîïóëÿðíàòà ëåãåíäà çà ñâîÿ áàùà è âëèçà â ìèòîëîãèÿòà, íàâåêè îáâúðçàí ñ áúëãàðñêîòî èìå. À ñëåäèòå íà Òàìóç è Áàëòèí âîäÿò äàëå÷å íà çàïàä, íà ñàìèòå Áðèòàíñêè îñòðîâè è íè ñî÷àò íàçâàíèÿ êàòî Áàóëõèíè, Èìáîëê è Êîàëäáîëã è çàãàäú÷íèÿ öèâèëèçîâàí íàðîä Ôèð Áîëã. ßâíî, Äóìóçè(Çèìóçóí, Äàîíàñ) çàñëóæàâà îñîáåíî âíèìàíèå, êîãàòî ãîâîðèì è êîãàòî òúðñèì ïðîòîòèïà íà Çèåçè êàòî ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå. È êàêòî ñå óáåäèõìå ñàìè, àðãóìåíòèòå çà òîâà ñà è ìíîãîáðîéíè, è ñåðèîçíè! Îïèòèòå çà èäåíòèôèöèðàíå íà áúëãàðñêèÿ Çèåçè îò “Àíîíèìíàÿ ëàòèíñêè Õðîíîãðàô” ïîâäèãíàõà äâå çàñëóæàâàùè âíèìàíèåòî õèïîòåçè. Ïúðâàòà, íà Ä. Äèìèòðîâ, èçâåæäà áúëãàðñêèÿ ðîäîíà÷àëíèê îò øóìåðñêèÿ Ëóãàë Çèããàçè — îñíîâàòåëÿò íà III äèíàñòèÿ íà ãð. Óðóê/Óíóã è ïðúâ øóìåðñêè èìïåðàòîð. Êàòî âîåííà÷àëíèê â àðìèÿòà íà áàùà ñè, íà÷åëî íà “íàðîäà íà Áàí”, íàðè÷àí îùå “îðäèòå íà Áàí”, “ñåâåðíèÿ àãðåñîð” èëè “Ëúêîíîñöèòå” òîé çàâëàäÿâà ãð. Óðóê, à ñëåä òîâà è ãð. Óìà, êúäåòî áàùà ìó ñòàâà âëàäåòåë, à ñëåä ñìúðòãà ìó, ïðåñòîëà çàåìà Çèããàçè.  ñëåäâàùèòå ãîäèíè òîé ïîêîðÿâà ãð. Êèø è ñëåä ïàäàíåòî íà Ëàãàø, ðàçïðîñòèðà âëàñòòà ñè íàä öÿë Øóìåð, ïðåìåñòâàéêè ñòîëèöàòà îò Êèø â Óðóê. Äâå è ïîëîâèíà äåñåòèëåòèÿ óïðàâëåíèå íà Çèããàçè ïðåâðúùàò Øóìåð â îãðîìíà èìïåðèÿ, ðàçïðîñòðÿëà ñå îò ð. Èíä äî ð. Íèë, à ñàìèÿ íåãî — â ïúðâè ñâåòîâåí èìïåðàòîð. Äúðæèì äà îòáåëåæèì ïðîòèâîðå÷èåòî, êîåòî íàìèðàìå â äàòèðàíåòî íà òåçè ñúáèòèÿ, ñòàíàëè ñïîðåä Ä.Äèìèòðîâ ïðåç 27502725ã. ïð. Õð., à ñïîðåä ÁÑÝ — ïðåç XXIV â. ïð. Õð., äîêîëêîòî âñè÷êèòå íè ïî-íàòàòúøíè õðîíîëîãè÷íè ðàç÷åòè ñà áàçèðàíè âúðõó ñèñòåìàòà, âêëþ÷âàùà ïîñî÷åíàòà âòîðà äàòèðîâêà. Âòîðàòà õèïîòåçà òîêó-ùî èçêàçàõìå ïîãîðå, ñâúðçâàéêè áúëãàðñêèÿ Çèåçè ñ ïîïóëÿðíèÿ øóìåðñêè Äóìóçè, ïðåäîñòàâÿéêè öÿëà ïîðåäèöà îò àðãóìåíòè, êîèòî, àêî è êîñâåíè, ñà òîëêîâà ìíîãîáðîéíè, ÷å íå ìîãàò äà îñòàíàò áåç íóæíîòî èì âíèìàíèå. Íà ïðúâ ïîãëåä äâåòå õèïîòåçè íå ñàìî ÷å ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò ïîìåæäó ñè, íî è êàòî ÷å ëè ñå èçêëþ÷âàò âçàèìíî. Äàëè îáà÷å ñèòóàöèÿòà å òî÷íî òàêàâà? Àêî å òàêà, òî ìîæåì äà ñìå ñïîêîéíè, ÷å ïî-íàòàòúøíîòî èì ðàçâèòèå áè äîâåëî äî óòâúðæäàâàíåòî íà åäíàòà è îòõâúðëÿíåòî íà äðóãàòà. Ñòðóâà íè ñå îáà÷å, ÷å å âúçìîæåí è äðóã èçõîä - ñúãëàñóâàíåòî ïîìåæäó èì. È åäíî ïîäîáíî ïîëîæåíèå áè èçäèãíàëî â çíà÷èòåëíà ñòåïåí äîñòîâåðíîñòòà íà ðàçøèðåíàòà è îáîáùåíà ïî òàêúâ íà÷èí õèïîòåçà. Îñíîâàíèÿ çà ïîäîáåí ïîäõîä íàìèðàìå â ìíîãîáðîéíèòå è ïðîòèâîðå÷èâè äàííè, ñ êîèòî íè å ïðåäîñòàâåí îáðàçúò íà Äóìóçè. È îò íàñ ñå èçèñêâà äà ñå ïîñòàðàåì äà ïîäðåäèì è ñãëîáèì òåçè äàííè ïî òàêúâ íà÷èí, ÷å äà ïîëó÷èì ëîãè÷åñêè èçäúðæàíà, çàâúðøåíà è öÿëîñòíà êàðòèíà íà ðàçèãðàëèòå ñå ñúáèòèÿ. Íàé-ðàíî èìåòî íà Äóìóçè/Çèìóçóí?) ñå ñðåùà â “ñïèñúê À” íà áîãîâåòå îò âðåìåòî íà ïåðèîäà Ôàðà (Øóðóïàê), íÿêúäå îêîëî XXVII-XXVI â. ïð. Õð. Òóê òîé å ïðåäñòàâåí êàòî áîã-ïàñòèð, íîñèë è ïðîçâèùåòî Àìàóøóãàëàíà — “ìàéêà ìó íåáåñåí äðàêîí”. Ïî-êúñíî, â öàðñêèÿ ñïèñúê íà III äèíàñòèÿ íà ãð. Óð, â ñàìèÿ êðàé íà III õèë.ïð.
218
Õð., ñà ïðåäñòàâåíè äâà îáðàçà ñ èìåòî Äóìóçè. Åäèíèÿò, îòíîâî íà ïîçíàòèÿ íè áîã-ïàñòèð îòïðåäè ïîòîïà — öàð, ðîäîì îò ãð. Áàäòèáèðà. Âòîðèÿò å ðèáàð îò Óðóê (Óíóã), êîéòî îáà÷å å äîøúë òóê îò äðóãî ìÿñòî, îò ãð. Êóàðà. Çà äâà îáðàçà íà Äóìóçè ñå ãîâîðè è â îòêðèò ñòîïàíñêè òåêñò ïàê îò âðåìåòî íà III äèíàñòèÿ íà Óð, äîêàòî ëèòåðàòóðíèòå òåêñòîâå íå ðàçëè÷àâàò äâà, à ãîâîðÿò ñàìî çà åäèí îáðàç íà Äóìóçè. Àíàëèçàðàéêè êàçàíîòî äîòóê, ìîæåì äà çàêëþ÷èì, ÷å â äåéñòâèòåëíîñò ñå êàñàå çà äâà îòäåëíè è ñàìîñòîÿòåëíè îáðàçà ñ åäíî è ñúùî èìå. Òå ñå ðàçëè÷àâàò åäèí îò äðóã ñïîðåä ðîäíîòî ñè ìÿñòî, åïîõàòà, êîãàòî ñà æèâåëè è ôóíêöèèòå, êîèòî ñà èçïúëíÿâàëè, íåçàâèñèìî ÷å è äâàìàòà ñà îáîæåñòâåíè. Ïúðâèÿò Äóìóçè å ðîäîì îò ãðàä Áàäòèáèðà, åäèí îò ïåòòå íàé-ðàííè è ïðåäïîòîïíè, ñïîðåä ìèòîëîãèÿòà øóìåðñêè ãðàäîâå. Òîâà å áîãúò—ïàñòèð, æèâÿë îùå ïðåäè ïîòîïà è ñúïðóã íà êàïðèçíàòà Èíàíà. Âòîðèÿò Äóìóçè (Çèìóçóí) Äàîíàñ å ïðåäñòàâåí êàòî ðèáàð, ðîäîì îò Êóàðà è âúçêà÷èë ñå íà òðîíà íà ÊÓ-ëàá, ïðåäãðàäèåòî íà Óðóê(Óíóã). Òîé íå å áèë âêëþ÷åí â ñïèñúêà íà áîãîâåòå îò Ôàðà, ñúñòàâÿí íÿêúäå ïðåç XXVII-XXVI â. ïð. Õð. Èìà ãî îáà÷å â öàðñêèÿ ñïèñúê îò Èñèí, ñúñòàâÿù ãðàíèöàòà ìåæäó III è II õèë. ïð. Õð. Âå÷å îáúðíàõìå âíèìàíèåòî íà èçêóñòâåíèÿ íà÷èí, ïî êîéòî òîé å âïèñàí â ñïèñúêà íà öàðåòå îò ïúðâàòà äèíàñèÿ íà Óíóã. Çàùîòî íèêúäå äðóãàäå òîé íå ñå ñâúðçâà ðîäñòâåíî ñ òàçè äèíàñòèÿ. Íàïðîòèâ, ïðåäñòàâÿí å çà ñèí íà áîã Åíêè, äîêàòî íàé-ðàííàòà äèíàñòèÿ íà óðóêñêèòå öàðå âîäè íà÷àëîòî ñè îò ñëúí÷åâèÿ áîã Óòó. Ñòðóâà ñè ñåãà, ñëåä êàòî ïîñî÷èõìå íàëè÷èåòî íà äâà ìèòîëîãè÷íè ïåðñîíàæà ñ èìåòî Äóìóçè, äà ïîòúðñèì ñúùåñòâóâàò ëè íÿêàêâè äîïèðíè òî÷êè ìåæäó åäèíèÿ îò òÿõ ñ òîçè íà Ëóãàë Çèããàçè. Çà ïúðâèÿ Äóìóçè ìîæåì ñúñ ñèãóðíîñò äà êàæåì, ÷å íå íàìèðàìå íèêàêâè òî÷êè ñ Ëóãàë Çèããàçè, äîðè è ñàìî ïîðàäè íàïúëíî ðàçëè÷íèòå èñòîðè÷åñêè åïîõè, êîãàòî ñà æèâåëè äâàìàòà.  ñëó÷àÿ ñ âòîðèÿ Äóìóçè íåùàòà êàòî ÷å ëè ñòîÿò ïî äðóã íà÷èí. Íà ïúðâî ìÿñòî òîé å æèâÿë íå ïðåäè ïîòîïà, à â äîñòèæèìè îò øóìåðñêàòà èñòîðè÷åñêà äðåâíîñò âðåìåíà è ïî-òî÷íî âúâ âðåìå, ñúèçìåðèìî ñ òîâà íà Ëóãàë Çèããàçè. Òîçè âòîðè Äóìóçè è Çèããàçè ñà ñâúðçàíè ïðÿêî ñ èñòîðèÿòà íà ãð. Óðóê/Óíóã, íî è äâàìàòà ñà ïðèøúëöè òóê. Îáùà îòëè÷èòåëíà îñîáåíîñò è çà äâàòà îáðàçà å èçêëþ÷èòåëíàòà èì àêòèâíîñò, ñòàíàëà îáåêò íà êîìåíòàðè è îò ìèòîëîçè çà Äóìóçè è íà èñòîðèöè îòíîñíî Çèããàçè. Ñëåäîâàòåëíî ñõîäñòâîòî ìåæäó äâàìàòà îáõâàùà êàêòî âðåìåòî è ìÿñòîòî, êúäåòî ñà ñå ïîäâèçàâàëè, òàêà è íà÷èíà èì íà ïîâåäåíèå, êúäåòî äúðæàâíîòî íà÷àëî äîìèíèðà íàä òîâà íà íåäîñåãàìèÿ áîã. Íàëèöå å îáà÷å è îùå íåùî, ñâúðçâàùî äâàòà ãåðîÿ. È òî íå å ïðÿêî ñâúðçàíî ñ ïðîèçõîäà èì. Âå÷å îáúðíàõìå âíèìàíèå íà îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å â “Ñïèñúêà íà øóìåðñêèòå öàðå” Äóìóçè ñå ÿâÿâà ïî åäèí âèäèìî èçêóñòâåí íà÷èí, íàðóøàâàéêè ðåäà èì, âêëèíÿâàéêè ñå ìåæäó Ëóãàëáàíäà è Áèëãàìåø, íàìèðàùè ñå â ïðåêèòå ðîäñòâåíè îòíîøåíèÿ íà áàùà è ñèí. Ñëó÷àéíî ëè Äóìóçè å ïîñòàâåí òî÷íî ìåæäó òåçè íàé-ïîïóëÿðíè öàðå íà Óíóã è êàêúâ áè áèë ñìèñúëúò çà ïîñòàâÿíåòî ìó òúêìî ìåæäó òÿõ? Øóìåðîëîçèòå äîñåãà íå ñà äàëè îòãîâîð íà ïîâäèãíàòèÿ âúïðîñ. Äîðè íå ñà ãî çàáåëÿçàëè. Òîé îáà÷å ïðèäîáèâà ñìèñúë, ðàçãëåäàìå ëè ãî â êîíòåêñòà íà äîãàäêàòà íè è îò ïîçèöèèòå íà Ëóãàë Çèããàçè. Çàùîòî ïîñëåäíèÿò áåøå ðîäîì îò ãð. Áàí è çàòîâà íàðîäúò ìó
ÀÂÈÒÎÕÎË íîñåøå èìåòî “îðäèòå íà Áàí”. Èìåòî ïúê íà Ëóãàëáàíäà, êàêòî ñå âèæäà, å ñúñòàâíî è êàòî íà÷àëî âêëþ÷âà øóìåðñêàòà òèòëà “ëóãàë” — “öàð”, à ñàìîòî èìå — Áàíäà íè îòïðàùà äèðåêòíî êúì íàçâàíèåòî íà ñúùèÿ ãðàä Áàí. Óäèâèòåëíî ñúâïàäåíèå! À ìîæå áè íåùàòà áèõà äîøëè òî÷íî ïî ìåñòàòà ñè, âúçïîëçâàìå ëè ñå îò õèïîòåçàòà íà Ä. Äèìèòðîâ çà Ìåãàëàðîñ è Äàîíàñ îò øóìåðñêèÿ öàðñêè ñïèñúê íà Áåðîñ? Çàùîòî ñïîðåä íåÿ Ìåãàëàðîñ è Äàîíàñ áÿõà åäèí è ñúù âëàäåòåë, êúäåòî Ìåãàëàðîñ êàòî åïèòåò ôèêñèðàøå îñâåí Äàîíàñ (Äóìóçè) Çèìóçóí, íî è áúëãàðñêèÿ åòíîíèì. Òî÷íî ïî ñúùèÿ íà÷èí ñòîÿõà íåùàòà è â öàðñêèÿ ëèñò îò Èñèí. Èìåòî íà Äóìóçè òóê áåøå èçïèñàíî ðåäîì äî Áèëãàìåø, êàòî ïîñëåäíîòî îùå ïî-íàãëåäíî ôèêñèðàøå áúëãàðñêèÿ åòíîíèì. Ñõîäñòâàòà, íàèñòèíà, ñòàíàõà òâúðäå îñåçàòåëíè è ìíîãîáðîéíè, çà äà ïðîäúëæàâàìå äà ãè ãëåäàìå îòâèñîêî è ñ áåçðàçëè÷èå. À âñè÷êî òîâà îçíà÷àâà ñàìî åäíî. ×å õèïîòåçàòà íè çà âðúçêàòà íà âòîðèÿ Äóìóçè/Çèìóçóí ñ Ëóãàë Çèããàçè å äîñòàòú÷íî æèçíåíà, çà äà áúäå ïîâäèãàíà è êîìåíòèðàíà. Îçíà÷àâà è äðóãî. ×å äâåòå õèïîòåçè ìàðêèðàò åäèí è ñúù ïðîáëåì. È ÷å ðåøàâàíåòî ìó ïî äâà îòäåëíè è íåçàâèñèìè ïúòÿ ãî ïðàâè çíà÷èòåëíî ïî—äîñòîâåðåí è çíà÷èì. Äóìóçè (Äàîíàñ) Çèìóçóí è Çèããàçè ñâèäåòåëñòâàõà âå÷å íå ñàìî çà õóíîðñêîòî, íî è çà áúëãàðñêîòî ïðèñúñòâèå â Øóìåð ïî âðåìåòî íà íåãîâèÿ íàé-ãîëÿì ðàçöâåò è ìîãúùåñòâî. È òîçè èçâîä, íàäÿâàìå ñå, òåïúðâà ùå ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî è ùå áúäå îöåíÿâàí. ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß: 1. Ï. Äîáðåâ, Ïðàáúëãàðèòå, Ïðîèçõîä, Åçèê, Êóëòóðà, Íîâ ïðî÷èò, Ñ., 1991, ñ. 7-16. 2. Ï. Äîáðåâ, Ïðåîòêðèâàíåòî íà ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð, Ñ., 1994, ñ. 17. 3. Ï. Äîáðåâ, Ñêàçàíèå íà Àòèëîâèòâ õóíè, Ñ” 1997, ñ. 148-149. 4. Ì. Ñèäîðîâ, Áëúãàðèÿíñòâîòî, Ñ.,1997, ñ. 74-76. 5. Ñ. Ïîïîâ, Àâèòîõîë è Èðíèê. Íà÷àëî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò, Âàðíà, 1999, ñ. 156. 6. Ä. Äèìèòðîâ, Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå, ÀÂÈ-ÒÎÕÎË, 2000, êí. II, ñ. 14-15. 7. Ê. Ëè÷êîâñêà, Ê.Øàæèíñêà. Ìèòîëîãèÿ íà Ìåñîïîòàìèÿ, Ñ. 1984, ñ. 149. 8. Â. Àôàíàñüåâà, Ãèëüãàìåø, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì., 1980, ò. I, ñ. 302-304, 9. Â. Àôàíàñüåâà, Äóìóçè, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì., 1980, ò. I, ñ. 409. 10. Ä. Äèìèòðîâ, Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå, ÀÂÈ-ÒÎÕÎË, êí. 13, ñ. 80. 11. È. Äÿêîíîâ, Óðóê, Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, Ì., III èçä. 1977, ò. 27 ñ. 94.
12. Â. Àôàíàñüåâà, Äóìóçè, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì., 1980, ò. I, ñ. 409-410, Èíàííà, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì., 1980, ò. I, ñ. 510-511. 13. Â. Àôàíàñüåâà, È. Øèôìàí, Òàìóç, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì., 1980, ò. 2, ñ. 491. 14. Ñ. Ïîïîâ, ‘Êíèãà íà Åíîõ” è áúëãàðñêèÿò áèòîâ êàëåíäàð, ÀÂÈ-ÒÎÕÎË, 1997, êí. 8,ñ. 23. 15. Ä. Äèìèòðîâ, Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå, ÀÂÈ-ÒÎÕÎË, 2000, êí. 11, ñ. 15-17. 16. Ä Äèìèòðîâ, Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå, ÀÂÈ-ÒÎÕÎË, 2000, êí. 11, ñ. 15. 17. Ñïèðèäîí Éåðîñõèìîíàõ, Èñòîðèÿ âî êðàòöå î áîëãàðñêîì íàðîäå ñëîâåíñêîì -1792, Þáèëåéíî èçäàíèå, Ñ.,1992, ñ.68-69. 18. Ñ. Ïîïîâ, Àâèòîõîë è Èðíèê..., ñ. 54-57. 19. Â. Àôàíàñüåâà, Äóìóçè, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì., 1980, ò. I, ñ. 409. 20. Ä. Äèìèòðîâ, Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå, ÀÂÈ-ÒÎÕÎË, êí. 13, ñ. 80. 21. À. Ëîñåâ, Äèîíèñ, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì., 1980, ò. I, ñ. 380-381. 22. À. Ëîñåâ, Äèîíèñ, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì., 1980, ò. I, ñ. 380. 23. Ï. Äîáðåâ, Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò, Ñ. 1995, ñ. 15-21. 24. Ê. Êàìåíåâ, Íåáåòî ïîìíè, Âàðíà, 2000, ñ. 141. 25. Â. Òîïîðîâ, Áðàõìà, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì., 1980, ò. I, ñ. 186. 26. Åâðèïèä, Âàêõàíêè, Ñ., 1914. 27. Ñ. Ïîïîâ, Àëåêñàíäúð Âåëèêè è áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è ìèòîëîãèÿ, ÀÂÈ-ÒÎÕÎË, 2000, êí. 12, ñ. 25-29. 28. Ñïèðèäîí Éåðîñõèìîíàõ, Èñòîðèÿ âî êðàòöå î áîëãàðñêîì íàðîäå ñëîâåíñêîì -1792, Þáèëåéíî èçäàíèå, Ñ., 1992, ñ. 71. 29. Ã. Ñ. Ðàêîâñêè, Èñòîðèÿ î áîëãàðîñëîâåíñêîì íàðîäå, Ñú÷. â 4 òîìà, Ñ., 1988, ò. 4, ñ. 261. 30. À. Ìèëåâ, Ãðúöêèòå æèòèÿ íà Êëèìåíò Îõðèäñêè, Ñ., 1966, ñ. 80. 31. Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè, Èñòîðèÿ ñëàâÿíîáúëãàðñêàÿ. Ñ. 1984, ñ. 32. Ã. Ñ. Ðàêîâñêè, Èñòîðèÿ î áîëãàðîñëîâåíñêîì íàðîäå, Ñú÷. â 4 òîìà, Ñ., 1988, ò. 4, ñ. 261. 33. Ìèêàèë Áàùó Èáí Øàìñ Òåáèð, Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà, Ñ. 1997, ñ. 59-67,138-141; Ô.Íóðóòäèíîâ, Ðå÷íèê..., ñ. 156. 34. À. Íåìèðîâñêèé, Ýòðóñêàÿ ìèòîëîãèÿ, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì,, 1980, ò. 2, ñ. 673. 35. Ï. Öîíåâ, Õîìîêîñìèêóñ, Ñ. 1980, ñ. 246, 237. 36. Ï. Äîáðåâ, Ïðåîòêðèâàíåòî..., ñ. 190.
219
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÒÐÀÊÈÒÅ ÑÀ ÁÚËÃÀÐÈ ÅÌÈË ÊÎÑÒÀÄÈÍΠÃðàìîòíèÿò ÷èòàòåë âåäíàãà ùå âúçíåãîäóâà ñðåùó òîâà çàãëàâèå. Ùå ðå÷å - íå å âúçìîæíî òðàêèòå äà ñà áúëãàðè, îáúðêàë ñè ïðèîðèòåòèòå, ïðèÿòåëþ. Âèæ, áúëãàðèòå äà ñà òðàêè - èäè-äîéäè, íî òðàêèòå äà ñà áúëãàðè - òîâà å âñå åäíî äà ïîñòàâèø êàðóöàòà ïðåä êîíÿ. Òðàêèòå ñà äðåâåí íàðîä, à áúëãàðèòå - ñðàâíèòåëíî íîâ. ×èòàòåëþ, èçñëóøàé ìîèòå àðãóìåíòè, ïúê òîãàâà ïðåöåíè ïðàâèëíî ëè å, èëè íå òâúðäåíèåòî “òðàêèòå ñà áúëãàðè”.
ÊÎÉ ÏÎÑÒÀÂß ÊÀÐÓÖÀÒÀ ÏÐÅÄ ÊÎÍß ? Íå å ëè ñòðàííî - äíåøíèòå ãúðöè áèëè íàñëåäíèöè íà ñòàðèòå ãúðöè, äíåøíèòå ðóìúíöè - íà ñòàðèòå äàêè, äíåøíèòå àëáàíöè - íà ñòàðèòå èëèðè, ñúðáèòå - íà òðèáàëèòå, äíåøíèòå ìàêåäîíöè - íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè (ñïîðåä ìàêåäîíèçìà), äíåøíèòå òóðöè - íà òðîÿíöèòå (ñïîðåä äíåøíàòà òóðñêà “íàóêà”), à äíåøíèòå áúëãàðè íÿìàëè íèùî îáùî ñ íàé-ìíîãîáðîéíèÿ íàðîä íà àíòè÷íîñòòà - òðàêèòå, êîèòî æèâååëè ïî íàøèòå çåìè, íî èç÷åçíàëè ìàëêî ïðåäè äà äîéäàò íà êîíåòå ñè ïðèøúëöèòå “ïðàáúëãàðè”. Òîçè áåçñìèñëåí èñòîðèîãðàôñêè øàáëîí å óïîðèòî íàëàãàí îò íàóêàòà ïðåç öåëèÿ XX âåê . Áúëãàðèòå îò êðàÿ íà XVIII è íà÷àëîòî íà XIX âåê èçîáùî íå ñà è ïðåäïîëàãàëè, ÷å íàóêàòà èì ãîòâè òàêàâà èçíåíàäà - äà îáÿâè Ñâåùåíàòà èì áàùèíà çåìÿ çà êúñíî ïðèäîáèòà. Íèå ìîæåì äà ðàçáåðåì “êîâà÷èòå” íà èñòîðè÷åñêàòà íàóêà îò XIX âåê - òðÿáâàëî å äà ñå îçàïòè áúëãàðñêèÿò âúçðîæäåíñêè äóõ, êîéòî å çàñòðàøàâàë ãîëåìèòå èìïåðèè (íå ñàìî Îñìàíñêàòà, íî è Àâñòðî-óíãàðñêàòà, è Ðóñêàòà), êàêòî è íîâîèçìèñëåíèòå äúðæàâè ñ íå ïî-ìàëêî èçìèñëåíè èìåíà Ãúðöèÿ è Ðóìúíèÿ, êúäåòî ñà æèâååëè îãðîìåí áðîé áúëãàðè. Âñúùíîñò òî÷íî Áúëãàðñêîòî âúçðàæäàíå å íàêàðàëî Âèåíñêàòà è Ðóñêàòà èñòîðè÷åñêà øêîëà äà ñúçäàäàò ìèòà çà òþðêñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå. Ñèðå÷ áúëãàðèòå ñà ïðèøúëöè â Åâðîïà è äîðè äà ñå íàìèðàò áúëãàðñêè ïîñåëåíèÿ íà ñòàðèÿ êîíòèíåíò, òî òå ñà “íåçàêîííî” òóê, òå ñà ñëàáîêóëòóðíè âîèíñòâåíè âàðâàðè è åäèíñòâåíÿò èì øàíñ äà ïðîñïåðèðàò å äà ñà “ôåäåðàòè” èëè âàñàëè íà íÿêîÿ îò ãîëåìèòå èìïåðèè. Îñíîâåí ïðèíîñ çà íàëàãàíåòî íà òàçè ïîãðåøíà è ïàãóáíà çà áúëãàðèòå òåîðèÿ èìàò àâñòðî-óíãàðöèòå Ïàâåë Éîñèô Øàôàðèê è íåãîâèÿò âíóê (ñèí íà äúùåðÿ ìó) Êîíñòàíòèí Éîñèô Èðå÷åê, êîéòî íà 26-ãîäèøíà âúçðàñò (!) ñè ïîçâîëè áåçðàçñúäñòâîòî íàáúðçî äà ñêàëúïè èñòîðèÿ íà åäèí îò íàé-äðåâíèòå íàðîäè - áúëãàðñêèÿ. Òàçè âîëíîñò íà ìëàäèÿ ÷óæäåíåö ìó äîíåñå ìèíèñòåðñêî êðåñëî â áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî òîãàâà, à íà íàñ áúëãàðèòå - ïðîçâèùåòî òþðêî-òàòàðè, îò êîåòî è äî äíåñ íå ìîæåì äà ñå îòúðâåì. Çà äà óñïåå òàçè òåîðèÿ, å áèëî íåîáõîäèìî ïðåäè òîâà äà ñå çàëè÷è ïèñìîâíîòî èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî íà áúëãàðèòå. Çà òàçè öåë ïðåç äâàäåñåòòå è òðèäåñåòòå ãîäèíè íà XIX âåê çàïî÷âà ìàñîâîòî óíèùîæàâàíå íà àâòåíòè÷-
220
íè èñòîðè÷åñêè äîêóìåíòè, ñúõðàíÿâàùè ñå â áèáëèîòåêèòå íà ïî-ãîëåìèòå áúëãàðñêè ìàíàñòèðè. Ïðåç 1821 ã. ïî çàïîâåä íà âëàäèêàòà ôàíàðèîò Èëàðèîí Êðèòñêè å èçãîðåíà Òúðíîâñêàòà ïàòðèàðøåñêà áèáëèîòåêà. Ãðúöêè, ðóñêè è àâñòðî-óíãàðñêè ïëàòåíè àãåíòè èçãàðÿò èëè èçíàñÿò îò Áúëãàðèÿ õèëÿäè òîìîâå áåçöåííè áúëãàðñêè êíèãè, ñ êîåòî çàëè÷àâàò ìåñòíèÿ èçâîðîâ ìàòåðèàë, êîéòî áè òðÿáâàëî äà ïîñòàâè îñíîâàòà íà áúäåùàòà áúëãàðñêà èñòîðèîãðàôèÿ. Çà óíèùîæàâàíåòî íà îãðîìåí áðîé ðúêîïèñè - “îò 30 äî 50 òîâàðà êíèãè âúâ âñåêè ìàíàñòèð”, ñâèäåòåëñòâà âúçðîæäåíåöúò Éîðäàí Õàäæèêîíñòàíòèíîâ - Äæèíîò. Ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà è áúëãàðñêàòà àðõåîëîãèÿ ñå ñúçäàâàò è óïðàâëÿâàò ïîëîâèí ñòîëåòèå îò àâñòðî-óíãàðöè è ðóñíàöè. Áúëãàðèòå, êîèòî ñà äîïóñíàòè äà ñå çàíèìàâàò ñ èñòîðèÿ ñà, èëè âèåíñêè, èëè ðóñêè âúçïèòàíèöè - ñèðå÷ òå âå÷å ñà ïðåâúðíàòè â äóõîâíè åíè÷åðè. Ñâåòöè íà áúëãàðùèíàòà êàòî Çîãðàôñêèÿò ëåòîïèñåö, éåðîñõèìîíàõ Ñïèðèäîí Ãàáðîâñêè, ïîï Éîâ÷î îò Òðÿâíà, àêàäåìèê Öàíè Ãèí÷åâ, ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ è ìíîæåñòâî äðóãè èñòèíñêè ðàäåòåëè íà èñòîðè÷åñêàòà èñòèíà ñà èíêðèìèíèðàíè è äîðè ïðåâúðíàòè â ïîñìåøèùå îò ñúùèòå òåçè èìïåðñêè ñëóãè. Åíè÷åðèòå íå ñå ïîñâåíèõà äà ñå ïîäèãðàÿò äîðè è ñ Ïàèñèé, Ðàêîâñêè è îùå öÿë ðåä áúëãàðñêè âúçðîæäåíöè, êàòî ãè îáÿâèõà çà íàèâíè ëàèöè. Åòî òàêà áåøå ïîñòàâåíà “êàðóöàòà ïðåä êîíÿ” â ñâåòîâíàòà è â ÷àñòíîñò áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ - áúëãàðèòå áÿõà íàðî÷åíè çà òþðêî-òàòàðè, áåç îãëåä íà î÷åâèäíèòå ôàêòè - òåðìèíúò òàòàðè ñå ïîÿâÿâà â XII âåê, òåðìèíúò òþðêè - VI âåê, à íàóêàòà å äîêàçàëà ñúñ ñèãóðíîñò, ÷å åòíîíèìúò áúëãàðè å çàñâèäåòåëñòâàí ïîíå îò IV âåê (Àíîíèìåí ëàòèíñêè õðîíîãðàô). Î÷åâèäíî å, ÷å áúëãàðèòå íå ìîãàò äà áúäàò è ñëàâÿíè ïîðàäè ñúùàòà ïðè÷èíà - çà ñëàâÿíè ñå ãîâîðè åäâà îò íà÷àëîòî íà VI âåê. ×óäíî òîãàâà, çà êàêâî ñïîðÿò âå÷å âòîðî ñòîëåòèå òóðêîôèëèòå è ñëàâÿíîôèëèòå â èñòîðè÷åñêèòå íàó÷íè ñðåäè!? Òóê íÿìà ìÿñòî çà ñïîðîâå! Àêî èçîáùî òðÿáâà äà èçâåæäàìå ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå îò íÿêîé îò äðåâíèòå íàðîäè, ðàçáèðà ñå, ÷å òðÿáâà äà çàïî÷íåì ïðîó÷âàíèÿòà ñè îò òðàêèòå, çàùîòî òå ñïîðåä íàóêàòà ñà “èç÷åçíàëè” îò òåðèòîðèÿòà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ òúêìî êîãàòî “ïðàáúëãàðèòå çàïî÷íàëè äà ãî çàâëàäÿâàò”!
ÒÐÀÊÈ ËÈ ÑÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ? Íåîñíîâàòåëíî ïðååêñïîíèðàíèÿò â èñòîðèîãðàôèÿòà ïðåç ïîñëåäíèÿ åäèí âåê òåðìèí “òðàêè” íå å åòíîíèì, à å îáùíîñòíî íàçâàíèå, õàðàêòåðèçèðàùî íàä 80 ñðîäíè ïëåìåííè ãðóïè, ñ êîåòî îáùíîñòíî íàçâàíèå ãðúöêèòå ïðèøúëöè ñà íàðè÷àëè àâòîõòîííèòå íååëèíèçèðàíè íàðîäè íà Áàëêàíèòå â ïåðèîäà íà åëåíèçìà. Íà ãðúöêè íàðèöàòåëíîòî “òðàêè” å äîáèëî çíà÷åíèå íà “íåîáðàçîâàíè”,
ÀÂÈÒÎÕÎË “äèâè”, “âàðâàðè”, “íååëèíè”. Ñ äâå äóìè - êîëêîòî è åðåòè÷íî äà çâó÷è - òåðìèíúò “òðàêè” å íåïðèëîæèì çà èñòîðèîãðàôèÿòà. Âñå åäíî äà îáÿâèì, ÷å â XV-XIX âåê íà Áàëêàíèòå íå å èìàëî áúëãàðè, à “ãÿóðè” ñàìî çàùîòî îñìàíñêèòå äåôòåðè òâúðäÿò òîâà. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä ãîðíîòî, ñìÿòàì çà îïðàâäàíî äà ñëîæà åòíîíèìà “òðàêè” â êàâè÷êè. Èñòèíñêîòî èìå íà çåìèòå, çàñåëåíè îòêðàé âðåìå ñ áúëãàðè, å ÁÀËÃ, ÁÎËÃ, ÁÀËÊ, ÁÀËÕ, ÁÅËÃ, ÁÎËÃÀ, ÁÚËÃÀÐÈß, ÁÎËÃÀÐ, ÁÀËÊÀÍ, ÁÀËÕÀØ, ÁÀËÀÕÈß, (Âàëàõèÿ èëè Âëàõèÿ), ÁÎËÃÀÐÄÀà è ò. í. Êîðåíúò íà âñè÷êè òåçè íàèìåíîâàíèÿ å Á-Ë-à / Á-Ë-Ê, àíàëîãè÷åí ñ êîðåíà íà áúëãàðñêîòî íàðîäíîñòíî èìå. À êàê å èñòèíñêîòî èìå íà àâòîõòîííèÿ íàðîä, íàñåëÿâàë Áàëêàíèòå ïðåäè èäâàíåòî íà ãðúöêèòå ïèðàòè êîëîíèñòè, è êàêúâ å êîðåíúò íà íåãîâèÿ åòíîíèì? Èìàé òúðïåíèå, ÷èòàòåëþ, íåêà íå èçáúðçâàìå è ïðåäè äà íàó÷èì êîé âñúùíîñò å òîçè íàðîä, äà âèäèì îáùîòî ìåæäó “òðàêèòå” è áúëãàðèòå. Ïàðàëåëèòå ñà òâúðäå ìíîãî è òÿõíîòî ïðåíåáðåãâàíå ãîâîðè åäèíñòâåíî è ñàìî, ÷å â èñòîðè÷åñêàòà íàóêà ïðè îáñúæäàíåòî íà òåçè âúïðîñè äîñåãà å íàääåëÿâàë ïîëèòè÷åñêèÿò ìîìåíò, à íå îáåêòèâíèÿò áåçïðèñòðàñòåí àíàëèç.
ÀÍÀËÎÃÈÈ Â ËÅÊÑÈÊÀÒÀ Ïðåäè âñè÷êî íåêà îòáåëåæèì, ÷å ãðúöêàòà àçáóêà âèíàãè å ñðåùàëà ãîëåìè òðóäíîñòè ñ òðàíñêðèáèðàíå íà íÿêîè õàðàêòåðíè áúëãàðñêè çâóöè - á, æ, ö, ÷, ø, ù, ú. Èìàéêè ïðåäâèä ñòðàííèòå áóêâîñú÷åòàíèÿ ïðè èçïèñâàíåòî íà “òðàêèéñêè” èìåíà è ãëîñè, òðÿáâà äà ñìå ñèãóðíè, ÷å ãúðöèòå ñà ñðåùàëè àíàëîãè÷íè òðóäíîñòè è ïðè òðàíñêðèáèðàíåòî íà “òðàêèéñêèÿ” åçèê. Òàêà ÷å àíàëîãèèòå â ëåêñèêàòà ùÿõà ñúñ ñèãóðíîñò äà áúäàò ìíîãî ïîâå÷å, àêî “òðàêèéñêèòå” äóìè áÿõà äîñòèãíàëè äî íàñ ïîñðåäñòâîì äðóãà àçáóêà, à íå ãðúöêà. È ðàçáèðà ñå, àêî èñòîðè÷åñêàòà íàóêà íå ñå ãîðäååøå ñ ìèòà çà äðåâíîãðúöêèÿ ñè ïðîèçõîä è íå ïîëàãàøå óñèëèÿ äà ãúðöèçèðà áîëøèíñòâîòî “òðàêèéñêè” èìåíà (cëåä êàòî êàçâàìå Îìèð, à íå ãðúöêîòî Îìèðîñ, çàùî íè ó÷àò, ÷å Êîò å Êîòèñ, Áîã å Áàêõóñ, Êîòåë å Êîòåëàñ, Ãåðî å Õåðîñ...?).
“Òðàêèéñêè” ãëîñè è äóìè, ðåêîíñòðóèðàíè îò îíîìàñòèêàòà 1. àê [ak], /1. - ñ. 98/ - îêî. 2. àëà [ala], /14./ - õàëà, âèõúð, ïîòîê. 3. àí [αν], /1. - ñ. 64/ - íà , âúðõó. 4. àíã [ang], /14./ - êðèâ, èçâèò, îíãúë, úãúë. 5. àñäóëå [asdule], /1. - ñ. 99/ - åçäà÷, ÿçäÿ. 6. àñ [ας], /1. - ñ. 108/- àç. 7. áåëà [bela], /1. - ñ. 99/ - áÿë. 8. áåáðó [bebru], /1. - ñ. 99/ - áîáúð. 9. áåðã [berg(a)], /1. - ñ. 99/ - ïëàííèíà, áðÿã. 10. áåðñà [bers(a)], /1. - ñ. 99/ - áðåçà. 11. áèñòðà [bistra-s], /1. - ñ. 99/ - ñòàðîáúëãàðñêîòî “áúéñòðú” - áúðç 12. áðàòå(p) [brate(r)], /1. - ñ. 201/ - áðàò. Ñðàâíè è ñòàðîáúëãàðñêîòî “áðàòðú”.
13. áðåäà [breda-s], /1. - ñ. 99/ - ïàñèùå, ñòàðîáúëãàðñêîòî “áðåä”, äèàëåêòíî “áðúä”. 14. áðèëîí [brilon] - áðúñíàð (ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà áðèòáðúñíà). 15. áðúçà [bruza], /1. - ñ. 99/ - áðúçà (îñòàðÿëî), áúðçà. 16. áúðä [burd], /18. - ñ. 74/ - áðîä. 17. áðúí÷(îñ) [βρυνχος], /1. - ñ. 103/ - ñòðóíåí èíñòðóìåíò - ñðàâíè áðúí, áðúíêàì, äðúí, äðúíêàì. È äî äíåñ ñå å çàïàçèëî ñòàðîòî èìå íà ñòðóííèÿ èíñòðóìåíò òàìáóðà â Þæíà Áúëãàðèÿ ñå íàðè÷à äðúíêÿ! À òîçè èíñòðóìåíò å èçâåñòåí è ñ äðóãîòî ñè èìå - áóëãàðèíà, áóëãàðèÿ, áóëãàðå! 18. âåäú [βεδυ], /1. - ñ. 20/ - âîäà. 19. âåð [ver], /18. - ñ. 84/ - âðÿ, èçâèðàì. 20. âèñ [bis=vis, is], /1. - ñ. 99/ - ñòàðîáúëãàðñêîòî “âüñü” ñåëî. 21. âðèçà [βριζα], /1. - ñ. 103/ - îðèç. 22. ãèí [gin], /18. - ñ. 76/ - ãèíå, ÷åçíå, ðàçâàëÿ ñå. 23. äàìà [dama], /1. - ñ. 100/ - äîì. 24. äàâà, äåâà [δεβα], /1. - ñ. 103/ - ãðàä - åòèìîëîãè÷íà âðúçêà ñ áúëãàðñêîòî “äâîð” è “äóâàð”. 25. äåà, äåâà [dea, deba (b=v)], /1. - ñ. 100/ - äåâà. 26. äååí [dein(a)], /1. - ñ. 100/ - äååí. 27. äåðç, äúðç [derz, durz], /1. - ñ. 100/ - ñìåë, äúðçúê. 28. äèçà [diz(a)], /1. - ñ. 100/ - êðåïîñò - âúâ âðúçêà ñ áúëãàðñêîòî “èçäèãíàò” - çàùèòåí; äèãà - ïðåãðàäíî ñúîðúæåíèå. 29. äåí [δεν], /1. - ñ. 146, 143/ - äåí. 30. äðàá [drab(a)], /1. - ñ. 100/ - òå÷åíèå íà ðåêà - ñðàâíè áúëãàðñêîòî “äðàïàì” - äâèæà ñå ïúëçåøêîì. 31. äðúâåòà [druveta], /1. - ñ. 197/ - äúðâî, äúðâåòà. 32. äðúìå [drume, dryme], /1. - ñ. 100/ - áúëãàðñêîòî “äðúìà” - õðàñòàëàê, øóáðàê. 33. åæ [Åζις], /1. - ñ. 217/ - åæ, òàðàëåæ. 34. äóí [dun(a)], /1. - ñ. 100/ - âèñî÷èíà, äþíà. 35. æèëà [geil(a)], /1. - ñ. 100/ - æèëà. 36. ç- [z-], /1. - ñ. 102/ - èç, îò. 37. çåëêà [Zeλκια], /1. - ñ. 217/ - çåëåí÷óê, çåëêà. 38. çàìà [zama], /1. - ñ. 102/ - ñòàðîáúëãàðñêîòî “ñàìú” ñúùè, åäíàêúâ. 39. çåð [zer], /1. - ñ. 103/ - çâåð, çâÿð. 40. çåò [zeta], /1. - ñ. 103/ - ñÿò, çàñÿò. 41. çîëòà [zolt(a)], /1. - ñ. 103/ - çëàòî, æúëò. 42. çúìú [zymy], /1. - ñ. 103/ - çìåé, çìèÿ. 43. èë(ó) [ilu], /14./ - ñòàðîáúëãàðñêîòî “èëú”. 44. êàë [chalas], /18. - ñ. 74/ - êàë. 45. êàðà [kara], /1. - ñ. 100/ - ïëàíèíà - ñòàðîáúëãàðñêîòî “ãîðà”. “Òðàêèéñêîòî” èìå íà ïëàíèíàòà Áåëàñèöà å Áåëàêð - ïðåâîäèìî íà áúëãàðñêè - Áåëà ãîðà, Áåëà ïëàíèíà. 46. êàòåð [kater], /1. - ñ. 254/ - êàòåðèöà. 47. êåíòa [kenth(a)], /1. - ñ. 101/ - ÷åäî. 48. êåð [kers(a)], /1. - ñ. 101/ - ÷åð, ÷åðåí. 49. êåðàñî [κερασος], /1. - ñ. 21/ - ÷åðåøà. 50. êåòðè [ketri], /1. - ñ. 101/ - ÷åòðè, ÷åòèðè. 51. êèñò [kist(a)] - /1. - ñ. 101/ - ÷èñò. 52. êîëàáúð [κολαβρος], /1. - ñ. 103/ - îáðÿäíà ïåñåí â îáðÿäåí òàíö ñ îðúæèå - ñðàâíè “êîëîáúð”. 53. êóïñåë [kupsel(a)], /1. - ñ. 101/ - êóï÷å. 54. ëàç [lazi], /1. - ñ. 101/ - ëîø.
221
ÀÂÈÒÎÕÎË 55. ìà [ma, me], /1. - ñ. 101/ - ìàìà, ìàéêà. 56. ìåð [mer], /1. - ñ. 101/ - ãîëÿì, âåëèê - ñðàâíè “ìåðà” ãîëÿìà çåìÿ, à ñúùî “ïðàáúëãàðñêèòå” èìåíà Áåçìåð, Ìàëàìèð è ò. í. 57. ìúñ [musas], /18. - ñ. 78/ - ìúõ. 58. îñòà(ñ) [ostas], /18. - ñ. 78/ - óñòèå íà ðåêà. 59. ïàéáå [paibes], /1. - ñ. 101/ - áåáå, ðîæáà. 60. ïè [pi], /1. - ñ. 101/ - ïðè. 61. ïðàñ [pras], /18. - ñ. 80/ - ïðúñêàì. 62. ïúðà [pura], /18. - ñ. 80/ - ïúðî (ñò.áúëã. - ëèìåö). Îïèòúò äà ñå òúëêóâà òàçè äóìà ÷ðåç íîâîãðúöêîòî “pyros” = “öàðåâèöà” (öàðåâèöàòà å áèëà ïîçíàòà íà òðàêèòå !?!?) e ïîêàçàòåëåí äîêúäå ìîæå äà ñòèãíå â çàñëåïåíèåòî ñè íàóêàòà! 63. ðàñê [rask], /1. - ñ. 101/ - ðÿçúê, ïúðãàâ, áúðç. 64. ñàáàäè [sabadi], /1. - ñ. 101/ - ñòàðîáúëãàðñêîòî “ñâîáîäü” - ñâîáîäåí. 65. ñàëòà [salta], /1. - ñ. 101/ - çëàòåí (çàëòà ñòàðîáúëãàðñêè). 66. ñâåòúë [suetul], /1. - ñ. 102/ - ñâåòúë. 67. ñåìeëe [semele], /1. - ñ. 101/ - çåìÿ (çåìëÿ ñòàðîáúëãàðñêè). 68. ñòàð [stara], /1. - ñ. 102/ - ñòað. 69. ñòðóìå [stryme], /1. - ñ. 102/ - òå÷åíèå - ñðàâíè áúëãàðñêîòî “ñòðåìè ñå”, “óñòðåìåí”. 70. ñòúð [stur], /18. - ñ. 82/ - ñòúðíà (ñò.áúëã.), ñòðàíà, ìåñòíîñò; ñðàâíè ïðî-ñòîð. 71. ñóíêà [sunka], /18. - ñ. 83/ - ñîê (ñëþíêà). 72. òàëêà [t(h)alka], /1. - ñ. 102/ - òëàñêà. 73. òàðï [tarp(a)], /1. - ñ. 102/ - òðàï. 74. òèì- [τιµ−], /1. - ñ. 250/ - òúìåí, ÷åðåí. 75. òðàóñ [traus], /18. - ñ. 83/ - òðîøà. 76. òðè - òðè. 77. òúðäà [thurd(a)], /1. - ñ. 102/ - äúðæà. 78. óòó, úòú [utu], /1. - ñ. 102/ - âîäà; ñðàâíè äèàëåêòíàòà ôîðìà “úäú”. 79. öåâ [σεβα], /1. - ñ. 196/ - öåâ, ðàñòåíèåòî áúç. Àíòè÷íè “ìàêåäîíñêè” ãëîñè - ñïîðåä ìíîãî àâòîðè àíòè÷íèòå “òðàêè” è “ìàêåäîíöè” ñà ðîäñòâåíè íàðîäè. Òîâà ñå äîêàçâà è îò çàïàçåíèòå “ìàêåäîíñêè” ãëîñè â àíòè÷íîñòòà, êîèòî âñúùíîñò ñà áúëãàðñêè äóìè - ×ÅËÍÈÊ, ÂÎÉÍÈÊ, ÂÎÄÈÖÀ è ò. í. Çà ñúæàëåíèå çàïàçåíèòå “ìàêåäîíñêè” äóìè ñà ñúùî ìíîãî îãðàíè÷åí áðîé, êàêòî è “òðàêèéñêèòå”. Íî íàðåä ñ õèëÿäè äðóãè äîêàçàòåëñòâà òåçè ôàêòè ñà äîñòàòú÷íî êðàñíîðå÷èâè, çà äà íàïðàâèì çàêëþ÷åíèåòî, ÷å äíåøíèòå ìàêåäîíñêè áúëãàðè ñà ïîòîìöè íà àíòè÷íîòî íàñåëåíèå íà Ìàêåäîíèÿ.
íàðè÷àëè òå ïîìåæäó ñè äîðè äî 1943 ã., âúïðåêè ÷å õîäæèòå ñà èì çàáðàíÿâàëè òîâà èìå !!! /12. - ñ. 189/ 3. Àç [Asios], /2. - ñ. 8/ - “òðàêèéñêè” ãåðîé îò Òðîÿíñêàòà âîéíà — “Àç” å áúëãàðñêî ìåñòîèìåíèå, ïúðâî ëèöå, åäèíñòâåíî ÷èñëî, î÷åâèäíî êîðåí è íà øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíîòî áúëãàðñêî èìå Àñåí. 4. Àéìîí [Αιµων], /7. - ñ. 3/ - “òðàêèéñêîòî” èìå íà Ñòàðà ïëàíèíà.  äèàëåêòíè ãîâîðè ñå å çàïàçèëî äî äíåñ ïîä ôîðìàòà Èì /18. - ñ. 37/. Åòî ãî êúäå áèë çàâåòíèÿò Èìåîí íàñåëåí ñ “ïðàáúëãàðè”! Ñðåäíîâåêîâíîòî áúëãàðñêî èìå íà Ñòàðà ïëàíèíà ñúùî å ïîêàçàòåëíî, Ìàòoðíå ãîðüi - Äðåâíè ïëàíèíè /7. - ñ. 15/ (èëè Ìàé÷èíè ïëàíèíè ?). À êàêâî £ å äðåâíîòî è ñòàðîòî íà åäíà ïëàíèíà, çàâàðåíà îò íîâîäîøëè íàøåñòâåíèöè (òà áèëè òå “ñëàâÿíè” èëè “òþðêî-áúëãàðè”), òà ùå ÿ íàðè÷àò Ñòàðà ïëàíèíà? Àìè äðóãîòî íàçâàíèå - Áàëêàí?! Ñ î÷åâèäíàòà áëèçîñò äî íàøèÿ åòíîíèì òîâà èìå ãîâîðè ñàìî çà ñåáå ñè. Îò âñè÷êèòå òåçè íàçâàíèÿ âñåêè ùîãîäå ðàçóìåí ÷îâåê ìîæå ëåñíî äà ñòèãíå äî ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å Áàëêàíà å ïðàðîäèíà íà áúëãàðèòå. Íî ÿâíî íà íàóêàòà é å òðóäíî... 5. Àñïàð - ãîòî-àëàí ïî ïðîèçõîä - âåëèê âîåíà÷àëíèê â Ðèìñêàòà èìïåðèÿ — î÷åâèäíà å àíàëîãèÿòà ñ èìåòî íà “ïðàáúëãàðñêèÿ” âëàäåòåë Àñïàðóõ (Àñïàð ðèx). 6. Àòå, Àòè [Attis], /2. - ñ. 31/ - ôðèãèéñêè Áîã Áàùà — îò äðåâíîáúëãàðñêîòî “àòå” = “îòåö”, “òàòå”. Äîáðå ñå çíàå, ÷å Àòèíà å ïðåäãðúöêà áîãèíÿ. Ãúðöèòå îáà÷å ñà çàáëóäèëè è ïðîäúëæàâàò äà çàáëóæäàâàò ñâåòà ñ îòêðàäíàòèòå îò “òðàêèòå” è ôàëøèôèöèðàíè ìèòîâå è ëåãåíäè, â êîèòî íàïðèìåð ñå òâúðäè, ÷å èìåòî íà Âñåâèøíèÿ å Çåâñ. Àêî áåøå Çåâñ, ùåøå ëè Àòèíà / Áàùèíà, Òàòèíà/, äúùåðÿòà íà Âñåâèøíèÿ, äà ñå íàðè÷à òàêà? Áè òðÿáâàëî äà ñå íàðè÷à Çåâñèíà... 7. Àòå [Ateas], /2. - ñ. 29/ - ñêèòñêè âëàäåòåë, çàãèíàë â áèòêà ñ Ôèëèï II Ìàêåäîíñêè — ÿñíà å âðúçêàòà ñ äðåâíîáúëãàðñêàòà äóìà “àòà”, îò êîÿòî ïðîèçëèçàò íîâîáúëãàðñêèòå “îòåö”, “òàòå”, “òàòà”, “òàòêî”, “áàøòà”, è èìåíàòà Àòèëà, Àòêî, Àíòî. Äóìàòà “àòà” å íàðî÷åíà íåñïðàâåäëèâî çà òþðêñêà. Âðúçêàòà ñ “òðàêèéñêèÿ” áîã Àòå (Àòèñ) å áåçñïîðíà! Àòå å ïî÷èòàí îò “òðàêèòå” êàòî Áîã Áàùà! Êàêâî îáùî èìàò òóê äèâèòå àëòàéñêè òþðêñêè ïðèøúëöè?! Òóðöèòå âëàäåÿò âå÷å íÿêîëêî ñòîëåòèÿ áúëãàðñêà çåìÿ (Áàëêàíèòå è Ìàëà Àçèÿ), çàòîâà èìàò â ðå÷íèêà ñè îãðîìåí áðîé áúëãàðñêè äóìè!
1. Àáðèò [Abritys], /2. - ñ. 2/ - “òðàêèéñêè” ãðàä, äíåøíèÿò ãðàä Ðàçãðàä — î÷åâèäíà å âðúçêàòà ñúñ ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà áðèò - áðúñíà÷. Àáðèò = îáðúñíàò, îáåçëåñåí õúëì.
8. Àòèëè [ÀÒIËIOC], /38. - ñ.163/ - ñèëíî ðàçïðîñòðàíåíî “òðàêèéñêî” èìå, çàñâèäåòåëñòâàíî â íàäïèñ âúðõó îáðî÷íà ïëî÷êà îò Íèêîïîëñêîòî ñåëî Òðúíêîâèöà. Òîçè íàäïèñ å ñàìî åäíî îò äîêàçàòåëñòâàòà, çà “òðàêèéñêèÿ” ïðîèçõîä íà õóíèòå íà Àòèëà /4/.
2. Àãðèàíè [Agrianes], /2. - ñ. 5/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå, îáèòàâàëî íàé-ãîðíîòî òå÷åíèå íà ðåêà Ñòðóìà — íàéâåðîÿòíî òîâà ñà æèâååùèòå è äî äíåñ ïî òåçè ìåñòà áúëãàðè ìîõàìåäàíè - àõðÿíè. Ïî òîçè íà÷èí ñà ñå
9. Àòèíà - ïðåäãðúöêà /”òðàêèéñêà”/ áîãèíÿ, äúùåðÿ íà Áîãà Áàùà Àòå /Àòè/ — èìåòî Àòèíà å î÷åâèäåí åïèòåò ñúñ çíà÷åíèå - òàòèíà, áàùèíà, àòèíà /äúùåðÿ íà àòå-öà, îòå-öà/.
“Òðàêèéñêè” ìåñòíè, ëè÷íè è ðîäîâè èìåíà
222
ÀÂÈÒÎÕÎË 10. Áàêõ [Bakhus] - èñòèíñêîòî èìå íà “òðàêèéñêèÿ” áîã, èçâåñòåí íè ïîä ãðúöêîòî ñè èìå Äèîíèñèé. Áàêõ å ñèí íà Ñåìåëå è Þïèòåð â ðèìñêèÿ ïàíòåîí íà áîãîâåòå — àíàëîãèÿòà ñ áúëãàðñêàòà äóìà Áîã å î÷åâèäíà. 11. Áàëàêð [ Βαλακρος], /1. - ñ. 34/ - “òðàêèéñêîòî” (“ìàêåäîíñêî”) èìå íà ïë. Áåëàñèöà — î÷åâèäíà å åòèìîëîãèÿòà Áåëà-ãð (ãîðà - ñòàðîáúëã.), Áÿëà ïëàíèíà. 12. Áàñòàðíè [Bastarnae], /2. - ñ. 33/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå îò III âåê ïð. í. å. — àíàëîãèÿ ñ áúëãàðñêàòà äóìà áàñòèñâàì = íàïàäàì, íåïðàâèëíî îáÿñíåíà åòèìîëîãè÷åñêè ñ òóðñêàòà äóìà “áàñìàê” (?). 13. Áàòî [Bato], /1. - ñ. 238/ - ìíîãî ÷åñòî ñðåùàíî èëèðèéñêî ëè÷íî èìå — “ïðàáúëãàðñêèòå” èìåíà Áàòîÿ, Áàò Áîÿí, äíåøíîòî Áàòêîâ è ò. í. 14. Áåáðúê [Βεβρυκες], /1. - ñ. 46/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå — äóìàòà “áúáðåê” å åäíà îò ìàëêîòî, îáÿâåíè îò íàóêàòà çà “ïðàáúëãàðñêà”. 15. Áåëóð [Belluros], /2. - ñ. 35/ - íåëîêàëèçèðàíî “òðàêèèñêî” ñåëèùå â Ðîäîïèòå — î÷åâèäíî èìåòî èìà çà êîðåí áúëãàðñêîòî áåë, áÿë. Ñðàâíè Áåëàóð - áðàò íà öàð Ìèõàèë Øèøìàí. 16. Áåðèñàä [Berisades], /2. - ñ. 38/ - “òðàêèéñêè” àðèñòîêðàò, êîéòî ñëåä ñìúðòòà íà Êîò(èñ) I ïðåç 359 ã. ïð. í. å. óïðàâëÿâà îäðèñèòå — ðàçíîâèäíîñò íà èìåòî Áîðèñ - ñ ïúëåí ÷ëåí “àò” - Áîðèñ-àò. Ñðàâíè Èðîä-îò (Õåðîäîò), Àðèñò-îò (Àðèñòîòåë) è äðóãè. 17. Áåðîå [Beroe], /2. - ñ. 32/ - “òðàêèéñêî” ñåëèùå, äíåøíà Ñòàðà Çàãîðà — åòèìîëîãè÷åñêè ñâúðçàíî ñ áúëãàðñêîòî “áåðà”, “ñúáèðàì”, “ñáîð”, “ñúáîð”. Áúëãàðñêè èìåíà Áåðî, Áåðîâ. 18. Áèñòðà [Βιστρας], /1. - ñ. 45/ — áèñòúð, áèñòðà - ñèëíî ðàçïðîñòðàíåíî áúëãàðñêî èìå Áèñòðà, êàêòî è Áèñòðüî, Áèñòðî è ò. í. 19. Áèòàëèàí, Âèòàëèàí [ Βιταλιανος], /23. - ñ. 364/ âèçàíòèéñêè âîåíà÷àëíèê ðîäîì îò Ìèçèÿ, íåëîêàëèçèðàíîòî “òðàêèéñêî” ñåëèùå Çàëäàïà. Ðàçëè÷íèòå àâòîðè ãî íàðè÷àò ðàçëè÷íî - òðàêèåö (Ìàëàëà), ñêèò (Éîðäàíåñ), ãîò èëè ãåò. Áèòàëèàí å ñèí íà Ïàòðèêàë (Áàò Ðèã ?) è âíóê íà Àñïàð. Âúñòàíàë ñðåùó èìïåðàòîð Àíàñòàñèé â 515 ã. çàðàäè íåñúãëàñèå ñ ðåëèãèîçíàòà ïîëèòèêà íà èìïåðàòîðà. Òåîôàí òâúðäè çà íåãî, ÷å å âúñòàíàë íà÷åëî íà ïðàâîñëàâíè, Êîìåñ Ìàðöåëèí êàçâà, ÷å å íà÷åëî íà ðîìåéñêà âîéñêà, à Ìàëàëà ðàçêàçâà, ÷å å ïðåäâîæäàë õóíè è áúëãàðè. Àâòîðèòå íå ñè ïðîòèâîðå÷àò, àêî ñå ïðèåìå, ÷å ñà âúñòàíàëè áúëãàðèòå õðèñòèÿíè, ïîäàíèöè íà èìïåðèÿòà - êîðåíúò íà èìåòî å áúëãàðñêàòà äóìà “áèòè” - ïîáåäèòåë. 20. Áèòèíè [Bithynoi], /2. - ñ. 62/ - ÷àñò îò “òðàêèéñêèÿ” íàðîä ñòðèìîíè, êîéòî ïîëó÷èë íîâîòî ñè èìå “áèòèíè”, ñëåä êàòî çàâëàäÿë ñåâåðîçàïàäíàòà ÷àñò íà Ìàëà Àçèÿ è ñå çàñåëèë òàì — ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà “áèòè” -
“ïîáåæäàâàì”, îáÿñíÿâà ïðåêðàñíî åòèìîëîãèÿòà íà òîâà èìå - “ïîáåäèòåëè”. 21. Áèòè, Áèòþ [Bithys, Bitus], /2. - ñ. 46/ - åäíî îò íàé÷åñòî ñðåùàíèòå “òðàêèéñêè” èìåíà — íà ñòàðîáúëãàðñêè òîâà èìå ñå ïðåâåæäà äîñëîâíî - ïîáåäèòåë! 22. Áè÷è [Bizoi], /2. - ñ. 41/ - ÷åñòî ñðåùàíî èìå íà “òðàêèéñêèòå” ãðàäîâå îêîëî Áîñôîðà, â îñíîâàòà è íà Byzantion — áúëãàðñêîòî “áèê”, “áè÷è”. Ïðîèçëèçà âåðîÿòíî îò ìèòà çà Çåâñ, êîéòî ñå ïðåâúðíàë â áèê è îòâëÿêúë Åâðîïà. 23. Áîë, Ïîë(åñ) [Polles], /2. - ñ. 218/ - öàð íà “òðàêèéñêî” ïëåìå — áîë (ìíîæåñòâî, ãîëÿì, âåëèê). 24. Áîëã [Bolg] - ñïîðåä ñòàðîèðëàíäñêèòå ñàãè èìå íà âëàäåòåë, ÷èéòî íàðîä [Fir Bolg - íàðîäúò íà Áîëã] å æèâÿë â Òðàêèÿ — ìíîæåñòâî âúçðîæäåíñêè àâòîðè òâúðäÿò, ÷å áúëãàðèòå íîñÿò èìåòî ñè îò Áîëã - ñèí íà èëèðèéñêèÿ öàð Êîëåäà, æèâÿë ïðåç VIII âåê ïð. í. å. /8. - ñ. 29/, /9. - ñ. 25/, /10. - ñ. 630/. 25. Áîëîã, Âîëîã [Vologaesus], /2. - ñ. 65/ - “òðàêèéñêè” æðåö îò ïëåìåòî íà áåñèòå — àíàëîã íà àíòè÷íîòî èìå Áîëã, çà êîåòî ñòàíà äóìà ïî-ãîðå. Âîëîãåñ ñå ñïîìåíàâà îò âúçðîæäåíåöà ïîï Éîâ÷î Òðåâíåíñêè â íåãîâèÿ “Ëåòîïèñ è ðîäîñëîâèå” êàòî “ñëàâÿíñêè êíÿç”. Ñúùèÿò ñïèñúê îò âëàäåòåëè ñå ïðåäõîæäà îò öÿëà ðåäèöà èìåíà, ñðåä êîèòî Êîëåäà, Áîëã, Äåêåôàë (!), à ñëåä Âîëîãåñ ïðîäúëæàâà ñ Àòòèëà, Áîÿí è Êàðäàí! /9. - ñ. 25/ 26. Áîðåé [Boreas], /2. - ñ. 46/ - òðàêèéñêè áîã, ïåðñîíèôèêàöèÿ íà ñèëíèÿ è ñòóäåí ñåâåðåí âÿòúð — â åòèìîëîãè÷íà âðúçêà ñ äóìèòå “áóðÿ” è “áîðÿ” , êàêòî è ñ áúëãàðñêèòå èìåíà Áîðå, Áîðèñ è ò. í. 27. Áîòèå - ÷ëåí íà “òðàêèéñêîòî” ïëåìå “áîòèåè” [Bottiaei], /2. - ñ. 48/ — ìíîãî ÷åñòî ñðåùàíî áúëãàðñêî èìå Áîòå, Áîòþ, Áîòüî. 28. Áðåíè [Brenai], /2. - ñ. 50/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå — î÷åâèäíà âðúçêà ñ èìåòî íà ëåãåíäàðíèÿ áúëãàðñêè âëàäåòåë Áðåí (Áðåì), ñèí íà Êîëåäà./8. - ñ. 29/, /10. - ñ. 630/. Îò êîðåíà íà áúëãàðñêàòà äóìà “áðàí” - “áðàíÿ”, “áèòêà”, “ñðàæåíèå”, “âîéíà”, “çàùèòà”, “çàùèòàâàì”, “ïàçÿ”. 29. Áðèãè [Briges], /2. - ñ. 50/ - åäèí îò íàé-ãîëåìèòå “òðàêèéñêè” íàðîäè — ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà “áðèçãè” îçíà÷àâà “ðàçïðúñêâàì”. Áðèãèòå ñà æèâÿëè ðàçïðúñíàòî èç öåëèÿ Áàëêàíñêè ïîëóîñòðîâ è Ìàëà Àçèÿ. Òîâà ñà âñúùíîñò èçâåñòíèòå “ôðèãè”, êîèòî îñâåí ñ âñè÷êî äðóãî ñà èçâåñòíè è ñ “ôðèãèéñêèòå” ñè øëåìîâå è øàïêè, êîèòî â ñðåäíîâåêîâèåòî ñå íàðè÷àò “áúëãàðñêè øàïêè” íàïðèìåð â “Êîñìîãðàôèÿòà” íà Çàêàðèÿ Êàçâèíè /11.ïðèë./. Çà âðúçêàòà áðèãó (ñâåòúë, áëåñòÿù) - áúëãàðè âèæ è Ï. Äîáðåâ /13. - ñ. 120/. 30. Áðúç [Βρυζος], /1. - ñ. 45/ — áðúç, áúðç - äíåñ èìåíàòà Áúðçå, Áúðçüî, Áúðçàêîâ, Áàðçîâ, Áúðçîâ è ò. í.
223
ÀÂÈÒÎÕÎË 31. Áóãàðàìà [Bugarama, Bourgarama], /2. — ñ. 53/ “òðàêèéñêî” ñåëèùå, ÷èåòî èìå å çàñâèäåòåëñòâàíî â IV V âåê — àíàëîãèÿ ñ åòíîíèìà íà áúëãàðèòå.
Ãåîðãè - åäèí îò íàé-ïî÷èòàíèòå áúëãàðñêè ñâåòöè. Ïàðàëåëúò ñ íàé-èçâåñòíèÿò “ïðàáúëãàðñêè” ñèìâîë, Ìàäàðñêèÿò êîííèê — å î÷åáèåí!
32. Áóçà, Áóçè, Áóçî [Βυζας, Βυζης, Βυζος], /1. — ñ. 45, 68, 69/ - ìíîãî ÷åñòî ñðåùàíî “òðàêèéñêî” ëè÷íî èìå — áóçà äíåñ èìåíàòà Áóçàíîâ, Áóçîâ è ò. í.
42. Ãåòè - ãîëÿì “òðàêèéñêè” íàðîä ðàçïðîñòðàíåíîòî áúëãàðñêî èìå Ãåòî, Ãåòîâ.
33. Áóðãàðè [Burgari], /2. — ñ. 53/ — âîéíèöè îò îñîáåí âèä ðèìñêè ãàðíèçîíè êúì êðåïîñò, êàñòåë [burgarii], çàñâèäåòåëñòâàíè â íàäïèñè îò II âåê îò í. å. â ðàéîíà íà äíåøíèÿ ãðàä Òåòåâåí è äðóãè. Áóðãàðè ñà áèëè äèñëîöèðàíè â àíòè÷íîñòòà èç öÿëà äíåøíà Åâðîïà.  òîâà íå áè èìàëî íèùî íåëîãè÷íî (ïðîñòî “îñîáåí âèä ðèìñêè ãàðíèçîí” îò “òðàêèéñêè” íàåìíèöè è íèùî ïîâå÷å), àêî íå áåøå òâúðäåíèåòî íà ó÷åíèòå, ÷å ïîä åòíîíèìà “áóðãàðè” [Burgare] òðÿáâà äà ðàçáèðàìå “ïðà-áúëãàðè” / 3. — ñ. 35/ ! Íå å çà ïðåíåáðåãâàíå è ôàêòúò, ÷å â ïîâå÷åòî èçâåñòíè íàì êàðòè îò XV âåê Áúëãàðèÿ å èçïèñàíà ïî òîçè íà÷èí - Burgaria ! Àðàáñêèòå èñòîðèöè îò âåêîâå íàðè÷àò äóíàâñêèòå áúëãàðè “áóðæàíè”. “Áóðæà” íà àðàáñêè îçíà÷àâà êðåïîñò, êóëà - àíàëîãè÷íî íà “áóðã”, “áóðãàðèé”! 34. Áóðåáèñòà [Burebistas], /2. — ñ. 53/ - “òðàêèéñêè” öàð (íà ãåòèòå) îò I âåê ïð.í.å. — êîðåíúò íà òîâà èìå âåðîÿòíî å áúëãàðñêàòà äóìà “áóðÿ”. Åâåíòóàëíà åòèìîëîãèÿ - Áóðÿ Áèòè - “äà áúäå ñèëåí êàòî áóðÿ” èëè “ïîáåäèòåë íà áóðèòå”. Âúçìîæíà å è åòèìîëîãè÷åñêà àíàëîãèÿ ñ êîðåíà íà äóìàòà “áîðåö” - Áîðå Áèòè - “äà áúäå áîðåö” èëè “äà ïîáåæäàâà êàòî áîðåö”. 35. Áóðîãåðè [Pyrogeri], /2. - ñ.214/ - “òðàêèéñêè” íàðîä, êîéòî æèâååë â Þãîèçòî÷íà Òðàêèÿ - îêîëî Ïëîâäèâ è ïî ïîðå÷èåòî íà Ìàðèöà. Ñïîìåíàâà ñå îò Ïëèíèé Ñòàðè. Âåðîÿòíî ãðúöêà òðàíñêðèïöèÿ íà åòíîíèìà “áóðãàðè”, “áúëãàðè”. 36. Âåæèí [Vezinas], /Äèîí Êàñèé, Ðèìñêà èñòîðèÿ/ äàêèéñêè ïúðâåíåö, âòîðè ñëåä âëàäåòåëÿ Äåöåáàë — ñèëíî ðàçïðîñòðàíåíî ñðåä áúëãàðèòå èìå - Âåæåí, Âåæèí, Âåæèíîâ. 37. Âåð÷î [Verzo], /1. — ñ. 238/ — òîâà èëèðèéñêî ëè÷íî èìå å ÷åñòî ñðåùàíî è äíåñ ñðåä áúëãàðèòå. 38. Âåùà [Vesta, Hestia], /2. - ñ.306/ - “òðàêèéñêà” áîãèíÿ íà çàêîííîñòòà, äúðæàâíîñòòà è ïîçíàíèåòî, äàëà íà Çàëìîêñèñ çàêîíèòå.  ãðúöêèÿ ïàíòåîí ïðåìèíàëà ñ èìåòî Õåñòèÿ, à â ðèìñêèÿ - Âåñòà. Î÷åâèäíà åòèìîëîãè÷åñêà âðúçêà ñ áúëãàðñêèòå äóìè “âåùà” / çíàåùà/, “íåâåñòà” /ìëàäà æåíà, êîÿòà íå å çíàåùà, íå å âåùà/ è ò. í. 39. Âèêîë - öàðåäâîðåö ïðè äàêèéñêèÿ âëàäåòåë Äåöåáàë — Âîêèë, “ïðàáúëãàðñêè” âëàäåòåëñêè ðîä. 40. Âåäàð - “òðàêèéñêî” ëè÷íî èìå — âåäàð, ïðèâåòëèâ - â äíåøíî âðåìå ñå ñðåùà è èìåòî Âåäðèí. 41. Ãåðî, Õåðî(ñ) [Heros], /2. — ñ. 305/ - áîã íà “òðàêèòå”, âñåèçâåñòíèÿ “òðàêèéñêè” êîííèê — Ãåðî (ãåðîé), Ñâåòè
224
—
äíåñ
43. Ãëàâêèé /25. - ñ. 220/ - “òðàêîèëèðèéñêè” öàð — î÷åâèäíà åòèìîëîãè÷íà âðúçêà ñ áúëãàðñêèòå äóìè ãëàâà, ãëàâåí è ò. í. 44. Ãëîñà [Γλωσσα] - äóìà, çàñâèäåòåëñòâàíà ó àíòè÷íèòå ãðúöêè àâòîðè ñúñ çíà÷åíèå - “òðàêèéñêà” äóìà — àíàëîãèÿòà ñ áúëãàðñêàòà äóìà “ãëàñ” å ÿâíà! Íà ñòàðîáúëãàðñêè “ãëàñ” îçíà÷àâà íåùî êàçàíî, ïðîèçíåñåíî, äóìè, ñëîâà /5. — ñ. 344/. 45. Ãîðäèé /15. — ñ. 27/ - ôðèãèéñêè âëàäåòåë — ãîðä, ãîðäè, ãîðäèé - àáñîëþòíà àíàëîãèÿ ñ áúëãàðñêàòà äóìà. 46. Ãðàá [Grabos], /1. — ñ. 72/ - öàð íà èëèðèòå ïî âðåìåòî íà Ôèëèï II Ìàêåäîíñêè — ãðàáÿ, çàâçåìàì, âúçìîæíà åòèìîëîãè÷íà âðúçêà è ñ “ãðóá”. 47. Äàð [ ∆αρσι], /1. — ñ. 336/ - “òðàêèéñêè” ðîä — äàð, äàðåíèå, ïîäàðúê - Äàðêî, Äàðåâ. 48. Äåöåáàë [Decebalos], /2. — ñ. 80/ - “äàêèéñêè” âëàäåòåë (87—106 ã. ïð. í. å.), ñèí íà Ñêîðèëî — Äåòå Áàë, “äåòå ãîëÿìî” èëè “äåòå âëàäåòåë”.  áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ ïðèñúñòâàò äâà ëåãåíäàðíè äåòñêè îáðàçà - Äåòå Ãîëåìåøå è Ñåêóëà Äåòåíöå.  áúëãàðñêèÿ åçèê ñúùåñòâóâà äóìàòà “äå÷î”, “äå÷êî”, êîÿòî íàïúëíî îòãîâàðÿ íà èìåòî Äåöå Áàë (Äå÷å Áàë). Äåöåáàë å çàïèñàí â ñïèñúêà îò “ñëàâÿíñêè êíÿçå” íà âúçðîæäåíåöà ïîï Éîâ÷î Òðåâíåíñêè ïîä èìåòî Äåêåôàë!/9. — ñ. 25/ 49. Äåöèé [Quintus Herennius Etruscus Messius Decius] ðèìñêè èìïåðàòîð îò “òðàêèéñêè” ïðîèçõîä (249—251 ã. ïð. í. å.). — äíåøíèòå áúëãàðñêè èìåíà Äå÷î, Äå÷êî - âúðõó ìîíåòèòå, êîèòî å ñÿêúë, Äåöèé å èçîáðàçåí êàòî ñúùèíñêè äå÷êî. 50. Äèì, Äúì [Dimum, Dyme], /18. - ñ. 35/ - èìåíà íà “òðàêèéñêè” ãðàäîâå — Èâàí Äóðèäàíîâ ñâúðçâà åòèìîëîãè÷åñêè òåçè íàçâàíèÿ ñ áúëãàðñêîòî “òúì-åí”; î÷åâèäíà å âðúçêàòà è ñ “äèì”. 51. Äèìà(ñ), /2. - ñ. 8/ - ôðèãèéñêî èìå — Äèìî, åäíî îò íàé-ðàçïðîñòðàíåíèòå áúëãàðñêè èìåíà äíåñ. 52. Äè÷î [Dizzo], /1. - ñ. 43/ - “òðàêèéñêî” ëè÷íî èìå — è äî äíåñ ÷åñòî ñðåùàíî ñðåä áúëãàðèòå - Äè÷î, Äè÷îâ, Äè÷åâ. 53. Äîáåð [Doberes], /2. — ñ. 85/ - “òðàêèéñêîòî” èìå íà äíåøíèÿ ãðàä Äîéðàí — î÷åâèäíà åòèìîëîãèÿ - äîáúð. Äíåøíîòî èìå å ïðåìèíàëî ïðåç ãðúöêà òðàíñêðèáöèÿ äîáúð - äîâúð - äîóð - äîéð/îí/. Åäèí ïîêàçàòåëåí ïðèìåð çà ñåëèùå, ÷èåòî àíòè÷íî èìå å ïî-áëèçî äî áúëãàðñêàòà ñè ïðà-ôîðìà, îòêîëêîòî äî ñúâðåìåííàòà, ÿâÿâàùà ñå êúñíà ãðúöêà ðåëàöèÿ.
ÀÂÈÒÎÕÎË 54. Äîáåðè [Doberes], /2. — ñ. 85/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå — äîáúð, äîáðè.
ñïîðåä Àíîíèìåí ëàòèíñêè õðîíîãðàô îò IV âåê Çèåçè å ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå.
55. Äðóãåðè [Drugeri], /2. — ñ. 85/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå — äðóãàð, äðóãàðè.
65. Çîëò [Zoltes], /2. - ñ. 114/ - äèíàñò íà ãåòèòå — àáñîëþòíî ïúëíà àíàëîãèÿ ñúñ ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà “çîëúòî” çëàòî.
56. Äðúñòúð [Durostorum], /2. — ñ. 91/ - ñòàð “òðàêèéñêè” ãðàä íà Äóíàâà, äíåøíà Ñèëèñòðà — äðúñòÿ, çàäðúñòâàì, ïðåãðàæäàì - çíàå ñå, ÷å íà òîâà ìÿñòî ðåêàòà å áèëà ïðåãðàæäàíà ñ âåðèãè. 57. Äóëa, Äóëè [∆υλα , ∆ουλη], /1. — ñ. 94/ - ëè÷íî èìå, êàêòî è èìå íà ñòàðî “òðàêèéñêî” áîæåñòâî — áúëãàðñêàòà öàðñêà äèíàñòèÿ Äóëî, êàêòî è ìíîæåñòâî ñúâðåìåíè ôàìèëèè Äèëîâ, Äóëîâ è ò. í. 58. Äóëå [ÄÎYËÍÑ], /38. - ñ.179/ - îùå åäíà ôîðìà íà “òðàêèéñêîòî” èìå Äóëî, çàñâèäåòåëñòâàíî âúðõó îáðî÷íà ïëî÷êà. Äóëî å “ïðàáúëãàðñêà” âëàäåòåëñêà äèíàñòèÿ. 59. Äóëèçåëì [∆ουληζελµις], /1. — ñ. 93/ - äâóîñíîâíîâíî “òðàêèéñêî” èìå —- ÿñíà åòèìîëîãèÿ - Äóëè+Çåëì (çåìë, çåìÿ) - ðîäåí â çåìÿòà íà Äóëî. 60. Åðìè [ÅÐÌÍÑ], /38. - ñ.83/ - ìíîãî ðàçïðîñòðàíåíî “òðàêèéñêî” èìå. Êàêòî âå÷å áå êàçàíî, òîâà å èñòèíñêîòî èìå íà “òðàêèéñêèÿ” áîã, èçâåñòåí ïîä ãðúöêà òðàíñêðèïöèÿ Õåðìåñ. Õåðîäîò êàçâà çà “òðàêèéñêèòå” áëàãîðîäíèöè è âåëìîæè, ÷å ïî÷èòàò ïðåäè âñè÷êî Åðìè è ÷å èçâåæäàò ðîäà ñè îò íåãî. ×óäíî ëè å òîãàâà, ÷å åäíà îò óïðàâëÿâàùèòå “ïðàáúëãàðñêè” äèíàñòèè ñå íàðè÷à Åðìè?! 61. Çàéêî [Zαικα], /40. - ñ.42(212)/ - ñèëíî ðàçïðîñòðàíåíî “òðàêèéñêî” èìå. Î÷åâèäíà åòèìîëîãèÿ îò áúëãàðñêàòà äóìà çàåê, çàéêî. Çàïàçåíî è äî äíåñ â áúëãàðñêè ôàìèëíè èìåíà - Çàåêîâ, Çàéêîâ è ò. í. 62. Çàëìîêñ [Zalmoxis], /2. - ñ. 108/ - öàð, æðåö è áîã íà ãåòèòå — ìíîãî âåðîÿòíà å ñòàðîáúëãàðñêàòà åòèìîëîãÿ íà òîâà èìå, êúäåòî [zal] å ñòàðîáúëãàðñêîòî “æàëú” “ãðîá”, “ãðîáíèöà” /5. - ñ. 485/, à [mox] å ãðúöêè îïèò çà òðàíñêðèáèðàíå íà áúëãàðñêàòà äóìà “ìúæ”. Çàëìîêñ ïðèæèâå ïîñòðîÿâà õðàì-ãðîáíèöà, â êîÿòî èçâúðøâà ìèñòåðèè. Ñëåä ñìúðòòà ñè å ïîãðåáàí â òàçè ãðîáíèöà, íî íà ÷åòâúðòàòà ãîäèíà âúçêðúñâà. Çàëìîêñèñ å îáîæåñòâåí è èçïúëíÿâà ðîëÿòà íà áîã íà ìúðòâèòå â “òðàêèéñêèÿ” ïàíòåîí íà áîãîâåòå. Õåðîäîò òâúðäè, ÷å “òðàêèòå” íàðè÷àëè Çàëìîêñèñ è ñ èìåòî Ãåáåëåéñèñ, êîéòî åïèòåò åòèìîëîãè÷åñêè ñå ñâúðçâà ñ áúëãàðñêàòà äóìà “ãèáåë”. Çàëìîêñèñ ñå îòúæåñòâÿâà ñ Êðîíîñ - ãðúöêèÿ áîã íà ìúðòâèòå. Âàæíà àíàëîãèÿ å è ôàêòúò, ÷å ïîäîáåí õðàì-ãðîáíèöà ñòðîè ïðèæèâå è Îìóðòàã, çà êîåòî ñâèäåòåëñòâà íåãîâèÿò ñòðîèòåëåí íàäïèñ âúðõó êîëîíà / 6. - ñ. 192/ .
66. Èñêàíäað - èñòèíñêîòî èìå (ñïîðåä àðàáñêè èçòî÷íèöè) íà âåëèêèÿ “òðàêî-èëèðèéñêè” âëàäåòåë, èçâåñòåí äíåñ ñ ãðúöêàòà òðàíñêðèáöèÿ íà èìåòî ñè - Àëåêñàíäúð — âúçìîæíà åòèìîëîãèÿ íà òîâà èìå - “èñêàí äàð” = “æåëàí äàð”. 67. Êîìåòè - áëàãîðîäíè÷åñêè ðàíã ïðè äàêèòå â àíòè÷íîñòòà /25. - ñ. 97/. Î÷åâèäíî å, ÷å ñòàâà äóìà çà áúëãàðñêàòà äóìà “êìåò”, êîÿòî è äî äíåñ ñå ïðîèçíàñÿ â ðàçëè÷íè ðàéîíè íà Áúëãàðèÿ ïî ñúùèÿ íà÷èí - êîìåò (íàïðèìåð â ñòðàíäæàíñêîòî ñåëî Áúëãàðè). Ñúùèÿò ðàíã â ñðåäíîâåêîâèåòî íîñè Êîìèò Íèêîëà - áàùàòà íà Ñàìóèë. Äíåñ øàáëîííî ñå òâúðäè, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà “âèçàíòèéñêà” òèòëà, à êàêòî âèæäàìå, òèòëàòà å äàêèéñêà. Êîìåòèïèëè(îñ) ïúê å ïî-âèñîê ðàíã äàêèéñêè âåëìîæè, êîèòî ñà íîñåëè âèñîêè êîíóñîâèäíè øàïêè (áúëãàðñêè øàïêè!) /11.- ïðèë./. Êîìèòîïóëè ñà íàðå÷åíè îò âèçàíòèéñêèòå àâòîðè ñèíîâåòå íà Êîìèò Íèêîëà - Äàâèä, Ìîèñåé, Ààðîí, Ñàìóèë! 68. Êîòåë [Kotelas], /2. - ñ. 150/ - âëàäåòåë íà ãåòèòå — êîò (êîòêà íà ñòàðîáúëãàðñêè åçèê) - ÷åñòî ñðåùàíè áúëãàðñêè ôàìèëèè Êîòîâ, Êîòåâ, Êîòêîâ è ò. í. Âúçìîæíà àíàëîãèÿ ñ èìåòî íà Êóáðàòîâèÿ ñèí Êîò-ðàã. 69. Êîò [Kotys], /2. - ñ. 150/ - öàðñêî “òðàêèéñêî” èìå — àíàëîãè÷íî íà ãîðíîòî. 70. Êðåñòîíè [Krestones], /2. - ñ. 155/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå, ÷èåòî èìå åòèìîëîãè÷åñêè ñå èçâåæäà ëåñíî îò ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà “êðåñò” = êðúñò. 71. Êó÷è [Êοuτζις], /39. - ñ.58,59,74/ - ìíîãî ðàçïðîñòðàíåíî òðàêèéñêî èìå. Êó÷è å ñèí íà ïðåäâîäèòåëÿ íà áúëãàðèòå Áèòàëèàí ïðè âúñòàíèåòî ïðîòèâ ðîìåèòå â íà÷àëîòî íà øåñòè âåê. Î÷åâèäíî ñ áúëãàðñêà åòèìîëîãèÿ - îò äóìàòà êó÷å. È äî äíåñ òîâà èìå ñå å çàïàçèëî â áúëãàðñêèòå ôàìèëíè èìåíà - Êó÷åâ. 72. Ëàíãàð [Langaros], /2. - ñ. 159/ - âëàäåòåë íà “òðàêèéñêèÿ” íàðîä àãðèàíè, êîèòî æèâåÿò è äî äíåñ â ñâîèòå çåìè - áúëãàðèòå ìîõàìåäàíè àõðÿíè — ëîíãóð å ñòàðà äèàëåêòíà áúëãàðñêà äóìà è îçíà÷àâà äúëúã, âèñîê. 73. Ëú÷è (Ëóöèóñ Äîìèòþñ Àóðåëÿíóñ, 270-275), ðèìñêè èìïåðàòîð îò “òðàêèéñêè” ïðîèçõîä — ëú÷, ëè÷åí, ëú÷åçàðåí - è äî äíåñ ëè÷íèòå èìåíà Ëú÷è, Ëú÷î, Ëà÷î ñà ñèëíî ðàçïðîñòðàíåíè ñðåä áúëãàðèòå.
63. Çåò - ó÷àñòíèê â åêñïåäèöÿòà íà àðãîíàâòèòå, ñèí íà Áîðåé — ÷åñòî ñðåùàíî áúëãàðñêî èìå Çåòî, Çåòîâ, Çåòîâà.
74. Ìàâúð /39. - ñ. 65/ - “òðàêèéñêî” èìå. Ïúëåí àíàëîã íà “ïðàáúëãàðñêîòî” Ìàâúð.
64. Çèåçè [Zeiseis], /39. - ñ.22/, /1. - ñ.130/ - ñèëíî ðàçïðîñòðàíåíî “òðàêèéñêî” èìå. Íåêà ïðèïîìíèì, ÷å
75. Ìàðê [Marc] - ìíîãî ÷åñòî ñðåùàíî èìå â Ðèìñêàòà èìïåðèÿ. Èìåòî î÷åâèäíî å ñ “òðàêèéñêè” ïðîèçõîä, òúé
225
ÀÂÈÒÎÕÎË êàòî Ìàðê (Ìàðñ = Àðåñ) å “òðàêèéñêè” áîã — Ìàðêî å åäíî îò íàé-ðàçïðîñòðàíåíèòå áúëãàðñêè èìåíà è íå ñàìî òîâà, íî ôîëêëîðúò íè è äî äíåñ ïàçè ñïîìåíà çà Êðàëè Ìàðêî. Ìèòîëîãè÷åñêàòà êîìïîíåíòà íà òîçè ïðèêàçåí îáðàç å äîñòà ïî-ñòàðà îò ðåàëíèÿ ñïîìåí çà ñðåäíîâåêîâíàòà èñòîðè÷åñêà ëè÷íîñò. 76. Ìàðê Óëïèé Åðìè - ïî ðîä “òðàê”, ôèíàíñîâ óïðàâèòåë íà Äàêèÿ (Áàëàõèÿ) ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð Òðàÿí — Åðìè (Åðìè-àð) å “ïðàáúëãàðñêè” ðîä, çàñâèäåòåëñòâàí âúâ âúçïîìåíàòåëåí íàäïèñ íà Îìóðòàã. Î÷åâèäíî òóê ñòàâà äóìà çà èìåòî íà Áîã Õåðìåñ (Õåðìåñ å ãðúöêà òðàíñêðèáöèÿ íà èñòèíñêîòî èìå Åðìè). Åòî êàêâî êàçâà Õåðîäîò çà “òðàêèéñêèÿ” áîã Åðìè : “Îòäåëíî îò íàðîäà, öàðåòå ïî÷èòàò Õåðìåñ ïîâå÷å îò âñè÷êè áîãîâå, êúëíàò ñå ñàìî â íåãîâîòî èìå è èçêàðâàò îò íåãî ñâîÿ ïðîèçõîä.” È äî äíåñ ñå å çàïàçèëî èìåòî íà Åðìè ñðåä áúëãàðèòå ìîõàìåäàíè â Ðîäîïèòå ïîä ôîðìàòà Åðèì Áàáà (Åðèì Áàáàéêî, Åðèì Áàùà). 77. Ìàðêó, Ìàðêîâ [Μαρκοu], /39. - ñ.12/ - Áàùèíî èëè ôàìèëíî “òðàêèéñêî” èìå - åäíî îò íàé-ðàçïðîñòðàíåíèòå áúëãàðñêè èìåíà äíåñ. 78. Ìàðêîìàíè - “âàðâàðñêî” ïëåìå, ïðèïîçíàòî îò àâñòðî-óíãàðñêàòà íàóêà çà “ãåðìàíñêî”, âëèçàëî â ìíîãîêðàòíè áèòêè ñ ðèìñêèÿ àãðåñîð â çåìèòå íà Äîëíè Äóíàâ. Î÷åâèäíî ñòàâà äóìà çà “òðàêèéñêè” íàðîä, êîéòî å âçåë èìåòî íà íÿêîé îò ïðåäöèòå ñè - Ìàðêî. Äèàëåêòíàòà áúëãàðñêà äóìà “ìàí” îçíà÷àâà “÷îâåê”. Çàñâèäåòåëñòâàíà â èìåíàòà íà ìíîæåñòâîòî áúëãàðñêè ñåëèùà - Äðàãîìàí, Èõòèìàí, Ãðàäîìàí, Ãåðìàí, Ðîñîìàí, à è â èìåíàòà íà áúëãàðñêè âëàäåòåëè - Øèøìàí, Êàëèìàí è ò. í. Ïëåìåííîòî èìå “ìàðêîìàíè” ñëåäîâàòåëíî îçíà÷àâà íà áúëãàðñêè åçèê “õîðàòà íà Ìàðêî”, “íàðîäúò íà Ìàðêî”. Íåùî ïîâå÷å - ñïîðåä íåìñêèÿ ïðîôåñîð Êàðúë Öîéñ (æèâÿë â ïúðâàòà ïîëîâèíà íà 19 âåê), áàâàðöèòå ñà ïî ðîä ìàðêîìàíè, à ñïîðåä äíåøíèòå ïðîó÷âàíèÿ íà ïðîôåñîð Ôðèöëåð áàâàðöèòå è äðåâíèòå áúëãàðè ñà ðîäñòâåíè íàðîäè !!! 79. Ìåäà /25. — ñ. 102/ - “òðàêèéñêî” æåíñêî èìå — ìåä. 80. Ìåäè [Maidoi], /2. — ñ. 174/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå — ìåä. 81. Ìåäîâèòèíè [Maidobithinoi], /2. — ñ. 175/, “òðàêèéñêî” ïëåìå, ÷àñò îò ìåäèòå, ïðåñåëèëè ñå âúâ Âèòèíÿ - Ìàëà Àçèÿ — àíàëîãè÷íî íà ãîðíîòî. È åäèí ôàêò, êîéòî, ñòðàííî çàùî íå ñå ïðîó÷âà îò áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà - ñïîðåä “Îõðèäñêà ëåãåíäà” - Êðàòêîòî æèòèå íà Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè, áúëãàðè ñà æèâÿëè â çåìèòå íà Ìàëîàçèéñêàòà ïëàíèíà Îëèìï (äî ãð.Áóðñà) îùå ïðåäè âðåìåòî íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè. Òîâà å ñðåäèùåòî íà îáëàñòòà Âèòèíÿ, íàñåëåíà ñ “òðàêèòå” ìåäè. 82. Ìåäîê (Àìàäîêîñ) [Amadokos], /2. — ñ. 12/ - “òðàêèéñêè” âëàäåòåë îò V-IV âåê. ïð. í. å. — â îñíîâàòà íà èìåòî âåðîÿòíî ñòîè áúëãàðñêàòà äóìà ìåä. 83. Ìîêàð [Mokaros], /2. — ñ. 186/- “òðàêèéñêè” ãðàä — “ìîêúð” - ñðàâíè èìåíàòà íà áúëãàðñêèòå ñåëèùà Ìîêðåí, Ìîêðåø è ò. í.
226
84. Ìîñòè÷ [Mostis], /2. — ñ. 186/ - “òðàêèèñêè” öàð III-II âåê ïð. í. å. — ïúëíà àíàëîãèÿ ñ èçâåñòíîòî ñðåäíîâåêîâíî áúëãàðñêî èìå Ìîñòè÷ - ÷úðãîáèëÿ ïðè öàð Ñèìåîí! 85. Ìóêà, Ìîêà, Ìúêà [Μοuκας, Μοκας], /39. - ñ.32/ - åäíî îò íàé-ðàçïðîñòðàíåíèòå “òðàêèéñêè” èìåíà. Ïúëíà àíàëîãèÿ íà çàïàçèëèòå ñå äîñêîðî áúëãàðñêè èìåíà ñ îñíîâà Ìúêà, Ìîêà - íàïðèìåð Ìîêàíèí. Åòèìîëîãè÷åñêè ñå èçâåæäà îò áúëãàðñêàòà äóìà “ìúêà”. 86. Ìúíäðè [Myndry], /1. — ñ. 60/ - åïèòåò íà “òðàêèéñêè” áîã — ìúäúð, ìúäðè. 87. Ìúòà [Ματοας], /1. — ñ. 246/ - ñòàðî íàçâàíèå íà äîëíîòî òå÷åíèå íà ð. Äóíàâ — ìúòåí - â äîëíîòî ñè òå÷åíèå ðåêàòà å ìúòíà. 88. Îñòðè - ïî ïðîèçõîä ãîò, ïðèáëèæåí íà Àñïàð — åòèìîëîãèÿòà íà òîâà èìå å î÷åâèäíà - “îñòúð”, “îñòðî”, “îñòðè”. 89. Ïåëèé - áðàò íà ßçîí — áúëãàðñêàòà äóìà áåëèé (áÿë) å âúçìîæíîòî åòèìîëîãè÷íî îáÿñíåíèå íà òîâà èìå. 90. Ïåðèìåð (Ïåðèìåðóëàñ), /34. — ñ.36/ - åïèòåò íà “òðàêèéñêèÿ” Õåðîñ (Ãåðî), îïðåäåëÿù ãî êàòî “ïîêðîâèòåë íà ïîñåâèòå” — áëèçêî äî áúëãàðñêè èìåíà îò ðîäà Áåðèìèð, Áîðèìèð è ò. í. 91. Ïîð(àñ) [Πορας , Πορις], /1. — ñ. 90/ - ñðåùà ñå ïðè ìíîæåñòâî äâóîñíîâíè “òðàêèéñêè” èìåíà — ïîðÿ, áîðÿ òàçè äóìà å è â îñíîâàòà íà ìíîæåñòâî áúëãàðñêè èìåíà Èñ-ïîð, Ïîð-èñ(Áîðèñ), Áîðå, Áîðêî è ò. í. 92. Ðàèçäî [Raizdos], /2. — ñ. 227/ - áàùàòà íà “òðàêèéñêèÿ” öàð Êîò(èñ) — âúçìîæíî å ãðúöêèÿò äèôòîíã “çä” äà ñå îïèòâà äà ïðåäñòàâè íÿêàêúâ íåãðúöêè çâóê, ìîæå áè áúëãàðñêèÿ “÷”. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå èìåòî íà áàùàòà íà Êîò(èñ) å Ðàé÷î. 93. Ðàñêî [Ρασκος], /1. — ñ. 91/ - “òðàêèéñêè” äèíàñò, ñèí íà Êîò(èñ) — àáñîëþòíà àíàëîãèÿ ñ áúëãàðñêîòî èìå Ðàøêî, Ðàøî, òðàíñêðèáèðàíî íà ãðúöêè! 94. Ðàñêîóïîðèñ [Ρασκουπορις], /1. — ñ. 91/ - “òðàêèéñêè” äèíàñò, áðàò íà Ðàñêî(ñ) — î÷åâèäíî äâóñúñòàâíî èìå Ðàøêî Áîðåö (Áîðèñ). 95. Ðàòèí [ Ραθινης ], /33. — ñ.27/ - èìå íà “òðàêèéñêè” âîåíà÷àëíèê, ôðèãèåö èëè áèòèíåö — î÷åâèäíî îò áúëãàðñêàòà äóìà “ðàò” - âîéíà, è “ðàòåí” - áîåí, âîåíåí /26. - ñ.426/. 96. Ðåç [Ρησος] - “òðàêèéñêè” öàð. /1. — ñ. 44/ — ðåç, ðåçåö, ðÿçúê - äíåñ èìåíàòà Ðåçîâ, Ðèçîâ, Ðèçíèêîâ è ò. í. Èìåòî íà òîçè âåëèê “òðàêèéñêè” öàð, èçâåñòåí íè îò Îìèðîâàòà Èëèàäà, ñå å ïðåâúðíàëî â íàðèöàòåëíîòî ðèã, ðèõ, ðåã, ðåêñ, ðèêñ - âëàäåòåë, öàð. Òèòëàòà î÷åâèäíî å “òðàêèéñêà” (äðåâíîáúëãàðñêà), à íå ñòàðîãåðìàíñêà, êàêòî òâúðäÿõà àâñòðî-óíãàðñêèòå ó÷åíè. Òîâà ñå ïîòâúðæäàâà è îò èìåíàòà è òèòëèòå íà ñòàðèòå áúëãàðñêè
ÀÂÈÒÎÕÎË âëàäåòåëè - Áîãî-ðèx, Àñïàð-ðèx, Òåëå-ðèx, âúçìîæíî è Êîò-ðàã, êàêòî è òàêèâà íà ñðîäíè ñ áúëãàðèòå íàðîäè êàòî ãîòèòå (çà êîèòî ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ àðãóìåíòèðàíî äîêàçà îùå â íà÷àëîòî íà ìèíàëèÿ âåê, ÷å ñà ãåòè, ñèðå÷ “òðàêèéñêè” íàðîä) è ãàëèòå (êåëòèòå). 97. Ñàáàä(èîñ), Ñàáàñèîñ [Σαβαδιος, Σαβαζιος], /1. — ñ. 57/ “òðàêèéñêè” áîã — ñïîðåä ìíîæåñòâî ó÷åíè èìåòî ñúîòâåòñòâà íàïúëíî íà ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà “ñâîáîäü”(ñâîáîäà)! Äîêàçàòåëñòâî å ãðúöêèÿò åïèòåò íà òîçè áîã - Ελευθερος - “ñâîáîäåí”. Òóê íå å ìÿñòîòî äà îáñúæäàìå êàêâî ñà çàåëè “åâðåèòå” îò äðåâíèòå “òðàêè”, ñàìî ùå îòáåëåæèì, ÷å èìåòî íà òîçè ãëàâåí “òðàêèéñêè” áîã å åäèí îñíîâåí ïðèìåð çà òîâà çàèìñòâàíå. 98. Ñàäàëà [Sadalas], /2. — ñ.240/ - ÷åñòî ñðåùàíî èìå ñðåä “òðàêèéñêèòå” äèíàñòè è öàðå — îò ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà “ñàä”, “ñàäÿ”, î÷åâèäíî âúâ âðúçêà ñ êóëòà êúì ïîñåâèòå è îïëîæäàíåòî íà Ìàéêàòà Çåìÿ. 99. Ñàäîê [Sadokos], /2. — ñ.241/ - ÷åñòî ñðåùàíî “òðàêèéñêî” èìå — àíàëîãè÷íî íà ãîðíîòî. Íåùî ïîâå÷å - òîâà èìå å çàñâèäåòåëñòâàíî â ñðåäíîâåêîâèåòî ñðåä áúëãàðñêèòå âèñøè ñàíîâíèöè ïîä ôîðìàòà Ñîíäîêå! 100. Ñåìåëå [Σεµελη, Semele], /1. — ñ. 57, 60/ - “òðàêèéñêà” áîãèíÿ íà Çåìÿòà — Âë. Ãåîðãèåâ äîêàçà ÿñíàòà âðúçêà ñ ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà “çåìëÿ”! 101. Ñåâò, Ñåâòåñ [Sevthes], /2. - ñ. 249/ - “òðàêèéñêè” öàð — ñâåòåö, ñâåòúë, ñâÿò, áëåñòÿù - Ñâåòîçàð, Ñâåòëèí 102. Ñåðäè [Serdoi], /2. — ñ. 257/ - “òðàêèéñêî” ïëåìå, íàñåëÿâàùî Ñåðäèöà [Serdica], ðàçïîëîæåí â ãåîãðàôñêèÿ öåíòúð íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ — ñðåäà, ñðåäèöà, ñðåäèùå, ñåðäöå. 103. Ñåðäèöà [Serdica], /2. — ñ. 257/ - “òðàêèéñêè” ãðàä, äíåøíà Ñîôèÿ. Ãðàäúò ñå íàìèðà â ãåîãðàôñêèÿ öåíòúð íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, îòêúäåòî íàé-âåðîÿòíî èäâà è èìåòî - ñðåäà, ñðåäèöà, ñðåäèùå, ñåðäöå. Òóê íàóêàòà îòíîâî å ïîñòàâèëà êàðóöàòà ïðåä êîíÿ - âúçïðèåëà å ñòàíîâèùåòî, ÷å ïëåìåòî ñåðäè å äàëî èìåòî íà ãðàäà Ñåðäèêà. Î÷åâèäíî òîâà íå å âÿðíî, òúé êàòî ãðúöêîòî èìå íà Ñåðäèöà ïðåäñòàâëÿâà íåñïîëó÷ëèâ îïèò äà ñå òðàíñêðèáèðà íà ãðúöêè áúëãàðñêàòà äóìà ñðÿäèöà [Triadica]. Ñðàâíè ñðÿäà - ñðåäíèÿò äåí îò ñåäìèöàòà (è â óíãàðñêèÿ åçèê ñúùåñòâóâà çàåìêà îò áúëãàðñêèÿ åçèê çà ñðåäíèÿ äåí îò ñåäìèöàòà è òÿ å èìåííî â òîçè àíòè÷åí âèä íà äóìàòà - “szerda” !). Ïðè òîâà ïîëîæåíèå ñúâñåì ðåçîííî å ñðåäíîâåêîâíîòî èìå íà òîçè ñòàð áúëãàðñêè ãðàä äà å Ñðåäåö! 104. Ñåñò [Sestos], /2. — ñ. 258/ - “òðàêèéñêè” ãðàä — ìíîãî âúçìîæåí å ïàðàëåëúò ñ áúëãàðñêàòà äóìà “øåñò”. 105. Ñèëåí - ñïîðåä ìèòîëîãèÿòà òîâà å èìåòî íà ó÷èòåëÿ íà Áàêõ /Äèîíèñ/. 100% àíàëîãèÿ ñ áúëãàðñêàòà äóìà “ñèëåí”! 106. Ñèðìî [Syrmos], /2. — ñ. 261/ - öàð íà “òðàêèòå” òðèáàëè - èçâåñòíî å áúëãàðñêîòî ëè÷íî èìå Ñèðìà. Ñèðìî å
îòáåëÿçàí îò ïîï Éîâ÷î Òðåâíåíñêè ñ èìåòî Ñèðìà /9. ñ. 25/ êàòî áúëãàðñêè âëàäåòåë. 107. Ñèò [Sitas], /2. - ñ. 262/ - “òðàêèéñêè” öàð — ïàðàëåë ñ áúëãàðñêàòà äóìà “ñèò”. 108. Ñèòàëê [Sitalkes], /2. - ñ. 261/ - öàð íà îäðèñèòå — àíàëîãè÷íî íà ãîðíîòî. 109. Ñêîïè, (Øîïè ?) [Skopios], /2. - ñ. 264/ - “òðàêèéñêîòî” èìå íà Âèòîøà - ïðè òàçè áëèçîñò â íàçâàíèÿòà, âúçíèêâà âúïðîñúò - íåäîãëåæäàíå èëè çëîíàìåðåíîñò êàðà íÿêîè ó÷åíè äà òâúðäÿò, ÷å øîïèòå áèëè ïðèøúëöè?! Øîïèòå ìîæå äà ñà áàäæàíàöè (ïå÷åíèãè - ïðåç ãðúöêà òðàíñêðèáöèÿ) , íî íå ñà ïðèøúëöè, à íàé-ñòàðîòî íàñåëåíèå íà Ìèçèÿ. Èçâåñòíè ñà äâà “òðàêèéñêè” ãðàäà (â ïðîâèíöèÿ Ãîðíà Ìèçèÿ è ïðè äíåøíèÿ ãðàä Ñêîïèå) íà èìå Ñêîïè èëè Ñêóïè. Êîðåíúò íà òåçè èìåíà î÷åâèäíî å áúëãàðñêàòà äóìà “ñêîï” èëè “ñêóï” - çàäðóãà, ðîäíèíñêà îáùèíà, ñáîð. Ïðîèçâîäíè ñà äóìèòå “ñêóïèùå”, “ñêîïèùå” (ïðåìèíàëà è â ðóñêèÿ ñúñ çíà÷åíèå “ñúáðàíèå”) è “ñêóï” èëè “ñêóïùèíà” , ïðåìèíàëè â ñúðáîõúðâàòñêèÿ ñúñ çíà÷åíèå íà “ñúáðàíèå” /26.- 459,461/ . À çàùî ñòàðîòî èìå íà Âèòîøà å èìàëî çíà÷åíèå íà “çàäðóãà”, “ñúáðàíèå” ? Âèçàíòèéñêàòà ñðåäíîâåêîâíà ïèñàòåëêà Àíà Êîìíèíà ïèøå, ÷å “ñêèòñêîòî ñúâåùàëèùå” - ñúáðàíèåòî íà “ïðàáúëãàðèòå”, ñå å ïðîâåæäàëî íà åäíà âèñîêà ïëàíèíà äî ñòîëèöàòà Ïëèñêà. Ñëó÷àÿò ñ ïëàíèíàòà Âèòîøà î÷åâèäíî å àíàëîãè÷åí. 110. Ñêîðèëî [Scorylo dux Dacorum], /2. - ñ. 264/ ïðåäâîäèòåë íà äàêèòå, áàùà íà Äåöåáàë — ñêîð, ñêîðîñòåí, áúðç - äíåñ èìåòî Ñêîð÷åâ. È îùå íåùî Éîðäàíåñ íàðè÷à Ñêîðèëî Rex Gothorum - Öàð íà Ãîòèòå. Òîâà å îùå åäíî äîêàçàòåëñòâî, ÷å “ãîòèòå” íà Éîðäàíåñ ñà âñúùíîñò äàêè è ãåòè, ñèðå÷ áúëãàðè. 111. Ñêîð - “òðàêèéñêî” èìå, àíàëîãè÷íî íà ãîðíîòî. 112. Ñìåðä /4. - ñ. 53/ - òðàêèéñêî èìå — ñïîðåä ñòàðîèðëàíäñêèòå ñàãè áîãúò íà ñìúðòòà, ïî÷èòàí îò íàðîäà Áîëã (ïðåñåëíèöè îò Òðàêèÿ), ñå íàðè÷àë Ñìåðòóë. Ñìåðò å ñòàðîáúëãàðñêà äóìà. 113. Ñìåðòóë - ñïîðåä ñòàðîèðëàíäñêèòå ñàãè áîã íà ñìúðòòà ïðè íàðîäà íà Áîëã, ïðåñåëíèöè îò Òðàêèÿ — ïàðàëåë ñ áúëãàðñêàòà äóìà “ñìúðò”. 114. Ñïàðòàê [Σπαρτακος], /1. - ñ. 96/ - ìíîãî ðàçïðîñòðàíåíî äâóñúñòàâíî “òðàêèéñêî” èìå Ñïàð-òàê, êúäåòî “òàê” [τακος] îçíà÷àâà ñëàâåí, ïðî÷óò — ïàðàëåë ñ äâóñúñòàâíèòå “ïðàáúëãàðñêè” èìåíà Îìóð-òàã è Àñïàð-ðóõ. 115. Ñïîê [Spokes], /2. - ñ. 267/ - “òðàêèéñêè” âëàäåòåë — âúçìîæíà âðúçêà ñ êîðåíà íà áúëãàðñêàòà äóìà “ñïîêîåí”. 116. Ñòðóìà [Στρυµων], /1. - ñ. 38/ - “òðàêèéñêîòî” èìå íà ðåêà Ñòðóìà — î÷åâèäíî èìåòî íà ðåêàòà èäâà îò áúëãàðñêàòà äóìà “ñòðåìÿ”, “óñòðåìåí”. Ñòðóìà èçâèðà îò Âèòîøà, ÷èåòî àíòè÷íî èìå ñúùî èìà áúëãàðñêà åòèìîëîãèÿ.
227
ÀÂÈÒÎÕÎË 117. Ñóð [Σουρας , Συρας], /1. - ñ. 94/ - ìíîãî ÷åñòî ñðåùàíî “òðàêèéñêî” èìå — âúçìîæíà åòèìîëîãè÷åñêà âðúçêà ñ íÿêîÿ îò áúëãàðñêèòå äóìè ñóð(ñèâ), ñóðîâ, ñóðâà (Ñóðâà Íîâà Ãîäèíà) èëè - ñóðíà ñå (ñïóñêàì ñå, ñâëè÷àì ñå ñúñ ñèëà). 118. Òåëåñôîð (Òåëåöïîð, Òåëåöáîð) - ðèìñêè ïàïà îò “òðàêèéñêè” ïðîèçõîä, íàëîæèë â III âåê áúëãàðñêèÿ ïðàçíèê 24 äåêåìâðè (Êîëåäîâ äåí) çà Ðîæäåñòâî Õðèñòîâî. Ïðåäè òîâà ïðàçíèêúò Ðîæäåñòâî ñå å ïðàçíóâàë â ðàçëè÷íè äíè îò ãîäèíàòà êàêòî Âåëèêäåí. Òåëåö è áîð(áîðåö) ñà äóìè ñ øèðîêî ïðèëîæåíèå è â äíåøíèÿ áúëãàðñêè åçèê. 119. Òåð [Teres, Terei], /2. - ñ. 274/ - ÷åñòî ñðåùàíî “òðàêèéñêî” âëàäåòåëñêî èìå — çàåäíî ñ “òðàêèéñêàòà” äèíàñòè÷íà òèòëà “áàë” îáðàçóâà èìåòî íà åäèí îò íàéâåëèêèòå “ïðàáúëãàðñêè” âëàäåòåëè - Òåð Áàë, Òåðâåë (ñðàâíè Äåöå Áàë). Âúçìîæíà åòèìîëîãè÷íà âðúçêà ñ êîðåíà íà ñòàðàòà áúëãàðñêà äèàëåêòíà ôîðìà “òåðàì” òúðñÿ, äèðÿ. 120. Óäàð [Audarus], /1. - ñ. 238/ - èëèðèéñêî ëè÷íî èìå — óäàð. 121. Öàðìèçèãåòè, Ñàðìèçåãåòóña [Zarmizegethousa], /2. ñ. 243/ - ãîëÿì äàêèéñêè ãðàä ñòîëèöà — âúçìîæíî òúëêóâàíå íà òîâà èìå - “öàðñòâî íà ìèçè è ãåòè” èëè “öàðñòâî íà ìàñàãåòè”. Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè ñëàãà çíàê çà ðàâåíñòâî ìåæäó áúëãàðñêèÿ íàðîä “êóòðèãóðè” è ìàñàãåòèòå. Öàðìèçèãåòóçà å ðàçïîëîæåí â ïëàíèíàòà, êîÿòî äíåñ ñå íàðè÷à Îðúùèå (êîåòî èìå î÷åâèäíî å íîâîâëàøêà òðàíñêðèáöèÿ íà áúëãàðñêàòà äóìà “îðúæèå”) áëèçî äî ñåëèùå ñ áúëãàðñêî èìå - Ãðàäèùå (Gradistea) ! 122. Öóðà [Ζουρα], /1. - ñ. 81/, “òðàêèéñêî” èìå — ÷åñòî ñðåùàíî áúëãàðñêî ëè÷íî èìå - Öóðî, Öóðà. 123. ×èñòè [Κτισται], /1. - ñ. 16/ - äîêàçàíà “òðàêèéñêà” ãëîñà, çàòâîðåíî îáùåñòâî (áåçáðà÷íè ìîíàñè, ñâåòèè) ïðè “òðàêèòå” — ñúùåñòâóâàò ó÷åíè /1. - ñ. 103/, êîèòî ñâúðçâàò åòèìîëîãè÷åñêè òîçè òåðìèí ñ áúëãàðñêàòà äóìà “÷èñò”, íî âúïðåêè òîâà àêàäåìè÷íàòà íàóêà ñè çàòâàðÿ î÷èòå çà î÷åâèäíèÿ ôàêò è îáÿñíÿâà äóìàòà ÷ðåç ãðúöêèÿ åçèê! Ãîñïîäà àêàäåìè÷íè “ó÷åíè”, ãðúöêàòà äóìà ñúñ çíà÷åíèå “÷èñòè” å “êàòàðè”, à ïîä òîçè òåðìèí ñà èçâåñòíè áúëãàðèòå áîãîìèëè â Çàïàäíà Åâðîïà!!! 124. ×èòà Ïðàâ [Òζιττα Ïραu], /39. - ñ.65/ - “òðàêèéñêî” èìå. 125. Óïðàâäà - åäíî îò áúëãàðñêèòå ïðîçâèùà íà èìïåðàòîð Þñòèíèí I , “òðàê” ïî ïðîèçõîä — ïîä òîâà èìå èìïåðàòîðúò å èçâåñòåí êàòî áúëãàðñêè ñâåòèÿ â ñòàðàòà áúëãàðñêà áîãîñëîâñêà ëèòåðàòóðà. 126. ßçîí - âñåêè çíàå êîé å ßçîí, íî ïîðàäè íàëîæåíèòå îò íàóêàòà êëèøåòà òðóäíî ñâúðçâàìå òîâà èìå ñ áúëãàðñêîòî ßñåí, Àñåí - åòèìîëîãè÷åñêè îáâúðçàíî ñ èçêîííîòî áúëãàðñêî ìåñòîèìåíèå - Àç, ßç. À òàêàâà âðúçêà å íàïúëíî âúçìîæíà.
228
Ñïîðåä ïðîô. Áåøåâëèåâ ÷èñëåíîñòòà íà íàñåëåíèåòî íà Ìèçèÿ è Òðàêèÿ ïðåç ïúðâèòå òðè âåêà íà ðèìñêî ãîñïîäñòâî â òåçè òåðèòîðèè å íàäõâúðëÿëà îáùî öèôðàòà 3 000 000 (òðè ìèëèîíà) äóøè /39. - ñ.51/. Òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å ïîñâåòèòåëíè íàäïèñè, îò êîèòî íèå ÷åðïèì èíôîðìàöèÿ çà “òðàêèéñêèòå” èìåíà, ñà ìîæåëè äà ñè ïîðú÷àò åäèíñòâåíî îãðàíè÷åí áðîé ïî-çàìîæíè “òðàêè” îò ãðàäñêîòî íàñåëåíèå, êîèòî ïî ïðèíöèï äîñòà áúðçî ñà âúçïðèåëè è ÷óæäè èìåíà - ãðúöêè è ëàòèíñêè. Îãðîìíàòà ìàñà îò “òðàêèéñêîòî” íàñåëåíèå â ãðàäîâåòå è íàé-âå÷å â ñåëàòà íå ñà èìàëè âúçìîæíîñò äà èçïèøàò èìåíàòà ñè âúðõó êàìúê. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å äî äíåñ ñà íàìåðåíè åäâà îêîëî 6000 ïîñâåòèòåëíè íàäïèñà, è êàòî ñúîòíåñåì òàçè áðîéêà êúì áðîÿ íà íàñåëåíèåòî, òî èçëèçà, ÷å â åäíà èçâàäêà îò åäâà 0.2 % îò “òðàêèéñêèòå” èìåíà íèå îòêðèâàìå çàáåëåæèòåëíî ñõîäñòâî ñ áúëãàðñêèÿ åçèê è èìåííà ñèñòåìà. Êàêâî ùåøå äà ñòàíå, àêî èìàõìå âúçìîæíîñò äà ðàçáåðåì èìåíàòà íà îñòàíàëèòå 99.8% îò “òðàêèòå” , æèâÿëè âúâ âðåìåòî íà òðèâåêîâíî ðèìñêî ðîáñòâî !? Îòíîâî ñïîðåä ïðîô. Áåøåâëèåâ /39. - ñ.28/ ïðàêòèêàòà äà ñå äàâàò ëàòèíñêè è ãðúöêè ïðÿêîðè ó “òðàêèòå” âúâ âðåìåòî íà ðèìñêîòî ðîáñòâî å àáñîëþòíî àíàëîãè÷íà íà ñúùàòà ïðàêòèêà ïðè áúëãàðèòå ñ òóðñêè ïðÿêîðè ïî âðåìåòî íà îñìàíñêîòî ðîáñòâî.
Ñëîâîîáðàçóâàíå Íåêà îòáåëåæèì è íÿêîè îò÷åòëèâè ñõîäñòâà ìåæäó áúëãàðñêèÿ è “òðàêèéñêèÿ” åçèê ïðè ñëîâîîáðàçóâàíåòî, îòêðèòè è äîêàçàíè îò àêàä. Âëàäèìèð Ãåîðãèåâ. 1. Óìàëèòåëíè íàñòàâêè /1. - ñ. 175/ . Ïúëíà àíàëîãèÿ â îáðàçóâàíåòî íà óìàëèòåëíè è ëàñêàòåëíè ëè÷íè èìåíà, íàèìåíîâàíèÿ íà ìëàäè ñúùåñòâà è ìàëêè æèâîòíè. Íàïðèìåð Äúðç-å [Durze] îò “òðàêèéñêîòî” “äúðç” (àíàëîãè÷íî íà áúëãàðñêîòî “äðúçú” - äúðçúê).  áúëãàðñêèÿ åçèê - êîçë-å, âúë÷-å, à ñúùî è ïðè èìåíàòà Ìèë-å, Ñòîéí-å è ò. í. 2. Îáðàçóâàíå íà ïðèëàãàòåëíè /1. - ñ. 178/. Ïðèëàãàòåëíèòå â “òðàêèéñêèÿ” åçèê ñå îáðàçóâàò êàêòî è â áúëãàðñêèÿ - ñúñ íàñòàâêà -èí, -àí, -åí. Íàïðèìåð â åïèòåòà íà Àïîëîí - Ñòàðà÷-èí [Σταρασκηνος] (ñðàâíè áúëãàðñêîòî “ñòàðåö” â ñìèñúë íà ìúäðåö) èëè ïúê â “òðàêèéñêàòà” (àáñîëþòåí àíàëîã íà áúëãàðñêàòà) äóìà äåâ-èí [δεουηνος] - äåâèí, ìîìèíñêè.  áúëãàðñêèÿ åçèê ïðèëàãàòåëíèòå ñúùî ñå îáðàçóâàò ñ íàñòàâêà -èí, -åí, àí - áàù-èí, ÷åðâ-åí, ñêàð-àí è ò. í. 3. Çâóê “å” - “ äàêî-ìèçèéñêèÿ åçèê íèå îòêðèâàìå ñúùîòî ÿâëåíèå, êîåòî ïðåäñòàâÿ åäíà îò íàéõàðàêòåðíèòå ÷åðòè íà íàøèÿ åçèê, à èìåííî äåëåíèåòî íà äâà îñíîâíè äèàëåêòà ñïîðåä ïðîèçíîøåíèåòî íà ïðàñëàâÿíñêîòî “å” (îò èå. å èëè îó, àó, úó).  ñúùíîñò èìà ñåðèîçíè äàííè, êîèòî ïîêàçâàò, ÷å ÿòîâàòà ãðàíèöà â îáùè ÷åðòè å íàñëåäåíà îò äàêî-ìèçèéñêèÿ ñóáñòðàò”. Àêàäåìèê Âëàäèìèð Ãåîðãèåâ [1. - ñ. 257]. 4. Íàñòàâêè “îâ” è “èí” - ìîæå ñúñ ñèãóðíîñò äà ñå òâúðäè, ÷å áúëãàðñêèòå íàñòàâêè çà îáðàçóâàíå íà áúëãàðñêèòå áàùèíè è ôàìèëíè èìåíà ñà îò âðåìåòî íà
ÀÂÈÒÎÕÎË “òðàêèòå”. Ïðèìåðèòå ñà îãðîìíî êîëè÷åñòâî - åòî ñàìî åäèí - “òðàêèéñêîòî” ñîáñòâåíî è áàùèíî (èëè ôàìèëíî) èìå Êîòþ Ìàðêîâ [Êοτuς Μαρκοu], /39. - ñ.12/.
ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ ÍÀÄÏÈÑÈ Ïðúñòåíúò îò ñ. Åçåðîâî Ïðåç 1912 ã. â ìåñòíîñòòà Ïúðæèíàêà â çåìëèùåòî íà ñ. Åçåðîâî, Ïúðâîìàéñêî, å áèëà ðàçêîïàíà òðàêèéñêà íàäãðîáíà ìîãèëà, â êîÿòî ñà áèëè íàìåðåíè íÿêîëêî îáðÿäíè ïîãðåáàëíè ïðåäìåòà, ñðåä êîèòî è åäèí çëàòåí ïðúñòåí ñ íàäïèñ. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å ïðúñòåíúò å áèë íàïðàâåí ñïåöèàëíî çà ïîãðåáåíèåòî íà çíàòåí òðàêèåö. Ïðúñòåíúò å ïðèíàäëåæàë íà ñúïðóãàòà íà ïîãðåáàíèÿ, êîÿòî íàé-âåðîÿòíî å ïîãðåáàíà çàåäíî ñ ëþáèìèÿ ñè ñúïðóã ïî òðàêèéñêèÿ îáè÷àé, çàñâèäåòåëñòâàí ó ìíîãî àíòè÷íè àâòîðè /1. - ñ. 105/. Îêàçâà ñå, ÷å íàäïèñúò âúðõó òîçè ïðúñòåí ïðåäñòàâëÿâà åäèíñòâåíèÿò öÿëîñòåí òåêñò íà “òðàêèéñêè” åçèê, èçâåñòåí íà íàóêàòà äî äåí äíåøåí. Ôàêòè÷åñêè, èçñëåäâàéêè òàçè íåâåðîÿòíî öåííà íàõîäêà, íèå ðàçïîëàãàìå ñ ïðåêðàñíàòà âúçìîæíîñò äà ïðîâåðèì äàëè àíàëîãèèòå ìåæäó “òðàêèéñêèÿ” è áúëãàðñêèÿ åçèê ñà åäèíñòâåíî ëåêñèêàëíè, èëè ñúùåñòâóâàò è ãðàìàòè÷åñêè òàêèâà! Òåêñòúò âúðõó ïðúñòåíà è îïèò çà ðàç÷èòàíåòî ìó: ΡΟΛΙΣΤΕΝΕΑΣΝΕΡΕΝΕΑΤΙΛΤΕΑΝΗΣΚΟΑΡΑΖΕΑ ∆ΟΜΕΑΝΤΙΛΕΖΥΠΤΑΜΙΗΕΡΑΖΗΛΤΑ ΡΟΛΙΣΤΕΝΕ ↑ ΑΣ ↑ ΝΕΡΕΝΕΑ ↑ ΤΙ ↑ ΛΤΕΑ ↑ ΝΗΣΚΟ ↑ Α ↑ ΡΑΖΕΑ ↑ ∆Ο ↑ ΜΕΑΝ ↑ ΤΙ ↑ ΛΕΖΥ ↑ ΠΤΑΜΙΗΕΡΑΖΗΛΤΑ
Ðîëèñòåíå, àç Íåðåíåà òè, ëòåÿ íèñêî, à ðàçåà äî ìåí òè ëåæè, ———————. Ðîëèñòåíå, àç, òâîÿòà Íåðåíåà, òëåÿ òóê äîëó, à ñðàçåí äî ìåí òè ëåæè(ø), ——————— . Òîçè îïèò çà ðàç÷èòàíå íà íàäïèñà èìà çà öåë äà ïîêàæå íàëè÷èåòî â òåêñòà íà õàðàêòåðíè çà áúëãàðñêèÿ åçèê ãðàìàòè÷åñêè îñîáåíîñòè: çâàòåëåí ïàäåæ /Ðîëèñòåí-å/, ëè÷íî ìåñòîèìåíèå /àç/, êðàòêà ôîðìà íà ïðèòåæàòåëíîòî ìåñòîèìåíèå òâîé /òè/, ñúþçà /à/, ïðåäëîãà /äî/, ñúêðàòåíàòà ôîðìà íà ëè÷íî ìåñòîèìåíèå /ìåí/, ëè÷íîòî ìåñòîèìåíèå /òè/. Ñèðå÷, äîðè è íåðàç÷åòåí äîêðàé , íàäïèñúò ñâèäåòåëñòâà, ÷å ñõîäñòâàòà ìåæäó “òðàêèéñêèÿ” åçèê è áúëãàðñêèÿ ñà íå ñàìî ëåêñèêàëíè, íî è ãðàìàòè÷åñêè! Äàëå÷ ñúì îò ìèñúëòà äà òâúðäÿ, ÷å òîâà å åäèíñòâåíî âúçìîæíîòî ðàç÷èòàíå íà íàäïèñà. Íî ñúì óáåäåí, ÷å òîé ìîæå äà ñå ðàç÷åòå åäèíñòâåíî ÷ðåç áúëãàðñêèÿ åçèê ïðîñòî çàùîòî å íàïèñàí íà áúëãàðñêè åçèê. Íåêà îáà÷å îñòàâèì ïî-íàòàòúøíèòå èçñëåäâàíèÿ íà ñïåöèàëèñòèòå. Ñúäîâåòå îò ñ. Äóâàíëè Ïðè ðàçêîïàâàíå íà Áàøîâà ìîãèëà ïðè ñ. Äóâàíëè, Ïëîâäèâñêî, ñà áèëè îòêðèòè ìíîæåñòâî çëàòíè è ñðåáúðíè ïðåäìåòè, ñðåä êîèòî äâå ñðåáúðíè áëþäà ñ ïîçëàòà, ñðåáúðíà ÷àøà ñ ïîçëàòà è ñðåáúðåí ðèòîí ñ ïîçëàòà. Âúðõó òåçè ÷åòèðè ïðåäìåòà å èçïèñàíî ñ “ãðúöêè” áóêâè åäíî è ñúùî ñëîâîñú÷åòàíèå. Íàëè÷èåòî íà íàäïèñà åäèíñòâåíî âúðõó ïðåäìåòè, ñâúðçàíè ñ òðàïåçàòà, î÷åâèäíî
òðÿáâà äà íè íàñî÷è è êúì ñúäúðæàíèåòî ìó, è äà ïîìîãíå çà íåãîâîòî ðàç÷èòàíå. Ñòðàííî çàùî òàçè ìàëêà ïîäðîáíîñò å óáÿãíàëà îò âíèìàíèåòî íà èçñëåäîâàòåëèòå, çàíèìàâàëè ñå ñ ðàç÷èòàíåòî íà òîçè “òðàêèéñêè” íàäïèñ!? Íèêîé äî ñåãà íå ñå å îïèòâàë äà ãî òúëêóâà êàòî ïîæåëàíèå îòíîñíî òðàïåçàòà íà ïîãðåáàíèÿ â îòâúäíèÿ ìó æèâîò, à òîâà î÷åâèäíî å ïúðâàòà ëîãè÷íà âðúçêà, êîÿòî áè òðÿáâàëî äà íàïðàâèì, òúé êàòî íàäïèñúò, êàêòî âå÷å ñå ñïîìåíà, å ãðàâèðàí âúðõó ñúäîâå çà õðàíà è íàïèòêè. Òåêñòúò âúðõó ñúäîâåòå è îïèò çà ðàç÷èòàíåòî ìó: ∆Α∆ΑΛΕΜΕ ∆Α ↑ ∆ΑΛΕ ↑ ΜΕ
Äà äàëå ìå! Äà ìå äàëà-÷è (äàëà÷è=íàñèùà - áúëãàðñêà äèàëåêòíà ôîðìà)! Òîâà “òðàêèéñêî” ïîæåëàíèå èìà ÷èñòî áúëãàðñêà ñìèñëîâà êîíñòðóêöèÿ! Ñúþçúò “äà” çà èçðàçÿâàíå íà çàïîâåä èëè æåëàíèå. Êðàòêàòà ôîðìà /âèíèòåëåí ïàäåæ/ íà ëè÷íî ìåñòîèìåíèå â ïúðâî ëèöå, åäèíñòâåíî ÷èñëî “ìå”. Çàòðóäíÿâà íè åäèíñòâåíî äóìàòà “äàëå”, íî íå çàäúëãî - ñúùåñòâóâà áúëãàðñêà äèàëåêòíà ôîðìà “äàëà÷à” /26. ñ. 97/ - ïèÿ áåç ìÿðêà, íàñèùàì ñå. Îò âñè÷êî êàçàíî äîòóê ñòàâà ÿñíî, ÷å íàäïèñúò âúðõó ñúäîâåòå îò ñ. Äóâàíëè å ïîæåëàíèå çà ñèò îòâúäåí æèâîò íà ïîãðåáàíèÿ çíàòåí “òðàêèåö”. Èìåííî çàòîâà èçðå÷åíèåòî å ãðàâèðàíî åäèíñòâåíî âúðõó ñêúïîöåííàòà ïîñóäà, ïîëîæåíà â ãðîáà. Íåóñïåõúò íà äîñåãàøíèòå îïèòè çà ðàç÷èòàíå ñå äúëæè íà ôàêòà, ÷å òå ñà ïðàâåíè íà îñíîâàòà íà ÷óæäè åçèöè - ãðúöêè è äîðè àëáàíñêè (!?), è íèêîé íå å îáúðíàë âíèìàíèå, ÷å ïîæåëàíèåòî å èçïèñàíî íà áúëãàðñêè. Íàäïèñèòå îò îñòðîâ Ñàìîòðàêè Ïðè ðàçêîïêè ñëåä Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà àìåðèêàíñêèÿò àðõåîëîã Ê. Ëåìàí (K. Lehmann) îòêðèë íà î. Ñàìîòðàêè íàäïèñè, êîèòî îïðåäåëÿ êàòî “òðàêèéñêè”. Ñòàâà äóìà çà îêîëî 40 êåðàìè÷íè ôðàãìåíòà ñ ðàçëè÷íè ïî äúëæèíà áóêâîñú÷åòàíèÿ, èçïèñàíè âúðõó òÿõ. Êàêâî áèëî ó÷óäâàíåòî íà íàó÷íèÿ ñâÿò, êîãàòî ñëåä ïóáëèêóâàíåòî íà íàõîäêèòå /32. - ñ. 93-100/ ñå îêàçàëî, ÷å â äâà îò òÿõ ñå ñúäúðæà áúëãàðñêàòà “êèðèëñêà” áóêâà “Á” (ôðàãìåíòè ¹ 1 è 33). Ëåìàí òúëêóâà òîçè çíàê ñ ôîíåòè÷íàòà ñòîéíîñò “Á” /b/. Ôðàãìåíòèòå ñå äàòèðàò VI-III â. ïð. Õð. Íàëè÷èåòî íà “êèðèëñêà” áóêâà â “òðàêèéñêè” òåêñò íå å ïðåöåäåíò. Èçâåñòíè ñà è íàäïèñè îò Òåðà, êîèòî ñúäúðæàò ïîäîáíè áóêâè “Á” /1. - ñ. 149/. Îñòðîâ Ñàìîòðàêè å èçâåñòåí ñúñ çàñâèäåòåëñòâàíèòå îò àíòè÷íèòå àâòîðè “òðàêèéñêè” ìèñòåðèè, ïîñâåòåíè íà áîæåñòâàòà “êàáèðè”, êîèòî ìèñòåðèè ñå èçâúðøâàëè íà “òðàêèéñêè” åçèê ìíîãî âåêîâå ñëåä çàâëàäÿâàíåòî íà îñòðîâà îò ãðúöêèòå ïèðàòè â VIII â. ïð. Õð. Âúçìîæíà å åòèìîëîãè÷åñêà âðúçêà ìåæäó òåðìèíà “êàáèðè” è åòíîíèìà “êèìáðè” èëè “êèìåðè”, êúì êîèòî íàðîäè íÿêîè ñðåäíîâåêîâíè àâòîðè ïðè÷èñëÿâàò áúëãàðèòå. Èíòåðåñíîòî å, ÷å ãîëÿì ïðîöåíò îò íàäïèñèòå îò Ñàìîòðàêè ñúäúðæàò äóìàòà “äåí” èëè “äèí”, â î÷åâèäíà âðúçêà ñúñ ñòàðîáúëãàðñêàòà äóìà “äüíü” è íîâîáúëãàðñêàòà “äåí”. Ñìåøíîòî òúëêóâàíå íà ãðúöêàòà íàóêà íà òîçè ôàêò å, ÷å “äåí” áèëî åïèòåò íà ãðúöêèÿ áîã Çåâñ?!
229
ÀÂÈÒÎÕÎË Äðóãèòå áúëãàðñêè äóìè, êîèòî ñå îòêðèâàò â íàäïèñèòå îò î. Ñàìîòðàêè, ñà: “äåíà”, “âåêà”, “îíî”, “ëè”, “äåë”, “ïèòî”, “ëåñè”, “ëå”, “òî”. Íàé-÷åñòî ñðåùàíîòî áóêâîñú÷åòàíèå å ∆ΕΝΤΟΛΕ . Ðàç÷èòà ñå ëåñíî íà áúëãàðñêè: ∆ΕΝΤΟΛΕ ∆ΕΝ ↑ ΤΟΛ ↑ Ε
äåíÿò òúëêóâàòåë å Èìàéêè ïðåäâèä çíà÷åíèåòî íà àðõàè÷íàòà áúëãàðñêà äóìà “òúëìÿ” /26. - ñ.517/, “òîëìÿ” - ïðåäñêàçâàì, ÷èéòî êîðåí å èìåííî “òîë”(/ñðàâíè “òúë-êóâàì”, “òîë-êóâàì”). Ñàìîòðàêèéñêèòå ìèñòåðèè ñà ñå ïðîâåæäàëè â òî÷íî îïðåäåëåí äåí, êîãàòî å áèëî âúçìîæíî ïðåäñêàçâàíåòî íà áúäåùåòî. Äíåñ íà íàóêàòà ñà èçâåñòíè åäâà îêîëî 200 òðàêèéñêè äóìè (ãëîñè è äóìè, èçâåäåíè îò “òðàêèéñêàòà” îíîìàñòèêà). Êàêòî ñå âèäÿ ïî-ãîðå, áëèçî 80 îò òÿõ èìàò ïúëåí àíàëîã ñ äóìè îò ñúâðåìåííèÿ è ñðåäíîâåêîâíèÿ áúëãàðñêè åçèê. Äîêàçàõìå åòèìîëîãè÷åñêè àíàëîãèè è ñðåä ìåñòíèòå, ëè÷íèòå è ðîäîâèòå èìåíà, êàêòî è áëèçîñò â ãðàìàòèêàòà è ñìèñëîâàòà ñòðóêòóðà íà èçðå÷åíèåòî. Òàêîâà ïîäîáèå ìåæäó àíòè÷åí è ñúâðåìåíåí åçèê íå ìîæå äà áúäå ñëó÷àéíî! Òî å íàïúëíî ñúèçìåðèìî ñ íèâîòî íà ñúõðàíåíèå íà ñòàðîãðúöêèÿ åçèê ó äíåøíèòå ãúðöè! À íåêà íå çàáðàâÿìå, ÷å ãðúöêèÿò åçèê å áèë ïèñìåí õèëÿäîëåòèÿ áåç ïðåêúñâàíå, äîêàòî áúëãàðñêèÿò (”òðàêèéñêèÿò”) å òúðïÿë íåãàòèâèòå íà òðèòå ìíîãîâåêîâíè ðîáñòâà - 6-7 âåêà ðèìñêî, 2 âåêà âèçàíòèéñêî, 5 âåêà îñìàíñêî. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå îöåëÿâàíåòî íà áúëãàðñêèÿ åçèê å åäíî ÷óäî!
Îùå âðúçêè Ðèìñêè è âèçàíòèéñêè èìïåðàòîðè îò “òðàêèéñêè” ïðîèçõîä 1. Ìàêñèìèí Òðàêèåö (173- 238) [Gaius Julius Verus Maximinus] - ðîäîì îò Òðàêèÿ, áàùà Ìè÷î, ìàéêà Àáàáà.  èìåòî ñè êàòî èìïåðàòîð å çàëîæèë áúëãàðñêàòà ãîäèíà íà âúçêà÷âàíå “Âåð”. Ïðåç òðèãîäèøíîòî ñè óïðàâëåíèå (235-238) íå ñòúïèë íèòî åäèí ïúò â Ðèì. Ðåçèäèðàë â Ìèçèÿ (íàé-âåðîÿòíî â ãðàä Àáîáà, íàðî÷åí îò àðõåîëîçèòå çà Ïëèñêà). Áúëãàðñêèòå âúçðîæäåíñêè àâòîðè ñïîìåíàâàò Ìàêñèìèí êàòî “áúëãàðñêè êåñàð” (Çîãðàôñêà èñòîðèÿ) /10. - ñ. 630/. 2. Èñòèíà, Þñòèí I [Jistinus] - ðîäîì îò Èëèðèÿ, ÷è÷î íà Èñòèíåí (Þñòèíèÿí I). Óïðàâëÿâàë Âèçàíòèÿ 518-527 ã. Àâòîðúò íà Çîãðàôñêà èñòîðèÿ /10. - ñ. 630/ ãî ïðèåìà çà áúëãàðèí ïî ðîä. 3. Èñòèíåí, Þñòèíèÿí I (482- 565) [Justinianus] - ðîäîì îò ñåëî Âåäðÿíà. Ïëåìåííèê íà Èñòèíà. Áàùà ìó ñå íàðè÷àë Èçòîê, ìàéêà ìó Áåãëåíèöà, à ëåëÿ ìó Ëþáêèíÿ (òàçè èíôîðìàöèÿ äúëæèì íà äîêóìåíò, êîéòî, ðàçáèðà ñå äíåñ å îáÿâåí îò íàóêàòà çà êúñåí ôàëøèôèêàò). Åäèí îò íàé-âåëèêèòå âèçàíòèéñêè èìïåðàòîðè (527-565). Çàêîíîäàòåë íà èìïåðèÿòà. Ïîñòðîèë ãðàä èç îñíîâè Ïúðâà Þñòèíèÿíà è îñíîâàë òàì Àðõèåïèñêîïèÿ, íà êîÿòî å ïðèåìíèê Ïðåñëàâñêàòà è Îõðèäñêàòà áúëãàðñêà Àðõèåïèñêîïèÿ. Èçâåñòåí è ñ äðóãîòî ñè áúëãàðñêî ïðîçâèùå - Óïðàâäà, ïîä êîåòî å çàïèñàí ñðåä áúëãàðñêèòå ñâåòöè â êàíîíè÷íàòà íè öúðêîâíà ëèòåðàòóðà. Ïðàçíèêúò ìó ñå ÷åñòâà îò Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà íà 14
230
íîåìâðè /19. - ñ. 573/. Áúëãàðèí ïî ðîä ñïîðåä Çîãðàôñêà èñòîðèÿ /10. - ñ. 630/. Íÿêîè ó÷åíè è íåäîòàì ó÷åíè ëþäå òâúðäÿò, ÷å Èñòèíåí áèë “ñëàâÿíèí”. Íåêà ïðèïîìíèì, ÷å “ñëàâÿíè” ïðåäè VI âåê íÿìà íà Áàëêàíèòå, à Èñòèíåí å ðîäåí 482 ã. ×å è äðóãè áúëãàðè ñà æèâååëè â Ñåðäèêà ïî âðåìåòî íà Þñòèíèÿí, ãîâîðè Ìàðíàâè÷ (Sigmund Marnavich) â àíîíèìíàòà áèîãðàôèÿ íà Þñòèíèÿí I (1621 ã.).  íåÿ Ìàðíàâè÷ êàçâà: “Ñåðäèêà ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî ïîëó÷è äíåøíîòî ñè èìå Ñîôèÿ îò õðàìà íà Þñòèíèÿíà. Ïðåä âðàòèòå íà êàçàíèÿ õðàì Þñòèíèÿí âúçäèãíà õóáàâ ñàðêîôàã íà ñâåòåéøèÿ ìúæ Áîãîìèëà èëè Äîìíèîíà è ãî óêðàñè ñúñ ñòèõîâå âúðõó ìðàìîðíè ïëî÷è” /21. - ñ. 11/. Àíàëîãè÷íè ÷åðòè îò áèòà, ðåëèãèÿòà è áîéíîòî äåëî íà “òðàêè”, “ïðàáúëãàðè”: 1. È â äâàòà ñëó÷àÿ ñòàâà äóìà çà êîííè íàðîäè. 2. Èçêëþ÷èòåëíà âîéíñòâåíîñò è ñìåëîñò â áèòêèòå. 3. Áîéíè ïîõâàòè - íàïàäåíèå ñ îòñòúïëåíèå è âúâëè÷àíå íà ïðîòèâíèêà â çàñàäè. 4. Ïîñòàâÿíå íà çàñàäè ïî ïðîõîäèòå íà Ñòàðà ïëàíèíà ïðè âîäåíå íà áèòêè /4. - ñ. 127/. 5. Òàòóèðàíå íà òÿëîòî /4. - ñ. 111/. 6. Ïðè÷åñêà ÷óìáàñ (ïåð÷åì) /4. - ñ. 78/. 7. È “òðàêèòå”, è “ïðàáúëãàðèòå” ñà îáâèíÿâàíè íåñïðàâåäëèâî îò ãúðöèòå, ÷å ïðèíàñÿò ÷îâåøêè æåðòâè /4. - ñ. 133/. 8. Ïðèíàñÿíå íà æåðòâè - êîíå è êó÷åòà. 9. Ðàçâúæäàíå íà ïîðîäèñòè êó÷åòà /4. - ñ. 134/. 10. Òîòåì íà ãåòèòå è ìèçèòå å áèë âúëêúò (ñòîëèöà Äàóñäàâà- Âúë÷è ãðàä). Ñúùîòî âàæè è çà “ïðàáúëãàðèòå”. 11. Àòèëà (÷èåòî èìå èëè ïðîçâèùå å “òðàêèéñêî” - êàêòî âèäÿõìå ïî-ãîðå îò èìåòî íà “òðàêèéñêèÿ” Áîã Áàùà Àòå) å òâúðäÿë, ÷å ïðèòåæàâà ìå÷à íà Ìàðñ. Ìàðñ å “òðàêèéñêè” áîã (Àðåñ). Ñïîìåí çà áîã Ìàðñ ñúùåñòâóâà è äî äíåñ â áúëãàðñêèÿ ôîëêëîð ïîïóëÿðíèÿò ìèòîëîãè÷åí îáðàç Êðàëè Ìàðêî. Íÿìà ñåëèùå â Áúëãàðèÿ, â êîåòî äà íå ñå ïî÷èòàò ñâåùåíè ñêàëè, ñâúðçàíè ñ ìèòà çà Âåëèêàíà Êðàëè Ìàðêî ñëåäè îò ãèãàíòñêèòå ìó ñòúïêè, ñëåäè îò òÿëîòî ìó â ñêàëàòà è ò. í. ×å èìåòî íà Ìàðñ å áèëî ïîçíàòî íà “òðàêèòå” ïîä ôîðìàòà Ìàðêî, ãîâîðè íàëè÷èåòî íà “òðàêèéñêè” ãðàä íà èìå Ìàðêîäàâà (Ìàðêî ãðàä) / 25. - ñ. 248/. 12. Àíòè÷íèòå àâòîðè ãîâîðÿò çà áàëêàíñêè òðàêè è ìàëîàçèéñêè òðàêè. Ñðåäíîâåêîâíèÿò ñâîä îò äîêóìåíòè íà âîëæñêèòå áúëãàðè, íàðå÷åí “Äæàêôàð òàðàõè”, ñâèäåòåëñòâà, ÷å ïðàðîäèíàòà íà áúëãàðèòå å “ìàëêèÿò è ãîëåìèÿò Ðóì” (Áàëêàíñêèÿò ïîëóîñòðîâ è Ìàëà Àçèÿ). Äúðæàâàòà íà ìàëîàçèéñêèòå áúëãàðè å ïðîñúùåñòâóâàëà äî íà÷àëîòî íà XVI âåê /17./. È äî äíåñ ÷àñò îò öåíòðàëíàòà ïëàíèíñêà âåðèãà â Ìàëà Àçèÿ ñå íàðè÷à Áúëãàðñêà ïëàíèíà. 13. Âîåíåí òðîôåé - îòðÿçàíè ãëàâè íà óáèòè ïðîòèâíèöè /4. - ñ. 183/. 14. Ðèòóàëíî ïèåíå îò ÷àøà - ÷åðåï íà ïðîòèâíèê /4. - ñ. 206/. 15. Âëàñò íàä ïðèðîäíèòå ñòèõèè íà æðåöà âëàäåòåë /4. ñ. 236/. 16. Êóëò êúì Ñëúíöåòî.
ÀÂÈÒÎÕÎË 17. Óìåíèÿ â îáðàáîòâàíåòî íà êîæè /4. - ñ. 239/. 18. Òðàêèéñêèòå âîéñêè áèëè îáëå÷åíè ñ áðîíè /4. - ñ. 242/. Ìíîæåñòâî ñðåäíîâåêîâíè àâòîðè òâúðäÿò ñúùîòî è çà “ïðàáúëãàðèòå”, äîðè ñå ñìÿòà ÷å áðîíÿòà å “äîíåñåíà” â Åâðîïà îò “ïðàáúëãàðèòå”. 19. Ñïîðåä èñòîðèÿòà íà âîëæñêèòå áúëãàðè (Äæàêôàð òàðàõè) ïðàðîäèòåëèòå íà áúëãàðèòå ñà íàðîäèòå ñèíä è èìåí, êîèòî, êàêòî âå÷å ñïîìåíàõìå, íàñåëÿâàëè Áàëêàíèòå è Ìàëà Àçèÿ. Äðåâíîòî èìå íà Ñòàðà ïëàíèíà å áèëî Àéì, Èì (íà ëàòèíñêè Õåìóñ), ñèðå÷ ÿñíî å êîè ñà áèëè èìåíöèòå. Ùî ñå îòíàñÿ äî ñèíäèéöèòå - íà íàóêàòà å èçâåñòåí íàðîäúò ñèíò - íàñåëÿâàù ïîðå÷èåòî íà ðåêà Ñòðóìà â àíòè÷íîñòòà. 20. Îìóðòàã ñè ñòðîè õðàì- ãðîáíèöà, ñúùî êàêòî öàðÿò æðåö íà “òðàêèòå” Çàëìîêñèñ /6. - ñ. 192/. 21. Ïðè ïîãðåáàëíèòå îáðÿäè “òðàêèòå” ñà ïðèëàãàëè òðóïîïîëàãàíå è òðóïîèçãàðÿíå - /4. - ñ. 106/. Ñúùîòî âàæè è çà äðåâíèòå áúëãàðè - èíòåðåñíî çàùî òîçè ôàêò å ïîñëóæèë íà íàóêàòà çà äîâîä çà ðàçäåëÿíåòî èì íà “ñëàâÿíè” è “ïðàáúëãàðè”. 22. Èçïîëçâàíå çà õðàíà íà êîáèëåøêîòî ìëÿêî. Íåùî ïîâå÷å - öÿë ñâÿò çíàå, ÷å êèñåëîòî ìëÿêî å áúëãàðñêè ïàòåíò, à ñïîðåä àíòè÷íèòå àâòîðè “òðàêèòå” ñà ïðàâåëè êèñåëî ìëÿêî /25. - ñ. 43/. 23. “Òðàêèòå” ñà îñíîâíàòà ñúñòàâíà ÷àñò îò âîéñêàòà è ãëàâíîêîìàíäâàùèòå íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè (îêîëî 20 000) /25. - ñ. 165/. Êîãàòî ñòèãà äî Áàêòðèÿ, òîé äàâà çåìÿ íà ãîëÿìà ÷àñò îò âîéñêàòà ñè è äîðè îñòàâÿ “òðàêèéñêèòå” ñè âîåíà÷àëíèöè äà âëàäåÿò Áàêòðèÿ. È äî äíåñ îáà÷å ïî òåçè ìåñòà íå çíàÿò íèùî íèòî çà “òðàêè”, íèòî çà “ìàêåäîíöè”, íî çíàÿò îòëè÷íî êîè ñà áúëãàðèòå - â Àôãàíèñòàí “áúëãàðèí” îçíà÷àâà ÷îâåê, æèâååù îòâúä ïëàíèíèòå /â ñåâåðåí Àôãàíèñòàí - äðåâíà Áàêòðèÿ/. 24.  åïîñà íà âîëãîêàìñêèòå áúëãàðè “Øàí êèçè äàñòàíè” ñå ðàçêàçâà ëåãåíäàòà, ÷å âîëãîêàìñêèòå áúëãàðè ñà ïîòîìöè íà âîéíèöè íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè /20. - ñ. 63/. 25. Ïîâå÷åòî “òðàêèéñêè” ñâåòèëèùà ñà èçïîëçâàíè è îò “ïðàáúëãàðèòå”. Íåùî ïîâå÷å - íàé-ãîëÿìîòî “òðàêèéñêî” ñâåòèëèùå â Ìèçèÿ - Ìàäàðà, å è íàéãîëÿìîòî “ïðàáúëãàðñêî” ñâåòèëèùå! 26. Èêîíîãðàôèÿòà íà “òðàêèéñêèÿ êîííèê” ñå ïîêðèâà ïî÷òè íà 100% ñ èêîíîãðàôñêèÿ ñþæåò íà “Ìàäàðñêèÿ êîííèê”. Î÷åâèäíî å, ÷å äðóãèÿò ïàðàëåë ñàñàíèäñêèÿò, å ïðîèçâîäåí è ïî-êúñåí îò òÿõ. 27. Èçïîëçâàíåòî íà “òðàêèéñêè” íåêðîïîëè çà ïîãðåáâàíå íà áúëãàðè îò ðàííîòî è ñúùèíñêîòî ñðåäíîâåêîâèå. Ñúùåñòâóâàò “òðàêèéñêè” ìîãèëè, â êîèòî áóêâàëíî åäèí äî äðóã (â åäèí ìîãèëåí íàñèï, â åäèí è ñúù ñòðàòèãðàôñêè õîðèçîíò!) ñå îòêðèâàò ãðîáîâå äàòèðàíè íàïðèìåð îò VI âåê ïðåäè íîâàòà åðà è VIII â. îò í. å. ! 28. Âúðõó êîðîíàòà íà ïðåäõðèñòèÿíñêèòå áúëãàðñêè âëàäåòåëè å èçîáðàçåí íå íÿêîé “òþðêñêè” èëè “ñëàâÿíñêè” ãåðîé, à Àëåêñàíäúð Âåëèêè.
29. Åäèíñòâåíîòî ñåëèùå, â êîåòî äî äíåñ (âñúùíîñò äîñêîðî - äíåñ ñåëîòî å âå÷å ïî÷òè îáåçëþäåíî) ñå å ñúõðàíèë “òðàêèéñêèÿò” îáè÷àé íåñòèíàðñòâî, ñå íàðè÷à ... Áúëãàðè! Ñðåäíîâåêîâíîòî èìå íà òîâà ñòðàíäæàíñêî ñåëî å ... Óðãàðè (Âóðãàðè, Áóðãàðè?) ïðÿêà âðúçêà ñúñ ñïîìåíàòèÿ ïî-ãîðå åòíîíèì “áóðãàðè” ! 30. Èìïåðàòîð Òðàÿí çàâëàäÿë “òðàêèéñêèÿ” íàðîä äàêèòå ïðåç 106 ã. Ñúùåñòâóâàò ãîëÿì áðîé áúëãàðñêè àïîêðèôè, íàðîäíè ïðèêàçêè è ïåñíè, â êîèòî ïðèñúñòâà îáðàçúò íà öàð Òðàÿí. Ñìåøíî å äà ñå ñìÿòà, ÷å íÿêàêâè ïðèøúëöè (“òþðêè” èëè “ñëàâÿíè”), ùå ïàçÿò òàêà óïîðèòî ( äåñåòêè âåêîâå! ) ñïîìåíè çà ñúáèòèÿ, êîèòî íå ãè êàñàÿò ïðÿêî. 31. Ìóçèêàëåí èíñòðóìåíò, ïîäîáåí íà êèòàðà, å áèë èçïîëçâàí îò ãåòèòå, êîãàòî ñà îòïðàâÿëè ìîëèòâè êúì áîãîâåòå èëè ñà èçïðàùàëè ïàðëàìåíòüîðè /25. - ñ. 106/. Ñëó÷àéíî ëè äíåñ ñúùåñòâóâà îñîáåí âèä êèòàðà, òàìáóðà, íàðå÷åíà è áóëãàðèíà, áóëãàðèÿ, áóëãàðå!? Âñúùíîñò äîáðå çíàåì êîé ïðúâ ñâèðè íà ñòðóíåí èíñòðóìåíò - Îðôåé ñ íåãîâàòà àðôà, êðúñòåíà íà íåãîâî èìå. “Òðàêèéñêè” ñòðóíåí èíñòðóìåíò å çàñâèäåòåëñòâàí ïîä èìå, êîåòî çâó÷è äîñòà ïî áúëãàðñêè - áðúí÷(îñ) [ βρυνχος] , /1. - ñ. 103/ îò áúëãàðñêîòî - áðúíêà, äðúíêà, áðúì÷è, äðúí÷è. Íåêà íå çàáðàâÿìå, ÷å äíåøíèòå áúëãàðñêè íàðîäíè èíñòðóìåíòè êàâàë è ãàéäà ñà âñúùíîñò “òðàêèéñêè”. 32. Æðåöúò íà ãåòèòå Äèêåíåé èçêîðåíèë ëîçÿòà è çàáðàíèë ïèåíåòî íà âèíî /25. - ñ. 252/. Ñúùîòî ñå çíàå è çà áúëãàðñêèÿ öàð Êðóì. Âëàäåòåëèòå íà “òðàêè” è “ïðàáúëãàðè” ñå ïðèäúðæàò êúì åäíà è ñúùà ìîðàëíà íîðìà - âúçäúðæàíèå íà íàðîäà îò åæåäíåâíà óïîòðåáà íà àëêîõîë. Âèíîòî ñå å èçïîëçâàëî åäèíñòâåíî êàòî àòðèáóò ïðè îáðÿäè è ðåëèãèîçíè ïðàçíèöè. 33. “Çëàòíàòà öúðêâà” âúâ Âåëèêè Ïðåñëàâ ïî ïëàí å àíàëîãè÷íà íà ïîâå÷åòî “òðàêèéñêè” õðàìîâå - êðúãëî ãëàâíî ïîìåùåíèå è ÷åòèðèúãúëåí ïðèòâîð ïðåä íåãî. 34. Ìîæå ñúñ ñèãóðíîñò äà ñå êàæå, ÷å îãðîìíà ÷àñò îò ìèòîëîãè÷íèòå ñþæåòè è ïåðñîíàæè â áúëãàðñêèÿ ôîëêëîð íå ñà “ñëàâÿíñêè”, íèòî ïúê “òþðêñêè”, à “òðàêèéñêè” /27./ 35. Îáëåêëîòî íà ïðîñòîëþäèåòî ñðåä “òðàêèòå” å ìíîãî ïîäîáíî íà áúëãàðñêàòà íàöèîíàëíà íîñèÿ. Ïðè æåíñêàòà íîñèÿ àíàëîãèÿòà å àáñîëþòíà - äúëãà ïàìó÷íà ðèçà, íàä íåÿ ôóñòàí, åëå÷å è ïðåñòèëêà, âåçàíè ñ ìíîãîöâåòíè ãåîìåòðè÷íè îðíàìåíòè! /29. ñ. 20/ 36. Öàðÿò íà áèçàëòèòå îñëåïèë ñèíîâåòå ñè, êîèòî íå ìó ñå ïîä÷èíèëè, ñúùî êàêòî Áîðèñ I îñëåïèë íåïîêîðíèÿ ñè ñèí Âëàäèìèð Ðàñàòå /29. - ñ. 21/. 37. Ãðóáèòå “òðàêèéñêè” àíòðîïîìîðôíè ñêóëïòóðè ñà àíàëîãè÷íè íà “ïðà-áúëãàðñêèòå” òàêà íàðå÷åíè “êàìåííè áàáè”. 38. Àïîñòîë Àíäðåé ïîêðúñòâà “òðàêèòå” ïî ×åðíîìîðñêîòî êðàéáðåæèå îùå â I âåê ñëåä Õðèñòà. Ôàêò å, ÷å íàé-ïî÷èòàíèÿò ñâåòåö ñðåä áúëãàðñêèòå
231
ÀÂÈÒÎÕÎË ïðåñåëíèöè íà Àïåíèíèòå(/ïðåñåëåíèÿ IV-VII âåê) å èìåííî Àïîñòîë Àíäðåé. Òîçè ôàêò å ó÷óäâàù, àêî ñå äîâåðèì íà “íàóêàòà”, ñïîðåä êîÿòî áúëãàðèòå ñà åçè÷íèöè ÷àê äî IX âåê. Î÷åâèäíî å, ÷å áúëãàðèòå ñà áèëè õðèñòèÿíè ïî âðåìå íà ïðåñåëåíèåòî ñè íà Àïåíèíèòå - õðèñòèÿíè, ïîêðúñòåíè îò Àïîñòîë Àíäðåé â ðîäèíàòà ñè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ.
ÈÇÂÎÐÈ 1. Ñúùåñòâóâà êàðòà, ñúñòàâåíà â IV âåê îò Ñâ. Éåðîíèì (331- 420) âúç îñíîâà íà îðîãðàôñêàòà äåéíîñò è êàðòèòå íà âëàäèêàòà Åâñåâèé Êåñàðèéñêè(270- 338), íàðè÷àí áàùà íà öúðêîâíàòà èñòîðèÿ, âúðõó êîÿòî ÿñíî ëè÷è èìåòî íà íàøèòå çåìè â àíòè÷íîñòòà - Vulgaria. Çà ñúæàëåíèå êàðòàòà å äîñòèãíàëà äî íàñ ÷ðåç êúñåí ïðåïèñ (îò XII âåê) è íàóêàòà íå ÿ âúçïðèåìà êàòî àâòåíòè÷åí èçâîð âúïðåêè ïîäàòêèòå çà êîðåêòíîñò íà ïðåïèñà (íå ñúùåñòâóâà íèòî åäíî äðóãî íåñúîòâåòñòâèå îò âúçïðèåòèÿ èñòîðèîãðàôñêè ìîäåë). 2. Êàðòà íà ñâåòà îò VI âåê îò Àíîíèìåí ðàâåíñêè êîñìîãðàô, ñ îòáåëÿçàí âúðõó íåÿ åòíîíèì “bulgare”, ïðèäðóæåíà îò ñëåäíèÿ òåêñò: “Inter vero Traciam vel Macedoniam et Mysiam inferiorem modo Bulgari habitant...” - “ Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ è Äîëíà Ìèçèÿ ñàìî áúëãàðè æèâåÿò...”. Êàðòàòà å ñúñòàâåíà 100 ãîäèíè ïðåäè âðåìåòî íà Àñïàðóõ. 3.  ñâîèòå òðóäîâå áúëãàðñêèÿò èñòîðèê ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ ïðèâåæäà îãðîìåí áðîé ôàêòè â ïîòâúðæäåíèå íà ðàííîòî ïðèñúñòâèå íà áúëãàðèòå íà Áàëêàíèòå /23., 24./. Åòî íÿêîè îò òÿõ: — “ ...και οι καλουµενοι Βουλγαροι τω και Θρακη επιτρεχουσι και επανατρεχουσι πριν γνωσθηναι αυτουσ... ” - “ òàÿ ãîäèíà (494 ã. !) è òúé íàðè÷àíèòå áúëãàðè â Èëèðèÿ è Òðàêèÿ íàïàäàõà è ñå îòäðúïâàõà, ïðåäè äà ãè çàáåëåæè ÷îâåê”, Òåîôàí, p.143 /24./. Òðÿáâà äà ñè ìíîãî ñëÿï âèçàíòèéñêè èìïåðàòîð, çà äà íå çàáåëåæèø ïðåäâèæâàíå íà ïðèøúëöè áúëãàðè îò çåìè îòòàòúê Äóíàâà (îò Ïðèàçîâèåòî, îò Êàâêàç èëè ìîæå áè îò Êèòàé?) ÷àê äî Òðàêèÿ. Êàê ñå ïðåìèíàâà Äóíàâà è ïðîõîäèòå íà Õåìóñ (êúäåòî èìà ðèìñêè âîåííè êàñòåëè) è ñå ñòèãà äî Òðàêèÿ òàêà ëåñíî, “íàïàäàò è ñå îòäðúïâàò, ïðåäè äà ãè çàáåëåæè ÷îâåê”!?
— “A.C. 499. Aristus Illyricianae doctor militiae... contra Bulgares Thraciam devastantes profectus est. Bellum juxta Zurtam fluvium consertum, ubi plus quam IV millia nostrorum... interemta sunt” - “499 ã. (!). Àðèñò, âîåíà÷àëíèêúò íà èëèðèéñêèòå âîéñêè... òðúãíà ïðîòèâ áúëãàðèòå, êîèòî ïëÿ÷êîñâàëè Òðàêèÿ. Áîÿò ñå çàâúðçà ïðè ðåêà Öóðòà, êúäåòî áÿõà óáèòè ïîâå÷å îò ÷åòèðè õèëÿäè íàøè.” Êîìåñ Ìàðöåëèí. Çíà÷è ïðèøúëöèòå áúëãàðè íå ñàìî ïðåìèíàëè ñòåïèòå, íå ñàìî ïðåïëóâàëè Äóíàâà íåçàáåëÿçàíî, íå ñàìî ïðåìèíàëè îõðàíÿåìèòå ïðîõîäè íà Õåìóñ è íàâëåçëè â Òðàêèÿ íåçàáåëÿçàíî, àìè áèëè òîëêîâà ìíîãî, ÷å èçêëàëè 4000 ðèìëÿíè !? Çà äà ñå ñïðàâÿò ñ òàêàâà ãîëÿìà ðèìñêà âîéñêà, è òî íà òåðèòîðèÿòà íà èìïå-
232
ðèÿòà, òî áúëãàðèòå î÷åâèäíî íå ñà îòñêîðî ïî òåçè çåìè. — Åòî êàêâî ðàçêàçâà Òåîôàí çà 538 ãîäèíà: “ òàçè ãîäèíà ñå ðàçäâèæèõà â Ñêèòèÿ è Ìèçèÿ äâàìà áúëãàðñêè êíÿçà ñ ìíîãî áúëãàðè è äðóãè.” Ïî-íàòàòúê ñå ðàçêàçâà íàêðàòêî ñëåäíîòî: Ïúðâîíà÷àëíî áúëãàðèòå ïîáåäèëè âèçàíòèéöèòå, íî ïîñëåäíèòå ïîëó÷èëè ïîäêðåïëåíèå è íà ñâîé ðåä ðàçáèëè áúëãàðèòå. Âðúùàéêè ñå êúì Öàðèãðàä îáà÷å, âèçàíòèéöèòå áèëè ïîñðåùíàòè â Òðàêèÿ îò áúëãàðñêà âîéñêà, êîÿòî òàêà ðàçáèëà ðîìåèòå, òà îò òÿõ îöåëåëè åäâà åäíà øåïà õîðà! Öåëè äâå áúëãàðñêè âîéñêè íà÷åëî ñ öåëè äâà áúëãàðñêè êíÿçà âîäÿò âîåííè äåéñòâèÿ âúâ Âèçàíòèÿ è ïîáåæäàâàò ðîìåéñêàòà åëèòíà àðìèÿ íà íåéíà òåðèòîðèÿ! È Òåîôàí, êàêòî è ïî-ðàííèÿò õðîíèñò Ìàëàëà èçïîëçâàò òåðìèíà ÐÈÃÅÑ çà òèòëàòà íà äâàìàòà áúëãàðñêè ïðåäâîäèòåëè Áóëã è Äðîíã, êîåòî å ãðúöêàòà ôîðìà íà “òðàêèéñêàòà” áëàãîðîäíè÷åñêà òèòëà ÐÅÊÑ, ÐÈÕ. Íåêà ïðèïîìíèì, ÷å òàçè òèòëà å äîêàçàíî ïîëçâàíà îò áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè Àñïàð Ðèõ, Òåëå Ðèõ, Êîò Ðàã è äðóãè. Íÿìà îáÿñíåíèå êàòî êàê “ìîíãîëîèäíèòå ïðàáúëãàðè” íîñÿò “òðàêèéñêà” òèòëà îùå â 538 ãîäèíà è ïðîäúëæàâàò äà ÿ íîñÿò â VIII âåê? Ïðîñòî å ó÷óäâàùî êàê ïðè íàëè÷èåòî íà ïîäîáíè ñâåäåíèÿ ìîæå äà ñå òâúðäè, ÷å â V è VI âåê áúëãàðèòå æèâååëè â þðòè íÿêúäå â Ïðèàçîâèåòî, Êàâêàç, Àçèàòñêèòå ñòåïè èëè ïúê â Ìîíãîëèÿ. Íàèñòèíà âúçìîæíî å è òàì äà ñà æèâåëè áúëãàðè, íî âúïðîñíèòå èçòî÷íèöè ãîâîðÿò ÿñíî, ÷å ñòàâà äóìà çà áúëãàðè, æèâååùè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ! 4.  ñâîÿ “Ëåòîïèñ è ðîäîñëîâèå” âúçðîæäåíåöúò Éîâ÷î Òðåâíåíñêè íà îñíîâàòà íà ñòàðè ðúêîïèñè òâúðäè ñëåäíîòî: “Áúëãàðèòå áÿõà ïðîãîíåíè îò Òðàÿí Ðèìñêè è ïàê ñå âúçâúðíàõà â ãîäèíà 5997 (489), êàòî èìàõà çà ïðåäâîäèòåë Áîðèñ, ñâîÿ êíÿç 5998 ã. (490 ã.)” /9. - ñ. 26/. 5. Ñúùåñòâóâà åäèí äðåâåí áúëãàðñêè äîêóìåíò, êîéòî å èçâåñòåí íà íàóêàòà îùå îò 1866 ã. â äîñòèãíàëèòå äî íàñ òðè ñðåäíîâåêîâíè ïðåïèñà. Ó÷óäâàùîòî å, ÷å òîçè èçâîð å ïóáëèêóâàí ìíîãîêðàòíî ïîä óïîðèòî ïîãðåøíè è ìåêî êàçàíî, èçìèñëåíè èìåíà îò äîñòà “ñâåòèëà” â áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà. Ñòàâà äóìà çà ôàìîçíèÿ “Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå”[30], èçäàâàí äîñåãà ïîä ïîäîáíè çàãëàâèÿ, âúïðåêè ÷å â íåãî íå ñå ãîâîðè çà íèêàêâè õàíîâå! Òà â òîçè äîêóìåí, ñëåä êàòî ñå èçáðîÿâàò èìåíàòà íà ïåòèìà âëàäåòåëè (Àâèòîõîë, Èðíèê, Ãîñòóí, Êóðò, Áåçìåð), ÷åðíî íà áÿëî ïèøå ñëåäíîòî: “...ñèè .Å. êúíÿçü äðúæàøå êíÿæåíèå îá îíîó ñòðàíîó äîóíàÿ ëåòú .Ô.È.ÅI. îñòðèæåíàìè ãëàâàìè. è ïî òîìú ïðèäå íà ñòðàíîó äîóíàÿ èñïåðèõú êíçú òîæäå è äîñåëå...”. Ïðåâîä ïî Ì. Ìîñêîâ: “Òåçè ïåòèìà êíÿçå äúðæàõà êíÿçóâàíåòî îò äðóãàòà ñòðàíà íà Äóíàâà 515 ãîäèíè ñ îñòðèãàíè ãëàâè. È ñëåä òîâà äîéäå íà ñòðàíàòà íà Äóíàâà Èñïåðèõ êíÿç. Ñúùîòî è äîñåãà.” Çà âñåêè íåïðåäóáåäåí ÷èòàòåë ñòàâà ÿñíî, ÷å âëàäåòåëèòå (íèêàêâè õàíîâå!) ïðåäè Àñïàðóõ ñà ðåçèäèðàëè îòòàòúê Äóíàâà, ñèðå÷ â Äàêèÿ, â II âåê. Ïðåäñòàâèòåëèòå íà àêàäåìè÷íàòà íàóêà îáà÷å çàðàäè ïðåçóìïöèÿòà, ÷å áúëãàðèòå ñà òþðêî-ìîíãîëñêè ïðèøúëöè, ïðîäúëæàâàò äà áúëâàò ðàçñúæäåíèÿ îò ðîäà: “”Îòòàòúê Äóíàâ” ñëåäâà äà ñå ðàçáèðà íå ïðîñòðàíñòâîòî îêîëî ëåâèÿ áðÿã íà ðåêàòà, à çàåìàíèòå îò ïðàáúëãàðèòå òåðèòîðèè â Ñðåäíà Àçèÿ (II-IV â.) è â Ïðèàçîâèåòî (V-VII â.).” [31. - ñ.19] Êúñîãëåäñòâî, ãðàíè÷åùî ñ áåçî÷èå! Íèùî íå ìîæå äà îïðàâäàå ïðåäñòàâèòåëèòå íà àêàäåìè÷íàòà èñòîðè÷åñêà
ÀÂÈÒÎÕÎË íàóêà, êîèòî òàêà áåçöåðåìîííî çàáëóæäàâàò îáùåñòâîòî ñ èçìèñëèöèòå ñè, îùå ïîâå÷å êàòî ñå èìà ïðåäâèä è ñëåäíèÿò ìíîãî ñúùåñòâåí ôàêò - èìåòî íà Àñïàðóõ å çàïèñàíî â äîêóìåíòà ïî äâà íà÷èíà, åäèí îò êîèòî å ÅÑÏÅÐÅÐÈÕ! ßñíî äîêàçàòåëñòâî, ÷å áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë Åñïåð (Àñïàð, Åñïîð) å íîñåë “òðàêèéñêàòà” áëàãîðîäíè÷åñêà òèòëà ÐÈÕ!
çà áúëãàðèòå â V âåê, èçïîëçâàò èçðàçà “òúé íàðå÷åíèòå áúëãàðè” - àìè çàùîòî åòíîíèìúò “áúëãàðè” ÿâíî è â V âåê å ïîëçâàí íàé-âå÷å îò íàðîäà, à ãðúöêèòå è ëàòèíñêèòå õðîíîãðàôè è ëåòîïèñöè ñà ïîëçâàëè äðóãî “îôèöèîçíî” íàðèöàòåëíî (íàïðèìåð ìèçè), êîåòî íå îçíà÷àâà, ÷å áúëãàðèòå ñà ñå ïîÿâèëè íà ñâåòà â V âåê, à ïðîñòî ãîâîðè, ÷å òå ñà íàðè÷àíè ñ äðóãè èìåíà â êàíîíè÷íàòà ëèòåðàòóðà.
Îùå íåùî ñúùåñòâåíî - ïúðâèÿò âëàäåòåë îò ñïèñúêà íàéâåðîÿòíî çàïî÷âà äà öàðóâà â Äàêèÿ ïî âðåìåòî, êîãàòî ïîä íàòèñêà íà âúòðåøíè âúñòàíèÿ è âúíøíè îñâîáîäèòåëíè âîéíè èìïåðàòîð Ìàðê Àâðåëèé å ïðèíóäåí äà ïðàâè ãîëåìè ðåîðãàíèçàöèè â äèîöåçà - 168 ã. (168+515=683 ã. - êîãàòî Àñïàðóõ ìåñòè ñòîëèöàòà ñè îòñàì Äóíàâ â ñâåùåíàòà áàùèíà çåìÿ, íàïóñíàòà îò áúëãàðèòå ïî âðåìåòî íà âîéíèòå ñ èìïåðàòîð Òðàÿí)! Âåðîÿòíî èìåííî îêîëî 168 ãîäèíà ÷àñòè÷íî å âúçñòàíîâåíà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò (ñúñ ñòîëèöà â Äàêèÿ), ñëåä êàòî áúëãàðñêèòå çåìè ñà áèëè çàâëàäÿíè îò Òðàÿí â 106 ãîäèíà ïðè ïîáåäàòà ìó íàä áúëãàðñêèÿ âëàäåòåë Äåöåáàë.
7.  àâòîáèîãðàôè÷íîòî æèòèå íà Ñâ. Êèðèë, èçâåñòíî ïîä èìåòî Ñîëóíñêà ëåãåíäà/10./, ñàìèÿò Ñâ. Êèðèë ðàçêàçâà çà ñåáå ñè, ÷å å ðîäîì îò Ìàëîàçèéñêà Êàïàäîêèÿ! Ðàçêàçâà îùå, ÷å ñàì òîé íå çíàåë êúäå ñå íàìèðà Áúëãàðèÿ, íî çíàåë áúëãàðñêè åçèê! Òåçè ñâåäåíèÿ (îò ïúðâà ðúêà!) íè íàñî÷âàò êúì ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å èçâåñòíèÿò íè äíåñ êàíîíè÷åí îáðàç íà Ñâ. Êèðèë å êîìïèëàöèÿ îò íàé-ìàëêî äâå æèòèÿ:
Íå å ëè èçâåñòíî íà óâàæàåìèòå ó÷åíè, çàíèìàâàëè ñå ñ äðåâíà áúëãàðñêà èñòîðèÿ, ÷å ñðåä “òðàêèòå” äàêè å ñúùåñòâóâàëî ñîöèàëíî äåëåíèå íà äâå îñíîâíè êàñòè? Âúíøíèòå ðàçëè÷èÿ ìåæäó ÷ëåíîâåòå íà îòäåëíèòå ãðóïè ñà áèëè èìåííî ïðè÷åñêèòå - åäíèòå ñà ïîääúðæàëè êîñàòà ñè äúëãà, à äðóãèòå ñà áðúñíåëè ãëàâèòå ñè ! /2. ñ.147/ È íå íà ïîñëåäíî ìÿñòî - îùå Õåðîäîò ñïîìåíàâà çà “ñêèòñêèÿ” íàðîä íà èìå “Îñòðèãàíèòå ãëàâè”. 6.  êðàòêîòî æèòèå íà Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè (Îõðèäñêà ëåãåíäà, Legenda Ochridica) àâòîðúò - îõðèäñêèÿò àðõèåïèñêîï Äèìèòðèé Õîìàòèàí, êàçâà ñëåäíîòî: “Ουτος
ο µεγας πατηρ ηµων και της Βουλγαριας ϕωστηρ το µεν γενος ειλκεν εκ τον Ευρωπαιων Μυσον, ους και βουλγαρους ο πολυσ οιδεν ανθροπος, παλαι µεν εκ τον κατα Προυσαν Ολυµπου προς τον βορειον ωκεανον και την νεκραν θαλασσαν υπο της Αλεξανδρου χειρος και εξουσιας εκτοπισθεντον, µετα δε συχνον χρονον παραδροµην δυναµει βαρεια τον Ιστρον περαιωθεντον, και τα γειτονευοντα παντα κλιρωσαµενον, Παννονιαν και ∆αλµατιαν, Θρακην και Ιλλυρικον, και πολλα της Μακεδονιας και Θετταλιας ” - “Òîçè âåëèê íàø îòåö è
ñâåòèëíèê íà Áúëãàðèÿ áèë ïî ðîä îò åâðîïåéñêèòå ìèçè, êîèòî íàðîäúò îáèêíîâåíî çíàå è êàòî áúëãàðè. Òå áèëè èçñåëåíè â ñòàðî âðåìå îò âîåííàòà ñèëà íà Àëåêñàíäúð îò ðàçïîëîæåíèÿ êðàé Áðóñà Îëèìï êúì Ñåâåðíèÿ îêåàí è Ìúðòâîòî ìîðå, à ñëåä êàòî ìèíàëî ìíîãî âðåìå, ñúñ ñòðàøíà âîéñêà ïðåìèíàëè Äóíàâà è çàâçåëè âñè÷êè ñúñåäíè îáëàñòè: Ïàíîíèÿ è Äàëìàöèÿ, Òðàêèÿ è Èëèðèê, à è ãîëÿìà ÷àñò îò Ìàêåäîíèÿ è Òåñàëèÿ.” /22./ Íàðåä ñ èçâúíðåäíî âàæíàòà èíôîðìàöèÿ çà ïîòåêëîòî íà áúëãàðèòå è â ÷àñòíîñò íà Ñâ. Êëèìåíò, ïðàâè âïå÷àòëåíèå áåëåæêàòà íà Õîìàòèàí, ÷å åòíîíèìúò “áúëãàðè” å òåðìèí îò ïðîñòîíàðîäíèÿ åçèê, äîêàòî “ïî êàíîíà” òîçè íàðîä ñå å íàðè÷àë “ìèçè”. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å òðÿáâà äà ïðåîöåíèì òåðìèíà “ìèçè”, ïîëçâàí îò àíòè÷íèòå è ñðåäíîâåêîâíèòå àâòîðè. Ñòàâà ÿñíî è çàùî íÿêîè àâòîðè (íàïðèìåð Òåîôàí è Éîàí Àíòèîõèéñêè) , êîãàòî ãîâîðÿò
- òîâà íà Êóðèëà (Âóëôèëà), “ãîòñêè” åïèñêîï, æèâÿë â IV âåê â Ìèçèÿ, ðîäîì îò Êàïàäîêèÿ, ñúçäàë àçáóêà (àáñîëþòåí àíàëîã íà êèðèëèöàòà) è ïðåâåë Ñâåòîòî ïèñàíèå íà “ãîòñêè” çà “ãîòèòå”, íàñåëÿâàùè ïî òîâà âðåìå Ìèçèÿ, - è æèòèåòî íà Êîíñòàíòèí Ôèëîñîô îò Ñîëóí, êîéòî çàåäíî ñ áðàò ñè Ñòðàõîòà (Ìåòîäè) ñúçäàë ãëàãîëèöàòà, çà äà ïðîñâåùàâà ìîðàâñêèòå áúëãàðè.  òàÿ âðúçêà íåêà ñïîìåíåì êàêâî êàçâà Ïàèñèé (êîãîòî âñè÷êè ìíîãî îáè÷àìå, íî ìàëêî ÷åòåì) çà âðåìåíàòà íà IV âåê: “Ïî òîâà âðåìå ãúðöèòå íå çíàåëè, ÷å áúëãàðèòå ñå íàðè÷àò áúëãàðè, íî ãè íàðè÷àëè ãîòè è õóíè. Òå íàðè÷àëè ãîòè âñè÷êè íàðîäè, êîèòî ïðîèçõîæäàëè îò ñåâåð, êàêòî äíåñ ãè íàðè÷àò òàòàðè”/28. - ñ. 55/. Âñúùíîñò, ãúðöèòå äîáðå ñà çíàåëè çà êàêâî ñòàâà äóìà, íî êàêòî âèäÿõìå â ãîðíàòà òî÷êà 6., èçáÿãâàëè ñà èñòèíñêèÿ ïðîñòîíàðîäåí åòíîíèì “áúëãàðè” â ñâîÿòà êàíîíè÷íà ëèòåðàòóðà. Ñïîðåä èñòîðèêà íà “ãîòèòå” - “ãîòà” Éîðäàíåñ, æèâÿë ïî âðåìåòî íà îïèñàíèòå â èñòîðèÿòà ñè ñúáèòèÿ (îòíîâî ñâåäåíèå îò ïúðâà ðúêà) - ãîòè è ãåòè å åäèí è ñúùè íàðîä. Íåùî ïîâå÷å - òîé íàðåêúë ñâîÿòà “ãîòñêà” èñòîðèÿ “Getica” ! À êàêòî çíàåì, ãåòèòå ñà åäèí îò íàé-ãîëåìèòå “òðàêèéñêè” íàðîäè, êîéòî å íàñåëÿâàë Ìèçèÿ. Âñúùíîñò òîâà îáÿñíÿâà è íàëè÷èåòî íà “ãîòè” â Ìàëîàçèéñêà Êàïàäîêèÿ, îòêúäåòî å ðîäîì Ñâ. Êèðèë (Âóëôèëà) - ãîëåìè êîìïàêòíè ãðóïè îò “òðàêè” ìíîãîêðàòíî ñà çàñåëâàëè ðàçëè÷íè îáëàñòè íà Ìàëà Àçèÿ.  ñðåäíîâåêîâèåòî â Êàïàäîêèÿ å çàñâèäåòåëñòâàíî íàëè÷èåòî íà äâå áúëãàðñêè äúðæàâè è ìíîæåñòî äðóãè áúëãàðñêè ïîñåëåíèÿ /17./! 8. Êàêòî âå÷å ñòàíà äóìà ïî-ãîðå, áúëãàðñêèòå âúçðîæäåíöè ñà ïîëçâàëè íåäîñòèãíàëè äî íàñ èçòî÷íèöè (ïîâå÷åòî óíèùîæåíè â íà÷àëîòî íà 19. âåê îò áúëãàðîôîáè).  ñâîÿ “Íåäåëíèê” (”Êèðèàêîäðîìèîí”, “Ñîôðîíèå”) áúëãàðèíúò Ñòîéêî Âëàäèñëàâîâ (Ñîôðîíè Âðà÷àíñêè) ïèøå íà “ïðîñòî-áúëãàðñêè” åçèê ñëåäíîòî: “Âòîðè áîé íàïðàâèë öàð Êîíñòàíòèí ñ Âèçàíòèÿ (Öàðèãðàä), è êàòî îáëàäàë Áúëãàðèÿ, âçåë Âèçàíòèÿ è ïðåíåñúë ñâîÿòà ñòîëèöà îò Ðèì âúâ Âèçàíòèÿ îêîëî 330 ãîäèíà ïîäèð Õðèñòà, è íàðåêúë Âèçàíòèÿ Êîíñòàíòèíîïîë íà ñâîåòî èìå.” Òåçè Ñîôðîíèåâè äóìè ïðåäèçâèêâàò ñúñ ñèãóðíîñò ñíèçõîäèòåëíî âåñåëèå ñðåä “ñïåöèàëèñòèòå”, êîèòî ïî ïðèíöèï ïðèåìàò áúëãàðñêèòå âúçðîæäåíöè çà “íàèâíèöè”, ñèðå÷
233
ÀÂÈÒÎÕÎË ñìåøíèöè â ïîïðèùåòî Èñòîðèÿ. Íî àêî âçåìåì ïðåäâèä õèëÿäèòå ïîäîáíè ñâèäåòåëñòâà çà áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå íà Áàëêàíèòå îò íàé-äðåâíè âðåìåíà, òî ùå ñå îêàæå, ÷å èñòèíñêèòå êîìèöè â èñòîðèîãðàôèÿòà ñà èìåííî “ñïåöèàëèñòèòå”. 9. Öèòàò îò ðå÷òà, ïðîèçíåñåíà íà 16-îòî çàñåäàíèå íà Øåñòèÿ Âñåëåíñêè ñúáîð (Êîíñòàíòèíîïîë 09.08.681 ãîäèíà) îò ïðåçâèòåð Êîíñòàíòèí îò ãð. Àïàìåÿ (Ñèðèÿ): “Êàçâàì ñå Êîíñòàíòèí. Ïðåçâèòåð ñúì íà ñâåòàòà Áîæèÿ öúðêâà, êîÿòî ñå íàìèðà â Àïàìåÿ, â ïðîâèíöèÿ Âòîðà Ñèðèÿ. Ðúêîïîëîæåí ñúì îò Àâðàìèé, åïèñêîï íà Àðåòóñà . Äîéäîõ ïðè íàøèÿ ñâåòè ñúáîð, çà äà âè ïîó÷à, ÷å àêî áÿõ èçñëóøàí, íÿìàøå äà ïðåòúðïèì îíîâà, êîåòî ïðåòúðïÿõìå òàçè ãîäèíà, ñèðå÷ êàêâîòî ïðåòúðïÿõìå âúâ âîéíàòà ñ Áúëãàðèÿ. Çàùîòî àç ïîèñêàõ îùå îòíà÷àëî äà äîéäà íà ñúáîðà è äà ïîìîëÿ äà ñòàíå ìèð, òàêà ùîòî äà ñå èçâúðøè íåùî, êîåòî äà îáåäèíè äâåòå ñòðàíè, òà íèòî åäíèòå, íèòî äðóãèòå äà ñå èçìú÷âàò, ñèðå÷ íèòî òèÿ, êîèòî èçïîâÿäâàò åäíà âîëÿ, íèòî òèÿ, êîèòî èçïîâÿäâàò äâå âîëè” /37. - ñ. 69/. Îêàçâà ñå, ÷å Êîíñòàíòèí Ïîãîíàò íå âîþâàë ñ Àñïàðóõîâàòà ãîëà è áîñà îðäà â íÿêàêúâ ñè áëàòèñò Îíãúë, à âîþâàë ñ Áúëãàðèÿ! 10. Óíãàðöè è ïå÷åíåãè /39. - ñ.80/- ñïîðåä Ì. Ïñåë [Michel Psellos, Chronographie, t. II] óíãàðöèòå ñà ìèçè, à ïå÷åíåãèòå ñà ãåòè. Òîâà ïîòâúðæàâà ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å äíåøíàòà óíãàðñêà íàöèÿ å ñúñòàâåíà îò áúëãàðè (õóíîãóðè = “òðàêèòå” ìèçè) è ìàäæàðè, è ÷å ïå÷åíåãèòå ñà àíòè÷íè áúëãàðè - àâòîõòîíè íà Áàëêàíèòå.
ÐÀÑΠÏÐÈÇÍÀÊ Ïîðàäè îïàñíîñòòà îò îáâèíåíèÿ â ðàñèçúì íå ìè ñå èñêà äà îáñúæäàì íà äúëãî è øèðîêî âðúçêàòà “òðàêè” áúëãàðè îò ãëåäíà òî÷êà íà ãåíåòèêà è ðàñîâè ïðèçíàöè. Îùå ïîâå÷å ÷å ñïîðåä ìåí ïî ïðèíöèï íÿìà ÷èñòè íàöèè, à ñìåñâàíåòî íà ãåíèòå â íÿêàêâà ñòåïåí âîäè äî èçäúðæëèâîñò íà ðîäà. Íî âñå ïàê íåêà êàæåì Èñòèíàòà, êîÿòî å øèðîêî èçâåñòíà â íàó÷íèòå ñðåäè - 60% îò äíåøíèòå áúëãàðè ñà åâðîïåèäè îò ñðåäèçåìíîìîðñêàòà ãðóïà MEDITERRANIAN, ñèðå÷ ïðåêè ïîòîìöè íà àâòîõòîííîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíèòå è Ìàëà Àçèÿ. Òàçè åâðîïåèäíà ãðóïà å ïðåäñòàâåíà íàé-ñèëíî èìåííî â Áúëãàðèÿ! Èíòåðåñíîòî å, ÷å ñðåä ãúðöèòå èìàìå åäâà 40% îò òîçè ãåí, äîñòà ïî-ìàëêî îò áúëãàðèòå. Òîâà å îáÿñíèìî, òúé êàòî ãúðöèòå ñà ïðèøúëöè íà Áàëêàíèòå, ñìåñèëè ñå ñ àâòîõòîííîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå. 30% îò áúëãàðèòå ñà åâðîïåèäè îò äðóãèòå åâðîïåèäíè ãðóïè - ALPINE, DINARIC. Ãðóïàòà íà NEO-DANUBIAN (”ñëàâÿíñêàòà” ãðóïà) å ïðåäñòàâåíà â Áúëãàðèÿ åäâà ñ 5%, òî÷íî êîëêîòî è TURANID (”òþðêñêàòà” ãðóïà). Ìíîãî ïîêàçàòåëåí å ôàêòúò, ÷å ãðóïàòà TURANID èìà ìíîãî ñèëíî ïðåäñòàâèòåëñòâî ñðåä óíãàðöèòå - 25%, ïî-ãîëÿìî äîðè îò òîâà íà òóðöèòå - 20%. Òóðöèòå ñà òî÷íî òîëêîâà òóðöè (TURANID - 20%), êîëêîòî è áúëãàðè (MEDITERRANIAN - 20%). Çíàåì íà êàêâî ñå äúëæè òîâà - íà íàëè÷èåòî íà íÿêîëêî ãîëåìè áúëãàðñêè äúðæàâè â Àíàäîëà, îò åäíà ñòðàíà, è íàøåñòâèåòî íà òþðêñêèòå îðäè, îò äðóãà /36./.
234
ÏÅËÀÑÃÈ ×èòàòåëþ, äîéäå âðåìå äà îòãîâîðèì íà ïîñòàâåíèÿ â íà÷àëîòî íà íàøàòà ñòàòèÿ âúïðîñ - êàê å èñòèíñêîòî èìå íà àâòîõòîííèÿ íàðîä, íàñåëÿâàë Áàëêàíèòå ïðåäè èäâàíåòî íà ãðúöêèòå ïèðàòè êîëîíèñòè, è êàêúâ å êîðåíúò íà íåãîâèÿ åòíîíèì? Òîâà áåç ñúìíåíèå å íàðîäúò, ÷èéòî åòíîíèì, ïðå÷óïåí ïðåç ãðúöêàòà òðàíñêðèáöèÿ, çâó÷è òàêà-ÏÅËÀÑÃÈ. ×å ïåëàñãèòå ñà æèâÿëè íà Áàëêàíèòå ïðåäè èäâàíåòî íà ãúðöèòå, íÿìà íèêàêúâ ñïîð. Äîñòàòú÷íî å äà ñå âñëóøàìå â Õåðîäîò-“àòè÷åñêèÿò (ïðåäãðúöêè) íàðîä áèë ïåëàñãèéñêè, íî ñëåä êàòî ïðåìèíàë êúì åëèíèòå, ïðîìåíèë åçèêà ñè, êîéòî áèë âàðâàðñêè, è íàó÷èë åëèíñêè” (Õåðîäîò, I, 56) /16. ñ. 29/. Ðàáîòàòà å òàì, ÷å íå âñè÷êè ïåëàñãè ñà áèëè ïðåòîïåíè îò åëèíèòå. Íàïðîòèâ, ïîâå÷åòî îò òåçè 80 íàðîäà, æèâååùè íà Áàëêàíèòå è Ìàëà Àçèÿ, êîèòî ãúðöèòå ñà íàðè÷àëè ïðåíåáðåæèòåëíî ñ îáùíîñòíîòî íàçâàíèå “òðàêè”, ñà ïîòîìöè íà ïåëàñãèòå. Òåðìèíúò “ïåëàñãè” å äîñòèãíàë äî íàñ îòíîâî ÷ðåç ãðúöêèÿ åçèê. Çàòîâà íÿìà äà ñìå äàëå÷ îò èñòèíàòà, àêî ïðåäïîëîæèì, ÷å èñòèíñêîòî èìå íà òîçè íàðîä å áèëî ÁÅËÄÆÈ, ÁÎËÄÆÈ, ÁÎËÃÈ èëè ÁÅËÃÈ. Ñúùåñòâóâà è âòîðè ãðúöêè âàðèàíò íà òðàíñêðèáèðàíå íà èìåòî ÏÅËÀÐÃÈ, êîéòî áúëãàðñêèÿò ó÷åí Éîðäàí Òàáîâ àðãóìåíòèðàíî ñâúðçà ñ åòíîíèìà íà áúëãàðèòå /35./. Âúïðåêè ÷å äèðåêòíèòå ñâåäåíèÿ çà ïåëàñãèòå ñà îñêúäíè (èñòîðèÿòà e çàìåñòèëà åòíîíèìà èì ñ ïðîçâèùåòî “òðàêè”), íåêà íàêðàÿ ïðèáàâèì è íÿêîëêî ïðåêè âðúçêè ïåëàñãè-áúëãàðè: 1. Èñòîðèÿòà íà àíòè÷íèÿ ñâÿò òâúðäè, ÷å ïåëàñãèòå ñà íàñåëÿâàëè Àïåíèíèòå, Áàëêàíèòå è Çàïàäíàòà ÷àñò íà Ìàëà Àçèÿ.  ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå íà ñúùèòå òåðèòîðèè íèå îòêðèâàìå áúëãàðè. 2. Ïàëàñêà - êîæåíà êåñèÿ, êîÿòî âèñè çàêà÷åíà íà êîëàíà. Èíòåðåñíîòî å, ÷å íà ëàòèíñêè “ãàëñêàòà” êîæåíà êåñèÿ ñå íàðè÷à “bulga”, à òîçè, êîéòî íîñè “ãàëñêà” êîæåíà êåñèÿ - “bulgar”. Òèïúò êîëàíè ñ çàêà÷åíè íà òÿõ ïàëàñêè ñå íàðè÷à “áúëãàðñêè êîëàí” â ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå.  ñòàðîèðëàíäñêèòå ñàãè èìåòî íà íàðîäà íà Áîëã ñå ñâúðçâà ñ õàðàêòåðíèòå çà òåçè õîðà òîðáè (bulg,bag), êîèòî òå íîñåëè ñúñ ñåáå ñè. Ñúùèòå ñàãè ðàçêàçâàò, ÷å íàðîäúò Áîëã æèâååë íà Áàëêàíèòå, íî áèë çàðîáåí îò ãúðöèòå è ñå ïðåñåëèë â Èðëàíäèÿ. Î÷åâèäíî â ñòàðîèðëàíäñêèòå ñàãè ñå ãîâîðè çà ïåëàñãèòå, ÷èåòî èñòèíñêî èìå å ÁÎËÃ. 3. Ñòàðàòà áúëãàðñêà ñòîëèöà ñå íàðè÷à Ïëèñêà - â î÷åâèäíà åòèìîëîãè÷åñêà âðúçêà ñ åòíîíèìà “ïåëàñãè”. Ñúùåñòâóâàò èçâîðè (Codinus /3. - ñ. 320/), ñïîðåä êîèòî ãð. Ïëèñêà å îñíîâàí ïî âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè (íÿêîëêî âåêà ïðåäè íÿêîé äà å ÷óë çà “ñëàâÿíèòå”, êîèòî ñïîðåä äíåøíàòà íàóêà áèëè îñíîâàëè ãðàäà, à “òþðêñêèòå ïðàáúëãàðè” çàâëàäÿëè è íàïðàâèëè ñòîëèöà). 4. Ïåëàñãèéñêàòà äóìà ïóðã(îñ) [pyrgos], /16. - ñ. 233/ êðåïîñò (áóðã - åäíà îò íàé-äðåâíèòå “òðàêèéñêè” äóìè, òÿñíî îáâúðçàíà ñ åòíîíèìà “áóëãàðè”, “áóðãàðè”). 5. Ïåëàñãèéñêàòà äóìà ñåëè(ñ) [selis], /16. - ñ. 233/ ìÿñòî çà ñÿäàíå (ñåëî, ñåëèùå, ïîñåëåíèå). Ñðàâíè ñòàðîáúëãàðñêîòî “ñåë” - ñåäÿ, è “åòðóñêîòî” celle. Èíòåðåñíîòî å, ÷å è äî äíåñ â Èòàëèÿ èìà ñåëèùà, îñíîâàíè îò áúëãàðè, êîèòî íîñÿò òîâà èìå - íàïðèìåð Celle di
ÀÂÈÒÎÕÎË Bulgheria, çà êîåòî ñå çíàå, ÷å å áúëãàðñêî îùå îò V âåê. 6. Ïåëàñãèéñêàòà äóìà ñèòî(ñ) [sitos], /16. - ñ. 233/ æèòî. 7. Ïåëàñãèéñêàòà äóìà òà÷ú(ñ) [tachys], /16. - ñ. 233/ áúðç, òè÷à. 8. Êîðåíèòå íà åòíîíèìèòå “ïåëàñãè” (ïðå÷óïåí ïðåç ãðúöêà òðàíñêðèáöèÿ) è “áúëãàðè” èìàò ïî÷òè ïúëíà àíàëîãèÿ ïîìåæäó ñè - Ï-Ë-Ñà = Á-Ë-Ã. Áúëãàðèòå ñà ïåëàñãè /41./ - òîçè ôàêò å çíàåë îùå Ðàêîâñêè, íî ÷óæäåíöèòå, êîèòî ñà ñå çàíèìàâàëè ñ áúëãàðñêà èñòîðèÿ ïî íåãîâî âðåìå, êàêòî è òåõíèòå áúëãàðñêè ó÷åíèöè âïîñëåäñòâèå, ñà ñå çàäîâîëèëè åäèíñòâåíî äà îòïðàâÿò èðîíè÷íè çàáåëåæêè êúì âåëèêèÿ áúëãàðñêè âúçðîæäåíåö. Åòî êàêâî êàçâà Ðàêîâñêè: “Òîâà ïëåìå èëè ãîëÿì ðîä å ïîçíàòî â åëèíñêàòà ñòàðà ïîâåñòíîñò ïîä îáùîòî è îáøèðíîòî íàðîäíî èìå ïåëàñãè, êîå èìå íå å äðóãî, îñâåí áåëãè = áúëãàðè, èçêðèâåíî îò ãðúöêèòå îïèñàòåëè íà ïîðàäè íåäîñòàòêàòà åçèêà èì. (×å ãðúöêèòå îïèñàòåëè ìíîãî ñòðàííè ðå÷è ïèñàíè ñ á ñà ïèñàëè ñ ï, âúðõó òîâà ìîæåìå íàâåäå ìíîãî ïðèìåðè. Îòå÷åñòâîòî Àëåêñàíäðà Ìàêåäîíñêàãî, êîå ñå å ñúõðàíèëî è äî äíåñ â ïðàâîòî ñè íàèìåíîâàíèå Áåëà èëè Áåëèöà, òèè ñà ãî ïèñàëè â ñòàðîñò Ïåëëà à äíåñ Ìïåëèòñà! Òúé è ìíîæåñòâî äðóãè.) “ /ÁÚËÃÀÐÑÊÀ ÑÒÀÐÈÍÀ, ÏÎÂÐÅÌÅÍÍÎ ÑÏÈÑÀÍÈÅ, ÈÇÄÀÂÀÅÌÎ Â ÍÅÎÏÐÅÄÅËÅÍÎ ÂÐÅÌß. ÊÍÈÃÀ ÏÚÐÂÀ. ÈÇÄÀÍÈÅ ÏÚÐÂÎ. ÌÅÑÅÖ ×ÅÐÂÅÍ (ÞËÈÅ) 1-È. ÁÓÊÓÐÅÙ,  ÊÍÈÃÎÏÅ×ÀÒÍÈÖÀÒÀ ÑÒÅÔÀÍÀ ÐÀÑÈÄÅÑÊÀ, 1865.,VI. ÍÀÐÎÄÍÈ ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÏÎÂÅÑÒÂÓÂÀÒÅËÍÈ ÏÀÌÅÒÍÈÖÈ, ÏÎÒÂÚÐÄÅÞÙÈ, ×Å ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÄÐÅÂËÅ ÍÎÑÈËÈ È ÈÌÅÒÎ ÊÈÌÁÐÈ ÈËÈ ÊÈÌÅÐÈÈ È ×Å ÁÐÅÌ È ÁÎËà ÁÈËÈ ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÖÀÐÅ./
ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ ÑÀ ÁÈËÈ ÁÚËÃÀÐÈ ! È òàêà ñòèãíàõìå äî åäèíñòâåíî âúçìîæíîòî çà íàñ çàêëþ÷åíèå - äðåâíèòå áúëãàðè íå ñà áèëè íèòî òðàêè, íèòî òþðêè, íèòî ñëàâÿíè, à ÷èñòî è ïðîñòî òå ñà áèëè áúëãàðè. Ñàìî ãúðöèòå è ðèìëÿíèòå ïðåíåáðåæèòåëíî ñà ãè íàðè÷àëè òðàêè (ñèðå÷ âàðâàðè). Ñàìèòå áúëãàðè ñà ñå íàðè÷àëè ïåëàñãè (áëÿñêàâè, ñèíîâå íà Áàë, Ñëúíöåòî), áàëè (âåëèêè, áîæåñòâåíè, áåëè, ñâåòëè, áëÿñêàâè), áåëãè, áàëòè, áàëõè (âàëàõè - ïîðàäè ãúðöèçèðàíå “á”->”â”), áàêòðèéöè, áàëãàðè, áîëãàðè, áúëãàðè. Ðàçáèðà ñå, ÷àñò îò áúëãàðñêèòå íàðîäíîñòíè ãðóïè ñà ñå ðàçñåëâàëè èç öÿëà Åâðàçèÿ, òúé êàòî ñà áèëè åäèí îò íàé-ìíîãîáðîéíèòå íàðîäè íà ñâåòà (ñïîðåä Õåðîäîò “òðàêèòå” ñà íàé-ìíîãîáðîéíèÿò íàðîä íà ñâåòà ñëåä èíäèéöèòå). Íî î÷åâèäíî å, ÷å òå íå ñà êúñíè ïðèøúëöè íà Áàëêàíèòå. Òîçè ôàêò äîêàçà ïî áåçàïåëàöèîíåí íà÷èí áúëãàðñêèÿò èñòîðèê ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ. Íàñòîÿùàòà ñòàòèÿ å ïîñâåòåíà íà æèâîòà è äåëîòî íà òîçè âåëèê áúëãàðñêè ó÷åí.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß 1. Âë.Ãåîðãèåâ, Òðàêèòå è òåõíèÿò åçèê, ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1977 ã. 2. Êðàòêà åíöèêëîïåäèÿ òðàêèéñêà äðåâíîñò, “Àðãåñ”, Ñîôèÿ, 1993 ã.
3. Â. Çëàòàðñêè, Èñòîðèÿ íà Áúëãàðñêàòà äúðæàâà ïðåç ñðåäíèòå âåêîâå, Òîì 1, ×àñò 1, Âòîðî ôîòîòèïíî èçäàíèå, ÀÈ “Ìàðèí Äðèíîâ”, Ñîôèÿ, 1994 ã. 4. Õð. Äàíîâ, Òðàêèéñêî èçâîðîçíàíèå, Âåëèêî Òúðíîâî, 1998 ã. 5. Ñòàðîáúëãàðñêè ðå÷íèê, Òîì I, È “Âàëåíòèí Òðàÿíîâ”, Ñîôèÿ, 1999 ã. 6. Â.Áåøåâëèåâ, Ïúðâîáúëãàðñêè íàäïèñè, ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1979 ã. 7. Ä.Äåë÷åâ, Õåìóñú è Ðîäîïè, Ñîôèÿ, 1925 ã. 8. Ñïèðèäîí èåðîõñèìîíàõ, Èñòîðèÿ âî êðàòöå î áîëãàðñêîì íàðîäå ñëàâåíñêîì, ÈÊ “Ëóíà”, Ãàáðîâî, 2000 ã. 9. Ïîï Éîâ÷î Òðåâíåíñêè, Ëåòîïèñ è ðîäîñëîâèå, ÓÈ “Ñâ.Ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé”, Â. Òúðíîâî, 1995 ã. 10. É. Èâàíîâ, Áúëãàðñêè ñòàðèíè èç Ìàêåäîíèÿ, (Èñòîðèÿ âêðàòöå îá Áîëãàðîñëîâåíñêîì íàðîäå), ÁÀÍ, 1970 ã. 11. Ï. Äîáðåâ, Áúëãàðè, òþðêè, ñëàâÿíè, ÈÊ “Îãëåäàëî”, Ñîôèÿ, 1996 ã. 12. Ñò. Ðàé÷åâñêè, Áúëãàðèòå ìîõàìåäàíè, ÓÈ “Ñâ. Êë. Îõðèäñêè”, Ñîôèÿ, 1998 ã. 13. Ï. Äîáðåâ, Íåîáÿñíåíîòî è íåîáèêíîâåíîòî â ðàííàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ, È “Âàíüî Íåäêîâ”, Ñîôèÿ, 1993 ã. 14. Thracian Glossary, http://indoeuro.bizland.com/project/glossary/ thra.html 15. Ä. Ïîïîâ, Çàëìîêñèñ, ÓÈ “Êë. Îõðèäñêè”, Ñîôèÿ, 1989 ã. 16. Á. Äèíêîâ, Ïåëàñãèòå, È “Ëþáîìúäðèå”, Ñîôèÿ, 1999 ã. 17. Ê. Âåíåäèêîâà, Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ îò äðåâíîñòòà äî íàøè äíè, “Òðàêèÿ” - ÎÎÄ, Ñòàðà Çàãîðà, È “Èäåÿ”, 1998 ã. 18. È. Äóðèäàíîâ, Åçèêúò íà òðàêèòå, ÄÈ “Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1976 ã. 19. Æèòèÿ íà Ñâåòèèòå, Ñèíîäàëíî èçäàòåëñòâî, Ñîôèÿ, 1991 ã. 20. Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà, “Àãàòî”, Ñîôèÿ, 1997 ã. 21. Ðàííîõðèñòèÿíñêè õðàì Ñâåòà Ñîôèÿ, ÓÈ “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè”, Ñîôèÿ, 1996 ã. 22. Àë.Ìèëåâ, Ãðúöêèòå æèòèÿ íà Êëèìåíò Îõðèäñêè” , 1966 ã. 23. Ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ, Ïðîèçõîäúòú íà Áúëãàðèòå è íà÷àëî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è áúëãàðñêàòà öúðêâà, Ñîôèÿ, 1910 ã. (Ôîòîòèïíî èçäàíèå íà “Íàðîäåí áóäèòåë”, Âàðíà, 2002 ã.) 24. Ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ, Õóíèòå, êîèòî îñíîâàõà Áúëãàðñêàòà äúðæàâà, Ñîôèÿ, 1940 ã. (Íîâî èçäàíèå íà Èçäàòåëñòâî Ìîíàðõè÷åñêî-êîíñåðâàòèâåí ñúþç, Âàðíà, 2002 ã.) 25. Ã. Ìèõàèëîâ, Òðàêèòå, ÄÂÈ, Ñîôèÿ, 1972 ã. 26. Ðå÷íèê íà ðåäêè, îñòàðåëè è äèàëåêòíè äóìè â ëèòåðàòóðàòà íè îò XIX è XX âåê, ÁÀÍ, 1974 ã. 27. Å. Òåîäîðîâ, Äðåâíîòðàêèéñêî íàñëåäñòâî â Áúëãàðñêèÿ ôîëêëîð, Ñîôèÿ, 1972 ã. 28. Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè, Ñëàâÿíî-Áúëãàðñêà èñòîðèÿ, ÁÏ, Ñîôèÿ, 1972 ã. 29. Ã.Êèòîâ, Ä.Àãðå, Âúâåäåíèå â òðàêèéñêàòà àðõåîëîãèÿ, ÈÊ Àâàëîí, Ñîôèÿ, 2002 ã. 30. Ì. Ìîñêîâ, Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå, ÄÈ “Ä-ð Ïåòúð Áåðîí”, Ñîôèÿ, 1988 ã. 31. È. Áîãäàíîâ, Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå, È “Îòå÷åñòâåí ôðîíò”, Ñîôèÿ, 1981 ã. 32. K.Lehmann, Hesperia, Journal ot the American School of Classical Studies at Athens, XXIV, 1955, p. 93-100. 33. Èçâîðè çà èñòîðèÿòà íà Òðàêèÿ è òðàêèòå, Òîì II, ÀÈ”Ïðîô.Ì.Äðèíîâ”, Ñîôèÿ, 2002 ã. 34. Çë. Ãî÷åâà, Çàâåùàíî îò òðàêèòå, È”Îòå÷åñòâî”, Ñîôèÿ, 1987 ã. 35.É. Òàáîâ, Ïàäàíåòî íà Ñòàðà Áúëãàðèÿ, Ñîôèÿ, 36.Carleton S. Coon, The Races of Europe, 1939 37. ÃÈÁÈ, ò.III, Ñîôèÿ, 1960 ã 38. GAWRIL I. KAZAROW, DIE DENKMALER DES THRAKISCHEN REIERGOTTES IN BULGARIEN, BUDAPEST, 1938 39. Â.Áåøåâëèåâ, Ïðîó÷âàíèÿ âúðõó ëè÷íèòå èìåíà ó òðàêèòå, ÁÀÍ, 1965 ã. 40. Êèðèë Âëàõîâ.Òðàêî-ñëàâÿíñêè óñïîðåäèöè. Ãîäèøíèê íà Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò. Òîì LXIII,1, 1969 ã. 41. Ãåîðãè Ñòîéêîâ Ðàêîâñêè. Ñú÷èíåíèÿ òðåòè òîì. Èñòîðèîãðàôèÿ. Ïîäáîð è ðåäàêöèÿ ïðîô. ä-ð Âåñåëèí Òðàéêîâ. Ñîôèÿ, 1984.
235
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÍÀÐÎÄÍÎÑÒÒÀ ÍÀ ÑÒÀÐÈÒÅ ÌÀÊÅÄÎÍÖÈ Ä-Ð ÂÅÑÅËÈÍ ÁÅØÅÂËÈÅ Âúïðîñúò çà åòíîãðàôñêîòî ïîëîæåíèå íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè ïî÷òè âèíàãè å èçíèêâàë è ñå å ðàçãëåæäàë, êîë÷èì å ñòàâàëî äóìà çà ò. íàð. õåëåíèñòè÷åñêà êóëòóðà èëè çà ïîëèòè÷åñêàòà ñúäáà íà ñòàðèÿ ãðúöêè íàðîä, èëè ïúê çà ïðî÷óòèòå ìàêåäîíñêè öàðå Ôèëèï II è Àëåêñàíäúð Âåëèêè. Çàùîòî, àêî ñå ïðèåìå, ÷å ìàêåäîíöèòå íå ñà áèëè ãúðöè, à äðóãîïëåìåííè, ÷å ñòàðèòå ãúðöè ñà áèëè çàâëàäåíè îò åäèí ÷óæä òÿì íàðîä, à íå îáåäèíåíè îò ãðúöêî ïëåìå, ÷å áîÿò ïðè Õåðîíåÿ 338 ã. îçíà÷àâà êðàÿ íà ãðúöêàòà ñâîáîäà è ÷å íå ÷èñòè ãúðöè, à âàðâàðè èëè ïîãúð÷åíè âàðâàðè ñà ïðåäèçâèêàëè è ðàçïðîñòðàíÿâàëè õåëåíèñòè÷åñêàòà êóëòóðà, êîÿòî å äîïðèíåñëà çà ðàçâèòèåòî íà ÷îâåøêèÿ ðîä ìíîãî ïîâå÷å îòêîëêîòî, ñàìàòà êëàñè÷åñêà êóëòóðà è êîÿòî å ìîãëà äà ïðîíèêíå äàëå÷ íà èçòîê, äîðè ÷àê â Öåíòðàëíà Àçèÿ, à ÷ðåç ïîñðåäíè÷åñòâîòî íà Ðèì è õðèñòèÿíñòâîòî å âçåëà ãîëÿì äÿë è ïðè ñúçäàâàíåòî íà ñúâðåìåííàòà íàì åâðîïåéñêà êóëòóðà. Àêî ïúê ñå äîïóñíå îáðàòíîòî, ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà áèëè åäíî çàáðàâåíî îò èñòîðèÿòà ãðúöêî ïëåìå, òîãàâà õåëåíèñòè÷åñêàòà åïîõà íå ùå áúäå íèùî äðóãî, îñâåí åäíà ïî-ñåòíåøíà ñòàäèÿ îò ðàçâîÿ íà ãðúöêàòà èñòîðèÿ. Íàéñåòíå, àêî ìàêåäîíöèòå íå áÿõà ñå ÿâèëè íà èñòîðè÷åñêàòà ñöåíà, ãúðöèòå ìîæå áè ùÿõà äà ñòàíàò ïëÿ÷êà íà ðàçíè âàðâàðñêè ïëåìåíà êàòî èëèðè è êåëòè.  äðåâíîñòòà âúïðîñúò çà íàðîäíîñòíàòà ïðèíàäëåæíîñò íà ìàêåäîíöèòå å èãðàåë èçâåñòíà ðîëÿ â ïîëèòè÷åñêèòå îòíîøåíèÿ íà ãðúöêèÿ ñâÿò. Òîé å èìàë, òàêà äà ñå êàæå, åäíà àêòèâíà è åäíà ïàñèâíà ñòðàíà. Ìàêåäîíñêèòå âëàäåòåëè ñà ñå ìú÷åëè äà âìúêíàò äúðæàâàòà ñè â êðúãà íà ñòàðîãðúöêàòà êóëòóðà è äà âëÿçàò â òåñíè âðúçêè êàêòî äóõîâíè, òàêà è ïîëèòè÷åñêè è èêîíîìè÷åñêè, ñ ãðúöêèòå ãðàäîâå-äúðæàâè. Çàùîòî, êàêòî ïèøå íàé-äîáðèÿò ïîçíàâà÷ íà õåëåíèñòè÷åñêàòà åïîõà J. Kaerst: “Çà ìàêåäîíñêàòà ñèëà, ñòðåìÿùà ñå äà ñå èçäèãíå, âðúçêàòà ñ Åëàäà å áèëà âúïðîñ çà æèâîò. Áåç ñâúðçâàíåòî ñúñ ñòàðîãðúöêàòà êóëòóðà Ìàêåäîíèÿ íå å ìîãëà äà ìèñëè äà èãðàå åäíà ðåøàâàùà, äàâàùà òîí ðîëÿ â îáëàñòèòå, ñòîÿùè ïîä âëèÿíèåòî íà òàçè êóëòóðà, ñàìî â ïðèñúåäèíÿâàíåòî êúì äóõîâíîòî ãîñïîäñòâî íà ãðúöêèÿ ãåíèé å ìîãëî ìàêåäîíñêîòî öàðñòâî äà ïðèäîáèå åäíî ïðîäúëæèòåëíî ïîëèòè÷åñêî íàäìîùèå, êîåòî ãî å èçäèãàëî íàä ëèøåíèòå îò èñòîðèÿ äèíàñòèè íà ñúñåäíèòå òðàêèéñêè è èëèðèéñêè ïëåìåíà.” Åäíî ïîëèòè÷åñêî íàäìîùèå íà ìàêåäîíñêàòà äúðæàâà âñðåä òðàêè è èëèðè é äàâàëî âúçìîæíîñò çà åäíà íàìåñà è â ñàìèòå ãðúöêè ðàáîòè. Çà äà ìîæå äà ñå ïîñòèãíàò òåçè öåëè, íåîáõîäèìî íóæíî ñå ÿâÿâàëî äà ñå ïðèçíàå “ãðúöêèÿò õàðàêòåð” íà ìàêåäîíñêèÿ íàðîä èëè íàéìàëêî íà óïðàâëÿâàùàòà öàðñêà äèíàñòèÿ. Çàòîâà îùå îò ðàíî çàïî÷âà åäíî ñúçíàòåëíî ãúð÷ååíå íà ìàêåäîíñêèòå âëàäåòåëè, íà êîåòî êàòî ïîñëåäèöà ñå ÿâÿâà è ïîãúð÷âàíåòî è íà ñàìèÿ ìàêåäîíñêè íàðîä. Êàê ñå å ðàçâèâàëà òàçè åëèíèçàöèÿ, â ïîäðîáíîñòè íå ìîæå äà ñå êàæå ïîðàäè ëèïñà íà äàííè.
236
Íàé-ãîëÿìàòà ïðå÷êà çà áëàãîäåíñòâèåòî è ðàçâèòèåòî íà ñòàðèÿ ãðúöêè íàðîä ñà áèëè ìíîãîòî äðåáíè ãðàäîâå-äúðæàâè, êîèòî ïîñòîÿííî âîþâàëè ïîìåæäó ñè, áîðèëè ñå çà íàäìîùèå è èçíåìîãâàëè â ñâîèòå åæáè. Ìíîçèíà ðîäîëþáöè ãúðöè, âèæäàéêè òîâà íåùàñòèå, èëè êàêòî ñå èçðàçÿâà J. Beloch, “òîâà ïðîêëÿòèå íàä ãðúöêàòà íàðîäíîñò”, îáðúùàëè î÷è êúì ìîùíàòà ñåâåðíà ñúñåäêà, îò êîÿòî î÷àêâàëè è æåëàåëè ñâîåòî îáåäèíåíèå. Íàéÿñåí èçðàçèòåë è íàé-âàæåí ïðåäñòàâèòåë íà òàçè “ìàêåäîíñêà ïàðòèÿ” áèë æóðíàëèñòúò ðåòîð Èñîêðàò, à ïîêúñíî îðàòîðúò Åñõèí. Èñîêðàò â ïðî÷óòàòà ñè ðå÷ “Ïàíåãåðèê”, îáíàðîäâàíà ïðåç 380 ã., êîÿòî çàñëóæàâà äà ñå íàðå÷å ïî-ñêîðî ïîëèòè÷åñêà áðîøóðà îòêîëêîòî ðå÷, èçêàçâà ìíåíèåòî, ÷å îáåäèíåíèåòî íà ãúðöèòå å âúçìîæíî âúâ âèä íà ñúþç ïîä îïåêàòà íà íÿêîÿ ñèëíà äúðæàâà, íàïð., Àòèíà, è ÷å êîãàòî òîâà îáåäèíåíèå ñå ïîñòèãíå, òðÿáâà äà ñå ïðåäïðèåìå ïîõîä ïðîòèâ Ïåðñèÿ, çà äà ñå îñâîáîäÿò ìàëîàçèéñêèòå ãúðöè îò èãîòî é. Ïúðâîíà÷àëíî òîé î÷àêâàë îáåäèíåíèåòî äà äîéäå îò åäíè ñúþçåíè Àòèíà è Ñïàðòà, íî êîãàòî âèäÿë, ÷å òîâà å íåâúçìîæíî è ÷å çà åäíî ïîäîáíî äåëî äåìîêðàòè÷åñêàòà óðåäáà å íåñïîñîáíà, îáúðíàë ñå êúì ñúùåñòâóâàùèòå ïî íåãîâî âðåìå ñèëíè ãðúöêè ìîíàðõèè. Íàé-íàïðåä òîé ñå ñïðÿë íà òåñàëèéñêèÿ ìîíàðõ ßçîí îò Ôåðå, êîéòî çàìèñëÿë äà ïðåäïðèåìå ïîõîä ïðîòèâ Ïåðñèÿ. Íî íàäåæäèòå íà Èñîêðàò íå ìîãëè äà ñå îñúùåñòâÿò, ïîíåæå ßçîí áèë óáèò. Ïî-êúñíî òîé ñå îáúðíàë êúì Äèîíèñèé I, òèðàí íà Ñèðàêóçà. Òîçè ïúê íàñêîðî óìðÿë. Ñëåä íåãî Èñîêðàò ïîäêàíèë êúì ñúùîòî â åäíî ïèñìî ñïàðòàíñêèÿ öàð Àðõèäàì, íî êîãàòî âèäÿë, ÷å ïîñëåäíèÿò íå å íàêëîíåí äà ñëåäâà íåãîâèÿ ïëàí, åäâà ÷àê òîãàâà òîé îòïðàâèë ïîãëåäèòå ñè êúì ïîáåäîíîñíèÿ ìàêåäîíñêè öàð Ôèëèï II.  áðîøóðàòà “Ôèëèï” (346 ã.) Èñîêðàò ñúâåòâàë ìàêåäîíñêèÿ ìîíàðõ äà îáåäèíè ãúðöèòå è äà ãè ïîâåäå êúì îáùèÿ èì âðàã - Ïåðñèÿ. Äàëè è äîêîëêî Ôèëèï ñå å ïîâëèÿë îò òàçè ïîëèòè÷åñêà ïðîãðàìà íà ïðî÷óòèÿ ðåòîð, å ìú÷íî äà ñå êàæå. Îáà÷å ôàêò å, ÷å ñëåä áîÿ ïðè Õåðîíåÿ òîé ïðèñòúïèë êúì îñúùåñòâÿâàíåòî é. Ðàçáèðà ñå, Ôèëèï ñ òîâà íå ñëåäâàë åäíà ïàíåëèíñêà, íî åäíà èìïåðèàëèñòè÷åñêà ìàêåäîíñêà ïîëèòèêà, êîÿòî â êðàÿ íà êðàèùàòà å òðÿáâàëî äà ãè ñáëúñêà ñ Ïåðñèÿ. Ïî òîçè íà÷èí ïàíåëèíñêèòå è ìàêåäîíñêèòå èíòåðåñè ñå ñáëèæèëè è ñòàíàëè îáùè. Ñðåùó Ôèëèïà II è ìàêåäîíñêàòà ïàðòèÿ â Àòèíà ñå áîðèë óïîðèòî Äåìîñòåí, íàé-ìîùíèÿò ãðúöêè îðàòîð. Òàçè ïîëèòè÷åñêà îáñòàíîâêà, ðàçáèðà ñå, íå å ìîãëà äà íå îêàæå èçâåñòíî âëèÿíèå è âúðõó òîãàâàøíèòå ãðúöêè ïèñàòåëè, îò êîèòî ÷åðïèì ñâåäåíèÿ çà ìàêåäîíöèòå. È äíåñ âúïðîñúò çà íàðîäíîñòíàòà ïðèíàäëåæíîñò íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè çà æàëîñò îùå íå å çàãóáèë ñâîåòî ïîëèòè÷åñêî çíà÷åíèå. Äíåøíèòå ãúðöè îñîáåíî â ëèöåòî íà àòèíñêèÿ ïðîôåñîð Ã. Í. Õàäæèäàêèñ ñå ìú÷àò äà äîêàæàò íà âñÿêà öåíà, ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà áèëè ãúðöè, çà äà ìîãàò ïî òàêúâ íà÷èí äà îïðàâäàÿò íåñïðàâåäëè-
ÀÂÈÒÎÕÎË âîòî âëàäåíèå íà Þæíà Ìàêåäîíèÿ. Òîçè àðãóìåíò âñúùíîñò íÿìà íèêàêâî çíà÷åíèå çà ïðàâîòî äà ñå âëàäåå Ìàêåäîíèÿ, òúé êàòî äíåøíèòå ìàêåäîíöè ñà ïðåäè âñè÷êî áúëãàðè è ñëàâÿíè, êîèòî èìàò ìàëêî îáùî ñúñ ñòàðîòî íàñåëåíèå, îñâåí òîâà, ÷å íîñÿò åäíî è ñúùî èìå “ìàêåäîíöè”. Ïðè òîâà íå òðÿáâà äà ñå çàáðàâÿ, ÷å äíåøíèòå ãúðöè íå ñà ÷èñòè ïîòîìöè íà ñòàðèòå.  òåõíèòå æèëè òå÷å äîñòàòú÷íî ìíîãî ñëàâÿíñêà è àëáàíñêà êðúâ. Íàéñåòíå ñúâñåì íåóìåñòíî å äà ñå îïðåäåëÿò ñåãàøíèòå ïîëèòè÷åñêè ãðàíèöè âúç îñíîâà íà ïîëîæåíèÿ ïðåäè õèëÿäè ãîäèíè, áåç äà ñå äúðæè ñìåòêà çà ñåãàøíîòî íàñåëåíèå, êîåòî å ìåðîäàâíî â ñëó÷àÿ. Çàùîòî òîãàâà áèõìå äîøëè äî íåâåðîÿòíî çàêëþ÷åíèå, ÷å äíåøíà Èòàëèÿ êàòî íàñëåäíèöà íà Ðèì èìà ïðàâî äà âëàäåå íå ñàìî ïîëîâèí Åâðîïà, âêëþ÷èòåëíî ñ Ãúðöèÿ, íî è ãîëÿìà ÷àñò îò Ìàëà Àçèÿ è Ñðåäèçåìíîìîðñêà Àôðèêà.  íàóêàòà âúïðîñúò çà ïðîèçõîäà íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñòîè âñå îùå íåðàçðåøåí. Ïðè÷èíàòà çà òîâà å, îò åäíà ñòðàíà, íåäîñòàòú÷íèÿò èñòîðè÷åñêè ìàòåðèàë, ñ êîéòî íèå äíåñ áîðàâèì, à îò äðóãà ñòðàíà, îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å òîçè ìàòåðèàë îùå íå å áèë ïîäëîæåí íà åäíî áåçïðèñòðàñòíî, âñåñòðàííî è ñèñòåìíî èçñëåäâàíå, êîåòî âúïðåêè îñêúäíèòå äàííè âñå ïàê áè íè ïðèáëèæèëî çíà÷èòåëíî äî èñòîðè÷åñêàòà èñòèíà. Äîñåãàøíèòå èçñëåäâàíèÿ ñà áèâàëè íåïúëíè â åäíî èëè äðóãî îòíîøåíèå èëè ïúê íà÷åíàòè ñ ïðåäâçåòè ìíåíèÿ. Òàêà íàïð. èçâåñòíèÿò òðóä íà Î. Hoffmann, “Die Makedonen” (Gottingen 1906) ñòðàäà îòêúì äúëáî÷èíà è å äîñòà åäíîñòðàí÷èâ.  ñëåäâàùèòå ðåäîâå ùå ðàçãëåäàìå íàé-íàïðåä äîñòà ïîäðîáíî èçâåñòèÿòà, êîèòî íè äàâàò äðåâíèòå ïèñàòåëè çà ìàêåäîíöèòå, à ïîñëå ùå ñå ñïðåì íàêðàòêî âúðõó òîâà, êîåòî å äîñòèãíàëî äî íàñ îò òåõíèÿ åçèê. Òîâà ùå áúäå äîñòàòú÷íî, çà äà ñè ñúñòàâèì åäíà ïðèáëèçèòåëíà ïðåäñòàâà çà íàðîäíîñòòà íà ñòàðèòå îáèòàòåëè íà äíåøíà Ìàêåäîíèÿ. *** Èìåòî Ìàêåäîí (= ìàêåäîíåö ïî ãðúöêè) ñå ñïîìåíóâà çà ïðúâ ïúò â åäèí ôðàãìåíò îò íåäîñòèãíàëîòî äî íàñ ïðîèçâåäåíèå íà ãðúöêèÿ ïîåò Õåñèîä (æèâÿë îêîëî 700 ïð. Õð.), íàðå÷åíî “Êàòàëîã” èëè “Åîÿè”, êîéòî ãëàñè òàêà: “À òÿ (= Òþèà, äúùåðÿ íà Äåâêëèîí), êîÿòî çàáðåìåíÿ îò Çåâñà Ìúëíèåëþáåöà, ðîäè äâà ñèíà Ìàãíåò è Ìàêåäîí, êîííèê-âîèí. Òå íàñåëÿâàõà ñåëèùàòà îêîëî Ïèåðèÿ è Îëèìï.” Ñïîðåä åäèí äðóã ôðàãìåíò îò ñúùîòî ïðîèçâåäåíèå, Ãðàéê, ðîäîíà÷àëíèê íà ãúðöèòå, å ñèí íà Ïàíäîðà, äðóãà Äåâêàëèîíîâà äúùåðÿ, è íà Çåâñà è áðàò íà Ëàòèí, ðîäîíà÷àëíèê íà ëàòèíöèòå = ðèìëÿíèòå. Ñëåäîâàòåëíî Ìàêåäîí, ðîäîíà÷àëíèêúò íà ìàêåäîíöèòå, è Ãðàéê ñà ïðåäñòàâåíè ó òîçè ïîåò êàòî áðàòîâ÷åäè. Ïðî÷óòèÿò íåìñêè ôèëîëîã Wilamowitz ïðåäïîëàãà, ÷å Ìàãíåò, ðîäîíà÷àëíèê íà ãðúöêîòî ïëåìå ìàãíåòè, è Ìàêåäîí ñà ïîñòàâåíè â ðîäíèíñêè âðúçêè çàòîâà, çàùîòî íÿêîãà îáëàñòòà Ïèåðèÿ, ïðåäè äà ñòàíå ìàêåäîíñêà, å áèëà íàñåëÿâàíà îò ãúðöè. Âúçìîæíî å ïðè óñòàíîâÿâàíåòî íà ðîäñòâåíèòå îòíîøåíèÿ ìåæäó Ìàêåäîí è Ìàãíåò äà å èãðàëî èçâåñòíà ðîëÿ è ñúçâó÷èåòî ìåæäó òåçè äâå èìåíà. Íî çà ïðàâèëíàòà îöåíêà íà Õåñèîäîâîòî èçâåñòèå îñîáåíî âàæíî ñå ÿâÿâà îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ìàêàð ìàêåäîíöèòå è ãúðöèòå äà ñà ñòîÿëè â ãåîãðàôñêî îòíîøåíèå ìíîãî áëèçî åäíè äî äðóãè, òåõíèòå ðîäîíà÷àëíèöè ñïîðåä
Õåñèîäà ñà ñàìî áðàòîâ÷åäè, äîêàòî ðîäîíà÷àëíèêúò íà ïî-äàëåêî ñòîÿùèòå ðèìëÿíè Ëàòèí å ïîñòàâåí â ìíîãî ïî-òåñíè ðîäîâè âðúçêè ñ Ãðàéê: òîé å íåãîâ áðàò. Êàêòî ðèìëÿíèòå, òàêà è ãúðöèòå ïðåäñòàâÿò îò ñåáå ñè äâà ðàçëè÷è íàðîäà, íî òîâà ðàçáèðà ñå, íå å ïîïðå÷èëî, ùîòî â ãåíåàëîãè÷åñêèÿ åïîñ íà Õåñèîäà òå äà áúäàò ñâúðçàíè ñ òîëêîâà òåñíè ðîäíèíñêè âðúçêè. Îòòóê ìîæå äà ñå çàêëþ÷è äîêîëêî ãåíåàëîãè÷åñêèòå ñïåêóëàöèè íà äðåâíèòå ìîãàò äà ñëóæàò êàòî äîêàçàòåëñòâî çà ãðúöêèÿ õàðàêòåð íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè, íî êàêòî è äà å, âúâ âñåêè ñëó÷àé çàáåëåæèòåëíî å, ÷å â íàé-ñòàðîòî èçâåñòèå, êîåòî èìàìå çà ìàêåäîíöèòå, òå íå ñà ïðåäñòàâåíè êàòî ÷èñòè ãúðöè, à ñàìî ñðîäíè ñ òÿõ, è òî â òàêúâ ñìèñúë, ÷å òÿõíîòî ñðîäñòâî å ïî-äàëå÷íî îò òîâà íà ðèìëÿíèòå ñ ãúðöèòå. Êàòàëîãúò íà Õåñèîäà, êàêòî è äðóãè ïðîèçâåäåíèÿ îò ïîäîáåí õàðàêòåð, ñà ðîæáà íà æåëàíèåòî äà ñå ïîñòàâÿò â ñòðîãè ãåíåàëîãè÷åñêè îòíîøåíèÿ âñè÷êè èçâåñòíè ìèòè÷íè èìåíà, áåç äà ñå äúðæè ñìåòêà çà èñòèíñêîòî ïîëîæåíèå íà íåùàòà. Ñïîðåä ëîãîãðàôà Õåëàíèê, Ìàêåäîí å ñèí íà Åîëà, íî è òàçè ãåíåàëîãè÷åñêà êîìáèíàöèÿ å îò ñúìíèòåëåí õàðàêòåð, ïîíåæå, êàêòî å èçâåñòíî, ëîãîãðàôèòå ñòîÿò â òÿñíà âðúçêà ñ ãåíåàëîãè÷åñêèÿ åïîñ. Ìàëêî ïîâå÷å âíèìàíèå çàñëóæàâà íåÿñíîòî ìÿñòî çà äîðÿíèòå ó Õåðîäîò, áàùàòà íà èñòîðèÿòà: “Âúâ âðåìåòî íà öàð Äåâêàëèîí òå (äîðÿíèòå) íàñåëÿâàëè Ôòèîòèäñêàòà çåìÿ, à âúâ âðåìåòî íà Äîðîñ, Õåëåíîâèÿ ñèí - ñòðàíàòà ïîä Îñà è Îëèìï, íàðå÷åíà Õèñòèàéîòèäà. Êîãàòî ïúê Êàäìîâèòå ïîòîìöè ãè èçãîíèëè îò Õèñòèàéîòèäà, æèâååëè â Ïèíä ïîä èìåòî Ìàêåíäè.” Äàëè ñïîìåíàòèòå òóê ìàêåíäè è ìàêåäîíöè ñà åäíî è ñúùî ïëåìå, íå å îùå óñòàíîâåíî. Âúçìîæíî å äà èìàìå ñàìî åäíî ñëó÷àéíî ñúçâó÷èå. Âúâ âñåêè ñëó÷àé òîâà èçâåñòèå ïîêàçâà íÿêîè äîïèðíè òî÷êè ñ åïè÷åñêèòå ïðåäàíèÿ, êîåòî îáñòîÿòåëñòâî íè ïîäñêàçâà äà áúäåì ïðåäïàçëèâè â çàêëþ÷åíèÿòà ñè. Ñïîðåä òàêà íàðå÷åíàòà “Àïîëîäîðîâà áèáëèîòåêà”, åäíà ìèòîãðàôñêà åíöèêëîïåäèÿ â äðåâíîñòòà, Makednos áèë ñèí íà Ëèêàîí, ìèòè÷åí àðêàäñêè öàð. Íàé-ñòàðèòå èñòîðè÷åñêè èçâåñòèÿ çà ìàêåäîíöèòå, êîèòî ñòîÿò âúí îò âñÿêàêâè ñúìíèòåëíè ìèòîëîãè÷åñêè è ãåíåàëîãè÷åñêè ñïåêóëàöèè, ñà ñâåäåíèÿòà, êîèòî Õåðîäîò íè äàâà â “Èñòîðèèòå” ñè ïðåäèìíî çà ìàêåäîíñêèÿ öàð Àëåêñàíäúð I (498 - 454 ã. ïð. Õð.) âúâ âðúçêà ñ ãðúêîïåðñèéñêèòå âîéíè. Àëåêñàíäúð I, ñèí íà öàð Àìèíòà I (îê. 540 - 498 ã. ïð. Õð.), å ïúðâèÿò ìàêåäîíñêè âëàäåòåë, çà êîãîòî çíàåì, ÷å ñå å ãúð÷ååë. Çà ñâîèòå ñèìïàòèè êúì ãúðöèòå òîé ïîëó÷èë äîðè ïðîçâèùåòî “Ôèëåëèí”, ò.å. ãðúêîëþáåö, êîåòî íå áè áèëî ïîäõîäÿùî, àêî å áèë èñòèíñêè ãðúê. Çà òîçè ìàêåäîíñêè öàð Õåðîäîò íè ñúîáùàâà ìåæäó äðóãîòî, ÷å âåäíúæ òîé ïîæåëàë äà âçåìå ó÷àñòèå â Îëèìïèéñêèòå èãðè, íî õåëåíîäèêèòå, ò.å. ðúêîâîäèòåëèòå íà ñúñòåçàíèÿòà, íå èñêàëè äà ãî äîïóñíàò äî òÿõ, ïîíåæå ãî ñ÷èòàëè çà âàðâàðèí, à èãðèòå áèëè ïðåäíàçíà÷åíè ñàìî çà ãúðöè. Òîãàâà Àëåêñàíäúð èì äîêàçàë, ÷å áèë ïî ïðîèçõîä îò Àðãîñ è òå ãî ïðèçíàëè çà ãðúê è ìó ïîçâîëèëè äà âçåìå ó÷àñòèå â íàäïðåâàðâàíèÿòà. Íà äðóãî ìÿñòî â “Èñòîðèèòå” ñè Õåðîäîò ðàçêàçâà, ÷å â íàâå÷åðèåòî íà áèòêàòà ïðè Ïëàòåÿ (479 ã. ïð. Õð.) Àëåêñàíäúð îòèøúë ïðåç íîùòà òàéíî â ëàãåðà íà àòèíöèòå, çà äà âúðøè ïðåäàòåëñòâî ñïðÿìî ïåðñèòå, íà ÷èÿòî ñòðàíà áèë òîé, êàòî îïðàâäàâàë ïîñòúïêàòà ñè ñ òîâà, ÷å ïî ðîä ñàì
237
ÀÂÈÒÎÕÎË áèë ãðúê, è òî îò ñòàðî âðåìå. Ïðè äðóã åäèí ñëó÷àé ñúùèÿò òîçè Àëåêñàíäúð, ïàê ñïîðåä Õåðîäîò, çàÿâèë áóêâàëíî ñëåäíîòî: “Àç ñúì ãðúê âëàäååù ìàêåäîíöè.” Êàòî îñòàâèì íàñòðàíà âúïðîñà çà ïðîèçõîäà íà Àëåêñàíäúð, äàëè òîé äåéñòâèòåëíî å áèë ãðúê èëè íå, â òîâà Õåðîäîòîâî èçâåñòèå áèå íà î÷è ðÿçêî èçòúêíàòàòà ðàçëèêà ìåæäó ãúðöè è ìàêåäîíöè. Êàòî äîêàçàòåëñòâî çà ãðúöêèÿ ñè ïðîèçõîä, êîéòî, êàêòî âèäÿõìå ïî-ãîðå, å áèë îñïîðâàí, Àëåêñàíäúð I ïðèâåæäàë åäíî ðîäîñëîâèå, ñïîðåä êîåòî òîé ñå ÿâÿâàë ïîòîìúê íà Õåðàêúë. Çà ðîäîíà÷àëíèê íà öàðñêèÿ ðîä â Ìàêåäîíèÿ ñå ïîñòàâÿë Ïåðäèêàñ, êîéòî ñå ñ÷èòàë çà ïîòîìúê íà Òåìåíîñ, åäèí Õåðàêëèä. Ñïîðåä Õåðîäîò ðîäîñëîâèåòî íà Àëåêñàíäúð I áèëî ñëåäíîòî: Ïåðäèêàñ, Àðãàéîñ, Ôèëèï, Àåðîï, Àëêåòàñ, Àìèíàñ, Àëåêñàíäúð. Âúâ âðúçêà ñ òîâà ðîäîñëîâèå áàùàòà íà èñòîðèÿòà íè ñúîáùàâà ñëåäíîòî ïðåäàíèå çà öàðñêèÿ ðîä: “Åòî êàê Ïåðäèêàñ, ñåäìèÿò ïîäðåä îò ïðàäåäèòå íà íàøèÿ Àëåêñàíäúð, äîáèë âëàñòòà íàä Ìàêåäîíèÿ. Îò Àðãîñ èçáÿãàëè ïðè èëèðèéöèòå òðîèöà áðàòÿ îò ïîòîìöèòå íà Òåìåíîñ: Ãàâàíåñ, Àåðîïîñ è Ïåðäèêàñ. Îò èëèðèéöèòå ïúê òå ñå ïðåõâúðëèëè â Ãîðíà Ìàêåäîíèÿ è äîøëè â ãðàä Ëåáàÿ. Òóê ñðåùó çàïëàòà ñëóãóâàëè ó öàðÿ: åäèíèÿò ïàñÿë êîíåòå, äðóãèÿò âîëîâåòå, à íàéìëàäèÿò îò òÿõ - Ïåðäèêàñ, äðåáíèÿ äîáèòúê.  ñòàðî âðåìå íå ñàìî ïðîñòèÿò íàðîä, íî è öàðåòå áèëè áåäíè îòêúì ïàðè, çàòîâà æåíàòà íà öàðÿ ñàìà èì ãîòâåëà ÿäèâîòî. È êîë÷èì ñå ïå÷àë õëÿáúò íà ìàëêèÿ ðàòàé Ïåðäèêàñ, õëÿáúò ñòàâàë äâîéíî ïî-ãîëÿì, îòêîëêîòî ñè å. Ïîíåæå òîâà ñòàâàëî âèíàãè òàêà, öàðèöàòà ãî ñúîáùèëà íà ìúæà ñè. À òîé, ùîì ÷óë òîâà, âåäíàãà ðàçáðàë, ÷å òî ùå äà å ïîëè÷áà, êîÿòî ñî÷è êúì íåùî ãîëÿìî. È êàòî ïîâèêàë ðàòàèòå, çàïîâÿäàë èì äà íàïóñíàò ñòðàíàòà. À òå ìó ðåêëè, ÷å òðÿáâà äà ñè ïîëó÷àò íàé-íàïðåä ïëàòàòà, ùî èì ñå äúëæàëà, ïà òúé äà ñè õîäÿò. Òîãàâà öàðÿò, êàòî ÷óë çà çàïëàòàòà, ïîñî÷èë èì ñëúíöåòî, êîåòî ïðîíèêâàëî ïðåç êîìèíà â ñòàÿòà, è êàçàë çàñëåïåí îò áîãà: “Àç âè äàâàì òàçè äîñòîéíà çà âàñ çàïëàòà.” Ãàâàíåñ è Àåðîïîñ, äâàìàòà ïî-ñòàðè áðàòÿ, îñòàíàëè ñìàÿíè, êàòî ÷óëè òîâà, ìàëêèÿò îáà÷å, êîéòî ñëó÷àéíî èìàë â ðúöåòå ñè íîæ, êàçàë ñëåäíîòî: “Öàðþ, ïðèåìàìå òîâà, ùî äàâàø”, è îïèñàë ñ íîæà ñè ñëúí÷åâàòà ñâåòëèíà ïî ïîäà íà ñòàÿòà. À ñëåä êàòî ÿ îïèñàë, çàãðåáàë òðè ïúòè îò íåÿ â ïàçâàòà ñè è òðúãíàë çàåäíî ñ áðàòÿòà ñè. È òúé òå ñè îòèøëè. Íà öàðÿ ïúê åäèí îò ñúòðàïåçíèöèòå ìó îáÿñíèë êàêâî äåëî å íàïðàâèë ìàëêèÿò è êàê ðàçóìíî íàé-ìëàäèÿò îò áðàòÿòà å âçåë äàäåíîòî. À òîé, êàòî ÷óë òîâà, ÿäîñàë ñå è ïðàùà ïîäèð òÿõ êîííèöè, çà äà ãè ïîãóáÿò.  òàçè ñòðàíà ñå íàìèðà åäíà ðåêà, íà êîÿòî ïîòîìöèòå íà òåçè ìúæå îò Àðãîñ ïðèíàñÿò æåðòâà êàòî íà ñïàñèòåëêà. Òàçè ðåêà, ñëåä êàòî òåìåíèäèòå ÿ ïðåìèíàëè, òàêà ãîëÿìà ïðèäîøëà, ÷å êîííèöèòå íå ìîãëè äà ÿ ïðåìèíàò. Òðîèöàòà áðàòÿ ïúê äîøëè â äðóãà ñòðàíà íà Ìàêåäîíèÿ è æèâååëè áëèçî äî ãðàíèöèòå, êîèòî áèëè, êàêòî êàçâàò, íà Ìèäàñ, Ãîðäèåâèÿ ñèí.  òåçè ãðàäèíè ðàñòàò äèâè ðîçè. Âñÿêà åäíà èìà 60 ëèñòà è ñ ìèðèçìàòà ñè íàäìèíàâàò äðóãèòå ðîçè.  ñúùèòå òåçè ãðàäèíè áèë óëîâåí, êàêòî ðàçêàçâàò ìàêåäîíöè-
238
òå, Ñèëåíúò. Íàä ãðàäèíèòå ëåæè ïëàíèíàòà Áåðìèîí, êîÿòî å íåäîñòúïíà ïîðàäè ñòóäà. Ñëåä êàòî çàâëàäåëè òàçè ìåñòíîñò, òå ïîêîðèëè îòòóê è îñòàíàëàòà Ìàêåäîíèÿ”.  îñíîâàòà íà òîâà ïðåäàíèå ëåæè ñúâñåì ÿñíî åäíà îáèêíîâåíà íàðîäíà ïðèêàçêà. Òîâà ñå âèæäà îò ñëåäíèòå äàííè: Èìàìå òðèìà áðàòÿ, êîèòî òðÿáâà äà ñëóæàò íà åäèí öàð. Îò òÿõ íàé-ìàëêèÿò å è íàé-õèòðèÿò. Æåíàòà íà öàðÿ ñàìà èì ãîòâè è ïå÷å õëÿáà, ïîíåæå åäíî âðåìå íå ñàìî ïðîñòèÿò íàðîä, íî è öàðåòå íÿìàëè ïàðè. Õëÿáúò íà íàé-ìàëêèÿ áðàò ñòàâà âèíàãè ïî-ãîëÿì, îòêîëêîòî ñè å. Ðåêàòà ïðèèæäà, çà äà ñïðå ïðåñëåäâà÷èòå è ò.í. Ïðèêàçíèÿò ìîòèâ çà òðèìàòà áðàòÿ ñå ñðåùà ìíîãî ÷åñòî â íàðîäíèòå ïðèêàçêè. Ñúùî òúé ÷óäîòî ñ õëÿáà, êàêòî è òîâà ñ ðåêàòà ñà èçâåñòíè è îò äðóãè ïðèêàçêè. Çà ïîñëåäíîòî å äîñòàòú÷íî äà ñå ñïîìåíå ïðåìèíàâàíåòî íà ×åðâåíî ìîðå îò åâðåèòå, â Áèáëèÿòà. Çà æàëîñò òàçè íàéñòàðà ìàêåäîíñêà ïðèêàçêà å ðàçêàçàíà ìíîãî íàêðàòêî, à ìîæå áè å èçïóñíàòî è íåùî ñúùåñòâåíî, òà çà íàñ îñòàâàò íÿêîè íåùà íåÿñíè, òàêà íàïð. çàùî íàé-ìàëêèÿò îò áðàòÿòà îïèñâà è çàãðåáâà ñëúí÷åâàòà ñâåòëèíà. Âåðîÿòíî ñ òîâà ñè äåÿíèå òîé äîáèâà íÿêàêâà âëàñò íàä öàðñêèÿ èìîò è öàðñòâîòî èëè ïúê âçåìà ñëúí÷åâàòà ñâåòëèíà, çà äà ÿ îáúðíå ïîñëå íà çëàòî. Âúâ âðúçêà ñ òîçè êðúã íà ìèñëè å ñïîìåíàò íàâÿðíî è öàð Ìèäàñ, êîéòî ìîæåë äà îáðúùà â çëàòî âñè÷êî, êàêâîòî ïîõâàíå.  òàçè ïðèêàçêà ñà áèëè âìúêíàòè îòïîñëå äîïúëíèòåëíî èìåíàòà íà áðàòÿòà è ãåîãðàôñêèòå íàçâàíèÿ. Òîâà ìîæå äà ñå çàêëþ÷è îò îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å íèòî öàðÿò, íèòî öàðèöàòà, íèòî ïúê ðåêàòà èìàò èìåíà. Òå ñà çàïàçèëè ïúðâè÷íîòî. Ïîêðàé òîçè ÷èñòî ïðèêàçåí õàðàêòåð íà ïðåäàíèåòî ëè÷àò â íåãî èçâåñòíè åëåìåíòè, êîèòî ìîãàò äà èìàò íÿêàêâà èñòîðè÷åñêà îñíîâà èëè äà ïðèíàäëåæàò íà åäíî èñòèíñêî ïðåäàíèå çà ìàêåäîíñêèÿ öàðñêè ðîä. Òîâà å ðàçêàçúò çà èäâàíåòî íà áðàòÿòà îò Èëèðèÿ, êîåòî ãîâîðè çà âðúçêè íà ìàêåäîíöèòå ñ èëèðèéöèòå, íàñòàíÿâàíåòî èì â Ãîðíà Ìàêåäîíèÿ, èçãîíâàíåòî èì îòòàì è çàñåëâàíåòî èì ïðè ïëàíèíàòà Áåðìèîí. Ïî-êúñíî ðîäîñëîâèåòî íà ìàêåäîíñêèòå öàðå áèëî èçìåíåíî. Çà ðîäîíà÷àëíèê áèë ïîñòàâåí íÿêîé ñè Êàðàí. Âúâ âðúçêà ñ òîâà áèëî èçìèñëåíî èëè êîìáèíèðàíî íîâî ïðåäàíèå çà íà÷àëîòî íà ìàêåäîíñêàòà äúðæàâà, êîåòî å äîñòèãíàëî äî íàñ â ðåäèöà ðåäàêöèè. Åòî êàê ãëàñè òî ó Þñòèí, êîéòî âñúùíîñò ãî ðàçêàçâà ñïîðåä ðèìñêèÿ èñòîðèê Ïîìïåé Òðîãóñ: “Êàðàí ñ åäíî ãîëÿìî ìíîçèíñòâî ãúðöè òðúãíàë äà äèðè ïî çàïîâåä íà îðàêóëà ñåëèùà â Ìàêåäîíèÿ è êîãàòî äîøúë â Åìàòèÿ, çàåë ãðàäà Åäåñà (äí. Âîäåí), áåç äà áúäå çàáåëÿçàí îò ãðàæäàíèòå ïîðàäè ïîðîéíèÿ äúæä è ãúñòàòà ìúãëà, êàòî ñëåäâàë åäíî ñòàäî êîçè, áÿãàùî îò äúæäà. È êàòî ñè ïðèïîìíèë êàêâî ìó áèë çàïîâÿäàë îðàêóëúò: “Äà äèðè öàðñòâî ïîä ïðåäâîäèòåëñòâîòî íà êîçà”, òîé óñòàíîâèë òóê ñåäàëèùåòî íà öàðñòâîòî ñè. Ñëåä òîâà, êúäåòî è äà îòèäåë íà ïîõîä, ñòðîãî ñïàçâàë, ùîòî äà èìà îòïðåäå êàòî çíàìå òåçè êîçè, çà äà èìà â íîâèòå ñè ïðåäïðèÿòèÿ ñúùèòå òåçè âîäà÷è, êîèòî ñòàíàëè âèíîâíèöè äà ñå îñíîâå öàðñòâîòî òàì. Ãðàäà Åäåñà òîé íàðåêúë â ïàìåò íà òàçè óñëóãà Åãå (=Aigi îò àiõ = êîçà), à æèòåëèòå åãåàäè. Ñëåä òîâà, êàòî èçãîíèë Ìèäàñ (çàùîòî è òîçè âëàäååë ÷àñò îò Ìàêå-
ÀÂÈÒÎÕÎË äîíèÿ), êàòî è äðóãè öàðå, ñòàíàë íàâñÿêúäå òåõåí íàñëåäíèê. È êàòî îáåäèíèë íàé-íàïðåä ðàçíîðîäíèòå ïëåìåíà, íàïðàâèë Ìàêåäîíèÿ êàòî åäíî òÿëî è ïîñòàâèë çäðàâà îñíîâà çà ïî-íàòàòúøíîòî ðàçâèòèå íà öàðñòâîòî.” Ìàëêî ïî-äðóãîÿ÷å å ðàçêàçàíî òîâà ïðåäàíèå â “Èñòîðè÷åñêàòà áèáëèîòåêà” íà Äèîäîð Ñèöèëèéñêè, êîéòî ãî å çàåë îò ãðúöêèÿ èñòîðèê Òåîïîìï îò î. Õèîñ. Ñïîðåä Äèîäîð Êàðàí, ñåäìè ïîòîìúê íà Òåìåíîñ, à åäèíàäåñåòè íà Õåðàêúë, áèë áðàò íà ìîãúùèÿ àðãèâñêè öàð Ôåéîí. Òîé ïîæåëàë äà èìà ñúùî öàðñòâî. Çà òàÿ öåë ñúáðàë åäíà ãîëÿìà âîéñêà îò çåìÿòà íà áðàòà ñè è îò îñòàíàëèÿ Ïåëîïîíåñ è ïîòåãëèë ñúãëàñíî óêàçàíèåòî íà Äåëôèéñêèÿ îðàêóë êúì ñåâåð. Òóê Êàðàí ïîäïîìîãíàë öàðÿ íà îðåñòèòå, êîéòî âîäèë âîéíà ñ Êèñåé, öàðÿ íà åîðäåèòå. Ñëåä óñïåøíîòî çàâúðøâàíå íà âîéíàòà òîé ïîëó÷èë ñðåùó îêàçàíàòà îò íåãî ïîìîù, êàêòî áèëî ïðåäâàðèòåëíî óãîâîðåíî, ïîëîâèíàòà îò çàâëàäÿíàòà ñòðàíà è îñíîâàë ãðàä, îòãäåòî çàâîþâàë Ìàêåäîíèÿ è ñúçäàë ìàêåäîíñêàòà äúðæàâà. Ãðúöêèÿò ïèñàòåë Ïàâñàíèé ñúîáùàâà îùå,÷å Êàðàí ñëåä ïîáåäàòà íàä Êèñåé èçäèãíàë ïîáåäåí çíàê (òðîôåé), íî îò ïëàíèíàòà äîøúë åäèí ëúâ, êîéòî ïîâàëèë òðîôåÿ è ãî óíèùîæèë. Îòòîãàâà ñòàíàëî îáè÷àé íèêîé ìàêåäîíñêè öàð äà íå ïîñòàâÿ òðîôåé ñëåä ïîáåäà íàä íåïðèÿòåëÿ. Ñúùîòî òîâà ïðåäàíèå ðàçáèðà ñå, äîñòà èçìåíåíî, å áèëî èçïîëçâàíî îò ãðúöêèÿ òðàãèê Åâðèïèä â íåäîñòèãíàëàòà äî íàñ äðàìà “Àðõåëàé”. Òóê èìåòî Êàðàí å çàìåíåíî ñ Àðõåëàé, çà äà ñå ïîëàñêàå ìàêåäîíñêèÿò öàð Àðõåëàé, ó êîãîòî Åâðèïèä ãîñòóâàë. Åòî íàêðàòêî ñúäúðæàíèåòî íà òàÿ äðàìà, êàêòî íè å ïðåäàäåíî òî îò äðåâíîñòòà: “Àðõåëàé, ñèí íà Òåìåíîñ, áèë èçãîíåí îò áðàòÿòà ñè è äîøúë ïðè öàð Êèñåé. Òîçè ïîñëåäíèÿò áèë íàïàäíàò îò ñúñåäèòå ñè è îáåùàë íà Àðõåëàé äà ìó äàäå öàðñòâîòî è äúùåðÿ ñè, àêî òîé ãî çàùèòè îò íåïðèÿòåëÿ. Àðõåëàé â åäíî ñðàæåíèå îáúðíàë íåïðèÿòåëèòå â áÿãñòâî è ïîèñêàë îò öàðÿ îáåùàíîòî. Öàðÿò, ðàçóáåäåí îò ïðèÿòåëèòå ñè, ãî èçëúãàë è ïîæåëàë äà ãî ïîãóáè ñ èçìàìà. Èìåííî òîé çàïîâÿäàë äà íàïðàâÿò åäíà ÿìà, â êîÿòî äà ïîñòàâÿò ìíîãî âúãëèùà, äà ãè ðàçïàëÿò è äà òóðÿò îòãîðå òúíêè âåéêè, òà êîãàòî Àðõåëàé ìèíå, äà ïàäíå â íåÿ. Åäèí îò ðîáèòå íà öàðÿ ðàçêðèë òîâà íà Àðõåëàé. À òîé, êàòî óçíàë òàÿ ðàáîòà, êàçàë, ÷å æåëàå äà ïîãîâîðè ñ öàðÿ íàñàìå. Ñëåä êàòî áèëè îòñòðàíåíè ñïúòíèöèòå, Àðõåëàé ñãðàá÷èë öàðÿ è ãî õâúðëèë â ÿìàòà è òàêà ãî ïîãóáèë. Îòòóê òîé èçáÿãàë, âîäåí îò åäíà êîçà, ñúãëàñíî óêàçàíèåòî íà Àïîëîíà â Ìàêåäîíèÿ, ãäåòî îñíîâàë ãðàä Åãå, íàðå÷åí òàêà ñïîðåä íàçâàíèåòî íà êîçàòà”. Äàëè â îñíîâàòà íà òîâà âòîðî ïðåäàíèå ëåæè íÿêàêúâ èñòîðè÷åñêè ñïîìåí, íå ìîæå äà ñå êàæå. Õåðîäîò å ñ÷èòàë ìàêåäîíñêèòå öàðå ïî ïðîèçõîä çà ãúðöè.  V êíèãà íà “Èñòîðèèòå” ñè òîé ïèøå çà öàðåòå Àìèíòíàñ è Àëåêñàíäúð I ñëåäíîòî: “×å òåçè ñà ãúðöè, ïîòîìöè íà Ïåðäèêàñ, òúé êàêòî òå ñàìèòå êàçâàò, òîâà àç ñàì óçíàõ è â ðàçêàçèòå ñè ïî-íàòàòúê ìåæäó äðóãîòî ùå ïîñî÷à, ÷å ñà ãúðöè, à îñâåí òîâà è ðúêîâîäèòåëèòå íà èãðèòå â Îëèìïèÿ ïðèçíàõà òúé ñúùî, ÷å òå ïðèíàäëåæàò êúì ãúðöèòå.”
Êàòî äîêàçàòåëñòâî çà òîâà Õåðîäîò â VIII êíèãà ïðèâåæäà èçâåñòíàòà âå÷å ïðèêàçêà è ñâúðçàíîòî ñ íåÿ ðîäîñëîâèå. Çà íàñ îáà÷å å ïî-âàæíî äà çíàåì çà êàêâè ñà áèëè ñ÷èòàíè ñàìèòå ìàêåäîíöè îò Õåðîäîò, çà êîãîòî èìà îñíîâàíèå äà ñå ïðåäïîëàãà, ÷å å áèë ñàì â Ìàêåäîíèÿ. Çà íåãîâèòå ñúâðåìåííèöè ãúðöè ìîæå äà ñå òâúðäè ñ ïîëîæèòåëíîñò, ÷å òå íå ñà ñ÷èòàëè ìàêåäîíñêèÿ íàðîä çà ñðîäåí ñ òÿõ. Çàòîâà õåëåíîäèêèòå â Îëèìïèÿ, êîèòî âèæäàëè â ëèöåòî íà ìàêåäîíñêèÿ öàð Àëåêñàíäúð I ñàìèòå ìàêåäîíöè, ãî ñìÿòàëè çà âàðâàðèí, ò.å. íå ãðúê, è ìó îòêàçàëè äîñòúïà äî èãðèòå. Ñúùîòî ìîæå äà ñå çàêëþ÷è îò åäíî äðóãî ìÿñòî èç Õåðîäîòîâèòå “Èñòîðèè”. Êúì êðàÿ íà VIII êíèãà Õåðîäîò ðàçêàçâà ñëåäíîòî: “Ìàêåäîíñêèÿò öàð Àëåêñàíäúð I áèë èçïðàòåí îò Ìàðäîíèé, ïåðñèéñêè ïúëêîâîäåö, ïðè àòèíöèòå ñ ïðåäëîæåíèå äà ñêëþ÷àò ìèð ñ ïåðñèéñêèÿ öàð. Àëåêñàíäúð, ñëåä êàòî ñúîáùèë ïðåäëîæåíèåòî â àòèíñêîòî íàðîäíî ñúáðàíèå, ïîñúâåòâàë îò ñâîÿ ñòðàíà àòèíöèòå äà ãî ïðèåìàò, ïîíåæå òå åäâà ëè áèõà ìîãëè äà èçäúðæàò ïî-äúëãî âðåìå òàçè âîéíà è îñâåí òîâà, “çàùîòî çà âàñ (àòèíöèòå) òîâà å ãîëÿìà ÷åñò, àêî âåëèêèÿò öàð (ïåðñèéñêèÿò) îò âñè÷êè ãúðöè ñàìî íà âàñ ïðîùàâà ïðåãðåøåíèÿòà è æåëàå äà ñòàíå ïðèÿòåë.” Ñïàðòàíöèòå, ñúþçíèöè íà àòèíöèòå, êàòî ðàçáðàëè ñ êàêâà öåë ñå èçïðàùà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè îò Ìàðäîíèÿ â Àòèíà, ïîáîÿëè ñå äà íå áè äà áúäàò ïðèíóäåíè äà âîäÿò ñàìè âîéíàòà, àêî àòèíöèòå ñå ïîìèðÿò ñ öàðÿ íà ïåðñèòå, è èçïðàòèëè â àòèíñêîòî íàðîäíî ñúáðàíèå ñúùî ïðàòåíèöè, êîèòî äà ãîâîðÿò ïðîòèâ ìèðíîòî ïðåäëîæåíèå. Àòèíöèòå, ñëåä êàòî èçñëóøàëè è äâåòå ñòðàíè, îòãîâîðèëè íàé-íàïðåä íà ìàêåäîíñêèÿ öàð, êàòî ìó êàçàëè, ÷å òå íèêîãà íÿìà äà ñå ïîìèðÿò ñ öàðÿ íà ïåðñèòå, à íåãî ñàìèÿ ìîëÿò äà íå èäâà ïîâå÷å ïðè òÿõ ñ òàêèâà ïðåäëîæåíèÿ, “çàùîòî íèå íå æåëàåì äà òè ñå ïðè÷èíè íÿêàêâî çëî îò ñòðàíà íà àòèíöèòå, ïîíåæå ñè íàø ãîñòîïðèåìåö è ïðèÿòåë”. À íà ñïàðòàíñêèòå ïðàòåíèöè êàçàëè, ÷å òå íèêîãà íÿìà äà èçíåâåðÿò íà ãðúöêàòà íàðîäíîñò, “çàùîòî ñ ãðúöêàòà íàðîäíîñò ñìå åäíàêâè ïî êðúâ, åäíàêâè ïî åçèê è èìàìå îáùè ñâåòèëèùà íà áîãîâåòå è åäíè è ñúùè æåðòâè è îáè÷àè”. Îò òîâà ìÿñòî èç Õåðîäîòîâèòå “Èñòîðèè” ñå âèæäà äîñòàòú÷íî ÿñíî, ÷å êàêòî Àëåêñàíäúð I Ìàêåäîíñêè, òàêà è àòèíöèòå íå ñà ñ÷èòàëè ìàêåäîíöèòå çà ãúðöè. Ñàì Àëåêñàíäúð çàÿâèë, ÷å àòèíöèòå ñà åäèíñòâåíè îò âñè÷êè ãúðöè, íà êîèòî ïåðñèéñêèÿò öàð æåëàå äà ñòàíå ïðèÿòåë. Ñëåäîâàòåëíî Àëåêñàíäúð, êîéòî å áèë ïðèÿòåë íà ïåðñèéñêèÿ öàð, íå ñìÿòàë ñåáå ñè çà ãðúê èëè ïîíå íå ñå ñ÷èòàë çà òàêúâ êàòî ïðåäñòàâèòåë íà ìàêåäîíñêèÿ íàðîä. Àòèíöèòå ïúê íå èñêàëè äà ñòîðÿò çëî íà Àëåêñàíäúð íå çà äðóãî, à çàùîòî áèë òåõåí ãîñòîïðèåìåö è ïðèÿòåë, äîêàòî íà ñïàðòàíöèòå íÿìàëî äà èçíåâåðÿò, ïîíåæå ñà åäíàêâè ñ òÿõ ïî êðúâ è åçèê. Çàêëþ÷åíèÿòà, êîèòî âàäèì îò òîêó-ùî ðàçãëåäàíîòî ìÿñòî èç Õåðîäîò, ñå ïîòâúðæäàâàò íàïúëíî îò ïðèâåäåíèòå ïî-ãîðå äóìè íà Àëåêñàíäúð I Ìàêåäîíñêè, ÷å òîé áèë “ãðúê, âëàäååù íàä ìàêåäîíöè”. Íàé-ñåòíå ñàìîòî Õåðàêëèäñêî ðîäîñëîâèå íà ìàêåäîíñêèòå öàðå äîáèâà ñâîÿ ïúëåí ñìèñúë, êàêòî êàçâà Kaerst, ñàìî ïðè ïðåäïîñòàâêàòà, ÷å ìàêåäîíñêèÿò íàðîä íå áèë ñðîäåí ñ ãðúöêèÿ è íå å áèë ñ÷èòàí, áèõ äîáàâèë, îò ãúðöèòå çà ãðúöêè.
239
ÀÂÈÒÎÕÎË Õåðîäîò ñïîäåëÿë, êàêòî èçãëåæäà, íàïúëíî ìíåíèåòî íà ñúâðåìåííèöèòå ñè çà íåãðúöêèÿ õàðàêòåð íà ìàêåäîíöèòå. Çà äà äîêàæå ãðúöêèÿ ïðîèçõîä íà ìàêåäîíñêèÿ öàðñêè ðîä, òîé íå íàâåæäà íèêàêâî äðóãî äîêàçàòåëñòâî îñâåí èçâåñòíîòî âå÷å ðîäîñëîâèå è ñâúðçàíàòà ñ íåãî ïðèêàçêà.  ñëó÷àÿ òîé íå ñå ïîçîâàâà íèòî íà åçèêà, íèòî íà îáè÷àèòå ìàêåäîíñêè. Íàâÿðíî, çàùîòî òå ñà áèëè ðàçëè÷íè îò òåçè íà ãúðöèòå. Èíà÷å Õåðîäîò åäâà ëè ùåøå äà ïðîïóñíå äà íàâåäå òîâà òúé âåçêî äîêàçàòåëñòâî.  ãðúöêèÿ ïðîèçõîä íà ìàêåäîíñêèòå öàðå êàêòî Õåðîäîò, òàêà è îñòàíàëèòå ãúðöè ñà ìîãëè ëåñíî äà ïîâÿðâàò, ïîíåæå òîé íå å ìîãúë äà áúäå ïîäëîæåí íà ïðîâåðêà, äîêàòî åçèêúò, îáè÷àèòå è ïð. íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà ñòîÿëè âèíàãè ïðåä î÷èòå íà òîãàâàøíèòå ãúðöè è ñà èçäàâàëè íåãðúöêèÿ õàðàêòåð íà ìàêåäîíñêèÿ íàðîä. Òîâà îòäåëÿíå íà ìàêåäîíñêèÿ íàðîä îò óïðàâëÿâàùèÿ öàðñêè ðîä êàòî ðàçëè÷íè ïî ïðîèçõîä ñå ñðåùà ñëåä Õåðîäîò è ó äðóãè èñòîðèöè. Åòî êàêâî íè ñúîáùàâà äîñëîâíî ãðúöêèÿò èñòîðèê Òóêèäèä çà îáðàçóâàíåòî è ãîëåìèíàòà íà ìàêåäîíñêàòà äúðæàâà: “Êúì ìàêåäîíöèòå ïðèíàäëåæàò è ëèíêåñòèòå è åëìèîòèòå è äðóãè ïëåìåíà îò âúòðåøíîñòòà, êîèòî ñà òåõíè ñúþçíèöè è ïîä÷èíåíè, íî çà ñåáå ñè òå ñà ñè îòäåëíè öàðñòâà. Ñåãàøíàòà ïðèìîðñêà Ìàêåäîíèÿ Àëåêñàíäúð, áàùàòà íà Ïåðäèêàñ, è íåãîâèòå ïðàäåäè, êîèòî ñà ïî ïðîèçõîä òåìåíèäè îò Àðãîñ, íàé-íàïðåä çàâëàäåëè è é ñòàíàëè öàðå, êàòî èçãîíèëè ñ áîðáà îò Ïèåðèÿ ïèåðèòå, êîèòî ïîñëå îáèòàâàëè ïîä ïëàíèíàòà Ïàíãåé îòâúä Ñòðóìîí Ôàãðåòà è äðóãè ìåñòà (ïúê è ñåãà îùå çåìÿòà ïîä Ïàíãåé êúì ìîðåòî ñå íàðè÷à Ïèåðñêà äîëèíà), à îò òàêà íàðå÷åíàòà Áîòèÿ áîòèåéöèòå, êîèòî ñåãà æèâåÿò â ñúñåäñòâî ñ õàëêèäèòå. Îò Ïåîíèÿ çàâîþâàëè åäíà òÿñíà èâèöà, êîÿòî ñå ïðîñòèðà îò ðåêàòà Àêñèé îò âúòðåøíîñòòà ÷àê äî Ïåëà è ìîðåòî. À îòâúä ð. Àêñèé ÷àê äî Ñòðóìîí òå âëàäåÿò òàêà íàðå÷åíàòà Ìèãäîíèÿ, ñëåä êàòî èçïúäèëè îòòàì åäîíèòå. Òå èçãîíèëè ñúùî è åîðäèòå îò òàêà íàðå÷åíàòà Åîðäèÿ, îò êîèòî ïîâå÷åòî çàãèíàëè, à åäíà ìàëêà ÷àñò îò òÿõ ñå ïîñåëèëà îêîëî Ôèñêà, è îò Àëìîïèÿ àëìîïèòå. Òåçè ìàêåäîíöè ïîä÷èíèëè è äðóãè ïëåìåíà, íàä êîèòî âëàäåÿò è ñåãà îùå, êàêòî è Àíòåìóíò, Ãðåñòîíèÿ è Áèñàëòèÿ è ãîëÿìà ÷àñò îò ñúùèíñêèòå ìàêåäîíöè. Òîâà âñè÷êî ñå íàðè÷à Ìàêåäîíèÿ è êîãàòî Ñèòàëê ÿ íàïàäíàë, íåèí öàð áèë Ïåðäèêàñ, ñèí íà Àëåêñàíäúð.”  åäíî äðóãî ìÿñòî â èñòîðèÿòà íà Ïåëîïîíåñêàòà âîéíà Òóêèäèä âúâ âðúçêà ñúñ ñïîìåíàòèÿ òóê Ïåðäèêàñ èçòúêâà îñîáåíî ÿñíî Õåðàêëèäñêîòî ïîòåêëî íà ìàêåäîíñêèòå öàðå: “Ïåðäèêàñ îáà÷å íå èçîñòàâèë âåäíàãà àòèíöèòå, íî ìèñëåë äà ãî ñòîðè, ïîíåæå âèäÿë, ÷å è àðãîñöèòå ãè èçîñòàâèëè. È òîé ñúùî áèë ïî ïðîèçõîä îò Àðãîñ.” Êàêòî âèæäà ÷èòàòåëÿò îò òåçè äâå ìåñòà èç ñú÷èíåíèåòî íà Òóêèäèä, è òîçè ãðúöêè èñòîðèê ïðèçíàâà Õåðàêëèäñêèÿ, resp. ãðúöêèÿ ïðîèçõîä íà ìàêåäîíñêèÿ öàðñêè ðîä. Äîðè òîé ïîçíàâà ñúùîòî ðîäîñëîâèå, êàêòî Õåðîäîò, çàùîòî òîé äàâà 8 ïðåäøåñòâåíèêà íà Àðõåëàé (ó Õåðîäîò ñà 7, ïîíåæå Ïåðäèêàñ, áàùàòà íà Àðõåëàé, íå å ïðåñìåòíàò êúì òÿõ). Îáà÷å ñàìèòå ìàêåäîíöè Òóêèäèä îòäåëÿ îò ãúðöèòå è ãè ñ÷èòà çà âàðâàðè. Òîâà ñå âèæäà ÿñíî îò ñëåäíèòå ìåñòà èç íåãîâàòà èñòîðèÿ. Òóêèäèä, êàòî
240
ñúîáùàâà,÷å ñïàðòàíñêèÿò ïúëêîâîäåö Áðàñèäàñ ïðåäïðèåë çàåäíî ñ ìàêåäîíñêèÿ öàð Ïåðäèêàñ ïîõîä çà âòîðè ïúò ñðåùó Àðàáàé, öàðÿ íà ëèíêåñòèòå, ïèøå: “Ïåðäèêàñ âîäåë âîéñêàòà îò ìàêåäîíöè, íàä êîèòî âëàäååë, è õîïëèòè îò ãúðöèòå, êîèòî îáèòàâàëè çåìÿòà ìó... Âñè÷êèòå ãúðöè õîïëèòè áèëè îêîëî òðè õèëÿäè, à ñëåä òÿõ ñëåäâàëè êîííèöè ìàêåäîíöè çàåäíî ñ õàëêèäèòå âñè÷êî îêîëî õèëÿäà è åäíà äðóãà ãîëÿìà ìàñà îò âàðâàðèòå.” ×å òóê, êàêòî è ìàëêî ïî-íàòàòúê â òîçè ðàçêàç, ó Òóêèäèä ïîä “âàðâàðè” òðÿáâà äà ñå ðàçáèðà ïàê ìàêåäîíöè (íå êîííèöè), ìîæå äà ñå çàêëþ÷è îò äóìèòå íà ïúëêîâîäåöà Áðàñèäàñ, êîèòî òîé îòïðàâèë êúì âîéíèöèòå ñè, äà ãè íàñúð÷è, êîãàòî îñòàíàëè ñàìè ñðåùó ëèíêåñòèòå ñëåä áÿãñòâîòî íà ìàêåäîíñêàòà âîéñêà: “Ùî ñå îòíàñÿ äî âàðâàðèòå, îò êîèòî âèå ñåãà ñå áîèòå ïîðàäè òîâà, ÷å íå ãè ïîçíàâàòå, òðÿáâà äà óçíàåòå îò ïî-ðàíøíèòå ñðàæåíèÿ, êîèòî âèå âîäèõòå ñ ìàêåäîíöèòå, êîèòî ïðèíàäëåæàò êúì ñúùèòå, ÷å òå íå ùå áúäàò ñòðàøíè.” Îùå ïî-ÿñíî è ïî-îïðåäåëåíî â òîâà îòíîøåíèå ñå èçêàçâà ïðî÷óòèÿò ðåòîð Èñîêðàò, çà êîãîòî êàçàõìå âå÷å ïî-ãîðå, ÷å å áèë åäèí îò íàé-ãîëåìèòå ïðèâúðæåíèöè íà èäåÿòà “Ãúðöèÿ äà ñå îáåäèíè ïîä îïåêàòà íà ìàêåäîíñêèÿ öàð Ôèëèï II”. Åäâà ëè ìîæå è äóìà äà ñòàâà, ÷å òîé, ñúçäàòåëÿò íà òàçè èäåÿ, íå å áèë çàïîçíàò ñ åòíîãðàôñêîòî ïîëîæåíèå íà ñòàðèÿ ìàêåäîíñêè íàðîä. Òîé ÿñíî äåëè, îò åäíà ñòðàíà, öàðñêèÿ ðîä îò ìàêåäîíñêèÿ íàðîä, à îò äðóãà ñòðàíà, ãúðöèòå îò ìàêåäîíöèòå. Èñîêðàò â ïðî÷óòàòà ñè ðå÷ - áðîøóðà “Ôèëèï”, ñ êîÿòî ïîäêàíÿ ìàêåäîíñêèÿ öàð äà îáåäèíè Ãúðöèÿ è äà ïðåäïðèåìå ïîõîä ñðåùó Ïåðñèÿ, êàçâà áóêâàëíî ñëåäíîòî: “À òîé (îñíîâàòåëÿò íà ìàêåäîíñêàòà äúðæàâà) îñòàâè öÿëàòà ãðúöêà çåìÿ è ïîæåëà äà çàâëàäåå öàðñòâîòî â Ìàêåäîíèÿ. Çàùîòî çíàåøå, ÷å ãúðöèòå íå ñà íàâèêíàëè äà ïîíàñÿò öàðñêàòà âëàñò, à äðóãè íàðîäè íå ìîãàò äà íàðåäÿò ñâîÿ ñîáñòâåí æèâîò áåç òàêàâà âëàñò. È ïîíåæå ñå ñëó÷è ïîðàäè îñîáíîòî ìó óìåíèå â òåçè íåùà, ÷å è öàðñòâîòî ìó äà ñå ðàçëè÷àâà ìíîãî îò äðóãèòå. Ïîíåæå òîé åäíè÷úê îò ãúðöèòå ïîèñêà äà âëàäåå íàä äðóãîïëåìåíåí íàðîä è åäíè÷úê óñïÿ äà èçáåãíå îïàñíîñòèòå, êîèòî âèòàÿò îêîëî öàðñêàòà âëàñò.” Ñëåäîâàòåëíî ãúðöèòå â ëèöåòî íà Õåðîäîò, Òóêèäèä, Èñîêðàò è äðóãè ñà âÿðâàëè çäðàâî â Õåðàêëèäñêîòî, resp. ãðúöêîòî ïîòåêëî íà ìàêåäîíñêèòå öàðå, äîêàòî ñàìèòå ìàêåäîíöè òå ñà ñ÷èòàëè çà íàðîä, ðàçëè÷åí îò ãúðöèòå. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå íà íåùàòà îò ñàìî ñåáå ñè èçíèêâà âúïðîñúò, äàëè ìàêåäîíñêèÿò öàðñêè ðîä íå å áèë ïî ïðîèçõîä äåéñòâèòåëíî ðàçëè÷åí îò íàðîäà ìàêåäîíñêè? Íà òîçè âúïðîñ òðÿáâà äà ñå îòãîâîðè îòðèöàòåëíî. Çàùîòî, êàêòî ñ ïðàâî èçòúêâà íåìñêèÿò èñòîðèê Kaerst, íèå íå ìîæåì äà äîëîâèì â èñòîðèÿòà íà ìàêåäîíñêàòà äúðæàâà, äîêîëêîòî òÿ íè å ïîçíàòà, íèãäå íèêàêâà ñëåäà, êîÿòî äà èçäàâà ìàêåäîíñêèÿ öàðñêè ðîä êàòî ÷óæä ïî ïðîèçõîä íà ñòðàíàòà è íàðîäà ìàêåäîíñêè. Ãðúöêîòî, resp. Õåðàêëèäñêîòî ïîòåêëî íà ìàêåäîíñêèòå öàðå å áèëî èçìèñëåíî, êàêòî íàìåêíàõìå ïî-ãîðå, ïî ÷èñòî ïîëèòè÷åñêè ñúîáðàæåíèÿ. Òîâà å ñòàíàëî íàâÿðíî âúâ âðåìåòî íà Àëåêñàíäúð I Ãðúêîëþáåö, çà êîãîòî èìàìå íàé-íàïðåä ñâåäåíèÿ, ÷å ñå å ãúð÷ååë. Ïîâîä çà Õåðàêëèäñêîòî ðîäîñëî-
ÀÂÈÒÎÕÎË âèå íà ìàêåäîíñêèòå öàðå å äàëî, êàêòî èçãëåæäà, òÿõíîòî ôàìèëíî èìå “Àðãåàäè”, êîåòî áèëî ñâúðçàíî ñ ïåëîïîíåñêèÿ Àðãîñ, ðîäèíàòà íà Õåðàêëèäèòå (= ïîòîìöèòå íà Õåðàêúë). Òðÿáâà îáà÷å äà ñå çàáåëåæè, ÷å îñâåí ïåëîïîíåñêèÿ Àðãîñ, ñúùåñòâóâàë å è åäèí äðóã Àðãîñ â Îðåñòèäà, îáëàñò â äðåâíà Ìàêåäîíèÿ. Òàêà ÷å ìàêåäîíñêèÿò öàðñêè ðîä å ìîãúë äà ïðîèçõîæäà èìåííî îò òîçè ïîñëåäíèÿ, êîåòî ïðåäïîëîæåíèå ñå ÿâÿâà ìíîãî ïî-ïðàâäîïîäîáíî. À ñúùî òúé íå å èçêëþ÷åíà âúçìîæíîñòòà íàçâàíèåòî Àðãåàäè äà èäâà è îò ëè÷íîòî èìå Àðãåàñ. Æåëàíèåòî äà ñå ñâúðçâà öàðñêèÿò ðîä ñ íÿêîå ïðî÷óòî èìå, îñîáåíî ñ èìåòî íà íÿêîé õåðîé èç åïîñà, ñå ñðåùà íå ñàìî ó ìàêåäîíñêèòå öàðå, íî è ó äðóãè âëàäåòåëè íà ñåâåðíè ïëåìåíà, êîèòî ñúùî òúé ïî íåãî âðåìå ïðîÿâÿâàëè åëèíîôèëñêè ñòðåìåæè. Òàêà öàðÿò íà ìîëîñèòå Òàðèïàñ ñå îïèòàë äà âúâåäå â Åïèð ïðåç âðåìå íà Ïåëîïîíåñêàòà âîéíà ãðúöêà êóëòóðà è îáè÷àè, è òî ïî àòèíñêè îáðàçåö. Âúâ âðúçêà ñ òîâà òîé èçêàðâàë ðîäà ñè îò Àõèëà. À Àðàáàé, öàð íà ëèíêåñòèòå - ïëåìå, ïîäâëàñòíî íà ìàêåäîíöèòå, è ñúâðåìåííèê íà ìàêåäîíñêèòå öàðå Ïåðäèêàñ II è Àðõåëàé, ñâúðçâàë ðîäà ñè ñ Áàêõèàäèòå, ïðî÷óòà êîðèíòñêà ôàìèëèÿ. Öàðåòå ïúê ó åíõåëèòå, ïëåìå â þæíà Èëèðèÿ, ñå ñ÷èòàëè çà ïîòîìöè íà ìèòè÷íèÿ Êàäìîñ è Õàðìîíèÿ. Òåçè ïðèìåðè ïîêàçâàò ÿñíî êàêâî ñòàíîâèùå òðÿáâà äà ñå âçåìå ñïðÿìî Õåðàêëèäñêîòî ðîäîñëîâèå íà ìàêåäîíñêèòå öàðå. Çà ïîëèòè÷åñêîòî ïîëîæåíèå íà ìàêåäîíñêàòà äúðæàâà ñïðÿìî Ãúðöèÿ, çà âëèÿíèåòî é âúðõó îòíîøåíèÿòà íà ãðúöêèòå äúðæàâèöè òîâà ðîäîñëîâèå íà ìàêåäîíñêèÿ öàðñêè ðîä å áèëî îò ãîëÿìî çíà÷åíèå. Òî å îçíà÷àâàëî ïúðâîíà÷àëíî åäíà ïðåòåíöèÿ êîÿòî îáà÷å, ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî å óñïÿëà äà ïðèäîáèå òîëêîâà ãîëÿìî çíà÷åíèå, êîëêîòî ïîâå÷å ñå å óäàâàëî íà ìàêåäîíñêèòå öàðå äà íàëîæàò ñâîåòî âëèÿíèå íàä ãúðöèòå. Çà ãúðöèòå, êîèòî òúé ìíîãî ñà äúðæàëè íà ãåíåàëîãè÷åñêèòå ëåãåíäè, åäíî ïîäîáíî ðîäîñëîâèå å ìîãëî äà áúäå óáåäèòåëíî äîêàçàòåëñòâî çà ãðúöêèÿ ïðîèçõîä íà ìàêåäîíñêàòà äèíàñòèÿ. È íàèñòèíà íèå âèæäàìå, ÷å òî óñïåøíî å èçèãðàëî ðîëÿòà ñè ïðåä õåëåíîäèêèòå â Îëèìïèéñêèòå èãðè.  íåãî å ïîâÿðâàë íå ñàìî Õåðîäîò, íî è Èñîêðàò, òà äîðè è òðåçâèÿò â òîâà îòíîøåíèå Òóêèäèä. Çà íàñ äíåñ òîâà ðîäîñëîâèå íå ìîæå äà ïðåäñòàâÿ åäíî âåçêî äîêàçàòåëñòâî çà ãðúöêèÿ ïðîèçõîä íà ìàêåäîíñêèÿ öàðñêè ðîä, à îùå ïîìàëêî çà òîçè íà ìàêåäîíñêèÿ íàðîä. Çàùîòî ñïîðåä Õåðîäîò ëèäèéñêèÿò öàð Êàíäàóë áèë òúé ñúùî åäíà èçäúíêà îò Õåðàêëîâèÿ ðîä, à öåëèÿò ñêèòñêè íàðîä ïðîèçõîæäàë îò Õåðàêúë. Îò òîâà, ðàçáèðà ñå, íå ìîæå äà ñå çàêëþ÷àâà çà ãðúöêèÿ ïðîèçõîä êàêòî íà ëèäèòå, òàêà è íà ñêèòèòå, çà êîèòî íàðîäè ïîëîæèòåëíî ñå çíàå, ÷å íå ñà áèëè ãúðöè, íèòî ñà ñòîÿëè â òåñíè ðîäñòâåíè âðúçêè ñ òÿõ. Îáà÷å òðÿáâà äà ñå çàáåëåæè, ÷å âñå ïàê å èìàëî ãúðöè, êîèòî íå ñà ïðèçíàâàëè ãðúöêîòî ïîòåêëî íà ìàêåäîíñêèòå öàðå. Òàêà ñïîðåä Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêè ñîôèñòúò Òðàñèìàõ îò Õàëêåäîí â ðå÷òà ñè “çà Ëàðèñåèòå”, æåëàåéêè äà çàñåãíå ìàêåäîíñêèÿ öàð Àðõåëàé (413 399 ïð. Õð.), ïðåîáðàçèë ñòèõà îò Åâðèïèäîâàòà äðàìà “Òåëåôîñ”: “Íèå, êîèòî ñìå ãúðöè, ùå ðîáóâàìå ëè íà âàðâàðè?” ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “Íà Àðõåëàé âàðâàðèíà ùå ðîáóâàìå ëè íèå, êîèòî ñìå ãúðöè?” Îñîáåíî ÿñíî è
óñòàíîâåíî ñå èçêàçâà ïðî÷óòèÿò àòèíñêè îðàòîð Äåìîñòåí ïðîòèâ ãðúöêèÿ õàðàêòåð íà ìàêåäîíöèòå è òåõíèÿ öàð. Íà ìíîãî ìåñòà â ðå÷èòå ñè òîé íàðè÷à êàêòî ñàìèòå ìàêåäîíöè, òàêà è öàðÿ èì Ôèëèï II âàðâàðè. Ïðèìåðíî â òîâà îòíîøåíèå å ñëåäíàòà ÷àñò îò òðåòàòà ìó ðå÷ ïðîòèâ Ôèëèïà: “Íî çà Ôèëèïà è çà òîâà, êîåòî òîé âúðøè ñåãà, íå ñà íà ñúùîòî ìíåíèå, ìàêàð ÷å òîé íå ñàìî, ÷å íå å ãðúê è íÿìà íèùî îáùî ñ ãúðöèòå, íî äîðè íå å òàêúâ âàðâàðèí, ÷èÿòî ðîäèíà äà ìîæå ÷îâåê ñ ÷åñò äà ñïîìåíå, àìè å åäèí ìàêåäîíñêè íåõðàíèìàéêî, ÷èÿòî çåìÿ ïî-ðàíî íå ìîæåøå äà äàäå íèòî åäèí ñâåñòåí ðîá.” Îáèêíîâåíî èçÿâëåíèÿòà íà Äåìîñòåí ñ îòõâúðëÿò èëè ïúê íèêàê íå ñå âçèìàò ïîä âíèìàíèå, êîãàòî ñå ðàçãëåæäà âúïðîñè çà íàðîäíàòà ïðèíàäëåæíîñò íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè, ïîíåæå ó÷åíèòå, êàòî èìàò ïðåäâèä, ÷å òîé å âèæäàë â ëèöåòî íà Ôèëèïà II íàé-âúðëèÿ âðàã íà Àòèíà, ðåñï. Ãúðöèÿ, ñ÷èòàò äóìèòå ìó çà ðîæáà íà ïîëèòè÷åñêî çàñëåïåíèå è îçëîáëåíèå. Íî êàêòî è äà èñêàìå äà îöåíèì è îêà÷åñòâèì òåçè ïðîÿâè íà îìðàçà, âñå ïàê òå ïîêàçâàò áåçñïîðíî åäíî, ÷å ãðúöêàòà íàðîäíîñò íà ìàêåäîíñêèòå öàðå íå å áèëà îáùîïðèçíàòà. Çàùîòî èíà÷å åäâà ëè Äåìîñòåí áè èìàë ñìåëîñòòà äà ïîâòàðÿ ïîñòîÿííî íà àòèíöèòå: Ôèëèï å âàðâàðèí. Çàòîâà íàïúëíî ïðàâè ñà äóìèòå íà Lenschau, ÷å â ñëó÷àÿ Äåìîñòåí ñèãóðíî å èìàë íà ñâîÿ ñòðàíà ÷óâñòâàòà íà ñëóøàòåëèòå ñè.  ïúëíî ñúãëàñèå ñ òåçè äóìè ñòîè è åïèãðàìàòà, êîÿòî áèëà ïîñòàâåíà îò ïðèçíàòåëíîòî ïîòîìñòâî ñïîðåä Ïëóòàðõ ïîä áðîíçîâàòà ñòàòóÿ íà Äåìîñòåí: “Àêî èìàøå, Äåìîñòåíå, ñèëà, ðàâíà íà òâîÿòà ìèñúë, ìàêåäîíñêèÿò Àðåñ íèêîãà íå ùåøå äà âëàäåå íàä ãúðöè”. ×å íàèñòèíà âúâ âðåìåòî íà Äåìîñòåí íå ñàìî òîé, íî è äðóãè ãúðöè íå ñà ïðèçíàâàëè ãðúöêèÿ õàðàêòåð íà ìàêåäîíñêèÿ íàðîä, à ñ òîâà è íà öàðåòå ìó, ñå âèæäà è îò äóìèòå íà äðóãè îðàòîðè. Òàêà îðàòîðúò Äèíàðõ, êîéòî áèë åäèí îò ïðèâúðæåíèöèòå íà ìàêåäîíñêàòà ïàðòèÿ, êàòî âèíè Äåìîñòåí â ðå÷òà ñè, îçàãëàâåíà “Ïðîòèâ Äåìîñòåíà”, ÷å òîé ñòàíàë ïðè÷èíà äà áúäå ïðåâçåòà è ðàçðóøåíà Òèâà îò ìàêåäîíöèòå, ïîíåæå íå é ïðàòèë ïîìîù, íàðè÷à ìàêåäîíöèòå âàðâàðè: “Çàðàäè òîçè ïðåäàòåë (Äåìîñòåí) äåöàòà è æåíèòå òèâàíñêè áèäîõà ðàçïðåäåëåíè çà áåç÷åñòåíå ïî ïàëàòêèòå íà âàðâàðèòå.” À Õèïåðèä, äðóã àòèíñêè îðàòîð, ÿñíî îòäåëÿ ãúðöèòå îò ìàêåäîíöèòå, êîèòî òîé ñ÷èòà çà âàðâàðè êàêòî ïåðñèòå, à çàåäíî ñ òåõíèòå ñúþçíèöè ãúðöè è çà ïîòèñíèöè íà Åëàäà.  ïðî÷óòàòà íàäãðîáíà ðå÷ çà Ëåîñòåí, ïúëêîâîäåöà â ò.íàð. ëàìèéñêà âîéíà, êîÿòî ïðåäñòàâëÿâà îïèò îò ñòðàíà íà àòèíöèòå äà îòìàõíàò ñëåä ñìúðòòà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ìàêåäîíñêîòî èãî, òîé êàçâà: “Çàùîòî Ëåîñòåí, âèæäàéêè öÿëàòà Åëàäà ïîä÷èíåíà è... èçïëàøåíà, ïîãóáåíà îò ïîäêóïâàùèòå ñå ïðîòèâ ñîáñòâåíîòî ñè îòå÷åñòâî ãúðöè îò Ôèëèï è Àëåêñàíäúð, è íàøèÿ ãðàä-äúðæàâà, íóæäàåù ñå îò ìúæ, à öÿëàòà Åëàäà îò ãðàä, êîéòî ùå ìîæå äà çàñòàíå íà÷åëî, çà äà âîäè, îòäàäå ñåáå ñè íà òàòêîâèíàòà ñè, à ãðàäà íà ãúðöèòå çà ñâîáîäàòà. È êàòî ñúáðà âîéñêà îò íàåìíèöè è êàòî ñòàíà ïðåäâîäèòåë íà ãðàæäàíñêàòà âîéñêà, ïîáåäè â Áåîòèÿ íàé-íàïðåä áåîòèòå, ìàêåäîíöèòå, åâáåèòå è äðóãè òåõíè ñúþçíèöè, êîèòî ñå áÿõà íàðåäèëè ñðåùó ñâîáîäàòà íà ãúðöèòå. À îòòàì òîé, êàòî äîéäå â Ïèëè, çàâçå ïðîõîäèòå, ïðåç êîèòî è ïî-ðàíî ñà ïðåìèíàâàëè âàðâàðè (=
241
ÀÂÈÒÎÕÎË ïåðñè) ïðîòèâ ãúðöèòå, è âúçïðÿ Àíòèïàòðà îò ïîõîäà ìó ñðåùó Åëàäà, è êàòî ãî íàìåðè â òåçè ìåñòà, íàäâè ãî â åäíî ñðàæåíèå, çàòâîðè ãî â Ëàìèÿ è ãî îáñàäè.” Ïî-íàòàòúê â ñúùàòà ðå÷ Õèïåðèä êàçà, ÷å Ëåîñòåí íàäìèíàë ïî õðàáðîñò è óì Ìèëòèÿä è Òåìèñòîêúë, ïîíåæå “îíåçè îòáëúñíàõà íàõëóëàòà âîéñêà íà âàðâàðèòå (= ïåðñèòå), à òîçè íå ÿ (= ìàêåäîíöèòå) äîïóñíàë äà íàõëóå”. Ìàêåäîíñêèÿò öàð Ôèëèï II, êîéòî, êàêòî å èçâåñòíî, ñå ñòðåìÿë äà ïîä÷èíè ïîä ñâîÿ âëàñò Ãúðöèÿ, ïîðàäè êîåòî Äåìîñòåí íè ãî ïðåäñòàâÿ êàòî çàêëåò âðàã íà ãðúöêàòà íàðîäíîñò, íå áèë ïðè âñå òîâà ïðîòèâ åëèíñêàòà êóëòóðà è òîé êàòî ïðåäøåñòâåíèöèòå ñè ïîäïîìàãàë ãðúöêîòî îáðàçîâàíèå. Äîðè òîé âúâåë àòè÷åñêèÿ êàíöåëàðñêè åçèê â êàíöåëàðèÿòà ñè è âçåë çà âúçïèòàòåë íà ñèíà ñè Àëåêñàíäúð íàé-ãîëåìèÿ íà âðåìåòî ãðúê Àðèñòîòåë. Ñúùî òúé è òîé ñå äîìîãâàë äî îôèöèàëíî ïðèçíàâàíå íà ñâîåòî åëèíñòâî îò ñòðàíà íà ãúðöèòå, êîåòî íàèñòèíà äîáèë ñëåä ïîáåäàòà íàä ôîêèäöèòå, êàòî ìó áèëî äàäåíî ìÿñòî è ãëàñ â Äåëôèéñêèÿ àìôèêòèîíåí ñúþç è áèë äîïóñíàò äî íàðîäíèòå èãðè.  òîâà îòíîøåíèå ðàçâîÿò íà ïîëèòè÷åñêèòå ñúáèòèÿ èìàë îùå ïî-ãîëÿìà ñèëà, îòêîëêîòî ëè÷íèòå ñòðåìåæè. Ñúñ ñðàæåíèåòî ïðè Õåðîíåà (338 ã.) Ôèëèï äîñòèãíàë öåëòà ñè: Ãúðöèÿ ëåæàëà ïðåä êðàêàòà ìó. Ïîëèòè÷åñêèÿò áëÿí íà Èñîêðàò äà âèäè ìàêåäîíñêè öàð äà ñå îòïðàâÿ íà÷åëî íà îáåäèíåíà Ãúðöèÿ ñðåùó îáùèÿ âðàã íà èçòîê ñòîÿë ïðåä îñúùåñòâÿâàíå. Íî íà Ôèëèï íå áèëî ñúäåíî äà ãî èçïúëíè. Òàçè çàäà÷à ñúäáàòà îòðåäèëà çà ìëàäèÿ ìó ñèí Àëåêñàíäúð Âåëèêè. Òîé, êîéòî ïî îáðàçîâàíèå è âúçïèòàíèå áèë ñúùèíñêè åëèí, ïîãúð÷èë ñ ðàçëè÷íè ìåðîïðèÿòèÿ íå ñàìî ñâîÿ äâîð è ñòðàíà, íî ñ ïîìîùòà íà ìàêåäîíñêîòî îðúæèå è ãðúöêàòà êóëòóðà ïîäãîòâèë è äîêàðàë åëèíèçàöèÿòà íà äðåâíèÿ ñâÿò. Òîâà ïîãúð÷âàíå íà Ìàêåäîíèÿ, îò åäíà ñòðàíà, è ïîëèòè÷åñêîòî íàäìîùèå, îò äðóãà ñòðàíà, äîâåëî ñúñ ñåáå ñè äà çàãëúõíå âúïðîñúò çà âàðâàðñêèÿ ïðîèçõîä íå ñàìî îòíîñíî öàðÿ, íî è îòíîñíî öåëèÿ ìàêåäîíñêè íàðîä. Âñå ïàê êóëòóðíèòå ðàçëè÷èÿ íå ìîãëè äà áúäàò ñúâúðøåíî çàòðèòà. Ïëóòàðõ â áèîãðàôèÿòà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ñúîáùàâà, ÷å âåäíúæ, êîãàòî Àëåêñàíäúð áèë ïèë ïîâå÷å âèíî îòêîëêîòî òðÿáâàëî, áèë çàïèòàë, äàëè ãúðöèòå íå èçãëåæäà äà õîäÿò ïîìåæäó ìàêåäîíöèòå êàêòî ïîëóáîãîâå ïîìåæäó æèâîòíè. È òúé ïî òîçè íà÷èí ãðàíèöèòå íà Ãúðöèÿ ñå ðàçøèðèëè è îáõâàíàëè ñåãà è Ìàêåäîíèÿ. È êàêâîòî ïî-ðàíî ñå ñ÷èòàëî çà ñïîðíî, ñåãà áèëî èçâúí âñÿêàêâî ñúìíåíèå. Òîâà ïîëîæåíèå íà íåùàòà, ðàçáèðà ñå, íå ìîãëî äà íå îêàæå âëèÿíèå è âúðõó èñòîðèöèòå îò òàçè åïîõà. Åäíè îò òÿõ ñ÷èòàò ìàêåäîíöèòå íàïðàâî çà ãúðöè, à äðóãè äàâàò äà ñå ïîäðàçáèðà òîâà. Òàêà íàïð. èç ìíîãî ìåñòà îò èñòîðèÿòà íà Ïîëèáèÿ, êîéòî å æèâÿë îêîëî äâà è ïîëîâèíà âåêà ñëåä Õåðîäîò, ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, ÷å ìàêåäîíöèòå ïî íåãî âðåìå ñà ìèíàâàëè âå÷å çà ãúðöè. Åäèí ïðèìåð çà òîâà å äîñòàòú÷åí. Íà åäíî ìÿñòî â ñú÷èíåíèåòî ñè Ïîëèáèé íè ïðåäàâà ðå÷òà íà àêàðíÿíèíà Ëèêèñê êúì ñïàðòàíöèòå, ãäåòî ìåæäó äðóãîòî ñå êàçâà ñëåäíîòî: “Òîãàâà âèå ñå áîðåõòå ïðîòèâ àõåéöèòå è åäíîïëåìåííèòå ìàêåäîíöè è òåõíèÿ ïðåäâîäèòåë Ôèëèï çà ïúðâåíñòâî è ñëàâà, à ñåãà ïðåäñòîè íà ãúðöèòå âîéíà ïðîòèâ
242
äðóãîïëåìåííè õîðà çà ïîðîáâàíå, êîèòî âàì ñå ñòðóâà, ÷å ñòå ãè èçâèêàëè ïðîòèâ Ôèëèï, à ñòå çàáðàâèëè, ÷å ñà ïîâèêàíè ïðîòèâ ñàìèòå âàñ è ïðîòèâ öÿëà Ãúðöèÿ.” Íî è â òàçè êúñíà åïîõà âñå ïàê å èìàëî ãúðöè, êîèòî ñå ñúìíÿâàëè â åäèíñòâîòî íà ìàêåäîíöèòå, êàêòî òîâà ëè÷è îò ñëåäíîòî ìÿñòî ó Ïîëèáèé: “Ìàêåäîíöèòå ñå îáÿâÿâàò ïóáëè÷íî ïðåä î÷èòå íà ñïàðòàíöèòå è åòîëèòå çà åäíîïëåìåííè ñ òÿõ è íèòî îðàòîðèòå íà åòîëèòå Êëåîíèê è Õëàéíåàñ, íèòî äðóã íÿêîé ñå èçêàçà ïðîòèâ òîâà.” Ðèìñêèÿò èñòîðèê Òèò Ëèâèé, êîéòî ñå å ïîëçâàë èçâúíðåäíî ìíîãî îò èñòîðèèòå íà Ïîëèáèÿ ïèøå, ÷å åòîëèòå, àêàðíÿíèòå è ìàêåäîíöèòå èìàò åäèí è ñúù åçèê. Ïîäîáíè çàêëþ÷åíèÿ ìîãàò äà ñå èçâàäÿò è èç ñú÷èíåíèÿòà íà Ïëóòàðõ, Ñòðàáîí, Àïèÿí è äðóãè. Äà ñå ïðîâåæäàò, îáà÷å ïðèìåðè èç ñú÷èíåíèÿòà íà òåçè àâòîðè å ñúâúðøåíî èçëèøíî, òúé êàòî òåõíèòå èçâåñòèÿ íå ìîãàò äà ñå âçåìàò ñåðèîçíî ïîä âíèìàíèå, êîãàòî ñå ðàçãëåæäà âúïðîñúò çà íàðîäíîñòòà íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè. Çàùîòî ÿâíî å, ÷å â òàêà íàðå÷åíàòà õåëåíèñòè÷åñêà åïîõà, êîãàòî èìåííî ñà æèâåëè òåçè ïèñàòåëè, ìàêåäîíñêèÿò íàðîä å áèë ïîãúð÷åí âåðîÿòíî ñ ìàëêè èçêëþ÷åíèÿ âúâ âñÿêî åäíî îòíîøåíèå, âñëåäñòâèå íà êîåòî ñå çàòðèëè ïî÷òè âñè÷êè îíåçè îòëè÷èòåëíè áåëåçè, êàòî åçèê, îáè÷àè, îáëåêëî è ïð., êîèòî ñà ãî îòäåëÿëè ïî-ðàíî ðÿçêî îò ãðúöêèÿ íàðîä. Çàòîâà íå ñàìî îáèêíîâåíèÿò çðèòåë, íî äîðè è åäèí ìíîãî ïî-âíèìàòåëåí íàáëþäàòåë íå å ìîæåë äà çàáåëåæè íÿêàêâà ñúùåñòâåíà ðàçëèêà. Òàêà íàïð. åçèêúò íà ìàêåäîíöèòå â íåãî âðåìå å áèë âå÷å ãðúöêè, è òî íàâÿðíî ò.íàð. îáù ãîâîð (êîéíå). Áè áèëî àáñóðäíî äà ñå äîïóñíå, ÷å ñòàðèòå ïèñàòåëè êàòî Õåðîäîò, Òóêèäèä, Èñîêðàò è äðóãè ñà áèëè òîëêîâà íåâíèìàòåëíè, îãðàíè÷åíè è ïðîñòè, òà íå ñà ìîãëè äà çàáåëåæàò, ÷å ìàêåäîíöèòå ïî åçèê, îáè÷àè è ïð. ñà åäèí è ñúùè íàðîä ñ ãúðöèòå, äîêàòî ïî-ñåòíåøíèòå êàòî Ïîëèáèé è äðóãè ñà çàáåëÿçàëè òîâà. Èçâåñòèÿòà íà Ïîëèáèé è äðóãè ñà öåííè çà íàñ ñàìî â òîâà îòíîøåíèå, ÷å íè ïîêàçâàò êàê âúâ âðåìåòî, êîãàòî òå ñà æèâåëè, ìàêåäîíöèòå ñà áèëè âå÷å ïîãúð÷åíè è ÷å â ñòàðî âðåìå ìåæäó ìàêåäîíöè è ãúðöè äåéñòâèòåëíî å èìàëî ïëåìåííî ðàçëè÷èå, çàùîòî èíà÷å êàêòî Õåðîäîò, òàêà è äðóãè ñòàðè ïèñàòåëè ùÿõà äà çàáåëåæàò íåïðåìåííî, êàêòî Ïîëèáèé è äðóãè, ïëåìåííîòî ðîäñòâî ìåæäó ãúðöè è ìàêåäîíöè. Ñàìî òàêà ìîæå äà ñå îáÿñíè òîâà ÿâíî ïðîòèâîðå÷èå ìåæäó èçâåñòèÿòà íà ïî-ñòàðèòå è ïî-íîâèòå ãðúöêè èñòîðèîãðàôè îòíîñíî íàðîäíîñòòà íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè. Ïðåäè äà ïî÷íåì äà ðàçãëåæäàìå åçèêà íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè, íåêà êàæåì íÿêîëêî äóìè è çà ñâåäåíèÿòà, êîèòî íè äàâàò äðåâíèòå ãåîãðàôè îòíîñíî Ìàêåäîíèÿ. È òóê íàìèðàìå ñúùîòî ðàçíîãëàñèå ïîðàäè ñúùèòå ïðè÷èíè, êàêòî ïðè ñâåäåíèÿòà íà èñòîðèîãðàôèòå. Ïî-ñòàðèòå ãåîãðàôè èçêëþ÷âàò Ìàêåäîíèÿ îò ïðåäåëèòå íà Ãúðöèÿ, äîêàòî ïî-êúñíèòå ÿ ñ÷èòàò çà ÷àñò îò ïîñëåäíàòà. Çà ïðèìåð ùå ïðèâåäà èçâåñòèÿòà íà ò.íàð. Ïñåâäî-Ñêþëàêñ îò Êàðèàíäà, êîéòî å ÷åðïèë ñâåäåíèÿòà ñè îò äîñòà ñòàðè èçâîðè.  ñú÷èíåíèåòî ñè “Ïåðèïëóñ” òîé ïèøå ñëåäíîòî: “... ñëåä Ìîëîòèÿ èäâà Àìáðàêèÿ, ãðúöêè ãðàä... Îòòóê çàïî÷âà Ãúðöèÿ è ñå ïðîñòèðà ÷àê äî ðåêàòà Ïåíåé è Õîìîëèîñ, ìàãíåòñêè ãðàä, êîéòî ëåæè äî ðåêàòà... À îò ðåêàòà Ïåíåé íàòàòúê ñå íàìèðà íàðîäúò ìàêåäîíöè.” Ãåîãðàôúò Ñòðàáîí ñúùî òúé îòäåëÿ
ÀÂÈÒÎÕÎË Ìàêåäîíèÿ îò Ãúðöèÿ. À èñòîðèêúò Ïîëèáèé ñâúðçâà òåçè äâå ñòðàíè â åäíî. *** Åçèêúò å íàé-âàæíèÿò âúíøåí áåëåã, êîéòî îòäåëÿ åäíà íàðîäíîñò îò äðóã. Çàòîâà òîé ÷åñòî ñëóæè êàòî ìåðèëî çà åòíîãðàôñêîòî ïîëîæåíèå íà äàäåí íàðîä. Çà åçèêà íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñå çíàå çà æàëîñò ìíîãî ìàëêî. Äî íàñ ñà äîñòèãíàëè, îò åäíà ñòðàíà, îòêúñëå÷íè èçâåñòèÿ çà íåãî ó íÿêîè ñòàðè ïèñàòåëè, à îò äðóãà ñòðàíà, ñàìî îòäåëíè äóìè. Íåêà ñå çàïîçíàåì íàé-íàïðåä ñ èçâåñòèÿòà íà ñòàðèòå ïèñàòåëè. Ïëóòàðõ â æèâîòîïèñà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè íè ñúîáùàâà, ÷å òîçè öàð, êîãàòî ñå ñïðå÷êàë ñ ïúëêîâîäåöà ñè Êëèò, “èçâèêàë íà ìàêåäîíñêè, ïðèçîâàâàéêè òåëîõðàíèòåëèòå ñè”, à â æèâîòîïèñà íà Åâìåíà íè ðàçêàçâà, ÷å êîãàòî òîçè ïúëêîâîäåö ñðåùíàë âîéíèöèòå, “òå, ùîì ãî âèäåëè, âåäíàãà ãî ïîçäðàâèëè íà ìàêåäîíñêè åçèê”. Ãðúöêèÿò ó÷åí ïðîô. Õàäæèäàêèñ ìèñëè, ÷å òóê íå òðÿáâà äà ñå ðàçáèðà ìàêåäîíñêè åçèê, à ìàêåäîíñêî íàðå÷èå êàòî ÷àñò îò ãðúöêèÿ åçèê. ×å òîâà òúëêóâàíå å íåïðàâèëíî, ñå âèæäà îò ñëåäíèòå äâå èçâåñòèÿ, ãäåòî ñïîìåíóâàíåòî íà ìàêåäîíñêè åçèê çàåäíî ñ äðóãè ÷óæäè åçèöè ãî èçäàâà ÿñíî êàòî åçèê, ðàçëè÷åí îò ãðúöêè. Ïàê Ïëóòàðõ â æèâîòîïèñ íà Ìàðê Àíòîíèé íè ïðåäàâà ñëåäíîòî: “Êàçâàò, ÷å Êëåîïàòðà èçó÷èëà åçèöèòå íà ìíîãî äðóãè íàðîäè, äîêàòî öàðåòå ïðåäè íåÿ äîðè åãèïåòñêèÿ ãîâîð íå ìîãëè äà íàó÷àò, à íÿêîè îò òÿõ ïðåñòàíàëè äà ãîâîðÿò è íà ìàêåäîíñêè åçèê.” Îùå ïîâàæíî å òîâà, êîåòî íè ñúîáùàâà Àòåíåé îò Íàóêðàòèñ, Åãèïåò, íà åäíî ìÿñòî â ñú÷èíåíèåòî ñè “Óãîùåíèåòî íà ñîôèñòèòå” âúâ âðúçêà ñ åäèí ðàçãîâîð ïðîòèâ óïîòðåáàòà íà ÷óæäèöè. Åäèí îò ñúáåñåäíèöèòå, êîéòî óïîòðåáèë ëàòèíñêàòà äóìà decocta - ëèìîíàäà, - ñå çàùèòàâà îò îòïðàâåíèòå ñðåùó íåãî óêîðè òàêà: “Ïîíåæå ñåãà ñå íàìèðàì â öàðóâàùèÿ Ðèì, äðàãè, óïîòðåáèõ ïî íàâèê ìåñòíèÿ åçèê. Çàùîòî è ó äðåâíèòå ïîåòè è ïèñàòåëè, ìàêàð äà èìàò íàé-÷èñò ãðúöêè åçèê, ìîãàò äà ñå íàìåðÿò äîðè ïåðñèéñêè äóìè, óïîòðåáåíè ïîðàäè îáè÷àÿ äà ñå çàåìà, êàòî ïàðàñàíãà, àñòàíä, àíãàðà è ñõîéíà èëè ñõîéíîñ. Ïà è äî ñåãà òàçè ìÿðêà çà ïúò ñå íàðè÷à òàêà. Àç çíàÿ ñúùî, ÷å ìíîçèíà àòèöèñòè óïîòðåáÿâàò ìàêåäîíñêè äóìè ïîðàäè ñìåøåíèå.” Îò òåçè äâå ìåñòà ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, ÷å çà ãúðöèòå åçèêúò íà ìàêåäîíöèòå å áèë ñúùî òúé ÷óæä, êàêòî ëàòèíñêè, ïåðñèéñêè è ïð. Êúì òåçè èçâåñòèÿ òðÿáâà äà ñå ïðèáàâè è òîâà, êîåòî íè äàâà ðèìñêèÿò èñòîðèê Êóðöèé âúâ âðúçêà ñ ïðîöåñà íà Ôèëîòàñ. Ìàêåäîíñêèÿò ïîëêîâîäåö Ôèëîòàñ áèë îáâèíåí â äúðæàâíà èçìÿíà è èçïðàâåí ïðåä ñúä. “Öàðÿò (Àëåêñàíäúð Âåëèêè) ãî ïîãëåäíà, ðàçêàçâà Êóðöèé, è ðå÷å: “Ìàêåäîíöè ùå òå ñúäÿò. Ïèòàì òå, ùå ñè ñëóæèø ëè ïðåä òÿõ ñ áàùèíèÿ ñè åçèê?” Òîãàâà Ôèëîòàñ êàçà: “Îñâåí ìàêåäîíöè ïðèñúñòâàò ìíîçèíà, êîèòî ïî-ëåñíî, ìèñëÿ, ùå ñõâàíàò òîâà, ùî êàçâàì, àêî óïîòðåáÿ ñúùèÿ åçèê, íà êîéòî òè ãîâîðè, íå çà äðóãî, âÿðâàì, à çà äà ìîæå òâîÿòà ðå÷ äà ñå ðàçáåðå îò ïî-ìíîãî õîðà.” Òîãàâà öàðÿò ðå÷å: “Âèæäàòå ëè, ÷å Ôèëîòàñ å îáõâàíàò îò îìðàçà äîðè êúì ðîäíèÿ ñè åçèê? Åäèíñòâåí òîé ïðåíåáðåãâà äà ãî ó÷è.” Âúâ âðúç-
êà ñ òîâà îáâèíåíèå ôèëîòàñ äàâà â çàùèòíàòà ñè ðå÷ ñëåäíèòå îáÿñíåíèÿ: “Ïîäõâúðëÿ ìè ñå, ÷å àç îòáÿãâàì äà ñå ñíîøàâàì íà áàùèíèÿ ñè åçèê, ÷å àç ïðåçèðàì ìàêåäîíñêèòå îáè÷àè... Îòäàâíà âå÷å ðîäíàòà ðå÷ å èç÷åçíàëà ïîðàäè ñíîøåíèÿòà ñ ÷óæäè íàðîäè: êàêòî ïîáåäèòåëèòå, òàêà è ïîáåäåíèòå òðÿáâà äà ó÷àò ÷óæä åçèê.” ×å ôèëîòàñ íàèñòèíà íå çíàåë ìàêåäîíñêè, ñå âèæäà îùå è îò ñëåäíîòî ìÿñòî èç Êóðöèÿ: “Êîé íå áè ñå çàñðàìèë çàãäåòî Ôèëîòàñ, ìàêàð äà å ïî ðîæäåíèå ìàêåäîíåö, èçñëóøâà ñâîèòå ñúíàðîäíèöè ÷ðåç ïðåâîäà÷?” Îò òåçè ìåñòà ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, ÷å ìàêåäîíñêèÿò åçèê ñå å ðàçëè÷àâàë òîëêîâà ìíîãî îò ãðúöêè, òà ìàêåäîíöèòå, êîèòî íå çíàåëè ìàêåäîíñêè è ãîâîðåëè ãðúöêè, å òðÿáâàëî äà ãî èçó÷àâàò. Ñâåäåíèÿòà íà Êóðöèé ñà âàæíè è â òîâà îòíîøåíèå, ÷å íè çàïîçíàâàò è ñúñ ñúäáàòà íà ñòàðèÿ ìàêåäîíñêè åçèê. Ïîðàäè âèñîêàòà ãðúöêà êóëòóðà, ïîðàäè ñúçíàòåëíèòå ñòðåìåæè íà ìàêåäîíñêèòå âëàäåòåëè äà ñå ãúð÷åÿò, êàêòî è ïîðàäè ïî-ìíîãîáðîéíèÿ ãðúöêè íàðîä, ñ êîéòî ìàêåäîíöèòå å òðÿáâàëî äà ñå ñìåñÿò , êîãàòî îáðàçóâàëè åäíà äúðæàâà, ìàêåäîíñêèÿò åçèê òðÿáâàëî ëåêà ïîëåêà äà îòñòúïâà ìÿñòîòî ñè íà ãðúöêèÿ, äîêàòî íàé-ñåòíå òîé èç÷åçíàë è áèë çàìåíåí ñ ãðúöêè. Çíà÷è ñ åçèêà íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñòàíàëî ñúùîòî, êàêòî ñ òîçè íà äðåâíèòå áúëãàðè*, íà ôðàíêèòå âúâ Ôðàíöèÿ, íà âàðÿãèòå ðóñè â Ðóñèÿ è ïð. Âñè÷êè òåçè íàðîäè, ìàêàð è ïîáåäèòåëè, âúçïðèåëè åçèêà íà ïîáåäåíîòî íàñåëåíèå, ïîíåæå òî ãè å ïðåâúçõîæäàëî áèëî ïî áðîé, áèëî â êóëòóðíî îòíîøåíèå. Íà òîâà èìåííî îáñòîÿòåëñòâî ñå äúëæè ïå÷àëíèÿò ôàêò, ÷å îò åçèêà íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà äîñòèãíàëè äî íàñ ñàìî îòäåëíè äóìè, íà áðîé îêîëî 40, íî çà æàëîñò íèòî åäèí ðåä ñâúðçàí òåêñò. Ïîðàäè ðåä íåáëàãîïðèÿòíè óñëîâèÿ, êàòî òóðñêîòî âëàäè÷åñòâî, áàëêàíñêàòà è åâðîïåéñêàòà âîéíà, â Ìàêåäîíèÿ íå ñà ìîãëè äà áúäàò ïðåäïðèåòè ðàçêîïêè, êîèòî ìîæå áè áèõà ðàçðèëè íÿêîé íàäïèñ, íàïèñàí íà ìàêåäîíñêè åçèê. Íàèñòèíà âúçìîæíîñòòà çà òîâà å ìàëêà, êàòî ñå èìà ïðåäâèä êîëêî ðàíî å íàñòúïèëà õåëåíèçàöèÿòà íà Ìàêåäîíèÿ. Íî âñå ïàê ñëó÷àÿò, ìîæå áè ùå íè äàðè ñ ìàêåäîíñêè íàäïèñ, êàêòî òîâà ñòàíà ñ òðàêèéñêèÿ íàäïèñ îò ñ. Åçåðîâî. Äîñòèãíàëèòå äî íàñ äóìè ñå íàìèðàò íàé-âå÷å â ðå÷íèêà íà ëåêñèêîãðàôà Õåñèõ è â ò.íàð. ðå÷íèê “Ethymologicum magnum”. Òå ïðîèçõîæäàò îò ðàçëè÷íè èçâîðè. Åäíà ãîëÿìà ÷àñò å âçåòà èç ñú÷èíåíèÿòà íà ãðàìàòèêà Àìåðèàñ, ðîäîì îò Ìàêåäîíèÿ. Íÿêîëêî äóìè ñà èçâåñòíè è îò ïèñìàòà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè. Çàáåëåæèòåëíî å, ÷å äúëãî âðåìå ñëåä èç÷åçâàíåòî íà ìàêåäîíñêè åçèê ñïîìåíúò çà íåãî êàòî åçèê, ðàçëè÷åí îò ãðúöêè, ñå å çàïàçèë ó ãúðöèòå. Ãðúöêèòå ãðàìàòèöè ñà îáÿâÿâàëè ÷èñòè ãðúöêè äóìè, íàïð. êàòî korasion (“ìîìè÷å”), êîèòî èì ñå âèæäàëè ìàëêî ïî-îñîáåíè âúâ ôîíåòè÷íî îòíîøåíèå çà ÷óæäè, è òî çà ìàêåäîíñêè. Ðàçáèðà ñå, òåçè ìíèìè ìàêåäîíñêè äóìè íå òðÿáâà äà ñå âçèìàò ïîä âíèìàíèå, êîãàòî ñå ðàçãëåæäà ìàêåäîíñêèÿò åçèê. Åäíè îò äîñòèãíàëèòå äî íàñ ìàêåäîíñêè äóìè ìîãàò äà ñå ñáëèæàò ñ äóìè îò ñðîäíèòå èíäîåâðîïåéñêè åçèöè, íàïð.: ade (“íåáå”) ñðâ. ãðúöêîòî aither (“åòåð, âúçäóõ”), abrutes èëè abruves (“âåæäè”) ñðâ. ñòáúëã. îáðúâ, baskioi
* Òîâà òâúðäåíèå å äîñòà ñïîðíî - áåë. íà ðåä.
243
ÀÂÈÒÎÕÎË (“âðúçêà”) ñðâ. ëàò. fasciae, goda (“âúòðåøíîñòè”) ñðâ. ñòàðîèíä. gudam (“÷åðâî”); ñúùîòî å è ïðè: argipus (“âèä îðåë”), koios (“÷èñëî”), skoidos è äðóãè. Äðóãè ïúê îùå íå ñà èçòúëêóâàíè, íàïð. axos (“ãîðà”), abagna (“ðîçà”), alie (“ãëèãàí”), esterikai (“âèä êó÷åòà”), paraos (“îðåë”), birrox (“ãúñò”), kausia (“âèä øàïêà”), argella (“áàíÿ”), izela (“íàçäðàâå”) è äðóãè. Ìåæäó òåçè äóìè âúçìîæíî å äà ñå êðèÿò è òàêèâà îò íåèíäîåâðîïåéñêè ïðîèçõîä. Åäíà òðåòà ãðóïà îáðàçóâàò äóìèòå êàòî: kebale (“ãëàâà”), dorax (“ãðúäíà ïðåâðúçêà”), adeta (“ãâàðäèÿ”) è äðóãè, êîèòî ñ ìàëêè ôîíåòè÷íè èçìåíåíèÿ ñå ðàçëè÷àâàò îò ñúîòâåòíèòå ãðúöêè èëè ïúê ñà ñúâúðøåíî åäíàêâè ñ òÿõ. Òåçè äóìè ïðåäñòàâëÿâàò âñúùíîñò îò÷àñòè çàåìêè îò ãðúöêè â ìàêåäîíñêè, îò÷àñòè ìàêåäîíñêè èçâîð íà ãðúöêè äóìè. Äîñåãàøíîòî èçñëåäâàíå íà äîñòèãíàëèòå äî íàñ ìàêåäîíñêè äóìè, ïîäêðåïåíî îò áåëåæêèòå íà ñòàðèòå ãðàìàòèöè, å ïîêàçàëî, ÷å íàé-îòëè÷èòåëíèòå ôîíåòè÷íè áåëåçè íà ìàêåäîíñêè åçèê, êîèòî ãî õàðàêòåðèçèðàò êàòî åçèê, ðàçëè÷åí îò ãðúöêè, ñà, îò åäíà ñòðàíà, îñîáåíèÿò ïðåõîä íà ò.íàð. èíäîåâðîïåéñêè mediae aspiratae, à îò äðóãà ñòðàíà, çàïàçâàíåòî íà èíäîåâðîïåéñêèÿ çâóê S ìåæäó ãëàñíè (âîêàëè). Ïîíåæå òåçè äâå åçèêîâè ÿâëåíèÿ ñà îò ìíîãî ãîëÿìî çíà÷åíèå çà ïðàâèëíîòî îïðåäåëÿíå íà ìàêåäîíñêè åçèê, òî íåêà ãè ðàçãëåäàìå ìàëêî ïî-îòáëèçî.  ò.íàð. èíäîåâðîïåéñêè ïðàåçèê, îò êîéòî ñà ïðîèçëåçëè îòäåëíèòå èíäîåâðîïåéñêè åçèöè, ñà ñúùåñòâóâàëè åäèí îñîáåí âèä ñëîæíè çâó÷íè ñúãëàñíè ñ ïðèäèõàíèå, à èìåííî: bh, dh, gh, íàðå÷åíè mediae aspiratae. Òåçè ñúãëàñíè ñà ïðåòúðïåëè â îòäåëíèòå èíäîåâðîïåéñêè åçèöè ðàçëè÷íè ïðîìåíè.  åäèí îò òÿõ, íàïð. ñòàðîèíäèéñêè, òå ñå çàïàçèëè, â äðóãè, êàòî íàïð. ñòàðîáúëãàðñêè, òå çàãóáèëè ïðèäèõàíèåòî ñè è ïúðâèòå äâå ñòàíàëè ÷èñòè ñúãëàñíè b (= á) è d (= ä), à ïîñëåäíàòà ñå îáúðíàëà íà ç.  òðåòà ïúê ãðóïà åçèöè, êàòî íàïð. ãðúöêè è ëàòèíñêè, òåçè ñúãëàñíè ñå îáúðíàëè íà ñúîòâåòíèòå ãëóõè, êàòî çàïàçèëè ñúùåâðåìåííî ïðèäèõàíèåòî, ò.å. ñòàíàëè íà ph, th, kh, êîèòî ïî-êúñíî â ëàòèíñêè ñå îáúðíàëè îò÷àñòè íà f, f, h. Ñëåäîâàòåëíî èíäîåâðîïåéñêàòà ãëàãîëíà ôîðìà bhero (“íîñÿ”) ùå ãëàñè ñïîðåä êàçàíîòî â ñòàðîèíäèéñêè bharami, â ñòàðîáúëãàðñêè áåðú (“áåðÿ”), â ãðúöêè phero, à â ëàòèíñêè fero; èëè äóìàòà áðàò, êîÿòî å èìàëà â èíäîåâðîïåéñêèÿ ïðàåçèê ôîðìàòà bhrather ùå ñå ÿâè â ñòàðîèíäèéñêè êàòî bhratar, â ñòàðîáúëãàðñêè áðàòðú, â ãðúöêè phrater, à â ëàòèíñêè frater è ò.í. Îò äîñòèãíàëèòå äî íàñ ìàêåäîíñêè äóìè ñå âèæäà, ÷å â ìàêåäîíñêè åçèê, ïîäîáíî íà ñòàðîáúëãàðñêè åäíîâðåìåøíèòå èíäîåâðîïåéñêè mediae aspiratae ñòàíàëè íà ÷èñòè b, d, g. Òàêà íàïð. ñïîðåä ãðúöêèÿ ëåêñèêîãðàô Õåñèõ äóìàòà “âåæäà” ãëàñÿëà íà ìàêåäîíñêè abrutes èëè abruves, ñðâ. ñòáúëã. îáðúâ, ðóñêè áðîâü, íåìñêè Bràiå, äîêàòî íà ãðúöêè èìàìå ôîðìàòà ophryes. Òîâà ôîíåòè÷íî ÿâëåíèå, ïðèñúùî íà ìàêåäîíñêè åçèê, íå ñå ïîêàçâà ñàìî â ÷èñòî ìàêåäîíñêè äóìè. Òî ñå èçäàâà è â ãðúöêè äóìè, êîèòî ñà áèëè çàåòè îò ìàêåäîíöèòå, èëè ñà áèëè ïðîèçíàñÿíè îò ìàêåäîíöè, íàïð. â ñïîìåíàòèòå ïî-ãîðå kebale (“ãëàâà”) ñðåùó ãðúöêîòî kephale, èëè dorax (“ãðúäíà ïðåâðúçêà”) ñðåùó ãð. thoràõ, à ñúùî è â çàåòèòå ëè÷íè èìåíà, íàïð.: Bilos âì. Philos, Berenike âì. Pherenike è äðóãè. Îò ñðàâíÿâàíåòî íà ñðîäíèòå èíäîåâðîïåéñêè åçèöè å áèëî óñòàíîâåíî îùå, ÷å ïúðâîíà÷àëíèÿò èíäîåâðîïåéñêè çâóê S, êîãàòî ñå íàìèðàë ìåæäó âîêàëè, ïðåòúðïÿë â ðàç-
244
íèòå ñðîäíè åçèöè ðàçëè÷íè ïðîìåíè, íàïð. â ñòàðîèíäèéñêè ñå çàïàçâà, â ëàòèíñêè òîé ñå îáðúùà â R, â ñòàðîáúëãàðñêè îáèêíîâåíî â Õ, à â ãðúöêè èç÷åçâà. Ñëåäîâàòåëíî èíäîåâðîïåéñêàòà äóìà snusus (“ñíàõà”) ùå ãëàñè â ñòàðîèíä. snusa, â ëàò. (s)nurus, â ñòáúëã. ñíúõà, à â ãðúöêè (s)nyos. Òàêà å â ìíîãî äðóãè ñëó÷àè.  ìàêåäîíñêè åçèê, ïðîòèâíî íà ãðúöêè, èíäîåâðîïåéñêîòî S ñå çàïàçèëî è ïîëó÷èëî íàâÿðíî ãëàñåæà Z. Òîâà ñå âèæäà îò ìàêåäîíñêàòà äóìà aliza (“òîïîëà”), êîåòî å ñðîäíî ñúñ ñòàðîãîðíîíåìñêîòî elira, íîâîíåìñêîòî äèàëåêòè÷íî Else=Erle, èñïàíñêîòî, ðåñï. âåñòãîòñêîòî alisa, îòãäåòî íà ôðåíñêè alise, ñòáúëã. èåëüõà, ðóñêîòî îëüõà, åëõà, íàøåòî “åëõà”, ëàò. alnus îò ïî-ñòàðî alisnos. Âñè÷êè òåçè äóìè ïðîèçëèçàò îò îáùàòà èíäîåâðîïåéñêà ôîðìà alisa. Ïîêðàé òåçè äâå îòëè÷èòåëíè ôîíåòè÷íè áåëåãà íà ìàêåäîíñêè åçèê íåêà ñïîìåíåì îùå åäèí íå ïî-ìàëêî âàæåí â ñêëîíåíèåòî.  èçâåñòíè èíäîåâðîïåéñêè åçèöè èìåíèòåëíèÿò ïàäåæ íà äóìè îò ò. íàð. R-îñíîâè, êàêâèòî ñà íàïð. â ëàòèíñêè è ãðúöêè äóìèòå pater, mater è äðóãè, ãëàñè áåç R. Òàêà íàïð. ñðåùó ãðúöêîòî pater èìàìå â ñòàðîèíäèéñêè pita, à ñðåùó mater - â ñòàðîáúëã. ìàòè. Ñúùîòî íàìèðàìå è â ìàêåäîíñêè åçèê, òàêà ãð. aither, ìàêåäîíñêè îáà÷å ade. Ïðè òàçè ìàêåäîíñêà äóìà òðÿáâà äà ñå îáúðíå âíèìàíèå îùå è íà îñîáåíîòî çàñòúïâàíå íà äâîéíàòà ãëàñíà ai; ñðåùó äâîéíàòà ãðúöêà ãëàñíà ai â ìàêåäîíñêè ñå ÿâÿâà ïðîñòàòà ãëàñíà à. Òîâà ôîíåòè÷íî ÿâëåíèå ñúùî òàêà ðàçäåëÿ äâàòà åçèêà. Âñè÷êè òåçè åçèêîâè áåëåçè îòäåëÿò äîñòàòú÷íî ÿñíî ìàêåäîíñêèÿ åçèê îò ñòàðîãðúöêè è ãî ïðèáëèæàâàò ïî-ñêîðî äî òðàêèéñêè è èëèðèéñêè. Êúì ïîñëåäíèÿ åçèê ñî÷è è ïðèñòàâêàòà - st -, ñ êîÿòî ñà îáðàçóâàíè íàðîäíè ìàêåäîíñêè íàçâàíèÿ êàòî íàïð.: Lynkestai, Diestai è äðóãè. Çà èëèðèéñêè èëè òðàêèéñêè ñå ñ÷èòà çàâúðøåêúò - onia â ñàìîòî èìå íà ñòðàíàòà Ìàêåäîíèÿ. Îñâåí îòäåëíèòå äóìè äî íàñ ñà äîñòèãíàëè è ìíîãî ëè÷íè èìåíà. Ñ èçêëþ÷åíèå íà åäíà ìàëêà ÷àñò ïîâå÷åòî îò òÿõ ñà ÷èñòî ãðúöêè. Òîçè ôàêò îáà÷å íå äîêàçâà íèùî çà ãðúöêèÿ õàðàêòåð íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè. Çàùîòî óïîòðåáàòà íà ÷óæäè ëè÷íè èìåíà å îáèêíîâåíî ÿâëåíèå âúâ âñè÷êè åçèöè, ñðâ. íàïð. â áúëãàðñêè åçèê ãðúöêèòå èìåíà êàòî Àðãèð, Ñòàâðè, Ïàðàñêåâà è äðóãè, ôðåíñêèòå Æîðæ, Æàíà è ò.í. Çàòîâà ÷åñòî èìåíàòà íå ìîãàò äà ñëóæàò êàòî ñâèäåòåëñòâî çà íàðîäíîñòòà íà òåõíèòå íîñèòåëè. Îñâåí òîâà ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ãðúöêèòå èìåíà, êîèòî ñðåùàìå ó ìàêåäîíöèòå, íå ñà îáèêíîâåíè, ïðîñòîíàðîäíè, àìè èìåíà íà ðàçíè ïðî÷óò õåðîè èç åïîñà êàòî íàïð., Àëåêñàíäúð (=Ïàðèñ), Êàñàíäúð, Ìåíåëàé è äðóãè, à íÿêîè îò òÿõ ñà íàâÿðíî ãðúöêè ïðåâîä íà ìàêåäîíñêè èìåíà, íàïð. Ôèëèï. Òîâà îáñòîÿòåëñòâî ïîêàçâà, ÷å òå ñà ìèíàëè ó ìàêåäîíöèòå ïî ëèòåðàòóðåí ïúò è ñâèäåòåëñòâàò ïî-ñêîðî çà ñóåòíîñòòà ó ðîäèòåëèòå, êîèòî ñà èñêàëè ÷ðåç òåçè ãðîìêè èìåíà äà èçòúêíàò ïîçíàíñòâîòî ñè ñ ãðúöêèÿ åïîñ è äà ïîä÷åðòàÿò ñâîåòî ãðúêîëþáèå. Íàïúëíî ïðàâè ñà â òîâà îòíîøåíèå è äóìèòå íà ïðîô. À. Debrunner: “Íåñúìíåíî òâúðäå ìíîãî îò òîâà, êîåòî íè å ïðåäàäåíî êàòî ìàêåäîíñêî, ñúùî è ãîëÿìà ÷àñò îò ëè÷íèòå èìåíà íà ðúêîâîäíèòå ñðåäè â Ìàêåäîíèÿ èçãëåæäà íàïúëíî ãðúöêî; îáà÷å òîâà å ïîñëåäèöà îò åëèíèçóâàíåòî íà ìàêåäîíöèòå, ÷èåòî íà÷àëî ñúâïàäà ñ òÿõíîòî âñòúïâàíå â èñòîðèÿòà.”
ÀÂÈÒÎÕÎË Ìíîãî ïî-âàæíè çà åòíîãðàôñêîòî ïîëîæåíèå íà ìàêåäîíöèòå ñà íåãðúöêèòå èìåíà êàòî Ïåðäèêàñ (=Ôèëèï?), Àåðìåíàé, Áþðãèí, Êðàñòîí è äðóãè. Çàùîòî, àêî ãðúöêèòå èìåíà ìîãàò äà ñå îáÿñíÿò ñ òîâà, ÷å ñà áèëè çàåòè îò íàðîä, ñòîÿù â êóëòóðíî îòíîøåíèå ìíîãî ïî-âèñîêî îò ìàêåäîíöèòå, òî çà âàðâàðñêèòå èìåíà íå ìîæå äà ñå êàæå ñúùîòî. Çàòîâà íå ñúùåñòâóâàíåòî íà ãðúöêèòå èìåíà ìåæäó ìàêåäîíöèòå, à íåâàðâàðñêèòå å îò ðåøàâàùî çíà÷åíèå çà åòíîãðàôñêàòà ïðèíàäëåæíîñò. Íàé-âàæíè îáà÷å ñà ãåîãðàôñêèòå íàçâàíèÿ. Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò òÿõ ñà òðàêèéñêè, íàïð. Áåðîÿ, Åãå, Ïåëà è äðóãè. Ñàìî åäíà ìàëêà ÷àñò, è òî ïðåäèìíî ïîêðàé ìîðåòî, ñà îò ãðúöêè ïðîèçõîä. Íàìèðàùèòå ñå âúâ âúòðåøíîñòòà ãðúöêè íàèìåíîâàíèÿ ñà íàâÿðíî îñòàòúöè îò åäíî ïî-ñòàðî ãðúöêî íàñåëåíèå, êîåòî å æèâÿëî ïî òåçè ìåñòà, ïðåäè äà äîéäàò ìàêåäîíöèòå. À èìåíàòà ïî êðàéáðåæèåòî ïðîèçëèçàò îò ðàçíè ïî-êúñíè ãðúöêè òúðãîâñêè êîëîíèè. Äî íàñ ñà äîñòèãíàëè ñúùî òàêà ìàêåäîíñêèòå íàçâàíèÿ íà ìåñåöèòå. Îáà÷å òå íå ìîãàò äà ñå èçïîëçâàò äîáðå, çàùîòî ïðèíàäëåæàò íà êúñíà åïîõà (III â. ïð. Õð.), êîãàòî ìàêåäîíöèòå ñà áèëè âå÷å ïîãúð÷åíè, à ïî-ñòàðè èçâåñòèÿ çà ìàêåäîíñêèÿ êàëåíäàð ëèïñâàò. Íî âñå ïàê èçìåæäó äâàíàäåñåòòå ìåñå÷íè èìåíà èìà òðè, à èìåííî: Audnaios, Gorpiaios è Xandikos, êîèòî íå ìîãàò äà ñå èçòúëêóâàò îò ãðúöêè åçèê. Çà ðåëèãèÿòà íà ìàêåäîíöèòå èìàìå ìíîãî ìàëêî èçâåñòèÿ, è òî ñðàâíèòåëíî îò äîñòà êúñíî âðåìå, êîãàòî ãðúöêèòå ðåëèãèîçíè ïðåäñòàâè ñå ñìåñèëè ñ ìàêåäîíñêèòå. Îáà÷å äîñòèãíàëèòå äî íàñ èìåíà íà ìàêåäîíñêè áîæåñòâà èçäàâàò ÿñíî íåãðúöêèÿ õàðàêòåð íà ìàêåäîíñêàòà âÿðà. Àðòåìèäà å íîñèëà ëîêàëíèòå èìåíà Ãàçîðèòèñ èëè Áëóðèòèñ. Ïúðâîòî èìå èäâà îò òðàêèéñêèÿ ãðàä Ãàçîðà. Ñïîðåä ëåêñèêîãðàôà Õåñèõ Àôðîäèòà ñå íàðè÷àëà ó ìàêåäîíöèòå Çåéðåí. Òîâà íàçâàíèå ñå ñðåùà â Òðàêèÿ êàòî èìå íà ãðàä - Çåéðåíå. Äàðîí áèëî èìåòî íà ìàêåäîíñêèÿ áîã-ëåêàð. Áîãúò íà âîéíàòà ó êðåñòîíèòå íîñèë íàçâàíèåòî Êàíäàîí. Ñïîðåä Õåñèõ, èìåòî íà Àðåñ ãëàñÿëî ó ìàêåäîíöèòå Òàóëîñ èëè Äàóëîñ, êîåòî íàâÿðíî å ñðîäíî ñ íàøèÿ ãëàãîë “äàâÿ”. Ñèëåíèòå ñå íàðè÷àëè Ñàâàäè èëè Ñàóäè, èìåíà, êîèòî ñòîÿò â òÿñíà âðúçêà ñ òðàêèéñêèÿ áîã Ñàáàçèé. Íèìôèòå ñå íàðè÷àëè ïî ìàêåäîíñêè Òóðèäè, à åðåíèéòå Àðàíòèäè. Ìàêåäîíöèòå ñà ïî÷èòàëè îùå Áåäþ, áîã íà òåêóùàòà âîäà, è Òîòîåñ, áîã íà ñúíÿ. Ïîãîëÿìàòà ÷àñò îò òåçè áîæåñêè èìåíà ìîãàò äà ñå ñâúðæàò ñ òðàêèéñêè åçèê. Åäèí îò íàé-ìíîãî òà÷åíèòå áîãîâå â Ìàêåäîíèÿ å áèë òðàêèéñêèÿò áîã Äèîíèñ. Êàêòî òúëêóâàíåòî íà áîæåñêèòå èìåíà, òàêà è Äèîíèñîâèÿò êóëò ïî-
êàçâàò, ÷å âÿðàòà íà ìàêåäîíöèòå å ñòîÿëà ìíîãî ïî-áëèçî äî òðàêèéñêàòà, îòêîëêîòî äî ãðúöêàòà. Îò âñè÷êî èçëîæåíî äîòóê ñòàâà ÿñíî, ÷å ñòàðèòå ìàêåäîíöè íå ñà ìîãëè äà áúäàò ãúðöè. Çà æàëîñò îñêúäíèÿò èñòîðè÷åñêè ìàòåðèàë, ñ êîéòî íèå äíåñ ðàçïîëàãàìå, íå íè ïîçâîëÿâà äà äàäåì åäèí ïîëîæèòåëåí è çàâúðøåí îòãîâîð íà âúïðîñà: êàêâè òî÷íî ñà áèëè ñòàðèòå ìàêåäîíöè? Ïðè òîâà â íàøèòå èçâîðè ñå ãîâîðè ñàìî çà ãîðíîòî, óïðàâëÿâàùîòî ñúñëîâèå, òà íèå íèùî íå óçíàâàìå çà ïðîñòèÿ íàðîä, êîéòî å çàïàçèë ñèãóðíî ìíîãî ïî-äúëãî âðåìå ïúðâîíà÷àëíèÿ ñè îáëèê, ïîíåæå å áèë ïî-ìàëêî èçëîæåí íà ãðúöêî âëèÿíèå. Íî âñå ïàê è âñðåä òîçè îñêúäåí ìàòåðèàë ëè÷àò äîñòà áåëåçè, êîèòî íè äàâàò ïðàâî äà ïðàâèì çà åòíîãðàôñêîòî ïîëîæåíèå íà ñòàðèòå ìàêåäîíöè èçâåñòíè äîãàäêè, êîèòî íå ñòîÿò ìîæå áè ìíîãî äàëå÷ îò èñòîðè÷åñêàòà èñòèíà. Ñòàðèòå ìàêåäîíöè ñà ïðèíàäëåæàëè êúì òàêà íàðå÷åíèòå èíäîåâðîïåéñêè íàðîäè è ñà áèëè íàâÿðíî èëè òÿñíî ñðîäíè ñ èëèðèéöèòå, èëè ïúê ñà áèëè â ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò òðàêî-èëèðèéöè. À ñúùî òàêà èçìåæäó òÿõ å èìàëî è íå ìàëêî òðàêè, êîèòî, êàêòî âèäÿõìå ïî-ãîðå, ñà îñòàâèëè äîñòà ñëåäè âúâ âÿðàòà íà ìàêåäîíöèòå. Çà ôðèãèòå èìàìå èçðè÷íè èçâåñòèÿ, ÷å ñà áèëè íÿêîãà â Ìàêåäîíèÿ. Íàèñòèíà ñïîðåä Ïîëèáèé, ìàêåäîíöèòå íå ðàçáèðàëè åçèêà íà èëèðèéöèòå, îáà÷å íå òðÿáâà äà ñå çàáðàâÿ, ÷å òîâà èçâåñòèå ñå îòíàñÿ çà âðåìåòî íà ìàêåäîíñêèÿ öàð Ôèëèï V, êîãàòî ìàêåäîíöèòå ñà áèëè íàïúëíî ãúðöè, êàêòî òîâà ñå âèæäà íàâñÿêúäå ó Ïîëèáèé, è ñà ãîâîðåëè âå÷å ñàìî ãðúöêè. Ïðîòèâ èëèðèéñòâîòî íà ìàêåäîíöèòå áè ãîâîðåëî îùå è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ñòàðîòî èëèðèéñêî ìåñòíî íàçâàíèå Bunomos å çàìåíåíî ñ Pella, à òðàêî-ôðèãèéñêîòî Edessa c Aigai. Íî íèå íå çíàåì íèòî òî÷íîòî çíà÷åíèå íà òåçè èìåíà, íèòî äàëè òå íàèñòèíà ïðåäñòàâëÿâàò ïðåâîä îò åäèí åçèê íà äðóã, íèòî ïúê ïðè÷èíèòå, êîèòî ñà äîâåëè òîâà ïðåèìåíóâàíå. Áè ëè ìîãëî îò ôàêòà, ÷å ñðåäíîâåêîâíèÿò Ñðåäåö å çàìåíåí äíåñ ñúñ Ñîôèÿ, äà ñ÷èòàìå íàñåëåíèåòî íà òîçè ãðàä â ñðåäíèòå âåêîâå çà áúëãàðñêî, à äíåøíîòî çà ãðúöêî? Èçìåæäó òåçè îñíîâíè åëåìåíòè ñå íàìèðàëè ñèãóðíî è íåèíäîåâðîïåéñêè îñòàòúöè îò íàé-ñòàðîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Íàé-ñåòíå íå ñà ëèïñâàëè è ÷èñòè ãúðöè, èçîñòàíàëè â Ìàêåäîíèÿ ïðè ïðåìèíàâàíåòî íà ãðúöêèòå ïðåñåëíè âúëíè. Òå ñà áèëè ïîêîðåíè è ïîãúëíàòè îò ìàêåäîíöèòå. Ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî âñè÷êè òåçè ðàçíîðîäíè åëåìåíòè îáðàçóâàëè ìàêåäîíñêàòà íàðîäíîñò ñúñ ñàìîñòîåí åçèê è áèò. Ïî-ñåòíå ñòàðèòå ìàêåäîíöè ïî÷íàëè ëåêà-ïîëåêà äà âúçïðèåìàò ãðúöêàòà êóëòóðà, ïîãúð÷èëè ñå è ïî òîçè íà÷èí ñå çàòðèëè îò ëèöåòî íà çåìÿòà êàòî îñîáåí íàðîä. („Áúëãàðñêà èñòîðè÷åñêà áèáëèîòåêà”, Ñîôèÿ, 1929 ã.)
245
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÃËÈÍÅÍÀ ÏËÎ×ÊÀ Ñ ÏÈÑÌÅÍÈ ÇÍÀÖÈ ÎÒ ÕÀËÊÎËÈÒÀ ÃÅÎÐÃÈ ÑÒÎßÍΠI. ÎÏÈÑÀÍÈÅ Ñïîðåä ñâåäåíèåòî íà ïðåäèøíèÿ ïðèòåæàòåë, ïëî÷êàòà å íàìåðåíà ïðåäè äåñåòèíà ãîäèíè íà ïîâúðõíîñòòà íà îáðàáîòâàåì ñ ìàøèíè ñåëñêîñòîïàíñêè òåðåí â ðàéîíà íà ñ. Òî÷èëàðå, ñåãà êâàðòàë íà ãðàä Ñúåäèíåíèå, Ïëîâäèâñêà îáëàñò. Ñúõðàíÿâà ñå â ëè÷íàòà ìè êîëåêöèÿ, èíâ. ¹1. Îò ñúùîòî ìÿñòî ïðîèçõîæäàò îùå íÿêîëêî ãëèíåíè íàõîäêè: ÷åòèðèúãúëíà ìàñè÷êà ñ áÿëà èíêðóñòàöèÿ, áèêîíè÷åí ïðåøëåí ñ âðÿçàíè ãåîìåòðè÷íè ìîòèâè, ïðàâîúãúëåí ïðåäìåò ñ ïîëóñôåðè÷íè âäëúáíàòèíè, îãðàäåíè ñ êîíöåíòðè÷íè (âðÿçàíè) êðúãîâå íà ëèöåâàòà ñòðàíà, ÷åòèðèúãúëåí “æåðòâåíèê”, èíâ. íîìåðà 2, 3, 4, 5. Ïëî÷êàòà èìà êâàäðàòíà ôîðìà ñ ìàêñèìàëíè ðàçìåðè 7,94/8,41 (Îáð. 1à). Äåáåëèíàòà íà ÿäðîòî âàðèðà îò 0,6/ äî 1,1ñì, êàòî ëåêî èçïúêíàëà å öåíòðàëíàòà ëèöåâà ÷àñò, à èçòúíÿâàíèÿ ñå íàáëþäàâàò â êðàèùàòà ïðè úãëèòå, êîèòî ñà çàîáëåíè. Âñè÷êè ñòðàíè÷íè ðúáîâå ñòàðàòåëíî ñà çàãëàäåíè. Íà äÿñíàòà ñòðàíà èìà ñòàðî îò÷óïâàíå, êîåòî íàïúëíî å çàëè÷èëî åäíàòà ãðóïà çíàöè è ëåêî å çàñåãíàëî ñúñåäíàòà.  ãîðíèÿ ëÿâ úãúë èìà äðóãî, ïîíåçíà÷èòåëíî íàðàíÿâàíå. Íà òåçè ìåñòà ãëèíàòà âúâ âúòðåøíîñòòà å ñúñ ñâåòúë, ïåïåëÿâî ñèâêàâ öâÿò, øóïëåñòà ñòðóêòóðà. Ñðàâíèòåëíî äîáðå ïî÷èñòåíà, òÿ å ñ íåçíà÷èòåëåí ïðèìåñ íà ïåñú÷èíêè. Ïðè ïúðâîíà÷àëíîòî ôîðìóâàíå íà òÿëîòî, ãëèíåíîòî òåñòî å áèëî îáåçâîäíåíî äî îïðåäåëåíà ñòåïåí, ñëåä êîåòî âúðõó çàçäðàâåíàòà ïî òàêúâ íà÷èí îñíîâà å íàíåñåí ôèí øëèê, êîéòî ñåãà äîáðå ñå çàáåëÿçâà â çîíèòå íà ôðàêòóðèòå êàòî òúíúê âúíøåí ïëàñò. Ñëåä êðàéíîòî èçïè÷àíå, ïðåäìåòúò å äîáèë æúëòåíèêàâ ñâåòëîêàôÿâ öâÿò íà ìåñòàòà, êúäåòî å èìàëî äîñòúï äî âúçäóõ. Ïî-ãîëÿìà ÷àñò îò ëèöåâàòà ñòðàíà èìà àíòðàöèòåí öâÿò ñ ïîâúðõíîñòåí áëÿñúê. Çíàöèòå ñà íàíåñåíè âúðõó ïëàñòè÷íàòà îùå çàìàçêà. Ïîñîáèåòî, ñ êîåòî ñå å ðàáîòåëî (îò äúðâî èëè êîñò), èìà âðúõ ñ ïðàâîúãúëíî ñå÷åíèå, ðàçöåïåí ïîäîáíî íà ïèñåö.  êàíàëà íà âðÿçâàíåòî ñå ïîÿâÿâàò è âúðâÿò ïî öÿëîòî ïðîòåæåíèå äâå óñïîðåäíè èçïúêíàëè ëèíèè, à âäëúáíàòèòå ñà òðè - ïî åäíà îò âñÿêà ñòðàíà è åäíà â ñðåäàòà. Òåçè ëèíèè ñå íàáëþäàâàò íà ó÷àñòúöèòå, â êîèòî íàïúëíî èëè ÷àñòè÷íî å îïàäàëà áÿëàòà èíêðóñòàöèÿ. Ðàç÷åðòàâàíåòî íà âðÿçâàíèÿòà ñå å èçâúðøâàëî îò ãîðå íà äîëó ïî âåðòèêàëíèòå è îò ëÿâî íà äÿñíî ïðè õîðèçîíòàëíèòå. Òåçè äåéñòâèÿ ñà îñúùåñòâèìè ñàìî ïðè ðàáîòà ñ äÿñíàòà ðúêà. Âúðõúò ñå å ïîñòàâÿë âúðõó ïîâúðõíîñòòà íà ìåêàòà ãëèíà ïîä úãúë 45 ãðàäóñà, ëåêî ñå å íàòèñêàë è
246
ñëåä òîâà ðàâíîìåðíî èçòåãëÿë íàäîëó è íàäÿñíî. Ïðè çàâúðøâàíå íà âðÿçàíàòà ëèíèÿ íàòèñêúò îòñëàáâà, äîêàòî âúðõúò èçëåçå íà íèâîòî íà ðàáîòíàòà ïîâúðõíîñò èëè ñå âêëþ÷è â íÿêîÿ äðóãà. Ñëåä âñÿêà àíàëîãè÷íà ìàíèïóëàöèÿ áè ñëåäâàëî òîé äà ñå ïî÷èñòâà îò íàòðóïàëèÿ ñå âúðõó íåãî ìàòåðèàë. Âúðõó äîëíàòà ïëîñêà ñòðàíà íà ïëî÷êàòà (îáð. 1å) ñå íàáëþäàâà åäíî íåçàâúðøåíî, ãðóáî ðàç÷åðòàâàíå, ðàçëè÷íî îò îñòàíàëèòå. Çà íåãî å èçïîëçâàíî îñòðèå ñ òúï âðúõ, êîåòî ïðè äâèæåíèåòî ñè ïî ïîâúðõíîñòòà å îñòàâèëî íåðàâíîìåðíî äúëáîêè, çàîáëåíè è øèðîêè áðàçäè, êîèòî íå ñà èíêðóñòèðàíè âïîñëåäñòâèå.  ñðåäíàòà îò òðèòå êúñè ëèíèè, êîÿòî å è ïî-ïëèòêà îáà÷å ñå çàáåëÿçâàò óñïîðåäíè êàíàë÷åòà, êàêòî íà ëèöåâàòà ñòðàíà. Öâåòúò å ìðúñíîæúëò äî òúìíîñèâ. Èçõîæäàéêè îò òåõíîëîãèÿòà íà èçðàáîòêà, ñòèëà è ôîðìàòà íà îòäåëíèòå çíàöè, êàêòî è îò òåõíèêàòà íà íàíàñÿíåòî èì, ïëî÷êàòà ìîæå äà áúäå îòíåñåíà (ñ íàé-ãîëÿìà âåðîÿòíîñò) êúì êðàÿ íà ðàííèÿ õàëêîëèò (îêîëî 4500 ã. ïð. Õð.). Òàçè (ñðàâíèòåëíî îòíîñèòåëíà) äàòèðîâêà íå ïðîòèâîðå÷è íà òåðåííàòà îáñòàíîâêà ïî îòíîøåíèå íà íàëè÷íèòå ïðàèñòîðè÷åñêè îáåêòè.  ðàéîíà íà ñ. Òî÷èëàðå, äî åäèí îò ÿçîâèðèòå, å ðåãèñòðèðàíà íåïðîó÷åíà ñåëèùíà ìîãèëà (1).  òàêúâ àñïåêò ðàçãëåæäàíèÿò ïàìåòíèê å ïðåäñòàâèòåë íà êóëòóðàòà Êàðàíîâî V (Ìàðèöà) çà Þæíà Áúëãàðèÿ, ñèíõðîííà ñ êóëòóðèòå Ãðàäåøíèöà, Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ, Âèí÷à-Òóðäîø - Ñúðáèÿ è Áîÿí-Âèäðà - Ìóíòåíèÿ (2). Ñëåäîâàòåëíî ìîæå äà ñå ïðèåìå, ÷å ïëî÷êàòà ñ ïèñìåíè çíàöè îò ñ. Òî÷èëàðå ñå îòíàñÿ êúì âðåìåòî íà òåçè åòíîêóëòóðíè êîìïëåêñè.
II. ÇÍÀÊÎÂÈ ÑÚ×ÅÒÀÍÈß È ÃÐÓÏÈÐÀÍÅ ÍÀ ÎÒÄÅËÍÈÒÅ ÇÍÀÖÈ Àêî (òåîðåòè÷åñêè) ñå ïðåäïîëîæè ñúùåñòâóâàíåòî íà (ôóíêöèîíèðàùà) ïðîòîïèñìåíîñò ïðåç êàìåííî-ìåäíàòà åïîõà â äíåøíèòå áúëãàðñêè çåìè, îò òîâà ñëåäâà, ÷å âñåêè åäèí ïàìåòíèê ñ òàêèâà (ïèñìåíè) çíàöè, ïîîòäåëíî ïðåäñòàâëÿâà íåéíî ïèñìî. Õàëêîëèòíîòî ïèñìî, ïðåäñòàâåíî ÷ðåç òåêñòà âúðõó ïëî÷àòà îò ñ. Òî÷èëàðå, ïðåäïîëàãà èçâåñòíè, óòâúðäèëè ñå â ïðàêòèêàòà îðòîãðàôè÷íè ïðàâèëà (3), çà óñòàíîâÿâàíåòî íà êîèòî å íàëîæèòåëíî ïîëçâàíåòî íà íÿêîè (÷èñòî) ôîðìàëíè ìåòðè÷íè äàííè, ïðåäñòàâåíè îò ïðîñòðàíñò-
ÀÂÈÒÎÕÎË âåíèòå ïàðàìåòðè êàêòî íà îòäåëíèòå çíàöè, òàêà (è) íà ñú÷åòàíèÿòà è ãðóïèòå, êîèòî îáðàçóâàò.
íèå åäèíèÿò îò çíàöèòå ñå îïðåäåëÿ (â ëèíãâèñòèêàòà) êàòî ãëàâåí çíàê íà çíàêîñú÷åòàíèåòî. Ðåñïåêòèâíî è íà÷àëîòî íà õàëêîëèòíèÿ òåêñò âúðõó ïëî÷êàòà å îçíà÷åíî ñ àíàëîãè÷íî äâóçíà÷íî ñú÷åòàíèå, ïðåäñòàâåíî íàëÿâî. Ïîä ìåàíäúðà ñà ðàçïîëîæåíè çíàöè, êîèòî áè ñëåäâàëî äà îáðàçóâàò ïúðâàòà ãðóïà îò òåêñòà. Ïðè ñðàâíÿâàíåòî íà îñòàíàëèòå ðàáîòíè ïîëåòà (ñ ðàçïîëîæåíèòå â òÿõ çíàöè), ñå ïîëó÷àâàò ñëåäíèòå ìåòðè÷íè äàííè: âúïðîñíàòà ïúðâà ãðóïà (ïðè èçìåðâàíå îò âúòðåøíàòà ñòðàíà íà âðÿçàíèòå ëèíèè) çàòâàðÿ ïîâúðõíîñò ñ ïðèáëèçèòåëíè ðàçìåðè 4,8/2,9 ñì èëè òîâà ñà îêîëî 14 ñì2.  äîëíàòà é ÷àñò å ïðîêàðàíà (äîïúëíèòåëíî) ëèíèÿ, óñïîðåäíà íà îñíîâíàòà, íàìàëÿâàùà ðàáîòíîòî ïîëå íà 4,8/ 2,4 ñì (11,5 ñì2). Íî äîðè òîçè çàíèæåí ìåòðè÷åí ïîêàçàòåë íå ïðîìåíÿ ñúîòíîøåíèåòî â ïîëçà íà îñòàíàëèòå ðàáîòíè ïîëåòà, òúé êàòî òåõíèòå ïàðàìåòðè ñà ñúîòâåòíî: II - 3,7/2 ñì (7,4 ñì2), III - 3,4/2,2 ñì (7,5 ñì2), IV - 3,2/2,5 ñì (8 ñì2) è V - 3,2/1,9 ñì (6,1 ñì2). Íà áàçàòà íà òåçè ðåçóëòàòè ñå îôîðìÿ âòîðèÿò ðàáîòåí ìîìåíò ïðè ñúñòàâÿíåòî íà õàëêîëèòíèÿ òåêñò âúðõó ïëî÷êàòà îò ñ. Òî÷èëàðå - îñâåí çàâèøåíèòå ðàçìåðè íà ãëàâíîòî çíàêîñú÷åòàíèå, áåëåæåùî íà÷àëîòî íà òåêñòà, ñàìàòà ïúðâà ãðóïà ïèñìåíè çíàöè å ðàçïîëîæåíà â ðàáîòíî ïîëå ñ ðàçìåðè, ïðåâèøàâàùè òåçè íà îñòàíàëèòå. Ïúðâàòà ãðóïà çíàöè å îãðàäåíà ñúñ ñâîåîáðàçíà ðàìêà, îôîðìåíà îò çíàêîñú÷åòàíèå, ñúùî îáúðíàòî íàëÿâî . Îáðàçóâàíî å îò çíàöèòå è , òúé êàòî âåðòèêàëíàòà ëèíèÿ å îáùà, à íå îò çíàöèòå “÷åðòè÷-
Ïúðâîòî îò òÿõ ñå îòíàñÿ äî íà÷àëîòî íà òåêñòà. Ïðèâèäíî çíàöèòå ñà ðàçïîëîæåíè òàêà, ÷å îò êîÿòî è ñòðàíà äà ñå ðàçãëåäà ïëî÷êàòà, íå ìîæå äà ñå òâúðäè ñúñ ñèãóðíîñò êîé çíàê èëè ãðóïà çíàöè ñà íà÷åðòàíè íàé-íàïðåä. Òàçè (ñâîåîáðàçíà) êàêîãðàôèÿ å (õàðàêòåðåí) ïðèçíàê çà êëàñè÷åñêîòî õàëêîëèòíî ïèñìî. Ïðè ñúïîñòàâÿíå ðàçìåðèòå íà îòäåëíèòå çíàöè ñå ïîëó÷àâàò ñëåäíèòå äàí, çàåìàù (ïî÷òè) öåíòðàëíî ìÿñòî, èìà ìåòíè: çíàêúò ðè÷íè ïîêàçàòåëè - âèñî÷èíà 6,7 ñì, øèðèíà íà ìåàíäúðà îêîëî 4,1 ñì, èçìåðåíè îò âúíøíèòå ñòðàíè íà âðÿçàíèòå ëèíèè. Ñ äðóãè äóìè òîçè å íàé-ãîëåìèÿò çíàê, ïðåâèøàâàù ïî ðàçìåðè íåêîëêîêðàòíî îñòàíàëèòå. Ñëåäîâàòåëíî ìîæå äà ñå ïðèåìå êàòî ðàáîòíà õèïîòåçà, ÷å óìèøëåíî å ðàç÷åðòàí â ñúîòâåòíèÿ ìàùàá, ñ öåë äà ñå àêöåíòóâà íà ïúðâîñòåïåííîòî ìó çíà÷åíèå êàòî óêàçàòåë çà íà÷àëîòî íà òåêñòà. Òîâà ïðåäïîëîæåíèå ñå ïîäêðåïÿ îò àíàëîãè÷íîòî îçíà÷åíèå âúðõó åäíà îò ñòðàíèòå íà íàõîäêàòà îò ñ. Ñëàòèíî, Êþñòåíäèëñêî (4), êîåòî ñå ðàçëè÷àâà îò òîâà âúðõó ïëî÷êàòà åäèíñòâåíî ïî ñâîÿòà ïðîñòðàíñòâåíà îðèåíòàöèÿ - îáúðíàòî å íàäÿñíî. Òî îò ñâîÿ ñòðàíà ñúäúðæà åäíà (ñàäðóãà ïî-âàæíà èíôîðìàöèÿ: ïðåäñòàâÿ çíàêà ìîñòîÿòåëíî), êîéòî â ñëåäâàùèÿ ìîìåíò å â ñúñòîÿíèå ñúñ çíàêà
, îáðàçóâàéêè ãðóïà îò åäèí (ñàìîñòîÿòå-
ëåí) çíàê è (åäíî) ñú÷åòàíèå îò äâà çíàêà . Îòòóê ñëåäâà èçâîäà, ÷å çíàöèòå îò õàëêîëèòíîòî ïèñìî ñà âàëåíòíè åäèí ñïðÿìî äðóã, ò.å. ñëó÷àé, ïðè êîéòî ïîíå åäíà îò ñòðàíèòå íà åäèíèÿ çíàê ñúâïàäà ñ åäíà îò ñòðàíèòå îò äðóãèÿ, îáðàçóâàéêè çíàêîâà ëèãàòóðà. Ïðè òîâà ïîëîæå-
êà” è , ïîíåæå çíàêúò - â îñòàíàëèòå ãðóïè å ïðåäñòàâÿí âèíàãè îòäåëíî è îñâåí òîâà íÿìà îáùà ñòðàíà ñúñ çíàêà . Àíàëîãè÷íî íà çàêëþ÷åíèåòî ñå íàáëþäàâà âúðõó ïîñòàâêà çà ñúä îò ñ. Ãðàäåøíèöà, Âðà÷àíñêî(5), îáúðíàòî íàäÿñíî Áðåíèöà(6) -
, êàêòî è âúðõó ñúä îò ñ.
, ïðè êîåòî òåçè ñú÷åòàíèÿ ñà ñ òåíäåí-
öèÿ äà ïðåäñòàâÿò è òðåòè, ìåàíäðîâèäåí çíàê Ñëåäâà ïúðâàòà, áèõ ÿ îïðåäåëèë êàòî ïîäãðóïà íà . Ïúðâî å ðàç÷åðòàí îñíîâíàòà, ñúñòàâåíà îò çíàöèòå , òúé êàòî ñàìî òîé ìîæå äà ñëóæè çíàêúò îòäÿñíî êàòî ïðîñòðàíñòâåí îðèåíòèð ïðè íàíàñÿíåòî íà îñòàíàëèòå. Íåãîâèÿò îòëè÷èòåëåí áåëåã å âåðòèêàëíàòà ìó ëèíèÿ - íàêëîíåíà ïîä ìàëúê úãúë, ñïðÿìî òî÷íèÿ âåðòèêàë â ïîñîêà, â êîÿòî å îðèåíòèðàíà õîðèçîíòàëíàòà. Òîçè çíàê íå å ñðåùàí âúðõó õàëêîëèòíàòà êåðàìèêà. Åäèíñòâåíèÿò ìó àíàëîã, êîéòî óñïÿõ äà îòêðèÿ, å â çíàêîñú÷åòàíèåòî âúðõó ÷àøêàòà îò ñ. Îâ÷àðîâî, Òúðãîâèøêî(7). Èçîáðàçåíèÿò íà ÷åðòåæà ïîä ¹ 3 êàòî ñàìîñòîÿ, (äîêîëêîòî ìîæå äà ñå ïðèåìå çà âÿðíî òåëåí çíàê ãðàôè÷íîòî ìó ïðåäñòàâÿíå), íàé-âåðîÿòíî å ñú÷åòàíèåè . òî îò äâàòà çíàêà å ïðèáàâåí âòîðèÿò - çíàêúò Êúì âå÷å îçíà÷åíèÿ “÷åðòè÷êà” - . Òîçè çíàê èìà ñðàâíèòåëíî øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèå. Ïðåäñòàâåí å â ðåëåô âúðõó êóëòîâ ñòúëá îò ñ. Ì. Ïîëÿíèöà (8), ÷ðåç âðÿçâàíå âúðõó äúíîòî íà ñúä îò åíåîëèòíîòî ñåëèùå ïðè ñ. Âèíèöà(9), êàòî ñàìîñòîÿòåëåí âúðõó ñúä îò Îâ÷àðîâî(10) -
, ïîäîáíî íà òîâà
îò Äåíåâà ìîãèëà ïðè ñ. Ñàëàìàíîâî, Ïðåñëàâñêî(11) è ïð.
247
ÀÂÈÒÎÕÎË Êàòî ïîñëåäåí â ïîäãðóïàòà å îòáåëÿçàí çíàêúò “òî÷êàòà” èëè â ðàçãëåæäàíèÿ ñëó÷àé äóï÷èöà Âúðõó ïëî÷êàòà îáùî äóï÷èöèòå ñà äåâåò ïëþñ åäíà, îòáåëÿçàíà ñàìî êàòî òî÷èöà è èíêðóñòèðàíà. Çíàöèòå “äóï÷èöà” (=òî÷êà) ñà ðàçïðåäåëåíè ïî äâà âúâ âñÿêà îò ïåòòå ãðóïè íà òåêñòà. Òå ñà åäèíñòâåíèòå, êîèòî íå ñà ïðåäñòàâåíè â íÿêîå çíàêîñú÷åòàíèå. Åäèíè÷íè ñëó÷àè ñå ñðåùàò ïðè èäîëíàòà ïëàñòèêà îò õàëêîëèòà. Íàïðèìåð (çíàêîñú÷åòàíèåòî)
âúðõó äîëíàòà ÷àñò íà ñåäÿùà æåí-
ñêà ôèãóðêà îò Ïàçàðäæèê(12). Çíàêúò • (äóï÷èöà) îáèêíîâåíî ñå ïîñòàâÿ â ñðåäàòà . íà îïðåäåëåíè ãåîìåòðè÷íè ôèãóðè -
248
, ñâúðçâà ãîðíàÂåðòèêàëíàòà íà ñëåäâàùèÿ çíàê òà è äîëíàòà õîðèçîíòàëè (ëèíèè) íà çíàêîñú÷åòàíèåòî . Ïî òàêúâ íà÷èí ðàçäåëÿ ðàáîòíîòî ïîëå íà äâå, â ëÿâàòà ÷àñò íà êîåòî å îòáåëÿçàíà âòîðàòà ãðóïà ïîäãðóïà (çíàöè) Çíàêúò å ñõîäåí ñ , íî ñå ðàçëè÷àâà îò íåãî ïî ñëåäíèòå ïðèçíàöè: õîðèçîíòàëíàòà ëèíèÿ íà (çíàêà) å ñ òåíäåíöèÿ äà ñëåäâà (õîðèçîíòàëíàòà) ðàâíèíà, êàòî â ïðîäúëæåíèåòî ñè áè îáðàçóâàëà äúãîâèäíà èçâèâêà, îáúðíàòà ñ èçïúêíàëàòà ñè ÷àñò íàãîðå, äîêàòî ïðè (çíàêúò) íàêëîíåíàòà ïðàâà âèíàãè å îðèåíòèðàíà íàãîðå è åâåíòóàëíàòà äúãîâèäíà èçâèâêà ñ èçïúêíàëàòà ñè ÷àñò å íàäîëó. Ïðè åäíàêâè äúëæèíè íà
ÀÂÈÒÎÕÎË âåðòèêàëíèòå ëèíèè, ðàçëè÷àâàíåòî èì å áåçïðîáëåìíî. Îñâåí òîâà, îïðåäåëÿù å è íà÷àëíèÿò úãúë - ïðè (çíàêà) òîé âúâ âñè÷êè ñëó÷àè å ïðàâ, äîêàòî ïðè
å
îñòúð. Èçëîæåíèòå àðãóìåíòè îïðåäåëÿò íàëè÷èåòî íà ïðèáëèçèòåëíî åäíàêâè ïðè âèçóàëíî íàáëþäåíèå çíàöè, êîèòî âåðîÿòíî èìàò ñõîäíè ôóíêöèè. Äâàòà âèäà çíàöè ñà äîáðå ïðåäñòàâåíè âúðõó ïðåäíàòà ñòðàíà íà ìîäåë íà æèëèùå îò Ãðàäåøíèöà(13) -
íàé-ãîðíàòà îáðàçóâà ñàìîñòîÿòåëåí çíàê
íàñÿ êúì îñòàíàëèòå. Ñïîðåä ìåíå, çíàêúò, îáðàçóâàí îò òðèòå ÷åðòè÷êè -
÷åðòè÷êè
å ïðàâà è ïîä úãúë íà (çíàêà) 45 ãðàäóñà ñïðÿìî âåðòèêàëíàòà. Ïðè äâàòà ñú÷åòàíè çíà-
(=êâàäðàòíà) ðàìêà , â äîëíàòà ÷àñò íà àòðîïîìîðôíèÿ ñúä îò Êàçàíëúê(15) è ïð. ×åòèðè è ïîâå÷å óñïîðåäíè âðÿçàíè ëèíèè, êàòî äåêîðàòèâåí åëåìåíò, ñå ñðåùàò ïðåäèìíî âúðõó ãîëåìèòå ñúäîâå-õðàíèëèùà (íàïðèìåð Ãðàäåøíèöà) è äî ñåãà íå å èçâåñòíî äî êîëêî èìàò îòíîøåíèå êúì õàëêîëèòíàòà ïèñìåíîñò èçîáùî. Ïî òàêúâ íà÷èí å èçãðàäåíà ïúðâàòà îñíîâíà ãðóïà ïèñìåíè çíàöè âúðõó ïëî÷êàòà îò ñ. Òî÷èëàðå, (Îáð. 1à).
ìîæå äà ñå ñúäè è ïî êà) ðåëåôíîòî ìó ïðåäñòàâÿíå âúðõó ñïîìåíàòèòå êóëòîâè ñòúëáîâå îò Ïîëÿíèöà, âúâ ôîðìàòà íà ïå÷àòíàòà áóêâà ,,ó”(14). Ïî ìîå ìíåíèå, â ñëó÷àÿ ïî-ñêîðî ñå êàñàå çà ãðàôåìè, îòêîëêîòî çà ðàçëè÷íè ïî èçîáðàçÿâàíå çíàöè. Ñëåä ðàç÷åðòàâàíåòî íà (çíà, îò ëÿâàòàòà ìó ñòðàíà êà) å íàíåñåíà êúñà âåðòèêàëíà ÷åð. Ñàìî ñ âúðõà íà
ðàáîòíèÿ èíñòðóìåíò ñà äîîôîðìåíè äâå èçâèâêè â êðàéíàòà (íà ÷åðòè÷êàòà), êàòî äîëíàòà ñå äîïèðà äî âåðòèêàëíàòà è å îáúðíàòà íàäÿñíî, à äîëíàòà íàëÿâî. Îáðàçóâàí å ðàçâèò åñîâèäåí
*** Âàæåí ìîìåíò ïðè ïîíàòàòúøíîòî ïðîñëåäÿâàíå íà õàëêîëèòíèÿ òåêñò å îïðåäåëÿíå ïîñîêàòà íà íåãîâîòî ïðîäúëæåíèå. Ïðè àíàëîãè÷íè ïèñìåíè ïàìåòíèöè îò Ìåñîïîòàìèÿ (Óðóê IV), ñëåä íàíàñÿíå íà ÷àñò îò àðõàè÷íèÿ òåêñò, ãëèíåíàòà ïëî÷êà ñå å çàâúðòàëà ïî õîðèçîíòàëíàòà îñ íà 90 ãðàäóñà ñðåùó ÷àñîâíèêîâàòà ñòðåëêà , ò.å. îò äÿñíî íà
çíàê , îïèðàù ñå ñ ãîðíàòà ÷àñò äî âåðòèêàëíàòà ëèíèÿ íà (çíàêà) . Çà òîçè åñîâèäåí çíàê íå óñïÿõ äà îòêðèÿ òî÷íè ïàðàëåëè â äîñòúïíàòà ìè ïðàèñòîðè÷åñêà ëèòåðàòóðà. Ñúùî òàêà íå áèõ îïðåäåëèë, ÷å äâàòà çíàêà ñà â ñú÷åòàíèå ïîìåæäó ñè, ïîíåæå íÿìàò îáùà ñòðàíà. Òðåòî ïîðåä â òàçè ïîäãðóïà -
âúðõó çàäíà-
òà ñòðàíà íà ìîäåëà îò Ñëàòèíî â ðîìáîâèäíà
êà è õîðèçîíòàëíèòå ëèíèè ñà ñúåäèíåíè äúãîâèäíî, ñ èçïúêíàëàòà ñè íàãîðå ÷àñò. Çà ñïåöèôè÷íàòà ôîðìà íà (çíà-
å íàíåñåí çíàêúò “÷åðòè÷êà”
, å äîñòàòú÷íî äîáðå ïðåäñòàâåí âúðõó ïðàèñòîðè÷åñêàòà êåðàìèêà, çà äà ñå èãíîðèðà êàòî ñàìîñòîÿòåëåí. Èçîáðàçåí å âúðõó ñïîìåíàòèÿ ìîäåë íà æèëèùå îò Ãðàäåøíèöà, êàòî òðè êîñè
.Íàêëîíåíàòà ëèíèÿ
òè÷êà
èëè ñå îò-
,à ïîñëåäíàòà ïðî-
. áèòà äóï÷èöà  ëÿâàòà ñòðàíà íà ïúðâàòà ãðóïà (çíàöè) å ðàçïîëîæåíà ïîñëåäíàòà, òðåòà ïîäãðóïà, âêëþ÷âàùà ÷åòèðè õîðèçîíòàëíî ðàçïîëîæåíè óñïîðåäíè ëèíèè . Ïîðàäè îò÷óïâàíåòî íå ìîæå äà ñå óñòàíîâè ñúñ ñèãóðíîñò äàëè
ëÿâî(16). Âúðõó ïëî÷êàòà îò ñåëî Òî÷èëàðå ñú÷åòàíèåòî îò çíàöèòå
îïðåäåëÿ ïî÷òè 2/3 îò öÿëàòà ðàáîòíà ïî-
âúðõíîñò, âúðõó êîÿòî ñà âìåñòåíè òðè îò îáùî ïåòòå ãðóïè çíàöè. Àêî ñå ïðèåìå, ÷å ïðàâèëíî å îïðåäåëåíà ïúðâàòà ãðóïà çíàöè, íÿìà ïðè÷èíè òÿ îò ñâîÿ ñòðàíà äà íå å ïðÿêî ñâúðçàíà ñ ïðèëåæàùèòå é äâå ãðóïè (çíàöè). Îñâåí òîâà ñ åäíî çàâúðòàíå íà ïëî÷êàòà îò äÿñíî íà ëÿâî, ðà-
249
ÀÂÈÒÎÕÎË áîòíîòî ïîëîæåíèå ùå çàåìå îíàçè ïî-ìàëêà ÷àñò, âúðõó êîÿòî ñà ïðåäñòàâåíè äâå ãðóïè (çíàöè) ðàçïîëîæåíè èç-
(18). öà  ïîëåòî íà ñú÷åòàíèåòî âúðõó ïëî÷êàòà ñà íàíåñåíè
. Ïðè
òðè çíàêà , ïðè ïîëîæåíèå Ñ. Íîâèÿò (çíàê) å ïîñòðîåí ïî ñúùèÿ íà÷èí, êàêòî è äðóãèòå äâà ïîäîáíè -
âúí ïîëåòî, î÷åðòàíî îò çíàêîñú÷åòàíèåòî
åäíî òàêîâà ïîëîæåíèå, ñëåä ðàçãëåæäàíåòî íà âúïðîñíèòå ãðóïè (çíàöè), îòíîâî ùå å íåîáõîäèìî ðàáîòàòà äà ñå ïðåíåñå â ïúðâîòî ðàáîòíî ïîëå - äåéñòâèå, ïðåäñòàâëÿâàùî çàòðóäíåíèå ïî-ñêîðî çà õàëêîëèòíèÿ ïèñàð, îòêîëêîòî çà ñúâðåìåííèÿ èçñëåäîâàòåë. Ïîäðåäåíè â ðåä, îïèñàíèòå äî ìîìåíòà çíàöè èìàò . Àêî ñå
ñëåäíèÿ âèä:
ïðèáàâÿò êúì òÿõ äâàòà íà÷àëíè çíàêà îò ãðóïàòà, ðàçïîëîæåíè âëÿâî - äîëó îò ïúðâàòà ùå ñå îôîðìè åäíî çàêîíîìåðíî ïðîäúëæåíèå îò äÿñíî íàëÿâî . Àíàëîãè÷íî ðàçâèòèå â ïîäðåæäàíåòî íà òåêñòà å ïîçíà òî â åòðóñêîòî ïèñìî. Íàïðèìåð äóìàòà PRUMTS, çàïèñàíà ñ åäíà îò àðõàè÷íèòå ôîð-
(17). Ïîñîêàòà å îò äÿñíî íàëÿâî. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä òåçè ñúîáðàæåíèÿ, ìîæå äà ñå èìà è åäíà òðåòà
ôóíêöèÿ, îñâåí êàòî áåëåæåùî íà÷àëî íà òåêñòà è îïðåäåëÿùî ïîñîêàòà íà ïîäðåæäàíå íà çíàöèòå â ïðèëåæàùàòà ãðóïà. Íåãîâàòà îðèåíòàöèÿ íàëÿâî îïðåäåëÿ è ïîñîêàòà íà ïðîäúëæåíèå íà òåêñòà, ðåñïåêòèâíî è ïîñîêàòà íà çàâúðòàíå íà ïëî÷êàòà ïî ïîñîêà íà ÷àñîâíèêîâàòà ñòðåëêà, ò.å. îòëÿâî íàäÿñíî. Íàïúëíî âúçìîæíî å îáà÷å, òàçè ïîñîêà äà å äåéñòâèòåëíà ñàìî çà ðàçãëåæäàíèÿ ïàìåòíèê, äîêàòî ïðè äðóãè çàâúðòàíåòî äà ñå èçâúðøâà îòäÿñíî íàëÿâî. Âúâ âñåêè ñëó÷àé, ðåøàâàù ôàêòîð å ïîñîêàòà, â êîÿòî ñà îðèåíòèðàíè ãëàâíî çíàêîñú÷åòàíèå èëè ãðóïà. Èçõîäíîòî ïîëîæåíèå íà ïëî÷êàòà, ïðè êîåòî å íàíåñåíà ïúðâàòà ãðóïà çíàöè, (óñëîâíî) å îáîçíà÷åíî êàòî ïîëîæåíèå À. Ïðè çàâúðòàíå åäèí ïúò íàäÿñíî ïî õîðèçîíòàëíàòà îñ íà 90 ãðàäóñà, ñòðàíàòà À îòèâà îòäÿñíî, à íåéíîòî ìÿñòî ñå çàåìà îò âòîðàòà (ñòðàíà), îçíà÷åíà ñ  (áå), âúðõó ÷èåòî ðàáîòíî ïîëå å ïðåäñòàâåíà âòîðà ãðóïà çíàöè (Îáð. 16). Êàêòî âå÷å îòáåëÿçàõ, òÿ çàïî÷íà ñ äâà ñàìîñòîÿòåëíè . Ñëåäâà ñú÷åòàíèå îò (çíàöèòå)
çíàêà -
è
-
. Òî å àíàëîãè÷íî íà òîâà îò ïúðâà ãðóïà , ñ òàçè ðàçëèêà, ÷å (çíàêúò) å îðèåíòèðàí íàäÿñíî è ïðåäñòàâëÿâà îáðàòíèÿ âàðèàíò íà (çíàêà)
. Çíàöèòå îò òðèòå ïîäãðóïè ñà âìåñòåíè â ïðîñò-
ðàíñòâîòî, ìàðêèðàíî îò ñú÷åòàíèåòî
, ðåñïåêòèâíî îáðàòíèÿò ìó âàðèàíò
Çíàêúò
ïîîòäåëíî íå ñå ñðåùàò, íî â ñú÷åòàíèå ïîìåæäó ñèèìàò (èçêëþ÷èòåëíî) øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèå ïðè èäîëíàòà ïëàñòèêà, ïðåäñòàâÿíè âèíàãè â äîëíàòà ÷àñò íà êîðåìàðè ìíîãî îò êàìåííèòå, ãëèíåíèòå è îñîáåíî êîñòåíèòå æåíñêè ôèãóðêè. Âòîðàòà (êîìáèíèðàíà) ïîäãðóïà âêëþ÷âà ÷åòèðè çíàêà, îòáåëÿçàíè ïðè ïîëîæåíèå Â. å â ñú÷åòàíèå ñ “êâàäðàòà” íà ïúðâàòà ïîäã-
Ïúðâèÿò
ìè íà áóêâàòà “ïè”, ñå ïðåäñòàâÿ êàòî
ïðåäïîëîæè, ÷å çíàêîñú÷åòàíèåòî
è . Îòëè÷èòåëíèÿò ìó ïðèçíàê å íàêëîíåíà ëèíèÿ, êîÿòî çàïî÷âà ñ ìàëúê îñòúð úãúë îò âåðòèêàëíàòà è â ïðîäúëæåíèåòî ñè âèíàãè íàäâèøàâà âúðõà é, äîêàòî ïðè äðóãèòå äâà òàêîâà íåùî íå ñå íàáëþäàâà.
. Ïúðâà-
. Êúì íåãî ñà ïðèáàâåíèòå ñëåäâàùèòå äâà çíà-
ðóïà êà
è
,
êàòî ñúùåâðåìåííî å îáðàçóâàí è . Ëåâèÿò úãúë íà “ðîìáà” (=êâàä-
÷åòâúðòèÿò (çíàê)
ðàò) å íåçàòâîðåí. Òðåòàòà (ñàìîñòîÿòåëíà) ïîäãðóïà å ðàç÷åðòàíà ïðè ïîëîæåíèå Ñ íà ïëî÷êàòà.Òÿ âêëþ÷âà ñú÷åòàíèåòî îò äâà çíàêà
(îáðàòåí âàðèàíò íà
è “äóï÷èöà”
)è
, çíàêúò
.
Ïðè âòîðîòî çàâúðòàíå íà ïëî÷êàòà íà 90 ãðàäóñà, ñòðàíàòà  îòèâà îòäÿñíî, à íåéíîòî ìÿñòî ñå çàåìà îò òðåòàòà (ñòðàíà), îçíà÷åíà ñ Ñ, (Îáð. 1â).  îçíà÷åíîòî ïîëîæåíèå ñà íà÷åðòàíè òðè çíàêà , ïîä êîèòî ñà âìåñòåíè îñòàíàëèòå. Õîðèçîíòàëíàòà ëèíèÿ íà ãîðíèÿ çíàê å ñâúðçàíà ñ äîëíèÿ êðàé íà çíàêîñú÷åòàíèåòî îò âòîðà ãðóïà -
. Îáðàçóâàí å
. Ñëåä òîâà ïëî÷êàòà å çàâúðòÿíà çíàêúò “ïðàâ úãúë” íà 180 ãðàäóñà â èçõîäíî ïîëîæåíèå À è òàì å îòáåëÿçàí . Íàêëîíåíàòà ëèíèÿ íà (çíàêà)
å ïðîäúë-
æåíà îò ëÿâàòà ñòðàíà íà âåðòèêàëíàòà
. Òîâà ìîæå
çíàêúò
äà áúäå åäèíñòâåíî çíàêúò
, â ñú÷åòàíèå ñ
òà (êîìáèíèðàíà) ïîäãðóïà çàïî÷âà ñúñ (çíàêà)
ïðåäñòàâåí â õîðèçîíòàëíî ïîëîæåíèå
. Ñëåäâà î÷åðòàíèåòî ñ åäíà âåðòèêàëíà ÷åðòè÷êà, ïðè êîåòî ñå îáðàçóâà ñëåäâàùèÿò çíàê êâàäðàò
òàíèå ïðåäñòàâÿ è ñëåäâàùèÿ ìåàíäðîâèäåí çíàê -
(=ðîìá) -
. Ñú÷åòàíèåòî îò çíàöèòå
å
ïðåäñòàâåíî âúðõó êîðåìà íà æåíñêè èäîë îò Ãðàäåøíè-
250
Êúì íåãî å äîáàâåíà äúãîâèäíàòà ÷åðòè÷êà
,
. Òîâà ñú÷å.
íà çíà-
ÀÂÈÒÎÕÎË êà
, êîéòî å îáðàòíèÿ âàðèàíò íà
Ïëî÷êàòà å çà-
âúðòÿíà íàëÿâî íà 90 ãðàäóñà è ïðè ïîëîæåíèå D ñà îòáåè
ëÿçàíè çíàöèòå
. Ìåæäó òÿõ å
âìåñòåí çíàê, ïîäîáåí íà ÷åðòà, îáðàçóâàíà îò íÿêîëêî äîïèðàùè ñå åëåìåíòà . Ïî àíàëèòè÷åí íà÷èí ñà ïðåäñòàâåíè íÿêîè îò çíàöèòå ñðåùó ãëèíåíà ïëî÷êà îò ïîäîáíî éåðîãëèôíî ïèñìî îò Ôåñòîñ
(19).
Ïðè ïîëîæåíèå À å ðàç÷åðòàíî ñú÷åòàíèåòî òî ñå îáðàçóâà îò äâà çíàêà
è
. Àíàëîãè÷íî å îòáå-
ëÿçàí âúðõó äúíîòî íà ñúä îò ôåñòîñ Ãðàäåøíèöà à ñàìî
, êîå-
(20),
íà ÷àøêàòà îò Îâ÷àðîâî(21), â ðåëåô (âúðõó
ãëèíåí ñòúëá îò Ïîëÿíèöà(22), è äðóãè ïîäîáíè. Ïîñëåäíè â ðàçãëåæäàíàòà ãðóïà ñà íàíåñåíè (çíàöèòå) “äóï÷èöà” è “òî÷êà” ïðè îñíîâíîòî çà òðåòàòà ãðóïà çíàöè ïîëîæåíèå Ñ. Ôðàãìåíòúò îò ïîäãðóïàòà ñ ìåàíäðîâèäíèÿ çíàê è “òî÷êàòà” -
èìàò ñõîäíà àíàëîãèÿ ñ ïîäîáåí ïàìåòíèê
îò Ïëîâäèâ(23). ×åòâúðòàòà ãðóïà çíàöè å ðàçðóøåíà îò îò÷óïâàíåòî. ðè òðåòîòî çàâúðòàíå íà 90 ãðàäóñà, òàçè ñòðàíà íà ïëî÷êàòà, îçíà÷åíà êàòî ïîëîæåíèå D, ïðåäñòàâÿ çíàöèòå ïî ñëåäíèÿ íà÷èí
, (Îáð. 1 ã).
, êîéòî ìàðêèðà ðàáîòíîòî
ïîëå è å îçíà÷åí êàòî ïúðâè (çíàê). Ïðè ñúùîòî ïîëîæåíèå íà ïëî÷àòà (Â) å ðàç÷åðòàí áåëåæåù íà÷àëîòî íà ïå-
îáðàòíèÿò ìó âàðèàíò,
òàòà, ïîñëåäíà ãðóïà (çíàöè) âúðõó ïëî÷êàòà (Îáð. 1 ä). Îò ïîëîæåíèå Î å äîáàâåíà íàêëîíåíà ÷åðòà è å îáðàçóâàíî ñú÷åòàíèåòî îò çíàöèòå
è
(ôðàçåîãðàìà) (ñåìàíòè÷íà ëîãîãðàìà).  äðåâíîåãèïåòñêîòî éåðîãëèôíî ïèñìî, çíàêúò íàé-îáùî å îáîçíà÷åíèå çà ïîíÿòèåòî ñâåòëèíà, ïî-êîíêðåòíî ñëúí÷åâèòå ëú÷è íà Àìîí, íî â ïî-øèðîê ñìèñúë òîâà å æèâîòîòâîðíî, òâîð÷åñêî íà÷àëî íà ÷îâåøêîòî è ñâåòîâíîòî ñúùåñòâóâàíå. Êèòàéñêàòà èçîáðàçèòåëíà ëîãîãðàìà - “æè” (Èí, 1776-1122 ïð. Õð.) îçíà÷àâà “ñëúíöå”(25), íî è â äâàòà ñëó÷àÿ òîâà ñìèñëîâî çíà÷åíèå íå ïîäêðåïÿ òåçàòà çà ñîëàðíèòå ôóíêöèè íà òîçè çíàê ïðåç ïåòîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. *** Çàâúðøåíèÿò òåêñò âúðõó ãëèíåíàòà ïëî÷êà îò ñ. Òî÷èëàðå ïðåäîñòàâÿ îùå äâå èíôîðìàöèè. Ïúðâàòà å àíàôîðè÷íèÿ ñòèë, â êîéòî íà÷àëîòî íà âñÿêà ãðóïà ñå îòáåëÿçâà ñ åäèíèÿ èëè äâàòà çíàêà
Ñúñ ñèãóðíîñò ñå ðàçëè÷àâàò äâå äóï÷èöè, à úãëîâèòå êðàèùà íà äâàòà çíàêà íàé-âåðîÿòíî ñà ÷àñò îò ìåàíäðîâèäíè. Ïðè ïîëîæåíèå  å îòáåëÿçàí åäèíñòâåíèÿò, íàïúëíî çàïàçèë ñå (çíàê)
öèòèðàíàòà ïëî÷êà îò Ôåñòîñ. Ïðè íåÿ “òî÷êèòå” ñà ðàçïðåäåëåíè â äâå ðàáîòíè ïîëåòà, ïî ÷åòèðè äâîéêè âúâ âñÿêî åäíî èëè îáùèÿò èì áðîé å øåñòíàäåñåò. ïðåäñòàâÿ âåðîÿòíî íàé-ñúäúðæàòåëÑàìèÿò çíàê íàòà èíôîðìàöèÿ îò âñè÷êè îñòàíàëè, òúé êàòî íåãîâàòà ôîðìà äàâà îñíîâàíèå çà ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å å ïðåäøåñòâåíèêà íà ãåîìåòðèçèðàíàòà ïðîèçâîäíà “êðúã÷å ñ òî÷ñå ÿâÿâà êàòî ïðåõîäíîòî êà” .  òîçè ñìèñúë, çíàêúò çâåíî ìåæäó íÿêàêâî ïèêòîãðàôè÷íî èçîáðàæåíèå è “êðúã÷åòî ñ òî÷êà”. Ñúîáðàçíî êëàñèôèêàöèÿòà è ðàçâèòèåòî íà ðàçëè÷íèòå äðåâíè ïèñìà(23), â ðàçãëåæäàíèÿ ñëó÷àé òîçè ïðîöåñ ìîæå äà áúäå ïðåäñòàâåí ïðèìåðíî ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: ïèêòîãðàôè÷íî èçîáðàæåíèå (íåèçâåñòíî) -
. Êúì íåãî å
îòáåëÿçàí òðåòèÿò çíàê
, êîéòî îò ñâîÿ ñòðàíà å â ñú-
÷åòàíèå ñ ÷åòâúðòèÿ -
èëè
. Ïî òîçè íà÷èí
ïåòàòà ãðóïà çíàöè å ðàçäåëåíà íà äâå ðàáîòíè ïîëåòà. Â ëÿâîòî å ðàçïîëîæåíà ïîäãðóïà îò òðè çíàêà
,
àíàëîãè÷íà íà òàçè îò ïúðâàòà îñíîâíà. . Êàòî ïîñëåäåí (â ïîëîæåíèå À) å íà÷åðòàí çíàêúò . Äóï÷èöàòà å äåâåòàòà ïëþñ çíàêà “òî÷êà” â òðåòàòà ãðóïà èëè îáùî ñà äåñåò, ðàçïðåäåëåíè ïî äâå âúâ âñÿêà îò ïåòòå ãðóïè.  ïîäîáíî ãðóïèðàíå òîçè çíàê å ïðåäñòàâåí âúðõó
è
. Òîâà å êîñâåíî
óêàçàíèå, ÷å òåêñòúò èìà ïî-ñêîðî ëèòåðàòóðåí êóëòîâîîáðåäåí õàðàêòåð, îòêîëêîòî ïðèëîæíî-óòèëèòàðåí. Âòîðèÿò ìîìåíò å ñâúðçàí ñ òåõíè÷åñêàòà ñòðàíà íà èçïúëíåíèåòî, íàëèöå ñà ìíîãîáðîéíè çàâúðòàíèÿ íà ïëî÷êàòà ïðè íàíàñÿíåòî íà îòäåëíèòå çíàöè. Âúïðåêè òîâà ïî ñòðàíè÷íèòå ðúáîâå íå ñå çàáåëÿçâàò íÿêàêâè äåôîðìàöèè îò åâåíòóàëíè ìàíèïóëàöèè ñ ëÿâàòà ðúêà.Ñëåäîâàòåëíî îñòàâà åäèíñòâåíî âúçìîæíèÿò âàðèàíò - ïëî÷êàòà ñå å íàìèðàëà âúðõó ïîäâèæíà ïîñòàâêà(26) èëè å áèëà ïîñòàâåíà â íÿêàêúâ êàëúï (÷åòèðèúãúëåí “æåðòâåíèê”). Ñ àíàëîãè÷íè çíàöè è çíàêîâè ñú÷åòàíèÿ ñà ñúñòàâåíè è òåêñòîâåòå âúðõó ñúä÷åòî îò Ãðàäåøíèöà(27) è èíòåðïðåòèðàíèÿ êàòî ïå÷àò (ïèíòàäåðà) ãëèíåí ïðåäìåò îò Êàðàíîâñêàòà ñåëèùíà ìîãèëà(28). Íà îáð. 1å å ïðåäñòàâåíî ðàç÷åðòàâàíåòî âúðõó çàäíàòà ñòðàíà.
III. ÌÀÒÅÌÀÒÈ×ÅÑÊÈ ÌÎÄÅË ÍÀ ÕÀËÊÎËÈÒÍÈß ÔÎÐÌÀËÅÍ ÅÇÈÊ, ÏÐÅÄÑÒÀÂÅÍ ÎÒ ÒÅÊÑÒÀ ÂÚÐÕÓ ÏËÎ×ÊÀÒÀ.  ìàòåìàòè÷åñêàòà ëèíãâèñòèêà, ïîä ôîðìàëåí åñòåñòâåí åçèê ñå ðàçáèðà âñÿêî ìíîæåñòâî îò äóìè (çíàöè), êîíòàìèíèðàíè èëè ïîäðåäåíè ïî äàäåíè ïðàâèëà, ïîëçâàíè êàòî äîïúëíèòåëíî êúì çâóêîâàòà ðå÷ ñðåäñòâî çà îáùóâàíå è îçíà÷åíè ñ ãðàôè÷íè ñèìâîëè, ïðåäàâàùè åçèöèòå,
251
ÀÂÈÒÎÕÎË êîèòî ñåãà ñå ãîâîðÿò èëè íÿêîãà ñà áèëè ãîâîðåíè îò ÷îâåêà (29). Êîíòàìèíèðàíåòî íà äâå äóìè (çíàêà) À è Â, óñëîâíî ñå ïðèåìà äà ñå îçíà÷àâà êàòî íåïîñðåäñòâåíî çàïèñâàíå íà äóìàòà (çíàêà)  ñëåä äóìàòà (çíàêà) À è ñå îçíà÷àâà êàòî ÀÂ. Àêî À = À1, À2...Àn è  = Â1, Â2...Âk, òîãàâà À = À1À2...Àï Â1, Â2...Âê. Íà òàáëèöà 1 å ïðåäñòàâåíà ïîðåäíàòà íîìåðàöèÿ íà îòäåëíèòå çíàöè â ãðóïèòå, ïîäãðóïèòå è çíàêîâèòå ñú÷åòàíèÿ. Îáùî çíàöèòå ñà 58 - 13 â ïúðâàòà ãðóïà, 17/II, 15/ III, 15/IV, 8/V. Íà òàáëèöà 2à å îçíà÷åíà ôðåêâåíòíîñòòà íà çíàöèòå â îòäåëíèòå ãðóïè. Ïúðâèÿò èçïèñàí âúðõó ïëî÷êàòà , ñå ñðåùà íà òðåòà ïîçèöèÿ â ïúðâà ãðóïà, 14/ çíàê II,33/III,46/IV, 54/V è ò.í. çíàöèòå îò íîìåð 10-13 ñå ïîÿâÿâàò çà ïúðâè ïúò âúâ âòîðà ãðóïà, íîìåð 14 -18 â òðåòà, à çíàê íîìåð 19 å îòáåëÿçàí åäèíñòâåíî â ïåòà. Òàáëèöà 26 ïðåäñòàâëÿâà ÷åñòîòàòà íà îçíà÷åíèå íà îòäåëíèòå çíàöè. Íà ïúðâî ìÿñòî, ñ íàé-ãîëÿì áîé çíà÷åíèÿ, å çíàêúò “äóï÷èöà” - 9 ïúòè. Åäèíèÿò çíàê å ñ âúïðîñèòåëíà, òúé êàòî íå å ñàìîñòîÿòåëåí, à âêëþ÷åí â äðóãèÿ , íî ñìÿòàì, ÷å íå ìîæå äà áúäå îòíåñåí ñàìî êúì íåãî. Íà âòîðî ìÿñòî å çíàêúò 9 îçíà÷åíèÿ. Åäíîòî å çíàê íîìåð 12 îò òàáëèöà 1. Ïîðåäíàòà íîìåðàöèÿ îò 26 ñëóæè çà öèôðîâî îçíà÷åíèå íà çíàöèòå â îòäåëíèòå ãðóïè âúðõó ïëî÷êàòà. Òîçè ìåòîä å ïðèëîæåí ïðè êëàñèôèêàöèÿòà íà çíàöèòå îò êðèòñêîòî ëèíåéíî ïèñìî Á (30). Ïðè ïîäðåæäàíåòî íà çíàöèòå ñúîáðàçåíî òàçè íîìåðàöèÿ, òåêñòúò âúðõó ïëî÷êàòà îò ñ. Òî÷èëàðå äîáèâà âèäà, ïðåäñòàâåí âúðõó òàáëèöà 3. Ìàòåìàòè÷åñêèÿò ðåä îò ÷èñëîâèòå ñòîéíîñòè å îçíà÷åí íàä çíàêîâèÿ, êàòî òåêñòîâîòî ðàçâèòèå â îòäåëíèòå ãðóïè çà ïî-óäîáíî ïîëçâàíå å îòáåëÿçàíî îòëÿâî íàäÿñíî. *** Ñúîáðàçíî òàêà ïðåäñòàâåíàòà ñõåìà íà ïîäðåæäàíå íà çíàöèòå âúðõó ãëèíåíàòà ïëî÷êà îò ñ. Òî÷èëàðå, à èìåííî: ëèíåéíàòà ôîðìà íà ñàìèòå çíàöè, òåõíèòå (çíàêîâè) ñú÷åòàíèÿ è ëèãàòóðè, àíàôîðè÷íèÿ ñòèë íà ðàçâèòèå íà îòäåëíèòå ÷àñòè íà òåêñòà, (çíàêîâàòà) ôðåêâåíòíîñò, êîíòàìèíàöèÿ, âàëåíòíîñò, íàëè÷èåòî íà íÿêîè ôîðìè íà ãðàôåìè, ìàòåìàòè÷åñêèÿò ìîäåë íà õàëêîëèòíèÿ ôîðìàëåí åçèê, êàêòî è àíàëîãè÷íèòå åëåìåíòè â òåêñòîâî ïîñòðîåíèå ñ íÿêîå îò äðåâíèòå ïèñìà (êðèòñêî éåðîãëèôíî, øóìåðñêî, åòðóñêî), íå îñòàâÿò ìÿñòî çà ñúìíåíèå, ÷å ïëî÷àòà îò ñ. Òî÷èëàðå ïðåäñòàâÿ ÷àñò (ïèñìîòî) îò åäíà îðãàíèçèðàíà, çàâúðøåíà, ñèñòåìàòèçèðàíà è ðàçâèòà
252
äðåâíà ôîðìà íà ïðåäïèñìåíà ñèñòåìà, ôóíêöèîíèðàëà ïðåç V õèë. ïð. Õð. íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, êîÿòî ñàìà ïî ñåáå ñè å âèñøà èçÿâà è ñòåïåí íà ðàçâèòèå íà ìàòåðèàëíà êóëòóðà íà íàñåëåíèåòî, æèâÿëî â äðåâíîñòòà ïî äíåøíèòå áúëãàðñêè çåìè. ÇÅ böÁ¾ª 19 ¹
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß 1. Òîäîðîâà, Õ. Êàìåííîìåäíàòà åïîõà â Áúëãàðèÿ. Ñîôèÿ, 1986, 275 2. Ãåîðãèåâ, Ã. Èë. Ñòàòèãðàôèÿ è ïåðèîäèçàöèÿ íà íåîëèòà è õàëêîëèòà â äíåøíèòå áúëãàðñêè çåìè. Àðõåîëîãèÿ 4/1974,1-18 3. Ëèíãâèñòè÷íèòå òåðìèíè, ïîëçâàíè â ñòàòèÿòà, ñà ïî Ä. Å. Ðîçåíòàëü* - Ì. À. Òåëåíêîâà. Ñëîâàðü - ñïðàâî÷íèê ëèíãâèñòè÷åñêèõ òåðìèíîâ. Ì., 1985. 4. ×îõàäæèåâ, Ñò. Àðõåîëîãè÷åñêè äàííè çà êàëåíäàð â íà÷àëîòî íà Êàìåííîìåäíàòà åïîõà. - Àðõåîëîãèÿ 2-3, 2, îáð. 16 5. Íèêîëîâ, Á. Ãðàäåøíèöà. Ñîôèÿ, 1974, îáð. 44 ãîðå. 6. Íèêîëîâ, Á. Êðèâîäîë - äðåâíè êóëòóðè. Ñîôèÿ, 1984, 25 ëÿâî 7. Áîíåâ, À. Ãëèíåíà ÷àøêà ñúñ çíàöè îò ñåëèùíàòà ìîãèëà äî ñ. Îâ÷àðîâî, Òúðãîâèùêè îêðúã. Àðõåîëîãèÿ 34/1982, 33. 8. Áîíåâ, À. Ãëèíåíè ìîäåëè íà êóëòîâè ñòúëáîâå îò äâå ñåëèùíè ìîãèëè â Òúðãîâèùêè îêðúã. Àðõåîëîãèÿ 1/1976, 29, îáð. 106. 9. Ðàäóí÷åâ, À. Âèíèöà. Ñ., 1976, ÐÏ VI, 40, îáð. 29/4 10. Òîäîðîâ, Õ., Âàñèëåâ, Â., ßíóøåâè÷, 3., Êîâà÷åâà, Ì., Âüëåâ, Ï. Îâ÷àðîâî. Ñ., 1983, ÐÏ IX, òàáë. 54/14. 11. Ïîïîâ, Ð., Ïðåäèñòîðè÷åñêàòà Äåíåâà ìîãèëà ïðè ñ. Ñàëàìàîâî. ÈÁÀÄ IV, 1914,168. 12. Òîäîðîâà, Õ., öèò. ëèò. íîìåð 1, ñí. 24 13. Íèêîëîâ, Á. öèò. ëèò. íîìåð 5. îáð. 65 14. Áîíåâ, À. Ã, öèò. ëèò. íîìåð 8, ñ 25, îáð. 1à-á 15. Ãåîðãèåâ, Ã. Èë. öèò. ëèò. íîìåð 2, 7, îáð. 5. 16. ôàëüêåíøòåéí, À.* Àðõàè÷åñêèå òåêñòü! èç Óðóà. Â: Ñá. Òàéíè äðåâíèõ ïèñüìåí. Ïðîáëåìè äåøèôðîâêè. Ì., 1976, 572. 17. Ïîëëîòèíî, Ì. Ïðîáëåìà çòðóñêàãî ÿçüæà. Ïàê òàì, 379. 18. Íèêîëîâ, Á. öèò. ëèò. íîìåð 5, îáð. 38 19. ×çäóèê, Äæ. Äåøèôðîâêà ëèåéíîãî ïèñüìà. Â: Òàéíü!..., 123. 20. Íèêîëîâ, Á. öèò. ëèò. íîìåð 5, îáð. 70 ãîðå. 21. Áîíåâ, À. Ã. öèò. ëèò. íîìåð 7, çí. íîìåð 5, 9. 22. Áîíåâ, À. Ã. öèò. ëèò. íîìåð8,25, îáð. 1à-á 23. Äåòåâ, Ï. Ìîäåëè çà óêðàñà îò êàìåííî-ìåäíàòà åïîõà. Àðõåîëîãèÿ 4/1965, 65, îáð. 1/3. 24. Èñòðèí, À. Â. Âîçíèíîâåíèå è ðàçâèòèå ïèñüìà. II ãë. Âúïðîñè òèïîëãèè, êëàñèôèêàöèÿ, òåðìèíîëãèè ïèñüìà. Ì., 1965, 30-41. 25. Ïàê òàì. Âæ. ñúîòâåòíèòå ãëàâè 26. Êõàí, Â. Õ. Òåõíîëîãèÿ íà êåðàìèêàòà îò õàëêîëèòà îò ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ - ñóðîâèíè è ôîðìóâàíå. Àðõåîëîãèÿ 4/ 1979, 7, îáð. 1, 2. 27. Íèêîëîâ, Á. Íà÷åíêè íà ïèñìåíîñò ïðåç õàëêîëèòíàòà åïîõà â íàøèòå çåìè. Àðõåîëîãèÿ 3/1970, 3,1-8. 28. Ìèêîâ, Â., Ãåîðãèåâ, Ã. Èë. Òðàêèòå è òåõíèÿ åçèê. Ñîôèÿ, 1977,156. 29. Ïàâëîâ, Ð. Ìàòåìàòè÷åñêà ëèíãâèñòèêà. Ñîôèÿ, 1982, 3,11. 30. ×çäóèê, Äæ. öèò. ñú÷., 159-172.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÇÀ ÐÀÇØÈÐÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÄÈÀËÅÊÒÍÀÒÀ ÎÑÍÎÂÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÊÍÈÆÎÂÅÍ ÅÇÈÊ È ÍÅÃÎÂÎÒÎ ÎÁÍÎÂËÅÍÈÅ ÏÐÎÔ. Ä.Ô.Í. ÁËÀÃÎÉ ØÊËÈÔÎÂ* Åçèêîâèÿò ñïîð íå å îò äíåñ. Òîé ñúùåñòâóâà â ìíîãî îñòðà ôîðìà è ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà XIX â. Ñïîðÿò áúëãàðñêè ïàòðèîòè — êíèæîâíèöè îò Çàïàäà ñ áúëãàðè îò Èçòîêà çà õàðàêòåðà íà íîâîáúëãàðñêèÿ êíèæîâåí åçèê.  òàçè îæåñòî÷åíà ïîëåìèêà ïîáåäèòåëèòå ñå îêàçâàò ãðàìàòèöèòå îò Èçòîêà ñ ëîêàëíèÿ ñè åñíàôñêè ïàòðèîòèçúì è åãîèçúì è ëèïñà íà äàëíîâèäíîñò. Çà æàëîñò îïàñåíèÿòà íà çàïàäíèòå êíèæîâíèöè çà ðàçåäèíåíèå íà íàöèÿòà ïîðàäè äåéíîñòòà íà Ìàðèí Äðèíîâ çà ìîíîäèàëåêòíà îñíîâà íà êíèæîâíèÿ åçèê ñå ñáúäâàò. Êóçìàí Øàïêàðåâ ðåàãèðà îñòðî ñðåùó òîâà íàìåðåíèå ïðåç 1870 ã. â öàðèãðàäñêèÿ âåñòíèê “Ìàêåäîíèÿ”: “Áåç ìàêåäîíñêèòå ãîâîðè, êîèòî êðèÿò òîëêîâà äðàãîöåííîñòè, êíèæîâíèÿò íè åçèê ùå ïðåäñòàâëÿâà ïúëíà åçè÷íà Âàâèëîíèÿ”. Åòî è îòãîâîðúò íà Ìàðèí Äðèíîâ â ñúùèÿ âåñòíèê: “Òàêîâà èçêóñòâåíî ñãëîáÿâàíå íà ïèñìåí åçèê å íåùî íåâúçìîæíî, íåäîñòèæèìî è íå ñå å ÷óëî äà ñòàíå íÿêúäå. Äðóæåñòâîòî (ñòàâà äóìà çà Êíèæîâíîòî äðóæåñòâî — áåë. Á. Ø.) ãî îòõâúðëÿ è èçáèðà äðóã ïúò çà èçðàáîòâàíå ïèñìåíèÿ íè åçèê, ïúò íàé-åñòåñòâåí è íàéïðÿê. Äðóæåñòâîòî ñàìî ùå ñå ãðèæè äà îòðîââà áîãàòñòâàòà íà “âñèòå íàðå÷èÿ è ïîäíàðå÷èÿ” è äà èçâåæäà íà ñâåò âúâ âñè÷êàòà èì ïðèðîäíà ÷èñòîòà, êàêâèòî äà ìîãàò äà ãè èìàò ïðåä î÷è âñè÷êèòå íè ïèñàòåëè. Ïà íåêà äàðîâèòèòå îò òÿõ, ðúêîâîäèìè îò ñâîé âêóñ, óïðàâëÿåìè îò âåùà êðèòèêà, äà èçâëè÷àò îò òåçè áîãàòñòâà îò õóáàâî ïî-õóáàâî, îò íàðîäíî ïî-íàðîäíî “âåùåñòâî” çà ñâîèòå ñëîâåñíè ïðîèçâåäåíèÿ è äà ñúçäàâàò ïðèìåðè çà ïîäðàæàíèå. Ñ òîçè íà÷èí ñàì îò ñåáå ñè ùå ñå èçðàáîòè ïèñìåíèÿò íè åçèê.” Ïîñòàíîâêàòà íà Ìàðèí Äðèíîâ íå å èçäúðæàíà íèòî â íàó÷íî, íèòî â äúðæàâíè÷åñêî îòíîøåíèå. Íÿìà åäèíåí ïîäõîä çà ñúçäàâàíå íà ïèñìåí åçèê.  åäíè ñòðàíè â íåïðåêúñíàòà äúðæàâíîñò, êàêâàòî å Ôðàíöèÿ, êíèæîâíèÿò åçèê ñå ñúçäàâà âúç îñíîâà íà ãîâîðèìèÿ äèàëåêò íà êðàëÿ â Èë äå Ôðàíñ, êîéòî å ñòàíàë ãîâîðèì åçèê íà öÿëàòà àðèñòîêðàöèÿ. Òîé ñå íàëàãà ÷ðåç öåíòðàëèçèðàíî îáó÷åíèå, àäìèíèñòðàöèÿòà, âåñòíèöèòå, ëèòåðàòóðàòà è òåàòúðà. Åñòåñòâåíî Ïàðèæ å èçèãðàë ãîëÿìà ðîëÿ êàòî óíèâåðñèòåòñêè, êóëòóðåí è àäìèíèñòðàòèâåí öåíòúð. È âúâ Ôðàíöèÿ, Ãåðìàíèÿ è Èòàëèÿ ðàçëè÷èÿòà ìåæäó äèàëåêòèòå ñà òîëêîâà ãîëåìè, ÷å íîñèòåëèòå íà ðàçëè÷íè ãîâîðè è äíåñ òðóäíî ìîãàò äà îáùóâàò ïîìåæäó ñè, àêî íå âëàäåÿò êíèæîâíèÿ åçèê. Íî ïðè åçèöèòå,
÷èèòî äèàëåêòíè ðàçëè÷èÿ íå çàòðóäíÿâàò îáùóâàíåòî, ìîäåëúò çà ñúçäàâàíåòî íà ïèñìåí îáùîíàöèîíàëåí åçèê ìîæå äà áúäå ðàçëè÷åí. Òóê ó íàñ å òðÿáâàëî äà ñå èìà ïðåäâèä è èçîñòàíàëîòî ðàçâèòèå íà îáùåñòâîòî, àñïèðàöèèòå íà ñúñåäíèòå äúðæàâè è ëèïñàòà íà íàöèîíàëíà äúðæàâà, à ñúùî òàêà è îòñúñòâèåòî íà âñåîáõâàòíè èíñòèòóöèè. Óíãàðñêèÿò êíèæîâåí åçèê å ñúçäàäåí íà ïîëèäèàëåêòíà îñíîâà ïîðàäè îïàñåíèÿ îò ñåïàðàòèçúì. Ïðåç XVII è íà÷àëîòî íà XVIII âåê è â Óíãàðèÿ å èìàëî íÿêîëêî ðåãèîíàëíè ïèñìåíè ôîðìè è ñèëíî äâèæåíèå çà îáíîâëåíèå íà åçèêà, çà ñúçäàâàíå íà íàöèîíàëåí åçèê êàòî èçðàç íà ñòðåìåæà çà íåçàâèñèìî ïîëèòè÷åñêî ðàçâèòèå, êîåòî ñå ïðîòèâîïîñòàâÿ íà àñèìèëàöèîííàòà àâñòðèéñêà ïîëèòèêà. Óíãàðñêèòå åçèêîâåäè è êíèæîâíèöè óñïÿâàò òàêà äà ãè îáåäèíÿò, âçèìàéêè îòäåëíè ìîðôîëîãè÷íè è ôîíåòè÷íè ÿâëåíèÿ îò ðàçëè÷íèòå äèàëåêòè, ÷å êíèæîâíèÿò åçèê äà áúäå åäíàêâî áëèçúê è åäíàêâî îòäàëå÷åí îò íîñèòåëèòå íà íàðîäíèòå ãîâîðè è ïî òàêúâ íà÷èí äà ñå íàïðàâÿò íåâúçìîæíè ñåïàðàòèñòêèòå òåíäåíöèè. Òå ïðåäè âñè÷êî èìàò ïðåäâèä Òðàíñèëâàíèÿ, êîÿòî â ïðîäúëæåíèå íà ìíîãî ãîäèíè å íåçàâèñèìî óíãàðñêî êíÿæåñòâî. Ðàäåòåëèòå çà åäèíåí, áîãàò è îáíîâåí óíãàðñêè åçèê çà òàçè öåë ñúáèðàò ëåêñèêàëíîòî è ôðàçåîëîãè÷íîòî áîãàòñòâî îò âñè÷êè ðàéîíè. Îùå ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà XIX âåê Óíãàðñêîòî êíèæîâíî äðóæåñòâî èçäàâà ãîëÿì äèàëåêòåí ðå÷íèê. Ïðàâè ñå ïîäáîð íà ëåêñèêàòà ñ îãëåä ðàçïðîñòðàíåíèåòî £, îò÷àñòè åòèìîëîãèÿòà, èçðàçíîñòòà, áëàãîçâó÷íîñòòà è êðàòêîñòòà. Ñúçäàëè ñà äåñåòêè õèëÿäè íîâè äóìè, çà äà áúäå óíãàðñêèÿò åçèê íà ðàâíèùåòî íà åâðîïåéñêàòà êóëòóðà. Êîãàòî çà äàäåíî ïîíÿòèå èëè ïðåäìåò ñå ñðåùàò ïîâå÷å äóìè â äèàëåêòèòå, â îáðúùåíèå ñå ïóñêàò âñè÷êèòå è ïî åñòåñòâåí ïúò åäíè îñòàâàò, äðóãè îòïàäàò. Òàêà íàïðèìåð çà ïîíÿòèåòî âúçãëàâíèöà âëèçàò â óïîòðåáà òðè äóìè: fejal, pama, vankos — ïúðâàòà óíãàðñêà, âòîðàòà è òðåòàòà îò ñëàâÿíñêè è ñúîòâåòíî îò ãåðìàíñêè äèàëåêòåí ïðîèçõîä. Óíãàðñêàòà äóìà fejal îòïàäíà îò óïîòðåáà. Äðóãèòå äâå ñà ïúëíîöåííî ôóíêöèîíèðàùè ëåêñåìè. Ïðè óïîòðåáàòà íà äóìè, ñèíîíèìè îò ðàçëè÷íè äèàëåêòè â áúëãàðñêèÿ êíèæîâåí åçèê, çà çàïàäíèòå ôîðìè ñå äàâà ñòèëèñòè÷íàòà õàðàêòåðèñòèêà — äèàëåêòíà, êîÿòî ñìúêâà íèâîòî íà ñòàòóñà íà ëåêñåìàòà. Íàïðèìåð êîøóëÿ, êîÿòî å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíà, ñðåùà ñå è â ïîåçèÿòà íà Ïåí÷î Ñëàâåéêîâ, ñå äàâà êàòî äèàëåêòíà. Òàêèâà ïðèìåðè èçîáèëñòâàò â áúëãàðñêèòå ðå÷íèöè. Çà ïðàâèëíèÿ è íàöèîíàëíîîòãîâîðåí óíãàðñêè ïîäõîä êúì
Ïðîô. Øëèôîâ çàãèâà ìèñòåðèîçíî ïðåç 2003 ã. ïðè ïîñåùåíèåòî ìó ïðè íåãîâè ðîäíèíè â ñåâåðíà Ãúðöèÿ. Òîé å áåæàíåö îò áåëîìîðèåòî ïðåç1945 ã. êúäåòî ñåìåéñòâîòî ìó å èçáèòî. Íå å áèë äîïóñêàí ïîâå÷å îò 45 ã. â Ãúðöèÿ çàðàäè íàó÷íèòå ìó ïóáëèêàöèè, ñ êîèòî äîêàçâà êàòåãîðè÷íî, ÷å “ñëàâÿíîãëàñíèòå åëèíè” â ñåâåðíà Ãúðöèÿ ñà åòíè÷åñêè áúëãàðè. Áëèçêè äî ó÷åíèÿ ñà óáåäåíè, ÷å òîé å óáèò çàðàäè ïîäãîòâåíàòà îò íåãî íàó÷íà êíèãà â êîÿòî îïèñâà ãðúöêèòå çâåðñòâà è ãåíîöèä íàä áúëãàðèòå ïðåç XX â. â áåëîìîðèåòî.
253
ÀÂÈÒÎÕÎË åçèêà ìîãàò äà ñå ïîñî÷àò ìíîãî ïðèìåð. Òàêà íàïðèìåð ïîíÿòèåòî îáëàê ñå èçðàçÿâà ñ äâå äóìè — feleg (òðàíñèëâàíñêà) è felho (çàïàäíîóíãàðñêà).  áúëãàðñêèòå ðå÷íèöè êðàê ñå ñî÷è êàòî êíèæîâíà, à íîãà êàòî äèàëåêòíà, ãóìíî — äèàëåêòíà äóìà, à òóðñêàòà õàðìàí — êàòî êíèæîâíà.  ìàêåäîíñêèÿ ðå÷íèê áåëåæêèòå ñà â îáðàòåí ðåä. Çà îñòàíàëèòå ïîñòàíîâêè íà Ìàðèí Äðèíîâ íÿìà áàçà çà ñïîð. Ìîæå ëè äà ñå ïðèñòúïâà êúì èçãðàæäàíå íà êíèæîâåí åçèê áåç Êíèæîâíîòî äðóæåñòâî äà å èçðàáîòèëî ïðåïîðú÷èòåëåí ðå÷íèê, ñúäúðæàù äóìè è ôðàçåîëîãè÷íè åäèíèöè îò öÿëàòà åçèêîâà òåðèòîðèÿ íà áúëãàðñêèÿ åçèê! Êîéòî è äà å ïèñàòåë, êîëêîòî è äà å äàðîâèò, ñå íóæäàå îò òàêîâà ïîìàãàëî. Ñïîðåä Èâàí Âàçîâ áåç õóáàâèòå äóìè, êîèòî ìîæå äà ñå îòêðèÿò â ìàêåäîíñêèòå ãîâîðè, “íèé íÿìà äà óñïååì äà íàïðàâèì åçèêà ñè íèòî ïîáîãàò, íèòî ïî-÷èñò” (Èâàí Âàçîâ, 1979, òîì 19, ñ. 414). Èâàí Âàçîâ ñúâåòâà ôèëîëîçèòå äà ñïðàò ñ äðåáíàâèòå ñè ðàçïðàâèè è áåçïðèíöèïíè áîðáè ïî ÷èñòî ïðàâîïèñíè âúïðîñè è äà ñå íàñî÷àò è íàé-ñåòíå äà ñúáèðàò äóìè çà áúëãàðñêèÿ ðå÷íèê. Íàâðåìåòî íèêîé íå ñå å âñëóøâàë â ñúâåòèòå íà Èâàí Âàçîâ. Äîñåãà äåéíîñòòà íà òúé íàðå÷åíèòå “ëîçàðè” îñòàíà èçâúí ïîëåçðåíèåòî íà èñòîðèöèòå íà íîâîáúëãàðñêèÿ åçèê. Íåäîîöåíÿâàíåòî èì äîâåäå äî ñåïàðàòèçúì ñëåä ïîðåäíîòî ïîðàæåíèå âúâ âîéíèòå íà Áúëãàðèÿ ïðåç 1944 ã. Ãðóïà ó÷åíèöè îò Ñîëóíñêàòà áúëãàðñêà ãèìíàçèÿ çàìèíàâàò çà Áåëãðàä äà ïðîäúëæàò îáðàçîâàíèåòî ñè, íî ñêîðî ñå óáåæäàâàò, ÷å ïðîòåãíàòàòà “áðàòñêà” ñðúáñêà ðúêà èñêà äà áðúêíå äúëáîêî â äóøàòà èì, ïðåõâúðëÿò ñå â Ñîôèÿ, çà äà ïðîäúëæàò ñëåäâàíåòî ñè è äà ñå ãîòâÿò çà ñâîÿòà èñòîðè÷åñêà ìèñèÿ. Ñðåä òÿõ å è Äàìå Ãðóåâ. Òîâà ñà âèñîêîíàäàðåíè ìëàäåæè ñ ðÿäúê èíòåëåêò è èñòîðè÷åñêà ïðîçîðëèâîñò. Ïðåç 1891 ã. â Ñîôèÿ ñúçäàâàò “Ìëàäà ìàêåäîíñêà êíèæîâíà äðóæèíà” è îò 1892 - 1894 ã. èçäàâàò ñï. “Ëîçà”. Òå âèæäàò íåäîñòàòúöèòå íà íîâîáúëãàðñêèÿ êíèæîâåí åçèê, ñúçäàäåí åäèíñòâåíî âúðõó èçòî÷íîáúëãàðñêà îñíîâà, êîåòî å ïðå÷êà çà íåãîâîòî ìàñîâî óñâîÿâàíå â Ìàêåäîíèÿ.  ïúðâèòå áðîåâå ñïèñàíèåòî ñå èçïèñâà ñ ðàçëè÷åí ïðàâîïèñ îò òîçè íà Ìàðèí Äðèíîâ, áëèçúê äî ïðîåêòèðàíèÿ îò ôèëîëîãè÷åñêàòà êîìèñèÿ íà÷åëî ñúñ Ñòàìáîëîâèÿ ìèíèñòúð íà ïðîñâåòàòà Ã. Æèâêîâ ïðåç 1892 ã. è îòõâúðëÿí îò ðóñêèòå âúçïèòàíèöè, îðãàíèçèðàíè îò Èâàí Âàçîâ. Óïîòðåáÿâàò îòäåëíè äóìè è ôîíåòè÷íè îñîáåíîñòè îò îõðèäñêèÿ äèàëåêò, ïîíåæå ìíîçèíà ñà îò Îõðèä. Âîäåùà ðîëÿ èãðàå Ãåîðãè Áàëàñ÷åâ ñ ïñåâäîíèì Åçåðñêè, ðîäîì îò Îõðèä, ïî-êúñíî èçâåñòåí áúëãàðñêè èñòîðèê. Íå çàêúñíÿâàò îáâèíåíèÿòà â ñåïàðàòèçúì îò ñòðàíà íà ïèñà÷èòå â îôèöèîçà “Ñâîáîäà”. Âúâ âòîðèÿ áðîé íà ñï. “Ëîçà” (ñ. 91 — 96) îáñòîéíî è íàó÷íî îòãîâàðÿò íà íåëåïèòå íàïàäêè íà ïîñðåäñòâåíèòå äðàñêà÷è îò â-ê “Ñâîáîäà”, ëèøåíè îò ÷óâñòâî çà íàöèîíàëíà îòãîâîðíîñò è äàëíîâèäíîñò: “È òàêà åäèíñòâîòî íà áúëãàðñêèà ëèòåð. åçèê åñòåñòâåíî å îñèãóðåíî. Íî ïî íàøåòî ìíåíèå ñàìî åäíîòî åäèíñòâî íà êíèãà íå å äîñòàòú÷íî. Æåëàòåëíî å, ùîòî, àêî íå ñúâñåì äà ñúâïàäà ëèòåðàòóðíîòî åäèíñòâî ñ íàðîäíîòî â ñè÷êèòå ìó êðàèùà ïî îòíîøåíèå êúì åçèêà, äà íå ñå îòëè÷àâà ïîíå ìíîãó îò íåãî, ñ äðóãè äóìè, ëèòåðàòóðíèîò åçèê äà áúäå êîëêóòî ñå ìîæå è ïî íàðîäåí â íài øèðîêîòî çíà÷åíèå íà äóìàòà ñèð. êîëêóòî ëèòåðàòóðíèîò åçèê å ïîíiàòåí ïî áðåãîâåòå íà Ìàðèöà, òîëêó äà å ïîíiàòåí è íà òèå íà
254
Âàðäàð... äíåøíèîò áúë. êíèæîâåí åçèê äàëå÷ îùå íå å ôèêñèðàí; òîi ñå íàìèðà, òàêà äà ñå êàæå, â êà÷åñòâîòî ñè ñúñòîiàíèå, — â îáðàçîâàòåëíèîò ñè ïåðèîä.” (ñ. 94) Òå èñêàò åçèêúò äà ñå îáîãàòÿâà íå ñàìî ñ ðóñêè äóìè, à è ñ òàêèâà îò âñè÷êè áúëãàðñêè íàðå÷èÿ: “Ñàìî ïî òàêúâ íà÷èí ùå ìîæå äà ñå äîñòèãíå íåùî, äà ñå ocìèñëiam è ìíîãî÷èñëåíèòå ìàòåðèàëè îò íàðîäíèòå óìîòâîðåíèà, êîèòî âåðâàìå, íèêîi íå ùå äà îòêàæå, ÷å òå ñå ñúáèðàò ñàìî îò åäíà ÷èñòà ëióáîçíàòåëíîñò, ñàìî çà ïîëçà íà ÷èñòàòà ôèëîëîãèÿ.” (ñ. 94) Òóê òðÿáâà äà ñå èçòúêíå, ÷å ñòóäåíòèòå ñà áèëè ìíîãî íàáëþäàòåëíè ïî îòíîøåíèå íà íàìåðåíèÿòà íà òåõíèòå ïðîôåñîðè çà ëåêñèêàëíîòî îáîãàòÿâàíå íà êíèæîâíèÿ åçèê îò äèàëåêòèòå. Çà ãîëÿìî ñúæàëåíèå, ïðîðî÷åñêîòî âèæäàíå íà “ëîçàðèòå” çà ñúáèðàíåòî íà äèàëåêòíè ìàòåðèàëè ñòàâà “ñàìî çà ïîëçà íà ÷èñòàòà ôèëîëîãèÿ” è â íàøè äíè. Íà ñ. 95-96 îáÿñíÿâàò ïðàâîïèñíàòà ñè ïðàêòèêà è íåéíàòà öåë — ïî-ëåñíîòî óñâîÿâàíå íà êíèæîâíèÿ åçèê. Òå èçõâúðëÿò êðàåñëîâíèòå åðîâå, òúé êàòî íÿìàò çâóêîâà ñòîéíîñò. Çà çâóêà ú èçïîëçâàò ñàìî áóêâåíèÿ çíàê ú, èçõÛ), çàùîòî èìà ñúùèÿ ãëàñåæ ú. Âìåñòî âúðëÿò áóêâàòà (Û Ý) ïîëçâàò çàïàäíîáúëãàðñêèÿ çàñòúïíèê áóêâåíèÿ çíàê (Ý å âúâ âñè÷êè ïîçèöèè (áåõ, âåðà). Âìåñòî é, òå ïîëçâàò ïîñòàðèííîòî i, êàòî êîìïîíåíò îò ëèãàòóðàòà (2). Ñ òîâà îòáåëÿçâàò è çâóêîñú÷åòàíèÿòà þ è ÿ: þ — iy, ÿ — ia (ïîä ëèíèÿ ñå ïîä÷åðòàâà, ÷å áóêâåíèÿò çíàê ÿ å åäíî îò áåçñìèñëåíèòå íîâîâúâåäåíèÿ íà Ïåòúð Âåëèêè). “Ïèñàíåòî íà ia âìåñòî ÿ íå å íîâî — îñâ. â ñòáúëã. è ñðåäíåáúë. òî ñå ïèøåøå è ïðè Âúçðàæäàíåòî íà íîâî áúëã. ëèòåðàòóðà (Ðàêîâñêè è äðóãè.)” — ñ. 98 Ïðàâÿò è íÿêîè äðóãè ôîíåòè÷íè è ïðàâîïèñíè âòîðîñòåïåííè ïðîìåíè. Ïèñà÷èòå íà â-ê “Ñâîáîäà” ãè îáâèíÿâàò â ìàêåäîíñêè ñåïàðàòèçúì, íåëåïà êëàñèôèêàöèÿ. Àç áèõ ãè “îáâèíèë” â èçòî÷íîáúëãàðñêî ïîêëîííè÷åñòâî, çàùîòî óïîòðåáÿâàò ìàëêî ìàêåäîíñêà ëåêñèêà. Òåçè ìëàäè ïàòðèîòè-èíòåëåêòóàëöè, íàäìèíàëè âèæäàíèÿòà íà òîãàâàøíèòå îôèöèàëíè âëàñòîâè ôàêòîðè, ïðåç 1894 ã.ïðåêðàòÿâàò äåéíîñòòà ñè ïîðàäè íåðàçáèðàíåòî, ïðîÿâåíî îò êîíñåðâàòèçìà íà ôàêòîðèòå â Êíÿæåñòâî Áúëãàðèÿ. Åäíè òðúãâàò çà Ìàêåäîíèÿ äà ìðàò çà áúëãàðñêàòà ñâîáîäà, äðóãè ñòàâàò ôàêòîðè â êóëòóðíèÿ è îáùåñòâåíèÿ æèâîò íà Áúëãàðèÿ — Äàìå Ãðóåâ, Ïåòúð Ïîïàðñîâ, Äèìèòúð Ìèð÷åâ, Õðèñòî Ïîïêîöåâ, Ãåîðãè Áàëàñ÷åâ, Àíäðåé Ëÿï÷åâ, Ãîöå Äåë÷åâ, Ãúîð÷å Ïåòðîâ, Ïåðå Òîøåâ, Õðèñòî Ìàòîâ è ìíîãî äðóãè. Àêî òîãàâàøíèòå ïîëèòèöè, ïèñàòåëè è ãðàìàòèöè áÿõà ñå ñîëèäàðèçèðàëè ñ âèæäàíèÿòà èì, òî äíåñ íÿìàøå äà èìà ïî÷âà çà åçèêîâ ñïîð ñúñ Ñêîïèå. Èçâúíðåäíî áîãàòèÿò ðå÷íèê íà Íàéäåí Ãåðîâ (1895 1904 ã.) âêëþ÷âà áîãàò ìàòåðèàë îò âñè÷êè äèàëåêòè, íî çà æàëîñò áåç ëîêàëèçàöèÿ, çàùîòî ïîëçâà è ïóáëèêóâàíè ìàòåðèàëè, êàòî ãè ïðèñïîñîáÿâà êúì ñîáñòâåíèÿ ñè ïðàâîïèñ. Ïîðàäè ïðàâîïèñíè ïðîáëåìè è êîíôëèêòíèòå îòíîøåíèÿ ìåæäó íåãî è Ìàðèí Äðèíîâ, ðå÷íèêúò íå âëèçà â øèðîêà óïîòðåáà. È çàñëóæèëèÿò ëåêñèêîãðàô íå âçèìà ïîä âíèìàíèå âàæíèÿ ôàêòîð — âúçìîæíîñòòà çà óñâîÿâàíå íà íàöèîíàëíèÿ åçèê ñ ïðàâîïèñ, êîðåííî ðàçëè÷àâàù ñå îò ïðîèçíîøåíèåòî â ãîâîðèìèÿ åçèê. Íî íèêîé íå ñå å îïèòàë äà íàïðàâè äðóã òèï ðå÷íèê. Òîâà å áèëî çàäúëæåíèå íà Êíèæîâíîòî äðóæåñòâî, à ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî ôóíêöèÿ è íà äúðæàâàòà. Íå å îòïå÷àòàí ïúðâèÿò ãîëÿì ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ åçèê íà ïàòðèàðõà íà áúëãàðñêàòà ôèëîëîãè÷åñêà ìèñúë
ÀÂÈÒÎÕÎË ïðåç âòîðàòà ÷åòâúðò íà XIX âåê — Íåîôèò Ðèëñêè îò Áàíñêî, âúïðåêè ÷å ïðåç 1883 ã. ïî ïðåäëîæåíèå íà Èðå÷åê Òðåòîòî íàðîäíî ñúáðàíèå îòïóñêà íåìàëêà ñóìà çà îòïå÷àòâàíåòî ìó, íî ïðîô. Ë. Ìèëåòè÷ ïðåöåíÿâà, ÷å âå÷å ðå÷íèêúò íå å àêòóàëåí ïîðàäè ôàêòà, ÷å ñúîòâåòñòâèÿòà íà áúëãàðñêèòå äóìè ñà äàäåíè íà ãðúöêè è öúðêîâíîñëàâÿíñêè åçèê. À êîé å ïðå÷èë íà Ìèëåòè÷ äà íàïðàâè äîáàâêà, à èìåííî ñúîòâåòñòâèÿ è òúëêóâàíèÿ íà íîâîáúëãàðñêè?! Ñúùàòà ñúäáà ïî-êúñíî ñïîäåëÿ è ðå÷íèêúò íà Êóçìàí Øàïêàðåâ — “Ãðàäèâî çà áúëãàðñêè åçèê”. Ñ îòðèöàòåëíàòà ñè ðåöåíçèÿ ïðîô. Áåíüî Öîíåâ ïðåç 1905 ã. âúçïðåïÿòñòâà îòïå÷àòâàíåòî ìó. Íå îòðè÷àì çàñëóãèòå íà äâàìàòà ïðîôåñîðè, îáà÷å òå íèùî íå ïðàâÿò çà íàïèñâàíå íà ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ åçèê, íèòî âúçëàãàò íà äðóãè. Âúçìîæíîñòèòå íà Ë. Ìèëåòè÷ ñà ãîëåìè êàòî ïðåäñåäàòåë íà ÁÀÍ è íà Ìàêåäîíñêèÿ íàó÷åí èíñòèòóò, íî âúïðåêè òîâà òîé íå ïðàâè íèùî ñúùåñòâåíî çà çàäúëáî÷åíîòî åçèêîâî ïðîó÷âàíå íà Ìàêåäîíèÿ. Âðàæäàòà ìåæäó äâàìàòà ïðîôåñîðè ïðå÷è íà åäíî áëèçêî ñúòðóäíè÷åñòâî ïîìåæäó èì çà ðåøàâàíå íà âàæíè îáùîáúëãàðñêè åçèêîâè âúïðîñè, ñúäáîíîñíè çà íàöèÿòà - îáîãàòÿâàíå íà êíèæîâíèÿ åçèê ñ îãëåä íàöèîíàëíîòî åäèíñòâî, ñúñòàâÿíå íà ïðåïîðú÷èòåëåí ðå÷íèê, ðå÷íèê íà ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê è äèàëåêòåí ðå÷íèê. Ãîëÿìà å íóæäàòà îò íàïèñâàíå íà èñòîðè÷åñêè ðå÷íèê. Ïúðâèÿò òîì íà “Ñòàðîáúëãàðñêè ðå÷íèê” ñëåä äúëãè ïðîòàêàíèÿ èçëèçà åäâà ïðåç 1999 ã. áåç ó÷àñòèåòî íà íàé-âèäíèòå ñòàðîáúëãàðèñòè — ïðîôåñîðèòå È. Äîáðåâ, Å. Äîãðàìàäæèåâà, À. Ìèí÷åâà, Á. Âåë÷åâà. Èçëèçàíåòî íà âòîðèÿ òîì å ïîä âúïðîñ. Íÿìà èçãëåäè â îáîçðèìî áúäåùå äà áúäå èçäàäåí äèàëåêòåí ðå÷íèê. Ëèïñâàò ôðàçåîëîãè÷íè ðå÷íèöè íà ðàçëè÷íèòå äèàëåêòè. Èçëèçàùèÿò “Ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ åçèê”å êðóïíî íàó÷íî ïîñòèæåíèå, â íåãî ñå âêëþ÷âàò äóìè îò öÿëîòî åçèêîâî çåìëèùå êàêòî êíèæîâíè, òàêà è äèàëåêòíè, ðåãèñòðèðàíè â ïèñìåíè èçòî÷íèöè îò âðåìåòî íà “Ðèáíèÿ áóêâàð” äî íàøè äíè. Ñúùîòî âàæè è çà “Áúëãàðñêè åòèìîëîãè÷åí ðå÷íèê”. Çà ñúæàëåíèå òå íå ìîãàò äà èçïúëíÿò ôóíêöèÿòà íà ïðåïîðú÷èòåëåí, êàêúâòî å òðÿáâàëî äà ñå ñúñòàâè â íà÷àëíèÿ åòàï íà èçãðàæäàíåòî íà íîâîáúëãàðñêèÿ êíèæîâåí åçèê. Êàêâî àëòåðíàòèâíî ðåøåíèå áè ìîãëî äà ñå ïðîòèâîïîñòàâè â îáëàñòòà íà ôîíåòèêàòà íà òîâà íà Ìàðèí Äðèíîâ? Èçáîðúò íà äàäåíà äèàëåêòíà îáëàñò êàòî èçõîäíà ïîçèöèÿ íå èçêëþ÷âà âïëèòàíåòî â òàÿ ñèñòåìà è íà ÿâëåíèÿ è îò äðóãè äèàëåêòíè îáëàñòè. Áè òðÿáâàëî äà ñå âçåìå ïîñëåäîâàòåëíî äàäåíî ÿâëåíèå îò äàäåí äèàëåêò è äðóãî îò äðóãè. Íàïðèìåð ïðàâèëíî å áèëî âúçïðèåòî èçòî÷íîáúëãàðñêîòî óäàðåíèå, ïîíåæå çàïàäíîòî óäàðåíèå å ìíîãîîáðàçíî. Öåíòðàëíîìàêåäîíñêîòî óäàðåíèå âúðõó òðåòàòà ñðè÷êà îòçàä íàïðåä è ëèïñàòà íà êâàíòèòåò íå å áëàãîçâó÷íî, îñîáåíî çà ìåðåíà ðå÷. Ïðè âêëþ÷âàíåòî íà íÿêîè çàñòúïíèöè íà ñòàðîáúëãàðñêè çâóêîâå, êîèòî ñà èçâåñòíè êàòî ãðàôåìè, å òðÿáâàëî äà èìà êîìïðîìèñ. Ùîì Û) è (Ý Ý) ñå îòáåëÿçâà ñúñ ñåãàøíèÿ âîêàë çàñòúïíèêúò íà (Û Ý) ú (çúá, ñúí), à íå à (çàá) èëè î (ñîí), òî íà ìÿñòîòî íà (Ý å òðÿáâàëî äà ñå âúâåäå å (õëåá, êîëåíî). Íîñèòåëèòå íà çàïàäíîáúëãàðñêèòå äèàëåêòè íå ìîãàò äà áúäàò îùåòåíè è â äâàòà ñëó÷àÿ. Òå íå ìîãàò äà ñå íàó÷àò ïðàâèëíî äà ÿêàò, çàùîòî òîâà ÿâëåíèå ïðè òÿõ íÿìà àíàëîã. Íà èçòî÷íèÿ áúëãàðèí ìîæå äà ñå êàæå: êàêòî êàçâàø áåøå, ùå êàçâàø è áåõ, êàêòî êàçâàø ãîëåìè, ãîëåìèÿò òàêà ùå êàç-
âàø ãîëåìàòà, ãîëåìîòî. Çàùî íå å âúçïðèåòà âàðèàíòíîñò è ïðè ñú÷åòàíèåòî ÷åð-÷åðíî/öúðíî, êàêòî å ÷åðêâà/ öúðêâà? Åçèêîâàòà ïðàêòèêà áè óòâúðäèëà åäíî è áè îòõâúðëèëà äðóãîòî èëè ïúê åäíîâðåìåííî áèõà ôóíêöèîíèðàëè è äâåòå, áåç äà âíàñÿò íåïîíÿòíîñò. Íàøèòå ïúðâè åçèêîâåäè âúçïðèåìàò îñíîâíè ñëàâèñòè÷íè ôîíåòè÷íè ïîñòàíîâêè îò ãåðìàíñêàòà è ðóñêàòà ñëàâèñòèêà êàòî àêñèîìè, áåç îãëåä äàëè òå îòãîâàðÿò íà èñòîðèÿòà è ñúñòîÿíèåòî íà áúëãàðñêèÿ íàðîäåí åçèê. Òå è äíåñ áèòóâàò â íàøèòå ó÷åáíèöè. (Òîçè âúïðîñ ðàçãëåæäàì â ìîíîãðàôèÿòà ñè “Ïðîáëåìè íà áúëãàðñêàòà äèàëåêòíà è èñòîðè÷åñêà ôîíåòèêà”, Ñîôèÿ, 1995 ã.). Åçèêîâàòà ðåôîðìà â ñðúáñêèÿ åçèê íà Âóê Êàðàäæè÷ ïðåç ñðåäàòà íà XIX âåê å ïîâëèÿíà îò äâèæåíèåòî çà îáíîâëåíèå íà óíãàðñêèÿ åçèê, èìà è ïîëèòè÷åñêî çíà÷åíèå. Çàùî íàøèòå åçèêîâåäè ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî, êîãàòî ôàêòè÷åñêè ñå óñòàíîâÿâà íîðìàòèâíîñòòà íà êíèæîâíèÿ åçèê, íå âçèìàò ïîä âíèìàíèå îòêðèòèòå àñèìèëàöèîííè àñïèðàöèè íà ñðúáñêàòà äúðæàâíà è åçèêîâà ïîëèòèêà êúì Ìàêåäîíèÿ è íå äîáëèæàâàò êíèæîâíèÿ íè åçèê äî ìàêåäîíñêèòå è ïîìîðàâñêèòå ãîâîðè? Çàùî äúðæàò çà áóêâåíè çíàöè îò ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê, êîèòî âå÷å íÿìàò çâóêîâà ñòîéíîñò è êàê ìîãàò ó÷åíèöèòå — äåöà íà îðà÷è, êîïà÷è è îâ÷àðè, äà óñâîÿò òàêúâ ñëîæåí ïðàâîïèñ! Ñáëèæàâàíåòî ñ òåçè äèàëåêòè íàé-ëåñíî è óñïåøíî áè ñòàíàëî â îáëàñòòà íà ëåêñèêàòà. Êîé â Ìàêåäîíèÿ â åæåäíåâíà ðàçãîâîðíà ðå÷ êàçâà èñêàì, à íå ñàêàì? Êàêâî å äèàëåêòíîòî ïðè ñàêàì, êîãàòî å â îáðúùåíèå îò Ïëåâåí äî Îõðèä? Ñàêàì å ïðîñòî ôîíåòè÷åí âàðèàíò íà èñêàì è íå ìîæå äà ñå èçêëþ÷è îò óïîòðåáà. Òàêèâà ïðèìåðè ñà ñòîòèöè. Îáùîíàöèîíàëåí êíèæîâåí åçèê ñå ñúçäàâà, çà äà ñå ñïëîòè íàöèÿòà â åäíî öÿëî, à íå äà ÿ ðàçåäèíè. Çà æàëîñò, åçèêîâàòà ïîëèòèêà íà Êíÿæåñòâî Áúëãàðèÿ å áèëà åêâèâàëåíòíà íà íåîáìèñëåíàòà âúíøíà ïîëèòèêà, êîÿòî ïðè÷èíè ìíîãî ñòðàäàíèÿ êàêòî íà áúëãàðèòå â Ìàêåäîíèÿ, òàêà è â Êíÿæåñòâîòî. Íàöèîíàëíîîòãîâîðíà åçèêîâà ïîëèòèêà ëèïñâà è ñëåä 1944 ã. Ïðàâîïèñíàòà ðåôîðìà ïðåç 1945 ã. å òðÿáâàëî äà ñòàíå â äóõà íà íàöèîíàëíîòî îáåäèíåíèå, à íå ðàçåäèíåíèå — ïðîòèâîïîñòàâÿíå èçòîêà íà çàïàäà. Óíèôèöèðàíåòî íà ïðàâîïèñà è ëåêñèêàòà íå îçíà÷àâà îáëè÷àíå íà âñè÷êè â åäèí ìóíäèð. Êðàåñëîâíèòå åðîâå å òðÿáâàëî äà îòïàäíàò, çàùîòî íÿìàò çâóêîâà ñòîéíîñò. Íî Ý) ðåøåíèåòî å àíòèíàöèîíàëíî. Äà, â ïî îòíîøåíèå íà (Ý åçèêîâîòî ñòðîèòåëñòâî ñúùî èìà ïîëèòèêà. Åòî êàêâî ïèøå âèäíèÿò ó÷åí, ðîäîì îò Ùèï (1879 -1955), ïðîô. À. Áàëàáàíîâ ïðåç 1942 ã.: “È êîãàòî ñúðáèòå ðàçáðàõà íàøàòà ãðåøêà, èçïëàøåíè îò ìèåñëèòå íà Ïåòêî Êàðàâåëîâ, ïî÷íàõà ïî íàé-äÿâîëñêè ïúòèùà äà ïîîùðÿÝ), ñúùî è èãðàòà ñ óäàðåíèÿòà... âàò òîâà ÿÿêàíå ñ (Ý Çàòîâà ãî íàñúð÷àâàõà òúé ãîðåùî ñúðáèòå... Ñ êàêâîòî è êàêòî ìîæåõà.” (Àëåêñàíäúð Áàëàáàíîâ, òîì I, Ñîôèÿ, Áúëãàðñêè ïèñàòåë 1973, ñ. 559). Çàùî ñúðáèòå ñè Ý) {âåðà, âèåïîçâîëÿâàò òðè çàñòúïíèêà íà ìÿñòîòî íà (Ý ðà, âèðà)? Òàçè ñòàðèííà áóêâà èìà äðóã ãëàñåæ â ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê. Òúé íàðå÷åíîòî ÿêàíå å ìåæäèíåí åòàï, èçæèâÿí â çàïàäíèòå äèàëåêòè. Çàùî ïðåç 1945 ã. íå ñà âúâåäåíè ðàâíîïðàâíè äóáëåòíè ôîðìè åêàâñêè è ÿêàâñêè? Ìîæå áè å èìàëî âúíøåí íàòèñê çà óòâúðæäàâàíå íà îòäåëåí ìàêåäîíñêè åçèê èëè ïúê íîðìàòèâåí äîãìàòèÝ) çàïàäíèòå ïèñàòåëè âèíàãè âúâ çúì? Áóêâåíèÿò çíàê (Ý âñè÷êè ïîçèöèè ñà ãî ïðîèçíàñÿëè êàòî å. È ñå ñòèãíà äîòàì, ÷å äà ñå ôàëøèôèöèðà åçèêúò íà âèäíè òâîðöè íà ïå-
255
ÀÂÈÒÎÕÎË ðîòî îò Çàïàäà, âêëþ÷èòåëíî è íà Àë. Áàëàáàíîâ, êîéòî ïðåç öåëèÿ ñè òâîð÷åñêè æèâîò âîþâà ñðåùó íàñèëñòâåíîòî íàëàãàíå íà ÿêîâñêèòå ôîðìè. Öåíçóðàòà ñëåä 1944 ã. íàïàêîñòè íå ìàëêî è íà ñëîâíîòî áîãàòñòâî íà áúëãàðñêèÿ åçèê. Òàêà íàðå÷åíèòå òåõíè÷åñêè ðåäàêòîðè è äðóãè öåíçîðè ñâîåâîëíî ðåøàâàõà êîÿ äóìà å êíèæîâíà è êîÿ íå. Íàé-ñåòíå ïðåç 1955 ã. èçëèçà ïúðâèÿò òîì íà ïúðâèÿ àêàäåìè÷åí ðå÷íèê — “Ðå÷íèê íà ñúâðåìåííèÿ áúëãàðñêè êíèæîâåí åçèê”, âòîðèÿò ïðåç 1957, à òðåòèÿò â 1959 ã. È òàêà ñå ñáúäâàò ïðîðî÷åñêèòå äóìè íà Àë. Áàëàáàíîâ: “È êàòî ìîëèòâà òðåáâà äà èçêàæåì äúëáîêàòà ñè ïðèçíàòåëíîñò êúì íàøèòå ãðàìàòèöè è ôèëîëîçè çà òåõíàòà ãîëåìà çàñëóãà, çàñëóãà, êîÿòî ìîæå äà îòìèå âñè÷êèòå èì — è ìèíàëè, è áúäåùè — ãðåõîâå: òå, ìîæå áè îò ìúðçåë, íî âñå ïàê òå, íàøèòå ãðàìàòèöè, íå íàïðàâèõà íèòî åäíà äîáðà ãðàìàòèêà, çà äà ñå ïðèåìå è ïàêîñòè; òå, íàøèòå ôèëîëîçè, íå ñúñòàâèõà íè åäèí ñëîâàð íà áúëãàðñêè åçèê, çà äà ìó òóðÿò òî÷êà...” (ñ. 521-522). Òîçè äúëãîî÷àêâàí ðå÷íèê äèñêðèìèíèðà ñëîâíîòî áîãàòñòâî íà çàïàäíèòå äèàëåêòè è óçàêîíÿâà èçòî÷íèÿ õàðàêòåð íà íàöèîíàëíèÿ íè åçèê è â îáëàñòòà íà ëåêñèêàòà. Íà 108 ñ., òîì I ñå äàâà ñòàðèííàòà äóìà âåëÿ, íî ñúñ çàáåëåæêà äèàëåêòíà, âúïðåêè ÷å ñå ñðåùà â òâîð÷åñòâîòî íà åäèí îò íàé-èçâåñòíèòå ïîåòè, Ê. Õðèñòîâ. Çàäàâà ñå âúïðîñúò ëåêñåìèòå ïîâåëÿ, ïîâåëÿâàì îò êîÿ äóìà ñà îáðàçóâàíè? Òîçè ðå÷íèê êàòî ïúðâè îïèò äà ïðåäñòàâè ëåêñèêàëíîòî áîãàòñòâî íà åçèêà íè å òðÿáâàëî äà èìà è ïðåïîðú÷èòåëåí õàðàêòåð. Ñëåä ëåêñåìèòå, êîèòî èìàò øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèå â çàïàäíèòå äèàëåêòè è ñà âëåçëè â óïîòðåáà â îòäåëíè ëèòåðàòóðíè ïðîèçâåäåíèÿ, íå å òðÿáâàëî äà ñå ïèøå çàáåëåæêà äèàëåêòíî. Êàêâî îçíà÷àâà äèàëåêòíî?  íàøàòà ïðàêòèêà òîâà îçíà÷àâà, ÷å íå å èçòî÷íîáúëãàðñêî, êàêúâòî å ñëó÷àÿò ñ êîøóëÿ, íîãà, âåëÿ è ìíîãî äðóãè. Êíèæîâíèÿò åçèê å æèâ îðãàíèçúì. Ïðè íåãî íå ìîæå äà èìà çàêîñòåíÿëîñò. Òîé ïîñòîÿííî ñå ðàçâèâà, íàé-âå÷å â îáëàñòòà íà ëåêñèêàòà. È â áúëãàðñêèÿ êíèæîâåí åçèê ïîñòîÿííî íàâëèçàò äóìè îò ìåæäóíàðîäíàòà ëåêñèêà èëè ïúê ñå ñúçäàâàò íîâè ïîíÿòèÿ. Çàùî òîé íå ìîæå äà ñå îáîãàòè îò ñîáñòâåíîòî ñè íàñëåäñòâî è îò äóìè, ñúçäàäåíè â ìàêåäîíñêàòà êíèæîâíà íîðìà? Íèìà ðóñêîòî ñú÷åòàíèå ãðàíè÷åí ïðîïóñêâàòåëåí ïóíêò å ïî-ïîäõîäÿùî îò ãðàíè÷åí ïðåìèí èëè æèëèùåí êâàðòàë îò íàñåëáà? Ïîëîæåíèåòî ñåãà â Ð. Ìàêåäîíèÿ å êîðåííî ïî-ðàçëè÷íî îò òîâà â áèâøà Þãîñëàâèÿ. Òîãàâà âåëèêîñðúáñêèòå èíòåðåñè íàëàãàò îòäàëå÷àâàíåòî íà ìàêåäîíñêàòà êíèæîâíà íîðìà îò áúëãàðñêèÿ åçèê ñ öåë ïîñòåïåííîòî ïðåòîïÿâàíå íà áúëãàðèòå â Ìàêåäîíèÿ â þãîñëàâñêàòà — ò.å. â ñðúáñêàòà íàðîäíîñò. Ñåãà âå÷å ïîëîæåíèåòî å äðóãî. Äàíî íàëè÷èåòî íà ïèñìåíàòà íîðìà â Ìàêåäîíèÿ (çà íà÷èíà íà íåéíîòî ñúçäàâàíå âæ. Còîiàí Ðèñòåñêè, “Ñòåíîãðàôñêè áåëåøêè îä ïðâàòà /içè÷íà êîìèñèià” — ôàêñèìèë, Cêonje, 2000 ã.) íè äàäå ïîäòèê çà ðàçøèðÿâàíå íà äèàëåêòíàòà áàçà íà êíèæîâíèÿ åçèê è íåãîâîòî îáíîâëåíèå. Ñëåä 1944 ã. â Ìàêåäîíèÿ ìíîãî ïîêîëåíèÿ ó÷àò è óñâîÿâàò íîâàòà êíèæîâíà íîðìà, ñúçäàäåíà âúðõó ÷àñò îò áúëãàðñêàòà äèàëåêòíà òåðèòîðèÿ ñúñ ñðúáñêî ãðàôè÷íî, ïðàâîïèñíî è ëåêñèêàëíî âëèÿíèå è ñ ìíîæåñòâî íîâîñúçäàäåíè äóìè, ñ öåë îòäàëå÷àâàíåòî £ îò áúëãàðñêàòà îñíîâà.
256
Àêî Ì. Äðèíîâ è íåãîâèòå ïîñëåäîâàòåëè áÿõà âïëåëè ìàêåäîíñêèòå äèàëåêòè äúëáîêî â êíèæîâíèÿ åçèê, áèõà ëè ìîãëè ïðîñðúáñêè íàñòðîåíèòå êîìóíèñòè äà ñúçäàâàò íîâ åçèê? Ñëåäîâàòåëíî ïúðâîñòåïåííà çàäà÷à íà áúëãàðñêàòà ñòðàíà å äà îïðàâè äîïóñíàòàòà ãðåøêà îò Ì. Äðèíîâ è íåãîâèòå ïîñëåäîâàòåëè â åçèêîâàòà ïîëèòèêà è ïðàêòèêà. Òðÿáâà äà ñå ðàçøèðè äèàëåêòíàòà áàçà íà êíèæîâíèÿ åçèê, à èìåííî äà ñå ñúñòàâè äîïúëíèòåëåí ïðåïîðú÷èòåëåí ðå÷íèê ñ äóìè îò ìàêåäîíñêèòå äèàëåêòè è îò ìàêåäîíñêàòà ïèñìåíà íîðìà è ñúîòâåòíî äà ñå èçïîëçâàò îò ïèñàòåëè è æóðíàëèñòè. Ïîñòåïåííî ãîëÿìà ÷àñò îò òÿõ ùå íàâëÿçàò â óïîòðåáà. Íóæíè ñà è íÿêîè ïðîìåíè â ïðàâîïèñà. Ñ òàçè çàäà÷à òðÿáâà äà ñå çàåìå ñïåöèàëíà ãðóïà îò åçèêîâåäè, ïèñàòåëè è æóðíàëèñòè, êîèòî âèæäàò ïðîáëåìèòå è êîèòî áèõà ñå ñòàðàëè äà ãè ðåøàò. Òîçè âúïðîñ íå ìîæå äà ñå èíñòèòóöèîíàëèçèðà. Ïðè åçèêîâåäèòå êîíñåðâàòèçìúò å ïóñíàë äúëáîêè êîðåíè ïîðàäè îáó÷åíèåòî â óíèâåðñèòåòèòå, êúäåòî ëèïñâà àëòåðíàòèâíî âèæäàíå. Íå ñëó÷àéíî åäèí ìåäèê è âèäåí îáùåñòâåíèê, êàêúâòî å ïðîô. Ìèõàèë Îãíÿíîâ, âèæäà ïðàâèëíî ïðîáëåìèòå íà ñúñòîÿíèåòî íà áúëãàðñêèÿ åçèê. Åòî êàêâî ïèøå â ïðåäãîâîðà êúì ðîìàíà íà Ìèëå Íåäåëêîâñêè “Ïîäêîâèöàòà íà ñìúðòòà è íàäåæäàòà”, Ñîôèÿ, 2000 ã., íà 12 ñ. “Ðàçâè ñå åçèêîâ äîãìàòèçúì, êîéòî ïðåíåáðåãâà è ïðåçèðà äèàëåêòèòå. Çà òîçè åçèêîâ äîãìàòèçúì å õàðàêòåðíî íàëàãàíåòî íà ïðàâèëà, îïðåäåëåíè îò ïðîô. Àë. Áàëàáàíîâ êàòî “òúïîóìíè è çëîóìèøëåíè” ïîñåãàòåëñòâà âúðõó áúëãàðñêîòî íàðîäíî åäèíñòâî. Ìåæäó òÿõ å äèêòàòóðàòà íà ÿêàíåòî, øêîëñêîòî ïðàâèëî çà ïúëíèÿ è íåïúëåí ÷ëåí, çàáðàíàòà çà “ìåêàíåòî” è äðóãè áåëåçè, õàðàêòåðíè çà çàïàäíèòå ãîâîðè”. À íà ìàêåäîíñêèòå êîëåãè áèõ êàçàë: ÷åòåòå Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè, Éîàêèì Êúð÷îâñêè, Êèðèë Ïåé÷èíîâè÷, Íåîôèò Ðèëñêè, Áðàòÿ Ìèëàäèíîâè, Ðàéêî Æèíçèôîâ, Êóçìàí Øàïêàðåâ, Ãðèãîð Ïúðëè÷åâ, Äèìèòúð Ìàòîâ, Õðèñòî Ìàòîâ, Àëåêñàíäúð Áàëàáàíîâ — âñè÷êè ðîäîì îò Ìàêåäîíèÿ è åçèêîâè ñòðîèòåëè íà áúëãàðñêèÿ åçèê, ÷åòåòå è ðàçñúæäàâàéòå âúðõó íàïèñàíîòî îò Ñòîÿí Íîâàêîâè÷ äî ìèíèñòúðà íà ïðîñâåòàòà â Áåëãðàä ïðåç 1887 ã. Ïîóêè îò òîâà òðÿáâà äà èçâëåêàò è äâåòå ñïîðåùè ñòðàíè. Ìîæå ëè áåç êîíòèíóèòåò äà ñå èçãðàæäà ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà XX âåê êíèæîâåí åçèê â Åâðîïà? Íåêà îòáåëåæèì, ÷å åäèí íåâçðà÷åí è îáúðêàí àäåïò íà Ñòîÿí Íîâàêîâè÷ — ðóñêèÿò ïîäàíèê è ïðîâîäíèê íà ïðîñðúáñêàòà ïîëèòèêà íà Ðóñèÿ íà Áàëêàíèòå â íà÷àëîòî íà XX âåê Êðúñòå Ìèñèðêîâ (ïîäðîáíî âæ. Ä. Äèìèòðîâ, “Èìåòî è óìúò”, Ñîôèÿ, 1999, ñ. 234 -260; ñúùèÿò òðóä çà ïúðâè ïúò å ïóáëèêóâàí â Ñêîïèå ïðåç 1999 ã. ïîä çàãëàâèå “Èìåòî è óìîò’}, êîéòî ïðèæèâå íèêîìó â Ìàêåäîíèÿ íå áå èçâåñòåí, ñå èçäèãíà â êóëò ñëåä 1944 ã. â Ñêîïèå îò ñúðáîêîìóíèñòèòå, ïîñòàâÿéêè ãî íàä âåëèêàíèòå çà ñâîáîäàòà è ïðîñïåðèòåòà íà Ìàêåäîíèÿ — Ã. Äåë÷åâ, Ä. Ãðóåâ, ä-ð Õð. Òàòàð÷åâ, Õð. Ìàòîâ, Ï. Òîøåâ, Ò. Àëåêñàíäðîâ, Èâ. Ìèõàéëîâ è ñòîòèöè äðóãè. Ñáëèæàâàíåòî íà äâåòå êíèæîâíè ñòàíäàðòíè ñèñòåìè ñ îáù èñòîðè÷åñêè êîðåí è îáùà ãðàìàòè÷íà ñòðóêòóðà, ùå ñáëèæè äâåòå äúðæàâè â êóëòóðíèÿ è íàó÷åí îáìåí. Áåçñìèñëåíèòå ñïîðîâå ñàìî íè îòäàëå÷àâàò è çëåïîñòàâÿò ïðåä ñâåòà. Áúëãàðñêîòî äúðæàâíî ðúêîâîäñòâî, ïîó÷àâàéêè ñå îò íåõàéñòâîòî â ìèíàëîòî íà äúðæàâíèòå îðãàíè, òðÿáâà äà âçåìå îòíîøåíèå ïî âúïðîñà.
ÀÂÈÒÎÕÎË Åçèêîâèÿò âúïðîñ å ïúðâîñòåïåíåí äóõîâåí è ïîëèòè÷åñêè âúïðîñ, îñîáåíî äíåñ, â èíôîðìàöèîííèÿ XXI âåê, êîãàòî â Åâðîïà äúðæàâíèòå ãðàíèöè ñòàâàò ñèìâîëè÷íè. ÏÐÈËÎÆÅÍÈÅ Ñòîÿí Íîâàêîâè÷ äî ìèíèñòúðà çà ïðîñâåòà, Áåëãðàä, 1887 ãîäèíà Òúé êàòî áúëãàðñêàòà èäåÿ, êàêòî å èçâåñòíî íà âñè÷êè, å ïóñíàëà äúëáîêè êîðåíè â Ìàêåäîíèÿ, àç ñìÿòàì, ÷å å ïî÷òè íåâúçìîæíî äà ñå ðàçêîëåáàå òÿ íàïúëíî, êàòî ïðîòèâîïîñòàâÿìå ñàìî ñðúáñêàòà èäåÿ. Òàçè èäåÿ, îïàñÿâàì ñå, íå áè áèëà â ñúñòîÿíèå êàòî ÷èñòî è ãîëî ïðîòèâîïîñòàâÿíå äà ïîòèñíå áúëãàðñêàòà èäåÿ è çàòîâà ñðúáñêàòà èäåÿ áè èìàëà ïîëçà îò íÿêàêúâ ñúþçíèê, êîéòî áè áèë ðÿçêî ïðîòèâ áúëãàðèçìà è êîéòî áè èìàë â ñåáå ñè åëåìåíòèòå, êîèòî áèõà ìîãëè äà ïðèâëåêàò êúì ñåáå ñè íàðîäà è íàðîäíèòå ÷óâñòâà, êàòî ãè îòöåïÿò îò áúëãàðèçìà.
Áè òðÿáâàëî äà ñå ñúñòàâè åäèí ìàêåäîíñêè áóêâàð, êîéòî ùå áúäå ñïîåí è ñìåñåí ñúñ ñðúáñêèÿ, íî òàêà, ÷å äà ñúäúðæà äâå òðåòèíè ìàêåäîíñêè, à åäíà òðåòèíà ñðúáñêè åçèê, è òî âúâ âòîðàòà ïîëîâèíà... Ñðúáñêèÿò ïðàâîïèñ, êîéòî ñðúáñêèÿò åçèê óñïåøíî îòäåëè îò íÿêîãàøíàòà ðóñêî-ñëàâÿíñêà ñìåñèöà, ùå èì îòêðèå è ùå èì îìèëåå íà ìàêåäîíöèòå òåõíèÿò ðîäåí äèàëåêò è ùå ãè îò÷óæäè îò òåæêèÿ è çàïëåòåí èñòîðè÷åñêè ïðàâîïèñ, ñ êîéòî ñè ñëóæàò áúëãàðèòå è êàòî no-ïðîñòà è ïî-óäîáíà ðàáîòà, ùå ðàçêëàòè ó íàðîäà íàé-äúëáîêèòå êîðåíè íà áúëãàðñêàòà ïðîïàãàíäà è íà áúëãàðñêàòà ïèñìåíîñò, êîèòî áúëãàðèòå ñà øèðîêî ðàçïðîñòðàíèëè. Òàêúâ áóêâàð, ïîñòàâÿéêè â Ìàêåäîíèÿ îñíîâèòå íà ïî-óäîáíàòà ñðúáñêà ïèñìåíîñò, ùå çàîáè÷à ñðúáñêàòà êíèãà è ùå èì íàëîæè ñúðáèòå (íà íàðîäà) êàòî no-áëèçêè ëþäå è êîèòî ñà ïîõèòðè äà ãè çàäîâîëÿò...
257
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÎÙÅ ÄÎÊÀÇÀÒÅËÑÒÂÀ, ×Å ÂÈÇÀÍÒÈß Å ÄÅËÎ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÇÄÐÀÂÊÎ ÄÀÑÊÀËΠÑëåä íàïèñâàíå íà äîêëàäà ñè “Âèçàíòèÿ è áúëãàðèòå” çà Øåñòàòà êîíôåðåíöèÿ âúâ Âàðíà ïðåç 2001 ã. ïðîäúëæèõ ïðîó÷âàíèÿòà ñè è ñå íàòúêíàõ íà îùå èñòîðè÷åñêè èçâîðè, ïîòâúðæäàâàùè, ÷å áúëãàðèòå ñà ðàííè ïîñåëíèöè íà Áàëêàíèòå, ÷å ñ òðàêèòå ñà áèëè åäèí íàðîä, è ÷å Âèçàíòèÿ å ñúçäàäåíà îò òÿõ. Òóê ãè ïîñî÷âàì. Íåîñïîðèìè ôàêòè, ÷å áúëãàðè, òðàêè, ñêèòè è õóíè ñà åäèí íàðîä å òîïîíèìèÿòà íà Áúëãàðèÿ äíåñ. Òÿ å ïðÿêî äîêàçàòåëñòâî, ÷å äîøëèòå â Õ âåê ïð. Õðèñòà áúëãàðè íà÷åëî ñ öàðÿ ñè Õóäîí ïî-êúñíî ïðåç âåêîâåòå ñà ñå ñëåëè ñ òðàêè è ñêèòè â åäèí íàðîä - áúëãàðñêèÿò. Çàòîâà è ñåãà òå íàðè÷àò, ãðàäîâåòå, ðåêèòå è íÿêîè îò ïëàíèíèòå ñè ñ èìåíàòà, êîèòî ñà èìàëè íå ïðåç ñåäìèÿ âåê, êîãàòî èäâà êúñíàòà êîëîíà áúëãàðñêè ïîñåëíèöè íà÷åëî ñ êàí Àñïàðóõ, à ñ äðåâíèòå èì òðàêèéñêè èìåíà. Àêî áúëãàðèòå áÿõà êúñíè ïîñåëíèöè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, òå ùÿõà äà ãè íàðåêàò ñ òîãàâàøíèòå èì ëàòèíñêè è ãðúöêè èìåíà, êîèòî ñà èìàëè âúâ Âèçàíòèÿ. Íàéñòàðîòî èìå íà Ïëîâäèâ, å òðàêèéñêîòî Ïóëïóäåâà, à íå Ôèëèïîïîëóñ, êàêòî å áèë íàðå÷åí îò Ôèëèï IV Ìàêåäîíñêè. Ïðè èäâàíåòî íà Àñïàðóõ òîâà èìå íîñè Ï ë î â ä è â . “Êúñíèòå” ïîñåëíèöè, áúëãàðèòå íå ãî íàðè÷àò òàêà, à Ïúëäèí - ïðîèçâîäíî íà Ïóëïóäåâà. Ñúùîòî å è ñúñ Ñòàðà Çàãîðà. Òðàêèéñêîòî é èìå å Áåðîå, ëàòèíñêîòî Àóãóñòà Òðàÿíà, òàêîâà å è ïðåç VII âåê. Áúëãàðèòå ãî íàðè÷àò Áîðóé, ïðîèçëèçàùî îò Áåðîå. Òàêà å è Ñòàòóÿ íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè ñúñ Ñîôèÿ. Âè-
258
çàíòèéñêîòî é èìå å Òðèÿäèöà, ïðåäõîäíîòî é å Ñåðäèêà ïî èìåòî íà ìåñòíîòî òðàêèéñêî ïëåìå ñåðäè. Áúëãàðèòå ÿ íàðåêëè Ñðåäåö (Ñðÿäåö) ïîëó÷åíî îò Ñåðäèêà. Íÿêîè òðàêèéñêè èìåíà è äîñåãà íå ñà ïîáúëãàðåíè. Íàðè÷àìå ãè ñúñ ñòàðèòå èì òðàêèéñêè èìåíà êàòî: Âàêàðåë, Àðäà, Ïåðïåðåê, Âåëåêà, Åðìà, Ìàðèöà, Ï à í å ã à , Îñîãîâî, ÊàáèÈìïåðàòîð Êîíñòàíòèí Âåëèêè. Áðîíçîâà ëå, Íèøàâà è ïëàñòèêà îò IV â. ìíîãî äðóãè. Âñè÷êè íàøè ãîëåìè ðåêè, à ìíîãî è îò ïî-ìàëêèòå ñà ñ òðàêèéñêèòå ñè èìåíà è ñåãà èëè íåçíà÷èòåëíî ñà ïîáúëãàðåíè êàòî: Ñòðóìà îò Ñòðèìîí, Òóíäæà è Òúæà îò Òóíçîñ, Èñêúð îò Èñòîñ, ïîäîáíî å è ñ Îñúì, Îãîñòà, Ìåñòà, Âèò, Ñòðåìà è Äóíàâ îò Äóíàâå, êàêòî Ðîäîïè îò Ðîäîïå. Äîðè ëè÷íî èìå êàòî Áîðèñ å òðàêèéñêî, êîåòî çíà÷è ìúæ. Áèëî ïîïóëÿðíî ñ ïðèëàãàòåëíîòî Ìóêà. Áúëãàðèòå òàêà íàðè÷àò ðåêèòå, ãðàäîâåòå è ïëàíèíèòå ñè, çàùîòî ñà òðàêè. Ñúùîòî å ñ ïðàäðåâíàòà ðóíè÷åñêà ïèñìåíîñò, êîÿòî òðàêèòå ñà èçïîëçâàëè íà Áàëêàíèòå, à ïî-êúñíî ñà ÿ âúçïðèåëè è áúëãàðèòå. Çàòîâà áúëãàðñêîòî ðóíè÷åñêî ïèñìî å åäíàêâî ñ ðóíèòå, îòêðèòè â Ïîáèòèòå êàìúíè êðàé Âàðíà îò ìåçîëèòà, â ñ. Ãðàäåøíèöà Âðà÷àíñêî - êîåòî ñå ñ÷èòà çà íàé-ñòàðàòà ïèñìåíîñò â ñâåòà. Åäíàêâè ñà îùå ñ ðóíèòå â ïåùåðàòà Ìàãóðàòà, ìîãèëàòà Êàðàíîâî, îò ñêàëèòå íàä Îðåøàêà, Ëîâåøêî, òåçè ïî ñúäîâåòå îò Ðîãîçåíñêîòî ñúêðîâèùå, Ìàëêîòî êàëå êðàé Ñîçîïîë, êðåïîñòòà Ïàëèîêàñòðî â Ñàêàð ïëàíèíà è ìíîãî äðóãàäå èç Áúëãàðèÿ. Ïîäîáíî å è ñ ìíîãî òðàêèéñêè îáðåäè è îáè÷àè, êîèòî è äíåñ ñå èçâúðøâàò è ïî÷èòàò îò ñúâðåìåííèòå áúëãàðè êàòî: êóêåðñêèòå èãðè, çàðÿçâàíåòî íà ëîçÿòà, ìàðòåíèöèòå, ïðàâåíåòî íà ïîìåí çà ìúðòâèòå, ñóðâàêèòå è ìíîãî äðóãè. Ãîëåìèÿò âèçàíòèéñêè õðîíèñò Éîàí Çîíàðà, æèâÿë XII âåê íàïèñâà ñâÿòà “Èñòîðèÿ” ñëåä ïðîó÷âàíå è ïîëçâàíå íà íàé-èçâåñòíèòå èñòîðèöè íà ñâîåòî âðåìå êàòî Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè, Éîàí Ìàëàëà, Òåîôàí, ïàòðèàðõ
ÀÂÈÒÎÕÎË Íèêèôîð, Ãåîðãè Ìîíàõ, ïðîäúëæèòåëÿò íà Òåîôàí, îñíîâíîòî ïîçíàâàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî, íî è ïîðàäè Ñêèëèöà Êåäðèí, Ìèõàèë Àòàëèò è Ìèõàèë Ïñåë. Ïîëç- çíà÷èìîñòòà íà áúëãàðñêàòà öúêâà. Ñåäàëèùåòî é áèëî â âàë å è äðóãè íåèçâåñòíè èçâîðè. Çîíàðà ïîçíàâàë îñíîâ- Ñåðäèêà, íå ñàìî çàùîòî áèëà â ñðåäàòà íà áúëãàðñêèòå íî Âèçàíòèÿ êàòî äúðæàâà è íàçåìè, à çàùîòî ïîâå÷åòî îò ñåëåíèåòî é. Çàåìàë å âèñîêà âðåìåòî ñè Êîíñòàíòèí ñëóæáà âúâ âèçàíòèéñêèÿ äâîðåö. Âåëèêè ïðåêàðâàë òóê. ßâíî Òîé å åäèí îò íàé-äîáðèòå èñòîòîé å èñêàë íåãîâàòà ðîäíà ðèöè íà Âèçàíòèÿ. Êúì èñòîðèÿöúðêâà äà å ïîä íåãîâ íàäçîð òà ñè êúì êðàÿ ïðèëàãà ðå÷íèê, è òàêà ïî-äîáðå äà ñå ãðèæè êîéòî å èçêëþ÷èòåëíî öåíåí çà çà íåÿ.  òîçè ñïèñúê Éîàí íàøàòà èñòîðèÿ, ñ íåãî îêîí÷àÊîìíèí ïîñî÷âà, ÷å òåëíî ñå óñòàíîâÿâà êàêâè ñà Ïðîòîãåí å ó÷àñòâàë àêòèâáèëè òðàêèòå è èìà ëè ðàçëèêà íî â ðàáîòàòà íà ñúáîðà, ñïîìåæäó òÿõ è áúëãàðèòå. Çàòîâà ðåéêè ñ åäèí ôèëîñîô îòïðèëàãàì òîçè ðå÷íèê: íîñíî Ñâåòèÿ Äóõ.  ñïèñúÕåìóñ - èìå íà ïëàíèíà êà òîé ïîñòàâÿ ñåáå ñè êàòî ãåïèäè - ëîíãîáàðäèòå, êàòî 16-òè áúëãàðñêè àðõèå÷å ëè ñà ïîòîìöè íà ãåòèòå, äàïèñêîï. Òîçè ñïèñúê èìà îãêèòå è ïå÷åíåãèòå. ðîìíî äîêàçàòåëñòâåíî çíàÅâðîñ - ðåêà â Òðàêèÿ (Ìàðè÷åíèå, ñ íåãî ñå îáîðâà õèöà) ëÿäîëåòíàòà ôàëøèôèêàöèÿ Èëèðè, âàðâàðè, òðàêè â èñòîðèÿòà íè, ÷å áúëãàðèìèñëÿ, ÷å ñà áúëãàðèòå. òå ñå áèëè ïîêðúñòèëè ïðåç Ïåîíöè - ëàòèíñêî èìå èëè 865 ã. è ÷å òîãàâà ñå å “ñúçäàòðàêèéñêèÿ íàðîä ìàêåäîíöèòå. ëà” áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâÑïîðåä íÿêîè òå ñà òúé íàðå÷åíà öúêâà, çà äà ñå ñêðèå íåéíèòå ñåãà ïåîíöè. À ÏÅÎÍÖÈ íîòî èñòèíñêî ñúçäàâàíå ÑÀ ÑÅÃÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ. êàòî öúðêîâíà îðãàíèçàöèÿ Ïàíîíöè - áúëãàðèòå, Ïàíîíåïîñðåäñòâåíî ñëåä “Ìèíèÿ - Áúëãàðèÿ. Ñêëàâèíèÿ - Áúëëàíñêèÿ åäèêò” îò 313 ã. ãàðèÿ. êàòî ñàìîñòîÿòåëíà ñúñ Áåëåæêè ïîä ÷åðòàòà â òîì ^ñîáñòâåí àðõèåïèñêîï, XIV íà “Èçâîðèòå çà áúëãàðñêàêàêúâòî å áèë Ïðîòîãåí. òà èñòîðèÿ”, êúäåòî å ïîìåñòåí Èìïåðàòîð Þñòèíèÿí I. Äèïòèõîí îò ñëîíîâà êîñò (ò. Éîàí Êîìíèí ñúçäàâà ñïèñúíàð. „Äèïòèõîí Áàðáåðèíè”). ðå÷íèêúò íà Çîíàðà: “Ïåîíöèòå êà ñàìî 200 ãîäèíè ñëåä 865 áèëè îò òðàêî-èëèðèéñêî ïîòåêëî. Æèâåëè ñà â äðåâ- ã. Òîé, êàòî Îõðèäñêè àðõèåïèñêîï, å áèë èçöÿëî çàïîçíàò íà Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ. Ó ñðåäíîâåêîâíèòå àâòîðè, ñ ïðîèçõîäà è ñúçäàâàíåòî íà áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà ÷åñòî èìåòî ïåîíöè ñå îòúæäåñòâÿâà ñ ïàíîíöè, ò. å. öúðêâà. Ïîëîæèòåëíî â àðõèâà íà àðõèåïèñêîïèÿòà å æèòåëèòå íà äâåòå ïðîâèíöèè Ïàíîíèÿ, êîèòî îáõâà- èìàëî äîêóìåíòè çà òîâà è âúç îñíîâà íà òÿõ òîé ñúçäàâà ùàëè äíåøíà Óíãàðèÿ”. ñïèñúêà. Àêàä. Èâàí Ñíåãàðîâ â “Èñòîðèÿ íà Îõðèäñêàòà Òåîäîñèé I áèë íàçíà÷åí çà èìïåðàòîð íå ñàìî äà ëèê- àðõèåïèñêîïèÿ” ïîñî÷âà, ÷å àðõèåïèñêîï Òåîôèëàêò, à âèäèðà ãîëÿìîòî áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå â óïðàâëåíèåòî ñëåä íåãî Éîàí Êîìíèí âîäèëè óñïåøíà áîðáà, îñîáåíî íà Âèçàíòèÿ, íî è äà îáåçëè÷è ñúùåñòâóâàùàòà â èìïåðè- ïîñëåäíèÿ, çà âúçâðúùàíå íà îòíåòèòå åïàðõèè îò ÿòà ñàìîñòîÿòåëíà áúëãàðñêà öúðêâà. Òÿ áèëà èçãðàäåíà Öàðèãðàäñêàòà ïàòðèàðøèÿ. Òîé êàòî êíÿç - ñèí íà èìïåîùå ïî âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè. Òîâà ñå óñòàíîâÿ- ðàòîðà, à ïî-êúñíî êàòî ïëåìåííèê íà Àëåêñåé Êîìíèí, âà îò ñúñòàâåíèÿ ñïèñúê íà áúëãàðñêèòå àðõèåïèñêîïè îò ìîãúë äà ÿ ñòàáèëèçèðà è íàëîæè êàòî íåçàâèñèìà. Òîé Îõðèäñêèÿ àðõèåïèñêîï - áúëãàðèíà Éîàí Êîìíèí - ñèí ó÷àñòâàë â öúðêîâíèÿ ñúáîð, ñâèêàí îò ðîäñòâåíèêà ìó íà èìïåðàòîð Èñàê Êîìíèí è íà èìïåðàòðèöà Åêàòåðèíà èìïåðàòîð Ìàíóèë Êîìíèí ïðåç 1156 ã. è óñïÿë äà íàëîæè Êîìíèíà. Íàðî÷íî ïîñî÷âàì è ðîäèòåëèòå ìó çà äîêàçà- èñòîðè÷åñêîòî ðåøåíèå çà ÒÚÆÄÅÑÒÂÎÒÎ ÌÅÆÄÓ òåëñòâî, ÷å å áúëãàðèí.  òîçè ñïèñúê ïðúâ áúëãàðñêè àð- ÏÚÐÂÀ ÞÑÒÈÍÈÀÍÀ È ÎÕÐÈÄÑÊÀÒÀ ÀÐÕÈÅõèåïèñêîï å ïîñî÷åí Ïðîòîãåí ñúñ ñåäàëèùå Ñåðäèêà. ÏÈÑÊÎÏÈß. Àêàä. Ñíåãàðîâ ïèøå, ÷å óñïÿë äà ãî íàïðàÈçðè÷íî å îòáåëÿçàíî, ÷å òîé å ó÷àñòâàë â ïúðâèÿ âñåëåí- âè áëàãîäàðåíèå “áëàãîñêëîííîñòòà íà âèçàíòèéñêèÿ ñêè ñúáîð â Íèêåÿ ïðåç 325 ã., ñâèêàí çà óòî÷íÿâàíå íà äâîð”. Èìïåðàòîðúò ãî ïîñëóøàë, çàùîòî áèë áúëãàðèí, îôèöèàëíàòà õðèñòèÿíñêà äîãìàòèêà îò Êîíñòàíòèí çàêðèëÿ ñúíàðîäíèöèòå ñè è çàòîâà äàâà ïðåäíèíà íà öúðÂåëèêè. Îò òóê ñå ðàçáèðà, ÷å ñàìîñòîÿòåëíàòà áúëãàðñêà êâàòà èì, êîÿòî òîé ÿâíî ñ÷èòà çà ñâîÿ. Çàòîâà ñèíúò ìó öúðêâà å ñúçäàäåíà âåäíàãà ñëåä èçäàâàíå íà “Ìèëàíñêèÿ Àëåêñåé Êîìíèí è äðóãèòå èìïåðàòîðè îò òàçè äèíàñòèÿ åäèêò” 313 ã. îò ïîñëåäíèÿ è òîé êàòî áúëãàðèí ÿ ñúçäàë. ñà îáëàãîäåòåëñòâàëè è ìàòåðèàëíî áúëãàðñêàòà ÎõðèäÓ÷àñòèåòî íà àðõèåïèñêîïà é Ïðîòîãåí â ñúáîðà äîêàçâà, ñêà àðõèåïèñêîïèÿ - ñòðîåéêè â åïàðõèÿòà é ìàíàñòèðè è ÷å òÿ å áèëà ãîëÿìà, îáõâàùàëà å âñè÷êè çåìè íà öúðêâè. Àëåêñåé Êîìíèí å âúçñòàíîâèë õðàìà íà Ñâ. Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, íàñåëÿâàíè ñ áúëãàðè è ÷å òå Ïàíòàëåéìîí â ñêîïñêîòî ñåëî Íåðåçè. Êîìíèíèòå ñà èçèçöÿëî ñà áèëè õðèñòèÿíèçèðàíè, çà äà áúäå íåéíèÿò ãëàâà ðàâíèëè Îõðèäñêèòå àðõèåïèñêîïè ñ Öàðèãðàäñêèòå àðõèåïèñêîï. Çàòîâà òîé ó÷àñòâà â ñúáîðà íå ñàìî ïîðàäè ïàòðèàðñè, íàðè÷àéêè ãè êàòî ïîñëåäíèòå “áëàæåíè è
259
ÀÂÈÒÎÕÎË ñâåòåéøè”. È îùå íåùî çà ñòàðèííîñòòà íà áúëãàðñêàòà öúðêâà - çà äà ñå îáðàçóâà âåäíàãà ñëåä “Ìèëàíñêèÿ åäèêò” êàòî îôèöèàëíà, çíà÷è òÿ äîòîãàâà å ñúùåñòâóâàëà ìàñîâî, ìàêàð è ãîíåíà. Àêî å áèëà ìàëîáðîéíà, áè ìîãëà äà áúäå ñàìî åïàðõèÿ íà åïèñêîï èëè íÿêîëêî òàêèâà ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà âëàäèêà. Ùîì å ïðèçíàòà çà àðõèåïèñêîïèÿ îçíà÷àâà, ÷å å áèëà ìíîãîáðîéíà è ÷å áúëãàðèòå ñà áèëè ïðåèìóùåñòâåíîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíèòå è âñè÷êèòå ñà áèëè õðèñòèÿíè. Ñúçäàâàíåòî é ñå íàëîæèëî, çà äà ñå ïðåäîòâðàòè ðîìàíèçàöèÿòà èì. Òîâà å ìîãúë äà èçâúðøè ñàìî Êîíñòàíòèí Âåëèêè, äîðè òîé å èíèöèàòîðúò çà ñúçäàâàíåòî é. Áúëãàðñêèÿò ïðîèçõîä íà èìïåðàòîð Àíàñòàñèé ñå óñòàíîâÿâà è ñ îùå íåùî. Íå ñàìî âîåííîíà÷àëíèêúò Éîàí Ñêèò, êîéòî ãî ñïàñèë, ïîòóøàâàéêè áóíòà íà èñàâàðèòå â Ìàëà Àçèÿ, íî è îñòàíàëèòå ìó ïúëêîâîäöè áèëè áúëãàðè, êàêòî è åäèí îò êîìàíäâàùèòå âîéñêàòà - áúäåùèÿò èìïåðàòîð, áúëãàðèíúò Þñòèí, êîéòî ñúùî ó÷àñòâàë â ïîòóøàâàíåòî íà áóíòà. Àíàñòàñèé, â èçðàç íà äîâåðèå è áëàãîäàðíîñò êúì ñâîÿ ñúíàðîäíèê ãî íàïðàâèë íà÷àëíèê íà äâîðöîâàòà âîéñêà, íà êîÿòî äëúæíîñò ãî çàâàðèëà ñìúðòòà. Þñòèí íå ñïîäåëÿë íåïðèÿçàíîñòòà íà ïîñëåäíèÿ êúì ñúíàðîäíèöèòå èì áúëãàðè. Îòêàçàë äà ó÷àñòâà â îæåñòî÷åíèòå âîéíè ñ òÿõ. Ïî ïðåäëîæåíèå íà äâîðöîâèòå âîéñêè èìïåðàòîð ñòàíàë íà÷àëíèêúò èì Þñòèí. Çà íåãî ãëàñóâàë è ñåíàòúò. Åäâà òîãàâà òîé ñå ñúãëàñèë äà çàåìå ïðåñòîëà. Ïîëîæèòåëíî òàÿ âîéñêà å áèëà ïðåäèìíî îò áúëãàðè. Çàòîâà Þñòèí å ïîñòàâåí çà òåõåí íà÷àëíèê. Ñèãóðíî Àíàñòàñèé å ïðåäïî÷èòàë ãâàðäåéöèòå ìó äà ìó áúäàò ñúíàðîäíèöè. Çà äà áúäå Þñòèí èçáðàí è îò ñåíàòà, â íåãî å èìàëî áúëãàðñêà ïàðòèÿ, òÿ å äúðæàëà ïðåñòîëà äà ñå îãëàâè îò ñúíàðîäíèê. Íå å âÿðíî òâúðäåíèåòî, ÷å Þñòèí å õîäèë â Òðàêèÿ äà ïîòóøàâà âúñòàíèåòî íà Âèòàëèàí. Îïðîâåðãàâà ñå îò íåïîñðåäñòâåíèòå ìó äåéñòâèÿ ñëåä êàòî ñòàâà èìïåðàòîð, êàêòî è òåçè íà Âèòàëèàí, êîéòî âåäíàãà ïðåêðàòèë âúñòàíèåòî. Þñòèí ãî âçåë â Öàðèãðàä, ïðàâåéêè ãî êîíñóë - åäíà îò íàé-âèñøèòå äëúæíîñòè â èìïåðèÿòà. Çà áúëãàðñêèÿ ïðîèçõîä íà Þñòèí ñå ñúäè ïî òîâà, ÷å òîé êúì èìåòî ñè äîáàâèë ïðîçâèùåòî Âåäðèàíåö, ïîä÷åðòàâàéêè, ÷å å áúëãàðèí è ÷å íå ñàìî íå ñêúñâà ñ ïðîèçõîäà ñè, íî ñå ãîðäåå ñ íåãî. Âåäðèàíà å ðîäíîòî ìó ìÿñòî, ñåëî â Êþñòåíäèëñêî èëè Íèøêî. Þñòèíèàí Âåëèêè áèë áåçäåòåí. Íàñëåäèëè ãî ïëåìåííèöè è ñðîäíèöè. Òå íå çàêðèëè “Ïúðâà Þñòèíèàíà”, êîÿòî ñå áèëà íàëîæèëà ñëåä 30-ãîäèøíîòî ñè ñúùåñòâóâàíå êàòî íåîáõîäèìà öúðêâà çà áúëãàðèòå. Òîâà ñå ðàçáèðà îò ïèñìîòî íà ïàïà Ãðèãîðèé (590-604 ã.), â êîåòî ïèøå, ÷å ïðè íåãî äîøåë äà ìó ñå îïëà÷å åïèñêîïúò íà Òåáà (Òåñàëèÿ), ÷å áèë óâîëíåí îò àðõèåïèñêîïà íà “Ïúðâà Þñòèíèàíà” è îò ïîñëàíèåòî íà ñúùèÿ ïàïà äî Ñèíîäà íà “Ïúðâà Þñòèíèàíà”, ïî ïîâîä èçáèðàíåòî íà àðõèåïèñêîï: “Çàðàäâàõìå ñå, ÷å âèå ñå ãðèæèòå çà ñåáå ñè, êàòî ñòå èçáðàëè íàøèÿ ñúáðàò”. Òÿ ïðîñúùåñòâóâàëà ïî÷òè äâà âåêà. Áèëà çàêðèòà â 733 ã. îò Ëúâ III, çàùîòî áúëãàðèòå îò Ñîëóíñêî - Êóáåðîâèòå ïîäêðåïèëè ìåòåæíèêà Àíàñòàñèé II. Îùå åäíî äîêàçàòåëñòâî çà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò íà èìïåðàòîð Âàñèëèé I: Ïðè äåòðîíàöèÿòà íà èìïåðàòîð Ìèõàèë III îò Âàñèëèé, êîéòî òîãàâà áèë íà÷àëíèê íà äâîðöîâàòà âîéñêà, íà äâà ïúòè ñúîáùàâà, ÷å ïðè ïðåâðàòà ìó ïîìàãàë áúëãàðèíúò Ïåòúð, ÷å òå äâàìàòà ñ íåãî ñà çàëî-
260
âèëè ñïÿùèÿ èìïåðàòîð â ëåãëîòî ìó.  òàêèâà îïàñíè äåéñòâèÿ ñå ïðèáÿãâà äî ïîìîùòà ñàìî íà íàé-äîâåðåíèÿò è òî ñúíàðîäíèê. Ñ âçèìàíåòî íà Ïåòúð çà ïîìîùíèê Âàñèëèé ïóáëè÷íî ïîêàçâà, ÷å òîé å áúëãàðèí è èìà âÿðà ñàìî íà áúëãàðè, îò êîåòî ñå ðàçáèðà, ÷å è îáêðúæåíèåòî ìó å áúëãàðñêî. Áúëãàðñêàòà ñè íàðîäíîñò ïîêàçâà è ïîñëåäíàòà èìïåðàòîðñêà äèíàñòèÿ - íà Ïàëåîëîçèòå. Ñúçäàòåëÿò £ Ìèõàèë Ïàëåîëîã â 1372 ã. èçäàâà ñïåöèàëåí õðèñîâóë, ñ êîéòî âúçñòàíîâÿâà îðåçàíèòå ïðàâà íà Îõðèäñêàòà àðõèåïèñêîïèÿ ñëåä ñúçäàâàíåòî é îò Âàñèëèé II â 1019 ã.  õðèñîâóëà å çàïèñàíî îùå, ÷å äîêóìåíòèòå, ñ êîèòî å ñúçäàäåíà “Ïúðâà Þñòèíèàíà” ñà åäíàêâè ñ òåçè íà Îõðèäñêàòà àðõèåïèñêîïèÿ. Ñ òîçè äîêóìåíò ñå îôèöèàëíî ïîòâúðæäàâà ñòàðîäàâíîòî ïðèñúñòâèå íà áúëãàðèòå íà Áàëêàíèòå îò ïðåäè êàí Àñïàðóõ. Ìèõàèë Ïàëåîëîã èçðàçÿâà ñâîÿòà áúëãàðñêà ïðèíàäëåæíîñò è ñ ùåäðè äàðåíèÿ êúì Îõðèäñêàòà àðõèåïèñêîïèÿ. Ñúùîòî ïðàâÿò è ïðèåìíèöèòå ìó. Íàé-âå÷å Àíäðîíèê Ïàëåîëîã Ñòàðøè. Òîé îòèâà îùå ïî-äàëå÷å â áúëãàðîëþáèåòî ñè, íàðè÷àéêè òàçè àðõèåïèñêîïèÿ - ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ! Òÿ äî çàêðèâàíåòî é ïðåç 1717 ã. îñòàíàëà ñòðàæ íà áúëãàðùèíàòà, â íåéíàòà åïàðõèÿ ñå ïèñàëî ñàìî íà áúëãàðñêè ñ êèðèëèöà. Èâàí Áîæèëîâ â ìàùàáíîòî ñè èçñëåäâàíå “Ôàìèëèÿòà íà Àñåíåâöè 1186-1460 ã.” óñòàíîâÿâà, ÷å å èìàëî ôàìèëèÿ íà âèçàíòèéñêè Àñåíåâöè, êëîí îò áúëãàðñêèòå. Íåèí ðîäîíà÷àëíèê áèë áèâøèÿò áúëãàðñêè öàð Ìèöî è äúùåðÿòà íà öàð Èâàí Àñåí II - Ìàðèÿ, îò áðàêà ìó ñ Èðèíà Êîìíèíà - ñúùî áúëãàðêà. Âèçàíòèéñêèòå Àñåíåâöè ñà áèëè â ìíîãî áëèçêè ðîäñòâåíè âðúçêè ñ Øèøìàíîâàòà ôàìèëèÿ - ïðîäúëæèòåë íà Àñåíåâöè â Áúëãàðèÿ, êîèòî ñà ñâúðçàíè ñ òÿõ ÷ðåç äðóãàòà äúùåðÿ íà öàð Èâàí Àñåí II îò ñúùèÿ áðàê - Òåîäîðà Àííà. Âèçàíòèéñêèòå Àñåíåâöè áèëè ìíîãî ïî-ìíîãîáðîéíè îò áúëãàðñêèòå ñè ðîäíèíè - 83 äóøè, îò êîèòî 55 ìúæå è 28 æåíè. Òå ïðîÿâÿâàò ÿðêî ïîä÷åðòàíî ñúçíàíèå, ÷å ïðèíàäëåæàò êúì öàðñêàòà äèíàñòèÿ íà Èâàí Àñåí III, ìàêàð è â èçãíàíèå âúâ Âèçàíòèÿ, îñòàâà “öàð” íà Áúëãàðèÿ. Òå ñà ñðåä íàé-áëàãîðîäíèòå ôàìèëèè íà Âèçàíòèÿ íåïîñðåäñòâåíî äî Ïàëåîëîçèòå. Íå ñëó÷àéíî òàì Èâàí III Àñåí ñå îæåíâà çà ñúíàðîäíè÷êàòà ñè Èðèíà Ïàëåîëîæêà. Òå ñêëþ÷âàò áðàêîâå è ñ äðóãè âèçàíòèéñêè äèíàñòèè: Êàíòàêóçèíè, Äóêà, Ëàñêàðèñ è íàé-èçòúêíàòèòå âèçàíòèéñêè ôàìèëèè êàòî Òîðíèê, Ðàóë è Ìåëèêåñ. Ñðîäÿâàíåòî íà âèçàíòèéñêèòå Àñåíîâöè ñ òåçè ôàìèëèè ãè ïîñòàâÿ âúâ âúðõîâåòå íà Âèçàíòèÿ äî ïàäàíåòî é ïîä òóðñêî âëàäè÷åñòâî. Îñîáåíî âàæíî áèëî â ãîäèíèòå 1334-1354 ã. Èðèíà Àñåíèíà å ñúïðóãà íà Éîàí VI Êàíòàêóçèí è âèçàíòèéñêà èìïåðàòðèöà. Äúùåðÿ é Åëåíà å îìúæåíà çà Éîàí VI Ïàëåîëîã äðóãàòà çàêîííà èìïåðàòðèöà. Ñèíúò èì, Ìàòåé Êàíòàêóçèí, èçïîëçâàë ïîíÿêîãà è ôàìèëíîòî èìå Àñåí, å ñúèìïåðàòîð, à áðàòÿòà íà Èðèíà - Éîàí è Ìàíóèë ñà äåñïîòè. Çà ñèëíîòî ïðèñúñòâèå íà Àñåíåâöè âúâ Âèçàíòèÿ ñå ñúäè îò ìÿñòîòî èì âúâ âèçàíòèéñêàòà ðàíãîâà òàáëèöà íà âèñøè ñàíîâíèöè. Îò òÿõ äåñïîòè ñà: Éîàí III Àñåí, Ìàíóèë Àñåí è Àíäðîíèê Àñåí, ïàíèïåðñåâàñòè: Èñàê Àñåí è Àíäðîíèê Àñåí, âåëèê äóê å Èñàê Àñåí, à âåëèêè ïðèìèêþðè - Ìàíóèë Àñåí è Àíäðîíèê Àñåí. Ìíîçèíà Àñåíåâöè ñà áèëè óïðàâèòåëè íà îáëàñòè, à äðóãè âèäíè âèçàíòèéñêè âîåííîíà÷àëíèöè êàòî Ìèõàèë Àñåí, Êîíñòàíòèí Àñåí è äð. Èçìåæäó òÿõ èìà è âèäíè äèïëîìàòè - Ïàâåë Àñåí, Ìèõàèë Àñåí, Íèêîëà Àñåí è äðóãè. Çàáåëåæèòåëíî å, ÷å
ÀÂÈÒÎÕÎË
Èìïåðàòîð Þñòèíèÿí I, àðõèåïèñêîï Ìàêñèìèÿí è èìïåðàòîðñêàòà ñâèòà. Ìîçàéêà îò Ñàí Âèòàëå (546-548 ã.)
Èìïåðàòîð Àëåêñèé I Êîìíèí ïðåä Õðèñòîñ (âëÿâî). Ìèíèàòþðà îò ðúêîïèñ íà „Ïàíîïëèÿ Äîãìàòèêà” (XII â.). Èìïåðàòîð Éîàí VIII Ïàëåîëîã (â äÿñíî) âúâ Ôëîðåíöèÿ (1439 ã.)
261
ÀÂÈÒÎÕÎË âñè÷êè òå íå çàáðàâÿò áúëãàðñêèÿ ñè ïðîèçõîä è âèíàãè êúì ëè÷íîòî ñè èìå ïðèáàâÿò ôàìèëíîòî Àñåí, ñ÷èòàéêè ãî çà òåæåñò è áåëåã íà öàðñêèÿ èì áúëãàðñêè ðîä. Ñ òåçè äîïúëíåíèÿ êúì òåìàòà ñ÷èòàì, ÷å îùå ïî-êàòåãîðè÷íî ñå óñòàíîâÿâà, ÷å Âèçàíòèÿ å äåëî íà áúëãàðñêèÿ íàðîä.
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß: 1. Ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ - “Ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå - è íà÷àëîòî áúëãàðñêàòà äúðæàâà è áúëãàðñêà öúðêâà” Ñîôèÿ 1910 2. Àêàä. Äèìèòúð Àíãåëîâ - “Èñòîðèÿ íà Âèçàíòèÿ”, “Íàóêà è èçêóñòâî” - Ñîôèÿ 1973 3. Ì. Â. Ëåâ÷åíêî - “Èñòîðèÿ íà Âèçàíòèÿ” Ñîôèÿ 1948 4. “Âèçàíòèéñêèòå âàñèëåâñè” - êîëåêòèâ Ñîôèÿ - “Àáàãàð”-1997 5. Àêàä. Èâàí Ñíåãàðîâ, “Èñòîðèÿ íà îõðèäñêàòà àðõèåïèñêîïèÿ” ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1995 6. Àêàä. Èâàí Äóé÷åâ - “Áúëãàðñêî ñðåäíîâåêîâèå” - Ñîôèÿ, “Íàóêà è èçêóñòâî”, 1972 7. Èâàí Áîæèëîâ - “Àñåíåâöè” -1186 -1453 “ - Ñîôèÿ. 8. Àêàä. Âëàäèìèð Ãåîðãèåâ - “Òðàêèòå è òåõíèÿ åçèê”, Ñîôèÿ, ÁÀÍ, 1977 9. Èâàí Äóðèäàíîâ - “Åçèêúò íà òðàêèòå”, Ñîôèÿ, 1976 , “Íàóêà è èçêóñòâî”. 10. Êîíñòàíòèí Êàìåíîâ - “Íåáåòî ïîìíè”, Âàðíà, 2000 , “Íàðîäåí áóäèòåë”. 11. Ïåòúð Äîáðåâ - “Åçèêúò íà Àñïàðóõîâèòå è Êóáåðîâè áúëãàðè”, “Îãëåäàëî” -1995 , Ñîôèÿ
262
12. Åíöèêëîïåäèÿ “Õðîíîëîãèÿ íà ñâåòà” ò. 6, Òúðíîâî, 1992 , “Åëïèñ”. 13. Åíöèêëîïåäèÿ - Áð. Äàí÷îâè - Ñîôèÿ, 1936, Ñò. Àòàíàñîâ. 14. Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ - ò. 6, 9 è 14, ÁÀÍ, Ñîôèÿ. 15. Çäðàâêî Äàñêàëîâ - “Áúëãàðèòå ñà íàé-ñòàðèòå õðèñòèÿíè â Åâðîïà” - â ðúêîïèñ. 16. ÇÄÐÀÂÊÎ ÄÀÑÊÀËΠ- “Áúëãàðèòå ñà áèëè õðèñòèÿíè ïðåäè 865 ” “Ìàêåäîíèÿ” áð. 34/98 17. Çäðàâêî Äàñêàëîâ - “Ïðåëîì” Ñîôèÿ áð. 25/98 , “Áúëãàðèòå íå ñà õðèñòèÿíè îò 865, à îò ìíîãî ïî-ðàíî”, “Âèçàíòèÿ íå å áèëà ãðúöêà äúðæàâà”. 18. Çäðàâêî Äàñêàëîâ - “Îò êîãà ñà õðèñòèÿíè áúëãàðèòå?” - “Àíòè” áð. 5/2000 19. Çäðàâêî Äàñêàëîâ - “Ïàìåò çà Âèçàíòèÿ, íî òî÷íà” - “Àíòè” áð. 33/2001 , 20. Çäðàâêî Äàñêàëîâ - “Áúëãàðèòå ñà íàé-ñòàðèòå õðèñòèÿíè â Åâðîïà”, “Âñè÷êî çà âñÿêè” áð. 19/2000 21. Ñáîðíèöè “Áúëãàðèÿ â ñâåòîâíàòà öèâèëèçàöèÿ”, Âàðíà. 22. Äîêëàäè íà Çäðàâêî Äàñêàëîâ èçíåñåíè íà ìåæäóíàðîäíè êîíôåðåíöèè: 1996 - “Áúëãàðñêèÿò íàðîä å íàé-äðåâíèÿò”; 1997 “865 íÿìà ïîêðúñòâàíå, áúëãàðèòå ñà ñòàðè õðèñòèÿíè”; 2000 “Ñòàðîáúëãàðñêàòà àðõèòåêòóðà, íîñèòåë è ïðîäúëæèòåë íà òðà êèéñêàòà àðõèòåêòóðà”. 23. Ëþäìèëà Äîí÷åâà-Ïåòêîâà - “Çíàöè âúðõó àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè â Áúëãàðèÿ” - Ñîôèÿ, ÁÀÍ, 1980 24. Êðúñòüî Ìóòàô÷èåâ - “Äðåâíàòà èñòîðèÿ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ” ò. I, “Ãóòîðàíîâ è ñèí”, Ñîôèÿ, 1998
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÇËÀÒÅÍ ÏÐÚÑÒÅÍ Ñ ÐÓÍÍÈ ÇÍÀÖÈ ÏÐÎÔ. ÈÂÀÍ ÂÅÍÅÄÈÊΠÏðåäè äåñåòèíà ãîäèíè, èäâàéêè îò Âàðíà, Ì.Ëàçàðîâ ìè ñúîáùè, ÷å â òàìîøíèÿ ìóçåé áèë ïðåäîñòàâåí çà îòêóïâàíå åäèí çëàòåí ïðúñòåí. Òîé ïðåäëîæèë íà ïðèòåæàòåëÿ ìó äîñòà ñîëèäíà ñóìà, íî ìåæäóâðåìåííî ãî ôîòîãðàôèðàë. Íàìèðà÷úò, íåäîâîëåí îò ïðåäëîæåíàòà öåíà, ñè ãî âçåë îáðàòíî, à Ëàçàðîâ, èìàéêè ïðåäâèä, ÷å ïðúñòåíúò å íàìåðåí â Øóìåíñêî è ÷å âåðîÿòíî å ñðåäíîâåêîâåí, ìè èçïðàòè ñíèìêèòå, çà äà âèäÿ äàëè íå ìîãà äà ðàçáåðà íåùî ïîâå÷å îò íåãî. Ïðúñòåíúò ìè ñà âèäÿ èíòåðåñåí è ñêîðî ñëåä òîâà áÿõà èçïðàòåíè ïðè íàìèðà÷à â Øóìåí äâàìà ñúòðóäíèöè íà Íàöèîíàëíèÿ èñòîðè÷åñêè ìóçåé - À. Ìåëàìåä* è Âë.Ïåí÷åâ, êîèòî äà îòêóïÿò ïàìåòíèêà. Òå ñå ñðåùíàõà ñ íàìèðà÷à è ìó ïðåäëîæèõà ïî-âèñîêà öåíà. Íî íàìèðà÷úò èì îòãîâîðè, ÷å å èçãóáèë ïðúñòåíà — íåùî, êîåòî å ìàëêî âåðîÿòíî. Ïî-áëèçî äî èñòèíàòà èçãëåæäàøå, ÷å òîé å íàìåðèë êóïóâà÷, êîéòî ìó å äàë ïî-âèñîêà öåíà, è ÷å ïðúñòåíúò ñå íàìèðà â íÿêîÿ ÷àñòíà ñáèðêà èëè å ïðåïðîäàäåí íà íÿêîãî èçâúí Áúëãàðèÿ. Òîâà, êîåòî íå çíàåì ñåãà çà ïðúñòåíà, ñà òî÷íèòå ìó ðàçìåðè è òåãëîòî ìó, çàùîòî áëàãîäàðåíèå íà ñíèìêèòå íà Âàðíåíñêèÿ ìóçåé öåëèÿò òåêñò, èçïèñàí âúðõó íåãî, å çàïàçåí è ìîæå äà ñå èçó÷àâà, ò.å. ñïàñåí å çà íàóêàòà. Âñúùíîñò èíòåðåñíîòî â ïðúñòåíà å èìåííî òåêñòúò ìó, èçïèñàí ãðèæëèâî ñ ðóíè. Äâàäåñåò îò òåçè ðóíè ñà â åëèïñîâèäíàòà ðàìêà, êîÿòî îãðàæäà ëèöåâàòà ìó ÷àñò. Íî î÷åâèäíî ñúñòàâèòåëÿò íà íàäïèñà å èìàë äà êàæå íåùî ïîâå÷å, çàùîòî å ïîêðèë ñ ðóíè è îñíîâàòà, îò êîÿòî èçëèçà òàçè åëèïñîâèäíà ðàìêà, èçäúëáàâàéêè â åäèí ðåä îùå 18 ðóíè. Òàêà ñå ïîëó÷àâà îùå åäèí äúëúã òåêñò âúðõó ñòðàíèòå íà ïðúñòåíà. Ïîä òîçè ðåä îò åäíàòà ñòðàíà íà õàëêàòà íà ïðúñòåíà èäâà ñàìî åäèí êðúñò. Îçíà÷àâà ëè òîé íà÷àëîòî èëè êðàÿ íà íàäïèñà, å íåÿñíî, ìàêàð ÷å îáèêíîâåíî â íàäïèñè âúðõó ïðúñòåíè èëè ïå÷àòè êðúñòúò ñòîè â íà÷àëîòî íà òåêñòà. Íà ðèñóíêàòà, êîÿòî ïðèëàãàì, êðúñòúò å îçíà÷åí ïîä No 30. Çàïî÷âà ëè îòòàì òåêñòúò íà íàäïèñà? Òî÷íî íàä íåãî èìà çíàê ñ ôîðìà íà êðúã÷å èëè íà áóêâàòà “î”, êîéòî ñå ñðåùà íà íÿêîëêî ìåñòà â òåêñòà (ë.2,9,27 è 37) è êîéòî å ñúåäèíåí ñ äðóã çíàê â 9 è 14 ñ ôîðìà íà ëàòèíñêî “V”. Äàëè òîâà å íÿêàêúâ ðàçäåëèòåëåí çíàê, å òðóäíî äà ñå êàæå.  ñúùîòî ïîëîæåíèå, â êîåòî å ïîñòàâåíî êðúñò÷åòî â íàäïèñà, ïàê ïîä åäíî òàêîâà “î” å ïîñòàâåíà åäíà ðóíà ñ ôîðìàòà íà êðúãúë åïñèëîí (å), íî îáúðíàò ñ îòâîðåíàòà ñè ÷àñò íå íàñòðàíè, à íàäîëó: 37 è 38. Òîâà, êîåòî å õàðàêòåðíî çà âñè÷êè ðóíè â íàäïèñà, êàòî íå áðîèì âúïðîñíîòî êðúã÷å, å, ÷å âñÿêà õàñòà, êîÿòî íå äîïèðà äî äðóãà, çàâúðøâà íà ñâîáîäíèÿ ñè êðàé ñ ìàëêà ÿìè÷êà. Òàçè ÿìè÷êà å òîëêîâà íåîáõîäèìà íà ìàéñòîðà, ãðàâèðàë íàäïèñà, ÷å òÿ ñå ïîÿâÿâà â õàñòè, êîèòî ñå äîïèðàò ïîíÿêîãà, íàïðèìåð â åäíà ðóíà, íàïîìíÿùà áóêâà-
òà “Â” â ãðúöêàòà àçáóêà, íî ñ äîëåí îòâîðåí êðàé (36). Î÷åâèäíî å, ÷å ìàéñòîðúò, êîéòî å ãðàâèðàë òîçè íàäïèñ, å íàïðàâèë âñè÷êî âúçìîæíî, çà äà î÷åðòàå ÿñíî êðàèùàòà íà áóêâèòå ñè^àêî, ðàçáèðà ñå, òîâà ñà áóêâè, à íå öåëè ñèãëè, îçíà÷àâàùè öÿëà ñðè÷êà èëè äîðè öÿëà äóìà. Àç ðàçãëåæäàõ ìíîãî ïúòè òîçè äúëúã òåêñò è òðÿáâà äà êàæà, ÷å íå ñúì ñèãóðåí äîðè çà áðîÿ íà ðóíèòå. Íàïðèìåð ïðè êðúã÷åòî â ñðåäàòà íà åëèïñîâèäíàòà ðàìêà, îçíà÷åíî êàòî ÷å ëè ñ äâå êîíöåíòðèðàíè êðúã÷åòà åäíî â äðóãî, å äîïðÿíà åäíà áóêâà ñ ôîðìàòà íà “V” (9). Òàêà å è ïðè 14, êîåòî íàïîìíÿ èçïèñâàíåòî íà åäíî ñëîæíî “ó” ñúñòàâåíî îò “Δ è “V”, êàêòî ñå ïèøå íà ãðúöêè. Íàé-òðóäíîòî â òîçè òåêñò å, ÷å íå ñå âèæäà åäèí ðåä, êîéòî ãðàâúîðúò äà ñëåäâà.  åëèïñîâèäíàòà ðàìêà íàäïèñúò íå å ñúîáðàçåí ñ ôîðìàòà íà åëèïñàòà è íå å äàäåí ïîäðåä, íèòî îòäåëíèòå ðóíè ñà â ðåäîâå, ïîñòàâåíè õîðèçîíòàëíî. Îò äðóãà ñòðàíà, íÿêîè îò ðóíèòå ñúâïàäàò ïî ôîðìà ñ ãðúöêè áóêâè îò âèçàíòèéñêàòà åïîõà. Òàêúâ å ñëó÷àÿò ñ ðóíèòå 7 è 12, 28, 31 è 39, êúäåòî ñå âèæäà ãðúöêèÿò Å ñèëîí (Y), ðàçïðîñòðàíåí øèðîêî êàòî çíàê â ïðàáúëàãðñêèòå ïàìåòíèöè: “Í” èëè èìà è åäíà ðóíà ñ ôîðìàòà íà “N” (3 è 8). Íî âñè÷êè òå ñà â ñúñåäñòâî ñúñ çíàöè, êîèòî íå ñå ñðåùàò â ãðúöêàòà àçáóêà. Àç ñå íàäÿâàõ, ÷å ùå èçìúêíà îò òîçè òåêñò íåùî, êîåòî äà ìè ïîçâîëè äà ðàç÷åòà íàäïèñà, íî òîé å íàïðàâåí òàêà, ÷å ÷îâåê íå å ñèãóðåí äîðè â ðåäà, ïî êîéòî òðÿáâà äà ñå ÷åòàò áóêâèòå ìó. Ãðàâüîðúò å äúëáàë âñåêè çíàê ñàì ïî ñåáå ñè è å ïðåâúðíàë öåëèÿ òåêñò â çàãàäêà. À íàäïèñúò å èíòåðåñåí è ïî äðóãè ïðè÷èíè. Ïîíÿêîãà â ïðàáúëãàðñêèòå íàäïèñè ñå ñðåùàò áóêâè, êîèòî íå ñúùåñòâóâàò â ãðúöêàòà àçáóêà, ìàêàð ÷å ñà íàïèñàíè íà ãðúöêè. Òàêà íàïðèìåð â åäèí îò íàäïèñèòå èíâåíòàðè íà âîåííè ñêëàäîâå, êîéòî ïóáëèêóâàõ â ñï. “Ðàçêîïêè è ïðîó÷âàíèÿ”, IV (íà ôðåíñêè) — íàäïèñúò å îò Ìàäàðà, çâóêúò “î” â ãðúöêèÿ ìó òåêñò å èçðàçåí íå ñ êðúã÷å, à ñ åäíà úãëîâàòà ñèãëà, íàïîìíÿùà ñòèëèçèðàíà ìúëíèÿ — h. Òîâà ñúçäàâà âïå÷àòëåíèåòî, ÷å îñâåí ãðúöêàòà àçáóêà êàìåíîäåëåöúò å ïîçíàâàë è äðóãà àçáóêà, â êîÿòî “î” ñå å ïèøåëî ïî òîçè íà÷èí. Ðàçáèðà ñå, ïðúñòåíúò îò Øóìåíñêî ìîæå äà ïðåäëàãà ïðîñòî ñúâïàäåíèå íà âúïðîñíèòå áóêâè ñ ãðúöêèòå, áåç òå äà èìàò ñúùàòà ñòîéíîñò. Ñàìèÿò àç, ïðè íåâúçìîæíîñòòà äà äàì òúëêóâàíå íà òîçè ðóíè÷åñêè íàäïèñ âúðõó ïðúñòåíà, ñå ðåøèõ äà ãî ïóáëèêóâàì áåç òúëêóâàíå, óáåäåí äúëáîêî, ÷å ïàìåòíèöèòå òðÿáâà äà ñå ïóáëèêóâàò, çà äà ìîæå, êîãàòî ñàì íå ñúì â ñúñòîÿíèå äà èì äàì òúëêóâàíå, äðóã äà ñå çàíèìàå ñ òÿõ èëè äà ñå ñúáåðàò äîñòàòú÷íî ïîäîáíè íàäïèñè, äîêàòî ñå íàìåðè êëþ÷úò çà ðàç÷èòàíåòî è ðàçáèðàíåòî èì. Òðÿáâà äà îáúðíåì âíèìàíèå è íà ïðåäíàçíà÷åíèåòî
263
ÀÂÈÒÎÕÎË íà ïðúñòåíà. Îáèêíîâåíî ïðúñòåíè ñ íàäïèñè, è òî âäëúáíàòè, ñëóæàò çà ïîäïå÷àòâàíå íà êîðåñïîíäåíöèÿòà. Ïðè íàøèÿ ïðúñòåí òîâà å èçêëþ÷åíî, çàùîòî íàäïèñúò ìèíàâà íå ñàìî ïî ïëî÷êàòà íà ïðúñòåíà , íî è ïî îáèêîëêàòà íà åëèïñîâèäíàòà ìó ïëî÷êà è òàçè ìó ÷àñò íÿìà êàê äà ñå îòïå÷àòà âúðõó ïå÷àòíîòî ÿäðî. Òîâà ïîêàçâà, ÷å ïðúñòåíúò èìà ðàçëè÷íî ñúäúðæàíèå îò òîâà, êîåòî èìàò îáèêíîâåíî ïðúñòåíèòå - ïå÷àòè. Ñàìèÿò ôàêò, ÷å ïðúñòåíúò çàïî÷âà ñ êðúñò, ïîêàçâà ÿñíî, ÷å òîé å ïðÿêî èëè êîñâåíî ñâúðçàí ñ õðèñòèÿíñòâîòî êàêòî ìíîãî îò íàäïèñèòå îò åçè÷åñêàòà åïîõà íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè, êîèòî çàïî÷âàò ñ êðúñò. Ïðè òîâà íèå íÿìàìå íèêàêâè ïðè÷èíè äà ñå ñúìíÿâàìå, ÷å íàäïèñúò è
264
ñëåäîâàòåëíî ïðúñòåíúò ïðèíàäëåæàò íà ÷îâåê ñ ìíîãî âèñîêî ïîëîæåíèå — íà âëàäåòåë èëè íà áîëÿðèí ñ âèñîê ðàíã. Ñàìèÿò ôàêò, ÷å äîñåãà íÿìà ïîäîáíè ïðúñòåíè, îòêðèòè ó íàñ, íàâåæäà íà ìèñúëòà, ÷å òîçè âèä ïàìåòíèöè ñà ìíîãî ðåäêè è áåçñïîðíî òîâà äîïúëíèòåëíî çàòðóäíÿâà òúëêóâàíåòî èì. Ïðèñúñòâèåòî â íàäïèñà íà ðóíè, êîèòî ïðèëè÷àò íà äîïúëíèòåëíî èçäúëáàíèòå ðóíè â êúñèòå íàäïèñè îò ñúêðîâèùåòî îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø, ïîêàçâà ÿñíî, ÷å íàäïèñúò å îò VIII èëè IX â.ñë.Õð., à ìîæå è äà å ìíîãî ïî-äðåâåí. Íèå ñìå ïî÷òè ñèãóðíè, ÷å â ñëó÷àÿ ñòàâà äóìà çà åäèí áúëãàðñêè ïàìåòíèê îò åçè÷åñêàòà èëè íà÷àëîòî íà õðèñòèÿíñêàòà åïîõà. (ñï. “Íóìèçìàòèêà è ñôðàãèñòèêà”, 1996 )
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ ÂÚÏÐÎÑ Â ÐÓÑÈß (ÕVI-ÕÕ Â.) ÍÈÊÎËÀÉ ÏÀÂËΠÎò IÕ äî ÕIII â. íàé-ìîãúùàòà âîåííî-ïîëèòè÷åñêà, èêîíîìè÷åñêà è êóëòóðíà ñèëà â ñåâåðíàòà ÷àñò íà Åâðàçèéñêèÿ ñâðúõêîíòèíåíò å Âîëæêà Áúëãàðèÿ.  ïåðèîäà íà ñâîÿ íàé-ãîëÿì âúçõîä òàçè Áúëãàðñêà èìïåðèÿ ñå ïðîñòèðà îò Ñåâåðíèÿ ëåäîâèò îêåàí äî Êàñïèéñêî ìîðå è Êàâêàçêèòå ïëàíèíè íà þã, îò èçâîðèòå íà ðåêà Îêà â Èçòî÷íîåâðîïåéñêàòà ðàâíèíà íà çàïàä äî ðåêà Îá â Ñèáèð íà èçòîê. Îùå ïðåç IÕ â. êàí Àëìóø îò ðîäà Äóëî ïðèåìà èñëÿìà çà îôèöèàëíà ðåëèãèÿ, íî äî èñëÿìñêàòà îáâèâêà ñå ñúõðàíÿâàò ðåäèöà åëåìåíòè îò äðåâíàòà áúëãàðñêà ðåëèãèÿ - Òàíãðèçìúò.  ñðåäàòà íà ÕIII â. áúðçî ðàçðàñòâàùàòà ñå Ìîíãîëñêà èìïåðèÿ íà ×èíõèç õàí íàíàñÿ òåæúê óäàð íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Âúïðåêè òîâà ìîíãîëñêàòà âëàñò ñå çàäúðæà çà òâúðäå êðàòêî âðåìå è ïðåç ÕIV è ÕV â. Âîëæêà Áúëãàðèÿ îòíîâî ñå èçäèãà êàòî çíà÷èìà ñèëà íà ãðàíèöàòà ìåæäó Åâðîïà è Àçèÿ. Íî îò êðàÿ íà ÕV è ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕVI â. ìëàäîòî Ìîñêîâñêî êíÿæåñòâî çàïî÷âà ïîðåäèöà îò àãðåñâíè âîéíè ñðåùó áúëãàðñêàòà äúðæàâà. Òå ñå óâåí÷àâàò ñ óñïåõ ïðåç 1552 ã., êîãàòî ðóñêèÿò âëàäåòåë Èâàí IV Ãðîçíè çàâëàäÿâà ñòîëèöàòà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ - ãðàä Êàçàí íà ð. Âîëãà. Îùå ïðåç 1547 ã. Èâàí Ãðîçíè ïðèåìà äðåâíàòà áúëãàðñêà èìïåðñêà òèòëà “öàð” è ñúóìÿâà äà ïðèâëå÷å â àðìèÿòà ñè çíà÷èòåëåí áðîé âîëæêè áúëãàðè. Âñè÷êè íåãîâè íàñëåäíèöè íà ðóñêèÿ ïðåñòîë, ÷àê äî 1917 ã. íîñÿò òèòëàòà “öàð Âñåðóññêèé è Áîëãàðñêèé”, à îêîëî 40% îò ðóñêàòà àðèñòîêðàöèÿ ïðîèçõîæäà îò áúëãàðñêè è áúëãàðî-êèï÷àêñêè ðîäîâå. Òàêà Ðóñèÿ ñå îôîðìÿ êàòî äóàëèñòè÷íà ðóñêî-áúëãàðñêà äúðæàâà, êîÿòî â ãîëÿìà ñòåïåí íàñëåäÿâà ãåîïîëèòè÷åñêàòà òðàäèöèÿ íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Îò ñðåäàòà íà ÕVI â. ÷àê äî íàøè äíè â íà÷àëîòî íà ÕÕI â. áúëãàðñêèÿò âúïðîñ â Ðóñèÿ ïåðèîäè÷íî ñå âúçïëàìåíÿâà è âñå îùå íå å íàìåðèë ñâîåòî ðåøåíèå. Áúëãàðñêèÿò âúïðîñ âúâ Âîëãî-Óðàëñêèÿ ðåãèîí è Ñåâåðåí Êàâêàç âêëþ÷âà öÿëà ïîðåäèöà îò áúëãàðñêè îñâîáîäèòåëíè äâèæåíèÿ çà âúñòàíîâÿâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Íåïîñðåäñòâåíî ñëåä çàâëàäÿâàíåòî íà Êàçàí çàïî÷âà áúëãàðñêàòà Îñâîáîäèòåëíà âîéíà (1553-1584 ã.) ñðåùó Ðóñèÿ. Òÿ å âîäåíà îò Øåéõ Ãàëè - ïîòîìúê íà áúëãàðñêèÿ äèíàñòè÷åñêè ðîä Äóëî. Ïðåç ÕVII â. âîëæêèòå áúëãàðè âçèìàò àêòèâíî ó÷àñòèå âúâ âúñòàíèåòî íà Ñòåïàí Ðàçèí.  íà÷àëîòî íà ÕVIII â. Ãóçà Àêàé âäèãà íîâî âúñòàíèå ñ öåë âúçñòàíîâÿâàíå íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà. Âàæíà ðîëÿ çà òåçè îñâîáîäèòåëíè äâèæåíèÿ èçèãðàâàò áúëãàðñêèòå ìþñþëìàíñêè äóõîâíèöè - ìîëëèòå.  ñðåäàòà íà ÕVIII â. ìîëëà Ìóðàò ñå îáðúùà êúì áîãîìîëöèòå â Êàçàí: “Äîéäå âðåìå äà âúçñòàíîâèì Áîëãàð.” Ñ òîçè âúçãëàñ ïðåç 1755 ã. ìîëëà Àáäóëëà Ãàëèåâ (Áàòúðø) âäèãà íîâî âúñòàíèå çà âúçñòàíîâÿâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Äâàéñåò ãîäèíè ïîêúñíî âúâ Âîëãî-Óðàëèåòî èçáóõâà âúñòàíèåòî íà Åìåëÿí Ïóãà÷îâ, êîåòî ïðîäúëæàâà îò 1773 äî 1775 ã. Îñíîâíàòà
÷àñò îò âúñòàíèöèòå ñà êàçàöè è áúëãàðè. Åäèí îò íàéãîëåìèòå ïúëêîâîäöè íà Ïóãà÷îâ å Ñàëàâàò Þëàåâ - íàöèîíàëíèÿò ãåðîé íà áúëãàðèòå-áàøêèðè. Áúëãàðèòå ó÷àñòâàò àêòèâíî âúâ âúñòàíèåòî, òúé êàòî ñå íàäÿâàò, ÷å Ïóãà÷îâ ùå èì ïîçâîëè äà âúçñòàíîâÿò Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ñêîðî ñëåä ïîòóøàâàíåòî íà òîâà ïîðåäíî áúëãàðñêî äâèæåíèå, Ðóñêàòà èìïåðèÿ ðàçøèðÿâà åêñïàíçèÿòà ñè êúì Êàâêàç. Òîâà ïðåäèçâèêâà îñòðà ñúïðîòèâà îò ñòðàíà íà êàâêàçêèòå áúëãàðè - ïîòîìöè íà áúëãàðèòå-áóðäæàíè, èçâåñòè â ñðåäíîâåêîâíèòå ëåòîïèñè îùå êàòî “÷åðíè áúëãàðè”. Êàâêàçêèòå áúëãàðè ñà ïîòîìöè íà òåçè áúëãàðñêè Îðäè, êîèòî îñòàâàò äà æèâåÿò â Ñåâåðåí Êàâêàç è ñëåä ðàçïàäàíåòî íà Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ íà êàí Êóáðàò.Îñîáåíî àêòèâíè â îñâîáîäèòåëíèòå äâèæåíèÿ ñà íàéâîéíñòâåíèòå ïîòîìöè íà ÷åðíèòå áúëãàðè - ÷å÷åíöèòå. Ïðåç 1785 ã. â ×å÷åíèÿ ïîä âîäà÷åñòâîòî íà Øåéõ Ìàíñóð Óøóðìà èçáóõâà îæåñòî÷åíà ñúïðîòèâà ñðåùó ðóñêàòà îêóïàöèÿ. Ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕIÕ â. ïðî÷óòèÿò âîäà÷ íà ãîðäèòå ïëàíèíöè - Øàìèë óñïÿâà äà îñâîáîäè öÿëàòà ñåâåðîèçòî÷íà ÷àñò íà Êàâêàç (×å÷åíèÿ, Èíãóøåòèÿ è Äàãåñòàí). Çàâëàäÿâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ è êúðâàâîòî ïîòóøàâàíå íà áúëãàðñêèòå âúñòàíèÿ îò ñòðàíà íà Ðóñèÿ ïîðàæäàò íåîáõîäèìîñò îò îïðåäåëåíî ìîðàëíî îïðàâäàíèå è ëåãèòèìíè îñíîâàíèÿ. Çà òàçè öåë îùå ïðåç ÕVI â. â Ìîñêâà å ñúçäàäåíà ò.íàð. òàòàðñêà èäåîëîãèÿ. Ñïîðåä òàçè èäåîëîãÿ àíåêñèîííàòà áîðáà íà Ìîñêîâñêà Ðóñèÿ ñðåùó Âîëæêà Áúëãàðèÿ å îïðàâäàíà, òúé êàòî Ðóñèÿ îòìúùàâàëà íà òàòàðî-ìîíãîëèòå çà òðèâåêîâíîòî èì ðîáñòâî íàä ðóñêèÿ íàðîä.  òàçè âðúçêà å èçôàáðèêóâàíà èäåÿòà, ÷å âîëæêèòå áúëãàðè ñà èç÷åçíàëè, à Ðóñèÿ çàâëàäÿëà íÿêàêâî ñè Êàçàíñêî õàíñòâî, êîåòî áèëî íàñëåäíèê íà òàòàðî-ìîíãîëñêàòà Çëàòíà îðäà. Ïðåç ÕVII è ÕVIII â. ðóñêàòà ïðîïàãàíäà ïîëàãà ãîëåìè óñèëèÿ çà äåìîíèçèðàíå íà òàòàðèòå â ðóñêàòà íàöèîíàëíà ìèòîëîãèÿ. Òàêà ïîñòåïåííî ðóñíàöèòå çàïî÷âàò äà íàðè÷àò ñ èìåòî “òàòàðè” âñè÷êè íåñëàâÿíè â ðóñêàòà èìïåðèÿ - íàñåëåíèåòî íà Âîëãî-Óðàëèåòî, Ñåâåðåí Êàâêàç è Ñèáèð. Íî èçñëåäâàíèÿòà íà ðåäèöà îáåêòèâíè ó÷åíè, êàòî íàïðèìåð Àëôðåä Õàëèêîâ, ïîêàçâàò, ÷å äî ÕIÕ-ÕÕ âåê æèòåëèòå íà òåçè ðåãèîíè èìàò îïðåäåëåíî íåãàòèâíî îòíîøåíèå êúì èìåòî “òàòàðè” è îáè÷àò äà ñå íàçîâàâàò áúëãàðè èëè ìåñåðìåíè (ìþñþëìàíè). Òàòàðñêàòà èäåîëîãèÿ å òèïè÷íà ïðîÿâà íà èìïåðñêàòà ïîëèòèêà “Ðàçäåëÿé è âëàäåé” è ÷ðåç íåÿ Ðóñèÿ óñïÿâà äà íàðóøè åòíè÷åñêîòî åäèíñòâî ñðåä âîëæêèòå áúëãàðè. Ïî ñâîÿòà ñúùíîñò è ïî àíòèáúëãàðñêèÿ ñè çàðÿä òàòàðèçìúò å òâúðäå ñõîäåí ñ ìàêåäîíèçìà*. Ïðåç ÕIÕ â. íà òåðèòîðèòà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ íàñòúïâà èñòèíñêî Áúëãàðñêî Âúçðàæäàíå. Òî ñå îñúùåñòâÿâà íà èñëÿìñêà îñíîâà, êàòî å íàñî÷åíî ñðåùó ïîëèòè÷åñ-
*Òîëåðèðàíåòî íà òàòàðèçìà îò îôèöèàëíàòà ðóñêà ïîëèòèêà ñúçäàâà âúçìîæíîñò çà øèðîêî ïðîíèêâàíå íà ïàíòþðêèçìà è èñëÿìèçìà. Òóðöèÿ ùåäðî ôèíàíñèðà ðàçëè÷íè “êóëòóðíè” ïðîÿâè, êàòî íàé-âå÷å áåçïëàòíî îáó÷àâà â ñâîèòå óíèâåðñèòåòè, ñòóäåíòè îò Òàòàðñòàí è äðóãè àâòîíîìíè ðåïóáëèêè, êîåòî ùå äîâåäå äî ïîñòåïåííîòî òóðöèçèðàíå íà íàñåëåíèåòî è ïðèîáùàâàíåòî ìó êúì èäåèòå íà ïàíòþðêèçìà. (áåë. ðåä.)
265
ÀÂÈÒÎÕÎË êîòî âëàäè÷åñòâî íà Ðóñèÿ è êóëòóðíî-äóõîâíàòà äîìèíàöèÿ íà “òàòàðèñòèòå”. Öåíòúðúò íà Áúëãàðñêîòî Âúçðàæäàíå ñòàâàò áúëãàðñêèòå äæàìèè è ìåäðåñåòà (äóõîâíè ó÷èëèùà). Çàïî÷âà ñúçäàâàíåòî íà íîâ îáùîáúëãàðñêè ëèòåðàòóðåí åçèê íà îñíîâàòà íà ò.íàð. áúëãàðñêè òþðêè, êàòî ñå èçïîëçâà àçáóêà, áàçèðàíà íà àðàáñêàòà ïèñìåíîñò. Òîçè íîâ îáùîáúëãàðñêè åçèê ïîëó÷àâà çàâúðøåíà ôîðìà â êðàÿ íà ÕIÕ â. - íà÷àëîòî íà ÕÕ â. â ïðîèçâåäåíèÿòà íà Ð. Ôàõðóòäèíîâ, Ãàÿç Èñõàêè, Ãàáäóëà Òóêàé è Ì. Ãàôóðè. Ìíîæåñòâî áúëãàðñêè èíòåëåêòóàëöè îò Âîëãî-Óðàëèåòî, ñðåä êîèòî èçïúêâà ëè÷íîñòòà íà Øèõàáåäèí Ìåðäæàíè, èçäèãàò òåçàòà, ÷å ò.íàð. òàòàðè íå ñà òàòàðè, à áúëãàðè. Âðúõ íà íàöèîíàëíèòå ñòðåìëåíèÿ íà âîëæêèòå áúëãàðè ïðåç ÕIÕ â. å ñúçäàâàíåòî íà “Ïàðòèÿòà íà èçáàâëåíèåòî” îò ìîëëà Áàãàóòäèí Âàèñîâ - Áîëãàðè. Îñíîâíà öåë íà ïàðèòÿòà, ÷èèòî ïîñëåäîâàòåëè ñå íàðè÷àò “âàèñîâöè” å âúçñòàíîâÿâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ïðåç 1917-1918 ã. âíóêúò íà Áàãàóòäèí Âàèñîâ - Ñàðäàð Âàèñîâ îðãàíèçèðà äâèæåíèåòî “Áóëãàð àë Äæàäèò” (Íîâèÿ Áîëãàð), òúðñåéêè ïðèåìñòâåíîñò ñ ïîñëåäíàòà áúëãàðñêà ñòîëèöà Êàçàí, ÷èåòî ñòàðî èìå å Áóëãàð àë Äæàäèò. Ñàðäàð Âàèñîâ óñïÿâà äà ñúáåðå òðè áúëãàðñêè áàòàëüîíà, êîèòî ó÷àñòâàò â Îêòîìâðèéñêàòà ðåâîëþöèÿ. Ïðåç 1918 ã. Âàèñîâ å óáèò, à 5 ãîäèíè ïî-êúñíî áîëøåâèêèòå ëèêòèâèðàò è “Ñúâåòà íà âîëæêèòå áúëãàðè-ìþñþëìàíè”. “Ñúâåòúò” íà áúëãàðèòå âçèìà àêòèâíî ó÷àñòèå â óñòàíîâÿâàíåòî íà ñúâåòñêàòà âëàñò ñ íàäåæäàòà, ÷å Ñúâåòèòå ùå ïîçâîëÿò âúçñòàíîâÿâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Òàêà âåðèãàòà íà íàöèîíàëíî-îñâîáîäèòåëíèòå äâèæåíèÿ íà âîëæêèòå Áúëãàðè, çàïî÷íàëè îùå ñëåä ïàäàíåòî íà áúëãàðñêàòà ñòîëèöà Êàçàí å ïðåêúñíàòà çà 70 ãîäèíè. Ïðåç ïåðèîäà íà ñúâåòñêàòà âëàñò âîëæêèòå áúëãàðè ñà ïîäëîæåíè íà èñòèíñêè ãåíîöèä îò ñòðàíà íà áîëøåâèøêèÿ ðåïðåñèâåí àïàðàò è íà “òàòàðèñòèòå”. Ñúçäàäåíè ñà Òàòàðñêà ÀÑÑÐ è Áàøêèðñêà ÀÑÑÐ, êúäåòî Ñòàëèíñêàòà êîìàíäíî-àäìèíèñòðàòèâíà ìàøèíà ðàçãðúùà ãðàíäèîçíà îïåðàöèÿ çà îáåçáúëãàðÿâàíå. Âúïðåêè òåæêèòå óñëîâèÿ, ïðè ïðåáðîÿâàíåòî íà íàñåëåíèåòî â ÒÀÑÑÐ ïðåç 1926 ã. 1 500 000 äóøè ñå çàïèñâàò áúëãàðè (áóëãàðè). Òîâà îòïðèùâà âúëíà îò òåðîð ñðåùó õîðàòà îò ïîâîëæèåòî, êîèòî äúðæàò íà ñâîÿ áúëãàðñêè êîðåí. Òàêà ïðåç äåñåòèëåòèÿòà íà êîìóíèçìà ñå èçäèãà íåâèäèìàòà è çëîâåùà “Êàçàíñêà ñòåíà”, êîÿòî ðàçöåïâà áúëãàðñêî íàöèîíàëíòî ñúçíàíèå âúâ Âîëãî-Óðàëèåòî. Ñëåä ðàçïàäàíåòî íà êîìóíèñòè÷åñêàòà ñèñòåìà â ÑÑÑÐ, îò êðàÿ íà 80-òå ãîäèíè íà ÕÕ âåê çàïî÷âà íîâ ïðîöåñ íà Âúçðàæäàíå ñðåä âîëæêèòå áúëãàðè. Áúëãàðñêèÿò åòíîíèì, êîéòî äúëãî âðåìå å áèë “çàáðàíåí ïëîä” âúâ Âîëãî-Óðàëèåòî ïîëó÷àâà âñå ïî-ãîëÿìà ïîïóëÿðíîñò. Ïðåç 1988 ã. â Êàçàí å ñúçäàäåí ïúðâèÿò êóëòóðíî-ïðîñâåòåí êëóá “Áóëãàð àë Äæàäèò”. Íåãîâèòå îñíîâàòåëè íå êðèÿò, ÷å òúðñÿò ïðèåìñòâåíîñò ñ èìåòî íà ïîñëåäíàòà ñòîëèöà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ (ãð. Êàçàí) è ñ îñâîáîäèòåëíîòî äâèæåíèå íà Âàèñîâè ïðåç ÕIÕ-ÕÕ â. Ñàìî çà íÿêîëêî ãîäèíè ìðåæàòà îò êóëòóðíî-ïðîñâåòíè êëóáîâå “Áóëãàð àë Äæàäèò” ñå ðàçðàñòâà è îáõâàùà ìíîãî ãðàäîâå â Ðóñèÿ. Çàïî÷âà èçäàâàíåòî íà âåñòíèêà “Áîëãàð-Èëå” (Áúëãàðèÿ). Ïóáëèêóâàò ñå “Øàí Êúçú Äàñòàíú” (Ñêàçàíèå íà äúùåðÿòà íà õàíà), Êàçàí, 1990 è “Äæàãôàð Òàðèõè” (“Èñòîðèÿ íà Äæàãôàð”), Îðåíáóðã, 1993. Òåçè êíèãè, ñúäúðæàùè ëåòîïèñè è åïè÷åñêè ïîåìè, èìàò èñòîðèêî-ïðîïàãàíäåí õàðàêòåð è ïàòîñúò èì å ñõîäåí ñ òîçè íà “Ïàèñèå-
266
âàòà Èñòîðèÿ”. Òå îïèñâàò âåëè÷èåòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è äðåâíèòå êîðåíè íà áúëãàðñêèÿ íàðîä. Âúâ âðúçêà ñ òàçè àêòèâíà êíèæîâíà è ïðîñâåòíà äåéíîñò òðÿáâà äà ñå ñïîìåíå èìåòî íà Ôàðõàò Íóðóòäèíîâ, êîéòî å åäèí îò àïîñòîëèòå íà íàöèîíàëíîòî Âúçðàæäàíå íà âîëæêèòå áúëãàðè. Êóëòóðíî-ïðîñâåòíèòå êëóáîâå “Áóëãàð àë Äæàäèò” äàâàò íà÷àëîòî íà ïúðâàòà îáùåñòâåíî-ïîëèòè÷åñêà ôîðìàöèÿ íà âîëæêèòå áúëãàðè ñëåä ðàçïàäàíåòî íà ÑÑÑÐ. Ïðåç 1991 ã. â Êàçàí å îñíîâàí Áúëãàðñêè íàöèîíàëåí êîíãðåñ (ÁÍÊ), ÷èéòî ïðåäñåäàòåë å Ãóñìàí Õàëèëîâ, à ãëàâåí èäåîëîã íà îðãàíèçàöèÿòà å Ôàðõàò Íóðóòäèíîâ. Îñíîâíàòà öåë íà ÁÍÊ å äà âúçðîäè Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ïðåç 1992 ã. â Êàçàí - ñòîëèöàòà íà ïîëó÷èëàòà àâòîíîìèÿ Ðåïóáëèêà Òàòàðñòàí ñå ñôîðìèðà Êàçàíñêè ìåäæëèñ íà Áúëãàðñêàòà îáùèíà (ÊÌÁÎ) ñ ïðåäñåäàòåë Õ. Ãàáäðàõìàíîâ. ÊÌÁÎ èçëèçà ñúñ Çàÿâëåíèå, â êîåòî ñå èçòúêâà íåîáõîäèìîñòòà îò ñïàçâàíå ïðàâàòà íà áúëãàðèòå è ñïèðàíå íà äèñêðèìèíàöèÿòà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä â Ðóñêàòà ôåäåðàöèÿ. ×ëåíîâå íà ÁÍÊ è ÊÌÁÎ ïðåäÿâÿâàò ñúäåáíè èñêîâå çà ïðîìÿíà íà âïèñàíàòà â ïàñïîðòèòå èì íàöèîíàëíîñò “òàòàðèí” ñ òÿõíàòà èñòèíñêà íàöèîíàëíîñò - áúëãàðèí. Íî Âúðõîâíèÿò ñúä íà Ðóñêàòà ôåäåðàöèÿ îòõâúðëÿ òåçè èñêîâå, êîåòî ôàêòè÷åñêè å ïðîäúëæåíèå íà ðóñêàòà àñèìèëàòîðñêà ïîëèòèêà ñïðÿìî áúëãàðèòå. Ïðåç 1992 ã. â Ñåâåðåí Êàâêàç èçáóõíà ïîðåäíàòà ðóñêî-÷å÷åíñêà âîéíà. Âîëæêèòå áúëãàðè äàäîõà ÿñåí èçðàç íà ÷óâñòâîòî ñè çà èñòîðè÷åñêà, åòíè÷åñêà è ðåëèãèîçíà îáùíîñò ñúñ ñåâåðíîêàâêàçêèòå íàðîäè. Ëèäåðèòå íà øåñòòå ðåïóáëèêè ïî ïîðå÷èåòî íà Âîëãà è Óðàë ïðèçîâàõà Ðóñèÿ äà ïðåêðàòè âîåííèòå ñè äåéñòâèÿ ñðåùó ÷å÷åíöèòå. Ïðåçèäåíòúò íà ×óâàøêàòà ðåïóáëèêà äîðè èçòåãëè ÷óâàøêè âîåííè îò ñëóæáà, íàñî÷åíà ñðåùó ÷å÷åíöèòå. À ïî âðåìåòî íà íîâàòà ðóñêî-÷å÷åíñêà âîéíà ïðåç 1999 ã. ñåêðåòàðÿò íà Ñúâåòà ïî íàöèîíàëíà ñèãóðíîñò íà Èíãóøåòèÿ - Áàãàóòäèí Àóøåâ ïîñåòè Áúëãàðèÿ è ïîèñêà îò Ñîôèÿ ïîäêðåïà çà ñâîÿòà ìàëêà ñåâåðíîêàâêàçêà ñòðàíà. Ïðåç ì. ìàðò 2000 ã. âîëæêèòå áúëãàðè èçâúðøèõà âàæíà ïîëèòè÷åñêà ñòúïêà. Áúëãàðñêèÿò íàöèîíàëåí êîíãðåñ ñ ïðåäñåäàòåë Ãóñìàí Õàëèëîâ îòïðàâè èñêàíå äî ðóñêèÿ ïðåçèäåíò Âëàäèìèð Ïóòèí è äî Âúðõîâíèÿ ñúä íà Ðóñêàòà ôåäåðàöèÿ, â êîåòî ñå íàñòîÿâà çà ïðîìÿíà íà èìåòî íà Òàòàðñòàí. Èñêàíåòî ñúäúðæà ïîäðîáíè èñòîðè÷åñêè, åòíîãðàôñêè, åçèêîâåäñêè è ïîëèòè÷åñêè äîâîäè çà ïðèåìñòâåíîñòòà íà ò.íàð.”Òàòàðñòàí” îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ. ÁÍÊ ïðåäëàãà Òàòàðñòàí äà áúäå ïðåèìåíóâàí â Áóëãàðèñòàí. Çà òàçè öåë òðÿáâà äà ñå ñúçäàäå êîìèñèÿ, êîÿòî äà ñúáåðå äîâîäèòå çà íîâîòî èìå íà ðåïóáëèêàòà è äà ãè ïðåäëîæè íà îáùåñòâåíîòî ìíåíèå. Òîâà èñêàíå îñòàíà áåç ïðàêòè÷åñêè ïîñëåäèöè, íî òî áåëåæè åäèí ðåøèòåëíî íîâ åòàï â ðàçâèòèåòî íà áúëãàðñêèÿ âúïðîñ â Ðóñèÿ.  íà÷àëîòî íà ÕÕI â. áúëãàðèòå â Ðóñêàòà ôåäåðàöèÿ íàáðîÿâàò áëèçî 20 ìèëèîíà äóøè è íàñåëÿâàò åäíî îãðîìíî ïðîñòðàíñòâî îò îêîëî 1 ìèëèîí êâ.êì. Áúëãàðñêèòå çåìè â Ðóñèÿ îáõâàùàò Ñåâåðåí Êàâêàç, Ïîâîëæèåòî, Ïðèóðàëèåòî è Çàïàäåí Ñèáèð. Áúëãàðèòå ñà ðàçäåëåíè â ìíîæåñòâî àäìèíèñòðàòèâíè åäèíèöè.  Ñåâåðåí Êàâêàç òîâà ñà àâòîíîìíèòå ðåïóáëèêè Êàðà÷àåâî-×åðêåñèÿ, Êàáàðäèíî-Áàëêàðèÿ, Ñåâåðíà Îñåòèÿ, Èíãóøåòèÿ, ×å÷åíèÿ (È÷êåðèÿ), Äàãåñòàí, Êàëìèêèÿ, Àäèãåé è ïîëóàâòîíîìíàòà ñåâåðíîãðóçèíñêà îáëàñò Àáõàçèÿ íà èçòî÷íèÿ áðÿã íà ×åðíî ìîðå.  Ïîâîëæèåòî áúëãàðèòå íàñåëÿâàò àâòîíîìíèòå ðåïóáëèêè Òàòàðñòàí, ×óâàøèÿ, Ìîðäîâèÿ
ÀÂÈÒÎÕÎË è Ìàðè-Åë, êàêòî è îáëàñòèòå Àñòðàõàí, Âîëãîãðàä, Ñàðàòîâ, Ñàìàðà, Óëÿíîâñê, Ïåíçà, Òàìáîâ, Ðÿçàí, Íèæíè Íîâãîðîä è Êèðîâ.  Ïðèóðàëèåòî áúëãàðèòå æèâåÿò â àâòîíîíîìíèòå ðåïóáëèêè Áàøêîðòîñòàí è Óäìóðòèÿ, êàêòî è îáëàñòèòå Îðåíáóðã, Ïåðì, ×åëÿáèíñê è Êóðãàí. Áúëãàðñêèÿò åòíîñ â Ñèáèð çàåìà àâòîíîìíàòà ðåïóáëèêà Õàêàñèÿ, îáëàñòèòå Òþìåí, Òîìñê, Îìñê, Íîâîñèáèðñê è Êåìåðîâî. Ñðåä áúëãàðèòå â Ðóñèÿ ñúùåñòâóâàò îêîëî 20 åòíîãðàôñêè ãðóïè: òàòàðè, áàøêèðè, ÷óâàøè, ìèøàðè, ÷åðåìèøè (ìàðèéöè), óäìóðòè, ìîðäîâöè, êàðà÷àåöè, êàáàðäèíöè, áàëêàðöè, îñåòè, èíãóøè, ÷å÷åíöè, äàãåñòàíöè, êóìèêè, àáõàçöè, àäèãåéöè, êàçàöè, õàêàñè, òàìòàéöè, õàéíà, íóêðàòëèéöè, òåïòÿðè, ìàíòè, õàíñè è äðóãè. Âñè÷êè òå èìàò áúëãàðñêè êîðåí è ïðèíàäëåæàò êúì áúëãàðñêèÿ åòíîñ.  åçèêîâî îòíîøåíèå òå ñå äåëÿò íà òðè îñíîâíè ãðóïè. Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò áúëãàðèòå âúâ Âîëãî-Óðàëèåòî (òàòàðè, áàøêèðè, ìèøàðè, ÷óâàøè) ãîâîðÿò áúëãàðîêèï÷àêñêè åçèê, êîéòî ïðèíàäëåæè êúì õóíî-àëòàéñêàòà åçèêîâà ãðóïà, íàðè÷àíà ïîíÿêîãà ïîãðåøíî “òþðêñêà”. Íÿêîè îò áúëãàðñêèòå îáùíîñòè â Ðóñèÿ (ìîðäîâöè, ìàðèéöè, óäìóðòè, ìàíòè, õàíñè) ãîâîðÿò óãðî-ôèíñêè åçèê, áëèçúê äî óíãàðñêèÿ, à ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò êàâêàçêèòå áúëãàðè ãîâîðÿò äèàëåêòè, ñïàäàùè êúì êàâêàçêî-èáèðèéñêàòà åçèêîâà ãðóïà. Íÿêîè áúëãàðñêè îáùíîñòè â Ñåâåðåí Êàâêàç (êàðà÷àåâöè, áàëêàðöè è êóìèêè) ãîâîðÿò áúëãàðî-êèï÷àêñêè åçèê.  ðåëèãèîçíî îòíîøåíèå áúëãàðèòå â Ðóñèÿ ñúùî ñå äåëÿò íà íÿêîëêî ãðóïè. Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò ñà ìþñþëìàíè (òàòàðè, áàøêèðè, ñåâåðíîêàâêàçöèòå), èìà ãîëÿì áðîé õðèñòèÿíè (÷óâàøè, ñåâåðîîñåòèíöè, àáõàçöè), áóäèñòè (êóìèêèòå), à ñðåä ñèáèðñêèòå áúëãàðè å ñúõðàíåí øàìàíèçìúò (Òàíãðèçúì). Ôàêòè÷åñêè çàä âñè÷êè òåçè îôèöèàëíè âåðîèçïîâåäàíèÿ íà áèòîâî íèâî ñà çàïàçåíè ðåäèöà “åçè÷åñêè” åëåìåíòè, ïðèñúùè íà äðåâíèÿ áúëãàðñêè Òàíãðèçúì. Áúëãàðèòå-ìþñþëìàíè äîðè ÷åñòî èçïîëçâàò ðåëèãèîçíîòî ïîíÿòèå Òàíãðà âìåñòî Àëëàõ. Îñíîâíà ïèñìåíîñò íà áúëãàðèòå â Ðóñèÿ å êèðèëèöàòà, ÷èåòî ïî-òî÷íî èìå å “áúëãàðèöà” êàòî ñå èìà ïðåäâèä áúëãàðñêèÿò ïðèíîñ ïðè íåéíîòî ñúçäàâàíå è ñúõðàíÿâàíå. Ñúñòîÿíèåòî íà áúëãàðñêèÿ âúïðîñ â Ðóñèÿ â íà÷àëîòî íà ÕÕI â. ìîæå äà ñå õàðàêòåðèçèðà êàòî “çàòèøèå ïðåä áóðÿ”. Áðóòàëíîòî ïîòèñêàíå íà äâàäåñåòìèëèîííèÿ áúëãàðñêè åòíîñ îò ñòðàíà íà Ðóñèÿ åñòåñòâåíî âîäè äî íàòðóïâàíå íà ñâðúõíàïðåæåíèå, êîåòî ðàíî èëè êúñíî ùå
èçáóõíå. Îùå â íà÷àëîòî íà 90-òå ãîäèíè íà ÕÕ âåê âîëæêàòà áúëãàðêà Ôàèíà Ãðèíáåðã, ðàçãëåæäàéêè êðèòè÷íî ïàíñëàâèçìà è ïàíòþðêèçìà, ôîðìèðà èäåÿòà çà ñúçäàâàíå íà ïàíáúëãàðñêà ñóïåðåòíè÷åñêà äîêòðèíà. Òàçè èäåÿ ñòàâà âñå ïî-àêòóàëíà â ðåçóëòàò íà àêòèâèçèðàíåòî íà êîíòàêòèòå ìåæäó áúëãàðèòå â Ðóñèÿ (ò.íàð.èçòî÷íè áúëãàðè) è áúëãàðèòå îò Áàëêàíèòå (ò.íàð. çàïàäíè áúëãàðè). Äíåñ áúëãàðñêîòî åòíè÷åñêî ïðîñòðàíñòâî ñå ïðîñòèðà îò Ìàêåäîíèÿ äî Çàïàäåí Ñèáèð è áúëãàðñêèÿò ñóïåðåòíîñ âúçëèçà íà îêîëî 40 ìèëèîíà äóøè.  ðàìêèòå íà áúëãàðñêèÿ ñóïåðåòíîñ èìà ðàçëè÷íè â åçèêîâî è ðåëèãèîçíî îòíîøåíèå ãðóïè, íî âñè÷êè òå ñà îáåäèíåíè îò îáùîòî áúëãàðñêî èìå è îáùèòå èñòîðè÷åñêè òðàäèöèè. Åòî çàùî áúëãàðèòå òðÿáâà äà ñå îòúðñÿò îò ÷óæäèòå ïàíñëàâÿíñêè, ïàíòþðêñêè è ïàíòàòàðñêè èäåè è äà ïðåäïðèåìàò ðåøèòåëíè ñòúïêè êúì ðåàëèçèðàíåòî íà ïàíáúëãàðñêàòà äîêòðèíà êàòî äîêòðèíà çà êóëòóðíî-äóõîâíî îáåäèíåíèå íà áúëãàðñêèÿ ñóïåðåòíîñ. Âàæåí åëåìåíò îò ïàíáúëãàðñêàòà äîêòðèíà ìîæå äà áúäå ñúçäàâàíåòî íà îáùîáúëãàðñêè ëèòåðàòóðåí åçèê ïî ïðèìåðà íà èçêóñòâåíî ñúçäàäåíèòå “ãåéëñêè åçèê” íà øîòëàíäöèòå è èðëàíöèòå è “èâðèòà” íà åâðåèòå. Îñâåí òîâà íåîáõîäèìî å ïðåîòêðèâàíåòî íà öåííîñòèòå íà áúëãàðñêèÿ Òàíãðèçúì, êîéòî ñúñ ñâîåòî Ó÷åíèå çà Âúðõîâíî åäèíñòâî íå ïðîòèâîðå÷è íèòî íà Èñëÿìà, íèòî íà õðèñòèÿíñòâîòî. Ñàìî âúðõó åäíà ñòàáèëíà êóëòóðíî-äóõîâíà îñíîâà íà áúëãàðñêèÿ âúïðîñ â Ðóñèÿ, à è â ãëîáàëåí ìàùàá ìîæå äà íàìåðè ñâîåòî óñïåøíî ïîëèòè÷åñêî ðåøåíèå. Äðóãà âàæíà ïðåäïîñòàâêà å ïîäêðåïàòà îò ñòðàíà íà äóíàâñêèòå áúëãàðè çà áúëãàðñêîòî îñâîáîäèòåëíî äâèæåíèå â Ðóñèÿ, ÷èÿòî êðàéíà öåë å âúçñòàíîâÿâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Òóê å ìÿñòîòî äà ïîä÷åðòàåì èçêëþ÷èòåëíî âàæíàòà ðîëÿ, êîÿòî èìàøå ïîñåùåíèåòî íà ïðåäñåäàòåëÿ íà Áúëãàðñêèÿ íàöèîíàëåí êîíãðåñ - Ãóñìàí Õàëèëîâ â Ñîôèÿ ïðåç 2000 è 2002 ã. Ñàìî ÷ðåç îáåäèíåíèòå óñèëèÿ íà èçòî÷íèòå è çàïàäíèòå áúëãàðè ìîãàò äà áúäàò âúçñòàíîâåíè áúëãàðñêèòå ïîçèöèè â Åâðàçèÿ. Îïðåäåëåíî ìîæå äà ñå êàæå, ÷å ïðåç íîâîòî ñòîëåòèå áúëãàðèòå ùå èìàò ðåøàâàùà ðîëÿ çà îïðåäåëÿíå ñúäáàòà íà Ðóñèÿ, à ñëåäîâàòåëíî è íà íîâèÿ ñâåòîâåí ðåä! Íàèñòèíà, áúëãàðèòå íÿìàò ãîëÿì èêîíîìè÷åñêè ïîòåíöèàë, íî èìàò â èçîáèëèå ñóðîâà äóõîâíà åíåðãèÿ, ñ êîÿòî àêòèâíî ìîãàò äà ìîäåëèðàò íîâèÿ ñâÿò ñâÿò áàçèðàí íà òðàäèöèîííèòå öåííîñòè íà íàöèîíàëíàòà äåìîêðàöèÿ è îðãàíè÷íîòî îáùåñòâî.
267
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÌÅÄÈÖÈÍÀÒÀ ÍÀ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÒÐÀÊÈ ÇÄÐÀÂÊÎ ÄÀÑÊÀËΠÅäíà îò íàé-ãîëåìèòå íåèñòèíè â èñòîðèÿòà íè å òâúðäåíèåòî, ÷å áúëãàðèòå ñà êúñíè ïîñåëíèöè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, ÷å òðàêèòå ñà èç÷åçíàëè ïî íàøèòå çåìè ïðåäè èäâàíåòî íà Àñïàðóõ. Ïðåäè 92 ãîäèíè åäèíñòâåíèÿò íàø ÷åñòåí, ïðîíèêíîâåí è èçêëþ÷èòåëíî îáîñíîâàí èñòîðèê ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ ñ èñòîðè÷åñêèÿ ñè òðóä “Ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå, íà÷àëî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è îáðàçóâàíå íà áúëãàðñêàòà öúðêâà” îïðîâåðãà êàòåãîðè÷íî è äîêóìåíòàëíî ôàëøèôèêàöèèòå â íàøàòà èñòîðèÿ è äîêàçà, ÷å áúëãàðè è òðàêè ñà åäèí íàðîä, ÷å òå ñà íàé-ñòàðèòå ïîñåëíèöè ïî íàøèòå çåìè. Òðàêîáúëãàðèòå ñà íàñëåäíèöè íà ìåñòíîòî ïðàäðåâíî íàñåëåíèå íà Áàëêàíèòå, êîèòî ñà èìàëè âèñîêî ðàçâèòà öèâèëèçàöèÿ. Òå ñà áèëè îòñåäíàëî íàñåëåíèå ñ âèñîêà äóõîâíà è ìàòåðèàëíà êóëòóðà. Óñòàíîâÿâà ãî Âàðíåíñêèÿò õàëêîëèòåí íåêðîïîë, êóëòóðàòà, îòêðèòà îò Äèìèòúð Çëàòàðñêè ñúùî âúâ Âàðíåíñêî, ñåëèùíàòà ìíîãîïëàñòîâà ìîãèëà â Êàðàíîâî è ìíîãî äðóãè ïðàèñòîðè÷åñêè ïàìåòíèöè â Áúëãàðèÿ. Ïðîôåñîð Áîåâ âúç îñíîâà íà êîñòåí ìàòåðèàë, ïèñìåíè èçâîðè, ïàìåòíèöè íà èçêóñòâîòî, òðàêèéñêè ïîãðåáåíèÿ, ìàñêè, ìîíåòè è äðóãè óñòàíîâè, ÷å ïî íàøèòå çåìè ñà èçâúðøâàíè òðåïàíàöèè – îïåðàöèè íà ÷åðåïà íà ãëàâàòà îùå â íåîëèòà (íåîêàìåííàòà) è åíåîëèòà (ìåäíîêàìåííàòà åïîõà). Òàêèâà îïåðàöèè ñà ìîãëè äà ñå ïðàâÿò ñàìî îò íàñåëåíèå ñ âèñîêî ðàçâèòà öèâèëèçàöèÿ, ñ áîãàòà äóõîâíà è ìàòåðèàëíà êóëòóðà. Ïúðâîáèòíèòå õîðà íå áèõà ìîãëè äà ãè ïðàâÿò. Ïðîô. Áîåâ óñòàíîâÿâà, ÷å è òðàêèòå ñà ïðàâåëè ñúùèòå îïåðàöèè, äðåâíèòå áúëãàðè â Ñðåäíà Àçèÿ ñúùî à ïî-êúñíî è â Àñïàðóõîâà Áúëãàðèÿ. Ñëåä îáñòîéíî ïðîó÷âàíå íà ìíîãîáðîéíèòå òðàêèéñêè ïàìåòíèöè è ïèñìåíè èçâîðè ñå óñòàíîâÿâà, ÷å òðàêèòå ñà èìàëè íå ñàìî âèñîêîðàçâèòà êóëòóðà, ðàâíîñòîéíà è ñúïåðíè÷åùà íà åëèíñêàòà, íî è ìåäèöèíà íà âèñîêî íàó÷íî íèâî, âëàäååëè ñà è íàóêàòà çà ëåêàðñòâàòà. Ìåäèöèíàòà èì å áèëà åäíà îò âîäåùèòå â ñòàðèÿ ñâÿò. Âúçìîæíî å òðàêèòå äà ñà âëàäååëè èçêóñíî ìåäèöèíàòà îùå ïðåäè èäâàíåòî èì ïî íàøèòå çåìè. Îò äðåâíè èçâîðè, íàé-âå÷å åëèíñêè, ñå óñòàíîâÿâà, ÷å Îðôåé å áèë èñòîðè÷åñêà ëè÷íîñò, æèâÿë 1300 ã. ïð. Õð. Òîé å áèë òðàêèéñêè öàð íà îäðèñèòå, áèñòîíèòå è åäîíèòå. Òîâà ïîêàçâà, ÷å öàðñòâîòî ìó å áèëî ãîëÿìî. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å ðîäíîòî ìó ìÿñòî å çàïàäíî îò óñòèåòî íà Ñòðóìà â Áåëîìîðèåòî, à äðóãè ñ÷èòàò, ÷å å Ðîäîïèòå. ×å äåéñòâèòåëíî å áèë áúëãàðèí ñå âèæäà îò èçîáðàæåíèåòî ìó âúðõó êåðàìè÷åí àíòè÷åí ñúä, çàîáèêîëåí îò òðàêèéñêè ïúðâåíöè, íàìåòíàòè ñ áúëãàðñêè ÿìóðëóöè, äúðæàùè â ðúöå ïî äâå òðàêèéñêè êîïèÿ. Îðôåé å áèë èçêëþ÷èòåëíà ëè÷íîñò, ðàçíîñòðàííî íàäàðåíà ñ îãðîìíà êîñìè÷åñêà åíåðãèÿ: òîé å áèë åäíîâðåìåííî âåëèê ëå÷èòåë, ôèëîñîô, ïîåò, ìóçèêàíò, ïåâåö, ïðîðèöàòåë è ïðîðîê. Îðôåé å åäíà îò íàé-âåëèêèòå ëè÷íîñòè â ÷îâåøêàòà èñòîðèÿ. Ñ ïðàâî ãî îïðåäåëÿò êàòî åäèí îò âåëèêèòå ïîñâåòåíè ïðåäñòàâèòåëè íà Áîãà íà çåìÿòà, êàêâèòî ñà áèëè îùå Ëàî Äçú (Áîÿí), Çîðîàñòúð, Ìîéñåé, Èñóñ Õðèñòîñ,
268
Áóäà, Êîíôóöèé è Ìîõàìåä. Îò òÿõ çà íàøà ÷åñò áúëãàðè ñà äâàìà - Îðôåé è Èñóñ Õðèñòîñ. Äà, è Õðèñòîñ, çàùîòî è òîé êàòî ãàëèëÿíèòå å áèë àðàìååö, êàêâèòî ñà áèëè ïðàäåäèòå ìó Äàâèä è Ñîëîìîí. Ïðàáúëãàðèòå â äðåâíîñòòà â Ìåñîïîòàìèÿ ñà íàðè÷àíè àðàìåéöè. Ðåêàòà Éîðäàí å äåëÿëà äâà íàðîäà - ãàëèëÿíè è åâðåè. Àðàìåéñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå óñòàíîâè Êðúñòüî Ìóòàô÷èåâ â êíèãàòà ñè “Äðåâíàòà èñòîðèÿ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ”. Çàðàäè âåëèêîòî ñè ôèëîñîôñêî ó÷åíèå Îðôåé å îïðåäåëÿí îùå êàòî åäèí îò 7-òå ìúäðåöè íà ñâåòà è áàùà íà öèâèëèçàöèÿòà. Ñòàðèòå àâòîðè îïðåäåëÿò Îðôåé êàòî âåëèê ëå÷èòåë è çàêëèíàòåë. Ñâèðåíåòî ìó íà ëèðà è ïåñíèòå ìó ïðèòåæàâàëè âåëèêà ìàãè÷åñêà ñèëà. ×å äåéñòâèòåëíî å áèë âåëèê êîñìè÷åñêè ëå÷èòåë ñå ðàçáèðà îò èìåòî ìó. Ñïîðåä Åäóàðä Øóðå èìåòî Îðôåé èëè Àðôà ãî ïîëó÷èë ñëåä çàâðúùàíåòî ñè îò Åãèïåò, êúäåòî ñå îáó÷àâàë ïîâå÷å îò 20 ã. â åãèïåòñêèòå ìèñòåðèè è â òàéíàòà õåðìåòè÷íà íàóêà. Ïðåäè òîâà òîé å áèë íàðè÷àí ñèí íà Àïîëîí. Îðôåé ñìèñëîâî îçíà÷àâà “îíçè, êîéòî ëåêóâà ñúñ ñâåòëèíà” (îò ôèíèêèéñêè: àóð – ñâåòëèíà, à ðàôîñ - ëå÷åíèå). Íàðå÷åí å òàêà çàðàäè èçêëþ÷èòåëíèòå ìó ëå÷èòåëñêè ñïîñîáíîñòè. Çà òÿõ ãîâîðè âúçìîæíîñòòà äà ãîâîðè è ñå ðàçáèðà ñ æèâîòíèòå, âêëþ÷èòåëíî è ñ äèâèòå çâåðîâå. Íå ñëó÷àéíî å èçîáðàçÿâàí êàê ñâèðè è ïåå è îêîëî íåãî ñà ñå ñúáðàëè âñÿêàêâè äèâè çâåðîâå íà÷åëî ñ öàðÿ íà æèâîòíèòå – ëúâà è êðîòêî ãî ñëóøàò. Îðôåé å èìàë ïðî÷óòà ëåêàðñêà øêîëà. Íåãîâè ó÷åíèöè ñà áèëè Ëèí, Ìèäàñ, Åâìîïúë, Òèìèðàìèñ, Ìóçåé è äðóãè âèäíè ëè÷íîñòè íà äðåâíîñòòà. Ñïîðåä çíàìåíèòèÿ ëàòèíñêè åñòåñòâåíèê Ïëèíèé Ñòàðè Îðôåé å áèë ëåêàð, ìàãüîñíèê, çíàõàð è áàÿ÷. Èçâåñòíèÿò íàø òðàêîëîã ïðîô. Ãàâðèë Êàöàðîâ ñ÷èòà, ÷å Îðôåé å ïúðâèÿò ëå÷èòåë-áàÿ÷ íà ìàãüîñíè÷åñêàòà ìåäèöèíà íà Áàëêàíèòå. Ïðîô. Õðèñòî Äàíîâ öèòèðà â ñâîÿòà “Äðåâíà Òðàêèÿ” ñòàð àâòîð, êîéòî ïèøå, ÷å Îðôåé áèë â ñúñòîÿíèå äà íàêàðà äúðâåòàòà äà ñêëàíÿò ïðåä íåãî ñâîèòå âúðøèíè, à êàìúíèòå äà ñå ðàçäâèæâàò. Ó÷àñòèåòî íà Îðôåé â ïîõîäà íà àðãîíàâòèòå ãî ïîêàçâà êàòî âåëèê ìàã. Èìåòî ìó å ñèíîíèì íà ìàãèÿ è ÷àðîäåéíè ïðîÿâè. Ìàãèÿòà èãðàå îñíîâíà ðîëÿ â òðàêîáúëãàðñêàòà ìåäèöèíà. Ñïîðåä ïðîô. Ãåîðãè Ìèõàéëîâ ãúðöèòå ñâúðçâàëè Îðôåé è ñ ëå÷åáíîòî èçêóñòâî. Íàðåä ñ òîâà òîé å è ðåëèãèîçåí ðåôîðìàòîð è ïðîñâåòèòåë. Çà èçêëþ÷èòåëíàòà äóõîâíà ñèëà íà Îðôåé ïèøå è ñòàðèÿò àâòîð Ïñåâäî-Êàëèñòåí: “Ñúñ ñâîÿòà ìóçèêà è ïåñíè Îðôåé ñïå÷åëèë íà ñâîÿ ñòðàíà ãúðöèòå, ïðîìåíèë ñúðöåòî íà âàðâàðèòå è îïèòîìèë äèâèòå æèâîòíè”. Ïàê ïðîô. Ìèõàéëîâ â êíèãàòà ñè “Òðàêèòå” öèòèðà Àðèàí, êîéòî êàçâàë, ÷å Òðàêå áèëà ìëàäà æåíà, âåùà â áàÿíèÿòà (ïðèïÿâàíèÿòà), â ëåêàðñòâàòà è ÷å ìîãëà êàêòî äà ïðåìàõâà ñòðàäàíèÿòà ÷ðåç ëåêàðñòâà, òàêà è äà ãè ïðè÷èíÿâà. Ñïîðåä ïðîô. Ìèõàéëîâ ïî èìåòî Òðàêå è ñòðàíàòà, îò êîÿòî áèëà òàçè æåíà, ñå íàðåêëà Òðàêèÿ. Ìàãèÿòà â òðàêîáúëãàðñêàòà ìåäèöèíà èãðàåëà îñîáåíà
ÀÂÈÒÎÕÎË ðîëÿ è òÿ ñå èçðàçÿâàëà íå ñàìî ñ áàÿíèÿ è çàêëèíàíèÿ, íî è ñ îïðåäåëåíè äåéñòâèÿ (ðèòóàëè), êîèòî ãè ïðèäðóæàâàëè. Ñïîðåä Àðèñòîôàí, Îðôåé ïðèòåæàâàë ñâðúõåñòåñòâåíè ëå÷åáíè ñðåäñòâà, òàêèâà èìàë è ó÷åíèêúò ìó Ëèí.  Åâðèïèäèåâàòà òðàãåäèÿ “Àëåêñòèäà” õîðúò òúðñåë ëå÷åáíà ñèëà â òðàêèéñêèòå òàáëè÷êè, íàïèñàíè îò Îðôåé.  çàêëþ÷åíèå ñòèãàìå äî èçâîäà, ÷å íåñëó÷àéíî â áúëãàðñêèÿ ôîëêëîð Îðôåé ñå ïðåäñòàâÿ íå ñàìî êàòî ïîåò, ìóçèêàíò è ôèëîñîô, íî è êàòî ãåðîé-çàêðèëíèê. Òàêà ñå ïîä÷åðòàâàò äîñòîéíñòâàòà ìó íå ñàìî êàòî öàð è âåëèêà ëè÷íîñò, íî è êàòî ëå÷èòåë-çàêðèëíèê íà ñâîÿ íàðîä. Òîâà å íàé-âå÷å ñúõðàíåíî â óñòíàòà òðàäèöèÿ íà íàðîäíàòà êóëòóðà íà áúëãàðñêîòî ðîäîïñêî íàñåëåíèå. Çà èçêëþ÷èòåëíèòå ñè ìíîãîñòðàííè êà÷åñòâà Îðôåé å îáîæåñòâåí, êàêòî è âåëèêèÿò ãåòñêè öàð-ëå÷èòåë Çàëìîêñèñ. Îáîæåñòâÿâàíåòî íà öàðåòå èì å ïðàñòàðà òðàêèéñêà òðàäèöèÿ. Òàêà å íàïðàâåíî è ñ ãåòñêèÿ öàð, ïîãðåáàí â ãðîáíèöàòà êðàé ñ. Ñâåùàðè, Ðàçãðàäñêî. Òîâà ãî ïîêàçâàò ñòåíîïèñèòå â íåÿ. Êàêòî ìíîãî êðàæáè íà åëèíèòå îò áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, òàêà ñ Îðôåé ñà ñå îïèòàëè äà ãî åëèíèçèðàò, íî áåçóñïåøíî. Òîâà, ÷å íåãîâèòå òâîðáè ñà çàïàçåíè â ãðúöêè ïðåïèñ íå îçíà÷àâà, ÷å òîé å áèë åëèí, êàêòî è ÷å òîé çà ïðúâ ïúò ñå ñïîìåíàâà ïðåç VI âåê ïðåäè Õð. îò åëèíñêèÿ ïîåò Èáèê. Àêî Îðôåé áåøå åëèí, íå ùÿõà äà áúäàò îðôè÷åñêèòå õèìíè è äðóãè ïèñìåíè äîêàçàòåëñòâà íàïúëíî ðàçëè÷íè îò êëàñè÷åñêèòå ãðúöêè ïðåäñòàâè çà óñòðîéñòâîòî íà ñâåòà. Íåãîâèÿò ñâåòîãëåä ùåøå äà áúäå åëèíñêè. Òðàêèéñêèÿò îðôèçúì èçöÿëî ñå ðàçëè÷àâà îò åëèíñêèÿ, íå ñàìî êàòî äîêòðèíà, íî è êàòî ìîòèâèðîâêà çà ñîöèàëíî äåéñòâèå, êàêòî ïðàâèëíî îòáåëÿçâà ïðîô. Àëåêñàíäúð Ôîë â Åíöèêëîïåäèÿòà çà òðàêèéñêà äðåâíîñò. Îùå ïî-âàæíî å, ÷å Îðôåé íèêîãà íå å æèâÿë â Åëàäà, à ñàìî â Òðàêèÿ, êúäåòî íàñåëåíèåòî èìà Îðôååâèÿ ðåëèãèîçåí ñâåòîãëåä. È íàêðàÿ, çà Îðôåé “ëåêóâàíåòî ñúñ ñâåòëèíà”, êàêòî å ïîñî÷åíî â èìåòî ìó, å äîêàçàòåëñòâî, ÷å òîé å ëåêóâàë ñ äóõ îò íàé-âèñøàòà ìàòåðèÿ, êàêúâòî å áèë íåãîâèÿò è êàêâèòî ñà èìàëè ñàìî áîãîèçáðàíèòå Âåëèêè ïîñâåòåíè, çàùîòî âèñøàòà êîñìè÷åñêà ìàòåðèÿ ñå êàçâà ñ ãðúöêàòà äóìà õåëèé, êîåòî, ïðåâåäåíî íà áúëãàðñêè, îçíà÷àâà ñâåòëèíà, ïîêàçâàùî, ÷å òÿ å â ñúñòîÿíèå íà åíåðãèÿ. Èìåííî ñ òàçè åíåðãèÿ Îðôåé å ëåêóâàë è âëèÿåë íà ïðèðîäíèòå ñòèõèè, íå ñàìî íà õîðàòà, íî è íà æèâîòíèòå è äðóãàòà ìàòåðèÿ. Îðôåé íå å ïúðâèÿò çíàìåíèò òðàêèéñêè ëå÷èòåë. Òðàêèéñêàòà ìåäèöèíà å âúçíèêíàëà ìíîãî ïðåäè íåãî, êîãàòî ñå å îáðàçóâàë ñàìèÿò íàðîä, íî òîé å íåéí âðúõ. Íàðåä ñ íåãî èìà è äðóã çíàìåíèò òðàêîáúëãàðñêè ëå÷èòåë è ìàãüîñíèê - ãåòñêèÿò öàð Çàëìîêñèñ. Ãåòèòå ñà òðàêîáúëãàðñêî ïëåìå, êàêòî óñòàíîâÿâà ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ, êîåòî îùå ñå å íàðè÷àëî è ãîòè è êîåòî å æèâÿëî â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ îò Ëóäîãîðèåòî äî Äóíàâà. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å ñòîëèöàòà ìó ñå å íàìèðàëà êðàé ñ. Ñâåùàðè, Ðàçãðàäñêî, áëèçî äî îòêðèòàòà öàðñêà ãåòñêà ãðîáíèöà, íåäàëå÷ îò êîÿòî ñà ðóèíèòå íà òîçè ãðàä. Èìà âåðñèÿ, ÷å òîé å áèë ñëóãà ïðè Ïèòàãîð è å áèë íåãîâ ó÷åíèê. Òîâà íå å äîñòîâåðíî, çàùîòî Ïèòàãîð å æèâÿë ìíîãî ïî-êúñíî.
Çíàìåíèòîòî ëå÷èòåëñòâî íà Çàëìîêñèñ ñå óñòàíîâÿâà îò ðàçêàçà íà Ïëàòîí (427-347) â Äèàëîçèòå ìó çà ñðåùàòà íà Ñîêðàò ñ òðàêèéñêè âîåíåí ëåêàð ïðåç 432 ã. íà áîéíîòî ïîëå íà Õàëêèäèêà, ïðè êîÿòî ëåêàðÿò ìó ðàçêàçàë, ÷å òåõíèÿò öàð Çàëìîêñèñ ëåêóâàë ÷ðåç áàåíå èëè ïðèïÿâàíå, ÷å òîé ñ÷èòàë, ÷å ìîæå äà ñå èçëåêóâà áîëåí ñàìî àêî ïúðâî ñå èçëåêóâà äóøàòà ìó, çàùîòî òÿ å íåðàçäåëíà ÷àñò îò òÿëîòî, ÷å íå ìîæå äà ñå ëåêóâà ÷àñò îò òÿëîòî, áåç äà ñå ëåêóâà öÿëîòî. Ùîì òî å áîëíî, è ÷àñòèòå îò íåãî ñà â ñúùîòî ñúñòîÿíèå. Çàëìîêñèñ ëåêóâàë ïúðâî äóøàòà íà áîëíèÿ ñ ïðèïÿâàíèÿ è ñëåä òîâà òÿëîòî. Ñðàâíÿâàéêè òðàêîáúëãàðñêàòà ôèëîñîôèÿ ñ ãðúöêàòà ñå óñòàíîâÿâà, ïî-òî÷íàòà, ïî-âèñøàòà å íàøàòà, çàùîòî òÿ íå îòäåëÿ äóøàòà îò òÿëîòî. Òå ñà íåðàçðèâíî ñâúðçàíè, à òÿëîòî å ñàìî ïî-íèçøà ôîðìà íà ìàòåðèÿòà, êîåòî åëèíèòå îòðè÷àëè, çàòîâà îòäåëÿëè äóøàòà îò òÿëîòî. Òîâà ïîêàçâà îãðàíè÷åíîñòòà íà äóõà èì, à îòòàì, ÷å ìåäèöèíàòà èì å áèëà íà ïî-íèñêî ðàçâèòèå îò òðàêîáúëãàðñêàòà. Ñ òåçè ñè ðàçáèðàíèÿ, êîèòî ñà è íà Îðôåé, Çàëìîêñèñ ñå èçðàâíÿâà ñ íåãî è ñúùî êàòî íåãî å âåëèê ðåôîðìàòîð. Çàòîâà è íåãî ïðîô. Êàöàðîâ ñ÷èòà çà âåëèê âðà÷øàìàí. Òðàêèòå ñ÷èòàëè ñâîÿòà ìàãüîñíè÷åñêà ìåäèöèíà çà âèñøà ïðîÿâà íà ÷îâåøêèÿ äóõ è íàé-äîáðèÿò è âåðåí íà÷èí íà ëåêóâàíå.  èçðàç íà òîâà òå èìàëè ñâîé ñïåöèàëåí áîã íà ìàãè÷åñêàòà ìåäèöèíà – Òåîôðàñò. Òîé áèë ïî÷èòàí íàðàâíî ñ Àñêëåïèé è Õèãèÿ â òåõíèòå ãîëåìè ñâåòèëèùà. Çíàìåíàòåëíî å, ÷å Òåîôðàñò ñå èçîáðàçÿâà îáëå÷åí â áúëãàðñêè ÿìóðëóê ñ âäèãíàòà ãóãëà è öúðâóëè, êàòî îáèêíîâåí áúëãàðñêè ñåëÿíèí. Òàêà ãî âèæäàìå â êåðàìè÷íàòà ìó ôèãóðêà, íàìåðåíà â Ñòàðîçàãîðñêî, íàìèðàùà ñå â ìóçåÿ íà òîçè ãðàä. Òðàêîáúëãàðñêàòà ìåäèöèíà íå ñàìî áèëà âèñîêîðàçâèòà, íî èìàëà ìÿñòî è ïðèçíàíèå â æèâîòà íà òðàêîáúëãàðèòå. Íàëè÷èåòî íà âîåííè ëåêàðè âúâ âîéñêàòà èì ïîêàçâà ñúùåñòâóâàíåòî íà ñïåöèàëíà òðàêîáúëãàðñêà âîåííîìåäèöèíñêà îðãàíèçàöèÿ, êîåòî ñå ïîòâúðæäàâà îò öèòèðàíèÿ Ïëàòîíîâ ðàçêàç â íåãîâèòå “Äèàëîçè”. Õåðîäîò, îïèñâàéêè ïðèðîäàòà íà Òðàêèÿ, ðàçêàçâà, ÷å îò Ñòðàíäæà èçâèðàëà ðåêàòà Òåàðñ ñ 28 èçâîðà, èçòè÷àùè îò åäíà ñêàëà, ïîëîâèíàòà òîïëè, à äðóãàòà ñòóäåíè è ÷å íàñåëåíèåòî âúâ âîäèòå £ ëåêóâàëî õîðà è êîíå îò êðàñòà. ßâíî òðàêèòå ñà ïîçíàâàëè ëå÷åáíèòå ñâîéñòâà íà ìèíåðàëíèòå èçâîðè. Íàëè÷èåòî íà ìàãè÷åñêà ìåäèöèíà â äðåâíà Òðàêèÿ ñå óñòàíîâÿâà è îò íàõîäêèòå â ñåäåì òðàêèéñêè ïîãðåáåíèÿ. Òå ñà ìàëêè ïðåäìåòè ñ ôîðìà, êîÿòî ïîêàçâà ñïåöèàëíî ïðåäíàçíà÷åíèå. Ïåò îò ãðîáîâåòå ñà æåíñêè. Âàñèë Ìèêîâ ñ÷èòà, ÷å òåçè ïðåäìåòè íÿìàò áèòîâî ïðåäíàçíà÷åíèå, à ñà ñâúðçàíè ñ áàåíåòî è òâúðäè, ÷å òå ñà àòðèáóòè íà ëå÷èòåëè-áàÿ÷è. Îò àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàçêîïêè ñå óñòàíîâÿâà, ÷å å èìàëî â ãðàäîâåòå íà Òðàêèÿ äëúæíîñòíè ëèöà ëåêàðè. À îò äðåâíèòå íàäïèñè, ÷å å èìàëî è áîëíèöè, íàðè÷àíè àñêëåïèîíè, êàêâàòî å áèëà òàçè â Ìåñåìáðèÿ (Íåñåáúð). Íàäïèñúò å îòêðèò âúðõó ïëî÷à â ÷åðêâàòà “Ñâ. Áîãîðîäèöà” â ñúùèÿ ãðàä.  íåêðîïîëà Àïîëîíèÿ (Ñîçîïîë) èìà ãðîáîâå íà êúðìà÷åòà, â êîèòî ñà îòêðèòè ìíîãî êåðàìè÷íè áèáåðîíè, ïîêàçâàùî çà èçêóñòâåíî õðàíåíå íà áåáåòàòà. Áîëíèöè ðàçêðèõà ïðè ðàçêîïêè â íà÷àëîòî íà XX â.
269
ÀÂÈÒÎÕÎË ïðîô. Éîðäàí Èâàíîâ â äðåâíà Ïàóòàëèÿ (Êþñòåíäèë) è Äîáóðñêè îêîëî èçâîðà íà ðåêà Çëàòíà, Ëóêîâèòñêî. Áîëíèöàòà â Ïàóòàëèÿ å áèëà öåíòúð íà ìàãüîñíè÷åñêàòà ìåäèöèíà, ñú÷åòàíà ñ áàëíåîëå÷åíèåòî. Ñïîðåä ïðîô. Éîðäàí Èâàíîâ õâúðëÿíåòî íà ìîíåòè â ãîðåùèòå ëå÷åáíè èçâîðè å äðåâåí òðàêèéñêè îáè÷àé, îñòàíàë è äî äíåñ. Ïîäîáåí å è îáè÷àÿò áîëíèòå íà Ãåðãüîâäåí äà îñòàâÿò êúñ÷åòà îò äðåõèòå ñè ïî äúðâåòà è õðàñòè, ñ÷èòàéêè, ÷å òàêà îñòàâÿò òàì áîëåñòèòå ñè. Òðÿáâà äà ñå çíàå, ÷å ãîëåìèòå òðàêèéñêè ãðàäîâå ñà èìàëè ïàçèòåëè çäðàâîíîñíè áîæåñòâà êàòî â Ïàóòàëèÿ, Ñåðäèêà, Ìàðöèàíîïîë è äðóãè. Òîâà ñå óñòàíîâÿâà îò îòêðèòèòå ìîíåòè â òÿõ, ïîñâåòåíè íà òåçè áîæåñòâà. Åëèíèñòè÷íèÿò àâòîð Òåîôðàñò Åðçèíñêè (ïî÷èíàë 288 ã. ïð. Õð.) å îñòàâèë ïúðâèòå âàæíè ñâåäåíèÿ çà ëå÷åáíèòå ðàñòåíèÿ íà Òðàêèÿ. Íÿêîè îò òÿõ å îïèñàë ìíîãî äîáðå. Íà ïúðâî ìÿñòî ïîñî÷âà ìîùíàòà áèëêà – áóðçàëúê, ïðîòèâîãëèñòíàòà ïàïðàò, ïåëèíà, ìàùåðêàòà è ìíîãî äðóãè. Áóðçàëúêúò áúðçî ñïèðàë êðúâîòå÷åíèåòî íà îòâîðåíè ðàíè. Òîé å èç÷åçíàë ïî íàøèòå çåìè. Íàé-äîáðå ñå íàó÷àâà çà ëå÷åáíèòå ðàñòåíèÿ íà òðàêèòå îò êíèãàòà “çà ëå÷åáíèòå ñðåäñòâà” îò Ïåäàíèé Äèîñêîðèä íà Êàïàäîêèÿ, Ìàëà Àçèÿ. Òðóäúò ìó å êëàñè÷åñêè, ðàçãëåæäà âñè÷êè ëå÷åáíè ðàñòåíèÿ íà åïîõàòà. Öåëè 16 âåêà òîé å íàñòîëíà êíèãà íå ñàìî â Åâðîïà, íî è â Áëèçêèÿ èçòîê. Äèîñêîðèä ïîñî÷âà 40 ëå÷åáíè òðàêèéñêè ðàñòåíèÿ êàòî: ëîáîäà, ìàùåðêà, êîïúð, êúïèíà, ïîäáåë, ëîïåí, áúç, áÿë ðàâíåö, ÷åðåí êóêóðÿê, òðîñêîò, êàíòàðèîí è äðóãè. Âñè÷êèòå áåç èçêëþ÷åíèå ñà èçïîëçâàíè â ñúâðåìåííàòà íàøà íàðîäíà ìåäèöèíà êàòî ëå÷åáíè ñðåäñòâà. Íàé-âàæíîòî å, ÷å ñ òÿõ è äíåñ ñå ëåêóâàò ñúùèòå áîëåñòè, êàêòî ïðè òðàêèòå è ïðè ñòàðèòå áúëãàðè. Òîâà íàéâå÷å ñå îòíàñÿ äî æèâîâëåêà, çìèéñêîòî ìëÿêî, ìàùåðêàòà, êîïúðà, ïîäáåëà, êúïèíàòà, áúçà, êóêóðÿêà, áåëèÿ ðàâíåö è ìíîãî äðóãè.
270
Ñ æèâîâëåêà òðàêîáúëãàðèòå ëåêóâàëè 23 ðàçëè÷íè áîëåñòè, ìåæäó êîèòî çà áîëêè â êîðåìà, ãëàâàòà, âúòðåøíà áîëêà, äèçåíòåðèÿ, ïðè óõàïâàíå îò çìèÿ è äðóãè. À ñ áèëêàòà î÷åáîëåö ëåêóâàëè äåâåò âèäà áîëåñòè. Îñíîâíîòî, êîåòî ïîêàçâà, ÷å òîâà å ìåäèöèíà íà åäèí è ñúù íàðîä å, ÷å íàøàòà íàðîäíà ìåäèöèíà å çàïàçèëà ìíîãî îò íà÷èíèòå íà ëåêóâàíå ñ òåçè áèëêè êàòî òåçè íà òðàêîáúëãàðñêàòà ìåäèöèíà. Ïàê îò êíèãàòà íà Äèîñêîðèä ñå íàó÷àâà, ÷å òðàêîáúëãàðèòå ñà èçïîëçâàëè ìèíåðàëèòå çà ëå÷åíèå êàòî öèíêîâèòå ðóäè è ñòèïöàòà. Îò àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè ñå óñòàíîâÿâà, ÷å òå ñà âëàäååëè äîáðå õèðóðãèÿòà è ñà èçâúðøâàëè ñëîæíè îïåðàöèè êàòî òðàïàíàöèÿòà, îòêðèòà îò ïðîô. Áîåâ è äðóãè. Òîâà ñå óñòàíîâÿâà è îò îòêðèòèòå â òðàêèéñêèòå ãðàäîâå íàé-ðàçëè÷íè õèðóðãè÷åñêè èíñòðóìåíòè, à òå ñà øåñòíàäåñåò âèäà, ðàçäåëåíè ïî ïðåäíàçíà÷åíèåòî ñè íà ÷åòèðè ãðóïè. Çà åäíàêâîñòòà ìåæäó äðåâíàòà òðàêîáúëãàðñêà ìåäèöèíà è äíåøíàòà íàøà íàðîäíà ìåäèöèíà ñå ñúäè è îò ñú÷èíåíèåòî íà êúñíèÿ àâòîð Ïñåâäîàïóëåé – “Õåðáàðèé”, â êîåòî òîé ïîñî÷âà 29 âèäà çàáîëÿâàíèÿ ñ êàêâè ëå÷åáíè ñðåäñòâà ñå ëåêóâàò è ïî êàêúâ íà÷èí, âñè÷êè òå ñà åäíàêâè ñ òåçè íà ñúâðåìåííàòà áúëãàðñêà íàðîäíà ìåäèöèíà. Èíòåðåñíîòî å, ÷å ñ áèëêàòà î÷åáîëåö ñå ëåêóâàë äîðè è ðàê.  Òðàêèÿ å èìàëî ìíîãîáðîéíî óâàæàâàíî ëåêàðñêî ñúñëîâèå - äîêàçàòåëñòâî çà âèñîêîòî ðàçâèòèå íà òðàêîáúëãàðñêàòà ìåäèöèíà. Íàó÷àâà ñå îò ìíîãîáðîéíèòå îòêðèòè äðåâíè íàäïèñè çà ïî÷èíàëè ëåêàðè. Åòî åäèí: “Äàð îò Àòèñ, ñèíà íà ëåêàðÿ Ñïàðòîê, ñèí íà Äåéçåðîñ”, îòêðèò â àñêëåïèîíà êðàé ñ. Áàòêóí, Ïàçàðäæèøêî.  çàêëþ÷åíèå ñòèãàìå äî èçâîäà, ÷å íåñëó÷àéíî áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìåäèöèíà å åäíàêâà ñ òðàêèéñêàòà, çàùîòî å íà åäèí è ñúù íàðîä.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÀÇÁÓÊÀÒÀ, ÍÀÐÈ×ÀÍÀ ÊÈÐÈËÈÖÀ ÀÐÕ. ÑËÀÂÈ ÄÎÍ×Å  òå÷åíèå íà 35 ãîäèíè àðõ. Ñëàâè Äîí÷åâ èçäèðâà è èçó÷àâà ìàòåðèàëè çà ïðåäèñòîðèÿòà íà Áúëãàðñêàòà äúðæàâà, ñâèäåòåëñòâàùè åäíîâðåìåííî è çà èçòî÷íèòå êîðåíè íà çíà÷èòåëíà ÷àñò îò ñòàðîáúëãàðñêàòà êóëòóðà. Ïðåç 1971 ã. ïóáëèêóâà ñòàòèÿ íà òåìà “Ïèñìåíîñòòà íà ïðàáúëãàðèòå è ñëàâÿíñêàòà àçáóêà” (ñï.“Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä”, ÁÀÍ, áð. 2). Ïî ëè÷íà ïîêàíà è íà ðàçíîñêè íà ÞÍÅÑÊÎ äîêëàäâà òåìàòà íà ìåæäóíàðîäíèÿ ñèìïîçèóì Role of the nomadic Peoples in the Civilization of Central Asia (ñá. ìàòåð. ÌÀÍ, 1974 ã., íà ðóñêè). Ñ äîïúëíåíèÿ è ïîäðîáíè èëþñòðàöèè, ðåçþìå îò ñúùàòà ðàáîòà ïå÷àòà â ñï. Balkanmedia íà àíãëèéñêè (1992 ã.; áð. 3). Èçäèðâàéêè íîâè ìàòåðèàëè çà ïðîèçõîäà íà àçáóêàòà Êèðèëèöà, ïîêúñíî àðõ. Äîí÷åâ ñå çàïîçíàâà ñëó÷àéíî ñ ðàáîòà íà èçâåñòåí èçñëåäîâàòåë íà ïèñìîòî, â êîÿòî ëàòèíèöàòà ñå êðèòèêóâà îñíîâàòåëíî íå ñàìî êàòî àçáó÷íà ñèñòåìà - âúîáùå è â äåòàéëè, - íî è êàòî âåðîÿòíî îáùîïðèåòî â öÿë ñâÿò ïèñìî â àíãëèéñêèÿ £ âàðèàíò. Àðõ. Äîí÷åâ ñìÿòà, ÷å íÿêîè èçâîäè â ñïîìåíàòàòà ðàáîòà áèõà áèëè ïîëåçíè è íà áúëãàðèòå, ñëåä ñúìíèòåëíèòå ïðåäëîæåíèÿ íà íÿêîè ñïåöèàëèñòè çà çàìÿíà íà Êèðèëèöàòà ñ Ëàòèíèöà.
 ïîñëåäíî âðåìå îòíîâî ñå âúëíóâàìå çà ñúäáàòà íà ñúçäàäåíàòà îùå ïðåç IX â. îò ñòàðîáúëãàðèòå àçáóêà, íàðè÷àíà íåèçâåñòíî çàùî Êèðèëèöà. Àçáóêàòà, ñ êîÿòî ñè ñëóæèì è äî äíåñ. Îò ðàçëè÷íè ãëåäèùà â òàçè íàñîêà áÿõà èçêàçàíè ìíåíèÿ, íàé-âå÷å ïî ïîâîä íàòðàïâàíèòå íè îòâúí ïðåäëîæåíèÿ çà íåéíàòà çàìÿíà ñ ëàòèíèöà èëè çà ïàðàëåëíî èçïîëçâàíå è íà äâåòå àçáóêè. Îò ïå÷àòàíèòå ïî âúïðîñà ìàòåðèàëè îáà÷å îñòàâàìå ñ âïå÷àòëåíèåòî, ÷å ïðîòåñòèòå íè ñå îñíîâàâàò ïîâå÷å íà åìîöèè, îòêîëêîòî íà ïîçíàâàíå íà ðàçëè÷íè àñïåêòè íà ïðîáëåìà, à ïîñëåäíîòî áè íè ïîìîãíàëî äà ñòèãíåì äî ïî-îáîñíîâàíè ñòàíîâèùà â íåéíà çàùèòà. Ïðåäè è íàä âñè÷êî ÷ðåç çàäîâîëèòåëíî ïîçíàâàíå íà èñòîðèÿòà £: ïðåäïîñòàâêè, íà÷àëî, åòàïè íà ðàçâèòèå...  òàçè íàñîêà ñå çàäîâîëÿâàìå âñå îùå ñ áåçíàäåæäíî îñòàðåëè, ÷åñòî íåíàó÷íè îò ñúâðåìåííî ãëåäèùå õèïîòåçè, âíóøàâàíè íè îùå â ó÷èëèùíà âúçðàñò. Ùå äîáàâèì è íåÿñíîòî ðàçãðàíè÷àâàíå íà Êèðèëèöàòà îò Ãëàãîëèöàòà íà Ñâ. Êèðèë, â ðåçóëòàò íà êîåòî 90% îò áúëãàðèòå îòãîâàðÿò íåïðàâèëíî íà âúïðîñà ÊÎÉ Å ÑÚÇÄÀË ÀÇÁÓÊÀÒÀ, Ñ ÏÎÌÎÙÒÀ ÍÀ ÊÎßÒÎ ÏÈØÅÌ È ×ÅÒÅÌ? Ùå âêëþ÷èì ñðåä òÿõ è îíåçè, êîèòî íå ñà â ñúñòîÿíèå äà îáÿñíÿò ëîãè÷íî äåéíîñòòà íà Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè â òàçè íàñîêà. Íå ïîçíàâàìå èëè íåäîñòàòú÷íî èçòúêâàìå êà÷åñòâàòà íà Êèðèëèöàòà è íåéíèòå ïðåäèìñòâà â ñðàâíåíèå ñ ãðúöêàòà àçáóêà è ñ ëàòèíèöàòà? Âúïðîñèòå ñà âàæíè, òúé êàòî îùå â ñðåäàòà íà ìèíàëèÿ âåê å èçêàçàíî ìíåíèå, ñïîðåä êîåòî “Ìàêàð ñâåòúò äà å îùå äàëåêî îò óïîòðåáàòà íà åäíîåäèíñòâåíî ïèñìî, íî àêî íÿâãà áúäå ðåøåíî äà ñå ïðèáåãíå êúì òàêîâà, òî òîâà âåðîÿòíî áè ìîãëî äà ñå îêàæå ñàìî ëàòèíñêîòî”2. Òóê ñëåäâà äà èçòúêíåì, ÷å êàòî äúùåðÿ íà ãðúöêàòà àçáóêà, ëàòèíèöàòà å íàñëåäèëà íåèí îñíîâåí íåäîñòàòúê. Òàêà ãðúöêèÿò åçèê çàåë àçáóêàòà îò ñúãëàñíè íà çàïàäíèòå ñåìèòè, äîïúëíèë ÿ ñ ïúëåí íàáîð ãëàñíè è â ðåçóëòàò äàë îñíîâà çà ðàçâèòèå íà àçáó÷íîòî ïèñìî â Åâðîïà. Çà ñúæàëåíèå, êàòî ôîíåòè÷íî áåäåí â èçâåñòåí ñìèñúë åçèê, òîé è àçáóêàòà ìó íå ñå íóæäàåëè îò âñè÷êè íåîáõîäèìè çà ÷îâåøêàòà ðå÷ ñúãëàñíè, íàé-âå÷å øóìîâèòå æ, ö, ÷, ø, ù è îò çíàöè çà òÿõ. Òîçè ñè íåäîñòàòúê ãðúöêàòà àçáóêà
ïðåäàëà íà ñâîÿòà äúùåðÿ ëàòèíèöàòà, à ÷ðåç ïîñëåäíàòà òîé ñå ïðîÿâèë êàêòî â çàïàäíîåâðîïåéñêèòå, òàêà è â íÿêîè ñëàâÿíñêè àçáóêè íà íåéíà îñíîâà. Òîâà ïðèíóäèëî âñè÷êè òÿõ äà ïðåîäîëÿâàò òîçè £ íåäîñòàòúê èëè ÷ðåç óïîòðåáà íà áåëÿçàíè ñ äèàêðèòè÷åí çíàê îòäåëíè áóêâè, èëè ÷ðåç ãðóïèðàíå íà äâå, òðè è äàæå ÷åòèðè áóêâè çà îáîçíà÷àâàíå íà åäíà îò îòáåëÿçàíèòå ïî-ãîðå ñúãëàñíè: cz, ts, tz çà ö, ch, cs, tsch çà ÷, ch, sch, çà ø è st çà ù.  ñúñòîÿíèå ñìå äà ïîñî÷èì è äðóãè èçâåñòíè, ïðè òîâà ñúùåñòâåíè, íåäîñòàòúöè íà ëàòèíèöàòà, íî çà äà íå áúäåì îáâèíåíè â ïðèñòðàñòèå è ïàòðèîòàðñòâî, ùå ãè èëþñòðèðàìå ñ öèòàòè îò èçäàäåíàòà íà àíãëèéñêè êíèãà íà È. Äì. Òåëá îùå ïðåç 1963 ã. (çàåòè îò ðóñêèÿ ïðåâîä íà ñúùàòà, èçäàäåí â 1982 ã.)3. Ñòàðàëè ñìå ñå íåçíà÷èòåëíîòî èì ïîáúëãàðÿâàíå äà íå ïðîìåíÿ â íèêàêâà ñòåïåí îñíîâíàòà ìèñúë íà àâòîðà èì. “Ïðåâúçõîäñòâîòî íà ñúâðåìåííèòå çàïàäíè öèâèëèçàöèè ñå ïðîÿâÿâà â øèðîêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî óñïåøíè îïèòè äà ñå âíåäðè ëàòèíèöàòà â öÿë ñâÿò.” Îáà÷å “Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ëàòèíèöàòà å ñâúðçàíà ñúñ çàïàäíèòå öèâèëèçàöèè, ñå âúçïðèåìà îò ïðèâúðæåíèöèòå £ êàòî ïðåèìóùåñòâî, íàïúëíî ïðèêðèâàùî íåéíèòå î÷åâèäíè íåäîñòàòúöè.” Òàêà “øèðîêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà ëàòèíñêàòà àçáóêà â íàøå âðåìå íå äîâåäå äî åäèíñòâî”. “ ìíîãî ñëó÷àè ëàòèíñêèòå áóêâè ïðèäîáèõà â îòäåëíèòå ñòðàíè ñúâúðøåíî ðàçëè÷íè ÷åòåíèÿ.” Îñâåí òîâà, “íà ëàòèíñêîòî ïèñìî ëèïñâà áúðçèíà è êîìïàêòíîñò”. “Ïðè èçïîëçâàíåòî ìó ñå ðàçõîäâà ìíîãî ìÿñòî è âðåìå, îòäåëíèòå áóêâè ñà ñëîæíè, íà÷åðòàíèÿòà èì íå ñúâïàäàò ñ ïîñîêàòà íà ïèñàíå, ÷åñòî áóêâèòå íå ìîãàò äà ñå èçïèñâàò ïðè íåïðåêúñíàòî äâèæåíèå íà ðúêàòà, à äèôåðåíöèðàíåòî íà ãëàâíèòå è ðåäîâè áóêâè íÿìà ðàçóìíà îñíîâà.” “Îò ãëåäèùå íà òåîðèÿòà íà ïèñìîòî, ëàòèíñêàòà àçáóêà â òîçè £ âèä, â êîéòî òÿ ñå èçïîëçâà â ñòðàíèòå íà Çàïàäà, íÿìà íèêàêâè ïðåèìóùåñòâà â ñðàâíåíèå, äà êàæåì, ñ àðàáñêàòà, ãðúöêàòà èëè ðóñêàòà àçáóêà.” Î÷åâèäíî å, ÷å â êðàÿ íà ïîñëåäíèÿ öèòàò ñòàâà äóìà çà Êèðèëèöàòà è çà íÿêîè íåñëàâÿíñêè àçáóêè â Àçèÿ íà íåéíà îñíîâà.
271
ÀÂÈÒÎÕÎË Âúîáùå îòíîñíî áúäåùåòî íà ëàòèíèöàòà, àâòîðúò ïðîÿâÿâà ïåñèìèçúì: “Âå÷å íå åäèí âåê íåîáõîäèìîñòòà îò ðåôîðìè íà ëàòèíñêàòà àçáóêà ñå ïðèçíàâà îò âñè÷êè è ñà áèëè ïðåäïðèåìàíè ìíîãî îïèòè çà íàìèðàíå íà íÿêàêúâ èçõîä.” Ñìÿòà ñå îáà÷å çà çàãóáà íà âðåìå ðåôîðìèðàíåòî íà ñúùåñòâóâàùèòå çàïàäíè àçáó÷íè ñèñòåìè. Ñúùî, ÷å âìåñòî òîâà äíåñ å íåîáõîäèìî “åäèííà ñèñòåìà ïèñìî, çíàöèòå íà êîÿòî òî÷íî èëè ïî÷òè òî÷íî áèõà ñúîòâåòñòâàëè íà âñè÷êè ñúùåñòâóâàùè â ñâåòà ôîíåìè”. Îòíîâî è ñ ïúëíî îñíîâàíèå áèõìå îòíåñëè êàçàíîòî êúì Êèðèëèöàòà, ÷èÿòî íåãðúöêà ãðóïà îò 22 áóêâè (23 ñ áîñíåíñêàòà ), ÿ ïðàâè âðúõ â ðàçâèòèåòî íà àçáó÷íîòî ïèñìî! Íî òîãàâà, ðàçñúæäàâàéêè ab absurdo, íå ñëåäâà ëè äà ñå çàìåíè ëàòèíèöàòà ñ Êèðèëèöà? Àâòîðúò îòäåëÿ âíèìàíèå è íà àíãëèéñêàòà ëàòèíèöà, îñîáåíî ïðè ñúùåñòâóâàùàòà òåíäåíöèÿ òÿ äà ñå ïðåâúðíå â îáùîïðèåòî â öÿë ñâÿò ïèñìî. Ñìÿòà, ÷å çà ðàçëèêà îò íÿêîè íàðîäè, àçáóêàòà íà êîèòî å â çíà÷èòåëíà ñòåïåí ôîíåòèçèðàíà (è â òàçè íàñîêà Êèðèëèöàòà å íàé-äîáúð ïðèìåð!), “àíãëè÷àíèòå ïðîäúëæàâàò äà íîñÿò áðåìåòî íà òðàäèöèîííàòà (ñè) îðôîãðàôèÿ”. “Íåïîñëåäîâàòåëíîñòòà íà àíãëèéñêîòî ïèñìî... äîïóñêà 11 ðàçëè÷íè ñïîñîáà çà èçïèñâàíå íà çâóêà è äúëãî “è” (:), à ñúùî íàé-ìàëêî 5 ðàçëè÷íè ÷åòåíèÿ íà áóêâàòà “à”. Ùå äîïúëíèì, ÷å ïîâòîðåíà â äàäåíà äóìà 2-3 ïúòè, åäíà è ñúùà áóêâà ñå ÷åòå ðàçëè÷íî: entertainment (åíòú’òåéíìúíò). Îñâåí òîâà, â íÿêîè ïîñî÷åíè îò àâòîðà, à è â äðóãè ïðèìåðè: aroma (úðîóìú), Wimbledon (Óèìáúëäúí), Edmonton (Åäìúíòúí), ÷åñòî çâó÷è êðàòêî ú, çà êîåòî àíãëèéñêàòà àçáóêà íÿìà áóêâà. Êàçàíîòî ñå îòíàñÿ è çà íåìàëêî àíãëèéñêè ëè÷íè è ôàìèëíè èìåíà. Ñïîðåä àâòîðà ñ íèùî íåîãðàíè÷åíàòà îìîôîíèÿ íà ëàòèíñêàòà àçáóêà ìîæå ïðåêðàñíî äà ñå èëþñòðèðà ñúñ ñúùåñòâóâàùîòî ðàçíîãëàñèå â èçïèñâàíåòî íà èìåòî íà ðóñêèÿ ïèñàòåë ×åõîâ â ðàçëè÷íèòå ñèñòåìè ïèñìî, èçïîëçâàùè ëàòèíèöàòà. Òàêà íà÷àëíèÿò ìó çâóê ìîæå äà ñå çàïèøå Ch, Tch. C, Tsch, Tsj, Tj, Cz èëè Cs. Ñðåäíàòà ñúãëàñíà - Kh, ch, k, h èëè x, à êðàéíàòà - v, f èëè ff”.  ñðàâíåíèå ñ äðóãèòå çàïàäíîåâðîïåéñêè àçáóêè, íÿêîè àíãëèéñêè áóêâè êîðåííî ïðîìåíÿò âðúçêàòà çâóê/çíàê â ñâîÿ ïúðâîîáðàç: à = åé, å = i, i = àé, íî â ðåäèöà ïðèìåðè ãî ñëåäâàò - à = à, i = i, e = å è ò.í. ÀÂÒÎÐÚÒ ÑÏÎÌÅÍÀÂÀ ÇÀ ÎÃÎÐ×ÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÌÀÐÊ ÒÂÅÍ ÎÒ ÒÎÂÀ ÑÚÑÒÎßÍÈÅ ÍÀ ÀÍÃËÈÉÑÊÀÒÀ ËÀÒÈÍÈÖÀ è íåãîâîòî ïðåäïî÷èòàíèå, âìåñòî ðåôîðìèðàíå íà ñúùåñòâóâàùîòî àíãëèéñêî, “äà ñå âúâåäà ñúâñåì íîâà ôîðìà íà ïèñìî”. Òîé èçòúêâà îùå, ÷å â ïðîäúëæåíèå íà öÿëàòà ñè èñòîðèÿ “ïèñìîòî å çàâèñåëî îò åçèêà”. Òàêà, ñïîðåä íåãî, îïèòèòå çà ñúçäàâàíå íà îáùîïðèåòî ïèñìî áèëè ñâúðçàíè ñ áîðáè çà ïðèåìàíå (èëè íàëàãàíå!) íà åäèí èëè äðóã åçèê êàòî ñâåòîâåí. “Àíãëè÷àíèòå ñå áîðèëè ïðîòèâ ôðåíñêèÿ, ôðàíöóçèòå ïðîòèâ àíãëèéñêèÿ, ïðîòåñòàíòèòå ïðîòèâ ëàòèíñêèÿ, à ïðàâîñëàâíèòå ðóñè - ïðîòèâ âñè÷êèòå òðè”. Òóê ñëåäâà äà íå çàáðàâÿìå è øèðîêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà èñïàíñêèÿ â Íîâèÿ ñâÿò ñëåä XVI â.  íàøå âðåìå áèëè ñúçäàâàíè è îïðîñòåíè, ïîïóëÿðíè çà èçâåñòíî âðåìå åçèöè: Åñïåðàíòî, Èíòåðëèíãâà è äðóãè. Ïîÿâèëè ñå è ïðåäëîæåíèÿ çà çàìÿíà íà ðàçëè÷íèòå íàöèîíàëíè ñèñòåìè ïèñìî ñ íîâè ïî ñúùåñòâî ôîðìè: Áúðçî ïèñìî (ñòåíîãðàôèÿ), Áåçàëôàâèòíî ïèñìî, Âèäèìà ðå÷ è äðóãè. Ñïîëó÷ëèâ îïèò çà çàìÿíà íà àíãëèéñêàòà àçáóêà ñúùèÿò ñìÿòà íàðè÷àíàòà óñëîâíî IPA (ïðåäëîæåíà îò International Phonetic As-
272
sociation), èëè ÌÔÀ (Ìåæäóíàðîäíà ôîíåòè÷íà àñîöèàöèÿ), ñúñòîÿùà ñå “îò ëàòèíñêè áóêâè, äîïúëíåíè ñ èçâåñòíî êîëè÷åñòâî èçêóñòâåíî ñúçäàäåíè òàêèâà è äèàêðèòè÷íè çíàöè”. Çàùî ëè îáà÷å çà äîïúëíåíèÿòà ñà áèëè íåîáõîäèìè èçêóñòâåíî ñúçäàäåíè áóêâè, êîãàòî èñòîðèÿòà íà ïèñìîòî ïðåäëàãà áåçêðàéíî ìíîæåñòâî íàéðàçëè÷íè òàêèâà, êîèòî åäíîâðåìåííî áèõà îñúùåñòâèëè è íàáëþäàâàíàòà èìåííî â ðàçâèòèåòî íà ïèñìîòî ïðèåìñòâåíîñò ìåæäó ðàçëè÷íèòå êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêè îáùíîñòè. Åòî òàêèâà ïðèìåðè îò Åâðîïà. Íåìñêàòà ëàòèíèöà èçïîëçâà çà èçâåñòíèÿ scharfess ãðúöêàòà áóêâà â - âèòà (áåòà), ñõîäíà îáà÷å, îò ñâîÿ ñòðàíà, çà èçíåíàäà, ñ äðåâíèÿ êèòàéñêè éåðîãëèô , îçíà÷àâàù âàë, èëè ãðàä?! È èñòîðèÿòà íà ãîòñêàòà àçáóêà íè äàâà ïîäõîäÿù ïðèìåð, êîéòî áè ñëåäâàëî äà èíòåðåñóâà ïî ðàçëè÷íè ïðè÷èíè îñîáåíî íàñ, áúëãàðèòå. Òàêà ñëåä íåïðîäúëæèòåëíî ñúæèòåëñòâî ìåæäó Ãîòè è Õóíè â Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è ñëåä âîéíà ìåæäó Îñò- è Âåñòãîòè, ïîñëåäíèòå ïðåìèíàëè â êðàÿ íà IV â. Äóíàâà è çàñåëèëè ÷àñò îò çåìèòå íà ñúâðåìåííà Áúëãàðèÿ (â Ìèçèÿ). Çà äà çàïèøå çà âå÷å ïîêðúñòåíèòå ñè ñúíàðîäíèöè - àðèàíè - ïðåâîäà ñè íà Áèáëèÿòà íà ãîòñêè, òåõíèÿò åïèñêîï Óëôèëà ñúçäàë òóê àçáóêà íà îñíîâà íà ãðúöêàòà, à çà èçïðàâÿíå íà íåéíèòå íåäîñòàòúöè, òîé ÿ äîïúëíèë - ñïîðåä ñúùåñòâóâàùîòî â íàóêàòà ìíåíèå - ñ íÿêîëêî ëàòèíñêè áóêâè è ðóíè. Íî íå ëè èìåííî ïî òîçè íà÷èí òðúãíàëè è ñòàðîáúëãàðèòå çà ñúçäàâàíåòî íà Êèðèëèöàòà? Ñ îñíîâàíèå ñå ïèòàìå îáà÷å, êàê ñðåä äîïúëíèòåëíèòå ëàòèíñêè áóêâè è ðóíè ñà ïîïàäíàëè: êèòàéñêè éåðîãëèô, ñàíñêðèòñêè áóêâè è öèôðà, êàêòî è çíàöè, èçâåñòíè ñðåä öåíòðàëíîàçèàòñêèòå òàìãè? Îêàçâà ñå, ÷å îùå â ïðàðîäèíàòà ñè õóíèòå çíàåëè äâà âèäà ñîáñòâåíî ïèñìî!?Òàêà êèòàéöèòå ñúîáùàâàò, ÷å â III â. ïð. Õð. òå èçïîëçâàëè òàìãîîáðàçíî (èäåîãðàôè÷íî) ïèñìî, êîåòî î÷åâèäíî å ñúùåñòâóâàëî è ïî-ðàíî. Îñâåí òîâà, â áóäèéñêà ñóòðà ñå ñïîìåíàâà Õóíñêàòà äúðæàâà “Õó-íà” (Hu-na) è çàåäíî ñ òîâà è “õóíñêîòî ïèñìî” (Hu-nai yi-ge)7. Îò êèòàéñêè ïèñìåí èçâîð îò III â. ñë. Õð. ïðîëè÷àâà, ÷å õóíñêî ïèñìî íàèñòèíà å ñúùåñòâóâàëî è ÷å òî å áèëî èçâåñòíî äàæå è â Êèòàé ïî òîâà âðåìå. Õóíèòå èçïîëçâàëè è éåðîãëèôèòå íà êèòàéñêèòå ñè ñúñåäè. Íåùî, êîåòî å èçâåñòíî â íàóêàòà, íî ñå çàáðàâÿ, ìàêàð äà å ïîòâúðäåíî âå÷å ïðÿêî çà áóëãàðèòå â Åâðîïà îò àðàáñêè õðîíèñò îò X â. (10) Ïîäêðåïà â òàçè íàñîêà ñà êàêòî çíà÷èòåëåí åïèãðàôñêè ìàòåðèàë â àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè îò ðàéîíà íà ñòàðîáúëãàðñêèòå ñòîëèöè, òàêà è áóêâèòå îò íåãðúöêàòà ãðóïà íà Êèðèëèöàòà. Ñúñ ñàíñêðèò, ó÷àñòâàë â ïðîöåñà íà ðàçâèòèå íà íÿêîè öåíòðàëíîàçèàòñêè åçèöè è ñ íåãîâîòî ïèñìî, âêëþ÷èòåëíî öèôðè, õóíèòå ñà ñå çàïîçíàëè âåðîÿòíî ÷ðåç ìèñèîíåðèòå áóäèñòè, ïðåáèâàâàëè ñðåä òÿõ îùå îò ñðåäàòà íà III â. ïð. Õð. 12 Òàêà “âàðâàðèòå” õóíè, ïî-òî÷íî çàïàäíèÿò èì êëîí, ò.å. Õóíîáóëãàðèòå, ñå ïîÿâèëè â Åâðîïà ïî âðåìå íà Âåëèêîòî ïðåñåëåíèå ñ ÷åòèðè âèäà ïèñìî! (13) Áåçöåíåí áàãàæ, êîéòî èì ïîìîãíàë äà ïîëîæàò íà÷àëîòî è íàñîêèòå íà ðàçâèòèå íà àçáóêàòà Êèðèëèöà â ñàìîòî íà÷àëî íà IX â., â ñèíòåç ñ àçáó÷íîòî ïèñìî íà çàâàðåíîòî â Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ íàñåëåíèå. Íà÷àëî íà òîçè ïðîöåñ å Ìàäàðñêèÿò èíâåíòàðåí íàäïèñ âúðõó êàìúê (íå òîçè îêîëî Êîííèêà!). Åäèí îò ìàëêîòî òàêèâà, íà áóëãàðñêè åçèê, íî ñ ãðúöêè áóêâè è ñ ðàííèòå êèòàéñêè éåðîãëèôè, îçíà÷àâàùè áîéíà ñåêèðà è êîïèå. (14)
ÀÂÈÒÎÕÎË Âåðîÿòíî êðàòêèÿò ïî âðåìå êîíòàêò ìåæäó Õóíîáóëãàðè è Ãîòè â Ïðè÷åðíîìîðèåòî å ïðè÷èíàòà, Óëôèëà äà èçïîëçâà íåïðàâèëíî êèòàéñêèÿ éåðîãëèô “ß” ïðåîáúðíàò. È äðóãè ïîäîáíè ïðèìåðè îáà÷å, ñâèäåòåëñòâàò, ÷å äîíåñåíèòå îò õóíîáóëãàðèòå çíàöè, âêëþ÷èòåëíî è áúäåùè êèðèëñêè áóêâè, ñà áèëè èçïîëçâàíè â Åâðîïà íå ñàìî èçïðàâåíè, íî ñúùî ïðåîáúðíàòè èëè ëåãíàëè â ëàòèíñêè è ãðúöêè òåêñòîâå áåç ñëîâîðàçäåëÿíå, êàòî öèôðè, âìåñòî ñìåñâàùèòå ñå ñ òåêñòà, à ïîðàäè òîâà è íåïðèãîäíè âå÷å, ãðúöêè áóêâè-öèôðè (15). Òîâà å ïðîäúëæèëî ïðåç ïåðèîäà IX - XII â. (ìîæå áè è ïî-äî êúñíî), äî ïîÿâàòà íà àðàáèòå â Ñðåäèçåìíîìîðèåòî ñ èíäèéñêî-àðàáñêèòå öèôðè, âúçïðèåòè îò åâðîïåéöèòå êúì XIII - XIV â. Ìàêàð è äà ñìÿòà ñïîìåíàòàòà ïî-ãîðå àçáóêà ÌÔÀ çà ïîñòèæåíèå “øèðîêî èçïîëçâàíî îò åçèêîâåäèòå çà òðàíñêðèáèðàíå è òðàíñëèòåðèðàíå íà öÿë ðåä åçèöè â ñâåòà” ïîðàäè òîâà, ÷å “îòíîñèòåëíî òî÷íî ïðåäàâà ñúîòâåòñòâèåòî ìåæäó çíàê è çâóê”, àâòîðúò ñìÿòà ñúùî, ÷å êàêòî ïðîòèâ íåÿ, òàêà è ïðîòèâ íÿêîè ðåôîðìèðàíè àçáóêè, “ìîãàò äà áúäàò ïðåäÿâåíè åäíàêâî ñåðèîçíè âúçðàæåíèÿ”.  çàêëþ÷åíèå äåêëàðèðà, ÷å “íå áè îäîáðÿâàë íàòðàïâàíåòî íà ëàòèíñêàòà àçáóêà íà ñòðàíè, íàìèðàùè ñå ïîä âëèÿíèå íà Çàïàäà”! Ñëåä ðàçñúæäåíèÿ îòíîñíî áúäåùåòî íà ïèñìîòî, êúì êðàÿ íà êíèãàòà ñè ñå íàäÿâà, ÷å â íåÿ “å îáîáùèë ïîëåçíè ìèñëè” â òàçè íàñîêà. Ìîæå áè äíåñ òå ñà ïîëåçíè è íà íàñ áúëãàðèòå. Íåùî ïî âúïðîñà: Ùå èçÿäå ëè “ìèøêàòà” êíèãàòà? Êàêòî ïðîëè÷àâà îò âñè÷êî ãîðåêàçàíî, íàé-ìàëêî îùå äâà-òðè âåêà íàïðåä, àçáó÷íîòî ïèñìî âúîáùå ùå ïðîäúëæè äà ñëóæè íà ÷îâå÷åñòâîòî, òàêà, ÷å è ó íàñ âñå îùå ùå ñå ÷åòå è ïèøå ñ ïîìîùòà íà ìèëàòà è ðîäíà Êèðèëèöà. Íàäÿâàì ñå, ÷å â òîçè ïåðèîä áúëãàðèòå ùå èìàò äîñòàòú÷íî âðåìå è âúçìîæíîñò äà ìèñëÿò çà íåÿ êàòî çà ÿâëåíèå îò ñâåòîâíî çíà÷åíèå è äà äåéñòâàò îò òîâà ãëåäèùå â íåéíà çàùèòà è çà áúäåùåòî £. Âå÷å ñïîìåíàõìå, à òóê ïàê ùå ïîâòîðèì, ÷å òîâà å äúëã ïðåäè âñè÷êî íà ñúâðåìåííèòå áúëãàðè è áúëãàðñêèòå ó÷åíè ïðåä ïîêîëåíèÿòà. Ïðåä ñúçäàëîòî Êèðèëèöàòà ïðåç IX â. Ïðåä ñúâðåìåííîòî, çà êîåòî òÿ å ãîðäîñò (ìàêàð äà å âñå îùå íåäîñòàòú÷íî èçñëåäâàíà, îöåíåíà è îñúçíàòà), è ïðåä áúäåùîòî, êîåòî ùå ïðîäúëæè äà ñè ñëóæè ñ íåÿ. Ñëåäâà äà ïðèçíàåì, ÷å ïîçíàâàíåòî èëè íåïîçíàâàíåòî íà íåéíàòà èñòîðèÿ è çíà÷åíèå âëèÿå íà ñàìî÷óâñòâèåòî è äîñòîéíñòâîòî íè êàòî áúëãàðè. Êèðèëèöàòà è ïðèîáùàâàíåòî íè êúì Çàïàäà ðàçáèðà ñå, åäíî íå ñëåäâà äà çàáðàâÿìå, ÷å ñìå è åâðîïåéöè è òî îòêîëå. Òàêà, ïðîòåñòèðàéêè ñðåùó ïàðàëåëíîòî èçïîëçâàíå íà ëàòèíèöàòà, èçïóñêàìå ïðåä âèä íàé-ðàçëè÷íèòå ïðèìåðè îò ñúâðåìåííàòà íè äåéñòâèòåëíîñò, â êîèòî íàäïèñèòå ñ êèðèëèöà ïîâòàðÿìå ðåäîì è ñ ëàòèíèöà. Àêî ñå âãëåäàìå, ùå îòêðèåì áåç òðóä, êîëêî ìíîãî ñà òå! Èìåíàòà íà êðàéïúòíè ñåëèùà è îòêëîíåíèÿòà çà òÿõ ïî ïðåñè÷àùèòå ñòðàíàòà ìåæäóíàðîäíè ìàãèñòðàëè. Óëåñíÿâàìå ÷óæäåñòðàííèòå òóðèñòè (íà êîèòî ðàç÷èòàìå!) ñ îáîçíà÷åíèÿ íà ÷àñòè îò ãðàäñêèòå çîíè, èçõîäíèòå èì àðòåðèè è ïîñîêèòå êúì ëåòèùà ãðàíè÷íè çîíè è íàïðàâëåíèÿòà êúì ñòîëèöè íà ñúñåäíèòå íè äúðæàâè. Òúðãîâñêèòå íè óëèöè ãúìæàò îò íàäïèñè íà ëàòèíèöà è íà ÷óæä åçèê. Áúëãàðñêè ôèðìè - è èçíîñèòåëè, è íåèçíîñèòåëè ñå ïðåäñòàâÿò ñ íàäïèñè è ðåêëàìíè òåêñòîâå ñúùî íà ÷óæäè åçèöè, â äóõà íà âðåìåòî íà àíãëèéñêè. Ñ ëàòèíèöà óêàçâàìå è Òåëåôîí, Òîàëåò, Ïîùà, Òàêñè, Ïîëèöèÿ è ò.í.
Äíåñ ëàòèíèöà è ÷óæä åçèê ñà íåîáõîäèìè çà ðàáîòà ñ êîìïþòúð è çà äîñòúï äî Èíòåðíåò è È-ìåéë... Çà ñúæàëåíèå íà ìåñòà ïðîçèðà êîìïëåêñ çà ìàëîöåííîñò...Ïî âñè÷êî èçãëåæäà, ÷å ñ ïðèñúåäèíÿâàíåòî íè êúì Çàïàäà, ïðîñëåäåíèÿò ïðîöåñ ùå ñå çàäúëáî÷àâà, òàêà ÷å ùå å íåîáõîäèìî äà ïðîó÷èì ïðèìåðà â òàçè íàñîêà íà ñòðàíè, êîèòî ñà âå÷å ïðèñúåäèíåíè êúì ÅÑ, ñëåä êîåòî äà ïðåöåíèì ìèíèìàëíî íåîáõîäèìèòå êîìïðîìèñè. Ùå ñà íåîáõîäèìè ðàçáèðàíå è ðàçóìíà ïîëèòèêà. Ðàçáèðàíå íà ñúâðåìåííèòå óñëîâèÿ è èçèñêâàíèÿ, îò åäíà ñòðàíà, à îò äðóãà, öåëåñúîáðàçíè ìåðêè çà çàùèòà íà Êèðèëèöàòà-âðúõ â ðàçâèòèåòî íà àçáó÷íîòî ïèñìî â ñâåòîâåí àñïåêò. Ñèíòåç ìåæäó ïúðâàòà îãëàñåíà àçáóêà â Èçòî÷íîòî Ñðåäèçåìíîìîðèå (íà÷. I õèë. ïð. Õð.) è íàéäðåâíèòå îáðàçöè èäåîãðàôè÷íî è èåðîãëèôè÷íî ïèñìî â Èçòî÷íà è Öåíòðàëíà Àçèÿ (II õèë. ïð. Õð.). Ïðèíîñ íà ñòàðîáúëãàðèòå â ñâåòîâíàòà öèâèëèçàöèÿ è ãîðäîñò íà ñúâðåìåííèòå áúëãàðè! Âìåñòî çàêëþ÷åíèå ñïåöèàëèñò-åçèêîâåä ñèãóðíî áè ñúóìÿë äà ñèñòåìàòèçèðà, èçëîæè è îöåíè âñè÷êî ãîðåèçëîæåíî ïî-êîìïåòåíòíî è â òàêúâ ñëó÷àé, åñòåñòâåíî, ïîñëàíèåòî â íåãîâàòà ðàáîòà íà ñúùàòà òåìà êúì áúëãàðèòå è îòãîâîðíèòå áúëãàðñêè èíñòèòóòè è èíñòèòóöèè â òàçè íàñîêà áè ïðîçâó÷àëî ïî-àâòîðèòåòíî è ïî-óáåäèòåëíî. Íàäÿâàì ñå, âñå ïàê, ÷å è òàêà íàïèñàíîòî òóê ùå ñå îêàæå â íÿêàêâà ñòåïåí ïîëåçíî. Ïî íàøå ìíåíèå åäèí ðåôåðåíäóì çà ïðîó÷âàíå íà îáùåñòâåíîòî ìíåíèå ñðåä áúëãàðèòå ïî ïîâäèãíàòèòå òóê âúïðîñè, ìàêàð è áåçóñëîâíî íåîáõîäèì, áè áèë è îò òåõíè÷åñêî, è îò ôèíàíñîâî ãëåäèùå òâúðäå ñêúïî ìåðîïðèÿòèå. Âúçìîæíî å, âìåñòî òîâà, äà ñå ïîñâåòÿò íà òåìàòà êàêòî ïîñòîÿííè ñòðàíèöè âúâ âåñòíèöè è ñïèñàíèÿ, òàêà è ðåäîâíè ïðåäàâàíèÿ â ÁÍÒ è ÁÍÐ, â êîèòî äà ñå ïðåäîñòàâÿ äóìàòà íà ñïåöèàëèñòè è íà íåñïåöèàëèñòè, ñ öåë ðàçèñêâàíèÿ è åâåíòóàëíî ñáëèæàâàíå íà ðàçëè÷íèòå ñòàíîâèùà ïî òîçè ñúäáîíîñåí çà áúëãàðñêàòà êóëòóðà äíåñ è óòðå âúïðîñ…
ÁÅËÅÆÊÈ 1. Âæ. Ä-ð Ì. Ìàðãàðèòîâ. Çà àçáóêàòà, íàðè÷àíà Êèðèëèöà, â. Ìàêåäîíèÿ, áð. 27 îò 07.07.1999 ã., ñ. 8. 2. È. Ôðèäðèõ, Èñòîðèÿ ïèñìà. Ì., 1979, ñ. 147 (ïðåâîä îò îðèãèíàë íà íåìñêè, ïå÷àòàí â Õàéäåëáåðã, 1966 ã.). 3. I. J. Gelb. A. Study of Writing, Chicago/London, 1963 ïî ðóñêè ïðåâîä îò 1982. 4. Íåãðúöêèòå áóêâè â Êèðèëèöàòà ñà ñõîäíè, èëè ïî÷òè ñõîäíè, ñúñ ñúîòâåòíèòå èì ïî íà÷åðòàíèå êèòàéñêè éåðîãëèôè. ×àñò îò òÿõ ñà ïîëó÷åíè îò ïîñëåäíèòå íà ñ èçãîâîð øàí = ø, - öçþ ïðèíöèïà íà àêðîôîíèÿòà: - íÿí = í, - ÿ = ÿ. Äðóãè ñëåäâàò ñúùèÿ ïðèí= ö, öèï, íî ñïîðåä ïðåâîäà íà ñúîòâåòåí éåðîãëèô íà ñòàðîñ èçãîâîð æåí â ïðåâîä ëþä = ë, - ìè áúëãàðñêè: æèòî = æ. Åäèíñòâåíà ðàííàòà êèðèëñêà , ìàêàð ñúùî äà ñå ñðåùà ñðåä éåðîãëèôèòå, ñëåäâà òîçè ïðèíöèï ñïîðåä çàïàäíîõóíñêèÿ ìó, ò.å. áóëãàðñêè èçãîâîð ÷àòàë. Ùå äîïúëíèì, ÷å îñâåí Ø, â Ãëàãîëèöàòà íà Ñâ. Êèðèë ñå ñðå- ñ èçãîâîð áà ùà ïîäîáèå è íà äðóã êèòàéñêè éåðîãëèô = áóêè. 5. È. Ôðèäðèõ, öèò. ñú÷., ñ. 144 è ôèã. 241, òóê ôèã. 6. Â. Ô. Êàõîâñêèé. Ïðîèñõæäåíèå ÷óâàøñêîãî íàðîäà, ×åáîêñàðû, 1965 ã., ñ. 141, Âæ. è çàá. 9.
273
ÀÂÈÒÎÕÎË 7. Ø. Áèðà, Î “Çîëîòîéêíèãå Äàìäèíà”, Óëàí-Áàòîð, 1964, ñ. 28. 8. Ë. Í. Ãóìèëåâ, Õóííó, Ì., 1960, Ñ. 97-98. 9. Èñòîðèÿ ìîíãîëüñêîé íàðîäíîé ðåñïóáëèêè, Ì., 1967, ñ. 79. 10. À. ß. Ãàðêàâè. Îêàçàíèÿ ìóñêóëüìàíñêèõ ïèñàòåëåé î ñëàâÿíàõú è ðóñêèõú, Ñ.-Ïåòåðáóðã, 1870, ñ. 16. 11. S. Dontschev, The S0-Called Cirirlic Alphabet as an Example of the international influences in Europe during the Early Medieval Period, Balkanmedia, 1992, 3. Âæ. òàáëèöàòà íà ñ. 38, òóê ôèã. 5. 12. Ñ. Äîí÷åâ, Èíäèÿ, Êóøàí è Áóëãàðèòå, ñá. Èíäèÿ â áúëãàðñêàòà íàóêà, ïàäàò. Àëáàòðîñ. Ñ. 1997, ñ. 128-133. Çà âëèÿíèå îò Ñóáêîíòèíåíòà ñðåä Õóíòèòå âæ. è Ë. Í. Ãóìèëåâ, öèò. ñú÷., ñ. 100. 13. Äîïúëíèòåëíî èçñëåäâàíå ñëåäâà äà óñòàíîâè îêîí÷àòåëíî, ÷å Áóðãàðè-áóëãàðè è Êóòðèãóð-áóëãàðè ñà äîíåñëè ñúñ ñåáå ñè íà Áàëêàíñêèÿ ï-îâ ïðåïèñè îò ïðåâîäà íà Ïèñàíèåòî (Åâàíãåëèåòî) íà õóíñêè åçèê îò ïîêðúñòâàëèòå ãè â íà÷. íà VI â. â Ïðåäêàâêàçèåòî ñèðèéñêè
274
ìèñèîíåðè, êîèòî èì ãî çàïèñàëè ñúñ ñèðèéñêà, èëè ñàìàðèòÿíñêà àçáóêà. Âæ. ó Ñ. Äîí÷åâ, Ðàííî ïðîíèêâàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî ñðåä áóëãàðèòå, Áúëãàðñêè ñâåòîâå, 1994, áð. 1, ñ. 9-10. 14. Îñâåí ÷å ñà ñõîäíè ñ êèòàéñêèòå èì ïúðâîîáðàçè ãðàôè÷åñêè, òî îòáåëÿçàíèòå â òåêñòà ìó ñ “î” çíàöè ñúñ çíà÷åíèå áîéíà ñåêèðà è êîïèå ñà íàïúëíî â ñúãëàñèå ñ îáùèÿ õàðàêòåð íà íàäïèñà â ïàìåòíèêà. 15. Âæ. ó M. Destombes. Une astrolabe carolingen e nos schiffres arabes. Archives internationales d’histoire de sciences N59, Paris, 1962, ñ. 45, ôèã. 3à. Òóê ôèã. 2, ñ èçâàäêà îò çíàöè, õàðàêòåðíè è çà Êèðèëèöàòà, ñ òåõíèòå ÷èñëîâè ñòîéíîñòè. Çà çàáåëÿçâàíå å, ÷å âìåñòî âúçïðèåòèÿò â ïîñëåäíàòà çà áóêâàòà ãîëÿìà íîñîâêà êèòàéñêè îðèãèíàë - èäåîãðàìà íà îáðàçà íà ïòèöà ñ ðàçïåðåíè êðèëà è - ïòèöà ñ ãëàâà íàñðåùà - òóê ñðåùàìå íåãîâ âàðèàíò îáúðíàòà âñòðàíè ãëàâà - èçâåñòíà íè îò èçîáðàæåíèÿòà â ìàäàðñêèÿ ñêàëåí ðåëåô, â Ïðåñëàâñêèÿ êîííèê è â äðóãè ñòàðîáúëãàðñêè ïàìåòíèöè.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÒÀÍÃÐÈÇÌÚÒ Â ÑÂÅÒËÈÍÀÒÀ ÍÀ ÃÅÎÏÎËÈÒÈ×ÅÑÊÎÒÎ ÏÎÇÍÀÍÈÅ ÍÈÊÎËÀÉ ÏÀÂËΠÏðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè â ñòðàíàòà íè ïðîòè÷à ïðîöåñ íà ïðåîòêðèâàíå íà èçêîííàòà áúëãàðñêà ðåëèãèÿ – Òàíãðèçìúò. Ðåäèöà íåôîðìàëíè è ïîëóîôèöèàëíè ãðóïè â áúëãàðñêîòî îáùåñòâî ïðîÿâÿâàò çàñèëåí èíòåðåñ êúì äúëáîêèòå ôèëîñîôñêè è ðåëèãèîçíè àñïåêòè íà Òàíãðèçìà. Öåëòà íà íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå å äà ïîêàæå, ÷å Òàíãðèçìúò, íàðåä ñúñ ñâîÿ ôèëîñîôñêî-ðåëèãèîçåí ñìèñúë, èìà è ñèëíî èçðàçåíè ãåîïîëèòè÷åñêè èçìåðåíèÿ. Åòî çàùî íà ïúðâî ìÿñòî ùå áúäàò èçëîæåíè îñíîâíèòå ïîëîæåíèÿ íà êëàñè÷åñêàòà ãåîïîëèòè÷åñêà òåîðèÿ. Êëàñè÷åñêàòà ãåîïîëèòè÷åñêà òåîðèÿ å ñúçäàäåíà â íà÷àëîòî íà XX â. îò áðèòàíñêèÿ ãåîãðàô ñúð Õàëôîðä Ìàêèíäåð. Îñíîâíèÿò ãåîïîëèòè÷åñêè çàêîí, êîéòî òîé èçâåæäà, å çàêîíúò çà âå÷íèÿ ñáëúñúê ìåæäó ñúðöåâèíàòà íà Åâðàçèÿ è íåéíàòà êðàéìîðñêà ïåðèôåðèÿ. Òîâà å ñáëúñúê ìåæäó êîíòèíåíòàëíèÿ Èçòîê è çàïàäíèòå ìîðñêè äúðæàâè, ïåðñîíèôèöèðàíè ñúîòâåòíî îò êîííèêà (ìîíãîëåö) è ìîðÿêà (âèêèíã).1 Îò èñòîðè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà êîíòèíåíòàëíàòà ãåîïîëèòè÷åñêà òðàäèöèÿ âîäè íà÷àëîòî ñè îò Åãèïåò, Ðèì è Ïåðñèÿ; ïðåìèíàâà ïðåç Áúëãàðñêèòå èìïåðèè, Àðàáñêèÿ õàëèôàò, Çëàòíàòà îðäà, Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ è Ãåðìàíî-àâñòðèéñêèÿ ñúþç, êàòî ñòèãà äî ñúâðåìåííèòå êîíòèíåíòàëíè ãèãàíòè – Ðóñèÿ, Êèòàé è Èíäèÿ. Ãåîïîëèòè÷åñêà èäåîëîãèÿ íà êîíòèíåíòàëíèÿ Èçòîê å ò.íàð.åâðàçèéñòâî. Ìîðñêàòà ãåîïîëèòè÷åñêà òðàäèöèÿ çàïî÷âà îò Ôèíèêèÿ, Êàðòàãåí è Åëàäà; ïðåìèíàâà ïðåç Ïîðòóãàëèÿ, Èñïàíèÿ, Ôðàíöèÿ, Âåëèêîáðèòàíèÿ è å íàñëåäåíà îò ñóïåðñèëàòà ÑÀÙ. Ãåîïîëèòè÷åñêà èäåîëîãèÿ íà çàïàäíèòå ìîðñêè äúðæàâè å ò.íàð. àòëàíòèçúì. Ôàêòè÷åñêè ïðîòèâîáîðñòâàòà ìåæäó Ðèì è Êàðòàãåí, Ïåðñèÿ è Åëàäà, ÑÑÑÐ è ÑÀÙ ñà îáåêòèâíî îòðàæåíèå íà îñíîâíèÿ ãåîïîëèòè÷åñêè çàêîí. Ñëåä êðàÿ íà Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà ãåîïîëèòèêàòà å îáÿâåíà çà ëúæåíàóêà, îáñëóæâàëà èíòåðåñèòå íà ôàøèñòêèòå ðåæèìè â Ãåðìàíèÿ, ßïîíèÿ è Èòàëèÿ. Ïðåç øåéñåòòå ãîäèíè îáà÷å çàïî÷âà ïîñòåïåííî âúçðàæäàíå íà ãåîïîëèòèêàòà. Äíåñ âñÿêà ïî-çíà÷èìà äúðæàâà – èãðà÷ íà ìåæäóíàðîäíàòà àðåíà - èìà ñâîÿ ãåîïîëèòè÷åñêà äîêòðèíà. Îò íà÷àëîòî íà 90-òå ãîäèíè è â Áúëãàðèÿ èìà ïîâèøåí èíòåðåñ êúì ãåîïîëèòèêàòà. Ïî ñïîëó÷ëèâèÿ èçðàç íà Ò. Íèêîëîâ, ïðåç 90-òå ãîäèíè íà ÕÕ â. íàñòúïè ñâîåîáðàçíî “Âúçðàæäàíå íà áúëãàðñêàòà ãåîïîëèòèêà”.2 Îò äðóãà ñòðàíà, êîðåíèòå íà ãåîïîëèòèêàòà ìîãàò äà áúäàò îòêðèòè â íÿêîè äðåâíè ãíîñòè÷åñêè è åçîòåðè÷íè ó÷åíèÿ. Òåçè ó÷åíèÿ, ñúõðàíåíè ïðåç âåêîâåòå îò ðàçëè÷íè òàéíè îáùåñòâà, èìàò íÿêîè èíòåðåñíè ñõîäñòâà ñ ìåòîäèêàòà è öåëèòå íà ãåîïîëèòèêàòà. Òàêà íàïðèìåð, îïðåäåëåí ãåîïîëèòè÷åñêè ñìèñúë èìà â åçîòåðè÷íèòå ó÷åíèÿ çà ñáëúñúêà ìåæäó èç÷åçíàëèòå êîíòèíåíòè è öèâèëèçàöèè Àòëàíòèäà è Ìó (Ëåìóðèÿ) è çà ò.íàð. Ïîòîï. Äðóã ïîäîáåí ïðèìåð å ôàêòúò, ÷å åçîòåðè÷íàòà òðàäèöèÿ èçñëåäâà ñêðèòèÿ ïðèíöèï íà ÷îâåøêîòî ðàçâèòèå è òúðñè
ìèñòè÷íèÿ öåíòúð íà ñâåòà – ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó, êúäåòî å îáëàñòòà Øàìáàëà, îáèòàâàíà îò òàéíèòå ñâåòîâíè Ìúäðåöè (Ìàõàòìè) èëè Ó÷èòåëè íà ÷îâå÷åñòâîòî. Ãåîïîëèòèêàòà ðàöèîíàëèçèðà òåçè ïîçíàíèÿ, êàòî ðàçêðèâà ñêðèòèòå ìåõàíèçìè íà ÷îâåøêîòî ðàçâèòèå ÷ðåç äèíàìè÷íîòî âçàèìîäåéñòâèå ìåæäó ãîëåìèòå ãåîïðîñòðàíñòâà (ò.íàð. ïàíðåãèîíè). Ãåîïîëèòè÷åñêàòà òåîðèÿ òúðñè ãëàâíàòà ãåîïîëèòè÷åñêà îñ íà ñâåòà è âúçìîæíîñòèòå çà ðåàëíî ôóíêöèîíèðàíå íà åäèííî “ñâåòîâíî ïðàâèòåëñòâî”. Ìàêàð äà å íàèâíî äà ñå ãîâîðè çà ïðÿêà ïðè÷èííî-ñëåäñòâåíà âðúçêà ìåæäó åçîòåðè÷íîòî è ãåîïîëèòè÷åñêîòî ïîçíàíèå, íÿêàêâà âðúçêà îïðåäåëåíî ñúùåñòâóâà. Êàòî ïîòâúðæäåíèå çà òîçè èçâîä ìîãàò äà ïîñëóæàò èçñëåäâàíèÿòà íà íåìñêèÿ þðèñò è ãåîïîëèòèê Êàðë Øìèò. Òîé ïðîäúëæàâà òðàäèöèÿòà íà Õ.Ìàêèíäåð, íî ïðèäàâà íà íåéíèòå îñíîâíè åëåìåíòè – òàëîñîêðàòèÿòà (ìîðñêàòà ñèëà) è òåëóðîêðàòèÿòà (ñóõîçåìíàòà ñèëà) çàäúëáî÷åíî ôèëîñîôñêî òúëêóâàíå. Ê.Øìèò õàðàêòåðèçèðà òàëîñîêðàòèÿòà è òåëóðîêðàòèÿòà êàòî àáñîëþòíî ðàçëè÷íè è âðàæäåáíè “öèâèëèçàöèîííè ñòèõèè”. Èíòåðåñíî å, ÷å òîé èçïîëçâà çà “ñèëèòå íà ñóøàòà” èìåòî “Áåãåìîò”, à çà “ñèëèòå íà ìîðåòî” – èìåòî “Ëåâèàòàí”, êàòî ïî òîçè íà÷èí íàïîìíÿ çà äâåòå ñòàðîçàâåòíè ÷óäîâèùà, åäíîòî îò êîèòî âúïëúùàâà âñè÷êè ñóõîçåìíè ñúùåñòâà, à äðóãîòî – âñè÷êè âîäíè è ìîðñêè ñúùåñòâà.3 Ïî òîçè íà÷èí Ê.Øìèò ïðÿêî ñâúðçâà îñíîâîïîëîæåíèÿòà íà ãåîïîëèòè÷åñêàòà òåîðèÿ ñúñ Ñòàðèÿ çàâåò è ó÷åíèÿòà íà íÿêîè ãíîñòè÷åñêè ñåêòè çà ñáëúñúêà ìåæäó äâåòå ìèòè÷íè ÷óäîâèùà íà Éåõîâà – Ëåâèàòàíà (ìîðñêî ñâðúõñúùåñòâî) è Áåãåìîòà (çåìíî ñâðúõñúùåñòâî). Èäåèòå íà Ê.Øìèò ñà äîðàçâèòè â îùå ïî-“åçîòåðè÷íà” ïîñîêà îò íàé-èçòúêíàòèÿ ñúâðåìåíåí ðóñêè ãåîïîëèòèê Àëåêñàíäúð Äóãèí, êîéòî äèðåêòíî ñâúðçâà ãåîïîëèòèêàòà ñ “òàéíèòå ñèëè íà èñòîðèÿòà”. Òîé ïðåäëàãà åäèí íîâ “ãåîïîëèòè÷åñêè” ìîäåë íà òðàäèöèîííàòà òåîðèÿ íà çàãîâîðà.4 Ñúùíîñòòà íà òîçè ìîäåë å ïëàíåòàðíèÿò “çàãîâîð” íà äâå ïðîòèâîïîëîæíè “îêóëòíè” ñèëè, ÷èåòî òàéíî ïðîòèâîñòîåíå è íåâèäèìà áîðáà å ïðåäîïðåäåëèëà ëîãèêàòà íà ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ. Åäíàòà îò äâåòå “îêóëòíè” ñèëè å âúïëúòåíà îò “çàãîâîðà íà àòëàíòèñòèòå”, êîèòî ïîääúðæàò ãåîïîëèòè÷åñêèòå èíòåðåñè íà ìîðñêàòà öèâèëèçàöèÿ. Äðóãàòà ñèëà å “çàãîâîðúò íà åâðàçèéöèòå”, êîèòî ïîääúðæàò ãåîïîëèòè÷åñêèòå èíòåðåñè íà êîíòèíåíòàëíàòà ñóõîçåìíà öèâèëèçàöèÿ. Èçõîæäàéêè îò òîçè “îêóëòåí ãåîïîëèòè÷åñêè äóàëèçúì”, À. Äóãèí èçêàçâà õèïîòåçàòà, ÷å â ïðîäúëæåíèå íà õèëÿäîëåòèÿ èñòîðè÷åñêîòî ðàçâèòèå ñå îïðåäåëÿ îò áîðáàòà ìåæäó “Åâðàçèéñêèÿ Îðäåí” è “Àòëàíòè÷åñêèÿ Îðäåí”. Åçîòåðè÷íèòå êîðåíè íà ãåîïîëèòèêàòà èìàò îïðåäåëåíî ñèìâîëè÷íî çíà÷åíèå çà íàñ, áúëãàðèòå. Ïúðâî, òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä ñèëíîòî âëèÿíèå, êîåòî áúëãàðèòå-
275
ÀÂÈÒÎÕÎË áîãîìèëè ïðåç Ñðåäíîâåêîâèåòî îêàçâàò çà ñúçäàâàíåòî íà ðåäèöà òàéíè îáùåñòâà. Ñúùåñòâóâàò ìíîæåñòâî äàííè çà ïðÿêîòî âëèÿíèå íà áúëãàðñêàòà áîãîìèëñêà ìðåæà âúðõó êàòàðèòå è àëáèãîéöèòå â Ñåâåðíà Èòàëèÿ è Þæíà Ôðàíöèÿ. À îòòóê ðåäèöà èçñëåäîâàòåëè ïðàâÿò èçâîä çà êîñâåíîòî âúçäåéñòâèå íà áîãîìèëñêèòå òàéíè îáùíîñòè âúðõó ïî-êúñíèòå òàéíè îáùåñòâà - ðîçåíêðîéöåðè, òàìïëèåðè è äðóãè5. Âòîðî, îñîáåíî âíèìàíèå çàñëóæàâà äîáðå îáîñíîâàíàòà õèïîòåçà íà Ä. Äèìèòðîâ, ñïîðåä êîÿòî ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó –“Öåíòúðúò íà ñâåòà” ñå íàìèðà â ïëàíèíàòà Òèåí Øàí (Èìåîí), è ïî-òî÷íî – â ðàéîíà íà ñåäåìõèëÿäíèêà âðúõ Êàí Òàíãðà (Õàí Òåíãðè) â äíåøåí Êàçàõñòàí.6 Èíòåðåñíî å, ÷å äîðè â íàøè äíè âðúõ êàí Òàíãðà å íàðè÷àí îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå “Âúðõúò íà áúëãàðèòå”.7  òîçè ñìèñúë îñîáåí èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà õèïîòåçàòà, ÷å äðåâíèòå öèâèëèçàöèè ñà ñ÷èòàëè ïëàíèíñêèòå îáëàñòè îêîëî âðúõ Êàí Òàíãðà â Òèåí Øàí çà öåíòúð íà ñâåòà. Òðÿáâà äà ñå äîáàâè, ÷å èìåííî â òîçè ðàéîí, ñïîðåä èçòî÷íèòå ëåãåíäè ñå íàìèðà òàéíñòâåíàòà ñòðàíà Øàìáàëà, êîÿòî å ñêðèòà ïîä çåìÿòà, â íåäîñòúïíè çà îáèêíîâåíèòå õîðà ìåñòà. Ñïîðåä ïîâåðèåòî â Øàìáàëà æèâåÿò ãîñïîäàðèòå íà ñâåòà è òàì ñà ñå îáó÷àâàëè íÿêîè âåëèêè ëè÷íîñòè êàòî Áóäà, Ëàî Äçú è Èñóñ Õðèñòîñ.8 Ñúùåñòâóâà è åäíà äðóãà õèïîòåçà çà êîðåíèòå íà áúëãàðñêàòà òðàäèöèÿ - õèïîòåçà, êîÿòî èìà ñâîåòî ìÿñòî â êîíòåêñòà íà îáùèòå ÷åðòè ìåæäó åçîòåðè÷íîòî è ãåîïîëèòè÷åñêîòî ïîçíàíèå. Ñïîðåä Ä.Àëåêñàíäðîâ áúëãàðèòå ñà íàñëåäíèöè íà äðåâíàòà öèâèëèçàöèÿ Ìó (Ëåìóðèÿ), êîÿòî å ñúùåñòâóâàëà ïðåäè ò.íàð.Ïîòîï (ò.å. ïðåäè îêîëî 35 000 ãîäèíè) âúðõó èç÷åçíàëèÿ êîíòèíåíò, ïðîñòèðàë ñå îò Òèõèÿ äî Èíäèéñêèÿ îêåàí.9 Ñúùèÿò àâòîð ñâúðçâà áúëãàðñêàòà òðàäèöèÿ è ñ äðóã èç÷åçíàë êîíòèíåíò, íàìèðàë ñå ïðåäè Ïîòîïà â Ñåâåðíèÿ ëåäîâèò îêåàí è íàðè÷àí îò çàïàäíèòå ìèñòèöè “Òóëå” – “Äàëå÷íàòà ñåâåðíà ñòðàíà”. Ñëåä ïîòúâàíåòî íà òåçè êîíòèíåíòè ïî âðåìå íà ãèãàíòñêèÿ êàòàêëèçúì, èçâåñòåí êàòî Ïîòîï, îöåëåëèòå õîðà èçâúðøâàò ìàùàáíè ìèãðàöèîííè äâèæåíèÿ èç Åâðàçèÿ. Íàäõâúðëÿéêè òåñíèòå ðàìêè íà åçîòåðèçìà è îêóëòèçìà, ãåîïîëèòèêàòà ñå óòâúðäè êàòî èíòåðäèñöèïëèíàðíà íàóêà, êîÿòî ñú÷åòàâà ïîçíàíèÿ îò îáëàñòòà íà èñòîðèÿòà, ãåîãðàôèÿòà, ïîëèòîëîãèÿòà, ñîöèîëîãèÿòà, êóëòóðîëîãèÿòà è ïñèõîëîãèÿòà.  íà÷àëîòî íà XXI â. ãåîïîëèòèêàòà å îáùîïðèçíàòî íàó÷íî íàïðàâëåíèå, êîåòî ñå èçó÷àâà â óíèâåðñèòåòè, âîåííè àêàäåìèè è íàó÷íîèçñëåäîâàòåëñêè öåíòðîâå. Òîâà äàâà îñíîâàíèå äà ñå îáúðíå ñïåöèàëíî âíèìàíèå íà ãåîïîëèòè÷åñêèòå èçìåðåíèÿ íà Òàíãðèçìà. Ðåäèöà ñåðèîçíè èçñëåäîâàòåëè ïîä÷åðòàâàò ñïåöèôè÷íàòà ðîëÿ íà Òàíãðèçìà â ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ. Ñïîðåä îöåíêàòà íà Â.Òîëåâ, â èñòîðè÷åñêè ïëàí áúëãàðèòå ñà åäèíñòâåíèÿò íàðîä, êîéòî å èìàë åäèíîáîæèå.10 Â.Òîëåâ èçòúêâà, ÷å ìîíîòåèçìúò íà åâðåèòå ñúâñåì íå å òîëêîâà èç÷èñòåí, êîëêîòî áúëãàðñêàòà âÿðà â Áîãà íà Íåáåòî – Òàíã-Ðà. Áúëãàðñêèÿò Òàíãðà å åäèí-åäèíñòâåí, òîé íÿìà íèòî ñèíîâå, íèòî äúùåðè, îò íåãî íå èçõîæäàò íèêàêâè áîæåñòâà. Òîé å åäíîâðåìåííî è Ñëúíöå, è ñâåòëèíà, è ìîðàë, è æèâîò, è Âñè÷êî.  òîçè ñìèñúë Â.Òîëåâ ñòèãà äî èçâîäà, ÷å áúëãàðèòå ñà áèëè è ñà îñòàíàëè åäèíñòâåíèòå ÷èñòè ìîíîòåèñòè â ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ.  äðóã ñâîé àíàëèç âúðõó Òàíãðèçìà Â.Òîëåâ äîðàçâèâà òàçè ñâîÿ õèïîòåçà: “Íÿìà â èñòîðèÿòà íà âåðñêî-
276
òî ïúòóâàíå íà ÷îâå÷åñòâîòî ïî-èç÷èñòåí ìîíîòåèçúì îò áúëãàðñêèÿ… áúëãàðñêèÿ Òàíãðèçúì íÿìàìå íèùî äðóãî, îñâåí èäåÿ çà öÿëîñò.”11 Äðóã àâòîðèòåòåí èçñëåäîâàòåë – Ä.Ñúñúëîâ äîñòèãà äî ñõîäíè èçâîäè îòíîñíî Òàíãðèçìà. Ñïîðåä Ñúñúëîâ, “íèêîé äðóã íàðîä ïðåäè áúëãàðèòå íå å ïîçíàâàë Åäèíñòâåíèÿ Áîã”.12 Ñúñúëîâ ñúùî ïîä÷åðòàâà, ÷å ïðè åâðåèòå Åäèíñòâåíèÿò Áîã ñå ïîÿâÿâà ïî-êúñíî, îòêîëêîòî ïðè áúëãàðèòå. Ñïîðåä Ò. Òàíåâ, â øèðîêîòî ïðîñòðàíñòâî îò ßïîíèÿ äî Áúëãàðèÿ â äðåâíîñòòà å ñúùåñòâóâàëà åäíà ðåëèãèîçíà ñèñòåìà – Òàíãðèçìúò.13 Ñðàâíèòåëíèÿò àíàëèç íà Ò.Òàíåâ ïîêàçâà, ÷å äàëåêîèçòî÷íèòå ðåëèãèè, êàòî êèòàéñêàòà äúðæàâíà ðåëèãèÿ è ó÷åíèÿòà íà Êîíôóöèé, Ëàî Äçú, Øèíòîèçìà è ïð. âñúùíîñò ñà ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî ðàçëè÷íè ðåäàêöèè íà Òàíãðèçìà. Íà áàçàòà íà ñâîèòå ïðîó÷âàíèÿ åäèí äðóã èçñëåäîâàòåë – Àíãåë Ãðúí÷àðîâ (êîéòî ïóáëèêóâà ïîä ïñåâäîíèìà Åëòèìèð) äîñòèãà äî åäèí äðóã èíòåðåñåí èçâîä. À.Ãðúí÷àðîâ ñ÷èòà, ÷å Òàíãðèçìúò å “íàé-äðåâíàòà ðåëèãèÿ, ñúùåñòâóâàëà ñðåä ÷îâåøêèÿ ðîä”.14  òàçè íàñîêà âîäÿò è àíàëèçèòå íà Ã.Äîíåâ. Òîé ñ÷èòà, ÷å êîðåíèòå íà Òàíãðèçìà òðÿáâà äà ñå òúðñÿò â åïîõàòà ïðåäè ò.íàð. Ïîòîï. Ã.Äîíåâ ñâúðçâà Òàíãðà ñ ïðåä-Ïîòîïíîòî áîæåñòâî Òàíãàðîà, êîåòî è â íàøè äíè å ïî÷èòàíî êàòî Áîã íà Íåáåòî îò íÿêîè íàðîäè, æèâååùè íà îñòðîâèòå â Ïîëèíåçèÿ (â Òèõèÿ îêåàí).15 Ñïîðåä îöåíêàòà íà Ã.Äîíåâ, “Òàíãðèçìúò ñòîè â îñíîâàòà íà âñè÷êè ñëåä-Ïîòîïíè ìîíîòåèñòè÷íè ðåëèãèè è áîæåñòâà”.  òîçè ñìèñúë àâòîðúò îïðåäåëÿ Òàíãðà êàòî “áàùà íà âñè÷êè áîãîâå”. Ñïîðåä õèïîòåçàòà íà Ã.Äîíåâ, ñëåä Ïîòîïà áúëãàðñêèÿò Òàíãðà îñòàâà Áîã íà äåñåòêè åòíîêóëòóðè, îáîñîáèëè ñå îò äðåâíîáúëãàðñêàòà. Òîé ñïåöèàëíî îòáåëÿçâà ñðåä òåçè “ïðîèçâîäíè” åòíîêóëòóðè åòíîêóëòóðàòà íà õóíî-àëòàéñêèòå (“òþðêñêèòå”) íàðîäè. Òåçè ïðîó÷âàíèÿ ñå äîïúëâàò îò èçñëåäâàíèÿòà íà Ä.Àëåêñàíäðîâ è Â.Õðèñòîâ. Òå ñ÷èòàò, ÷å “äðåâíàòà áúëãàðñêà ðåëèãèÿ – Òàíãðèçìúò å ñâúðçàíà ñ íàé-äðåâíàòà ìîíîòåèñòè÷íà ðåëèãèÿ íà ÷îâå÷åñòâîòî, èäâàùà âåðîÿòíî îò ïîòúíàëèÿ êîíòèíåíò Ìó (Ëåìóðèÿ)”. 16  ñâîèòå ïðîó÷âàíèÿ àâòîðèòå îòáåëÿçâàò, ÷å Òàíãðèçìúò å ñâúðçàí ñ ìíîæåñòâî åçîòåðè÷íè äîêòðèíè è ó÷åíèÿ, ðàçïðîñòðàíåíè â äðåâíèÿ ñâÿò è ñúõðàíåíè â äíåøíî âðåìå ãëàâíî â Àçèÿ. Ñïîðåä òÿõ, îñòàòúöè îò Òàíãðèçìà èìà â Äàîñèçìà, ñòàðàòà òèáåòñêà ðåëèãèÿ Áîí, òèáåòñêèòå ó÷åíèÿ “Éîãà”, â òèáåòñêîòî òàéíî ó÷åíèå “Òàíòðà” è â ó÷åíèÿòà íà ìîíãîëñêèòå è ñèáèðñêèòå øàìàíè. Çàñëóæàâà âíèìàíèå è îöåíêàòà íà Ï.Äîáðåâ çà Òàíãðèçìà. Òîé îïðåäåëÿ Òàíãðèçìà íà äðåâíèòå áúëãàðè êàòî “åäíà îò íàé-ñòàðèòå èçòî÷íè ðåëèãèè”.17 Ï.Äîáðåâ ñ÷èòà, ÷å êîðåíèòå íà Òàíãðèçìà çàïî÷âàò îùå îò äðåâíèÿ Øóìåð, êúäåòî ñå ðàæäà çà ïúðâè ïúò ïîíÿòèåãî Äèíãèð (Áîã), óïîòðåáÿâàíî êàòî îáùî íàçâàíèå íà âñè÷êè íåáåñíè áîãîâå. Ñïîðåä Ï.Äîáðåâ, ðåëèãèîçíîòî ïîíÿòèå Òàíãðà âîäè íà÷àëîòî ñè îò øóìåðñêîòî ïîíÿòèå Äèíãèð.18 Ï.Äîáðåâ ïîä÷åðòàâà øèðîêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà Òàíãðèçìà â ñâåòîâåí ìàùàá. Îñâåí â Áëèçêèÿ Èçòîê (ñðåä øóìåðèòå è àñèðèéöèòå), Òàíãðèçìúò å áèë ðàçïðîñòðàíåí ÷àê äî Âåëèêäåíñêèòå îñòðîâè ñ òåõíèÿ âúðõîâåí Áîã Òàíãàðîà, êàêòî è ñðåä êåëòñêèòå íàðîäè. Åäâà ïîêúñíî Òàíãðèçìúò ñå óòâúðæäàâà ñðåä òþðêñêèòå è ìîíãîëñêèòå íàðîäè. Îáùàòà îöåíêà íà Ï.Äîáðåâ å, ÷å áúë-
ÀÂÈÒÎÕÎË ãàðñêèÿò Òàíãðèçúì å “îòãëàñ íà åäíà îò íàé-ñòàðèòå ðåëèãèè, ñúçäàäåíè íà Çåìÿòà”. Òàíãðèçìúò èìà íå ñàìî ðåëèãèîçíè, íî è ñèëíî èçðàçåíè ãåîïîëèòè÷åñêè èçìåðåíèÿ. Êàòî ñòðîã ìîíîòåèçúì ñ ïîä÷åðòàíî óíèâåðñàëèñòêè õàðàêòåð Òàíãðèçìúò å òÿñíî ñâúðçàí ñ èìïåðñêàòà èäåÿ è ñ ïðèòåçàíèÿòà çà ðåãèîíàëíî, è äîðè çà ñâåòîâíî ãîñïîäñòâî. Èìà ðåäèöà ïðåêè è êîñâåíè äîêàçàòåëñòâà â ïîäêðåïà íà òàçè õèïîòåçà. Ïúðâî, Òàíãðèçìúò èìà ÿðêî èçðàçåí óíèâåðñàëèñòêè õàðàêòåð. Çà òîâà ñâèäåòåëñòâàò ìíîæåñòâî áúëãàðñêè êàìåííè íàäïèñè îò Ðàííîòî Ñðåäíîâåêîâèå, êúäåòî ñà ôèêñèðàíè ñâåùåíèòå óíèâåðñàëèñòêè ôîðìóëè: “Áîã âèæäà” è “Íåáåòî ïîìíè”.19 Óíèâåðñàëèñòêèÿò õàðàêòåð íà Òàíãðèçìà èìà âàæíî çíà÷åíèå, òúé êàòî â èñòîðè÷åñêè ïëàí óíèâåðñàëèñòêàòà ðåëèãèÿ è óíèâåðñàëèñòêàòà èìïåðèÿ ñà âçàèìíîñâúðçàíè è âçàèìíîîáóñëîâåíè.20 Ñïîðåä îöåíêàòà íà Ç. Áàöàðîâ, “ñ åäíî èçêëþ÷åíèå, âñè÷êè íîâè ñúçäàòåëè íà ñâåòîâíè èìïåðèè ñëåä Iâ. îò í.å. ñà àäåïòè íà óíèâåðñàëèñòêè ðåëèãèè”. Âòîðî, ñïîðåä îöåíêàòà íà Ð. Áàðèåâ, èìåííî Òàíãðèçìúò å åäèí îò êëþ÷îâèòå ôàêòîðè çà èçãðàæäàíåòî íà Õóíîáúëãàðñêàòà èìïåðèÿ, êîÿòî äîñòèãà âúðõà íà ñâîåòî ìîãúùåñòâî ïðåç Vâ. ïðè óïðàâëåíèåòî íà êàí Àòèëà.21 Ñïîðåä ìåí, òàçè âàæíà ðîëÿ íà Òàíãðèçìà ñå çàïàçâà è ïîêúñíî, ÷àê äî êðàÿ íà ò. íàð. “Òàíãðèñòêè ïåðèîä” â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ äîêúì ñðåäàòà – êðàÿ íà IÕâ.22 Âåðîÿòíî èìåííî Òàíãðèçìúò äàâà ñàìî÷óâñòâèå è çàêîíîâè îñíîâàíèÿ íà áúëãàðñêèòå êàíîâå äî ñðåäàòà íà IÕâ. äà îñïîðâàò óíèâåðñàëèñòêèòå ïðåòåíöèè íà Êèòàéñêàòà, Ðèìñêàòà è Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèè è äîñòîéíî äà èçäèãàò áúëãàðñêèÿ Áîã Òàíãðà â ïðîòèâîâåñ íà òåõíèòå áîãîâå. Òðåòî, èìà ìíîæåñòâî ñâèäåòåëñòâà çà êëþ÷îâàòà ðîëÿ íà Òàíãðèçìà ïðè èçãðàæäàíåòî íà ìîãúùàòà Ìîíãîëñêà èìïåðèÿ ïðåç ÕIIIâ. Ñïîðåä îöåíêàòà íà Ò.ßðóëëèíà, èìåííî Òàíãðèçìúò å “âîäåùàòà ðåëèãèÿ â Ìîíãîëñêàòà èìïåðèÿ”.23  ñâîåòî èçñëåäâàíå òÿ ñïåöèàëíî èçòúêâà ðîëÿòà íà “ïðàáúëãàðñêàòà òåîêðàòè÷íà èäåÿ” âúðõó ðàçâèòèåòî íà ìîíãîëèòå â åïîõàòà íà ×èíãèç õàí. Ò.ßðóëëèíà ïðèâåæäà êàòî ñâèäåòåëñòâî ïúðâèÿ ïàðàãðàô íà ò.íàð. Äæàñàê (Êîäåêñà íà ×èíãèç õàí), êúäåòî ñå èçòúêâà âñåìîãúùåñòâîòî íà Òàíãðà. Äîïúëíèòåëíî ñâèäåòåëñòâî å è çíà÷èòåëíîòî âëèÿíèå â Ìîíãîëñêàòà èìïåðèÿ íà êîëîáúðà íà ×èíãèç õàí – Òåá-Òåíãðè. Èìåííî Òåá-Òåíãðè èçâúðøâà ïðåç 1206ã. ñàêðàëíàòà èíèöèàöèÿ íà ×èíãèç õàí è îáÿâÿâà, ÷å “Âñåâèøíèÿò Òàíãðà ïîâåëÿâà – äà ñòàíåø ×èíãèç õàí, Öàð íà öàðåòå, Âëàäåòåë íà âëàäåòåëèòå”. Ñ òîçè ñàêðàëåí àêò ñå ïîñòàâÿ íà÷àëîòî íà óòâúðæäàâàíåòî íà ìîãúùàòà Ìîíãîëñêà èìïåðèÿ. Ñïîðåä îöåíêàòà íà Ò.ßðóëëèíà, êîëîáúðúò Òåá-Òåíãðè å áèë “äúëáîêî ïîñâåòåí â òàéíèòå íà Òàíãðèçìà, ñ êîåòî ñå äîáëèæàâàë ïî ñâîåòî âëèÿíèå âúðõó íàðîäà äî èìïåðàòîðñêîòî”. Ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà ÕIIIâ. èìïåðñêèÿò çàðÿä íà Òàíãðèçìà å ÿñíî èçðàçåí îò åäèí îò íàñëåäíèöèòå íà ×èíãèç õàí – êàí Ìüîíãêå, êîéòî ïî òîâà âðåìå âëàäåå çíà÷èòåëíà ÷àñò îò îñòàòú÷íàòà Ìîíãîëñêà èìïåðèÿ. Êàí Ìüîíãêå çàÿâÿâà ïðåä õðèñòèÿíñêèÿ ìèñèîíåð Óèëÿì îò Ðóáðèê: “Ðåëèãèèòå ñà êàòî ïåòòå ïðúñòà íà ðúêàòà è ðúêàòà å Òàíãðà, îò êîéòî âñè÷êè òå ïðîèçõîæäàò.”24 Ãåîïîëèòè÷åñêèòå èçìåðåíèÿ íà Òàíãðèçìà, ñïîðåä ìåí çàñëóæàâàò îñîáåíî âíèìàíèå, ïðè òîâà íå ñàìî â êîíòåêñòà íà èñòîðè÷åñêàòà ðåòðîñïåêöèÿ. Ìîåòî ëè÷íî ñòàíîâèùå å, ÷å è ïðè ñúâðåìåííèòå óñëîâèÿ Òàíãðèçìúò ìîæå
äà èçèãðàå ïîëîæèòåëíà ðîëÿ çà ïîäîáðÿâàíå íà ãåîïîëèòè÷åñêîòî ïîëîæåíèå íà Áúëãàðèÿ è çà íåéíîòî çàâðúùàíå êàòî âàæåí ãåîïîëèòè÷åñêè èãðà÷ íà Áàëêàíèòå è â Åâðàçèÿ. Èçâåñòíî å, ÷å ñúâðåìåííèÿò áúëãàðñêè ñóïåðåòíîñ, ïðîñòèðàù ñå îò Ìàêåäîíèÿ äî Çàïàäåí Ñèáèð, ñå ñúñòîè îò îáùíîñòè ñ ðàçëè÷íî âåðîèçïîâåäàíèå.  òîçè ñìèñúë èìåííî Òàíãðèçìúò ìîæå äà ñòàíå îñíîâà çà Íîâîòî Áúëãàðñêî Âúçðàæäàíå ïðåç ÕÕI â.
ÁÅËÅÆÊÈ: d¾¼ rÉÇ»¸n¶Æ¾ÃböÈľµÃ¶¹ÁÄ·¶ÁÃÄÈĹ»ÄÅÄÁ¾È¾Í»ÇÀÄ ÅÆÄȾ¸ÄÇÈĻû– d ÇÅdĻûüÉÆöÁ ² 2 o¾ÀÄÁĸ tĺÄÆ dнƶ¼º¶Ã»ÈÄ Ã¶ ·ÐÁ¹¶ÆÇÀ¶È¶ ¹»ÄÅÄÁ¾È¾À¶§d ÇÅojg² 3 x¾È¶ÈÅÄfɹ¾ÃbÁ»ÀǶúÆpÇÃĸѹ»ÄÅÄÁ¾È¾À¾nÄÇÀ¸¶ j½º¶È»ÁÒÇÈ¸Ä bÆÀÈĹ»µ (d jÃÈ»ÆÃ»È Ã¶ ¶ºÆ»Ç http:// arctogaia.com/public/osnovygeo/arcto.htm); lþ¹¶y¶ÇÈÒeÁ¶¸¶ 4 fɹ¾Ã bÁ»ÀÇ¶ÃºÆ lÄÃÇžÆÄÁĹ¾µ nÄÇÀ¸¶ j½º¶È»ÁÒÇÈ¸Ä bÆÀÈĹ»µ djÃÈ»ÆûÈö¶ºÆ»Çhttp://www.arctogaia.com/ public/consp1htm#1), y¶ÇÈÒd»Á¾À¶µ¸Ä¿Ã¶ÀÄÃȾûÃÈĸ 5 d¾¼Ã¶ÅÆ¾Â»Æ i¶¿Ê»ÆÈkĽ»Êm»Äs¸»ÈĸþȻƻ¸ÄÁÔ̾Äûƾ ÄÈ cĹľÁ ÅÆ»½ wÉÇ ºÄ m»Ã¾Ã sÄʾµ j½º¶È»ÁÇÀ¶ ÀÐ϶ ©wƾÇÈÄcÄÈ»¸ª ÅÐƸľ½º¶Ã¾»§d¾»Ã¶ ¾i¶Ë¶Æ¾»¸ g¾Án¶ÇÄþȻ–¾ÇÈÄƾµ¾ÇÐÏÃÄÇÈ –d ÇÅb¸¾ÈÄËÄÁ² Ç 6 f¾Â¾ÈÆĸ f¾Â¾ÈÐÆ jÁ qÄ ÅÐȵ ö ·ÐÁ¹¶Æ¾È» § d ÇÅb¸¾ÈÄËÄÁ ² Ç 7 q¶ÀÈ¶Â Ç 8 d ¾Ãº¾¿ÇÀ¶È¶ ¾ Ⱦ·»ÈÇÀ¶È¶ ¾ÈÄÁĹ¾µ Åĸ»Á¾È»ÁµÈ ö z¶Â·¶Á¶ÃÄǾ·ÐÁ¹¶ÆÇÀÄÈľ»lÉ·»Æ¾º»ÃȾÍÃÄǾ»ÈÄöÅÄ Â¶ÁÀ¾µ·Æ¶ÈöÀ¶ÃbÇŶÆÉËÀÄ¿ÈÄÅÆ»½9,,¸Ç»½¶Ç»Á¸¶¸½»Â¾È» ö ºÃ»Îö n¶À»ºÄþµ § d¾¼ bÁ»ÀǶúÆĸ fÄƾµÃ cĿþ ¾½ÀÉÇȸ¶ ¾ ¸Ä»ÃÃÄ º»ÁÄ Ã¶ ºÆ»¸Ã¾È» ·ÐÁ¹¶Æ¾sÄʾµ tboerb t¶Ão¶Àr¶p·ÏÄ·ÐÁ¹¶ÆÇÀ¶ÊÄú¶Ì¾µ Ç 9 bÁ»ÀǶúÆĸx¾ÈÇÐÍ Ç 10 tÄÁ»¸d¶ÀÁÉÎjÇÈÄƾµÃ¶Æ»Á¾¹¾¾È»sÄʾµ j½º¶È»ÁÇÈ¸Ä ©d¾ÀÈÄƾµdª Ç¾Ç 11 x¾È¶ÈÅÄbÁ»ÀǶúÆĸx¾ÈÇÐÍ Ç 12 sÐÇÐÁĸf¾Â¾ÈÐÆc»Á»¼À¾¸ÐÆËÉÀþ¹¶È¶Ã¶ÅÆÄÊf¾Â¾ÈÐÆ bù»Áĸ ©p·Æ¶½É¸¶Ã» ö ·ÐÁ¹¶ÆÇÀ¶È¶ öÆĺÃÄÇȪ d ÇÅj½¸»ÇȾµÃ¶cÐÁ¹¶ÆÇÀ¶È¶pƺ¶² Ç 13 t¶Ã»¸t¶ÍÄcÐÁ¹¶ÆÇÀÄÈĸ»½Âľj½ÈÄÀÐȧd ÇÅb¸¾ÈÄËÄÁ ² ÅÐƸľ½º¶Ã¾»§sÄʾµ ǾÇb¸ÈÄÆÐÈ Ã¶Æ¾Í¶t¶Ã¹Æ¾½Â¶©o»·»Çöȶ¸µÆ¶ª¾½ÅÄÁ½¸¶¿À¾·ÉÀ¸¶ÁÃÄÈÄ ½Ã¶Í»Ã¾»Ã¶ÅÄõȾ»ÈÄt¶Ã¹Æ¶§o»·» 14 gÁÈ¾Â¾Æ t¶Ã¹Æ¶¸»ÅÄ˶ȶöb¹Ã¾sÄʾµ Ç 15 fÄû¸ e»Ä wƾÇÈĸ¶È¶ ÉͶÇÈ Ã¶ ·ÐÁ¹¶Æ¾È» sÄʾµ j½º¶È»ÁÇȸĩs¸»ÈÁ¾Àscpª Ç 16 bÁ»ÀǶúÆĸ x¾ÈÇÐÍ; Ç ¾ wƾÇÈĸ dÁ¶º¾Â¾Æ g½ÄȻƾ½Ð ¾ Á»Í¾È»ÁÇÈ¸Ä Ã¶ ºÆ»¸Ã¾È» ·ÐÁ¹¶Æ¾ § d ÇÅb¸¾ÈÄËÄÁ² Ç 17 fÄ·Æ»¸ q»ÈÐÆ s¸»ÈÐÈ Ã¶ Åƶ·ÐÁ¹¶Æ¾È» sÄʾµ jll ©sÁ¶¸¾À¶§rnª Ç ¾Ç 18 q¶À È¶Â Ç w¾ÅÄÈ»½¶È¶ Í» ·ÐÁ¹¶ÆÇÀ¾µÈ t¶Ã¹Æ¶ ÅÆľ½Ëļº¶ ÄÈ ÎÉ»ÆÇÀÄÈÄ Æ»Á¾¹¾Ä½ÃÄ ÅÄõȾ» f»Ã¹¾Æ ÇÐÏ»Çȸɸ¶ÄÏ»ÄÈ ¹ÀŶÈÄ»ÅÉ·Á¾Àɸ¶ÃĽ¶ºÐÁ·ÄÍ»ÃÄÈÄ ¾½ÇÁ»º¸¶Ã»Ã¶tt¶Ã»¸©cÐÁ¹¶ÆÇÀÄÈĸ»½Âľj½ÈÄÀÐȪ§d¾¼ t¶Ã»¸x¾ÈÇÐÍ Ç 19 t¶À¶Ã¶Åƾ»ÆÊÄÆÂÉÁ¶È¶©cŸ¾¼º¶ª¾Â¶ÀÁÔÍĸĵÇÈĸ À¶Â»ÃþµÃ¶ºÅ¾ÇÄȹƶºv¾Á¾Å¾ÄÈÅÐƸ¶È¶ÅÄÁĸ¾Ã¶Ã¶w¸Ç 1
277
ÀÂÈÒÎÕÎË ÀÄ¿ÈÄ Ç» Ľö»Ãɸ¶ ÅƾÇлº¾Ãµ¸¶Ã»ÈÄ Ã¶ c»ÁÄÂÄƾ»ÈÄ ÀР·ÐÁ¹¶ÆÇÀÄÈÄ ¹»ÄÅÆÄÇÈƶÃÇÈ¸Ä vÄÆÂÉÁ¶È¶ ©o»·»ÈÄ ÅÄÂþª » ½¶Å¾Ç¶Ã¶¸ÂÃļ»ÇȸķÐÁ¹¶ÆÇÀ¾ÆÉþͻÇÀ¾À¶Â»ÃþöºÅ¾Ç¾ÄÈ ÀƶµÃ¶ww¸ÄÈÀƾȾÀƶ¿Ç»ÁÄnÉÆʶÈÁ¶Æ¸s»¸»ÆöfÄ·Æɺ¼¶ §d¾¼ fÄ·Æ»¸x¾ÈÇÐÍ Ç 20 c¶Ì¶ÆĸiºÆ¶¸ÀÄe»ÄÅÄÁ¾È¾Í»ÇÀ¾Ç¾ÇȻ¾sÄʾµ jÃÇȾÈÉÈ ½¶Æ»¹¾ÄöÁþ¾Â»¼ºÉöÆĺþ¾½ÇÁ»º¸¶Ã¾µ Ç 21 c¶Æ¾»¸r¾½¶ v¾ÁÄÇÄÊÇÀ¾»¶ÇÅ»ÀÈÑÓÈÃĹ»Ã»½¶¸ÄÁ¼ÇÀ¾Ë·ÉÁ¹¶Æ s¶ÃÀÈq»È»Æ·Éƹ djÃÈ»ÆûÈö¶ºÆ»Ç http://bariev.narod.ru); eÁ¶¸¶
278
j½Æ¶½ÐÈ©t¶Ã¹Æ¾ÇÈÀ¾Å»Æ¾ÄºªÇ»¾½ÅÄÁ½¸¶ÄÈõÀľ¾½ÇÁ»ºÄ¸¶È»Á¾ ½¶Ä·Ä½Ã¶Í¶¸¶Ã»Ã¶Å»Æ¾Äº¶ºÄÅƾ»Â¶Ã»ÈÄöËƾÇȾµÃÇȸÄÈĸ c¶ÁÀ¶ÃÇÀ¶cÐÁ¹¶Æ¾µ¾ºÄÅƾ»Â¶Ã»ÈÄö¾ÇÁµÂ¶¸Ð¸dÄÁ¼À¶cÐÁ¹¶Æ¾µ §d¾¼Ã¶ÅÆ¾Â»Æ wƾÇÈĸx¾ÈÇÐÍ Ç 23 ÆÉÁÁ¾Ã¶t¶ÈµÃ¶ ¶ÁcÉÁ¹¶Æ¾ lÄÁÄ·ÐÆÐÈöy¾Ã¹¾½Ë¶Ã– t»·t»Ã¹Æ¾ l»ÀÍÉ –d ÇÅcÐÁ¹¶ÆÇÀ¾Ë¾ÁµºÄÁ»È¾µ² Ç 24 x¾È¶È ÅÄ t¶·¶Àĸ f¾Â¾ÈÐÆ r»Á¾¹¾µÈ¶ ö ¸Ç»Á»Ã¶È¶ § û·»Çöȶ¸µÆ¶§d ÇÅb¸¾ÈÄËÄÁ ² 22
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÊÚÄÅ Å ÈÇ×ÅÇÍÀËÀ ÂÎËÆÊÀ ÁÚËÃÀÐÈß?!... ÃÓÑÌÀÍ ÕÀËÈËΠÂñè÷êè çíàåì, ÷å ïðåç ñðåäíèòå âåêîâå íà Âîëãà å èìà- Ôàäëàí èáí-àë-Àááàñ èáí-Ðàøèä èáí-Õàììåä. Áåë. ïðåâ.). ëî öâåòóùà äúðæàâà, íàðå÷åíà Âåëèêà Áúëãàðèÿ. Êúäå "èç- Òåçè çàïèñêè ñà çàïàçåíè, ïðåâåäåíè è èçäàäåíè â îòäåëíà ÷åçâà" òÿ? êíèãà ïîä íàçâàíèå “Ïúòåøåñòâèåòî íà Àõìåä èáí-ÔàäÏðåäè äà îòãîâîðèì íà òîçè âúïðîñ, ïîçâîëåòå äà èçÿñ- ëàí ïî Âîëãà”. íèì, êîãà è êàê å îáðàçóâàíà. Âîëæêà Áúëãàðèÿ ïîñòèãà ãîëåìè óñïåõè â ñâîåòî ðàçÑúñ ñèãóðíîñò ñå çíàå, ÷å ïðåç VII âåê óìèðà êàí Êóá- âèòèå. Ïèñìåíèòå èçòî÷íèöè îò îíåçè âðåìåíà ÿ íàðè÷àò ðàò - âëàäåòåëÿò íà Âåëèêà Áúëãàðèÿ. Çåìèòå íà Âåëèêà “ñòðàíà íà õèëÿäèòå ãðàäîâå”. È íå çà äà îñòðîóìíèÁúëãàðèÿ òîãàâà çàåìàëè öÿëà ñúâðåìåííà Óêðàéíà è Ñå- ÷àò ñà ïèñàëè òàêà, à ñ öåë äà èçðàçÿò ïî-òî÷íî íåéíàòà âåðåí Êàâêàç. Ãðîáúò íà êàí Êóáðàò å âå÷å íàìåðåí â Óê- ñúùíîñò. Ìåæäó äðóãîòî, Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ ñà ÿ íàðèðàéíà, áëèçî äî ñåëî Ïåðåñ÷åïèíî, Ïîëòàâñêà îáëàñò. Íà- ÷àëè Ìàëêàòà Áúëãàðèÿ. À íàèñòèíà ãîëÿìà å áèëà Âîëæìèðà ãî îâ÷àð÷å, êîåòî äîêàòî ïàñå æèâîòíèòå, â åäèí êà Áúëãàðèÿ! Íàïðèìåð, íåéíàòà ñòîëèöà å áèëà òðè ïúòè ïðåêðàñåí äåí íà 1902 ãîäèíà, ïðîïàäà â ÿìà, êúäåòî íà- ïî-ãîëÿìà ïî ïëîù, îòêîëêîòî Ïàðèæ ïî îíîâà âðåìå.  ìèðà çëàòíà êàíà. Êàíàòà çàíàñÿ íà ìàéêà ñè, à òÿ, ñòðàõó- öåíòúðà íà ãðàäà ñå èçäèãàëè öàðñêè äâîðåö è êàòåäðàëíà âàéêè ñå, ÷å òîâà ìîæå äà å êðàäåíà âåù, ÿ îòíàñÿ íà âëàñ- äæàìèÿ.  ãðàäà ñå ñå÷åëè ìîíåòè, èìàëî îáùåñòâåíè áàòèòå. Áèëè ïðåäïðèåòè ðàçêîïêè, â ðåçóëòàò íà êîèòî ñà íè ñ âîäîïðîâîä, êàíàëèçàöèÿ è öåíòðàëíî îòîïëåíèå. íàìåðåíè ìíîãî çëàòíè ïðåäìåòè è çëàòåí ïðúñòåí ñ ãðàÍàðè÷àëè Âîëæêà Áúëãàðèÿ îùå “Öàðñòâî íà ðàçóâèðàíî íà íåãî èìåòî Êóáðàò. Äíåñ ìà”, è ïàê íå ñëó÷àéíî, à çàùîòî â íåÿ èçêâñè÷êè òåçè ïðåäìåòè, ïðåäíàçíà÷åëþ÷èòåëíî ðàçâèòèå äîñòèãàò òàêèâà íàóêè íè ïî îíîâà âðåìå çà æèâîòà íà êàíà êàòî èñòîðèÿ, ìåäèöèíà, àñòðîíîìèÿ, ìàòåíà Îíÿ ñâÿò, ñå ïàçÿò â Åðìèòàæà. Òå ìàòèêà. Èçâåñòíî å ñòèõîòâîðåíèåòî íà ïîñà âàæåí àðõåîëîãè÷åñêè ìàòåðèàë, åòà Ñàéôè Ñàðàè àë Áîëãàðè, êîéòî ïèøå êîéòî ïîòâúðæäàâà äîñòîâåðíîñòòà çà âúðòåíåòî íà Çåìÿòà îêîëî Ñëúíöåòî êàíà ïèñìåíèòå èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèòî çà îáèêíîâåíî ÿâëåíèå. È òî - 300 ãîäèíè öè, ïî-ñïåöèàëíî íà âèçàíòèéñêèòå. ïðåäè Êîïåðíèê! Ïîåìàòà “Þñóô è ÇóëåéÀ êàêòî å èçâåñòíî, Âåëèêà Áúëãàðèÿ êà” íà âåëèêèÿ áúëãàðñêè ïîåò Êóë Ãàëè, íàå ïîääúðæàëà òåñíè âðúçêè ñ Âèçàíïèñàíà â íà÷àëîòî íà XIII âåê, âëèçà â ñúêòèÿ. ðîâèùíèöàòà íà ñâåòîâíàòà ëèòåðàòóðà è, Ïðåç 1997 ãîäèíà Åðìèòàæúò è àêî ïîìíèòå, ÞÍÅÑÊÎ îáÿâè 1983 ãîäèíà ïðàâèòåëñòâîòî íà ðåïóáëèêà Òàòàðçà ãîäèíà íà Êóë Ãàëè. Ìíîãîáðîéíèòå íàäñòàí îðãàíèçèðàõà èçëîæáà íà òåçè ïèñè âúðõó êåðàìèêà, âúðõó áèæóòåðèéíè èççëàòíè ïðåäìåòè â ãðàä Êàçàí. Èçäåëèÿ è îñîáåíî âúðõó êàìúê, ïîêàçâàò øèëîæáàòà áåøå ïîñâåòåíà íà II êîíãðîêî ðàçïðîñòðàíåíèå íà ãðàìîòíîñòòà ðåñ íà "òàòàðèòå" è ñå íàðè÷àøå âñðåä íàñåëåíèåòî. Âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ ñà “Çëàòîòî íà êàí Êóáðàò”. áèëè äîáðå ðàçâèòè ÷åðíàòà è öâåòíàòà ìåÄà ðàçãëåäàìå êàê, ñëåä ñìúðòòà òàëóðãèÿ, ìåòàëîîáðàáîòâàíåòî, ãðúí÷àðñíà êàí Êóáðàò, íåãîâàòà èìïåðèÿ ñå òâîòî, áèæóòåðñòâîòî, êîæàðñêèòå çàíàÿòè, ðàçïàäà. Åäèíèÿò ìó ñèí - Àñïàðóõ, à òàêà ñúùî è ðåçáàòà âúðõó äúðâî, êàìúê è ñúñ ñâîèòå õîðà îòèâà êúì Äóíàâ è êîñò. Çà íèâîòî íà ðàçâèòèå íà ÷åðíàòà ìåñúçäàâà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, êîÿòî òàëóðãèÿ ñâèäåòåëñòâà íàïðèìåð òîçè ôàêò, ñúùåñòâóâà è äíåñ. Äðóãèÿò ñèí ÷å âîëæêèòå áúëãàðè ïúðâè â Åâðîïà ñà çàÊîòðàã, îòèâà êúì Âîëãà è ñúçäàâà ïî÷íàëè äà ëåÿò ÷óãóí! À òóðñêîåçè÷íèòå íàÂîëæêà Áúëãàðèÿ. Íåéíà ñòîëèöà ðîäè íà Àçèÿ, äî äåí äíåøåí, íàðè÷àò áîëÃðàæäàíèí íà ãð. Âåëèêè Áîëãàð îò áèë ãðàä Áîëãàð, êîéòî ñå å çàïàçèë XIV â. (Âúçñòàíîâêà íà ÷åðåïà ïî ïðîô. ãàðè äîáðå îáðàáîòåíàòà êîæà. Ñåëñêîòî è äî äíåñ, ðàçïîëîæåí íà áðåãà íà Ì. Ãåðàñèìîâ). ñòîïàíñòâî ñúùî áèëî ñèëíî ðàçâèòî. Íàïðåêà Âîëãà íàäîëó ïî òå÷åíèåòî íà ðèìåð, ðóñêèòå ëåòîïèñè ñâèäåòåëñòâàò çà îêîëî 120 êèëîìåòðà îò Êàçàí êàòî öåíòúð íà Ñïàñêèÿ òîâà, ÷å ïðåç íåóðîæàéíèòå ãîäèíè ðóñêèòå êíÿçå èäâàëè ðàéîí íà Ðåïóáëèêà Òàòàðñòàí. â Áîëãàð äà êóïóâàò ïøåíèöà. Çà îôèöèàëíà äàòà íà îáðàçóâàíåòî íà äúðæàâàòà ÂîëÐàçáèðà ñå, òàêîâà ïðîãðåñèâíî ðàçâèòèå áèëî âúçæêà Áúëãàðèÿ ñå ñìÿòà 922 ãîäèíà. Èìåííî ïðåç òàçè ãî- ìîæíî ñàìî ïðè íàëè÷èåòî íà òúðãîâñêè öåíòúð - â ñòîäèíà Áàãäàòñêèÿò õàëèô èçïðàùà â ãðàä Áîëãàð ãîëÿìà ëèöàòà íà Áúëãàðèÿ å èìàëî ãîëÿì ïàçàð. Òîé ñå íàðè÷àë ãðóïà ïðàòåíèöè, â ñúñòàâà íà êîÿòî âëèçàò ìþñþëìàíñ- “Àãà ïàçàð”. Òóê ñå ïðîâåæäàë ãîëÿì åæåãîäåí ìåæäóêè ïðîïîâåäíèöè è ñòðîèòåëè. Êàí Àëìóø - òîãàâàøíèÿò íàðîäåí ïàíàèð. Òàì ïðèñòèãàëè òúðãîâöè îò âñè÷êè êðàâëàäåòåë íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ - ïðèåìà èñëÿìà è ñòàâà âåð- èùà íà ñâåòà. Ïàðè÷íàòà åäèíèöà íà âîëæêèòå áúëãàðè íîïîäàíèê íà Áàãäàòñêèÿ õàëèô. Òîâà å îïèñàíî îò ñåêðå- áèëà êàòåðè÷àòà êîæà. È äíåñ êàçàíñêèòå òàòàðè íàðèòàðÿ íà ïîñîëñòâîòî Àõìåä èáí-Ôàäëàí ( Ïúëíîòî èìå ÷àò êîïåéêàòà òèåí, êîåòî ïðåâåäåíî íà ðóñêè îçíà÷àâà íà èñòîðèêà è ó÷åíèÿ Àõìåä èáí-Ôàäëàí å: Àõìåä èáí- “êàòåðè÷êà”.
279
ÀÂÈÒÎÕÎË
eƶº d»Á¾À¾ cÄÁ¹¶Æ ÇÈÄÁ¾Ì¶ ö dÄÁ¼À¶ cÐÁ¹¶Æ¾µ ºÄ ;,9 ¸ s¾·¾ÆÇÀ¾ À¶½¶Ì¾ Åƻ¾ö¸¶È ÅÄÀƶ¿ ƶ½¸¶Á¾Ã¾È» ö ©cµÁ¶È¶ q¶Á¶È¶ª ¹Æ¶¸Ôƶ ö b fÔƶà ¹
j½ÈÄÍþµ ¶¸½ÄÁ»¿ ¸Ð¸ d»Á¾À¾ cÄÁ¹¶Æ wƶ ö À¶Ã bÁ¶Â ¹ dÁµ¸Ä ¶ÁÀÄÈÄ Â¾Ã¶Æ» ö¾ƶÏÄ Ç» ·Á¾½Ä ºÄ ¸Á¶º»È»ÁÇÀ¶È¶ ¹Æķþ̶ ¾ ¾½ÈÄÍöȶ ¸Æ¶È¶ ö d»Á¾À¾ cÄÁ¹¶Æ
Áúëãàðèòå áèëè ñèëíè è âúâ âîåííîòî èçêóñòâî. Òîâà ìîæå ñìåëî äà ñå òâúðäè, êàòî ñå çíàå, ÷å òå ñà åäèíñòâåíèÿò íàðîä â Åâðîïà, êîéòî å ðàçáèë âîéñêàòà íà ×èíãèç õàí. Òîâà ñòàíàëî ïðåç 1223 ãîäèíà. Âîéñêàòà íà ×èíãèç õàí, êàòî ïîêîðèëà öÿëà Ñðåäíà Àçèÿ, ïðåìèíàëà ïðåç Êàâêàçêèÿ õðåáåò è íàñòúïèëà â ïîëîâåöêèòå ñòåïè. Òóê ñòàâà áèòêàòà ïðè ðåêà Êàëêà, â ðåçóëòàò íà êîÿòî, êàêòî çíàåì, îáåäèíåíàòà ðóñêî-ïîëîâåöêà âîéñêà å áèëà ðàçáèòà è ìîíãîëèòå ïðåâçåëè Êèåâ. Ñëåä òîâà òå òðúãíàëè íà èçòîê, êúì Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Âîëæêèòå áúëãàðè ñå ïîäãîòâèëè äîáðå çà ñðåùàòà. Òå ïîñòðîèëè ñïåöèàëíè çàùèòíè ñúîðúæåíèÿ, êúì òÿõ ïðèìàìèëè âðàãà è ïðîâåëè áèòêàòà. Ëåòîïèñåöúò îïèñâà, ÷å ìàëöèíà ñà ñå ñïàñèëè ñ áÿãñòâî. Áúëãàðèòå âçåëè îãðîìåí áðîé ïëåííèöè, ñïîìåíàâà ñå öèôðàòà ÷åòèðè õèëÿäè âîéíèöè. Òåçè ïëåííèöè áúëãàðè-
280
òå íå óáèëè è íå ïðîäàëè, à çàìåíèëè çà îâíè íà ïîçîðíàòà çà ×èíãèç õàí öåíà: åäèí îâåí çà åäèí âîéíèê. Âåðîÿòíî, äóøàòà íà ÷îâåêà, ðàçòúðñèë Âñåëåíàòà íå å ìîãëà äà ïîíåñå òîçè ïîçîð - ñêîðî ×èíãèç õàí óìèðà. Áèòêàòà íàðåêëè "îâ÷àòà áèòêà". Òðèíàäåñåò ãîäèíè ñëåä òîâà, òàòàðî-ìîíãîëèòå ïðîäúëæèëè äà ùóðìóâàò Âîëæêà Áúëãàðèÿ, íî âñåêè ïúò áèëè ðàçáèâàíè è îòñòúïâàëè. Èçâåñòíè ñà ãîëåìèòå ïîõîäè ïðåç 1229, 1232 è 1235 ãîäèíà. Åäâà ïðåç 1236 ãîäèíà, êàòî ñå ñúáðàëè áåçáðîéíè ïúë÷èùà, ñúóìåëè äà ÿ îâëàäåÿò è äà íàâëÿçàò, ïî Âîëãà íà Çàïàä, â ðóñêèòå çåìè. Êîé íàðîä, êîÿ äúðæàâà îò Åâðîïà å óäúðæàëà íàïîðà íà òàòàðî-ìîíãîëñêèòå âîéñêè ìàêàð è åäíà ãîäèíà? Ìíîãî ñêúïî ñòðóâà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ òàçè ìèñèÿ. Ãîëåìèòå ãðàäîâå Áîëãàð è Áèëÿð áèëè ðàçðóøåíè, à ìíîãî
ÀÂÈÒÎÕÎË ãðàäîâå áèëè ïðåâúðíàòè â ðóèíè. Áúëãàðèÿ ñòàâà ïðîâèíöèÿ íà Çëàòíàòà Îðäà è, êàêòî âñè÷êè, çàïî÷âà äà ïëàùà äàíúê. Íî æèâîòúò íåçàáåëÿçàíî ñå âúçñòàíîâÿâà, ãðàä Áîëãàð îòíîâî áèë ïîñòðîåí, êàêòî ïðåäè çàøóìÿë “Àãà ïàçàð” ñ ðàçíîåçè÷íàòà ñè ðå÷. È åòî íàñòúïâà 1396 ãîäèíà. Ïðåç òàçè ãîäèíà âëàäåòåëÿò íà Çëàòíàòà Îðäà-Àêñàê Òèìóð ïîä ïðåäëîã, ÷å â Áúëãàðèÿ ñå å ïîÿâèëà åðåñ, ïðåäïðèåìà îïóñòîøèòåëåí ïîõîä è ÿ ïîäëàãà íà îãúí è ìå÷. Ãðàä Âåëèêè Áîëãàð, êàêòî ãî íàðè÷àò ðóñêèòå ëåòîïèñöè, áèë ðàçðóøåí äî îñíîâè. Âëàäåòåëÿò íà Áúëãàðèÿ Àáäóëà ïàøà áèë óáèò. Íåãîâèòå ñèíîâå Ãàëèì áåê è Àëòèí áåê óñïåëè äà ñå ñïàñÿò. Îòêàðâàò ãè íà ñåâåð è ãè ñêðèâàò â ìàëêèÿ áúëãàðñêè ãðàä, íàðå÷åí Êàçàí. Ãðàä Áîëãàð ïîâå÷å íå óñïÿâà äà ñå âúçñòàíîâè. Êàçàí ñòàâà ñòîëèöà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ñèìâîëúò íà âåëè÷èåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ è èçòî÷íèêúò íà íåéíàòà èêîíîìè÷åñêà ìîù - “Àãà ïàçàð” - ñå ïðåíåñúë íàãîðå ïî Âîëãà íà “Îñòðîâà çà ãîñòè”, ðàçïîëîæåí áëèçî äî Êàçàí. Ñúùåâðåìåííî Êàçàí çàïî÷âàò äà ãî íàðè÷àò “Áîëãàð àë äæàäèä”, êîåòî â ïðåâîä îçíà÷àâà “Íîâ Áîëãàð”. Êàçàí íàïúëíî ïðèåìà ùàôåòàòà íà ãðàä Áîëãàð. Çàïî÷âà íîâèÿò, êàçàíñêèÿò ïåðèîä íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Íå “Êàçàíñêî õàíñòâî” - ïàð÷åíöå îò Çëàòíàòà Îðäà, êàêòî ñà íè ó÷èëè, à ñúùèíñêàòà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò íå å ïðåêúñâàëà, áúëãàðñêèÿò íàðîä êàêòî ñè å æèâÿë òóê ïðåäè, òàêà è ïðîäúëæàâà äà ñè æèâåå! Ðóñêèòå ëåòîïèñöè íàðè÷àëè òàçè îáíîâåíà äúðæàâà Áúëãàðñêîòî öàðñòâî è âúîáùå íå çíàåëè è íå óïîòðåáÿâàëè òåðìèíà “Êàçàíñêî õàíñòâî”. Òàêà ïîñòúïâàëè è ëåòîïèñöèòå íà âñè÷êè äðóãè ñòðàíè. Íàïðèìåð, â ãåîãðàôñêèòå êàðòè îò îíåçè ãîäèíè, ñúñòàâåíè â Åâðîïà, Êàçàí è íåãîâèòå çåìè ñå îçíà÷àâàò ñ òåðìèíà Bulgaria Magna, ò.å. Áúëãàðèÿ è íå ïðîñòî Áúëãàðèÿ, à “Âåëèêà Áúëãàðèÿ”. À åòî êàê äîêóìåíòèòå îò Òóðöèÿ õàðàêòåðèçèðàò Êàçàí: “Êàçàí - ñòîëèöàòà íà Áúëãàðñêèÿ âèëàåò å ïðåêðàñåí è áëàãî÷åñòèâ ãðàä - åäèí îò ãîëåìèòå ãðàäîâå íà èñëÿìñêèÿ ñâÿò”. Îáúðíåòå âíèìàíèå, òîâà å êàçàíî çà Êàçàí ïðåç 1550 ãîäèíà, äâå ãîäèíè ïðåäè ïîêîðÿâàíåòî ìó îò Ìîñêâà! Ïðåç ÕV âåê Ìîñêâà çàïî÷âà äà ïðåäÿâÿâà ñâîèòå ïðåòåíöèè êúì áúëãàðñêèòå çåìè. Ñ ïðîìåíëèâ óñïåõ Ìîñêâà è Êàçàí ñè ñúïåðíè÷àò îêîëî ñòî ãîäèíè. Èçâåñòíî å, ÷å ïðåç 1487 ãîäèíà ìîñêîâñêèÿò êíÿç Èâàí III óñïÿë äà ïîä÷èíè Êàçàí. Ëåòîïèñöèòå îòáåëÿçâàò: “Íà 9 äåí íà þëè, 6995 ãîäèíà, âîåâîäèòå íà âåëèêèÿ êíÿç... ïðåâçåõà áúëãàðñêèÿ ãðàä Êàçàí è ïëåíèõà Êàçàíñêèÿ öàð Àëåãàì ñ öàðèöàòà, è ìàéêà ìó, è áðàò ìó, è ñåñòðà ìó çàëîâèõà, è âñè÷êè çàâåäîõà ïðè âåëèêèÿ êíÿç íà Ìîñêâà”. Çàáåëåæèòåëåí å ôàêòúò, ÷å ñëåä ïîä÷èíÿâàíåòî íà Êàçàí, ïúðâàòà ðàáîòà íà Èâàí III áèëà äà ñè ïðèñâîè òèòëàòà “áúëãàðñêè êíÿç”. Íå òàòàðñêè, à áúëãàðñêè! Çíàåòå, ÷å âñè÷êè ðóñêè âëàäåòåëè ïðèáàâÿò êúì ñâîÿòà òèòëà èìåòî íà ïðèñâîåíèòå çåìè. Íàïðèìåð, èìàëî å Ìîñêîâñêè êíÿç. Òîé ïðåâçåë Âëàäèìèð è çàïî÷íàë äà ñå íàðè÷à Ìîñêîâñêè è Âëàäèìèðîâñêè êíÿç; ïðåâçåë Ñóçäàë çàïî÷íàë äà ñå íàðè÷à Ìîñêîâñêè, Âëàäèìèðîâñêè è Ñóçäàëñêè êíÿç. À êàòî ïðåâçåë Êàçàí - çàïî÷íàë äà ñå íàðè÷à îùå è áúëãàðñêè. Î÷åâèäíî, ÷å ïðåç 1487 ãîäèíà íà òåðèòîðèÿòà íà ñúâðåìåííà ðåïóáëèêà Òàòàðñòàí íå å èìàëî íèêàêâè "òàòàðè" è íå å èìàëî òàòàðñêà äúðæàâà!
Çàáåëåæèòåëíî å, ÷å ïúëíàòà òèòëà íà ïîñëåäíèÿ ðóñêè âëàäåòåë - èìïåðàòîð Íèêîëàé II ñúäúðæàëà ïîâå÷å îò 50 èìåíà íà çåìè, êîèòî òîé å âëàäååë. È åäíà îò òÿõ å áúëãàðñêè êíÿç. È Ïåòúð I å áèë áúëãàðñêè êíÿç, è Åêàòåðèíà II, è Èâàí Ãðîçíè, è âñè÷êè îñòàíàëè. (  êí. 1 íà ñï. “Àâè-òîõîë” áå ïóáëèêóâàí ïå÷àòà íà öàð Ìèõàèë Ðîìàíîâ - 1613-1645 ã..  íàäïèñà íà ïå÷àòà ëè÷è, ÷å òîé ñå èìåíóâà “öàð áúëãàðñêè è ðóñêè” - 93 ãîäèíè ñëåä ïàäàíåòî íà Êàçàí! Âèæ ñúùèÿ ïå÷àò íà ãúðáà íà êîðèöàòà. Áåë. ïðåâ.) Êàêâî å ïðåäïðèåë Èâàí III íà âòîðî ìÿñòî ñëåä ïîêîðÿâàíåòî íà Êàçàí? Íà âòîðî ìÿñòî òîé ëèøèë Êàçàí îò ïðàâîòî äà ïðîâåæäà Ñâåòîâåí ïàíàèð. Òîé îïðåäåëèë íîâî ìÿñòî çà íåãî - Ìàêàðåâñêà ïàëàíêà ïîä Íèæíè Íîâãîðîä. Îò òîçè ìîìåíò íàòàòúê öåëèÿò äîõîä îò ïàíàèðà çàïî÷íàë äà ñå âëèâà â íåãîâèÿ äæîá. Êàêòî âèæäàìå, èìåííî èêîíîìè÷åñêè èíòåðåñ å ïðåñëåäâàë Èâàí III, çàâîþâàéêè Êàçàí, à íå íàöèîíàëåí èëè ðåëèãèîçåí. È êàòî ñëåäñòâèå, Ìîñêâà çàïî÷íàëà îùå ïî-áúðçî äà óâåëè÷àâà ñèëàòà ñè, à Êàçàí äà îòñëàáâà. Ñëåä êàòî Êàçàí íÿêîëêî ïúòè ñå îñâîáîæäàâàë îò Ìîñêîâñêàòà çàâèñèìîñò, ïðåç 1552 ãîäèíà, öàð Èâàí IV îêîí÷àòåëíî ãî ïîêîðèë. Íî òîé íå ìîæàë äà ëèêâèäèðà áúëãàðñêîòî öàðñòâî. ×àê ñëåä íåãîâàòà ñìúðò ãî ïðåîáðàçóâàëè â Êàçàíñêî âîåâîäñòâî, à Ïåòúð I - â Êàçàíñêà ãóáåðíèÿ. Ïî âðåìå íà öàðóâàíåòî íà Ïåòúð I â Ðóñèÿ çàïî÷íàëà äà ñå óñòàíîâÿâà òðàäèöèÿòà äà íàðè÷àò “òàòàðè” âñè÷êè ìþñþëìàíñêè íàðîäè. Òîâà ñòàíàëî ïîðàäè ôàêòà, ÷å ìíîçèíà îò çàïàäíîåâðîïåéñêèòå ó÷åíè, êîèòî Ïåòúð I ïîêàíèë â ñúçäàäåíàòà îò íåãî “Àêàäåìèÿ íà íàóêèòå”, íàðè÷àëè “òàòàðè” âñè÷êè èçòî÷íè íàðîäè, â òîâà ÷èñëî è ðóñêèòå. Îáà÷å, êîãàòî òå çàïî÷íàëè äà ïðåäñòàâëÿâàò íàóêàòà íà Ðóñêàòà äúðæàâà, òî îñòàâèëè òîâà íàçâàíèå ñàìî çà ìþñþëìàíñêèòå íàðîäè. È òîâà å ðàçáèðàåìî, òå íå ñà èñêàëè äà ñå íàðè÷àò òàòàðè. Íî ìþñþëìàíñêèòå íàðîäè íà Ðóñèÿ íèêîãà íå ñà íàðè÷àëè ñåáå ñè "òàòàðè". Íàïðèìåð, ïðåç XIX âåê, âåëèêèÿò ðóñêè èñòîðèê Êàðàìçèí Í.Ì. â çàáåëåæèòåëíèÿ ñè òðóä "Èñòîðèÿ íà Ðóñêàòà äúðæàâà" ïèøå òàêà: "Íèòî åäèí îò ñåãàøíèòå òàòàðñêè íàðîäè íå íàðè÷à ñåáå ñè òàòàðè, à âñåêè ñå íàðè÷à ñ èìåòî íà ñîáñòâåíàòà ñè çåìÿ." ("Èñòîðèÿ íà Ðóñêàòà äúðæàâà", ÑÏá, 18181 ò.3, ñ. 172 ). ßñíî å, ÷å äóìàòà "òàòàðè" å áèëî ïðîçâèùå îáùî çà âñè÷êè ìþñþëìàíè ïî âðåìå íà öàðèçìà - òþðìàòà íà íàðîäèòå. Êàêòî âèæäàìå, ïðåç XIX âåê òàòàðè â Ðóñèÿ íå å èìàëî. Îòêúäå âñå ïàê ñà ñå âçåëè òàòàðèòå ñëåä XIX âåê? Èñòîðèÿòà íà âîëæêèòå áúëãàðè â ñúñòàâà íà Ðóñêàòà äúðæàâà å çàáåëåæèòåëíà ñ íåïðåêúñíàòà âåðèãà îò íàöèîíàëíî-îñâîáîäèòåëíè âîéíè. Ðóñêèòå ëåòîïèñè äî XVIII âåê ñà ïúëíè ñúñ ñúîáùåíèÿ îò òèïà: "îêàÿíèòå áúëãàðè îòíîâî âúñòàíàõà..." È âñè÷êè òåçè âúñòàíèÿ ñà èìàëè çà ãëàâíà öåë âúçðàæäàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ñóâåðèíèòåòúò èì áèë íóæåí çà âúçñòàíîâÿâàíå íà ÷îâåøêîòî äîñòîéíñòâî. Ðóñêèòå âëàñòè ïî íèêàêúâ íà÷èí íå èñêàëè äà ñìÿòàò ìþñþëìàíèòå çà õîðà, ðàâíè íà õðèñòèÿíèòå. Áúëãàðèòå-ìþñþëìàíè ïëàùàëè ïî-ãîëåìè äàíúöè è äæàìèè íÿìàëè ïðàâî äà ñòðîÿò, êíèãè èì çàáðàíÿâàëè äà èçäàâàò, ïî-ãîëÿì áðîé êîííèöè äàâàëè çà âîéíèöè è èçáèðàòåëíèòå èì ïðàâà áèëè ñèëíî îãðàíè÷åíè. Ïèñìàòà è îáðàùåíèÿòà èì ñ ìîë-
281
ÀÂÈÒÎÕÎË
l¶Æȶ ö dÄÁ¼À¶ cÐÁ¹¶Æ¾µ ÅÆ»½ ,; ;,,, ¸ ÅÄÆ»º Á»ÈÄžǾȻ ©f¼¶¹Ê¶Æ t¶Æ¾Ë¾ª ÅÄ v¶ÆË¶È oÉÆÉȺ¾Ãĸ
282
ÀÂÈÒÎÕÎË áè çà ïðåäîñòàâÿíå íà ðàâíè ïðàâà áèëè áåçóñïåøíè. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå, äúðæàâíèÿò ñóâåðåíèòåò ïðåäñòàâëÿâàë åäèíñòâåíîòî ñðåäñòâî çà çàïàçâàíå íà ÷îâåøêîòî èì äîñòîéíñòâî è íàðîäúò âúñòàâàë. Âúñòàíèÿòà áèëè æåñòîêî ïîòóøàâàíè, íî âñè÷êè òå èìàëè çà îñíîâåí äåâèç - âúçðàæäàíå íà íåçàâèñèìàòà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ìíîãî ãîëÿìî çíà÷åíèå çà ñúäáàòà íà Ðóñèÿ èìàëî âúñòàíèåòî íà áúëãàðèòå ïðåç 1753-55 ãîäèíà, êîåòî ðúêîâîäèë íàé-äîñòîéíèÿò îò ñèíîâåòå íà áúëãàðñêèÿ íàðîä, ìîëëà Áàòúðøà. Òîé ïðèçîâàâàë çà âúçðàæäàíå íà Áúëãàðèÿ. Ðóñêàòà èìïåðèÿ ìàêàð è äà ïîòîïèëà â êðúâ òîâà âúñòàíèå, áèëà ïðèíóäåíà äà ðàçðåøè íà ìþñþëìàíèòå íà ñòðîÿò äæàìèè è äà ñúçäàäàò ñâîå äóõîâíî óïðàâëåíèå, â ñúîòâåòñòâèå ñ èñêàíèÿòà íà âúñòàííèöèòå. À îò 1862 äî 1922 ãîäèíà èçðàçèòåë íà èíòåðåñèòå íà íàðîäà ñòàâà ìîùíàòà íàðîäíà îðãàíèçàöèÿ "Ñúâåò íà âîëæêèòå áúëãàðè-ìþñþëìàíè", èìàùà çà ãëàâíà öåë âúçðàæäàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Òàçè îðãàíèçàöèÿ áèëà íàèñòèíà íàðîäíà.  ñóðîâèòå óñëîâèÿ íà öàðñêîòî ñàìîäúðæàâèå, â óñëîâèÿ íà óãíåòåíèåòî íà íàðîäà, òÿ èìàëà ñèëè äîðè çà âúîðúæåíà áîðáà ïðîòèâ öàðñêèòå âîéñêè è äàæå íàáðîÿâàëà äî 50 õèëÿäè ÷îâåêà â ñâîèòå ðåäèöè. “Ñúâåòúò íà âîëæêèòå áúëãàðè-ìþñþëìàíè” èçðàçÿâàë èíòåðåñèòå íà òåçè õîðà, êîèòî ñè ïîñòàâèëè çà öåë íà âñÿêà öåíà äà ñå çàïàçè ðîäíîòî èì èìå áúëãàðè, äà ñå èçâîþâà ñâîáîäàòà è äà âúçòúðæåñòâóâà èñòèíàòà, äà ñå îòõâúðëè çëîòî è íàñèëèåòî îò æèâîòà. Âîæäúò íà îðãàíèçàöèÿòà Ñàðäàð Âàèñîâ âåäíúæ ïèñàë íà èìïåðàòîð Íèêîëàé II ñëåäíîòî: “Íèå èçäèãíàõìå çåëåíîòî çíàìå ñ èçîáðàçåíè çâåçäè è ïîëóìåñåö..., çà äà çàùèòèì íàøèòå ðåëèãèîçíè, íàöèîíàëíè è ïîëèòè÷åñêè ïðàâà, âîäåéêè ñâåùåííà áîðáà ñðåùó ïðàâèòåëñòâîòî íà óãíåòèòåëèòå...” Êàêòî âèæäàìå, âúçðàæäàíåòî íà ñîáñòâåíà äúðæàâà çà âîëæêèòå áúëãàðè íå áèëî ñàìîöåë, à ñðåäñòâî çà ïîëó÷àâàíå íà ÷îâåøêè ïðàâà è ñâîáîäè - íåîáõîäèìî óñëîâèå çà äîñòîåí æèâîò. Íàðîäúò ðàçáèðàë, ÷å äà ñå ñäîáèå ñ ÷îâåøêî äîñòîéíñòâî è áëàãîïîëó÷èå ìîæå ñàìî, àêî âúçñòàíîâè ñâîÿòà ðîäíà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Òóê å óìåñòíî äà êàæåì, ÷å ðóñêàòà èñòîðèÿ íå ïîçíàâà íèêàêâè íàðîäíè äâèæåíèÿ, êîèòî èìàò çà öåë âúçðàæäàíåòî íà Çëàòíàòà Îðäà, çàùîòî íÿìà íàðîä â Ðóñèÿ, êîéòî äà å ñ÷èòàë ñåáå ñè çà òàòàðè. È òàêà, íèå ñòèãíàõìå äî ÕÕ âåê, çà äà âèäèì, ÷å äî íà÷àëîòî íà XX âåê òàòàðè â Ðóñèÿ îùå íå ñà ñå ïîÿâÿâàëè. Íå ñà äîøëè òàòàðè îò Ìîíãîëèÿ, íèòî ïúê îò íÿêúäå äðóãàäå. Çà òîâà àâòîðèòåòíî ñâèäåòåëñòâóâà åíöèêëîïåäè÷åñêèÿò ðå÷íèê íà Áðîãõàóç è Åôðîí, èçäàäåí îò ÑÏá ïðåç 1907 ãîäèíà, êúäåòî äîñëîâíî å çàïèñàíî: “Òàòàðè, êàòî îòäåëåí íàðîä íå ñúùåñòâóâàò. È ïî-íàòàòúê ïðîäúëæàâà, ÷å òåðìèíúò òàòàðè å ñúáèðàòåëíî íàèìåíîâàíèå íà òþðêñêèòå íàðîäè”. (Çà ïðèìåð ìîæå äà ïðèïîìíèì, ÷å òîâà ÿâëåíèå - äà ñå íàðè÷àò ðàçëè÷íè íàðîäè ñ åäíî èìå - íàáëþäàâàìå è â íàé-íîâèÿ ïåðîä íà íàøàòà èñòîðèÿ: èìåòî èíäèàíöè ñå èçïîëçâà çà àáîðèãåíèòå â Àìåðèêà, ìàêàð ñàìèòå òå äà íàðè÷àò ñåáå ñè ñ èìåíàòà íà ñâîèòå ïëåìåíà - ìîõèêàíè, ãóðîíè, ìàè è ò.í.; òåðìèíúò “ñúâåòñêè íàðîä” áåøå ñúáèðàòåëåí çà âñè÷êè íàðîäè íà Ñúâåòñêèÿ ñúþç. Îáà÷å ñëåä ðàçïàäàíåòî íà ÑÑÑÐ íèòî åäèí íàðîä íå íàðè÷à ñåáå ñè “ñúâåòñêè íàðîä”!). Î÷åâèäíî å, ÷å áúëãàðñêèÿò íàðîä ïðîäúëæàâà äà æèâåå ïî ïðåæíåìó íà ñâîèòå çåìè, íàðè÷à ñåáå ñè ñúñ
ñâîåòî ñîáñòâåíî èìå è íèêàêúâ “òàòàðñêè íàðîä” â Êàçàíñêà ãóáåðíèÿ íå ñúùåñòâóâà. Çà òîâà áóêâàëíî å íàïèñàíî, íàïðèìåð, â êíèãàòà “Èñòîðèÿ íà Êàçàí”, èçäàäåíà ïðåç 1988 ãîäèíà îò Àêàäåìèÿòà íà íàóêèòå íà ÐÒ, ( Êíèãà I, ñ. 40 ): “Ñàìèòå æèòåëè íà Êàçàí è íåãîâèÿ êðàé ÷àê äî Îêòîìâðèéñêàòà ðåâîëþöèÿ íå ñà ïðåñòàâàëè äà ñå íàðè÷àò áúëãàðè”. Ìîæå äà ñå ñìÿòà, ÷å ðåâîëþöèÿòà å Ðóáèêîíà, ñëåä êîéòî ñå å èçâúðøèë àêòà íà ïðåèìåíóâàíå íà âîëæêèòå áúëãàðè â "êàçàíñêè òàòàðè". Çàùî è êàê å ñòàíàëî òîâà?  íà÷àëîòî íà ÕÕ âåê âåëèêîðóñêèÿò øîâèíèçúì ïðåæèâÿâà ñâîÿ çëîâåù ðàçöâåò. È íå íà âñè÷êè ñå îòäàâà òâúðäî äà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò íà íåãîâèÿ ãíåò. Ìíîçèíà íå èçäúðæàëè. Èìåííî ïîä òîçè íàòèñê åòíè÷åñêîòî ñúçíàíèå íà âîëæêî-áúëãàðñêèÿ íàðîä ñå ðàçäåëÿ íà òðè ãîëåìè òå÷åíèÿ. Çà îñíîâíîòî, òðàäèöèîííî òå÷åíèå, èäâàùî îò äúëáèíèòå íà âåêîâåòå, âå÷å ãîâîðèõìå: òîâà å “Ñúâåòúò íà âîëæêèòå áúëãàðè-ìþñþëìàíè”, íàðè÷àíî îùå “Âàèñîâñêî äâèæåíèå” ïî èìåòî íà íåãîâèòå ëèäåðè - áàùà è ñèí Âàèñîâè. Íî ïðåç òîâà âðåìå ñå ïîÿâàò õîðà, êîèòî âèæäàò èçãîäà çà ñåáå ñè â íàçâàíèåòî “òàòàðè”. Òå ñìÿòàò, ÷å òðÿáâà äà ñå íàðè÷àò “òàòàðè” íàïóê íà ðóñíàöèòå. Òîâà òå÷åíèå ñå íàðè÷à “òàòàðèçúì”. Òî ñå ïîÿâÿâà êàòî èçðàç íà øîâèíèñòè÷åñêèòå òåíäåíöèè íà çàñåãíàòîòî íàöèîíàëíî ÷óâñòâî. Øîâèíèçúì ñðåùó øîâèíèçìà. Çëî ïðîòèâ çëîòî. Îò÷àÿíèå, èçðàçåíî ïî ôîðìóëàòà: êîëêîòî ïî-çëå, òîëêîâà ïî-äîáðå. Íàïðèìåð, åäèí îò îñíîâîïîëîæíèöèòå íà òîâà òå÷åíèå, ïèñàòåëÿò Ã.Èáðàõèìîâ, íà èìåòî íà êîãîòî å íàðå÷åí Èíñòèòóòà ïî åçèê, ëèòåðàòóðà è èñòîðèÿ ( ÈßËÈ ) íà ÀÍ ÒÐ è åäèí îò áóëåâàðäèòå íà íàøèÿ ãðàä, òàêà å èçëîæèë îñíîâíèÿ òåçèñ íà òàòàðèçìà: “Íèå íå ñìå ñàìî òþðêè, íèå ñìå è ìîíãîëè. Íèå ñìå õîðà, íèå ñìå ìîíãîëè; íèå ñìå òþðêè; íèå ñìå òàòàðè. Íàøàòà çàðàæäàùà ñå êóëòóðà ùå áúäå òàòàðñêà êóëòóðà” (1912 ã.). Êîëêî çëîáà èìà â òîçè öèòàò, êîëêî ãëóïîñòè. È â ñúùîòî âðåìå å áåçñïîðíî ñâèäåòåëñòâî çà ôàêòà, ÷å â íà÷àëîòî íà ÕÕ âåê “òàòàðñêè íàðîä” îùå íå å èìàëî. Íåãî òúêìî ñå îïèòâàò äà ãî ñúçäàäàò. Ïðè òîâà, ôàêòè÷åñêîòî ïîëîæåíèå íà íåùàòà áèëî òàêîâà, ÷å íàðîäúò ñ÷èòàë ïðîçâèùåòî “òàòàðè” çà ðóãàòåëíà äóìà. Ñàìèÿò Èáðàõèìîâ Ã. ñâèäåòåëñòâóâà çà òîâà, êàòî êàçâà, ÷å àêî íÿêîãî îò ìþñþëìàíèòå íàðå÷åø òàòàðèí, òîé ñå íàõâúðëÿ ñ þìðóöè ñðåùó òåáå, ñ äðóãè äóìè: çàùî ìå îñêúðáÿâàø? Ùî çà ïîäëåö òðÿáâà äà ñè, òà ñëåä âñè÷êî òîâà äà íàòðàïâàø íà ðîäíèÿ ñè íàðîä íåíàâèñòíîòî ïðîçâèùå “òàòàðñêè”! Òðåòîòî òå÷åíèå, íàâÿðíî, ìîæå äà ñå íàðå÷å ðàöèîíàëíî. Òî ñå õàðàêòåðèçèðà ñúñ ñòðåìåæà äà ñå îòñòîÿâà èñòèíàòà è ñïðàâåäëèâîñòòà ñ ðàçóìíè ïîëèòè÷åñêè ñðåäñòâî. Âèäåí ïðåäñòàâèòåë íà òîâà òå÷åíèå å áèë Ñàäðè Ìàêñóäè. Ïðåç þëè 1917 ãîäèíà, êîãàòî ñëåä Ôåâðóàðñêàòà ðåâîëþöèÿ ïúðâèòå ëú÷è íà ñâîáîäàòà îãðÿâàò äóøèòå íà óãíåòåíèòå íàðîäè, ìþñþëìàíèòå îò âúòðåøíîñòòà íà Ðóñèÿ ñâèêâàò êîíãðåñ â Êàçàí è ðåøàâàò äà âúçðîäÿò ñâîÿòà íàöèîíàëíà äúðæàâíîñò. Òàçè ðàáîòà âúçëîæèëè íà Ñ.Ìàêñóäè. Òîé ñå îòêðîÿâàë ñúñ ñâîÿòà åðóäèöèÿ: äîáðå ïîçíàâàë èñòîðèÿòà è ëèòåðàòóðàòà íà ðîäíèÿ èì è íà äðóãèòå "òþðêñêè" íàðîäè. Ïîëó÷èë âèñøå þðèäè÷åñêî îáðàçîâàíèå â Ïàðèæ, â Ñîðáîíàòà. Ïî îíîâà âðåìå òîé ñå èçÿâèë êàòî âåðåí ñèí íà ñâîÿ íàðîä, àêòèâíî ó÷àñòâàéêè
283
ÀÂÈÒÎÕÎË
dÄÁ¼À¶ ·ÐÁ¹¶ÆÀ¶ ¸Áµ¸Ä ¸ Èƶº¾Ì¾ÄÃö ö̾ÄöÁö ÃÄǾµ vÄÁÀÁÄÆþµ ÇÐÇȶ¸ ©uµ¸ª ÄÈ sȶÆÄ» t¾ÂÄÎÀ¾ÃÄ ¸ ·ÐÁ¹¶ÆÇÀ¾ ö̾ÄöÁþ ÃÄǾ¾ ÅÆ»Çнº¶¸¶È ºÆ»¸Ã¾ t¶Ã¹Æ¾ÇÈÀ¾ ƾÈɶÁ¾ ÅÄ l¶Æ¶º¼Ä¸ ¾ tÄÂÍ»¸ yĸ»À ¾ ·»½ º¶ » ¶ÃÈÆÄÅÄÁĹ ¸¹Á»¼º¶¿À¾ Ç» ¸ ˶ƶÀÈ»ÆþȻ ·ÐÁ¹¶ÆÇÀ¾ Á¾Ì¶ ö ÇþÂÀ¾È» ÄÈ È¶½¾ ÇÈƶþ̶ ¾ È»½¾ ÄÈ Ç Âļ» µÇÃÄ º¶ ƶ½·»Æ» Í» ÈÉÀ¶ õ¶ þÀ¶À¸¾ ©È¶È¶Æ¾ª ¶ ǶÂÄ·ÐÁ¹¶Æ¾nÄùÄÁľºÃÄÇÈȶÇÆ»ºÈĸ¶·ÐÁ¹¶ÆÇÀÄöǻÁ»Ã¾»»»º¸¶ÀÄÁÀÄÈÄ»¾¸cÐÁ¹¶Æ¾µ¾¸i¶Å¶ºÃ¶g¸ÆÄŶ·»Áöƻº
qÄÀÁÄÃþ̾ ¾ ÉͶÇÈþ̾ ¸ Èƶº¾Ì¾ÄÃþµ ÇзÄÆ Ã¶ ·ÐÁ¹¶Æ¾È»ÂÔÇÔÁ¶þ ¸ Ǹ»Ï»Ã¾µ ½¶ ¸Ç¾ÍÀ¾ ¸ÄÁ¼À¾ ·ÐÁ¹¶Æ¾ ¹Æ¶º d»Á¾À¾
284
ÀÂÈÒÎÕÎË â äåéíîñòòà íà ïàðòèÿòà "Èòòèôàê àë ìóñëèìèí" ( “Ñúþç íà ìþñþëìàíèòå”), ïîñòàâèëà ñè çà öåë îáåäèíåíèåòî íà âñè÷êè ìþñþëìàíñêè íàðîäè â áîðáàòà èì çà íàöèîíàëíà íåçàâèñèìîñò. Èñêàì äà ïîä÷åðòàÿ, ÷å ïàðòèÿòà ñå íàðè÷àëà ìþñþëìàíñêà, à íå "òàòàðñêà".  íåÿ âëèçàëè âèäíè ïðåäñòàâèòåëè íà âñè÷êè ìþñþëìàíñêè íàðîäè: âîëæêè áúëãàðè, áàøêèðè, óçáåêè, êàçàõè, àçåðáàéäæàíöè è äðóãè. Äâà êîíãðåñà ïîäðåä Ñ.Ìàêñóäè áèë äåïóòàò íà Äúðæàâíàòà Äóìà, êúäåòî ñå ïðîÿâèë êàòî èñòèíñêè ïàòðèîò, áåçñòðàøåí çàùèòíèê íà èíòåðåñèòå íà ðîäíàòà êóëòóðà. Òîé íåâåäíúæ ñå èçêàçâàë íà çàñåäàíèÿòà íà Äóìàòà ñ èçÿâëåíèÿ, ÷å òåðìèíúò “òàòàðè”... å èñòîðè÷åñêî íåäîðàçóìåíèå, ÷å äà íè íàðè÷àò "òàòàðè" å íåâÿðíî. Ñôîðìèðàíàòà îò êîíãðåñà êîìèñèÿ íà÷åëî ñ Ìàêñóäè èçâúðøâà îãðîìíà ðàáîòà, â ðåçóëòàò íà êîÿòî ïðåç íîåìâðè 1917 ãîäèíà áèëà ïðîâúçãëàñåíà íàöèîíàëíî-êóëòóðíàòà àâòîíîìèÿ íà ùàòà Èäåë-Óðàë, òåðèòîðèÿ êîÿòî âêëþ÷âàëà èñòîðè÷åñêèòå çåìè íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Íåóòðàëíîòî íàçâàíèå ðåïóáëèêà Èäåë-Óðàë ( íèòî Áúëãàðèÿ, íèòî Òàòàðèÿ ) å â ðåçóëòàò îò áîðáàòà íà òàòàðèñòèòå ïðîòèâ Ñ.Ìàêñóäè. Ñ.Ìàêñóäè âúîáùå íå èñêàë äà ñå óïîòðåáÿâà òåðìèíà “òàòàðè”. Íî ïðîÿâèë ñëàáîñò, îòñòúïèë íà òàòàðèñòèòå, ÷èÿòî ôðàêöèÿ â “Ìèëëè Ìåäæëèñà” - ïàðëàìåíòà íà ðåïóáëèêà Èäåë-Óðàë - ðúêîâîäåë ñúùèÿò òîçè Ã.Èáðàõèìîâ. Ñ òîâà Ìàêñóäè íåäîîöåíèë âàæíîòî çíà÷åíèå íà ðîäíîòî èìå áúëãàðè â ñúçíàíèåòî íà íàðîäà. Àêî ðåïóáëèêàòà å áèëà íàðå÷åíà áúëãàðñêà, òî íåéíèòå ñèëè áèõà ñå óòðîèëè îò ïîääðúæêàòà íà íàðîäíèòå ìàñè è íà ïúðâî ìÿñòî îò ïîääðúæêàòà íà “Ñúâåòà íà âîëæêèòå áúëãàðñêè ìþñþëìàíè” . Ïðè òîâà, íàöèîíàëíàòà äúðæàâíîñò íà Èäåë-Óðàëñêèÿ ùàò å óíèêàëåí îáðàçåö çà ðåøåíèå íà íàöèîíàëíèÿ âúïðîñ ñúãëàñíî ïðèíöèïèòå íà äåìîêðàöèÿòà, ïðè ñúáëþäàâàíå ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Êîíñòèòóöèÿòà íà ÈäåëÓðàë, ïîäãîòâåíà îò Ñ.Ìàêñóäè, íå èçèñêâàëà äúðæàâåí ñóâåðèíèòåò. Ìàêñóäè ãåíèàëíî ïðåäâèäèë, ÷å áúäåùåòî íà Ðóñèÿ å ôåäåðàöèÿòà. Òîé êàçâàë: “...íèå íå èñêàìå äà áúäåì ñâîáîäíè ñðåùó ðóñêèÿ íàðîä, ...íèå òâúðäî âÿðâàìå âúâ âúçìîæíîñòòà ñâîáîäíî äà ñúùåñòâóâàìå ñúâìåñòíî ñ ðóñêèÿ íàðîä, êîãîòî íèå íèêîãà íå ñìå îòúæäåñòâÿâàëè ñ ïðàâèòåëñòâåíàòà âëàñò, íå ïðîèçëèçàùà îò íàðîäà”. Ìàêñóäè çíàåë, ÷å íàöèîíàëíîòî äîñòîéíñòâî íà ëè÷íîñòòà ñå îáåçïå÷àâà ÷ðåç ñâîáîäàòà è ðàâíîïðàâèåòî â îáùåñòâåíèÿ æèâîò, â îáðàçîâàíèåòî è êóëòóðàòà. Ïðåç àïðèë 1918 ãîäèíà áîëøåâèêèòå îáÿâÿâàò ìèëèîííî âúçíàãðàæäåíèå çà ãëàâàòà íà Ñ.Ìàêñóäè, êîéòî ïî âîëÿòà íà ïðîâèäåíèåòî ñúóìÿë äà èçáåãíå àðåñòà è äà ïðèñòèãíå â Ïàðèæ - ãðàäà íà ñâîÿòà ìëàäîñò. Òóê òîé ïðàâè ïîñòúïêè ïðåä Ïàðèæêàòà ìèðíà êîíôåðåíöèÿ íà ñòðàíèòå îò Àíòàíòàòà çà ñïàñÿâàíåòî íà ðîäíèÿ ñè íàðîä îò áîëøåâèøêîòî èãî - òàçè íåî÷àêâàíà íàïàñò.  Ìåìîðàíäóìà, àäðåñèðàí äî Êîíôåðåöèÿòà òîé ïèøå: “Ñìÿòàì çà öåëåñúîáðàçíî äà îáúðíà âíèìàíèå íà òîâà, ÷å èìåòî íà ïðåäñòàâëÿâàíàòà îò ìåí íàöèÿ òàòàðè íå å íèùî äðóãî, îñâåí èñòîðè÷åñêà ãðåøêà...” Íå ìó áèëî ñúäåíî äà ñå âúðíå ïîâå÷å â îêàÿíà Ðóñèÿ. Òîé ðàáîòè êàòî ïðîôåñîð â Ñîðáîíàòà, îò êîÿòî íÿêîãà ïîëó÷èë "ïúòåí ëèñò çà æèâîòà". Ñëåä òîâà ãî êàíÿò â Òóðöèÿ. Òàì òîé å ïðîôåñîð â Ñòàìáóëñêèÿ è Àíêàðñêèÿ óíèâåðñèòåò è, ïðåïîäàâà ïðàâî è èñòîðèÿ. Íÿêîëêî ïúòè ãî
èçáèðàò çà äåïóòàò â Íàðîäíîòî ñúáðàíèå è íàé-ãëàâíîòî, òîé å áèë åäèí îò íàé-áëèçêèòå ñúðàòíèöè íà ïðåçèäåíòà Àòàòþðê - áàùàòà íà äåìîêðàòè÷íèòå ïðåîáðàçóâàíèÿ â Òóðöèÿ. Òîé ïóáëèêóâà äåñåòêè êíèãè ïî èñòîðèÿ è ïðàâî.  íà÷àëîòî íà ïåòäåñåòòå ãîäèíè â ñúñòàâà íà ïàðëàìåíòàðíàòà äåëåãàöèÿ îò Òóðöèÿ, òîé ðàáîòè â Ñòðàñáóðã íàä ñúñòàâÿíåòî íà Êîíñòèòóöèÿòà íà Åâðîïàðëàìåíòà. Íå ãî ñúáëàçíÿâà ìàíèÿòà çà âåëè÷èå. Òîé æèâåå è ñå òðóäè â èìåòî íà ÷îâåøêîòî äîñòîéíñòâî. Çàòîâà íå å ÷óäíî, ÷å ãåíèÿò íà Ìàêñóäè è íåãîâîòî ÷îâåêîëþáèå íàìèðàò ñâîåòî çàñëóæåíî ïðèçíàíèå îò ÷îâå÷åñòâîòî. Ïðèíöèïèòå íà äåìîêðàöèÿòà, ïðàâàòà è ñâîáîäèòå íà ÷îâåêà, çà êîèòî òîé ñå áîðèë è â ðàçðàáîòâàíåòî íà êîèòî å âíåñúë îãðîìåí ïðèíîñ, ñëàâà Áîãó, ñà äîñòèãíàëè è äî íàñ, â íåãîâàòà ëþáèìà Ðîäèíà. Ïî îáèêîëåí ïúò, ïðåç Åâðîïà, íî äîéäîõà: ïðåç 1993 ãîäèíà Ðóñèÿ ïðèå ïúðâàòà â ñâîÿòà èñòîðèÿ äåìîêðàòè÷íà Êîíñòèòóöèÿ, êîÿòî íå ñàìî ïðîâúçãëàñè âñè÷êè ãðàæäàíè íà Ðóñèÿ çà ðàâíè ïðåä çàêîíà, íî è ïðåäîñòàâè íà âñåêè ÷îâåê öÿë êîìïëåêñ îò ïðàâà è ñâîáîäè, íåîáõîäèìè çà ïðèäîáèâàíå íà ÷îâåøêî äîñòîéíñòâî. Òîâà, çà êîåòî ñå áîðèõà âîëæêèòå áúëãàðè â ïðîäúëæåíèå íà âåêîâå ñå îñúùåñòâè. Ðóñêîòî èãî ñâúðøè! Æàëêî, ÷å Ðîäèíàòà íå òà÷è ñâîÿ ðîäåí ñèí: íèòî â ðîäíîòî ìó ñåëî Òàøñó, íèòî â Êàçàí èìà ïàìåòíà ïëî÷à, íÿìà äîðè åäíà óëèöà íà èìåòî íà Ñ.Ìàêñóäè, à çà ïàìåòíèê âúîáùå äà íå ãîâîðèì. Ó÷åáíèöèòå ïî èñòîðèÿ â äåéñòâèòåëíîñò ñðàìåæëèâî ïðåìúë÷àâàò íåãîâîòî èìå è îãðîìíàòà ìó äåéíîñò. Ñàìî òðè ìåñåöà ñëåä îáÿâÿâàíåòî íà ðåïóáëèêà ÈäåëÓðàë, íà âëàñò èäâàò áîëøåâèêèòå. Âàèñîâöè ñ ðàäîñò ãè ïîääúðæàò, êàòî âèæäàò â èäâàíåòî èì âúçìîæíîñò çà âúçòúðæåñòâóâàíå íà äîáðîòî è ñïðàâåäëèâîñòòà. Íî áîëøåâèêèòå ðàçãðîìÿâàò êàêòî ðåïóáëèêà Èäåë-Óðàë, òàêà è “Ñúâåòà íà âîëæêèòå áúëãàðè-ìþñþëìàíè” è ñúçäàâàò íà ÷àñò îò çåìÿòà íà Êàçàíñêà ãóáåðíèÿ Òàòàðñêàòà ðåïóáëèêà. Ïðîåêòúò çà Òàòàðñêàòà ðåïóáëèêà áèë ïîäãîòâåí â íàðîäíèÿ êîìèñàðèÿò ïî íàöèîíàëíèòå äåëà, ðúêîâîäåí îò Ñòàëèí, ñ àêòèâíîòî ñúäåéñòâèå íà òàêèâà òàòàðèñòè êàòî èçâåñòíèÿò íè âå÷å Ã.Èáðàõèìîâ, êîéòî ñòàíàë çàìåñòíèê íà Ñòàëèí, à ñúùî òàêà Ì.Ñóëòàíãàëèåâ. Ïîñëåäíèÿò âçåìà ëè÷íî ó÷àñòèå â ðàçãðîìà íà äúðæàâíèòå ó÷ðåæäåíèÿ íà ðåïóáëèêà Èäåë-Óðàë. Çàòîâà ïëîùàäúò äî Íàöèîíàëíî-êóëòóðíèÿ öåíòúð ( ÍÊÖ ) â ãðàä Êàçàí, êúäåòî å ïîñòàâåí ïàìåòíèêúò íà ñâîáîäàòà Õîððèÿò, å íàðå÷åí íà íåãîâî èìå: ïëîùàä íà Ñóëòàíãàëèåâ. Ðåøåíèåòî çà ñúçäàâàíå íà Òàòàðñêà ðåïóáëèêà å áèëî ïðèåòî íà çàñåäàíèå íà ïîëèòáþðî íà ÐÊÏ(á) ïðåç ÿíóàðè 1920 ãîäèíà. Íî îùå ïðåç ìàðò, íà òåðèòîðèÿòà íà Êàçàíñêàòà ãóáåðíèÿ èçáóõâà âúñòàíèå íà áúëãàðñêèÿ íàðîä ïðîòèâ áåçáîæíîòî èìå “òàòàðè”. Òîâà âúñòàíèå å èçâåñòíî ïîä èìåòî “Âúñòàíèå íà õîðàòà ñ âèëèòå”. Áîëøåâèêèòå áåçìèëîñòíî ãî ïîòóøàâàò ñúñ ñèëèòå íà ðåäîâíàòà âîéñêà íà ×åðâåíàòà àðìèÿ, óíèùîæàâàéêè ïðè òîâà öåëè ñåëà. Ïîñëå èççåìàò îò ñåëÿíèòå ãîäèøíèÿ óðîæàé è èñêóñòâåíî ñúçäàâàò ñòðàøíèÿ ãëàä ïðåç 1921 - 22 ãîäèíà. Îòíîâî óìèðàò ìíîãî õîðà. Íà îæèâåëèòå íå èì áèëî íèòî äî íàöèîíàëíà ãîðäîñò, íèòî äî íàöèîíàëíî èìå. Òàêà áîëøåâèêèòå ñå ðàçïðàâèëè ñ äóõà çà íåçàâèñèìîñò íà áúëãàðñêèÿ íàðîä. Íà 27 ìàé 1920 ãîäèíà Ëåíèí ïîäïèñâà äåêðåòà çà îáðàçóâàíåòî íà Òàòàðñêàòà ðåïóáëèêà.
285
ÀÂÈÒÎÕÎË
dнÅÄ»öȻÁÃÄ È¶·ÁÄ Î¶Â¶¾Á ÇÐÇ ¾½Ä·Æ¶¼»Ã¾µ ö ƶ½Á¾Íþǹƶº¾ÄȺƻ¸Ã¾µ¹Æ¶ºd»Á¾À¾cÄÁ¹¶Æj½º¶º»Ãĸ l¶½¶Ã ¹ ¾ dÄÁ¼À¾ ·ÐÁ¹¶Æ¾ ÉͶÇÈþ̾ ¸ Èƶº¾Ì¾ÄÃþµ ÇзÄÆÅÄÀÁÄûþ» ¸ ¹Æ¶º d»Á¾À¾ cÄÁ¹¶Æ qÄÀÁÄÃþ̾ ÄÈ ÇзÄƶ ºÄÀÄǸ¶È ½¶ ½ºÆ¶¸» ¾ ÅÄǸ»Ï»Ã¾» Ǹ»Ï»Ãöȶ ÀÄÁÄö ÀĵÈÄ Ç» » ÇÐËƶþÁ¶ ÄÈ ¹ÄÁ»Â¾µ Ëƶº¼¶Â¾µ ;,,, ¸ ¸Ð¸ d»Á¾À¾ cÄÁ¹¶Æ
286
ÀÂÈÒÎÕÎË Àêòúò íà íàñèëñòâåíîòî ïðèñâîÿâàíå íà ïðîçâèùåòî “òàòàðè” êàòî íàöèîíàëíî èìå íà âîëæêèòå áúëãàðè å çàâúðøåí. Òàçè äàòà - 27 ìàé 1920 ãîäèíà - ìîæå äà ñå ñìÿòà çà äàòà íà "èç÷åçâàíåòî" íà âîëæêèòå áúëãàðè è ïîÿâÿâàíåòî íà êàçàíñêèòå “òàòàðè”. Ñëåä îáðàçóâàíåòî íà Òàòàðñêà ÀÑÑÐ âñè÷êè áúëãàðè îôèöèàëíî çàïî÷íàëè äà ñå íàðè÷àò “òàòàðè”, áúëãàðñêàòà êóëòóðà - “òàòàðñêà êóëòóðà”, à áúëãàðñêèÿò åçèê - “òàòàðñêè åçèê”.* Åòî îò êúäå ñà ñå ïîÿâèëè “òàòàðèòå”: íå îò Ìîíãîëèÿ ñà ñå ïðåñåëèëè, à èçêóñòâåíî ñà ñúçäàäåíè ñ äåêðåò íà Ëåíèí. Ñâåòîâíàòà îáùî÷îâåøêà ïðàêòèêà å òàêàâà, ÷å èìåòî íà íàðîäà îïðåäåëÿ íàçâàíèåòî íà äúðæàâàòà. Íàïðèìåð, æèâÿëè íà ñâîÿòà çåìÿ áåëîðóñè - çà òÿõ ñúçäàëè Áåëîðóñêàòà ðåïóáëèêà, æèâÿëè ÷óâàøè - ñúçäàëè ×óâàøêàòà ðåïóáëèêà è ò.í. Òóê ñòàâà îáðàòíîòî: íàðåêëè ðåïóáëèêàòà òàòàðñêà, çà äà íàòðàïÿò íà áúëãàðèòå ïðîçâèùåòî “òàòàðè”. Ãðåøêà ïîðàäè íåçíàíèå òîâà íå ìîæå äà áúäå. Ëåíèí å çíàåë, ÷å íèå ñìå áúëãàðè. Çíà÷è òîâà å ñúçíàòåëíî, çëîíàìåðåíî äåÿíèå. Êàêâà çëà óìèñúë ñà èìàëè áîëøåâèêèòå, èçêóñòâåíî ñúçäàâàéêè Òàòàðñêàòà ðåïóáëèêà? Äíåñ íå å òàéíà, ÷å áîëøåâèêèòå ñå ÿâÿâàò ïðîäúëæèòåëè íà íàé-ëîøèòå òðàäèöèè íà èìïåðñêàòà ïîëèòèêà ïî íàöèîíàëíèòå âúïðîñè, à èìåííî: âåëèêîðóñêèÿ øîâèíèçúì. Òàêèâà íåãîâè ÷åðòè, êàòî ÷óâñòâî íà íåïðèÿçúí è çëîáà íà ÷îâåê êúì ÷îâåêà ïîðàäè ðàçëè÷èå â íàöèîíàëíîñòòà, áèëè áëàãîäàòíà ïî÷âà çà ôîðìèðàíå íà íåíàâèñò. Òðÿáâàëî ñàìî äà ñå çàïàçÿò è äà ñå çàäúëáî÷àò. Ñ òàçè öåë íàðîäèòå ñå ðàçäåëÿëè íà äîáðè è ëîøè, íà äðåâíè è íîâîñúçäàäåíè. Çà äà ñå îáîñíîâå èñòîðè÷åñêè òàçè ïîëèòèêà, òðÿáâàëî äà ñå èçîïà÷è èñòîðèÿòà íà âñè÷êè íàðîäè íà Ðóñèÿ - íà ïúðâî ìÿñòî èñòîðèÿòà íà ðóñêèÿ è íà áúëãàðñêèÿ íàðîä. Íà áîëøåâèêèòå áèë íóæåí âòîðîêà÷åñòâåí “òàòàðñêè íàðîä” êàòî èñòîðè÷åñêî ïëàøèëî, çà ñúçäàâàíå íà ïñèõîçà íà âðàæäåáíîñò è íåíàâèñò â íàðîäà, à ïúê íà òàòàðèñòèòå - “òàòàðñêè íàðîä”, íî ïúðâîêà÷åñòâåí, íàé-âåëèê, êîéòî áè ñúóìÿë äà âúçðîäè Çëàòíàòà Îðäà è äà ïîñòàâè ðóñíàöèòå íà ìÿñòî. Çà ïîñòèãàíå íà òåçè âåëèêè öåëè ñúùî áèëî íóæíî äà ñå âúçïèòàâà âçàèìíà çëîáà è íåïðèÿçúí ìåæäó äâàòà ñèëíè íàðîäà íà Ðóñèÿ. Åòî çàùî èíòåðåñèòå íà áîëøåâèêèòå è òàòàðèñòèòå ñúâïàäàëè è áîëøåâèêèòå, èçïîëçâàéêè âëàñòòà, ïîäêðåïèëè òàòàðèñòèòå è ñúçäàëè Òàòàðñêà ðåïóáëèêà. Îáùî÷îâåøêàòà ìúäðîñò ïðèçîâàâà âñè÷êè äà îïîçíàÿò èñòèíàòà è äà çàîáè÷àò áëèæíèÿ ñè, à ÐÊÏ(á) ïðàâè âñè÷êî íàîïàêè: ìàòåðèàëèçèðà ëúæàòà âúâ ôîðìà íà ÒÀÑÑÐ è ñúçäàâà îò áúëãàðèòå “òàòàðñêè íàðîä”, êàòî æèâî âúïëàùåíèå íà èñòîðè÷åñêèÿ îáðàç íà âðàãà. Ñ åäíà äóìà ñúçäàâà èçêóñòâåí èçòî÷íèê íà íåíàâèñò è çëîáà ìåæäó õîðàòà.  ïîëèòè÷åñêèòå ñìåòêè íà êîìóíèñòè÷åñêîòî ïðàâèòåëñòâî íà Ðóñèÿ âëèçàëî îùå íàìåðåíèåòî äà ðàçäåëè áúëãàðñêèÿ íàðîä íà ñúñòàâíè ÷àñòè è äà ñíåìå îò äíåâíèÿ ðåä âúïðîñà çà ñúçäàâàíå íà ãîëÿìà ïî òåðèòîðèÿ Áúëãàðñêà ðåïóáëèêà.  ðåçóëòàò íà ðåàëèçàöèÿòà íà Ñòàëèíñêèÿ ïëàí çà ñúçäàâàíå íà Áàøêèðñêà è Òàòàðñêà ñúâåòñêè ðåïóáëèêè, âîëæñêî-áúëãàðñêèÿ íàðîä áèë ðàçäåëåí íà äâå ÷àñòè. Î÷åâèäíî å, ÷å áîëøåâèêèòå íàðè÷àò ðåïóáëèêàòà “òàòàðñêà” â ïîëçà íà ñâîèòå àíòè÷îâåøêè ïîëèòè÷åñêè ñìåòêè, â èìåòî íà âå÷íîòî òúðæåñòâî íà çëîòî è íàñèëèåòî. Çà âîëåèçÿâëåíèå íà íàðîäà â óñëîâèÿòà íà äèêòàòóðàòà íà êîìïàðòèÿòà è äóìà íå ìîæåëî äà ñòàâà. Èìåòî
íà ðåïóáëèêàòà îïðåäåëèëè âúïðåêè âîëÿòà íà íàðîäà ñ ãðóá äåêðåò îòãîðå. Òîâà å ïîêàçàòåëíî çà íåïðàâîìåðíèòå äåéñòâèÿ íà ðóñêîòî áîëøåâèøêî ïðàâèòåëñòâî è çà íåçàêîííîñòà íà èìåòî “òàòàðñêà”, íà ñúçäàäåíàòà îò òÿõ ðåïóáëèêà. Ðàçáèðà ñå, îò äðóãèÿ äåí ñëåä ïîäïèñâàíåòî íà äåêðåòà, áúëãàðèòå íå çàïî÷íàëè äà ñå íàðè÷àò “òàòàðè”. Îùå ïîâå÷å, íàðîäúò àêòèâíî ñå ïðîòèâîïîñòàâÿë íà òîçè ïîçîð. Çà “Âúñòàíèåòî íà õîðàòà ñ âèëèòå” âå÷å ñïîìåíàõìå: òå íå óñïåëè äà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò ñúñ ñèëà íà áîëøåâèêèòå. Íàðîäúò ïðîñòî ïðîäúëæàâàë äà íàðè÷à ñåáå ñè áúëãàðè. Íàïðèìåð, èçâåñòíèÿò ðóñêè èñòîðèê Õóäÿêîâ Ì. èçäàâà ïðåç 1922 ãîäèíà èçñëåäâàíå çà ìþñþëìàíñêàòà êóëòóðà íà Ïîâîëæèåòî, êúäåòî ïîä÷åðòàâà: “Ãîëÿìà ÷àñò îò ñúâðåìåííèòå Êàçàíñêè ìþñþëìàíè è â äíåøíî âðåìå íå ñå ñìÿòàò çà òàòàðè, à ñå íàðè÷àò áúëãàðè” (Ì. Õóäÿêîâ, “Ìþñþëìàíñêàòà êóëòóðà íà Ñðåäíîòî Ïîâîëæèå”, Êàçàí, 1922 ã., ñ. 15 ). Îáúðíåòå âíèìàíèå, îò îáðàçóâàíåòî íà ÒÀÑÑÐ ñà ìèíàëè åäâà äâå ãîäèíè. Ïðåç 1928 ãîäèíà áîëøåâèêèòå ïðîâåæäàò âñåñúþçíî ïðåáðîÿâàíå íà íàñåëåíèåòî. Ðàâíîñìåòêàòà îò íåãî áèëà çàøåìåòÿâàùà: 1,5 ìèëèîíà äóøè ñå ñàìîîïðåäåëèëè êàòî áúëãàðè. Ñëåä òîâà ñå ðàçãúðíàë áåçïðåöåäåíòåí òåðîð ïðîòèâ ó÷åíèòå-èñòîðèöè, ïèøåùè èñòèíàòà è ïðîòèâ ðåëèãèîçíèòå äåÿòåëè, òåçè ïàçèòåëè íà íàðîäíàòà ïàìåò. Ìíîãî, ìíîãî ÷åñòíè èñòîðèöè è ó÷åíè-òåîëîçè çàãèâàò ïðåç òåçè ãîäèíè îò ðúöåòå íà áîëøåâèêèòå. Íà íàðîäíàòà ïàìåò áèëè íàíåñåíè ñòðàøíè ùåòè. Íî è òîâà áèëî ìàëêî, ïî çàïîâåä îòãîðå, öÿëàòà èñòîðèÿ ñå ïðåíàïèñâà òàêà, ÷å äà èçîáðàçÿâà âîëæêèòå áúëãàðè êàòî òàòàðè, äîøëè îò Ìîíãîëèÿ. À ñëåä òîâà ñå âúâåæäà ñòàëèíñêàòà ïàñïîðòíà ñèñòåìà, êîÿòî îêîí÷àòåëíî çàôèêñèðà áúëãàðèòå êàòî “òàòàðè”. Íî äîðè â óñëîâèÿòà íà æåñòîêè ðåïðåñèè, áúëãàðèòå ïðîäúëæàâàëè äà ñå íàðè÷àò áúëãàðè, à äåéöèòå íà êóëòóðàòà è íàóêàòà ñ ðèñê çà æèâîòà ñè ïðîïàãàíäèðàëè èñòèíàòà. Íàïðèìåð, ïîåòúò Ì.Äæàëèë è êîìïîçèòîðúò Ô. ßðóëëèí íàïèñàëè îïåðàòà "Àëòúí÷å÷" ("Çëàòîêîñêà") çà áîðáàòà íà âîëæêèòå áúëãàðè ïðîòèâ òàòàðñêîòî èãî. Ïîëó÷èëî ñå êðàñèâî, òàëàíòëèâî, ãåðîè÷íî ïðîèçâåäåíèå. Íåãîâèòå àâòîðè, íåñúìíåíî, áèëè äîñòîéíè çà óâàæåíèå è ãðèæè, íî ãè èçïðàòèëè íà ôðîíòà, ìàêàð ÷å â Êàçàí ïðåç ñúùîòî òîâà âðåìå åâàêóèðàò ìíîãî ïèñàòåëè è êîìïîçèòîðè îò çàïàäíèòå ðàéîíè íà ñòðàíàòà. Òàêà òàòàðèçìúò ñå ðàçïðàâÿë ñ íîñèòåëèòå íà èñòèíàòà è ïðåç ãîäèíèòå íà âîéíàòà. Ñàìî ëúæëèâàòà êóëòóðà áèëà ñêúïà çà òàòàðèñòèòå è çàðàäè íåÿ áèëè ñïîñîáíè íà âñÿêàêâî âàðâàðñòâî. Òàêà ïðåç 1944 ãîäèíà ñëåä "äåïîðòèðàíåòî" íà íÿêîè ñúâåòñêè íàðîäè, Ñòàëèí ïëàíèðàë äà èçñåëè â Àëòàé è êàçàíñêèòå “òàòàðè”. Èñêàëè äà ïðåèìåíóâàò Êàçàí íà Âîëãîãðàä. Íî òîçè ïúò Ïðîâèäåíèåòî ñå ñúæàëèëî íàä íàñ.  ïîñëåäíèÿ ìîìåíò Ñòàëèí ðåøèë äà îòëîæè òîâà ìåðîïðèÿòèå çà ïî-äîáðè âðåìåíà, çà äà íå ñå îòñëàáè òèëà, òúé êàòî ðåïóáëèêàòà äàâàëà òîëêîâà ïøåíèöà, êîëêîòî Ãîðêèåâñêà, Ìîñêîâñêà è Êàëóæñêà îáëàñòè, âçåòè çàåäíî; ïðîèçâåæäàëà ñàìîëåòè, äâèãàòåëè è ðàçëè÷íà ïðîäóêöèÿ ñ âîåííî ïðåäíàçíà÷åíèå; è ôðîíòúò áè çàãóáèë ìíîãî. ÖÊ ÂÊÏ(á) ðåøèë äà ñå îãðàíè÷è ñ "ðàçãðîìà" íà “òàòàðñêèÿ” îáëàñòåí êîìèòåò íà ïàðòèÿòà, êîéòî áèë îáâèíåí â çàãóáà íà áäèòåëíîñò è áåçïðèíöèïíîñò ïî îòíîøåíèå íà íàöèîíàëèçìà, âúçðàæäàíåòî íà êîéòî óæ áèë äîïóñíàò â êíèãàòà "Î÷åðöè ïî èñòîðèÿ íà ÒÀÑÑÐ".  òàçè êíèãà, ïîäãîòâåíà ïî òîâà âðåìå îò ó÷åíè íà Ðåïóáëèêàòà áèëà èçëîæåíà èñòèíñêàòà èñòî-
* Ïî îòíîøåíèå åçèêà íà âîëæêèòå áúëãàðè òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å ñ èñòîðè÷åñêèòå ïðîìåíè îò IX-XIV â. òîé äî ãîëÿì ñòåïåí ñå å îòäàëå÷èë îò îðèãèíàëíèÿ ñòàðîáúëãàðñêè åçèê, êîéòî äíåñ å ïî-äîáðå ñúõðàíåí â Áúëãàðèÿ è Ìàêåäîíèÿ.  "òàòàðñêèÿ åçèê" èìà ãîëÿìî âëèÿíèå îò ïåðñèéñêèÿ è àðàáñêèÿ, à ñúùî è îò òþðêñêèòå åçèöè, à â òåõíè÷åñêèòå è íàó÷íè òåðìèíè îò ðóñêèÿ - áåë. íà ðåä.
287
ÀÂÈÒÎÕÎË ðèÿ çà òîâà, ÷å íèå ñìå áúëãàðè. Áèëî çàïîâÿäàíî êíèãàòà äà áúäå óíèùîæåíà. Îáà÷å ó÷åíèòå èñòîðèöè âñå ïàê ñúóìåëè äà âíåñàò ñâîÿòà ëåïòà çà äåëîòî íà âúçðàæäàíå íà èñòèíàòà. Òîçè âåëèê ïîäâèã òå èçâúðøâàò ïðåç àïðèë 1946 ãîäèíà. Èìåííî ïðåç àïðèë 1946 ãîäèíà â Ìîñêâà ñå ñúñòîÿëà ñïåöèàëíà íàó÷íà ñåñèÿ ïðè ÀÍ ÑÑÑÐ, ïîñâåòåíà íà ïðîáëåìèòå íà åòíîãåíåçà íà êàçàíñêèòå “òàòàðè”. Òÿ áèëà îðãàíèçèðàíà îò îòäåëåíèåòî ïî èñòîðèÿ íà ÀÍ ÑÑÑÐ.  ðàáîòàòà íà ñåñèÿòà âçåëè ó÷àñòèå èçòúêíàòè ó÷åíè èñòîðèöè, àðõåîëîçè, åòíîãðàôè, åçèêîâåäè è äðóãè ñïåöèàëèñòè, âñðåä êîèòî òàêèâà èçâåñòíè ó÷åíè êàòî Òèõîìèðîâ Ì.Í., Ãðåêîâ Á. Ä., Äìèòðèåâ Í. Ê., ßêóáîâñêè À.Þ. Åäèí îò îñíîâíèòå äîêëàä÷èöè áèë èñòîðèêúò-àðõåîëîã Ñìèðíîâ À.Ï., êîéòî ïîñâåòèë öåëèÿ ñè æèâîò íà èçó÷àâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Çàñÿãàéêè åòíè÷åñêîòî ñàìîñúçíàíèå íà íàðîäà òîé ïîä÷åðòàâà, ÷å “òàòàðèòå” îò âåêîâå íàðè÷àò ñåáå ñè áúëãàðè. Èçâåñòíèÿò åçèêîâåä-òþðêîëîã Çàëÿé Ë. óñòàíîâÿâà, ÷å åçèêúò íà ñúâðåìåííèòå “òàòàðè” å åñòåñòâåíî è ïðÿêî ïðîäúëæåíèå íà áúëãàðñêèÿ åçèê. Èçòúêíàòèÿò òþðêîëîã ßêóáîâñêè À. Þ. îòáåëÿçâà, ÷å íàñåëåíèåòî íà Òàòàðñêàòà ðåïóáëèêà, çàåìàùî òåðèòîðèÿòà íà ïðåäèøíàòà Áúëãàðñêà äúðæàâà, íå ñå å ïðåìåñòèëî, íå å áèëî óíèùîæåíî îò íèêîãî è æèâåå òàì äî äåí äíåøåí; è ñ óâåðåíîñò ìîæå äà ñå êàæå, ÷å åòíè÷åñêèÿ ñúñòàâ íà òàòàðèòå èëè íà Òàòàðñêàòà àâòîíîìíà ðåïóáëèêà ñúñòàâëÿâàò äðåâíèòå áúëãàðè... Ãëàâíèÿò èçâîä íà íàó÷íèÿ ôîðóì èçëàãà àêàäåìèê Ãðåêîâ Á. Ä.: “ñúâðåìåííèòå “òàòàðè” ïî ñâîÿ ïðîèçõîä íÿìàò íèùî îáùî ñ ìîíãîëöèòå, “òàòàðèòå” ñà ïðåêè ïîòîìöè íà áúëãàðèòå, åòíîíèìúò “òàòàðè”, óïîòðåáÿâàí ïî îòíîøåíèå íà òÿõ å èñòîðè÷åñêà ãðåøêà”. Íî ñèëèòå íà çëîòî ñà âñå îùå ñèëíè, ñúâåòñêàòà âëàñò ñêðèâà ïîä ìàñàòà ðåøåíèåòî íà òàçè ñåñèÿ íà ÀÍ, à ìíîãî îò ó÷åíèòå, êîèòî âçåìàò ó÷àñòèå â íåÿ, îòíîâî ñà ðåïðåñèðàíè. Êîãàòî óìèðà òèðàíèíúò è îòñëàáâàò ïîçèöèèòå íà çëîòî, îãðîìåí ïðèíîñ â äåëîòî çà çàùèòà íà åòíîíèìè÷åñêîòî ñúçíàíèå íà íàðîäà îò âðåäíîòî âëèÿíèå íà ëúæàòà è íåâåæåñòâîòî âíàñÿò òàêèâà èçâåñòíè ó÷åíè êàòî Õàëèêîâ À. Õ., Êàðèìóëëèí À. Ã., Çàêèåâ Ì. Ç., Àëèøåâ Ñ. Õ., Áàðèåâ Ð. Õ. è äðóãè. Íî èìà åäèí ó÷åí è îáèêíîâåí ïàòðèîò íà ñâîÿ íàðîä, äåéíîñòòà íà êîãîòî, íåñúìíåíî, òðÿáâà äà ñå îöåíè êàòî ïîäâèã â èìåòî çà âúçòúðæåñòâóâàíåòî íà Èñòèíàòà è ùàñòèåòî íà íàðîäà. Òîâà å Íóðóòäèíîâ Ôàðõàò Õàáäóë-Õàìèäîâè÷. Òîé çàïàçâà îò óíèùîæåíèå áåçöåííèÿ êîäåêñ íà áúëãàðñêèòå ëåòîïèñè “Äæàãôàð òàðèõè”, ïðåäàäåí ìó ïî íàñëåäñòâî, ïîäãîòâÿ ãî çà ïå÷àò è ãî ïóáëèêóâà. Òîâà å îãðîìåí òðóä, êîéòî å ïî ñèëèòå åäâà ëè íå íà íàó÷åí èíñòèòóò. À ãî èçâúðøâà ñàì, ïðè òîâà â óñëîâèÿòà íà ìàòåðèàëíî çàòðóäíåíèå è ïñèõîëîãè÷åñêè íàòèñê. Òîé íàìèðà â ñåáå ñè ñèëè äà ñúçäàäå è ìðåæàòà îò èñòîðèêîïðîñâåòíèòå êëóáîâå “Áîëãàð àë äæàäèä”, êîèòî ôàêòè÷åñêè ñòàíàõà ïðè÷èíà çà âúçðàæäàíåòî íà äâèæåíèåòî íà âîëæêèòå áúëãàðè, çà âúçâðúùààíå íà ðîäíîòî èì íàöèîíàëíî èìå. Íàèñòèíà ãåðîè÷íàòà äåéíîñò íà Ô. Íóðóòäèíîâ ñå ÿâÿâà âàæíà áðúíêà â ðàçâèòèåòî íà íàöèîíàëíîòî ñúçíàíèå íà âîëæêèòå áúëãàðè, âàæíà êðà÷êà çà âúçâðúùàíå íà ñîáñòâåíàòà èì èñòèíñêà èñòîðèÿ. Òàçè èñòèíñêà èñòîðèÿ íàðîäúò íèêîãà íå å çàáðàâÿë. Íàïðèìåð, ìîÿò äÿäî ìè êàçâàøå: “Ñèíå, íèå íå ñìå “òàòàðè”, à áúëãàðè”. Ìíîçèíà ïîìíÿò ñâîåòî èñòèíñêî íàöèîíàëíî èìå è èñêàò äà ñè ãî âúçâúðíàò. Òîâà ñå ïîòâúðæäàâà îò îôèöèàëíèòå ïðèçíàíèÿ. Íàïðèìåð, âåñòíèê Èçâåñòèÿ íà ÖÊ íà ÊÏÑÑ (¹10, 1989 ã.) ïóáëèêóâà ñïèñúöè ñ ìîëáè, ðåäîâíî ïîëó÷àâàíè â ïîùàòà íà ÖÊ íà ÊÏÑÑ ïî âúïðîñà çà ìåæäóíàöèîíàëíèòå îòíîøåíèÿ, êúäåòî ÷åòåì: “ ìíîãî ïèñìà îò ðàçëè÷íè ðàéîíè íà ñòðàíàòà êà-
288
çàíñêè òàòàðè ìîëÿò äà ãè íàðè÷àò áîëãàðè èëè áóëãàðè”. Òàêàâà å èðîíèÿòà íà èñòîðèÿòà: ÊÏÑÑ, êîìóíèñòè, ïî÷òè ñëåä 70 ãîäèíè, íåâîëíî ïðèçíàâàò, ÷å ïðåç 1920 ãîäèíà å èçâúðøåíî ïðåñòúïëåíèå ïî îòíîøåíèå íà âîëæêèòå áúëãàðè, ñ íàñèëñòâåíî ïðèêà÷åíîòî èì ïðîçâèùåòî “òàòàðè” êàòî ñàìîíàèìåíîâàíèå. Íàðîäúò íå ñàìî ïèøåë ïèñìà ñ ìîëáè äà âúðíàò ðîäíîòî èìå áúëãàðè, íî è îáåäèíÿâàë ñâîèòå óñèëèÿ çà ïîñòèãàíå íà òàçè öåë. Îáùåñòâåíî-ïðîñâåòíàòà äåéíîñò íà êëóáîâåòå “Áîëãàð àë äæàäèä” ñòàíàëà âàæíî óñëîâèå çà ôîðìèðàíå íà îáùåñòâåíî-ïîëèòè÷åñêîòî äâèæåíèå Áúëãàðñêè Íàöèîíàëåí êîíãðåñ (ÁÍÊ). Ñúçäàâíåòî ìó ïðåç 1990 ãîäèíà îïðåäåëÿìå êàòî îáåäèíÿâàíå íà èäåèòå íà Ñ. Âàèñîâ è Ñ. Ìàêñóäè, êàòî íà÷àëî íà íîâ åòàï íà ìíîãîâåêîâíàòà áîðáà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä çà âúçðàæäàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ è âúçâðúùàíå íà ðîäíîòî èì èìå áúëãàðè. Çà ïðèìåð íà òàçè áîðáà â íîâèòå, ñúâðåìåííè óñëîâèÿ íà äåìîêðàöèÿ, ìîæå äà ñå ïîñî÷è äåëîòî çà îòìåíÿíå íà íåïðàâèëíî äàäåíîòî èìå "òàòàðñêà" íà íàøàòà ðåïóáëèêà. Èìåííî ñ òàêàâà ìîëáà ñå îáúðíà ÁÍÊ êúì Äúðæàâíèÿ ñúâåò íà ÐÒ. Íèå ñìå èçïúëíåíè ñ íàäåæäà, ÷å èñòèíàòà è ñïðàâåäëèâîñòòà ùå âúçòúðæåñòâóâàò, ïîçîðíîòî èìå "òàòàðñêà" íà íàøàòà ðåïóáëèêà ùå áúäå îòìåíåíî, òàòàðñêîòî èãî ùå áúäå ñâàëåíî, è âîëæêèòå áúëãàðè ùå íàìåðÿò âúçìîæíîñò äà âúçðîäÿò Âîëæêà Áúëãàðèÿ è äà ñè âúçâúðíàò ðîäíîòî èìå áúëãàðè. Íàäÿâàì ñå, ÷å ñåãà íà âñè÷êè ñòàíà ÿñåí îòãîâîðà íà âúïðîñà: Êúäå "èç÷åçâà" Âîëæêà Áúëãàðèÿ? Íå ÿ å ïîãúëíàëà Çëàòíàòà Îðäà ïðåç ÕIII âåê, êàêòî ñå îïèòâà äà íè âíóøè îôèöèàëíàòà èñòîðèîãðàôèÿ â ëèöåòî íà Èíñòèòóòà ïî èñòîðèÿ íà ÀÍ ÐÒ. Ïðîñòî íà ìÿñòîòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ ðóñêèòå âëàäåòåëè ñúçäàâàò ïðåç ÕVI âåê Êàçàíñêîòî âîåâîäñòâî, ïðåç ÕVIII âåê - Êàçàíñêàòà ãóáåðíèÿ, à ïîñëå, âå÷å â ÕÕ âåê - Òàòàðñêàòà ðåïóáëèêà, ïðåäâàðèòåëíî ðàçðóøàâàéêè ðåïóáëèêà Èäåë-Óðàëñêè ùàò, çàêîíííà ïðèåìíèöà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ñúçäàäåíà ïî âîëÿòà íà ñàìèÿ íàðîä. À âîëæêèòå áúëãàðè íèêîãà - íèòî ïðåç ÕIII, íèòî ïðåç ÕV, íèòî ïðåç ÕIÕ âåê ñà ñå ïðåâðúùàëè â “òàòàðè” â ðåçóëòàò íà ñìåñâàíåòî ñ íÿêàêâè íàðîäè-ïðåñåëíèöè. Ïðîñòî äúðæàâíàòà âëàñò, ðúêîâîäåéêè ñå îò äåêðåòà íà Ëåíèí çà ñúçäàâàíåòî íà Òàòàðñêà ðåïóáëèêà (ÒÀÑÑÐ) îò 22 ìàé 1920 ãîäèíà, íàñèëà ãè çàñòàâÿò äà ñå íàðè÷àò "òàòàðè".
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈß 1. Èñòîðèÿ Òàòàðñêîé ÀÑÑÐ. Ïîä ðåä. äîêòîðà èñò. Íàóê Ì. Ê. Ìóõàðÿìîâà, Êàçàíü, Òàòêíèãîèçäàò, 1970. 2. Èñòîðèÿ Êàçàíè. Êíèãà I - Êàçàíü, Òàòàðñêîå êí. èçä-âî, 1988. 3. Èñòîðèÿ Êàçàíè. Êíèãà II - Êàçàíü, Òàòàðñêîå êí. èçä-âî, 1991. 4. Õàëèêîâ À. Õ., Êòî ìû - áóëãàðû èëè òàòàðû? Êàçàíü, èçä-âî Êàçàíü, 1992. 5. Àëèøåâ Ñ. Õ., Êàçàíü è Ìîñêâà: ìåæãîñóäàðñòâåííûå îòíîøåíèÿ â ÕV - ÕVI â.â., Êàçàíü, Òàòàðñêîå êí. èçä-âî, 1995. 6. Êàðèìóëëèí À .Ã., Òàòàðû ýòíîñ è ýòíîíèì, Êàçàíü, 1989. 7. Íóðóòäèíîâ Ô. Ã-Õ., Ðîäèíîâåäåíèå. Ìåòîäè÷åñêîå ïîñîáèå ïî èñòîðèè Òàòàðèè, Êàçàíü, 1995. 8. Õóäÿêîâ Ì., Ìóñóëüìàíñêàÿ êóëüòóðà â Ñðåäíåì Ïîâîëæüå, Êàçàíü, 1922. 9. Àäèëå Àéäà, Ñàäðè Ìàêñóäè Àðñàë, Ì., 1996. 10. Êàäûð àëü-Áóëãàðè, "Çà öåëîñòíûé âçãëÿä íà èñòîðèþ". Æóðíàë "Òàòàðñòàí", ¹ 7, 1997.
ÀÂÈÒÎÕÎË
l¶Æȶ ö ¹Æ¶ºÄ¸»È» ¸ Ì»ÃÈƶÁöȶ ͶÇÈ Ã¶ dÄÁ¼À¶ cÐÁ¹¶Æ¾µ 9,,, ;9, ¸ sÅÄÆ»º ©f¼¶¹Ê¶Æ ȶƾ˾ª ÅÄ v oÉÆÉȺ¾Ãĸ
289
ÀÂÈÒÎÕÎË
 ÑÈÁÈÐÑÊÀÒÀ ÄÎËÈÍÀ ÍÀ ÖÀÐÅÒÅ ÕÅÐÌÀÍ ÏÀÐÖÈÍÃÅÐ Íîìàäè, êîèòî ñå äâèæåëè ñúñ ñòàäà îò êîíå èç ñòåïèòå íà Åâðîïà è Àçèÿ êîèòî ïèåëè ìëÿêîòî íà êîáèëèòå è âñÿâàëè óæàñ êàòî âîéíñòâåí íàðîä îò êîííèöè - êîé íå ñå ñåùà çà õóíèòå èëè ìîíãîëèòå. Îùå ñêîðî ñëåä 1000-òà ãîäèíà ïð. Õð. øèðîêèòå ñòåïíè îáëàñòè âúâ âúòðåøíàòà ÷àñò íà Àçèÿ “ðîäèëè” òàêèâà íàðîäè - êèìåðèéöè, àðèìàñïè è îùå â àíòè÷íîñòòà ëåãåíäàðíèòå ñêèòè. Èìåòî íà òîçè íàðîä ñìå íàó÷èëè îò ãðúöêèÿ èñòîðèê Õåðîäîò (îêîëî 485-424 ïð. Õð.). Ñïîðåä íåãîâèòå ñâèäåòåëñòâà ïðåç V â. ïð. Õð. ñêèòèòå âëàäååëè ñòåïèòå ñåâåðíî îò ×åðíî ìîðå, íà òåðèòîðèÿòà íà ñåãàøíà Óêðàéíà, êàêòî è â Þæíà Ðóñèÿ è âåðîÿòíî êîðåíèòå èì ñå íàìèðàò â äíåøåí Ñèáèð. Èçñëåäîâàòåëèòå òàì ïîíÿêîãà ãè íàðè÷àò ñïîðåä ïúðâîòî ìÿñòî íà îòêðèòè òåõíè ïðîèçâåäåíèÿ ñúùî “òàãàðè” — èíäèêàòîð çà òîâà, ÷å äî äíåñ íèêîé íå çíàå ñúñ ñèãóðíîñò òî÷íî êîè åòíîñè ñà ïðèíàäëåæàëè êúì òîçè êóëòóðåí êðúã. Êîãàòî àðõåîëîçèòå ãîâîðÿò çà “ñêèòè”, òå èìàò ïðåäâèä ñúùî äîíÿêúäå ñìúòíî íîìàäèòå îò ðàííàòà æåëÿçíà åðà (IX/VIII äî III â. ïð. Õð.), êîèòî áèëè èçãðàäèëè êóëòóðà íà âîèíè-åçäà÷è, çà äà ìîãàò äà çàùèòàâàò ãîëåìèòå ñè ñòàäà îò äîáèòúê è îáøèðíèòå òåðèòîðèè ïàñèùà. Çà òàçè öåë òå ñúùî îòêðèëè òàêà íàðå÷åíèÿ ãúâêàâ ëúê, ñ êîéòî ìîæåëè äà íàíàñÿò òî÷åí èçñòðåë îò ãúðáà íà ãàëîïèðàù êîí. Òðîéíèòå êðèëîâèäíè âúðõîâå îò áðîíç è æåëÿçî ïðèäàâàëè íà òåõíèòå ñòðåëè îñîáåíà ïðîáèâíà ñèëà. Ìåòàëíèòå âïðåãàòíè ïðèíàäëåæíîñòè è ñïåöèàëíî èçðàáîòåíèòå ñåäëà ïîìàãàëè êîíåòå äà áúäàò ïî-äîáðå îâëàäÿâàíè (îáîðóäâàíè) ïî âðåìå íà áèòêèòå ìåæäó åçäà÷è (ñòðåìåòî áèëî îòêðèòî åäâà ïîêúñíî). Íå ñàìî îðúæèÿòà è åçäà÷åñêèòå òåõíèêè õàðàêòåðèçèðàëè ñêèòèòå è äðóãè - âñå îùå áåçèìåííè - íîìàäèåçäà÷è îò îíîâà âðåìå; òå áèëè îòäàäåíè ñúùî íà åäíà çàáåëåæèòåëíà õóäîæåñòâåíà èçðàçíà ôîðìà, òàêà íàðå÷åíèÿ ñêèòñêè æèâîòèíñêè ñòèë: îò÷àñòè ìíîãî íàòóðàëèñòè÷åí, íî îò äðóãà ñòðàíà, àáñòðàêòíèòå èçîáðàæåíèÿ íà äèâè æèâîòíè âåðîÿòíî ïðåäñòàâÿëè ñâúðõåñòåñòâåíèòå ñèëè è çàêðèëÿëè íîñåùèÿ ãè. ×åñòî ñðåùàíè ìîòèâè áèëè åëåíè, êîíå, ãëèãàíè, ïàíòåðè è äðóãè õèùíè æèâîòíè, êàêòî è ñìåñåíè ñúùåñòâà êàòî ãðèôîíè è ïåãàñè (êðèëàòè êîíå). Òèïè÷åí åëåìåíò ñà òàêà íàðå÷åíèòå “çàâèòè” æèâîòíè, íàé-÷åñòî ïàíòåðè èëè äðóãè õèùíèöè, êîèòî ñà çàâèòè íà ðóëî òàêà, ÷å óñòàòà ïî÷òè äîñòèãà îïàøêàòà èì. Òàêà âúçíèêâàëè ñèìâîëè, êîèòî áèëè ïðåäàâàíè îò ïîêîëåíèå íà ïîêîëåíèå è ñâèäåòåëñòâàëè çà îáùåñòâåíèÿ ðàíã íà òåõíèòå íîñèòåëè, îñîáåíî êîãàòî ñòàâàëî âúïðîñ çà æèâîòèíñêè ôèãóðè, èçðàáîòåíè âúâ âàðàê (çëàòíî ôîëèî).  òîçè ñìèñúë òåçè ìîòèâè âåðîÿòíî óêðàñÿâàëè âàæíèòå çà ïðèäâèæâàíåòî íà íîìàäèòå âåùè êàòî îðúæèÿ, îáëåêëî, àòðèáóòèòå êúì îáëåêëîòî èì è ñúîðúæåíèÿòà ïî êîíåòå. Îñâåí òîâà ñ òÿõ áèëè òàòóèðàíè ñúùî òÿëîòî è êðàéíèöèòå.
290
Ñâåäåíèÿòà íà Õåðîäîò çà ñêèòèòå âåðîÿòíî ñà ïðåäèçâèêàëè ñèëíèÿ èíòåðåñ íà ãúðöèòå, äîêîëêîòî òåõíèòå êîëîíèè ïî ïðîäúëæåíèå íà ñåâåðíèÿ ÷åðíîìîðñêè áðÿã äîñòèãàëè äî ñêèòñêèòå ñóâåðåííè îáëàñòè. Îò èçíîñà íà çúðíî îò êîëîíèèòå çàâèñåëî áëàãîïîëó÷èåòî íà ðîäíèòå ãðàäîâå. Íàêèòè, ïîäîáíè íà ãðúöêèòå â íàäãðîáíèòå ìîãèëè íà åçäà÷èòå-êíÿçå, íàâåæäàò íà ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å â ïîñåëèùàòà íà ñòåïèòå ïîíå ñà áèëè âèæäàíè ñðú÷íè çàíàÿò÷èè. Õåðîäîò, “áàùàòà íà èñòîðèîãðàôèÿòà”, îòáåëÿçàë êàêâè ñâåäåíèÿ å ñúáðàë çà ñêèòèòå. Î÷åâèäíî îñîáåíî çàáåëåæèòåëíà ìó ñå ñòîðèëà åäíà õàðàêòåðíà çà åâðàçèéñêèòå íîìàäè-åçäà÷è òðàäèöèÿ, êîÿòî òîé ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà èçëîæèë â íà÷àëîòî íà ñâîåòî îïèñàíèå: äîåíåòî íà êîáèëèòå. Ñïîðåä èñòîðèêà, äîêàòî áèëè èçäîÿâàíè æèâîòíèòå, ñ åäíà òðúáà ñå èçäóõâàë âúçäóõ âúâ âëàãàëèùåòî èì çà äà áúäå ïðåäèçâèêàíî âèìåòî êúì îòäåëÿíå íà ìëÿêî. Òîãàâà ìëÿêîòî ñå ðàçáèâàëî â äúðâåíè ñúäîâå îò îñëåïåíè ðîáè òîëêîâà äúëãî, äîêàòî íà ïîâúðõíîñòòà íå ñå îòäåëè åäèí ñëîé.  òàçè âðúçêà Õåðîäîò ñâèäåòåëñòâà ñúùî çà îáè÷àé ïðåäâîäèòåëèòå äà áúäàò ïîãðåáâàíè ñ öÿëîòî èì áîãàòñòâî â ãðîáíè êàìåðè ïîä îãðîìíè õúëìîâå, òàêà íàðå÷åíèòå êóðãàíè; æåíèòå, ñëóãèòå è êîíåòå èì ïúê áèâàëè óáèâàíè è ïîãðåáâàíè ñ òÿõ.  ñòåïèòå íà Ìèíóñèíñêèÿ áàñåéí ñòîòèöè êðàéúãúëíè êàìúíè îòáåëÿçâàò ãðîáíèöèòå íà ñêèòèòå. Ñàìî ðÿäêî àðõåîëîçèòå îòêðèâàò â íàé-ðàçãðàáåíèòå ãðîáîâå âñå îùå ïðîèçâåäåíèÿ êàòî çëàòíàòà ïàíòåðà ãîðå, âëÿâî. Ðèñóíêèòå íà æèâîòíè ñèìâîëèçèðàò ìàãè÷åñêè ñèëè è âåðîÿòíî å òðÿáâàëî äà ïàçÿò íîñèòåëèòå èì îò çëè åíåðãèè.
Ïðåñåëåíèåòî íà íàðîäèòå ïðåç æåëÿçíàòà åðà Ñëåäâà äà ñìå ïðèçíàòåëíè íà Õåðîäîò è íà äðóãè àâòîðè îò àíòè÷íîñòòà çà òîâà, ÷å ïîçíàâàìå îòäåëíè ÷àñòè îò ìíîãî ÷åòåíèÿ â äðåâíîñòòà åïîñ “Àðèìàñïåéà” íà Àðèñòåàñ îò Ïðîêîíåñîñ îò êðàÿ íà VII ñòîëåòèå ïð. Õð. Èçãóáåíîòî ïðîèçâåäåíèå ðàçêàçâà çà åäíî ïúòóâàíå íà Àðèñòåàñ ïðåç çåìèòå íà ñêèòèòå ñåâåðíî îò ÷åðíîìîðñêèÿ áðÿã â ïîñîêà êúì íàðîäà íà èñåäîíèòå, íàìèðàù ñå ïî-íàòàòúê, èçòî÷íî îò òîâà ìÿñòî. Íà òÿõíàòà ñóâåðåííà òåðèòîðèÿ ñå ïðèñúåäèíèë íàðîäúò íà àðèìàñïèòå. È çàä íåÿ ïî-íàòàòúê æèâååëè ïàçåùèòå çëàòîòî ãðèôîíè, êîèòî áèâàò ëîêàëèçèðàíè îò èñòîðèöèòå è àðõåîëîçèòå îò òîâà âðåìå íÿêúäå äúëáîêî â Ñèáèð, ìàêàð ÷å òóê ãðàíèöàòà ñ öàðñòâîòî íà ìèòîâåòå è áàñíèòå ñúñ ñèãóðíîñò å áèëà ïðåêðà÷åíà. Áîðáèòå ìåæäó äâàòà íàðîäà ñëóæåëè íà ãðúöêèòå õóäîæíèöè êàòî ëþáèì ìîòèâ, ïðè êîåòî òå èçîáðàçÿâàëè àðèìàñïèòå ÷åñòî êàòî ìúæå ñ òèïè÷íî ñòåïíî îáëåêëî, ñ êàôòàí è äúëúã ïàíòàëîí, ÷åñòî íà êîíåòå èì.
ÀÂÈÒÎÕÎË [Øàíõó] azar), äíåñ ñå èçãîâàðÿ Ãõàçàð/ Õàçàð è ïð. Ñ äðóãè äóìè, ïðàâèëíîòî ÷åòåíå íà èìåòî ó
Ìîâñåñ Õîðåíàöè òðÿáâà äà å Âëúíäóð/Âúëúíäóð ñ óäàðåíèå íà ïîñëåäíàòà ñðè÷êà. Òàçè êîðåêòíà ôîðìà íà áúëãàðñêèÿ åòíîíèì àâòîìàòè÷íî îáåçñìèñëÿ è ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å “âõíäóð” ñà áèëè íÿêàêúâ êëîí íà âàõàíöèòå îò Ïàìèð, êàêâèòî ïðåäïîëîæåíèÿ âå÷å ñà èçêàçâàíè. Íÿêîè àâòîðè â Áúëãàðèÿ ïðåäàâàò Âëúíäóð è êàòî Âëåíäóð (Wl ê ndur), òúé êàòî ñà ãî ñðåùàëè â çàïàäíè èçäàíèÿ çàïèñàíî ïî òîçè íà÷èí.  òåçè èçäàíèÿ îáà÷å ñ ôîíåòè÷íèÿ çíàê “ê” ñå ïðåäàâà ëèïñâàùèÿò â ëàòèíèöàòà çíàê çà çâóêà “ú”. Ñïîðåä åäèí îò íàé-äîáðèòå ñïåöèàëèñòè ïî ñðåäíîâåêîâíà àðìåíñêà èñòîðèÿ ïðîô. Êàðåí Þçáàøÿí, àêî ãîðíèÿò ïàñàæ å äåëî íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè, òî å íåâúçìîæíî äà ÷åòåì “áóëãàð/áóëãõàð”, à åäèíñòâåíî “áóëëàð”, òúé êàòî ïðåç V âåê àíàëèçèðàíàòà âå÷å ïî-ãîðå áóêâà “.” ñå å ÷åòÿëà êàòî “ë”. Òîé å íàïúëíî ïðàâ â òîâà ñâîå ìíåíèå, çàùîòî “áóëãàð” å çàïèñàíî îò Õîðåíàöè èìåííî ñ òàçè áóêâà – “Povl.ar”. Ñïîðåä ïðîô. Þçáàøÿí òîçè çàïèñ ìîæå äà ñå ÷åòå êàòî “áóëãàð/áóëãõàð”, à íå “áóëëàð” åäèíñòâåíî ñëåä IÕ âåê, êîãàòî (êàêòî âå÷å ïîãîðå ïîñî÷èõìå) áóêâàòà “ . ” å ïðèäîáèëà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò “ãõ”. Ñ îãëåä íà òîâà òîé ñìÿòà, ÷å áúëãàðñêèòå ïàñàæè îò èñòîðèÿòà íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè ñà êúñíà èíòåðïîëàöèÿ – ò. å. íàé-ðàíî îò Õ âåê.1 Âúïðåêè ÷å íå ãî çàÿâÿâà â ïðàâ òåêñò, âåðîÿòíî ïðîô. Þçáàøÿí öåëè äà âíóøè, ÷å ùîì êàòî áúëãàðñêèòå ïàñàæè îò èñòîðèÿòà íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè ñà êúñíà èíòåðïîëàöèÿ, òî ïðåñåëâàíåòî íà áúëãàðè â Àðìåíèÿ ñúùî å ñòàíàëî ñëåä âðåìåòî íà Õîðåíàöè, òîåñò ñëåä êðàÿ íà V âåê. Êàðåí Þçáàøÿí îòáåëÿçâà ìèìîõîäîì, ÷å äðóãèÿò çàïèñ íà èìåòî íà áúëãàðèòå ó Ìîâñåñ Õîðåíàöè å áóëêàð (òîçè â ïàñàæà çà Âóíä, à â òîçè çà ïðåñåëåíèåòî â äíèòå íà Àðøàê îêîëî Êîë å áóëëàð). Êàðåí Þçáàøÿí îáà÷å ïðîïóñêà åäíà âàæíà ïîäðîáíîñò. Íàé-ñòàðèòå ïå÷àòíè èçäàíèÿ íà îðèãèíàëíèÿ òåêñò íà èñòîðèÿòà íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè ñà ïðàâåíè â 1695 ã. â Àìñòåðäàì îò å÷ìèàäçèíñêèÿ åïèñêîï Òîâìà Âàíàíäåöè, âúâ Âåíåöèÿ â 1762 ã., âúâ Âåíåöèÿ â 1827 ã. è îòíîâî âúâ Âåíåöèÿ â 1843 ã. Âñè÷êè òåçè èçäàíèÿ îáà÷å íå ñà ïðàâåíè ïî îðèãèíàëà, îñòàâåí ëè÷íî îò Ìîâñåñ Õîðåíàöè, à îò ïî-êúñíè ïðåïèñè. Çàïàçåíè ñà íàïðèìåð ïðåïèñè îò èñòîðèÿòà îò ÕIV âåê è îò IÕ–Õ âåê. Òîâà å åäíà âàæíà ïîäðîáíîñò, êîÿòî òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä ñ îãëåä íà ñëåäíîòî.  òîì I íà ñâîÿòà “Èñòîðè÷åñêà ãðàìàòèêà íà àðìåíñêèÿ åçèê” Õ. Ä. Ìóðàäÿí îòáåëÿçâà åäèí ìíîãî âàæåí ìîìåíò. Ñëåä êàòî áóêâàòà “.” (ñ êîÿòî å çàïèñàíî “áóëãàð” ó Õîðåíàöè) îò Õ âåê å çàïî÷íàëà äà ñå ÷åòå êàòî “ãõ”, â ïðåïèñèòå òÿ çàïî÷íàëà ìàñîâî äà ñå áúðêà è çàìåñòâà ñ áóêâàòà “ q ”, êîÿòî ïðåäñòàâëÿâà çàäíîåçè÷íî (ëàðèíãàëíî) “õ”, ìíîãî áëèçêî çâóêîâî äî “ãõ”. Òàêèâà îòêëîíåíèÿ â ïðàâîïèñà ñå ñðåùàò â ïðåïèñè ÷àê äî 1170 ã. 2 Êàòî çíàåì âå÷å òîâà, íå å òðóäíî äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å â îðèãèíàëà íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè å ñòîÿë
327
ÀÂÈÒÎÕÎË çàïèñ íà “áóëãàð” ñ “ q ” (ò.å. áóëõàð) è ïî-êúñíî íÿêîé ïðåïèñâà÷ å çàìåñòèë òàçè áóêâà ñ “. ”, êîÿòî ïî íåãîâî âðåìå âå÷å å èìàëà ñòîéíîñò “ãõ”. Òîçè íà÷èí íà çàïèñâàíå íà èìåòî “áúëãàðè” ïîñòåïåííî ñå å íàëîæèë è ãî âèæäàìå è äíåñ â Àðìåíèÿ – “Povl.ar”. Òîâà ïðåäïîëîæåíèå å íàïúëíî ëîãè÷íî è å íàéâåðîÿòíî, çàùîòî â Õ âåê àíîíèìíèÿò ïðîäúëæèòåë íà “Èñòîðèÿ íà Àëáàíèÿ” íà Ìîâñåñ Êàëàíêàòóàöè å çàïèñàë åäíà îáëàñò íÿêúäå îêîëî Êàâêàçêà Àëáàíèÿ (Àëóàíê) íà èìå Áóëõàð ( Povlqar ) èìåííî ñ “ q ”, à íå ñ “. ”. Òàêà “èíòåðïîëàöèÿòà” â òåêñòà íà Õîðåíàöè ïðåäñòàâëÿâà âñúùíîñò íàé-âåðîÿòíî ïðåïèñâà÷åñêà ãðåøêà, êîÿòî îáà÷å âïîñëåäñòâèå ñúçäàâà ïðîáëåì îò ëèíãâèñòèêîõðîíîëîãè÷íà ãëåäíà òî÷êà. Äîïúëíèòåëíî óêàçàíèå, ÷å íàé-âåðîÿòíî ñòàâà âúïðîñ èìåííî çà âòîðè÷íî îáúðêâàíå, å ôàêòúò, ÷å â åäèíèÿ ïàñàæ, â êîéòî ñå ñïîìåíàâà çà áúëãàðèòå, èìàìå áóëêàð (povlgar ), à â äðóãèÿ áóëãõàð/ áóëëàð (povl.ar). ßâíî ïúðâèÿò å îðèãèíàëíèÿò çàïèñ íà Õîðåíàöè, à âòîðèÿò å ñãðåøåí ïðè ïî-êúñíèòå ïðåïèñè. Òîâà ñî÷è ñúùî òàêà, ÷å Õîðåíàöè å èçïîëçâàë äâà ðàçëè÷íè èçâîðà, ñúäúðæàùè ñâåäåíèÿ çà áúëãàðèòå. Äà öèòèðàìå âúïðîñíèÿ ïàñàæ, â êîéòî ñå ãîâîðè çà Âóíäîâîòî ïðåñåëåíèå â Àðìåíèÿ: “Îñâîáîæäàâàéêè (ðàçïóñêàéêè) çàïàäíèòå ìíîæåñòâà, ñàìèÿò òîé [ öàð Âàëàðøàê ] ñëÿçúë3 â áîãàòèòå íà òðåâà ìåñòà, áëèçî äî ãðàíèöàòà íà Øàðàé, íàðè÷àí îò äðåâíèòå Áåçëåñåí è Ãîðåí Áàñåàí è [ êîéòî ] ïî-êúñíî âñëåäñòâèå íà ïðåñåëåíèåòî íà Âëúíäóð íà áóëêàðà Âóíä, êîéòî ñå óñòàíîâèë ïî òåçè ìåñòà, áèë íàðå÷åí ïî íåãîâîòî èìå Âàíàíä. È èìåíàòà íà ñåëàòà (áóêâàëíî “ìåñòîæèâåëèùàòà”) , êîèòî áèëè äàäåíè ñïîðåä èìåíàòà íà áðàòÿòà è ïîòîìöèòå ìó, ñà îñòàíàëè è äî äíåñ” (8Yv inkn ar2agyal zaryvmdya3 pazmov;ivnn5 i]anyl \i dy.in qodaved myr2 \i sahmann <ara3i5 zor hinkn An’a3d yv Wyrin Pasyan go[ein7 isg 3ydo3 wasn hadova/in W.untovr Povlgara3 Wnta3 pnagylo3 \i dy.in 3anovn nora anovanyxav Wanant7 yv anovank ,inixn 3anovn y.parx yv zarmix nora anovanyal go[in min[yv xai=m19).
Òîâà å òî÷íèÿò ïðåâîä íà âúïðîñíèÿ ïàñàæ îò Èñòîðèÿòà íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè, íàïðàâåí å ïî îðèãèíàëíèÿ ñòàðîàðìåíñêè òåêñò è èñêðåíî ïðåïîðú÷âàìå íà áúëãàðñêèòå èçñëåäîâàòåëè äà ñå ïðèäúðæàò êúì íåãî, àêî èì ñå íàëîæè äà ãî èçïîëçâàò êàòî èçâîð. Êàêâî ìîæå äà ñå óñòàíîâè îò ñú÷åòàíèåòî Âëúíäóð íà áóëêàðà Âóíä, ò. å. Âëúíäóð íà áúëãàðèíà Âóíä? Ïúðâîòî íåùî, êîåòî ïðàâè âïå÷àòëåíèå, å, ÷å íàçâàíèåòî âëúíäóð å èçïîëçâàíî êàòåãîðè÷íî êàòî åòíîíèì, à íå êàòî ëè÷íî èìå. Âòîðîòî, êîåòî ïðàâè âïå÷àòëåíèå, å òàêà íàðå÷åíîòî ïëúçãàíå ïî èçâîðà, òîåñò èçïîëçâàíåòî íà íàçâàíèÿ ñèíîíèìè (íàïðèìåð Êîíñòàíòèíîïîë è Öàðèãðàä), íåùî, êîåòî ñå ñðåùà è â ñúâðåìåííè èçñëåäâàíèÿ è ïîêàçâà, ÷å àâòîðúò å ïîëçâàë íàé-ìàëêîòî äâà ðàçëè÷íè èçòî÷íèêà íà èíôîðìàöèÿ ñàìî çà òîçè ïàñàæ è òàêà îáùî òå ñòàâàò òðè ñ òîçè, â êîéòî ñðåùàìå âàðèàíòà áóëãõàð/áóëëàð.  åäèíèÿ Ìîâñåñ Õîðåíàöè å ñðåùíàë Âëúíäóð íà áóëãàðà/áúëãàðèíà Âóíä, à â äðóãèÿ Âàíàíä. Êàêâî îáà÷å îáåäèíÿâà èëè ïî-òî÷íî îáåäèíÿâà ëè íåùî òåçè äâå èìåíà? Âúâ âðúçêà ñ äðåâíîòî áúëãàðñêî èìå Âóíä ùå ïîñî÷èì åäíî èíòåðåñíî ñâåäåíèå îò àðìåíñêè ïðîèçõîä. Ïðåç 1927 ã. Àãîï Êþðäÿí ïèøå ñëåäíîòî: “ äíèòå íà Þñòèíèàí ñúùî ãîëÿìî ÷èñëî àðìåíöè ñå ïðåñåëèëè îò Àðìåíèÿ ïî ñåâåðíèòå ãðàíèöè íà Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ è ïîñëóæèëè êàòî ïðåãðàäà ñðåùó ïëåìåíàòà Âóíä è
328
Àâàð” (8#ovsdinianosi 0ryrovn al my/ ;ivow ha3yr Ha3asdanen
ca.;ovyxan Pivzantioni ga3srov;yan hivsisa3in sahmannyrovn wra3 yv cor/a/ovyxan Wovnt yv Avar xy.yrovn tem ipr badne,9).4
Ñâåäåíèå çà àðìåíñêî ïðåñåëâàíå âúâ Âèçàíòèÿ ïî âðåìåòî íà Þñòèíèÿí I (527–565) äàâà Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè, ñïîðåä êîãîòî àðìåíöèòå áèëè ïðèåòè è ðàçïðúñíàòè îò èìïåðàòîðà â Êîíñòàíòèíîïîë, Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ. Åïîíèìíèòå íàçâàíèÿ Âóíä è Àâàð îáà÷å çàãàòâàò, ÷å Êþðäÿí íå å ïîëçâàë Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè, à íÿêàêúâ íåèçâåñòåí àðìåíñêè èçòî÷íèê, â êîéòî ïàíîíñêèòå áúëãàðè ñà àñîöèèðàíè ñ âîæäà íà ïðåñåëèëèòå ñå â Àðìåíèÿ êàâêàçêè áúëãàðè Âóíä. Èçïîëçâàíåòî ïî âðåìåòî íà Þñòèíèÿí I íà àðìåíöè çà îòáðàíà íà äóíàâñêàòà ãðàíèöà îò óäàðèòå íà áúëãàðè è àâàðè å ìîãëî äà ñòàíå åäèíñòâåíî ñëåä 562 ã., êîãàòî àâàðèòå ñå ïîÿâÿâàò â Ìàëêà Ñêèòèÿ (Ñåâåðíà Äîáðóäæà) è íå ïî-êúñíî îò 565 ã., êîãàòî Þñòèíèÿí I óìèðà. Âúçìîæíî å â íåèçâåñòíèÿ èçòî÷íèê íà Êþðäÿí äà å äîïóñíàòà ãðåøêà è äà ñå å èìàëî ïðåäâèä íå Þñòèíèÿí I, à Ìàâðèêèé (582–602), êîéòî íàèñòèíà å èçïîëçâàë àðìåíñêè ÷àñòè, çà äà îòðàçÿâà àâàðñêèÿ íàòèñê. Äîðè è äà ñòàâà âúïðîñ çà âðåìåòî íà Ìàâðèêèé, à íå íà Þñòèíèÿí I, î÷åâèäíî å, ÷å òîâà å åäíî êîëêîòî êîñâåíî, òîëêîâà è ïðÿêî ñâåäåíèå çà ñúâìåñòíî ó÷àñòèå íà áúëãàðè çàåäíî ñ àâàðèòå â àêöèè þæíî îò Äóíàâà ïðåäè ãîëÿìàòà îáñàäà íà Êîíñòàíòèíîïîë îò 626 ã. Íå áè òðÿáâàëî äà ñå ñúìíÿâàìå â äîñòîâåðíîñòòà íà ñâåäåíèåòî íà Êþðäÿí, òúé êàòî òîé å ðàáîòåë âúâ Âåíåöèÿ, êúäåòî ñå íàìèðà Àðìåíñêàòà êàòîëè÷åñêà ìõèòàðèñòêà êîíãðåãàöèÿ, ñúçäàäåíà ïðåç 1701 ã., è â ÷èèòî êíèãîõðàíèëèùà èìà ðúêîïèñè è äîêóìåíòè, ñúáèðàíè 300 ãîäèíè, â ò.÷. è êíèãè îò áúëãàðñêèÿ ìàíàñòèð “Õèëåíäàð” â Àòîí. Íà÷èíúò íà çàïèñâàíå íà åïîíèìà “Âóíä” (Wovnt ) å ñúîáðàçåí íå ñúñ çàïàäíîàðìåíñêàòà íîðìà, êúì êîÿòî â òåêñòà ñè ñå ïðèäúðæà Êþðäÿí, à ñúâïàäà ñúñ ñòàðîàðìåíñêîòî ïðåäàâàíå íà çâóêà “ä”, êîåòî íåäâóñìèñëåíî ïîäñêàçâà, ÷å Êþðäÿí å èçïîëçâàë íÿêàêúâ ñòàðîàðìåíñêè òåêñò êàòî èçòî÷íèê íà èíôîðìàöèÿ. Î÷åâèäíî å, ÷å â ïúðâîèçòî÷íèêà íà Êþðäÿí ñ “Âóíä” ñà íàðå÷åíè áúëãàðèòå, è òî ìîæå áè êàâêàçêèòå. Ñïîðåä ïðîô. Þçáàøÿí “èìåòî íà àðìåíñêàòà îáëàñò Âàíàíä Ìîâñåñ Õîðåíàöè èçâåæäà îò Vund èëè Vind , íî ïî ôèëîëîãè÷åñêè ñúîáðàæåíèÿ òîâà å íåâúçìîæíî; êàòî öÿëî òîâà èçâåñòèå ñòîè â ãðóïàòà íà íàðîäíèòå åòèìîëîãèè íà ñðåäíîâåêîâíèÿ àâòîð ”.5 Ïðîôåñîð Þçáàøÿí å íàïúëíî ïðàâ çà ôîíåòè÷íîòî íåñúîòâåòñòâèå ìåæäó äâåòå èìåíà, íî ãðåøè, ÷å ñòàâà äóìà çà íàðîäíà åòèìîëîãèÿ. Âóíä íå ìîæå äà áúäå ñìÿòàí çà âàðèàíò (åâåíòóàëíî èçîïà÷åí) íà Âàíàíä íàé-ìàëêîòî çàùîòî òîçè äðåâíîáúëãàðñêè àíòðîïîíèì, êîéòî âå÷å íå ñå ñðåùà â íàøàòà ñúâðåìåííà èìåííà ñèñòåìà, å ñúùåñòâóâàë ïî-ðàíî ñðåä äóíàâñêèòå áúëãàðè, è òî äîñòà äî êúñíî, ìàêàð è âúâ âàðèàíòà Áóíäî(üî).  ðàéîíà íà ñåëî Ðàêèòîâî, Âåëèíãðàäñêî, Òîäîð Áàëêàíñêè å çàïèñàë íÿêîëêî òîïîíèìà: Áóíäåâà ìàõàëà (áúëãàðîìîõàìåäàíñêà), Áóíäåâ âúð (òîåñò Áóíäåâ âðúõ), Áóíäüîâà ìîñò, Áóíäüîâà ÷åøìà. Òåçè íàçâàíèÿ ïî äóìèòå íà Òîäîð Áàëêàíñêè èäâàò îò ðîäîâî èìå íà áúëãàðîìîõàìåäàíè Áóíäî(üî).6 Ñðåùàíåòî íà ôîðìàòà Áóíäî(üî) âìåñòî Âóíäî(üî) íå å íåî÷àêâàíî. Ïðåç ñðåäíîâåêîâèåòî áúëãàðñêèÿò åçèê è áúëãàðñêèòå ëè÷íè èìåíà äåìîíñòðèðàò åäíî ìàñîâî ÿâëåíèå – çàìÿíà íà Á ñ Â, íî è íà  ñ Á. Òàçè îñîáåíîñò
ÀÂÈÒÎÕÎË íà áúëãàðñêèÿ åçèê ïðîëè÷àâà íàãëåäíî íàïðèìåð ïðè íÿêîè èìåíà, çàïèñàíè â “Êîäèê íà ìàíàñòèðà “Òðåñêàâåö” â Ïðèëåïñêî.  òîçè äîêóìåíò ñðåùàìå èìåíà êàòî Öáåòà (âìåñòî Öâåòà), Ñàáà (âìåñòî Ñàâà), Éîá÷å (âìåñòî Éîâ÷å), “áëàñè òåðçèè” (âìåñòî “âëàñè òåðçèè”), Èáàí (âìåñòî Èâàí).7 Èìåòî Âóíä å èðàíñêî, äîðè ïåðñèéñêî ïî ïðîèçõîä. Éîâàíåñ Äðàñõàíàêåðòöè ñïîìåíàâà, ÷å ñëåä ñâàëÿíåòî îò ñòðàíà íà ïåðñèòå íà ïîñëåäíèÿ àðìåíñêè öàð îò äèíàñòèÿòà íà Àðøàêèäèòå (Àðøàêóíè) â 428 ã. íÿêîè îò àðìåíñêèòå àðèñòîêðàòè çàïî÷íàëè äà ñå îòðè÷àò îò õðèñòèÿíñòâîòî è äà ïðèåìàò çîðîàñòðèçìà. Äðàñõàíàêåðòöè ñïîìåíàâà àðìåíñêèÿ íàõàðàð (áîëÿðèí) Øàâàñï Àðöðóíè è ïåðñèåöà Âíäîé . 8 Ìîâñåñ Êàëàíêàòóàöè íà ñâîé ðåä ñïîìåíàâà çà äâàìà áðàòÿ ïåðñè íà èìå Âñòàì è Áíäî, ðîäíèíè íà ïåðñèéñêèÿ öàð. 9 Èìåíàòà ñå ñðåùàò è â äðóãè àðìåíñêè èçâîðè, êàòî åïèñêîï Ñåáåîñ ïðåäñòàâÿ äâàìàòà çà ÷è÷îâöè íà ïåðñèéñêèÿ øàõ Õîñðîâ Àíóøèðâàí, íî çàïèñâà Áíäî êàòî Âíäî. Èíòåðåñíî å, ÷å äâåòå èìåíà ñà çàïèñàíè ñúîòâåòíî ñ “â” è “á”, òî÷íî êàêòî ãè ñðåùàìå ïðè áúëãàðèòå – Âóíä è Áóíäî. Ñ äðóãè äóìè, íÿìàìå íèêàêâè îñíîâàíèÿ äà ñå ñúìíÿâàìå â ðåàëíîòî ñúùåñòâóâàíå íà áúëãàðñêî èìå Âóíä â äðåâíîñòòà è â íåãîâîòî ïðàâèëíî îòðàçÿâàíå îò Ìîâñåñ Õîðåíàöè. Òîâà ïîêàçâà îáà÷å, ÷å Âàíàíä íå å âàðèàíò íà Âóíä, à ñòàâà äóìà çà ðàçëè÷íè èìåíà. Òîâà ïîòâúðæäàâà îò äðóãà ñòðàíà è ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å Ìîâñåñ Õîðåíàöè å ðàçïîëàãàë ïîíå ñ äâà èçòî÷íèêà íà èíôîðìàöèÿ. Åäèíèÿò áåç ñúìíåíèå å áèë ñèðèåöúò Ìàð Àáàñ Êàòèíà, à äðóãèÿò íàé-âåðîÿòíî å óñòíà èíôîðìàöèÿ, ïîëó÷åíà ëè÷íî èëè ÷ðåç ïîñðåäíèê îò ìåñòíè õîðà îò Âàíàíä, êîèòî ñà ñúîáùèëè, ÷å è ïî òÿõíî âðåìå ñåëàòà ñå íàðè÷àò ïî èìåíàòà íà áðàòÿòà è ïîòîìöèòå íà Âóíä. Ôîðìàòà Âàíàíä å ôèêñèðàíà è â äðóãè ïî-êúñíè ïèñìåíè ïàìåòíèöè, êîåòî ïîêàçâà, ÷å èìåííî âòîðàòà ïîëîâèíà îò ïàñàæà ó Õîðåíàöè íå å ïî÷åðïàíà îò Ìàð Àáàñ Êàòèíà. Ìîâñåñ Õîðåíàöè å èçâëÿêúë îò ñèðèéñêèÿ àâòîð ñâåäåíèÿòà çà çàñåëâàíåòî â Ãîðåí Áàñåàí íà íàðîäà Âëúíäóð. Ñëåä êàòî èìåòî Âóíä î÷åâèäíî íå ìîæå äà áúäå èçïîëçâàíî êàòî áàçà çà ñúïîñòàâêà ñ Âàíàíä, îñòàâà íè äà ñå îðèåíòèðàìå êúì Âëúíäóð. Âðúçêàòà ñ Âàíàíä å îùå ïî-òðóäíà, çàùîòî âúâ Âëúíäóð èìàìå åäíî òâúðäå íåïðèÿòíî “ë”, êîåòî îáúðêâà äîïúëíèòåëíî íåùàòà. Äîñòàòú÷íî å îáà÷å äà ñè ïðèïîìíèì, ÷å òî÷íî òîâà ñâåäåíèå Õîðåíàöè å ïî÷åðïàë îò Ìàð Àáàñ ( “ ñ òîâà ñâúðøâà ðàçêàçúò íà ñòàðåöà Ìàð Àáàñ Êàòèíà”). Òîçè àâòîð å ïèñàë ñâîÿ èç÷åçíàë äíåñ òðóä èëè íà ñèðèéñêè, èëè íà àðàìåéñêè åçèê. È òîâà å êëþ÷úò êúì çàãàäêàòà, çàùîòî â àðàìåéñêàòà, ñèðèéñêàòà, àðàáñêàòà è åâðåéñêàòà àçáóêà áóêâèòå “ëàìåä” (ë) è “íóí” (í) ñè ïðèëè÷àò è íå ñúùåñòâóâà ïðå÷êà íÿêîé, êîéòî íå âëàäåå äî ñúâúðøåíñòâî àðàìåéñêè, ñèðèéñêè, àðàáñêè èëè åâðåéñêè, äà ñå îáúðêà ïðè ïðî÷èòà èì. Îñîáåíî àêî èçõîäíèÿò òåêñò å ðúêîïèñåí, êàêúâòî å áèë ñëó÷àÿò ñ òåêñòà íà Ìàð Àáàñ Êàòèíà, èçïîëçâàí îò Ìîâñåñ Õîðåíàöè. Èíà÷å êàçàíî, â îðèãèíàëà íà ñèðèéñêèÿ àâòîð íàé-âåðîÿòíî å ñòîÿëî èìåòî Âíúíäóð, êîåòî Õîðåíàöè å ðàç÷åë êàòî Âëúíäóð è ïîðàäè íåàðìåíñêèÿ ïðîèçõîä íà èìåòî ãî å çàïèñàë íå ñ “l” (ëþí), à ñ áóêâàòà “.” (ëàä) (“W.untovr”, à íå “Wluntovr”), êîåòî âå÷å äîâåæäà è äî íåïðàâèëíîòî îñúâðåìåíåíî
÷åòåíå êàòî Âõúíäóð. Àêî ïðèåìåì, ÷å Ìîâñåñ Õîðåíàöè å ðàç÷åë ïîãðåøíî ñèðèéñêîòî èëè àðàìåéñêîòî “í” êàòî “ë”, âå÷å âðúçêàòà ìåæäó Âíúíäóð è Âàíàíä ñòàâà î÷åâèäíà, à ñàìèÿò èçðàç áè ñëåäâàëî äà ñå ïðåâåæäà êàòî “[ïëåìåòî/íàðîäà] Âíúíäóð íà áúëãàðèíà Âóíä”. Óñòàíîâÿâàíåòî íà ãðåøêàòà íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè ïîçâîëÿâà äà ñå õâúðëè äèðåêòíî ìîñò ìåæäó íåãî è ïèñìîòî íà õàçàðñêèÿ õàêàí Éîñèô îò 961 ã.: “ ñòðàíàòà, â êîÿòî æèâåÿ, ñà æèâåëè ïðåäè â-í-í-òðè. Íàøèòå ïðåäöè õàçàðè ñà âîþâàëè è ñðåùó òÿõ. Â-í-í-òðè áèëè ïî-ìíîãî÷èñëåíè, òúé ìíîãî÷èñëåíè êàòî ïÿñúêà â ìîðåòî, íî íå ìîãëè äà óñòîÿò íà õàçàðèòå. Òå îñòàâèëè çåìÿòà ñè è èçáÿãàëè, à òåçè [õàçàðèòå] ãè ïðåñëåäâàëè, äîêàòî íå ñòèãíàëè äî ðåêàòà íà èìå Äóíà [Äóíàâ]. Äî äåí äíåøåí òå ñà ðàçïîëîæåíè êðàé ðåêàòà Äóíà è â áëèçîñò äî Êóíñòàíäèí [ Êîíñòàíòèíîïîë ] , à õàçàðèòå îáèòàâàò è äîñåãà çåìÿòà èì. ” 10 Óäèâèòåëíî å äà ñðåùíåì çàïèñàí ñúùèÿò åòíîíèì 500 ãîäèíè ñëåä âðåìåòî íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè! Òúé êàòî â-í-í-òðè íà õàêàí Éîñèô ñà óíîãóíäóðèòå îò âèçàíòèéñêèòå àâòîðè, î÷åâèäíî å, ÷å Àñïàðóõ è õîðàòà ìó ïðîèçëèçàò îò ñúùèòå áúëãàðè, ÷àñò îò êîèòî ñà ñå çàñåëèëè â Àðìåíèÿ. Îò äðóãà ñòðàíà, â “Àøõàðàöóéö” Îëõîíòîð-áëêàð ñà íàðå÷åíè “ïðèøåëöè”. Òîâà îòíîâî å íàìåê, ÷å òå ñà èäåíòè÷íè ñ îíåçè áúëãàðè, ÷àñò îò êîèòî ñà ñå çàñåëèëè ïî-ðàíî â Àðìåíèÿ. Ñëåäîâàòåëíî Âíúíäóð, Îëõîíòîð è Óíîãóíäóð ñà ðàçëè÷íè íàèìåíîâàíèÿ íà åäíà è ñúùà áúëãàðñêè ãðóïà. Êàê ñîáñòâåíî ñå å ïðîèçíàñÿëî íàçâàíèåòî “Âíúíäóð” ó Ìîâñåñ Õîðåíàöè è “â-í-í-òðè” ó õàêàí Éîñèô? Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å è äâàòà âàðèàíòà ñòðóêòóðíî ñà ìíîãî áëèçêè. Ïèñìîòî íà õàêàíà å ïèñàíî íà åâðåéñêè è ñòðóêòóðíàòà ïðèëèêà ñúñ çàïèñà íà Õîðåíàöè ïîêàçâà, ÷å òîé äåéñòâèòåëíî å ïîëçâàë íÿêàêúâ ñåìèòîåçè÷åí èçâîð – Ìàð Àáàñ Êàòèíà. Îðèãèíàëíîòî çâó÷åíå íà èìåòî áåç ñúìíåíèå å áèëî Âàíàíäóð. Òîâà å òàêà íå ñàìî çàùîòî â Àðìåíèÿ èìàìå îáëàñò Âàíàíä, íî è çàùîòî íÿêîãà óíãàðöèòå ïðåäàâàëè èìåòî íà ãðàä Áåëãðàä êàòî “Íàíäîð (ò.å. Âàíàíäîð) Ôåõåðâàð” (“Ôåõåðâàð” îçíà÷àâà áóêâàëíî “Áÿë ãðàä”), ò. å. “Áúëãàðñêè Áåëãðàä”. Ïîäîáíà ôîðìà äàâà è àðàáèíúò àë-Ãàðäèçè – Ííäð. Êàêâî ëè ùå äà å îçíà÷àâàëî èìåòî “Âàíàíäóð”? Àëåêñàíäúð Àëåêñèåâ-Õîôàðò íàïðèìåð ïðåäïîëàãà, ÷å “âõúíäóð” å ïîíÿòèå, ñúçâó÷íî ñ èìåòî íà àðìåíñêèÿ áîã Âàõàêí, ðîäñòâåí ñ èðàíñêèòå áîæåñòâà Âåðåòðàãíà è Âàíàíä, èäåíòè÷íè â àñòðàëåí àñïåêò ñ ïëàíåòàòà Ìàðñ. Îòòàì àâòîðúò ïðåäïîëàãà, ÷å “âõúíäóð áóëãàð” ùå äà å îçíà÷àâàëî “âîéíñòâåíè/ïîáåäîíîñíè/Ìàðñîâè áúëãàðè”. 11 Òåçè àíàëîãèè íå ñà çà ïðåíåáðåãâàíå, îáà÷å ôîíåòè÷íàòà âðúçêà ìåæäó Âàõàêí è “âõúíäóð” å íåâúçìîæíà, òúé êàòî “âõúíäóð” (à îòòàì âå÷å è Âàõàêí) íå ñúîòâåòñòâà íà äåéñòâèòåëíîòî ñòàðîàðìåíñêî ïðîèçíîøåíèå “âëúíäóð”, à äà íå ãîâîðèì çà îðèãèíàëíîòî “âíúíäóð”. Íà âñè÷êî îòãîðå ôîðìàòà “âõúíäóð/âëúíäóð áóëãàð” ïðîñòî íå ñúùåñòâóâà â òåêñòà íà Ìîâñåñ Õîðåíàöè. Âúçìîæíî å îáà÷å “âíúíäóð/âàíàíäóð” äà å èìàëî ïîðàçëè÷åí ñìèñúë. Ñïîðåä äðåâíèòå èðàíöè, ñëåä êàòî Àõóðà Ìàçäà ñúçäàë íåïîäâèæíèòå çâåçäè è ãè ãðóïèðàë â 12 ñúçâåçäèÿ, òîé èì íàçíà÷èë óïðàâíèöè: Òèøòðèéà (Ñèðèóñ) âëàñòâàë íà èçòîê, Ñàäâåñ (Àíòàðåñ) – íà þã, Õàôòîðåíã (Ãîëÿìàòà ìå÷êà) óïðàâëÿâàë ñåâåðà, à Âàíàíä
329
ÀÂÈÒÎÕÎË (Âåãà) öàðóâàë íà çàïàä. Íàä âñè÷êè òÿõ êàòî âúðõîâåí íà÷àëíèê áèë ïîñòàâåí Ìåõ-è Ãàõ (Ïîëÿðíàòà çâåçäà), íàðè÷àí ñúùî è Ìåõ-è ìèéàí àñìàí – “Ãâîçäåÿò â ñðåäàòà íà íåáåòî”. 12 Íå å èçêëþ÷åíî âàíàíäóðèòå äà ñà íîñåëè èìå, ñâúðçàíî ñ äðåâíàòà èðàíñêà ðåëèãèîçíà ïðåäñòàâà, ñïîðåä êîÿòî Âàíàíä óïðàâëÿâà Çàïàäà, òîåñò “âíúíäóð/ âàíàíäóð” å îçíà÷àâàëî áóêâàëíî “çàïàäíÿöè” è òîâà íàçâàíèå å îòðàçÿâàëî òÿõíîòî ðåàëíî ìåñòîïîëîæåíèå ñïðÿìî èçòî÷íèòå áúëãàðè â Òàðèì è Áàêòðèÿ, à íå å íÿêàêúâ ðåàëåí åòíîíèì.
ÁÅËÅÆÊÈ Áåëåæêè, ïðåäàäåíè íà ã-í Àãîï Îðìàíäæèÿí ëè÷íî îò Êàðåí Þçáàøÿí íà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ â Ëåíèíãðàä ïî ïîâîä íà ïóáëèêóâàíèòå â ñï. Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä, ÕII, 1966, êí. 1 ïàñàæè îò àðìåíñêè èçâîðè, ñâúðçàíè ñ èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå. Èçêàçâàìå èñêðåíà áëàãîäàðíîñò íà ã-í Îðìàíäæèÿí çà ïðåäîñòàâÿíåòî íà òîçè êîìåíòàð çà ïîëçâàíå. 1
330
2 Movrat3an5 H7T7 Ha3ox lyzwi badmagan kyraganov;3ovn7 Hador !7 Yrywan5 !(*@5 e] 212.
 àðìåíñêèÿ òåêñò ãëàãîëíèòå ôîðìè ñà â ñåãàøíî âðåìå, íî òúé êàòî òî íå çâó÷è äîáðå íà áúëãàðñêè, íàâñÿêúäå ãî çàìåñòâàìå ñ ïðåèçêàçíî íàêëîíåíèå. 3
4 Kivrdyan5 #7 Niv;yr bovlgaraha3ox badmov;yan hamar7 Ha3k i Bovlgaria sgizpen min[yv !&))7 6 Pazmaweb7 No3ympyr7 :iv !!. Venise, 1927, p. 330.
Öèòèðàíà áåëåæêà íà ïðîô. Þçáàøÿí. Áàëêàíñêè, Òîäîð. Ìåñòíèòå èìåíà â ×åïèíñêîòî êðàèùå (Âåëèíãðàäñêî). Ñ., 1995, ñ. 130. 7 Êîäèê íà ìàíàñòèðîò “Òðåñêàâåö”. Ñïîìåíèöè çà ñðåäíîâåêîâíàòà è ïîíîâàòà èñòîðèjà íà Ìàêåäîíèjà. Òîì 4. Ñêîïjå, 1981, ñ. 287, 328, 336, 343. 8 Éîâàíåñ Äðàñõàíàêåðòöè. Èñòîðèÿ Àðìåíèè. Å., 1986, ñ. 75. 9 Ìîâñåñ Êàëàíêàòóàöè. Èñòîðèÿ ñòðàíû Àëóàíê. Åðåâàí, 1984, ñ. 93. 10 Ïîäáðàíè èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Òîì I. Òàíãðà ÒàíÍàêÐà ÈÊ. Ñ., 2002, ñ. 21. 11 Àëåêñèåâ-Õîôàðò, Àëåêñàíäúð. Èçãóáåíèòå êîäîâå íà äðåâíèòå áúëãàðè. Ñ., 2001, ñ. 60, 68. 12 Ìèôîëîãèÿ äðåâíåãî ìèðà. Ì., 1977, ñ. 344. 5 6
ÀÂÈÒÎÕÎË
“ËÅÒßÙÈ ÄÐÀÊÎÍÈ” - ÎÐÍÀÌÅÍÒÀËÍÈ ÊÎÌÏÎÇÈÖÈÈ ÎÒ XVIII È XIX ÂÅÊ (Ïî ìàòåðèàëè îò ñåëî Êîñòàíäåíåö, Pyceícko) ÐÀÉÊÎ ÑÅÔÒÅÐÑÊÈ ÓÂÎÄÍÈ ÁÅËÅÆÊÈ Ñòàðîòî áúëãàðñêî íàðîäíî ïðèëîæíî èçêóñòâî â îáðàçöè îòÕIV äî êðàÿ íà XIX â., ãëàâíî â òúêàíè, øåâèöè, ìåòàëíà ïëàñòèêà è äðóãè, êàòî íàïðèìåð èçîáðàæåíèÿðåëåôè íà êàìåííà ïëàñòèêà, äúðâîðåçáà, êóëòîâà ïëàñòèêà, à è ñëîâåñíèÿò íè ôîëêëîð ïðåäëàãàò ðàçëè÷íè ìèòîëîãè÷íè èçîáðàæåíèÿ, ìåæäó êîèòî çìåÿ èëè äðàêîíà. Òóê ñå ñïèðàìå íà òîçè òèï ìèòîëîãè÷íè èçîáðàæåíèÿ, à èìåííî îñîáåí âèä èçîáðàæåíèÿ, êîèòî â èçñëåäâàíåòî îïðåäåëèõìå êàòî “ëåòÿùè äðàêîíè”. Òåçè îðíàìåíòàëíè êîìïîçèöèè, èçãðàäåíè â îïðåäåëåí ðèòúì íà äâóöâåòíè èçîáðàæåíèÿ, ñà åäíî íîâîîòêðèòî ÿâëåíèå, êîåòî ïî ðåäèöà âàæíè õàðàêòåðíè îñîáåíîñòè òâúðäå ìíîãî ïðèëè÷à íà ïîäîáíè äðåâíè êèòàéñêè èçîáðàæåíèÿ, ò. å. äðàêîíè. Êàêòî å èçâåñòíî, äðàêîíúò â äðåâíîñòòà, à è â ñúâðåìèåòî èìà âàæíî çíà÷åíèå â ìèòîëîãèÿòà è îáðàçíàòà êóëòóðà íà êèòàéöèòå. Äàëè ñúùåñòâóâà íÿêàêâà âðúçêà, åñòåñòâåíî íà äðåâíà èñòîðè÷åñêà îñíîâà, ìåæäó òîâà ÿâëåíèå ó áúëãàðèòå è ó êèòàéöèòå, èëè ñå îòíàñÿ äî ñëó÷àéíà ïðèëèêà - åñòåñòâåíî òîâà ìîæå äà ñå ïîòâúðäè èëè îòõâúðëè ñàìî îò åäíî ñðàâíèòåëíî èçñëåäâàíå ìåæäó áúëãàðñêè è êèòàéñêè îáðàçöè. Âåäíàãà òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å òàêàâà äðåâíà âðúçêà å ñúùåñòâóâàëà ìåæäó íÿêîè îò ïðàáúëãàðñêèòå ïëåìåíà è ñåâåðíîêèòàéñêèòå ïðîâèíöèè ìåæäó III â. äî í.å. è II-III â. îò í.å.  òàçè íàñîêà èìà è íÿêîè èçñëåäâàíèÿ íà íàøè è ÷óæäè ó÷åíè, òàêà ÷å å íàëèöå èñòîðè÷åñêà âðúçêà, êîÿòî äàâà âúçìîæíîñò çà ñúïîñòàâèòåëíî èçñëåäâàíå íà òåìàòà â ãîðíîòî çàãëàâèå. Îùå ïîâå÷å, ÷å ñà íàëèöå è íÿêîè ïàëåîëèíãâèñòè÷íè ñúïîñòàâêè ìåæäó åçèêà íà ïðàáúëãàðèòå è êèòàéñêèòå ëåêñåìè, çàïàçåíè äî íàøè äíè â áúëãàðñêèÿ åçèê. Òàêà ÷å îïèòúò äà áúäå èçñëåäâàíî åäíî òðàäèöèîííî äðåâíîáúëãàðñêî ÿâëåíèå è ïî-êîíêðåòíî òóê òðåòèðàíàòà òåìà çà “ëåòÿùèòå äðàêîíè” â îðíàìåíòàëíàòà òåêñòèëíà áúëãàðñêà òðàäèöèÿ, ñúõðàíåíà â îðèãèíàëíè áèòîâè òúêàíè â ïðîèçâåäåíèÿ îò êúñåí ïåðèîä - XVIII-XIX âåê. Òåìàòà çà çìåÿ èëè äðàêîíà â áúëãàðñêàòà ôîëêëîðíà êóëòóðà å äîáðå çàñåãíàòà â íÿêîè ïóáëèêàöèè, êàòî Áúëãàðñêà ìèòîëîãèÿ. Åíöèêëîïåäè÷åí ðå÷íèê (Ñ., 1994, ñ. 148-150), êúäåòî ìÿñòîòî íà çìåÿ â íàðîäíèòå âÿðâàíèÿ å ïîñî÷åíî â ðàçëè÷íè ñôåðè íà íàðîäíèÿ áèò è åçè÷åñêèòå ÷åðòè, êàêòî è ñúïîñòàâèòåëíèòå ìàòåðèàëè, òúðñåíåòî íà ïðîèçõîäà è èñòîðè÷åñêîòî ðàçâèòèå íà òîçè ïðîáëåì. Òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å íà òàçè òåìà äîñòà øèðîêî ìÿñòî å îòäåëèëà Èâ. Ãåîðãèåâà â ìîíîãðàôèÿòà ñè “Áúëãàðñêà íàðîäíà ìèòîëîãèÿ” (Ñ., 1983 ã), êàòî é å ïîñâåòèëà åäíà öÿëà ãëàâà ïîä íàñëîâ “Ìèòîëîãè÷íè ïðåäñòàâè çà çìåÿ. Çìåÿò - êîñìè÷åñêè ìåäèàòîð” (ñ. 79-88). Êúì ïðîáëåìà àâòîðêàòà ïðèáàâÿ îùå òåìàòà “ëàìÿ” è “õàëà”, êàêòî è èçîáðàæåíèÿ â òúêà-
íè, øåâèöè è äðóãè Âñå ïàê îò øèðîêàòà áèáëèîãðàôñêà ñïðàâêà íå ñòàâà ñúâñåì ÿñåí ãåíåçèñúò íà ÿâëåíèåòî, êîåòî ÿâíî å ñ ðàçíîåòíè÷åñêà åçè÷åñêà îñíîâà è òâúðäå ñëîæíî èñòîðè÷åñêî ïðåïëèòàíå íà îòäåëíèòå åòíè÷åñêè ñúñòàâêè ïðè ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò â ïåðèîäà VII-XI â. (Àíãåëîâ Ä., Îáðàçóâàíå íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò. Ñ., 1971, 15-44). Îòòóê ñëåäâàò è ðàçëè÷íèòå èçîáðàæåíèÿ íà çìåÿ-äðàêîí â íàðîäíàòà ïðàêòèêà è â öúðêîâíîòî èçêóñòâî â îáðàçà íà ñâ. Ãåîðãè, óáèâàù çìåÿ, èëè îòäåëíè èçîáðàæåíèÿ íà çìåÿ â öúðêîâíàòà äúðâîðåçáà íà îëòàðà, åäèí êàìåíåí ðåëåô îò Ðóñå îòÕ-XI â. Ïîñî÷åíèòå ïóáëèêàöèè, ðàçáèðà ñå, äàëå÷ íå èç÷åðïâàò ïðîáëåìà çà çìåÿ èëè äðàêîíà, òúé êàòî â ïåñåííè òåêñòîâå (îò íàðîäíè ïåñíè ñúñ çíà÷åíèå - çìåé ëþáè ìîìà è ÿ îòâëè÷à çà ñâîÿ ñúïðóãà, à ñëåä òîâà ñå ïðåâðúùà íà ÷îâåê-ìúæ, èëè çìåé ïàêîñòíèê, èçèñêâàù ÷îâåøêà æåðòâà èëè äðóãà íÿêàêâà), ïðàâÿò ðàçëè÷íè õàðàêòåðèñòèêè íà çìåÿ, êàêòî è íåãîâèòå èçîáðàæåíèÿ ñ åäíà èëè ïîâå÷å ãëàâè, ñ ÷åòèðè êðàêà è êðèëå, ñ ãîëÿìî òóëîâèùå è äåáåëà óâèòà äúëãà îïàøêà è öÿëîòî òÿëî, ïîêðèòî ñ ëþñïåñòà êîæà. Òåçè ñà âúíøíèòå õàðàêòåðèñòèêè, êàêòî è ãëàâàòà íà çìåÿ - â ïîâå÷åòî ñëó÷àè òÿ íàïîäîáÿâà êó÷å èëè ïòèöà ñ ÷îâêà, àíàëîãè÷íî íà íÿêîè èçîáðàæåíèÿ íà ãðèôîíà êàòî ðåëåôà îò Ñòàðà Çàãîðà îò X-XI âåê. Òåçè êðàòêè õàðàêòåðèñòèêè íà çìåÿ â áúëãàðñêàòà èêîíîãðàôèÿ è íàðîäíè èçîáðàæåíèÿ â öúðêîâíîòî èçêóñòâî ïîêàçâàò, ÷å òåìàòà çìåé-ãðèôîí è äðóãè å íå ñàìî ìèòîëîãè÷åí îáðàç, íî è âàæíî ÿâëåíèå â äðóãè îáëàñòè íà ìèòîëîãèÿòà è ÷îâåøêîòî ïîçíàíèå âúîáùå, êàêòî òîâà å îòáåëÿçàíî â “Ìèòîëîãèÿ íàðîäîâ ìèðà” (Ò. I, ñ. 394, “äðàêîí”, âæ. ñúùî “çìåé”, ñ. 468-470). Òîâà ïîêàçâà êàêâî øèðîêî ìÿñòî çàåìà çìåÿò (äðàêîíúò) â ìèòîëîãèÿòà íà ðàçëè÷íèòå íàðîäè îùå îò äàëå÷íîòî èñòîðè÷åñêî ìèíàëî è â ìèòîëîãè÷íèòå ñèñòåìè íà íàðîäèòå â ðàçëè÷íèòå êîíòèíåíòè.
I. ÄÐÀÊÎÍÚÒ Â ÏÐÀÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ È ÊÈÒÀÉÑÊÀÒÀ ÀÑÒÐÎÍÎÌÈ×ÅÑÊÀ ÊÀËÅÍÄÀÐÍÀ ÑÈÑÒÅÌÀ Òåìàòà çà “ëåòÿùè äðàêîíè” â áúëãàðñêîòî îðíàìåíòàëíî èçêóñòâî íà ïðúâ ïîãëåä èçãëåæäà àáñóðäíà, ïðåäâèä òîâà, ÷å îðíàìåíòúò å ñâúðçàí ñ äàäåíà òðàäèöèÿ, ãëàâíî ñúñ ñâîåòî ñèìâîëè÷íî èëè àïîòðîïåéíî ñúäúðæàíèå, äîêàòî àñòðîíîìè÷åñêèÿò êàëåíäàð ñå îòíàñÿ äî äðóãà îáëàñò íà ÷îâåøêîòî ïîçíàíèå, è ïî-òî÷íî çà âðåìåòî, íåáåñíèòå òåëà, àñòðîëîãèÿòà, ñòîïàíñêàòà äåéíîñò è ïð.
331
ÀÂÈÒÎÕÎË Âåäíàãà òðÿáâà äà îòáåëåæèì îáà÷å, ÷å åäíà îò ãîäèíèòå íà äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ àñòðîíîìè÷åñêè êàëåíäàð íîñè èìåòî “âåðåíè äæàëú”, ñèðå÷ ãîäèíà íà äðàêîíà èëè çìåÿ. Òàêà å è â êèòàéñêèÿ àñòðîíîìè÷åñêè êàëåíäàð, êúäåòî ñúùî åäíà îò ãîäèíèòå íîñè íàçâàíèåòî “ëóí”. Êàêòî â ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð, òàêà è â êèòàéñêèÿ òàçè çîäèàêàëíà ãîäèíà å ïåòà ïîðåäíà â äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ öåíòðàëíîàçèéñêè êàëåíäàðåí öèêúë. Êàêòî ïðàáúëãàðñêîòî íàçâàíèå “âåðåíè”, òàêà è êèòàéñêîòî “ëóí” îçíà÷àâà “äðàêîí”. Òàçè ñúïîñòàâêà ìåæäó ïðàáúëãàðñêèÿ àñòðîíîìè÷åñêè êàëåíäàð è êèòàéñêèÿ ñå îñíîâàâà íà åäíà è ñúùà ïðàäðåâíà àñòðîíîìè÷åñêà êàëåíäàðíà ñèñòåìà íà íàðîäèòå â Öåíòðàëíà Àçèÿ îùå îò íàé-äðåâíè âðåìåíà, êàêòî òîâà ïîñî÷âà Á. Ðîãåâ â ñâîåòî èçñëåäâàíå “Àñòðîíîìè÷åñêè îñíîâè íà ïðàáúëãàðñêîòî ëåòîáðîåíå” (Ñ., 1974, ñ. 25, âæ. òàáë. 1). Á. Ðîãåâ íàïðàâè è åäèí ñðàâíèòåëíî ïúëåí ïðåãëåä íà òåìàòà “ïðàáúëãàðñêè êàëåíäàð” îò îòêðèâàíåòî íà äðåâíîðóñêèÿ èçòî÷íèê îò À. Ïîïîâ â 1866 ã. äî È. Òèõîìèðîâ, êîéòî îòêðè òðåòèÿ ïðåïèñ íà “Èìåííèêà íà ïðàáúëãàðñêèòå õàíîâå” è êîéòî áå ïóáëèêóâàí ïðåç 1946 ã. Êàêòî ïî-ðàíøíèòå ïóáëèêàöèè, òàêà è òåçè ñëåä ïîñëåäíàòà äàòà äî 1988 ã., à ñúùî è ïî÷òè ïúëåí áèáëèîãðàôñêè ïðåãëåä íàïðàâè Ì. Ìîñêîâ ñ “Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå” (íîâ ïðî÷èò). Ðàçáèðà ñå, òåçàòà ïðîäúëæàâà äà çàíèìàâà è äðóãè àâòîðè íà òàçè òåìà, íî âèäèìî áåç íÿêàêâè íîâè íàó÷íè òåçè è äîêàçàòåëñòâà. Ðàçáèðà ñå, ïîÿâàòà íà íîâè èçòî÷íèöè áèõà îòêðèëè âúçìîæíîñòè çà íåðåøåíèòå äîêðàé ïðîáëåìè â “Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå õàíîâå”, êàêâèòî èìà áåçñïîðíî, ãëàâíî ïî îòíîøåíèå íà “ëåêñèêàëíèÿ” ôîíä â “Èìåííèêà...”, êúäåòî îñâåí îíîìàñòè÷íèÿò ìàòåðèàë, îòíàñÿù ñå äî èìåíàòà íà ïðàáúëãàðñêèòå õàíîâå è òåõíèòå ðîäîâå, òàêà ñúùî ñà äàäåíè è ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ðåäà íà ãîäèíèòå ïî äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ öèêúë ñ ïðàáúëãàðñêèòå íàçâàíèÿ. Íî êúì òåçè ëåêñèêàëíè ïðàáúëãàðñêè ñà äàäåíè è èìåíàòà íà ÷èñëèòåëíèòå ðåäíè, òàêà ÷å òîçè íàé-ñòàð èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèê çà ìèíàëîòî è õðîíîëîãèÿòà íà ïðàáúëãàðñêèòå âëàäåòåëè (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè, Êàëåíäàðè è êàëåíäàðíè ïðîìåíè â Áúëãàðèÿ îò VII äî XII â...Èíòåðäèñöèïëèíàðíè èçñëåäâàíèÿ. Ò. XVIII, Ñ., 1991, 104-109).  ïîñî÷åíèòå âå÷å èçñëåäâàíèÿ, ïîñòðîåíè íà øèðîêà áèáëèîãðàôñêà è íàó÷íà îñíîâà, êúäåòî ñå âúâåæäàò èìåíàòà íà ìíîãî ÷óæäè è íàøè ó÷åíè, ãëàâíî èñòîðèöè, åçèêîâåäè, àñòðîíîìè, êóëòóðîâåäè è äðóãè, áå èçâúðøåíà è åäíà ñèñòåìàòèçàöèÿ íà òåðìèíîëîãè÷íèÿ àðñåíàë ó äóíàâñêèòå è âîëæêî-êàìñêèòå áúëãàðè, êúäåòî áå âíåñåí äîïúëíèòåëåí ôîíä êúì àñòðîíîìèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè, ôàêòè÷åñêè íÿêîè òåðìèíè ñà çàïàçåíè äî íàøå âðåìå ó áúëãàðèòå è âîëæêèòå íàðîäè (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè, Îïèò çà ñèñòåìàòèçàöèÿ íà êàëåíäàðíî-àñòðîíîìè÷åñêèòå òåðìèíè ó äóíàâñêèòå è âîëæêî- êàìñêèòå ïðàáúëãàðè. Ïðîáëåìè íà êóëòóðàòà, 1981, êí. 4, 16-32). Êàêúâ å ðåäúò íà ãîäèíèòå â äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ çîäèàêàëåí öèêúë? Ïðè ðàçëè÷íèòå ó÷åíè ñà ñå ÿâèëè ðàçëè÷èÿ ãëàâíî ïî òîâà, ÷å â “Èìåííèêà íà ïðàáúëãàðñêèòå õàíîâå” ëèïñâàò íÿêîè îò ñúîòâåòíèòå íàçâàíèÿ, à ìåæäó òåçè ëèïñâàùè íàçâàíèÿ ñòîè è âúïðîñíàòà ãîäèíà. Òàêà ÷å ëèïñâàùèòå íàçâàíèÿ ñà çà ñëåäâàùèòå ãîäèíè: òðåòà, ïåòà è äåâåòà, äîêàòî îñòàíàëèòå ñà ñëåäíèòå: ïúðâà - ñîìîð; Âòîðà - øåãîð; ÷åòâúðòà - äâàíø, øåñòà -äèëîì; ñåä-
332
ìà - èìåí; îñìà - òåêó; äåñåòà - òîõ; åäèíàäåñåòà - åòõ; äâàíàäåñåòà - äîêñ-ñâèíà. Òàçè ñèñòåìàòèêà, ñúîòâåòíî äîïúëíåíèÿòà íà ëèïñâàùèòå çîäèàêàëíè íàçâàíèÿ, êîèòî ñà äîïúëíåíè ãëàâíî ÷ðåç ñúîòâåòíèòå êèòàéñêè íàçâàíèÿ çà òåçè ãîäèíè, à èìåííî: òðåòà - òèãúð (êèò. õó), ïåòà -äðàêîí (êèò. ëóí) è äåâåòà - ìàéìóíà (êèò. õîó). Ïî òàêúâ íà÷èí å ïîñòèãíàòî ïîïúëâàíå íà ëèïñâàùèòå çîäèàêàëíè èìåíà íà îòáåëÿçàíèòå òðè ãîäèíè (âæ. Ì. Ìîñêîâ. Öèò. ñú÷., 60-61) è íàïúëíî ïîêðèâàíå ñ êèòàéñêèÿ ðåä íà çîäèàêàëíèÿ öèêúë (âæ. Ñ. È. Ñåëåøíèêîâ. Èñòîðèÿ êàëåíäàðÿ è õðîíîëîãèÿ. Ì., 1977, ñ. 134, òàáë. 16). Ïðè ïðîó÷âàíåòî íà “Ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð” (ïîíàòàòúê ÏÁÊ) ïðúâ ó íàñ, à è â íàóêàòà É. Èâàíîâ îùå ïðåç 1929 ã. ñúñòàâè òàçè ïúëíà õðîíîëîãè÷íà ïðàáúëãàðñêà çîäèàêàëíà ñèñòåìà, êàêòî è íà÷àëîòî íà êàëåíäàðíè äàòèðîâêè îò ãîäèíàòà 153, ò. å. íà÷àëîòî íà Àâèòîõîë, çà êîéòî òåêñòúò ãëàñè: “Àâèòîõîë îò ðîäà Äóëî æèâÿ 300 ãîäèíè, íà ïðåñòîëà ñåäíà ïðåç “äèëîì-òâèðåì” (ãîäèíà íà çìèÿòà, 9-è ìåñåö) (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Êíèæîâíîòî è àðõèâíî íàñëåäñòâî íà àêàä. Éîðäàí Èâàíîâ. - Ñòàðî-áúëãàðèñòèêà, 1987, êí. 4, 110-111). Êàêòî ñå âèæäà, ñèñòåìà êàêòî ïî ðåäà íà ãîäèíèòå, òàêà è çà íà÷àëîòî íà êàëåíäàðíàòà èñòîðèÿ ñïîðåä “Èìåííèêà”. Î. Ïðèöàê â íåãîâîòî îáøèðíî èçñëåäâàíå îò 1955 ã. ïîñî÷âà ãîäèíàòà 153 (ñ. 62), êàêòî è ïîïúëâàíå íà èìåíàòà íà ãîäèíèòå òðåòà, ïåòà è äåâåòà (ñ. 79).  èçñëåäâàíåòî îáà÷å íà Á. Ðîãåâ çà íà÷àëîòî íà êàëåíäàðíèÿ ïåðèîä, çàïî÷âàù ñ Àâèòîõîë, å ïîñî÷åíà ãîäèíàòà 188 (âæ. Ðîãåâ. Öèò. ñú÷., ñ. 83, òàáë. 9), à ïî îòíîøåíèå íà ãîäèøíèÿ çîäèàêàëåí ðåä òîé äàâà ïî-ðàçëè÷íà ñèñòåìà (âæ. Ðîãåâ. Öèò. ñú÷., ñ. 28, òàáë. 48).  ðåçóëòàò íà øèðîêî ñúïîñòàâèòåëíèòå èçñëåäâàíèÿ áè ìîãëî äà ñå êàæå, ÷å ïðîáëåìúò ñ äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ êàëåíäàðåí öèêúë å ñïîëó÷ëèâî äîïúëíåí. È òàêà íåèçâåñòíèòå ãîäèíè, òðè íà áðîé, ñà ñëåäíèòå: òðåòà - òèãúð èëè õó; ïåòà - ëóí èëè äðàêîí; è äåâåòàòà îòãîâàðÿ íà ìàéìóíà èëè õîó.
Ïpaáúëãapckama ãîäèíà äðàêîí, èëè ïåòàòà îò çoguakaëíèÿ öèêúë  òðèòå ñòàðîðóñêè ïðåïèñà íà Èìåííèêà îò XV è XVI âåê ãîäèíàòà äðàêîí å íàïèñàíà ñ íàçâàíèåòî âåð èëè áåðåø, ñèð. äðàêîí, è òî ñàìî âåäíúæ, ñâúðçàíî ñúñ çàâçåìàíåòî íà âëàñòòà îò êàí Àñïàðóõ.  ïðåâîäà íà òåêñòà îò É. Èâàíîâ å êàçàíî: “Òåçè ïåòèìà êíÿçå (ñèð. Àâèòîõîë, Èðíèê, Ãîñòóí, Êóðò, Áåçìåð) äúðæàõà êíÿæåñòâîòî îòâúä Äóíàâà 515 ãîäèíè. Òå áÿõà ñ îñòðèæåíè ãëàâè. Ñëåä òîâà íà îòñàìíàòà Äóíàâñêà ñòðàíà äîéäå êíÿç Èñïåðèõ, êîéòî âëàäåå è äîñåãà. Êíÿç Èñïåðèõ îò ðîäà Äóëî äúðæà âëàñòòà 61 ãîäèíè. Ñåäíà íà ïðåñòîëà ïðåç âåðåíè àëåì(- ãîäèíàòà íà äðàêîíà, 1-âè ìåñåö).” Êîðåêöèÿòà É. Èâàíîâ å íàïðàâèë ñ òàáëèöàòà îò äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ öèêúë íà ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Êíèæîâíîòî è àðõèâíî íàñëåäñòâî íà àêàä. Éîðäàí Èâàíîâ, ñ. 111). È òàêà îò èçñëåäâàíèÿòà, ïîñî÷åíè ïî-ãîðå, ñòàâà ÿñíî, ÷å êàí Àñïàðóõ âçåë âëàñòòà â ãîäèíàòà âåðåíè àëåì = äðàêîí, ïúðâè. Èìåííî òóê âå÷å êîðåñïîíäèðà òåìàòà çà “ëåòÿùèòå äðàêîíè” â íàðîäíèòå òåêñòèëíè ïðîèçâåäåíèÿ îò ñ. Êîñòàíäåíåö, Ðóñåíñêî, îòíàñÿùè ñå êúì âðåìåòî íà Âúçðàæäàíåòî XVIII-XIX â.
ÀÂÈÒÎÕÎË Êèòàéñêàòà ãîäèíà ëóí èëè äðàêîí, ïåòà â çîäèàêàëíèÿ öèêúë Äðàêîíúò, èëè ëóí, èìà äúëáîê ìèòîëîãè÷åí ñìèñúë è å ñâúðçàí ñ ãåðîÿ Þþ, îñíîâîïîëîæíèê íà äèíàñòèÿòà Ñÿ. Íî òîé å äîáúð ïîìîùíèê è äàâà íà õîðàòà âîäà è áîãàòñòâî (âæ. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà. Ò. À-Ê, Ì., 1980, ñ. 394). Êóëòúò êúì ëóí - äðàêîíà áèë ñâúðçàí è ñ æåðòâîïðèíîøåíèå íà äóõà íà âîäàòà, õâúðëÿéêè âúâ âîäàòà íàé-êðàñèâîòî ìîìè÷å, ÷èéòî ïîêðîâèòåë áèë Õóàíõå. Èçâåñòåí å ò. íàð. Öèí-Ëåí - çåëåíèÿò äðàêîí, íî ñà ïîçíàòè ñúùî òàêà ãîäèíàòà íà æúëòèÿ äðàêîí è ïð. Äðàêîíúò å ñâúðçàí è ñúñ ñúçâåçäèåòî Öèíëóí. Òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å èçîáðàæåíèÿòà íà äðàêîíà â äðåâíîêèòàéñêîòî èçêóñòâî è ìèòîëîãèÿ èìàò âàæíî çíà÷åíèå â ïðèëîæíèòå èçêóñòâà, êàêòî è â îáëåêëîòî íà èìïåðàòîðà, íîñåù íàçâàíèåòî Âàí, îëèöåòâîðÿâàù âúðõîâíîòî åäèíñòâî íà îáùåñòâîòî (âæ. Èñòîðèÿ Êèòàÿ ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí äî íàøèõ äíåé. Ì., 1974, 10-12). Íî äðàêîíúò áèë âêëþ÷åí âúâ âñè÷êè ðîäîâå è ðàíãîâå íà îáùåñòâîòî, êàòî íàïðèìåð Ïóí-Âàí, öàð íà äðàêîíèòå è ïð. (âæ. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà. Ò. 1, ñ êèòàéñêàÿ ìèôîëîãèÿ, 652-662). Èìàéêè ïðåäâèä êóëòà è ìèòîëîãèÿòà íà äðàêîíà â äðåâíîêèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ, è òî â ïðîäúëæåíèå íà õèëÿäîëåòèÿ äî íàøè äíè, òðÿáâà äà ñìÿòàìå, ÷å íàëè÷èåòî íà êàëåíäàðíèòå ñúîòâåòñòâèÿ íà ãîäèíàòà Äðàêîí-Ëóí, ó ïðàáúëãàðèòå áåð-âåðåíè, êàòî ïåòà ãîäèíà îò äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ êàëåíäàð àñòðîíîìè÷åñêè öèêúë, ÿâíî íàëèöå ñà âúçìîæíîñòè çà îðíàìåíòàëíèòå èçîáðàæåíèÿ ó êèòàéöèòå, à êàêòî ùå âèäèì - è ó áúëãàðèòå, êàòî åäíà äðåâíà èçòî÷íà ñëåäà â ñòàðèòå áúëãàðè â Öåíòðàëíà Àçèÿ è ïðèäâèæâàíåòî èì íà çàïàä êúì Êàñïèéñêî ìîðå, Ñåâåðåí Êàâêàç è Öåíòðàëíà Åâðîïà îùå ïðåç IV-V âåê çàåäíî ñ õóíèòå (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Åòíè÷åñêè è õðîíîëîãè÷åñêè áåëåæêè çà ïðàáúëãàðñêîòî ïëåìå Äóëî. - Ïðîáëåìè íà êóëòóðàòà, 1980, êí. 3, 61-71).
II. ÊÎÑÒÀÍÄÅÍÑÊÈÒÅ “ËÅÒßÙÈ ÄÐÀÊÎÍÈ” ÎÒÊÐÈÂÀÍÅ È ÈÇÑËÅÄÂÀÍÅ Ñ. Êîñòàíäåíåö, Ðóñåíñêî. Âñÿêî åäíî ïî-ãîëÿìî ñåëèùå â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ ñúñ ñòàðî ìåñòíî áúëãàðñêî íàñåëåíèå, ïîçíàòî ïîä åòíîãðàôñêèòå íàçâàíèÿ “õúðöîè” è “êàïàíöè”, å ñúõðàíèëî áîãàòà èíôîðìàöèÿ çà äàëå÷íîòî èñòîðè÷åñêî ìèíàëî è ïîòåêëîòî íà òîâà íàñåëåíèå. Äîñòàòú÷íî å èçñëåäâà÷úò äà èìà ñúîòâåòíî ãîëÿìà íàó÷íà ïîäãîòîâêà, çà äà ðàçêðèå áåçöåííà åòíîëîãè÷åñêà èíôîðìàöèÿ, òàêà íåîáõîäèìà ñ àâòåíòè÷íîñòòà ñè, çà äà áúäàò ðàçîáëè÷åíè ãîëåìèòå íàó÷íè çàáëóäè çà ïðîèçõîäà íà ïðàáúëãàðèòå è òåõíèÿ ïëåìåíåí ñúñòàâ (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Ïðàáîëãàðñêè ðîäî-ïëåìåííûå íàçâàíèÿ â ñâåòà âîëæñêèõ è àëòàéñêèõ òþðêñêèõ ÿçûêîâ. Àêòîâå íà Õ ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî îíîìàñòèêà, Ñîôèÿ, 28 þíè - 4 þëè. Òîì 2. Ñ., 1975, 261-269). Êàêòî âå÷å ñòàíà ÿñíî, êàí Àñïàðóõ âçåë âëàñòòà ïðåç ãîäèíàòà âåðåíè àëåì, ñèð. ïðåç 668 ã., íî ñúçäàë ñâîÿòà äúðæàâà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ ïðåç 681 ã. Êàêòî å èçâåñòíî, êàí Àñïàðóõ îãëàâèë ìíîãîïëåìåíåí ñúñòàâ, èçâåñòåí êàòî îíîãóíäóðè èëè îíîãóðè, â êîéòî âëèçàëè ïëåìåíàòà: Äóëî, Åðìè-Åðìèàð, Âîêèë, Óêèë, Âèõòóíã, Óãàèí, Åðäóàð, Êóáèàð-ÊóÂèàð, ×àêàðàð, Êþðèãèð è äðóãè, ñïîðåä ïèñìåíè äàííè.
Îáð. 1. Òàáëèöà íà 12-ãîäèøíèÿ æèâîòèíñêè êàëåíäàðåí öèêúë ñ íà÷àëíàòà ãîäèíà 153 íà Àâèòîõîë è ãîäèíàòà íà ïîêðúñòâàíåòî - 886.
Ïðåç 1712 ã. Ãèéîì Äåëèë èçäàâà ñâîÿòà êàðòà “Îðáèñ ðîìàíè äèñêðèïòî...”, íà êîÿòî ìåæäó Äóíàâ è Ñòàðà ïëàíèíà, èçòî÷íî îò ð. Èñêúð è ïî÷òè äî ÷åðíîìîðñêèÿ áðÿã ïîìåñòâà ãîëÿì íàäïèñ -ÁÓËÃÀÐÈÀ. Ïîä òîçè íàäïèñ å ïîñòàâåí äðóã, âòîðè ïî-ñèòåí íàäïèñ - Áóëãàðè îíîãóíäóðè. Êàðòàòà íà Ã. Äåëèë öåëè äà ïðåäñòàâè îòäåëíèòå ïðîâèíöèè íà Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ ïî âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí Áàãðåíîðîäíè, ò.å. VIII-IX âåê. Îáîáùàâàùèòå íàäïèñè áóëãàðè îíîãóíäóðè è áúëãàðè îíîãóðè ñà âúðõó òåðèòîðèÿòà íà Ñðåäíà è Èçòî÷íà Ìèçèÿ, âúðõó êîÿòî òåðèòîðèÿ êàí Àñïàðóõ ðàçïîëîæèë îòäåëíèòå ïëåìåíàñúçäàòåëè íà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ ïðåç 681 ã. Òîâà ëîêàëèçèðàíå íà ïîâå÷å îò äåñåòèíà ðàçíîåçè÷íè åòíè÷åñêè ïëåìåíà, êîèòî äîâåë áúëãàðñêèÿò êàí Àñïàðóõ, ÿâíî ñà çàïàçåíè â òðàäèöèèòå è áèòà íà íàñåëåíèåòî è ñëåä ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò â ïåðèîäà VII-IX âåê. Èìåííî â óñòîé÷èâîñòòà íà ïðàåòíè÷åñêè ÷åðòè â áèòà, åçèêà, èçîáðàçèòåëíîòî èçêóñòâî, ìèòîëîãèÿòà è ïð. ìîãàò äà ñå îòêðèÿò öåííè ïðèìåðè, îòíàñÿùè ñå äîðè äî ñàìèÿ åòíîãåíåçèñ íà ïðàáúëãàðèòå. Ñàìîòî ñåëî Êîñòàíäåíåö ñå íàìèðà íà òåðèòîðèÿòà áóëãàðè îíîãóðè, òàêà ÷å âúçìîæíîñòèòå çà èçñëåäâàíå íà “ëåòÿùèòå äðàêîíè” è ïðàâåíå íà ïî-íàòàòúøíè èçñëåäâàíèÿ ìîæå äà áúäå åäíî ïîëîæèòåëíî è ðåçóëòàòíî ÿâëåíèå êúì åòíîãåíåçèñà íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò (îáð. 2). Ñòàðèííîñòòà íà ñåëî Êîñòàíäåíåö.  åòíîãðàôñêîòî ïðîó÷âàíå íà èçâåñòíèÿ áúëãàðñêè ó÷åí Ë. Ìèëåòè÷ îò êðàÿ íà XIX â. è èçäàäåíàòà êíèãà “Ñòàðîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ” (Ñ., 1902 ã.) ñåëî Êîñòàíäåíåö å ïîñòàâåíî êàòî ñåëèùå, çàïàçèëî “ñòàðîâðåìñêîòî ñè íàñåëåíèå” â Ðóñåíñêà îêîëèÿ (ñ. 177) ñúñ 193 êúùè áúëãàðè è 49 òóðñêè êúùè. Êîíñòàòàöèÿòà íà Ë. Ìèëåòè÷ å, ÷å ïðåç ïåðèîäà íà òóðñêîòî ðîáñòâî, ñèðå÷ êðàÿ íà XIV â. äî Îñâîáîæäåíèåòî (1878 ã.), â ïúðâèòå âåêîâå òàçè ÷àñò îò Áúëãàðèÿ âñúùíîñò â íàé-îáùè ëèíèè ëåæè íà òåðèòîðèÿòà áóëãàðè îíîãóðè ñïîðåä êàðòàòà íà Ãèéîì Äåëèë îò XVIII â.  ïîñî÷åíèÿ ïåðèîä îò ïúðâèòå äâà-òðè âåêà íà îñìàíñêîòî èãî Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ å ïðåæèâÿëà íåîïèñóåìà åòíè÷åñêà êàòàñòðîôà, ñ èç÷åçâàíå íà ñòîòèöè, à ìîæå áè è õèëÿäè ñåëèùà çàåäíî ñúñ ñòàðèòå èì íàçâàíèÿ è áúëãàðñêîòî õðèñòèÿíñêî íàñåëåíèå, åäíà ÷àñò èçáÿãàëî ñåâåðíî îò ð. Äóíàâ, äðóãà - ïî-
333
ÀÂÈÒÎÕÎË ìþñþëìàí÷åíà è èçáèòà. Òàêà ÷å çàâàðåíàòà åòíè÷åñêà õîìîãåííîñò íà áúëãàðñêîòî õðèñòèÿíñêî íàñåëåíèå â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ â ïåðèîäà XV-XIX â. â òàçè ÷àñò å íàñèòåíà ñ íîâè åòíè÷åñêè ãðóïè - îñìàíñêè òóðöè, àëèàíè, òàòàðè, öèãàíè è äðóãè. Èìåííî òîçè ïðîäúëæèòåëåí ïðîöåñ å äîâåë äî ðàçðóøàâàíå è ãðàíèöèòå íà ñðåäíîâåêîâíèòå áúëãàðñêè åòíîãðàôñêè îáëàñòè, ôîðìèðàíè â ïåðèîäà VII-Xl â. ìåæäó çàâàðåíîòî ñëàâÿíñêî íàñåëåíèå è çàñåëåíèòå ïëåìåííè ãðóïè â ñúñòàâà íà îíîãóðèòå, çà êîèòî âå÷å ñòàíà äóìà ïî-ãîðå. Îò ïðîäúëæèòåëíèòå åòíîëèíãâèñòè÷íè, àðõåîëîãè÷åñêè è äðóãè ïðîó÷âàíèÿ íà íàøè ó÷åíè âúðõó òåðèòîðèÿòà îíîãóðè áóëãàðè - VII-IX â., îòäåëíèòå ïëåìåíà ñà ëîêàëèçèðàíè ïðèáëèçèòåëíî â ñëåäíèÿ ðåä: ïëåìåòî äóëî, îò êîåòî ïðîèçõîæäà êàí Àñïàðóõ è äðóãè êàíîâå, áèëî ðàçïîëîæåíî ìåæäó Ïðîâàäèéñêîòî ïëàòî è íà çàïàä äî ð. Îñúì, ñ ïðåäáàëêàíñêàòà ÷àñò è ÷àñò îò Ìèçèÿ. Íàé-âåðîÿòíî ãðàíèöàòà ìåæäó Àñïàðóõîâà Áúëãàðèÿ è Âèçàíòèÿ ñå äâèæåëà ïî áèëîòî íà Ñòàðà ïëàíèíà. Âúçìîæíî å ñàìîòî íàçâàíèå, äðåâíîòî Õåìóñ, äà å çàìåíåíî ñ íàçâàíèåòî Áàëêàí è ïî-êúñíî âîäè äî ïîÿâàòà íà åòíîãðàôñêîòî íàçâàíèå “áàëêàíäæèè” (âæ. Ë. Ìèëåòè÷. Öèò. ñú÷., 35-55).  òîçè ðåãèîí ìîæå áè ïî ñúùîòî âðåìå ñå å ïîÿâèëî è íàçâàíèåòî “òîðëàöè”, ò. å. ãðàíè÷àðè, ïàçåùè ïðîõîäèòå îò ×åðíî ìîðå äî ð. Îñúì è íà çàïàä.
Îáð. 2. Êàðòà ÁÓËÃÀÐÈ ÎÍÎÃÓÍÄÓÐÈ, ñúñòàâåíà îò Ãèéîì Äåëèë ïðåç 1712 ã., îòíàñÿùà ñå çà âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí Ïðîôèðîãåíè (VII-IX â.)
Åðìè è Åðìèàð, èçãëåæäà, å íàñåëÿâàëî ñåâåðîçàïàäíàòà ÷àñò íà Äóíàâñêàòà ðàâíèíà ìåæäó ð. Èñêúð äî ð. Îñúì, êàòî íåïîñðåäñòâåíî äî òîâà ïëåìå å áèëî çàñåëåíî Êþðèãèð íà èçòîê, ðàçïîëîæåíî äî ð. ßíòðà. Îò òîâà ïëåìå, êàêòî è îò Åðìèàð, ñëåä ïðåìèíàâàíåòî íà êàí Êðóì â Ñîôèéñêîòî ïîëå ïðåç 809 ã., òå äîñòèãíàëè äî ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Ñòðóìà. Ïëåìåòî ×àêàðàð, êàêòî è ïëåìåòî Óãàèí áèëè ðàçïîëîæåíè â Äîáðóäæà è Çàïàäíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå äî íîñ Åìèíå. Ñ ãîëÿìà âåðîÿòíîñò, îñíîâàâàéêè ñå íà àðõåîëîãè÷åñêè, åòíîãðàôñêè, åçèêîâè è äðóãè äàííè, ñðîäíèòå ïëåìåíà âîêèë è Óêèë çàåìàëè ÷àñò îò Äîáðóäæà, Äåëèîðìàíà èëè Ëóäîãîðèåòî äî ð. Äóíàâ è íà çàïàä äî ð. ßíòðà. Íà òàçè òåðèòîðèÿ ôàêòè÷åñêè åòíîãðàôèòå îòêðèõà ïëåìåííèòå íàçâàíèÿ ÷åðíè áúëãàðè (Ñèëèñòðåíñêî), êàïàíöè (Ðàçãðàäñêî è Òúðãîâèøêî) è õúðöîè (ÐóñåíñêîÁåëåíñêî). Íà ìÿñòîòî íà íÿêîãàøíèòå ïðàáúëãàðñêè ïëå-
334
ìåíà ñà áèëè ôîðìèðàíè íîâè ìåñòíè åòíîãðàôñêè ãðóïè â ðåçóëòàò íà ñëàâÿíî-áúëãàðñêàòà åòíè÷åñêà êîíñîëèäàöèÿ. Èìåííî ðåäèöà åòíîãðàôñêè è äðóãè äàííè îò êóëòóðàòà íà òåçè åòíîãðàôñêè ãðóïè äàâàò îïðåäåëåíè âðúçêè ñ ÷óâàøèòå è íÿêîè äðóãè íàðîäè îò Ïîâîëæèåòî, êúäåòî ñà áèëè çàñåëåíè Êîòðàãîâèòå áúëãàðè ïðåç IX â. (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Êóëòóðàòà íà ïðàáúëãàðèòå â ñâåòëèíàòà íà ïðàáúëãàðñêèÿ åçèê. - Ïðîáëåìè íà êóëòóðàòà, 1979, êí. 6, 67-68). Åòíè÷åñêî-äåìîãðàôñêèòå ïðîìåíè, íàñòúïèëè ñëåä XIV â. â ðåçóëòàò íà èíòåíçèâíàòà èíâàçèÿ íà îñìàíèòå â ïðîäúëæåíèå íà íÿêîëêî ñòîëåòèÿ, äîâåëè äî òîâà êàðòèíàòà íà íÿêîãàøíàòà õîìîãåííîñò íà òàçè òåðèòîðèÿ, íàñåëåíà èçêëþ÷èòåëíî ñ áúëãàðñêî õðèñòèÿíñêî íàñåëåíèå, ñëåä âòîðàòà ïîëîâèíà íà XVI â. ìíîãî äà ñå ïðîìåíè. Òîâà åòíè÷åñêî äåìîãðàôñêî ïîëîæåíèå çàïî÷âà îòíîâî äà ñå ïðîìåíÿ è ñëåä âòîðàòà ïîëîâèíà íà XVIII â., êîãàòî áàëêàíäæèéñêîòî íàñåëåíèå çàïî÷âà äà ñå ïðåñåëâà îò áàëêàíñêèòå ñåëèùà îò Òðîÿí äî Òðÿâíà è Åëåíà è ñòèãà äî íîâî ÷àñòè÷íî ïîáúëãàðÿâàíå íà ãîëÿì áðîé äîðè íà “èçíèêíàëèòå” ñåëèùà ñ òóðñêî íàñåëåíèå è íîñåùè òóðñêè íàçâàíèÿ. Âúðõó òîçè ïðîöåñ èëè ïî-ñêîðî ïðîöåñè âèäíè áúëãàðñêè ó÷åíè - èñòîðèöè, åçèêîâåäè, åòíîëîçè, ôîëêëîðèñòè è äðóãè, õâúðëèõà ñ èçñëåäâàíèÿòà ñè èçâåñòíà ñâåòëèíà. Òàêà ïðåç 1987 ã. ñå ïîÿâè öåííèÿò ñáîðíèê ïîä íàçâàíèå “Áîãàòà èñòîðèÿ è ðåâîëþöèîííè òðàäèöèè. Èç ìèíàëîòî íà Òúðãîâèøêèÿ êðàé” (Ñ., 1987, ñ. 193 ).  ñòàòèèòå ñå îòêðèâàò âàæíè èñòîðè÷åñêè äàííè îò òóðñêè èñòîðè÷åñêè ïèñìåíè èçòî÷íèöè, åçèêîâè è äðóãè òåðåííè ìàòåðèàëè, ñúáðàíè íà ìÿñòî îò ñúîòâåòíèòå èçñëåäâà÷è. Èçêëþ÷èòåëíî ñëîæíè äåìîãðàôñêè ïðîìåíè ñà áèëè èçâúðøåíè ïðåç XV è XVI â. â Ëóäîãîðèåòî (Äåëèîðìàíà) è Ðàçãðàäñêèÿ êðàé. Ïîâå÷å îò äåñåò èçñëåäâà÷è (ïî-òî÷íî 14 àâòîðè) íà÷åëî ñ èçâåñòíèÿ áúëãàðñêè èñòîðèê îñìàíèñò Ñòðàøèìèð Äèìèòðîâ ðàçêðèâàò èñòîðè÷åñêîòî ìèíàëî íà ðåãèîíà. Òåçè èçñëåäâàíèÿ ñà îáåäèíåíè â êíèãàòà “Èñòîðèêî-äåìîãðàôñêè ïðîöåñè â Ðàçãðàäñêèÿ êðàé”, èçäàäåíà ïðåç 1988 ã. è ñúäúðæàùà 156 ñòàòèè. Îò ïóáëèêàöèèòå ñå âèæäà, ÷å òàçè öåíòðàëíà ÷àñò íà Àñïàðóõîâà Áúëãàðèÿ å áèëà èçêëþ÷èòåëíî òåæêî çàñåãíàòà â ïåðèîäà íà îñìàíñêîòî âëàäè÷åñòâî. Íî âñå ïàê îöåëåëèòå áúëãàðè â òîçè ðåãèîí, íàðè÷àùè ñåáå ñè “êàïàíöè”, è äîñåãà ñà çàïàçèëè âàæíè äðåâíè ïðàáúëãàðñêè áèòîâè, åçèêîâè, ôîëêëîðíè è äðóãè äîêàçàòåëñòâà çà ïðîèçõîäà ñè.  òîçè ðåãèîí, âå÷å â ñúùèíñêàòà ðàâíèííà ÷àñò íà Ìèçèÿ, å âëèçàëà è òåðèòîðèÿòà íà Ïîïîâñêèÿ êðàé ñúñ ñòàðî “êàïàíñêî” íàñåëåíèå.  ðåçóëòàò íà äîáðîñúâåñòíè èçñëåäâàíèÿ íà åòíîãðàôñêèòå ãðóïè è ïðîìåíèòå â ïåðèîäà XV-XIX â. (äî Îñâîáîæäåíèåòî) ñå ïîÿâÿâà ñáîðíèêúò “Èñòîðèêî-äåìîãðàôñêè è åòíîãðàôñêè ïðîìåíè â Ïîïîâñêèÿ êðàé îò XV äî XIX âåê è íÿêîè ñúâðåìåííè êóëòóðíî-åòíè÷åñêè ïðîáëåìè” (áðîøóðà, Ïîïîâî, 1989ã.). Òàêà íà íÿêîãàøíàòà êàðòà íà Ã. Äåëèë îò XVIII â., î÷åðòàâàùà òåðèòîðèÿòà íà áóëãàðè îíîãóðè ïðåç VII-IX â., ò. å. òàì, êúäåòî Ë. Ìèëåòè÷ â êðàÿ íà XIX â. îòêðèâà è îïèñâà ñòàðîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå è íåãîâèòå åòíîãðàôñêè è åçèêîâè îñîáåíîñòè, âúïðåêè âñè÷êè òðóäíè èñòîðè÷åñêè óñëîâèÿ áúëãàðèòå - õúðöîè, êàïàíöè, áàëêàíäæèè è äðóãè, ñà çàïàçèëè öåííè äàëå÷íè èñòîðè÷åñêè ÷åðòè çà ïðîèçõîäà ñè è òðàäèöèîííàòà áúëãàðñêà êóëòóðà.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Îáð. 3. Èçîáðàæåíèå íà äðàêîí âúðõó êàìåííà ïëî÷à îò Ðóñå,Õ-ÕI â.
Îáð. 4. Öúðêîâíà äúðâîðåçáà ñ èçîáðàæåíèå íà äðàêîí îò ïúðâàòà ïîëîâèíà íà XIX â. Òðåâíåíñêà ðåçáàðñêà øêîëà.
Ñåëî Êîñòàíäåíåö - ðåãèîíàëåí “ðåçåðâàò” çà èñòîðèêî-åòíè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ. Êàêòî å îòáåëÿçàíî îò Ë. Ìèëåòè÷ - íàñåëåíèåòî íà òîâà ñåëî å “ñòàðîâðåìñêî”, íàðè÷àíî îò íåãî “åðëèè”, ò. å. ìåñòíè, çà ðàçëèêà îò ïðèäîøëèòå ïî-êúñíî ïî òåçè ìåñòà. Òîé îáà÷å óïîòðåáÿâà è åòíîãðàôñêîòî íàçâàíèå “úðöîè” èëè “õúðöîè”. Èìåííî æèòåëèòå íà ñ. Êîñòàíäåíåö ïðèíàäëåæàò êúì “õúðöîèòå” - íàçâàíèå, ÷èéòî ïðîèçõîä è åòèìîëîãèÿ âñå îùå íå å çàäîâîëèòåëíî íàó÷íî äîêàçàíî. Èìà ïî-äîáðè âúçìîæíîñòè äà áúäå îáÿñíåíî ÷ðåç ïðàáúëãàðñêèÿ åçèê, îòêîëêîòî ÷ðåç ðóìúíñêèÿ, êàêòî îòáåëÿçâàò íÿêîè íàøè åçèêîâåäè. Ñòàðèííîñòòà íà ñ. Êîñòàíäåíåö ñå ïîòâúðæäàâà ñ ðåäèöà ïèñìåíè òóðñêè äîêóìåíòè. Òàêà ïðåç 1734 ã. òî å ïîñî÷åíî êàòî Êîñòàíèäæå. Ïðåç 1639 ã. å ïîñî÷åíî êàòî Êîñòàíè÷å. Îòíîâî ñå ñðåùà â òóðñêè äîêóìåíò îò 1631 ã., çàïèñàíî êàòî Êîñòàíèäæå. Íàé-ðàííîòî ïèñìåíî ñâåäåíèå å îò äàíú÷åí äîêóìåíò îò 1573 ã. è å ñ íàçâàíèåòî Êóñòåí÷å (âæ. Ð. Ñòîéêîâ. Íàèìåíîâàíèÿ íà áúëãàðñêè ñåëèùà â òóðñêè äîêóìåíòè... XV-XVIII â. - Èçâåñòèÿ íà ÍÁ “Â. Êîëàðîâ” çà 1959 ã. Ò. I (VII). Ñ., 1961, ñ. 420). Òîâà ïîêàçâà, ÷å ñåëèùåòî å ðàííîñðåäíîâåêîâíî è å çàïàçèëî ãðúêî-ðèìñêîòî ñè íàèìåíîâàíèå. Âåðîÿòíî ïî âðåìåòî íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî, ò. å. íà Àñïàðóõîâà Áúëãàðèÿ, ñåëîòî íå ñàìî å ñúùåñòâóâàëî, íî å áèëî ïîä ñúùîòî èìå, íåïðîìåíåíî äîðè ñëåä çàñåëâàíåòî íà áúëãàðèòå ïî òåçè ìåñòà ïðåç VI-VII âåê. Ïðè ìîèòå òåðåííè åòíîëîæêè èçñëåäâàíèÿ èç Áúëãàðèÿ ïðåç 60-òå ãîäèíè íà XX â. (ãëàâíî â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ, ò. å. íà òåðèòîðèÿòà íà íÿêîãàøíèòå îíîãóðè áóëãàðè) ïðåç 1969 ã. ñå îçîâàõ â ñåëî Êîñòàíäåíåö. Íà òåðåí â ñúâðåìåííîòî ãðîáèùå îòêðèõ ïðåíåñåíà ñòàðà íàäãðîáíà àíòðîïîìîðôíà “ïëî÷à” ñ ãîðíà ÷àñò - ñêóëïòèðàíà ìúæêà ãëàâà ñ ìîíãîëîèäíè àíòðîïîëîãè÷åñêè áåëåçè. Âåðîÿòíî íÿêîãàøåí íàäãðîáåí ñèìâîë, ñ ëåêè òðàíñôîðìàöèè îò òèï “êàìåííà áàáà”, áå òðàíñôîðìèðàí â ïîëóõðèñòèÿíñêè ñèìâîë - êðúñò. Íàé-âåðîÿòíî òîâà å ñòàíàëî îêîëî êðàÿ íà IX èëè Õ â. - ïðåìèíàâàíåòî îò åçè÷åñêàòà ðåëèãèÿ íà “òàíãðèçìà” êúì õðèñòèÿíñêàòà êðúñòîîáðàçíà íàäãðîáíà ñèìâîëèêà. Âúðõó çàïàäíàòà ÷àñò íà òàçè “êàìåííà áàáà” íå å èçîáðàçåí “êîñè÷íèê”, êàêúâòî ñðåùàìå ïðè òèïè÷íèòå êàìåííè áàáè, òàêà øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíè îò Àëòàé ïî÷òè äî Àäðèàòè÷åñêî ìîðå êàòî ñëåäè îò ìèãðàöèÿòà íà “àëòàéñêî” íàñåëåíèå îò
Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì Åâðîïà ïðåç IV-V â.  ãðîáèùåòî íà ñ. Êîñòàíäåíåö áÿõà óñòàíîâåíè è ðåäèöà äðóãè êàìåííè íàäãðîáíè ïàìåòíèöè îò Ñðåäíîâåêîâèåòî è Âúçðàæäàíåòî (X-XIX â.) ñ îïðåäåëåí àíòðîïîìîðôåí ïðîèçõîä è ñïåöèôèêà. Ðåçóëòàòèòå îò ïðîó÷âàíèÿòà áÿõà ïóáëèêóâàíè è ïðîèçâåäîõà ïîëîæèòåëíè îöåíêè ó íàñ è â ×óâàøèÿ. Âñúùíîñò áå îòêðèòà âàæíà ïðàáúëãàðñêà ñëåäà è òðàäèöèÿ â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Çà àíòðîïîìîðôíèòå íàäãðîáíè êàìúíè îò Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ. - Ïúðâè êîíãðåñ íà Áúëãàðñêîòî èñòîðè÷åñêî äðóæåñòâî (27-30 ÿíóàðè 1970 ã.). Ò. II. Ñ., 1972 ã., ñ. 272-297, îáð. 1,2). Ïðåç íåêîëêîäíåâíèÿ ïðåñòîé â ñåëîòî è ïðè ðàçíîñòðàííèòå ïðîó÷âàíèÿ - íàïðàâåíèòå çàñíèìàíèÿ íà ðàçëè÷íè îáåêòè, åçèêîâè è äðóãè ïðîó÷âàíèÿ, ñå îêàçà, ÷å ñ. Êîñòàíäåíåö äåéñòâèòåëíî ïðåäñòàâëÿâà åäèí ìàëúê “ðåçåðâàò”, â êîéòî ñà ñúõðàíåíè öåííè èñòîðèêî-åòíè÷åñêè ìàòåðèàëè. Òàì áÿõà îòêðèòè ñòàðè áèòîâè òúêàíè ñ îðíàìåíòàëíè êîìïîçèöèè íà “ëåòÿùè äðàêîíè” - åäíî óíèêàëíî ÿâëåíèå è íåñúìíåíî âàæíî îòêðèòèå çà ñúïîñòàâèòåëíè èçñëåäâàíèÿ, ðàçêðèâàùî äàëå÷íè èñòîðè÷åñêè ïåðèîäè è ìåæäóíàðîäíè êóëòóðíè êîíòàêòè ìåæäó íÿêîè îò ïðàáúëãàðñêèòå åòíè÷åñêè ïëåìåíà è ñåâåðíèòå êèòàéñêè îáùíîñòè þæíî îò íàé-èçòî÷íèÿ äÿë íà âåðèãàòà Òÿí Øàí - åäèí îò ïúòèùàòà, ïî êîéòî ñå äâèæåëè íÿêîè ïðàáúëãàðñêè ïëåìåíà, èëè ò. íàð. Ñåâåðåí ïúò íà êîïðèíàòà, ìèíàâàù ïðåç Êàøãàð çà Ñðåäíà Àçèÿ êúì Êàñïèéñêî ìîðå.
III. ÊÎÌÏÎÇÈÖÈßÒÀ “ÃÀËÎÏÈÐÀÙÈ ÊÎÍÍÈÖÈ” È “×ÅÐÂÅÍÈ È ÁÅËÈ ËÅÒßÙÈ ÄÐÀÊÎÍÈ” (îáð. 8 u 9) Òåìàòà “ëåòÿùè äðàêîíè” ïðàâè îïèò äà èçñëåäâà íåèçñëåäâàíè ñèìâîëè â ñòàðàòà áúëãàðñêà íàðîäíà òðàäèöèÿ - áèëî âúâ âåçáåíàòà îðíàìåíòèêà, êîÿòî å áèëà ïðåäìåò íà ìíîãî èçñëåäâàíèÿ äîñåãà (âæ. Èâ. Êîåâ. Áúëãàðñêàòà âåçáåíà îðíàìåíòèêà. Ñ., 1951), áèëî â ïî-îáùè ïóáëèêàöèè âúðõó òîçè ðîä áúëãàðñêî èçêóñòâî, çà êîåòî â íàøèòå ìóçåéíè ôîíäîâå ñà ñúõðàíåíè ãîëÿìî êîëè÷åñòâî ìàòåðèàëè îò XIV â. äî íàøå âðåìå. Òàêèâà îðíàìåíòè íå ñå ñðåùàò è â ìîíîãðàôèÿòà íà Ê. Ïîïîâ (Áúëãàðñêè
335
ÀÂÈÒÎÕÎË íàðîäíè îðíàìåíòè. Ñ., 1986 ã.), ìàêàð äà ñà çàñåãíàòè ðàçëè÷íè áèòîâè èçòî÷íèöè - âåçáà, ïëåòèâà è òúêàíè.  îðíàìåíòíèÿ ôîíä íà áúëãàðñêèòå êèëèìè èìà çíà÷èòåëåí áðîé ñèìâîëè, êàêúâòî å íàïðèìåð “ëîçíèöà ñ ãðîçäîâå”, ñâúðçàíè ñ õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Õðèñòèÿíñêè ñèìâîëè â ñòàðèòå áúëãàðñêè êèëèìè îò XVIII-XIX â. - ëîçàòà, ãðîçäúò è ïàóíúò. - Èçâåñòèÿ íà íàöèîíàëíèÿ èñòîðè÷åñêè ìóçåé. Ò. XII. Ñ., 2001, ñ. 110128).  ñòàðèòå áúëãàðñêè êèëèìè áÿõà îòêðèòè è ìíîãî ïî-äðåâíè îðíàìåíòíè ñèìâîëè êàòî íàïðèìåð “øàìàíñêîòî äúðâî”.  áúëãàðñêè àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè îò VIII-IX â. ñå îòêðèâàò îðíàìåíòíè ñèìâîëè è ñúñ ñèáèðî-àëòàéñêè ïðîèçõîä, êîåòî ïîêàçâà êàêúâ øèðîê ãåîãðàôñêè è èñòîðè÷åñêè àñïåêò èìà áúëãàðñêîòî îðíàìåíòíî èçêóñòâî (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Øàìàíèñòè÷íè ïðåäõðèñòèÿíñêè ñëåäè ó áúëãàðèòå îò ñèáèðî-àëòàéñêè ïðîèçõîä. - Â: Íîâàòà êóëòóðà, áð. 4 è 8,1998). Òàêàâà äðåâíà àëòàéñêà îðíàìåíòèêà è êîìïîçèöèè ñå îòêðèâàò è â ïëúñòåíèòå êèëèìè ãëàâíî îò Êîïðèâùèöà îò XVIII-XIX â. (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Îáùè äåêîðàòèâíè è îðíàìåíòàëíè ïðèíöèïè â êîìïîçèöèèòå íà áúëãàðñêèòå, ñðåäíîàçèàòñêèòå è äðåâíèòå àëòàéñêè îðíàìåíòèðàíè ïëúñòåíè êèëèìè. - Â: Èçâåñòèÿ íà Áúëãàðñêîòî èñòîðè÷åñêî äðóæåñòâî. Ò. XXXII, 1978, ñ. 49-59).
Òåêñòèëíîòî èçêóñòâî íà “õúðöîèòå” å Ðóñåíñêî è “êàïàíöèòå” â Ðàçãðàäñêî è Òúðãîâèùêî êàòî ïðîÿâà íà òðàäèöèîííà íàðîäíà õóäîæåñòâåíà êóëòóðà ïðèòåæàâà îãðîìåí ôîíä îò ðàñòèòåëíè, ãåîìåòðè÷íè, àíòðîïîìîðôíè è îðíàìåíòíè ñèìâîëè, êàêúâòî å ñëó÷àÿò ñ “ëåòÿùèòå äðàêîíè”. Êàêòî âå÷å îòáåëÿçàõìå, ïðè ïðîó÷âàíèÿòà ìè â ñ. Êîñòàíäåíåö ïðåç 1968 ã. áå îòêðèò èçêëþ÷èòåëíî öåíåí åêçåìïëÿð ñ îðíàìåíòíà êîìïîçèöèÿ îò äðåâåí ïðîèçõîä. Ñòàâà äóìà çà ñâàòáåí îáðåäåí ïåøêèð - êúðïà, â äâàòà, êðàÿ íà êîÿòî ïî øèðèíàòà ñà êîìïîçèðàíè îðíàìåíòè. Äåêîðàòèâíàòà ëåíòà å ñúñòàâåíà îò òðè ïîÿñà, êàòî ïúðâèÿò è òðåòèÿò ñà ñèìåòðè÷íè ñïðÿìî ñðåäíàòà ÷àñò íà öâåòíàòà êîìïîçèöèÿ. Òåçè òðè ÷àñòè ñà ðàçäåëåíè ñ ïî íÿêîëêî óñïîðåäíè öâåòíè ëèíèè, äîáðå îòäåëÿùè ÷àñòèòå íà öÿëàòà óêðàñà íà îðíàìåíòèðàíàòà òúêàí. Ìåæäó äâàòà óêðàñåíè “áàøîâå” (êàêòî ñå íàðè÷à îðíàìåíòèðàíàòà ÷àñò) ïåøêèðúò íÿìà äîïúëíèòåëíà óêðàñà, à òîâà å áåëèÿò ôîí íà ïàìó÷íîòî ïëàòíî. Áè ñëåäâàëî äà îòáåëåæèì, ÷å òúêàíòà å “ïëàòíåíà” ñ ïàìó÷íà îñíîâà è âúòúê, à ñàìî óêðàñàòà å îò äâà öâÿòà -÷åðâåíè è áåëè ïàìó÷íè êîíöè, ïîñëåäíèòå ïî-äåáåëè, çà äà ñå ïîëó÷è èçâåñòíà ðåëåôíîñò è ïî-ãîëÿìà ïëúòíîñò â èçãðàæäàíåòî íà êîìïîçèöèÿòà.
Îáð. 5. Âåçáåíà êîìïîçèöèÿ íà ìèòîëîãè÷íà õèáðèäíà “ïòèöà-çìèÿ” îò Ñîôèéñêî. Âòîðàòà ïîëîâèíà íà XIX â.
Îáð. 6. Èçîáðàæåíèÿ íà “ïòèöà-äðàêîí”, âåçìî âúðõó ðúêàâ íà æåíñêà ðèçà îò Ñîôèéñêî, êðàÿ íà XIX â.
336
Îáð. 7. Êîìïîçèöèÿ “äðàêîíè è äúðâî íà æèâîòà”, õóäîæåñòâåíà òúêàí îò Êîòëåíñêî
ÀÂÈÒÎÕÎË Ôðèçîâå íà ãàëîïèðàùè êîííèöè Íàä è ïîä öåíòðàëíàòà êîìïîçèöèÿ íà áåëèòå è ÷åðâåíèòå äðàêîíè ñà èçîáðàçåíè òâúðäå ñïîëó÷ëèâî ãàëîïèðàùè êîííèöè â ïðîôèë, ïðåïóñêàùè â åäíà ïîñîêà
Îáð. 8. Êîìïîçèöèÿ “ãàëîïèðàùè êîíå ñ âîèíè è ÷åðâåíè è áåëè ëåòÿùè äðàêîíè, ñ. Êîñòàíäåíåö, Ðóñåíñêî
(îáð. 8). Òåëàòà íà êîíåòå ñà óäúëæåíè, êàòî ñà èçîáðàçåíè äúëãè òåëà, ïðåâèòè êðàêà è äúëãà îïàøêà. Âúðõó ñðåäàòà íà êîíåòå ñà èçîáðàçåíè êîííèöè ñ ðàçïåðåíè âñòðàíè ðúöå è ïîäàâàùèòå ñå êðàêà íà êîííèêà. Öÿëàòà êîìïîçèöèÿ íà “ãàëîïèðàùèÿ êîííèê” å èçïúëíåíà ñ ÷åðâåíè êîíöè â ãëàäêà, íî ïëúòíà òúêàí. Áè ìîãëî äà ñå êàæå, ÷å òåçè êîííèöè, îáèêíîâåíî ïî ñåäåì íà áðîé, ñà â àáñîëþòåí ðèòúì è ñà â õîðèçîíòàëíà êîìïîçèöèÿ. Òîçè òèï êîííèöè îò ñ. Êîñòàíäåíåö âúðõó îáðåäíèÿ ïåøêèð ïîêàçâàò, ÷å ñòàâà äóìà çà âîèíè è áîéíè êîíå. Òóê òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å êîíå è êîííèöè â òúêàíèòå ñå ñðåùàò êàêòî ïðè õúðöîèòå, êàïàíöèòå è äîáðóäæàíöèòå, òàêà è â òúêàíèòå îò ØóìåíñêîÏðîâàäèéñêèÿ ðåãèîí. Ïðè òîâà íàâñÿêúäå ñòàâà äóìà çà áîéíè êîíå, êàêâèòî èçîáðàæåíèÿ ñà ïîçíàòè îò âðåìåòî íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà, èçâåñòíè îùå è ñ òîâà, ÷å ñà áèëè íèñøà ïîðîäà, îòãëåæäàíà íà ñâîáîäíà ïàøà è èçïîëçâàíà ñàìî ïî âðåìå íà âîéíà. Èçñëåäâàíåòî íà òúêàíòà è ìàòåðèàëèòå ïîêàçà, ÷å ïåøêèðúò, íàìåðåí â ñ. Êîñòàíäåíåö, å îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà XVIII â. Ñúùèÿò áåøå îòêðèò â ìåñòíàòà öúðêâà. (Ñïîðåä îáè÷àÿ ìåñòíèòå æèòåëè ïîñòàâÿò êàòî äàðåíèÿ òúêàíè, ïðåäìåòè è äðóãè âúðõó èêîíè íà Ñâ. Áîãîðîäèöà - çà çàêðèëà íà äîìà, ñåìåéñòâîòî, çà èçöåëåíèå íà áîëåí è ïð.)
Ëåòÿùè áåëè è ÷åðâåíè äðàêîíè
Îáð. 9. Óâåëè÷åí äåòàéë îò êîìïîçèöèÿòà “ëåòÿùè äðàêîíè” âúðõó ñâàòáåíà êúðïà îò ñ. Êîñòàíäåíåö
Ìåæäó äâàòà ôðèçà íà ãàëîïèðàùèòå êîííèöè ïî øèðèíàòà íà òúêàíòà âúâ âåðòèêàëåí ðèòúì ñà èçîáðàçåíè ñàìèòå äðàêîíè. Ðåäóâàò ñå ÷åðâåí äðàêîí, ñëåäâàí îò áÿë äðàêîí. Òàêà å â öÿëàòà êîìïîçèöèÿ îò ñåäåì äðàêîíà - îò åäíàòà è îò äðóãàòà ñòðàíà â êðàèùàòà íà ïåøêèðà. Äðàêîíèòå ñà èçîáðàçåíè âúâ âåðòèêàëåí ðèòúì è åäíàêâà îòäàëå÷åíîñò åäèí îò äðóã. Òÿëîòî íà äðàêîíà å ïðåäñòàâåíî â ïðîôèë, òúíêî è ñèëíî èçâèòî, îáðàçóâàùî íåùî êàòî èçïú÷åíè ãúðäè. Íÿìàò êðàêà è êðèëå, à òúíêè ïåðêè ïî öÿëîòî òÿëî âúðõó ïðåâèòèÿ ãðúá. Î÷åâèäíî äðàêîíúò èìà çìèåîáðàçíî òÿëî, áåç ïîçíàòîòî òóëîâèùå è ÷åòèðèêðàêîòî èçîáðàæåíèå, êàêòî å òîâà ïðè êðèëàòèòå äðàêîíè â öúðêîâíàòà äúðâîðåçáà, èçîáðàæåíèÿ íà èêîíè è äðóãè Ãëàâàòà íà òåçè äðàêîíè å èíòåðåñíî îôîðìåíà è ðàçëè÷íà îò îïèñàíèòå äðàêîíè. Òÿ å ãîëÿìà è ïðåäñòàâëÿâà íåùî êàòî “øàïêà”, ìîæå áè øèðîêî îòâîðåíà. Ãîðíàòà ÷àñò íà áåëèòå äðàêîíè å ÷åðâåíà, äîêàòî òÿëîòî è òúíêèòå “ïåðêè” ïî öÿëîòî òÿëî ñà áåëè, êàêòî è òúíêîòî òÿëî íà äðàêîíà. Ðåäóâàíåòî íà ÷åðâåíè è áåëè äðàêîíè â îïðåäåëåí ðèòúì ïðåäñòàâëÿâà åäíà òâúðäå íåïîçíàòà ôîðìà íà èçîáðàæåíèÿ. Òîâà äàâà îñíîâàíèå äà äîïóñíåì, ÷å ñòàâà äóìà çà èçòî÷íà ôîðìà íà ïðåäñòàâÿíå íà ëåòÿùè äðàêîíè (îáð. 9).
Ëåòÿùè ÷åðâåíè è ñèíè äðàêîíè (îáð. 10)
Îáð. 10. Ëåòÿùè äðàêîíè - ÷åðâåíè è ñèíè, âúðõó ñâàòáåíà êúðïà îò íà÷. íà XIXâ., ñ. Êîñòàíäåíåö
Âòîðèÿò ïåøêèð îò ñ. Êîñòàíäåíåö, êîéòî å îò íà÷àëîòî íà XIX â., ïîêàçâà, ÷å ñà íàëèöå íå ñàìî îáùè ÷åðòè, íî è èçâåñòíè ðàçëè÷èÿ â èçîáðàçÿâàíåòî íà îðíàìåíòíèòå êîìïîçèöèè â äâàòà êðàÿ íà ñâàòáåíèÿ îáðåäåí ïåøêèð. Ñõåìàòà â ðàçïîëîæåíèåòî íà óêðàñàòà å òðèñúñòàâíà õîðèçîíòàëíà êîìïîçèöèÿ.  öåíòðàëíàòà ÷àñò (øèðîêîòî ïîëå) ñà ðàçïîëîæåíè îðíàìåíòèòå, êàòî ñå ðåäóâàò ÷åðâåí äðàêîí è ñèí äðàêîí. Ïðîñòðàíñòâîòî å çàïúëíåíî îò îêîëî øåñò èçîáðàæåíèÿ, êîèòî ñúùî íàïîäîáÿâàò äðàêîí-çìåé, ñ èçâèòî òÿëî è òúíêè ïåðêè ïî ãúðáà. Ãëàâàòà íà äðàêîíà å çíà÷èòåëíî ïî-ãîëÿìà ïî ðàçìåð è àíàòîìè÷íèÿò ïðîôèë íà òÿëîòî è îñîáåíî íà ãëàâàòà å ìíîãî äîáðå î÷åðòàí ñ åäíà ïî-ðåõàâà òåêñòèëíà òåõíèêà. Èçîáðàæåíèÿòà îò äâåòå ñòðàíè íà êúðïàòà ñà åäíàêâè, ò. å. íÿìà ëèöåâà è îïàêîâà ñòðàíà, à òúêàíòà è ðèñóíúêúò ñà èçãðàäåíè ìíîãî ïðîôåñèîíàëíî è ñ ãîëÿìî óìåíèå â ïðåñúçäàâàíåòî íà òåçè ìèòîëîãè÷íè ñúùåñòâà, êîèòî èìàò íàëè÷íè ïúðâîîáðàçè ñ õèáðèäíè ñú÷åòàíèÿ ìåæäó âëå÷óãèòå - çìèÿ, ñìîê - â Öåíòðàëíà Àçèÿ. ×åñòî ïúòè òåçè ìèòîëîãè÷íè ñúùåñòâà, êúì êîèòî ñå îòíàñÿò è ëåòÿ-
337
ÀÂÈÒÎÕÎË ùèòå äðàêîíè, ñà ñ ãëàâà íà ïòèöà (îáð. 6), äâóêðàêè, íî ñ ðàç÷ëåíåíà äúëãà çìèéñêà îïàøêà, êàêâèòî ñà èçîáðàæåíèÿòà â åäíà øåâèöà îò Ñîôèéñêî îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà XIX â. (îáð. 5 è 6).  íÿêîè ñëó÷àè ìîãàò äà ñå âèäÿò èçîáðàæåíèÿ â èðàíñêîòî èçêóñòâî îò åïîõàòà íà êúñíàòà àíòè÷íîñò, êàêòî è âúðõó ñúäîâåòå íà çëàòíîòî ñúêðîâèùå îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø, Òðàíñèëâàíèÿ, ïðèíàäëåæàùî íÿêîãà (ñïîðåä ðóíè÷åñêè íàäïèñè) íà êàí Àñïàðóõ (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Ïåò ñúäà ñ íàäïèñ “Àñïàðóõ” âúðõó ñúêðîâèùåòî îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø. - Â. “Íàðîäåí áóäèòåë” (Âàðíà), ãîä. VII, áð. 8). Ïðåíàñÿíåòî íà öåíòðàëíîàçèàòñêè ÷åðòè â ìèòîëîãèÿòà íà ïðàáúëãàðèòå è èçêóñòâîòî å èñòîðè÷åñêè íàïúëíî îáÿñíèìî è áåç âñÿêàêâè áåçïî÷âåíè õèïîòåçè (Ð. Ñåôòåðñêè. Ïðåñåëåíèåòî íà áúëãàðèòå îò Öåíòðàëíà Àçèÿ â Åâðîïà è êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêèòå èì ñëåäè äî íàøè äíè. - Âúâ Âå÷åí êàëåíäàð íà áúëãàðèòå çà 1998 ã.). Ñúïîñòàâêèòå íà “ëåòÿùèòå äðàêîíè” îò òúêàíèòå îò ñ. Êîñòàíäåíåö ñ èçîáðàæåíèÿòà âúðõó ðóñåíñêèÿ êàìåíåí ðåëåô îò X-XI â., êàêòî è ñúñ ñêóëïòóðíèòå öúðêîâíè äúðâîðåçáè îò XVIII è XIX â. ïîêàçâàò, ÷å ñà íàëèöå òàêèâà ðàçëè÷èÿ è ìîæå äà ñå ñìÿòà, ÷å èìàò åäèí è ñúù ïðîèçõîä (îáð. 3, 4). Ñëåäîâàòåëíî ãåíåçèñúò íà ôîðìèòå è òÿõíàòà ìèòîëîãè÷íà ñúùíîñò èìàò ðàçëè÷åí ïðîèçõîä, êîåòî ñå äúëæè è íà ðàçëè÷íè åòíè÷åñêè íîñèòåëè ïðè ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò ïðåç XII-XI âåê.
áèáëåéñêèÿ ñþæåò íå ñà èçâåñòíè ïðè ÷óæäè - ïî-áëèçêè è ïî-äàëå÷íè íàðîäè. Öåíòðàëíàòà êîìïîçèöèÿ èìà äâîéíà êðúñòîîáðàçíà ôîðìà - ÿâëåíèå, êîåòî å ïîçíàòî ó íàñ ãëàâíî â íÿêîè ñòàðè áúëãàðñêè ïëúñòåíè êèëèìè îò Êîïðèâùèöà îò XVII è XVIII â. ßâíî è åäíèòå, è äðóãèòå òåêñòèëíè îðíàìåíòèðàíè èçäåëèÿ îò èçêóñòâîòî íà ñòàðèòå áúëãàðè ïî÷èâàò íà ìíîãî äðåâíà òðàäèöèÿ è áè ìîãëî äà ñå òâúðäè, ÷å òîâà å íàöèîíàëíà ÷åðòà, áåç äà ñå ñìÿòà, ÷å òîâà ïî÷èâà íà õðèñòèÿíñêè ìèòîëîãè÷íè ïðèíöèïè. Òàêà âúðõó ñðåäíàòà ÷àñò íà õóäîæåñòâåíàòà òúêàí îò Êîòëåíñêèÿ êðàé (îáð. 7) îñâåí êðúñòîâèäíàòà ôîðìà íà êîìïîçèöèÿòà íà áÿë, ïðîøàðåí ôîí èìà ïîâòàðÿùà ñå êðúñòîâèäíà êîìïîçèöèÿ ñ âåðòèêàëíà è õîðèçîíòàëíà ñèìåòðèÿ, íî ñúùî òàêà è ãîðíà è îáðàòíà (îáúðíàòà íàäîëó) ñèìåòðè÷íà ÷àñò. Ïðè ïîñòàâÿíå íà òúêàíòà â õîðèçîíòàëíî ïîëîæåíèå ñå ïîëó÷àâàò äâå ðàâíîñòîéíè êîìïîçèöèîííè î÷åðòàíèÿ - ëÿâà è äÿñíà ÷àñò. Èìåííî òàçè ñïåöèôè÷íà êðúñòîîáðàçíà ôîðìà ïðåäñòàâëÿâà ìèòîëîãè÷íîòî ñúäúðæàíèå íà öÿëàòà êîìïîçèöèÿ, à èìåííî äúðâîòî íà æèâîòà è ñèìåòðè÷íîòî èçîáðàçÿâàíå íà äðàêîíîâè ãëàâè - ñèëíî ñòèëèçèðàíè, îáúðíàòè êúì ñòâîëà íà ìèòîëîãè÷íèÿ ñèìâîë. Ñèëíî ñòèëèçèðàíèòå ãëàâè íà äðàêîíèòå, êîåòî ëè÷è îò î÷èòå, ïîäñêàçâàò çà äàëå÷íà îáùà âðúçêà íà ãëàâèòå íà äðàêîíèòå îò êîìïîçèöèèòå âúðõó òúêàíèòå îò ñ. Êîñòàíäåíåö (îáð. 9 è 10) ñ êîòëåíñêàòà êîìïîçèöèÿ (îáð. 7).
×åòèðèòå äðàêîíà è “äúðâîòî íà æèâîòà”(îáð. 7) Ïðè îïèñâàíå íà åòíîãðàôñêàòà êîëåêöèÿ â ìóçåéíàòà ñáèðêà íà Õóäîæåñòâåíàòà àêàäåìèÿ â Ñîôèÿ ïðåç 1986 ã., â êîÿòî ñå ñúõðàíÿâàò õóäîæåñòâåíè ïðîèçâåäåíèÿ íà íàðîäíîòî èçêóñòâî, áå îòêðèòà íåâåðîÿòíà êîìïîçèöèÿ îò õóäîæåñòâåíà òúêàí, ïðåäèçâèêâàùà íàó÷åí èíòåðåñ ñúñ çàãàäú÷íàòà ñè îðíàìåíòàëíà êîìïîçèöèÿ. Òúêàíòà å ñ ðàçìåðè 50 x 90 ñì, äâóöâåòíà. Îñíîâàòà å ïàìó÷íà ñ âúëíåí è ïàìó÷åí âúòúê. Èçïúëíåíà å íà äîìàøåí ñòàí ñ îñîáåí âèä “íàâîäêà”, ïîçâîëÿâàùà äà áúäå èçòúêàíà ñëîæíàòà êîìïîçèöèÿ. Ñðàâíèòåëíîòî ïðîó÷âàíå ïîêàçà, ÷å òàçè õóäîæåñòâåíà òúêàí å ïðîèçâîäñòâî íà âúçðîæäåíñêàòà òðàäèöèÿ â Êîòëåíñêèÿ êðàé, Æåðàâíà, Òè÷à è äðóãè. Áÿõà óñòàíîâåíè ðåäèöà ïîäîáíè õóäîæåñòâåíè òúêàíè ñ àíàëîãè÷íè êîìïîçèöèè è ìèòîëîãè÷íî ñúäúðæàíèå. Òåçè òúêàíè - ñúñ ñúîòâåòíàòà òåõíîëîãèÿ è óïîòðåáàòà ñàìî íà äâà öâÿòà, ñà áèëè øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíè â òîçè êðàé ïðåç XVIII è XIX âåê. Òðóäíî ìîæå äà ñå îïðåäåëè äåéñòâèòåëíî îòêîãà áèòóâà òîâà ÿâëåíèå â Êîòëåíñêèÿ êðàé, íî òåçè òúêàíè ñúñ ñúîòâåòíèòå ìèòîëîãè÷íè ñþæåòè ÿâíî èìàò ìíîãîâåêîâíà òðàäèöèÿ, è òî ñàìî â òîçè ðåãèîí. Ðàçãëåæäàìå òàçè êîòëåíñêà òúêàí â íàñòîÿùàòà ñòàòèÿ, çàùîòî òÿ ïîêàçâà íåïîçíàòî ÿâëåíèå. Êîìïîçèöèÿòà âúðõó òúêàíòà - âåðîÿòíî çà âúçãëàâíèöà, èìà ïåò êîìïîçèöèîííè ïðîñòðàíñòâà, êîèòî ñà ðàçïîëîæåíè ñèìåòðè÷íî.  ÷åòèðèòå úãúëà ñà êîìïîçèðàíè ïåòîúãúëíè ôèãóðè, íàïîäîáÿâàùè êúùè÷êè, â êîèòî å èçîáðàçåíî äúðâî. Îò ñòâîëà íà äúðâîòî ñèìåòðè÷íî âëÿâî è âäÿñíî ñà äàäåíè “êëîí÷åòà” - ïî òðè íà áðîé, íà âúðõà íà êîèòî èìà ðîìáîèäíè î÷åðòàíèÿ, êîèòî íàâÿðíî ïîäñêàçâàò, ÷å òîâà å “ïëîäíî äúðâî”, ìîæå áè ñèìâîëèçèðàùî “äúðâîòî íà ïîçíàíèåòî”. Çà òàêàâà êîíñòàòàöèÿ ïîìàãà èçñëåäâàíåòî íà áúëãàðñêè êèëèìè îò XVII-XVIII â., êàêòî è èçîáðàæåíèÿòà íà “äúðâîòî íà æèâîòà”. Ïîäîáíè âìåñòâàíèÿ íà
338
IV. ÄÐÀÊÎÍÚÒ Â ÊÈÒÀÉÑÊÀÒÀ ÌÈÒÎËÎÃÈß È ÎÁÐÀÇÍÎÑÒ (ÎÁÐ. 11-13) Âå÷å îòáåëÿçàõìå, ÷å òîâà èçñëåäâàíå å íà áàçà ñúïîñòàâèòåëåí àíàëèç ìåæäó “ëåòÿùèòå äðàêîíè” âúðõó òåêñòèëíè ïðîèçâåäåíèÿ è àíàëîãè÷íè ìèòîëîãè÷íè èçîáðàæåíèÿ íà äðàêîí, íàðè÷àí “ëóí”, ó êèòàéöèòå. Áå óñòàíîâåíî, ÷å ïåòàòà êàëåíäàðíà àñòðîíîìè÷åñêà ãîäèíà ïî äâàíàäåñåòèÿ êàëåíäàðåí öèêúë ó áúëãàðèòå è êèòàéöèòå å äðàêîíúò. Òîâà ïîçâîëÿâà äà áúäå íàïðàâåí è ñúïîñòàâèòåëåí àíàëèç ìåæäó îáðàçíîòî ïðåäñòàâÿíå íà äðàêîíà ó áúëãàðèòå è ó êèòàéöèòå, ìàêàð ÷å ìåæäó äâàòà åòíîñà ëåæè îãðîìíî ãåîãðàôñêî ïðîñòðàíñòâî è ãîëÿìà îòäàëå÷åíîñò âúâ âðåìåòî (II â. ïð. í. å. è XVIII-XIX â., êîãàòî ÿâíî å äîøúë êðàÿò íà ïîñëåäíèòå áúëãàðñêè èçîáðàæåíèÿ, äîêàòî ó êèòàéöèòå òîçè ìèòîëîãè÷åí ñèìâîë áèòóâà è äíåñ). Äðàêîíúò â äðåâíîñòòà å áèë íå ñàìî ìèòîëîãè÷åí îáðàç â êèòàéñêàòà êóëòóðà, íî è îáðàçåí ñèìâîë, äúëáîêî çàëåãíàë â êèòàéñêîòî èçêóñòâîòî ïðåç ðàçëè÷íèòå èñòîðè÷åñêè ïåðèîäè (âæ. Êèòàéñêà ìèôîëîãèÿ. - Â: Ìèôû íàðîäîâ ìèðà. Ò. I, À-Ê, ñ.652-662, áèáë. ñ.661-662). Äðàêîíúò, ò.å. Ëóí-Âàí - äðàêîí íà öàðåòå, å ïðåäñòàâÿí êàòî ÷åòèðèíîãî ñúùåñòâî ñ äúëãî òÿëî íà çìèÿ (îáð. 12) èëè êàòî ëåòÿù äðàêîí, êàêòî å ïðåäñòàâåí â êèòàéñêà èëþñòðàöèÿ îò XIX â. - øåñòâèå îò ãðóïà ìúæå, íîñåùè äðàêîí (îáð. 11). Ïðè âñè÷êè ðàçíîâèäíîñòè íà äðàêîíà â êèòàéñêîòî èçîáðàçèòåëíî èçêóñòâî ãëàâàòà å íàé-õàðàêòåðíàòà ÷àñò - âèíàãè ãîëÿìà, îòâîðåíà, îò íåÿ èçëèçà åçèê èëè ïëàìúê (îáð. 13). Òåçè è äðóãè îñîáåíîñòè â èçîáðàçÿâàíåòî íà êèòàéñêèÿ äðàêîí ïîçâîëÿâàò äà òúðñèì îáùèòå ÿâëåíèÿ ìåæäó íàøèòå èçîáðàæåíèÿ îò ñ. Êîñòàíäåíåö, Ðóñåíñêî, è êèòàéñêè àíàëîãè÷íè èçîáðàæåíèÿ.
ÀÂÈÒÎÕÎË
Îáð. 11. Øåñòâèå ñ ìàêåò íà äðàêîí. Êèòàéñêà èëþñòðàöèÿ îò XIX â.
ùåñòâåíî ðàçëè÷èå â èçîáðàæåíèåòî íà êàìåííèÿ ðåëåô îò Ðóñå îò Õ-ÕI â. (îáð. 3) è öúðêîâíàòà äúðâîðåçáà, èçîáðàçÿâàùà ÷åòèðèíîã ëåòÿù äðàêîí (îáð. 4). Âñúùíîñò îùå íå å ñúáðàí äîñòàòú÷åí èëþñòðàòèâåí ìàòåðèàë çà èçîáðàæåíèÿòà íà çìåÿ èëè äðàêîíà, çà äà áúäàò ïðîñëåäåíè çîîìîðôíèòå õèáðèäíè ðàçíîâèäíîñòè íà òîçè ìèòîëîãè÷åí ôåíîìåí ó áúëãàðèòå. ßâíî å, ÷å òàêîâà ïî-ïúëíî èçó÷àâàíå íà äðàêîíà â áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ èìà ñâîåòî äúëáîêî èñòîðè÷åñêî îïðàâäàíèå. Âñå ïàê äðàêîíúò â áúëãàðñêîòî èçêóñòâî ñå ÿâÿâà êàòî ÷åòèðèíîãî õèáðèäíî ñúùåñòâî èëè êàòî äâóêðàêà “ïòèöà”. Ëåòÿùèòå äðàêîíè îò îáðåäíèòå ñâàòáåíè êúðïè îò Êîñòàíäåíåö îò XVIII-XIX â. ñà âèíàãè â îïðåäåëåí ðèòúì íà öâåòîâî ðåäóâàíå - ÷åðâåíè-áåëè-÷åðâåíè èëè ÷åðâåíè-ñèíè-÷åðâåíè, è ñà èçîáðàçåíè âúâ âåðòèêàëíî ïîëîæåíèå è îáúðíàòà ñèëíî ðàçäâèæåíà ïîçà. Ñëåäîâàòåëíî ïîñî÷åíèòå ïðèìåðè äàâàò îñíîâàíèå çà çàêëþ÷åíèåòî, ÷å ñòàâà äóìà çà äâà èëè ïîâå÷å åòíè÷åñêè íîñèòåëè, åäèí îò êîèòî å íåñúìíåíî ïðàáúëãàðñêèÿò ìíîãîïëåìåíåí ñúñòàâ, èìàù íÿêîãà òÿñíà âðúçêà ñúñ ñåâåðîçàïàäíèòå êèòàéñêè ïëåìåíà ïî âðåìåòî íà ïåðèîäà ×æàíãî, V-III â. ïð. í.å. (Èñòîðèÿ Êèòàÿ. Ì., 1974, ñ.17-32).
Îáð. 12. Èçîáðàæåíèå íà “ëåòÿù äðàêîí”, êèòàéñêà èëþñòðàöèÿ
V. ÁÚËÃÀÐÑÊÎ-ÊÈÒÀÉÑÊÈ ÑÚÏÎÑÒÀÂÊÈ ÍÀ ÄÐÀÊÎÍÈÒÅ 1. Èëþñòðàòèâåí àðõåòèï. Óñòàíîâåíî å, ÷å äðàêîíúò å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåí ìèòîëîãè÷åí ôåíîìåí â ðàçëè÷íèòå íàðîäè è êîíòèíåíòè - äîðè áåç âñÿêàêâà èñòîðè÷åñêà è åòíè÷åñêà âðúçêà. Ïî÷òè âèíàãè èçîáðàæåíèåòî íà äðàêîíà, ãðèôîíà è ïîäîáíè íà òÿõ ïðåäñòàâëÿâà õèáðèäíî ñú÷åòàíèå îò òåëåñíè ôîðìè íà âëå÷óãè (çìèè è äðóãè) è ïòèöè (ñúñ ñòðàííè ãëàâè, êðèëå è îïàøêè, êàêâèòî ñà îáðàçèòå îò Ñîôèéñêî - îáð. 6, 7). Òîçè òèï ôàíòàñòè÷íè ìèòîëîãè÷íè èçîáðàæåíèÿ îò Ñîôèéñêî ÿâíî èìà èñòîðè÷åñêî ìèíàëî âúâ âÿðâàíèÿòà íà äðåâíèòå è ñðåäíîâåêîâíèòå áúëãàðè è áè ìîãëî äà ñå êàæå, ÷å ôàíòàñòè÷íèòå ïòèöè ñ ðàç÷ëåíåíà çìèåîáðàçíà îïàøêà è ñ êðèëå êàòî íà ãðèôîí, êàêâèòî ñå ñðåùàò â íÿêîè ñðåäíîâåêîâíè ïàìåòíèöè íà èçêóñòâîòî, èìàò äðåâåí ñòàðîáúëãàðñêè ìèòîëîãè÷åí îáðàç.
Îáð. 13. Èçîáðàæåíèÿ íà ãëàâè íà êèòàéñêè ëåòÿùè äðàêîíè îò ðàçëè÷íè åïîõè
Âòîðàòà ãðóïà ìèòîëîãè÷íè èçîáðàæåíèÿ ñà ÷åòèðèíîãèòå äðàêîíè â áúëãàðñêè ñðåäíîâåêîâíè è âúçðîæäåíñêè ïðîèçâåäåíèÿ íà èçêóñòâîòî. Òàêà íàïðèìåð íÿìà ñú-
Èçîáðàæåíèÿòà íà äðàêîíà, èëè Ëóí, ñúùî ïðåäñòàâëÿâà õèáðèäíî ñúùåñòâî, êîåòî ñå ÿâÿâà òó êàòî âëå÷óãî áåç êðàêà, èëè êàòî ÷åòèðèíîãî, ïîäîáíî íà õèùíî ñúùåñòâî, âèíàãè ñ øèðîêî îòâîðåíà ãîëÿìà óñòà, îò êîÿòî èçëèçà èçïëåçåí åçèê èëè îãíåíà ñòðóÿ (îáð. 12 è 13). Ìíîãî ÷åñòî ïðè ðàçëè÷íè ñëó÷àè íà îáùåñòâåíè ïðàçíåíñòâà êèòàéöèòå ïðèãîòâÿò ãîëåìè äðàêîíè, ñ êîèòî ïðîâåæäàò øåñòâèÿ (îáð. 11), êàòî ãè ðàçäâèæâàò âèñîêî âúâ âúçäóõà, ñ êîåòî ïðåäèçâèêâàò ñèëíè ðåëèãèîçíè ÷óâñòâà. Èìåííî òîçè òèï ìàêåòè-äðàêîíè ïîêàçâàò íàé-ãîëÿìàòà ïðèëèêà ìåæäó áúëãàðñêèòå îáðàçöè îò Êîñòàíäåíåö è øåñòâèÿòà ñ äðàêîíè. Ìîæå áè äðåâíèòå áúëãàðè (íÿêîè îò ïëåìåíàòà) ñà óïðàæíÿâàëè ïðàçíè÷íè “óâåñåëåíèÿ” ñ ëåòÿùè äðàêîíè, êàêâèòî ñà îáðàçöèòå îò Ðóñåíñêî.  òîçè ñìèñúë å èíòåðåñíà âðúçêàòà íà ñêèòñêèÿ äðàêîí îò Êóë-Îáà -Ñåâåðíî Ïðè÷åðíîìîðèå (Êðèì) ñ êèòàéñêèÿ è áúëãàðñêèÿ. 2. Êàëåíäàðíè ñúïîñòàâêè. Êàêòî âå÷å áå îòáåëÿçàíî, â áúëãàðñêèòå èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèöè ñàìî âåäíúæ å îòáåëÿçàíà ãîäèíàòà Âåð (Âåðåíè), ò. å. ñúîòâåòñòâàùà íà ãîäèíàòà íà äðàêîíà. Ó ïðàáúëãàðèòå òîâà å ïåòàòà ïîðåä ãîäèíà (îáð. 1), â êîÿòî êàí Àñïàðóõ âçåë âëàñòòà è êîåòî ñúîòâåòñòâà íà 668 ã., ìàêàð Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ äà å óòâúðäåíà êàòî äúðæàâà ïðåç 681 ã. Òðÿáâà äà îòáåëåæèì îáà÷å, ÷å ïî âñè÷êî ñòàâà ÿñíî, ÷å ïðàáúëãàðñêàòà ãîäèíà å áèëà ñëúí÷åâî-ëóííà è å çàïî÷âàëà îò çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå - 21-22 äåêåìâðè (âæ. Ð, Ñåôòåðñêè. Îïèò çà ñèñòå-
339
ÀÂÈÒÎÕÎË ìàòèçàöèÿ íà êàëåíäàðíî-àñòðîíîìè÷åñêèòå òåðìèíè ó äóíàâñêèòå è âîëæêî-êàìñêèòå ïðàáúëãàðè. -Ïðîáëåìè íà êóëòóðàòà, 1981, êí. 4, ñ. 26). Áè ìîãëî äà ñå ñìÿòà, ÷å ðåäèöà ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ àñòðîíîìè÷åñêèÿ êàëåíäàð, ñà íàìåðèëè ñâîåòî ðåøåíèå.
VI. ÍßÊÎÈ ÏÀËÅÎËÈÍÃÂÈÑÒÈ×ÍÈ ÏÐÈÌÅÐÈ ÁÚËÃÀÐÑÊÎ-ÊÈÒÀÉÑÊÈ ËÅÊÑÅÌÈ Èçâåñòíèÿò ïîëñêè àëòàèñò îðèåíòàëèñò ïðîô. Åäâàðä Òðèÿðñêè - äîáúð ñïåöèàëèñò ïî ïðàáúëãàðñêàòà åòíîèñòîðè÷åñêà öèâèëèçàöèÿ è êóëòóðà, óñòàíîâÿâà, ÷å ÷àñò îò ïðàáúëãàðèòå ñå äâèæàò îò Ñåâåðíèÿ ïúò íà êîïðèíàòà îò Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì Åâðîïà. Òå ñà íîñèòåëè íà öåííîñòè, ñïåöèôè÷íè çà òîçè ðåãèîí, íàñåëåí ñ ðàçíîåòíè÷åñêî è ðàçíîåçèêîâî íàñåëåíèå. Ò. Òàíåâ îòêðè ïðîòîòèïà íà ñîôèéñêàòà âåçáåíà êîìïîçèöèÿ “åëáåòèöà” â êèòàéñêè îðíàìåíòàëíè êîìïîçèöèè, à òîâà ñà ðåçóëòàòè, êîèòî òðÿáâà äà ñå âçåìàò ïðåäâèä â íàøèòå èçñëåäâàíèÿ, îòíàñÿùè ñå äî ïðîáëåìà çà ïàëåîëèíãâèñòè÷íèòå ëåêñåìè â áúëãàðñêèòå ïèñìåíè ïàìåòíèöè îò VII-XI â., êàêòî è â ðåäêè äèàëåêòíè àðõàèçìè èçâúí ñëàâÿíñêîòî è èíäîåâðîïåéñêî åçèêîçíàíèå.  áúëãàðñêàòà ñòàðèííà àíòðîïîíèìèÿ ñà íàëèöå ìúæêè è æåíñêè èìåíà, êîèòî íå áèõà ìîãëè äà áúäàò îò èíäîåâðîïåéñêè ïðîèçõîä, à ñà ïî-ñêîðî îò äðåâíèÿ öåíòðàëíîàçèàòñêè åçèêîâ ôîíä. Íîñèòåëèòå íà òåçè àíòðîïîíèìè ó ñòàðèòå áúëãàðè, ïðåäàâàíè ïðåç âåêîâåòå íà ñâîèòå ïîêîëåíèÿ, ñà âàæíî óêàçàíèå êúì ïðîáëåìà, êîéòî òðåòèðàìå. Øàí. Ëè÷íèòå èìåíà (ËÈ) - áèëè òå ìúæêè (ÌËÈ), èëè æåíñêè (ÆËÈ), ñå îòêðèâàò è ïðÿêî, è êîñâåíî âúâ ôîëêëîðíèòå ìàòåðèàëè. Êàòî ïðèìåð ùå ïîñî÷èì êúñà ïðèñïèâíà ïåñåí, ïîâòàðÿíà íåêîëêîêðàòíî ïðè ëþëååíåòî íà áåáåòî: “Øàí, Øàí, Øàíåòî. Øàíåòî îäè çà âîäà, ñî åíî ñòîìíå çà âîäà...” (Öàíà Êðúñòåâà Æàðäàíîâà, ðîä. ñ. Êîñèíåö, Êîñòóðñêî, Åãåéñêà Ìàêåäîíèÿ, çàï. â Ñîôèÿ 1953 ã.).  ðåçóëòàò íà ÷ëåíóâàíåòî îïðåäåëåíî ñå ðàçáèðà, ÷å ñòàâà äóìà çà ÆËÈ.  êúñíàòà àíòðîïîíèìèÿ íà áúëãàðèòå îò Êîñòóðñêèÿ êðàé òàêîâà èìå íå å èçâåñòíî, íî ñå ñðåùà â äðóãè êðàèùà íà áúëãàðñêàòà åòíè÷åñêà òåðèòîðèÿ.  åäíî èçñëåäâàíå íà Ðîñåí Ìàë÷åâ îò 1992 ã., ïîñâåòåíî íà ñòàðèííàòà ïåñåí “Øàíêî ñè Áîíêà çàëþáè èñòîðèÿ íà åäíà ïåñåí îòÇàé÷àðñêî”, àâòîðúò îòêðèâà ïåñåíòà íå ñàìî â Çàé÷àðñêî, íî è â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ: Êóëñêî, Ëîìñêî è äðóãè. Ïåñåíòà å èçâåñòíà è â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ (ñ. Äîëíà Êàáäà, Ïîïîâñêî). Åòî êðàòúê ïðèìåð îò ïðèëîæåíèòå îò Ðîñåí Ìàë÷åâ ïåñíè: “Áîíêà ñå ëþáè ñúñ Øàíêî/ ãîäèíà è ïîëîâèíà./ Áîíêà íà Øàíêî äóìàøå: / Ëèáå ëå Øàíêî, Øàíêî ëå,/ ìåíå ìà ìàìà ñãîäèëà/ âúâ òîçè ïóñòè Íåãîòèí...” (â: Èçâåñòèÿ íà Èñòîðè÷åñêèÿ ìóçåé - Êþñòåíäèë. Ò. IV, 1992,ñ.173-176). Êàòî ÆËÈ (êàòî óìàëèòåëíî - Øàíêà, îò Øàíà) å ïîçíàòî â Ñîôèéñêî, à êàòî ÌËÈ - Øàíî, Øàíå, Øàíè è ïðîèçâîäíî ôàìèëíî èìå, Ñò. Èë÷åâ ïîñî÷âà ïðèìåðè ïî÷òè îò öÿëà Áúëãàðèÿ (Ñò. Èë÷åâ. Ðå÷íèê íà ëè÷íèòå è ôàìèëíèòå èìåíà ó áúëãàðèòå. Ñ., 1969, ñ.551-552). Åäâà ëè áè ìîãëî äà áúäå èçâåäåíî èìåòî Øàíî îò Àëåêñàíäúð, êàêòî Ñò. Èë÷åâ ïðåäïîëàãà. Äîñòàòú÷íî ïðèìåðè ïîêàçâàò, ÷å èìåòî èìà êîðåííà îñíîâà, à íå íàñòàâêà, çà êîåòî èìà è äðóãè ïðèìåðè.
340
Îáð. 14. Îðíàìåíòàëíà êîìïîçèöèÿ Âúðõó êðàèùà íà ñâàòáåí ñòàíåì ïåøêèð îò XVIII â., ñ. Êîñòàíäåíåö
 êèòàéñêàòà îíîìàñòèêà èìåòî å äîáðå èçâåñòíî íàïðèìåð èìïåðàòîð Øàí ßí (390-338 ã. ïð. í. å.) (âæ. Èñòîðèÿ Êèòàÿ ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí äî íàøèõ äíåé. Ì., 1974, ñ. 23,24). Èíòåðåñíî å îáà÷å, ÷å õóíñêèòå èìïåðàòîðè ñå íàðè÷àò øàíþé (øàí + þ-è). Åòî íÿêîëêî ïðèìåðà: Øàíþé Áè, Øàíþé Ìî, Øàíþé Õàí, Øàíþé Äè è ïð. (âæ. Ð. Ñåôòåðñêè. Åòíè÷åñêè è õðîíîëîãè÷íè áåëåæêè çà ïðàáúëãàðñêîòî ïëåìå Äóëî. - Ïðîáëåìè íà êóëòóðàòà, 1980, êí. 3, ñ.63-64). Êúì ñúùèÿ îíîìàñòè÷åí ìîäåë ìîæåì äà ïðèáàâèì è ñòàðîáúëãàðñêè åïèãðàôñêè ïðèìåð îò âðåìåòî íà êàí Îìóðòàã (814-831 ã.): “Êàí ñþáèãè Îìóðòàã: Øóí, æóïàí òàðêàíúò, áåøå ìîé ñúòðàïåçíèê è óìðÿ âúâ âîéñêàòà. Ðîäúò ìó áåøå Êþðèãèð” (âæ. Â. Áåøåâëèåâ. Ïðàáúëãàðñêè åïèãðàôñêè ïàìåòíèöè. Ñ., 1981, ñ. 145). Êàêòî ñå âèæäà, ñàìî â òîçè íàäïèñ ïðàáúëãàðèçìèòå ñà: êàí, ñþ, áåã, è (3 ë., åä.÷., ïðèòåæàòåëíà ÷àñòèöà, ñð. êþ-ïåñè = êþïå, -ñè), Øóí (Ëè), æóïàí, òàðêàí, êþðåãàð. Èçâåñòåí å êèòàéñêèÿò âàí Øóí (âæ. Èñòîðèÿ Êèòàÿ..., 9-10), êàêòî è Ëè Øóí îò Õ â. (âæ. Èñòîðèÿ Êèòàÿ..., ñ. 109). Áèõìå ìîãëè äà ïðèâåäåì îáèëåí îíîìàñòè÷åí ìàòåðèàë çà Ëè, Øàí, Øóí, Áàí è ïð., êàêòî è òèòëèòå áàí óïðàâèòåë. ßâíî ñà íàëèöå òâúðäå ìíîãî ïðèìåðè, äîêàçâàùè âðúçêàòà íà íÿêîè îò ïðàáúëãàðñêèòå ïëåìåíà ñúñ ñåâåðíèòå êèòàéöè â ïåðèîäà III â, ïð. í. å. äî III â. îò í.å. Òàêà ÷å âðúçêàòà ìåæäó “ëåòÿùèòå äðàêîíè” â íàðîäíàòà òðàäèöèÿ - êàòî îðíàìåíòè è êîìïîçèöèè â òúêàíè, ñâúðçàíè ñúñ ñâàòáåíèòå îáðåäè ó áúëãàðèòå õúðöîè äî XVIII-XIX â., è àíàëîãè÷íèòå èçîáðàæåíèÿ è ñèìâîëè ó êèòàéöèòå åäâà ëè å ñëó÷àéíà. Ïî-ñêîðî å ðåçóëòàò îò ïðîäúëæèòåëíèòå èñòîðè÷åñêè êîíòàêòè íà öåíòðàëíîàçèàòñêèòå áúëãàðè è ñåâåðîçàïàäíèòå êèòàéöè ïðåç ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïðåäè íîâàòà åðà.
ÇÀÊËÞ×ÈÒÅËÍÈ ÁÅËÅÆÈ
Îáð. 15. Êèòàéñêà êîìïîçèöèÿ íà äðàêîíè - ëóí, êúñíî èçîáðàæåíèå
ÀÂÈÒÎÕÎË Öåëòà è ðåçóëòàòèòå îò òîâà èçñëåäâàíå ñà íàñî÷åíè ãëàâíî êúì äðåâíàòà åòíîëîãèÿ íà ïðàáúëãàðñêèòå ïëåìåíà è êîíòàêòèòå èì ñúñ ñúñåäíèòå èì íàðîäè. Çà öåëòà ñà èçïîëçâàíè èçòî÷íèöè îò ïðèëîæíèòå èçêóñòâà - êàìåíîäåëñòâî, äúðâîðåçáà, âåçìî è õóäîæåñòâåíè òúêàíè îò ðàçëè÷íè êðàèùà íà ñòðàíàòà è ìàòåðèàëè îò X-XIX âåê. Òåìàòà “ëåòÿùè äðàêîíè” ñå îêàçà ïîäõîäÿùà è êîðåñïîíäèðàùà ñ ðåäèöà äðóãè îáëàñòè íà ïîçíàíèåòî - åòíîëèíãâèñòèêà è ïàëåîîíîìàñòèêà, åëåìåíòè íà ñúïîñòàâêà íà ïðàáúëãàðñêî-êèòàéñêèÿ àñòðîíîìè÷åñêè êàëåíäàð, ìèòîëîãè÷íè ïðåäñòàâè çà äðàêîíà ó áúëãàðè è êèòàéöè, êàêòî è âúâ ôîëêëîðíàòà òðàäèöèÿ íà äâàòà íàðîäà, êîåòî ïîêàçâàò è êðàéíèòå ðåçóëòàòè îò èçñëåäâàíåòî, êîèòî áèõìå ìîãëè äà ôîðìóëèðàìå â íÿêîëêî òî÷êè. 1. Êàòî áàçà çà èçñëåäîâàòåëñêàòà öåë ñà èçïîëçâàíè íåïóáëèêóâàíè è ïóáëèêóâàíè ìàòåðèàëè îò áúëãàðñêè è êèòàéñêè îáðàçöè íà “ëåòÿùè äðàêîíè” â òÿõíîòî çîîìîðôíî ìíîãîîáðàçèå. 2. Êàòî ñúùèíñêè “ïîäáóäèòåë” çà òåìàòà ïîñëóæèõà åòíîãðàôñêè îáðàçöè - òåêñòèëíè èçäåëèÿ (ñâàòáåíè îáðåäíè êúðïè-ïåøêèðè, îêà÷âàíè â áðà÷íàòà ñòàÿ íà ìëàäîæåíöèòå) îò ñåëî Êîñòàíäåíåö, Ðóñåíñêî. Áÿõà îòêðèòè äâà âàðèàíòà íà “ëåòÿùè äðàêîíè” - êúðïà îò ñðåäàòà íà XVIII â. ñ ãîðåí è äîëåí ôðèç íà èçîáðàçåíè “ãàëîïèðàùè ñòàðîáúëãàðñêè êîííèöè” è ÷åðâåíè è áåëè äðàêîíè, îáðàçóâàùè îïðåäåëåí ðèòúì. Âòîðèÿò âàðèàíò å êîìïîçèöèÿ ñ èçâåñòíè ðàçëè÷èÿ êàêòî ïî îòíîøåíèå íà öâåòîâåòå íà äðàêîíèòå (ðåäóâàò ñå ÷åðâåíè è ñèíè), íî ëèïñâàò ãîðíèÿò è äîëíèÿò îðíàìåíòàëíè ôðèç ñ “ãàëîïèðàùèòå êîííèöè”. Òîçè ïåøêèð å îò ñðåäàòà íà XIX â. è ïîêàçâà èçâåñòíè ðàçëè÷èÿ â áèòîâàòà òðàäèöèÿ - ãëàâíî ñâàòáåíèòå îáðÿäè è ðåàëèèòå, ñâúðçàíè ñ òÿõ.
3. Êàòî ÿâëåíèå â íàðîäíîòî ïðèëîæíî èçêóñòâî îðíàìåíòèòå è êîìïîçèöèèòå íà “ëåòÿùè äðàêîíè” ñà íåïîçíàòè â äîñåãàøíèòå ïóáëèêàöèè è ïðåäñòàâëÿâàò íîâîîòêðèòè ñïåöèôè÷íè ÷åðòè âúâ ôîíäà íà òåêñòèëíèòå èçÿâè íà ñòàðèòå áúëãàðè. Òåõíè÷åñêîòî è êîìïîçèöèîííîòî ðåøåíèå ñà ñúâúðøåíè è ïðåäñòàâëÿâàò êëàñè÷åñêè îáðàçöè ñ áîãàòî õóäîæåñòâåíî ñúäúðæàíèå. 4. Êàêòî èçîáðàæåíèÿòà, òàêà è öâåòîâîòî ðåäóâàíå íà ÷åðâåíè-áåëè è ÷åðâåíè-ñèíè äðàêîíè ñà ñâúðçàíè ñ ìèòîëîãèÿòà íà äðàêîíà - è ó ñòàðèòå áúëãàðè, è ó êèòàéöèòå, êàòî èìà è äðóãè åëåìåíòè, íàïðèìåð ìîìè÷å, êîåòî ñòàâà ïî åäèí èëè äðóã íà÷èí æåðòâà íà çåìÿ-äðàêîíà. 5.  àñòðîíîìè÷åñêèÿ êàëåíäàð íà áúëãàðèòå (ïðàáúëãàðèòå), ïîçíàò ñ äâàíàäåñåòãîäèøíèÿ ñè æèâîòèíñêè öèêúë, ïåòàòà ãîäèíà å âåð, âåðåíè = äðàêîí, ñìÿòàíà çà ïîëîæèòåëåí çíàê. Äà ïðèáàâèì, ÷å îñíîâàòåëÿò íà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ êàí Àñïàðóõ (Èñïåðèõ) å âçåë âëàñòòà â ãîäèíàòà “âåðåíè àëåì” = äðàêîí, àëåì (ïúðâè ìåñåö), îòãîâàðÿùà íà 668 ã. ñ íà÷àëî 21-22 äåêåìâðè. 6.  êèòàéñêàòà àñòðîíîìè÷åñêà êàëåíäàðíà ãîäèíà (ñúùî ñ 12-ãîäèøåí æèâîòèíñêè öèêúë) ïåòàòà ãîäèíà å ëóí = äðàêîí. Ñâúðçàíà å ñ ìíîãî íàðîäíè âÿðâàíèÿ, ïðàçíèöè, ðàçëè÷íè èçîáðàæåíèÿ íà “ëåòÿùè” è “ïúëçÿùè” äðàêîíè ñ ðàçëè÷íè ôîðìè íà òÿëîòî è ãëàâàòà. Ãîäèíèòå ñà ïîçíàòè êàòî “ãîäèíà íà áåëèÿ äðàêîí”, “ãîäèíà íà æúëòèÿ äðàêîí” è ïð. Èçîáðàæåíèÿòà íà “ëåòÿùè äðàêîíè” - áåëè, ÷åðâåíè è ñèíè, îò ñ. Êîñòàíäåíåö, Ðóñåíñêî, õâúðëÿò ñâåòëèíà âúðõó äðåâíèòå áúëãàðñêî-êèòàéñêè äàëå÷íè èñòîðè÷åñêè êóëòóðíè êîíòàêòè.
341
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÚÁÓÄÅÍÈßÒ ÄÓÕ Îòãîâîð íà íàïàäêèòå ñðåùó ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ ÉÎÐÄÀÍ ÒÀÁΠÏðåç ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãîäèíè çàáðàâåíîòî èìå íà áúëãàðñêèÿ ó÷åí îò ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕÕ â. Ãàí÷î Öåíîâ âñå ïîâå÷å ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî íà íàøàòà èíòåëèãåíöèÿ. Ïðåèçäàäåíè áÿõà íåãîâè êíèãè, èçëåçå è îòäåëíà áðîøóðà, ïîñâåòåíà íà íàó÷íèòå ìó ïåðèïåòèè. Êîé å Ãàí÷î Öåíîâ? Áåç ñúìíåíèå åäíà îñïîðâàíà ëè÷íîñò: - çà îïîíåíòèòå ìó - íåñúñòîÿë ñå èñòîðèê, ÷èèòî ïðîèçâåäåíèÿ ñà áåç íàó÷íà ñòîéíîñò; - çà ïî÷èòàòåëèòå ìó - åäèí îò íàé-êðóïíèòå áúëãàðñêè ó÷åíè, ñ äîêòîðàò îò Áåðëèíñêèÿ óíèâåðñèòåò (è ñïîðåä ïðèðàâíÿâàíåòî íà íàó÷íèòå ñòåïåíè ñëåä Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà êúì íîâèòå áúëãàðñêè ñòàíäàðòè - äîêòîð íà èñòîðè÷åñêèòå íàóêè), ñ ïåò êíèãè, èçäàäåíè â ÷óæáèíà, îò òÿõ äâå ìîíîãðàôèè â åäíî îò íàé-ïðåñòèæíèòå åâðîïåéñêè èçäàòåëñòâà “Wlter de Gruyter”... Êàêâà å òî÷íî èñòèíàòà çà òâîð÷åñòâîòî è ïðîèçâåäåíèÿòà íà Ãàí÷î Öåíîâ? Îòãîâîð íà òîçè âúïðîñ ñå å îïèòàë äà äàäå Íèêîëàé Ïðîäàíîâ â ðåöåíçèÿòà ñè, ïóáëèêóâàíà â áð. 5-6 îò 2002 ã. íà ñï. “Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä” - çà áðîøóðàòà “Âúçêðúñâàùàòà èñòîðèÿ íà ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ” ñ àâòîðè É. Òàáîâ è Êë. Âàñèëåâ. Âñúùíîñò íàçâàíèåòî “ðåöåíçèÿ” å ïîäâåæäàùî. Îùå â ñàìîòî íà÷àëî Í. Ïðîäàíîâ îïðåäåëÿ öåëèòå, êîèòî ñè ïîñòàâÿ, ïî äðóã íà÷èí. Ñïîðåä íåãî ãðóïè÷êà èñòîðèöè äèëåòàíòè å çàïî÷íàëà “êðúñòîíîñåí ïîõîä” ñðåùó “ïðîôåñèîíàëíàòà áúëãàðñêà èñòîðè÷åñêà íàóêà”; à èäåéíà îïîðà íà òåçè àìàòüîðè å íå äðóã, à ïî÷èíàëèÿò ïðåäè ïîâå÷å îò 50 ãîäèíè Ãàí÷î Öåíîâ! Çà äà ñïàñè íàóêàòà îò òàçè íàïàñò, Í. Ïðîäàíîâ çàåìà ïîçàòà íà “ðèöàð çàùèòíèê” íà “ïðîôåñèîíàëíèòå èñòîðèöè”. Òóê òðÿáâà äà îòâîðèì åäíà ñêîáà, çà äà ñå èçâèíèì íà îíåçè èñòîðèöè, êîèòî íå áèõà ïîæåëàëè Í. Ïðîäàíîâ äà ãè çàùèòàâà. Íî âñå ïàê òðÿáâà äà ñå ñúîáðàçèì ñ ôàêòà, ÷å ïóáëèêóâàéêè ñòàòèÿòà ìó â ñâîå èçäàíèå, Èíñòèòóòúò çà èñòîðèÿ íà ÁÀÍ ôàêòè÷åñêè ãî ëåãèòèìèðà â ïîåòàòà îò íåãî ðîëÿ íà “çàùèòíèê”. È òàêà, çà ñïàñåíèåòî íà èñòîðè÷åñêàòà íàóêà èëè ïîíå íà ÷åñòòà íà ïàãîíà íà “ïðîôåñèîíàëíèòå èñòîðèöè”, Í. Ïðîäàíîâ ñå çàõâàùà ñ îñíîâíèÿ âðàã - Ãàí÷î Öåíîâ, à ñúâðåìåííèòå “èñòîðèöè äèëåòàíòè” ñà íåùî êàòî ôîí çà îñíîâíàòà ïîëåìèêà. Ïúðâèÿò óäàð å ñðåùó äîêòîðñêàòà äèñåðòàöèÿ íà Ãàí÷î Öåíîâ. Êàêòî ùå ñòàíå ÿñíî, òîé íå å èçáðàí ñëó÷àéíî. Ïîäãîòîâêàòà çà íåãî å áèëà íàïðàâåíà îùå îòäàâíà, ïðåäè ìíîãî ãîäèíè. Íî Í. Ïðîäàíîâ å ïîäöåíèë ïðåäóïðåæäåíèÿòà, îòïðàâåíè â ðåöåíçèðàíàòà îò íåãî áðîøóðà, ÷å â ñâåäåíèÿòà çà Ãàí÷î Öåíîâ â “áúëãàðñêèòå ìó äîñèåòà” (âêëþ÷èòåëíî è â óñòíèòå ñïîìåíè íà ëè÷íèòå ìó âðàãîâå) ñà ìàíèïóëèðàíè, è ÷åðïè ñ ïúëíè øåïè è þíàøêî äîâåðèå ñâåäåíèÿ îò òÿõ. È òàêà, íà ïî÷òè öÿëà ñòðàíèöà Í. Ïðîäàíîâ ñå çàíèìàâà ñ äåòàéëè îêîëî äèñåðòàöèÿòà íà Ã. Öåíîâ, çà äà äîêàæå, ÷å òîâà ôàêòè÷åñêè å åäèí ìèçåðåí òðóä áåç ñòîéíîñò, ïðè òîâà íå ïî èñòîðèÿ. Ïî îíîâà âðåìå, ïèøå Í. Ïðîäàíîâ, â Çàïàäíà Åâðîïà ìíîãî óíèâåðñèòåòè ñà ðàçäàâàëè äîêòîðàòè áåç ïîêðèòèå. Òàêúâ áèë è ñëó÷àÿò ñ Ã. Öåíîâ. Òàêà ôàêòè÷åñêè Áåðëèíñêèÿò óíèâåðñèòåò, êúäåòî Öåíîâ å ïîëó÷èë äîêòîðàòà ñè, å ïðè÷èñëåí êúì “ëîøèòå óíèâåðñèòåòè” - íåùî, êîåòî áóäè ó÷óäâàíå è íà êîåòî î÷åâèäíî íÿìà êîé äà ïîâÿðâà. Çàòîâà Í. Ïðîäàíîâ ïîëàãà óñèëèÿ äà àðãóìåíòèðà òâúðäåíèåòî ñè.
Òóê òîé âàäè åäèí îò îñíîâíèòå ñè êîçîâå, çà êîéòî äàæå èçïîëçâà ïðåïèíàòåëíèÿ çíàê (!): äèñåðòàöèÿòà íà Öåíîâ áèëà ñàìî 35 ñòðàíèöè. Íå å çà âÿðâàíå! Òàêîâà íåùî å íåâúçìîæíî! - ùå ñè êàæå êðèòè÷íèÿò ÷èòàòåë íà òåçè ðåäîâå. Íî äà ñå âúðíåì êúì ðàçñúæäåíèÿòà íà Í. Ïðîäàíîâ. Áåç äà å íå ñàìî ÷åë, íî äîðè ñïîðåä ñîáñòâåíèòå ìó äóìè áåç äàæå äà å âèæäàë äèñåðòàöèÿòà, òîé òâúðäè, ÷å â íåÿ íÿìà ñúùåñòâåí íàó÷åí ïðèíîñ. Òàêúâ íå ìîæåëî äà èìà â åäèí òîëêîâà êðàòúê òðóä, à ïóáëèêóâàíåòî ìó â îòäåëíà áðîøóðà íå îçíà÷àâàëî íèùî, çàùîòî òàêàâà áèëà îáè÷àéíàòà ïðàêòèêà. Êàêâè ñà îáà÷å äåéñòâèòåëíèòå ôàêòè? Ïúðâàòà ïóáëèêàöèÿ íà ÷àñò îò äèñåðòàöèÿòà íà Öåíîâ íàèñòèíà å ñ îáåì îêîëî 35 ñòðàíèöè è íàèñòèíà ïîäîáíè áðîøóðè íå ñà áèëè ðÿäêîñò. Òÿ îáà÷å ñúäúðæà ñàìî ÷àñò îò äèñåðòàöèÿòà. Òîçè ôàêò å îòáåëÿçàí èçðè÷íî îò èçäàòåëÿ íà ãúðáà íà òèòóëíàòà ñòðàíèöà íà èçäàíèåòî. Ïðåäëàãàìå íà ÷èòàòåëèòå ôàêñèìèëå îò òåêñòà, êîéòî ðàçñåéâà âñÿêàêâî ñúìíåíèå è êàòåãîðè÷íî îïðîâåðãàâà äàííèòå îò ðåöåíçèÿòà â “Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä”, çàùîòî ïúðâîòî èçðå÷åíèå â íåãî îïîâåñòÿâà, ÷å òîâà å ñàìî ÷àñò îò öåëèÿ ïðåäñòàâåí òðóä. Îñâåí òîâà âúïðîñíàòà ïóáëèêàöèÿ íà Ã. Öåíîâ å ïðåèçäàäåíà ïðåç 1965 ã., äîñòà ñëåä ñìúðòòà ìó, è òîâà äîêàçâà íå ñàìî íàó÷íàòà é ñòîéíîñò, íî è ó÷óäâàùàòà é àêòóàëíîñò öåëè 65 ãîäèíè ñëåä ïúðâàòà é ïîÿâà. Ìàêàð ÷å òîâà ïðåèçäàâàíå å îòáåëÿçàíî íà ïîíå äâå ìåñòà â ðåöåíçèðàíàòà îò Í. Ïðîäàíîâ áðîøóðà, òîé ãî å ñêðèë îò ðåäêîëåãèÿòà è ÷èòàòåëèòå íà “Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä” è âúïðåêè âàæíîñòòà ìó íå îáåëâà íèòî äóìà çà íåãî â ðåöåíçèÿòà ñè. È òàêà, èçÿñíÿâàíåòî íà ãîðíèòå ïîäðîáíîñòè âîäè äî èçâîäè, ÷å äèñåðòàöèÿòà íà Ã. Öåíîâ çàñëóæàâà âèñîêà îöåíêà, à àòàêàòà ñðåùó íåÿ å íåîáåêòèâíà è ïîñòðîåíà âúðõó íåâåðíè òâúðäåíèÿ. Ïîíåæå òåõíèÿò ãåíåçèñ å åäèí âúçëîâ åëåìåíò â öÿëîñòíàòà êàìïàíèÿ ñðåùó íåãî è çàñëóæàâà îñîáåíî âíèìàíèå, ùå ñå âúðíåì êúì íåãî ìàëêî ïî-êúñíî. Òúé êàòî ñå ñòðåìè äà íè óáåäè, ÷å Ã. Öåíîâ íå å “èñòèíñêè” ó÷åí, Í. Ïðîäàíîâ àòàêóâà è ïóáëèêàöèèòå ìó. Çà òàçè öåë òîé íè ïîäíàñÿ îáùè ðàçñúæäåíèÿ êàê âñåêè, êîéòî ïëàòè íà íÿêîå èçäàòåëñòâî (âêëþ÷èòåëíî è íà íàé-ïðåñòèæíèòå!), ìîæå äà èçäàäå “êàêâîòî ñè ïèñàíèå èñêà”*. Âñúùíîñò ïðåñòèæíèòå èçäàòåëñòâà ñà ïðåñòèæíè èìåííî çàùîòî íå èçäàâàò êàêâîòî è äà å; è àêî ñå ñëó÷è ïî ïîãðåøêà äà íàïå÷àòàò ñëàáî ïðîèçâåäåíèå, òå íå áèõà èçäàëè âòîðè ïúò ñúùèÿ àâòîð.  ñëó÷àÿ ñ Ã. Öåíîâ ñòàâà äóìà çà åäíî îò íàé-ðåíîìèðàíèòå åâðîïåéñêè èçäàòåëñòâà ïî îíîâà âðåìå - ‘Walter De Gryuter & Co, çàòîâà Í. Ïðîäàíîâ íå ñëó÷àéíî å “ïðîïóñíàë” äà ñïîìåíå èìåòî ìó. Ñ ìîíîãðàôèÿ â íåãî áè ñå ãîðäÿë âñåêè, çàòîâà äâåòå èçäàäåíè Ãàí÷î-Öåíîâè êíèãè (â 1930 è 1935 ã.) ñà íàèñòèíà çàáåëåæèòåëíî ïîñòèæåíèå. Òå ñà äîñòîåí ôèíàë íà èçñëåäîâàòåëñêàòà ìó äåéíîñò, ïëîä íà êîÿòî ñà ðàçëè÷íè ñòàòèè, áðîøóðè, êíèãè è ìîíîãðàôèè, êàòî îáùî 5 îò ñòóäèèòå è ìîíîãðàôèèòå ìó ñà èçäàäåíè íà çàïàä. Íà òîçè ôîí ïîäìÿòàíèÿòà íà Í. Ïðîäàíîâ çà “çàïëàùàíå” çâó÷àò íåàäåêâàòíî. Ôèíàíñèðàíåòî íà íàó÷íè èçäàíèÿ å ñïåöèôè÷åí ïðîáëåì, êîéòî å îñîáåíî îñòúð çà êíèãè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ â ÷óæáèíà; ïîíåæå òàêèâà êíèãè èìàò òàì ñúâñåì ìà-
* Òóê å ïðàâ - âèæòå ñëó÷àÿ ñ Íèêîëàé Ïàíàéîòîâ îò Âàðíà, êîéòî, ôèíàíñèðàí ñ ïàðè îò ñêàíäàëíèÿ áèçíåñìåí Ìàéêúë ×îðíè, èçäàäå êíèãà è “äîêàçà” íà ñâåòà àáñóðäíè òåçè, íî ã-í Í. Ïðîäàíîâ çàùî ëè íå âçåìà îòíîøåíèå ïî òîçè âúïðîñ? – Áåë. ðåä.
342
ÀÂÈÒÎÕÎË ëúê êðúã îò ÷èòàòåëè (è ñúîòâåòíî êóïóâà÷è!), åñòåñòâåíî å èçäàòåëñòâàòà äà ñå ïîãðèæàò çàãóáèòå èì äà áúäàò ïîêðèòè. Âñúùíîñò è â íàøè äíè ñå ïëàùà äàæå è çà íàé-ðåíîìèðàíè íàó÷íè ïóáëèêàöèè. Òàêà íàïðèìåð ñâåòîâíèòå êîíãðåñè èçèñêâàò îò ó÷àñòíèöèòå ñè “òàêñà çà ïðàâîó÷àñòèå”, êîÿòî ñå èçïîëçâà çà ïîêðèâàíå íà ðàçõîäèòå çà èçäàâàíå íà äîêëàäèòå íà ñúùèòå ó÷àñòíèöè. Âúïðåêè ÷å ñà “ïëàòåíè”, äîêëàäèòå íà ñâåòîâíèòå êîíãðåñè ñà áåç âñÿêî ñúìíåíèå è ïðåñòèæíè, è äîñòîéíè çà óâàæåíèå íàó÷íè ïóáëèêàöèè. È òàêà, íàïàäêèòå íà Í. Ïðîäàíîâ êúì íàó÷íèòå òðóäîâå íà Ã. Öåíîâ ñà íåñúñòîÿòåëíè.Ñ îñúçíàâàíåòî íà òîçè ôàêò öÿëàòà ïîëåìèêà îêîëî Ã. Öåíîâ äîñòèãà ñâîåîáðàçåí Ðóáèêîí. ßñíî å, ÷å òðÿáâà äà ñå âúðíåì ìàëêî íàçàä è äà ñå îïèòàìå äà îñìèñëèì îòíîâî ïðåäìåòà íà ñïîðà. Åäíà îò îñíîâíèòå òåçè íà Í. Ïðîäàíîâ å, ÷å Ãàí÷î Öåíîâ íå å “èñòèíñêè” ó÷åí è èñòîðèê. Âèäÿõìå, ÷å ôîðìàëíî òÿ íå èçäúðæà êðèòèêà. Íî ìîæå áè â íåÿ èìà ðàöèîíàëíî çúðíî? Ìîæå áè Öåíîâ å è ó÷åí, è èñòîðèê, íî ñúòâîðåíîòî îò íåãî å íåçíà÷èòåëíî è òîé íå ìîæå äà ñå ñðàâíÿâà ñúñ ñúâðåìåííèòå ñè áúëãàðñêè èñòîðèöè - Çëàòàðñêè, Ìóòàô÷èåâ, Íèêîâ? Çàùî òàêàâà ïîçèöèÿ íå çàäîâîëÿâà Í. Ïðîäàíîâ è ñúìèøëåíèöèòå ìó? Àêî òåçèòå íà Öåíîâ ñà ñëàáè è “íåíàó÷íè”, íå å ëè äîñòàòú÷íî äà íè ïîñî÷è êúäå òå ñà ðàçâåí÷àíè è îáîðåíè? Àêî òâúðäåíèÿòà íà Ã. Öåíîâ, ÷å ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè å áúëãàðèí, ñà ïðîÿâà íà øîâèíèçúì, è àêî çàðàäè òÿõ âîäåùè ñëàâèñòè êàòî ßãè÷ è Èðå÷åê ñà ãî íàðè÷àëè “studierten Querkopf” (ò.å. “ó÷åí ÷óêóíäóð”), òî íå ñà ëè áèëè øîâèíèñòè îíåçè ñëàâèñòè îò ×åõèÿ, êîèòî ñà ñìÿòàëè, ÷å ó÷åíèöèòå íà ñâ. ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé è â ÷àñòíîñò ñâ. ñâ. Êëèìåíò è Íàóì, ñà áèëè ìîðàâöè? Àêî ñà ïðîÿâà íà øîâèíèçúì òåîðèèòå íà Öåíîâ, ÷å áúëãàðèòå ñà àâòîõòîííî íàñåëåíèå íà Áàëêàíèòå, òî êàêâî ñà òåîðèèòå, ÷å òàêèâà ñà ãúðöèòå, àëáàíöèòå, ðóìúíöèòå? Êàêâî ñà èçîáùî îïèòèòå äà ñå ïîäìåíè íàó÷íèÿò ñïîð ñ îöåíêè êàòî “øîâèíèçúì”, “íåíàó÷íè” è äðóãè ïîäîáíè? È òàêà, çàùî Í. Ïðîäàíîâ è ñèå íå æåëàÿò äà ïðî÷åòåì ïèñàíîòî îò Ãàí÷î Öåíîâ è äà ðàçñúæäàâàìå ïî âñÿêà îò òåçèòå è ïî âñåêè îò äîâîäèòå ìó? Ïî òîçè íà÷èí áèõìå ìîãëè äà âèäèì êîè îò òÿõ ñà âåðíè è êîè íå ñà è äà ñòèãíåì è äî îöåíêà íà òâîð÷åñòâîòî ìó, çà äà âèäèì êîå â íåãî å öåííî è êîå íå å. Àêî ïúê Í. Ïðîäàíîâ íå æåëàå äà ó÷àñòâà â ïîäîáíî íà÷èíàíèå, íèêîé íå ãî êàðà íàñèëà. Ñëåä òåçè ðàçñúæäåíèÿ å âðåìå äà ñå âúðíåì êúì ðåöåíçèÿòà íà Í. Ïðîäàíîâ è êúì èçëîæåíèòå â íåÿ âèæäàíèÿ çà ëè÷íîñòíèÿ êîíôëèêò ìåæäó Ã. Öåíîâ è äðóãè âîäåùè áúëãàðñêè èñòîðèöè îò ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕÕ â. - Çëàòàðñêè, Ìóòàô÷èåâ, Íèêîâ. Âÿðíî ëè å ïðåäñòàâåíà êàðòèíàòà íà íàïàäêèòå, îáèäèòå, êîíêóðñèòå? Íÿìà ñìèñúë òóê äà íàâëèçàìå â ïîäðîáíîñòè. Òå íå ìîãàò äà ïîâëèÿÿò ñúùåñòâåíî íà íàó÷íàòà îöåíêà çà òâîð÷åñòâîòî íà Öåíîâ, Çëàòàðñêè Ìóòàô÷èåâ è Íèêîâ. Èñòîðèèòå çà âçàèìíîòî ñúäåíå ñúùî íå ñà ìíîãî ñúäúðæàòåëíè, íî ìîæå áè çàñëóæàâàò íÿêîëêî äóìè. È òàêà, êàêòî ïèøå è Í. Ïðîäàíîâ, è äðóãè ïðåäè íåãî, Èðå÷åê, ßãè÷, Ìóòàô÷èåâ è Íèêîâ â ñâîè ïóáëèêàöèè ñà íàðè÷àëè Öåíîâ “ó÷åí ÷óêóíäóð”, à òîé îò ñâîÿ ñòðàíà ïèñìåíî å îáèæäàë Çëàòàðñêè ñ äóìè êàòî “êîöêàð”, “ìîøåíèê”, “øâèíäëåð”. È â äâàòà ñëó÷àÿ îáèäåíèòå ñà çàâåëè äåëà ñðåùó îïîíåíòèòå ñè. Ðàçâèòèåòî íà äåëàòà å áèëî ðàçëè÷íî. Öåíîâ äîáëåñòíî å ïðèçíàë ïîñòúïêàòà ñè è å ïîäíåñúë èçâèíåíèÿ, êàòî å êàçàë, ÷å ñúæàëÿâà çà íàíåñåíèòå ìó ïóáëè÷íè îáèäè. Îò ñâîÿ ñòðàíà Ï. Íèêîâ (ñïîðåä ïèñàíîòî îò Í. Ïðîäàíîâ), ïî ñúâåòà íà àäâîêàòà ñè, å çàåë “àíäðåøêîâñêà” ïîçà äà óâúðòà è îòðè÷à, êàòî èçïîëçâà ðàçëè÷íèÿ ñìèñúë, êîéòî ìîæå
äà ñå âëàãà â äóìàòà “Querkopf” - òâúðäîãëàâ, óïîðèò, èíàò è äð. Òåçàòà íà çàùèòàòà å áèëà, ÷å êàòî ïèñàë “Querkopf” Íèêîâ å èìàë ïðåäâèä íå îáèäíèÿ, à ïî-íåâèíåí ñìèñúë íà äóìàòà.  òàçè ñèòóàöèÿ Ã. Öåíîâ âåðîÿòíî å ñõâàíàë òàçè ïîçèöèÿ êàòî ôîðìà íà èçâèíåíèå, çàùîòî Íèêîâ ôàêòè÷åñêè ñå å îòêàçàë ïóáëè÷íî îò îñêúðáëåíèåòî ñè, è å îòòåãëèë ñúäåáíèÿ ñè èñê. Òðàêòîâêàòà íà êðàÿ íà äåëîòî â ðåöåíçèÿòà íà Í. Ïðîäàíîâ å ïî-ðàçëè÷íà: ñïîðåä íåãî ïðè÷èíàòà Ã. Öåíîâ äà îòòåãëè èñêà ñè å ñòðàõ, ÷å ùå çàãóáè äåëîòî ïîðàäè óìåëàòà çàùèòà. Êîÿ îò ãîðíèòå èíòåðïðåòàöèè å âÿðíà? Íåêà ÷èòàòåëèòå èçáåðàò ñàìè. Ïîäîáíè êëþêè íå ìîæå äà èìàò ñòîéíîñò â ñïîð çà íàóêà. Òå îáà÷å ïîêàçâàò àòìîñôåðàòà íà íåïðèÿçúí è ïðåñëåäâàíå, ñ êîÿòî å áèë ïîñðåùàí è èçïðàùàí Öåíîâ îò íÿêîè ñâîè êîëåãè. Í. Ïðîäàíîâ èçïîëçâà ãîðíèòå êëþêàðñêè èñòîðèè çà äðóãè öåëè, êîèòî ñúâñåì íå ñà íåâèííè. Ñ òÿõ òîé öåëè äà îáîñíîâå èçëîæåíèÿ îò íåãî “ïñèõîëîãè÷åñêè ïîðòðåò” íà Ã. Öåíîâ. Öèòèðàìå äîñëîâíî: “...ïîñòåïåííî Öåíîâ ôîðìèðà â ñåáå ñè êîìïëåêñ çà ïðåñëåäâàíå. Òîé å íåóðàâíîâåñåíà è íåñèãóðíà ëè÷íîñò... Ìîæåì äà îïðåäåëèì Öåíîâ êàòî ïîä÷åðòàíî àêòèâíî-âðàæäåáåí èíäèâèä, ÷èÿòî àãðåñèâíîñò öåëè ïîñòèãàíåòî íà âëàñò è êîíòðîë. Àãðåñèâíîñòòà ìó ñå êîíêðåòèçèðà â ïåðñîíàëíà îçëîáåíîñò...” Ïîçíàòà ôðàçåîëîãèÿ! Âå÷å ñìå ïîçàáðàâèëè êëèøåòàòà îò âèäà íà “Íå ñúì ÷åë êíèãèòå íà äðóãàðÿ Ñîëæåíèöèí... òîé êëåâåòè ñúâåòñêàòà âëàñò... íåãîâîòî çëîáíî îòíîøåíèå”... È, ðàçáèðà ñå, çàáðàâèëè ñìå è âíóøàâàíèòå íè îò ïðîïàãàíäàòà ïñèõîëîãè÷åñêè ïîðòðåòè, êîèòî ðèñóâàò “âðàãà” ñ ëàáèëíà ïñèõèêà è ïðîèçòè÷àùà îò íåÿ àãðåñèâíîñò. Ïîíåæå ïîäîáíè ïîðòðåòè íå ñå ïðàâÿò çà êîãî äà å, ñëåäâà äà çàêëþ÷èì, ÷å íÿêîé å ðàáîòèë âúðõó äèñêðåäèòèðàíåòî íà Ã. Öåíîâ ñåðèîçíî è ïðîôåñèîíàëíî. Âñúùíîñò ãîðíèÿò öèòàò çà “ïñèõè÷åñêèòå îòêëîíåíèÿ” íà Ã. Öåíîâ å ïîñëåäíîòî çâåíî íà àòàêàòà ñðåùó íåãî, à íà÷àëíîòî áåøå îïèòúò çà äèñêðåäèòàöèÿ íà äèñåðòàöèÿòà ìó. Êúì òÿõ ñå äîáàâÿ è îùå åäíî çâåíî - ìåæäèííî: ïî íÿêîå âðåìå îò áúëãàðñêèòå áèáëèîòåêè å èç÷åçíàëà áðîøóðàòà, â êîÿòî å îòïå÷àòàíà äèñåðòàöèÿòà (ïî-òî÷íî ÷àñò îò íåÿ), âúïðåêè ÷å âñè÷êè òðóäîâå íà Ã. Öåíîâ ñà áèëè ïîä ñòðîã êîíòðîë â ñåêðåòíèòå ôîíäîâå íà íÿêîëêî áèáëèîòåêè. Åñòåñòâåíî å äà ñå çàïèòàìå: êàê ïðî÷óòàòà ÄÑ å äîïóñíàëà ïîäîáåí “ïðîâàë”? Ëîãèêàòà âîäè êúì ñúâñåì îïðåäåëåí îòãîâîð: èçîáùî íå ìîæå äà ñòàâà äóìà çà “ïðîâàë”, ïî-ñêîðî íÿêîé ÷îâåê, êîéòî å áèë ñâúðçàí ñ ÄÑ, å îðãàíèçèðàë “èç÷åçâàíåòî” (âåðîÿòíî óíèùîæàâàíåòî) íà áðîøóðàòà íà Öåíîâ. Ñ òîâà å èç÷åçíàëà ïðå÷êàòà â “äîñèåòàòà” è ñïðàâî÷íèöèòå äèñåðòàöèÿòà ìó äà áúäå ïîñò ôàêòóì ðåäóöèðàíà äî ñêðîìíèÿ îáåì îò 35 ñòðàíèöè è íà òàçè áàçà äà áúäå èçãðàäåíà óáåäèòåëíà ëåãåíäà çà “ñàìîçâàíèÿ ó÷åí èñòîðèê” ñ ëàáèëíà ïñèõèêà è àãðåñèâåí õàðàêòåð. Âåðîÿòíî òàçè ëåãåíäà (íåçàâèñèìî äàëè ãîðíàòà âåðñèÿ çà ñúçäàâàíåòî é å âÿðíà èëè íå) å “ïðåîòêðèë” è ïðåäñòàâèë â “Èñòîðè÷åñêè ïðåãëåä” Í. Ïðîäàíîâ. Èçâúí ïðîáëåìà çà Ãàí÷î Öåíîâ öÿëàòà âúïðîñíà ðåöåíçèÿ (ïîñòàíîâêà íà ïðîáëåìèòå, òîí íà äèñêóñèÿòà) áóäè è äðóãè äîñòàòú÷íî ñåðèîçíè ìèñëè. Òðÿáâà ëè äåáàòè êàòî òîçè çà íàó÷íîòî íàñëåäñòâî íà Ãàí÷î Öåíîâ äà ñå ñõâàùàò êàòî “êðúñòîíîñåí ïîõîä” ñðåùó “ïðîôåñèîíàëíèòå èñòîðèöè”? Ùå íàìåðÿò ëè ñèëè “ïðîôåñèîíàëíèòå èñòîðèöè”, ïðåäñòàâÿíè îò Í. Ïðîäàíîâ, äà ñâàëÿò ìíèìèÿ ñè îðåîë íà “áîãîèçáðàíè” è íîñèòåëè íà àáñîëþòíàòà èñòèíà è äà ñòàíàò íîðìàëíè ó÷åíè, êîèòî çà íîðìàëíè íàó÷íè ïðîáëåìè ìîãàò äà âîäÿò àêàäåìè÷åí íàó÷åí ñïîð ñ íóæíîòî óâàæåíèå êúì îïîíåíòèòå ñè, áåç äèñêðèìèíàöèÿ ïî ðàñà, ïîë, âúçðàñò, ïðîôåñèÿ, áåç äîêà÷êè çà “÷åñòòà íà ïàãîíà”? Ñïîð, â êîéòî âàæíà å ïðåäè âñè÷êî íàó÷íàòà èñòèíà?
343
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÊÎÉ ÑÚÌ ÀÇ èëè æèòèå Ðîäà áúëãàðñêîãî ÀÉÃÈÐ ÑÂÅÐÈÑÎÍ „Çàãèâàò ñòàäàòà, óìèðàò ðîäíèíè, ñìúðòåí ñàì òè ñè – íî ñìúðòòà íå çàêà÷à ãðúìêàòà ñëàâà íà äåëàòà äîñòîéíè…” „Ñòàðàòà Åäà” Ìîæå áè íÿìà ÷îâåê, êîéòî äà íå ñè å çàäàâàë òîçè âúïðîñ, äà íå å ïèòàë ñòàðèòå îòêúäå èäàò äåäèòå ìó. Çà ñúæàëåíèå îáèêíîâåíî íàøàòà áúëãàðñêà ðîäîâà ïàìåò ñòèãà äî íÿêîé ïðà-ïðàäÿäî, çàãóáèë âñè÷êî â èçñåëâàíèÿòà èëè çàãèíàë âúâ âîéíèòå íà îòìèíàëèÿ âåê. Äàëè êúñàòà íè ðîäîâà ïàìåò ñå äúëæè íà íåìàðëèâîñò îò íàøà ñòðàíà, íà äúðæàâàòà èëè íà „ñâåòîâåí çàãîâîð” å áåç çíà÷åíèå – ñèãóðíî å åäíî: àêî íå çíàåø îòêúäå èäâàø, íå çíàåø è íàêúäå îòèâàø; àêî íå ìîæåø äà âèäèø âåëèêîòî â ñîáñòâåíàòà ñè èñòîðèÿ, íå ìîæåø äà îöåíèø è òîâà, êîåòî òå ÷àêà. Õîðàòà ñà åäèíñòâåíèòå ñúùåñòâà, íàäàðåíè ñ ïðàâîòî äà èçáèðàò. Òîâà îïðåäåëÿ â êðàéíà ñìåòêà ñúäáàòà íè – èçáèðàìå ñâîåòî áúäåùå, èçáèðàìå äà áúäåì ìúäðè èëè ãëóïàâè, èçáèðàìå æèâîòà íà âåëèêàíè èëè òîçè íà äæóäæåòà. Èìåííî ïðàâîòî íà èçáîð îáÿñíÿâà ñàìîæåðòâàòà íà Îäèí, áàùàòà íà áîãîâåòå è âñè÷êè àñè, êîéòî ñå ñàìîîáåñâà ñ êðàêàòà íàãîðå, ïðîíèçàí íà ñîáñòâåíîòî ñè êîïèå, ïðèíåñåí â æåðòâà îò ñåáå ñè íà ñàìèÿ ñåáå ñè, çà äà ïîåìå ìúäðîñòòà. Îäèí âèñè íà Äúðâîòî íà Æèâîòà äåâåò äíè è íîùè, íàñî÷èë ñúçíàíèåòî è âçîðà ñè êúì êîðåíèòå íà äúðâîòî, êúäåòî â êðàéíà ñìåòêà ïðåîòêðèâà ìàãè÷åñêèòå ðóíè, íî íå çà áîãîâåòå, íà òÿõ ìúäðîñò íå èì òðÿáâà, à çà õîðàòà. Òàçè ÿðêà ñèìâîëèêà êàòî ÷å ëè íè íàïîìíÿ äðóãè äóìè îò íàøèòå ÷èòàíêè: „×ÎÂÅÊ È ÄÎÁÐÅ ÄÀ ÆÈÂÅÅ, ÓÌÈÐÀ È ÄÐÓà ÑÅ ÐÀÆÄÀ. ÍÅÊÀ ÐÎÄÅÍÈßÒ ÏÎÊÚÑÍÎ, ÊÀÒÎ ÃËÅÄÀ ÒÎÇÈ ÍÀÄÏÈÑ, ÄÀ ÑÈ ÑÏÎÌÍß ÇÀ ÎÍÎÃÎÂÀ, ÊÎÉÒÎ ÃÎ Å ÍÀÏÐÀÂÈË”. Ñÿêàø ñâèêíàõìå ñ ôàêòà, ÷å ðàçìèíàâàéêè ñå ñúñ ñúñåäà, å ïî-ëåñíî äà ãî ñïúíåø, îòêîëêîòî äà ìó ïîìîãíåø. Ïðåñòàíàõìå äà óâàæàâàìå äåëíèöèòå ñè è îòòàì íå ìîæåì äà ñå íàñëàäèì íà ïðàçíèöèòå... Äà íå çàáðàâÿìå, îáà÷å, ïðàâîòî íà èçáîð å òîâà, êîåòî íè õàðàêòåðèçèðà êàòî õîðà, ìîæå áè ùå íè ñòèãíå íÿêîãà êóðàæúò äà çàïî÷íåì îòíîâî äà èçáèðàìå ñúäáèíèòå ñè òúé, êàêòî ñà ãî ïðàâèëè äåäèòå. Ìîåòî äâîéíî ãðàæäàíñòâî ìè äàâà ïðåèìóùåñòâî ñïîðåä ïîâå÷åòî õîðà, êîèòî ïîçíàâàì, íî èìà ïðè÷èíà äà ñìÿòàì, ÷å ãîëåìèÿò ìè êúñìåò å äà ñå ðîäÿ áúëãàðèí. À ñúñåäúò ìè, äåòî ìå ñïúâà çà ïî-ëåñíî, âñå íÿêîãà ùå ïðîóìåå, ÷å ñåìåéñòâîòî ìó âêëþ÷âà è ìåí... Ïðåç 1997 ã. â Èíòåðíåò ñå ïîÿâè îôèöèàëåí ñàéò íà Íslendingabók1 èëè „Êíèãà íà èñëàíäöèòå”. Ìîÿò èíòåðåñ å ñâúðçàí ñ ôàêòà, ÷å ñúì íàïîëîâèíà èñëàíäåö, íàïîëîâèíà áúëãàðèí. Èíôîðìàöèÿòà â òîçè ñàéò å ñâúðçàíà ñ ëè÷íà èíôîðìàöèÿ è ïîðàäè òîâà å çàùèòåíà (çàùî ëè?!) è ìè ñå íàëîæè äà êàíäèäàòñòâàì çà ïàðîëà è ïîòðåáèòåëñêî èìå çà äîñòúï. Íÿìà äà îïèñâàì ðàçäðàçíåíèåòî, ùî ìå îáõâàíà îò îòãîâîðà: “Óâàæàåìè Àéãèð, ïîðàäè ôàêòà, ÷å ñïîðåä íàøàòà èíôîðìàöèîííà áàçà, 1
òè æèâååø â ÷óæáèíà (â Áúëãàðèÿ), íå ìîæåì äà òè ïðåäàäåì íà ðúêà ïàðîëà è ïîòðåáèòåëñêî èìå çà äîñòúï äî åëåêòðîííîòî èçäàíèå íà Êíèãà íà èñëàíäöèòå.  ñëó÷àé ÷å íè ïîñî÷èø ëèöå, íà êîåòî èìàø äîâåðèå, èëè ðîäíèíà, ìîæåì ñ òâîå ðàçðåøåíèå äà ìó âðú÷èì ïëèê ñ íåîáõîäèìèòå òè äàííè çà äîñòúï è òå äà òè ïðåïðàòÿò èíôîðìàöèÿòà...” Ñòðàííî, íàëè! Âñå ïàê ñúì ãðàæäàíèí íà Èñëàíäèÿ è õîðàòà ñå ãðèæàò çà ïðàâàòà ìè îòíîñíî çàùèòàòà íà ëè÷íàòà èíôîðìàöèÿ. Îòâèêíàë ñúì îò òîâà è ìå äðàçíè. Íî, ñëàâà áîãó, èñëàíäöèòå ñà ìàëîáðîåí íàðîä è íÿìà æèâ èñëàíäåö, êîéòî äà íå ìè å ïîíå 6-è áðàòîâ÷åä, èëè òàêúâ íà áàùà ìè. Ñäîáèõ ñå ñ êàêâîòî ìè òðÿáâà è çàïî÷íà ìîåòî íàé-ñòðàííî ïúòåøåñòâèå íàçàä âúâ âðåìåòî. „Êíèãà íà èñëàíäöèòå” å ïèñàíà ïðåç 12 â. ñë. Õð. îò ñâåùåíèêà-ïîåò è ôèëîñîô Àðè Ìúäðèÿ. Çàåäíî ñ „Êíèãà íà çàñåëâàíåòî” òÿ ïðåäñòàâëÿâà îñíîâåí èçòî÷íèê íà èíôîðìàöèÿ çà âðåìåòî îò ïîåìàíåòî íà íîâà çåìÿ îò âèêèíãèòå, êîèòî ñà áÿãàëè îò öåíòðàëèçàòîðñêèòå èíòåðåñè è ïîëèòèêà íà êðàë Õàðàëäóð2 Êðàñèâîêîñèÿ ïðåç 9-è âåê. Îñâåí ñïîìåíàòèòå êíèãè, òàêàâà èíôîðìàöèÿ ñå ñúäúðæà è â ìíîæåñòâîòî ñàãè è Åäèòå. Åëåêòðîííîòî èçäàíèå íà „Êíèãà íà èñëàíäöèòå” ïðåäñòàâëÿâà ðîäîñëîâíî äúðâî, êîìïèëèðàíî îò îðèãèíàëíîòî ïðîèçâåäåíèå íà Àðè Ìúäðèÿ, âñè÷êè ñàãè, öúðêîâíèòå çàïèñè è àíàëèè, âîäåíè ïðåç âåêîâåòå, è ñúâðåìåííèÿ ÅÑÃÐÀÎÍ íà Èñëàíäèÿ. Ïîðàäè òîâà âñåêè, êîéòî èìà ÅÃÍ â Èñëàíäèÿ, ìîæå äà ïðîñëåäè ðîäîñëîâèåòî ñè äî âðåìåòî íà çàñåëâàíåòî (îò 874 ã. äî îáðàçóâàíåòî íà Àëòèíãà èëè ïàðëàìåíòà â 960 ã.) èëè äà îïðåäåëè ðîäñòâåíàòà ñè âðúçêà ñ êîãîòî è äà áèëî äðóã èñëàíäåö. Ùå ïîïèòàòå, êàêâî îáùî èìà ìåæäó Èñëàíäèÿ è Áúëãàðèÿ, èëè ïî-òî÷íî, ìåæäó âèêèíãè è áúëãàðè? Äà âèäèì çàåäíî... Áÿõ èçíåíàäàí äà ðàçáåðà, ÷å ïî ïðàâà ëèíèÿ äî 30 ïîêîëåíèÿ ìîè äÿäîâöè ñà áèëè êðàëå, ñïîìåíàâàíè â ðàçëè÷íè èçòî÷íèöè, â Øîòëàíäèÿ, Èðëàíäèÿ, Íîðâåãèÿ è Àíãëèÿ. Ñðåä òÿõ ñå îòëè÷àâà Ñâ. Îñâàëä, êðàë â Àíãëèÿ â íà÷àëîòî íà 9-òè âåê. Íåãîâàòà äúùåðÿ Âèëáîðã, ðîäåíà îêîëî 860 ã. ñë. Õð., ñå çàñåëâà â Èñëàíäèÿ è å ìîÿ 29-à ïðà-ïðà áàáà3. Íåèí ñúïðóã è ìîé äÿäî å Òîðäóð „Áðàäàòèÿ” Õðàïñîí, âíóê íà Õÿëäóð Âàòíàðñîí, êîíóíã4 â Íîðâåãèÿ âúâ âòîðàòà ïîëîâèíà íà 8 âåê. Çâó÷è íåâåðîÿòíî, îùå ïîâå÷å, ÷å íå ñòàâà âúïðîñ çà õèïîòåçè, à çà êîíêðåòíè ôàêòè, íàäëåæíî äîêóìåíòèðàíè â ïåðèîäà 10 – 12 âåê. Ïúê è íå åäèí, à öåëè ÷åòèðè êðàëñêè ðîäà ñà ñå ñúáðàëè â èíà÷å íåïðåòåíöèîçíàòà ìè áúëãàðñêà êðúâ! Òîâà âúçáóäè ëþáîïèòñòâîòî ìè è ìå íàêàðà äà òúðñÿ ïîâå÷å èíôîðìàöèÿ.  ïåðèîäà íà ðàçöâåòà íà âèêèíãñêàòà öèâèëèçàöèÿ äúðæàâíîòî îáðàçóâàíèå íàïîäîáÿâà ôåäåðàöèÿòà, ò.å. ìíîæåñòâî îòíîñèòåëíî ñàìîñòîÿòåëíè êðàëñòâà ñå ïðåäñòàâëÿâàò îò åäèí êðàë, ÷åñòî èçáèðàí îò îòäåëíèòå âëàäåòåëè, ñâúðçàíè â ðîäíèíñêè âðúçêè. Èäåÿòà íà òàçè ôåäåðàòèâíîñò å ïðåäàäåíà â ëåãåíäàòà çà êðàë Àðòóð è ðèöàðèòå îò êðúãëàòà ìàñà. Ïî-êúñíî çàïî÷âàò ïðîöåñè íà öåíòðàëèçàöèÿ íà âëàñòòà è â ñëåäñòâèå íà ãîíåíèÿòà è ñòðåìåæèòå çà õåãåìîíèÿ áëàãîðîäíè÷åñêè êðàëñêè ðîäîâå çàïî÷âàò äà ñå èçñåëâàò â òúðñåíå íà íîâè çåìè. Òàêà âúçíèêâàò „ñòðàííèòå” äúðæàâè íà âèêèíãèòå â Èñëàíäèÿ, Ôàðüîðñêèòå îñòðîâè, ïî-êúñíî Ãðåíëàíäèÿ, à îïèòúò çà óñòàíîâÿâàíå íà ïîäîáåí âèä äúðæàâíîñò â Íþôàóíäëåíä (Êàíàäà) ñå ïðîâàëÿ5. Óäèâèòåëíîòî å, ÷å òåçè äúðæàâíè ôîðìè â 9-è è 10-è âåê ñà îðãàíèçèðàíè íà ïðèíöèïà íà ñóâåðåíèòåòà, íåùî, êîåòî ñâåòúò ïîçíàâà åäâà ñëåä Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà ñ îáðàçóâàíåòî íà ÎÍ (ÎÎÍ). Ïåðèîäúò 874 – 930 ã. ñå íàðè÷à “âðåìå íà çàñåëíè÷åñòâîòî”. Îáùî âçåòî òîâà å íà÷àëîòî íà èñòîðè÷åñêàòà ïîÿâà íà Èñëàíäèÿ êàòî äúðæàâíîñò â ñâåòà. Îò òîçè ïåðèîä ñà è ïèñìåíèòå èçòî÷íèöè – “Êíèãà íà èñëàíäöèòå” (Íslendingabók) è “Êíèãà íà çàñåëâàíåòî” (Landnámabók). Ïåðèîäúò çàâúðøâà ñúñ ñúçäàâàíåòî íà Àëòèíãà (Alþingi) – íàé-ñòàðèÿ äåéñòâóâàù â ñâåòà ïàðëàìåíò. Òîé å óíèêàëíî äúðæàâíî-ïîëèòè÷åñêî îáðà-
1997-2003 Íslensk erfðagreining ehf. og Friðrik Skúlason ehf. Allur réttur áskilinn. www.islendingabok.is Èñëàíäñêèÿò åçèê ñå å çàïàçèë ìíîãî âúâ ôîðìàòà, â êîÿòî å áèë ãîâîðåí ïðåç îïèñàíèÿ ïåðèîä. Çàòîâà òðàíñêðèïöèÿòà íà èìåíàòà ïðåäàâàì òàêà, êàêòî çâó÷è â åçèêà äíåñ. 3 Èçòî÷íèöèòå, â êîèòî ñå ãîâîðè çà íåÿ, ñà „Êíèãà íà çàñåëâàíåòî”, Ñòóðòëóíãà, Ñàãà çà Íÿóòë è Îéñòóðëàíä (ïî Íslendingabók) 4 konungur – â ïðåâîä îçíà÷àâà „êðàë”, íî çà âðåìåòî, çà êîåòî ñòàâà âúïðîñ (îêîëî 770 ã. îò Õð.) òàêà ñà áèëè òèòóëóâàíè ìåñòíèòå âëàäåòåëè, óïðàâëÿâàùè òåðèòîðèèòå ñè ñàìîñòîÿòåëíî, íå ñòàâà âúïðîñ çà öåíòðàëèçèðàíàòà êðàëñêà âëàñò îò êðàÿ íà 9-òè âåê 5 Çà èíôîðìàöèÿ, Ñåâåðíà Àìåðèêà å îòêðèòà îò âèêèíãà Ëåéâóð Ùàñòëèâåöà â ãîäèíà 1000. Òîé ïúê å ìîé 25-òè ïðà-âóé÷î. Ñåãà ìîæå äà ðàçáåðåòå çàùî èçðàçúò: „âóé÷î ìè îòêðè Àìåðèêà...” çâó÷è íàïúëíî óìåñòíî â ìîÿòà óñòà. 2
344
ÀÂÈÒÎÕÎË çóâàíèå, êîåòî ùå áúäå ðàçãëåäàíî ïî-ïîäðîáíî. Åòèìîëîãè÷åñêè äóìàòà alþing å ñúñòàâåíà îò äâå ÷àñòè – al, èäâàùî îò allur, êîåòî îçíà÷àâà “âñåêè, âñè÷êî”, è þing, ñòàðîèñëàíäñêà äóìà, ñúñ çíà÷åíèå “ñðåùà, ñúáðàíèå”, íî â ìèíàëîòî ñå å óïîòðåáÿâàëà â ñìèñúëà íà ñâåùåíîäåéñòâèå. Ñúùåñòâóâàò è äðóãè ïðåäïîëîæåíèÿ çà ïðîèçõîäà íà þing – îò ëàòèíî-ãåðìàíñêîòî íàèìåíîâàíèå Mars Thincsus, ñ êîåòî ñà íàðè÷àëè áîãà íà ñïðàâåäëèâîñòòà è ïðàâîòî. Ñðàâíèòåëíèòå àíàëèçè ïîêàçâàò âðúçêà ñúñ ñòàðîàíãëèéñêàòà äóìà ðingian “ïðåãîâàðÿì, ñòîÿ ïðåä áîæåñòâåí ñúä” è ñòàðîñàêñîíñêîòî thingön ñúñ ñúùîòî çíà÷åíèå. Âúâ âñè÷êè ñëó÷àè Àëòèíã îçíà÷àâà “Âåëèêî, âñåîáùî ñúáðàíèå”. Àëòèíãúò å âúðõîâíèÿò îðãàí íà âëàñòòà â Èñëàíäèÿ, ñúáðàíèå íà ïðåäâîäèòåëè, íàðå÷åíè “ãîäè” (goði), ïðèòåæàâàùè âëàñò (goðorð) è èçïúëíÿâàù ôóíêöèèòå íà çàêîíîäàòåëåí è âúðõîâåí ñúäåáåí îðãàí. Ùå ñè ïîçâîëÿ òóê äà äàì îïðåäåëåíèå çà äúðæàâàòà, çà äà áúäà ìàêñèìàëíî òî÷åí. Äúðæàâàòà ïðåäñòàâëÿâà ïîëèòèêî-èêîíîìè÷åñêà îðãàíèçàöèÿ íà ñâúðçàíà ñîöèàëíî-åòíè÷åñêè ãðóïà õîðà, îáùåñòâî, êîåòî ïðèòåæàâà âëàñò íàä îïðåäåëåíà òåðèòîðèÿ, æèâåå â óñëîâèÿ, ðåãóëèðàíè ñúñ çàêîíè, è ÷åðïè âëàñòòà ñè îò ñàìîòî îáùåñòâî. Òîâà ùå ðå÷å, ÷å ñúùåñòâóâàò ÷åòèðè ïðåäïîñòàâêè çà íàëè÷èåòî íà äúðæàâà – îáùåñòâî, çåìÿ, çàêîíîâà îðãàíèçàöèÿ è âëàñòíè÷åñêà ñàìîñòîÿòåëíîñò. Àêî åäíà îò òåçè ïðåäïîñòàâêè ëèïñâà, òî íÿìà äà èìà äúðæàâà. Âå÷å âúçíèêíàëà, äúðæàâàòà ñúùåñòâóâà ïîä íÿêàêâà ôîðìà – ìîíàðõèÿ, ðåïóáëèêà. Îðãàíèçàöèÿòà íà âëàñòòà ñå ïðîÿâÿâà â òðèåäèíñòâîòî íà âëàñòèòå, ôîðìóëèðàíî îò Ìîíòåñêüî – çàêîíîäàòåëíà, ïðàâîîõðàíèòåëíà è èçïúëíèòåëíà. Èñòîðèÿòà íè äàâà ìíîæåñòâî ïðèìåðè çà îáùåñòâà, ïðè êîèòî ìàëêî èëè ìíîãî òðèòå âëàñòè ñå ñëèâàò, íî âèíàãè ñúùåñòâóâàò ôóíêöèîíàëíî. Ñ îáðàçóâàíåòî íà Àëòèíãà (Íàðîäíîòî ñúáðàíèå â Èñëàíäèÿ) ïðåç 930 ã. ñå ëåãàëèçèðà åäíà äúðæàâíîñò îò ðåïóáëèêàíñêè òèï, ÷èÿòî îðãàíèçàöèÿ íà âëàñòòà ïî÷èâà íà äâóðàçäåëåíèåòî – çàêîíîäàòåëíà è ïðàâîîõðàíèòåëíà âëàñò. Äúðæàâíîòî óïðàâëåíèå å áèëî â ðúöåòå íà ïúðâåíöè, íàðè÷àíè “ãîäè”, à îáõâàòà íà âëàñòòà èì – “ãîäîðä”. Íÿìà åäèííî ìíåíèå ïî âúïðîñà çà ïðîèçõîäà íà ãîäîðä è ãîäèòå. Íåìñêèÿò ó÷åí Ôðèäðèõ Áîäåí ñìÿòà, ÷å ãîäèòå ïðîèçõîæäàò îò âîåííîíà÷àëíèñòâîòî è çíàòíèÿ ïðîèçõîä, êàêòî å ïðè äðóãèòå ãåðìàíñêè íàðîäè.  ðóíè÷åñêè ïèñìà îò îêîëî 800 ã., îòêðèòè â Äàíèÿ, ñå ñðåùà äóìàòà kuþi, â ñòàðîøâåäñêèÿ guþi, â ñòàðîñêàíäèíàâñêèòå ðóíè – gudija, â ãîòñêèÿ – gudja, âñå ñúñ çíà÷åíèåòî “ñâåùåíèê”. Äóìèòå goð è guð ñà íà ïðàêòèêà åäíî è ñúùî, îáðàçóâàíè ñà îò åäèí êîðåí ñ ò.íàð. à-óìëàóò. Äî õðèñòèÿíèçàöèÿòà ñåâåðíèòå íàðîäè ñà íàðè÷àëè áîãà íà õðèñòèÿíèòå guð, à ñëåä íåÿ – èç÷åçâà äåëåíèåòî íà õðèñòèÿíñêè è åçè÷åñêè áîã. À ñàìàòà äóìà goð èëè guð âåðîÿòíî ïðîèçëèçà îò ñòàðîèíäèéñêîòî hûtá-, ò.å. “âñåïðèçîâàâàí” (â ñòàðîñëàâÿíñêè zovÍ, zivati). Ìíîãî ïî-âåðîÿòíî å goði äà ïðîèçëèçà îò goð, îùå ïîâå÷å, goði â ìèíàëîòî å îçíà÷àâàëî “óïðàâíèê íà åçè÷åñêè õðàì, æåðòâîïðèíîñèòåë”.  êðàÿ íà 9 â. ñ òîâà ïîíÿòèå âå÷å ñå å îïðåäåëÿë ÷îâåê, èìàù ñâåòñêà âëàñò. Âúïðåêè ÷å ïðîèçõîäúò íà âëàñòòà íà ãîäèòå ïðîèçëèçà ñë. Õðàìîâåòå è åçè÷åñêèòå ðåëèãèîçíè âÿðâàíèÿ, ìîæå äà ñå ñìÿòà, ÷å áîãàòñòâîòî è çíàòíîñòòà ñúùî ñà îôîðìèëè ñúäúðæàíèåòî íà ïîíÿòèåòî “ãîäîðä”. Ïðèìåðè çà ãîäè íå ñà ïîçíàòè äðóãàäå îñâåí â Èñëàíäèÿ. Ñïîìåíàâà ñå ñàìî çà äâàìà ãîäè - âúðõó ðóíè÷åñêè êàìúê, íàìåðåí âúâ Ôüîí, Äàíèÿ, îò 9 â. è â “Êíèãà íà çàñåëâàíåòî” - Òîðõàäþð Ñòàðèÿò, ãîäè ñë. Õðàìà â Ìàéðèí â Òðàóíäõåéìþð, ïî-êúñíî çàñåëíèê â Ùüîäâàðôüîðäþð, Èñëàíäèÿ. È äâàìàòà ñà áèëè âèñîêîóâàæàâàíè õîðà, êîèòî ñà èçâúðøâàëè ðåëèãèîçíè îáðåäè. Íå å ñèãóðíî îáà÷å äàëè ñà ïðèòåæàâàëè ñâåòñêà âëàñò, êàêòî ãîäèòå â Èñëàíäèÿ. Ïî âðåìå íà çàñåëâàíåòî, õîðàòà, äîøëè ñ ãîëåìè ñòàäà è çàâëàäåëè çåìè, áåçñïîðíî ñà ñå îïèòàëè äà ñúçäàäàò âëàñò, íàïîäîáÿâàùà îíàçè íà ïðåäöèòå èì ïî ðîäíèòå ìåñòà. Íî óñëîâèÿòà â íîâàòà çåìÿ áèëè äðóãè – ïðèðîäàòà íå å áèëà òîëêîâà ãîñòîëþáèâà è ïðèäâèæâàíåòî îò ìÿñòî íà ìÿñòî íå òîëêîâà èíòåíçèâíî, êàêòî â Íîðâåãèÿ èëè äðóãàäå â Åâðîïà. Èñëàíäèÿ å áåäíà íà ïðèðîäíè ðåñóðñè è çàâîåâàòåëñêè èíòåðåñè îò ÷óæäè äúðæàâè íå å èìàëî. Ïðàêòè÷åñêè êðàë èëè ãîñïîäàð íå å áèë íóæåí, òúé êàòî 9 – 10 â. òå ñà áèëè 6 7
ïðåäèìíî ïðåäâîäèòåëè íà âîéñêàòà è ôóíêöèèòå èì ñà áèëè ñâúðçàíè èëè äèðåêòíî ïðîäèêòóâàíè îò âîåííè íóæäè. Ïîäîáíî å áèëî ïîëîæåíèåòî è â äðóãèòå íîâîçàñåëåíè çåìè íà âèêèíãèòå - Ôàéðåéÿð (Ôàðüîðñêèòå îñòðîâè), Õÿëòëàíä è ïî-êúñíî Ãðåíëàíäèÿ. Ïîðàäè òîâà, ÷å íå ñå å íàëàãàëî äà ñå áðàíè ñòðàíàòà îò ÷óæäà àãðåñèÿ, âëàñòòà ñå å ñâúðçâàëà åäèíñòâåíî ñúñ ñúáèðàíèÿòà íà õîðà ïî íÿêàêúâ ïîâîä è ñ åçè÷åñêèòå õðàìîâå è ðåëèãèÿ. Îò “Êíèãà íà çàñåëâàíåòî” ðàçáèðàìå, ÷å ðåäèöà çàñåëíèöè èëè ñèíîâåòå èì ñà ñòðîèëè õðàìîâå è äîáèòàòà âëàñò “ãîäîðä” ñå íàñëåäÿâàëà îò ðîäà èì. Îáèêíîâåíî òîâà ñà áèëè çàìîæíè ëþäå, ïúê è íå å áèëî âúçìîæíî äà ñå ñúãðàäè ãîëÿì õðàì áåç ïàðè. Âåðîÿòíî è ïîâå÷åòî îò òÿõ ñà áèëè óâàæàâàíè æðåöè, âúïðåêè ÷å èìà ñâåäåíèÿ çà òàêèâà, êîèòî ñà èçäèãàëè õðàì ñàìî çàðàäè âëàñòòà, êîÿòî èì äàâàëî òîâà äåëî. Íàé-ñòàðèòå çàêîíè íà ñòðàíàòà áèëè ñúçäàäåíè îò Óëôëüîòóð – çàñåëíèê îò Èçòîêà, îò Ëîóí, â Ñêàôòàôåòëñèñëà. Èñòîðèÿòà ãîâîðè, ÷å òîé ïðåêàðàë òðè ëåòà â Íîðâåãèÿ è ñúñòàâèë çàêîíèòå ïî âðåìå íà òîâà ñè ïúòóâàíå. Àðè Ìúäðèÿò ïèøå, ÷å çàêîíèòå íà Óëôëüîòóð ñà ñúñòàâåíè ïî çàêîíèòå íà Ãþëàòèíã (Gulaþingslög), êàòî íÿêîè ñà ïðåïðàâåíè, äðóãè – äîáàâåíè. Èìåííî, ñïîðåä çàêîíèòå íà Óëôëüîòóð ñå îðãàíèçèðà âëàñòòà – íå ñúùåñòâóâà åäèíåí ïðåäâîäèòåë, íèòî ïúê åäèííà èçïúëíèòåëíà âëàñò. Îáùåñòâîòî ñå èçãðàæäà íà îñíîâàòà íà ãîäîðä, ò.å. ëîêàëíî ðàçïðîñòèðàùàòà ñå âëàñò íà âñåêè ãîäè. Òîâà íà ïðàêòèêà å ñúþç ìåæäó ñâåòñêèòå âëàñòè íà ãîäèòå, êîåòî íàïîäîáÿâà ñúâðåìåííèòå ìåæäóäúðæàâíè ôîðìèðîâàíèÿ, ðåãóëèðàíè îò ìåæäóíàðîäíîòî ïóáëè÷íî ïðàâî, ìåæäó âïðî÷åì ïîä÷èíåíè íà äâóðàçäåëåíèåòî íà âëàñòèòå. Ïî òîçè íà÷èí ÿäðîòî íà äúðæàâíàòà âëàñò â Èñëàíäèÿ ñå îêàçâàò ãîäîðäèòå, à íà òÿõíà îñíîâà ñå èçãðàæäàò ñúáðàíèÿòà-òèíã. Ïîñëåäíèòå ñà áèëè îáëàñòíè ñúáðàíèÿ (héraðsþing) è Àëòèíã. Íî â êðàéíà ñìåòêà, êàêâà å âðúçêàòà íà âñè÷êî òîâà ñ áúëãàðèòå? Èñòîðèÿòà íà âîëæñêèòå áúëãàðè “Äæàãôàð Òàðèõè” ñâèäåòåëñòâóâà, ÷å íàøèòå ïðàäåäè ñà ïî÷èòàëè Âúðõîâíèÿ Áîã ïîä äâå èìåíà: Òàíãðà è Òàðà. Áóêâàëíî Òàíãðà îçíà÷àâà “ãðúì” – thunder íà àíãëèéñêè îò êåëòñêè, Donner íà ãåðìàíñêè, è Òàíäðà íà ïàìèðñêèòå åçèöè. “Êëåòâà ïðåä Áîãà” å ñìèñúëúò íà áëèçêèòå ïîíÿòèÿ tingor íà óåëñêè, è togarm íà èðëàíäñêè. Îòòóê å è âðúçêàòà ñúñ ñòàðîèñëàíäñêàòà äóìà þing. À èìåòî Òàðà íàïðàâî íè îòâåæäà êúì ïàíòåîíà íà èíäîåâðîïåéñêèòå íàðîäè – ñ ïîäîáíè èìåíà òå ñà íàðè÷àëè Áîãà-ãðúìîâåðæåö: êåëòèòå Tharan èëè Tharanouk, ãåðìàíèòå Thor, ñúùî è Donner, äðåâíèòå âèêèíãè Þór, à õåòèòå Òàðó èëè Òàðõóíò. Íÿêîëêî èçòî÷íèêà6 ñïîìåíàâàò íÿêîé ñè Ïèòåàñ, êîéòî îêîëî 3-è â. ïð.Õð. ïðåäïðèåë ìîðñêî ïúòåøåñòâèå ïî ñåâåðíèòå ìîðåòà, ñ öåë äà ðàçáåðå äîêúäå ñå ïðîñòèðà ñâåòúò â òàçè ïîñîêà. Òîé ðàçêàçâàë çà îñòðîâ, íàðå÷åí îò íåãî Òóëå (Thule), íàìèðàù ñå íà 6 äåíà ïúò ñåâåðíî îò Áðèòàíèÿ è íà “åäèí äåí îò êðàÿ íà ñâåòà”. Òîçè îñòðîâ âåðîÿòíî å áèë Èñëàíäèÿ. Ïúðâèÿò ãåîãðàôñêè äîêóìåíò, îïèñâàù ñåâåðíèòå ìîðåòà, áèë ñúçäàäåí îò èðëàíäñêèÿ ìîíàõ Äèêóèë â íà÷àëîòî íà 9 â. Êíèãàòà ñå íàðè÷àëà De mensura orbis terrae è îïèñâà áåñåäè ñ èðëàíäñêè ñâåùåíèöè, êîèòî òâúðäåëè, ÷å ñà ïúòóâàëè íà ñåâåð äî Òóëå è æèâåëè òàì îò ôåâðóàðè äî àâãóñò. Òå ñïîìåíàëè, ÷å ïðåç ëÿòîòî äíåâíàòà ñâåòëèíà íå ñå ãóáåëà è ìîæåëè äà ñè “÷èñòÿò âúøêèòå îò ðèçèòå” äîðè íîùåì. Ñâåùåíèöèòå ïîòâúðäèëè èñòîðèÿòà íà Ïèòåàñ, ÷å ñëåä íåêîëêîäíåâíî ïúòóâàíå íà ñåâåð îò îñòðîâà òå äîñòèãíàëè “çàìðúçíàëî ìîðå”. Äèêóèë çà ïðúâ ïúò ëîêàëèçèðàë Òóëå íà ñàìîñòîÿòåëåí îñòðîâ, ïîçíàò â Èðëàíäèÿ â êðàÿ íà 8-è â. è ñòàíàë ïî-êúñíî èçâåñòåí ïîä èìåòî “ëåäåíà çåìÿ”7. Ñïîðåä òâúðäåíèåòî íà Äèêóèë, îñòðîâúò íå áèë íàñåëÿâàí ïðåäè èðëàíäñêèòå âèçèòè, êîåòî ìåæäó âïðî÷åì ñå ïîòâúðæäàâà è îò ïî-êúñíè èçñëåäâàíèÿ. Èðëàíäñêèòå ìîíàñè íàïóñíàëè Èñëàíäèÿ ñêîðî ñëåä êàòî âèêèíãèòå çàïî÷íàëè äà çàñåëâàò îñòðîâà îêîëî 900 ã. Ñïîðåä áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ ðàÿò èëè çåìÿòà íà àëïèòå, äî êîÿòî äîñòúïúò áèë çàáðàíåí, ñå íàìèðà íà îñòðîâ ×óëìàí, íÿêúäå â Ñåâåðíîòî ìîðå. Ðåäèöà èçñëåäîâàòåëè ñìÿòàò, ÷å ìèòè÷íèÿò îñòðîâ å èìåííî îñòðîâ Òóëå. Äî äåí äíåøåí â íàøèÿ åçèê ñå óïîòðåáÿâà èçðàç, êîéòî äîêàçâà òàçè âðúçêà – „ãîðè
ïî ñáîðíèê ëåêöèè “Landafundur og kristnitaka”, Endurmenntunarstofnun Háskola Íslands, Reykjavík, 2000 Ísland
345
ÀÂÈÒÎÕÎË Òèëèëåéñêè”, òîâà ñà ãîðèòå íà îñòðîâ Òóëå. Äðóãà òåîðèÿ çàñòúïâà ïîçèöèÿòà, ÷å ñâåùåíàòà áúëãàðñêà äèíàñòèÿ Äóëî åòèìîëîãè÷åñêè âîäè íà÷àëîòî ñè îò Òóëå.  åçèêà íà ïàìèðñêèòå íàðîäè, ðîäñòâåíè ñ áúëãàðèòå, Òóëå çíà÷è “Áîãîóñòàíîâåí ðåä”8. Èìåòî Òóëå íîñè è ñòîëèöàòà íà äðåâíî öàðñòâî â Òðàêèÿ, îñíîâàíî îò âëàäåòåë, íîñåù ñâåùåíîòî áúëãàðñêî èìå Áîëã9,10. Ìåæäó äðóãîòî, òðÿáâà äà ñïîìåíà, ÷å êåëòñêèòå ëåãåíäè ãîâîðÿò çà ìèòîëîãè÷íèÿ íàðîä Fir Bolg (íàðîäúò íà Áîëã), êîéòî áèë ïðèíóäåí äà íàïóñíå ðîäíèòå ñè ìåñòà íà Áàëêàíèòå. Áîëãèòå áèëè ïîðîáåíè è òðÿáâàëî äà ïðåíàñÿò ïðúñò â òîðáè, íî îò òåçè òîðáè òå íàïðàâèëè êîðàáè è ïúðâîíà÷àëíî óñåäíàëè â Èñïàíèÿ, à ïîñëå çàâëàäåëè Èðëàíäèÿ, êàòî ïîáåäèëè Ôîìîðèòå (ðàñà íà äåìîíè÷íè ìîðñêè âåëèêàíè). Òÿõíàòà ñòîëèöà ñå êàçâàëà Òàðà (íàìèðà ñå íà 48 êì ñåâåðîçàïàäíî îò Äúáëèí) è îò òÿõ êåëòèòå ñå íàó÷èëè äà âëèçàò â áîé ñ îñîáåíè ñòúïêè (õîðî) è ñâèðíÿ íà ãàéäà.11 À íàé-èíòåðåñíîòî çà íàñ å èìåòî íà åäèí îò èçâåñòíèòå êðàëå íà Fir Bolg – Semion Mac Stariat.12 Ñúùåñòâóâà åäèí äîñòà ñòðàíåí çàïèñ â „Êíèãà íà èñëàíäöèòå” – ïåò îò ñåäåìòå äåöà íà øîòëàíäñêèÿ êðàë Òîðùåéí „×åðâåíèÿ” Îëàôñîí13 îùå â äåòñêà âúçðàñò áÿãàò â Èñëàíäèÿ ñëåä 878 ã. ñë. Õð., âîäåíè îò òÿõíàòà áàáà Îéäóð. Ïðè÷èíèòå çà òîâà áÿãñòâî íÿìà äà îáñúæäàì òóê, íî èíòåðåñíîòî å, ÷å òàçè æåíà å îìúæåíà çà Îëàâóð „Áåëèÿò”, âîåíåí êðàë â Äèïëèí (Äúáëèí!?) è ïðàâíóê íà Ñèãóðäóð, íàðå÷åí „çìèÿ-â-îêîòî”. Ñâåäåíèÿ çà òîçè Ñèãóðäóð â „Êíèãà íà èñëàíäöèòå” ëèïñâàò, çàùîòî òîé íå å ñâúðçàí ïðÿêî ñúñ çàñåëâàíåòî íà Èñëàíäèÿ, à ïúê òåçè, êîèòî ÷åðïèì îò Ñòóðòëóíãà è Ñàãà çà Íÿóòë, ïðåäàâàò ðîäñòâåíàòà âðúçêà ïîñêîðî èíôîðìàòèâíî, áåç ïîäðîáíîñòè. Ïðÿêîðúò „çìèÿ-â-îêîòî” å òâúðäå õàðàêòåðåí, çà äà áúäå ñâúðçàí ñ ïðîôåñèÿ, çàíÿòèå èëè ëè÷íî êà÷åñòâî íà ÷îâåêà. Ìèñëÿ, ÷å ïîäîáåí èçðàç å ïîñêîðî â ñúîòâåòñòâèå ñ íÿêàêâà èñòîðèÿ èëè ëåãåíäà, êîÿòî ïðåäàâà âðúçêà ñ êîíêðåòíàòà ëè÷íîñò. „Çìèéñêè” ìèòîâå èìà âúâ âñè÷êè êóëòóðè, íÿêúäå çìèÿòà å ñèìâîë íà ìúäðîñò è çíàíèå, äðóãàäå – íà çëîòî. Ïðåç 882 ã. ñë. Õð. âúâ Âîëæñêà Áúëãàðèÿ Ìèõàèë Áàùó ñúçäàâà „Øàí êàçú äàñòàíú”. Òîâà å íàé-ñòàðèÿò èçâåñòåí åïîñ, ïðåñúçäàâàù ìèòîëîãè÷íèòå âÿðâàíèÿ íà áúëãàðèòå çà ñúòâîðåíèåòî íà ñâåòà è ïðîèçõîäà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä.  åïîñà ñå ãîâîðè çà ðîäîíà÷àëíèêà íà íàðîäà Õîí, ïúðâèÿ ñìúðòåí ñèí íà àëïà Áîÿí Èìåí, êîéòî ñå ðîäèë êàòî èçïúëçÿë ïîä ôîðìàòà íà çìèÿ îò îêîòî íà ðèáàòà Áîéãàëà14. Èçëèçà, ÷å ìîÿò 31 ïðà-äÿäî å íîñåë ïðîçâèùåòî „çìèÿ-â-îêîòî”, à ìèòîëîãè÷íèÿò Èäæèê, îò êîãîòî ïðîèçëèçà íàðîäúò Õîí, ÷èéòî ïîòîìúê å Àóäàí (Àòèë), ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå è êîíêðåòíî ðîäà Äóëî, ñå ðàæäà îò îêîòî íà ìàéêà ñè êàòî çìèÿ. Òîëêîâà êîíêðåòíî ïîêðèâàù ñå ìîòèâ, ïîíå íà ìåí, íå ìè å èçâåñòåí â íèêîÿ ìèòîëîãèÿ. È å ëîãè÷íî äà ñè çàäàäå ÷îâåê âúïðîñà – òîâà ñúâïàäåíèå ëè å èëè èìà è äðóãè äîïèðíè òî÷êè ìåæäó äðåâíèòå áúëãàðè è âèêèíãèòå?  ñêàíäèíàâñêàòà ìèòîëîãèÿ áîãîâåòå ñà íàðå÷åíè àñè15, òå ñà ñúçäàëè ñâåòà è ãî óïðàâëÿâàò. Äðóãèÿò áîæåñòâåí íàðîä ñà âàíèòå. Àñè è âàíè âîþâàò èçâåñòíî âðåìå, íî òúé êàòî íèêîé îò äâàòà íàðîäà íå ìîãúë äà ïîáåäè, â êðàéíà ñìåòêà ñêëþ÷âàò ìèð. Òå ñè ðàçìåíÿò çàëîæíèöè è ïî òàêúâ íà÷èí ñðåä àñèòå âëàñòâàò è âàíè êàòî áîãîâå. Åäèí îò îñíîâíèòå èçòî÷íèöè, îò 8
êîèòî ÷åðïèì ñâåäåíèÿ çà ñêàíäèíàâñêàòà ìèòîëîãèÿ, ñà „Åäèòå” è â ÷àñòíîñò „Ìëàäàòà Åäà”, ÷èÿòî ïðîçàè÷åñêà ÷àñò ñå ïðèïèñâà íà Ñíîðè Ñòóðòëóñîí (1179 – 23.09.1241 ã.)16. Ñíîðè å çàïèñàë è ðåäèöà èñòîðèè ïî äðåâíè õðîíèêè è óñòíè ïðåäàíèÿ. Ñ÷èòà ñå, ÷å òîé å ïúðâèÿò èñëàíäñêè èñòîðèê. Íàé-çíà÷èìîòî ìó èñòîðè÷åñêî ïðîèçâåäåíèå å „Õåéìñêðèíãëà”17. Òóê Ñíîðè ðàçêàçâà çà èñòîðèÿòà íà ñåâåðíèòå êðàëå, êîÿòî âîäè íà÷àëîòî ñè îò èñòîðè÷åñêàòà ëè÷íîñò Îäèí. Åñòåñòâåíî, òðÿáâà äà ñè äàâàìå ñìåòêà, ÷å â ãåíåàëîãèÿòà íà èñòîðè÷åñêèòå êðàëå ñå âêëþ÷âàò è ìèòè÷íè ïåðñîíàæè, íî ìèòîëîãèçèðàíåòî èì å ñòàâàëî íà îñíîâàòà íà ðåàëíè ôàêòè, èëè àêî çà ñúâðåìåííèÿ ÷îâåê èçðåæäàíåòî íà ÷ëåíîâåòå íà ðîäà äî äåâåòî êîëÿíî å áåçñìèñëåíî, òî çà ñðåäíîâåêîâíèòå âëàäåòåëè å áèëî ôîðìà íà ëåãèòèìàöèÿ â íå ïîìàëîâàæíà ñòåïåí îò äåëàòà èì. Ïîðàäè òîâà ðîäîâàòà ïàìåò å „äîáàâÿëà” ôàêòè êúì äåëàòà íà ïðåäöèòå è ïîñòåïåííî òå (ïðåäöèòå) ñà çàïî÷íàëè äà ñå îòúæäåñòâÿâàò ñ ìèòîëîãèçèðàíèòå ïåðñîíàæè. „Õåéìñêðèíãëà” çàïî÷âà ñúñ ñàãà çà Èíãëèíãèòå, îò êîÿòî ðàçáèðàìå, ÷å âèêèíãñêèòå öàðñêè ðîäîâå òðúãâàò îò çåìÿòà íà ñêèòèòå. „...×åðíî ìîðå ðàçäåëÿ ñâåòà íà òðè ÷àñòè. Êàçâà ñå òàçè íà èçòîê Àçèÿ, à òàçè íà çàïàä íÿêîè íàðè÷àò Åâðîïà, äðóãè ïúê Åíåÿ. Íà ñåâåð îò ×åðíî ìîðå âúðâè Ñâèòüîä Ãîëåìèÿ èëè Ñòóäåíèÿ...”18; „Îò ñåâåð îò ïëàíèíèòå, êîèòî ñà èçâúí íàñåëåíèòå ìåñòà, òå÷å ðåêà îêîëî Ñâèòüîä, ïðàâèëíî å äà ñå íàðè÷à Òàíàèñ19. Ïðåäè ÿ íàçîâàâàõà Òàíàêâèñòë èëè Âàíàêâèñòë20. Òÿ ñå âëèâà â ×åðíî ìîðå. Çåìÿòà îêîëî Âàíàêâèñòë òîãàâà íàðè÷àõà Âàíàëàíä èëè ñâåòà íà Âàíèòå. Òàçè ðåêà ðàçäåëÿ ñâåòîâíèòå òðåòèíè. Íà èçòîê ñå êàçâà Àçèÿ, à íà çàïàä Åâðîïà.” Îò îïèñàíèåòî íà Ñíîðè ñå âèæäà, ÷å òîâà å òåðèòîðèÿòà, êîÿòî áúëãàðñêèòå åòíîñè íàñåëÿâàò îùå îò 2-ðè âåê (îò ñúçäàâàíåòî íà ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà â Åâðîïà ïðè êàí Àâèòîõîë), à ïðåç 7-è âåê íàðè÷àìå Âåëèêà Ñòàðà Áúëãàðèÿ. Òóê ùå íàïðàâèì åäíî óòî÷íåíèå.  ñâîåòî ñú÷èíåíèå „Çà óïðàâëåíèåòî íà èìïåðèÿòà” Êîíñòàíòèí Áàãðåíîðîäíè ïèøå: „Îòâúä Áîñïîð ñå íàìèðà óñòèåòî íà Ìåîòèéñêîòî åçåðî, êîåòî ïîðàäè ãîëåìèíàòà ìó âñè÷êè íàðè÷àò ìîðå.  òîâà Ìåîòèéñêî ìîðå ñå âëèâàò ìíîæåñòâî ãîëåìè ðåêè. Íà ñåâåð îò íåãî /òå÷å/ ðåêà Äíåïúð, îò êîÿòî ðóñèòå èäâàò â ×åðíà Áúëãàðèÿ, Õàçàðèÿ è Ñèðàê”. Òàêà ×åðíà Áúëãàðèÿ çàåìàëà çåìèòå ïî äîëíîòî òå÷åíèå íà Äíåïúð è Ñåâåðíîòî Ïðèàçîâèå äî ðåêà Äîí. Èìåííî çà òàçè Áúëãàðèÿ ïèñàë õàçàðñêèÿò öàð Éîñèô äî Õàñäàé èáí Øàôðóò â äàëå÷íàòà Àíäàëóñèÿ, ÷å ïîñëåäíèÿò ìîæå äà ìó èçïðàòè ñâîåòî ïèñìî ïðåç Ðóñ, Áúëãàðèÿ è ïî-íàòàòúê äî ìÿñòîòî, êîåòî ìó ïîñî÷è. ×åðíà Áúëãàðèÿ áèëà ñàìîñòîÿòåëíà ñòðàíà, çàùîòî òÿ, êàêòî ïîñî÷âà Êîíñòàíòèí Áàãðåíîðîäíè, “ìîæå äà âîþâà ñ õàçàðèòå”. Ñúùåâðåìåííî Âèçàíòèÿ áèëà çàèíòåðåñóâàíà îò çàùèòàòà íà ñâîèòå âëàäåíèÿ îò ÷åðíèòå áúëãàðè. Ñïîðåä äîãîâîðà îò 945 ã., ñêëþ÷åí ìåæäó êèåâñêèÿ êíÿç Èãîð è âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð, åäíà îò êëàóçèòå ãëàñÿëà: „È çà òîâà: àêî äîéäàò ÷åðíèòå áúëãàðè è çàïî÷íàò äà âîþâàò â Êîðñóíñêàòà ñòðàíà (ãð. Õåðñîí â Êðèì - ïî Ðèçà Áàðèåâ), òî çàïîâÿäâàìå íà ðóñêèÿ êíÿç äà íå ãè ïóñêà, â ïðîòèâåí ñëó÷àé òå ùå ïðè÷èíÿò âðåäà è íà íåãîâàòà ñòðàíà”. Îò òåçè ñâåäåíèÿ ìîæå äà ñå ñúäè, ÷å ×åðíà Áúë-
Ï. Äîáðåâ. Ïðåîòêðèâàíåòî íà Ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð – Ñ., 1994, 206-207 ñ. ïî Øåãîð Ðàñàòå îòêúñ îò „Èñòîðèÿ âî êðàòöå î áîëãàðñêîì íàðîäå ñëàâåíñêîì”, íàïèñàíà îò Èåðîñõèìîíàõ Ñïèðèäîí Ãàáðîâñêè â ëåòî 1792 „…È êàòî ïîâîþâàëè â Äàöèÿ, ñèðå÷ Âëàõèÿ, â ëÿòî ãîñïîäíå 484 ïðåìèíàëè Äóíàâ è çàâîþâàëè Ìèñèÿ, ñèðå÷ Äîáðîäæà. À â äðóã ëåòîïèñ ïèøå, ÷å áúëãàðèòå ñà äîøëè íà Äóíàâà îò Àçîâñêî ìîðå ïî âðåìåòî íà öàð Óàëåíò, è êàòî ïîìîëèëè Óàëåíòà, òîé èì äàë çåìÿ è ñå íàñåëèëè ïî Äóíàâà.  äðóã ëåòîïèñ ïèøå, ÷å äàêè è ìèñàãèòè ñà äîøëè îò ñåâåðíèòå ñòðàíè è ñå çàñåëèëè îò äâåòå ñòðàíè íà Äóíàâà.  ñâîÿ ëåòîïèñ Éîàí Çîíàð èìåííî äàêèòå è ñúðáèòå íàðè÷à ìèñàãèòîâè áúëãàðè; à â äðóã ëåòîïèñ ïèøå: è äîéäîõà ìèñàãèòèòå â ëÿòî îò ñúòâîðåíèå ìèðà 4522 /986 ïðåäè Õðèñòa/ è ñå çàñåëèëè îò äâåòå ñòðàíè íà Äóíàâà, è ñå íàðå÷å òàÿ /çåìÿ/ Ìèñèíèÿ îò òÿõíîòî èìå. Íà þã îò Äóíàâ å Ãîëÿìàòà Ìèñèíèÿ, à íà ñåâåð Ìàëêà Ìèñèíèÿ. È íàñêîðî ñëåä êàòî äîéäîõà, ïîñòàâèõà êðàë íà èìå Èëëèðèê. À ñëåä òîâà òàçè çåìÿ ñå íàðå÷å Èëëèðèê, âçåìàéêè èìåòî íà êíÿç Èëëèðèê. È ñëåä êàòî ìèíà ìíîãî âðåìå, â ëÿòî îò ñúòâîðåíèå ìèðà 4785 /723 ïðåäè Õðèñòà/, ñå ðîäèõà îò ðîäà íà Èëëèðèê äâà ñèíà: åäèíèÿò ïî èìå Áîëã, à äðóãèÿò Áðåì, ñèðå÷ äâàìà áðàòÿ; òå íå ìîæàõà äà æèâåÿò çàåäíî, íî ðàçäåëèõà çåìÿòà è Áðåì âçå /çåìÿòà/ íà ñåâåð îò Äóíàâ, à Áîëã íà þã îò Äóíàâà. Ïðîèçëåçëèòå íàðîäè îò Áðåìà ñå íàðåêîõà áðåìè èëè ïåìè, à îò Áîëãà - áîëãàðå….” 11 www.irishclans.com 12 www.sungaya.de/schwarz/kelten/firbolg.htm 13 èçëèøíî å äà ñïîìåíàâàì, íî çà äà èìà ïîñëåäîâàòåëíîñò â ìîåòî æèòèå, ùå ïîñî÷à, ÷å òîé å 28 ìîé ïðà-äÿäî. 14  „Øàí êàçú äàñòàíú” â äåéñòâèòåëíîñò ñå êàçâà, ÷å Èäæèê å èçïúëçÿë îò óõîòî íà ðèáàòà, íî ìè ñå ñòðóâà, ÷å òóê ñòàâà âúïðîñ çà ñèìâîëèêà è å ïî-âàæåí ìîòèâúò, îòêîëêîòî êîíêðåòíîòî ìÿñòî îò êúäåòî å èçëåçíàë ãåðîÿò. 15 ás, ìí.÷. æsir (àéçèð) – åçè÷åñêè áîã.  ñúâðåìåííèÿ åçèê ãðàôåìàòà „á” å äèôòîíã è ñå ÷åòå „àó”, ðåñï. „æ” – „àé”, íî ïðèíöèïíî óäàðåíèåòî âúðõó ãëàñíà å ïðèçíàê çà íåéíîòî óäúëæàâàíå è ìîæå äà ñå ïðèåìå, ÷å „àóñ” è „àñ” ñà èäåíòè÷íè íàçâàíèÿ. 16 Ñíîðè å áðàò íà 19 ìè ïðà-áàáà Õåëãà Ñòóðòëóäîõòèð. 17 Heimskringla - „Çåìåí êðúã” 18 Ïðåâîäúò å ìîé.  ñúâðåìåííèÿ èñëàíäñêè Svíþjóð îçíà÷àâà Øâåöèÿ. Ïî âðåìåòî íà Ñíîðè ïîä òîâà íàçâàíèå ñå èìà ïðåäâèä âåðîÿòíî Ñêèòèÿ. 19 Ñòàðîòî èìå íà ðåêà Äîí 20 kvísl – ðå÷åí ðúêàâ, ïðèòîê, Vanakvísl – ïðèòîêúò íà Âàíèòå 9
10
346
ÀÂÈÒÎÕÎË ãàðèÿ å ãðàíè÷åëà íåïîñðåäñòâåíî ñ Êèåâñêà Ðóñ îòêúì ×åðíî ìîðå, çàåìàéêè ïî-íàòàòúê è çåìèòå ïî Ñåâåðñêè Äîíåö. Çà ÷åðíèòå áúëãàðè íååäíîêðàòíî ñïîìåíàâàò è àðàáî-ïåðñèéñêèòå èçâîðè îò 10-è âåê. Çà áúëãàðèòå, êîèòî àðàáèòå íàðè÷àëè âúòðåøíè áúëãàðè, ðàçêàçâà àë-Ìàñóäè. Çà ïðúâ ïúò òåðìèíúò „âúòðåøíè áúëãàðè” ñå ñðåøà ïðè àë-Áàëõè (920 ã.). Ñåòíå çà òÿõ ïèøàò Èñòàõðè (930 ã.) è Èáí-Õàóêàë (977 ã.). „Ðóñèòå - ïèøå Èáí-Õàóêàë, - òúðãóâàò ñ õàçàðèòå, Ðóì è Âåëèêà Áúëãàðèÿ. Òÿõíàòà ãðàíèöà å íà ñåâåð îò Ðóì è áðîÿò èì å òîëêîâà ãîëÿì, ÷å òå îáëàãàò ñ äàíúê Ðóì è âúòðåøíèòå áúëãàðè, êîèòî æèâåÿò äî òÿõíàòà ñòðàíà”. Í. ß. Ìåðïåðò, ïîçîâàâàéêè ñå íà ðúêîïèñà íà àíîíèìíàòà ïåðñèéñêà ãåîãðàôèÿ îò êðàÿ íà 10-è â. „Õóäóä àëÀëàì” („Çà ïðåäåëèòå íà ñâåòà”), äàâà ñëåäíîòî îïèñàíèå íà ãðàíèöèòå íà ×åðíà (Âúòðåøíà) Áúëãàðèÿ: „Ïðè åäíî òàêîâà òúëêóâàíå íà òåêñòà íà ïåðñèéñêèÿ àíîíèì, èçòî÷íàòà ãðàíèöà íà íàðîäà íà âúòðåøíèòå áúëãàðè ñå îêàçâà äîëíîòî òå÷åíèå íà Äîí, çàïàäíàòà - Äíåïúð, òå÷àù ïðåç ñòðàíàòà íà ñëàâÿíèòå (ñàêàëèáèòå), ñåâåðíàòà - Ñåâåðñêè Äîíåö, îòâúä êîéòî æèâååëè ñëàâÿíèòå è ðóñèòå, à Þæíàòà - ×åðíî è Àçîâñêî ìîðå. Ñàìî åäíî òàêîâà ðàçïîëîæåíèå îïðàâäàâà ñàìèÿ òåðìèí. Íàðîäúò „âúòðåøíè áúëãàðè” ñå íàìèðàë ìåæäó âúíøíèòå (äóíàâñêèòå) è âîëæñêèòå áúëãàðè, êúì êîèòî, êàêòî ïîêàçâàò ñâåäåíèÿòà íà „Õóäóä àë-Àëàì”, òîçè òåðìèí íå áè ìîãúë äà ñå îòíàñÿ”. „Òîçè íàðîä å ñìåë, - ïèøå ïåðñèéñêèÿò àâòîð, - âîéíñòâåí è âíóøàâàù óæàñ. Õàðàêòåðúò èì å ïîäîáåí íà òîçè íà òþðêèòå, æèâååùè äî ñòðàíàòà íà õàçàðèòå. Âúòðåøíèòå áúëãàðè âîþâàò ñ âñè÷êè ðóñè, íî òúðãóâàò ñ âñè÷êè, êîèòî æèâåÿò îêîëî òÿõ. Òå ïðèòåæàâàò ñòàäà, îðúæèå è îðúäèÿ çà âîéíà”. Ïåðñèéñêèÿò àíîíèì ñïîìåíàâà îñâåí âúòðåøíèòå áúëãàðè è ðîäñòâåíîòî èì ïëåìå íà âåíåíäåðèòå, îáèòàâàùè íà èçòîê îò òÿõ, ò.å. óíîãóíäóðèòå, çà êîèòî ïèøå â ñâîåòî ïèñìî è õàçàðñêèÿò öàð Éîñèô. Ïåðñèéñêèÿò ãåîãðàô îòáåëÿçâà: „Íà èçòîê îò íåÿ (îò ñòðàíàòà íà âåíåíäåðèòå - ïî Ðèçà Áàðèåâ) ñà áàðàäàñèòå, íà þã îò íåÿ õàçàðèòå; íà çàïàä îò íåÿ - ïëàíèíèòå; íà ñåâåð îò íåÿ - ìàäæàðèòå”. Îò òîâà îïèñàíèå ìîæå äà ñå ñúäè, ÷å âåíåíäåðèòå (óíîãóíäóðèòå) ñà çàåìàëè ðàéîíà ñåâåðíî îò ìÿñòîòî íà âëèâàíåòî íà Ñåâåðñêè Äîíåö â Äîí, çàùîòî ñàìî îò íåãî íà çàïàä èìà „ïëàíèíè” - Äîíåöêèÿ õðåáåò, íà þã ñà õàçàðèòå, à íà ñåâåð ìàäæàðèòå (áóðòàñèòå). Îò äðóãà ñòðàíà, îùå ïðåç 4-òè âåê ÷àñò îò áúëãàðèòå, ïîä ïðåäâîäèòåëñòâîòî íà êàí Âóíä / Âåíä ñå îòöåïâà îò Õóíñêàòà èìïåðèÿ è ñå çàñåëâà íà þã îò Àðìåíèÿ. Ïî èìåòî íà òîçè ïðåäâîäèòåë ìåñòíîñòòà ñå íàðè÷à Âàíàíä. Ïðåç 2000 ã., àêî íå ñå ëúæà, íîðâåæêèÿò àâòîð Õåéð Òóðäàë, èçêàçà òâúðäåíèåòî, ÷å ìèòè÷íèÿò íàðîä íà Âàíèòå ñà óíîãóíäóðè-áúëãàðèòå îò Âàíàíä. Îòöåïíè÷åñòâîòî íà Âóíä îáÿñíÿâà è ïðè÷èíàòà çà âîéíàòà ìåæäó àñèòå è âàíèòå, èíà÷å íàðîäè îò åäèí è ñúù ïðîèçõîä – áúëãàðñêè. Ñåãà òâúðäåíèåòî íà Ñíîðè çà ìåñòîíàõîæäåíèåòî íà Âàíàëàíä çâó÷è îùå ïî-ïðàâäîïîäîáíî. Êîè ñà àñèòå? Ñ òîçè âúïðîñ å ñâúðçàí ïðîáëåìúò íà íàðîäíîñòíîòî íè ñàìîîïðåäåëåíèå: ÀÇ – ëè÷íî ìåñòîèìåíèå, ëè÷íîñò; ÅÇÈÊ – ñðåäñòâî çà îáùóâàíå, ñúùî è íàðîä – â ìèíàëîòî; ÅÇÈ×ÅÑÒÂÎ – íàðîäíîñòíà âÿðà. Ñ ÀÇ çàïî÷âà íàøàòà áúëãàðñêà ïèñìåíîñò, è â äâåòå íåéíè ðàçíîâèäíîñòè – êèðèëèöà è ãëàãîëèöà. Âúïðîñúò çà àñèòå èìà íå ñàìî èñòîðè÷åñêî, íî è äóõîâíî-ìèòîëîãè÷åñêî çâó÷åíå.  ïðåäàíèÿòà àñèòå ñå âúçïÿâàò êàòî áîãîâå. Êîè ñà àñèòå è çàùî ñà çàñëóæèëè òàêîâà áîãîïî÷èòàíèå? Òåçè âúïðîñè ðàçïàëâàò âúîáðàæåíèåòî è íàñî÷âàò âíèìàíèåòî íà èçòîê, ïî ñëåäèòå íà Îäèíîâèòå ìèñòåðèè.  ñàãà çà Èíãëèíãèòå ñå êàçâà: „Íà èçòîê îò Âàíàêâèñòë (Âàíàíä – ìîÿ áåë.) â Àçèÿ /çåìÿòà/ ñå íàðè÷àøå Àñëàíä èëè ñâåòà íà Àñèòå, à ïúê ñòîëèöàòà íà ñòðàíàòà íàðè÷àõà Àñãðàä21.  íåÿ âëàäåòåë áå îíçè, êîãîòî íàðè÷àõà Îäèí.... Îäèí áå âåëèê âîéí è çàâëàäÿ ìíîãî ñòðàíè ïî âðåìå íà ñâîèòå ïîõîäè. Òîé ïîáåæäàâàøå òîëêîâà, ÷å âúâ âñÿêà áèòêà èìàøå ïîëçà è ñòàíà òàêà, íåãîâèòå õîðà äà âÿðâàò, ÷å òîé îïðåäåëÿ ïîáåäàòà âúâ âñåêè áðàí. Îáè÷àé áåøå, êîãàòî èçïðàùà õîðàòà ñè íà áîé èëè äðóãè ïðàòåíèöè, äà ñëàãà ðúöå íà ãëàâèòå èì è äà ãè áëàãîñëàâÿ. Âÿðâàõà òå, ÷å òúé âñè÷êî ùå ñâúðøè áëàãîïîëó÷íî. Òàêà
ñòàâàøå, ÷å õîðàòà ìó, àêî èçïàäíåõà â áåäà, ïî ìîðå èëè ñóøà, èçãîâàðÿõà èìåòî ìó è ñ÷èòàõà òîâà çà äîñòàòú÷íî çà ùàñòëèâ èçõîä. Èìàõà ìó ïúëíà âÿðà...” Ñïîðåä õèïîòåçàòà íà ðóñêèÿ èçñëåäîâàòåë Â. Ùåðáàêîâ, Àñãàðä å Àøõàáàä â óñòèåòî íà Âîëãà. Èìåííî òàì, â ðàçêîïêèòå íà Ñòàðàòà Íèñà, Ùåðáàêîâ å îòêðèë àðõèòåêòóðíîòî âúïëúùåíèå íà Âàëõüîòë22. Èìåòî íà àñèòå íîñè Àçîâñêî ìîðå. Íà òÿõ èçîáùî å íàðå÷åí êîíòèíåíòúò Àçèÿ, òúé êàòî ëåòîïèñöèòå èçâåæäàò íà÷àëîòî ìó îò Ìàëà Àçèÿ è çåìèòå íà èçòîê îò Äîí – îò çåìèòå íà àñèòå. Ñúâðåìåííèòå èñòîðèöè îòúæäåñòâÿâàò àñèòå ñ àëàíèòå. Àíòè÷íèòå àâòîðè îáà÷å äàâàò ñâåäåíèÿ çà ìíîãî ïëåìåíà ñ èìåòî àñè è ïðîèçâîäíè èìåíà, ïðúñíàòè â äðåâíîñòòà èç Ìàëà è Ñðåäíà Àçèÿ. Çíà÷è ïî ïðàâèëíî å äà ñå òâúðäè, ÷å àñèòå ñà öÿëà åäíà íàðîäíîñò, ÷àñò îò êîèòî ñà àëàíèòå. Îñíîâíî àñèòå ñà îáèòàâàëè çåìèòå îêîëî ïëàíèíàòà Èìåîí (Ïàìèð) â Ñðåäíà Àçèÿ, êúäåòî ñà æèâåëè è äðåâíèòå áúëãàðè – ñïîðåä óáåäèòåëíèòå äîêàçàòåëñòâà íà Ïåòúð Äîáðåâ. Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè ñïîìåíàâà èìåíàòà íà èçâåñòíèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà óòèãóðè, óëòèäçóðè, êóòðèãóðè è áóðóãóíäè (îíîãóíäóðè), à Ñòðàáîí ñúîáùàâà â îïèñàíèåòî íà Ïàðàïàìèñ (Ïàìèð-Õèíäîêóø) çà àñèè, ïàðàñèè, àòàñèè è õèïàñèè. Çà àòàñèèòå ñå óòî÷íÿâà, ÷å ñà ïëåìå íà ìàñàãåòèòå, ñðîäíè ñ áúëãàðèòå, àêî íå è ñàìèòå äðåâíè áúëãàðè. Õèïàñèèòå, îáèòàâàëè þæíèòå ñêëîíîâå íà Õèíäîêóø, ñà èìàëè âëàäåòåë íà èìå Àñà-êàí. Òóê ùå íàïðàâèì ìàëêî îòêëîíåíèå, êàòî ñå âúðíåì ïî-íàçàä â èñòîðèÿòà. Ïúòóâàíåòî íè ùå íè îòâåäå êúì Õàêàñèÿ, íî ïðåäè äà íàâëåçåì â êàíüîíà íà Åíèñåé, ïðîðÿçâàø Ñàÿíèòå, ùå çàâèåì íà þã êúì Àðæàí. Ïðåä íàñ å Óþê-Òóðàíñêàòà äîëèíà ñ íàäìîðñêà âèñî÷èíà îêîëî 1000 ì. Àðõåîëîçèòå ÿ íàðè÷àò Äîëèíàòà íà öàðåòå, çàùîòî òóê â äðåâíîñòòà ñà ïîñòðîåíè äåñåòêè ãðîáíèöè ñ êðúãëà ôîðìà. Òå áèëè çàòðóïâàíè ñ ïðúñò îòãîðå êàòî íàøèòå òðàêèéñêè ìîãèëè. Àðæàíèòå áèëè ñ îðëîâè íîñîâå è ñ îñòðèãàíè ãëàâè, êàòî îñòàâÿëè ñàìî êè÷óð íà òèëà, ñïîðåä îïèñàíèåòî íà Õåðîäîò. Êèòàéöèòå ãè íàðè÷àò þå-÷æè. Íÿêîè àðõåîëîçè îïðåäåëÿò Àðæàíñêîòî ïîëå è ñðîäíèòå íåìó îêîëî Ìèíóñèíñê êàòî „ñúòâîðåíè îò Áîãà ëàáîðàòîðèè çà î÷îâå÷àâàíå íà ïîëóäèâè ïëåìåíà”. Ïðåäè 4500 ãîäèíè òóê îò çåìíèòå íåäðà íà ïîâúðõíîñòòà ñå ïîêàçâàëè êúñîâå ñàìîðîäíî çëàòî, ìåä, îëîâî è ñðåáðî. Ñ ïðèìèòèâíà ìåòàëóðãèÿ, êàòî èçêîïàâàëè ÿìè â çåìÿòà îêîëî ðóäàòà è ïàëåëè îãíüîâå, äðåâíèòå õîðà îòäåëÿëè ìåòàëà è ãî èçëèâàëè â êàìåííè èëè ãëèíåíè ôîðìè çà îðúæèå è çåìåäåëñêè ñå÷èâà. Ïðåç III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð, ñå ïîÿâÿâàò ïúðâèòå êîâà÷è è ìåòàëóðçè. Îãíåíèòå ìåòåîðèòíè äúæäîâå, ñèïåùè ñå îò Êîñìîñà, ñå âúçïðèåìàëè êàòî ÷óäî. Òåçè êîñìè÷åñêè êúñîâå áèëè ïúëíè ñ ìíîãî ÷èñòà ïðîáà æåëÿçî, êîåòî áèëî ëåñíî çà èçâëè÷àíå, ïèøå õàêàñêèÿò èñòîðèîãðàô ïðîô. Ëåîíèä Êúçëàñîâ. Îò ìåòåîðèòíî æåëÿçî ñòàâàëè íàé-îñòðèòå è çäðàâè ìå÷îâå, ïîòâúðäåíî îò êèòàéñêèòå õðîíèñòè, à òîâà áèëî ðåøàâàùî çà îöåëÿâàíåòî íà òàçè ìàëêî èçâåñòíà äðåâíà öèâèëèçàöèÿ â ñàìîòî ñúðöå íà Àçèÿ. Îò íåÿ ïîêúëâà è íåîáèêíîâåíèÿò êóëò êúì æèâîòî Íåáå, íàðè÷àíî ×ååí-ëè îò õóíèòå, Òàí-ãàðà îò ÿêóòè è äîëãàíè, Òåí-ãðè îò òþðêèòå, à äíåñ îò ìîíãîëöèòå - Òåíãåðèéí. Òóê, â òîçè ïðàõîëÿê, ïðåç 1971-1974 ã. å îòêðèòà Äîëèíàòà íà öàðåòå, òóê å áèë è èçâîðúò Àðæàí (ñâåùåíà âîäà íà òóâèíñêè). Îò íåãî áëèêàëà ëå÷åáíà âîäà è òóâèíöèòå ìàñîâî èäâàëè íà ïîêëîíåíèå. ×àê ïðåç 50-òå ãîäèíè íà XX âåê ìåñòíèòå õîðà çàáåëÿçàëè, ÷å íàîêîëî âîäàòà å ðàçìèëà ïî÷âàòà è îòäîëó ñå áåëåÿò åäðè çàîáëåíè êàìúíè. Çàïî÷íàëè äà ãè ïðåíàñÿò çà ñòðîåæ íà êúùèòå ñè.  1961 ã. èçâîðúò ïðåñúõíàë è ìåñòíèòå õîðà èçâèêàëè ãåîëîçè, êîèòî íå ìîãëè äà îáÿñíÿò ïðè÷èíàòà. Âåðîÿòíî èìàëî ðàçìåñòâàíå íà çåìíèòå ïëàñòîâå. Íî ñëó÷àÿò ñå ðàç÷óë, ñúáóäèë ëþáîïèòñòâîòî íà àðõåîëîçèòå è ïðåç 1971 ã. â Àðæàí çàïî÷âàò ðàçêîïêè. Èçïîä ñâåùåíèÿ èçâîð èçíèêâà êàìåííà ãðîáíèöà ñ íåâèæäàíè ðàçìåðè: äèàìåòúðúò é å 120 ì, à âèñî÷èíàòà íàä çåìÿòà - 4 ì. Íà äúíîòî é ñå îêàçàëî, ÷å äðåâíèòå ñòðîèòåëè èçãðàäèëè èçêóñòâåíî åçåðî, â êîåòî ñå ñòè÷àë ðàçòîïåíèÿò ñíÿã ïðåç ïðîëåòòà, à ëåòå âîäàòà áëèêàëà îò ïîêðèâà íà ãðîáíèöàòà êàòî èçâîð.
21  îðèãèíàëà å çàïèñàíî Ásgarð. Garður â ñúâðåìåííèÿ èñëàíäñêè îçíà÷àâà „ãðàäèíà”, íî â ñòàðîèñëàíäñêèÿ å èìàëî çíà÷åíèåòî íà „ãðàä”. Ïðåãëàñèòå garð (ôîðìà íà âèíèòåëåí ïàäåæ, ãàðä) – ãðàä èìàò ñúùàòà ãðàìàòè÷íà èñòîðèÿ, êàêòî íàïðèìåð âúëê – âîëê èëè êðàâà – êîðîâà â ñðàâíèòåëíàòà ãðàìàòèêà, êîåòî å äîêàçàòåëñòâî çà îáùèÿ ñàíñêðèòñêè ïðîèçõîä íà åçèöèòå. 22 Ïî-èçâåñòíîòî íàèìåíîâàíèå íà Îäèíîâèÿ äâîðåö å Âàëõàëà, íî òîâà å àíãëèéñêà òðàíñêðèáöèÿ, äîáèëà ãðàæäàíñòâåíîñò. Valhöll îçíà÷àâà „ïàëàò íà çàãèíàëèòå”. Â. Ùåðáàêîâ. Àñãàðä è Âàíû. Äîðîãàìè òûñÿ÷åëåòèè – Ìîñêâà, 1989.
347
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ñõåìà íà ãðîáíèöàòà â Àðæàí ñ äèàìåòúð 120 ì. Â êàìåðèòå ñà ïîãðåáàíè õîðà è êîíå, à â öåíòúðà å ïîëîæåí âëàäåòåëÿò.
Ïðåäè 2700 ãîäèíè òóê, â Óþê-Òóðàíñêîòî ïîëå, áèëî èçâúðøåíî íàé-ïèùíîòî ïîãðåáåíèå íà âëàäåòåë â àíòè÷íà Ñðåäíà Àçèÿ. Ñòðóïàëè ñå õèëÿäè ïîêëîííèöè, êîèòî çàêëàëè 300 êîíÿ è ãè îïåêëè íà îãíüîâå. Îòäåëíî, çà äà ñúïðîâîæäàò ïîêîéíèÿ âîæä êúì îòâúäíèÿ ñâÿò, ðèòóàëíî áèëè óáèòè îùå 160 îáÿçäåíè æðåáöè, âñè÷êèòå ðèæè íà öâÿò. Òåõíèòå ñêåëåòè áèëè ïîäðåäåíè îêîëî è â öåíòðàëíàòà êàìåðà. Ðàçìåðèòå é ñà 8 íà 8 ì, âèñî÷èíàòà 2,2 ì.  äúðâåí ñàðêîôàã áèëî ïîëîæåíî òÿëîòî íà âëàäåòåëÿ, à äî íåãî ñà ñàðêîôàçèòå ñúñ ñêåëåòè íà æåíà, âåðîÿòíî ñúïðóãàòà ìó, è îùå ÷åòèðè ìúæêè ñêåëåòà. Òå áèëè ðèòóàëíî óäóøåíè, çà äà ñúïðîâîäÿò ñâîÿ ãîñïîäàð â îòâúäíèÿ ñâÿò. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å òîâà ñà ïðèáëèæåíèòå ñëóãè íà âëàäåòåëÿ - ãîòâà÷, êîíÿð, òåëîõðàíèòåë, âåñòîíîñåö.  ñúñåäíèòå êàìåðè áèëè îòêðèòè ñêåëåòèòå íà îùå îñåì äóøè, ñúùî óáèòè ðèòóàëíî. Âúçðàñòòà íà åäèíèÿ å áèëà 18-20 ãîäèíè, à íà íàéâúçðàñòíèòå - êúì 60. Àðõåîëîçèòå îòêðèâàò, ÷å ïîäúò íà öåíòðàëíàòà êàìåðà, ñ ðàçìåð 64 êâ. ì, å çàñòëàí ñ êîíñêè îïàøêè è êîæè îò ñàìóð (áåëêà). Ñòåíèòå îò äúðâåíè ãðåäè áèëè îáëèöîâàíè ñ ïëúñòåíî êå÷å, óêðàñåíî ñ îðíàìåíòè íà äèâè æèâîòíè. Íà 9 êì îò ñåëîòî èìà îùå 25 êàìåííè ãðîáíèöè ñ äèàìåòúð äî 80 ì.  òÿõ ñà îòêðèòè êåõëèáàð, äîíåñåí îò Æúëòî ìîðå è Ïåðñèéñêèÿ çàëèâ, ñòúêëåíè ïðåäìåòè îò Èçòî÷íîòî ×åðíîìîðèå è ðàêîâèíè îò Èíäèéñêèÿ îêåàí.  äîêëàäà íà ðúêîâîäèòåëÿ íà ðàçêîïêèòå Ìîíãóø ÌàííàéÎîë äî ñúâåòñêàòà Àêàäåìèÿ íà íàóêèòå ñå ñïîìåíàâà ñàìî, ÷å â Àðæàí ñòàâà âúïðîñ çà „öàðñêèé êóðãàí ðàííåñêèôñêîãî âðåìåíè”. Äðóã èçñëåäîâàòåë íà ãðîáíèöàòà, Ìèõàèë Ãðÿçíîâ, âèæäà ñõîäñòâàòà é ñ ïîäîáíè, îòêðèòè äàëå÷ íà çàïàä - â ñòåïèòå íà Ñåâåðíîòî ×åðíîìîðèå, ÷èÿòî äàòèðîâêà å ñ äâà âåêà ïî-êúñíî, â VI â. ïð. Õð.23
Ñïîðåä êèòàéöèòå ïî ãîðíîòî òå÷åíèå íà Åíèñåé, êúäåòî å Àðæàí, æèâååë äðåâíèÿò íàðîä äè-ëè, ïðîèçíàñÿíî è êàòî òüîëî. Çà óíãàðñêèòå èçñëåäîâàòåëè àëòàèñòè îò XX âåê Ïåòåð Ëèïòàê è Ëàñëî Ëèãåòè, èíòåðïðåòèðàíè îò Ïåòåð Þõàñ, èìåííî íàðîäúò äè-ëè å ïðåäòå÷à íà áúëãàðñêèÿ äèíàñòè÷åí ðîä Äóëî. Äè-ëè áèëè âñåïðèçíàòè çåìåäåëöè, ãðàäèíàðè, ìåòàëóðçè è ñòðîèòåëè íà óêðåïëåíèÿ îò âàëîâå. Ñëåä ðàçïàäà íà Ñúâåòñêèÿ ñúþç õàêàñêèÿò èñòîðèîãðàô ïðîô. Ëåîíèä Êúçëàñîâ ïóáëèêóâà „Èñòîðèÿ íà Õàêàñèÿ”, êúäåòî ñà ïîëçâàíè ñâåäåíèÿ çà äè-ëè îò êèòàéñêè èçòî÷íèöè êàòî ëåòîïèñèòå „Õîó õàí-øó”, „Ñàí ãî-÷æè”, „Òàéøèãóí øó” íà èñòîðèêà Ñúìà Öÿí, æèâÿë îò 145 ã. äî 86 ã. ïð. Õð., è äð. Åâðîïåèäíî íàñåëåíèå ìàñîâî ñå ïðåñåëèëî â òåðèòîðèèòå íà äíåøåí Çàïàäåí Êèòàé, èäâàéêè îò Óðàë è Ïîâîëæèåòî ïðåç 3-2 õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ïî ò.íàð. Íåôðèòîâ ïúò, ñúîáùàâà ïðîô. Êúçëàñîâ. Àðõåîëîçèòå ãî îöåíÿâàò êàòî íàé-ãîëÿìàòà ìèãðàöèÿ â ïðàèñòîðèÿòà. Ñúùåñòâóâà ïðåäïîëîæåíèå, ÷å òàçè ìèãðàöèÿ å â ñëåäñòâèå íà ïðèðîäåí êàòàêëèçúì – îáðàçóâàíåòî íà ×åðíî ìîðå. Ãåîëîæêè èçñëåäâàíèÿ â ÷åðíîìîðñêèÿ øåëô ïîêàçâàò, ÷å ìîðñêèÿò ðåëåô íå å îáðàçóâàí ïî ïúòÿ íà åñòåñòâåíàòà åðîçèÿ, íàïðîòèâ, ãîâîðè çà âíåçàïíî íàõëóâàíå íà îãðîìíè ìàñè ñîëåíà âîäà ïðåç Áîñôîðà è òîâà íàïîìíÿ íà áèáëåéñêèÿ Ïîòîï. À è íå ìîæåì äà îáÿñíèì èíà÷å ñúùåñòâóâàíåòî ñåëèùàòà îò Áðîíçîâàòà åïîõà, îòêðèòè ïîä âîäà â ×åðíî ìîðå. Ñàìî ïî áúëãàðñêèÿ áðÿã òå ñà íàä äåñåò.  êèòàéñêèòå õðîíèêè îïèñâàëè áåëèòå õîðà êàòî âèñîêè íà ðúñò, ñ êðúãëè âäëúáíàòè î÷è, ñ ãúñòè áðàäè è âåæäè. Èìàëè ñâåòëè èëè ðèæè êîñè, íî çà êèòàéöèòå íàé-íåäîïóñòèì áèë òåõíèÿò èçïúêíàë íîñ. Òåçè åâðîïåèäè áèëè òîëêîâà ìíîãîáðîéíè, ÷å óñïåëè äà ñòàíàò ÿäðîòî íà íàðîäà, çàâëàäÿë â XII â. ïð. Õð. âëàñòòà â Êèòàé è âúçêà÷èë íà ïðåñòîëà äèíàñòè÷íèÿ ðîä ×æúó. Èìåííî ïî òîâà âðåìå áèâà íàëîæåí è âúçïðèåò íîâèÿò êóëò êúì Íåáåòî - Òÿí, èçìåñòèë äîòîãàâàøíèÿ - êúì ìúðòâèòå ïðåäöè. Îòòîãàâà èäâà èçðàçúò Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ çà Êèòàé, à çà ñàìèÿ èìïåðàòîð ñå âÿðâàëî, ÷å ïîëó÷àâà íåáåñåí ìàíäàò çà óïðàâëåíèå - òÿíìúí. Ñëåä 771 ã. ïð. Õð. â Êèòàé çàïî÷âàò ãîíåíèÿ ñðåùó õîðàòà ñ îñòðè íîñîâå è êðúãëè î÷è, êîèòî áèâàò èçòèêàíè íà çàïàä êúì Àëòàé è Òÿí Øàí.  áèáëèîòåêàòà íà èìïåðàòîðà ðàáîòè ôèëîñîôúò Ëàî Äçú, îñíîâàòåë íà äàîèçìà. Ñïîðåä îòêúñëå÷íèòå äàííè çà íåãî òîé èìàë êðúãëè î÷è, èçïúêíàë íîñ è áóéíà áðàäà - áåëåçè, õàðàêòåðíè çà äè-ëè.  êðàÿ íà æèâîòà ñè Ëàî Äçú, êîãîòî êèòàéöèòå íàðè÷àò Áî-ÿí, ñúùî ïîòåãëèë íà çàïàä, êúäåòî íàïèñàë ïðî÷óòèÿ ñè òðàêòàò „Äàî äå äçèí”.
Ãðîáíèöà íà äè-ëè â Àáàêàí
Èìà òåîðèÿ, ÷å èìåííî â äðåâíèÿ Àðæàí ñà æèâåëè àðãèïåèòå - íàðîä îò æðåöè, îïèñàí îò Õåðîäîò, ñ îðëîâè íîñîâå è îñòðèãàíè ãëàâè. Ìåñòíîòî èì èìå çíà÷åëî „ñðåáúðíè” è ãðúöêèÿò èñòîðèê ãî ïðåâåë áóêâàëíî íà ñòàðîãðúöêè îò àðã - ñðåáðî. Áúëãàðèòå îò Áîëæêî-Êìàñêà Áúëãàðèÿ ñúùî áèëè íàðè÷àíè ñðåáúðíè. Àðãèïåèòå â Àðæàí ñå çàíèìàâàëè ñ ëå÷åíèå ÷ðåç òðåïàíàöèÿ íà ÷åðåïèòå è ñ ìóìèôèöèðàíå.  ãðîáíèöèòå íà Àðæàí ñà îòêðèòè ñêåëåòè íà äåöà è ìëàäåæè, ÷èèòî ãëàâè ñà îòâàðÿíè è ñà èçâúðøâàíè õèðóðãè÷åñêè îïåðàöèè, ãëàâíî â òèëíàòà îáëàñò. Ïîäîáíè ëå÷åáíè äåéñòâèÿ ñà áèëè õàðàêòåðíè çà Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè.  ãðîáîâå îò IX â. ñë. Õð., ïðè ñåëî Îäúðöè, Äîáðè÷êî, ñà îòêðèòè äåòñêè ÷åðåïè ñ òðåïàíàöèÿ ñ äîêàçàíà ëå÷åáíà öåë. Ïðè ñëó÷àèòå, êîãàòî ñå å èçâúðøâàëà âúðõó ìúðòâåö, öåëòà å áèëà âçåìàíå íà ÷àñò îò ÷åðåïíàòà êîñò çà àìóëåò, êîéòî èìà ìàãè÷åí, ïðåäïàçåí åôåêò.
×åðåïè ñ õèðóðãè÷åñêà íàìåñà, òðåïàíàöèÿ. 23
348
Ãëàâà íà ìóìèÿ ñ åâðîïåèäíè ÷åðòè, îòêðèòà â Òàêëàìàêàí. Äàòèðàíà å îò IV – III â. ïð. Õð. Ñúõðàíÿâà ñå â ìóçåÿ â Óðóì÷è, Êèòàé
Òàêà èçòèêàíèòå „åâðîïåéöè” ñðåùàò â îáøèðíèòå ðàéîíè ìåæäó Àëòàé, Äæóíãàðèÿ è Òÿí Øàí èðàíîåçè÷íè ñàêè è ïëåìåíà îò óãðè. Ñ òÿõ òå îðãàíèçèðàò ñâîÿ äúðæàâà, íàðè÷àíà Äèíëèí-õà îò êèòàéñêèòå õðîíèñòè. Íåéíèòå ãðàíèöè áèëè ñåâåðíî îò ïëàíèíàòà Òÿí Øàí äî äíåøíèÿ ãðàä Ìèíóñèíñê, íà çàïàä äî åçåðîòî Áàëõàø. Íàñåëåíèåòî é íàáðîÿâàëî 300 õèëÿäè äóøè è 60-õèëÿäíà âîéñêà, ñúîáùàâà êèòàéñêèÿò ëåòîïèñåö Ñúìà Öÿí (145-86 ã. ïð. Õð.). Äè-ëè ñå îòëè÷àâàëè íå ñàìî ñ åâðîïåéñêàòà ñè âúíøíîñò, íî è ñúñ ñèëíî ðàçâèò èíäèâèäóàëèçúì, êîéòî å õàðàêòåðíà ÷åðòà ïî-êúñíî çà áÿëàòà ðàñà â Åâðîïà, ïèøå èçñëåäîâàòåëÿò ÃðóìÃðæèìàéëî, ïîñåòèë Çàïàäåí Êèòàé ïðåç 1908 ã. Òå ìíîãî ëåñíî ñå îòäåëÿëè åäèí îò äðóã è æèâååëè ðàçïîêúñàíî, êàòî ñàìî îïàñíîñò îò âîéíà ìîæåëà äà ãè îáåäèíè. Ïîäâèæíè è åíåðãè÷íè, äè-ëè íàïóñêàëè ðîäíèòå ñè ìåñòà, êîãàòî êëèìàòè÷íèòå
Ìàêñèì Êàðàäæîâ – „Â ïðàðîäèíàòà. Èñòîðèêî-ïúòåïèñíè áåëåæêè îò Àëòàé è Òÿí Øàí”, ÈÊ Îãëåäàëî, 2004
ÀÂÈÒÎÕÎË óñëîâèÿ ñå ïðîìåíÿëè, à òîâà å ÷åñòî ÿâëåíèå â ëåñîñòåïíèÿ ïîÿñ íà Ñðåäíà Àçèÿ îêîëî 50-èÿ ïàðàëåë. Òîãàâà ñå çàíèìàâàëè ñ ëîâ íà äèâè æèâîòíè ñ öåííà êîæà. Âúâ âèñøà ñòåïåí äóõúò íà õîðàòà äè-ëè áèë ñàìîñòîÿòåëåí è ðèöàðñêè. Ñ òåçè ñèëíè ðàñîâè õàðàêòåðèñòèêè òå ñå ÿâÿâàò åäèíñòâåíèÿò íàðîä â Ñðåäíà Àçèÿ, ó êîéòî ìîíîãàìèÿòà áèëà îñíîâíà ôîðìà íà ñåìåéñòâîòî - ïèøå Ãðóì-Ãðæèìàéëî â ñâîåòî „Îïèñàíèå íà ïúòåøåñòâèåòî â Çàïàäåí Êèòàé îò 1908 ã.”. Ñåâåðíàòà äúðæàâà Äèíëèí-õà ñïîðåä êèòàéöèòå ñòàíàëà íàé-ãîëåìèÿò äîñòàâ÷èê íà êîæè îò ñàìóð (áåëêà) è ìàðìîò â Àçèÿ. È íåùî èçíåíàäâàùî - ñúùàòà ñòðàíà íà ëîâöèòå ñå ðàçâèëà êàòî óíèêàëåí öåíòúð íà çåìåäåëèå ñ èçêóñòâåíè íàïîèòåëíè ñèñòåìè. Îêîëî Åíèñåé ñà îòêðèòè ñëåäè îò êàíàëè, îòâåæäàùè âîäàòà êúì äàëå÷íè ñóõè ðàéîíè. Çà òàçè öåë ñå èçãðàæäàò áåíòîâå è óêðåïèòåëíè âàëîâå ïîêðàé êîðèòàòà íà ïîìàëêèòå ðåêè. Çíàöè îò òåçè èðèãàöèîííè ñúîðúæåíèÿ ñà îòêðèòè ïðè ñòðîåæà íà ÿçîâèðèòå çà Ñàÿíî-Øóøåíñêàòà ÂÅÖ. Äè ëè áèëè ïðèçíàòè çà íàé-èçòúêíàòèòå çåìåäåëöè è ãðàäèíàðè.  õðîíèêàòà „Òàí øó” ñå îòáåëÿçâà: „Òå ñåÿò ïðîñî, õèìàëàéñêè å÷åìèê, ïøåíèöà. Ìåëÿò áðàøíîòî â ðú÷íè ìåëíèöè, ñåÿò õëÿáà â òðåòàòà ëóíà (àïðèë), à æúíàò â äåâåòàòà ëóíà (îêòîìâðè). Ïðàâÿò âèíî îò êàøà. Êîíåòå èì ñà íåîáè÷àéíî çäðàâè è åäðè. “ Èçòî÷íèêúò ñúîáùàâà çà áåçöåííèòå êîæè îò ñàìóð, êîèòî ñå âíàñÿò îò ñåâåðíàòà äúðæàâà. Ñàìóðúò å èçâåñòåí â Áúëãàðèÿ êàòî áåëêà è íÿêîè íàøè åçèêîâåäè êàòî äîö. Áîðèñ Ñèìåîíîâ ðàçâèâàò òåçàòà, ÷å ïî-êúñíèÿò åòíîíèì áóëãàð å ïðîèçëÿçúë èìåííî îò àëòàéñêîòî íàèìåíîâàíèå íà òîâà æèâîòíî - áóëãà. Íî ïî-âåðîÿòíî å îáðàòíîòî, æèâîòíîòî äà å ïîëó÷èëî èìåòî ñè îò òåçè, êîèòî ñà òúðãóâàëè ñ íåãî.  îáëàñòòà íà çåìåäåëèåòî äè-ëè ñà íîâàòîðè çà öÿëà Ñðåäíà Àçèÿ - çà ïúðâè ïúò òå ñòðèâàò æèòíîòî çúðíî âúâ âîäåíèöè ìåæäó äâà êðúãëè êàìúêà. Çà ïúðâè ïúò óïîòðåáÿâàò ïëóã çà îðàíå íà ïî÷âàòà, êàêòî è áðîíçîâè è æåëåçíè ñúðïîâå. Äè-ëè ñà ïîëçâàëè õèëÿäè ðîáè îò ïëåìåíà, æèâååùè êðàé Åíèñåé, êîèòî ó÷àñòâàëè â ñòðîåæà íà ñëîæíèòå ñèñòåìè çà íàïîÿâàíå è óêðåïèòåëíèòå âàëîâå îêîëî ðåêèòå. Ñòðîãà àäìèíèñòðàöèÿ óïðàâëÿâàëà òàçè ðàçâèòà çåìåäåëñêà èíäóñòðèÿ. Èìåííî â ñòðàíàòà Äèíëèí çà ïúðâè ïúò â Ñðåäíà Àçèÿ ñå ïðîèçâåæäàò ìå÷îâå. Âîèíèòå íîñåëè íà ãëàâèòå ñè øëåìîâå, óêðàñåíè ñ áðîíçîâè ðîçåòè ñ ôîðìà íà ïîëóêúëáî. Çäðàâèíàòà íà íîâîòî îðúæèå îò ìåòåîðèòíî æåëÿçî áúðçî ñå ïðî÷óëà è äèíëèíñêèòå çàíàÿò÷èè ïðîäàâàëè ñòîêàòà ñè â öåëèÿ Äàëå÷åí èçòîê äî Æúëòî ìîðå. Ò. íàð. àíèìàëèñòè÷åí ñòèë â èçêóñòâîòî, ïðèïèñâàí íà ñêèòèòå, ñå îêàçâà õàðàêòåðåí è çà áèæóòåðèòå îò Äèíëèí. Âúçìîæíî ëè å òå äà ñà ïðåäöè íà äèíàñòè÷íèÿ ðîä Äóëî, ïîÿâèë ñå â Åâðîïà ñ íàøåñòâèåòî íà õóíèòå? Îò íàøàòà èñòîðèÿ çíàåì, ÷å ïðàáúëãàðñêè ïëåìåíà, âîäåíè îò Àñïàðóõ, âåäíàãà ñëåä ïðåìèíàâàíåòî íà Äóíàâà ñúçäàâàò äúðæàâà ñúñ ñâîÿ ñòðîéíà îðãàíèçàöèÿ, ÿñíè ãðàíèöè è çàêîíè. Çà ïúðâè ïúò â Åâðîïà âëàäåòåëèòå Äóëî íàëàãàò òúðãîâñêè ìèòà è òàêñè âúðõó ïðåìèíàâàùèòå ïðåç äúðæàâàòà ÷óæäè ñòîêè, ãëàâíî âèçàíòèéñêè. Òåçè öåííè çíàíèÿ çà óñòðîéñòâî íà îáùåñòâîòî è íà òúðãîâñêèòå îòíîøåíèÿ íå ñà áèëè ïîçíàòè íèòî â ñúñåäíà Âèçàíòèÿ, íèòî âúâ Ôðàíêñêàòà èìïåðèÿ. Ïðîèçõîäúò èì ìîæå äà ñå òúðñè â äàëå÷íàòà äúðæàâà Äèíëèí.  ëåòîïèñà „Òàéïèí õóàíþ-èöçè” çà íàðîäà, æèâååù ïî ãîðíîòî òå÷åíèå íà Åíèñåé, ñå êàçâà: „ Òÿõíàòà çåìÿ ïðîèçâåæäà çëàòî, æåëÿçî è îëîâî. Òÿõíàòà äúðæàâà èìà æåëÿçî îò íåáåñåí äúæä, ñúáèðàò ãî è ïðàâÿò íîæîâå è ìå÷îâå, ðàçëè÷íè îò îáèêíîâåíîòî æåëÿçî. Êîãàòî ïèòàìå ïðàòåíèêà èì êàê äîáèâàò òîâà æåëÿçî, òîé ìúë÷è è íå îòãîâàðÿ. Ñàìî êàçà: „Æåëÿçîòî å ìíîãî ÿêî è îñòðî è ðàáîòàòà ïî íåãî å ìíîãî òðóäíà è èçêóñíà. “Òúé êàòî òÿõíàòà çåìÿ ïðîèçâåæäà æåëÿçî îò áóéíèÿ äúæä, äúðâåòàòà ñå âëåäåíÿâàò è ñå ïîÿâÿâà æåëÿçî. Êàòî ìèíå èçâåñòíî âðåìå, çåìÿòà ãî ïîãëúùà. Çàòîâà å òîëêîâà îòáðàíî è îñòðî. Âñåêè ïúò ñëåä íåáåñíèÿ äúæä õîðàòà ñúáèðàò (òîâà æåëÿçî) è âèíàãè èìà ïîðàçåíè è óáèòè. Ïðè÷èíàòà íå å ñúâñåì ÿñíà, íî îáèêíîâåíî ïðîèçâåæäàò ìíîãî äîáðî æåëÿçî.”24 24
ïî Ìàêñèì Êàðàäæîâ
 äðóãà, ïî-êúñíà õðîíèêà, öèòèðàíà îò èçñëåäîâàòåëÿ ÃðóìÃðæèìàéëî, ñå äàâàò ñâåäåíèÿ çà ìúæåòå - òå áðúñíàò ãëàâèòå ñè è îñòàâÿò ñàìî êîñà îòçàä íà òèëà, êîÿòî çàïëèòàò. „ Òå ñà âèñîêè, ñ ÷åðâåíè êîñè è çåëåíè î÷è. ×åðíèòå êîñè ñå ñìÿòà, ÷å íîñÿò íåùàñòèå. Êîéòî å ñ ÷åðíà êîñà è ÷åðíè î÷è, å ïîòîìúê íà Ëè Ëèí, õóíñêèÿ íàìåñòíèê â äúðæàâàòà Äèíëèí.  òàçè ñòðàíà âñè÷êè áðúñíàò ãëàâàòà ñè è çàïëèòàò êîñà ñàìî íà òèëà.“ „Äè-ëè ãîâîðåëè íà óãðî è ñàìîäèéñêè íàðå÷èÿ ñïîðåä òîïîíèìèòå, îñòàíàëè îò òÿõíîòî âðåìå. Íî â íèêàêúâ ñëó÷àé åçèêúò èì íå å áèë äðåâíîòþðêñêè, êîéòî ñå ïîÿâÿâà â òàçè çîíà ìíîãî ïî-êúñíî “, ñìÿòà ïðîô. Ëåîíèä Êúçëàñîâ. Ñëåä íàøåñòâèåòî íà õóíîðèòå íà÷åëî ñ êõàí-þ (øàíþé) Ìîäóí â 201 ã. ïð. Õð. íàðîäúò äè-ëè áèë ïðèñúåäèíåí êúì Õóíîðñêàòà äúðæàâà. Òå âúçïðèåëè ñòðîãàòà âîåííà îðãàíèçàöèÿ íà õóíîðèòå. Ñëåä òðè ïîêîëåíèÿ îò ñúâìåñòíèÿ èì æèâîò ñå ðàæäà ïúðâèÿò ñóïåðåòíîñ íà Àçèÿ, êàêòî ãî íàðè÷àò íÿêîè ñúâðåìåííè èñòîðèîãðàôè. Ïî òîâà âðåìå ñà ïîñòðîåíè îáùåñòâåíè ñãðàäè è äâîðåö â ðàéîíà íà äíåøíàòà ðåêà Àáàêàí.  õðîíèêàòà „Õîó õàí øó” ñå îòáåëÿçâà, ÷å äúðæàâàòà Äèíëèí-õà áèëà çàëÿòà ïúðâî îò òþðêîåçè÷íèòå ãÿíãóíè (êèðãèçè), à ïî-êúñíî ïðåâçåòà îò æåñòîêèòå ïëåìåíà ñÿí-áè. Èíòåðåñíà ïîäðîáíîñò ñúäúðæà õðîíèêàòà „Âåé ëþå”, êúäåòî ñå îòáåëÿçâà, ÷å ñëåä íàïóñêàíåòî íà õóíîðèòå è ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò äèëè ïî òåçè çåìè ñå ðàçâèâà êóëòóðàòà íà ãÿíãóíèòå (êèðãèçèòå), íàðè÷àíà îò ðóñíàöèòå Òàùúêñêà. Òÿ æèâåå äî IV â. ñë. Õð., íî íå çàïàçâà õóíîðñêàòà òðàäèöèÿ äà ñå ñòðîÿò ìîíîëèòíè ñãðàäè è ñåëèùà. Àðõåîëîçèòå ïîïàäàò åäèíñòâåíî íà äúðâåíè æèëèùà, âêîïàíè â çåìÿòà. Ïîñîêàòà íà ìèãðàöèÿ íà ïî-ñâîáîäîëþáèâàòà ÷àñò îò ïîáåäåíèòå äè-ëè áèëà êúì Äæóíãàðèÿ è ïîäíîæèÿòà íà Òÿí Øàí, êúäåòî æèâååëè òåõíè ñúáðàòÿ, ñúùî ñ åâðîïåèäíè ÷åðòè. Òàì òå ïðîÿâÿâàò çíàíèÿòà ñè äà îðãàíèçèðàò äúðæàâà, ïðèäîáèòè îùå â Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ ïðè äèíàñòèÿòà ×æúó. Ïúðâàòà áèëà Öèí, à ñëåä ðàçïàäà é - îùå åäíà ñ èìåòî Âó-äó, ñïîðåä êèòàéñêèòå õðîíèñòè. Òÿ ñúùåñòâóâàëà ÷àê äî 506 ã. ñë. Õð. Îñòàíàëèòå â ðîäèíàòà ñè äè-ëè ñå ñìåñèëè ñ òþðêîåçè÷íè ïðèøúëöè îò ð. Ñåëåíãà è òàêà ñå ðàæäà çàãàäú÷íèÿò íàðîä íà óéãóðèòå. Òåõíèÿò ñúþç îò äåñåò (îí) ïëåìåíà ñå íàðè÷àë îíóéãóð (îíîãóð). Òðåòà ãðóïà âåðîÿòíî ñå èçíàñÿ íà ñåâåð ïî òå÷åíèåòî íà Åíèñåé ÷àê äî ïîëóîñòðîâ Òàéìèð, êúäåòî áèëè èçâåñòíè íà ñúñåäíèòå ïëåìåíà êàòî äîëãàíè.  íà÷àëîòî íà XX âåê ðóñêà åêñïåäèöèÿ, âîäåí îò ñ À. À. Ïîïîâ, ïîïàäà íà òåõåí áèâàê. Äîëãàíèòå æèâååëè â ìàëêè øåñòîúãúëíè ïàëàòêè îò åëåíîâà êîæà. Îòâúí êîæàòà áèëà îáøèòà ñ ïîçíàòèÿ ó íàñ çíàê íà Òàíãðà – IYI. Äîëãàíèòå èìàëè ñòðàõ îò ìúëíèèòå, ïðàùàíè îò Íåáåòî-áîã, è „èïñèëîíúò” íà Òàíãðà áèë àìóëåòúò, êîéòî ãè ïàçåë ïðåç ëåòíèòå ìåñåöè. Íàðîäúò äè-ëè ñå äåëÿë íà áàé-äè (áåëèòå äè) è ÷è-äè (ðèæèòå äè). Ñëåä êàòî ñå óñòàíîâèëè â ðàéîíà íà Ñåäìîðå÷èåòî áàé-äè ñå îòäåëèëè è ñå ñïóñíàëè íà þã êúì Ïàìèð, Èøêàøèì è Õèíäóêóø ïî ïúòÿ íà àðæàíèòå (þå÷æè). Ïî òåçè ìåñòà áàéäè ñòàíàëè èçâåñòíè êàòî áàäè - áåëèòå õóíè. Òàì òå îñíîâàëè ñâîÿ ãðàä Áîäèÿí. ×àñò îò òÿõ ïî-êúñíî ñå ïðåñåëèëà â Ñåâåðåí Êàâêàç. Ïîòîìöè íà áåëèòå äè ñúñ ñâåòëè êîñè îáèòàâàëè è äî äíåñ ïîäíîæèÿòà íà Õèíäóêóø è Êàðàêîðóì. Ðèæèòå ÷è-äè ïúê áèëè óâëå÷åíè îò ñåâåðíèòå õóíè â ïðèäâèæâàíåòî èì êúì Åâðîïà è ïî äðåâíèÿ Íåôðèòîâ ïúò, ìèíàâàù ñåâåðíî îò Àðàëñêî ìîðå, äîñòèãíàëè äî ðåêà Âîëãà. Âåêîâå ïî-êúñíî åäíî îò ïëåìåíàòà îêîëî Äíåïúð íîñåëî èìåòî ×äàð áîëêàð, çàùîòî õîðàòà ìó áèëè ñ ðèæè êîñè. À åòî êàê èçãëåæäà ãåíåçèñúò íà áúëãàðèòå ñïîðåä „Øàí êèçè äàñòàíú” – åïîñà íà Âîëæêèòå áúëãàðè îò 882 ã.: „Äðóãàðèòå íà Àóäàí ñ íàðîäèòå ñè – ïúò èçáðàí! – ïðåñåëèëè ñå â êðàé íàé-ìèë, â ðîäèíàòà íà Àò – Àòèë. Ñëåä Àò ïîåëè âúâ êåðâàí ñàêëàíöèòå íà Òàò Èðàí, Òàðâèë – ñ óðìèéöèòå íà ïúò, â Ñàáàí ÷èðìèøè ãè çîâàò. Ïðåñåëèëè ñå… Ìëàä è ñòàð ïðèçíàëè Àóäàí çà öàð. Àòèëà ãî íàðåêëè – äà! – ïî èìåòî íà òàç ñòðàíà. Ñàáàíñêèÿò íàðîä ðåøèë, ñ ïðåñåëíèöèòå ñå ñðîäèë. Ïðèåë èñëÿìà.  ÷åñò íà Àò äíåñ òå ñå áúëãàðè çîâàò. Çåìÿòà ïðèêàçíà Àòèë – î, êðàé áëàãîñëîâåí è ìèë! – ðîäèíà îáùà äíåñ å òÿ, Áúëãàðèÿ çîâåì ñåãà...”.
349
ÀÂÈÒÎÕÎË Òðÿáâà äà ñå óòî÷íè, ÷å ïîíÿòèåòî Áúëãàðèÿ âêëþ÷âà ìèòè÷íàòà Äóëîáà, Âåëèêàòà Ñòàðà Áúëãàðèÿ íà Êóðáàò (Êóáðàò), ×åðíà Áúëãàðèÿ, Âîëæêà Áúëãàðèÿ (Àòèë), Èñïîðîâà Áúëãàðèÿ íà ðåêà Ñóëà (Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ).  ñêàçàíèåòî ñå ãîâîðè, ÷å ñèíîâåòå íà àëïà Áîÿí Èìåí - Ëàèø è Èäæèê-Äóëî ñà îñíîâîïîëîæíèöèòå íà ñåäåì ðîäà, òðèìàòà ñèíà íà Ëàèø ñà ðîäîíà÷àëíèöè íà òðè ðîäà îò ïëåìåòî Óðìè, à ÷åòèðèìàòà ñèíà íà Èäæèê – ðîäîíà÷àëíèöè íà ÷åòèðè ðîäà îò ïëåìåòî Õîí. Ñëåä ñìúðòòà íà Ëàèø ïîä âîäà÷åñòâîòî íà Èäæèê ñåäåìòå ðîäà ñå çàñåëâàò â ïëàíèíèòå Õîí. Ïî-êúñíî Òàðâèë, êîéòî å îò óðìèéöèòå, è Àò (ÀóäàíÄóëî, Àòèëà), ïîòîìúê íà õîí, ñå ïîáðàòèìÿâàò ñëåä ïîõîäà íà êàí Àëàìèð (Àëåêñàíäúð Âåëèêè) â ïåùåðàòà Áúëãàð25 è ñå íàðè÷àò áúëãàðè. Ñåòíå êúì òÿõ ñå ïðèñúåäèíÿâà è Òàò Èðàí, ïîáðàòèìÿâà ñå ñ òÿõ è çàïî÷âà äà ñå íàðè÷à áúëãàðèí. Ñàêëàíè ñå íàðè÷àò âñè÷êè ñåâåðíîèðàíñêè ïëåìåíà – ñêèòè, ñàðìàòè, àëàíè, ìàñàãåòè è äð. Ñëåä êàçàíîòî äîòóê èçãëåæäà, ÷å Âåëèêîòî ïðåñåëåíèå íà íàðîäèòå îò II – III â. ñë. Õð. ñå ÿâÿâà ïîñêîðî íåùî êàòî çàâðúùàíå ó äîìà çà íàðîäà, íàðåêúë ñåáå ñè „áúëãàðè”. Äîêàçàíî å, ÷å íîâèòå-ñòàðè çåìè íà Äóíàâñêèòå áúëãàðè ñà áèëè çàñåëåíè ñ òåõíè ðîäñòâåíèöè äàëå÷ ïðåäè ïîÿâàòà íà Èñïîð (Àñïàðóõ) íà áðåãîâåòå íà Äóíàâà. Ñëåäè îò àñèòå îòêðèâàìå è â Ìàëà Àçèÿ – ïëåìåòî àñèîíè (îêîí÷àíèåòî –îí å õàðàêòåðíî çà èìåíàòà íà òðàêèéñêèòå ïëåìåíà) è ãðàä Àñ â Êèëèêèÿ, ÷èèòî æèòåëè ñà ñå íàðè÷àëè àñèè. Òîâà ñå ïðèïîêðèâà ñ òâúðäåíèåòî íà Ñíîðè, ÷å àñèòå ïðîèçõîæäàò îò Òðîÿ, èëè êàêòî òîé ÿ íàðè÷à Òðüîà. Îùå ïîâå÷å, ÷å è â ðîäîñëîâèåòî íà òðîÿíñêèòå öàðå ñðåùàìå èìåòî Àñèé – òàêà ñå å êàçâàë áðàòúò íà Öàð Ïðèàì. Àñêàíèé å äðóã ëåãåíäàðåí âîæä íà ôðèãèòå (òðàêèéñêî ïëåìå), íî ñúùî è ñèíúò íà Åíåé, îñíîâàë ãðàä Àëáà â Èòàëèÿ, à Åíåé å ñ÷èòàí çà íàñëåäíèê íà òðîÿíöèòå, êîèòî ñúùî ñà òðàêè. Àñêàíèÿ ñå å íàðè÷àëà è åäíà çåìÿ â Ìàëîàçèéñêà Ìèçèÿ.26 Ëåãåíäàòà çà äðåâíàòà Òðîÿ å îñòàâèëà ñëåäà âúðõó åâðîïåéñêàòà êóëòóðà. Ìíîãî åâðîïåéñêè âëàäåòåëè ñà
èçâåæäàëè ïîòåêëîòî ñè îò Òðîÿ – òàêúâ å ïðèìåðúò ñ ðîäîñëîâèåòî íà ôðàíêñêèòå êðàëå.  íÿêîè ðîäíè ëåòîïèñè ñúùî ñå ñïîìåíàâà çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå îò Òðîÿ. Íàïðèìåð â ñðåäíîâåêîâíàòà “Ïðèò÷à çà Òðîÿ” ñå óòî÷íÿâà, ÷å ìèðìèäîíèòå íà Àõèë ñà ñòàíàëè áúëãàðè. Ïîï Éîâ÷î Ïîïíèêîëîâ, ïúê èçâåæäà ðîäîñëîâèÿòà íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè îò Ïåëåìåí è Àíòèãîí, öàðå íà Òðîÿ. Òåçè òâúðäåíèÿ âñå ïàê èìàò ïðèíöèïíî îñíîâàíèå, ïðè ïîëîæåíèå ÷å òðîÿíöèòå ñà òðàêè. À çà íàéñêåïòè÷íî íàñòðîåíèòå ùå ïðèâåäà äðóã èçòî÷íèê – Ïðîëîãà íà „Ìëàäàòà Åäà” èëè ïî-èçâåñòíà ïîä èìåòî Ñíîðà Åäà. ×àñò 3-òà íà Ïðîëîãà å îçàãëàâåí „Çà Òðîÿíöèòå”. Ïðåäàâàì ãî òàêà, êàêòî å çàïèñàí â 13-òè âåê, ïîñëåäâàí ñ ìîé ïðåâîä: Íÿêîè èñòîðè÷åñêè ñú÷èíåíèÿ ïðåäàâàò ôàêòè, ñïîðåä êîèòî òðàêèòå ñà èçâúðøâàëè íàïàäåíèÿ íàä Äåëôèéñêîòî ñâåòèëèùå. Ìíîãî å âåðîÿòíî ïðè íÿêîå îò òåçè íàïàäåíèÿ äà å îòâëå÷åíà Ïðîðèöàòåëêàòà íà ñâåòèëèùåòî – Ñèáèëà, (îò ãð. Ñèâèëà). Ïúê è òðÿáâà äà ñå ñúãëàñèì, ÷å íà ôîíà íà íàèìåíîâàíèÿòà â Åäèòå è Õåéìñêðèíãëà êàòî Àñãàðä, Ìèäãàðä è ïðî÷åå, èìåíàj ^ òà íà ìåñòíîñòèòå îêîëî ò.íàð. „Ñè„Nær miðri veröldinni var gert þat hús ok cÁ¾½ÄºÄÇÆ»º¶È¶Ã¶½»ÂµÈ¶·»Çйƶº»Ã¶ÀÐ϶¾ herbergi, er ágætast hefir verit, er kallat Trjóa, þar Çȶµ º»ÈÄ Ã¶¿Á¾Íö ·¾Á¶ ¾ Ç» öƾͶ tÆÒĶ òîâñêè íàäïèñ” äî ñåëî Ñèòîâî â sem vér köllum Tyrkland. Þessi staðr var miklu ȶº»ÈÄÇ»¹¶À¶½¸¶Â»½»ÂµÈ¶Ã¶t¾ÆÀ¾È» tĸ¶ Ðîäîïèòå – Øóòãàðä, Óòãàðä32 è äð., meiri gerr en aðrir ok með meira hagleik á marga µÇÈÄ ·¾ÁÄ ¾½¹Æ¶º»ÃÄ ÂÃÄ¹Ä ÅĹÄÁµÂÄ ÄÈ lund með kostnaði ok föngum, en þar váru til. Þar ºÆɹ¾È» Ç ¸Ç¾ÍÀ¶È¶ žÏÃÄÇÈ ¾ ƶ½Ëĺ¾ ÀľÈÄ çâó÷àò îñîáåíî ïîçíàòè. váru tólf konungdómar ok einn yfirkonungr, ok ȶ¾¶ÁÄöÁ¾Íþt¶Â¾Â¶ÁÄ̶ÆÇȸ¶¾»º¾Ã Ïðåñåëåíèåòî íà àñèòå îò áðålágu mörg þjóðlönd til hvers konungdómsins. Þar Ì¶Æ Ã¶º ¸Ç¾ÍÀ¾ ÀР¸ÇµÀÄ Ì¶ÆÇÈ¸Ä ¾Â¶ÁÄ ÂÃÄ¹Ä váru í borginni tólf höfðingjar. Þessir höfðingjar öÆĺ¾ Ç È»ËþȻ ½»Â¾ d ¹Æ¶º¶ ¾Â¶ÁÄ ¸Ä¼º¶ ãîâåòå íà ×åðíî ìîðå êúì Ñêàíhafa verit um fram aðra menn, þá er verit hafa í t»½¾¸Ä¼ºÄ¸»ÅÆ»¸Ð½Ëļº¶Á¾¸Ç¾ÍÀ¾ËÄƶÀľÈÄ ¾Â¶ÁÄ Ã¶ Ǹ»È¶ ¾ ¸Ç¾ÍÀÄ ÄÈ Íĸ»À ÇÐȸÄÆ»ÃÄ veröldu, um alla manndómliga hluti. Einn konungr äèíàâèÿ íàïîìíÿ è çà åäèí äðóã íàgº¾Ã ÄÈ Ì¶Æ»È» ¸ tÆÒĶ Ç» öƾͶ nÉÃÄà ¾Á¾ í Trjóu er nefndr Múnón eða Mennón. Hann átti n»ÃÄà tÄ¿ ¸½»Á ºÐϻƵȶ ö ¸ÐÆËĸþµ Ì¶Æ ðîä, ïðåìèíàë ïî ñúùèÿ ïúò. Òîâà dóttur höfuðkonungsins Príamí. Sú hét Tróan. Þau qƾ¶Â¾ t¶½¾ Ç» À¶½¸¶Á¶ tÆĶà t» ¾Â¶Á¾ Ǿà áttu son. Hann hét Trór, er vér köllum Þór. Hann tÄ¿Ç» À¶½¸¶Á tÆÄÆ º»ÈÄ Ã¾» öƾͶ»tÄÆ tÄ¿ ñà êèìåðèòå (êèìâðè) – êëîí íà var at uppfæðslu í Trakíá með hertoga þeim, er ƶÇȻλ ¸ tƶÀ¾µ Åƾ Ë»ÆÌŶ öƻͻà mÄƾÀÉÇ nefndr er Lóríkús, en er hann var tíu vetra, þá tók ¾ À¶ÈÄ Ã¶¸ÐÆξ ½¾Â¾ ¸½» ÄÆм¾»ÈÄ Ã¶ ·¶Ï¶ áúëãàðñêèÿ ïðàíàðîä, óñòàíîâèë ñå hann við vápnum föður síns. Svá var hann fagr Ǿ tĽ¾ tÄÆ ·»Î» ÀƶǾ¸ ¸ Á¾Ì» À¶ÈÄ Ç» 33 álitum, er hann kom með öðrum mönnum, sem þá Çз»Æ»Î» Ç ºÆɹ¾È» ¸Ç» »ºÃÄ ·» ÇÁÄÃĸ¶ ÀÄÇÈ íà ï-â Þòëàíä â Äàíèÿ . Ìàêàð è er fílsbein er grafit í eik. Hár hans er fegra en gull. ö·¾È¶ ¸ ºÐ· lÄǶȶ ÂÉ ÅÄÀƶǾ¸¶ » ÄÈ ½Á¶ÈÄ òÿõíîòî ïðåñåëåíèå äà å ñòàíàëî â Þá er hann var tólf vetra, þá hafði hann fullt afl. Þá lŶÈÄ Ã¶¸ÐÆξ ½¾Â¾ ºÄ·¾ ÅÐÁö ǾÁ¶ lyfti hann af jörðu tíu bjarnarstökkum öllum senn, qĸº¾¹¶Î» »; Àļ¾ öÀÉÅ ¾ ÈŶ½ É·¾ ïî-ðàííè âðåìåíà, íÿêîè èçñëåäîok þá drap hann Lóríkúm hertoga, fóstra sinn, ok mÄƾÀÉÇË»ÆÌŶÄǾÃĸ¾È»ÁµÇ¾¾¼»Ã¶ÂÉmÄƶ konu hans, Lórá eða Glórá, ok eignaði sér ríkit ¾Á¾ eÁÄƶ ¾ ¸½» ̶ÆÇȸÄÈÄ tƶÀ¾µ o»¹Ä âàòåëè äîïóñêàò, ÷å àñèòå ñà ñúùèTrakíá. Þat köllum vér Þrúðheim. Þá fór hann víða öƾͶ» þ» tÆɺ˻¿ÂÉÆ Ç¸»È¶ ½»ÂµÈ¶ ö òå òåçè êèìåðè. Ïîäîáíà òåçà um lönd ok kannaði allar heimshálfur ok sigraði s¾Á¶È¶ tŶ¸¶ÈÆйö tÄÆ ÅĽ»Â¾È»Ã¶¸Æ»º¾ einn saman alla berserki ok alla risa ok einn inn ÄÅĽö ÅÄÁĸ¾Ã¾µ ǸµÈ ¾ ÅÄ·»º¾ ¸ »ºÃÄ ¸Ç¾È» çàñòúïâà Ãåîðãè Ñòîéêîâ Ðàêîâñêè: mesta dreka ok mörg dýr. Í norðrálfu heims fann ·»ÆÇ»ÆÀ¾ ¾ ¸Ç¾ÍÀ¾ ¸»Á¾À¶Ã¾ ¾ ö¿¹ÄÁ»Â¾µ hann spákonu þá, er Síbíl hét, er vér köllum Sif, ok ºÆ¶ÀÄþÂÃĹĽ¸»Æĸ»dÇ»¸»ÆöȶÅÄÁĸ¾Ã¶Ã¶ “Áúëãàðñêèÿò íàðîä èçëåçå â äðåâfekk hennar. Engi kann at segja ætt Sifjar. Hon var Ǹ»È¶ ÄÈÀƾÁ ÈÄ¿ ¹¶º¶È»ÁÀ¶ Äö½¾ º»ÈÄ Ç» íîñòòà äî ×åðíîòî ìîðå äî ðåêà allra kvinna fegrst. Hár hennar var sem gull. Þeira À¶½¸¶Á¶ s¾·¾Á ¶ ÅÐÀ þ» µ ½Ä¸»Â s¾Ê tµ ·¾Á¶ sonr var Lóriði, er líkr var feðr sínum. Hans sonr ÄȸǾÍÀ¾¼»Ã¾Ã¶¿ÀƶǾ¸¶lÄǶȶ¾·»À¶ÈÄÄÈ Âîëãà îò âåëèêàòà Ñêàíäèíàâèÿ, è var Einriði, hans sonr Vingeþór, hans sonr ½Á¶ÈÄ t»Ë»Ã Ǿà ·» mÄƾº¾ ¶ ÅƾÁ¾Í¶Î» ö 34 Vingener, hans sonr Móda, hans sonr Magi, hans ·¶Ï¶ Ǿ o»¹Ä¸ Ǿà ·» g¿Ãƾº¾ û¹Ä¸ Ǿà çâàõà ñå òàìî ãèìåðè è êèìåðè...” sonr Seskef, hans sonr Beðvig, hans sonr Athra, er d¾Ã¹»ÈÄÆ Ã»¹Ä¸ Ǿà d¾Ã¹»Ã»Æ û¹Ä¸ Ǿà nĺ¶ È äðóãè èñòîðè÷åñêè ëåòîïèñè ñâèvér köllum Annan, hans sonr Ítrmann, hans sonr û¹Ä¸ Ǿà n¶¹¾ û¹Ä¸ Ǿà s»ÇÀ»¸ û¹Ä¸ Ǿà c»º¸¾¹ û¹Ä¸ Ǿà bÈƶ ÈĽ öƾͶ» þ¿ böà äåòåëñòâóâàò çà êèìåðèéñêèÿ ïðîHeremóð, hans sonr Skjaldun, er vér köllum û¹Ä¸ Ǿà jÈƶà û¹Ä¸ Ǿà w»Æ»Âĺ û¹Ä¸ Ǿà Skjöld, hans Bjáf, er köllum Bjár, hans sonr Ját, sÀµÁºÉà ÈĽ öƾͶ» sÀÒÄÁº û¹Ä¸ cµ¸ º»ÈÄ èçõîä íà áúëãàðèòå.  èñòîðèÿòà íà hans sonr Guðólfr, hans sonr Finn, hans sonr öƾͶ» cµÉÆ Ã»¹Ä¸ Ǿà ÉÈ Ã»¹Ä¸ Ǿà Fríallaf, er vér köllum Friðleif. Hann átti þann son, eɺÄÁÊÆ Ã»¹Ä¸ Ǿà v¾Ã û¹Ä¸ Ǿà vƾ¶Á¶Ê âîëæêèòå áúëãàðè “Äæàãôàð òàðèer nefndr er Vóden. Þann köllum vér Óðin. Hann ÈĽ¾Ã¶Æ¾Í¶Â»Ã¾»vƾºÁ»¿ÊtÄ¿¾Â¶Äý¾Ç¾Ã var ágætr maðr af speki ok allri atgervi. Kona hans ÀÄ¿ÈÄÇ»À¶½¸¶dÄɺ»Ão»¹ÄöƾͶ»þ¿pº¾Ã õè” êèìåðèòå, íàðå÷åíè òàì êàìèðhét Frígíða, er vér köllum Frigg.” tÄ¿ ·» Á¾Í»Ã Âм ÄÈ ÂкÆÄÇÈ ¾ ¸Ç¾ÍÀ¾ öè, ñå ðàçãëåæäàò êàòî äðåâåí íàÇиÐÆλÃÇȸ¶ o»¹Ä¸¶ ¼»Ã¶ ·» vƾ¹¾º¶ ÀĵÈÄ Ã¾»½Ã¶»ÂÀ¶ÈÄvƾ¹ª ðîä, êîéòî ñå å ðàçñåëèë â Ñðåäíà
25 Ø. Ìàðäæàíè êàçâà â „Î÷åðê èñòîðèè Áîëãàðñêîãî è Êàçàíñêîãî öàðñòâ” – òðóäîâå íà IV àðõåîëîãè÷åñêè êîíãðåñ â Ðóñèÿ, I, Êàçàí, 1884 ã.:”...ãðàä Áîëãàð, ïî íàðîäíèòå ïðåäàíèÿ, å îñíîâàí îò Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè...” Ìîëëà Àáäóðàõèì êàçâà â ñâîå ñú÷èíåíèå, ÷å Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè, êîãàòî ñå îòïðàâÿë íà Èçòîê, çà äà âîþâà, çàêîïàë â ïåùåðàòà ïðèïàñè è íà âðúùàíå íà ñúùîòî ìÿñòî îñíîâàë ãðàä, êàòî ãî íàðåêúë Áóíèãàð. Íà ïåðñèéñêè òîâà îçíà÷àâàëî: äúíî íà ïåùåðà. Ïîñëå îò òåçè äóìè âúçíèêíàëî Áóëãàð. 26 Èâàí Ìèòåâ, „Àñèòå – Íàðîäúò íà Âîòàí. Ñëåäè êúì áúëãàðñêîòî ðîäîñëîâèå” 27 ïðåâîäúò å ìàêñèìàëíî áóêâàëåí çà áåçïðèñòðàñòíîñò, òóê ñå èìà ïðåäâèä „ãðàä” 28 Òðîÿ 29 òóðöèòå 30 îò þrúðugur – ñèëåí, ìîãúù 31 áîéöè, êîèòî ñå áèåëè áåç ùèò è áðîíÿ, íàìåòíàòè ñ ìå÷è êîæè, îò êúäåòî èäâà èìåòî èì. Ñìÿòàëî ñå, ÷å ÿäàò îòðîâíè ãúáè, îò êîèòî èçïàäàëè â òðàíñ, ãóáåëè ÷óâñòâî çà ñòðàõ è íå èçïèòâàëè áîëêà â áîÿ 32 Òåçè íàèìåíîâàíèÿ äîðè èìàò ïðåâîä – Þæåí ãðàä è Âúíøåí, Êðàåí ãðàä 33 Ïî Èâàí Ìèòåâ
350
ÀÂÈÒÎÕÎË Àçèÿ è îò íåãî ñà ñå îáðàçóâàëè íÿêîëêî íàðîäà îò èíäîåâðîïåéñêîòî ñåìåéñòâî – ñàêè, ìàñàãåòè, àëàíè, àðìåíöè, â òîâà ÷èñëî è áúëãàðèòå.  ñâîÿòà “Èñòîðèÿ íà âîéíèòå” âèçàíòèéñêèÿò ëåòîïèñåö Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè ðàçêàçâà çà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà óòèãóðè è êóòðèãóðè. Òîé çàïî÷âà òàêà: ” ñòàðî âðåìå õóíèòå, íà êîèòî òîãàâà âèêàõà êèìåðèéöè, æèâååõà (îòâúä Àçîâñêî ìîðå) è âñè÷êè ñå ïîâèíóâàõà íà åäèí öàð...”(ïî Ã. Öåíîâ). Êàêòî è â Ëåòîïèñà íà Ðàêîâñêè, â òåçè èçâîðè ñúùî ñå çàñòúïâà ñõâàùàíåòî, ÷å êèìåðèòå ñà åäèí ïðàíàðîä, êîéòî ñå å ïîäåëèë íà äðóãè íàðîäè. Äîêàòî åäíà ÷àñò îò áúëãàðèòå ñå ïðåñåëâà â Åâðîïà ïðåç III-II â. ïð.Õð., òî îñíîâíàòà ÷àñò îò áúëãàðñêèÿ íàðîä ñå çàäúðæà â çåìèòå îêîëî Èìåîí (Ïàìèð), íà ñåâåð îò Áàêòðèÿ. Çà òîâà ñâèäåòåëñòâóâà âèçàíòèéñêèÿò èñòîðèê Àãàòèÿ: „Õóíñêèÿò íàðîä â ñòàðî âðåìå æèâååøå äî Àçîâñêîòî ìîðå êúì èçòîê, íà ñåâåð îò ðåêàòà Òàíàèñ (Äîí), è ïîäîáíî íà ìíîãîòî äðóãè âàðâàðñêè íàðîäè æèâååõà â Àçèÿ ïî ïëàíèíàòà Èìàóà. Âñè÷êè òåçè íàðîäè ñå íàðè÷àõà îáùî ñêèòè è õóíè, à ñïîðåä ðîäà: êóòðèãóðè, óòðèãóðè, äðóãè óëòèäçóðè, à äðóãè áóðóãóíäè.” (ïî Ã. Öåíîâ) Ñðåä òåçè ïëåìåíà, îòíåñåíè êúì õóíèòå, ñà è áúëãàðñêèòå ïëåìåíà óòèãóðè è êóòðèãóðè, çà êîèòî ðàçêàçâà Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè. Íà ñâîé ðåä îáà÷å è òåçè áúëãàðè áèâàò ïðèíóäåíè äà ïîåìàò ïî ïúòÿ íà ïðåñåëåíèåòî. Ñâåäåíèÿ çà òîâà ñðåùàìå â “Õðîíèêà íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè”, îò II â. ñë. Õð.: „ òîâà âðåìå ïîòåãëèõà òðèìà áðàòÿ îò Âúòðåøíà Ñêèòèÿ, âîäåéêè ñúñ ñåáå ñè 30 õèë. ñêèòè. Òå èçìèíàõà åäèí ïúò îò 65 äíè îò êëèñóðèòå íà ïëàíèíàòà Èìåîí. Ïúòóâàõà çèìíî âðåìå, çà äà íàìåðÿò âîäà è ñòèãíàõà ðåêà Òàíàèñ... Êîãàòî äîñòèãíàõà äî ãðàíèöèòå ðîìåéñêè, åäèí îò áðàòÿòà, íàðå÷åí Áóëãàðèîñ, âçå äåñåò õèëÿäè äóøè è ñå îòäåëè îò áðàòÿòà ñè. Òåçè ñêèòè áÿõà íàðå÷åíè îò ðîìåèòå áúëãàðè.”35 ßâíî å, ÷å áúëãàðèòå ñà ñå ðàçñåëâàëè â Åâðîïà îùå îò âðåìåòî íà Àíòè÷íîñòòà è òåçè ïðåñåëåíèÿ ñà ïðîäúëæèëè äî Êúñíîòî ñðåäíîâåêîâèå. Ñ òàêîâà ïðåñåëåíèå å ñâúðçàíà è ñòàðàòà èñòîðèÿ íà Áàâàðèÿ. Ñïîðåä ìàíàñòèðñêèòå õðîíèêè, Áàâàðñêîòî êðàëñòâî å îñíîâàíî îò ïðåñåëíèöè îò èçòîê. Îò òÿõ ïðîèçõîæäà äèíàñòèÿòà íà áàâàðñêèòå êðàëå – ðîäúò íà Êðàë Áàëãåð. „ ïðàñòàðè âðåìåíà òîçè ðîä å æèâÿë â çåìèòå íà ñåâåð îò Èíäèÿ, êúäåòî å áèë èçâåñòåí îùå ïî âðåìåòî íà ïåðñèéñêèòå öàðå Àñòèàã è Êèð, ò.å. ïðåç VI â. ïð. Õð. Ñëåä òîâà, îêîëî II â. ïð. Õð. òîé ñå å ïðåñåëèë â ñâîèòå íàé-ñòàðè çåìè â ñúñåäñòâî â íàé-èçòî÷íèòå êðàèùà íà Àðìåíèÿ, îòêúäåòî ñëåä íîâè áèòêè è ïðåìåæäèÿ ñå å íàñî÷èë êúì ïîñëåäíàòà ñè ðîäèíà – Áàâàðèÿ.”36 Äèíàñòèÿòà íà Êðàë Áàëãåð å ïðîäúëæèëà äà óïðàâëÿâà è ïðåç XV â. Ñïîðåä õðîíèêàòà íà Êîíñòàíöêèÿ ñúáîð, çàñåäàâàë îò 1414 äî 1418 ã. â ãð. Êîíñòàíö â ãåðìàíñêàòà îáëàñò Áàäåí-Âþðòåìáåðã, òàì å óïðàâëÿâàë âëàäåòåë, íîñåù òèòëàòà Keiser von Bulgarien (Öàð íà áúëãàðèòå) è Rex Caldeorum (Öàð íà õàëäåèòå).  õðîíèêàòà ñå ïîÿñíÿâà: “Áúëãàðñêèÿò öàð, êîéòî òðÿáâà äà èìà çà ïúëíîìîùèå è åäèí ïðåäñòàâèòåë íà Îðäàòà, è âëàäåå ñúùî öàðñòâîòî íà õàëäåèòå.”  õðîíèêàòà å èçðèñóâàí ãåðá ñ òðè ëúâà, ðàçïîëîæåíè åäèí íàä äðóã. Ñúùèÿò ãåðá å èçâåñòåí è îò Âòîðîòî Áúëãàðñêî öàðñòâî. Òîé è äíåñ å â ñèëà â ãåðìàíñêàòà ïðîâèíöèÿ Áàäåí-Âþðòåíáåðã, à ñúùî è â Àíãëèÿ, êúäåòî ïúê å çàèìñòâàí îò Óåëñ.
Âëÿâî: Çàãëàâíàòà ñòðàíèöà íà Õðîíèêàòà îò Êîíñòàíöêèÿ ñúáîð. Íà íåÿ ñå âèæäàò äâà ãåðáà – åäèí ñ òðè ëúâà, è åäèí ñ èçïðàâåí ëúâ, êàòî â ñúâðåìåííèÿ áúëãàðñêè ãåðá Âäÿñíî: Ãåðáúò íà Âòîðîòî Áúëãàðñêî öàðñòâî
Õðîíèêàòà íà Êîíñòàíöêèÿ ñúáîð ñúùî ñâèäåòåëñòâóâà, ÷å êîãàòî Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ å áèëà ïîä îñìàíñêî âëàäè÷åñòâî, â Þæíà Ãåðìàíèÿ å óïðàâëÿâàë âëàäåòåë, íîñåù òèòëàòà Öàð íà
áúëãàðèòå37. Ñ îãëåä íà êàçàíîòî äîòóê ñúâñåì óìåñòíî çâó÷è ìèñúëòà íà Í. ß. Ìåðïåðò: „È òúé, â VIII - IÕ â. ïèñìåíèòå èçâîðè íàçîâàâàò òðè ãðóïè áúëãàðè - íà Äóíàâ, ïðè Âîëãà è â Ïðèàçîâñêî-Äîíñêàòà îáëàñò. Âñè÷êè òå áèëè ñâúðçàíè îò îáùèÿ ïðîèçõîä è áèëè îñòàòúöè îò íÿêîãà îáøèðíîòî îáåäèíåíèå íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà. Âïîñëåäñòâèå ïúòèùàòà èì ñå ðàçäåëèëè, ðàçëè÷íèòå èñòîðè÷åñêè óñëîâèÿ è ðàçëè÷íàòà åòíè÷åñêà ñðåäà, çàîáèêàëÿùà ãè íà Äóíàâ, ïðè Âîëãà è â Ïîäîíèåòî, îïðåäåëèëè ïîÿâàòà íà ðåçêè ðàçëè÷èÿ ìåæäó òðèòå ïîñî÷åíè ãðóïè è çàãóáàòà èì íà íÿêîãà ñâúðçâàùàòà ãè îáùíîñò. Íî ïðåç VIII â. òàçè îáùíîñò îùå íå áèëà èçãóáåíà - è â òðèòå îáëàñòè áúëãàðèòå çàïàçâàëè ñâîÿòà êóëòóðà, ñúçäàëà ñå â Ïðèàçîâèåòî. Òîâà ñå äîêàçâà îò äàííèòå íà àðõåîëîãèÿòà”. „Õåéìñêðèíãëà” ïðîäúëæàâà: „Ãîëÿìà ïëàíèíà âúðâè îò ñåâåðà êúì êðàéíèÿ þã. Òÿ ðàçäåëÿ Ãîëåìèÿ Ñâèòüîä îò äðóãèòå äúðæàâè. Íà þã îò ïëàíèíàòà íå å äàëå÷å Òóðöèÿ. Òàì ïðèòåæàâàøå Îäèí ãîëåìè èìåíèÿ. Ïî òîâà âðåìå âîéíñòâàõà ðèìñêèòå ïúëêîâîäöè ïî ñâåòà è ïîêîðÿâàõà öåëè íàðîäè è ìíîãî âîæäîâå áÿãàõà çàðàäè òÿõ îò ñâîèòå âëàäåíèÿ. Ïîðàäè òóé, ÷å Îäèí áåøå ÿñíîâèäåö è óìååøå ìíîãî, çíàåøå, ÷å ïîòîìöèòå ìó ùå æèâåÿò íà ñåâåð. Òîãàç ïîñòàâè áðàòÿòà ñè Âüå è Âèëè äà óïðàâëÿâàò Àñãðàä, à òîé ïîòåãëè ñ âñè÷êè äèè (áîãîâå) è ìíîãî íàðîä. Îòèäå ïúðâî íà çàïàä â Ãàðäàðèêè38, à ïîñëå íà þã â Ñàêñëàíäèÿ. Ìíîãî çåìè ïîêîðè íà øèð è äëúæ â Ñàêñëàíäèÿ è ïîñòàâè ñèíîâåòå ñè äà ãè ïàçÿò. Ïîñëå îòèäå íà ñåâåð êúì ìîðåòî è ñå çàñåëè íà îñòðîâ íÿêàêúâ. Íàðè÷à ñå ñåãà òîçè îñòðîâ Îäèíñåé39 âúâ Ôüîóí.” ßñíî å, ÷å àñèòå íà Îäèí ñà òðúãíàëè îò çåìèòå íà áúëãàðèòå è ñà ñå ðàçñåëèëè äî Ñåâåðíèòå ìîðåòà. Çàùî ëè? Ìîæå áè, çàùîòî íà ñåâåð â ñòóäåíîòî ìîðå ñå íàìèðà ïðèêàçíàòà ñòðàíà ×óëìàí. Çàùîòî Îäèíîâèòå àñè ñà ðàçêàçâàëè îêîëî îãúíÿ ñúùèòå èñòîðèè, êîèòî Ìèõàèë Áàùó å ñúáðàë è çàïèñàë ïðåç 882 ã. Äðóã ôàêò ïîòâúðæäàâà òîâà êîñâåíî.  èñëàíäñêèÿ åçèê ëè÷íèòå èìåíà íå ñà çàãóáèëè çíà÷åíèåòî ñè. Ïðè÷èíàòà çà òîâà å, ÷å Èñëàíäèÿ îñòàâà çàòâîðåíà ñòðàíà äî Âòîðàòà Ñâåòîâíà Âîéíà è ïðîöåñèòå ïî åâîëþöèîíèçèðàíåòî íà åçèêà ïðîòè÷àò ìíîãî áàâíî â ñðàâíåíèå ñ äðóãèòå âèêèíãñêè äúðæàâè. Åäíî îò ìàëêîòî èìåíà, êîèòî íÿìàò ñîáñòâåí ñìèñúë å Îäèí (Óðinn). Íà ïðúâ ïîãëåä Óðinn ñå ñâúðçâà ñ äóìàòà óður, êîÿòî îçíà÷àâà „áåñåí, ãíåâåí, ëóä”. Îòòóê è å àíàëîãèÿòà ñ ãåðìàíñêàòà ôîðìà Âóòàí / Âîòàí / Âîäàí, îò íåìñêîòî Wut – „ÿðîñò”. Ìíîãî èçñëåäîâàòåëè ñìÿòàò, ÷å Îäèí ñå ñâúðçâà ñ „ÿðîñò” è ïîðàäè òîâà å áîã íà âîéíàòà. Áîãúò íà âîéíàòà âúâ âèêèíãñêàòà ìèòîëîãèÿ å åäíîðúêèÿò Òþð, à Îäèí å áîã íà âîéíàòà äîòîëêîâà, äîêîëêîòî òîé å áîã íà Âñè÷êî – áîã íà ïîåçèÿòà, áîã íà ìúäðîñòòà, íà ìàãèÿòà... Îùå ïîâå÷å, äóìèòå óður è Óðinn íÿìàò îáù êîðåí. Òîâà íàé-ëåñíî ñå âèæäà â òÿõíîòî ñêëîíåíèå – óður å ïðèëàãàòåëíî îò ìúæêè ðîä, âúâ âèíèòåëåí ïàäåæ å óðan, â äàòåëåí óðum, à â ðîäèòåëåí – óðs, ò.å. íåïðîìåíëèâàòà îñíîâà íà äóìàòà å óð. Óðinn ñå ñêëàíÿ ïî ñëåäíèÿ íà÷èí - âèíèòåëåí ïàäåæ å Óðin, â äàòåëåí – Óðni (òèïè÷íî îòïàäàíå íà êîðåíîâàòà ãëàñíà ïðåä îêîí÷àíèå, çàïî÷âàùî íà ãëàñíà, êîåòî å õàðàêòåðíî è çà áúëãàðñêèÿ åçèê), à â ðîäèòåëåí – Óðins, ò.å. íåïðîìåíëèâàòà îñíîâà íà äóìàòà å Óðin. Íàèñòèíà, åäíî îò òúëêóâàíèÿòà íà èìåòî íà Îäèí å „ßðîñòíèÿò”, íî òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å â „Åäèòå” Îäèí å íàðå÷åí ñ íàä 230 èìåíà è òèòëè, òîé å åäíîâðåìåííî åäíà ëè÷íîñò è òðèìà40. Åäèí èñòîðèê ìè ïîäõâúðëè èäåÿòà, ÷å Îäèí ïðîèçõîæäà îò „åäèí, åäèíñòâåíèÿ”.  òîâà èìà èçâåñòíà ëîãèêà, íî ìèñëÿ, ÷å Îäèí å ïî-ñêîðî ôîíåòè÷íà äåôîðìàöèÿ íà èìåòî íà ìèòè÷íèÿ ðîäîíà÷àëíèê íà ðîäà Äóëî – Àóäàí, îïèñàí â „Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà Øàí”. È äâàìàòà ñà âåëèêè âîéíè è ïúòåøåñòâåíèöè, è äâàìàòà ñà ðîäîíà÷àëíèöè íà öàðñêè ðîäîâå, åäèíèÿ íà Èíãëèíãèòå, äðóãèÿ íà Äóëî. Íÿêîè áúëãàðñêè èçñëåäîâàòåëè ñà ñêëîííè äà âèæäàò â íåãî âåëèêèÿ õóíîáúëãàðñêè âëàäåòåë Àòèëà îò Ðîäà Äóëî, íî âñúù-
34
Ãåîðãè Ñ.Ðàêîâñêè. Ñú÷èíåíèÿ ò. 4 – Ñ., 1980, 261-262ñ Âàñèë Çëàòàðñêè. Èçâåñòèåòî íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè çà ïðåñåëåíèåòî íà áúëãàðèòå Â: Èçáðàíè ïðîèçâåäåíèÿ ò.1 – Ñ., 1972, 53-69ñ Ï. Äîáðåâ. Íåîáÿñíèìîòî è íåîáè÷àéíîòî â ðàííàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ – Ñ., 1993, 113 ñ. 37 ïî Øåãîð Ðàñàòå, „Íèå Áîëã-Àðèèòå” 38 Òàêà ñà íàðè÷àëè çåìèòå íà äíåøíà Ðóñèÿ ñúñ ñòîëèöà Õîëìãàðä – äí. Íîâãîðîä 39 äíåøåí Îäåíçåå 40  ëåãåíäàòà „Çàáëóæäåíèåòî íà Ãèëâè” êðàëÿò íà Øâåöèÿ Ãèëâè ðàçãîâàðÿ ñ òðèìàòà êðàëå íà âíåçàïíî ïîÿâèë ñå êðåïîñòåí ãðàä, íàðå÷åíè ñúîòâåòíî Hár (Âèñîêèÿ), Jafnhár (Ñúùî òîëêîâà Âèñîêèÿ) è Þríðji (Òðåòèÿ). È òðèìàòà ñà Îäèí, à ãðàäúò å Âàëõüîòë. 35 36
351
ÀÂÈÒÎÕÎË íîñò ñòàâà äóìà çà Îäèí, èçâåñòåí è ïîä èìåòî Auðun41 â “Ñàãà çà Èíãëèíãèòå” (îòäåëíî, â äðóãà ãëàâà íà Ïîåòè÷íàòà Åäà – îñíîâà íà Öèêúëà íà Íèáåëóíãèòå, ñå ðàçêàçâà çà Àòëè-Àòèëà).  ñòàòèÿòà „Íàêðàòêî çà òåíãðèàíñêàòà ðåëèãèÿ è ìèòîëîãèÿ”42 ÷åòåì ñëåäíîòî, êîåòî ùå îñòàâÿ áåç êîìåíòàð: „Ìèòîëîãè÷íî-èñòîðè÷åñêà õðîíîëîãèÿ ........................................ - 7502 ã. ïð. Ð. Õð. - îñíîâàâàíå íà Ñàìàðñêîòî öàðñòâî (Øóìåð) îò öàð Ìàð (Ìàé), ðîäîíà÷àëíèê íà äèíàñòèÿòà ÌàðäóàíÄóëî; óïðàâëÿâà 300 ãîäèíè (7502 - 7202 ã. ïð. Ð. Õð.). - 3182 ã. ïð. Ð. Õð. - ïîòîïúò â Ñàìàð (Øóìåð); ïðåñåëâàíå íà ïîñëåäíèÿ ñàìàðñêè öàð Õîí-Àíáàë è èäåëñêèÿ ïúëêîâîäåö Êóáåð÷åê â Õèí (Äàëå÷íèÿ Èçòîê). - 2847 ã. ïð. Ð. Õð. - Ðîæäåñòâî íà Èäæèê-Õîí, ñèí íà àëïà Áîÿí-Èìåí è ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå; óñëîâíî íà÷àëî íà Õóíñêàòà Äúðæàâà. - 653 - 625 ã. ïð. Ð. Õð. - “ñêèòñêà” õåãåìîíèÿ â Ñðåäíèÿ Èçòîê ïî âðåìå íà öàðåòå Áóðòàñ Áóðäæàíòàé (ãðö. Ïðîòîòþåñ, àñèð. Ïàðòàòóà) è íåãîâèÿ ñèí Ìàäæè (ãðö. Ìàäþåñ). Íà÷àëî íà 600ãîäèøíèÿ ïåðèîä íà “Òàçáàø” (“áðúñíàòèòå ãëàâè” èëè “ñèëíèòå óïðàâëåíèÿ”) - 653 - 153 ã. ïð. Ð. Õð. .............................................................................. - 486 ã. ïð. Ð. Õð. - Ðîæäåñòâî íà Àóäàí-Áàðúñ (Äæóðàø, ñêàíä. Îäèí, ãåðì. Âîäàí, Âîòàí), ñèí íà Àëâàð è ãåðîé íà åïîñà “Øàí òàëãàó”. Îñíîâàòåë íà îäèíèçìà - êëîí íà íåáåñíàòà âÿðà, ðàçïðîñòðàíåí ñðåä ñåâåðíî-åâðîïåéñêèòå íàðîäè. Ñî÷è ñå êàòî èçîáðåòàòåë íà Ôóòàðê - ðóíè÷åñêàòà àçáóêà (ñêàíä. Ðóíàòþð “Áîã íà ðóíèòå”). - 209 ã. ïð. Ð. Õð. - âúçöàðÿâà ñå êàí Âèõòóí (Áåêòóí, êèò. ÌîÄóí, ìàäæ. Áåçòåð, Áåçòóð, òþðê. Îãóç-êàãàí, âîëæ.áúëã. Òèãàí), ñî÷åí çà îñíîâîïîëîæíèê íà õóíñêèÿ êëîí íà äèíàñòèÿòà Äóëî, ïðè êîéòî Õóíñêàòà Èìïåðèÿ äîñòèãà âúðõà íà ìîãúùåñòâîòî ñè. Óïðàâëÿâà äî 174 ã. ïð. Ð. Õð. - 153 ã. ñë. Ð. Õð. - âúçöàðÿâà ñå êàí Àâèòîõîë, íàðå÷åí Àãàðäæà (“Ðàçìåíâà÷”), çàùîòî ñâàëÿ Åð-Òàø - ïîñëåäíèÿ ïðåäñòàâèòåë íà äèíàñòèÿòà Àëàí â Èäåë è óñòàíîâÿâà âëàñòòà íà Áóëÿðñêèÿ êëîí íà äèíàñòèÿòà Äóëî (Õóíãàð, Îíîãóð).” Ñúùåñòâåíè óñïîðåäèöè ñå íàáëþäàâàò ìåæäó ïðåäàíèÿòà íà áúëãàðè è àñè. Ïî ñâîèòå ôóíêöèè îñíîâíèòå áúëãàðñêè áîæåñòâà îò Ñêàçàíèåòî îïðåäåëåíî îòãîâàðÿò íà òåçè îò Åäàòà: Áàðèí – íà Îäèí; Êóáàð – íà Òîð; Õóðñà – íà Ôðåé; Áàðñ – íà Õåéìäàëþð. Îñîáåíî ïîêàçàòåëíà å âðúçêàòà Áàðèí - Êóáàð. Ïî îòíîøåíèÿòà ñè êàòî Áàùà-Áîã íà âîéíàòà: Ñèí-Áîã íà ãðúìà òå îïðåäåëåíî îòãîâàðÿò íà Îäèí è Òîð. È íå ñàìî â òîâà ñå çàêëþ÷àâà óäèâèòåëíîòî ñõîäñòâî ìåæäó áúëãàðñêèÿ áîã íà âîéíàòà è ñêàíäèíàâñêèÿ âúðõîâåí áîã.  ïàìåò íà ñâîÿ çàãèíàë áðàò Òóí Áóðè, Àëï Áàðèí å ïðèåìàë îáðàçà íà ïðåêðàñåí ñèâ âúëê. Èìåòî Áóðè ñå ñðåùà è â ðîäîñëîâèåòî íà Îäèí – òàêà ñå êàçâà äÿäî ìó. À âúëêúò å ëþáèìîòî ìó æèâîòíî. Ïîäîáíî íà Îäèí, Àëï Áàðèí ñúùî å ïîâåëèòåë íà çàãèíàëèòå ãåðîè, æèâååùè â íåãîâîòî ðàéñêî ñåëåíèå íà Íåáåòî. Òîé ðàçäåëÿ âîèíèòå ñè íà äâå âîéñêè – íà ñâåòëè è òúìíè àëïè; òå âîþâàò ïîìåæäó ñè è òàêà îïðåäåëÿò èçõîäà îò áèòêèòå íà Çåìÿòà. Ñúùî êàòî âîèíèòå íà Îäèí, êîèòî ïðåç äåíÿ ñå ñðàæàâàò åäíè ñ äðóãè, à ïðåç íîùòà ïèðóâàò â íåãîâèÿ äâîðåö Âàëõüîòë. Àíàëîãèèòå â áúëãàðñêàòà è âèêèíãñêàòà ìèòîëîãèÿ ïîñòàâÿò âúïðîñà çà ïðîèçõîäà íà ñàìàòà ñêàíäèíàâñêà ìèòîëîãèÿ.  “Ñàãà çà Èíãëèíãèòå” è â „Åäèòå” Îäèí å ïðåäñòàâåí â ðàçëè÷íî åñòåñòâî: â ïúðâèÿ èçòî÷íèê êàòî öàð, à âúâ âòîðèÿ – êàòî âúðõîâåí áîã. Ñïîðåä “Ñàãà çà Èíãëèíãèòå” è ñúîòâåòíîòî áàâàðñêî ïðåäàíèå, Îäèí å îáîæåñòâåí ïðèæèâå – êàòî áîã íà âîéíàòà; ïî êúñíî ñåâåðíèòå íàðîäè ñà çàïî÷íàëè äà ãî ïî÷èòàëè è êàòî áîã íà ìúäðîñòòà è ïëîäîðîäèåòî. Âúïðîñúò å, êîé å òîçè áîã, ÷èèòî ôóíêöèè ñå ïðèïèñàíè íà Îäèí è êàê å íàðè÷àí ïðåäè òîâà? Èçãëåæäà îòãîâîðúò å â Ñêàçàíèåòî. Òàì ñå ðàçêàçâà çà Àëï Áàðèí êàòî áîã íà âîéíàòà, ñ ôóíêöèèòå íà Îäèí. Çà íåãî íè íàïîìíÿ è èìåòî íà áîéíàòà èãðà áàðèò, èçïúëíÿâàíà îò áàâàðöèòå â íåãîâà ÷åñò. Òîâà äàâà îñíîâàíèå äà âèæäàìå â ïðåäàíèÿòà íà âîëæêèòå áúëãàðè ïúðâîèçòî÷íèêà íà ìèòîâåòå îò Åäèòå, êàòî äîêàçàòåë-
ñòâî çà îáùèòå êîðåíè íà áúëãàðè è àñè. Íå ñàìî Áîã ÎäèíÂîòàí, íî è ãðúìîâåðæåöúò Òîð – íåãîâèÿò ñèí, èìà ìíîãî îáùî ñ íàøåòî íàðîäíîñòíî íàñëåäñòâî. Òåçè ñúîòâåòñòâèÿ ïîñòàâÿò âúïðîñà çà áúëãàðñêèÿ ïðîèçõîä íà òàçè ëåãåíäà. Òîð èìà òðè öåííè âåùè: ÷óêúò Ìüîëíèð, Ïîÿñúò íà ñèëàòà è åäíè æåëåçíè ðúêàâèöè. Ïî æåëåçíèòå ñè àòðèáóòè òîé ìíîãî íàïîìíÿ çà Æåëåçíèÿ áàùà îò ëåãåíäèòå íà Ëóäîãîðèåòî; ïîÿñúò ïúê å õàðàêòåðåí åëåìåíò îò áúëãàðñêàòà íàðîäíà íîñèÿ. Èíà÷å ïî ôóíêöèèòå ñè Òîð ñúîòâåòñòâóâà íà Àëï Êóáàð îò áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ – èçâåñòåí êàòî ñâ. Èëèÿ â õðèñòèÿíèçèðàíèòå âÿðâàíèÿ íà äóíàâñêèòå áúëãàðè. Ñúùî êàòî Òîð, ñâ. Èëèÿ øåñòâóâà ïî Íåáåòî ñúñ ñâîÿòà ãðúìîíîñíà êîëåñíèöà è áîðè ñå ñ íåáåñíèòå õàëè. Åäèíñòâîòî ìåæäó ìèòîâåòå íà áúëãàðè è âèêèíãè èìà è â äðóãè äâà êîìïîíåíòà: îñíîâíàòà òåçà è ïîñëàíèåòî êúì íàñ. Áîãîâåòå â ñúçíàíèåòî íà ïðåäöèòå íè ñúâñåì íå ñà áåçñìúðòíè èäåàëíè îáðàçè, êîèòî íå ãðåøàò èëè äåìîíñòðèðàò ñâîåòî ñúâúðøåíñòâî. Íàïðîòèâ, òå óìèðàò è ïðè÷èíÿâàò ñìúðò, òå ñà íîñèòåëè íà ñúùèòå ñòðàñòè, äåòî ìú÷àò è íàñ õîðàòà, òåõíèòå ãðåøêè è ïîðîöè â êðàéíà ñìåòêà ùå äîâåäàò äî êðàÿ íà ñâåòà. Æèâîòúò èì å ó÷åíèå çà äîáðîäåòåë – ñòðàøíîòî å íå äà ãðåøèø, çàùîòî ÷ðåç ãðåøêèòå ñå ðàæäà ëèäåðúò; ñòðàøíîòî å äà íå íîñèø îòãîâîðíîñòòà çà äåëàòà ñè.  ìîìåíòà, â êîéòî áîãîâåòå ïðåñòúïâàò äàäåíàòà äóìà è óáèâàò çàðàäè çëàòî, çàïî÷âà ñâúðøåêúò íà ñâåòà. Áîãîâåòå çíàÿò òîâà è âúïðåêè âñè÷êî ïðåäïðèåìàò òàçè ñòúïêà, ìîæå áè, çà äà íè êàæàò, ÷å íå áèâà äà æèâååì òåõíèÿ æèâîò. Òå ïðàâÿò ñâîÿ èçáîð, çà äà ìîæåì äà ðàçáåðåì ñìèñúëà òîâà äà ïðàâèø íåùàòà ïðàâèëíî, äà ðàçáåðåì äîáðîäåòåëòà è îòëèêàòà é ñ äîáðî è ëîøî, äà ðàçñúäèì çà ñàìîæåðòâàòà êàòî îïðåäåëÿùà áåçñìúðòèåòî íà îíîâà, êîåòî óìèðà, çà èçáîðà, êîéòî òðÿáâà äà íàïðàâèì, áåç çíà÷åíèå äàëè íè õàðåñâà èëè íå... Ñúùåñòâóâà ñïåöèôè÷íî ñõâàùàíå çà ðîëÿòà íà óïðàâëÿâàùèÿ è òîâà ñõâàùàíå èìà äúëáîêè êîðåíè íàçàä âúâ âðåìåòî è å õàðàêòåðíî çà âñè÷êè Ñêàíäèíàâñêè íàðîäè, íåçàâèñèìî îò òîâà êàêâà å ôîðìàòà íà äúðæàâíî óïðàâëåíèå. Ñòàâà âúïðîñ çà ò.íàð. “öàðñêà ñâàòáà”. Ïîíÿòèåòî å òâúðäå óñëîâíî è ñàìî ôîðìàëíî ãîâîðèì çà áðàêîñú÷åòàíèå. Ïðîèçõîäà íà äóìàòà å ñòàðîñêàíäèíàâñêè – konungsvíxla, êúäåòî konungur îçíà÷àâà “öàð, êðàë”, à víxl – “ïðîìÿíà”. Ñïîðåä äðåâíèòå âÿðâàíèÿ è öåðåìîíèÿ, âëàäåòåëÿò å âñòúïâàë îôèöèàëíî âúâ âëàñòòà ñè, ñëåä êàòî òîé íàâúðøè ïúëíîëåòèå. Èíòåðåñíîòî å îáà÷å, ÷å ïúëíîëåòèåòî íå å ñâúðçàíî òîëêîâà ñ âúçðàñò, êîëêîòî ñúñ ñâîåîáðàçíîòî “èçðàñòâàíå” èëè ñúçðÿâàíå íà ëè÷íîñòòà ïî îòíîøåíèå íà ñúçíàíèåòî çà îòãîâîðíîñòòà. Îùå ñ ðàæäàíåòî íà ïðåñòîëîíàñëåäíèêà ñà ñå ïîäáèðàëè èçìåæäó îïðåäåëåíè ìîìè÷åòà íÿêîëêî, êîèòî ñòàâàëè æðèöè íà áîãèíÿòà Çåìÿ è ñà áèëè îáó÷àâàíè çà åäèíñòâåíàòà ñè ðîëÿ â æèâîòà – äà ïðåäàäàò íà âëàäåòåëÿ, íàðåä ñ íåãîâîòî âúçìúæàâàíå, âëàñòòà íàä çåìÿòà è õîðàòà. Êîãàòî íàñòúïâàëî âðåìå çà êîðîíàöèÿòà åäíî îò òåçè ìîìè÷åòà å áèëî îïðåäåëÿíî äà ñòàíå êðàëñêà æåíà. Öåðåìîíèÿòà ïî ñâàòáàòà íà âëàäåòåëÿ ïðîäúëæàâàëà òðè äåíà. Òîëêîâà å îñòàâàëî è íà äåâèöàòà äà æèâåå. Ïðåç òåçè òðè äåíà òÿ å ïðåäñòàâëÿâàëà ñâîÿòà áîãèíÿ, ò.å. âëàäåòåëÿò ñå å æåíåë íå çà ïðîñòîñìúðòíà, à çà Çåìÿòà. Çà òîâà âðåìå òÿ å áèëà äëúæíà äà íàïðàâè îò äåòåòî ìúæ, âúïëúùàâàéêè îáðàçà íà Çåìÿòà, æðèöàòà ñèìâîëè÷íî å ïðåäàâàëà âëàñòòà íàä õîðàòà íà ÷îâåêà, êîéòî ïðåç öåëèÿ ñè æèâîò å ãîòâåí äà áúäå êðàë, íî çà òåçè òðè äåíà òðÿáâà äà ïîåìå è îñúçíàå òåæåñòòà íà îòãîâîðíîñòòà íà âëàäåòåëÿ, îòãîâîðíîñòòà çà ñúäáàòà íà íàðîäà. Ñëåä òîâà æðèöàòà å óìèðàëà, çàùîòî âëàñò ïðåäñòàâëÿâà íå ëè÷íîñò, à ôóíêöèÿ è ñ ïðèêëþ÷âàíå íà çàäà÷àòà è çíà÷åíèåòî ñè, ïðèêëþ÷âà è ôèçè÷åñêîòî ñúùåñòâóâàíå íà ôîðìàòà. Èäåÿòà å, ÷å âëàäåòåëÿò ïîëó÷àâà âëàñòòà ñè, çà äà ñëóæè è ñå ãðèæè çà íàðîäà ñè, à àêî ñå íàëîæè äà ñå æåðòâà, òîé òðÿáâà äà å ñïîñîáåí äà âçåìå ðåøåíèå çà òîâà.  Øâåäñêàòà íàöèîíàëíà ãàëåðèÿ äíåñ ìîæå äà ñå âèäè êàðòèíà, êîÿòî èçîáðàçÿâà ëåãåíäà çà îáåñâàíåòî íà êðàëÿ, çàùîòî ãîäèíàòà áèëà íåïëîäîòâîðíà è ìíîãî òåæêà çà íàðîäà. Ðåàëèñòè÷íîñòòà íà êàðòèíàòà å òàêàâà, ÷å ïúðâîíà÷àëíî Íàöèîíàëíàòà
41  ñàãàòà ñå êàçâà „Ïî èìåòî íà Îäèí íàðåêîõà Àóäóí (Îéäóí) è íàðè÷àõà õîðàòà òàêà ñèíîâåòå ñè, à ïúê îò èìåòî íà Òîð å íàðå÷åí Òîðèð èëè Òîðàðèí èëè ïðîèçëèçàò äðóãè íàèìåíîâàíèÿ êàòî Ùåéíòîð èëè Õàôòîð èëè îùå ïî-èçìåíåíè.” 42 Çåíò áóðäæàí êîëîáúð Äâèæåíèå “Âîèíè íà Òàíãðà”
352
ÀÂÈÒÎÕÎË ãàëåðèÿ íå ïîæåëàëà äà ÿ êóïè, êîåòî ñòîðèëè ÿïîíöè è ñëåä òîâà ñå íàëîæèëî øâåäèòå äà îòêóïóâàò ïëàòíîòî îò ßïîíèÿ. Àêî ïîñåòèòå Ïåðïåðèêîí, íå ïðîïóñêàéòå äà âèäèòå Õðàìúò-óòðîáà äî ñ. Íåíêîâî. Òàì ùå ÷óåòå ñúùàòà ëåãåíäà. Òîâà íàñëåäñòâî îò âðåìåòî íà òðàêèòå å îòêðèòî ïðåç 2001 ã. Âõîäúò å îôîðìåí êàòî âóëâà. Íàâúòðå ñå ðàçâèâà ïåùåðà ñ äúëáî÷èíà 22 ì. Ñïåöèàëèñòèòå äîêàçâàò, ÷å ïúðâîíà÷àëíî êóõèíàòà å áèëà êàðñòîâà è äúëáîêà åäâà 16 ì. ×îâåøêàòà ðúêà ÿ å èçäÿëàëà âúâ âèä íà æåíñêà óòðîáà, ïî ñòåíèòå íà êîÿòî íåïðåêúñíàòî ñå ñòè÷à âîäà. À âúâ âúòðåøíèÿ þæåí êðàé íà ïåùåðàòà å èçäúëáàí îëòàð, ñèìâîëèçèðàù ìàòêàòà.
Èñòèíñêàòà èçíåíàäà íàñòúïâà òî÷íî íà îáÿä. Òîãàâà ïðåç íàðî÷íî èçñå÷åí ïðîöåï íà òàâàíà, âúâ âúòðåøíîñòòà ïðîíèêâà ñëúí÷åâ ëú÷, êîéòî ñå ïðîåêòèðà íà ïîäà. Îáðàçóâà ñå èäåàëíî îôîðìåí ñëúí÷åâ ôàëîñ, êîéòî ïîñòåïåííî ñå óâåëè÷àâà è óñòðåìÿâà êúì îëòàðà-ìàòêà. Íî ñàìî ïðåç îïðåäåëåíî âðåìå íà ãîäèíàòà, êîãàòî ñëúíöåòî ñå íàìèðà íèñêî íà ñåâåð, òîé ìîæå äà å äîñòàòú÷íî äúëúã, çà äà îïëîäè ñèìâîëè÷íî óòðîáàòà. Ñïîðåä èç÷èñëåíèÿòà òîâà ñà ìåñåöèòå ÿíóàðè-ôåâðóàðè. Íÿìà ñúìíåíèå, ÷å ñòàâà äóìà çà ïåùåðàòà-óòðîáà, êîÿòî ó÷åíèòå-òðàêîëîçè áÿõà ïðåäâèäèëè òåîðåòè÷íî íà áàçàòà íà îñêúäíèòå äàííè îò àíòè÷íèòå äîêóìåíòè.  òîçè õðàì ñå îñúùåñòâÿâàëà êóëìèíàöèÿòà íà îðôè÷åñêèòå âÿðâàíèÿ. Ñïîðåä äðåâíèòå àâòîðè èìåííî â òàêúâ îðôè÷åñêè õðàì íà î-â Ñàìîòðàêè ïîñâåòåíèòå íåæåíåíè ìúæå (à-áèè) èçâúðøâàëè ñâîèòå ñåêñóàëíè îáðÿäè ñ òðàêèéñêèòå ìîìè÷åòà. Ñìèñúëúò íà òåçè îðãèè å ìíîãî äúëáîê - öàðÿò óìèðà è ñå ðàæäà ïåðèîäè÷åñêè, ïîäîáíî íà ïðèðîäàòà. Çà äà ñå îñúùåñòâè òîâà òîé òðÿáâà äà ñå èçêà÷è âèñîêî â ïëàíèíàòà. Òàì âëàäåòåëÿò-ïúðâîæðåö ïðèíàñÿ â æåðòâà åäðî æèâîòíî èëè ÷îâåê, êîåòî ñèìâîëèçèðà íåãîâàòà ñîáñòâåíà ñìúðò. Ñëåä òîâà âñòúïâà â ñèìâîëè÷åí áðàê ñ áîãèíÿòà-ìàéêà, îïëîæäà ÿ è ñå âúçðàæäà. Òàêà ñå ñúçäàâà èäåÿòà çà ñèíà-ëþáîâíèê, ðîäåí îò áîãèíÿòà-ìàéêà è âëÿçúë â ñíîøåíèå ñ íåÿ â íåéíàòà óòðîáà, ò.å. ïåùåðàòà. Êàêòî ïèøå Ìàêðîáèé, òîâà ñòàâà â îðôè÷åñêîòî ñâåòèëèùå, ðàçïîëîæåíî â ïëàíèíñêèòå íåäðà. Ðàçêðèâàíåòî íà ìíîãî äåòàéëè îò èç÷åçíàëèòå îðôè÷åñêè âÿðâàíèÿ ñòàíà âúçìîæíî ÷ðåç èçñëåäâàíåòî íà åäèí ñòðàíåí êóëò, ñúõðàíèë ñå â äåáðèòå íà Ñòðàíäæà. Ñïîðåä íàðîäíèòå ñõâàùàíèÿ ñâåòèöàòà Ìàðèíà îáèòàâàëà ïåùåðà, â êîÿòî çàäúëæèòåëíî òðÿáâà äà òå÷å âîäà, ñèìâîëèçèðàùà ñïåðìàòà, âëèâàùà ñå â óòðîáàòà. À ñàìàòà Ìàðèíà áèëà çà÷åíàòà, ñëåä êàòî ìàéêà é ìîëè Ñëúíöåòî çà ïîìîù. Âåäíúæ â ãîäèíàòà åðãåíè è ìîìè ñå ñúáèðàò â òàêèâà ïåùåðè, çà äà ó÷àñòâàò â òàéíñòâîòî íà çà÷àòèåòî. Òóê íå ìîæå äà íå ñå íàïðàâè âðúçêà ñ îïèñàíàòà îò Õåðîäîò ïîëîâà ðàçïóñíàòîñò íà òðàêèéñêèòå äåâîéêè, êîèòî ñå ñúâúêóïëÿâàëè áåçðàçáîðíî â ïåùåðàòà-ñâåòèëèùå íà î-â Ñàìîòðàêè. Ñúùèòå ðèòóàëè ñå èçâúðøâàëè â ðàííîòî îðôè÷åñêî ñâåòèëèùå íà Äåëôè. Íî ìîæå áè íàé-èíòåðåñíè ñà äàííèòå â ïèåñàòà “Âàêõàíêèòå” íà Åâðèïèä. Ñïîðåä òÿõ, ïîñâåòåíèòå íà Äèîíèñ îðãèè ñå ïðàâåëè òî÷íî â òåçè ïåùåðè ñ òå÷àùà âîäà-ñïåðìà, ñèìâîëèçèðàùè óòðîáàòà íà áîãèíÿòà-ìàéêà. Åòî ÷å îòíîâî ñå äîñòèãà äî êóëòà êúì Äèîíèñ, ÷èåòî ñâåòèëèùå ñå òúðñè íà Ïåðïåðèêîí. Òî÷íî îò îêîëíîñòèòå íà ïåùåðàòà-óòðîáà èçâèðà ðåêà Ïåðïåðåøêà, à Ïåðïåðèêîí îòñòîè íà îêîëî 20 êì ïî íåéíîòî òå÷åíèå. Åäâà ëè òðÿáâà äà èìà ñúìíåíèå â òÿõíàòà âçàèìíà âðúçêà43. Ìèòúò çà Äúðâîòî íà æèâîòà çàåìà öåíòðàëíî ìÿñòî â êîñìîãîíèÿòà íà èíäîåâðîïåéñêèòå íàðîäè. Çà ïðèñúñòâèåòî ìó â áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ ñâèäåòåëñòâóâà åäíà íàøà íàðîäíà ïåñåí: “Èçðàñëî å âèñîêî äúðâî, â êîðåí ìó æúëò çìåé ëåæè, íà ñðåäàòà òúíêà çìèÿ, íà âúðõà ìó îðåë ìúòè.”44  ïåñåíòà äîñëîâ-
íî ñå ðàçêàçâà ìèòúò çà ÿñåíà Èãäðàñèë, ïðåäñòàâåí êàòî Ñâåòîâíî äúðâî â „Åäèòå”.  „Ñàãà çà Õàëôäàí ×åðíèÿ” ñå ðàçêàçâà çà ñúíÿ íà êðàëèöà Ðàãíèë – äîêàòî áèëà â ãðàäèíàòà, èçâàäèëà åäèí øèï îò ðèçàòà ñè. Êàêòî ãî äúðæàëà òîé ïðîðàñíàë è åäèíèÿò ìó êðàé ñòèãíàë çåìÿòà è ïóñíàë êîðåíè, à äðóãèÿò ñå èçâèñèë â íåáåòî âúâ âèä íà äúðâî – òîëêîâà âèñîêî, ÷å íå ìîæåëà äà âèäè âúðõà ìó. À íàé-ñòðàííîòî îò âñè÷êî å, ÷å äîëíàòà ÷àñò íà ñòâîëà áèëà ÷åðâåíà êàòî êðúâ, êîðîíàòà áèëà ïèùíà è çåëåíà, à êëîíèòå îòãîðå – áåëè êàòî ñíÿã. Âúâ ôèëîñîôñêîòî òúëêóâàíèå íà „Åäèòå” ÷åðâåíîòî ñèìâîëèçèðà âîèíà, çåëåíîòî – æðå÷åñòâîòî è ñàêðàëíîòî, à áÿëîòî – ïðîäóêòèâíàòà ñúçèäàòåëíà åíåðãèÿ. Äúðâîòî íà æèâîòà ñèìâîëèçèðà ðîäà, âëàñòòà, ðåñïåêòèâíî äúðæàâàòà, êîÿòî ñå ãðàäè âúðõó èäåÿòà çà ðîäà. Ñèìâîëèêàòà íà íàøèÿ ðîäåí òðèáàãðåíèê îòêðèâàìå â „Õåéìñêðèíãëà” – ôàêò, êîéòî å òðóäíî äà ñå ïðåíåáðåãíå ñ ëåêà ðúêà. Êàê ñòîè òîçè ïðîáëåì ïðè ðóíè÷åñêèòå çíàöè? Íÿêîè èñòîðèöè ñìÿòàò, ÷å ðóíèòå ñà ïðîèçëåçëè îò òåâòîíñêèòå ïëåìåíà íà Ñåâåðíà Åâðîïà êúì 500 ã.ïð.Õð. Äðóãè ñà íà ìíåíèå, ÷å ñà ïðèñïîñîáåíî ãðúöêîòî ðúêîïèñíî ïèñìî. Íÿêîè ïúê òâúðäÿò, ÷å òå ïðîèçõîæäàò îò ëàòèíñêàòà àçáóêà, èëè ïúê ÷å ñà áèëè ñúçäàäåíè ïî âðåìå íà âèêèíãñêàòà öèâèëèçàöèÿ îêîëî 800 ã.ñë.Õð. Âúïðåêè âñè÷êî ÿñíî å, ÷å ðóíèòå áèëè èçïîëçâàíè îò åçè÷åñêèòå ïëåìåíà îò Ñåâåðíà Åâðîïà. Òåçè ïëåìåíà ñà íè çàâåùàëè ìèòîëîãèÿ è ñàãè, êîèòî â ïî-êúñíèòå òåêñòîâå ñòàâàò èçâåñòíè êàòî “Åäè”. Îòäåëíèòå ïîåìè áèëè ñúáðàíè â åäèí ðúêîïèñ, íàðå÷åí “Êðàëñêè ðúêîïèñ” (Codex Regius) è òîé äàòèðà îò ÕIII â. Áèë ñúñòàâåí ïîâå÷å îò 200 ãîäèíè, ñëåä êàòî Èñëàíäèÿ å ïðèåëà õðèñòîâàòà âÿðà. Òîâà, êîåòî äíåñ å èçâåñòíî êàòî “Ñòàðàòà Åäà”, å ñáîðíèê îò âèêèíãñêè ïîåìè, ñúñòàâåí îò åäèí èñëàíäñêè õðèñòèÿíñêè ñâåùåíèê íà èìå Ñàéìóíä. Çà „Ìëàäàòà Åäà” âå÷å ñòàíà âúïðîñ.  òåçè ñú÷èíåíèÿ ìíîãîêðàòíî ñà îïèñâàíè êà÷åñòâàòà íà ðóíèòå. “Åäèòå” ïðåäñòàâÿò îòäåëíè ÷àñòè îò ïîñòîÿííàòà áîðáà ìåæäó áëàãîòâîðíîòî âëèÿíèå íà Ïðèðîäàòà è âðåäíèòå ñèëè íà Õàîñà. Íî òå íè ïîêàçâàò íå òîëêîâà ñ ïðîèçõîäà, êîëêîòî ñ ïðåðàæäàíåòî íà ðóíèòå. Òÿõíîòî “ðàçêðèâàíå” íå áèëî íèùî äðóãî, îñâåí “ïðåîòêðèâàíå” íà íåùî “çàãóáåíî”, çàùîòî ñïîðåä óñòíèòå ïðåäàíèÿ, ðóíèòå èçãëåæäà ñå îòíàñÿò ìíîãî ïî-íàçàä âúâ âðåìåòî, îòêîëêîòî ñàìèòå ïèñìåíè èçòî÷íèöè. Ìèòîâåòå îáÿñíÿâàò êàê å çàïî÷íàë æèâîòúò, êàê ñå ðàçâèë òîé íà òàçè ïëàíåòà è êàê ñúáèòèÿ, ñòàíàëè â ìèíàëè âðåìåíà, èìàò ïðîäúëæèòåëíî âúçäåéñòâèå âúðõó ïîëîæåíèåòî íà õîðàòà. Òåçè ïðåäàíèÿ áèëè ñúçäàäåíè îò áåçïèñìåíè íàðîäè è óñòíî ñå ïðåäàâàëè îò ïîêîëåíèå íà ïîêîëåíèå. Ìèòîâåòå ñà äåïîëèòèçèðàíàòà èñòîðèÿ íà íàðîäèòå, òÿõíàòà èñòèíñêà ðîäîâà ïàìåò, ëèøåíà îò ïðåòåíöèèòå íà äåìàãîãèÿòà. Ïîåìàòà “Õàóâàìàóë”, (“Ñëîâîòî Ñâèøå”) â “Ñòàðàòà Åäà” îïèñâà êàê Îäèí, ñòðåìåéêè ñå äà ïîñòèãíå çíàíèå, ñå ïîäëîæèë íà èçïèòàíèå, êàòî âèñÿë íàäîëó ñ ãëàâàòà îò åäíî äúðâî äåâåò äåíîíîùèÿ áåç õðàíà è âîäà, ïðîáîäåí îò ñâîåòî ñîáñòâåíî êîïèå. Ïî âðåìå íà ñòðàäàíèåòî òîé îòêðèë ðóíèòå. Òå äàâàëè ñðåäñòâî çà ïðèäîáèâàíå íà çíàíèå çà ñêðèòèòå ñèëè íà ïðèðîäàòà è íà ïðîöåñèòå é. Òå ïðàâåëè âúçìîæíî âúçïðèÿòèåòî äà äîñòèãíå îòâúä îáñåãà íà ôèçè÷åñêèòå ñåòèâà.  “Ïîåòè÷íàòà Åäà” (1200 ã. ñë. Õð.), å çàïèñàíî: Çíàì àç, âèñÿõ íà îíóé îáâåòðåíî äúðâî, öåëè äåâåò äúëãè íîùè íàðàíåí îò îñòðèå è îòäàäåí íà Îäèí ñàì æåðòâà íà ñàìèÿ ñåáå ñè, íà îíóé äúðâî, çà êîåòî íèêîé íå çíàå äîãäå ïúëçÿò ìó êîðåíèòå. Íå âçåõ õëÿá îò íèêîãî. íèòî ðîã ñ âîäà. Íàäîëó àç ñå âçèðàõ è ðóíèòå ñúçðÿõ. Ñ áóåí âèê ñúçðÿõ è ïàäíàõ îò äúðâîòî àç.45
43
ìàòåðèàëúò å îò www.perperikon.bg Àíàíè Ñòîéíåâ. Áúëãàðñêà ìèòîëîãèÿ – Ñ., 1994, 332 ñ. 45 Ïðåâîäúò å ìîé 44
353
ÀÂÈÒÎÕÎË Èñòîðèÿòà çà Îäèí, êîéòî âèñè íà äúðâî, èìà ïðèëèêè ñ èñòîðèÿòà çà Ðàçïÿòèåòî. Âåðîÿòíî õðèñòèÿíñòâîòî ñòàíàëî ïðèåìëèâî çà ñåâåðíèòå íàðîäè îò÷àñòè, çàùîòî ñòðàäàíèÿòà íà Èñóñ íà êðúñòà íàïîìíÿëè çà èçïèòàíèåòî íà Îäèí, êîéòî ñúùî áèë ïðîíèçàí ñ êîïèå. Íî åäíà îò ðàçëèêèòå å, ÷å Îäèí áèë ïðîâåñåí íàäîëó ñ ãëàâàòà!  åçîòåðè÷íèòå âÿðâàíèÿ è ìèñòèêè ñå å ñìÿòàëî âèíàãè, ÷å äîëíèÿ (ìàòåðèàëíèÿ) è ãîðíèÿ (äóõîâíèÿ) ñâÿò ñà ñâúðçàíè ñ äúðâî (æèâîòà). Âèñåíåòî íàäîëó ñ ãëàâàòà ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî äåéñòâèå íà ìúäðåö, êîéòî, çà äà ïîëó÷è ïî-ãîëÿìî ïîçíàíèå, äîáðîâîëíî ñå ïîñòàâÿ ìåæäó äâàòà ñâÿòà, ïðîìåíÿ ÿâíîòî è òðàäèöèîííîòî, çà äà ïðîíèêíå â äðóãî áèòèå. Îáðúùàíåòî íàäîëó êúì äúðâîòî è ãëåäàíåòî êúì êîðåíèòå ìîæå äà ñå òúëêóâà êàòî ñèìâîë íà âãëåæäàíåòî â äúëáèíèòå íà íåñúçíàòåëíîòî, êúäåòî ñå íàìèðà ñêðèòàòà åíåðãèÿ íà ïðîìåíèòå. Òî å è ñèìâîë íà ñìúðòòà è çàðàæäàùèÿ ñå îò íåÿ íîâ æèâîò – ïðîòèâîïîëîæíîñòèòå, êîèòî èäåàëíî ñå äîïúëâàò. Îäèí æåðòâà ñåáå ñè, çà äà ìîæå äà ñå ïðåðîäè îòíîâî, íî ñ íîâî ïîçíàíèå çà ñâåòà è Êîñìîñà, åãîòî äà ïðåðàñíå â èäåÿòà çà âèñøèÿ Àç è ðåçóëòàòúò å âèäåíèåòî íà ðóíèòå. Íàé-ÿðêîòî ïðîÿâëåíèå íà ÷îâåøêèÿ æèâîò å æåðòâîãîòîâíîñòòà. Íå ñëó÷àéíî Îäèí ñå ïðèíàñÿ â æåðòâà íà ñàìèÿ ñåáå ñè – òúé Áîãúò Îäèí óòâúðæäàâà ×îâåêà Îäèí, ñàìî ÷ðåç ïðèåìàíåòî íà ÷îâåøêè îáðàç è áåçóñëîâíîòî æåðòâàíå, êîåòî îñìèñëÿ ÷îâåøêèÿ æèâîò è ïðàâîòî íà èçáîð, ìîæå äà ñå äîñòèãíå áîæåñòâåíîòî. Çà äà áúäåø áîã, òðÿáâà äà ìèíåø ïúòÿ íà ÷îâåêà è òîçè èçáîð íÿìà íèùî îáùî ñ ÷îâåêîëþáèåòî – Íåáåòî è Çåìÿòà íå ñà õóìàííè. Äúðâîòî, íà êîåòî Îäèí áèë ïðîâåñåí, ñå íàðè÷à â íîðäè÷åñêàòà ìèòîëîãèÿ “Äúðâîòî Èãäðàñèë” (Yggdrasill) è ñèìâîëèçèðà Äúðâîòî íà æèâîòà. Ñòàðîñêàíäèíàâñêàòà äóìà “Yggur” å åäíî îò èìåíàòà íà Îäèí. Äóìàòà “drasill” (drösull) îçíà÷àâà “êîí”, íî ìîæå äà ñå ïðåâåäå êàòî “áåñèëî”, îùå ïîâå÷å, ÷å ïîíÿêîãà áåñèëêèòå ñà íàðè÷àíè “êîíå”. Ñïîðåä Ìåäîóç ïîäîáúð ïðåâîä íà “Yggur” å äóìàòà “Àç” (“Ek”) - èäåíòè÷íîñòòà íà èçíà÷àëíèÿ äóõ îòâúòðå, à “drasill” â ñìèñúë íà “íîñèòåë” èëè “ïðåíîñèòåë”. Òàêà “ìîÿò êîí” å ñðåäñòâîòî, êîåòî ïðåíàñÿ èçíà÷àëíèÿ äóõ - òâîðåöà è ñúçäàòåëÿ, ÷ðåç ïúòåøåñòâèå âúòðå â ìíîãîèçìåðíàòà äåéñòâèòåëíîñò, çà äà ìîæå äà ñå êóëòèâèðà, äà íàäñêî÷è òîâà, êîåòî å ÷èñòî ÷îâåøêî. Òúé Äúðâîòî Èãäðàñèë å äúðâî íà ñúùåñòâóâàíåòî íà “Àç-à”, âúâ è âúí îò Âðåìåòî. Òàêà ðóíèòå áèëè ïðèåìàíè êàòî áîæåñòâåíî îòêðîâåíèå, äàäåíî ñ ëþáîâ è ïðåäíàçíà÷åíî äà äîíåñå íà ÷îâå÷åñòâîòî ïîëçà ÷ðåç ðàçáèðàíå íà òîâà êàê äåéñòâà ïðèðîäàòà è êàê ìîäåëèòå, êîèòî ñúùåñòâóâàò â ïðèðîäàòà, äåéñòâàò è âúòðå â ÷îâåêà. Èìà èñòîðè÷åñêè èçâîðè, êîèòî ñâèäåòåëñòâàò çà òîâà, ÷å õîðàòà îò äðåâíîñòòà ñà îáÿñíÿâàëè ïðîöåñèòå íà ïðåîáðàçóâàíå íà åíåðãèÿ-äóõ â ìàòåðèÿ è îáðàòíî ïîñðåäñòâîì òúëêóâàíåòî íà ïðîñòèòå ÷èñëà. Òàêèâà äàííè èìà çà íàðîäèòå îò Ñðåäíà Àçèÿ ïðåç Åâðîïà è Åãèïåò äî öèâèëèçàöèèòå â Þæíà Àìåðèêà. Êîñìè÷åñêèÿ çàêîí çà òâîðåíèåòî å ñèñòåìàòà îò íóëà äî äåâåò, ÷ðåç êîéòî ìàòåðèÿòà ñå ïðîÿâÿâà îò íåâèäèìàòà åíåðãèÿ, à ôîðìàòà ñúîòâåòíî ñå ïðåâðúùà îáðàòíî â åíåðãèÿ. Îò íóëàòà îò “Íèùîòî”, Ãèííóíãàãàï â ñåâåðíàòà ìèòîëîãèÿ - èäâà âñè÷êî, êîåòî ñúùåñòâóâà. Îò òîâà Íèùî ñå ðàæäà åäèíñòâåíîòî Åäèíñòâî - åäíîòî, êîåòî ñúçäàâà ñâåòà íà ïðîòèâîïîëîæíîñòèòå. Ñëèâàíåòî íà äâåòå ñúçäàâà òðèàäà, êîåòî ïðèâåæäà â äâèæåíèå äåéñòâèåòî è ïðîòèâîäåéñòâèåòî, ò.å. ðàæäà ñå ñâåòà íà ïðîìåíèòå. Äåâåò å ñáîðúò îò òðèòå òðîéêè íà áèòèåòî è âúðõúò â ðàçâèòèåòî íà ñèñòåìàòà, ñëåä íåãî çàïî÷âà íîâ ïðîöåñ è ïîêàçâà çàâúðøåíèÿ êîñìè÷åñêè ìîäåë íà ìàòåðèÿòà è íà ïðåîáðàçóâàíåòî â Ïðèðîäàòà, Âñåëåíàòà è ÷îâåøêèÿ ðîä, êàòî âñè÷êè ñå îáåäèíÿâàò, çà äà îáðàçóâàò öÿëî – ïîíÿòèåòî çà ñúâúðøåíñòâî.  ñâåòëèíàòà íà êàçàíîòî, ñòðóâà ìè ñå, ÷å òâúðäåíèåòî íà Ê. Ìåäîóç, ÷å Îäèí âåðîÿòíî å íîñåë äåâåò ïðú÷êè, àòðèáóò íà ëå÷èòåëèòå-øàìàíè, â êîèòî òîé ñúçèðà âñè÷êèòå 24 ðóíè, çâó÷è ïðàâäîïîäîáíî. Äåâåòòå ïðú÷êè ñèìâîëèçèðàëè Êîñìîñà - öåëîñòòà íà ñúùåñòâóâàíåòî, èçãðàäåíà â äåâåò “ñâÿòà” èëè “ñôåðè” íà äåéñòâèòåëíîñòòà. Èíòåðåñíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å äåâåòòå àòðèáóòà ñà áèëè èçïîëçâàíè è îò äðóãè ëå÷èòåëè-ìúäðåöè – îò êîëîáðèòå íà Âîëæêèòå è Äóíàâñêèòå ïðàáúëãàðè, êàêòî ãîâîðÿò ìíîæåñòâî èñòîðè÷åñêè ñâåäåíèÿ. Ðóíè÷åñêèòå çíàöè ñà áèëè èçïèñâàíè âúðõó ëè÷íè âåùè; âúðõó ùèòîâå è äðóãè îðúæèÿ; íà æåçëè è øàìàíñêè ïîñîáèÿ, âúðõó àìóëåòè è
354
òàëèñìàíè. Îãðîìíèòå êàìúíè, èçïèñàíè ñ ðóíè, êîèòî ñëóæåëè çà íàäãðîáíè çíàöè è ìåæäè, áèëè îñîáåíî ïîïóëÿðíè íà Ñêàíäèíàâñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Ðóíè÷åñêèòå øàðêè áèëè âãðàæäàíè è â ïîäðåäáàòà íà ãðåäèòå â ñãðàäèòå îò äúðâî è òóõëè è òàêà ñòàíàëè îòëè÷èòåëíà ÷åðòà íà ãåðìàíñêàòà è äðåâíîáúëãàðñêàòà àðõèòåêòóðà. Ðóíè÷åñêîòî ïèñìî áèëî âêëþ÷åíî â òúðãîâñêèòå çíàöè, âúâ ôèðìåíèòå çíàöè, â ìîíîãðàìèòå è äîðè â õåðàëäè÷åñêèòå ãåðáîâå. Ñ äðóãè äóìè, ðóíèòå äî ãîëÿìà ñòåïåí ñà áèëè ÷àñò îò âñåêèäíåâíèÿ æèâîò.
Äðåâíèÿ ñèìâîë íà ñâàñòèêàòà (ãîðå âëÿâî) ñëóæåë êàòî ó÷åáíî êîëåëî çà Çàêîíà íà ñúòâîðåíèåòî îò íóëà äî äåâåò.  ñêàíäèíàâñêàòà ìèòîëîãî-ôèëîñîôèÿ „×óêúò íà Òîð”.  íåãî ñà ïîêàçàíè êðúãîâîòî, öèêëè÷íîòî, ñïèðàëíîòî è áåçêðàéíîòî äâèæåíèÿ íà Æèçíåíàòà ñèëà íà âñåëåíàòà (ïðåäñòàâåíà îò ãîðíèÿ äåñåí ñèìâîë), êîèòî ìîæå äà ñå ñðàâíÿò ñ Ìàãè÷åñêîòî êîëåëî íà êîðåííèòå àìåðèêàíöè è ñ Êîëåëîòî íà Ñèëàòà ñ îñåì ñïèöè â äðóãè òðàäèöèè (öåíòúð âëÿâî). Êèòàéñêèÿò äàîèñòêè ñèìâîë íà Âåëèêèÿ Ïðåäåë (ñðåäàòà âäÿñíî) ñúäúðæà äîïúëâàùèòå ñå ïðîòèâîïîëîæíîñòè íà Èí è ßí è ïðîöåñà íà ïðîìÿíà, ïðèñúù íà âñè÷êè ôèçè÷åñêè ïðîÿâëåíèÿ. Ñèìâîëúò Óàêàí-Òàíêà íà èíäèàíöèòå îò Âåëèêèòå ðàâíèíè â Ñåâåðíà Àìåðèêà (äîëó âëÿâî) áèë ïðåäñòàâÿíå íà åíåðãèÿòà, ïðîÿâÿâàùà ñå âúâ ôîðìà, è ôîðìà, ïðåâðúùàùà ñå îáðàòíî â åíåðãèÿ, êàêòî ñå ïîêàçâà è â áåçêðàéíîòî äâèæåíèå íà ñèìâîëà íà ÷èñëîòî îñåì (äîëó âäÿñíî). Òàêà âñè÷êè òåçè äðåâíè ñèìâîëè, êîèòî î÷åâèäíî ïðîèçëèçàò îò ðàçëè÷íè ÷àñòè íà ñâåòà, ñà ïîêàçàíè êàòî òÿñíî ñâúðçàíè è ïîêàçâàò íå ñàìî åäèíñòâî íà ó÷åíèÿòà, íî è îáù ïðîèçõîä.
Äðåâíîáúëãàðñêè ñèìâîëè, ñðåùàùè ñå ïðåäèìíî âúðõó êåðàìè÷íè îòëîìêè (íàé-âå÷å äúíà íà ãëèíåíè ñúäîâå).
Âëÿâî: êèìåðèéñêà áðîøêà ñúñ ñâàñòèêà îò Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå, VIIIâ. ïð. Õð. Âäÿñíî: áúëãàðñêè îáðåäåí õëÿá ñ ïîäîáíî èçîáðàæåíèå
Äåâåòòå ïðú÷êè, êîèòî áèëè õâúðëåíè íà çåìÿòà, îôîðìèëè î÷åðòàíèå, â êîåòî Îäèí âèäÿë 24-òå ðóíè÷åñêè çíàêà
ÀÂÈÒÎÕÎË Òåçè äâàäåñåò è ÷åòèðè ôîðìè ïî-êúñíî ñòàíàëè èçâåñòíè êàòî Îáèêíîâåí èëè Ñòàð Ôóòàðê, çàùîòî ôîíåòè÷íèòå çíàöè Ô-Ó-Ò-À-Ð-Ê âêëþ÷âàò ïúðâèòå øåñò ïðú÷êè, èçîáðàçåíè â íàéðàííèòå çàïèñè íà óñòíèòå ðóíè÷åñêè ïîåìè è ïåñíè çà ðóíèòå “Åäèòå” è ïî òàêúâ íà÷èí ñòàâà ïðîòîòèïà, îò êîéòî ñà èçâëå÷åíè âñè÷êè äðóãè ðóíè÷åñêè ñèñòåìè. Òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ïîñëåäîâàòåëíîòî ïîäðåæäàíå, äàäåíî â “Åäèòå”, ìîæå äà íå îòðàçÿâà íåïðåìåííî ðåäà, â êîéòî ñà áèëè ðàçêðèòè íà Îäèí. Âñå ïàê áðîÿò íà ðóíè÷åñêèòå ôîðìè - äâàäåñåò è ÷åòèðè, îáõâàùà íÿêîëêî âàæíè ïðèíöèïà.
24-òå ðóíè÷åñêè ôîðìè, çàáåëÿçàíè â ìîòèâà íà äåâåòòå ïðú÷êè
×èñëîòî äâàäåñåò è ÷åòèðè, â ñúîòâåòñòâèå ñ êîñìè÷åñêèÿ çàêîí çà õàðìîíèÿòà, èìà ñòðóêòóðà, îáðàçóâàíà îò îêòàâè èëè îñìèöè êàòî ìóçèêàëíè íîòè. Òåçè ðóíè÷åñêè îêòàâè, ïðåäñòàâëÿâàùè ðàçäåëÿíå íà òðè îñìèöè, ñúâïàäàò ñ äâèæåíèåòî íà âåðòèêàëíèòå è õîðèçîíòàëíèòå ðàâíèíè íà âèñøå, ñðåäíî è íèñøå íèâî è âúíøåí, öåíòðàëåí è âúòðåøåí ïëàí. Òå ñå îòíàñÿò ñúùî è äî òðèòå îñíîâíè ñúñòîÿíèÿ íà ñúùåñòâóâàíåòî: ôèçè÷åñêî, óìñòâåíî è äóõîâíî.  äîïúëíåíèå, äâàäåñåò è ÷åòèðèòå ðóíè ìîãàò äà ñå ïîäðåäÿò â ÷åòèðè êóáà, âñåêè îò êîèòî äà ñúäúðæà ïî òðè äâîéêè ïðîòèâîïîëîæíîñòè. ×åòèðè ïîêàçâà ðàâåíñòâî è õàðìîíè÷íî ðàâíîâåñèå, à òðè - ñúòâîðåíèåòî íà ìîäåëè íà ïðîìÿíà, êîèòî èçõîæäàò îò ñëèâàíåòî íà ìúæêàòà è æåíñêàòà ïðîòèâîïîëîæíîñòè, îçíà÷åíè â åäíî è äâå. Òàçè ïîðåäèöà îò äâàäåñåò è ÷åòèðè ðóíè å áèëà èçïîëçâàíà îò âñè÷êè òåâòîíñêè íàðîäè è ñåâåðíîåâðîïåéñêè ïëåìåíà, ñïîðåä ïðîôåñîð Ñâåí Á. Ô. ßíñîí, âèäåí øâåäñêè ðóíîëîã.  íåãîâàòà êíèãà “Ðóíèòå â Øâåöèÿ” ñå òâúðäè, ÷å îò íàìåðåíèòå íà òåðèòîðèÿòà íà äíåøíà Øâåöèÿ 3500 ðóíè÷åñêè êàìúíè è äðóãè íàõîäêè, îãðîìíàòà ÷àñò ñà çàïèñàíè ñïîðåä òîçè àðõàè÷åí ðåä îò äâàäåñåò è ÷åòèðè ðóíè. Ïðîôåñîð ßíñîí è äðóãè èçñëåäîâàòåëè îò ìèíàëîòî ñà ñòèãíàëè äî çàêëþ÷åíèåòî, ÷å â ïîâå÷åòî ñëó÷àè ðóíèòå íå ñà áèëè èçïîëçâàíè çà ñòðàõîâèòèòå öåëè íà âðåäîíîñíîòî ìàãüîñíè÷åñòâî, âúïðåêè ÷å òúêìî ïîðàäè ìàãè÷åñêèÿ ñè õàðàêòåð íÿêîè íàäïèñè ñà òîëêîâà íåÿñíè. Èñòèíàòà å, ÷å âñúùíîñò ðóíèòå íå ñà ìàãè÷åñêè ñèìâîë. Ðóíèòå ñà ïîêàçàòåë çà êà÷åñòâàòà è îòëè÷èòåëíèòå ÷åðòè íà ñèëèòå, êîèòî âëèÿÿò âúðõó òîâà, êîåòî ñå ïîÿâÿâà çà æèâîò, êîåòî å èçÿâåíî è êîåòî ïðîèçëèçà îò ôèçè÷åñêàòà ðåàëíîñò, êîåòî ïðèäîáèâàìå â ñâîÿ ÷îâåøêè îïèò, êîåòî âëèÿå íà íàøèÿ æèâîò ñåãà è êîåòî å â ïðîöåñ íà ïðåõîä è ïðåîáðàçóâàíèå. Íàëèöå å èçâåñòíî ñõîäñòâî ìåæäó ðóíè÷åñêèòå ïèñìåíîñòè íà áúëãàðè è àñè. Ðóíèòå Ñâåùåíîòî ïèñìî íà Îäèí, ñà ñúñòàâåíè îò ïðàâè ëèíèè, ñêëþ÷åíè ïîä úãúë îò 60°. Îò íàäïèñèòå ïðè Ìóðôàòëàð (Ñåâåðíà
46 47
Äîáðóäæà), Ïåòúð Äîáðåâ èçâåæäà îêîëî 60 äðåâíîáúëãàðñêè ïèñìåíè çíàêà.46 Ïîâå÷åòî îò òÿõ ñúùî ñå ñúñòîÿò îò ïðàâè ëèíèè, íî ïîä úãúë îò 90°; äðóãè ïúê èìàò çàîáëåíà ôîðìà. Îò âñè÷êè òåçè ðóíè ñàìî íÿêîè èìàò ãðàôè÷íè ñúîòâåòñòâèÿ ñ ðóíèòå íà Îäèí. Òîâà å ñàìî çà Ìóðôàòëàð, íî çàòîâà ïúê ïî ãðàäåæèòå è êåðàìèêàòà íà Âåëèêè Áîëãàð è Áèëÿð âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ ìîãàò äà ñå ðàçïîçíàÿò âñè÷êèòå çíàöè îò Îäèíîâàòà àçáóêà - Ôóòàðê. Òåçè ôàêòè ñúùî ïîñòàâÿò âúïðîñà çà èñòîðè÷åñêèòå âðúçêè ìåæäó áúëãàðè è àñè, êàêòî è çà ïèñìåíîñòòà íà äðåâíèòå áúëãàðè – äàëè ñòàâà äóìà çà åäíà èëè ïîâå÷å ïèñìåíè ñèñòåìè.
Íàé-÷åñòî ñðåùàíèòå äðåâíîáúëãàðñêè çíàöè âúðõó êàìåííè áëîêîâå îò àðõèòåêòóðíè ïàìåòíèöè íà ñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ. Ïîâå÷åòî îò òÿõ (ñ èçêëþ÷åíèå íà çíàêà “IYI”) íàé-âåðîÿòíî ñà “çàïàçåíè ìàðêè” íà êàìåíîäåëíè ðàáîòèëíèöè. Ôàêòúò, ÷å ñå ñðåùàò âúðõó âñåêè 5òè - 10òè êàìåíåí áëîê âãðàäåí â êðåïîñòíàòà ñòåíà íà Ïëèñêà, ãîâîðè, èìåííî, â ïîäêðåïà íà òàçè òåçà. Ñúùåñòâóâà è ïðåäïîëîæåíèå, ÷å òåçè çíàöè èìàò ñàêðàëíà ñèëà è çàòîâà ñà èçïèñâàíè íà ðàçëè÷íè ìåñòà ïî ñãðàäèòå íà äðåâíà Áúëãàðèÿ.47 È òàêà: Êîé ñúì àç, áúëãàðèíúò è êîé å ìîÿò Ðîä? Ìîæå ïúê íàèñòèíà äà ñå îêàæå íåâúçìîæíî äà ñå îòãîâîðè íà òîçè âúïðîñ, òà ïðåäöèòå íè ñà ïîëîæèëè íà÷àëîòî ñúâðåìåííàòà öèâèëèçàöèÿ â ñâåòà è òîçè âúïðîñ å òâúðäå ñëîæåí! Íèå ëè äà âúðâèì êúì Åâðîïà èëè òÿ êúì íàñ! Àêî íèå íå çàïàçèì áúëãàðñêîòî, íàøåòî ñè, ùå äîéäå âðåìå äà ãî êóïóâàìå îòâúí. Èçáðàëè ñìå ñúäáàòà äà íè íàïðàâè òàêèâà, ÷å äà íå ñå ïîçäðàâÿâàìå ïî óëèöèòå, äà íå ñå ïîçíàâàìå, äà íå ñå ñðàìóâàìå îò ïîãîâîðêàòà „Ïðåêëîíåíà ãëàâèöà ñàáÿ íå ÿ ñå÷å”. Íî åäèíñòâåíè íîñèì ãîðäîòî èìå „áúëãàðè”, òîâà âå÷å å îòãîâîðíîñò, çàâåùàíà íè îò äåäèòå. Çà íàñ îñòàâà ñàìî äà íàìåðèì êóðàæà äà íîñèì òàçè îòãîâîðíîñò. Ïðåç 1970-òà ãîäèíà, ïðè îôèöèàëíîòî ïîñåùåíèå íà Òîäîð Æèâêîâ â ßïîíèÿ*, òîé áèë ïîñðåùíàò îò ñàìèÿ Èìïåðàòîð Õèðîõèòî ñ äóìèòå „Çäðàâåé, áðàòîâ÷åäå!” Àêî íå íèå, òî äðóãèòå ïîìíÿò...
Ïåòúð Äîáðåâ. Êàìåííàòà êíèãà íà ïðàáúëãàðèòå – Ñ., 1992. Ïî ìàòåðèàëè îò ñòàòèÿòà íà Æèâêî Àëàäæîâ “Ïðîó÷âàíèÿ âúðõó ñòàðîáúëãàðñêèòå çíàöè” “Ðàçêîïêè è ïðîó÷âàíèÿ” êíèãà XXII Ñîôèÿ, 1991
* Còàâà âúïðîñ çà âîäåíàòà îò Òîäîð Æèâêîâ áúëãàðñêà äåëåãàöèÿ íà ìåæäóíàðîäíîòî èçëîæåíèå EXPO – 70 â ßïîíèÿ. Ïîñëå Æèâêîâ îùå äâà ïúòè ïîñåùàâà ßïîíèÿ. Ïî âðåìå íà ñâîÿ ìàíäàò êàòî ïðåçèäåíò Ïåòúð Ñòîÿíîâ ñúùî å ïîñðåùíàò ñ âèñîêè ïî÷åñòè îò èìïåðàòîð Àêèõèòî. Èìïåðàòðèöàòà èì ïðåäîñòàâÿ ëè÷íî ñâîÿòà ñïàëíÿ, êàòî âñÿêà ñóòðèí èì ñå íîñÿò öâåòÿ. Íà 14 äåêåìâðè 2004 ã. Êàòî ïðåìèåð íà Áúëãàðèÿ Ñèìåîí Ñàêñêîáóðããîòñêè å íà îôèöèàëíî ïîñåùåíèå â ßïîíèÿ è å ïîêàíåí îò èìïåðàòîð Àêèõèòî íà ëè÷íà àóäèåíöèÿ è ÷àåíà öåðåìîíèÿ. Ñïîðåä îôèöèàëíîòî ñúîáùåíèå íèêîé äðóã ïðåìèåð íå å êàíåí íà ïîäîáíà âèñî÷àéøà öåðåìîíèÿ. Îôèöèàëíî æóðíàëèñòèòå çà âñè÷êè òåçè ñðåùè äàâàò îáÿñíåíèåòî, ÷å ïîêàíèòå íà èìïåðàòîðà ñå äúëæàò íà “èçêëþ÷èòåëíàòà ïîëèòè÷åñêà è äúðæàâíè÷åñêà ëè÷íîñò íà áúëãàðñêèÿ äúðæàâåí ãëàâà”. Çà ñâåäåíèå ïî ïðîòîêîë ÿïîíñêèÿò èìïåðàòîð ñå ñðåùà ñàìî ñ ïåò âèñîêîïîñòàâåíè ÷óæäåñòðàííè ëè÷íîñòè â ãîäèíàòà. Ñïîðåä ó÷àñòíèê îò äåëåãàöèÿòà ïðè âèçèòàòà íà Æèâêîâ íà ó÷óäâàíåòî ìó îò îñîáåíîòî îòíîøåíèå êúì íåãî è îáðúùåíèåòî “áðàòîâ÷åäå” òîé ìó îáÿñíèë, ÷å ÿïîíñêèòå ëåãåíäè ñî÷àò íà÷àëîòî íà áëàãîðîäíè÷åñêîòî ïîòåêëî íà èìïåðàòîðà (òîé ñå âîäè ñèí íà Ñëúíöåòî) îò êîíåí íàðîä äîøúë â ßïîíèÿ îò Àçèÿ 1000 ã. Ïð. Õð. è ñúçäàë âîåííàòà îðãàíèçàöèÿ è âîåííè òðàäèöèè â ßïîíèÿ. (áåë. ðåä.)
355
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÂÚÐÕÓ ÍÀÐÎÄÍÎÑÒÍÎÒÎ ÈÌÅ È ÐÅËÈÃÈßÒÀ ÍÀ ÏÐÀÁÚËÃÀÐÈÒÅ* ÄÎÖ. Èâàí Òàíåâ Èâàíîâ, Òðàêèéñêè óíèâåðñèòåò, Ñòàðà Çàãîðà Èçêàçàíè ñà ìíîæåñòâî õèïîòåçè çà ñåìàíòèêàòà íà íàøèÿ åòíîíèì, íî â ñâåòëèíàòà íà óòâúðäåíèòå îò ñúâðåìåííàòà èñòîðèÿ ôàêòè íèòî åäíà îò òÿõ íå ìîæå äà áúäå ïðèåòà (1, ñòð. 353-354). Íàïðèìåð, ìíîãî ïîïóëÿðíàòà â Ðóñèÿ õèïîòåçà, ÷å ïðàáúëãàðèòå èäâàò îò ðàéîíà íà ðåêà Âîëãà è íîñÿò íåéíîòî èìå. Âñúùíîñò, âÿðíî å îáðàòíîòî, èìåííî ïðàáúëãàðèòå íà Êîòðàã ñà äàëè ñâîåòî èìå íà òàçè ðåêà ñëåä òÿõíîòî çàñåëâàíå ïðè Âåëèêè Áîëãàð. Åäèí áåçïîðåí óñïåõ â òîâà íàïðàâëåíèå å íîâèÿò ðåçóëòàò, äî êîéòî äîñòèãàò íÿêîè ñúâðåìåííè áúëãàðñêè àâòîðè (1, 2), èçïîëçâàéêè ðå÷íèêîâèÿ ôîíä íà ìíîæåñòâî äðåâíè íîñòðàäè÷åñêè è ïàìèðñêè åçèöè. Ãîëèéñêè (1) ïðàâè ñåìàíòè÷åí àíàëèç íà îáùè çà òåçè åçèöè äóìè, êîèòî ñúäúðæàò â êîðåíà ñè ñú÷åòàíèåòî “áëã” èëè íåãîâè âàðèàíòè îò âèäà “ïëã”, “áëõ” è äð. ïîäîáíè ñúñ çâó÷åíå, áëèçêî äî êîðåíà íà åòíîíèìà “áúëãàðè”. Èäåÿòà å, ÷å òåçè äóìè ìîãàò äà áúäàò ìíîãî äðåâíè è îáùè çà íîñòðàäè÷åñêèòå åçèöè è îòòóê ìîãàò äà èìàò ñìèñúë áëèçúê äî ñìèñëîâîòî ñúäúðæàíèå íà íàøèÿ åòíîíèì. Ðåçóëòàòúò å, ÷å íàéãîëÿì áðîé äóìè ñ òàêúâ êîðåí èìàò ñìèñúëà “áÿë, áëåä, ñâåòúë”, íî òîçè åâåíòóàëåí ñìèñúë íà êîðåíà “áëã” è íà íàøèÿ åòíîíèì ñå ïðåíåáðåãâà ïîä ïðåäëîã, ÷å íèêîé íàðîä íå áè ñå ñàìîíàðåêúë “áëåä”(1). Íà îñíîâàòà íà îñòàíàëèòå, ïî-ìàëêî íà áðîé ñúâïàäåíèÿ ñå ïðàâè èçâîä, ÷å ñìèñúëúò íà åíòîíèìà ‘áúëãàð’ áè ìîãúë äà ñå ïðåäñòàâè ÷ðåç ñúäúðæàíèåòî íà äâå ñåìàíòè÷íè ãíåçäà. Ïúðâîòî ãíåçäî ñå èçðàçÿâà ñ äóìèòå “ñâåòúë, áëåñòÿù, ñâåòêàâèöà”, à âòîðîòî ñ äóìèòå “âèñîê, âåëèê, ìîãúù” (1). Äî ïîäîáåí èçâîä ñòèãà è Ï. Äîáðåâ (2). Êàêòî èçãëåæäà, áúëãàðñêèÿò åòíîíèì èìà ìíîãî äðåâåí ïðîèçõîä è â íåãî ñåìàíòè÷íîòî ñúäúðæàíèå íà òåçè äâå ãíåçäà ñå ñëèâà â åäíî îðãàíè÷íî öÿëî. Òîçè ÷èñòî åçèêîâ àíàëèç å äîñòà óáåäèòåëåí, íî ñå íóæäàå îò ïðåêè èñòîðè÷åñêè äîêàçàòåëñòâà. Îñâåí òîâà, íàìåðåíèÿò ïî òîçè íà÷èí îðèåíòèð çà âúçìîæíàòà ñåìàíòèêà íà íàøèÿ åòíîíèì ñå âìåñòâà â åäíà âñå îùå äîñòà øèðîêà, ñïåêòðàëíî ïúñòðà ðàìêà, êîÿòî ñå íóæäàå îò ïî-íàòàòúøíî êîíêðåòèçèðàíå, êîåòî å è öåëòà íà ïðåäñòàâåíèÿ ïî-äîëó òðóä. Ðèñ. 1 èëþñòðèðà äîáðå äîêàçàíîòî è äîêóìåíòèðàíî èñòîðè÷åñêî ñúáèòèå çà ìèãðàöèÿòà íà ïðàáúëãàðèòå îò Ñðåäíà Àçèÿ â ïîñîêà êúì ñòåïòà ñåâåðíî îò Êàâêàç â ïúðâèòå âåêîâå ïðåäè è ñëåä í.å., íî ãëàâíî âúâ 2 â. ñë. í. å. Êàêòî å èçâåñíî, â Ñðåäíà Àçèÿ è Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà îò äúëáîêà äðåâíîñò (II õèëÿäîëåòèå ïð. í.å.) ñà æèâååëè ïëåìåíà è íàðîäè îò èíäî-åâðîïåéñêè òèï, ãëàâíî òîõàðè è èçòî÷íî-èðàíöè (äðåâíîòî èì ñàìîíàçâàíèå å àðèéà, àðè*
àíè**). Òîõàðèòå ñà æèâåëè â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, äíåñ ÷àñò îò ïðîâèíöèÿ Ñèíäçÿí - Çàïàäåí Êèòàé. Èçòî÷íîèðàíñêèòå ïëåìåííè îáùíîñòè (ñàðìàòè, ñàêè, ìàñàãåòè è äð.) ñà íàñåëÿâàëè ðàéîíà íà Ïàìèð, âêëþ÷åí â ãðàíèöèòå íà ñëåäíèòå äúðæàâè: Áàêòðèÿ, Ñîãäèàíà, Ïàðòèÿ, Ìåðâ è äð. Ñàðìàòñêèòå ïëåìåíà (àëàíè, ðîêñîëàíè, âåðîÿòíî è áîëãè) ïúðâîíà÷àëíî æèâåÿò â ðàéîíà íà Áàêòðèÿ.  òîçè èçòî÷íîèðàíñêè ðàéîí íàé-ãîëÿì, íàé-ñòàð è ïðîñëàâåí ãðàä å áèë äíåøíèÿ ãðàä Áàëõ, Ñåâåðåí Àôãàíèñòàí (3,4).  ïîñëåäíèòå ãîäèíè áå óñòàíîâåíî, ÷å ïëåìåíàòà àðèéà ñà ñúçäàëè ìîùíà öèâèëèçàöèÿ âúðõó îáøèðíà òåðèòîðèÿ ñ öåíòúð ãðàä Áàëõ. Òîçè ãðàä ñúùåñòâóâà â ïðîäúëæåíèå íà íàä 3500 ãîäèíè è å áèë íàðè÷àí ïðåç öÿëîòî òîâà âðåìå ñúñ åäíî è ñúùî èìå Áàëõ, ìàêàð ÷å â óñòàòà íà ñúñåäíèòå íàðîäè å çâó÷àë êàòî Áàõëèêà ïðè èíäèéöèòå, Áàëë ïðè àðìåíöèòå, Áàëõ ïðè òàäæèêèòå, Áàêòðà ïðè “ãúðöèòå”*** íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè. Íà ñðåäíîïåðñèéñêè åçèê òîçè ãðàä ñå å íàðè÷àë Áàõëè, êàòî ïî-êúñíàòà ñðåäíîèðàíñêà ôîðìà íà òîâà èìå å áèëî Áàõäè, êîåòî òî÷íî ïðåäàâà ïî-ðàííîòî ïðîèçíîøåíèå Áàõëè (3). Îêîëî ñðåäàòà íà I õèëÿäîëåòèå ïð. í.å. å áèëî óïîòðåáÿâàíî è èìåòî Çàðèàñïà (Óòðèííî ñèÿíèå, ñâåòëèíà) çà íàçâàíèå íà ãðàäà è ñòðàíàòà îêîëî íåãî. Ïðåç ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ñâîåòî ñúùåñòâóâàíå, â ïåðèîäà îò II õèëÿäîëåòèå ïð. í.å. äî íåãîâîòî ðàçðóøàâàíå îò àðàáèòå (709 ã. ñë. í. å.), à âïîñëåäñòâèå îò îãóçèòå (1155 ã. ñë. í. å.) è ìîíãîëöèòå (1221 ã. ñë. í. å.), Áàëõ å áèë íàéãîëåìèÿ ãðàä â Ñðåäíà Àçèÿ è åäèí îò íàé-ãîëåìèòå ãðàäîâå íà Èçòîêà (4).  ñðåäíîâåêîâèåòî, ãðàä Áàëõ å áèë ðàçïîëîæåí íà ðàâíà ìåñòíîñò. Íà þã îò íåãî, íà ðàçñòîÿíèå 4 ôàðñàíãà ñå å íàìèðàëà íàé-áëèçêàòà ïëàíèíà Åëáóðç, à ïðåç ãðàäà å ïðîòè÷àëà ãîëÿìàòà ðåêà Áàëõ. Öèâèëèçàöèÿòà íà àðèàíèòå â ðàéîíà íà Áàëõ å âúçíèêíàëà åäíîâðåìåííî ñ öèâèëèçàöèÿòà Õàðàïà è Ìîõåíäæî Äàðî â áëèçêèÿ ðàéîí íà ðåêàòà Èíä. Àêî öèâèëèçàöèÿòà íà áÿëîòî íàñåëåíèå íà àðèàíèòå å èìàëà ïîä÷åðòàíî âîåíåí, ìèëèòàðèñòè÷åí è ôðîíòîâè õàðàêòåð, òî òàçè íà ïðîòîèíäèéñêîòî íàñåëåíèå îò íåãðîèäåí òèï â äîëèíàòà íà Èíä å áèëà ïðåäèìíî îò ñòîïàíñêè è òúðãîâñêîçàíàÿò÷èéñêè òèï (4).  êðàÿ íà II õèëÿäîëåòèå ïð. í.å. â òîçè ðàéîí íàñòúïâàò ãîëåìè ïðîìåíè, èçðàçÿâàùè ñå ñ ïîñòåïåííî èç÷åçâàíå íà ãðàäîâåòå íàñåëåíè, ñ ïðîòîèíäèéñêî íàñåëåíèå, âêëþ÷èòåëíî è òåçè â Õàðàïà è Ìîõåíäæî Äàðî è íàõëóâàíå íà àðèàíèòå â äíåøíà Ñåâåðíà Èíäèÿ. Òîçè ìèãðàöèîíåí ïîòîê îò Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì
(Áåë. ðåä.) Ïî-òî÷íèÿò òåðìèí å äðåâíè áúëãàðè, ÷óæäàòà èñòîðèîãðàôèÿ íå ïîçíàâà ïðàãúðöè, ïðàãåðìàíöè, ïðàðóñè. ** àðèàíè - ïîêëîííèöè íà ðàííîòî õðèñòèÿíñòâî. Ïî èìåòî íà åïèñêîïà íà Àëåêñàíäðèÿ îò IV â. Àðèàí – àíàòåìîñàí íà Íèêåéñêèÿ ñúáîð. – Áåë. ðåä. *** “ãúðöè” Çà íåêàçèîííèòå èñòîðèöè å ÿñíî, ÷å Àë. Âåëèêè íå å ãðúê, à å îò ïëåìåòî ìàêåäîíè - òðàêèéöè. Òîâà å îñíîâåí ôàëøèôèêàò íà ãðúöêàòà èñòîðèîãðàôèÿ. Âæ. Ðå÷èòå íà Äåìîñòåí ïðåä Àòèíñêèÿ ïàðëàìåíò - òîé íàðè÷à Ôèëèï Ìàêåäîíñêè “âàðâàðèí”, ãîâîðåù “âàðâàðñêè” åçèê. Îòêîãà ñòàíà “ãðúê” å äðóãà òåìà. – Áåë. ðåä.
356
ÀÂÈÒÎÕÎË èíäèéñêèÿ ñóáêîíòèíåíò ñå å ïîäíîâÿâàë ìíîãîêðàòíî è ïî-êúñíî. Îòòîãàâà è äî äíåñ, åçèöèòå, êóëòóðàòà è äî ãîëÿìà ñòåïåí è ôèçè÷íèÿò îáëèê íà íàñåëåíèåòî îò èíäèéñêèÿ ñâÿò (äíåøíèòå Èíäèÿ, Ïàêèñòàí, Áàíãëàäåø, Öåéëîí è äð.) ñà ïðîìåíåíè îñíîâíî è ôîðìèðàíè ãëàâíî îò íàñëåäíèöèòå íà àðèàíèòå. Ïî-êúñíî, öèâèëèçàöèÿòà â Áàëõ ïîâëèÿâà ðåøèòåëíî è íàñåëåíèåòî íà äíåøåí Èðàí. Ïðåç V â. ïð. í. å. (ñïîðåä íÿêîè àâòîðè ïîíå ïåò âåêà ïî-ðàíî) â Áàëõ æèâåå Çàðàòóñòðà, êîéòî ðåôîðìèðà ðåëèãèÿòà íà èðàíñêèÿ ñâÿò. Íîâàòà ðåëèãèÿ çîðîàñòðèçúì å ñèíòåç íà êóëòóðàòà íà îòñåäíàëîòî çåìåäåëñêî íàñåëåíèå, îñúçíàëî çàùèòíàòà ðîëÿ íà äúðæàâàòà ñðåùó íàøåñòâèÿòà íà ñêèòàùèòå ñåâåðíè íîìàäè. Åçèêúò íà Áàëõ ïî òîâà âðåìå (óñëîâíî íàðå÷åí àâåñòèéñêè ïî çàãëàâèåòî íà êíèãàòà “Àâåñòà”) ñòàâà äúðæàâåí è öúðêîâåí åçèê â Ïåðñèÿ è äðóãèòå èðàíñêè äúðæàâè è ïî îòíîøåíèå íà åçèöèòå â òåçè ñòðàíè èçèãðàâà ðîëÿ, ïîäîáíà íà ðîëÿòà, êîÿòî å èìàë ëàòèíñêèÿò âúâ ôîðìèðàíåòî íà åçèöèòå îò ëàòèíñêàòà ãðóïà. Ñ÷èòà ñå ÷å äàæå åçèêúò óðäó, ãîâîðåí äíåñ â Ïàêèñòàí ñúùî ïðîèçõîæäà îò àâåñòèéñêèÿ.  èíäèéñêàòà ëèòåðàòóðà, ïèñàíà ïðåç I õèëÿäîëåòèå ïð. í.å. (Ìàõàáõàðàòà è Ðàìàÿìà, äàæå â Êàìà ñóòðà) ãðàäúò Áàëõ ñå íàçîâàâà Áàõëèêà, ñúñ ñúùîòî èìå Áàõëèêà ñå íàçîâàâà ñòðàíàòà ñ öåíòúð òîçè ãðàä è íåéíèÿò íàðîä. Äðåâíîèíäèéñêèÿò àâòîð Ïàíèíè, æèâÿë ïðåç ñðåäàòà íà I õèëÿäîëåòèå ïðåäè í.å. óïîìåíàâà ãðàä Áàëõ ïîä ôîðìàòà Áàõëèêà. Ïðåç ïåðèîäà VI -IV â. ïð. í.å. ðàéîíúò íà Áàëõ èçïàäà âúâ âàñàëíà çàâèñèìîñò ñïðÿìî ïåðñèéñêàòà äèíàñòèÿ íà Àõàìåíèäèòå, ñëåä êîåòî â Áàõëèêà çàïî÷âà íàõëóâàíå íà ìíîãî÷èñëåíè ïëåìåíà è íàðîäè, ïðèâëå÷åíè îò áîãàòñòâàòà è ñëàâàòà íà òàçè ñòðàíà. Ïúðâè òàì îòñÿäàò è îñíîâàâàò ñåìåéñòâà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ñúñ ñâîèòå âîéíèöè (330 ã. ïð. í.å.). Ñëåä ãðúêî-ìàêåäîíöèòå èäâàò ïàðòÿíèòå (248 ã.ïð.í.å.), êîåòî ïðåäèçâèêâà ñèëíà ìèãðàöèÿ íà ñàðìàòèòå íà çàïàä êúì ñåâåðíîòî ïðè÷åðíîìîðèå (âèæ êàðòàòà). Íà ñåâåð îò ×åðíî ìîðå ñå ïîÿâÿâàò àëàíèòå, êàêòî è ïúðâèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà, îñòàâèëè ïðàáúëãàðñêè èìåíà â èñòîðèÿòà íà Ãðóçèÿ è Àðìåíèÿ îò âðåìåòî îêîëî íà÷àëîòî íà í.å. Ñëåä ïàðòÿíèòå, â Áàêòðèÿ èäâàò òîõàðèòå* (þå-äæè) (128 ã. ïð. í.å.), êóøàíèòå (1 âåê ñëåä í.å.) è õåôòàëèòèòå** (âòîðàòà ïîëîâèíà íà 4 âåê ñëåä í.å.). Âñè÷êè òåçè ïëåìåíà è íàðîäè ñà îò èíäîåâðîïåéñêè ïðîèçõîä è èäâàò îò ñúñåäíàòà Òàðèìñêà êîòëîâèíà, ïðîãîíåíè ïúðâîíà÷àëíî îò êèòàéöèòå, à âïîñëåäñòâèå îò æúëòèòå õóíè. Ïðåç ïåðèîäà íà òàçè äðàìàòè÷íà ïðîìÿíà â óïðàâëåíèåòî è åòíè÷åñêèÿ ñúñòàâ íà Áàõëèêà/Áàëõàðà, òàçè ñòðàíà ñå íàðè÷à â ñúâðåìåííàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà ñ èìåíàòà íà íîâîïîÿâèëèòå ñå ïëåìåíà, Òîõàðèñòàí ïî âðåìå íà óïðàâëåíèåòî íà òîõàðèòå (1 âåê ïð.í.å. - 1 âåê ñë.í.å.) è Êóøàíñêà èìïåðèÿ ïî âðåìå íà ãîñïîäñòâîòî íà êóøàíèòå (1 - 4 âåê ñë.í.å.). Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å êóøàíèòå ñà ñúùî òîõàðè, äîøëè îò ðàéîíà íà òàðèìñêèÿ ãðàä Êó÷à. Îñòàíàëèòå ïî ìåñòàòà ñè òîõàðè ñà àñèìèëèðàíè îò æúëòèòå õóíè è ñå ñôîðìèðà íîâ åòíîñ òþðêè (íà êèòàéñêè òî-êó îçíà÷àâà “ñèëíè õîðà”). Ïðåç 565 ãîä. ñë. í.å. â ðàéîíà íà Áàëõ èäâàò è íîâîñôîðìèðàíèòå òþðêè è óïðàâëÿâàò ðàéîíà äî íàøåñòâèåòî íà àðàáèòå ïðåç ñðåäàòà íà 7 âåê.
Íåçàâèñèìî îò òåçè ïðîìåíè îáà÷å, äî êúñíè âðåìåíà (5 â. ñë.í.å.) èíäèéöèòå ïðîäúëæàâàò äà ðåãèñòðèðàò ðàéîíà, íàðîäà è äúðæàâàòà îêîëî ãðàä Áàëõ ñúñ ñòàðîòî ìó èìå Áàõëèêà. Íàïðèìåð, íà çíàìåíèòàòà íåðúæäàåìà æåëÿçíà êîëîíà äî ãðàä Äåëõè (åäíî îò ñåäåìòå ÷óäåñà íà ñâåòà) å ïîìåñòåí íàäïèñ-âúçõâàëà îò 4 âåê ñë. í. å. â ÷åñò íà èíäèéñêèÿ öàð ×àíäðàãóïòà II, â êîéòî ñå êàçâà, ÷å òîçè öàð ïîêîðèë Ïåíäæàá è ïðåìèíàâàéêè ïðåç ñåäåì ïðèòîêà íà ðåêà Èíä, ïîáåäèë âàõëèêèòå (ò.å. æèòåëèòå íà Áàõëèêà).  êèòàéñêè èçòî÷íèöè îò 7 â. ñë.í.å. ðàéîíúò íà Áàëõ ñå óïîìåíàâà êàòî âëàäåíèåòî Ïî-õî-ëî, ò.å. Áàëõ, à ñòîëèöàòà ìó ñå íàðè÷à ìàëúê öàðñêè ãðàä. Ïî äàííèòå íà àë-Éà’êóáè, â åïîõàòà äî àðàáñêîòî íàøåñòâèå Áàëõ å áèë ñòîëèöà íà öåëèÿ Õîðàñàí, à öàðÿò íà òàçè äúðæàâà íîñåë èçòî÷íîèðàíñêàòà òèòëà òàðêàí (ïðîèçâîäíà îò èðàíñêèÿ ãëàãîë tark - ñúäÿ). Óïðàâèòåëÿò íà ãðàä Áàëõ ñúùî íîñåë òèòëàòà òàðêàí, óïîòðåáÿâàíà è â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ äî ïðèåìàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî ïîä ôîðìàòà “óïðàâèòåë íà îáëàñò èëè ãðàä”.  ïðîäúëæåíèå íà äåñåòèíà âåêà, äî åïîõàòà íà àðàáñêîòî íàøåñòâèå (ñðåäàòà íà 7 â. ñë. í. å.), ãðàä Áàëõ áèë ãîëÿì ðåëèãèîçåí è êóëòóðåí öåíòúð, êîéòî å ïðèâëè÷àë ðåëèãèîçíè ïîêëîííèöè îò öÿëà Áàêòðèÿ è îêîëíèòå ñòðàíè (3). Óëèöèòå íà ñðåäíîâåêîâíèÿ Áàëõ áèëè øèðîêè è ïðîñòîðíè.  ãðàäà èìàëî ìíîæåñòâî âåëèêîëåïíè äâîðöè è êàíàëè ñ ÷èñòà ïðîòî÷íà âîäà, îêîëî êîèòî ðàñòåëè íàãúñòî äúðâåòà. Âúòðå â ãðàäà è îêîëî íåãî èìàëî òðè êîíöåíòðè÷íè êðåïîñòíè ñòåíè, ñòðîåíè îùå ïî âðåìåòî íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè è ïðåäè íåãî. Èçâúí âúíøíàòà ñòåíà èìàëî îâîùíè ãðàäèíè è ëîçÿ. Îòãëåæäàëè ñå êàéñèè, çàõàðíà òðúñòèêà. Îòãëåæäàëè ñå ãîëÿìî êîëè÷åñòâî êîíå è êàìèëè (ò.í. áàêòðèéñêè èëè áàëõñêè êàìèëè), êîèòî ñå èçíàñÿëè â Èíäèÿ è Êèòàé è ñå ñ÷èòàëè íàé-äîáðàòà ïîðîäà, ïîðàäè ÷èñòàòà èì êðúâ è âåëèêîëåïíèòå ïàñáèùà îêîëî ãðàäà. Îò ãðàäà ñå èçíàñÿëè îùå ñÿðà (íàðè÷àíà “êèáðèò”), êàëàé, îðèç, îðåõè, æèâîòèíñêà ìàñ, ñàïóí, ñëúí÷îãëåäîâî ìàñëî, ñïèðò, çàõàð.  ñú÷èíåíèåòî Õóäóä àë-’àëàì ãðàäúò Áàëõ ñå íàðè÷à ïðèáåæèùå íà òúðãîâöè è òúðãîâñêè öåíòúð íà Èíäèÿ.  åïîõàòà íà íàøåñòâèåòî íà àðèéà â Èíäèÿ, òå ñà ïðåíåñëè è êóëòèâèðàëè òàì îðèçà, êàìèëàòà, à ñúùî è ãîëåìèÿ ìå÷, íàïðàâåí îò áðîíç (4). Ñúùåñòâóâàò ìíîãî è óáåäèòåëíè äîêàçàòåëñòâà, ÷å ïðàáúëãàðèòå, ìàêàð è êàòî ñúâêóïíîñò îò ìíîæåñòâî ïëå-
* Îò ñòàðîáúëã. – òîõ – ïåòåë, àðè (ìí. ÷.), ò.å. ïåòëèòå, ïåòëüîâöèòå. – Áåë. ðåä. ** Õåôòàëèòè - ò.å. áåëèòå, öàðñêèòå õóíè, ãîñïîäàðè, ÿäðî íà õóíèòå. – Áåë. ðåä.
357
ÀÂÈÒÎÕÎË ìåíà, èäâàò îò ðàéîíà íà ãðàä Áàëõ. Âàõàíäóð-áúëãàð èäâàò îò ðàéîíà íà èçòîê îò Ïàìèð, â ñàìàòà Òàðèìñêà êîòëîâèíà. Ñúùî êó÷è-áúëãàð èäâàò îò ðàéîíà íà ãðàä Êó÷è, Ñåâåðåí Òàðèì. Îíîãîíäóð - áúëãàð, ãëàâíîòî ïëåìå íà êàíîâåòå Êóáðàò è Èñïåð èäâàò îò ðàéîíà ñåâåðíî îò ãðàä Áàëõ. Ñïîðåä àðìåíñêè èçòî÷íèöè, ïðåç 2 â.ñë.í.å. íà ñåâåð îò Êàâêàç ñå çàñåëâà ïëåìåòî Áàñëèêè, êîåòî íàïîìíÿ èíäèéñêîòî íàèìåíîâàíèå íà íàðîäà Áàõëèêè îò ðàéîíà íà ãðàä Áàëõ. Ñëåä òÿõíîòî çàñåëâàíå, òÿõíàòà íîâà çåìÿ çàïî÷âà äà ñå íàðè÷à Áàëêàð. Íå ñëó÷àéíî â èñòîðè÷åñêèÿ åïîñ íà âîëæñêèòå áúëãàðè “Äæàãôàð òàðèõè”, ãëàâíèÿò ãåðîé Ãàçè Áàðàæ çàïî÷âà ñâîÿ ðàçêàç ñ äóìèòå “Íà÷àëîòî íà íàøèòå íà÷àëà å â ïëåìåíàòà ÈÌÅÍ (Èìåîí, Ïàìèð) è ÑÈÍÄ (Èíäî-àðèèòå).” Ïîðàäè ãîëÿìàòà áëèçîñò ìåæäó îñíîâàòà íà åòíîíèìà áúëãàðè (áúëãàð-) è òîïîíèìà Áàëõ, êàòî èìå íà òàêúâ ãîëÿì, âàæåí è èñòîðè÷åñêè óòâúðäåí ãðàä, îò ðàéîíà, íà êîéòî ñà äîøëè â Åâðîïà ïðàáúëãàðèòå, ìîæå äà ñå ñ÷èòà îáîñíîâàíî äà ñå ïîäëîæè íà ñåðèîçåí àíàëèç âúçìîæíîñòòà åòíîíèìà “áúëãàð” äà ïðîèçëèçà îò òîïîíèìà Áàëõ. Äðóãè àâòîðè (1, ñòð. 398) ñúùî ñòèãàò äî èçâîäà, ÷å â íàçâàíèåòî “áàëõèêà/áàõëèêà” â èíäèéñêèòå èçòî÷íèöè å îòðàçåíà åäíà ìíîãî äðåâíà ôîðìà íà åòíîíèìà “áúëãàð”. Îñíîâàòà íà íàøèÿ åòíîíèì “áúëãàð” ìîæå äà ñå ðàçäåëè íà äâå ÷àñòè, “áúëã” è “àð”. Íÿêîè àâòîðè ïðèåìàò, ÷å ïðè ïðàáúëãàðèòå íàñòàâêàòà “àð” å ÷àñòèöà çà ìíîæåñòâåíî ÷èñëî, íî íå äàâàò ïðèìåðè íà äðóãè íàðîäè, äðåâíè èëè ñúâðåìåííè, ïðè êîèòî òîâà äåéñòâèòåëíî äà å òàêà. Äðóãà âúçìîæíîñò å íàñòàâêàòà ‘àð’ äà ñå ïðåâåäå ñ äðåâíîèðàíñêàòà äóìà “àð” èëè “èð” êîÿòî çíà÷è “÷îâåê, ìúæ” (5, ñòð.59). Òàçè íàñòàâêà å óïîòðåáåíà â åòíîíèìà íà ìíîãî äðóãè íàðîäè (àâàð, õàçàð, ñóâàð, äàæå â êúñíèòå ìàäæàð, õóíãàð, òàòàð) íàé-âåðîÿòíî ñ òîçè è ñìèñúë. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå, ïúðâàòà ÷àñò “áúëã” âå÷å ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî îòäåëíà äóìà ñúñ ñâîé åòèìîëîãè÷åí ñìèñúë. Îáà÷å òàçè åòèìîëîãè÷íà åäèíèöà å óáåäèòåëíî áëèçêà ïî çâó÷åíå äî òîïîíèìà Áàëõ. Êàòî öÿëî, åòíîíèìíàòà îñíîâà “áúëã(àð)” ìîæå äà ñå ïðåâåäå êàòî ÷îâåê, ñúîòâåòíî õîðà îò ðàéîíà íà Áàëõ. Äæåìøèä Ñàéÿð (6) îòáåëÿçâà, ÷å â äðåâíîñòòà ÷åñòî åòíîíèìèòå ïðîèçõîæäàò îò òîïîíèìè. Íàïðèìåð, êóøàíèòå íîñÿò èìåòî ñè îò ãðàä Êó÷à â Òàðèìñêàòà íèçèíà. Ïàðñóà â çíà÷åíèåòî ñè íà “ìÿñòî” å òîïîíèì, íî â çíà÷åíèåòî ñè íà “øèðîêîãðúä þíàê” å åòíîíèì íà ïåðñèåö. Åòíîíèìúò “ìèäèåö” ïðîèçëèçà îò “Ìàäà”ìÿñòî, íî íîñè ðàçáèðàíåòî çà “îïèÿíåí, ÿðîñòåí â áîÿ”. Ïîñî÷åíèÿò ïî-ãîðå íà÷èí íà îáðàçóâàíå íà áúëãàðñêèÿ åòíîíèì å ðàçóìåí è îò îùå åäíà ãëåäíà òî÷êà. Åòíîíèìúò áúëãàðè íå å ðåãèñòðèðàí â Áàêòðèÿ îò çàâîåâàòåëèòå íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè, âúïðåêè ÷å ïî íåãîâî âðåìå è ïî-êúñíî ñà ðåãèñòðèðàíè êíÿæåñòâà ñ íàèìåíîâàíèÿ îò òèïà Áóëîð, Áàëõàð, Áóðãàð, Ïàëãàð âñå â ðàéîíà èëè áëèçî äî ãðàä Áàëõ. Âåðîÿòíî èìåíàòà íà òåçè êíÿæåñòâà ñà ñâúðçàíè ñ îáùîòî íàçâàíèå íà ðàéîíà “Áàëõèêà/Áàõëèêà”, êîåòî èäâà îò èìåòî íà öåíòðàëíèÿ ãðàä Áàëõ, áåç äà ñå ñâúðçâàò ñ èìåòî íà îïðåäåëåí åòíîñ. Îò äðóãà ñòðàíà, åòíîíèìúò “áúëãàð” ìîæå äà ñå å ñôîðìèðàë ïîêúñíî, êîãàòî ÷àñò îò èçñåëíèöèòå îò ðàéîíà íà ãðàä Áàëõ è ñòðàíàòà Áàëõèêà/Áàõëèêà ñà ñå óòâúðäèëè â ñåâåðíîòî
Ïðè÷åðíîìîðèå è áèõà ìîãëè äà ñå îáåäèíÿò è èäåíòèôèöèðàò ïðåä íîâèòå ñè ñúñåäè êàòî “õîðà îò èçâåñòíèÿ ðàéîí Áàëõ”. Òàçè âúçìîæíîñò çà ïî-êúñíà ïîÿâà íà íàñòàâêàòà -àð â åòíè÷åñêî èìå ‘áúëãàðè’ ñå ïîäêðåïÿ îò ôàêòà, ÷å ïî ñúùîòî âðåìå ïðåêèòå ñúñåäè íà “õîðàòà îò Áàëõ”, àðìåíöèòå, ñà ãè íàðè÷àëè ñ äâå íàïúëíî ðàâíîñòîéíè èìåíà, áóëê è áóëêàðê (7). Àêî ñóôèêñúò -àð å ÷àñòèöà çà ìíîæåñòâåíî ÷èñëî, ñóôèêñúò -ê â áóëêàðê (÷àñòèöà çà ìíîæåñòâåíî ÷èñëî â àðìåíñêè) å èçëèøåí. Ìíîãî òåæúê àðãóìåíò â ïîëçà íà èçêàçàíàòà õèïîòåçà áè áèëî åäíàêâîòî ñìèñëîâî çíà÷åíèå íà äóìèòå “áúëã” è Áàëõ. Ïðåäâèä íà äðåâíèÿ ïðîèçõîä è íà èíäîåâðîïåéñêèÿ õàðàêòåð íà íàñåëåíèåòî íà ðàéîíà, íàé-ëîãè÷íî å òîïîíèìúò Áàëõ äà å ïðàèíäî-åâðîïåéñêè. Ñúùåñòâóâàò äâå ïðà-èíäîåâðîïåéñêè äóìè, áëèçêè ïî çíàêîâà è çâóêîâà ñòîéíîñò äî èìåòî íà òîçè ãðàä, òîâà ñà bherýg (áõåðúã) è bhergho (áõåðãõî) (8). 1) Äóìàòà bherýg (áõåðúã) èìà äâå çíà÷åíèÿ. Åäíîòî çíà÷åíèå å “áÿë”, à äðóãîòî çíà÷åíèå å “áëåñòÿ, èñêðÿ, ñâåòÿ ñ îòðàçåíà ñâåòëèíà” ñ ïðîèçâîäíè “áëÿñêàâ, èñêðÿù”. Òåçè çíà÷åíèÿ ñà áëèçêè äî ïîñî÷åíîòî ïî-ãîðå ïúðâî ñåìàíòè÷íî ãíåçäî (1).  äðåâíîèðàíñêè èçòî÷íèöè ñå óïîìåíàâà öàð Ñïàíäèéàò, ñèí íà Âèøòàñïà, êîéòî ïîñòðîèë ñòîëèöà â ãðàä Áàëõ, íàðå÷åí Èñêðÿùèÿò Áàõë. Ìíîãî ãðàäîâå ñà áèëè íàðè÷àíè âåëèêîëåïíè, áëåñòÿùè, íî â ñëó÷àÿ å íàïúëíî âúçìîæíî ñàìîòî èìå íà ãðàäà äà îçíà÷àâà òî÷íî òîâà, ò.å. ãðàä Áàëõ äà îçíà÷àâà “Èñêðÿù Áÿë ãðàä”. Ñìèñúëúò íà Çàðèàñïà (óòðèííà ñâåòëèíà) ñúùî ñå ñúãëàñóâà ñ òàêîâà îáÿñíåíèå. 2) Äóìàòà bhergho îçíà÷àâà “ïëàíèíà”. Îò òàçè äóìà å ïðîèçëÿçëà äóìàòà “berg” â åçèêà íà òðàêèòå, îçíà÷àâàùà “âèñîêî ìÿñòî, áðÿã, ïëàíèíà”. Ïðè ñëàâÿíèòå* òÿ å ñòàíàëà “áðÿã”, à ïðè ãåðìàíñêèòå íàðîäè “berg” - ïëàíèíà. Ïðè íàñåëåíèåòî îò ðàéîíà íà Áàëõ äóìàòà bhergho âåðîÿòíî å ïðåìèíàëà â “áàëêàí”- ïëàíèíà. Äåéñòâèòåëíî äóìè, ïîäîáíè íà “áàëêàí” ñúñ çíà÷åíèå íà ïëàíèíà èìà è äíåñ â ðàéîíà íà Ïàìèð (2). Ñìèñúëúò íà äóìàòà bhergho ñúùî áè ìîãúë äà áúäå âëîæåí â òîïîíèìà Áàëõ è äà ïðèâíåñå â åòíîíèìà áúëãàðè åòèìîëîãè÷åí ñìèñúë, èçðàçåí ñ äóìè êàòî “âèñîê, ãîëÿì, âåëèê, ïëàíèíà” (âòîðî ñåìàíòè÷íî ãíåçäî). Èìà èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèöè, â êîèòî åòíîíèìúò áúëãàðè å îñìèñëåí èëè ïðåâåäåí êàòî ïëàíèíöè (9). Íà èíäî-èðàíñêà ïî÷âà ñðè÷êàòà “år” â äðåâíèòå äóìè bherýg - “áÿë, áëåñòÿù” è bhergho -”ïëàíèíà” î÷åâèäíî å ïðåìèíàëà â “l”, êàêòî íàïðèìåð äóìàòà “arian” ñå å ïðåâúðíàëà â “àëàí” â èìåòî íà àëàíèòå, ïëåìåíà ðîäñòâåíè è ñúñåäíè íà ïðàáúëãàðèòå. Íà âòîðî ìÿñòî, íà÷àëíîòî ñú÷åòàíèå “bh” â äóìèòå bherýg è bhergho âåðîÿòíî ñå å ïðîèçíàñÿëî êàòî “bah”. Òàêà, íà èíäî-èðàíñêà ïî÷âà äâåòå ïðàèíäîåâðîïåéñêè äóìè ñà ïðåìèíàëè â “bahlýg” è “bahlgho” îò êîèòî ïðîèçëèçàò íàèìåíîâàíèÿòà Áàõë/Áàëõ è Áàõëèêà/Áàëõèêà. Îñâåí îò ïðåõîäà “arian - alan”, òàçè åçèêîâà òðàíñôîðìàöèÿ ñå ïîäêðåïÿ ñúùî îò ïîÿâàòà íà äóìàòà “balkan” - ïëàíèíà îò íà÷àëíàòà ôîðìà bhergho.  ñàíñêðèò íàñòàâêàòà “-èêà” ñå å ïðèêà÷âàëà êúì èìåòî íà äúðæàâè è ïëåìåíà (Ïåðñèêà - Ïåðñèÿ, Ëàçèêà -Ãðóçèÿ).
* Íÿìà åòíîíèì “ñëàâÿíè”, òîé å ïðîäóêò íà ïàíñëàâèçìà. Èìà òåðìèí âúâ âèçàíòèéñêèòå èçòî÷íèöè “ñêëàâèíè” – òîâà å ðåëèãèîçåí æàðãîí çà àðèàíèòå, îçíà÷àâàù íå÷åñòèâåö, íîñåù ìðúñíà âÿðà, è çàòîâà ãè ïðåêðúùàâàò. Òîâà å ñòàíàëî è ïðè Áîðèñ I. Ïðè êîíñîíàíòíîòî èçïèñâàíå (áåç âîêàë) îò Á-å-ð-ã - ñòàâà á-ð-ã, ò.å. “áðÿã”, îò Ïóëïóäåâà – ï-ë-â-ä-â (ò.å. Ïëîâäèâ), îò Âèñòóëà – Â-ñ-ë (ò.å. Âèñëà), îò Ñåðäèêà – Ñ-ð-ä-ö (ò.å. Ñðåäåö) è ïð., à â èñòîðèÿòà íè ïèøå, ÷å òîâà ñà “ñëàâÿíñêè” èìåíà - òîâà å õàðàêòåðåí íà÷èí çà ïèñàíå íà öúðêîâíèöèòå ñëåä Áîðèñ I. – Áåë. ðåä.
358
ÀÂÈÒÎÕÎË Íàëè÷èåòî íà äâåòå ôîðìè Áàõë/Áàëõ è Áàõëèêà/Áàëõèêà â åçèöèòå íà ðàçëè÷íè íàðîäè îò òîçè ðàéîí ìîæå äà ñå îáÿñíè ñ òîâà, ÷å â ïúðâèÿ ñëó÷àé çâóêà “h” èäâà îò íà÷àëíàòà ñðè÷êà “bh”, à â äðóãèÿ ñëó÷àé ïðè îòïàäíàëî íà÷àëíî “h” èäâà îò çàãëúõâàíå íà çâóêà “g” â ñëåäâàùàòà ñðè÷êà. Òàçè åçèêîâà íååäíàêâîñò ñå îáÿñíÿâà ñ åòíè÷åñêàòà íåõîìîãåííîñò íà ðàéîíà. Âúçìîæíî å â åçèêà íà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî íà ðàéîíà çâóêúò “h” îò íà÷àëíàòà ñðè÷êà “bh” èçîáùî äà å îòïàäíàë, ïðè êîåòî èìåòî íà ãðàäà è ðàéîíà ñòàâà “Blýg” (Áëúã). Èìåííî òîâà äðåâíî íàñåëåíèå îò ðàéîíà íà Áàëõ, êîåòî å ïðîèçíàñÿëî èìåòî íà ãðàäà êàòî “Áëúã” âåðîÿòíî å äàëî ÿäðîòî íà áúäåùàòà äðåâíîáúëãàðñêà îðäà. Äåéñòâèòåëíî, â ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê îò åïîõàòà íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî, åòíîíèìúò “áúëãàðè” å çàïèñâàí ïðåäèìíî êàòî “áëúãàðè”. Îò äðóãà ñòðàíà, âèæäà ñå, ÷å õàðàêòåðíèÿò çà áúëãàðñêèÿ åçèê çâóê “ú” â áúëãàðñêèÿ åòíîíèì ñå ñâúðçâà ñ åäíà èçêëþ÷èòåëíî äðåâíà ïðà-èíäîåâðîïåéñêà äóìà “bàhlýg - áÿë, áëåñòÿù”. Àêî õèïîòåçàòà, ÷å áúëãàðñêèÿò åòíîíèì èäâà îò òîïîíèìà ãðàä Áàëõ (Áÿë ãðàä), çà îêîëíèòå íàðîäè è çà ñàìèòå áúëãàðè åòíîíèìúò áúëãàðè áè òðÿáâàëî äà å íîñåë ñìèñúëà íà “áåëè, áëåñòÿùè, âèñîêè õîðà”. Ïî-äîëó ùå áúäàò ïðåäñòàâåíè ìíîãî äîêàçàòåëñòâà çà òîâà. Ðèìñêè èçòî÷íèöè ñî÷àò, ÷å ïðåç 1 â. îò í.å. íà ñåâåð îò ×åðíî ìîðå, îò Àçîâñêî ìîðå äî Ñåâåðåí Êàâêàç ñà æèâååëè ñàðìàòè îò ïëåìåíàòà ðîêñîëàíè (áëåñòÿùè). Òÿõíà ñòîëèöà å áèë ãðàä Óïñà (Áåëèÿò ãðàä). Òðÿáâà äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å ñàðìàòèòå ïðåäè äà äîéäàò òóê ñà áèëè îñíîâíî íàñåëåíèå íà Áàêòðèÿ è ñà ðîäñòâåíè ñ ïðàáúëãàðèòå. Òîõàðèòå è êóøàíèòå ñà ñúñòàâëÿâàëè çíà÷èòåëíà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî, ìèãðèðàëî îò ðàéîíà íà Áàëõ è Ñðåäíà Àçèÿ â îáëàñòòà ñåâåðíî îò Êàâêàç è âëåçëè â ÿäðîòî íà äðåâíîáúëãàðñêèÿ åòíîñ.  ñàíñêðèòñêàòà ëèòåðàòóðà åòíîíèìèòå áàõëèêè è òîõàðè ÷åñòî ñå ÿâÿâàò åêâèâàëåíòíè. Åòíîíèìúò òîõàð* å çàåò îò òèáåòñêè åçèê è îçíà÷àâà ÁßËÀ ÃËÀÂÀ. Ñàìèòå òîõàðè ñà íàðè÷àëè ñåáå ñè “àðøè”.  1941 ãîä. áåëãèéñêèÿò ó÷åí Âàí Âèíäåêåíñ óñòàíîâÿâà, ÷å ñàìîíàçâàíèåòî “àðøè” îçíà÷àâà ÁßË. Ïðåäõîäíîòî íàèìåíîâàíèå íà ãðàä Êó÷à, îòêúäåòî èäâàò êóøàíèòå å áèëî Áî (Ïî), êîåòî îçíà÷àâà ÁßË. Äàæå è äíåøíîòî íàñåëåíèå íà âñå îùå ñúùåñòâóâàùèÿ ãðàä Êó÷à íàðè÷à ñåáå ñè ÁÅËÈÒÅ ÕÎÐÀ (1, ñòð. 383). Òîïîíèìúò Êó÷à è îòòóê åòíîíèìúò êóøàíè èäâà îò èìåòî íà äèíàñòèÿòà Êó÷à**, êîÿòî å óïðàâëÿâàëà ãðàä Áî ïðåç 1 â.ñë.í.å. Óñòàíîâåíî å, ÷å äóìàòà Êó÷à îçíà÷àâà “ñðåáúðåí, áëåñòÿù”. Ñúãëàñíî ìíîãî ñòàðè ðóñêè äîêóìåíòè, èçïîëçâàíè îò ðóñíàêà Àíäðåé Ëèçëîâ çà íàïèñâàíå íà “Ñêèòñêà èñòîðèÿ”, â ðàéîíà íà Òàðèì ñå å íàìèðàëà ñòðàíàòà Ñêèòèÿ, äåëÿùà ñå íà ÷åòèðè ÷àñòè: Áåëãèàíà, Àðãîí, Àðñàòåð è Àíèà. Öâåòåëèí Ñòåïàíîâ ñâúðçâà ñòðàíàòà Áåëãèàíà ñ ðàçïîëîæåíèòå â Áàêòðèÿ áúëãàðñêè âëàäåíèÿ. Íàèìåíîâàíèÿòà íà ñòðàíèòå Àðãîí è Àðñàòåð ïðîèçëèçàò îò òîõàðñêàòà äóìà “àðøè” - áåëè. Ñúùî òàêà ïðåç òîçè ïåðèîä èìåíàòà íà ìíîãî äðóãè ãðàäîâå-äúðæàâè è äèíàñòè÷íè ôàìèëèè â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà è ðàéîíà íà ãðàä Áàëõ (Áàëóãà, Áóãóð, Êó÷à, Àðãè/Àãíè, Àðæóíà) íîñÿò ñìèñúëà íà “ñðåáðèñò, áÿë, áëàãîðîäåí” (1, ñòð.384). Ñúùî, õåôòàëèòèòå îò Áàêòðèÿ ñà áèëè íàðè÷àíè îò êèòàéöèòå
“ÁÅËÈÒÅ ÕÓÍÈ”. Îñâåí òîâà, äðåâíîòî ñàìîíàçâàíèå íà âñè÷êè ïëåìåíà è åòíîñè îò Èçòî÷åí Èðàí è Ñåâåðíà Èíäèÿ å áèëî “ària” (ìíîæåñòâåíî ÷èñëî “arian”, îòòóê èäâà íàèìåíîâàíèåòî Èðàí), êîåòî â îôèöèàëíàòà íàóêà äíåñ ñå ïðåâåæäà êàòî “ÁËÀÃÎÐÎÄÍÈ, ×ÈÑÒÈ”, íî ñúùî áè ìîãëî äà ñå ñâúðæå è ñ äóìàòà “àðæàí” “áëåñòÿù, ñðåáðèñò, áÿë”. Êàòî îáîáùåíèå, ïðàáúëãàðèòå ñà âêëþ÷âàëè àêî íå èçöÿëî, âåðîÿòíî â ãîëÿìàòà ñè ÷àñò ïëåìåíà îò ãðóïàòà íà ñàðìàòèòå è òîõàðèòå, êîèòî âñè÷êè ñà áèëè íàðè÷àíè “ÁÅËÈ, ÁËÅÑÒßÙÈ, ÑÐÅÁÚÐÍÈ, ÁËÀÃÎÐÎÄÍÈ” è êîèòî ïðîèçõîæäàò îò ðàéîí, èçîáèëñòâàù ñ íàèìåíîâàíèÿ íà ãðàäîâå è äúðæàâè ñúñ ñúùîòî çíà÷åíèå. Îòòóê ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, ÷å å òâúðäå âåðîÿòíî è ñàìèòå áúëãàðè äà ñà âëàãàëè â ñâîÿ åòíîíèì ñúùèÿ ñìèñúë. Ïðÿêî äîêàçàòåëñòâî çà òîâà ïðåäïîëîæåíèå ñà êóáåðîâèòå áúëãàðè âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ, êîèòî ñà èçâåñòíè êàòî “ñðåáúðíè” áúëãàðè.  äåéñòâèòåëíîñò, â ìíîãî èíäîåâðîïåéñêè åçèöè äóìèòå “áÿë, áëåñòÿù” è “ñðåáúðåí” ñà ïðîèçâîäíè îò åäíà è ñúùà äóìà hark.  òàêúâ ñìèñúë âîëæêèòå áúëãàðè ìîãàò äà áúäàò íàðå÷åíè îñâåí “ñðåáúðíè”, ñúùî è “áåëè, áëåñòÿùè”. Ëåòîïèñåöúò Ðàøèä-àä-Äèí, îïèñàë ìîíãîëñêèòå íàøåñòâèÿ ñúîáùàâà, ÷å ìîêøèòå, áóðòàñèòå è àðæàíèòå (áúëãàðèòå) áèëè ïîêîðåíè åäíîâðåìåííî îò ìîíãîëèòå.  íàðîäà àðæàíè, Òàòÿíà ßðóëèíà âèæäà âîëæêèòå (ñðåáúðíè) áúëãàðè (10). Çàáåëåæèòåëíî å òîâà, ÷å â òîçè òåêñò åòíîíèìúò “áúëãàðè” äèðåêòíî å çàìåñòåí ñ äóìàòà “àðæàí”- ñðåáúðåí, áÿë, áëåñòÿù, áëàãîðîäåí. Ñàìèòå êóáåðîâè áúëãàðè ñà íàðè÷àëè ñâîÿòà äúðæàâà Èäåë, êîåòî å äðåâíà èíäîåâðîïåéñêà äóìà è îçíà÷àâà “áëàãîðîäåí, àðèñòîêðàòè÷åí”(ñðàâíè ñ íåìñêàòà äóìà edel ñúñ çíà÷åíèå “áëàãîðîäåí, áÿë” çàñèëåíî â äóìàòà “edelweis”). Øèðîêî èçâåñòíî å, ÷å â ïúðâèòå ãîäèíè íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî ïî öÿëîòî íîâî åòíè÷åñêî çåìëèùå íà áúëãàðèòå ñå ïîÿâÿâàò ìíîãî ñåëèùà è ìåñòíîñòè, íàä 40 íà áðîé (1, ñòð. 277-278), â ÷èåòî èìå ñòîè åòíîíèìúò áúëãàðè/áëúãàðè. Òîâà íàïúëíî åñòåñòâåíî ñå îáÿñíÿâà ñ ôàêòà, ÷å ïî òåçè çåìè îòñÿäàò íîâè çàñåëíèöè, êîèòî íîñÿò ñúñ ñåáå ñè åòíîíèì, ñ êîéòî òå î÷åâèäíî ìíîãî ñå ãîðäåÿò. Ïðåç ïúðâèòå ãîäèíè íà òîçè ïåðèîä îáà÷å ñå ïîÿâÿâàò è ìíîãî ñåëèùà, íàðå÷åíè ñúñ ñòðàííîòî èìå Áÿëãðàä èëè Áåëãðàä è ðàçïîëîæåíè âñå ïî ãðàíèöàòà íà íîâîòî áúëãàðñêî çåìëèùå. Òîâà ñà Áåëãðàä â äíåøíà Ñúðáèÿ, Áåðàò â Àëáàíèÿ, Áåëãîðîä íà Äíåñòúð (Þæíà Óêðàéíà), Áúëãðàä â Çàïàäíà Ðóìúíèÿ. Èñòîðèÿòà íà òåçè ãðàäîâå ïîêàçâà, ÷å òîâà ÷èñòî áúëãàðñêî íàèìåíîâàíèå âúçíèêâà ñàìî êîãàòî â òåçè ãðàäîâå èìà èëè ñå ïîÿâÿâàò áúëãàðè èëè ãðàíè÷íè ãàðíèçîíè îò áúëãàðè. Ïðåç 501 ã. ïðàáúëãàðèòå íàñåëÿâàò è îâëàäÿâàò ñåâåðíîòî êðàéáðåæèå íà ×åðíî è Àçîâñêî ìîðåòà, êúäåòî ñå íàìèðà àíòè÷íèÿò âèçàíòèéñêè ãðàä Òèð (äíåøíèÿò Áåëãîðîä Äíåñòðîâñêèé, áèâøèÿò Àê-êåðìàí - Áÿë ãðàä íà òàòàðñêè*). 44 ãîäèíè ñëåä òîâà àíòèòå ïðåâçåìàò ãðàäà è âåäíàãà ãî íàðè÷àò Áåëãîðîä. Ïðåç 677-679 ã. ãðàäúò å ðåçèäåíöèÿ íà áúëãàðñêèÿ êàí Àñïàðóõ. Òîâà ïîêàçâà ÷å â ãðàäà ñà æèâåëè ìíîãî áúëãàðè, êîåòî ìîæå áè äàâà ïîâîä íà ñëàâÿíèòå äà ãî êðúñòÿò ÁßË ÃÐÀÄ.
* Âæ. ìíåíèåòî íà ðåäàêöèÿòà çà åòíîíèìà òîõàðè îò ñòð. 357. ** Íà áúëãàðñêè äèàëåêò “êó÷à” îçíà÷àâà äîì, êúùà, èìà ãî è äíåñ ó íàñ, êàêòî è â ñðúáñêèÿ åçèê.
359
ÀÂÈÒÎÕÎË Ñëåä êàòî íÿêîëêî ïúòè ãðàä Ñèíãèäóíóì å ðàçðóøàâàí îò õóíè, ãîòè, ãåïèäè è àâàðè, îêîëî 630 ãîä. ñë.í.å. ñëàâÿíèòå ãî ïðåâçåìàò è íàñåëÿâàò. Äîñòà ïî-êúñíî, ïðåç 827 ãîä. áúëãàðèòå óñòàíîâÿâàò âëàñò íàä ãðàäà è ãî ïðàâÿò âàæíà ãðàíè÷íà êðåïîñò íà ñâîÿòà äúðæàâà. Ñàìî 50 ãîäèíè ñëåä òîâà, ïðåç 878 ãîä. ñå ÿâÿâà ïúðâîòî ÷èñòî ñëàâÿíñêî íàèìåíîâàíèå íà ãðàäà - Áåëãðàä. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å â ïðîäúëæåíèå íà äâåñòà ãîäèíè ñëàâÿíèòå íå ãî íàçîâàâàò òàêà, íî ñàìî êðàòêî âðåìå ñëåä ïîÿâàòà íà áúëãàðèòå â íåãî òå ãî êðúùàâàò ÁßË ÃÐÀÄ. Óíãàðöèòå â ìèíàëîòî è äíåñ íàðè÷àò òîçè ãðàä Íàíäîð ôåõåð-âàð, êîåòî áóêâàëíî çíà÷è “áúëãàðñêè áÿë ãðàä” îò óíãàðñêàòî íàèìåíîâàíèå “íàíäîð” íà îíîãóíäóðèòå-áúëãàðè. Âúâ âñè÷êè ñðåäíîâåêîâíè õðîíèêè íà ëàòèíñêè åçèê, ãðàä Áåëãðàä ñå íàðè÷à Alba bulgarica, ò.å. “Áúëãàðñêà Áÿëà”. Äðóã ïðèìåð çà ñâúðçâàíå íà åòíîíèìà “áúëãàðè” ñ “áÿë” å äðåâíèÿò è äíåøåí âàæåí ðåëèãèîçåí öåíòúð â Àëáàíèÿ, ãðàä Áåðàò.  ïúðâèòå ãîäèíè íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà òîçè ãðàä å íàñåëåí ñúñ ñëàâÿíè è áúëãàðè è ñå å íàðè÷àë ñ íÿêîëêî èìåíà: Âåëèêà, Âåëåãðàä, Áåëãðàä, Ïóëõåðèóïîëèñ. Ïîñëåäíîòî èìå Ïóëõåðèóïîëèñ (Êðàñèâ ãðàä) îò ãðúöêîòî ïîëèñ (ãðàä) è ëàòèíñêîòî pulcher (êðàñèâ) å áëèçêî ïî çíà÷åíèå äî ñëàâÿíñêîòî Áåëãðàä. Îò ñâîÿ ñòðàíà, áúëãàðñêîòî Áåëãðàä å áëèçêî ïî ñìèñúë, à Ïóëõåðèóïîëèñ ïî çâó÷åíå äî “Áúëãàðñêè ãðàä”, àêî “Áúëãàðñêè” ñå ïðåâåäå êàòî ÁßË. Îò äðóãèòå íàèìåíîâàíèÿ íà ãðàäà ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, ÷å “Áúëãàðñêè” ìîæå äà îçíà÷àâà è “âåëèê, ãîëÿì” â ïúëíî ñúîòâåòñòâèå ñ âòîðîòî ñåìàíòè÷íî ãíåçäî (1). Äàëå÷ íà ñåâåð, íà ãðàíèöàòà ìåæäó Óíãàðèÿ è Ðóìúíèÿ** ñå íàìèðà ãðàä Äþëà ôåõåðâàð. Ïî âðåìå íà áúëãàðñêèòå êàíîâå òîé ñå å íàðè÷àë Áúëãàð-ãðàä, â ïîñëåäñòâèå Áúëãðàä (2). Òàêà òîé å èçâåñòåí è äíåñ, íî íà óíãàðñêè èìåòî ìó çâó÷è êàòî Äþëà ôåõåð-âàð, êîåòî ñå ïðåâåæäà êàòî “áåëèÿ ãðàä íà äèíàñòèÿòà Äóëî”(2). Çàáåëåæåòå, ÷å è â òîçè ñëó÷àé ïúðâàòà äóìà “áúëã” äèðåêòíî ñå ïðåâåæäà êàòî ÁßË. Ñ èçâåñòíà ïðåäïàçëèâîñò, êúì ñïèñúêà íà ïîñî÷åíèòå ïî-ãîðå ãðàäîâå ìîæå äà ñå äîáàâÿò è ãðàäîâåòå è êðåïîñòèòå Áÿëãðàä â þæíèòå Ðîäîïè, Áåëîãðàä÷èê â Çàïàäíà Ñòàðà ïëàíèíà, êàêòî è ãðàä Áåëãîðîä áëèçî äî Õàðêîâ, îñíîâàí ïðåç 1596 ãîä. íà ìÿñòîòî íà ñòàðî ñåëèùå, íàðå÷åíî Áåëîãîðîäüå èëè Áåëîãîðüå.  ðàéîíà íà ïîñëåäíèÿ ãðàä ñåãà ñå îòêðèâàò ìíîæåñòâî ïàìåòíèöè îò ïðèñúñòâèåòî íà ïðàáúëãàðè. Íà îãðîìíàòà òåðèòîðèÿ íà áèâøèÿ Ñúâåòñêè ñúþç èìà ñàìî äâà ãðàäà ñ èìåòî Áåëãîðîä, ïðè òîâà è äâàòà ãðàäà ëåæàò íà ãðàíèöàòà íà çåìÿòà îáèòàâàíà îò ïðàáúëãàðèòå.  ñúùîòî âðåìå, íà ñðàâíèòåëíî ìàëêàòà ïëîù, îáèòàâàíà îò ïðàáúëãàðèòå, ñà îáðàçóâàíè îáùî 7 ãðàäà ñ òàêîâà èìå, ïðè òîâà âñè÷êèòå ñà ãðàíè÷íè. Òîâà åäâà ëè å ñëó÷àéíî è íàé-âåðîÿòíî å ñâúðçàíî ñ èäâàíåòî íà ïðàáúëãàðèòå. Ìîãàò äà ñå ïîñî÷àò è ìíîæåñòâî äðóãè êîñâåíè äîêàçàòåëñòâà. Íàïðèìåð, â øèðîêî èçâåñòíèÿ è âñå îùå íåîáÿñíåí èçðàç “Òèõ áÿë Äóíàâ” äóìàòà “áÿë” áè ìîãëî äà îçíà÷àâà “áúëãàðñêè”. Òîâà å íàïúëíî âúçìîæíî, àêî âçå-
ìåì ïðåäâèä, ÷å îò 6 äî îêîëî 15 âåê âåê ñë. í. å. ðåêà Äóíàâ å òåêëà ïî÷òè ïðåç ñðåäàòà íà áúëãàðñêîòî åòíè÷åñêî çåìëèùå è áè ìîãëà ñ îñíîâàíèå äà íîñè èìåòî “áúëãàðñêà” ðåêà. Ðàçáèðà ñå, ïî ñâåòà èìà ìíîãî òîïîíèìè è õèäðîíèìè, â êîèòî ïðèñúñòâà ïðèëàãàòåëíîòî “áÿë”. Íèå ìîæåì äà òúðñèì äîêàçàòåëñòâà è â òàêèâà ñëó÷àè, ñàìî àêî òå ñå íàìèðàò â ðàéîí ñúñ çíà÷èìî ïðàáúëãàðñêî ïðèñúñòâèå â ìèíàëîòî. Íàïðèìåð, ÷àñò îò íàñëåäíèöèòå íà âîëæêèòå áúëãàðè (áàøêèðèòå) íàðè÷àò ñ èìåòî “Àã èäèë” ãîëÿìàòà ðåêà Áåëàÿ, ïðèòîê íà Âîëãà, à ñàìàòà Âîëãà íàðè÷àò Èäèë.  ïðåâîä îò áàøêèðñêè “Àã èäèë”îçíà÷àâà “Áÿë Èäèë, áÿëà Âîëãà”. Î÷åâèäíî îòòóê èäâà è ðóñêîòî íàèìåíîâàíèå “Áåëàÿ”, êàòî âòîðè÷åí ïðåâîä.  ñâåòëèíàòà íà íàøàòà õèïîòåçà, õèäðîíèìúò Àã èäèë áè ìîãëî äà îçíà÷àâà è “Áúëãàðñêè Èäèë” èëè “Áúëãàðñêà Âîëãà”. Ïðåäè êóáåðîâèòå áúëãàðè, ðåêà Âîëãà ñå å íàðè÷àëà Àðàêñ. Ñúãëàñíî îôèöèàëíàòà ðóñêà îíîìàñòèêà, èìåòî íà ðåêà Âîëãà èäâà èëè îò ñëàâÿíñêàòà äóìà “âëàãà” (ñòðàííî çàùî èçîïà÷åíà íà “âîëîãà”) èëè îò ôèíî-óãîðñêàòà äóìà “valge”, êîÿòî çíà÷è “áÿë, áëåñòÿù”. Óãðî-ôèíèòå ñà áèëè êîðåííîòî íàñåëåíèå ïî ãîðíîòî è ñðåäíî òå÷åíèå íà ðåêàòà äî èäâàíåòî íà áúëãàðèòå. Õèïîòåçàòà ðåêà Âîëãà äà íîñè çà èìå óãðî-ôèíñêàòà äóìà “valge- áÿëà” èçãëåæäà ïðàâäîïîäîáíà, íî íå îáÿñíÿâà çàùî òîâà èìå ñå ïîÿâÿâà åäâà ñëåä èäâàíåòî íà áúëãàðèòå. Íàé-âåðîÿòíî õèäðîíèìúò Âîëãà ñå å ïîÿâèë è óòâúðäèë â ìåñòíàòà óãðî-ôèíñêà ñðåäà ñëåä èäâàíåòî íà êóáåðîâèòå áúëãàðè ïîðàäè ñúâïàäåíèåòî íà ñìèñúëà è çâó÷åíåòî íà äâåòå äóìè “áúëãàð - áÿë” è “valge - áÿë”. Ò.å. è òóê å ïðîðàáîòèë ñúùèÿò ìåõàíèçúì, êîéòî å ïðîèçâåë “ñëàâÿíñêîòî” “Áÿëãðàä” ïðè ïîÿâà íà ïðàáúëãàðèòå. Ïðåäñòàâåíàòà ïî òîçè íà÷èí ñåìàíòèêà íà åòíîíèìà “áúëã(àð)” ìîæå äà îáÿñíè è ïîä÷åðòàíèÿ êóëò íà áúëãàðèòå êúì áåëèÿ öâÿò, èçðàçåí â áúëãàðñêèòå íàðîäíè íîñèè è ïåñíè.  òåçè ïåñíè å õàðàêòåðíà ÷åñòàòà óïîòðåáà íà èçðàçà “áÿëà áúëãàðêà, áåëè áúëãàðè”. Åäâà ëè áúëãàðèòå ñà ïî-áåëè îò îêîëíèòå íàðîäè, íèòî, ÷å ñðåä òÿõ íå ñå ñðåùàò è ïî-òúìíè õîðà. Ñúùî, äà ñè ñïîìíèì çà æåëàíèåòî íà çàëîâåíèÿ õàéäóòèí äà áúäå îáåñåí â ñíåæíî áÿëà ðèçà, çà ñú÷åòàíèåòî “áÿëà è ÷åðâåíà” êàòî íåîòìåíèìè ÷åðòè íà æåíñêàòà õóáîñò.  áúëãàðñêèòå íîñèè, íàïðèìåð â Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ, îñíîâíèòå öâåòîâå ñà áÿë è ÷åðâåí. Õàðàêòåðíè çà áúëãàðñêèÿ åçèê ñà è òàêèâà èäèîìè êàòî “îòèäå ñè îò áåëèÿ ñâÿò”, “áÿë äåí íå âèäÿ”, íî ëèïñâàò èäèîìè, êîèòî äà ñå èçðàçÿâàò ñ äðóãè öâåòîâå. Äóìàòà “áëàãîðoäåí” å îðèãèíàëíà ñòàðîáúëãàðñêà äóìà, íî åäâà ëè îçíà÷àâà “ðîäeí ïî áëàã íà÷èí” èëè “ðîäeí â áëàãî, ò.å., èìîò, áîãàòñòâî”. Íàé-âåðîÿòíî, ïúðâèòå áúëãàðñêè ïðîñâåòèòåëè, “èçêîâàëè” òàçè äóìà ïðåç åïîõàòà íà öàð Áîðèñ I ñà èìàëè ïðåäâèä “ðîäeí îò áúëãàðèí”. Òàêà, â ñìèñúëà íà äóìàòà “áëàãîðîäåí” âåðîÿòíî å âëîæåíà ÷àñò îò ñåìàíòèêàòà íà åòíîíèìà “áúëãàðèí” - áÿë, áëåñòÿù, àðèñòîêðàòè÷åí. Òîâà, ÷å áúëãàðèòå ñà áèëè íàèñòèíà áëàãîðîäíè õîðà, ëè÷è îò òîâà, ÷å òå íèêîãà íå ñà óáèâàëè ñâîèòå ïëåííèöè è íèêîãà íå ñà èìàëè ðîáè, íåùî òâúðäå ðÿäêî ÿâëåíèå â äðåâíèÿ ñâÿò.
* Åòíîíèì “òàòàðè” íÿìà. Âîëæêèòå áúëãàðè ñà íàðè÷àëè îáèäíî ìîíãîëèòå ñ äóìàòà “òàòàðè”. Òîé å íàëîæåí îò âåëèêîðóñêèÿ øîâèíèçúì ñïðÿìî áúëãàðèòå. Äàòèðà îò âðåìåòî íà êíÿç Èâàí Ãðîçíè, ïðèåë òèòëàòà öàð íà ðóñè è áúëãàðè â 1552 ã. ñëåä ïðåâçåìàíåòî íà Êàçàí, çà äà îïðàâäàå àãðåñèÿòà ñðåùó áúëãàðèòå, êàòî ïîñëå ãè îáÿâÿâà çà “òàòàðè”. ** Ðóìúíèÿ (Ðîìàíèÿ - ò.å. ïîòîìöè íà Ðèì) - èçìèñëåíî ïîíÿòèå îò 1865 ã. íà äîòîãàâàøíàòà îáëàñò Âëàõèÿ (Âàëàõèÿ). Îôèöèàëíèÿò åçèê äîòîãàâà è íàäïèñèòå â öúðêâèòå, êàêòî è êîðåñïîíäåíöèÿòà íà Âëàøêèÿ êíÿç å áèëà íà áúëãàðñêè åçèê! Ñïîðåä åçèêîâåäè ïîâå÷å îò 30% îò ò.íàð. ðóìúíñêè åçèê å ðîìàíèçèðàíà áúëãàðñêà ëåêñèêà è ãðàìàòèêà. – Áåë. ðåä.
360
ÀÂÈÒÎÕÎË Ñ èçâåñòíà ïðåäïàçëèâîñò âëàãàíåòî íà ñìèñúëà “áÿë, áëåñòÿù, áëàãîðîäåí” â åòíîíèìà íà ìíîæåñòâîòî íàðîäè, æèâåëè äúëãî âðåìå â ðàéîíà íà Ïàìèð (òîõàðè, êóøàíè, åôòàëèòè, ïî-êúñíî è áúëãàðè) ìîæå äà ñå îáîñíîâå èëè ñâúðæå ñúñ ñëåäíèòå ïåò îáñòîÿòåëñòâà: Ïúðâîòî, íàé-ïðîçàè÷íî è íàé-ìàëêî âåðîÿòíî îáñòîÿòåëñòâî áè ìîãëî äà áúäå ðàñîâèÿò îáëèê íà òåçè íàðîäè. Íà ñåâåð è èçòîê îò òÿõ ñà æèâååëè íàðîäè îò æúëòàòà ðàñà (òèáåòöè, ìîíãîëè, êèòàéöè). Íà þã îò òÿõ â Èíäèÿ ñà æèâååëè íåãðîèäíè íàðîäè îò äðàâèäñêè ïðîèçõîä. Òîõàðèòå, áúëãàðèòå è äðóãèòå èíäîåâðîïåéñêè íàðîäè ñà áèëè åäèíñòâåíèòå áåëè õîðà â òîçè ðàéîí íà ñâåòà è íèêàê íå å ÷óäíî, ÷å êàêòî òå, òàêà è îêîëíèòå íàðîäè ñà ãè íàðè÷àëè “áåëè õîðà”. Âòîðî, âå÷å ñåðèîçíî îáñòîÿòåëñòâî, ìîæå äà áúäå êàñòîâîòî äåëåíå, õàðàêòåðíî çà èíäîàðèéñêèòå è èðàíñêèòå ïëåìåíà ïðåç òàçè åïîõà. Òåçè íàðîäè ñà áèëè îðãàíèçèðàíè â òðèêëàñîâà ñèñòåìà, êàòî âñÿêà êëàñà ñå å õàðàêòåðèçèðàëà ñ îïðåäåëåí öâÿò, âàðíà. Âàðíà, íà ïîðòóãàëñêè êàñòà, îçíà÷àâà öâÿò. Ïúðâàòà êàñòà ñà áèëè ñâåùåíèöèòå è ïëåìåííèòå âîæäîâå, õàðàêòåðèçèðàùè ñå ñ áåëèÿ öâÿò è â ìíîãî ñëó÷àè íîñåùè áåëè äðåõè. Âòîðàòà êàñòà ñà áèëè âîåííèòå, îòëè÷àâàíè ñ ÷åðâåíèÿ öâÿò. Òðåòàòà êàñòà ñà áèëè çåìåäåëöè è çàíàÿò÷èè, êîèòî îáùî ñà áèëè îòëè÷àâàíè ñ ðàçëè÷åí öâÿò ïðè ðàçëè÷íèòå íàðîäè: çåëåí, ñèí èëè æúëò. Ìåæäó äðóãîòî, îò òóê èäâàò è öâåòîâåòå â íàöèîíàëíèòå òðèáàãðåíèöè íà ìíîãî íàðîäè îò òîçè êðúã. Ïðè èíäî-àðèèòå, “áÿëàòà” êàñòà ñå å íàðè÷àëà áðàõìàíè. Îñíîâàòà íà äóìàòà “áðàõìàí” å “áðàõ”, îñòàíàëîòî å íàñòàâêà çà îáðàçóâàíå íà ïðèëàãàòåëíî èìå. Îáà÷å â òàçè îñíîâà ñúùî ñå ñúäúðæà ïîðåäèöà îò ñúãëàñíè (áðõ), áëèçêà äî êîðåíà “áëã”. Òàêà ÷å äâåòå äóìè ìîãàò äà èìàò îáùà ñåìàíòèêà, ïðîèçëèçàùà îò äóìàòà “áÿë, áëàãîðîäåí”. Êàòî òðåòî îáñòîÿòåëñòâî ìîæå ñå ïîñî÷è åòè÷íî-äóàëèñòè÷íàòà ïðåäñòàâà íà äðåâíèòå èðàíöè çà óñòðîéñòâîòî íà ñâåòà. Ñïîðåä òàçè ïðåäñòàâà ñâåòúò å ðàçäåëåí íà äâå ÷àñòè, äîáðà (áÿëà) è ëîøà (÷åðíà). Òåçè ïðåäñòàâè ñà íàé-äîáðå ñúõðàíåíè ïðè èçòî÷íîèðàíöèòå, êîèòî íå ñà âúçïðèåëè ðåôîðìàòà íà Çàðàòóñòðà. Äîáðèÿò áîã Àõóðà Ìàçäà (Îðìàçä), èçîáðàçÿâàí êàòî ñëúíöå ðàçïðúñêâà ñâåòëèíà çàåäíî ñ äðóãèòå áîãîâå, ìåñåöà è ïåòòå ïëàíåòè íàä “áåëèÿ” ñâÿò, â êîéòî æèâåÿò õîðàòà. Âúâ “äîëíèÿ èëè ÷åðíèÿ ñâÿò” å èìàëî ñàìî ìðàê è òàì æèâååë çëîáíèÿò áîã Àõðèìàí, æàäóâàù äà ðàçðóøàâà è óáèâà. Íàé-âåðîÿòíî, “áÿë” å áèëà ôèëîñîôñêî-ìîðàëíà êàòåãîðèÿ â êîÿòî å âëîæåí ïîëîæèòåëåí ñìèñúë, à â êàòåãîðèÿòà “÷åð”-îòðèöàòåëåí ñìèñúë. Ïðè áúëãàðèòå ñ òîâà ìîæå äà ñå îáÿñíè òðàäèöèÿòà äà ñå íàçîâàâàò íà÷àëíèòå ïðèòîöè íà ðåêèòå ñ äâå èìåíà, íàïðèìåð Áåëè è Öúðíè Äðèí â Ìàêåäîíèÿ, Àê Èäèë è Êàðà Èäèë â Áàøêîðòîñòàí.  Áúëãàðèÿ èìà Áåëè è ×åðíè Èñêúð, Áåëè è ×åðíè Âèò, Áåëè è ×åðíè Îñúì, Áåëè è ×åðíè Òèìîê, Áÿëà è ×åðíà Ìåñòà. Íå áè áèëî ÷óäíî, àêî òàçè äðåâíîèðàíñêà àíòèòåçà å âëîæåíà è â ñëó÷àÿ Áÿëî ìîðå - ×åðíî ìîðå. Îáÿñíåíèåòî, ÷å ïðè áúëãàðèòå “áÿë” å ñèíîíèì íà èçòîê, à “÷åð” íà çàïàä (10) íå å íèêàê óáåäèòåëíà äàæå îò ïúðâî ñðàâíåíèå ñ ïîñîêèòå íà ñâåòà. Ïðè áàøêèðèòå* èìà ìíîãî
ïîïóëÿðíà ëåãåíäà çà õàðàêòåðà íà “äâåòå ñåñòðè”, ðåêèòå Àê èäèë è Êàðà èäèë, ðîäåíè îò áîã Óðàë, â êîÿòî å âëîæåí òî÷íî òîçè ñìèñúë íà áÿë/äîáúð è ÷åð/ëîø. Àê èäèë å ñïîêîéíà, øèðîêîòå÷àùà ïðåç ðàâíèíàòà, äàðÿâàùà æèâîò è ðàäîñò, äîêàòî Êàðà èäèë å çëîáíà, àãðåñèâíà è ñèëíî êðèâîëè÷åùà ïðåç ñêàëèòå íà ïëàíèíàòà.  òîçè ñìèñúë ïðè íàñ èìà Ãîëÿìà (Áÿëà) è Ëóäà (×åðíà) Êàì÷èÿ. Èçãëåæäà, ïðàáúëãàðèòå è äðóãèòå ñðîäíè èðàíñêè íàðîäè ñà çàïàçèëè çà ñåáå ñè èìå, áëèçêî ïî ñìèñúë íà òîçè âëîæåí â ìîðàëíàòà êàòåãîðèÿ “áÿë, áëàãîðîäåí”. Íà ÷åòâúðòî ìÿñòî, ñúãëàñíî ìèòîëîãèÿòà íà äðåâíèòå èðàíöè, áîãúò Àõóðà Ìàçäà (Ñëúíöåòî) ñúçäàë ïúðâèÿ ÷îâåê íà çåìÿòà íàðå÷åí Ãàÿ Ìàðåòàí, (Ãàéîìàðñ, Êàéóìàðñ, Ãàéîìàðò) áóêâàëíî “ñëúí÷åâ æèâîò”.  ìèòîëîãèÿòà íà äðåâíèòå èðàíöè Ãàÿ Ìàðåòàí èãðàå öåíòðàëíà è èçâúíðåäíî ïîëîæèòåëíà ðîëÿ. Ñ÷èòà ñå, ÷å òîé å ïúðâèÿò ÷îâåê íà çåìÿòà, ïðèòåæàâàë öàðñêà âëàñò, êàòî ïúðâè öàð íà Èðàí. Òîé å ñúçäàë ïúðâèÿ êàëåíäàð ñ íà÷àëíà òî÷êà äåíÿò Íàóðóç, êîãàòî ñóòðèíòà Ñëúíöåòî âëèçà â ñúçâåçäèåòî Îâåí. Ñ÷èòà ñå ÷å Êàéóìàðñ îñíîâàë ãðàä Áàëõ è òîçè ãðàä å áèë íåãîâà ñòîëèöà. Ïîäîáíî íà ñâîÿ ñúçäàòåë, Êàéóìàðñ áèë “áÿë, áëåñòÿù, ëú÷èñò è âèñîê” (1, ñòð. 26). Êàêòî ñå âèæäà, ôèçè÷åñêèÿò îáëèê íà Êàéóìàðñ ñúâïàäà íàïúëíî ñ ïðåäñòàâàòà, êîÿòî ïðàáúëãàðèòå è äðóãèòå àðèéñêè íàðîäè îò èçòî÷åí Èðàí è Ïàìèð ñà èìàëè çà ñåáå ñè. Ñëåä êàòî Àõðèìàí óáèë Êàéóìàðñ, îò òÿëîòî ìó ñå èçëåëè âñè÷êè áëàãîðîäíè ìåòàëè, çëàòîòî è ñðåáðîòî. Íà ïåòî ìÿñòî, ðåëèãèîçíèòå ïðåäñòàâè íà ïðàáúëãàðèòå ñúùî ìîæå äà ñà ïîâëèÿëè èçáîðà íà òåõíèÿ åòíîíèì. Îò íàé-äðåâíè âðåìåíà â èðàíñêèÿ ñâÿò è â Ìåñîïîòàìèÿ ñà ïî÷èòàíè êàòî áîãîâå ñëåäíèòå íåáåñíè ñâåòèëà: Ñëúíöåòî è Ìåñåöà êàòî ïúðâè ãëàâíè áîãîâå è ïåòòå âèäèìè ñ ïðîñòî îêî ïëàíåòè Ìåðêóðèé, Âåíåðà, Ìàðñ, Þïèòåð è Ñàòóðí. Äðåâíèòå íàðîäè îò Èðàí è Ìåñîïîòàìèÿ ñà îòêðèëè, ÷å çà ðàçëèêà îò âñè÷êè äðóãè íåáåñíè ñâåòèëà, ñàìî òåçè ñå äâèæàò ïî íåáåòî è ñà ãè âúçïðèåëè êàòî áîãîâå. Ïúòÿò íà ñâåòèëàòà-áîãîâå ñå î÷åðòàâà îò 12 ñúçâåçäèÿ, ÷èéòî èìåíà èìàò ìíîãî îáùè êîðåíè â åçèöèòå íà Åãèïåò, Ìåñîïîòàìèÿ, Èðàí, ïðåäàðèéñêà Èíäèÿ è åçèêà íà ïðàáúëãàðèòå. Ñïîðåä ðåëèãèîçíèòå ïðåäñòàâè íà òåçè íàðîäè, òåçè íåáåñíè òåëà-áîãîâå ñà èìàëè äîñòàòú÷íà ìîù çà äà âëèÿÿò âúðõó ñúäáàòà íà õîðàòà è õîäà íà èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ. Èìà âå÷å äîñòàòú÷íî äîêàçàòåëñòâà, ÷å òîçè ïàíòåîí íà áîãîâå-íåáåñíè ñâåòèëà å èãðàåë ãëàâíà ðîëÿ è â ðåëèãèÿòà íà ïðàáúëãàðèòå. Òåîôèëàêò Îõðèäñêè è Éîàí Åêçàðõ ïèøàò, ÷å â äîõðèñòèÿíñêè âðåìåíà áúëãàðèòå ïî÷èòàëè Ñëúíöåòî, Ìåñåöà è äðóãèòå çâåçäè. Èçâîäúò, ÷å íåáåñíèòå ñâåòèëà-çâåçäè ñà áèëè âúðõîâíè áîãîâå è ïðè ïðàáúëãàðèòå ñå ñúãëàñóâà ñ íàñêîðî ðàçøèôðîâàíàòà îò Öâåòåëèí Ñòåïàíîâ âúðõîâíà òèòëà íà áúëãàðñêèòå êàíîâå - “êàíà ñþáèãè”. Òîâà îçíà÷àâà áóêâàëíî “êàí íà çâåçäèòå, çâåçäåí êàí”, êàòî “ñþáèãè” èìà çà îñíîâà øóìåðñêàòà äóìà “ñóá”- çâåçäà è çàâúðøâà ñ òèïè÷íîòî çà åçèêà íà ïðàáúëãàðèòå îêîí÷àíèå “-ãè”, èçðàçÿâàùî ïðèòåæàíèå. Îáèêíîâåíî âúðõîâíàòà òèòëà íà ïîâå÷åòî âëàäåòåëè îò äðåâíèÿ ñâÿò ïîä÷åðòàâà áîæåñòâåíèÿ ïðîèçõîä íà òÿõíàòà âëàñò. Òèòëàòà “êàíà ñþáèãè” èçðàçÿâà ñúùîòî, ÷å
* Âîëæêèòå áúëãàðè ñà ðàçäåëåíè îò ñúâåòñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà íà: ÷óâàøè, òàòàðè, áàøêèðè, à ïî-êúñíî, ñ ïîìîùòà íà Êîìèíòåðíà, ñëåä 1934 ã. Äóíàâñêèòå íà: ìàêåäîíöè, øîïè, ïîìàöè, ãàãàóçè, êàðàêà÷àíè. Ñòðàííî, íî òîâà ïðîäúëæàâà è â äíåøíî âðåìå ñ òåçàòà çà Ñúðáî-øîïè è ïîìàøêàòà íàöèÿ è èçäàäåíèÿ â Ãúðöèÿ ïîìàøêî-ãðúöêèÿ ðå÷íèê. Îñîáåíî æåñòîêî å íàëàãàíåòî íà “ìàêåäîíñêî” ñàìîñúçíçàíèå â Áúëãàðèÿ è ÑÐ Ìàêåäîíèÿ ñëåä 1944 ã. îò ÁÊÏ è Þãîñëàâñêàòà êîìïàðòèÿ. – Áåë. ðåä.
361
ÀÂÈÒÎÕÎË âëàñòòà íà êàíîâåòå ïðîèçòè÷à îò áîãîâåòå, êàòî â ñëó÷àÿ îáà÷å ñå ïîñî÷âà, ÷å áîãîâåòå íà ïðàáúëãàðèòå ñà çâåçäè. Àêî ïîèñêàìå äà õàðàêòåðèçèðàìå ñåìàíòè÷íî îñíîâíèòå áîãîâå-íåáåñíè ñâåòèëà íà ïðàáúëãàðèòå, òî çà òîâà ùå íè ñà íàïúëíî äîñòàòú÷íè ñàìî äâà åòèìîëîãè÷íè öåíòúðà: ïúðâèÿò èçðàçåí ñ äóìèòå “áåëè, áëåñòÿùè, èñêðÿùè” è âòîðèÿò ñ äóìèòå “âèñîêî ðàçïîëîæåíè, âåëèêè, ìîãúùè”. Îáà÷å òåçè åòèìîëîãè÷íè öåíòðîâå ñúâïàäàò íàïúëíî ñ ïîñî÷åíèòå ïðåäè òîâà åòèìîëîãè÷íè öåíòðîâå, îïèñâàùè ñìèñúëà íà åòíîíèìà “áúëãàð” ïúê è íà îñòàíàëèòå íàðîäè îò Èçòî÷åí Èðàí. Îò òîâà òîëêîâà ïëúòíî ïðèïîêðèâàíå íà ñåìàíòèêàòà íà åòíîíèìà è ðåëèãèîçíàòà ïðåäñòàâà çà áîãîâåòå íà ïðàáúëãàðèòå ñëåäâà, ÷å ìåæäó òÿõ å âúçìîæíî äà èìà òÿñíà âðúçêà. Êàòî èçðàç íà òàçè âúçìîæíà âðúçêà ìåæäó ñìèñúëà íà åòíîíèìà “áúëãàð” è ðåëèãèîçíàòà ïðåäñòàâà çà òåõíèòå ãëàâíè áîãîâå ìîæå äà ïîñëóæè ôîðìàòà íà íàé-÷åñòî èçïîëçâàíèÿ îò ïðàáúëãàðèòå ãðàôè÷åí çíàê IYI “èïñèëîí ñ äâå õàñòè”. Òîçè çíàê å îòêðèò âúðõó íàä 100 ïðåäìåòà, ñâúðçàíè ñ îðúæèÿòà, ñòðîèòåëñòâîòî è áèòà íà ïðàáúëãàðèòå íàâñÿêúäå, êúäåòî òå ñà èìàëè òðàéíè ïîñåëåíèÿ: Ñåâåðåíîòî ïðè÷åðíîìîðèå, íà ñåâåð è þã îò Äóíàâ è â Ìàêåäîíèÿ. Íåãîâèÿò ñìèñúë äîñåãà íå å ðàçãàäàí, íî ñå ñ÷èòà ÷å òîé å ïî-ñêîðî çíàê çà äåìîíñòðèðàíå íà åòíè÷åñêà, îòêîëêîòî íà ðåëèãèîçíà ïðèíàäëåæíîñò, ïîíåæå ñå îòêðèâà è âúðõó ïðåäìåòè, èçðàáîòåíè íÿêîëêî âåêà ñëåä îôèöèàëíîòî ïðèåìàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî. Íèå ñå ïðèñúåäèíÿâàìå êúì ìíåíèåòî, ÷å çíàêúò IYI íå ïðåäñòàâëÿâà ïîðåäèöà îò áóêâè è íå èçîáðàçÿâà äóìà, à å éåðîãëèô, â êîéòî å çàêîäèðàí âàæåí çà ïðàáúëãàðèòå ñèìâîë. Ðàçêîäèðàíåòî ìîæå äà ñå èçâúðøè, êàòî õàñòèòå ñå ïðå÷óïÿò íà äâå è ñëåä òîâà ñå ïðèñúåäèíÿò êúì îáùèÿ öåíòúð íà ñèìåòðèÿ:
362
Òàêà ñå ïîëó÷àâà çâåçäà, ñèìâîë íà “áÿëî, áëåñòÿùî, âèñîêî èçäèãíàòî è ìîãúùî íåáåñíî ñâåòèëî” - áîã. Ïðè òîâà, ïîëó÷àâà ñå çâåçäà ñúñ ñåäåì ëú÷à, êîëêîòî ñà íà áðîé ïëàíåòèòå - ãëàâíè áîãîâå. Òàêà, â òîçè óïîðèòî ïîâòàðÿí ïðàáúëãàðñêè çíàê IYI âåðîÿòíî å çàêîäèðàí ñìèñúëúò íà áúëãàðñêèÿ åòíîíèì, à ñúùî è îñíîâàòà íà ïðàáúëãàðñêàòà ðåëèãèÿ. Ïî ñúùåñòâî, ñúñ ïîìîùòà íà åäíà åäèíñòâåíà äóìà, ñâîÿ åòíîíèì è íà åäèí åäèíñòâåí çíàê, éåðîãëèôúò-çâåçäà IYI ïðàáúëãàðèòå ñà ïîñî÷âàëè êîè ñà òåõíèòå áîãîâå è êîÿ å òÿõíàòà ðåëèãèÿ. Ìîæå áè êàòî åäíà äàëå÷íà ðåëèêâà îò òàçè âðúçêà, â þãîèçòî÷íàòà ÷àñò íà ãðàä Íàíäîð ôåõåð âàð (Áåëãðàä) èìà åäèí ãîëÿì êâàðòàë, íàðå÷åí “Çâåçäàðà”, âåðîÿòíî íà÷àëíî ïîñåëåíèå íà áúëãàðèòå. Íàïúëíî ðàçáèðàåìî å çàùî ñ îôèöèàëíîòî ïðèåìàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî ïðåç 9 âåê, ñìèñúëúò íà åòíîíèìà áúëãàðè è íà äðåâíîáúëãàðñêèÿ çíàê-çâåçäà IYI ïîñòåïåííî ñà çàáðàâåíè. Ïî ñúùåñòâî, â áúëãàðñêèÿ åòíîíèì, êàêòî è â çíàêà IYI å áèë âëîæåí íå ñàìî åòíîîïðåäåëÿù, íî è äúëáîêî ðåëèãèîçåí ñìèñúë. Ñ íàëàãàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî, òîçè ñìèñúë å ñòàíàë íå ñàìî èçëèøåí, íî è äîíÿêúäå âðåäåí çà íîâèòå ðåëèãèîçíè ïðåäñòàâè è â ðàìêèòå íà íÿêîëêî âåêà å áèë èçêîðåíåí. Çà ñúâðåìåííèÿ áúëãàðèí îáà÷å å êðàéíî íåîáõîäèìî äà çíàå ñìèñúëà íà ñâîåòî èìå è ïúòÿ íà ñâîèòå ïðåäöè. Ëèòåðàòóðà 1. Ïåòúð Ãîëèéñêè.  êí.: Çèåçè, îò êîéòî ñà Áúëãàðèòå. Ïðåäõðèñòèÿíñêà è ïðåäìþñþëìàíñêà ðåëèãèÿ è ìèòîëîãèÿ. ÒÀÍÃÐÀ ÒàíÍàêÐà ÈÊ. Ñîôèÿ. 2003. 2. Ïåòúð Äîáðåâ.  êí.: Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò (ïî íàéñòàðèòå öàðñêè è öúðêîâíè ëåòîïèñè). ÈÊÊ Ñëàâèêà - ÐÌ. Ñîôèÿ. 1955. 3. Ø. Êàìàëèääèíîâ (Èñòîðè÷åñêàÿ ãåîãðàôèÿ Þæíîãî Ñîãäà è Òîõàðèñòàíà ïî àðàáîÿçû÷íûì èñòî÷íèêàì IX - íà÷àëà XIII ââ., Òàøêåíò, “Óçáåêèñòîí”, 1996, ñòð. 298-316). 4.The genesis of India - according to Bernard Sergent. A review by Koenraad Elst, Leuven (Belgium), 31 August 1999. Genese de l’Inde, p.180 5. Àáðàð Êàðàìóëëèí.  êí.: Òàòàðû: ýòíîñ è ýòíîíèì. Êàçàíü. Òàòàðñêîå êíèæíîå èçäàòåëüñòâî. 1989. 6. Äæåìøèä Ñàéÿð.  êí.: Êóëòóðà è ëèòåðàòóðà íà äðåâåí Èðàí. ñòð. 23 7. Åðåìÿí Ñ. Ò.  êí.: Àðìåíèÿ ïî Àøõàðàöóéö, Åðåâàí, 1963 8. Èâàí Äóðèäàíîâ.  êí.: Åçèêúò íà òðàêèòå. Íàóêà è èçêóñòâî, Ñîôèÿ, 1976 9. Äåðáåíò - íàìå. Ìàõà÷êàëà. 1980. 10. ßðóëèíà Òàòÿíà. Âåëè÷èåòî íà Âîëæñêà Áúëãàðèÿ . Ñîôèÿ. 2001.
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÅÂËÈÅÂÑÊÀÒÀ ÊÎÒËÎÂÈÍÀ, ÑÂÅÙÀÐÑÊÎÒÎ ÒÅÊÅ “ÄÅÌÈÐ ÁÀÁÀ” È ÄÐÅÂÍÀÒÀ ÈÑÒÎÐÈß ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÑÀÂÀ ÊÎÑÒÎÂÀ Ñåâëèåâñêàòà êîòëîâèíà å ðàçïîëîæåíà íà íàé-âàæíèÿ ïúò ïðåç Ñðåäíèÿ Áàëêàí, çàãðàäåíà îò ïðåäáàëêàíñêè ïëàíèíè. Íà èçòîê å áàèðúò “Êàëåòî” (òî÷íî ñðåùó òîçè ïúò). Òóê å áèëà âàæíàòà îòáðàíèòåëíà êðåïîñò, íàðå÷åíà öàðñêà, ñâúðçàíà ñ Êîíñòàíòèí Âåëèêè, êîéòî ïî ïðåäàíèÿ å èìàë äâîðåö è êàçàðìè. Êðåïîñòòà å áèëà òðàêèéñêà, âèçàíòèéñêà è ïîñëå ïðàáúëãàðñêà äî òóðñêèòå çàâîåâàíèÿ, êîãàòî å ðàçðóøåíà. Îò IÕ â. îêîëî êðåïîñòòà ñå ñúçäàâà ïðàáúëãàðñêÿò ñðåäíîâåêîâåí ãðàä Õîòåë (Õîòàëè÷), êîéòî å ïðîó÷åí â àðõåîëîãè÷åñêî îòíîøåíèå. Îòêðèòè ñà êðåïîñòíèòå ñòåíè, ìíîãî æèëèùà, íÿêîëêî öúðêâè è åäíà áàçèëèêà îò IV â., äâîðåöúò è äð. Íà ñåâåð å áàèðúò Òåêåòî ïðè ñ. Êîðìÿíñêî ñ äðåâíî ñâåòèëèùå (òðàêèéñêî è ïðàáúëãàðñêî), çàãðàäåíî îò ñåäåì äúáà. Îòòóê ñå îòêðèâà ïðåêðàñíà ïàíîðàìà íà öÿëàòà êîòëîâèíà. Íà çàïàä å Îâäèí áàèð ñúñ ñåëî Ïåòêî Ñëàâåéêîâî (Àêàíæåëàðè), íà þãîçàïàä å òåêåòî íà ñåëî Ðÿõîâöèòå. Íà òåçè áàèðè å èìàëî îòáðàíèòåëíè êðåïîñòè. Ïðåäàíèåòî ãîâîðè, ÷å íÿêîãà òàçè êîòëîâèíà å áèëà åçåðî, íî â êîé ïåðèîä îò âðåìå íå å òî÷íî ïðîó÷åíî. Íÿêîëêî äàííè íè íàâåæäàò íà ìèñúëòà, ÷å òóê äåéñòâèòåëíî å áèëî åçåðî. Ñåëèùíàòà ìîãèëà ïðè ãð. Ñåâëèåâî ñå íàìèðà òâúðäå âèñîêî îò ðåêà Ðîñèöà â ìåñòíîñòòà “Ôóíêàòà”. Òàêîâà ðàçïîëîæåíèå èìà è ñåëî Êîðìÿíñêî (ïîä áàèðà Òåêåòî) ñúùî è äðåâíîòî ñåëî Ðàâà íà þæíàòà ñòðàíà íà Îâäèí áàèð. Äðóãî äîêàçàòåëñòâî - òðàêèéñêîòî èìå íà ð. Ðîñèöà å áèëî “Ëèãèí” (ëàãî, ëàãóíà - åçåðî). Íà ð. Ðîñèöà ñå íàìèðà è ñåëî Ëúãúò. Òåñíèíàòà ìåæäó äâàòà áàèðà Êàëåòî è Òåêåòî ïðè ñ.Êîðìÿíñêî (êúäåòî ïðîòè÷à ð. Ðîñèöà è èçëèçà îò êîòëîâèíàòà) ñå íàðè÷à “Óñòèòî”. È äíåñ ïðîëåòíî âðåìå ïðè ïúëíîâîäèå òî÷íî ïîä öàðñêàòà êðåïîñò íà Êàëåòî ñå îáðàçóâà ãîëÿìî åçåðî, à ñëåä îòòè÷àíå ìåñòíîñòòà ñå íàðè÷à “Îòëàê”, à áðîäîâåòå íà ðåêàòà - “Ãè÷èò”. Íà îòñðåùíèòå ñêàëè ïîä êðåïîñòòà è òåçè ïðè ñ. Êîðìÿíñêî å èìàëî æåëåçíè õàëêè, âåðîÿòíî çà âðúçâàíå íà ëîäêè èëè ïîíòîíåí ìîñò. Âåðîÿòíî íà òîâà ìÿñòî â ìåñòíîñòòà “Óñòèòî” ãðúöêèÿò õðîíîãðàô Àðèàí â ñâîÿòà êíèãà “Àíàáàçèñ” äàâà ïîäðîáíî îïèñàíèå çà áèòêàòà íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ñ ìåñòíîòî òðàêèéñêî ïëåìå Òðèáàëè íà ð. Ëèãèí, êàòî ñúùèÿò å ðúêîâîäèë ëè÷íî ñðåäíèÿ êîðïóñ íà áîéíèòå äåéñòâèÿ. Òðèáàëèòå ñà ðàçáèòè, à òåõíèÿò öàð Ñèðì èçâåæäà æåíèòå è äåöàòà íà Äóíàâñêèòå îñòðîâè. Âúçíèêâà âúïðîñúò êàêâà å áèëà êóëòóðàòà íà òîâà àâòîõòîííî òðàêèéñêî ïëåìå Òðèáàëè, íàñåëÿâàëî ñåëèùàòà â êîòëîâèíàòà è áðàíèëî òîçè âàæåí ïúò, íà êîéòî îò þæíàòà ñòðàíà íà Áàëêàíà (â ðàéîíà íà Êàçàíëúê) ñå å íàìèðàëà ñòîëèöàòà íà òðàêèéñêèòå öàðå Ñåâò I, Ñåâò II, Ñåâò III ïðåç IVâ.ïð. Õð. Äî êàêâà ñòåïåí å çàïàçåíà íåãîâàòà êóëòóðà è åçèê, íåçàâèñèìî ÷å â ïî-êúñíî âðåìå ñå ñìåñâà ñ òàçè íà áúëãàðèòå? Íåîáõîäèìî å äà îáúðíåì âíèìàíèå, ÷å ïðè çàâëàäÿâàíåòî íà òîçè âàæåí ïðåçáàëêàíñêè ïúò ïðàáúëãàðèòå ïîñòàâÿò çà îõðàíà ïî êðåïîñòèòå è ïðàáúëãàðñêè çàñåëíèöè, âîéñêè ñúñ ñúîòâåòíè ïðàáúëãàðñêè íàèìåíîâà-
íèÿ íà ñåëèùàòà. Ñëåä òóðñêèòå çàâîåâàíèÿ öàðñêàòà êðåïîñò è ïî-ìàëêèòå îòáðàíèòåëíè êðåïîñòè ïî îêîëíèòå áàèðè íà êîòëîâèíàòà ñà ðàçðóøåíè (òå ñòàâàò íåíóæíè) è íàñåëåíèåòî íà Õîòàëè÷ ñå ïðåìåñòâà â Ñåâëèåâî, à îò îêîëíèòå áàèðè âîéíèöèòå ñå ïðèáèðàò â ñåëèùàòà. Íåêà îáúðíåì âíèìàíèå íà åäíî îò èíòåðåñíèòå ñåëèùà - Ïåòêî Ñëàâåéêîâî (Àêàíæåëàðè). Òî ñå íàìèðà íà çàïàäíàòà ñòðàíà íà Îâäèí áàèð (ñ íàáëþäàòåëíè êóëè íà ñúùèÿ îùå îò òðàêèéñêî âðåìå) â ìàëêà êîòëîâèíêà, çàãðàäåíà îò çàïàä îò áàèð, èçäèãàù ñå êàòî êóïåí. Íà íåãî àðõåîëîçèòå îòêðèâàò íÿêîëêî ñëàâÿíñêè æèëèùà. Ìîæå äà ñå ñìÿòà, ÷å ïðè ñ. Àêàíæåëàðè èìàìå äðåâíî òðàêèéñêî íàñåëåíèå îò ðàçñåëåíîòî ñåëî Ðàâà (íàèìåíîâàíèå íà áîãà Ðà) è ïðàáúëãàðñêè è ñëàâÿíñêè âîéñêîâè ÷àñòè. Ïî ïðåäàíèÿ å îñíîâàíî îò âîéñêè “àêàíæèè”. Ñïîðåä ïðîô. Ï. Äîáðåâ îêîí÷àíèåòî “æèè”, å ïðàáúëãàðñêî, à íå òóðñêî è å îñòàíàëî äî äíåñ â íàøèòå ãîâîðè. Ìîæåì ïî ðåäèöà äàííè äà íàïðàâèì èçâîäà, ÷å òóê ïðåîáëàäàâà ïðàáúëãàðñêî íàñåëåíèå (êîåòî íèå íå ìîæåì äà ðàçëè÷èì îò ìåñòíîòî òðàêèéñêî), èìà è ñëàâÿíñêè åëåìåíòè. Ñåëîòî íå ïðàâè èçêëþ÷åíèå îò äðóãèòå ñåëèùà, êîèòî ñà èìàëè êàòî çàäà÷à äà îõðàíÿâàò âàæíèÿ ïðåçáàëêàíñêè ïúò ñ âîåííî çíà÷åíèå. Òå ìîæå áè íå ñà ïëàùàëè äàíúöè è çàòîâà íå ñå íàìèðàò â äàíú÷íèòå ðåãèñòðè îòïðåäè íà÷àëîòî íà ÕVI â. Ïî âðåìå íà Îñâîáîæäåíèåòî ñ. Àêàíæåëàðè å áèëî öÿëîñòíî èñëÿìèçèðàíî. Èçõîæäàéêè îò èçñëåäâàíèÿòà íà ïðîô. Áèñòðà Öâåòêîâà â òåçè ðàéîíè íå å èìàëî òóðñêà êîëîíèçàöèÿ.  ìíîãî ñåëèùà è îñîáåíî â Áàëêàíà äàæå ïî âðåìå íà Àïðèëñêîòî âúñòàíèå êìåòîâåòå ñà áèëè áúëãàðè. Èñëÿìèçèðàíåòî íà ñ. Êîðìÿíñêî å ñòàíàëî ïîñòåïåííî, ïðîñëåäÿâàéêè îò çåìëÿ÷íèòå ðåãèñòðè. Òîâà ìîæå äà ñå ïðèåìå è çà äðóãèòå ñåëèùà â ðàéîíà, âêëþ÷èòåëíî è ñ. Àêàíæåëàðè. Èñëÿìèçàöèÿòà å ñòàíàëà ïîðàäè ìíîãîòî âúñòàíèÿ çà îñâîáîæäåíèå èëè êàòî âîéíèãàíñêè ñåëèùà òå ñà ïîëó÷àâàëè èçâåñòíè ïðèâèëåãèè. Òîâà ÿñíî ñå ïîä÷åðòàâà â äîêëàäà íà àâñòðèéñêèÿ êîíñóë â Ðóñå (Ðóñ÷óê) îò 1852 ã. Åìàíóåë ôîí Ðüîñëåð äî Àâñòðèéñêîòî ïðàâèòåëñòâî, â êîéòî ñå îòáåëÿçâà: “...ãëàâíà ñúñòàâíà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî íà òàÿ ïðîâèíöèÿ îáðàçóâàò áúëãàðèòå. Ïîòîìöèòå íà òîÿ ñòàð ñëàâÿíñêè íàðîä ñå ïðîñòèðàò îáà÷å äàëå÷ çàä ãðàíèöèòå íà òàÿ ïðîâèíöèÿ, íàðè÷àíà ñïîðåä òóðñêàòà äúðæàâíà ïðàêòèêà ñ èìåòî Áúëãàðèÿ - íàñåëåíè ñ áúëãàðè ñà Ðóìåëèÿ è Ìàêåäîíèÿ ïî÷òè èçöÿëî, îò÷àñòè Òðàêèÿ, äîðè Òåñàëèÿ, Àëáàíèÿ è þæíàòà ÷àñò íà Ñúðáèÿ. Ïðè çíà÷èòåëíîòî ðàçøèðåíèå íà òîÿ íàðîä, êîéòî äîñòèãà îò Äóíàâñêèòå óñòèÿ ÷àê äî ãðúöêàòà ãðàíèöà è òàêà ñâúðçâà òóðñêàòà äúðæàâà íà äâå äèàìåòðàëíî ïðîòèâîïîëîæíè òî÷êè ñ ÷óæäèòå ñúñåäíè äúðæàâè - ìîæå äà ñå ïðèåìå çà íåãî öèôðàòà 4500 ìèëèîíà äóøè. Òóðöèòå ñïîðåä òåõíèÿ ïðîèçõîä ñå ðàçäåëÿò íà îñìàíëèè îò àçèàòñêî ïðîèçõîæäåíèå è òàêèâà êîèòî ïúðâîíà÷àëíî ñà ïðèíàäëåæàëè íà äðóãè ðåëèãèè. Îò ïúðâèòå (àçèàòñêèòå) èìà ìàëêî, ïî-ìíîãîáðîéíè ñà äðóãèòå (êîèòî ïðîèçõîæäàò ïðåäèìíî îò áúëãàðèòå - á. à.), êîèòî ñà ñå íàñòàíèëè ïðåäèìíî ïî áðåãà íà
363
ÀÂÈÒÎÕÎË ×åðíî ìîðå è â îáëàñòòà íà Øóìëà (Øóìåí), Åñêè Äæóìàÿ (Òúðãîâèùå), Îñìàí Áàçàð (Ðàçãðàä), Åñêè Ñòàìáóë (Ïðåñëàâ) è îáðàçóâàò åäíà ïî-êîìàêòíà ìàñà.  Äîáðóäæà ñà äîøëè îò Ðóñêàòà äúðæàâà è ìíîãîáðîéíèòå êàçàöè.” ßâíî èçíåñåíîòî îò àâñòðèéñêèÿ êîíñóë ñå êàñàå çà èñëÿìèçàöèÿòà ïðåäèìíî íà áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå, òúé êàòî ïðîâèíöèÿòà å íàñåëåíà ïðåäèìíî ñ áúëãàðè, êîåòî òîé ïîäòâúðæäàâà â äîêëàäà ñè. Ñúùèòå äàííè èçíàñÿ è ïóáëèêàöèÿòà íà Ìèäõàò ïàøà, êîéòî å áèë óïðàâèòåë íà Ðóñåíñêàòà ïðîâèíöèÿ, íî îòíàñÿùè ñå çà öÿëà Áúëãàðèÿ (âúâ ôðåíñêî ñïèñàíèå). Íåêà ñåãà ñå íàñî÷èì êúì íàñòîÿùèÿ ìîìåíò - êàêâî íè ãîâîðÿò åòíîãðàôñêèòå äàííè è çàïàçåíè âÿðâàíèÿ íà àâòîõòîííîòî íàñåëåíèå â ñ. Ïåòêî Ñëàâåéêîâî (Àêàíæåëàðè), êîåòî ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî å íàðå÷åíî òóðñêî. Ïî åòíîãðàôñêè äàííè (îò øåâèöè, òúêàíè, îáëåêëî) òî ñå ðàçëè÷àâà â ìíîãî îòíîøåíèÿ îò áàëêàíñêîòî íàñåëåíèå è ñå ñâúðçâà ñ åòíîãðàôñêàòà áúëãàðñêà ãðóïà “êàïàíöè” îò ðàéîíà íà Ðàçãðàä, Ïëèñêà, Ïðåñëàâ, Ðóñå, Òúðãîâèùå. Íÿêîè äàííè ãîâîðÿò è çà Äîáðóäæà. Ïîäðîáíî íÿìà äà ñå ñïèðàìå è ðàçãëåæäàìå íàðîäíàòà êóëòóðà. Ùå ñå íàñî÷èì ïðåäèìíî êúì âÿðâàíèÿòà è îáðÿäíèòå ïðàêòèêè. Ïðåäàíèÿòà è ïðîó÷âàíèÿòà ïîäòâúðæäàâàò, ÷å òå ñà ñå æåíåëè çà áúëãàðè. Ïðàçíóâàëè ñà Âåëèêè Çàãîâåçíè, Âåëèêäåí, Ãåðãüîâäåí (êàòî êîëÿò àãíåòî ïðåä ãîëÿì êàìúê è ñúñ ñâåù ìó ñëàãàò íà ÷åëîòî òî÷êà - âåðîÿòíî çíàêà íà áîãà Ðà - “Ñëúíöå”). Ïî÷èòàò Åíüîâäåí. Âÿðâàò â Àäàì, êàòî “ïúðâîáàùà”. Âñè÷êî òîâà ãîâîðè, ÷å òóê èìàìå åëèòíè ïðàáúëãàðñêè âîéñêè - áàãàòóðè, áàõàòóðè, êàçàöè, êàçàëáàøè. Çà êàçàëáàøèòå ïðîô. Ñòðàøèìèð Äèìèòðîâ ïèøå, ÷å òå ñà ïðàáúëãàðñêè âîéñêè îò Âåëèêà Áúëãàðèÿ íà êàí Êóáðàò, ïîñòàâåíè íà íàé-ñòðàòåãè÷åñêèòå ìåñòà â ñòðàíàòà çà îõðàíà. Òðàäèöèÿòà å íàé-êîíñåðâàòèâíîòî íåùî íà åäèí íàðîä è íèêàêâè ïðåâðàòíîñòè, íîâè ðåëèãèè è âëàäåíèå îò äðóãè íàðîäè íå ìîãàò âñåöÿëî äà îòìåíÿò ñòàðèòå âÿðâàíèÿ. Òå ñå íàñëàãâàò åäíî äî äðóãî, çà äà îñèãóðÿò çäðàâå, ïëîäîðîäèå è áëàãîïîëó÷èå. Íå ñå ëè ñïàçÿò - òå ÷àêà çëîêîáà, íåùàñòèå. Îñîáåíî âíèìàíèå ùå îòäåëèì íà âåí÷àëíèòå êîñòþìè è ïîãðåáàëíèòå îáè÷àè. Ùå ñå ñïðåì íà áóë÷åíñêèÿ âåí÷àëåí êîñòþì íà ñ. Ï. Ñëàâåéêîâî. Òîâà ïî ôîðìà å òðàäèöèîííàòà ÷åðâåíà øàïêà, õàðàêòåðíà çà ðàéîíèòå íà Ïðåñëàâ. Íà íÿêîè îò òÿõ ñ ãàéòàíè å íàïðàâåí îòãîðå êðúñò è ñëúíöå, à íà äðóãè - ÷óäíî èçáðîäèðàíî èñêðÿùî ñëúíöå. Ñúùèòå øàïêè ïî ôîðìà, ñàìî ÷å ÷åðíè ñà íà ìîíàõèíèòå è äî äíåñ. Íà òÿõ (íà òåçè îò Áàòîøåâñêèÿ ìàíàñòèð) ñúùî îòãîðå îò ïëàò å íàïðàâåíî ñëúíöå. Îò ðàéîíèòå íà Ãàáðîâñêèÿ áàëêàí (âåðîÿòíî ïî êúñíî) íà ñúùàòà ïî ôîðìà øàïêà, íà òðàäèöèîííèÿ ñîêàé ñå ïîñòàâÿ îñìîëú÷íà çâåçäà âúâ âèä íà ñëúíöå, èçðàáîòåíà îò ñðåáðî è íàðå÷åíà “Òåïåëèê”. Òîâà ÿñíî íè ïîêàçâà, ÷å òóê èìàìå ìåñòíî àâòîõòîííî íàñåëåíèå, êàòî åäíà ÷àñò å õðèñòèÿíèçèðàíî, à äðóãàòà îùå âÿðâà â áîãà íà Ñëúíöåòî (Òàíãðèçúì). Ïîñî÷èõìå, ÷å ÷àñò îò íàñåëåíèåòî å îò ðàçñåëåíîòî äðåâíî ñåëî Ðàâà, îòêúäåòî ÿñíî ïðîëè÷àâà îòíîøåíèåòî êúì Ðà. Ñëåäîâàòåëíî ñå ñðåùàìå ñ åäíà ñèëíà òðàäèöèÿ íà áîãà Ñëúíöå Ðà, íàðå÷åí îùå “Ñóðèÿ”. È îòòàì: ñóðâàêè (ñóðâàêàðè, ñóðâà÷êà), ñóðèéíà âúçãëàâíèöà (ïîñòàâÿíà íà ìëàäîæåíöèòå äà ëåãíàò ñëåä ñâàòáàòà), õàðàêòåðíà çà òîâà ñåëî è çà êàïàíñêèòå ðàéîíè. “Ñóðèÿ” - îòòàì è ñóòðèí (çàïàçèëà ñå è äíåñ òðàêèéñêà äóìà).
364
Ñåãà ùå îáúðíåì âíèìàíèå íà âåí÷àëíàòà æåíñêà ðèçà. Òî÷íî å ñïàçåíà òðàäèöèÿòà íà êàïàíñêàòà ðèçà - ÷åðíà áðîäåðèÿ îêîëî îãúðëèåòî (ñ íîâà ïðèáàâêà îò ìàëêè çëàòíè òåëèëåéêè òóê-òàì); åëå÷å ñ ÷åðåí ãàéòàí îêîëîâðúñò. ×åðíàòà áðîäåðèÿ îêîëî îãúðëèåòî íà âåí÷àëíàòà æåíñêà ðèçà è ñ ÷åðåí êîëàí å åäèíñòâåíàòà â ñòðàíàòà è å õàðàêòåðíà ñàìî çà êàïàíñêèòå íàðîäíè êîñòþìè. Òàêèâà ñà åòíîãðàôñêèòå äàííè è íà îòêðèòèÿ â öàðñêàòà êðåïîñò “Õîòàëè÷” ãðîá íà ïðèíöåñà, ñàìî ÷å áðîäåðèÿòà å èçïúëíåíà ñ ÷åðíè ìàíèñòà. Âåí÷àëíàòà êàïàíñêà ðèçà èìà èçáðîäèðàíà íà ðúêàâèòå èëè ïîëèòå îñìîëú÷íà çâåçäà, êîåòî â øóìåðñêàòà àçáóêà òîçè çíàê çíà÷è “áîã”. Òóê èìàìå àáñîëþòíî ñúùàòà áðîäåðèÿ, ñúñ ñúùèòå öâåòîâå, ñàìî ÷å çâåçäàòà å ïîñòàâåíà íà “ó÷êóðà” (ïðåïàñêàòà íà øàëâàðèòå). Áðîäåðèÿ ñ òàêà òðåòèðàíà îñìîëú÷íà çâåçäà ïî ôîðìà è öâåòîâå å õàðàêòåðíà ñàìî çà “êàïàíñêàòà” áúëãàðñêà åòíîãðàôñêà ãðóïà. Ðàçãðàíè÷åíèÿ ìåæäó ìåñòíîòî òðàêèéñêî è ïðàáúëãàðñêî íàñåëåíèå è òÿõíàòà íàðîäíà êóëòóðà è âÿðâàíèÿ å òðóäíî äà ñå íàïðàâÿò. Ïî íàó÷íî èçñëåäâàíå ïðàáúëãàðèòå ñà äðåâíè òðàêè, ïðåìèíàëè â Ìåñîïîòàìèÿ è Åãèïåò ñëåä Ïîòîïà (îïèñàí â Áèáëèÿòà è ëîêàëèçèðàí â ×åðíî ìîðå) â V - IV õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Äîêàçàòåëñòâî çà òîâà å åçèêúò íà øóìåðèòå (ñúçäàëè è Åãèïåòñêàòà êóëòóðà) çà êîéòî ó÷åíèòå äîêàçâàò, ÷å å áëèçúê ñ òðàêèéñêèÿ. Ìíîãî îò íàèìåíîâàíèÿòà íà øóìåðñêèòå ñåëèùà îò òàçè åïîõà ñà èäåíòè÷íè ñ òåçè îò òðàêèéñêèòå ðàéîíè (Ëàðñà, Ñàïàð, Ëàãàø, Óð, Ñàìàðà, Áåðîå è äð.). Îñâåí òîâà ìíîãî îò çíàöèòå íà øóìåðñêàòà êëèíîïèñíà àçáóêà ñà èäåíòè÷íè ñ íàìåðåíèòå çíàöè ïî êåðàìè÷íè ïëî÷êè äî ñ. Êàðàíîâî (äí. Íîâîçàãîðñêî) è òåçè íàðèñóâàíè íà æåíñêàòà ôèãóðêà îò ñ. Îðñîÿ (íà Äóíàâ), II õèë. ïð. Õð., êàêòî è ïî ñúäîâå, ðèòóàëíè ñöåíè è äð. Òàêèâà îðíàìåíòè ñå èçïîëçâàò è äíåñ â òúêàíè, íàêèòè, áðîäåðèè è ïðè èçïèñâàíèòå êåðàìè÷íè è ìåòàëíè ñúäîâå è äð. ïîä. Äîêàçàòåëñòâî çà òîâà íè íîñÿò ó÷óäâàùè ôàêòè (çàïàçåíè ñðåä íàñåëåíèåòî íà Àêàíæåëàðè) èçðàçåíè íå ñàìî ÷ðåç åòíîãðàôñêè äàííè, à è îòðàçåíè â òåõíèòå ñàêðàëíè ñèìâîëè â äæàìèÿòà íà ñåëîòî. Íà òåõíèòå ìîëèòâåíè êèëèì÷åòà å èçòúêàíî òîâà â êîåòî ñå âÿðâà, êîåòî å èçêîííî, òî ñå ïîñòàâÿ è íà âåí÷àëíèòå êîñòþìè. Íà ìîëèòâåíèòå êèëèì÷åòà å èçòúêàíà îñìîëú÷íàòà çâåçäà, êàêòî è êðúñòúò ïî ôîðìà èäåíòè÷åí ñ òîçè íàìåðåí â êîâ÷åãà â ïîãðåáàëíàòà ìîãèëà íà êàí Êóáðàò. Îñâåí òîâà â äæàìèÿòà èìà (óñëîâíî äà ãî íàðå÷åì) èêîíîñòàñ è òî ïîñòàâåí íà èçòîê, äîêàòî â äæàìèèòå íå ñå ïîñòàâÿò òàêèâà, à â ñòàðàòà äæàìèÿ â ãð. Ñåâëèåâî íÿìà äàæå èçïèñàíè èçâàäêè îò Êîðàíà. Áúëãàðèòå ñà îáâèíÿâàíè ïðè ïîêðúñòâàíåòî, ÷å ñìåñâàò õðèñòèÿíñòâîòî ñ òàíãðèçìà. Òóê íèå íàãëåäíî âèæäàìå â äæàìèÿòà íà ñ. Ï. Ñëàâåéêîâî, êîÿòî å ìþñþëìàíñêè äîì, äà ñå ñìåñâàò äðåâíè âÿðâàíèÿ â áîãà ñëúíöå Ðà ñ õðèñòèÿíñòâîòî è äà ñå ïîñòàâÿò íà íàéâèñîêî ìÿñòî, íà èêîíîñòàñà, ñàêðàëíè åëåìåíòè. Òîâà å ÿâíî äîêàçàòåëñòâî, ÷å íàðîäúò íå òàêà ëåñíî ñå îòêàçâà îò òîâà, â êîåòî å âÿðâàë ïðåäè âåêîâå, äàæå õèëÿäîëåòèÿ, íåçàâèñèìî îò ïðåâðàòíîñòèòå íà èñòîðè÷åñêèòå è æèòåéñêèòå ïðîìåíè.  ïîòâúðæäåíèå íà òîâà å è çàïàçåíîòî ìíîãîãîäèøíî, ñòàðî äúðâî äî äæàìèÿòà âåðîÿòíî çà èçâúðøâàíå íà ðèòóàëíè ïðàêòèêè (ïî äðåâíè òðàäèöèè) ïðåäè íåéíîòî ïîñòðîÿâàíå. Áîãúò ñëúíöå Ðà (èçðàáîòåí îò äúðâî) å ïîñòàâåí íå ñàìî íà èêîíîñòàñà, íî è â öåíòúðà íà òàâàíà íà äæàìèÿ-
ÀÂÈÒÎÕÎË
Ïëî÷êà îò Êàðàíîâñêàòà ìîòðà – ñ êëèíîïèñíî ïèñìî
òà. Ñëúíöåòî íà èêîíîñòàñà å ïîñòàâåíî âúðõó ãîëåìè îðëîâè êðèëå ( êîåòî áè ñòúïèñàëî âñåêè èçòúêíàò èçñëåäîâàòåë) â òúìíîñèí öâÿò è ÷åðíè ðåçêè íà ïåðàòà, èäåíòè÷åí ñ òîçè, êîéòî å íàìåðåí â ãð. Ìàðè, Ñèðèÿ è ñå ïàçè â Íàöèîíàëíèÿ ìóçåé â Äàìàñê, äàòèðàí ïðåäè öàð Ñàðãîí - ïðåäè 2726 ã. ïð. Õð. Äàìàñêèÿò îðåë å ñ ëúâñêà ãëàâà è ñ îïàøêà íà ðèáà. Òîâà å îñíîâíî âÿðâàíå íà òðàêèòå è íàé-âå÷å íà ãåòèòå è òðèáàëèòå (åäèííàòà âðúçêà íà çåìíèÿ ñ íåáåñíèÿ ñâÿò). Íÿêîãà ìîæå áè Ñèðèéñêèÿò îðåë äà å ñëóæèë çà çíàìå èëè å áèë ïîñòàâåí â ñâåòèëèùå, çàùîòî èìà îò òðèòå ñòðàíè ïðîáèòè äóïêè. Ìîæåì ëîãè÷íî äà ñå çàìèñëèì êîå å ïúðâè÷íîòî? Äàëè òîâà íàìåðåíî òóê ïðè ãåòèòå (íàñåëÿâàëè ðàéîíèòå íà Äîáðóäæà è Èçòî÷íà Áúëãàðèÿ) è òðèáàëèòå (íàñåëÿâàëè Ñðåäíàòà Äóíàâñêà ðàâíèíà) èëè íàìåðåíîòî â ãð. Ìàðè, Ñèðèÿ? Íèå ñå äîïèðàìå äî åäíà äúëáîêà äðåâíîñò. Ñúãëàñíî èíäèéñêèòå “Ïóðàíè” (ñáîðíèê äðåâíè êíèãè) Ñåì, ñèíúò íà Íîé, ñëåä ïîòîïà ñå çàñåëâà íà þã îò ñíåæíèòå ïëàíèíè è íà áðåãà íà ðåêà Åôðàò ïîñòðîÿâà õðàì, íàðå÷åí “Ïàíäà Ìàíäàðà” (çà ïàñòèðèòå) è òàêúâ ïîñòðîÿâà è â Åãèïåò ñúñ ñúùîòî èìå. Ñúãëàñíî èíäèéñêèòå Ïóðàíè íåãîâîòî ïîñåëåíèå â Åãèïåò å ðàéîí, íàðå÷åí Ìåðîå èëè Áåðîå. Íåîáõîäèìî å äà îñâåäîìèì, ÷å Áåðîå å òðàêèéñêîòî íàèìåíîâàíèå íà ãð. Ñòàðà Çàãîðà.  öåíòúðà íà òîâà ïîñåëåíèå å ïîñòðîåíà ñòîëèöà ñ íàèìåíîâàíèå Ìàíäàðà. Òîâà èìå ñå çàïàçâà äúëãî âðåìå. Íà áðåãà íà ð. Íèë Ñåì (èëè íåãîâ ñðîäíèê) ÷ðåç ìåäèòàöèÿ å ïîëó÷èë íÿêîè ñåêðåòíè ïîçíàíèÿ è äàð - àçáóêà, èçðàáîòåíà îò ìèòè÷íèÿ íàðîä Ïàíèñ, ÷èéòî ïðàîòåö å áèë Êóáåðà. Îò òàçè àçáóêà ïðîèçëèçàò òðèòå áðàõàìñêè àçáóêè â Èíäèÿ.  Åãèïåò èìàëî îùå åäèí ðàéîí ñ õðàì íàðå÷åí Êàðäàìà. Íàðîäà ïàíèñ ïðåñåëåí íà èçòîê çàïî÷âàò äî ãî íàðè÷àò áàí. ßâíî âñè÷êî ãîðåèçëîæåíî íàñî÷âà íàøåòî âíèìàíèå êúì ðàéîíèòå íà Òðàêèÿ è Áåðîå è íåäàëå÷íàòà îò íåãî ñåëèùíà ìîãèëà “Êàðàíîâî”, â êîÿòî å îòêðèòà ïúðâàòà ïèñìåíîñò. Ìîæå áè å è îòòóê è ïëåìåòî êàðè. Ìîæåì îïðåäåëåíî äà èçêàæåì õèïîòåçàòà, ÷å èìåííî îò òîçè ðàéîí ñà Ñåì è Êàðäàì è ïðîèçëåçëèòå îò òÿõ íàðîäè, êîèòî äîíàñÿò òðàêèéñêèÿ åçèê, ïèñìåíîñò è êóëòóðà â Åãèïåò. Ðàÿò ñå îïðåäåëÿ â “Òàìèðñêàòà êîòëîâèíà” ïðè ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó è Òàíãðà. Àäàì å ñúçäàäåí ïðè ïëàíèíàòà Ìåðó êúäåòî æèâåå íàðîäúò Ìåðîå. Ïðè çàñåëâà-
íåòî ñè â Åãèïåò Ñåì íàðè÷à ðàéîíà Ìåðîå èëè Áåðîå. Ìîæåì äà èçêàæåì õèïîòåçàòà, ÷å ñëåä èçãîíâàíåòî íà öàð Àäàìà ïðàîòåöà íà Ñåì îò Ðàÿ âåðîÿòíî ñúñ ñâîÿ íàðîä òîé ñå çàñåëâà â Òðàêèÿ.  ðàéîí êîéòî ñúùî å íàðå÷åí Ìåðîå èëè Áåðîå òðàêèéñêîòî èìå íà Ñòàðà Çàãîðà. È äî äíåñ òóê â ðàéîíà íà Ñòàðà Çàãîðà ñå íàìèðàò ëè÷íè èìåíà Íîé, Íîþ, Íàþ èäåíòè÷íè ñ ïðàîòåöà íà Åíîõ Íàéíàí è âíóêà ìó Íîé. Ñëåäîâàòåëíî îòòóê ìîæåì äà èçêàæåì ìíåíèå, ÷å è ïðåäïîòîïíèòå öàðå ñà ïðîèçõîæäàëè îò Òðàêèÿ. Ôèãóðêàòà îò ñ. Îðñîÿ ñ êëèíîïèñíè Ìîæå áè èìåòî çíàöè-ïèñìî Ìàäàðà å ñâúðçàíî ñ ìëÿêîòî, òúé êàòî ó íàñ èìà íàèìåíîâàíèå ìàäàðà - ñúä çà ìëÿêî. Ìàíäðà - ìÿñòî çà îáðàáîòêà íà ìëÿêî; ìàòàí â Ñåâëèåâñêî, íàèìåíîâàíèå íà ìëÿêîòî, îò êîåòî å îòíåòî ìàñëîòî. Íà àíãëèéñêè ìàäàð å ìàéêà. Íàèìåíîâàíèåòî Ìàäàðà å ìîæå áè äðåâíîòî òðàêèéñêî ñâåòèëèùå ïðè ñ. Ìàäàðà äî ãð. Øóìåí è ñëåä òîâà ïðàáúëãàðñêî. Îò òóê ìîæå áè òðàêèòå Ãåòè ãî ïðåíàñÿò â Ìåñîïîòàìèÿ ñëåä Ïîòîïà â V õèë. ïð. Õð. È ñàìî òîâà ëè å? Òå ïðåíàñÿò V - IV â.ïð. Õð. ïúðâîòî îáðàáîòåíî çëàòî â ñâåòà îòêðèòî âúâ Âàðíåíñêèÿ íåêðîïîë ñ àìóëåòà - áèê è áîãà ñëúíöå Ðà - Ñóðèÿ (ñëúí÷åâ àìóëåò), Òðèáàëèòå - áóêîâè ëèñòà , ñ êîèòî è äî äíåñ ñå îêè÷âàò çà çäðàâå íà Ãåðãüîâäåí â Ñåâëèåâñêî; ïèñìåíîñòòà - ÿðêî èçðàçåíà îò ñåëèùíàòà ìîãèëà îò ñ. Êàðàíîâî, Ãðàäåøíèöà è â æåíñêàòà ôèãóðêà îò ñ. Îðñîÿ (íà ð. Äóíàâ); âåðîÿòíî è àðõèòåêòóðàòà íà çàêóðàòèòå è ðåäèöà äðóãè ïðèñúùè íà êóëòóðàòà íà òðàêèòå. Òóê ðàçáèðà ñå ñòàâà âúïðîñ çà îðåëà, êîéòî å ñàêðàëåí ñèìâîë çà âðúçêàòà íà çåìíèÿ ñ íåáåñíèÿ æèâîò. Ãëàâàòà íà îðåëà ÿ âèæäàìå êàòî øàïêà - øëåì íà àìàçîíêèòå îò II õèë. ïð. Õð. è äîñòèãíàë äî äíåñ â æåíñêèÿ íàðîäåí êîñòþì îò Ñèëèñòðåíñêî. Ñúùî òàêà îðåëúò å è â Ñâåùàðñêàòà ãðîáíèöà â Ðàçãðàäñêî IVâ. ïð. í. å. íà ãåòñêèÿ öàð - Äðîìèõåò. “Àìàçîíêà” - ïðåâåäåíî îò òðàêèéñêè : “À” å îòðèöàíèå , “Ìà” å ìàéêà, èëè “àìàçîíêà” å æåíà, êîÿòî íå å ìàéêà. Àìàçîíêèòå ñà îò òåçè ðàéîíè íà Òðàêèÿ. Îâèäèé (ðèìñêè ïèñàòåë, çàòî÷åí â Äîáðóäæà ïðåç I â. îò í. å.) çà áèòêàòà ñ äàêèòå ñúîáùàâà, ÷å ìúæåòå è æåíèòå ñå ðåäóâàò äà âîþâàò ñ ðèìëÿíèòå. Äðîìèõåò - ïðåâåäåíî (äðîìè å îò äîì - (äîì, ðîä, ïëåìå) “õåò” å ãåò.  òåçè ðàéîíè â ìíîãî ñëó÷àè è äî äíåñ çâóêúò “Ô ïðåìèíàâà â “Õ” - îñîáåíî õàðàêòåðíî çà Óêðàéíà. Íà òåêåòî â ñ. Êîðìÿíñêî å íàìåðåí ïðúñòåí-ïå÷àò ñ îðåë è êîçëå - âçàèìîñâúðçàíè çåìíèÿò è íåáåñíèÿò ñâÿò (âåðîÿòíî çîäèÿòà íà âèñîêîïîñòàâåíèÿ áúëãàðèí-ðúêîâîäèòåë; âúçìîæíî å è äà ñà îòáåëÿçàíè ãîäèíè, îòðàçÿâàùè âàæíè ñúáèòèÿ îò æèâîòà ìó èëè íà äúðæàâàòà).
365
ÀÂÈÒÎÕÎË Îðåëúò ñå íàìèðà íà øàïêàòà íà êàíà íà Åãèïåò. Ñúùî òàêà îðëîâè ïåðà ñå ðàçâÿâàò íà ëÿâîòî ðàìî è çíàìåòî íà êàí Êðóì ñúñ ñúùàòà ôîðìà è ðåçêè ïî òÿõ îò ñúêðîâèùåòî îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø, êàêòî è òåçè îò èêîíîñòàñà â äæàìèÿòà, íà îëòàðà íà ñ. Ï. Ñëàâåéêîâî. Îðåëúò ñå íàìèðà ñàìîñòîÿòåëíî â ñúêðîâèùåòî îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø ñ ïðèáðàíè êðèëå. Äâóãëàâ îðåë ñå íàìèðà è íà ðèçíèöàòà íà öàð Ñàìóèë. Ãëàâàòà íà îðåëà è äî äíåñ ïðèñúñòâóâà â ìúæêèÿ âåí÷àëåí êîñòþì íà Êàïàíåö, ïîñòàâåí íà øàïêàòà, ñúùî è íà îáðÿäíèÿ íîâîãîäèøåí êðàâàé çàåäíî ñúñ ñëúíöåòî â ñðåäàòà. Îðåëúò å è íà øàïêàòà (ñîêàÿ) íà Âèäà Ðàäåâîé - êòèòîðêà íà Êðåìèêîâñêèÿ ìàíàñòèð - 1444 ã. Îðåëúò ìîæå áè íå èçðàçÿâà ñàìî âðúçêàòà ìåæäó çåìíèÿ è íåáåñíèÿ ñâÿò; òîé å ñëóæåë ñúùî çà çíàìå, çà äîêàçàíà âîèíñêà ÷åñò è ãåðîèçúì â áèòêèòå, êàòî ñàêðàëåí ñèìâîë â äðåâíèòå ñâåòèëèùà èëè ðîäîâ ñèìâîë, çà äà äîñòèãíå äî äíåñ è äà ñå ïîñòàâè íà èêîíîñòàñà â äæàìèÿòà íà ñ. Ï. Ñëàâåéêîâî, íàðàâíî ñ áîãà ñëúíöå Ðà, Ñóðèÿ - îñíîâåí áîã íà òðàêè è ïðàáúëãàðè. Îùå îò V õèë. ïð. Õð. òðàêèéñêîòî ïëåìå Ãåòè çàíåñîõà îðåëà íå ñàìî íà þã â Ìåñîïîòàìèÿ è Åãèïåò. Òå ãî îòíåñîõà è íà ñåâåð êàòî ïëåìå íàðå÷åíî ãîòè îò ãåòè, çà äà ñå âêëþ÷è â ãîòñêàòà êóëòóðà. Äà äîñòèãíå äíåñ â ðàéîíèòå (îáõâàíàòè îò àâòîõòîííîòî “ãîòñêî” íàñåëåíèå) äî äíåøíà Áåëãèÿ è äà áúäå ïîñòàâåí îãðîìåí ñ ðàçïåðåíè êðèëå íà ñãðàäà â öåíòúðà íà Áðþêñåë. Äíåñ íèå ãî âèæäàìå äâóãëàâ è â ãåðáà íà Ðóñèÿ, êàêòî è â äíåøíèÿ ãåðá íà ÑÀÙ. È íàøèòå âîèíè äíåñ ïðåäè áèòêà ìèíàâàò âúâ âîèíñêè ñòðîé ïðåä Îðåëà. Ñïîðåä àâòîðà Ðîáåð-Æàí Âèêòîð, êîéòî ñå ïîçîâàâà íà êíèãàòà íà Åíîõ - Îðåëúò èçðàçÿâà ëåòÿùèÿ ÷îâåê (áîã, àíãåë), êîéòî å ëåòÿë âèñîêî (÷ðåç ñúîòâåòíà òåõíèêà) è ïëàâíî êàòî îðåë, èëþñòðèðàíî ÷ðåç ðèñóíêè îò èêîíè è öúðêâè è äð. Äà íå çàáðàâÿìå è òîâà, ÷å ãåòèòå ñúçäàäîõà è ãîëÿìàòà “õåòñêà” - “ãåòñêà” äúðæàâà â Ìàëà Àçèÿ è çàíåñîõà òàì ñâîÿòà äðåâíà òðàêèéñêà öèâèëèçàöèÿ îùå ïðåäè íàøàòà åðà. Äîêúäå ñà äîñòèãíàëè íåéíèòå ãðàíèöè íå ñìå â ñúñòîÿíèå äà î÷åðòàåì. Åäèí äðóã ñàêðàëåí îðíàìåíò å ðîìáúò. Êàêâî èçðàçÿâà òîé? Íèå ãî âèæäàìå â æåíñêàòà ôèãóðêà îò Îðñîÿ òðè ïúòè ïîâòîðåí è ïîñòàâåí îòïðåä êàòî òÿñíà ïðåñòèëêà ñ òðè ÷åðòè÷êè â íåãî. Çà íàøå ó÷óäâàíå òîâà å ñúùèÿò çíàê áåç âñÿêàêâà ðàçëèêà îò øóìåðñêàòà àçáóêà. È ñàìî òîé ëè å? Çíà÷èòåëåí áðîé îò çíàöèòå íà æåíñêàòà ôèãóðêà îò Îðñîÿ îò II õèë. ïð. Õð. ñà è ïî áúëãàðñêèòå íàðîäíè øåâèöè è äî äíåñ. È íå ñàìî øóìåðñêè çíàöè íà êëèíîïèñíîòî ïèñìî, íî áóêâè îò ïðàáúëãàðñêàòà àçáóêà. Ùî ñå îòíàñÿ äî îðíàìåíòà ðîìá ñúùî ñëåäâà äà å ñàêðàëåí è èçðàçÿâà ìîæå áè - ïëîäîðîäèå, “ñêàðàáåÿ” èëè “ñóðèÿ” èëè “ïòèöà”. Íàðå÷åí å âúâ âúçãëàâíèöàòà íà êàïàíöèòå îò Ïîïîâñêî (ñóðèéíà âúçãëàâíèöà), ñúñòîÿùà ñå îò äâà ãîëåìè ðîìáà è â òÿõ ïî-ìàëêè â ðàçëè÷íè öâåòîâå è ñå ïîñòàâÿ â ïîñòåëÿòà íà ìëàäîæåíöèòå. Ñúùàòà âúçãëàâíèöà ñå íàìèðà è â ñ. Ï. Ñëàâåéêîâî, ïîñòàâåíà ïðè êîâ÷åãà íà Ãààçè áàáà (Áàëàáàí áàáà). Çàñåãà å óñòàíîâåíî, ÷å å áðàò íà êàí Îìóðòàã. Òîçè îðíàìåíò íàâÿðíî å ñ äðåâåí ïðîèçõîä è å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåí ó íàñ. Íèå ãî âèæäàìå ïðè Åãèïåòñêèÿ êàí îò II õèë. ïð. í.å. íà ïîñòåëêàòà íà íåãîâèÿ ñòîë; íà îðåëà îò ãð. Ìàðè, Ñèðèÿ; íà îðåëà îò áúëãàðñêîòî ñúêðîâèùå îò Íàãè Ñåíò Ìèêëîø; íà êîâ÷åãà íà êàí Êóáðàò; ïî íàøèòå èêîíè, öúðêâè è ìàíàñòèðè, â
366
øåâèöè, òúêàíè, ñúäîâå è äð. Íÿêúäå íà êèëèìèòå è òúêàíèòå íà ðîìáîâåòå ñà ïîñòàâåíè è ñòèëèçèðàíè êðà÷åòà ìîæå áè ñèìâîëèçèðàùè â ñëó÷àÿ “ñêàðàáåÿ” - ñâåùåíèÿ áðúìáàð - áîãà ñëúíöå. Æèòåëè íà ñ. Ï. Ñëàâåéêîâî (Àêàíæåëàðè) ñ ìþñëþìàíñêî âåðîèçïîâåäàíèå ìè ñúîáùàâàò, ÷å è òå âÿðâàò, ÷å èìàò Àäàì. Êîé å Àäàì? Òóê âå÷å íåùàòà ñà êàòåãîðè÷íè. Ñúãëàñíî åäíà îò îñòàíàëèòå êíèãè íà Åíîõ (íåçàâèñèìî ÷å å àïîêðèô îò V õèë. ïð. Õð.) ìîæå äà ñëóæè êàòî èçâîð íà äîêàçàòåëñòâà. Àäàì å ïðàïðàðîäèòåëÿò íà Çèåçè, êîéòî å ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå, ñúãëàñíî õðîíîãðàôñêè äîêóìåíò îò 334 ã., ñúõðàíÿâàí è äíåñ âúâ Âàòèêàíà è àïîêðèôíà êíèãà “Ñêàçàíèå î Ñèáèëå”. Ôðåíñêèÿò àâòîð Ðîáåð-Æàí Âèêòîð, êîéòî ðàçãëåæäà êíèãàòà íà Åíîõ â íàó÷åí àñïåêò îïðåäåëÿ Àäàì êàòî èçêàçâà õèïîòåçàòà, ÷å å ñúçäàäåí ÷ðåç èí âèòðî îò äîøëà ïî-âèñîêà öèâèëèçàöèÿ (áîãîâå) îò Êîñìîñà èëè îò Àòëàíòèäà. Íàé-äîáðå å îòðàçåíà òàçè öèâèëèçàöèÿ â èíäèéñêàòà êíèãà ”Ìàõàáõàðàòà” (ïðåâåäåíî - “Âåëèêîòî ñêàçàíèå çà Áõàðàòà”), çà êîÿòî íÿêîè ó÷åíè ñìÿòàò, ÷å å ïîñâåòåíà íà áúëãàðèòå. Ó÷åíèòå äîêàçâàò, ÷å òðàêèéñêèÿò åçèê å áëèçúê äî øóìåðñêèÿ. Îò äðåâíîèíäèéñêèòå êíèãè “Ïóðàíè”, ÷åðïèì èíôîðìàöèÿ, ÷å òðàêèòå ñúçäàâàò øóìåðñêàòà è åãèïåòñêàòà äðåâíà êóëòóðà. Ñåì, ñèíúò íà Íîé, ñå çàñåëâà íà þã îò Ñíåæíèòå ïëàíèíè è èìà äâàäåñåò è ïåò ñèíà, êîèòî çàñåëâà íà èçòîê. À íåãîâèÿò íàé-ìàëúê ñèí Çèåçè ñúçäàâà áúëãàðñêè íàðîä è íàé-ãîëÿìàòà äðåâíà èìïåðèÿ â ñâåòà â 2750 ã. ïð. Õð., äîñòèãàùà íà þã - Èíäèéñêèÿ îêåàí, íà èçòîê äî ðåêà Èíä, íà ñåâåð äî Ñåâåðíèòå ìîðåòà, âåðîÿòíî è Òðàêèÿ (Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ) è ñå íàðè÷à “Öàðÿò íà ñâåòà” ïî ìíîãî ïèñìåíè ñâåäåíèÿ îò òàçè åïîõà. Öàð Àäàì, ðîäîíà÷àëíèê íà Åíîõ, êîåòî ïðåâåäåíî îò òðàêèéñêè çíà÷è: “À” å îòðèöàíèå íà òðàêèéñêè, “äàì” å äîì,
Îðåëúò êåôàë ñ ëúâñêà ãëàâà è îïàøêà íà ðèáà îò ãð. Ìàðè, Ñèðèÿ - ïðåäè Ñèðãîí - ïðåäè 1726 ã. ïð. Õð. Íàöèîíàëåí ìóçåé, Äàìàñê
ÀÂÈÒÎÕÎË ðîä, ïëåìå. Ñëåäîâàòåëíî Àäàì çíà÷è áåç äîì, áåç ðîä,ïîðàäè êîåòî ñ îñíîâàíèå ìîæå äà ñå ïðèåìå õèïîòåçàòà íà ôðåíñêèÿ àâòîð, ÷å Àäàì å ñúçäàäåí èí âèòðî. Ïî êíèãàòà íà Åíîõ: “Àäàì å ïúðâèÿò ÷îâåê ñúçäàäåí îò ãîñïîäàðÿ íà äóõîâåòå”. Ìàòóñàëåì, ñèíúò íà Åíîõ îòèâà ïðè Åíîõ çà ñúâåò ïðè ðàæäàíåòî íà ñèíà ñè Ëàìåõ (áàùàòà íà Íîé),òúé êàòî òîé íå å îò òÿõíàòà ðàñà - ñâåòúë å è ïðèëè÷à íà áîãîâåòå. Åíîõ ìó êàçâà, ÷å íÿêîè îò áîãîâåòå ñà ñå ñâúðçàëè ñ æåíèòå íà ÷îâåöèòå è ÷å ñèíúò ìó å íåãîâ. Ñúùîòî òðàäèöèîííî âÿðâàíå Äåâà Ìàðèÿ å äåâèöà, êîÿòî ðàæäà Õðèñòîñ. À êàêâè ñà âÿðâàíèÿòà íà äðóãèòå èñëÿìèçèðàíè áúëãàðè - ìîæå áè òå äà íå ñå ðàçëè÷àâàò ìíîãî îò òåçè íà êàçàëáàøèòå. Íåêà ñåãà ñå çàíèìàåì ïî-ïîäðîáíî ñ ðàéîíà íà Ñâåùàðè, Ðàçãðàäñêî è ïî-òî÷íî ñ òîçè íà òåêåòî “Äåìèð áàáà”. Îùå îò III õèë. ïð. Õð. òóê èìà ñåëèùíà ìîãèëà; ïðåç II õèë. ïð. Õð. å äðåâíî òðàêèéñêî ñâåòèëèùå è äðóãî èçãðàäåíî âúâ âèä íà êðúã â ìåñòíîñòòà “Êàìåíåí ðèä” ñúñ çàïàçåíè äî äíåñ îñíîâè, æåðòâåíè ÿìè, èçäúëáàíè â ñêàëèòå, â êîèòî ñà õâúðëÿíè æèâè ïòèöè è íàé-âå÷å ïåòëè êàòî êóðáàí. Èìà ðåäèöà äðåâíè ïðåäàíèÿ çà ìèñòåðèèòå, êîèòî ñà èçâúðøâàíè â òåçè òðàêèéñêè ñâåòèëèùà è èçâúí òÿõ. È äî äíåñ ïåòåëúò å ïî÷èòàí â ðàéîíà. Òóê ñå ïðàçíóâà “Ïåòëüîâäåí” ñúñ ñïåöèàëíè ðèòóàëíè ïðàêòèêè. Òîé å ïîñòàâåí íà ñàìîñòîÿòåëíî ìÿñòî íàé-îòãîðå íà èêîíîñòàñà â öúðêâàòà “Ñâ. Ãåîðãè” â ãð. Ðàçãðàä, ñòðîåíà â 1860 ã. Îñâåí òîâà â áëèçêèÿ ðàéîí äî ãð. Ðàçãðàä â Äîáðóäæà ñå ñðåùà (ñå å íîñåë) æåíñêè íàðîäåí êîñòþì “Òðåáåíöè” ñ øàïêà èëè çàáðàäêà âúâ ôîðìà íà ãðåáåí â ÷åðâåíî, ïðèëè÷àùà íà ãðåáåíà íà ïåòåë.  íàðîäíèÿ êîñòþì â íÿêîè ñåëà îò Âàðíåíñêî íà çàáðàäêàòà ñå ïîñòàâÿò ïåðà îò ïåòåë. Ìîæåì äà èçêàæåì õèïîòåçàòà, ÷å Ãåòèòå ñà èçðàçÿâàëè âðúçêàòà ìåæäó çåìíèÿ è íåáåñíèÿ ñâÿò ñúñ ñèìâîëà îðåë. Òîâà ñâúðçâàíå ñ ëåòÿùèÿ ÷îâåê å áèëî ìîæå áè ïðåäèìíî çà àðèñòîêðàöèÿòà è æðåöèòå, äîêàòî íàðîäúò å èçðàçÿâàë òîçè ñàêðàëåí ñèìâîë ñ ïåòåëà. Îðåëúò å áèë õàðàêòåðåí ìîæå áè ïîâå÷å êàòî âîèíñêè, äúðæàâåí èëè ïëåìåíåí çíàê. Òîé å ñëóæåë è çà çíàìå, çà ãåðá. Äî äíåñ â òåçè ðàéîíè è â ðàéîíèòå íà Òðèáàëèòå, à ñèãóðíî è â ìíîãî ïî-øèðîê àðåàë ïåòåëúò ñå êîëè íà Íîâà ãîäèíà. Ñúùî òàêà ñ ïòèöèòå å ñâúðçàíà è íàé-ñòàðàòà Íîâà ãîäèíà “Èãíàæäåí”, à è ìàñêèòå íà ÷àñò îò êóêåðèòå ñà îò ïåðà íà ïòèöè. Òîâà ãîâîðè, ÷å ïåòåëúò å íàéäðåâíèÿò òðàêèéñêè êóðáàí â äàí çà áîãîâåòå è áîãà ñëúíöå. Äðóãî äîêàçàòåëñòâî çà îðåëà è ëúâ-êåôàë, ñ îïàøêà íà ðèáà (èçðàçÿâàù âðúçêàòà ìåæäó çåìíèÿ, âîäíèÿ è íåáåñíèÿ æèâîò), ñúçäàäåí â áëèçêà êîìïîçèöèÿ íà îðåëà îò ãð. Ìàðè å òîçè îò àïëèêàöèÿ îò Ðàçãðàäñêî, âåðîÿòíî îò IV â. ïð. í. å. Íà òåêåòî, íàðå÷åíî “Òåêå Äåìèð áàáà”, ñå íàìèðàò èçâîðèòå “Ïåòòå ïðúñòà” è ñðåùó òÿõ åäíè îãðîìíè, âèñîêè ñêàëè êàòî òåçè â Ìàäàðà. Ðàéîíúò å áèë ñâåùåíî ìÿñòî è ïðåç ðèìñêàòà åïîõà, ñâåùåíà è ëåêîâèòà ñå ñìÿòà è âîäàòà íà èçâîðèòå è äî äíåñ, êîÿòî å ðÿäêîñò çà òîçè ðàéîí. Òóê â òîâà äðåâíî ñâåùåíî ìÿñòî ñ äðåâíè îðôè÷åñêè òðàäèöèè êàí Îìóðòàã ñúãðàæäà ìàíàñòèð. Íà ñðåäàòà ìåæäó öàðñêèÿ äâîðåö íà Äóíàâà è Ìóìæèëàíñêàòà (Ñâåùàðñêàòà ìîãèëà) òîé ñúãðàæäà è âåëèêîëåïíàòà “Òóìáà”. Òîâà å çàïèñàíî íà êîëîíàòà íà Îìóðòàã, ïðåíåñåíà â öúðêâàòà “Ñâ. ×åòèðèäåñåò ìú÷åíèöè” â ãð. Âåëèêî Òúðíîâî. “Òóìáà” íà ñòàðîáúëãàðñêè å ãðîá, ìîãèëà, à ìîæå áè è ãðîáíèöà. “Òîìá” íà ôðåíñêè å ãðîá èëè íàäãðîáíà ïëî÷à. Ãîëå-
Îáðÿäåí êîëåäåí õëÿá ñ Îáðî÷èùå, Äîáðè÷êî
ìèÿò áúëãàðñêè àðõåîëîã îò ÷åøêè ïðîèçõîä Êàðåë Øêîðïèë (êîéòî ðàáîòè â ãð. Âàðíà) ïèøå â èçäàíèå “Áúëãàðñêà èñòîðè÷åñêà áèáëèîòåêà” â 1929 ã., ÷å: “Ãðîáíèöàòà íà “Äåìèð áàáà òåêå” å ñúñ ñòàðè îñíîâè è âåðîÿòíî òîâà å ãðîáíèöàòà íà öàð Îìóðòàã.” Ðàéîíúò îêîëî Òåêåòî è ìàíàñòèðà å îãðàäåí (ïî âèñîêèòå áàèðè) ñ òðè áúëãàðñêè êðåïîñòè. Íÿêîè îò òÿõ ïðåäè ñà áèëè òðàêèéñêè, à ñëåä òîâà è âèçàíòèéñêè.  ïîäíîæèåòî èì ïðîòè÷à ðåêà ×åðíîäëàíèöà ñåãà íàðå÷åíà Êðàïèíåö. Òóê å è òðàêèéñêèÿ ãðàä âåðîÿòíî Õåëèóñ.  ãðàä Õåëèóñ å èìàëî ñâåòèëèùå íà áîã Õåðìåñ. Ñïîðåä Õåðîäîò òðàêèéñêàòà àðèñòîêðàöèÿ å ïî÷èòàëà áîã Õåðìåñ êàòî ñâîé ïðàðîäèòåë. Õåðìåñ ñå ñìÿòà, ÷å å îò ãðàä Õàðàì. Íà íåãî èìà ïîñâåòåíî íàèìåíîâàíèå íà ñúçâåçäèå.  òîçè ãðàä Õåëèóñ ñà ñå äîáèâàëè öâåòíè ìåòàëè è æåëÿçî. Ìîæå áè çàòîâà ïîãðåáàíèòå öàðå ãåòñêèÿò öàð Äðîìèõåò â áëèçêàòà Ñâåùàðñêà ìîãèëà, ïîáåäèë ïðè ïúðâàòà áèòêà Ëèçèìàõ è áúëãàðñêèÿò öàð Îìóðòàã ñà íàðå÷åíè “Äåìèð áàáà” - “Æåëåçíèÿ áàùà” è ñà äàëè èìåòî íà òåêåòî.  Ñâåùàðñêèÿ ðàéîí èìà ìíîãî òðàêèéñêè ìîãèëè, êîèòî ÷ðåç ðàçïîëîæåíèåòî ñè èçðàçÿâàò ñúçâåçäèå “Ïëåÿäè” è äðóãè. Íÿêîè îò òåçè ìîãèëè ñà è ñ ïðàáúëãàðñêè ïîãðåáåíèÿ. Îñâåí òîâà â ðàéîíà íà Ñâåùàðè å èìàëî è çíà÷èòåëåí áðîé ãîëåìè èìåíèÿ, íàðå÷åíè “Áåéñêè” è îòòóê - “Áåéñêàòà ðàâíèíà”, êàêòî å è â Ñåâëèåâñêàòà êîòëîâèíà. Ñïîðåä ïðîô. Ï. Äîáðåâ òèòëàòà “áåé” å ïðàáúëãàðñêà äâîðöîâà òèòëà. Òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å ðàéîíúò å çàñåëåí îò Êàçàëáàøè. Òå íå äðóæàò ñ òóðöèòå è íå ñå æåíÿò çà òóðöè, à çà áúëãàðè. Îñâåí òÿõ â Äîáðóäæà â ïî-êúñíî âðåìå ñà çàñåëåíè è ìíîãî êàçàöè îò Ðóñèÿ. Òåçè êàçàëáàøè ñà íàñëåäíèöè íà äðåâíè ñòàðîáúëãàðñêè âîèíè (áîãàòóðè, áàõàòóðè) è îò ÕVIII â. íàðå÷åíè ïî èìåòî íà ñòîëèöàòà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ ãð. Êàçàí êàçàöè èëè áàøêàçàöè, êîèòî ñà áèëè íàé-äîáðèòå öàðñêè åëèòíè áúëãàðñêè âîéñêè âúâ Âåëèêà Áúëãàðèÿ. Òÿõ ãè íàìèðàìå ïðè íàé-ñòðàòåãè÷åñêèòå ìåñòà íà äúðæàâàòà - âàæíè ïðîõîäè, ðóäíèöè (Ïåðïåðèêîí - ïðè çëàòíèòå ðóäíèöè), ïî ãðàíèöèòå, â ñòîëèöàòà è äð.  Ñåâëèåâñêèÿ ðàéîí ïðè êðåïîñòèòå ñà çàñåëåíè ñåëèùà è íàèìåíîâàíèÿ íà ìåñòíîñòè ñúñ ñúùèòå èìåíà, êàêâèòî ñà òóê â Ñâåùàðñêèÿ ðàéîí: Áàëàáàíîâî, Áàëàäæà, Ðàéíèíî, ð. Êàíà, Òóòðàêàí è äðóãè ñòàðîáúëãàðñêè äâîðöîâè òèòëè è èìåíà. Áëèçî äî Ñâåùàðè ñå íàìèðàò è ìíîãî ïðàáúëãàðñêè ïîãðåáåíèÿ âúâ âèñîêè äåëâè (êþïîâå, óðíè) è îòäîëó ïåïåë, ïîäîáíî íà ïîãðåáåíèåòî
367
ÀÂÈÒÎÕÎË íà êàí Êóáðàò â ñ. Ìàëà Ïåðåø÷åïèíà, Óêðàéíà è òîâà íà Ãààçè áàáà (Áàëàáàí áàáà) íà Ðÿõîâñêîòî òåêå, Ñåâëèåâñêî. Ñúùîòî å è â ìîãèëàòà - ïîãðåáåíèå íà Áîèë ïðè ñåëèùåòî ïðè íàáëþäàòåëíàòà êðåïîñò íà òåêåòî â ñ.Êîðìÿíñêî. Òîâà å ïðè÷èíàòà Ñâåùàðñêèÿò è Ñåâëèåâñêèÿò ðàéîí âçàèìíî äà ñè âëèÿÿò.  ãð. Àïðèëöè öÿë êâàðòàë ñå íàðè÷à - Áàëàáàíè. Òóê å Òðîÿíñêèÿò ïðåçáàëêàíñêè ïúò. Ïðåç 1530 ã. Äàóä ïàøà ðàçðóøàâà ìàíàñòèðà, òúé êàòî ïîëó÷àâà â äàðåíèå òîçè ðàéîí. Ñëåä âðåìå èçîñòàâÿ ðàéîíà, çàðàäè òîâà, ÷å ñå ñëó÷âàò ìíîãî íåùàñòèÿ íà äîáèòúêà ìó. Òîãàâà Õàñàí Ïåõëèâàí - Êàçàëáàø, ñ ìàéêà áúëãàðêà îò ñ. Ï÷åëèíî âúçñòàíîâÿâà ìàíàñòèðà è ãðîáíèöàòà íà “Äåìèð áàáà” îêîëî 1580 - 1590 ã. Ñìÿòà ñå ïî ïðåäàíèå, ÷å Õàñàí Ïåõëèâàí å ïîãðåáàí â òàçè âúçñòàíîâåíà ãðîáíèöà, íî íàó÷íî òîâà íå å ïîòâúðäåíî. Ïðîäúëæàâà äà ñå íàðè÷à ãðîáíèöàòà íà “Äåìèð áàáà” èëè “Òþðáå”. Âòîðè ïúò ìàíàñòèðúò å ðàçðóøåí, âåðîÿòíî è ãðîáíèöàòà îò ñóëòàí Ìàõìóä â 1826 ã. è âúçñòàíîâåí â 1861ã. îò Êàçàëáàøêèòå ñåëà îò Òóòðàêàíñêî è Èñïåðèõñêî. Òîãàâà ìàíàñòèðúò å ïîëó÷èë è çåìèòå ñè. Ñëåä òîâà ïîñòåïåííî ñå ñàìîðàçðóøàâà, ñ èçêëþ÷åíèå íà ãðîáíèöàòà. ßâíî òåêåòî å áèëî äðåâíî ãåòñêî (òðàêèéñêî) ñâåòèëèùå è ñëåä òîâà áúëãàðñêî ñúñ ñìåñâàíå íà Òàíãðèçìà ñ Õðèñòèÿíñòâîòî è îò ÕVI â. ñ íÿêîè ñèìâîëè è íà ìþñþëìàíñòâîòî.  àðõèòåêòóðíî îòíîøåíèå çàñåãà ãðîáíèöàòà å êàìåííà, ñëåä âõîäà - ÷åòèðèúãúëíî ïðåääâåðèå - ïîêðèòî ñ ëàìàðè-
Ãðåáåíñêè æåíñêè íàðîäåí êîñòþì îò XIX. âåê, Ñåâåðîçàïàäíà Äîáðóäæà, êðàé Äóíàâà - Ñèëèñòðåíñêî
íà âúâ ôîðìà íà ïèðàìèäà. È òóê ñâúðçâàíåòî ìó ñ ïîãðåáàëíèÿ ñèìâîë “ïîêðèâ - ïèðàìèäà”. Òóê ñòàâà âúïðîñ çà äðåâíè ïîãðåáàëíè òðàäèöèè, êîèòî ñà ñå çàïàçèëè ó íàñ è äî äíåñ. ×åòèðèúãúëíîòî ïîìåùåíèå íàïîìíÿ ïðàáúëãàðñêèòå ïèðàìèäàëíè ñâåòèëèùà. Ñëåäâàùîòî ïîìåùåíèå å âúâ âèä íà ðîòîíäà ñúñ ñåäåì úãúëà “ðîòîíäà” áîãà ñëúíöå Ðà. ×èñëîòî ñåäåì å ÷èñëîòî íà ïðàáúëãàðñêàòà äèíàñòèÿ. Âèæäàìå ãî íà ðîçåòàòà íà Îìóðòàã ñ èçïèñàíèòå ñåäåì îòêðèòè ïëàíåòè. Ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó ñå èçîáðàçÿâà ñúñ ñåäåìåòàæíà ïèðàìèäà. Ñëåäîâàòåëíî òóê ñòàâà âúïðîñ çà ñèìâîëè íà öàðñêàòà ïðàáúëãàðñêà äèíàñòèÿ. Ïîêðèâúò íà òîâà ïîìåùåíèå å ñ êðúãúë êóïîë íÿêîãà ñ ïîëóìåñåö (âåðîÿòíî ñëîæåí ïî-êúñíî è êðúñòîâå ïî íåãî ñ êðúã ïî ñðåäàòà - áîãà ñëúíöå). Íà âúíøíàòà èçòî÷íà ñòåíà å èçäúëáàí ðåëåô “Ñâ. Ãåîðãè”. Ïîëóìåñåöúò ñ êðúñòîâåòå è ðåëåôúò “Ñâ. Ãåîðãè” ñåãà ñà ïðåìàõíàòè. Òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å Îìóðòàã å áèë õðèñòèÿíèí*. Çà òîâà ãîâîðè íåãîâèÿò æåçúë, êîéòî çàâúðøâà ñ êðúñò. Òóê ÿñíî ñå âèæäà (â àðõèòåêòóðàòà è ñèìâîëèòå, âëîæåíè â íåÿ) çà ñìåñâàíå íà Òàíãðèçìà ñ Õðèñòèÿíñòâîòî è âëîæåíèòå áúëãàðñêè öàðñêè äèíàñòè÷åñêè çíàöè. Âõîäúò íà ãðîáíèöàòà å îò ñåâåðîèçòîê. Äî íåãî èìà åäèí îãðîìåí êàìúê îêîëî 1ì íà 2ì. Áúëãàðèòå, à ñúùî è òðàêèòå ñà îáîæàâàëè ãîëåìèòå êàìúíè è ñêàëè. Îãðîìåí êàìúê èìà è â Ìàäàðà. Òîâà ñà ñâåùåíèòå ãîðè íà áîãîâåòå è îáîæåñòâåíèòå öàðå íà òðàêèòå. Èçëîæåíîòî äîòóê îòðàçÿâà ñåãàøíîòî ñúñòîÿíèå íà àðõèòåêòóðàòà, íàðå÷åíà ãðîáíèöà íà “Äåìèð áàáà”, êîÿòî ìîæå áè íå èçðàçÿâà ïúðâîíà÷àëíèÿ è âèä, òúé êàòî å ðàçðóøàâàíà íÿêîëêî ïúòè. Èçõîæäàéêè îò ãðàôèêàòà íà Ô. Êàíèö îò 1874 ã. - êâàäðàòíîòî ïîìåùåíèå ñ ïèðàìèäàëíèÿ ïîêðèâ è äðóãîòî ñ êðúãëèÿ êóïîë ñà äâå îòäåëíè â áëèçîñò ñãðàäè. Ñúùîòî ìîæå äà ñå óñòàíîâè îò ñíèìêè îò ïî-êúñíî âðåìå, êàêòî è îò ðèñóíêàòà ïî ñïîìåíè çà ìàíàñòèðà. Èçõîæäàéêè îò òîâà, ìîæåì äà èçêàæåì õèïîòåçàòà, ÷å ãðîáíèöàòà íà Îìóðòàã ïîñî÷åíà îò Ê. Øêîðïèë å êâàäðàòíàòà ñãðàäà (ìàëêà ïî ðàçìåðè), êîÿòî ïî ôîðìà å íà ïðàáúëãàðñêî ñâåòèëèùå è ñ ïîãðåáàëíèÿ çíàê - ïîêðèâ “ïèðàìèäà”. Òÿ ìíîãî ïðèëè÷à íà ïðàáúëãàðñêèòå êâàäðàòíè ñâåòèëèùà. Äðóãàòà ñãðàäà âåðîÿòíî å áèëà öúðêâà êúì ìàíàñòèðà, ñòðîåíà îò êàí Îìóðòàã, è ìîæå áè å áèëà êâàäðàòíà. Ñåãàøíàòà å ðîòîíäà ñúñ ñåäåì úãúëà (ïîäîáíî íà ðîçàòà íà Îìóðòàã ñúñ ñåäåìòå îòêðèòè ïëàíåòè). Ìîæå äà ñå ïðèåìå, ÷å ïîñòðîåíàòà öúðêâà íà Îìóðòàã íå å âúçñòàíîâåíà òî÷íî ïî îðèãèíàëà. Ñåãàøíîòî ïîìåùåíèå å êàçàëáàøêà ãðîáíèöà ñúñ ñåäåì úãúëà - (äðåâíè ïðàáúëãàðñêè ñàêðàëíè è äèíàñòè÷åñêè çíàöè), à îðèãèíàëíàòà ãðîáíèöà íà Îìóðòàã å ðàçðóøåíà. Ïðåäñòîè àðõåîëîçèòå äà èçÿñíÿâàò è ñ íàó÷íè äàííè äà äîêàçâàò èçêàçàíàòà õèïîòåçà. Îñâåí òîâà ïî òðàäèöèÿ áúëãàðñêèòå öàðå íå ñà ïîãðåáâàíè â ñâåòèëèùà è öúðêâè. Çà ðàçëèêà îò êàòîëè÷åñêèòå öàðåòå îò Âåëèêî Òúðíîâî ñà ïîãðåáàíè îêîëî öúðêâàòà “Ñâ. ×åòèðèäåñåò ìú÷åíèöè”, à öàð Áîðèñ III ïðè öúðêâàòà íà Ðèëñêèÿ ìàíàñòèð. Ìîæåì äà èçõîæäàìå îò öúðêâàòà “Ñâ. Ãåîðãè”, ãð. Ñîôèÿ, êîÿòî å ðîòîíäà îò IV â. í. å. è ðîòîíäàòà â ãð. Ñîëóí. Îñâåí òîâà ðîòîíäà èìà è â “Çëàòíàòà öúðêâà” â ãð. Ïðåñëàâ îò ïî-êúñíà åïîõà. Òâúðäå áëèçêà ïî êîíöåïöèÿ ñ òàçè íà “Äåìèð áàáà”, ñàìî ÷å òóê ðîòîíäàòà å ñ äâàíàäåñåò êîëîíè, ñâúðçàíè ñ 12-öèêëîâèÿ êàëåíäàð íà ïðàáúëãàðèòå.
* Àðèàí, èìàëî å ñèíêðåòèçúì ìåæäó õðèñòèÿíñòâî è òàíãðèçúì. – Áåë. ðåä.
368
ÀÂÈÒÎÕÎË Îñâåí ìíåíèåòî íà Êàðåë Øêîðïèë, ÷å ãðîáíèöàòà å íà öàð Îìóðòàã è èçëîæåíèòå ïî-ãîðå äîêàçàòåëñòâà, òðÿáâà äà ñå âçåìå ïðåäâèä è íàçâàíèåòî íà âîäåíàòà êíèãà íà ìàíàñòèðà “Âèëÿåòèìå”, êîåòî ïðèêëþ÷âà äî 1926 ã. Òÿ îáõâàùà ëåãåíäè çà öàð Èâàí Øèøìàí, çà Äåìèð áàáà, Êðàëè Ìàðêî è äð.)q ïðåäàíèÿ îò ðàéîíà, èñòîðèÿ íà ìàíàñòèðà è äð. Ñúùîòî ñå íàðè÷à è Âèëàåòèìå íà “Äåìèð áàáà - Ñóëòàí”, êîåòî ïðåâåäåíî îçíà÷àâà “Ðàéîí, æåëåçåí áàùà - öàð”. Öàð - òîâà å òèòëàòà íà æåëåçíèÿ áàùà. Ñúùîòî å è ïîëîæåíèåòî ñ öàðñêàòà òèòëà íà Ãààçè áàáà (ïî ïðåäàíèÿ è íàó÷íè äàííè - áðàò íà êàí Îìóðòàã). “Áàëàáàí áàáà” å íåãîâàòà äâîðöîâà òèòëà, ïîãðåáàí íà “Òåêåòî” â ñ. Ðÿõîâöèòå â Ñåâëèåâñêàòà êîòëîâèíà. Òðÿáâà äà ñå èçõîæäà è îò òîâà, ÷å íà Òåêåòàòà (ñâåùåíèòå ãîðè) ñà ïîãðåáâàíè ïðåäèìíî öàðå è æðåöè. Òåêåòî â Ñâåùàðè - òîâà äðåâíî ãåòñêî ñâåùåíî ìÿñòî, ñ òðàêèéñêî íàçâàíèå “Òåêå” è ïî-êúñíî “Äåìèð áàáà” ñ ðÿäêîñò çà ðàéîíà èçâîðíà âîäà, êîÿòî è äî äíåñ ñå ñ÷èòà çà “Ñâåùåíà” îò II õèë. ïð. Õð., à ìîæå áè è ïî-ðàíî áåç ïðåêúñâàíå äîñåãà ñå ïîñåùàâà. Òóê íà ïðàçíèêà íà ìàíàñòèðà “Ñâ. Ãåîðãè” íà Ãåðãüîâäåí ñå êîëè êóðáàí è ñå ñòè÷àò ìíîãî õîðà - áúëãàðè è êàçàëáàøè (ìíîãî ðÿäêî â ìèíàëîòî îðòîäîêñàëíè ìîõàìåäàíè) çà èçìîëâàíå çäðàâå, ïëîäîðîäèå è ùàñòèå. Ìíîãî îò òÿõ âðúçâàò êîíöè è ëåíòè îò äðåõè çà çäðàâå ïî õðàñòèòå êðàé ïúòåêàòà êúì ãðîáíèöàòà. Ïî òàçè ïúòåêà àðõåîëîçèòå ñà íàìåðèëè êðúñò. Õðèñòèÿíñêèÿò ìàíàñòèð ñåãà íå ñúùåñòâóâà. Êàêòî è ïîñëåäíîòî ïîìåùåíèå îò íåãî, ïðåäíàçíà÷åíî çà ãîñòè, íàðå÷åíî “Èìàíå”. Òî å ïðåäñòàâëÿâàëî ïî àðõèòåêòóðà è ñ îãðîìíà çàëà ñ äúðâåíà êîíñòðóêöèÿ ñ äâàíàäåñåò úãúëà (ñèìâîëèçèðàùè âåðîÿòíî 12-öèêëîâèÿ ïðàáúëãàðñêè êàëåíäàð) - ñ îãðîìíî ñëúíöå â öåíòúðà íà òàâàíà. Âñè÷êî òîâà ðàáîòåíî îò òðåâíåíñêè ìàéñòîðè ñëåä 1860 ã. Ïîåòî å çàäúëæåíèå îò Ðàçãðàäñêàòà îáùèíà äà âúñòàíîâè “Èìàðåòî”. Íà Òåêåòî å èìàëî è äðóãî ïî-ìàëêî “Èìàðíå” , êîåòî ïî-êúñíî ñòàâà äæàìèÿ áåç ìèíàðå, êîåòî â ïîñëåäñòâèå å äîèçãðàäåíî. Ãðîáíèöàòà ñå å îáñëóæâàëà äîáðîâîëíî îò ïî÷èòàòåëè, êàêòî òîâà íà Ãààçè áàáà (Áàëàáàí áàáà). Ìàíàñòèðúò ñå å ïîääúðæàë îò äàðåíèÿ íà ïîêëîííèöè êàçàëáàøè è â ïî-êúñíî âðåìå îò ïîìîõàìåäàí÷åíè. Ïî ïðåäàíèÿ ñå ãîâîðè çà ó÷åíèåòî íà èçâåñòíèÿ êàçàëáàø Áåäðåäèí - 1416 ã., êîéòî ïîâåæäà 300-õèëÿäíà àðìèÿ îò áúëãàðè, òóðöè, êàçàëáàøè ñðåùó Ñóëòàíà. Òîãàâà ñòîëèöà å ãð. Îäðèí. Ðàçáèò, è äâå ãîäèíè âîäè ïàðòèçàíñêà âîéíà â “Äåëè îðìàíà”. Îáåñåí â Ñåðåñ, òÿëîòî ìó èç÷åçâà è å ïîãðåáàíî â Ðàçãðàäñêî. Íàçâàíèåòî “Äåëè îðìàí” å áúëãàðñêî. Ìàñîâîòî ïîìîõàìåäàí÷âàíå íà ðàéîíà å ñòàíàëî â 1515 ã. â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ îò ñóëòàí Ñåëèì I (Ñâèðåïèÿ). Ìíîãî îò èìåíàòà íà ñåëèùàòà è îñîáåíî íà òîïîíèìèÿòà ñà îò òðàêèéñêè, ïðàáúëãàðñêè è áúëãàðñêè ïðîèçõîä è ïî-êúñíî ñòàâàò òóðñêè.  òåçè ðàéîíè èìà çàñåëåíè è åíè÷àðè. Çàòîâà ñà íåîáõîäèìè ðå÷íèöè íà òðàêèéñêè è ïðàáúëãàðñêè åçèê çà äà ìîæåì äà èçÿñíèì åçèêà è òîïîíèìèÿòà íà òåçè ðàéîíè. Ãðîáíèöàòà è ìàíàñòèðúò ñà ðàçðóøàâàíè íÿêîëêî ïúòè. Åäâà â 1861 ã. ñóëòàí Àáäóë Àçèñ âúçâðúùà ïðàâàòà íà Òåêåòî êàòî ñâåùåíà îáèòåë. Çà ãðîáíèöàòà ñà ñå ãðèæåëè ïî÷èòàòåëèòå îò êàçàëáàøêîòî íàñåëåíèå. Ïîêëîííèöèòå áåç ðàçëèêà íà âÿðà è íàðîäíîñò ñà ïîñðåùàíè, íàõðàíâàíè è èçïðàùàíè, ïèøå èñòîðèêúò Àíàíè ßâàøåâ. Äíåñ òàçè ãðîáíèöà íà Äåìèð áàáà è Ñâåùàðñêàòà òðàêèéñêà
ãðîáíèöà ñå îáñëóæâàò îò åêñêóðçîâîäè ñ íåîáõîäèìèòå íàó÷íè áåñåäè ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà Ðàçãðàäñêèÿ èñòîðè÷åñêè ìóçåé. Òóê ìîæåì äà ïîñòàâèì âúïðîñà çà êàçàëáàøèòå è òåõíèòå âÿðâàíèÿ è èçêàæåì ñëåäíàòà õèïîòåçà. Ïî ôîðìà òå ìîãàò äà ñå çîâàò ìþñþëìàíè, à ïî ñúäúðæàíèå òå ñà ñòàðîáúëãàðñêè âîèíè (è òåõíèòå ñåìåéñòâà), êîèòî ñå æåíÿò è çà áúëãàðè õðèñòèÿíè. Ïî ñúäúðæàíèå òå ñìåñâàò äðåâíè òðàêèéñêè âÿðâàíèÿ, Òàíãðèçúì è Õðèñòèÿíñòâî. Òîâà ñà ãåòè, òðèáàëè, ïðàáúëãàðè è îáùî íàðå÷åíè áúëãàðè. Ïðîô. À. Àøíÿêè îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ ïèøå: “ Áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò ñå ñúñòîè îò ïëåìåíà - øóìåðè, ìèçîãåòè, (ìèçè, ãåòè) óãðè, ñàêè è äð.” Âìåñòî äà òúðñèì äàëè òå ñà øèèòè è äà ãè ïðèêà÷èìå êúì òîâà èëè îíîâà ìþñþëìàíñêî ó÷åíèå íàé-ïðàâèëíî å äà ãè íàðå÷åì ñòàðîâåðöè, òàêà êàêòî ãè íàçîâàâàò â èçäàíèåòî íà Åòíîãðàôñêèÿ èíñòèòóò íà ÁÀÍ çà ïðîó÷âàíå íà Äîáðóäæà. Òîâà ñà íàé-âå÷å ïðàáúëãàðñêè âîèíè è òåõíèòå ñåìåéñòâà îáðàçóâàëè ñåëèùà ïðè âàæíè ñòðàòåãè÷åñêè ìåñòà. Çàâîåâàòåëÿò ãè ïîêîðÿâà ôèçè÷åñêè, íî íå è äóõîâíî. Òå çàïàçâàò ñâîèòå ñàêðàëíè âÿðâàíèÿ çà äà íè ãè ïðåäàäàò äíåñ è äà íè êàæàò êîè ñà è ÷å òîâà ñà íàøè êðúâíè áðàòÿ. Íå ìîæåì äà ãè íàðè÷àìå øèèòè, à òðÿáâà äà ãè íàðè÷àìå ñòàðîâåðöè èëè íàøè áúëãàðñêè ìþñþëìàíè, ñìåñèëè Òàíãðèçìà ñ Õðèñòèÿíñòâîòî, à Èñëÿìúò îñòàâà ïðåäèìíî ôîðìàëíàòà ñòðàíà. Äàæå è íàçâàíèåòî “Ðàìàäàí” ïðåâåäåíî îò òðàêèéñêè å îòäàâàíå äàí çà Ðà - áîãà ñëúíöå è Ìà - ìàéêàòà-áîãèíÿ íà õîðàòà ïî øóìåðñêè). Ñëåäîâàòåëíî íàé-òâúðäèòå êðåïèòåëè íà áúëãàðùèíàòà ñà òåçè äðåâíè ïðàáúëãàðñêè âîèíè. Ñâèêíàëè äà ÿ áðàíÿò ñ êðúâ è ìå÷ è äà äàâàò æèâîòà ñè çà Áúëãàðèÿ. Ñëåäîâàòåëíî îò òåçè ðàéîíè îêîëî Ïëèñêà è Ïðåñëàâ èçëåçå Áåäðåäèí - îêîëî 1416 ã., è Ïàçâàíòîãëó îò Âèäèí, ñ ÷èñòî áúëãàðñêè èìåíà è ïîâåäîõà íàðîäà ñ ãîëÿìà àðìèÿ îò áúëãàðè, òóðöè è äð. â òîçè ðàíåí ïåðèîä ñðåùó òóðñêèÿ ïîðîáèòåë.  êíèãàòà íà Åíîõ (íåçàâèñèìî, ÷å îò íÿêîëêî íåãîâè êíèãè å îñòàíàëà åäíà è òî àïîêðèô) ñå äîáèðàìå äî ìíîãî ñâåäåíèÿ çà áèòà íà òîãàâàøíèòå íàðîäè, âÿðâàíèÿòà, áîãîâåòå, àíãåëèòå ïðèñúñòâèåòî íà õîðà ñ âèñîêà öèâèëèçàöèÿ äîøëè îò Êîñìîñà èëè îò ïîòîïåíàòà Àòëàíòèäà. Íà îñíîâàòà íà òåçè êíèãè è ìîæå áè íà èç÷åçíàëèòå äðóãè, ñà ñúçäàäåíè ñëåäâàùèòå ðåëèãèè. Êíèãàòà èìà ìíîãî ïðîìåíè ïîëó÷åíè ïðåç åïîõèòå. Ïî ïðåäàíèå äîñòèãíàëî äî íàñ - åãèïåòñêèòå æðåöè ñà êàçâàëè: “Àòëàíòèòå çíàåõà ìíîãî, íèå ñìå äåöàòà íà òàçè çåìÿ.” Íî â òàçè äúëáîêà äðåâíîñò, ñúãëàñíî êíèãàòà íà Åíîõ òåçè õîðà (áîãîâå), 200 íà áðîé, êîèòî ñà æèâåëè îêîëî 1000 ãîäèíè ñ âèñîêà öèâèëèçàöèÿ ñà èìàëè ìîæå áè ìèñèÿ ÷ðåç èí âèòðî äà ñúçäàäàò õîðà ñ èíòåëåêò êàòî òåõíèÿ - âèñîêîêóëòóðíè õîðà è äà ïðîìåíÿò áèîëîãè÷íî ÷îâåêà îò åíåîëèòíàòà åïîõà. Òóê ôðåíñêèÿò àâòîð - Ðîáåð-Æàí Âèêòîð èçêàçâàìå åäíà õèïîòåçà çà êîÿòî òðÿáâà äà ñå òúðñÿò îùå äîêàçàòåëñòâà. Òàçè ìèñèÿ ñå ïðîâàëÿ (íî ìîæå áè íå öÿëîñòíî), çàùîòî öàðÿò Àäàì å ñúçäàäåí èí âèòðî, à Åâà å ñúçäàäåíà îò íåãîâîòî ðåáðî - èëè ïàê èí âèòðî) äîêàòî äðóãè áîãîâå îò Ìèñèÿòà ñå ñâúðçâàò êðúâíî ñ æåíè îò ìåñòíèòå æèòåëè. Ñïîðåä êíèãàòà íà Åíîõ è Áèáëèÿòà òå êðúâíî ñúçäàâàò ïëîä. Âçåìàò îò çàáðàíåíèÿ ïëîä êàòî ñå ñâúðçâàò ñ æåíèòå îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå. “Ãîðêî Âàì, çàêîííèöè, ãäåòî âçåõòå êëþ÷à íà ïîçíàíèåòî: ñàìè íå âëÿçîõòå è íà âëèçàùèòå ïîïðå÷èõòå” (Åíîõ è Áèáëèÿòà). Êàñàå
369
ÀÂÈÒÎÕÎË ñå çà öàðåòå è áîãîâåòå, íàèçðàçÿâà ëåòÿùèÿ ÷îâåê ñ êðèëà ðóøèëè èäåÿòà çà Ìèñèÿòà èëè ñ àïàðàòóðà è â ëåòåíåòî ñå íà áîãîâåòå. Áîãîâåòå ñòàïîëó÷àâà êðúñòîâèäíà ôîðìà. âàò îáèêíîâåíî öàðå. ÊîëÒîâà å îòðàçåíî â èêîíè è äðåâêî âðåìå ñå å âîäèëà òàçè íè åãèïåòñêè ðèñóíêè. Áîãèíÿòà áèòêà íå ìîæå äà ñå îïðå- ìàéêà ïî åãèïåòñêè ðèñóíêè ÿ äåëè Êîãà è Êúäå? Îò êíèâèæäàìå ñ îãðîìíè êðèëå. Áîãèãàòà íà Åíîõ ñå ðàçáèðà, ÷å íÿòà, êîÿòî íîñè âåíåöà íà ïîòåçè áîãîâå (àíãåëè) ñà ïðàáåäèòåëÿ îò Äóâàíëè, Ïëîâäèâòåíè êàòî áäèòåëè. Ìîæå áè ñêî å ñ êðèëå (V â. ïð. Õð.) òÿõíàòà ìèñèÿ äà å èìàëà è Ìîãàò äà ñå èçðàçÿâàò ðàçäðóãè öåëè. Äà îñòàâÿò òåçè ëè÷íè ìíåíèÿ îòíîñíî êíèãàòà ïúðâîáèòíè õîðà äà ñå ðàçíà Åíîõ (åäíà îò ïúðâèòå êíèãè âèâàò ñàìîñòîÿòåëíî, íî â ñâåòà îò V-IV õèë. ïð. Õð.). Íåáàâíî, è ñàìè äà ñúçäàâàò îáõîäèìî å íàøèòå ó÷åíè äà ñå íàóêà. Òå ìîæå áè â òÿõíîòî çàïîçíàÿò è äà ÿ ðàçãëåäàò ïî-îáðàçâèòèå äà ñúçäàäàò ãîëåñòîéíî, èçõîæäàéêè îò íèâîòî íà ìè öåííîñòè â ïîñîêà êúì ñúâðåìåííèòå íàó÷íè äîñòèæåäîáðîòî è âçàèìíîòî óâàæåíèÿ. Èñêàìå äà èçêàæåì ìíåíèå, íèå êúì ÷îâåêà. Äà ñúçäàäàò ÷å ÿâíî ñëåä òîçè ïîòîï ÷àñò îò íîâè íàó÷íè è äóõîâíè äîñ- Ìóìèÿ (èç Êíèãà íà ìúðòâèòå), îêîëî 1300 ã. ïðè. Õð. - ðèòóàë òðàêèéñêèòå ïëåìåíà îêîëî ×åðòèæåíèÿ ñ âñåëåíñêà öåí- “îòâàðÿíå íà óñòàòà” íî ìîðå, à ìîæå è ïîêðàé íÿêîè íîñò. Àêî èì ñå ïðåäàäàò îò ãîëåìèòå ðåêè íà Òðàêèÿ ñå íàãîòîâî äîñòèæåíèÿòà, çàðàäè òÿõíîòî íèçêî, íåî- ðàçñåëâàò â Ìåñîïîòàìèÿ è Åãèïåò. Ñåì, ñèíúò íà Íîé ëèòíî ðàçâèòèå, òå áèõà çëîóïîòðåáèëè ñ òÿõ. Ìîæå çàñåëâà ñâîèòå 25 ñèíîâå íà èçòîê (ñúãëàñíî èíäèéñêèòå áè å òðÿáâàëî òåçè çíàíèÿ äà èì ñå ïðåäàâàò â çàâèñè- “Ïóðàíè”), êîèòî ñúçäàâàò (âñåêè îò òÿõ) ïî åäèí îò äðåâìîñò îò òÿõíîòî ðàçâèòèå. Àêî ñå ïðèåìå, ÷å ïîòî- íèòå íàðîäè. Ïðîô. Ï. Äîáðåâ òî÷íî îïðåäåëÿ íÿêîè îò ïúò å ñòàíàë â ñëàäêîâîäíîòî åçåðî ×åðíî ìîðå îêîëî òåçè íàðîäè. Íàé-ìàëêèÿò ñèí íà Ñåì - Çèåçè äàâà íà÷àêîåòî å äîêàçàíî ÷ðåç àðõåîëîãè÷åñêè äàííè, ÷å å ñúç- ëîòî íà áúëãàðñêèÿ íàðîä è ñúçäàâà îãðîìíàòà èìïåðèÿ, äàäåíà íàé-äðåâíàòà âèñîêà êóëòóðà, èçêàçâàìå õèïî- íàðå÷åíà â øóìåðñêèòå ïèñìåíè ñâåäåíèÿ “Öàðÿò íà ñâåòåçàòà, ÷å â ×åðíî ìîðå å áèë êîðàáúò íà Íîé.  ïîå- òà”, 2750 ã. ïð. í. å. ìàòà “Ãèëãàìåø” ñå ãîâîðè çà çåìåòðúñ è çåìÿòà ñå Ñúãëàñíî ñâåäåíèÿòà îò “Ïóðàíèòå” - íàðîäúò “Ïàí” ñ ðàçöåïâà ïðè ïîòîïà. Òîâà íå çíà÷è, ÷å ïîòîïúò íå å îá- öàð Êàðäàì ñå ïðåñåëâà â Ìåñîïîòàìèÿ. Êàðäàì ñúãëàñõâàíàë è ðåêèòå è äàæå òåçè íà Ìåñîïîòàìèÿ. Áðèòàíñêà- íî äðåâíèòå òðàäèöèè å îò (äàì - ïëåìå) “Êàðè” îò Òðàòà àðõåîëîãè÷åñêà åêñïåäèöèÿ îò ÕIÕ â. äîêàçâà, ÷å ñëåä êèÿ. Ïëåìåòî “Ïàí” îòèâà íà èçòîê è çàïî÷âàò äà ãî òîçè ãîëÿì Ïîòîï, êîéòî çàñèïâà â Ìåñîïîòàìèÿ ìåñòíî- íàðè÷àò “Áàí”, à ãðàä Áàí, å ãðàäúò íà öàð Çèåçè, òî íàñåëåíèå, (êîåòî å ñ ìíîãî íèñêà êóëòóðà), ñëåä òîâà ïðàâíóê íà Åíîõ, ñúçäàòåëÿ íà áúëãàðñêèÿ íàðîä, ïîñîèäâà íàðîä ñ åçèê, áëèçúê äî òðàêèéñêèÿ è ñ ïî-âèñîêà ÷åíî ÷ðåç Ñåì. Íàðîäúò íà Áàí å íîñèòåë íà ïèñìåêóëòóðà áëèçêà íàé-âå÷å ñ òàçè íà èçòî÷íèòå òðàêè. Ìîæå íîñòòà. Öàð Çèåçè îò ãð. Áàí ïîáåæäàâà âñè÷êè ãðàáè ñëåä òîçè ïîòîï äà èìà è äðóã, êîéòî îáõâàùà ïî-ìàë- äîâå è ñúçäàâà îãðîìíà èìïåðèÿ êàòî íàðè÷à ñåáå ñè êî ïðîñòðàíñòâî â Ìåñîïîòàìèÿ - 200 íà 300 êì. “Öàðÿò íà ñâåòà” - 2750 ã. ïð. í. å. Òåçè ãðàäîâå âåêîâå Ìèñèÿòà ñå ïðîâàëÿ, çàùîòî ÷àñò îò áîãîâåòå ñå ñâúð- âîþâàëè ïîìåæäó ñè è â åäèí ìîìåíò ñå îçîâàâàò ïîçâàò êðúâíî ñ æåíèòå íà ìåñòíîòî íàñåëåíèå. Ðàæäàò ñå áåäåíè îò ãð. Áàí. Òîâà å áèëî åäèí ãîëÿì øîê çà òîçè ãîëåìè õîðà (èñïîëèíè, âèñîêè äî 3 ìåòðà), êîèòî èçÿæ- äðåâåí ñâÿò. Êàê áèõà íàðåêëè òåçè íàðîäè íàðîäà - ïîáåäàò âñè÷êî ïðîèçâåäåíî. Òå çàïî÷âàò äà íàïàäàò æèâîò- äèòåë, èçõîæäàéêè îò äðåâíèòå òîãàâàøíè òðàäèöèè? Òå íè è õîðà. Òîãàâà âúçñòàâàò òðàêèéñêèòå ïëåìåíà ïàðòè áèõà ãî íàðåêëè ïî íåãîâîòî ïëåìå, (êîåòî å èäåíòè÷íî ñ è ìåäè è èçáèâàò òåçè öàðå è èñïîëèíè. Ñþðèåë öàð, íåãîâèÿ ãðàä “Áàí” èëè íàðîäà Áàíãàðè). Äúëãè âåêîâå âîæä, ïðàâåäåí äàâà ñðîê 120 ãîäèíè íà òåçè îòöåïèëè ñëåä òîâà, êîãàòî ãðàäîâåòå íå èçðàçÿâàò âå÷å ñàìî ðàéîñå öàðå äà ñå âðàçóìÿò è ñå ïðèñúåäèíÿò êúì ïðàâåäíè- íà íà ïëåìåòî ïî òðàäèöèÿ ïðîäúëæàâàò äà íàðè÷àò íàòå. Åíîõ è íåãîâèòå ïðàîòöè, êîèòî èçáðîÿâà ïîèìåííî ðîäà ïî èìåòî íà ãðàäà ïîáåäèòåë êàòî Ðèì - ðèìëÿíè, è ïîðåä: Àäàì, Ñèò, Åíîñ, Íàéíàí, Ìàëàëååë è áàùà Òðîÿ - òðîÿíöè, òà è äî äíåñ ó íàñ. Ñ äðåâíîòî èìå “Ïàí” ßðåä, ñà áèëè ïðàâåäíè. Âñè÷êè èìåíà ñà ñ òðàêèéñêè ïðîäúëæàâàò äà ãî íàðè÷àò íÿêîè õðîíîãðàôè êàòî íîñèêîðåí. Åíîõ êàçâà: “Àäàì å ÿë îò äúðâîòî íà ïîçíàíèåòî, òåë íà ïèñìåíîñòòà, âèñîêà äóõîâíà êóëòóðà è èíòåëåêò. âèäÿë ñå å ãîë è ñà ãî èçãîíèëè îò ðàÿ.” Ìîæå áè ñå å Òîçè íàðîä ïðèåìà èìåíà â çàâèñèìîñò îò ãîâîðà íà ñúîðàçáðàëî, ÷å å ñúçäàäåí èí âèòðî. ×àñò îò òðàêèòå ïðå- òâåòíèòå íàðîäè - Áàêòðè, Áàõàðè, Áóãàðè, Áàâàðè è äð.ïîä. ìèíàâàò íà þã è íà èçòîê îêîëî ×åðíî ìîðå, íî â êîé Íî çà íàøèÿ íàðîä òîé ñè îñòàâà Áàíãàðè - Áúëãàðè. Äî ïåðèîä îò âðåìå íå ìîæåì òî÷íî äà îïðåäåëèì. Çà òÿõ äíåñ îñòàâà ñòàðîáúëãàðñêàòà äâîðöîâà âîåííà òèòëà Õåðîäîò ïèøå: “Áðèãèòå” ïðè Ñîëóí ñëåä ïðåñåëâàíåòî “Áàí”. Îñòàâàò íàèìåíîâàíèÿ íà ñåëèùà è ôàìèëèè - Áàïðè ×åðíî ìîðå çàïî÷âàò äà ãè íàðè÷àò “ôðèãè”, îò “ìå- íîâî, Áàíîâ, Áàëàáàíîâ è äð.ïîä. Êìåòîâå íà ñåëèùà íàäè” ñòàâàò “ìèäè” è äð.” ðå÷åíè “Áàí”. Ñëåäîâàòåëíî ïúðâàòà êëèíîïèñíà ïèñìåÂàæåí âúïðîñ â êíèãàòà íà ôðåíñêèÿ àâòîð å õèïîòåçà- íîñò å äîíåñåíà îò Òðàêèÿ â Øóìåð. Òîâà ãîâîðè íàìåðåòà, ÷å êðúñòúò íå å òîçè, íà êîéòî å ðàçïúíàò Õðèñòîñ, à íàòà ãëèíåíà ïëî÷êà ñ êëèíîïèñ â ñåëèùíàòà ìîãèëà â ñ.
370
ÀÂÈÒÎÕÎË Êàðàíîâî, ìíîãîòî ïèñìåíè çíàöè ïî ôèãóðêàòà îò Îðñîÿ, ñúäîâå è äð. Äî äíåñ ïî áúëãàðñêèòå èêîíè, íàêèòè, øåâèöè ñå ïîñòàâÿò òåçè çíàöè, êàòî íÿêîè îò òÿõ ñà îáÿâåíè çà ñàêðàëíè. Õàðàêòåðíèòå îòëè÷èòåëíè çíàöè çà òåçè äðåâíè áúëãàðè îùå îò ïåðèîäà â III õèë. ïð. Õð. ñà îñòðîâúðõèòå øàïêè, òðèçúáåöúò (òðèëèñòíèêúò), ñåäìîòî ÷èñëî (îòãîâàðÿùî íà ñåäåìòå îòêðèòè ïëàíåòè), äðåâíèÿò ñëúí÷åâ êàëåíäàð, íàé-òî÷åí â ñâåòà è äð. ßâíî íàé-âèñîêàòà äðåâíà êóëòóðà çàïî÷âà îò Òðàêèÿ è òî êðàé ×åðíîìîðèåòî.  êíèãàòà íà öàð Åíîõ ñå êàçâà, ÷å áîãîâåòå ñå ðàçäåëÿò ïî ôóíêöèè: åäíè îáó÷àâàò ìåñòíèòå õîðà íà ïèñìåíîñò; íà ìåòàëîîáðàáîòêà; èçðàáîòâàíå íà îðúæèÿ; äàæå â èçïîëçâàíåòî íà ìàãèè: “Áàðêàÿë èì ïîêàçà êàê äà íàáëþäàâàò çâåçäèòå, Àêáååë ãè ïîñâåòè â çíàöèòå, Òàìèåë ãè âúâåäå â àñòðîíîìèÿòà, Àçàðàäåë èì ïîñî÷è äâèæåíèåòî íà Ëóíàòà” è ò. í. Ñëåäîâàòåëíî ãîëåìèÿò ïîòîï å ñòàíàë â ×åðíî ìîðå (ñëàäêîâîäíî åçåðî äîòîãàâà). Ñúãëàñíî äðåâíàòà ïîåìà “Ãèëãàìåø”: “ñëåä çåìåòðúñ çåìÿòà ñå ðàçöåïè” (âåðîÿòíî ïðè Áîñôîðà). Òåçè îáó÷åíèÿ ñà ñòàâàëè òóê â ðàéîíèòå íà ×åðíîìîðèåòî è Èçòî÷íà Òðàêèÿ, âåðîÿòíî â êðàÿ íà V è íà÷àëîòî íà IV õèë. ïð. Õð. Òàçè âèñîêà êóëòóðà çà òîâà âðåìå òðàêèòå ïðåíàñÿò â Ìåñîïîòàìèÿ è Åãèïåò ñëåä ãîëåìèÿ ïîòîï.  êíèãàòà íà Åíîõ ñå êàçâà, ÷å ùå èìà åäèí èçáðàí íàðîä, êîéòî ùå ðàçíåñå òàçè âèñîêà êóëòóðà è èíòåëåêò ïî ñâåòà. Ìîæå äà ñå èçêàæå õèïîòåçàòà, ÷å òàçè ïúðâîíà÷àëíà ìèñèÿ íà áîãîâåòå çà ñúçäàâàíå íà èíòåëåêò íà Çåìÿòà (ïî êîÿòî áîãîâåòå ñå ðàçäåëÿò) âå÷å ùå áúäå èçïúëíåíà ïî äðóã âàðèàíò - â ïî-ïðîäúëæèòåëåí ïåðèîä âúâ âðåìåòî. Êîé å òîçè èçáðàí íàðîä? ßâíî òîâà å íàðîäúò íà Åíîõ, êîéòî âîäè íà÷àëîòî ñè îò Àäàì (ñúçäàäåí ÷ðåç èíòåëåêòà íà áîãîâåòå èí âèòðî). Òîåñò ïðîäúëæèòåëÿò íà ðîäà å íåãîâèÿò ïðàïðàâíóê öàð Çèåçè. Íàðîäúò êîéòî å îáó÷àâàí â ïèñìåíîñò è çíàíèÿ, íîñèòåë íà òîçè âèñîê èíòåëåêò - òîâà å òðàêèéñêèÿò íàðîä, äîáèë ïðè ïðåñåëâàíåòî ñè íà èçòîê èìåòî Áàí è äøøàì Áàíãàðè è Áúëãàðè. Òîçè áúëãàðñêè íàðîä äåéñòâèòåëíî ðàçíàñÿ òàçè âèñîêà êóëòóðà è èíòåëåêò îò äðåâíà Òðàêèÿ â Ìåñîïîòàìèÿ, Åãèïåò, äðåâíà Áàêòðèÿ, Çàïàäíà Èíäèÿ, Àâãàíèñòàí, Èíäóêóø, Ñðåäíà Àçèÿ, Þæíà Ðóñèÿ, Êàâêàç, Áàëêàíèòå è Ñðåäíà Åâðîïà. Òîé íàíîâî ñå âðúùà â ñâîèòå äðåâíè ðîäíè ìåñòà. È äî äíåñ ïðîäúëæàâà äà äîêàçâà òîçè èíòåëåêò ïðåä ñâåòà ïðè íàó÷íè ñúñòåçàíèÿ îò ñâåòîâåí ìàùàá ÷ðåç ðàçëè÷íè íàó÷íè îòêðèòèÿ è òÿõíîòî ïðèëîæåíèå. Íå äðóãàäå, à â äðåâíà Òðàêèÿ ñà çàïàçåíè îáîæåñòâåíè èìåíàòà íà Åíîõ ÷ðåç Åíüîâäåí, íà íàðîäà “Ïàí” ÷ðåç íàé-äðåâíèÿ òðàêèéñêè áîã “Ïàí” ïðåäè Çåâñ. Íÿêîè ó÷åíè ñìÿòàò, ÷å Çåâñ è Çàëìîêñ ñà îáîæåñòâåíè èìåíà íà Çèåçè. Îñâåí òÿõ èìàìå îáîæåñòâÿâàíå íà òðàêèéñêèÿ áîã Áàê-õóñ èëè “Áàí-õóñ” ñ íåãîâèòå ìèñòåðèè ÷ðåç “Áàêõàíêèòå”. Áàí-õóñ, ïðåâåäåíî îò òðàêèéñêè, å Áàí-õóñ å âúîðúæåí êîííèê (õóñàð îò ñâåùåíèòå âîéñêè) èëè âúîðúæåíèÿò êîííèê îò Áàí. Íàðîäúò íà Áàí å íàðè÷àí íå ñàìî ëúêîíîñåö, íî è êîííèêúò îò Áàí.  ñëåäâàùèòå åïîõè ñå
ïîÿâÿâà íîâ áîã êîííèê - “Òðàêèéñêè êîííèê” â Áúëãàðèÿ è ïðè õðèñòèÿíñòâîòî “Ñâ. Ãåîðãè” (ïîêðîâèòåë íà âîéñêàòà). Òúé êàòî ìèñòåðèèòå íà Áàêõàíêèòå ñå ñâúðçâàò è ñ âèíîòî, òîçè êóëò ìîæåì äà ãî ñâúðæåì è ñ öàð Äèîíèñèé, ïðè õðèñòèÿíñòâîòî “Ñâ. Òðèôîí”. Öàð Äèîíèñèé ñúùî òðàêèåö å çàâîþâàë çåìèòå äî Èíäèÿ è ïëàíèíàòà Ìåðó. Òðàäèöèÿòà å íàé-êîíñåðâàòèâíîòî íåùî â åäèí íàðîä. Íå äðóãàäå, à â Áúëãàðèÿ, â äðåâíà Òðàêèÿ ñå ïàçÿò òåçè äðåâíè îáîæåñòâåíè òðàêèéñêè è ïðàáúëãàðñêè öàðå è ïðàîòöè. À ÷ðåç êàëåíäàðà íà Åíîõ òå ñà âëåçëè è â áúëãàðñêèÿ ïàíòåîí è ïðàçíèöè. Çàïàçåíè ñà ìíîãî èìåíà êàòî Áàíî, Áàíîâ, Áàíêîâñêè, Áàëàáàí, Áàíñêî, áàíäà (âúîðúæåíà ãðóïà) è äð. Êîé íàðîä èìà òîëêîâà íàçâàíèÿ ñ ïîäîáíè èìåíà? Àðõåîëîãè÷åñêàòà íàóêà ïðîäúëæàâà äà òúðñè ãðàäà Áàí â Ìåñîïîòàìèÿ, íî äàëè íàñîêèòå £ ñà ïðàâèëíè êàòî òúðñè ãðàäà íà ëúêà, çàùîòî å ïðèëè÷àë íà ëúê. Äàëè ïðàâèëíî ñå íàñî÷âà? Íå å ëè òîçè ãðàä Áàí â Çàïàäåí Èðàí? Õàðàêòåðíîòî çà íàðîäà áàí å íå ñàìî ïèñìåíîñòòà, à è îñòðîâúðõèòå øàïêè, äîñòèãíàëè äî íàñ ÷ðåç êàí Êðóì (íåãîâèÿ îñòðîâðúõ øëåì) è äî äíåñ ÷ðåç íàðîäíèÿ êîñòþì è òðèçúáåöà (òðèëèñòíèêà) äðåâíî îðúæèå íà âèñîêà öèâèëèçàöèÿ. Îñòðîâúðõà øàïêà èìà è åäèí îò ïîáåäåíèòå îò Äàðèé öàðå. Îñòðîâúðõà øàïêà è òðèëèñòíèê èìà è êàíúò â åãèïåòñêàòà ìóìèÿ ïðè ñöåíàòà ñ îòâàðÿíåòî íà óñòàòà íà ìúðòâèÿ êàí îò II õèë. ïð. Õð. È òóê ñå íàëàãà äà ñå ñúãëàñèì ñ àâòîðà íà êíèãàòà À. Àøíÿêè îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ÷å áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò å ñúçäàäåíà îò ïëåìåíàòà øóìåðè, ìàñàãåòè (ìèçèãåòè), óãðè (óíãàðè), ñàêè è äð. Îò èçíåñåíèòå äàííè íå ìîæå äà íå ñå ñúãëàñèì è ñ ä.è.í. îò Áåðëèíñêèÿ óíèâåðñèòåò îò ìèíàëèÿ âåê - Ãàí÷î Öåíîâ, ÷å áúëãàðèòå ñà äðåâåí íàðîä - äðåâíè òðàêè ïðåìèíàëè íà þã îò ×åðíîìîðñêèòå ðàéîíè, à ìîæå è îò äðóãè ðàéîíè íà Òðàêèÿ è ó÷àñòâàëè â Òðîÿíñêàòà âîéíà - îêîëî 1300 ã. ïð. Õð. Òîçè äðåâåí Áúëãàðñêè íàðîä, ñúçäàë òàçè îãðîìíà äðåâíà öèâèëèçàöèÿ, çàñëóæàâà äà áúäå ïîäðîáíî èçó÷åí îò ñâîèòå íàó÷íè ðàáîòíèöè è ñ ïîâå÷å íàó÷íè äîêàçàòåëñòâà äà áúäå çàùèòàâàí íåãîâèÿ äðåâåí ïðîèçõîä è ñâåòîâåí ïðèíîñ. ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ
1. “Áîã è áîãîâåòå ñà áèëè õîðà. Ñâåòëèíà âúðõó “Êíèãà íà Åíîõ” Ðîáåð-Æàí Âèêòîð - 1982ã. 2. “Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå” - Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ - ñï. “Àâèòîõîë” êí.10, 11, 12-13 - 2000ã. 3. “Îáðÿäè íà îáåçñìúðòÿâàíåòî â äðåâíèòå òðàêè” ñò.í.ñ. Äèÿíà Ãåðãîâà - 1996ã. 4. Êàòàëîã íà Íàöèîíàëíèÿò ìóçåé â Äàìàñê - ãåí.Äèðåêòîð íà íàö. Ìóçåé - 1976ã. 5. “Ñâåùàðè - ñåëî êðàé äðåâíè ñâåòèëèùà” - Áîðèñ Èëèåâ - 2000ã. 6. Åäíî îïèñàíèå íà Áúëãàðèÿ îò 1852ã. - “Î÷åðê íà Áúëãàðèÿ” - Åìàíóåë Ôîí-Ðüîñåë, àâñòðèéñêè êîíñóë â Ðóñå - 1852ã. Áúëãàðàñêà èñòîðè÷åñêà áèáëèîòåêà, Òîì I - 1928ã. 7. “Ñòàðîáúëãàðñêà ñúîáùèòåëíà ìðåæà îêîëî Ïðåñëàâ è êðåïîñòèòå ïî íåÿ” - Êàðåë Øêîðïèë. Áúëãàðñêà èñòîðè÷åñêà áèáëèîòåêà, Òîì II - 1929ã. 8. “Äîáðóäæà - Åòíîãðàôñêè ïðîó÷âàíèÿ íà Áúëãàðèÿ” - ÁÀÍ - 1974ã. 9. “Ñâåòúò íà ïðàáúëãàðèòå” - ñò.í.ñ. Ïåòúð Äîáðåâ - 1994ã. 10. “Áúëãàðèòå - Áàøêèðè ïðåç âåêîâåòå è äíåñ” - À. Àøíÿêè - 1998ã. 11. “Áàùèíî îãíèùå - Ñåâëèåâî” - Ìèõàèë Òîïàëîâ - 1963ã.
371
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÑÒÀÐÎÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÀÐÕÈÒÅÊÒÓÐÀ ÍÎÑÈÒÅË È ÏÐÎÄÚËÆÈÒÅË ÍÀ ÒÐÀÊÈÉÑÊÀÒÀ ÀÐÕÈÒÅÊÒÓÐÀ ÇÄÐÀÂÊÎ ÄÀÑÊÀËΠÑòðîèòåëñòâîòî íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà å âåëè÷åñòâåíî. Åäíî îò íàé-äîáðîòî è ñàìîáèòíî â Åâðîïà. Âèæäà ñå îò äâîðöèòå, êðåïîñòíèòå ñòåíè è öúðêâèòå íà Ïëèñêà, Ïðåñëàâ, Ìàäàðà è äðóãèòå áúëãàðñêè êðåïîñòè. Ñòðîÿëè ñà ñ ãîëåìè èçãëàäåíè ïðàâîúãúëíè êàìåííè áëîêîâå.  Ïëèñêà ñàìî åäíà ñãðàäà å îò òóõëè. Âåëè÷åñòâåíî âåëèêîëåïèå ñà âíóøàâàëè ãîëåìèòå ãëàäêè êðåïîñòíè ñòåíè, îáãðàæäàùè Ïëèñêà, Ïðåñëàâ è äðóãèòå êðåïîñòè. Áèëè äåáåëè 2,60 ì è âèñîêè ñ êóëèòå 14-15 ì. Èìàëè ñà îñîáåíà õóáîñò - õóáîñòòà íà ãîëÿìàòà, âèñîêà, çäðàâà ñòåíà, ãîâîðåùà çà ñèëà è ìîù. Âúâ âúòðåøíèÿ ãðàä å áèë Êðóìîâèÿò äâîðåö îò 4800 êâ. ì. Ìàñèâíèòå ìó îñíîâè îò 63 ïðàâîúãúëíèêà ñ êàìåííè ñòåíè, äåáåëè 2 ì, íîñåëè ãðàìàäíà ìíîãîåòàæíà êàìåííà ñãðàäà. Òîçè äâîðåö å íàé-ñîëèäíèÿò, íàé-òåæêèÿò, íàé-ïðåäñòàâèòåëíèÿò ãðàäåæ, êîéòî ñúùåñòâóâàë â Åâðîïà èçîáùî - ïðè òîâà â ìåñòíà òðàäèöèÿ. Äíåñ ãî ñðàâíÿâàìå ñúñ Ñúäåáíàòà ïàëàòà â Ñîôèÿ. Âúðõó íåãî å ïîñòðîåí ãîëÿì äâóåòàæåí äâîðåö íà Îìóðòàã. Òîâà å âåëè÷åñòâåíàòà ìó òðîííà è çà ïèðøåñòâà çàëà, äúëãà 52 è øèðîêà 26.50 ì. Èçãðàäåíà å ïî ñúùèÿ íà÷èí îò ãîëåìè êàìåííè áëîêîâå. Ïëàíúò å îñîáåí. Òîé å òðèêîðàáíà áàçèëèêà, çàâúðøâàùà ñ àáñèäà, â êîÿòî å áèë õàíñêèÿò òðîí. Îðèåíòèðàí å èçòîê-çàïàä. Çàáåëåæèòåëíî å, ÷å â “åçè÷åñêà” ñòðàíà, â ñòîëèöàòà íà “âàðâàðñêà” äúðæàâà ñå ñòðîè áàçèëèêàëíà ñãðàäà, êîÿòî å ñïåöèôè÷åí ïëàí íà õðèñòèÿíñêàòà öúðêâà. Îìóðòàã ãî å ïîñòðîèë òàêà, çàùîòî å áèë õðèñòèÿíèí (àðèàí). Îòêðèòî ïðèçåìèå íà äâîðåöà ãî ïðàâè óíèêàëåí. Âúâ âúòðåøíèÿ ãðàä ñà îùå ìàëêèÿò äâîðåö - õàíñêàòà ðåçèäåíöèÿ, è äâàòà “åçè÷åñêè” õðàìà, èíòåðåñíî çàãàäú÷åí ñ íåîáè÷àéíèòå ïëàí íà îñíîâèòå è ãîëåìèòå ñè îáåìè. Ïúðâèÿò å ñ äâà âïèñàíè åäèí â äðóã êâàäðàòà è äî òÿõ ïðàâîúãúëíî ïîìåùåíèå. Îðèåíòèðàí å ïî ïîñîêèòå íà ñâåòà.  ñåâåðîçàïàäíèÿ úãúë íà îñíîâèòå ìó å âðÿçàí âèçàíòèéñêè êðúñò ñ äâå ðîçåòè îò 6-è âåê - äîêàçàòåëñòâî, ÷å ñãðàäàòà å ñòðîåíà ïðåäè 681 ã. è òî îò õðèñòèÿíñêè âëàäåòåë. Òÿ å ñâúðçàíà ñ ïîäçåìåí òàéíèê ñ Êðóìîâèÿ äâîðåö. Ïðîô. Ìàâðîäèíîâ ïî ïëàíà è ãîëåìèíàòà é îò 425 êâ. ì ñìÿòà, ÷å å èìàëà àñòðîíîìè÷åñêî ïðåäíàçíà÷åíèå. Ñèãóðíî â íåÿ ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà êàíà ñà ðàáîòåëè àñòðîíîìè. Áúëãàðñêèÿò ïðàäðåâåí êàëåíäàð è äíåñ èìà ïðèëîæåíèå, ïëîä íà èçêëþ÷èòåëíè àñòðîíîìè÷åñêè ïîçíàíèÿ. Íå å åçè÷åñêè õðàì è äðóãàòà ñãðàäà. Òÿ å äâîéíî ïî-ãîëÿìà, îò 829 êâ. ì. Ñúñòîè ñå îò äâà âïèñàíè ïðàâîúãúëíèêà. Îðèåíòèðàíà å èçòîê-çàïàä - áåëåã íà õðèñòèÿíñêàòà öúðêâà. Íåîñíîâàòåëíî å òâúðäåíèåòî, ÷å ïî-êúñíî å ïðåóñòðîåíà â òàêàâà. Àêî áåøå åçè÷åñêè õðàì, íå ùåøå äà áúäå îðèåíòèðàíà òàêà. Îñíîâèòå é ñà îáåçëè÷åíè îò ïî-êúñíè
372
ïîïðàâêè, èçïîëçâàíè â ñòðîåæà íà äâå ïîñëåäîâàòåëíè öúðêâè, è íå ìîãàò äà äàäàò íèêàêâè ïîäðîáíîñòè çà ñòðîåæà é, íå äàâà è âúçìîæíîñò äà ñå ïðåöåíè êàêâî å áèëî ïðåäíàçíà÷åíèåòî é, ïðèçíàâà ãî ïðîô. Âàêëèíîâ â êíèãàòà ñè “Ôîðìèðàíå íà ñòàðîáúëãàðñêàòà êóëòóðà”. Ïðîô. Ìàâðîäèíîâ â “Ñòàðîáúëãàðñêîòî èçêóñòâî” å êàòåãîðè÷åí, ÷å íàëè÷èåòî íà ñêàëà â ñãðàäàòà â Ìàäàðà íå ÿ ïðàâè åçè÷åñêè õðàì, áåç îòêðèâàíå íà êóëòîâè ïðåäìåòè èëè ðèñóíêè ïî íåÿ. Ñìÿòà, ÷å òÿ å ôàëøèâà âõîäíà êóëà, êàêâàòî èìà ïðè âõîäà íà êðåïîñòòà íà íîñ Êàëèàêðà. Íàìèðà, ÷å å áèëà ïðåäñòàâèòåëíà ñãðàäà, óìàëåíî êîïèå íà Òðîííàòà çàëà íà Îìóðòàã. Íå å åçè÷åñêè õðàì è ñãðàäàòà â Ïðåñëàâ ñ äâàòà âïèñàíè êâàäðàòà, ñúùî îðèåíòèðàíà èçòîê-çàïàä. Òÿ å öúðêâà ñ îñîáåí ïëàí è íå å ïðåóñòðîåíà â òàêàâà.  òåçè “åçè÷åñêè” õðàìîâå íå å îòêðèò íèòî åäèí êóëòîâ ïðåäìåò èëè ðèñóíêè îò òàêúâ õàðàêòåð. Ìàâðîäèíîâ è Âàêëèíîâ íàé-äîáðèòå ïîçíàâà÷è íà ñòàðîáúëãàðñêîòî èçêóñòâî, íå äàâàò êàòåãîðè÷íè ñòàíîâèùà êàêâî å áèëî ïðåäíàçíà÷åíèåòî íà òåçè ñãðàäè. Âàêëèíîâ îòêðîâåíî ïðèçíàâà, ÷å èçâîäèòå - òå äà ñà áèëè åçè÷åñêè õðàìîâå, íå ñå îñíîâàâàò íà êîíêðåòíè èñòîðè÷åñêè ïàìåòíèöè è äîêóìåíòè, à ñå áàçèðàò ñàìî íà îáùè ðàçñúæäåíèÿ. Ïîíåæå íå ìîæå äà ñå îïðåäåëè ïðåäíàçíà÷åíèåòî èì ïî îñíîâèòå èì - à ñàìî òîâà îò òÿõ å äîñòèãíàëî äî íàñ, ïðîèçâîëíî ãè îïðåäåëÿò çà “åçè÷åñêè” õðàìîâå, áåç äà èìà è êîñâåíè ìàòåðèàëíè è äîêóìåíòàëíè ïîäàòêè çà òîâà. Èçâîäèòå ñå áàçèðàò íà ãîëÿìàòà ôàëøèôèêàöèÿ â èñòîðèÿòà íè, ÷å â 865 ã. ñà ïîêðúñòåíè áúëãàðèòå, çàùîòî òåçè ñãðàäè ñà ïîñòðîåíè ïðåäè òîâà. Ïëèñêà, Ïðåñëàâ è äðóãèòå êðåïîñòè ñà áèëè ñ íàé-âèñøåòî áèòîâî îáîðóäâàíå íà åïîõàòà. Âñè÷êè ñà èìàëè õèïîêàóñîâî îòîïëåíèå, êàíàëèçàöèÿ, à Ïëèñêà å ïúðâèÿò ãðàä â Ñðåäíîâåêîâèåòî, êîéòî å èìàë âîäîïðîâîä. Ïðîçîðöèòå èì ñà áèëè îñòúêëåíè. Òîâà ñà íàé-ñòàðèòå íàìåðåíè ïëîñêè ñòúêëà â Åâðîïà. Ïëèñêà å áèë íàé-ìíîãîëþäåí ãðàä îò 24 êâ. êì, íàéãîëåìèÿò â Åâðîïà è â Ñðåäèçåìíîìîðñêèÿ áàñåéí. Öàðèãðàä å 16 êâ. êì, Ðèì - 11 êâ. êì, Áàãäàä - 7,5 êâ. êì, Áîëÿð, ñòîëèöàòà íà Êîòðàã - 7 êâ. êì, Ïàðèæ - 4 êâ. êì, Êèåâ - 1,5 êâ. êì. Ãðàäúò å èìàë 45 öúðêâè, áàçèëèêàòà ìó å îò 3000 êâ. ì â ïàòðèàðøåñêèÿ êîìïëåêñ, êîéòî å áèë âúâ âúíøíèÿ ãðàä è å áèë îãðàäåí ñ ÿêè, âèñîêè 10 ì êàìåííè ñòåíè. Èçêëþ÷èòåëíîòî â áàçèëèêàòà å íå òîëêîâà ìàùàáíîñòòà é, à â íîâàòîðñêèÿ é àðõèòåêòóðåí ïëàí, ñ íåïîçíàòè äîòîãàâà ðåøåíèÿ âúâ ôàñàäàòà é è âúòðå - â îôîðìÿíå íà êîðàáèòå é, ñ êîåòî ñå ïîñòàâÿ íà÷àëîòî íà ðîìàíñêèÿ ñòèë â Åâðîïà. Ïîäîáíà íà àðõèòåêòóðàòà îò Ïëèñêà å è Ïðåñëàâñêàòà. Ïðåñëàâ å 7 ïúòè ïî-ìàëúê îò Ïëèñêà. Òóê å êðàñèâàòà êðúãëà öúðêâà ñ ïèùíàòà ñè öâåòíà êåðàìè÷íà óê-
ÀÂÈÒÎÕÎË ðàñà è èçÿùíà ôàñàäà ðîòîíäà, çàòîâà å íàðè÷àíà “çëàòíà”. Åäíà îò íàé-õàðàêòåðíèòå îñîáåíîñòè íà ïðåñëàâñêàòà àðõèòåêòóðà ñà ïîäïîêðèâíèòå ñêóëïòóðíè êîðíèçè îò êðàñèâè ãåîìåòðè÷íè îðíàìåíòè èëè ñòèëèçèðàíà ðàñòèòåëíà óêðàñà. Òå ñà ñòîïëÿëè âíóøèòåëíèòå êàìåííè ñòåíè è èì ïðèäàâàëè ÷àð.  ìóçåÿ Ïåðãàìîí - Áåðëèí, ïðåç 1980 ã., âëèçàéêè â çàëàòà çà Àñèðîâàâèëîí, ïîìèñëèõ, ÷å å çàëà çà Ïðåñëàâ - ñúùèòå ïèùíè öâåòíè êåðàìè÷íè óêðàñè è êðàñèâè êàìåííè êîðíèçè. Òîãàâà ðàçáðàõ, ÷å Ìåñîïîòàìèÿ å ïðàðîäèíàòà íè. Íàëè áúëãàðèòå ñà óïðàâëÿâàëè Âàâèëîí 1000 ãîäèíè, êàêòî óñòàíîâÿâà Êðúñòüî Ìóòàô÷èåâ. Çà áúëãàðñêèòå êàíîâå ìîíóìåíòàëíîòî ñòðîèòåëñòâî å èìàëî íå ñàìî ïðàêòè÷åñêî ïðåäíàçíà÷åíèå - â íåãî ñà âèæäàëè è èçðàç íà ñèëà è ìîù. Ñòðîèòåëñòâîòî íà Ïúðâàòà áúëãàðêàòà äúðæàâà ïîêàçâà, ÷å àðõèòåêòóðàòà é å áèëà çàâúðøåíà (òåõíè÷åñêè è àðõèòåêòóðíî). Ïðè òîâà ñúñ çðÿë îïèò è óòâúðäåíè ïðèíöèïè ïðè ïëàíèðàíåòî è îôîðìÿíåòî íà ïðîñòðàíñòâîòî, êîåòî ãî ïîñòàâÿ íàðàâíî ñ àíòè÷íîòî è êëàñèñòè÷íîòî. Îôèöèàëíàòà íè èñòîðèÿ ïðèåìà, ÷å áúëãàðèòå áèëè “âàðâàðñêè íîìàäñêè” íàðîä. Íå æåëàÿ äà îáÿñíÿ êàê òåçè “÷åðãàðè” çà òîëêîâà êúñî âðåìå îò 681 ã. ñà ìîãëè äà ñòàíàò îòëè÷íè àðõèòåêòè è òîëêîâà èçêóñíè ñòðîèòåëè, ÷å ñà ñúãðàäèëè òåçè âåëè÷åñòâåíè êðåïîñòíè ñòåíè è ñãðàäè. Òúðñÿò ïðè÷èíàòà íå òóê, à â Ïðèàçîâèåòî, Êàâêàç, Ñèðèÿ, Ìàëà Àçèÿ, äîðè â Ïåðñèÿ, îòêúäåòî ñà ñå íàó÷èëè, êîãàòî áèëè â Êàâêàç?! À íèìà ìîæå “÷åðãàðÿò” ñ ãëåäàíå äà ñòàíå âåù àðõèòåêò è ñòðîèòåë? Çàòîâà ñà íåîáõîäèìè ñòîëåòèÿ çà îáó÷åíèå è ñúçäàâàíå íà òðàäèöèè. Òâúðäÿò ãî òåçè, êîèòî íå æåëàÿò äà ñêúñàò ñ äîãìàòà, ÷å áúëãàðèòå ñà êúñíè ïîñåëíèöè íà Áàëêàíèòå è íå èñêàò äà ïðèåìàò óñòàíîâåíàòà îò ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ èñòèíà è äíåñ îò íîâàòà âúëíà èñòîðèöè, ÷å ïî íàøèòå çåìè òå ñà ðàííè ïîñåëíèöè, îùå ïðåäè Õðèñòà. ×å òå ñà ñå ñëåëè ñ òðàêèòå, êîèòî ñà çàâàðèëè òóê, è òàêà ñå å ôîðìèðàë áúëãàðñêèÿò íàðîä, îòíà÷àëî íàðè÷àí ñêèòñêè. Åäíî îò äîêàçàòåëñòâàòà å è Àíîíèìíàòà õðîíèêà îò Õ âåê, â êîÿòî ñå ñúîáùàâà, ÷å Êîíñòàíòèí Âåëèêè ïîáåäèë ñêèòèòå (áúëãàðèòå) è ïðåâçåë ãðàäîâåòå èì Ïëèñêà, Ïðåñëàâ è Äðúñòúð (Ñèëèñòðà), ïðè êîåòî ãè ðàçðóøèë, à ïîñëå ãè âúçñòàíîâèë. Òîâà å ñòàíàëî â íà÷àëîòî íà ÷åòâúðòèÿ âåê. Ùîì òîãàâà ñà ñúùåñòâóâàëè òåçè ãðàäîâå, ñå îïðîâåðãàâà îôèöèàëíîòî òâúðäåíèå, ÷å Ïëèñêà å ïîñòðîåíà îò õàí Àñïàðóõ, à Ïðåñëàâ - îò öàð Ñèìåîí. Âúç îñíîâà íà òàçè õðîíèêà íÿêîè èñòîðèöè òâúðäÿò, ÷å Êîíñòàíòèí Âåëèêè å ïîñòðîèë òåçè ãðàäîâå. Íî â íåÿ èçðè÷íî å çàïèñàíî, ÷å òîé ãè å âúçñòàíîâèë, à íå ñúãðàäèë. ßâíî å, ÷å òå ñà ìíîãî ïî-ñòàðè ãðàäîâå - îòïðåäè âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè, êàêòî è Êàðâóíñêà Áúëãàðèÿ. Êðóìîâèÿò äâîðåö â Ïëèñêà å íàðå÷åí òàêà óñëîâíî, çàùîòî íÿìà äàííè êîé è êîãà ãî å ïîñòðîèë, ñúùîòî å è çà äâîðåöà íà Îìóðòàã, íåäàëå÷ îò íåãî. Êðúñòüî Ìóòàô÷èåâ â êíèãàòà ñè “Äðåâíàòà èñòîðèÿ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ” óñòàíîâÿâà, ÷å ïðàðîäèíàòà íà áúëãàðèòå íå å Ïàìèð, à Ìåñîïîòàìèÿ, ÷å áúëãàðèòå ñà ïîòîìöè íà Íîåâèÿ ñèí Ñèìà. Ïðèåìàò ãî è Ïåòúð Äîáðåâ, Êîíñòàíòèí Êàìåíîâ è äðóãè àâòîðè, ïîçîâàâàéêè ñå íà ïðåïèñ îò Àíîíèìíèÿ õðîíîãðàô îò 394 ã. Ïîòâúðæäàâà ñå è îò ïîñëåäíîòî èçðå÷åíèå íà Èìåí-
íèêà íà áúëãàðñêèòå êàíîâå: “ðåäè òîâà êàçàíèòå àñèðèéñêè öàðå öàðóâà, êàêòî êàçàõìå, Íîâîäîõîíóñîð.” Îò Ìåñîïîòàìèÿ áúëãàðèòå ñà ñå ðàçñåëèëè â Êàâêàç è äðóãàäå. Ïî-êúñíî, ïðåç 10. âåê ïð. Õð., ïàê îòòàì, íà÷åëî ñ öàð Õóäîí, ñå óñòàíîâÿâàò íà Áàëêàíèòå. Çàòîâà ãè íàðåêëè õóäîíè, ïî íåãîâîòî èìå. Çà áúëãàðñêîòî ïðèñúñòâèå òóê ïèøå è áèîãðàôúò íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè Êàëèñòåí, æèâÿë ïðåç 4. âåê ïð. Õð. Õóäîíèòå ñà ñå ñìåñèëè ñ òðàêèòå - íàðîä ñ âèñîêà äóõîâíà è ìàòåðèàëíà êóëòóðà, êàêâàòî è òå ñà èìàëè.  ñòàðîáúëãàðñêàòà àðõèòåêòóðà èìà åëåìåíòè îò àíòè÷íàòà è åëèíèñòè÷íàòà àðõèòåêòóðà, íàé-âå÷å îò ïúðâàòà. Òîâà äîêàçâà, ÷å òÿ å ñúùåñòâóâàëà è ñå å ðàçâèâàëà åäíîâðåìåííî ñ òÿõ â äðåâíîñòòà, îòíà÷àëî ñ ïúðâàòà, ïî-êúñíî ñ âòîðàòà, êîÿòî å ïðèåìíèê íà àíòè÷íàòà. Áúëãàðñêàòà å ïðîÿâèëà ìíîãî ïî-ãîëÿìà æèçíåíîñò, âúïðåêè ÷å ñå âëèÿå è îò äâåòå, çàùîòî òå îñòàâàò â èñòîðèÿòà, çàãèâàéêè, à òÿ ïðîäúëæàâà äà ñúùåñòâóâà. ßâíî å âúçíèêíàëà ìíîãî ïðåäè 681 ã., ïðåäè Êîíñòàíòèí Âåëèêè è ïðåäè ñúçäàâàíåòî íà Âèçàíòèÿ. Àêî áúëãàðèòå çà ïðúâ ïúò áÿõà äîøëè íà Áàëêàíèòå ñ õàí Àñïàðóõ, àðõèòåêòóðàòà èì ùåøå äà ñå ðàçâèâà ïîä âèçàíòèéñêî âëèÿíèå, à íå äà áúäå êîðåííî ðàçëè÷íà îò íåÿ, ñúñ ñîáñòâåíà èíäèâèäóàëíîñò, íîñåéêè îñíîâíî áåëåçèòå íà òðàêèéñêàòà àðõèòåêòóðà è òàçè íà íàðîäèòå îò Ìåñîïîòàìèÿ è åäíîâðåìåííî ñ àíòè÷íè è êëàñè÷åñêè åëåìåíòè. Íåîáÿñíèìî çàùî ãîäèíè íàðåä íå ñå îáðúùà âíèìàíèå íà àðõèòåêòóðàòà íà òðàêèéñêèòå ãðîáíèöè. Òî áåøå íàñî÷åíî èçêëþ÷èòåëíî ñàìî âúðõó íàìåðåíèòå â òÿõ ìåòàëîïëàñòèêè, ñòåíîïèñè è áèòîâè ïðåäìåòè. Ñëåä îòêðèâàíå íà ãðîáíèöàòà â Ñâåùàðè - Ðàçãðàäñêî, ñå çàãîâîðè ñàìî çà èíòåðåñíàòà é âúòðåøíà êàìåííà óêðàñà, âúïðåêè ÷å àðõèòåêòóðàòà é èìà âèñîêè äîñòîéíñòâà. Ñúùîòî å è ñ îòêðèòàòà ïðåäè íåÿ ãðîáíèöà â Ìåçäåê - Ñâèëåíãðàäñêî, è íà äâåòå àðõèòåêòóðàòà å ìîíóìåíòàëíà, ñ âèñîêà ñòðîèòåëíà êóëòóðà, äîêàçâàùè íåïðåõîäíîñòòà íà òðàêèéñêàòà àðõèòåêòóðà. Çà òÿõ íå ñå ãîâîðåøå, à ñàìî ñå èçòúêâàõà óíèêàëíèòå õóäîæåñòâåíè êà÷åñòâà íà íàìåðåíîòî â òåçè ãðîáíèöè. Çàòîâà ñå íàïèñàõà òîìîâå, âêëþ÷èòåëíî è çà ïëàñòèêàòà íà Ñâåùàðè. Íå îñïîðâàì õóäîæåñòâåíèòå èì äîñòîéíñòâà, íî ïðåíåáðåãâàíåòî íà òðàêèéñêàòà àðõèòåêòóðà íå ñå îïðàâäàâà ñ íèùî. Òîâà ñè ãî îáÿñíÿâàì ñ íåäîïóñòèìàòà íàöèîíàëíà áåçëè÷íîñò è äà íå “äðàçíèì” ñúñåäíà Ãúðöèÿ?! Åäâà ñëåä ðàçêîïàâàíå íà ìîãèëèòå â Äîëèíàòà íà öàðåòå â Êàçàíëúøêî îò Ãåîðãè Êèòîâ, â êîèòî òîé îòêðè 10 âåëèêîëåïíè õðàìîâå - ãðîáíèöè â ìîãèëèòå Øóìàíåö íà ãðèôîíèòå, Ñàøîâàòà, Îñòðóøà, Ìàëêàòà, Ãîëÿìàòà, Àðñåíàëêà, Ñàðàôîâàòà è Ñëàâêîâàòà â Ðîçîâåö ñå çàãîâîðè çà ìîíóìåíòàëíîñòòà íà ñòðîåæà èì è çà âèñîêèòå èì àðõèòåêòóðíè äîñòîéíñòâà. Âñè÷êè òåçè õðàìîâå ñà èçãðàäåíè â ñòèëà íà àðõèòåêòóðàòà íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà îò äîáðå îáðàáîòåíè êàìåííè ïðàâîúãúëíè áëîêîâå - êâàäðè. Åäíà îò òåçè ãðîáíèöè å îò íàé-ãîëåìèòå íà Áàëêàíèòå. Ñëåä ðàçêîïàâàíåòî èì èíòåðåñúò êúì àðõèòåêòóðàòà èì îòñëàáíà, çà íåÿ ñå çàãîâîðè ìèìîõîäîì. Õàðàêòåðíî çà òåçè õðàìîâå-ãðîáíèöè å, ÷å âñè÷êèòå ñà èçãðàäåíè ïî åäèí è ñúùè íà÷èí, äîêàçâàùî íàëè÷èåòî íà óòâúðäåí àðõèòåêòóðåí è ñòðîèòåëåí ñòèë.
373
ÀÂÈÒÎÕÎË Åäâà ïðåç àâãóñò 2000 ã. ñëåä ðàçêðèâàíå êðàé ñ. Ñòàðîñåë - Ïëîâäèâñêî, íà ãîëåìèÿ õðàì, ñå çàãîâîðè çà èçêëþ÷èòåëíîñòòà íà òðàêèéñêàòà àðõèòåêòóðà è ñòèë, âêëþ÷èòåëíî è â öÿëà Åâðîïà. Òîâà íàêàðà äàòñêàòà êðàëèöà äà äîëåòè è äà ñå íàñëàäè íà õðàìà êðàé Ñòàðîñåë. Ðàçêîïêèòå ïðîäúëæàâàò. Äîñåãà ðàçêðèòîòî å âåëè÷åñòâåíî è íåïîâòîðèìî. Î÷àêâà ñå öÿëîñòíîòî ðàçêîïàâàíå íà ìîãèëàòà, çà äà áëåñíå àðõèòåêòóðíèÿò òðàêèéñêè ãåíèé. Õðàìúò êðàé Ñòàðîñåë å èçãðàäåí â ñòèë, áëèçúê äî òîçè íà Ìèêåíà. ×óâàò ñå ãëàñîâå, ÷å òîé å ïîñòðîåí â Ìèêåíñêè ñòèë. Ïàê èçëèøíà ìàëîöåííîñò. Çàáðàâÿ ñå, ÷å ñ îòêðèâàíåòî íà Âàðíåíñêèÿ íåêðîïîë ïðåç 1972 ã. îò Èâàí Èâàíîâ ñå ðàçðóøè ëåãåíäàòà, ÷å êóëòóðàòà íà Åâðîïà å òðúãíàëà îò Ìèêåíà â ïîñîêà íà ñåâåð, à å áèëî îáðàòíîòî îò íàøèòå çåìè òÿ å ìèíàëà íà þã è íà çàïàä. Âàðíåíñêèÿò íåêðîïîë å ïî-ñòàð ñ 2000 ãîäèíè îò Ìèêåíà. Çàòîâà öåíòúðúò, îò êîéòî å çàïî÷íàëà äà ñå ðàçïðîñòðàíÿâà êóëòóðàòà, å Âàðíà! Îòòóê òÿ å ïðåíåñåíà â Ìèêåíà. Èçïóñêà ñå è äðóã îñîáåíî âàæåí ôàêò - ÷å ñàìàòà ìèêåíñêà êóëòóðà, êàêòî ñå óñòàíîâè ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà 20-è âåê, ñå å ðàçâèëà ïîä ìîùíîòî âëèÿíèå íà òðàêèéñêàòà. Òîâà å ñòàíàëî ïî-êúñíî - ïðåç áðîíçîâàòà åïîõà, îò 16-è äî 12-è âåê ïð. Õð. Çàòîâà è â äâåòå êóëòóðè èìà ãîëåìè ñõîäñòâà íå ñàìî â äúðæàâíî-îáùåñòâåíèòå ïðîöåñè, íî è â ñòðîèòåëñòâîòî è àðõèòåêòóðàòà. Íàóêàòà âå÷å ñìÿòà ìèêåíñêàòà êóëòóðà çà ïðîèçâîäíà íà òðàêèéñêàòà è ÿ íàðè÷à Ìèêåíñêà Òðàêèÿ, à íå Òðàêèéñêà Ìèêåíà. Âåëè÷åñòâåíèÿò õðàì êðàé Ñòàðîñåë å èçãðàäåí àðõèòåêòóðíî èçöÿëî íà ïðèíöèïèòå íà ìåñòíàòà ïðàäðåâíà àðõèòåêòóðà, ÷èéòî ïðîäúëæèòåë è îáîãàòèòåë å òðàêèéñêàòà. Õðàìúò å ïîñòðîåí ïðåç 4-è âåê, êîãàòî òóê ñà áúëãàðèòå, çàòîâà ñòðîåæúò ìó å åäíàêúâ àðõèòåêòóðíî è òåõíè÷åñêè ñ òåõíèÿ ñòèë. Ïðåç ëÿòîòî íà 2000 ã. ïðîô. Àëåêñàíäúð Îâ÷àðîâ îòêðè âåëè÷åñòâåí äâîðöîâ êîìïëåêñ â äðåâíèÿ Ïåðïåðèêîí - Êúðäæàëèéñêî. È òîé å èçãðàäåí â ñòèëà íà õðàìà ïðè Ñòàðîñåë è òîçè íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà. Çàùî åäâà ñåãà ñå çàãîâîðè çà âåëèêîëåïíàòà òðàêèéñêà àðõèòåêòóðà? Êîãàòî å óñòàíîâåíî äåñåòêè ãîäèíè ïðåäè îòêðèâàíåòî íà Äîëèíàòà íà öàðåòå, Ñòàðîñåë è Ïåðïåðèêîí ñ ðàçêðèâàíå íà ïðåäñòàâèòåëíèòå òðàêèéñêè ãðîáíèöè â Ìåçåê, Äúëáîêè - Ñòàðîçàãîðñêî, Ðóåö - Òúðãîâèùêî, ßíêîâî - Øóìåíñêî, Ìàëêî Áåëîâî - Ïàçàðäæèøêî, Âúë÷èïîë - Ñâèëåíãðàäñêî, Êàîëèíîâî, Ìúãëèæ è Ñâåùàðè - Ðàçãðàäñêî, è îò ðàçêîïàâàíåòî íà äâàòà òðàêèéñêè ãðàäà Ñåâòîïîëèñ è Êàáèëå êðàé ßìáîë? Íå ìîãà äà ïðåìúë÷à âàíäàëèçìà, êîéòî çàõâúðëè âåëèêîëåïíèÿ Ñåâòîïîëèñ â êàëòà íà ÿçîâèð Êîïðèíêà! Ãðîáíèöèòå, ïðåäñòàâèòåëíèòå ñãðàäè è êðåïîñòíèòå ñòåíè íà äâàòà ãðàäà ñà èçãðàäåíè ïàê îò êàìåííè áëîêîâå ïî íà÷èí è ñòèë, åäíàêúâ ñ òîçè íà äâîðöèòå, öúðêâèòå è êðåïîñòíèòå ñòåíè íà Ïëèñêà, Ïðåñëàâ, Ìàäàðà è äðóãèòå êðåïîñòè íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà.
374
Çà âåëè÷èåòî íà òðàêèéñêàòà àðõèòåêòóðà ñå ñúäè îò ôàêòà, ÷å òÿ å îñòàâèëà îêîëî 3000 êðåïîñòè, 60 000 ìîãèëè, ñòîòèöè ñâåòèëèùà, áåçáðîé îòêðèòè ñåëèùà è ïëîñêè íåêðîïîëè. Âåëè÷èåòî é íå å íàïúëíî áëåñíàëî, çàùîòî ñàìî îêîëî åäíà òðåòà îò ìîãèëèòå ñà ðàçêîïàíè. Äðóã ôàêò, óñòàíîâÿâàù íåïðåêúñíàòàòà îðãàíè÷íà âðúçêà è ïðèåìñòâåíîñò ìåæäó òðàêè è áúëãàðè è ÷å òå ñà åäèí íàðîä, å ðóíè÷åñêàòà ïèñìåíîñò íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà. Îùå ïðåç 1996 ã. îò òàçè òðèáóíà èçÿñíèõ, ÷å òÿ íå å âúçíèêíàëà ñëåä 681 ã., íèòî å äîíåñåíà îò èçòîê, êàêòî óãîäíè÷åñêè íè ñå âíóøàâàøå, à å ìåñòíà ïðàäðåâíà ïèñìåíîñò, íàé-ñòàðàòà â ñâåòà. Íåÿ îòêðèâàìå âúðõó Ïîáèòèòå êàìúíè êðàé Âàðíà îò âðåìåòî íà ìåçîëèòà, ïîêúñíî â Êàðàíîâî, Ãðàäåøíèöà, Îðåøàõà - Ëîâåøêî, Ìàãóðàòà - Âèäèíñêî, âúðõó íÿêîè îò ñúäîâåòå íà Ðîãîçåíñêîòî ñúêðîâèùå, âúðõó ïðåäìåòè îò Ìàëêîòî êàëå êðàé Ñîçîïîë è ìíîãî äðóãè òðàêèéñêè ïàìåòíèöè. Ñúùèòå ðóíè èìà è âúðõó íÿêîè îò ñúäîâåòå íà ñúêðîâèùåòî îò Íàã Ñåí-Ìèêëîø, ïî äâîðöèòå, öúðêâèòå, êðåïîñòíèòå ñòåíè è ïî ñòðîèòåëíè ìàòåðèàëè â Ïëèñêà, Ïðåñëàâ, Ìàäàðà, Ïðîâàäèÿ, Øóìåí è äðóãèòå áúëãàðñêè êðåïîñòè. Òàçè ïèñìåíîñò ñúùåñòâóâà è äíåñ ïî øåâèöèòå íà áúëãàðêàòà, â óêðàñèòå íà âúçðîæäåíñêèòå êúùè - ïî ïîòîíè, äîëàïè è ïàðàïåòè è ïî êàìåííè ÷åøìè è äð. Òðàêèéñêîòî äíåñ å è â äóõà íà áúëãàðèíà, êàòî ñàìîóâåðåí èíäèâèäóàëèñò, âÿðâàù â ñåáå ñè, íà êîéòî å ÷óæä ìèñòèöèçìúò, âå÷íî òúðñåù íîâè ïðîñòîðè è çàâîåâàíèÿ. Ïðàâè ñà îôèöèàëíèòå èñòîðèöè, ÷å àðõèòåêòóðàòà íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà ñúñ ñâîÿòà ñàìîáèòíîñò å êîðåííî ðàçëè÷íà îò âèçàíòèéñêàòà. Âèçàíòèÿ å ñòðîÿëà ñ òóõëè íå ñàìî äâîðöèòå ñè, íî è êðåïîñòíèòå ñè ñòåíè. Äîðè è òåçè íà Ðèì ñà îò òóõëè. Âèäÿõ ãî ëè÷íî ïðåç 1995 ã. Áúëãàðèíúò å ñòîðèë ñ êàìúê, ìàñèâíî è âå÷íî, çàùîòî è òîé å âå÷åí. Ïî ñòèëíèòå ñè îñîáåíîñòè ñòàðàòà áúëãàðñêà àðõèòåêòóðà è íà÷èí íà ñòðîåæ èìà ñõîäñòâî ñ àíòè÷íàòà è åëèíèñòè÷íàòà, ñúñåäíèòå êóëòóðè âèíàãè âçàèìíî ñè âëèÿÿò è îáîãàòÿâàò. Áúëãàðñêàòà å òåõåí ïðîäúëæèòåë, äîðàçâèâàéêè ïðèíöèïèòå èì, à íå âèçàíòèéñêàòà àðõèòåêòóðà, êîÿòî å âñòðàíè îò òÿõ è èì å ÷óæäà. Âðúçêàòà íà Åâðîïà ñ àíòè÷íàòà è åëèíèñòè÷íàòà àðõèòåêòóðà å Áúëãàðèÿ, à íå Âèçàíòèÿ. Îòòóê òÿ òðúãâà íà çàïàä ñ íîâàòîðñêèÿ ñòðîåæ íà Ãîëÿìàòà áàçèëèêà â Ïëèñêà è ïî-êúñíî, ïðåç 13-è âåê, â æèâîïèñòà ñ Áîÿíñêèòå ñòåíîïèñè íà ïúðâèÿ ðåíåñàíñîâ õóäîæíèê Èëèÿ, æèâÿë 30 ãîäèíè ïðåäè èòàëèàíåöà Äæîòî. Ñòàðîáúëãàðñêàòà àðõèòåêòóðà å áðèëÿíòåí ñèíòåç îò âåëèêèòå ïðèíöèïè è òðàäèöèè íà òðàêèéñêàòà è íà íàðîäèòå îò Ìåñîïîòàìèÿ, äîðàçâèòè è îáîãàòåíè ñ àíòè÷íè è åëèíèñòè÷íè ôîðìè. ×åñò å çà íàñ, ÷å ñìå òåõíè ïîòîìöè. Èçêëþ÷èòåëíàòà äóõîâíà ñèëà íà áúëãàðèíà å â ãåíà ìó, à íå å èçòî÷åí ñóðîãàò, êîåòî è äîñåãà íè âòúïëÿâàò êàçèîííèòå èñòîðèöè, íî êàêòî å êàçàíî â åäèí íàäïèñ: ...Áîã âèæäà...
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÑÀ ÏÎÒÎÌÖÈ ÍÀ ÍÀÉ-ÄÐÅÂÍÎÒÎ ÍÀÑÅËÅÍÈÅ ÍÀ ÁÀËÊÀÍÑÊÈß ÏÎËÓÎÑÒÐΠ/ÀÂÒÎÕÒÎÍÍÎ - ÌÈÃÐÀÖÈÎÍÍÀ ÒÅÎÐÈß, ÊÀÒÎ ÑÈÍÒÅÇ ÌÅÆÄÓ ÒÐÀÊÎ-ÊÈÌÅÐÈÉÑÊÀÒÀ, ÕÓÍÑÊÀÒÀ È ÏÀÌÈÐÑÊÀÒÀ ÒÅÎÐÈÈ ÇÀ ÅÒÍÎÃÅÍÅÇÈÑÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ Â ÑÂÅÒËÈÍÀÒÀ ÍÀ ÀÐÕÅÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈÒÅ ÍÀÕÎÄÊÈ ÏÐÅÇ ÂÒÎÐÀÒÀ ÏÎËÎÂÈÍÀ ÍÀ XX ÂÅÊ / ÈÍÒÅÐÄÈÑÖÈÏËÈÍÀÐÍÎ ÈÇÑËÅÄÂÀÍÅ
Ä-Ð ÂËÀÄÈÌÈÐ ÕÐÈÑÒΠgºÃ¶Ã¶ÉÍö¾ÇȾö¾ö¸¶Èƾ»È¶Å¶ ¸ Íĸ»ÎÀÄÈÄ Çнöþ» Èĸ¶ û Âļ» º¶ ·Ðº» ÈÉÀ Âļ» ·¾ ¾Â¶ ûÏÄ µ À¶À û Ç» ¹Ä ½Ã¶»Á¾ ºÄ Ç»¹¶ bÁ»ÀǶúÐÆ wÉ·ÄÁÈ Åäíà îò îñíîâíèòå íàñîêè íà ñï. “Àâè-òîõîë”, áå ïðîó÷âàíåòî è ñúçäàâàíåòî íà åäèííà êîíöåïöèÿ çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, êàòî òóê çà òîâà ñïîìîãíàõà è ïðåîòêðèâàíåòî òðóäîâåòå íà Äèìèòúð Ñúñåëîâ è ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ. Âúïðåêè, ÷å íà ïðúâ ïîãëåä òåõíèòå íàó÷íè äèðåíèÿ çà áúëãàðñêèÿ åòíîãåíåçèñ èìàò ðàçëè÷íè ïîñîêè,ñúùåñòâóâàõà è âúçìîæíîñòè çà ñèíòåç íà íàòðóïàíàòà è àíàëèçèðàíà îò òÿõ íàó÷íà èíôîðìàöèÿ. Òàçè âúçìîæíîñò áå ïîäêðåïåíà îñîáåíî â êîíòåêñòà íà íîâèòå àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ,îò ïîñëåäíèòå 50 ãîäèíè ïîòâúðæäàâàùà òåõíèòå õèïîòåçè çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå.Òúðñåíåòî íà òîçè ñèíòåç öåëè äà äîêàæå òåçàòà, ÷å âúïðåêè ãîëåìèòå ìèãðàöèè íà äðåâíèÿ áúëãàðñêè íàðîä, èìåííî áàëêàíñêà Áúëãàðèÿ å íàøàòà “Îáåòîâàíà çåìÿ - çåìÿ çàâèíàãè“. Èìåííî äíåøíèòå áúëãàðñêè çåìè ñà íàøàòà ïðàäðåâíà ëþëêà, êîÿòî íàïóñíàõìå â çîðàòà íà ÷îâåøêàòà èñòîðèÿ è êúì êîÿòî ñå çàâúðíàõìå ïðåäè õèëÿäîëåòèå è ïîëîâèíà.Ñëåäâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ïðåäëàãàíèÿò ñèíòåç áè èçãëåæäàë àáñóðäåí, àêî ñå ïðèåìå, ÷å â ïåðèîäà IV-V â. “õóíîðè“ å èäåíòè÷íî ïî çíà÷åíèå íà “õóíè“. Ðåäèöà èñòîðè÷åñêè äàííè ïîäñêàçâàò, ÷å â åäíè ïî-øèðîêè åòíîãðàôñêè ðàìêè òåðìèíúò “õóíîðè“ íå å èäåíòè÷åí ñ “õóíè”, à îáîçíà÷àâà ãðóïà îò ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî ñðîäíè êàòî áèò, ðàñà è ìàòåðèàëíà êóëòóðà åâðîïåèäíè íàðîäè, íàñåëÿâàùè îãðîìíîòî ïðîñòðàíñòâî îò ðåêà Ñúð-Äúðÿ äî åçåðîòî Áàéêàë.  òîçè åòíîãåîãðàôñêè êîíòåêñò áúëãàðèòå ñúùî ñà õóíè. Ñúãëàñíî íÿêîè ñâåäåíèÿ ïúðâàòà ïîÿâà íà áúëãàðèòå â Èçòî÷íà Åâðîïà ìîæå äà ñå îáâúðæå ñ ïîÿâàòà íà êèìåðèéöèòå ïðåç VIII â. ïð. Õð.Òàêèâà ïîäàòêè èìà â “Çîãðàôñêà Áúëãàðñêà èñòîðèÿ” (XVIII â.), ó Åðáåëüî äüî Ìîëåíâèë, Æîçåô äüî Ãèí, Äèìèòúð Õîìàòèÿí è äîðè â “Äæàãôàð Òàðèõè“. Ñïîðåä åäíî îò ìíåíèÿòà
äîøëèòå îò èçòîê êèìåðèéöè åòíè÷åñêè ñà áèëè áëèçêè äî òðàêèòå, à ñïîðåä äðóãè äî èðàíöèòå. Óñòàíîâèëè ñå â Ïðèàçîâèåòî, Ïðèêóáàíèåòî è ïî äîëíîòî òå÷åíèå íà ðåêà Äîí, êèìåðèéöè è áúëãàðè âëeçëè â êîíòàêò ñúñ çàâàðåíîòî òðàêèéñêî íàñåëåíèå. Îò ðàéîíà íà Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå êèìåðèéñêè âúëíè, â ñúñòàâà íà êîèòî å èìàëî è áúëãàðè, äîñòèãíàëè äî Ìàëà Àçèÿ, à åäíà òðàêîêèìåðèéñêà ãðóïà ñå óñòàíîâèëà è â äíåøåí Àçåðáàéäæàí. Îñîáåíî èíòåðåñíè ñâåäåíèÿ íàìèðàìå â èðëàíäñêèòå ñàãè çà “Ôèð Áîëã”- íîðîäúò íà Áîëã, èçâåñòåí ñ òîâà, ÷å äîíàñÿ íà Áðèòàíñêèòå îñòðîâè ðèòóàëà çà âëèçàíå â áèòêà ñ òúïàíè è ... ãàéäè! Ñïîðåä òåçè ñàãè, ìèòè÷íèòå ïðåñåëíèöè íàïóñíàëè ïðàðîäèíàòà ñè íà Áàëêàíèòå áÿãàéêè îò ãðúöêî ðîáñòâî, ñà è ïúðâèÿò íàðîä ñúçäàë äúðæàâíîñò è äîðè çàêîíîäàòåëñòâî íà Áðèòàíñêèòå îñòðîâè. Ñïîðåä Irish History - ñòðàíèöà â Èíòåðíåò, ïîñâåòåíà íà äðåâíèòå ïðåñåëíèöè â Èðëàíäèÿ, ñå òâúðäè, ÷å ïðàðîäèíàòà íà íàðîäà Bolg å Òðàêèÿ. Ïîòâúðæäåíèå â òàçè íàñîêà íàìèðàìå â Encyclopedia of the Celts îòêúäåòî ñå ðàçáèðà, ÷å “fir bolg” å ðàâíîçíà÷íî íà “fir vulag” - êîåòî å îùå åäíî äîêàçàòåëñòâî çà ïðîèçõîäà íà íàðîäà Bolg “vulag”î÷åâèäíî å ãðúöêàòà òðàíñêðèáöèÿ íà èìåòî “bolg” (ñðàâíè bulgari è vulgaris). Òåçè äàííè áèõà ïîðîäèëè íåäîâåðèå, ñêåïòè÷åí ïðèñìåõ, îáâèíåíèå â íåäîñòîâåðíîñò èëè íåñåðèîçíîñò â ëèöåòî íà îôèöèàëíàòà øêîëà áúëãàðñêè èñòîðèöè. Íî ñâåäåíèÿ â ñúùàòà íàñîêà, íàìèðàìå â ïîäìèíàòàòà ñ ìúë÷àíèå èñòîðèÿ íà âúçðîæäåíåöà Ñïèðèäîí Ãàáðîâñêè, ïèñàíà íà îñíîâàòà íà ñòàðè íåäîñòèãíàëè äî íàñ èçòî÷íèöè â êîÿòî ñå òâúðäè, ÷å áúëãàðèòå ñà âçåëè èìåòî íà èëèðèåöà Áîëã ñèí íà Êîëåäà, æèâÿë íà áàëêàíèòå îùå â VIII â. ïð. Õð. Ñúùàòà ïîäàòêà èìàìå â äðóãàòà “çàáðàâåíà” èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ - “Çîãðàôñêà èñòîðèÿ” îò íåèçâåñòåí âúçðîæäåíåö, ñúâðåìåííèê íà Ïàèñèé, êîÿòî ñâèäåòåëñòâà, ÷å Áîëã å áúëãàðñêè öàð. Ñúùî çà Áîëã êàòî áúëãàðñêè öàð ñå ãîâîðè â “Ëåòîïèñ íà ïîï Éîâ÷î îò Òðÿâíà”. Ñòðàííî å çàùî âñè÷êè òåçè ñâåäåíèÿ ñà ïîäìèíàâàíè ñ íåäîâåðèå îò ñúâðåìåííèòå íè èñòîðèöè. Îêàçâà ñå îáà÷å , ÷å âñè÷êè òåçè ñâåäåíèÿ ñå äîïúëâàò âçàèìíî â ñâåòëèíàòà íà ïîñëåäíèòå íàó÷íè îòêðèòèÿ. Òåçèòå íà Ïåòúð Äîáðåâ( çà Ïàìèð êàòî ïðàðîäèíà íà áúëãàðèòå), õóíñêàòà íà Ñúñåëîâ( çà Òàðèì, êàòî ëþëêà íà áúëãàðèòå, êîèòî ñà õóíè), òðàêî-êèìåðèéñêàòà íà ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ( çà òðàêèéñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå), êàêòî è íà çàáðàâåíèÿ “ðîìàíòèê“* Ã. Ñ. Ðàêîâñêè - ïðúâ èçðàçèë ñòàíîâèùåòî çà àâòîõòîííèÿ ïðî-
* Âèæ òîì 4 îò ñú÷èíåíèÿòà ìó (áåë. ðåä.)
375
ÀÂÈÒÎÕÎË
ñí. 1à èçõîä íà áúëãàðèòå, ñå îêàçâàò âçàèìíî äîïúëâàùè ñå ÷àñòè îò ïúçåëà íà äðåâíàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ. Ñâúðçâàùî çâåíî ìåæäó òÿõ ñà ñåíçàöèîííèòå, íàó÷íè îòêðèòèÿ îò êðàÿ íà XX â. íà ó÷åíèòå Ïèòìàí è Ðàÿí çà ò. íàð. Ïîòîï ïðåäè 7 500 ã. â ðàéîíà íà ×åðíî ìîðå, êàêòî è íàõîäêèòå, îò 50-å ãîäèíè íà XX â., íà åâðîïåèäíè ìóìèè â ïóñòèíÿòà Òàêëà Ìàêàí - ñåâåðîçàïàäåí Êèòàé è ìóìèèòå îò Àëòàé.
Ïîòîïúò â ×åðíî ìîðå Íåêà âçåìåì ïðåäâèä íàó÷íî èçäúðæàíàòà òåîðèÿ çà Ïîòîïà â ðàéîíà íà ×åðíî ìîðå äàòèðàí 5500 ã. ïð. Õð. íà àìåðèêàíñêèòå ó÷åíèòå-ãåîëîçè Óèëÿì Ðàÿí è Óîëòúð Ïèòìàí ïîäêðåïåíà îò ìîðñêèÿ èçñëåäîâàòåë è îòêðèâàòåë íà “Òèòàíèê” ä-ð Ðîáúðò Áàëàðä, äîêàçâàùà ÷å íàéäðåâíîòî íàñåëåíèå è ïðîòî êóëòóðà â ñâåòà ñà áèëè íà Áàëêàíèòå è Ïðè÷åðíîìîðèåòî*. Òîâà íàñåëåíèå, ñïîëåòÿíî îò ïîâòàðÿùè ñå ïðèðîäíè êàòàêëèçìè å ìèãðèðàëî â ïðîäúëæåíèå íà ìíîãî ãîäèíè â ðàçëè÷íè ïîñîêè. Ñïîðåä òÿõ åäíè áåãúëöè ïðåìèíàëè îò ×åðíî ìîðå â Åãåÿ, çàñåëèëè íÿêîè îñòðîâè êàòî Ñàìîòðàêè è ñòèãíàëè ÷àê äî Äàëìàòèíñêèÿ áðÿã. Äðóãè èçáÿãàëè ïî ðåêà Äíåïúð è ïîñëå îòèøëè íà çàïàä ïðåç Ñåâåðíà Åâðîïà äî Ïàðèæêàòà äîëèíà, äðóãè ïúê ïîåëè ïî ðå÷íèòå äîëèíè íà Äíåïúð, Äîí è Âîëãà, ðàçïðúñêâàéêè ñå â øèðîêà äúãà îò Þãîèçòî÷íà Åâðîïà äî Êàñïèéñêî ìîðå è îòâúä íåãî.Òúêìî îêîëî ñåâåðíèòå áðåãîâå íà Êàñïèéñêî ìîðå òå îïèòîìèëè êîíÿ, è ñëåä 1600 ãîäèíè íàõëóëè íà êîíå îáðàòíî â Èçòî÷íà Åâðîïà. Äðóã êëîí íàïóñíàë þãîèçòî÷íèòå ðàéîíè íà ×åðíî ìîðå è ïðåç Èçòî÷åí Àíàäîë äîñòèãíàëè ïîðå÷èåòî íà Òèãúð è Åôðàò à äðóãè äîñòèãíàëè äàëå÷å íà èçòîê äî Òàðèì, êîéòî ïî òîâà âðåìå å ãîëÿìî ìîðå ñ ïëîäîðîäíà ðàâíèíà. Ïèòìúí è Ðàÿí ïîñî÷âàò â êàðòàòà ñè,÷å òîâà å êëîíúò íà íîñèòåëèòå íà ò. íàð. Òîõàðñêà êóëòóðà. (ñí. 1a è 1á) Òóê å ìÿñòîòî äà ñïîìåíåì è áúëãàð-
ñí. 1 á ñêèÿò ïðèíîñ â òàçè íàó÷íî îáîñíîâàíà òåîðèÿ â ëèöåòî íà ïðîô. Ïåòêî Äèìèòðîâ îò Èíñòèòóòà ïî îêåàíîëîãèÿ íà ÁÀÍ, èçêàçàë ñúùàòà èäåÿ îùå ïðåç ñðåäàòà íà 80 ã. íà XX âåê. Ïðåç 1993 ã.òîé ïîäêðåïÿ â íàó÷íàòà ñè êîðåñïîíäåíöèÿ ñ Ïèòìàí è Ðàÿí, òÿõíàòà òåîðèÿ çà Ïîòîïà çàùîòî ïî ñúùåñòâî òÿ å è íåãîâà. Ïðîô. Äèìèòðîâ ó÷àñòâà â ïîðåäèöà íàó÷íè åñêïåäèöèè â ×åðíî ìîðå, êàòî ïðåç 1985 ã. ïðè åêñïåäèöèÿ êðàé øåëôà ìó íà äúëáî÷èíà 90 120 ìåòðà îòêðèâà äîáèëàòà ïî-êúñíî èçâåñòíîñò “×èíèÿ íà Íîé” êàòî âúçðàñòòà å äàòèðàíà íà 6-7000 ã. Ïðåç 2002 ã. ó÷àñòâà â åêñïåäèöèÿòà íà ä-ð Áàëàðä â ×åðíî ìîðå, à ñúùàòà ãîäèíà, â àêâàòîðèÿòà íà Ñîçîïîë å îòêðèòà è íàéñòàðàòà ëîäêà åäíîäðúâêà â ñâåòà íà 6000 ã äîêóìåíòèðàíà îò èñòîðèêà ïðîô. Áîæèäàð Äèìèòðîâ. Áåçñïîðíèÿò ôàêò, ÷å è íàé-ñòàðîòî îáðàáîòåíî çëàòî â ñâåòà îò Âàðíåíñêèÿ õàëêîëèòåí íåêðîïîë ñ âúçðàñò 6-7000 ã., ñâèäåòåëñòâà çà âèñîêî ðàçâèòà ÷îâåøêà öèâèëèçàöèÿ â ðàéîíà íà ×åðíî ìîðå è òîâà ñå âïèñâà áåçóñëîâíî â òåçàòà çà Áèáëåéñêèÿ ïîòîï ñòàíàë èìåííî â òîçè ðàéîí. Ñïîðåä ïðîô. Äèìèòðîâ : “... èìåííî òåçè õîðà ïðåæèâåëè Ïîòîïà ñà ïîñòàâèëè îñíîâèòå íà êèìåðñêàòà (øóìåðñêàòà) êóëòóðà è öèâèëèçàöèÿ â Ìåñîïîòàìèÿ. Ñëåä óíèùîæèòåëíîòî íàâîäíåíèå, ñïîëåòÿëî òîãàâàøíîòî êðàéáðåæèå, ïî-ãîëÿìà ÷àñò îò êèìåðèéöèòå ñà ìèãðèðàëè êúì ñâîÿòà “Îáåòîâàíà çåìÿ” - Ìåñîïîòàìèÿ, ïîëàãàéêè îñíîâàòà íà íîâà öèâèëèçàöèÿ â ãðàäîâåòå Óð è Íèíåâèÿ, ïîêîðÿâàéêè ïî ñâîÿ ïúò âàðâàðñêèòå ñåìèòñêè ïëåìåíà, íàñåëÿâàéêè Åâðîïà è Àçèÿ. Åäíà çíà÷èòåëíà ÷àñò îò òÿõ å îñòàíàëà òóê ïî òåçè çåìè, çà äà ïîñòàâè îñíîâèòå íà ÒÐÀÊÈÉÑÊÀÒÀ ÊÓËÒÓÐÀ è äà ðåæèâåå âñè÷êè ïðåâðàòíîñòè íà âåëèêèòå ïðåñåëåíèÿ íà íàðîäèòå.” (ñòð. 263-265- “Íîåâèÿò ïîòîï”) Òàçè òåçà íà ïðîô. Äèìèòðîâ ñå äîïúëâà è ïîäêðåïÿ îò Âàâèëîíñêàòà êàðòà íà ñâåòà èçïîëçâàíà êàòî äîêàçàòåëñòâî îò Ïèòìúí è Ðàÿí (ñí. 2)  äîïúëíåíèå ùå êàæåì, ÷å â ðàéîíà íà Ñòàðîçàãîðñêèòå ìèíåðàëíè áàíè ñà îòêðèòè
* Çà ïîâå÷å ïîäðîáíîñòè âæ. “Íîâèÿò Ïîòîï” îò Ïèòìúí è Ðàÿí (áåë. ðåä.)
376
ÀÂÈÒÎÕÎË ÷å âúðõó íÿêîè ïðåäìåòè îò òðàêèéñêè ñúêðîâèùà, êàêòî è âúðõó ôèãóðè îò õàëêîëèòà ñ ÷îâåøêè è æèâîòèíñêè îáðàçè èìà ñòðàííè òî÷êè è ëèíèè ñúâïàäàùè ñïîðåä íåÿ ñ àêóïóíêòóðíè çîíè è òî÷êè. Îãëåæäàéêè âíèìàòåëíî åêñïîíàòè îò ðàçëè÷íè òðàêèéñêè ñúêðîâèùà, àâòîðà( êîéòî å è ñïåöèàëèñò ïî àêóïóíêòóðà) êîíñòàòèðà, ÷å òÿ ñå îêàçâà ïðàâà çà íÿêîè îò åêñïîíàòèòå. Òàêà ñå óñòàíîâè, ÷å íà íàíîñíèêà îò êîíñêà àìóíèöèÿ îò ñ. Ñâåùàðè (Øóìåíñêî)V âåê ïð. Õð. íà ÷îâåøêàòà ãëàâà â ìåæäóâåæäèåòî å âäúëñí. 3
ñí. 2 Âàâèëîíñêà êàðòà íà ñâåòà âúðõó ãëèíåíà ïëî÷êà îò VI â. ïð. Õð. Ñúñ ñïåöèàëíà ñòðåëêà å óêàçàíà ïîñîêàòà íà ñåâåðîçàïàä îò Ìåñîïîòàìèÿ, îòêúäåòî ñà äîøëè äðåâíèòå Øóìåðè. Ñòðåëêàòà íàëîæåíà âúðõó ñúâðåìåííà êàðòà, ñî÷è ðàéîíà íà Áàëêàíèòå, à ÷àñò îò êëèíîïèñíèÿ òåêñò êúì ïëî÷êàòà ãëàñè: “... Îò òàì äîéäîõà ïðàäåäèòå íè...”. (The Atlas of Mesopotamia has been published in English by Thomas Nelson and Sons Ltd, London and Edinburg, 1962)
íàé-ñòàðèòå ìåäíè ðóäíèöè â ñâåòà â êîèòî ïðåç V õèë. ïð. Õð. ñà äîáèòè íàä 2000 òîíà ÷èñò ìåòàë. Ñïîðåä ðóñêèÿ ó÷åí Â. Ì. Ìàññîí òî÷íî â ðàéîíà íà Âàðíà ñà íàìåðåíè è ïúðâèòå ïðåäìîíåòíè ôîðìè-÷åðóïêè îò ñðåäèçåìíîìîðñêèòå ìåêîòåëè Dentalium è Spondilus, à îñâåí òîâà â ïåùåðàòà Ìèðèçëèâêà êðàé Îðåøåö, å îòêðèò è íàé-ñòàðèÿò homo sapiens â Åâðîïà. Áåëãèéñêèÿò ó÷åí îò Áðþêñåëñêèÿ Öåíòúð ïî ìóëòèëèíãâèñòèêà Õàðàëä Õàðìàí ïðåäèçâèêà ñåíçàöèÿ â íàó÷íàòà îáùíîñò ñ ïóáëèêàöèÿòà ñè “ Óíèâåðñàëíà èñòîðèÿ íà ïèñìåíîñòòà “ è ñ èçÿâëåíèåòî ñè íà ñèìïîçèóìà ïîä íàäñëîâ “Ïðîèçõîä íà ïèñìåíîñòòà” â ãð. Ìèëàíî ïðåç 2000ã. Ñïîðåä Õàðìàí ïúðâàòà ïèñìåíîñò âúçíèêâà íå â Øóìåð, êàêòî å ïðèåòî äî ñåãà, à ïî òðàêèéñêèòå çåìè â ïåðèîäà ìåæäó 5300-3500 ã. ïð. Õð., êàêòî è ÷å ïèñìåíàòà ñèñòåìà íà î. Êðèò ñå ðàæäà ñúùî ïîä íåéíî âëèÿíèå. Çà äîêàçàòåëñòâî òîé ñå áàçèðà íà ãëèíåíèÿ ñúä ñ ïèñìåíè çíàöè îò ñ. Ãðàäåøíèöà - Âðà÷àíñêî (íà÷àëîòî íà IV õèë. ïð. Õð.); ãëèíåíèÿ ïå÷àò îò ñ. Êàðàíîâî - Ñòàðîçàãîðñêî ñ ãðàâèðàíè ïèêòîãðàìè è çíàöè (âòîðàòà ïîëîâèíà íà IV õèë. ïð. Õð.), êàêòî è ïàìåòíèöèòå îò Ðîäîïèòå*. Êîëêîòî äî çíàöèòå ïî “÷èíèÿòà íà Íîé”, ìíåíèåòî íà Õàðìàí îòðàçåíî â ïèñìîòî ìó äî ïðîô. Äèìèòðîâ å : “ Âàøàòà íàõîäêà å èçêëþ÷èòåëíî àòðàêòèâíà. Çíàöèòå âúðõó “÷èíèÿòà íà Íîé”ñà âèñîêî àáñòðàêòíè , âúïðåêè ÷å íàäïèñúò å ïî-ñòàð îò ïëî÷êèòå â Òàðòàðèÿ( 5300 ã. ïð. Õð.) Àç ìèñëÿ, ÷å ñòå íà âåðíèÿ ïúò, êîãàòî ñðàâíÿâàòå çíàöèòå îò “÷èíèÿòà íà Íîé” ñ ïðîòîøóìåðñêèòå çíàöè. Ïîíàñòîÿùåì àç ðàçðàáîòâàì õèïîòåçà, ñúãëàñíî êîÿòî ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò å èìàëî èñòîðè÷åñêà âðúçêà ìåæäó ñòàðîåâðîïåéñêàòà è äðåâíî- øóìåðñêàòà öèâèëèçàöèÿ”. Íî îòêðèòèÿòà íå ñïèðàò äî òóê. Äî ñåãà ñå ñìÿòàøå ÷å Êèòàé å ëþëêàòà íà Èçòî÷íàòà ìåäèöèíà- àêóïóíêòóðàòà, ðåôëåêñîòåðàïèÿòà è ìîêñàòà (îáãàðÿíåòî). Îùå ïðåç 2000 ã. Âàíÿ Èëèíêèíà îò Àðõåîëîãè÷åñêèÿ èíñòèòóò íà ÁÀÍ îáúðíà âíèìàíèå íà àâòîðà,
áàíà âàæíàòà ò. íàð. èçâúí ìåðèäèàííà òî÷êà – èí-òàí, êîÿòî è â èíäóèçìà è éîãà å âàæåí åíåðãèåí öåíòúð (÷àêðà**) (ñí. 3). Îñâåí òîâà ðàçïîëîæåíèåòî íà çëàòíèòå ïëàñòèíè îò Âàðíåíñêèÿ õàëêîëèòåí íåêðîïîë ïî òÿëîòî ñå îêàçâà, ÷å ñúùî ñúâïàäàò ñ îïðåäåëåíè âàæíè àêóïóíêòóðíè òî÷êè. Ä-ð Àíãåë Êàÿäæèåâ (÷ëåí íà áúëãàðñêîòî äðóæåñòâî ïî Òðàäèöèîííà êèòàéñêà ìåäèöèíà, àâòîð íà êíèãè è ðúêîâîäñòâà ïî èçòî÷íà ìåäèöèíà, ñ íàä 210 ïóáëèêàöèè â ïåðèîäè÷íèÿ ïå÷àò è 22 íàó÷íè ïóáëèêàöèè â ÑÀÙ, ßïîíèÿ, Ðóñèÿ, Ëàòâèÿ, Þæíà Êîðåÿ è Áúëãàðèÿ) å áèë çàèíòðèãóâàí ñúùî îò Èëèíêèíà è å íàâëÿçúë äúëáîêî â òàçè òåìà. Òîé ìè ïðåäîñòàâè ñâîå èçñëåäâàíå ïî òîçè âúïðîñ, êúäåòî å ðàçêðèë èíòåðåñíè íîâè äåòàéëè. Òàêà íàïðèìåð, íàêîëåííèêúò îò Ìîãèëàíñêàòà ìîãèëà íà êîéòî å ïðåäñòàâåíà Âåëèêàòà òðàêèéñêà áîãèíÿ (â õèïîñòàçàòà £ íà Êèáåëà), íà äÿñíàòà ïîëîâèíà íà ëèöåòî èìà ïîçëàòåíè èâèöè, êîèòî òî÷íî ñúâïàäàò ñ àêóïóíêòóðíèòå ìåðèäèàíè, èçðàçåíè íà ëèöåòî, ïðåîòêðèòè ïðåäè 30 ã. îòíîâî, îò âèåòíàìñêè ñïåöèàëèñòè ïî àêóïóíêòóðà. (âèæ ñí. 4 à) Ïðè ïî-äúëáîêî âãëåæäàíå â àêóïóíêòóðíèòå òî÷êè íà óõîòî íà ñúùèÿ íàêîëåííèê, ä-ð Êàÿäæèåâ óñòàíîâÿâà, ÷å òîé ïðåäñòàâëÿâà íÿêîëêî àêóïóíêòóðíè äèàãðàìè íà íÿêîëêî íèâà. Îñâåí òîâà ôèãóðèòå îò íàêîëåííèêà, ñúîòâåòñòâàò íà ïðîåêöèè íà âúòðåøíèòå îðãàíè âúðõó êîëÿíîòî è ïîäáåäðèöàòà (ñí. 4 á) Äðóã ïðèìåð ñ àêóïóíêòóðíè òî÷êè è ïîõâàòè çà ëå÷åíèå ñ ìåòàëè è åëåêòðè÷åñòâî ñà îòêðèòè íà æåíñêà ôèãóðà îò ñ. Ëîâåö-Ñòàðîçàãîðñêî, (ñí. 5) íà êîÿòî êðàêàòà ñà îáâèòè ñ ìåäíè ïëàñòèíêè è ìðàìîðíàòà ñòàòóåòêà îò ñ. Áëàãîåâî íàìèðàùà ñå â Ðàçãðàäñêèÿ ìóçåé (ñí. 6) Íà íåéíîòî óõî ÿñíî
* Ñïîðåä èçñëåäîâàòåëè íà òàçè òåìà ó íàñ èìà è îùå ïî-ñòàðè îáðàçöè íà ïðîòîïèñìåíîñò (áåë. ðåä.) ** Èíòåðåñíî å, ÷å èìà àíàëîãèÿ ìåæäó áúëã. äóìà “÷åêðúê” (êîëåëî çà íàâèâàíåíà ïðåæäà) è ñàíñêðèòñêàòà äóìà çà åíåðãèåí öåíòúð - ÷àêðà (áåë. ðåä.)
377
ÀÂÈÒÎÕÎË ñí. 4 à
òÿëîòî. (ñí. 7) Òóê äàâàìå ñõåìè çà ñðàâíåíèå, âúïðåêè ÷å íåñïåöèàëèñò òðóäíî áè îòêðèë ñõîäñòâàòà (ñí. 8à è 8á)  äðóãà òðàêèéñêà ìîãèëà ïðè ñ. Ìúäðåö, ñà îòêðèòè ñïåöèàëíè øèøåíöà ñ ëåêàðñòâà è àêóïóíêòóðíè èãëè îò ñëîíîâà êîñò, ñ êðàñèâî èçðàáîòåíè äðúæêè ñ ôîðìà íà ãëàâè. Âñè÷êî òîâà îáà÷å ïîðàäè íåçíàíèå îò ñòðàíà íà àðõåîëîçèòå è èñòîðèöèòå, è ïîðàäè ëèïñà íà èíòåðäèñöèïëèíàðåí ïîäõîä ïðè àíàëèçà èì, íå å íàìåðèëî ñâîåòî ìÿñòî â äíåøíàòà íè èñòîðèîãðàôèÿ. Ñïîðåä ä-ð Àíãåë Êàÿäæèåâ àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè íà òåðèòîðèÿòà íà áúëãàðñêèòå çåìè íåäâóñìèñëåíî ñî÷àò çà íàëè÷èå è ïðàêòèêóâàíå íà àêóïóíêòóðà è ðåôëåêñîòåðàïèÿ â èçòî÷íà Åâðîïà 2000 ã. ïðåäè ïîÿâàòà £ â Êèòàé. Îêàçâà ñå ÷å äîñåãàøíîòî ñòàíîâèùå, ÷å Êèòàé å ëþëêàòà íà àêóïóíêòóðàòà ïîäëåæè íà êàðäèíàëíî ïðåðàçãëåæäàíå. ñí. 4 á Ïðîåêöèè íà âúòðåøíèòå îðãàíè âúðõó êîëÿíîòî è ïîäáåäðèöàòà. Ñðàâíè ãè ñ íàêîëåííèêà îò Ìîãèëàíñêàòà ìîãèëà! * Ñõåìèòå íà êðàêàòà ñà äàäåíè ïî Ulrich Hecker “Neue Punktuelle Schmerz - und Grandterapie” - 1998.
ñà äàäåíè 4 äóïêè íà óøèòå, â êîèòî ñå ñëàãàëè ìåäíè õàëêè è 3 àêóïóíêòóðíè òî÷êè ïî ëèíèÿòà íà ïúïà, êàêòî è íÿêîëêî ïî ëèíèÿòà íà óñòàòà. Íà ãëèíåí çîîìîðôåí ñúä îò ñåëèùíàòà ìîãèëà Êîäæà Äåðìåí êðàé Øóìåí èìà ñúùî àêóïóíêòóðíè ìåðèäèàíè, ìóñêóëíè äåðìàòîìè è åíåðãèåí öåíòúð (äâà êîíöåòðè÷íè êðúãà ñ òî÷êà ,çà çíà÷åíèåòî èì âèæ I òîì “Àâè-òîõîë”) â ïðåäíàòà ÷àñò íà
378
Ìóìèèòå îò Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà Îùå ïðåç 1995 ã. ñï. “Àâè-òîõîë” ïúðâî â Áúëãàðèÿ èíôîðìèðà çà ñåíçàöèîííèòå íàõîäêè íà åâðîïåèäíè ìóìèè â ïóñòèíÿòà Òàêëà Ìàêàí â Êèòàé. Çà ñúæàëåíèå è äî ñåãà (2006 ã.) ðîäíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà îòìèíàâà ñ ìúë÷àíèå òîçè âúïðîñ. Äîðè íà ïðåäëîæåíèÿ îò ñòðàíà íà ñúòðóäíèöè íà “Àâè-òîõîë” íà ïúðâàòà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ ïðåç 1998 ã. (îðãàíèçèðàíà îò ôîíäàöèÿ “Òàíãðà”), êúì èçâåñòíè íàøè èñòîðèöè çà ñúäåéñòâèå è îðãàíèçèðàíå íà íàó÷íà åêñïåäèöèÿ äî Êèòàé èëè ïîíå îñúùåñòâÿâàíå íà êîíòàêò è ïîëó÷àâàíå íà ïî-
ÀÂÈÒÎÕÎË ñí. 5
ñí. 6
ñí. 8à
ñí. 8á
ñí. 7 Ãëèíåí çîîìîðôåí ñúä îò ìîãèëàòà Êîäæà Äåðìåí
âå÷å èíôîðìàöèÿ ïî òîçè âúïðîñ îò ìóçåÿ â Óðóì÷è íå áå ïðîÿâåíî íèêàêâî ðàçáèðàíå èëè èíòåðåñ.×îâåê ñå ïèòà ùî çà ó÷åíè ñà òåçè èñòîðèöè ïîâòàðÿùè ñòàðè äîãìè çà áúëãàðèòå îò ïîñëåäíèòå 100 ã. è ÿâíî ñ÷èòàùè ñå ñà èçó÷èëè âñè÷êî è íÿìàùè íóæäà îò óñâîÿâàíå íà íîâè õîðèçîíòè â ïîçíàíèåòî. À ìàòåðèàëúò çà èçñëåäâàíå å îãðîìåí è áè ïðåäñòàâëÿâàë èíòåðåñ çà àíòðîïîëîçè ñïåöèàëèñòè ïî ñòîïàíñêà êóëòóðà,èñòîðèöè, åòíîãðàôè, ñïåöèàëèñòè ïî âîåííî äåëî, àðõåîëîçè è ïð. Òåçè íàõîäêè ñà ðàé çà èñòèíñêèÿ ó÷åí è èçñëåäîâàòåë íà äðåâíîñòòà, íî ÿâíî íå è çà íàøàòà çàêîñòåíÿëà èñòîðèîãðàôèÿ.  Áúëãàðèÿ ñàìî åêèï íà “Àâè-òîõîë” (âèæ I òîì íà “ Àâè-òîõîë”) óñïÿ äà àíàëèçèðà ïî äàííèòå â çàïàäíèòå ìåäèè è îò äâàòà ôèëìà íà ÂÂÑ èçëú÷åíè ïî National Geografic Chanal, ïîñâåòåíè íà íàó÷íèòå åêñïåäèöèè â Êèòàé íà
379
ÀÂÈÒÎÕÎË èçñëåäîâàòåëñêèÿ åêèï íà ïðîô. Âèêòîð Ìàèð îò óíèâåðñèòåòà â Ïåíñèëâàíèÿ, êàêâî ñâúðçâà òåçè ñåíçàöèîííè îòêðèòèÿ ñ íàøàòà äðåâíà èñòîðèÿ. Íî äà ñå âúðíåì â íà÷àëîòî ñ ìàëêî ïîâå÷å ôàêòîëîãèÿ ïî âúïðîñà. Êèòàéñêèÿò èçñëåäîâàòåë Âàí Áèí Õóà áèë çàíòðèãóâàí îò äàííèòå íà àíãëèéñêè èçñëåäîâàòåëè îòêðèëè â íà÷àëîòî íà XX âåê â ïóñòèíÿòà Òàêëà Ìàêàí íàìèðàùà ñå ïî ïîðå÷èåòî íà ðåêà Òàðèì â ïðîâèíöèÿ Ñèí Öçÿí-ñåâåðîçàïàäåí Êèòàé ìóìèÿ íà åâðîïåèä. Òîãàâà àíãëèéñêèòå àðõåîëîçè íå ìîãëè äà íàìåðÿò ñìèñëåíî îáÿñíåíèå îòêúäå ñå å ïîÿâèë áÿë ÷îâåê íà òàçè ãåîãðàôñêà øèðèíà ïî Ïúòÿ íà êîïðèíàòà è ñëó÷àÿò îñòàíàë â çàáâåíèå. Íî êîãàòî ïðåç 60-òå ãîäèíè íà XX âåê êðàé êðåïîñòòà Ãàî ÷àíã êèòàéñêè èçñëåäîâàòåëè îòêðèâàò ìóìèè íà àçèàòöè , òîâà âå÷å ïîðîäèëî îñíîâàòåëåí èíòåðåñ. Âàí Áèí Õóà ñå çàèíòåðåñóâàë êàêâà å âðúçêàòà ìåæäó êèòàéñêèòå ìóìèè è òåçè íà åâðîïèåäèòå. Ïðåç 1979 ã. ãðóïàòà íà Âàí Áèí Õóà ïðîó÷âà îàçèñèòå ïî ïîðå÷èåòî íà ðåêà Òàðèì êúäåòî è äî ñåãà ñå èçïîëçâàò ïîäçåìíè êàíàëè çà âîäà êîèòî ñà äúëãè 3000 êì. è íå ñå çíàå êîé ãè å ïîñòðîèë.Ðàçïèòâàéêè çà äðåâíè ïîãðåáåíèÿ ,ìåñòíèòå ëåãåíäè ãî îòâåæäàò â çàáðàâåíèÿ ãðàä Âóïó â ïóñòèíÿòà Ãîáè. Òóê òîé ïðàâè ïúðâèòå ïîòðåñàâàùè îòêðèòèÿ íà ìíîæåñòâî ìóìèè íà åâðîïåèäè. Ïðåç 1985 ã. â Òàêëà Ìàêàí çàïî÷âàò ìàùàáíè àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàçêîïêè , äîâåëè äî ðàçêðèâàíåòî íà 130 äîáðå çàïàçåíè ìóìèè íà åâðîïåèäè. Ïðåç âñè÷êèòå òåçè ãîäèíè èíôîðìàöèÿòà çà òåçè îòêðèòèÿ íå å áèëà îôèöèàëíî ðàçïðîñòðàíÿâàíà. Íà 28. 03. 1990 ã. øâåäñêà åêñïåäèöèÿ ñ ó÷àñòèå íà ÿïîíñêè ó÷åíè îòèâà â ãð. Ëóëàí (ïðîâèíöèÿ Ñèí Öçÿí) , êîéòî å áèë ãëàâåí ãðàä ïî Ïúòÿ íà êîïðèíàòà. Òóê ñå ïðîâåæäà íàé-ãðàíäèîçíàòà ïî ìàùàá åêñïåäèöèÿ, êàòî ïðè ðàçêîïêèòå ñà îòêðèòè äðåâíà êðåïîñò è ñúîðúæåíèå ñúñ ñòðàííà ôîðìà – äúðâåíè êîëîâå ðàçïîëîæåíè êîíöåíòðè÷íî îêîëî ìîãèëà ñ 6 òåëà (âèæ öâåòíî ïð. ¹ 1) Òóê å îòêðèòà è äîáèëàòà èçâåñòíîñò êàòî ìóìèÿ íà “êðàñàâèöàòà îò Ëó ëàí”.  èíñòèòóòà ïî ãåîëîãèÿ â Óðóì÷è êèòàéñêè ñïåöèàëèñòè ïðàâÿò àíàëèç íà òúêàíè îò ìóìèèòå ñ âúãëåðîä 14 è ðåçóëòàòèòå ñà çàøåìåòÿâàùè.Ìóìèÿòà íà “ ×åð÷åíñêèÿ ìúæ” å äàòèðàíà íà 3000 ã., äåòñêàòà ìóìèÿ å íà 3500 ã., íî ðåêîðäà å íà “êðàñàâèöàòà îò Ëóëàí”- 4000 ã. Çàáåëåæèòåëíîòî å, ÷å ìóìèèòå ñà ñúñ ñâåòëè êîñè è âèñîê ðúñò îêîëî 180 ñì. ñ êîåòî çà îíåçè âðåìåíà òå ñà áèëè ãèãàíòè â ñðàâíåíèå ñ àçèàòöèòå. Ó÷åíèòå óñòàíîâÿâàò, ÷å ñóõèÿò ïóñòèíåí âúçäóõ,ñîëåíèòå ïî÷âè , òîïëîòî âðåìå è ñâîáîäíàòà öèðêóëàöèÿ íà âúçäóõà â îðèãèíàëíî èçãðàäåíèòå ãðîáíè êàìåðè ñà äîâåëè äî ìóìèôèêàöèÿòà è âåëèêîëåïíîòî ñúõðàíåíèå íà òåëàòà. Âàí Áèí Õóà ïóáëèêóâà â ñâîÿ ìîíóìåíòàëåí òðóä ðåçóëòàòèòå îò íàõîäêèòå íà ìóìèè íà áåëè õîðà â Ñèí Öçÿí ïî Ïúòÿ íà êîïðèíàòà. Òåçè ïóáëèêàöèè ïðèâëè÷àò âíèìàíèåòî íà åêñïåðòà ïî ðàííà êèòàéñêà èñòîðèÿ îò óíèâåðñèòåòà â Ïåíñèëâàíèÿ ïðîô. Âèêòîð Ìàèð è ãî îòâåæäàò â Êèòàé, êúäåòî ñ îôèöèàëíîòî ðàçðåøåíèå íà êèòàéñêèòå âëàñòè ïðîâåæäà íÿêîëêî ïîðåäíè íàó÷íè åêñïåäèöèè. Òîé ïîñåùàâà ïúðâî ðàéîíà íà ñîëåíîòî åçåðî Áàð ëè êàí, êúäåòî íàìèðà è äðóãè ñîëåíè åçåðà â ñúñåäñòâî, äîêàçàòåëñòâî çà êîèòî ñà ìíîãîòî ñîëåíè êðèñòàëè.Òóê
ïðåäè õèëÿäè ãîäèíè å èìàëî îãðîìíî ìîðå. Ñëåä òîâà ñå çàïîçíàâà ñ Ëîíã Äæó Âàíçà - åäèíñòâåíîòî óêðåïëåíèå îò êàìúíè ïîñòðîåíî îò åâðîïåèäè ïðåäè 3000 ã. ñïîðåä îôèöèàëíèòå êèòàéñêè èçòî÷íèöè, âúïðåêè, ÷å íà òåðèòîðèÿòà íà Ñèí Öçÿí ñà îòêðèòè äåñåòêè ãðàäîâå îò òàêà íàðå÷åíèòå Òîõàðñêè è Õóíñêè ïåðèîäè. (âèæ öâåòíî ïð. ¹ 2) Òóê å íàìåðåí è áðîíçîâ êîòåë ñ àíàëîã â Åâðîïà (âèæ öâåòíî ïð. ¹ 3).  ìóçåÿ â ãð. Óðóì÷è ïðîô. Ìàèð ñå çàïîçíàâà ñ íåâåðîÿòíè íàõîäêè – ìóìèÿ ïðåòúðïÿëà õèðóðãè÷åñêà îïåðàöèÿ â êîðåìíàòà ñòåíà, ñ îïåðàòèâåí øåâ çàøèò ñ êîíñêè êîñúì, êîíñêî ñåäëî,êàìøèê, äâîéíî ðåôëåêñåí ëúê ñúñ ñòðåëè, ñòîïàíñêè èíâåíòàð, èçäåëèÿ îò êîæà, íåâåðîÿòíî çàïàçåí òåêñòèë è ïð. (âèæ öâåòíè ïð. ¹ 4, 5, 6, 7, 8, 9) Òîé ïîñåùàâà è åäèí îò “çàáðàâåíèòå” ãðàäîâå ñòðîåíè îò ò. íàð. òîõàðè ñúùåñòâóâàë äî 300 ã.ïð. Õð. Çàáåëåæèòåëíîòî òóê å ÷å òîé å ñòðîåí îò ïå÷åíè òóõëè è å íàáðîÿâàë îêîëî 30 000 æèòåëè (âèæ öâåòíî ïð. ¹ 10, 11). Òàêà ñå îêàçâà, ÷å â ñúñåäñòâî ñ Êèòàé îùå ïðåäè 3000 ãîäèíè å èìàëî âèñîêî ðàçâèòà öèâèëèçàöèÿ, íîñèòåëè íà êîÿòî ñà áèëè åâðîïåèäè. Ïðîô. Ìàèð ïîäêðåïÿ íàïúëíî ðåâîëþöèîííàòà òåîðèÿ çà ðàçñåëâàíåòî íà åâðîïåèäè íà èçòîê äî Êèòàé. Òàçè òåçà ñå ïîäêðåïÿ è îò àíòðîïîëîãà Äåéâèò Åíòúíè, êîéòî ïðè ñúâìåñòíè ðàçêîïêè ñ ðóñêè àðõåîëîçè â ðàéîíà íà Áàòàé - þæåí Óðàë èçñëåäâà ñêåëåòà íà îáÿçäåí êîí íà âúçðàñò 5000 ã., äîêàçàòåëñòâî çà êîåòî ñà ñïåöèôè÷íèòå ìèêðî ñëåäè ïî ÷åëþñòèòå íà êîíÿ.Òîé ïðîâåæäà íàó÷åí åêñïåðèìåíò ñúâìåñòíî ñ Íþéîðêñêèÿ óíèâåðñèòåò çà äà óñòàíîâè êàêúâ ùå áúäå åôåêòúò îò þçäà (ñúùàòà êàòî íàìåðåíàòà â Ñèí Öçÿí), â ÷åëþñòà íà íåîáÿçäåí êîí. Ñëåä íÿêîëêî ìåñåöà Äåéâèò Åíòúíè ñíåìà ãèïñîâà îòëèâêà îò ÷åëþñòòà íà êîíÿ è êàêâî å óäèâëåíèåòî ìó - ðåíòãåíîâàòà ñíèìêà ïîêàçâà ñúùèòå ñëåäè êîòî íà êîíÿ îò Áàòàé!! Íî ñåíçàöèîííèòå íàó÷íè îòêðèòèÿ íå ñïèðàò äîòóê. Îò ìóçåÿ â Óðóì÷è êàíÿò åêñïåðòà ïî òåêñòèëíà àðõåîëîãèÿ Àéðèí Ãóóä îò Ïåíñèëâàíñêèÿ óíèâåðñèòåò äà èçñëåäâà ñúñòàâà íà íàìåðåíèÿ ñ ìóìèèòå òåêñòèë íà êàðåòà. Ñàìàòà òÿ íå ïîâÿðâàëà è ñå îòíåñëà ñêåïòè÷íî, ÷å òîâà å äðåâåí òåêñòèë êîãàòî ãî âèäÿëà â ìóçåÿ, ïîðàäè äîáðîòî ñúñòîÿíèå íà òúêàíòà è îñâåí òîâà çàÿâÿâèëà, ÷å å èìàëà ïðåäè ãîäèíè âúëíåíà äðåõà ñúñ ñúùèòå îðíàìåíòè. Íî óäèâëåíèåòî £ áèëî îùå ïî-ãîëÿìî êîãàòî çàêëþ÷åíèåòî íà åëåêòðîííèÿ àíàëèç ïîêàçàëî ÷å òîâà å âúëíà íà 3000ã., êîÿòî áèëà ðàçïðîñòðàíåíà â Åâðîïà â æåëÿçíàòà åïîõà íî ðàçëè÷íà îò òàçè â Êèòàé.Äèàãîíàëíàòà íèøêà ïðè òúêàíå èçèñêâà òàêúâ òèï ñòàí, êàêúâòî íèêîãà äîòîãàâà íå å áèë èçâåñòåí â Öåíòðàëíà Àçèÿ. Âúëíåíèòå ïëàòîâå ñå îêàçâàò áóêâàëíî èäåíòè÷íè â ñòèëèñòè÷íî è òåõíîëîãè÷íî îòíîøåíèå ñ ïëàòîâå îò ïðèáëèçèòåëíî ñúùàòà âúçðàñò, îòêðèòè â öåíòðàíà Åâðîïà. Çàáåëåæèòåëíîòî å, ÷å ñúùèÿò íà÷èí íà òúêàíå, ôîðìè è öâÿò ñïîðåä Àéðèí Ãóóä ñå ïðàâÿò è äíåñ â Åâðîïà è ñà èçâåñòíè êàòî “Øîòëàíäêè”!!* (âèæ öâåòíî ïð. ¹ 7). Òóê ùå äîáàâèì ÷å âúâ ôèëìà ÿâíî ïîðàäè íåçíàíèå èëè íåùî äðóãî àâòîðèòå íàðè÷àò òåêñòèë íàìåðåíàòà â
* Òóê áèõìå ïîïèòàëè ãîñïîäà ñêåïòèöèòå êîé íàðîä â Åâðîïà ïî òîâà âðåìå å êîíåí è ñêîòîâúäåí è êàêâà å âðúçêàòà ìåæäó “Øîòëàíäñêèòå” øàðêè è íàøåòî Ðîäîïñêî îäåàëî , çàùîòî è íå ñïåöèàëèñòà áè âèäÿë ÷å íàìåðåíîòî ïàð÷å îò îäåàëî â Òàðèì å ñúùîòî êàòî íàøåòî òðàäèöèîííî Ðîäîïñêî îäåàëî, êàêòî è, ÷å ñà èçïîëçâàíè òðè îñíîâíè öâÿòà - áÿëî, çåëåíî è ÷åðâåíî? Áåë.ðåä.
380
ÀÂÈÒÎÕÎË ãð. Õàí âåçàíà òúêàí ñ åëåìåíòè íàïîìíÿùè áúëãàðñêîòî âåçìî. (âèæ öâåòíî ïð. ¹12) Äðóã ó÷åí ïðîô.Ïàîëî Ôðàíêàëàöè îò óíèâåðñèòåòà ïî ìîëåêóëÿðíà ãåíåòèêà â Ñàðäèíèÿ, ïîëó÷àâà ðàçðåøåíèå îò êèòàéñêèòå âëàñòè äà íàïðàâè ÄÍÊ åêñïåðòèçà íà ìóìèèòå. Òîé âçèìà 25 ïðîáè îò ìóñêóëíà òúêàí (îò âúòðåøíàòà ñòðàíà íà áåäðàòà è ïîä ìèùíèöèòå), íî ïîðàäè áþðîêðàòè÷íè ïðîáëåìè èçíàñÿ ñàìî 11(âèæ öâåòíî ïð. ¹ 13). Ñúâìåñòíî ñ åêèï îò Ñòåíôîðäñêèÿ óíèâåðñèòåò â Êàëèôîðíèÿ òîé ñðàâíÿâà ìîëåêóëÿðíàòà ïðîáà îò ÄÍÊ íà ìóìèèòå ñ òåçè íà åâðîïåéöèòå è àçèàòöèòå. Êàòåãîðè÷íîòî íàó÷íî ñòàíîâèùå å, ÷å ìóìèèòå ñà åâðîïåèäè îò êàâêàçêèÿ òèï íà òàêà íàðå÷åíàòà “ïîíòèéñêà” ãðóïà - îáèòàòåëèòå íà ðàéîíèòå îêîëî ×åðíî ìîðå â äðåâíîñòòà. Êúì òàçè ãðóïà, îáà÷å êàêòî å èçâåñòíî, ó÷åíèòå îòíàñÿò ñêèòèòå, òðàêèòå, è....áúëãàðèòå!!  íÿêîè ðàéîíè íà Ñèí Öçÿí ñà íàìåðåíè è ñìåñåíè ïîãðåáåíèÿ íà åâðîïåèäè è àçèàòöè, íî íàé-ñòàðàòà êèòàéñêà ìóìèÿ å íà 2500 ã, äîêàòî 90% îò ìóìèèòå ñà íà åâðîïåèäè. Ñïîðåä Âèêòîð Ìàèð ïðåñåëåíèåòî íà åâðîïåèäè òðúãâà îò ðàéîíà íà ñåâåðíîòî ïðè÷åðíîìîðèå (âèæ öâåòíî ïð. ¹14) . Òîé ãè íàðè÷à óñëîâíî “áåëèòå íîìàäè” è ãè ñâúðçâà ñ íîñèòåëèòå íà ò. íàð. Òîõàðñêà êóëòóðà, èçèãðàëà îãðîìíà ðîëÿ çà ðàçâèòèåòî íà êèòàéñêàòà öèâèëèçàöèÿ. Ïî òîçè äèïëîìàòè÷åí íà÷èí, ïðîô. Âèêòîð Ìàèð äîðè èçêàçâà òåçàòà, ÷å êèòàéñêàòà öèâèëèçàöèÿ íå å àâòîõòîííà, à å èíäóöèðàíà îò äîøëèòå åâðîïåèäè îò çàïàä, êîåòî ñðåùà îñòðà ðåàêöèÿ îò Êèòàéñêà ñòðàíà, êîåòî å ðàçáèðàåìî, ÷å êîãîòî ðóõâàò ìèòîâå íå å ïðèÿòíî*. Ñïîðåä íåãî, òîâà å ñòàíàëî îêîëî 2000 ã. ïð. Õð.è òîâà ðàçñåëâàíå ïðîäúëæàâà áëèçî äî 1000 ïð. Õð. Ñëåä òîçè ïåðèîä íàñòúïèëè ïðîìåíè â êëèìàòè÷íèòå óñëîâèÿ äîâåëè äî çàñóøàâàíå è ïðåñúõâàíå íà ðåêà Òàðèì è ïðåâðúùàíåòî íà ïëîäîðîäíèÿ £ ðàéîí â ïóñòèíÿ.Òîâà ïðèíóäèëî åâðîïåèäèòå äà òúðñÿò íîâè ðàéîíè â ñúñåäñòâî, ïðèäðóæåíî îò ìíîæåñòâî âîåííè äåéñòâèÿ ñ êèòàéöèòå è äð. íàðîäè, äîâåëî äî èçòëàñêâàíåòî èì îáðàòíî íà çàïàä, êîåòî â ñâåòîâíàòà èñòîðèîãðàôèÿ ñå íàðè÷à “Âåëèêîòî ïðåñåëåíèå íà íàðîäèòå”. Çà íàñëåäíèöè íà òîõàðèòå íà áàçà íà òúêàíèòå, íÿêîè ïåùåðíè ðèñóíêè íà õîðà ñúñ ñâåòëè äî ðèæè êîñè è ðåêîíñòðóêöèÿòà íà ÷åðåïèòå, ïðîô. Ìàèð ïðèåìà, ÷å òîâà ñà êåëòèòå. Ñïîðåä àâòîðà íà ñòàòèÿòà îáà÷å òîâà ñà äðåâíè áúëãàðè èëè íàé-ìàëêîòî òåõíè ðîäñòâåíèöè, â ïîäêðåïà íà êîåòî ãîâîðÿò ñàìè ïî ñåáå ñè îòêðèòèòå ïðåäìåòè îò áèòà, äðåõè, õðàíà, îðúæèÿ, ñåäëà, þçäè è ïðî÷èå êîèòî èìàò ñâîèòå áúëãàðñêè àíàëîçè. Îñâåí òîâà å èçâåñòíî, ÷å ïî ñâîÿòà ïèãìåíòàöèÿ òðàêèòå ñà ïðèíàäëåæàëè êúì ñâåòëèòå åâðîïåèäíè òèïîâå - ñ ðóñè èëè êåñòåíÿâè, íåðÿäêî ñ ÷åðâåíèêàâ îòåíúê êîñè è ñèíè, ïúñòðè èëè çåëåíè î÷è. Äîêàçàòåëñòâî çà òîâà å èçðàçúò (ñèíåîêè òðàêèéêè), ñ êîéòî ãðúöêèòå ïîåòè ñà íàðè÷àëè òðàêèéñêèòå êðàñàâèöè. Íåïîçíàâàíåòî íà áúë-
ãàðñêàòà èñòîðèÿ, âîåííî äåëî, åòíîãðàôèÿ è ìèòîëîãèÿ äàâàò ïîãðåøíàòà ïðåäñòàâà íà Ìàèð, ÷å òàâà ñà êåëòè, êîåòî ùå äîêàæåì ñ ôàêòè ïî-íàäîëó. Êàêòî çà òðàêèòå, òàêà è çà äðåâíèòå áúëãàðè å õàðàêòåðåí âèñîêèÿò ðúñò, à êîëêîòî äî ïðîìÿíàòà îò ñâåòúë êúì òúìåí òèï, òîâà â ãåíåòèêàòà ñå îáÿñíÿâà ñ íàòðóïâàíåòî íà ìíîæåñòâî ðåöåñèâíè ïðèçíàöè â ãåíîìà, êîèòî â äàäåí ìîìåíò ïîä âëèÿíèå íà ôåíîòèïà (ôàêòîðè íà îêîëíîòî ñðåäà) ñòàâàò äîìèíèðàùè. Íå ñëó÷àéíî ïîðàäè òîâà ïðè áúëãàðèòå ñà èçâåñòíè äâà òèïà - áåëè (ñðåáúðíè) è ÷åðíè. Îñîáåíî î÷åâèäíà å ïîðàçèòåëíàòà èäåíòè÷íîñò íà øàðêèòå íà âúëíåíèÿò òåêñòèë ñ áúëãàðñêîòî ðîäîïñêî îäåàëî, à ïðåñòèëêè ñúñ çàïàçåíè öâåòîâå íà øåâèöèòå è îðíàìåíòè èìàò ñúùî ñâîèòå áúëãàðñêè àíàëîçè. Åäâà ëè å âúïðîñ íà “ïðîñòà ñëó÷àéíîñò”, ÷å è äíåñ â Áúëãàðèÿ â ïëàíèíàòà Ðîäîïà èçâåñòíà êàòî ðîäíîòî ìÿñòî íà ëåãåíäàðíèÿ òðàêèåö-Îðôåé, ñå òúêàò ò. íàð. ðîäîïñêè îäåàëà, êîèòî ñà ïîðàçèòåëíî àíàëîãè÷íè ñ íàìåðåíèÿ âúëíåí òåêñòèë âúâ Âóïó-Ñèí Öçÿí. Ñëó÷àéíè ñúâïàäåíèÿ èìà, íî êîãàòî òå ñòàíàò ïîâå÷å îò íÿêîëêî òîâà ñå íàðè÷à â íàóêàòà çàêîíîìåðíîñò. Íî äà ïðîäúëæèì ñ ôàêòèòå. Íàìåðåíèòå îáóâêè è áîòóøè ñ ìóìèèòå ñà àáñîëþòíî èäåíòè÷íè ñ ïîäîáíè íàõîäêè îò Âîëæêà è Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ è îòãîâàðÿò òî÷íî ïî êðîéêàòà è òåõíîëîãèÿòà, èçïîëçâàíà îò äðåâíèòå áúëãàðè. Ïîäìåòêèòå è òîêîâåòå ñà øèòè è ëåïåíè ñ ðèáíî ëåïèëî (ñïåöèàëåí âèä òóòêàë), êîåòî å áèëî âàæíà åêñïîðòíà ñòîêà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Íÿêîè îò æåíñêèòå ìóìèè èìàò íà ãëàâèòå ñè âèñîêè ÷åðíè øàïêè (ãóãëè), ïîäîáíè íà êîèòî ñà íàìåðåíè êðàé ãð. Ñóáàøè (Êàçàõñòàí è Òÿí Øàí) óêðàñåíè ñúñ çëàòíè àïëèêàöèè. Ñ ïîäîáíà øàïêîîáðàçíà óêðàñà å è ò. íàð. Óêîêñêà ìóìèÿ îò Àëòàé. Ïîäîáíè øàïêè, èçâåñòíè îùå è êàòî ôðèãèéñêè (òðàêèéñêè) ñà îòêðèâàíè â Ïàìèð è Õèíäóêóø - îáëàñòè îáèòàâàíè îò äðåâíè áúëãàðè. Ïîäðîáíè ñâåäåíèÿ çà òîçè âèä øàïêè íè äàâà èñòîðèêúò Ïåòúð Äîáðåâ . “... Íà øóìåðñêèòå öèëèíäðè÷íè ïå÷àòè îò III õèë. Ïð. Õð. âñè÷êè Áîãîâå è Áîãèíè íîñÿò âèñîêè êîíóñîâèäíè øàïêè, (ñí. 9) à ñúùîòî èçîáðàæåíèå íà áîãîâåòå èìà è ïðè õåòèòå è õóðèòèòå. (ñí. 10) Äîðè åãåïåòñêèÿ Áîã Îçèðèñ è ôàðàîíúò-ðåôîðìàòîð Åõíàòîí ñà èçîáðàçåíè ñ “âèñîêè ñí. 9 Øóìåðñêè áîãîâå âúðõó öèëèíäðèøàïêè”, êàêòî è ñâå- ÷åí ïå÷àò îò III -òî õèë. ïð. Õð. ùåíàòà åãèïåòñêà áîãèíÿ-êðàâà Õàòîð å èçîáðàçåíà íà
*Ñúùîòî ñå îòíàñÿ è çà ôàâîðèçèðàíàòà â ñâåòà ò. íàð. äðåâíîãðúöêà öèâèëèçàöèÿ. Ïðè ïîñåùåíèåòî ñè ïðåç 2005 ã. ó íàñ Êåíåò Ãàðåò ôîòîãðàô íà ñï. National Geographic çàÿâè: “Îáè÷àì êóëòóðàòà íà òðàêèòå, òåõíèòå ìèòîâå, áîã Äèîíèñèé, Îðôåé. Âñè÷êî òîâà äðåâíèòå ãúðöè âçèìàò îò òðàêèòå è ãî ïðåïðåäàâàò íà öÿëàòà åâðîïåéñêà öèâèëèçàöèÿ. Íî êîðåíúò å â Áúëãàðèÿ”. Ìåæäó äðóãîòî çàïèòâàë ëè ñå å íÿêîé çàùî ñàìî ãúðöèòå è êèòàéöèòå â äðåâíîñòòà íàðè÷àò äðóãèòå íàðîäè- òðàêè, ñêèòè, õóíè, áúëãàðè è ïð. ñ òåðìèíà “âàðâàðè”? Îñâåí òîâà ïðåç 1995, Ãðúöêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå, èçäàâà êíèãàòà - “Òðàêèÿ”, â êîÿòî èìà íîâè “òðàêòîâêè” íà èñòîðèÿòà. Òàì èìà ôîòîñè íà: ãàéäàð, îâ÷àð ñ êàâàë ïðåä ñòàäî ñ îâöå, ãúäóëàð, áàáà ïðåäÿùÿ ñ õóðêà, íåñòèíàðè, ïðàçíè÷íè áîðáè è ïð., íà íàñåëåíèå îò äíåøíà ñåâåðíà Ãúðöèÿ, îò íà÷àëîòî íà XX â. Âñè÷êè òå ñà ñ òðàäèöèîííè áúëãàðñêè íîñèè, íî îáÿñíåíèÿòà ïîä ôîòîñèòå ãëàñÿò, ÷å òîâà ñà... “òðàêèéöè” è òðàêèéñêè ðèòóàëè è îáè÷àè, êîèòî ñà åëèíè, ò. å. ãúðöè(!?) è òîâà å ãðúöêî êóëòóðíî íàñëåäñòâî!!!??? (áåë. ðåä.)
381
ÀÂÈÒÎÕÎË
ñí. 10 Õóðèòñêè áîãîâå ñ “âèñîêè øàïêè”
íÿêîè ðèñóíêè ñ òàêàâà øàïêà. Íî ìåæäó ïèñìåíèòå ñâèäåòåëñòâà, îñòàâåíè îò àðàáñêè õðîíèñòè ñâúðçàíè ñ íàöèîíàëíàòà íîñèÿ íà âîëæêèòå áúëãàðè íàé-õàðàêòåðíè è âïå÷àòëÿâàùè ñà áèëè “âèñîêèòå îñòðîâúðõè øàïêè” íàðè÷àíè ñ äðåâíî áúëãàðñêàòà äóìà êàëàíñóâ.  “ Êîñìîãðàôèÿ”- ïðèðîäî íàó÷íà åíöèêëîïåäèÿ íà Çàêàðèÿ Êàçâèíè ñúñòàâåíà ïðåç X â. èìà ðèñóíêà íà òèïè÷åí áúëãàðñêè êàëàíñóâ, à ïðè÷èíàòà çà ïðîÿâåíèÿ îò íåãî èíòåðåñ êúì òàçè øàïêà å, ÷å òÿ òâúðäå ìíîãî íàïîìíÿëà ïî ôîðìà åäèí îñîáåí âèä ðèáà îò Êàñïèéñêî ìîðå, êîéòî Çàêàðèÿ Êàçâèíè ðåøèë äà íàðå÷å “ðèáàòà ñ ôîðìà íà áúëãàðñêà øàïêà”( SAMAKA ALA AL K ALANSUVA VA AL BULGARIA) (ñí. 11) Tîâà ñà áèëè âíóøèòåëíè ãóãëè ñ âèñî÷èíà äî 70 ñì. è áèëè ìíîãî òúðñåíè îò àðàáñêèòå òúðãîâöè, êîèòî ïîñåùàâàëè Âîëæêà Áúëãàðèÿ, çà êîåòî ñâèäåòåëñòâà åäèí ðàíåí àðàáñêè ñïèñúê îò ñòîêè, èçíàñÿíè îò âîëæêèòå áúëãàðè, â êîéòî íà åäíî îò ïúðâèòå ìåñòà ñòîè äóìàòà êàëàíñóâ”. Òåçè øàïêè ñà èçîáðàçåíè è íà åòðóñêà âàçà ñ èçòî÷åí ñþæåò îò VI â. ïð. Õð., (ñí. 12) ñ òàêèâà øàïêè ñà è ïðàòåíèöèòå íà èçòî÷íèòå íàðîäè íîñåùè äàðîâå íà ñèíà íà öàð Äàðèé-Êñåðêñ. (ñí. 13). Ïðî÷óòèòå íÿêîãà “áúëãàðñêè øàïêè” è äî äíåñ ñå ñðåùàò â çåìèòå íà íÿêîãàøíèòå âîëæêè áúëãàðè, íî íàé-äîáðå ñå å çàïàçèëà òðàäèöèÿòà äà ñå íîñÿò âèñîêè øàïêè( ãóãëè) ñðåä áúëãàðèòå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Êàêòî îòáåëÿçâà Ïåòúð Äîáðåâ “ êúì êîéòî è êðàé îò áúëãàðñêèòå çåìè äà ñå îáúðíåì - Ìèçèÿ, Òðàêèÿ èëè Ìàêåäîíèÿ, ùå îòêðèåì íåïðåìåííî âèñîêàòà ÷åðíà èëè áÿëà ãóãëà”. Îñâåí òîâà íàâñÿêúäå â Áúëãàðèÿ âèñîêèòå øàïêè ñà ÷àñò îò îáëåêëîòî íà êóêåðèòå, êîèòî èçïúëíÿâàò è äî äíåñ âñÿêà ãîäèíà ñâîèòå ðèòóàëíè èãðè íåïîçíàòè çà äðóãèòå “ñëàâÿíñêè íàðîäè”. Äðóãî îñîáåíî âàæíî äîêàçàòåëñòâî çà áúëãàðñêàòà âðúçêà íà ìóìèèòå, ñà îðúæèÿòà è êîíñêàòà àìóíèöèÿ õàðàêòåðíè çà äðåâíèòå áúëãàðè, òðàêè è ñêèòè, êîèòî íå ìîãàò äà áúäàò ñáúðêàíè ñ äðóãè àíàëîçè- ñëîæíî ñúñòàâíèÿ ðåôëåêñèâåí ëúê, õàðàêòåðíèòå ñòðåëè ñ òðèðúáè( òðèïåðè) âúðõîâå îïèñàíè îò Îìèð â íåãîâàòà “ Èëèàäà” êàòî òðàêèéñêè, êîíñêèòå ñòðåìåíà è ïðî÷èå, íåùà âñå íåïîçíàòè â Êèòàé è Çàïàäíà Åâðîïà. Òåçàòà çà ìèãðàöèÿ íà åâðîïåèäè íà Èçòîê ñå ïîäêðåïÿ è îò õàêàñêèÿ èñòîðèîãðàô ïðîô. Ëåîíèä Êàçëàñîâ â íåãîâàòà ïóáëèêàöèÿ “Èñòîðèÿ íà Õàêàñèÿ”.  íåÿ òîé ñå ïîçîâàâà íà ñâåäåíèÿ çà íàðîäà äè ëè (äèí ëèí) îò Êèòàéñêè èçòî÷íèöè êàòî ëåòîïèñèòå “Õîó õàíøó”, “Ñàí ãî-÷æè”, “Òàéøèãóí
382
øó” íà èñòîðèêà Ñúìà Öÿí, æèâÿë îò 145 ã. äî 86 ã. ïð. Õð., è äð. Ñïîðåä íåãî åâðîïåèäíî íàñåëåíèå ìàñîâî ñå å ïðåñåëèëî íà òåðèòîðèèòå íà çàïàäåí Êèòàé, èäâàéêè îò Óðàë è ïîâîëæèåòî ïðåç III- II õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. ïî ò. íàð. Íåôðèòîâ ïúò è àðõåîëîçèòå ãî îöåíÿâàò êàòî íàé-ãîëÿìàòà ìèãðàöèÿ â ïðàèñòîðèÿòà.  êèòàéñêèòå õðîíèêè îïèñâàëè áåëèòå õîðà, êàòî âèñîêè ñí. 11 Íàðèñóâàíàòà îò Çàêàðèÿ Êàçâèíè “áúëãàðñêà øàïêà” íà ðúñò, ñ êðúãëè âäëúáíàòè â íåãîâàòà “Êîñìîãðàôèÿ” î÷è, ñ ãúñòè áðàäè è âåæäè. Èìàëè ñâåòëè èëè ðèæè êîñè, ñèíè î÷è, íî çà êèòàéöèòå íàé-íåäîïóñòèì áèë òåõíèÿò èçïúêíàë íîñ. Òåçè åâðîïåèäè áèëè òîëêîâà ìíîãîáðîéíè, ÷å óñïåëè äà ñòàíàò ÿäðîòî íà íàðîäà çàâëàäÿë â XII â. ïð. Õð. âëàñòòà â Êèòàé è
ñí. 12 Êîííèöè ñ “âèñîêè øàïêè”, íàðèñóâàíè âúðõó åòðóñêà âàçà ñ èçòî÷åí ñþæåò îò VI â. ïð. Õð.
ñí. 13 Òðèìàòà ìúæå ñ “âèñîêè øàïêè”, èçîáðàçåíè íà êîëîíàòà íà öàð Êñåðêñ
âúçêà÷èë íà ïðåñòîëà äèíàñòè÷íèÿ ðîä ×æúó. Èìåííî ïî òîâà âðåìå áèâà íàëîæåí è âúçïðèåò íîâèÿò êóëò êúì Íåáåòî - Òÿí èçìåñòèë äîòîãàâàøíèÿ - êúì ìúðòâèòå ïðåäöè. Îòòîãàâà èäâà èçðàçúò Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ çà Êèòàé, à çà ñàìèÿ èìïåðàòîð ñå âÿðâàëî, ÷å ïîëó÷àâà íåáåñåí ìàíäàò çà óïðàâëåíèå - òÿíìúí. Ñëåä 771 ã. ïð. Õð. â Êèòàé çàïî÷âàò ãîíåíèÿ ñðåùó õîðàòà ñ îñòðè íîñîâå è êðúãëè î÷è è áèâàò èçòèêàíè íà çàïàä êúì Òÿí Øàí è íà ñåâåð êúì Àëòàé. Òóê ùå äîáàâèì, ÷å â áèáëèîòåêàòà íà êèòàéñêèÿ èìïåðàòîð ðàáîòè ôèëîñîôúò Ëàî Äçú, çà
ÀÂÈÒÎÕÎË ñí. 14
êîéòî ñïîðåä îòêúñëå÷íè äàííè å èçâåñòíî, ÷å å èìàë êðúãëè î÷è, èçïúêíàë íîñ è áóéíà áðàäà- áåëåçè õàðàêòåðíè çà äè ëè. Íåãîâîòî ðîäîâî èìå å èçïèñâàíî êàòî Ïîÿí (Áîÿí).  êðàÿ íà æèâîòà ñè Ëàî Äçú ñúùî ïîòåãëèë íà çàïàä, êúäåòî íàïèñàë ïðî÷óòèÿ ñè òðàêòàò “Äàî äå äçèí”. Äè ëè ñà íàðè÷àíè “áÿëàòà ðàñà íà Öåíòðàëíà Àçèÿ” è ñå ñâúðçâàò ñ òàêà íàðå÷åíàòà Àôàíàñèåâà êóëòóðà, ÷èèòî ïîãðåáåíèÿ îò III õèë. ïð. Õð. ñà áèëè îòêðèòè îò àðõåîëîçèòå â Ïðèáàéêàëèåòî. Èçñëåäîâàòåëè êàòî Àíäðåé Íèêèòèí, À. Õàëèêîâ è äðóãè ñìÿòàò, ÷å äè ëè, áúëãàðèòå è êóìàíèòå ñà ðîäñòâåíè ïëåìåíà. Íàðîäúò äè ëè ñå îòëè÷àâàë íå ñàìî ñ åâðîïåéñêàòà ñè âúíøíîñò, íî è ñúñ ñèëíî ðàçâèò èíäèâèäóàëèçúì, êîéòî å õàðàêòåðíà ÷åðòà ïîêúñíî çà áÿëàòà ðàñà â Åâðîïà, ïèøå èçñëåäîâàòåëÿò ÃðóìÃðæèìàéëî, ïîñåòèë çàïàäåí Êèòàé ïðåç 1908 ã. Òå ìíîãî ëåñíî ñå îòäåëÿëè åäèí îò äðóã è æèâåëè ðàçïîêúñàíî, êàòî ñàìî îïàñíîñò îò âîéíà ìîæåëà äà ãè îáåäèíè . Íî íåêà ñå âúðíåì íàçàä è äà íàïðàâèì ìàëúê èñòîðè÷åñêè àíàëèç. Êîé å äðåâíèÿ íàðîä îò III äî I õèë. ïð. Õð. â èçòî÷íà Åâðîïà, êîéòî å êîíåí è ñêîòîâúäåí? Âñåïðèçíàò íàó÷åí ôàêò å, ÷å òîâà ñà ò. íàð. Òðàêè è Ñêèòè, íî â ïåðñèéñêèòå õðîíèêè îò âðåìåòî íà Àõàìåíèäñêàòà èìïåðèÿ òðàêèòå è ñêèòèòå ñå íàðè÷àò ñ îáùîòî èìå “ÑÀÊÀ”, à íà òðàêèòå ñå ãëåäà êàòî íà íàé-çàïàäíèòå “ÑÀÊÀ”. Àðåàëúò íà íàðîäà èçâåñòåí, êàòî “ÑÀÊÀ” å îò åçåðîòî Îõðèä äî åçåðîòî Áàëõàø (Áàëãàø). ( ñí 14) Êàêòî îòáåëÿçâà è ðóñêèÿ àêàäåìèê Á. Á. Ïèîòðîâñêè ñêèòñêàòà åêîñèñòåìà ñå å ðàçâèâàëà íà òåðèòîðèÿ ïîâå÷å îò 7000 êèëîìåòðà è “ ... àðõåîëîçèòå ïîñòåïåííî èçâàäèõà íà ïîêàç îáùíîñò îò ìíîãî åëåìåíòè íà êóëòóðàòà îò ðåêà Äóíàâ íà çàïàä äî Âåëèêàòà êèòàéñêà ñòåíà íà èçòîê, â åäíà øèðîêà ïîëîñà îò ñòåï, ïðåäïëàíèíè è ïëàíèíñêè ïàñèùà, ìåæäó 40 è 50 ïàðàëåë.”
Òóê ùå îòáåëåæèì, ÷å ñïîðåä Õåðîäîò îñòðîâúðõèòå øàïêè ñå ñðåùàò ñðåä ñàêèòå, êîèòî ñà ñêèòè, “ ... çàùîòî ïåðñèòå íàðè÷àò âñè÷êè ñàêè ñêèòè”. ( Õåðîäîò. Èñòîðèÿ. ò. II, ñ. 177-178 , Ñ, 1990 ã.) Ïàê âúâ II òîì Õåðîäîò öèòèðà åãèïåòñêèòå æðåöè, ñïîðåä êîèòî íàé-ñòàðèÿò íàðîä íà çåìÿòà ñà ÁÐÈÃÈÒÅ( ÔÐÈÃÈÒÅ , êîåòî å ðàâíîçíà÷íî íà ÒÐÀÊÈÒÅ) Ïðåëþáîïèòíî å è òîâà, ÷å äðåâíèòå ïåðñè íàðè÷àò õîðàòà íîñåùè ãîëåìè êîíóñîâèäíè øàïêè ñ îïèñàòåëíîòî è çàîáèêîëíî íàçâàíèå ÑÀÊÀ ÒÈÃÐÀÕÀÓÄÀ, êîåòî îçíà÷àâà áóêâàëíî “ ñàêèòå ñ âèñîêèòå øàïêè”. Ñïîðåä Ïåòúð Äîáðåâ, êîéòî öèòèðà ñòàðè àðìåíñêè èçòî÷íèöè, íàó÷àâàìå ÷å â êðúãà íà ò. íàð. Ñàêñêè íàðîäè, íàé-èçâåñòíè ñà áèëè ìàñàãåòèòå, áúëãàðèòå, õîðåìçèéöèòå è ñîãäèéöèòå.- ... “  ïðîñòðàíñòâîòî ìåæäó Òóðêåñòàí è àðèéöèòå - ïèøå â åäèí îò ïðåïèñèòå íà “Àøõàðà÷óéö” æèâåÿò 15 ñòàðè íàðîäà, êîèòî ñà áîãàòè è ðàçâèòè â çàíàÿò÷èéñêî îòíîøåíèå. Îò òÿõ “ íàé-èçâåñòíè ñà ìàñàãåòèòå è áúëãàðèòå”. Òîâà ïîêàçâà, ñïîðåä Ïåòúð Äîáðåâ, “... ÷å çàä çàãàäú÷íèòå ÑÀÊÀ ÒÈÃÐÀÕÀÓÄÀ( ò. å. Ñàêèòå ñ âèñîêèòå øàïêè), ÷èåòî ñîáñòâåíî èìå ïåðñèòå ñà ïðîïóñíàëè äà íàçîâàò, ñòîÿò äðåâíèòå áúëãàðè- åäèí îò íàé-ãîëåìèòå, íàé-ñòàðè è íàé-âëèÿòåëíè íàðîäè â íÿêîãàøíà Ñðåäíà Àçèÿ.” Òóê å èíòåðåñíî äà îáúðíåì âíèìàíèå è íà ôàêòà, ÷å àðàáñêèòå õðîíèñòè îò IX è X âåê, êàòî Àë Òàáàðè è Èáí Ôàäëàí( êîéòî ïðåç 922 ã. ïîñåòèë Âîëæêà Áúëãàðèÿ), íàçîâàâàò áúëãàðèòå ñ èìåòî ÑÀÊÀëèáà (ÑÀÊëàáà), à ñúùî òàêà íàðè÷àò è ñëîâåíèòå ñúñ ñúùîòî èìå, êîåòî îçíà÷àâà ÷å çà òÿõ èìåíàòà íà áúëãàðèòå è ñëîâåíèòå ñà ðàâíîçíà÷íè! Êîëêîòî äî èìåòî Òîõàðè, àêî ïðîô. Ìàèð áåøå çàïîçíàò ñ äðåâíîáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð, ùåøå äà çíàå ÷å èìåòî ñå èçâåæäà ëåñíî îò äðåâíî áúëãàðñêàòà äóìà çà
383
ÀÂÈÒÎÕÎË ìåñåö- ÒÎÕ (ïåòåë) è íàñòàâêàòà çà ìí. ÷èñëî-ÀÐÈ (èëè îçíà÷àâàùà îùå ÷îâåê èëè ìúæå), îò êîåòî íè ñòàâà ÿñíî ÷å îçíà÷àâà – “ìúæåòå-ïåòëè” èëè “ïåòëüîâöèòå” è å èíòåðåñíî êàê ïåòåëà êàòî ñîëàðåí ñèìâîë ñòàâà ñèìâîë íà ãàëèòå à ñåãà è ëþáèì ñèìâîë íà Ôðàíöèÿ? Ñïîðåä àâòîðà, ãîðåèçáðîåíèòå ôàêòè ñà äîñòàòú÷íè êàòî äîêàçàòåëñòâî, ÷å ïðè ìóìèèòå îò Òàðèì ñòàâà âúïðîñ çà äðåâíè áúëãàðè èëè òåõíè ðîäñòâåíèöè.
Íàðîäúò Áîëã è ñêèòèòå Ïðåç 2003 ã. êèòàéñêè ó÷åíè ñúîáùèõà , ÷å ñà îòêðèëè íàé-ñòàðèÿ àíàëîã íà Ñòîóíõåíäæ â Êèòàé íà âúçðàñò 4100 ã. Íî òàêèâà ìåãàëèòè èçîáèëñòâàò ïî öåëèÿ ñâÿò, êàêòî è íà Áàëêàíèòå. Àðõåîëîçèòå îïðåäåëÿò äàòàòà íà ïîñòðîÿâàíå íà Ñòîóíõåíäæ ìåæäó 2000 è 1000 ã. ïð. Õð. Ìåãàëèòúò ñå íàìèðà íà áëèçî 30 êì. îò ñêàëåí ìàñèâ ñ äðåâíà êàìåíîëîìíà îò êîÿòî ñà äîáèâàíè êàìåííèòå áëîêîâå.  òîçè ðàéîí àíãëèéñêè àðõåîëîçè ïîïàäàò íà ïðàèñòîðè÷åñêè íåêðîïîëè, êîèòî ñà äàòèðàíè îêîëî 2000 ã. ïð. Õð. Èçïîëçâàéêè ñúâðåìåííè ìåòîäè, êàòî êîìïþòúðíà òîìîãðàôèÿ è òðèèçìåðíî êîìïþòúðíî âúçñòàíîâÿâàíå íà íàé-äîáðå çàïàçåíèÿ ÷åðåï îò íåêðîïîëà ñå óñòàíîâÿâà, ÷å òîâà ñà åâðîïåèäè, êîèòî ñïîðåä àðõåîëîçèòå ñà ïðèøúëöè â áðèòàíñêèòå îñòðîâè è èìåííî òå ñà ñòðîèòåëèòå íà Ñòîóõåíäæ! Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å ïåðèîäà íà ïîñòðîÿâàíå íà ìåãàëèòà ñúâïàäà ñ ïåðèîäà íà ðàçñåëâàíåòî íà äðåâíîòî áàëêàíñêî íàñåëåíèå è íåêà òóê ñè ïðèïîìíèì çà èðëàíäñêèòå ñàãè ãîâîðåùè çà íàðîäà “Áîëã”. Ñúùî òóê å ìÿñòîòî äà äîáàâèì îñîáåíî ëþáîïèòíèÿ ôàêò, ÷å â íàé-ñåâåðíèòå Áðèòàíñêè îñòðîâè ñå íàìèðà ìåãàëèò ñ íàçâàíèåòî” ïðúñòåíà íà Brodgar “ (èëè Brogar) - êðúã îò êàìúíè ñ äèàìåòúð 250 ìåòðà. Ñïîðåä àíãëèéñêèÿ ó÷åí Àëåêñàíäúð Òîì òîâà å íàé-ïðàâèëíèÿò êàìåíåí êðúã, êàêúâòî å íàìåðåí äîñåãà. Ïúðâîíà÷àëíî ñå å ñúñòîÿë îò 60 êàìúêà, ïîñòàâåíè â êðúã ñ èíòåðâàëè îò 6 0 åäèí îò äðóã. Äà ñå íàïðàâè òàêúâ êðúã îò êàìúíè áåç ïîìîùòà íà ñúâðåìåííà òåõíèêà å àáñóðäíî. Îòíîñíî ïðåäíàçíà÷åíèåòî ìó, Òîì ñìÿòà, ÷å òîçè ìåãàëèòåí ñòðîåæ è íÿêîè îò êàìåííèòå ïèðàìèäè íàîêîëî ñà îñòàíêè îò äðåâíà îáñåðâàòîðèÿ çà íàáëþäåíèå íà Ëóíàòà - íàé-ñåâåðíàòà â Åâðîïà. Ïî âèçüîðèòå çà íàáëþäåíèå, êîèòî å óñòàíîâèë Òîì, îáñåðâàòîðèÿòà å ôóíêöèîíèðàëà äî îêîëî 1600 ã. ïð. Õð. Òàêèâà ìåãàëèòè ñ íàé-ðàçëè÷íè ôîðìè èçîáèëñòâàò â Åâðîïà, íà î-â Ìàëòà, à íà î-â Êðèò è äðóãèòå îñòðîâè â Åãåéñêî ìîðå îùå â äðåâíîñòòà ñà ñå èçäèãàëè èñïîëèíñêè ìåãàëèòíè ïîñòðîéêè. Ñïîðåä ïðåäàíèÿòà ïðîèçõîäúò èì áèë äåëî íà “äåöàòà íà Ïîñåéäîí” ïåëàçãèòå, ëåãåíäàðíè æèòåëè íà Åãåèäà è êàêòî å èçâåñòíî ïðåäøåñòâåíèöè íà òðàêèòå. Êîëêîòî äî ìåãàëèòà íà îñòðîâèòå Îðêè, ëþáîïèòíî å ÷å îò 2002 ã. òå÷å ïðîìÿíà íà íàçâàíèåòî îò Brodgar íà ... Bookan. Êàêúâòî è àíàëèç äà áúäå íàïðàâåí íà èìåòî, íàáèâàò ñå íà î÷è äðåâíîáúëãàðñêèòå êîðåíè Áîëã, Êàí è îêîí÷àíèåòî àð. Âèæäà ñå è áúëãàðñêàòà äóìà áðîä + àð. Îñâåí òîâà Áðîãàð ïðè çàòúìíÿâàíå íà “ð”, ïðåìèíàâà â áëîãàð (áëúãàð), à íîâîòî èìå Bookan å ó÷óäâàùî áëèçêî äî Bolkan. Âåðîÿòíî ïîðàäè òîâà èëè ïî íåçíàéíà äðóãà ïðè÷èíà, àíãëè÷àíèí ïúòåøåñòâàë èç îñòðîâèòå Îðêè è äîêóìåíòèðàë ïðèñúñò-
âèåòî ñè òàì å ïóñíàë â ñâîÿòà èíòåðíåò ñòðàíèöà ñíèìêà íà ìåãàëèòà ïîä èìåòî “Stones of Bolgar” (âèæ öâåòíî ïð. ¹ 15). Òóê ùå äîáàâèì, ÷å â èðëàíäñêè ñàãè ñå ãîâîðè îùå çà Bolg Mac Buaian, êîéòî ïîáåæäàâàë ñ ìå÷ íàðå÷åí Calad-Bolg è ùå ïðèïîìíèì, ÷å ñïîðåä áúëãàðñêèòå âúçðîæäåíöè Áîëã å ñèí íà Êîëàä. Åäíà èíòåðåñíà îñîáåíîñò å, ÷å îò òåðèòîðèÿòà íà äíåøíà Áúëãàðèÿ, êúäåòî èçîáèëñòâàò òðàêèéñêèòå ìîãèëè, êîëêîòî ïî-íà èçòîê ñå îòèâà îò ×åðíî ìîðå ñêèòñêèòå ìîãèëè ñòàâàò âñå ïî-âèñîêè. Äðóã ìîãîçíà÷èòåëåí ôàêò å, ÷å ëåãåíäàðíèÿò êèòàéñêè èìïåðàòîð Öèí Øúõóàíäè ïî÷èíàë 210 ã. ïð. Õð. å ïîãðåáàí ïî ñêèòñêè îáè÷àé - â ìîãèëà è â òîçè ñëó÷àé íè ñòàâà èíòåðåñíî çàùî è äî ñåãà â Êèòàé íå èñêàò äà ðàçêîïàÿò ìîãèëàòà íà òîçè èìïåðàòîð (âèæ öâåòíî ïð. ¹ 16). Îêîëî íåÿ âñè÷êî å ðàçêîïàíî è èçó÷åíî, êàòî òóê ñà îòêðèòè èçâåñòíèòå âå÷å â öÿë ñâÿò ãëèíåíè âîéíèöè è êîëåñíèöè íà èìïåðàòîðà, íî îôèöèàëíàòà âåðñèÿ çà äà íÿìà îùå îòâàðÿíå íà ìîãèëàòà å,” ÷å íå òðÿáâàëî äà ñå ñìóùàâà äóõà íà èìïåðàòîðà, êàêòî è ÷å ðàçêîïêè ùå èìà êîãàòî ñà óáåäåíè â ïúëíîòî ñúõðàíÿâàíå íà òîâà êîåòî ùå ñå îòêðèå”!?
Ìóìèèòå îò Àëòàé - õóíè èëè ñêèòè  ðàéîíà íà Àëòàé êðàé ñåëèùåòî Ïàçàðúê îùå ïðåç 1929 ã. ñúâåòñêè âîåííè ïîïàäàò ñëó÷àéíî íà ìóìèèòå íà çàìðàçåíè õîðà. Ñåðèîçíîòî èì èçó÷àâàíå çàïî÷âà ïðåç ïåðèîäà 1947 - 1949 ã. êàòî åêèïúò íà ðàçêîïêèòå ñå âîäè îò àðõåîëîãà Ñåðãåé Ðîäåíêî. Òîé îòêðèâà ïúðâîíà÷àëíî äâå ìóìèè, åäíàòà íà ìúæ íà îêîëî 60 ã. ñ âèñîê ðúñò è îñòðèãàíà ãëàâà, à äðóãàòà íà æåíà - íàä 40 ãîäèøíà âúçðàñò. È äâàìàòà ñà ïðåòúðïåëè òðåïàíàöèÿ íà ÷åðåïèòå â òèëíàòà ÷àñò*.  êîðåìíàòà îáëàñò, òðóïúò íà ìúæà èìà õèðóðãè÷åñêè ðàçðåç äîñòèãàù äî ðúöåòå è êðàêàòà. Óñòàíîâåíî å, ÷å âúòðå å áèëà âïðúñêàíà òå÷íîñò (è äîñåãà íåèçâåñòíà íà ó÷åíèòå) ïðåäè ðàçðåçúò äà áúäå çàøèò. Íà æåíàòà ñúùî ñà ïðàâåíè õèðóðãè÷åñêè îïåðàöèè çà áàëñàìèðàíå. Êîñàòà é áèëà íàâèòà íà âèñîê êîê, ÷èéòî ïúëíåæ áèë ñïëúñòåíî êå÷å. Ñúùàòà ãëåäêà å îòêðèòà è â äðóãèòå ãðîáíèöè - îáùî 5, êàòî âñè÷êè ìúæå áèëè ñ ó÷óäâàùî âèñîê ðúñò - 186, 181 ñì. è ñ ïðåîáëàäàâàùî åâðîïåèäíè ÷åðòè. Ñàìî âúâ âòîðèÿ ãðîá å èìàëî èçðàçåí ìîíãîëîèäåí òèï, à ñàìî â ÷åòâúðòèÿ - ñìåñåí. Ìóìèèòå ñà äàòèðàíè íà âúçðàñò 2500 - 3000 ã. Âàæíè çà íàñ áúëãàðèòå ñà îòêðèòèòå ñ ìóìèèòå, ò. íàð. ïëúñòåíè êèëèìè, êàòî òåõíîëîãèÿòà, ïî êîÿòî ñà ïðàâåíè å óñòàíîâåíà îò ó÷åíèòå è òÿ å áèëà âàëÿíå íà âúëíàòà ñ êðîñíî - ðÿäêà òåõíîëîãèÿ, êîÿòî ïî-êúñíî íå ñå ñðåùà â íèêîé òþðêñêè íàðîä. Îñòðèãàíàòà îò îâöåòå âúëíà ñå èçïèðàëà, ðàç÷åïêâàëà ñå è íàêðàÿ ñå å ðàçáèâàëà íà ìàëêè êúäåëè, êîèòî ñå ïîäðåæäàëè ïî ñëîæíà ñèñòåìà âúðõó ãðóáà êîíîïåíà ÷åðãà. Ñëåä äîáàâÿíå íà îðíàìåíòè íàâèâàëè ÷åðãàòà íà ðóëî, âúòðå ñ ïúëíåæà, à â ñðåäàòà íà ðóëîòî ñå ïîñòàâÿëî êðîñíî - äåáåë äúðâåí ïðúò. Ðóëîòî ñå îáëèâàëî ñ âðÿëà âîäà, äîêàòî âúëíàòà ñå çàïàðè. Íàøèÿò åòíîëîã Ðàéêî Ñåôòåðñêè ïðåç 1952-1963 ã. èçñëåäâà äîìàøíè ïëúñòåíè êèëèìè â Êîïðèâùèöà, Âèäèíñêî, Ñðåäíîãîðèåòî è Ñòðàíäæà - Ñàêàð. Îêàçàëî ñå, ÷å â Ñàêàðñêî, äî ñðåäàòà íà XIX â. èçãîòâÿëè ïëúñòåíèòå êèëèìè ïî
* Ñâåòîâíàòà íàóêà å çàñâèäåòåëñòâàëà, ÷å òðåïàíàöèèòå ïî ÷åðåïèòå ñà áèëè õàðàêòåðíà ÷åðòà îò óìåíèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè. Ïî òîçè âúïðîñ âèæ “Åçîòåðèçúì è ëå÷èòåëñòâî íà äðåâíèòå áúëãàðè” “Àâèòîõîë - I ò.”
384
ÀÂÈÒÎÕÎË ñí. 15
ñí. 16
Âúçñòàíîâêà íà Óêîêñêàòà ïðèíöåñà, ñïîðåä àðõåîëîãè÷åñêèòå äàííè íà ÑÎ ÐÀÍ. Ãîðå, âëÿâî è äÿñíî ñà ôðàãìåíòè îò òàòóèðîâêàòà îò ëÿâàòà ðúêà.
ñúùàòà äðåâíà òåõíîëîãèÿ - ñúñ çàëèâàíå ñ âðÿëà âîäà íà âúëíàòà è âàëÿíåòî £ ñ êðîñíî. Çà áúëãàðèòå ïëúñòåíèÿò êèëèì èìàë ñàêðàëíî çíà÷åíèå. Çàòîâà íà âñÿêî íîâîðîäåíî äåòå ñå âàëÿëî ïëúñòåíî îäåàëî. Àêî áåáåòî ñå ðàçáîëåå, òî íåïðåìåííî ñå óâèâà â òîâà îäåàëî. Àêî ïúê óìðå - îäåàëîòî ñå èçãàðÿ â îãúíÿ. Áóëêàòà ó íàñ, â Áúëãàðèÿ, â ðàéîíèòå íà Ñðåäíîãîðèåòî, Õàñêîâñêî è Ñòðàíäæàíñêî, ñïàçâàëà ïîäîáåí îáè÷àé äî ñðåäàòà íà XIX â. ïðåäè äà ñå çàäîìè, òÿ ñúùî âàëÿëà ñâîé ïëúñòåí êèëèì, ñúñ ñòðîãî ñïàçâàíè òðàäèöèîííè îðíàìåíòè. Íà íåãî ñïåëè ìëàäîæåíöèòå è òîé ïàçåë òåõíèòå òàéíè. Òåçè îòêðèòèÿ ñòàíàõà èçâåñòíè â Áúëãàðèÿ åäâà â ïîñëåäíèòå 10 ã. Ó÷óäâàùî å çà íàñ çàùî ñúâåòñêèòå ó÷åíè îò òîâà âðåìå (50-å ãîä. íà XX âåê) ñà “ïðîïóñíàëè” äà èíôîðìèðàò êîëåãèòå ñè îò “áðàòñêà è ñëàâÿíñêà” Áúëãàðèÿ, íî çàòîâà ïúê â ó÷åáíèöèòå ïî èñòîðèÿ íà Òóðöèÿ îùå îò 80-å ãîäèíè íà XX âåê ïèøå çà åäíà îò ìóìèèòå, áåç íèêàêâî êîëåáàíèå è ñúìíåíèå, ÷å òîâà å ïúðâèÿò øàìàí íà....òþðêèòå?! Îñâåí íàõîäêèòå â Ïàçàðúê ïðåç 1990 ã. â ïëàòîòî
Óêîê â ãîðåí Àëòàé ðóñêè àðõåîëîçè îòêðèâàò ìúæêà è æåíñêà ìóìèÿ, íà 3000 ã. Æåíñêàòà ìóìèÿ å ïîãðåáàíà çàåäíî ñ øåñò êîíÿ è ïîãðåáàëíàòà êàìåðà å ñúùàòà êàòî íà ìóìèÿòà îò Ïàçàðúê è å â çàìðàçåíî ñúñòîÿíèå. Îáëåêëîòî £ ñå ñúñòîè îò èçêóñíî íàïðàâåíà êîæåíà øóáà, áëóçà îò ôèíî èçòúêàíà âúëíà, à íà ãëàâàòà èìà øàïêîîáðàçåí íàêèò ñúñ çëàòíè ôèãóðè íà ãðèôîíè è äð. æèâîòíè è ïðèäîáèâà èìåòî Óêîêñêà ïðèíöåñà (ñí. ¹ 15). Íà ðàìåíåòå íà ìóìèÿòà èìà òàòóèðîâêè íà æèâîòíè îò òèïè÷íèÿ ñêèòñêè (çâåðèíåí) ñòèë.(ñí. ¹ 16) Ñïîðåä èñòîðèêà Àêàé Êûíûåâ â òàòóèðîâêèòå å çàêîäèðàíà èíôîðìàöèÿ, êîÿòî ìîæå äà ñå ðàç÷åòå ñàìî îò ïîñâåòåíè (âåðîÿòíî âèçèðà øàìàíè). Àðõåîëîãúò Âëàäèìèð Êóáàåâ ñ ó÷óäâàíå êîíñòàòèðà, ÷å îáðàçèòå íà æèâîòíèòå è íàìåðåíèòå ïðåäìåòè ñà èäåíòè÷íè ñ òåçè â äðåâåí Åãèïåò. Íåùî ïîâå÷å - â òîçè ðàéîí ñå íàìèðà è àíàëîã íà Ñòîóíõåíäæ, êàêòî è ôèãóðè âèäèìè îò ïòè÷è ïîãëåä, àíàëîãè÷íè ñ òåçè îò ïëàòîòî Íàñêà. Ñïîðåä ðúêîâîäèòåëÿ íà åêñïåäèöèÿòà àðõåîëîãà è äîêòîð íà èñò. íàóêè Íàòàëèÿ Ïîëîñìàõ, ñêèòî-ñèáèðñêèòå ñèìâîëè ñà ðàçïðîñòðàíåíè îò Òèõèÿ äî Àòëàíòè÷åñêèÿ îêåàí è Ñêàíäèíàâèÿ. Òóê íàïúëíî ñúì ñúãëàñåí ñ Íàòàëèÿ Ïîëîñìàõ è ùå äàì êàòî ïðèìåð, ñèìâîë òâúðäå õàðàêòåðåí è îáù çà äðåâíèòå áúëãàðè, òðàêè è ñêèòè, - ñâàñòèêàòà è íåéíàòà ðàçíîâèäíîñò – òðèêâåñòåðà( òðèìîäóëíà ñâàñòèêà). Äâàòà âèäà ñâàñòèêè ñå ñðåùàò ïî áðîíçîâè òàëèñìàíè, âúðõó êàìúíè íàìåðåíè â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ( Ïëèñêà è Ïðåñëàâ), âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ (Áîëãàð), âúðõó êîëîíè, àïëèêàöèè, îáðåäíè õëÿáîâå, èçïîëçâàíè è äî äíåñ ïðè êðúùåíåòà, êîëåäàðñêè îáè÷àè, à ñúùî òàêà è â íàðîäíèòå íè øåâèöè( ñâàñòè÷íè åëáåòèöè). Ïî ñòàòóèòå íà Áóäà ñâàñòèêàòà å èçïèñàíà âúðõó ãúðäèòå ìó è ñå íàðè÷à “Ñúðöåòî íà Áóäà”. Íà ñàíñêðèò äóìàòà ñâàñòèêà îçíà÷àâà áëàãîäåíñòâèå è ñèìâîëèçèðà ñëúíöåòî è íåãîâîòî âå÷íî äâèæåíèå ïî íåáîñâîäà. Ïðå÷óïåíèòå ÷àñòè ñà ñèìâîëè íà ñòèõèèòå. Ñâàñòèêà èìà è íà òîãàòà íà áúëãàðñêèÿ öàð Êàëîÿí, à çà äà äîêàæàò, ÷å ñà íàñëåäíèöè íà äðåâíèòå áúëãàðè, êòèòîðèòå íà öúðêâàòà â Äîáúðñêî (Ðàçëîæêî - þæíà Áúëãàðèÿ) ñòðîåíà ñïîðåä àðõåîëîçè ïðåç 1122 ã. îñòàâÿò íà åäíà îò ôóãèòå âúðõó èçòî÷íàòà ôàñàäà ñâîÿ “äðåâåí ïå÷àò”- ñâàñòèêà. Ïàê â òîçè ðàéîí – Êàòàðèíî (Ðàçëîæêî) å îòêðèòà òðàêèéñêà ìðàìîðíà ïëî÷à äàòèðàíà ìåæäó 2000-1500 ã. ïð. Õð. ñ ôèãóðà íà ñëúíöå è ïîä íåãî èìà ñòèëèçèðàíî èçîáðàæåíèå íà äâàòà âèäà ñâàñòèêè ïðåïëèòàùè ñå åäíà â äðóãà. (âæ öâ. ïðèë. ¹17)  Ïåé÷îâàòà òðàêèéñêà ìîãèëà å îòêðèòà ñðåáúðíà àïëèêàöèÿ çà êîíñêà àìóíèöèÿ - òðèêñåë ñúñ ñòèëèçèðàíà ôîðìà íà òðè øèè è ãëàâè íà ãðèôîíè.(âæ öâ. ïðèë. ¹18) Åäâà ëè å ñëó÷àéíî, ÷å íàé-ñòàðîòî èçîáðàæåíèå íà ñâàñòèêà â Åâðîïà- âúðõó ôðàãìåíò îò ñúä è äàòèðàíî îò íà÷àëîòî íà 6 õèë. ïð. Õð.( ðàíåí íåîëèò), å íàìåðåíî â Äåâåòàøêàòà ïåùåðà (Ëîâåøêî-Áúëãàðèÿ), (âæ öâ. ïðèë. ¹19 Ïðåç ìåñåö àâãóñò íà 2006 ã. àðõåîëîãúò ïðîô. Íèêîëàé Îâ÷àðîâ ïóáëèêóâà ñåíçàöèîííèòå äàííè çà ïëî÷êà ñ ïèêòîãðàôñêè çíàöè íàìåðåíà â ïðàèñòîðè÷åñêî ñåëèùå íà ñ. Òî÷èëàðå (ñåãà êâ. íà ãð. Ñúåäèíåíèå) íà âúçðàñò 7000 ã., ñ êîåòî ñå îêàçâà ÷å ïëî÷êàòà å ïî-ñòàðà îò òåçè íà Ãðàäåøíèöà è Êàðàíîâî. Ñïîðåä ó÷åíèòå òîâà å íàé-äðåâíàòà ôîðìà íà ïèñìåíîñò â ñâåòà çà ñåãà, êîÿòî å ïðîòîòèï íà ëèíåàðíîòî ïèñìî. (ñí. ¹ 17). Íà âúïðîñíàòà ïëî÷êà ñï. ÀÂÈ-ÒÎÕÎË îòäåëè öÿëà ñòàòèÿ â áð. 22 îò 2002 ã. Èíòåðåñíîòî, å ÷å íà ïëî÷êàòà ïðèñúñòâà êðúã ñ
385
ÀÂÈÒÎÕÎË ñí. 17
òî÷êà-ñèìâîë íà Ñëúíöåòî õàðàêòåðåí ñúùî çà äðåâåí Åãèïåò, Êèòàé è òâúðäå õàðàêòåðåí êàòî ðóíåí çíàê íà Ñëúíöåòî è ñèìâîë íà ÒÀÍÃÐÀ ïðè äðåâíèòå áúëãàðè. Òîâà ñïîðåä àâòîðà å òâúðäå ñåðèîçíî äîêàçàòåëñòâî, ÷å ñèìâîëèòå íà ñâàñòèêàòà è Ñëúíöåòî ñà ïðåíåñåíè êàòî åçîòåðè÷íè ñèìâîëè íà èçòîê ïðè ïðåñåëåíèåòî íà äðåâíîòî áàëêàíñêî íàñåëåíèå. Êàòî äîïúëíåíèå ùå îòáåëåæà, ÷å èçîáðàæåíèÿòà íà ìèòè÷íèòå ãðèôîíè êàòî õàðàêòåðåí îðíàìåíò ïðèñúñòâà ïî äðåâíî áúëãàðñêèòå ñúêðîâèùà îò Íàã Ñåíò Ìèêëîø( èçâåñòíî îùå è êàòî ñúêðîâèùå íà Àòèëà), ïî àïëèêàöèè â Êóáåðîâà è Âîëæêà Áúëãàðèÿ, èìà ãî â çëàòíîòî ñúêðîâèùå îò Âåëèêè Ïðåñëàâ è ïð., êîåòî å òâúðäå àíàëîãè÷íî, êàòî ñòèëèñòèêà è çà ñêèòñêèòå ñúêðîâèùà. Ñúùîòî ñå îòíàñÿ è çà õóäîæåñòâåíèòå îðíàìåíòè ñ äðàêîíè. Íî äà ïðîäúëæèì ñ èíôîðìàöèÿòà íà ðóñêèòå ó÷åíèòå çà Óêîêñêàòà ïðèíöåñà. Òå óñòàíîâÿâàò, ÷å ïðè òàçè ìóìèÿ å íàïðàâåíà áàëñàìàöèÿ, êàòî çà ðàçëèêà îò Åãèïåò, òóê òÿ å èçâúðøåíà, êàòî çà öåëòà ñà èçïîëçâàíè ñïåöèàëíà ãëèíà è òðåâè îò ðàéîíà. Ñïîðåä Íàòàëèÿ Ïîëîñìàê - â IV êíèãà íà “Èñòîðèÿ” íà Õåðîäîò ñå îïèñâà ñêèòñêà áàëñàìàöèÿ. Ñëåä øåñò ãîäèíè ïðîó÷âàíå è àíàëèç íà åêèï îò ãåíåòèöè, àíòðîïîëîçè, àðõåîëîçè ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà àêàä. Âÿ÷åñëàâ Ìîëîäèí îò Ðóñêàòà Àêàäåìèÿ íà íàóêèòå, ó÷åíèòå óñòàíîâÿâàò, ÷å äðåâíèòå ìóìèè ñå îòíàñÿò êúì ò. íàð. Ïàçàðúêñêà êóëòóðà ïðèíàäëåæàùà íà ñêèòñêèÿ åòíîñ, êàêòî è ÷å âúëíåíèòå òúêàíè íå ñà ñ êèòàéñêè ïðîèçõîä.  Ìîñêâà å íàïðàâåí ÄÍÊ àíàëèç, êîéòî ïîñî÷âà, ÷å ìóìèÿòà íà Óêîêñêàòà ïðèíöåñà, íå å ìîíãîëîèä, à âúçñòàíîâêàòà íà ëèöåòî ïî ÷åðåïà ïîêàçâà òèïè÷íî åâðîïåèäíè ÷åðòè (âæ öâ. ïðèë. ¹21). Îò âñè÷êî èçëîæåíî äîòóê ñ÷èòàì, ÷å íàõîäêèòå îò Àëòàé, ñàìî äîïúëâàò êàðòèíàòà è ïîäêðåïÿò òåçàòà íà ïðîô. Âèêòîð Ìàèð è äðóãèòå ó÷åíè çà ðàçñåëâàíåòî íà åâðîïåèäè íà èçòîê. Ñïîðåä àâòîðà íà òîâà èçñëåäâàíå, ìóìèèòå îò Òàðèì è Àëòàé ñå îêàçâàò îíîâà îáåäèíÿâàùî è ëèïñâàùî äî ñåãà çâåíî âúâ âðåìåòî ìåæäó õóíñêàòà, ïàìèðñêàòà è òðàêî-êèìåðèéñêàòà òåîðèÿ, ïîñòàâÿéêè äðåâíàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ â íîâà ñâåòëèíà. Âñúùíîñò ñêèòè ñå îêàçâà ñáîðíî ïîíÿòèå çà åäèí è ñúù ðîäñòâåí íàðîä, à ñúùîòî âàæè è çà ò. íàð. õóíè( íàé- âå÷å çà ò.í. çàïàäíè èëè Öàðñêè õóíè) à äîêîëêîòî ïðè òÿõ èìà àçèàòñêè ïðèìåñ òî òå ñà îò ñìåñåíè áðàêîâå è ñà äî 10%. Íî òóê ëîãè÷íî èäâà èçâîäà , ÷å êèòàéöèòå îçíà÷àâàò ñêèòèòå ñ èìåòî õóíè , êîåòî å î÷åâèäíî îò àíàëèçà íà ðóñêèòå ó÷åíè çà ïðîèçõîäà è äàòè-
386
ðîâêàòà íà ìóìèèòå. Òåçàòà íà ñëàâÿíî-òþðêñêàòà òåîðèÿ, ÷å ñêèòñêèÿ åòíîñ ...”èç÷åçàë”, ñëåä íåãî íåçíàéíî êàê “èç÷åçíàëè” è õóíèòå è íàêðàÿ, ÷å ïðàáúëãàðèòå ( êîèòî áèëè òþðêè è ìîíãîëîèäè ?!), ñå “ ïðåòîïèëè â ñëàâÿíñêîòî ìîðå”, áåç ñëàâÿíîôèëèòå äà íè îáÿñíÿò êàê òðàêèòå, êàòî íàé-ìíîãîáðîéíèÿ íàðîä ñïîðåä Õåðîäîò, à è áúëãàðèòå, êîèòî “çàëÿëè” öåëèÿ Áàëêàíñêè ïîëóîñòðîâ ïðåç V è VI â. ñë. Õð. ñïîðåä âèçàíòèéñêèòå õðîíèñòè, ìîãàò ïðîñòî òàêà äà ...èç÷åçíàò “ðîìàíèçèðàíè è ñëåä òîâà ïðåòîïåíè” â íÿêàêâî ìîðå îò ñêëàâèíè?! Òîçè òåðìèí – ÑÊËÀÂÈÍÈ å òî÷íèÿ òåðìèí îò âèçàíòèéñêèòå õðîíèñòè ñ êîéòî òå áèäåéêè è öúðêîâíèöè íàðè÷àëè íåõðèñòèÿíèòå è àðèàíèòå(îáÿâåíè çà åðåòèöè) îçíà÷àâàù áóêâàëíî ðîáè.  ñëó÷àÿ å áèë óïîòðåáÿâàí è êàòî ðåëèãèîçåí æàðãîí çà “íå÷åñòèâöè”- õîðà èçïîâÿäâàùà ìðúñíà âÿðà. Êàê ïîñëå îò ïðèëàãàòåëíîòî ñêëàâèíè ñòàíàõà åòíîñà “ñëàâÿíè”, å äðóãà òåìà íà êîÿòî íÿìà äà ñå ñïèðàì. Íåêà òóê íàïðàâèì ñàìî åäíî îáùî îáçîðíî ñðàâíåíèå ìåæäó òðàêè è áúëãàðè, ñïîðåä èñòîðè÷åñêèòå äàííè (âèæ òàáëèöàòà). Ñïîðåä àêàä. Âëàäèìèð Ãåîðãèåâ äðåâíîáúëãàðñêèÿò åçèê å ðîäñòâåí íà òðàêèéñêèÿ. Èíòåðåñíî å òîâà, ÷å ìíîãî óæ ëàòèíñêè äóìè èìàò íåî÷àêâàíî òðàêî-áúëãàðñêà îñíîâà à îòòàì ñå ïîÿâÿâàò â íåìñêèÿ è àíãëèéñêèÿ. Îñâåí òîâà îò Òèõèÿ îêåàí äî Àòëàíòèêà, êàêòî è Áëèçêèÿ Èçòîê èçîáèëñòâàò äðåâíîáúëãàðñêè òîïîíèìè-Øèïêà (Øèïêè-ïðîõîä â Òèáåò), Áàéêàë, Áàë/ã/õàðà, Êó÷à, åçåðî Áàëõàø, âðúõ Òåíãðè â Òÿí Øàí, Øóìåð-Ñóìåð, Èñòúð (Èùàð), Ñàêàð- â þãîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ- Ñàêàð â äðåâåí Åãèïåò, ðåêà Äóëî â Ìîíãîëèÿ, ãðàä Áóãàðà (Áóõàðà), Áàëêàí, Àëïè, Êàí, Ïèðèí – Ïèðèíåè, ïëàíèíñêàòà âåðèãà Áóãàðà â Ïèðèíåèòå, äåñåòêè èìåíà ñ îñíîâà Áîëã - Áóëãàðè-Áóëãàðî â Ñåâåðíà Èòàëèÿ è Èðëàíäèÿ ïð. Òóê áèõìå äîáàâèëè ïîðàçèòåëíîòî ñõîäñòâî ìåæäó äðåâíèÿò èðëàíäñêè âëàäåòåë Ugaine More, êîéòî íîñè èìåòî íà áúëãàðñêàòà äèíàñòèÿ Óãàèí, êàêòî è èìåòî Murtagh, êúäåòî àíàëîãèÿòà íà òîâà äðåâíî èðëàíäñêî èìå å ïîðàçèòåëíà ñ èìåòî íà áúëãàðñêèÿ âëàäåòåë Îìóðòàã, îùå ïîâå÷å êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ïðåä èðëàíäñêèòå èìåíà, ÷åñòî ñå ñëàãà áóêâàòà “`Δ.  èìåíàòà íà ìíîãî èðëàíäñêè ñåëèùà êàòî Borrisokane, BorrisIdrone, Borrisoleigh, Borris-in-ossory îòêðèâàìå èñêîííîòî áúëãàðñêî èìå Áîðèñ. Òóê ùå äîïúëíèì èíòåðåñíîòî ñâåäåíèå îò ñòàòèÿòà â èíòåðíåò îçàãëàâåíà Invasion Cyrcle of Ireland, ñïîðåä êîÿòî íàðîäúò Áîëã ðàçäåëèë Èðëàíäèÿ íà ïåò ÷àñòè ìåæäó ïåòèìà áðàòÿ, êîåòî íè íàïîìíÿ çà ëåãåíäàòà ñúñ çàâåòà íà Êàí Êóáðàò êúì ïåòòå ìó ñèíà. È îùå åäíà ïðåëþáîïèòíà êîíñòàòàöèÿ ñâúðçàíà ñ èìåòî íà “ñëàâÿíñêèÿ” áîã Ïåðóí. Ñïîðåä ñïåöèàëèñòà ïî îíîìàñòèêà Ë. Ãèäðèí (âèæ “Äðåâíåéøåÿ îíîìàñòèêà Âîñòî÷íûõ Áàëêàí”ñòð. 88) “... è òàê, äðåâíåéøèé ñëîé áàëêàíñêîé îíîìàñòèêè, âîñõîäÿùèé ê è-å, Per(k)un èëè Per(k)u(n), ñîñòîâëÿþò èñêîííî ôðàêèéñêèå ëåêñåìû”, ò.å. äóìàòà Ïåðóí å îò ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ ïðîèçõîä !! Êàê îò òðàêèéñêà äóìàòà å ñòàíàëà “ñëàâÿíñêà“ îñòàâÿìå çà êîìåíòàð íà ñïåöèàëèñòèòå ïî ñëàâÿíî-òþðêñêàòà òåîðèÿ. Îò öÿëîñòíîòî íè èçñëåäâàíå ïðîèçòè÷àò ñëåäíèòå ëîãè÷åñêè èçâîäè: 1. Äðåâíîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è Ïðè÷åðíîìîðèåòî çàïî÷âà äà ìèãðèðà ñëåä ïðèðîäåí êàòàêëèçúì(êàòàêëèçìè)- ò. íàð. Ïîòîï îêîëî 5 500 ã. ïð. Õð. â íÿêîëêî ïîñëåäîâàòåëíè âúëíè è â ðàçëè÷íè ïîñîêè.
ÀÂÈÒÎÕÎË
2. Ìèãðèðà ãëàâíî íàñåëåíèåòî îêîëî áðåãà íà ×åðíî ìîðå, à íàñåëåíèåòî îò âúòðåøíîñòòà ìèãðèðà â ïî-ìàëêà ñòåïåí, êàòî ïî-ãîëÿìàòà ìó ÷àñò îñòàâà ïî ìåñòà. 3. Ïðåñåëåíèÿ èìà è â ïåðèîäà 3000 1000 ã. ïð. Õð., êàòî òîâà íàñåëåíèå å íîñèòåë íà äðåâíà êóëòóðà è ïî ïúòÿ ñè íàëàãà äúðæàâíîñò, êàòî ïî òîçè íà÷èí îñúùåñòâÿâà öèâèëèçàòîðñêà ìèñèÿ íà çàïàä è íà èçòîê äî Êèòàé è ßïîíèÿ (äðåâíîòî íàñåëåíèå íà ÿïîíñêèòå îñòðîâè ñà Àéíèòå áåëè õîðà, äíåñ íàáðîÿâàùè åäâà íÿêîëêî äåñåòêè õèëÿäè). 4. Ðàéîíèòå íà äàëå÷íèÿ èçòîê, îáèòàâàíè îò ò. íàð. ñêèòè, ñå ÿâÿâàò âòîðè÷íè ïîñåëåíèÿ, êàêòî è ðàéîíèòå íà Ïàìèð, Õèíäóêóø è Òàðèì. 5. Ìíîãîáðîéíèòå äàííè îò òîïîíèìè è èìåíà íà ñòîêè è ïðåäìåòè îò áèòà ñ îñíîâà Áîëã (Áîëãàð) íè äàâà îñíîâàíèå äà çàÿâèì, ÷å áúëãàðèòå ñà îñòàâèëè òðàéíè êóëòóðíè ñëåäè îò ñâîåòî ïðåáèâàâàíå íà çàïàä è íà èçòîê è ñà ìíîãî ïî-äðåâíè â ñðàâíåíèå ñ äîñåãàøíàòà îôèöèàëíà âåðñèÿ. 6. Êîëêîòî äî âúïðîñà çàùî òå ñà âîäèëè íîìàäñêè íà÷èí íà æèâîò, îáÿñíåíèåòî å, ÷å ñêîòîâúäñòâîòî è îòãëåæäàíåòî íà õèëÿäè êîíå èçñêâà îãðîìíè òðåâíè ïëîùè, à â òåçè óñëîâèÿ íàé-ïîäõîäÿùè ñå îêàçâàò êîæåíèòå äðåõè (ñ òÿõ ñà îáëå÷åíè è ñêèòèòå - âèäíî îò ìíîæåñòâîòî èçîáðàæåíèÿ ïî ñêèòñêèòå ñúêðîâèùà). Íèêîé äî ñåãà íå äàâà ñíîñíî îáÿñíåíèå êàê òåçè íîìàäè ñòðîÿò áåëîêà-
ìåííè êðåïîñòè îò äÿëàí êàìúê ùîì óñåäíàò çà ïî-äúëãî âðåìå, è îò êúäå ñà òåçè óìåíèÿ? 7. Äîñåãàøíàòà òåçà áèòóâàùà â èñòîðèÿòà, ÷å îò èçòîê èìà Âåëèêî ïðåñåëåíèå íà äèâè íîìàäè , êàêòî è ÷å òàêà íàðå÷åíèòå õóíè è áúëãàðèòå ñà ìîíãîëîèäè, ïîäëåæè íà îñíîâíî ïðåðàçãëåæäàíå. Îò èçòîê, èçòëàñêàíè îò êèòàéöè è ìîíãîëè, ñå ïðåñåëâàò îòíîâî íà çàïàä åâðîïåèäè, ÿäðîòî íà êîèòî å âîäåùàòà äðåâíîáúëãàðñêà äèíàñòèÿ ÄÓËÎ îò êîÿòî äèíàñòèÿ å êàí Àòèëà ñúçäàòåëÿ íà îãðîìíàòà èìïåðèÿ íà ò. íàð. õóíè îò Óðàë äî ð. Ðåéí è ðàçòúðñèëà Ðèìñêèÿ ñâÿò. È òîâà ñà ïîòîìöèòå íà ìèãðèðàëîòî ïðåäè õèëÿäîëåòèÿ áàëêàíñêî è ïðè÷åðíîìîðñêî íàñåëåíèå. 8. È òàêà â çàêëþ÷åíèå ñå íàëàãà òåçàòà, ÷å áúëãàðèòå ñà ïîòîìöè íà ïðàäðåâíèÿ íàðîä Ïåëàçãè (Áåëàçãè) íàé-ñòàðèÿò èçâåñòåí íàðîä íà Áàëêàíèòå. Áúëãàðñêèÿò åòíîñ å íàðè÷àí â ðàçëè÷íè ïåðèîäè îò âðåìå îò ÷óæäèòå õðîíèñòè ñ ðàçëè÷íè èìåíà òðàêè, êèìåðè, ñêèòè, ñàðìàòè, ìèçè, õóíè, áóðäæàíè, áóëõè. Îñâåí òîâà çà èäåíòèôèêàöèÿ íà áúëãàðèòå ñà èçïîëçâàíè è èìåíà êàòî: îíîãóðè, óòèãóðè, êóòðèãóðè, óíîãîíäóðè, êîãðàãè, îãõîíäîð-áóëãàð, êóïè-áóëãàð, êó÷èáóëãàð, áàðñèëè (âàðñàöè, áåð÷óë, áåðçèòè), õàçàðè, áóðòàñè è äðóãè. Âúïðåêè ìíîãîáðîéíèòå ñè ìèãðàöèè, ïîòîìöèòå íà äðåâíîòî áàëêàíñêî íàñåëåíèå ñå çàâðúùàò ñëåä õèëÿäè
387
ÀÂÈÒÎÕÎË ãîäèíè îòíîâî â ïðàäðåâíàòà ñè çåìÿ ïðè ñâîèòå ðîäíèíè. Èíòåðåñåí å è ôàêòà, ÷å òåðèòîðèÿòà íà òàêà íàðå÷åíàòà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, ó÷óäâàùî îáåäèíÿâà â ãðàíèöèòå ñè âñè÷êè ñòàðè òðàêèéñêè ïîñåëåíèÿ, à îñâåí òîâà èìåòî íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñúäúðæà â îñíîâàòà ñè ÁÎËà (ÁÀËÃ) è âëàäåòåëñêàòà òèòëà ÊÀÍ. Ôàêò å è ÷å íà ðúêîïèñ-êàðòà ñúñòàâåíà îò Ñâ. Éåðîíèì(331-420 ã.) è ñúõðàíÿâàíà â Áðèòàíñêèÿ ìóçåé(ïðåïèñ íà ïî-ðàííà êàðòà íà âëàäèêàòà Åâñåâèé (270-338), òåðèòîðèÿòà ïîä ðåêà Äóíàâ å îçíà÷åíà, êàòî “Ìèçèÿ òóê è Áúëãàðèÿ”. Ñïîðåä àâòîðà èìåòî áúëãàðè å ñâúðçàíî ñ âåðñêî ïîíÿòèå è çàòîâà â ïîñòàðèòå õðîíèêè ëèïñâà. Áîëã-àðèè ñå ÿâÿâà ïî-êúñíî, êàòî å îçíà÷àâàëî ïðèíàäëåæíîñò êúì âåðñêà äîêòðèíà ñúñ ñëúí÷åâ êóëò è îçíà÷àâà “îçàðåíèòå”, “ñèÿéíèòå”, “ñèíîâå íà ñâåòëèíàòà”, “õîðà íà Ñëúíöåòî”. Íåêà íå çàáðàâÿìå è ôàêòà, ÷å ðåäèöà áúëãàðñêè ïëåìåíà - êóòðèãóðè, óíóãóðè, óòèãóðè è äð. íîñÿò íàñòàâêàòà “ãóðè”, à äóìàòà “ãóðî” íà ñàíñêðèò îçíà÷àâà “Ó÷èòåë”, “âèñø äóõîâåí íàñòàâíèê”. Âåðîÿòíî ïúðâîíà÷àëíî íîñèòåëè íà òîâà èìå ñà áèëè íîñèòåëèòå íà åçîòåðè÷íèòå ïîçíàíèÿ - æðåöèòå (êîëîáðè) è àðèñòîêðàöèÿòà, à ïî-êúñíî è ïîä÷èíåíîòî èì íàñåëåíèå ïðèåìà òîâà èìå. Äîêàçàòåëñòâî â òàçè íàñîêà ñà äóìèòå íà Ñàâó Àðòúÿí - 89-ãîäèøíà àëòàéñêàòà øàìàíêà çà çíà÷åíèåòî íà äóìàòà “áîëúãàð”, äîêóìåíòèðàíî ïðåç 1998 ã. îò åêèïà íà â. “Íîùåí òðóä” Ìàêñèì Êàðàäæîâ è Öâåòàí Òîì÷åâ ïðè ïîñåùåíèåòî èì â ðàéîíà íà äàëå÷íèÿ èçòîê è Àëòàé: “Áîëúãàð å ÷îâåê, êîéòî îöåëÿâà ñëåä ïðåìåæäèÿ. Íèå âÿðâàìå, ÷å òàêúâ ÷îâåê å áåëÿçàí è äóõîâåòå ãî ïàçÿò, çàùîòî òðÿáâà äà ãî áúäå...!” Ñúùî òàêà, ñïîðåä àðàáñêèÿ ïúòåøåñòâåíèê Àáó Õàìèä àë-Ãàðíàòè (1135 ã.) áúëãàðèí îçíà÷àâà - “çíàåù”, “ìúäúð ÷îâåê”, “ó÷åí ÷îâåê”, êîåòî òîé óçíàë îò êíèãàòà “Áóëãàð Òàðèõè” (Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ) ïðè ïîñåùåíèåòî ñè â ñòîëèöàòà íà Âîëæñêà Áúëãàðèÿ- ãðàä Áîëãàð. È òàêà âñè÷êî â òîçè äðåâåí èñòîðè÷åñêè ïúçåë ñè èäâà õðîíîëîãè÷íî íà ìÿñòîòî è êîéòî èñêà ùå ãî âèäè è îñúçíàå. Çà òîâà íà áàçàòà íà âñè÷êî èçëîæåíî äîòóê, ïðåäëàãàì ñèíòåçà ìåæäó òðàêî-êèìåðèéñêàòà, õóíñêàòà è ïàìèðñêà òåîðèÿ, êîèòî íå ñè ïðîòèâàðå÷àò, à âçàèìíî ñå äîïúëâàò, äà ñå îçíà÷è êàòî àâòîõòîííî-ìèãðàöèîííà òåîðèÿ çà åòíîãåíåçèñà íà áúëãàðèòå. Ñïîðåä àâòîðà, âñè÷êè íàñòîÿùè è áúäåùè àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ ó íàñ è ïî ñâåòà, ñàìî ùå äîïúëíÿò ñ íîâè ôàêòè ïðàâîòàòà íà èçëîæåíàòà òåçà. Âñå îùå âëàñòâàùàòà ïñåâäîíàó÷íà òåîðèÿ çà “ñëàâÿíñêî-òþðêñêèÿò“ ãåíåçèñ íà áúëãàðèòå îòäàâíà å ïîâå÷å îò ñìåøíà, æàëêà è îáñëóæâà ÷óæäè èíòåðåñè. Íå ìîæå òåîðèÿ, íàëîæåíà ÷ðåç èäåîëîãèÿòà íà ðóñêèÿ ïàíñëàâèçúì â Áúëãàðèÿ ïðåç XIX âåê, çàòâúðäåíà ïîñðåäñòâîì òîòàëèòàðíèòå ñðåäñòâà íà Êîìóíèñòè÷åñêèÿ èíòåðíàöèîíàë ïðåç XX âåê è ïîëçâàùà îòðå÷åíàòà Ìàðêñèñòêî-Ëåíèíñêà ìåòîäîëîãèÿ, ïðåç ïåðèîäà íà êîìóíèñòè÷åñêàòà äèêòàòóðà îò 1944 ã. äî 1989 ã äà å áàçà çà íàó÷íîñò è êîìïåòåíòíîñò íà äíåøíèòå èñòîðèöè ó íàñ. Íå ìîæå íà áàçà âúçñòàíîâêà íà 2-3 ÷åðåïà è òî ñàìî îò åäèí ó÷åí, äà ñå òâúðäè ÷å áúëãàðèòå ñà ìîíãîëîèäè. Òîâà èçèñêâà ïîâå÷å
388
âúçñòàíîâêè, êàòî å ëþáîïèòíî äà ñå èçñëåäâàò íàïðèìåð ÷åðåïèòå ñ èçêóñòâåíà äåôîðìàöèÿ îò íåêðîïîëà êðàé ãð. Äåâíÿ, íî îò ó÷åíè îò Çàïàäíà Åâðîïà, à íå îò îáðåìåíåíè îò áëèçêîòî íè ìèíàëî õîðà ñ äîãìàòè÷íî ìèñëåíå. Íàóêà èìà òîãàâà, êîãàòî èìà òâîð÷åñòâî, îòêðèâàòåëñêè äóõ è êîãàòî èìà ïîëåìèêà è ñïîðîâå. Íèêîé íå ìîæå äà çàáðàíè òúëêóâàíåòî è èçñëåäâàíåòî íà èñòîðè÷åñêè òåìè ñ äîâîäà, ÷å” âèå íå ñòå èñòîðèöè à ñòå ëþáèòåëè “ çàùîòî è èñòîðèÿòà íå å Áèáëèÿ çà äà áúäå êàòî öúðêîâíà äîãìà ñ ïðàâîòî çà òúëêóâàíèå ñàìî îò îïðåäåëåíè ëèöà. Èñòîðè÷åñêàòà íàóêà â çàïàäíà Åâðîïà è Àìåðèêà îòäàâíà ïîëçâà ïîìîùòà íà èíòåðäèñöèïëèíàðíèÿ ïîäõîä çà ðåøàâàíå íà èñòîðè÷åñêè è àðõåîëîãè÷åñêè âúïðîñè. Çàòîâà å êðàéíî âðåìå ðîäíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà äà èçëåçå îò ëåòàðãè÷íèÿ ñè ñúí è äà ïðîçðå èñòèíàòà. Àâòîõòîííî - ìèãðàöèîííàòà òåîðèÿ çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå òðÿáâà äà ñòàíå äîñòîÿíèå íà ñâåòîâíàòà íàóêà è äà çàëåãíå â îñíîâàòà íà Áúëãàðñêàòà íàöèîíàëíà äîêòðèíà.
Áèáëèîãðàôèÿ 1. Àâðàìîâà Ìàÿ, Èâàíîâ Èâàí - “Âàðíåíñêè íåêðîïîë” - èçä. Àãàòî, Ñîôèÿ 1994 ã. 2. àêàä. Âëàäèìèð Ãåîðãèåâ “Òðàêèòå è òåõíèÿò åçèê“ ÁÀÍ 1977 ã. 3. Ãèäðèí Ë.À. “Äðåâíåéøàÿ îíîìàñòèêà Âîñòî÷íûõ Áàëêàí “ ÁÀÍ 1981 ã. / ñòð. 88/ 4. Äèìèòðîâ Áîðèñëàâ - “Àòëàíòèäà, ïîòîï è ×åðíî ìîðå” 2001 ã. Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè” 5. Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ ñï “Àâè-òîõîë”, êí. 25, 2003 ã., ñòð. 25 6. Äèìèòðîâ Ïåòêî, Äèìèòðîâ Äèìèòúð “×åðíî ìîðå, ïîòîïúò è äðåâíèòå ìèòîâå” - èçä. “Ñëàâåíà”, 2003 ã. 7. Äîáðåâ Ïåòúð. Ñòîïàíñêà êóëòóðà íà ïðàáúëãàðèòå, èçä. ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1986 ã. 8. Äîáðåâ Ïåòúð. Ïðàáúëãàðèòå. Ïðîèçõîä, åçèê, êóëòóðà- íîâ ïðî÷èò. ÈÊ “Ïðîêñèìà” , Ñîôèÿ , 1991 ã. 9. Äîáðåâ Ïåòúð, Áúëãàðè, òþðêè, ñëàâÿíè. ÈÊ “ Îãëåäàëî”, Ñîôèÿ, 1998 ã. 10. Äîáðåâ Ïåòúð, Áúëãàðñêè îãíèùà íà öèâèëèçàöèÿ íà êàðòàòà íà Åâðàçèÿ, Òàíãðà Íàê Ðà- Îáùîáúëãàðñêà ôîíäàöèÿ, Ñîôèÿ,1998 ã. 11. Êàðàäæîâ Ìàêñèì - “ ïðàðîäèíàòà. Èñòîðèêî-ïúòåïåñíè áåëåæêè îò Òÿí Øàí è Àëòàé” - ÈÊ Îãëåäàëî, 2004 ã., ñòð. 29-31; ñòð. 57-63; ñòð. 83-85. 12. Êèòîâ Ãåîðãè “Òðàêèéñêè êóëòîâ öåíòúð Ñòàðîñåë” 12. Ìàíäàäæèåâà Ìàðèÿ, “Âåëèêîòî åäèíñòâî íà ïðèðîäàòà è ÷îâåêà” êí. I, 1997 ã., ñòð. 253. 13. Ä-ð Êàÿäæèåâ Àíãåë “Ó÷åáíèê è ïðàêòè÷åñêî ðúêîâîäñòâî ïî àóðèêóëîòåðàïèÿ“ ÷àñò âòîðà 2005 ã. 14. Ïèòìàí Ó. Ðàÿí Ó. “Íîåâèÿò ïîòîï“ ñëàâåíà 2000 ã. (ñòð. 230232; 263-265) 15. Ñïèñàíèå “Êèòàé” áð. 6, 2004 ã. 16. Íèêèòîâ Ñòåôàí “Äðåâíèòå öèâèëèçàöèè -2” Íàðîäíà ïðîñâåòà, Ñîôèÿ 1983 ã. 17. http//www.regnum.ru.news/112867.html 18. http://ziezi.net/bolg/ 19. http://www.orkneyjar.com
ÀÂÈÒÎÕÎË ÑÚÄÚÐÆÀÍÈÅ ÑÒÒÀ ÍÀ ÑÒÀÐÈÒÅ ÌÀÊÅÄÎÍÖÈ ....................................................................................................................................................................... 7 Ïðîô. Ãàí÷î Öåíîâ ÐÈÒÓÀËÍÈ ×ÀØÈ ×ÅÐÅÏÈ ÏÐÈ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ ......................................................................................................................... 15 Ä-ð Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ ÑÚ×ÈÍÅÍÈß, ÏÓÁËÈÊÓÂÀÍÈ ÍÀÑÊÎÐÎ, ÇÀÍÈÌÀÂÀÙÈ ÑÅ Ñ ÈÑÒÎÐÈßÒÀ È ÍÀÑÅËÅÍÈßÒÀ ÍÀ ÒÀÐÈÌÑÊÀÒÀ ÊÎÒËÎÂÈÍÀ  ÏÎÑËÅÄÍÎÒÎ ÕÈËßÄÎËÅÒÈÅ ÏÐÅÄÈ ÕÐÈÑÒÀ ................................................................................................ 26 ñò. í. ñ. àðõ. Äèìèòúð Ä. Ñúñúëîâ ÍÀÐÎÄÍÈÒÅ ÒÐÀÄÈÖÈÈ È ÍÀÉ-ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÊÎÐÅÍÈ ÍÀ ÏÐÀÁÚËÃÀÐÈÒÅ .................................................................................... 34 Ñàâà Êîñòîâà ÏÐÀÐÎÄÈÍÀ È ÏÐÅÑÅËÅÍÈß ÍÀ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ ........................................................................................................................ 38 ä-ð Æèâêî Âîéíèêîâ ÍÀÐÎÄÚÒ ÃÎÑÏÎÄÅÍ ........................................................................................................................................................................................... 53 Ëú÷åçàð Òîøåâ ÑÒÀÐÎÁÚÀÃÀÐÑÊÈ ÈËÈ ÑÒÀÐÎÑËÀÂßÍÑÊÈ ....................................................................................................................................... 56 ïðîô. Äîðà Èâàíîâà Ìèð÷åâà ÐÅËÈÃÈß È ÐÅ×, ÂÐÅÌÅ È ÍÀÐÎÄ .................................................................................................................................................................. 58 Åìèë Çàõàðèåâ ÃÅÎÐÃÈ ÑÒÎÉÊΠÐÀÊÎÂÑÊÈ ......................................................................................................................................................................... 64 Ïîäáîð è ðåäàêöèÿ Åìèë Êîñòàäèíîâ è Åìèë Çàõàðèåâ ÏÚÒßÒ ÍÀ ÕÚÐÂÀÒÈÒÅ ÎÒ ÈÍÄÈß ÄÎ ÀÄÐÈÀÒÈÊÀ ................................................................................................................................ 69 Ìàòî Ìàð÷èíêî ÁÚËÃÀÐÈÒÅ Â ÈÒÀËÈß ........................................................................................................................................................................................ 72 Ä-ð Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ ÀÌÀÇÎÍÊÈÒÅ ×ÀÑÒ ÎÒ ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÅÒÍÎÑ ........................................................................................................................................ 77 Ãàëÿ Ìàäæàðîâà ÊÚÌ ÂÚÏÐÎÑÀ ÇÀ ÔÎÐÌÈÐÀÍÅÒÎ ÍÀ ÐÎÄÎÏÑÊÎ-ÁÅËÎÌÎÐÑÊÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ (VIXII ÂÅÊ) ........................................ 85 Ðàéêî Ñåôòåðñêè ÎÒÊÎËÅ ÑÌÅ Â ÅÂÐÎÏÀ ...................................................................................................................................................................................... 96 àðõ. Ñëàâè Äîí÷åâ ÏÈÑÌÅÍÈ ÑÂÅÄÅÍÈß ÇÀ ÄÂÈÆÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÏËÅÌÅÍÀÒÀ ÊÓÒÈÈ È ÒÅÕÍÈÒÅ ÍÀÑËÅÄÍÈÖÈ ÊÓÒÈÃÓÐÈÒÅ .............. 99 ä-ð Ëèëè Ðàé÷åâà XÓHCKOTO ÍÀ×ÀËÎ Â ÊÈÒÀÉÑÊÀÒÀ ÌÈÒÎËÎÃÈß ............................................................................................................................. 109 ä-ð Ñâåòëîçàð Ïîïîâ ÃÅÎÃÐÀÔÑÊÎÒÎ ÐÀÇÏÐÅÄÅËÅÍÈÅ ÍÀ ÒÐÀÊÈÉÑÊÈÒÅ ÏËÅÌÅÍÀ ................................................................................................. 115 Éîðäàí Äåòåâ ÏÈÑÌÅÍÈ ÑÂÅÄÅÍÈß ÇÀ ÄÂÈÆÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÏËÅÌÅÍÀÒÀ ÁÅÐÑÈËÈ/ÂÅÐÑÈËÈ/ ÁÅÐ×ÓË / ÁÅÐÇÈÒÈ/ÂÀÐÑÀÖÈ ......... 122 ä-ð Ëèëè Ðàé÷åâà ÒÀÐÈÌ È ÁÀÊÒÐÈß ............................................................................................................................................................................................... 140 Ïåòúð Ãîëèéñêè ÒÅÍÃÐÈ ....................................................................................................................................................................................................................... 153 ïðîô. ä-ð Ëåí÷î Äèìèòðîâ ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÈ ÍÀÄÏÈÑ ÎÒ ÁÀÒÀØÊÎ-ÄÎÑÏÀÒÑÊÈß ÐÅÃÈÎÍ ÎÒ VIIIÕ ÂÅÊ .............................................. 158 Ðàéêî Ñåôòåðñêè ÁÎÉÍÈ ÈÇÊÓÑÒÂÀ, ÂÎÅÍÍÎ ÄÅËÎ È ÂÚÎÐÚÆÅÍÈÅ ÍÀ ÒÐÀÊÈ, ÑÊÈÒÈ È ÄÐÅÂÍÈ ÁÚËÃÀÐÈ ........................................... 165 ä-ð Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ ÏÐÈÍÎÑ ÊÚÌ ÏÐÎÓ×ÂÀÍÅÒÎ ÍÀ ÏÅÐ×ÅÌÀ ÈËÈ ×ÎÌÁÀÑÀ Ó ÑÒÀÐÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ ...................................................... 206 Ðàéêî Ñåôòåðñêè ÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ ÇÈÅÇÈ - ÎÏÈÒ ÇÀ ÈÄÅÍÒÈÔÈÊÀÖÈß ............................................................................................................................ 216 ä-ð Ñâåòëîçàð Ïîïîâ ÒÐÀÊÈÒÅ ÑÀ ÁÚËÃÀÐÈ ....................................................................................................................................................................................... 220 Åìèë Êîñòàäèíîâ
!&'
ÀÂÈÒÎÕÎË
ÍÀÐÎÄÍÎÑÒÒÀ ÍÀ ÑÒÀÐÈÒÅ ÌÀÊÅÄÎÍÖÈ .............................................................................................................................................. 236 Ä-ð Âåñåëèí Áåøåâëèåâ ÃËÈÍÅÍÀ ÏËÎ×ÊÀ Ñ ÏÈÑÌÅÍÈ ÇÍÀÖÈ ÎÒ ÕÀËÊÎËÈÒÀ ................................................................................................................. 246 Ãåîðãè Ñòîÿíîâ ÇÀ ÐÀÇØÈÐÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÄÈÀËÅÊÒÍÀÒÀ ÎÑÍÎÂÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÊÍÈÆÎÂÅÍ ÅÇÈÊ È ÍÅÃÎÂÎÒÎ ïðîô. ä.ô.í. Áëàãîé Øêëèôîâ
ÎÁÍÎÂËÅÍÈÅ . 253
ÎÙÅ ÄÎÊÀÇÀÒÅËÑÒÂÀ, ×Å ÂÈÇÀÍÒÈß Å ÄÅËÎ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ .................................................................................................... 258 Çäðàâêî Äàñêàëîâ ÇËÀÒÅÍ ÏÐÚÑÒÅÍ Ñ ÐÓÍÍÈ ÇÍÀÖÈ .............................................................................................................................................................. 263 ïðîô. Èâàí Âåíåäèêîâ ÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ ÂÚÏÐÎÑ Â ÐÓÑÈß (ÕVI-ÕÕ Â.) .......................................................................................................................................... 265 Íèêîëàé Ïàâëîâ ÌÅÄÈÖÈÍÀÒÀ ÍÀ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÒÐÀÊÈ .......................................................................................................................................................... 268 Çäðàâêî Äàñêàëîâ ÀÇÁÓÊÀÒÀ, ÍÀÐÈ×ÀÍÀ ÊÈÐÈËÈÖÀ .............................................................................................................................................................. 271 àðõ. Ñëàâè Äîí÷åâ ÒÀÍÃÐÈÇÌÚÒ Â ÑÂÅÒËÈÍÀÒÀ ÍÀ ÃÅÎÏÎËÈÒÈ×ÅÑÊÎÒÎ ÏÎÇÍÀÍÈÅ .......................................................................................... 275 Íèêîëàé Ïàâëîâ ÊÚÄÅ Å ÈÇ×ÅÇÍÀËÀ ÂÎËÆÊÀ ÁÚËÃÀÐÈß?!... .......................................................................................................................................... 279 Ãóñìàí Õàëèëîâ  ÑÈÁÈÐÑÊÀÒÀ ÄÎËÈÍÀ ÍÀ ÖÀÐÅÒÅ ......................................................................................................................................................... 290 Õåðìàí Ïàðöèíãåð ÓÊÐÀÈÍÑÊÈ Ó×ÅÍÈ ÎÑÏÎÐÂÀÒ ÃÐÎÁÀ ÍÀ ÊÀÍ ÀÑÏÀÐÓÕ ÂÚ ÂÎÇÍÅÑÅÍÊÀ, ÑÏÐÀÂÊÀ ÇÀ ÂÚÇÍÅÑÅÍÑÊÎÒÎ (ÊÈ×ÊÀÑÊÎ) ÑÚÊÐÎÂÈÙÅ ..................................................................................................................................................................... 297 Ã. È. Øàïîâàëîâ,ä-ð I ñò. íà íàóêèòå, äèðåêòîð íà ìóçåÿ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÏÎÇÈÖÈß ÇÀ ÃÐÎÁÀ ÍÀ ÊÀÍ ÀÑÏÀÐÓÕ (ÈÑÏÅÐÈÕ, ÅÑÏÅÐÈÕ, ÅÑÏÎÐ) ...................................................... 300 ä-ð Äîðèÿí Â. Àëåêñàíäðîâ ÍßÊÎÈ ÁÅËÅÆÊÈ ÇÀ ÊÈÒÀÉÑÊÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ ........................................................................................................................................ 310 Ñàíïèí ×åí (Îòàâà, Êàíàäà) ÅÍÜÎÂÄÅÍ ................................................................................................................................................................................................................ 314 Ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÑÓÐÂÀ×ÊÀ Å ÄÐÅÂÍÈßÒ ÊÀÄÓÖÅÉ (ÑÈÌÂÎËÈ ÍÀ ÑÎËÀÐÍÀÒÀ ÃÎÄÈÍÀ) ............................................... 316 Ìèëîø Ñèäîðîâ ÇÀ Ä-P ÃÀÍ×Î ÖÅÍÎÂ È ÎÙÅ ÍÅÙÎ... .......................................................................................................................................................... 319 Çäðàâêî Äàñêàëîâ ÊÎÉ Å ÍÀÐÎÄÚÒ ÂËÚÍÄÓÐ Ó ÌÎÂÑÅÑ ÕÎÐÅÍÀÖÈ? ......................................................................................................................... 327 Ïåòúð Ãîëèéñêè ËÅÒßÙÈ ÄÐÀÊÎÍÈ ÎÐÍÀÌÅÍÒÀËÍÈ ÊÎÌÏÎÇÈÖÈÈ ÎÒ XVIII È XIX ÂÅÊ ........................................................................... 331 Ðàéêî Ñåôòåðñêè ÑÚÁÓÄÅÍÈßÒ ÄÓÕ ............................................................................................................................................................................................... 342 Éîðäàí Òàáîâ ÊÎÉ ÑÚÌ ÀÇ ............................................................................................................................................................................................................ 344 Àéãèð Ñâåðèñîí ÂÚÐÕÓ ÍÀÐÎÄÍÎÑÒÍÎÒÎ ÈÌÅ È ÐÅËÈÃÈßÒÀ ÍÀ ÏÐÀÁÚËÃÀÐÈÒÅ* ............................................................................................ 356 Äîö. Èâàí Òàíåâ Èâàíîâ, Òðàêèéñêè óíèâåðñèòåò, Ñòàðà Çàãîðà ÑÅÂËÈÅÂÑÊÀÒÀ ÊÎÒËÎÂÈÍÀ, ÑÂÅÙÀÐÑÊÎÒÎ ÒÅÊÅ ÄÅÌÈÐ ÁÀÁÀ È ÄÐÅÂÍÀÒÀ ÈÑÒÎÐÈß ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ...... 363 Ñàâà Êîñòîâà ÑÒÀÐÎÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÀÐÕÈÒÅÊÒÓÐÀ - ÍÎÑÈÒÅË È ÏÐÎÄÚËÆÈÒÅË ÍÀ ÒÐÀÊÈÉÑÊÀÒÀ ÀÐÕÈÒÅÊÒÓÐÀ .................... 372 Çäðàâêî Äàñêàëîâ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÑÀ ÏÎÒÎÌÖÈ ÍÀ ÍÀÉ-ÄÐÅÂÍÎÒÎ ÍÀÑÅËÅÍÈÅ ÍÀ ÁÀËÊÀÍÑÊÈß ÏÎËÓÎÑÒÐΠ...................................... 375 Ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ
!'
![Hierachies [Part Ii Of Ii]](https://epdf.pub/img/300x300/hierachies-part-ii-of-ii_5afba0ceb7d7bcdc12225aa8.jpg)
