Ави-Тохол: Исторически сборник. Новият прочит на българската древност, том I

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÀÂÈ-ÒÎÕÎË Èñòîðè÷åñêè ñáîðíèê òîì I ÍÎÂÈßÒ ÏÐÎ×ÈÒ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÄÐÅÂÍÎÑÒ

1

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÀÂÈÒÎÕÎË ® ©Ñúñòàâèòåëñòâî ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ

Ðåäàêòîð Äèìèòúð Äèìèòðîâ

© Èçäàâà ñäðóæåíèå “ÀÂÈÒÎÕÎ˔

âñè÷êè ïðàâà çàïàçåíè âòîðî, äîïúëíåíî èçäàíèå

Ñîôèÿ _2005 ïå÷àò ÈÊ “Âèäåëèí­” ISBN 954-8925-32-X

2

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÍÎÂÈßÒ ÏÐÎ×ÈÒ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÄÐÅÂÍÎÑÒ

Èñòîðè÷åñêè ñáîðíèê òîì I

ÀÂÈ-ÒÎÕÎË Ñúñòàâèòåëñòâî ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ Ðåäàêòîð Äèìèòúð Äèìèòðîâ

Ñäðóæåíèå “ÀÂÈ-ÒÎÕÎ˔ Ñîôèÿ 2005 ã. 3

ÀÂÈÒÎÕÎË

4

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÄÅÊÀÄÀ ÀÂÈ-ÒÎÕÎË Ïðåäè äåñåò ãîäèíè â Áúëãàðñêîòî ÷èòàëèùå â Ëîíäîí Äèìèòúð Òàáàêîâ, Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ, Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà è Þðèé Ñòîÿíîâ ðåøèõà äà çàïî÷íàò èçäàâàíåòî íà èñòîðè÷åñêî ñïèñàíèå, íà êîåòî äàäîõà èìåòî “Àâè-Òîõîë”. Ìàëêî áå òîâà ðîæäåíèå, ñâúðçàíî ñ âúíøíè ôàêòîðè, òî ñòàíà ïëîä íà äúëáîêàòà èì ëè÷íà ïîñâåòåíîñò íà òåìàòà. Ïðè òîçè ñúçèäàòåëåí ïåðèîä ñïèñàíèåòî ôîðìèðà ñâîÿ èíòåëåêòóàëåí îáëèê, ñâîÿòà àêàäåìè÷íà âèçèÿ è ñâîÿ ñåðèîçíà àóäèòîðèÿ.  äèíàìèêàòà íà èñòîðè÷åñêèÿ ìîìåíò ëè÷íîñòíè ïðèñòðàñòèÿ ñà íàäâèñâàëè íàä ïúòÿ ìó, íî êàêòî å íîðìàëíî ñ àâòåíòè÷íèòå ôåíîìåíè, òîçè ïúò ñòîè è ñåãà ñèíêðåòè÷íî êîìïàêòåí â ñâîÿòà íåïðåõîäíà ñúùíîñò. Ïðåä âàñ å ïúðâèÿò òîì îò èçáðàíè ñòàòèè, êîèòî ïðåç òåçè ãîäèíè áÿõà ïóáëèêóâàíè â òîâà ñïèñàíèå. Þáèëåÿò å ïîäõîäÿù ñëó÷àé íå ñàìî äà ñè ïðèïîìíèì ïðèíîñà íà àâòîðèòå, íî è òîçè íà íåêîëöèíàòà äàðèòåëè, áëàãîäàðåíèå íà ÷èèòî ñðåäñòâà è óñèëèÿ “Àâè-Òîõîë” óñïÿ äà èçâúðâè òîçè íå ìàëúê ïúò. Òîçè ìîìåíò å ïîäõîäÿù ïîâîä äà èì ñå çàñâèäåòåëñòâà çàñëóæåíà âèñîêà îöåíêà. Òîé å è ïîâîä äà ñè ïðèïîìíèì è îñíîâîïîëàãàùèòå ïðèíöèïè, çàä êîèòî çàñòàíà ñïèñàíèåòî è êîèòî òî íàñëåäè îò ñâîèòå èíòåëåêòóàëíè è äóõîâíè ïðåäöè è ó÷èòåëè – Äèìèòúð Ñúñúëîâ, Íèêîëàé Ñòàíèøåâ è Ôàíè Ïîïîâà-Ìóòàôîâà. À èìåííî – Âÿðíîñò êúì Áúëãàðñêàòà èäåÿ è öèâèëèçàöèÿ, æèâà è äî äíåñ, âúïðåêè âñè÷êèòå îïèòè äà áúäå ïîäìåíÿíà ïî åäèí èëè äðóã íà÷èí îò ðîäåíè èçâúí íåÿ äîêòðèíè, èäåîëîãèè è òåîðèè. Áîðáàòà ñ íàó÷íè ñðåäñòâà ñðåùó òåçè äîêòðèíè äàäå è öåííîñòíèÿ îáëèê íà “Àâè-Òîõîë”, êîåòî ãî ïðåâúðíà â òúðñåíî èçäàíèå çà íåïîõàáåíèòå îò òÿõ ÷èòàòåëè è èçñëåäîâàòåëè íà áúëãàðñêàòà äðåâíîñò. Ìú÷èòåëíî áàâíî, íî íåîòñòúïíî ÷ðåç ñïèñàíèåòî ñå íàëîæè íîâ, îòâîðåí ïîäõîä êúì èçñëåäâàíå íà òàçè äðåâíîñò, êîéòî, ìèñëÿ, ìîæå äà ñå îáîáùè, äà äàäå è äàâà ñâîèòå ïëîäîâå. Áåøå ïîäëîæåíà íà êðèòèêà îñíîâíàòà ÷óæäà äîêòðèíà çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò, ñëàâÿíîöåíòðèçìúò áåøå îáåêòèâíî è àðãóìåíòèðàíî îïðîâåðãàí. Áÿõà ïîêàçàíè âðúçêèòå íà äðåâíàòà áúëãàðñêà öèâèëèçàöèÿ ñ íàé-äðåâíèòå èçâåñòíè öèâèëèçàöèè – øóìåðñêàòà è èíäèéñêàòà. Äíåñ óâàæàâàíè çàïàäíè ó÷åíè ïèøàò, ÷å ïðåäïîòîïíàòà ÷îâåøêà öèâèëèçàöèÿ âîäè íà÷àëîòî ñè îò Áàëêàíèòå – íàé-ñòàðàòà ïèñìåíîñò, íàé-ñòàðàòà ìåòàëóðãèÿ, íàé-ñòàðèòå ãðàäîâå è ò.í., íî êàêòî ÷èòàòåëÿò íà òîçè ñáîðíèê ùå ñå óâåðè, ìíîãî îò òåçè íàïîñëåäúê ïðèåòè çà íàó÷íè ôàêòè õèïîòåçè äîñòà îòäàâíà áÿõà íàìåðèëè ìÿñòî íà ñòðàíèöèòå íà “Àâè-Òîõîë”. Êîãàòî òå áÿõà ïóáëèêóâàíè, íå áÿõà ñïåñòåíè íèêàêúâ âèä íàïàäêè ñðåùó òåõíèòå àâòîðè è ñðåùó ðåäàêòîðà íà ñïèñàíèåòî, íî òå èçäúðæàõà ïðîâåðêàòà íà âðåìåòî è íåñúìíåíî î÷åðòàõà âåðíèÿ ïúò êúì èçñëåäîâàòåëñêàòà åòèêà – íåïðåäóáåäåíî àíàëèçèðàíå íà ôàêòèòå. Ñïèñàíèå “Àâè-Òîõîë” ïîñëåäîâàòåëíî íàëàãàøå è èíòåðäèñöèïëèíàðíèÿ ïîäõîä ïðè òúðñåíåòî íà äîñòîâåðíîñòòà íà èñòîðè÷åñêè õèïîòåçè è òåîðèè. Ñëåäåøå íàé-èíòåðåñíèòå îòêðèòèÿ íå ñàìî â êëàñè÷åñêèòå íàïðàâëåíèÿ íà èñòîðèÿòà êàòî àíàëèçà íà àâòåíòè÷íè ïèñìåíè ñâèäåòåëñòâà, äðåâíè õðîíèêè, ñúâðåìåííà èñòîðèîãðàôèÿ, íî è â îáëàñòè êàòî ïàëåîãðàôèÿòà, òåîëîãèÿòà, êëèìàòîëîãèÿòà, çîîáîòàíèêàòà, ìåäèöèíàòà, òîêñèêîëîãèÿòà, ãåíåòèêàòà. Ïîäëàãàøå íà çàäúëáî÷åí àíàëèç è îñíîâíèòå åïîñè è ìèòîëîãè÷íè êîìïëåêñè íà äðåâíèÿ ñâÿò – Ïóðàíèòå, Ìàõàáõàðàòà, Øóìåðñêèòå öàðñêè ëèñòè, Åãèïåòñêàòà “Êíèãà íà Ìúðòâèòå”, çà äà ñå ïîñòèãíå íàèñòèíà åäèí ãëîáàëåí ïîäõîä êúì îïðåäåëÿíåòî íà ìÿñòîòî è çíà÷åíèåòî íà äðåâíàòà áúëãàðñêà öèâèëèçàöèÿ. Íå ìàëêî óñïåõè äîéäîõà ïî òîçè ïúò è ñ òîçè ïîäõîä. “Àâè-Òîõîë” áåøå âòîðîòî ñïèñàíèå â ñâåòà ñëåä “National Geographic”, êîåòî ïèñà çà îòêðèòèÿòà â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà è ãè ïîäëîæè íà ñåðèîçåí àíàëèç ñ öåë äà ãè ñâúðæå ñ îïðåäåëåí èñòîðè÷åñêè åòíîñ. Òàêà ïðåäëîæåíàòà îò Äèìèòúð Ñúñúëîâ òåîðèÿ çà âðúçêèòå íà äðåâíèòå áúëãàðè ñ Òàðèì áåøå àêòóàëèçèðàíà è íàìåðè íîâà äîêàçàòåëñòâåíîñò. Ïîñëåäíèòå ãåíåòè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ íà áàçà ìàòåðèàë îò ìóìèèòå îò òàðèìñêàòà ïóñòèíÿ ïîòâúðäèõà òàçè òåîðèÿ. Ìíîãî ïðåäè ñúâðåìåííèòå ó÷åíè äà ïîñî÷àò Áàëêàíèòå êàòî ìÿñòî íà íàé-äðåâíàòà ïðåäøóìåðñêà ïèñìåíîñò íàøè àâòîðè áÿõà çàùèòèëè ⠓Àâè-Òîõîë” òàçè òåçà íà áàçàòà íà òåõíè òúðñåíèÿ è îòêðèòèÿ â îáëàñòòà íà ñðàâíèòåëíàòà ïàëåîãðàôèÿ. Òå äîêàçàõà îáùèÿ ïðîèçõîä íà ãëàãîëèöàòà è äðåâíàòà èíäèéñêà ïèñìåíîñò Áðàõìè îò åçîòåðè÷íàòà ñèìâîëèõà íà îñíîâíèòå ãåîìåòðè÷íè çíàöè, ôîðìèðàëè è ïðåäøóìåðñêàòà ïèñìåíîñò. ×ðåç ïîðåäèöà îò ëåêöèè òàçè òåîðèÿ áå íàïðàâåíà äîñòîÿíèå è ïðåä àêàäåìè÷íèòå îáùíîñòè íà óíèâåðñèòåòè â Äåëõè, Ñîôèÿ, Ëîíäîí, Îêñôîðä è Êåéìáðèäæ. Íîâ áåøå è ïîäõîäúò íà “Àâè-Òîõîë” êúì åíèãìàòè÷íàòà ëè÷íîñò íà Çèåçè, “îò êîéòî ñà áúëãàðèòå”, êîÿòî äîñåãà â áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ ñå òðåòèðàøå åäèíñòâåíî êàòî ìèòîëîãè÷åí ïåðñîíàæ. Íàïðàâåí áåøå îïèò çà èäåíòèôèöèðàíå íà Çèåçè â êîíòåêñòà íà øóìåðñêàòà äðåâíîñò íà áàçà ïóáëèêóâàíè è àíàëèçèðàíè øóìåðñêè äèíàñòè÷åñêè ëèñòîâå. Áåøå íàïðàâåíà è êîðåëàöèÿ íà òåçè äèíàñòè÷åñêè ëèñòîâå ñ ïî-ìàëêî ïîçíàòèòå íà íàó÷íàòà îáùåñòâåíîñò äðåâíîèíäèéñêè äèíàñòè÷åñêè ñïèñúöè, êîåòî îòêðè è íîâà ïåðñïåêòèâà ïðåä èçñëåäîâàòåëèòå íà Ïúòÿ íà áúëãàðèòå â íåãîâàòà âòîðà ÷àñò – Ìåñîïîòàìèÿ-Èíäèÿ-Öåíòðàëíà Àçèÿ. Íàñêîðî òåçè èçñëåäâàíèÿ äîáèõà è ñâîÿ ñàìîñòîÿòåëíà òðàêòîâêà â ðàáîòàòà íà ìëàäèÿ èçñëåäîâàòåë Ïåòúð Ãîëèéñêè.

5

ÀÂÈÒÎÕÎË Àâòîðèòå íà “Àâè-Òîõîë” ïîäõîäèõà ìàêñèìàëíî îòâîðåíî è êúì äðóã ïðîòèâîðå÷èâ âúïðîñ – òåìàòà çà “ïðàðîäèíàòà” íà áúëãàðèòå. Òå íå ñå îãðàíè÷èõà â àáñîëþòèçèðàíå íà êîÿòî è äà å îò ñúùåñòâóâàùèòå òåîðèè – ìîíãîëñêà, òàðèìñêà èëè ïàìèðñêà, à ãè àíàëèçèðàõà ñ ðàçáèðàíåòî, ÷å âñÿêà îò òÿõ ìîæå äà ïðåäñòàâëÿâà ñàìî åäèí åòàï îò èñòîðè÷åñêèÿ è öèâèëèçàöèîíåí Ïúò íà áúëãàðèòå.  ðåçóëòàò áÿõà íàìåðåíè äîêàçàòåëñòâà çà çàñåëâàíåòî íà äðåâíèòå áúëãàðè â ðàçëè÷íè öåíòðîâå íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ, ïðè òîâà ñ ìîäåë çà õðîíîëîãè÷åñêà ïîñëåäîâàòåëíîñò – Áàëêàíèòå, Ìàëà Àçèÿ, Ìåñîïîòàìèÿ, Åãèïåò, Èíäèÿ, Òàðèì è Öåíòðàëíà Àçèÿ. Áåøå àêòóàëèçèðàíà è õóíîðñêàòà òåîðèÿ – çàñåëâàíåòî íà áúëãàðèòå â ñúñåäñòâî ñ äðåâåí Êèòàé, òåõíèÿ ïðèíîñ çà ðàçâèòèåòî è ïîñòèæåíèÿòà íà êèòàéñêàòà öèâèëèçàöèÿ, êàêòî è òÿõíîòî èçñåëâàíå îò òàì êúì Öåíòðàëíà Àçèÿ è ñúçäàâàíåòî íà Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ è â êðàéíà ñìåòêà óñòàíîâÿâàíåòî èì â Åâðîïà. Ïðàêòè÷åñêèòå èçìåðâàíèÿ íà îòêðèòèÿòà íà àâòîðèòå îò “Àâè-Òîõîë” âêëþ÷âàò íå ñàìî ñòðèêòíî îðòîäîêñàëíè è íàó÷íè ìåòîäè, êàòî ãåíåòè÷íè ïðîáè è äåäóêòèâíè àíàëèçè, íî è åêñïåðèìåíòàëíè íåñòàíäàðòíè òåñòîâå. Åäèí îò òÿõ áåøå èäåíòèôèöèðàíåòî íà ñâîÿ ãðàôè÷åí ìîäåë ïðè öåëåâà àíàëèòè÷íà âèçóàëèçàöèÿ íà äâà íåíàèìåíóâàíè – Áðàõìè è Ãëàãîëèöà, êàòî àêàäåìè÷íè íîñèòåëè íà ïúðâèÿ, ïðè êîåòî ïðèïîçíàâàíåòî îò òÿõ íà ãëàãîëèöàòà êàòî Áðàõìè àêòóàëèçèðà òåîðåòè÷íèòå äîêàçàòåëñòâà çà àíàëîãè÷íîñò. Îòíîñèòåëíî ïî-íåñòàíäàðòíîòî, íî íå ïî-ìàëêî ôóíêöèîíàëíî å èçïîëçâàíåòî íà ÷îâåøêèÿ ôàêòîð, ïðè êîéòî ñúâðåìåííè íîñèòåëè íà èçñëåäâàíàòà äðåâíîñò (Êàëàø, äîëèíàòà ×èòðàë â Õèíäîêóø) èçðàçÿâàò íåïîäðàæàåì àôèíèòåò è êóëòóðíà îáùíîñò ñ áúëãàðñêè ïðåäñòàâèòåëè ïðè íåïîñðåäñòâåí êîíòàêò ñ òÿõ. Ïîäõîä, ïîäîáåí íà òîçè, áåøå äåìîíñòðèðàí â ïîñëåäíèÿ ôèëì-åêñïåäèöèÿ íà ÁÁÑ, 2004, çà òîçè àðåàë. Îò÷èòàíåòî íà ÷îâåøêèÿ ôàêòîð è ñêúñÿâàíåòî íà äèñòàíöèÿòà íàóêà-÷îâåê âñúùíîñò ñà åäíè îò ãëàâíèòå ïðèíöèïè íà “Àâè-Òîõîë” è â íàâå÷åðèåòî íà ñâîÿòà âòîðà äåêàäà àâòîðñêèÿò êîëåêòèâ ïðèçîâàâà ñâîèòå ÷èòàòåëè è ñúòðóäíèöè çà ïîäêðåïà íà òåçè ïðèíöèïè è öåëè.  íàñòîÿùèÿ ïúðâè òîì íà þáèëåéíèÿ ñáîðíèê ðåäàêòîðèòå ñà ñå ïîñòàðàëè äà îòäåëÿò ïî-çíà÷èòåëíèòå òåìè, èçñëåäâàíè îò íàøèòå àâòîðè ïðåç ïúðâèÿ ïåðèîä îò ñúùåñòâóâàíåòî íà “Àâè-Òîõîë” è äà ãè óïëúòíÿò ñ íàé-äîáðîòî ïèñàíî îò òÿõ. Îòäàäåíî å âíèìàíèå è íà íàøèòå ïðåäõîäíèöè è ó÷èòåëè, íà êîèòî äúëæèì íå ñàìî ÷àñò îò çíàíèÿòà ñè, íî è îáùåñòâåíàòà ñè ïîçèöèÿ. Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ

6

ÀÂÈÒÎÕÎË

A DECADE AVI -TOHOL Ten years ago in the Bulgarian Cultural Centre in London, a group of enthusiastic Bulgarians - Dimitar Tabakov, Dimitar Dimitrov, Ekaterina Dimitrova and Jury Stoyanov, decided to initiate the publication of a historical journal, named Avi-Tohol. Little was this initiative related to external factors, it was rather a result of their profound commitment to the subject of the Bulgarian Antiquity. It was a formative period when the journal established its intellectual image, academic vision and serious audience. There have been some clouds over its Path, but its authentic spirit proved phenomenal for syntesising its unchanging essence. Out now is a collection of selected articles, published in the journal over the period of ten years. Such anniversary is a good occasion not only to remind of the many remarkable contributions of researchers and authors, but also to thank of the few sponsors, the help of whom was crucial for the survival of Avi-Tohol. It is also an occasion to ponder upon the founding principles of the Journal, inherited from its intellectual ancestors and teachers, such as Dimitar Sussulov, Nikolai Stanishev and Fani Popova - Mutafova. The core of it, to be faithful to the Bulgarian ideal and civilisation, remains vital up to this day, despite the numerous attempts to be substituted and falsified with unrelated doctrine and ideologies. The task of Avi-Tohol to fight them with scientific means, made it a focal point for the like-minded researchers and readers. The Journal had successfully established an open attitude for research and analyses of the Bulgarian Antiquity. The critical approach to foreign doctrines for the foundation of the Bulgarian identity proved decisive for their objective refutation. Parallel, the links between the Bulgarian civilisation with the other known ancient civilisations were argumentatively established. The current idea for the Balkans being the home of the civilisation from the period before the Great Flood, had been successfully argued in Avi-Tohol previously and despite some arrogant conventional opposition. Nevertheless, this attitude not only survived, but became the core of the objective research ethics. Avi-Tohol was instrumental in establishing an inter-disciplinary method of research for verification of novel hypotheses and theories. The latest discoveries in the classical fields, such as palaeographic records and chronicles, were put together with evidences, coming from theological, climatological, zoobotanical, genetic and other sources. Close analysis of the classical mythological sources of the ancient world were also used in order to formulate a global approach to the matter. Avi-Tohol became the second source after The National Geographic to publish about the discoveries in the Tarim Valley, making definitive point for the related ethnos, which reinforced Sussulov’ s theory with new evidences. Later, the genetic samples taken from the Tarim mummies, endorsed that theory. Avi-Tohol was one of the first sources to launch the idea of the Balkans as a home of the earliest script. A comparative palaeographic research for the formation of Glagolitsa and Brahmi, looking at the esoteric symbolism of their geometric framework, proved their common origin. The enigmatic personality of Ziezi, treated in the conventional Bulgarian historiography as a mythological image, was another focal point for a true identification. By looking at the Shumer dynastic sources as well as some less known ancient Indian dynastic lists, a new realistic perspective was open, recently reinforced in the work of the young researcher Peter Goliisky. Another controversial question - that of the homeland of the Bulgarians, received a new answer, by looking at the existing theories in a chronological rather than exclusive perspective. The historical route of the Bulgarians was thus outlined as a cycle in the space-time context where the ancient dynamics in continuity was linked to the modern identity status quo. The experimental spirit of Avi-Tohot is rooted not only in the attitude to the subjects treated, but also in the methods used, for testing the probability of the results. The principle of identifying unnamed simitar objects was used in recognising the Brahmi, when viewed together with the Gtagolitsa by native academic audience. The 50%”confusion” in naming Glagotitsa as Brahmi established an actuality for the theoretical conclusions for similarity. The human factor was explored when modern representatives of the studied antiquity (Kalash, Hindukush) identified unique affinity to Bulgarian representatives at first cultural contact. Similar method of self-identity was used in M. Palings BBC film-expedition in the area. Observing the human factor and limiting the distance science-human being will remain the main objective of Avi-Tohol and in the eve of its decade the editorial team appeals to researchers and readers for their support to this principle. Dimitar Dimitrov

7

ÀÂÈÒÎÕÎË

8

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÁÚËÃÀÐÈÒÅ È ÑÂÅÒÚÒ

(ôðàãìåíò îò ëåêöèÿ íà Ôàííà ÃÐÈÍÁÅÐà ïî âúïðîñà çà ñúçäàâàíå íà áúëãàðñêà äîêòðèíà)  êðàÿ íà 80-òå è íà÷àëîòî íà 90-òå ãîäèíè íà XX â. âúâ âðúçêà ñ ðàçïàäàíåòî íà ÑÑÑÐ ñå ïîÿâÿâàò âàæíè äîêòðèíåðñêè äâèæåíèÿ. Ðÿçúê òëàñúê êúì îæèâëåíèå è ðàçâèòèå ïîëó÷èõà äîêòðèíèòå íà ïàíòþðêèçìà è ïàíèñëÿìèçìà, çàäúëáî÷è ñå êðèçàòà íà ïàíñëàâÿíñêàòà äîêòðèíà, â Ðóñèÿ ñå âúçðîäè è, ïîñðåäñòâîì èçäàíèÿòà íà òðóäîâåòå íà Ë.Í. Ãóìèëüîâ â ìàñîâîòî ñúçíàíèå, ñå âíåäðè åâðàçèéñòâîòî. Òàêà èëè èíà÷å, íà âñè÷êè òåçè äîêòðèíè ñà áèëè ïîäâëàñòíè äâå îñíîâíè ãðóïè áúëãàðè, êîèòî äíåñ óñëîâíî ùå íàðå÷åì „âîëæêè“ è „äóíàâñêè. Âñè÷êè ñïîìåíàòè äîêòðèíè èì îòðåæäàò ïîä÷èíåíî ìÿñòî, ëèøàâàò ãè îò èñòîðè÷åñêè êîðåíè, ðàçäåëÿò ãè åäíè îò äðóãè. È ðàáîòàòà íå å â òîâà, ÷å òåçè äîêòðèíè ñà ëîøè, ÷å òå ïúðâîíà÷àëíî íå ñà áèëè ïðåäíàçíà÷åíè è íå ñà ïðåäíàçíà÷åíè çà áúëãàðèòå. Ïàíñëàâèçìúò è ïàíòþðêèçìúò ñà ïðåäè âñè÷êî éåðàðõè÷åñêè äîêòðèíè, êîèòî ïðåäâèæäàò îáåäèíåíèå ïî åçèêîâ ïðèíöèï îêîëî äâå êîíêðåòíè íàöèîíàëíîñòè ­ ðóñêàòà è òóðñêàòà. Çà òóðñêàòà ùå ãîâîðèì â ïîñëåäñòâèå, íî ùî ñå îòíàñÿ äî ðóñêàòà íàöèîíàëíîñò, åñòåñòâåíî áåç Ðóñèÿ â ðîëÿòà íà àãðåñèâåí îáåäèíèòåëåí öåíòúð, ïàíñëàâèçìúò ãóáè âñÿêàêúâ ñìèñúë. Âñè÷êè îïèòè íà áúëãàðèòå (äóíàâñêèòå) äà èçëÿçàò íàïðåä â ðàìêèòå íà ïàíñëàâÿíñêàòà äîêòðèíà ñà îáðå÷åíè íà íåóñïåõ è ìîãàò äà ñå âúçïðèåìàò ïî-ñêîðî êàòî òðàãèêîìè÷íè (àáñóðäíàòà âåðñèÿ çà „ñëàâÿíîáúëãàðñêèÿ“ ïðîèçõîä íà ñâ. Êèðèë è ñâ. Ìåòîäèé, ïîñëàíèåòî êúì „âñè÷êè ñëàâÿíè“ íà Ïåòúð Äúíîâ ­ ò.å. îïèòúò çà „ñëàâÿíèçèðàíå“ íà äîêòðèíèòå íà Ð. Ùàéíåð). Åâðàçèéñòâîòî, ïðîêëàìèðàùî òþðêî-ñëàâÿíñêàòà îáùíîñò, ñå ñúçäàâàøå è ñå ñúçäàâà ñúùî çàðàäè Ðóñèÿ, çà äà ìîæå ïðè ñìÿíàòà íà çàïàäàùèÿ îáðàç „Ðóñèÿ ­ îáåäèíèòåëêàòà íà ñëàâÿíèòå“ äà ñå ïîÿâè íîâèÿò îáðàç íà ðóñêàòà „ñàìîáèòíîñò“ è âåëè÷èå. Âîëæêèòå áúëãàðè ñúùî íàïðàâèõà ìíîãî çà ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà èñëÿìà, íî ïðèîðèòåò â òàçè ñôåðà âèíàãè ùå èìàò àðàáèòå, òî÷íî òàêà, êàêòî â ïðàâîñëàâèåòî ïúðâåíñòâîòî íàä äóíàâñêèòå áúëãàðè èìàò ãúðöèòå è ðóñèòå. Íî àêî íà áúëãàðèòå ÿâíî íå äîïàäàò ñúùåñòâóâàùèòå äîêòðèíè, âúçìîæíî ëè å ïîñòðîÿâàíåòî íà ïðàáúëãàðñêàòà ­ áúëãàðñêà ñóïåðåòè÷åñêà äîêòðèíà? Êàòî ÷å ëè çà òîâà èìà îñíîâàíèÿ: ñòàáèëíî ñúõðàíÿâàíå íà åòíîíèìà â åäíàòà îò äâåòå îñíîâíè ãðóïè áúëãàðè è â ïî-ìàëêà ñòåïåí ­ â äðóãàòà, êàêòî è ìíîæåñòâîòî åëåìåíòè íà åäíà êóëòóðíà è áèòîâà îáùíîñò.  ñúùîòî âðåìå îáà÷å ïàíñëàâèçìúò îòðåäè íà äóíàâñêèòå áúëãàðè ðîëÿòà íà ïîêîðíè ñàòåëèòè íà Ðóñèÿ, à íà âîëæêèòå ­ ðîëÿòà íà „çàâîåâàòåëè òàòàðè“. Âñëåäñòâèå íà òîâà èçêóñòâåíî ðàçäåëåíèå äíåñ è åäíèòå, è äðóãèòå ñà ñêëîííè äà ïîä÷åðòàâàò, ÷å èìåííî òå ñà „èñòèíñêèòå“ áúëãàðè.  òîçè ñìèñúë ñèìïòîìàòè÷íî å íàïðèìåð ìíåíèåòî ía Èâ. Áîãäàíîâ: „Ìåæäó äóíàâñêèòå è âîëæêî-êàìñêèòå ïðàáúëãàðè âå÷å íÿìà ïðÿêà âðúçêà“. Òàêúâ èçâîä, êîéòî Èâ. Áîãäàíîâ ïðàâè îò àíàëèçà íà „Èçìåííèêà“, ïî-ñêîðî ïîêàçâà íàëè÷èåòî íà òàêàâà âðúçêà, íî òóê õàðàêòåðåí å ñòðåìåæúò íà èçñëåäîâàòåëÿ äà îòäåëè äóíàâñêèòå áúëãàðè îò òåõíèòå âîëæêè ñúáðàòÿ. Èçêóñòâåíîòî ðàçäåëåíèå äîâåæäà äî óïîòðåáà

íà íåñúñòîÿòåëíèòå òåðìèíè „ïðàáúëãàðè“ è „ïðîòîáúëãàðè“. Ïî òîçè íà÷èí áúëãàðèòå ñà ïðåâúðíàòè â íåùî ðàçïîêúñàíî è íåóñòîé÷èâî. Èíòåðåñíî å, ÷å â êðàÿ íà ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ñë. Õð. àðàáñêèòå ïèñàòåëè (Ìàñóäè, Èáí-Ôàäëàí è äð.) çàïî÷âàò àêòèâíî äà óïîòðåáÿâàò åòíîíèìà „ðóñè“. Íèòî åäèí ðóñêè èñòîðèê íå óïîòðåáÿâà òåðìèíè êàòî „ïðàðóñè“ èëè „ïðîòîðóñè“. Íàïðîòèâ ­ âñÿ÷åñêè ñå ïîä÷åðòàâà, ÷å ñðåäíîâåêîâíèòå „ðóñè“ ñà ïðåêè ïðåäöè íà äíåøíèòå ðóñíàöè. Íèòî àðàáñêèòå, íèòî àðìåíñêèòå, íèòî çàïàäíîåâðîïåéñêèòå èëè âèçàíòèéñêèòå ñðåäíîâåêîâíè èçòî÷íèöè íå ïîçíàâàò íèêàêâè „ïðà“ èëè „ïðîòîáúëãàðè“, íåùî ïîâå÷å ­ âîëæêèòå, äóíàâñêèòå, àçîâñêèòå áúëãàðè íå ñå äèôåðåíöèðàò, à ñå ðàçãëåæäàò êàòî öÿëîñòåí åòíîñ. Íî ïî ñèëàòà íà îïðåäåëåíè äîêòðèíåðñêè ïðèíöèïè è ïðåäèìíî îò ðóñêèòå ó÷åíè òàçè öÿëîñòíîñò âñÿ÷åñêè ñå îïðîâåðãàâà. Ïðè÷èíàòà å êðàéíî åëåìåíòàðíà: àêî ñå ïðèçíàå, ÷å áúëãàðèòå ñà áúëãàðè, òîãàâà òå íèêîãà ïîâå÷å íå ìîãàò äà áúäàò ïðåäñòàâåíè êàòî „ñëàâÿíè“. Äà äîïóñíåì, ÷å äóíàâñêèòå áúëãàðè ñà ñòàíàëè „ñëàâÿíè“. Òîãàâà êàêâî å ñòàíàëî ñ âîëæêèòå? Îùå Àâãóñò Øëüîöåð, åäèí îò îñíîâîïîëîæíèöèòå íà íàó÷íîòî èçó÷àâàíå íà ðóñêàòà èñòîðèÿ, å çíàåë, ÷å òå ñúùåñòâóâàò1. Èâàí Ãðîçíè îòëè÷íî å çíàåë, ÷å çàâîþâà Áúëãàðñêî öàðñòâî. Íî Í. ß. Äàíèëåâñêè ⠄Ðîññèÿ è Åâðîïà“ è Äîñòîåâñêè ⠄Äíåâíèê ïèñàòåëÿ“ âå÷å íå ïîçíàâàò íèêàêâè áúëãàðè è ñà óâåðåíè â òîâà, ÷å âèíàãè å ñúùåñòâóâàëî „Äèâî ïîëå“ (Äèêîå ïîëå), êúäåòî ñà âîäèëè íîìàäñêè æèâîò àãðåñèâíè äèâàöè. Ìíîãî÷èñëåíèòå âîéñêè ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà ÕIÕ è ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕÕ â., ñáëúñúêúò ìåæäó ðóñêèòå è îñìàíñêèòå (ïîñëå òóðñêè) èíòåðåñè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ðÿçêî ðàçïàëèõà „áúëãàðñêèÿ ïðîáëåì“. Íå áåøå ïðîáëåì äà ñå îïðîâåðãàå óðàëîàëòàéñêàòà âåðñèÿ çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå. Ìàëêî ïî-ìàëêî ìîæà äà ïîëó÷è øèðîêà èçâåñòíîñò è èñòèíàòà çà òîâà, ÷å Ðóñèÿ ­ „çàùèòíèöàòà“ íà äóíàâñêèòå áúëãàðè å îòíåëà åòíîíèìà íà ñâîèòå „ñîáñòâåíè“ âîëæêè áúëãàðè, âñÿ÷åñêè ãè ïðèòåñíÿâà è óíèùîæàâà òÿõíàòà êóëòóðà. È òóê íàáèðà ñèëè ñïàñèòåëíàòà „÷óâàøêà âåðñèÿ“. ×óâàøèòå ñà ñêðîìåí ìàëúê åòíîñ, êîéòî íå å èìàë ïèñìåíîñò è ãðàäñêà êóëòóðà. Íàâÿðíî èìåííî çàðàäè òîâà òå ñà îáÿâåíè çà „çàñëóæèëè áèâøè áúëãàðè íà Ðóñèÿ è ÑÑÑГ. Âñå ïàê, îñòàâàò îùå âúïðîñè: àêî ÷óâàøèòå ñà áèâøè áúëãàðè, òî â êîé ìîìåíò îò ñâîÿòà èñòîðèÿ òå ñà ñå íàó÷èëè äà ÷åòàò è äà ñòðîÿò ãðàäîâå ñ âîäîïðîâîäè è êàíàëèçàöèÿ? Çàùî òå íå íàðè÷àò ñåáå ñè áúëãàðè? Çàùî òàêà íàðå÷åíèòå „êàçàíñêè òàòàðè“ íàðè÷àò ñåáå ñè áúëãàðè? Àêî ñúùåñòâóâàøå áúëãàðèñòèêà, èçó÷àâàùà èçöÿëî áúëãàðèòå, òåçè âúïðîñè ùÿõà äà èìàò ñìèñúë. Íî òúé êàòî òàêàâà áúëãàðèñòèêà íå ñúùåñòâóâà, èçñëåäîâàòåëè íà íàé-ðàçëè÷íî íèâî ­ îò Éîðäàí Âúë÷åâ äî Ïåòåð Þõàñ ­ ïðîäúëæàâàò äà ïðîÿâÿâàò èíòåðåñ èçêëþ÷èòåëíî êúì ðå÷íèêà íà Àøìàðèí, êàòî ÷å ëè ÷óâàøêèÿò åçèê å åäèíñòâåíèÿò òþðêñêè åçèê. Çàùîòî îñâåí âñè÷êî äðóãî áúëãàðèòå ñúùî ñà è òþðêè. Äîðè â ñåìåéñòâîòî íà çàïàäíîõóíñêèòå åçèöè áåøå îòäåëåíà îïðåäåëåíà áúëãàðñêà ãðóïà2. Íî òîâà îòäåëÿíå

9

ÀÂÈÒÎÕÎË ñúùî ñå îêàçà ïðèçâàíî íå äà îáåäèíè, à äà ðàçåäèíè áúëãàðèòå. Ïîÿâè ñå âúïðîñúò ­ „î“ èëè „ó“? „Áóëãàðû“ èëè áîëãàðû“? Èçâåäíúæ òîâà ïðèäîáèâà íåîáè÷àéíî çíà÷åíèå (îòíîâî êàòî ðàçåäèíèòåëåí ôàêòîð), ò.å. „áîëãàðû“ è „áóëãàðû“ ­ òîâà çíà÷è ðàçëè÷íè áúëãàðè. Òóê ñòàíà äóìà ïðåäè âñè÷êî çà åëåìåíòàðíî ðåäóâàíå íà ãëàñíèòå â ðóñêèÿ åçèê. Èòàëèàíöèòå íàðè÷àò áúëãàðèòå ñ „ó“, à ñàìèòå áúëãàðè è ïî Âîëãà è ïî Äóíàâ íå ïðîèçíàñÿò íèòî „î“, íèòî „ó“, à êðàòúê òâúðä çâóê („ú“). Âñå ïàê ­ âñè÷êè áúëãàðè ñà òþðêè. Òîâà êàòî ÷å ëè íå ïðåäèçâèêâà âúçðàæåíèÿ (íàïðèìåð Ñ. Ìëàäåíîâ3 èëè Ä. Àíãåëîâ4). Ñëåä âñè÷êî òîâà íàìåðè óòâúðæäåíèå ñëåäíîòî ïàðàäîêñàëíî òâúðäåíèå: „Îòíà÷àëî âñè÷êè áúëãàðè áèëè òþðêè. Òîãàâà òå ñå íàðè÷àëè „ïðà“ èëè „ïðîòîáúëãàðè“. Ñëåä òîâà âîëæêèòå áúëãàðè îñòàíàëè òþðêè, à äóíàâñêèòå ñòàíàëè ñëàâÿíè, íî â ñúùîòî âðåìå ñè îñòàíàëè ìàëêî òþðêè“. Àêî ñå âãëåäàìå â íåíàó÷íèòå, ïñåâäîíàó÷íèòå è îêîëî íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ èìåííî òàêàâà íåëåïîñò ìîæåì äà îòêðèåì. Òîâà íå ìîæå îò ñàìîòî íà÷àëî äà íå äîâåäå äî ïàðàäîêñè. Îòâàðÿìå íàïðèìåð „Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêèÿ åçèê“ íà Áåíüî Öîíåâ, êîéòî îò åäíà ñòðàíà ñå ïðåäñòàâÿ êàòî ÷åñòåí ïðèâúðæåíèê íà ïàíñëàâèçìà, à îò äðóãà ­ êàòî ÷åñòåí èçñëåäîâàòåë. Ñòàíà ÿñíî, ÷å òåçè äâå íåùà ñà íåñúâìåñòèìè. Íàïðèìåð: „Òîâà, êîåòî çà íàñ å âàæíî äà çíàåì å, ÷å èìåòî áúëãàðèí å íàòðàïåíî è ÷óæäî çà îòñàì-äóíàâñêèòå ñëîâåíöè è ÷å îíîâà íåñëàâÿíñêî ïëåìå, íà êîåòî áèëî ñúäåíî äà ñúåäèíè òèÿ ñëîâåñíè â áúëãàðñêàòà äúðæàâà, èç÷åçâà ñ âðåìåòî, òúé ÷å äíåñ îñâåí èìåòî ìó è íÿêîëêî äóìè îò åçèêà ìó, íèêàêâè äèðè íÿìà â ñëîâåíîáúëãàðñêèÿ ñòàð è íîâ åçèê“5. Ïðîáëåìúò „çàùî áúëãàðèòå ñà âñå ïàê áúëãàðè“ ìú÷åøå ñúâåòñêèòå ó÷åíè îùå îò 40-òå ãîäèíè íà íàøåòî ñòîëåòèå, êîãàòî òå, ïî ñèëàòà íà ïîëèòè÷åñêàòà íåîáõîäèìîñò òðÿáâàøå äà äîêàæàò, ÷å áúëãàðèòå íå ñà äîðè ñëàâÿíè, à ïðîñòî ­ ðóñíàöè. Á. Öîíåâ òâúðäè, ÷å „äíåøíèÿò áúëãàðñêè åçèê å íåïîðî÷åí ñëàâÿíñêè åçèê“6. Íî ïî-íàòàòúê ÷åñòî ïðèçíàâà, ÷å â áúëãàðñêèÿ åçèê èìà íå ñàìî îãðîìåí ïëàñò îò òþðêñêà ëåêñèêà, íî è ðåä ôîíåòè÷íè, ìîðôîëîãè÷íè è ôðàçåîëîãè÷íè îñîáåíîñòè. Îòêúäå å âñè÷êî òîâà? Çàèìñòâàíî îò òóðöèòå... Ñúâúðøåíî íåâåðîÿòíî å, ÷å ìîæå äà ñúùåñòâóâà ïîäîáíî çàèìñòâàíå, íî èìåííî òîâà ñå òâúðäè. „Íàøèÿò óñåò ùå íè ïîìîãíå çà äà èç÷åçíàò ñúâúðøåíî òóðñêèòå äóìè îò íàøèÿ åçèê“, íàèâíî çàÿâÿâà Á. Öîíåâ7. Íåêà çàïèòàìå ­ ñ êàêâî äà ñå çàìåíÿò òå? Ìîæå áè ñúùåñòâóâàò „÷èñòî áúëãàðñêè“ çàìåñòèòåëè? Íå, îêàçâà ñå, ÷å òå ìîãàò äà ñå çàìåíÿò ñàìî ñ äóìè îò åâðîïåéñêèòå åçèöè è òî ïðåäèìíî ­ ñ ðóñêè, îò òèïà íà „ìóçèêà“, „íåçàâèñèìîñò“, „îðóæèå“... Âúïðåêè âñè÷êî, àêî áúëãàðèòå ñà òþðêè, òå èìà ñ êàêâî äà ñå ãîðäåÿò. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å òå ñà ïúðâèòå òþðêè, êîèòî ñà ñúóìåëè äà ñå óñòàíîâÿò â Åâðîïà. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å òåõíèÿò åçèê å ïúðâèÿò òþðñêè åçèê, ÷óò è çàïèñàí îò àðàáè, âèçàíòèéöè, èòàëèàíöè, à òåõíèòå èìåíà ñà ïúðâèòå òþðñêè èìåíà, ïðåäàäåíè ÷ðåç ãðúöêàòà àçáóêà, ÷ðåç ëàòèíèöà è êèðèëèöà. Áúëãàðèòå ­ òîâà çíà÷è ñà ïúðâèòå òþðêè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, ïúðâèòå ìþñþëìàíè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Çíà÷è ïðèøúëöèòå ­ åìèãðàíòè îò Àçèÿ, íà êîèòî ïðåäñòîÿëî ñúçäàâàíåòî íà Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ, ñà ìîãëè äà íàìåðÿò îïîðà â áúëãàðèòå, êîèòî âå÷å ñà ñå íàìèðàëè ïî÷òè ñåäåì âåêà íà Áàëêàíèòå è ñà áèëè ìíîãî ïî ðàçâèòè â áèòîâî è êóëòóðíî îòíîøå-

10

íèå. Ïî ñèëàòà íà ëîãèêàòà òå ñà áèëè òåçè, êîèòî ñà çàèìñòâàëè îò áúëãàðèòå, à íå îáðàòíîòî. Íî íèêàêâà îñîáåíà ãîðäîñò íå çàáåëÿçâàìå ó áúëãàðèòå ïî íàïúëíî îáÿñíèìè ïðè÷èíè. Ïàíñëàâèçìúò ãè ëèøè îò ïðàâîòî íà èìïåðèÿ, äà ñå îáÿâÿò çà íåéíè íàñëåäíèöè òå íå ìîãàò. Îñòàâåíà èì áåøå ñàìî íåçàâèäíàòà ðîëÿ íà „áîðöè ïðîòèâ èãîòî“. Íàñàæäàéêè ÿðîñòíà òóðêîôîáèÿ, ïàíñëàâèçìúò ïî ïàðàäîêñàëåí íà÷èí ñïîñîáñòâàøå íà ôîðìèðàíåòî íà îáðàçà íà ìèñòè÷åñêè ìîãúùèòå òóðöè. Çàòîâà ñåãà îïðåäåëåíèåòî „òþðêè“ ñå âúçïðèåìà êàòî íåùî „ïðèëè÷àùî íà òóðöèòå“, „âëèçàùî â îðáèòàòà íà òóðñêîòî âëèÿíèå“. Ïîðàäè òîâà â Áúëãàðèÿ îñòàíàõà ìàëêî íàñåëåíè ìåñòà, êîèòî äà íå ñà ïðåèìåíóâàíè ïî òðè-÷åòèðè ïúòè. Òàêà èç÷åçíàõà òàêèâà âàæíè çà èçÿñíÿâàíåòî íà ãåíåçèñà íà áúëãàðèòå íàçâàíèÿ êàòî Áàîèöà, Áåëóðòàã, Áàðèâî, Àéäåìèð.  ñúùîòî âðåìå äîêàòî ëèïñâàò ñïåöèôè÷íèòå áúëãàðñêè íàçâàíèÿ, íà êàðòàòà ñå ïîÿâèõà ðóñèçìèòå çàâúðøâàùè íà -îâî èëè -èíî. Çàùî áúëãàðèòå íå ìîãàò äà ñå âúçïîëçâàò îò ïðèîðèòåòíèòå ìîìåíòè îò ñâîÿòà èñòîðèÿ è ñà ïðèíóäåíè äà ñå ñàìîóíèùîæàâàò? Òóê íèå ñå èçïðàâÿìå ïðåä ïðîáëåìà çà ïðàâîìåðíîñòòà íà óïîòðåáàòà íà òåðìèíà „òþðê“, îò÷èòàéêè ïî-ãîðå ñïîìåíàòàòà ðåïóòàöèÿ íà òóðöèòå. Ôàñìåð ïèøå çà „äèíàñòèÿ, êîÿòî êèòàéöèòå íàðè÷àëè „ÒóÊþ“ (äà ñðàâíèì ñ Òîêòó îò „Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå õàíîâå“) è çà ïîäâëàñòíèÿ £ íàðîä8. Íî êúäå òóê âèæäàìå íàöèîíàëíîñòòà „òóðöè“? Ïî âñè÷êî èçãëåæäà íà áúëãàðèòå å îòíåò çàêîííèÿò ïðèîðèòåò!... Âúâ âñåêè ñëó÷àé, äíåñ òåðìèíèòå „òþðêñêè“ è „òþðêîëîãèÿ“ îáñëóæâàò éåðàðõè÷åñêàòà äîêòðèíà íà ïàíòþðêèçìà, ïðåäîïðåäåëÿùà äîìèíèðàíåòî íà òóðöèòå è Òóðöèÿ. Êàòî ñå îáúðíåì êúì îùå åäèí äî íåîòäàâíà íàïúëíî àâòîðèòåòåí ñïðàâî÷íèê ùå âèäèì: „Òåðìèí „òþðêîëîãèÿ“ âîñõîäèò ê ñëîâó „òþðê“, êîòîðîå íà÷èíàÿ ñî âòîðîé ïîëîâèíû ÕIÕ â. ïðèìåíÿëîñü â íàó÷íîé ëèòåðàòóðå äëÿ îáîçíà÷åíèÿ ïðåäñòàâèòåëåé òþðêîÿçû÷íûõ íàðîäîâ, åäíîâðåìåííî ñ „òþðê“ èçïîëçîâàëîñü ñëîâî „òóðîê“, óïîòðåáëÿâøååñÿ êàê â ýòîì æå çíà÷åíèè, òàê è â îòíîøåíèè ïîääàííûõ Òóðåöêîé (Îñìàíñêîé) èìïåðèè. Ñîâêóïíîñòü ÿçûêîâ, íà êîòîðûõ ãîâîðèëè òþðêè-òóðêè, ðàííå îáîçíà÷àëàñü òåðìèíîì „òþðêî-òàòàðñêèå“ èëè „òóðåöêî-òàòàðñêèå“ ÿçûêè“. Îò òîâà îáúðêàíî îïðåäåëåíèå ìîæå äà ñå èçâëå÷å ñàìî åäíî: òóðöèòå ñà òþðêè è îáðàòíî. Òàçè „íàó÷íà“ òåðìèíîëîãèÿ ïðåäñòàâëÿâà çíà÷èòåëíî ïðåïÿòñòâèå íà ïúòÿ êúì îïðåäåëÿíåòî íà áúëãàðèòå êàòî áúëãàðè. Çàòîâà ùå ñå îïèòàìå íà ñîáñòâåíà îòãîâîðíîñò äà èçáåãíåì òåðìèíà „òþðêñêè“. Áè ìîãëî äà ñå ïðåäëîæè åäèí ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî íåóòðàëåí òåðìèí, íàïðèìåð „òóðêþñêè“ åçèöè. Âúâ âñåêè ñëó÷àé íåîáõîäèì å òàêúâ òåðìèí, êîéòî äà íå äàâà íåçàñëóæåíè ïðåèìóùåñòâà íà òóðöèòå. Òîâà ñúâñåì íå ñà åäèíñòâåíèòå ïðåïÿòñòâèÿ íà ïúòÿ êúì âúçìîæíîòî ñúçäàâàíå íà „áúëãàðñêà äîêòðèíà“. Èìà è äðóãè. Åäíî îò òÿõ å âúçðàæäàùàòà ñå íåïðåñòèæíîñò íà åòîíèìà „áúëãàðè“ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Ìàëêî ïîðàçëè÷íî ñòîÿò íåùàòà íà Âîëãà, êúäåòî òîçè åòíîíèì òîëêîâà äúëãî áåøå „çàáðàíåí ïëîä“, êîéòî è ñåãà òðÿáâà äà ñå îòñòîÿâà ñ áîé. Íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ åòíîíèìúò èçïàäíà â çàäúíåíà óëèöà. Òàêà è òðÿáâàøå äà ñòàíå, ñëåä êàòî òîëêîâà äúëãî åòíîíèìúò „áúëãàðè“ ãðàâèòèðàøå êúì „ñëàâÿíñêàòà íàðîäíîñò“. Åäíîâðåìåííî ñ òîâà ìîæå äà ñå ñïîìåíå ðàñòÿùàòà ïîïóëÿðíîñò íà åòíîíèìà „ìàêåäîíöè“. Âúâ âñåêè ñëó÷àé ­ òîçè åòíîíèì å ïîäîçðèòåëåí

ÀÂÈÒÎÕÎË ïðîäóêò íà ïîëèòè÷åñêè ñïåêóëàöèè îò íà÷àëîòî íà âåêà è òîé óñòàíîâÿâà íÿêàêâà ñàìîçâàíà âðúçêà ñ èçòúêíàòèÿ ïúëêîâîäåö îò Àíòè÷íîñòòà è ñ íåãîâàòà èìïåðèÿ. Ïî ïðàâèëà, äà ñå èçÿñíè ñìèñúëà íà òîçè èëè íà îíçè åòíîíèì å òðóäíà çàäà÷à. Îùå ïî-òðóäíà çàäà÷à å äà ñå íàìåðè ïðåñòèæíèÿò ñìèñúë íà òîâà, êîåòî îïðåäåëÿìå ñ íåãî. Íåêà ñè ñïîìíèì êàê À. Âåëüòìàí, ðàçâèâàéêè èäåèòå íà ïàíñëàâèçìà, èçâåäå ïîíÿòèÿòà „ðóññêèé“ è „Ðîññèÿ“ íàïðàâî îò èíäèéñêèòå „ðàäæà“ è „Ðàäæàñòàí“10. Êîé áè ìîãúë äà ïîìèñëè, ÷å îò òîçè êðàñèâ èíäîåâðîïåèçúì â äàëå÷íà ïåðñïåêòèâà ùå ñå ïîëó÷è îáèêíîâåí ôàøèçúì! Ìîæåì äà ñå íàäÿâàìå, ÷å îò áúëãàðèòå íèå ùå ïîëó÷èì íåùî ìíîãî ïî-äîáðî. È íåêà íå çàáðàâÿìå, ÷å íàøàòà ïðåñòèæíîñò ùå èçðàñíå îò ëîãèêàòà. Áåë. íà ðåäàêöèÿòà: Îòíîñíî çàìåíÿíåòî íà áúëãàðñêîòî èìå ñ èìåòî „òàòàðè“, Ôàèíà Ãðèíáåðã ñïîìåíàâà, ÷å „Èâàí Ãðîçíè îòëè÷íî å çíàåë, ÷å çàâîþâà Áúëãàðñêî öàðñòâî“. Òóê èìàìå âúçìîæíîñò äà ïóáëèêóâàìå öàðñêèÿ ïå÷àò íà Öàð Ìèõàèë Ðîìàíîâ (1613-1645 ã.), ïúðâèÿ âëàäåòåë íà Ðîìàíîâàòà äèíàñòèÿ, êîéòî å åäíî ïîòâúðæäåíèå íà íåéíîòî òâúðäåíèå. Öåëè 93 ãîäèíè ñëåä ïàäàíåòî íà Êàçàí (1552 ã.) Ìèõàèë Ðîìàíîâ ñå òèòóëîâà îñâåí öàð, ãîñïîäàð è âåëèê êíÿç ­ Âñåðóñêèé, Âëàäèìèðîâñêèé, Ìîñêîâñêèé, Íîâãîðîäñêèé, Êàçàíñêèé, Àñòðàõàíñêèé... è Áîëãàðñêèé (âæ. ïå÷àòà â ïîçèöèÿ „2 ÷àñà“). Îáðàòíîòî, âúðõó ïå÷àòà íÿìà íèêàêâî ñïîìåíàâàíå íà òàòàðè, èëè ìîíãîëè. Î÷åâèäíî, àêî â Êàçàíñêîòî õàíñòâî òå ñà ïðèñúñòâàëè êàòî åòíè÷åñêè åëåìåíò, òî ÿâíî ñëåä ïàäàíåòî íà Êàçàí òå ñà ñå èçòåãëèëè íà èçòîê êúì Óðàë, êúäåòî ñ òÿõ âîäè ñðàæåíèÿ ïðî÷óòèÿ Åðìàê è êúäåòî ïðåç ñëåäâàùîòî ñòîëåòèå òå ñà ãëàâíàòà ïðå÷êà çà êîëîíèçàöèÿ íà Ñèáèð. Íàñåëåíèåòî, êîåòî îñòàâà ïî ñòàðèòå çåìè íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ, êàêòî ñå âèæäà îò ïå÷àòà, å áèëî ñ÷èòàíî îò ñàìèòå ðóñíàöè çà áúëãàðñêî. Ñëåä îùå ñòî ãîäèíè ïî ïîëèòè÷åñêè ïðè÷è-

íè (çàðàæäàíåòî íà ïàíñëàâèçìà) çàïî÷âà âíåäðÿâàíåòî íà èìåòî òàòàðè çà íàñåëåíèåòî ïî Âîëãà è Êàìà ­ åäíà òâúðäå ïðîçðà÷íà ôàëøèôèêàöèÿ. À. Øëüîöåð. Ïðåäñòàâëåíèå âñåîáùåé èñòîðèè ­ ÑÁÏ, 1809. Í. À. Áàñêàêîâ. Ââåäåíèå â èçó÷åíèå òîðêñêèõ ÿçûêîâ. Ì., 1969. 3 Ñ. Ìëàäåíîâ. Ïîëîæåíèåòî íà Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè â ñåìåéñòâîòî íà àðèéñêî-àëòàéñêèòå íàðîäè. Ñ., 1928. 4 Ä. Àíãåëîâ. Ôîðìèðàíå íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò. Ñ., 1978. 5 Á. Öîíåâ. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò. Ñ., 1978. 6 Á. Öîíåâ. Öèò. ñú÷., ñ. 10 7 Á. Öîíåâ. Öèò. ñú÷., Ò, 2, ñ. 338 8 Ì. Ôàñìåð. Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà. Ò. 3, Ì., 1987, ñ. 126 9 Ñîâåòñêàÿ èñòîðè÷åñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ. Ò. 14, Ì., 1973, ñ. 626. 10 À. Âåëüòìàí. Èíäî-ãåðìàíöû èëè ñàéâàíå. Ì., 1866. 1 2

11

ÀÂÈÒÎÕÎË

Ê-ÀÂÈ (ÊÀÂÀ-ÊÀÍÀ) ÒÓÎÕÎË (ÀÂÈÒÎÕÎË) ÄÈÌÈÒÚÐ ÒÀÁÀÊÎÂ

Öåëòà íà íàñòîÿùèÿ òðóä å äà ïîâäèãíå ðåäèöà âúïðîñè, îòíàñÿùè ñå êúì èñòîðèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè. Òóê äàâàìå „ïúòíèòå óêàçàòåëè“ çà òúðñåíå íà îòãîâîðèòå èì. Ïúòÿò å äúëúã è ñâúðçàí ñ òðóäíîñòè, îñîáåíî ïðè íàìèðàíåòî íà íóæíèòå äàííè. Îò äðóãà ñòðàíà îáà÷å, òîé å èçâúíðåäíî èíòåðåñåí è óäîâëåòâîðèòåëåí çà òåçè, êîèòî ñå ñòðåìÿò äà ñå çàïîçíàÿò ñ áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàñëåäñòâåíîñò.

ÃÅÎÃÐÀÔÑÊÈ ÄÀÍÍÈ Ñëåä IV â., êèòàéñêè áóäèñòêè êíèãè, êàêòî è õðîíèêèòå íà íÿêîè êèòàéñêè äèíàñòèè, ñïîìåíàâàò Òóî-ÕóËî êàòî èìå íà ñòðàíà è íàðîä. Èçâåñòíèÿò êèòàéñêè áóäèñòêè ìèñèîíåð Õñþàí-Öàíã îïèñâà „Òó-Õóî-Ëî“ êàòî ñòðàíà, ãðàíè÷åùà íà èçòîê ñ ïëàíèíàòà Ïàìèð, íà çàïàä ñ Èðàíñêàòà èìïåðèÿ, íà þã ñ Õèíäî-Êóø è íà ñåâåð ñ Æåëÿçíàòà Âðàòà (Äæóíãàðèÿ). Ðåêàòà Îêñóñ (Àìó Äàðÿ), òâúðäè òîé, òå÷å ïðåç ñðåäàòà íà òàçè ñòðàíà1. Íÿìà ñúìíåíèå, ÷å òåçè äàííè ñå îòíàñÿò çà ñòðàíàòà, êúäåòî â III â. ïð.í.å., ñå å íàìèðàëî äðåâíîòî Áàêòðèéñêî öàðñòâî, íà ñåâåð îò Õèíäî-Êóø2. Íÿêîè ïî-êúñíè êèòàéñêè èçòî÷íèöè (ò.íàð. Áó-Øè, 97-16 á), êîãàòî ñïîìåíàâàò äðåâíà Áàêòðèÿ, ÿ íàðè÷àò Äó-Õî-Ëî, ìíîãî áëèçêî ïðîèçíîøåíèå äà òîâà íà Òóî-Õó-Ëî èëè Òó-Õóî-Ëî3. Àðàáñêèÿò ãåîãðàô Àë-Áèðóíè (ð. 973 ­ ï. 1048) ñ÷èòà, ÷å òàçè ñòðàíà å áèëà íàñëåäåíà îò äúðæàâàòà, êîÿòî òîé ïîçíàâà ïîä èìåòî Òîõàðèñòàí.

ÅÒÍÈ×ÅÑÊÈ È ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈ ÄÀÍÍÈ Çàïàäíè àíòè÷íè èñòîðèöè êàòî Ñòðàáîí (ð. 63 ã. ïð.í.å.­ ï. 24 ã. îò í.å.), êîéòî ñå å ïîëçâàë îò äàííèòå íà èñòîðèêà Àïîëèäîð (ïèñàë ïðèáë. 100 ã. ïð.í.å.), âêëþ÷âà „Òîõàðîé“ â ÷èñëîòî íà íàé-äîáðå ïîçíàòèòå íîìàäñêè íàðîäè, êîèòî çàåäíî ñ àçè, ïàñèàíè è ñàêàðàóëè ïðåâçåìàò îò ìàêåäîíöèòå, òðàêèòå è ãúðöèòå ñòðàíàòà íà Áàêòðèÿ, ñúçäàäåíà îò íàñëåäíèöèòå íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè â Ñðåäíà Àçèÿ. Ïî òîçè íà÷èí ñå óñòàíîâÿâà, ÷å ïðèñúñòâèåòî íà òîõàðè â ïðîñòðàíñòâàòà â ïîðå÷èåòî íà ðåêàòà Îêñóñ (Àìó-Äàðÿ) å äîêàçàíî çà ïåðèîäà îùå ïðåäè II â. ïð.í.å. Èñòîðèêúò Ïòîëîìåé (ïèñàë âúâ II â.) ñïîìåíàâà Òàãóðîé â Êàíñó, Òàêîðàèîé ñåâåðíî îò ïëàíèíñêàòà âåðèãà Èìàóñ (Èìåîí)4, Òàãóîóðîé áëèçî äî åçåðîòî Èøèê-Êþë, Òàõîðîé â Ñîãäèàíà è Òîõàðîé â Áàêòðèÿ. Òåçè èìåíà ñî÷àò îäèñåÿòà íà ïðåäâèæâàíåòî íà åäèí è ñúù íàðîä îò ñåâåðîçàïàäíèòå ãðàíèöè íà Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ êúì ïðîñòðàíñòâàòà íà ïëàíèíñêèòå âåðèãè Ïàìèð è ÕèíäîÊóø â Ñðåäíà Àçèÿ.  èíäèéñêàòà êëàñè÷åñêà ëèòåðàòóðà ïðåäè è ñëåä IV â., äóìàòà òóçæàðà/òóöàðà å áèëà óïîòðåáÿâàíà çà íàðîä, êîéòî òå íàðè÷àò „÷óæäåíöè“5.

12

Èñòîðèÿòà íà òîõàðèòå å èçÿñíåíà îò êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè6, êîèòî ãè ñâúðçâàò ñ íàðîäà íàðè÷àí îò òÿõ Þåõ×èõ. Òîçè íàðîä å áèë èçòëàñêàí îò äðåâíèòå õóíè, ñïîìåíàâàíè â òåçè èçòî÷íèöè ñ èìåòî Õñèþíã-Íó. Þåõ-×èõ íàïóñêàò ñòðàíàòà ñè, êîÿòî å áèëà ðàçïîëîæåíà ìåæäó ïëàíèíàòà גèëèåí è Òóí-Õóàíã7 è âïîñëåäñòâèå ñòèãàò äî ïîðå÷èåòî íà ðåêà Îêñóñ (Àìó-Äàðÿ), ñúáèòèå ñòàíàëî ïðèáëèçèòåëíî âúâ II â. ïð.í.å. Ñúâðåìåííèòå èçñëåäâàíèÿ ñâúðçâàò íàðîäà Þåõ-×èõ ñ òîõàðèòå. Ó÷åíèòå â îáùè ÷åðòè ïðèåìàò, ÷å íàðîäúò Þåõ-×èõ ­ ñïîìåíàâàí â êèòàéñêèòå õðîíèêè, ôàêòè÷åñêè å åäèí è ñúù ñ íàðîäà, íà êîéòî çàïàäíèòå õðîíèêè äàâàò èìåòî òîõàðè. Ïðèåìà ñå çà âúçìîæíî äðóãè íàðîäíîñòè äà ñà ñå ñëåëè ñ íàðîäà Þåõ-×èõ, íî çà óòî÷íÿâàíå íà òàçè õèïîòåçà ñà íóæíè ïîâå÷å èçñëåäâàíèÿ. Ñ÷èòà ñå, îáà÷å, ÷å íàðîäíîñòòà Þåõ×èõ (òîõàðè) èìà èíäîåâðîïåéñêè åòíè÷åñêè ïðîèçõîä è òîâà ñòàíîâèùå ñå çàùèòàâà îò ìíîãî ó÷åíè.

ÄÀÍÍÈ ÇÀ ÅÇÈÊÀ ÍÀ ÞÅÕ-×ÈÕ = ÒÎÕÀÐÈ Õñþàí-Öàíã, ñïîìåíàò ïî-ãîðå, ñúîáùàâà, ÷å â ñòðàíàòà „Òó-Õóî-Ëî“ ñå ãîâîðè çà åäèí „îñîáåí åçèê“, à àçáóêàòà, ñ êîÿòî ñè ñëóæàò òàì, å ñúñòàâåíà îò 25 çíàöè (áóêâè) è ñå ïèøå ïî õîðèçîíòàëåí ðåä îòëÿâî íàäÿñíî. Ñúùåñòâóâà âúçìîæíîñòòà òîõàðèéñêèÿò åçèê äà å áèë âúçïðèåò îò íàðîäè, êîèòî íå ñà ïðèíàäëåæàëè íà èíäîåâðîïåéñêîòî åçèêîâî ñåìåéñòâî, êúì êîåòî ïðèíàäëåæè åçèêà íà òîõàðèòå. Ïðîó÷âàíèÿòà ïîêàçâàò, ÷å òîõàðèéñêèÿò åçèê å äîñòà ïî-ðàçëè÷åí îò äðóãèòå èíäîåâðîïåéñêè åçèöè. Íàé-âå÷å òàçè ðàçëèêà ñå çàáåëÿçâà ïðè èíôëåêöèÿòà, íàðè÷àíà àãëóòèíàöèÿ è òîâà ñå îòäàâà íà âëèÿíèåòî íà åçèöè, êîèòî ïðèíàäëåæàò êúì àëòàéñêî-óðàëñêàòà è ôèíî-óãîðñêàòà åçèêîâè ãðóïè.  ðå÷íèêà íà òîõàðèéñêèÿ åçèê ñå ñðåùàò çàåìêè îò èðàíñêè, àëòàéñêî-óðàëñêè è ñàíñêðèòñêè äóìè. Ôîíîëîãè÷íîòî ðàçâèòèå áè ïîñòàâèëî òîõàðèéñêèÿ åçèê â áëèçîñò ïîâå÷å äî þãîèçòî÷íèòå êëîíîâå íà èíäîåâðîïåéñêàòà ãðóïà êàòî åçèöèòå íà òðàêèòå, ôðèãèòå, à äîðè è íà ãúðöèòå è àðìåíöèòå. Èìà ñúùî ÷åðòè, êîèòî ñà îáùè ñ áàëòèéñêèòå è ñëàâÿíñêèòå åçèöè, íàïðèìåð íÿêîè ïðåòåðèòíè è íàñòîÿùè ôîðìèðîâêè ìîãàò äà ñå ñ÷èòàò êàòî ðåçóëòàò îò ïî-êúñíè êîíòàêòè ïðè ôîðìèðàíåòî íà áàëòèéñêèòå è ñëàâÿíñêèòå åçèöè è å ìíîãî âúçìîæíî òîâà äà å ñòàíàëî ïîä âëèÿíèåòî íà íàñåëåíèå, ãîâîðåùî òîõàðèéñêè8. Òîõàðèéñêèÿò åçèê èìà èçâåñòíà áëèçîñò ñ êåëòñêèÿ è èòàëèéñêèÿ (åòðóñêè)9. Çà äà ñå îáÿñíè åçèêîâàòà ïðèëèêà íà òîõàðèéñêèÿò ñ åçèöèòå îò èíäîåâðîïåéñêàòà ãðóïà å ïðåäëîæåíà õèïîòåçàòà, ÷å òîõàðèòå ñà íàñåëÿâàëè çåìè äîñòà ïî íà çàïàä îò ãðàíèöèòå íà êèòàéñêàòà èìïåðèÿ êúì êîèòî ïî-êúñíî ñà åìèãðèðàëè. Ñëåä II â. ïð.í.å., òå çàïî÷âàò äà ñå çàâðúùàò êúì ïðåäåëèòå íà ïúðâîíà÷àëíîòî ñè ìåñòîæèòåëñòâî. Òàçè õèïîòåçà ïîñòàâÿ íàðîäà Þåõ-×èõ

ÀÂÈÒÎÕÎË (Òîõàðè) â ãðóïàòà íà ñêèòî-ñàðìàòèòå. Òàçè è ïîäîáíè íà íåÿ õèïîòåçè ÷àêàò ïîäðîáíè èçñëåäâàíèÿ, çà äà ìîãàò äà áúäàò ïðèåòè èëè îòõâúðëåíè9À. Èìà óêàçàíèÿ, îáà÷å, êîèòî òðóäíî áèõà áèëè îòõâúðëåíè, òúé êàòî ñà äîáðå óñòàíîâåíè è òå ïîêàçâàò, ÷å Þåõ-×èõ (Òîõàðè) ñà ãîâîðèëè åäèí àðõàè÷åí èíäîåâðîïåéñêè åçèê, æèâåëè ñà âúâ Âúòðåøíà Àçèÿ, áèëè ñà ãîëÿì è ñèëåí íàðîä ñ øèðîêè ïîçíàíèÿ è òåõíèêà è ñà ïðåâúçõîæäàëè ñúñåäèòå ñè îùå îò âðåìåòî ïðåäè êèòàéñêèòå õðîíèêè äà ãè âêëþ÷àò â ñâîÿ îáñåã. Òîçè „àðõàè÷åí“ èíäîåâðîïåéñêè åçèê Þåõ-×èõ (Òîõàðè) ñà çàïàçèëè ñëåä ìèãðàöèÿòà ñè â çåìèòå, ãðàíè÷åùè ñ Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ, çà ðàçëèêà îò äðóãè íàðîäè îò èíäîåâðîïåéñêàòà åçèêîâà ãðóïà, êîèòî ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî ñà ïðåòúðïåëè ñúùåñòâåíè ïðîìåíè â ðàçâèòèåòî íà ñâîèòå åçèöè. Òîçè ôåíîìåí ñå ñðåùà ÷åñòî ïðè íàðîäè, êîèòî ñà ñå îòêúñíàëè îò ïúðâîíà÷àëíîòî ñè ìåñòîæèòåëñòâî. Òå çàïàçâàò ïðåç äúëãè èíòåðâàëè îò âðåìå ïúðâîíà÷àëíèÿ ñè åçèê ñúñ ñðàâíèòåëíî ìàëêè ïðîìåíè, äîêàòî íàñåëåíèå, êîåòî íå å âçåëî ó÷àñòèå ïðè ìèãðàöèÿ, òúðïè îñåçàòåëíè ïðîìåíè ïðè ðàçâèòèåòî íà îáùèÿ èì åçèê â ñúùèÿ èíòåðâàë îò âðåìå10.  íàøå âðåìå ïðèìåð çà ïîäîáåí ôåíîìåí íàìèðàìå â àðõàè÷íè ôîðìè íà ôðåíñêèÿò åçèê, ãîâîðèì â êàíàäñêàòà ïðîâèíöèÿ Êâåáåê; â àðõàè÷íè ôîðìè íà ïîðòóãàëñêèÿ åçèê, ãîâîðèì â Áðàçèëèÿ.  äíåøíà Áúëãàðèÿ è Ìàêåäîíèÿ ñå ñðåùàò ãîëÿì áðîé äðåâíè áúëãàðñêè èìåíà îò àëòàéñêî-óðàëñêè è äàæå ñàíñêðèòñêè ïðîèçõîä, êîèòî íå ñå ñðåùàò âå÷å â çåìèòå îòêúäåòî òåçè åçèöè ïðîèçõîæäàò è êîèòî áúëãàðèòå ñà íàñåëÿâàëè â äàäåí ïåðèîä îò ñâîÿòà èñòîðèÿ.

ÕÑÈÞÍÃ-ÍÓ È ÞÅÕ-×ÈÕ (ÒÎÕÀÐÈ) Êèòàéñêèòå õðîíèêè ðàçêàçâàò êàê îêîëî III â. ïð.í.å., ñèíúò íà Òóìåí, Øàíèþ (Êàãàí) íà äðåâíèòå õóíè ­ Õñèþíã-Íó, êîéòî å íîñèë èìåòî Ìàî-Òóí (Ìîòóí), å áèë ïðàòåí îò áàùà ñè êàòî çàëîæíèê â äâîðåöà íà ìîíàðõà Þåõ×èõ. Ïîñðåäñòâîì èíòðèãè ìëàäàòà ñúïðóãà íà Øàíèþ Òóìåí å æåëàëà äà îòñòðàíè Ìàî-Òóí (Ìîòóí) îò ïîëàãàùîòî ìó ñå ïðåñòîëîíàñëåäñòâî â ïîëçà íà íåéíèÿ ñèí è óñïÿâà äà âíóøè íà ñúïðóãà ñè Òóìåí äà íàïàäíå Þåõ×èõ, êàòî ïî òîçè íà÷èí ïðåäèçâèêà èíäèðåêòíî óìúðòâÿâàíå íà çàëîæíèêà Ìàî-Òóí (Ìîòóí). Òîé îáà÷å óñïÿâà äà èçáÿãà è ñå çàâðúùà ïðè áàùà ñè, ñòàâà çíàìåíèò ïúëêîâîäåö, ïðèäîáèâà ãîëÿìî âëèÿíèå è â åäèí ìîìåíò óáèâà áàùà ñè, êàêòî è âñè÷êè íåãîâè ïîääðúæíèöè (208 ã. ïð.í.å.). Ìàî-Òóí (Ìîòóí) ñòàâà íàé-ìîãúùèÿò Øàíèþ íà Õñèþíã-Íó (êàãàí íà äðåâíèòå õóíè îò 209 äî 174 ã. ïð.í.å.). Òîé ïîáåæäàâà Þåõ-×èõ è ôàêòè÷åñêè ñòàâà ïðè÷èíà çà íà÷àëîòî íà òÿõíîòî ïðåñåëâàíå. Íåãîâèÿò ñèí Ãèþ, ïîçíàò ñ êèòàéñêàòà òðàíñêðèïöèÿ Ëàî-Øàíã, ãî íàñëåäÿâà íà ïðåñòîëà è ïðîäúëæàâà âîéíèòå ñðåùó ñúñåäèòå íà Õñèþíã-Íó íàðîäè, êàòî â 162 ã. ïð.í.å. íàíàñÿ íîâî ïîðàæåíèå íà îòòåãëÿùèòå ñå Þåõ-×èõ, óáèâà òåõíèÿ ìîíàðõ, îò ÷èéòî ÷åðåï å èçêîâàíà ÷àøà, îò êîÿòî òîé ïèå çà îòïðàçíóâàíåòî íà ïîáåäàòà. Ñëåä òàçè äàòà Þåõ-×èõ ñå îòòåãëÿ îêîí÷àòåëíî îò òåðèòîðèèòå, ãðàíè÷åùè ñúñ ñåâåðîçàïàäåí Êèòàé. Îìðàçàòà, êîÿòî çàïî÷âàò äà õðàíÿò êúì äðåâíèòå õóíè ­

Õñèþíã-Íó, ñå îòðàçÿâà ïðè áúäåùè ñðåùè íà òåçè äâà, ñðîäíè ïî åòíè÷åñêè ïðîèçõîä íàðîäè, êàêòî â Ñðåäíà Àçèÿ, òàêà è â Åâðîïà, êúäåòî îêîëî ñåäåìñòîòèí ãîäèíè ïî-êúñíî òåõíè ïîòîìöè îòíîâî ñà â äîïèð. Çà ïðåñåëâàíåòî íà Þåõ-×èõ â íîâèòå èì ïðåäåëè ñëåä 209 ã. ïð.í.å., ïðèáëèçèòåëíî äî 160 ã. ïð.í.å. ñâåäåíèÿòà ñà äàäåíè îò êèòàéñêèòå õðîíèêè. Ìíîãî èçñëåäîâàòåëè ñà ñå çàíèìàâàëè ñ èíòåðïðåòàöèÿòà íà òåçè äàííè è âúïðîñè è âúïðåêè ÷å ñúùåñòâóâàùèòå ñïîðîâå âñå îùå íå ñà ðåøåíè, ïðåäñòàâàòà, êîÿòî èìàìå àç òÿõíîòî èñòîðè÷åñêî ðàçâèòèå, çàïî÷âà äà ñå èçáèñòðÿ12.

ÕÑÈÍÞÍÃ-ÍÓ, ÞÅÕ-×ÈÕ È ÄÈÍÀÑÒÈßÒÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ­ ÄÓÎËÎ Îò ãëåäíà òî÷êà íà èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå, ñâúðçàíà ñ Þåõ-×èí è Õñèþíã-Íó, âñå îùå ìíîãî âúïðîñè ÷àêàò ñâîèòå îòãîâîðè. Åäèí îò òÿõ ñå îòíàñÿ çà ïðîèçõîäà íà äèíàñòèÿòà íà áúëãàðèòå, Äóîëî, íà êîÿòî ñà ïðèíàäëåæàëè áúëãàðñêèòå ìîíàñè îò Ê-Àâè (Êàâà-Êàíà) Òóîõîë (Àâèòîõîë) äî Êõàí Ñåâàð (îò 153 ã. äî 737 ã.) è îò Êõàí Êðóì äî öàð Áîðèñ Âòîðè (îò 802 ã. äî 973 ã.). „Èìåíèêúò íà áúëãàðñêèòå êõàíîâå“, åäèí îò ãëàâíèòå è äîñòîâåðíè äîêóìåíòè çà èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå, íè äîêàçâà, ÷å íà òàçè äèíàñòèÿ ïðèíàäëåæàëè ìîíàðñèòå Ê-Àâè (Êàâà-Êàíà) Òóîõîë, Èðíàê (Åðíàê), Êóðò (Êóáà’àò/Êóáðàò), Áåçìåð (Áóæìèõð-Áàòáàéàí), Èñïåðèõ (Àñïàðóõ), Òåðâåë, Òîâèðåì (Òèáåðèé?) è Ñåâàð. „Èìåííèêúò“ ïðîïóñêà äà äàäå èìåíà, êàêòî è ñðîêà íà óïðàâëåíèå íà ìíîãî ìîíàðñè îò òàçè äèíàñòèÿ è ñà íóæíè íîâè èçòî÷íèöè çà òÿõíîòî óñòàíîâÿâàíå. Äî òîâà çàêëþ÷åíèå äîñòèãàìå, ñëåä êàòî àíàëèçèðàìå äúëãîòî âðåìåòðàåíå íà òàçè äèíàñòèÿ ­ 153 ã. äî 737 ã., çà êîåòî âðåìå ñà äàäåíè ñàìî îñåì èìåíà íà ìîíàðñè. Eïîõàòà íà Ê-Àâè (Êàâà-Êàíà) Òóîõîë (Àâèòîõîë) å äàäåíà ñ íà÷àëíàòà 152 ã.13 Äî òàçè ãîäèíà äîñòèãàìå îò ñâåäåíèåòî ⠄Èìåíèêà“, ÷å 515 ãîäèíè ïðåäè íàâëèçàíåòî íà Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè íà þã îò ðåêàòà Äóíàâ, Ê-Àâè (Êàâà-Êàíà) Òóîõîë å áèë ïúðâèÿò ìîíàðõ îò äèíàñòèÿòà Äóîëî. Òúé êàòî òîâà å åäèíñòâåíîòî ñâåäåíèå, îòêðèòî äîñåãà çà îñíîâàòåëÿ íà òàçè äèíàñòèÿ, ñà íóæíè åòèìîëîãè÷åñêè àíàëèç, ñúïîñòàâÿíå íà äàííè îò íåãîâàòà åïîõà, êàêòî è âñè÷êè ìîäåðíè ìåòîäè íà èçñëåäâàíå çà óñòàíîâÿâàíå íà èñòîðè÷åñêàòà èñòèíà, ñâúðçàíà ñ èìåòî, åïîõàòà è òîçè êëîí îò áúëãàðñêèÿ åòíîñ, êîéòî å ïðåäâîæäàë. Äî èçâåñòíà ñòåïåí ïîäîáíî èçñëåäâàíå ìîæåì äà îïðèëè÷èì ñ íàó÷íî-äåòåêòèâñêà äåéíîñò. Îò äðóãà ñòðàíà òðÿáâà äà èìàìå ïðåäâèä äóìèòå íà Äæîðäæ Îðóåë „èñòîðèöèòå îáèêíîâåíî ïðåíåáðåãâàò òîâà, êîåòî å íàé-ÿâíî“, çà äà íå ñå îòíàñÿò òå è çà íàøàòà ðàáîòà. ßâíî å çâóêîâîòî ñõîäñòâî ìåæäó êèòàéñêàòà òðàíñêðèïöèÿ íà èìåòî Òó-Õóî-Ëî è Òóîõîë ­ ïðîèçíîøåíèåòî, êîåòî íè å äàäåíî ⠄Èìåííèêà“. „Èìåííèêúò“ å áèë ïðåâåäåí íà ñëàâÿíñêîòî íàðå÷èå, êîåòî å áèëî âêëþ÷åíî â áúëãàðñêèÿ åçèê. Äîêîëêî äâåòå òðàíñêðèïöèè îòðàçÿâàò äåéñòâèòåëíîòî áúëãàðñêî ïðîèçíîøåíèå å âúïðîñ, ñ êîéòî ìíîãî åçèêîâåäè òåïúðâà ùå òðÿáâà äà ñå çàíèìàâàò. Îòíîñíî „Àâè“ ­ òàêà, êàêòî å äàäåíà ïúðâàòà ÷àñò íà „Àâèòîõîë“ â „Èìåííèêà“ ­ àíàëèçúò íè ïîêàçâà, ÷å „Àâè“

13

ÀÂÈÒÎÕÎË

íå å èìå, à å òèòëà. (Òîçè âúïðîñ ðàçãëåæäàìå ïî-ïîäðîáíî íà ñ. 18). Òàêàâà òèòëà èìà ñâîåòî ñúîòâåòñòâèå ñ èðàíñêàòà òèòëà Ê.Àâè-Êàâà14 è ñ àëòàéñêàòà òèòëà Èëâè15. Íå å òðóäíî äà ñòèãíåì äî çàêëþ÷åíèåòî, ÷å ïðè ñëàâÿíñêèÿ ïðåâîä íà „Èìåííèêà“ çâóêúò „ê“ ⠄Ê-Àâè“ å îòïàäíàë, íî â ñêàëíèòå íàäïèñè ïðè Ìàäàðà è Ïëèñêà, êúäåòî òðàíñêðèïöèÿòà å ñ ãðúöêè áóêâè, áóêâàòà „ê“ å çàïàçåíà â òèòëàòà Êàíà. „Êàâà“, áåçñïîðíî å òðàíñêèïöèÿòà íà „Êàâà“, êàòî çâóêúò „â“ å çàìåñòåí ñ „í“. Çâóêúò „ê“ â íà÷àëîòî íà òèòëà ñðåùàìå ñúùî â Êàâõàí (Êàâ-Õàí). „Êàâ-Õàí“ ìîæåì äà ðåêîíñòðóèðàìå ñ äðåâíîòî ïðîèçíîøåíèå „Êàâà-Êõàíà“ èëè „Ê-Àâè-Êõàíà“15À. Çàñåãà íå ñìå â ñúñòîÿíèå äà äàäåì òî÷åí îòãîâîð íà âúïðîñà äàëè ïúðâîíà÷àëíî „Èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå êõàíîâå“ å áèë ïðåâåäåí íà ãðúöêè îò áúëãàðñêè åçèê íà Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè è âïîñëåäñòâèå îòíîâî ïðåâåäåí, òîçè ïúò íà ñëàâÿíñêîòî íàðå÷èå, êîåòî å áèëî âêëþ÷åíî â áúëãàðñêèÿ åçèê ñëåä ïîêðúñòâàíåòî íà áúëãàðèòå. Ìíîãî âåðîÿòíî å „Èìåííèêúò“ äà å áèë èçñå÷åí êàòî êàìåíåí íàäïèñ âúðõó êîëîíà, êîÿòî ñå å íàìèðàëà â åäèí îò äâîðöèòå íà áúëãàðñêèòå êõàíîâå. Ïîäîáåí å ñëó÷àÿò ñ èçñå÷åíèòå âúðõó êîëîíà êàìåííè íàäïèñè îò âðåìåòî íà êõàí Îìóðòàã (814-831 ò.). Ñ÷èòà ñå, ÷å òåêñòúò íà „Èìåííèêà“ å áèë çàïèñàí ñ áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà ïèñìåíîñò. Òîâà çàêëþ÷åíèå èäâà îò ôàêòà, ÷å èìàìå îùå çàïàçåíè êàìåííè íàäïèñè ñ áúëãàðñêà ðóíè÷åñêà ïèñìåíîñò (íàé-âå÷å â Ñåâåðíà è Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ).  ñòàòèÿòà „Çà ÷èñëåíîñòòà íà äóíàâñêèòå ïðàáúëãàðè“, Äèìèòúð Èë. Äè-

14

ìèòðîâ ñúîáùàâà: „... çà óêðåïâàíåòî ïðè Âàðíà, èçâåñòíî ïîä èìåòî Àñïàðóõîâ âàë. Ïðè èçêîïíè ðàáîòè ïî òðàñåòî ìó ñà îòêðèòè äâå êîëîíè ñ âäúëáàíè ïðàáúëãàðñêè ðóíè÷åñêè çíàöè...“16. Òàçè ïèñìåíîñò å áèëà óïîòðåáÿâàíà â òðèòå áúëãàðñêè äúðæàâè, ïðîñòèðàùè ñå îò ðåêà Óðàë äî ðåêàòà Òèñà ­ Âîëæêà Áúëãàðèÿ, Áîñïîðñêà (×åðíà) Áúëãàðèÿ è Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ17. Ñëåä ïîêðúñòâàíåòî íà áúëãàðèòå â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ ðóíè÷åñêàòà ïèñìåíîñò å áèëà çàáðàíåíà è êëåéìîñàíà êàòî „åçè÷åñêà“. Òîâà å çàñâèäåòåëñòâàíî â äóìèòå íà ×åðíîðèçåö Õðàáúð: „...òúé êàòî áÿõà òîãàâà åçè÷íèöè (è) ïèøåõà ñ ÷åðòè è ðåçêè...“. Áúäåùèòå èçñëåäâàíèÿ áåç ñúìíåíèå ùå ñå íàñî÷àò êúì íîâè àðõåîëîãè÷åñêè è ïèñìåíè äàííè, êîèòî äîñåãà èëè ñà áèëè ïðåíåáðåãâàíè, èëè âñå îùå ÷àêàò ñâîåòî îòêðèòèå. Îòíîñíî „Òóîõîë“ íè å èçâåñòíî, ÷å êèòàéñêàòà òðàíñêðèïöèÿ „Òóî-Õóî-Ëî“ èìà ñâîåòî ñúîòâåòñòâèå â çàïàäíî-êëàñè÷åñêàòà è èðàíñêàòà, à âïîñëåäñòèâå è â àðàáñêàòà òðàíñêðèïöèÿ „Òîõàð“. Îò òàçè ïîñëåäíàòà å ïðîèçëÿçëî èìåòî íà ñòðàíàòà Òîõàðèñòàí, êîÿòî äíåñ å îáëàñò â Àôãàíèñòàí è íîñè èìåòî Áàäàõøàí. Ïî ìåñòîïîëîæåíèåòî ñè òÿ ñúâïàäà ïî÷òè íàïúëíî ñ ïðåäåëèòå íà ñòðàíàòà Òó-Õóî-Ëî, â êîÿòî Þåõ-×èõ ñå çàñåëâàò è îò êîÿòî ïîëó÷àâàò íîâîòî ñè (çàïàäíî) íàèìåíîâàíèå òîõàðè. Èìà ðåä ïðèìåðè, êîèòî ïîêàçâàò, ÷å èìå íà ñòðàíàòà å áèëî äàâàíî îò èìåòî íà íåéíèÿ ìîíàðõ îñíîâàòåë. Ñúùî èìà ïðèìåðè çà ìîíàðñè, êîèòî ïîëó÷àâàò èìåòî ñè îò òîâà íà ñòðàíàòà, êîÿòî óïðàâëÿâàò èëè îò íàðîäà, êîéòî ïðåäâîæäàò (åïîíèìè). Òîçè ïîñëåäíèÿò å ñëó÷àÿ ñ Ê-

ÀÂÈÒÎÕÎË Àâè (Êàâà-Êàíà) Òóîõîë (Àâèòîõîë). Ðàçáèðàìå, ÷å òîâà íå å ñîáñòâåíî èìå, à å èìå åïîíèì íà ñòðàíàòà è íàðîäà, êîéòî òîé å óïðàâëÿâàë è òîâà èìå å ñâúðçàíî ñ èñòîðè÷åñêàòà òðàäèöèÿ íà åïîõàòà, êîÿòî òîé ñúçäàâà. Òîâà òâúðäåíèå ìîæå äà äîâåäå ÷èòàòåëÿ äî ìèñúëòà, ÷å áúëãàðèòå âúâ II â. ñà íîñèëè èìåòî òîõàðè. Âñúùíîñò èìåòî òîõàð è òîõàðè å áèëî óïîòðåáÿâàíî êàòî ãåîãðàôñêî (íèçáà), à íå åòíè÷åñêî îïðåäåëåíèå, â ñìèñúë „âëàäåòåëÿò íà Òîõàðèÿ“ è „æèòåëèòå íà Òîõàðèÿ“. Ïîíàñòîÿùåì ïîäîáåí å ñëó÷àÿò ñ èìåòî „ìàêåäîíöè“, êîåòî å ãåîãðàôñêî îïðåäåëåíèå (íèçáà) çà æèòåëèòå íà Ìàêåäîíèÿ, à îùå â äðåâíîñòòà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ­ ìîíàðõà íà Ìàêåäîíèÿ ­ å áèë íàðè÷àí „Ìàêåäîíñêè“ èëè „Ìàêåäîíåöà“. „Èìåííèêúò“ íè äàâà âðåìåòðàåíåòî íà åïîõàòà íà ÊÀâè (Êàâà-Êàíà) Òóîõîë è ñòàâà ÿñíî, ÷å òÿ å ïðîäúëæèëà òðèñòà ãîäèíè, ñëåä êîèòî èäâà åïîõàòà íà âòîðèÿ ìîíàðõ îò „Èìåííèêà“ ­ Èðíàê/Åðíàê, çà êîãîòî ùå îòäåëèì ñïåöèàëíî ìÿñòî â îòäåëíî èçñëåäâàíå.

ÊÎÅ Å ÑÎÁÑÒÂÅÍÎÒÎ ÈÌÅ ÍÀ Ê-ÀÂÈ (ÊÀÂÀ-ÊÀÍÀ) ÒÓÎÕÎË (ÀÂÈÒÎÕÎË)? Ïðåäëàãàìå ñëåäíàòà õèïîòåçà:  íà÷àëîòî íà íåãîâàòà åïîõà â ñòðàíàòà Òó-Õóî-Ëî (Òîõàðèÿ) ëè÷íè èìåíà íà âëàäåòåëè ñà Êàíèøêà, Õóâèøêà è Âàñóäåâà. Íà êîé îò òÿõ áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà òðàäèöèÿ å äàëà òèòëàòà ÊÀâè (Êàâà-Êàíà) è íàèìåíîâàíèåòî íà ñòðàíàòà Òó-ÕóîËî (Òîõàðèÿ), å âúïðîñ, êîéòî îñòàâà îòêðèò... Òúé êàòî Êàíèøêà å ñ÷èòàí çà âëàäåòåë, êîéòî äåéñòâèòåëíî ñúçäàâà åïîõà íà âúçõîä è ìîãúùåñòâî íà Þåõ×èõ (òîõàðè) è ïðèáëèçèòåëíîòî íà÷àëî íà íåãîâàòà åïîõà å êúì ñðåäàòà íà II â., êîåòî ñúâïàäà ñ íà÷àëîòî íà åïîõàòà íà Ê-Àâè (Êàâà-Êàíà) Òóõîë, íàøåòî ïðåäïî÷èòàíèå, êàêòî è ñú÷åòàíèåòî íà äàííèòå ïàäàò âúðõó Êàíèøêà. Íå áåç çíà÷åíèå å è ôàêòúò, ÷å ñëåäâàùèòå ìîíàðñè ñà íîñèëè ñúùîòî èìå êàêòî íåãîâîòî, êàòî åäèíñòâåíî íàñëåäñòâåíî èìå, íà êîåòî Êàíèøêà å ïúðâèÿò. Òàêà, èìåòî Êàíèøêà ñòàâà èìå íà öÿëà åïîõà, êîåòî áèõìå ñðàâíèëè ñ ôàêòà, ÷å èìåòî íà Ê-Àâè Òóîõîë å áèëî ñúùî ñ÷èòàíî åïîõàëíî çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà òðàäèöèÿ è ïîðàäè òîâà íåãîâèòå íàñëåäíèöè ñúùî ñà ãî íîñèëè. Ñ òîâà ìîæåì ÷àñòè÷íî äà ñè îáÿñíèì ëèïñàòà íà èìåíàòà íà íåãîâèòå íàñëåäíèöè, íåùî íàïúëíî ïîäîáíî ñúñ ñëó÷àÿ Êàíèøêà. Ñ äðóãè äóìè, èìåíàòà íà íàñëåäíèöèòå è âðåìåòðàåíåòî íà òÿõíîòî óïðàâëåíèå ñà ñëåòè â èìåòî è åïîõàòà íà ñúçäàòåëÿ íà äèíàñòèÿòà Äóîëî, èìåííî Ê-Àâè (ÊàâàÊàíà) Òóîõîë17À.

ìó. Ïîâå÷å îò êîÿòî è äà å åïîõà ïðåäè è ñëåä íåãî òÿ ïîêàçâà ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå â ñâîèòå õàðàêòåðèñòèêè è ïðè âñå òîâà å õàðìîíè÷íî ñú÷åòàíà äî ñòåïåí äà å íåïîâòîðèìà â èñòîðèÿòà íà ÷îâå÷åñòâîòî. Òîâà ÿñíî ëè÷è îò ïðåäìåòèòå íà èçêóñòâîòî. Øèðîêè êîíòàêòè ñ ðàçëè÷íè êóëòóðè (íîìàäñêèÿò êàòàëèçàòîðñêè ïðèíîñ, á.à.) ñå ïîòâúðæäàâàò ñ îòêðèòèòå ïðè àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè, ïëàñòè÷íè ïðîôèëè, èçîáðàçåíè íà ïëî÷è, ïðè êîåòî ëè÷è åëèíñêî ïëàñòè÷íî âëèÿíèå; êèòàéñêè ëàêèðàíè ïðåäìåòè (ñúçäàäåíà øêîëà â Êèòàé çà àðòèñòè÷íî ëàêèðàíå íà ïðåäìåòè, á.à.); èíäèéñêè ãðàâþðè îò ñëîíîâà êîñò; åãèïåòñêè âàçè, ÷àøè è äðóãè ñúäîâå îò èçÿùíî ñòúêëî...“19. Äóìèòå íà À.Ê. Íàðàèí ñå äîïúëâàò îò îïèñàíèåòî íà îòêðèòîòî ñúêðîâèùå ïðè Øèáàðãàí, Ñåâåðåí Àôãàíèñòàí (â ïðåäåëèòå íà äðåâåí Òîõàðèñòàí) â 1977 ã. Ñïîðåä ðúêîâîäèòåëÿ íà àðõåîëîãè÷åñèêÿ åêèï Âèêòîð È. Ñàðèàíèäè áîãàòñòâîòî íà òîâà ñúêðîâèùå ñ îñíîâàíèå ìîæå äà ñå ñðàâíè ñ òîâà íà ãðîáíèöàòà íà Òóòàíêàìîí â Åãèïåò.  ñòàòèÿòà, ïîñâåòåíà íà òîâà îòêðèòèå è ïóáëèêóâàíà â ñïèñàíèå Òime íà 2 þëè 1979 ã., ÷åòåì: „...Ðàçïîëîæåíà íà êðúñòîïúòÿ íà òúðãîâñêèòå ïúòèùà íà êîïðèíàòà è ïîäïðàâêèòå, òàçè ñòðàíà, ïîçíàòà â äðåâíîñòòà ñ èìåòî Áàêòðèÿ, å ïîïàäíàëà ïîä âëèÿíèåòî íà ìíîãî êóëòóðè: èíäèéñêà, ìîíãîëñêà, íà ïàðòèòå (íàðîä îò ïåðñèéñêàòà åçèêîâà ãðóïà), íîìàäñêè íàðîäè îò åâðîïåéñêèòå ñòåïè è äàæå îò Ðèìñêàòà èìïåðèÿ. Âñè÷êè òåçè êóëòóðè ñå ñáëúñêâàò ïðè åëèíî-ãðúöêîòî çàâëàäÿâàíå íà Áàêòðèÿ â 331 ã. ïð.í.å. îò Àëåêñàíäúð Âåëèêè è ïðè îñíîâàíàòà ñëåä íåãî äúðæàâà íà Ñåëåâêèäèòå. Äâà âåêà ïî-êúñíî áàêòðèéñêîòî öàðñòâî å áèëî çàâëàäÿíî îò íîìàäñêè ãðóïè, ìåæäó êîèòî ñà òåçè íà ïàðòèòå, íà ñàêèòå îò ñòåïèòå è îò ïåò àçèàòñêè ãðóïè, íàèìåíóâàíè Þåõ-×èõ. Îò òîçè ìîìåíò íàòàòúê èñòîðèÿòà íà Áàêòðèÿ å îáâèòà â ìèñòåðèÿ... ...Ñúêðîâèùåòî îò Øèáàðãàí å èçöÿëî áàêòðèéñêî: òî å ïëîä íà ìåñòíè ìàéñòîðè, êîèòî óïîòðåáÿâàò òåõíèêà è ñòèë, ïðèñúù íà ñòåïíèòå íîìàäè, â ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò îò ñêèòî-ñàðìàòñêè ïðîèçõîä. Òå ñà ìàéñòîðè íà èçêóñòâîòî, òâîðèëè â îãðîìíèòå ïðîñòðàíñòâà íà Åâðàçèÿ. È âñå ïàê àðòèñòè÷íî èçðàáîòåíèòå ïðåäìåòè ñèëíî îòðàçÿâàò êóëòóðíèÿ êðúñòîïúò íà òîçè ðàéîí, êîéòî äàâà åäèí ñèíêðåòèçúì íà òåìèòå è èçîáðàæåíèÿòà, íåïîçíàò ïðåäè òàçè åïîõà. Ôèãóðè è ñèìâîëè îò êëàñè÷åñêàòà ãðúöêà ìèòîëîãèÿ ñå ñëèâàò ñ êèòàéñêè, èíäóñêè, ïàðòñêè ìîòèâè, âñè÷êè òå èçðàçåíè âúâ ôîðìèòå íà ñòåïíîòî èçêóñòâî. Êåðúë Äæîíñúí êàçâà, ÷å òîâà å åäíî íîâî è âúëíóâàùî îòêðèòèå, êúäåòî ñå âèæäà ãðúöêè* äðåâåí ìèò, ïðåîáðàçåí îò èçêóñòâîòî íà íîìàäèòå îò ñòåïèòå...“20 Îò ãîðåñïîìåíàòèòå öèòàòè ìîæåì äà ñè îáÿñíèì çàùî áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà òðàäèöèÿ ïîñòàâÿ êàòî ðîäîíà÷àëíèê íà ñâîÿòà äúðæàâà è äèíàñòèÿ òèòëàòà è ãåîãðàôñêîòî îïðåäåëåíèå Ê-Àâè (Êàâà-Êàíà) Òóîõîë.

ÅÏÎÕÀÒÀ ÍÀ ÊÀÍÈØÊÀ Ñïîðåä èñòîðèêà Ê. Íàðàèí, ñ Êàíèøêà çàïî÷âà ÷åòâúðòàòà èñòîðè÷åñêà åïîõà íà Þåõ-×èõ (Òîõàðè), êîÿòî ìîæå äà ñå ñ÷èòà êàòî åäíà îò âåëèêèòå åïîõè â ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ18. Öèòèðàìå íåãîâèòå äóìè: „... Ñ ëèáåðàëíàòà ïîëèòèêà (á.à.: ïî îòíîøåíèå íà ðåëèãèÿòà è òúðãîâèÿòà) íà Êàíèøêà è íåãîâèòå íàñëåäíèöè ñå óñòàíîâÿâà õîäúò íà íàïðåäúê íà åäíà ñèíêðåòè÷íà êóëòóðà â ñòðàíàòà

ÑÀÊÐÀËÍÀÒÀ ÒÈÒËÀ Ê-ÀÂÈ-ÊÀÂÀ-ÊÀÍÀ Èçñëåäîâàòåëèòå, çàïîçíàòè ñ èñòîðèÿòà íà èçêóñòâîòî â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, íàìèðàò ñèíêðåòè÷åí õàðàêòåð â òîâà èçêóñòâî, ïðåíåñåíî òàì îêîëî 500 ãîäèíè ñëåä ÊÀâè (êàâà-Êàíà) Òóîõîë. Åòî êàêâî ïèøå ó÷åíàòà Åëåíà Ê. Øâàðö: „...Åäèí ïðèìåð îò ñàñàíèäñêîòî âëèÿíèå (èðàí-

15

ÀÂÈÒÎÕÎË ñêà äèíàñòèÿ îò 226 ã. äî 651 ã.) å Ìàäàðñêèÿò êîííèê ­ åäèíñòâåí ïî ðîäà ñè ñàêðàëåí ðåëåô â Åâðîïà. Èçîáðàæåíèåòî íà êîííèê ñ êó÷å â ãàëîï çàä íåãî è òÿëîòî íà óìúðòâåí ëúâ ïîä íåãî, çàîáèêîëåíî îò íÿêîëêî ñàêðàëíè íàäïèñè... Ñúâðåìåííè ïðîó÷âàíèÿ äàòèðàò òîçè ïàìåòíèê îò VII â. èëè ðàííèÿ IÕ â. Ðåëåôúò, ïúðâîíà÷àëíî èçîáðàçÿâàù êõàí Òåðâåë (701-718), å áèë îòíîâî ïðåäñòàâåí êàòî ñèìâîë íà ñàêðàëíàòà äèíàñòè÷åñêà âëàñò, îëèöåòâîðåíà îò êõàí Îìóðòàã (814-831). Ìàäàðñêèÿò ðåëåô ñå îñíîâàâà íà ïðîòîòèïà îò ñàñàíèäñêèÿ ïðîèçõîä, ñìåñåí ñ îáðàçà íà Òðàêèéñêèÿ êîííèê è íåãîâîòî îòðàæåíèå â èçêóñòâîòî íà Ðèì è Âèçàíòèÿ. Ïîäîáåí ñèíêðåòèçúì ñå ñðåùà â áúëãàðñêèòå ìåòàëíè ïðåäìåòè îò ñúêðîâèùåòî íà Íàãè-Ñåíò-Ìèêëîø îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà IÕ â.“21 Ðåëåôúò íà Ìàäàðñêèÿ êîííèê äåéñòâèòåëíî å èçïîëçâàí, çà äà âúçâåëè÷àå êõàíîâåòå Òåðâåë è Îìóðòàã. Îáðàçúò íà êîííèêà îáà÷å å ñàêðàëíî ñâúðçàí ñ Ê-Àâè (ÊàâàÊàíà) Òóîõîë, îñíîâàòåëÿ íà äèíàñòèÿòà Äóîëî. Òîâà òâúðäåíèå ìîæå äà ñå ñ÷èòà çà ïðèáúðçàíî, àêî íå âçåìåì ïîä âíèìàíèå ñëåäíèòå äîâîäè: Íà ïúðâî ìÿñòî ïðîèçõîäúò è ñìèñúëúò íà òèòëàòà Ê-Àâè-Êàâà14,22. Òàçè òèòëà å áèëà äàäåíà íà ðîäîíà÷àëíèêà íà èðàíñêàòà äèíàñòèÿ, íà êîÿòî ïî-êúñíî å ïðèäàäåí ëåãåíäàðåí õàðàêòåð â åïîñà „ØàõÍàìà“, ïðåñúçäàäåí îò Ôèðäàóçè23. Åòèìîëîãèÿòà íà Ê-Àâè-Êàâà ïîêàçâà, ÷å ñìèñúëúò íà òàçè òèòëà å ñâúðçàí ñ äúðæàâíî ðîäîíà÷àëèå îò ñàêðàëåí ïðîèçõîä.  òåñåí ñìèñúë Ê-Àâè-Êàâà å ðàâíîñòîéíî íà „ìúäðåö“, „ÿñíîâèäåö“, „æðåö“, „ïðîðîê“24. Ñàêðàëíî äúðæàâíî ðîäîíà÷àëèå ñðåùàìå è ó äðóãè íàðîäè. Òàêà íàïðèìåð, â åâðåéñêàòà ðåëèãèÿ Ìîéñåé å äúðæàâíèê è ïðîðîê; â èñëÿìñêàòà ðåëèãèîçíî-èñòîðè÷åñêà òðàäèöèÿ Ìîõàìåä ñúùî å äúðæàâíèê è ïðîðîê è, ðàçáèðà ñå, Õðèñòîñ å ñàêðàëåí ñèìâîë íà òîçè, êîéòî îòâàðÿ äâåðèòå íà Öàðñòâîòî Íåáåñíî çà ïîñëåäîâàòåëèòå íà õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ, ñúçäàäåíà îò Íåãî.  òîçè ñìèñúë ìîæåì äà ðàçáåðåì ñúùî ñúêðàëíàòà òèòëà Ê-Àâè-Êàâà, êîÿòî ñòàâà ñèìâîë è íà äúðæàâíî ðîäîíà÷àëèå íà äèíàñòèÿòà Äóîëî íà áúëãàðèòå. Êàêâî íè äàâà ïðàâî äà òúðñèì îëèöåòâîðÿâàíåòî íà òîçè ñàêðàëåí ñèìâîë â ðåëåôà íà Ìàäàðñêèÿ êîííèê?

×ÀØÀÒÀ! ×àøàòà, êîÿòî Ìàäàðñêèÿò êîííèê äúðæè â ðúêàòà ñè! Ïàê â èðàíñêàòà åè÷åñêà òðàäèöèÿ, îò êîÿòî áúëãàðñêèÿò êëîí â Òîõàðèÿ å çàåë ìíîãî çà ñúçäàâàíåòî íà ñâîÿ ìèðîãëåä, íàìèðàìå îáÿñíåíèåòî çà ñèìâîëèçìà íà ñàêðàëíàòà ÷àøà. Ðåëèãèèòå íà Òàíãðà, Çîðîàñòúð è Áóäà ñà ñâúðçàíè â åäèí ðåëèãèîçåí ñèíêðåòèçúì, çà êîéòî å íóæíî îáñòîéíî è ïðîäúëæèòåëíî èçñëåäâàíå. Ñåãà, ñàìî áåãëî, ùå ñïîìåíåì çà Äæàìøèä, ïúðâèÿ ìúæ è ïúðâèÿ ìîíàðõ â ëåãåíäàðíàòà èñòîðèÿ íà Èðàí. Íåãîâîòî ñúîòâåòñòâèå å âëÿçëî â èíäèéñêàòà òðàäèöèÿ â ëèöåòî íà ãåðîÿ Éàìà, ñèí íà Âèâàñâàíò, ïðåäñòàâåí êàòî áåçñìúðòåí ÷îâåê, êîéòî ñòàâà Áîã, à ñúùî êàòî ïúðâèÿ ÷îâåê, êîéòî â ñìúðòòà ñè íàìèðà ñâîÿòà Áîæåñòâåíîñò. Òóê å íàìåðèë ñâîÿ ïúðâîî-

áðàç ïî-êúñíèÿò õðèñòèÿíñêè ìîòèâ25. Äæàìøèä å ñâúðçàí ñ ìàãè÷åñêàòà ñàêðàëíà ÷àøà, â êîÿòî å îòðàçåíà âñåëåíàòà (Òàíãðà) è â òàçè ÷àøà ñàêðàëíèÿò âëàäåòåë èìà ÷óäîòâîðíèÿ äàð äà ÿ ñúçåðöàâà. Ïî òîçè íà÷èí èðàíñêèÿò ñàêðàëåí ðîäîíà÷àëíèê íè å ïðåäñòàâåí êàòî „ìúäðåö“, „ÿñíîâèäåö“, „æðåö“, ïðîðîê“26. Çà ñàêðàëíàòà ÷àøà ùå äàäåì ãîëÿì áðîé öèòàòè îò èñòîðè÷åñêàòà çàïàäíà è èçòî÷íà ìèòîëîãèÿ è ùå ðàçãëåäàìå íåéíèÿ ïðèíîñ â ñèìâîëèêàòà íà äúðæàâíàòà âëàñò â åäíî îò ñëåäâàùèòå èçñëåäâàíèÿ. Íå å èçíåíàäâàùî, ÷å òîçè ñèìâîë å íàìåðèë ìÿñòî è â íàðîäíîòî òâîð÷åñòâî â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ. Åòî êàê íàðîäíèÿò òâîðåö ÿ ïðåñúçäàâà, ñâúðçâàéêè ÿ ñ êîíÿ è ãåðîÿ åçäà÷: ... Òà èçäóõàë ìåäíî ãóáíî; íà ãóìíîòî ­ ìåäåí ñòîæåð, íà ñòîæåðà ­ âðàíÿ êîíÿ, à íà êîíÿ ­ ñèíüî ñåäëî; þçäàòà ìó ­ çëàòíà çâåçäà äî äâå çìèè ­ äâå çåíãèè, à ñåäëîòî øèêîñàíî, íàøàðåíî, èçïèñàíî è íà íåãî ­ ìúæêî äåòå; â ðúêàòà ìó çëàòíà ÷àøà...27 Òóê ìîæåì äà ñïîìåíåì äóìèòå íà àðõåîëîãà Ðàøî Ðàøåâ (â ñòàòèÿòà „Çà òèáåòñêèòå óñïîðåäíèöè íà Ìàäàðñêèÿ êîííèê“. ­ Àðõåîëîãèÿ, ÕÕ, 1978, 3): „... Ñåãà ïî íàëè÷èåòî íà äèàäåìè îò ÷åðåïè îêîëî ãëàâèòå íà íÿêîè Ëàìàèñêè Áîæåñòâà (ò. íàð. Äàêèíè, Äõàðìàïàëà, Äîêøèòè), Ñë. Äîí÷åâ èíäåíòèôèöèðà òîçè ïðåäìåò (÷àøà â ðúêàòà íà Êîííèêà) ñ ÷àøà-÷åðåï...“

ÌÀÄÀÐ-ÌÀÄÀÐÀ  Òîõàðèñòàí (äðåâåí Òóî-Õóî-Ëî), íà þã îò ðåêàòà Àìó-Äàðÿ (Îêñóñ) ñå íàìèðà ãðàäúò Áàëõ (â äíåøåí Ñåâåðåí Àôãàíèñòàí). Òîçè ãðàä å áèë ãëàâåí òúðãîâñêè öåíòúð, ñâúðçâàù êåðâàíñêèòå ïúòèùà çà Èíäèÿ, Êèòàé, Ñîãäèÿíà (Õâàðåçúì), Èðàí, à íà ñåâåð è ñåâåðîçàïàä ñ íàðîäèòå íà ñòåïèòå28. Åäèí îò òåçè ïúòèùà, êîéòî ìèíàâà ïîêðàé òå÷åíèåòî íà ðåêà Õóëì, âîäè äî ãðàäà Áàìèÿí. Îêîëî 150 êì îò Áàëõ ïî ïîñîêà íà Áàìèÿí ñå ñòèãà äî ñåëèùåòî Ìàäàð è ñëåä íåãî íàîêîëî 80 êì ïî­ íà þã ñå ñòèãà äî Áàìèÿí. Áëèçî äî äíåøíèÿ Ìàäàð ñå íàìèðàò ðàçâàëèíèòå íà äðåâíèÿ Ìàäàð29. Ñêàëíè ðåëåôè ñà èçäúëáàíè âúðõó ñêàëèòå â îêîëíîñòòà íà Ìàäàð. Òå âñå îùå ÷àêàò èçñëåäâàíèÿòà íà ó÷åíèòå... Ìàäàð â Òîõàðèñòàí (Òîó-ÕîóËî) è Ìàäàðà â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ; ñêàëíè ðåëåôè è òàéíèòå íà åäíî èìå, äîíåñåíî íà Áàëêàíèòå îò ïîòîìöèòå íà Ê-Àâè (êàâà-Êàíà) Òóîõîë. Òàçè òåìà âñå îùå å çàêðèòà çà íàøèÿ ïîãëåä. Åäèí äåí çàâåòúò íà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà òðàäèöèÿ ùå íàìåðè ñâîÿ îòãëàñ â ìèñúëòà è ñúðöåòî íà áúëãàðèòå íà áàëêàíèòå è íà Âîëãà. Çàâåñàòà ùå ñå âäèãíå, áúëãàðèòå ùå ñå âúçðîäÿò!

* Êàêòî âå÷å å èçâåñòíî, „ãðúöêàòà“ ìèòîëîãèÿ å ñàìî ïðèåìíèê íà ïåëàñãèéñêî-òðàêèéñêàòà ìèòîëîãèÿ è å îáÿâåíà ïî-êúñíî çà “ãðúöêà”. — Áåë. ðåä.

16

ÀÂÈÒÎÕÎË

Áåëåæêè A. K. Narain. Indo-Europeans in Inner Asia. The Cambridge History of Inner Asia, p. 150-176; W. M. McGovern. The Early Empires of Central Asia. p. 48-/1; E. H. Parker. A Thousand Years of the Tartars, p. 165, 174/5 — Ïàðêúð äàâà òðàíñêðèïöèÿòà êàòî ÒóîÕó-Ëî; E. G. Pulleyblank. Chinese and Indo-Europeans. Journal of the Royal Asiatic Society (parts 1 and 2, 1966, p. 18, note 4); Ï. Äîáðåâ. Ïðåîòêðèâàíåòî íà ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð. Ñ., 1994, ñ. 206. 2 Encyclopaedia Britannica. Bactria, p. 779. 3 W. m. McGovern. Op. cit., p. 479/480. 4 The Gothic History of Jordanes, translation and commentary by Charless Christopher Mierow, p. 152. 5 A. K. Narain. Indo-Europeans in Inner Asia. Op. cit., p. 1521; Rene Grousset. The Empire of the Steppes — a History of Central Asia. p. 28/8; J. de Morgan. Manuel de Numismatique Orientale, I. Paris, 1923-1936, p. 418: “The invasion of the Yueh-Chih seem to have lasted over an extended period of time. According to Tarn. Op. cit., p. 276/7, they left their home in Kansu province, West China, near Lake Issyk Kul, while in 128 B. C. they were on the Oxys...” 6 A. K. Narain. Indo-Europeans in Inner Asia. Op. cit., p. 489-492, see also map on p. 16. 7 E. G. Pulleyblank. The Wu-Sun and Sake and the Yueh-Chih Migration. Bulletin of the School of Oriental Studies. University of London, vol. XXXII, 1970, p. 158; E. G. Pulleyblank. Chinese and indo-Europeans. Op. cit., p. 20. 8 Encyclopaedia Britannica. Language of the World — Tochari — an Language. p. 684/5; E. G. Pulleyblank. Chinese and Indo-Europeans. Op. cit., p. 19; O. Pritsak. The Origin of Rus., p. 50: “...The script system (runic) consisted originally of twenty four signs (runes)...”; M. Aurel Stein. White Huns and Kindred TYribes in the History of the Indian North-West Frontier. Indian Antiquary, 1905, p. 84; W. M. McGovern. The Early Empires of Central Assia, p. 110/1; P. S. Tzcetkov. A History of the Balkans — A Reginal Overview from a Bulgarian Perspective, vol. 1. Mellen Research University Press, 1992, p. 10-56. 9 Encyclopaedia Britannica. Languages of the World..., p. 685; Tocharian Language, p. 814. 9a R. Grousset. The Empire of the Steppes — A History of Central Asia, p. 27: “...Tokhari and Indo-Scythians were names applied to a single 1

people at two periods of their existence, this people being regarded as having Scythian affinities, or of Indo-European stock...” 10 A. K. Narain. Indo-Europeans in Inner Asia, p. 154: “...It is a commonly noticeable phenomenon of dialect geography that a language tends to show greater variaty closer to home in its essential linguistic features than in its country of migration...” Ó. Áàó÷óðà, Ê. Ã. Ìåíãåñ. Âîñòî÷íûå ýëåìåíòû â Ñëîâå î Ïîëêó Èçãðåâå. Central Asiatic Journal, vol. 30, n. 3-4, 1986, p. 187: “...ïðè íàëè÷èè äàæå îòíîñèòåëüíîé èçîëÿöèè ÿçûêè è äèàëåêòû èìåþò òåíäåíöèþ ñîõðàíèòü â êîíñåðâèðîâàííîì âèäå àðõàè÷åñêèå ÷åðòû...”; E. G. Pulleyblank. Chinese and Indo-Europeans..., p. 939. 11 Èìåíà êàòî Àøà (Àíà), Êóí÷î, Êóí÷’åâ, Íàæàê’îâ è ñòîòèöè äðóãè. Âæ. ñúùî Ï. Äîáðåâ. Ïðàáúëãàðèòå. Ïðîèçõîä, Åçèêè êóëòóðà. Ñ., 1991, 142-149. 12 W. M. McGovern. Op. cit. p. 116-186; R. Grousset. The Empire of the Steppes. A History of Central Asia. Rutgers University Press, 1970, 26-28. 13 Ì. Ìîñêîâ. Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå — íîâî òúëêóâàíå. Ñ., ñ. 362. 14 M. Eliade. The Forge and the Crucible, p. 85/6: “...In the Iranian tradicion the Kavi smith was the ancestor of the Kavya dynasty...”; Encyclopaedia of Islam. Kayanids, p. 809: “...Kayanids, Iranian dynasty, for the most part mythical, which owes its names to the title Kavi...”; same page, article “Kay Kubad”, Kavi Kavata, the Founder; also Bishtasb (Kavi Vishtaspa...); “In memory of V. Minorsky”. Iran and Islam, p. 544: “...Drafsh-I Kawiyan originally meant “imperial banner” (derived form Kawi, later Kay = King)”; R. Vasmer (C. E. Bosworth). Mazandaran. ENcyclopaedia of Islam, p. 938. 15 E. H. Parker. A Thousand Years of the Tartars, p. 173: “...Ilvi Shaporo, forth Jabgy Khakhan”; also page 175: “...Ilvi Shifkwi”; The Chronography of Gregory Abu’l-Faraj Bar Hebraeys, 12251286, edited by Ernest A. Vallis Budge and printed in London in 1876, p. 464, also 508, for “Awirataye”. 15a An Abridged Translation of the History of Tabaristan, by Edward Browne, p. 181: “...incited there into by Kawkaban, one of the chief men of the place, and Ya’qub (f. 116 d) was forced to retire... (e.n.: It is obvious tha tthe title Kawkaban (Kaw-Kaban) is an Arab transcription of the Bulgar title Kawkan (Kaw-Qan). Kaw derives from Kavi or Kava-Kana). 16 Ä. Èë. Äèìèòðîâ. Çà ÷èñëåíîñòòà íà äóíàâñêèòå ïðàáúëãàðè. Ñáîðíèê â ïàìåò íà Ñò. Âàêëèíîâ. Ñ., 1984, ñ. 36; Ì. Ìîñêîâ. Èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå õàíîâå — íîâî òúëêóâàíå. Ñ., ñ. 41; Å. Ãåîðãèåâ. Ïðàáúëãàðñêîòî ëåòîïèñàíèå. Èçñëåäâàíèÿ â ÷åñò íà Ìàðèí Äðèíîâ. Ñ., 1960, ñ. 369-380: “...ïîääúðæà ñõâàùàíåòî, ÷å ïúðâîîáðàçúò íà Èìåííèêà å áèë èçñå÷åí âúðõó êàìúê, ïî íèùî íå ñå îòëè÷àâàë îò ïðàáúëãàðñêèòå íàäïèñè îò ïîäîáåí òèï. Ñïîðåä íåãî íàäïèñúò å áèë èçñå÷åí íå âúðõó åíäà èëè äâå êàìåííè êîëîíè, à âúðõó ñêàëà, è òîâà å ñêàëàòà íà Ìàäàðñêèÿ êîííèê. Å. Ãåîðãèåâ ñðàâíÿâà Ìàäàðñêèÿò íàäïèñ â òåêñòà íà Èìåííèêà è ïðàâè íÿêîëêî äîãàäêè: äóìàòà Àðõîí (êíÿç) ñå ñðåùà â íàäïèñà òîëêîâà ÷åñòî, êîëêîòî â Èìåííèêà ñå ñðåùà äóìàòà Êíÿç; íàäïèñúò ñúäúðæà çíà÷èòåëåí áðîé îñòàòúöè îò îçíà÷åíèÿ ïî ïðàáúëãàðñêîòî ëåòîáðîåíå, êîèòî ñúîòâåòñòâàò íà ïðàáúëãàðñêèòå êàëåíäàðíè îçíà÷åíèÿ â Èìåííèêà...” 17 À. Õ. Õàëèêîâ. Ðóíè÷åñêè çíàöè è íàäïèñè îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ è òåõíèòå Äóíàâñêè ïàðàëåëè — Àðõåîëîãèÿ, 3, 1988, ñ. 52/3: “...çà ñðàâíåíèå íà ðóíèòå îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ è Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ ñà íàëèöå øèðîêè ïàðàëåëè, ìàêàð êàòî öÿëî ðóíèòå îèò Âîëæêà Áúëãàðèÿ, Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ è Ñàëòîâî-Ìàÿöêàòà êóëòóðà äà ñúñòàâëÿâàò íåñúìíåíî åäèíåí êðúã...”; Ï. Äîáðåâ. Ïðåîòêðèâàíåòî íà ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð. Ñ., 1994, ñ. 186:

17

ÀÂÈÒÎÕÎË “...Îòêðèâàíåòî íà äðåâíîáúëãàðñêàòà ïèñìåíîñò äàäå äî ãîëÿìà ñòåïåí îòãîâîð íà âúïðîñà êàê ñà ìîãëè äà áúäàò çàïàçåíè ñâåäåíèÿ (çà Èìåííèêà) â òîçè ïåðèîä, ïðåäøåñòâàù ñ âåêîâå âúâåæäàíåòî íà Êèðèëî-Ìåòîäèåâàòà ïèñìåíîñò...” 17à The Cambridge History of Iran. History of Eastern Iran., p. 215: “...the name would have been a heraditary title held by a succession of princes of whom the historical Tarkhan Nezak was perhaps the last...”’ Encyclopaedia Britanica. Iran, p. 877: “...Arsaces seems to have injoyed great fame among the each other for the four and half centuries of the Partian state...” 18 A. K. Narain. Indo-Europeans in Inner Asia, p. 150-176. 19 Ibid, p. 164-168. 20 Time magazine. July 2, 1979. The Golden Nobles of Shibarghan. p. 34/5; W. Barthold. An Historical Geography of Iran. Princeton University Press. Princeton, New Jersey, 1984, p. 16. 21 E. C. Schwartz. Bulgarian Art. Dictionary of the Middle Ages, p. 414-417; Ñ. Áîÿäæèåâ. Ïîðòèòå íà ïðàáúëãàðñêèòå êðåïîñòíè

18

ñòåíè. — Â: Ïëèñêà-Ïðåñëàâ. Ò. 2, ÁÀÍ, ñ. 142: “...Àêî îáà÷å ñå îáúðíåì êúì àðõèòåêòóðàòà íà ñðåäíîàçèàòñêèòå ñòðàíè (Õîðåçúì, Ìåðâ è Òåðìåç - á.à.: â ïðåäåëèòå íà Òîõàðèñòàí), êúäåòî ïëèñêîâèòå äâîðöè íàìèðàò ñâîèòå íàé-òî÷íè ïàðàëåëè, ìîæåì äà ïðèåìåì, ÷å ñòåíèòå íà ïîðòèòå ñà áèëè “ãîôðèðàíè”...”, è ñ. 145: “...ßâíî å ñëåäîâàòåëíî, ÷å ðàçãëåäàíèòå ïî-ãîðå ïîðòè, îòëè÷àâàùè ñå ñ íàïúëíî îðèãèíàëíîòî ñè óñòðîéñòâî, íåñâîéñòâåíî çà ðèìîâèçàíòèéñêîòî êðåïîñòíî ñòðîèòåëñòâî, íå ïðèíàäëåæàò êúì ìåñòíàòà òðàäèöèÿ. Åäèíñòâåíî ïðàâèëíî îïðåäåëåíèå å äà ñå ïîòúðñè òåõíèÿò ïðîèçõîä â ñòðàíèòå, êúäåòî ñà æèâåëè òåõíèòå ñòðîèòåëè — ïðàáúëãàðèòå. Ïðåç ïðîñòîðíèòå îáëàñòè íà Ñðåäíà Àçèÿ — õðàíèòåëêà íà äðåâíè òðàäèöèè, ñà ïðåìèíàëè ìíîãî äðóãè íàðîäè. Òå íîñÿò îáùè áåëåçè íà ñâîåòî òâîð÷åñòâî, êîèòî â ìíîãî îòíîøåíèÿ ñè ñõîæäàò ñ àðõèòåêòóðàòà íà àóëèòå â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ. Èìåííî íà òîâà îñíîâàíèå ìîæåì íàïúëíî óâåðåíî äà îïðåäåëèì, ÷å ïîðòèòå îò ïëèñêîâñêè òèï ñà äåëî íà ïðàáúëãàðèòå...”

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÏÐÎÈÇÕÎÄ È ÇÍÀ×ÅÍÈÅ ÍÀ ÈÌÅÒÎ ÁÚËÃÀÐÈ ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐÎÂ

Ïðåäè ãîäèíè îùå ïðîô. Îìåëÿí Ïðèöàê ôîðìóëèðà åäèí ôóíäàìåíòàëåí ïðèíöèï, êîéòî ùå ïîñòàâèì è íèå â îñíîâàòà íà íàøåòî èçñëåäâàíå. Òîçè ïðèíöèï ãëàñè: „Ðîìàíòè÷íàòà ïðåäñòàâà, ÷å ïëåìåíàòà ìîãàò äà çàïàçÿò ñâîåòî „íàöèîíàëíî èìå“, ïðåäè äà ñà âëåçëè â äâèæåùîòî ñå êîëåëî íà ïîëèòè÷åñêàòà ñèñòåìà íå å íèùî ïîâå÷å îò ôèêöèÿ“. Î÷åâèäíî òîçè ïðèíöèï å áèë èçâåñòåí íà äðåâíèòå öèâèëèçàöèè, êîèòî ñà íè îñòàâèëè èñòîðè÷åñêè õðîíèêè. Òå îïðåäåëÿò çàîáèêàëÿùîòî ãè ìîðå îò íàðîäè íàéîáùî êàòî „âàðâàðñêî“, íî âñå ïàê íàðîäèòå èëè ïëåìåíàòà, ñúñòàâëÿâàùè „âàðâàðñêèÿ ñâÿò“, êîèòî ñà èìàëè ïîëèòè÷åñêî ñúçíàíèå ñà äîñòèãíàëè äî íàñ ñúñ ñâîèòå èìåíà. Çà Ïåðñèÿ íà Àõåìåíèäèòå íàðîäèòå îáèòàâàëè Öåíòðàëíà Àçèÿ ñà áèëè èçâåñòíè ñ îáùîòî íàçâàíèå „òóðàíñêè íàðîäè“, êîåòî íÿìà åòíè÷åñêè èëè íàðîäíîñòåí ñìèñúë è îçíà÷àâà „÷óæäè“, „÷óæäåíöè“. Êàêòî å èçâåñòíî îáà÷å, íÿêîè îò òåçè íàðîäè êàòî ñàêè, ìàñàãåòè è àîðñè ñà âëåçëè â ïèñìåíèòå ñâèäåòåëñòâà ñ èìåíà, èçäàâàùè îïðåäåëåíà èäåíòè÷íîñò. Òîâà ñà èìåííî íàðîäèòå, óïðàâëÿâàëè âåêîâå Öåíòðàëíà Àçèÿ, íîñåùè ñúñ ñåáå ñè äúðæàâíîñòòà è âëàñòòà, êîèòî îïðåäåëÿò ñúùíîñòòà íà òîâà, êîåòî îùå Õåðîäîò å íàðè÷àë „ãîñïîäàðñêà ðàñà“, èëè ïî-òî÷íî „ãîñïîäàðñêè íàðîä“. Çà Êèòàé ìíîãîáðîéíèòå íàðîäè, æèâååùè ïî ñåâåðíèòå è çàïàäíèòå ãðàíèöè íà èìïåðèÿòà, íîñÿò èìåíà, êîèòî ñúùî èìàò ñìèñúë íà „÷óæäåíöè“ (äçèîíã/äçèàíã), è ñà îáåäåíåíè â äâå ãðóïè åäèíñòâåíî ïî ãåîãðàôñêè ïðèçíàê ­ „ñåâåðíè âàðâàðè“, „çàïàäíè âàðâàðè“. Íî â ìîìåíòà, êîãàòî òåçè íàðîäè ïðåñòàâàò äà áúäàò íåîðãàíèçèðàíè, ïðèìèòèâíè ìàñè, èìåíàòà íà òåçè îò òÿõ, êîèòî ôîðìèðàò ïîëèòè÷åñêîòî ïðîñòðàíñòâî, ñå ïîñòàâÿò â êèòàéñêè õðîíèêè ­ õóíã-íó, áúëãàð, òîõàðè, õåé-÷èõ. Çà äðåâíîèíäèéñêèòå åïîñè, îò íàðîäèòå íàñåëÿâàùè òåðèòîðèèòå íà ñåâåð îò Èíäèÿ (Öåíòðàëíà Àçèÿ), ñàìî åäíî èìå èìà îïðåäåëåíî çíà÷åèå ­ èìåòî íà âëàñòâàùèÿ è ñèëåí íàðîä „áàë-õè“ (áàëãè). Ñúùîòî âèæäàìå è çà ñòåïèòå íà ñåâåð îò ×åðíî ìîðå, êîèòî çà ãúðöèòå ñà áèëè îáèòàâàùè îò áåçëè÷íèòå „âàðâàðè“, íî íàðîäèòå, ïîñëåäîâàòåëíî çàåìàëè ïîëèòè÷åñêîòî ãîñïîäñòâî íàä òåçè ñòåïè, ñà îñòàâèëè ñâîèòå íàöèîíàëíè èìåíà ­ êèìåðèéöè, ñêèòè, ñàðìàòè, õóíè, áúëãàðè. Âúâ Âåëèêîòî ïðåñåëåíèå íà íàðîäèòå å ó÷àñòâàëî ìíîãîáðîéíî íàñåëåíèå ñ ðàçëè÷åí åòíè÷åñêè ñúñòàâ, íî èìåíàòà, èìàùè ãëàâíî çíà÷åíèå ïðè íåãî, ñà òðè ­ õóíè, áúëãàðè, àëàíè. Ñúùèÿò ïðîöåñ, êîéòî îáõâàùà Öåíòðàëíà Àçèÿ è îòäåëíè ÷àñòè íà Èíäèÿ è Èðàí, íè å îñòàâèë ïàê îãðàíè÷åí áðîé èìåíà ­ êóøàíè, õèîíè, åôòàëèòè. Ïîâå÷åòî îò ñïîìåíàòèòå èìåíà èìàò åäíàêâî åòíè÷åñêî ñúäúðæàíèå ­ òîâà ñà íàðîäèòå íîñèòåëè íà íàé-âàæíèÿ åëåìåíò, íåîáõîäèì çà ïðåìèíàâàíå îò ïðèìèòèâèçúì êúì öèâèëèçàöèÿòà-äúðæàâíîñò. Èìåííî òå îôîðìÿò òîâà „åäèííî ïîëèòè÷åñêî ïðîñòðàíñòâî“ (Ë.Í. Ãóìèëüîâ), èçâåñòíî êàòî Åâðàçèÿ. Ìíîãî âàæíî å äà ñå ðàçáåðå ñìèñúëúò íà òîâà „åäèííî ïîëèòè÷åñêî ïðîñòðàíñòâî“ ­ ñòåï-

íèòå ðàéîíè íà Åâðàçèÿ çà õèëÿäîëåòèÿ ñà èìàëè åäèííà èêîíîìèêà, êóëòóðà è áèò è ñà áèëè óïðàâëÿâàíè îò ðàçëè÷íè êëîíîâå íà åäèí íàðîä ­ èìåííî „ãîñïîäàðñêèÿ íàðîä“, çà êîéòî ïèøå Õåðîäîò. Åäèí îò òåçè êëîíîâå å íîñèë èìåòî „áúëãàðè“. Êàêâî çíàåì çà òîâà èìå? È äî äíåñ òî ïðåäñòàâëÿâà çàãàäêà çà èñòîðè÷åñêàòà íàóêà, âúïðåêè (èëè ìîæå áè ïîðàäè ìíîãîáðîéíèòå òåîðèè çà íåãîâèÿ ïðîèçõîä, êîèòî ñå îôîðìèõà ïðåç ïîñëåäíèòå äâå ñòîëåòèÿ.  õîäà íà íàøåòî èçñëåäâàíå ùå ñïîìåíåì íÿêîè îò òÿõ, íî ïúðâî íåêà ðàçãëåäàìå åäíà òåîðèÿ, êîÿòî âúïðåêè ÿâíàòà ñè íåñúñòîÿòåëíîñò, ñóáåêòèâíîñò è íåíàó÷íîñò äîáè ìîæå áè íàé-ãîëÿìî ðàçïðîñòðàíåíèå ­ òåîðèÿòà çà „ñìåñåíèÿ ïðîèçõîä“ íà áúëãàðèòå, îò êîéòî ñå èçâåæäà è òÿõíîòî èìå. Àâòîðèòå íà òàçè òåîðèÿ Â. Òîìàøåê è Ã. Íåìåò ñìÿòàò, ÷å áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò ñå å ôîðìèðàëà â IV-V â. â Ïðèêàâêàçèåòî, â ðåçóëòàò îò ñìåñâàíåòî íà íÿêîëêî åòíîñà, è çàòîâà ñå îêàçàëè åäèí „ñìåñåí íàðîä“, îòêúäåòî òå ïðàâÿò çàêëþ÷åíèåòî, ÷å èìåòî áúëãàðè îçíà÷àâàëî „áóëóìà÷“. Òàçè òåîðèÿ ñè ïå÷åëè îñíîâàòåëíî âúçìóùåíèå íà áúëãàðñêèòå èñòîðèöè, íî íà ïðàêòèêà òÿ ïîëó÷è ñúâñåì ïëàõî îòãîâîð îò òÿõ è óñïÿ äî èçâåñòíà ñòåïåí äà ñå íàëîæè â ñâåòîâíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà. Òóê îïðåäåëåíà ðîëÿ èçèãðà ïàíñëàâèñòêàòà äîêòðèíà, çà êîÿòî åäíî ôàëøèôèöèðàíå íà èìåòî áúëãàðè áåøå ñàìî ÷àñò îò öÿëîñòíîòî ôàëøèôèöèðàíå íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ (çà êîåòî äîêòðèíàòà äîïðèíåñå ìíîãî).  òîâà îòíîøåíèå íàâðåäè è ïîääúðæàíàòà îò íÿêîè áúëãàðè èñòîðèöè ïîçèöèÿ, ÷å áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò ñå å ôîðìèðàëà ïðåç IV-V â. â Ïðèêàâêàçèåòî, îñíîâåí àðãóìåíò íà Òîìàøåê è Íåìåò. Ïàíñëàâÿíñêèÿò åíòóñèàçúì íà òåçè áúëãàðñêè èñòîðèöè ãè ïðèíóäè äà íàïðàâÿò îòêðèòèåòî, ÷å „ñìåñâàíåòî íà áúëãàðè è ñëàâÿíè çàïî÷íàëî îùå ïðåç IV-V â. ìåæäó Äíåïúð è Êàâêàç“ (íà òåîðèÿòà, êúäåòî çà òîçè ïåðèîä ñëàâÿíñêî ïðèñúñòâèå íå ìîæå äà ñå äîêàæå íèòî èñòîðè÷åñêè, íèòî àðõåîëîãè÷åñêè). Òîìàøåê è Íåìåò èçâåäîõà åçèêîâî äîêàçàòåëñòâî çà òåîðèÿòà ñè îò òþðêñêîòî „Áóë“, „Áóëà“ (äà ñìåñè, ñìåñåí). Àêî ñå âúðíåì îòíîâî íà ïðèíöèïà çà ôîðìèðàíå íà íàöèîíàëíî èìå íà ïðîô. Î. Ïðèöàê, ùå ïðîëè÷è âåäíàãà ÿâíàòà íåíàó÷íîñò íà òàçè òåîðèÿ ­ èìà äîñòàòú÷íî äîêàçàòåëñòâà, ÷å èìåòî áúëãàðè ñå ïîÿâÿâà ìíîãî ïî-ðàíî îò IV-V â. (íàé-ðàíî 1300 ãîäèíè ïðåäè òîâà, íàé-êúñíî 700 ãîäèíè), òàêà ÷å çâó÷è íåïðàâîïîäîáíî ïîÿâàòà íà òîâà íàðîäíîñòíî èìå äà ïðåäõîæäà ôîðìèðàíåòî íà íàðîäà, êîéòî ãî å íîñèë. Òîâà î÷åâèäíî íåñúîòâåòñòâèå èçãëåæäà å ïðèíóäèëî äðóã ïîêëîííèê íà òåîðèÿòà çà „áóëàìà÷à“, Ïèòúð Áîäáåðã äà è íàïðàâè íîâà ðåäàêöèÿ. Æîíãëèðàéêè ñ âðåìåòî è ïðîñòðàíñòâîòî, òîé ïðåõâúðëÿ òàçè òåîðèÿ ñòîòèíà ãîäèíè íàçàä, è õèëÿäè êèëîìåòðè íà èçòîê. Íåêà ñå çàïîçíàåì ñ ðåäàêöèÿòà íà Áîäáåðã, òúé êàòî òÿ íè äàâà âñå ïàê íÿêîè èíòåðåñíè íàñîêè ïî ïúòÿ çà óñòàíîâÿâàíåòî íà èñ-

19

ÀÂÈÒÎÕÎË òèíñêîòî çíà÷åíèå íà èìåòî áúëãàðè. Ñïîðåä íåãî ïðèíöèïèòå íà ôîðìèðàíå íà ïëåìåííèòå èìåíà â íîìàäñêèòå îðãàíèçàöèè ñà ñëåäíèòå: ­ ïî èìåíà íà ïòèöè è æèâîòíè, ïðåäñòàâëÿâàùè òîòåìåí çíàê; ­ ïî òåðìèíè, îçíà÷àâàùè îïðåäåëåí âèä âçàèìîîòíîøåíèÿ; ­ ïî òèòëàòà, êîÿòî âîæäúò íà ïëåìåòî ïðèòåæàâà â èìïåðñêèÿ äâîð; ­ ïî ãåîãðàôñêàòà ïîçèöèÿ, êîÿòî ïëåìåòî çàåìà â èìïåðèÿòà; ­ ïî öâåòà íà êîíåòå íà ïëåìåòî; ­ ïî áðîÿ íà êëàíîâåòå èëè ïëåìåíàòà, ñúñòàâëÿâàùè èìïåðèÿòà; ­ ïî òåõíèÿ åòíè÷åñêè ñúñòàâ. Íåêà ðàçãëåäàìå òåçè ïðèíöèïè åäèí ïî åäèí. Òîòåìíèÿò ïðîèçõîä íà èìåòî áúëãàðè èìà ïðèâúðæåíèöè è â Áúëãàðèÿ è íà íåãî ùå ñå ñïðåì ñëåä ìàëêî. Ùî ñå îòíàñÿ äî ôîðìèðàíåòî íà íàðîäíîñòíîòî èìå íà áàçàòà íà òåðìèíè, îçíà÷àâàùè îïðåäåëåí òèï âçàèìîîòíîøåíèÿ, òîçè ïðèíöèï, ìàêàð è èíòåðåñåí ñàì ïî ñåáå ñè, åäâà ëè ìîæå äà íè ïîìîãíå ñ íåãî. Áîäáåðã ïîñî÷âà íÿêîëêî êëàíîâå íà äèíàñòèÿòà Òî-Áà (Òî-Ïà) ­ Ïó-ËóÊó, Ïó-Ëó-Êåí è äð., êîèòî ñâúðçâà ñ èìåòî Áó-Ëó-Êó, íîñåíî îò âëàäåòåëÿ íà õóíã-íó-êàí-þ Òèåõ-Ôó Ëèó-õó. Òèåõ-ôó Ëèó-õó ïðîèçõîæäàë ïî áàùà (êàí-þ Êàî-øåíã-þàí) îò äðåâíàòà öàðñêà äèíàñòèÿ íà õóíã-íó Äóëî, íî ïî ìàéêà áèë ñâúðçàí ñ èçâåñòåí ðîä íà õñèåíïè.  òàçè âðúçêà Áîäáåðã ïðåäïîëàãà, ÷å èìåòî Áó-Ëó-Êó ïðîèçõîæäà îò „óðó㓠(ðîäíèíà ïî ìàé÷èíà ëèíèÿ, ðîäíèíà ÷ðåç áðàê). Òåçè ñâåäåíèÿ ñà ìíîãî èíòåðåñíè, òúé êàòî ñå îòíàñÿò êúì ðàçáèðàíåòî íà ìèñòåðèîçíàòà èíñòèòóöèÿ „èìïåðñêè âóé÷îâöè“, â êîÿòî ïúðâîíà÷àëíà ðîëÿ ñà èãðàëè ïðåäñòàâèòåëè íà ðîäà Äóëî, è êîÿòî ñòîè â îñíîâàòà íà ôîðìèðàíåòî íà äúðæàâíîñòòà íà òþðêèòå, òèáåòöèòå, ïå÷åíåãèòå, õñèåí-ïè, íî òîâà å äðóãà òåìà. Ìàêàð ÷å çàñÿãà èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå, òÿ íå ìîæå äà ïîìîãíå ïðè òúðñåíåòî íà òÿõíîòî åòíè÷åñêî èìå. Èìåòî áúëãàðè å ñúùåñòâóâàëî äîñòà ïðåäè õóíã-íó è õñèåí-ïè äà âëÿçàò â ñïîìåíàòèòå îòíîøåíèÿ è àêî ñå ïðèåìå òàçè òåîðèÿ, îçíà÷àâà, ÷å íå áúëãàðèòå ñà áèëè „àâòîðè“ íà ñîáñòâåíîòî ñè èìå, à òåõíèòå ñúñåäè è ïîêîðåíè îò òÿõ íàðîäè. Îòíîñíî âúçìîæíîñòòà èìåòî äà ïðîèçõîæäà îò òèòëàòà, êîÿòî âîæäúò íà åäèí îò ñúñòàâëÿâàùèòå èìïåðèÿòà íà õóíã-íó íàðîäè å ïîëó÷èë â íåéíàòà éåðàðõèÿ, çà áúëãàðèòå òÿ òðÿáâà âåäíàãà äà ñå îòõâúðëè. ×ðåç ñâîÿòà äèíàñòèÿ Äóëî, òå ñà áèëè íå ñàìî ñúçäàòåëèòå íà òàçè èìïåðèÿ, íî ñà è óïðàâëÿâàëè äî íåéíèÿ êðàé. Îñòàíàëèòå òðè ïðèíöèïà ­ ãåîãðàôñêî ïîëîæåíèå, öâÿò íà êîíåòå è áðîÿò íà ïëåìåíàòà, ñúñòàâëÿâàùè èìïåðèÿòà, ñúùî íå ìîãàò äà ñå ñâúðæàò ñ áúëãàðèòå, òúé êàòî íå ìîæå äà ñå îòêðèå íèùî â òåçè íàñîêè, êîåòî ïîíå äà íàïîìíÿ çâó÷åíåòî çà òÿõíîòî èìå. Îñòàâà ïîñëåäíèÿò ïðèíöèï, êîéòî èçãëåæäà ïðåäïî÷èòà è ñàìèÿò Áîäáåðã. Ïðèåìàéêè, ÷å áúëãàðèòå ñà áèëè ïîçíàòè íà êèòàéñêèòå õðîíèñòè ïîä èìåòî „Ïî-Ëî-×è“, êîåòî çàïèñàíî ùå èçãëåæäà êàòî Áóî-Ëàê-Êèåé, Áîäáåðã ïðàâè ñëåäíàòà „âúçñòàíîâêà“ ­ Áóî-Ëàê-Êèåé (Áóëãàðè),

20

êîåòî ïðîèçõîæäà îò êîðåíà „Áóë“, „Áóëà“ (äà ñìåñÿ, ñìåñåí). Òîçè êîðåí àâòîðúò ïîñî÷âà â Îðõîíñêèòå íàäïèñè âúâ ôîðìàòà „Áóëèàã“, êîåòî îçíà÷àâàëî „áóíòîâåí, íàâúñåí, ñìåñåí“. Ïúðâîòî êà÷åñòâî ïî åäíî âðåìå áåøå èçïîëçâàíî è çà ñúçäàâàíå íà òåîðèÿòà, ÷å èìåòî áúëãàðè âñúùíîñò îçíà÷àâàëî „ñâîáîäîëþáèâè“. Áîäáåðã âñå ïàê ïðåäïî÷èòà ïîñëåäíîòî êà÷åñòâî ­ „ñìåñåí“ (öèòèðàéêè Íåìåò). Òîé ñïîìåíàâà è „êóëáóëó㓠(êîí ñ áåëè êðàêà, êîí íà ïåòíà), êàòî àñîöèàöèÿòà, êîÿòî ñå öåëè, å, ðàçáèðà ñå, „êîí îò ñìåñåíà ïîðîäà“. Åòî êàê Áîäáåðã îôîðìÿ „äîêàçàòåëñòâàòà“ çà ñâîÿòà òåîðèÿ. Ñïîðåä íåãî ïîðàäè çàãóáàòà íà ïîëèòè÷åñêàòà ñè îáîñîáåíîñò ñëåä ðàçïèòâàíåòî íà èìïåðèÿòà, êîãàòî ïîòúðñèëè óáåæèùå â êèòàéñêàòà ïðîâèíöèÿ Øàíñè (Êàíñó), îñòàòúöèòå îò õóíã-íó ïîëó÷èëè èìåòî „áóëèàã“, òúé êàòî ñå ñìåñèëè ñ íàìèðàùèòå ñå òàì „òèáåòñêè, êèòàéñêè è àðèéñêè êåðâàíè“. Òàêà èìàìå åòíè÷åñêî ñìåñâàíå. Áîäáåðã ïðåäëàãà è äðóã âèä ñìåñâàíå, êîåòî ìîæå äà ñå íàðå÷å „äèíàñòè÷åñêî“. Ñëåä íåóñïåøíà âîéíà ñ Òî-Áà, õóíã-íó ïîïàäíàëè ïîä çàâèñèìîñò îò òÿõ è íÿêîëêî ïîêîëåíèÿ îò òÿõíàòà äèíàñòèÿ òðÿáâàëî äà âçåìàò çà æåíè ïðèíöåñè îò õñèåíïè ðîäîâå, êîåòî ñìåñèëî êðúâòà íà äâåòå äèíàñòèè. Ëîãèêàòà íà Áîäáåðã ãî âîäè ïúðâî äî íàðóøåíèå íà ïðèíöèïà çà ôîðìèðàíå íà „íàöèîíàëíî èìå“, ïîñî÷åí îò Ïðèöàê ­ òàêà èçëèçà, ÷å äîêàòî ñà áèëè ãîñïîäñòâàù íàðîä, áúëãàðèòå íå ñà èìàëè åòíè÷åñêî èìå, à ñà ãî ïðèäîáèëè, êîãàòî äúðæàâàòà èì ñå å ðàçïàäíàëà è òå ñà ïîïàäíàëè â ïîä÷èíåíî ïîëîæåíèå ­ ÿâåí àáñóðä. Âòîðî, îòíîñíî „äèíàñòè÷íîòî ñìåñâàíå“, ïî òàçè ëîãèêà âñè÷êè ãîëåìè êðàëñêè äèíàñòèè íà Åâðîïà áèõà äàëè îïðàâäàíèå åâðîïåéñêèòå íàðîäè äà ïîëó÷àò (èíòåðåñíî îò êîãî) îáùîòî èìå „áóëàìà÷“. Áîäáåðã íå ñïèðà äîòóê, êàòî ñúçäàâà òðåòè òèï ñìåñâàíå, êîåòî ñïîðåä íåãî ñòîè çàä èìåòî áúëãàðè ­ „êóëòóðíî ñìåñâàíå“. Òî âêëþ÷âàëî „íîìàäñêè è êèòàéñêè íðàâè, áèò, îáè÷àè“. Ñïîðåä íåãî òîâà ñìåñâàíå ñå èçâúðøèëî â VI â., êîãàòî „âå÷å õóííó áèëè âúçñòàíîâèëè àâòîíîìèÿòà ñè“. Êàêâî ñå ïîëó÷àâà íàêðàÿ îò òåçè õèïîòåòè÷íè ãëàâîáëúñêàíèöè. Ïúðâî, ïðåç IV-V â. ìåæäó Äíåïúð è Êàâêàç ñå ñìåñâàò õóíè, àëàíè è ñëàâÿíè, êîèòî ðåøàâàò äà ñå îáåäèíÿò ïîä èìåòî „áóëàìà÷“. Îêîëî åäèí âåê ïî-êúñíî (íà÷àëîòî íà ïðîöåñà çàïî÷âà îáà÷å ïî-ðàíî), â êèòàéñêàòà ïðîâèíöèÿ Øàíñè (Êàíñó), õóíã-íó, êèòàéöè, òèáåòöè è àðèéöè ñå ñìåñâàò è ïðèåìàò ñúùîòî èìå. Ìîæåì äà äîáàâèì, ÷å â ðåçóëòàò íà ïîäîáåí ïðîöåñ â Öåíòðàëíà Àçèÿ, õèîíè, àðèéöè, êóøàíè è åôòàëèòè ñúùî ñå îáåäèíèëè ïîä „íàðîäíîñòíîòî èìå áóëàìà÷“. Çàä âñè÷êî òîâà ñòîè èìåòî íè ­ áúëãàðè. Îòäåëèõìå òîëêîâà ìÿñòî íà òàçè òåîðèÿ, çàùîòî ïðåêðàñíî èëþñòðèðà äî êàêâà ñòåïåí ìîæå äà ñå ôàëøèôèöèðà èñòîðèÿòà íà íàðîä, êîéòî íÿìà ñâîÿ ñîáñòâåíà íàöèîíàëíà äîêòðèíà, à ñëóãóâà íà ÷óæäà òàêàâà. Òóê ìîãàò äà ñå ñïîìåíàò îùå äâå òåîðèè çà ïðîèçõîäà íà èìåòî áúëãàðè, êîèòî âå÷å íÿìàò ñåðèîçíè ïîñëåäîâàòåëè ­ çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðñêîòî íàðîäíîñòíî èìå îò òîâà íà ðåêà Âîëãà (È â. Øèøìàíîâ) è çà íåãîâèÿ ãîòñêè ïðîèçõîä îò ãëàãîëà „áàëãåí“ (ñðàæàâàì ñå, áîðÿ ñå ­ Ä. Äå÷åâ). Íåêà ñåãà ðàçãëåäàìå åäíà òåîðèÿ, êîÿòî â ïîñëåäíî âðåìå óïîðèòî ñå íàëàãà ­ çà òîòåìíèÿ ïðîèçõîä íà èìåòî áúëãàðè. Òàçè òåîðèÿ â Áúëãàðèÿ ñå ïîïóëÿðèçèðà îò Áîðèñ Ñèìåîíîâ, êîéòî åäèíñòâåí îò áúëãàðñêèòå èñòîðèöè èçó÷àâà ñåðèîçíî êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè, íåùî êîå-

ÀÂÈÒÎÕÎË òî çà ïðúâ ïúò â íàøàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà íàïðàâè ïðåäè ïîâå÷å îò 60 ãîäèíè Äèìèòúð Ñúñúëîâ â ïðåêðàñíàòà ñè êíèãà „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“. Òàçè êíèãà, êîÿòî å åäèíñòâåíèÿ ìàùàáåí òðóä âúðõó èñòîðè÷åñêàòà ñúäáà è íàñëåäñòâåíîñò íà íàøèÿ íàðîä, ñè îñòàâà æåðòâà íà çàáðàíàòà, êîÿòî êîìóíèñòèòå £ íàëîæèõà âåäíàãà ñëåä ñúâåòñêàòà îêóïàöèÿ ïðåç ñåïòåìâðè 1944 ã.  íåÿ Äèìèòúð Ñúñúëîâ ñå ïîçîâàâà íà èçòî÷íèöè, êîèòî ñå èçïîëçâàò îò âñè÷êè ãîëåìè ó÷åíè, çàíèìàâàùè ñå ñ èñòîðèÿòà íà Åâðàçèÿ ­ êèòàéñêèòå õðîíèêè. Áåç òÿõ ó÷åíè êàòî Êðàóçå, Äå Ãðîò, Ïåëèîò, Ãðóñå, Õåëôåí, Ìåíãåñ, Ãóìèëüîâ, Ïðèöàê íèêîãà íÿìàøå äà ìîãàò äà ðàçêðèÿò òàçè èñòîðèÿ. Ïðúâ â íàøàòà èñòîðè÷åñêà ëèòåðàòóðà Ä. Ñúñúëîâ îáúðíà âíèìàíèå íà ñïîìåíàâàíèÿ ìíîãîêðàòíî â êèòàéñêèòå õðîíèêè íàðîä Ïî-Ëå, êîéòî áèë ÿäðîòî íà çàïàäíàòà ÷àñò íà èìïåðèÿòà íà õóíã-íó. Ñðåùó íåãî êèòàéöèòå ñà ïðåäïðèåìàëè ðåäèöà âîåííè ïîõîäè (17 ã. ïð. Õð., 121 ã. ïð. Õð., 71 ã. ïð. Õð.). Çà êèòàéñêèòå ïúëêîâîäöè å áèëî ãîëÿìî ïðåäèçâèêàòåëñòâî è ÷åñò äà ñå èçïðàâÿò ñðåùó òîçè ïðîòèâíèê, è òåçè, êîèòî áèëè èçáèðàíè çà òîâà ïîëó÷àâàëè òèòëàòà „ïîëå“, íî ïîðàäè òîâà,÷å íå ìîæåëè äà ïðîèçíåñàò çâóêîâåòå „ú“ è „ð“, è ïîðàäè çàïèñâàíåòî íà „á“ ñ „ï“ èëè ñ „ì“, âúçñòàíîâÿâà ñå èìåòî „Áàë-Õî“, „Áúë-õî“. Íà êèòàéñêè „Õî“ å îïðåäåëåíèå çà ïðèíàäëåæíîñò, êîåòî å ðàâíîçíà÷íî íà „ãàð“, êîåòî Ñúñúëîâ ñìÿòà çà õóíîðñêî îêîí÷àíèå, îáîçíà÷àâàùî ïðèíàäëåæíîñò (íà ñàíñêðèò „ãàð“ (àð) èìà ñúùîòî çíà÷åíèå).  ïîñëåäíî âðåìå Áîðèñ Ñèìåîíîâ íàïðàâè ñúùåñòâåí ïðèíîñ â òîâà íàïðàâëåíèå. Ñïîðåä íåãî íàçâàíèÿ êàòî „ïåé-þ“, „ïó-ëåé“, „ïó-ëó“, Ôó-âó-õóí“, „áó-ëî-äæ“ è ïîäîáíè íå ñà òî÷íîòî ïðåäàâàíå íà èìåòî áúëãàðè â êèòàéñêèòå õðîíèêè. Òîé òâúðäè: „Âúçìîæíàòà è äîêóìåíòèðàíà ôîðìà íà èìåòî íè â ñòàðèòå êèòàéñêè ëåòîïèñè çà âðåìåòî II â. è V â. å Ïó-êó...“. Íåãîâîòî îáÿñíåíèå çà äîñòèãàíåòî íà òîâà èìå å ñëåäíîòî: „Èìåòî áóë-ãàð ñúñ ñâîèòå äâå ñðè÷êè â êèòàéñêîòî ïèñìî íÿìà äà ñúäúðæà çâó÷íè ñúãëàñíè, ïîðàäè êîåòî çâóêîâåòå „á“ è „ã“ ñà áèëè çàìåñòåíè ñ „ï“ è „ê“, à ñðè÷êîâèÿ ôèíàë å áèë ïðåîáðàçóâàí, ò.å. „ë“ ⠄áóë“ è „ã“ â „ãàð“ ñà áèëè áåçñïîðíî íåîñúçíàòè è èçïóñíàòè. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå áóë-ãàð ñå ïðåâðúùà â ïúðâè÷íîòî ïóãà/áóãà. Ãëàñíàòà âúâ âòîðàòà ñðè÷êà ÷ðåç ñóáñòàíöèÿ èëè íàðîäîåòèìîëîãè÷íè ñúîáðàæåíèÿ ñòàâà ñúçâó÷íà íà ãëàñíàòà îò ïúðâàòà ñðè÷êà è ïîðàäè òîâà òÿ ïðåìèíàâà ⠄ó“. Òàêà èìåòî ïðèäîáèâà ôîðìàòà „ïó-êó“. Ñïîðåä Áîðèñ Ñèìåîíîâ òîâà èìå å áèëî îçíà÷åíèå íà „îñíîâåí ðîä, ãîëÿìî ðîäîâî îáåäèíåíèå è ïëåìå è ïëåìåííî îáåäèíåíèå“, êîåòî å áèëî â ñúñòàâà íà Õóíñêàòà èìïåðèÿ ìåæäó III â. ïð. Õð. è V â. ñë. Õð. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å êèòàéñêèÿò åçèê è íà÷èíèòå íà çàïèñâàíåòî ìó ñà ñå ïðîìåíÿëè íåêîëêîêðàòíî ïðåç ðàçëè÷íèòå äèíàñòè÷åñêè ïåðèîäè (òîâà îñîáåíî âàæè çà ïîñî÷åíèÿ ïåðèîä), ìíîãî òðóäíî ìîæå äà ñå îïðåäåëè òî÷íàòà ôîðìà íà áúëãàðñêîòî íàðîäíîñòíî èìå, çàòîâà å îñòàâèë òîçè âúïðîñ íà ëèíãâèñòèòå. Çà íàñ íå å òîëêîâà âàæíà òî÷íàòà ôîðìà íà èìåòî, îùå ïîâå÷å, ÷å ïîñî÷åíèòå ðàçëè÷èÿ ñà âúâ âòîðàòà ìó ÷àñò, êîÿòî íå íîñè çíà÷åíèåòî ìó. Íåçàâèñèìî äàëè êàòî „ïó-êó“, „ïó-ëó“, „ïî-ëå“ èëè „ïó-ëó“ è äð. ïîäîáíè, íåîñïîðèìî å, ÷å áúëãàðñêîòî èìå ïðèñúñòâà â èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèöè íàé-êúñíî îò II â. ïð. Õð. Òîâàð ðàçáèðà ñåð íå îçíà÷àâà, ÷å òî íå å ñúùåñòâóâàëî è ïî-ðàíî, íî çà òîâà ìîãàò äà ñå èçêàæàò

âñå îùå ñàìî õèïîòåçè.  ñâîèòå èçñëåäâàíèÿð ïîñâåòåíè íà äðåâíèòå áúëãàðèð Ïåòúð Äîáðåâ êîíöåíòðèðà ñâîåòî âíèìàíèå âúðõó Öåíòðàëíà Àçèÿ, êúäåòî ñïîðåä íåãî èìåòî áúëãàðè ïðèñúñòâà îò äúëáîêà äðåâíîñò. Ïîçîâàâàéêè ñå íà íàé-ãîëåìèÿ åïîñ â èñòîðèÿòà íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ „Ìàõààáõàðàòà“, òîé òâúðäè, ÷å òå ñà ñïîìåíàòè òàì ïîä ñàíñêðèòñêàòà ôîðìà „áàëõèêè“, „áàëõè-êè“. Òóê òîé ïðàâè åäèí êîëêîòî åñòåñòâåí, òîëêîâà è çíàìåíàòåëåí èçâîä: „Ïî ñúùèÿ íà÷èí, êàêòî Èçòîêúò å èìàë ñâîèòå äðåâíè ïåðñè, äðåâíè àñèðèéöè, äðåâíè ñàêè è äðåâíè ñîãäèéöè, òîé å èìàë è ñâîèòå äðåâíè áúëãàðè“. Ïî ñâîé íà÷èí õèïîòåçàòà ñè çà äðåâíèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå ïðåäñòàâÿ è ïðîô. Ìàðêî Ìàðêîâ íà ñòðàíèöèòå íà òîâà ñïèñàíèå. êúì ïîäîáåí èçâîä âîäè è äðóãà ïðåäëîæåíà òóê ñòàòèÿ, íà Äèìèòúð Òàáàêîâ. Ñïîðåä íàñ, èìåííî òîâà å ïåðñïåêòèâíàòà íàñîêà íà èçñëåäâàíèÿòà, àêî èñêàìå äà ñòèãíåì äî èñòèíàòà çà áúëãàðèòå è òÿõíàòà óíèêàëíà èñòîðè÷åñêà ñúäáà. Íî äà ñå âúðíåì íà òåìàòà.  åäíî îò ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ Ïåòúð Äîáðåâ ìåæäó äðóãîòî äàâà èíòåðåñíî ñâåäåíèå çà ñïîìåíàâàíåòî íà èìåòî „ïóöçÿëî“ â „åäíà ðàííà äèíàñòèéíà õðîíèêà“. Èìåòî ñå îòíàñÿëî äî åäíî âëàäåíèå â Ïàìèð. Òîé ïðåâåæäà òîâà èìå, êàòî „ïóëãàð“, „áóëãàð“, êîåòî êàòî ïðåâîä îò êèòàéñêè å ïðèåìëèâî. Äèìèòúð Ñúñúëîâ îò ñâîÿ ñòðàíà ñìÿòà, ÷å íàé-ðàííîòî ñïîìåíàâàíå íà áúëãàðñêîòî íàðîäíîñòíî èìå å òîâà íà íàðîäà Áó Äçèîíã, êîéòî å áèë èçâåñòåí íà êèòàéöèòå îò ïðåäè VIII â. ïð. Õð. Íà çíà÷åíèåòî íà Áó ùå ñå ñïðåì ñëåä ìàëêî, à ùî ñå îòíàñÿ äî Äçèîíã, íà êèòàéñêè òàçè äóìà îçíà÷àâà „÷óæäåíöè“, ïðè êîåòî çàñåãà ïîëó÷àâàìå „÷óæäåíöèòå Áó“. Ïîðàäè ëèïñàòà íà êîíêðåòíè ñâåäåíèÿ çà ïîñî÷åíàòà îò Ï. Äîáðå⠄äèíàñòèéíà õðîíèêà“ íå ìîæåì äà îïðåäåëèì äàëè å âúçìîæíà âðúçêàòà ìåæäó ïîñî÷åíèòå äâå èìåíà ­ Áó Äçèîíã è Ïó/Áó Öçÿëî. Ùî ñå îòíàñÿ äî ëîêàëèçàöèÿòà è ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà áúëãàðñêîòî íàðîäíîñòíî èìå, òóê íà ïðúâ ïîãëåä íåñúâìåñòèìè òåîðèè (òå ñúâñåì íåîñíîâàòåëíî è èçêóñòâåíî ñå ïðåäñòàâÿò êàòî íåñúâìåñòèìè) âñúùíîñò ñå äîïèðàò è ÷åñòî ïðåïîêðèâàò. Äèìèòúð Ñúñúëîâ ïðåäëàãà çà ïðàðîäèíàòà íà áúëãàðèòå Òàðèìñêàòà äîëèíà, Ïåòúð Äîáðåâ ­ ïîäíîæèÿòà íà ïëàíèíàòà Èìåîí (÷àñò îò Ïàìèðñêàòà âåðèãà), à Áîðèñ Ñèìåîíîâ ñìÿòà, ÷å êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè ëîêàëèçèðàò èìåòî áúëãàðè íà åäíà äîñòà îáøèðíà òåðèòîðèÿ íà ñåâåðîçàïàä îò Àìèð è Òèÿí Øàí, â Ñåäìîðå÷èåòî, â Àëòàéñêèòå ïëàíèíè è íà èçòîê â Äæóíãàðèÿ è Ìîíãîëèÿ. Êîÿòî è ãåîãðàôñêà êàðòà äà ïîãëåäíåì ùå ñå óáåäèì, ÷å òåðèòîðèÿòà ìåæäó Èìåîí è Ìîíãîëèÿ âêëþ÷âà îãðîìíî ïðîñòðàíñòâî ­ Öåíòðàëíà è Âúòðåøíà Àçèÿ, êîåòî èíêîðïîðèðà âñè÷êè ñïîìåíàòè ïî-ãîðå ëîêàëèçàöè íà åâåíòóàëíà ïðàðîäèíà íà áúëãàðèòå. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå ñïîðîâåòå, êîèòî ñå âîäÿò â ñðåäèòå íà áúëãàðñêèòå èçñëåäîâàòåëè îêîëî ïðàðîäèíàòà, âñúùíîñò ïðåäñòàâëÿâàò ñàìî èçêóñòâåíà ïðå÷êà è îãðàíè÷åíèå. Ãåîãðàôñêè è èñòîðè÷åñêè ñâèäåòåëñòâà óáåäèòåëíî äîêàçâàò, ÷å áúëãàðèòå ïðåç åäèí èëè äðóã ïåðèîä îò ñâîÿòà èñòîðèÿ ñà îáèòàâàëè è âëàäååëè ðàçëè÷íè ÷àñòè îò ïîñî÷åíàòà îãðîìíà òåðèòîðèÿ. Òîâà áè òðÿáâàëî íå äà ðàçäåëÿ, à äà îáåäèíè ó÷åíèòå â èçñëåäâàíåòî íà âñè÷êè ïîñî÷åíè ðàéîíè. Äîêàòî çà ñúùåñòâóâàíåòî è ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà íàðîäíîñòíîòî èìå áúëãàðè èìàìå áåçñïîðíè èñòîðè÷åñêè è ãåîãðàôñêè ñâèäåòåëñòâà, òî çà íåãîâîòî çíà÷åíèå òðÿá-

21

ÀÂÈÒÎÕÎË âà äà ñå îãðàíè÷èì äî õèïîòåçè â åäíà òâúðäå õëúçãàâà îáëàñò êàòî ëèíãâèñòèêàòà. Íåêà ñå âúðíåì íà òåîðèÿòà íà Áîðèñ Ñèìåîíîâ çà òîòåìíèÿ ïðîèçõîä íà èìåòî áúëãàðè. Òîé ïðåäëàãà êàòî ãëàâíî òîòåìíî æèâîòíî íà áúëãàðèòå „æèâîòíî ñúñ ñêúïà êîæà“ (îò ðîäà íà ñàìóðà).  èñòîðè÷åñêèòå õðîíèêè ñúùåñòâóâàò ñëåäè, êîèòî áèõà ìîãëè äà ïîäêðåïÿò òàêàâà òåîðèÿ. Íàïðèìåð, èçâåñòíî å èìåòî íà åäèí îò êëàíîâåòå íà èìïåðñêàòà êîíôåäåðàöÿ íà õñèåí-ïè, êîÿòî íàñëåäÿâà èìïåðèÿòà íà õóíã-íó.  êèòàéñêèòå õðîíèêè òî å èçâåñòíî êàòî Ôó-Ëî-Õàí, êîåòî ìîæå äà ñå çàïèøå êàòî Áóëèàí (Áóëàÿí) Áóëà-Äæàí. Ïåëèî ïðåäëàãà òóê ïðåâîäà Ôó-Ëî (ñàìóð), æèâîòíî ñúñ ñêúïà êîæà, íî ïðåäè äà ïðåäïîëîæèì, ÷å òîâà å áèëî ðîäîâî èìå íà áúëãàðñêà äèíàñòèÿ, ñà íåîáõîäèìè ïúëíè èçñëåäâàíèÿ íà ãåíåàëîãèÿòà íà âëàäåòåëèòå íà õñèåí-ïè. Ïðåäñòàâèòåëè íà ðîäà Äóëî ñà áèëè òÿñíî ñâúðçàíè ñ óïðàâëåíèåòî íà èìïåðèÿòà íà õñèåí-ïè, íî òàçè ìàòåðèÿ ñè îñòàâà ñúâñåì ñëàáî èçñëåäâàíà. Âïðî÷åì, íåêà îòáåëåæèì, ÷å ñàìèÿò Áîðèñ Ñèìåîíîâ îòðè÷à ñïîìåíàòèòå èìåíà (òîé ãè ÷åòå „ôó-âó-õàí“ è „áó-ëî-äæ“), äà ñà áèëè òî÷íîòî ïðåäàâàíå íà èìåòî áúëãàðè. Íàïîñëåäúê òåîðèÿòà íà áúëãàðñêèÿ èñòîðèê çà òîòåìíèÿ ïðîèçõîä áåøå ïîäêðåïåíà è îò Ôàèíà Ãðèíáåðã, êîÿòî îáà÷å ïðåäëàãà äðóãî æèâîòíî, îò êîåòî òå äà ñà ïîëó÷èëè èìåòî ñè. Ñïîðåä íåÿ òîâà å áèë áàðñà (ñíåæåí ëåîïàðä/ïàíòåðà). Îò ïðúâ ïîãëåä òåîðèÿòà çà òîòåìíèÿ ïðîèçõîä íà åäíî íàðîäíîñòî èìå èìà åäèí ñåðèîçåí íåäîñòàòúê ­ àêî òÿ ñå ïðèåìå, ïðèåìà ñå åäíî îãðàíè÷àâàíå íà ïîíÿòèåòî íàðîä â òâúðäå òåñíè ðàìêè. Ôàèíà Ãðèíáåðã ñå îïèòâà äà èçëåçå îò òîâà çàòðóäíåíèå ñ èíòåðåñíî òúëêóâàíå íà òîòåìíèÿ ñèìâîë „áàðñ“. Öèòèðàéêè Ì. Ôàñìåð, òÿ ïîñî÷âà, ÷å â ðàçëè÷íè òþðêñêè åçèöè ñ èìåòî „áàðñ“ ñà áèëè îçíà÷àâàíè íå åäíî, à íÿêîëêî òîòåìíè æèâîòíè, êàòî òèãúð, ïàíòåðà, áàðñ, ðèñ, õèåíà, âúëê. Òóê òåîðèèòå íà Á. Ñèìåîíîâ è Ô. Ãðèíáåðã ñå äîáëèæàâàò, òúé êàòî íÿêîëêî îò æèâîòíèòå ïîñî÷åíè îò Ô. Ãðèíáåðã ñà äåéñòâèòåëíî „æèâîòíè ñúñ ñêúïà êîæà“. Èçâåñòíî å, ÷å ïðåç öåëèÿ ñè èñòîðè÷åñêè ïúò áúëãàðèòå ñà ñå çàíèìàâàëè ñ òúðãîâèÿ íà ñêúïè êîæè. Íàé-ñòàðèòå ñâåäåíèÿ èäâàò îò Õåðîäîò, êîéòî ñúîáùàâà, ÷å íàðîäèòå íà çàïàä îò Êèòàé ñà ïðåäëàãàëè öåíòðàëíèÿ ïóíêò çà òúðãîâèÿòà ñúñ ñêúïè êîæè, ÷èéòî ïîòðåáèòåëè ñà áèëè Òðàêèÿ è Ãúðöèÿ îò åäíà ñòðàíà, è Èíäèÿ è Ïåðñèÿ îò äðóãà. Ñúùàòà òúðãîâèÿ â îãðîìíè ìàùàáè ñå å âîäèëà â èìïåðèÿòà íà Àòèëà, êàêòî è âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ, êîÿòî ñå ÿâÿâàëà îòíîâî êàòî ãëàâåí öåíòúð (êðàåí ïóíêò) çà îáìÿíà íà èäâàùèòå îò þãîèçòîê (Õîðåçúì) òúðãîâñêè êåðâàíè. Áåç ñúìíåíèå òúðãîâèÿòà ñúñ ñêúïè êîæè å áèëà âàæåí åëåìåíò îò èêîíîìèêàòà íà áúëãàðèòå îò äðåâíè âðåìåíà, íî äàëè íåéíîòî çíà÷åíèå å áèëî òàêîâà, ÷å äà äàäå èìåòî èì, çà íàñ å ñúìíèòåëíî. Íà ëè÷íî è ìîæå áè íà ðîäîâî ðàâíèùå å âúçìîæíî òîòåìíèÿò çíàê äà å èìàë ãîëÿìî çíà÷åíèå, íà ïëåìåííî ðàâíèùå å òâúðäå õèïîòåòè÷íî, à íà íàðîäíîñòíî åäâà ëè ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè ­ íàðîä å êàòåãîðèÿ, êîÿòî ìîæå äà âêëþ÷è òâúðäå ãîëÿì áðîé ïëåìåíà. Òàçè òåîðèÿ îãðàíè÷àâà òâúðäå ìíîãî áðîÿ íà åäèí íàðîä è òî îòíàñÿéêè ñå çà èñòîðè÷åñêè ïåðèîä, â êîéòî òîé âñå îùå å áèë åäèíåí. Îñâåí òîâà, òðóäíî å äà ñå âèäè êàê äîðè „îòâîðåíàòà“ òåîðèÿ íà Ô. Ãðèíáåðã ìîæå äà èíêîðïîðèðà áåç ïðîòèâîðå÷èÿ ñâåäåíèÿòà, ÷å áúëãàðèòå ñà èìàëè íå åäíî, à íÿêîëêî òîòåìíè æèâîòíè ­ êó÷å, âúëê (Ï. Þõàñ) è êó÷å, êîí, åëåí (Â. Áåøåâëèåâ) ­ åäâà ëè âñè÷êè òåçè æèâîòíè áèõà ìîãëè

22

äà ñå îïðåäåëÿò êàòî „æèâîòíè ñúñ ñêúïà êîæà“. Ïåòúð Äîáðåâ â ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ çà ïðîèçõîäà è çíà÷åíèåòî íà èìåòî áúëãàðè ãè òúðñè íàé-îáùî â êðúãà íà áëèçêè è ñâúðçàíè ïîíÿòèÿ — ìúäðîñò, ñâåòëèíà, èçäèãíàòîñò, êîèòî èçâåæäà êàòî “äúðæàâíè÷åñêà ìúäðîñò” è ‘ñâåòëèíà íà ðåäà è çíàíèåòî”. Ñïîìåíàòèòå çíà÷åíèÿ òîé èçâåæäà, èçõîæäàéêè îò êîðåíà “áàë” è äóìè îò äðåâíè åçèöè (øóìåðñêè, ñàíñêðèò), êàòî “ïàëêó”, “áðèãó”, “ïàëà”, “áúðê”, “áàðêàë”, “ïàë” è äð., êîèòî îçíà÷àâàëè âåëè÷èå, ìúäðîñò, öàðñòâåíîñò, ñâåòëèíà è äð. Òîé ïîñî÷âà è òîâà, ÷å äâà îò îñíîâíèòå àòðèáóòè íà âëàñòòà — ìàíòèÿòà è òðîíúò, â äðåâíèòå èçòî÷íè åçèöè ñå îáðàçóâàò îò êîðåíà “áëê” è “ïë”, ò.å. òî÷íî îò îíçè ïðàñòàð êîðåí, êîéòî ñå å çàïå÷àòàë è â èìåòî áúëãàðè. Êàòî äîêàçàòåëñòâî çà òåîðèÿòà ñè òîé ïîñî÷âà è àðàáñêè èçòî÷íèöè, êîèòî ñà íàðè÷àëè áúëãàðèòå “áóðäæàíè”, êàòî òîâà íàçâàíèå òå îòíàñÿëè êàêòî êúì áúëãàðèòå, æèâåëè â Ïàìèð, òàêà è çà áúëãàðèòå íà Àñïàðóõ. Òóê ìîæåì äà äîïúëíèì, ÷å ñúñ ñúùîòî èìå “áóðäæàíè” àðàáñêè õðîíèñòè ñà íàðè÷àëè è áúëãàðèòå îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ï. Äîáðåâ ïðåâåæäà òîâà èìå êàòî “âèñîê, èçäèãíàò, êîìàíäèð” è çàêëþ÷àâà, ÷å òàêîâà èìå å ìîæåë äà íîñè ñàìî “íàðîä, êîéòî å êîìàíäâàë äðóãèòå, ò.å. ñòîÿë å íà÷åëî íà íÿêàêâî îáåäèíåíèå è òàêúâ íàðîä ñà áèëè â òå÷åíèå íà âåêîâå äðåâíèòå áúëãàðè”. Ìîæåì äà íå ñå ñúãëàñèì ñ òîâà êîíêðåòíî çàêëþ÷åíèå, òúé êàòî òî îòíîâî ïðåäñòàâëÿâà îïèò, íî áåç ñúìíåíèå òàçè ïîñîêà íà èçñëåäâàíèÿòà å íàé-èíòåðåñíà è îáåùàâàùà. Íåêà ïðîäúëæèì ïî íåÿ. Ïîðàäè òîâà, ÷å Ïåòúð Äîáðåâ ïî ïðèíöèï îòõâúðëÿ õóíñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå, òîé íå èçñëåäâà îùå åäèí äðåâåí åçèê — êèòàéñêèÿ. Êàêâî îçíà÷àâà â êèòàéñêèÿ åçèê êîðåíúò “áà”? Èçñëåäâàéêè ïðèñúñòâèåòî íà èìåòî “áàî” (áàðñ) â êèòàéñêèÿ åçèê, Ô. Ãðèíáåðã íè äàâà íÿêîè èçâúíðåäíî âàæíè äàííè. Îñîáåíî âàæåí å ôàêòúò, ÷å “áàî” â êèòàéñêèÿ åçèê èìà äâå çíà÷åíèÿ è äîêàòî åäíîòî å âå÷å ñïîìåíàòîòî “áàî” (áàðñ), äðóãîòî å “áàî” (îáîáùåíèå ñ âèñøà ñèëà, äóõîâíîñò, ñèëà íà äóõà). Íåùî ïîâå÷å, áóêâàòà (éåðîãëèôúò), ñ êîéòî òîâà çíà÷åíèå ñå çàïèñâà, å èäåíòè÷åí ñ òîçè, ñ êîéòî è ñåãà â ñúâðåìåííèÿ êèòàéñêè åçèê ñå çàïèñâà èìåòî íà äíåøíèòå áúëãàðè. Èçðàçåíî ïî-ÿñíî — êîãàòî îçíà÷àâàò áúëãàðèòå, êèòàéöèòå íÿìàò ïðåäâèä “áàî” (áàðñ), à “áàî” (ñèëà íà äóõà, äóõîâíîñò, îáùåíèå ñ âèñøà ñèëà). Íåñëó÷àéíî ñúñ ñúùèÿ éåðîãëèô ñå çàïèñâà è äóìàòà “øàìàíèçúì”. Êàêòî çíàåì, øàìàíèçìúò, êîéòî å çàåìàë îïðåäåëåíî ìÿñòî â ðåëèãèîçíàòà ñèñòåìà êàêòî íà áúëãàðèòå, òàêà è íà íîìàäñêèòå íàðîäè âúîáùå, å ïðåäñòàâëÿâàë âñúùíîñò êóëò êúì “ïðàîòåöà”. Åòî è âñè÷êè çíà÷åíèÿ íà “áà” è “áàî” â êèòàéñêèÿ åçèê, êîèòî Ô. Ãðèíáåðã ïîñî÷âà, èçïîëçâàéêè Ï. Êàôàðîâà. Êèòàéñêî-ðóññêèé ñëîâàðü. Ò. 1, Ïåêèí, 1888 ã.: áàî (áàðñ) áàî (îáùåíèå ñ âèñøà ñèëà, äóõîâíîñò, ñèëà íà äóõà, øàìàíèçúì) áà (îòåö) áà (îãðîìåí çìåé) õó áà (Îðôåé) Âèæäàìå ðàâíîçíà÷íîñòòà ìåæäó îòåö è øàìàíèçúì. Êîëêîòî äî “áà” (çìåé), èçâåñòíî å, ÷å òîâà ìèòè÷åñêî ñúùåñòâî å èìàëî áîæåñòâåíî çíà÷åíèå çà êèòàéöèòå, ò.å. ñúùî èìà çíà÷åíèåòî íà “âèñøà ñèëà”. Ïðåêèÿò ïðåâîä íà “áà” (çìåé) äàäå ïîâîä çà ñúçäàâàíåòî ïî åäíî âðåìå è

ÀÂÈÒÎÕÎË íà òåîðèÿòà çà çíà÷åíèåòî íà èìåòî áúëãàðèí (çìåé), êàòî íå ñå âçå ïðåäâèä ïúðâè÷íîòî çíà÷åíèå “âèñøà ñèëà”. Òóê å ïîäõîäÿùî äà ñïîìåíåì è çíà÷åíèåòî íà “áàî” â òèáåòñêèÿ åçèê, êîåòî å — “ãåðîé, õðàáðåö”. È òàêà, âèäÿõìå, ÷å ïî ñúùèòå òåðèòîðèè, êúäåòî ïðåäè îïðåäåëèõìå áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå, ñðåùàìå åäíî èìå, ïðîèçõîæäàùî îò êîðåíà “áà” (“áàë”). Âñå ïàê â êîå åçèêîâî ñåìåéñòâî òðÿáâà äà òúðñèì íåãîâàòà ïðèíàäëåæíîñò? Òóê òðÿáâà äà îáúðíåì âíèìàíèå íà åäíî çíàìåíàòåëíî ñúâïàäåíèå (íåêà âñå îùå äà íå ãî íàðè÷àìå çàêîíîìåðíîñò). Êàêòî âèäÿõìå, çâó÷íàòà ñúãëàñíà “á” êèòàéöèòå íå ìîãàò äà ïðîèçíàñÿò êàòî á”, à ÿ çàìåíÿò ñ “ï”. Ïî ñúùèÿ íà÷èí ñà çàìåíÿëè “á” ñ “ï” äðåâíèòå øóìåðöè. Èíòåðåñíî å, ÷å è åäíà äðóãà äðåâíà öèâèëèçàöèÿ — äðàâèäñêàòà, å èìàëà íåïðåîäîëèìè òðóäíîñòè ñ òàçè çâó÷íà ñúãëàñíà. Äðàâèäèòå ñúùî ñà çàìåíÿëè “á” ñ “ï”, íî äóáëèðàíî “ïï”, ïîðàäè îñîáåíîñòèòå íà òÿõíîòî ïðîèçíîøåíèå. Íåùî ïîâå÷å, òå íå ñà ìîãëè äà ïðîèçíàñÿò è çâó÷íàòà ñúãëàñíà “ã” (ñúùî êàòî êèòàéöèòå) è ñà ÿ çàìåíÿëè ñ “ê”, ñúùî äóáëèðàíî “êê”. Îòíîâî çàìÿíàòà å ñúùàòà êàòî ïðè êèòàéöèòå. Òàêà ïðè äðàâèäèòå “áà(ë)-ãà(ð)” ùå ñå îçíà÷è “ïï-êê”. Åäâà ëè ïðè òîâà ïîëîæåíèå ìîæå äà èìà íÿêàêâî ñúìíåíèå, ÷å çàä “ïó-êó” â êèòàéñêèòå õðîíèêè ñòîè èìåííî “áó-ãó”, èëè ïî-òî÷íîòî “áàë-ãàð”. Íà êîé äðåâåí åçèê âñå ïàê “á” ñè îñòàâà “á”, çà êîå åçèêîâî ñåìåéñòâî òîé å åñòåñòâåí è ëåñåí çà èçãîâàðÿíå. Òðÿáâà äà èìàìå ïðåäâèä, ÷å äîðè äðåâíèòå ãúðöè ñà çàìåíÿëè òàçè çâó÷íà ñúãëàñíà ïîä âëèÿíèå íà íåèíäîåâðîïåéñêèÿ åçèê íà çàâàðåíîòî îò òÿõ íàñåëåíèå íà Ãúðöèÿ, êàòî òå îáà÷å ÿ çàìåñòâàò ñ “ô”. Òàêà èçâåñòíèòå íà èñòîðèÿòà áðèãè ñà ñòàíàëè çà òÿõ ôðèãè, îòêúäåòî èäâà ïîïóëÿðíîòî “ôðèãèéöè” — âñúùíîñò ñàìèòå ôðèãèéöè ñà ñå íàðè÷àëè áðèãè. Àêî ïðåìèíàâàíåòî íà “á” âú⠓ô” å ðåçóëòàò îò âúòðåøíî ðàçâèòèå íà èíäîåâðîïåéñêèÿ åçèê, òî áè òðÿáâàëî äà å ñòàíàëî ñëåä ìîìåíòà íà îòäåëÿíåòî íà ãðúöêèÿ îò îñòàíàëèòå ÷ëåíîâå íà òîâà åçèêîâî ñåìåéñòâî. Íàïðàâèõìå òîâà îòêëîíåíèå â ñâåòà íà ëèíãâèñòèêàòà, çà äà îáÿñíèì çàùî ðåøàâàìå äà òúðñèì ïðîèçõîäà íà áúëãàðñêîòî íàðîäíîñòíî èìå â èíäîåâðîïåéñêîòî åçèêîâî ñåìåéñòâî, è ïî-òî÷íî â íàé-ñòàðèÿ ëèòåðàòóðåí èíäîåâðîïåéñêè åçèê — ñàíñêðèò. Çàùî èìåííî ñàíñêðèò? Ñàíñêðèòúò å íàé-ñòàðèÿò èíäîåâðîïåéñêè åçèê, îñòàâèë ëèòåðàòóðà è àâòåíòè÷íà àçáóêà, çà êîéòî èìàìå îãðîìíà ñðàâíèòåëíà íàó÷íà ëèòåðàòóðà è ïîäðîáåí ðå÷íèê, êîéòî ùå èçïîëçâàìå â íàøåòî èçëîæåíèå. Ñàíñêðèòúò å åçèêúò íà àðèéöèòå è å íàé-èçòî÷íèÿò êëîí íà èíäîãåðìàíñêèòå (èíäîåâðîïåéñêèòå) åçèöè. Åòî êàêâî ñå êàçâà ⠓Áðèòàíñêàòà åíöèêëîïåäèÿ” çà íåãî: “Ñàíñêðèòúò òðÿáâà äà ñå ïðèåìå çà íàé-ñòàðèÿò äúùåðåí åçèê íà äðåâíèÿ “ìàé÷èí åçèê” (íà èíäîåâðîïåéöèòå — á.ì.). Íàèñòèíà, ùî ñå îòíàñÿ äî äèðåêòíèòå ïèñìåíè ñâèäåòåëñòâà, ìîæå äà ñå êàæå äîðè, ÷å òîâà å åäèíñòâåíèÿò îöåëÿë äúùåðåí åçèê, òúé êàòî íèòî åäèí îò îñòàíàëèòå øåñò ïðèíöèïíè ÷ëåíîâå íà ñåìåéñòâîòî íå å îñòàâèë ëèòåðàòóðíè ïàìåòíèöè è òåõíèòå îñîáåíîñòè òðÿáâà äà áúäàò âúçñòàíîâÿâàíè, äîêîëêîòî å âúçìîæíî, îò ìàòåðèàëà, îñòàâåí íà ñâîé ðåä îò òåõíèòå äúùåðíè åçèöè. Àíòè÷íîñòòà íà ñàíñêðèòà, îáåìúò íà íåãîâàòà ëèòåðàòóðíà òðàäèöèÿ, ÿñíîòàòà íà íåãîâàòà ãðàìàòè÷åñêà ñòðóêòóðà è èçêëþ÷èòåëíàòà ãðàìàòè÷åñêà îáðàáîòêà, êîÿòî òîé å ïîëó÷èë îò

äðåâíèòå ó÷åíè, ìó îòðåæäàò çàâèíàãè âîäåùî ìÿñòî â ñðàâíèòåëíîòî èçó÷àâàíå íà èíäîãåðìàíñêàòà ðå÷.” Òîâà äúëãî îòêëîíåíèå áåøå íåîáõîäèìî, òúé êàòî îò ðåøàâàùî çíà÷åíèå å ïðîèçõîäúò íà åäíî èëè äðóãî èìå è íåãîâîòî çíà÷åíèå äà ñå òúðñè ïî âúçìîæíîñò â åçèêîâèÿ èçâîð, à íå õàîòè÷íî, êúäåòî òå ñå ñðåùàò, áåç äà ñå äúðæè ñìåòêà íà ïðèîðèòåòà âúâ âçàèìíèòå îòíîøåíèÿ ìåæäó ðàçëè÷íèòå åçèöè, êîèòî ñå õàðàêòåðèçèðàò ñ øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíè çàåìêè îò åäèí åçèê â äðóã. Íåîáõîäèìî å è åäíî ïîñëåäíî óòî÷íåíèå — ñàíñêðèòúò íå å áèë ïëîä íà åñòåñòâåíî, à íà èçêóñòâåíî ðàçâèòèå, òîé å áèë ïðîäóêò íà áðàìèíñêàòà êàñòà è íåãîâà äâèæåùà ñèëà ñëåä ñúçäàâàíåòî ìó íå å áèë âå÷å íàðîäíèÿò åçèê íà èíäîãåðìàíñêèòå íàðîäè, ïðàêðèò, îò êîèòî ïðîèçëèçà. Òðóäíî å äà ñå äîêàæå êîãà òî÷íî ñàíñêðèò ñå îôîðìÿ êàòî åçèê íà êëàñè÷åñêèÿ ïåðèîä íà èíäèéñêàòà ëèòåðàòóðíà òðàäèöèÿ, íî íàé-îáùî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å òîâà å ñòàíàëî ïðåç ïåðèîäà VI-III â. ïð. Õð. Íåêà ñåãà ñå âúðíåì ïðè ñïîìåíàòèòå â íà÷àëîòî “áàëõè”, “áàë-ãè”. Ïåòúð Äîáðåâ ÷åñòî çàäàâà âúïðîñà íà êàêúâ åçèê ñà ãîâîðèëè áúëãàðèòå îò ïëàíèíàòà Èìåîí, èëè íàðîäúò íà ñòðàíàòà Áàëêõ (áàëõèêèòå îò Ìàõàáõàðàòà). Èìàìå âúçìîæíîñò äà îòãîâîðèì òâúðäî íà òîçè âúïðîñ.  ëèòåðàòóðíàòà òðàäèöèÿ íà äðåâíèòå àðèéöè å çàïèñàíî, ÷å “åçèêúò áõà÷à å áèë åçèêúò íà áàëõèêèòå, îáèòàòåëèòå íà ñòðàíàòà Áàëêõ” è ÷å òîçè åçèê å áèë “äèàëåêò íà ïðàêðèò”, ò.å. äðåâíèòå “áàë-ãè” ñà ãîâîðèëè íà åäèí îò íàé-äðåâíèòå èíäîãåðìàíñêè èëè èíäîåâðîïåéñêè åçèöè, åäèí îò øåñòòå äúùåðíè åçèöè íà èíäîåâðîïåéñêèÿ ìàòåðåí, èëè ïðàåçèê. Òîçè ôàêò, àêî ïðèåìåì âðúçêàòà ìåæäó áúëãàðèòå è äðåâíèòå “áàë-ãè”, áè òðÿáâàëî äà ñòåñíè äîñòà êðúãà íà òúðñåíèÿòà íà åòíè÷åñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå êîðåíèòå íà ìíîãî äóìè, êîèòî Ïåòúð Äîáðåâ ñïîìåíàâà â ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ âúâ âðúçêà ñ áúëãàðèòå, êàòî “áàë”, “ñóâ”, “ñóáèãè”, Þâèãè”, “êàíà” è äð., âúïðåêè ÷å ìîãàò äà ñå ñðåùíàò â ðàçëè÷íè ðàéîíè êàòî Êàâêàç, Ïàìèð, Ñðåäíà Àçèÿ è äîðè Ìåñîïîòàìèÿ, òðÿáâà äà ñå òúðñÿò â äðåâíèÿ èíäîåâðîïåéñêè åçèê ïðàêðèò. Ìîæåì äà íàïðàâèì òîâà ÷ðåç òúðñåíå íà òåõíèòå çíà÷åíèÿ â ñàíñêðèòñêèÿ ðå÷íèê. Çà íàøàòà òåìà îò ïúðâîñòåïåííî çíà÷åíèå å êîðåíúò “áà”, ÷ðåç êîéòî ìîæåì äà äîñòèãíåì íå ñàìî äî çíà÷åíèåòî íà èìåòî “áàëèõà”, “áàëõèêà”, “áàëèãà”, “áàëãà”, íîñåíî îò ñïîìåíàòèÿ â èíäèéñêèòå åïîñè íàðîä, íî è íà ñïîìåíàòèÿ â êèòàéñêèòå õðîíèêè íàðîä áàë-ãàð. Ïîñî÷åíèòå ÷åòèðè ôîðìè ñà âàðèàíòè íà èìåòî íà åäèí íàðîä, æèâÿë íÿêîãà íà ñåâåðîçàïàä îò Èíäèÿ, îêîëî äðåâíèÿ ãðàä Áàëêõ. Íàé-îáùî êîðåíúò “áà” îçíà÷àâà ñèëà, êàòî îò íåãî ñå ïîëó÷àâà åäíî ïî-øèðîêî ïîíÿòèå “áàëà” (ñèëà, ìîù, âëàñò), êàêòî è ñèëà êàòî “øåñòèÿ åëåìåíò íà äåéñòâèåòî”, ñèëà íà óáåæäåíèåòî, íà îðàòîðñòâîòî, íà ïðåöåíêàòà, íà äóõà, âîåííà ñèëà è êàòî äîïúëíèòåëíî çíà÷åíèå — âîéñêà, àðìèÿ. Îò ñâîÿ ñòðàíà “áàëà” ñòîè â îñíîâàòà íà ñëåäíèòå ïîíÿòèÿ: áàëà-âàëà — ñèëåí, íåïðèìèðèì áàëàð — âäúõâàù ñèëè, âäúõíîâÿâàùà ñèëà Áàëàõàðà/áàëàãàðà — íîñèòåë íà ñèëàòà, íîñåù (ïðèòåæàâàù) ñèëàòà áàëà-áàò — ïðèòåæàâàù ñèëà, ïðèäðóæåí îò âîéñêà (îòòàì áàëà/áàò) áàëà-âèðèÿ — ñèëà, ãåðîèçúì

23

ÀÂÈÒÎÕÎË áàëàãðà — èçêëþ÷èòåëíà ñèëà, ñâðúõñèëà áàëèí — ñèëåí “Áàëà” å â îñíîâàòà íà îáðàçóâàíåòî è íà îùå íÿêîëêî èíòåðåñíè çà íàñ äóìè è èìåíà: áàëàãà — ìèòè÷åí (áîæåñòâåí) êîí Áàëàãàêà/Áàëàõàêà — èìå íà äåìîí, çìåé Áàëà/Âàëà — èìå íà äåìîí, çìåé áàëàáõàäðà — âåëèêèÿò çìåé, ïëàíèíà â Ñàêà-äâèðà Êàêâî ïîëó÷èõìå äîòóê — è â êèòàéñêè, è äðåâíîèíäèéñêè åçèê ïîíÿòèÿ êàòî ñèëà, äóõîâíà ñèëà, âèñøà ñèëà, íîñèòåë íà ñèëà ñå îçíà÷àâàò ïî åäèí è ñúùî íà÷èí — áà, áàî (áà), áàëà. Ñúñ ñúùèÿ êîðåí è â äâàòà åçèêà å îçíà÷åíî èìåòî íà íàðîä, êîéòî ñëåä âñè÷êî êàçàíî äîòóê î÷åâèäíî å áèë åäèí è ñúù íàðîä, ñ åäíè è ñúùè êà÷åñòâà è ñëàâà — íàðîäúò áàë-ãàð, áàë-õàð. Òîçè íàðîä å ïðèòåæàâàë ôèçè÷åñêàòà è äóõîâíà ñèëà äà áúäå îíçè “ãîñïîäàðñêè íàðîä”, çà êîéòî ïèøå Õåðîäîò. È ñàìî âúç îñíîâà íà òîâà çíà÷åíèå íà “áà”, “áàë” ìîæåì äà òúðñèì íàðîäíîñòíîòî èìå áúëãàðè, èìå íà íàðîä, êîéòî ñúñ ñâîèòå êà÷åñòâà å âëàäÿë ïðåç åäèí èëè äðóã ïåðèîä ãîëåìè òåðèòîðèè îò Öåíòðàëíà è Âúòðåøíà Àçèÿ (ìåæäó Èìåîí è Ìîíãîëèÿ) è å îñòàâèë ó íàðîäèòå íà òåçè çåìè èìåòî ñè êàòî ñèìâîë íà “äóõîâíà è ôèçè÷åñêà ñèëà è âëàñò”. Îððîìíèÿò àâòîðèòåò, ñ êîéòî ñå å ïîëçâàë òîçè íàðîä â Àçèÿ, îáÿñíÿâà ôàêòà, ÷å äîðè êîãàòî ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò íåãî îòäàâíà å â Åâðîïà, ïðåäñòàâèòåëè íà íåãîâàòà äðåâíà äèíàñòèÿ Äóëî ïðîäúëæàâàò äà óïðàâëÿâàò ïî÷òè âñè÷êè èìïåðñêè ôîðìèðîâàíèÿ, îáðàçóâàëè ñå â Öåíòðàëíà è Âúòðåøíà Àçèÿ ñëåä III âåê, êàòî äâàìà íåéíè ïðåäñòàâèòåëè ñå êà÷âàò äîðè íà òðîíà íà Íåáåñíàòà èìïåðèÿ Êèòàé. Èçâåñòíî å åäíî äðóãî çíà÷åíèå íà “áàë” â ñàíñêðèòñêèÿ åçèê, à èìåííî “ñèëíà ñâåòëèíà, áëÿñúê”.  äðåâíèÿ åçèê íà áðèãèòå íàïðèìåð îòòàì ïðîèçëèçà “áàëãåí” (áëåñòÿù, ñèÿåù). Òóê òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè îáà÷å, ÷å â áðèãèéñêèÿ åçèê “áàëãåí” ñå å èçïîëçâàëî êàòî îïðåäåëåíèå çà âëàñòâàùèÿ ìîíàðõ, èëþñòðèðàùî íåãîâàòà âëàñò è ñèëà â äúðæàâàòà. Âðúçêàòà ñå äúëæè íà îñíîâíàòà çà èíäîåâðîïåéñêàòà ðåëèãèîçíà ñèñòåìà àñîöèàöèÿ íà âëàñòòà è ñèëàòà íà çåìíèÿ âëàäåòåë ñ áëÿñúêà è ñâåòëèíàòà íà Ñëúíöåòî, âèñøå áîæåñòâî â èíäîåâðîïåéñêèÿ ïàíòåîí. Íà ñòðàíèöèòå íà òîâà ñïèñàíèå ïðîô. Ìàðêî Ìàðêîâ ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî èìåííî âúðõó òîâà çíà÷åíèå íà “áàë” — “ñèÿéíà çîðà, ñâåòëèíà”, êàòî öèòèðà è ïðåâîäà íà “Áúë-ãàðèÿ”, äàäåí îò àêàä. Ìèõàèë Äèìèòðîâ, à èìåííî “Áúë-ãàðèÿ” — çåìÿ íà ñèíîâåòå íà Ñëúíöåòî/ñâåòëèíàòà. Ïî òîçè íà÷èí ïîñî÷åíîòî îò íàñ

24

çíà÷åíèå íà êîðåíà “áà”, “áàë”, îò êîéòî íåñúìíåíî ïðîèçõîæäà íàøåòî íàðîäíîñòíî èìå, èíêîðïîðèðà íå ñàìî ãîðíèòå çíà÷åíèÿ, íî è ïîñî÷åíèòå îò Ïåòúð Äîáðåâ òúëêóâàíèÿ íà èìåòî áúëãàðè êàòî ñèíîíèì íà “äúðæàâíè÷åñêà ìúäðîñò, ñâåòëèíà íà ðåäà è çíàíèåòî, èçäèãíàòîñò, öàðñòâåíîñò, âåëè÷èå”. Îòòàì è îñíîâíèòå àòðèáóòè íà âëàñòòà íà çåìíèÿ âëàäåòåë — ìàíòèÿòà è òðîíúò, ñå îáðàçóâàò ñúùî îò êîðåíà áàë/áë/áëê. Çíàåì îò èñòîðè÷åñêèòå ñâèäåòåëñòâà, ÷å âëàäåòåëÿò â áúëãàðñêàòà äúðæàâà ñå å ïîëçâàë è ñúñ ñòàòóòà “ïðåäñòàâèòåë íà íàðîäà ïðåä Áîãà”.  òîçè ñìèñúë íåêà îáúðíåì âíèìàíèå íà òîçè âúçõîäÿù ïúò íà ðàçâèòèå íà çíà÷åíèåòî íà “áà”, “áàë” âúâ âñè÷êè ñïîìåíàòè èçòî÷íèöè.  äðåâíàòà èíäîåâðîïåéñêà ìèòîëîãèÿ (âêëþ÷èòåëíî òðàêèéñêàòà) êîíÿò å èìàë ñïåöèàëíî ìÿñòî êàòî “âðúçêà ìåæäó çåìÿòà è íåáåòî, ìåæäó õîðàòà è Áîãà”, ñúùèÿò ïîëóáîæåñòâåí ñòàòóò òîé å èìàë è ïðè áúëãàðèòå.  òðàêèéñêàòà ìèòîëîãèÿ êîíÿò å èìàë ñòàòóòà íà Õåðîé, êàêúâòî å áèë è òðàêèéñêèÿò öàð Îðôåé (êàêòî è òðàêèéñêèòå öàðå âúîáùå). Îòòàì ìèòè÷íèÿò êîí ïðè äðåâíèòå èíäèéöè å “áàëàãà” è åäâà ëè å ñëó÷àéíîñò, ÷å íà êèòàéñêè èìåòî Îðôåé ñå çàïèñâà êàòî ÕóÁà, êàòî Õó å ïîÿñíèòåëíî çà ïðèíàäëåæíîñò. Áåç äà òâúðäèì, ÷å ñ òîâà êðàòêî èçñëåäâàíå ñìå äàëè ïúëåí è íåîñïîðèì îòãîâîð â äúëãèòå òúðñåíèÿ íà çíà÷åíèåòî íà áúëãàðñêîòî íàðîäíîñòíî èìå è íåãîâèÿ ïðîèçõîä, ñå íàäÿâàìå òî äà ïîðîäè äèñêóñèÿ è òúðñåíèÿ ñðåä íåïðåäóáåäåíèòå áúëãàðñêè èñòîðèöè, êîèòî íàé-ïîñëå äà ðàçðåøàò òîçè âúïðîñ, òúé êàòî áåç ÿñíîòî ñúçíàíèå çà ñâîÿòà ïðèíàäëåæíîñò è èñòîðè÷åñêà íàñëåäñòâåíîñò æåëàíîòî îò âñè÷êè íîâî áúëãàðñêî âúçðàæäàíå åäâà ëè áè ìîãëî äà ñå îñúùåñòâè.

Áåëåæêè: Çà çíà÷åíèÿòà, ïîñî÷åíè â ñàíñêðèò, âèæ: A Sanskrit-English Dictonary (Ethymologically and Phylologically Arrenged with Special reference fo Cognate Indo-European Languages) — sir M. M. Williams; M. A., K. G. I. E. Boden Professor of Sanskrit — Motilal Banarsidass, Delhi, Varanasi, Potna, Moadras. — 1899, 1963, 19643, 1970, 1974, 1976, 1979, 1981, 1984, 1986. Çà çíà÷åíèÿòà, ïîñî÷åíè â òèáåòñêè, âèæ: Tibetan Language. — Three Study Tools (Revised Second Edition) by Nganang Thoudup Narkyid. Library of Tibetan Works, Archives Dharamsala (H. P.), India, 1975.

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÒÈÒËÀÒÀ ÖÀÐ ­ ÍÀÉ-ÄÐÅÂÍÀÒÀ ÈÌÏÅÐÑÊÀ ÒÈÒËÀ Â ÑÂÅÒÀ ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐÎÂ

Íàâðåìåòî Äèìèòúð Ñúñúëîâ áåøå èçêàçàë ìèñúëòà, ÷å âñè÷êè íåùàñòèÿ çà áúëãàðñêèÿ íàðîä ïðîèçëèçàò îò êîìïëåêñà çà ìàëîöåííîñò íà ðóñêèÿ íàðîä. Ãåíèàëíî ïðîçðåíèå! Áðàòÿòà ðóñíàöè íå ìîæåõà äà ïðîñòÿò íà äóíàâñêèòå áúëãàðè, ÷å èì äàäîõà åçèê, çà äà ñå ÷åðêóâàò, áóêâè, çà äà ïèøàò, è êíèãè, çà äà ÷åòàò. Íå ïðîñòèõà è íà âîëæêèòå áúëãàðè, ÷å ñà ãè ñïàñÿâàëè îò ãëàä, ÷å ñà èì ïîêàçâàëè êàê ñå ñúçäàâà äúðæàâà è ñà èì äàëè òèòëà, êîÿòî äà ÿ ñèìâîëèçèðà. Ñòàâà äóìà çà òèòëàòà Öàð, êîÿòî Èâàí Ãðîçíè ïðèåìà ïðåç 1547 ã. êàòî ïúðâà ñòúïêà êúì æåëàíàòà îò íåãî óíèÿ ñ Êàçàíñêîòî õàíñòâî. Íî çà òîâà âèæòå ñòàòèÿòà çà Öàð Áîðèñ Ãîäóíîâ. Òóê íåêà ïîãîâîðèì çà òèòëàòà. Óìèøëåíî íåâåæåñòâî.  „Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ åíöèêëîïåäèÿ“, 1950 ã., ïèøå, ÷å Öàð ïðîèçõîæäàëî îò ðèìñêîòî Öåçàð, ÷ðåç Öåçàð ­ Êàéçåð = Öàð (ñëàâÿíñêî ïðîèçíîøåíèå). Òàì ìîæåì äà ïîä÷åðòàåì è äðóãè áèñåðè íà Ñòàëèíîâàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà. Íàïðèìåð: „Êîðîëü (Êðàë á.ì.) ­ ìîíàðõè÷åñêà òèòëà ­ ãëàâà íà ôåîäàëíà èëè áóðæîàçíà äúðæàâà (êàðîëåâñòâàõ) ­ ïðîèçõîæäà îò Êàðîëóñ (Êàðë) (ñòàâà âúïðîñ çà âëàäåòåëÿ íà ôðàíêèòå Êàðë Âåëèêè), Ò. 23, ñ. 36. „Êîðîíàòà ñå ÿâÿâà êàòî ïðèêðèòèå íà äèêòàòóðàòà íà áóðæîàçèÿòà“, Ò. 23, ñ. 38. Íå èì å ïîïðå÷èë íà ñúâåòñêèòå èñòîðèöè ôàêòúò, ÷å „Êàðîëü“ Âåëèêè å íîñèë ñàìèÿò òîé òèòëàòà Êóíèã = Êóíã = Êèíã (Êðàë), íèòî ÷å êîðîíàòà êàòî àòðèáóò íà âëàñòòà å ñïîìåíàòà çà ïðúâ ïúò â øóìåðñêèòå ëåãåíäè çà Ñúòâîðåíèåòî, äàòèðàùè îò 4000 ïð.Õð. (èç÷èñëåòå ñàìè êîëêî ãîäèíè ïðåäè ïîÿâàòà íà „äèêòàòóðàòà íà áóðæîàçèÿòà“). Äà íå ãîâîðèì çà âúçìîæíîñòòà Öàð äà å ñëàâÿíñêèÿ ïðåâîä íà èìåòî Öåçàð, êîåòî áè èçäèãíàëî îáðàçîâàíèåòî íà ðóñêèÿ ìóæèê îò ÕVI â. íà ñúâðåìåííî ãèìíàçèàëíî ðàâíèùå. Íî èðîíèÿòà ìîæå áè íå å óìåñòíà. Íåêà ðàçòâîðèì ñòðàíèöèòå íà „Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ“ (çà ãèìíàçèàëíàòà ñòåïåí), 1993 ­ 43 ãîäèíè ñëåä öèòèðàíîòî ïî-ãîðå Ñòàëèíîâî òâîðåíèå è 4 ãîäèíè ñëåä „ïðîìÿíàòà“ â Áúëãàðèÿ. Åòî êàêâî èìàò äà êàæàò „ïðîìåíåíèòå“ áúëãàðñêè èñòîðèöè íà ïîäðàñòâàùîòî ïîêîëåíèå, íà êîåòî íà òåîðèÿ âå÷å ìó å ðàçðåøåíî äà çàå èñòèíàòà. „Êàòî äîñêîðîøíè íîìàäè, ïðàáúëãàðèòå áèëè ïîäîáðå âîåííî îðãàíèçèðàíè îò óñåäíàëèòå ñëàâÿíè, ïîðàäè êîåòî ñëåä ïîáåäàòà ïðè Îíãëîñà ïðåç 680 ã. íà òÿõ áèëî âúçëîæåíî äà îðãàíèçèðàò äúðæàâàòà.“ ÂÚÇËÎÆÅÍÎ ­ îò êîãî, ìîæå áè îò Êîìèíòåðíà!? „...  òîçè ñìèñúë áúëãàðñêàòà äúðæàâà èìàëà õàðàêòåð íà ñúþç ìåæäó äâå îáùíîñòè... Òèòëàòà Õàí, çàèìñòâàíà îò òþðêñêèòå íàðîäè... âåðîÿòíî èìà ñàíñêðèòñêè ïðîèçõîä è îçíà÷àâà „êðúâ“. Òîâà ùå ðå÷å, ÷å õàíúò áèë „ñòàðåéøèíà íà êðúâíî ðîäñòâåíè.  ðàíãîâî îòíîøåíèå Õàí ñå èçðàâíÿâà ñ Ðåêñ, êîÿòî... áèëà ðàâíîïîñòàâå íà ñúñ ñëàâÿíñêèÿ £ åêâèâàëåíò Êðàë“ „Âåëèê Õàí = Âåëèê

Êíÿç“...  òþðêñêàòà ïðàêòèêà òèòëàòà Õàãàí îçíà÷àâàëà „õàí íà õàíîâåòå“. „ áúëãàðñêàòà òðàäèöèÿ òàçè òèòëà íå å ïîçíàòà“... „Îò Áîãà, à íå îò âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð“... „Çàùî âëàäåòåëèòå íå ñè ïðèñâîèëè òèòëàòà „õàãàí“, å òðóäíî äà ñå êàæå“. „Ïîäðàæàâàëî ñå íà Âèçàíòèÿ, êàòî ñå ïîäïèñâàë õàíúò „Îò Áîãà ïîñòàâåíèÿò...“ „Áîðèñ ïðèíèçèë òèòëàòà ÷ðåç ïðèåìàíå íà òèòëàòà Êíÿç, êîÿòî áèëà ïî-íèñêà îò êðàë è èìïåðàòîð“... Íåâåðîÿòíà ñìåñèöà îò èñòèíè, ïîëóèñòèíè, íåèñòèíè è îòêðîâåíè ãëóïîñòè. Äîñòàòú÷íî å äà ñå ïîãëåäíå êîëîíàòà íà Îìóðòàã, çà äà ñå ðàçáåðå çà êàêúâ ñúþç ìåæäó îáùíîñòè å ñòàâàëî äóìà. Áúëãàðèòå íèêîãà íå ñà èìàëè â ñâîÿòà äúðæàâíà ñòðóêòóðà òèòëà Õàí, äðóã âúïðîñ å, ÷å òàçè òèòëà íå îçíà÷àâà íà ñàíñêðèò „êðúâ“, à „áàùà“, „áàùà íà íàðîäà“ ­ íà ñàíñêðèò „ãàíàêà“, ïðîèçëèçàùî îò åäèí êîðåí ñ Êðàë. È äâåòå òèòëè èìàò íàöèîíàëíî çíà÷åíèå è çàòîâà íå ìîãàò äà ñå ñðàâíÿò ñ èìïåðñêà òèòëà îò ðàíãà íà „Ðåêñ“ èëè áúëãàðñêàòà òèòëà Êàíàñóáèãè. Òèòëàòà Êàãàí (íå Õàãàí) å àâàðñêà âëàäåòåëñêà òèòëà è íÿìà çà êàêâî äà å áèëà „ïðèåìàíà“ îò áúëãàðñêè âëàäåòåë, îùå ïîâå÷å ÷å òÿ îðèãèíàëíî ïðîèçëèçà îò Êàêàí=Êàâêàí, òèòëà, êîÿòî ôèãóðèðà â áúëãàðñêàòà äúðæàâíà òèòóëàòóðà êàòî Êàâõàí, ò.å. ïî-íèñêà îò òèòëàòà íà âëàäåòåëÿ. Êîëêîòî äî òîâà, ÷å „Îò Áîãà âëàäåòåëÿò...“ áèëî èçïèñàíî, çà äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë íå å áèë ïîñòàâåí íà òðîíà îò âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð è îùå ÷å â ñúùîòî âðåìå „õàíúò“ ­ „ïîäðàæàâàë íà Âèçàíòèÿ“, êàòî ñå ïîäïèñâàë „Îò Áîãà ïîñòàâåíèÿò...“, ïàðàäîêñúò å î÷åâèäåí. Âñå ïàê íåêà ïîä÷åðòàåì ­ íå ñàìî âèçàíòèéñêèÿò èìïåðàòîð íå å ìîãúë êàòî õðèñòèÿíñêè âëàäåòåë äà ïîñòàâÿ åçè÷íèöè íà òðîíà, íî òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å áúëãàðèòå ñà èìàëè êîðîíîâàí âëàäåòåë ïðåäè îñíîâàâàíåòî íà Ðèì, à òÿõíàòà êîíöåïöèÿ „Îò Áîãà Âëàäåòåë“ èëè ïî-òî÷íî „Ïðåäñòàâèòåëÿò íà Áîãà ïðåä íàðîäà“ å äîñòà ïî-ñòàðà îò òàçè íà õðèñòèÿíñêàòà öúðêâà. Âúçìîæíî å òå äà èìàò åäèí äðåâåí èçòî÷íèê, íî å íåâúçìîæíà âçàèìîâðúçêàòà, ïðåäëîæåíà íà ãîðêèòå íè ãèìíàçèñòè. Ùî ñå îòíàñÿ äî òîâà äàëè Áîðèñ áèë ïðèíèçèë äðåâíàòà áúëãàðñêà òèòëà Êàíà ñóáèãè, ïðèåìàéêè òèòëàòà Êíÿç, è îòíîøåíèåòî íà ïîñëåäíàòà êúì Êðàë è Èìïåðàòîð, ñ òîâà ùå ñå çàíèìàåì â ñúùèíñêîòî èçëîæåíèå, îòíàñÿùî ñå çà òèòëàòà Öàð. Åòî íàêðàÿ êàêâî èìà äà êàæå íàøèÿò ó÷åáíèê ïî èñòîðèÿ è çà òàçè òèòëà: „âîäåëà íà÷àëîòî ñè îò ëàòèíñêîòî íàçâàíèå „öåçàð“, êîåòî ñëàâÿíèòå áèëè çàèìñòâàëè îò ìåñòíèòå æèòåëè çà òèòëà íà òåõíèÿ ãîñïîäàð“. Ïîçíàòàòà ïåñåí. Èçìèñëåíî å è ìåæäèííîòî „öÿñàð“, òàêà áèëè èçãîâàðÿëè ñëàâÿíèòå „öåçàð“ â íà÷àëîòî, çà äà ñòàíåëî òî „ïî-êúñíî“ íà „öúñàð“ è íàêðàÿ íà Öàð (à çàùîòî íå íà öèíöàðèí íàïðèìåð). Âîäà îò ñòî êëàäåíöè ñå âàäè ñàìî çà äà ñå ïîêàæå „ñòðåìåæúò íà Áîðèñ êúì ñëàâÿíèçàöèÿ“. Íàïðàâèõìå òîçè äúëúã æóíðàëèñòè÷åñêè øàðæ íå ñëó÷àéíî, òúé êàòî è äåìîíñòðèðàíîòî íåâåæåñòâî íå å ñëó-

25

ÀÂÈÒÎÕÎË ÷àéíî. Ñòàðàòà ñÿíêà íà ðóñêèÿ ïàíñëàâèçúì è ñúâåòñêèÿ èíòåðíàöîíàëèçúì, äâå ñòðàíè íà åäíà ìîíåòà, îòíîâî ñå ñïóñêà íàä Áúëãàðèÿ, îòíîâî àòåèñòèòå ó íàñ ñå ñåòèõà çà ïðàâîñëàâèåòî, ÷åðòàÿò ïðàâîñëàâíè îñè, îòâàðÿò ïðàâîñëàâíè áàíêè, ñëàâÿíñêè óíèâåðñèòåòè, ôîíäàöèè, ïëàíóâàò ôåäåðàöèè. Ïàê ñå ãîòâÿò äà ïðîäàâàò Áúëãàðèÿ. Ïðå÷àò èì áúëãàðñêèòå öàðå, êîðîíîâàíèÿò ãåðá, íàöèîíàëíîòî íè ñàìîäúðæàâèå è ãîðäîñò. Ïðå÷àò èì áúëãàðèòå, çàòîâà ãè íàïðàâèõà „ïðà“ è „ïðîòî“. Çàòîâà â äðóãà çëîùàñòíà èñòîðèÿ çà ãèìàçèàëíàòà ñòåïåí ñåãà ñå ñåòèõà äà îñïîðâàò öàðñêîòî äîñòîéíñòâî íà Ñèìåîí I. Íå áèë ãî ïîëó÷èë òîé â 913 ã. âúâ Âëàõåðíà îò Íèêîëàé Ìèñòèê ­ ãðåøêàòà áèëà, ÷å „êàêòî ñåãà ñå óñòàíîâÿâà, ïàòðèàðõúò íå ïîëîæèë êîðîíà íà ãëàâàòà íà Ñèìåîí, à ñâîÿ åïèðèïòàðèé“. Õèòðèÿò ìó ãðúê, à Ñèìåîí, íàé-îáðàçîâàíèÿò âëàäåòåë â ñâåòà ïî òîâà âðåìå, âúçïèòàíèê íà Ìàãíàóðñêàòà øêîëà ñèãóðíî íå ìîãúë äà îòëè÷è êîðîíà îò åïèðèïòàðèé. Ïðå÷è èì Ñèìåîí Âåëèêè, êàêòî èì ïðå÷àò Áîðèñ III è Ñèìåîí II. Åòî âè îùå åäèí öèòàò: „È ïàê ïîðàäè òîâà íà åäíè èì ñå ïðèâèæäàò „çëàòíè âåêîâå“, íà äðóãè ­ ìúðòâîðîäåíè öèâèëèçàöèè, âñåêè ñïîðåä ïðåäïî÷èòàíèÿòà ñè“ (Íèêîëàé Ãåí÷åâ, Áúëãàðñêàòà êóëòóðà ÕVÕIV â. Ëåêöèè. ÑÓ „Êëèìåíò Îõðèäñêè“, Ñ, 1988, ñ. 11). Òîâà íà ïðàêòèêà å âúðõúò íà ñúâðåìåííèÿ íàöèîíàëåí íèõèëèçúì â Áúëãàðèÿ ­ òåçè ïðåöåíêè, èëè ïî-òî÷íî èíñèíóàöèè, ñà äåëî íà ïðîôåñîð ïî èñòîðèÿ. Íå å ñëó÷àéíî, ÷å èìåííî òîçè ïðîôåñîð áåøå èçáðàí è çà ðåêòîð íà ÑÓ „Êëèìåíò Îõðèäñêè“, ÷å òîé ñåãà å ðåêëàìèðàí êàòî íàéãîëåìèÿ ïàòðèîò è íàöèîíàëèñò. Íåêà îòáåëåæèì, ÷å ïî ñúùîòî âðåìå (1944-1995 ã.), êîãàòî ïðîôåñîð Ãåí÷åâ èçëàãàøå òåçè ñè âúçãëåäè çà åïîõàòà íà Ñèìåîí I ïðåä áúëãàðñêèòå ñòóäåíòè, â Õàðâàðä, ïðåä åäíà ñâåòîâíà àóäèòîðèÿ, ãîëåìèÿò ó÷åí Îìåëÿí Ïðèöàê èçëîæè ñòàíîâèùå, ÷å ⠄ñðàâíåíèå ñ ïîòîìúêà íà Àòèëà — öàð Ñèìåîí, âèçàíòèéñêèÿò èìïåðàòîð å èçãëåæäàë êàòî ïàðâåíþ“. Òðàãèêîìè÷íî ïîëîæåíèå, êîåòî ñàìî ïîêàçâà, ÷å íåâåæåñòâîòî, êîåòî äåìîíñòðèðàò åäíà ÷àñò îò áúëãàðñêèòå èñòîðèöè, íå å íåâèííî, à óìèøëåíî.

ÒÈÒËÀÒÀ ÖÀÐ Â ÑÂÅÒÎÂÍÀÒÀ ÌÎÍÀÐÕÈ×ÅÑÊÀ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ Èñòîðèÿòà íè å îñòàâèëà ñúâñåì ÿñíè äàííè çà òîâà êúäå çà ïðúâ ïúò ñå å óïîòðåáèëà òèòëàòà öàð è ñ êàêâî çíà÷åíèå ­ â ïúðâàòà äúðæàâà ñ èìïåðñêè õàðàêòåð â èñòîðèÿòà íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ ­ Àêàä. Ïðúâ íåèí íîñèòåë å è ïúðâèÿò â èñòîðèÿòà íà ÷îâå÷åñòâîòî „èìïåðàòîð“ Ñàðãîí I.  äðåâíèòå øóìåðî-àêàäñêè íàäïèñè òèòëàòà öàð å èçïèñàíà êàòî öàð (òñàð), áåç íèêàêâè âàðèàíòè, êîèòî äà ïîçâîëÿò íà ôàíòàçèÿòà íà ñúâðåìåííèÿ èñòîðèê èëè ëèíãâèñò äà ÿ äåôîðìèðà è èçîïà÷è. Íàïúëíî âúçìîæíà å âðúçêàòà ìåæäó öàð è öåçàð, íî òóê ìîæå äà ñòàâà äóìà (àêî âúîáùå å èìàëî òàêàâà âðúçêà), çà çàåìêà îò öàð êúì öåçàð, à íå îáðàòíîòî. Îñâåí òîâà òàêàâà çàåìêà ñå å îñúùåñòâèëà â åäíà äàëå÷íà åïîõà, ìíîãî ïðåäè ñëàâÿíèòå äà çàãàòíàò çà ñâîåòî èñòîðè÷åñêî ñúùåñòâóâàíå, à êàìî ëè äà ïðîèçíàñÿò öåçàð, êàòî öàð. Äðåâíèÿò ïðîèçõîä íà òèòëàòà öàð áåøå âå÷å ïîñî÷åí îò Ïåòúð Äîáðåâ. Ïðàáúëãàðèòå. Ïðîèçõîä, åçèê, êóëòóðà. Ñ, 1991 ã., íî òîé ìàëêî ïðèáúðçàíî âàäè çàêëþ÷åíèÿ â òàçè âðúçêà

26

çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå. Ïî ñúùåñòâî òèòëàòà öàð å èìïåðñêà è íàäíàöèîíàëíà òèòëà, êîÿòî èìåííî ïîðàäè òîçè ñâîé õàðàêòåð å ïðèäîáèëà ñâåòîâíî çíà÷åíèå ñ ðàçâèòèåòî íà ñâåòîâíàòà ìîíàðõèÿ. Âñúùíîñò äîðè íåéíèÿò ïðîèçõîä íå ìîæå âñå îùå äà ñå óñòàíîâè, ïðåäïîëàãà ñå, ÷å äèíàñòèÿòà, êîÿòî å óñòàíîâèë Ñàðãîí I íà òðîíà íà Àêàä, å áèëà îò ñåìèòñêè ïðîèçõîä, íî ëèíãâèñòèòå ñà åäèíîäóøíè, ÷å äóìàòà öàð íå å îò òàêúâ ïðîèçõîä. Òÿ íå ìîæå äà ñå îïðåäåëè è êàòî øóìåðñêà äóìà, îùå ïîâå÷å ÷å â øóìåðñêàòà òèòóëàòóðà âúðõîâíàòà òèòëà å áèëà ëóãàë. È â ñúñåäíèòå íà Øóìåð çåìè íÿìà ïàðàëåë ­ â Åëàì âúðõîâíàòà òèòëà å áèëà çóíêèð. Îïèòèòå äà ñå ïîòúðñè çà íåÿ èíäîåâðîïåéñêè ïðîèçõîä ñðåùàò òðóäíîñòè â õðîíîëîãè÷åñêè àñïåêò, êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà III õèëÿäîëåòèå ïðåäè Õðèñòà. Äðåâíèÿò ïðîèçõîä íà òèòëàòà öàð ñå äîêàçâà è îò äðóãè ôàêòîðè, êîèòî íå ñà áèëè âçåòè ïîä âíèìàíèå îò ñúñòàâèòåëèòå íà „Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ åíöèêëîïåäèÿ“, íî ñà îòáåëÿçàíè íàïðèìåð ⠄Åíöèêëîïåäèÿ íà Èñëÿìà“, 1978, ò. IV.  àðàáñêèÿ åçèê òèòëàòà êàèñàð/êàúñàð å ïîñî÷åíà êàòî çàåìêà îò àðàìåéñêè åçèê, åçèê, êîéòî èìà õèëÿäîëåòíà èñòîðèÿ â äðåâíà Ñèðèÿ, êúäåòî ñå ÿâÿâà è èçïèñàíàòà ñ äðåâíîñèðèéñêè áóêâè òèòëà „ñàóðóñ ñèðèàêóñ“ (öàðåòå íà Ñèðèÿ). Íåùî ïîâå÷å, àðàáèòå ñà îòíàñÿëè òèòëàòà êàèñàð/ñàúñàð/êåñàð íå ñàìî êúì ðèìñêèòå èìïåðàòîðè (íàé-ðàíî â 198 ã. ñë.Õð. çà Êàðàêàëà), íî è çà ïåðñèéñêèòå ìîíàðñè âúâ ôîðìàòà êèñðà, êàêòî å çàïèñàíî â Êîðàíà („Ìîõàìåä íè îáåùà áîãàòñòâàòà íà êèñðà è êàèñàð“). Òåçè äâå ôîðìè êèñðà (êè-ñðà, êè-ñúðà) è êàèñàð (êàè-ñàð) ñà èçêëþ÷èòåëíî èíòåðåñíè è ùå ñå âúðíåì îòíîâî íà òÿõ. Ñåãà íåêà ïðîñëåäèì äâèæåíèåòî ïðåç âåêîâåòå íà òèòëàòà öàð. Ñëåä Ñàðãîí â Àêàä êàêòî èìïåðñêàòà òèòëà öàð, òàêà è íåéíîòî ñúäúðæàíèå ñà â îñíîâàòà íà ïî÷òè âñè÷êè íàñëåäíèöè íà èìïåðèÿòà íà Àêàä â Ìåñîïîòàìèÿ ­ òÿ ïðèñúñòâà è â Óð III, è â Íèíåâèÿ è âúâ Âàâèëîí ­ êàòî òñàð-óì â Óð, øàðóøàðàíà â Àñèðèÿ è øàð, øàðó âúâ Âàâèëîí ­ çà äà äîñòèãíå äî äðåâíîïåðñèéñêèÿ âàðèàíò øàîíàíî-øàî (ñåãàøíîòî øàõèíøàõ ­ öàð íà öàðåòå).  òîçè áðîé íà ñïèñàíèåòî â ñòàòèÿòà, ïîñâåòåíà íà Àâèòîõîë, îáúðíàõìå âíèìàíèå íà õðîíîëîãèÿòà íà äèíàñòèÿòà íà Êàíèøêà, óïðàâëÿâàëà Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ ïðåç II ñòîëåòèå ñë. Õð., êàêòî è íà íàäïèñà âúðõó êàìúê îò Àðà (áëèçî äî ðåêà Èíä) çàïå÷àòàë ïúëíàòà èìïåðñêà òèòëà íà Êàíèøêà ­ ìàõàðàäæà ðàäæàòèðàäæà äåâàïóòðà êàèñàðà Êàíèøêà. Èíòåðåñíî å, ÷å òîâà å åäèíñòâåíèÿò íàäïèñ, ñâúðçâàù Êàíèøêà ñ òèòëàòà êàèñàð, êàêòî è åäèíñòâåíèÿò, ñâúðçâàù ãî ñ òèòëèòå ìàõàðàäæà è ðàäæàòèðàäæà. Áåøå èçêàçàíî ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å ñ êàèñàðà å áèëî îçíà÷åíî âñúùíîñò êàéçåð/êåñàð, òúé êàòî Êàíèøêà çíàåë çà ñúùåñòâóâàíåòî íà Ðèì. Íàèâíî îáÿñíåíèå, êîåòî íå íàìåðè ãîëÿìà ïîäêðåïà ñðåä ñåðèîçíèòå ó÷åíè (âæ: Äæîí Ì. Ðîçåíôèéëä, Äèíàñòè÷åñêîòî èçêóñòâî íà êóøàíèòå, ñ. 28 è 58). Êàêòî ïîñî÷èõìå â ñòàòèÿòà çà Àâèòîõîë, Êàíèøêà çàìåñòâà ñ êóøàíñêàòà ìîíàðõè÷åñêà òèòóëàòóðà äîòîãàâà ïðèñúñòâàùèòå òèòëè ­ èíäî-ñêèòñêàòà ìàõàðàäæà ðàäæà òèðàäæà (öàð íà öàðåòå) è ãðúêîáàêòðèéñêèòå ïîäàíèöè íà èìïåðèÿòà), ñ ïåðñèéñêàòà øàîíàíîøàî (öàð íà öàðåòå). Çàåäíî ñ òåçè òèòëè îòïàäàò è ãðúöêèòå ãåðîè÷åñêè è áîæåñòâåíè ïåðñîíàæè îò êóøàíñêèòå ìîíåòè, çàìåíåíè ñ èðàíñêè, êàêòî è ãðúêî-áàêòðèéñêàòà ïèñìåíîñò è åçèê, çàìåíåíè ñ èðàíîáàêòðèéñêè.  ñëó÷àÿ âàñèëåâñ íå å çàìåíåíà ñ êàèñàðà è íàäïèñà íà Àðà, òúé êàòî îñíîâàíèåòî çà ïðèñúñòâèåòî íà

ÀÂÈÒÎÕÎË òàçè ãðúöêà òèòëà â òèòóëàòóðàòà íà Áèìà (ïðåäõîäíèê íà Êàíèøêà) å áèëî âñå îùå çàïàçåíî ãðúêî-áàêòðèéñêîòî âëèÿíèå â äúðæàâàòà, äîêàòî ïðè Êàíèøêà òî íàìàëÿâà çíà÷èòåëíî è çàòîâà òèòëàòà å ïðåìàõíàòà. Íèêîé íå áè ìîãúë äà òâúðäè, ÷å â Öåíòðàëíà Àçèÿ è Èíäèÿ íÿêîãà å èìàëî ðèìñêî íàñåëåíèå èëè âëèÿíèå, çà äà ñå ïîÿâè òèòëàòà êåñàð/öåçàð. Î÷åâèäíî òóê ñòàâà äóìà çà äðåâíàòà òèòëà öàð â ïîñî÷åíèÿ ïðåäè âàðèàíò êàèñàð/êèñàð. Êàêòî å èçâåñòíî, ïî âðåìåòî íà Êàíèøêà èìïåðèÿòà íà êóøàíèòå ñå å ïðîñòèðàëà îò ïîðå÷èåòî íà ðåêà Èíä íà þãîçàïàä äî ïîðå÷èåòî íà ðåêà Ãàíã íà þãîèçòîê è îò Õîðåçúì è Ñîãäèÿíà íà ñåâåðîçàïàä äî Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà è Õîòúí íà ñåâåðîèçòîê, ò.å. öÿëà Öåíòðàëíà Àçèÿ, òåðèòîðèèòå îò êúäåòî, íàé-îáùî êàçàíî, ñà „äîøëè“ áúëãàðèòå. È òàêà âèæäàìå, ÷å òèòëàòà öàð å îòáåëÿçàíà â Öåíòðàëíà Àçèÿ è Èíäèÿ êàòî èìïåðñêà òèòëà â åäèí äîñòà êúñåí ïåðèîä ­ II â.ñë. Õð., êàòî ïî òîçè íà÷èí åäíà ïîñëåäîâàòåëíîñò â òðàäèöèÿòà å óñòàíîâåíà ­ îò II õèëÿäîëåòèå II ïð.Õð., â Àêàä, ïðåç II è I õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. â Àñèðèÿ, Âàâèëîí, Ñèðèÿ è Ïåðñèÿ, äî ïúðâèòå ñòîëåòèÿ ñë.Õð. â Öåíòðàëíà Àçèÿ. Ïðåáëèæèõìå ñå íå ñàìî âúâ âðåìåòî, íî è ãåîãðàôñêè äî áúëãàðñêèÿ ïðîáëåì è öàð Ñèìåîí I. Íî ïðåäè äà ñå îïèòàìå äà îòêðèåì òèòëàòà öàð îùå ïî áëèçêî äî íåãî âúâ âðåìåòî, íåêà ñè ïðåäñòàâèì åäíà äðóãà ãëåäíà òî÷êà, äðóãà ïåðñïåêòèâà â ðåøàâàíåòî íà íàøèÿ ïðîáëåì.

ÑÓÁÅÊÒÈÂÍÈßÒ ÃÅÍÈÉ Âúðõîâíèòå è ñþáëèìíè ïîñòèæåíèÿ íà ÷îâåøêàòà åíåðãèÿ, ìàðêèðàùè èñòîðèÿòà íà ÷îâå÷åñòâîòî, íå ñà ðåçóëòàò îò êîëåêòèâíà äåéíîñò, íàðîäíè ñúáðàíèÿ, ïàðëàìåíòè, ñúáîðè, ñúâåòè, îðàòîðèè, êîíãðåñè è äðóãè ïîäîáíè ãîâîðèëíè, à íà íåïîçíàâàùèÿ ïðåãðàäè ñóáåêòèâåí ãåíèé íà èçêëþ÷èòåëíàòà ëè÷íîñò ­ âúâ âîéíà è â ìèð òîé å îïðåäåëÿë õîäà íà èñòîðèÿòà ­ Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè, Àøîêà, Àíèáàë, Öåçàð, Àòèëà, Âåëèçàðèé, ×èíãèç Õàí, Òàìåðëàí, Êîíôóöèé, Çîðîàñòúð, Áóäà, Ìîõàìåä ­ ãîëåìèòå òâîðöè íà èñòîðèÿòà, íà íåéíèòå ìàòåðèàëíè è äóõîâíè èçìåðåíèÿ ­ ìíîãî îò òÿõ äîñòèãíàëè äî áîæåñòâåí ñòàòóñ, îñíîâîïîëîæíèöè íà åïîõè è äèíàñòè÷åñêè (èñòîðè÷åñêè) ïåðèîäè. Êàêòî Òîìàñ äå Êóèíñè íÿêîãà å êàçàëà: „Èñòîðè÷åñêîòî âðåìå (Âðåìåòî) íå ñå îáÿñíÿâà ñ ïîêîëåíèÿ èëè ñòîëåòèÿ, à ÷ðåç ãîëåìèòå ïåðèîäè è äèíàñòèè, ÷ðåç öèêëèòå íà ôàðàîíèòå è Ïòîëîìåèòå, íà Àíòèîõèòå è Àðøàêèäèòå“. Ëè÷íîñòè îò ñïîìåíàòàòà âåëè÷èíà ñà áèëè è Ñàðãîí I, è Êàíèøêà, è Àâè-Òîõîë, îñòàâèëè íåèçëè÷èìè ñëåäè â ñúçíàíèåòî è èñòîðè÷åñêàòà ïàìåò íà íàðîäèòå, îñíîâîïîëîæíèöè íà èñòîðè÷åñêè ïåðèîäè ­ òàêàâà ëè÷íîñò å áèë è Öàð Ñèìåîí I. Ñàðãîí I å ïðèåë òèòëàòà öàð, çà äà îòáåëåæè è óòâúðäè åäèí íîâ ñòàòóò íà ñâîÿòà âëàñò, èìïåðñêèÿ àâòîðèòåò ïî îòíîøåíèå íà ïîäâëàñòíèòå ìó øóìåðñêè è ñåìèòñêè âëàäåòåëè, êàêòî è ïî îòíîøåíèå íà ñúñåäíèòå ìó íàöèîíàëíè äúðæàâè. Êàíèøêà ïðèåìà ñúùàòà òèòëà ñúñ ñúùèòå ñúîáðàæåíèÿ, óòâúðæäàâàíå íà íîâ ñòàòóò çà äúðæàâàòà è àâòîðèòåò çà âëàäåòåëÿ, íàñëåäíèê íà òðàäèöèèòå íà „Âåëèêèÿ Öàð“, òèòëàòà íà ïåðñèéñêèòå âëàäåòåëè, íàéïðåñòèæíèÿ ñèìâîë íà ìîíàðõè÷åñêàòà âëàñò â äðåâíîñòòà. Ñèìåîí I ïðèåìà òèòëàòà öàð, çà äà èçòúêíå èìïåðñ-

êèÿ õàðàêòåð íà Áúëãàðñêàòà äúðæàâà, ðàâíîñòîéíà ïî íåãîâî âðåìå íà Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ è íà Ôðàíêñêàòà èìïåðèÿ (Ðèìñêàòà èìïåðèÿ íà Îòîíèòå). Òîçè èçêëþ÷èòåëíî àìáèöèîçåí ìîíàðõ ñè å äàâàë ÿñíà ñìåòêà çà ïîëîæåíèåòî íà áúëãàðñêàòà ìîíàðõè÷åñêà èíñòèòóöèÿ ñïðÿìî òàçè íà âèçàíòèéñêèòå èìïåðàòîðè, çàòîâà íå ïðèåìà óåäíàêâÿâàùàòà ãè òèòëà (èìïåðàòîð). Êàòî íàé-îáðàçîâàíèÿ âëàäåòåë íà ñâîåòî âðåìå Öàð Ñèìåîí I íåñúìíåíî å ðàçáèðàë íåðàâíîñòîéíîñòòà íà áèâøàòà ðåïóáëèêàíñêà òèòëà „Èìïåðàòîð“ â êîíòåêñòà íà äðåâíèòå è áîãàòè òðàäèöèè íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò. À îòòàì è çàêëþ÷åíèåòî, êîåòî ïðàâè ïðîô. Ïðèöàê çà íåãîâîòî îòíîøåíèå êúì âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð. Âñå ïàê êàê å ñòèãíàë òîé äî îòãîâàðÿùàòà ìó òèòëà ­ öàð? Òóê ñà âúçìîæíè ñïîðåä íàñ äâà îòãîâîðà ­ èëè Ñèìåîí I å ïðîäúëæèòåë íà äðåâíè ìîíàðõè÷åñêè òðàäèöèè, çàïàçèëè â ñðåäíîàçèàòñêà ñðåäà òàçè òèòëà, èëè òîé ÿ å çàèìñòâàë îò òðàäèöèè, ñ êîèòî ñå å çàïîçíàë ïî âðåìå íà ñëåäâàíåòî ñè â Ìàãíàóðñêàòà øêîëà, èçó÷àâàéêè äðåâíèòå ïàïèðóñè è äîêóìåíòè. Âòîðèÿò îòãîâîð çâó÷è ñúâñåì ëîãè÷íî: Ñàðãîí I å ïúðâèÿò â èñòîðèÿòà âëàäåòåë, ñúçäàë îáøèðíà âîåííà èìïåðèÿ, ïðîòîòèï íà ïî-ñåòíåøíèòå çàâîåâàòåëè, îò Àëåêñàíäúð äî Íàïîëåîí. Êàòî òàêúâ ïðåöåäåíò, íåãîâàòà ëè÷íîñò å îñòàâèëà îãðîìíà ñëåäà âúâ âúîáðàæåíèåòî íà ïîêîëåíèÿòà. Õèëÿäà ãîäèíè ñëåä ðóõâàíåòî íà íåãîâàòà èìïåðèÿ äåëàòà ìó ñà áèëè âúçïÿâàíè â åïîñè, ôðàãìåíòè îò êîèòî áÿõà íàìåðåíè â åãèïåòñêèòå àðõèâè â ÒåëÀë-Àìàðíà è â õåòñêàòà áèáëèîòåêà â Áîãàçêõîé (Öåíòðàëíà Ìàëà Àçèÿ). Ëåãåíäàòà çà íåãîâîòî ðàæäàíå å áèëà ïîñëåäîâàòåëíî îòðàçÿâàíà â ðàçëè÷íè ëèòåðàòóðíè è èñòîðè÷åñêè òðàäèöèè ­ ïðè Ìîéñåé, Ðîìóë è Ðåì, Êèðóñ Âåëèêè è, êîëêîòî è íåâåðîÿòíî äà çâó÷è, â êèòàéñêèòå èñòîðè÷åñêè õðîíèêè, ïðåäàâàùè ëåãåíäàòà çà ïðîèçõîäà íà äèíàñòè÷åñêèÿ ðîä Àøèíà (Àñåíîâöè). Íå ìîæå äà èìà íèêàêâî ñúìíåíèå, ÷å âñè÷êè òåçè ëåãåíäè, êàêòî è õðîíèêè çà ñàìîòî öàðóâàíå íà Ñàðãîí, ñà áèëè íà ðàçïîëîæåíèå íà ñòóäåíòèòå â ìàãíàóðñêàòà øêîëà, íàé-ãîëåìèÿ íàó÷åí öåíòúð íà Åâðîïåéñêîòî ñðåäíîâåêîâèå. Íå å íåâúçìîæíî èìåííî òàì Ñèìåîí äà å ñðåùíàë òèòëàòà, êîÿòî ïî-êúñíî òîé ùå íàïðàâè èçâåñòíà íà ñúùîòî òîâà Åâðîïåéñêî ñðåäíîâåêîâèå è êîÿòî ñòîëåòèÿ ïî-êúñíî ùå áúäå ìå÷òàíà òèòëà çà ðóñêè è ñðúáñêè âëàäåòåëè. Ñìåøíî äà ñå òâúðäè, ÷å Ñèìåîí áèë èçèãðàí îò Íèêîëàé Ìèñòèê è íå áèë ïîëó÷èë îò íåãî „Öàðñêî äîñòîéíñòâî“. Öàðñêîòî äîñòîéíñòâî ñà ãî èìàëè îùå íåãîâèòå äàëå÷íè ïðàäåäè è òóê íå å èçëèøíî äà ïðèïîìíèì, ÷å ïî-êúñíî åäèí îò íåãîâèòå ïîòîìöè ùå îáúðíå òî÷íî òîëêîâà âíèìàíèå íà Ðèìñêèÿ ïàïà, êîëêîòî Ñèìåîí å îáðúùàë íà Öàðèãðàäñêèÿ ïàòðèàðõ ­ êîãàòî ïàïàòà ãî íàðè÷à „êðàë“, Öàð Êàëîÿí â îòãîâîðà ñè ñå íàðè÷à ñàì „ðåêñ“. Î÷åâèäíî áúëãàðñêèòå öàðå ñà ðàçáèðàëè ïî-ïðàâèëíî ãðàäàöèÿòà íà òèòëèòå â ìîíàðõè÷åñêàòà èíñòèòóöèÿ, îòêîëêîòî ñúñòàâèòåëèòå íà áúëãàðñêèòå ó÷åáíèöè ïî èñòîðèÿ äíåñ.

ÍÀÑÎÊÀ ÇÀ ÁÚÄÅÙÈ ÈÇÑËÅÄÂÀÍÈß Íåçàâèñèìî ÷å, êàêòî êàçàõìå, ãîðåèçëîæåíàòà òåîðèÿ çà „ñóáåêòèâíèÿ ãåíèé“ å ïî ïðèíöèï ïðèåìëèâà, íàøåòî âíèìàíèå å íàñî÷åíî â äðóãà ïîñîêà ­ âúçìîæíîñòòà òèòëàòà öàð äà å îñòàòúê îò öåíòðàëíîàçèàòñêà ðåäàêöèÿ íà

27

ÀÂÈÒÎÕÎË áëèçêîèçòî÷íè òðàäèöèè, îñòàíàëè îò äúëáîêà äðåâíîñò â áúëãàðñêàòà äúðæàâíè÷åñêà òðàäèöèÿ. Òóê ùå ñå îïèòàìå äà íàáåëåæèì íÿêîè íàñîêè çà áúäåùè èçñëåäâàíèÿ íà òîçè ïðîáëåì, êàêòî è ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî èçâåñòíè ôàêòè, ñâúðçàíè ñ íåãî. Ñ ÿñíîòî ñúçíàíèå ñìå, ÷å å íåâúçìîæíî äà èç÷åðïèì òóê òîçè âúïðîñ, êàêòî è ÷å åäâà ëè ìîæåì äà ìó äàäåì îêîí÷àòåëåí îòãîâîð ­ çà òîâà ñà íåîáõîäèìè ìàùàáíè èçñëåäâàíèÿ è óñèëèÿ íà ïîêîëåíèÿ ó÷åíè, òúé êàòî íå ñàìî ìàòåðèÿòà å åäíà îò íàé-ñëàáî ïîçíàòèòå çàñåãà, íî è ìàùàáèòå £ â èñòîðè÷åñêî, ëèíãâèñòè÷íî è êóëòóðíî îòíîøåíèå ñà îãðîìíè. Åòî ïîðåäèöà îò èíòåðåñíè ôàêòè, ñâúðçàíè ñ íàøèÿ ïðîáëåì. Íà èñòîðè÷åñêàòà íàóêà å èçâåñòíî ñâèäåòåëñòâîòî íà Ïðîêîïèé Êåñàðèéñêè, ÷å áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë Ñèíäàëõ (ñðåäàòà íà V â.) å íîñèë òèòëàòà öàð. Çàñåãà òîâà ñâèäåòåëñòâî, ìîæå áè ïîðàäè òîâà, ÷å å îñòàíàëî ñòðàííî ïðåíåáðåãíàòî, ñè îñòàâà èçîëèðàíî, âúïðåêè ÷å àêî òî ìîæå äà áúäå ïîòâúðäåíî, ëèïñâàùîòî çâåíî â èñòîðè÷åñêàòà õðîíîëîãèÿ áè áèëî íàìåðåíî. Èçâåñòíî å èìåòî íà âîåíà÷àëíèê âúâ âèçàíòèéñêàòà àðìèÿ (âåðîÿòíî íàåìíè÷åñêè êîíòèíãåíò â àðìèÿòà íà Âåëèçàðèé), êîìàíäâàë íàåìíèöè „ìàñàãåòè“, ñàìèÿò òîé îïðåäåëåí êàòî „ìàñàãåò“ (ñ òîâà èìå ñà áèëè èçâåñòíè ïðåç VI â. õóíñêèòå íàåìíèöè âúâ âèçàíòèéñêàòà àðìèÿ) ­ Çàð-òèð. Ïîñî÷åíî å, ÷å òîé å áèë áðàò áëèçíàê íà Çàðìèð, âëàäåòåë íà ìàñàãåòèòå (õóíèòå). Î÷åâèäíî âòîðîòî „èìå“ âñúùíîñò ïðåäñòàâëâà òèòëà, êàòî ìèð îòãîâàðÿ íà êðàë.  ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ âúðõó ïîäîáíè òèòëè Ì. Õåëôåí ïîñî÷âà, ÷å å „âúçìîæíî íà ãðúöêè òèòëàòà ñóð äà å áèëà òðàíñôîðìèðàíà â çóð“, òîé ïîñî÷âà ðåäèöà èìåíà íà õóíè, çàâúðøâàùè ñ òàçè òèòëà: „åëìèí çóð (åìíåò òçóð), óëòçèí çóð, àðïèä çóð (òóê âåðîÿòíî ñòàâà äóìà çà ðîäà Àðïàä, áúëãàðñêèÿ ðîä, îãëàâèë â Õ â. ïðåñåëâàùèòå ñå íà çàïàä óíãàðöè), òóí ñàð“ è äð. Ïîñòàâÿíåòî íà òåçè ñëó÷àè íà òèòëàòà íàêðàÿ óêàçâà, ÷å è ïúðâèòå äâå „èìåíà“ ñà âñúùíîñò òèòëè, çâó÷àëè â íåãðúöêà ñðåäà êàòî ñàð. Èçâåñòíà å îùå åäíà èíòåðåñíà ïîÿâà íà òèòëàòà ñóð/ ñàð âúâ âèçàíòèéñêèòå õðîíèêè. Òàçè òèòëà å íîñèë èçâåñòíèÿò Ãåîðãèîñ Òçóëîñ, ñðåùó êîãîòî, êàêòî ñúîáùàâà Èîàí Ñêèëèöà, ïðåç 1016 ã. âèçàíòèéöè è ðóñè âîäåëè âîåííà êàìïàíèÿ, ïðè êîÿòî òîé áèë ïëåíåí. Òóê ñòàâà äóìà çà ïîñëåäíàòà ñúïðîòèâà, îêàçàíà îò Õàçàðñêèÿ êàãàíàò ñðåùó ðóñêàòà àãðåñèÿ, çàïî÷íàëà â Õ â. Äàëè òèòëàòà å íàìåðèëà îòðàæåíèå è â èìåòî Òçóëîñ (Òñóð), íå å ÿñíî, íî ÷å Ãåîðãèîñ å íîñèë òèòëàòà ñóð/ñàð å ïðèåòî îò èçñëåäîâàòåëèòå. Êîé å áèë ñàìèÿò Ãåîðãèîñ (Ãåîðãè). Àðòàìîíîâ ñìÿòà, ÷å òîé å áèë „õðèñòèÿíèí îò áúëãàðñêè àðèñòîêðàò÷åñêè ðîä“ (îò ×åðíà Áúëãàðèÿ), êàòî íå ìîæå äà îïðåäåëè äàëè ñòàâà äóìà çà óïðàâèòåë íà Êðèì èëè íà ïðîâèíöèÿ â Êàâêàçêèòå òåðèòîðèè íà Õàçàðñêèÿ êàãàíàò. Åâðåéñêàòà èñòîðè÷åñêà òðàäèöèÿ îáà÷å, â êîÿòî Õàçàðñêèÿò êàãàíàò çàåìà îñîáåíî âàæíî ìÿñòî, ñìÿòà Ãåîðãèîñ Òçóëîñ çà „ïîñëåäíèÿ õàçàðñêè êàãàí“, ïðèðàâíÿâàéêè ïî òîçè íà÷èí äâåòå òèòëè ñóð=êàãàí! (Âæ. Åâðåéñêà åíöèêëîïåäèÿ, 1903). Çà åâðåèòå ãðúöêîòî Ãåîðãèîñ Òóëîñ/Òçóëîñ å Ãåîðãè Òçóëà. Áåç äà ñå îòêëîíÿâàìå îò íàøàòà òåìà, íåêà îòáåëåæèì, ÷å èìåòî Òóëîñ (Òçóëîñ) Òçóëà òâúðäå íàïîìíÿ Äóëî ­ áúëãàðñêîòî äèíàñòè÷åñêî èìå. Âúîáùå èñòîðèÿòà íà Õàçàðñêèÿ êàãàíàò ìîæå äà äàäå ìíîãî îòãîâîðè íà âúïðîñè, ñâúðçíè ñ èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå, íî ïî âñåèçâåñòíè ñúîáðàæåíèÿ òÿ áåøå è ñè îñòàâà „òåðà èíêîãíèòà“ çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà.

28

È íàêðàÿ îùå åäíî ñâåäåíèå çà ñúùåñòâóâàíåòî íà òèòëàòà ñóð/ñîð/ñàð â îáëàñò è ñðåä íàðîä, òâúðäå òÿñíî ñâúðçàíè ñ áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãåíèé ñúîáùàâà, ÷å óïðàâèòåëèòå íà àäìèíèñòðàòèâíèòå îáëàñòè íà ïå÷åíåãèòå (ïðèòåæàâàùè ïîäîáíà íà áúëãàðñêàòà îðãàíèçàöèÿ íà äúðæàâàòà), êîèòî ïðåäâîæäàëè è ñúîòâåòíèòå âîåííè åäèíèöè, ñà íîñåëè òèòëàòà „ñóð/ñîð“, êàòî òîé íàðè÷à åäèí îò òÿõ „ñóð/ñîð ñ ãúëúáîñèíÿòà (ñèâàòà) êîíñêà îïàøêà (áîéíî çíàìå)“. Òóê òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å áëàãîäàðåíèå íà èçñëåäâàíèÿòà íà ïðîô. Ïðèöàê ñåãà å èçÿñíåí åòíè÷åñêèÿò ïðîèçõîä íà ãëàâíàòà (öåíòðàëíàòà) ÷àñò íà ïå÷åíåøêàòà êîíôåäåðàöèÿ. Òîé ñìÿòà, ÷å òÿ å áèëà ñúñòàâåíà îò ïîñëåäíèòå îñòàòúöè îò äðåâíîòî íàñåëåíèå íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, çà êîåòî ñå ïðèåìàøå, ÷å å áèëî îò òîõàðèéñêè ïðîèçõîä (èíäîåâðîïåéñêè), êàòî Ïðèöàê òâúðäè, ÷å äîðè äî III â. ñë.Õð. ïå÷åíåãèòå ñà ãîâîðèëè íà òîõàðèéñêè åçèê. Ïîñëåäíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêðèòèÿ â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà íàïúëíî ïîòâúðäèõà òàçè òåîðèÿ íà ãîëåìèÿ ó÷åí (Âæ: Òàéíàòà íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà ­ Àâè-Òîõîë, 1995). Ãîðíèÿò ôàêò å îò èçêëþ÷èòåëíî çíà÷åíèå çà ðàçãàäàâàíå íà ïðîèçõîäà íà òèòëàòà „ñóð/ñîð“, îêîëî êîéòî ó÷åíèòå îòäàâíà âîäÿò ñïîðîâå. Íî íà òîçè ïðîáëåì ùå ñå âúðíåì ñëåä ìàëêî ­ íåêà ñåãà ñå îïèòàìå äà ïðîñëåäèì ñúùàòà òèòëà â Öåíòðàëíà Àçèÿ, êúäåòî âúâ II â. ñë.Õð. â Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ îñòàâèõìå äðåâíàòà òèòëà öàð êàòî èìïåðñêà òèòëà íà Êàíèøêà. Íåêà âúçñòàíîâèì ïðåêúñíàòàòà õðîíîëîãèÿ è âðúçêàòà ìåæäó öàð òñàð, øàðó, êàè-ñàð, êè-ñúðà è êàè-ñàðà è ñàð, ñîð, ñóð, çóð. Åòî ïúðâî èçâåñòíè ôàêòè.  äîêóìåíòè îò êèòàéñêàòà ïðîâèíöèÿ Õîòúí (êîÿòî çà ãîëÿì ïåðèîä å áèëà ïîä âëàñòòà íà òîõàðèéöèòå, éåõ÷èõ è õóíèòå è äîðè ñå ïðåäïîëàãà, ÷å îò òàì èäâà Êàíèøêà) òèòëàòà ñóð å èçïèñàíà êàòî øàðè, øàðà, à òîõàðèéñêîòî £ ïðîèçíîøåíèå å áèëî ñîð. Òóê òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å êîãàòî ãîâîðèì çà òàçè òèòëà, íàé-÷åñòî ãîâîðèì çà ñóð ïî ñúâñåì íåîñíîâàòåëíà ïðè÷èíà, ÷å òàçè òèòëà å äîøëà äî âíèìàíèåòî íà ó÷åíèòå ãëàâíî ÷ðåç „òþðêñêîòî“ ñè ïðîèçíîøåíèå ñóð.  ðóíè÷åñêàòà ïèñìåíîñò, íåïðàâèëíî íàðå÷åíà „òþðêñêà“, òàçè òèòëà ñàìî òàêà ìîæå äà áúäå èçïèñàíà. Òàêà ⠄òþðêñêèòå ðóíè÷åñêè íàäïèñè“ êúì ìíîãî èìåíà èìà ïðèáàâåíà òèòëàòà (èëè ðàíãúò) ñóð. Íàïðèìåð ­ „êàí ñóð, òàëèãèí ñóð, êéîë ñóð, èñáàðà ñóð“ è äð. Î÷åâèäíî â ïúðâèÿ ñëó÷àé ­ êàí ñóð, ïîñòàâÿ äâå òèòëè êàí è ñóð âúâ âçàèìîâðúçêà ìíîãî ïîäîáíà íà êàè-ñàð, êè-ñúðà è êàè-ñàðà.  Òèáåò òèòëàòà ñóð/ñîð/ñàð ñå ÿâÿâà â òðè ôîðìè ñîð, øóð, õæîð. Êàê ñå å ïîÿâèëà òàçè òèòëà â Òèáåò, ñè îñòàâà îòêðèò âúïðîñ, íî ñïîìåíàòîòî åäèíñòâåíî âúçìîæíî çàïèñâàíå íà òèòëàòà ñ „òþðêñêàòà“ ðóíè÷åñêà ïèñìåíîñò (êàòî ñóð), íà ïðàêòèêà èçêëþ÷âà ìíåíèåòî íà Ì. Õåëôåí, ÷å òèòëàòà „åäâà ëè ùå äà å áèëà åäèíñòâåíàòà òèòëà, âçåòà îò òèáåòöèòå îò òþðêèòå“. Òóê ìîæåì äà äîáàâèì, ÷å â ðàçëè÷íè ðàííè ïåðèîäè (ïðåäè ïîÿâàòà íà òþðêèòå êàòî îïðåäåëåí åòíîñ) Òèáåò ÷åñòî å ñëóæåë çà óáåæèùå íà ðàçëè÷íè ïðèòåñíåíè îò îáñòîÿòåëñòâàòà íîìàäñêè íàðîäè ­ éåõ-÷èõ („ìàëêèòå éåõ-÷èõ“), áåëèòå õóíè (åôòàëèòèòå), à âåðîÿòíî è õñèåíïè (ñÿíáè). Íåùî ïîâå÷å, èíòåðåñíî å, ÷å ïðåäñòàâèòåëè íà äèíàñòèÿòà Àøèíà (Àñåíà) ñà ñå îáÿâèëè â Òèáåò îùå â IV â. ñë.Õð., ò.å. ïðåäè òàçè äèíàñòèÿ äà ôîðìèðà Òþðêñêèÿ êàãàíàò.  êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè òèòëàòà ñóð/ñîð/ñàð ñå ÿâÿâà ÷åñòî êàòî äîáàâêà êúì èìåíàòà íà íîìàäñêèòå âëàäåòå-

ÀÂÈÒÎÕÎË ëè èëè íà äðóãè ëè÷íîñòè â íîìàíñêàòà äúðæàâíà ñèñòåìà, èìàùè ìíîãî âèñîê ðàíã, êàêòî è êàòî äîáàâêà êúì äðóãà òèòëà íà âëàäåòåëÿ. Òàêà òÿ ó÷àñòâà â ïîíÿêîãà îãðîìíèòå êîíñòðóêöèè íà íîìàäñêàòà âëàäåëñêà òèòóëàòóðà ­ Õñèåõ Òî Òåíãðè Êó Øî-Ìè. Øèõ Õî Øó-Ëó ßíã ßí ×èåí Ëè Ïè ×èåõ Êî ­ Êõàí; Åë Òàáàð Òåíãðè Êóò Ñóð Òîéìèñ Àëï Øó-Ëó ßíã ßí ×èåí Ëè Áèëãå Êàãàí, èëè â ñúêðàùåíèå Àøèíà Øó-Ðî Øî (Àøèíà Øó-Ëó? Øî), ÌîØî, Ïåé Ëî Øî èëè Øèõ Øèåõ Øî. Òàêà òèòëàòà ñå ÿâÿâà â Êèòàé âúâ ôîðìèòå Øî è Ñóð. Íèêîÿ îò êèòàéñêèòå õðîíèêè íå äàâà äîðè ïðèáëèçèòåëíîòî çíà÷åíèå íà òàçè òèòëà, îñâåí ñúìíèòåëíîòî Ñóð = ìèíèñòúð, êîåòî Ì. Õåëôåí îòõâúðëÿ, êàòî ñ èðîíèÿ îòáåëÿçâà, ÷å „êèòàéöèòå ÷åñòî ïðåäàâàëè ïîãðåøíî òèòëèòå íà íîìàäñêèòå âëàäåòåëè è òÿõíîòî çíà÷åíèå ïîðàäè òîâà, ÷å áèëè îáúðêàíè îò ñëîæíîñòòà íà ñîöèàëíîïîëèòè÷åñêàòà ñèñòåìà íà íîìàäñêèòå ñè ñúñåäè“. È òàêà âèäÿõìå ÷å òèòëàòà ñóð/ñîð/ñàð/øàð, êîÿòî íèå ñâúðçâàìå ñ äðåâíàòà òèòëà Öàð, ïðèñúñòâà â èñòîðè÷åñêàòà íàñëåäñòâåíîñò íå ñàìî íà Öåíòðàëíà Àçèÿ, íî è íà ïðèëåæàùèòå £ òåðèòîðèè ­ Ñèáèð, Àëòàé, Ìîíãîëèÿ, Êèòàé è Òèáåò. Òàì òÿ å ðåãèñòðèðàíà ïðåç åäèí ïåðèîä îò ôîðìèðàíåòî íà ïúðâàòà íîìàäñêà èìïåðèÿ íà Õóíîðèòå (IV-III âåê ïð.Õð.) äî ïîñëåäíàòà íà Îéãóðèòå (èìïåðèÿòà, êîÿòî èçãðàæäàò ñëåä òîâà ìîíãîëöèòå, ñå îòëè÷àâà ñúùåñòâåíî îò êëàñè÷åñêèÿ òèï íîìàäñêà èìïåðèÿ). Íî íà êîé åòíîñ ­ æèâÿë íà òàçè òåðèòîðèÿ, òÿ å áèëà ïðèñúùà? Ïðåç ïîñî÷åíèÿ îãðîìåí èñòîðè÷åñêè ïåðèîä ïîñëåäîâàòåëíî íÿêîëêî ðàçëè÷íè åòíîñà ñà çàåìàëè äîìèíèðàùî ïîëîæåíèå â íîìàäñêèÿ ñâÿò. Ïðè îáúðêàíèòå è ïðîòèâîðå÷èâè êèòàéñêè ñâåäåíèÿ è ëèïñàòà íà ïèñìåíè ñâèäåòåëñòâà, ïðîèçëèçàùè îò ñàìèòå íîìàäñêè íàðîäè è äúðæàâèòå, å òâúðäå òðóäíî äà ñå êàæå íåùî îïðåäåëåíî ïî âúïðîñà, ïîíå äî ïîÿâàòà íà ñèãóðíè ïèñìåíè ñâèäåòåëñòâà îò êðàÿ íà VI è íà÷àëîòî íà VII âåê. Áëàãîäàðåíèå íà òÿõ ìîæåì îïðåäåëåíî äà äàäåì îòãîâîð íà èíòåðåñóâàùèÿ íè âúïðîñ, ïîíå ùî ñå îòíàñÿ äî òîçè îãðàíè÷åí ïåðèîä (VI-VII âåê).  ñðåäàòà íà VII â. ñë.Õð. â Çàïàäíîòþðêñêèÿ êàãàíàò ñòàâà ñúáèòèå, êîåòî ðåøàâà íåãîâàòà ñúäáà.  635 ã. êàãàíúò Øî-Ïî-Ëî ðàçäåëÿ êàãàíàòà íà äâå ÷àñòè íà ïëåìåííà îñíîâà ­ ïåò ïëåìåíà, âîäåíè îò äèíàñòèÿòà Äóëî ïîëó÷àâàò åäíàòà ÷àñò, à ïåò ïëåìåíà, âîäåíè îò êëàíà Íóøèïè ­ äðóãàòà ÷àñò. Íå ñëó÷àéíî ïèøåì „êëàíà“, à íå „äèíàñòèÿòà“ Íóøèïè ­ ïðåäñòàâèòåëèòå íà òîçè ðîä, ìàêàð è íàìèðàùè ñå âèñîêî â éåðàðõèÿòà íà êàãàíàòà, íèêîãà äîòîãàâà íå ñà áèëè èçäèãàíè äî âëàäåëñêè ðàíã è òÿõíàòà äîòîãàâàøíà òèòëà å áèëà ×è-×èí, òðåòîðàçðÿäíà òèòëà â íîìàäñêàòà òèòóëàòóðà. Çà ðàçëèêà îò Íóøèïè âëàäåòåëñêàòà äèíàñòèÿ Äóëî, êúì êîÿòî å ïðèíàäëåæàë è ëåãåíäàðíèÿò Ìî-Òóí (îñíîâàòåëÿò íà Õóíîðñêàòà èìïåðèÿ), ñå å ïîëçâàëà ñ èçêëþ÷èòåëåí ïðåñòèæ â íîìàäñêèÿ ñâÿò äîðè äî òîçè êúñåí ïåðèîä. Ìàêàð è â ïîä÷èíåíî ïîëîæåíèå ñïðÿìî Êàãàíà (ïðèíàäëåæàù êúì äèíàñòèÿòà Àøèíà/Àñåíîâöè), äî ðåôîðìèòå íà Øî-Ïî-Ëî òå ñà çàåìàëè íåîñïîðèìî âòîðîòî ìÿñòî â äúðæàâíàòà éåðàðõèÿ. Êàòî òàêèâà òå ñà íîñèëè è âòîðàòà òèòëà ïî çíà÷åíèå â êàãàíàòà ­ èìåííî òèòëàòà ñóð, ­ òîâà å áèëà òèòëàòà íà âîäà÷èòå íà ïåòòå ïëåìåíà, ïîäâëàñòíè íà Äóëî. Ïðèðàâíÿâàíåòî íà äâàòà ðîäà è ðåñïåêòèâíî íà äâåòå òèòëè ñòàâà ïðè÷èíà çà äúëãîãîäèøíè ãðàæäàíñêè âîéíè â êàãàíàòà, êîèòî íàêðàÿ äîâåæäàò äî íåãîâîòî ðàçïàäàíå.

 òåçè ãðàæäàíñêè âîéíè áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ïî Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå çàåìàò åñòåñòâåíî ñòðàíàòà íà Äóëî è íå ñëó÷àéíî îòöåïâàíåòî íà áúëãàðèòå íà Êóáðàò îò Êàãàíàòà ïîëó÷àâà ïîäêðåïàòà íà êàãàí, âëàäåòåëÿ íà ñïîìåíàòèòå ïåò ïëåìåíà, âîäåíè îò Äóëî. Âåðîÿòíî òîâà ñà áèëè ñúãëàñóâàíè äåéñòâèÿ íà äâàìàòà âëàäåòåëè îò åäèí äèíàñòè÷åñêè ðîä è íà ïðàêòèêà òå ñëàãàò íà÷àëîòî íà êðàÿ íà Çàïàäíîòþðêñêèÿ êàãàíàò. Òîçè ïåðèîä îò èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå â Êàãàíàòà, ìàêàð è êðàòúê, å èçêëþ÷èòåëíî âàæåí è ãè ïîñòàâÿ â öåíòúðà íà èñòîðè÷åñêè ñúáèòèÿ, êîèòî ðàçòúðñâàò Åâðàçèÿ èç îñíîâè, áèäåéêè ÷àñò îò åäíà ñâåòîâíà èñòîðè÷åñêà êðèçà, âúâëÿêëà íå ñàìî íîìàäñêÿ ñâÿò, íî è Êèòàé, Ïåðñèÿ è Âèçàíòèÿ â ñòðàííè ñèñòåìè îò ñúþçè è êîíòðàñúþçè. Çà ñúæàëåíèå òîçè ïåðèîä íå ñúùåñòâóâà çà áúëãàðñêèòå èñòîðèöè. Ïåðèîäúò VI-VII â. å ðåøèòåëåí íå ñàìî çà êàãàíàòà, òîé ñå îêàçâà ðåøèòåëåí è çà ïîñëåäíèòå ïðåäñòàâèòåëè íà ðîäà Äóëî, îñòàíàëè â Öåíòðàëíà Àçèÿ, Àëòàé è Êèòàé. Òîçè ðîä çàãóáâà ïîëîæåíèåòî ñè â ñëåäâàùèòå ñòåïíè êîíôåäåðàöèè è çàåäíî ñ íåãîâàòà ñëàâà çàìèðà è çíà÷åíèåòî íà òèòëàòà ñóð â íîìàäñêàòà òèòóëàòóðà, çà äà ñòèãíå ïðè îéãóðèòå äî äúíîòî íà òèòóëíàòà ñòúëáèöà. Íåùî ïîâå÷å, ïðè îéãóðèòå òÿ âå÷å íå íîñè îïðåäåëåíèå íà ôóíêöèÿ, à ïîñêîðî êà÷åñòâåíî îïðåäåëåíèå, êîåòî èçäàâà ñàìî åäèí çàïàçåí ñïîìåí çà ìèíàëî âåëè÷èå è ïðåñòèæ, áåç ðåàëåí èçðàç. Âñè÷êî êàçàíî äîòóê îïðåäåëåíî ïîêàçâà ÷å òèòëàòà ñóð å áèëà ïðèñúùà èçêëþ÷èòåëíî íà âëàäåòåëèòå îò ðîäà Äóëî, êàòî çà ðàçãëåäàíèÿ ïåðèîä òÿ å âòîðà ñëåä êàãàíà ïî çíà÷åíèå, íî â äîìèíèðàíàòà îò äðóãà äèíàñòèÿ èìïåðèÿ, äîêàòî íà ïëåìåííà îñíîâà òÿ å áèëà ïúðâà ïî çíà÷åíèå.

ÏÐÎÈÇÕÎÄ ÍÀ ÒÈÒËÀÒÀ ÑÓÐ/ÑÎÐ Äîñòà îò ñâåòîâíèòå àâòîðèòåòè â ðàçãëåæäàíàòà îáëàñò íà èñòîðè÷åñêîòî çíà÷åíèå ñà ïðàâèëè îïèòè äà ðåøàò ïðîáëåìà îêîëî ïðîèçõîäà íà òèòëàòà ñóð/ñîð ­ ïîíå íà ìåí ñà èçâåñòíè ìíåíèÿòà ïî òîçè âúïðîñ íà Ïåëèî, Ðàìùåä, Íåìåò, Õåëôåí, Àëòõàéì è Ïðèöàê. Îò òÿõ åäèíñòâåí Õåëôåí ïðåäïîëàãà çà íåÿ „òþðêñêè ïðîèçõîä“ („Ñâåòúò íà õóíèòå“, ñ. 398-399). Èíòåðåñíî å, ÷å òîé ÿ îïðåäåëÿ êàòî „íàñëåäñòâåíà òèòëà“, „ïðåäàâàíà îò áàùà íà ñèí“, êîåòî ñïîðåä õàðàêòåðà íà ìîíàðõè÷åñêàòà ñèñòåìà íà íîìàäñêèòå äúðæàâè àâòîìàòè÷íî ÿ íàðåæäà â íàéãîðíîòî íèâî íà òèòóëàòóðàòà â ãðóïàòà îò òèòëè, èçäàâàùè êðúâíà âðúçêà ñ âëàäåòåëñêàòà äèíàñòèÿ. Ïåëèî ñìÿòà, ÷å ñóð å àâàðñêà òèòëà, íî äîïóñêà çà íåÿ „àðõàè÷åí ïðîèçõîä“ îò „èíäîåâðîïåéñêè“ õàðàêòåð. Àëòõàéì è Íåìåò ñìÿòàò òèòëàòà çà òîõàðèéñêà, êàòî Íåìåò ÿ îïðåäåëÿ êàòî „èðàíñêà çàåìêà“. Ðàìùåä ñúùî å áëèçî äî òàêàâà òåîðèÿ, êàòî èçâåæäà ñóð îò Àâåñòà è äðåâíèòå èíäîèðàíñêè (àðèéñêè) åçèöè. Íà ìåí íå ìè å èçâåñòíî ïîñëåäíîòî ìíåíèå íà Ïðèöàê, íî òîé îòäàâíà îòðå÷å òþðêñêèÿ ïðîèçõîä „ïîðàäè íàëè÷èåòî íà áóêâàòà ñ (òñ) ö, êîÿòî íèêîãà íå ïðèñúñòâà â îðèãèíàëíî òþðêñêè äóìè“. Âïðî÷åì äîáðå èçâåñòíî å, ÷å çâóêúò „ö“ å áèë è ñè îñòàâà ïðîáëåì çà ìíîãî íàðîäè; íå ñàìî òþðêñêèòå íàðîäè íå ñà ìîæåëè äà ãî èçãîâàðÿò ­ ãúðöèòå ñà çàìåíÿëè „ö“ ñúñ „ç“, àíãëè÷àíèòå îùå íå ìîãàò äà ðåøàò ïî êàêúâ íà÷èí äà èçïèøàò öàð, äàëè êàòî „Tsar“ èëè êàòî „Zar“,

29

ÀÂÈÒÎÕÎË âèäÿõìå àñèðèéöè, ïåðñè è êèòàéöè äà èçïîëçâàò „ø“, à òèáåòöèòå äîðè „õæ“. Àêî èçïîëçâàìå çà ïðèðàâíÿâàíå íàé-ñòàðèÿ èçâåñòåí âàðèàíò „òñ“ îò øóìåðî-àêàäñêèòå ñâèäåòåëñòâà, ùå ïîëó÷èì ñëåäíàòà õðîíîëîãè÷åñêà òàáëèöà: Ñìÿòàìå, ìîæåì äà òâúðäèì, ÷å â õðîíîëîãè÷åñêî è ëèíãâèñòè÷íî îòíîøåíèå ãîðíàòà òàáëèöà äàâà åäíà ïðèáëèçèòåëíî âÿðíà êàðòèíà íà äâèæåíèåòî â èñòîðèÿòà íà íàé-ñòàðàòà èìïåðñêà ìîíàðõè÷åñêà òèòëà â ñâåòà öàð, ïðîäúëæèëà èñòîðè÷åñêîòî ñè ñúùåñòâóâàíå â Åâðîïåéñêîòî ñðåäíîâåêîâèå è ñúùåñòâóâàùà äî äíåñ áëàãîäàðåíèå íà áúëãàðñêàòà ìîíàðõè÷åñêà òðàäèöèÿ. Ðàçáèðà ñå, îñòàíàõà ìíîãî íåðåøåíè âúïðîñè, ñâúðçàíè íàé-âå÷å ñúñ ñïîìåíàòèòå òèòëè êàèòñàð, êàè òñàð,

30

êè òñðà, êàí òñàð, êàêòî è ñ ïîâäèãíàòèÿ âúïðîñ çà ïðîèçõîäà è çíà÷åíèåòî íà òèòëàòà êíÿç. Ñïîðåä íàñ òå íå ìîãàò äà ïîëó÷àò èñòèíñêî ðåøåíèå, áåç äà ñå èçñëåäâàò ïðîèçõîäúò, çàí÷åíèåòî è èñòîðèÿòà íà äðóãà èìïåðñêà òèòàë, íîñåíà îò áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè ­ êàíàñóáèãè.

Áåëåæêè: 1

2

Îôèöèàëíè ñòúïêè â òàçè íàñîêà Èâàí Ãðîçíè çàïî÷âà â ñðåäàòà íà 40-òå ãîäèíè, êàòî â òàçè âðúçêà ïðèåìà è áúëãàðñêàòà òèòëà öàð (âèæ áåë. 2) â 1547 ã. Òóê ñòàâà äóìà çà òèòëàòà, à íå çà èìå øàõ, êàòî Õàëèêîâ íà äðóãî ìÿñòî èçïîëçâà è öàð øàõ Àëè. Òèòëàòà øàõ å àðàáñêîïåðñèéñêàòà ðåäàêöèÿ íà øàî (äðåâíîïåðñèéñêàòà èìïåðñêà òèòëà øàî íàíî øàî (öàð íà öàðåòå) (âèæ ñòàòèÿòà çà òèòëàòà öàð â òîçè áðîé íà ñïèñàíèåòî).

Ìåñîïîòàìèÿ Àêàä, Óð III

3000-2000 ã. ïð.Õð.

ÒÑÀÐ

Ñèðèÿ ­ Àðàìåÿ

2000-1000 ã. ïð.Õð.

ÒÑÀÓÐ

Ìåñîïîòàìèÿ Àñèðèÿ, Âàâèëîí

1500-700 ã. ïð.Õð.

ÒÑÀÐÓ-ÒÑÀÐÀÍÀ, ÒÑÀÐ, ÒÑÀÐÓ

Ïåðñèÿ è Èðàí

600 ã. ïð.Õð.

ÒÑÀÎ ÍÀÍÎ ÒÑÀÎ

Ñðåäíà Àçèÿ è Èíäèÿ (Êàíèøêà)

100-200 ã. ñë.Õð.

ÒÑÀÎ ÍÀÍÎ ÒÑÀÎ/ ÊÀÈ ÒÑÀÐÀ

Åâðîïà ­ Õóíñêàòà èìïåðèÿ

400 ã. ñë.Õð.

ÒÑÓÐ, ÒÑÀÐ

Âèçàíòèÿ

600 ã. ñë.Õð.

ÒÑÀÐÒÈÐ, ÒÑÀÐÌÈÐ

Ñðåäíà Àçèÿ ­ Çàïàäíèÿ òþðêñêè êàãàíàò 77 ã. ñë.Õð.

ÒÑÓÐ

Åâðîïà Áúëãàðèÿ

ÒÑÀÐ

900 ã. ñë.Õð.

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÇÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÀÇÁÓÊÀ ÔÀÍÈ ÏÎÏÎÂÀ-ÌÓÒÀÔÎÂÀ

 åäèí „Ìåñåöîñëîâ“, èçäàäåí ïðåç 1857 ãîäèíà â Öàðèãðàä îò Äðàãàí Öàíêîâ, Êîñòà Ìàðèíîâ è Êîñòà Ñëàâ÷åâ, íàìèðàìå åäèí „Ïîãëåä âúðõó áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ“, íàïèñàí íà 70 ñòð., â êîéòî ñ ïîðàçèòåëíà îñâåäîìåíîñò ñå äàâà êðàòúê ïðåãëåä íà íàøàòà èñòîðèÿ îò 485 äî 1767 ã.  ïðåäãîâîðà íåèçâåñòíèÿò àâòîð êàçâà: „Íèå ùå îñòàâèì ñåãà ùî ñú ñòðóâàëè áúëãàðèòå ó íàé-âåõòîòî âðåìå è çàôàùàìè äà êàæåì íàêúñî çà äâåòå áúëãàðñêè öàðñòâà, ñïîðåä êàêòî ñú ïèñàëè ÷óæäèòå èñòîðèöè. Òèÿ äâå öàðñòâà ñú Ãîëÿìàòà Áúëãàðèÿ êðàé Âîëãà è áúëãàðñêîòî öàðñòâî ïîêðàé Äóíàâúò.“  òàçè èñòîðèÿ íàìèðàìå ñëåäíîòî: „Òåçè äâàìà áðàòÿ ñú ðîäåíè â Ñîëóí îò åäèí áúëãàðèí íà èìå Ëåâ. Ñâ. Ìåòîäèé, íàé-ñòàð îò âñè÷êè ñèíîâå íà Ëåâà, ñòàâà âîéñêàð è äåñåò ãîäèíè óïðàâëÿâà Ñòðóìñêàòà îáëàñò. Çà äà èäàò ó Ìîðàâèÿ, Ñâ. Ìåòîäèé è Ñâ. Êèðèë òðÿáâàëî äà ìèíàò ïðåç Áúëãàðèÿ, è íà ñúùàòà ãîäèíà âèæäàìå ó áúëãàðñêèÿ öàðñêè äâîð Ñâ. Ìåòîäèé, êîéòî êðúùàâà Áîðèñà. Íå ñå çíàå äàëè Áîðèñ ãî å ïîâèêàë çà òàÿ ðàáîòà â Öàðèãðàä, èëè ïúê ñàìî êàòî ìèíóâàë ïðåç Áúëãàðèÿ, Áîðèñ ñëåä ìàëêî îáàäè òàéíàòà è èçäàäå çàïîâåä äà ñå êðúñòè öåëèÿ íàðîä. Òîé íå ñå âúçïðÿë ñàìî äà êðúñòè ñâîÿ íàðîä, íî ìó äàâà äà èìà è ñâîÿ êíèæíèíà. Ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé èçìèñëÿò ñëîâà è ïðåâåëè íà áúëãàðñêè êîëêîòî öúðêîâíè êíèãè òðÿáâàëî òîãàâà çà áúëãàðèòå. Ñ òîâà ñå çàõâàùà áúëãàðñêàòà êíèæíèíà, êîÿòî íàéñåòíå ñà ÿ óïîòðåáÿâàëè ñúðáèòå è ðóñèòå. Ñâåòèòå áðàòÿ êàòî îòèäîõà ñåòíå ó Ìîðàâèÿ èçâàäèõà ó÷åíèöè, êîèòî ñå âúðíàõà ó Áúëãàðèÿ è ïðîäúëæàâàõà äà óìíîæàâàò áúëãàðñêàòà êíèæíèíà.“ Òîâà å ïèñàíî äâàäåñåò ãîäèíè ïðåäè Îñâîáîæäåíèåòî. Ñ âåðåí óñåò, ïðîñòî è áåçèñêóñòâåíî. Íàâñÿêúäå ñå ãîâîðè çà áúëãàðñêà êíèæíèíà, áúëãàðñêè åçèê, áúëãàðñêè êíèãè. Òðÿáâà äà ìèíàò ïåòäåñåò ãîäèíè ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî, çà äà ÷åòåì â ó÷åáíèöèòå íà ñâîáîäíîòî áúëãàðñêî öàðñòâî, ÷å Ñâåòèòå áðàòÿ áèëè ïðåâåëè ãðúöêèòå öúðêîâíè êíèãè íà ñëàâÿíñêè åçèê, ÷å â Ðèì ñëàâÿíñêîòî åâàíãåëèå áèëî îñâåòåíî îò ñàìèÿ ïàïà è ò.í. À ñàìèòå ñîëóíñêè áðàòÿ ­ òó äà ñå íàðè÷àò ãúðöè, òó âèçàíòèéöè, òó ñëàâÿíè èëè ïúê äà ñå ñìÿòà, ÷å íàðîäíîñòòà èì íå ìîæå äà ñå îïðåäåëè, íî ÷å òå áèëè âúçïèòàíè èçöÿëî âúâ âèçàíòèéñêàòà êóëòóðà. Ñÿêàø ÷å Ñèìåîí, êàòî å áèë ñúùî òàêà âúçïèòàí èçöÿëî âúâ âèçàíòèéñêà êóëòóðà, íå å ìîãúë äà ñè äàäå íàé-äîáúð áúëãàðèí. Çàáåëåæèòåëíî å, ÷å êîëêîòî ïîâå÷å áúëãàðè îò ñâîáîäíîòî âå÷å áúëãàðñêî öàðñòâî ïî÷âàò äà áîðàâÿò ñ áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, òîëêîâà ïîâå÷å äóìàòà „áúëãàðèí“ ïî÷âà äà èç÷åçâà îò ñòðàíèöèòå íà áúëãàðñêèòå èñòîðèè, çàìåíåíà ñúñ ñóìàðíîòî „ñëàâÿíèí“, „ñëàâÿíñêî“. Êîãàòî å äîñòàòú÷íî ñàìî äà ïðî÷åòàò Ïðèçðåíñêèÿ ñáîðíèê îò ÕVÕVI âåê, çà äà íàìåðÿò íåäâóñìèñëåíî êàçàíîòî: „Ïðåïîäîáíèÿò îòåö íàø Êèðèë áèë ðîäîì îò Ñîëóíà ãðàäà, ïî ðîæäåíèå áúëãàðèí, îò áëàãîâåðíè ðîäèòåëè: áàùà ìó ñå íàðè÷àë Ëåâ, à ìàéêà ìó Ìàðèÿ.“ Èëè ïúê äà ïðî÷åòàò Ñîëóíñêàòà ëåãåíäà, â êîÿòî ñàì Êèðèë ðàçïðàâÿ çà ñåáå ñè ñëåäíîòî:

„Êîãàòî áúëãàðèòå íàó÷èõà çà ìåíå, âñè÷êè áúëãàðñêè êíÿçå äîéäîõà ïðåä Ñîëóí è âîäèõà òðè ãîäèíè âîéíà, êàòî êàçâàõà: Äàéòå íè òîâà, êîãîòî Áîã íè å èçïðàòèë, ïîðàäè êîåòî òå ìå äàäîõà. Áúëãàðèòå ìå ïîñðåùíàõà ñ ãîëÿìà ðàäîñò è ìå çàâåäîõà â ãðàäà Ðàâíî, íà ðåêà Áðåãàëíèöà. Àç èì íàïèñàõ 35 áóêâè.“  „Áúëãàðñêè àïîêðèôåí ëåòîïñ“ ñúùî ñòîè ïèñàíî: „È öàð Áîðèñ êðúñòè öÿëàòà áúëãàðñêà çåìÿ è ñúçäàäå öúðêâè ïî ðåêà Áðåãàëíèöà è òàì ïðèå öàðñòâî.“ À Òåîôèëàêò Îõðèäñêè êàçâà: „Áîðèñ îñíîâà áúëãàðñêà åïèñêîïèÿ íà Áðåãàëíèöà è òàì ïîñòàâè êëèð, êîéòî äà èçâúðøâà áîãîñëóæåíèåòî íà áúëãàðñêè åçèê.“ Ñòðàííî å òîâà æåëàíèå äà ñå çàìåñòâàò äóìèòå „áúëãàðñêî“ è „áúëãàðèí“ ñúñ „ñëàâÿíñêî“ è „ñëàâÿíèí“, êîèòî ñà ïî-îáùè, ïî-íåîïðåäåëåíè ïîíÿòèÿ. Íèå èìàìå èçòî÷íè, çàïàäíè è þæíè ñëàâÿíè. À ñàìèòå þæíè ñëàâÿíè ñå äåëÿò íà äâà ÿñíî ðàçãðàíè÷àâàíè êëîíà: ñëàâÿíîàíòñêè è ñúðáîõúðâàòñêè. Ñëàâÿíîàíñêàòà ãðóïà ñå îòëè÷àâà îò ñúðáîõúðâàòñêàòà ïî îñîáåíîñòèòå íà åçèêà è ïî òîâà ÷å îùå ñ èäâàíåòî ñè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñå å îáîñîáèëà êàòî îòäåëíà äúðæàâà â ðàìêèòå íà Áúëãàðñêîòî öàðñòâî. Äîêàòî ñúðáîõúðâàòñêàòà ãðóïà âèíàãè å ñòðàíèëà îò áúëãàðñêàòà äúðæàâà, äúðæåéêè ñå âðàæäåáíî êúì íåÿ. Çàòîâà ñëàâÿíèòå, êîèòî áÿõà äîøëè íà ïîëóîñòðîâà çàåäíî ñ ïðàáúëãàðèòå è êîèòî æèâååõà â ãðàíèöèòå íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà, áÿõà áúëãàðè, òúé êàòî ëàòèíèòå, êîèòî æèâåÿò â Èòàëèÿ, ñà èòàëèàíöè, à ëàòèíèòå, êîèòî æèâåÿò âúâ Ôðàíöèÿ, ñà ôðàíöóçè. Àêî Äàíòå å âåëèê ïðåäñòàâèòåë íà ëàòèíñêèÿ ãåíèé, âñå ïàê ïðåäè âñè÷êî òîé å èòàëèàíñêè ïèñàòåë, êàêòî àêî Õóñ å ñëàâÿíñêè ðåôîðìàòîð, íî çàåäíî ñ òîâà è åäèí âåëèê ÷åõ, òàêà è ñëàâÿíñêèòå ïðîñâåòèòåëè Êèðèë è Ìåòîäèé, êîèòî ñà ðîäåíè â Ìàêåäîíèÿ è ñà ãîâîðèëè åçèêà íà áúëãàðñêèòå ñëàâÿíè, íå ìîãàò äà áúäàò äðóãî îñâåí áúëãàðè, çàùîòî íå ñà íèòî ðóñè, íèòî ïîëÿöè, íèòî ÷åõè. Òóò âå÷å ìîæåì äà ïîñòàâèì âúïðîñà äîêîëêî Êèðèë è Ìåòîäèé ñà áúëãàðñêè ñëàâÿíè è äîêîëêî ìîæå áè ïðîèçëèçàò îò íÿêîé ïðàáúëãàðñêè õóíîðñêè ðîä. Çà Ìåòîäèé ñå çíàå, ÷å å áèë äúëãè ãîäèíè âîåíà÷àëíèê è óïðàâèòåë íà îáëàñò â Ìàêåäîíèÿ. À ïî îíîâà âðåìå öÿëà Ìàêåäîíèÿ å áèëà áúëãàðñêà è ñå å íàðè÷àëà „Òðåòàòà ÷àñò íà äúðæàâàòà“, èëè ïî õóíîðñêè „Êîòîêèé“. Êàòî ñå çíàå, ÷å íà÷àëíèöè íà îáëàñòèòå ñà áèëè âèíàãè ëèöà îò õóíîðñêè ïðîèçõîä, êàêòî íàïðèìåð íà÷àëíèêúò Êóðò íà îáëàñòòà Êóòìè÷åâèöà, êîãîòî Áîðèñ ñìåíèë ñ íà÷àëíèêà Äîìåòà, ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å Ìåòîäèé å ïîçíàâàë Áîðèñà îùå êîãàòî Áîðèñ å áèë êàâõàí íà Òðåòàòà ÷àñò íà äúðæàâàòà, à Ìåòîäèé å áèë òàì òàðêàí íà åäíà îáëàñò. Ó Êàðë Õîïô íàìèðàìå, ÷å ñâ. Êèðèë èçíàìåðèë àçáóêàòà â 852 ã. è â äîëèíàòà íà Áðåãàëíèöà ñå ïîäâèçàâàë ñ ìèñèîíåðñêà äåéíîñò, êàòî ïðåâåæäàë ãðúöêè öúðêîâíè êíèãè íà áúëãàðñêè åçèê. Êúì ïðèìåðà íà áúëãàðèòå ñå ïðèñúåäèíèëè ïî-êúñíî è îñòàíàëèòå ñëàâÿíè îò Äàêèÿ, Ãîðíà Ìèçèÿ è Äàëìàöèÿ. Îò âúïðîñèòå íà Áîðèñà äî ïàïà Íèêîëàé è îò ôàêòà,

31

ÀÂÈÒÎÕÎË ÷å äîðè ïðè öàð Éîàí Âëàäèñëàâ â Îõðèä èìàìå åäèí êàâõàí Òîäîð, ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, ÷å òîãàâàøíèòå áúëãàðè ñà áèëè âñå îùå ñúùèòå õóíîðè, êîèòî íèå ïîçíàâàìå îò âðåìåíàòà íà Àñïàðóõ è Êðóì. Òå èçëèçàëè íà áîé ñ êîíñêà îïàøêà íà ÷åëî, â öúðêâà ñòîÿëè ñ ëåíåíà øàï÷èöà íà ãëàâàòà, êõàíúò èì ñå õðàíåë îòäåëíî îò ñåìåéñòâîòî ñè, ñåäíàë íà âèñîêà òðàïåçà, èìàëè ïîâå÷å îò åäíà æåíà è ïð. Çàòîâà òå íàðè÷àò Ìàêåäîíèÿ „Òðåòàòà ÷àñò íà äúðæàâàòà“, ïàçåéêè ñòàðîòî õóíîðñêî äúðæàâíî óñòðîéñòâî äà äåëÿò ñòðàíàòà íà òðè ÷àñòè. Çà äà ïðèåìå öàðñòâîòî ñè íà Áðåãàëíèöà, ÿñíî å, ÷å Áîðèñ å áèë òàì êàâõàí íà çàïàäíîòî êðèëî, à èìåííî ­ Ìàêåäîíèÿ. êàòî ïðèåìíèê íà êõàí Ïðåñèÿí, Áîðèñ ùå å æèâÿë äîñòà äúëãî â Ìàêåäîíèÿ, êðàé Áðåãàëíèöà, è ùå å èìàë âúçìîæíîñò äà âëåçå âúâ âðúçêà ñ Êèðèë è Ìåòîäèé, êîãàòî òå ñà ñå âðúùàëè â áàùèíèÿ ñè äîì â Ñîëóí èëè êîãàòî Ìåòîäèé å áèë óïðàâèòåë íà ìåñòíà îáëàñò. Ãîäèíèòå îò 852 äî 858 ñà ïúëíè íåèçâåñòíîñò çà äåéíîñòòà íà äâàìàòà áðàòÿ, êîèòî áèëè ñâèêíàëè ÷åñòî äà íàïóùàò ñâîÿòà îáèòåë è äà ïúòóâàò ñ ìèñèîíåðñêà äåéíîñò. Ìîæå áè â òîâà âðåìå Êèðèë å ðàáîòèë ñúùî òàêà ïàê â Ìàêåäîíèÿ, óñúâúðøåíñòâàéêè ñâîÿòà àçáóêà è çàìåíÿéêè èçíàìåðåíîòî ïèñìî ñ íîâî, ïî-ñúâúðøåíî. „Ñëàâÿíèòå* óïîòðåáÿâàëè ÷úðòè è ðåçêè, ñ êîèòî ñè çàáåëÿçâàëè íÿêîè íåùà, êàêòî ïðàâÿò è äîñåãà ó íàñ ñ ðàáîøèòå, à áúëãàðèòå èìàëè íÿêîè ñèìâîëè÷íè áåëåçè, òâúðäå ïðèëè÷íè íà îíèÿ íàøè áóêâè (Æ, ×, Ø è äð.), êîèòî íå ñà âçåòè îò ãðúöêàòà àçáóêà. Òèÿ áåëåçè ñå ñðåùàò ïî òóõëèòå â ðàçâàëèíèòå èç ïúðâàòà áúëãàðñêà ñòîëèöà ïðè Àáîáà, íî è äîñåãà íå å ìîãëî äà ñå îïðåäåëè çíà÷åíèåòî èì“ (Éîðä. Ïîï Ãåîðãèåâ, „Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêèÿ íàðîä“). À ïðîôåñîð Ãåçà Ôåõåð ïèøå â êíèãàòà ñè „Ïðàáúëãàðè“. „Ïðàáúãàðèòå ñà èìàëè ñâîå ïèñìî, è òî ðóííî ïèñìî, ïîäîáíî íà òþðêñêîòî è ñòàðîìàäæàðñêîòî. Íÿêîè íåãîâè çíàöè ïðèëè÷àò íà áóêâèòå íà ãëàãîëèöàòà, à äðóãè íà êèðèëèöàòà. Òàêà ÷å â ïî-íàòàòúøíèòå èçó÷àâàíèÿ òðÿáâà äà ñå èçñëåäâà äàëè ïðè ñúñòàâÿíåòî íà ñëàâÿíñêàòà àçáóêà ãðúöêèòå áóêâåíè åëåìåíòè íå ñà äîïúëíåíè è ñ ïðàáúëãàðñêè òàêèâà.“ Íèùî ÷óäíî òîãàâà, ÷å áúëãàðèíúò Êèðèë äîïúëíÿ ñâîÿòà àçáóêà ñúñ çíàöèòå íà ïðàäåäèòå ñè. Îùå ïî-ìàëêî ÷óäíî, ÷å òîçè, êîéòî å îáèêîëèë òîëêîâà ÷óæäè ñòðàíè ñ äóõîâíî-êóëòóðíè ìèñèè, êàòî âúçïèòàíèê íà Ìàãíàóðñêàòà øêîëà, ùå èìà ïðèñúðöå ïðîñâåòàòà íà ñâîÿòà ñîáñòâåíà ðîäèíà è ùå èçìèñëè àçáóêà çà ñâîÿ íàðîä. Òóê ñòèãàìå äî äâà íåèçÿñíåíè âúïðîñà èç æèâîòà íà Ñâåòèòå áðàòÿ, îêîëî êîèòî ñúùåñòâóâàò òîëêîâà ïðîòèâîðå÷èÿ, êîëêîòî ìíåíèÿ. Çàùî Êèðèë è Ìåòîäèé ïðåâåæäàò ãðúöêèòå êíèãè íà áúëãàðñêè, à îòèâàò â Ìîðàâèÿ è Ïàíîíèÿ? Çàùî Êèðèë áèâà ñìÿòàí çà ãðúöêè ìîíàõ, à ïðèåìà èíî÷åñòâî â Ðèì îò ïàïàòà, çàêëåòèÿ âðàã íà Öàðèãðàäñêàòà öúðêâà? Îòãîâîðúò å ñàìî åäèí: Çàùîòî Ìîðàâèÿ è Ïàíîíèÿ ñà âëèçàëè â ïðåäåëèòå íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà îò íåêîëêîñòîòèí ãîäèíè è ìåñòíîòî íàñåëåíèå å ãîâîðèëî áúëãàðñêè åçèê. Îùå ïî âðå-

ìåòî íà Àñïàðóõ, êîéòî äîéäå â Ìèçèÿ, è íà Êóáåð, êîéòî ñëåçå â Ìàêåäîíèÿ, è íà ÷åòâúðòèÿ èì áðàò, êîéòî îòèâà â Ïàíîíèÿ. È êíÿç íà Ïàíîíèÿ â äíèòå íà Êèðèë å íÿêîé ñè Êîöåë, èìå îò íåñúìíåí õóíîðñêè ïðîèçõîä.  äíèòå íà Êàëîÿí èìà åäèí êóìàíñêè âîæä íà èìå Êîöà. Êîãàòî ãðúöêèÿò èìïåðàòîð ìîëè Ñâåòè Êèðèë äà îòèäå ñ ìèñèîíåðñêà ìèñèÿ ïðè ìîðàâöèòå, òîé ìó êàçâà: „Ó÷èòåëþ, çíàÿ, ÷å ìíîãî ñè óìîðåí, íî íóæíî å äà îòèäåø òàì. Íèêîé îñâåí òåáå íå ìîæå äà èçïúëíè òîâà äåëî.“ Êèðèë ìó îòãîâîðèë: „Ìàêàð äà ñúì óìîðåí è íåçäðàâ, ñ ðàäîñò îòèâàì.“ Çíàå ñå, ÷å îò ïîñëåäíîòî ñè ïúòóâàíå â Õàçàðèÿ ïðåç 858 ãîäèíà Êèðèë ÷åòèðè ãîäèíè íå å ïúòóâàë íèêúäå. Ïèòà ñå îòêúäå òîãàâà ìîæå äà áúäå òúé óìîðåí. Íå å ëè äåéíîñòòà ìó â Áúëãàðèÿ, êîÿòî å îòíåëà ñèëèòå ìó è çäðàâåòî ìó? Âñå ïàê òîé èçïúëíÿâà ìîëáàòà íà ñâîÿ äðóãàð è ñúó÷åíèê îò Ìàãíàóð Ìèõàèë III è îòèâà äà èçïúëíè ðîëÿòà ñè â Ìîðàâèÿ, êúäåòî êàòîëè÷åñêîòî äóõîâåíñòâî ñè äàâà ñðàæåíèå ñ âëèÿíèåòî íà ãðúöêàòà öúðêâà. À Öàðèãðàä ñìÿòà çà ñâîå îðúæèå è ïðåèìóùåñòâî ­ ñëóæáàòà íà ðîäåí åçèê â îòäåëíèòå ñëàâÿíñêè äúðæàâè. Îáà÷å òîâà, êîåòî å ïîçâîëåíî çà ìàëêàòà Ìîðàâèÿ, ãúðöèòå íå ñà áèëè ñêëîííè äà óçàêîíÿò è â ìîãúùà Áúëãàðèÿ, â êîÿòî ñà ñå ñòðåìèëè äà ñå äîáåðàò íà âñÿêà öåíà äî ïî-ãîëÿìî ïîëèòè÷åñêî è êóëòóðíî âëèÿíèå. Çàòîâà â ïúðâèòå ñâîè ñòúïêè êõàí Áîðèñ å ëàâèðàë ìíîãî âíèìàòåëíî ìåæäó àìáèöèèòå íà Ðèì è ïîäîçðèòåëíîñòòà íà Öàðèãðàä. Åäâà êîãàòî òîé äîáèâà äîñòàòú÷íî ñâîáîäà è îïèòíîñò îò ñâîÿòà äâàäåñåòãîäèøíà áîðáà çà ïðàâàòà íà ñàìîñòîéíàòà áúëãàðñêà öúðêâà è ïîëó÷àâà òàÿ ñàìîñòîéíîñò, òîé ñå ðåøàâà ñâîáîäíî è îôèöèàëíî äà âúâåäå áúëãàðñêàòà ëèòóðãèÿ â ñòðàíàòà. Íàé-ñòðàííî èçãëåæäà òâúðäåíèåòî, ÷å äâàìàòà áðàòÿ îòèøëè â Ðèì êàòî õîðà íà ãðúöêàòà öúðêâà. Òúêìî ïî òîâà âðåìå ãðúöêàòà öúðêâà å â íàé-ëîøè îòíîøåíèÿ ñ êàòîëèöèçìà. À íàïðîòèâ, áúëãàðñêèÿò öàð å â íàé-ïðèÿòåëñêè îòíîøåíèÿ è ïðåãîâîðè ñ ïàïàòà. Êèðèë è Ìåòîäèé íå ìîãàò äà áúäàò ïðàòåíèöè íà Ìèõàèë III, çàùîòî òîé è ïàòðèàðõ Ôîòèé ñà ñêúñàëè âñÿêàêâà âðúçêà ñ Ðèì. Íå ìîãàò äà áúäàò è ïðàòåíèöè íà íîâèÿ èìïåðàòîð Âàñèëèé è íîâèÿ ïàòðèàðõ Èãíàòè, çàùîòî Êèðèë, êàòî áëèçúê ïðèÿòåë íà óáèòèÿ èìïåðàòîð è ñâàëåíèÿ ïàòðèàðõ, íå ìîæå äà ñòàíå äîâåðåíèê íà Âàñèëèé ­ óáèåöà íà Ìèõàèë. Òîãàâà ÷èè ïðàòåíèöè ñà òå â Ðèì? Íå å óñòàíîâåíî òî÷íî è îòêúäå ñà çàìèíàëè òå çà òàì. Ñïîðåä åäíè ­ îò Ìîðàâèÿ, ñïîðåä äðóãè ­ îò Öàðèãðàä. À â åäíî ïèñìî íà ïàïà Àäðèàí äî Ðîñòèñëàâ è Êîöåë, ïèñàíî ñëåä ñìúðòòà íà Ñâåòè Êèðèë, íàìèðàìå, ÷å Êèðèë Ôèëîñîô è áðàò ìó Ìåòîäèé áèëè èçïðàòåíè â Ðèì îò áëàãîâåðíèÿ èìïåðàòîð Ìèõàèë. Êèðèë è Ìåòîäèé çàìèíàâàò çà Ðèì â íà÷àëîòî íà 868 ãîäèíà, êîãàòî ãðúöêèÿò èìïåðàòîð Ìèõàèë å óáèò îùå ïðåç ñåïòåìâðè íà 867 ãîäèíà. Îñâåí òîâà Ìèõàèë III íÿìà íèêàêúâ èíòåðåñ äà çàâúðçâà âðúçêè ñ Ðèì, à Âàñèëèé I, êîéòî ñ òîâà èñêà äà ñå çàêðåïè íà çàãðàáåíèÿ ïðåñòîë.

* Òåêñòúò å îò êúñåí ðóñêè ïðåïèñ è å “ðåäàêòèðàí”. Îðèãèíàëúò ãëàñè: “ïðåæäå ñëîâÿùèòå ïèøåõà...” — Áåë. ðåä.

32

ÀÂÈÒÎÕÎË ßñíî å, ÷å íèêîé äðóã îñâåí áúëãàðñêèÿ èìïåðàòîð Ìèõàèë (Áîðèñ) íå å èçïðàòèë äâàìàòà áðàòÿ â Ðèì. Çàòîâà è ïàïàòà ïîñðåùà Êèðèë è Ìåòîäèé ñ íå÷óâàíè ïî÷åñòè èçâúí ãðàäà, çàîáèêîëåí îò öåëÿ ñè êëèð è ìíîãî íàðîä („Äâàìàòà áðàòÿ áèäîõà ïîñðåùíàòè äðóæåëþáíî â Ðèì, ïîíåæå íîñåõà ìîùèòå íà ïàïà Êëèìåíò I è çàùîòî òúêìî òîãàâà ñå ðàç÷èòàøå äà áúäàò ïðèâëå÷åíè áúëãàðèòå çà ðèìñêàòà öúðêâà“. Èðå÷åê, „Èñòîðèÿ íà ñúðáèòå“). Áúëãàðñêîòî Åâàíãåëèå áèëî îñâåòåíî è ïîëîæåíî â õðàìà „Ñâåòà Ìàðèÿ â ÿñëèòå“.  õðàìà íà Ñâåòè Ïåòúð áèëà îòñëóæåíà ëèòóðãèÿ ïî áúëãàðñêè, à ñëåä òîâà â îëòàðà íà ñúùèÿ õðàì áèëî ïðåíåñåíî áúëãàðñêîòî Åâàíãåëèå. Ïî çàïîâåä íà ïàïàòà åïèñêîï Ôîðìîçà, êîéòî áèë ëþáèìèÿò äóõîâíèê íà áúëãàðñêèÿ öàð, ðúêîïîëîæèë â ñâåùåíè÷åñêè ÷èí äîâåäåíèòå îò Êèðèë è Ìåòîäèé òåõíè ó÷åíèöè ñëàâÿíè. Äâàìàòà áðàòÿ îñòàâàò â Ðèì ïðåç öÿëîòî âðåìå, äîêàòî òðàÿò äîáðèòå îòíîøåíèÿ è ïðåãîâîðè ìåæäó ïàïàòà è Áúëãàðèÿ. Âñå ïî òîâà âðåìå ùå ñà ïðàâèëè è ñâîèòå ïîñåùåíèÿ â ñúñåäíèòå íà Ïàíîíèÿ öúðêâè è ìàíàñòèðè áúëãàðñêè ãîñòè.  ìàíàñòèðà íà ×èâèäàäå å íàìåðåíî Åâàíãåëèå, â êîåòî ñà íàïèñàíè èìåíàòà íà ìíîçèíà áúëãàðè, êîèòî ñà ïîñåùàâàëè îáèòåëòà. Ïúðâèÿò, êîéòî äîøúë îò Áúëãàðèÿ, ñå íàðè÷àë Ñîíäîêå. Ïîñëå ñëåäâàò èìåíàòà íà áúëãàðñêèÿ öàð, íà áðàòÿòà ìó Äîêñ, Ãàâðàèë è äð.  öúðêâàòà „Ñàíòà Ìàðèÿ èí Îðãàíî“ âúâ Âåðîíà è äîñåãà ñå íàìèðà îáðàçúò íà Áîðèñ I, îáëå÷åí â ìàíòèÿ íà êàòîëè÷åñêè ìîíàõ, ìåæäó ëèêîâåòå íà áåíåäèêòñêèÿ ìîíàõ êíÿç Ëàíäóëô è Ñâåòè Ëóòâèí, áèâø õåðöîã íà Ëîòàðèíãèÿ.  öúðêâàòà „Ñâåòè Êëèìåíò“ â Ðèì, êúäåòî ñà áèëè ïîãðåáàíè äîíåñåíèòå îò Ñâåòèòå áðàòÿ ìîùè íà ðèìñêèÿ ïàïà è êúäåòî å áèë ïîãðåáàí è Ñâåòè Êèðèë, èìà åäèí ñòåíîïèñ, íà êîéòî Êèðèë å ïðåäñòàâåí îáëå÷åí â îäåæäà íà êàòîëè÷åñêè äóõîâíèê, ñ òîíçóðà íà ãëàâàòà. È íàèñòèíà, ïðåäè ñìúðòòà ñè, â 869 ãîäèíà â Ðèì Êîíñòàíòèí Ôèëîñîô ïðèåìà èíî÷åñòâî è èìåòî Êèðèë. Àêî òîé áå ïðàòåíèê íà Öàðèãðàäñêàòà öúðêâà, íèêîãà íå áè ïðèåë èíî÷åñòâî îò Ðèì. Íî êàòî ïðàòåíèê íà êëîíÿùèÿ êúì êàòîëè÷åñòâî öàð Ìèõàèë-Áîðèñ, åñòåñòâåíî òîé å ìîãúë äà ñòîðè òîâà. Çàòîâà Ìåòîäèé áèâà ïðîâúçãëàñåí çà åïèñêîï íà Ïàíîâñêàòà öúðêâà, êúäåòî êíÿç Êîöåë å áèë îòäàâíà âå÷å ïðåäàí ñèí íà êàòîëè÷åñòâîòî. Ïðàâî íà Áîðèñ äà èìà ñâîè åïèñêîïè, êîèòî äà ñëóæàò íà

ñëàâÿíñêè åçèê, ïàïàòà íå ìîæåë äà äàäå, äîêàòî íå çàâúðøè óñïåøíî ìú÷íèòå ïðåãîâîðè ñ áúëãàðèòå îòíîñíî ñàìîñòîÿòåëíîñòòà íà áúëãàðñêàòà öúðêâà. Ùîì Áîðèñ ñêúñâà ïðåãîâîðèòå è îòõâúðëÿ âúðõîâíàòà âëàñò íà ïàïàòà, âåäíàãà è Ìåòîäèé ïàäà â íåìèëîñò è ïîëó÷àâà çàáðàíà äà ñëóæè ëèòóðãèÿ íà ñëàâÿíñêè, à èìà ïðàâî ñàìî äà ïðîïîâÿäâà íà áúëãàðñêè åçèê. Ðèì îòíîâî ñòàâà áëàãîñêëîíåí êúì Ìåòîäèé è ìó ïîçâîëÿâà äà ñëóæè ïúðâî íà ëàòèíñêè, ïîñëå è íà ñëàâÿíîáúëãàðñêè, êîãàòî ïàïà Èîàí VIII ïî÷âà íîâè ïðåãîâîðè çà ïðèâëè÷àíå íà Áúëãàðèÿ îáðàòíî â êàòîëè÷åñòâîòî. Ïî ñúùîòî âðåìå è Ìåòîäèé èìà ñðåùè ñ ïàïàòà è ñ áúëãàðñêèÿ öàð, êîìóòî îòâåæäà ñâîè ó÷åíèöè è äÿêîíè. Àëà îêîí÷àòåëíîòî îòðè÷àíå íà Áîðèñ îò Ðèì äîêàðâà è ãîíåíèåòî íà Ìåòîäèé è ó÷åíèöèòå ìó â Ìîðàâñêî. Ñëåä ñìúðòòà íà ó÷èòåëÿ ñè ïîñëåäîâàòåëèòå íà äâàìàòà áðàòÿ èäâàò ïðè Áîðèñ, êîéòî èì äàâà ðàáîòà â ñòðàíàòà. Êëèìåíò áèâà íàçíà÷åí çà åïèñêîï â ðîäíàòà ñè Ìàêåäîíèÿ ­ „Òðåòàòà ÷àñò íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà“, êúäåòî ïðîäúëæàâà äà óñúâúðøåíñòâà àçáóêàòà íà ó÷èòåëÿ ñè Êèðèë. Öÿëîòî äåëî íà Ñâåòèòå áðàòÿ Êèðèë è Ìåòîäèé çàïî÷âà è ñâúðøâà â Ìàêåäîíèÿ ­ åäíà îò íàé-÷èñòèòå áúëãàðñêè îáëàñòè, êúäåòî îðäàòà íà Êóáåð áå îñíîâàëà äÿñíîòî êðèëî íà Àñïàðóõîâàòà äúðæàâà. Ïàê îò Ìàêåäîíèÿ öàð Ñàìóèë ðàçïðúñâà áúëãàðñêàòà êóëòóðà è ïðîñâåòà, êîãàòî äàâà íà Ñâåòèÿ ðóñêè êíÿç Âëàäèìèð õðèñòèÿíñòâî è ïèñìåíîñò. Ñïîðåä ïðîô. Ïîïðóæåíêî ðóñèòå ñà ïðèåëè õðèñòèÿíñòâîòî âúâ ôîðìà, â êîÿòî áèëî óñòàíîâåíî â çàïàäíîòî áúëãàðñêî öàðñòâî, ñúãëàñíî ïðåäàíèÿòà íà Ñâåòè Êëèìåíò Îõðèäñêè. È äî äíåñ ñúðáè è ðóñè ñè ñëóæàò ñ áúëãàðñêàòà àçáóêà, êîÿòî äîñêîðî áåøå îôèöèàëíà è çà Ðóìúíèÿ*. Òàêà Áúëãàðèÿ ñòàâà íîñèòåë íà êóëòóðà è íàïðåäúê â ãîëÿìà ÷àñò îò åâðîïåéñêèÿ Èçòîê, êàòî êëàñè÷åñêà ñòðàíà, êîÿòî å äàâàëà è íà äðóãè íàðîäè ­ äúðæàâíà óðåäáà, ïèñìåíîñò è âÿðà. È çà íàñ íå áè òðÿáâàëî äà èìà ïî-ãîëÿìà ãîðäîñò îò òàÿ, ÷å áúëãàðè ñà èçíàìåðèëè àçáóêàòà, íà êîÿòî äíåñ ÷åòàò è ïèøàò ïîâå÷å îò 180 ìèëèîíà äóøè, ÷å áúëãàðñêè öàðå ñà îñíîâàëè ïúðâèÿ áúëãàðñêè óíèâåðñèòåò â Åâðîïà ­ Øêîëàòà íà Êëèìåíò â Ìàêåäîíèÿ, ÷å áúëãàðñêèÿò åçèê å ÷åòâúðòèÿò, íà êîéòî å áèëî ïîçâîëåíî äà ñå ñëóæè Áîãó, ñëåä ëàòèíñêèÿ, åâðåéñêèÿ è ãðúöêèÿ.

* Äî 1865 ã. âëàøêèÿò êíÿç âîäèë êîðåñïîíäåíöèÿòà ñè íà áúëãàðñêè åçèê, à èçïèñâàíåòî íà ÷åðêâèòå ñúùî å íà ñòàðîáúëãàðñêè. Îò òàçè ãîäèíà Âëàøêî ñå ïðåèìåíóâà íà Ðîìàíèÿ (ò.å. “ïîòîìöè íà Ðèì”) è âúçïðèåìà ëàòèíèöàòà. — Áåë. ðåä.

33

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÍÀÁËÞÄÅÍÈß ÂÚÐÕÓ ÔÎÐÌÀËÍÀÒÀ ÎÑÍÎÂÀ ÍÀ ÃËÀÃÎËÈÖÀÒÀ È ÑÒÀÐÒÀ ÑÀÍÑÊÐÈÒÑÊÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ ÅÊÀÒÅÐÈÍÀ ÄÈÌÈÒÐÎÂÀ

Àçáóêàòà êàòî çíàêîâà ñèñòåìà ñúñ ñòðîãî óñòàíîâåíè ñòîéíîñòè (ãðàôè÷íà, çâóêîâà è ÷èñëåíà) â ñåìèîëîãè÷åí àñïåêò ïðåäñòàâëÿâà “ìóëòèïëèöèðàí ðåçóëòàò îò ñòðóêòóðè”. Ñú÷åòàâàíåòî íà òåõíèòå ñòîéíîñòè ñ åäèí îáù çíàê å ïðîöåñ åâîëþöèîíåí, â êîéòî ñóáåêòèâíèÿò ãåíèé ñòàâà àâòîð íà èñòîðè÷åñêèÿ ðåçóëòàò. Àíàëèçèðàíåòî íà òàêúâ òèï ðåçóëòàò âúç îñíîâà íà ìîäåëè îò ðàçëè÷íè åçèöè å òúðñåíå íàçàä â íèâàòà íà èñòîðè÷åñêàòà åâîëþöèÿ, ñúïðîâîäåíî ñ ãîëÿì ïðîöåíò õèïîòåòè÷íîñò. Èçõîäíà áàçà çà íàñòîÿùèòå íàáëþäåíèÿ ïðåäñòàâëÿâà èíäèéñêèÿò ìîäåë. Îñîáåíî ïîëåçåí áå åäèí îò ïîäõîäèòå íà ñåìèîòèêàòà — óñòàíîîâÿâàíå íà ãðàäèðàùèòå ïðèáëèçèòåëíîñò è îò÷èòàíå íà îñíîâíàòà ñåìèîëîãè÷íà òðèõîòúîìèÿ íà Ô. äüî Ñîñþð: — çíàêúò å ñîöèàëåí — îáùîïðèåò; — ñèìâîëúò å èíäèâèäóàëåí — ïðîèçâîëåí; — èíäåêñúò å ïðè÷èííî ñâúðçàí ñ òîâà, êîåòî çíà÷è.1  ðåçóëòàò íà òúðñåíå íà àðõèòèï íà ñúîòâåòíèÿ çíàê èçäèðâàíåòî íà ïúðâîíà÷àëíàòà ìó îñíîâà ïîíÿêîãà ìèíàâà ïðåç íèâàòà íà ñèìâîëà è èíäåêñà.  òîçè ñìèñúë å âàæíî è çàêëþ÷åíèåòî íà Ìàêñ Ìþëåð: “Àçáóêèòå íèêîãà íå ñà èçîáðåòåíè â îáèêíîâåíèÿ ñìèñúë íà äóìàòà — òå ñà îôîðìåíè ïîñòåïåííî è ÷èñòî ôîíåòè÷íèòå àçáóêè âèíàãè ñúäúðæàò ñëåäè îò ðàííèòå èäåîãðàôè÷åñêè è ñèëàáè÷åñêè ôàçè.”2  òîçè àñïåêò ñå óñòàíîâÿâà è ïúðâîòî ôèëîëîãè÷åñêî ñõîäñòâî ìåæäó ãëàãîëèöàòà è áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò — è â äâåòå çâóêîâàòà ñòîéíîñò íà áóêâåíèÿ çíàê å ñòðîãî îïðåäåëåíà è ïîñòîÿííà. Èíäèéñêèÿò ëèíãâèñò Ðàñòîäæè îòáåëÿçâà òîâà êà÷åñòâî íà áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò: “Èäåàëíàòà àçáóêà òðÿáâà äà èìà îïðåäåëåíè çíàöè çà âñåêè çâóê, òàêà ÷å âñè÷êî ïðîèçíåñåíî äà ñå ïèøå òàêà, êàêòî ñå ãîâîðè. Áðàõìèíñêàòà àçáóêà å èäåàëíà â ñìèñúë, ÷å íÿìà ðàçëèêà è äèõîòîìèÿ ìåæäó ãîâîðíà è ïèñìåíà ôîðìà.”3 Òîâà êà÷åñòâî å õàðàêòåðíî è çà ãëàãîëèöàòà, â ÷èåòî íàèìåíîâàíèå ñà èçïúëíåíè èçèñêâàíèÿòà íà äèõîòîìèÿòà — ãëàãîëàòè-ãîâîðÿ. Íàèìåíîâàíèåòî íà ñòàðàòà ñàíñêðèòñêà ïèñìåíîñò ñúùî èìà êîíêðåòíî ðîäîâî çíà÷åíèå. Áðàõìè å äåðèâàò îò êîðåíà “áðèõ” — “áðàõìàòè” — “äâèæà ñå”, ñúñ ñàêðàëíî çíà÷åíèå “äâèæåíèå íà äóõà, äóõîâíî çíàíèå”. Ñúùîòî íàèìåíîâàíèå å áèëî èçïîëçâàíî è çà îçíà÷àâàíå íà êàñòàòà íà ó÷åíèòå è ìúäðåöèòå. Èíòåðåñíî å, ÷å åçèêúò íà ïèñìåíîñòòà áðàõìè íå å íàèìåíîâàí ïî íàðîäà, êîéòî ãî å ãîâîðèë, à å ïîëó÷èë ñîáñòâåíî ñàìîñòîéíî íàèìåíîâàíèå — “ñàíñêðèò”, ñ ïîä÷åðòàíî ñèìâîëè÷íî çíà÷åíèå “ñúâúðøåíî ñúòâîðåí”. Òîé å áèë èçïîëçâàí åäèíñòâåíî îò êàñòàòà íà áðàõìèíèòå, çà ðàçëèêà îò åçèêà “ïðàêðèò” -”íàòóðàëíî ñúòâîðåí”, èçïîëçâàí îò

34

íàðîäà ñ îïðîñòåí âàðèàíò íà áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò. Ñïîðåä åâîëþöèîííèÿ ìîäåë íà Ìàêñ Ìþëåð â îñíîâàòà íà ïúðâè÷íèòå çíàêîâè ñèñòåìè ìîæå ïðÿêî äà ñå îòêðèÿò íåïîñðåäñòâåíî ôîðìîîáðàçóâàùè áåëåçè, äîêàòî â àçáóêèòå îò ïî-íîâî âðåìå, êîãàòî ñå ðàçëàäà åïè÷åñêèÿò ìèòîëîãè÷åí ìîäåë è ñå ñúçäàâàò íîâèòå ðåëèãèè, òàçè âðúçêà å óñëîâíà, ôîðìàòà íà çíàêà å ñèìâîëè÷íà è íåðåïðåçåíòàòèâíà. Çíàêîâàòà ñèñòåìà êàòî öÿëî ñå ÿâÿâà ñòîéíîñò îò îáù ïîðÿäúê, êîÿòî óêàçâà ãåíåòè÷åñêîòî êà÷åñòâî íà ÷îâåøêîòî ïîçíàíèå — íåïðåêúñíàòîñòòà, è òîâà å âàæíî çà íàñòîÿùèÿ àíàëèç. Èñòîðè÷åñêèÿò êîíòèíþèòåò íà Áàëêàíèòå äî ñúçäàâàíå íà ãëàãîëèöàòà å èçêëþ÷èòåëíî èíòåðåñåí ïî îòíîøåíèå íà ïðåäáóêâåíèòå ïàìåòíèöè, ñúäúðæàùè ðàçíîîáðàçèè çíàêîâè ôîðìàöèè. Òå ïðèíàäëåæàò íà ðàçëè÷èè êóëòóðíè Ïëàñòîâå, ïðåäñòàâÿùè áúëãàðñêèòå çåìè êàòî êðúñòîâèùå íà äðåâíè êóëòóðè è öèâèëèçàöèè. Çíàöèòå âúðõó ñúä÷åòî îò ñ. Ãðàäåøíèöà, Âðà÷àíñêî (íà÷àëîòî íà IV õèë. ïð. Õð.), ïðåäñòàâÿò çíàêîâà ôîðìàöèÿ íà åäíà îò ðàííèòå öèâèëèçàöèè ïî íàøèòå çåìè.  ñúïîñòàâêà ñúñ ñëåäâàùèÿ êóëòóðåí ïëàñò — ãëèíåíèÿ ïå÷àò (ïèíòàäåðà) îò ìîãèëàòà íà ñ. Êàðàíîâî (êðàÿò íà IV õèë. ïð. Õð.), ïðåäñòàâÿò åäèí ïîñëåäîâàòåëåí èñòîðè÷åñêè àðåàë íà õàëêîëèòà çàåäíî ñ Õàðàïñêîòî ïèñìî (íà÷àëîòî íà III õèë. ïð. Õð.), îòêðèòî ïî äîëèíàòà íà ðåêà Èíä â êóëòóðíàòà ñèñòåìà íà öèâèëèçàöèÿ îò ïúðâè÷åí òèï — Õàðàïñêàòà. Çàáåëåæèòåëíà è âàæíà å îáùàòà ôóíêöèîíàëíîñò íà òåçè çíàöè — ãëàâíî âúðõó ïå÷àòè (Êàðàíîâî è Õàðàïà) è îò÷àñòè âúðõó ñúä÷åòà (Ãðàäåøíèöà è Õàðàïà). Ïîêàçàòåëåí å ôàêòúò, ÷å íàé-êúñíèÿò îò ñðàâíÿâàíèòå êóëòóðíè Ïëàñòîâå ñúäúðæà ôóíêöèîíàëíèòå ìîäåëè è íà äðóãèòå äâà, êàòî áðîÿò è ðàçíîîáðàçèåòî íà Õàðàïñêèòå ïå÷àòè å óäèâèòåëíî ãîëÿì è çíà÷èòåëåí. Ñúïîñòàâêàòà íà çíàöèòå ïî õàðàêòåð ïðåäñòàâÿ åòàïè íà åäèí è ñúù òèï ïèñìî — ïðåõîäíî, êàòî çíàöèòå îò Ãðàäåøíèöà ñà ñòèëèçèðàíè ãåîìåòðè÷íî, çíàöèòå îò êàðàíîâñêèÿ ïå÷àò ñà ïðåäèìíî ïèêòîãðàôñêè, à â Õàðàïñêàòà çíàêîâà ñèñòåìà ñå íàáëþäàâàò êàêòî îòáåëÿçàíèòå äâà òèïà, òàêà ñúùî è èäåîãðàôñêè çíàöè â îêîëî 300 ãåîìåòðè÷íè âàðèàíòà. Ïî òåõíèêà è íà÷èí íà èçïèñâàíå Õàðàïñêîòî ïèñìî áåëåæè ñõîäñòâî ñ äâà äðóãà ïî-êúñíè ïàìåòíèêà, îòêðèòè ó íàñ — Ðîäîïñêèÿ íàäïèñ è íàäãðîáíèÿ íàäïèñ îò ñ. Êüîëìåí, Øóìåíñêî (VI â. ïð. Õð.). Õàðàêòåðíèÿò íà÷èí íà ïèñàíå áóñòðîôåäîí, òèïè÷åí íå ñàìî çà ïúðâèÿ íàäïèñ íà òðàêèéñêè åçèê, íî è çà ñðåäèçåìíîìîðñêèÿ àðåàë, ñå ÿâÿâà òèïè÷åí è çà Õàðàïà. Âñè÷êè ïîñî÷åíè ïàðàëåëè ãîâîðÿò çà çàáåëåæèòåëíî åâîëþöèîííî ðàçâèòèå íà îáùè òåíäåíöèè â îñíîâíàòà çíàêîâà ñèñòåìà íà öèâèëèçàöèèòå — ïèñìîòî. Âñúùíîñò òîâà çàêëþ÷åíèå òðÿáâà äà

ÀÂÈÒÎÕÎË ñå îòíåñå êúì ïðîáëåìà çà ïðîòîèíäîåâðîïåéñêèÿ åçèê è íåãîâèòå ïúðâè÷íè çíàêîâè ñèñòåìè. Èíòåðåñíî ìÿñòî áèõà çàåëè òå è â êîíòåêñòà íà ïðîáëåìà çà äâèæåíèåòî íà ïðîòîèíäîåâðîïåéñêèÿ åçèê îò çàïàä íà èçòîê, àêî ïðèåìåì èäåÿòà çà ïðîòîèíäîåâðîïåéñêèÿ ïðîèçõîä íà íàñåëåíèåòî íà Áàëêàíèòå: “Òåðèòîðèÿ ïðîòîèíäîåâðîïåéñêîãî ÿçûêà íàõîäèëàñü â öåíòðàëíîé è þãîâîñòî÷íîé Åâðîïå.”4 Îò ïî-êúñåí åòàï — íà÷àëîòî íà íîâàòà ¸ðà, òâúðäå çíà÷èòåëíî ìÿñòî â êîíòåêñòà íà èíòåðåñóâàùèÿ íè ïðîáëåì çàåìà òåçàòà çà ñúùåñòâóâàíåòî íà èíäîïåðñèéñêè êóëòîâè îáåêòè è âÿðâàíèÿ ïî íàøèòå çåìè: “Îò I âåê ïî íàøèòå çåìè ïðîíèêâà è ñå ðàçïðîñòðàíÿâà â Äîëíà Ìèçèÿ, à ñëåä òîâà è â Òðàêèÿ êóëòúò êúì èíäîåâðîïåéñêèÿ áîã Ìèòðà — áîæåñòâî íà íà÷àëíàòà ñâåòëèíà.”5 È îñíîâàòåëíî àâòîðúò Èâàí Àëåêñàíäðîâ ñå ïèòà “äàëè è òàçè ðåëèãèÿ íå å áèëà ïðèäðóæåíà ñ ïèñìî”. Òîçè âúïðîñ å çàêîíîìåðåí íå ñàìî ïî ôîðìàëíî-èñòîðè÷åñêè ïðè÷èíè, íî è ïî ñúùíîñòíî-ãåíåòè÷åñêèÿ õàðàêòåð íà òîçè êóëò. Èñòîðèÿòà ñî÷è, ÷å III-II â. ïð. Õð., ïî âðåìå íà öàðóâàíåòî íà äèíàñòèÿòà íà Àøîêà, ñà íàïðàâåíè ïúðâèòå ïúëíè çàïèñè íà áðàõìèíñêî: ïèñìî íà õèëÿäîëåòíàòà óñòíà òðàäèöèÿ íà Âåäèòå (Ðèãâåäà, ßäæóðâåäà, Ñàìàâåäà è Àòõàðâàâåäà). Ïðåç òàçè åïîõà, êîÿòî ñúâïàäà ñ åëèíèñòè÷åñêàòà, çàïî÷âà íîâ åòàï â ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà áðàõìàíèçìà è áóäèçìà. Çà òîâà ñïîìàãàò è îæèâåíèòå “êîíòàêòà íà Àøîêà ñ Àíòèîõ I, öàð íà Ñèðèÿ (261 -246 ã. ïð. Õð.) è äðóãè åëèíñêè öàðå íà Çàïàäíà Àçèÿ”6. Äðóãà îñåçàòåëíà èíâàçèÿ íà èçòî÷íèòå êóëòóðè íà çàïàä å ñâúðçàíà ñ ïîõîäà íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè (326 ã. ïð. Õð.), êîéòî å îñúùåñòâèë â ñúâðåìåííèÿ ñìèñúë íà äóìàòà êóëòóðåí îáìåí ìåæäó Áàëêàíèòå è Èíäèÿ. Òåçè êóëòóðíè âðúçêè ïî-êúñíî ñå îêàçâàò îòïðàâíà òî÷êà çà ïðåîòêðèâàíå íà çàáðàâåíàòà ïèñìåíîñò áðàõìè. Òîâà ñòàâà ïðåç ìèíàëèÿ âåê ÷ðåç èäåíòèôèöèðàíå íà äâóåçè÷åí íàäïèñ âúðõó äâå ìîíåòè — îò åäíà ñòðàíà, íà ãðúöêè, à îò äðóãà — íà áðàõìè, íà èìåíàòà íà äâàìà ãðúêî-áàêòðèéñêè öàðå — Àãàòîêúë è Ïàíòåëåîí. “Èìåíàòà íà òåçè öàðå ñà áèëè èçïèñàíè ñ ãðúöêè è áðàõìèíñêè áóêâè âúðõó äâåòå ñòðàíè íà ìîíåòèòå. Ëàñåí èäåíòèôèöèðà ïðàâèëíî òåçè áóêâè.”7 Ïî ãåíåòè÷åñêè õàðàêòåð êóëòúò êúì ñâåòëèíàòà å ïðÿêî ñâúðçàí ñúñ ñúùíîñòíèÿ õàðàêòåð íà ÷îâåøêîòî ïîçíàíèå è å åäèí îò íàé-äðåâíèòå ìó ñèìâîëè.  ñåìàíòè÷åí àñïåêò òîâà ñå îáÿñíÿâà îò çíà÷åíèåòî íà äóìàòà êóëòóðà — ïðîèçâîäíà îò êîðåíèòå “êóëò” -ïðèòåãëÿíå, ïî÷èòàíèå, è “ó𔠗 ñëúíöå, ñâåòëèíà. Âòîðè, ïî-êúñåí è èçêëþ÷èòåëíî âàæåí åòàï îò ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà èíäîïåðñèéñêèòå êóëòóðè íà çàïàä å ñâúðçàí ñ ïðàáúëãàðñêîòî íàñëåäñòâî. Íàìåðåíèòå ñòàòóè íà Áóäà ïî áúëãàðñêèòå çåìè, êàêòî è ïðàáúëãàðñêèòå “õðàìîâå” — êàïèùàòà, àíàëîãè÷íè ñ áóäèñòêè îáåêòè çà ïîêëîíåíèå â Àçèÿ, ïîêàçâàò ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà áóäèçúì è ñðåä ïðàáúëãàðèòå. Âë. Ñâèíòèëà ïðàâè ñëåäíîòî çàêëþ÷åíèå: “Õóíîïðîòîáúëãàðèòå-òàíãðèñòè, êîèòî ïðèåìàò áóäèçìà â Öåíòðàëíà Àçèÿ ïðåç I ñòîëåòèå îò í. å., ñà áèëè ïðèíîñèòåëè íà áóäèñòêè êóëòîâè îáåêòè â Åâðîïà.”8 Ñúùåñòâóâàò è åçèêîâè ïîäàòêè çà íàëè÷èåòî íà ïîäîáíà ðåëèãèÿ ó ïðàáúëãàðèòå: “Áóäèçìúò, êîéòî âåðîÿòíî å áèë ðåëèãèÿ íà èçâåñòèè ïðîòîáúëãàðñêè ðîäîâå, å îñòàâèë îïðåäåëåíè ñëåäè è â

òîïîíèìèÿòà íà ñòðàíàòà — â èìåíàòà Ìàäàðà, Âàðíà è Êàâàðíà.”9 Ìàäàðà å ïðîèçâîäíî íà ñàíñêðèòñêèÿ êîðåí “ìàäó”, êîåòî îçíà÷àâà “ìåä, ñëàäúê” è å èäåíòè÷íî ñ èìåòî íà äðåâíèÿ èíäóñêè öåíòúð çà äðàìà — ñåëèùåòî Ìàäóðà â ñåâåðíà Èíäèÿ, êîåòî å áèëî ïîñëåäîâàòåëíî ñâåòèëèùå íà èíäî-ñêèòñêèòå è êóøàíñêè äèíàñòèè, âëàäåëè òåçè çåìè íÿêîëêî ñòîëåòèÿ. Âàðíà è Êàâàðíà ñà ïðîèçâîäíè íà åäèí ñúù êîðåí -”âàðè”, êîåòî îçíà÷àâà “òîïëà âîäà” (îòòóê è âàðÿ, âàð). Èìåíóâàíåòî íà ñåëèùà, ðàçïîëîæåíè äî ãîëÿì âîäåí áàñåéí, âåðîÿòíî íå å áèëî ñàìî ïîðàäè ãåîãðàôñêîòî èì ðàçïîëîæåíèå, íî áèëî ñâúðçàíî è ñ áóäèñòêèÿ êóëò êúì âîäàòà êàòî èçíà÷àëíà, ïðå÷èñòâàùà ñèëà è å àíàëîãè÷íî íà èìåòî íà íàé-ïîïóëÿðíèÿ öåíòúð çà ïîêëîíåíèå â Èíäèÿ — Âàðàíàñè, ðàçïîëîæåí íà áðåãà íà ðåêà Ãàíã. Èçõîæäàéêè îò òåçàòà, ÷å “áóäèçìúò âåðîÿòíî å áèë ðåëèãèÿ íà èçâåñòèè ïðîòîáúëãàðñêè ðîäîâå” è îò ñåìàíòè÷íîòî çíà÷åíèå íà èìåòî Èñïåðèõ, ìîæå äà ñå äîïóñíå, ÷å ïúðâèÿò êõàí å íîñåë áóäèñòêî èìå. Èìåòî Èñïåðèõ ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ïðîèçâîäíî îò ñàíñêðèòñêèÿ êîðåí “èø”, êîåòî îçíà÷àâà “ïðèòåæàâàì, ðúêîâîäÿ” è å èäåíòè÷íî ñ áîæåñòâåíîòî èìå Èøâàðà èëè Èøïàðà — ñúñ ñàêðàëíîòî çíà÷åíèå “âèñøà ñèëà”. Ñðåùà ñå è óñëîæíåíî êàòî Ìàõåøâàðà — “âåëèêà âèñøà ñèëà”, èëè îïðîñòåíî êàòî Øèâà — åäíî îò ãëàâíèòå õèíäó áîæåñòâà, ïîíÿêîãà èçîáðàçÿâàíî ñ õèëÿäà ãëàâè è ðúöå, ñèìâîë íà ñèëàòà è âñåìîãúùåñòâîòî ìó.  ïîòâúðæäåíèå íà ãîðíàòà òåçà òðÿáâà äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å àðõåîëîãèÿòà îòäàâíà äîêàçà, ÷å êóëòóðàòà íà ïðàáúëãàðèòå å íîñèëà ïðåäèìíî èíäîïåðñèéñêè åëåìåíòè è õàðàêòåðèñòèêè. Âñè÷êè òåçè ôàêòè, âçàèìîâðúçêè è îòíîøåíèÿ ñà âàæíè êàòî îñíîâà, âúðõó êîÿòî ñå ðàçâèâà äîàçáó÷íîòî çíàêîâî íàñëåäñòâî ïî íàøèòå çåìè, êîåòî îò ñâîÿ ñòðàíà ïðÿêî è êîñâåíî ïîäãîòâÿ ðåâîëþöèîííèÿ åòàï â ðàçâèòèåòî íà çíàêîâàòà êóëòóðà ïðè ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëèöàòà. “Òàçè íîâà â ñâåòà ïèñìåíîñò å áèëà ñúçäàäåíà òúêìî ïîä âëèÿíèå íà çàâàðåíàòà òóê äðåâíà ïèñìåíà êóëòóðà.”10 Îò íå ïî-ìàëêî çíà÷åíèå å è ñóáåêòèâíèÿò ãåíèé íà Êîíñòàíòèí Êèðèë Ôèëîñîô, ïîêàçàë îáðàçåö íà òâîð÷åñêà ìîù è ïðåöèçíîñò â ïðîíèêâàíåòî è ñèíòåçèðàíåòî íà ðàçíîðîäíè ñòîéíîñòè îò âèñø ïîðÿäúê — ãðàôè÷íè, çâóêîâè è ÷èñëåíè. Ìíîãî ñà ôàêòîðèòå, êîèòî èëþñòðèðàò íåãîâàòà èçêëþ÷èòåëíà åðóäèðàíîñò, íî çà ïîñòèãàíå íà òîâà òâîð÷åñêî ïðîíèêíîâåíèå ïî-îñîáåíà ñòîéíîñò èìàò ñëåäíèòå ìîìåíòè îò ðàçâèòèåòî ìó êàòî ó÷åí. Îáðàçîâàíèåòî, êîåòî ïîëó÷àâà Êèðèë, ñå îòëè÷àâà ñ øèðîòà è çàäúëáî÷åíîñò: “Øèðîêèòå çíàíèÿ, êîèòî ïîëó÷àâà â Ìàãíàóðñêàòà øêîëà, êúäåòî èçó÷àâà ãðàìàòèêà, ãåîìåòðèÿ, Îìèð, äèàëåêòèêà è äðóãè ôèëîñîôñêè íàóêè — ðèòîðèêà, àðèòìåòèêà, àñòðîíîìèÿ, ñëîâåñíîñò è âñè÷êè åëèíñêè èçêóñòâà11, äàâàò âúçìîæíîñò çà âñåñòðàííî ðàçâèòèå íà ñïîñîáíîñòèòå ìó. Åäèí îò ëþáèìèòå ìó ó÷èòåëè áèë Ëúâ Ìàòåìàòèê è òîâà ãîâîðè çà îñîáåí àôèíèòåò êúì ìàòåìàòè÷åñêèòå íàóêè. Äðóã âàæåí àñïåêò íà íåãîâîòî îáðàçîâàíèå å èçãðàæäàíåòî íà ñèíòåç ìåæäó àíòè÷íîñòòà è õðèñòèÿíñòâîòî, êîåòî ïîä÷åðòàâà è àêàä. Ï. Äèíåêîâ: “Ïîêðàé âñåñòðàííèòå íàó÷íè èíòåðåñè è øèðîòà íà çíàíèÿòà ñïåöèàëíî òðÿáâà äà ñå ïîä÷åðòàå ó ó÷èòåëèòå íà Êèðèë èíòåðåñúò êúì àíòè÷íîñòòà. Òîçè èíòåðåñ èçîáùî îòëè÷àâà âèçàíòèéñêàòà êóëòóðà. Âèçàíòèÿ íå ñêúñâà ñ ðàöèîíàëèñ-

35

ÀÂÈÒÎÕÎË òè÷íèòå àíòè÷íè òðàäèöèè, ñèëíî å âëèÿíèåòî íà åëèíèñòè÷íîòî èçêóñòâî, ïîñòîÿííî ñå òúðñè íÿêàêúâ ñèíòåç íà õðèñòèÿíñòâîòî è ôèëîñîôñêèòå èäåè íà àíòè÷íèÿ ñâÿò.”12 Îñîáåíî çíà÷åíèå èìà õàçàðñêàòà ìèñèÿ íà Êèðèë, êúäåòî å âúçìîæíî äà ñå å çàïîçíàë ñ ïðèìåðè îò ïðàáúëãàðñêîòî ðóíè÷åñêî ïèñìî, êàêòî è çàíèìàíèÿòà ìó â Õàëèôàòà. Öåííà èçõîäíà áàçà çà ðàçãëåæäàíèÿ ïðîáëåì å ôàêòúò, ÷å òîé ñå å çàïîçíàë ñ àðàáñêîãî è ñåìèòñêîòî ïèñìî. Âñè÷êè òåçè õàðàêòåðíè ÷åðòè ñå àáñîðáèðàò â óíèêàëíèÿ òâîð÷åñêè ðåçóëòàò íà ôóíäàìåíòàëíîòî ìó äåëî — ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëèöàòà. Ïîçíàâàíåòî íà ñåìèòñêîòî ïèñìî âåðîÿòíî å èçèãðàëî îñîáåíî âàæíà ðîëÿ è ïðè ñúçäàâàíå íà áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò. Ìíîãî åâðîïåéñêè ó÷åíè — Ìàêñ Ìþëåð, Óèëÿì Äæîíñ, Ñòåôåíñîí è äð., ïîääúðæàò òåçàòàòà, ÷å áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò å ñúçäàäåíà íà ñåìèòñêà îñíîâà. Äîêàçàòåëñòâà çà òîâà òå âèæäàò â èäåíòè÷íàòà ïîñîêà íà ïèñàíå â ðàííèÿ åòàï íà ñúçäàâàíåòî íà áðàõìèíñêîòî — îò ëÿâî íà äÿñíî, â ìîíóìåíòàëíèÿ ñòèë è âúçìîæíîñòòà çà âîêàëèçàöèÿ. Äðóãè ó÷åíè, êàòî Àéçúê Òåéëîð, Äåíè è Äèðèíà, òâúðäÿò, ÷å íîâèòå îñîáåíîñòè íà òàçè ïèñìåíîñò ñå äúëæàò íà ãðúöêî âëèÿíèå. Íå îòðè÷àéêè, ÷å ñà âúçìîæíè âëèÿíèÿ è èäåéíè çàåìêè — îñíîâíî íà èäåÿòà çà áóêâåíèÿ çíàê, — èíäèéñêèòå ó÷åíè çàùèòàâàò òåçàòà çà àâòåíòè÷íîñòòà íà áðàõìèíñêàòà àçáóêà è èçâåæäàò îñíîâíàòà è õàðàêòåðíà ÷åðòà -ãåîìåòðè÷íàòà ñòèëèçàöèÿ — îò îðèãèíàëíè ïðîòîèíäèéñêè èçòî÷íèöè, åäèí îò êîèòî -õàðàïñêàòà çíàêîâà ñèñòåìà. Çàáåëåæèòåëíî â òîâà îòíîøåíèå å èçñëåäâàíåòî íà Ä. Ðàñòîäæè, “Ïðîèçõîä íà áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò”. “Èíäèéöèòå îò åïîõàòà íà Ðèãâåäà íå ñàìî ñà ïîçíàâàëè ãåîìåòðèÿòà, íî ñà ÿ èçïîëçâàëè â ìíîãî îáëàñòè, âêëþ÷èòåëíî è â èçêóñòâîòî. Íÿìà ñúìíåíèå, ÷å àêî ãåîìåòðè÷íèòå çíàöè ñà áèëè ãîñïîäñòâàùè ïðåäè ïîÿâàòà íà áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò, òîâà áè ìîãëî äà ïîðîäè è áóêâèòå. Ïîäðîáíîòî ðàçãëåæäàíå íà áðàõìèíñêàòà àçáóêà áè ðàçêðèëî êîëêî áëèçêè ñà òåçè áóêâè äî ôîðìèòå íà êðúãà, åëèïñàòà, òðèúãúëíèêà, úãúëà è êâàäðàòà.”13 Àâòîðúò ïðåäëàãà è äåòàéëíà êëàñèôèêàöèÿ ïî ïîñî÷åíèòå ôîðìàëíè áåëåçè íà öÿëàòà áðàõìèíñêà àçáóêà, ñúñòîÿùà ñå îò çíàöè, ñúçäàäåíè ïðåç VI â. ïð. Õð. (Ïðèëîæåíèÿ 1-4). Êëàñèôèêàöèÿòà å èíòåðåñíà ñ òèïîëîãèÿòà íà çíàöèòå — ãðóïèðàíåòî íà òîëêîâà ðàçíîîáðàçèè âàðèàíòè â òðè îñíîâíè òèïà: I — áóêâè, ïðîèçëèçàùè îò úãüë è òðèúãúëíèê (Ïðèëîæåíèå ¹1); II — áóêâè, ïðîèçëèçàùè îò êðúã è ïîëóêðúã (Ïðèëîæåíèå ¹2); III — áóêâè, ïðîèçëèçàùè îò êâàäðàò è ÷åòèðèúãúëíèê (Ïðèëîæåíèå ¹3). Äàäåíè ñà è âàðèàíòè íà åäèí çíàê, êîèòî â çàâèñèìîñò îò ñòèëà íà ïèñàíå ïîïàäàò â ðàçëè÷èè ãðóïè, íî áåç äà íàðóøàâàò îáùèÿ ñè ãåîìåòðè÷åí âèä. Åòî çàùî òîâà âñúùíîñò ïîòâúðæäàâà îñíîâíàòà òåçà çà ãåîìåòðè÷íàòà ôîðìîîáðàçóâàùà îñíîâà íà àçáó÷íèòå çíàêîâå — íåçàâèñèìî îò ñòèëà, òå “íå èçëèçàò” îò ïîñî÷åíèòå òðè îñíîâíè òèïà. Ñ ïóíêòèð ñà ïîêàçàíè âåðîÿòíèòå âúçìîæíîñòè çà øðèôòîâà âàðèàòèâíîñò, êîèòî ïî ñúùåñòâî ïðîèçòè÷àò è ñà îáóñëîâåíè îò ñúîòâåòíèÿ òèï.  îòäåëíà òàáëèöà ñà ïðåäñòàâåíè áóêâèòå, ïîäðåäåíè â àçáó÷íàòà ñèñòå-

36

ìà è äîïúëíèòåëíà òàáëèöà çà ÷èñëåíèòå ñòîéíîñòè (Ïðèëîæåíèå ¹4). Ïîäðåæäàíåòî íà áóêâèòå â àçáó÷íàòà ñèñòåìà å âúç îñíîâà íà ôîíîëîãè÷åñêèÿ ïðèíöèï è ñúñòàâëÿâà ïåò êëàñà êîíñîíàíòà -ãóòóðàëè, ïàëàòàëè, öåðåáðàëè, äåíòàëè è ëàáèàëè; êëàñ ïîëóâîêàëè; êëàñ âîêàëè è êëàñ ñèáèëàíòè. Êàòî ãðàôè÷íà ñèñòåìà áðàõìèíñêàòà àçáóêà ïðèòåæàâà ñâîÿ êîìïîçèöèîííà öÿëîñò è ñïåöèôèêà: à) íà÷åðòàíèÿòà ñà ïîä÷åðòàíî èçïðàâåíè, äîðè Áþëåð, êîéòî çàùèòàâà òåçàòà çà ñåìèòñêàòà îñíîâà íà áðàõìèíñêèòå áóêâè, ïðåäïîëàãà, ÷å “íàêëîíåíèòå ëèíèè ñà áèëè èçïðàâåíè; õîðèçîíòàëíèòå ëèíèè ñà áèëè ïðåîáðàçóâàíè âúâ âåðòèêàëè è ðàçñòîÿíèåòî ìåæäó äâå ëèíèè å áèëî ïîêðèòî îò åäíà íîâà”14 á) ïðåîáëàäàâàò ïðàâîúãúëíè åëåìåíòè â íà÷åðòàíèÿòà â) ëèïñâà ëèãàòóðåí ùðèõ Ñïîðåä èíäèéñêèÿ ó÷åí Í. Áàòà÷àðèÿ ïðè ñúçäàâàíåòî íà áðàõìèíñêèòå áóêâè å áèë ñïàçåí è ïðèíöèïúò íà ïîðòðåòèðàíå, ñïîðåä êîéòî “íà÷åðòàíèÿòà ïðåäñòàâëÿâàò ãðàôè÷íè êàðòèíè íà ôîðìèòå, êîèòî ñå ïîëó÷àâàò â óñòíàòà êóõèíà ïðè ïðîèçíàñÿíå íà ñúîòâåòíèòå çâóêîâå. Ñàìîáèòíîñòòà íà áðàõìèíñêàòà àçáóêà ëè÷è â ëèïñàòà íà äèõòîìèÿ ìåæäó çâóê è áóêâà: “Áóêâèòå ñà íàïúëíî êëàñèôèöèðàíè è ñå “ñïðàâÿò” îòëè÷íî ñ èçèñêâàíèÿòà íà åçèêà, êîéòî ñà ñúçäàäåíè äà îáñëóæâàò.”16 Âå÷å íå ñå ñïîðè ïî òâúðäåíèåòî, ÷å “ãëàãîëèöàòà ñúäúðæà òðèòå îñíîâíè ñèìâîëà íà õðèñòèÿíñêàòà âÿðà — êðúñòà (õðèñòèÿíñêèÿ ñèìâîë), òðèúãúëíèêà (ñâåòàòà òðîèöà) è êðúãà (ñèìâîë íà áåçêðàéíîñòòà è âñåñèëèåòî íà Áîãà)”17. Êëàñèôèêàöèÿ âúç îñíîâà íà ñúùèòå ôîðìàëíè áåëåçè å ñúçäàäåíà îò Èâ. Ãúëúáîâ çà ãðàôåìèòå çà ãëàñíè, à ãðàôåìèòå çà ñúãëàñíè ñà ðàçïðåäåëíè âúç îñíîâà íà ôîíåòè÷åí ïðèíöèï. Ãðàôåìèòå çà âîêàëè ñà ðàçïðåäåëåíè â òðè ãðóïè: I — ôîðìèðàùà îñíîâà — êðúñò; II — ôîðìèðàùà îñíîâà — òðèúãúëíèê; III — ôîðìèðàùà îñíîâà — äúãà; Òèïîëîãèÿòà ñ ïðåöèçíà, ïðèäðóæåíà ñ òî÷åí àíàëèç íà ñïåöèôè÷íèòå è îáùè åëåìåíòè. Öåííè ñà íàáëþäåíèÿòà çà ñúîòíîøåíèåòî ìåæäó ñòðóêòóðíèòå åëåìåíòè íà ãðàôåìèòå è ñúîòâåòíèòå ôîíåòè÷íè ïðèçíàöè, îò÷èòàíåòî íà ôîíåìàòè÷íèòå îñîáåíîñòè ïðè ñúçäàâàíå íà áóêâèòå. “Îò äðóãà ñòðàíà, ôîíåòè÷íî-àêóñòè÷íàòà áëèçîñò ìåæäó îòäåëíèòå ôîíåìè å íàìåðèëà îòðàæåíèå è âúâ ôîðìàëíàòà áëèçîñò íà ñúîòâåòíèòå áóêâè. Òîâà ñå äîëàâÿ îò ïðúâ ïîãëåä ïðè çíàöèòå çà íîñîâêèòå — äÿñíàòà ïîëîâèíà íà èåí, îí, åí å åäíàêâà è òúêìî òîçè îáù åëåìåíò î÷åâèäíî å ñëóæèë çà îáîçíà÷àâàíå íà îáùèÿ çà ñúîòâåòíèòå ôîíåìè íàçàëåí õàðàêòåð.”18 Íÿêîè îñíîâíè ñúïîñòàâêè âîäÿò äî èíòåðåñíè èçâîäè çà ôîíåòè÷íàòà îñíîâà íà ãðàôè÷íèòå âàðèàíòè è çàñòúïíèöèòå íà ñúîòâåòíèòå ôîíåìè: “... ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà Ù â ãîðíàòà ñè ÷àñò íåñúìíåíî âúçïðîèçâåæäà òî÷íî ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà Ø, äîêàòî êîëåëöåòî â äîëíàòà è ÷àñò å åëåìåíò îò áóêâàòà (÷).  òîçè ñëó÷àé ãëàãîëè÷åñêîòî Ù î÷åâèäíî ïðåäñòàâëÿâà ëèãàòóðà îò äâåòå áóêâè è ùå å èìàëî ñëåäîâàòåëíî ñòîéíîñò (ø÷), ò. å. òîâà ñú÷åòàíèå êàòî ñúîòâåòñòâèå íà ïðàñëàâÿíñêîòî “TI” å áèëî õàðàêòåðíî çà ãîâîðà, ëåãíàë â îñíîâàòà íà Êèðèëî-Ìåòîäèåâèÿ êíèæîâåí åçèê.”19 Âñúùíîñò êàêòî âîêàëèòå, òàêà è êîíñîíàíòèòå ìîãàò

ÀÂÈÒÎÕÎË

37

ÀÂÈÒÎÕÎË äà áúäàò ãðóïèðàíè ïî ôîðìàëíè áåëåçè â êëàñèôèêàöèÿ ñúñ ñëåäíîòî ðàçïðåäåëåíèå (Ïðèëîæåíèå ¹ 5): I ãðóïà — áóêâè ñ îñíîâåí êîíñòðóêòèâåí åëåìåíò — êðúñò, úãúë/êâàäðàò; II ãðóïà — áóêâè ñ îñíîâåí êîíñòðóêòèâåí åëåìåíò — òðèúãúëíèê; III ãðóïà — áóêâè ñ îñíîâåí êîíñòðóêòèâåí åëåìåíò — êðúã, åëèïñà. Îñâåí ïîñî÷åíèòå ïî Èâ. Ãúëúáîâ ïðèìåðè, êîèòî ïðåäñòàâÿò âçàèìîîáóñëîâåíîñòòà ìåæäó ôîíåìíèÿ è ãðàôåìíèÿ ñúñòàâ íà áóêâèòå (íîñîâêèòå è Ø è Ù), ïðè ïîñî÷åíàòà òèïîëîãèÿ ñå ïðîÿâÿâàò è ñëåäíèòå ñëó÷àè íà òàêàâà âðúçêà: 1. Ãðàôåìèòå çà êîíñîíàíòà ñà îáåäèíåíè ïî îñíîâíèÿ äèôåðåíöèàëåí ïðèçíàê çâó÷íîñò — áåççâó÷íîñò è âñÿêà îïîçèöèîííà äâîéêà ïîïàäà â åäíà è ñúùà ãðóïà — òðè äâîéêè ñà â I ãðóïà è îñòàíàëèòå — â III. 2. Èíòåðåñíî å âòîðè÷íîòî îáðàçóâàíå íà çíàêà çà (ÎÓ) ­ îò äâåòå ãëàãîëè÷åñêè áóêâè çà (Î), êîåòî ïðîèçòè÷à îò íàëè÷èåòî íà ôîíåìàòà (Î) â íåãîâèÿ ñúñòàâ. Îò äðóãà ñòðàíà, òîçè çíàê ïðåäñòàâëÿâà òî÷íî ñòîéíîñòòà íà èíäîåâðîïåéñêîòî äúëãî (Î), êîåòî âëèçà â ñúñòàâà íà èíäîåâðîïåéñêèÿ äèôòîíã (OU) (ñðâ. Áðóãìàí, Ò. I). Òîâà äàâà ïðåäñòàâà çà íàìàëÿâàíå íà êâàíòèòåòà íà èíäîåâðîïåéñêèÿ äèôòîíã â ñúîòâåòíèÿ ñò. áúëãàðñêè, êàòî â ñëó÷àÿ òîçè ïðîöåñ ïðîäúëæàâà äî ìîíîôòîíãèçèðàíåòî ìó â (Ó). 3. Íàëè÷èåòî íà âåêòîðíè âàðèàíòè çà îáîçíà÷àâàíå íà (Â) è (Ë) ñúùî íîñè çàêîäèðàíàòà ôîíåòè÷íà èíôîðìàöèÿ çà ïúðâîíà÷àëíàòà ôîíåòè÷íî-àêóñòè÷íà áëèçîñò ìåæäó òåçè ôîíåìè. „ ÈÅ „L“ ­ ìåêî ñå å îòëè÷àâàëî îò òâúðäîòî, êîåòî å áèëî íåêîíñîíàíòíî, çâó÷àùî ïî÷òè êàòî äèôòîíãà „AU“. 20 Âòîðè÷íîòî  å ñúùî çàñòúïíèê à äèôòîíã ñ ïîäîáåí ôîíåòè÷åí ñúñòàâ, ñð. Áðóãìàí ­ „duo-dva“. Ïîêàçàòåëåí àíàëîã íà òîçè ôîíåòè÷åí ñúñòàâ íà „Ë“ è „Â“ äàâà ñàíñêðèòñêèÿò åçèê, êúäåòî òåçè çâóêîâå çàåäíî ñ „JA“ è „×À“ èìàò ñòîéíîñò íà ïîëóâîêàëè. „Ïîëóâîêàëèòå ñà íàðå÷åíè òàêà, çàùîòî ñà ïîäîáíè ïî çâó÷åíå íà ñú÷åòàíèå îò äâå ãëàñíè (äèôòîíã). Ñúùèÿò ãëàñåæ íà „Ë“ å çàïàçåí è â åäèí íåêíèæîâåí èçãîâîð â áúëãàðñêèÿ åçèê ­ ñðâ. (ïóà÷à âì. ïëà÷à). Îò èçëîæåíèòå ñðàâíåíèÿ ìîæå äà ñå äîïóñíå, ÷å çâó÷åíåòî íà „Ë“ è „Â“ å èìàëî àíàëîãè÷íà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò, áëèçêà äî ñòîéíîñòòà íà äèôòîíã (AU. OU) â ãîâîðà, ëåãíàë â îñíîâàòà íà Êèðèëî-Ìåòîäèåâèÿ åçèê.  îáù ãðàôè÷åí ïëàí ãëàãîëèöàòà å èçäúðæàíà êàòî åäèííà, ãåîìåòðè÷åñêè ñòèëèðèçèðàíà êîìïîçèöèÿ, çà êîåòî äîïðèíàñÿò: 1) áàëàíñèðàíåòî íà îñíîâíèòå ôîðìîîáðàçóâàùè åëåìåíòè ­ úãëîâèäíèòå íà÷åðòàíèÿ ñå ñúîòíàñÿò ðàâíîñòîéíî ïî áðîé íà åëèïñîâèäíèòå, à òðèúãúëíèòå ñà îêîëî 2/4 îò òÿõ. 2) äîïúëíèòåëíèòå åëåìåíòè èìàò îñìèñëåíî ïëàñòè÷åñêî ðåøåíèå, êàòî ñà íîñèòåëè íå ñàìî íà îðíàìåíòàëíî, íî è íà ñìèñëîðàçëè÷èòåëíî çíà÷åíèå. 3) ïîñòèãíàòà å îáëèêîâà ÷åðòà íà ãðàôè÷íàòà ñèñòåìà, ÷ðåç ñòàíäàðòèçàöèÿ íà òàêà íàðå÷åíàòà ïåòëèöà, êîÿ-

38

òî èìà íå ñàìî îðíàìåíòàëíî, íî è äèàêòðè÷íî çíà÷åíèå. „Ïåòëèöàòà ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî íàé-õàðàêòåðíèÿ çàêîíîâ êîìïîíåíò îò ãëàãîëè÷åñêàòà ãðàôèêà ­ â èíâåíòàðà íà íèêîÿ äðóãà ïèñìåíîñò òÿ íå ñå ñðåùà ñ òàêàâà ÷åñòîòà, íèòî ïúê èãðàå òîëêîâà ãîëÿìà ðîëÿ ïðè èçãðàæäàíå íà áóêâåíèòå êîíñòðóêöèè êàòî òÿõíà îñíîâíà ñúñòàâêà.“23 Èíòåðåñíî çíà÷åíèå äîáèâà ôàêòúò, ÷å òîâà å ñòàð åñòåòè÷åñêè ïîõâàò ïðè ñúçäàâàíå íà ãðàôè÷åñêè çíàöè. Ñ òàêàâà ñåìèîëîãè÷åñêà ñòîéíîñò òîé ñå íàáëþäàâà îùå â Õàðàïñêèòå èíèöèàëè: „Ãðàíèöèòå íà ãåîìåòðè÷íèòå ôèãóðè ñ ëèíèÿ èëè òî÷êóâàí êðúã ñà çàáåëåæèòåëíè è òå ñà èíêðóñòèðàíè âúðõó ñëîíîâà êîñò èëè âúðõó äâóëèöåâà êîñòåíà ïëî÷à.“23 Ï. Èë÷åâ èçòúêâà è äðóãè ãàðôè÷åñêè îñîáåíîñòè íà ãëàãîëèöàòà, êîèòî óäèâèòåëíî ñúâïàäàò ñ èçòúêíàòèòå ïîãîðå îñîáåíîñòè íà áðàõìèíñêàòà àçáóêà: „Êàòî ñëåäñòâèå îò ïîñî÷åíèòå êèíåìàòè÷íè îãðàíè÷åíèÿ ïðè íà÷åðòàâàíåòî íà îñíîâíèÿ ñòðóêòóðåí åëåìåíò â Ã. (ãëàãîëèöàòà) ìîãàò äà ñå ðàçãëåæäàò òàêèâà íåéíè îñîáåíîñòè êàòî: à) îáùàòà èçïðàâåíîñò íà ãëàãîëè÷åñêèòå áóêâè; á) ãîëÿìàòà áëèçîñò íà ïðåîáëàäàâàùèÿ áðîé úãëè, êîèòî ñå ñðåùàò òóê äî 90; â) ëèïñàòà íà ëèãàòóðåí ùðèõ, êîéòî äà ñúåäèíÿâà äâå ñúñåäíè áóêâè.“24  òîçè ñëó÷àé áè áèëî ïðîäóêòèâíî ñðàâíèòåëíîòî èçñëåäâàíå íà ïîñî÷åíèòå „êèíåìàòè÷íè îãðàíè÷åíèÿ“ (äúëæèíà íà ÷åðòèöàòà è ïîñîêà íà èçïèñâàíåòî) ñ åëåìåíòèòå íà íàðå÷åíèÿ îò Áþëêåð „ïåäàíòè÷åí ôîðìàëèçúì“ íà áðàõìèíñêàòà àçáóêà â ðúêîïèñè íà äâåòå ãðàôèêè. Òóê ñàìî ùå „ìàðêèðàìå“ ñðàâíèòåëíàòà ïðåäñòàâà ÷ðåç èçâîäèòå íà äâàìàòà öèòèðàíè àâòîðè. „Ìàëêàòà äúëæèíà íà ÷åðòèöàòà îïðåäåëÿ íÿêîè îò íàé-âàæíèòå ãðàôè÷íè îñîáåíîñòè íà ãëàãîëè÷åñêèòå çíà-

ÀÂÈÒÎÕÎË êîâå: à) ïî-ãîëåìèÿ áðîé íà ÷åðòèöèòå â ñúñòàâà íà îòäåëíàòà áóêâà; á) îòíîñèòåëíàòà ñëîæíîñò íà ðèñóíêàòà è âúòðå â áóêâåíîòî ïîëå; â) õîðèçîíòàëíàòà äâóñúñòàâíîñò (äâóåòàæíîñò) íà ïî÷òè âñè÷êè ãëàãîëè÷åñêè çíàêîâå; ã) ïîÿâàòà íà òðåòà ëèíèÿ â ãëàãîëëè÷åñêèÿ ðåä ­ ñðåäíàòà ðåäîâà îñ; ä) ðàçìåðà íà ïåòëèöàòà, êîÿòî íèêîãà íå äîêîñâà åäíîâðåìåííî ãîðíàòà è äîëíà ðåäîâà ëèíèÿ; å) ëèïñàòà íà ïðåñè÷àùè ñå ÷åðòè âúòðå â áóêâåíîòî ïîëå.“25 „Ïîâå÷åòî îò áðàõìèíñêèòå çíàêîâå ñà ñúñòàâåíè îò âåðòèêàëíè ëèíèè ñ äîïúëíåíèÿ â äîëíàòà ÷àñò, ïîíÿêîãà è â ãîðíàòà, íî ðÿäêî ïî ñðåäàòà. Äîïúëíåíèå íèêîãà íå ìîæå äà áúäå ïðèáàâåíî ñàìî â ãîðíàòà ÷àñò.  ïîâå÷åòî ñëó÷àè ãîðíàòà ÷àñò íà áóêâèòå çàâúðøâà ñ âåðòèêàëíè ëèíèè, íî ïîíÿêîãà ñúäúðæà è êúñè õîðèçîíòàëíè ÷åðòèöè. Çàêðúãëåíè ëèíèè â ãîðíèÿ êðàé íà úãëîâèäíèòå çíàêîâå, îáúðíàòè íàäîëó, ñà ðÿäêîñò.  „ÌÀ“ è åäíà ôîðìà „ËÍÀ“ äâå ëèíèè ñà îáúðíàòè íàãîðå. Ãîðíàòà ÷àñò íèêîãà íå ïðåäñòàâÿ íÿêîëêî úãúëà, ðàçïîëîæåíè â åäíî îáùî ðàìî, ñ âåðòèêàëíè èëè íàêëîíåíè íàäîëó ëèíèè, ñ òðèúãúëíè èëè êðúãîâè íà÷åðòàíèÿ ñ âèñÿùè ëèíèè.“26 Íàé-çíà÷èòåëíàòà ïðèëèêà ìåæäó ãëàãîëèöàòà è áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò å òÿõíàòà îáùà àðõèòèïîâà îñíîâà ­ ãåîìåòðè÷åñêàòà ñòðóêòóðà. „Âåäè÷åñêèòå àðèéöè (îò åïîõàòà íà Ðèãâåäà) íå ñàìî ñà ïîçíàâàëè ãåîìåòðèÿòà, íî ñúùî ñà ÿ ïîëçâàëè â ìíîãî îáëàñòè, âêëþ÷èòåëíî â èçêóñòâîòî ­ ïðèëàãàíåòî íà ìàòåìàòè÷åñêèòå çíàíèÿ â ðåëèãèîçíèÿ æèâîò, â æåðòâîïðèíîøåíèÿòà, ðèòóàëèòå è â êîíñòðóêöèÿòà íà îëòàðè, êàïèùà è äð. Ãåîìåòðèÿòà êàòî íàóêà å áèëà èçðàáîòåíà â Èíäèÿ îò èíäóñèòå, îò âåäè÷åñêèòå ïðàâèëà, ñâúðçàíè ñ êîíñòðóêöèÿòà íà æåðòâåíèòå îëòàðè, êîåòî å ñïåöèàëíî ñïîìåíàòî â Ðèãâåäà. Ïàê òàì ñå ñðåùàò êîíêðåòíè ïðèìåðè çà ãåîìåòðè÷íè ïîíÿòèÿ, êàòî îêðúæíîñò (æàðèäõèõ), ïîâúðõíîñò íà òðèúãúëíèê (òðèáóãà), êàêòî çà îòíîøåíèå íà îáèêîëêàòà íà êðúãà êúì íåãîâèÿ äèàìåòúð (òðèòà)“. Ïî ïîäîáåí íà÷èí: „Ïèòàãîðåéñêàòà øêîëà å çíàåë, ÷å ôåíîìåíàëíèÿò ñâÿò (ñâåòà íà ÿâëåíèÿòà, âèäèìèÿ ñâÿò) íàé-äîáðå ìîæå äà ñå ðàçáåðå, êàòî ñå ïðîíèêíå â ñèñòåìàòà îò ÷èñòè ìîäåëè èëè îò ãåîìåòðè÷åñêè ôîðìè. Êîãàòî ïèòàãîðåéöèòå ñà èçñëåäâàëè ðåàëíîñòòà ÷ðåç ãåîìåòðè÷åñêè ìåòàôîðè, òå âñúùíîñò ñà ñòîÿëè ñúâñåì áëèçî äî ñúâðåìåííàòà íàóêà. Ñúùåâðåìåííî ïîíÿòèå çà åíåðãèéíî ïîëå êîðåñïîíäèðà ñ äðåâíàòà òåîðèÿ çà âñåëåíàòà êàòî ãåîìåòðè÷åñêà õàðìîíè÷íà ñèñòåìà. Áåðòðàí Ðúñåë âèæäà äúëáîêàòà ñòîéíîñò íà ïèòàãîðåéñêàòà òåîðèÿ çà ÷èñëàòà âúâ âðúçêà ñ ìàòåðèÿòà. „Òîâà, êîåòî íèå âúçïðèåìàìå êàòî ðàçëè÷íè êà÷åñòâà íà ìàòåðèÿòà, êàçâà òîé, ñà âñúùíîñò ðàçëè÷èÿ â ÷åñòîòàòà.“ Ïëàòîí å ôîðìóëèðàë òîçè âúçãëåä â ñâîÿòà ñåíòåíöèÿ, ÷å: „Ãåîìåòðèÿòà è ÷èñëàòà ñà íàé-ðåäóöèðàíèÿò è íàéñúùåñòâåí è òî÷íî ïîðàäè òîâà èäåàëåí ôèëîñîôñêè åçèê.“ Îò àðõèòèïîâàòà îáùà îñíîâà íà äâåòå ïèñìåíîñòè ñå èçâåæäà íèâîòî íà òåõíèÿ ðåëèãèîçåí ñèìâîëèçúì, êîåòî ïîêàçâà ïúðâè÷íàòà èäåíòèôèêàöèÿ íà ðåëèãèîçíèòå âÿðâàíèÿ â èíäîåâðîïåéñêàòà êóëòóðà êàòî öÿëî ­ îôîðìÿéêè ñâîÿ „ñåìåéíà“ èäåíòè÷íîñò ïî ïîäîáèå íà åçèöèòå, íà êîèòî ñëóæàò. Êðúñòúò å ñèìâîë íà õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ è ïîðàäè òîâà ìîíîãðàì íà Õðèñòîñ. Åäíî îò íàé-ðàííèòå ìó çíà-

÷åíèÿ ñèìâîëèçèðà êëþ÷à íà æèâîòà â êîïòñêîòî õðèñòèÿíñòâî. Òîçè ñèìâîëèçúì êîðåñïîíäèðà ñúñ çíà÷åíèåòî íà êðúñòà â õàðàïñêàòà êóëòóðà, êúäåòî ïîäîáåí ñîëàðåí çíàê ïðåäñòàâÿ ñëúíöåòî êàòî èçòî÷íèê íà ñèìâîë íà æèâîòà. Ðàçëè÷íèòå âèäîâå ãåîìåòðè÷íè ìîäåëè è íàé-âå÷å êðúñòúò çàåìàò îñíîâàòà íà ìíîãî îò ìàëêèòå ïå÷àòè, íàìåðåíè â Õàðàïà. Òðèúãúëíèêúò, êàòî ñèìâîë íà Ñâåòàòà Òðîèöà â õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ ­ Áîã Îòåö, Áîã Ñèí è Ñâåò Äóõ, èìà ñúùîòî çíà÷åíèå â áðàõìèíñêàòà ðåëèãèÿ, ïðåäñòàâÿéêè òðèåäèííñòâîòî íà âúðõîâíèòå áîæåñòâà ­ Áðàìà, Âèøíó è Øèâà. Âúâ âåäè÷åñêî âðåìå òîé ïðåäñòàâëÿâà ñúùî è ñâåòàòà Òðîèöà íà ñâåùåíèòå êíèãè íà ìúäðîñòà ­ ïúðâèòå íàïèñàíè êíèãè â ñâåòà ­ òðèòå Âåäè ­ Ðèãâåäà, ßäæóðâåäà è Ñàìàâåäà. ×åòâúðòàòà Âåäà ­ Àðõàðâàâåäà, å áèëà âêëþ÷åíà ïî-êúñíî â ñèñòåìàòà íà Âåäàíòà, áåç äà íàðóøàâà åäèíñòâîòî íà ïúðâè÷íàòà Òðîèöà. Òîçè ñèìâîëèçúì ïðè äâåòå êóëòóðè å áèë àñîöèèðàí ñúñ ñïåöèàëíî çíà÷åíèå íà ÷èñëîòî òðè ­ â õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ ÷èñëîòî òðè èãðàå âàæíà ðîëÿ, êîÿòî å ñúùàòà è â áðàõìàíèçìà ­ ÷óäåñàòà ñòàâàò â ðàìêèòå íà òðè äåíà è ÷èñëîòî òðè çàòâàðÿ òðàíñöåäåíòàëíàòà ðåàëíîñò (èçòî÷íèê íà ÷óäåñàòà).  Õàðàïñêàòà êóëòóðà òðèúãúëíèêúò å åäèí îò ÷åñòî èçïîëçâàíèòå çíàöè, êàòî äâà òðèúãúëíèêà ïðåäñòàâëÿâàò ìúæêàòà è æåíñêàòà îñíîâà íà æèâîòà. Êðúãúò, êàòî ðåëèãèîçåí ñèìâîë, å èäåíòè÷åí â õðèñòèÿíñòâîòî è áðàõìàíèçìà. Òîé å çíàêúò íà Âñåñèëíèÿ Áîã è ñúâúðøåíñòâîòî íà Áîæåñòâåíàòà ñèëà. Òîé îñâåí òîâà ñå å ïðèåìàë êàòî ñúâúðøåíà ôîðìà. Òàêà íàðå÷åíàòà êðúãîâà ÷àêðà ñå å ñìÿòàëî, ÷å ñå âúðòè íà ïîêàçàëåöà íà Áîã Âèøíó è å ðúêîâîäåëà ñúäáàòà íà ñìúðòíèòå.  õàðàïñêà-

39

ÀÂÈÒÎÕÎË òà êóëòóðà êðúãúò ôóíêöèîíèðà êàòî èíèöèàëíà áóêâà.  íàé-ñòàðàòà õèíäó-ïèñìåíîñò ñðåä èäåîãðàôñêèòå èíèöèàëè òî÷êóâàíèÿò êðúã å ñðåä íàé-÷åñòî ñðåùàíèòå êîíâåíöèîíàëíè ñèìâîëè, íàìåðåíè èçïèñàíè âúðõó ïðåäìåòè.  òîçè àñïåêò êðúãúò, êàòî çíàê ñ äâîåí ïðîèçõîä ­ îò ïðàêòèêàòà è ñèìâîëèçìà, ­ å çíàê îò âèñø ïîðÿäúê è îòáåëÿçâà ïðåìèíàâàíåòî íà èäåîãðàôñêè ñèìâîëèçúì êúì èíèöèàëè. Ñúùèÿò õàðàêòåð êðúãúò ïðîÿâÿâà è â ãëàãîëèöàòà ­ òî å ãëàâíèÿò ôîðìàòèâåí åëåìåíò è â ñúùîòî âðåìå íàé-÷åñòî ñðåùàíèÿò äåêîðàòèâåí åëåìåíò, íàðå÷åí „ïåòëèöà“. Ïî-íàòàòúøíîòî ñåãìåíòèðàíå íà ðåëèãèîçíèÿ ñèìâîëèçúì äîâåæäà äî íèâîòî íà ðåëèãèîçíàòà ïðîòîòèïíà èäåÿ (Ïðèëîæåíèå ­ 6).  ãëàãîëèöàòà ñå ÿâÿâàò òðè çíàêà è äâà âàðèàíòà íà ïðîòîòèïíè ðåëèãèîçíè èäåè. Íàé-âàæíèÿò å òðîéíàòà ïîÿâà íà çíàêà íà Áîãèíÿòà Ìàéêà, êîåòî îòíîâî ïîä÷åðòàâà çíà÷èìîñòòà íà Ñâåòàòà Òðîèöà. Òîâà å çàáåëåæèòåëíî, çàùîòî ïðîèçõîäúò íà òîçè çíàê ïðåäõîæäà õðèñòèÿíñêèÿ êàíîí è, îò åäíà ñòðàíà, å ñâèäåòåëñòâî çà íåïðåêúñíàòèÿ êîíòíþèòåò íà èíäîåâðîïåéñêàòà ñèñòåìà îò âÿðâàíèÿ è, îò äðóãà ñðàíà, å äîêàçàòåëñòâî çà çíà÷èòåëíàòà äóõîâíà ñâîáîäà íà àâòîðà.  îðèãèíàëíèÿ ñè âèä òîçè çíàê ïðåäñòàâÿ áóêâàòà „Ä“ ­ â îáúðíàòà ïîçèöèÿ òîé ïðåäñòàâÿ áóêâàòà „Â“ è â îðèãèíàëíà ïîçèöèÿ, íî ñâúðçàí â äîëíàòà ÷àñò ­ áóêâàòà „Ë“. Êàêòî ïîñî÷èõìå, òîçè çíàê ïðåäñòàâÿ Ñâåòàòà Òðîèöà è íàøåòî ïðåäïîëîæåíèå å, ÷å â íåãîâàòà îðèãèíàëíà ïîçèöèÿ òîé ïðåäñòàâÿ Ìèíàëîòî è Áîã Îòåö, â îáúðíàòà ïîçèöèÿ ­ Áúäåùåòî è Ñâåòèÿ Äóõ, è â ñâúðçàíà ôîðìà ïðåäñòàâÿ Íàñòîÿùåòî è Áîã Ñèí. Ïåòëèöàòà, èëè ìàëêèòå êðúãîâå â êðàÿ íà çíàêîâåòå, èì ïðèäàâà îïðåäåëåí ãåîìåòðè÷åí õàðàêòåð (ñëåä êàòî ñå èç÷åðïè ïðåäñòàâåíàòà îò îñíîâíèòå çíàöè âúçìîæíîñò). Çíàêúò íà áóêâàòà „Î“ å èäåíòè÷åí ñ îñíîâíèÿ ñèìâîë íà âðåìåòî, êîéòî ïîêàçâà îñíîâíîòî îòìåðâàíå íà âðåìåòî, äåí è íîù, ïðåäñòàâåíè â òÿõíîòî åäèíñòâî ­ åäíà ïúëíà îðáèòà íà Çåìÿòà. Çíàêúò çà áóêâàòà „À“, êîéòî å íàé-âàæåí â ãëàãîëèöàòà, å èäåíòè÷åí ñúñ çíàêà çà îñíîâíèòå åíåðãèè ­ Äóõúò íà Ìàòåðèÿòà, è ïîäñêàçâà òÿõíàòà ñâåùåíà âçàèìîâðúçêà.  ñåìèîòè÷åí àñïåêò òåçè òðè çíàêà ñà ìîäåëè çà ïîëèñåìàíòè÷íàòà ñòðóêòóðà êàòî ðåçóëòàò îò ðàçâèòèåòî íà íåùî çíà÷èòåëíî, êîåòî Óìáåðòî Åêî îïðåäåëÿ êàòî „ãðàäåéòèä êîíòèíóà“. Ñåìàíòè÷íàòà ñòðóêòóðà ïðîäúëæàâà äà ñå ðàçâèâà, ïîíåæå âúâ âñè÷êèòå ñè âàðèàíòè òÿ ïðåäñòàâÿ çíàê, „êîéòî èìà ñïåöèôè÷íà ôóíêöèÿ“. Âúòðåøíàòà âçàèìîâðúçêà íà ôóíêöèîíàëíèÿ è ïîëèñåìàíòè÷íèÿ õàðàêòåð å íàèñòèíà óñëîæíåíà, òúé êàòî òîâà å è „ïåðïåòóàë êîíòèíóà“. Íà ñúâðåìåíåí åçèê òîâà ñà „ðàäèêàëíè“ íîâîñòè, êîèòî Ó. Åêî îïðåäåëÿ êàòî ñúçäàâàíå íà êîä. Êàòî çàêëþ÷åíèå ìîæåì äà êàæåì, ÷å ÷àñ îò ñòðóêòóðíîòî çíà÷åíèå íà ãëàãîëèöàòà å êîäîâà ñèñòåìà îò èñòîðè÷åñêè ðàçâèòè ðåëèãèîçíè èäåè, îòëè÷àâàùè ðåëèãèîçíàòà èäåíòè÷íîñò íà ïðàáúëãàðèòå. Ïîäîáíà ñèíêðåòè÷íîñò íà ñòðóêòóðèòå â ãëàãîëèöàòà íå å ñëó÷àéíà èëè ñòðàííà çà íåéíèÿ àâòîð. Ôàêòúò, ÷å ãëàãîëèöàòà å ñúòâîðåíà íåïîñðåäñòâåíî ñëåä Èêîíîêëàçìà, êîãàòî õðèñòèÿíñêîòî âèçóàëíî òâîð÷åñòâî ïðàâè ñâîÿòà íàé-ïðåöèçíà è çà-

40

äúëáî÷åíà „ðåâèçèÿ“, èìåííî íà íèâî „ñèìâîë“, òóê èìà âàæíî çíà÷åíèå. Êèðèë, êîéòî ñå å áîðèë ñðåùó Èêîíîêëàçìà, â ñúùîòî âðåìå å áèë ïðîäóêò íà òàçè åïîõà è â ñâîÿ èíòåëåêòóàëåí òâîð÷åñêè àêò âúçñòàíîâÿâà åäíà òâúðäå íåïîïóëÿðíà ðàííà ôîðìà íà õðèñòèÿíñêîòî èçêóñòâî ­ „êóëò áåç îáðàç“ ­ âúçðîäåíà îò àíòè÷íîñòòà íà Êîíñòàíòèí I. Òóê ñå âêëþ÷âàò è Õðèñòîãðàìàòà è êîäîâèòå ïîåòè÷íè ôîðìè íà Ïóáëèé Îïòàòèé. Òîçè âèä òâîð÷åñòâî ïðè Êèðèë ïîñòèãà ñâîÿòà âèñøà åìàíàöèÿ, òúé êàòî å ðàçðàáîòåíî êàòî öÿëîñòíà óíèâåðñèàëíî çíà÷èìà ñèñòåìà îò îïðåäåëåíè ôóíêöèè è ïîäîáíî íà äðóãè èñòîðè÷åñêè ïàðàäîêñè, èìåííî ñëåä íàé-òåæêàòà çà èçêóñòâîòî êðèçà ­ Èêîíîêëàçìà, õðèñòèÿíñêèÿò òâîð÷åñêè ãåíèé äîñòèãà ñâîÿ âðúõ. Êîãàòî èçñëåäâàìå äâåòå àçáóêè îò ÷èñòî ôèãóðàòèâåí àñïåêò, ùå íàìåðèì ïîðàçèòåëíî ñõîäíè çíàöè. Ãëàãîëè÷åñêèòå çíàöè çà ðàçëè÷íè áóêâè ñà èäåíòè÷íè ñ 10 çíàêà îò áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò ­ áðîÿò íà èäåíòè÷íèòå çíàöè å áëèçúê, íî âñå ïàê ïî-ãîëÿì îò òîçè ìåæäó ñòàðîóíãàðñêîòî ïèñìî è áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò 8 = 8 (ñòàðîóíãàðñêîòî ïèñìî è âàðèàíò íà ïðàáúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà çíàêîâà ñèñòåìà) (Ïðèëîæåíèå ­ 7). ­ Ãëàãîëè÷åñêèÿò çíàê çà „À“ å èäåíòè÷åí ñúñ çíàêà çà „ÊÀ“ â áðàõìè; ­ çíàêúò çà ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà „Ê“ å èäåíòè÷åí ñ áóêâàòà çà „ÄÀ“ â áðàõìè; ­ Çíàêúò çà „Ã“ îò ãëàãîëèöàòà è çíàêúò çà „À“ â áðàõìè èìàò èäåíòè÷åí ñòðóêòóðåí åëåìåíò è ãëàãîëè÷åñêèÿò çíàê èìà õàðàêòåðíèÿ çà ãëàãîëèöàòà ìàëúê êðúã, íàðå÷åí „ïåòëèöà“;

ÀÂÈÒÎÕÎË ­ Ñúùàòà ñòðóêòóðà ïëþñ ãëàãîëè÷åñèêÿ ìàëúê êðúã ñå çàáåëÿçâàò ïðè ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà „Å“ è áóêâàòà „ÌÀ“ â áðàõìè; ­ Îñíîâíèÿò åëåìåíò íà ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà „Í“ å èäåíòè÷åí ñ áóêâàòà „ÃÀ“ â áðàõìè, êàòî îòíîâî å ãëàãîëè÷åñêèÿò ìàëúê êðúã; ­ Ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà „Ô“ å èäåíòè÷íà ñ áóêâàòà „×À“ â áðàõìè; ­ Ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà „ß“ è áóêâàòà „ÒÕÀ“ â áðàõìè ñà êîíñòðóèðàíè ñ èäåíòè÷åí îñíîâåí åëåìåíò; ­ Ãëàãîëè÷åñêèÿò çíàê „Ï“ è çíàêúò „Ó“ â áðàõìè ñúùî ñúäúðæàò èäåíòè÷åí ôîðìèðàù åëåìåíò. Âñè÷êè ñðàâíåíè çíàöè èìàò ðàçëè÷íà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò è òîâà ñðàâíåíèå èçêëþ÷âà ôîíîëîãè÷åñêà òèïîëîãèÿ. Òîâà å ñðàâíåíèå íà ãðàôè÷åñêî íèâî. Íà òàçè îñíîâà ìîæåì äà ïðèåìåì õèïîòåçàòà, ÷å Êîíñòàíòèí Êèðèë Ôèëîñîô å èìàë èíòåãðàëíî ïîçíàíèå çà áðàõìèíñêàòà ïèñìåíîñò è çà èíäîåâðîïåéñêîòî ôèãóðàëíî èçêóñòâî. Íà åìïèðè÷íî íèâî òåçè ïàðàëåëè ìîãàò äà ñå ïðèåìàò êàòî åñòåñòâåíî ïîñòèãíàòè ñâúðçàíè ðåçóëòàòè, ïîâëèÿíè îò èäåíòè÷íàòà ôîðìèðàùà áàçà íà äâåòå ñèñòåìè. Äðóãàòà âúçìîæíîñò å òîé ïðÿêî äà å èçõîæäàë ïðè ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëèöàòà îò ïðàáúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà çíàêîâà ñèñòåìà, êîÿòî òîé íåñúìíåíî å ïîçíàâàë îò Áúëãàðèÿ è Õàçàðèÿ. À âúçìîæíî å è ãåíèÿò íà Êîíñòàíòèí Êèðèë Ôèëîñîô äà å ñú÷åòàë ïîñî÷åíèòå ïîçíàíèÿ è åäèí ñþáëèìåí ðåçóëòàò ­ ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëèöàòà. Òîâà å ïðåäïîëîæåíèå, êîåòî òóê å åäíà ìàíèôåñòàöèÿ íà òîâà, êîåòî Íîàì ×îìñêè íàðè÷à „áèîëîãè÷åñêè ôóíäàìåíò íà ëèíãâèñòè÷íèòå âúçìîæíîñòè“, â êîéòî „îòêðèâàíåòî è ïðåäñòàâÿíåòî íà ñðîäíè ïðèðîäíè ìåõàíèçìè å äúëáîêî åìïèðè÷åí ïðîöåñ, êîéòî âîäè äî óíèâåðñàëíà ãðàìàòèêà“.27 Ïîñëåäíîòî äîêàçàòåëñòâî çà òàçè óíèâåðñàëíîñò å äåìîíñòðèðàíî íà íèâîòî íà àðõèòèïîâèÿ ñèìâîëèçúì íà ôóíäàìåíòàëíèòå ãåîìåòðè÷íè ôèãóðè. Âå÷å êàçàõìå, ÷å ãåîìåòðèÿòà å íàé-êðàòêèÿò è ïîðàäè òîâà íàé-ñúâúðøåíèÿò ôèëîñîôñêè åçèê. Çà äà âèäèì êàê òîé äåéñòâà, íåêà ðàçãëåäàìå óíèâåðñàëíèòå õàðàêòåðèñòèêè íà ãåîìåòðè÷íèòå ôèãóðè, ïîñëóæèëè çà îñíîâà íà ñðàâíÿâàíèòå ïèñìîâíîñòè. Êðúñòúò ïðåäñòàâëÿâà ñêðèòîòî êîñìè÷åñêî åäèíñòâî è ïîðàäè òîâà å âúçïðèåò êàòî ïåðôåêòíà ôîðìà ­ ôîðìàòà íà ôîðìèòå. Åëåìåíòúò å è åòåð. Îò ãëåäíà òî÷êà íà ôåíîìåíàëíèÿ ñâÿò òîé ïðåäñòàâëÿâà íåâèäèìîòî (Î) ­ íóëàòà, êîÿòî å íàïúëíî àáñòðàêòíà ñúùíîñò. Íî áèäåéêè òàêàâà ñúùíîñò, êðúãúò (íóëàòà) ñëóæè êàòî èäåàëíà ôèëîñîôñêà ïðåäñòàâà çà òðàíñöåäåíòàëíèÿ âàêóóì, èëè èçïúëíåíèÿ ñúñ çíà÷åíèå âàêóóì.  ñàíñêðèò (Î) îçíà÷àâà Øóíà ­ êîñìè÷åñêàòà ïðàçíîòà, è òîâà âèíàãè å áèëî ôóíäàìåíòàëíà ôèëîñîôñêà êîíöåïöèÿ íà èíäîåâðîåéöèòå. Çà ñúæàëåíèå â ñúâðåìåííèÿ åâðîïåéñêè ñâÿò òîçè çíàê èäâà ïðåç ëàòèíñêîòî „×èôðà“, îçíà÷àâàùî „íèùî“. Íå å íóæíî äà ñå îáÿñíÿâà, ÷å „íèùî“ å ðàçëè÷íà èäåÿ îò „ïðàçíîòà“ è â ðåçóëòàò íà òîâà „ðàçâèòèå“ ìîæåì äà áúäåì ñâèäåòåëè ñåãà íà äóõîâíèÿ íèõèëèçúì â Åâðîïà è îáðàòèìèÿ ìàòåðèàëåí íèõèëèçúì â Èíäèÿ. Ñúâðåìåííîòî ðàçâèòèå íà ôèçèêàòà îáà÷å äàâà íàäåæäè, êàòî ïðèåìà, ÷å êâàíòîâàòà ðåàëíîñò âêëþ÷âà êâàíòîâ âàêóóì ­ êàòî „÷ó-

äåñíî ÿäðî íà ïîòåíöèàëíà ñèëà“. Ïî òîçè íà÷èí íèå ñå âðúùàìå êúì ïúðâîíà÷àëíàòà èäåÿ çà èçïúëíåíàòà ñúñ çíà÷åíèå ïðàçíîòà íà êîñìè÷åñêèÿ ðåä, êîÿòî ïðèåìà öåëèÿ êîñìîñ êàòî åäíî öÿëî. Êðúãúò, îãðàíè÷åí äî òî÷êà, ïðåäñòàâëÿâà ÿäðîòî íà èäåÿòà çà êîñìîñà, êîÿòî íà ñàíñêðèò å íàðå÷åíà Áèíäó. Çâóêîâàòà ôîðìà íà Áèíäó, èëè åäèíñòâîòî, å ÎÓÌ è íåãîâèòå âèáðàöèè ñå ïðåäñòàâÿò êàòî ìíîãî êðúãîâå. Òðèúãúëíèêúò ïðåäñòàâÿ ìåæäèííàòà ðåàëíîñò. Åëåìåíòúò å îãúí. Òîâà å ïîñðåäíèêúò ìåæäó âèäèìèÿ è íåâèäèìèÿ ñâÿò. Òðèúãúëíèêúò å ñèìâîë íà ôèëîñîôñêàòà êîíöåïöèÿ çà óíèâåðñàëíèÿ ÷îâåê, ñúñòàâåí îò òðè åëåìåíòà, â ñàíñêðèò ­ Ñàò (íåïîäâèæíî ñúùåñòâî), ×èò (ñèëà íà ñúçíàíèåòî) è Àíàíäà (áëàæåñòâî, ïúëíî ùàñòèå). Îòòàì è òðèúãúëíèêúò â äâå ïîçèöèè ­ ñ âúðõà íàãîðå è ñ âúðõà íàäîëó ­ æåíàòà è ìúæúò, ïîñðåäíèöèòå íà òðàíñöåäåíòíàòà ðåàëíîñò âúâ âèäèìàòà ðåàëíîñò. Âúâ âðúçêà ñ êâàíòîâàòà ðåàëíîñò òîé ïðåäñòàâëÿâà âòîðèÿ åëåìåíò íà òàçè ðåàëíîñò ­ Âúëíèòå. Êâàäðàòúò ïðåäñòàâÿ ôåíîìåíàëíèÿ ñâÿò. Çàòîâà òîé ñå íàðè÷à îùå „âèäèìèÿò êðú㓠èëè „åäèíñòâîòî óðàâíîâåñåíî“. Åëåìåíòúò å çåìÿ. Ïðåäñòàâÿ ÷åòèðèòå îñíîâíè ïîñîêè. Òàêà òîé ïðàâè ïðîñòðàíñòâîòî ðàçáèðàåìî. Êàòî ôîðìèðàí îò äâå äâîéêè íàïúëíî åäíàêâè ñðåùóïîëîæíè ëèíåàðíè åëåìåíòè, ãðàôè÷íî, êâàäðàòúò îñúùåñòâÿâà îïèñàíèåòî íà êîñìè÷åñêàòà ïðèðîäà. Ïðè ðåöèïðî÷íî ëèíåàðíî êðúñòîñâàíå íà êâàäðàòà íèå ìîæåì äà îòêðèåì õàðàêòåðèñòèêèòå íà êðúñòà. Êðúñòúò å ãðàôè÷åí ñèìâîë íà ìóëòèïëèöèðàíåòî. „Êîãàòî êðúñòîñâàìå âåðòèêàëíà ñ õîðèçîíòàëíà ëèíèÿ, íàðè÷àìå òîâà ëèíåàðíî äâèæåíèå, ïîíåæå òî ñúçäàâà êâàäðàòà.“ Òîçè ïðèíöèï ìîæå äà ñå òðàíñôîðìèðà ìåòàôîðè÷íî ïðè ïðåñè÷àíåòî íà âñè÷êî ïðîòèâîïîëîæíî êàòî ìúæêîòî è æåíñêîòî, êîåòî ñúçäàâà èíäèâèäóàëíîòî ñúùåñòâî, ïðåñè÷àíåòî íà òúìíèíàòà è ñâåòëèíàòà, êîåòî ñúçäàâà îñåçàåìàòà ôîðìà èëè ïðåñè÷àíåòî íà ìàòåðèÿòà è äóõà, êîåòî ñúçäàâà ñàìèÿ æèâîò. Ïîðàäè âñè÷êî òîâà êðúñòúò å ãðàôåìà è íà „Àêøúò Ïðèíñèïúë“, êîåòî êâàäðàòúò ïðåäñòàâÿ ñúâúðøåíî. Ïðåäñòàâÿéêè Çåìÿòà, êâàäðàòúò ñèìâîëèçèðà îãðàíè÷åíîòî ñúùåñòâóâàíå íà òîâà, êîåòî å ðîäåíî â ïðèðîäàòà.  êâàíòîâàòà ðåàëíîñò òîé ïðåäñòàâÿ ÷àñòèöèòå ­ îãðàíè÷åíàòà ìàòåðèÿ. Òîâà íè äàâà öÿëîñòíà êàðòèíà íà êîñìè÷åñêèÿ ðåä, êúäåòî „îáåêòèâíîòî ñúçíàíèå ìîæå äà ñå âúçïðèåìå êàòî íàìàëåíà ñêîðîñò íà êîñìè÷åñêîòî ñúçíàíèå.“ Íî âñè÷êî òîâà ïîäñêàçâà, ÷å çà äà ñå âúçïðèåìå çàâúðøåíàòà êàðòèíà íà êîñìîñà, „÷îâåê íå òðÿáâà äà áúäå ïîãúëíàò îò ïîðåäèöàòà îò îãðàíè÷åíè ðàìêè íà îñåçàåìèòå îáåêò, à ùå òðÿáâà äà ñå êîíöåíòðèðà âúðõó òîâà êàê íåîãðàíè÷åíîòî å èçðàçåíî îò îãðàíè÷åíîòî“.34 Èíäèéöèòå íàðè÷àò òîâà „Ñèëà íà Êîíöåíòðàöèÿòà“ ­ Òàïàñ, ãðúöêèÿò ôèëîñîô Õåðàêëèò ãî íàðè÷à „Íèøêàòà íà Ñêîðïèîíà“ è âúâ âñè÷êî òîâà Ïèòàãîð å âèäÿë „Ïðè÷èíàòà çà Æèâîòà“. Æèâîòúò â îãðàíè÷åíîòî òÿëî èìà çà öåë îòêðèâàíåòî è äåìîíñòðèðàíåòî íà ñòâðúõåñòåñòâåíîòî ñúùåñòâóâàíå â îãðàíè÷åíèåòî.

Áåëåæêè 1 Umberto Eko. S theory of Semiotics, 1979, p. 178.

41

ÀÂÈÒÎÕÎË 2 Max Müler. Sanskrit grammar. 1985, p. 3. 3 Naresh Rastogi. Origin of Brahmi script. 1980, p. 15. 4 A. Ñàâ÷åíêî. Ñðàâíèòåëüíàÿ ãðàììàòèêà èíäîåâðîïåéñêèõ ÿçûêîâ. Ì., 1980. 5 È. Àëåêñàíäðîâ. Áúëãàðñêîòî ïèñìî è ñðåäíîâåêîâíèÿò Èçòîê. Ñ., 1986. 6 Ashim Roy, N. Gidwani. A dictionary of Indology. 1983, vol. 1. p. 132. 7 Op. cit., p. 63. 8. Studies in Indo-Asian art and culture. 1980. Vol. 6, p. 56. 9 Op. cit., p. 63. 10. È. Àëåêñàíäðîâ. Áúëãàðñêîòî ïèñìî è ñðåäíîâåêîâíèÿò Èçòîê. Ñ., 1986. 11 Êîíñòàíòèí Êèðèë ­ Ôèëîñîô. Þáèëååí ñáîðíèê. 1969, ñ. 20. 12 Ïàê òàì, ñ. 21. 13 Naresh Rastogl. Origin of Brahmi script. p. 102-103. 14 Op. cit., p. 33. 15 Harendra Bhattacharyya. Language and script of ancient India. p. 125. 16 Naresh Rastogi. Origin of Brahmi script. 1980, p. 14. 17 Journal of the indian centre for Bulgarian studies. 1986, vol. 3, p. 4. 18 È â. Ãúëúáîâ. Ñòàðîáúëãàðñêè åçèê ñ óâîä â ñëàâÿíñêîòî åçèêîçíàíèå. Ñ., 1980, ñ. 45. 19 Ïàê òàì, ñ. 49. 20 Karl Brugmann. Comparative grammar of indo-germanic languages. 1972, vol. 5, p. 280. 21 Kaka Saheb. The Nagari alphabet. 1961, p. 8. 22 Êèðèëî-ìåòîäèåâñêà åíöèêëîïåäèÿ. 1985, Ò. I, ñ. 499. 23 Mahadevan Eraatham. Indus Script. 1977, p. 9. 24 Êèðèëî-ìåòîäèåâñêà åíöèêëîïåäèÿ. 1985, Ò. I, ñ. 494. 25 Ïàê òàì, ñ. 494. 26 Naresh Rastogi. Origin of Brahmi script, 1980, p. 25. 27 Noam Chomsky. Rules and Representations. 1986, p. 205-206. Ëèòåðàòóðà 1 Èâàí Àëåêñàíäðîâ. Áúëãàðñêîòî ïèñìî è ñðåäíîâåêîâíèÿò èç-

42

òîê. Ñ., 1986. 2 Èâàí Ãúëúáîâ. Ñòàðîáúëãàðñêè åçèê ñ óâîä â ñëàâÿíñêîòî åçèêîçíàíèå. Ñ., 1980. 3. À. Ìåäüíöåâà, Ê. Ïîïêîíñòàíòèíîâ. Íàäïèñè èç êðóãëîé öåðêâè â Ïðåñëàâå. Ñ., 1984. 4. Êèðèëî.ìåòîäèåâñêà åíöèêëîïåäèÿ. Ñ., 1985, Ò.I. 5. Êîíñòàíòèí Êèðèë ­ Ôèëîñîô. Þáèëååí ñáîðíèê ïî ñëó÷àé 1100 ãîäèíè îò ñìúðòòà ìó. Ñ., 1969. 6. Áúëãàðñêèÿò åçèê ­ åçèê íà 13-âåêîâíà äúðæàâà. Ñ., 1981. 7. Ñòîÿí Ñòîÿíîâ, Ìèðîñëàâ ßíàêèåâ. Ñòàðîáúëãàðñêè åçèê, òåêñòîâå è ðå÷íèê. Ñ., 1976. 8. Áåíüî Öîíåâ. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêèÿ åçèê. Ñ., 1984. 9. Äàðà Èâàíîâà Ìèð÷åâà. Âúïðîñè íà áúëãàðñêèÿ êíèæîâåí åçèê äî Âúçðàæäàíåòî. Ñ., 1987. 10. Ñúïîñòàâèòåëíî åçèêîçíàíèå, 1987. ­ 5. 11. Åçèê è ëèòåðàòóðà. 1972, ­ ÕÕVII. 12. Karl Brugmann. Comparative grammar of indo-germanic languages. Vol. 1-5. Varanasi. 1972. 13. A. L. Bashan. A cultural history of India. Oxford University Press. 15. Noam Chomsky. Rules and Representations. Great Britain, 1986. 16. Naresh Rastogi. Origin of Brahmi script. Varanasi, 1980. 17. Srimanarayana Murty. An introduction to sanskrit linguistics. Delhi, 1984. 18. Max Müler. Sanskrit grammar, New Delhi, 1985. 19 Mahadevah Eravatham. Indus Script. New Delhi, 1985. 20. Studies in Indo-Arian art and cultura. Editor Lokesh Candra. Vol. 6, New Delhi, 1980. 21. Harendra Bhatacharia. Language and script of ancient India. Calcuta, 1959. 22. Kaka Saheb. The Nagari alphabet. New Delhi, 1961. 23. Sarin Deshi.Simbols and manifestations of Indian art. Bombay. 24. Dicrot, Todorov. Encyclopedic dictionary of the sciences of languages. Oxford, 1979. 25. A. Kumar, R.Gudwani, A dictonary of Indology. Vol. 1-4,New Delhi, 1983. 26. A dictionary of the sacred myths. Great Britain.

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÐÅËÈÃÈßÒÀ ÍÀ ÂÑÅËÅÍÀÒÀ ­ ÍÅÁÅÑÍÀÒÀ ÂßÐÀ ÄÈÌÈÒÚÐ ÒÀÁÀÊÎÂ

 ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò ñëåäâàùèòå ðåäîâå ñà ðàçìèøëåíèÿ âúðõó, è ñâîáîäíî ïðåäàâàíå íà, íÿêîëêî ñòðàíèöè îò òðóäà íà Òà÷î Òàíå⠄Áúëãàðñêîòî âåçìî è Èçòîêúò ­ Îáåäèíåíèå íà ãëàâà ñåäìà çà ÅËÁÅÒÈÖÀÒÀ“, ïóáëèêóâàíî â ñïèñàíèå „Èçâåñòèå íà Áúëãàðñêàòà îðäà“ (áð. 4, 5 è 6, 1941 ã.). Ïðèáàâÿì ïîäõîäÿùè ñïîðåä ìåí âúçãëåäè, îòðàçÿâàùè ñúáèòèÿ ñëåä 1941 ­ ãîäèíàòà, ïðåç êîÿòî èçëåçå íà áÿë ñâÿò òàçè ÷àñò îò Òà÷î-Òàíåâèÿ ìîíóìåíòàëåí òðóä „Das Ornament „Die Elbetiza“ (In: Jahrbuch fur prähistorische und ethnographische Kunst. Berlin, Band 1516, 1942). Äîñëîâíèòå ïðåïèñè îò èçëîæåíèÿòà ìó ñà ñúîòâåòíî îòáåëÿçàíè. Îò ïðåäè íÿêîëêî äåñåòèëåòèÿ íàñàì âèæäàìå çàðàæäàíåòî íà åêîëîãè÷åñêè äâèæåíèÿ, êàòî „ÇÅËÅÍ ÌÈГ (GREEN PEACE) è äðóãè ïîäîáíè, êîèòî ñå ñòðåìÿò äà ñúáóäÿò â ÷îâåøêîòî ñúçíàíèå ïî÷òè êúì è çàùèòà íà ïðèðîäàòà. Îùå îò äðåâíè âðåìåíà òåçè ñòîéíîñòè áÿõà è ïðîäúëæàâàò äà áúäàò äíåñ ïî ñâîÿòà ñúùíîñò íåáåñíàòà âÿðà íà èñòèíñêèòå áúëãàðè ­ ðåëèãèÿòà íà âñåëåíàòà1. Êîñìîëîãè÷åñêà è àñòðîëîãè÷åñêà ðåëèãèÿ å îáîæàâàíåòî íà öÿëàòà ïðèðîäà, ÷èÿòî ãëàâíà òåæåñò ïàäà âúðõó àñòðîíîìè÷åñêèòå ÿâëåíèÿ, êîèòî äåéñòâèòåëíî ñà ïîðàçÿâàëè ÷îâåøêèÿ äóõ. Êîãàòî òåçè ÿâëåíèÿ ñå îòíàñÿò çà çâåçäèòå, äíåñ îáèêíîâåíî ñå îïðåäåëÿ êàòî „êèòàéñêà àñòðîëîãèÿ“, äîêàòî íà Çàïàäà å èçâåñòíà ïðîñòî êàòî „àñòðîëîãèÿ“. Äðåâíàòà õàëäåéñêà àñòðîíîìèÿ èìàëà çà öåë âúç îñíîâà íà ñõåìàòè÷íè ñúîòíîøåíèÿ ìåæäó íåáåñíèòå òåëà äà ðàçãàäàâà áúäåùàòà ñúäáà íà ÷îâåêà, íàðîäà èëè äîðè íà èçâåñòíî íà÷èíàíèå. Òàêà ñå ñúñòàâÿõà ñúîòâåòíè õîðîñêîïè, çà äà ñå âäèãíå çàâåñàòà íà íåèçáåæíîòî áúäåùå, êîåòî ïðåäñòàâëÿâà ïðîÿâëåíèå. Ñúäáàòà, îò êîåòî âñúùíîñò íÿìà ïúò çà îòñòúïëåíèå, íèòî çà ïðîìÿíà.  ðåëèãèÿòà íà âñåëåíàòà ­ íåáåñíàòà âÿðà íå ñòàâà âúïðîñ äà ñå îïðåäåëÿ èëè ïðîìåíÿ íåèçáåæíàòà ñúäáà, íî äà ñå ïîòúðñè è óñòàíîâè õàðìîíèÿòà è ñèìåòðèÿòà ìåæäó Íåáåòî è Çåìÿòà. Íåùàòà íå ìîãàò äà ñå „ðåäÿò“ ïðîòèâíî íà íåáåñíèòå íîðìè, çàùîòî òîãàâà ùå ïðîèçëÿçàò ãîëåìè íåóðåäèöè â ðàçëè÷íèòå ïîëåòà íà ïðèðîäíèòå ïðîÿâè. Ïîíà÷àëî â òàçè àñòðîëîãèÿ ñìèñúëúò íà „êàê å“ çàìåñòâà „êàê íåìèíóåìî ùå áúäå“. Òÿ íå òúðñè ñàìî îòêðèâàíå íà áúäåùåòî, à óêàçàíèå çà õàðìîíè÷íèÿ ðåä âúâ âñåëåíàòà è â äóøàòà íà ÷îâåêà. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å íåáåñíàòà âÿðà å ðåëèãèÿ, ó÷åíèå, ÷åðïåùè ñâîèòå îñíîâíè íà÷àëà îò çàêîíèòå íà ïðèðîäàòà, îò çàêîíèòå íà âñåëåíàòà, îò òîâà, êîåòî ñìå íàâèêíàëè äà íàðè÷àìå àñòðîëîãèÿ. Òóê ñâîáîäàòà îò áåçèçõîäíîòî áúäåùå, îò íåèçáåæíàòà Ñúäáà, íèå ìîæåì äà ïî÷óâñòâàìå âúâ âñÿêà ïðîÿâà íà íåáåñíàòà âÿðà. Èçðàçåíî ñ äóìè, ÷åòåì òîâà â èçäÿëàíèòå âúðõó êàìúê óéãóðñêè íàäïèñè â Îðõîí, âúòðåøíà Àçèÿ: „...Î, òúé ñèíüî Íåáå! Íå ñúùåñòâóâà íèùî, íå îá-

ãúðíàòî îò Òåáå è íèùî íå çàêðèëÿíî îò Òåáå. Òîãàâà, êîãàòî Íåáåòî è ÷îâåêúò ñà â õàðìîíèÿ ïîìåæäó ñè, òîãàâà Âñåëåíàòà ñòàâà åäíà âåëèêà öÿëîñò, â êîÿòî âñÿêàêâà ðàçëèêà îòïàäà è èç÷åçâà...“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà ÷àñò îò èçëîæåíèå ­ 218 íà ñ. 69). „Îñíîâàòà íà Íåáåñíàòà Âÿðà ïîçâîëÿâà áåç÷èñëåíè âúçìîæíîñòè íà ñúîòíîøåíèÿ, íà âëèÿíèÿ, à òîâà èçêëþ÷âà åäèíèÿ åäèíñòâåí „ïðàâîâåðåí“ è äîãìàòè÷åí ïúò, âîäåù êúì åäíà åäèíñòâåíà ïðåäîïðåäåëåíà ñúäáà.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà ÷àñò îò èçëîæåíèå ­ 219 íà ñ. 69). Âúçìîæíîñòèòå çà êîñìè÷åñêà õàðìîíèÿ ñå òúðñÿò â Íåáåñíàòà Âÿðà ÷ðåç èçêëþ÷èòåëíàòà ëþáîâ êúì ïðèðîäàòà ­ íåùî, êîåòî ÿâíî îòñúñòâà â çàïàäíèòå ðåëèãèè. Äîêàòî „ìîäåðíèÿò“ ÷îâåê å êîíäèñèîíèðàí äà òúðñè â ïðèðîäàòà ñàìî åäèí äåêîð è ñàìî åäíî óòèëèòàðíî ñðåäñòâî. Íåáåñíàòà Âÿðà òúðñè ÷ðåç ïðèðîäàòà âúçäèãàíåòî íà ÷îâåêà êúì Âñåëåííàòà õàðìîíèÿ êàòî íóæåí ñòàäèé îò ðàçâèòèåòî íà ÷îâåøêèÿ äóõ.2 Äîêàòî „ìîäåðíèÿò ÷îâåê“ å ñêåïòèê è òúðñè äà çàáðàâè ñåáå ñè â ñâîèòå çàíèìàíèÿ è óìîïîñòðîåíèÿ, Íåáåñíàòà Âÿðà äàâà öÿëîñòíèÿ äóõ, çäðàâèÿ ðåàëåí óñåò êúì äåéñòâèòåëíîñòòà è êúì âåëèêàòà ïîåçèÿ íà Âñåëåíàòà, êúì êîèòî âñåêè ìèã îò ñúùåñòâóâàíèåòî ïðèîáùàâà ÷îâåêà. Îñíîâíèòå íà÷àëà íà Íåáåñíàòà Âÿëà ñà àñòðîíîìè÷åñêè è êîñìîëîãè÷íè. Íåáåñíàòà Âÿðà, êîÿòî å ïðîíèêíàëà òàêà äúëáîêî â áúëãàðñêèòå íàðîäíè âÿðâàíèÿ, íà êîèòî îò ïîçèöèÿòà íà õðèñòèÿíñòâîòî ïðåíåáðåæèòåëíî å äàäåíî îïðåäåëåíèåòî „ñóåâåðèå“, òúðñè âñåëåííîòî åäèíñòâî è õàðìîíèÿ è ãî íàèìåíóâà Òàíãðà, âúðõîâíîòî Áîæåñòâî. Ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà òîçè òåîíèì å çàñâèäåòåëñòâàíî îùå îò âðåìåíà, çà êîèòî ïèñìåíèòå äàííè ñà îñêúäíè.  Òèáåò, íà îêîëî 120 êì ñåâåðíî îò ñòîëèöàòà Ëõàñà, ñå íàìèðà åäíî îò íàé-ãîëåìèòå òèáåòñêè åçåðà ­ ÒåíãðèÍîð. Òîâà èìå äàòèðà îò íÿêîëêî õèëÿäîëåòèÿ ïðåäè íàøàòà åðà. Ôîðìàòà „Òåíãðè“ íàìèðàìå òàì, êúäåòî Íåáåñíàòà Âÿðà ïðîíèêâà.  Êèòàé å ïðèäîáèëà ïðîçâèùåòî „Ò’èåí“, ðàâíîçíà÷íî íà „Âñåëåíà“. Ïîñîêàòà íà áúëãàðñêèÿ çíàê çà Òàíãðà/Òåíãðè/Ғèåí e ãåîãðàôñêè ñâúðçàíà ñúñ çâåçäà, êúäåòî ñå òúðñè âåëèêîòî åäèíñòâî, ñèìâîëúò íà íåáåñíàòà è çåìíàòà õàðìîíèÿ ­ îòïðàâíà òî÷êà íà ñâðúõåñòåñòâåíà öÿëîñò íà âñåëåíàòà. Òîâà òúðñåíå å áåçñïèðíî è áåçêðàéíî, òúé êàòî òî å ñúùíîñòòà íà Èñòèíàòà. Òîãàâà, êîãàòî òúðñåíåòî å ñïðÿíî, ÷îâåøêàòà äóøà å ñêîâàíà â äîãìè è òåçè äîãìè ñå ïðîÿâÿâàò â òàêà íàðå÷åíèòå ðåëèãèè íà êíèãàòà3, êàêòî è â ðåä ó÷åíèÿ è èäåîëîãèè, êîèòî âúçïèðàò âúçõîäà íà ÷îâåøêàòà äóøà êúì Âñåëåííà õàðìîíèÿ. Íà òîçè âúçõîä êúì ñèìâîëè÷íàòà „çâåçäà“ íà âñåëåííàòà õàðìîíèÿ Íåáåñíàòà Âÿðà äàâà èìåòî Òàíãðà4. Îñâåí „èïñèëîíà“ ñ äâåòå óñïîðåäíè õàñòè ó áúëãàðèòå ïðèäàâàò îáðàçíîñò íà ñâîÿòà Íåáåñíà âÿðà è ÷ðåç Åëáåòèöàòà, øåâèöàòà, çà êîÿòî å ïîäõîäÿù òåðìèíúò „îòâîðåíà êíèãà“ è êîÿòî å èçâúíðåäíî ìíîãî ðàçïðîñòðàíå-

43

ÀÂÈÒÎÕÎË íà â íàðîäíèòå íîñèè è äðóãè òâîðáè íà áúëãàðñêîòî èçêóñòâî. Òîâà èçêóñòâî å âñåîáùî ïðèçíàòî êàòî óíèêàëíî è âäúõíîâÿâàùî èçêóñòâî â ïîâå÷åòî îò ñòðàíèòå íà íàøàòà ïëàíåòà. òàçè óíèêàëíîñò ñå íàìèðà ñúùî â ðèòúìà íà áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìóçèêà, êîÿòî íå å íèùî äðóãî, îñâåí ðèòìè÷íîòî òúðñåíå íà „ñâðúõåñòåñòâåíàòà“ çà ÷îâåêà öÿëîñò íà Âñåëåíàòà. Êîñìè÷åñêèÿò ðèòúì, ñ êîéòî ñå çàïîçíàâàìå ÷ðåç ìóçèêàòà, áè áèë çàãóáåí çà „ìîäåðíèÿ“ ÷îâåê, àêî áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìóçèêà íå çàëèâàøå ïëàíåòàòà ñúñ ñâîÿòà „íåîáè÷àéíîñò“ è èñêðè íà íàäåæäà. Íåñëó÷àéíî çàïàäíàòà ïðåñà íàïîñëåäúê èçðàçè òàçè ñòîéíîñò ñ äóìèòå: „... Òðàäèöèÿòà íà áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìóçèêà ñå çàðîäè â ïðåäåëèòå íà Àëòàé è ïîäíîæèÿòà íà ïëàíèíñêàòà âåðèãà Ғèåí-Øàí (êèòàéñêîòî íàèìåíîâàíèå íà ïëàíèíàòà Òàíãðè-Òàã èëè Âñåëåííàòà ïëàíåòà). Ìèñòåðèîçíîñòòà íà òîçè ðèòúì èìà ñâîèòå êîðåíè â ïåñíè è íàïåâè, îòïðàâÿíè êúì Òàíãðà ­ âúðõîâíîòî Áîæåñòâî íà áúëãàðèòå. Õèëÿäè ãîäèíè ïî-êúñíî áúëãàðñêàòà ìóçèêàëíà òðàäèöèÿ ñå ñëèâà õàðìîíè÷íî ñ ìóçèêàëíàòà âèðòóîçíîñò íà òðàêèòå, ÷èéòî áîã íà ìóçèêàòà ­ Îðôåé, å èìàë ñâîèòå îëòàðè â ðîäîïñêàòà ïëàíèíñêà âåðèãà íà äíåøíà Áúëãàðèÿ...“ „Áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìóçèêà, êîÿòî ìîæå áè å åäèí îò íàé-ãîëåìèòå ÷óäåñà, íàìèðàùè ñå â Åâðîïà, ñúñ ñâîèòå áåç÷èñëåíè ðèòìè è ðàçíîîáðàçíè ëàäîâå ïðåäëàãà â ðèòìè÷íî îòíîøåíèå óäèâèòåëíè óñïîðåäèöè ñ òåçè äðåâíè äàëåêîèçòî÷íè àñòðîíîìè÷åñêè ðèòìè. Íàøàòà ïåñåí, ñúñ ñâîÿ èçöÿëî àçèàòñêè îáëèê, å ïîâëèÿëà äúëáîêî è îñíîâíî íà ìóçèêàëíîòî òâîð÷åñòâî íà ñúñåäíèòå íè íàðîäè è â òîâà îòíîøåíèå íàïðèìåð íå ìîæå äà ñå ïðàâè ðàçãðàíè÷åíèå ìåæäó áúëãàðñêàòà è ðóìúíñêàòà íàðîäíà ìóçèêà. Îáà÷å ãúðöèòå è ñúðáèòå, âúïðåêè ÷å â ïðîäúëæåíèå íà ïîâå÷å îò õèëÿäîëåòèå æèâåÿò â íàé-áëèçúê åòíè÷åñêè äîïèð ñ áúëãàðèòå, íå óñïÿâàò íàïúëíî äîáðå äà óñâîÿò ñëîæíèòå ðèòìè íà áúëãàðñêàòà ïåñåí è ñå çàäîâîëÿâàò ãëàâíî ñ äâó­ è òðèìåòðè÷íèòå ðèòìè, îáùè è çà öÿëà Åâðîïà. Åäâà ïðåç ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ ñ âêëþ÷âàíåòî íà ãîëåìè áúëãàðñêè åòíè÷åñêè ìàñè â ïðåäåëèòå íà äúðæàâèòå èì, èçãëåæäà ñëîæíèòå áúëãàðñêè ðèòìè çàïî÷âàò, ìàêàð è ìíîãî áàâíî, äà ïîëó÷àâàò ïî-øèðîêà ïóáëè÷íîñò âñðåä òÿõ.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ îò èçëîæåíèå ­ 88, íà ñ. 35) „Òóðöèòå èìàò ñëîæíè ðèòìè, êîèòî ñà ñõîäíè ñ áúëãàðñêèòå. Ìóçèêàëíîòî áîãàòñòâî íà òåçè íåîáèêíîâåíè ôîðìè íàêàðà, ùîòî åäèí êîìïîçèòîð îò Âåëè÷èåòî íà Ðèõàðä Ùðàóñ äà ïðàâè ãîëåìè îáèêîëêè ïðÿêî Àíäîëà ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè íà æèâîòà ñè. Îáà÷å îñìàíîòóðñêèòå ôîðìè íå ñà ÷èñòè ­ â òÿõ ñúùåñòâóâà åäèí ïîäàâëÿâàù ïðèâåñ îò ñåìèòî-âèçàíòèéñêàòà ìóçèêà íà Áëèçêèÿ èçòîê è çàòîâà íà ìÿñòîòî íà ñòðîãàòà ðèòìè÷íîñò èçïúêâà ïðîâëà÷åíàòà àðèòìè÷íîñò, õàðàêòåðíà ìåæäó âïðî÷åì è çà áúëãàðñêîòî öúðêîâíî ïåíèå. Äîêàòî ïðîñòèÿò íàðîä â Òóðöèÿ ïðîäúëæàâà äà ñè ïàçè ñòàðèòå ìóçèêàëíè òðàäèöèè, òîâà, êîåòî ìîæåì äà ñìÿòàìå çà îôèöèàëíà ìóçèêà â Òóðöèÿ, âå÷å îò ðåäèöà âåêîâå, ïîä âëèÿíèåòî íà Èñëÿìà, ïðåäñòàâëÿâà àðàáñêèÿò âêóñ è ñòèë íàðåä ñ ðåäèöà äðóãè áëèçêî­ è ñðåäíîèçòî÷íè. Åäèí îò øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèòå ñëîæíè ðèòìè â Àíäîëà íîñè è äî äíåñ íàçâàíèåòî „áúëãàðñêè îâ÷àðñêè ðè-

òúì“, êàêòî ñúîáùàâà ïðîô. Äîáðè Õðèñòîâ.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ îò èçëîæåíèå ­ 89 íà ñ. 36). „Åñòåñòâåíî ñðúáñêèòå ìóçèêîëîçè ñà íàïúëíî áåçïîìîùíè äà çàïèñâàò òåçè ïåñíè, êàòî îáèêíîâåíî íàïúëíî ãè îáåçîáðàçÿâàò â äâóìåòðè÷íè èëè âàëñîâè òàêòîâå, çàùîòî èì ëèïñâà âðîäåí ìóçèêàëåí óñåò çà ñëîæíèòå òàêòîâå. Ïðèíöèïèàëíî ïîãëåäíàòî, ñúùèÿò óñåò ëèïñâà è íà âñè÷êè åâðîïåéöè è çàòîâà ïî÷òè âèíàãè òå ñà ñúâúðøåíî áåçïîìîùíè â èíòåðïðåòèðàíåòî íà Áúëãàðñêèòå ñëîæíè ðèòìè, êàêòî è íà ìóçèêàòà íà öÿëà Àçèÿ. Íî òîâà òâúðäåíèå íå ñå îòíàñÿ è äî èçâåñòíè çàòúíòåíè êðàèùà íà Åâðîïà, êúäåòî ñåëñêèÿò æèâîò íå å ìîãúë äà áúäå íàïúëíî óíèùîæåí îò åâðîïåéñêàòà öèâèëèçàöèÿ è å ìîãúë äà ñúõðàíè ñïîìåíè îò áèâøè âðåìåíà.  íÿêîè äîëèíè íà Øâåéöàðèÿ, â Îâåðí, â Áîñíà, ñ åäíà äóìà, èç ìåñòàòà, êúäåòî ñà ñå øèðèëè áîãîìîëèòå ­ áúëãàðñêè êîëîíèñòè, èìàìå çàïàçåíè è äîñåãà ïåñíè, äîñòà ñõîäíè ñ áúëãàðñêèòå*. Åñòåñòâåíî è ñòàðèòå ìàäæàðñêè ïåñíè íîñÿò ÿñíî îïðåäåëåíè ñëîæíè òàêòîâå, ïîðàäè îñîáåíèòå âðúçêè, êîèòî ñâúðçâàò ìàäæàðèòå ñ áúëãàðèòå. Íî íå å ñàìî òîâà. Ìîæå áè, ñëåäâàéêè âåëèêèÿ ñåâåðåí ïúò íà âèêèíãèòå èëè ïúê êàòî íÿêàêâà ïðåäèñòîðè÷åñêà îñàíêà îò êåëòñêî âðåìå, áúëãàðñêèòå ñëîæíè òàêòîâå ãè íàìèðàìå â Áðåòàí, è äîðè è îòòàòúê Ëàìàíø.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ îò èçëîæåíèå ­ 92, ñ. 36) Íðàâñòâåíèòå ïðåäñòàâè íà áúëãàðèòå íàìèðàò îòðàæåíèå â ðàçíîîáðàçíè âÿðâàíèÿ è îáè÷àè, íà êîèòî å äàäåíî ñúùî íàèìåíîâàíèåòî „Íàðîäíàòà Âÿðà“. Íàðîäíàòà Âÿðà å Íåáåñíàòà Âÿðà íà íàøèòå ïðàäåäè ­ áúëãàðèòå, äîíåñåíà îò Èçòîêà ­ ïðàðîäèíàòà íà âñè÷êè áúëãàðè. Òÿ íè îòëè÷àâà è íè ïðàâè óíèêàëíè, à ñúùåâðåìåííî íè ñáëèæàâà ñ äðóãè íàðîäè, ñ êîèòî â äðåâíîñòòà ñìå áèëè ñúñåäè è çàåäíî ñìå òúðñèëè âúçõîäà íà äóøàòà êúì âñåëåííàòà õàðìîíèÿ. „Íåáåñíàòà Âÿðà å ïðîíèêíàëà â íàé-òúíêèòå ãúí÷èöè íà åæåäíåâíèÿ áèò íà áúëãàðèòå è å ãðèæîâíà ìàéêà, êîÿòî å áäÿëà íåîòëú÷íî âúðõó ñúäáàòà íè ïðåç íàé-ãîëåìèòå íè èçïèòàíèÿ. Íåáåñíàòà Âÿðà å áèëà îíÿ íåïðåñúõâàåì è æèâîòâîðåí èçòî÷íèê, êîéòî ïðåç âåêîâåòå íè å îáëèâàë ñúñ ñâîèòå æèâîòâîðíè ñòðóè è íè å ïðèäàâàë íåîáèêíîâåíè ñèëè.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà ÷àñò îò èçëîæåíèå ­ 234, íà ñ. 72) Äíåñ Íåáåñíàòà Âÿðà å ïîáåäîíîñíî æèâà â Áúëãàðèÿ, â ×óâàøèÿ è Òàòàðñòàí (ïîñëåäíèòå äâå ñà íåïîäõîäÿùèòå èìåíà, äàäåíè íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ). Òÿ å æèâà â ñòèõîâåòå íà Áîòåâ. Òîé ÿ òúðñè ⠄Ìîÿòà ìîëèòâà“: Î, ìîé áîæå, ïðàâèé áîæå! Íå òè, ùî ñè â íåáåñàòà, à òè, ùî ñè â ìåíå, áîæå ìåí â ñúðöåòî è äóøàòà. Íå òè, êîìóòî ñå êëàíÿò êàëóãåðè è ïîïîâå è êîìóòî ñâåùè ïàëÿò ïðàâîñëàâíèòå ñêîòîâå; ... È íàêðàÿ ÿ íàìèðà â ñòèõîòâîðåíèåòî „Õàäæè Äèìèòúð“:

 Øâåéöàðèÿ ïðåç ÿíóàðè èìà ïîäîáåí íà íàøèÿ êóêåðñêè îáè÷àé, òîãàâà ñå ñâèðè îñîáåíà ìóçèêà, êîÿòî ñå íàðè÷à “ãóêåð”! — Áåë. ðåä. *

44

ÀÂÈÒÎÕÎË Íàñòàíå âå÷åð, çâåçäè îáñèïÿò ñâîäà íåáåñåí, ãîðà çàøóìè, âÿòúð ïîâåå, Áàëêàíà ïåå õàéäóøêà ïåñåí...* Êúäåòî è äà ñðåùíåì áúëãàðè, íåìèíóåìî ùå ãè âèäèì ñâúðçàíè ñ èçÿâÿâàíå íà ëþáîâòà êúì ïðèðîäàòà ­ åäíî îò íàé-ñúùåñòâåíèòå íà÷àëà íà Íåáåñíàòà Âÿðà. Âúïðåêè ÷å å áèëà îôèöèàëíî çàáðàíåíà êàòî „åçè÷åñêà“, òÿ ïðåäñòàâëÿâà åäíà èçâúíðåäíî öÿëîñòíà è ñòðîéíà ðåëèãèîçíà ñèñòåìà, ÷èèòî ñâåùåíè êíèãè ñà çàïàçåíè îò÷àñòè â ïðåêðàñíèòå îðíàìåíòè íà áúëãàðñêèòå øåâèöè ­ åëáåòèöè. Òÿ å ðåëèãèÿòà íà ñâîáîäíàòà ñúâåñò è òîâà òâúðäåíèå íå å ïðàçíî. Äîñòàòú÷íî å äà ñè ñïîìíèì îòíîøåíèåòî, êîåòî áúëãàðèòå â ñâîÿòà ïðàðîäèíà Àçèÿ, à â ïîñëåäñòâèå è â Åâðîïà, ñà èìàëè êúì âîåííîïëåííèöèòå, êîèòî çàæèâÿâàò íà ñâîáîäà ìåæäó òÿõ, àêî òîâà å áèëî æåëàíèåòî èì. Òåçè, êîèòî ñà çàïîçíàòè ñ îïèñàíèåòî íà Ïðèñê, ïîñåòèë àóëà íà âåëèêèÿ Àòèëà, ñà ïðîñâåòåíè ñ òîçè ôàêò5. Äîñòàòú÷íî å ñúùî äà ñè ïðèïîìíèì è åäèíñòâåíèòå ïî ðîäà ñè äèïëîìàòè÷åñêè ïðåãîâîðè çà ïðèåìàíåòî íà õðèñòèÿíñòâîòî îò ñòðàíà íà áúëãàðèòå6. Äîñòàòú÷íî å íàé-ñåòíå äà ñè ïðèïîìíèì è îñîáåíàòà òúðïèìîñò êúì ðàçíîîáðàçíèòå ðåëèãèè, êîèòî âñè÷êè âúòðåøíîàçèàòñêè íàðîäè ñà ïðîÿâÿâàëè ïðåç âñè÷êè âðåìåíà, çà äà íå îñòàíå ó íàñ ñúìíåíèå êîëêî äúëáîêî ñå ñâúðçâà ñâîáîäîëþáèåòî ñ öåëèÿ ìèðîãëåä íà Íåáåñíàòà Âÿðà. Èçäåâàòåëñòâàòà ñðåùó ñúíàðîäíèöè áÿõà è ñà èçâúðøâàíè îò òåçè, êîèòî çàãóáèõà áúëãàðñêîòî ñè íàðîäíîñòíî ñúçíàíèå è ïðèäîáèõà ñëàâÿíñêî òàêîâà. Òå áÿõà è ñà ïîäðàæàòåëè íà òîâà, êîåòî â ñëàâÿíñêà Ðóñèÿ áå è å îòíîøåíèåòî ìåæäó õîðàòà, íàðè÷àíè òàì ñâîëî÷. Ìíîãîáðîéíèòå ãåíîöèäè ­ èñòèíñêè õîëîêîñòè, ­ èçâúðøåíè îò ðóñêèòå ñëàâÿíè ñðåùó äðóãè íàðîäíîñòè, ïðîäúëæàâàò è ñåãà, â êðàÿ íà äâàäåñåòèÿ âåê. Ãåíîöèäèòå ñðåùó âîëæêèòå áúëãàðè ñà îùå ïðåñíè â íàøàòà ïàìåò. Ñòàëèí áå òîçè, êîéòî äàäå çàïîâåä íà ðóñêèòå ñëàâÿíè äà çàòî÷àò äâà ìèëèîíà âîëæêè áúëãàðè â ñåâåðíàòà òàéãà íà Ñèáèð, áåç õðàíà è ïîäñëîí, êúäåòî ñàìî íåêîëêîñòîòèí îöåëÿâàò. Ïîäîáíè ãåíîöèäè ñà çàïî÷íàëè îùå îò 1552 ­ ãîäèíàòà íà çàâëàäÿâàíåòî íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ îò ÷îâåêà ñ ïîäõîäÿùîòî èìå Èâàí Ãðîçíè, êîéòî å ïðåäâîæäàë ðóñêèòå ñëàâÿíè êúì áåçáðîé áåç÷èíñòâà7. Ïî âðåìåòî íà Ñòàëèí è íà íåãîâèòå ïîñëåäîâàòåëè ñëàâÿíñêèòå èì àãåíòè â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ èçâúðøèõà áåçáðîé áåç÷èíñòâà, êîèòî äîâåäîõà íàðîäíîñòíîòî ñúçíàíèå íà äíåøíèòå áúëãàðè äà ñå çàìúãëè â ìðà÷íèòå áåçäíè íà òåëåñíèÿ è äóøåâíèÿ òåðîð. Ñúùèòå òåçè, êîèòî ïðèäîáèõà ñëàâÿíñêî íàðîäíîñòíî ñúçíàíèå, áÿõà è ñà ïîäðàæàòåëè íà èçäåâàòåëñòâàòà íà ïðî÷óòàòà ïî öÿë ñâÿò äèâàøêà Þãîñëàâèÿ ­ „äúðæàâàòà“ íà þæíèòå ñëàâÿíè. Çàãóáèëè Íåáåñíàòà Âÿðà, òå çàãóáâàò ðåëèãèÿòà íà ñâåòëàòà äåéñòâèòåëíîñò íà õàðìîíèÿ è âúçõîä êúì Âñåëåíàòà. Íåáåñíàòà Âÿðà îïðåäåëÿ çà òîçè, à íå çà îòâúäíèÿ ñâÿò, åäíà äåéñòâèòåëíîñò íà õàðìîíèÿ. Êîëêî ÷åñòî, êàòî ñëóøàìå íàøèòå íàðîäíè ïåñíè, âèæäàìå ïðåä î÷èòå ñè ïðåêðàñíèòå êàðòèíè íà ïðîëåòíîòî ïðîáóæäàíå, êîëêî ÷åñòî â áëàãîïîæåëàíèÿòà ñå íàòúêâàìå íà åäèí ñâÿò, èçïúëíåí ñ äîâîëñòâî, ùàñòèå, áëàãîäåíñòâèå è îáèëíà ïëîäîâèòîñò. Íåáåñíàòà Âÿðà ïîñòàâÿ âñåíàðîäíîòî áëàãî â ñâåòà íà äåéñòâèòåëíîñòòà êàòî âúðõîâíà öåë.

„Íåáåñíàòà Âÿðà å áèëà ðåëèãèÿ è íà âåëèêîòî ÷óäî íà ñâåòà, íà æèâîòà è íà áåçïðåäåëíîñòòà íà ïðèðîäàòà. Òÿ å ïîñòàâÿëà ïî-ãîðå îò ÷îâåêà çåìÿòà, êàìúíèòå, ðó÷åèòå è îáëàöèòå, à ïî-ãîðå îò òÿõ çâåçäèòå, âå÷íî ñèíüîòî íåáå è íåãîâàòà ïîëÿðíà çâåçäà. Çàòîâà ÷îâåê ñå å ñòðåìÿë êúì òÿõ, âÿðâàéêè âúâ âå÷íèòå ïðåîáðàæåíèÿ íà ïðèðîäàòà. Òÿ å áèëà íåãîâàòà âèíàãè æàäóâàíà, âèíàãè òúðñåíà è âèíàãè íàíîâî íà ìèðàíà áåçñìúðòíà äóøà.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà èçëîæåíèå ­ 238, íà ñ. 73). „Íåáåñíàòà Âÿðà å ðåëèãèÿòà íà áåçíà÷àëèåòî íà ñâåòà. Âúïðåêè ðàçëè÷íèòå ìèòîâå, êîèòî ìîãàò äà £ áúäàò ïðèïèñàíè, è êîèòî, îò ñâîÿ ñòðàíà, äà îïèñâàò ñâåòîñúçäàâàíåòî, íåéíàòà ñúùèíà è íåéíèÿò äóõ ñà ÷óæäè íà îãðàíè÷àâàíåòî íà âñåëåíàòà â åäíî íà÷àëî è â åäèí êðàé. Äîêàòî äðóãàäå áëÿíúò ïî áåçñìúðòèåòî ñå å èçëÿë â êàìåííè ïàìåòíèöè èëè âèäåíèÿ çà îòâúäçåìíèòå áëàæåíñòâà, èçïîâåäíèöèòå íà Íåáåñíàòà Âÿðà ñà âèæäàëè áåçñìúðòèåòî â ñàìàòà ïðèðîäà, â ñàìàòà äåéñòâèòåëíîñò.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà èçëîæåíèå ­ 239, íà ñ. 73.) „È òúêìî â òàçè äåéñòâèòåëíîñò ñà ïîòúðñèëè äà íàìåðÿò áåçñìúðòèåòî ­ à íå èçâúí íåÿ ­ â áåçñìúðòèåòî íà ðîäà. Íåáåñíàòà âÿðà å ðåëèãèÿòà íà ñåìåéñòâîòî, âÿðàòà â áåçñìúðòèåòî íà ðîäà, âÿðàòà â íåãîâèòå áúäíè ïîêîëåíèÿ, ðåäèöàòà ïðîÿâè íà êîÿòî ÷åòåì ïî ñòðàíèöèòå íà çàáåëåæèòåëíàòà êíèãà íà ã-í Ñúñëî⠄Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“. Íî íèå íå òðÿáâà äà îòèâàìå äà ñå ðîâèì ïî êíèãè ­ äîñòàòú÷íî å äà ïîãëåäíåì äåéñòâèòåëíîñòòà îêîëî íàñ, çà äà âèäèì, êàêúâ îãðîìåí òîâàð îò ìèñëîâíèòå îñîáåíîñòè íà áúëãàðèíà, íå íåãîâèòå âúæäåëåíèÿ, æèòåéñêè ñòðåìåæè, îáùåñòâåíè îòíîøåíèÿ îáåìà ðîäúò è âñè÷êî ñâúðçàíî ñ íåãî.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà èçëîæåíèå ­ 240 íà ñ. 73.) „Êàêâà å âúçðàñòòà íà òàçè Íåáåñíà âÿðà, ïîíàñòîÿùåì ñàìî Áîã çíàå. Íî âèæäàéêè íåéíèòå àñòðîíîìè÷åñêè ïðîÿâè îùå â íàé-äúëáîêà äðåâíîñò â Àçèÿ, îòèâàùè äî òðåòîòî õèëÿäîëåòèå ïðåäè Õðèñòà, ìîæåì äà ïðåäïîëàãàìå åäíà íåéíà îùå ïî-ãîëÿìà äàâíîñò. À àêî õâúðëèì ïîãëåä âúðõó äíåñ ñúùåñòâóâàùèòå øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíè ðåëèãèè, ùå âèäèì, ÷å ïî÷òè âñè÷êè èìàò ìàëêî èëè ïîâå÷å îñîáåíîñòè îáùè ñ íåÿ.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà èçëîæåíèå ­ 241, íà ñ. 73.) „Òàêà íàïðèìåð „áóäèçìúò“, êîéòî ãåîãðàôñêè ïîçâîëÿâà èçâåñòåí äîïèð ñ íåÿ, êàêòî è ïî-ñòàðîòî ñðîäíî íåìó ó÷åíèå çà éîãàòà, ïðåäëàãà äîñòà ìíîãî îáùè òî÷êè. Íå ñàìî â îáùîòî íà èíäèèòå ó÷åíèå çà ïðåîáðàæåíèÿòà è ïðåðàæäàíèÿòà, íî ñúùî òàêà â òàêèâà êîíêðåòíè íåùà, êàòî ïúðâèòå ñòúïêè íà íîâîðîäåíèÿ Áóäà, ïðåäñòàâëÿâàùè îò ñåáå ñè âñúùíîñò ÷èñòà åëáåòèöà âúâ ôîðìà íà êðúñò ñ ïî ñåäåì ñòúïêè...“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà ÷àñò îò èçëîæåíèå ­ 242, íà ñ. 73.) „ ñàìîòî õðèñòèÿíñòâî, êúäåòî ïî åäíè ïî-êîñâåíè ïúòèùà å ìîãëî äà äîñòèãíå âëèÿíèåòî íà Íåáåñíàòà Âàðà, íàìèðàìå îñîáåíî â îáðåäíîñòòà è ëåãåíäèòå ñúùî òàêà äîñòà îáùè íåùà ñ íåÿ. Òàêà íàïðèìåð ëåãåíäàòà çà ÷åòèðèòå åâàíãåëñêè çâÿðà, îñîáåíîòî çíà÷åíèå, êîåòî ñå ïðèäàâà íà êðúñòíèÿ ñèìâîë, êîéòî íå å íèùî äðóãî îñâåí åäíà îïðîñòåíà åëáåòèöà, â ìîëåáåíèòå, ðúñåíåòî ñ âîäà, â ïðåäñòàâèòå çà Íåáåñíîòî Öàðñòâî, â Àïîêàëèïñèñà è ïð.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà èçëîæåíèå ­ 243, íà ñ. 73.) „Çà äàëåêîèçòî÷íèòå ðåëèãèè, êàòî êèòàéñêàòà äúðæàâíà ðåëèãèÿ è ó÷åíèÿòà íà Êîíôóöèé, íà Ëàî Öå, øèíòîèç-

45

ÀÂÈÒÎÕÎË ìà è ïð., íå ùå è äóìà, ÷å òå âñúùíîñò ïðåäñòàâëÿâàò ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî ðàçëè÷íè ðåäàêöèè, ïðàâåíè ïðåç ðàçëè÷íè âðåìåíà îò ðàçëè÷íè íàðîäè íà ñàìàòà Íåáåñíà âÿðà. À îñâåí òÿõ ðåäèöà îùå äðóãè ðåëèãèè, êàòî íàïðèìåð ìàíèõåéñòâîòî, íàìåðèëè ïî-øèðîêî èëè ïî-òÿñíî ðàçïðîñòðàíåíèå â Àçèÿ, ñúùî òàêà èìàò îáùè ñ íåáåñíàòà âÿðà ÷åðòè.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà èçëîæåíèå ­ 244, íà ñ. 74.) „Òàçè äðåâíà ðåëèãèÿ å äàâàëà íà ìíîæåñòâîòî äðóãè äà ñó÷àò îò íåéíèòå ãúðäè. Áúäåùåòî ùå ðàçêðèå êàê å ñòàíàëî òîâà. Çà íàñ å âàæíîòî äà çíàåì, ÷å òÿ å èìàëà è ñâîÿòà åäèíñòâåíà è öÿëîñòíà ñèñòåìà, âåëè÷åñòâåíà â ñâîÿòà âñåîáåìíîñò è îòëè÷èòåëíà ñúñ ñâîèòå íà÷àëà, ÷óæäè â ïîâå÷åòî ñëó÷àè íà çàïàäíèòå ðåëèãèè. Ñàìî ïîäîáíà ðåëèãèÿ, ñàìî ïîäîáíî âåðóþ, ìîæå äà ðîäè îíÿ íåçàëè÷èì îò íèùî ïîëúõ íà áåçêðàéíà øèð è ìîù, êîéòî íåñïèðíî ñå èçëú÷âà îò âñè÷êî, ùî å äåëî íà èçïîâåäíèöèòå £.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà èçëîæåíèå ­ 245, íà ñ. 74.) „Íèòî õðèñòèÿíñêîòî ïðèìèðèå, ãðèæëèâî íàñàæäàíî â Áúëãàðèÿ ñòîëåòèÿ íàðåä, íèòî ñèñòåìàòè÷åñêîòî óíèùîæåíèå íà âñè÷êî, êîåòî ìîæåøå äà áóäè ñïîìåíà çà Áúëãàðèÿ è çà íåéíàòà âÿðà, óñïÿõà äà íàïðàâÿò îò íàøèÿ íàðîä åäèí ðîáúê, õðèñèì è êðîòúê íàðîä. Ñåäåìñòîòèí ãîäèíè è ïîâå÷å òåæêî è íå÷óâàíî ðîáñòâî (áåë. íà àâòîðà: òóê ïðèáàâÿìå îùå áëèçî ïåòäåñåò ãîäèíè îò ãèáåëíî ñëàâÿíîðóñêî êîìóíèñòè÷åñêî ðîáñòâî), íàëàãàíî ñ îãúí è ìå÷, ñ îòðîâà è êîâàðñòâî, íå ìîæåõà äà ìó íàëîæàò õîìîòà íà îâ÷åäóøèåòî. Ñåäåìñòîòèíãîäèøíèòå (áåë. íà àâò.: ÷åòè ñåäåìñòîòèí è ïåòäåñåò ãîäèøíèòå) ðîáè äîêàçàõà, ÷å ñâîáîäîëþáèåòî èì íå å ïî-ìàëêî îò òîâà íà îíèÿ, êîèòî îò ñåäåìñòîòèí ãîäèíè ñå ðàäâàò íà íåïðåêúñíàòà ñâîáîäà.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ, ñ íóæíèòå äîáàâêè çà ñúáèòèÿ ñëåä 1941 ã., íà èçëîæåíèå ­ 246, íà ñ. 74.) „È àêî íÿêîé ñå çàïèòà êàê å âúçìîæíî òîâà, îòãîâîðúò ìîæå äà áúäå íàìåðåí ñàìî â äóõà è ñúðöåòî íà íàøèÿ íàðîä. Îò ñúçíàíèåòî íà íàøèÿ íàðîä áèäîõà çàëè÷åíè ñêðèæàëèòå è ìîëèòâèòå íà íåáåñíàòà âÿðà, íî æèâàòà âÿðà â íåÿ íèêîãà íå ñåêíà. Áåç÷èñëåíè îáðåäè, îáè÷àè, âÿðâàíèÿ, ñóâåðèÿ, ðîäîâè îòíîøåíèÿ, îáùåñòâåíè îòíîøåíèÿ, ñêàçàíèÿ, ïðèêàçêè, ïåñíè, ðàçáèðàíèÿ, åæåäíåâíèÿò òðóä è çàíÿòèÿòà, èçîáùî âñè÷êî ñ âñè÷êè íà÷èíè èçêàçâàøå è èçêàçâà íåïðåñòàííî ñâîÿòà ïðåäàíîñò êúì íåÿ, êúì ìúäðèòå íà÷àëà, ïðåäàäåíè íà ìåí îò íåÿ è êúì çàäúëæåíèÿò, êîèòî òÿ íè íàëàãà. È òàçè Íåáåñíà âÿðà, äîíåñåíà îò ñâåòëèíàòà íà Äàëå÷íèÿ èçòîê, îïëîäè íàðîäíèòå íåäðà è èçâúðøè íàé÷óäíîòî Âúçðàæäàíå, êîåòî íÿâãà å ñòàâàëî.“ (Äîñëîâåí ïðåïèñ íà èçëîæåíèå ­ 247, íà ñ. 74.) Íåáåñíàòà âÿðà íå çàïëàøâà òåçè, êîèòî íå ñà íåéíè ïîñëåäîâàòåëè, ñ ìú÷åíèÿòà íà ïúêúëà â îòâúäíèÿ ñâÿò. Òÿ òúðïåëèâî ãè î÷àêâà äà ñå âêëþ÷àò âúâ âñåëåííàòà õàðìîíèÿ... „... Ðåëèãèèòå ñà êàòî ïåòòå ïðúñòà íà ðúêàòà è ðúêàòà å Òàíãðà (Òåíãðè), îò êîéòî òå ïðîèçõîæäàò. Äëàíòà å ðåëèãèÿòà íà Áóäà, êîÿòî å â îñíîâàòà íà äðóãèòå ðåëèãèè...“, å êàçàë Âåëèêèÿò õàí Ìüîíêå íà õðèñòèÿíñêèÿ ôðàíöèñêàíñêè ìèñèîíåð Óèëÿì îò Ðóáðîê ïî âðåìå íà ïðåñòîÿ ìó â Êàðàêóðóì, Âúòðåøíà Àçèÿ (Rene Grousset: „The Empire of the Steppes. A History of Central Asia“, translated from the French by Naomi Walford, p. 276.)

Áåëåæêè 1

Íàèìåíîâàíèåòî „èñòèíñêè áúëãàðè“ âñå ïîâå÷å è ïîâå÷å íàâ-

46

ëèçà â ðå÷íèêà íà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà. Òî ñå îòíàñÿ çà òåçè, êîèòî ïðåç âåêîâåòå ñà èìàëè, à ñúùî è çà òåçè, êîèòî èìàò äíåñ áúëãàðñêî íàðîäíîñòíî ñúçíàíèå, çà òåçè, êîèòî ñìÿòàò äðåâíèòå áúëãàðè çà ñâîè ïðàäåäè. Àíîìàëèÿ ñà òåçè, êîèòî íîñÿò èìåòî áúëãàðè, à ñ÷èòàò ñåáå ñè çà „ñëàâÿíè“. Çà òàêèâà ïî-ïîäõîäÿùî å íàèìåíîâàíèåòî „ñëàâÿíîìàíè“, ïî ïîäîáèå íà „ãðúêîìàíè“, „òóðêîìàíè“ è äðóãè „ìàíè“. Ïî òîçè ïðîáëåì ïèñàòåëêàòà Ôàíè Ïîïîâà-Ìóòàôîâà ñå ïðîèçíàñÿ ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: „... Íèêîé äíåøåí ôðåíåö (á.à.: ôðàíöóçèí) íå ñå çàïèòâà äàëè â æèëèòå ìó òå÷å ïîâå÷å ãàëñêà, ëàòèíñêà èëè ôðåíñêà êðúâ, ïîðàäè òîâà, ÷å æèâåå â çåìèòå íà ãàëèòå, ãîâîðè ëàòèíñêè åçèê, à äúðæàâàòà ìó å îáðàçóâàíà îò ôðàíêèòå. Çàùîòî òîé çíàå, ÷å ïðåäè âñè÷êî å ôðàíöóçèí è íåãîâîòî îòå÷åñòâî å Ôðàíöèÿ. È íèå æèâååì â çåìÿòà íà òðàêèòå, ãîâîðèì åäèí ñëàâÿíîáúëãàðñêè åçèê, à äúðæàâàòà íè å ñúçäàäåíà îò áúëãàðèòå. Çàòîâà èìåòî áúëãàðèí è ñòðàíàòà Áúëãàðèÿ òðÿáâà äà áúäàò ïî-âàæíè îò âñè÷êî, ïðèåìàéêè ãè òàêèâà, êàêâèòî ñà ñå îôîðìèëè ïðåç òå÷åíèå íà âåêîâåòå...“ (Ñïèñàíèå „Áúëãàðñêà îðäà“ ­ „Èçâåñòèÿ“). Åäíî ÿñíî è êàòåãîðè÷íî îïðåäåëåíèå íà íàðîäíîñòíî ñúçíàíèå äîâåæäà äî íóæäàòà çà óïîòðåáàòà íà íàèìåíîâàíèåòî „èñòèíñêè áúëãàðè“. Íàøåòî åäèíñòâî êàòî òàêèâà èçêëþ÷âà êàêâèòî è äà ñà îïðàâäàòåëíè àðãóìåíòè, ÷å „äúëæèì ïðåäàíîñò“ êúì íÿêàêâà „ñëàâÿíñêà ôàìèëèÿ“ (ïàíñëàâèçúì). Äúëæèì ïðåäàíîñò ñàìî è èçêëþ÷èòåëíî íà íàøèÿò áúëãàðñêè ðîä è ïîòåêëî! Åäèí îò ïðèìåðèòå çà óïîòðåáàòà íà íàèìåíîâàíèåòî „èñòèíñêè áúëãàðè“ èëè êàêòî äîñëîâíî å êàçàíî „ñúùèíñêèòå áúëãàðè“, íàìèðàìå â êíèãàòà íà Èâàí Âåíåäèêî⠄Çëàòíèÿò ñòîæåð íà ïðàáúëãàðèòå“, ñ. 217. 2 ×èòàòåëÿò ùå ñè ïðèïîìíè ïúðâîáèòíèòå çàïëàõè íà ðóñêèÿ êîìóíèçúì, èçðàçåíè â ëîçóíãà „Äà ïîáåäèì ïðèðîäàòà“. Ñ òîçè ïðîñòàøêè ìàíòàëèòåò äîêàðàõà åêîëîãè÷åñêèòå êàòàñòðîôè, íà êîèòî ñìå ñâèäåòåëè. 3 Ïî âðåìå íà Ñðåäíîâåêîâèåòî „Ðåëèãèèòå íà êíèãàòà“ ñà áèëè ñ÷èòàíè åâðåéñêàòà ñúñ Ñòàðèÿ çàâåò, õðèñòèÿíñêàòà ñ Íîâèÿ çàâåò è èñëÿìúò ñ Êîðàíà. 4  ÷àñò âòîðà íà ñòàòèÿòà „Ïðàáúëãàðñêèÿò êàëåíäàð ­ çàáëóæäåíèÿ è èñòèíè“, Èâàí Áîãäàíîâ îñïîðâà èçñëåäâàíèÿòà íà Áîðèñ Ðîãîâ è Éîðäàí Âúë÷åâ âúðõó „çâåçäàòà“ Òàíãðà. (Äâåòå ÷àñòè ñà ïóáëèêóâàíè ñúîòâåòíî â áðîåâåòå 19 è 20 íà ñï. Îòå÷åñòâî.)  åäèí îò ñëåäâàùèòå áðîåâå íà ñúùîòî ñïèñàíèå, â ñòàòèÿòà „Îùå âåäíúæ çà Ïúðâîáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð“, ïðîô. Êèðèë Ñåðàôèìîâ äàâà íóæíèÿ îòãîâîð íà Èâàí Áîãäàíîâèòå íèõèëèñòè÷íè è îãðàíè÷åíè ïî ñâîåòî íàó÷íî åñòåñòâî äîâîäè. Áîãäàíîâ îùå ñ êíèãàòà ñè „Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå êõàíîâå“ äîãìàòè÷íî îãðàíè÷àâàøå ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ, êàòî îñòàâàøå íåïðîó÷åíè äàííè çà ïðèñúñòâèåòî íà äðåâíèòå áúëãàðè â ñúñåäñòâî ñ Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ è „â ñôåðàòà íà êèòàéñêîòî êóëòóðíî âëèÿíèå“ (ñ. 43). Òîé ïðàõîñâà ñâîÿ èíòåëåêò ñ ìåòîäîëîãèÿòà íà ìàðêñè÷åñêàòà èñòîðè÷åñêà øêîëà, êúì êîÿòî ïðèíàäëåæåøå.  ïîñëåäíèòå òðè äåñåòèëåòèÿ òàçè øêîëà „åâîëþèðà“ êúì åäèí ñâîåîáðàçåí ñíîáèçúì. Ìåæäó äðóãîòî òÿ ïðèñâîè âå÷å îòæèâåëè òåðìèíè-êëèøåòà êàòî „âàðâàðè“, „÷åðãàðè“, „òàêà íàðå÷åíàòà (sic) Ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ“ (ñ. 60 îò ñïîìåíàòàòà ïî-ãîðå êíèãà íà Èâàí Áîãäàíîâ) è ìíîãî äðóãè ïîäîáíè òåðìèíè, íà êîèòî å ïðèäàäåí äåïðåñèâåí õàðàêòåð. Òàçè ìàðêñè÷åñêà øêîëà âèíàãè å ãîòîâà äà ãè óïîòðåáÿâà âúâ âðúçêà ñ èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå, êîèòî òÿ íàðè÷à „ïðàáúëãàðè“. Êúì òàçè øêîëà ñå ïðè÷èñëÿâà ïðîñëîâóòèÿò çàïàäåí Ðîæå Áåðíàð, îò êîãîòî èìàìå ñëåäíèòå „áèñåðè“ íà èñòîðè÷åñêà íåâðàñòåíèÿ è óãîäåí íà ðóñíàöèòå ñíîáèçúì: „... Áîðèñ (á.à.: êàí Áîðèñ ïúðâè) ïîñðåùà â ñòîëèöàòà ñè Ïëèñêà ïðåñëåäâàíèòå ó÷åíèöè íà Êèðèë è Ìåòîäèé, ñðåä êîèòî íàéèçâåñòåí å Êëèìåíò Îõðèäñêè, è ïðèäàâà íà ïîêðúñòâàíåòî â Áúëãàðèÿ ñëàâÿíñêè îáëèê (è òàêà) íàíàñÿ ñìúðòîíîñåí óäàð (sic) íà òþðêîòàòàðñêèÿ åçèê íà ïðàáúëãàðèòå...” Íî Ðîæå íå ñïèðà ñúñ „ñìúðòîíîñíèÿ“ ñè „óäàð“. Òîé ïðîäúëæàâà: „... Ñèìåîí (á.à.: Öàð Ñèìåîí Âåëèêè), êîãîòî ïðèæèâå ñà íàðè÷àëè „ïîëîâèí ãðúê“, çàùîòî ïîëó÷èë îáðàçîâàíèåòî ñè âúâ Âèçàíòèÿ è ìîæåë äà ÷åòå Ïëàòîí è Àðèñòîòåë â îðèãèíàë, ñå ïðåâðúùà ñëåä ñìúðòòà ñè ⠄ïîëîâèí ðóñèí“, çàùîòî îïëîäèë Ðóñèÿ ñúñ ñâîÿ óì...“ (ñï. Ðîäîëþáèå“, áð. ­ 5, 1989 ã.). Íàïðà-

ÀÂÈÒÎÕÎË âèë îò áúëãàðñêèÿ Öàð Ñèìåîí Ïúðâè „ïîëîâèí ãðúê“ è „ïîëîâèí ðóñèí“, Ðîæå Áåðíàð å „çàñëóæèë“ îò ñëàâÿíî-ìàðêñè÷åñêàòà øêîëà íà „èñòîðèöè“ â Áúëãàðèÿ ïî÷åñòè, óãîùåíèÿ è ïèðøåñòâà. È èìåííî òåçè „èñòîðèöè“ ïðåòåíäèðàò äíåñ çà „íàó÷íîñò“ è „äîñòîâåðíè èçòî÷íèöè“. Çàä òîçè ìàðêñè÷åñêè ñíîáèçúì ñå êðèå åäíà ãîëÿìà äîçà îò ñúçíàòåëíî èëè áåçñúçíàòåëíî íåâåæåñòâî, à ñúùî è åäèí èíòåëåêòóàëåí ìúðçåë, óãîåí è ñêëåðîçèðàí îò „èñòîðè÷åñêèòå“ äîãìè íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ñëàâÿíîðóñêè ìîíîïîë. 5 B. Bury. History of the Later Roman Empire.From the Death of Theodosius I, to the Death of Justinian I. Vol. l. p. 279-288. 6 Äèì. Äå÷åâ. Îòãîâîðèòå íà Ïàïà Íèêîëàé Ïúðâè ïî Äîïèòâàíèÿòà íà áúëãàðèòå. Ñ., 1940. Â. Çëàòàíñêè. Îòãîâîðèòå íà Ïàïà Íèêîëàé Ïúðâè ïî äîïèòâàíèÿòà íà Áúëãàðèòå. 7 Ðåöåíöåíò Ó.Ø. Áàé÷óðà: Ê.Ã. Ìåíãåñ. Âîñòî÷íûå ýëåìåíòû ⠄Ñëîâå î ïîëêó Èãîðåâå“, ñòàòèÿ ïóáë. â Central Asiatic Journal. vol. 30, 3-4, 1986, ð. 175: „... îïèñàííûé Ê. Ìåíãåñîì ñ áîëüøèì, äîñêîíà÷üëíûì çíàíèåì, íå ÿâëÿåòñÿ èñêëþ÷èòåëüíîé îñîáåííîñòüþ èñòîðèè ñëàâÿíèçàöèè áîëãàðñêîãî ÿçûêà è íàðîäà.  îáùèõ ÷åðòàõ îò õàðàêòåðåí äëÿ èñòîðèè âñåõ íàðîäîâ, íàñèëüñòâåííî ðóññèôèöèðîâàííûõ è ò.ä. Ýòî îáùàÿ ñõåìà íàñèëüñòâåííûõ äåéñòâèé, ïðèìåíÿâøèõñÿ âåçäå, ãäå ñòàâèëàñü öåëü àññèìèëèðîâàòü ïîä÷èíåííûå íàðîäû, à öåëü ýòà ñòàâèëàñü ïîâñþäó, ïî êðàéíåé ìåðå, â õðèñòèàíñêîì ìèðå, è òå, êòî íå ïîä÷èíÿëñÿ ­ óíè÷òîæàëèñü. Òàê, íàïðèìåð, áûëî ñ òàòàðî-áóëãàðñêèìè ïëåííûìè è äàæå ñ ãðàæäàíñêèì íàñåëåíèåì ïîñëå çàâîåâàíèÿ ðóññêèìè: òåõ, êòî íå õîòåë êðåñòèòüñÿ, óáèâàëè, ïðèòîì â ìàññîâîì ìàñøòàáå, öåëûìè ñåëàìè, î ÷åì ñîîáùàþò äàæå ðóññêèå ëåòîïèñè. Ãåíîöèä ïðîäîëæàëñÿ è â ÕIÕ â...“ (áåë. 8: Ñì., íàïð. Í.Í. Ôèðñîâ. ×òåíèÿ ïî èñòîðèè Ñðåäíåãî è Íèæíåãî Ïîâîëæüÿ. Âûï. 1 è 2 Êàçàí, 1921, 3-8 è äð.; Ì. Õóäÿêîâ. Î÷åðêè ïî èñòîðèè Êàçàíñêîãî õàíñòâà Êàçàí, 1923; À.Õ. Õàëèêîâ. Òàòàð õàëêüíûí êèëåï ÷ûãüøû. Êàçàí, 1974 è äð.)

Êðàòêà áèáëèîãðàôèÿ íà èçòî÷íèöè çà âñåëåíñêèÿ áîã Òàíãðà è çà íåãîâèÿ ñàêðàëåí ñèìâîë “Y”. Àëàäæîâ, Æ. Íîâ ìåäàëèîí ñúñ çíàöè. ­ Íóìèçìàòèêà, 15, 1981, 3, 28-31. 2 Àëàäæîâ, Æ. Îïèò çà îïðåäåëÿíå íà çíàöèòå îò ïðàáúëãàðñêèòå íåêðîïîëè â ñòðóêòóðíî è õðîíîëîãè÷åñêî îòíîøåíèå. Â: Ïðîáëåìè íà ïðàáúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è êóëòóðà, 1, 269-274, (Âòîðà ìåæäóíàðîäíà ñðåùà ïî ïðàáúëãàðñêà àðõåîëîãèÿ ­ Øóìåí, 1986). 3 Àëàäæîâ. Æ. Çà êóëòà êúì Òàðãðà â Ñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ. ­ Àðõåîëîãèÿ, 1983, ­ 1-2, 76-85. 4 Àëàäæîâ. Æ. Ñòàðîáúëãàðñêè îëîâåí ïå÷àò ñúñ çíàöè îò Âåëèêè Ïðåñëàâ. — Àðõåîëîãèÿ, 1992, ­ 1, 41-44. 5 Àëàäæîâ. Æ. Îáðàç íà Òàíãðà. ­ Â: Ïëèñêà, Ìàäàðà, Ïðåñëàâ, 1977, ­ 1, ñ. 12. 6 Àëàäæîâ. Æ. Çà åäèí òèï èçîáðàæåíèÿ íà Òàíãðà. ­ Ìóçåé è ïàìåòíèöè íà êóëòóðàòà, 1983, 1. 7 Àëàäæîâ. Æ. Ñèìâîë íà ñâåòà â íÿêîè ïðàáúëãàðñêè ïàìåòíèöè. ­ Àðõåîëîãèÿ, ­ 1, 1980, 41-47. 8 Áåøåâëèåâ, Â. Ïúðâîáúëãàðñêè àìóëåòè. ­ Èçâåñòèÿ íà Íàðîäíèÿ ìóçåé ­ Âàðíà, 9 (24), 1973, ñ. 53-62. 9 Áåøåâëèåâ, Â. Çíà÷åíèå íà ïúðâîáúëãàðñêèÿ çíàê „Y“. ­ Èçâåñòèÿ íà Íàðîäíèÿ ìóçåé ­ Âàðíà, ÕV (ÕÕÕ), 1979, ñ. 17, ñë. 10 Áåøåâëèåâ, Â. Miscellanea protobulgarica ­ Èçâåñòèÿ íà Íàðîäíèÿ ìóçåé ­ Âàðíà, 1986, 22/27. 11 Áåøåâëèåâ, Â. Ïúðâîáúëãàðèòå (áèò è êóëòóðà). Ñ., 1981. 1

Áåøåâëèåâ, Â. Ðåëèãèÿòà íà ïðàáúëãàðèòå ­ ÁÈÁ, III, 1930, ­ 2. Áîÿäæèåâ, Ñ. Àðõèòåêòóðàòà íà ïðàáúëãàðñêèòå õðàìîâå. ­ Â: Ïðîáëåìè íà ïðàáúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è êóëòóðà, 1, 314-327 (Âòîðà ìåæäóíàðîäíà ñðåùà ïî ïðàáúëãàðñêà àðõåîëîãèÿ ­ Øóìåí, 1986). 14 Ãåîðãèåâ, Ï. Îòíîâî çà ïúðâîáúëãàðñêèÿ íàäïèñ îò âúíøíèÿ ãðàä íà Ïëèñêà (êúì èçó÷àâàíå íà ïðàáúëãàðñêàòà ðåëèãèÿ). ­ Àðõåîëîãèÿ, 1991, ­ 1, 38-43. 15 Êëÿøòîðíûé, Ñ.Ã. Ïðàáîëãàðñêèé Òàíãðà è äðåâíîòþðñêèé ïàíòåîí. ­ Ñá. â ïàìåò íà ïðîô. Ñòàí÷î Âàêëèíîâ, Ñ., ÁÀÍ, 1984 ã., 18-22. 16 Ìàðêîâà, Ò.È., Ñ.À. Ïëåòíåâà. Òèïîëîãèÿ è òîïîãðàôèÿ çíàêîâ ìàñòåðîâ íà ñòåíàõ âíóòðåííîãî ãîðîäà Ïëèñêà. ­ Ñá. â ïàìåò íà ïðîô. Ñòàí÷î Âàêëèíîâ. Ñ., ÁÀÍ, 1984. 17 Ìîñêîâ, Ì. Ïðàáúëãàðñêè ðóíè÷åñêè çíàê (Y), çà òåîíèìà Òàíãðà ­ Ñòàðîáúëãàðèñòèêà, 1987, 1, ñ. 15-23. 18 Îâ÷àðîâ, Ä. Êúì âúïðîñà çà ðåêîíñòðóêöèÿòà íà ðåëèãèîçíîìèòîëîãè÷åñêèÿ êîìïëåêñ íà ïðàáúëãàðèòå. ­ Ïðîáëåìè íà êóëòóðàòà, 1980, ­ 1. 20 Îâ÷àðîâ, Ä. Çà åçè÷åñêàòà ñèìâîëèêà ó ïðàáúëãàðèòå. ­ Â: Ïúðâè ìåæäóíàðîäåí êîíãðåñ ïî áúëãàðèñòèêà, Ñ., 13 ìàé ­ 3 þíè 1981, ñ. 274-285. 21 Ïåòðîâà, Ï. Çà ïðîèçõîäà è çíà÷åíåòî íà çíàêà „èïñèëîí“ è íåãîâèòå äîôîíåòè÷íè âàðèàíòè. ­ Ñòàðîáúëãàðèñòèêà, 1990, 2. 22 Ïåòðîâà, Ï. Êúì âúïðîñà çà ñåäìîëú÷íàòà ðîçåòà îò Ïëèñêà. ­ Â: Ïðèíîñè êúì Áúëãàðñêàòà àðõåîëîõèÿ. I, Ñ., 1992, 103-106. 23 Ðàøåâ, Ð. Çíàöè è ðèñóíêè ïî ñòåíèòå íà êðúãëàòà öúðêâà â Ïðåñëàâ. ­ Èçâåñòèÿ íà Íàðîäíèÿ ìóçåé ­ Øóìåí, 1973, ­ 6. 24 Ðàøåâ, Ð. Çà õðîíîëîãèÿòà è ïðîèçõîäà íà çíàêà „èïñèëîí ñ äâå õàñòè“. ­ Â: Ïðèíîñè êúì Áúëãàðñêàòà àðõåîëîãèÿ, I, Ñ., 1992, 96-102. 25 Ñåôòåðñêè, Ð. Åãðåêî ­ åäèí ïðàáúëãàðñêè ñþæåò â øåâè÷íèòå êîìïîçèöèè îò Ãðàîâñêî è Ñàìîêîâñêî. ­ Ñï. ÁÀÍ, ­ 5-6, 1992, 63-71. 26 Ñòîéíåâ, À. Çà òîòåìèçìà ó ïðàáúëãàðèòå. Ñï. ÁÀÍ, 1992, ­ 5-6. 27 Òîòåâ, Ê. Ðàííîñðåäíîâåêîâåí ñðåáúðåí àìóëåò îò ñ. Âúðáîâêà, Âåëèêîòúðíîâñêè îêðúã. ­ Â: Ïðîáëåìè íà ïðàáúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è êóëòóðà, 1, 365-377. (Âòîðà ìåæäóíàðîäíà ñðåùà ïî ïðàáúëãàðñêà àðõåîëîãèÿ ­ Øóìåí, 1986 ã.). 28 Òîòåâ, Ò. Çà åäíà ãðóïà áðîíçîâè àìóëåòè ñ ôëàíêèðàí ñ âåðòèêàëíè õàñòè „èïñèëîí“ („Y“) îò Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ. ­ Â. Ïðîáëåìè íà ïðàáúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è êóëòóðà, 2 (Òðåòà ìåæäóíàðîäíà ñðåùà ïî ïðàáúëãàðñêà àðõåîëîãèÿ, Øóìåí, 1990 ã.) 29 Òîòåâ, Ò. Êàìåííà êîëîíà ñúñ çíàöè îò Ïðåñëàâ. ­ Ìóçåé è ïàìåòíèöè íà êóëòóðàòà, 1965, ­ 3, ñ. 20-22. 30 Òîòåâ, Ò. Çà åäíà ãðóïà ìåòàëíè ïå÷àò÷åòà ­ àìóëåòè îò Ïðåñëàâ. ­ Â: Ïðîáëåìè íà ïðàáúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è êóëòóðà. 1, 365-347. (Âòîðà ìåæäóíàðîäíà ñðåùà ïî ïðàáúëãàðñêà àðõåîëîãèÿ ­ Øóìåí, 1986). 31 Òîòåâ, Ò. Åäèí áðîíçîâ ìåäàëèîí ñúñ çíàöè îò Ïðåñëàâ. ­ Àðõåîëîãèÿ, 1967, ­ 2, ñ. 36-39. 32 Òîòåâ, Ò. Ïðàáúëãàðñêè ìåòàëíè àìóëåòè îò Ïðåñëàâ. ­ Â: Ïëèñêà ­ Ïðåñëàâ, 2, Ñ. ÁÀÍ, ñ. 182-186. 33 Bucher, V.F. Tanri. ­ In: Encyclopedia of Islam. 652-654. 34 Roux, Jean-Paul. Tangri ­ essai sur le CIEL = DIEU des peuples Altaiques. ­ Revue de l’Histoire des Religions. T.CL, No 2, OctobreDecembre 1956, 173-210 (Presses Universitaires de France). 35 Vaklinov, Ein Denkmal runischen Schriffums Pliska. ­ In: Studia in honorem Vesselin Besevliev. S., 1978, 245-254. 12

13

47

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÊÎÉ Å ÁÈË ÁÎÐÈÑ ÃÎÄÓÍÎÂ ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐÎÂ

 „Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ åíöèêëîïåäèÿ“, 1950 ã. (Ò. 5, ñ. 577) Áîðèñ Ãîäóíîâ íå å îïðåäåëåí êàòî „ðóñêè áîëÿðèí“, à ñàìî êàòî „áîëÿðèí“. Îò òàì íàó÷àâàìå, ÷å òîé å áèë îò áîëÿðñêèÿ ðîä Ñàáèðîâè-Ãîäóíîâè, êîéòî „ñ 14 â. íàõîäèâøèõñÿ íà ñëóæáå ó ìîñêîâñêèõ âåëèêèõ êíÿçåé“. Òîçè áîëÿðñêè ðîä èìàë çåìè â ðàéîíà íà Êîñòðîìà. Áîðèñ Ãîäóíîâ óïðàâëÿâàë Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî 10 ãîäèíè êàòî ðúêîâîäèòåë íà ïðàâèòåëñòâîòî íà öàð Ôüîäîð Èâàíîâè÷ (îò 1588 äî 1597) è 7 ãîäèíè êàòî öàð (îò 1598 äî 1605). Äîðè îò òåçè êðàòêè ñâåäåíèÿ å ïðåäåëíî ÿñíî, ÷å òóê ñòàâà äóìà çà ÷óæä íà Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî áîëÿðñêè ðîä. Ñàáèðîâè-Ãîäóíîâè ñà ïîñòúïèëè íà ðóñêà ñëóæáà â 14 âåê â Êîñòðîìà, êúäåòî ñà ñå íàìèðàëè è çåìèòå èì. Ðàéîíúò íà Êîñòðîìà å áèë âúâ âëàäåíèå íà ðóñêèòå êíÿçå ìíîãî ïðåäè 14 âåê è ôàêòúò, ÷å òå „ñà ïîñòúïèëè íà ñëóæáà“ èìåííî òîãàâà ïîêàçâà, ÷å òå ñà áèëè ÷óæäåíöè â òîçè ðàéîí è ÷å ñà ïîëó÷èëè çåìèòå ñè òàì ñúñ ñàìîòî èì ïîñòúïâàíå íà ñëóæáà ïðè ðóñêèòå êíÿçå. Àêî Ñàáèðîâè-Ãîäóíîâè áÿõà ðóñêè áîëÿðñêè ðîä, ïðåìåñòåí â Êîñòðîìà îò äðóãà ÷àñò íà Öàðñòâîòî, òå íÿìàøå çàùî äà ïîñòúïâàò îòíîâî íà ðóñêà ñëóæáà ïðåç 14 âåê. Îòêúäå òîãàâà ñà äîøëè òå â Êîñòðîìà? Çà äà îòãîâîðèì íà òîçè âúïðîñ, òðÿáâà äà ñå âúðíåì ìàëêî íàçàä â èñòîðèÿòà íå ñàìî íà Ìîñêîâñêîòî êíÿæåñòâî, íî è íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Áåçöåíåí ïúòåâîäèòåë â èçñëåäâàíèÿ îò òîçè õàðàêòåð íè äàâà íàñêîðî ïóáëèêóâàíàòà è íà áúëãàðñêè åçèê êíèãà íà ãîëåìèÿ èñòîðèê è àðõåîëîã íà Òàòàðñòàí ïðîô. À.Õ. Õàëèêî⠄500 ðóñêè ôàìèëèè îò áúëãàðî-òàòàðñêè ïðîèçõîä“, Ñîôèÿ, 1993 ã. Ïðåñåëåíèÿ îò âîëæêà Áúëãàðèÿ â ðóñêèòå êíÿæåñòâà, Ïðèáàëòèêà è Ïîëøà À.Õ. Õàëèêîâ ðàçãëåæäà èñòîðèÿòà íà Ðóñèÿ êàòî ïðîöåñ, ïðåìèíàë ïðåç ñëåäíèòå eòàïè: 1. Äîáúëãàðî-ñëàâÿíñêè (áàëòñêè) åòàï, 5-7 â; 2. Áúëãàðî-ñëàâÿíñêè åòàï, 8 â.; 3. Áúëãàðî-îäðèíñêè è äðåâíîðóñêè åòàï, 8-15 â.; 4. Êàçàíî-ðóñêè åòàï, 15-16 â.; 5. Ôåîäàëíî-ðóñêè åòàï 16-18 â.; 6. Áóðæîàçíî-ðóñêè åòàï, 18-20 â.; 7. Äâàäåñåòè âåê. (À.Õ. Õàëèêîâ, „500 ðóñêè ôàìèëèè îò áúëãàðî-òàòàðñêè ïðîèçõîä“, ñ. 12) Ñàìèÿò Õàëèêîâ êîðèãèðà ïúðâèÿ åòàï, êàòî äîáúëãàðî-áàëòñêè, êîåòî è ñïîðåä íàñ å òî÷íàòà ôîðìóëèðîâêà. Òóê áè òðÿáâàëî äà ñå íàïðàâè è åäíî äîïúëíåíèå. Ìàêàð ÷å îïðåäåëÿ ïúðâèÿ ïåðèîä êàòî âçàèìîîòíîøåíèÿ è ñìåñâàíå íà äðåâíîìîðäîâñêè, äðåâíîìàðèéñêè è äðåâíîóíãàðñêè åòíîñè ñ ïðèáàëòèéñêè, Õàëèêîâ ñïîìåíàâà, ÷å ïðåç òîçè ïåðèîä â Ïîâîëæèåòî è Ïðèóðàëèåòî âå÷å å áèëî çàïî÷íàëî ïðîíèêâàíå è íà íàñåëåíèå îò „òþðêñêè ïðîèçõîä“. Îòíîñíî òîçè ôàêò Ãóìèëüîâ å íàïúëíî ïîëîæèòåëåí, êàòî òîé îïðåäåëÿ òîâà íàñåëåíèå êàòî „õóíñêî“. Áåç äà âëèçàìå â äúëáîêî ïðîòèâîðå÷èâèÿ âúïðîñ çà åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà õóíèòå è çà ñúäúðæàíèåòî íà ïîíÿòèåòî „òþðêñêè ïðîèçõîä“, êîåòî å ñàìî ïî ñåáå ñè îãðîìíà ìàòåðèÿ, ùå îòáåëåæèì ñàìî, ÷å îùå ïðåç òîçè ïðúâ

48

ïåðèîä (5-7 â.) â ñïîìåíàòèòå ïî-ãîðå òåðèòîðèè ñå óñòàíîâÿâà íàñåëåíèå, àêî íå åäíîðîäíî, òî ïîíå ñðîäíî íà áúëãàðèòå.  òîçè ñìèñúë óñòàíîâÿâàíåòî ïî òåçè ìåñòà ïî-êúñíî íà áúëãàðñêà äúðæàâà íå å íåùî ñëó÷àéíî è íåïðåäâèäåíî, à çàâúðøèòåëåí àêò íà åäíà äúëãà êîëîíèçàöèÿ. Ñúùèÿò ïðîöåñ ñå íàáëþäàâà ïðè óñòàíîâÿâàíåòî íà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ è Ïàíîíñêà Áúëãàðèÿ, ïðåäõîæäàíè îò ïîâå÷å îò 100 ãîäèíè êîëîíèçàöèÿ. Âòîðèÿò åòàï, ïîñî÷åí îò Õàëèêîâ êàòî áúëãàðî-ñëàâÿíñêè, ñúùî ìîæå äà ñå ðàçãëåäà êðèòè÷åñêè.  åòíè÷åñêî îòíîøåíèå òîé áè ìîãúë äà ñå íàðè÷à è áúëãàðî-íîðìàíñêî-ñëàâÿíñêî-áàëòñêè, íî â ïîëèòè÷åñêî îòíîøåíèå òîé áè ìîãúë äà ñå îïðåäåëè ñàìî êàòî áúëãàðî-íîðìàíñêè. Òóê èìàìå ïðåäâèä íîðìàíñêèÿ ïðîèçõîä íà ðóñèòå, êîéòî, ìàêàð è îòäàâíà óñòàíîâåí îò èñòîðè÷åñêàòà íàóêà, âñå îùå ïðåäñòàâëÿâà íåóäîáíà ìàòåðèÿ çà ðóñêèòå ó÷åíè. Íîðìàíèòå ñà îñíîâàòåëèòå íà òðèòå ïðèíöèïíè äðåâíî-ðóñêè êíÿæåñòâà ­ Êèåâñêîòî, Íîâãîðîäñêîòî è Ìîñêîâñêîòî.  òîçè ñìèñúë òðÿáâà äà ñå ðàçáèðà è óïîòðåáàòà íà ïîíÿòèåòî „ðóñêè“, ïîíå äî êðàÿ íà êàçàíî-ðóñêèÿ ïåðèîä (15-16 âåê). Íå ïî-êúñíî îò 7 âåêà (à âåðîÿòíî îêîëî 100 ãîäèíè ïî-ðàíî) ñïîðåä Õàëèêîâ çàïî÷âàò è ïúðâèòå ïðåñåëâàíèÿ îò Ïîâîëæèåòî íà çàïàä è ñåâåðîçàïàä. Òåçè ïðåñåëåíèÿ óâëè÷àò è ÷àñò îò íîâîäîøëèòå ïðåç 5 âåê òàì õóíè, êîèòî â ïúòÿ ñè íà çàïàä äîñòèãàò íå ñàìî Ïðèáàëòèêà, íî è Ïîëøà. Êúì ñðåäàòà íà 8 âåê å óñòàíîâåíî îáðàòíî ïðèäâèæäàíå íà ñúùèòå õóíè, êàòî òå äîñòèãàò äî Íîâãîðîä. Òîâà ñà ïðåäöèòå íà èçâåñòíèòå îò âðåìåòî íà Àëåêñàíäúð Íåâñêè Ãàâðàèë Ðàäøà è Ãëàíäà Êàìáúëà, îò êîèòî ïî-êúñíî ïðîèçëèçàò èçâåñòíèòå „ðóñêè“ ðîäîâå Ñàáèðî-

ÀÂÈÒÎÕÎË âè, Ïóøêèíè, Øåðåìåòèåâè, Ðîìàíîâè, Ñóõîâî-Êîáèëèíè è äð. Òóê çà ïðúâ ïúò ñå ñðåùàìå ñ åäèíèÿ êëîí íà ðîäîñëîâíîòî äúðâî íà Áîðèñ Ãîäóíîâ ­ Ñàáèðîâè. Äàëè åòèìîëîãèÿòà íà èìåòî èçäàâà âðúçêà ñ èçâåñòíèòå õóíèñàáèðè, êîåòî ìîæå äà õâúðëè ñâåòëèíà âúðõó åòíè÷åñêèÿ ïðîèçõîä íà ïðîÿâèëèòå ñå ïðåç 5 âåê â Ïîâîëæèåòî õóíè, ñè îñòàâà íåðåøåí âúïðîñ. Ïðåç âòîðèÿ åòàï, ïîñî÷åí îò Õàëèêîâ, ñå îáðàçóâàò è ïúðâèòå äúðæàâè, êîèòî ïîñòàâÿò îñíîâèòå íà òîâà, êîåòî ìíîãî ïî-êúñíî ùå ñå îçíà÷àâà êàòî Ðóñèÿ ­ Êèåâñêà Ðóñ è Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Êàêòî ïîñî÷âà Õàëèêîâ ­ „èçâåñòíî èçïðåâàðâàùî ðàçâèòèå ïî òîâà âðåìå“ (10-11 âåê) ñå çàáåëÿçâà âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ïðåâúðíàëà ñå â îïðåäåëÿùà èêîíîìè÷åñêà è ïîëèòè÷åñêà ñèëà çà îáøèðåí ðåãèîí íà ãðàíèöàòà ìåæäó Åâðîïà è Àçèÿ, ìåæäó Çàïàäà è Èçòîêà. Ïî-êúñíî (12-13 âåê) ñå ôîðìèðàò è äðóãèòå êíÿæåñòâà â òîçè ðåãèîí ­ Âëàäèìèðî-Ñóçäàëñêîòî, Ðÿçàíñêîòî, Íîâãîðîäñêîòî è äð. Ïî òîâà âðåìå áëàãîäàðåíèå íà äðåâíèòå ñè äúðæàâíè÷åñêè òðàäèöèè áúëãàðèòå âå÷å èìàò äúðæàâà, êîÿòî âúâ âñÿêî îòíîøåíèå ñëóæè çà åòàëîí çà íîðìàíèòå, ñúçäàâàùè ñâîè êíÿæåñòâà ìåæäó Áàëòèéñêî è ×åðíî ìîðå. Âñè÷êè „ðóñêè“ êíÿæåñòâà îò òîçè ïåðèîä â òúðãîâñêî è èêîíîìè÷åñêî îòíîøåíèå äî ãîëÿìà ñòåïåí ñà çàâèñåëè îò îòíîøåíèÿòà ñè ñ Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ïî ñúùåñòâî ­ òúðãîâñêè êîìïàíèè, òåçè íîðìàíñêè êíÿæåñòâà ñà ñå íóæäàåëè æèçíåíî îò ïîñðåäíè÷åñêàòà ðîëÿ è äåéíîñò íà òúðæèùàòà âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Ïðåç òÿõ ñà òå÷àëè êåðâàíèòå îò èçòîê, ÷èèòî ñòîêè íîðìàíñêèòå êîðàáè ñà ïðåíàñÿëè â Çàïàäíà Åâðîïà è Ñêàíäèíàâèÿ. Áëàãîäàðåíèå íà ïðåêðàñíî óñòðîåíîòî ñè çåìåäåëèå, îò êîåòî íåâåäíúæ ñà ñå âúçõèùàâàëè àðàáèòå ìèñèîíåðè è òúðãîâöè, Âîëæêà Áúëãàðèÿ íåâåäíúæ å ñïàñÿâàëà îò ãëàä „ðóñêèòå“ êíÿæåñòâà (1024, 1229). Äîðè ïî âðåìå íà íàé-íàïðåãíàòèòå âçàèìîîòíîøåíèÿ ìåæäó êíÿæåñòâàòà è áúëãàðñêàòà äúðæàâà, ðóñêèòå êíÿçå íå ñà ïðåêúñâàëè ñâîèòå êîíòàêòè ñ áúëãàðèòå. Ïîðàäè åòíè÷åñêàòà íååäíîðîäíîñò íà òåõíèòå êíÿæåñòâà, ðóñêèòå êíÿçå, êîèòî íå ñà ñå ñìÿòàëè åòíè÷åñêè îáâúðçàíè ñ íåðóñêîòî (íåíîðìàíñêî) íàñåëåíèå, ÷åñòî ñà äåéñòâàëè â íåãîâ óùúðá. Òå ùåäðî ñà ïðåäëàãàëè çåìè è öåëè ñåëà íà áúëãàðñêèòå áîëÿðè è îãðîìíè ïðèâèëåãèè íà áúëãàðñêèòå òúðãîâöè, çàíàÿò÷èè è ìàéñòîðè ñòðîèòåëè.  Ðÿçàí, Ñóçäàë, Âëàäèìèð, Íîâãîðîä, Ìóðîì è äð. ðóñêè ãðàäîâå ñà æèâååëè ãîëåìè êîëîíèè áúëãàðè. Òå ñà áèëè ïðèâëè÷àíè, êàêòî ïèøå Õàëèêîâ, „ñúñ çåìè è âúçíàãðàæäåíèÿ“. Èçâåñòíè ñà è áðà÷íèòå âðúçêè ìåæäó ðóñêèòå êíÿçå è áúëãàðñêèòå áîëÿðè ­ êèåâñêèÿò êíÿç Âëàäèìèð è Àíäðåé Áîãîëþáñêè ñà áèëè æåíåíè çà áúëãàðêè.  ðåçóëòàò íà òîçè ïðîöåñ Õàëèêîâ òâúðäè, ÷å „...â ñëàâÿíî-ðóñêèÿ åçèê, êóëòóðà, èêîíîìèêà, êàêòî è â òåðìèíîëîãèÿòà íà ñîöèàëíî-ïîëèòè÷åñêèòå îòíîøåíèÿ ïðîíèêâàò çíà÷èòåëåí áðîé òþðêñêî-áúëãàðñêè çàåìêè...“.

ÏÐÅÑÅËÅÍÈßÒÀ ÎÒ ÂÎËÆÊÀ ÁÚËÃÀÐÈß Â ÐÓÑÊÈÒÅ ÊÍßÆÅÑÒÂÀ ÏÐÅÇ 13-16 ÂÅÊ Ìàñîâî ïðåñåëåíèå íà áúëãàðè â çåìèòå íà ðóñêèòå êíÿæåñòâà ñå èçâúðøâà ïðåç 50-òå ãîäèíè áîðáà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ ñðåùó ìîíãîëñêîòî íàøåñòâèå. Ìàêàð ÷å çàãóáèëè òàçè áîðáà, áúëãàðèòå ñà åäèíñòâåíèÿò åâðîïåéñ-

êè íàðîä îêàçàë ñåðèîçíà ñúïðîòèâà íà ìîíãîëöèòå, ñ êîåòî ñïèðàò óñòðåìà èì êúì Çàïàäíà Åâðîïà è ñïàñÿâàò ðóñêèòå çåìè îò íåïîñðåäñòâåíà îêóïàöèÿ è âêëþ÷âàíå â Îðäàòà. Ñïîðåä Õàëèêîâ èìåííî òîãàâà (ïðåç òîçè 50-ãîäèøåí ïåðèîä) âúçíèêâàò áúëãàðñêèòå ñåëèùà îêîëî Êîñòðîìà, êàòî òîé óòî÷íÿâà, ÷å òåçè çåìè ïî-êúñíî „ñå ïðåâðúùàò â ïóíêòîâå çà áåæàíöè îò òþðêîåçè÷íàòà ñðåäà íà Ïîâîëæèåòî“. Íàïðèìåð ïðåç 1237 ã. âèæäàìå åäèí îò áúëãàðñêèòå öàðñêè ñèíîâå, Àìèðãàòà, äà óïðàâëÿâà Âëàäèìèð îò èìåòî íà ðóñêèÿ êíÿç. Òîé íå å ìîãúë äà áúäå íàìåñòíèê òàì íà ìîíãîëöèòå, òúé êàòî Âëàäèìèð å ïðåâçåò îò òÿõ ïðåç 1238 ã. Èçòåãëÿíåòî íà áúëãàðñêèòå áîëÿðè è ñâúðçàíèòå ñ òÿõ õîðà îò Ïîâîëæèåòî ñå çàñèëâà îñîáåíî ïðåç ïåðèîäà 1238-1242 ã. Õàëèêîâ óòî÷íÿâà òóê, ÷å òîâà èçñåëâàíå ñå å îñúùåñòâèëî ãëàâíî êúì Íîâãîðîä ïîðàäè áëàãîïðèÿòíàòà ïîëèòèêà íà Àëåêñàíäúð Íåâñêè, êîéòî èìàë íóæäà îò îòáðàíè âîéñêè. Òîé áèë âúçíàãðàäåí çà òàçè ñè ïîëèòèêà â çíàìåíèòàòà Íåâñêà áèòêà, êîãàòî çàåäíî ñúñ ñïîìåíàòèòå ïðåäè Ðàäøà è Êàìáúëà íà íåãîâà ñòðàíà âèæäàìå è áúëãàðè, âîäåíè îò áîëÿðèòå Àòóí, Àðáàóò è Îãàð. Ñëåäâàùè ïðåñåëåíèÿ ñà èçâåñòíè ïðåç ïåðèîäà 12571278, êàòî íàïðèìåð ðîäà íà ëåãåíäàðíèÿ ×óðà-áàòúð, êîéòî äàâà íà÷àëîòî íà êíÿçåòå ×þðèêîâè, êàêòî è ïðàäåäèòå íà òàêèâà ðîäîâå, êàòî Øàõîâñêè, Òåãëåâè, Äåðæàâèíè, Òîëáóçèíè, Ìåø÷åðñêè, Áåõìåòåâè è äð. Òåçè ïðåñåëåíèÿ ìîãàò äà ñå ñìÿòàò çà ïîñëåäíèòå ÷èñòî áúëãàðñêè ïðåñåëåíèÿ íà çàïàä, íî òå íå ñà ïîñëåäíèòå îò çåìèòå íà âå÷å „áèâøàòà“ Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Îò 14 äî 16 âåê ãîëåìè ïðåñåëåíèÿ îò òåçè çåìè ïðîäúëæàâàò, íî Õàëèêîâ îïðåäåëÿ òåçè ïðåñåëåíèÿ âå÷å êàòî „áúëãàðî-êèï÷àêñêè“, ïðåäâèä åòíè÷åñêèòå ïðîìåíè, ñòàíàëè òàì ñëåä ôîðìèðàíåòî íà Çëàòíàòà îðäà. Òàêà íàïðèìåð ïî âðåìåòî íà ðóñêèÿ êíÿç Èâàí Êàëèòà (1325-1340) îòòàì ñå ïðåñåëâàò „òþðêîåçè÷íè“ ôåîäàëè, êîèòî äàâàò íà÷àëîòî íà èçâåñòíèòå ïî-êúñíî „ðóñêè“ áîëÿðñêè ðîäîâå ­ Âèëÿìèíîâè, Àêñàêîâè, Àäàøåâè, Êóäàøåâè, Òåíåøåâè, Ãîäóíîâè, Ìîñîëîâè, Ìàìîíîâè, Äàâëåòîâè, Òàðáàåâè è äð. Ïî ïðîèçõîä òå ñå ñâúðçâàò ñ êíÿçåòå ×åòà, Øèãèëäååâ, Äàâëåò, Ìèðçà Òàðáåé è äð. Èìåííî êíÿç ×åòà å îñíîâîïîëîæíèêúò íà ðîäà Ãîäóíîâè. Çà íåãî ñå çíàå, ÷å ñå å ïðåñåëèë îò Çëàòíàòà îðäà ïðåç 1330 ã. Ïúðâèÿò èçâåñòåí â èñòîðèÿòà êíÿç, íîñåù èìåòî Ãîäóí, å áèë Èâàí Ãîäóí, ñèí íà Èâàí Çåðíî, ñèí íà Äèìèòðèé Çåðíî, âíóê íà êíÿç ×åòà. Çíà÷åíèåòî íà òîçè ðîä â Ðóñèÿ ñå óâåëè÷àâà, êîãàòî òîé ñå ñâúðçâà ñ ðîäà íà Ñàáèðîâè, çà êîéòî âå÷å ñïîìåíàõìå. Òîâà ñâúðçâàíå íà äâàòà ðîäà ïîêàçâà, ÷å åòíè÷åñêàòà âðúçêà ìåæäó ïðåñåëíèöèòå îò Çëàòíàòà îðäà ïðåç 14 âåê è ïîòîìöèòå íà ïðåñåëèëèòå ñå â Íîâãîðîä íÿêîãàøíè „õóíè“ å áèëà ÿñíî îñúçíàâàíà è ïîääúðæàíà. Èìåííî òàçè âðúçêà íàâåæäà íà ìèñúëòà, ÷å ðîäúò íà êíÿç ×åòà å áèë ïî-ñêîðî áúëãàðñêè, îòêîëêîòî êèï÷àêñêè, âúïðåêè âúçìîæíîñòòà òîé äà å áèë ñìåñåí. Îò âñè÷êî êàçàíî äîòóê ñå óáåäèõìå, ÷å îñîáåíî ùî ñå îòíàñÿ äî ðàéîíà íà Êîñòðîìà, òàì îùå ïðåç 13-14 âåê ñå å îáðàçóâàëà åäíà çíà÷èòåëíà åòíè÷åñêà ãðóïà îò áúëãàðñêè ïðîèçõîä. Âúâ âðúçêà ñ òîâà Õàëèêîâ ñïîìåíàâà èíòåðåñíèÿ ôàêò, ÷å ïðåç 16-17 âåê æèòåëèòå íà òîçè ðàéîí ñà áèëè îáåäèíåíè â òàêà íàðå÷åíàòà Áúëãàðñêà âîëîñò (âîëîñò = àäìèíèñòðàòèâíî òåðèòîðèàëíà åäèíèöà), â êîÿòî ñå ñðåùàëè ôàìèëèè êàòî Áóëãàðèíè, Áóëãàðñêè è äðóãè ïîäîáíè. Î÷åâèäíî ðîäúò Ãîäóíîâè íå å áèë èçîëèðàíî

49

ÀÂÈÒÎÕÎË ÿâëåíèå, à ñàìî åäíà ÷àñò îò ìàñîâè ïðåñåëåíèÿ, íèòî ïúê äàäåíèòå èì çåìè „îêîëî Êîñòðîìà“ ñà èì áèëè äàäåíè ñëó÷àéíî ­ ïðîñòî òå å òðÿáâàëî äà óïðàâëÿâàò ñâîè ñúíàðîäíèöè.

ÁÎÐÈÑ ÃÎÄÓÍÎÂ È ÌÎÑÊÎÂÑÊÎÒÎ ÖÀÐÑÒÂÎ Êàêâî ïðåäñòàâëÿâà âñúùíîñò ÿâëåíèåòî Áîðèñ Ãîäóíîâ â ðóñêàòà èñòîðèÿ è â èñòîðèÿòà íà Åâðîïà? Ïðîñòî åïèçîä îò ôåîäàëíè ìæäóîîñîáèöè, ïîñëåäâàëè ñìúðòòà íà Èâàí Ãðîçíè ëè å áèëî òî, èëè çàä íåãî ñå êðèå íåùî äðóãî? Àêî òî å áèëî ñàìî åïèçîä, òî è ïðèñúñòâèåòî íà íåãîâèòå ñúíàðîäíèöè â çåìèòå íà ðóñêèòå êíÿæåñòâà ùå äà å áèëî ñúùî ñëó÷àåí åïèçîä. Óáåäèõìå ñå, ÷å íå å áèëî òàêà. Äàëå÷ ïðåäè ìîíãîëñêîòî íàøåñòâèå, ïðåç åïè÷íàòà áîðáà ñðåùó íåãî è äîñòà ñëåä íåãî áúëãàðè íà íÿêîëêî ïîñëåäîâàòåëíè âúëíè ñà ñå çàñåëâàëè äàëå÷ íà çàïàä îò Ïîâîëæèåòî, äîñòèãàéêè äîðè Ïðèáàëòèêà è Ïîëøà.  òîâà íÿìà íèùî ÷óäíî, êàòî ñå çíàå, ÷å ïðåç õóíñêàòà åïîõà (4-5 âåê) òåçè çåìè ñà ñå íàìèðàëè ïîä ôàêòè÷åñêèÿ êîíòðîë íà õóíñêàòà èìïåðèÿ. Áúëãàðèòå ñà áèëè îòäàâíà çàïîçíàòè ñ òðàäèöèîííàòà ïîñðåäíè÷åñêà ðîëÿ â òúðãîâñêèòå è ïîëèòè÷åñêèòå îòíîøåíèÿ Èçòîê-Çàïàä, êîÿòî òå ñà èìàëè âúçìîæíîñò äà èãðàÿò îùå îò âðåìåòî íà Àòèëà. Ïðåñåëíèöèòå îò 7-8 âåê íå ùå äà ñà áèëè çàñåëíèöè â íåïîçíàòè çåìè ñ íåïðèâè÷íà è ñëó÷àéíà ðîëÿ. Ïîðàäè òåçè ïúðâè ìèãðàöèè ïîñëåäâàëèòå íîâè âúëíè çàñåëíèöè ïðåç 13 âåê îùå ïî-îïðåäåëåíî ñà ïîïàäíàëè â ïîçíàòà è ñðîäíà ñðåäà, çàñèëâàéêè áúëãàðñêèÿ åëåìåíò íà çàïàä îò Êàçàí. Íÿêîè èñòîðèöè îò ñúâåòñêàòà øêîëà ïðîèçâîëíî òâúðäÿõà, ÷å áúëãàðèòå ñà áèëè óíèùîæåíè îò ìîíãîëöèòå ñëåä 50-òå ãîäèíè âúîðúæåíà áîðáà. Ôàêòîðèòå, ïîêàçâàùè ìèãðàöèè íà çàïàä ñëåä óñòàíîâÿâàíåòî íà ìîíãîëñêîòî âëàäè÷åñòâî, íå ñàìî îïðîâåðãàâàò òåçè òâúðäåíèÿ íî è ïîêàçâàò, ÷å òåçè áúëãàðè ñà ðàçïîëàãàëè ñ èçâåñòíà ïîëèòè÷åñêà è èêîíîìè÷åñêà àâòîíîìèÿ, çà äà ïðåäïðèåìàò òåçè ìèãðàöèè ­ îðãàíèçèðàíè, âîäåíè îò ñâîèòå áîëÿðè è êíÿçå. ßâëåíèåòî Áîðèñ Ãîäóíîâ íå å áèëî åïèçîä îò ñìóòíî âðåìå, à öåëåíàñî÷åí ïîëèòè÷åñêè àêò, ñòàðàòåëíî ïîäãîòâåí è îñèãóðåí ñ íåîáõîäèìàòà â åäíà ðàçíîïëåìåííà äúðæàâà îïðåäåëåíà åòíè÷åñêà ïîäêðåïà. ×óäíî íàèñòèíà, ÷å ñúâåòñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà âèíàãè å ïîäöåíÿâàëà òîçè ïåðèîä îò èñòîðèÿòà íà Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî, ìàêàð ÷å îò äèíàñòè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà òîé èìà îãðîìíî çíà÷åíèå íå ñàìî â ðóñêè, íî è â åâðîïåéñêè ìàùàáè. Òîçè ïåðèîä å ñâèäåòåë íà äåòðîíèðàíåòî íà åäíà îò íàé-ñèëíèòå åâðîïåéñêè âëàäåòåëñêè äèíàñòèè ­ äîìà Ðþðèê, óïðàâëÿâàë òðèòå ãëàâíè ðóñêè êíÿæåñòâà îáùî îêîëî 800 ãîäèíè ­ åäèí ïåðèîä ïî-ñêîðî òèïè÷åí çà àâòîêðàòè÷íèÿ Èçòîê, îòêîëêîòî çà õàîòè÷íèÿ Çàïàä. Òîâà èñòîðè÷åñêî äåòðîíèðàíå å èçâúðøåíî îò Áîðèñ Ãîäóíîâ. Íåùî ïîâå÷å ­ òîâà äåòðîíèðàíå å èçâúðøåíî îò íåãî íå òîëêîâà îò ëè÷íà àìáèöèÿ, à å ïðåäñòàâëÿâàëî öåëåíàñî÷åí àêò â ïîëçà íà áúëãàðñêàòà óïðàâëÿâàùà âúðõóøêà â öàðñòâîòî è â óùúðá êàêòî íà ñòàðàòà óïðàâëÿâàùà âúðõóøêà, òàêà è íà ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ìåñòíîòî áåçïðàâíî íàñåëåíèå. Íåêà ñå ñïðåì íà õàðàêòåðà íà Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî, çà äà ðàçáåðåì ïî-òî÷íî èçâúðøåíèòå îò Áîðèñ Ãîäóíîâ ïðîìåíè è ãîëÿìàòà öåë, ñòîÿùà çàä òÿõ.

50

Íîðìàíè ­ ñëàâÿíè ­ áúëãàðè Ìîñêîâñêîòî êíÿæåñòâî ïðè ñâîåòî ñúçäàâàíå íîñè âñè÷êè áåëåçè, õàðàêòåðíè è çà äðóãèòå äâå ãëàâíè ðóñêè êíÿæåñòâà ­ Êèåâñêîòî è Íîâãîðîäñêîòî. È òî å ñúçäàäåíî îò íîðìàíñêàòà àðèñòîêðàöèÿ âúðõó èçãðàäåíàòà îò òÿõ ñòðóêòóðà îò âîåííî-òúðãîâñêè êîëîíèè ïî òå÷åíèÿòà íà ãîëåìèòå ðóñêè ðåêè. Ïî òÿõ ñå å äâèæåë ãëàâíèÿò òúðãîâñêè îáìåí Èçòîê-Çàïàä-Ñåâåð-Þã ïðåç Ñðåäíîâåêîâèåòî. Ïî ïîäîáèå íà ïî-ðàíî óñòàíîâèëèòå ñå â Èçòî÷íà Åâðîïà õóíè, áúëãàðè è õàçàðè, íîðìàíèòå ðàçáèðàò íåîáõîäèìîñòòà îò äúðæàâíîñò, êîÿòî íå ñàìî äà îðãàíèçèðà è íàïðàâëÿâà, íî è äà çàùèòàâà íîñåùàòà îãðîìíè äîõîäè ïîñðåäíè÷åñêà òúðãîâèÿ.  ðàçëè÷íè ïåðèîäè òàçè äúðæàâíîñò å îðãàíèçèðàíà íà êîíòðîëèðàíèòå îò íîðìàíèòå òåðèòîðèè íà Èçòî÷íà Åâðîïà îò åäèí äèíàñòè÷åñêè ðîä ­ Ðþðèê. Íåîáèêíîâåíàòà äúëãîòðàéíîñò íà òîçè âëàäåòåëñêè ðîä, â ñðàâíåíèå ñ íåãîâèòå Çàïàäíî Åâðîïåéñêè åêâèâàëåíòè, ïîêàçâà ÿñíîòî èçòî÷íî âëèÿíèå ïðè ïîëèòè÷åñêàòà è àäìèíèñòðàòèâíà ñèñòåìà âúâåäåíà îò ïðåäñòàâèòåëèòå íà ðîäà Ðþðèê. Ïî ñúùåñòâî íîðìàíèòå ñúçäàâàò ñúñ çàâàðåíîòî íàñåëåíèå îò ðàçëè÷åí ïðîèçõîä (ñëàâÿíè, áàëòè, ôèíè) åäíîòèïíè âçàèìîîòíîøåíèÿ, ïîäîáíè íà óñòàíîâåíèòå ïî òåçè çåìè îòíîøåíèÿ îò ïðåäèøíèòå çàâîåâàòåëè ­ ãîòè, àëàíè, õóíè, áúëãàðè, õàçàðè. Òåçè îòíîøåíèÿ ñà áèëè ÿñíî îïðåäåëåíè ñúãëàñíî îáèêíîâåíèÿ çà Èçòîêà êàñòîâ ïðèíöèï ­ îò åäíà ñòðàíà, âúðõóøêàòà, ñúñòàâåíà îò âîåííî-àäìèíèñòðàòèâíèÿ àïàðàò, ñëåä íåãî îãðîìíîòî òúðãîâñêî ñúñëîâèå, ïðåäñòàâåíî êàêòî îò çàâîåâàòåëèòå, òàêà è îò ÷óæäèòå òúðãîâñêè êîëîíèè, ïîëçâàùè ñå ñúñ ñïåöèàëíè ïðèâèëåãèè è çàùèòà è, îò äðóãà ñòðàíà ­ ðàçíîðîäíàòà ìàñà çàâàðåíî çåìåäåëñêî íàñåëåíèå, êîåòî çà ñòîëåòèÿ å áèëî ïîñòàâåíî â ïîëîæåíèå äà èçïúëíÿâà çåìåäåëñêè è îáñëóæâàùè ôóíêöèè, êàêòî è äà ñíàáäÿâà ñúñ ñòîêà ðîáñêèòå ïàçàðè íà Åâðîïà, Âèçàíòèÿ è Õàëèôàòà. Òàçè ñèñòåìà äúëãî âðåìå å áèëà ïîääúðæàíà âúâ ôóíêöèîíàëíî ñúñòîÿíèå ÷ðåç ïðèòîêà íà íîâè âîåííî-òúðãîâñêè êîíòèíãåíòè îò Ñêàíäèíàâèÿ, êàêòî è ÷ðåç ïîñòåïåííîòî îáó÷åíèå íà ïîäîáíè âîéíèöè îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå. Íî ãëàâíàòà ñèëà ñè îñòàâàëè ïîïúëíåíèÿòà îò ðîäèíàòà. Òåçè ïîïúëíåíèÿ ñúãëàñíî ñòàðèòå òðàäèöèè íà âèêèíãèòå ñå âîäåëè íà êëàíîâà îñíîâà îò êëàíîâàòà àðèñòîêðàöèÿ, êîÿòî ïî ïðèíöèï íîñåëà â ñåáå ñè âñè÷êè áåëåçè íà àíàðõèñòè÷íîòî îáùåñòâî, ïîäãîòâèëî êðàéíèÿ åâðîïåéñêè ôåîäàëèçúì. Äà ñå çàäúðæè íà âëàñò ïðè òåçè óñëîâèÿ çà öåëè 800 ãîäèíè, äîìúò Ðþðèê íàèñòèíà å òðÿáâàëî äà ïðèòåæàâà ðåäêè êà÷åñòâà. Ñïëîòÿâàùà ðîëÿ çà íîðìàíèòå èçèãðàëî îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å çàâîåâàòåëèòå áèëè ïîñòàâåíè èçöÿëî â åäíà ÷óæäà è âðàæäåáíà ñðåäà, íàä êîÿòî ãè ïîääúðæàëî ñàìî âîåííîòî èì ïðåâúçõîäñòâî íàä ìåñòíîòî íàñåëåíèå. Âúïðåêè âñè÷êî, ïîðàäè èçòúêíàòèòå õðîíè÷åñêè äåôåêòè, äî 16 âåê íîðìàíñêèòå êíÿæåñòâà ñå ëþøêàëè îò âúçõîä êúì ïàäåíèå è íàêðàÿ êàïèòóëèðàëè áåç ñúïðîòèâà ïðåä âèñîêî îðãàíèçèðàíàòà öåíòðàëèçèðàíà âîåííà ìàøèíà íà ìîíãîëöèòå. Âúçðàæäàíåòî íà ðóñêàòà äúðæàâíîñò çàïî÷íàëî åäâà â 16 âåê ñ ðåôîðìèòå íà Èâàí Ãðîçíè, ïúðâèÿ ðóñêè öàð è àáñîëþòåí âëàäåòåë. Èâàí Ãðîçíè çàâàðâà âúòðåøíîòî ïîëîæåíèå â Ìîñêîâñêîòî êíÿæåñòâî â áåäñòâåíî ïîëîæåíèå. Îùå äàëå÷ ïðåäè ìîíãîëñêîòî íàøåñòâèå ïðèòîêúò íà ïðåñíè âîåííè îòðÿäè îò Ñêàíäèíàâèÿ êúì Èçòî÷íà Åâðîïà ñåêíàë. Íîðìàíñêàòà åêñïàíçèÿ ïîñòåïåííî ïðîìåíèëà ñâîÿòà ïî-

ÀÂÈÒÎÕÎË ñîêà ñ óñòàíîâÿâàíåòî íà íîðìàíñêè äúðæàâè â Íîðìàíäèÿ, Àíãëèÿ, Èðëàíäèÿ è çàïî÷âàíåòî íà íàáåçè â áîãàòîòî Ñðåäèçåìíîìîðèå. Ñëåä çàïàäàíåòî íà ðóñêèòå êíÿæåñòâà è óñòàíîâÿâàíåòî íà ìîíãîëñêàòà äîìèíàöèÿ â Èçòî÷íà Åâðîïà òÿ âå÷å íå áèëà ïðèòåãàòåëíî ìÿñòî çà ìîðñêèòå íîìàäè ­ ðóñêèòå êíÿæåñòâà òðÿáâàëî äà ñå ñïðàâÿò ñúñ ñîáñòâåíè ñèëè. Îò òîçè ïåðèîä ìîæå äà ñå ãîâîðè è çà ïðèâëè÷àíå íà ñïîñîáíè õîðà îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå â óïðàâëåíèåòî, êàòî ïðè Èâàí Ãðîçíè àðèñòîêðàöèÿòà èìàëà âå÷å îïðåäåëåíî íîðìàíî-ñëàâÿíñêè îáëèê. Ïîðàäè ñòðåìåæà íà Èâàí Ãðîçíè êúì àáñîëþòíàòà âëàñò è ñúçäàâàíåòî íà öåíòðàëèçèðàíà äúðæàâà òàçè àðèñòîêðàöèÿ áèëà òî÷íî ñúñëîâèåòî, ñ êîåòî òîé òðÿáâàëî äà ñå ñáëúñêà íà ïúðâî ìÿñòî. Òîçè ñáëúñúê ïî÷òè èçëè÷èë ðóñêîòî áîëÿðñêî ñúñëîâèå îò ïîëèòè÷åñêàòà ñöåíà ­ òî ïðåñòàíàëî äà áúäå êàêòî âîåííà, òàêà è èêîíîìè÷åñêà ñèëà. Ðåôîðìèòå íà Èâàí Ãðîçíè íå áèëè íàñî÷åíè, êàêòî ìîæå äà ñå î÷àêâà, â ïîëçà íà áåçïðàâíîòî êðåïîñòíî íàñåëåíèå, ñ êîåòî îáèêíîâåíî òèðàíèòå è àâòîêðàòîðèòå ñå ñòðåìÿò äà äúðæàò â ïîä÷èíåíèå îãðàíè÷àâàùàòà âëàñòòà èì àðèñòîêðàöèÿ. Íàïðîòèâ, ïðè Èâàí Ãðîçíè áèëè ïîñòàâåíè îñíîâèòå íà æåëÿçíàòà êðåïîñòíè÷åñêà ñèñòåìà â Ðóñèÿ, êîÿòî ôàêòè÷åñêè ïîñòàâèëà ñëàâÿíñêîòî íàñåëåíèå â ïúëíî ðîáñòâî. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå íà êîå ñúñëîâèå â äúðæàâàòà ðàç÷èòàë Èâàí Ãðîçíè çà ïîääúðæàíå íå ñàìî íà ñâîÿòà àáñîëþòíà âëàñò, íî è çà ðåàëèçàöèÿòà íà ñâîèòå çàâîåâàòåëíè ïëàíîâå? Î÷åâèäíî ïðè èçáîðà íà òîâà ñúñëîâèå òîé å èìàë ïðåäâèä ïðàêòèêàòà íà ñâîèòå ïðåäõîäíèöè íå ñàìî â Ìîñêîâñêîòî, íî è â äðóãèòå ðóñêè êíÿæåñòâà. Íóæíîòî ìó ïðîôåñèîíàëíî âîåííî ñúñëîâèå òîé íàìåðèë òàì, êúäåòî ãî íàìåðèë ïðåäè íåãî è Àëåêñàíäúð Íåâñêè ­ â áúëãàðñêèòå çàñåëíèöè â êíÿæåñòâîòî, êîèòî ïî ñèëàòà íà äúðæàâíèòå ñè è âîåííè òðàäèöèè ïðåäñòàâëÿâàëè íàðîäà îò ïðîôåñèîíàëíè âîéíèöè. Ãëàâíî îò òÿõ çàïî÷íàëî èçãðàæäàíåòî íà ðóñêîòî ñðåäíî äâîðÿíñòâî ­ âîåííîòî ñúñëîâèå, íóæíî íà Èâàí Ãðîçíè. Òàçè ïîëèòèêà íà Èâàí Ãðîçíè ùÿëà äà äàäå ïëîäîíîñíè ðåçóëòàòè çà èçäèãàíåòî íà Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî è çà ðóñêàòà åêñïàíçèÿ íà Èçòîê, íî òÿ èìàëà, îò äðóãà ñòðàíà, óáèéñòâåíî çíà÷åíèå çà äèíàñòèÿòà Ðþðèê, íà êîÿòî öàð Èâàí Ãðîçíè ñå îêàçàë íà ïðàêòèêà ïîñëåäåí ïðåäñòàâèòåë (ñèíúò ìó Ôüîäîð, ïîñëåäåí íà òðîíà, ðåàëíî íÿìàë âå÷å íèêàêâà âëàñò). Òî÷íè ñâåäåíèÿ çà ðàçìåðèòå íà áúëãàðñêîòî ïðèñúñòâèå â Ìîñêâà â ñðåäàòà íà 16 âåê äàâà Õàëèêîâ, êîéòî îïðåäåëÿ áðîÿ íà òåõíèòå ðîäíèíè, êîèòî ñà íàïóñíàëè Êàçàí â ðàçëè÷íî âðåìå“. Ïðåç ñàìàòà 1551 ã. îùå 154 êíÿçå ñúñ ñåìåéñòâàòà è ñëóæèòåëèòå ñè ñå çàñåëèëè â Ìîñêâà íà ñëóæáà ïðè Èâàí Ãðîçíè. Òîâà ðÿçêî óâåëè÷àâàíå íà çàñåëíèöèòå ïðåç òàçè ãîäèíà å áèëî ïðè÷èíåíî âåðîÿòíî îò ïðîâàëà íà ïëàíîâåòå íà Èâàí ãðîçíè çà óíèÿ ñ Êàçàí, êúì êîÿòî áèëè íàñî÷åíè íåãîâèòå äèïëîìàòè÷åñêè óñèëèÿ1. Òîçè ïëàí, ïî âñè÷êî èçãëåæäà, ñå ïðîâàëèë ïîðàäè âåðñêèòå ðàçëè÷èÿ, ñúùåñòâóâàùè ìåæäó äâåòå äúðæàâè è ïîðàäè ñèëíîòî ìîíãîëñêî ïðèñúñòâèå â Êàçàí. Çà Èâàí Ãðîçíè îñòàâàëî ñàìî âîåííîòî ðåøåíèå íà ïðîáëåìà ñ Êàçàíñêîòî õàíñòâî è ðåøåíèåòî çà âîåíåí ïîõîä áèëî âçåòî ïðåç ñúùàòà 1551 ã. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ðóñêàòà ïàðòèÿ â Êàçàí å áèëà èíôîðìèðàíà çà òîâà ðåøåíèå, â ðåçóëòàò íà êîåòî ïî÷òè âñè÷êè íåéíè ïðåäñòàâèòåëè â Êàçàí åìèãðèðàëè. Òå íàïóñíàëè Êàçàí íà÷åëî ñ íàé-èçâåñòíèÿ ñè ëèäåð, ïðî÷óòèÿ Øàõ Àëè2, êîéòî ÷åòèðè ïúòè

áèë çàåìàë Êàçàíñêèÿ ïðåñòîë. Ïðåç ñúùàòà 1551 ã. èçãëåæäà, çà äà ëåãèòèìèðà áúëãàðñêàòà åìèãðàöèÿ â Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî, òîé ñå îæåíèë çà ïîñëåäíàòà êàçàíñêà öàðèöà, ëåãåíäàðíàòà Ñþþìáèêå, çàåäíî ñ êîÿòî ñúùàòà ãîäèíà ñå èçñåëèëè â Ìîñêâà. Òóê òðÿáâà äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å âå÷å ïî òîâà âðåìå çàñåëâàùèòå ñå â Ìîñêâà, Íèæíè Íîâãîðîä, Ðÿçàí è äðóãè ðóñêè ãðàäîâå è îêîëíîñòèòå èì áúëãàðè è áúëãàðî-êèï÷àêè ñå ïîëçâàëè ñ ïðåäâàðèòåëíî îïðåäåëåí è óçàêîíåí ñòàòóò, êîåòî ïîêàçâà, ÷å ñàìîòî çàñåëâàíå îòãîâàðÿëî íà èíòåðåñèòå íà Èâàí Ãðîçíè. Òå ñå çàñåëâàëè êàòî âîåííî è ñëóæåùî ñúñëîâèå, îñíîâà íà áúäåùèòå ðóñêè âîåííè è ÷èíîâíèöè (äÿêîâå) ­ îòòàì è ïîÿâàòà íà òàêà íàðå÷åíèòå ñëîáîäè ­ ãîëåìè ñåëèùà ñ íåêðåïîñòíî íàñåëåíèå, êîåòî èçäàâà óçàêîíåíèòå ïðàâà íà öÿë åòíîñ, íå íà îòäåëíè íåãîâè ïðåäñòàâèòåëè3. Ïî òîçè íà÷èí ñå ñòèãíàëî äî ïàðàäîêñàëíîòî ïîëîæåíèå, ÷å âúâ âîéñêàòà íà Èâàí Ãðîçèí, êîÿòî îáñàäèëà ïðåç 1552 ã. Êàçàí çà ðåøèòåëåí ïîñëåäåí ùóðì, åäíà òðåòà áèë êîíòèíãåíòúò ñúñòàâåí îò èçñåëíèöè îò Êàçàíñêîòî õàíñòâî. Òå áèëè ïðåäâîæäàíè îò áèâøèÿ êàçàíñêè öàð Øàõ Àëè, êíÿçåòå Åíèêååâè, Òåíèøåâè è äð., êàêòî è îò êàçàíñêèÿ ìóðçà, êíÿç Êàìàé. Òðóäíî å äà ñå îòãîâîðè íà âúïðîñà, êîëêî ñà áèëè áúëãàðèòå âúâ âîéñêàòà íà Èâàí Ãðîçíè, êîèòî èäâàëè îò èçñåëèëèòå ñå ïî-ðàíî íà çàïàä áúëãàðñêè ðîäîâå, íî êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å òå ïî÷òè èçöÿëî ïîïúëâàëè âîåííîòî ñúñëîâèå, ìîæå äà ñå íàïðàâè ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å ïîëîâèíàòà îò îáñàæäàùàòà Êàçàí âîéñêà å áèëà ñúñòàâåíà îò ñðîäíî íà îáñàäåíîòî íàñåëåíèå. Áåçñïîðíî òîâà ðàçäâîåíèå íà íàöèÿòà å áèëî åäíà íàöèîíàëíà òðàãåäèÿ, ÷èèòî ïîñëåäñòâèÿ ñå ÷óâñòâàò â Òàòàðñòàí è äî äíåñ, íî òîâà íå å òåìàòà íà íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå.  òîçè ñëó÷àé çà íàñ å ïî-âàæíî äà îòáåëåæèì îòíîâî ôàêòà, ÷å â ñðåäàòà íà 16 âåê ïîëîâèíàòà îò âîéñêèòå íà Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî ñà áèëè ñúñòàâåíè îò áúëãàðè è áúëãàðî-êèï÷àêè. Êàòî ñå âçåìå ïðåäâèä, ÷å òåçè âîéñêè ïðåä Êàçàí â 1552 ã. ñà íàáðîÿâàëè 150 000 äóøè, òîâà ïðàâè 75 000 äóøè, åäíà âíóøèòåëíà âîåííà ñèëà. Èìåííî íà òàçè âîåííà ñèëà ùå ðàç÷èòà ñëåä 30 ãîäèíè Áîðèñ Ãîäóíîâ, êîãàòî ùå ïîñåãíå êúì êîðîíàòà è âëàñòòà.

ÌÎÑÊÎÂÑÊÎÒÎ ÖÀÐÑÒÂÎ Â ÊÐÀß ÍÀ ÂËÀÄÈ×ÅÑÒÂÎÒÎ ÍÀ ÈÂÀÍ ÃÐÎÇÍÈ Â êðàÿ íà ñâîåòî öàðóâàíå Èâàí Ãðîçíè îðãàíèçèðà íà÷àëíèòå ñòúïêè â åêñïàíçèÿòà íà Ðóñèÿ íà èçòîê, êîåòî â êðàéíà ñìåòêà äîâåæäà äî êîëîíèçàöèÿòà íà Ñèáèð. Òåçè íà÷àëíè ñòúïêè ñà íàïðàâåíè èçöÿëî ñ ôèíàíñîâàòà è âîåííà ñèëà íà çåìèòå îò áèâøåòî Êàçàíñêî õàíñòâî. Ñëåä ïàäàíåòî íà Êàçàí öàðÿò âúçíàãðàæäàâà, êàêòî ñå ïîëàãà, âîþâàëèòå íà íåãîâà ñòðàíà áúëãàðñêè áîëÿðè ­ òå ïîëó÷àâàò îáðàòíî çåìèòå ñè â Ïîâîëæèåòî, êàòî ïðè îòñúñòâèåòî íà ìîíãîëöèòå òàì òå âå÷å ñà ïúëíîâëàñòíè ãîñïîäàðè. Îöåëåëèòå îò ïîðàæåíèåòî ìîíãîëñêè êîíòèíãåíòè íàïóñêàò çåìèòå íà õàíñòâîòî è ñå ïðåãðóïèðàò îòíà÷àëî íà Óðàë, à ñëåä òîâà áèâàò èçòëàñêàíè îùå ïî íà èçòîê. Íèêàêâè äàííè íÿìà çà íÿêàêâî áúëãàðñêî èçñåëâàíå íà èçòîê çàåäíî ñ òÿõ, íèòî íÿêàêâî ïîäîáèå íà 50-òå ãîäèíè áîðáà, âîäåíà íÿêîãà ñðåùó ìîíãîëöèòå. Î÷åâèäíî õðèñ-

51

ÀÂÈÒÎÕÎË

òèÿíèçèðàíîòî áúëãàðñêî áîëÿðñòâî ïîíå âðåìåííî å óñïÿëî äà êîíñîëèäèðà áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå â çåìèòå íà ñòàðàòà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Òåçè çåìè ñè îñòàâàò èçâåñòíè êàòî Áúëãàðèÿ è òàêà ïðèñúñòâàò íå ñàìî â òèòóëàòóðàòà íà Èâàí Ãðîçíè, íî è 100 ãîäèíè ñëåä íåãî â òèòóëàòóðàòà íà Ìèõàèë Ðîìàíîâ (âèæ áðîé 1-âè íà ñïèñàíèå „Àâè Òîõîë“). Âëèÿíèåòî íà áúëãàðñêàòà ôðàêöèÿ â äâîðà íà Èâàí Ãðîçíè áèëî òàêîâà, ÷å àäìèíèñòðàöèÿòà è ðàçïðåäåëåíèåòî íà çåìèòå íà Êàçàíñêîòî õàíñòâî áèëè äàäåíè èçöÿëî â ðúöåòå íà íåéíèòå ïðåäñòàâèòåëè. Òàêà êàçàíñêèòå àðèñòîêðàòè Àìèðåâè è Àïðàêñèíè áèëè íàçíà÷åíè çà „äîçîðíè“ ïàçèòåëè íà äâîðöîâèòå çåìè ­ â Ïîâîëæèåòî, à ðàçïðåäåëåíèåòî íà îñòàíàëèòå êàçàíñêè çåìè áèëî âúçëîæåíî íà äÿêà Ìóðçèí, ñúùî îò êàçàíñêè ïðîèçõîä. Ïî÷òè âåäíàãà ñëåä èçòåãëÿíåòî íà ìîíãîëöèòå îò Ïîâîëæèåòî, òàì íå ñàìî ñå óñòàíîâÿâàò òâúðä ðåä è çàêîííîñò, íî è òåçè çåìè ñå ïðåâðúùàò â ïëàöäàðì çà „ðóñêàòà“ åêñïàíçèÿ íà èçòîê. Ïúðâèòå âîåííè îòðÿäè, îòïðàâèëè ñå îòâúä Óðàë, ñà íàáðàíè îò Êàçàíñêèÿ óåçä ñúñ ñðåäñòâàòà íà êàçàíñêèòå òúðãîâöè. Òåõíè ëèäåðè áèëè áðàòÿòà Ñòðîãàíîâè, êîèòî ïîëó÷èëè ïðåç 1575 ã. è îôèöèàëíà ãðàìîòà îò öàðÿ, äàâàùà èì ïðàâî íà êîëîíèçàöèÿ íà Ñèáèð. Ôàìèëèÿòà Ñòðîãàíîâè ïðèòåæàâàëà íàé-ãîëÿìîòî ÷àñòíî áîãàòñòâî â öàðñòâîòî è êàòî ñå èìà ïðåäâèä ðåâíîñòòà íà Èâàí Ãðîçíè êúì âñÿêî âëèÿíèå èçâúí ñîáñòâåíîòî ìó, å íàèñòèíà ÷óäíî, ÷å òå íå ñà áèëè ñïîëåòåíè îò ñúäáàòà íà ìíîãî äðóãè âëèÿòåëíè õîðà â öàðñòâîòî ­ ñìúðò è êîíôèñêàöèÿ. Î÷åâèäíî çàä òÿõ å èìàëî ðåàëíà

52

ñèëà, ñ êîÿòî äîðè àáñîëþòåí âëàäåòåë êàòî Èâàí Ãðîçíè å òðÿáâàëî äà ñå ñúîáðàçÿâà. Âïðî÷åì ñòàòóòúò íà áúëãàðñêîòî è áúëãàðî-êèï÷àêñêîòî áîëÿðñòâî â Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî â ïîñëåäíèòå ãîäèíè íà Èâàí Ãðîçíè å áèë âå÷å òàêúâ, ÷å ñëåä íåãîâàòà ñìúðò òî å ìîæåëî äà èçëú÷è ïðåòåíäåíò çà ïðåñòîëà îò ñâîèòå ñðåäè.

ÖÀÐ ÁÎÐÈÑ ÃÎÄÓÍΠÁåçñïîðíî Èâàí Ãðîçíè å áèë âåëèê âëàäåòåë, ïîëîæèë îñíîâèòå íà ìíîãîíàöèîíàëíàòà äúðæàâà Ðóñèÿ. Áåçóìíèÿò ìó õàðàêòåð îáà÷å äî ãîëÿìà ñòåïåí ïîìîãíàë ëèíèÿòà çà íåãîâàòà ñëàâíà äèíàñòèÿ äà ñå ïðåêúñíå. Ñëåä êàòî ñàì óáèë ñèíà ñè ­ ïðåñòîëîíàñëåäíèêà íà öàðñòâîòî, Èâàí Ãðîçíè îñòàâèë ñëåä ñìúðòòà ñè íà òðîíà íåñïîñîáíèÿ ñè è áåçâîëåâ âòîðè ñèí Ôüîäîð Èâàíîâè÷ (15841598). Î÷åâèäíî ïî òîâà âðåìå ïëàíîâåòå íà Ãîäóíîâè âå÷å ñà áèëè â õîä ­ öàðÿò áèë æåíåí çà ñåñòðàòà íà Áîðèñ Ãîäóíîâ, êîéòî îùå îò ïúðâàòà ãîäèíà íà íåãîâîòî öàðóâàíå âçåë â ðúöåòå ñè óïðàâëåíèåòî íà äúðæàâàòà. Îùå ïðåäè òîâà Áîðèñ Ãîäóíîâ èìàë íåîáõîäèìàòà ïîçèöèÿ, çà äà íàëîæè ñðîäÿâàíåòî ñ öàðñêèÿ ðîä. Çà íåãîâàòà ïîçèöèÿ â éåðàðõèÿòà íà öàðñòâîòî ãîâîðè ôàêòúò, ÷å îùå ïðåäè äà ñòàíå ôàêòè÷åñêè ñúóïðàâèòåë íà äúðæàâàòà, òîé ïîëó÷èë îôèöèàëíî ïèñìî îò êðàëèöàòà íà Àíãëèÿ Åëèçàáåò I.  òîâà ïèñìî òÿ ñå îáðúùà êúì íåãî êàòî êúì:

ÀÂÈÒÎÕÎË „Ìíîãîóâàæàâàíèÿ è Áëàãîðîäåí Ëîðä Êíÿç Áîðèñ Ôüîäîðîâè÷ Ãîäóíîâà, Êîìàíäèð íà êàâàëåðèÿòà íà âåëèêèÿ è ìîãúù èìïåðàòîð íà Ðóñèÿ, Íåãîâî Âèñî÷åñòâî, ëåéòåíàíò íà Êàçàí è Àñòðàõàí“. Âèæäàìå ÿñíî èçòî÷íèêà íà âëèÿíèåòî è ñèëàòà íà Áîðèñ Ãîäóíîâ ­ íà÷àëíèê íà êàâàëåðèÿòà, êîÿòî â ãîëÿìîòî ñè ìíîçèíñòâî ïî òîâà âðåìå áèëà ñúñòàâåíà îò áúëãàðè è áúëãàðî-êèï÷àöè, çà êîèòî òîçè ðîä âîéñêà áèë òðàäèöèîíåí, êàêòî è óïðàâèòåë íà Êàçàí è Àñòðàõàí, ñòàðèòå áúëãàðñêè òåðèòîðèè. Ïî òîâà âðåìå Áîðèñ Ãîäóíîâ òðÿáâà äà å áèë íà íå ïîâå÷å îò 35 ãîäèíè (òîé å ðîäåí â 1551 ã.). Íà 36-ãîäèøíà âúçðàñò òîé å âå÷å ñúóïðàâèòåë íà öàðñòâîòî, à 10 ãîäèíè ïî-êúñíî ñå ïðîâúçãëàñÿâà çà öàð íà Ðóñèÿ. Ïîëèòèêàòà íà Öàð Áîðèñ Ãîäóíîâ íà ïðúâ ïîãëåä èçãëåæäà òâúðäå ïðîòèâîðå÷èâà, íî òÿ âñå ïàê îòãîâàðÿ íà ñâîÿòà âúòðåøíà ëîãèêà, êàêòî ÿ î÷åðòàõìå äîñåãà. Òàçè íåãîâà ïîëèòèêà ìîæå äà ñå îáÿñíè ñàìî àêî ñå âçåìàò ïðåäâèä èíòåðåñèòå íà ñúñëîâèåòî è åòíîñà, êîèòî òîé å ïðåäñòàâëÿâàë íà÷åëî íà äúðæàâàòà. Îò åäíà ñòðàíà, Áîðèñ Ãîäóíîâ íå ñàìî ïðîäúëæèë ãîíåíèÿòà ñðåùó ðóñêèòå áîëÿðè è àðèñòîêðàòè, êîèòî áèë çàïî÷íàë îùå Èâàí Ãðîçíè, òîé ãè äîâåë íàèñòèíà äî êðàéíîñò ­ ïîä íåãîâà âëàñò òå íå áèëè ñèãóðíè íèòî â åäèí ìîìåíò êàêòî çà èìóùåñòâîòî è çåìèòå ñè, òàêà è çà æèâîòà ñè. Îò äðóãà ñòðàíà ­ öàðÿò îãðàíè÷èë îùå ïîâå÷å ñâîáîäèòå, äîêîëêîòî òå áèëè îñòàíàëè èçîáùî, íà ñåëÿ÷åñòâîòî, êàòî äîâåë êðåïîñòíè÷åñòâîòî äî íåãîâàòà êðàéíà ôîðìà. Ïî òîçè íà÷èí êàòî ÷å ëè öàðÿò îòáëúñêâàë äâåòå îñíîâíè ñèëè â äúðæàâàòà ­ àðèñòîêðàöèÿòà è íàðîäà, íåùî, êàêòî ùå âèäèì, òâúðäå ðèñêîâàíî. Ìîæå áè òàçè ïîëèòèêà ñå îêàçàëà ïîãðåøíà è êîñòâàëà íà Áîðèñ êîðîíàòà, íî ïðè÷èíèòå çà íåÿ ñà ïðåäåëíî ÿñíè. Âðúçêèòå íà ðóñêîòî áîëÿðñòâî ñúñ ñòàðàòà äèíàñòèÿ Ðþðèê íå ìîæåëè äà âíóøàò äîâåðèå ó öàðÿ, íà êîãîòî îò ñâîÿ ñòðàíà áîëÿðèòå âåðîÿòíî ãëåäàëè êàòî íà óçóðïàòîð è íàòðàïíèê. Îò äðóãà ñòðàíà, Áîðèñ Ãîäóíîâ ñ íèùî íå å áèë ñâúðçàí ñ íàðîäà íà Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî, ñúñ ñåëñêèòå ñëàâÿíñêè ìàñè, êîèòî âåðîÿòíî ñà ãëåäàëè íà íåãî êàòî íà ÷óæäåíåö. Òðóäíî å äà ñå ïðåöåíè äàëè ñàìèÿò öàð íå å áèë âèíîâåí çà ïîñëåäâàëîòî îòíîøåíèå íà òåçè äâå ãðóïè îò íàñåëåíèåòî; ïðè âñè÷êè ñëó÷àè íåãîâîòî íåäîâåðèå êúì òÿõ ñå îêàçàëî íàïúëíî îïðàâäàíî ­ îùå ïðè ïúðâèÿ îïèò çà àòàêà ñðåùó Áîðèñ Ãîäóíîâ, äîðè îò ñòðàíà íà ÷óæäà äúðæàâà, áîëÿðèòå è ñåëÿ÷åñòâîòî èçìåíèëè íà öàðÿ. Î÷åâèäíî ñàìî íà åäíà ñèëà å ðàç÷èòàë Áîðèñ Ãîäóíîâ è ñàìî ÷ðåç íåÿ òîé å óïðàâëÿâàë 17 ãîäèíè Ðóñèÿ ­ ñðåäíîòî âîåííî è ñëóæåùî ñúñëîâèå, ôîðìèðàíî â öàðñòâîòî ïðåç ïîñëåäíèòå 100 ãîäèíè ãëàâíî îò ñðåäàòà íà áúëãàðî-êèï÷àêñêèòå èçñåëíèöè. Îïèðàë ñå å òîé è íà íàñåëåíèåòî íà áèâøèòå Êàçàíñêî è Àñòðàõàíñêî õàíñòâî, ïî òîâà âðåìå âå÷å ÷àñò îò ðóñêàòà äúðæàâà. ×å áúëãàðèòå îò Ïîâîëæèåòî ñà ãëåäàëè íà Áîðèñ Ãîäóíîâ êàòî íà „òåõåí“ öàð, å î÷åâèäíî, êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å òîçè èñòîðè÷åñêè ïåðèîä â ðóñêàòà èñòîðèÿ å èçâåñòåí êàòî „ñìóòíîòî âðåìå“, íî íèêàêâè ñìóòîâå íà èçòîê íå ñà èçâåñòíè, îòêúäåòî òðàäèöèîííî èäâàëè òå ïðåäè, ñåãà ñìóòîâåòå èäâàëè îò çàïàä è îò âúòðåøíîñòòà íà ñòðàíàòà. À äóõîâåòå íàèñòèíà ñà áèëè ñìóòåíè ­ ïàäíàëà âåêîâíàòà äèíàñòèÿ íà Ðþðèê, íà ïðåñòîëà ñå êà÷èë ÷óæäåíåö, ãîíåíèÿ íà ðóñêîòî áîëÿðñòâî, áåçïðàâèå íà ñåëÿ÷åñòâîòî ­ âñè÷êî òîâà ñúçäàëî äóøåâåí ñìóò, ñúìíåíèÿ è ðàçäâîåíà ëîÿëíîñò ­ âñè÷êî òîâà, êîåòî âèæäàìå ïðåêàëåíî èçðàçåíî îò õóäîæ-

íèêà Âèêòîð Âîñíåöîâ (1848-1926) è êàðòèíàòà ìó „Ãåðîé íà êðúñòîïúò“.  1605 ã. íà Âåëèêäåí, öàð Áîðèñ Ãîäóíîâ íåî÷àêâàíî ïî÷èíàë, áåç äà ìîæå äà ñå èçïðàâè ñðåùó ïðåòåíäåíòà çà òðîíà Ëúæåäèìèòðèé, êîéòî ñå áèë îòïðàâèë êúì Ìîñêâà íà÷åëî íà ïîëñêè âîéñêè è âúîðúæåíè òúëïè îò êðåïîñòíè ñåëÿíè. Íåãîâèÿò ïîõîä (âèæ êàðòàòà) íå å áèë íèùî äðóãî îñâåí ÷óæäåñòðàííà èíòåðâåíöèÿ, ÷ðåç êîÿòî ðóñêîòî áîëÿðñòâî ñå íàäÿâàëî äà âúçâúðíå ïîçèöèèòå ñè, à ñàìèÿò Ëúæåäèìèòðèé áèë ñàìî íåîáõîäèìàòà çàãàäú÷íà ëè÷íîñò, êîÿòî äà ïîâåäå ñóåâåðíîòî è íåãðàìîòíî ñåëÿ÷åñòâî. Íå ñëó÷àéíî òîé áèë íàáúðçî óáèò îò áîëÿðèòå, ñëåä êàòî óñïÿë äà âëåçå â Ìîñêâà íà 20 þíè 1605 ã. Ñìåòêèòå íà áîëÿðñòâîòî îáà÷å èçëåçëè êðèâè, òå íå âçåëè ïîä âíèìàíèå àìáèöèèòå íà ïîëñêèÿ êðàë, êîéòî íà ïðàêòèêà àíåêñèðàë Ðóñèÿ ïðåç 1610 ã. è ïîñòàâèë íà íåéíèÿ òðîí ñâîÿ ñèí Âëàäèñëàâ. Åäâà ïðåç 1613 ã. äúðæàâíàòà íåçàâèñèìîñò íà Ðóñèÿ áèëà âúçñòàíîâåíà îò Ìèõàèë Ðîìàíîâ (1613-1645), êîéòî óñïÿë äà îáåäèíè ñòðàíàòà, äåêëàðèðàéêè äàëå÷íà ðîäíèíñêà âðúçêà ñ Èâàí Ãðîçíè (âñúùíîñò íåñúùåñòâóâàùà, òîé áèë äàëå÷åí ðîäíèíà íà íåãîâàòà ïúðâà ñúïðóãà Àíàñòàñèÿ Ðîìàíîâà). Áîðèñ Ãîäóíîâ íå óñïÿë â öåëèòå ñè íå ñàìî ïîðàäè ïðåäàòåëñòâîòî íà áîëÿðèòå, íà ñåëÿ÷åñòâîòî è ïîðàäè íàâëèçàíåòî íà ïîëñêèòå âîéñêè ­ èçãëåæäà, è ñúäáàòà áèëà ïðîòèâ íåãî ­ òîé íå óñïÿë äà èçëåçå íà áîéíîòî ïîëå ñðåùó ñâîèòå âðàãîâå. Ñ íåãîâîòî ïîðàæåíèå ñå ïðîâàëèëà è âúçìîæíîñòòà çà èíòåãðèðàíå íà íàñåëåíèåòî îò Ïîâîëæèåòî â ðóñêàòà äúðæàâà. Ñëåä ïîëèòè÷åñêàòà íåñïîëóêà ïîñëåäâàëà è ðåëèãèîçíàòà, ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ïðèåëèòå õðèñòèÿíñòâîòî áúëãàðè â Ïîâîëæèåòî â ñðåäàòà è êðàÿ íà 17 âåê îòíîâî ñå áèëè âúðíàëè êúì ñòàðàòà ñè ìþñþëìàíñêà ðåëèãèÿ. Äíåñ ïîâå÷å îò âñÿêîãà òîâà íàñåëåíèå (äíåøíèòå Òàòàðñòàí, ×óâàøèÿ è Áàøêèðèÿ) å äàëå÷ îò Ìîñêâà â ñâîèòå íàäåæäè è âúæäåëåíèÿ çà áúäåùåòî.

ÏÎÑËÅÑËΠÂîëæêà Áúëãàðèÿ, êàòî äàëå÷ ïî-ðàçâèòà è íàïðåäíàëà äúðæàâà îò ðóñêèòå äúðæàâè ïðåç Ñðåäíîâåêîâèåòî, å áèëà îò æèçíåíî çíà÷åíèå çà òÿõíîòî îáðàçóâàíå è ñúùåñòâóâàíå. Áëàãîäàðåíèå íà ãåðîè÷íàòà áîðáà íà áúëãàðèòå ñðåùó ìîíãîëöèòå, ðóñêèòå êíÿæåñòâà â åäíà èëè äðóãà ñòåïåí èçáåãíàëè ðàçðóøèòåëíèòå ïîñëåäñòâèÿ îò ìîíãîëñêàòà åêñïàíçèÿ è âëàäè÷åñòâî. Áúëãàðè ñà ñå áèëè âúâ âîéñêèòå íà ðóñêèòå êíÿçå ïðåç ðàçëè÷íè ïåðèîäè è íà ðàçëè÷íè ôðîíòîâå, à ìàñîâèòå èçñåëâàíèÿ ïúðâîíà÷àëíî íà áúëãàðè, ïî-êúñíî íà áúëãàðî-êàï÷àêöè, â ðóñêèòå çåìè ñà äàëè íàé-íàäåæäíèòå ñëóæèòåëè è âîéíèöè íà ðóñêèòå êíÿçå. Äî ãîëÿìà ñòåïåí èìåííî òå ïîëàãàò îñíîâèòå íà äúðæàâíàòà àäìèíèñòðàöèÿ, óïðàâëÿâàëà Ðóñèÿ äî ðåâîëþöèÿòà4. Áúëãàðèòå ñà äàëè íà Ðóñèÿ íÿêîè îò íàéáëàãîðîäíèòå è èçâåñòíè ôàìèëèè, êîèòî èìàò îãðîìåí âëîã â íåéíèÿ äúðæàâåí è â êóëòóðåí æèâîò. Áúëãàðñêè âîåííè è òúðãîâñêè äðóæèíè ñà îòâîðèëè çà Ðóñèÿ ïðîñòîðèòå íà Ñèáèð è ñà ïîäãîòâèëè êîëîíèçèðàíåòî íà ñåãàøíèòå £ àçèàòñêè òåðèòîðèè. Íà ôîíà íà âñè÷êî òîâà ïðåñòúïëåíèÿòà, èçâúðøåíè ñðåùó ïîòîìöèòå íà òåçè áúëãàðè îñîáåíî ñëåä

53

ÀÂÈÒÎÕÎË èäâàíåòî íà êîìóíèñòè÷åñêàòà âëàñò, áóäÿò èñêðåíî âúçìóùåíèå. Öåëèÿò èñòîðè÷åñêè ïðèíîñ íà áúëãàðèòå â ðóñêàòà èñòîðèÿ áåøå çàëè÷åí îò ïàðòèéíèòå èñòîðèöè, çàëè÷åíî áåøå äîðè èìåòî èì, çàìåíåíî ñ íàðèöàòåëíîòî çà ìîíãîëñêèòå èì çàâîåâàòåëè ­ òàòàðè. Áåçáðîéíè ñà îïèòèòå íå ñàìî äà ñå óíèùîæè íàöèîíàëíîòî ñúçíàíèå íà ïîòîìöèòå íà âîëæêèòå áúëãàðè, íî è äà ñå óíèùîæàò òå ôèçè÷åñêè ­ íåñëó÷àéíî ïðåäèçâèêàíèÿò îò Ëåíèí èçêóñòâåí ãëàä ïðåç 1921 ã. çàñÿãà ãëàâíî ðàéîíèòå íà áèâøàòà Êàçàíñêà ãóáåðíèÿ, òå÷åíèåòî íà Âîëãà è Óêðàéíà. Çëîâåùà èðîíèÿ íà ñúäáàòà ­ ðóñêèòå êîìóíèñòè è èíòåðíàöèîíàëèñòè ñå îïèòàõà ñ ãëàä äà óíèùîæàò íàðîäà, ÷èèòî ïðàäåäè íåâåäíúæ ñà ñïàñÿâàëè îò ãëàäíà ñìúðò ñîáñòâåíèòå èì ïðåäöè. Íå å íåîáõîäèìî îòíîâî äà ïîâòàðÿìå ôàêòè, ñâúðçàíè ñ ëàãåðèòå, ãóëàöèòå è Ñèáèð, ÷å÷åíöèòå ñúâñåì íå ñà åäèíñòâåíàòà íàðîäíîñò, ÷èåòî ñúùåñòâóâàíå å ïðå÷åëî íà íÿêîãàøíàòà „Èìïåðèÿ íà çëîòî“. Äíåøíà Ðóñèÿ ïîêàçà íà öåëèÿ ñâÿò êîëêî ìàëêî ñå ðàçëè÷àâà îò íåÿ. Âîëæêà Áúëãàðèÿ å ñúùåñòâóâàëà îò 7 äî 13 âåê íà åäèí êðúñòîïúò, íà âðàòàòà íà Åâðîïà, çà òåçè øåñò âåêà òàì áúëãàðèòå íå ñàìî ñà ñúçäàâàëè öåííîñòè è öèâèëèçàöèÿ îò íàé-âèñîê ðåä, òå ñà óñïåëè è äà çàïàçÿò òàçè Åâðîïà îò ìîíãîëñêàòà åêñïàíçèÿ, äà îöåëåÿò êàòî íàðîä è äà èçæèâåÿò íîâ âúçõîä, êàòî îñíîâåí ãðàäèâåí åòíè÷åñêè åëåìåíò â Çëàòíàòà îðäà è Êàçàíñêîòî õàíñòâî. Òå íå ñà áèëè óíèùîæåíè, êàêòî ñå îïèòâàò äà íè óáåäÿò ñúâåòñêèòå èñòîðèöè, íèòî îò ìîíãîëöèòå, íèòî îò ðóñíàöèòå. Êàêòî ñå óáåäèõìå, èçñåëâàíèÿòà ïðåä è ñëåä ìîíãîëñêîòî íàøåñòâèå â ðóñêèòå òåðèòîðèè ñà ãè çàïàçèëè êàòî åòíîñò. Çàâðúùàíåòî íà ãîëÿìà ÷àñò îò èçñåëíèöèòå ñëåä ïàäàíåòî íà Êàçàí 1552 ã. îòíîâî å çàñèëèëî áúëãàðñêèÿ åëåìåíò â Ïîâîëæèåòî. Çà íåãîâàòà æèçíåíîñò ãîâîðè è ôàêòúò, ÷å ñàìî 36 ãîäèíè ñëåä ïàäàíåòî íà Êàçàí íåãîâèÿò çàâîåâàòåë ­ Ìîñêîâñêîòî öàðñòâî, ñå óïðàâëÿâà îò áúëãàðñêîêàçàíñêè ðîä. Áåçñïîðííî íàé-òåæêèÿò ïåðèîä îò èñòîðèÿòà íà âîëæêèòå áúëãàðè áÿõà ïîñëåäíèòå ñåäåì äåñåòèëåòèÿ íà ñúâåòñêî ãîñïîäñòâî, ïðåç êîèòî âñè÷êè õàðàêòåðíè çà åäèí êîìóíèñòè÷åñêè ðåæèì ñðåäñòâà ­ ïðîïàãàíäà, àñèìèëàöèÿ, ãåíîöèä ­ áÿõà èçïîëçâàíè, çà äà áúäå óíèùîæåíî âñè÷êî áúëãàðñêî ïî òåçè äðåâíîáúëãàðñêè çåìè. Áåçóñ-

ïåøíî. Äíåñ òàêà íàðå÷åíèòåe òàòàðè îòíîâî òúðñÿò áúëãàðñêèòå ñè êîðåíè è ñå áîðÿò çà ñâîÿòà ïîëèòè÷åñêà è äóõîâíà ñâîáîäà. Áåç êðúâ óñïÿõà äà ñè èçâîþâàò àâòîíîìèÿ è äà âúçâúðíàò äúðæàâíîòî ñè ñàìî÷óâñòâèå, êîèòî åäèí äåí ùå ðàçêðèÿò ïðåä ñâåòà èñòèíñêîòî ìÿñòî íà òÿõíàòà èñòîðè÷åñêà íàñëåäñòâåíîñò â ñâåòîâíàòà öèâèëèçàöèÿ. Åäèí äåí åâðîïåéöèòå ùå ìîãàò äà äîáèÿò ÿñíà ïðåäñòàâà çà êàêâî ñòàâà äóìà, êîãàòî íà îïåðíèòå èì ñöåíè øåñòâà çàãàäú÷íèÿò îáðàç íà Áîðèñ Ãîäóíîâ.

Áåëåæêè Îôèöèàëíè ñòúïêè â òàçè íàñîêà Èâàí Ãðîçíè çàïî÷âà â ñðåäàòà íà 40-òå ãîäèíè, êàòî â òàçè âðúçêà ïðèåìà è áúëãàðñêàòà òèòëà ÖÀÐ (âèæ çàá. 2) â 1547. 2 Òóê ñòàâà äóìà çà òèòëàòà, à íå çà èìå ØÀÕ, êàòî Õàëèêîâ íà äðóãî ìÿñòî èçïîëçâà è ÖÀÐ ØÀÕ ÀËÈ. Òèòëàòà øàõ å àðàáñêî-ïåðñèéñêàòà ðåäàêöèÿ íà ØÀÎ (äðåâíîïåðñèéñêàòà èìïåðñêà òèòëà ØÀÎ ÍÀÍÎ ØÀÎ (ÖÀÐ ÍÀ ÖÀÐÅÒE) (âèæ ñòàòèÿòà çà òèòëàòà ÖÀÐ â òîçè áðîé íà ñïèñàíèåòî). Íà ãîëåìèÿ ïå÷àò íà öàð Èâàí Ãðîçíè òèòëàòà öàð ñå îòíàñÿ ÑÀÌÎ çà Êàçàí è Àñòðàõàí (âèæ Îìåëÿí Ïðèöàê. Moskow, the Golden Horde, and the Kazan Khanate from a Polycultural Point of View). 3 Áúëãàðñêîòî âîåííî è ñëóæåùî ñúñëîâèå å áèëî ïîñòàâåíî è íàä ñúùåñòâóâàùàòà ðåãèîíàëíà ñúäåáíà ñèñòåìà â Ìîñêîâñêîòî êíÿæåñòâî, ñ èçäàâàíåòî íà ñïåöèàëíè ãðàìîòè, „íåñóäèìèå ãðàìîòè“, ñúãëàñíî êîèòî ìåñòíîòî çàêîíîäàòåëñòâî íå å èìàëî âëàñò íàä òÿõ, à ñïîðíèòå âúïðîñè, ñâúðçàíè ñ òîâà ñúñëîâèå, ñà ñå ðåøàâàëè åäèíñòâåíî îò Âúðõîâíèÿ ñúä ïðè äâîðà íà öàðÿ. Ann M. Kleimola. Justice in Medieval Russia. ­ Transactions of the American Philosophical Society, New series, Volume 65, part 6/1875. 4 Çà ïåðèîäà, ïðåç êîéòî ñà ïîëîæåíè îñíîâèòå íà ðóñêàòà äúðæàâíîñò, ãîâîðÿò ñëåäíèòå ôàêòè: Ïðåç 15 âåê „Çàêîííèêúò“, ñïîðåä êîéòî ñå å îñúùåñòâÿâàëî óïðàâëåíèåòî íà Ìîñêîâñêîòî êíÿæåñòâî, å ñúäúðæàë 68 òî÷êè, â 1550 ã. òå ñà 99, äîêàòî ïðåç 1649 ã. òîé ñúäúðæà 25 ãëàâè, ñúáèðàùè 967 òî÷êè (êëàóçè). Îñâåí òîâà äî 15 âåê âñè÷êè âèäîâå ïèñìåíè äîêóìåíòè, ñâúðçàíè ñúñ çàêîíîäàòåëñòâîòî, àäìèíèñòðàöèÿòà èëè ñúäîïðîèçâîäñòâîòî, êàêòî è ÷àñòíèòå ñúäåáíè äîêóìåíòè, ñà áèëè íàðè÷àíè „ãðàìîòè“ (äóìà îò ãðúöêè ïðîèçõîä, çàèìñòâàíà â ðóñêèÿ åçèê ïðè ïúðâèòå êîíòàêòè íà ðóñèòå ñ ãúðöèòå (âèçàíòèéöèòå). Åäâà â 15 è 16 âåê ñå ïîÿâÿâàò ðàçëè÷íèòå ïîíÿòèÿ, ñïåöèôèöèðàùè ðàçëè÷íèòå äîêóìåíòè, êàòî „êðåïîñò“ (äîêóìåíò, óòâúðæäàâàù ñîáñòâåíîñò íà çåìÿ), „óêàç“ (çàïîâåä, çàêîí), „çàïèñ“ (çàïèñ! è „ïàìÿò“ (ìåìîðàíäóì). Ann M. Kleimola. Justice in Medieval Russia. ­ „Transactions of the American Philosophical Society, New series, Volume 65, part 6/1975. 1

Á.à. Òîâà ñêðîìíî èçñëåäâàíå íå áè áèëî âúçìîæíî áåç ìîíóìåíòàëíèÿ òðóä íà ïðîô. Õàëèêîâ çà èñòîðèÿòà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ.

54

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÎÙÅ ÍßÊÎÈ ÄÀÍÍÈ ÇÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ Â ÑÐÅÄÍÀ ÀÇÈß ÎÒ ÊÈÒÀÉÑÊÈÒÅ ËÅÒÎÏÈÑÈ ÑÏÎÐÅÄ ÄÅ ÃÐÎÎÒ ÄÈÌÈÒÚÐ Ä. ÑÚÑÚËÎÂ

 ïúðâàòà ÷àñò íà ñâîÿòà êíèãà „Die Hunnen der Vorchristlichen Zeit“ Äå Ãðîîò ñïîìåíàâà òâúðäå íàêðàòêî çà áúëãàðèòå ­ ÏÎ-ËÅ, èìå, êîåòî òîé òàì ÷åòå ÁÎÐ, êàòî êàçâà, ÷å âúâ âòîðàòà ÷àñò íà êíèãàòà ìó òîâà èìå ùå ñå ñðåùíå çàïèñàíî è ñ äðóãè çíàöè ­ ÏÎ-ËÈ (ñòð. 110 íà ïîñî÷. ñú÷èí.).  äåéñòâèòåëíîñò, çàïèñàíî ñúñ ñúùèòå òåçè çíàöè, èìåòî ñå ñðåùà îùå â ïúðâàòà ÷àñò, à èìåííî êàòî îáîçíà÷åíèå íà òèòëàòà ÏÎ-ËÈ ­ ãåíåðàë (ñòð. 194), íà ðåêàòà è îáëàñòòà ÏÎ-ËÈ-ÕÎ è íà åçåðîòî ÁÎÐêóë (ñòð. 195). Âúâ âñåêè ñëó÷àé òàçè áåëåæêà íà Äå Ãðîîò (ñòð. 110) îçíà÷àâàøå è åäíî îáåùàíèå, ÷å âúâ âòîðàòà ÷àñò íà òàçè íåîöåíèìà çà íàñ, áúëãàðèòå, êíèãà ùå áúäàò äàäåíè è äðóãè ñâåäåíèÿ çà òåçè ÏÎ-ËÅ íà êèòàéñêèòå ëåòîïèñè, â êîèòî íåñúìíåíî âèæäàõ çàïèñàíî èìåòî íà áúëãàðèòå â Ñðåäíà Àçèÿ. Ïúðâàòà ÷àñò îò êíèãàòà íà Äå Ãðîîò å èçëÿçëà ïðåç 1921 ãîäèíà. Ïðåç 1923 ã. Äå Ãðîîò óìèðà, ïðåäè äà óñïåå äà èçäàäå ñàì ãîòîâàòà âå÷å çà ïå÷àò âòîðà ÷àñò. Âïîñëåäñòâèå òàçè âòîðà ÷àñò îò êíèãàòà ìó å áèëà èçäàäåíà ñúñ ñúäåéñòâèåòî íà Ïðóñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå ïîä ðåäàêöèÿòà íà ïðîô. Î. Ôðàíêå ­ ïðèåìíèê íà Äå Ãðîîò â Áåðëèíñêèÿ óíèâåðñèòåò ­ òðè ãîäèíè ñëåä ñìúðòòà ìó ïðåç 1926 ãîäèíà. Êîãàòî ïèøåõ „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“, íàïðàçíî òúðñåõ äà ñå äîáåðà äî òàçè âòîðà ÷àñò îò êíèãàòà íà Äå Ãðîîò èëè ïîíå äà óçíàÿ äàëè òÿ äåéñòâèòåëíî å èçäàäåíà. Íèòî â ñîôèéñêàòà Íàðîäíà áèáëèîòåêà, íèòî â óíèâåðñèòåòñêàòà ÿ èìàõà èëè ïúê çíàåõà äàëè å îòïå÷àòàíà. Íà íÿêîëêî çàïèòâàíèÿ â Ãåðìàíèÿ, áèëî íàïðàâî, áèëî ÷ðåç Ãåðìàíñêàòà êíèæàðíèöà, äàëè êíèãàòà å èçäàäåíà è àêî å èçäàäåíà, äà ìè ñå äîñòàâè, îòãîâîðúò áåøå âèíàãè, ÷å òàêàâà êíèãà íÿìà îùå èçäàäåíà. Òàêà îñòàíàõ ñ óáåæäåíèåòî, ÷å âòîðàòà ÷àñò îò êíèãàòà íà Äå Ãðîîò íå å èçëÿçëà è ñúñ ñúìíåíèåòî, ÷å òÿ åäâà ëè íÿêîãà ùå áúäå èçäàäåíà. Áëàãîäàðåíèå ñàìî íà åäíà ñëó÷àéíîñò ìîæàõ äà óçíàÿ, ãîäèíè ñëåä êàòî èçëåçå „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“, ÷å òúðñåíàòà òîëêîâà ìíîãî îò ìåí êíèãà áèëà âå÷å îòäàâíà èçäàäåíà, ìîæàõ ñëåä òîâà è äà ñè ÿ íàáàâÿ. Òðÿáâàøå äà ñå ñëó÷è òàêà, ÷å åäèí áëèçúê ÷îâåê ­ Òîäîð Áîðîâ ­ äèðåêòîð íà áèáëèîòåêàòà ïðè ÁÇÊÁ-êà, äà ïîñåòè ïî ñëóæáà Ìþíõåíñêàòà áèáëèîòåêà, êúäåòî ïðè ñúäåéñòâèåòî íà óïðàâèòåëÿ £ äà îòêðèå, ÷å âòîðàòà ÷àñò îò êíèãàòà íà Äå Ãðîîò å èçäàäåíà îáà÷å íå å ïîä íàäñëîâà íà ïúðâàòà ÷àñò „Die Hunnen der Vorchristlichen Zeit“, à ñ ïîäçàãëàâèåòî £ ­ „Chinesische Urkunden zur Geschichte Asiens“. Íèêîãà ïî-ðàíî íå áèõ ïîâÿðâàë, ÷å ñàìî òàêàâà åäíà ïðîìÿíà â çàãëàâèåòî ìîæå äà ñòàíå ïðè÷èíà çà èçãóáâàíå ñëåäèòå íà åäíà êíèãà, êîÿòî ïðè òîâà ñúâñåì íå å îáèêíîâåíà è

íåçàáåëåæèìà, à îùå ïîâå÷å ÷å èçäàòåëñòâîòî å ñúùîòî è ïðè çàïèòâàíèÿòà, êîèòî ñå ïðàâåõà, òî âèíàãè áå ïîñî÷âàíî. È âúâ âòîðàòà ÷àñò íà ñú÷èíåíèåòî ñè Äå Ãðîîò å èçïîëçâàë ãëàâíî âñå ñúùèòå ñòàðè êèòàéñêè ëåòîïèñè, à èìåííî: Øè-Êè ­ „èñòîðè÷åñêè ïèñàíèÿ“ ­ 123 ãëàâà, ֒èåí-Õàí-Øó ­ „Êíèãè âúðõó ïðåäèøíàòà (ñòàðàòà) Õàí (äèíàñòèÿ)“ ­ 96 è 96-à ãëàâà, è Õîó-Õàí-Øó ­ „Êíèãè çà ñëåäâàùàòà (âòîðàòà) Õàí“, ïðåâîäèòå îò êîèòî ñúñòàâëÿâàò îñíîâàòà è íà âòîðàòà ÷àñò îò êíèãàòà ìó. Çà ðàçÿñíåíèå è äîïúëíåíèÿ ñà äàäåíè ñâåäåíèÿ è îò äðóãè ïîíîâè êèòàéñêè èçòî÷íèöè, ìåæäó êîèòî ëåòîïèñè çà íÿêîè îò ïî-êúñíèòå êèòàéñêè äèíàñòèè è ãåîãðàôñêè ñú÷èíåíèÿ îò îíèÿ âðåìåíà. Çà áúëãàðèòå è òóê ñâåäåíèÿòà ñà ìàëêî, ìàêàð è äà íå ñà òàêà îñêúäíè êàêòî â ïúðâàòà ÷àñò îò êíèãàòà íà Äå Ãðîîò. Çà ñðåäèíàòà, çà ãëàâíàòà, çà îñíîâíàòà áúëãàðñêà îðäà, êîÿòî å ñúñòàâëÿâàëà ÿäêàòà íà çàïàäíîòî êðèëî íà Õóíîðñêàòà èìïåðèÿ, êîÿòî â ïîñëåäñòâèå å ñòàíàëà è îñíîâàòà íà íîâàòà èìïåðèÿ â Åâðîïà, â êèòàéñêèòå ëåòîïèñè íÿìà ïî÷òè íèêàêâè ñâåäåíèÿ. ßâíî êèòàéöèòå íå ñà ìîãëè äà âëÿçàò â ïî-íåïîñðåäñòâåí äîñåã ñ íåÿ, òúé êàòî, êîãàòî òå ñà óñïåëè äà ïðîíèêíàò äî íåéíèòå ïðåäèøíè îáëàñòè, òÿ, ãëàâíàòà îðäà, ñå å áèëà âå÷å îòòåãëèëà îò òÿõ. Êàêòî ùå âèäèì ïî-äîëó, â ïðåäèøíèòå íåéíè âëàäåíèÿ êèòàéöèòå ñà çàâàðèëè ñàìî ìàëêè ñòðàæåâè îðäè÷êè, êîèòî ­ áèëî, ÷å ñà áèëè îòêúñíàòè è íå ñà óñïåëè äà ñå îòòåãëÿò ñ ãëàâíàòà îðäà ­ áèëî ÷å ñà áèëè ïîæåðòâàíè, çà äà îáåçïå÷àò îòòåãëÿíåòî íà ãëàâíàòà îðäà, ñà îñòàíàëè äà äî÷àêàò êèòàéñêîòî çàâîåâàíèå è ñà ïîïàäíàëè ïîä âëàñòòà íà Êèòàé. Òúêìî çà òÿõ è ñå îòíàñÿò ñâåäåíèÿò, êîèòî äàâàò êèòàéñêèòå ëåòîïèñè è òúêìî çàòîâà òåçè ñâåäåíèÿ ñà òúé îòêúñëå÷íè. Ïðè òîâà òåçè ñâåäåíèÿ ñå îòíàñÿò çà åäíî òâúðäå êðàòêî âðåìå ­ äâå-òðè äåñåòèëåòèÿ, ïîñëåäíèòå ïðåäè Ðîæäåñòâî Õðèñòîâî, òúé êàòî âåäíàãà ñëåä òîâà Êèòàé ãóáè ãîñïîäñòâîòî ñè íàä òåçè çåìè, à êîãàòî íàíîâî óñïÿâà äà ãè çàåìå, íå íàìèðà è ïðåäèøíèòå îñòàíêè îò áúëãàðèòå òàì, à ñàìî ñèëíèÿ ñïîìåí çà òÿõ è òÿõíîòî èìå. Êúäåòî ïúê âëèçà â äîñåã ñ áúëãàðèòå, òå âå÷å ñà íàâÿðíî äðóãè ñòðàæåâè îðäè, ðàçïîëîæåíè äà ïàçÿò íîâèòå ãðàíèöè íà Õóíîðñêàòà èìïåðèÿ. Íåêà çàïî÷íåì ñ ìàëêîòî ñâåäåíèÿ, êîèòî íàé-áëèçî çàñÿãàò ãëàâíàòà, ñðåäèùíàòà îðäà íà áúëãàðèòå ­ ÏÎËÅ èëè ÏÎ-ËÈ îò îáëàñòòà íà åçåðîòî ÏÎ-ËÈ-ÕÎ.  ãëàâà 96 íà ֒èåí Õàí Øó, êàòî ñå ãîâîðè çà çàâëàäÿâàíåòî îò Êèòàé íà „çàïàäíèòå çåìè“, à èìåííî íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, Äæóíãàðèÿ ­ çåìèòå íà ïðåäèøíîòî ñðåäèùå íà çàïàäíîòî êðèëî îò Õóíîðñêàòà èìïåðèÿ, ïèøå: „Òîãàâà (ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð Èóàí ­ 48-32 ãîä.ïð.Õð.) ñå

55

ÀÂÈÒÎÕÎË ïîä÷èíè õóíîðñêèÿò êðàë íà èçòî÷íèòå ÏÎ-ËÈ, ïî èìå Öó-Ëèê-Êè ñ íàä 1700 äóøè“ (ï.ñ.ñòð.51). Ïîä÷èíèëèòå ñå áèëè çàñåëåíè íà çàïàä â äîëèíàòà íà ðåêà Èëè (ñòð. 158) è ñúçäàäåíàòà ïîäâëàñòíà äúðæàâèöà áèëà íàðå÷åíà ÎҒÀÌ-֒Ó-ËÈ. ßâíî å, ÷å òîâà å ìîãëî äà ñòàíå ñàìî â ïîñëåäíèòå ãîäèíè îò óïðàâëåíèåòî íà òîçè èìïåðàòîð, ñëåä îòòåãëÿíåòî íà Öèò-Êè è íàâÿðíî åäâà ñëåä ïîãèâàíåòî ìó, çàùîòî ïðåäè òîâà êèòàéöèòå íèêîãà íå ñà ñå áèëè îñìåëÿâàëè äà ïðîíèêâàò òîëêîâà íàäàëå÷ íà ñåâåðîçàïàä, à êàìî ëè äà âëàäåÿò çåìè, â êîèòî è äà ñå ðåøàò äà ïîñåëÿâàò ïîä÷èíèëè èì ñå äîñêîðîøíè âðàãîâå. Ïàê â ñúùàòà ãëàâà íà ֒èåí Õàí Øó, â ãåîãðàôñêèÿ ïðåãëåä ñå íàìèðàò è ñëåäâàùèòå èçâåñòèÿ êàêòî çà ãëàâíàòà îðäà, òàêà è çà äðóãèòå ñòðàæåâè îðäè÷êè. Òàêà íà ñòð. 158 ÷åòåì: „Ïðàâèòåëñòâåíîòî ñåäàëèùå íà êðàëÿ íà äúðæàâàòà ÏÈ-ËÈÎÊ äîëèíàòà Êàí-Òîíã â èçòî÷íàòà ÷àñò íà Òèåí Øàí...“ è ò.í. è ïîñëå: „Êðàëñêîòî ñåäàëèùå íà çàïàä (îò Òèåí Ùàí) ­ ëåæàùàòà äúðæàâà ÏÈ-ËÈÎÊ, äîëèíàòà íà ÏÀÍ-ÊÓ-ËÈ...“ è ò.í. Êàêòî äå Ãðîîò ïèøå, íÿìà íèêàêâî ñúìíåíèå, ÷å ÏÀÍ-ÊÓ-ËÈ å âñúùíîñò ÁÀÐÊÓ-ËÈ, âïîñëåäñòâèå íà êîåòî òîé ñå çàäîâîëÿâà äà ãî ÷åòå êàòî Áàðêóë (ñòð. 159). Íà ñòð. 160 ÷åòåì: „Ïðàâèòåëñòâåíîòî ñåäàëèùå íà êðàëÿ íà äúðæàâàòà ÏÎ-ËÈ äîëèíàòà ÇÎ-ÖÓ, íà çàïàä íà Òèåí Øàí, ëåæè 8360 Ëè îò גàí-Íãàí; 325 ðîäà, 2032 ÷îâåêà, 799 áîéöè. Åäèí ëåííåí êíÿç ïîäïîðà íà äúðæàâàòà. Åäèí ëÿâ è åäèí äåñåí ïúëêîâîäöè. Åäèí ëÿâ è åäèí äåñåí ãåíåðàë-êîìàíäàíòè...“ è ò.í. „Êðàëÿò íà çàäëåæàùàòà (îò Òèåí Øàí) äúðæàâà ÏÎËÈ æèâåå 8630 Ëè îò גàíã-Íãàí; 100 ðîäà, 1070 ÷îâåêà, 334 áîéöè...“ è ò.í. Òîâà ñà åäèíñòâåíèòå ñâåäåíèÿ â òàçè ãëàâà íà ֒èåí-Õàí-Øó, êîèòî, àêî è äà íå ñå îòíàñÿò ïðÿêî äî ãëàâíàòà îðäà, âñå ïàê ãîâîðÿò çà íåéíèòå îñòàòúöè, âñå êàòî âàñàëíè íà Êèòàé äúðæàâè, îáðàçóâàíè â ñòàðèòå íåéíè ïðåäåëè è çàïàçèëè íåéíîòî èìå.  ñòàðàíèåòî ñè äà íàìåðè ïîíå îùå ìàëêî íåùî çà ãëàâíàòà îðäà íà ÏÎËÅ, Äå Ãðîîò ïðèâåæäà è åäíà èçâàäêà îò 118 ãëàâà íà Õîó-Õàí-Øó, êîÿòî òîé ñìÿòà çà íàé-ñòàðî ñúîáùåíèå çà ÏÎ-ËÅ.  òîâà ñúîáùåíèå å êàçàíî: „ÏÎ-ËÈ áåøå îòíà÷àëî åäíà ãîëÿìà äúðæàâà. Êîãàòî çàïàäúò ïðèíàäëåæåøå îùå íà Õóíîðèòå, êðàëÿò íà äúðæàâàòà ñå ïðîâèíè ðåä Êõàí-þ è òîçè áå òîëêîâà ñúðäèò, ÷å ïðåíåñå ïîâå÷å îò 6000 äóøè îò ÏÎ-ËÈ è ãè âúäâîðè â çàïàäíèòå îáëàñòè íà Õóíã-íî, è òî â çåìÿòà Î-ÎÊ, êîÿòî òúêìî çàòîâà ïîëó÷è èìåòî Î-Îê. Òÿ ñå íàìèðàøå þæíî îò çàïàäíàòà ÷àñò íà Êó-Ñó ïîâå÷å îò äåâåòäåñåò ïúòíè äíè íà êîí“. Ïî-äîëó Äå Ãðîîò áåëåæè, ÷å òîâà å ñèãóðíî åäíà èçìèñëåíà áàñíÿ. Íèòî èìåòî Î-Îê èìà òîâà çíà÷åíèå, êîåòî ñ íàðî÷íî ïîäáðàíèòå ïèñìåíè çíàöè å èñêàë äà ìó ïðèäàäå êèòàéñêèÿò ëåòîïèñåö, à íàâÿðíî ùå å åäíî ÷óæäî èìå, íèòî ñïîðåä íåãî å èìàëî êúäå òîëêîâà äàëå÷å äà ñå ïðîñòðå åäíî ïúòóâàíå íà þã îò Áîðêóë (ñòð. 161). ×å äåéñòâèòåëíî òóê ñå êàñàå äî èçìèñëåíà áàñíÿ, íÿìà íèêàêâî ñúìíåíèå, îáà÷å è â íåÿ èìà åäíà ÷àñòè÷êà îò èñòèíàòà, êàêòî âúâ âñÿêà åäíà áàñíÿ. Êîãàòî ñòîëåòèÿ ïî-êúñíî ëåòîïèñöèòå íà Õîó-ÕàíØó ñà ñå çàíèìàâàëè ñúñ „çàïàäíèòå çåìè“, òàì íå å ìîãëî äà íå íàïðàâè ñèëíî âïå÷àòëåíèå ãîëÿìîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà èìåòî ÏÎ-ËÈ, íàâðåä ïî îáøèðíèòå äîðè çà êèòàéñêèòå ìåðêè, ïðåäåëè íà „çàïàäíèòå çåìè“. Òàì íàâÿðíî å ïðàâèëî íàé-ñèëíî âïå÷àòëåíèå òîâà, ÷å òúêìî òàì, êúäåòî ñà ñå íàäÿâàëè äà íàìåðÿò íàé-ìíîãî îñòàíêè îò òîçè íàðîä ­ èìåííî â ïðåäèøíèòå ìåñòîæèâåëèùà íà

56

ãëàâíàòà ìó îðäà, ­ òúêìî òàì òå íå ñà îòêðèâàëè íèêàêâè ïî÷òè çíà÷èòåëíè ñëåäè. È ïîíåæå ïî îíîâà âðåìå òåõíèÿò êðúãîçîð å áèë òâúðäå ìíîãî ñòåñíåí è òå íå ñà èìàëè íèêàêâà ïðåäñòàâà êúäå ñà îòèøëè è êàêâî ñà ñòàíàëè îðäèòå, êîèòî Öèò’êè áå îòâåë íà çàïàä ­ â êèðãèçêèòå ñòåïè ìåæäó Àðàëñêîòî åçåðî è Êàñïèéñêîòî ìîðå, à îò äðóãà ñòðàíà, äîêîëêîòî ñå å ïðîñòèðàë íà çàïàä òåõíèÿò êðúãîçîð, íàâñÿêúäå ñà íàìèðàëè æèâ ñïîìåíà çà ìàëêè îðäè÷êè ÏÎ-ËÅ. Çà äà îáÿñíÿò ïî íÿêàêúâ íà÷èí âñè÷êî òîâà, èçìèñëèëè ñà è áàñíÿòà çà òåæêîòî ïðîâèäåíèå íà ÏÎËÈ-êðàëÿ, çà ãîëåìèÿ ÿä íà Êõàí-þ è çà èçñåëâàíåòî è âúäâîðÿâàíåòî íà „äåâåòäåñåò äíè ïúò íà êîí“ äàëå÷å íà íàñåëåíèåòî íà ÏÎ-ËÈ. Àêî òèÿ êèòàéñêè ëåòîïèñöè áèõà ñè ñïîìíèëè çà õóíîðñêîòî äúðæàâíî óñòðîéñòâî è çà íà÷èíèòå, ïî êîèòî õóíîðèòå ñà äúðæàëè â ïîä÷èíåíèå ïðèñúåäèíåíèòå ïëåìåíà è íàðîäè ­ íåùà, çà êîèòî å èìàëî äîñòàòú÷íî ñâåäåíèÿ îò ïî-ñòàðèòå ëåòîïèñè (íàïðèìåð â Øè-Êè èëè ֒èí-Õàí-Øó), òî òå áèõà íàìåðèëè ìíîãî ïî-ëåñíî íåâåðîÿòíîòî îáÿñíåíèå íà âñè÷êî òîâà è íå áèõà èìàëè íóæäà äà ñú÷èíÿâàò èçêóñòâåíè áàñíè. Íî âúçìîæíî å è âñè÷êî òîâà äà å áèëî èçâåñòíî íà êèòàéñêèÿ ëåòîïèñåö, à òîé óìèøëåíî äà å ïðåäïî÷åë äà ñú÷èíè ñâîÿòà áàñíÿ. ×åñòî â êèòàéñêèòå ëåòîïèñè ñå ñðåùàò íå ñàìî ïðåèíà÷åíè îïàñàíèÿ íà äàäåíè ñúáèòèÿ, íî îùå è ñèëíî ïðåèíà÷åíè îáÿñíåíèÿ, äîðè è òîãàâà, êîãàòî íà ïðúâ ïîãëåä èñòèíàòà íå áè çàñåãíàëà ñàìèÿ Êèòàé. Òîâà å áèëî ïðàâåíî åäèíñòâåíî ñàìî çà äà ñå ïðîêàðà îò ëåòîïèñåöà íÿêàêâà., ñìÿòàíà îò íåãî çà âàæíà, íðàâñòâåíà ïîóêà. Ïðîêàðâàíåòî íà òàêèâà „íðàâñòâåíè“ òåíäåíöèè ÷ðåç ôàëøèôèöèðàíå íà èñòîðèÿòà íå å ñàìî êèòàéñêà „äîáðîäåòåë“. Òàçè „äîáðîäåòåë“ å ïðèñúùà è äíåñ îùå íà ìíîãî åâðîïåéñêè, à è íàøè ó÷åíè. Íåêà ðàçãëåäàìå ñåãà ñâåäåíèÿòà, êîèòî èìà â êèòàéñêèòå ëåòîïèñè çà íÿêîè îò ìàëêèòå îðäè áúëãàðè, ïðúñíàòè èç ïðåäåëèòå íà „çàïàäíèòå çåìè“. Áåç äà ãî êàçâà èçðè÷íî, èçãëåæäà, ÷å Äå Ãðîîò ñìÿòà òåçè îðäè çà ðàçëè÷íè îò äðóãèòå ÏÎ-ËÈ. Âúïðåêè ïî÷òè ïúëíàòà åäíàêâîñò ïîíÿêîãà íà çíàöèòå, ñ êîèòî ñà çàïèñàíè, ïðèåìà çà òÿõ åäíî ïî-äðóãî ÷åòåíå, à èìåííî Áóëóð, Áîëîð èëè Áîëåð, êîåòî îáà÷å îùå ïî-áëèçêî è ïî-âÿðíî ïðåäàâà áúëãàðñêîòî èìå. Íà ñòð. 80 ïðåâîäúò îò ãëàâà 96-à îò ֒èåí-ÕàíØó ïðîäúëæàâà ñ îïèñàíèå íà äúðæàâàòà ÏÎ-ËÈ: „Ïðàâèòåëñòâåíîòî ñåäàëèùå íà êðàëÿ íà äúðæàâà ÏÎ-ËÈ å äîëèíàòà ÏÎ-ËÈ, êîÿòî îòñòîè íà 9550 Ëè îò ֒àíã-Íãàí, 650 ðîäà, 5000 äóøè, 2000 âîèíè... Þæíî ãðàíè÷è ñúñ ÑÈß è ÖÓ-ÕÀÏ, çàïàäíî îò ÁÓ-ËÓÈ Ñ 540 Ëè...“ Äå Ãðîîò áåëåæè, ÷å â èçòî÷íèöè îò ïî-êúñíî âðåìå òàçè äúðæàâà íå å áèëà îòáåëÿçâàíà. Ñúîòâåòñòâàëà îáà÷å íà äúðæàâàòà ÒÈÊ-ÄÇÎÊ, ñïîìåíàâàíà ïî-ïîñëå â Õîó-Õàí-Øó. Ñïîðåä êèòàéñêèòå ãåîãðàôñêè èçòî÷íèöè îò îíèÿ âðåìåíà è ïî-êúñíî òàçè äîëèíà íà ÏÎ-ËÈ íå å ñúùàòà îíàÿ äîëèíà ïðè åçåðîòî Áîðêóë, ñåâåðîèçòî÷íî îò Òèåí-Øàí, à ñúîòâåòñòâàëà íà äîëèíàòà íà ñåãàøíîòî åçåðî Ñàðúêéîë â Ïàìèð, êàòî äúðæàâàòà ùå å îáõâàùàëà îùå è îáëàñòèòå íà Êàðà÷ è Òàøêóðãàí, çíà÷è ­ íåïîñðåäñòâåíî çàïàäíî îò Êàøãàð è ßðêàíä. Êàêòî âèæäàìå, è òóê áúëãàðèòå ñà íàðåêëè íå ñàìî äîëèíàòà, â êîÿòî ñà ñå óñòàíîâèëè, ñúñ ñâîåòî èìå, íî è ñòðàíàòà çàïî÷íàëà äà íîñè òÿõíîòî èìå. Âåäíàãà îáà÷å, ùîì áúëãàðñêàòà îðäè÷êà ñå èçòåãëÿ, äúðæàâàòà è äîëèíàòà äîáèâàò äðóãè èìåíà, êàòî ñïîìåíúò çà áúëãàðèòå îñ-

ÀÂÈÒÎÕÎË òàâà îùå äúëãî âðåìå. ßâíî å, ÷å ñå êàñàå çà åäíà çàâëàäÿíà îáëàñò ñ äðóãî, íå õóíîðñêî ­ íå áúëãàðñêî íàñåëåíèå, íåùî, êîåòî ñå èçòúêâà è îò êèòàéñêèòå ñâåäåíèÿ. Òàêà íà ñòð. 79 ÷åòåì: „ÏÎ-ËÈ è äúðæàâèòå È-ÍÀÈ è ÁÓËÓÈ ñà îò ñúùèÿ âèä êàòî ÑÈ-ß. ÑÈ-ß ñå îòëè÷àâà îò Õó è íåéíèòå íàñåëåíèÿ ñà ïîäîáíè íà ÃÎÍÃ-èòå è ÒÈòå“. Íî êàêâî å òúðñèëà òàçè, âñå ïàê ñðàâíèòåëíî ãîëÿìà áúëãàðñêà îðäà âúâ âå÷íî çàñíåæåíèòå îáëàñòè íà Ïàìèð? Àêî ïîãëåäíåì íà êàðòàòà, ùå âèäèì, ÷å òúêìî îòòàì ìèíàâà ãîëåìèÿò ïúò íà þãîçàïàä çà Èíäèÿ. Íå òîëêîâà çà äà äúðæè â ïîä÷èíåíèå ïîêîðåíèòå ïëåìåíà ïîäîáíè íà ÃÎÍà è ÒÈ, êîèòî òóê ñà áèëè òâúðäå ìàëî÷èñëåíè, à çà äà ïàçè òîçè âàæåí ïúò, å áèëà ïîñòàâåíà áúëãàðñêàòà îðäà ïðè åçåðîòî Ñàðúãéîë è ïðîõîäà Òàø-Êóðãàí. Íî åêà ïðîäúëæèì ïî-íàòàòúê. Ïî÷òè ñúùàòà ñëóæáà å èçïúëíÿâàëà è äðóãàòà áúëãàðñêà îðäà, êîÿòî ñå å íàìèðàëà íà þãîçàïàä îò òàçè ÏÎËÈ íà îêîëî 540 Ëè è êîÿòî å çàïèñàíà îò êèòàéöèòå ñúñ çíàöè ÏÎ-ËÈ-ÅË, ñúùèòå, êîèòî Äå Ãðîîò ÷åòå ÁÓ-ËÓ (Áóëóð, Áîëîð, Áîëåð). Íà ñòð. 81 ÷åòåì: „Ïðàâèòåëñòâåíîòî ñåäàëèùå íà êðàëÿ íà äúðæàâàòà ÁÓ-ËÓÈ å ãðàäúò ËÎ, êîéòî îòñòîè 8850 Ëè îò ֒àíã-Íãàí, 1000 ðîäà, 7000 ÷îâåêà, 3000 âîèíè... Þæíî ãðàíè÷è äî ÎÒÎ, ñåâåðíî äî ÊÓÀÍ-ÒÎÊ, çàïàäíî äî ãîëÿìàòà ÃîàòÑè.“ Ïî ñâåäåíèÿ îò êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè Äå Ãðîîò îïðåäåëÿ ìÿñòîòî íà òàçè äúðæàâà â îáëàñòòà Âàõàí, êúì èçõîäà íà ìàëêèÿ Ïàìèð, âñå ïî ãîëåìèÿ ïúò íà çàïàä è Èíäèÿ. Âñå â òàçè ïîñîêà, íî âå÷å ìàëêî ñåâåðîçàïàäíî, êèòàéñêèòå ëåòîïèñè ñïîìåíàâàò è äúðæàâàòà ϒÎ-ËÎ. „Òàçè çåìÿ å âëàæíà è òîïëà. Ñòðàíàòà å ðàâíèííà“, áåëåæàò êàòî îòëè÷èå ëåòîïèñèòå, êàòî ÷å ëè äà ïîä÷åðòàÿò, ÷å äåéñòâèòåëíî ñå îòíàñÿ äî äðóãà ñòðàíà. Çàùîòî, êàêòî Äå Ãðîîò ñ ïðàâî áåëåæè âñúùíîñò òèÿ òðè èìåíà: ÏÎËÈ, ÏÎ-ËÎ-ÅË (ÁÓ-ËÓÈ) è ϒÎ-ËÎ, ñà ñàìî ðàçëè÷íèòå íà÷èíè íà çàïèñâàíå íà åäíî è ñúùî èìå. Òîé äîðè ñå ïèòà äàëè íå ñå îòíàñÿ äî åäíà è ñúùà äúðæàâà. Íàâÿðíî è òúêìî çàòîâà, çàùîòî è â Êèòàé íå ñà ñå ïîÿâèëè ñúùèòå ñìåøåíèÿ, ïîðàäè ñúùîòî èìå, ëåòîïèñöèòå ñà ïðåäïî÷åëè íå ñàìî äà çàïàçÿò ðàçëè÷åí íà÷èí íà çàïèñâàíå, íî è ñà ïîñî÷âàëè òî÷íî ïðåäåëèòå íà âñÿêà åäíà îò òèÿ ñòðàíè. (Îòäåëíèòå îðäè, êàêòî ëè÷è, òå ñà ñìÿòàëè îòäåëíè ­ ðàçëè÷íè äúðæàâè.) Íî òúé êàòî ñå ñðåùàò è äðóãè íà÷èíè çà çàïèñâàíå íà ñúùîòî èìå, „ó÷óäâàíåòî ñòàâà îùå ïî-ãîëÿìî“ ­ ïèøå Äå Ãðîîò. Íà ñòð. 82 òîé ïðåâåæäà åäèí îòêúñëåê îò 102 ãëàâà, ëèñò 20 íà Âåé-Øó (Ëåòîïèñè àí äèíàñòèÿòà Âåé), â êîéòî ñå êàçâà: „Äúðæàâàòà ÏÎÒ-ÕÎ ëåæè çàïàäíî îò ʒÀÒ-ÏÀÍ-ÒΓ (òîâà å íîâîòî èìå íà ÏÎ-ËÈ çà âðåìåòî íà äèíàñòèÿòà Âåé ­ ñòð. 80)... Ñúùî è òàì èìà âèñîêè ïëàíèíè, êîèòî â äàëå÷èíàòà èçãëåæäàò êàòî ñðåáúðíè âúðõîâå.“ Äå Ãðîîò ìèñëè, ÷å ÏÎÒ-ÕÎ îòãîâàðÿ íà ïðåäèøíàòà ­ ïî âðåìåòî íà ïúðâàòà Õàí äèíàñòèÿ ÏÎ-ËÈ, îáà÷å ñàì òîé íà ñòð. 80 êàçâà, ÷å ñïîðåä Èè-Ғóíã-Øè, ÏÎËÈ è ÒÈÊ-ÄÇÎÊ îò âðåìåòî íà Õàí îòãîâàðÿò íà ʒÀÒÏÀÍ-ҒΠîò âðåìåòî íà Âåé. Äåéñòâèòåëíî ÏÎ-ËÈ è ÏÎÒ-ÕÎ ñà åäíî è ñúùî èìå, íàïèñàíî ïî äâà ðàçëè÷íè íà÷èíà, ñúùî òàêà êàêòî è çàïèñâàíèÿòà, ïàê â ñúùèÿ ëåòîïèñ, ñúñ çíàöèòå ÏÎ-ËÎ-ËÈ è ÏÎ-ËÎ-ÅË, íî ÿâíî å, ÷å òå ñå îòíàñÿò äî ðàçëè÷íè ïî ìÿñòî è çàäà÷à, àêî è åäíàêâè ïî ïðîèçõîä è çíà÷åíèå îðäè. Îòíîñíî ÷åòåíåòî íà òåçè èìåíà Äå Ãðîîò îòáåëÿçâà (ñòð. 83):

„Ðàâåíñòâîòî ÏÎÒ-ÕÎ ­ ÏÎ-ËÈ å ïîðàäè òîâà óñòàíîâåíî è ñúùî ÏÎÒ-ÕÎ ïðåäàâà îñíîâíàòà ôîðìà ÁÎËÎÐ â äåéñòâèòåëíîñò, òúé êàòî êèòàéñêèÿò (åçèê) „Á“ åäâà ëè (ïîçíàâà) è êðàéíî „Ë“ ñúâñåì íå ïîçíàâà, òî ÏÎÒ å åñòåñòâåíàòà çàìÿíà íà ÁÎË è ÕÎ è ñèãóðíî íå å íèùî äðóãî îñâåí ÕÎÐ, ïðè êîåòî íåïðîèçíîñèìîòî „Ð“ ñúùî êàêòî â ÁÓ-ËÓÈ, ÏÎ-ËÈ è ϒÎ-ËÎ îòïàäà îò ñàìîñåáå ñè.“ Òàçè áåëåæêà íà Äå Ãðîîò å ìíîãî âàæíà. Àêî è ñàì òîé äà íå äîñòèãà äî åäèíñòâåíîòî ïðàâèëíî è âúçìîæíî çàêëþ÷åíèå íà ÷åòåíåòî íà òåçè èìåíà, êîåòî å è ìîæå äà áúäå ñàìî ÁÚËÃÀÐ-ÁÚËÃÀÐÈ, à ñå êîëàáàå ìåæäó ÁÓËÓÐ, ÁÎËÎÐ è ÁÎËÅÐ, âñå ïàê òÿ íåîáîðèìî ïîòâúðæäàâà ïðàâèëíîñòòà íà ÷åòåíåòî ÁÚËÃÀÐ-ÁÚËÃÀÐÈ. Íî ñúîáùåíèÿòà íà Âåé-Øó, ïðèâåäåíè ïî-ãîðå, èìàò îùå ïî-ãîëÿìî çíà÷åíèå è íåîöåíèìà âàæíîñò. Êàêòî çíàåì, â êðàÿ íà ïúðâàòà äèíàñòèÿ Õàí, â ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ ïðåä Ðîæä. Õðèñòîâî, ïðåäåëèòå íà Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ ñå ðàçøèðÿâàò, êàòî äîñòèãàò äî Ïàìèð è äîëèíàòà íà ðåêà Èëè. Êðúãîçîðúò íà êèòàéöèòå ñå ðàçøèðÿâà îùå ïîâå÷å íà çàïàä è òå ïîëó÷àâàò ñâåäåíèÿ, ìàêàð è íå òî÷íè, çà çåìèòå äîðè äî Êàïèéñêî ìîðå. Ïî òîçè íà÷èí òå íàó÷àâàò çà áúëãàðèòå îíîâà, êîåòî å îòáåëÿçàíî â ëåòîïèñèòå íà Øè-Êè, ֒èåí-Õàí-Øó è Õîó-Õàí-Øó. Âïîñëåäñòâèå òå èçãóáâàò âëàäåíèåòî íà „çàïàäíèòå çåìè“ è òåõíèÿò êðúãîçîð îòíîâî ñèëíî ñå ñòåñíÿâà. Êîãàòî ñëåä ñòîëåòèÿ òåõíèòå ïðåäåëè îòíîâî äîñòèãàò äî Ïàìèð è òåõíèÿò êðúãîçîð ïàê ñå ðàçøèðÿâà, â çàâëàäÿâàíèòå íà íîâà îáëàñòè òå íå íàìèðàò âå÷å áúëãàðñêè îðäè, à ñàìî ñïîìåíà îò èìåòî èì. Îáà÷å ïî ñâîèòå íîâè ãðàíèöè íà ïëàòîòî Ïàìèð òå ñðåùàò íîâè áúëãàðñêè îðäè. À òîâà ïîêàçâà, ÷å ïî âðåìåòî íà äèíàñòèÿòà Âåé, çíà÷è ïî âðåìåòî íà Àòèëà, íà íåãîâèòå ïðåäøåñòâåíèöè è íà Èðíèê, áúëãàðñêèòå ñòðàæåâè îðäè ñà ñòîÿëè íå ñàìî íà Àëòàé è îêîëî Áàëêàøêîòî åçåðî, íî è îùå ïî íà þã î âàæíèòå ïðîõîäè íà âèñîêèÿ âúçåë Ïàìèð. Òåçè áúëãàðñêè îðäè ñà óñïåëè äà ñå çàäúðæàò ïî ìåñòàòà ñè äîðè ïî âðåìåòî íà äèíàñòèÿòà Òàíã, çíà÷è ÷àê äî âðåìåòî íà êõàí Êóðò, à ìîæå áè è íà ñèíîâåòå ìó. Òàêà â Ғàíã-Øó, 221 ãëàâà, èìà åäíî ñúîáùåíèå, â êîåòî ñå ãîâîðè, ÷å „ãîëåìèòå ÏÓ-ËÓÒ, êîèòî ñúùî ñå íàðè÷àëè ÏÎËÎ, ñå íàìèðàëè òî÷íî íà çàïàä îò ҒÎ-ϒÎÀÍ (Òèáåò)“. Ñïîðåä ãîëÿìàòà êèòàéñêà äúðæàâíà ãåîãðàôèÿ ­ Èí-ҒóíãØè, âñúùíîñò çàïèñâàíèÿòà ÏÓ-ËÓÒ, ÏÎ-ËÎ, êàêòî è ϒÎ-ËÎ îòãîâàðÿëè íà åäíî èìå, êîåòî å îòáåëÿçàíî ÏÎËÎ-ÒÈ è êîåòî Äå Ãðîîò ÷åòå (ñòð. 84) ïàê ÁÎËÎÐ, íî êîåòî áè òðÿáâàëî áóêâàëíî äà ñå ÷åòå ÁÎËÎÐÈ è êîåòî â äåéñòâèòåëíîñò ïðåäàâà ïî åäèí îò íàé-âåðíèòå âúçìîæíè íà÷èíè ñ êèòàéñêè ïèñìåíè çíàöè èìåòî ÁÚËÃÀÐÈ. Âñè÷êè äðóãè ñâåäåíèÿ, êîèòî íè äàâàò êèòàéñêèòå ëåòîïèñè çà òåçè îðäè, ñè ïðèëè÷àò òâúðäå ìíîãî è ïîêàçâàò íàïúëíî åäíàêâîòî èì åñòåñòâî. Òàêà íà÷åëî íà îðäàòà èëè „äúðæàâàòà“, êàêòî ÿ îçíà÷àâàò êèòàéöèòå, ñòîè åäèí êõàí (êðàë ñïîðåä êèòàéöèòå), ïîäïîìàãàí îò åäèí êíÿç, îò ïî äâàìà ­ åäèí ëÿâ è åäèí äåñåí ïúëêîâîäåö, à ïðè ïî-ãîëåìèòå îðäè è îò îùå ïî åäèí ëÿâ è äåñåí „ãåíåðàëêîìàíäàíò“. Îðäèòå ñà ñå ñúñòîÿëè îáèêíîâåíî îò ïî íåêîëêîñòîòèí, ïîíÿêîãà äîðè ñàìî îò ñòîòèíà è ðÿäêî îò îêîëî õèëÿäà ðîäîâå, ñ íåêîëêîñòîòèí äî íåêîëêîõèëÿäè ÷îâåöè è ñðåäíî ñ îêîëî ïî òðè âîèíè íà ðîä. Öÿëàòà îðäà, íàâÿðíî è ñ ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò âîèíèòå ñè, å áèëà ñúáðàíà ⠄ïðàâèòåëñòâåíîòî ñåëèùå“ íà ïðåäâîäè-

57

ÀÂÈÒÎÕÎË òåëÿ (êðàëÿ). Îñòàíàëîòî íàñåëåíèå, êîåòî å áèëî áåç ñúìíåíèå ìíîãîêðàòíî ïî-ìíîãî÷èñëåíî îò ñàìàòà îðäà, å áèëî íàâÿðíî äðóãîðîäíî ­ äðóãîïëåìåííî, íåùî, êîåòî ëè÷è îò îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ïðè îòòåãëÿíåòî èëè èç÷åçâàíåòî íà îðäàòà, èìåòî êàêòî íà äúðæàâàòà, òàêà è íà íàðîäà £, ñå å ïðîìåíÿëî. Ïðîìåíÿëè ñà ñå íàé-÷åñòî è íàçâàíèÿòà íà ðåêè, äîëèíè è ñåëèùà, ùîì êàòî òå ñà íîñèëè èìåòî íà îðäàòà. Âñè÷êî òîâà ïîêàçâà, ÷å òåçè îðäè íå ñà áèëè íèêàêâè äîðè è âàñàëíè „äúðæàâè“, à ñúùèíñêè õóíîðñêè ñòðàæåâè îòðÿäè, èçïðàùàíè áèëî çà äà äúðæàò â ïîä÷èíåíèå ïîêîðåíèòå ïëåìåíà, áèëî çà äà ïàçÿò âàæíè ïðîõîäè è ïúòèùà. Òàêèâà îðäè å èìàëî èçïðàòåíè ïî âñè÷êè âàæíè îáëàñòè è îñîáåíî ïðè âñè÷êè ïî-ãîëåìè è ñèëíè èíîðîäíè ïëåìåíà. Òóê ìîæå äà ñå ïîÿâè ïèòàíåòî, çàùî, êîãàòî êèòàéöèòå ñà çàâëàäåëè Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, íå ñà çàâàðèëè â òàìîøíèòå äúðæàâè, êàòî íàïðèìåð â Òóðôàí, Êó÷à è äð., òàêèâà ñòðàæåâè îðäè? Äàëè òàêèâà îðäè òàì íå å èìàëî èëè ïúê ñà áèëè îòòåãëåíè ïî-ðàíî? Îòãîâîð íà òîâà ïèòàíå ñå íàìèðà â ñúáèòèÿòà, êîèòî ñà ñòàíàëè ïðåç ÷åòâúðòîòî äåñåòèëåòèå ïðåäè Ðîæä. Õð. Çíàåì, ÷å êîãàòî Öèò-Êè îòòåãëèë ñðåäèùåòî íà ñâîÿòà äúðæàâà íà çàïàä ìåæäó Àðàëñêîòî åçåðî è Êàñïèéñêîòî ìîðå â çåìèòå íà êèðãèçèòå, òîé îòâåë òàì íå ñàìî ãëàâíàòà ñðåäèùíà îðäà íà íÿêîãàøíîòî çàïàäíî õóíîðñêî êðèëî, íî è âñè÷êè äðóãè îðäè, êîèòî íå å áèëî íåîáõîäèìî äà îñòàíàò íà ìåñòàòà ñè, çà äà îáåçïå÷àò òîâà îòòåãëÿíå. Íàâÿðíî òîãàâà ñà áèëè îòòåãëåíè è ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ñòðàæåâèòå îðäè â çàñòðàøåíèòå âå÷å îáëàñòè íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà. Íî îñâåí òîâà òîé ïàê ñå âúðíàë â òèÿ çåìè, ñúáðàë è ïîñëåäíèòå îñòàòúöè îò ñòðàæåâèòå îðäè òàì è ãè ïîâåë íà çàïàä, èìåííî ïî ïúòÿ, êîéòî ìèíàâà ïî þæíèòå ñêëîíîâå íà Òèåí Øàí, çíà÷è íà êîéòî ëåæàò è Òóðôàí, è Êó÷à, è Àê Ñó ­ ïðåç Ïàìèðñêèòå âèñèíè, êúì äîëèíàòà íà ð. Òîëàé. Íÿìà ñúìíåíèå, ÷å òîé íå å èìàë âå÷å íóæäà äà îñòàâÿ â îïðàçíåíàòà îáëàñò ñòðàæåâè îðäè è åñòåñòâåíî âñè÷êè òàêèâà îðäè, êîèòî ñà ñå íàìèðàëè ïî ïúòÿ ìó, àêî íå ñà áèëè îòòåãëåíè ïî-ðàíî, ùå äà ñà òðúãíàëè ñ íåãî. È íàèñòèíà, íèå íàìèðàìå ïî-êúñíî íÿêîè îò òèÿ òàðèìñêè îðäè â Êàâêàç ïîä èìåíàòà „Êóïè Áóëãàð“, „Êó÷è Áóëêàð“ è ïð. (Âæ. „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“, ñòð. 247-249). Íåêà ñåãà îùå âåäíúæ ñå ñïðåì íà èìåòî, êàòî èìàìå ïðåäâèä âå÷å è íîâèòå ðàçëè÷íè íà÷èíè íà çàïèñâàíå, êîèòî ñðåùàìå âúâ âòîðàòà ÷àñò íà êíèãàòà íà Äå Ãðîîò. Ðàçíîîáðàçèåòî íà íà÷èíèòå íà çàïèñâàíå ñåãà âå÷å å ìíîãî ãîëÿìî, äîðè ïî-ãîëÿìî, îòêîëêîòî å ðàçíîîáðàçèåòî â çàïèñâàíåòî íà èìåòî „Õóíîð“ („Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“, ñòð. 10). Ïðåäè âñè÷êî òîâà ðàçíîîáðàçèå ñî÷è íåâúçìîæíîñòòà äà áúäàò ïðåäàäåíè ñ êèòàéñêèòå ïèñìåíè áåëåçè âÿðíî íå ñàìî åäèí, à íÿêîëêî çâóêà, ñúäúðæàùè ñå â èìåòî. Íî òîâà ðàçíîîáðàçèå ñî÷è îùå è åäíà ãîëÿìà íåóñòàíîâåíîñò â ïðîèçíîøåíèåòî èëè ïî-âÿðíî ­ äîðè â ÷óâàíåòî íà òîâà ñúâñåì ÷óæäî çà êèòàéñêîòî óõî èìå. Çà äà ñå äîáèå ïî-ëåñíî âÿðíî âïå÷àòëåíèå, ùå ïîäðåäÿ åäíî ñëåä äðóãî ðàçëè÷íèòå íà÷èíè íà çàïèñâàíå: 1. ÏÎ-ËÅ ïúðâîòî äàäåíî ó Äå Ãðîîò ­ ÷. I, ñòð. 110 2. ÏÎ-ËÈ ñ äâà âèäà çíàöè çà „Ëȓ ­ ÷. II, ñòð. 80 è 160 3. ÏÓ-ËÈ íàâÿðíî ãðåøêà âì. ÏÎ-ËÈ ­ ÷. II, ñòð. 175 4. ÏÎ-ËÎ, ϒÎ-ËÎ ÷. II, ñòð. 81 è 89 5. ÏÎ-ÒÈ ÷. II, ñòð. 83 6. ÏÎ-ËÓÒ ÷. II, ñòð. 83

58

7. ÏÎÒ-ÕÎ ÷. II, ñòð. 81 8. ÏÈ-ËÈÎÊ ÷. II, ñòð. 159 9. ÏÎ-ËÎ-ËÎ ÷. II, ñòð. 84 10. ÏÎ-ËÎ-ÅË ÷. II, ñòð. 84 11. ÏÎ-ËÎ-ÒÈ ÷. II, ñòð. 83 12. ÏÎ-ËÎ-ËÈÊ ÷. II, ñòð. 100 13. ÏÎ-ËÈ-ÕÎ ÷. I, ñòð. 195 14. ÏÎ-ÕÎ-ËÎ ÷. I, ñòð. 269 Îñâåí òîâà èìàìå è ñëåäíèòå, âå÷å òâúðäå ïî-íîâè, çàïèñâàíèÿ íà èìåòî Áîðêóëñêîòî åçåðî: 1. ÏÀÍ-ÊÓ-ËÈ ÷. II, ñòð. 159 2. ÏÀ-ÅË-ÊÓÍ ÷. II, ñòð. 161 3. ÏÀ-ËÈ-ÊÓÍ ÷. II, ñòð. 161 4. ÏÀ-ÅË-ÊÓ-ÅË ÷. II, ñòð. 161 5. ÏÀ-ÅË-ÊÓ-ËÈ ÷. II, ñòð. 161 Áëàãîäàðåíèå íà òåçè ðàçëè÷íè çàïèñâàíèÿ âå÷å íå ìîæå äà èìà íèêàêâè ñúìíåíèÿ çà èñòèíñêîòî èìå íà íàðîäà, êîåòî êèòàéöèòå ñà èñêàëè äà ïðåäàäàò ñ èçâåñòíèòå íè íàé-íàïðåä çíàöè ÏÎ-ËÅ. È äåéñòâèòåëíî âå÷å ñòàâà ñúâñåì î÷åâèäíî, ÷å èìåòî íå å áèëî åäíîñðè÷íî, à ÷å ïúðâàòà ñðè÷êà îò íåãî å ïðåäñòàâëÿâàëà ñàìî êîðåíà ìó. Äà âèäèì ñåãà êàê áè òðÿáâàëî äà ñå ÷åòå òîçè êîðåí. Íàéíàïðåä Äå Ãðîîò ãî ÷åòåøå ÁÎÐ, ïîñëå, âúâ âòîðàòà ÷àñò íà êíèãàòà ñè, òîé ïðèå, ÷å äîðè áåç ïðèáàâêèòå ËÅ, ËÈ, ËÎ è ïð. òî áè ìîãëî è áè òðÿáâàëî äà ñå ÷åòå ÁÎË èëè ÁÀË, èëè ÁÓË (âæ. ñòð. 83). Îáà÷å, êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å êîðåíúò å íàïèñàí íå ñàìî ñ ãëàñíèòå Î è À, à îùå è ñ Ó è È, çàêëþ÷åíèåòî, ÷å ñå êàñàå çà íåïðîèçíîñèìà çà êèòàéöèòå òúìíà ãëàñíà, à èìåííî ãëàñíàòà „Ú“, ñòàâà âå÷å íå ñàìî òâúðäå âåðîÿòíî, íî è ñúâúðøåíî íåèçáåæíî. Ïðî÷èå êîðåíúò íà èìåòî áè ìîãúë äà ñå ÷åòå ñàìî ÁÚË.  òîâà íå ìîæå äà èìà ïîâå÷å íèêàêâî ñúìíåíèå. Îùå ïîðàíî, êîãàòî ïèøåõ „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“, áÿõ óáåäåí, ÷å èìåòî íå å åäíîñðè÷íî, àêî è äà íÿìàõ íèêàêâî ïîíÿòèå çà äàííèòå, êîèòî ñå íàìèðàõà âúâ âòîðàòà ÷àñò îò ñú÷èíåíèåòî íà Äå Ãðîîò. Îùå òîãàâà ñìÿòàõ, ÷å äîðè è è äà íÿìà äðóãè äàííè, òîâà èìå òðÿáâà äà èìà íÿêîå îò îáèêíîâåíèòå õóíîðñêè îêîí÷àíèÿ, à èìåííî „ÎГ, „ÀГ, „ÓГ èëè „ÃÎГ, „ÃÀГ, „ÃÓГ, îáà÷å àç èìàõ è äîñòàòú÷íî îñíîâàíèÿ, ÷å òàêîâà îêîí÷àíèå äåéñòâèòåëíî ñå ñúäúðæà â òîâà èìå, îñíîâàíèÿ, êîèòî ïîäðîáíî èçëîæèõ â ãëàâàòà çà „Áúëãàðèòå â Ñðåäíà Àçèÿ“ íà ñòð. 235 è ñëåäâàùèòå. Òåçè ìîè îñíîâàíèÿ, êîèòî èçâåæäàõ ãëàâíî îò èìåòî íà êíÿçà ÏÎ-ÕÎ-ËÎ è íà åçåðîòî Áîðêóë, ñåãà íàïúëíî ñå ïîòâúðæäàâàò. È äåéñòâèòåëíî, îò íîâèòå íà÷èíè, ïî êîèòî íàìèðàìå çàïèñàíî èìåòî íà åçåðîòî, ñå âèæäà, ÷å ñðè÷êàòà „ÊÓ˓ å ñúñòàâëÿâàëà, àêî è ïðåèíà÷åíà, ÷àñò îò èìåòî íà åçåðîòî, êàòî ïî-ïîñëå ñå å ïðåâúðíàëà ⠄ÊÓ˓ ñúñ çíà÷åíå íà „åçåðî“ (âæ. ñòð. 237 îò „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“). Çà èìåòî íà êíÿçà ÏÎ-ÕÎ-ËÎ íå ìîæåøå äà èìà è òîãàâà íèêàêâî ñúìíåíèå, íî ìîæåøå äà ñå ñìÿòà, ïîíåæå áå åäèíñòâåíîòî, êàòî ïîãðåøíî çàïèñâàíå. Ñåãà îáà÷å, êîãàòî íè å èçâåñòíî çàïèñâàíå è ñúñ çíàöèòå ÏÎÒ-ÕÎ (ñòð. 81, ÷. II), è çà òàêàâà ãðåøêà íå áè ìîãëî äà ñå ìèñëè. Íî âñè÷êè òåçè ñúîáðàæåíèÿ ñåãà ñòàâàò íåíóæíè è èçëèøíè, çàùîòî ìíîæåñòâîòî ðàçíîîáðàçíè çàïèñâàíèÿ êîèòî ñòàâàò èçâåñòíè îò âòîðàòà ÷àñò ñà íà ñú÷èíåíèåòî íà Äå Ãðîîò, äîêàçâàò âå÷å íåîáîðèìî ïðèñúñòâèåòî íà òîâà îêîí÷àíèå. Íî êàê òðÿáâà äà ÷åòåì òîâà îêîí÷àíèå? Äå Ãðîîò ñå êîëåáàå ìåæäó „ÓГ, „ÎГ è „ÅГ (ñòð. 82), îáà÷å ñàì òîé

ÀÂÈÒÎÕÎË íà ñëåäâàùàòà ñòð. 83 êàçâà, ÷å „...“ÕÎ å ñèãóðíî íèùî äðóãî îñâåí ÕÎÐ...“ Ìíîãî äîáðå å èçâåñòíî ïðåìèíàâàíåòî è ïðåëèâàíåòî íà „Ã“ ⠄Փ è îáðàòíî, êàêòî è òîâà, ÷å íåâåäíúæ, à â ìíîãî ñëó÷àè êèòàéöèòå ñà óïîòðåáÿâàëè, çà äà îòáåëåæàò „ÃÎГ, „ÃÀГ èëè „ÃÓГ, çíàöè, êîèòî ñå ïðîèçíàñÿò „ÕΓ. È òàêà, îêîí÷àíèåòî áè òðÿáâàëî äà ñå ÷åòå „ÃÎГ èëè äîðè íàâÿðíî „ÃÀГ, à öÿëîòî èìå ÁÎË-ÃÎÐ èëè ÁÚË-ÃÀÐ. Íî çàïèñâàíèÿòà, êîèòî íàìèðàìå âúâ âòîðàòà ÷àñò íà êíèãàòà íà Äå Ãðîîò, íè äàâàò îñíîâàíèÿ äà îòèäåì è îùå ïî-äàëå÷.  íÿêîè îò çàïèñâàíèÿòà íà èìåòî íèå íàìèðàìå â êðàÿ íà îêîí÷àíèåòî è çíàöè, êîèòî ñî÷àò ãëàñíèòå „Å“ è „È“, à â åäèí ñëó÷àé è ñðè÷êàòà „ËÈʓ. Íå îçíà÷àâà ëè òîâà, ÷å êèòàéöèòå ñà äî÷óâàëè ïîíÿêîãà â êðàÿ íà îêîí÷àíèåòî è íåùî äðóãî, êîåòî òå ñà èñêàëè äà èçðàçÿò ïî òîçè íà÷èí? Íå ñà ëè äî÷óâàëè â íÿêîè ñëó÷àè äà ñå ïðîèçíàñÿ èìåòî êàòî „ÁÚËÃÀÐȓ, „ÁÚËÃÀÐœ è íå ñà ëè èñêàëè òå òúêìî òîâà ïðîèçíîøåíèå äà èçðàçÿò? Íå ñà ëè ãî ÷óâàëè è êàòî ÁÚËÃÀÐËÈÊ èëè ÁÚËÃÀÐËÚÊ? È òðèòå òåçè ôîðìè íà èìåòî ñà èçâåñòíè (âæ. ïðîô. ä-ð Èâ. Øèøìàíîâ è â Ñðåäíà Àçèÿ. Äîðè è äîñåãà, êîãàòî êèòàéöèòå èñêàò äà íàïèøàò èìåòî „Áúëãàðè“, åäâà ëè áèõà ìîãëè äà íàìåðÿò ïî-ïîäõîäÿùè çíàöè. Äîïúëíèòåëíèòå ñâåäåíèÿ çà áúëãàðèòå â Ñðåäíà Àçèÿ, êîèòî ñå íàìèðàò âúâ âòîðàòà ÷àñò îò ñú÷èíåíèåòî íà Äå Ãðîîò, íàèñòèíà íå íè äàäîõà íåùî íåî÷àêâàíî íîâî. Òå íå íè çàïîçíàõà ïî-ïîäðîáíî ñ áúëãàðñêèÿ íàðîä îò îíèÿ âðåìåíà, îùå ïîâå÷å ÷å íå ñå è îòíàñÿõà çà ãëàâíàòà, ñðåäèùíàòà ìó îðäà. Òåçè ñâåäåíèÿ â íèùî íå èçìåíÿò íàøèòå âúçãëåäè è ðàçáèðàíèÿ çà áúëãàðèòå â Ñðåäíà Àçèÿ, çà òÿõíîòî çíà÷åíèå â õóíîðñêàòà äúðæàâà è çà çíà÷åíèåòî èì ïðè îáðàçóâàíåòî íà íîâàòà, âå÷å è åâðîïåéñêà õóíîðñêà èìïåðèÿ. Íàïðîòèâ, òå ñàìî ïîòâúðäèõà íàíîâî âúçãëåäèòå è ðàçáèðàíèÿòà, êîèòî èìàõìå è êîèòî ñà èçðàçåíè â ñòðàíèöèòå íà „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“. È òúêìî â òîâà îòíîøåíèå òå ñà îò îñîáåíî âàæíî çíà÷åíèå. Äîñåãà âñå îùå ìîæåøå äà èìà ìÿñòî ñúìíåíèåòî, ÷å êîëêîòî è îñíîâàòåëíè äà ñà ñúîáðàæåíèÿòà, êîèòî ïîäêðåïÿõà çàêëþ÷åíèÿòà íè çà áúëãàðèòå â Ñðåäíà Àçèÿ è çà òÿõíîòî çíà÷åíèå â õóíîðñêèòå èìïåðèè òàì è â Åâðîïà, ÷å âñå ïàê òåçè çàêëþ÷åíèÿ ñà ñàìî òâúðäå âåðîÿòíè è ïðàâäîïîäîáíè ïðåäïîëîæåíèÿ, êîèòî èìàò íóæäà îò îùå íÿêîè äîêàçàòåëñòâà, çà äà ñå ïðåâúðíàò â íåñúìíåíè èñòîðè÷åñêè èñòèíè. Âÿðíî å, ÷å âèíàãè å èìàëî è ùå èìà

òàêèâà ­ êàòî íåâÿðâàùèÿ Òîìà, êîèòî, çà äà ñå óáåäÿò, áèõà èñêàëè âñÿêà èñòèíà äà áúäå íàïúëíî î÷åâèäíà. È òúêìî òàçè íåñúìíåíà î÷åâèäíîñò íè äàâàò íîâèòå ñâåäåíèÿ âúâ âòîðàòà ÷àñò îò ñú÷èíåíèåòî íà Äå Ãðîîò. Òàêà ñåãà íå ìîæå äà èìà âå÷å íèêàêâî ñúìíåíèå âúðõó ñëåäíèòå òðè íàé-âàæíè îáñòîÿòåëñòâà îò îñíîâíî çíà÷åíèå: 1. Íå ìîæå äà èìà íèêàêâî ñúìíåíèå, ÷å èçâåñòíîòî ïðåäè ïîâå÷å îò äâå ñòîëåòèÿ ïðåäè Õðèñòà íà êèòàéöèòå ïëåìå, êîåòî òå ñà îòáåëÿçâàëè ñúñ çíàöèòå ÏÎ-ËÅ è îò êîåòî ñà èçïèòâàëè è ñòðàõ, è óâàæåíèå, å áèëî áúëãàðñêîòî ïëåìå îò ãîëåìèÿ òîãàâà õóíîðñêè íàðîä. Íÿìà íèêàêâî ñúìíåíèå, ÷å îùå òîãàâà òî ñå å íàðè÷àëî òî÷íî òàêà, êàêòî ïðîäúëæàâà äà ñå íàðè÷à áúëãàðñêèÿò íàðîä, è ÷å â èìåòî ìó, âúïðåêè ðàçëè÷íèòå íà÷èíè, ïî êîèòî ÷óæäåíöèòå ñå ìú÷àò äà ãî ïðîèçíàñÿò, îòòîãàâà äîñåãà íå å ïðîèçëÿçëà íèêàêâà îñîáåíà ïðîìÿíà. 2. Íå ìîæå äà è ìà íèêàêâî ñúìíåíèå è çà çíà÷åíèåòî íà òåçè áúëãàðè â òîãàâàøíàòà õóíîðñêà èìïåðèÿ. Íÿìà ñúìíåíèå, ÷å òúêìî òå, à íå íÿêîå äðóãî ïëåìå, ñà ñúñòàâëÿâàëè ãëàâíîòî ÿäðî íà çàïàäíîòî êðèëî íà èìïåðèÿòà ­ íàé-ãîëÿìîòî, ÷å äîðè è íàé-âàæíîòî £ êðèëî ­ è ÷å òúêìî òåõíè ñòðàæåâè îðäè ñà äúðæàëè â ïîä÷èíåíèå ìíîãîáðîéíèòå è ïîíÿêîãà ñèëíè è ãîëåìè íàðîäè, êîèòî ñà âëèçàëè â ñúñòàâà íà òîâà êðèëî íà õóíîðñêàòà èìïåðèÿ. 3. Íå ìîæå äà èìà íèêàêâî ñúìíåíèå è çà èçêëþ÷èòåëíîòî çíà÷åíèå íà áúëãàðèòå â îáðàçóâàíåòî íà íîâàòà, çàïàäíàòà, âå÷å åâðîïåéñêà õóíîðñêà èìïåðèÿ ïðè Öèò-êè è ñëåä íåãî. Íÿìà ñúìíåíèå, ÷å òúêìî òå ñà áèëè ãëàâíàòà, îñíîâíàòà îðäà ­ ãðúáíàêúò íà îíàçè ìîãúùà èìïåðèÿ, ãðàíèöèòå íà êîÿòî ñà ñå ïðîñòèðàëè îò ðåêà Ðåéí íà çàïàä, òà ÷àê äî Àëòàé è Ïàìèðñêèòå âèñèíè íà èçòîê. Íîâîòî, êîåòî íàó÷àâàìå îò òèÿ ñâåäåíèÿ, â òîâà îòíîøåíèå å, ÷å â ñúùîòî âðåìå, êîãàòî ïðè Èðíèê áúëãàðñêèòå ñòàðæåâè îðäè ñà ñòîÿëè íà áðåãà íà Äóíàâà ñðåùó Âèçàíòèÿ ïî Êàâêàçêèòå ïðîõîäè, â ñúùîòî òîâà âðåìå äðóãè, ïàê áúëãàðñêè ñòðàæåâè îðäè, ñà ïàçèëè ïðåäåëèòå íà èìïåðèÿòà è íà þãîèçòîê âúâ âèñîêèòå ïàìèðñêè ïðîõîäè íà ãðàíèöèòå íà Êèòàé è Èíäèÿ. À òîâà ïîêàçâà, ÷å îò âðåìåòî íà Èðíèê íàñåòíå åäèíñòâåíèÿò íàðîä, âúðõó êîéòî ñå å êðåïÿëà èìïåðèÿòà, å áèë áúëãàðñêèÿò íàðîä. Âñè÷êî òîâà îáÿñíÿâà çàùî îò îíèÿ âðåìåíà õóíîðñêîòî èìå çàïî÷âà äà ñå ÷óâà âñå ïî-ìàëêî è ïî-ðÿäêî è çàùî âìåñòî íåãî ïîâå÷å èçïúêâà èìåòî íà áúëãàðèòå. Ñï. „Èçâåñòèÿ íà áúëãàðñêàòà îðäà“, 1939 ã.

59

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÎÙÅ ÇÀ ÈÄÅÍÒÈÔÈÊÀÖÈßÒÀ ÍÀ ÀÂÈÒÎÕÎË ÎÒ ÈÌÅÍÍÈÊÀ ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐÎÂ

Èäåíòèôèêàöèÿòà íà Àâèòîõîë îò Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå êõàíîâå å âúïðîñ, ïðåìèíàë ïðåç òîëêîâà ñïîðîâå è ðàçëè÷íè òåîðèè, ÷å òðóäíî ùå ìîæåì äà ãè ïîìåñòèì â åäíà êíèæêà îò ñïèñàíèåòî, êàìî ëè â åäíà ñòàòèÿ. Ùå ïîñî÷èì ñàìî êàê â ìîìåíòà èçãëåæäàò íåùàòà ïî ïðèíöèï. Ïúðâî, îòíîñíî ñàìîòî ñúùåñòâóâàíå íà Àâèòîõîë èìà äâå ïðîòèâîïîëîæíè òåîðèè ­ ÷å òîé å áèë êîíêðåòíà èñòîðè÷åñêà ëè÷íîñò, ïîñòàâèëà íà÷àëîòî íà èñòîðè÷åñêè ïåðèîä çà áúëãàðñêèÿ íàðîä, è ÷å òîé íå å áèë èñòîðè÷åñêà ëè÷íîñò, à å ïî-ñêîðî ìèòè÷åí ïðàðîäèòåë, ãåðîé ­ ïðàîòåö, îò êîéòî çàïî÷âà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàñëåäñòâåíîñò. Íàé-÷åñòî òîé å áèë èäåíòèôèöèðàí ñ Àòèëà, îùå ïîâå÷å ÷å â èñòîðè÷åñêàòà íàóêà ñå óòâúðäè ïîñòàíîâêàòà, ÷å âòîðèÿò âëàäåòåë íà áúëãàðèòå, ïîñî÷åí â Èìåííèêà ­ Èðíèê, å èäåíòè÷åí ñ Åðíàê, ñèíà íà Àòèëà. Äðóãî ìíåíèå å, ÷å Àâèòîõîë íå å áèë Àòèëà, à äðóã âëàäåòåë íà áúëãàðèòå, æèâÿë ìíîãî ïðåäè Àòèëà, âåðîÿòíî ïî âðåìå íà Ñðåäíîàçèàòñêèÿ ïåðèîä íà áúëãàðèòå. Èäåíòèôèêàöèÿòà íà Àòèëà ñ Àâè-Òîõîë ñå çàòðóäíÿâà ãëàâíî îò õðîíîëîãèÿòà, êîÿòî ìîæå äà ñå ñìÿòà çà óñòàíîâåíà, ñëåä îïðåäåëÿíåòî íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð êàòî ñëúí÷åâ. È òàêà, äîêàòî ãîäèíàòà íà Èðíèê ­ 453 ã., ñúâïàäà ñ ãîäèíàòà íà âúçêà÷âàíå íà òðîíà íà Åðíàê, ïîòâúðæäàâàéêè ïî òîçè íà÷èí èäåíòèôèêàöèÿòà Èðíèê = Åðíàê, òî ãîäèíàòà 153, ïîñî÷åíà â Èìåííèêà çà Àâèòîõîë, íå îòãîâàðÿ íà ãîäèíèòå, èñòîðè÷åñêè óñòàíîâåíè çà Àòèëà (453).  íàé-ìàùàáíèÿ äîñåãà òðóä â Áúëãàðèÿ ïî âúïðîñà Ìîñêî Ìîñêîâ ïðåäëàãà èäåíòèôèêàöèÿòà Àâèòîõîë = Àòèëà, ïîçîâàâàéâêè ñå íà „õðîíîëîãè÷íî äîêàçàòåëñòâî ­ äèëîì (çìèÿ) 453 ã., êàòî ðàçäåëíà ãîäèíà ìåæäó ÀâèÒîõîë è Èðíèê“ ­ „åòèìîëîãè÷íî äîêàçàòåëñòâî ­ îáÿñíåíèåòî íà Àâè-Òîõîë êàòî „ïðàäÿäîâñêè ñèí, ñèí íà ïðàäåäèòå“, êîåòî äàâàëî“ ñëåäíèòå âúçìîæíîñòè çà ðàçãëåæäàíå íà ñúîòíîøåíèåòî Àâèòîõîë-Àòèëà. „Àòèëà å ïðÿêîð íà õóíñêèÿ âëàäåòåë, Àâèòîõîë å õóíñêîòî ìó èìå ­ çàïàçåíî è ïðåäàäåíî ÷ðåç Èìåííèêà. „Ñïîðåä Ìîñêî Ìîñêîâ Èìåííèêúò äàâà âñúùíîñò ñúîáùåíèåòî, ÷å „Àòèëà = Àâèòîõîë å ñèí íà ïðàäåäèòå íà÷åëî ñ òîçè, êîéòî ãè å ïîâåë íà çàïàä ïðåç ãîäèíàòà äèëîì 153...“ Îðèãèíàëíî, íî ÿâíî ñïåêóëàòèâíî ïîñòðîåíèå, ñúçäàäåíî, çà äà ñå èçáåãíå ñïîìåíàòîòî íåñúîòâåòñòâèå â õðîíîëîãèÿòà ­ îñâåí òîâà îñòàâà è òîâà „ÒÎÇȓ, îòíàñÿùî ñå çà âëàäåòåëÿ, çàïî÷íàë íîâà åðà â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, çà êîãîòî ñå êàçâà „Àâèòîõîë æèâÿ 300 ãîäèíè. Ðîäúò ìó Äóëî, à ãîäèíàòà ìó äèëîì òâèðåì“. Íåçàâèñèìî ÷å Àòèëà å áèë îò ñúùèÿ âåëèê äèíàñòè÷åñêè ðîä Äóëî, òîé íå ìîæå äà å áèë Àâèòîõîë. Àòèëà å áèë âåëèê õóíîðñêè âëàäåòåë, íî èìåòî ìó íå ìîæå äà ñå ñâúðæå ñúñ ñúáèòèå, îïðåäåëÿùî íà÷àëî íà íîâà åðà çà íåãîâèÿ íàðîä. Êîé å áèë íàèñòèíà Àâèòîõîë?  áðîé 1 íà íàñòîÿùîòî ñïèñàíèå Ä. Òàáàêîâ, äîêîëêîòî ìè å èçâåñòíî, ïðúâ â áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà, íàïðàâè ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å Àâèòîõîë å áèë èçâåñòåí âëàäåòåë íà Êóøàíñêàòà

60

èìïåðèÿ. Ñïîðåä íåãî Àâèòîõîë òðÿáâà äà ñå ðàçãëåæäà â äâå ÷àñòè êàòî ÊÀÂÈ (ÊÀÂÀ = ÊÀÍÀ) è ÒÎÕÎË è äà ñå ðàçáèðà íå êàòî ñîáñòâåíî èìå, à êàòî òèòëà ÊÀÂÈ è èìåòî íà ñòðàíàòà è íàðîäà, êîèòî âëàäåòåëÿò å óïðàâëÿâàë ­ ÒÎÕÎË. Ïîñî÷âàéêè „ïåðñèéñêàòà è ïî-êúñíî àðàáñêàòà òðàíñêðèïöèÿ“ íà êèòàéñêîòî ÒÓÎ-ÕÓÎ-ËÎ êàòî ÒÎÕÀÐ. Ä. Òàáàêîâ ïðåäëàãà èìåííî äðåâíèòå òîõàðèéöè, èëè èìåòî íà ñòðàíàòà Òîõàðèñòàí çà ïðÿêî ñâúðçàíè ñ Àâèòîõîë. Òîé ñå îïèòâà äà äàäå îòãîâîð è íà âúïðîñà „Êîå å ñîáñòâåíîòî èìå íà Ê-ÀÂÈ ÒÓÎÕÎ˓ ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: „ íà÷àëîòî íà òàçè åïîõà (II â.) â ñòðàíàòà ÒÓ-ÕÓÎ-ËÎ=ÒÎÕÀÐÈß ëè÷íè èìåíà íà âëàäåòåëè ñà ÊÀÍÈØÊÀ, ÕÓÂÈØÊÀ è ÂÀÑÓÄÅÂÀ... Òúé êàòî ÊÀÍÈØÊÀ å ñìÿòàí çà âëàäåòåë, êîéòî äåéñòâèòåëíî ñúçäàâà åïîõà íà âúçõîä è ìîãúùåñòâî íà ÞÅÉ-×ÈÕ=ÒÎÕÀÐÈ è ïðèáëèçèòåëíî íà÷àëîòî íà íåãîâàòà åïîõà å êúì ñðåäàòà íà âòîðè âåê îò í.å. ­ íà÷àëîòî íà åïîõàòà íà Þ-ÀÂÈ-ÒÓÕÎË ­ íàøåòî ïðåäïî÷èòàíèå, êàêòî è ñú÷åòàíèåòî íà äàííèòå, ïàäà âúðõó ÊÀÍÈØÊÀ“. Ä. Òàáàêîâ ñìÿòà âñå ïàê òàçè èäåíòèôèêàöèÿ çà „âúïðîñ, êîéòî îñòàâà îòêðèò“.

ÀÂÈÒÎÕÎË Â ïðåäàâàíå, èçëú÷åíî îò Ëîíäîíñêîòî ñòóäèî íà Ðàäèî „Ñâîáîäíà Åâðîïà“ ïðåç 1991 ã. èçòúêíàõ íÿêîëêî äîêàçàòåëñòâà îò õðîíîëîãè÷åñêî åòèìîëîãè÷åñêî, ðåëèãèîçíî è åñòåòè÷åñêî åñòåñòâî, êîèòî ñî÷àò íåñúìíåíàòà âðúçêà íà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàñëåäñòâåíîñò ñ Èìïåðèÿòà íà êóøàíèòå â Öåíòðàëíà Àçèÿ è Ñåâåðíà Èíäèÿ ñ æåëàíèåòî äà ïðåäèçâèêàì äèñêóñèÿ ïî âúïðîñà. Çà ñúæàëåíèå áåç ðåçóëòàò. Íåçàâèñèìî îò òîâà ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè òîçè âúïðîñ ïðîäúëæè äà ìå çàíèìàâà è òóê èñêàì äà èçëîæà íÿêîè ôàêòè, ãëàâíî îò õðîíîëîãè÷åñêî åñòåñòâî, êîèòî áèõà ìîãëè äà ïîäêðåïÿò ïðåäëîæåíàòà îò Ä. Òàáàêîâ èäåíòèôèêàöèÿ íà ÀÂÈÒÎÕÎË-ÊÀÍÈØÊÀ. Çà ñèãóðíà èäåíòèôèêàöèÿ íà Àâèòîõîë îò Èìåííèêà å íåîáõîäèì ïåðèîä, êîéòî äà îòãîâàðÿ è íà äâåòå äàòè, ïîñî÷åíè êàòî íåãîâî íà÷àëî è íåãîâ êðàé ­ â íàøèÿ ñëó÷àé 153 è 453 ã. Îùå ïðè ñðàâíåíèå íà ïúðâàòà äàòà ñ õðîíîëîãèÿòà íà Ñðåäíà Àçèÿ âúâ âðúçêà ñ ÊÀÍÈØÊÀ ñå íàòúêíàõìå íà ñåðèîçíè òðóäíîñòè. Íà÷àëîòî íà íåãîâîòî óïðàâëåíèå å òâúðäå íåÿñíî õðîíîëîãè÷åñêè è íèòî åäíà îò ñúùåñòâóâàùèòå õèïîòåçè íå îòãîâàðÿ íà ãîäèíàòà 153, áåç êîåòî ñúîòâåòñòâèå âñÿêà òåîðèÿ áè áèëà äî èçâåñòíà ñòåïåí ñïåêóëàòèâíà. Ñúùåñòâóâàò ÷åòèðè òåîðèè â èñòîðè÷åñêàòà íàóêà çà íà÷àëîòî íà óïðàâëåíèåòî íà ÊÀÍÈØÊÀ: 78 ã. ­ òàêà íàðå÷åíàòà Ñàêà Åðà; 128 ã. ­ ïðåäëîæåíà îò Ñòåí Êîíîó è Â.Å. âàí Âàéê; 144 ã. ­ ïðåäëîæåíà îò Ðîìàí Êèð÷ìàí; 110-115 ã. ­ ïðåäëîæåíî îò Äæîí Ì. Ðîçåíôèéëä è ïàðàëåëíî îò À.Ê. Íàðàÿí. Îò ïîñî÷åíèòå ÷åòèðè òåîðèè ïîñëåäíàòà ñå óòâúðæäàâà êàòî íàé-ïðèåìëèâà è ïîäêðåïåíà îò íåçàâèñèìè åäèí îò äðóã èçòî÷íèöè. Íî íèùî îò ãîðíèòå äàòèðîâêè íå íè ïðèáëèæàâà äî òúðñåíàòà îò íàñ äàòà 153 ã., äà íå ãîâîðèì çà òî÷íî ñúîòâåòñòâèå. Ïîðàäè òîâà äúëãî âðåìå çà ìåí èäåíòèôèêàöèÿòà ÀÂÈÒÎÕÎË=ÊÀÍÈØÊÀ ñè îñòàâàøå òâúðäå íåñèãóðíà. Âñå ïàê íåêà ðàçãëåäàìå ïîäðîáíî „âúòðåøíàòà“ õðîíîëîãèÿ íà Åðàòà íà Êàíèøêà, çà êîÿòî èìà ñèãóðíè ñâåäåíèÿ îò ìíîãîáðîéíèòå íàäïèñè, îñòàâåíè íè îò êóøàíèòå â òÿõíîòî äâîðöîâî ñâåòèëèùå Ìàäàðà (â Ñåâåðíà Èíäèÿ). Åòî êàê èçãëåæäà ïúðâèÿò êðúã íà òàçè Åðà: „Êàíèøêà I óïðàâëÿâà 24 äî 28 Ïåðèîä íà Õóâèøêà 28 äî 60 Ïîÿâà íà Êàíèøêà I­ 41 Âàñóäåâà I óïðàâëÿâà 64/67 äî 98 Çàïî÷âà íîâ êðúã îò Åðàòà íà Êàíèøêà Êàíèøêà III óïðàâëÿâà 5 äî 17 ...“ Ìàêàð òàçè „âúòðåøíà õðîíîëîãèÿ“ äà íå ïîñòàâÿ „Åðàòà íà Êàíèøêà“ â ÿñíî ïîëîæåíèå â èñòîðè÷åñêàòà õðîíîëîãèÿ, òÿ ïîâäèãà íÿêîëêî èíòåðåñíè âúïðîñà. Ïúðâî îò ïîñî÷åíèòå ïåò èìåíà íà âëàäåòåëè ñàìî êúì òðè îò òÿõ èìà ïðèáàâåíî „óïðàâëÿâà“, êúì Êàíèøêà I, Âàñèøêà è Âàñóäåâà, êúì Õóâèøêà èìà ïðèáàâåíà äóìàòà „ïåðèîä“, à êúì Êàíèøêà II äóìàòà „ïîÿâà“, êîÿòî å òâúðäå ñòðàííà. Íåêà ïúðâî ñå îïèòàìå äà îáÿñíèì çíà÷åíèåòî íà òàçè äóìà, êàêâî îçíà÷àâà „Ïîÿâà íà Êàíèøêà 41“. „Êàíèøêà ñå ïîÿâè â 41“ (?) Òîçè ñòðàíåí èçðàç è åäèíñòâåíàòà ñàìîñòîÿòåëíà ãîäèíà (41) â õðîíîëîãèÿòà îòäàâíà ïðèâëè÷àò èíòåðåñà íà èñòîðèöèòå è äîñåãà ñà ïðàâåíè íÿêîëêî îïèòà çà ðàçãàäàâàíå íà òÿõíîòî çíà÷åíèå. Åòî ãè íàêðàòêî:

... 1) ­ Ãîäèíàòà (41 á.ì.) ñå îòíàñÿ çà Êàíèøêà I, êîéòî ñå âðúùà îò âîåííèòå ñè êàìïàíèè â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà è îòíîâî ïîåìà âëàñòòà â ñâîè ðúöå, ñëåä êàòî å îñòàâèë Âàñèøêà è ñëåä òîâà Õóâèøêà äà óïðàâëÿâàò 18 ãîäèíè.“ 2) ­  ñëó÷àÿ èìåòî Êàíèøêà îçíà÷àâà åðà. 3) ­ Êàíèøêà II áèë íåïúëíîëåòåí, êîãàòî áàùà ìó Âàñèøêà ïî÷èíàë ñëåä êðàòêî öàðóâàíå. Õóâèøêà óïðàâëÿâàë êàòî ðåãåíò. Ñëåä òîâà Êàíèøêà ïî÷èíàë, èëè áèë óáèò îò Õóâèøêà, êîéòî ïðîäúëæèë äà óïðàâëÿâà. 4) Êàíèøêà II áèë óçóðïàòîð ­ çàâçåë òðîíà çà êðàòêî. 5) Èìàëî å äâàìà âëàäåòåëè ñ èìåíà Õóâèøêà, êàòî Êàíèøêà II óïðàâëÿâàë ìåæäó òÿõ. 6) Èìàëî äâàìà âëàäåòåëè ñ èìåíà Õóâèøêà, ïúðâèÿò îò êîéòî áèë âóé÷î íà Êàíèøêà II, êîéòî óçóðïèðàë òðîíà. Êàíèøêà ñëåä òîâà ñè âúçâúðíàë òðîíà, íî áèë íàñëåäåí îò áðàòîâ÷åä ñè Õóâèøêà II. Êàêòî îáèêíîâåíî ñòàâà, êîãàòî íÿìà ñèãóðíî ïèñìåíî ñâèäåòåëñòâî, òåîðèèòå ñå ìíîæàò ïî÷òè ñïîðåä áðîÿ íà çàíèìàâàùèòå ñå ñ ïðîáëåìà ó÷åíè, òúé êàòî, êîëêîòî è íåâåðîÿòíè äà èçãëåæäàò, òå íå ìîãàò äà ñå îïðîâåðãàÿò ñ ôàêòè îò ïúðâà ðúêà. Òàêúâ å ñïîðåä íàñ è ñëó÷àÿò ñ ïåò îò ãîðåïîñî÷åíèòå òåîðèè (2, 3, 4, 5 è 6). Âòîðàòà òåîðèÿ å àáñîëþòíà ñïåêóëàöèÿ, èçãðàäåíà ïî ïúòÿ íà ëîãèêàòà, áàçèðàùà ñå íà ïðåäïîëîæåíèÿ ­ âèíàãè êîãàòî ñúâðåìåííèÿò ó÷åí íå ìîæå äà ñè èçÿñíè õðîíîëîãè÷åñêè ôàêò, èäâà íà ïîìîù òåîðèÿòà çà „åðàòà“, ïî ñúùèÿ íà÷èí ÀâèÒîõîë áåøå íàïðàâåí ëåãåíäàðåí âëàäåòåë íà áúëãàðèòå, âúïðåêè ïîñî÷åíèòå ÿñíî ãîäèíè çà íåãî â Èìåííèêà. Îùå ïî-ìàëêî ìîæå äà ñå ïîäêðåïè òàçè óäîáíà òåîðèÿ â ñëó÷àÿ ñ Êàíèøêà II, ñëåä êàòî òóê ñòàâà äóìà çà ïîñî÷åíà åäíà ãîäèíà. Ñúùàòà õèïîòåòè÷íîñò å î÷åâèäíà è â äðóãèòå ñïîìåíàòè òåîðèè, êîèòî ïðåäïîëàãàò ñëîæíè âúòðåøíîäèíàñòè÷åñêè êîìáèíàöèè, áåç çà òàêèâà äà èìà êàêâîòî è äà å äîêàçàòåëñòâî èëè ñëåäà â èçòî÷íèöèòå. Íå òàêà ñòîè âúïðîñúò ñàìî ñ ïúðâàòà ïîñî÷åíà òåîðèÿ, ÷å Êàíèøêà â ãîäèíà 41 îò ñâîåòî âëàäè÷åñòâî ñå å çàâúðíàë îò âîåíåí ïîõîä è å ïîåë îòíîâî âëàñòòà â èìïåðèÿòà. Íåêà ñå îïèòàìå äà ïðèâåäåì äîêàçàòåëñòâà â íåéíà ïîëçà. Ïúðâî, èçâåñòíà å áóäèñòêàòà ëåãåíäà çà ñìúðòòà íà Êàíèøêà ïî âðåìå íà íåãîâ ïîõîä íà ñåâåð. Çà ñàìàòà ëåãåíäà ùå ãîâîðèì ïî-êúñíî, äî äîêàòî òÿ íå ìîæå ñå ïðèåìå êàòî ôàêò, ùî ñå îòíàñÿ äî ñìúðòòà íà Êàíèøêà, òî èçâåñòíî å, ÷å òÿ ïî÷èâà âúðõó äåéñòâèòåëåí ïîõîä íà âëàäåòåëÿ. Äàëè öåëòà íà ïîõîäà ìó å áèëà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, èëè çåìèòå îêîëî åçåðîòî Áàëõàø íå å èçÿñíåíî òî÷íî. Âñå ïàê, àêî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å êèòàéöèòå, êîèòî ñà çàãóáèëè Òàðèì ñëåä ñìúðòòà íà çíàìåíèòèÿ ñè ïúëêîâîäåö Ïàí-÷àî (102 ã. ñë.Õð.), ïðàâÿò ïúðâèòå ñè îïèòè îòíîâî äà óñòàíîâÿò ñâîåòî âëèÿíèå òàì îêîëî 130 ã. ñë.Õð. íàé-âåðîÿòíî ïîõîäúò íà Êàíèøêà äà å áèë èìåííî ñðåùó òÿõ. Íåùî ïîâå÷å, àêî ñå ïðèåìå ïåðèîäúò 110-115 ã.ñë.Õð. êàòî íàé-âåðîÿòåí çà âúçøåñòâèåòî íà Êàíèøêà, åäèí ïîõîä â 20-òå ãîäèíè íà íåãîâîòî óïðàâëåíèå áè ñúâïàäíàë ñ 30-òå ãîäèíè íà 2 âåê. Îòòóê è äàòèðàíåòî íà íåãîâàòà ñìúðò â 23-òà ãîäèíà íà âëàäè÷åñòâîòî ìó, çà äà ñå îòãîâîðè íà ëåãåíäàòà, ÷å òîé å áèë óáèò ïî âðåìå íà ïîõîä íà ñåâåð. Âòîðî, ñòàòóòúò íà Âàñèøêà êàòî ñàìîñòîÿòåëåí âëàäåòåë å ñúìíèòåëåí, òúé êàòî äîñåãà íå ñà íàìåðåíè ìîíåòè, íîñåùè íåãîâîòî èìå.

61

ÀÂÈÒÎÕÎË Òðåòî, èñòîðè÷åñêèòå è ëèòåðàòóðíèòå èçòî÷íèöè ñàìî âåäíúæ ñïîìåíàâàò âëàäåòåë ñ èìåòî Õóâèøêà, âúïðåêè ÷å òîé å òðÿáâàëî äà áúäå íà âëàñò òâúðäå äúëãî âðåìå ­ 32 ãîäèíè, ñïîðåä „âúòðåøíàòà õðîíîëîãèÿ“. Íåùî ïîâå÷å, çà ïðúâ ïúò â ãîäèíà 40 (!) îò åðàòà íà Êàíèøêà òîé å îòáåëÿçàí ñ èìïåðñêàòà òèòëà Ðàäæàòèðàäæà è ñïîðåä Ìàðøàë åäâà òîãàâà çàïî÷âà äà ñå÷å ìîíåòè. Ñòàòóòúò íà Âàñèøêà è Õóâèøêà ñòàâà îùå ïî-ñúìíèòåëåí, êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å âëàäåòåëÿò ñëåä òÿõ Âàñóäåâà I (67-98 ã. îò „Åðàòà íà Êàíèøêà“) ïðèåìà èìïåðñêèòå òèòëè è çàïî÷âà äà ñå÷å ìîíåòè îò ìîìåíòà íà âúçêà÷âàíåòî ñè. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå, àêî ñå ïðèåìå ñå÷åíåòî íà ìîíåòè çà çíàê íà âëàäåòåëñêè ñòàòóò, êàêòî å ïðè âñè÷êè îñòàíàëè êóøàíñêè âëàäåòåëè, Âàñèøêà íå áè òðÿáâàëî âúîáùå äà ôèãóðèðà â ëèñòàòà, à Õóâèøêà ùå òðÿáâà äà å ïðèåë âëàñòòà â 40-òå ãîäèíè íà åðàòà íà Êàíèøêà. Ñëåäîâàòåëíî Êàíèøêà I ùå òðÿáâà äà å óïðàâëÿâàë îêîëî 40 ãîäèíè, êîëêîòî ìó ïðèïèñâà Õ.Ã. Ðîóëèíñîí, êîéòî îáà÷å ïîñî÷âà çà íåãîâîòî âúçøåñòâèå 120 ã. ñë.Õð. è çà íåãîâàòà ñìúðò 162 ã. ñë.Õð. Î÷åâèäíî Ðîóëèíñîí ñå å îïèòàë äà âìåñòè 40-ãîäèøíèÿ ïåðèîä ïî íà÷èí, êîéòî äà ìó äàäå âúçìîæíîñò äà îáÿñíè ñúùåñòâóâàíåòî íà òèáåòñêà òðàäèöèÿ çà ïîõîäà íà âîéñêè îò ïðîâèíöèÿ Êîòàí, âîäåíè îò öàð Âèäæàÿêèðòè ñðåùó Èíäèÿ, êîéòî áèë èçâúðøåí „çàåäíî ñ öàð Êàíèêà è öàðÿ íà Ãóçàí“ îêîëî 120 ã. ñë.Õð. Êàíèøêà å òðÿáâàëî äà èçâúðøè òîçè ïîõîä â ãîäèíàòà íà âúçøåñòâèåòî ñè, àêî ïðèåìåì äàòàòà íà Ðîóëèíñîí. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå îáà÷å èçâúí õðîíîëîãèÿòà îñòàâàò äâå äðóãè âàæíè ñâèäåòåëñòâà.  êèòàéñêàòà õðîíèêà íà Õñèÿíã òñàíã (îêîëî 500 ãîäèíè ñëåä åðàòà íà Êàíèøêà) ñå êàçâà, ÷å „Êàíèøêà îò Ãàíäõàðà (Õèíäóêóø ­ á.ì.) çàâëàäÿë âñè÷êè ãðàíè÷íè ïðîâèíöèè è óïðàâëÿâàë ãîëÿìà òåðèòîðèÿ, ïðîñòèðàùà ñå íà èçòîê îò ïëàíèíèòå Ғñóíãëèíã (Òèÿí Øàí ­ á.ì.). Äàæå ïëåìåíàòà íà çàïàä îò Æúëòàòà ðåêà ìó èçïðàòèëè çàëîæíèöè, êàòî çà óäîáñòâî òîé äúðæàë òåçè çàëîæíèöè ïðåç çèìàòà â Èíäèÿ, â Êàïèñà (Áåãðàì á.ì.) ïðåç ëÿòîòî è â Ãàíäàõàðà ïðåç åñåíòà è ïðîëåòòà. Êàíèøêà ïîñòðîèë ìàíàñòèðè íà âñÿêî îò òåçè ÷åòèðè ìåñòà, êúäåòî ïðåñòîÿâàëè öàðñêèòå ìó çàëîæíèöè. Ñàìèÿò Õñèÿíã òñàíã ïðè åäíî îò ïúòóâàíèÿòà ñè â Èíäèÿ, â Êàïèñà, âèäÿë åäèí îò òåçè ìàíàñòèðè, íà ÷èèòî ñòåíè áèëè èçïèñàíè ïîðòðåòè íà çàëîæíèöèòå. Òîçè ìàíàñòèð, ïîòî÷íî íåãîâèòå ðóèíè, áÿõà îòêðèòè îò àðõåîëîãà Æàê Ìîíèå. Ïðè òîâà ñâèäåòåëñòâî å ÿñíî, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà Êàíèøêà, íî íå å ÿñíà ãîäèíàòà èëè ïåðèîäà, çà êîéòî ñòàâà äóìà. Íî â åäíî äðóãî ñâèäåòåëñòâî, îò ïî-ðàíåí ïåðèîä, õðîíèêàòà Õàî Õàí-øó ñå ðàçêàçâà êàê öàðÿò íà Êàøãàð, Àí-êóî èçïðàòèë ñâîÿ âóé÷î ñ íåãîâèòå ïðèáëèæåíè êàòî çàëîæíèê ïðè „öàðÿ íà Éåõ-÷èõ“, êúäåòî „êúì òÿõ ñå îòíåñëè äîáðå“. Ìíîçèíñòâîòî îò ó÷åíèòå, çàíèìàâàùè ñå ñ ïðîáëåìà ïðåäïîëàãàò, ÷å òóê ñòàâà äóìà çà Êàíèøêà (öàðÿ íà Éåõ-÷èõ).  õðîíèêàòà çà ñúæàëåíèå íå å îòáåëÿçàíî èìåòî íà òîçè öàð, íî ïúê ïîðàäè ñïîìåíàâàíåòî íà öàðÿ íà Êàøãàð, Àí-êóî, ìîæåì äà îïðåäåëèì ïðèáëèçèòåëíî çà êîé ïåðèîä ñòàâà äóìà, òúé êàòî Àí-êîó å áèë öàð íà Êàøãàð îò 107 äî 113 ã. Ñë.Õð. Êàêòî å èçâåñòíî â ñúùåñòâóâàëèòå â Öåíòðàëíà Àçèÿ ìåæäóäúðæàâ-

62

íè îòíîøåíèÿ å áèëî ïðàâèëî ïðè âúçøåñòâèå íà íîâ âëàäåòåë íåãîâèòå ïîäâëàñòíèöè, èëè âàñàëíè äúðæàâè, èëè ïëåìåíà äà èçïðàùàò â äâîðà ìó çàëîæíèöè â çíàê íà ïðèçíàâàíå íà íåãîâîòî âúðõîâåíñòâî ­ â ïðîòèâåí ñëó÷àé ÷åñòî íåèçïðàùàíåòî íà çàëîæíèöè ñå å òàêñóâàëî êàòî îáÿâÿâàíå íà âîéíà. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå, àêî ñúîòíåñåì ïîñî÷åíèÿ ïåðèîä 107-113 êúì íàìåðèëàòà çàñåãà íàé-ãîëÿìà ïîäêðåïà ñðåä ó÷åíèòå òåîðèÿ çà âúçøåñòâèåòî íà Êàíèøêà (íà Ðîçåíôèéëä è Íàðàÿí) 110-115 ã., ùå âèäèì, ÷å íè îñòàâàò ÷åòèðè âåðîÿòíè ãîäèíè çà òîâà ñúáèòèå 110, 111, 112 è 113 ã. Ïîðàäè íåîáõîäèìîòî âðåìå çà èçïðàùàíå íà ïðàòåíè÷åñòâà, âçåìàíå íà ðåøåíèå è èçïðàùàíå íà çàëîæíèöèòå ñ åñòåñòâåíàòà èì ïîäãîòîâêà çà ïúò è æèâîò â ÷óæäà ñòðàíà, ñòðóâà íè ñå, ÷å ïîñëåäíàòà ãîäèíà ñúùî òðÿáâà äà îòïàäíå è ïî òîçè íà÷èí îñòàâàìå ñ ïåðèîä 110112 ã. ñë.Õð., çà íàé-âåðîÿòíèÿ ïåðèîä, ïðåç êîéòî Êàíèøêà ñå å âúçêà÷èë íà ïðåñòîëà. Ñúñ ñâåäåíèÿòà, ñ êîèòî ðàçïîëàãàìå, åäâà ëè å âúçìîæíî äà ñòåñíèì îùå òîçè ïåðèîä, ïîíå ùî ñå îòíàñÿ äî ñâåäåíèÿ, ïðîèçõîæäàùè îò Öåíòðàëíà Àçèÿ. Íî ñúùåñòâóâà åäèí èçòî÷íèê, êîéòî ñïîðåä íàñ ìîæå äà õâúðëè îêîí÷àòåëíà ñâåòëèíà âúðõó ñïîðíàòà „âúòðåøíà õðîíîëîãèÿ“ íà Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ ­ „Èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå êõàíîâå“. Êàêâè ñà îñíîâàíèÿòà íè èçîáùî äà íàìåñâàìå òóê „Èìåííèêà“? Ïúðâî, àêî „ðåàëíèÿ“ áúëãàðñêè âëàäåòåë Àâèòîõîë (Àâèòîõîë) â Öåíòðàëíà Àçèÿ â åäèí ïåðèîä ìåæäó 153 ã. è 453 ã. ñë.Õð., íÿìà êúäå äà ãî òúðñèì äðóãàäå, îñâåí â õðîíîëîãèÿòà íà Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ, êîÿòî ïðåç ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò íà òîçè ïåðèîä å âëàäÿë öÿëà Öåíòðàëíà Àçèÿ îò Èíäèÿ äî Êàñïèéñêî ìîðå è îò Êèòàé äî Ïåðñèÿ. Âòîðî, êàòî âçåìåì ïðåäâèä âñè÷êî, êîåòî êàçàõìå äîòóê çà òàçè õðîíîëîãèÿ è çà Êàíèøêà, ïðîñòî å íåâúçìîæíî äà íå ñå îïèòàìå äà ðåøèì ìíîãîáðîéíèòå âúïðîñè, èçïîëçâàéêè õðîíîëîãèÿòà íà „Èìåííèêà“. Ðåçóëòàòúò äîðè îò ìåõàíè÷íîòî ñúîòíàñÿíå íà õðîíîëîãÿòà íà „Åðàòà Àâèòîõîë“ êúì õðîíîëîãèÿòà íà „Åðàòà Êàíèøêà“ íè äàâà êîëêîòî íåî÷àêâàí, òîëêîâà è ÿñåí ðåçóëòàò. Êàêòî êàçàõìå ïðåäè, ãîäèíàòà íà âúçøåñòâèå íà Êàíèøêà ñå ïàäà ìåæäó 110 è 112 ã. ñë.Õð., à íà íåãîâîòî çàâðúùàíå îò âîéíà â ãîäèíà 41 îò „âúòðåøíàòà õðîíîëîãèÿ“ íà íåãîâàòà åðà, ò.å. ìåæäó 151 è 153 ã. ñë.Õð. Àêî ïðèåìåì „Èìåííèêà“ çà èçòî÷íèê, ïðîáëåìèòå íå ñàìî ñ Êàíèøêà, íî è ñ „Åðàòà Êàíèøêà“ áèõà áèëè èçÿñíåíè ­ 112 ã. âúçêà÷âàíå íà òðîíà, 153 ã. çàâðúùàíå íà òðîíà ­ Âàñèøêà è Õóâèøêà ñúâëàäåòåëè, ñìúðò íà Êàíèøêà â 162 ã. ñë.Õð., êàêòî ïðåäëàãà Ðîóëèíñîí, èëè 164 ã., êàêòî óêàçâà äàòàòà çà âúçøåñòâèåòî íà Âàñóäåâà. Ìîæå ëè òàçè ðåêîíñòðóêöèÿ äà îòãîâîðè è íà âúïðîñèòå, ïîñòàâåíè îò „Åðàòà íà Àâèòîõîë“. Ïðîáëåìúò òóê å, ÷å ⠄Åðàòà Àâèòîõîë“ íà÷àëíà ãîäèíà å 153, à ⠄Åðàòà Êàíèøêà“ íà÷àëíàòà ãîäèíà å 112. Òóê íå òðÿáâà ìåõàíè÷íî äà òúðñèì ïàðàëåëè, òúé êàòî „Åðàòà Àâèòîõîë“ èìà 300 ãîäèíè, à „Åðàòà Êàíèøêà“ ñàìî 98. Î÷åâèäíî ñìèñúëúò íà ãîäèíà 153 ñë.Õð. êàòî íà÷àëíà íå ñå îòíàñÿ äî ñàìàòà Êóøàíñêà èìïåðèÿ, à äî èñòîðè÷åñêàòà ñúäáà íà åäèí îò íàðîäèòå â òàçè ìíîãîíàöèîíàëíà èìïåðèÿ, íî çà òîâà ùå ïðî÷åòåòå â ñëåäâàùèÿ áðîé íà „Àâè-Òîõîë“.

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÒÀÉÍÀÒÀ ÍÀ ÒÀÐÈÌÑÊÀÒÀ ÊÎÒËÎÂÈÍÀ ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐΠÍàâðåìåòî, ïðåç 30-òå ãîäèíè, ãîëåìèÿò áúëãàðñêè èñòîðèê è ïàòðèîò Äèìèòúð Ñúñúëîâ óïîðèòî òúðñåøå òàéíàòà íà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàñëåäñòâåíîñò â äàëå÷íàòà Òàðèìñêà êîòëîâèíà. Íåãîâèòå óñèëèÿ, âèíàãè çàòðóäíÿâàíè îò ôàíàòè÷íèÿ ïàíñëàâèçúì íà çàñëåïåíèòå ìó ñúíàðîäíèöè, áÿõà çàäúëãî ïîãðåáàíè îò íàëîæåíèÿ ïî-ñåòíå ñ îðúæèå êîìóíèçúì â Áúëãàðèÿ. Ñúùèÿò êîìóíèçúì, íî â êèòàéñêèÿ ìó âàðèàíò, êîéòî îáñëóæâàøå íàöèîíàëèñòè÷åñêà, à íå èíòåðíàöèîíàëèñòè÷åñêà äîêòðèíà, óñïÿ ñúùî çàäúëãî äà ïîãðåáå òàéíèòå íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà. Ïîãðåáà ãè òî÷íî â ìîìåíò, êîãàòî ñâåòîâíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà ñå ïðèáëèæàâàøå êúì ðåøàâàíåòî íà ïðèíöèïíè âúïðîñè, ñâúðçàíè íå ñàìî ñ êèòàéñêàòà, íî è ñúñ ñâåòîâíàòà öèâèëèçàöèÿ. Îòãîâîðèòå íà òåçè âúïðîñè ñå êðèåõà â ñúùàòà Òàðèìñêà êîòëîâèíà (ñåãàøíàòà êèòàéñêà ïðîâèíöèÿ Ñèíêèÿíã â Êèòàéñêèÿ Òþðêåñòàí), íàä êîÿòî ñå èçäèãà ìîãúùèÿò ïèëîí íà âðúõ Êàí Òåíãðè. Êèòàéöèòå ïðàâåõà âñè÷êî âúçìîæíî ïðåç ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ äà äúðæàò ñâåòîâíàòà àðõåîëîãè÷åñêà íàóêà äàëå÷ îò çàãàäú÷íàòà êîòëîâèíà. Ïðåç 1966 ã. ãîëåìèÿò èçñëåäîâàòåë íà äðåâíîñòòà Å.Ã. Ïîëèòáëàíê ïèñà ñ íåïðèêðèòà èðîíèÿ: „Ãîëÿìàòà ïðàçíèíà â íàøåòî ïîçíàíèå å Ñèíêèÿíã, êîéòî ïðîäúëæàâà äà áúäå àðõåîëîãè÷åñêà íåèçâåñòíîñò. Íèå òðÿáâà äà ÷àêàìå, äîêàòî êèòàéöèòå íàìåðÿò âðåìåòî è æåëàíèåòî äà íàñî÷àò âíèìàíèåòî ñè â òàçè ïîñîêà.“ („Êèòàéöè è èíäîåâðîïåéöè“ ­ ñï. Êðàëñêîòî àçèàòñêî äðóæåñòâî, 1966 ã., ÷àñò 1 è 2). Ñâåòîâíàòà íàóêà òðÿáâàøå äà ïî÷àêà îùå 25 ãîäèíè çà òîçè ìîìåíò è òî íå áëàãîâîëåíèåòî íà êèòàéñêèòå âëàñòè, à åäèí ñúâñåì ñëó÷àåí èíöèäåíò. Ïî âðåìå íà òóðèñòè÷åñêèÿ òóð ëåêòîðúò ïî êèòàéñêè åçèê Âèêòîð Ìàèð ïîïàäà â ìóçåÿ íà ãðàä Óðóì÷è íà òðè ìóìèè (íà ìúæ, æåíà è äåòå). Ìóìèèòå áèëè èçðîâåíè îò ïÿñúöèòå íà Ñèíêèÿíã è ñïîðåä êèòàéöèòå áèëè íà âúçðàñò 3000 ãîäèíè. Òå ïðåäñòàâëÿâàëè ñàìî ìàëêà ÷àñò îò ïîâå÷å îò 100-òå ìóìèè, êîèòî êèòàéöèòå áèëè èçêîïàëè ïðåç 70-òå ãîäèíè â ðàéîíà îò ïîäíîæèåòî íà ïëàíèíñêàòà âåðèãà íà Òèÿí Øàí íà ñåâåð, äî ïóñòèíÿòà Òàêëàìàêàí íà þã ­ ñúùèÿ ðàéîí, êîéòî Äèìèòúð Ñúñúëîâ ñî÷åøå êàòî ïðàðîäèíà íà áúëãàðèòå. Ñúùèÿò ðàéîí, â êîéòî è äîñåãà íà êàðòàòà ëè÷àò èìåíà êàòî Áóãàð, ×äàð, Áóëãàðòàé, Êó÷è, Êàí Òåíãðè. Íî êàêâî ïîðàçèëî Ìàèð â òåçè ìóìèè? Ìóìèèòå áèëè åâðîïåéöè! Åâðîïåéöè â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà 2000 ã.ïð.Õð. (âèæ öâåòíî ïðèëîæåíèå, ñí. 1 è 2)! Íÿêîëêî ãîäèíè Ìàèð íå ìîæåë äà íàïðàâè íèùî ñðåùó êèòàéñêàòà áþðîêðàöèÿ, íî â 1991 ã., êîãàòî Êèòàé çàïî÷íà äà ñå ïîîòâàðÿ êúì ñâåòà, Âèêòîð Ìàèð è íåãîâèÿò êîëåãà, çàíèìàâàù ñå ñ ãåíåòèêà, Ïàîëî Ôðàíêàëà÷è óñïåëè äà ñå äîáåðàò äî àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàçêîïêè, îòêúäåòî áèëè èçâàäåíè ìóìèèòå. Çà ïðåäîñòàâåíîòî èì ñúâñåì êðàòêî âðåìå äâàìàòà óñïåëè äà ðàçêîïàÿò ñàìî íà åäíî ìÿñòî 113 ãðîáà è äà äàòèðàò ìóìèèòå ñïîðåä ðàäèîêàðáîííèÿ ìåòîä, êàêòî è äà âçåìàò ïðîáè, ñ êîèòî ïî-êúñíî äà ñå óñòàíîâè ãåíåòè÷åñêèÿò ïðîèçõîä íà ïîãðåáàíèòå. Ïúðâîíà÷àëíèòå ñâåäåíèÿ ñà, ÷å ïîãðåáåíèÿòà äàòèðàò îò îêîëî 1200 ã. ïð.Õð. è ÷å íèùî íå äàâà îñíîâàíèå äà ñå îñïîðè åâðîïåèäíèÿò èì ïðîèçõîä. Íåùî ïîâå÷å, çàñåãà ñå íàëàãà ìíåíèåòî, ÷å òå ñà ïðèíàäëåæàëè íà õîðà îò

òàêà íàðå÷åíàòà ïîíòèéñêà ãðóïà ­ îáèòàòåëèòå íà ðàéîíèòå îêîëî ×åðíî ìîðå â äðåâíîñòòà. Êúì ñúùàòà ãðóïà ñå îòíàñÿò è äðåâíèòå òðàêè. Åòî è íÿêîëêî èíòåðåñíè ïîäðîáíîñòè. Ïîãðåáàíèòå ñà áèëè ïîëîæåíè â ñâèòî ïîëîæåíèå (ñúñ ñâèòè â êîëåíåòå êðàêà), êàêòî ñà áèëè ïîëàãàíè òåëàòà â ãðîáîâåòå îò òàêà íàðå÷åíàòà ÿìíà êóëòóðà ïî Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå, äàòèðàùà îò ïîñëåäíàòà ÷åòâúðò íà òðåòîòî õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. Íà÷èíúò íà ïðîèçâîäñòâî íà òúêàíèòå (âúëíàòà), îò êîèòî ñà áèëè íàïðàâåíè äðåõèòå èì, å îïðåäåëåí îò ñïåöèàëèñòèòå êàòî „îïðåäåëåíî èíäîåâðîïåéñêè“. Ñðåä âåùèòå â íÿêîëêî ãðîáà ñå îòêðèâàò òîðáè÷êè ñ ìåäèöèíñêè èíñòðóìåíòè, âêëþ÷èòåëíî õèðóðãè÷åñêè, êàêòî è áèëêè. Åäèí îò ïî÷èíàëèòå íîñè ÿñíèòå ñëåäè îò îïåðàöèÿ, êàòî ðàçðåçúò å áèë çàøèò ñ êîíñêè êîñìè. Èçâåñòíî å, ÷å äðåâíèòå êèòàéñêè ìåäèöèíñêè òðàäèöèè ñà çàáðàíÿâàëè õèðóðãè÷åñêèòå èíòåðâåíöèè, òúé êàòî ñïîðåä òðàäèöèèòå íà êèòàéñêàòà ìåäèöèíà äîáðîòî çäðàâå çàâèñè îò åñòåñòâåíîòî äâèæåíèå è áàëàíñ íà ïðèðîäíèòå åíåðãèè â òÿëîòî. Î÷åâèäíî ñòàâà äóìà çà ÷óæäà ìåäèöèíñêà òðàäèöèÿ (âèæ öâåòíî ïðèë. ñí. 3, 4, 5).  ãðîáîâåòå ñà áèëè îòêðèòè è îñòàòúöè îò êîëåëà íà äúðâåíà êîëà, íàïðàâåíè ïî ñúùèÿ íà÷èí, êàêòî êîëèòå, êîèòî ñå ïîÿâÿâàò çà ïðúâ ïúò â çåìèòå íà äíåøíà Óêðàéíà 3000 ã.ïð.Õð. Íàìåðåíè ñà è ÿâíè ñëåäè çà ðàçâèòî êîíåâúäñòâî è ÿçäåíå, êàòî ïðè ãðàä Ñóáàøè å îòêðèòî è ñåäëî îò êîæà ñ ðÿäêî êðàñèâè äåêîðàòèâíè åëåìåíòè(âèæ öâåòíî ïðèë. ñí. 10, 11, 12 è 13). Âñè÷êî òîâà ãîâîðè çà åäíà ïîäâèæíà, áàçèðàíà íà êîíÿ íîìàäñêà êóëòóðà, êîÿòî ñå å ðàçïðîñòðàíèëà íà èçòîê îò ñòåïèòå íà Èçòî÷íà Åâðîïà ìåæäó 3000 è 2000 ã.ïð.Õð. Ïî òîçè íà÷èí ñòàâà îáÿñíèìî è ïðèñúñòâèåòî â Öåíòðàëíà Àçèÿ íà åäèí êëîí íà èíäîåâðîïåéñêîòî åçèêîâî ñåìåéñòâî ­ òîõàðèéñêèÿ åçèê ­ îêîëî êîéòî íÿêîëêî äåñåòèëåòèÿ ñå âîäÿò íåïðåêúñíàòè ñïîðîâå. Àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè â Òàðèìñêèÿ áàñåéí èäâàò êàòî åäíî ïîòâúðæäåíèå íà òåîðèÿòà, ïîñòàâÿùà ïðàðîäèíàòà íà èíäîåâðîïåéöèòå (àðèéöèòå) â Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è óñòèåòî íà Äóíàâ, òåîðèÿ, ÷èéòî ïîñëåäåí ïðîïàãàíäàòîð â èñòîðè÷åñêàòà íàóêà å Ìàëîðè. Çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà ñïîìåíàòèòå ðàçêðèòèÿ ñà îñîáåíî âàæíè. Ñëåä êàòî ïîñòàíîâêàòà, ÷å áúëãàðèòå ñà äîøëè â Åâðîïà îò Ñðåäíà Àçèÿ åäâà ëè ìîæå âå÷å ñåðèîçíî äà ñå îñïîðè, íåîáõîäèìî å äà ñå âçåìå ïîä âíèìàíèå åòíè÷åñêèÿò ñúñòàâ íà òàçè Ñðåäíà Àçèÿ è äà ñå ïðåðàçãëåäà ñúäúðæàíèåòî, êîåòî ñå âëàãà â ïîíÿòèåòî „àëòàéñêè íàðîäè“ (ïîíÿòèåòî „òþðêîàëòàéñêè“ ñàìî ïî ñåáå ñè å èçêóñòâåíî ñúçäàäåíî è ïðîòèâîðå÷èâî). Îêàçâà ñå, ÷å êàêòî íà çàïàä îò Òèÿí Øàí (Êàí Òåíãðè), òàêà è íà èçòîê îò òàçè îãðîìíà ïëàíèíñêà âåðèãà îò äúëáîêà äðåâíîñò (3000-2000 ã.ïð.Õð. ñà æèâååëè èíäîåâðîïåéñêè (àðèéñêè) íàðîäè. Êàòî ñå âçåìå ïðåäâèä, ÷å íà ñåâåð îò òîçè ðàéîí, â Àëòàé, Äæóíãàðèÿ è â äîëèíàòà íà Ìàíóñèíñê, ïîñëåäíèòå àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ äîêàçàõà åäíî ðåøàâàùî ïðèñúñòâèå íà ñúùèÿ åòíè÷åñêè åëåìåíò, î÷åâèäíî å, ÷å öåëèÿò îãðîìåí ïðîáëåì çà åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà õóíîðèòå è â ÷àñòíîñò íà áúëãàðèòå òðÿáâà äà ñå ïîñòàâè â íîâà ïåðñïåêòèâà. Öèòèðàìå è äâå èíòåðåñíè â òàçè íàñîêà êíèãè: — Tomas, Graves & Mummies (540 Discovers in World

63

ÀÂÈÒÎÕÎË Archaeology) editor Paul G. Bahn (Weidenfeld & Nicolson, London 1996) — Preserved corpses an illustrated Lectue by David P Pescod Fls Wednesday 27 November 1996 at the Linnean Society of London Ãîðíèòå äâå çàãëàâèÿ ïðåäñòàâëÿâàò åäíî ðàçâèòèå íà òàçè òåìà, êîÿòî â ìîìåíòà å â öåíòúðà íà âíèìàíèåòî íà ó÷åíèòå â íÿêîëêî îáëàñòè íà íàóêàòà. Ïúðâîòî çàãëàâèå å çà 50 îò íàé-èçâåñòíèòå è çíà÷èìè ïîñòèæåíèÿ íà ñâåòîâíàòà àðõåîëîãèÿ, ïîä ðåäàêòîðñòâîòî íà Ïîë Áàõí. Íåîáõîäèìî å äà êàæåì íÿêîëêî äóìè çà òîçè ó÷åí. Ïîë Áàõí å ïîëó÷èë ñâîÿ äîêòîðàò ïî àðõåîëîãèÿ â Êåéìáðèäæ, ñïåöèàëèçèðàéêè “ïðåäèñòîðèÿ”. Èçíàñÿë å ëåêöèè â Êèòàé, ßïîíèÿ, ÑÀÙ, Àâñòðàëèÿ è Çàïàäíà Åâðîïà. Àâòîð å íà ïîâå÷å îò 250 ïóáëèêàöèè â ñïåöèàëèçèðàíè èçäàíèÿ îò äâåòå ñòðàíè íà Àòëàíòèêà, êàêòî è íà íÿêîëêî êíèãè, åäíàòà â ñúàâòîðñòâî ñ èçâåñòíèÿ ó÷åí Êîëèí Ðúíôðàó.  ñâîÿ ïîäáîð íà çíà÷èìè àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ Ïîë Áàõí å âêëþ÷èë äâå, êîèòî ñà îò îïðåäåëåí èíòåðåñ çà íàñ. Êàêòî ïîñî÷èõìå è ïðåäè, òå ñà â ïðÿêà âðúçêà ñ âñå îùå íåÿñíèÿ âúïðîñ çà åòíè÷åñêàòà õàðàêòåðèñòèêà íà äðåâíèòå áúëãàðè. Ñïîðåä äâå îò øêîëèòå, çàíèìàâàëè ñå ñ òîçè âúïðîñ â áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ, áúëãàðèòå ñà ñå ôîðìèðàëè êàòî íàðîä â Òàðèì (Ä. Ñúñúëîâ è íåãîâèòå ïîñëåäîâàòåëè) èëè â Àëòàé (âñè÷êè ïîñëåäîâàòåëè íà òåîðèÿòà çà óðàëî-àëòàéñêèÿ, òþðêî-àëòàéñêèÿ èëè àëòàéñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå). È äâåòå øêîëè, áåç äà óêàçâàò òî÷íî êàêúâ â åòíè÷åñêî îòíîøåíèå å áèë áúëãàðñêèÿò íàðîä ñå çàäîâîëÿâàò äà ãî îïðåäåëÿò êàòî ÍÅÈÍÄÎ-ÅÂÐÎÏÅÉÑÊÈ. Äðóãà øêîëà, òàçè íà Ï. Äîáðåâ, êîÿòî îïðåäåëÿ áúëãàðèòå êàòî èíäîåâðîïåéöè, ïîñî÷âà òÿõíàòà “ïðàðîäèíà” â Ïàìèð è Õèíäó Êóø, ò.å. íåïîñðåäñòâåíî äî Òàðèì (îòäåëÿ ãè ñàìî âåðèãàòà íà Àëàéñêèòå ïëàíèíè — þæíîòî ïðîäúëæåíèå íà Àëòàé). Âñè÷êè òåçè ðàçäåëåíèÿ ñà èçêóñòâåíî ñúçäàäåíè, áàçèðàíè ïîâå÷å íà ïðåäðàçñúäúöè (íàé-÷åñòî ïîëèòè÷åñêè), îòêîëêîòî íà ôàêòè. Ìåõàíè÷íîòî íàëàãàíå âúðõó ãåîãðàôñêàòà êàðòà íà ëèíãâèñòè÷íè ìîäåëè áåç ïîäêðåïà îò àðõåîëîãèÿòà äîâåäå äî áåçñìèñëåíè ñïîðîâå è áåçáðîéíè òåîðèè. Çà ùàñòèå áëàãîäàðåíèå íà ïîñëåäíèòå àðõåîëîãè÷åñêè îòêðèòèÿ âå÷å èìàìå ÿñíà êàðòèíà çà åòíè÷åñêàòà èëè ðàñîâàòà õàðàêòåðèñòèêà íà äîñåãà ñïîðíè òåðèòîðèè, äâå îò êîèòî ñìå îãðàäèëè íà ïðèëîæåíàòà êàðòà - òå îáåäèíÿâàò “íåïðèìèðèìèòå” àëòàéñêà è õóíîðñêà òåîðèÿ è ñà òâúðäå áëèçêè ñ òðåòàòà - èíäî-åâðîïåéñêàòà (âèæ êàðòàòà). Íî íåêà äàäåì äóìàòà íà àðõåîëîçèòå: “... Ïîâå÷å îò 100 ìóìèè ñà îòêðèòè äîñåãà â îêîëî äóçèíà îáåêòè îò äâåòå ñòðàíè íà Òàðèìñêèÿ áàñåéí, äîïúëíåíè ñ õèëÿäè ñêåëåòè, íîñåùè íåñúìíåíî Êàâêàçîèäíè (èíäîåâðîïåéñêè - á.ì) áåëåçè”...” (ñòð. 152). “... Òîâà, êîåòî íàé-âå÷å ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî ïðè òàðèìñêèòå ìóìèè, å òÿõíîòî îáëåêëî, âêëþ÷âàùî áîòóøè, ïàíòàëîíè, íàìåòàëà è øàïêè, èçðàáîòåíè îò êîæà, êå÷å è âúëíà. Òîâà îáëåêëî ïîêàçâà íåñúìíåíè âðúçêè ñ èíäî-åâðîïåéöèòå, êîèòî ñà íàñåëÿâàëè çåìèòå äàëå÷ íà çàïàä. Àíàëèçè íà 3200-ãîäèøåí ôðàãìåíò îò ïðåäåíà âúëíà ñúñ ñèíè, êàôÿâè è áåëè îðíàìåíòè... ïîêàçâà, ÷å êàêòî ñòèëèñòè÷íî, òàêà è òåõíè÷åñêè òîçè òåêñòèë å èäåíòè÷åí ñ òåêñòèë, èçâåñòåí îò Çàïàäíà Åâðîïà îò ñúùèÿ ïåðèîä...” È äóìàòà íà ñïåöèàëèñòèòå ïî ãåíåòèêà: “... Íîâèòå òåõíîëîãèè ïîçâîëÿâàò ìíîãî ìàëêè ïðîáè îò ÄÍÊ äà ñå àíàëèçèðàò ñðàâíèòåëíî ëåñíî. Ïðåäâàðèòåëíèòå ðåçóëòàòè îò ïðîáèòå, âçåòè îò ìóìèèòå îò Òàðèì, ïîòâúðæäàâàò âðúçêèòå èì ñ åâðîïåéöèòå, êîèòî òå íàïîäîáÿâàò âúíøíî...” (ïàê òàì).

64

È íà èñòîðèöèòå: “... Ìîãàò ëè êàâêàçîèäíèòå ìóìèè îò Òàðèìñêèÿ áàñåéí äà áúäàò ñâúðçàíè ñ òîõàðèéöèòå? Òîâà å âúçìîæíîñò, êîÿòî ñåãà ñå ïðåöåíÿâà ñåðèîçíî îò ó÷åíèòå â ðàéîíà, íî âñÿêà ïîäîáíà âúçìîæíîñò íå å ëèøåíà îò ïðîáëåìè. Ãëàâíàòà òðóäíîñò èäâà îò õðîíîëîãèÿòà - òîõàðèéñêèòå òåêñòîâå äàòèðàò ïðèáëèçèòåëíî îêîëî 500-700 ã.ñë.Õð., ïîâå÷å îò 2000 ãîäèíè ñëåä íàé-ðàííèòå ìóìèè. Ñëåäîâàòåëíî â íàé-äîáðèÿ ñëó÷àé ìóìèèòå íÿêîãà ñà ãîâîðåëè íà åçèê, ðîäñòâåí ñ òîõàðèéñêèÿ...” (ñòð. 153). Òóê ñìÿòàìå çà íåîáõîäèìî äà äîáàâèì è òîâà, ÷å ñïîìåíàòèòå òîõàðèéñêè òåêñòîâå è äîêóìåíòè ñà áèëè “ïèñàíè íà ñåâåðîèíäèéñêàòà ïèñìåíîñò áðàõìè” (çà âðúçêèòå ìåæäó ãëàãîëèöàòà, ñúçäàäåíà îêîëî ñúùèÿ ïåðèîä, è áðàõìè âæ. ìàòåðèàëà íà Å. Äèìèòðîâà). Íåêà ñåãà âèäèì êàêâè ñà àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàçêðèòèÿ çà íàñåëåíèåòî íà äðóãàòà îãðàäåíà íà êàðòàòà òåðèòîðèÿ - Àëòàé. Ïúðâèòå èíäî-åâðîïåéñêè ìîãèëíè ïîãðåáåíèÿ â ðàéîíà íà Àëòàé áÿõà ðàçêðèòè îò ðóñêèÿ àðõåîëîã Ñåðãåé Ðóäåíêî îùå ïðåç 1929 è áÿõà ñìåòíàòè çà èñòîðè÷åñêè èíöèäåíò. Ìåæäó 1947 è 1949 ã. Ðóäåíêî ðàçêðè îùå íÿêîëêî òàêèâà ïîãðåáåíèÿ, ãîâîðåùè íå çà èíöèäåíò, à çà êîìïàêòíî èíäîåâðîïåéñêî íàñåëåíèå íà òåçè ðàéîíè. Íàé-ìíîãî ïîãðåáåíèÿ ñå íàìèðàò ïî äîëèíàòà íà Óñò Óëàãàí, íî ñà ïî-èçâåñòíè êàòî ãðîáîâåòå îò “Ïàçúðúê”.  ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãîäèíè îùå íÿêîëêî ñåíçàöèîííè îòêðèòèÿ ðàçøèðèõà òâúðäå ìíîãî ïðåäïîëàãàåìèòå òåðèòîðèè, çàåìàíè îò èíäîåâðîïåéöè ïðåç ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. Ïðåç ëÿòîòî íà 1990 ã. âèñîêî â Àëòàéñêèòå ñòåïè îêîëî Óêîê, áëèçî äî êèòàéñêàòà ãðàíèöà, ðóñêàòà àðõåîëîæêà Íàòàëèÿ Ïîëîñìàê îòêðè ïúðâèòå â òîçè ðàéîí ãðîáîâå íà èíäî-åâðîïåéöè, à òðè ãîäèíè ïî-êúñíî òÿ îòêðè è ãðîáà íà èçâåñòíàòà “ïðèíöåñà îò Óêîê”, ãðîá íà îêîëî 25-ãîäèøíà æåíà, ïîãðåáàíà çàåäíî ñ ïðèíåñåíè â æåðòâà øåñò êîíÿ. Íåéíèòå ÷åðòè, âúçñòàíîâåíè îò Òàòÿíà Áàëóéåâà, ïîêàçâàò ÿñíî åòíè÷åñêàòà é ïðèíàäëåæíîñò. Ïîñëåäíîòî îòêðèòèå íà 2500-ãîäèøåí ãðîá íà çàãèíàë âîèí îòíîâî íà ïëàòîòî íà Óêîê áåøå íàïðàâåíî ìèíàëàòà ãîäèíà. Åòî íàé-îáùàòà êîíñòàòàöèÿ íà àðõåîëîçèòå: “... Õîðàòà, ïîëîæåíè â ãðîáîâåòå îò Óñò Óëàãàí è Óêîê, ñà áèëè íîìàäè, îòãëåæäàùè êîíå è îâöå, èìàùè ìíîãî îáùè ÷åðòè ñ äíåøíèòå íîìàäè íà Öåíòðàëíà Àçèÿ. Òå ñà èìàëè ñúùî ìíîãî îáùè íåùà ñúñ ñêèòèòå, êîèòî ñà æèâååëè äàëå÷ íà çàïàä â ñòåïèòå íà ñåâåð îò ×åðíî ìîðå è ñúùî ñà ïîãðåáâàëè ñâîÿ åëèò â áîãàòè ãðîáíèöè... Îùå ïî-çàáåëåæèòåëíî å, ÷å íàìåðåíèòå âåùè â ãðîáîâåòå, íàé-âå÷å òåêñòèëúò (òúêàíèòå - á.ì.) ïîêàçâàò, ÷å òåçè õîðà äà ïîääúðæàëè êîíòàêòè êàêòî ñ Ïåðñèÿ, òàêà è ñ Êèòàé...” (ñòð. 151). Çà çàêëþ÷åíèå ùå ñå âúçïîëçâàì îò âòîðîòî, ïîñî÷åíî îò íàñ, çàãëàâèå. Âúïðåêè ÷å èçíåñåíàòà îò Äåéâèä Ïåñêîò ëåêöèÿ çàñÿãàøå ãëàâíî ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñúñ çàïàçâàíåòî íà ÷îâåøêèòå îñòàíêè ïðè ðàçëè÷íè êëèìàòè÷íè óñëîâÿ, ëåêòîðúò ñå ñïðÿ è âúðõó çíà÷åíèåòî íà òåçè ôåíîìåíàëíè îòêðèòèÿ çà èñòîðè÷åñêàòà íàóêà è çà îôîðìåíè è äîñêîðî íåïîäëåæàùè íà ñúìíåíèå ïðåäñòàâè. Ïî ïîâîä íà îòêðèòèÿòà â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà è Àëòàé Äåéâèä Ïåñêîò çàÿâè: “... Òåçè îòêðèòèÿ íåñúìíåíî òðÿáâà äà ïðîìåíÿò íàøèòå ïðåäñòàâè çà èíäî-åâðîïåéñêèòå ìèãðàöèè è çà äîñêîðî ñìÿòàíèòå çà ðàçâèâàëè ñå â èçîëàöèÿ öèâèëèçàöèè íà äðåâíèÿ Èçòîê, òúé êàòî, ìàêàð ÷å àðõåîëîãèÿòà äåéñòâà ñðàâíèòåëíî òâúðäå áàâíî, íåéíèòå îòêðèòèÿ èìàò åäíî ðåøàâàùî ïðåäèìñòâî - íåîñïîðèìîñò...” Ìîæåì ñàìî äà ñå ïðèñúåäèíèì êúì òîâà ìíåíèå.

ÀÂÈÒÎÕÎË Ïðåäëàãàìå íà âíèìàíèåòî íà áúëãàðñêàòà íàó÷íà îáùåñòâåíîñò åäèí èçêëþ÷èòåëåí òðóä íà íåñïðàâåäëèâî çàáðàâåíèÿ áúëãàðñêè ó÷åí Òàí÷î Òàíåâ ñ åíöèêëîïåäè÷åí ïîãëåä âúðõó ñâåòà. Çà ïðúâ è åäèíñòâåí ïúò òîé å ïóáëèêóâàí ⠄Èçâåñòèÿ íà Áúëãàðñêàòà Îðäà” ïðåç 1941 ã. ïî èçðè÷íà çàïîâåä íà íàìåñòíèêà íà äðóæåñòâîòî Äèìèòúð Ñúñúëîâ, òúé êàòî Òàí÷î Òàíåâ íå å áèë ÷ëåí íà Áúëãàðñêàòà Îðäà .  òàçè êíèæêà íà “Èçâåñòèÿ íà Áúëãàðñêàòà Îðäà” å íàïå÷àòàíà ðàáîòàòà íà ã. Òà÷î Òàíåâ çà åëáåòèöàòà, êîÿòî ïðåäîñòàâÿìå â îðèãèíàëíèÿ £ âàðèàíò (Áåë. ðåä.).

65

ÀÂÈÒÎÕÎË

66

ÀÂÈÒÎÕÎË

67

ÀÂÈÒÎÕÎË

68

ÀÂÈÒÎÕÎË

69

ÀÂÈÒÎÕÎË

70

ÀÂÈÒÎÕÎË

71

ÀÂÈÒÎÕÎË

72

ÀÂÈÒÎÕÎË

73

ÀÂÈÒÎÕÎË

74

ÀÂÈÒÎÕÎË

75

ÀÂÈÒÎÕÎË

76

ÀÂÈÒÎÕÎË

77

ÀÂÈÒÎÕÎË

78

ÀÂÈÒÎÕÎË

79

ÀÂÈÒÎÕÎË

80

ÀÂÈÒÎÕÎË

81

ÀÂÈÒÎÕÎË

82

ÀÂÈÒÎÕÎË

83

ÀÂÈÒÎÕÎË

84

ÀÂÈÒÎÕÎË

85

ÀÂÈÒÎÕÎË

86

ÀÂÈÒÎÕÎË

87

ÀÂÈÒÎÕÎË

88

ÀÂÈÒÎÕÎË

89

ÀÂÈÒÎÕÎË

90

ÀÂÈÒÎÕÎË

91

ÀÂÈÒÎÕÎË

92

ÀÂÈÒÎÕÎË

93

ÀÂÈÒÎÕÎË

94

ÀÂÈÒÎÕÎË

95

ÀÂÈÒÎÕÎË

96

ÀÂÈÒÎÕÎË

97

ÀÂÈÒÎÕÎË

98

ÀÂÈÒÎÕÎË

99

ÀÂÈÒÎÕÎË

100

ÀÂÈÒÎÕÎË

101

ÀÂÈÒÎÕÎË

102

ÀÂÈÒÎÕÎË

103

ÀÂÈÒÎÕÎË

104

ÀÂÈÒÎÕÎË

105

ÀÂÈÒÎÕÎË

106

ÀÂÈÒÎÕÎË

107

ÀÂÈÒÎÕÎË

108

ÀÂÈÒÎÕÎË

109

ÀÂÈÒÎÕÎË

110

ÀÂÈÒÎÕÎË

111

ÀÂÈÒÎÕÎË

112

ÀÂÈÒÎÕÎË

113

ÀÂÈÒÎÕÎË

114

ÀÂÈÒÎÕÎË

115

ÀÂÈÒÎÕÎË

116

ÀÂÈÒÎÕÎË

117

ÀÂÈÒÎÕÎË

118

ÀÂÈÒÎÕÎË

119

ÀÂÈÒÎÕÎË

120

ÀÂÈÒÎÕÎË

121

ÀÂÈÒÎÕÎË

122

ÀÂÈÒÎÕÎË

123

ÀÂÈÒÎÕÎË

124

ÀÂÈÒÎÕÎË

125

ÀÂÈÒÎÕÎË

126

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÈÄÅÍÒÈÔÈÊÀÖÈß ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÐÓÍÈ×ÅÑÊÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒ È ÍÀ ÃËÀÃÎËÈÖÀÒÀ  ÈÍÄÎÅÂÐÎÏÅÉÑÊÈß ÀÐÅÀË ÅÊÀÒÅÐÈÍÀ ÄÈÌÈÒÐÎÂÀ, ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐΠ„Ãåîìåòðèÿòà è ÷èñëàòà ñà íàé-ðåäóöèðàíèÿò è íàé-ñúùåñòâåí è òî÷íî ïîðàäè òîâà èäåàëåí ôèëîñîôñêè åçèê.“ Ïëàòîí Íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå ïðåäñòàâëÿâà ïðîäúëæåíèå è ðàçâèòèå íà íàáëþäåíèÿòà íà Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà âúðõó ôîðìàëíàòà îñíîâà íà ãëàãîëèöàòà è ñòàðàòà ñàíñêðèòñêà ïèñìåíîñò ­ áðàõìè. Ïúðâîíà÷àëíèÿò âàðèàíò íà òåçè íàáëþäåíèÿ áåøå ïðåäñòàâåí ïðåç 1989 ã. íà „Êîëîêâèóì ïî ñòàðîáúëãàðèñòèêà“ â Ñîôèÿ. Ïðåç 1992 ã. Å. Äèìèòðîâà èçíåñå ëåêöèÿ íà ñúùàòà òåìà â Ëîíäîíñêèÿ óíèâåðñèòåò.  õîäà íà èçñëåäâàíèÿòà ïîñòåïåííî ñòàíà ÿñíî, ÷å çàä ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëè÷åñêàòà ïèñìåíîñò ñòîè åäíî ñèíêðåòè÷íî ðàçâèòèå, èçëèçàùî äàëå÷ èçâúí ðàìêèòå íà ïðåäïîëàãàåìèÿ êîíêðåòåí ïîâîä çà íåéíîòî ñúçäàâàíå ­ ïðèåìàíåòî íà õðèñòèÿíñòâîòî â Áúëãàðèÿ. Òîâà ðàçâèòèå, ÷èéòî ñþáëèìåí çàâúðøåê ïîñòàâÿ ïðåç IÕ âåê ãåíèÿò íà Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô, âîäè íà÷àëîòî ñè îò õîëèñòè÷íè êîíöåïöèè, ïîëîæèëè îñíîâèòå íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ. Îïèòúò çà äîêîñâàíå äî òåçè êîíöåïöèè ïðåäñòàâëÿâà ïðåäëîæåíîòî èçñëåäâàíå íà äâàìà àâòîðè ­ Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà è Äèìèòúð Äèìèòðîâ. Òóê ïðåäëàãàìå ñàìî îñíîâíèòå íàñîêè è àðãóìåíòè, ïîñî÷åíè ⠄Íàáëþäåíèÿ âúðõó ôîðìàëíàòà îñíîâà íà ãëàãîëèöàòà è ñòàðàòà ñàíñêðèòñêà ïèñìåíîñò“, êîèòî äàâàò ïðåäñòàâà çà èçõîäíèòå ïðèíöèïè íà íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå.  êíèãàòà ñè „Origin of Brahmi Script“ Varanasi 1980 Íàðåø Ïðàñàë Ðàñòóäæè ðàçãëåæäà ïèñìåíîñòòà áðàõìè êàòî ðàçâèòà íà áàçàòà íà ãåîìåòðèÿòà, èìàëà ñàêðàëíî çíà÷åíèå çà âåäè÷åñêèòå èíäèéöè (àðèéöèòå). Ñàìèÿò òîé ïîñî÷âà Ôëèíäåðñ Ïåòðèå çà ïúðâèÿ ó÷åí, ïðåäëîæèë òåîðèÿòà, ÷å ïúðâèòå àçáóêè ñà èçâåäåíè îò ãåîìåòðè÷íè ñèìâîëè, ñúùåñòâóâàëè ïî-ðàíî, òåîðèÿ, ðàçâèòà âïîñëåäñòâèå îò Ò.Õ.Ãàñòåð. Ïðîôåñîð Ð.À. Ñòþàðä Ìàêàëèñòúð â ñâîåòî èçñëåäâàíå íà ìèíîéñêàòà êóëòóðà ðàçãëåæäà ðàçâèòèåòî íà ïèñìåíèòå çíàöè ⠄I ðàíåí ïåðèîä“ íà ìèíîéñêàòà êóëòóðà, êàòî „ïîñòåïåííà åâîëþöèÿ íà ãåîìåòðè÷íè ôîðìè è ñèìâîëè“. Ñïîðåä íåãî òåçè ñèìâîëè ñà åâîëþèðàëè â ñëåäíàòà ãðàäàöèÿ ­ òðèúãúëíèê (I ðàíåí ïåðèîä), òðèúãúëíèê, ñïèðàëà, åëèïñà (II ðàíåí ïåðèîä), òî÷êóâàíå, êðúã (III ðàíåí ïåðèîä). Ïðîôåñîðúò ïî àñòðîëîãèÿ â Îêñôîðä, Ñ.Õ. Ëàíãòúí, èçñëåäâàéêè ïðèìèòèâíèòå ïèêòîãðàôñêè çíàöè, çàêëþ÷âà: „Ôàêò å, ÷å íàéñòàðîòî ëèíåàðíî ïèñìî, êàêòî ãî âèæäàìå çà ïðúâ ïúò â åðàòà íà êàìåííèòå íàäïèñè îò 3600 ­ 3200 ã.ïð.Õð., ÿâíî ïðîèçõîæäà îò ïúðâàòà êåðàìèêà îò Ñóçà. Ïðèìèòèâíèòå ïèêòîãðàôñêè çíàöè ñà ïðåìèíàëè ïðåç äúëúã ïåðèîä íà ëèíåàðíà ñòèëèçàöèÿ, àáñîëþòíî ïîäîáíà íà ãåîìåòðè÷íàòà äåêîðàöèÿ îò ïúðâàòà åðà íà êåðàìèêàòà...“  Áúëãàðèÿ áëèçî äî ïîäîáíè êîíöåïöèè ñà áèëè Òà÷î Òàíåâ è

Èâàí Ãúëúáîâ, êàòî îùå ïðåç 1941 ã. Òà÷î Òàíåâ ïèøå: „ äåéñòâèòåëíîñò îðíàìåíòèòå ñà ïðàâíîòî (ïúðâîòî ­ á.à.) ÷îâåøêî ïèñìî...“2 Ðàñòóäæè ïðúâ ïðèëàãà òàçè òåîðèÿ ïðè êîíêðåòåí àíàëèç ­ íà ïèñìåíîñòòà áðàõìè, ­ îïèðàéêè ñå íà äîêàçàòåëñòâà çà íàëè÷èåòî íà ãåîìåòðè÷íè ïîçíàíèÿ êàêòî â Õàðàïà, òàêà è âúâ âåäè÷åñêà Èíäèÿ, ïîñî÷åíè îò èíäèéñêèòå ó÷åíè Á.Ê. Òàïàðà, Äõàðìà Äåâà Ìåòà è äð. Òîé ïîñî÷âà íåéíàòà íåñúìíåíà áëèçîñò ñ ôîðìèòå íà êðúãà, åëèïñàòà, òðèúãúëíèêà, úãúëà è êâàäðàòà. Ðàñòóäæè ïðèëàãà è äåòàéëíà êëàñèôèêàöèÿ ïî ïîñî÷åíèòå ôîðìàëíè áåëåçè íà öÿëàòà áðàõìèíñêà àçáóêà. (Ïðèëîæåíèÿ 1 ­ 4) Ïîñî÷åíàòà êâàëèôèêàöèÿ å èíòåðåñíà ñ òèïîëîãèÿòà íà çíàöèòå ­ ãðóïèðàíåòî íà òîëêîâà ðàçíîîáðàçíè âàðèàíòè â òðè îñíîâíè òèïà: I ­ áóêâè, ïðîèçëèçàùè îò úãúë è òðèúãúëíèê (Ïðèëîæåíèå ­ 1) II ­ áóêâè, ïðîèçëèçàùè îò êðúã è ïîëóêðúã (Ïðèëîæåíèå ­ 2) III ­ Áóêâè, ïðîèçëèçàùè îò êâàäðàò è ÷åòèðèúãúëíèê (Ïðèëîæåíèå ­ 3) Äàäåíè ñà è âàðèàíòèòå íà åäèí çíàê, êîéòî â çàâèñèìîñò îò ñòèëà íà ïèñàíå ïîïàäàò â ðàçëè÷íè ãðóïè, íî áåç äà íàðóøàâàò îáùèÿ ãåîìåòðè÷åí âèä. Åòî çàùî òîâà âñúùíîñò ïîòâúðæäàâà îñíîâíàòà òåçà çà ãåîìåòðè÷íàòà ôîðìîîáðàçóâàùà îñíîâà íà àçáó÷íèòå çíàêîâå ­ íåçàâèñèìî îò ñòèëà òå „íå èçëèçàò“ îò ïîñî÷åíèòå òðè îñíîâíè òèïà. Ñ ïóíêòèð ñà ïîêàçàíè è âåðîÿòíèòå âúçìîæíîñòè çà øèôðîâà âàðèàòèâíîñò, êîèòî ïî ñúùåñòâî ïðîèçòè÷àò è ñà îáóñëîâåíè îò ñúîòâåòíèÿ òèï.  îòäåëíà òàáëèöà ñà ïðåäñòàâåíè áóêâèòå íà áðàõìè, êàêòî òå ñà èçïèñàíè âúðõó ïðî÷óòèÿ ïèñìåí ïàìåòíèê îò âðåìåòî íà èìïåðàòîð Àøîêà (273-232 ã.ïð.Õð.), ïîäðåäåíè â àçáó÷íà ñèñòåìà è äîïúëíèòåëíà òàáëèöà çà ÷èñëåíèòå ñòîéíîñòè (Ïðèëîæåíèå ­ 4). Øèôðîâàòà âàðèàòèâíîñò è âçàèìîçàìåíÿåìîñòòà íà áóêâåíèòå çíàöè â ðàìêèòå íà ïîñî÷åíèòå òðè ãåîìåòðè÷íè òèïà å ìíîãî âàæíà îñîáåíîñò, êîÿòî ùå âèäèì äà ñå ïðîÿâÿâà ìíîãîêðàòíî ïðè íàñòîÿùèÿ àíàëèç, çàòîâà òóê ùå ïðèâåäåì åäèí ÿñåí è âå÷å ïðîâåðåí ïðèìåð. Ïðè èçðàáîòâàíåòî ïðåç 1958 ã. íà ñòàíäàðò çà òðàíñëèòåðàöèÿ çà íóæäèòå íà áðèòàíñêèòå èíñòèòóöèè áåøå ïóáëèêóâàí è „British Standard for Transliteration for Cyrillic and Greek Caracters“ íà British Standards House, 2 Park St. London 1958 (B.S. 2979)  òàáëèöàòà íà ñòð. 17 íà òîçè ñòàíäàðò ñà äàäåíè ÷åòèðèòå âúçìîæíè âàðèàíòà íà áóêâàòà çà çâóêà „Ó“ â êèðèëèöàòà ­ åäíà èëþñòðàöèÿ íà ñïîìåíàòèÿ ïðèíöèï çà âçàèìíîòî çàìåíÿíå íà êðúã ñ òðèúãúëíèê. Âñúùíîñò òóê ñòàâà äóìà çà ãëàãîëè÷åñêàòà áóêâà çà ñúùèÿ çíàê „Ó“ ­ ïðåìèíàëà áåç ïðîìÿíà â êèðèëèöàòà. Òàêà òóê âèæäàìå åäèí ïàðàëåë îò ïðèíöèïíî åñòåñòâî ìåæäó áðàõìè è ãëàãîëèöàòà.

127

ÀÂÈÒÎÕÎË

128

ÀÂÈÒÎÕÎË Íàëè÷èåòî è ïðè ãëàãîëèöàòà íà ñïîìåíàòèòå ôîðìàëíè áåëåçè, êîèòî ìîãàò äà ñå ãðóïèðàò ñïîðåä ñúùàòà òèïîëîãèÿ, å ðàçãëåäàíî ïîäðîáíî îò Å. Äèìèòðîâà â ïúðâîòî £ èçñëåäâàíå („Àâè-Òîõîë“ êí.2/ñòð.25). (Ïðèëîæåíèå ­ 5)

Êîãàòî èçñëåäâàìå áðàõìè è ãëàãîëèöàòà îò ÷èñòî ôèãóðàòèâåí àñïåêò, ùå íàìåðèì ïîðàçèòåëíî ñõîäíè çíàöè. Ãëàãîëè÷åñêèòå çíàöè çà ðàçëè÷íè áóêâè ñà èäåíòè÷íè ñ 10 çíàêà îò áðàõìè (Ïðèëîæåíèå ­ 6), êàòî áðîÿò íà èäåíòè÷íèòå çíàöè å áëèçúê, íî âñå ïàê ïî-ãîëÿì îò ïîäîáíèòå çíàöè ìåæäó áðàõìè è ñòàðîóíãàðñêîòî ïèñìî ­ 8=8, êàêòî ñà ïîñî÷åíè îò Ë. Ôàáðè1. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å „ñòàðîóíãàðñêîòî“ ïèñìî å âàðèàíò íà áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà çíàêîâà ñèñòåìà, ïðèåò îò ìàäæàðèòå âåðîÿòíî ÷ðåç îíîãóíäóðèòå íà Àðïàä (îò òÿõ èìåòî óíãàðöè), òîçè òðîåí ïàðàëåë å ëåñíî îáÿñíèì.  êðàÿ íà íàøèÿ àíàëèç ùå ðàçãëåäàìå ïî-ïîäðîáíî è òîçè ôåíîìåí. Ïîäðîáíî äèñêóòèðàíå íà ñõîäñòâàòà ìåæäó áðàõìè è ãëàãîëèöàòà êàêòî íà ãðàôè÷íî íèâî, òàêà è íà íèâî ðåëèãèîçåí è ôèëîñîôñêè ñèìâîëèçúì, âèæòå â ïðåäèøíàòà ïóáëèêàöèÿ íà Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà. Òóê ùå äàäåì ñàìî åäèí öèòàò, ñâúðçàí ñ àíàëèçà íà êðúãà, êîéòî ùå çàåìå îñîáåíî ìÿñòî â íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå: „Êðúãúò, êàòî ðåëèãèîçåí ñèìâîë, å èäåíòè÷åí â õðèñòèÿíñòâîòî è áðàõìàíèçìà. Òîé å çíàê íà Âñåñèëíèÿ Áîã è ñúâúðøåíñòâîòî íà Áîæåñòâåíàòà ñèëà. Òîé îñâåí òîâà ñå å ïðèåìàë êàòî ñúâúðøåíàòà ôîðìà. Òàêà íàðå÷åíàòà êðúãîâà ÷àêðà ñå å ñìÿòàëî, ÷å ñå âúðòè íà ïîêàçàëåöà íà Áîã Âèøíó è å ðúêîâîäåëà ñúäáàòà íà ñìúðòíèòå.  õàðàïñêàòà êóëòóðà êðúãúò ôóíêöèîíèðà êàòî èíèöèàëíà áóêâà.  íàé-ñòàðàòà õèíäó-ïèñìåíîñò ñðåä èäåîãðàôñêèòå èíèöèàëè òî÷êóâàíèÿò êðúã å ñðåä íàé-÷åñòî ñðåùàíèòå êîíâåíöèàëíè ñèìâîëè, íàìåðåíè èçïèñàíè âúðõó ïðåäìåòè.  òîçè àñïåêò êðúãúò,

êàòî çíàê ñ äâîåí ïðîèçõîä ­ îò ïðàêòèêàòà è îò ñèìâîëèçìà, å çíàê îò âèñø ïîðÿäúê è îòáåëÿçâà ïðåìèíàâàíåòî íà èäåîãðàôñêè ñèìâîëèçúì êúì èíèöèàëè. Ñúùèÿ õàðàêòåð êðúãúò ïðîÿâÿâà è â ãëàãîëèöàòà ­ òîé å ãëàâíèÿò ôîðìàòèâåí åëåìåíò è â ñúùîòî âðåìå íàé-÷åñòî ñðåùàíèÿò äåêîðàòèâåí åëåìåíò, íàðå÷åí „ïåòëèöà“. Êàòî ðàáîòíà õèïîòåçà ïðè ïúðâîòî ñè èçñëåäâàíå Å. Äèìèòðîâà äîïóñêà, ÷å ïðè ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëèöàòà Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô å èçïîëçâàë ñâîè ïîçíàíèÿ âúðõó áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà çíàêîâà ñèñòåìà („Àâè-Òîõîë“, êí. 2, ñòð. 22-23). Ïðè ðàçðàáîòâàíåòî íà òàçè õèïîòåçà èçõîäèõìå îò äâå ïåðñïåêòèâè ­ âúçìîæíîñòòà áúëãàðñêèòå ðóíè äà ñà áèëè ðàçâèòè äèðåêòíî îò áðàõìè è äà ïðåäñòàâëÿâàò ñâúðçâàùîòî çâåíî ìåæäó áðàõìè è ãëàãîëèöàòà è âúçìîæíîñòòà òå äà ñà áèëè äèðåêòíèÿò èçòî÷íèê íà Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô, íî äà ñà áèëè ðàçâèòè íåçàâèñèìî îò áðàõìè, âåðîÿòíî îò åäèí îáù äðåâåí ïðîòîòèï. Îñíîâàíèåòî äà ïîòúðñèì ñðàâíåíèå ìåæäó áðàõìè, ãëàãîëèöàòà è áúëãàðñêèòå ðóíè íå å ñàìî èñòîðè÷åñêî, êîåòî ñè îñòàâà äî åäíà èëè äðóãà ñòåïåí õèïîòåòè÷íî, à ñå îïðàâäàâà è îò íàëè÷èåòî ïðè òÿõíîòî ôîðìèðàíå íà åäèí è ñúù îñíîâåí ïðèíöèï ­ ãåîìåòðè÷íèÿ ñèíòåç. Âå÷å èëþñòðèðàõìå â Ïðèëîæåíèÿ 1, 2 è 3 çà áðàõìè è â Ïðèëîæåíèå 5 çà ãëàãîëèöàòà åäíàêâèòå ïðèíöèïè íà ãåîìåòðè÷íî ôîðìèðàíå. Ñúùèòå ïðèíöèïè ìîãàò äà ñå íàáëþäàâàò è ïðè áúëãàðñêèòå ðóíè, êàêòî ñå âèæäà îò Ïðèëîæåíèå ­ 7 (ñ ïóíêòèð ñà ïîñî÷åíè âúçìîæíîñòèòå çà øðèôòîâà âàðèàòèâíîñò, ïðèëîæåíè îò Ðàñòóäæè â íåãîâîòî èçñëåäâàíå íà áðàõìè (Ïðèëîæåíèÿ 1, 2, 3).

129

ÀÂÈÒÎÕÎË

Íà Ïðèëîæåíèå ­ 8 å íàïðàâåíî è ãðóïèðàíå ïî ãåîìåòðè÷íà òèïîëîãèÿ íà áúëãàðñêèòå ðóíè, ïîäîáíî íà òîâà çà ãëàãîëè÷åñêèòå çíàöè (Ïðèëîæåíèå ­ 5). Ïðåäè äà íàïðàâèì ïúëíèÿ àíàëèç íà òðèòå çíàêîâè ñèñòåìè, íåêà çàâúðøèì ñ ÷èñòî ôèãóðàòèâíîòî ñõîäñòâî ìåæäó òÿõ, êîåòî ñå óñòàíîâÿâà ïðÿêî è èçãðàæäà èíòåðåñåí ìîäåë. Çà äà ãî èëþñòðèðàìå íàé-ÿñíî, íàïðàâèõìå ïî åäíî äîïúëíåíèå êúì äâå òàáëèöè, åäíàòà íà Ï. Äîáðåâ, ñðàâíÿâàùà ãëàãîëèöàòà ñ áúëãàðñêèòå ðóíè (Ïðèëîæåíèå ­ 9/À), äðÿãàòà íà Å. Äèìèòðîâà, ñðàâíÿâàùà ãëàãîëèöàòà ñ áðàõìè (Ïðèëîæåíèå ­ 9/Á).

130

Êúì âñÿêà òàáëèöà ïðèâåäîõìå çíàöè îò ñèñòåìàòà, îñòàíàëà èçâúí àíàëèçà íà ñúñòàâèòåëèòå, íî ïðåäñòàâëÿâàùà ÷àñò îò íàñòîÿùîòî òðîéíî èçñëåäâàíå. Ðåçóëòàòèòå, íàáëþäàâàíè âúðõó Ïðèëîæåíèå ­ 9, ñà óáåäèòåëíè ­ ïðèáàâåíèòå âúâ âñÿêà îò äâåòå òàáëèöè çíàöè âúâ ôèãóðàòèâíî îòíîøåíèå ñà èëè èäåíòè÷íè, èëè ñõîäíè ñúñ çíàöèòå, âå÷å ñðàâíåíè îò àâòîðèòå. Íåùî ïîâå÷å, ïðè ñðàâíåíèå íà òàêà ïîëó÷åíèòå äâå íîâè òàáëèöè ñå âèæäà, ÷å âíèìàíèåòî íà àâòîðèòå å áèëî ïðèâëå÷åíî îò ñõîäñòâîòî è íà ðàçëè÷íè çíàöè â òðèòå àçáóêè, êîåòî ïðàâè áðîÿ íà ñõîäíèòå çíàöè âñúùíîñò ïî-ãîëÿì, îòêîëêîòî â îðèãèíàëíèòå òàáëèöè. Íàïðèìåð 5 çíàêà îò òàáëèöàòà íà Å. Äèìèòðîâà ëèïñâàò â òàçè íà Ï. Äîáðåâ, à 5 çíàêà îò òàáëèöàòà íà Ï. Äîáðåâ ëèïñâàò â òàçè íà Å. Äèìèòðîâà, êîåòî ïðàâè èäåíòè÷íèòå èëè ñõîäíè çíàöè â òðèòå ðàçãëåæäàíè àçáóêè íå 9, à 14! Îùå ïðè ðàáîòàòà íè âúðõó ãåîìåòðè÷íàòà òèïîëîãèÿ íà áúëãàðñêèòå ðóíè ïðè ñðàâíåíèåòî £ ñ ãåîìåòðè÷íàòà òèïîëîãèÿ íà ãëàãîëèöàòà íè íàïðàâè âïå÷àòëåíèå èçâåñòíî ñõîäñòâî íà äâåòå àçáóêè è âúâ ôîíåòè÷íî îòíîøåíèå. Çíàöè ñ ïîäîáíà çâóêîâà ñòîéíîñò ïîïàäíàõà â åäíè è ñúùè ãåîìåòðè÷íè äåëåíèÿ! Íàïðèìåð, êàòî ñå ñðàâíÿò

ÀÂÈÒÎÕÎË Ïðèëîæåíèå ­ 5 è Ïðèëîæåíèå ­ 8, ùå âèäèì, ÷å ìíîãî îò çíàöèòå ñ åäíàêâà çâóêîâà ñòîéíîñò â äâåòå àçáóêè ïîïàäàò è â åäíî è ñúùî äåëåíèå ­ íàïðèìåð çíàöèòå çà çâóêîâåòå „À“, „Á“, „Ó, „Í“, „Æ“, „Ï“, „Ø“, „Ù“ è äð. Òîâà âå÷å ïðåäïîëàãà íå ñàìî ãåîìåòðè÷íî, íî è ôîíåòè÷íî ñõîäñòâî. Òåçè äâå òàáëèöè îáà÷å íîñÿò ïðèíöèïíî, à íå êîíêðåòíî çíà÷åíèå, òúé êàòî âå÷å ïîñî÷èõìå âçàèìíàòà çàìåíÿåìîñò íà ôîðìèðàùèòå ãåîìåòðè÷íè ôèãóðè âúòðå â ñèñòåìàòà. Çà äîêàçâàíå íà ôîíåòè÷íî ñõîäñòâî ìåæäó òðèòå àçáóêè å íåîáõîäèì êîíêðåòåí àíàëèç.

ÔÎÍÅÒÈ×ÍÎ-ÃÐÀÔÈ×ÅÍ ÀÍÀËÈÇ ÍÀ ÒÐÈÒÅ ÀÇÁÓÊÈ Âúðõó Ïðèëîæåíèå ­ 10 â äâå òàáëèöè ñìå ãðóïèðàëè øåñò àçáóêè ­ â ëÿâàòà òàáëèöà áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà àçáóêà, áðàõìè è ãëàãîëèöàòà, à â äÿñíàòà òàáëèöà ñòàðîãðúöêàòà, ñòàðîëàòèíñêàòà è ôèíèêèéñêàòà.

Ïîñëåäíèòå òðè ñà ïîêàçàíè ïî äâå ïðè÷èíè. Ïúðâî, çà äà ñå óáåäèì êàêâî å íåîáõîäèìî, çà äà ñå èçãðàäè òåîðèÿ çà âðúçêà èëè îáù ïðîèçõîä ìåæäó äàäåíè àçáóêè. Î÷åâèäíî å â ñëó÷àÿ ãðàôè÷íîòî ñõîäñòâî íà òðèòå àçáóêè, íî êîåòî å ïî-âàæíî â ñëó÷àÿ, íàëèöå å è ïîñëåäîâàòåëíî ôîíåòè÷íî ñõîäñòâî. Ïðèåòàòà îò íàóêàòà òåîðèÿ, ÷å ñòàðîãðúöêàòà àçáóêà å çàèìñòâàíà îò ôèíèêèéñêàòà è íà ñâîé ðåä å ñòàíàëà ïðîòîòèï àç ñòàðîëàòèíñêàòà, íàìèðà òóê î÷åâèäíî ïîòâúðæäåíèå. Âòîðàòà ïðè÷èíà äà ïîêàæåì òàáëèöàòà âäÿñíî ñà âñå îùå ïîääúðæàíèòå â íÿêîè íàó÷íè êðúãîâå òâúðäåíèÿ, ÷å ãëàãîëèöàòà ñúùî å áèëà ñúçäàäåíà íà áàçàòà íà ãðúöêàòà àçáóêà (ïîäîáíà òåîðèÿ áåøå èçêàçàíà è ïî îòíîøåíèå íà áðàõìè).  ñëó÷àÿ ðàöèîíàëíî èçñëåäâàíå íà äâåòå òàáëèöè ïîçâîëÿâà äà ñå âîäè, ÷å çà ïðîèçõîä íà ãëàãîëèöàòà, èëè çà áðàõìè îò ñòàðîãðúöêàòà àçáóêà íÿìà íèêàêâè, äîðè îòíîñèòåëíè, îñíîâàíèÿ. Ïî-

äîáíè çíàöè ñ ïðèáëèçèòåëíà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò èìà ñàìî ìåæäó òðèòå àçáóêè â äÿñíàòà òàáëèöà è áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà àçáóêà, çà êîÿòî íèêîé äîñåãà íå ñå å ñåòèë äà ïðåäëîæè òåîðèÿ çà ïðîèçõîä íà ãðúöêàòà èëè ôèíèêèéñêàòà. Âïðî÷åì è â òîçè ñëó÷àé ïîäîáèÿòà ñà òâúðäå ñêðîìíè. Çíàêúò („Á“) â áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà àçáóêà å ïî÷òè åäíàêúâ ñúñ çíàêà çà ñúùèÿ çâóê â ãðúöêàòà è ïîäîáåí íà òîçè âúâ ôèíèêèéñêàòà. Çíàêúò („Ä“) â áúëãàðñêàòà â ãðúöêàòà, êúäåòî òîé îáààçáóêà å åäíàêúâ ñúñ çíàêà ÷å èìà äðóãà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò („Ó). Ïî-íàòàòúøíîòî ñðàâíåíèå ìåæäó äâåòå òàáëèöè íå âîäè äîíèêúäå. Íå òàêà ñòîè âúïðîñúò ñ òàáëèöàòà, êîÿòî ïðåäñòàâëÿâà áúëãàðñêèòå ðóíè, áðàõìè è ãëàãîëèöàòà. Ïðåäè äà ñúñðåäîòî÷èì âíèìàíèåòî ñè íà îòäåëíèòå çíàöè, ùå íàïîìíèì, ÷å „ïåòëèöàòà“ èìà ãëàâíî äåêîðàòèâíî çíà÷åíèå, êàêòî è òîâà, ÷å àêî ñòèëèçèðàìå „çàêðúãëåíàòà“ ãëàãîëèöà ñ íåéíèòå ïîëóêðúãîâå è åëèïñè, ùå ïîëó÷èì íåéíèÿ „êëàñè÷åñêè“ âàðèàíò ñ úãëè è òðèúãúëíèöè. Äðóãèòå äâå àçáóêè ñà èç÷èñòåíè ãðàôè÷íî. Äàäåíî å è ôîíåòè÷íî çíà÷åíèå íà âñåêè çíàê, êàòî âúâ âúòðåøíè òàáëèöè ïðè áðàõìè è ãëàãîëèöà ñà ïîñòàâåíè çíàöèòå, êîèòî íÿìàò ôîíåòè÷åí åêâèâàëåíò ïðè áúëãàðñêèòå ðóíè èëè ãðàôè÷íî îòãîâàðÿò íà äðóãà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò. Íàïðèìåð çíàêúò â áðàõìè å èäåíòè÷åí ñ („Ô“) ïðè áúëãàðñêèòå ðóíè è ïðè ãëàãîëèöàòà, íî å ïîñòàâåí âúâ âúòðåøíàòà òàáëèöà, òúé êàòî â áðàõìè òîé íîñè ôîíåòè÷íàòà ñòîéíîñò „ÊÕÀ“, à íå („Ô“) (â ñàíñêðèò òàêúâ çâóê íÿìà). Çà óäîáñòâî ùå ñè ñëóæèì ñ èíèöèàëèòå íà íàèìåíîâàíàòà àçáóêà, ðåñïåêòèâíî: (Ð) ­ áúëãàðñêè ðóíè (Á) ­ áðàõìè (Ã) ­ ãëàãîëèöà Êàêâî âèæäàìå ïðè åäíî ñðàâíåíèå íà òðèòå àçáóêè: ­ Çâóêúò „Ó ñå èçïèñâà êàòî (Ð), (Á), (Ã), (Á), (Ã). Ïðèëèêàòà å î÷åâèäíà êàêòî íà ïðèíöèïíî, òàêà è íà êîíöåïòóàëíî íèâî, êàòî ùî ñå îòíàñÿ äî âòîðèÿ âàðèàíò ïðè (Ã), „ïåòëèöàòà“ çàãàòâà çà ÷åðòèöà , êîåòî ãî ïðèáëèæàâà äî (Ð). ­ Çâóêúò „Å“ ñå çàïèñâà êàòî (Ð), (Á), (Ã).  ñëó÷àÿ (Ã) ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî âàðèàíò íà ãåîìåòðè÷íîòî . Ïðèëèêàòà îòíîâî å ïúëíà, êàòî òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ïðè (Á) èìàìå çàòâàðÿíå íà úãúë (ïðåìèíàâàíå â òðèúãúëíèê), êîåòî å åòàï ïðè ðàçâèòèåòî íà íÿêîè ãåîìåòðè÷íè àçáóêè è â íàøèÿ ñëó÷àé ñå íàáëþäàâà è ïðè òðèòå èçñëåäâàíè àçáóêè ìíîãîêðàòíî. ­ Çíàêúò „Æ“ ñå èçïèñâà êàòî (Ð), (Á), (Ã). Òóê î÷åâèäíî èìàìå âàðèàíò íà ñðåùóïîëîæíè úãëè (òðèúãúëíèöè). ­ Çâóêúò „È“ ñå èçïèñâà êàòî I (Ð), (Á), (Ã).  ñëó÷àÿ ñ (Ã) çíàêúò ìîæå äà ñå îïîâåñòè êàòî Y, êîåòî ãî ïðèáëèæàâà äî äðóãèòå äâà. ­ Çâóêúò „Ì“ ñå èçïèñâà êàòî (Ð), (Á), (Ã). Çíàöèòå ïðè (Ð) è (Á) ñà èäåíòè÷íè, ïðè (Ã) å ïîäîáåí è àêî ïðèëîæèì ïðèíöèïà, êîéòî ñïîìåíàõìå âúâ âðúçêà ñ „áðèòàíñêèÿ ñòàíäàðò“, åäíî ðàâåíñòâî ìåæäó è å íàïúëíî âúçìîæíî. ­ Çâóêúò „Í“ èìà ñëåäíèòå âàðèàíòè (Ð), (Á), (Ã). Âòîðèÿò âàðèàíò ïðè (Ð) å èäåíòè÷åí ñ òîçè îò (Ã), ïúðâèÿò è òðåòèÿò îò (Ð) ñà ïîäîáíè íà äâàòà çíàêà îò (Á). ­ Çâóêúò „Ï“ ñå èçïèñâà êàòî (Ð), (Á), (Ã). Ïðèëèêàòà å ìíîãî áëèçêà, êàòî òóê å èëþñòðèðàíî ÿñíî ïðåìèíàâàíåòî ïðè (Ð) íà êðúãà â òðèúãúëíèê, èëè îáðàòíîòî, áåç äà ñå èçìåíÿ íèòî ãåîìåòðè÷íèÿò õàðàêòåð, íèòî ôîíåòè÷íàòà ñòîéíîñò, çàêîíîìåðíîñò, êîÿòî

131

ÀÂÈÒÎÕÎË âå÷å êîìåíòèðàõìå çà (Á) è (Ã). Çíàêúò (Ã) å ñèíòåç îò äâàòà çíàêà â (Ð). ­ Çâóêúò „Г èìà ïî äâà âàðèàíòà âúâ âñÿêà àçáóêà (Ð), (Á), (Ã), êîèòî ïðåäñòàâëÿâàò ðàçëè÷íè ñòåïåíè íà åâîëþöèÿòà íà ñïèðàëàòà. Ðàçãëåäàíèòå 8 çíàêà ïðåäñòàâëÿâàò ïðÿêî ãðàôè÷íî, åâîëþöèîííî-ïðèíöèïíî ñõîäñòâî, êàòî çà òðåòî ñåìàíòè÷íî íèâî èìàò åäíàêâà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò. Ëîãè÷íî å äà äîïóñíåì, ÷å òîçè ñîëèäåí ìîäåë íà ïîäîáèå ïîêàçâà íåñúìíåíà âðúçêà íà òðèòå àçáóêè è áè ìîãúë äà îáîñíîâå åäíà òåîðèÿ çà òåõåí îáù èëè âçàèìîñâúðçàí ïðîèçõîä. Âïîñëåäñòâèå ïîçíàâàíåòî íà âúòðåøíàòà äèíàìèêà è ìíîãîîáðàçèå íà ãåîìåòðè÷íè ñòðóêòóðè äàâà âúçìîæíîñò äà ñå äîëîâÿò è äðóãè ïðèëèêè, êàòî òóê ùå òðúãíåì ïî îáðàòíàòà ïðîãðåñèÿ ­ íàñî÷âàíè îò ôîíåòè÷íîòî ñõîäñòâî, ùå òúðñèì ãåîìåòðè÷íî òàêîâà: ­ Çíàöèòå, ñ êîèòî â òðèòå àçáóêè ñå îçíà÷àâàò ðàçëè÷íè íþàíñè íà çâóêà „Ñ“, ñà ñëåäíèòå (Ð). (Á), (Ã).  ñëó÷àÿ ïðèíöèïíèÿò ôîðìîîáðàçóâàù åëåìåíò è ïðè òðèòå àçáóêè ñ êðúãúò, êàòî â òðè ñëó÷àÿ ïðè (Ð) è (Ã) òîé å çàìåíåí ñ òðèúãúëíèê èëè å â ñú÷åòàíèå êðúã ­ òðèúãúëíèê. Ñðåùóïîëîæíî ïîñòàâåíèòå äâà òðèúãúëíèêà (úãúëà) Õ (Ð) è êðúãúò è òðèúãúëíèêúò (Ã) êîðåñïîíäèðàò ñ äâàòà ñðåùóïîëîæíî ïîñòàâåíè êðúãà (Á). Êàòî îò÷åòåì âçàèìíîòî çàìåíÿíå íà äâàòà çíàêà, íà êîåòî âå÷å îáúðíàõìå âíèìàíèå, ïîëó÷àâàìå òðè îñíîâíè âàðèàíòà . Íåùî ïîâå÷å, òàêîâà ñòèëèçèðàíå ñå íàáëþäàâà ïðè äðóãèÿ åëåìåíò, ïîëóêðúãà (Ð), (Á), êîéòî âñúùíîñò ïðåäñòàâëÿâà ïðåñå÷åí êðúã . çíàêà ïðè (Ã) òîé å òðàíñôîðìèðàí â ïðåñå÷åí òðèúãúëíèê . Ïîäîáåí àíàëèç áè áèë òâúðäå õèïîòåòè÷åí, àêî ñå áàçèðàõìå ñàìî íà ãðàôè÷íî ñõîäñòâî, íî â òîçè ñëó÷àé àíàëèçúò å ïîäïëàòåí îò èçõîäíàòà ôîíåòè÷íà èäåíòè÷íîñò ­ „Ñ“ ïðè (Ð) è (Ã) è „ÑÀ“, „ØÀ“ ïðè (Á). Ãðàôè÷íàòà èëþñòðàöèÿ íà íàïðàâåíèÿ àíàëèç å ñëåäíàòà: ­ êðúã ­ òðèúãúëíèê ­ Çâóêúò „Ä“ ñå èçïèñâà êàòî (Ð), (Á), (Ã). Àêî ñòèëèçèðàìå ïåòëèöèòå ïðè (Ã), ïîëó÷àâà ñå , òâúðäå ñõîäíî ñ (Ð), íî îáúðíàòî, äîêàòî ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî . Òàêà äîñòèãíàõìå äî òâúðäå ñõîäíèòå òðè âàðèàíòà . Èíòåðåñíî, ÷å çíàêúò (Ã) ñå èçïîëçâà â òàçè àçáóêà è ⠄îáúðíàòà“ ïîçèöèÿ, , êîåòî îçíà÷àâà çâóêà „Â“, êàêòî è ⠄ñâúðçàíà ïîçèöèÿ“ = çâóêà (Á) ïîêàçâàò ñúùî äâå ïî„Ë“, à äâåòå ÷àñòè íà çíàêà ñîêè. Òðåòèÿò òèï àíàëèç óñòàíîâÿâà ïðèíöèïíè ôîðìîîáðàçóâàùè ñõîäñòâà. Äîêàçàòåëñòâà íàìèðàìå ïðè èçñëåäâàíå íà çíàöèòå íà çâóêà“Ò“.  òðèòå àçáóêè âàðèàíòèòå ñà ñëåäíèòå (Ð), (Á), (Ã). Íà ïðúâ ïîãëåä îáùà å ñàìî ôîíåòè÷íàòà ñòîéíîñò „Ò“ (Ð, Ã), è „ÒÀ“, „ÒÕÀ“ (Á), íî àêî ñå âãëåäàìå â ãåîìåòðè÷íèòå ñòðóêòóðè, ùå âèäèì, ÷å òå ïðåäñòàâëÿâàò ñú÷åòàíèå íà òðèúãúëíèê (úãúë) ñ ÷àñò îò êâàäðàò èëè ëèíèÿ. Ïðè (Ð) òåçè åëåìåíòè ñà îáåäèíåíè â åäíà ôèãóðà , ïðè (Á) òå ñà îòäåëåíè îò äðóã , à ïðè (Ã), àêî ñòèëèçèðàìå åëèïñèòå, ïîëó÷àâàìå ­ ñúùèòå ñúñòàâíè åëåìåíòè â ìàëêî ïî-ðàçëè÷åí ïîðÿäúê îò òåçè ïðè (Ð). Íåùî ïîâå÷å, àêî ñòèëèçèðàìå „ïåòëèöàòà“ ïðè , ïîëó÷àâàìå ñúùèÿ åëåìåíò êàòî ïðè (Á), íî îáúðíàò íàäîëó . ­ Çâóêúò „Õ“ ñå âïèñâà êàòî (Ð), (Á), (Ã), âúâ âñÿêà àçáóêà ïî äâà âàðèàíòà.  òîçè ñëó÷àé ãëàâíàòà òðóäíîñò ïðè ñðàâíåíèåòî èäâà îò ïúðâèÿ çíàê (Ã) ­ äàëè ïðè íåãî êðúãúò ïðåäñòàâëÿâà èçâåñòíà „ïåòëèöà“, èëè å ïúëíîïðàâåí ôîðìîîáðàçóâàù åëåìåíò? Àêî òîé ïðåäñ-

132

òàâëÿâà „ïåòëèöà“, çíàêúò ñå ñòèëèçèðà äî V, èäåíòè÷åí ñ ïúðâèÿ çíàê îò (Á). Àêî å îòäåëåí ôîðìîîáðàçóâàù åëåìåíò, òîé ìîæå äà ñå ñòèëèçèðà â òðè âàðèàíòà , êàêòî å èçïèñàíî, è , êîèòî ïúê ñå äîáëèæàâàò äî ïîäîáíà ñòèëèçàöèÿ íà çíàöèòå â (Ð) . Çíàöèòå â (Á) ðàçêðèâàò ó÷àñòèåòî ñúùî íà òðè ñúñòàâíè ÷àñòè, êîåòî ãè ñáëèæàâà ñ äâàòà çíàêà îò (Ã). Çíàöèòå íà çâóêîâåòå, êîèòî ëèïñâàò â åäíà èëè äðóãà îò òðèòå àçáóêè, ïðåäëàãàò èçêëþ÷èòåëíî èíòåðåñåí ìàòåðèàë çà èçñëåäâàíå, òúé êàòî îòãîâàðÿò íà ñïåöèôè÷íè ôîíåòè÷íè ñòîéíîñòè, êîèòî, îò åäíà ñòðàíà, èäåíòèôèöèðàò (Ð) è (Ã) è, îò äðóãà, ãè äèôåðåíöèðàò îò (Á). Ñúùåñòâóâà è åäíî èçêëþ÷åíèå, êîåòî ñáëèæàâà (Ð) è (Á) è ãè îòäàëå÷àâà îò (Ã). Òîâà å çâóêúò „ÒՓ, êîéòî ëèïñâà ⠄Ó, à ïðè äðóãèòå äâå àçáóêè èìà ñëåäíèÿ ãðàôè÷åí èçðàç (Ð), (Á). È äâàòà çíàêà ñà ìíîãî èíòåðåñíè, òúé êàòî ñà åäèíñòâåíè ïî ãåîìåòðè÷íèÿ ñè õàðàêòåð è çà äâåòå àçáóêè. Ïðè âúðõó îñíîâàòà (úãúë-òðèúãúëíèê) å äîáàâåíà ðîìáîèäíàòà ôèãóðà, êîÿòî íå ñå ñðåùà âúîáùå è â òðèòå àçáóêè. Ïîðàäè òîâà äîïóñêàìå, ÷å òóê èìàìå ðàáîòà èëè ñ êîðóìïèðàí ïðè èçïèñâàíåòî êðúã, èëè ñ äâà úãúëà = äâà ïîëóêðúãà , êàòî îòíîâî ñå ñòèãà äî êðúã. Ïðè çíàêà òî÷êàòà â òðèúãúëíèêà ïðåäñòàâëÿâàò íà÷àëíàòà ôîðìà íà åâîëþöèÿòà íà êðúãà, êîÿòî ïðîñëåäèõìå îùå îò Õàðàïà è âåäè÷åñêàòà ãåîìåòðè÷íà ñèñòåìà. Ñëåäîâàòåëíî è òóê ñå íàáëþäàâà ñúîòíîøåíèåòî êðúã-òðèúãúëíèê. Ñèñòåìàòèçàöèÿ íà ãðàôåìèòå çà çâóêîâåòå, êîèòî ñà îáùè çà (Ð) è (Ã), íî ëèïñâàò â (Á): ­ Âå÷å êîìåíòèðàõìå ñõîäñòâîòî ìåæäó çíàöèòå çà çâóêà „Ô“ â (Ð) è (Ã) Ô = Ô. Ïðè (Á) ñ òîçè çíàê ñå îçíà÷àâà çâóêúò „ØÀ“. ­ Çâóêúò „Ó“, êîéòî ëèïñâà â (Á), ñå èçïèñâà â äðóãèòå äâå àçáóêè êàòî (Ð), (Ã). Àêî ñòèëèçèðàìå ãåîìåòðè÷íî çíàöèòå â (Ã), ùå ïîëó÷èì è , òâúðäå ïîäîáíè íà òåçè â (Ð), ñàìî îáúðíàòè â äðóãà ïîñîêà. Íåùî ïîâå÷å, çâóêúò „Þ“ â (Ã) ñå èçïèñâà êàòî ­ èäåíòè÷åí ñ òîçè ïðè (Ð) . ­ Çâóêîâåòå „Ø“ è „Ù“ ñå èçïèñâàò êàòî (Ð), (Ã), êàòî òóê íå å íåîáõîäèì êîìåíòàð. Ïðè (Á) çâóê „Ø“, „Ù“ ëèïñâà, à òàì îçíà÷àâà „ÃÕÀ“, äîêàòî Å å „ÄÆÀ“. ­ Çâóêúò „Ö“ ñå èçïèñâà êàòî (Ð), (Ã). Àêî ñòèëèçèðàìå „ïåòëèöàòà“ ïðè (Ã) ùå ïîëó÷èì , òâúðäå ñõîäíî ñ , êàòî î÷åâèäíî å êðúãîâ âàðèàíò íà ñúùèÿ çíàê. Îòíîâî ñðåùàìå ìíîãîêðàòíî êîìåíòèðàíîòî âçàèìíî çàìåíÿíå ìåæäó êðúã (ïîëóêðúã ­ òðèúãúëíèê) úãúë.  (Á) ïîäîáíèÿò çíàê ïðåäàâà çâóêà „ÂÀ“. Çàáåëåæèòåëíî å, ÷å îñíîâíèÿò àðãóìåíò ïðè ðàçãëåæäàíå íà òðèòå àçáóêè å íàëè÷èåòî íà ñõîäñòâî íà äâå êîíêðåòíè íèâà ­ ãðàôè÷íî è ôîíåòè÷íî. Ïðè àçáóêè, ðàçâèëè ñå íà ãåîìåòðè÷íà îñíîâà, ìîæå äà ñå î÷àêâà åäíî ñõîäñòâî âúâ ôîðìîîáðàçóâàíåòî ïîðàäè èçíà÷àëíîòî òðèåäèíñòâî íà òåõíèÿ àðõèòèï (Ïðèëîæåíèå ­ 11).

ÀÂÈÒÎÕÎË Íàïðèìåð çíàêúò Ô (Ð), (Á), (Ã) ìîæåì äà îòêðèåì è ïðè åäíà äðóãà âçàèìîîáâúðçàíà ãðóïà àçáóêè ­ ôèíèêèéñêàòà, ãðúöêàòà è ëàòèíñêàòà (Ïðèëîæåíèå ­ 10). Òàì íà, íî ìèðàìå òðèòå âàðèàíòà íà ðàçãëåæäàíèÿ çíàê òå íå îçíà÷àâàò òóê çâóêà „Ô“, à çâóêà „Êޓ. Çíàê, èäåíòè÷åí ñ , îòêðèâàìå è â ãðúöêàòà àçáóêà, íî òàì òîé îçíà÷àâà çâóêà „Ã“, à íå „Ä“, êàêòî ïðè (Ð/Á/Ã). Çíàêúò Ø (Ð/Ã) ñå ñðåùà â ìàëêî èçìåíåí âàðèàíò Å è ïðè ãðúöêàòà àçáóêà, íî òàì òîé îçíà÷àâà „Å“, à íå „Ø“. Çíàêúò Ì â ãðúöêàòà àçáóêà è (Ã) ñà ïîäîáíè ãðàôè÷íî, íî ôîíåòè÷íàòà èì ñòîéíîñò íå ìîæå äà áúäå ïî-ðàçëè÷íà ­ ðåñïåêòèâíî „Åѓ, „Ñ“ (ãð. è „Ã“ ïðè (Ã). Çíàêúò „Õ“ â ëàòèíñêàòà àçáóêà å áëèçúê äî â (Ð/Á/Ã), íî äîêàòî ïðè òÿõ òåçè çíàöè îòãîâàðÿò íà çâóêà „Æ“, „ÆÀ“, ïðè ëàòèíñêàòà Õ = ÑÕ(Õ)“. Ìîæå áè åäèíñòâåíî „äâîéíî“ (Ð/ ñõîäñòâî íàáëþäàâàìå ïðè ëàòèíñêîòî I = È è Á/Ã), ñúùî îçíà÷àâàùè „È“. Òóê îáà÷å òðÿáâà äà èìàìå ïðåäâèä âàðèàíòèòå íà òîçè çâóê â ãðúöêàòà àçáóêà, îò êîÿòî ïðîèçëèçà ëàòèíñêàòà, à èìåííî ­ î÷åâèäíî åâîëþöèÿ íà ñïèðàëàòà. Ïðè (Ð/Á/Ã) âå÷å óñòàíîâèõìå, ÷å îò ñïèðàëàòà ñà ñå ðàçâèëè çíàöèòå , êîèòî îáà÷å ïðè òÿõ îçíà÷àâàò çâóêà „Ð“. Îêàçà ñå, ÷å ïðåäïîëîæåíîòî „äâîéíî“ ñõîäñòâî å ñúâñåì èëþçîðíî. Çà äà ïîëó÷èì îùå åäíî íåçàâèñèìî ïîòâúðæäåíèå íà èçõîäíèÿ ïðèíöèï çà ãðàôè÷íî-ôîíåòè÷íîòî ñõîäñòâî ïðè (Ð/Á/Ã), âúðõó êîåòî ùå èçãðàäèì êðàéíèòå ñè èçâîäè, ùå ïîòúðñèì ñðàâíåíèå ñ îùå åäíà ãðóïà àçáóêè.  òàçè ãðóïà ÷åñòî áåøå òúðñåí ïúê ïðîèçõîäúò íà áúëãàðñêèòå ðóíè. Ïî-òî÷íî áåøå íàëàãàí çíàêúò çà ðàâåíñòâî ìåæäó áúëãàðñêèòå ðóíè è òàêà íàðå÷åíèòå òþðêñêè ðóíè. Òóê íÿìà äà ñå çàíèìàâàìå ñ îïðîâåðãàâàíå íà òîâà ðàâåíñòâî, êîåòî ìîæå äà áúäå íàïðàâåíî è îò èñòîðè÷åñêà, è îò õðîíîëîãè÷åñêà, è îò ôèëîëîãè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà. Ñàìî ùå íàïðàâèì ãðàôè÷íî-ôîíåòè÷íîòî ñðàâíåíèå, êîåòî å äîñòàòú÷íî êðàñíîðå÷èâî è äîñòúïíî çà âñåêè íåïðåäóáåäåí íàáëþäàòåë. Çà öåëòà ïðåäëàãàìå ñõåìàòà îò Ïðèëîæåíèå ­ 12, èçãîòâåíà îò Åðíñò Äîáëõîôåð, çà äà èëþñòðèðà ãëàâàòà, ïîñâåòåíà íà „òþðêñêàòà àçáóêà“ â íåãîâàòà êíèãà „Voices in stone, London 1973 (ñòð. 292).  áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà áåçêðèòè÷íî áåøå ïðèåòà „ïðèíàäëåæíîñòòà“ íà áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà àçáóêà êúì „òþðêñêèòå ðóíè“. Âúïðåêè ÷å ñïîðåä óíèâåðñàëíàòà äåôèíèöèÿ çà „èäåàëíàòà“ àçáóêà (íà âñåêè åäèí çâóê îòãîâàðÿ åäèí îïðåäåëåí çíàê (áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà àçáóêà ìîæå äà ñå îïðåäåëè êàòî „ñúâúðøåíà“, çàäúëãî òÿ áåøå îïðåäåëåíà êàòî „ñèñòåìà îò çíàöè“, áèëî òî „ñòðîèòåëíè çíàöè“, „äàìãè“ çà áåëÿçâàíå íà äîáèòúê è äð. ïîä. Èçâåñòåí áàëàíñ íà òîâà íåùàñòíî ïîëîæåíèå áåøå íàïðàâåí åäâà ïðåäè íÿêîëêî ãîäèíè îò Ïåòúð Äîáðåâ, êîéòî ñåðèîçíî ñå îïèòà äà âúçñòàíîâè áúëãàðñêàòà àçáóêà îò ïðåäõðèñòèÿíñêèÿ ïåðèîä íà Áúëãàðèÿ. Ïðè ñâîèòå àíàëèçè òîé îòðå÷å âñÿêàêâî ñõîäñòâî ìåæäó òàçè àçáóêà è òàêà íàðå÷åíèòå òþðêñêè ðóíè. Íà íàñ íè ñå ñòðóâà ÷å òîâà ñõîäñòâî âñå ïàê å íàëèöå. Çà äà ðàçáåðåì îáà÷å òàáëèöàòà íà Äîáëõîôåð äîïúëíèòåëíà êîëîíêà ñúñ çíàöè, ñúáðàíè îò òðèòå àçáóêè, êîèòî ðàçãëåæäàõìå äîñåãà (Ð/Á/Ò), êàòî ãè îðèåíòèðàõìå ñïðÿìî òåçè â òàáëèöàòà ïî ãðàôè÷íà, à íå ïî ôîíåòè÷íà ñèìåòðèÿ. Ïðè÷èíàòà çà òàçè åäíîñòðàííà îðèåíòàöèÿ å, ÷å äîðè ïðè íàé-äîáðî âúîáðàæåíèå çíàöèòå îò íàøèòå òðè àçáóêè íå ìîãàò äà ñå îðãàíèçèðàò âúâ ôîíåòè÷íà ñèìåòðèÿ ñïðÿìî òåçè â òàáëèöàòà íà Äîáëõîôåð. Âïðî÷åì, àêî ïîãëåäíåì ñàìàòà òàá-

ëèöà, ùå âèäèì â íåÿ òðè êîëîíêè ñ ôîíåòè÷íè ñòîéíîñòè, êîåòî ïîêàçâà, ÷å äîðè ñàìèÿò àâòîð íà òåîðèÿòà çà îáùèÿ ïðîèçõîä íà ïîñî÷åíèòå â òàáëèöàòà àçáóêè íå å ìîãúë äà ïîñòèãíå ôîíåòè÷íà ñèìåòðèÿ ìåæäó òÿõ! Òîâà äî ãîëÿìà ñòåïåí ïîäêîïàâà íåãîâàòà òåîðèÿ, îùå ïîâå÷å ÷å äîðè ãðàôè÷íîòî ñõîäñòâî å òâúðäå îáúðêàíî è åäâà ëè áè ìîãëî äà ñå äîâåäå äî ïðèíöèïíî ôîðìîîáðàçóâàùî íèâî. Íî çà íàñ â ñëó÷àÿ âúòðåøíèòå îòíîøåíèÿ ìåæäó çíàöèòå â òàáëèöàòà íå ñà îò çíà÷åíèå, âàæåí å ôàêòúò, ÷å ìàêàð è â åäèí íàïúëíî îáúðêàí „ïîðÿäúê“ ïî÷òè âñè÷êè çíàöè îò òàáëèöàòà ìîãàò äà íàìåðÿò ñâîå ïîäîáèå â ïðåäëîæåíàòà îò íàñ ñúùî „îáúðêàíà“ êîëîíêà îò çíàöè. Òîâà ñå îòíàñÿ äîðè äî íàé-ñëîæíèòå ãåîìåòðè÷íè ôèãóðè â òàáëèöàòà íà Äîáëõîôåð . Íàëàãàùîòî ñå èñòîðè÷åñêî îáÿñíåíèå â ñëó÷àÿ å, ÷å êàêòî òþðêèòå, òàêà è ïàðòèòå è Ñàñàíèäèòå ïðåç ðàçëè÷íè èñòîðè÷åñêè ïåðèîäè ñà èìàëè íåïîñðåäñòâåíà âðúçêà ñ êóëòóðíèòå è èñòîðè÷åñêè ïðîñòðàíñòâà, â êîèòî ñà æèâååëè áúëãàðèòå è êúäåòî ñå å îôîðìèëà íå ñàìî òÿõíàòà ïèñìåíîñò, íî è ïèñìåíîñòòà áðàõìè ­ ïðîñòðàíñòâîòî, çàêëþ÷åíî ìåæäó Êàñïèéñêî ìîðå è Òàðèì è ìåæäó Àëòàé è ðåêà Ãàíã. Íî òîâà å âúïðîñ, íà êîéòî òðÿáâà äà ñå ïîñâåòè îòäåëíî èçñëåäâàíå.  ñëó÷àÿ îò çíà÷åíèå çà íàñ å, ÷å ìåæäó çíàöèòå â òàáëèöàòà è çíàöèòå, äîáàâåíè â êîëîíêàòà, íå ìîæå äà ñå îòêðèå „ïî÷òè“ íèêàêâî ñõîäñòâî è íà äâåòå íåîáõîäèìè íèâà ­ ãðàôè÷íî è ôîíåòè÷íî ­ åäíîâðåìåííî. Çà äà óïîòðåáèì „ïî÷òè“, â òîçè ñëó÷àé îñíîâàíèåòî å ⠄ñòàðîóíãàðñêàòà“ ðóíè÷åñêà ñèñòåìà, êîÿòî ïðèòåæàâà òâúðäå èíòåðåñåí ñèíêðåòè÷åí õàðàêòåð. Íå å òðóäíî äà ñå çàáåëåæè, ÷å ìåæäó òàçè àçáóêà è àçáóêèòå

133

ÀÂÈÒÎÕÎË îò „òþðêñêàòà ãðóïà“ èìà èçâåñòíî ñõîäñòâî, íî ñõîäñòâî, ìàêàð è îò äðóã õàðàêòåð, èìà è ìåæäó íåÿ è „áúëãàðñêàòà ãðóïà“. Òúé êàòî ñõîäñòâîòî ñ „òþðêñêàòà ãðóïà“ å ñàìî ãðàôè÷íî è íå ñå ïîäêðåïÿ ñ ôîíåòè÷íà ñèìåòðèÿ, âñÿêàêúâ àíàëèç â òàçè ïîñîêà å áåçñìèñëåí. Êàêâî íàáëþäàâàìå îáà÷å ïðè ñðàâíåíèåòî íà (Ð/Á/Ã) ñúñ ñòàðîóíãàðñêèòå ðóíè (ùå èçïîëçâàìå èíèöèàëèòå Ñ-Ó). (Ñ-Ó) ñà ñõîäíè ñ Î÷åâèäíî å, ÷å çíàöè êàòî â (Ð/Á/Ã) â ãðàôè÷íî îòíîøåíèå è çàåäíî ñ òîâà èìàò ïîäîáíà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò. Íî òîâà, êîåòî ïðàâè íàé-ñèëíî âïå÷àòëåíèå â ãðàôè÷íîòî è ôîíåòè÷íî ñõîäñòâî íà íÿêîè ìíîãî ðåäêè è ñëîæíè ôèãóðè â ñðàâíÿâàíèòå àçáóêè. Íàïðèìåð: ­ Çíàêúò çà çâóêà „Î“ â (Ñ-Ó) ­ Z èìà ñâîé ïàðàëåë åäèíñòâåíî â (Á) ­ Z. ­ Íàé-ñëîæíàòà ãðàôåìà ïðè (Ã) , êîÿòî íå ìîæå äà ñå íàìåðè â ÷èñò âèä ïðè (Ð) è (Á), ñå ñúäúðæà â (Ñ-Ó) , êàòî ïðè òîâà íîñè ñúùàòà ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò! Íÿêîè çíàöè ïðè (Ñ-Ó) íå ñàìî èìàò ñâîèòå åêâèâàëåíòè â (Ð/Á/Ã), íî ñ ãðàôè÷íàòà ñè âàðèàòèâíîñò òå ïîòâúðæäàâàò íàïðàâåíèÿ îò íàñ ïî-ãîðå àíàëèç. Íàïðèìåð çà çíàöèòå çà çâóêà „Ó“ íèå èçãðàäèõìå ïàðàëåë ìåæäó (Ð) è (Ã), êàòî ïðåäïîëîæèõìå âçàèìíî çàìåíÿíå íà úãúë (òðèúãúëíèê) ñ ïîëóêðúã è îáðàòíîòî, êàòî ðàçëè÷íà îñòàâàøå ñàìî ïîñîêàòà ­ . Ñåãà âèæäàìå â (Ñ-Ó) íå ñàìî ñúùèÿ ïðèíöèï, çàìÿíà íà êðúã ñ òðèúãúëíèê çà ñúùèÿ çâóê , íî è ïîñîêàòà íà çíàêà îòãîâàðÿ íà òàçè ïðè (Ã). Îùå ïî-èíòåðåñåí å àíàëèçúò íà çíàêà çà çâóêà „ÒÓ=ғ (ÑÓ) (òóê îìåêîòÿâàíåòî íà „Ò“ ïîñòàâÿ ðàâåíñòâî ìåæäó „ÒÓ=ғ è „ÒՓ â (Ð/Á). Òîçè çâóê ñå èçïèñâà (Ñ-Ó), (Ð), (Á). Ïðè íàïðàâåíèÿ ïðåäè àíàëèç íà ïîñëåäíèòå äâà çíàêà, ïðåäïîëîæèõìå íàëè÷èåòî íà ñúîòíîøåíèåòî „äâà úãúëà = äâà ïîëóêðúãà“, à òî÷êàòà â òðèúãúëíèêà îïðåäåëèõìå êàòî „íà÷àëíà ôîðìà íà åâîëþöèÿ íà êðúãà“. âèæäàìå ñúùèÿ ñèíòåç, íå ñàìî äâà úãúëà ñ âïèÏðè ñàíè â òÿõ äâà êðúãà (òî÷êè), íî ïðè ïúðâèÿ âàðèàíò èìàìå âïèñàíè úãëè â úãëè, êîåòî ïîòâúðæäàâà îùå åäèí îñíîâåí ôóíêöèîíàëåí ïðèíöèï ­ âçàèìîçàìåíÿåìîñòòà íà äâàòà îñíîâíè ôîðìîîáðàçóâàùè åëåìåíòà. Ùå çàâúðøèì ñðàâíèòåëíîòî èçñëåäâàíå ñ äâà çíàêà, êîèòî íå ñëó÷àéíî îñòàâèõìå â êðàÿ íà íàøèÿ àíàëèç ­ òå ïðåäñòàâëÿâàò èçêëþ÷èòåëíî èíòåðåñåí ìàòåðèàë çà èçñëåäâàíå. Òîâà ñà çíàöèòå çà çâóêîâåòå „À“ è „Ê“, êîèòî â ðàçãëåæäàíèòå îò íàñ òðè àçáóêè ñå èçïèñâàò êàêòî ñëåäâà: „À“ (Ð) (Á) (Ã) „Ê“ (Ð) (Á) (Ã)  ïîëó÷åíàòà ñòðàííà ñõåìà äîïóñíàõìå åêñïåðèìåòèðàíå, ïðè êîåòî áè ñå ïîëó÷èëî àáñîëþòíî ðàâåíñòâî ­ ñàìî àêî çíàöèòå ïðè (Á) ñè ðàçìåíÿò ìåñòàòà: „À“ (Ð) (Á) (Ã) „Ê“ (Ð) (Á) (Ã) (Ð) å êàòî ÷å ëè ðàçëè÷åí Íà ïðúâ ïîãëåä òóê çíàêúò îò äðóãèòå äâà, íî òîâà å ïðèâèäíî. Òîçè çíàê âñúùíîñò . åñòåñòâåíî åâîëþèðà â , êîåòî ãî èçðàâíÿâà ñ ïàëåîãðàôèÿòà òîé å èçâåñòåí êàòî „çíàêúò îòâîðåíà äëàí“ è íà Ïðèëîæåíèå ­ 10 (äÿñíî) âèæäàìå åâîëþöèÿòà íà êúì äî . Íåùî ïîâå÷å, â òðèòå åäèí ïîäîáåí çíàê àçáóêè ­ ôèíèêèéñêàòà, ãðúöêàòà è ëàòèíñêàòà, òîçè çíàê èìà ñúùî ôîíåòè÷íà ñòîéíîñò „Ê“. Ìîæå áè òóê å èìåííî êëþ÷úò êúì ñòðàííîòî „ðàçìåñòâàíå“ íà çíàöèòå â ãëàãîëèöàòà. Îò ãëåäíà òî÷êà íà Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô òî áè áèëî íàïúëíî îïðàâäàíî. Êàòî õðèñòèÿíèí è

134

òåîëîã, òâúðäå âúçìîæíî å òîé ñúçíàòåëíî äà å òúðñèë çà ïúðâà áóêâà â ãëàãîëèöàòà ñèìâîëà íà Èñóñ Õðèñòîñ. Àêî çà ìîäåë òîé å èçïîëçâàë áðàõìè, áèëî å íåîáõîäèìî äà ðàçìåñòè ìåñòàòà íà „À“ è „Ê“ ( è ), êàòî ïî ñèëàòà íà å ïîëó÷èë ñòðàííî ñúâïàäåíèå ïðè ðàçìÿíàòà çíàêúò çâóêîâàòà ñòîéíîñò „Ê“ ­ ïúðâèÿò çâóê è áóêâà â èìåòî íà Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô. Ïî òîçè íà÷èí â òîçè ñëîæåí ïîëèôîíè÷åí çíàê òîé å ïîñòàâèë ñâîÿ „ïîäïèñ“, ñâîÿ „ìîíîãðàì“ ïîä òâîðåíèåòî ñè.

ÈÇÂÎÄÈ Êàêâè îñíîâíè èçâîäè ñå íàëàãàò îò íàøèÿ àíàëèç? 1. Ãðàôè÷íî-ôîíåòè÷íàòà âðúçêà ìåæäó áúëãàðñêèòå ðóíè, áðàõìè è ãëàãîëèöàòà å íåñúìíåíà, êîåòî îçíà÷àâà, ÷å òå èìàò îáù ïðîèçõîä ­ îò îáù àðõèòèïîâ ìîäåë èëè ïðîèçëèçàò äèðåêòíî åäíà îò äðóãà. 2. Íÿìà ìÿñòî çà òâúðäåíèåòî, ÷å ãëàãîëèöàòà ïðîèçëèçà îò ãðúöêàòà àçáóêà, êàêòî è ÷å íåéíèÿò àâòîð íå å áèë Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô. 3. Ãëàãîëèöàòà å áèëà ñúçäàäåíà îïðåäåëåíî, çàä à îáñëóæâà áúëãàðñêèÿ íàðîä è íåãîâèÿ åçèê. Äúëáîêîòî ïîçíàâàíå íà òîçè åçèê è íà áúëãàðñêèòå ðóíè ïîòâúðæäàâàò áúëãàðñêèÿ ïðîèçõîä è áúëãàðñêîòî ñúçíàíèå íà íåéíèÿ ñúçäàòåë. 4. Íàïúëíî íåñúñòîÿòåëíè ñà òâúðäåíèÿòà, ÷å ãëàãîëèöàòà å áèëà ñúçäàäåíà íà áàçàòà íà íÿêàêâè „ñëàâÿíñêè“ èëè „ãîòñêè“ ðóíè. 5. Èíäèðåêòíî íàøèòå èçñëåäâàíèÿ ïîêàçâàò, ÷å âúçñòàíîâÿâàíåòî íà áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà àçáóêà, íàïðàâåíî îò Ï. Äîáðåâ âúç îñíîâà íà èçâåñòíèòå íàäïèñè îò Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, å íåîñïîðèìî. 6. Ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëèöàòà ïðåäñòàâëÿâà âèñøèÿò òâîð÷åñêè àêò â õðèñòèÿíñêàòà êóëòóðà, ïîñòèãíàò íåïîñðåäñòâåíî ñëåä îêîí÷àòåëíîòî îòõâúðëÿíå íà èêîíîáîðñòâîòî (847 ã.). Ïàðàäîêñàëíî, íî äîñòà âåðîÿòíî å äîïóñêàíåòî, ÷å Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô, êîéòî å èìàë äúëáîêè ïîçíàíèÿ âúðõó èäåéíèÿ ñïîð íà ñâîåòî âðåìå, ñå å çàïîçíàë è ñ òðàäèöèÿòà „Êàðìèíà Ôèãóðàòà“, êîÿòî å áèëà äîïóñêàíà êàòî îáåêò íà âÿðàòà è ïðåäè âñè÷êî ñ òðàäèöèÿòà îò âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí II çà ñúçäàâàíå íà „ñèìâîëè íà âÿðàòà“, ò.å. „êóëò áåç îáðàç“, îò êîéòî äàòèðàò õðèñòîãðàìèòå. Êèðèë å ïîñòèãíàë òâîð÷åñêè ñèíòåç è íà òåçè ñèìâîëè â ñâîÿòà ãëàãîëèöà. 7. Ñúçäàâàíå íà ãëàãîëèöàòà ãîâîðè çà öÿëîñòíà ïîäãîòîâêà çà óñòàíîâÿâàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî â Áúëãàðèÿ, äàëå÷ ïðåäè íåãîâîòî ôàêòè÷åñêî ïðèåìàíå, ïðè êîåòî íàèâíàòà âåðñèÿ çà ïðè÷èíèòå çà íåãîâîòî ïðèåìàíå òðÿáâà äà îòïàäíå. Ñúùîòî òàêà òðÿáâà äà îòïàäíå è îùå ïîíàèâíàòà ïðåäñòàâà, ÷å Çëàòíèÿò âåê íà Ñèìåîí Âåëèêè å áèë íÿêàêúâ âíåçàïåí êóëòóðåí ôåíîìåí ­ ïî-ñêîðî òîé å áèë ðàçöâåò íà åäíà âåêîâíà êóëòóðíà òðàäèöèÿ, íîñåíà îò áúëãàðèòå, êîÿòî â IÕ âåê áëàãîäàðåíèå íà Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô å âëÿçëà â õðèñòèÿíñêàòà åâðîïåéñêà êóëòóðà.

ÀÂÈÒÎÕÎË ÄÎÏÚËÍÅÍÈÅ Òóê áèõìå èñêàëè äà äàäåì åäíî äîïúëíåíè, ñâúðçàíî ñ áúëãàðñêèòå ðóíè â êîíòåêñòà íà îñíîâíàòà íè òåìà. Êàêâî îçíà÷àâà â èñòîðè÷åñêè ïëàí íåñúìíåíîòî ñõîäñòâî (ãðàôè÷íî è ôîíåòè÷íî) ìåæäó òÿõ è äðóãèòå äíåñ ðàçãëåäàíè àçáóêè? Ïúðâî, ñòàâà ÿñåí íåñúìíåíèÿò ïðèîðèòåò íà áúëãàðñêèòå ðóíè ïî îòíîøåíèå íà „ñàëòîâî-ìàÿöêèòå ðóíè“ (VI-VIII âåê),“òþðêñêèòå ðóíè“ (VII-VIII âåê) è „ñòàðîóíãàðñêèòå ðóíè“ (Õ âåê).  òîâà îòíîøåíèå ìîæå äà ñå ïîñî÷è è ìíåíèåòî íà Àëòõàéì, ÷å çíàöèòå, èçâåñòíè îò „ñàëòîâî-ìàÿöêàòà êóëòóðà“, ñà ìîãëè äà áúäàò ñúçäàäåíè ñàìî îò õóíîáúëãàðèòå â Êàâêàç îêîëî III-IV âåê. Âñå ïàê, àêî ïðèîðèòåòúò íà áúëãàðñêèòå ðóíè å ÿñåí, òîé íå èçÿñíÿâà íèòî âúïðîñà êîãà ñà áèëè ñúçäàäåíè òå, íèòî êúäå ñà áèëè ñúçäàäåíè. Âúçìîæíè ñà íÿêîëêî ïîñîêè çà èçñëåäâàíå: ­ Áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà ñèñòåìà å âúçìîæíî äà ñå å ðàçâèëà â Öåíòðàëíà Àçèÿ â òàêà íàðå÷åíàòà Åðà íà Àâèòîõîë, êîÿòî êîðåñïîíäèðà ñ „Åðàòà Êàíèøêà“ (âèæ ñï.“Àâè-Òîõîë“, êí. 2, ñòð. 77-79). Ïðåç òîçè èñòîðè÷åñêè ïåðèîä (çàïî÷âàù ïðåç II âåê ñë.Õð.) â öåíòðàëíà Àçèÿ ãîñïîäñòâàùà ïèñìåíîñò å áèëà áðàõìè! ­ Âúçìîæíî å áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà ñèñòåìà äà ñå å ðàçâèëà â ïî-ðàíåí ïåðèîä (III-II âåê ïð.Õð.) âúâ Âúòðåøíà Àçèÿ, ïàê ïîä âëèÿíèå íà áðàõìè, òúé êàòî áóäèçìúò íàâëèçà èìåííî ïðåç òîçè èñòîðè÷åñêè ïåðèîä â Êèòàé, êàòî åäèíñòâåí ïîñðåäíèê å áèëà èìïåðèÿòà íà õóíîðèòå ­ õñèóíã-íó, îò êèòàéñêèòå ñâèäåòåëñòâà. Íàé-ðàííîòî ñâèäåòåëñòâî çà èçïîâÿäâàíåòî íà áóäèçúì îò õóíîðñêè âëàäåòåë å îò 121 ã.ïð.Õð.“ ­ Âúçìîæíî å ñúçäàâàíåòî íà áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà ñèñòåìà äà ïðåäõîæäà ñúçäàâàíåòî íà áðàõìè, êàòî ïðè òîâà ïîëîæåíèå òå áè òðÿáâàëî äà ñà ïðîèçëåçëè íåçàâèñèìî, íî îò åäèí ïðîòîòèï. Òîâà ùå îòïðàòè ñúçäàâàíåòî íà áúëãàðñêàòà çíàêîâà ñèñòåìà ïî÷òè ⠄íåèñòîðè÷åñêè âðåìåíà“ ­ íàé-äðåâíèÿò íàäïèñ ñ ðóíè â Öåíòðàëíà Àçèÿ äàòèðà îò 1000 ã.ïð.Õð.4 ­ Âúçìîæíî å ñúçäàâàíåòî íà áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà ñèñòåìà äà ïðåäõîæäà ñúçäàâàíåòî íà áðàõìè, êàòî ïðè òîâà ïîëîæåíèå òå áè òðÿáâàëî äà ñà ïðîèçëåçëè íåçàâèñìî, íî îò åäèí ïðîòîòèï. Òîâà ùå îòïðàòè ñúçäàâàíåòî íà

áúëãàðñêàòà çíàêîâà ñèñòåìà ïî÷òè ⠄íåèñòîðè÷åñêè âðåìåíà“ ­ íàé-äðåâíèÿò íàäïèñ ñ ðóíè â Öåíòðàëíà Àçèÿ äàòèðà îò 1000 ã. ïð.Õð.5 Çà äà ñå äàäå îòãîâîð íà ãîðíèòå âúïðîñè, ñà íåîáõîäèìè çàäúëáî÷åíè èçñëåäâàíèÿ íà âèñøàòà êóëòóðíà íàäñòðîéêà â êèòàéñêàòà, öåíòðàëíîàçèàòñêàòà è èíäèéñêàòà öèâèëèçàöèÿ çà åäèí ïåðèîä îò ïî÷òè äâå õèëÿäè ãîäèíè.

Áèáëèîãðàôèÿ 1. Ïåòúð Äîáðåâ. Êàìåííàòà êíèãà íà ïðàáúëãàðèòå, Ñîôèÿ, 1992. 2. Òà÷î Òàíåâ. Áúëãàðñêîòî âåçìî è èçòîêúò. Èçâåñòèÿ íà Áúëãàðñêàòà Îðäà, Ñîôèÿ, 1941. 3. Ernst Doblhofer. Voices in stone. London 1973. 4. John M. Rosenfield. The Dynastic Arts of the Kushans. University of California Press Berkely and Los Angeles, 1967. 5. Renate Rolle. The World of the Scythians. London, 1989. 6. Records of the Grand Historian of China translated from the Shih chi of SSU MA CH’IEN by Burton Watson. Volume ll. Columbia University Press (New York and London 1961. 7. The Cambridge Ancient History. Volumes I, II, III/alhabet, wiriting/ Cambridge, At The University Press, 1923. 8. Past Worlds. The Times Atlas of Archaeology. BCA London ­ New York-Sydney-Toronto, 1992. 9. Atlas of World History BCA London ­ New York ­ Sydney ­ Toronto, 1989. 10. Encyclopedia Britannica: 13 edition /alhabel, writing/. London, 1913. 11. Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà. Íàáëþäåíèÿ âúðõó ôîðìàëíàòà îñíîâà íà ãëàãîëèöàòà è ñòàðàòà ñàíñêðèòñêà ïèñìåíîñò, „Àâè-Òîõîë“, áð. 2, 1995 ã. ÈÄ „Áúëãàðñêà îðäà“

Áåëåæêè 1 2

3

4

5

Àâè-Òîõîë, 1995, êí. 2, ñ. 21-30. Ò. Òàíåâ. Áúëãàðñêîòî âåçìî è Èçòîêúò ­ Èçâåñòèÿ íà Áúëãàðñêàòà Îðäà, Ñîôèÿ, 1941, ñ. (âæ. ôîòîòèïíîòî ïðåèçäàíèå íà ñúùàòà ñòàòèÿ â Àâè-Òîõîë, 1995, êí. 3, ñ. 4). L.Fabri.The Ancient Hungarian Script and the Brahmi Characters ­ In: Indian Culture. Vol. 1, 1934, p.169. Âæ. Records of the Grand Historian of China (translated by B. Watson), 2. New York and London, Columbia University Prell. 1961, p. 180. Âæ. R. Rolle. The World of the Scythians. London, 1989, p. 51.

135

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÏÅ×ÅÍÅÃÈÒÅ

(ïðèìåð çà ñîöèàëíà è èêîíîìè÷åñêà òðàíñôîðìàöèÿ) ÏÐÎÔ. ÎÌÅËßÍ ÏÐÈÖÀÊ *** 2. Èìåòî „Ïå÷åíåãè“ Èìåòî ïå÷åíåãè çà ïðúâ ïúò ñå ïîÿâÿâà â èñòîðèÿòà íà êèòàéñêàòà äèíàñòèÿ Sui (581-618; Sui-shu), ñúñòàâåíà ìåæäó 629-636, îò Áþðîòî çà èñòîðèîãðàôèÿ ïîä ðåäàêòîðñòâîòî íà Óåé ×åíã (ï. 643). Òàì èìà ñïèñúê íà ðàçëè÷íè „áðàíøîâå“ îò „âàðâàðñêàòà“ êîíôåäåðàöèÿ Òå-Ëå. Ñðåä ÷åòèðèòå îðãàíèçàöèè íà èçòîê îò Ôó-ëèí (Âèçàíòèÿ) è íà çàïàä îò Êàñïèéñêî ìîðå ôèãóðèðà (âòîðî ïî ðåä, ãåîãðàôñêè â ðàéîíà íà Òàøêåíò) èìåòî Ïåé-æó (ïúê-íçèóîê). Ïîë Ïåëèîò èäåíòèôèöèðà òîâà èìå ñ Ïå÷åíåã (Ïà÷àíàê) è òàçè èäåíòèôèêàöèÿ áåøå ïðèåòà îò àêàäåìè÷íèÿ ñâÿò! Ñëåäâàùèÿò èçòî÷íèê, â êîéòî îòêðèâàìå òîâà èìå (âúâ ôîðìàòà íà Áå-÷à-íàã), å òèáåòñêè ïðåâîä íà äîêëàäà îò ñðåäàòà íà äåâåòè âåê îò ïåòèìà îéãóðñêè ïúòåøåñòâåíèöè-äèïëîìàòè, ïîñâåòåí íà „Çàïàäíèòå çåìè“2. Îáùîïðèåòàòà åòèìîëîãèÿ íà ïå÷åíåã ñâúðçâà òîâà èìå ñ òþðêñêîòî ïà÷àíàã-áà÷àíàã/áà÷àíàé = „brother-inlaw“3 (ïîçíàòî íè „áàäæàíàê“ ­ áð.ïð.). Ïîñëåäíîòî íàçâàíèå íåñúìíåíî å áèëî îòíàñÿíî êúì ïðåäñòàâèòåëèòå íà âëàäåòåëñêèÿ êëàí (äèíàñòèÿ) â ïëåìåííàòà åäèíèöà, êîèòî ôîðìèðàëè „êëàñà“ íà „áàäæàíàöè“, ñâúðçàíà ñ åêçîãàìíàòà Òþðêóò-Òþðêñêà äèíàñòèÿ À-øè-íà (552-744) ÷ðåç ñèñòåìà îò áðà÷íè âðúçêè. Ñïîðåä Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãåíèóñ (948-952), ñîáñòâåíîòî èìå íà ïå÷åíåæêèÿ åëèò, êîéòî ñúñòàâëÿâàë òåõíèòå òðè âîäåùè ïëåìåííè êîíôåäåðàöèè, å áèëî ÊÜããáñ Êàíãàð4. Òîâà èìå, Êàíãàð, çà ïðúâ ïúò ôèãóðèðà â ðàáîòàòà íà àðìåíåöà Ëàçàð ϒàðïåöè îò ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ íà ïåòè âåê5 è â äâå ñèðèéñêè æèòèÿ íà ìú÷åíèöè (Mar Aba 552; Kangaraye and Mar Grigor, Hangarave) îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà øåñòè âåê, êîèòî ñà áèëè ïðåâåäåíè îò ñðåäíîïåðñèéñêè îðèãèíàëè (ars>as)13. Òúé êàòî â òþðêñêè ïúðâèÿò êîìïîíåíò, òîõàðèéñêàòà äóìà êàíê, å áèëà âúçïðèåòà êàòî ÷åëíà ñèëàáè÷åñêà äóìà, âîêàëèçìúò íà âòîðèÿ êîìïîíåíò å áèë ïîäëîæåí íà çàêîíèòå çà ñèëàáè÷åñêà õàðìîíèÿ. Èìåòî „êàíãàðàñ“ áè òðÿáâàëî äà ñå èíòåðïðåòèðà êàòî êàíãàð àñ ñúñ çíà÷åíèå „êàìåííèòå àñ (íàðîä)“. Ôîðìàòà êàíãàð àñ ïðåäïîëàãà, ÷å â îñìè âåê êàíãàðèòå ñà áèëè âå÷å ñâúðçàíè ñ ìíîãî àêòèâíà Èçòî÷íîèðàíñêà Àëàí-Àñ êîíôåäåðàöèÿ. 3. Ðîäíàòà çåìÿ íà ïå÷åíåãèòå Ïå÷åíåãèòå, èëè êàíãàðèòå ñà îáèòàâàëè ïúðâîíà÷àëíî ðàéîíà ìåæäó Àðàëñêî ìîðå è ñðåäíîòî òå÷åíèå íà ðåêàòà Ñúð Äàðÿ, êúäåòî òåõíèÿò íÿêîãàøåí öåíòúð, áëèçî äî äíåøíèÿ Òàøêåíò, ñå å íàìèðàë14. Ïå÷åíåãèòå ñà áèëè ãëàâíè ïîñðåäíèöè â ïîòîêà íà òðàíñêîíòèíåíòàëíàòà òúðãîâèÿ, äîêàòî ñà ïîääúðæàëè áëèçêè âðúçêè ñ òîãàâàøíèòå ãîñïîäàðè íà ñòåïèòå, òþðêèòå ­ òþðêñêèòå (âèæ ðàçä. 1), ÷èéòî öåíòúð å áèë íà ðåêà Îðõîí â Ìîíãîëèÿ.  òþðêñêèòå ðóíè÷åñêè íàäïèñè íà Êþë-Òåãèí (732 ã.ñë.Õð.) êîíôåäåðàöèÿòà íà êàíãàðèòå å îçíà÷åíà êàòî ñúþçíèê íà èçòî÷íèòå (ãëàâíàòà ëèíèÿ) òþðêþòè è âðàã íà çàïàäíèòå òþðêþòè, êîèòî ïî òîâà âðåìå ñà áèëè íà÷åëî íà Òþðãèçêè êëàí16.

ÀÂÈÒÎÕÎË Â 744 ã. Òþðêþòñêàòà èìïåðèÿ â Ìîíãîëèÿ ïàäíàëà è õåãåìîíèÿòà âúðõó ñòåïèòå ïðåìèíàëà â ðúöåòå íà îéãóðèòå, ÷èèòî ñúþçíèöè êàðëóêèòå ñúñ ñèëà èçòëàñêàëè (êàòî íàêàçàíèå çà íåïîä÷èíåíèå)17 ïëåìåííàòà êîíôåäåðàöèÿ íà îãóçèòå (ïî-êúñíî ñòàíàëè èçâåñòíè è êàòî òîðöè â ðóñêèòå õðîíèêè)18 îò òåõíèòå çåìè â ñåâåðîçàïàäíà Ìîíãîëèÿ. Îãóçèòå ñå çàñåëèëè îòíîâî â ñòåïèòå áëèçî äî Àðàëñêîòî ìîðå è äîëíîòî òå÷åíèå íà Ñúð-Äàðÿ, ñòàâàéêè ïî òîçè íà÷èí ñúñåäè íà ïå÷åíåãèòå. Òàçè ñèòóàöèÿ îïðåäåëèëà ïî-íàòàòúøíèÿ êóðñ íà èñòîðèÿòà íà ïå÷åíåãèòå. Íîâîäîøëèòå îãóçè ñêîðî çàïî÷íàëè äà ïðåòåíäèðàò çà êîíòðîë íàä òúðãîâñêèòå ïúòèùà îò Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì Áóëãàð íà Âîëãà, Õàçàðèÿ è Öåíòðàëíà Åâðîïà, êîèòî äîòîãàâà áèëè â ðúöåòå íà ïå÷åíåãèòå. Ìåæäó äâàòà íàðîäà çàïî÷íàëà áîðáà çà òåçè ïúòèùà è äîêëàäúò íà îéãóðñêèòå äèïëîìàòè â òèáåòñêè ïðåâîä ñâèäåòåëñòâà, ÷å îùå â îñìè âåê áå-÷à-íàã ñà âîäèëè âîéíà ñðåùó Õîð, ò.å. îãóçèòå19.  ïúðâàòà ïîëîâèíà íà äåâåòè âåê êîàëèöèÿ, âîäåíà îò îãóçèòå (âêëþ÷âàùà îùå êàðëóêèòå è êèìàêöèòå), ïîáåäèëà ïå÷åíåãèòå è òåõíèòå ñúþçíèöè (÷åðíè, áàøêèðöè è íàóêàðäà) â áèòêà áëèçî äî Àðàëñêî ìîðå, êàêòî å îòáåëÿçàíî îò àðàáñêèÿ ïîëèìàò Ìàñ’óäè (îê. 930)20. Ïîðàæåíèåòî ïðèíóäèëî ïå÷åíåãèòå äà íàïóñíàò ðîäíèòå çåìè è äà òúðñÿò íîâ äîì. Ñïîðåä Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãåíèóñ (îê. 948-952) òå ñå çàñåëèëè íà òåðèòîðèÿòà ìåæäó ðåêèòå Óðàë-Åìáà è Âîëãà21. Êàêòî áèëà ÷åñòî ïðàêòèêàòà â ñòåïèòå, ÷àñò îò ïå÷åíåãèòå îñòàíàëè â ðîäíèòå çåìè è ñå ïðèñúåäèíèëè êúì êîíôåäåðàöèÿòà íà ïîáåäèòåëèòå îãóçè/òîðêè. Ïðåç 1060òå ãîäèíè, âúâ âðåìåòî íà òþðêîëîãà Ìàõìóä îò Êàøãàð, êîãàòî Îãóçêàòà êîíôåäåðàöèÿ áèëà âîäåíà îò Êèíèê (Ñåëäæóê) êëàí, îãóçêèòå ïå÷åíåãè áèëè íà äåâåòíàäåñåòî ìÿñòî â ñèñòåìàòà íà äâàäåñåò è äâà êëàíà22. Òå ñêîðî áèëè òþðêèçèðàíè è ïîãðåøíî ñå ñìåñâàò îò äíåøíèòå ó÷åíè ñ èñòèíñêèòå íåòþðêñêè ïî ïðîèçõîä ïå÷åíåãè23. 4. Çàñåëâàíåòî íà ïå÷åíåãèòå Íîâîòî çàñåëâàíå íà ïå÷åíåãèòå â ñúùèíñêàòà ñòåï ãè ïðèíóäèëî äà âúçïðèåìàò íîìàäñêè íà÷èí íà æèâîò, îñíîâèòå íà êîèòî áèëè, çàåäíî ñ òúðãîâèÿòà, æèâîòíîâúäñòâî è âîåííî èçêóñòâî. Ïîñëåäíîòî áèëî íåîáõîäèìî çà îõðàíÿâàíå íà òúðãîâñêèòå ïúòèùà (ñúáèðàíåòî íà òàêñè çà áåçîïàñíî ïðåìèíàâàíå èìàëî ãîëÿìî çíà÷åíèå) è çà íàïàäàòåëíè ãðàáèòåëñêè ðåéäîâå. *** 5. Âòîðîòî è òðåòîòî çàñåëâàíå íà ïå÷åíåãèòå  íîâàòà ñè ðîäèíà ïå÷åíåãèòå ñòàíàëè ñúñåäè íà õàçàðèòå. Ïî÷òè âñÿêà ãîäèíà òå âîþâàëè ñ òÿõ, êàêòî ñâèäåòåëñòâàò èñëÿìñêèòå òðàäèöèè îò äåâåòè âåê („êàñïèéñêàòà êîëåêöèÿ“, ñïîðåä òåðìèíîëîãèÿòà íà Á.Í. Çàõîäåð)25, è ñ òåõíèòå âàñàëè Ïóðäàñ/Áóðòàñ (Èáí Ðóñòå, îê. 912)26. Îêîëî 830 ã. õàçàðèòå è îãóçèòå ðåøèëè äà ëèêâèäèðàò ïå÷åíåãèòå. Àòàêóâàíè îò äâå ñòðàíè, ïå÷åíåãèòå áèëè ðàçáèòè è ïðèíóäåíè äà íàïóñíàò ïîñåëèùàòà ñè è òÿõíàòà âòîðà ðîäèíà áèëà îòíîâî çàâçåòà îò îãóçèòå (Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãåíèóñ, îê. 948-952)27. Âúïðåêè òîâà ïå÷åíåãèòå ñè ïðîáèâàëè ïúò ñ áîé ïðåç õàçàðñêàòà òåðèòîðèÿ è íåî÷àêâàíî àòàêóâàëè è ðàçáèëè áúäåùèòå óíãàðöè, êîèòî òîãàâà ïîä âîäà÷åñòâîòî íà òþðêñêè êëàí, êàáàðèòå29, áèëè íà ñëóæáà ïðè õàçàðèòå ⠄Ëåáåäèÿ“. Òå èçòëàñêàëè áúäåùèòå óíãàðöè îò òåõíèòå çåìè („Ëåáåäèÿ“)29, êîèòî ñå ñúñòîÿëè îò äâå ÷àñòè: áàñåéíà íà ãîðåí Ñèâåðñêè Äîíåö („òþðêñêèòå ïå÷åíåãè“ íà Õàäóä

àë-Àëàì, àíîíèìíàòà Ïåðñèéñêà ãåîãðàôèÿ îò 982)30 è äíåøíèÿ Êóáàíñêè ðàéîí („õàçàðñêèòå ïå÷åíåãè“ îò ñúùèÿ èçòî÷íèê)31. Ìîæåì äà äîïóñíåì, ÷å ïå÷åíåãèòå ñåãà êîíòðîëèðàëè òúðãîâñêèòå ïúòèùà, ñâúðçâàùè ðåêà Äîíåö ñ ôðàíêñêàòà äúðæàâà, òúé êàòî èíôîðìàöèÿòà çà òÿõ âåäíàãà íàìåðèëà ñâîÿ ïúò â êàðîëèíãñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ. Ñïîìåíàâàíåòî íà ïå÷åíåãèòå îò ìîíàõà îò Ëîòàðèíãèÿ Ðåãèíî (ï. 915) îêîëî 88932 å ïúðâîòî ñâåäåíèå çà ïå÷åíåãèòå â åâðîïåéñêè èçòî÷íèê. Íî ïîáåäåíèòå áúäåùè óíãàðöè (ñåãà íà÷åëî ñ îíîãóðñêî-áúëãàðñêèÿ êëàí Àðïàä) ïúðâî ñå èçòåãëèëè â Åòåëêèéîçè „Ìåñîïîòàìèÿ“, ò.å. Þæíà Äÿñíîáðåæíà Óêðàéíà, ïðåç êîÿòî òåêàò ïåòòå ãîëåìè ðåêè ­ Äíåïúð, Áóã, Äíåñòúð, Ïðóò è Ñåðåò34. Òðè35 ãîäèíè ïî-êúñíî ïå÷åíåãèòå íàñòúïèëè îòíîâî è äåéñòâàéêè êàòî ñúþçíèöè íà äóíàâñêèòå áúëãàðè è öàð Ñèìåîí36, òå ïðèíóäèëè óíãàðöèòå äà ñå èçòåãëÿò îùå ï¥ íà çàïàä. Íèå çíàåì, ÷å ñëåä òîâà ïîñëåäíèòå ñòàíàëè ñòðàøèëèùå çà Öåíòðàëíà è Çàïàäíà Åâðîïà äî ïîðàæåíèåòî, êîåòî èì íàíåñúë Îòîí I ïðè Àóãñáóðã â 955, ñëåä êîåòî òå ñå çàñåëèëè â Ïàíîíèÿ. Òàêà ïå÷åíåãèòå çàâëàäåëè þæíèòå ÷àñòè íà äíåøíà Óêðàéíà, íàä êîÿòî âëàñòâàëè ïîâå÷å îò 150 ãîäèíè. Ïðèáëèçèòåëíèòå ãðàíèöè íà òåõíèòå âëàäåíèÿ áèëè ðåêà Äîí íà èçòîê è ðåêà Äóíàâ íà çàïàä. 6. Àäìèíèñòðàòèâíà îðãàíèçàöèÿ íà íîìàäñêàòà äúðæàâà íà ïå÷åíåãèòå (äåâåòè è äåñåòè âåê) Äúðæàâàòà íà ïå÷åíåãèòå íà òåðèòîðèÿòà íà Óêðàéíà ñå ñúñòîÿëà îò äâå êðèëà: ïî-âèñîêîòî ïî ðàíã äÿñíî êðèëî è ïî-íèñêîòî ïî ðàíã ëÿâî êðèëî. Ôàêòúò, ÷å äÿñíîòî, èëè çàïàäíî êðèëî å èìàëî ïî-âèñîê ðàíã, ñå îñâèäåòåëñòâà îò çàïàäíàòà îðèåíòàöèÿ íà ãðîáîâåòå íà ïå÷åíåãèòå37 è îò ðåäà, ïî êîéòî Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãåíèóñ çàïèñâà èìåíàòà íà ïðîâèíöèèòå. Äâåòå êðèëà ñå ñúñòîÿëè îò ÷åòèðè ïðîâèíöèè (ôü Èåñéá), âñÿêà îò êîèòî íà ñâîé ðåä å áèëà ðàçäåëåíà íà ïåò ðàéîíà (ôü ñëåñïò), òàêà öÿëàòà äúðæàâà èìàëà îáùî 40 ðàéîíà38. Ñúùåñòâóâàëà å ðàíãîâà éåðàðõèÿ ìåæäó ïðîâèíöèèòå. Âëàäåòåëñêèÿò èëè ãîñïîäñòâàù åòíîñ, êàíãàðèòå, æèâååëè â íàé-âèñîêèòå ïî ðàíã ïðîâèíöèè, ïúðâàòà îò äÿñíîòî êðèëî è âòîðàòà îò ëÿâîòî êðèëî. „Ïå÷åíåãèòå“, ïèøå Êîíñòàíòèí, „ñå íàðè÷àò ñúùî „êàíãàð“, ìàêàð è íå âñè÷êè, à ñàìî îáèòàâàùèòå òðèòå ïðîâèíöèè Iabdierti, Kourtzitzour è Chabouxingyla, òúé êàòî òå ñà ïî-õðàáðè è áëàãîðîäíè îò îñòàíàëèòå: è èìåííî òîâà îçíà÷àâà òèòëàòà „êàíãàð“39. Ïîäðàçäåëåíèåòî ïî ðàéîíè âåðîÿòíî å áèëî áàçèðàíî íà ñïîñîáíîñòòà íà äàäåíà òåðèòîðèÿ äà îñèãóðÿâà êîíòèíãåíò îò 10 000 âúîðúæåíè êîííèöè40. 7. Ïðîâèíöèè, îáèòàâàíè îò ãîñïîäñòâàùèÿ åòíîñ ­ êàíãàðèòå. Ïúðâàòà ïðîâèíöèÿ íà äÿñíàòà ñòðàíà, Éáâäéåñôßì (Iabdiertim, íàé-âèñîêèÿ ðàíã) ñå å íàìèðàëà íàé íà ñåâåð. Òÿ å ãðàíè÷åëà ñ ïëåìåííè îðãàíèçàöèè ïîä âëàñòòà íà Ðóñ: (êàêòî ñëåäâà îò èçòîê íà çàïàä) óãëè÷èòå, äåðåâëÿíèòå è ïîëÿíèòå41. Ñïîðåä àðõåîëîãè÷åñêèòå ñâèäåòåëñòâà ïå÷åíåãèòå ñà áèëè êîíöåíòðèðàíè â ðàéîíà íà þã îò Êèåâ, ìåæäó ðåêèòå Ñòóõíà è Ðîñ.42 Êîðåñïîíäèðàùàòà ïðîâèíöèÿ îò ëÿâàòà ñòðàíà Êïíáñôæéôæïõñ (Konartzitzour, âòîðà ïî ðàíã) ñå å íàìèðàëà ìåæäó ðåêèòå Ñåÿì è Îðåä43. Ñúñåäíà íà íåÿ (íà ïåò äåíà ïúò) ñå íàìèðàëà ãðàíèöàòà íà îãóçèòå, âå÷íèòå

137

ÀÂÈÒÎÕÎË âðàãîâå íà ïå÷åíåãèòå. Èíòåðåñíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å òþðêîëîãúò À. Ñ÷åðáàê (Ø÷åáðàê) å íàìåðèë íà òåðèòîðèÿòà íà òàçè ïðîâèíöèÿ (è â áëèçîñò äî íåÿ) ãîëÿì áðîé òîïîãðàôñêè èìåíà, ñúäúðæàùè åëåìåíòà òñóð44. Òðåòàòà ïî ðàíã ïðîâèíöèÿ, íà äÿñíàòà ñòðàíà, ñå íàðè÷àëà ×áâïõîéããõëÜ (Chabouxin gyla). Òÿ å ãðàíè÷åëà ñ Óíãàðèÿ (íà ÷åòèðè äíè ïúò è âêëþ÷âàëà ãîðíèòå áðåãîâå íà ðåêèòå Ñåðåò; Ïðóò è Äíåñòúð45. 8. Ïðîâèíöèè, îáèòàâàíè îò ïîä÷èíåíè ïëåìåíà. ×åòâúðòàòà ïî ðàíã ïðîâèíöèÿ, íà ëÿâàòà ñòðàíà, áèëà Óõñïõêáëðåé (Syroukalpei). Òÿ âêëþ÷âàëà äâàòà áðÿãà íà Äîíåö (ñòàðàòà Ëåáåäèÿ = „òþðêñêèòå ïå÷åíåãè“) è ñå ïðîñòèðàëà äîê ðàÿ íà Äîí. Ãðàíè÷åùà íà íåÿ áèëà Õàçàðèÿ (íà ïåò äåíà ïúò)46. Ïðîâèíöèÿ ×áñáâïõ (Charaboi) îò äÿñíî áèëà ïåòà ïî ðàíã. Òÿ ãðàíè÷åëà ñ Ðóñ ïî ðåêà Äíåïúð, òàêà íàðå÷åíèÿ Ðóñêè ïúò „îò âàðÿãèòå äî ãúðöèòå“). Ìîæåì äà ëîêàëèçèðàìå òàçè ïðîâèíöèÿ ïî òå÷åíèåòî íà Äíåïúð47. Ñðåùóïîëîæíàòà ïðîâèíöèÿ îòëÿâî, øåñòà ïî ðàíã, ñå íàðè÷àëà ÂïñïôáëìÜô (Borotalmat). Òÿ ãðàíè÷åëà ñ âëàäåíèÿ íà àëàíèòå (íà øåñò äíè ïúò)48 è ìîæå äà ñå èäåíòèôèöèðà ñ „Õàçàðñêèòå ïå÷åíåãè“ íà Õàäóä àë Àëàì49. Òàçè ïðîâèíöèÿ êîíòðîëèðàëà Òàâðè÷åñêèÿ Áîñôîð, ò.å. Êåð÷êèÿ ïðîòîê50. Íàäÿñíî áèëà ñåäìàòà ïî ðåä ïðîâèíöèÿ Ãéáîé÷ïðüí (Giazichopon). Ìîæåì äà ÿ ëîêàëèçèðàìå íà òåðèòîðèÿòà ìåæäó äîëíèòå òå÷åíèÿ íà ðåêèòå Ñåðåò, Ïðóò è Äíåñòúð. Ðåêà Äóíàâ îòäåëÿ òàçè ïðîâèíöèÿ îò äóíàâñêèòå áúëãàðè51. Îñìàòà ïðîâèíöèÿ Âïõ(ç)ëáôæïðüí (Bou(i)latzopon), îò ëÿâàòà ñòðàíà ãðàíè÷åëà ñ âèçàíòèéñêèòå òåðèòîðèè íà Êðèìñêèÿ ïîëóîñòðîâ (Õåðñîí/Êîðñóí, Ãîòñêàòà „Êëèìàòà“) è âêëþ÷âàëà òåðèòîðèèòå íà þã îò çàâîÿ íà Äíåïúð, äîñòèãàéêè äî Àçîâñêî ìîðå, êàêòî è áðåãîâåòå íà Ñàìàðà, Êîíñêà è Ìîëî÷íà52. 9. Óïðàâëåíèå. Óïðàâëåíèåòî íà ïå÷åíåãèòå â Èçòî÷íà Åâðîïà ìîæå äà ñå îïèøå êàòî âîåííà äåìîêðàöèÿ. Âñè÷êè âúïðîñè îò ãîëÿìà âàæíîñò áèëè ðåøàâàíè îò „ãåíåðàëåí ñúâåò“ (ïîäîáåí íà „×åðíèòå ñúâåòè“ íà çàïîðîæêèòå êàçàöè ïî-êúñíî). Âèçàíòèéñêè èçòî÷íèöè (Éîàí Ñêèëèöà ï. ñëåä 1092) ãè îïèñâàò ñ ïîíÿòèåòî êïíâåíôõò (ëàò. êîíâåíòóñ)54, ñúñòàâåíè îò èçáðàíè íà ìÿñòî äåëåãàòè. Ñïîðåä ïèñìîòî íà ìèñèîíåðà Áðóíî îò Êþðôþðò (îêîëî 1007)56, ñúñòàâåíè îò èçáðàíè íà ìÿñòî äåëåãàòè. Ñïîðåä ïèñìî íà ìèñèîíåðà Áðóíî îò Êþðôðþò (îêîëî 1007)56, ñàìî åäíà ñåäìèöà å áèëà íåîáõîäèìà, çà äà ñå ñâèêà ãåíåðàëíèÿò ñúâåò, êîåòî å äîêàçàòåëñòâî çà èçêëþ÷èòåëíàòà ìîáèëíîñò íà ïå÷åíåãèòå. 10. Ñúâëàäåòåëñòâî. Êàêòî å áèëî ÷åñòî ïðè íîìàäñêèòå èìïåðèè, ïå÷åíåãèòå ñà áèëè óïðàâëÿâàíè îò äâàìà âëàäåòåëè (ñúâëàäåòåëè), ñúîòâåòíî óïðàâëÿâàùè äâåòå êðèëà íà äúðæàâàòà. Êàêòî áåøå îòáåëÿçàíî ïî-ãîðå, çàïàäíàòà, äÿñíà, ñòðàíà å áèëà ñ ïî-âèñîê ðàíã è çàòîâà íåéíèÿò âëàäåòåë å íîñèë èìïåðñêàòà òèòëà „êàãàí“ (îòáåëÿçàíà îò àðàáñêèÿ ïèñàòåë Èáí Ñàèä, ï. 1286, äàííèòå, ñâúðçàíè ñ òîâà, ñà çàïàçåíè â ðàáîòà íà Àáóë Ôèäà îò 1321)57. 11. Âëàäåòåëñêèÿò êëàí è äðóãèòå ïëåìåíà. Àíîíèìíèÿò àâòîð (ìàãèñòúð Ï.) íà Ãåñòà Õóíãàðîðóì (îê. 1200) å íàìåðèë â ñâîèòå èçòî÷íèöè, ÷å â äåñåòè âåê èìåòî íà âëàäåòåëñêèÿ êëàí íà ïå÷åíåãèòå å áèëî „Òõî-

138

íóçîáà“. Òîâà èìå ìîæå äà ñå îáÿñíè êàòî òþðêñêè ïðåâîä íà èìåòî íà èçâåñòíèÿ Èðàíñêè êàðèçìàòè÷åí êëàí ­ Áîàðèòå (ïàðñà-/âàðàç-)59, êàòî òþðêñêèÿò ïðåâîä å îò òîíãóçêîòî „áîàð“ è „îáà“ ­ „ïëåìå“. Çà ñúæàëåíèå ñàìî îùå äâå èìåíà íà êëàíîâå ñà äîñòèãíàëè äî íàñ, è äâåòå â åäèí è ñúù èçòî÷íèê (Àííà Êîìíèíà, îê. 1050) è ñ åäèí è ñúù ñóôèêñ (ìåí): Ðáãõìåí/Ïàãóìåí è Âåëåñìåí/Áåëåðìåí60. 12. Íàñëåäñòâåíà ñèñòåìà. Ïîñòîâåòå â óïðàâëåíèåòî áèëè íàñëåäñòâåíè, ñúãëàñíî äîáðå ïîçíàòàòà íîìàäñêà ñèñòåìà çà íàñëåäÿâàíå. Çà ñúæàëåíèå ñúùåñòâóâàùèòå èçòî÷íèöè íå ñïåöèôèöèðàò êîëêî íåöåíòðàëíè ïîñòîâå ñà èìàëè ïå÷åíåãèòå â óïðàâëåíèåòî ñè, íèòî êàê ñà ñå íàðè÷àëè è êàêâè ôóíêöèè ñà èçïúëíÿâàëè. Íà áàçàòà íà íÿêîè íåïðåêè ñâèäåòåëñòâà (èçâåñòíèÿò ñïèñúê íà ïðîâèíöèèòå íà ïå÷åíåãèòå è òåõíèòå ïðèíöîâå â Äå Àäìèíèñòðàíäî Èìïåðèî) ìîæå äà ñå äîïóñíå, ÷å ìåæäó îñòàíàëèòå ïîñòîâå ñà áèëè è òåçè, îãëàâÿâàíè îò òñîð/òñóð, ãþëà è êîïàí/æóïàí, èçâåñòíè îò äðóãè ñòåïíè äúðæàâè (âèæ áåë. 60). Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãåíèóñ ïèøå çà ñèñòåìàòà ñëåäíîòî: „Ñëåä òÿõíàòà ñìúðò òåõíè áðàòîâ÷åäè ãè íàñëåäÿâàò âúâ âëàñòòà. Çàùîòî çàêîíúò è äðåâíèÿò ïðèíöèï å íàä âñè÷êî çà òÿõ, ëèøàâà ãè îò ïðàâîòî äà ïðåäàâàò òåõíèÿ ðàíã íà ñâîèòå ñèíîâå è áðàòÿ, òúé êàòî å äîñòàòú÷íî çà òåçè, êîèòî èìàò âëàñòòà äà âëàñòòà ñàìî ïðåç ñâîÿ æèâîò è êîãàòî óìðàò, èëè òåõíèòå áðàòîâ÷åäè, èëè ñèíîâå íà òåõíèòå áðàòîâ÷åäè òðÿáâà äà áúäàò ïðèçâàíè, ïî òîçè íà÷èí ðàíãúò äà íå òå÷å åäèíñòâåíî â åäèí êëîí íà ñåìåéñòâîòî, íî è ðîäñòâåíèöèòå ñúùî äà íàñëåäÿâàò è ïðèäîáèâàò îòëè÷èåòî“61. Êîíñòàíòèí ïîä÷åðòàâà, ÷å „íèêîé îò ñòðàíè÷íî ñåìåéñòâî íå ìîæå äà ñå íàìåñè è äà ñòàíå ïðèíö“62.  ñìóòíèòå âðåìåíà â ñðåäàòà íà åäèíàäåñåòè âåê, ñëåä êàòî ïå÷åíåãèòå áèëè èçòëàñêàíè îò òåðèòîðèèòå èì â Óêðàéíà, óçóðïàòîð íà èìå Êåãåí (Êåãåíçò) ñå èçäèãíàë íà âëàñò è ïðèíóäèë çàêîííèÿ êàãàí Òóðàê/õ/ (Ôõñá÷) îò ñòàðàòà äèíàñòèÿ äà ãî ïðèçíàå çà ñúâëàäåòåë63. 13. Ïîëèòè÷åñêè öåíòúð. Àðõåîëîãè÷åñêèòå äàííè ïîêàçâàò, ÷å ãîëÿìà êîíöåíòðàöèÿ íà ïå÷åíåãè å èìàëî â Ïîðîñèÿ (ðàéîíà Ðîñ), êúäåòî ñå íàìèðàò äâàäåñåò è äâå îò èçâåñòíèòå ÷åòèðèäåñåò è îñåì îáåêòà, ñâúðçàíè ñ ïå÷åíåãèòå64. Òàì å áèëà ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ãëàâíàòà ðåçèäåíöèÿ íà êàãàíà íà ïå÷åíåãèòå è ñáîðíî ìÿñòî çà Ãåíåðàëèíÿ ñúâåò. Âåðîÿòíî òîâà å áèë „ãðàäúò íà øàòðè“, äîñòèãíàò îò Áðóíî îò Êþðôþðò (â 1007 ñëåä ÷åòèðè äíè ïúò ïåøà îò ãðàíèöàòà íà âëàäåíèÿòà íà Âëàäèìèð, ò.å. îêîëî 100-120 êì íà þã îò ðåêà Ñòóõíà65). 15. Âîåííà îðãàíèçàöèÿ. Ïî-ãîðå îòáåëÿçàõìå, ÷å ïå÷åíåãèòå ñà èìàëè ãîëÿìà âîéñêà îò êîííèöè, âåðîÿòíî ñúñòàâåíà îò ÷åòèðèäåñåò äèâèçèè îò ïî 10 000 áîéíèöè, òàêà ñúñòàâëÿâàùà îáùî 400 000. Ìîæåì äà ðàçáåðåì òîãàâà çàùî Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãåíèóñ â ïåðèîäà 948-952 ñúâåòâà ñèíà ñè äà ïîääúðæà äîáðè îòíîøåíèÿ ñ ïå÷åíåãèòå, òúé êàòî „äîêàòî èìïåðàòîðúò íà ðîìåèòå å â ìèð ñ ïå÷åíåãèòå, íèòî ðóñèòå, íèòî òþðêèòå (=óíãàðöèòå) ìîãàò äà àòàêóâàò ñ îðúæèå ðîìåéñêèòå òåðèòîðèè, íèòî ùå ìîãàò òå äà èçòðúãíàò îò ðîìåèòå ãîëåìè ñóìè â ïàðè è ñòîêè êàòî öåíà çà ìèð, ïîíåæå òå ñå ñòðàõóâàò îò ìîùòà íà òîçè íàðîä, êîéòî

ÀÂÈÒÎÕÎË èìïåðàòîðúò ìîæå äà íàñî÷è ñðåùó òÿõ, äîêàòî òå âîþâàò ñ ðîìåèòå“71. Ïå÷åíåãèòå áèëè ìàéñòîðè íà ñòåïíàòà âîåííà òàêòèêà, èçïîëçâàùà áúðçî ïðèäâèæâàíå íà êîííèöà. Òå áèëè îñîáåíî èçâåñòíè ñ òåõíèÿ îïèò è èçêóñòâî äà ñå ñðàæàâàò çàä ïðèêðèòèåòî íà çàãðàäåí ñ êîëè ñòàí72. *** 17. Íàñåëåíèå. Âå÷å áåøå ïîñî÷åíî, ÷å íàñåëåíèåòî íà ïå÷åíåæêàòà äúðæàâà ñå å ñúñòîÿëî îò äâå ãðóïè: ãîñïîäñòâàùèÿ ñëîé íà êàíãàðèòå è îáèêíîâåíè õîðà. Ðîáñòâîòî íå å áèëî ïðàêòèêà íà ïå÷åíåãèòå, êàêòî ñå ïîä÷åðòàâà îò èñëÿìñêèòå àâòîðè, íàïðèìåð Àë Áàêðè (ï. 1094) èçðè÷íî îòáåëÿçâà õóìàííîñòòà íà ïå÷åíåãèòå: âîåííîïëåííèöèòå ñà ìîæåëè äà èçáèðàò ñâîáîäíî äàëè äà ñå çàâúðíàò â ðîäèíàòà ñè, èëè äà ñå îæåíÿò çà ïå÷åíåæêè äåâîéêè è äà ñòàíàò ïúëíîïðàâíè ÷ëåíîâå íà Ïå÷åíåæêàòà êîíôåäåðàöèÿ84. Ñïîðåä Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãåíèóñ ïå÷åíåãèòå áèëè „ñâîáîäíè õîðà, êàêòî ñå êàçâà íåçàâèñèìè, è íèêîãà íå èçïúëíÿâàëè íÿêàêâà ñëóæáà áåç âúçíàãðàæäåíèå“85. Áðîÿò íà ïå÷åíåãèòå ìîæå äà áúäå èç÷èñëåí.  1048, êîãàòî ­ ñïîðåä Éîàí Ñêèëèöà ­ âëàäåíèÿòà íà ïå÷åíåãèòå èìàëè ñàìî åäèíàäåñåò ðàéîíà îò äÿñíàòà ïîëîâèíà, òåõíèÿò áðîé áèë 800 00086, ò.å. ìîæå äà ñå ïðèåìå åäèí áîé îò 72,727 äóøè çà âñåêè ðàéîí. Àêî äîïóñíåì, ÷å áàçàòà çà àäìèíèñòðàòèâíîòî äåëåíèå íà äúðæàâàòà ­ êàêòî â äðóãèòå ñòåïíè èìïåðèè ­ å áèëà ñïîñîáíà íà äàäåí ðàéîí äà èçâåäå íà áîéíîòî ïîëå „òþìåí“, èëè êîíòèíãåíò îò 10 000 áîéöè, ìîæå äà ñå èç÷èñëè, ÷å â äàäåí ðàéîí ïðè îáùî íàñåëåíèå îêîëî 72,727 äóøè, òúé êàòî òîé å òðÿáâàëî äà íàáåðå „åäèí òþìåí“ îò 10 000 áîéöè, âñåêè ñåäìè ÷îâåê å òðÿáâàëî äà áúäå ìîáèëèçèðàí87. Ïî-ãîðå áåøå îòáåëÿçàíî, ÷å äúðæàâàòà íà ïå÷åíåãèòå â Óêðàéíà îêîëî 948-952 ñå ñúñòîÿëà îò ÷åòèðèäåñåò ðàéîíà88. Ïî òîçè íà÷èí åñòåñòâåíî å âîéñêàòà äà ñå å ñúñòîÿëà îò ÷åòèðèäåñåò „òþìåíà“, èëè 400 000 áîéöè. Ñëåä êàòî, êàêòî ïîêàçàõìå ïî-ãîðå, áîéöèòå ñà ïðåäñòàâëÿâàëè åäíà ñåäìà îò öÿëîòî íàñåëåíèå, îáùèÿò áðîé íà íàñåëåíèåòî, íàìèðàùî ñå ïîä âëàñòòà íà ïå÷åíåãèòå (âêëþ÷èòåëíî óñåäíàëîòî íàñåëåíèå è æèòåëèòå íà ãðàäîâåòå) â äåñåòè-åäèíàäåñåòè âåê òðÿáâà äà å áèëî îêîëî 2,8 äî 3 ìèëèîíà äóøè. 18. Åòíîñ, åçèê è ïèñìåíîñò. Äúðæàâàòà íà ïå÷åíåãèòå îò 10 è 11 âåê, êàêòî âñè÷êè íîìàäñêè èìïåðèè, å áèëà åòíè÷åñêè íåõîìîãåííà. Òÿ å áèëà ïî-ñêîðî ïîëèåòíè÷åñêà, ìíîãîåçèêîâà è íåòåðèòîðèàëíà ïðîôåñèîíàëíà îáùíîñò. Íà ìíîãî ìåñòà â ìîè èçñëåäâàíèÿ ñúì ïîñî÷âàë, ÷å â íîìàäñêè ÐÀÕ îñíîâíèòå åëåìåíòè ñà òðè, äâà îò êîèòî ñà çàìåíÿåìè: õàðèçìàòè÷åí êëàí, ò.å. äèíàñòèÿòà è òåðèòîðèÿòà, âàæíà îò ãëåäíà òî÷êà íà èêîíîìè÷åñêàòà ñòðàòåãèÿ. Òðåòèÿò ïîñòîÿíåí åëåìåíò å áèë èäåÿòà çà êîíêðåòåí ÐÀÕ90.  ñòåïòà ­ êàêòî å, îáùî âçåòî, ïðè îáùåñòâà îò òúðãîâöè ­ åçèêúò å èìàë ïðåäè âñè÷êî ôóíêöèîíàëíà ðîëÿ. Íÿêîëêî „ïðîôåñèîíàëíè“ áåçïèñìåíè „ëèíãâà ôðàíêà“, èëè ÷óæä „êóëòóðåí“ åçèê ñà çàåìàëè ìÿñòîòî, êîåòî ïðè òîãàâàøíèòå óñåäíàëè öèâèëèçàöèè áè ñå çàåìàëî îò åäèí ðåëèãèîçíî-êóëòóðåí åçèê, êàòî ëàòèíñêè â Çàïàäíà Åâðîïà, ãðúöêè âúâ Âèçàíòèÿ, àðàáñêè â Õàëèôàòà, êèòàéñêè â Êèòàé.

Âñè÷êî òîâà îçíà÷àâà, ÷å ïîíÿòèåòî „ïå÷åíåæêè åçèê“, ñúùî êàêòî ïîíÿòèåòî „õóíñêè åçèê“, ñúäúðæà íàïúëíî ðàçëè÷íî ñåìàíòè÷íî çíà÷åíèå îò ïîíÿòèåòî „àíãëèéñêè åçèê“, è å ïî-áëèçêî ñðàâíèìî âåðîÿòíî ñ ïîíÿòèåòî „åâðåéñêè åçèê“ (êàòî ðàçëè÷åí îò õèáðó!). Ïîðàäè òîâà òðÿáâà äà ñå ðàçáåðå, ÷å „ïå÷åíåæêè åçèê“ îçíà÷àâà åçèêúò, èçïîëçâàí ïðåç äàäåí èñòîðè÷åñêè ïåðèîä îò óïðàâëÿâàùèÿ ñëîé è êàòî òàêúâ áè ìîãúë âúâ âñåêè åäèí ìîìåíò è íàé-âå÷å ïðè ïîëîæåíèå, ÷å èìà ñìÿíà íà õàðèçìàòè÷íèÿ êëàí è/èëè íà òåðèòîðèÿòà, äà áúäå çàìåíåí ñ äðóã ðàçëè÷åí åçèê. Ïðîòèâîïîëîæíî íà òþðêèòå, êîèòî â äåñåòè-äâàíàäåñåòè âåê ñúçäàâàò îòäåëíà Òþðêñêà èñëÿìñêà òåðèòîðèÿ è ïî òîçè íà÷èí îñèãóðÿâàò çà òþðêñêèÿ åçèê õàðèçìàòè÷åí ñòàòóò, ïå÷åíåãèòå íèêîãà íå ñà áèëè ïîñëåäîâàòåëè íà åäíà-åäèíñòâåíà ñâåòîâíà ðåëèãèÿ. Ïîðàäè òîâà íèêîé îò åçèöèòå, èçïîëçâàíè îò òåõíèÿ óïðàâëÿâàù ñëîé, íå å ìîãúë äà ïîñòèãíå „thå dignints“, íåîáõîäèìî çà ñúçäàâàíåòî íà íàöèîíàëåí åçèê (êóëòóðà). Íåçàâèñèìî îò îñêúäíîñòòà íà èçòî÷íèöèòå, âúçìîæíî å äà ñå ðàçëè÷àâàò ïîíå äâà åçèêà, èçïîëçâàíè îò óïðàâëÿâàùèÿ ñëîé íà ïå÷åíåãèòå.  íà÷àëîòî íà òÿõíîòî ñàìîñòîÿòåëíî ñúùåñòâóâàíå òå, èçãëåæäà, ñà ãîâîðèëè íà åäèí îò òèïîâåòå íà òîõàðèéñêèÿ.  êðàÿ íà ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ñë.Õð. ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò åçèêîâî òå ñà áèëè èçòî÷íè èðàíöè, êàêòî ëè÷è îò ñâåäåíèÿòà â ðàáîòèòå íà àë-Áèðóíè (îê. 1025)92 è îò ïàñàæ â íàñêîðî ïóáëèêóâàí (1958) ñòàðîðóñêè ïðåâîä íà „Èñòîðèÿòà íà þäåéñêàòà âîéíà“ îò Éîñèô Ôëàâèóñ. Òîé ñúäúðæà ñëåäíèÿ ïàñàæ... „Äîáðå èçâåñòíî å, ÷å ÿñåñêèÿò åçèê (îñåòèíñêèÿò) (èëè „íàðîä“) ïðîèçõîæäà îò ïå÷åíåãèòå, êîèòî ñà æèâåëè áëèçî äî (ãðàäà) (Òàíà/èñ) è äî Àçîâñêî ìîðå“93. Áåç „âèñîêà êóëòóðà“, çàêîäèðàíà âúâ ôîðìà íà „ñâåùåíî ïèñìî“ è äðóãè „ïèñìåíè ïàìåòíèöè“ è áåç ñõîëàñòè÷íà ñèñòåìà, êîÿòî äà ñúõðàíè êëîíà íà „íàöèîíàëíà êóëòóðà“ îò åäíî ïîêîëåíèå äî äðóãî, íîìàäñêèòå îáùåñòâà ñà áèëè ëåñíà æåðòâà çà íîâè, ïðîôåñèîíàëíî àòðàêòèâíè åçèöè ­ òåõíèòå îáè÷àè è îòëè÷èòåëíî îáëåêëî íå ñà áèëè äîñòàòú÷íî ñèëíè, çà äà èçäúðæàò òå÷åíèåòî íà åçèêîâàòà àñèìèëàöèÿ. Ñúþçíèöèòå íà ïå÷åíåãèòå, „ãîðíèòå àñ“, èëè „õàëèñ“ ñà áèëè îò èðàíñêè ïðîèçõîä, êàêòî è „ðå÷íèòå àñ“ (îò ðàéîíà íà Âîëãà) ­ Ôóðäàñ (Áóðòàñ)95. Èñãèëèòå (ïî-êúñíèòå ñåêëåðè íà Óíãàðèÿ) ïúê ëåíãâèñòè÷íî áèëè òþðêè96. Ñúùî âàæåí áèë õóíî-áúëãàðñêèÿò åëåìåíò (èëè õóíñêàòà êóëòóðíà òðàäèöèÿ, èëè äâåòå çàåäíî), êîèòî ìîæåì äà îòêðèåì â èçïîëçâàíåòî íà ïðîòîáúëãàðñêè åçèê è àçáóêà (áàçèðàíà âúðõó ãðúöêàòà) îò åëèòà íà ïå÷åíåãèòå. Çà òîâà ñâèäåòåëñòâà èçâåñòíèÿò ðóíè÷åñêè íàäïèñ íà ïå÷åíåæêèÿ âîæä Áîèëà Æóïàí îò êðàÿ íà äåâåòè (íà÷àëîòî íà äåñåòè âåê), òàêà íàðå÷åíîòî ñúêðîâèùå íà Íàãè-ÑåíòÌèêëîø)97. Ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà Ìàõìóä àë-Êàøãàðè (åäèíàäåñåòè âåê)98 è àðàáñêèòå ãåîãðàôè îò äåñåòè âåê ñâúðçâàò åçèêà íà ïå÷åíåãèòå ñ (àëòàéñêèÿ) áúëãàðñêè99. Ìíîãî ðóíè÷åñêè íàäïèñè áÿõà íàìåðåíè ïî âñè÷êè òåðèòîðèè îò Ìàëà Àçèÿ äî Áàëêàíèòå, êîèòî ïî åäíî èëè äðóãî âðåìå ñà áèëè íàñåëÿâàíè îò ïå÷åíåãèòå, íî îïèòèòå äà ñå äåøèôðèðàò òå ÷ðåç èçïîëçâàíå íà òþðêñêè åçèê (çà ïîñëåäåí ïúò îò À.Ì.Ø÷åðáàê â 1959) íå äîíåñîõà çàäîâîëèòåëíè ðåçóëòàòè, íàé-âå÷å ïîðàäè êðàòêîñòòà íà òåêñòîâåòå100.

139

ÀÂÈÒÎÕÎË 19. Ðåëèãèÿ. Íàðîäèòå íà Öåíòðàëíà Àçèÿ ñà èìàëè èíòåðåñ êúì âñè÷êè ñâåòîâíè ðåëèãèè. Õðèñòèÿíñòâî, áóäèçúì è ìàíèõåéñòâî ­ âñè÷êè ñà íàìèðàëè ñâîè ïðèâúðæåíèöè â òîçè ðàéîí, êîèòî ñà æèâååëè åäèí äî äðóã áåç ðåëèãèîçíà íåòúðïèìîñò101. Äî âðåìåòî íà ñâîåòî çàñåëâàíå â Èçòî÷íà Åâðîïà ïå÷åíåãèòå íåñúìíåíî ñà ïîçíàâàëè âñè÷êè òåçè ðåëèãèè, íî íèå èìàìå ñâåäåíèÿ, ÷å íÿêàêúâ âèä „ìàíèõåéñòâî“ å áèëî îñîáåíî ïîïóëÿðíî ìåæäó òÿõ102. Õðèñòèÿíñêàòà ìèñèÿ íà Áðóíî îò Êþðôþðò (1007), ïîäïîìàãàíà îò êèåâñêèÿ ïðèíö Âëàäèìèð Âåëèêè, å èìàëà ìíîãî ìàëúê óñïåõ103. Îò äðóãà ñòðàíà, ñïîðåä àðàáñêèÿ ïèñàòåë àë-Áàêðè (ï.1094) îêîëî 400 ãîäèíè ñëåä Hegiza (1009-1010) èñëÿìñêè ìèñèîíåðè óñïåëè çà êðàòêî âðåìå äà îáúðíàò â èñëÿìà ãîëÿìà ÷àñò îò ïå÷åíåãèòå, êîèòî äîòîãàâà áèëè ïðàêòèêóâàëè ðåëèãèÿòà íà „ìàãè“ (çîðîàñòðèéöèòå)104. 20. Çàëåçúò íà ïå÷åíåãèòå.  íà÷àëîòî íà 1040 ïå÷åíåãèòå çàïî÷íàëè äà èçïèòâàò íàòèñêà íà èäâàùèòå îò èçòîê îãóç/òîðêè, êîèòî îò ñâîÿ ñòðàíà áèëè ïðèíóäåíè äà ìèãðèðàò â çàïàäíà ïîñîêà îò ïîëîâöèòå (êèï÷àêè-êóï÷àíè)105. Ïðåç 1050-1060 ïå÷åíåãèòå áèëè èçòëàñêàíè ïúðâî îò ëÿâàòà ïîëîâèíà, à ïî-êúñíî è îò äÿñíàòà ïîëîâèíà íà òåðèòîðèÿòà ñè. Òå çàïî÷íàëè äà ñå ïðåõâúðëÿò ïðåç Äóíàâà íà òåðèòîðèÿòà íà Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ, íàé-âå÷å â Áúëãàðèÿ (â 1048 ã.), êúäåòî áèëè çàñåëåíè êàòî ôåäåðàòè è äî 1050 äîñòèãíàëè äî Àäðèàíîïîë106.  1048, ñëåä êàòî ïå÷åíåãèòå îñòàíàëè ñàìî ñ òðèíàäåñåò äåñíè ðàéîíà ñ íàñåëåíèå 800 000107 êàãàíúò Òóðàõ ñúñ ñâîèòå ïîäàíèöè áèë ïðèíóäåí áúðçî äà ïðåìèíå Äóíàâà è äà íàâëåçå âúâ âèçàíòèéñêà òåðèòîðèÿ108. Íî ñêîðî ñëåä òîâà àíòèâèçàíòèéñêè íàñòðîåíèÿ âçåëè âðúõ ñðåä òÿõ è òå âëåçëè â ñúþç ñ îãóçèòå (ñåëäæóêèòå, êîèòî ñëåä 1071, óñïåëè äà çàâëàäåÿò ãîëÿìà ÷àñò îò âèçàíòèéñêèòå òåðèòîðèè â Ìàëà Àçèÿ) è ñ ïðåäïðèåì÷èâèÿ òóðñêè ïèðàò ×àêà (Ôæá÷áò)109. Ïå÷åíåãèòå ñåãà ñå ïðåâúðíàëè â ñìúðòíà îïàñíîñò çà Ðîìåéñêàòà èìïåðèÿ, êîÿòî áèëà ñïàñåíà ñàìî îò íåî÷àêâàíàòà ïîÿâà íà Èçòî÷íà Åâðîïà íà ïîëîâöèòå, êîèòî â 1091 (àïðèë 29), ïîìîãíàëè íà Àëåêñåé Êîìíèí äà íàíåñå ðåøèòåëíî ïîðàæåíèå íà ïå÷åíåãèòå110. Ñëåä âòîðî ïîðàæåíèå â 1122 ïå÷åíåãèòå íàïúëíî ïðåñòàâàò äà ñúùåñòâóâàò êàòî íåçàâèñèìà ãðóïà, ðàçïðúñâàéêè ñå ñðåä áúëãàðèòå è ïîëîâöèòå. Íÿêúäå îêîëî òîâà âðåìå â Óíãàðèÿ ñå îáðàçóâàò âàæíè ïå÷åíåæêè ïîñåëåíèÿ112. Ïîñëåäíîòî ñïîìåíàâàíå íà ïå÷åíåãèòå â ðóñêè èçòî÷íèöè å îò 1169. Ñëåä èç÷åçâàíåòî íà òÿõíàòà äúðæàâà ãîëÿìà ÷àñò îò ïå÷åíåãèòå ïîïàäíàëè ïîä çàâèñèìîñò îò òîðêèòå/îãóçèòå114, è ïî-êúñíî, îò 1055 ã. íàòàòúê, îò ïîëîâöèòå (êóìàíèòå)115 è áèëè àáñîðáèðàíè îò òîçè íàðîä. 21. Ïå÷åíåãèòå è Ðóñ: „Transatio Imperii“ Ñ öåë äà ïîääúðæàò ðîëÿòà íà àðáèòúð ñðåä ñúñåäíèòå äúðæàâè, ïå÷åíåãèòå ïîñëåäîâàòåëíî âëèçàëè â ñúþçè

140

ñ Âèçàíòèÿ (914, 968, 972)116, ñ Ðóñ (944) è ñ äðóãè äúðæàâè. Îáèêíîâåíî òàêèâà ñúþçè íå ñà èìàëè ïîñòîÿíåí õàðàêòåð è ÷åñòî ñà áèëè íàñî÷âàíè ñðåùó áèâø ñúþçíèê. Ïå÷åíåãèòå çà ïðúâ ïúò ïðåñè÷àò Äóíàâà 914117, êîãàòî äîøëè â ïîìîù íà Âèçàíòèÿ â áîðáàòà £ ñðåùó Áúëãàðèòå (â 896 òå ñà áèëè ñúþçíèöè ïðè öàð Ñèìåîí ñðåùó áúäåùèòå óíãàðöè)118. Çà ïðúâ ïúò ïå÷åíåãèòå ñå ïîÿâÿâàò â Ðóñ â 968 ã. ïî âðåìå íà áúëãàðñêàòà êàìïàíèÿ íà Ñâåòîñëàâ120, êîÿòî òúé ïðîâåë ïî ïîêàíà íà Âèçàíòèÿ ­ Ñâåòîñëàâ ïî-êúñíî ðåøèë äà îñòàíå â Áúëãàðèÿ ïîðàäè íåéíîòî óäîáíî çà òúðãîâèÿ ìåñòîíàõîæäåíèå (êðúñòîâèùå íà òúðãîâñêè ïúòèùà) è Âèçàíòèÿ ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò íàåëà ïå÷åíåãèòå äà ñå ñðàæàâàò ñ ðóñèòå íà Ñâåòîñëàâ.  972 ã., â áèòêà ïðè ïðàãîâåòå íà Äíåïúð, êàãàíúò íà ïå÷åíåãèòå Êóðÿ (Êóðà) ðàçáèë àðìèÿòà íà Ñâåòîñëàâ, êîÿòî ñå âðúùàëà îò ïîõîä ñðåùó Âèçàíòèÿ. Ñàìèÿò Ñâåòîñëàâ áèë óáèò è êàãàíúò ñïîðåä ñòàðèÿ îáè÷àé íà ñòåïèòå „ìó îòñÿêúë ãëàâàòà è îò ÷åðåïà íàïðàâèë ÷àøà, îáêîâàë ÿ ñ ìåòàë è ïèë îò íåÿ“121. Ñâåäåíèÿòà, êîèòî èìàìå çà áîðáàòà ìåæäó ßðîïîëê è Âëàäèìèð, ïîêàçâàò, ÷å â Ðóñ å èìàëî ïðîïå÷åíåæêà îðèåíòàöèÿ, êàêâàòî å áèëà ïðåäñòàâëÿâàíà îò ñúâåòíèêà íà ßðîïîëê Âàðæàöêî122. Àòàêèòå íà ïå÷åíåãèòå ñðåùó Ðóñ çàïî÷íàëè ïî âðåìå íà Âëàäèìèð.  988 è 992 òå àòàêóâàëè Ïåðåÿñëàâ123, â 996 Âàñèë’êèâ124 è â 997 Áåëãîðîä. Îò äÿñíàòà ïîëîâèíà íà òåðèòîðèèòå ñè ïå÷åíåãèòå ÷åñòî ïðåñè÷àëè ðåêà Ñòóõíà126, à îò ëÿâàòà ñòðàíà òåõíèòå íàáåçè äîñòèãàëè íå ñàìî Òðóáåö, íî ñúùî Îñòåð (Âîñòð) è Ñåÿì127. Çà äà îòáëúñíå ïå÷åíåãèòå, Âëàäèìèð íàåë òåõíèòå âå÷íè âðàãîâå òîðêèòå/îãóçèòå128. Îò îáùàòà òîðêî-ðóñêà êàìïàíèÿ ñðåùó ñúþçíèöèòå íà ïå÷åíåãèòå ­ âîëæêèòå áúëãàðè (ïðåç 985 ã.)129 ñå âèæäà, ÷å áîðáàòà ñå å âîäåëà çà òúðãîâñêèòå ïúòèùà.  988 Âëàäèìèð çàïî÷âà ñòðîèòåëñòâîòî íà óêðåïëåíèÿ ïî òå÷åíèåòî íà Ñòóõíà è ïî ëåâèÿ áðÿã ïî òå÷åíèåòî íà Äåñíà, Îñòåð, Òðóáåö è Ñóëà. Ïî ñúùîòî âðåìå çàïî÷âà è çàñåëâàíåòî íà âîåííè ãàðíèçîíè â òåçè óêðåïëåíèÿ, ñúñòàâåíè îò òîðêè (ïî-êúñíî èçâåñòíè êàòî „÷åðíèòå êàëïàöè“/“÷åðíûå êëîáóêè“)130. Ïå÷åíåæêàòà çàïëàõà çà Ðóñ îòìèíàâà ñëåä 1036 ã., ãîäèíàòà, â êîÿòî òå ñà ïðåòúðïåëè ðåøèòåëíî ïîðàæåíèå îò ßðîñëàâ â áèòêà ïðåä ñòåíèòå íà Êèåâ.  ñìèðåíà áëàãîäàðíîñò çà òàçè ïîáåäà ßðîñëàâ èçäèãà íà áîéíîòî ïîëå êàòåäðàëàòà „Ñâ. Ñîôèÿ“131. Íåéíàòà ñòðîãà å ñàìî ÷àñò îò åäíà ïî-ãîëÿìà êîíñòðóêöèÿ, êîÿòî ìîæå äà ñå âúçïðèåìå êàòî ìàíèôåñòàöèÿ íà èìïåðñêèòå àìáèöèè íà ßðîñëàâ. Òîçè „Ðþðèêèä“ å ðàçáèðàë ñâîÿòà ïîáåäà ïî ñúùèÿ íà÷èí, êàêòî Êàðë Âåëèêè å ðàçáèðàë ñâîÿ òðèóìô íàä àâàðèòå (800 ñë.Õð.) è êàêòî Îòî I åëèìèíèðàíåòî íà çàïëàõàòà îò óíãàðöèòå (955). Ïî òîçè íà÷èí ßðîñëàâ Êèåâñêè å äåéñòâàë â äóõà íà ñâîÿ ñîáñòâåí „Translatio Imperii“.

ÀÂÈÒÎÕÎË Áåëåæêè 1 Sui-shu, chap. 84, p.19 b,I.1 = Taiwan reprint, p. 38 see also P. Peliot. Notes sur I’histoire de la Horde d’Or (Paris, 1949), p.226] cf. S.G. Kljastornyj, Dnevnetjurkskie runiceskie nadpisi kak istocnik po Srednej Azii (Moscow, 1964),p.117. 2 See chap. 3, and note 19 below. 3 O. Pritsak, „Die Stammesnamen und Titulaturen der altaischen Völker“, Ural-Altaische Jahrbucehr 24 i-ii (1952), pp. 52, 79; A.M.Scerbak, „Znaki na keramike i kirpican iz Sarkela-Beloj Vezi (K voprosu o jazyke i pismennosti pecenegov)“, Materialy i issledovanija pî arxeologii SSSR, No 75 (Moscow-Leningrad, 1959), p. 369. 4 See chap. 6-7 below. 5 V.Langiios. Collection des historiens anciens et modernes de L’Arménie, II (Paris, 1869), p. 336; H. Hübschmann, „Armeniaca“, Indogermanische Forschungen 16 (1904), p. 354. 6 G. Hoffmann, Auszuge aud synischen Dkten persischer Martyner (Leipzig, 1880), pp. 78-86; Czegiedy, Acta Orientalla Hung, 4 (1954), pp. 65-66; N. Pigulevskaja, „Mar Aba I“, Sobetskoe Vostokovedenie (1948), p. 77, cf. Kijastomyi, Drevnetjurkskie nadpisi (see note 1), pp. 175-176. 7 E.G. Pulleyblank, Asia Major 9 ii (1963), pp. 246-248; see also O. Pritsak, „The Hsiung-ru Word fo Stone“, D. Sinor Festschrift (in print)’ cf. lbn Xurdadhbech, Kitab at-masalik wa’l-mamalik (ca. 840-880), ed M.J. de Goeje (leiden, 1889). 8 E.G. Pulleyblank,Chinese and lndo-Europeans. 9 see, e.g., J. Markwart, Eransahr (Berlin, 1901), pp. 155-157; V.Minorsky. „Turan“, Enzyklopaedie des Islam, iv. (1934), pp. 951-954. 10 Pulleyblank, Chinese and Indo-Eurpeans, p. 21. 11 See, e.g. H.W. Bailey, „Recent Work in ‘Tocharian“, Trasactions of the Philological Society 1947 (London, 1948), pp. 126-153] W. Samolin, „Ethnographic Aspects of the Archaeology of the Tarim Basin“, Central Asiatic Jumal 4 i (1958), pp. 45-67; A. . Gabain, Das uigurische Konigreich von Chotcho 850-1250 (Berlin. 1961), p. 81. 13 Pulleyblank, Asia Major 9 ii (1963), p. 220. 14 This was first discovered by J. Markwart, Die Chronologie der altturkischen inschriften (Leipzig, 1898), p. 10l J. Markwart, „Über das Volkstum der Komanen“, Osttürkische Dialektstuden (Berlin, 1914), p. 26. New material supporting this thesis was published by Puleyblank, Asia Major 9 ii (1963), pp. 246-248; and Kljastornyi Drevnetjurkskie runiceskie pamjatniki, pp. 163-175. 15 As international traders during the fifth-sixth centuries A.D. they also maintained their settlements in Transcaucasia on the Kura River, an area of primary importance to the transcontinental trade routes, The data concerning their activity in Transcaucasia were collected by Kljastornmyj, Drevnetjurkskie runiceskie pamjatniki, pp. 175-176. 16 IE 39; cf. Kljastorni, Drevnetjurkskie runiceskie pamjatniki, pp. 1161-163. 17 Ibn al-Athir. Chronikon, ed. C.J.Jornberg, x.p. 117. 18 See O. Pritsak, „The Decline of the Empire of the Oghuz Yabghu“. The Annals of the Ukrainian Academy of Arts and Sciences in the U.S. 2 ii (1952), pp. 279-280. 19 J. Bacot, „Reconnaissance en Haute Asie septentrionale par cinq envoyes ougurs au VIII „siecle“, Journal Asiatique 254 ii (1956), p. 147; cf. Turkological notes to this Tibetian text by Sir G. Clauson, Joumal Asiatique 255 (1957), p. 16 20 Kitab at-tanbih, ed. de Goeje (=BGA, viil), p. 180, l. 15 ­ p. 181. 1, 2. 21 De Administrando Imperio, ed. Gy. Moravcsik (Budapest, 1949), p. 166. 22 Kitab Divan Iugat at-Turk, phototypical edition (Ankara, 1941). p. 41, I.1. 23 See e.g. N.A. Baskakov, Vvedenie v izucenie tjurkskix jazykov (Moscow). 24 ed. V. Jinorsky, Marvazi on China, the Turks an India (London, 1942), pp. *20-*21. 25 Kaspijskij svod svedenij o Vostocnoj Evrope, ii (Moscow, 1967)

esp. pp. 72-73. 26 ed. de Goeje (= BGA, viii), p. 140, I, 19-20. 27 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 166, p. 167. 28 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 170. 29 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 170. 30 ed. W. Barthold (Leningrad, 1930), f. 19d. 31. ed. W. Barthold, f. 38 a. 32 Regionis Abbatis Pruminensis Chronicon (= MGH, Scriptores Rerum Germanicarum in usu schol.) ed. F. Kurze (Hannover, 1890), pp. 131-132. 33 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 172 34 The literature concerning Atelkuzu is given in Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica2, ii (Berlin, 1958), p. 77 and Gy. Moravcsik, De Administrando Imperio, ii. p. 148. 35 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 170, LL. 13-14. Concerning the belief that here the text is corrupt see Moravcsik, De Administrando Imperio, ii. p. 148. 36 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 176. 37 S.A. Pletneva, „Pecenegi, Turki i Polovcy v juznorusskix stepjax“, Materialy i issledovanija po arxeologii SSSR Nr. 62 (MoscowLeningrad, 1958), p. 153. 38 Constantine presented the administrative structure of the realm of the Pecenegs in chap. 37 of his De Administrando Imperio. 39 Kayyap, De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, chap. 37, p. 170, ii. 68-71. 40 According to a Byzantine author (Joannes Scylitzes ­ Georgius Cedrenus) two Peceneg tribal units (= provinces) supplied 20 000 warriors. 41 see O. Pritsak, „Lenzen-in Konstantina Porfirorodnoho“, Symbolae in honorem Georgii Y. Shevelov (Munich, 1971), pp. 351-359. 42. Pletneva, „Pecenegi“, pp. 153-161. 43 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168, dee A.N.Kurat’s map (cf. note 38 above). 44 Scerbak. „Znaki na keramike“ (see note 3 above), p. 376. 45 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168 46 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168 47 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168 48 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168 49 ed. W. Barthold, f. 38 a. 50 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168, also Pletneva’s map (see note 37 above), p. 155. 51 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168, also Pletneva’s map (see note 37 above). 52 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166, 168 53 I am using the Marxian term to ulustrate a typical phenomenon without any further connotation. 54 The context and scholarly literature are given by Moravcsik. 55 ed. Belowski in Monumenta Poloniae Historica, i (Lviv, 1864), p. 225. 56 Concerning the terminology see, e.g., A.Z. Togan, Ibn Fadlan’s Reisebericht (Leipzig, 1939), pp. 271-285. 57 ed. Reinaud-de Slane (Paris. 1840), p. 205. 58 Scriptores, Rerum Hungaricum, i (Budapest, 1937), pp. 116-117. 59 I shall deal with the fate of the Varaz charizmatic clan in a special study. 60 There ia a tremendous literature dealing with Peceneg lists. I will, therefore, give here only some basic titles: J.Nemeth, „Zur Kenntnis der Petschenegen“, Korosi Csoma-Archivum 1 (1921-1925), pp. 219-225; J. Nemeth. „Die Petschenegischen Stammesnamen“, Ungarsche Jahrbrucher 10 (1930), pp. 27-34; K.H.Menges. „Etymological Notes on some Pacanag Names“, Byzantion 17 (19441945), pp. 256-280. 61 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166. 62 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 166,ll. 31-32. 63 Georgius Cedrenus, ed. Bekker, ii, pp. 582-584.

141

ÀÂÈÒÎÕÎË 65 ed. Belovski, Monumenta Histirica, i, pp. 224-225. Concerning the frontier see M. Hrusevskyj, Istorija Ukrajiny-Rusy, i (Kiev, 1913), p. 241; A.N. Nasonov, Russkaja zemlja (Moskow, 1851), p. 67. 66 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 48. 67 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 54. 68 This Slavic word (zakon ‘law’) „can be regarded as a common locution even in Middle Greek“, Moravcsik, in De Administrando Imperio, ii, p. 146. 69 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, pp. 54, 56. 70 Povest’ vremennyx let. ed. D.S. Lixacev, i (Moscow-Leningrad, 1950), pp. 33-34. 71 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 50. 72 Anne Comnene, Alexiade (regne de l’empereur Alexis l Comnene 1081-1118), ed. B. Leib, ii (Paris, 1937), p. 97; cf. P. V. Golubovskij, „S kakogo vremeni mozno prosledit’ najuge Rusi sopsob zascity taborom“, Trudy XI Arxeoiogiceskogo S’ezda v Kieve, ii (Moscow, 1902), pp. 72-79. 84 ed. Baron V. von Rosen (Rozen) in A. Kunik ­ V. Rozen, Izvestija al-Bekri i drugix avtorov o Rusi i slovjanax (s.-Pv.), p. 43 (Arab. text) = p.= 60. 85 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 52, ll. 11-12. 86 Georgius Cedrenus, ed. Bekker, ii. pp. 584-585. 87 Concerning these computations cf. G. Vernadsky. The Mongols and Russia (New Naven, 1953), pp. 217-219. 88 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, p. 166, ll. 32-33. 90 O. Pritsak, „From the Savars to the Hungarians“, Hungaro-Turcica, Studies in Honour of Julius Nemeth (Budapest, 1975). 92 ‘Geodesy’, ed. P,G. Bulgakov (Cairo, 1962), p. 47 = Russian transl. by P.G. Bulgakov (Tashkent, 1966), pp. 95-96. 93 N.A. Mescerskij, Istorija iudejskoj vojny Josifa Flavija v drevnerusskom perevode (Moscow-Leningrad, 1958), p. 454. 95 Conceming the etymologies of Xwalis (> Xwali As) and Burtas (> Furd As) see N. Golb ­ O. Prisak, An original document of the Khazarian Jews (University of Chicago Press) [in press]. Constantine calls the Burtas by mane Ìïñäßá (De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, chap. 37 p. 168, l. 46). 97 O. Pritsak, Die Bulgarische Fürstenliste (Weisbaden, 1955, pp. 85-90. 98 O. Pritsak, „Kasgaris Angaben über die Sprache der Bolgaren“, ZDMG, 109 i (1959), p. 106. 99 Pritsak, ZDMG, 109 i, p. 107. 100 Scerbak, „Znaki na keramike“, pp. 385-389, pl. 6. 101 See Vasil’evskij, Trudy, i, pp. 11-12; Pletneva, „Pecenegi“, pp. 200-212. 102 Vasil’evskij, Trudy, i, pp. 38-57 103 See note 55 above. 104 See note 84 above, cf. Markwart, Osteuropaische und Ostasiatische

Áåëåæêè íà ïðåâîäà÷à Ìàêàð è êðàòêî è ìàêñèìàëíî ñèíòåçèðàíî, èçñëåäâàíåòî íà ïðîô. Ïðèöàê äàâà èçêëþ÷èòåëíî öåííè çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà ñâåäåíèÿ. Òå ñòàâàò äâîéíî ïî-öåííè, òúé êàòî ïå÷åíåãèòå ñà áèëè åäèí âèíàãè ïðåíåáðåãâàí ïðîáëåì â áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ. Ïðè÷èíàòà çà òîâà ïîäöåíÿâàíå å, ÷å òÿõíîòî èçó÷àâàíå å ñâúðçàíî ñ íÿêîëêî âúïðîñà, êîèòî ïðåäñòàâëÿâàõà òàáó çà äîñêîðî íàïúëíî ñëàâèñòè÷íàòà íè èñòîðèîãðàôèÿ. Òóê ñúâñåì íàêðàòêî èñêàì äà ïîñî÷à íÿêîëêî îò òÿõ ïî ðåäà, êàêòî òå ñà ðàçãëåäàíè îò ïðîô. Ïðèöàê. Ïðè ðàçãëåæäàíåòî íà ïðîèçõîäà íà èìåòî è ïúðâîíà÷àëíèòå çåìè íà ïå÷åíåãèòå, ïðîô. Ïðèöàê, áàçèðàéêè ñå íà ðàçíîîáðàçíè ñâèäåòåëñòâà (êèòàéñêè, òèáåòñêè, ãðóçèíñêè, ñèðèéñêè), ïîñî÷âà, ÷å èñòèíñêîòî

142

Streif. 105 Cf. Povest’ vremennyx let. ed. Licacev, i, p. 109, s/a/ 1054. 106 Vasil’evskij, Trudy, i, pp. 310-26. 107 See note 86 above 108 A.P. Kazdan, „Ioann Mavropod, Pecenegi i Russie v seredine XI v.“, Melanges G. Ostrogorsky, i (Belgrad, 1963), pp. 177-184. 109 Vasil’evskij, Trudy, i, pp. 67-68, 89-92. 110 Vasil’evskij, Trudy, i, pp. 96-106. 111 Moravcsik, Buzantinoturcica2, i. p. 88. 112. Gy. Gyorffy, „Bezenyok es magyarok“, Korosi Csoma-Archivum Sppl. 1 (1939), pp. 399-434. 113 Ipat’evskaja letopis’, ed. A.A. Saxmatov = PSRL, ii (SPb, 1908), col 533. 114 Cf. al-Marwazi, ed. Minorsky, p. *18 = Engl. transl., p. 30, and pp. 102104 (Commentary)’ see O. Pritsak, „Two Migratory Movenemts in Erasian Steppe (9th-11th cent.)“ 26th Intemational Congress of Orientalists ­ Summaries of Papers, Supplement (New Delhi, 1964), pp. 5-7. 115 Cf. Povest’ vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 109 (s.a. 1054, 1061). 116 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 31 (s.a. 915), p. 47 (s.a. 968) und pp. 52-53 (s.a. 971, 972). 117 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 231 (s.a. 915). 118 De Administrando Imperio, ed. Moravcsik, chap. 40, p. 176 = Engl. transl. by Jenkins, p. 502-503. 119 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. pp. 47-48; see also V. Parxomenko, „Rus’i Pecenegi“, Slavia 8 (Praha, 1929-1931), pp. 138-144. 120. Cf. Hrusevskyi, istoria Ukrajiny-Rusy, i, thrd edition, pp. 476-477. 121 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 53 (s.a. 972). 122 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 55 (s.a. 980). 123 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 83 (s.a. 988), pp. 84-85 (s.a. 992). 124 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. pp. 85-86. 125 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. pp. 87-88. 126 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 83 (s.a. 988) 127 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 83; cf. Hrusevskyj, Istoria Ukrajiny-Rusy, i, thir edition, pp. 239-241. 128 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. p. 59 (s.a. 985) 129 Pritsak, „The Decline of the Empire of the Oghuz Yabghu“, The Annalis of the Ukrainian Academy of Arts and Sciences in the U.S. 2 ii (1952), pp. 279-280, and note 2; cf. D.A. Rasovskij, „Rus’i kocevniki v eppoxu Svjatogo Volodimera“, Vladimirskij Sbornik (Belgrad, 1938), pp. 149-154. 130 D.A, Rasovskij, „Rus’, Cernye Klobuki i Polovcy c XII v.“, Festschrift Petur Nikov (Sofia, 1940), pp. 369-378; D.A, Rasovskij, „O roli Cernyx Klobukov v istorii Drevej Rusi“, Seminarium Kondakovianum 1 (1927), pp. 93-109. 131 Povest’vremennyx let. ed. Lixacev, i. pp. 101-102.

èìå íà ïå÷åíåãèòå å áèëî âñúùíîñò òîõàðèéñêîòî „êàíãàð“, êîåòî òå ñà çàïàçèëè äî êðàÿ íà èñòîðè÷åñêîòî ñè ñúùåñòâóâàíå êàòî èìå íà óïðàâëÿâàùèÿ ñëîé íà òÿõíàòà äúðæàâà. Òîâà åòíè÷åñêî (êàòî ïðîòèâîñòîÿùî íà ïîëèòè÷åñêîòî ïå÷åíåãè) èìå ôèãóðèðà â èçòî÷íèöèòå çà òåðèòîðèèòå îò Àðàëñêî ìîðå äî ñðåäíîòî òå÷åíèå íà Ñúð Äàðÿ, íà çàïàä îò Òàðèì è íà çàïàä îò Òèáåò â åäèí ïåðèîä îò êðàÿ íà 2 âåê ñë.Õð. äî ïúðâàòà ïîëîâèíà íà 8 âåê ñë.Õð., êàêòî è â Êàâêàç (ðàéîíà íà Òðàíñêàâêàçêèòå ïðîõîäè) íå ïî-êúñíî îò 5 âåê ñë.Õð. Çà îòáåëÿçâàíå å òóê, ÷å îùå Äèìèòúð Ñúñúëîâ (êîéòî ïîñî÷âà ñúùèòå êèòàéñêè èçòî÷íèöè, êîèòî ïîñî÷âà è Ïðèöàê) òâúðäåøå, ÷å ãîëåìè ÷àñòè îò õóíî-áúëãàðèòå ñà îñòàíàëè â Öåíòðàëíà Àçèÿ (èìåííî â ïîñî÷åíèòå ðàéîíè) „äîðè äî âðåìåòî íà Êóáðàò, à ìîæå áè è íà ñèíîâåòå ìó“ („Àâè-Òîõîë“, êí. 2, ñòð. 73), ò.å. êðàÿ íà 7, íà÷àëîòî íà 8 âåê. Êîëêîòî äî

ÀÂÈÒÎÕÎË ñâåäåíèÿòà çà ïðèñúñòâèåòî íà êàíãàðèòå â Êàâêàç ïðåäè 5 âåê, òî å îò îãðîìíî çíà÷åíèå, òúé êàòî òîâà îçíà÷àâà, ÷å òå èëè ñà áèëè ïîä÷èíåíè íà áúëãàðèòå, èëè ñà æèâååëè â íåïîñðåäñòâåíî ñúñåäñòâî ñ òÿõ. Ïðè âñè÷êè ñëó÷àè è äâåòå ìåñòîîáèòàëèùà íà êàíãàðèòå (ïå÷åíåãèòå), ïðåäè òå äà çàåìàò ïî-êúñíî (9-10) çåìèòå íà ñåâåð îò ×åðíî ìîðå, ñ êîèòî íàé-âå÷å òå ñå àñîöèèðàò â èñòîðè÷åñêàòà íàóêà, ñà áèëè òÿñíî ñâúðçàíè ñ èñòîðè÷åñêèÿ ïúò íà áúëãàðèòå. Ñàìî åäíè ïîäðîáíè èçñëåäâàíèÿ ùå ìîãàò äà ïîòâúðäÿò èëè îòõâúðëÿò åäíà õèïîòåçà,÷å â ñúñòàâà íà òàêà íàðå÷åíèòå ïå÷åíåãè îùå ïðåäè íàñòàíÿâàíåòî èì â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò äî Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ íå ñà ñå íàìèðàëè ïîñëåäíèòå ãðóïè áúëãàðè, ìèãðèðàùè â Öåíòðàëíà Àçèÿ è Êàâêàç. Âúçìîæíî å è òîâà êàíãàðèòå îò Êàâêàç, çà êîèòî íÿìà ñâåäåíèÿ îò 7 âåê íàòàòúê, äà ñà áèëè îòâåäåíè íà çàïàä îùå îò Àñïàðóõ è äà ñà ñå çàñåëèëè çàåäíî ñ áúëãàðèòå íà þã îò Äóíàâà ïî÷òè 4 âåêà ïðåäè îñíîâíàòà ãðóïà òåõíè ñúïëåìåííèöè ñúùî äà ñå çàñåëèëè òàì. Èìåòî íà êàíãàðèòå ñå ñâúðçâà ñ „êàìúê“ è „êàìåíåí ãðàä“ è Ïðèöàê îïðåäåëåíî ïîñî÷âà, ÷å òå ñà áèëè îáèòàòåëè íà ãðàäîâå â Öåíòðàëíà Àçèÿ, ïðåäè äà çàïî÷íàò íîìàäñêè æèâîò ñëåä èçñåëâàíåòî ñè. Îò äðóãà ñòðàíà, çà âðåìåòî, ïîñî÷åíî çà „êàâêàçêèòå“ êàíãàðè, êàêòî òå, òàêà è áúëãàðèòå ñà îïèñàíè êàòî ãðàäîñòðîèòåëè, ïðèòåæàâàùè ìíîãî ãðàäîâå. Âñè÷êî òîâà ãîâîðè çà áëèçêî ðîäñòâî, àêî íå çà èäåíòè÷íîñò íà êàíãàðè è áúëãàðè è íå å ëè òóê îòãîâîðúò íà âúïðîñà êàê è êîé å ïîñòðîèë ãðàìàäíèòå êàìåííè ñòðîåæè íà Ïëèñêà è Ïðåñëàâ, ïîäîáíè íà êîèòî èìà ñàìî â Öåíòðàëíà Àçèÿ è Ñåâåðíà Èíäèÿ. Âíèìàíèå çàñëóæàâàò è ñâåäåíèÿòà çà âðúçêàòà íà ïå÷åíåãèòå ñ äèíàñòè÷åñêèÿ ðîä À-øè-íà. Âåðîÿòíî òóê ñå êðèå è çàãàäêàòà îêîëî ïðîèçõîäà íà Àñåíîâöè. Ãîëÿì èíòåðåñ ïðåäèçâèêâà è äàäåíîòî àäìèíèñòðàòèâíî äåëåíèå íà äúðæàâàòà íà ïå÷åíåãèòå. Âòîðàòà ïî ðàíã ïðîâèíöèÿ, îò ëÿâàòà ñòðàíà, ò.å. ïðîâèíöèÿòà íà ñúâëàäåòåëÿ ñå å íàðè÷àëà Êîóðòçèòçîóð, êîåòî å âñúùíîñò Êóðò-çèò-çóð, êàòî ïîñëåäíàòà ÷àñò ïðåäñòàâëÿâà òèòëàòà òñóð/òñîð, êîÿòî òî÷íî â òàçè ïðîâèíöèÿ ñå îòêðèâà ìíîãîêðàòíî. Êàêòî ïîñî÷èõìå âúâ âòîðè áðîé íà „Àâè-Òîõîë“ òàçè òèòëà å âñúùíîñò ôîðìà íà òèòëàòà öàð, êîÿòî ïî òîâà âðåìå å áèëà âòîðà ïî ðàíã òèòëà ñëåä êàãàí â äúðæàâàòà íà ïå÷åíåãèòå. Ïðîô. Ïðèöàê ïîñî÷âà àðàáñêè ñâèäåòåëñòâà, ñïîðåä êîèòî âëàäåòåëñêèÿò ñëîé íà ïå÷åíåãèòå (òðèòå íàé-âèñîêè ïî ðàíã ïðîâèíöèè íà êàíãàðèòå) å ãîâîðåë íà áúëãàðñêè åçèê (áóðäæàíñêè â àðàáñêèòå èçòî÷íèöè). Îñâåí òîâà îùå äâå ïðîâèíöèè î÷åâèäíî ñà áèëè çàñåëåíè ñ áúëãàðè ïðè çàâçåìàíåòî èì îò ïå÷åíåãèòå. Tîâà ñà øåñòàòà è îñìàòà ïðîâèíöèÿ îòëÿâî ­ Áîðîòàëìàò è Áîèëà Æóïàí. Òîâà ñà òåðèòîðèèòå, íàñåëÿâàíè ïðåäè îò „÷åðíèòå áúëãàðè“, îáèòàâàùè òàêà íàðå÷åíàòà Åïèñêîïèÿ Îíîãîíäóðèÿ, êúäåòî å ïðåñòîÿë Êèðèë Ôèëîñîô ïî âðåìå íà èçâåñòíàòà ñè „Õàçàðñêà ìèñèÿ“. Íàçâàíèåòî íà îñìàòà ïðîâèíöèÿ, Áîèëà Æóïàí, óêàçâà òèòëàòà íà íåéíèÿ óïðàâèòåë è å ñúùàòà êàòî òàçè, èçïèñàíà âúðõó åäèí ñúä îò ñúêðîâèùåòî íà Íàãè Ñåíò Ìèêëîø, êîåòî Ïðèöàê ñìÿòà çà ïå÷åíåæêî, íî Áîèëà Æóïàí å ïðåäè âñè÷êî áúëãàðñêà òèòëà.

Îùå åäíî ïëåìåííî èìå ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî, íî ïëåìåòî èñãèë, êîåòî Ïðèöàê ñìÿòà çà òþðêñêî è çà ïúðâîíà÷àëíî èìå íà ïî-êúñíèòå ñåêëåðè íà Óíãàðèÿ. Òóê ìîæåì äà îòáåëåæèì, ÷å åäíî îò òðèòå ïëåìåíà, îáðàçóâàëè Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ñå å íàðè÷àëî åñåãåë, èëè åñãåë. Êàêòî âèæäàìå îò èçñëåäâàíåòî íà ïðîô. Ïðèöàê, ïðåäè äà áúäàò íàïàäíàòè îò õàçàðèòå è îãóçèòå â 830 ã., ïå÷åíåãèòå ñà æèâååëè â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò äî âîëæêèòå áúëãàðè (ìåæäó Óðàë è Âîëãà) è íèùî ÷óäíî ïëåìåòî èñãèë äà å âñúùíîñò ÷àñò îò åñãåë. Âïîñëåäñòâèå, êàêòî ñå âèæäà îò ïîñëåäíàòà ãëàâà, ïå÷åíåãè è âîëæêè áúëãàðè ÷åñòî ñà áèëè ñúþçíèöè ñðåùó îáùèòå íåïðèÿòåëè ­ ðóñè è îãóçè. Âñè÷êî êàçàíî çà àäìèíèñòðàòèâíîòî äåëåíèå íà äúðæàâàòà íà ïå÷åíåãèòå åñòåñòâåíî ïîòâúðæäàâà çàêëþ÷åíèåòî íà ïðîô. Ïðèöàê, ÷å „õóíî-áúëãàðñêèÿò åçèê è êóëòóðíà òðàäèöèÿ“ ñà áèëè âàæåí åëåìåíò â äúðæàâàòà. Ñâåäåíèÿòà çà àðàáñêèòå õðîíèñòè îò 10 è 11 âåê, ñâúðçàíè ñ åçèêà íà óïðàâëÿâàùèÿ åëèò íà ïå÷åíåãèòå, ñúùî îòãîâàðÿ íà äîñåãà î÷åðòàâàùàòà ñå êàðòèíà. Íî íà êàêú⠄áúëãàðñêè“ ñà ãîâîðèëè êàíãàðèòå? Ïðèöàê îòáåëÿçâà, ÷å ïðåäè òîâà òå ñå ãîâîðåëè òîõàðèéñêè åçèê, à ïî-êúñíî èçòî÷íîèðàíñêè. Ïå÷åíåãèòå íå ñà ãîâîðåëè íà òþðêñêè åçèê, à íà åçèê, áëèçúê äî åçèöèòå, ãîâîðåíè õèëÿäîëåòèÿ ïð.Õð. â Öåíòðàëíà Àçèÿ, Ïàìèð è Òàðèì ­ ïðàðîäèíàòà íà áúëãàðèòå. Ñàìî òàêà ìîæå äà ñå îáÿñíè êàê íà òîõàðèéñêè è èçòî÷íîèðàíñêè òåõíèÿò åçèê å ìîãúë äà ñòàíå „áúëãàðñêè“ çà àðàáñêèòå õðîíèñòè. Ñàìî òàêà ïåðñïåêòèâà ìîæå äà îñâåòëè îùå åäèí âúïðîñ ­ äîñåãà óñèëåíî èçáÿãâàí îò áúëãàðñêèòå èñòîðèöè è åçèêîâåäè ­ êàê å âúçìîæíî â 11-12 âåê áúëãàðñêèÿò åçèê (íàðè÷àí „ñëàâÿíñêè“) äà íå ïðåòúðïè íèêàêâè èçìåíåíèÿ, âúïðåêè ÷å áúëãàðèòå å òðÿáâàëî ïðåç òîçè ïåðèîä äà àñèìèëèðàò åäíî íàé-ìàëêî 800 000 íàñåëåíèå, ïðåñåëèëî ñå â Áúëãàðèÿ çà ìíîãî êðàòúê ïåðèîä, ïðè òîâà íàñåëåíèå, êîåòî çà íÿêîëêî äåñåòèëåòèÿ å ãîñïîäñòâàùî òàì. Òðÿáâà äà èìàìå ïðåäâèä, ÷å áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå ïî òîâà âðåìå å áèëî îáùî íå ïîâå÷å îò 1,5 ìèëèîíà. Òóê òðÿáâà äà ñå äîáàâÿò è ïî-êúñíèòå ïðåñåëåíèÿ íà êóìàíèòå, ñ êîèòî èäâàò è ïîñëåäíèòå ãðóïè áúëãàðè îò ×åðíà Áúëãàðèÿ è êîèòî êàòî îáù áðîé âåðîÿòíî ñúùî ñà áèëè â ãðàíèöàòà 500 000 ò.å. çà åäèí ñúâñåì êðàòúê ïåðèîä áúëãàðèòå å òðÿáâàëî åçèêîâî äà àñèìèëèðàò íàñåëåíèå, ïî÷òè êîëêîòî ñàìèòå òÿõ íà áðîé, ïðè òîâà áåç äà „çàìúðñÿò“ „ñëàâÿíñêèÿ“ ñè åçèê. Òàêúâ ñöåíàðèé å íåâúçìîæåí. Íåêà ñè ñïîìíèì êàêúâ åôåêò å èìàë ñàìèÿò áúëãàðñêè åçèê ïðè çàñåëâàíåòî íà ãðóïà áúëãàðè â Èòàëèÿ ­ åäèí èòàëèàíñêè åïèñêîï å ñúæàëÿâàë çà „èç÷åçâàíåòî íà õóáàâèÿ ëàòèíñêè åçèê ñëåä èäâàíåòî íà áúëãàðèòå“. Ïðè òîâà òóê ñòàâà äóìà çà íåñðàâíèìè ïðîïîðöèè, òúé êàòî áúëãàðèòå â Èòàëèÿ ñà áèëè ìíîãî ïî-ìàëêî íà áðîé îò çàâàðåíîòî íàñåëåíèå è äîðè îò íàõëóëèòå çàåäíî ñ òÿõ ëîíãîáàðäè. Íà òàçè è íà äîñòà äðóãè âúïðîñè, êîèòî ïîñòàâÿ èçñëåäâàíåòî íà ïðîô. Ïðèöàê, áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà òðÿáâà äà îòãîâîðè, çà äà áúäàò ïîñòàâåíè ïî ìåñòàòà èì ìàíèïóëèðàíèòå äåñåòèëåòèÿ íà ðåä âúïðîñè çà åòíè÷åñêèÿ õàðàêòåð íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò è çà áúëãàðñêèÿ åçèê. Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ

143

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÒÈÒËÀÒÀ ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐÎÂ

 õîäà íà íàøåòî èçñëåäâàíå çà ïðîèçõîäà è çíà÷åíèåòî íà áúëãàðñêàòà âëàäåòåëñêà òèòëà ÖÀÐ âúçíèêíàõà ðåäèöà âúïðîñè, ñâúðçàíè ñ òèòëèòå „ÊÀÉ ÑÀÐ, ÊÈ ÑÀÐ, ÊÀÍ ÑÀÐ È ÊÍßÑ (3)“, êîèòî îñòàíàõà íåðåøåíè. Òîãàâà èçêàçàõìå ìíåíèåòî, ÷å òå ìîãàò äà áúäàò ðåøåíè ñàìî àêî ñå „èçñëåäâà ïðîèçõîäúò, çíà÷åíèåòî è èñòîðèÿòà íà äðóãà èìïåðñêà òèòëà, íîñåíà îò áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè ­ ÊÀÍÀÑÓÁÈÃȓ („Àâè-Òîõîë“, áðîé 2, ñòð. 16). Òóê ïðåäëàãàìå åäíî òàêîâà èçñëåäâàíå, êîåòî âñúùíîñò å ðàçâèòèå íà ïúðâîíà÷àëíàòà òåìà ­ ìîíàðõè÷åñêàòà òèòóëàòóðà íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè.

ÏÎÃÐÅØÍÀ ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÀ Èçêëþ÷èòåëíîòî ìíîãîîáðàçèå íà ñâåòîâíàòà ìîíàðõè÷åñêà èíñòèòóöèÿ åñòåñòâåíî ïðåäïîëàãà è ìíîãîîáðàçèå íà òèòëèòå, èçðàçÿâàùè íåéíèòå ïðîèçõîä, õàðàêòåð è àâòîðèòåò.  ïðåäèøíîòî íè èçñëåäâàíå ñïîìåíàõìå çà íåâîëíè è óìèøëåíè ñìåñâàíèÿ è ñúïîñòàâÿíèÿ íà ðàçëè÷íè è íåñúïîñòàâèìè ïî ñâîÿ õàðàêòåð è çíà÷åíèå òèòëè. Íàé-÷åñòî îáúðêâàíèÿòà íà ïîíÿòèÿòà, àêî íÿìàò ñúâðåìåíåí ïîëèòè÷åñêè îòòåíúê, ñà ðåçóëòàò íà ïîãðåøíè ïðåäñòàâè, èìàùè òâúðäå ñòàðè êîðåòè â åâðîïåéñêàòà öèâèëèçàöèÿ. Ñðåäíîâåêîâíà Åâðîïà íàñëåäÿâà èìïåðñêàòà êîíöåïöèÿ îò Ðèìñêàòà èìïåðèÿ è çàåäíî ñ íåÿ èçöÿëî ïîäìåíåíîòî çíà÷åíèå íà òèòëèòå â äúðæàâíàòà éåðàðõèÿ. Ñëåä óñòàíîâÿâàíå íà ðåïóáëèêàíñêèÿ ðåæèì â Ðèì äðåâíàòà ìîíàðõè÷åñêà èíñòèòóöèÿ íà åòðóñêèòå çàïàçâà ñàìî æðå÷åñêèòå ñè ôóíêöèè ­ à ñàìàòà òèòëà ÐÅÊÑ ïî÷òè äîáèâà ñòàòóòà íà íåîôèöèàëíî çàáðàíåíà, ðóãàòåëíà äóìà. Òâúðäå ñêîðî îáà÷å õàðàêòåðíàòà êàêòî çà ñúâðåìåííèòå, òàêà è çà äðåâíèòå ðåïóáëèêàíñêè ìàãèñòðàòóðè êîðóïöèÿ íàëàãà íàìèðàíåòî íà äðóãè òèòëè, êîèòî äà çàìåñòÿò ñòàíàëàòà íåóäîáíà òèòëà ÐÅÊÑ.  ðåçóëòàò íà åëåìåíòàðåí êàìóôëàæ, ïðåäíàçíà÷åí íà „îáùåñòâåíîòî ìíåíèå“, åäíà ÷èñòî âîåííà òèòëà ­ ÈÌÏÅÐÀÒÎÐ, å ïîñòàâåíà íà âúðõà íà äúðæàâíàòà ñòðóêòóðà, äîïúëâàíà ïðè íóæäà îò ÖÅÇÀÐ, ÏÐÈÍÖÅÏÑ è äð. Ðåçóëòàò, íàïúëíî åñòåñòâåí è õàðàêòåðåí çà Ðèìñêàòà ðåïóáëèêàíñêà èíñòèòóöèÿ. Ãîðíèòå „òèòëè“, èçäèãíàòè äî ñâåòîâåí ñòàòóñ îò Ðèìñêàòà èìïåðèÿ, ïîñëóæèõà ñëåä íåéíîòî ðóõâàíå çà åòàëîí ïðè ôîðìèðàíåòî íà „âàðâàðñêèÿ“ õàîñ íà Åâðîïåéñêîòî ñðåäíîâåêîâèå. Ïîäîáíî îáðúùàíå ñ ãëàâàòà íàäîëó èìàìå ïðè Ãúðöèÿ, è ïðè Âèçàíòèÿ. È äíåñ â àêàäåìè÷íèòå ñïðàâî÷íèöè ìîæå äà ñå íàìåðè ïðåâîäúò íà òèòëàòà ÀÐÕÎÍÒ êàòî ÊÐÀË â òåñåí ñìèñúë è ïî-îáùî êàòî ÂËÀÄÅÒÅË. Íèùî ïî-ïîãðåøíî îò òîâà. Èìåííî èíñòèòóöèÿòà íà àðõîíòèòå â êðàÿ íà âòîðîòî õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. ñëàãà êðàÿ íà ãðúöêàòà ìîíàðõè÷åñêà òðàäèöèÿ è ïîñòàâÿ íà÷àëîòî íà èçãðàæäàíåòî íà „äåìîêðàöèÿ“. Ïðîöåñúò íà ðàçãðàæäàíå íà èíñòèòóöèÿòà å ìíîãîåòàïåí, ñïîðåä Àðèñòîòåë-ïåòåòàïåí. Ïîñëåäíèÿò äðåâíîãðúöêè íàñëåäñòâåí âëàäåòåë

144

Êîäðóñ óìèðà îêîëî 1068 ã.ïð.Õð. Ïúðâî ÏÎËÅÌÀÐÕÚÒ ïîåìà âîåííèòå ôóíêöèè íà âëàäåòåëÿ, ñëåä òîâà ÀÐÕÎÍÒÚÒ ãî îñâîáîæäàâà è îò äúðæàâíè÷åñêèòå ìó ôóíêöèè. Èíñòèòóöèÿòà íà ÀÐÕÎÍÒÈÒÅ ñòàâà èçáèðàåìà â 752 ã.ïð.Õð., à â 712 ã. òÿ ñå ïðåâðúùà â îëèãàðõèÿ, ïúðâî ïîçåìëåíà, à ñëåä òîâà ïàðè÷íà; ïîñëåäíàòà å ïî-ïîïóëÿðíà äíåñ êàòî ­ ðåïóáëèêà. Îò ñòàðàòà ìîíàðõè÷åñêà èíñòèòóöèÿ îñòàâà íèùî îçíà÷àâàùàòà „êàíöåëàðèÿ“ ïî ðåëèãèîçíèòå äåëà, êàòî çàâåæäàùèÿò ÿ ÀÐÕÎÍÒ ïîëó÷àâà êàòî äîïúëíåíèå è äðåâíàòà èçòî÷íà òèòëà ÂÀÑÈËÅÂÑ, ò.å. ÀÐÕÎÍÒ-ÂÀÑÈËÅÂÑ. Ïîñëåäíàòà òèòëà âîäà íà÷àëîòî ñè îò ìíîãî äðåâíà òðàäèöèÿ, îòáåëÿçàíà çà ïðúâ ïúò â Åãèïåò îò Òðåòàòà äèíàñòèÿ. Òîâà íå ïðå÷è îáà÷å íà èìïåðàòîðà íà Èçòî÷íà Ðèìñêà èìïåðèÿ (Âèçàíòèÿ), çà äà èçòúêíå „åëèíèñòè÷íè òðàäèöèè“, äà ñå îêà÷è èìåííî ñ òàçè íÿìàùà íèùî îáùî ñ åëèíèçìà òèòëà ÂÀÑÈËÅÂÑ. Âúðõúò â òîâà òâúðäå ëþáèòåëñêî îòíîøåíèå êúì òèòëèòå âúâ Âèçàíòèÿ å ïðåâîäúò íà áúëãàðñêàòà èìïåðñêà òèòëà (èçâúðøåí áåç ñúìíåíèå îò ãðúöêè ïèñàð) ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ ñ ÀÐÕÎÍÒ. Òàêà åäíà äðåâíà íàñëåäñòâåíà èìïåðñêà òèòëà å áèëà ïðèðàâíåíà êúì çâàíèå, îãëàâÿâàùî ïî òîâà âðåìå åäíîãîäèøíà ìàãèñòðàòóðà!? Êàêâî çíàåì íèå äíåñ çà áúëãàðñêàòà òèòëà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ? Ïî÷òè íèùî. íÿìà êîíñåíñóñ äîðè ïî âúïðîñà äàëè òÿ òðÿáâà äà ñå ïèøå êàòî åäíà, êàòî äâå èëè êàòî òðè äóìè.

ÄÎÊÒÐÈÍÅÐÑÒÂÎÒÎ Â ïîïóëÿðíàòà êíèæíèíà, êàêòî è â ó÷åáíèöèòå ïî èñòîðèÿ ïðîäúëæàâà äà ïðèñúñòâà òèòëàòà ÕÀÍ, òèòëà, êîÿòî íå ñàìî íèêîãà íå å áèëà èçïîëçâàíà îò ñàìèòå áúëãàðè, íî íå å áèëà óïîòðåáÿâàíà è îò ñúñåäíèòå èì íàðîäè, êîãàòî å òðÿáâàëî äà ñå îáúðíàò êúì áúëãàðñêè âëàäåòåë. Èñòîðèöèòå, êîèòî ñå îïèòâàò äà íàëîæàò â áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà òþðêñêàòà òåîðèÿ çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå („ïðàáúëãàðèòå“, êàêòî òå ãè íàðè÷àò), îáÿñíÿâàò òèòëàòà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ ñ òèòëèòå ÕÀÍ ÁÅà è ßÁÃÓ, ïîñòàâÿíè â íàé-ðàçëè÷íè îòíîøåíèÿ åäíà ñïðÿìî äðóãà. Ñïîðåä òÿõ òåçè òðè òèòëè ñà „òþðêñêè“, ÕÀÍ ñ ÊÀÍÀ, ßÁÃÓ å ÑÓÁÈÃÈ, êàòî å ïðîèçâåäåíî è òúëêóâàíåòî ÑÓÁÈÃÈ = ÑÞ-ÁÅÃ-È, êîåòî îçíà÷àâàëî „íà÷àëíèê íà âîéñêàòà“. Èíòåðåñíîòî â ñëó÷àÿ å, ÷å äâåòå ïîëèòè÷åñêè äîêòðèíè, êîèòî óæ ñè ñúïåðíè÷àò â áúëãàðñêàòà îôèöèàëíà èñòîðèîãðàôèÿ, „ïàíñëàâèçìúò“ è „ïàíòþðêèçìúò“, ñà â ñòðàííà õàðìîíèÿ ùî ñå îòíàñÿ äî ãîðíîòî „îáÿñíåíèå“ íà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ! Ñ ïîäðîáíîñòè îòíîñíî ãîðíàòà òåîðèÿ ìîæå äà ñå çàïîçíàåòå â êíèãàòà íà Ñò. Ñòàíèëî⠄Áúëãàðñêàòà ìîíàðõèÿ ïðåç Ñðåäíèòå âåêîâå“, „Àíäèíà“, Âàðíà, 1994, ñòð. 10-22. Òóê íÿìà äà êîìåíòèðàìå âêëþ÷âàíåòî íà ÁÅà â òèòëàòà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ, òúé êàòî òîâà å ÿâåí àáñóðä, ñàìî ùå îòáåëåæèì, ÷å òàçè òèòëà íå å îò òþðêñêè, à îò äðåâ-

ÀÂÈÒÎÕÎË íîïåðñèéñêè ïðîèçõîä. Êîëêîòî äî òèòëàòà ÕÀÍ, îùå Ìàêñ Ìþëåð ïîñî÷è èíäîåâðîïåéñêèÿ ïðîèçõîä íà òàçè òèòëà. Îñâåí òîâà òèòëàòà ÊÀÍ (ÊÀÍÀ, ÊÀÂÀ, ÊÀÍÅ, ÊÀÍÈ) íå å ðàâíîçíà÷íà íà ÕÀÍ íèòî êàòî ñòàòóò, íèòî êàòî ñúäúðæàíèå â ìîíàðõè÷åñêàòà òèòóëàòóðà. È äâåòå òèòëè ñà áèëè äîáðå èçâåñòè íà êèòàéñêèòå èñòîðèöè, íî â êèòàéñêèòå õðîíèêè òå ñà ÿñíî ðàçãðàíè÷åíè è íèêîãà íå ñà áèëè ïðèðàâíÿâàíè åäíà ñ äðóãà.  òÿõ òèòëàòà ÊÀÍ (ÊÀÍ-Þ) å èìàëà çíà÷åíèåòî íà ÈÌÏÅÐÀÒÎÐ è òàêà å áèëà ïðèðàâíÿâàíà êúì êèòàéñêàòà ìîíàðõè÷åñêà òèòóëàòóðà, äîêàòî ÕÀÍ å îòãîâàðÿëà íà ÂÀÍà (âòîðîñòåïåííà òèòëà â êèòàéñêàòà éåðàðõèÿ, îòãîâàðÿùà íà ÊÐÀË). Ùå ñå ñïðåì ìàëêî ïî-ïîäðîáíî íà òðåòàòà, ïîñî÷åíà îò „òþðêîëîçèòå“, òèòëà ßÁÃÓ, òúé êàòî ôîíåòè÷íî òÿ å îòíîñèòåëíî áëèçà íà ÑÓÁÈÃÈ è îñâåí òîâà èìà èíòåðåñíà èñòîðèÿ. Òàçè èñòîðèÿ îáà÷å íå ìîæå äà ñå ñâúðæå â íåéíîòî íà÷àëî ñ òþðêñêèòå íàðîäè. Òàçè òèòëà å çàåìêà îò òþðêñêèòå åçèöè îò èíäîåâðîïåéñêà åçèêîâà ñðåäà (âåðîÿòíèÿò £ ïðîèçõîä å òîõàðèéñêè). Òèòëàòà ßÁÃÓ å áèëà íîñåíà îò ïðåäâîäèòåëèòå íà ïåòòå ïëåìåíà (èëè íàðîäè), êîèòî îêîëî 135 ã.ïð.Õð. çàâëàäÿâàò Ñðåäíà Àçèÿ. Òÿ å äîáðå äîêóìåíòèðàíà îò íóìèçìàòè÷íèòå íàõîäêè îò òîçè ïåðèîä (îò íàõëóâàíåòî íà òåçè ïëåìåíà äî èçãðàæäàíåòî íà òÿõíàòà èìïåðèÿ îêîëî 35-25 ã.ïð.Õð.). Òèòëàòà ßÁÃÓ ïðèñúñòâà íåèçìåííî âúðõó âñè÷êè ìîíåòè, ñå÷åíè îò ïúðâèÿ âëàäåòåë íà òàçè èìïåðèÿ, ïðåäâîäèòåëÿ íà êóøàíèòå Êàäæóëà Êàäâàñà (Êàäôèñåñ ­ ãð.). Íåãîâàòà ïúëíà òèòëà å èçãëåæäàëà òàêà: „ÌÀÕÀÐÀÄÆÀ-ÐÀÄÆÀÒÈÐÀÄÆÀ-ÊÓØÀÍÀÑÀ-ßÁÓÃÀÑÀ = ÂÅËÈÊÈß-ÖÀÐÖÀÐß-ÍÀ-ÖÀÐÅÒÅ-ÊÓØÀÍÑÊÈß-ßÁÃӓ (òóê ïóíêòóàöèÿòà å ïîñòàâåíà îò íàñ çà óäîáñòâî, â îðèãèíàëíèòå íàäïèñè òàêàâà íÿìà). Âñè÷êè èçñëåäîâàòåëè íà ïðîáëåìà ñà åäèíîäóøíè îòíîñíî ðàâåíñòâîòî ìåæäó ßÁÓÃÀÑÀ è ßÁÃÓ. Ïðè êóøàíñêàòà òèòóëàòóðà òàçè òèòëà óêàçâà ïðîèçõîäà íà âëàäåòåëÿ, ò.å. òÿ å áèëà „íàöèîíàëíàòà“ òèòëà íà äèíàñòèÿòà, îòãîâàðÿùà â çíà÷åíèåòî ñè íà òèòëàòà êàòî ÃÀÍÊÀ, ÕÀÍ, ÊÐÀË è ò.í. Ñëåä îáåäèíÿâàíåòî íà ïåòòå ïëåìåíà èëè íàðîäè îò êóøàíèòå â åäíà èìïåðèÿ òèòëàòà ßÁÃÓ ñòàâà âòîðîñòåïåííà, à ñëåä âêëþ÷âàíåòî â òàçè èìïåðèÿ è íà ÷àñòè îò Èíäèÿ è Ïåðñèÿ òÿ ñòàâà òðåòîñòåïåííà. Òÿ îáà÷å íèêîãà íå ãóáè íàöèîíàëíîòî ñè çíà÷åíèå çà êóøàíñêèòå âëàäåòåëè, êîèòî íå ÿ ïðîìåíÿò íèêîãà â ñâîÿòà òèòóëàòóðà, äîêàòî èìïåðñêèòå èì òèòëè òúðïÿò íÿêîëêî ðåäàêöèè (âèæ ñï. „Àâè-Òîõîë“, áðîé 2). Êàêâî å áèëî êîíêðåòíîòî çíà÷åíèå íà ßÁÃÓ íà åçèêà íà êóøàíèòå, êàê è êîãà òþðêñêèòå íàðîäè ñà çàåëè òàçè òèòëà, å âúïðîñ, êîéòî íå ñå îòíàñÿ äî íàñòîÿùàòà òåìà, íî íåéíèÿò ïúðâîíà÷àëåí âàðèàíò ßÁÓÃÀÑÀ èçãëåæäà ñðîäåí íà ÞÁÈÃÈ (ÞÂÈÃÈ), êîåòî íè îòâåæäà ïðàâî êúì ñëåäâàùèÿ âàæåí çà íàñ âúïðîñ.

ÑÓÁÈÃÈ ÈËÈ ÞÂÈÃÈ Â íàäïèñèòå, êîèòî ñà íè îñòàâèëè, áúëãàðèòå ñà çàïèñàëè òèòëàòà íà ñâîÿ âëàäåòåë êàòî ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ è â åäèí ñëó÷àé êàòî ÊÀÍÅ-ÑÓÁÈÃÈ. Ïðîìÿíàòà íà ïúðâà-

òà ÷àñò ÊÀÍÀ-ÊÀÍÅ íå å èçîëèðàíî ÿâëåíèå, âå÷å ïîñî÷èõìå íÿêîëêî èçâåñòíè âàðèàíòà íà òàçè òèòëà. Çà íàñ â ñëó÷àÿ å âàæíà âòîðàòà ÷àñò, êîÿòî å âèíàãè ÑÓÁÈÃÈ, íî çà êîÿòî â áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêàòà ñå óñòàíîâè ôîðìàòà ÞÂÈÃÈ. Âúçìîæíî å òóê äà ñðåùàìå åäíî ïîñëåäñòâèå îò îïèòèòå äà ñå ðàç÷ëåíè äóìàòà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ, íàïðèìåð êàòî ÊÀÍÀÑ ÓÁÈÃÈ (ÞÂÈÃÈ), çà äà ñå èíêîðïîðèðà ó÷àñòèåòî â íåÿ íà ßÁÃÓ (ßÁÓÃÀ). Âúçìîæíî å äà å ïîñëåäñòâèå îò èíòåðïðåòàöèÿ íà êèòàéñêîòî ïðîèçíîøåíèå íà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ, êàòî ñúêðàòåíîòî ÊÀÍÞ (ÊÀÍ-Þ). Èçõîæäàéêè îò êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè, Äèìèòúð Ñúñúëîâ ñúùî îïðåäåëè áúëãàðñêàòà âëàäåòåëñêà òèòëà êàòî „ÊÀÕÀÍÚ ÞÂÈÃȓ. Ñïîðåä íàñ åäèíñòâåíèÿò ïúò êúì ðåøåíèå íà òîçè ïðîáëåì å äà ñå îïðåäåëè êàêâî îçíà÷àâà ñàìàòà äóìà èëè ïîíÿòèå ÞÂÈÃÈ, çà äà ìîæåì èëè äà ÿ ïðèåìåì êàòî ñúñòàâíà ÷àñò íà áúëãàðñêàòà âëàäåòåëñêà òèòëà, èëè äà ÿ îòõâúðëèì.  òîâà îòíîøåíèå å áåçñìèñëåíî äà ñå îáðúùàìå êúì òþðêñêèòå åçèöè, òúé êàòî âå÷å ïîñî÷èõìå, ÷å äîðè áëèçêàòà äî ÞÂÈÃÈ òèòëà ßÁÓÃÀ å çàåìêà îò òåçè åçèöè.  åäèí îò íàé-ñòàðèòå èíäîåâðîïåéñêè åçèöè îáà÷å ­ ñàíñêðèò, íàìèðàìå çíà÷åíèåòî íà òàçè äóìà íå ñàìî êàòî ïîíÿòèå, à è êàòî ìîíàðõè÷åñêà òèòëà. Òàì êîðåíúò ÞÂÀ (ÞÁÀ) îçíà÷àâà „ìëàä“ è êîãàòî å ñâúðçàíà ñ òèòëà, îáèêíîâåíî îçíà÷àâà „ìëàä âëàäåòåë“, „ïðåñòîëîíàñëåäíèê“. Íàïðèìåð ñïðÿìî ÐÀÄÆÀ(ÖÀÐ) òÿ å ñëåäâàùàòà ïî ðàíã òèòëà â äðåâíîèíäèéñêàòà ìîíàðõè÷åñêà òèòóëàòóðà ­ ÞÂÀÐÀÄÆÀ (ÌËÀÄ ÖÀÐ). Òÿ îáà÷å ìîæå äà èìà è çíà÷åíèåòî „ñúâëàäåòåë“, êàêúâòî å áèë íàïðèìåð Õàðàîñòðà (1 âåê ïð.Õð.) ñïðÿìî Ðàäæóëà, âëàäåòåëÿ íà èíäîñêèòñêîòî öàðñòâî ñúñ ñòîëèöà Ìàäàðà (ñåâåðíà Èíäèÿ). Õàðàîñòðà å áèë áàùà íà ñúïðóãàòà íà Ðàäæóëà è êàòî òàêúâ å áèë íåãîâ ñúâëàäåòåë ñ òèòëàòà ÞÂÀÐÀÄÆÀ. Òóê ñå íàòúêâàìå íà èíòåðåñíà îñîáåíîñò. Ñàìèÿò âëàäåòåë Ðàäæóëà íîñè èìïåðàòîðñêà òèòëà ÌÀÕÀÐÀÄÆÀ (ÂÅËÈÊ ÖÀÐ). Ñëåäâàùàòà ïî ðàíã òèòëà ÐÀÄÆÀ, íî íåãîâèÿò ñúâëàäåòåë Õàðàîñòðà íå íîñè òàçè òèòëà, à òèòëàòà ÞÂÀÐÀÄÆÀ. Çàùî å áèëà „ïðåñêî÷åíà“ òèòëàòà ÐÀÄÆÀ â òîçè ñëó÷àé? Îòãîâîðúò ìîæå äà áúäå ñàìî åäèí, ðàíãúò íà Õàðàîñòðà îïðåäåëåíî ïîêàçâà ïîä÷èíåíî è çàâèñèìî ïîëîæåíèå ñïðÿìî âëàäåòåëÿ, êîåòî íå ñå äúëæè íà ðåãëàìåíòèðàíè îòíîøåíèÿ, êàêâèòî ñà ìåæäó èìïåðàòîð (ÌÀÕÀÐÀÄÆÀ) è ïîä÷èíåíèòå ìó âàñàëíè öàðå (ÐÀÄÆÈ), à íà âúòðåøíîäèíàñòè÷åñêè îòíîøåíèÿ.  òîçè ñìèñúë, íåçàâèñèìî äàëè êàòî „ìëàä öàð“ èëè êàòî „ñúâëàäåòåë“, íîñèòåëÿò íà òèòëàòà ÞÂÀÐÀÄÆÀ, èëè êîÿòî è äà å òèòëà, ñúäúðæàùà êîðåíà Þ (ÞÂÀ), å ìîæåë äà èìà ñàìî âòîðîñòåïåííà ðîëÿ â óïðàâëåíèåòî, ïðÿêî ñâúðçàíà ñ ëè÷íîñòòà íà âëàäåòåëÿ, ïðîèçõîæäàùà è ëåãèòèìèðàíà îò íåãî. Àêî åäíè ïî-çàäúëáî÷åíè èçñëåäâàíèÿ íà âðúçêàòà ìåæäó ßÁÓÃÀÑÀ è ÞÂÈÃÈ ïîòâúðäÿò òåõåí îáù ïðîèçõîä è çíà÷åíèå, íåñúìíåíî ùå âúçíèêíàò ìíîãî èíòåðåñíè âúïðîñè, ñâúðçàíè ñ èìïåðñêàòà ñòðóêòóðà íà íîìàäñêèÿ ñâÿò, íî â ñëó÷àÿ ñëåäâàíåòî íà òàêàâà ëèíèÿ íà èçñëåäâàíå íå ùå íè ïîìîãíå äà îáÿñíèì òèòëàòà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ, à ñàìî ùå íè îòêëîíè îò òåìàòà. Âñå ïàê ÷ðåç òîâà îòêëîíåíèå ñòèãíàõìå äî åäèí ÿñåí èçâîä, àêî èñêàìå äà îáÿñíèì âúðõîâíàòà âëàäåòåëñêà òèòëà íà áúëãàðèòå, å íàé-äîáðå äà ÿ âçåìåì â íåéíèÿ îðèãèíàë, òàêà êàêòî ñà ÿ çàïèñàëè òå ­ ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ. Òîâà îáà÷å íå èçêëþ÷âà ïîðåäíèÿ âúïðîñ, ñâúðçàí ñ íåÿ.

145

ÀÂÈÒÎÕÎË ÑÓÁÈÃÈ ÈËÈ ÑÓ-ÁÈÃÈ Îáèêíîâåíî ñå òâúðäè, ÷å òèòëàòà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ å áèëà èçêëþ÷èòåëíî ïðèòåæàíèå íà áúëãàðèòå, êîèòî åäâà ëè íå åäèíñòâåíè ñà èìàëè ïðàâî íà íåÿ ­ ÷å òÿ å áèëà óíèêàëíà òèòëà çà âñè÷êè îñòàíàëè íàðîäè è öèâèëèçàöèè. Òâúðäå íàèâíî å äà ñå òâúðäè òàêîâà íåùî. Ïúðâî, êàêòî å èçâåñòíî, ÊÀÍÀ, ïúðâàòà ñúñòàâíà ÷àñò íà òèòëàòà, ñå å ñðåùàëà ïî÷òè óíèâåðñàëíî â äðåâíîñòòà è ñðåäíîâåêîâèåòî ñ íåçíà÷èòåëíè èçìåíåíèÿ, äúëæàùè ñå íà ñïåöèôèêàòà íà ðàçëè÷íèòå åçèöè è ïèñìåíîñòè ­ âå÷å ïîñî÷èõìå íÿêîëêî íåéíè âàðèàíòà, à îò ñàìèòå áúëãàðè ñà íè îñòàâåíè íàé-ìàëêî äâà ­ ÊÀÍÀ è ÊÀÍÅ. Àêî ïðåäëîæåíîòî îáÿñíåíèå íà òàçè òèòëà êàòî ñúñòàâíà ÷àñò îò Àâè-òîõîë (âèæ ñòàòèÿòà íà Ä. Òàáàêîâ â áðîé 1 íà „ÀâèÒîõîë“), ñå ïðèåìå çà äîñòîâåðíî, ùå ñå îêàæå, ÷å áúëãàðèòå ñà ïîçíàâàëè è òðåòè íåèí âàðèàíò, åäèí îò íàé-äðåâíèòå ­ ÊÀÂÈ. Ïîäîáíî å ïîëîæåíèåòî è ñ âòîðàòà ñúñòàâíà ÷àñò îò ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ ­ ÑÓÁÈÃÈ. Òî÷íî òàêàâà òèòëà å áèëà øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíà â äðåâíà Èíäèÿ, êúäåòî å áèëà åäíà îò ìíîãîòî ìîíàðõè÷åñêè òèòëè è íà ñàíñêðèò òÿ çâó÷è êàòî ÑÓÁÀÃÓ, à òî÷íîòî £ çíà÷åíèå å áèëî „âëàäåòåë“, êàòî ìèíàëèÿ âåê òÿ å ïîëó÷èëà è ïúðâèÿ ñè ïðåâîä íà àíãëèéñêè êàòî ÊÈÍà (âèæ „Cyclopedia of India“ by E. Balfour, vol. 3, p. 748). Òàçè òèòëà îáà÷å ñå ñúñòîè îò äâå äóìè, ÑÓ-ÁÀÃÓ, è òî÷íî òàêà å çàïèñàíà â ïîñî÷åíèÿ èçòî÷íèê. Íî ïðåäè äà ïðîäúëæèì ïî òîçè ïúò íà èçñëåäâàíå, êîéòî â ñëó÷àÿ íè å ïîêàçàí ñúâñåì ïðÿêî, íåîáõîäèìî å äà ðàçãëåäàìå åäíà òåîðèÿ çà ïðîèçõîäà íà òèòëàòà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ, êîÿòî ñïîðåä íàñ å íàé-áëèçêî äî èñòèíàòà. Ïåòúð Äîáðåâ ñìÿòà, ÷å ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ áè òðÿáâàëî äà ñå ñúñòîè îò äâå äóìè, ïîñî÷âàéêè òîâà, ÷å „óíãàðöèòå ïðåâåæäàëè òîâà çâàíèå ÷ðåç ëàòèíñêèÿ èçðàç ÊÅÍÀÓÑ ÌÀÃÍÓѓ (ÂÅËÈÊ ÊÀÍ). Ïîñî÷åíîòî ëàòèíñêî çàïèñâàíå îáà÷å îçíà÷àâà ñàìî, ÷å òå ñà áèëè íàÿñíî ñúñ ñòàòóòà íà âëàäåòåëÿ, íîñåù òàçè òèòëà, è íå ñà ÿ ïðåâåëè ñàìî ñ îáèêíîâåíîòî ÊÀÍ. Òóê òðÿáâà äà ïîñî÷èì, ÷å çàïèñâàíåòî áåç ïóíêòóàöèÿ, õàðàêòåðíî çà äðåâíèòå ïèñìåíîñòè è çàïàçåíî è äî äíåñ ïðè ñàíñêðèò, ïðàâè ìåõàíè÷íîòî îòäåëÿíå òâúðäå òðóäíî. Îñâåí òîâà â äðåâíèòå èíäîåâðîïåéñêè åçèöè ÷åñòî åäíî ïîíÿòèå ìîæå äà áúäå èçïèñàíî ïî ðàçëè÷íè íà÷èíè ñïîðåä òîâà çà êàêâî ñå îòíàñÿ òî. Íàïðèìåð, êàêòî ïîñî÷èõìå, â ñàíñêðèò èìà òèòëà, èçïèñàíà ñ äâå ÷àñòè ÑÓ-ÁÀÃÓ, êàòî êà÷åñòâåíîòî îïðåäåëåíèå ÂÅËÈÊ ñå èçïèñâà êàòî åäíà äóìà ÑÓÁÀÃÓ, à ñàìèÿò êîðåí ÑÓ ñúùî îçíà÷àâà ÂÅËÈÊ, ÈÇÊËÞ×ÈÒÅËÅÍ. Äîòóê íå áèâà äà áúðçàìå äà îïðåäåëÿìå, ÷å ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ ñå ñúñòîè íåïðåìåííî îò äâå ÷àñòè. Òîâà, êîåòî å ÿñíî, å, ÷å ìîæåì äà îòäåëèì ÊÀÍÀ îò ÑÓÁÈÃÈ. Ñïîðåä Ïåòúð Äîáðåâ ÑÓÁÈÃÈ ñå ñúñòîè îò êîðåíà ÑÓÁ è îêîí÷àíèåòî ÈÃÈ (óêàçâàùî ñïîðåä íåãî ïðèòåæàíèå). Îòòàì òî èçâåæäà è ñâîÿòà îðèãèíàëíà òåîðèÿ, êàòî âèæäà âú⠄âúðõîâíîòî ïðàáúëãàðñêî çâàíèå“ ­ „äàëå÷íè îòáëÿñúöè îò øóìåðî-àêàäñêàòà öèâèëèçàöèÿ è îò ïîâëèÿíèòå îò íåÿ ïî-êúñíî áëèçêîèçòî÷íè öèâèëèçàöèè“. Òîé íàìèðà àíàëîãèè íà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ â åçèêà íà „èçòî÷íèòå êàâêàçöè“, íà êîéòî òÿ îçíà÷àâà „ÍÅÁÅÑÅÍ ÕÀ͓. Ïîäîáíî çíà÷åíèå òîé ïîñî÷âà è â ìíîãî äðóãè ïî-ìàëêè èëè ïî-ãîëåìè åçèöè ­ àíãëèéñêè, ëàêñêè, áîòëèõñêè, ñòàðîèðëàíäñêè è äð. Ñïîðåä Äîáðåâ êîðåíà ÑÓÁ îçíà÷àâà „çâåçäà“ è òîé ïðåâåæäà ÑÓÁÈÃÈ êàòî „ÏÎ-

146

ÌÀÇÀÍ ÎÒ ÇÂÅÇÄÈÒÅ, ÂÚÇÖÀÐÅÍ ÎÒ ÇÂÅÇÄÈÒœ. Ëèíèÿòà íà èçñëåäâàíå, êîÿòî òîé ñëåäâà, å òâúðäå èíòåðåñíà ­ â øóìåðñêè åçèê „ñå å ñðåùàëà äóìàòà ÑÓÁ (ïî÷èò êúì çâåçäèòå), à ñúùî ØÓÍ-çâåçäà“... â åãèïåòñêèÿ åçèê „çâåçäèòå ñà áèëè íàðè÷àíè ØÓ è ÑÂœ... „â Àñèðî-Âàâèëîíèÿ íàé-ïî÷èòàíàòà çâåçäà ñå å íàðè÷àëà ÑÓÏÓ è ñúãëàñíî âàâèëîíñêèòå ïîâåðèÿ òîâà å áèëî ñâåòèëîòî íà âúðõîâíèÿ áîã Ìàðäóê“... â çåìèòå „íà íÿêîãàøíèòå êàâêàçöè áúëãàðè è äî äíåñ îöåëåëè äóìè êàòî ...ÖÓ (åçè÷åñêè áîã, ñâåòèëî)“ è ò.í.  ïîäêðåïà íà ñâîèòå àðãóìåíòè Äîáðåâ ïîñî÷âà è äâå äóìè, âçåòè îò ñàíñêðèò ­ ÑÓÁÀÃÀ, êîéòî òîé ïðåâåæäà êàòî „áîæåñòâåí“ è „ÑÓÁÈÃÀ“, êîÿòî ïðåâåæäà êàòî „ëþáèìåö íà íåáåòî“. Ñïîðåä íàñ, âúïðåêè ÷å ãîðíàòà òåîðèÿ å âúçìîæíî íàé-áëèçêî äî èñòèíàòà, òÿ ïîäëåæè íà èçâåñòíà êîðåêöèÿ.  ñàíñêðèò ÑÓÁÀÃÀ è ÑÓÁÈÃÀ íå ñà îáðàçóâàíè íà áàçàòà íà êîðåíà ÑÓÁ, à íà áàçàòà íà êîðåíà ÑÓ, êîéòî, êàêòî âå÷å êàçàõìå, îçíà÷àâà ÂÅËÈÊ. Òîâà îáÿñíÿâà äî èçâåñòíà ñòåïåí è çàïèñâàíåòî íà èíäèéñêàòà ìîíàðõè÷åñêà òèòëà ÑÓ ÁÀÃÓ, êîÿòî âå÷å ïîñî÷èõìå.  ñàíñêðèò êîðåíúò ÑÓ èçâèêâà ïðåäñòàâàòà è çà ïîíÿòèåòî ÂÚÐÕÎÂÅÍ, òúé êàòî ñå ñâúðçâà ñ åäèí âúðõîâåí îáðàç, òîçè íà ÑËÚÍÖÅÒÎ, çàòîâà, êîãàòî òîé ñå îòíàñÿ êúì ÁÎÃ, ÂËÀÄÅÒÅË, ÌÚÄÐÅÖ, ÃÅÐÎÉ è äð. ïîä., òå âèíàãè ñà ÂÅËÈÊÈ, ÂÚÐÕÎÂÍÈ, ÏÚÐÂÈ. Ñïîðåä íàñ ñúùèÿò êîðåí å â îñíîâàòà è íà ÑÓÏ ­ „ñâåòèëîòî íà âúðõîâíèÿ áîã Ìàðäóê“, êàêòî ïîñî÷âà Äîáðåâ.  åãèïåòñêàòà ðåëèãèÿ, â êîÿòî åäíî îò ãëàâíèòå áîæåñòâà å ñúùî ÑËÚÍÖÅÒÎ, åäíî îò èìåíàòà íà êîåòî å áèëî èìåííî ÑÓ (ØÓ). Êîëêîòî äî „åçè÷åñêèÿ áîã, ñâåòèëî“, íàðè÷àí è äî äíåñ, êàêòî ïîñî÷âà Äîáðåâ, â Êàâêàç ñ èìåòî ÖÓ, òî òîâà å áèë âñå ñúùèÿò áîã ­ ÑËÚÍÖÅÒÎ. Âñè÷êî òåçè ïðèìåðè âîäÿò îáà÷å íå êúì êîðåíà ÑÓÁ, à êúì êîðåíà ÑÓ, êîéòî âúâ âñè÷êè ïîñî÷åíè äîñåãà ïðèìåðè èìà è ñâîåòî ñàìîñòîÿòåëíî çíà÷åíèå, êàòî îòäåëíà äóìà. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå âòîðàòà ÷àñò íà ÑÓÁÈÃÈ âåðîÿòíî å ïðåäñòàâëÿâàëà ñúùî îòäåëíà äóìà ñ îïðåäåëåíî çíà÷åíèå, à íå ïðîñòî îêîí÷àíèå.  ñàíñêðèò òîâà çíà÷åíèå å ïîâå÷å îò ïîêàçàòåëíî ­ ÁÀÃÕÂÀÍ = ÁÎà = GOD. Èìåííî ïîðàäè òîâà ÑÓÁÀÃÀ, êàêòî ïîñî÷âà Äîáðåâ, â ñàíñêðèò îçíà÷àâà ÁÎÆÅÑÒÂÅÍ è îñâåí òîâà å èìåòî íà ÂÈØÍÓ. Ñëåä âñè÷êî êàçàíà äîòóê ìîæåì äà íàïðàâèì çàêëþ÷åíèåòî, ÷å ïðåäè äà ñå îïèòàìå äà äàäåì îòãîâîð íà âúïðîñà çà ïðîèçõîäà è çíà÷åíèåòî è äîðè ñàìî çà ïðîèçíàñÿíåòî è çàïèñâàíåòî íà òèòëàòà ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ, ñà íåîáõîäèìè ìíîãî ïîâå÷å âúçìîæíîñòè çà ñðàâíåíèå è àíàëèç, îòêîëêîòî èìàìå äîñåãà.  òîçè ñìèñúë òóê ùå èçëîæèì ñèñòåìàòèçèðàíè âñè÷êè çíà÷åíèÿ â ñàíñêðèò íà äóìè è ïîíÿòèÿ, èìàùè çà îñíîâà èëè ñúñòàâíà ÷àñò ÑÓ è áëèçêè ïî çâó÷åíèå íà ÑÓÁÈÃÈ. Êàêòî ñëåäâà: ÑÓ ­ âåëèê, èçêëþ÷èòåëåí, ïðèòåæàâàù èçêëþ÷èòåëíè êà÷åñòâà è äð. Âëàäåòåëñêè òèòëè ÑÓÁÈÄÀ ­ êîãàòî ñå îòíàñÿ çà âëàäåòåë ­ ìúäðèÿ, âñåçíàåùèÿ ÑÓÁÀÃÓ ­ àðèéñêà âëàäåòåëñêà òèòëà Êà÷åñòâåíè îïðåäåëåíèÿ ­ èìåíà ÑÓÃÐÈÂÀ ­ Öàð âîéí, Ñèí íà Ñëúíöåòî, ïîìîùíèê à ÐÀÌÀ ­ èìå íà Öàðÿ íà Ìàéìóíèòå îò Ðàìàÿíà ÑÓÁÀËÀ ­ ïðèòåæàâàù îãðîìíà ñèëà (âëàñò) ­ èìå íà Áîã ØÈÂÀ

ÀÂÈÒÎÕÎË ÑÓÁÀÃÀ ­ ïîçëàòåí, çëàòåí, áëåñòÿù ­ èìå íà Áîã ÂÈØÍÓ Êà÷åñòâåíè îïðåäåëåíèÿ ÑÓÁÀÃÓ ­ âåëèê, èçêëþ÷èòåëåí ÑÓÁÀÒ ­ ïðèòåæàâàù ñèëíà âëàñò, âñåâëàñòåí è äð.ïîä. ÑÓÁÃÀÄÐÀ ­ ïîáåäîíîñåí, âñåïîáåæäàâàù ÑÓÁÈÃÐÀÍÒÀ ­ ìíîãî õðàáúð, ãåðîè÷åí ÑÓÁÈÄÁÀÑ ­ ìúäúð ÑÓÁÈÄÈ ­ ìúäðî óïðàâëåíèå ÑÓÁÈÃÀÒ ­ áëÿñêàâî âåëèêîëåïèå, ìíîãî ñâåòúë, áëåñòÿù è äð.ïîä.

ÎÏÐÅÄÅËÅÍÈß ÇÀ ÏÐÎÈÇÕÎÄ ÑÓÁÀÃÀ ­ èìàù äîáúð ïðîèçõîä, áîæåñòâåí (êîãàòî ñå îòíàñÿ çà ÂÈØÍÓ) ÑÓÄÆÀÒÀ ­ ðîäåí â äîáúð ðîä ÑÓÍÀÒÈ ­ îò äîáúð ðîä, êàñòà, ïëåìå ÑÓÈÄÀÐÀ ­ áëàãîðîäåí Âíèìàíèåòî ïðèâëè÷àò íàé-âå÷å ïî÷òè åäíàêâèòå ïî çâó÷åíå è ïî ñìèñúë äóìè ÑÓÁÀÃÓ, ÑÓÁÀÃÀ, ÑÓÁÈÃÀÒ, ÑÓÁÀÃÀ, êàòî òóê ñå ñðåùàìå è ñ òî÷íî óêàçàíà êîíêðåòíà âëàäåòåëñêà òèòëà ÑÓ-ÁÀÃÓ, ïðåâåäåíà êàòî ÊÐÀË è çàïèñàíà êàòî äâå äóìè! Îñâåí òîâà âèæäàìå, ÷å ÑÓ îçíà÷àâà êàêòî ÂÅËÈÊ, ÈÇÊËÞ×ÈÒÅËÅÍ, ÑÂÅÒÚË, ÁËßÑÊÀÂ, ÇËÀÒÅÍ, ÂÅËÈÊÎËÅÏÅÍ è äð. ïîä., ñúùî è ÖÀÐ, êàòî ïðè ÑÓÃÐÈÂÀ-ÖÀÐßÒ ÂÎÉÍ å ñúùî è ÑÈÍ íà ÑËÚÍÖÅÒÎ.  ìîíàðõè÷åñêàòà êîíöåïöèÿ íà äðåâíèòå öèâèëèçàöèè ÖÀÐßÒ å áîæåñòâåí èìåííî êàòî ïðåäñòàâèòåë íà Áîãà íà çåìÿòà, íåãîâî Îòðàæåíèå, Äâîéíèê, Ñèí.  Åãèïåò ôàðàîíúò (ïúðâîíà÷àëíî íîñåù òèòëàòà ÑÀÐ) å èìåííî ÑÈÍ íà ÀÌÎÍ, ÑÈÍ íà ÑËÚÍÖÅÒÎ. Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè å áèë ñúâñåì íàÿñíî ñ òàçè êîíöåïöèÿ, êîãàòî ñëåä çàâëàäÿâàíåòî íà Åãèïåò ïðèåìà òèòëàòà ÑÈÍ íà ÀÌÎÍ. Îò êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè å äîáðå èçâåñòíî, ÷å âëàäåòåëÿò íà õóíîðèòå (õóíã-íó) å áèë çàäúëæåí âñåêè äåí äà ïîñðåùà ïðè èçãðåâ è äà èçïðàùà ïðè çàëåç ÑËÚÍÖÅÒÎ. Àáñîëþòíî ñúùèòå çàäúëæåíèÿ å èìàë è åãèïåòñêèÿò âëàäåòåë, êàòî çàäúëæåíèÿ íà ÑÈÍ êúì ÎÒÅÖ. Ïðåäëîæåíàòà òåîðèÿ çà ïðîèçõîäà è çíà÷åíèåòî íà âúðõîâíàòà âëàäåòåëñêà òèòëà íà áúëãàðèòå ÊÀÍÀÑÓÁÈÃÈ ïðåäñòàâëÿâà ñàìî íàñîêà çà áúäåùè èçñëåäâàíèÿ è

íåéíîòî ðàçâèòèå ùå ïðåäñòàâèì â ñëåäâàùèÿ áðîé íà „ÀÂÈ-ÒÎÕÎ˓. Òîâà, êîåòî äîòóê å íåñúìíåíî çà íàñ å, ÷å òàçè òèòëà òðÿáâà äà ñå ÷åòå êàòî ÊÀÍÀ ÑÓ ÁÈÃÈ! (Äî ïîäîáíî çàêëþ÷åíèå, íî â ðåçóëòàò íà ñúâñåì äðóãà ïåðñïåòèâà, áåøå ñòèãíàë è Â. Áåøåâëèåâ.)

×àñòè÷íà áèáëèîãðàôèÿ Oòíîñíî ðàçëè÷íèòå ôîðìè íà ÊÀÍÀ: R. Frye in „The Heritage of Persia“, History of Civilsation, Weidenfeld & Nicolson 1962 ìíîãîêðàòíî ñïîìåíàâà äâå ôîðìè íà ÊÀÂÈ è ÊÀÈ. Äèìèòúð Òàáàêîâ.(Àâè-Òîõîë, áðîé 1 „-Ê-àâè/Êàâè Êàíà/Òóîõîë/Àâèòîõîë“) ðàçãëåæäà ïîäðîáíî òîçè ïðîáëåì. Âèæ îùå Encyclopaedia of Islam vol. IV, 1978. Çà êèòàéñêàòà ôîðìà íà Êàíàñóáèãè: êëàñè÷åñêè èçòî÷íèê å: Records of the Grand Historian of China /Shih ­ Chi of Ssu ­ MaCh’ien vol. ll, translated by B. Watson CUP 1961. Äèìèòúð Ñúñúëîâ. „Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ“, Ñîôèÿ, Ïðèäâîðíà ïå÷àòíèöà, 1936 ã. Çà çíà÷åíèåòî íà Ñóáèãè:  ñàíñêðèò ­ À. Sanskrit-English Dictionary (Ethymologically and Phylologically Arranged with Special Refetence to Cognate Indoeuropean Languages) ­ sir M.M. Williams, M.A., K.G.I.E. Boden Professor of Sanskrit-Motilal Banarsidass, Delhi, Varanasi, Patna, Madras (1899-1986/ 10eds). Çà ñèíñêðåòèçìà íà ðåëèãèÿ è âëàñò â äðåâíîñòòà: ïîñëåäíî ñèíòåçèðàíî îáîáùåíèå å òîâà íà Dr. E.C.Krupp in his „Echoes of the Ahcient Skies“. „The astronomu of lost civilzations“ OUP 1994. Çà íàëè÷èåòî íà êóëò êúì Ñëúíöåòî ïðè äðåâíèòå áúëãàðè âèæ: Ïåòúð Äîáðåâ. „Êàìåííàòà êíèãà íà ïðàáúëãàðèòå“, Ñîôèÿ, 1992.  „Åçèêúò íà Àñïàðóõîâèòå è Êóáåðîâèòå áúëãàðè“, „Ðå÷íèê è ãðàìàòèêà“, ÈÊ, „Îãëåäàëî“, 1995 ã., ñúùèÿò àâòîð äàâà ïîñëåäíîòî ñè ñòàíîâèùå îòíîñíî òèòëàòà Êàíàñóáèãè (ñòð. 17). Îò ôóíäàìåíòàëíî çíà÷åíèå çà âñÿêî èçñëåäâàíå íà ãîðíèÿ ïðîáëåì å òðóäúò íà Òà÷î Òàíå⠄Áúëãàðñêîòî âåçìî è Èçòîêúò“, Èçâåñòèÿ íà „Áúëãàðñêà îðäà“, Ñîôèÿ, 1941 ã., è „Àâè-Òîõîë“, êíèæêà 3 è 4, êàêòî è âå÷å ïîñî÷åíàòà „Cyclopedia of India and of Eastern and Southerm Asia“ by Edward Balfour (in thee volumes) London 1885.

147

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÎÙÅ ÇÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÅÇÈÊ È ÑÂ. ÑÂ. ÊÈÐÈË È ÌÅÒÎÄÈÉ ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐΠÂÚÂÅÄÅÍÈÅ Îáùîïðèçíàò ôàêò å, ÷å çàåäíî ñ ïðèåìàíåòî íà õðèñòèÿíñòâîòî â 10 âåê Ðóñèÿ âúçïðèåìà è íåîáõîäèìîòî £ â òàçè âðúçêà ïèñìî — åäíî îò äâåòå áúëãàðñêè ïèñìåíîñòè — êèðèëèöàòà. Ïî-ìàëêî ñå îáðúùà âíèìàíèå íà ôàêòà, ÷å òàçè ïèñìåíîñò å ïðèäðóæàâàëà åäèí åçèê — åçèê, êîéòî ñïîðåä àêàäåìèê Ëèõà÷îâ å áèë „òðàíñïëàíòèðàí“ â Ðóñèÿ. Çà åçèöèòå, ãîâîðåíè äîòîãàâà â ìíîãîíàöèîíàëíàòà Êèåâñêà Ðóñ, ïî÷òè íèùî íå å èçâåñòíî — çíàå ñå ñúñ ñèãóðíîñò ñàìî êàêúâ å áèë åçèêúò íà óïðàâëÿâàùàòà âúðõóøêà — íîðìàíñêè (â íåãîâèÿ øâåäñêè âàðèàíò). Çà îñòàíàëàòà ìàñà îò íàñåëåíèåòî ìîæå ñàìî äà ñå êàæà, ÷å å áèëà ìíîãîåçè÷íà, êàòî, êîåòî å îñîáåíî âàæíî, íèêàêúâ îïðåäåëåí „ñëàâÿíñêè åçèê èëè äèàëåêò íå ìîæå äà ñå âúçñòàíîâè îò åçèêîâàòà ñðåäà â Ðóñ äî ïðèåìàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî. Òîçè „òðàíñïëàíòèðàí“ åçèê å áèë áúëãàðñêèÿò åçèê, êîéòî ïî òîâà âðåìå å áèë äúðæàâåí, àäìèíèñòðàòèâåí, ëèòåðàòóðåí è ÷åðêîâåí íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî. Òîçè åçèê â 10 âåê å áèë â îñíîâàòà íà „Çëàòåí âåê“, êîéòî áúëãàðñêàòà êóëòóðà òàêà è íå ìîæà äà äîñòèãíå íèêîãà âå÷å. Ïîðàäè åäèí ôåíîìåí, êîéòî Äèìèòúð Ñúñúëîâ íàðè÷àøå „ðóñêèÿ êîìïëåêñ çà ìàëîöåííîñò“, òîçè åçèê îáà÷å íå ìîæåøå äà áúäå áúëãàðñêè — ñïîðåä ðàçëè÷íè „ìîäè“ òîé òðÿáâàøå äà áúäå òó „îáùîñëàâÿíñêè“, òó „÷åðêîâíîñëàâÿíñêè“, òó „ñëàâÿíñêî êîéíå“, òó „ñëàâÿíñêè ëèíãóà ñàêðà“. ×ðåç îãðîìíàòà ïðîïàãàíäíî-èíôîðìàöèîííà ìàøèíà íà Ñúâåòñêèÿ ñúþç òåçè âàðèàíòè, êúäå êîé ìîæå äà ïðèõâàíå, áÿõà „òðàíñïëàíòðàíè“ íà çàïàä èç ãúñòî çàñåòèòå „ñëàâÿíñêè ôàêóëòåòè“ è îòòàì â çàïàäíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà. Òàì íàïîñëåäúê ñå óòâúðäè „÷åðêîâíîñëàâÿíñêèÿò“ èëè „ñòàðî÷åðêîâíîñëàâÿíñêèÿò“ âàðèàíò. Çà îñúùåñòâÿâàíåòî íà òàçè îïåðàöèÿ ñ áúëãàðñêèÿ åçèê íà „áðàòÿòà ïàíñëàâÿíè“ áúëãàðñêîòî íàó÷íî ìíåíèå íå èì áåøå íåîáõîäèìî — òå ãî èìàõà çà ãàðàíòèðàíî. Êàêâî ìîæå äà ñå êàæå çà òâúðäåíèÿòà, ÷å áúëãàðñêèÿò åçèê å „èçêóñòâåí åçèê“? Òàêèâà òâúðäåíèÿ ñàìî ïîêàçâàò íåðàçáèðàíå íà åëåìåíòàðíèòå ïðèíöèïè íà ëèíãâèñòèêàòà. Äîñòàòú÷íî òóê å äà öèòèðàìå ïðîô. Ï.Ì. Ëîéä (Óíèâåðñèòåòà â Ïåíñèëâàíèÿ): „...Åçèöèòå çà ðàçëèêà îò äðóãèòå ÷îâåøêè èíñòèòóöèè íå ñà òâîðåíèÿ, ñúçäàäåíè â îïðåäåëåí äåí. Åçèöèòå ìîãàò äà èç÷åçíàò, êîãàòî óìðå ïîñëåäíèÿò èì íîñèòåë, íî òå íèêîãà íå ñå ðàæäàò, òå ñå ðàçâèâàò â ïðîäúëæèòåëíàòà è íåïðåêúñíàòà åâîëþöèÿ íà ÷îâåøêèÿ âèä.“ Îòíîñíî òâúðäåíèÿòà íà ïàíñëàâèñòèòå, ÷å áúëãàðñêèÿò åçèê (åçèêúò, íà áàçàòà íà êîéòî å áèëà ñúçäàäåíà ãëàãîëèöàòà íà Ñâ. Êèðèë Ôèëîñîô), å âñúùíîñò „÷åðêîâíîñëàâÿíñêè“ åçèê; â Áúëãàðèÿ äîðè ïðåç ãîäèíèòå íà

148

êîìóíèçìà áåøå íàïèñàíî äîñòàòú÷íî, çà äà ñå ïîêàæå ÿâíàòà íåîáîñíîâàíîñò íà òàêàâà òåîðèÿ. Òðÿáâà äà ñå ïðèçíàå, ÷å áúëãàðñêèòå ó÷åíè ïî òîçè âúïðîñ íå îòñòúïèõà âúïðåêè ïîñòîÿííèÿ íàòèñê îò Ìîñêâà; ïðèåìàéêè „ñëàâÿíñêè“ õàðàêòåð çà áúëãàðñêèÿ åçèê, òå îòõâúðëèõà îïðåäåëåíèåòî „÷åðêîâåí“. Îãðîìíà å êíèæíèíàòà ïî òîçè âúïðîñ, â êîÿòî áúëãàðñêèòå ó÷åíè äîêàçàõà, ÷å áúëãàðñêèÿò åçèê îñâåí ÷åðêîâíè å èìàë ëèòåðàòóðíè îáùåñòâåíè, àäìèíèñòðàòèâíè è äúðæàâíè ôóíêöèè — íà íåãî å áèëà ñúçäàäåíà ðàçíîîáðàçíà ïî æàíðîâå õóäîæåñòâåíà è íàó÷íà ëèòåðàòóðà, ïðåâîäíà è îðèãèíàëíà, îñúùåñòâÿâàëà ñå å ïðîñâåòíà äåéíîñò, ïðàâíà è èñòîðèîãðàôñêà êíèæíèíà, åïèãðàôèêà è äð. Ùå ïîñî÷èì ñàìî íÿêîëêî ïîêàçàòåëíè öèòàòà: „Ïðåíåñåí â Áúëãàðèÿ, êèðèëîìåòîäèåâèÿò ëèòåðàòóðåí åçèê âëèçà îòíîâî â àêòèâåí êîíòàêò ñúñ ñîáñòâåíàòà ñè ãîâîðíà ñðåäà“...“...òîé (áúëãàðñêèÿò åçèê — á.ì.) å êíèæîâíàòà ôîðìà íà ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê çà áúëãàðèòå è ìåæäóíàðîäåí êóëòóðåí åçèê çà äðóãè ñëàâÿíñêè è íåñëàâÿíñêè íàðîäè...“ (Å. Äîãðàìàäæèåâà „Ðàçïðîñòðàíåíèå íà êíèæîâíèÿ ñòàðîáúëãàðñêè åçèê â áúëãàðñêà åçèêîâà ñðåäà“ Äîêëàäè/Ñèìïîçèóì — êèðèëîìåòîäèåâñòêà è ñòàðîáúëãàðèñòèêà ÁÀÍ, (1982 ã.). Íåùî ïîâå÷å, ÿâíî àíòèáúëãàðñêî ñúäúðæàíèå íà òåîðèÿòà çà „èçêóñòâåíèÿ“ èëè „÷åðêîâíîñëàâÿíñêè åçèê“ áåøå îñúçíàòî îò áúëãàðñêèòå ó÷åíè è, ìàêàð è ðÿäêî, ðàçîáëè÷àâàíî íà ìåæäóíàðîäíè ôîðóìè (Ä. Èâàíîâà-Ìèð÷åâà „Öúðêîâíîñëàâÿíñêèÿò åçèê“, ïàê òàì, ñòð. 304). Ïðåäè äà ïðåìèíåì êúì ðàçãëåæäàíå íà åäèíñòâåíèÿ ñåðèîçåí âúïðîñ — çà õàðàêòåðà íà áúëãàðñêèÿ åçèê — „ñëàâÿíñêè èëè áúëãàðñêè“ — ùå íàïðàâèì åäíî óòî÷íåíèå. Îáèêíîâåíî, çà äà ñå îòãîâîðè íà òîçè âúïðîñ, ñå öèòèðàò èçâåñòíè ëè÷íîñòè íà áúëãàðñêàòà ñðåäíîâåêîâíà êíèæíèíà, ðàçëè÷íèòå æèòèÿ èëè ìíåíèåòî íà ãðúöêè õðîíèöèñòè. Òàêúâ ïîäõîä å íàïúëíî áåçïåðñïåêòèâåí, íåùî, êîåòî ëè÷è îò òîâà, ÷å îáèêíîâåíî ñå öèòèðàò ñåëåêòèâíî èçáðàíè ñâèäåòåëñòâà, ïîäêðåïÿùè åäíàòà èëè äðóãàòà òåîðèÿ.  ïîëçà íà „ñëàâÿíñêàòà“ òåîðèÿ ñå öèòèðàò ×åðíîðèçåö Õðàáúð, Êîíñòàíòèí Ïðåñëàâñêè, ÷àñòè îò äâåòå æèòèÿ íà Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô è äð.  ïîëçà íà „áúëãàðñêàòà òåîðèÿ“ ãîâîðÿò „Ïðèçðåíñêèÿò ñáîðíèê“, „Áúëãàðñêèÿò àïîêðèôåí ëåòîïèñ“, „×óäîòî íà Ñâ. Ãåîðãè ñ áúëãàðèíà“, Òåîôèëàêò Îõðèäñêè, öúðêîâíàòà ñëóæáà íà Ñâ. Èâàð Ðèëñêè è äð. Íÿêîè èçâåñòíè äåéöè íà ñðåäíîâåêîâíàòà áúëãàðñêà êóëòóðà, êàòî Êëèìåí Îõðèäñêè è Êîíñòàíòèí Êîñòåí÷êè, ìîãàò äà ñå ïîñî÷àò â ïîëçà è íà äâåòå òåîðèè. Ïë. Öâåòêîâ íàïðèìåð öèòèðà Êîíñòàíòèí Êîñòåíå÷êè, êîéòî áèë êàçàë, ÷å Êèðèë è Ìåòîäèé áèëè ñúçäàëè ïúðâèÿ ëèòåðàòóðåí ñëàâÿíñêè åçèê, êàòî „... èçáðàõà íàé-èçòúí÷åíèÿ è êðàñèâ ðóñêè åçèê...“, áåç îáà÷å äà ñïîìåíå, ÷å ñúùèÿò àâòîð å êàçàë îùå, ÷å „...áúëãàðñêàòà êíèæíèíà å íàé-ñúâúðøåíàòà è îò íåÿ òðÿáâà äà ñå ó÷àò è ðóñêàòà, è ñðúáñêàòà.“ Òóê ñòàâà âúïðîñ çà öèòèðà-

ÀÂÈÒÎÕÎË íå íà èçòî÷íèê îò 15 âåê, òâúðäå îòäàëå÷åí îò åïîõàòà íà Êèðèë è Ìåòîäèé, êîåòî ìåòîäîëîãè÷åñêè íå å èçäúðæàíî, íî àêî òðÿáâà äà ñå öèòèðà èçòî÷íèê îò ñúùàòà åïîõà, ìîæå äà ñå ïîñî÷è ñúâðåìåííèêúò íà Êîñòàíå÷êè, Ãðèãîðèé Öàìáëàê, êîéòî å áèë íà ìíåíèå, ÷å Ñâåòèòå áðàòÿ ñà ïðåâåëè Åâàíãåëèåòî íà „áúëãàðñêè åçèê“. Âúîáùå òàêúâ ïîäõîä å áåçïîëåçåí è íå ìîæå äà äîâåäå äî îïðåäåëåí îòãîâîð íà íàøèÿ âúïðîñ — áúëãàðñêè èëè ñëàâÿíñêè å áèë åçèêúò, íà áàçàòà íà êîéòî Êèðèë å ñúçäàë áúëãàðñêàòà ãëàãîëè÷åñêà ïèñìåíîñò. Òàêà ïîñòàâåí, âúïðîñúò ñàì ïîñî÷âà îòãîâîðà, òúé êàòî òàçè ïèñìåíîñò íå å ïðèãîäåíà çà íèêàêú⠄ñëàâÿíñêè“ åçèê. Òîâà å íåîñïîðèìî è çàòîâà îôèöèàëíàòà „ñëàâÿíèçèðàíà“ èñòîðè÷åñêà íàóêà â Áúëãàðèÿ òðÿáâàøå äà íàìåðè íà÷èí çà çàîáèêàëÿíå èëè ïðèòúïÿâàíå íà òîâà ïðîòèâîðå÷èå. Êðàñíîðå÷èâ â òîâà îòíîøåíèå å ïðèìåðúò: ... òîçè åçèê (åçèêúò, êîéòî ñà èçïîëçâàëè Êèðèë è Ìåòîäèé — á.ì.) å áèë íàïúëíî õîìîãåíåí ïî ñâîÿ õàðàêòåð, ñúñ ñïåöèôè÷íà ôîíåòè÷íà, ìîðôîëîãè÷íà è ñèíòàêòè÷íà ñèñòåìà, ïî êîÿòî ñå îòëè÷àâàë îò åçèêà íà îñòàíàëèòå þæíè ñëàâÿíè (ñúðáè, õúðâàòè, ñëîâåíöè).“ „Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ“, òîì. 2, ñòð. 270 (ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1981). Îò âñè÷êî êàçàíî äîòóê å î÷åâèäíî, ÷å ñà ïðåíåáðåãíàòè äâà îñíîâíè âúïðîñà, êîèòî áèõà äàëè ÿñåí îòãîâîð íà òîâà êàêúâ åçèê ñà èçïîëçâàëè Ñâåòèòå áðàòÿ. Ïúðâèÿò åñòåñòâåí âúïðîñ å çà òÿõíàòà íàðîäíîñòíà ïðèíàäëåæíîñò, êîéòî ïðÿêî ìîæå äà íè äîâåäå äî èñòèíàòà çà òåõíèÿ åçèê. Âòîðèÿò å çà ñàìîòî ñúäúðæàíèå íà îïðåäåëåíèåòî „ñëàâÿíñêè“ êàêòî çà íàðîä, òàêà è çà åçèê, êîéòî íåïðÿêî áè íè ïðèáëèæèë äî òúðñåíèÿ îòãîâîð.

ÊÀÊÂÈ ÏÎ ÍÀÐÎÄÍÎÑÒ ÑÀ ÁÈËÈ ÊÈÐÈË È ÌÅÒÎÄÈÉ? Òîçè âúïðîñ å íåÿñåí, ïðîòèâîðå÷èâ è îáåêò íà ñïîðîâå ñðåä ó÷åíèòå ïîðàäè ñúùèòå ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ ïàíñëàâèçìà — çà ó÷åíèòå òå ñà èëè ãúðöè, èëè ñëàâÿíè, èëè ãðúêîñëàâÿíè, íî íèêîãà áúëãàðè. Âñè÷êè òåçè ìíåíèÿ íå ñà ñúîáðàçåíè ñ íèòî åäèí îðèãèíàëåí èçòî÷íèê, ñúâðåìåíåí íà äâàìàòà áðàòÿ.  „Êðàòêîòî æèòèå íà Êèðèë“ îáà÷å å îòãîâîðåíî êðàòêî è ÿñíî íà ãîðíèÿ âúïðîñ — òîé å áèë „áúëãàðèí ðîäîì“!  íèòî åäèí ñúâðåìåíåí âèçàíòèéñêè ëåòîïèñ íå ñå ñúîáùàâà íåùî äðóãî òî òîçè âúïðîñ. Íåùî ïîâå÷å — ⠄Ïðîñòðàííîòî æèòèå íà Êèðèë“ íå ñàìî ñå êàçâà íà êàêúâ åçèê „ñîëóíñêèòå áðàòÿ“ ñà ïðåâåëè „áîãîâäúõíîâåíèòå ïèñàíèÿ“, à èìåííî — „îò ãðúöêè íà áúëãàðñêè åçèê“, íî ñå äàâà è ïðÿêî óêàçàíèå êàêâè ïî íàðîäíîñò ñà áèëè òå, è òî ÷ðåç äóìèòå íà ñàìèÿ Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô! Íà âúïðîñà „Êàêúâ å òâîÿò ñàí, çà äà òå ïîñòàâèì íà ñúîòâåòíîòî ìÿñòî?“, çàäàäåí ìó ïðè íåãîâîòî ïîñåùåíèå ïðè õàçàðñêèÿ êàãàí, òîé îòãîâàðÿ: „Èìàõ äÿäî, ìíîãî ñëàâåí è âåëèê, êîéòî ñåäåøå áëèçî äî öàðÿ. Êîãàòî îòõâúðëè äîáðîâîëíî îòäàäåíàòà ìó ÷åñò, òîé áåøå ïðîãîíåí â ÷óæäà çåìÿ, òàì òîé îñèðîìàøà è òàì ñúì ðîäåí. Ïðè âñå ÷å äèðåõ íÿêîãàøíàòà äÿäîâà ÷åñò, àç íå ìîæàõ äà ÿ ïîñòèãíà, çàùîòî ñúì Àäàìîâ âíóê.“ Òîçè îòãîâîð êàçâà òâúðäå

ìíîãî, íî çà äà íå ñå âçåìå ïîä âíèìàíèå, íà áàçàòà íà ïðèñúñòâèåòî â íåãî íà Àäàì, ìó áåøå ïðèäàäåí èçöÿëî áèáëåéñêè ñìèñúë. Íàèâíîñòòà íà ïîäîáíî îáÿñíåíèå áåøå ïîêàçàíà äîñòàòú÷íî óáåäèòåëíî îò Ì. Ìàðãàðèòîâ è À. Õîôåð îùå ïðåç 1981 ã. (Äîêëàäè/Ñèìïîçèóì ïî êèðèëîìåòîäèåâèñòèêà è ñòàðîáúëãàðèñòèêà. (ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1982 ã., ñòð. 96105), íî òåõíèòå àðãóìåíòè è çàêëþ÷åíèÿ íå íàìåðèõà ïóáëè÷íîñò. Ïðè÷èíàòà å â òîâà, ÷å ìàêàð äâàìàòà àâòîðè äà ïðåäïîëàãàò ñëàâÿíñêè ïðîèçõîä çà äâàìàòà áðàòÿ, ñàìîòî èì çàêëþ÷åíèå, ÷å „Òåõíèÿò äÿäî (íà Êèðèë è Ìåòîäèé — á.ì.) å áèë çàñëóæèë ñúðàòíèê íà åäèí áúëãàðñêè õàí, âåðîÿòíî Êàðäàì...“, âñúùíîñò ïðàâè òàêúâ ïðîèçõîä ìàëêî âåðîÿòåí. Äîðè è íàéçàïàëåíèòå ïîääðúæíèöè íà „àñèìèëàòîðñêàòà òåçà“ íå ñà òâúðäåëè, ÷å ïî âðåìåòî íà Êàðäàì å áèëî âúçìîæíî áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë äà èìà „ñúðàòíèöè“ ñëàâÿíè. Íåáëàãîäàðíàòà ðîëÿ íà ïðåäïîëàãàåì „ïðîñëàâÿíñêè“ áúëãàðñêèÿ âëàäåòåë íàé-ðàíî ñå îòðåæäà íà êàí Êðóì. Òóê íå å íåîáõîäèìî äà ñå îïðîâåðãàâà „àñèìèëàòîðñêàòà òåçà“, íèòî äà ñå òúðñè òî÷íàòà ïðè÷èíà çà åìèãðàöèÿòà íà ðîäà íà Êèðèë è Ìåòîäèé.  ñëó÷àÿ àç ñìÿòàì, ÷å íåãîâàòà åìèãðàöèÿ å ñòàíàëà èìåííî âúâ âðúçêà ñ âúçêà÷âàíåòî íà Êðóì íà ïðåñòîëà (803 ã.) è âúçñòàíîâÿâàíåòî íà ñòàðèÿ âëàäåòåëñêè ðîä Äóëî. Íî òóê ñà íåîáõîäèìè ïîäðîáíè èçñëåäâàíèÿ è å âúçìîæíî òîçè âúïðîñ äà ñè îñòàíå çàâèíàãè õèïîòåòè÷åí. Åäèí ôàêò, ñâúðçàí ñ òîâà îáà÷å, å èçâúí ñúìíåíèå. Ïðåç 868 ã. Êèðèë è Ìåòîäèé çàìèíàâàò çà Ðèì, çà äà ïðåäñòàâëÿâàò èíòåðåñèòå íå íà âèçàíèòéñêèÿ èìïåðàòîð Ìèõàèë (êîéòî å óáèò â 867 ã.), à íà áúëãàðñêèÿ öàð (èìïåðàòîð/Ìèõàèë/Áîðèñ). Çàòîâà îñâåòåíîòî â Ðèì Åâàíãåëèå å íàðå÷åíî „áúëãàðñêî“ è â õðàìà íà Ñâåòè Ïåòúð å îòñëóæåíà ëèòóðãèÿ íà „áúëãàðñêè“. Ðúêîïîëàãàíåòî íà äîâåäåíèòå îò áðàòÿòà â Ðèì òåõíè ó÷åíèöè îò åïèñêîï Ôîðìîçà è ïî-êúñíîòî ïðèåìàíå íà èíî÷åñòâîòî îò Êîíñòàíòèí Ôèëîñîô ñúùî â Ðèì íå ìîãàò äà ñå îáÿñíÿò ëîãè÷íî ïî äðóã íà÷èí, êàòî ñå èìà ïðåäâèä ñúïåðíè÷åñòâîòî è îòêðèòàòà âðàæäà, öàðÿùà ïðåç òîçè ïåðèîä ìåæäó Êîíñòàíòèíîïîë è Ðèì, è, îò äðóãà ñòðàíà, äèïëîìàòè÷åñêàòà àêòèâíîñò íà öàð Áîðèñ I Ìèõàèë ñïðÿìî Ðèì.  òàçè ñâåòëèíà îòíîâî ùå íàïîìíèì çàêëþ÷åíèÿòà íà Èìðå Áîáà ïî îòíîøåíèå íà åòíè÷åñêèÿ îáëèê è ïîëèòè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà ãîëÿìà ÷àñò îò Ïàíîíèÿ, ïóáëèêóâàíè â òîçè áðîé íà „Àâè-Òîõîë“, êàêòî è ïîäîáíèòå çàêëþ÷åíèÿ íà Ôàíè Ïîïîâà-Ìóòàôîâà, íàïðàâåíè 40 ãîäèíè ïîðàíî (âèæ „Àâè-Òîõîë“, êíèæêà 2, ñòð. 17-20). Ñúùåñòâóâàò îùå äâà ôóíäàìåíòàëíè ôàêòà, êîèòî õâúðëÿò ñâåòëèíà âúðõó íàðîäíîñòíàòà ïðèíàäëåæíîñò íà Ñâåòèòå áðàòÿ. Íà ïúðâî ìÿñòî, Õàçàðñêàòà ìèñèÿ íà Êîíñòàíòèí Ôèëîñîô. Çà òàçè ìèñèÿ, îñúùåñòâèëà ñå ïðåç 859-860 ã., îáèêíîâåíî ñå òâúðäè, ÷å å áèëà ìèñèîíåðñêà ñ öåë ïîêðúñòâàíåòî íà õàçàðñêèÿ äâîð è íàðîä. Òàçè ïîïóëÿðíà âåðñèÿ å õðîíîëîãè÷åñêè íåâúçìîæíà. Ñïîðåä àðàáñêèòå èçòî÷íèöè (àë-Ìàñóäè è àä-Äèìàø) ïðèåìàíåòî íà åâðåéñêàòà ðåëèãèÿ îò õàçàðñêèÿ êàãàí å ñòàíàëî ìåæäó 786-809 ã., à ñïîðåä åâðåéñêàòà òðàäèöèÿ òîâà å ñòàíàëî ìåæäó 730-740 ã. Äîðè íàé-êúñíèÿò ïðåäëîæåí çà òîâà ñúáèòèå ïðåâîä, ìåæäó 799-809 ã. (Î.

149

ÀÂÈÒÎÕÎË Ïðèöàê), íå îòãîâàðÿ íà ïåðèîäà íà ïîñåùåíèåòî íà Êîíñòàíòèí â Õàçàðèÿ. Àêî Êîíñòàíòèí å èìàë ìèñèîíåðñêà ìèñèÿ â õàçàðñêèÿ äâîð, òî òÿ å áèëà íàñî÷åíà êúì åäíà îò íÿêîëêîòî äðóãè íàðîäíîñòè, ñúñòàâëÿâàùè ìíîãîíàöèîíàëíàòà õàçàðñêà èìïåðèÿ, òúé êàòî óïðàâëÿâàùàòà ñòðàíà íà èìïåðèÿòà âå÷å å èçïîâÿäâàëà åäíà îò ñâåòîâíèòå ðåëèãèè. Ïî òîâà âðåìå Âèçàíòèÿ ñå å ñòðåìÿëà äà èçãðàäè ñâîå ðåëèãèîçíî âëèÿíèå â èìïåðèÿòà, êàòî âå÷å ñà ñúùåñòâóâàëè ñåäåì åïèñêîïñòâà. Ìàëêî âíèìàíèå ñå îáðúùà íà ôàêòà, ÷å êîíêðåòíàòà ñðåùà íà Êîíñòàíòèí Ôèëîñîô è õàçàðñêèÿ êàãàí è „ðåëèãèîçíèÿò äèñïóò“ â õàçàðñêèÿ äâîð ñà ñå ñúñòîÿëè â 860 ã. â ñòîëèöàòà Ñàðàè÷èí (íà Âîëãà) è ñà òðàåëè íÿêîëêî äíè, äîêàòî Êîíñòàíòèí ïðåñòîÿâà â Õàçàðèÿ ïî÷òè ãîäèíà è ïîëîâèíà. Åäíà ãîäèíà òîé ïðåñòîÿâà â òàêà íàðå÷åíîòî åïèñêîïñòâî Îíîãóíäóðèÿ, íàìèðàùî ñå ìåæäó Õåðñîí è Ñàðêåë è íàñåëåíî ïðåäè âñè÷êî ñ áúëãàðè (ïî òÿõíîòî ïëåìåííî èìå îíîãóíäóðè å íàèìåíîâàíî è ñàìîòî åïèñêîïñòâî). Íÿêîè ñâèäåòåëñòâà ñúîáùàâàò, ÷å òîé å „ó÷èë òàì â ïðîäúëæåíèå íà åäíà ãîäèíà åâðåéñêè åçèê“. Òîâà èçãëåæäà òâúðäå ñúìíèòåëíî — òîé å ìîæåë ñïîêîéíî äà èçó÷àâà åâðåéñêè è â Êîíñòàíòèíîïîë. È àêî íàèñòèíà òîâà å áèëà öåëòà íà òîçè íåãîâ äúëúã ïðåñòîé, òîâà ìîæå ñàìî äà ïîêàæå ÷ðåç êàêúâ åçèê òîé å èçó÷àâàë åâðåéñêè, à èìåííî ÷ðåç áúëãàðñêè, íåãîâèÿ ðîäåí åçèê, èíà÷å îòèâàíåòî ìó ñ òàêàâà öåë â áúëãàðñêè òåðèòîðèè íå áè ìîãëî äà ñå îáÿñíè. Äðóãàòà âúçìîæíà ïðè÷èíà å, ÷å òîé å áèë èçïðàùàí ñ ãëàâíà ìèñèÿ äà âúâåäå â õðèñòèÿíñòâîòî áúëãàðèòå, íàñåëÿâàùè Õàçàðèÿ, ñ òàçè öåë òîé å òðÿáâàëî äà çàùèòè ñâîÿòà ðåëèãèÿ è ìèñèÿ â õàçàðñêèÿ äâîð. Ïðè âñè÷êè ñëó÷àè íèêàêúâ ðåçóëòàò îò íåãîâîòî ïîñåùåíèå ïðè êàãàíà íå ìîæå äà ñå îòêðèå ïðÿêî â õàçàðñêèÿ äâîð, íî êúì âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí VII Ïîðôèðîãåíèóñ (913-959) ãîëÿìà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî íà åïèñêîïñòâîòî Îíîãóíäóðèÿ å áèëî õðèñòèÿíñêî. Àêî ãëàãîëèöàòà å áèëà ñúñòàâåíà îò Êîíñòàíòèí Ôèëîñîô îùå â 855 ã., òî òîé å èìàë òîâà ñðåäñòâî ãîòîâî çà òàçè ìèñèÿ, àêî ïåðèîäúò íà ñúçäàâàíåòî íà ãëàãîëèöàòà ñå îòíåñå ìåæäó 855-860 ã., òî íå ìîæå äà ñå äàäå îòãîâîð íà âúïðîñà çà íåéíèÿ äèðåêòåí ïðîèçõîä, à èìåííî áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà çíàêîâà ñèñòåìà, øèðîêî èçïîëçâàíà â åïèñêîïñòâîòî ïðåç òîçè ïåðèîä (âèæ äâåòå ñòàòèè îòíîñíî òîçè âúïðîñ ⠄Àâè-Òîõîë“, êíèæêà 2, ñòð. 21-30 è êíèæêà 3, ñòð. 38-46, êàêòî è ñòàòèÿòà íà ê.ò.í. Ã. Ëàìáàäæèåâ â òàçè êíèæêà). Ìîæå áè èìåííî çàòîâà Êèðèë å îñòàíàë â áúëãàðñêèòå òåðèòîðèè íà Õàçàðèÿ â ïðîäúëæåíèå íà öÿëà ãîäèíà. Äðóãèÿò îñíîâåí àðãóìåíò å øèðîêî èçâåñòåí è íå å íóæíî äà ãî êîìåíòèðàìå îòíîâî — ãëàãîëèöàòà, êàêòî è ïî-êúñíî êèðèëèöàòà ñà ñúçäàäåíè äà îáñëóæâàò åäèí êîíêðåòåí åçèê, à èìåííî áúëãàðñêèÿ ñ íåãîâèòå ôîíåòè÷íè îñîáåíîñòè, íåõàðàêòåðíè çà íèêîé „ñëàâÿíñêè“ åçèê. Äîðè ñàìî òîçè ÿñåí ôàêò áè òðÿáâàëî äà íàïðàâè ñïîðîâåòå îêîëî íàðîäíîñòíàòà ïðèíàäëåæíîñò íà Ñâåòèòå áðàòÿ èçëèøíè, àêî òå íå áÿõà ïëîä íà ïîëèòè÷åñêî äîêòðèíñòâî.

150

ÈÌÀÒ ËÈ ÏÎÊÐÈÒÈÅ ÏÎÍßÒÈßÒÀ “ÑËÀÂßÍÑÊÈ ÍÀÐÎĔ È “ÑËÀÂßÑÊÈ ÅÇÈʔ Îáèêíîâåíî ñå èçòúêâà ïðèíàäëåæíîñòòà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä êúì „ñåìåéñòâîòî íà ñëàâÿíñêèòå íàðîäè“ è íà áúëãàðñêèÿ åçèê êúì „ñåìåéñòâîòî íà ñëàâÿíñêèòå åçèöè, íî àêî íÿêîé ñå îïèòà äà äåôèíèðà ñúäúðæàíèåòî, âëàãàíî â òåçè ïîíÿòèÿ, ùå ñå èçïðàâè ïðåä òâúðäå ñòðàíåí ïðîáëåì — â ñúâðåìåííàòà èñòîðè÷åñêà è ëèíãâèñòè÷íà íàóêà âñå îùå íÿìà äåôèíèöèÿ, îêîëî êîÿòî äà ñúùåñòâóâà äîðè ïðèáëèçèòåëåí êîíñåíñóñ. Íèêàêâè èñòîðè÷åñêè è àðõåîëîãè÷åñêè ñâèäåòåëñòâà íå ìîæåõà äà ïîêàæàò ñúùåñòâóâàíåòî íà ñëàâÿíñêèÿ íàðîä ïðåäè 5 âåê ñë.Õð. Îò òÿõíà ñòðàíà „ëèíãâèñòèòå“ òàêà è íå óñïÿõà äà âúçñòàíîâÿò íÿêàêúâ ìîäåë íà òàêà íåîáõîäèìèÿ íà ïàíñëàâèñòèòå ïðàñëàâÿíñêè åçèê. Èñòîðè÷åñêàòà íàóêà âñå ïîâå÷å ñòàâà èíòåðäèñöèïëèííà ìàòåðèÿ. Íåêà ïîãëåäíåì âúðõó ïîñòàâåíèÿ âúïðîñ ïî-îòáëèçî, íî îò íÿêîëêî ñúâñåì ðàçëè÷íè ïåðñïåêòèâè.

ÄÅÌÎÃÐÀÔÑÊÈÒÅ ÔÀÊÒÈ Êàêòî êàçàõìå, ñëàâÿíèòå ãè íÿìà íà èñòîðè÷åñêàòà ñöåíà ïî÷òè äî 5 â. ñë.Õð. Ñàìî 150-200 ã. ñëåä òîâà òå ïî íÿêàêúâ ñòðàíåí íà÷èí ñà „çàëåëè“ öÿëà Èçòî÷íà, Þãîèçòî÷íà è ãîëåìè ÷àñòè îò Öåíòðàëíà Åâðîïà, è òî â òàêîâà ìíîæåñòâî, ÷å àñèìèëèðàëè áúðçî âñè÷êè çàâàðåíè íàðîäè íà òàçè îãðîìíà òåðèòîðèÿ. Îò äåìîãðàôñêà ãëåäíà òî÷êà òîçè ïàíñëàâÿíñêè ìèò íÿìà íèêàêâà ôàêòîëîãè÷íà ñòîéíîñò. Çà äà èçâúðøàò òîçè „ïîäâèã“, „ñëàâÿíèòå“, çàåìàùè äîòîãàâà áëàòèñò ðàéîí íà ñåâåð îò Êàðïàòèòå, å òðÿáâàëî äà íàáðîÿâàò äåñåòêè ìèëèîíè — ñ äðóãè äóìè òðÿáâàëî å â ïåðèîäà ìåæäó 4 è 6 âåê äà ïðåæèâåÿò íåâåðîÿòåí äåìîãðàôñêè áóì. Êàêâè ñà äåìîãðàôñêèòå äàííè çà òîçè ïåðèîä çà Åâðîïà? Öèôðèòå (ïîñëåäíî àêòóàëèçèðàíè îò Áèðàáåí â 1980 ã.) ñà ñëåäíèòå: êúì 1 âåê ïð.Õð. Åâðîïà (áåç òåðèòîðèèòå íà áèâøèÿ Ñúâåòñêè ñúþç) å èìàëî 35 ìèëèîíà äóøè íàñåëåíèå, à êúì 6 âåê ñë.Õð. íåéíîòî íàñåëåíèå å áðîÿëî 29 ìèëèîíà, ò.å. íå ñàìî íÿìà íèêàêúâ äåìîãðàôñêè âçðèâ, íî èìà îãðîìåí ñðèâ, âñúùíîñò òîâà å åäèíñòâåíèÿò èñòîðè÷åñêè ïåðèîä, ïðåç êîéòî Åâðîïà ïðåæèâÿâà äåìîãðàôñêè ñðèâ. Àêî íÿêîé èñêà äà òúðñè „ñëàâÿíèòå“ ïðåç òîçè êàòàñòðîôàëåí ïåðèîä èçâúí Åâðîïà, åäèíñòâåíî âúçìîæíè ñà òåðèòîðèèòå íà áèâøèÿ Ñúâåòñêè ñúþç. Ïë. Öâåòêîâ íàïðèìåð ñìÿòà, ÷å ñëàâÿíèòå ñà ñå îòäåëèëè îò áàëòèòå îêîëî 4 âåê ñë.Õð., òå.å ïðèáëèçèòåëíî íà òåçè òåðèòîðèè.  ñëó÷àÿ íå íè îñòàâà íèùî äðóãî, îñâåí äà òúðñèì „äåìîãðàôñêè âçðèⓠòàì. Åòî è äàííèòå: êúì 1 âåê ïð.Õð. òåðèòîðèèòå íà áèâøèÿ Ñúâåòñêè ñúþç, âêëþ÷èòåëíî àçèàòñêèòå, ñà áèëè íàñåëÿâàíè îò 12 ìèëèîíà äóøè, à êúì 6 âåê ñë.Õð. — îò 11 ìèëèîíà, ò.å. ñïàä ñ 1 ìèëèîí. Ïðè÷èíàòà òóê äåìîãðàôñêàòà êàòàñòðîôà äà íå å òîëêîâà äîáðå èçðàçåíà, êîëêîòî â Åâðîïà, å â òîâà, ÷å ïðåç òîçè ïåðèîä Àçèàòñêèòå òåðèòîðèè ñà áèëè âúâ âúçõîä (3 ìèëèîíà ïðèðàñò). Êàòî ñå îò÷åòå ïîñëåäíèÿò

ÀÂÈÒÎÕÎË ôàêò, ñå ïîëó÷àâà ñõîäíà ñ åâðîïåéñêàòà äåìîãðàôñêà ñèòóàöèÿ. Çà äà ñå äîáèå ðåàëíà ïðåäñòàâà çà äåìîãðàôñêèÿ ñðèâ, òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä è òîâà, ÷å â ïîñî÷åíèÿ ïåðèîä ñå èçâúðøâà è òàêà íàðå÷åíîòî Âåëèêî ïðåñåëåíèå íà íàðîäèòå, êîåòî å áèëî îò Àçèÿ êúì Åâðîïà, ò.å. â íåÿ ñå å âëÿëî íàñåëåíèå, íàáðîÿâàùî ïîíå íÿêîëêî ìèëèîíà. Î÷åâèäíî å, ÷å ïðè òåçè äàííè çà íèêàêâî óâåëè÷åíèå íà „ñëàâÿíñêèòå íàðîäè“ íå ìîæå äà ñå ãîâîðè, êàìî ëè çà äåìîãðàôñêà åêñïàíçèÿ.

ÄÅÌÎÃÐÀÔÑÊÀÒÀ ÑÈÒÓÀÖÈß ÍÀ ÁÀËÊÀÍÈÒÅ (6-8 ÂÅÊ) Êúì 540 ã.ñë.Õð. íàñåëåíèåòî íà Áàëêàíèòå (âêëþ÷èòåëíî Ãúðöèÿ) å áèëî 5 äî 6 ìèëèîíà ñïîðåä íÿêîè àâòîðè (Ðúñåë) è 4 ìèëèîíà ñïîðåä äðóãè (Ìàíãî). Ðàçëèêàòà òóê èäâà îò ðàçëè÷íèòå ïðåäïî÷èòàíèÿ êúì îïðåäåëåíî âëèÿåùî íà äåìîãðàôèÿòà ñúáèòèå, îòðèöàòåëíèÿò åôåêò îò âàðâàðñêèòå íàøåñòâèÿ ëè å ïî-âàæåí (Ìàíãî), èëè åôåêòúò îò çàñåëèëèòå ñå ïðåç ñúùèÿ ïåðèîä âàðâàðè íà Áàëêàíèòå (Ðúñåë). Òúé êàòî îòãîâîðúò íà òàêàâà ñúïîñòàâêà íå å ÷àñò îò êîíêðåòíàòà íè òåìà, ùå ïðèáåãíåì äî åäíà ñðåäíà öèôðà îêîëî 5 ìèëèîíà, ïðèáëèçèòåëíî ïîðàâíî çà Ãúðöèÿ è çà îñòàíàëàòà ÷àñò îò ïîëóîñòðîâà — ïî 2,5 ìèëèîíà. Êàêâî íè êàçâàò èñòîðè÷åñêèòå ñâèäåòåëñòâà çà ïåðèîäà ñëåä 540 ã.? Òðè ñà èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ ñ ðåøàâàùî çíà÷åíèå çà äåìîãðàôñêîòî ðàçâèòèòå íà Áàëêàíèòå ïðåç 6-7 âåê — çàñåëâàíåòî íà „ñëàâÿíèòå“, çàñåëâàíåòî íà áúëãàðèòå è åôåêòúò îò ïúðâàòà ãîëÿìà ñâåòîâíà ÷óìíà åïèäåìèÿ. Îáèêíîâåíî ñå òâúðäè, ÷å íÿêúäå îò ñðåäàòà íà 6 äî êðàÿ íà 7 âåê „ãîëåìè ìàñè ñëàâÿíè“ ñà áèëè çàëåëè Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, çàñåëèëè ñà ñå òàì, èçìåñòâàéêè èëè „ïîñëàâÿí÷âàéêè“ çàâàðåíîòî íàñåëåíèå. Òàêàâà ïîñòàíîâêà íå èçäúðæà äîðè è íàé-ïîâúðõíîñòíàòà ïðîâåðêà íà èñòîðè÷åñêèòå ñâèäåòåëñòâà îò ïåðèîäà. Ïúðâî, ñëàâÿíèòå ïî÷òè íèêîãà íå ñå ñïîìåíàâàò ñàìîñòîÿòåëíî, òå äåéñòâàò îáèêíîâåíî çàåäíî ñ õóíè, áúëãàðè èëè àâàðè, èëè ñëåäâàò òåõíèòå âîåííè ïîõîäè. Âòîðî, ñâåäåíèÿ çà ìàñîâà åìèãðàöèÿ îò çåìèòå, â êîèòî ñà íàâëåçëè „ñëàâÿíèòå“, ñå ñúîáùàâàò â èçòî÷íèöèòå ñàìî çà Ãúðöèÿ, êîåòî îçíà÷àâà, ÷å ñàìî òàì èìàìå ðÿçêà åòíè÷åñêà ïðîìÿíà.  òàêà íàðå÷åíàòà Õðîíèêà îò Ìîíåìáàñèÿ ñà ïîñî÷åíè òåðèòîðèèòå, îò êîèòî ñå å èçñåëèëî ãðúöêî íàñåëåíèå, êàêòî è êúäå ñå å çàñåëèëî ñëåä åìèãðàöèÿòà: ...“æèòåëèòå íà Ïàòðîñ ñå ïðåñåëâàò â Êàëàáðèÿ, àðãîñöèòå íà îñòðîâ Îòîáå, òåçè îò Êîðèíò íà Åãèíà“ è ò.í., êàòî ñàìèÿò îñòðîâ Ìîíåìáàñèÿ ïðèþòÿâà ãîëÿìà ãðóïà îò Àòèêà. Çà Òðàêèÿ íÿìà ïîäîáíè ñâèäåòåëñòâà, à Ìèçèÿ íèêúäå íå å ñïîìåíàòà êàòî ïîñòðàäàëà îò íàõëóâàíèÿ è çàñåëâàíèÿ íà ñëàâÿíè. Ïðè ïîñî÷åíàòà êàðòèíà çà Ãúðöèÿ áè òðÿáâàëî äà ñå î÷àêâà, ÷å òàêèâà ñèãóðíî óêðåïåíè ãðàäîâå êàòî Ìåñåìâðèÿ è Êîíñòàíòèíîïîë áè òðÿáâàëî äà ïðèþòÿò áåæàíöè îò Òðàêèÿ — òàêèâà îáà÷å íå ñà çàïèñàíè. Íåîáõîäèì å ïîäðîáåí è çàäúëáî÷åí àíàëèç íà ïîñî÷åíèòå ôàêòè, êàêòî è ñåðèîçåí îòãîâîð íà âúïðîñà, êàêúâ å åôåêòúò âúðõó òðàêî-ìàêåäîíñêîòî íàñåëåíèå îò íàõëóâàíèÿòà, êàòî ñå èçñëåäâà íåãîâàòà „æèçíåíîñò“ íåïîñðåäñòâåíî ïðå-

äè òÿõ, çàùîòî, àêî çà Ãúðöèÿ ìîæåì äà ãîâîðèì çà ñåðèîçíî íàðóøàâàíå íà åòíè÷åñêèÿ áàëàíñ, ãëàâíî ïîðàäè åìèãðàöèÿòà íà ãúðöèòå, òî çà äðóãè ÷àñòè íà Áàëêàíèòå òðÿáâà äà ñå òúðñÿò âåðíèòå ñúîòíîøåíèÿ ìåæäó ðàçëè÷íèòå åëåìåíòè. Êàòî ãîâîðèõìå çà íàõëóâàíèÿ è çàñåëâàíèÿ, òîâà íå çíà÷è, ÷å òå òðÿáâà äà ñå ðàçáèðàò êàòî „ñëàâÿíñêè“ — òàêîâà íåùî îò èñòîðè÷åñêèòå ñâèäåòåëñòâà íå ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, äîðè çà íàé-øèðîêî êîìåíòèðàíèòå çàñåëâàíèÿ â Ãúðöèÿ. Ïðèíöèïíèòå èçòî÷íèöè çà çàñåëâàíåòî íà Ãúðöèÿ îò „ñëàâÿíèòå“ ñà äâà — ñâèäåòåëñòâàòà íà Éîàí îò Åôåñ, êîéòî íàðè÷à çàñåëíèöèòå „ïðîêëåòèÿ íàðîä, íàðå÷åí ñëàâÿíè“ è ñïîìåíàòàòà „Õðîíèêà îò Ìîíåìáàñèÿ“, êúäåòî çà ñúùèÿ ïåðèîä è çà ñúùèòå çàñåëíèöè ñå êàçâà, ÷å òå ñà áèëè „àâàðè“. Íåùî ïîâå÷å, äîêàòî îïðåäåëåíèåòî íà Éîàí îñòàâà íåïîòâúðäåíî, òî êàçàíîòî â õðîíèêàòà íàìèðà åäíî ïîòâúðæäåíèå, è òî îò äîêóìåíò, äàòèðàí áëèçî âåê è ïîëîâèíà ñëåä ðàçãëåæäàíèÿ ïåðèîä. Åäèí „Ñèöèëèàíñêè òåêñò“ îò 8 âåê, ðàçêàçâà, ÷å „àâàðñêèÿò íàðîä, íåïîçíàâàù íèêàê ãðúöêèÿ åçèê, îáèòàâàù çåìèòå îêîëî Äèðàöèóì è Àòèíà, ïî÷èòà çà áîãîâå âëå÷óãè, ÷åòèðèêðàêè ÷óäîâèùà, îãúí, âîäà è... ñîáñòâåíèòå ñè ìå÷îâå“ (Ìàíãî, ñòð. 97-98). Êúì òåçè ñâåäåíèÿ ìîæåì äà íàïîìíèì è ïî êàêúâ íà÷èí ãëàâíèÿò èñòîðèê íà èçñëåäâàíèÿ ïåðèîä, Ïðîêîïèóñ, îïèñâà åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà íàõëóâàùèòå àâàðè, à èìåííî — „õóíè, àâàðè, ñëàâÿíè“. ßñíî å, ÷å íå ìîæå äà ñå ãîâîðè çà íèêàêâà „ñëàâÿíèçàöèÿ“ íà Ãúðöèÿ, à îùå ïî-ìàëêî íà Áàëêàíèòå, àêî íåïðåäóáåäåíî ñå àíàëèçèðàò èñòîðè÷åñêèòå ñâèäåòåëñòâà. È âñå ïàê, àêî ïðèåìåì, ÷å îïðåäåëåíî íàõëóâàíå íà „ñëàâÿíè“ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ å ñòàíàëî, ìîæåì ëè äà îïðåäåëèì ïîíå ïðèáëèçèòåëíèÿ èì áðîé. Òîçè âúïðîñ å ìíîãî âàæåí, çà äà ñå ñëîæè êðàé íà óïîòðåáÿâàíèòå â òàçè âðúçêà ïîíÿòèÿ „çàëåëè“, „ïîòîïèëè“, „ïîãúëíàëè“ è äð.ïîä., ñ êîèòî îáèêíîâåíî ñà èçïúëíåíè ñú÷èíåíèÿòà íà èñòîðèöèòå ïàíñëàâèñòè. Îðèãèíàëåí èçòî÷íèê, îò êîéòî ìîæå äà ñå èçâåäå áðîÿò íà ñëàâÿíèòå, íàìèðàùè ñå íà Áàëêàíèòå ñëåä 568 ã., ñúùåñòâóâà — „Codice diplomatico Langobardo“. Òîâà ñâèäåòåëñòâî òðÿáâà äà ñå àíàëèçèðà, çà êîåòî å íåîáõîäèìà îòäåëíà ñòàòèÿ, íî òóê ùå èçïîëçâàìå çàêëþ÷åíèåòî íà åäèí ó÷åí, êîéòî ãî å èçñëåäâàë è å îïðåäåëèë áðîÿ íà „ñëàâÿíèòå“ íà Áàëêàíèòå çà ïåðèîäà 6-7 âåê íà „îêîëî 1 000 000“. Òàêà êúì ïîñî÷åíèÿ ïåðèîä, áåç äà ñå âçåìå ïîä âíèìàíèå åôåêòúò îò ÷óìíàòà åïèäåìèÿ, èìàìå ñëåäíàòà äåìîãðàôñêà ñèòóàöèÿ: Áàëêàíèòå (âêëþ÷èòåëíî Ãúðöèÿ) — ìåñòíî íàñåëåíèå — ãúðöè, òðàêè, èëèðèéöè è äð. — 5 000 000; — ñëàâÿíñêè ïëåìåíà — 1 000 000. Ñïîðåä àâòîðèòå, çàíèìàâàùè ñå ñ åôåêòà îò ÷óìíàòà åïèäåìèÿ, ñúùåñòâóâà êîíñåíñóñ, ÷å ñðåäíàòà çàãóáà, ïðè÷èíåíà îò íåÿ, å áèëà 40% çà ïåðèîäà 542 ã. äî 600 ã., êîåòî ùå íè äàäå ñëåäíèòå öèôðè êúì 600 ã.: — ìåñòíîòî íàñåëåíèå — 3 000 000; — ñëàâÿíñêè ïëåìåíà — 550 000. Ðàçáèðà ñå, ãîðíèòå öèôðè îòðàçÿâàò ñàìî ñóõà ñòàòèñòèêà, áåç äà ñå âçåìàò ïîä âíèìàíèå ðàçëè÷íè ñïåöèôè÷íè îñîáåíîñòè. Íî äîðè íà òîçè åòàï å î÷åâèäíî, ÷å ïðåäñòàâàòà, íàñàæäàíà îò ïàíñëàâèñòèòå çà „çàëèâàíå“, „ïîñëàâÿí÷âàíå“ è äð. ïîä. íà Áàëêàíèòå, å ÷èñòî è ïðîñòî åäèí ìèò.

151

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÍÀÐÎÄ ÁÅÇ ÑÂÎß ÈÑÒÎÐÈß Å ÇÀÃÓÁÅÍ Ðàçãîâîð íà Ïëàìåí Áåéêîâ ñ Òà÷î Òàíåâ, ïðîâåäåí â äîìà ìó íà 30 àâãóñò 1996 ã. Ïðåäè äà çàäàì ïúðâèÿò ñè âúïðîñ, ã-í Òà÷î Òàíåâ ïîæåëà äà íàïðàâè ñëåäíîòî êðàòêî èçÿâëåíèå: Àêî çàïèòàìå êîéòî è äà å ÷îâåê — áèë òîé ñëó÷àéíî ñðåùíàò èëè ó÷åí èñòîðèê — çàùî íè å íåîáõîäèìà èñòîðèÿòà, âñåêè ùå îòãîâîðè ïî ðàçëè÷åí íà÷èí. Íÿêîé â îò÷àÿíèåòî ñè îò ñúâðåìèåòî ùå êàæå: „Ïðàçíà ðàáîòà!“ èëè äðóã: „Õóáàâî íåùî å äà ñè çíàåì èñòîðèÿòà“, òðåòè ïðîñòî ùå êàæå, ÷å òðÿáâà äà ñå ó÷è... Íî çà ìåí èñòèíñêèÿò ñìèñúë íà èñòîðèÿòà ùå ìîæå äà ñå íàìåðè ñàìî ïðè åäíà óñïîðåäèöà. Íåêà äà ÿ êàæà. Ùå çàïèòàì: „Èìà ëè ÷îâåê ïàìåò, èëè íÿìà?“ Àêî ìè êàæàò „Òîçè ÷îâåê íÿìà ïàìåò“, âåäíàãà ùå äîéäå çàêëþ÷åíèåòî — òîé íå ìîæå äà æèâåå ñàìîñòîÿòåëíî, íå ìîæå äà ñúùåñòâóâà. È àêî íÿìà äðóãè õîðà, êîèòî äà ãî êðåïÿò, ùå çàãèíå. Çà æèâîòà å êðàéíî íåîáõîäèìà ïàìåòòà. Íÿìà ëîãèêà, íÿìà ðàçóì, íÿìà äåéñòâèÿ, àêî íÿìàìå ïàìåò, çàùîòî ñàìî ÷ðåç íåÿ íèå ìîæåì äà ñå îáðàçîâàìå. Ñàìî ÷ðåç ïàìåòòà ìîæåì îò æèâîòà äà ïîëó÷èì îïèò è â æèâîòà ñè äà ïîëçâàìå òîçè îïèò. À åäèí íàðîä, àêî íÿìà èñòîðèÿ, å êàòî æèâî ñúùåñòâî, êîåòî íÿìà ïàìåò. Åòî çàùî âåëèêèÿò Îòåö Ïàèñèé å íàìåðèë èñòèíñêèÿ è ïðàâ ïúò çà íîâîòî ïîðàæäàíå íà áúëãàðñêèÿ íàðîä — çà íàøåòî Âúçðàæäàíå. Òî å ñòàíàëî âúçìîæíî ñàìî ÷ðåç îíèÿ äâàéñåò ðúêîïèñà, êîèòî ñà ñíåòè îò íåãîâèÿ îðèãèíàë çà ðàçëè÷íèòå êðàèùà íà íàøàòà Ðîäèíà è òåçè äâàéñåò ðúêîïèñà ñà çâåçäèòå è èñêðèòå, êîèòî ñà èçáóõíàëè êàòî ãîëåìèÿ ïîæàð Íàöèîíàëíî âúçðàæäàíå, ñòàíàë íÿêîëêî äåñåòèëåòèÿ ñëåä òÿõíàòà ïîÿâà. Áåç èñòîðèÿ íèå íå ìîæåì äà èìàìå çðÿë íàðîä ñúñ ñîáñòâåí îïèò, ñîáñòâåíà ïàìåò è êîéòî äà çíàå çàùî æèâåå íà òîÿ ñâÿò. À íå äà ÷àêà ÷óæäè èñòîðèöè äà ãî ó÷àò êàêâî å áèëî íåãîâîòî ìèíàëî è êàêâî äà î÷àêâà çà ñâîåòî áúäåùå! Ùå êàæà â êðàÿ ñ äâå èçðå÷åíèÿ: ÷îâåê áåç ñúùèíñêà ïàìåò è çàãóáåí — íÿìà ïîçíàíèÿ è íÿìà ðàçâèòî ñúçíàíèå. Íàðîä áåç ñâîÿ èñòîðèÿ å çàãóáåí — íÿìà îáùåñòâåí îïèò è îáùåñòâåíî ñúçíàíèå — òîâà çíà÷è: íÿìà áúäåùå. Ïëàìåí Áåéêîâ: Ðàçêàæåòå ìè çà ìëàäåæêèòå ñè ãîäèíè, çà îáðàçîâàíèåòî ñè. Îòêúäå òðúãíà Âàøèÿò èíòåðåñ êúì áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è êîé ãî ðàçïàëè çà ïúðâè ïúò? Òà÷î Òàíåâ: Îùå êàòî ìëàäåæ â ãèìíàçèÿòà ñå ñáëúñêàõ ñ ìîùíàòà êîìóíèñòè÷åñêà ïðîïàãàíäà ñðåä ó÷åíèöèòå. Ìåæäó òÿõ â Ïúðâà ìúæêà ãèìíàçèÿ èçïúêâàõà Àëåêñàíäúð Áóðìîâ, êîéòî âïîñëåäñòâèå ñòàíà ïðîôåñîð ïî áúëãàðñêà èñòîðèÿ, è Ëþáåí Âàñèëåâ, êîéòî ñúùî ñòàíà ïðîôåñîð — ïî ïðàâî. Ìíîãî ñúì ñå êàðàë ñ òÿõ — Ãîñïîä äà ìè ïðîñòè ãðåõà! È êàòî ðåçóëòàò íà òîâà ïîñòúïèõ â ñúùåñòâóâàùèÿ òîãàâà, ìíîãî âàæíèÿ çà áúëãàðñêèÿ íà-

152

ðîä, ãîëåìèÿ âñåíàðîäåí ñúþç „Îòåö Ïàèñèé“. Òîé èìàøå âðúçêè ñ âñè÷êè áúëãàðè, ïðúñíàòè ïî ñâåòà — äîðè ñ áúëãàðèòå îò äàëå÷íè ñòðàíè êàòî Àâñòðàëèÿ, Íîâà Çåëàíäèÿ è îñòðîâèòå îò Âåëèêèÿ îêåàí. Ñúþçúò èìàøå îãðîìíà êàðòîòåêà è ïîääúðæàøå âðúçêèòå èì ñ Îòå÷åñòâîòî. Åäíî îò íàé-ãîëåìèòå ïîðàæåíèÿ ñëåä 1948 ã. áå óíèùîæàâàíåòî íà òàçè êàðòîòåêà. Ïðè ðàáîòàòà ìè â ñúþçà „Oòåö Ïàèñèé“ çàåäíî ñ ìîè áëèçêè è îáè÷íè äðóãàðè ñúçäàäîõìå íåãîâîòî ìëàäåæêî ïîäðàçäåëåíèå — áúëãàðñêèÿ ìëàäåæêè ñúþç „Îòåö Ïàèñèé“, êîéòî èìàøå ðàçêëîíåíèÿ â öÿëàòà ñòðàíà. Îñâåí ñâîèòå ëè÷íè ÷ëåíîâå ñúþçúò èìàøå îùå 4500 êîëåêòèâíè ÷ëåíîâå, ìåæäó êîèòî âñè÷êè åìèãðàíòñêè îðãàíèçàöèè è áúëãàðñêè ïàòðèîòè÷íè îðãàíèçàöèè â íàøèòå ñúñåäíè äúðæàâè. Ñúþçúò áåøå ñúäåí ñëåä 1944 ã. â ëèöåòî íà íåãîâèÿ ñåêðåòàð ïðîô. Èâàí Ãåíîâ. Âñúùíîñò òîãàâà ïðîôåñîðèòå ìíîãî íè ïîääúðæàõà, ñúçäàâàõà íè óñëîâèÿ çà ðàáîòà. Ñàìèÿò ñúþç èçäàâàøå äâå ãîëåìè èçäàíèÿ — „Le Revue Bulgare“ íà ôðåíñêè, êîåòî ñå ðàçïðîñòðàíÿâàøå ñðåä ïî-âèäíèòå ÷óæäåíöè, ñâúðçàíè ñ Áúëãàðèÿ, è ñï. „Îòåö Ïàèñèé“, â êîåòî ó÷åíè êàòî ïðîô. Ãüîðãîâ, ïðîô. Áàëàìåçîâ, àêàä. Àðíàóäîâ è ðåäèöà äðóãè äàâàõà ìíîãî õóáàâè èñòîðè÷åñêè è åòíîãðàôñêè ñòàòèè. Èíòåðåñúò ìè êúì áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ ñå ðàçãîðÿ èçâúíðåäíî ìíîãî â ìåí îñîáåíî ïîðàäè òîâà, ÷å ñå ñáëèæèõ ñ ïðîô. Ãåçà Ôåõåð — ìàäæàðñêè àðõåîëîã, êîéòî áåøå èçïðàòåí â Áúëãàðèÿ, çà äà ñå èíòåðåñóâà îò ñòàðàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ è äà ïîìîãíå íà íàøàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà ïðåäâèä îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ñòàðàòà íè èñòîðèÿ è ïî îíîâà âðåìå áåøå çàìðÿëà äîñòà ìíîãî, êàòî èçêëþ÷èì ïðîô. Âàñèë Çëàòàðñêè. Îñîáåíî áå çàìðÿëà õóíî-áúëãàðñêàòà àðõåîëîãèÿ. Ïðîô. Ãåçà Õåôåð íàïðàâè èçâúíðåäíî ìíîãî çà Áúëãàðèÿ. Òîé îòêðè Ìàäàðñêèÿ êîííèê. Íà ñêåëåòî, èçïðàâåíî ñðåùó ñàìèÿ ðåëåô, òîé ðàáîòè íåóìîðíî öåëè òðè ãîäèíè, çà äà ðàçãëåæäà âñÿêà âäëúáíàòèíà ïðè ðàçëè÷íèòå ÷àñîâå íà äíåâíàòà ñâåòëèíà, êîÿòî ïàäà ïîä ðàçëè÷åí úãúë. Òîé ðàç÷åòå íàäïèñèòå. Ñëåä òîâà ïðîñëàâåíèÿò ìó ñëåäîâíèê ïðîô. Áåøåâëèåâ ñàìî ñå îïèòà äà êðèòèêóâà ïðîïóñêèòå èëè íåäîãëåæäàíèÿòà, êîèòî ïðîô. Ôåõåð áåøå äîïóñíàë ïðè ñâîÿ ïðî÷èò. Òîé ðàáîòè íà òîâà ñêåëå ñ åäèí äðóã íàø àðõåîëî㠗 Ðàôàèë Ïîïî⠗ ïðåäèñòîðèê, êîéòî èìàøå ñïîñîáíîñò äà ðèñóâà. Ìíîãî ãîäèíè ïàçåõ îãðîìíà îðèãèíàëíà íåãîâà ðèñóíêà íà Ìàäàðñêèÿ êîííèê ñ âñè÷êè íàäïèñè, íî ìè ãî îòêðàäíàõà çàåäíî ñ ðåäèöà ìîè ñòàðè ïèñàíèÿ, ïúê è êíèãè, ìåæäó êîèòî ìíîãî ðÿäêîòî èçäà-

ÀÂÈÒÎÕÎË íèå ñ âåëèêèÿ àëàíñêè åïîñ, â êîéòî ðåäèöà îò ïåñíèòå ãîâîðÿò çà áúëãàðèòå è çà îòíîøåíèÿòà ñ àëàíèòå — áîðáè è ñúþçè ñ áúëãàðèòå â îíèÿ îòäàëå÷åíè âðåìåíà. Òàì áåøå îòêðàäíàòî è åäíî äîñòà ãîëÿìî ìîå ñú÷èíåíèå, êîåòî áåøå ïîðú÷êà — ïî ñòèëîçíàíèå. Òîâà ñú÷èíåíèå íå áåøå îäîáðåíî îò ñúîòâåòíèòå êîìóíèñòè÷åñêè ñúáðàíèÿ. Òîâà áÿõà íÿêîëêî ïîñëåäîâàòåëíè îáèðà è ïðåäïîëàãàì, ÷å òå áÿõà âäúõíîâåíè è èçâúðøåíè îò òîãàâàøíàòà ìèëèöèÿ. Çà òîâà ùå êàæà ïî-íàòàòúê. Òîãàâà àç ìíîãî ïîìàãàõ íà ïðîô. Ãåçà Ôåõåð ñ ðèñóíêè — ïðåç 1931-1936 ã. áÿõ ñòóäåíò â Áúëãàðñêàòà õóäîæåñòâåíà àêàäåìèÿ — è ñ áúëãàðñêèòå òåêñòîâå íà íåãîâèòå çàáåëåæèòåëíè êíèãè „Âîåííîòî äåëî íà ïðàáúëãàðèòå“ è „Ïðàáúëãàðñêàòà êóëòóðà“ — ùå âè ÿ ïîêàæà, ñ íåãîâ íàäïèñ å. Îñîáåíî ñëåä êàòî íàïðàâèõ ðèñóíêè íà çëàòíèÿ êîëàí — ãîëåìè ðèñóíêè ñ òåìïåðíè áîè — íèå ñå ñáëèæèõìå. Ïðîô. Ãåçà Ôåõåð ñè áåøå íàóìèë äà ñå äîáåðå äî àðàáñêèÿ îðèãèíàë ñ îïèñàíèÿòà íà ïúòåøåñòâåíèêà Èáí Ôàäëàí îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ, êîéòî ñå ïàçåøå ïî îíîâà âðåìå â ïåðñèéñêèÿ ãðàä Ìåøõåä, â Èçòî÷íà Ïåðñèÿ.  êðàÿ íà 1936 ã. ñå ãîòâåøå åäèí ãîëÿì êîíãðåñ ïî òþðêîëîãèÿ è àðõåîëîãèÿ â Öàðèãðàä. Òîé èñêàøå äà îòèäå íà òîçè êîíãðåñ, äà ìå âçåìå ñúñ ñåáå ñè è êàòî èçïîëçâàìå êîíãðåñà, äà ïðåêîñèì öÿëà Òóðöèÿ, äà ñòèãíåì äî Ïåðñèÿ. Çà äà ïðèêîòêà òóðöèòå äà íè ïîçâîëÿò äà ìèíåì ïðåç Òóðöèÿ, çà äà âëåçåì â Ïåðñèÿ, òîé ïîèñêà äà íàïðàâÿ çà òÿõ íÿêîëêî õóáàâè ðèñóíêè ñ òåìïåðíè áîè è íà çëàòíèÿ êîëàí, è íà äðóãè õóíî-áúëãàðñêè àðõåîëîãè÷åñêè ïðåäìåòè. Ïîäàäîõìå ñè äîêóìåíòèòå â òóðñêàòà ëåãàöèÿ è îñòàíà åäíà ñåäìèöà äî íàøåòî çàìèíàâàíå. Îáà÷å òóðöèòå íå ìè äàäîõà âèçà çàðàäè „Îòåö Ïàèñèé“. Âñå ïàê ïðîôåñîðúò ñòèãíà ñàì äî Ìåøõåä, íî ïðåäè íåãî åäèí ðóñíàê óñïÿ äà îòìúêíå ðúêîïèñà. À îïèñàíèåòî íà Èáí Ôàäëàí å åäèí îò íàé-âàæíèòå ïàìåòíèöè çà îïîçíàâàíå íà íàøàòà ñòàðà èñòîðèÿ. Ï. Á.: Ïî êîå âðåìå ñòàíà çàïîçíàíñòâîòî Âè ñ Äèìèòúð Ñúñúëî⠗ ñúçäàòåëÿ íà èñòîðè÷åñêîòî äðóæåñòâî „Áúëãàðñêà îðäà“? Ò. Ò.: Çàïîçíàâàíåòî ìè ñ Äèìèòúð Ñúñúëîâ ñòàíà îùå ïî âðåìå íà âòîðàòà ìè ãîäèíà â Õóäîæåñòâåíàòà àêàäåìèÿ — ïðåç 1932 ã. Âúïðåêè ÷å áåøå ñ 15 ãîäèíè ïî-ãîëÿì è áåøå ìíîãî áîãàò, ñ ãîëåìè âúçìîæíîñòè, à àç áÿõ îùå ìëàäî ìîì÷å, òîé ñå äúðæåøå ñ ìåí êàòî ñ âðúñòíèê è îáùóâàõìå ìíîãî, à ìåæäó äðóãîòî îò âðåìå íà âðåìå è ñå ñïðå÷êâàõìå. Åäíà îò ãîëåìèòå íè ðàçïðàâèè áåøå çà èìåòî. Òîé äúðæåøå çà èçìèñëåíîòî îò Äå Ãðîîò èìå „õóíîð“, à àç äúðæàõ çà èçìèñëåíîòî îò Çëàòàðñêè èìå „õóíî-áúëãàðèí“. Ñúñúëîâ íå ñìååøå äà ïðèåìå òîâà èìå ïîðàäè íåãîâè ñè ïðè÷èíè è ñå ðàçïðàâÿõìå ìíîãî íà òàÿ òåìà. Òîé áåøå èçâúíðåäíî îðèãèíàëåí ìèñëèòåë. Êàêâîòî ìó êàæåø — ìîæåøå îáîñíîâàíî íàîïàêè äà òè îòâúðíå. Ïðè òîâà — óìíî! Îò íåãî íàó÷èõ äà ðàçñúæäàâàì ñúñ „çà“ è „ïðîòèâ“. Òîé ìíîãî äúðæåøå íà ìåí, îñîáåíî ñëåä 1940 ã. Äîòîãàâà, îùå ïðåç 1939 ã., äîêàòî áÿõ ñòóäåíò â ìàäæàðñêèÿ Åäâåø êîëèäæ, àç áÿõ îòêðèë è âå÷å ïîçíàâàõ òðóäîâåòå íà åäèí íåîáèêíîâåí ó÷åí — Ëåîïîëä äå Ñþñþð. Ïðè Ñúñúëîâ ñå çàïîçíàõ è ñ áà÷î Êîëüî Ñòàíèøåâ, ñ êîãîòî ñå îáèêíàõìå ñúùî òàêà ìíîãî, à è ñ äðóãè áëèçêè íà Ñúñúëîâ êàòî Ãåíî Ìàòååâ è äðóãèòå îò „Áúëãàðñêà îðäà“.

È òàêà — â Åäâåø êîëèäæ ñå çàïîçíàõ, êàêòî âå÷å êàçàõ, ñ òðóäîâåòå íà Ëåîïîëä äå Ñþñþð — åäèí îò òðèìàòà áðàòÿ, ìíîãî ãîëåìè ôðàíöóçêî-øâåéöàðñêè ó÷åíè. Åäèíèÿò å åçèêîâåä, äðóãèÿò — ôèçèê, à òðåòèÿò — Ëåîïîëä äå Ñþñþð — å áèë ìîðñêè êàïèòàí, ïëàâàù âúâ Âåëèêèÿ îêåàí, èç èçòî÷íèòå àçèàòñêè ìîðåòà è å ïîçíàâàë äîñòà îñíîâíî êèòàéñêàòà êíèæíèíà è ïî-ñïåöèàëíî êèòàéñêàòà àñòðîíîìèÿ. Ïîâîä çà òîçè íåãîâ èíòåðåñ å äàë åäèí ãîëÿì è ìíîãî âàæåí òðóä íà åäèí èñòîðèê — ôðàíöóçêèÿ àêàäåìèê Áèéî, êîéòî ïðåç 1840 ã. å ïóáëèêóâàë âàæíàòà çà íàøàòà èñòîðèÿ êíèãà „èçñëåäâàíèÿ íà èíäèéñêàòà è êèòàéñêàòà àñòðîíîìèÿ“. Ñþñþð áèë ïîäòèêíàò äà èçó÷è êèòàéñêàòà àñòðîíîìèÿ èìåííî îò òîçè òðóä, ñ êîéòî Áèéî èñêà äà äîêàæå, ÷å íàé-äðåâíàòà èñòîðèÿ íà Èíäèÿ å ïðîíèêíàëà îò Êèòàé. Ñ íåãîâèÿ çîäèàê îò äâàäåñåò è îñåì çâåçäè îïðåäåëèòåëêè, êîéòî êîðåííî ñå ðàçëè÷àâà îò õàëäåîãðúöêèÿ äâàíàäåñåòè÷åí çîäèàê, èçâåñòåí íà âñè÷êè íàñ äíåñ, òîé èçëèçà íà ïúòÿ íà àñòðîíîìèòå è õîðîñêîïèòå. Òóê òðÿáâà äà îòáåëåæà, ÷å â 1939 ã. àç ìîæåõ äà èìàì ïîãëåä âúðõó ñòàðàòà èñòîðèÿ ñàìî ÷ðåç òîãàâàøíîòî ñúñòîÿíèå íà íàóêàòà. Ïî îòíîøåíèå íà Äàëå÷íèÿ èçòîê òî áåøå àáñîëþòíî íèêàêâî â íàøàòà Ðîäèíà, à íà Çàïàä ñúùåñòâóâàøå åäíî ãðàìàäíî òå÷åíèå, ïîäõâàíàòî íàé-íàïðåä îò ãåðìàíñêèÿ ó÷åí ïðîô. Âåáåð îò Áåðëèíñêèÿ óíèâåðñèòåò è ñëåä òîâà îò ôðåíñêèÿ àêàäåìèê Ìàñïåðî — îðèåíòàëèñò è ñïåöèàëèñò ïî êèòàéñêè. Òîé, êàêòî è Âåáåð, òâúðäåøå, ÷å â Äàëå÷íèÿ èçòîê íÿìà íèêàêâà èñòîðèÿ ïðåäè 320 ã. ïð. Õð. è ÷å âñè÷êè êèòàéñêè ëåòîïèñè, îòíàñÿùè ñå äî êèòàéñêàòà äðåâíîñò, ñà ôàëøèôèêàöèè îò ïî-êúñíè âðåìåíà — åäíà ëúæà. Åäíà ìíîãî ãîð÷èâà ëúæà... Òîâà åñòåñòâåíî áåøå íîæ ñðåùó âñè÷êî îíîâà, êîåòî áÿõ íàó÷èë çà ìèíàëîòî íà õóíî-áúëãàðèòå, çàòóé çàùîòî ïðåäè Âåáåð è Ìàñïåðî àç ìîæàõ äà ñòèãíà äî êíèãàòà íà Äå Ãðîîò „Die Hunnen der Vorchristlichen Zeit“ îùå â 1935-1936 ã. Áÿõ ïðîó÷èë îñíîâíî òîçè òðóä. Äå Ãðîîò áîðàâåøå ñúñ ñâåäåíèÿ îò äàëå÷íîòî ìèíàëî íà Êèòàé, à òàêà ñúùî è îò ïî-íîâî âðåìå çà Õóíî-áúëãàðñêàòà èìïåðèÿ äî Êèòàé — Èìïåðèÿòà íà Âåëèêèÿ Øàí-Þò — òîâà å ïîáúëãàðåíàòà òèòëà îò êèòàéñêîòî íàçâàíèå íà òèòëàòà íà õóíî-áúëãàðñêèÿ âëàäåòåë Ìîòóí. Òîâà, êîåòî íà Çàïàä ñå ãîâîðåøå òîãàâà, áåøå â ðåøèòåëíî íåñúãëàñèå ñ òåçàòà, ÷å áúëãàðèòå èìàò íåùî îáùî ñ Äàëå÷íèÿ èçòîê, êîåòî âïîñëåäñòâèå è ðóñêàòà è ñúâåòñêàòà íàóêà ñúùî òàêà ðàçâèõà, îñîáåíî îò ñòðàíà íà èðàíèñòà Êèíñáðóê. Ïðåç 1939 ã. â Ìàäæàðñêî, êîãàòî èçó÷èõ Ëåîïîëä äå Ñþñþð, îñòàíàõ ñ òîãàâàøíèòå çíàíèÿ, ñúùî è îò òîâà, êîåòî áÿõ ÷óë è îò ïðîô. Ëèãåòè — åäèí ãîëÿì ìåæäóíàðîäåí îðèåíòàëèñò â Ìàäæàðñêèÿ óíèâåðñèòåò. Ïðîùàâàéòå, àç íèêúäå íå óïîòðåáÿâàì äóìàòà Óíãàðèÿ. Áúëãàðñêèÿò íàðîä öåëè âåêîâå å íàðè÷àë ìàäæàðèòå „ìàäæàðè“. À ãåðìàíöèòå, ïîíåæå íà çàïàäíàòà ãðàíèöà íà Ìàäæàðñêî å èìàëî äîñòà ìíîãî êóòðèãóðè è îíîãóðè — âñå ïëåìåíà ñ áúëãàðñêè êîðåí — ñà íàðè÷àëè ìàäæàðèòå, ñëåä êàòî ñà äîøëè â íà÷àëîòî íà Õ âåê, ñ èìåòî „îíîãóðè“, è îòòàì å ïðîèçëÿçëî èìåòî „óíãàð“, „óíãåð“, êîåòî âñúùíîñò å íàèìåíîâàíèåòî íà òåçè ïëåìåíà. Ï. Á.: Èíòåðåñúò Âè êúì åëáåòèöàòà òîãàâà ëè ñå ïîÿâè?

153

ÀÂÈÒÎÕÎË Ò. Ò.: Òîãàâà.  ðàáîòàòà ìè çà äîêòîðàòà ïî èñòîðèÿ â áåðëèíñêèÿ Õóìáîëòîâ óíèâåðñèòåò, êîéòî ïðàâèõ â ïåðèîäà 1941-1944 ã., àç ðàáîòèõ ñ áúëãàðñêèòå øåâèöè è èñêàõ ïî-êúñíî îò òÿõíàòà îáùíîñò äà ñúáåðà ìàòåðèàëè çà åäíà èíòåðåñíà íàóêà, êàêòî ìè ñå âèæäàøå òîãàâà, êîÿòî ùÿõ äà íàðåêà îáðàçîâåäñòâî. Ïî òàçè ðàáîòà èìàõ äîñòà îáðàçöè îò íàøèòå øåâèöè. Ìàéêà ìè ìíîãî ñúáèðàøå èñòèíñêè øåâèöè îò ñåëÿíêèòå íà ïåòú÷íèòå ïàçàðíè äíè, êîèòî ñòàâàõà â Ñîôèÿ è êîèòî áÿõà íåîáèêíîâåíî ïúñòðè. Ñîôèéñêèòå øîïêèíè íîñåõà ñèíè äðåõè âúâ âåëèêîëåïåí öâÿò, öåëèòå îáøèòè ñ áåëè ãàéòàíè. Èçâúíðåäíî êðàñèâè íîñèè. Òàêîâà íåùî ñåãà íÿìà, âúîáùå íå ìîãà äà ãî âèäÿ ïî öÿëîòî ñàìîäåéíî òâîð÷åñòâî â Áúëãàðèÿ. Òàêà áÿõ ñúáðàë ìíîãî îáðàçöè îò áúëãàðñêè øåâèöè. ìåæäó òÿõ ìè ñå íàëîæè èçâåäíúæ øåâèöàòà íà åëáåòèöàòà, êîÿòî, êàòî ïðî÷åòîõ ðàçäåëèòå íà Ñþñþð çà ÷åòèðèòå íåáåñíè äâîðöè íà êèòàéñêîòî çâåçäíî íåáå, ðàçáðàõ, ÷å å â ïúëíà îáùíîñò ñ îðíàìåíòèòå íà êèòàéñêèòå îãëåäàëà îò íà÷àëîòî íà íàøàòà åðà.  Áóäàïåùà èìàõ âúçìîæíîñòòà äà ðàáîòÿ â òåõíèÿ äàëåêîèçòî÷åí ìóçåé. Òàì èìàõ ãîëÿìîòî ùàñòèå äà ðàçãëåæäàì è ñíèìàì îáðàçöè îò èçâúíðåäíî áîãàòèÿ èëþñòðîâàí êàòàëîã íà ÿïîíñêîòî èìïåðñêî äîìàêèíñòâî, â êîåòî èìà çàïàçåíè ïëàòà îò 5.-6. âåê è áåçáðîé îãëåäàëà è äðóãè àðõåîëîãè÷åñêè ïðåäìåòè. Ñúùî òàêà èçâúíðåäíî âàæåí çà íàøàòà íàóêà å è êàòàëîãúò íà ãúðêà Åóìîðôîïóëîñ. Òîé å áèë áîãàò êîëåêöèîíåð îò êðàÿ íà ìèíàëèÿ âåê è ñè å íàóìèë äà ñúáèðà ñòàðè êèòàéñêè áðîíçîâè ñúäîâå. Íåãîâèòå àãåíòè ñà îáèêàëÿëè èç ìíîãîáðîéíèòå àíòèêâàðíè ìàãàçèí÷åòà èç Êèòàé è êàòî å ñúáðàë åäíî äîñòàòú÷íî ãîëÿìî ìíîæåñòâî îò òèÿ ñòàðè ñúäîâå, å çàáåëÿçàë, ÷å ïî ãúðëàòà èì èìà íÿêàêâè çíàöè. Òîé äàë íà ãîëåìèÿ àìåðèêàíñêè îðèåíòàëèñò Ïúðñèôàë Éåòñ äà ñå îïèòà äà ðàç÷åòå òèÿ çíàöè. Òîé ïîñòåïåííî ãè ðàç÷èòà. Òîâà ñà àíòè÷íè êèòàéñêè äóìîçíàöè. Íå éåðîãëèôè, êàêòî ðóñíàöèòå íè êàðàò äà ãîâîðèì, à äóìîçíàöè. Íà òîâà îòãîðå ïàê â íà÷àëîòî íà ÕÕ âåê å ñòàíàëî åäíî ãîëÿìî ñðóòâàíå íà îòâåñåí áðÿã îò íà÷àëîòî íà äîëíîòî òå÷åíèå íà âåëèêàòà ðåêà Êõóàí Êõú, áëèçî äî åäíà äðåâíà ñòîëèöà íà êèòàéñêàòà äèíàñòèÿ Èí. Ïðè ñðóòâàíåòî íà òîçè áðÿã ñà îòêðèòè ïî âîëÿòà íà ïðèðîäàòà íàä äâåñòà õèëÿäè ÷åðóïêè îò êîñòåíóðêè è êîñòè. Âñè÷êè — èçäðàñêàíè ñ äðåâíèòå êèòàéñêè èìåíà. Òîâà å ïðåäñòàâëÿâàëî àðõèâàòà íà êèòàéñêèòå îðàêóëè îùå îò äðåâíîñòòà ïðåäè Õðèñòà — îò ïúðâîòî è äîðè äî ñðåäàòà íà âòîðîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Òàêà Åóìîðôîïóëîñ è òîâà ãîëÿìî ñðóòâàíå íàíåñîõà òåæúê óäàð è íà Âåáåð, è íà Ìàñïåðî, à è íà öÿëàòà òîãàâàøíà íàó÷íà ïðåäñòàâà, êîÿòî å öåëÿëà äà îñòàâè íåïðåìåííî äàëåêîèçòî÷íàòà ïîä íèâîòî íà åâðîïåéñêàòà. Òðÿáâà äà êàæà, ÷å âúïðåêè òîâà äîðè äî äåí äíåøåí îùå èìà îïîíåíòè íà Áèéî è íà Ëåîïîëä äå Ñþñþð. Òåçè îïîíåíòè ñå îïèòâàò äà ãè îïðîâåðãàâàò, äîðè áåç çàäúëáî÷åíî äà ñà àíàëèçèðàëè êàêâî êàçâàò òå. Íà ïúðâî ìÿñòî ñà àíãëèéñêèòå è ôðåíñêèòå èíäèàíèñòè, êîèòî íà íèêàêâà öåíà íå èñêàò äà ïðèçíàÿò, ÷å îò Êèòàé å äîøëà íàóêàòà çà àñòðîíîìèÿòà. Òúêìî îáðàòíîòî — èñêàò äà íàëîæàò íà ñâåòà, ÷å îò Èíäèÿ å èçëÿçëà òàçè íàóêà ïîä ôîðìàòà íà 28-çâåçäíèÿ êðúãîâðàò.

Çíà÷è â òîçè äóõ íà ðàçâèòèå íà íàóêàòà àç òðÿáâàøå äà íàïðàâÿ ñâîåòî íàìèðàíå íà åëáåòèöàòà êàòî åäèí èçâúíðåäíî âàæåí ìåæäóíàðîäåí îðíàìåíò èëè ïî áúëãàðñêè êàçàíî — øàðêà. (Äóìàòà å õóíî-áúëãàðñêà îò øàð.) ×ðåç Ñþñþð óñïÿõ äà ðàç÷åòà ñúäúðæàíèåòî íà òîçè îðíàìåíò è äà ðàçáåðà, ÷å òî÷êàòà â íåãîâàòà ñðåäà å èìåííî áîæåñòâîòî íà íåáåñíàòà âÿðà íà õóíî-áúëãàðèòå, íàðå÷åíî Òàíãðà. Òàíãðà — òîâà å ïîëÿðíàòà çâåçäà, îêîëî êîÿòî ñå âúðòè öÿëàòà Âñåëåíà è êîÿòî çâåçäà, îáúðíåòå âíèìàíèå, å çâåçäàòà Àëôà îò òðåòà çâåçäíà âåëè÷èíà îò ñúçâåçäèåòî Çìåé. Òÿ å áèëà Ïîëÿðíà çâåçäà ñàìî ïðåç III õèëÿäîëåòèå ïðåäè Õðèñòà, è òî íå ïðåç öÿëîòî õèëÿäîëåòèå, à ïðåç 3000 ã. ïð. Õð., íÿêúäå äî 2700 ã. ïð. Õð. Òàêà òÿ å åäèí îò íàé-âàæíèòå ïàìåòíèöè çà íàøåòî ìèíàëî — òîãàâàøíàòà Ïîëÿðíà çâåçäà. Çàåäíî ñ îáðàòíàòà ñâàñòèêà, èçîáðàçÿâàùà âðåìåòî, ïðîòè÷àíåòî íà âðåìåòî â ïðèðîäàòà è ñëåä òîâà ÷åòèðèòå âåëèêè èìïåðàòîðè â ñâåòîïîñîêèòå íà çâåçäíîòî íåáå, êîèòî âúðõó íàøàòà øåâèöà íîñÿò èìåòî „ðîäæå“. Âñÿêî ðîäæå èìà ïî ñåäåì ðîãà, à ðîãàòà ñà ñèìâîëè â ñòàðàòà ñèìâîëèêà îò Äàëå÷íèÿ èçòîê íà çâåçäíîòî íåáå. Òå ïîêàçâàò, ÷å çâåçäíîòî íåáå å òàêà óñòðîåíî ñúñ ñâîèòå çâåçäè, ÷å çâåçäèòå ïîñî÷âàò êàêâè íà÷àëíèöè íà çåìÿòà òðÿáâà äà èìà. È çàòóé çåìíèòå íà÷àëíèöè çàåäíî ñ öàðåòå è êíÿçåòå ñå íàðè÷àò „ðîãîâåòå“. À èìåòî „ðîã“, ïî êèòàéñêè Äüèúó, íîñè ïúðâàòà çâåçäà îò íàé-ñòàðèÿ 28çâåçäåí êðúãîâðàò, êîéòî ñúùî ñå íàðè÷à Äüèúó. Ñëåä êàòî ðàçáðàõ òîâà, àç èçëîæèõ ìèñëèòå ñè â åäíî èçëîæåíèå, êîåòî ïîñëóæè ïî-íàòàòúê çà ìîÿòà äîêòîðñêà òåçà â Áåðëèí. Îáà÷å â èçëîæåíèåòî ïîä ñèëíîòî âïå÷àòëåíèå îò òîãàâàøíîòî ñúñòîÿíèå íà íàóêàòà ñè ïðåäñòàâÿõ íåùàòà òàêà, ÷å õóíî-áúëãàðèòå, åñòåñòâåíî êàòî ïî-ïðîñò íàðîä, ñà âúçïðèåëè îò êèòàéöèòå òÿõíîòî ëåòî÷èñëåíèå è âñè÷êèòå ìó èäåè ñ ðîäæåòàòà, îáðàòíèòå ñâàñòèêè, òàíãðàòà è ò.í. Êîãàòî ïðåäñòàâèõ íà ìîÿ ñêúï ïðèÿòåë Ìèòêî Ñúñúëîâ òîâà ñú÷èíåíèå, òîé ìíîãî ñå âúîäóøåâè. Ïîíåæå áåøå â íàé-òåñíè ðîäíèíñêè âðúçêè ñ ìíîãîáðîéíàòà òîãàâà ôàìèëèÿ íà Õðèñòî Äàíîâ, èçäàòåëÿ, ïîèñêà òî äà áúäå îòïå÷àòàíî è â ñïèñàíèåòî íà Áúëãàðñêàòà îðäà — „Èçâåñòèÿ íà Áúëãàðñêàòà îðäà“. Òóê èñêàì äà îáúðíà âíèìàíèå, ÷å äóìàòà „îðäà“ íå îçíà÷àâà „âîéñêà“ èëè íÿêàêâà „íåîðãàíèçèðàíà òúïêà“, êîÿòî êàòî áàøèáîçóê íàâëèçà â ÷óæäèòå ñòðàíè, çà äà ãðàáè. Õóíî-áúëãàðñêàòà äóìà „îðäà“ çíà÷è „ñðåäèùå“, „äúðæàâíî ñðåäèùå“, „ñðåäåöúò“*. Èçëîæåíèåòî áåøå îòïå÷àòàíî è ñ áëàãîäàðíîñò âèäÿõ, ÷å è ñåãà ñå îòïå÷àòâà âúâ âàøåòî ñïèñàíèå. Îáà÷å àç ñàìèÿò èìàì åäíî ãîëÿìî âúçðàæåíèå ñðåùó íåãî ñåãà, áëèçî 60 ãîäèíè ñëåä íàïèñâàíåòî ìó. Ñëåä êàòî íàó÷èõ îùå ìíîãî ðàáîòè, ðàçáðàõ, ÷å èñòèíàòà å òî÷íî îáðàòíàòà. Êèòàéöèòå ñà íàó÷èëè îò õóíî-áúëãàðèòå „ñâîÿ“ 28çâåçäåí êðúãîâðàò, à íå îáðàòíîòî, êàêòî ñúì ãî ïèñàë ⠄Åëáåòèöàòà“. Ñåãà áè òðÿáâàëî äà ÿ ïîïðàâÿ ìíîãî îñíîâíî â äðóãà ïîñîêà è â ñúðöåòî íà òàçè ïîñîêà ùå ñòîÿò áúëãàðèòå, à íå êèòàéöèòå. Òå ñà áèëè ñàìî åäíè äîñòà ñúâåñòíè, èçâúíðåäíî òðóäîëþáèâè è êðàéíî ìíîãîáðîé-

* Îçíà÷àâà îùå ðåä, ïîðÿäúê — îòòàì îòèâà â ëàòèíñêèÿ — Ordos — ðåä, Ordnung — â íåìñêèÿ (áåë. ðåä.)

154

ÀÂÈÒÎÕÎË íè è â îíèÿ âðåìåíà õîðà, êîèòî çà êúñî âðåìå — ìîæå áè çà îêîëî òðè âåêà — ñà âúçïðèåëè ïðèíöèïèòå íà õóíî-áúëãàðñêàòà àñòðîíîìèÿ, íî ñëåä òîâà èì ñå å âèäÿëà ìú÷íà è ñà ñå îòêàçàëè îò íåÿ. Çàïàçèëè ñà ñàìî 28-òå õþòà (ñúçâåçäèÿ) â ñâîÿòà àñòðîëîãèÿ, òàêà êàêòî íèå ñåãà ñìå çàïàçèëè 12-òå õàëäåîãðúöêè ñúçâåçäèÿ íà çîäèèòå. Êèòàéöèòå ñà ãè ñúõðàíèëè íàé-ãðèæëèâî â àñòðîíîìè÷åñêèòå ñè ñú÷èíåíèÿ è ãëàâíî â àñòðîëîãè÷åñêèòå. Êèòàéñêèòå àñòðîëîãè÷åñêè ñú÷èíåíèÿ è äî äåí äíåøåí óïðàæíÿâàò èçâúíðåäíî ãîëÿìî âëèÿíèå êàêòî è äâàíàäåñåòòå çîäèè â Åâðîïà. Íÿêîé äðóã ïúò áè áèëî èíòåðåñíî äà ñå ðàçêàæå íàêúñî äîêúäå âñúùíîñò ñà ñòèãíàëè â àñòðîíîìèÿòà õóíî-áúëãàðèòå. Ùå äîáàâÿ, ÷å êèòàéöèòå ñà âúçïðèåëè îò õóíî-áúëãàðèòå íå ñàìî àñòðîíîìè÷åñêèòå çíàíèÿ çà íåáåñíèòå ñúçâåçäèÿ, çà íåáåñíèòå äâîðöè è ÿâëåíèÿ, à ñúùî òàêà èçâúíðåäíî ìíîãî äðóãè íåùà. Êàòî ïî÷íåì îò ñúâñåì îáèêíîâåíèÿ íàøåíñêè øîïñêè ñãúâàåì ñòîë, êîéòî øîïèòå åäíî âðåìå ïðîäàâàõà ïðåç 20-òå ãîäèíè íà Æåíñêèÿ ïàçàð; èçâúíðåäíî ìíîãî ìóçèêàëíè èíñòðóìåíòè, ëåãëà, äðåõè, âîåííà ìóçèêà. Õóíî-áúëãàðèòå ñà áèëè ìóçèêàëíî ìíîãî ÷óâñòâèòåëíè, çàùîòî òÿõíàòà àñòðîíîìèÿ ñòîè âúâ âðúçêà ñ òÿõíàòà ìóçèêà, êîÿòî å íàïúëíî æèâà è äî äåí äíåøåí â íàøàòà íàðîäíà ïåñåí. Ñïîðåä àñòðîíîìèÿòà íà õóíî-áúëãàðèòå íàøàòà íàðîäíà ìóçèêà îùå òîãàâà å ïîñòðîåíà âúðõó íåðàâíîäåëíèòå òàêòîâå, êîèòî â Åâðîïà ìîãàò äà ñå ñðåùíàò ñàìî â Óâåðí è â Þæíà Èòàëèÿ ïîä âëèÿíèåòî íà ïðåñåëåíè áîãîìèëè èëè õóíî-áúëãàðè. À íà Èçòîê íåðàâíîäåëíèòå òàêòîâå ãè èìà êàêòî ïîêðàé Àçîâñêî ìîðå è â Êàâêàç, òàêà è â Óçáåêèñòàí, à òàêà ñúùî è â Êèòàé — íàâñÿêúäå èìà îñòàòúöè îò õóíîáúëãàðñêàòà íåðàâíîäåëíà àñòðîíîìè÷åñêà ìóçèêà. Äðóãèòå åâðîïåéñêè íàðîäè, äà íå ãîâîðèì çà ñëàâÿíèòå âúîáùå, ñà àáñîëþòíî íåñïîñîáíè äà ïåÿò, ñâèðÿò è òàíöóâàò òàçè ìóçèêà. Ìíîãî ìú÷íî òå ìîãàò äà ÿ âúçïðèåìàò. Òåçè âëèÿíèÿ íà õóíî-áúëãàðèòå âúðõó Êèòàé ñà íàèñòèíà, ïîä÷åðòàâàì, ãîëåìè. Áåç äðóãî è ñàìàòà êèòàéñêà êóëòóðà å íåùî ìíîãî ãîëÿìî, íî íàèñòèíà â äðåâíîñòòà òÿ å áèëà ñèëíî ïîâëèÿíà îò õóíî-áúëãàðèòå. Òîâà èçãëåæäà ñúâúðøåíî åðåòè÷íî çà ñúâðåìåííèÿ èíòåëèãåíòåí ÷îâåê, äà íå ãîâîðèì çà ñàìèòå êèòàéöè, êîèòî ùå ïèñíàò êàòî èíäèàíèñòèòå, àêî ãî ÷óÿò. Òîâà íàó÷èõ è îò òðóäîâåòå íà ãîëåìèÿ ãåðìàíñêè ó÷åí Åáåðõàðò. Åòî åäèí èíòåðåñåí ñëó÷àé. Õóíî-áúëãàðèòå îáè÷àëè ìóçèêàòà òîëêîâà ìíîãî, ÷å ïðè îáñàäàòà íà åäèí êèòàéñêè ãðàä, êîéòî âå÷å ïî÷òè áèë â ðúöåòå èì, êèòàéöèòå, çà äà íå ïàäíå ãðàäúò, ðåøèëè äà ñå çàùèòÿò ïî åäèí ìíîãî íåîáè÷àåí íà÷èí. Èçêàðàëè íà âèñîêèòå ñòåíè âñè÷êèòå ñè ìóçèêàíòè è ïåâöè è òå íàïðàâèëè ñïåêòàêëè. Áúëãàðèòå ñå ñúáðàëè äà ãè ãëåäàò è òîëêîâà ãè õàðåñàëè, ÷å ñíåëè îáñàäàòà è ãðàäúò ñå ñïàñèë. Òîâà ñèãóðíî å åäèíñòâåí ñëó÷àé â ÷îâåøêàòà èñòîðèÿ.  Áåðëèí äî 1944 ã. áÿõ ó÷åíèê íà íÿêîëêî ãîëåìè ïðîôåñîðè — Åðíñò Êðþíåë è Õåðìàí Êóí. Õåðìàí Êóí ìè îòïå÷àòà „Åëáåòèöàòà“ â ïðàèñòîðè÷åñêèÿ ãîäèøíèê íà Ãåðìàíèÿ, áåç îùå äà èìàì äîêòîðñêà òèòëà, êîåòî áåøå èçêëþ÷åíèå òîãàâà.  Áåðëèí âèäÿõ è êðàÿ íà ñâåòà... Ïðåæèâÿõ áëèçî ïåòñòîòèí îãíåíè äåíîíîùèÿ — è ïðåç äåíÿ, è ïðåç íîùòà — îãúí è ïîæàðèùà, áîìáè. Ñòàíàõ ïî-ãîëÿì ñïåö è îò ïîæàðíàòà êîìàíäà çà ãàñåíå íà ïîæàðè. Òîâà çà ìàéòàï...

Íàïèñàõ ñè äèñåðòàöèÿòà, îò êîÿòî èìàõ ñàìî åäèí åêçåìïëÿð íà íåìñêè, êîéòî äîíåñîõ òóê, â Áúëãàðèÿ. Ïî åäíî âðåìå, ïðåäè 6-7 ãîäèíè, ãî ïîòúðñèõ, íî è òîé áå îòêðàäíàò. È òîãàâà ïîìîëèõ ìîÿ ïîçíàòà îò Áåðëèí äà îòèäå â óíèâåðñèòåòà è äà ïîèñêà êîïèå îò äèñåðòàöèÿòà. Òÿ îòèøëà, ïîñëå õîäèëà ìíîãîêðàòíî ñ àäâîêàòè äîðè è ò.í. — ðàçáðàëî ñå, ÷å ÿ íÿìà. Íàé-íàêðàÿ àäâîêàòúò óñïÿë äà ðàçáåðå îò óíèâåðñèòåòñêèòå âëàñòè, ÷å ÙÀÇÈ ÿ å ïðèáðàëà. Ï. Á.: Êàêâî ñòàíà ñ Âàñ ñëåä êðàÿ íà êðúãà „Áúëãàðñêà îðäà“? Çíàåì, ÷å Ôàíè Ïîïîâà-Ìóòàôîâà áåøå îñúäåíà îò „íàðîäíèÿ ñúä“ íà 7 ãîäèíè çàòâîð, à Äèìèòúð Ñúñúëîâ è Íèêîëàé Ñòàíèøåâ ñúñ ñåìåéñòâàòà ñè — èçñåëåíè çà äúëãè ãîäèíè äàëå÷ îò äîìîâåòå ñè â Ñîôèÿ. Êàêâà áåøå Âàøàòà ñúäáà? Ò. Ò.:  Áúëãàðèÿ ñå âúðíàõ ïðåç 1944 ã., åäèí ìåñåö ïðåäè „âåëèêàòà äàòà“. Ïî åäíà ñëó÷àéíîñò âåäíàãà ìå ìîáèëèçèðàõà è ïîñëå òîâà ìè ñïàñè æèâîòà. Íî âñå ïàê îò 1948 äî 1953 ã. áÿõ íà çàòî÷åíèå â Áîòåâãðàä. Ñëåä 1953 ã. „äðóãàðèòå“ ìå îñâîáîäèõà ïîðàäè òîâà, ÷å ðåøèõà äà íàïðàâÿò áàùà ìè „íàðîäåí àðòèñò“. Áàùà ìè áåøå àêòüîð â Íàðîäíèÿ òåàòúð äî 1928 ã. Òàì îáà÷å òîé ïîëó÷è íåðâåí óäàð, êîéòî ïðåäèçâèêà ó íåãî ìíîãî ñèëíè òèêîâå. Òîé áåøå ìíîãî ïðåòîâàðåí ñ ðàáîòà — 400 ïðåäñòàâëåíèÿ çà ïîñëåäíèÿ ìó ñåçîí! Áåç äà ñå áðîÿò ðåïåòèöèèòå! Áåøå äîâåäåí äî ïîñëåäíî èçòîùåíèå. Ñ òàçè ñè áîëåñò âå÷å íå ìîæåøå äà èãðàå è ñòàíà ðåæèñüîð. Åñòåñòâåíî ãîëåìöèòå íå ãî äîïóñíàõà äà ïîñòàâÿ ïèåñè â Íàðîäíèÿ òåàòúð. Òîãàâà äèðåêòîð áåøå ðóñíàêúò îò Ìîñêîâñêèÿ õóäîæåñòâåí òåàòúð Ìàñàëèòèíîâ è òîé íå èñêàøå äà èìà íèêîé äðóã... Òðÿáâàøå äà îòèäå â ïðîâèíöèÿòà è òàì ñúñ ñâîèòå óñèëèÿ ïîìîãíà äà áúäàò îôîðìåíè òåàòðèòå â Ïëîâäèâ, Áóðãàñ, Ðóñå è Ïëåâåí. Òîé ñå êàçâà ñúùî Òà÷î Òàíåâ. À èìåòî Òà÷î ïðîèçëèçà îò èìåòî íà åäèí âðúõ íàä ãðàä Âèçà ïî ïúòÿ çà Öàðèãðàä — Òàøòåïå, êîåòî çíà÷è Êàìåííèÿ âðúõ. Íà òîçè âðúõ áàùà ìè áèë íàðå÷åí. È òàêà îò 1953 ã. ñòàíàõ ãëàâåí õóäîæíèê íà Ïëîâäèâñêèÿ òåàòúð äî 1955 ã. Ñëåä 1955 ã. ïîèñêàõ äà ñå îòúðâà îò öÿëîòî òîâà ÷óäî, äîéäîõ â Ñîôèÿ çà äâå-òðè ãîäèíè, êúäåòî íèùî îñîáåíî íå íàïðàâèõ. Èìàì íÿêîè èíòåðåñíè ïðåæèâåëèöè òàì ñ áúëãàðñêè õóäîæíèöè — êîëåãèòå ìè ïî îáðàçîâàíèå, êîèòî ñòàðàòåëíî ìå äúðæàõà èçâúí âúçìîæíîñòèòå äà ðàáîòÿ êàòî õóäîæíèê. Ïî òîâà âðåìå âñå ïàê ñâúðøèõ åäíà âàæíà ðàáîòà — òàáëèöèòå, êîèòî íàïðàâèõ â äâå ÷àñòè. Òå ïðåäñòàâëÿâàò áúëãàðñêèÿò áóêâîçàïèñ íà êèòàéñêèÿ åçèê. Êèòàéñêèÿò åçèê å çàïèñâàí îò âñè÷êè åâðîïåéñêè, âêëþ÷èòåëíî è ðóñêè áóêâîçàïèñè. Çà ãîëÿìî ñúæàëåíèå îôèöèàëíèÿò áúëãàðñêè áóêâîçàïèñ, ÷ðåç êîéòî äíåñ ñå çàïèñâàò êèòàéñêèòå èìåíà è èçðàçè, å àáñîëþòíî ïîðî÷åí. Òîâà å òàêà, çàùîòî 30-40 íà ñòî îò ñðè÷êî-äóìèòå íà êèòàéñêèÿ åçèê ñå çàïèñâàò äâóñìèñëåíî. Òå ìîãàò äà ñå ÷åòàò ïî ðàçëè÷íè íà÷èíè, à èìà è äðóãè ãðåøêè. Òîâà çà ìåí áåøå åäíà ãîëÿìà ïîäãîòâèòåëíà ñòúïêà, çà äà ìîãà äà ñå îðèåíòèðàì äîðè â ñàìèÿ Ñþñþð, çàùîòî àç çàïî÷íàõ äîðè äà ïðåâåæäàì îòäåëíî íåãîâèòå êèòàéñêè òåêñòîâå. Ùÿõ äà ïðîãîâîðÿ êèòàéñêè. Ó÷èõ ãî ïðè åäèí ìíîãî ñïîñîáåí ÷îâåê — ïðåïîäàâàòåëêàòà êèòàéêà Äæàí Êñóí Ôóí, æåíåíà çà áúëãàðèí. Òÿ ðà-

155

ÀÂÈÒÎÕÎË áîòåøå êàòî ïðåïîäàâàòåëêà â ÑÓ „Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè“. Èçâúðøè èçâúíðåäíî ãîëåìè äåëà çà ïîçíàâàíå íà êèòàéñêàòà êóëòóðà ó íàñ, çàùîòî ñúçäàäå ðå÷íèöè, ó÷åáíèöè è äðóãè ïîñîáèÿ. Òÿ ïðåïîäàâàøå ìíîãî ñòàðàòåëíî íà äîñòà ñòóäåíòè — áúëãàðèíúò ñå íàñî÷âà êúì ãîëåìèòå âúçìîæíîñòè. Ïðåç 1956 ã. îò Ñúþçà íà õóäîæíèöèòå íè âúçëîæèõà ñ åäèí ñêóëïòîð äà íàïðàâèì ìóçåé çà ïúðâèÿ áúëãàðñêè ïàðòèçàíèí â Ðàçëîã. Îòèäîõ òàì è ðàáîòèõ 3-4 ãîäèíè è òî÷íî òîâà îòäàëå÷àâàíå îò Ñîôèÿ ìè ïîïðå÷è äà íàó÷à êèòàéñêè åçèê. Íàïðàâèõ òîÿ ìóçåé. Ñ ìíîãî ïåðèïåòèè. È ïîñëå ñúâñåì ìå îòðÿçàõà îò ÑÁÕ. Åòî êàê ñè íàìåðèõ íîâà ðàáîòà çàðàäè ïîìèíúêà. Äîêàòî ïðàâåõ ìóçåÿ, òðÿáâàøå äà íàïðàâÿ åäíà ãîëÿìà êàðòà íà öåëèÿ Ïèðèí. Çàòðóäíåí îò ïëàíèíñêèÿ ðåëåô, àç çàïî÷íàõ äà âèæäàì ïëàíèíèòå â ñâåòëîñÿíêà. È òîãàâà âúðõó òàçè êàðòà óñïÿõ äà ðàçáåðà êàê ãåîìåòðè÷íî ìîæå äà ñå ïîñòðîè ñâåòëîñÿíêà. Òîâà å áèëî ìå÷òàòà íà Ëåîíàðäî äà Âèí÷è, çà êîÿòî òîé å íàïèñàë åäíà ñïåöèàëíà ìîíîãðàôèÿ „De Sfumato“ („Ìúãëÿâîñòòà“). Îòòîãàâà ìíîãî õóäîæíèöè ñà ñå ìú÷èëè äà íàìåðÿò íÿêàêâà ãåîìåòðè÷íà íàóêà çà ñâåòëîñÿíêàòà, áåç äà èìà íèêàêúâ óñïåõ, âúïðåêè ÷å ïî îòíîøåíèå íà ëèíåàðíèÿ ðèñóíúê ìíîãî õóäîæíèöè îùå îò âðåìåòî íà Ðàôàåë è äðóãèòå íåãîâè ñúâðåìåííèöè ñà íàìåðèëè îñíîâàòà íà ïåðñïåêòèâàòà — åäíà ÷èñòî ìàòåìàòè÷åñêà íàóêà. Ñåãà ìîãà óâåðåíî äà òâúðäÿ, ÷å ñâåòëîñÿíêàòà å åäíà ñúùî òàêà ìàòåìàòè÷åñêà íàóêà, íî íÿìàì èçëîæåíèÿ ïî òîçè âúïðîñ.

156

Òîãàâà çàïî÷íàõ ðàáîòà â Êàðòîãðàôñêèÿ èíñòèòóò. Ùå âèäèòå ðàçëèêèòå ìåæäó ìîèòå ñåíêî-ðåëåôè è òåçè, êîèòî ñå ñìÿòàò çà íàé-äîáðè â Åâðîïà — øâåéöàðñêèòå. Òå íÿìàò ñåíêîðåëåôè â íèçèíèòå. Ùå âèäèòå ðàâíàòà Ðóìúíèÿ ïðè ìåí êàêúâ ðåëåô èìà. Òîâà èäâà äà ïîêàæå, ÷å ñâåòëîñÿíêàòà å îâëàäÿíà. Çàïî÷íàõ äà ðàáîòÿ òàì êàòî ïðîèçâîäñòâåíèê è íàïðàâèõ êàðòè íà Ñòàðà ïëàíèíà, íà Ïèðèí, íà öÿëà Áúëãàðèÿ è äð. È ïîñòåïåííî ñå ïðåâúðíàõ â îáðàçåö çà èíñòèòóòà — äîéäåøå ëè ÷óæäåíåö, âñå ãî âîäåõà ïðè ìåí äà ìó ïîêàçâàì êàê ðàáîòÿ. Âåäíúæ ïðè òîâà âñåêèäíåâíî õîäåíå äî Ïàâëîâî, êúäåòî áåøå èíñòèòóòúò, ñëó÷àéíî ñå ñðåùíàõ ñ áà÷î Êîëüî Ñòàíèøåâ. Òîâà å áèëî ïðåç 1977 ã.  çíàê íà íàøåòî ñòàðî ïðèÿòåëñòâî òîé ìå ïîêàíè äà ìó îòèäà íà ãîñòè. Çàïî÷íàõìå äà ñå âèæäàìå âñåêè äâå-òðè ñåäìèöè. Òîãàâà òîé ìå õâàíà çà ãóøàòà è ìè êàçà äà ïî÷íà äà ïèøà íà èñòîðè÷åñêè òåìè. Îðãàíèçèðàõìå ñè áåñåäè. Òîãàâà íàïðàâèõ áåñåäèòå çà áúëãàðñêèòå àçáóêè. Èìàøå áåñåäè è çà ñâ. êíÿç Áîðèñ Ïúðâè Âåëèêè. Áåøå ìíîãî èíòåðåñíî, çàùîòî òîé, êàêòî è Ñúñúëîâ, ïîääúðæàøå òåçàòà, ÷å Áîðèñ íå å òðÿáâàëî äà ïðèåìà õðèñòèÿíñòâîòî, êîåòî ïðîìåíÿ ïúòÿ íà Áúëãàðèÿ. È òîãàâà, ñëåä êàòî äúëãî ñïîðèõìå çàðàäè òàçè òåçà, òîé íàêðàÿ ìè êàçà: „Ñúæàëÿâàì, ÷å Ìèòêî íå å æèâ, çà äà ÷óå òîâà, êîåòî òè êàçâàø. Ùåøå äà ðàçáåðå êàêúâ ãîëÿì ÷îâåê å áèë ñâåòè êíÿç Áîðèñ Ïúðâè.“ Òðÿáâà äà ïðèçíàåì, ÷å íèå äîðè äíåñ çàâèñèì îò Áîðèñ Âåëèêè.

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÍÎÂÀ ÂÚÇÌÎÆÍÎÑÒ ÇÀ ÒÚËÊÓÂÀÍÅ ÍÀ ÈÌÅÒÎ “ÁÚËÃÀÐȔ Ä-Ð ÒÀ×Î ÒÀÍÅÂ

Ïðåç 1979 ã. â Ìîñêâà èçëåçå îò ïå÷àò âòîðèÿò òîì íà êàïèòàëíèÿ åçèêîâåäñêè òðóä „Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü òþðêñêèõ ÿçûêîⓠíà ãîëåìèÿ ñúâåòñêè ó÷åí Ý.Â. Ñåâîðòÿí1, êîéòî ïî÷èíà ïðåç ñúùàòà ãîäèíà. Åçèêîâèÿò ìàòåðèàë â òîçè ðå÷íèê å îãðîìåí è èçâúíðåäíî öåíåí. Òîé ñå îòíàñÿ äî âñè÷êè ìíîãîáðîéíè òþðêñêè åçèöè, êàòî ñå çàïî÷íå îò íàé-ñòàðè âðåìåíà è ñå ñòèãíå äî ñúâðåìåííîñòòà. Ïðè íàäíèêâàíå â íåãîâîòî áîãàòñòâî ÿñíî ñå î÷åðòàâà âúçìîæíîñòòà çà èçâëè÷àíå íà åäíî íîâî òúëêóâàíå íà èìåòî „áúëãàðè“. *** Îáùîïðèåòîòî äîñåãà â ñâåòà íà íàóêàòà òúëêóâàíå íà èìåòî „áúëãàðè“ ñúñ çíà÷åíèå íà „ñìåñåíè“, „áóíòàðè“, „ìåòåæíèöè“ å óñòàíîâåíî îòäàâíà — îùå îòïðåäè ïîâå÷å îò 100 ãîäèíè — îò ñòðàíà íà àâñòðîóíãàðñêèÿ ó÷åí îò ÷åøêè ïðîèçõîä ïðîô. Â. Òîìàøåê. Âúïðåêè ìíîæåñòâîòî êðèòèêè è îïèòè äà ñå íàìåðÿò è äðóãè òúëêóâàíèÿ ñòîãîäèøíîòî Òîìàøåêîâî òúëêóâàíå ïðîäúëæàâà äà áúäå ìåðîäàâíî è âñåîáùî âúçïðèåòîòî. Òàêà íàïðèìåð â Áúëãàðñêè åòèìîëîãè÷åñêè ðå÷íèê2 ñå êàçâà: „áúëãàðèí... Ïúðâîíà÷àëíî èìå íà Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè, êîèòî ñà îò òþðêñêè ïðîèçõîä. Èìåòî îáèêíîâåíî ñå ñâúðçâà ñ òþðêñêè êîðåí bul— „ñìåñâàì“, âæ. Mladenov, Revue des etudes slaves, Paris, 1921, 44-45; Áúëã. ìèñúë 2 (1927), êí. 3, 161-168; Áúëãàðñêè åçèê 2 (1952), 291 ñë.; çà ñòàðèòå îïèòè çà îáÿñíåíèå, êîèòî íå ñà óáåäèòåëíè, âæ. Øèøìàíîâ, Ñáîðíèê çà íàðîäíè óìîòâîðåíèÿ è íàðîäîïèñ, 16-17 (1900), 505-753, Ä. Äå÷åâ, Ãîäèøíèê íà Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò — Èñòîðèêî-ôèëîëîãè÷åñêè ôàêóëòåò 22 (1926), 1-25.“ Ïðîô. Ñ. Ìëàäåíîâ â Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêèÿ åçèê3, êàçâà: „Çà ìåí ïúðâîáúëã. bulgar íå å „ìúæ îò Âîëãà“, êàêòî Øèøìàíîâ ïðèå, à ïî-ñêîðî „ìåëåñ“ (Òîìàøåê) èëè „òîçè, êîéòî ñå áúðêà; áóíòàð, ìåòåæíèê, ïîäñòðåêàòåëåí“ (Òîìàøåê, Âàìáåðè), è ïðèíàäëåæè êúì òóð-òàò, ‘ìåñÿ, áúðêàì (ôð. meler, melanger, embrouiller)’. Êàòî áóíòóâàùè ñå, íîìàäèçèðàùè [? — Á.Ì.] ‘ìåëåñè’ ïúðâîáúëãàðèòå áèõà èìàëè óñïîðåäèöè íà èìåòî ñè â òóð.òàò. kirgiz ‘ïîëñêè ñêèòíèöè’, kozak, êîðåí kiz-mek, giz-mek, ‘ðàçõîæäàì ñå, ambulo’.“ Ñúùî òàêà ïðîô. Ìëàäåíîâ â ñâîÿ Åòèìîëîãè÷åí è ïðàâîïèñåí ðå÷íèê4 èçêàçâà ïî÷òè ñúùèòå ìèñëè: „áúëãàðèí... çàåòî îò òþðêñêèÿ åçèê íà Àñïàðóõîâèòå ïúðâîáúëã., íå ñå ñúñòîè îò ñîá. èìå Âîëãà + àð ‘ìúæ’ (èçîñòàâåíî òúëêóâàíå), à íåãëè îò òþðê, êîðåí bul, â bulamak ñìåñâàì, ðàçáúðêâàì, âúçáóíÿì, òà áúëãàðè = ñìåñåíè èëè ðàçáúðêâàùè, âúçáóíÿùè; êîð. *bul-ã åâðàçèéñêè, è â èìåòî Âàâèëîí (â âì. á â ãðúö.), Babel, Balbel...“.

Ðå÷íèêúò íà áúëãàðñêèÿ åçèê íà ÁÀÍ5 íå äàâà íèêàêâî îáÿñíåíèå íà çíà÷åíèåòî íà èìåòî ‘áúëãàðèí’, à Áúëãàðñêèÿò òúëêîâåí ðå÷íèê îò 19736 äàâà: „áúëãàðèí ì. è áúëãàðêà æ. ×îâåê îò áúëãàðñêà íàðîäíîñò, îò áúëãàðñêè ïðîèçõîä. Áúëãàðèíúò å ñëàâÿíèí.“ Íàé-ïîñëå â Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ7 âúïðîñúò å ñâåäåí äî: „Ïðàáúëãàðèòå äàëè è ñâîåòî èìå íà äúðæàâàòà. Áúëãàðè çàïî÷íàëè äà ñå íàðè÷àò ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî âñè÷êè íåéíè ïîäàíèöè“, áåç äà ñå ñïîìåíàâà íèùî íèòî çà çíà÷åíèåòî íà ñàìîòî èìå „áúëãàðè“, íèòî çà ìåõàíèçìà, êîéòî å îáóñëîâèë íàðîäúò äà áúäå íàðå÷åí ñ òîâà, à íå ñ äðóãî èìå.  ïîäêðåïà íà Òîìàøåâñêîòî òúëêóâàíå íà èìåòî „áúëãàðè“ åòèìîëîãè÷íèÿò ðå÷íèê íà Ý. Â. Ñåâîðòÿí ïðèâåæäà ìíîæåñòâî ñòàðèííè è ïî-íîâè çíà÷åíèÿ íà ñòàðîòþðêñêèòå êîðåíè îò ãðóïàòà ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ-. Âñúùíîñò êîðåíúò ÁÓËÀ— ïðåäñòàâëÿâà çàâàëÿíå íà êîðåíà ÁÓËÃÀ— ïî ïúòÿ: ÁÓËÃÀ— >, ÁÓËÃõÀ— > ÁÓËÕÀ— >ÁÓËÀ-. Äâàòà êîðåíà ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— ñ ïî-ìàëêè èëè ñ ïî-ãîëåìè èçìåíåíèÿ â çâóêîâî îòíîøåíèå ñà ïîêàçàíè â Ñåâîðòÿíîâèÿ ðå÷íèê ñúñ ñâîèòå çíà÷åíèÿ, ìîæå áè â ïîâå÷å îò ñòîòèíà ðàçëè÷íè õóíñêè è òþðêñêè åçèöè è íàðå÷èÿ, êàòî ñàìî â øåñò åçèêà, à èìåííî â: êàçàõñêè, íîãàéñêè, êàðàêàëïàêñêè, òàòàðñêè, òóâèíñêè è ÷àãàòàéñêè åçèöè êîðåíèòå äîáèâàò ôîðìàòà ÁÚËÃÀ-, à â àëòàéñêî-òóðñêè è àëàäàãñêè — äîáèâàò ôîðìàòà ÏÚËÃÀ-.  ðàçëè÷íèòå õóíñêè è òþðêñêè åçèöè, îáõâàíàòè îò Ñåâîðòÿíîâèÿ ðå÷íèê, çíà÷åíèÿòà íà ãëàãîëíîèìåííèÿ êîðåí ÁÓËÃÀ— ñå ðàçâèâàò â íàé-ðàçëè÷íî îò íàé-ñòàðè âðåìåíà è äî äíåñ â ìíîãîáðîéíè è ðàçëè÷íè îñìèñëÿíèÿ. Íî ïðåäè äà ïðèñòúïèì êúì òÿõíîòî ðàçãëåæäàíå, ùå ñå ñïðåì è ùå îïðåäåëèì íåùî ïî-îáùî: íåêà ïðèåìåì äà íàðè÷àìå öåëèÿ íàáîð îò çíà÷åíèÿ â ðàçëè÷íèòå åçèöè è âðåìåíà, êîèòî ìîãàò äà ñå ñúáåðàò çà äàäåí êîðåí, êàòî ÑÏÅÊÒÚÐ ÍÀ ÊÎÐÅÍÀ èëè ÊÎÐÅÍΠÑÏÅÊÒÚÐ. Ñëåäîâàòåëíî êîðåíîâèÿò ñïåêòúð çà äàäåí êîðåí ñå ïîÿâÿâà íå ñàìî â ñëîâíèÿ ñúñòàâ íà åäèí ñàìî åçèê, íî è â ñúñòàâèòå è íà ðåäèöà äðóãè ïî-ñðîäíè èëè ïî-÷óæäè íåìó åçèöè, è òî ïðåç ðàçëè÷íè èñòîðè÷åñêè åïîõè íà åçèêîâèòå ðàçâèòèÿ. Òîãàâà, êîãàòî íèå ñå ðàçïîëàãàìå ñ ïðåêè è ñ òî÷íè ïèñìåíè åçèêîâè èçòî÷íèöè îòíîñíî áåçïèñìåíîòî ðàçâèòèå íà åçèêà, òî, àç äà îòêðèåì ïî-ñòàðèòå âúòðå â öåëèÿ íàëè÷åí íåãîâ êîðåí ñïåêòúð åäíî ïîäðîáíî è âíèìàòåëíî ðàçïðåäåëåíèå íà çíà÷åíèÿòà ìó â ñëåäâàùèòå îòíîøåíèÿ: ïî îñìèñëÿíå, ïî ãåîãðàôñêî ðàçïðîñòðàíåíèå è ïî âðåìå. Ñëåäîâàòåëíî ðàçïðåäåëåíèåòî ïî îñìèñëÿíå ùå òðÿáâà äà áúäå ñúãëàñóâàíî ñ èñòîðè÷åñêèòå âúçìîæíîñòè çà ãåîãðàôñêàòà ïîÿâà íà ðàçëè÷íèòå çíà÷åíèÿ

157

ÀÂÈÒÎÕÎË íà èçñëåäâàíèÿ êîðåí, ñ êîåòî ùå ìîæå äà ñå óñòàíîâè òÿõíîòî åçèêîâî ïîðàæäàíå, ðàçâèòèå, âèäîèçìåíåíèå, çàãëúõâàíå è èç÷åçâàíå ñðåä ðàçëè÷íèòå íàðîäè è ñòðàíè, êàêòî è ùå ïîäïîìîãíå îòêðèâàíåòî íà ñòðàíè÷íè èëè ÷óæäè åçèêîâè âëèÿíèÿ, ïðè÷èíèëè ïîÿâàòà íà íÿêîè îò çíà÷åíèÿòà íà êîðåíà. Âúðâåéêè ïî òîçè òðóäîåìúê ïúò, íèå ùå óñïååì äà ñå ïðèáëèæèì ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî äî îòêðèâàíå íà èñòèíñêèòå çíà÷åíèÿ ïî ìÿñòî è âðåìå â èñòîðèÿòà íà êîðåíà, êîéòî ñìå çàïî÷íàëè äà èçñëåäâàìå. Êîëêîòî êîðåíîâèÿò ñïåêòúð å ïî-ïúëíî ïðåäñòàâåí ñ ìíîæåñòâî ñâîè çíà÷åíèÿ â ðàçëè÷íèòå åçèöè è âðåìåíà, òîëêîâà ïî-ÿñíî ùå ñå î÷åðòàå âúçìîæíîñòòà çà ïî-òî÷íî îïðåäåëÿíå íà åäíî èëè ïîâå÷å îò íåãîâèòå äðåâíè çíà÷åíèÿ. Åòî çàùî îðãàíè÷åñêè íàé-ñúùåñòâåíîòî çà ñúñòàâà íà åäèí êîðåíîâ ñïåêòúð å òîé äà áúäå ïðåäñòàâåí â êîëêîòî å âúçìîæíî ïî-áîãàò è ïî-ïúëåí âèä, òúé êàòî âñÿêî, äîðè è íàé-íåçíà÷èòåëíîòî íàãëåä çíà÷åíèå, ó÷àñòâàùî â ñïåêòúðà è ðåãèñòðèðàíî â íàé-íåî÷àêâàíîòî ãåîãðàôñêî ìÿñòî èëè âðåìå, ìîæå äà èçèãðàå ðåøèòåëíà ðîëÿ çà óñòàíîâÿâàíå íà âåðíèòå èçâîäè ïðè ïðîâåæäàíå íà ïîäðîáíèÿ ðàçáîð íà êîðåíîâèÿ ñïåêòúð, à îò íåãî è çà óïîòðåáàòà íà ðàçëè÷íèòå ìó çíà÷åíèÿ ïî ìÿñòî è ïî âðåìå. Íèå ìîæåì ñàìî äà ñå ðàäâàìå, ÷å Ý.Â. Ñåâîðòÿí å óñïÿë äà ñúáåðå åäèí íàèñòèíà îáøèðåí ìàòåðèàë çà îïèñâàíå íà êîðåíîâèòå ñïåêòðè íà õóíñêèòå è òþðêñêèòå åçèöè. Èçïîëçâàéêè òîçè ìàòåðèàë, íèå ùå íàïðàâèì ñàìî åäíà ïúðâà ñòúïêà â ðàçáîðà, ïðàâåí ñ ïîìîùòà íà îíèÿ êîðåíîâè ñïåêòðè íà êîðåíè îò õóíñêèòå è òþðêñêèòå åçèöè, êîèòî ñå ñâúðçâàò ñ èìåòî „áúëãàðè“. Äà çàïî÷íåì ñ ðàçïðåäåëåíèåòî íà ËÀ-, îò êîèòî èìåííî ïðîô. Òîìàøåê å èçëåçíàë, çà äà óñòàíîâè ñâîåòî òúëêóâàíå. *** Êîðåíîâèÿò ñïåêòúð íà çíà÷åíèÿòà íà êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— å èçëîæåí íà ïîâå÷å îò òðè ñòðàíèöè âúâ II òîì íà ðå÷íèêà íà Ý.Â. Ñåâîðòÿí, ïîñâåòåí íà çàãëàâíàòà áóêâà (Á). Íèå òóê ùå öèòèðàìå òåçè çíà÷åíèÿ ïî ñòðàíèöè, îçíà÷åíè ñúñ çàãëàâíè áóêâè: À = ñ254,  = ñ255,  = ñ256 è à = ñ257, êàòî áóêâàòà áèâà ïðèäðóæàâàíà ñ èíäîàðàáñêà öèôðà, îçíà÷àâàùà ðåäà â ñòðàíèöàòà, êúäåòî å äàäåíî çíà÷åíèåòî. Öÿëîñòíèÿò êîðåíîâ ñïåêòúð íà âñè÷êè çíà÷åíèÿ íà ãðóïàòà êîðåíè ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— ñå ïîäðàçäåëÿ íà òðè ãîëåìè äÿëà ñúñ ñëåäíèòå îáîáùåíè çíà÷åíèÿ: I ÄßË — ïðåäñòàâàòà çà áúðêîòèÿ è íàñèëèå, II ÄßË — ïðåäñòàâàòà çà ðàçìåñâàíå è ìúðñîòèÿ, è III ÄßË — îáõâàùà íàéðàçíîîáðàçíè è ðàçäàëå÷åíè çíà÷åíèÿ, ïðîèçâåäåíè îò çíà÷åíèÿòà íà I è II äÿë, âëèçàùè äîíÿêúäå äîðè â ïðîòèâîðå÷èå ñ ïúðâîíà÷àëíèòå äâå îáîáùåíè ïðåäñòàâè. I ÄßË — ÁÚÐÊÎÒÈß È ÍÀÑÈËÈÅ ÎÁÚÐÊÂÀÍÅ Á28, Á 49, Ã3, îáúðêâàì À5, À34, îáúðêàë ñå Á28, âñè÷êî îáúðêâàì À35, ÁÚÐÊÀ×ÊÀ À19, Â52, ÁÅÇÏÎÐßÄÚÊ Á43, áåçðåäåí-íåìúðëèâ Á43, ÑÓÌÀÒÎÕÀ Â50, ÏÀÍÈÊÀ Â55, Ã4, ÑÌÓÒ Â47, Ã3, õâúðëÿì â ñìóò À32, Ã7, ñåÿ ñìóò À30, À31, âúçáóæäàì âúëíåíèå Á55, ñúçäàâàì áåçïîðÿäúê À33, âúçáóæäàì íåäîâîëñòâî À29, ÐÀÇÌÈÐÈÖÀ Á49, ÌÅÒÅÆ Á53, áóíòóâàíå Â49, áóíòóâàì À31, âúñòàíèå Á55, âúñòàâàì Á27, âäèãàì âúñòàíèå Â1, ÂÚÑÒÀÍÀË ÂÐÀÆÄÅÁÅÍ ÍÀÐÎÄ Â1, ÃÐÀÁß À11, çàäèãàì-

158

îòâëè÷àì Â3, îòíåìàì ñ íàñèëèå À12, âçèìàì ñ íàñèëèå À12, ÓÁÈÂÀÌ À13, êîëÿ (äîáèòúê) À13, ïðå÷à À4, ÂÐÅÄß À33, ïîâðåäÿ Á28, ÑÚÁÀÐßÍÅ-ÑÂÀËßÍÅ Â51, ñúáàðÿì-êàòóðâàì À15, ñúáîðåí-ñâàëåí Â51, ÐÈÒÀÌ (Ñ ÊÐÀÊ) À48, ÁÈß ÑÅ À47. II ÄßË — ÐÀÇÌÅÑÂÀÍÅ È ÌÚÐÑÎÒÈß ÑÌÅÑÂÀÍÅ Â51, ñìåñâàì-ðàçìåñâàì-ðàçáúðêâàì À1, À14, À18, À27, Á44, Ã7, Ã9, ñìåñåíà Â52, ñìåñâàì ñå — ðàçìåñâàì ñå À27 Á44, Ã7, Ã9, ñìåñåí Â52, Ã10, ðàçìåñåí Á52, ÍÅßÑÅÍ Ã10, ÌÅÑß À4, À24, ìåñÿ ãëèíà À4, âàëÿì À4, îâàëâàì À15, À24, ÌÚÒÈËÊÀ Á51, ìúòÿ-ðàçìúòâàì À7, À16, À28, ðàçìúòâàì ñå À38, Ã7, ìúòåí Á51, Â10, ÐÀÇÁÚÐÊÂÀÌ ÒÅ×ÍÎÑÒ À2, À22, ðàçòâàðÿì À24, äîáàâÿì, êàòî ñìåñâàì À3, ÐÀÇÂÀËßÌ ×ÐÅÇ ÑÌÅÑÂÀÍÅ À26, ÎÁËÀÊ (= ðàçìúòâàíå íà íåáåòî) Á47, Á56, ãîëÿì ÷åðåí áóðåíîñåí îáëàê Á56, ÓÒÀÉÊÀ Á51, ÊÀË Á51, Ã5, êàëåí Á51, Á10, ìàæà-íàìàçâàì À8, çàìàçâàì îò âñè÷êè ñòðàíè À17, ÊÈØÀ-ËÀÏÀÂÈÖÀ-ÌÚÐÑÎÒÈß Ã5, ÁËÀÒÎ Á52, ÒÐÅÑÀÂÈÙÅ-ÌÎ×ÓÐ Á52, ÌÚÐÑÎÒÈß Ã5, ÃÍÓÑÎÒÈß Ã5, ÍÅ×ÈÑÒ Á51, ÏÅÐÀ×ÊÀ Ã11, ÇÀÖÀÏÂÀÌ ÑÅ — ÖÀÏÀÌ ÑÅ Ã7, Ã9, ÖÀÏÀÌ-ÊÀËßÌ (ñ êðúâ èëè ñ æèâîòèíñêè, èëè ñ ÷îâåøêè èçïðàçíåíèÿ) À8, À17, À39, ÇÀÖÀÏÂÀÌ Ñ ÈÇÏÐÀÆÍÅÍÈß À40, ÁËÈÊÂÀ ÊÀË È ÍÅ×ÈÑÒÎÒÈß À41. III ÄßË — ÐÀÇÍÈ ÏÐÎÈÇÂÎÄÍÈ ÇÍÀ×ÅÍÈß ÑÚÅÄÈÍßÂÀÌ ÅÄÍÎ Ñ ÄÐÓÃÎ À3, ÌÀÕÀÌ Ñ ÐÚÖÅ À10, À43, ðàçìàõâàì À43, À44, ïîìàõâàì À44, ÊËÀÒß ÑÈ ÃËÀÂÀÒÀ À46, êèìàì À44, À47, ÂÚÐÒß ÎÏÀØÊÀ À45, ËÅÒß Â4, ÊÎËÅÁÀÍÈß ÍÀ ÌÈÑÚËÒÀ Â50, ÈÇÌßÍÀ-ÂÅÐÎËÎÌÑÒÂÎ Á54, ÇÀÁËÓÆÄÀÂÀÌ À35, äàâàì ëúæëèâè ïîêàçàíèÿ À36, ÎÊËÅÂÅÒßÂÀÌ À36, ÒÚÐØÓÂÀÌ-ÐÎÂß À49, ÍÀÐÓØÀÂÀÌ À34, ÓÃÎÂÀÐßÌ À37, ÁÅÇÏÎÊÎß (íÿêîãî), À4, À5, ÎÁÈÆÄÀÌ À33, ÐÀÇÑÒÐÎÉÂÀÌ À33, ÏÎÌÐÀ×ÀÂÀÌ À33, âúëíóâàì ñå À38, ÒÐÅÂÎÃÀ Â50, òðåâîæà ñå À38, ÎÏÅ×ÀËßÂÀÌ À33, ÂÐÀÆÄÀ Á54, ÑÂÀÄÀ Â40, ÑÀÌÎÐÀÇÏÐÀÂÀ Á54, ÂÐÀÆÄÀ Á54, ÑÂÀÄÀ Â40, ÑÀÌÎÐÀÇÏÐÀÂÀ Á54, ÍÅÙÀÑÒÈÅ-ÇËÎ×ÅÑÒÈÍÀ Á29, ÏÐÎÑÒÀÙÈÍÀ Ã4. È íàé-ñåòíå íåêà ïðèáàâèì êúì ñïåêòúðà íà êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— è øèðîêî èçâåñòíàòà ó íàñ îñìàíîòóðñêà äóìà — çàåìêà ÁÓËÀÌÀ×, òîåñò: äóìà, ïàê ïðèíàäëåæàùà êúì ãðóïàòà íà êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ-, ÷èèòî ðàçëè÷íè çíà÷åíèÿ ïðåäàäîõìå ñïîðåä Ñåâîðòÿíîâèÿ ðå÷íèê. Êàêòî âñåêè çíàå, ó íàñ ÁÓËÀÌÀ× îçíà÷àâà „áåçðàçáîðíî ðàçìåñåíî è áåçâêóñíî ÿñòèå“, êîåòî çíà÷åíèå ëåñíî è óäîáíî çàåìà ñâîåòî ìÿñòî âúâ II ÄßË íà ñïåêòúðà çíà÷åíèÿ íà êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ-. *** Ñåãà äà ñå ñïðåì âúðõó íÿêîè ñúùåñòâåíè ïîëîæåíèÿ, êîèòî ñå èçêàçâàò è òâúðäÿò â óâîäà íà òðóäà íà ãîëåìèÿ ó÷åí Ý.Â. Ñåâîðòÿí. Òåçè ïîëîæåíèÿ î÷åðòàâàò ãåîãðàôñêèòå è èñòîðè÷åñêèòå îáñòîÿòåëñòâà, ñïîñîáñòâàùè çà ïîÿâàòà íà ôîðìàòà íà èìåòî „áúëãàðè“ îùå â V, VI è VII âåê îò Èçòî÷íà Åâðîïà. Óâîäúò íà ñàìèÿ ðå÷íèê, íà ïúðâî ìÿñòî, ñúäúðæà åäíà ïðîñòðàííà ÷àñò, îçàãëàâåíà „Íÿêîè òåîðåòè÷åñêè è ìåòîäè÷åñêè âúïðîñè îòíîñíî åòèìîëîãè÷íèòå èçñëåäâàíèÿ íà òþðêñêèòå åçèöè“. Îùå â ñàìîòî íà÷àëî íà òàçè ÷àñ ñå êàçâà ñëåäíîòî, ïðåäàäåíî ñúêðàòåíî:

ÀÂÈÒÎÕÎË ( I òîì íà ðå÷íèêà íà ñ. 25... ñ. 29) „... ãëàñíàòà, íå ðÿäêî â íàé-ñòàðèòå ïàìåòíèöè, ñå ÿâÿâà íåïîñòîÿííà, à ñ îãëåä íà ñúâðåìåííèòå åçèöè è ñúâñåì íåîïðåäåëåíà. Ïúðâî ìÿñòî â òîçè îáøèðåí ìàòåðèàë èìà åñòåñòâåíî åäíîñðè÷íèòå îñíîâè, â êîèòî íàïðèìåð îáùîòþðêñêîòî (à) íà êîðåíîâàòà ñðè÷êà â ÿêóòñêèÿ è â òóâèíñêèÿ åçèê ñå ïðåîáðàçóâàò â (ú), íî íå ñà ðåäêè ñëó÷àèòå, êîãàòî òàêîâà (ïðåîáðàçóâàíî) (ú) ñå ñðåùà è â äðóãèòå åçèöè...“ „Îñîáåí èíòåðåñ ïî îòíîøåíèå âúïðîñà çà ïðåìèíàâàíåòî íà (à) â (ú) ïðåäñòàâëÿâàò ôàêòèòå, êîèòî íè ïðåäëàãà ÷óâàøêèÿò åçèê (ñúâðåìåííèÿò åçèê íà õðèñòèÿíèçèðàíèòå ïðåç ÕVIII âåê âîëæêè áúëãàðè — Á.Ì.)...“ — Êàòî ñå ñúîáðàçÿâàìå ñ âñè÷êî êàçàíî äîòóê, èìàìå ïúëíî îñíîâàíèå äà ãîâîðèì è çà åäèí òðåòè èçòî÷íèê íà (ú), çàìåñòâàùî êîðåíîâîòî îáùîòþðêñêî (à:) çà äðåâíèÿ îòãëàñ íà êîðåíîâàòà ãëàñíà (à) â (ú) â òþðêñêèòå åçèöè âêëþ÷èòåëíî è â äðåâíî÷óâàøêèÿ, èëè ïðåä÷óâàøêèÿ (òîåñò â åçèêà íà Êóáðàòîâèòå è Èñïåðèõîâèòå õóíî-áúëãàðè — Á.Ì..)...“ „Îòãëàñúò íà (à) â (ú) ïðåäñòàâëÿâà åäèí îò îòäåëèòå íà îáùèÿ îòãëàñ îò øèðîêè êúì òåñíè ãëàñíè. Òîé å äîáðå èçâåñòåí...“ „Ïî òàêúâ íà÷èí ïî îòíîøåíèå íà îòãëàñà (à) â (ú) ÷óâàøêèÿò åçèê ñå îáåäèíÿâà ñ ÿêóòñêèÿ è òóâèíñêèÿ, êîèòî â òîçè ïëàí å âúçìîæíî äà ñà îáðàçóâàëè åäíî äðåâíî àðåàëíî îáåäèíåíèå (åñòåñòâåíî ìíîãî îùå îòïðåäè II âåê îò í.å., òîåñò ìíîãî îùå ïðåäè èñòîðè÷åñêàòà ïîÿâà íà íàé-äðåâíèòå òþðêè, îñâèäåòåëñòâàíà åäâà ïðåç VI âåê îò í.å. — Á.Ì.). Ïðè òîâà äîïóùàíå õèïîòåçàòà çà èñòîðè÷åñêèÿ êîíòàêò ìåæäó ÷óâàøêè è ìîíãîëñêè åçèê ìîæå äà ñå çàñèëè.“ „Äðåâíèÿò, èëè ïðåä÷óâàøêè îòãëàñ íà (à) â (ú) â êîðåíîâàòà ñðè÷êà (ìîå ïîä÷åðòàâàíå — Ò.Ò.) ìîæå äà ðàçðåøè ðåäèöà ôîíåòè÷íè íåñúîáðàçíîñòè...“ — íåêà ïðèåìåì òîâà íåîáõîäèìî çà íàñ òâúðäåíèå êàòî I ÓÂÎÄÍÎ ÒÂÚÐÄÅÍÈÅ ÍÀ ÑÅÂÎÐÒßÍÀ. Ïî-íàòàòúê óâîäíîòî èçëîæåíèå ïðîäúëæàâà: — Âñè÷êè ïîäîáíè ôàêòè ñî÷àò íåîáõîäèìîñòòà îò èçâîäà, ÷å â íàé-ðàííèòå åïîõè íà èñòîðèÿòà íà òþðñêñêèòå åçèöè ñëåäâà äà ñå äîïóùà ôîíåòè÷åñêîòî íåïîñòîÿíñòâî íà êîðåíà, òîåñò äà ñå äîïóùà íåãîâàòà âàðèàíòíîñò (ìîå ïîä÷åðòàâàíå — Ò.Ò.) — íåêà è òîâà íåîáõîäèìî íàì òâúðäåíèå ïðèåìåì êàòî II ÓÂÎÄÍÎ ÒÂÚÐÄÅÍÈÅ ÍÀ ÑÅÂÎÐÒßÍÀ. *** À ñåãà äà íàïðàâèì íÿêîëêî áåëåæêè îòíîñíî ãëàñíàòà (ú). Ïðåäè âñè÷êî óäàðåíàòà ãëàñíà (ú) ñå ïîëçâà â ðå÷òà îò íàñ, îò ðóìúíèòå è àëáàíöèòå, îò âñè÷êè òþðêñêè íàðîäè è îò êèòàéöèòå. Óäàðåíàòà ãëàñíà (ú) å íàïúëíî ÷óæäà çà ðå÷òà íà åâðîïåéñêèòå íàðîäè — åäèí ôðàíöóçèí, íåìåö èëè èòàëèàíåö, íå ìîæå äà ïðîèçíåñå óäàðåíàòà ãëàñíà (ú) è ìíîãî ìú÷íî ìîæå äà ñå íàó÷è ïðàâèëíî äà ÿ ïðîèçíàñÿ. Äîðè õèëÿäîëåòíèòå íè ñúñåäè — ñúðáèòå — íå ìîãàò ëåñíî äà ñå íàó÷àò äà ÿ ïðîèçíàñÿò. Ñúùîòî ñå îòíàñÿ è äî ðóñíàöèòå, âúïðåêè ÷å â ðå÷òà ñè èìàò áëèçêàòà £ ïî çâó÷åíèå, íî òÿñíà ãëàñíà (û).  àíãëèéñêàòà ðå÷ èìà çâóöè áëèçêè äî ãëàñíàòà (ú), åäèí îò êîèòî äîñòà ïðèëè-

÷à íà ïîòúìíÿëî áúëãàðñêî (à), íàïðèìåð îò íàøàòà äóìà „áàáà“. Íî óäàðåíîòî áúëãàðñêî (ú) êàêòî ñå èçãîâàðÿ íàïðèìåð ⠄áúëãàðèí“, àíãëè÷àíèíúò íå ìîæå äà ïðîèçíåñå. Âñå ïàê òîé å â ñúñòîÿíèå ïî-ëåñíî äà ñå íàó÷è ïðàâèëíî äà ãî êàçâà, îòêîëêîòî êîéòî è äà å äðóã åâðîïååö. Îò äðóãà ñòðàíà, êîãàòî ïúê ñòàâà äóìà áóêâåíî äà ñå îçíà÷è ãëàñíàòà (ú) îò ñòðàíà íà åâðîïåéöèòå ÷ðåç òåõíèòå ëàòèíèöè — ïîëó÷àâàò ñå íàé-øàðåíè çàïèñè, êàòî ñå èçïîëçâàò êàæè-ðå÷è âñè÷êè îñíîâíè ãëàñíè ëàòèíñêè áóêâè: (à, î y, i) âñå çà èçðàçà íà åäíà è ñúùà ãëàñíà (ú).  ëàòèíèöàòà ëèïñâà îáîñîáåíà áóêâà çà ãëàñíàòà (ú), à îñâåí òîâà íåéíèÿò çâóê çà åâðîïåéöèòå ïðåäñòàâëÿâà åäèí âúçìîæåí çâóê íå ñàìî çà ïðîèçíàñÿíå, íî òàêà ñúùî òîé å íåðàçëè÷èì è çà ñëóõà èì. Ðóìúíöèòå ñà âúâåëè â ñâîÿòà ëàòèíèöà îòëè÷åíîòî ñ øàï÷èöà (à) çà îçíà÷àâàíåòî íà (ú), à àëáàíöèòå — äèàêðèòèçèðàíèÿ ñ äâå òî÷êè áóêâîçíàê (å). Àçáó÷íàòà ðåôîðìà íà Êåìàë Àòàòþðê âúâåäå â ñúâðåìåííàòà òóðñêà ëàòèíèöà åäèí êðàéíî íåïðèãîäåí çà ðú÷íî èçèñêâàíå íà áóêâîçíàê çà (ú), à èìåííî ëàòèíñêîòî (è) áåç òî÷êàòà îòãîðå, òîåñò áóêâîçíàêà íà (i), êîéòî çðèòåëíî ÷óâñòâèòåëíî çàòðóäíÿâà ðàç÷èòàíåòî åäâà ëè íå íà âñåêè ðúêîïèñ.  ðàçëè÷íèòå ïúê ëàòèíñêè áóêâîçàïèñè íà êèòàéñêàòà ðå÷ ñúùåñòâóâà èñòèíñêè õàîñ è êðàéíà íåïîñëåäîâàòåëíîñò — ãëàñíàòà (ú) â òÿõ ñå çàïèñâà ñ ïîìîùòà íà âñè÷êè îñíîâíè ãëàñíè áóêâîçíàöè íà ëàòèíèöàòà — à èìåííî ñ: (à, å, î, u, i). Ñúùîòî ïîëîæåíèå ñå çàïàçâà è â íàé-ïîñëåäíèÿ îôèöèàëíî óñòàíîâåí è óçàêîíåí ëàòèíñêè áóêâîçàïèñ íà êèòàéñêàòà ðå÷ „ÃÓÎÞ ËÓÎÌÀ ÏÈÍ-È͓. È òîâà ñå äîïóñêà îò êèòàéñêèòå ó÷åíè åçèêîâåäè, çàùîòî òå ñà îïîçíàëè åâðîïåéñêàòà ëàòèíèöà ãëàâíî ÷ðåç àíãëèéñêèÿ íåâúçìîæåí îò íàøà ãëåäíà òî÷êà ïðàâîïèñ. Òå äîïóñêàò àíãëèéñêèÿ ïðîòèâîêèðèëñêè ïðàâîïèñåí ïðîèçâîë â îôèöèàëíèÿ ëàòèíî-êèòàéñêè áóêâîçàïèñ, âúïðåêè ÷å â ñîáñòâåíèÿ ñè äîìàøåí áóêâîïèñ „ÄÆÓÈÍ ÄÇÇÌӓ, èçâúðøâàí îò àçáóêà, ñúñòàâåíà îò ïåòäåñåòèíà ðàçëè÷íè áóêâè, ñðîäíè ïî îáðàçíàòà ñè ôîðìà ñúñ ñòèëà íà êèòàéñêèòå ÄÓÌÎÇÍÀÖÈ (òîåñò êèòàéñêèòå öåëîñëîâíè ïèñìåíè îçíà÷åíèÿ, êîèòî áèâàò ñúâúðøåíî íåïðàâèëíî íàðè÷àíè „éåðîãëèôè“, ñ äðóãè äóìè „ñâåùåíè çíàöè“, êîãàòî òå íå ñà òàêèâà) — äà ïîâòîðèì, — âúïðåêè ÷å â ñîáñòâåíèÿ êèòàéñêè áóêâîïèñ ñúùåñòâóâà è ðåäîâíî, áåç êîëåáàíèå åäíîçíà÷íî ñå óïîòðåáÿâà ñïåöèàëíà áóêâà çà êèòàéñêàòà ãëàñíà (ú). Íàé-ñåòíå íåêà äîáàâèì è íåùî êðàéíî ñúùåñòâåíî çà èñòîðè÷åñêèÿ áóêâîçàïèñ íà ãëàñíàòà (ú), à èìåííî, ÷å è â àðàáñêàòà àçáóêà ñúùî òàêà íå ñúùåñòâóâà áóêâîçíàê çà ãëàñíàòà (ú). Êàòî ñå âçåìå ïðåäâèä, ÷å êàêòî îñìàíîòóðñêèÿò, òàêà è äðóãèòå òþðêñêè åçèöè â ìèíàëîòî ñà áèëè ïèñàíè ïðåäèìíî ñ àðàáñêàòà àçáóêà, à îñâåí òîâà è ñàìèÿò àðàáñêè åçèê — åçèê ñâåùåí çà èñëÿìñêèÿ ñâÿò è åçèê íà âèñîêàòà ìþñþëìàíñêà êíèæíèíà — íàé-ñåòíå âêëþ÷èòåëíî è èçâúíðåäíî âàæíèÿò çà íàøàòà ðàííà èñòîðèÿ ïåðñèéñêè åçèê — âñè÷êè òåçè ìíîãîâåêîâíè åçèöè, êîãàòî ñà èìàëè ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî ðàáîòà ñ áúëãàðèòå, ïúê è â äðóãè ñëó÷àè ñà çàïèñâàëè ÷óæäèòå ñëîâà è èìåíà, áåç äà óïîòðåáÿâàò êàêúâòî è äà å ÿñíî îáîñîáåí áóêâîçíàê íà ìÿñòîòî íà ãëàñíàòà (ú). Íà òîâà îòãîðå âñè÷êè òåçè åçèöè è ñåãà çàïèñâàò, à â ìèíàëîòî ñà çàïèñâàëè, âå÷å

159

ÀÂÈÒÎÕÎË öåëè òðèíàäåñåò âåêà íàðåä, íàðîäíîñòíèòå, èñòîðè÷åñêèòå è ãåîãðàôñêèòå èìåíà, èëè êàòî âúîáùå íå ñà îòáåëÿçâàëè íèêàêâà ãëàñíà íà ìÿñòîòî íà ãëàñíàòà (ú), èëè êîãàòî ñà ñå îïèòâàëè äà ÿ çàïèøàò, ñà ïðàâèëè òîâà îáèêíîâåíî ïîñðåäñòâîì àðàáñêèÿ áóêâîçíàê ÂÀÔ — W, êîéòî ñðåä íàðîäèòå íåïðîèçíàñÿùè áóêâîçíàêà íà àíãëèéñêîòî ÄÀÁÚË Þ = W, ñå ÷åòå áèëî êàòî ñúãëàñíàòà (â), áèëî êàòî ãëàñíàòà (ó). Ñëåäîâàòåëíî è â öÿëàòà îãðîìíà èñëÿìñêà êíèæíèíà ãëàñíàòà (ú) ðåäèöà âåêîâå íàðåä, äîðè äî íàé-ïîñëåäíî âðåìå, å áèëà è ïðîäúëæàâà äà áúäå åäíà íàèñòèíà „áåçïðèçîðíà“ ãëàñíà. Òÿ èëè âúîáùå íå å áèëà îòáåëÿçâàíà, èëè ïúê, àêî å áèëà îòáåëÿçâàíà, òî òîãàâà òîâà å ñòàâàëî ñ áóêâîçíàê, ÷åòåí âèíàãè êàòî ãëàñíàòà (ó), è òî îùå îò ñàìîòî íà÷àëî íà ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà àðàáñêàòà ïèñìåíîñò ïðåç VII è VIII âåê. Îáñòîÿòåëñòâîòî ïúê, ÷å ãîëåìèÿò áðîé âîäåùè åçèêîâåäè ñà áèëè è âñå îùå ïðîäúëæàâàò äà ñà ïðåäèìíî åâðîïåéöè, êîèòî èëè íå ìîãàò, èëè òðóäíî ìîãàò äà ïðîèçíàñÿò ãëàñíàòà (ú) — îò ñàìî ñåáå ñè òîâà ñúâñåì åëåìåíòàðíî è ïúðâè÷íî îáñòîÿòåëñòâî ïîñòàâÿ ãëàñíàòà (ú) íàèñòèíà â åäíî „áåçïðèçîðíî“ ñúñòîÿíèå ñðåä ãðàìàäíèòå ìåòðîïîëèñè à åçèêîâåäñêàòà ìèñúë. Äî êàêâà ñòåïåí ãëàñíàòà (ú) ïðàêòè÷åñêè å ÷óæäà íà åâðîïåéñêîòî åçèêîâåäñòâî, ñòàâà ÿñíî, êîãàòî íàó÷èì íàïðèìåð, ÷å âñåñâåäñêè ïðî÷óòèÿò ìàäæàðñêè òþðêîëîã ïðîô. Äûþëà Íåéìåò — åäèí îò ñâåòîâíèòå êîðèôåè íà íàóêàòà çà òþðêñêèòå åçèöè (åçèöè, â ÷èåòî çâó÷åíå ãëàñíàòà (ú) èãðàå íàéñúùåñòâåíà ðîëÿ) — íå ñàìî ÷å íå ìîæåøå ðàçáèðàåìî è ðåçóëòàòíî äà îáÿñíè â ëåêöèèòå ñè ìåõàíèçìà çà ïðîèçíàñÿíå íà óäàðåíàòà ãëàñíà (ú), íî è ñàì òîé ëè÷íî âúîáùå íå ìîæåøå äà ïðîèçíåñå òàçè ãëàñíà, êàòî íà íåéíî ìÿñòî èçäàâàøå íÿêàêâè íåîïèñóåìè „ñòåñíåíè“ çâóöè, ñëàáî íàïîìíÿùè íà ðóñêîòî (û). *** Îò äðóãà ñòðàíà, çà íàñ — áúëãàðèòå — ãëàñîâàòà (ú) å åäíà îò øåñòòå îñíîâíè ãëàñíè è áåç íåÿ íàøèÿò åçèê áè çàãóáèë ñâîåòî ñàìîáèòíî è ñâîåîáðàçíî çâó÷åíå. Çàòîâà îáà÷å, êîéòî íå ìîæå äà ÿ ïðîèçíàñÿ, ãëàñíàòà (ú) ñå ÿâÿâà êàòî íÿêàêúâ ïåðèôåðèåí, ìîæå áè íåîïðåäåëåí, òúìåí, ìåæäèíåí è ñëåäîâàòåëíî íåñúùåñòâåí ãëàñåí çâóê, ñ êîéòî ñëåäâà áèëî ïîâå÷å, áèëî ïî-ìàëêî èëè äîðè íèêàê äà íå ñå ñúîáðàçÿâàìå, òà äîðè è â íàóêàòà. Ñëåä âñåîáùàòà ñâåòîâíà åçèêîâà íåìàðà êúì ãëàñíàòà (ú) åäíî ùàñòëèâî èçêëþ÷åíèå ïðàâÿò äâåòå ñëàâÿíîáúëãàðñêè àçáóêè — ãëàãîëèöàòà è êèðèëèöàòà, — ñúçäàäåíè îùå ïðåäè II âåê. È òàêà îùå â íàé-äðåâíèÿ ïèñìåí ñëàâÿíîáúëãàðñêè åçèê ñå å ïðàâèëî ñòðîãî çâóêîâî ðàçãðàíè÷åíèå ìåæäó ãëàñíèòå (ú), (î) è (ó), çà âñÿêà îò êîèòî å áèë ñúçäàäåí îòäåëåí, îïðåäåëåí è îáîñîáåí áóêâîçíàê. È êîãàòî íà Ïðåñëàâñêèÿ âåëèê íàðîäåí ñúáîð â 893 ã. å áèë ïðîâúçãëàñåí ñëàâÿíîáúëãàðñêèÿò åçèê çà îôèöèàëåí åçèê íà Áîðèñîâàòà èìïåðèÿ, òðÿáâàëî å äà áúäå óñòàíîâåí è ñëàâÿíîáúëãàðñêèÿò áóêâîçàïèñ: ñ êîé èìåííî áóêâîçíàê ùå áúäå çàïèñàíà êîðåíîâàòà ãëàñíà íà îáùîíàðîäíîòî èìå „áúëãàðè“ — äàëè ñ ãëàñíàòà (î) (=áîëãàðè), èëè ñ ãëàñíàòà (ó) (=áóëãàðè), èëè ñ ãëàñíàòà (ú) (=áúëãàðè). Âñúùíîñò áóêâîçàïèñúò å áèë îïðåäåëåí äà áúäå „áúëãàðè“, ïîðàäè ïðèñúùîòî è øèðîêî óïîòðåáÿâàíî â ñòàðèÿ ñëàâÿíîáúëãàðñêè åçèê ðàçìåñòâàíå (ìåàòåçà) íà

160

íÿêîè ãëàñíè è ñúãëàñíè, âïðî÷åì ñðåùàíî è ñåãà â ñúâðåìåííèÿ íè åçèê. Îùå íàé-ïúðâèòå äðåâíîáúëãàðñêè ïèñàòåëè íå ñà çàïèñâàëè íàøåòî íàðîäíîñòíî èìå — èìåòî íà îíèÿ íàøè õóíîáúëãàðñêè ïðàäåäè, êîèòî ñà äîøëè îò Èçòîêà — íèòî êàòî „áóëãàðè“, íèòî êàòî „áîëãàðè“, à ñà ãî çàïèñâàëè òàêà, êàêòî ñà ãî ÷óâàëè â æèâîòî ìó øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèå è çâó÷åíå êàêòî ñðåä õóíîáúëãàðèòå, òàêà è ñðåä ñëàâÿíîáúëãàðèòå. Ñ ãëàãîëèöàòà è ñ êèðèëèöàòà òå ñà ãî çàïèñâàëè íå êàêòî å çâó÷àëî ó âèçàíòèéöèòå: „âóëãàðè“, ó ðóñèòå „áîëãàðè“, èëè ïúê â ëàòèíñêàòà ðå÷: „áóëãàðåñ“, è ò.í. Ñëàâÿíîáúëãàðñêèòå ïèñàòåëè áåç íèêàêâî êîëåáàíèå âèíàãè è íàâñÿêúäå ñà çàïèñâàëè òîâà èìå êàòî „áúëãàðè“ = „áúëãàðè“. Íåêà íèêîãà íå çàáðàâÿìå âåêîâíîïàìåòíèòå ñëîâà íà çíàìåíèòàòà àçáó÷íà çàùèòà íà ÷åðíîðèçåö Õðàáúð, ïèñàíà âåðîÿòíî â ñàìîòî íà÷àëî íà Õ âåê.  òàçè çàùèòà èçðè÷íî ñå êàçâà: „... è Áîðèñà êúíåí çà áúëãàðñêà...“, à íå ñå êàçâà: „áóëãàðñêà“ èëè „áóëãàðñêà“, íèòî ïúê „áîëãàðñêà“ èëè „áëóãàðñêà“ èëè „áóëãàðñêà“, íèòî ïúê „áîëãàðñêà“ èëè „áîëãàðñêà“. Áåç÷åòíè ñà íàøèòå ñðåäíîâåêîâíè ïàìåòíèöè, êúäåòî ñå ïèøå çà „áúëãàðè“ è „áúëãàðñêè“ íî íèêúäå íå ñå ïèøå çà íÿêàêâè „áóëãàðè“ èëè „áîëãàðè“. Íåêà ñïîìåíåì îùå äâà äðóãè íàäïèñà îò ñëåäâàùèòå âåêîâå: 100 ãîäèíè ñëåä ÷åðíîðèçåöà Õðàáúð â Áèòîëñêèÿ íàäïèñ ñå êàçâà: „..Èîîíîì ñàìîäðúæúíåìú áëúãàðñêîì...“, à îùå 300 ãîäèíè ïî-êúñíî â öàðñêàòà ìèíèàòþðà íà Êúðçîíîâîòî åâàíãåëèå ñòîè ïîÿñíåíèåòî: “Òôå[î]äîîðà...öðöà è ñàìîäúðæèöà âúçñåàìú áëúãàðîìú è ãðúêîìü“. Öúôòÿùàòà íà÷àëíà ñëàâÿíîáúëãàðñêà êíèæíèíà å íåîïðîâåðæèìèÿò ñâèäåòåë, ÷å èìåòî „áúëãàðè“ â IÕ è Õ âåê ñå å ïðîèçíàñÿëî ñ ãëàñíàòà (ú) è òî íå îò äðóã íÿêîé, à îò ñàìèÿ íàðîäíîñòåí íîñèòåë íà òîâà èìå — áúëãàðñêèÿ íàðîä. Ñëåäîâàòåëíî â IÕ âåê êàêòî â õóíîáúëãàðñêèÿ, òàêà è â ñëàâÿíîáúëãàðñêèÿ åçèê å ñúùåñòâóâàë â æèâàòà ðå÷ øèðîêî óïîòðåáÿâàíèÿò êîðåí ÁÚËÃ-, îò êîåòî ñúùî òàêà ñëåäâà, ÷å â åäíà îùå òîëêîâà ðàííà çà òþðêñêèòå åçèöè åïîõà, èìåòî „áúëãàðè“ å áèëî òâúðäî ñâúðçàíî èìåííî ñ êîðåíà ÁÚËÃ-, à íå ñ êîðåíà ÁÓËÃÀ-, ñèðå÷ íå å áèëî ñâúðçàíî ñ îíÿ èçõîäåí êîðåí, îáîñíîâàâàù ïðîô. Òîìàøåêîâîòî òúëêóâàíå, ÷èéòî êîðåíîâ ñïåêòúð îò ìíîãîáðîéíè, è òî âñå îòðèöàòåëíè çíà÷åíèÿ Ý.Â. Ñåâîðòÿí òàêà èç÷åðïàòåëíî èçëàãà â ñâîÿ êàïèòàëåí òðóä, è ñ êîéòî ñïåêòúð íèå ïî-ãîðå âå÷å ñå çàïîçíàõìå â òîâà èçëîæåíèå. Îùå âåäíúæ ùå ïîä÷åðòàåì, ÷å êîðåíúò ÁÚËÃ-, êîéòî ëåæè â îñíîâàòà íà èìåòî „ÁÚËÃÀÐÈߓ íå å êîðåíúò ÁÓËÃÀ-, îò êîéòî êîðåí åâðîïåéñêèòå åçèêîâåäè ñà èçâåæäàëè èìåòî íà íàøèÿ íàðîä åòî âå÷å 100 è ïîâå÷å ãîäèíè íàðåä, áåç âúîáùå äà ñå ñåòÿò, äà ñå ìèñëÿò è äà ñå çàïèòàò: „...à êàê ìåæäóâïðî÷åì òîçè áúëãàðñêè íàðîä ùå äà å íàðè÷àë â ìèíàëîòî ñàì ñåáå ñè è ñàì ñåáå ñè ùå äà ñå íàðè÷à è äíåñ?“ — òà äà íàñî÷àò óñèëèÿòà ñè äà îòêðèÿò èñòèíñêèòå çíà÷åíèÿ íà ñîáñòâåíîòî ìó èìå, à íå îòðèöàòåëíèòå çíà÷åíèÿ, ïðèïèñâàíè íà èìåòî ìó, ñ êîèòî çíà÷åíèÿ, áåçñïîðíî ïðåäíàìåðåíî, ùå äà ñà ãè êè÷èëè âðàæäåáíèòå íåìó íàðîäè.

ÀÂÈÒÎÕÎË Èçãëåæäà, ÷å íåìàëêà ðîëÿ çà ïðåíåáðåãâàíå íà èñòèíñêîòî è ñîáñòâåíîòî çâó÷åíå íà èìåòî „áúëãàðè“ îò ñòðàíà íà åâðîïåéñêèòå åçèêîâåäè å èçèãðàëî è îáñòîÿòåëñòâîòî êàêâî ãëàñíàòà (ú) êàêòî â ìèíàëîòî, òàêà è â íàñòîÿùåòî å áèëà âèíàãè, äî èçâåñòíà ñòåïåí, ÷óæäà íà íàó÷íàòà åçèêîâà ìèñúë è ïðàêòèêà, êàêòî è íà ÷ëåíîðàçäåëíèòå âúçìîæíîñòè íà ñàìèòå åâðîïåéñêè ó÷åíè. *** Àêî íèå ñå âúçïîëçâàìå îò âå÷å èçòúêíàòèòå ïî-ãîðå I è II ÓÂÎÄÍÈ ÒÂÚÐÄÅÍÈß íà Ý.Â. Ñåâîðòÿíà, íèå ïðèäîáèâàìå ñ òîâà êàêòî âúçìîæíîñòòà, òàêà è äîñòúïíîòî èñòîðèêî-ãåîãðàôñêî è åçèêîâî îñíîâàíèå äà ïîòúðñèì è äà íàìåðèì â íåãîâèÿ ðå÷íèê òàêúâ îñíîâåí êîðåí, îò êîéòî äà ìîæå äà ñå èçâåäå çâó÷åíåòî ñ ïðèñúùàòà ãëàñíà (ú) íà èìåòî „áúëãàðè“. Òîãàâà äðåâíàòà ôîðìà íà òîçè êîðåí ñïîðåä Ý.Â. Ñåâîðòÿíà íå òðÿáâà äà áúäå ñ ãëàñíàòà (ó) êàòî êîðåíîâà ãëàñíà, à ñ ãëàñíàòà (à), çàùîòî âúç îñíîâà íà I ÓÂÎÄÍÎ ÒÂÚÐÄÅÍÈÅ äðåâíîòî (à) ìîæå äà ïðåìèíå â (ú) è òàêà äà ñå å îáðàçóâàë êîðåíúò ÁÚË× îò íÿêàêúâ äðåâåí êîðåí ñ áëèçêî çâó÷åíå îùå ïðåäè II âåê îò í.å. Ñëåäîâàòåëíî ùå òðÿáâà äà ïðîâåðèì äàëè â ðå÷íèêà íå ñå ñðåùà òàêúâ äðåâåí êîðåí, îò êîéòî äà ìîæå äà ñå èçâåäå è åäíî äðåâíî ïî-ðàçëè÷íî îò Òîìàøåêîâîòî òúëêóâàíå íà èìåòî „áúëãàðè“. Ïðè ïðîâåðêà â Ñåâîðòÿíîâèÿ ðå÷íèê áúðçî ùå ñå óâåðèì, ÷å â íåãî íÿìà íàïðèìåð êîðåíà ÁÎËÃ-, íî çàòîâà ïúê âúâ II òîì íà ðå÷íèêà, íà ñòðàíè è Ä = ñ56 è Å = ñ57 íèå ùå íàìåðèì öÿëà ãðóïà îò ñðîäíè ïî çíà÷åíèÿòà ñè êîðåíè, à èìåííî êîðåíèòå: ÁÀËÊ î-, ÁÀËÊ-, ÏÀËÒ-, ÁÀËҗ È ÁÀËÊîÚ-. Òàçè ãðóïà êîðåíè íèå ùå íàðè÷àìå „ãðóïàòà ÁÀËÊ-“. Ñúîáðàçíî I ÓÂÎÄÍÎ ÒÂÚÐÄÅÍÈÅ äðåâíàòà êîðåíîâà ãëàñíà (à) â ïðåä÷óâàøêèÿ åçèê (òîåñò åçèêà íà Êóáðàò è íà Èñïåðèõ — Á.Ì.) ìîæå äà ïðåìèíå â ãëàñíàòà (ú). Ñëåäîâàòåëíî ñòàâà íàïúëíî âúçìîæíî è ïðàâîìåðíî ñúùåñòâóâàëèÿò ïðè õóíîáúëãàðèòå êîðåí ÁÚË× äà å áèë ïðîèçâåäåí îò ïî-ñòàðèÿ êîðåí ÁÀËʗ îò ãðóïàòà ÁÀËʗ ìíîãî ïðåäè IÕ âåê. Íåêà ðàçãëåäàìå êàêâè çíà÷åíèÿ Ý.Â. Ñåâîðòÿí å óñïÿë äà ñúáåðå çà êîðåíîâèÿ ñïåêòúð íà öÿëàòà ãðóïà ÁÀËÊ. È òúé òåçè çíà÷åíèÿ ñå äåëÿò íà ÷åòèðè ñìèñëîâè äåëà, êîèòî ñå ñâúðçâàò â ñëåäíèòå îáîáùåíè çíà÷åíèÿ: I ÄßË — ïðåäñòàâàòà çà ñâåòëèíà è ïëàìúê, II ÄßË — ïðåäñòàâàòà çà ñòîïÿâàíå è îìåêîòÿâàíå, III ÄßË — ïðåäñòàâàòà çà ïðîöúôòÿâàíå è êðàñîòà, è IV ÄßË — ïðåäñòàâàòà çà áëÿñúê è ñâåòêàâèöà. Äà ñå çàïîçíàåì ñúñ çíà÷åíèÿòà íà òîçè êîðåíîâ ñïåêòúð. I ÄßË — ÑÂÅÒËÈÍÀ È ÏËÀÌÚÊ ÑÂÅÒËÈÍÀ Ä54, ïðúñêàì ñâåòëèíà Å11, èçëú÷âàì ñâåòëèíà Ä34, Å12, èçëú÷âàì ÿðêà ñâåòëèíà Å12, ñâåòÿ Å11, Å13, ñèëíî ñâåòÿ Å31, Å8, ñâåòúë Å38, ÎÑÂÅÒÅÍ ÑÚÌ — ÎÇÀÐÅÍ ÑÚÌ Å3, îñâåòåí ñúì îò ñèëíà ñâåòëèíà Å31, ÑËÀÁÀ ÑÂÅÒËÈÍÀ Å31, çâóêîïîäðàæàíèå íà ïúðõàíå íà ãàñíåùà ëàìïà Å5, ÏËÀÌÒß Å31, ïëàìâàíå íà îãúíÿ Å29, çàñòàâÿì îãúíÿ äà ñèÿå Å13, ïëàìåííî ãîðÿ Å30, ñèëíî ãîðÿ Å31, ÃÎÐß (çà çâåçäè è çà î÷è) Ä29, ÈÑÊÐß-ÐÀÇÈÑÊÐßÌ Å13. II ÄßË — ÑÒÎÏßÂÀÍÅ È ÎÌÅÊÎÒßÂÀÍÅ ÑÒÎÏßÂÀÌ-ÐÀÇÒÎÏßÂÀÌ ÑÅ Å19, Å21, ðàçìåêâàì (ñå) íàïðèìåð çà ìåòàë) Å19, ðàçìåêâàì-îìåêâàì Å20, ñòà-

âàì ìåê Å24, ÐÀÇËÈÂÀÌ ÑÅ — ÍÀÄÅÁÅËßÂÀÌ-ÇÀÒËÚÑÒßÂÀÌ Å20, ÐÀÇÃÐßÂÀÌ ÑÅ ÍÀ ÏÀÐÀ (íàïðèìåð â áàíÿ) — ÐÀÇÌÅÊÂÀÌ ÍÀ ÏÀÐÀ èëè ÂÚ ÂÐßËÀ ÂÎÄÀ Å20. III ÄßË — ÏÐÎÖÚÔÒßÂÀÍÅ È ÊÐÀÑÎÒÀ ÑÀÌ Â ÐÀÇÖÂÅÒÀ ÍÀ ÑÈËÈÒÅ ÑÈ Å15, ÍÀÄÅÁÅËßÂÀÌ È ÇÀÒËÚÑÒßÂÀÌ Å23, ìíîãî ñúì äåáåë è òëúñò Å23, ÏÐÎÖÚÔÒßÂÀÌ Å15, ðàçöúôòÿâàì (â ïðåíîñåí ñìèñúë) Å15, ÕÓÁÀÂÅß-ÐÀÇÕÓÁÀÂßÂÀÌ ÑÅ Å15, êðàñèâ Ä37, ÍÅÎÒÐÀÇÈÌÎ ÑÚÌ ÊÐÀÑÈ Ä32, Ä41, Ä44, Å1, Å17, ÐÓÌÅÍ ÑÚÌ (â ëèöåòî) Å16, ÍÅÆÅÍ ÑÚÌ Å16, ðàçíåæâàì ñå — òúíà â áëàæåíñòâî Å22, ÏÎÇËÀÒÅÍ Å40, ÓÊÐÀÑÅÍ Ä37. IV ÄßË — ÁËßÑÚÊ È ÑÂÅÒÊÀÂÈÖÀ ßÐÚÊ ÑÚÌ Å33, Å36, ÿðúê Å34, Å37, ÁËßÑÚÊ Ä53, áëåñòÿù Ä37, Å33, Å37, Å39, áëåñòÿ Ä29, ñúì áëåñòÿù Å37, ßÐÚÊ ÁËßÑÚÊ Ä53, ÿðêî áëåñòÿ Ä29, Ä32, Ä41, Ä44, Å8, Å9, ñúì ÿðêî áëåñòÿù Å37, ÑÈßÍÈÅ Ä54, ñèÿÿ Ä32, Ä33, Ä41, Å1, Å7, ñúì ñèÿåù Å33, ñèÿåù Å34, ÑÂÅÒÊÀÂÈÖÀÌÚËÍÈß Ä36, Ä42, Ä54, ÿðêî áëåñòÿ (çà ñâåòêàâèöà) Å1, Å6, Å9, ÍÎÙÍÈ ÏÐÈÏËÀÌÂÀÍÈß ÏÎ ÊÐÚÃÎÇÎÐÀ  ßÑÍÎ ÂÐÅÌÅ Ä37, Ä43, Ä54. Èçõîæäàéêè îò öåëèÿ òîçè êîðåíîâ ñïåêòúð îò çíà÷åíèÿ, âêëþ÷åíè â ïðåäñòàâèòå íà ãðóïàòà ÁÀËÊ-, à è â ïðîèçâîäíèÿ âåðîÿòíî îò íåÿ äðåâåí êîðåí ÁÚËÃ-, íèå ìîæåì äà äîïóñíåì, ÷å äðåâíèòå Êóáðàòîâè è Èñïåðèõîâè õóíîáúëãàðè, êîãàòî ñàìè ñà ñå íàðè÷àëè „áúëãàðè“, ñà ðàçáèðàëè â òîâà èìå áèëî åäíî, áèëî öÿëà ãðóïà îò ñëåäíèòå çíà÷åíèÿ: „ÁÚËÃÀÐȓ îçíà÷àâà: èëè „ñâåòëèòå“ èëè „îçàðåíèòå“ èëè „ïëàìòÿùèòå“, èëè „îãíåíèòå“, èëè „ñèëíèòå“, èëè „îõðàíåíèòå“, èëè „ïðîöúôòÿâàùèòå“, èëè „ðóìåíèòå“, èëè „íåîòðàçèìî êðàñèâèòå“, èëè „ïîçëàòåíèòå“, èëè „áëÿñêàâèòå“, èëè „ñèÿéíèòå“, èëè „ñâåòêàâè÷íèòå“. Ùå ïðèâëåêà âíèìàíèåòî è âúðõó äâå îòäàâíà áèòóâàùè ñðåä íàøèÿ íàðîä ëè÷íè èìåíà — èìåíàòà ÎÃÍßÍ è ÐÓÌÅÍ. Ìîæå áè ùå ñå îêàæå, ÷å ñà ñëàâÿíîáúëãàðñêè ïðåâîäè íà ñìèñúëà, âëîæåí â ñàìîòî õóíîáúëãàðñêî èìå „áúëãàðè“. Ùå äîáàâÿ è òîâà, ÷å â íàðîäíèòå íè ïåñíè è âÿðâàíèÿ øèðîêî áèòóâà îáðàçúò íà „ÇÌÅÉ ÎÃÍßÍÀ“, òîåñò íà „ñèÿéíèÿ áúëãàðñêè çìåé“. *** Îáà÷å ìîæå äà âúçíèêíå âúçðàæåíèåòî: êîðåíúò ÁÀËÊ, äîðè è äà äîïóñíåì ñúîáðàçíî I ÓÂÎÄÍÎ ÒÂÚÐÄÅÍÈÅ, ÷å íÿêîãà ó íàñ å çâó÷àë êàêòî „ÁÚËÊ-, âñå ïàê íå å çâó÷àë êàòî ÁÚËÃ-. Íà òîâà ùå îòãîâàðÿì ñ II ÓÂÎÄÍÎ ÒÂÚÐÄÅÍÈÅ, à èìåííî: „...÷å â íàé-ðàííèòå åïîõè â èñòîðèÿòà íà òþðêñêèòå åçèöè ñëåäâà äà ñå äîïóñêà ôîíåòè÷íî íåïîñòîÿíñòâî íà êîðåíà è íà íåãîâàòà âàðèàíòíîñò...“ òîåñò, ÷å îñíîâíèÿò ñ ãîðåïîñî÷åíèòå çíà÷åíèÿ êîðåí ÁÀËʗ ìîæå äà ñå å ïðîèçíàñÿë è êàòî „ÁÚËÊ-, è êàòî ÁÚËÃ-, è íàé-ñåòíå äà ïðîäúëæè äà ñå ïðîèçíàñÿ è â ñòàðàòà ñè ôîðìà ÁÀËÊ-.  ïîäêðåïà íà ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å êîðåíúò ÁÚË× ñå å ïðîèçíàñÿë ìîæå áè â Êóáðàòîâî è Èñïåðèõîâî âðåìå âñå îùå è ñúñ ñâîåòî íàé-äðåâíî çâó÷åíå âúâ ôîðìàòà ÁÀËÊ-, â ïîäêðåïà íà òîâà ïðåäïîëîæåíèå ùå ïðèâåäåì

161

ÀÂÈÒÎÕÎË èìåòî íà ìàëêèÿ ñúâðåìåíåí êàâêàçêè íàðîä — ÁÀËÊÀÐÈÒÅ — êîèòî, ïî âñè÷êî èçãëåæäà, ïðåäñòàâëÿâàò âúïðåêè âñè÷êè áóðè íà èñòîðèÿòà âñå îùå íåèç÷åçíàëèòå, íåçàòðèòèòå è íåïðåòîïåíèòå íàñëåäíèöè íà ×ÅÐÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ íà êàíîâåòå Êóáðàò è Áàòáàÿí. Çà æàëîñò íèå òâúðäå îãðàíè÷åíî ïîçíàâàìå íàðîäèòå íà Ñåâåðíèÿ è íà Þæíèÿ Êàâêàç — òîçè èñòèíñêè ìóçåé íà çàïàçèëè ñå, à äðóãàäå îòäàâíà èç÷åçíàëè íàðîäè — òàêà ÷å è ñúâðåìåííèòå áàëêàðöè íàðåä ñ ÷óâàøèòå è êàçàíñêèòå „òàòàðè“, êàêòî ñ íÿêîãàøíèòå àâàðè, õàçàðè, ïå÷åíåçè è êóìàíè âñå îùå íå ñà âêëþ÷åíè îðãàíè÷åñêè â êðúãà íà ïîñëåäîâàòåëíîòî çàäúëáî÷åíî èçó÷àâàíå îò ñòðàíà íà îòå÷åñòâåíàòà íè èñòîðèÿ. *** Îò êàçàíîòî äîòóê ñòàâà ÿñíî, ÷å êîðåíîâèÿò ñïåêòúð íà ãðóïàòà ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— å èìåííî îíÿ ñïåêòúð îò çíà÷åíèÿ, ñïîðåä êîèòî ïðîô. Â. Òîìàøåê ñúîáðàçíî èñòîðè÷åñêèòå ñè ðàçáèðàíèÿ è ñõâàùàíèÿ, ñèìïàòèè è àíòèïàòèè å èçâúðøèë ëè÷íèÿ ñè èçáîð íà çíà÷åíèÿòà, êîèòî òúëêóâàò èìåòî „áúëãàðè“ â ñìèñúë íà íàé-äîëíàòà ÷îâåøêà óòàéêà, êîÿòî áèëà îñòàíàëà ñëåä áóðÿòà íà õóíñêîòî íàøåñòâèå êúì Çàïàä è êîÿòî ñëåä ðàçðóõàòà ìó ñå áèëà ñòåêëà è ñúáðàëà îêîëî áðàòÿòà íà Ìåîòèäà-Àçîâñêî ìîðå, çà äà æèâåå ÷ðåç ãðàáåæ. Ñõâàùàíåòî ïúê, ÷å „áúëãàðè“ îçíà÷àâà „ìåòåæíèöè“, „áóíòàðè“, „ïîäñêðåêàòåëè“ ñúîáðàçíî òúëêóâàíåòî íà ïúðâîçíà÷èòåëíèÿ ìó ïðîô. Â. Òîìàøåê, ñå ñïîäåëÿ îò ðåäèöà èìåíèòè ó÷åíè, íàïðèìåð îò ìàäæàðñêèÿ ïúòåøåñòâåíèê è ó÷åí — òþðêîëîãà Àðìèíèé Âàìáåðè, èëè îò íàøèÿ ãîëÿì ó÷åí ïðîô. Ñòåôàí Ìëàäåíîâ, êîéòî ðàçáèðà òîâà çíà÷åíèå â ïîëîæèòåëíàòà ìó ðîìàíòè÷íî áîòåâñêà îêðàñêà îò âðåìåòî íà Âúçðàæäàíåòî íè, êîãàòî áóíòîâíèÿò-ìåòåæíèê å áèë ãåðîÿò èäåàë, áåç îáà÷å äà ñå îáÿñíÿâà ïðè òîâà: ñðåùó êàêâà âðàæåñêà âëàñò èëè äúðæàâà â Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è Êàâêàç íàïðèìåð â 481 ã. îò í.å. ñà áèëè áóíòàðè è ìåòåæíèöè ñòàðèòå áúëãàðè? Íî âñúùíîñò íåêà íå çàáðàâÿìå, ÷å ïî÷òè âñè÷êè çíà÷åíèÿ íà îáøèðíèÿ êîðåíîâ ñïåêòúð íà êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— íÿìàò íèêàêâî áëàãîðîäíî ðåâîëþöèîííî çíà÷åíèå, à òúêìî íàïðîòèâ, ñ ìíîãî ìàëêî èçêëþ÷åíèÿ òå èìàò âñå êðàéíî îòðèöàòåëåí îáëèê, äîðè îáëèê, òÿñíî ñâúðçàí ñ íàé-ãîëåìèòå äóøåâíè è òåëåñíè ìúðñîòèè. È èìåííî òîçè êðàéíî îòðèöàòåëåí îáëèê ñå èçòúêâà â òúëêóâàíåòî íà ïðîô. Â. Òîìàøåê êàòî îñíîâíî çíà÷åíèå íà èìåòî „áúëãàðè“. Íÿìà çàùî äà ñè çàòâàðÿìå î÷èòå, äà ñå ïðàâèì, ÷å íå âèæäàìå è ÷å íå çíàåì çà òîçè îáëèê, è íàé-ñåòíå íåêà ñè ñúçäàâàìå íàøè ñè èçêóñòâåíè èëþçèè êàêâî íàèìåíóâàíèÿò â õóíîáúëãàðñêèÿ åçèê ÷ðåç êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— „áóíòàð-ìåòåæíèê“ ìîæåë äà çâó÷è â ñúùèÿ òîçè åçèê êàòî ñëîâî, îçíà÷àâàùî áëàãîðîäíèÿ ãåðîé — èäåàë íà Âúçðàæäàíåòî íè. Êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— è äíåñ, è â ìèíàëîòî, è âèíàãè âúîáùå ñà èìàëè âñå è ñàìî îòðèöàòåëíè çíà÷åíèÿ â õóíñêèòå è òþðêñêèòå åçèöè è ïðîô. Â. Òîìàøåê, íåêà ïîä÷åðòàåì òîâà, ñúâñåì ïðàâèëíî îòðèöàòåëíî òúëêóâà çíà÷åíèåòî íà èìåòî „áúëãàðè“, êîãàòî èçõîæäà îò êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ-. Òóê ùå òðÿáâà äà ñå ñïðåì è íà åäíî ìíîãî ñúùåñòâåíî ïîëîæåíèå, êîåòî ïðîô. Â. Òîìàøåê ñúâñåì íå îáÿñíÿâà è íà òîâà îòãîðå íàïðàâî ïðåìúë÷àâà, êàêòî ïðàâÿò è âñè÷êè

162

íåãîâè ñëåäîâíèöè. Òîìàøåêîâîòî òúëêóâàíå íå äàâà è íå îïèñâà íåèçáåæíî íåîáõîäèìèÿ â íåãîâèÿ ñëó÷àé îáùåñòâåí è åçèêîâî-ìèñëîâåí ìåõàíèçúì, êîéòî äà îáóñëîâè ïðîöåñà, óäîâëåòâîðÿâàù âúïðîñèòå: çàùî è êàê ëþäåòå íà åäèí îò íàé-ñòàðèòå äíåñ ñúùåñòâóâàùè åâðîïåéñêè íàðîäè — áúëãàðèòå — ñà ñå áèëè ñúãëàñèëè äà âúçïðèåìàò êàòî ñàìîíàçâàíèå åäíî ñïîðåä ïðîô. Â. Òîìàøåê êðàéíî îòðèöàòåëíî ïî ñìèñúëà ñè íàðîäíîñòíî èìå, äàäåíî èì áåç äðóãî íå îò òÿõ ñàìèòå, íî îò äðóãè, è òî âðàæäåáíè òÿì íàðîäè: çàùî è êàê òèÿ áúëãàðè ñà ñå áèëè ñúãëàñèëè äà ãî íîñÿò è à ñå ãîðäåÿò ñ íåãî; çàùî òå óïîðèòî ñà äúðæàëè íà íåãî; è çàùî òå ñà çàâåùàâàëè íà ïîòîìñòâàòà ñè òàêîâà äîëíî èìå. Êàêúâ å òîçè ïðîòèâîåñòåñòâåí åçèêîâ ìåõàíèçúì, êîéòî äà íàêàðà õóíîãóíäóðà Êóáðàò (èëè Èñïåðèõ) äà âúçïðèåìà äà ñå íàðè÷à ñàì ñ ãðîçíîòî è ïðîòèâíîòî Òîìàøåêîâî èìå „áúëãàðèí = ìðúñíèê“, èëè ïúê Òåðâåë, Êàðäàì, Êðóì, Áîðèñ, Ñèìåîí ùå ñå ãîðäåÿò ñ íàðîäíîñòíîòî ñè èìå òîãàâà, êîãàòî âúâ âñåêèäíåâíàòà èì ðå÷ äóìèòå ñ êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ— îçíà÷àâàò îò ëîøè ïî-ëîøè íåùà? Çíàéíî å, ÷å ñòàðèòå ïå÷åíåçè — „áàäæàíàöèòå“ íà áúëãàðèòå — ñå áèëè íàðè÷àëè ñàìè ÊÀÍÃÀÐÈ — òîåñò: „áëàãîðîäíèòå“ èëè ïúê „õðàáðèòå“, à ñúùî òàêà ñå çíàå, ÷å ñòàðèòå òþðêè ñå áèëè ñàìîíàðè÷àëè ÒÚÐÊ — òîåñò „ñèëíèòå“. Îò êúäå íà êúäå ñòàðèòå áúëãàðè ñàìè ñåáå ñè äà ñà ñå íàðè÷àëè, êàçàíî ïî äíåøíîìó, „ìðúñíè áàíäèòè“ è ñ ïîñëåäíè ñèëè äà ñà äúðæàëè äà ñå íàðè÷àò è äåöàòà èì ñ òàêîâà îòâðàùàâàùî èìå? Ñúâñåì èíà÷å ñòîÿò íåùàòà, ùîì êàòî â îáùîðàçãîâîðíàòà ðå÷ íà õóíîáúëãàðèòå èìåòî „áúëãàðè“ å îçíà÷àâàëî âñå íåùà ñâåòëè, êðàñèâè, ñèÿéíè. Òîâà íÿìà íóæäà îò íèêàêúâ íåïîêàçàí è íåîáÿñíåí îò ïðîô. Â. Òîìàøåê ìåõàíèçúì, êîéòî äà ðàçÿñíÿâà çàùî è íàðîäúò, è âîæäîâåòå ìó ïî÷èòàò, òà÷àò è äúðæàò çà îáùîíàðîäíîòî ñè èìå „áúëãàðè“ è çàùî òå ñ ãîðäîñò ãî ïðåäàâàò íà ïîêîëåíèÿòà ñè.  åæåäíåâíàòà ðå÷ íà õóíîáúëãàðèòå êîðåíúò ÁÚË× ìíîãîêðàòíî å ïðîçâó÷àâàë â ðåäèöà îáèêíîâåíè èëè ïîåòè÷íè ñëîâà, êîãàòî å ñòàâàëî äóìà çà ñâåòëèíà è ïëàìúê, çà áîãàòñòâî è ïðîöúôòÿâàíå, çà ñèëà è êðàñîòà, çà áëÿñúê è ñèÿíèå. ×ðåç êîðåíà ÁÚË× ñëîâíî ñà áèëè èçðàçÿâàíè íàé-õóáàâèòå ïðåäñòàâè è ïîíÿòèÿ, êîèòî ñàìè ïî ñåáå ñè ñà èäåàëíè ïðåäñòàâè. È òîãàâà, êîãàòî ãîëÿìà ÷àñò îò õóíñêè êîëåíå ñà ðåøèëè äà âúçïðèåìàò èìåòî „áúëãàðè“, òå ñà ðàçáèðàëè ñìèñúëà íà òîâà èìå èìåííî êàòî ñëîâåí èçðàç íà èäåàëíèòå ïðåäñòàâè çà êðàñîòà, ñèëà è ñèÿíèå, âúïëúòåíè â ñîáñòâåíèÿ èì íàðîä. Òåõíèòå ïîòîìöè â Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è Êàâêàç — Êóáðàòîâèòå áúëãàðè, — êàêòî è áúëãàðèòå â Áàëêàíñêà Áúëãàðèÿ è âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ è áàëêàðèòå â ïàçâèòå íà ïðèíåáåñíèÿ Êàâêàç âñå ñà ðàçáèðàëè ñâîåòî íàðîäíîñòíî èìå â êðúãà íà òåçè èäåàëíè ïðåäñòàâè, èçðàçåíè ÷ðåç ñëîâà. Èçíà÷àëíàòà âñåíàðîäíà ëþáîâ êúì êðàñîòàòà å áèëà èìåííî îíàçè ñèëà, êîÿòî å ìîãëà äà çàïå÷àòè â ñúðöàòà è â óìîâåòå è äà ñúõðàíè íàâåêè èìåòî „áúëãàðè“ ïðåç âñè÷êè ñëåäâàùè ðàçãðîìè è âúçõîäè. È èìåííî çàðàäè êðàñîòàòà, âëîæåíà â íåãî, òîâà èìå ïðåáúäíàëî. *** Ñ òîâà ïîíàñòîÿùåì ñå èç÷åðïâà èçëàãàíåòî íà ñúùåñòâåíèòå îñíîâàíèÿ äà ñå ïîÿâè åäíî íåïîäîçèðàíî äîñåãà òúëêóâàíå íà çíà÷åíèåòî íà èìåòî „áúëãàðè“. Îò ñàìî ñå-

ÀÂÈÒÎÕÎË áå ñè ñå ðàçáèðà, ÷å íèêîé íå òðÿáâà äà ñìÿòà êàêâî òóê íàáåëÿçàíîòî òúëêóâàíå íàïúëíî çàäîâîëÿâà èçèñêâàíèÿòà íà åçèêîâåäñêàòà, à ÷ðåç íåÿ è íà èñòîðè÷åñêàòà èñòèíà. Ñ òîâà èçëîæåíèå ñàìî ñå ïîñòàâÿ çà ðàçãëåæäàíå âúïðîñúò äàëè èìåòî „áúëãàðè“ â äðåâíèòå âðåìåíà å îçíà÷àâàëî: èëè „ñèëíèòå“, èëè „ñèÿéíèòå“, èëè „ñâåòêàâè÷íèòå“. Öÿëîñòíîòî íàó÷íî ïîòâúðæäåíèå íà òîçè âúïðîñè, èçãëåæäà, ùå áúäå òðóäíî ïîñòèãíàòî, çàùîòî ñå êàñàå äî åçèêîâè ïðîÿâè, ñòàíàëè ìíîãî îòäàâíà, áåç äà ðàçïîëàãàìå ñ ïèñìåíè ïàìåòíèöè çà òÿõ è ïðè òîâà ïðåç ïîñëåäâàëèòå ãè äúëãè âåêîâå ó ðàçíèòå õóíñêè è òþðêñêè íàðîäè òåçè ïðîÿâè ñà áèëè ïîäëàãàíè íà ãîëåìè èçìåíåíèÿ îò ðîäà íà: çâóêîâî ñëèâàíå íà áëèçêèòå êîðåíè, ÷óâñòâèòåëíè èçìåíåíèÿ íà ïðîèçíîøåíèÿòà èì, çàáðàâà íà äðåâíèòå èì çíà÷åíèÿ, ïðåîáëàäàâàíå èëè èçìåñòâàíå íà åäíè êîðåíîâè çíà÷åíèÿ îò äðóãè è ò.í. Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å åòî âå÷å ïîâå÷å îò 100 ãîäèíè Òîìàøåêîâîòî òúëêóâàíå êðåïè ìåðîäàâíîñòòà ñè ñðåä ó÷åíèÿ ñâÿò, êðàñíîðå÷èâî ãîâîðè, ÷å ñàìàòà äðåâíà ãðóïà êîðåíè ÁÀËÊ-, âçåòà ñ öåëèÿ ñïåêòúð íà ñìèñëîâèòå ñè çíà÷åíèÿ çà ñâåòëèíà, ïëàìúê, êðàñîòà è ñèÿíèå, å îòñòúïâàëà íà ïî-çàäåí ïëàí ñ òå÷åíèå íà âåêîâåòå è å ïîìðúêíàëà â ñúçíàíèåòî è ïàìåòòà íà õóíñêèòå è òþðêñêèòå íàðîäè, òà äîðè è ñðåä íàñëåäíèöèòå íà Âîëæêà èëè Ñðåáúðíà Áúëãàðèÿ. Äðåâíèòå çíà÷åíèÿ ñà áèëè çàòðèòè, çàáðàâåíè îò åçèêîâîòî ñúçíàíèå è ïîòóëåíè â íàé-òúìíèòå ìó úãúë÷åòà ïðåç áóðíèòå âåêîâå, ñëåäâàùè Êóáðàòîâîòî ïðîâúçãëàñÿâàíå íà Ñòàðà âåëèêà Áúëãàðèÿ íà Êàâêàç, Äîí è Âîëãà. Òîâà å äîïðèíåñëî ùîòî âíèìàíèåòî íà ó÷åíèòå äà íå å áèëî íàñî÷âàíî è ïðèâëè÷àíî îò âúçìîæíîñòòà èìåííî ãðóïàòà ÁÀËʗ åçèêîâè êîðåíè äà ëåæè â îñíîâàòà íà èìåòî „áúëãàðè“. Âñúùíîñò âåëèêà å çàñëóãàòà íà ñúâåòñêèÿ ó÷åí Ý.Â. Ñåâîðòÿí, ÷å âúîáùå å ìîãúë è å óñïÿë äà îòêðèå è îáîñîáè åäèí äîñòàòú÷íî îáøèðåí êîðåíîâ ñïåêòúð îò çíà÷åíèÿ çà ãðóïàòà êîðåíè ÁÀËʗ â õóíñêèòå è òþðêñêèòå åçèöè. Âñúùíîñò ñàìî âúç îñíîâà íà íåãîâèÿ òðóä ñòàíà âúçìîæíî ñåãà äà èçâåäåì ñëåäíîòî çàêëþ÷åíèå, êàòî èçõîæäàìå îò âñè÷êî êàçàíî â íàøåòî èçëîæåíèå. Ïðåä îáåêòèâíîòî ðåøåíèå íà âúïðîñà çà çíà÷åíèåòî íà èìåòî „áúëãàðè“ ñòîÿò äâå ãëàâíè âúçìîæíîñòè: — èëè íà Òîìàøåêîâîòî òúëêóâàíå íà èìåòî „áúëãàðè“, íàé-îáùî êàçàíî â ñìèñúë „ðàçíåñåíè ìðúñíè ðàçáîéíèöè“ ïðèòåæàâà íàó÷íà îáîñíîâêà è ïðàâî íà ñúùåñòâóâàíå, êîãàòî òîâà êðàéíî îòðèöàòåëíî òúëêóâàíå ñå èçâåæäà îò êîðåíîâèÿ ñïåêòúð íà êîðåíèòå ÁÓËÃÀ— è ÁÓËÀ-. — èëè ÷å çíà÷åíèåòî íà èìåòî „áúëãàðè“ ñå îòêðèâà ñ ïîìîùòà íà ñúáðàíèÿ è ñúñòàâåíèÿ îò Ý.Â. Ñåâîðòÿí êîðåíîâ ñïåêòúð íà ãðóïàòà êîðåíè ÁÀËʗ è êîðåíà ÁÚËÃ, êîéòî ñïåêòúð äàâà äâå ïîëîæèòåëíè çíà÷åíèÿ çà îñìèñëÿíå íà èìåòî „áúëãàðè“ â ñìèñúë íà „ñâåòëèòå“, „îãíåíèòå“, „ïðîöúôòÿâàùèòå“, „ñèëíèòå“, „êðàñèâèòå“, „áëÿñêàâèòå“ èëè „ñèÿéíèòå“. Ïðåäâèä ÷å áúëãàðñêèÿò íàðîä îòêðàé âðåìå ñå å íàðè÷àë òàêà, êàêòî è äíåñ ñå ñàìîíàðè÷à, à èìåííî: „áúëãàðèí“, à íå „áóëãàðèí“ èëè „áîëãàðè“ (îñâåí ïîä ðóñêî

âëèÿíèå ïðåç âúçðîæäåíñêàòà åïîõà), íî íàøå ìíåíèå: ïúðâàòà Òîìàøåêîâà âúçìîæíîñò ñëåäâà äà ñå ñìÿòà çà íåîñíîâàòåëíà è äà áúäå îòõâúðëåíà, åòî çàùî îñòàâà äà áúäå ïðèåòà âòîðàòà Ñåâîðòÿíîâà âúçìîæíîñò çà îáñòîéíî íàó÷íî ðàçãëåæäàíå è ïîòâúðæäåíèå. Îáà÷å åñòåñòâåíî ñ ðåøèòåëíàòà ñòúïêà, íàïðàâåíà îò Ý.Â. Ñåâîðòÿí, êîÿòî ÿñíî ñî÷è ïúòÿ êúäå äà ñå òúðñè èñòèíñêîòî çíà÷åíèå íà èìåòî „áúëãàðè“, êàêòî áå âå÷å êàçàíî, íå çàâúðøâà íàïúëíî è öÿëîñòíîòî óñòàíîâÿâàíå íà íàó÷íàòà èñòèíà çà òúëêóâàíåòî íà òîâà èìå. Ñ ïî-íàòàòúøíèÿ ðàçáîð íà äíåñ èçâåñòíèòå åçèêîâè äàííè, ñ ïðèâëè÷àíåòî íà íîâè òàêèâà èëè äîðè ñ èçâúðøâàíåòî íà íîâè åçèêîâè îòêðèòèÿ, âåëèêîëåïíèÿò ñëîæåí àïàðàò íà åçèêîâåäñêàòà íàóêà ïîñòåïåííî ùå óñòàíîâè äàëè Òîìàøåêîâîòî òúëêóâàíå ùå ìîæå äà ïðîäúëæè è çàíàïðåä ñâîÿ ïúò â íàóêàòà èëè ïúê îáðàòíîòî, ÷å íàèñòèíà ñå îòêðèâà äðóãà åäíà âúçìîæíîñò çà âÿðíîòî òúëêóâàíå íà äðåâíîòî èìå „áúëãàðè“ è ÷å âúâ âñè÷êî êàçàíî â òîâà èçëîæåíèå èìà ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî èñòèíà. Ñ åäíà äóìà: ïúòÿò çà äîêàçâàíå íà ðàçêàçàíàòà òóê âúçìîæíîñò çà íîâî òúëêóâàíå íà èìåòî „áúëãàðè“ ñàìî ñå îòêðèâà â òîâà èçëîæåíèå. Òîçè ïúò ùå áúäå äúëúã è òðóäåí ïî ïðîñòàòà ïðè÷èíà, ÷å ìíîãî óìîâå ùå òðÿáâà äà ãî ïðîõîäÿò, èçìèíàò, ïðîâåðÿò è îêîí÷àòåëíî óñòàíîâÿò. Ñîôèÿ, 1 àâãóñò 1985 ã.

Áåëåæêè: Ý.Â. Ñåâîðòÿí. Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü òþðêñêèõ ÿçûêîâ, Àêàäåìèÿ íàóê ÑÑÑÐ, Èíñòèòóò ÿçûêîçíàíèÿ: Òîì I Îáùåòþðêñêèå è ìåæòþðêñêèå îñíîâû íà ãëàñíûå 767 ñòð. Èçäàòåëüñòâî „Íàóêà“, Ìîñêâà, 1974. Òîì II Îáùåòþðêñêèå è ìåæòþðêñêèå îñíîâû íà áóêâó „Á“, 349 ñòð.Èçäàòåëüñòâî „Íàóêà“, Ìîñêâà, 1978. Òîì III Îáùåòþðêñêèå è ìåæòþðêñêèå îñíîâû íà áóêâó „“, „Ó è „Ä“, 395 ñòð.Èçäàòåëüñòâî „Íàóêà“, Ìîñêâà, 1980. 2 Áúëãàðñêè åòèìîëîãè÷åí ðå÷íèê, Èçäàòåëñòâî íà Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå, Ñîôèÿ, 1971, òîì I, ñ. 99. 3 Ïðîô. Ñòåôàí Ìëàäåíîâ. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêèÿ åçèê, Èçäàòåëñòâî íà Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå, Ñîôèÿ, 1979, ñ. 35. 4 Ïðîô. Ñòåôàí Ìëàäåíîâ. Åòèìîëîãè÷åñêè è ïðàâîïèñåí ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ êèíæîâåí åçèê, Êíèãîèçäàòåëñòâî „Õðèñòî Ã. Äàíîâ“, Ñîôèÿ, 1941, ñ. 53. 5 Ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ åçèê íà Èíñòèòóòà çà áúëãàðñêè åçèê, ãëàâåí ðåäàêòîð Õðèñòèíà ×îëàêîâà, Èçäàòåëñòâî íà Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå, Ñîôèÿ, 1977, I òîì, ñ. 877. 6 Ë. Àíäðåé÷èí, Ë. Ãåîðãèåâ, Ñò. Èë÷åâ, È. Êîñòîâ, Èâ. Ëåêîâ, Ñò. Ñòîéêîâ, Öâ. Òîäîðîâ. Áúëãàðñêè òúëêîâåí ðå÷íèê, èçäàòåëñòâî „Íàóêà è èçêóñòâî“, III èçäàíèå, Ñîôèÿ, 1973, ñ. 75. 7 Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, Åäèí öåíòúð ïî èñòîðèÿ, Èíñòèòóò ïî èñòîðèÿ, Èçäàòåëñòâî íà Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå, II òîì. Ïúðâà áúëãàðñêà äúðæàâà, Ñîôèÿ, 1981, ñ. 103. 1

163

ÀÂÈÒÎÕÎË Çà áúëãàðñêèòå àçáóêè

ÍÅÏÐÀÂÄÀÒÀ ÑÏÐßÌÎ ÊÈÐÈËÈÖÀÒÀ Íåïðàâäàòà ñïðÿìî ñòàðàòà êèðèëèöà Ä-Ð ÒÀ×Î ÒÀÍÅÂ

Ìíîæåñòâî ó÷åíè, îñîáåíî íà Çàïàä, ïîñòîÿííî òâúðäÿò, ÷å Êèðèëèöàòà áèëà „Ãðúöêàòà àçáóêà — ïðèãîäåíà çà çàïèñ íà ñëàâÿíñêàòà ðå÷“. Òîâà å åäíî äúëáîêî íåñïðàâåäëèâî òâúðäåíèå. Äúëáîêî íåñïðàâåäëèâî å, çàùîòî, ïî âñè÷êî èçãëåæäà, ÷å òî ïî÷èâà âúðõó ñúâñåì ïîâúðõíîñòíî âïå÷àòëåíèå íà òèÿ çàïàäíè ó÷åíè çà êèðèëè÷íèòå è çà ãðúöêèòå áóêâîçíàöè. Àêî íèå ùå èñêàìå äà áåñåäâàìå âúîáùå çà àçáóêèòå, ëþáåçíèé ìè ñúáåñåäíèêî, íèå ùå òðÿáâà äà ñå ñúãëàñèì â òîâà, ÷å àçáóêèòå íå áèâà äà ñå öåíÿò è îöåíÿâàò åäèíñòâåíî ïî áóêâîçíàöèòå ñè, òàêà êàêòî è ÷îâåöèòå íå ñå öåíÿò è îöåíÿâàò åäèíñòâåíî çàðàäè êðàêàòà èëè çàðàäè ðúöåòå èì.Àçáóêèòå ìîãàò èñòèíñêè äà ñå öåíÿò èëè äà ñå îöåíÿâàò åäíà êîãàòî ñå õâúðëè öÿëîñòåí ïîãëåä âúðõó âåëèêàòà îáùíîñò íà ñúâêóïíîñòòà îò íà÷àëàòà èì, íà îáðàçíîòî èì îôîðìÿíå è íà òÿõíàòà ñëóæáà èëè èíà÷å êàçàíî: åäâà êîãàòî ñå íàïðàâè öÿëîñòíàòà îöåíêà íà òÿõíàòà äóøà, òÿëî è äåÿòåëíîñò. Íî çàïàäíèòå ó÷åíè ïðè èçðè÷àíå íà ïðèñúäàòà ñè âúîáùå íå ñà ñå èíòåðåñóâàëè äà ñðàâíÿâàò äóøèòå èì, òîåñò äà ñðàâíÿâàò óñòðîéñòâåíèòå íà÷àëà íà àçáóêèòå èëè âèäà íà ñëóæáèòå èì — ñ äðóãè äóìè íà÷èíèòå íà ðàáîòà ñ òÿõ, à ñà ñå îãðàíè÷èëè ñàìî ñ åäíî áåãëî è íåòî÷íî ñðàâíåíèå íà òåëàòà èì, òîåñò: ñðàâíÿâàëè ñà îòäåëíèòå áóêâè. È àêî ñâúðíåì êúì íàé-âèäèìàòà ÷àñò íà òÿëîòî èì — àçáó÷íèòå èì áóêâîçíàöè, — ùå òðÿáâà íà ïúðâî ìÿñòî äà îòáåëåæèì åäíà áóêâîçíàêîâà îñîáåíîñò íà ðèñóâàíèòå îáðàçè, òîåñò: êàòî ÁÓÊÂÎÎÁÐÀÇÈ òå ïîíà÷àëî íå ïîïàäàò â ìåðèëíèÿ êðúã íà îíåçè îáðàçíè òâîðáè íà ÷îâåêà, êîèòî ñå öåíÿò ïðåäè âñè÷êî çà òîâà, ÷å ñà ñàìîáèòíè; îðèãèíàëíè, ïðúâíè, ÷å íÿìàò ñâîè îáðàçöè, ñúçäàäåíè ïðåäè òÿõíàòà ïîÿâà âúîáùå. Òúêìî íàïðîòè⠗ íåùàòà ñ áóêâîîáðàçèòå ñòîÿò ñúâñåì èíà÷å. Ñàìèòå îòäåëíè áóêâîîáðàçè âèíàãè ñà áèëè çàåìàíè è âèíàãè ùå áúäàò çàåìàíè îò åäíà àçáóêà çà äðóãà. Íÿìà è íå ìîæå äà ñå íàìåðè íèêàêúâ áóêâîîáðàç, êîéòî ïî ðèñóíúêà í îáðàçà ñè äà å íàïúëíî „îðèãèíàëåí“, òîåñò ñðåä áåçáðîéíèòå ïðåäèøíè øàðêè è áóêâîîáðàçè äà íå ìîæå äà áúäå íàìåðåíî íåãîâî ïîäîáèå. Âúçìîæíîñòèòå çà äâóèçìåðíî îáðàçíî-ðèñóíêîâî ñú÷åòàíèå íà ìàëúê áðîé ïðàâè èëè êðèâè ÷åðòèöè, íà òî÷êè, íà êóêè÷êè, íà êðúã÷åòà, íà ïîëóêðúã÷åòà è ïð. îáðàçíè ñúñòàâêè ñà äî âèñøà ñòåïåí ìàòåìàòè÷åñêè îãðàíè÷åíè íà áðîé. Åòî çàùî íå ìîæå è âúîáùå íå å âúçìîæíî âñå íàíîâî è íàíîâî äà ñå ðèñóâàò âñå íîâè è íåïîâòîðèìè áóêâîîáðàçè. À àêî âúçìîæíîñòèòå çà ïðîèçâîäñòâî íà íîâè è íåïîâòîðèìè áóêâîîáðàçè ñà îãðàíè÷åíè, òî íå ìîæå è íå áèâà äà ñå òúðñè è äà ñå î÷àêâà êàêâàòî è äà å ñàìîáèòíîñò, ñàìîñòîéíîñò è îðèãèíàëíîñò â áóêâîîáðàçèòå, êîèòî ñà ñ ìàëêî íà áðîé ñúñòàâêè.

164

Îáðèñîâêàòà íà âñåêè íå å ñëîæåí áóêâîçíàê è íå áîðàâè ñ íåîãðàíè÷åíè îáðàçíè âúçìîæíîñòè çà áåçáðîéíè ñú÷åòàíèÿ íà ðèñóíêîâèòå áóêâåíè ñúñòàâêè è ñëåäîâàòåëíî â ÁÓÊÂÎÎÁÐÀÇÍÎÑÒÒÀ íå ñàìî ÷å íå ìîæå, íî è íå áèâà äà ñå î÷àêâàò ïðîÿâèòå íà âñå íîâè è íîâè ñàìîáèòíè, ïðúâíè íåïîâòîðèìè ðèñóíêîâè èçÿâè, êàêòî òîâà ñå î÷àêâà è èçèñêâà îò ïúðâîîáðàçíèòå ïðîèçâåäåíèÿ íà èçÿùíèòå è ïðèëîæíè èçêóñòâà.  áóêâîîáðàçíîñòòà öàðÿò ñúâñåì äðóãè çàêîíè è ñïðÿìî áóêâîçíàöèòå òðÿáâà äà ñå îòïðàâÿò ñúâñåì äðóãè îáðàçíè èçèñêâàíèÿ.  áóêâîîáðàçíîñòòà ÷îâåøêîòî òâîð÷åñòâî áîðàâè ñ îãðàíè÷åí áðîé âúçìîæíè ðèñóíêîâè ñú÷åòàíèÿ, êîèòî áåçêðàéíî ìíîãî ïúòè âå÷å ñà áèëè óïîòðåáÿâàíè è çàòîâà èçâúíðåäíî ðÿäêî ñúáèòèå â îáðàçíîòî òâîð÷åñòâî íà öÿëîòî ÷îâå÷åñòâî å äà ñå èçîáðåòè äîðè ñàìî åäèí íàïúëíî ñàìîáèòåí íåïîâòîðåí áóêâîçíàê. Òîâà ïúê çíà÷è, ÷å èçîáðåòÿâàíåòî, íàïðèìåð íà åäèí öÿë íàáîð îò 30 íà áðîé íàïúëíî ñàìîáèòíè áóêâîçíàöè, íåîáõîäèìè çà ñúñòàâÿíåòî íà êîÿ äà å àçáóêà, ïîíà÷àëî è òåîðåòè÷íî, è ïðàêòè÷åñêè å íåâúçìîæíî è èçêëþ÷åíî, îñâåí àêî îáðàçíî áóêâîçíàöèòå íå ñà ïî-ñëîæíè ïîðàäè áðîÿ íà îáðàçíèòå ñè ñúñòàâêè, êàêâèòî ñ íàïðèìåð ðåäèöà îò ãëàãîëè÷åñêèòå áóêâîçíàöè, âëèçàùè â íàáîðà íà íàèñòèíà äúëáîêî è íåïîâòîðèìî ðèñóíêîâî ñàìîáèòíàòà Ãëàãîëèöà. Îïðåäåëåíèåòî çà àçáóêà å: ïúëåí íàáîð îò áóêâîçíàöè ïëþñ áóêâåíè ãðóïè, îçíà÷àâàùè, îïðåäåëåíè áóêâîçíàöè, êîéòî íàáîð ñ ïîìîùòà íà ïðàâîïèñà, ÷ðåç ïîñëåäîâàòåëíî ïîäðåæäàíå íà áóêâîçíàöèòå çàïèñâà ãðóïèòå íà áóêâîçâóöèòå â îòäåëíèòå ñëîâà, ñúñòàâÿùè ðå÷òà íà äàäåí åçèê. Êàêòî âñè÷êè ãëàñíè è ñúãëàñíè áóêâîçâóöè ñå çàïèñâàò ÷ðåç áóêâîçíàöè îò àçáóêàòà, òÿ ñå íàðè÷à ÃËÀÑÍÎÑÚÃËÀÑÍÀ ÀÇÁÓÊÀ. Òàêàâà àçáóêà ñà Êèðèëèöàòà, Ãëàãîëèöàòà, Ãðúöêàòà àçáóêà è Ëàòèíèöàòà. Íî îñâåí òàêàâà àçáóêà ñúùåñòâóâà è äðóã âèä áóêâåíà àçáóêà, à èìåííî êîãàòî â çàïèñà ñå çàïèñâàò ïîñëåäîâàòåëíî ñàìî ñúãëàñíèòå áóêâîçíàöè íà ñëîâàòà, êàòî ïðè ÷åòåíå íà ñúùèÿ çàïèñ ìèñëåíî ñå âìúêâàò è äîáàâÿò èçìåæäó íÿêîè îò çàïèñàíèòå ñúãëàñíè ëèïñâàùèòå â çàïèñà ãëàñíè áóêâîçíàöè. Òîãàâà èìàìå ÑÚÃËÀÑÍÀ ÀÇÁÓÊÀ. Òàêàâà àçáóêà å Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, Õóíîáúëãàðñêàòà Ðàáîøíèöà è Òóðñêàòà Ðàáîøíèöà. Ñúãëàñíî ãîðíîòî îïðåäåëåíèå ïîíÿòèåòî „àçáóêà“ òðÿáâà äà ñå ñõâàùà êàòî åäíî öÿëîñòíî, åäèíñòâåíî è ñëÿòî ïðîèçâåäåíèå íà âñè÷êèòå ñè êà÷åñòâà, íà âñè÷êèòå ñè áóêâè è áóêâåíè ãðóïè è íà âñè÷êèòå ñè çàïèñàíè è ÷åòèâíè âúçîìæíîñòè, òîåñò: äà ñå ñõâàùà êàòî åäèíñòâî íà äóøàòà, òÿëîòî è äåÿòåëíîñòòà íà àçáóêàòà; à íå äà ñå ñõâàùà êàòî íÿêàêâà ðîõêàâà êóï÷èíêà îò áóêâîîáðàçè, â êîÿòî íåïðåêúñíàòî ëè÷àò è íåñúãëàñóâàíî ñàìîñòîéíî èç-

ÀÂÈÒÎÕÎË áèâàò íàâúí îòäåëíèòå £ áóêâîçíàöè — òîåñò îòäåëíèòå £ îáðàçíè àçáó÷íè ñúñòàâêè. Ãðåøêà, è òî ìíîãî ãîëÿìà ãðåøêà, âúðøàò âñè÷êè îíåçè, êîèòî ìåðÿò öåííîñòòà íà åäíà àçáóêà ñúîáðàçíî „ñàìîáèòíîñòòà“ èëè „îðèãèíàëíîñòòà“ íà íåéíèÿ îòäåëíî âçåò, îòêúñíàò îò îñòàíàëèòå, áóêâîçíàê, êàêâàòî „ñàìîáèòíîñò“ èëè „îðèãèíàëíîñò“ íà áóêâîîáðàçà ìó â äåéñòâèòåëíîñòòà íå ñúùåñòâóâà. Ãîëÿìà ãðåøêà ïðàâÿò âñè÷êè îíåçè, êîèòî ñúäÿò çà àçáóêàòà ïî òîâà äàëè íåéíèòå îòäåëíè áóêâîçíàöè íå ñå ñðåùàò è â äðóãè àçáóêè. Òîâà ùå áúäå ãðåøêà, çàùîòî íå å òÿëîòî íà àçáóêàòà, ñúñòàâåíî îò îòäåëíèòå áóêâîçíàöè, âçåòè ñàìè çà ñåáå ñè, êîèòî ñúçäàâàò êðàñîòàòà íà àçáóêàòà, à åäèíñòâåíî îáùàòà ñúâêóïíîñò íà äóøàòà, òÿëîòî è äåÿòåëíîñòòà íà àçáóêàòà ïðåäñòàâëÿâàò ñàìàòà àçáóêà. Àçáóêàòà å îíîâà íîâî, èçâúíáóêâåíî ÿâëåíèå, êîåòî íå å ïîâå÷å „áóêâîçíàê“, à å íåùî ïî-äðóãî, äðóãà âåù, êîÿòî ñå öåíè è îöåíÿâà ñàìà ïî ñåáå ñè â öÿëàòà ñè ñúâêóïíîñò, à íå ïî ñâîèòå áóêâîçíàöè, òàêà êàêòî êúùàòà ñå öåíè äàëè å ïîëåçíà è êðàñèâà ñàìà ïî ñåáå ñè êàòî êúùà, à íå ñå öåíè ïî ðàçìåðèòå è êðàñîòàòà íà îòäåëíèòå ñè òóõëè — íåéíèòå ãðàäèâíè ñúñòàâêè. Êàêòî íÿìà ÷îâåê, êîéòî äà èìà åäíàêâè ðúöå, êðàêà è ãëàâà ñ ðúöåòå, êðàêàòà è ãëàâàòà íà äðóãèòå õîðà, íî ñúùî òàêà ìîæå äà ñå êàæå, ÷å îò ÷îâåê äî ÷îâåêà ðàçëèêàòà ìîæå äà áúäå îãðîìíà è òÿ ñå îïðåäåëÿ îò ñúâêóïíîñòòà íà ðàçëèêèòå ìåæäó äóøèòå, òåëàòà è äåÿíèÿòà íà õîðàòà. Çàòîâà åäíà àçáóêà ìîæå äà èìà ìíîæåñòâî åäíàêâè áóêâîçíàöè ñ áóêâîçíàöèòå íà äðóãà àçáóêà, íî ðàçëèêàòà ìåæäó äâåòå àçáóêè äà áúäå òîëêîâà çíà÷èòåëíà, ÷å òå äà áúäàò ñúâñåì ðàçëè÷íè àçáóêè. Ïúëíîöåííîñòòà íà àçáóêàòà íå çàâèñè îò îáñòîÿòåëñòâîòî, êîëêî îò áóêâîçíàöèòå £ ñå ñðåùàò è â äðóãè àçáóêè, à îò îíîâà íåéíî óñòðîéñòâî, êîåòî íàé-äîáðå ïîäõîæäà çà çàïèñà íà åçèêà íà íåéíàòà ïèñìåíîñò. À ùîì åäíà àçáóêà å ïúëíîöåííà, òîåñò ùîì òÿ ñúóìÿâà äà èçïèñâà íàïúëíî åçèêà ñ óäîáíè çà ïèñàíå è ÷åòåíå, à îñâåí òîâà è ñ êðàñèâè áóêâè, òÿ ñòàâà, è íå ñàìî ñòàâà, íî ñè îñòàâà è ïðåáúæäà êàòî åäíà èñòèíñêè ñàìîáèòíà ïî ñúùèíàòà ñè è íå ïî íÿêàêâè ñòðàíè÷íè, íåñúùåñòâóâàùè çà àçáóêàòà áåëåçè. Òÿ ñè îñòàâà è ïðåáúæäà êàòî ñàìîáèòíà àçáóêà, çàùîòî, ùîì êàòî òÿ áåçïîãðåøíî çàïèñâà íàïúëíî âñè÷êè êàçàíè è íåèçêàçàíè ñëîâà, èçðàçè è ôîðìè íà åäèí åçèê, òÿ íå ìîæå äà íå áúäå íàèñòèíà åäíà íåïîâòîðèìà ñàìîáèòíà è îðèãèíàëíà àçáóêà. Òúé êàòî ñàìèòå åçèöè ñà íåïîâòîðèìè ÿâëåíèÿ, òî è öÿëîñòíîòî èì çàïèñâàíå, óïðàæíÿâàíå íàïúëíî çàäîâîëèòåëíî èìåííî ÷ðåç òàçè, à íå ÷ðåç äðóãà íåçàäîâîëèòåëíà çà òÿõ àçáóêà, âèíàãè ïðåäñòàâëÿâà åäíî îñîáåíî çàïèñâàíå è íèêîãà íå ìîæå äà ñå ïîêðèå ñúñ çàïèñâàíåòî, ïðàâåíî ñ äðóãè àçáóêè. Ðàçëè÷èåòî â çàïèñâàíåòî íà åçèêà íåîïðîâåðæèìî îáóñëàâÿ è ðàçëè÷èåòî â óñòðîéñòâîòî íà ñàìèòå àçáóêè. À îíîâà çàïèñâàíå íà åçèêà, êîåòî å è íàé-ïúëíîöåííî, îïðåäåëÿ è àçáóêàòà íà òîâà çàïèñâàíå çà íàé-ñàìîáèòíà è îðèãèíàëíà àçáóêà. Ïðåäè âñè÷êî îñòàíàëî, ãîâîðåéêè è ðàáîòåéêè çà è ñ àçáóêàòà, òðÿáâà ïîñòîÿííî ìíîãî äîáðå äà ñå ðàçáèðà, èçõîæäà è ïîìíè èñòèíàòà, ÷å áóêâîçíàêúò íå å óêðàøåíèå. Ðàáîòíèÿò áóêâîçíàê å îðúäèå è êàòî âñÿêî äîáðå óêðåïåíî îðúäèå ðàáîòíèÿò áóêâîçíàê íåìèíóåìî å êðàñèâ. Íî ïúðâîòî çíà÷åíèå è ïúðâàòà öåíà íà áóêâîçíàêà å: êàê

òîé êàòî îðúäèå èçâúðøâà ïðåäîïðåäåëåíàòà ìó ðàáîòà. Ïúðâîòî çíà÷åíèå è öåíà íà áóêâîçíàêà íå å è íå òðÿáâà äà áúäå êàêâà íîâà è íàïúëíî îðèãèíàëíà îáðàçíà ôîðìà íîñè, òîåñò êàêâî íîâî è íåèçïèòàíî îùå îáðàçíî äóøåâíî âúëíåíèå è çàäîâîëñòâî êðèå òîçè áóêâîçíàê â ñåáå ñè, âúïðåêè ÷å ñ áåç÷èñëåíàòà ñè ïîâòîðíà óïîòðåáà òîé òâúðäå ñêîðî ùå ïðåñòàíå äà ïîêàçâà êàêâàòî è äà å íîâîñò è íåèçïèòàíîñò. Çíà÷åíèåòî è öåííîñòòà íà ñàìèÿ áóêâîçíàê ñå îïðåäåëÿò äâîéñòâåíî: íà ïúðâî ìÿñòî — å ëè ñàì òîé ãîäåí çà ðàáîòà, è íà âòîðî ìÿñòî — èìà ëè áóêâîçíàêúò êà÷åñòâîòî äà ñå ñðàáîòâà ñ îñòàíàëèòå áóêâîçíàöè íà àçáó÷íèÿ íàáîð, ñ äðóãè äóìè äàëè òîé ìîæå äà âëèçà âúâ âñåâúçìîæíè ñú÷åòàíèÿ ñ äðóãèòå áóêâîçíàöè è äàëè òåçè ñú÷åòàíèÿ ñà óäîáíè è êðàñèâè çà ðàáîòà — êàçâàì „êðàñèâè“, çàùîòî, çà äà ñå ïîìíè è çàïîìâà åäèí áóêâîçíàê è íåãîâèòå áóêâåíè ñú÷åòàíèÿ, òîé è òå òðÿáâà äà áúäàò êðàñèâè. È òàêà ñòîéíîñòòà íà åäíà àçáóêà ñå îöåíÿâà íå ïî òîâà, äàëè îòäåëíèòå £ áóêâîçíàöè ñà ñàìîáèòíî è îðèãèíàëíî èçìèñëåíè îáðàçíè óêðàøåíèÿ ñàìè çà ñåáå ñè, à ñå îöåíÿâà ïî íåùî ñúâñåì äðóãî, à èìåííî: äàëè áóêâîçíà÷íèÿò íàáîð, ñúñòàâåí áèëî îò ñòàðè, áèëî îò çàåòè, áèëî îò íîâè — íîâîèçìèñëåíè îðúäèÿ — áóêâîçíàöè â åäíà àçáóêà, ìîãàò ñúâêóïíî äà ðàáîòÿò è äîêîëêî å óñïåøíà òàçè òÿõíà ñúâìåñòíà ðàáîòà. À òîâà ìîæå ñúâúðøåíî áåçïðèñòðàñòíî è ñòðîãî íàó÷íî äà ñå ïðåöåíè ñàìî àêî ñå èçõîäè îò ïîñòàíîâêèòå, äàäåíè îò 12-òå àçáó÷íè Êèðèëî-Êëèìåíòîâè íà÷àëà. Íî òàêúâ ïðàâäèâ è âåðåí ïîäõîä êúì ïðåöåíêàòà íà àçáóêèòå íå ìîæå äà ñå î÷àêâà, îñîáåíî îò çàïàäíèòå ó÷åíè, õðàíåùè êàòî ÷å ëè íÿêàêâà âðîäåíà íåïðèÿçúí êúì íàøàòà Êèðèëèöà, áåç íèêúäå è íèêîãà äà ÿ ïîêàçâàò íàÿâå, îñâåí â ïðåöåíêèòå ñè, ïðåâðúùàùè Êèðèëèöàòà â èçäúíêà íà Ãðúöêàòà àçáóêà çàòîâà, çàùîòî ðåäèöà îò êèðèëè÷íèòå áóêâîçíàöè áèëè åäíàêâè ñ ãðúöêèòå áóêâîçíàöè. Òåçè çàïàäíè ó÷åíè, íèùî ÷å ñà ó÷åíè, ïðåöåíÿâàò ïúëíîöåííîñòòà íà àçáóêèòå íå ïî òåõíèòå èñòèíñêè ìåðèëà — ïî 12-òå Êèðèëî-Êëèìåíòîâè íà÷àëà, à ïî îíîâà ìåðèëî, ñ êîåòî ùå ñè ïîñëóæàò è íåïîâèííèòå äå÷èöà, çà äà ðàçëè÷àâàò áóêâèòå — ìåðèëî çà ïðèëèêàòà è ðàçëèêàòà ìåæäó îòäåëíèòå áóêâîçíàöè íà òàçè è îíàçè àçáóêà. Å äîáðå, íåêà ñåãà â òàçè áåñåäà äà âúçïðèåìåì òåõíèÿ íàèâåí äåòñêè ïîäõîä çà ïðåöåíêà íà Êèðèëèöàòà è äà ïðåöåíèì äîêîëêî âåðíè ñà òåõíèòå âèñîêîìåðíè, ìíîãîçíàéíè è âåëåìúäðè ïðèñúäè, ÷å Êèðèëèöàòà íå áèëà íèùî äðóãî, à áèëà „Ãðúöêàòà àçáóêà, íàãîäåíà äà çàïèñâà ñëàâÿíñêàòà ðå÷“. Òàçè òåæêà, èçîïà÷àâàùà èñòèíàòà ïðèñúäà íà çàïàäíèòå ó÷åíè, ïðåäïîëàãà, íà ïúðâî ìÿñòî ñàìàòà Ãðúöêà àçáóêà äà ïðåäñòàâëÿâà åäíà îðèãèíàëíà, ñàìîñòîéíà è ñàìîáèòíà àçáóêà è îùå ïðåäïîëàãà, íà âòîðî ìÿñòî, ÷å îò íåÿ ñúùî òàêà ñà ñå ðàçâèëè ñàìîñòîéíè è îðèãèíàëíè àçáóêè, íàïðèìåð êàòî Ëàòèíèöàòà, íî íå äîïóùà â íèêàêúâ ñëó÷àé íèòî ñàìîñòîéíîñòòà, íèòî ñàìîáèòíîñòòà, íèòî îðèãèíàëíîñòòà çà Êèðèëèöàòà, çàùîòî òÿ å „Ãðúöêà àçáóêà, ñàìî äîïúëíåíà, çà äà ñå íàãîäè êúì ñëàâÿíñêàòà ðå÷“ (áåç äà ñå êàçâà, ðàçáèðà ñå, êúì êîÿ „ñëàâÿíñêà ðå÷“, çàùîòî „ñëàâÿíñêàòà ðå÷“ çà òÿõ âèíàãè è çàäúëæèòåëíî ïîòúâà â íÿêàêâà ñè îáùà è íåèçâåñòíà „ñëàâÿíñêà ðå÷“). Ùîì òàêà ïðèñòðàñòíî ñå ïîñòàâÿò íåùàòà, íå íè îñòàâà íèùî äðóãî, îñâåí äà èçïîëçâàìå ñúùî òîçè íàèñòèíà äå-

165

ÀÂÈÒÎÕÎË òèíñêè ïîäõîä íà çàïàäíèòå ó÷åíè, çà äà âèäèì è äà ïðåöåíèì „îðèãèíàëíîñòòà, ñàìîñòîéíîñòòà è ñàìîáèòíîñòòà“ íå âå÷å íà Êèðèëèöàòà, íî íà ñàìàòà Ãðúöêà àçáóêà, à ñúùî òàêà è íà Ëàòèíèöàòà. Ùå ïî÷íåì ïî äåòñêè äà áðîèì êîëêî áóêâîçíàöè ñà åäíàêâè èëè ñè ïðèëè÷àò â äâåòå ñðàâíÿâàíè àçáóêè, êîëêî áóêâîçíàöè ñà åäíàêâè, îáà÷å áóêâîçâóöèòå èì ñå ðàçëè÷àâàò, è êîëêî áóêâîçíàöè îò äâåòå àçáóêè ñà ðàçëè÷íè ïî ðèñóíúêà ñè. Íåêà íàïðàâèì òîâà è çà Ãðúöêàòà àçáóêà, è çà íåéíàòà ïðåäõîäíèöà Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, è çà Ëàòèíèöàòà, è çà Êèðèëèöàòà, è ùå óñòàíîâèì ÷èñëåíî äîêîëêî äåòñêèÿò ïîäõîä íà çàïàäíèòå ó÷åíè å áèë âÿðíî èçïîëçâàí èëè ñúâñåì íåïðàâèëíî èçïîëçâàí îò òÿõ çà îöåíêà íà îðèãèíàëíîñòòà, ñàìîñòîéíîñòòà è ñàìîáèòíîñòòà íà 4-òå àçáóêè. Òîãàâà ùå èìàìå âúçìîæíîñòòà äà íàïðàâèì è ñúîòâåòíèòå èçâîäè. È òàêà, íåêà ðàçäåëèì äâîéêèòå ñðàâíÿâàíè áóêâîçíàöè îò äâåòå ñðàâíÿâàíè àçáóêè íà 3 êàòåãîðèè: 1. ÊÀÒÅÃÎÐÈß — åäíàêâè áóêâîçíàöè â äâåòå àçáóêè. Ùå îòáåëÿçâàìå êàòåãîðèÿòà ñ èìåòî: ÏÐÈËÈÊÀ: À’ = À“; 2. ÊÀÒÅÃÎÐÈß — åäíàêâè áóêâîîáðàçè íà áóêâîçíàöèòå, íî ðàçëè÷íè áóêâîçâóöè. Ùå îòáåëÿçâàìå êàòåãîðèÿòà ñ èìåòî: ÇÂÓÊÎÐÀÇËÈÊÀ: P’ = P“ (Г = ϒ); 3. ÊÀÒÅÃÎÐÈß — ðàçëè÷íè áóêâîçíàöè â äâåòå àçáóêè: Ùå îòáåëÿçâàìå êàòåãîðèÿòà ñ èìåòî: ÐÀÇËÈÊÀ: Á’ # “.

ÔÈÍÈÊÈÉÑÊÀÒÀ ÀÇÁÓÊÀ Íàé-ñòàðà è íàèñòèíà îðèãèíàëíà å Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, çàùîòî å ïúðâà îò âñè÷êè ÁÓÊÂÅÍÈ ÀÇÁÓÊÈ â ñâåòà. Òÿ èäâà îò òúìíèíèòå íà âòîðîòî õèëÿäîëåòèå ïðåäè í.å. è íîñè â ñåáå ñè âåëèêèÿ çàðÿä çà çàïèñâàíå íà ÷îâåøêàòà ðå÷ íå ÷ðåç çàïèñâàíå íà äóìîçíàöè èëè ÷ðåç çàïèñâàíå íà ñðè÷êè, à ÷ðåç çàïèñâàíå íà áóêâè, êîåòî ñå ïîñòèãà, êàòî ïîñëåäîâàòåëíèòå ñëîâà íà ðå÷òà ñå ðàçëàãàò íà îïðåäåëåí áðîé ïîñëåäîâàòåëíî ñëåäâàùè áóêâîçâóöè, êîèòî îò ñâîÿ ñòàíà ïîñëåäîâàòåëíî ñå çàïèñâàò ñ ïîìîùòà íà ñúîòâåòíèòå èì áóêâîçíàöè âúðõó ïèñìåíàòà ïîâúðõíîñò. Òîâà å åäíî îò îñíîâíèòå è íàé-âåëèêè îòêðèòèÿ íà ÷îâå÷åñòâîòî, çàùîòî òî ìó äàâà êëþ÷à äà îòêëþ÷è ñáîðíàòà ñâðúõïàìåò íà ÷îâå÷åñòâîòî — îòêðèòèå, ïîáåæäàâàùî ïðåõîäíîñòòà íà ïàìåòòà íà ÷îâåøêèÿ æèâîò. Íî âñè÷êî òîâà íå çíà÷è, ÷å Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà å âúðõúò íà àçáóêèòå — âúðõúò íà àçáóêèòå å Êèðèëèöàòà — íî çàòîâà ïúê Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà å íà÷àëîòî íà âñè÷êè áóêâåíè àçáóêè. Òÿ ñå ñúñòîè îò 22 ñúãëàñíè è ïîëóãëàñíè áóêâè, òîåñò 22 áóêâîçíàêà, íîñåùè ñúîòâåòíèòå èì áóêâîçâóêîâå. Îò òÿõ ïîëóãëàñíèòå ñà W = „âàⓠ(W = è ïîäîáíî ïî áóêâîçâóê íà àíãëèéñêîòî „äàáúë þ“) è é = „éîä“. Îò 20-òå ïúê îñòàíàëè ñúãëàñíè 16 áóêâîçâóêà ñà ïîçíàòèòå íàì ñúãëàñíè áóêâîçâóêîâå á = „áåò“, ã = „ãèìåë“, ä = „àëåò“, ç = „çàèí“, Î = „òõåò“, ê = „êàô“, ë = „ëàìåä“, ì = „ìåì“, í = „íóí“, ñ = „ñàìåõ“, ï = „ïå“, Ö „öàäå“, ê = „êîô“, ð = „ðåù“, ø = „øèí“, ò = „òàâ“, è 4 áóêâîçíàêà ñúñ ñïåöèôè÷íè ñåìèòñêè ãúðëåíè ñúãëàñíè áóêâîçâóöè, à èìåííî: ‘ = „àëåô“, õ (ïðåäèõàòåëíî“ = „õå“, êõ = „õåò“, ü = „àéí“. Öÿëàòà Ôèíèêèéñêà àçáóêà å ïîêàçàíà íà ðèñ. 4I1.

166

Ãëàâíîòî, êîåòî íå äîñòèãà íà Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, å, ÷å òÿ å ÑÚÃËÀÑÍÀ ÀÇÁÓÊÀ, ò.å. çàïèñâà ñàìî ñúãëàñíèòå áóêâîçâóöè íà ñëîâàòà (âæ. ñ. 7), êîåòî äî èçâåñòíà ñòåïåí å äîïóñòèìî ïðè ñåìèòñêàòà ðå÷. Ôèíèêèéñêèÿò åçèê, êàêòî è äðóãèòå ñåìèòñêè åçèöè, íàïðèìåð àðàáñêèÿò èëè åâðåéñêèÿò, ìîãàò äîñòà ðàçáèðàåìî äà áúäàò çàïèñâàíè ñàìî ñúñ ñúãëàñíè áóêâîçíàöè áåç ãëàñíèòå áóêâîçâóöè ìåæäó òÿõ, ïîðàäè îñîáåíèÿ ñè åçèêîâ ñòðîåæ — íåùî, êîåòî íå å ïîäõîäÿùî çà çàïèñâàíåòî íà èíäîåâðîïåéñêèòå åçèöè, êúì êîèòî ñïàäà è ñúâðåìåííèÿò áúëãàðñêè åçèê. Òàêà, àêî çàïèøåì íÿêîÿ áúëãàðñêà äóìà ñàìî ñúñ ñúãëàñíè, ìîæå äà íå áúäå âúçìîæíî äà ñå ðàçëè÷è îò ñúãëàñíèÿ çàïèñ íà äðóãà äóìà. Íàïðèìåð íåêà çàïèøåì èìåòî „Ñåìêîâî“ ñàìî ñúñ ñúãëàñíè. Ùå ïîëó÷èì: „ÑÌÊ“. Íî àêî ïî ñúùèÿ íà÷èí çàïèøåì „Ñàìîêîⓠ— ùå ïîëó÷èì ïàê „ÑÌÊ“. Ñëåäîâàòåëíî åäíà ñúãëàñíà àçáóêà îò òèïà íà ñåìèòñêèòå àçáóêè íå å ïîäõîäÿùà çà çàïèñ êàêòî íà ñúâðåìåííèÿ, òàêà è íà ñòàðèÿ áúëãàðñêè åçèê, à òàêà ñúùî è íà ñúâðåìåííèÿ è íà äðåâíèÿ ãðúöêè åçèê. Åòî çàùî çàïèñúò íà ãðúöêèÿ åçèê å áèë ïðèíóäåí äà âúâåäå îùå â ïúðâèòå ñè ñòúïêè îçíà÷àâàíåòî îñâåí íà ñúãëàñíèòå, íî òàêà ñúùî è íà ãëàñíèòå áóêâîçâóöè.

ÃÐÚÖÊÀÒÀ ÀÐÕÀÈ×ÍÀ ÀÇÁÓÊÀ Êîãàòî ãúðöèòå íàâñÿêúäå êúì 900 ã. ïðåäè í.å. çàïî÷íàëè äà óïîòðåáÿâàò ôèíèêèéñêèòå áóêâè, òå çàåëè âñè÷êè 22 áóêâîçíàêà, äîðè ñ âàðèàíòèòå èì, è òàêà ñå ïîÿâèëà ÃÐÚÖÊÀÒÀ ÀÐÕÀÈ×ÍÀ ÀÇÁÓÊÀ, â êîÿòî íÿìàëî íèùî ãðúöêî îñâåí òîâà, ÷å 4-òå ãúðëåíè áóêâîçâóêà çàåäíî ñ 2-òà ïîëóãëàñíè áóêâîçíàêà ñëóæåëè ïî-äîáðå èëè ïî-

ÀÂÈÒÎÕÎË çëå çà îçíà÷àâàíå íà ãëàñíèòå áóêâîçâóöè. Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà å ïîêàçàíà íà ðèñ. 4I2, êàòî å ñðàâíåíà ñ Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, ïðè êîåòî ñðàâíåíèå ïúðâèÿò áóêâîçíàê å ôèíèêèéñêè, à âòîðèÿò å ãðúöêè àðõàè÷åí. Áóêâîçíàöèòå ñà ñúïðîâîäåíè ñ òåõíèòå èìåíà (ñúîòâåòíî ôèíèêèéñêè è ãðúöêè). Çàáåëåæèòåëíî å, ÷å ïî÷òè âñè÷êè ôèíèêèéñêè èìåíà — 17 íà áðîé — ñà çàïàçåíè è äî äåí äíåøåí â íàðî÷åíàòà è âúçõâàëÿâàíà ñ îðèãèíàëíîñòòà ñè Ãðúöêà àçáóêà îò ñòðàíà íà çàïàäíèòå ó÷åíè. Ñëåäîâàòåëíî, êîãàòî íèå äíåñ êàçâàìå: „àëôà, áåòà, ãàìà...“ è ñè ïðåäñòàâÿìå êëàñè÷åñêà Ãúðöèÿ, âñúùíîñò èçðè÷àìå ÷èñòî ôèíèêèéñêèòå áóêâîèìåíà: „àëåô, áåò, ãàìåë...“, â êîèòî íÿìà íèùî îðèãèíàëíî, íèùî ñàìîñòîéíî, íèùî ñàìîáèòíî ãðúöêî. Ñðàâíåíèåòî íà äâåòå àçáóêè ñúùî òàêà ïîêàçâà, ÷å âñè÷êèòå 22 ôèíèêèéñêè áóêâîçíàêà ñà çàåòè è âúçïðèåòè áåç íèêàêâî êîëåáàíèå è ñúâðåìåííè ïðåäðàçñúäúöè çà îðèãèíàëíîñò è ñàìîáèòíîñò â Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà, êàòî åäíà îò òÿõ — áóêâàòà „âàⓠ— äîðè ñå å ðàçäâîèëà â äâå ðàçëè÷íè ãðúöêè áóêâè: „èþïñèëîí“ è „âàó äèãìà“.  òàêà ïîëó÷åíèÿ íàáîð îò 23 ãðúöêè àðõàè÷íè áóêâè ñàìî 7 îò ôèíèêèéñêèòå áóêâè òúðïÿò èçìåíåíèÿ â ãðúöêîòî ñè íà÷åðòàíèå, áåç îáà÷å äà ñêúñâàò íàïúëíî ïðîèçâîäñòâåíàòà ñè âðúçêà ñ áóêâîîáðàçèòå íà ôèíèêèéñêèòå ñè ïúðâîîáðàçè, áåç äà ñå ÿâÿâàò â êà÷åñòâîòî íà íîâè è ñàìîáèòíè áóêâîçíàöè â îáðàçíî îòíîøåíèå. Òå ñà „àëôà“, „áåòà“, âàó äèãìà“, éîòà“, „ñàìïè“, „ñèãìà“ è „òàó“. ßâíàòà ïðîèçâîäñòâåíà îáðàçíà âðúçêà ïîçâîëÿâà äà èçâúðøèì çàìÿíàòà íà åäíèòå áóêâîçíàöè ñ äðóãèòå, òàêà ÷å åäèí ãðúöêè àðõàè÷åí òåêñò ìîæå ñïîêîéíî äà áúäå íàïèñàí èçöÿëî ñ ôèíèêèéñêè áóêâè, è àêî âçåìåì ïðåäâèä, ÷å ñàìî ãðúöêàòà 23-àòà áóêâà „âàó äèãìà“ íå ùå ìîæå îïðåäåëåíî äà ñå çàïèøå, òî ôèíèêèéñêèÿò çàïèñ ùå îòãîâàðÿ ïî÷òè íàïúëíî è òî÷íî íà ãðúöêèÿ àðõàè÷åí çàïèñ, îò êîåòî ñëåäâà, ÷å áóêâîçíàêîâàòà ÐÀÇËÈÊÀ íà Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà ñïðÿìî Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà âúçëèçà ñàìî íà 4,3 %, êîÿòî âåëè÷èíà ñå ïîëó÷àâà, êàòî àçáó÷íàòà öÿëîñò îò 100% ñå ðàçäåëÿ íà1/23, ò.å. íà åäèíñòâåíàòà äåéñòâèòåëíà íîâà ãðúöêà áóêâà „âàó äèãìà“ èëè 100.1/23 = 4,3%. Ñëåäîâàòåëíî ÐÀÇËÈÊÀÒÀ ìåæäó Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà è Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà âúçëèçà íà 4,3%. Ïåò ôèíèêèéñêè áóêâè âïîñëåäñòâèå ïðåòúðïåëè â Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà áóêâîçâóêîâè ïðîìåíè, êàêòî å ïîêàçàíî íà ðèñ. 413. Òîâà ñà áóêâèòå íà 4-òå ãúðëåíè ñúãëàñíè áóêâîçâàêà è 1-âèÿ îò 2-òà ïîëóãëàñíè áóêâîçâóêà.  ðèñóíêàòà ïúðâèÿò äîëåí çíàê â ñêîáè îçíà÷àâà ôèíèêèéñêèÿò áóêâîçâóê, à âòîðèÿò äîëåí çíàê â ñêîáè îçíà÷àâà ãðúöêèÿò áóêâîçâóê. È 5-òå ÁÓÊÂÎÐÀÇËÈÊÈ îáñëóæâàò 5 îò ãðúöêèòå ãëàñíè áóêâîçâóöè, ëèïñâàùè âúâ Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà. Øåñòàòà ãðúöêà ãëàñíà áóêâà „éîòà“, ïîêàçàíà íà ðèñ. 414, áóêâîçâóêîâî íàïðàâî ñå èçâåæäà îò ôèíèêèéñêàòà ïîëóãëàñíà áóêâà „éîä“. È íàé-ñåòíå 2-òå ôèíèêèéñêè ñúãëàñíè áóêâè „ñàìåõ“ è „øèí“ ïðîìåíÿò áóêâîçâóöèòå ñè ïàê â ñúãëàñíè, à èìåííî â áóêâèòå „êñè“ è „ñèãìà“, êàêòî å ïîêàçàíî íà ðèñ. 415. Ñëåäîâàòåëíî ìåæäó Ãðúöêàòà àðõàè÷íà è Ôèíèêèéñêà àçáóêà èìà âñè÷êî íà âñè÷êî 7 áóêâîçâóêîâè ïðîìåíè, êîåòî ïðàâè: 100 . 7/23 = 30,4% ÇÂÓÊÎÐÀÇËÈÊÀ. Ñ âúâåæäàíåòî íà ïîñî÷åíèòå òóê 6 ãëàñíè áóêâè, ïîñòèãíàòî ñàìî ÷ðåç èçïîëçâàíå íà ÇÂÓÊÎÐÀÇ-

ËÈÊÀÒÀ (êîÿòî íå èçìåíÿ èçõîäíèÿ ôèíèêèéñêè áóêâîçíàêîâ ñúñòàâ íà àçáóêàòà), ãúðöèòå ïðàâÿò ñâîÿ âåëèê ïðèíîñ â ïèñìåíèÿ ðàçâîé íà ÷îâå÷åñòâîòî, à èìåííî: òå ïðåâðúùàò ÑÚÃËÀÑÍÀÒÀ ÔÈÍÈÊÈÉÑÊÀ ÀÇÁÓÊÀ â ïúðâàòà â ñâåòà ÃËÀÑÍÎ-ÑÚÃËÀÑÍÀ ÀÇÁÓÊÀ (âæ. ñ. 5) — â òÿõíàòà ÃÐÚÖÊÀ ÊËÀÑÈ×ÅÑÊÀ ÀÇÁÓÊÀ.

ÃÐÚÖÊÀÒÀ ÊËÀÑÈ×ÅÑÊÀ ÀÇÁÓÊÀ È òàêà Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà áóêâîçíàêîâî èçöÿëî å áèëà çàåòà è èçïîëçâàíà îò ãúðöèòå â ëèöåòî íà Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà.  òå÷åíèåòî íà ñëåäâàùèòå 4-5 âåêà è óñïîðåäíî ñ âñåñòðàííèÿ ïîäåì, îáçåë àíòè÷íèÿ ãðúöêè ñâÿò, Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà çàïî÷âà äà ñå ðàçâèâà âå÷å ñàìîñòîÿòåëíî è ñëåä ðåäèöà ïåðèïåòèè îò íåÿ ïðîèçëèçà øèðîêî èçâåñòíàòà ÃÐÚÖÊÀ ÊËÀÑÈ×ÅÑÊÀ ÀÇÁÓÊÀ. Äâåòå àçáóêè — ïúðâîíà÷àëíàòà àðõàè÷íà è ïî-êúñíàòà êëàñè÷åñêà — ñðàâíåíè åäíà ñ äðóãà ñà ïðåäñòàâåíè íà ðèñ. 416, êúäåòî ïúðâèÿò áóêâîçíàê å íà àðõàè÷íà àçáóêà, à âòîðèÿò áóêâîçíàê å íà êëàñè÷åñêàòà àçáóêà. Ïðè òîâà íà ìÿñòîòî íà ëèïñà áèëî íà àðõàè÷íà áóêâà, áèëî íà êëàñè÷åñêà áóêâà â ñêîáè å ïîñòàâåíî îçíà÷åíèåòî (Î). Òóê òðÿáâà äà ïðèáàâèì, ÷å êúì Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà ñå ÷èñëÿò îùå 3 áóêâî÷èñëà „ñàìïè“, „êàïïà“ è „âàó äèãìà“, êîèòî ñà çíàöè ñàìî íà ÷èñëà, íî íå è íà áóêâîçâóöè. Ïðè òîâà è òðèòå çíàêà ïðåäñòàâëÿâàò ïàê ôèíèêèéñêè áóêâîçíàöè èëè òåõíè âàðèàíòè. Íàãëåä Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà, áðîÿùà 24 áóêâè (áåç òðèòå áóêâî÷èñëà), èçãëåæäà íàïúëíî ðàçëè÷íà îò ôèíèêèéñêàòà àçáóêà. Çà òîâà äî èçâåñòíà ñòåïåí ñïîñîáñòâà îáðúùàíåòî íà ôèíèêèéñêèòå áóêâîçíàöè îò ëÿâî íà äÿñíî. Ñ Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà ñå å ïèñàëî îò äÿñíî íà ëÿâî. Ãúðöèòå çàïî÷íàëè äà ïèøàò îò ëÿâî íà äÿñíî, êàòî ïðè îáðúùàíåòî íà ïèñìåíàòà ïîñîêà îáðúùàëè è âñè÷êè áóêâîçíàöè. Îñâåí òîâà âåêîâíàòà ïðàêòèêà, äîâåëà äî èç-

167

ÀÂÈÒÎÕÎË

âåñòíà ñòèëíà îáðàáîòêà íà ãðúöêèòå áóêâîçíàöè, êîèòî ïðèáëèçèòåëíî ñå âïèñâàò â åäíàêâè ìèñëåíè ïðàâîúãúëíè÷åòà, íèçîâî ïîäðåäåíè åäíî ñëåä äðóãî. Îñâåí òîâà ðåäèöà îò áóêâîçíàêîâèòå õàñòè ñå ïðîêàðâàò óñïîðåäíî íà íÿêîè îò ñòðàíèòå íà òåçè ïðàâîúãúëíè÷åòà, äîêàòî âúâ Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà ñòèëèçèðàíîñòòà íå å ïðàâîúãúëíà, à êîñà, êîåòî âëèÿå ñèëíî à îáùèÿ èçãëåä íà øðèôòà. Îáà÷å ïðè åäíî ïî-âíèìàòåëíî âãëåæäàíå è ïðè ñðàâíÿâàíåòî íà Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà ñ Ãðúöêàòà àðõàè÷íà è ñ Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà ëåñíî ñå óñòàíîâÿâà, ÷å çà ÷åòèðèâåêîâíîòî ñè ðàçâèòèå 10 îò êëàñè÷åñêèòå áóêâè ñëàáî ñà ñå èçìåíèëè â ñðàâíåíèå ñ àðõàè÷íèòå è ôèíèêèéñêèòå è òå ñúâñåì ëåñíî ñå îïðèëè÷àâàò. Òîâà ñà áóêâèòå: „áåòà“, „ãàìà“, „äåëòà“, åïñèëîí“, ä’åòà“, „êàïïà“, „î ìèêðîí“, „ðî“, „òàó“, è „èïñèëîí“. Ñëåäîâàòåëíî â òåçè 10 ãðúöêè êëàñè÷åñêè áóêâè ÿñíî ïðîëè÷àâàò òåõíèòå ôèíèêèéñêè ïúðâîîáðàçè. Êúì òÿõ òðÿáâà äà ñå ïðèáàâÿò îùå 3 ãðúöêè êëàñè÷åñêè áóêâè: áóêâèòå „êñè“, „ôè“, è „õè“. Òå ñà çâóêîðàçëè÷íè, íî ïî ôîðìà åäíàêâè ñ îïðåäåëåíè ôèíèêèéñêè áóêâîçíàöè. Êëàñè÷åñêèÿò áóêâîçíàê „êñè“ îòãîâàðÿ îáðàçíî ïî÷òè íàïúëíî íà âòîðàòà âàðèàöèÿ íà ôèíèêèéñêèÿ áóêâîçíàê „ñàìåõ“. Êëàñè÷åñêèÿò áóêâîçíàê „ôè“ îòãîâàðÿ îáðàçíî ïàê ïî÷òè íàïúëíî íà âòîðàòà âàðèàöèÿ íà ôèíèêèéñêèÿ áóêâîçíàê „êîô“. Êëàñè÷åñêèÿò áóêâîçíàê „õè“ íàïúëíî îòãîâàðÿ íà âòîðàòà âàðèàöèÿ íà ôèíèêèéñêèÿ áóêâîçíàê „òàâ“. Ñ òèÿ òðè áóêâè ÷àñòòà íà ãðúöêèòå êëàñè÷åñêè áóêâîçíàöè ñ ÿâåí ôèíèêèéñêè ïðîèçõîä íàðàñòâà íà 13 áóêâè. Îò äðóãà ñòðàíà, 8 ãðúöêè êëàñè÷åñêè áóêâè, à èìåííî áóêâèòå „àëôà“, „åòà“, „ò’åòà“, „ëàìáäà“, „ìè“, „íè“, „ïè“ è „ñèãìà“, îáðàçíî ïîâå÷êî ñà ñå ïðîìåíèëè, êàòî ñà èçëåçëè îò ôîðìèòå íà ãðúöêèòå àðõàè÷íè áóêâè — à òîâà çíà÷è è îò ïúðâîíà÷àëíèòå ôîðìè íà ôèíèêèéñêèòå áóêâîçíàêîâè îáðàçöè. Îò òîâà ñëåäâà îáà÷å, ÷å ñúùåñòâóâà áåçñïîðíà îáðàçíà ïðîèçõîäíà âðúçêà ìåæäó ãðúöêèòå êëàñè÷åñêè áóêâè è òåõíèòå ôèíèêèéñêè èçõîäíè îáðàçöè. Òàçè îáðàçíà ïðîèçõîäíà âðúçêà íå ïðîëè÷àâà íà ïðúâ ïîãëåä, íî âúïðåêè òîâà íåéíàòà áåçñúìíåíîñò íàëàãà è òàçè ãðóïà îò 8 ãðúöêè êëàñè÷åñêè áóêâè äà áúäå ïðèñúåäèíåíà êúì ïúðâèòå äâå ãðóïè íà ÿâíàòà ÏÐÈËÈÊÀ ñ ôèíèêèéñêèòå îáðàçöè, èëè âñè÷êî 10 + 3 + 8 = 21 áóêâîçíàêà îò âñè÷êî 24 áóêâîçíàêà â àçáóêàòà. Òîâà ïðàâè: 100 . 21/24 = 87,5% ñúùåñòâóâàùà ÏÐÈ-

168

ËÈÊÀ ìåæäó ãðúöêèòå ÿâíè è ïðîèçõîäíè áóêâîçíàöè è ôèíèêèéñêèòå áóêâîçíà÷íè îáðàçöè.  äåéñòâèòåëíîñò â Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà èìà ñàìî 3 áóêâîçíàêà, êîèòî íå ñå èçâåæäàò îò ôèíèêèéñêèòå áóêâîçíàöè. Òå ñà „éîòà“, „ïðè“ è „îìåãà“. Ñëåäîâàòåëíî äåéñòâèòåëíàòà áóêâîçíàêîâà ÐÀÇËÈÊÀ íà Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà ïî îòíîøåíèå íà Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà ñëåä ÷åòèðèâåêîâíî ðàçâèòèå ñòèãíàëà åäâà äî 12,5%.  òàçè ñè ìàëêà ñòåïåí íà áóêâîçíàêîâà ÐÀÇËÈÊÀ ïî îòíîøåíèå íà Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà çàìðúçâà çà 25 âåêà è îñòàâà âñå ñúùàòà è äî äåí äíåøåí, êàòî öåëè 7/8 îò áóêâîçíàöèòå £ ñà ïî îáðàç è ïîäîáèå íà Ôèíèêèéñêàòà, áåç íÿêîìó èçîáùî äà äîéäå íàóì è äà îáÿâè, ÷å Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà íå å Ãðúöêà àçáóêà, à å „Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, íàãîäåíà äà çàïèñâà ãðúöêàòà ðå÷“, ïî ñúùèÿ íà÷èí, êàêòî òîâà ëåêîìèñëåíî ñå ïðàâè îò ó÷åíè è íåó÷åíè ïî àäðåñ íà Êèðèëèöàòà. Ïðîñòî ïî ïðè÷èíàòà, ÷å íèå îáèêíîâåíî íå ñìå çàïîçíàòè ñ Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, òà çàòîâà èìåííî è Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà íè ñå âèæäà ìíîãî „îðèãèíàëíà“. Àêî áÿõìå ïî-äîáðå çàïîçíàòè ñ Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, ùåøå äà íè å ñúâñåì ÿñåí êðàéíî ñêðîìíèÿò äÿë áóêâåíà ñàìîáèòíîñò â Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà è òîãàâà íÿìàøå òàêà ëåñíî äà ìèíàâàò è äà ñå ïðîäàâàò ïîâúðõíîñòèòå è ñúâñåì áåçîòãîâîðíè ïðèêàçêè, îòïðàâÿíè îò çàïàäíèòå ó÷åíè — åçèêîâåäè, ÷å „Êèðèëèöàòà íå å „îðèãèíàëíà“ àçáóêà. Òÿ íå ïðåäñòàâëÿâà íèùî ïîâå÷å îñâåí ãðúöêî-âèçàíòèéñêîòî óñòàâíî ïèñìî“. Õâúðëåíîòî óêîðèçíåíî è ñ ëåêà óñòà çàÿâëåíèå ñúâñåì åñòåñòâåíî íàâåæäà íà ìèñúëòà è âíóøàâà, ÷å äðóãèòå àçáóêè, íî ïðåäè âñè÷êî ñàìàòà Ãðúöêà êëàñè÷åñêà àçáóêà å íÿêàêâà èçöÿëî çàáåëåæèòåë-

ÀÂÈÒÎÕÎË íà, îðèãèíàëíà, ñàìîñòîéíà è ñàìîáèòíà àçáóêà. À âñúùíîñò ñðàâíåíèåòî, êîåòî íàïðàâèõìå çà Ãðúöêàòà ñ Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, ïîêàçâà 87,5% ÏÐÈËÈÊÀ è ñàìî 12,5 ÐÀÇËÈÊÀ — ÷èñëà, êîèòî îïðåäåëÿò íå âå÷å Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà, êîÿòî å íàïúëíî åäíàêâà ñ Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, à îïðåäåëÿò Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà êàòî „ñàìî ñ 3 áóêâè èçìåíåíà Ôèíèêèéñêà àçáóêà“, àêî ùå ãîâîðèì ñ äåòñêèÿ åçèê íà çàïàäíèòå ó÷åíè.

ÃÐÚÖÊÀÒÀ ÇÀÏÀÄÍÀ ÀÇÁÓÊÀ Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà îùå â ïåðèîäà íà âúçïðèåìàíåòî ñè ñå ðàçäåëÿ íà äâà ãîëåìè êëîíà: åäèíèÿò — èçòî÷íèÿ, îò êîéòî ñå ðàçâèâà Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà, è äðóãè — çàïàäíèÿ äÿë, — äåëà íà ÃÐÚÖÊÀÒÀ ÇÀÏÀÄÍÀ ÀÇÁÓÊÀ. Òÿ å áèëà àçáóêà íà Âåëèêà Ãúðöèÿ â Þæíà Èòàëèÿ è Ñèöèëèÿ. Òÿ èìàëà äî 25 áóêâîçíàêà, ïî÷òè íåðàçëè÷èìè ïî íà÷åðòàíèåòî ñè îò òîâà íà áóêâîçíàöèòå íà Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà. Ñðàâíåíèåòî ìåæäó áóêâîçíà-

öèòå íà äâåòå àçáóêè å ïîêàçàíî íà ðèñ. 417, êúäåòî áóêâîçíàöèòå îòëÿâî íà ñòðåëêèòå ñà ãðúöêèòå àðõàè÷íè áóêâîçíàöè, à òåçè îòäÿñíî íà ñòðåëêèòå ñà ãðúöêèòå çàïàäíè áóêâîçíàöè. Ãëàâíèòå îòëè÷èòåëíè ÷åðòè áèëè, ÷å äîñòà îò áóêâîçíàöèòå áèëè îáúðíàòè íàäÿñíî âìåñòî íàëÿâî — âúâ âðúçêà ñ îáðúùàíå ïîñîêàòà íà ÷åòåíåòî îò ëÿâî íà äÿñíî è íå êàêòî å áèëî ó ôèíèêèéöèòå — îò äÿñíî íà ëÿâî. Îñâåí òîâà áóêâîçíàöèòå „ãàìà“, „äåëòà“, „å ïñèëîí“, „éîòà“, „ïè“ è „ðî“ ïðåòúðïåëè ëåêè èçìåíåíèÿ â îáðàçíîòî ñè íà÷åðòàíèå, êàêòî å ïîêàçàíî íà ðèñ. 418. Òåçè îáðàçíè èçìåíåíèÿ, ðàçãëåæäàíè â ñðàâíåíèå ñ áóêâîçíàöèòå íà Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà, ñúâñåì íå ñà ñúùåñòâåíè è ëåæàò âúòðå â êðúãà íà âúçìîæíèòå äîïóñòèìè èçìåíåíèÿ íà íà÷åðòàíèåòî íà áóêâîçíàêà âúòðå â ñîáñòâåíîòî ðàçâèòèå íà øðèôòà íà åäíà àçáóêà.

Ãðúöêàòà çàïàäíà àçáóêà. Çàåìàíåòî ñòàíàëî ÷ðåç ïîñðåäíè÷åñòâîòî íà çíà÷èòåëíèÿ è òàéíñòâåí â èçâåñòåí ñìèñúë íàðîä íà åòðóñêèòå. Äâåòå àçáóêè — Ãðúöêàòà àðõàè÷íà è Ãðúöêàòà çàïàäíà àçáóêà, íàïúëíî ñå ïîêðèâàò, êàêòî âèäÿõìå íà ðèñ. 417 è ðèñ. 418. Òàêà ñúùî ñå ïîêðèâàò îáðàçíî è Ãðúöêàòà çàïàäíà àçáóêà å äðåâíàòà Ëàòèíèöà, êàêòî òîâà å ïîêàçàíî íà ðèñ. 419.  ñðàâíåíèåòî ëÿâàòà áóêâà å ãðúöêà çàïàäíà, à äÿñíàòà — ëàòèíñêà îò VI â. è V â. ïðåäè í.å. Ëèïñâàùèòå ñúîòâåòñòâèÿ â ñðàâíåíèåòî ñà ïîêàçàíè ÷ðåç íàøàòà îáè÷àéíà íóëà â ñêîáè. èìåíàòà íà ëàòèíñêèòå áóêâè ñà ïðåäàäåíè ÷ðåç ñúâðåìåííèòå èì áóêâîèìåíà, êàòî ïîä íÿêîè îò òÿõ ñà îòáåëÿçàíè âåðîÿòíèòå èì äðåâíè áóêâîçâóöè. Ñðàâíåíèåòî ÿñíî ïîêàçâà, ÷å â íà÷àëîòî íà Ëàòèíèöàòà ñå ïîÿâÿâàò åäíè ñúâñåì ìàëêè îáðàçíè èçìåíåíèÿ ïðè 5 áóêâè: „çåò“, „åë“, „ïå“, „åð“ è „åñ“. Ñëåäîâàòåëíî èçîáùî íå ìîæå äà ñòàâà è äóìà, ÷å ñúùåñòâóâà êàêâàòî è äà å áóêâîçíàêîâà ñàìîáèòíîñò íà äðåâíàòà Ëàòèíèöà ñïðÿìî Ãðúöêàòà çàïàäíà àçáóêà. Èëè ñúâñåì ïðîñòî êàçàíî: ïúðâîíà÷àëíàòà áóêâåíà ñàìîáèòíîñò íà Ëàòèíèöàòà ñïðÿìî Ãðúöêàòà çàïàäíà àçáóêà å ðàâíà íà íóëà (0), çàùîòî ÐÀÇËÈÊÀÒÀ å íóëà áóêâîçíàöè, à ÏÐÈËÈÊÀÒÀ å 100% áóêâîçíàöè. Äíåñ, ñëåä êàòî äâåòå àçáóêè ñà ìèíàëè ïîâå÷å îò 25 âåêà ðàçäåëåíî ñàìîñòîÿòåëíî è áîãàòî ðàçâèòèå, Ãðúöêàòà ñúâðåìåííà àçáóêà, âçåòà ñúñ çàãëàâíèòå ñè áóêâîçíàöè, ñå ðàçëè÷àâà îò ñúâðåìåííàòà Ëàòèíèöà ïðåäè âñè÷êî ïî òîâà, ÷å ëàòèíèöàòà èìà 2 áóêâè íà áðîé ïîâå÷å îò Ãðúöêàòà àçáóêà, òåñò èìà 26 áóêâè ñðåùó 24 áóêâè. Ñðàâíåíèåòî íà äâåòå àçáóêè å ïîêàçàíî íà ðèñ. 4I10. Çàáåëåæèòåëíîòî ïàê ïî îòíîøåíèå íà ÏÐÈËÈÊÀÒÀ ìåæäó áóêâèòå å, ÷å äâåòå áóêâè èìàò 13 áóêâîçíàêà íàïúëíî åäíàêâè, ïîêàçàíè íà ðèñ. 4I11. Òå ñà áóêâèòå „àëôà“ = „à“, „áåòà“ = „áå“, „åïñèëîí“ = „å“, „ä“, „çåò“, „åòà“ = „õà“, „éîòà“ = „è“, „êàïïà“ = „êà“, „ìè“ = „åì“, „íè“ = íà „åí“, „î ìèêðîí“ = „î“, „ðî“ = „ïå“, „òàó“ = „òå“ è „õè“ = „õèêñ“. Êúì òÿõ òðÿáâà äà ñå ïðèáàâÿò îùå 4 áóêâîçíàêà: „äåëòà“, „ëàìáäà“, „ñèãìà“ è „èïñèëîí“, ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî óêàçâàùè íà ðîëÿòà ñè íà ïúðâîîáðàçè íà ëàòèíñêèòå áóêâîç-

ËÀÒÈÍÈÖÀÒÀ Îò ñâîÿ ñòðàíà ëàòèíñêàòà àçáóêà — ËÀÒÈÍÈÖÀÒÀ, — êîãàòî ñå ïîÿâèëà íÿêúäå êúì VI â. ïðåäè í.å., å ñúäúðæàëà íå 25, à ñàìî 21 áóêâè, è òî âñè÷êè èçöÿëî çàåòè îò

169

ÀÂÈÒÎÕÎË íàöè: „äå“, „åë“, „åñ“, è „è ãðåê“. Òå ñà ïîêàçàíè íà ðèñ. 4I12. Òàêà ÷å ÏÐÈËÈÊÀÒÀ îáõâàùà 17 îáùè çà äâåòå àçáóêè áóêâîçíàêà, êîåòî ïðàâè 70,8% çà Ãðúöêàòà ñúâðåìåííà àçáóêà è 65,4% çà Ëàòèíèöàòà. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå çà Ãðúöêàòà ñúâðåìåííà àçáóêà îñòàâàò êàòî îáðàçíà ÐÀÇËÈÊÀ â ñðàâíåíèå ñ áóêâîçíàöèòå íà ñúâðåìåííàòà Ëàòèíèöà ñëåäíèòå íåéíè áóêâè: „ãàìà“, „ã’åòà“, „êîí“, „ïè“, „ôè“, „ïñè“ è „î’ìåãà“ — âñè÷êî 7 áóêâè ïîêàçàíè íà ðèñ. 4I13. Ñåäåìòå îòëè÷èòåëíè áóêâè ïðàâÿò 29,2% ÐÀÇËÈÊÀ, òîåñò: áóêâîçíàêîâà ñàìîáèòíîñò íà Ãðúöêàòà ñúâðåìåííà àçáóêà ñïðÿìî ñúâðåìåííàòà Ëàòèíèöà. Ñúùî òàêà ñúâðåìåííàòà Ëàòèíèöà ïðèòåæàâà 9 ðàçëè÷íè áóêâîçíàêà â ñðàâíåíèå í Ãðúöêàòà ñúâðåìåííà àçáóêà. Òå ñà: „öå“, „ãå“, „åô“, „éîò“, „êþ“, „åð“, „ó“, „âå“ è „äàáúë þ“, ïîêàçàíè íà ðèñ. 4I14. Òåçè 9 áóêâè îò ñâîÿ ñòðàíà äàâàò 34,6% ÐÀÇËÈÊÀ, òîåñò áóêâîçíàêîâà ñàìîáèòíîñò íà ñúâðåìåííàòà Ëàòèíèöà ñïðÿìî Ãðúöêàòà ñúâðåìåííà àçáóêà. Íåêà çàïîìíèì òåçè äâå ÷èñëà: 29,2% è 34,6% — ÷èñëà, îçíà÷àâàùè íå åäíà ïðîèçõîäíà, à åäíà ôîðìàëíà áóêâîçíàêîâà ñàìîáèòíîñò, èçâëå÷åíà îò ÐÀÇËÈÊÈÒÅ ìåæäó áóêâîçíàöèòå íà Ãðúöêàòà ñúâðåìåííà àçáóêà è ñúâðåìåííàòà Ëàòèíèöà, è òî ñëåä öåëè 25 âåêà ñàìîñòîÿòåëíî ðàçâèòèå, ïîñëåäâàëî ðàçäåëÿíåòî íà äâåòå àçáóêè îò âðåìåòî, êîãàòî ñà áèëè åäíàêâè, òîåñò ñ íóëåâà ÐÀÇËÈÊÀ = 0%. Àêî Ãðúöêàòà àçáóêà îùå â ïúðâèÿ ÷àñ íà ñúùåñòâóâàíåòî ñè ïî÷òè èçöÿëî ñå èçâåæäà áóêâîçíà÷íî îò Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, àêî ñúùîòî òîâà ìîæå äà ñå êàæå è çà Ëàòèíèöàòà — ÷å áóêâîçíà÷íî è òÿ èçöÿëî ñå èçâåæäà îò Ãðúöêàòà çàïàäíà àçáóêà, òî òîâà â íèêàêúâ ñëó÷àé íå ìîæå äà ñå êàæå çà Êèðèëèöàòà. Îò íåéíèòå 42 áóêâîçíàêà (áåç áóêâàòà „ä’åðâ“) 24 áóêâîçíàêà ñå èçâåæäàò íàïðàâî îò Ãðúöêàòà àçáóêà, âçåòà â ñâîÿ âèçàíòèéñêè óñòàâåí øðèôò, ò. å. öÿëàòà Ãðúöêà àçáóêà âëèçà â Êèðèëèöàòà. Êàòî íå îáðúùàìå âíèìàíèå íà íÿêîè ìàëêè èçìåíåíèÿ â íà÷åðòàíèåòî, íà ðèñ. 4I15, ñà ïîêàçàíè 24-òå ãðúöêè áóêâè, âëèçàùè â Êèðèëèöàòà. Âñúùíîñò òå íå ñà ãðúöêè, à ñè îñòàâàò äî ãîëÿìà ñòåïåí ôèíèêèéñêè áóêâîçíàöè. Ñëåäîâàòåëíî ÏÐÈËÈÊÀÒÀ íà Êèðèëèöàòà ñ Ãðúêî-ôèíèêèéñêà àçáóêà âúçëèçà íà 57,1%.

170

 çàìÿíà íà òîâà Êèðèëèöàòà îùå îò íà÷àëíèÿ ñè ÷àñ èìà 18 ñîáñòâåíè áóêâîçíàêà, ò.å. ïî÷òè òîëêîâà íà áðîé, êîëêîòî ñà áóêâîçíàöèòå íà èçõîäíàòà Ôèíèêèéñêà àçáóêà. Òå ñà èçîáðåòåíè åäâà ëè íå ïðè ïúðâàòà ïîÿâà íà Êèðèëèöàòà, áåç äà å áèë èç÷àêâàí êàêúâòî è äà å âåêîâåí ðàçâîé. Òå ñà èçîáðåòåíè â êà÷åñòâîòî íà ñúâñåì íîâè, îðèãèíàëíè, ñàìîñòîéíè è ñàìîáèòíè áóêâîçíàöè, ñúâúðøåíî ðàçëè÷íè ñïðÿìî âèçàíòèéñêèÿ óñòàâåí øðèôò, êàòî ïðè òîâà òå ñà è íàïúëíî ñúãëàñóâàíè è èçäúðæàíè ñ îáðàçíèÿ ñòèë íà óñòàâíèÿ øðèôò. Ñàìîáèòíèòå îùå îò ñàìîòî íà÷àëî êèðèëñêè áóêâè ñà 18 íà áðîé è ñà ïîêàçàíè íà ðèñ. 4I16. Òå ïðåäñòàâëÿâàò ÐÀÇËÈÊÀ ìåæäó Êèðèëèöàòà è Ãðúêî.Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, âúçëèçàùà íà 42,9%. Ñëåäîâàòåëíî îêîëî 43% îò áóêâîçíàöèòå íà Êèðèëèöàòà, íàé-êúñíî äî îêîëî 50 ãîäèíè ñëåä ñúçäàâàíåòî £, ñà íàïúëíî íîâè, îðèãèíàëíè, ñàìîñòîéíè è ñàìîáèòíè ñëàâÿíîáúëãàðñêè áóêâîçíàöè, èçîáùî ëèïñâàùè â Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà. Ïðè òîçè èçêëþ÷èòåëíî âèñîê ïðîöåíò çà íîâîñúçäàâàíà àçáóêà íå ìîæåì äà íå îòïðàâèì ñëåäíèòå íàëàãàùè ñå âúïðîñè êúì ñòðîãèòå è ïðè òîâà íàäìåííè çàïàäíè ó÷åíè ñúäíèöè, îïðåäåëÿùè ñòàðîáúëãàðñêàòà Êèðèëèöà êàòî Ãðúöêà àçáóêà íåçàâèñèìî îò âèñèíèòå íà öåëèÿ èì íàó÷åí àâòîðèòåò. — Êúäå ñà 43-òå % áóêâîçíàêà îðèãèíàëíîñò è ñàìîáèòíîñò íà ïúðâîíà÷àëíàòà Êèðèëèöà ñïðÿìî Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà â ñðàâíåíèå ñ 4,3% áóêâîçíàêîâà ñàìîáèòíîñò íà Ãðúöêàòà àðõàè÷íà àçáóêà ñïðÿìî èçõîäíàòà Ôèíèêèéñêà àçáóêà? Êúäå ñà 12,5% ñàìîáèòíîñò íà Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà ñïðÿìî Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, è òî ñëåä ïîâå÷å îò ÷åòèðèâåêîâíî ðàçâèòèå? Êúäå å íóëåâàòà (0) â ïðîöåíòè ÐÀÇËÈÊÀ è áóêâîçíàêîâà ñàìîáèòíîñò íà ïúðâîíà÷àëíàòà Ëàòèíèöà ñïðÿìî Ãðúöêàòà çàïàäíà àçáóêà? Êúäå ñà 29,2% áóêâîçíàêà ÐÀÇËÈÊÀ ìåæäó Ãðúöêàòà ñúâðåìåííà àçáóêà è ñúâðåìåííàòà Ëàòèíèöà? — È êúäå ñà 34,6% áóêâîçíàêîâà ÐÀÇËÈÊÀ íà ñúâðåìåííàòà Ëàòèíèöà ñïðÿìî Ãðúöêàòà ñúâðåìåííà àçáóêà, è òî ñëåä 25 âåêà ñàìîñòîÿòåëíî ðàçâèòèå? — Èñòèíàòà íå ñå ëè ñúñòîè â ïðîñòèÿ ôàêò, ÷å áóêâîçíàêîâàòà ñàìîáèòíîñò íà åäíà 25 âåêîâíà Ëàòèíèöà îñòàâà íàçàä ñúñ ñâîèòå 35% áóêâîçíàêîâà ÐÀÇËÈÊÀ â ñðàâíåíèå ñ 43% êîðåííà è ïðîèçõîäíà áóêâîçíàêîâà ñàìîáèòíîñò íà òåïúðâà çàïî÷âàùàòà ñâîÿ æèçíåí ïúò Êèðèëèöà? Ïðè 43% áóêâîçíàêîâà ÐÀÇËÈÊÀ íà Êèðèëèöàòà ñïðÿ-

ÀÂÈÒÎÕÎË

ìî Ãðúöêàòà êëàñè÷åñêà àçáóêà ïðè òàêúâ âèñîê ïðîöåíò, îñòàâÿù ìíîãî äàëå÷ ñëåä ñåáå ñè íèùîæíàòà ïúðâîíà÷àëíà áóêâîçíàêîâà ñàìîñòîÿòåëíîñò è ñàìîáèòíîñò è íà Ãðúöêàòà àçáóêà, è íà Ëàòèíèöàòà, íèêîé ÷îâåê, äúðæàù

çà èñòèíàòà, íÿìà ïðàâîòî äà òâúðäè, ÷å Êèðèëèöàòà íå å íè ïîâå÷å, íè ïî-ìàëêî îñâåí „ñàìàòà Ãðúöêà àçáóêà, ïðèãîäåíà çà çàïèñâàíå íà ñëàâÿíîáúëãàðñêèÿ åçèê“. Êèðèëèöàòà îùå â ìèãà íà çà÷åâàíåòî ñè âå÷å íå å Ãðúöêà àçáóêà è òî òÿ íåñðàâíèìî â ïîâå÷å íå å, îòêîëêîòî Ëàòèíèöàòà íå å Ãðúöêà àçáóêà, èëè ïúê îòêîëêîòî Ãðúöêàòà àçáóêà íå å Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà. Åòî çàùî òâúðäåíèÿòà íà îíèÿ ó÷åíè, êîèòî êàçâàò, ÷å Êèðèëèöàòà áèëà Ãðúöêàòà àçáóêà, íàãîäåíà çà çàïèñ íà ñëàâÿíîáúëãàðñêèÿ åçèê — òâúðäåíèÿòà, ñ êîèòî çàïî÷íàõìå òàçè áåñåäà, — ñà íàïúëíî íåîñíîâàòåëíè òâúðäåíèÿ, êàêòî ñå óâåðÿâàìå îò âñè÷êî êàçàíî äîòóê. Åòî çàùî Êèðèëèöàòà å è ùå ñè îñòàíå åäíàåäèíñòâåíà ïî ðîäà ñè îðèãèíàëíà, ñàìîñòîéíà è ñàìîáèòíà àçáóêà, ïîëçâàùà â ïî÷òè ïîëîâèíàòà îò ñâîÿ áóêâåí ñúñòàâ áóêâîçíàöèòå íà Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, ïðåïðåäàäåíè £ ÷ðåç ïîñðåäíè÷åñòâîòî íà Ãðúöêàòà àçáóêà — ïðîèçâîäíà íà Ôèíèêèéñêàòà àçáóêà, à â äðóãàòà ïîëîâèíà íà áóêâåíèÿ ñè ñúñòàâ Êèðèëèöàòà ïîëçâà ñâîè ñîáñòâåíè îðèãèíàëíè è ñàìîáèòíè áóêâè. È çàòîâà òÿ íå ìîæå äà ñå ñðàâíÿâà íèòî ñ Ãðúöêàòà àçáóêà, íèòî ñ Ëàòèíèöàòà, çàùîòî äàëå÷ ãè ïðåâúçõîæäà, äîðè è ïî áðîÿ íà ñîáñòâåíèòå ñè è íàèñòèíà îðèãèíàëíè ñòàðîáúëãàðñêè áóêâîçíàöè.

171

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÊÎÄÎÂÈ ÑÚÎÒÂÅÒÑÒÂÈß ÌÅÆÄÓ ÈÌÅÍÀ ÍÀ ÑÅËÈÙÀ ÎÒ ÇÀÏÀÄÅÍ ÒÈÁÅÒ È ÑÐÅÄÍÀ ÑÒÀÐÀ ÏËÀÍÈÍÀ, ÑÂÚÐÇÀÍÈ Ñ ÈÑÒÎÐÈßÒÀ ÍÀ ÏÐÀÏÐÀÁÚËÃÀÐÈÒÅ Ä-Ð ÈÍÆ. ÃÅÎÐÃÈ ËÀÌÁÀÄÆÈÅ Áëàãîäàðíîñòè Àâòîðúò áëàãîäàðè íà èíæ. Ïàðàñêåâà Ìëàäåíîâñêà îò „Êàðòîãðàôèÿ“ ÅÎÎÄ — Ñîôèÿ, çà ïðåäîñòàâåíàòà êàðòîãðàôñêà èíôîðìàöèÿ, ñâúðçàíà ñ íàñòîÿùàòà ðàçðàáîòêà.

ÏÐÅÄÈÑÒÎÐÈß Ïîâîä çà èçñëåäâàíåòî å îòêðèòîòî îò àðõ. Ñëàâè Äîí÷åâ ñúîòâåòñòâèå ìåæäó èìåíàòà íà ïðîõîäà Øèïêà â Ñòàðà ïëàíèíà è ïðîõîäà Øèïêà (âñúùíîñò ïî-òî÷íî Øèïêè) — ïðîõîä â Òèáåò (3-26).

ÈÇÕÎÄÍÀ ÊÎÍÖÅÏÖÈß Àâòîðúò èçãðàæäà òåîðåòè÷åí ìîäåë âúðõó ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å èñòîðèÿòà íà ÷îâå÷åñòâîòî è â ÷àñòíîñò — íà áúëãàðèòå, å ðåçóëòàò îò äâà ïàðàëåëíî ïðîòè÷àùè ïðîöåñà. Ïúðâèÿò å ñâúðçàí ñ åñòåñòâåíîòî åâîëþöèîííî ðàçâèòèå íà ÷îâå÷åñòâîòî êàòî áèîëîãè÷åí âèä. Âòîðèÿò å ñâúðçàí ñ öåëåíàñî÷åíî åêñïåðèìåíòàëíî ìàíèïóëèðàíå íà ÷îâåøêîòî ðàçâèòèå ïî ïðåäâàðèòåëåí ñöåíàðèé, ñúçäàäåí îò íåèäåíòèôèöèðàíè äîñåãà îôèöèàëíî èíòåëåêòóàëíè ñèñòåìè. Âúâ âðúçêà ñ ïîñëåäíîòî àâòîðúò ïîñòóëèðà, ÷å: — èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ íà ÷îâå÷åñòâîòî ñà ïðåäâàðèòåëíî ïðîãðàìèðàíè; — ìàíèïóëèðàíåòî å îñúùåñòâåíî ïî ïðèðîäîñúîáðàçåí íà÷èí, ïîäîáíî íà ëàáîðàòîðåí åêñïåðèìåíò; — â íàçâàíèÿòà íà ãåîãðàôñêè îáåêòè è õîðà ñà çàêîäèðàíè âðúçêè íà åâîëþöèîííà ïðèåìñòâåíîñò. Òåçè ïîñòóëàòè ñà ðåçóëòàò îò ñúïîñòàâèòåëåí àíàëèç, èçâúðøåí îò àâòîðà âúðõó îáøèðíà ìåæäóäèñöèïëèíàðíà ñôåðà îò èíôîðìàöèîííè ìàòåðèàëè, êîèòî îôèöèàëíàòà íàóêà ñìÿòà, ÷å ñà èçâúí îáñåãà íà íåéíîòî âíèìàíèå, à îòäåëíè èçñëåäîâàòåëè ïðèñòúïâàò ïëàõî â ãðàíè÷íè îáëàñòè íà ïîçíàíèåòî, õàðàêòåðèçèðàùè ñå ñ âèñîêà ñòåïåí íà íåîïðåäåëåíîñò.

ÖÅË ÍÀ ÈÇÑËÅÄÂÀÍÅÒÎ Öåëòà íà èçñëåäâàíåòî å äà ñå îïðåäåëÿò â ïúðâî ïðèáëèæåíèå íàé-îáùèòå àñïåêòè, â êîèòî áè ìîãëî äà ñå îñúùåñòâè èçñëåäîâàòåëñêî òúðñåíå, ñâúðçàíî ñ ðàçêðèâàíå

172

íà ïðèíöèïèòå íà êîäèðàíå íà èíôîðìàöèÿ è èìåíàòà íà õîðà è ãåîãðàôñêè îáåêòè.

ÇÀÄÀ×È ÍÀ ÈÇÑËÅÄÂÀÍÅÒÎ 1. Äà ñå ñúçäàäå êîíöåïòóàëåí ìîäåë íà âðúçêèòå ìåæäó èìåíàòà íà ãåîãðàôñêè îáåêòè, ðàçïîëîæåíè â öåíòðàëíàòà ÷àñò íà Ñòàðà ïëàíèíà è â Çàïàäåí Òèáåò. 2. Âúç îñíîâà íà ñúïîñòàâêàòà ìåæäó èìåíàòà íà ãåîãðàôñêè îáåêòè â Ñòàðà ïëàíèíà è Òèáåò äà ñå ôîðìóëèðà õèïîòåçà çà ïðîöåñèòå íà ïðèäâèæâàíå íà ïðàáúëãàðèòå ïðåç Òèáåò. Ïðèåìñòâåíîñò Ïðåäëàãàíîòî òåîðåòè÷íî èçñëåäâàíå å óíèêàëíî ïî îòíîøåíèå íà èçõîäíàòà ñè êîíöåïöèÿ, öåëòà íà çàäà÷èòå, êîèòî ñè ïîñòàâÿ çà ðåøàâàíå, ìåòîäèòå çà èçñëåäâàíå è îáåêòèòå çà èçñëåäâàíå. Îò òåçè îñîáåíîñòè íà èçñëåäâàíåòî ïðîèçòè÷à è ôàêòúò, ÷å èçâåñòíèòå äîñåãà íàó÷íè ïîçíàíèÿ â îáëàñòòà íà åòèìîëîãèÿòà íà ïîíÿòèÿòà, ïðèíöèïèòå íà êîäèðàíå íà èíôîðìàöèÿ è ðàçïîëîæåíèåòî íà ãåîãðàôñêèòå îáåêòè â ïðîñòðàíñòâîòî è âðåìåòî íå ìîæå äà ñå èçïîëçâàò êàòî êðèòåðèè çà ïðåöåíêà íà èñòèííîñòòà íà èçëîæåíèåòî. Ëèïñàòà íà ïðèåìñòâåíîñò ìåæäó ïðåäëàãàíèÿ òåîðåòè÷åí ìîäåë è ñúùåñòâóâàùèòå íàó÷íè ïðåäñòàâè ñïîðåä àâòîðà ñå çàêëþ÷àâà â òîâà, ÷å ñúãëàñíî èçõîäíàòà êîíöåïöèÿ ñúùåñòâóâàùèòå íàó÷íè ïðåäñòàâè îòðàçÿâàò ñàìî ïðîöåñèòå, ñâúðçàíè ñ åñòåñòâåíîòî åâîëþöèîííî ðàçâèòèå íà ÷îâå÷åñòâîòî. Ïðåäëàãàíèÿò ìîäåë å ñâúðçàí ñ ïðèíöèïíî íîâà îáëàñò îò ïîçíàíèåòî, êîÿòî èçó÷àâà èçêóñòâåíî ñúçäàäåíèÿ êàíàë çà óïðàâëåíèå íà èíôîðìàöèÿ çà ìàíèïóëèðàíå ðàçâèòèåòî íà ÷îâå÷åñòâîòî â ñúîòâåòñòâèå ñ ïðåäâàðèòåëíà ïðîãðàìà çà íåéíîòî ðàçâèòèå.  ñúîòâåòñòâèå ñ èçõîäíàòà êîíöåïöèÿ ìåæäó åâîëþöèîííèÿ è ìàíèïóëàòèâíèÿ êàíàë çà óïðàâëåíèå íà èñòîðè÷åñêè ïðîöåñè íå ñúùåñòâóâà äèðåêòíà âðúçêà.  ïðîòèâåí ñëó÷àé òå íå áèõà ìîãëè äà áúäàò èçïîëçâàíè êàòî íåçàâèñèìè ñðåäñòâà çà óïðàâëåíèå íà îáù îáåêò.

ÈÍÔÎÐÌÀÖÈß Çà èäåíòèôèöèðàíå íà íàçâàíèÿòà íà ãåîãðàôñêè îáåêòè, ðàçãëåæäàíè â íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå, ñà èçïîëçâàíè ãåîãðàôñêè êàðòè (1, 2). Âðúçêàòà ìåæäó èñòîðè÷åñêèòå áîåâå íà ñòàðîïëàíèíñêèÿ ïðîõîä Øèïêà (4) è âúçìîæíèòå ñúáèòèÿ êðàé ñåëèùåòî Øèïêè îò Òèáåò å îñúùåñòâåíî ïî àíàëîãèÿ.

ÀÂÈÒÎÕÎË I Òàêëà-Ìàêàí ­ ðîäèíàòà íà ïðàáúëãàðèòå Òàêëà-Ìàêàí å ïóñòèíÿ, ðàçïîëîæåíà â îáëàñòòà Êàøãàðèÿ íà ñåâåð îò Òèáåò.  Òàêëà-Ìàêàí ñå âòè÷àò è ïðåñúõâàò 17 ðåêè, ÷èèòî íàçâàíèÿ ñà ñúñòàâåíè îò äâå èìåíà, êàòî âòîðîòî å Äàðÿ — åäíà õóáàâà áúëãàðñêà äóìà.* Àêî ïðîñëåäèì ðàçãëåæäàíèòå ðåêè, îáõîæäàéêè ãè ïî ïåðèôåðèÿòà íà ïóñòèíÿòà â ïîñîêà íà äâèæåíèå íà ÷àñîâíèêîâàòà ñòðåëêà, ùå ïîëó÷èì ñïèñúê, ïîñî÷åí â òàáë. 1. Òàáë. 1 Äâóñúñòàâíè èìåíà íà ðåêè, êîèòî ñå âòè÷àò â ïóñòèíÿòà Òàêëà-Ìàêàí, ÷èåòî âòîðî èìå å Äàðÿ: 1. Òàðèì Äàðÿ 2. Êîíêè Äàðÿ 3. Êàðêàí Äàðÿ 4. Êàðàìóðàí Äàðÿ 5. Åíäåðå Äàðÿ 6. ßðòóíãàç Äàðÿ 7. Íèéà Äàðÿ 8. Êåðèÿ Äàðÿ 9. Êåêàð Äàðÿ 10. Þðóíãêàø Äàðÿ 11. Êàðàêàø Äàðÿ 12. Ðàñêåì Äàðÿ 13. ßðêàíò Äàðÿ 14. Êàøãàð Äàðÿ 15. Òàøêàí Äàðÿ 16. ßðêàíòî Äàðÿ 17. Õîòàí Äàðÿ Îñîáåíîòî â ïúðâèòå èìåíà íà òåçè ðåêè å ôàêòúò, ÷å 7 îò òÿõ çàïî÷âàò ñ áóêâà Ê. 5 îò òåçè 7 — ñ ÊÀ, 3 îò òåçè 5 — ñ ÊÀÐ, è åäíà îò òåçè 3 — ñ ÊÀÐÀÊÀ. Òàçè âåðèãà îò ìíîæåñòâî èìåíà ñ íå÷åòåí áðîé åëåìåíòè íà ñõîäñòâî 7, 5, 3, 1, 0 íè íàñî÷âà êúì ðåêà ÊÀÐÀÊÀØ Äàðÿ, òÿ å äåâåòàòà ïî ðåä â ðàçãëåæäàíèÿ ñïèñúê, àêî ñå çàïî÷íå îò÷èòàíåòî èì îò èçòîê è å åäèíàéñåòà ïî ðåä, àêî ñå çàïî÷íå îò÷èòàíåòî íà ðåêèòå îò ñåâåðîèçòîê. Ïî òîçè íà÷èí Êàðàêàø Äàðÿ äîïúëâà ðåäèöàòà îò íå÷åòíè ÷èñëà ñ îùå äâå — 9 è 11. Îñâåí òîâà Êàðàêàø Äàðÿ å íàé-èçòî÷íàòà ðåêà îò ãðóïàòà ðåêè, êîèòî èçâèðàò îò ñåâåðíèòå ñêëîíîâå íà Òèáåò è ñå âëèâàò â öåíòðàëíàòà þæíà ÷àñò íà ïóñòèíÿòà Òàêëà-Ìàêàí. Òåçè ðåêè ñà íàñî÷åíè êúì öåíòúðà íà ïóñòèíÿòà è ñà ðàçïîëîæåíè íà ïðèáëèçèòåëíî åäíàêâà äèñòàíöèÿ åäíà îò äðóãà çà ðàçëèêà îò âñè÷êè îñòàíàëè ðåêè â îáëàñòòà Êàøãàðèÿ (ôèã. I). Òå ïðåñúõâàò â ïóñòèíÿòà Òàêëà-Ìàêàí ïðèáëèçèòåëíî íà åäèí è ñúù ãåîãðàôñêè ïàðàëåë.  èìåòî Êàðàêàø å âêëþ÷åíà ÷àñòèöà Êà ñèìåòðè÷íî îòíîñíî áóêâà Ð, à èìåííî ÊÀ å ñâúðçàíî ñ ïåðñîíàëíàòà äóøà íà ÷îâåêà ñúãëàñíî äðåâíàòà åãèïåòñêà ìèòîëîãèÿ.  ñúùàòà ìèòîëîãèÿ ÐÀ å èìåòî íà äðåâíèÿ áîã íà ñëúíöåòî è íà èçëú÷âàíåòî. Íà òàçè îñíîâà ÊÀ-Ð-ÀÊàø ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ñèìâîëè÷åí çàïèñ íà ïðåíàñÿíåòî íà äóøàòà ÊÀ îò åäíî ìÿñòî íà äðóãî, îãëåäàëíî ðàçïîëî-

æåíî íà ïúðâîòî ïî îòíîøåíèå íà íÿêàêúâ ðóáèêîí Ð. Â òîçè àñïåêò èìåòî ÊÀÐÀÊÀØ ÄÀÐß ìîæå äà ñå èíòåðïðåòèðà êàòî ñèìâîë íà ïðåíàñÿíå íà õîðà ïðåç òðóäíîïðîõîäèìà ïðåãðàäà.

Ôèã. 1. Îáëàñò Êàøãàðèÿ (— -), âêëþ÷âàùà ïóñòèíÿòà Òàêëà-ìàêàí è ðåêèòå (-.), âòè÷àùè â òÿõ, íîìåðèðàíè ñúãëàñíî òàáë. 1.

Ñúãëàñíî ôîðìóëèðàíàòà â íà÷àëîòî íà ñòàòèÿòà èçõîäíà êîíöåïöèÿ ôàìèëèÿòà íà èçâåñòíèòå áúëãàðñêè èíòåëåêòóàëöè Êàðàêàøåâè ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà ñâúðçàíà ñ èìåòî íà Êàðàêàø Äàðÿ. Ñïîðåä èíôîðìàöèÿòà, êîÿòî áåøå ëþáåçåí äà íè ïðåäîñòàâè àäâîêàò Ãåîðãè Êàðàêàøåâ îò Ñîôèÿ, ôàìèëèÿòà ìó ïðîèçõîæäà îò îáëàñòòà Ðåáðîâî — Áàòóëèÿ è èìà ñìèñúë íà èäåíòèôèöèðàù ïðèçíàê íà íåãîâèÿ ðîä — Êàðàêàøåâèòå, ò.å. ÷åðíîâåæäîâèòå. Òàçè îáëàñò å ïðåñå÷åíà îò ðåêà Èñêúð. Èìåòî íà ðåêàòà ìîæå äà ñå òðàíñôîðìèðà â ÈñÊÀÐ ïîñðåäñòâîì ìåæäóíàðîäíà òðàíñêðèáöèÿ íà äóìàòà.  ÈñÊÀÐ è â ÊÀÐàêàø Äàðÿ ó÷àñòâà õàðàêòåðíîòî ñú÷åòàíèå ÊÀÐ. Òîâà áóêâîñú÷åòàíèå ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî êîäîâà âðúçêà ìåæäó îáëàñòèòå, ïðåç êîèòî ïðîòè÷àò ðåêà Èñêàð è ðåêà Êàðàêàø Äàðÿ. Ñúîòâåòíî ïîÿâàòà íà Êàðàêàøåâèòå êðàé Èñêúð ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ìîäåë íà ïðîÿâÿâàíå íà ÷åðíîâåæäîâè êðàé Êàðàêàø Äàðÿ.  ðåãèîíà íà Òàêëà-Ìàêàí ïðåç III õèë.ïð.í.å. ñà æèâåëè äðåâíèòå ïðåäøåñòâåíèöè íà áúëãàðèòå. Òå ñà áèëè ÷åðíî-áåëè, ñ äðúïðàòè î÷è (6 — 243,41). Ïðàáúëãàðèòå áèëè ÷åðíîêîñè, ñúñ ñêóëåñòè ëèöà, íèñêè íà ðúñò, íî ñ èçêëþ÷èòåëíî ãîëÿìà ôèçè÷åñêà ñèëà (òàì — 37). Ëîãè÷íî å, ÷å ÷åðíîêîñèòå ñà áèëè ÷åðíîâåæäîâè.  ïðîòèâåí ñëó÷àé ðàçëè÷èåòî ñïåöèàëíî áè áèëî ñïîìåíàòî êàòî îòëè÷èòåëåí áåëåã íà ïðàïðàáúëãàðèòå. Ñ òåðìèíà ïðàïðàáúëãàðè îçíà÷àâàìå ïðåäøåñòâåíèöèòå íà ïðàáúëãàðèòå, æèâåëè õèëÿäîëåòèÿ ïðåäè íîâàòà åðà. Íà òàçè êîíöåïòóàëíà îñíîâà ñëåäâà, ÷å ñúùåñòâóâàò ïðèçíàöè çà ñúîòâåòñòâèå ìåæäó èìåíàòà íà ðàçãëåæäàíèòå ãåîãðàôñêè îáåêòè, îò åäíà ñòðàíà, è íà êîäîâî ñâúðçàíèòå ñ òÿõ ãåîãðàôñêè îáåêòè è îáèòàòåëè, îò äðóãà ñòðàíà. Âúâ âðúçêà ñ òàçè îñîáåíîñò ùå ðàçãëåäàìå íàêðàòêî ïðåäïîñëåäíîòî èìå íà Ñòàðà ïëàíèíà. È äî äíåñ å ïîïóëÿðíî èìåòî £ ÁÀË-ÊÀÍ, ÁÀË íà øóìåðñêè îçíà÷àâà ãîëÿì, à íà ñòàðîåâðîïåéñêè — ñòîïàíèí. Íà áúëãàðñêè ÁÀË

* Äóìàòà „äàðÿ“ íå âëèçà â ñïèñúêà íà èçâåñòíèòå äóìè, èçïîëçâàíè îò Àñïàðóõîâèòå è Êóáåðîâèòå áúëãàðè (5), íà ëîãè÷åñêàòà âðúçêà íà òîâà ïîíÿòèå ñ íàèìåíîâàíèÿòà íà ãåîãðàôñêè îáåêòè, êðàé êîèòî ñà æèâåëè ïðàáúëãàðèòå, äàâàò îñíîâàíèå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å „äàðÿ“ å ïðàáúëãàðñêà äóìà.

173

ÀÂÈÒÎÕÎË îçíà÷àâà òèòëà íà ìëàäøè öàð, êîéòî å ïî-ìàëúê áðàò îò äâàìà áðàòÿ öàðå. ÊÀÍÀ îçíà÷àâà ñòàðøè, âúçðàñòåí, ãîëÿì — çà ðåãèîíà íà Ïàìèð è Õèíäóêóø. Ïðàáúëãàðñêàòà äóìà ÊÀÍÀ îçíà÷àâà ñòàðåéøèíà, âîæä (4-17). Ñëåäîâàòåëíî ÁÀËÊÀÍ, ò.å. Ñòàðà ïëàíèíà, îçíà÷àâà ìíîãî-ìíîãî ãîëÿìà, öàðñòâåíà ïî ñòåïåíòà íà ñèìâîëíîòî ñè çíà÷åíèå ïëàíèíà, êîÿòî å ïî-ìàëúê áðàò íà äðóãà, ïî-ãîëÿìà îò íåÿ ïëàíèíà. Òàçè ðàçøèôðîâêà íà ïîíÿòèåòî ÁÀËÊÀÍ å ïðåäïîñòàâêà äà ðàçãëåäàìå Ñòàðà ïëàíèíà êàòî óìàëåí ìîäåë íà Òèáåò ïî îòíîøåíèå íà ñèìâîëíî-êîäîâîòî ïðåäíàçíà÷åíèå íà ÁÀËÊÀÍÀ ñðåä îñòàíàëèòå ãåîãðàôñêè îáåêòè íà Áàëêàíñêèÿ ðåãèîí. Òàêëà-Ìàêàí â ïðåâîä îò óéãóðñêè äèàëåêò îçíà÷àâà „âëåçåø ëè — èçëèçàíå íÿìà“.  òîçè ñìèñúë èçâèðàíåòî íà Êàðàêàø Äàðÿ îò Òèáåò ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ñèìâîë, ÷å Òèáåò å èçâîð íà æèâîòà íà ïðàáúëãàðèòå èëè ÷å â ïîñîêà êúì Òèáåò å òåõíèÿò ïåðñïåêòèâåí ïúò.  Þãîçàïàäåí Òèáåò íàé-áëèçêèÿò çà ïðàïðàáúëãàðèòå ïëàíèíñêè ïúê íà þã êúì Èíäèÿ ïðåìèíàâà ïðåç âåðèãà îò ïðîõîäè, åäèí îò êîéòî ñå íàðè÷à Øèïêà, èìåòî ØÈÏÊè å ìíîãî áëèçêî äî èìåòî íà ñòàðîïëàíèíñêèÿ ïðîõîä ØÈÏÊà. Îñâåí òîâà ðàçïîëîæåíèåòî íà ñòàðàòà áúëãàðñêà ñòîëèöà Òúðíîâî ïî îòíîøåíèå íà Øèï÷åíñêèÿ ïðîõîä ñúîòâåòñòâà íà ðàçïîëîæåíèåòî íà ïðåäïîëàãàåìîòî ñúñðåäîòî÷èå íà ïðàïðàáúëãàðèòå îêîëî ðåêà êàðàêàø Äàðÿ ïî îòíîøåíèå íà âõîäà íà âåðèãàòà ïðîõîäè Êàðàãàëúéê — ×àêðàòà, âêëþ÷âàùà ïðîõîäà Øèïêè. Ñèìâîëíîòî ñúîòâåòñòâèå ìåæäó Çàïàäåí Òèáåò è Ñðåäíà Ñòàðà ïëàíèíà èçèñêâà ñúîòâåòñòâèå ìåæäó èìåíàòà íà ðåêèòå, ïðîòè÷àùè â êðàèùàòà íà ñúïîñòàâÿíèòå ïðîõîäè. Íà ñåâåð îò Òèáåò òàçè âåðèãà îò ïðîõîäà çàïî÷âà ñ ðåêà ßÐêåÍä. Òÿ å òðèíàéñåòà ïî ðåä â òàáë. 1. Ñúãëàñíî íÿêîè òåîðåòè÷íè ñúîáðàæåíèÿ íà àâòîðà ÷èñëîòî 13 õàðàêòåðèçèðà ÷èñëîâî ìÿðàòà çà âúçíèêâàíå íà åâîëþöèîíåí ïðåõîä. Ñúîòâåòíî îò åäíà ãëåäíà òî÷êà êà÷åñòâåíèÿò ïðåõîä ñå âúçïðèåìà êàòî ùàñòëèâî èëè áëàãîïðèÿòíî, à îò äðóãà ãëåäíà òî÷êà êàòî íåùàñòíî èëè íåáëàãîïðèÿòíî ñòå÷åíèå íà îáñòîÿòåëñòâàòà. Íà ñåâåð îò Øèï÷åíñêèÿ ïðîõîä å ðàçïîëîæåíà ðåêà ßÍòÐà.  ïðàêòèêàòà íà ëàéà-éîãà ïîíÿòèåòî „ÿíòðà“ îçíà÷àâà ãðàôè÷åí ñèìâîë ñúñ ñêðèòî çíà÷åíèå. Ñêðèòîòî çíà÷åíèå íà ðåêà ßðêåíä ìîæå äà èçðàçÿâà çíàê çà ñïàñèòåëåí èçõîä îò ðåãèîíà íà Êàøãàðèÿ.  ïðîòèâîïîëîæíèÿ êðàé íà ðåãèîíà å ðàçïîëîæåíà ðåêà Òàðèì Äàðÿ. Òÿ ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ñèìâîë çà âõîä êúì îáëàñòòà Êàøãàðèÿ. Àêî ïðàïðàáúëãàðèòå ñà ïðèñòèãíàëè â îáëàñòòà íà ñåâåðîèçòîê, òî èìåòî ÒÀÐèì Äàðÿ ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ïðîèçâîëíî îò èìåòî íà äðåâíèÿ ïðàïðàáúëãàðñêè áîã ÒÀíãÐà.  òîçè àñïåêò íà ðàçãëåæäàíå ïðàáúëãàðèòå ñà áèëè åäèí îò ïúðâèòå è åäèí îò íàé-óñòîé÷èâî îáèòàâàùèòå çàñåëíèöè â Êàøãàðèÿ. Îò êîäîâà ãëåäíà òî÷êà å âàæåí ôàêòúò, ÷å ñúùåñòâóâà ñúîòâåòñòâèå ìåæäó ïúðâèòå äâå áóêâè â èìåíàòà íà ðåêà ßÐêåÍä è ßíòÐà. Àêî â òåçè èìåíà ñå ðàçìåíÿò ïîçèöèèòå íà âòîðàòà è ïðåäïîñëåäíàòà áóêâà, òî ùå ñå ïîÿâè ñúîòâåòñòâèå ìåæäó òåçè èìåíà ïî îòíîøåíèå íà òðè êîäî-

174

âè áóêâè ß, Ð è Í. Òàçè êîäîâà èíâåðñèÿ â ðàçïðåäåëåíèåòî íà áóêâè Ð è Í ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî çíàê çà êîäîâà èíâåðñèÿ íà ãåîãðàôñêîòî ðàçïîëîæåíèå íà áúëãàðñêè ñåëèùà ïî ëèíèÿòà ñåâåð-þã îêîëî ïðîõîäà Øèïêà ïî îòíîøåíèå íà êîäîâîòî ñúîòâåòñòâèå íà ñåëèùà îò ïðîõîäèòå ïî âåðèãàòà Êàðàãàëúéê — ×àêðàòà. Íà þã îò ïðîõîäà Øèïêè ñå íàìèðà ðåêà ÑîòëåÄÆ. Íà þã îò ïðîõîäà Øèïêà ñå íàìèðà ðåêà ÒóíÄÆà. Êîäîâàòà èì âðúçêà å îñúùåñòâåíà ÷ðåç ñú÷åòàíèåòî ÄÎ â êðàÿ íà èìåíàòà èì. Èìåíàòà íà ãîëåìèòå áúëãàðñêè ðåêè, ðàçïîëîæåíè íà ñåâåð è íà þã îò ïðîõîäà Øèïêà, ñà ñ åäíà áóêâà ïî-êðàòêè îò èìåíàòà íà ãîëåìèòå òèáåòñêè ðåêè, ðàçïîëîæåíè íà ñåâåð è íà þã îò ïðîõîäà Øèïêè. Ñúîòâåòíî ðàçëè÷èåòî ìåæäó ôèíàëíàòà áóêâà. À èìåòî ØèïêÀ è ôèíàëíàòà áóêâà È íà èìåòî ØèïêÈ å ñàìî åäíà ãëàñíà — áóêâà Å, ñúãëàñíî ñêàëàòà îò ãëàñíè íà áúëãàðñêàòà àçáóêà — êèðèëèöà: À, Å, È, Î, Ó... Äóìàòà Ñîòëåäæ çâó÷è êàòî ñóòëÿø — ìëÿêî ñ îðèç. Èçâåñòíî å, ÷å ïðàáúëãàðèòå ñà áèëè îòëè÷íè ñêîòîâúäè, à ñúîòâåòíî — ëîãè÷íî å äà ñà áèëè îòëè÷íè ïðîèçâîäèòåëè íà ìëå÷íè ïðîäóêòè. Âðúõ à òàçè ïðèåìñòâåíîñò å èçâåñòíîòî â öÿë ñâÿò áúëãàðñêî êèñåëî ìëÿêî. Îò äðóãà ñòðàíà, Òàêëà-Ìàêàí, ïðåäè äà ñå ïðåâúðíå â ïóñòèíÿ, âåðîÿòíî å áèëà ïëîäîðîäíî îðèçèùå, õàðàêòåðíî çà ìåñòàòà íà ðàçëèâàíå íà ðåêè â Êèòàé. Òàêèâà ìåñòà, ïðåç êîèòî ïðîòè÷àò þæíèòå ðåêè íà Òàêëà-Ìàêàí. Òåçè ïðåäïîñòàâêè äàâàò îñíîâàíèå äà ñå ñâúðæå ïðîèçâîäñòâîòî íà ìëÿêî è îðèç ñ ïðîèçâîäñòâîòî íà ñóòëÿø.  òàçè âðúçêà å âúçìîæíî ñëåä ïðåìèíàâàíå íà ïðîõîäà Øèïêè ïðàðàáúëãàðèòå äà ñà ñå óñòàíîâèëè ïðîäúëæèòåëíî âðåìå ïî ïàñèùàòà êðàé ðåêà Ñîòëåäæ âúâåæäàéêè íîâî ìåíþ ñðåä ìåñòíèòå æèòåëè — ñóòëÿø. Îò íîâîòî ÿñòèå, èçïîëçâàíî ïî ïðîòåæåíèå íà ðåêàòà, âåðîÿòíî ñå å îáðàçóâàëî íåéíîòî èìå — Ñîòëåäæ.  àíàëîãè÷íà ãåíåçèñíà ñèòóàöèÿ ïî îòíîøåíèå ìå íà ðåêà ñà ñå îçîâàëè è ïðàáúëãàðèòå ïðåç VII âåê êðàé ðåêà Áîëãà — áîëãàðñêà ðåêà, ïðåèìåíóâàíà ïî-êúñíî âúâ Âîëãà. Îò ïîðå÷èåòî íà Äíåïúð ïðàáúëãàðèòå ñà ñå ïðåñåëèëè íà ñåâåðîèçòîê â ÊàçÀÍ. Ñúîòâåòíè êîäîâè ñëåäè ìîãàò äà ñå îòêðèÿò íà ñåâåðîèçòîê îò Äåëè (Âåëè è Äíåïúð çàïî÷âàò ñ áóêâà Ä, ñ êîÿòî çàïî÷âà èìåòî íà ðåêà Äàðÿ), â îáëàñòòà ÁóòÀÍ. Êîäîâàòà âðúçêà ìåæäó ÊàçÀÍ è ÁóòÀÍ å ñú÷åòàíèåòî ÍÀ â êðàÿ íà ïåòáóêâåíèòå äóìè. Áóòàí å ñåëî â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ, ò.å. èçâúí ðåãèîíà íà Ñðåäíà Ñòàðà ïëàíèíà. Òîçè ôàêò ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî çíàê çà íåïåðñïåêòèâíà ïîñîêà íà ïðåñëåäâàíå íà ïðàïðàáúëãàðèòå. Òàçè èíòåðïðåòàöèÿ ñå ïîòâúðæäàâà îò ôàêòà, ÷å ïðàáúëãàðèòå íà ÊàçÀÍ ñúùî òàêà íÿìàò ïðèåìñòâåíîñò â ïî-êúñíàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ. Íà áàçàòà íà òåçè ñúïîñòàâêè ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å ïðàïðàáúëãàðèòå, ïðåìèíàâàëè Òèáåò, ñà ñå ðàçïîëîæèëè êðàé ðåêà Ñîòëåäæ, à ÷àñò îò òÿõ ñà ñå íàñî÷èëè êúì Áóòàí. Ïîäîáíî ðàäèàëíî ðàçïðúñêâàíå íà ìåñòîæèâååíå íà ïðàáúëãàðèòå ñå å îñúùåñòâèëî ñëåä ñìúðòòà íà Êóáðàò. Ïî îáðàòåí ïúò ñëåäâà, ÷å ïðàïðàáúëãàðñêèÿò âîæä, âëàñòâàë êðàé ðåêà Ñîòëåäæ ïðè àíàëîãè÷íè îáñòîÿòåëñòâà, å

ÀÂÈÒÎÕÎË ïîäîáåí ïî èìå íà Êóáðàò. Íÿêîè ñúïîñòàâêè íè äàâàò îñíîâàíèå äà ïðåäïîëîæèì, ÷å â åäíî îò îñíîâíèòå ïðåâúïëúùåíèÿ íà áîã Êðèøíà å çàøèôðîâàíî èìåòî íà ïðàïðàáúëãàðñêè âîæä. Ãðàä ÊÀÇÀÍ èìà äèðåêòíà êîäîâà ïðîåêöèÿ â èìåòî íà ãðàä ÊÀÇÀÍëúê. Ïðåç 1878 ã. Êàçàíëúê å íàïúëíî îïóñòîøåí îò îòñòúïâàùèòå òóðñêè âîéñêè. Ïðåç 1552 ã. Êàçàí å îïóñòîøåí îò ðóñíàöèòå, à ìúæêîòî íàñåëåíèå íà ãðàäà å èçáèòî. Èíòåðåñíîòî å, ÷å ãîäèíèòå íà òðàãè÷íèòå ñúáèòèÿ íà Êàçàíëúê è Êàçàí âêëþ÷âàò â ñåáå ñè äâå åäíàêâè ÷èñëà — ñúîòâåòíî 8,8 è 5,5. Âðúçêàòà ÊÀÇÀÍëúê — ÊÀÇÀÍ ÁóòÀÍ õàðàêòåðèçèðà ñåëèùà ñúñ ñõîäíà èñòîðè÷åñêà çíà÷èìîñò êàòî ñèìâîëè íà ðàçâèòèåòî ñúîòâåòíî íà áúëãàðè, ïðàáúëãàðè è ïðàïðàáúëãàðè. Îò ñúïîñòàâêàòà íà êîäîâèòå èì âðúçêè ñëåäâà, ÷å ñ îòäàëå÷àâàíå âúâ âðåìåòî íà çàêîäèðàíî èñòîðè÷åñêî ñúáèòèå â èìåòî íà ãåîãðàôñêè îáåêò êîäîâèòå áóêâåíè ñú÷åòàíèÿ èçìåñòâàò ñâîÿòà ïîçèöèÿ â ïîñîêà îò íà÷àëîòî ïðåç ñðåäàòà êúì êðàÿ íà ñúîòâåòíîòî íàèìåíîâàíèå. Ñ äðóãè äóìè êîäîâî íîâîòî ñå äîáàâÿ â íà÷àëîòî íà çàêîäèðàíàòà äóìà, à êîäîâî ôèëîãåíåòè÷íîòî èçîñòàâà íà ïî-çàäåí ïëàí è ïîñòåïåííî ñå èçêëþ÷âà êàòî èíôîðìàöèÿ. Òîçè ñòèë íà êîäèðàíå íàïîìíÿ çà ïðèíöèïà íà ïðèåìñòâåíîñò, èäåíòèôèöèðàí îò àâòîðà ïðè àíàëèç íà åâîëþöèîííàòà ñòðóêòóðà íà ìíîæåñòâî òåõíè÷åñêè îáåêòè è òåõíè÷åñêè ñðåäñòâà. Ñëåäîâàòåëíî òîçè ïðèíöèï íà êîäèðàíå ñúîòâåòñòâà íà ìàíèåðà íà ìèñëåíå íà ÷îâåøêèÿ ìîçúê è âåðîÿòíî îòðàçÿâà ôóíäàìåíòàëíè ïî çíà÷èìîñò åâîëþöèîííè ïðîöåñè â ïðèðîäàòà, îáùåñòâîòî è â ÷îâåøêîòî ìèñëåíå. Âúç îñíîâà íà òîçè ïðèíöèï ñëåäâà, ÷å êîäîâàòà âðúçêà ÄÆ â êðàÿ íà èìåíàòà íà ÒóíÄæà è ÑîòëåÄæ å ïðèçíàê, ÷å ðåêà Òóíäæà èçïúëíÿâà ôóíêöèÿòà íà ñèìâîëè÷íà âðúçêà ñ äðåâíàòà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå ïîñðåäñòâîì áàçîâèÿ ñèìâîë — èìåòî íà ðåêà Ñîòëåäæ. Íà ñúùèÿ ïðèíöèï ñå ïîä÷èíÿâà èçìåñòâàíåòî íà êîäîâà áóêâà Ä â èìåíàòà íà ðåêèòå, êðàé êîèòî ñà æèâåëè äåäèòå è ïðàäåäèòå íà áúëãàðèòå.  Òàêëà-Ìàêàí ñå âòè÷àò ìíîæåñòâî ðåêè ñ îáùî âòîðî èìå Äàðÿ.  ïðàáúëãàðñêèòå îáëàñòè íà Ïàìèð è Õèíäóäóø òåêàò äâå îãðîìíè ðåêè ÀìóÄàðÿ è ÑúðÄàðÿ. Îùå ïî íà çàïàä ñà ðàçïîëîæåíèå ðåêèòå Äîíåö, Äîí, Äíåñòúð è Äíåïúð, êðàé êîèòî ñà æèâåëè ïðàáúëãàðèòå. Ïðåñåëâàíåòî íà çàïàä êðàé ðåêè ñ êîäîâà áóêâà Ä å ïðîòåêëî íà åòàïè ïðèáëèçèòåëíî ïðåç 40î îò ãåîãðàôñêèÿ ïàðàëåë. Íàêðàÿ áúëãàðèòå ñå óñòàíîâÿâàò êðàé Äóíàâ. Îò ñúïîñòàâêàòà ñëåäâà, ÷å êîäîâà áóêâà Ä å èçìåñòåíà òîëêîâà ïî-áëèçî äî êðàÿ íà äóìàòà, êîëêîòî èìåòî íà ðåêàòà å â ïî-âèñîêà ñòåïåí ñâúðçàíî ñ ïðàïðàèñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå, æèâåëè êðàé íåÿ. Ïðàáúëãàðèòå ñå ïðåñåëâàò íà þã îò ðåêà Êàðàêàø Äàðÿ, êðàé êîÿòî ìîæå äà ñå ïðåäïîëàãà, ÷å ñà æèâåëè ïðîäúëæèòåëíî. Ïðàáúëãàðèòå ñå ïðåñåëâàò íà þã îò ðåêà Äóíàâ, ñëåä êàòî ñà æèâåëè â ïîðå÷èåòî £ (3 — 23). Ñëåäîâàòåëíî ñúùåñòâóâà ñúîòâåòñòâèå ìåæäó ïîñîêàòà íà ïðèäâèæâàíå íà ïðàïðàáúëãàðèòå è ïðàáúëãàðèòå â ïîñëåäíàòà ôàçà îò òÿõíîòî ïðåñåëâàíå. Òîâà ñúîòâåòñòâèå å ïðåäïîñòàâêà çà ðàçìèñúë âúðõó âúçìîæíîñòòà è ïîñîêàòà çà ìèãðàöèÿ íà áúëãàðèòå â íåîïðåäåëåíî áúäåùå.

II ØÈÏÊÈ ­ ÒÈÁÅÒÑÊÈßÒ ÏÐÎÕÎÄ ÍÀ ÏÐÀÏÐÀÁÚËÃÀÐÑÊÎÒÎ ÏÐÅÑÅËÅÍÈÅ Íåêà äà ñúïîñòàâèì èìåíàòà íà ãðàäîâåòå, ïðåç êîèòî ïðåìèíàâà âåðèãà îò ïðîõîäè Êàðàãàëúéê-×àêðàòà äî Äåëè, è èìåíàòà íà ñåëèùàòà êðàé ïðîõîäà Øèïêà ìåæäó Ãàáðîâî è Êàçàíëúê. Òàáë. 2 Êîäîâè âðúçêè 1. ßðêÅÍä ßñÅÍîâî 2. ÊÀðÀãàËÚÉÊ ÊÀçÀíËÚÊ 3. ØÅÉÎê ØÅÉíÎâî 4. ÄÅÌèÎê ÕàäæèÄÅÌèðÎâî 5. ÒàøèÃÀíã ÃÀáðîâî 6. ÃÀÐòîê ÃÀáÐîÂî 7. ËóÊ 8. ØÈÏÊè ØÈÏÊà 9. ×èÍÈ ÅÍÈíà 10. Âàíãòó 11. ÊÀòîë ÊÀçàíËúÊ 12. ×àÊÐÀòà ÊÐúí 13. ÑÀÕàÐÀÍïóð Ãîðíî ÑÀÕÐÀÍå, Äîëíî ÑÀÕÐÀÍå 14. ÃàíãÎõ ÃîëÿìÎ Äðÿíîâî 15. ÊàéÐàÍÀ ÊîïÐèÍêÀ 16. ÄåëÈ ÄóíàâöÈ Êîäîâîòî ñúêðàùàâàíå íà èìåíàòà (òàáë. 2) å îñúùåñòâåíî ÷ðåç ïðåîáëàäàâàùà ÷àñò îò äóìàòà (íàïð: ØÈÏÊè — ØÈÏÊà), ÷ðåç íà÷àëîòî è ñðåäàòà íà äóìàòà (ßðêÅÍä — ßñÅÍîâà), ÷ðåç íà÷àëíè è êðàéíè áóêâè (ÄåëÈ — ÄóíàâöÈ) èëè ÷ðåç ñèíòåç îò íà÷àëîòî íà åäíîòî îò êðàÿ íà äðóãîòî èìå (ÊÀòîë + ËóÊ = ÊÀçàíËúÊ). Òåçè ñïîñîáè çà ñúêðàùàâàíå íà äóìè ñà èçâåñòíè è ñå èçïîëçâàò îò ñòåíîãðàôèÿòà. Àíàëèçúò ïîêàçâà, ÷å 50% îò áóêâèòå, ñ êîèòî ñà çàïèñàíè èìåíàòà íà ñëåäâàùàòà îò ðàçãëåæäàíàòà òèáåòñêà âåðèãà ïðîõîäè, ñúîòâåòñòâàò íà 41,353% îò áóêâèòå, ñ êîèòî ñà çàïèñàíè èìåíàòà íà ñåëèùàòà îêîëî áàëêàíñêèÿ ïðîõîä Øèïêà. Òîçè âèñîê ïðîöåíò íà ñúîòâåòñòâèå å ïðèçíàê íà êîäîâà âðúçêà ìåæäó äâàòà ïëàíèíñêè ïúòÿ. Ïúòÿò ïðåç Øèïêè å èñòîðè÷åñêè ïî-äðåâåí: ãðàäîâåòå ìó ñà ïîìíîãîëþäíè â ñðàâíåíèå ñúñ ñåëèùàòà, ïðåç è ïîêðàé êîèòî ïðåìèíàâà ïðîõîäúò Øèïêà. Êîäîâàòà âðúçêà ìåæäó ïðîõîäèòå Øèïêè è Øèïêà, îò åäíà ñòðàíà, è èñòîðè÷åñêè ïúðâè÷íîòî ðàçâèòèå íà Øèïêè ïðåä Øèïêà å ïðèçíàê çà ðàçãëåæäàíå íà òèáåòñêàòà òðàíñïîðòíà àðòåðèÿ êàòî áàçîâà êîäîâà ñêàëà, à øèï÷åíñêàòà òðàíñïîðòíà àðòåðèÿ — êàòî íåéíà êîäîâà ïðîåêöèÿ, ò.å. êàòî çàøèôðîâàíî ïîñëàíèå. Êîäîâèòå âðúçêè ìåæäó ðàçãëåæäàíèòå ñêàëè ñå ðàçäåëÿò íà òðè ãðóïè: îò 1 äî 5, îò 6 äî 11 è îò 12 äî 16 ïîçèöèÿ (òàáë. 2). Ïúðâàòà ãðóïà âðúçêè ñå õàðàêòåðèçèðà ñ îáðàòíà ïîñëåäîâàòåëíîñò â ïîäðåæäàíåòî íà ñåëèùàòà îò òèáåòñêèòå ïðîõîäè â ïîñîêà ñåâåð-þã, â ñðàâíåíèå ñ ïîäðåäåíîñòòà íà èìåíàòà íà áúëãàðñêèòå ñåëèùà îêîëî ïðîõîäà Øèïêà. Íàïðèìåð â ñúîòâåòñòâèå ñ òàçè ñêàëà ãðàä Êàçàíëúê å ñâúðçàí ñ òèáåòñêî ñåëèùå, êîåòî å ðàçïîëîæåíî íà ñåâåð îò ñåëèùå,

175

ÀÂÈÒÎÕÎË ñ êîåòî êîäîâî å ñâúðçàí ãðàä Ãàáðîâî.  òàçè ãðóïà âðúçêè íà âñÿêî èìå íà ñåëèùå îò Ñåâåðîçàïàäåí Òèáåò ñúîòâåòñòâà èìå íà ñåëèùå â Ñðåäíà Ñòàðà ïëàíèíà. Âòîðàòà ãðóïà êîäîâè âðúçêè ñå õàðàêòåðèçèðà ñúñ ñèíòåçèðàíå íà èìåòî ÃÀáÐîÂî îò èìåíàòà íà ñåëèùàòà ÃÀÐòîê è Âàíãòó.  îáðàòíî ïîñîêà ïî ñúùàòà ñêàëà ìîæå äà ñå ñèíòåçèðà èìåòî ÊÀçàíËúÊ îò Êàòîë è ËóÊ, êàêòî å ïîêàçàíî ñúñ ñòðåëêè íà òàáë. 2. Ôîðìèðàíåòî íà èìåíàòà íà ÃÀáÐîÂî è ÊÀçàíËúÊ èìà òðàåêòîðÿ íà çàòâîðåí öèêëè÷åí ïðîöåñ, ïîä ôîðìàòà íà áóêâà Î.  öåíòúðà ìó ñà çàòâîðåíè èìåíàòà íà ØÈÏÊè — ØÈÏÊà è ×èÍÈ — ÅÍÈíà. Ñú÷åòàíèåòî îò êîäîâèòå èì âðúçêè ñ ãåîãðàôñêèòå — òðàíñïîðòíè âðúçêè ìåæäó Øèïêè è ×èíè, îò åäíà ñòðàíà, è Øèïêà è Åíèíà, îò äðóãà ñòðàíà, ôîðìèðàò âúòðåøåí çàòâîðåí êîíòóð ïîä ôîðìàòà íà áóêâà Î. Ñëåäîâàòåëíî êîäîâî-ãåîãðàôñêèòå âðúçêè íà âòîðàòà ãðóïà ìîãàò äà ñå èíòåðïðåòèðàò êàòî çíàê Î. Òðåòàòà ãðóïà êîäîâè âðúçêè ñå õàðàêòåðèçèðà ñ îòñúñòâèå íà èìåíàòà íà Ãàáðîâî è Êàçàíëúê â òÿõ. Îñîáåíîòî â òàçè ãðóïà å ðàçëàãàíåòî íà èìåòî ÑÀÕàÐÀÍïóð íà áúëãàðñêèòå èìåíà Ãîðíî ÑÀÕÀÐÀÍå è Äîëíî ÑÀÕÀÐÀÍå. Èíòåðåñíîòî å, ÷å òîâà èçêëþ÷åíèå íà îáùîòî ïðàâèëî íà êîäèðàíå ñå íàìèðà íà òðèíàäåñåòà ïîçèöèÿ (òàáë. 2). Îñâåí òîâà ðàçäâîÿâàíåòî íà ïðîåêöèÿòà íà òèáåòñêîòî ñåëèùå Ñàõàðàíïóð è Äîëíî Ñàõàðàíå ñå îñúùåñòâÿâà íåäàëå÷ îò êðàéíàòà òî÷êà íà òèáåòñêèÿ ïúò îò ßðêåíä äî Äåëè. Èçñëåäâàíèÿòà ïîêàçâàò, ÷å ïðåäñòàâèòå çà çíà÷åíèåòî íà ïîíÿòèåòî „íåäàëå÷“ ñå ðàçäâîÿâàò (6 — 201). Äðóãè íàøè èçñëåäâàíèÿ ïîêàçâàò, ÷å òàçè îñîáåíîñò å ñâúðçàíà ñ ïðîñòðàíñòâåíî è âðåìåâî ðàçïðåäåëåíèå íà óñëîâèÿòà çà âúçíèêâàíå íà îïòèìàëåí åâîëþöèîíåí ïðîöåñ. Ðàçäâîÿâàíåòî ïî âðåìå ñå îñúùåñòâÿâà ïðè ïðîöåñèòå íà èíäèâèäóàëíî ðàçâèòèå. Ñúîòâåòíî ðàçãëåæäàíèòå ãðóïè êîäîâè âðúçêè ñà ïîäðåäåíè êàòî åòàïè îò ïðîöåñà íà èíäèâèäóàëíî ðàçâèòèå. Ñòàðòîâèÿò åòàï èìà õàðàêòåð íà åòàëîíåí ïðîöåñ, ò.å. íàïîìíÿ çà äåéñòâèåòî íà áèîãåíåòè÷íèÿ çàêîí íà Õåêåë è Ìþëåð. Öåíòðàëíèÿò åòàï èìà õàðàêòåð íà êðúãîâ ïðîöåñ, ò.å. ñúîòâåòñòâà íà öèêëè÷íî ðåàëèçèðàíå íà ôèëîãåíåòè÷íè è îíòîãåíåòè÷íè ñïîñîáíîñòè â ïðîöåñà íà âçàèìîäåéñòâèå íà ñóáåêòà ñ îáêðúæàâàùàòà ãî ñðåäà. Ôèíàëíèÿò åòàï ïðèòåæàâà äåñòðóêòèâåí õàðàêòåð è â ÷àñòíîñò ìîæå äà ñå èíòåðïðåòèðà êàòî ñèìâîëè÷íî îòäåëÿíå íà äóøàòà îò òÿëîòî íà ÷îâåêà ñúãëàñíî îêóëòíè ïðåäñòàâè çà òîçè ïðîöåñ. Ñëåäîâàòåëíî ðàçãëåæäàíàòà ñòðóêòóðà íà êîäîâè âðúçêè ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ñèìâîëè÷íî îïèñàíèå íà ïðîöåñà íà èíäèâèäóàëíî ðàçâèòèå íà ÷îâåêà, èçðàçåí ÷ðåç ïîäïðîöåñèòå íà òåêóùî âçàèìîäåéñòâèå íà ñóáåêò ñ îáêðúæàâàùàòà ãî ñðåäà.  åâîëþöèîíåí àñïåêò ñúùàòà ñòðóêòóðà ìîæå äà ñå èíòåðïðåòèðà êàòî ñèìâîëè÷åí çàïèñ íà ïðîöåñ, êîéòî ïðèòåæàâà íåîáõîäèìèòå óñëîâèÿ çà òðàíñôîðìèðàíåòî ìó â åâîëþöèîíåí ïðîöåñ îò ãëåäíà òî÷êà íà íàáëþäàòåë, íàìèðàù ñå âúâ ôèíàëíèÿ ïóíêò — Äåëè, èëè âúâ ôèíàëíèÿ èñòîðè÷åñêè ìîìåíò íà áúëãàðèòå. Íåêà äà èçîáðàçèì ÷ðåç îòñå÷íè òðàíñïîðòíèòå âçàèìîâðúçêè ìåæäó ñåëèùàòà, êîèòî ó÷àñòâàò â òàáë. 2 ïî ëèíèÿ Ãàáðîâî — Øèïêà — Êàçàíëúê. Ñëåä òîâà èìåíàòà íà òåçè ñåëèùà äà çàìåíèì ñ ïîðåäíèÿ íîìåð íà òèáåòñ-

176

êîòî ñåëèùå, ñ êîåòî áúëãàðñêîòî ñè êîðåñïîíäèðà ïî êîäîâ ïúò. Ïî òîçè íà÷èí ùå ïîëó÷èì áúëãàðñêà ãðàôè÷íà ïðîåêöèÿ íà çàêîäèðàíà èíôîðìàöèÿ ïîñðåäñòâîì òèáåòñêà êîäîâà ñêàëà, êàêòî å ïîêàçàíî íà ôèã. 2. Íàêðàÿ íåêà äà ñâúðæåì òî÷êèòå íà òàçè ñõåìà ïîñëåäîâàòåëíî ïî ðåäà íà íîìåðàòà èì, â ãðàíèöèòå íà êîäîâàòà ãðóïà, êúì êîÿòî ïðèíàäëåæàò, à ïîçèöèèòå íà Øèïêà è Åíèíà äà îáãðàäèì ñúñ çàòâîðåíà êðèâà (ôèã. 3). Þæíîòî èçîáðàæåíèå èìà ôîðìà, áëèçêà íà áóêâà À, èçòî÷íîòî — íà Î, à ñåâåðîçàïàäíîòî — íà Ì. Îáðàçóâà ñ êðúãîâ íàäïèñ ÀÎÌ ñ öåíòúð îêîëî ãðàä Øåéíîâî. Ãåîãðàôñêàòà îðèåíòàöèÿ íà áóêâèòå À, Î, Ì îòðàçÿâà îñíîâíèòå âúíøíîïîëèòè÷åñêî ïîñîêè íà Áúëãàðèÿ, ñâúðçàíè ñ íåéíàòà ñèãóðíîñò è ïðîñïåðèòåò. ÀÎÌ å â òàêàâà ñòåïåí ñúâúðøåíà ìàíòðà çà òèáåòöèòå, â êàêâàòî Øèïêà å ñâåùåíî èñòîðè÷åñêî èìå çà âñåêè ðîäîëþáèâ áúëãàðèí.

Ôèã. 2. Ñõåìà íà òðàíñïîðòíèòå âðúçêè îêîëî ïðîõîä Øèïêà, ñâúðçâàùè ñåëèùà, íîìåðèðàíè ñúãëàñíî òàáë. 2.

Ôèã. 3. Ïîñëåäîâàòåëíè âúòðåøíè âðúçêè (ôèã. 2) âúâ âñÿêà êîäîâà ãðóïà.

Íàäïèñ ÀÎÌ ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî çíàê çà âðúçêà ìåæäó ñúäáîíîñíè çà ïðàïðàáúëãàðèòå ñúáèòèÿ, ñòàíàëè îêîëî Øèïêè è òÿõíàòà ïðîåêöèÿ âúðõó îêîëíîñòèòå íà Øèïêà. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å åïè÷åñêèòå ñúáèòèÿ íà Øèïêà ñà áîåâåòå ïðåç 1878 ã. Àêî çàìåíèì ðóñêèòå âîéíèöè, ó÷àñòâàùè â áîåâåòå íà Øèïêà, ñ ïðàïðàáúëãàðèòå, ïðåñè÷àùè Òèáåò, áúëãàðñêèòå îïúë÷åíöè íà Øèïêà — ñ ìåñòíîòî òèáåòñêî íàñåëåíèå â ðàéîíà íà ïðîõîäà Øèïêè, à òóðñêèòå âîéñêè — ñ âîéñêèòå íà íàñåëåíèåòî, îáèòàâàùî â äúëáîêà äðåâíîñò Ñåâåðíà Èíäèÿ, òî áèõìå ìîãëè äà âúçñòàíîâèì â õðîíîëîãè÷åí ðåä ñëåäíèòå ñúáèòèÿ: Ïðàïðàáúëãàðèòå ñà ñå ïðåñåëâàëè îò ïóñòèíÿòà Òàêëà-Ìàêàí íà þã. Òå èçïðàùàò ñâîé ÷åëåí âîåíåí îòðÿä ïî ïúòÿ êúì Èíäèÿ. Ìåñòíîòî òèáåòñêî íàñåëåíèå, ó÷àñòâàùî â îõðàíàòà íà ïðîõîäèòå, ïðèåìà ïðàïðàáúëãàðèòå êàòî îñâîáîäèòåëè.  ðåçóëòàò íà íàáåçèòå íà ÷åëíèÿ ïðàïðàáúëãàðñêè îòðÿä â þæíîòî ïîäíîæèå íà Òèáåò ìåñòíèÿò âëàäåòåë èçïðàùà ñèëíà âîéñêà ñðåùó òÿõ. Ïðàïðàáúëãàðèòå ñå îòòåãëÿò è ñå áàðèêàäèðàò êðàé ñåëèùåòî Øèïêè — âèñîêî â Òèáåò. Ïîíÿòèåòî „øèïêè“ îçíà÷àâà „ëåòâà“ íà ïðàáúëãàðñêè åçèê. Ìåñòíèòå âîéñêè îïîæàðÿâàò ñåëèùåòî Øèïêè, òúé êàòî òèáåòñêîòî ìó íàñåëåíèå ìàñîâî ñå âêëþ÷âà êàòî îïúë÷åíöè íà ñòðàíàòà íà ïðàïðàáúëãàðèòå.  ðàçãàðà íà çèìàòà þæíèòå âîéñêè íÿêîëêî äíè ñå îïèòâàò äà ïðåâçåìàò ïðàïðàáúëãàðñêèòå ïîçèöèè. Ñòðåëè, êîïèÿ, êàìúíè è äúðâåòà ñå ñâúðøâàò è ïðàäåäèòå íà áúëãàðèòå ñà ïðèíóäåíè äà èçïîëçâàò òåëàòà íà çàãèíàëèòå áîéöè, çà äà çàùèòÿò æèçíåíîâàæíèÿ ïúò çà ïðå-

ÀÂÈÒÎÕÎË ñåëâàùîòî ñå ïðàïðàáúëãàðñêî íàñåëåíèå.  êðèòè÷íèÿ ìîìåíò òå ñïå÷åëâàò áèòêàòà. Íàïàäàòåëèòå ñå áàðèêàäèðàò â ñåëèùåòî Øèïêè, íî âîéíèöèòå ìó ñà èçïëàøåíè. Ñòðåëöèòå èì ñà çàâúðçàíè ñ âúæåòà êúì òåõíèòå êîëåñíèöè, çà äà íå èçáÿãàò. Âúïðåêè ñèëíàòà èì ñúïðîòèâà ïðàïðàáúëãàðèòå ïðåâçåìàò óêðåïëåíèÿòà è ïëåíÿâàò ãîëÿìà àðìèÿ. ïúòÿò íà ïðàïðàáúëãàðèòå êúì ïëîäîðîäíàòà äîëèíà íà þã îò Òèáåò å îòêðèò. Ãåîìåòðè÷íèÿò öåíòúð íà çíàêà ÀÎÌ âúðõó Øèï÷åíñêèÿ ïðîõîä å ðàçïîëîæåí îêîëî ãðàä Øåéíîâî. Íà íåãî ñúîòâåòñòâà ãðàä Øåéíîê îò Òèáåò. Îò òàáë. 2 ñå âèæäà, ÷å Øèïêà è Øåéíîâî èìàò íàé-âèñîêà ñòåïåí íà ñõîäñòâî ñ êîäîâèòå èìåíà íà ñåëèùàòà, ñúîòâåòíî Øåéîê è Øèïêè. Òå ñà ðàçïîëîæåíè â öåíòðàëíàòà ÷àñò íà ñõåìàòà, èçîáðàçåíà íà ôèã. 2. Òåçè êîäîâè îñîáåíîñòè ìîãàò äà ñå ðàçãëåæäàò êàòî çíàöè çà ðàâíîñòîéíà çíà÷èìîñò íà ñúáèòèÿòà, ïðîòåêëè â òåçè ñåëèùà.  êèáåðíåòè÷åí ïëàí äâå êîäîâî ñâúðçàíè èìåíà ìîãàò äà áúäàò ðàçãëåæäàíè êàòî äâå ÷åðíè êóòèè, ìåæäó êîèòî ñà ïðîêàðàíè êàíàëè çà èíôîðìàöèîííà âðúçêà. Âñÿêà áóêâà, êîÿòî å åäíàêâà â äâåòå èìåíà ñå íàìèðà íà ïðèáëèçèòåëíî åäíàêâè ïîçèöèè â òÿõ, ìîæå äà ñå èíòåðïðåòèðà êàòî êàíàë çà âðúçêà. Êîëêîòî ïîâå÷å ñà êàíàëèòå çà âðúçêà, òîëêîâà ïî-âèñîêà å ñòåïåíòà íà âçàèìîñâúðçàíîñò ìåæäó êîäîâèòå èìåíà. Ñúîòâåòíî èìåíà ñ íàé-âèñîêà ñòåïåí íà ñâúðçíîñò îò îïðåäåëåíî ìíîæåñòâî ñà îïðåäåëÿùè çà ñúùîòî ìíîæåñòâî. Íà òàçè êîíöåïòóàëíà îñíîâà ñëåäâà, ÷å êîäîâèòå âðúçêè ìåæäó Øèïêè è Øèïêà, îò åäíà ñòðàíà, è ìåæäó Øåéíîê è Øåéíîâî, îò äðóãà ñòðàíà, õàðàêòåðèçèðàò ñúùíîñòòà íà âçàèìîâðúçêèòå íà öÿëîòî ìíîæåñòâî êîäîâè âðúçêè îò òàáë. 2.  òàçè âðúçêà ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å â êðèòè÷íèÿ ìîìåíò íà åïîïåÿòà êðàé Øèïêè îñíîâíàòà ìàñà íà ïðåñåëâàùèòå ñå ïðàïðàáúëãàðè ñà áèëè ðàçïîëîæåíè êðàé Øåéîê, ò.å. â ñåâåðíàòà ÷àñò íà ðàçãëåæäàíàòà òèáåòñêà âåðèãà îò ïðîõîäè. Ïðè âåñòòà çà íàäâèñíàëàòà çàïëàõà íàä ðàçóçíàâàòåëíèÿ îòðÿä å ëîãè÷íî ïðàïðàáúëãàðèòå äà ñà ñêðèëè íàé-öåííèòå ñè âåùè êðàé Øåéîê, çà äà ìîãàò íàé-áúðçî è íàé-ñïîêîéíî äà ñòèãíàò äî Øèïêè. Òåçè öåííîñòè áèõà ìîãëè äà ðàçêàæàò ìíîãî çà ïðàïðàáúëãàðñêòà èñòîðèÿ è êóëòóðà. Ñúãëàñíî ïîñî÷åíèòå ñúîòâåòñòâèÿ ñëåä ïîáåäàòà ïðè Øèïêè ïðàïðàáúëãàðèòå ñà ñå íàñî÷èëè êúì Äåëè, íî íå ñà ãî ïðåâçåëè òàêà, êàêòî ðóñêèòå âîéñêè ïðåç 1878 ã. íå ïðåâçåõà Èñòàíáóë. Äóìàòà „äåëè“ ìîæå äà ñå èíòåðïðåòèðà êàòî ñèìâîë çà ðàçäåëÿíå íà ïðàïðàáúëãàðèòå íà ñåâåðíè è þæíè, îáèòàâàùè ðàéîíè ñúîòâåòíî íà ñåâåð è íà þã îò Òèáåò. Ïî àíàëîãè÷åí íà÷èí ñëåä 1978 ã. Áúëãàðèÿ å ðàçäåëåíà í Êíÿæåñòâî Áúëãàðèÿ è Þæíà Ðóìåëèÿ. Ãðàíèöèòå ìåæäó ñåâåðíèòå è þæíèòå îáëàñòè ïðåìèíàâà ñúîòâåòíî ïðåç Øèïêà è Øèïêè. Îò òîçè ìîäåë ñëåäâà, ÷å ãåíåçèñúò íà èìåòî Ðóìåëèÿ òðÿáâà äà ñå òúðñè â íàçâàíèå íà îáëàñò â Ñåâåðíà Èíäèÿ. Êðàé ãðàä Äåëè òå÷å ðåêà ÄÆÀïÍà, à êðàé ãðàä Êàçàíëúê — ðåêà ÒóÍÄÆÀ. Íà÷èíúò íà êîäîâîòî èì ñâúðçâàíå å àíàëîãè÷åí êàêòî ïðè ñåâåðíèòå ðåêè: ßÐêåÍë — ßÍòÐà. ×ðåç òåçè êîäîâè âðúçêè ñå ïðîåêòèðà ïðàìèíàëîòî íà áúëãàðèòå âúðõó ðàçâèòèåòî èì ñëåä îñâîáîæäåíèåòî îò òóðñêî ðîáñòâî. Ëîãè÷íî å äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å

è òóðñêîòî ðîáñòâî ïðåäñòàâëÿâà ïðîåêöèÿ íà ïîòèñíè÷åñòâî íàä íàøèòå ïðàäåäè. Ïðè ëèïñà íà ïîäõîäÿùà ñòðàòåãèÿ áúëãàðèòå íå óñïÿâàò äà ïðåâçåìàò ×àòàëäæà ïðåç 1912 ã. ×ÀÒÀëäæà å íà ïúò çà Èñòàíáóë, òàêà êàêòî ×ÀêðàÒÀ å íà ïúò çà þæíî ðàçïîëîæåíèÿ îò íåãî Äåëè.  òîçè ñìèñúë Áàëêàíñêàòà âîéíà ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ïðîåêöèÿ íà îïèòà íà ïðàáúëãàðèòå äà ïðåâçåìàò äðåâíè èíäèéñêè êðåïîñòè, ñ ïðèñúùà íà òåìïåðàìåíòà èì ñòèõèéíîñò. Îò äðóãà ñòðàíà ãðàä ×àêðàÒÀ å åäèíñòâåí â ðàéîíà íà Äåëè, ÷èåòî èìå ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ÷ëåíóâàíî ñ áúëãàðñêàòà ÷àñòèöà ÒÀ. Òÿ îò ñâîÿ ñòðàíà àñîöèèðà ñ èìåòî íà ïðàïðàáúëãàðñêèÿ áîã ÒÀíãðÀ è å ñïåöèôè÷åí íàöèîíàëåí èäåíòèôèêàòîð.

ÇÀÊËÞ×ÅÍÈÅ 1. Ñòàòèÿòà ïðåäëàãà åâðèñòè÷íà òåçà, ÷å áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ ñå ñúñòîè îò ãëîáàëíè öèêëè íà ïðàïðàáúëãàðè, ïðàáúëãàðè è áúëãàðè. Âñåêè ñëåäâàù öèêúë ïîâòàðÿ â àäàïòèðàí âèä ôèëîãåíåòè÷íàòà ñè ïðåäèñòîðèÿ.  ïîëçà íà òàçè òåçà ñà ïðåäñòàâåíè êîäîâî ñâúðçàíè ãåîãðàôñêè îáåêòè. 2. Ñòàòèÿòà èëþñòðèðà âúçìîæíîñòòà äà ñå èíòåðïðåòèðàò ãåîãðàôñêè èìåíà êàòî êîäîâè ñòðóêòóðè, êîèòî ìîäåëèðàò àíàëîãè÷íè ïî õðîíîëîãèÿ èñòîðè÷åñêè ïðîöåñè, îòäàëå÷åíè åäèí îò äðóã âúâ âðåìåòî è ïðîñòðàíñòâîòî â òàêàâà ñòåïåí, ÷å å òðóäíî äà ñå ðàçãëåæäàò êàòî ðåçóëòàò îò èçâåñòíèòå íà íàóêàòà ñðåäñòâà çà ôîðìèðàíå íà åâîëþöèîííà ïðèåìñòâåíîñò. 3. Ïðåäñòàâåíîòî èçñëåäîâàòåëñêî íàïðàâëåíèå ìîæå äà ñå îçíà÷è ñ òåðìèíà èñòîðèêîñåìàíòè÷íà ãåîãðàôèÿ. Îò ïîäîáëàñòèòå, ôîðìèðàùè òàçè ìåæäóäèñöèïëèíàðíà îáëàñò, ïðîèçòè÷àò è öåëèòå £ — åâðèñòè÷íî ïðîó÷âàíå íà èñòîðè÷åñêè ïðîöåñè, ïðèòåæàâàùè âèñîêà ñòåïåí íà íåîïðåäåëåíîñò, ðàçêðèâàíå íà îñíîâíè ïðèíöèïè çà äåêîäèðàíå íà èñòîðè÷åñêè ñâåäåíèÿ îò èìåíà íà ãåîãðàôñêè îáåêòè è ðàçãëåæäàíå íà ðàçïðåäåëåíèåòî è íà ñòðóêòóðàòà íà ãåîãðàôñêè îáåêòè êàòî òîïîëîãèÿ è ïîíÿòèÿ ñ ôóíäàìåíòàëíà çíà÷èìîñò çà åâîëþöèîííîòî ðàçâèòèå íà ìàòåðèàëíà ñèñòåìà.

Ëèòåðàòóðà 1. Àòëàñ ìèðà, Ãëàâíîå óïðàâëåíèå ãåîäåçèè è êàðòîãðàôèè. Ì., 1954. 2. Ãåîãðàôñêè êàðòè íà Áúëãàðèÿ, Èíñòèòóò ïî êàðòîãðàôèÿ — Ñîôèÿ. 3. Ìóòàô÷èåâ Ê. Èñòîðèÿ íà ïðàáúëãàðèòå, Ãóòóðàíîâ è ñèí, Ñ., 1993. 4. Äîêñàíëèåâ Ï. Øèïêà, Ñ., 1971. 5. Äîáðåâ Ï. Åçèêúò íà Àñïàðóõîâèòå è Êóáåðîâèòå áúëãàðè. Ðå÷íèê è ãðàìàòèêà, Îãëåäàëî, 1995. 6. Êàíäðàøèíîâà Å.Þ., Ëèòâèíöåâà Ë.Â., Ïîñïåëîâ Ä.À. Ïðåäñòàâëåíèå çíàíèé î âðåìåíè è ïðîñòðàíñòâå â èíòåëåêòóàëüíûõ ñèñòåìàõ, Íàóê. Ì., 1989.

177

ÀÂÈÒÎÕÎË

“ÊÍÈÃÀÒÀ ÍÀ ÅÍÎՔ È ÁÚËÃÀÐÑÊÈßÒ ÁÈÒΠÊÀËÅÍÄÀÐ Ä-Ð ÑÂÅÒËÎÇÀÐ ÏÎÏÎÂ

Îòíàñÿéêè ñúñ ñåáå ñè çàãðàáåíàòà öàðñêà áèáëèîòåêà îò çàâëàäÿíàòà áúëãàðñêà ïðåñòîëíèíà Âåëèêè Ïðåñëàâ, êèåâñêèÿò êíÿç Ñâåòîñëàâ åäâà ëè å ñúçíàâàë ãîëÿìàòà óñëóãà, êîÿòî ïðàâè íà áúëãàðñêàòà è ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ ñ äåéñòâèÿòà ñè, äàëè ìó íàâðåìåòî ïðîçâèùåòî Âåðîëîìíèê. Åäâà ëè öÿëî õèëÿäîëåòèå ïî-êúñíî, ðàçëèñòâàéêè ñòàðèííèÿ „Åëèíñêè è ðèìñêè ëåòîïèñåö“ è ïîïàäàéêè íà äîáàâåíàòà èçâúíðåäíà ñòðàíèöà, ðóñêèÿò èñòîðèê À. Ïîïîâ å ïðåä÷óâñòâàë èñòèíñêàòà ñòîéíîñò íà áåçöåííîòî ñè îòêðèòèå. Çàùîòî ïðåä çîðêèÿ ìó ïîãëåä å ñòîÿë èçâåñòíèÿò äíåñ „Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå“, ñòàíàë ïîâðàòíà òî÷êà â èçó÷àâàíåòî íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. È íàé-âå÷å çàùîòî òîçè ðúêîïèñåí ëèñò âúçñòàíîâè çà íàóêàòà îñìîòî ÷óäî íà ñâåòà — áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð. Áëèçî âåê òîçè îâåõòÿë îò âðåìåòî ëèñò ðåâíèâî ïàçè òàéíèòå ñè îò óïîðèòèòå èçñëåäîâàòåëè. Çàòîâà ïúê óñèëèÿòà èì áÿõà áîãàòî âúçíàãðàäåíè — òå óñïÿõà äà âúðíàò çà íîâ æèâîò åäèí îò íàé-ÿðêèòå ïàìåòíèöè íà õèëÿäîëåòíàòà ÷îâåøêà ìúäðîñò. Ìîæå ñàìî äà ñå ñúæàëÿâà, ÷å òî÷íî áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà, ïîêîðíî ïðèâåëà ïîñëóøíà ãëàâà ïðåä ïàíñëàâÿíñêèÿ äèêòàò, è äíåñ ïðîäúëæàâà äà áÿãà îò âúïðîñà. Çàòîâà ïúê íåìàëêî ÷óæäåñòðàííè ó÷åíè è ðîäîëþáèâè áúëãàðè îòäàäîõà ìíîãî ñèëè è âðåìå çà íåãîâîòî ðàçãàäàâàíå. Åäèíñòâåí îáà÷å Éîðäàí Âúë÷åâ ïîñî÷è íåãîâàòà óíèâåðñàëíîñò è êàòî äîñòèæåíèå íà àñòðîíîìè÷åñêèòå ïîçíàíèÿ íà äåäèòå íè, è êàòî ðúêîâîäíî íà÷àëî çà áèòà íà íàðîäà è äúðæàâíîòî óïðàâëåíèå, è êàòî íàé-ñúâúðøåíî ñðåäñòâî çà îðèåíòèðàíå âúâ âðåìåòî, ñòàíàëî äîñòîÿíèå è çàèìñòâàíî îò íå åäèí íàðîä è íå åäíà öèâèëèçàöèÿ. Çàùîòî âëèÿíèåòî ìó áåøå îòêðèòî è âúâ ôàðàîíîâ Åãèïåò, è â Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ, è â èìïåðèÿòà íà Âå÷íèÿ ãðàä (1, 2). Ìîæåì äà ñå ó÷óäâàìå è äà ñå ñúìíÿâàìå. Ìîæåì äà îòäàâàìå ñúîòâåòñòâèÿòà â íà÷àëíèòå òî÷êè íà åãèïåòñêèÿ, àñèðèéñêèÿ è ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð íà íåëåïàòà ñëó÷àéíîñò (3). Ìîæåì äà íå ïðèåìàìå îáÿñíåíèÿòà çà êàëåíäàðíèòå ïðîçâèùà íà åãèïåòñêèòå ôàðàîíè è áèáëåéñêèÿ öàð Ñîëîìîí èëè íà äåñåòêèòå ðèìñêè êîíñóëè è èìïåðàòîðè (2). Íå ìîæåì îáà÷å äà ñè çàòâàðÿìå î÷èòå è äà ïðåìúë÷àâàìå èñòèíàòà. Çàùîòî òîâà å íàé-ñúêðîâåíàòà ñúùíîñò íà íàóêàòà, âêëþ÷èòåëíî è íà èñòîðè÷åñêàòà. Èçó÷àâàéêè åäèí îò íàé-ðàííèòå õðèñòèÿíñêè ðúêîïèñè, ò.íàð. Êíèãà íà Åíîõ, íèå ñå íàòúêíàõìå íà òâúðäåíèÿ, êîèòî ïðàâÿò ñèëíî âïå÷àòëåíèå, íåî÷àêâàíî îòïðàùàéêè íè êúì áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð. Íàðåä ñ òîâà òå ïîâäèãàò è äóçèíà ïàðåùè âúïðîñè îòíîñíî ñàìèòå êîðåíè è èñòîðèÿòà íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ. Åñòåñòâåíî å, ïðåäè äà ñå ñïðåì íà êîíêðåòíèÿ òåêñò, ïîëçâàí â áúëãàðñêè ïðåâîä íà „Êíèãà íà Åíîõ“ îò êíèãàòà íà Ðîáåð-Æàí Âèêòîð „Áîã è áîãîâåòå ñà áèëè õîðà“,

178

èçäàíèå íà Îòå÷åñòâåíèÿ ôðîíò, Ñîôèÿ, 1982 (4), äà ñè ñúçäàäåì íåîáõîäèìàòà íè áàçà çà ñðàâíåíèÿ. Çà òàçè öåë íåêà ñå ñïðåì íàêðàòêî âúðõó îòëè÷èòåëíèòå îñîáåíîñòè íà áúëãàðñêèÿ ìèòîâ êàëåíäàð, òàêúâ êàêúâòî íè ãî ïðåäñòàâÿ ïèñàòåëÿò èñòîðèê Éîðäàí Âúë÷åâ â êíèãàòà ñè „Êàëåíäàð è ñëîâî“ (1). Ñòàâà äóìà çà êàëåíäàð, èçãðàäåí íà ñëúí÷åâèÿ ïðèíöèï, ñ öèêëè÷íà ïðèðîäà, ÷èéòî öèêúë ñúäúðæà äâàíàäåñåò ñòúïêè, ïîäîáíî íà ãîëÿìàòà ÷àñò äðåâíè êàëåíäàðè. Ãîäèíàòà å ñúñòàâåíà îò òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðè äíè, êàòî òðèñòà øåñòäåñåò è ïåòèÿò äåí å èçâåäåí èçâúí ñàìàòà ãîäèíà è ïðåäñòàâëÿâà ñàìîñòîÿòåëíà êàëåíäàðíà åäèíèöà — „íóëåâ äåí“ ïî äóìèòå íà É. Âúë÷åâ. Òîçè „íóëåâ äåí“ íå ñå ÷èñëè êúì íèêîÿ ñåäìèöà è íèêîé ìåñåö. Èìåííî îñîáåíîòî ìó ïîëîæåíèå îòíîñíî îñòàíàëèòå äíè â ãîäèíàòà å ïðè÷èíàòà çà èñòèíñêîòî ðàçíîîáðàçèå îò íàçâàíèÿ, ïîä êîèòî ñå ñðåùà â íàðîäíàòà ðå÷. ×àñò îò íàçâàíèÿòà àêöåíòèðàò âúðõó íåãîâàòà àíîíèìíîñò. Åäèíàê, Åäèíàæäåí, Åäíàæäåí, Èäèíàê, Èäèíàæäåí. Äðóãè ñî÷àò ìÿñòîòî íà òîçè äåí â êàëåíäàðà. Òîé ñúâïàäà ñ íàé-êúñèÿ äåí — 22 äåêåìâðè, è ñëåä íåãî çàïî÷âà Íîâàòà ãîäèíà. Çàòîâà å èçâåñòåí ñ íàçâàíèÿòà Ìëàäà ãîäèíà, Íîâ äåí, Ïðúâ äåí èëè Åíèíàê (5). Ñ ìÿñòîòî ìó â íà÷àëîòî íà ãîäèíàòà å ñâúðçàíî è íàðîäíîòî ïîâåðèå äà ñå ïðåäñêàçâà ãîäèíàòà â çàëåç ó äîìà ïðúâ íà òîçè äåí, îòêúäåòî è íàçâàíèÿòà Ïîëÿç, Ïîëåç, Ïîëÿçîâäåí. Êîëêîòî äî õðèñòèÿíñêèÿ Èãíàæäåí, ñàìîòî ìó íàçâàíèå å ÿâíî ïîäáèðàíî ïî ñúçâó÷èå ñúñ ñòàðîòî ìó íàðîäíîñòíî èìå, à ñàìèÿò äåí å êîìïðîìèñíî „èçòåãëåí“ ñ äâà äíè íàïðåä è ñå ÷åñòâà íà 20 äåêåìâðè. Ïîäîáíà å ñèòóàöèÿòà è ñ âèñîêîñíèÿ äåí, ÿâÿâàù ñå íà âñåêè ÷åòèðè ãîäèíè. Òîé å ñúùî èçâåäåí èçâúí ãîäèíàòà, òàêà ÷å äíèòå £ îòíîâî íå ñå ïðîìåíÿò, à îñòàâàò òî÷íî òðèñòà è øåñòäåñåò è ÷åòèðè. È çà äà ñå ïîä÷åðòàå, à ñúùî è äà áúäå ñâúðçàí òîé ïî íÿêàêúâ íà÷èí ñ äðóãèÿ „íóëåâ äåí“, íà íåãî ìó å îòðåäåíà äàòàòà 22 þíè, êàòî ìó å äàäåíî íàçâàíèå, ÿâíî íàïîìíÿùî òîâà íà íåãîâèÿ ïîáðàòèì. Åíèäåí ñúâïàäà ñ äåíÿ íà Çèìíîòî ñëúíöåñòîÿíèå — Åíüîâäåí ñå ÷åñòâà â äåíÿ íà Ëÿòíîòî ñëúíöåñòîÿíèå. Áðîÿ íà 364-òå äíè â ãîäèíàòà É. Âúë÷åâ íàðè÷à „çëàòíî êàëåíäàðíî ÷èñëî“. Òî ïîçâîëÿâà ãîäèíàòà äà áúäå äåëåíà íà ÷åòèðè ðàâíè ÷àñòè îò ÷åòèðèòå íàé-âàæíè ñåíêè íà ãíîìîíà (çèìíîòî è ëÿòíîòî ñëúíöåñòîÿíå, ïðîëåòíîòî è åñåííîòî ðàâíîäåíñòâèå), ïîëó÷àâàéêè ÷åòèðèòå ñåçîíà îò ïî 91 äíè. Òî ñå äåëè íà 7 — áðîÿ íà äíèòå è ñåäìèöàòà, îáõâàíàòè îò òî÷íî 52 ñåäìèöè. Äåëè ñå íà 13, êîëêîòî ñà ñåäìèöèòå â åäèí ñåçîí, à ñúùî è íàáðîÿ íà 52-òå ñåäìèöè â ãîäèíàòà. Çëàòíîòî êàëåíäàðíî ÷èñëî ïîçâîëÿâà îáà÷å è íåùî äðóãî, êîåòî ãî ïðàâè îùå ïî-âïå÷àòëÿâàùî. Ïðè òàêà óñòðîåíà ãîäèíà âñÿêà äàòà ùå îòãîâàðÿ âèíàãè íà åäèí

ÀÂÈÒÎÕÎË è ñúùè äåí îò ñåäìèöàòà. Èìàéêè ïðåäâèä ñúùåâðåìåííî, ÷å êàëåíäàðíèòå ñåçîíè ñå ïîêðèâàò ñ ïðèðîäíèòå, êàëåíäàðúò ñå ïðåâðúùà â èñòèíñêè è îðãàíèçèðàù æèâîòà ïëàí çà òðóä, óïðàâëåíèå è ïðàçíåíñòâà. Áðîÿò íà äíèòå â ìåñåöà ñà îáèêíîâåíî ïî 30. Ñúùåñòâóâàò îáà÷å è ìåñåöè ñ ïî 31 äíè è òîâà ñà ïúðâèòå îò âñåêè ñåçîí ìåñåöè, òåçè êîèòî ñúîòâåòñòâàò íà ÷åòèðèòå îñîáåíè òî÷êè â ñÿíêàòà íà ãíîìîíà. Ñòðóâà ñè íàêðàÿ äà îáúðíåì âíèìàíèå è íà òîâà, ÷å áúëãàðñêàòà ñåäìèöà çàïî÷âà îò íåäåëÿòà è ñëåäîâàòåëíî çàâúðøâà â ñúáîòà. Òîãàâà ðàçáèðàìå çàùî òî÷íî ñðÿäà å ñðåäà íà ñåäìèöàòà, à ÷èñëèòåëíèòå íàèìåíîâàíèÿ íà äíèòå — âòîðíèê, ÷åòâúðòúê è ïåòúê, ñâèäåòåëñòâàò çà òîâà, ÷å ïî âðåìåòî, êîãàòî ñà áèëè íàëîæåíè òåçè èìåíà, áúëãàðèòå ñà èìàëè âå÷å ñâîÿ ñåäìè÷åí äåí çà ïî÷èâêà è òîâà å áèëà íåäåëÿòà. Òàêà ñòîè âúïðîñúò çà ñòðóêòóðàòà íà áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð. Ñïèðàéêè ñå íà íåãî îáà÷å, íå ìîæåì äà ïîäìèíåì âúïðîñà è çà âðåìåòî íà íåãîâàòà ïîÿâà, çàùîòî òîé ìàðêèðà íà÷àëîòî íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò, êóëòóðà è äúðæàâíîñò. Åòî çàùî íåêà ñå ñïðåì íà èçâåñòíèòå íè ìíåíèÿ ïî âúïðîñà, êîëêîòî è îôèöèàëíàòà íè èñòîðèîãðàôèÿ äà ãè ïðåíåáðåãâà è îòõâúðëÿ, áåç äà ñå àðãóìåíòèðà. Êàòî èçõîæäàò îò çíà÷åíèåòî è ðîëÿòà íà Ïîëÿðíàòà çâåçäà, êîÿòî òÿ å èãðàëà â ïðåäñòàâèòå íà äðåâíèòå íè ïðàäåäè è ñúñåäíèòå èì êèòàéöè, âêëþ÷èòåëíî è çà êàëåíäàðà, ïîëçâàí îò òÿõ, à ñúùî è îò îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å êèòàéñêîòî £ íàèìåíîâàíèå Òüåí È îòðàçÿâà èìåòî íà áúëãàðñêèÿ áîã Òàíãðà. Ò. Òà÷åâ è É. Âúë÷åâ îáâúðçâàò âðåìåòî íà âúçíèêâàíåòî íà áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð ñ âðåìåòî, êîãàòî çâåçäàòà Òüåí È (Òàíãðà) å èçïúëíÿâàëà ðîëÿòà íà Ïîëÿðíà çâåçäà.À òîâà îçíà÷àâà, ÷å áúëãàðñêèÿò áèòîâ êàëåíäàð å âúçíèêíàë íà ãðàíèöàòà íà IV-III õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. Äî ñõîäíè èçâîäè äîñòèãà â èçñëåäâàíèÿòà ñè è Ïåòúð Äîáðåâ, èçõîæäàéêè îò åçèêîâèòå ñõîäñòâà â íàèìåíîâàíèÿòà íà æèâîòíèòå âîäà÷è íà ñúçâåçäèÿòà ó íàðîäèòå îò Ïðåäíà Àçèÿ (øóìåðè, åëàìè, àñèðîâàâèëîíöè è ïð.) îùå ïî âðåìåòî íà îíàÿ äúëáîêà äðåâíîñò, êîãàòî òÿ å ïðåäñòàâëÿâàëà åäèí îò îñíîâíèòå öåíòðîâå íà äîìåñòèêàöèÿ íà äèâèòå æèâîòè, îêîëî IV õèë.ïð.Õð.  ïîòâúðæäåíèå íà êàçàíîòî òîé ïðèâåæäà è ñúîáðàæåíèåòî, ÷å â íà÷àëîòî íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð ñòîè åäíà ñúîòâåòñòâàùà íà ñúçâåçäèåòî Âîäîëåé òî÷êà, â êîÿòî ñå å ïàäàëî çèìíîòî ñëúíöåñòîÿíèå äîïðåäè ïåò õèëÿäè ãîäèíè è êîÿòî ñëåä òîâà å çàãóáèëà íàïúëíî çíà÷åíåòî ñè. Èìåííî òîâà îáñòîÿòåëñòâî ñâèäåòåëñòâà, ÷å áúëãàðñêèÿò áèòîâ êàëåíäàð å íàé-ìàëêî íà 5000 ãîäèíè. Ñòðóâà ñè äà îòáåëåæèì è àñòðîíîìè÷åñêèòå èç÷èñëåíèÿ íà Áîðèñ Ðîãåâ, äúëãî îñòàíàëè èçâúí âíèìàíèåòî íà áúëãàðñêèòå èñòîðèöè è ïðèáúðçàíî îòõâúðëåíè îò òÿõ. Èçõîæäàéêè îò èçâåñòíèÿ Îìóðòàãîâ íàäïèñ: „Ãîäèíàòà íà ïîÿâàòà íà èñòèíñêèÿ áîã å 6328...“, òîé ïðåñìÿòà çà íà÷àëî íà áúëãàðñêîòî ëåòîáðîåíå 4768 ã.ïð.Õð. Äî ïîäîáåí èçâîä äîñòèãà è àêàäåìèê Êèðèë Ñåðàôèìîâ. Èìàéêè ïðåäâèä òî÷íîñòòà íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð, òîé ñìÿòà, ÷å çà ñúçäàâàíåòî ìó ñà áèëè íåîáõîäèìè íàáëþäåíèÿ, ïðàâåíè â ïðîäúëæåíèå íà ïîíå 7-8 õèëÿäè ãîäèíè. Àêî êúì âñè÷êî òîâà äîáàâèì è ïîñî÷åíîòî îò Çëàòêî Äèìèòðîâ ñúâïàäåíèå ìåæäó 11 541 ã.ïð.Õð., èçõîäíà òî÷êà íà åãèïåòñêèÿ è

àñèðèéñêèÿ êàëåíäàð, è ãîäèíà ïúðâà (Ñâèíÿ) îò öèêúë ïúðâè (Âîäà) íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð, è äîïóñíåì õèïîòåçàòà, ÷å òîâà ñúîòâåòñòâèå íå å ñëó÷àéíî, ùå íè ñå íàëîæè äà òúðñèì íà÷àëîòî íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð îùå âúâ âðåìåòî íåïîñðåäñòâåíî ñëåä ïîòîïà. Âñè÷êè òåçè îñîáåíîñòè ïðåäñòàâëÿâàò áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð â åäíà òâúðäå èíòåðåñíà è íåî÷àêâàíà ñâåòëèíà. Îò åäíà ñòðàíà, òå ðàçêðèâàò íåãîâèÿ óíèêàëåí õàðàêòåð íà ñúâúðøåí îðãàíèçàòîð íà ñòîïàíñêèÿ, áèòîâèÿ, êóëòóðíèÿ è óïðàâëåíñêèÿ æèâîò â äúðæàâàòà, à, îò äðóãà, ãî ñðîäÿâàò ñ íàé-äðåâíèòå, èçâåñòíè íà ÷îâå÷åñòâîòî êàëåíäàðè. Íåâåðîÿòíî âèñîêèòå àñòðîíîìè÷åñêè ïîçíàíèÿ, çàëåãíàëè â íåãî, ïîñòàâÿò òðåòà, ñàìîñòîÿòåëíà ãðóïà âúïðîñè îòíîñíî ïðîèçõîäà íà òåçè ïîçíàíèÿ, êîèòî îáà÷å íÿìà äà áúäàò îáåêò íà òîâà ïðîó÷âàíå. Ñìÿòàìå, ÷å ïîñå÷åíèòå îñîáåíîñòè ñà äîñòàòú÷íî ñïåöèôè÷íè, çà äà ìîãàò äà ïðåäñòàâëÿâàò ñèãóðíè êðèòåðèè çà èäåíòèôèöèðàíåòî íà áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð.À òîâà íè å íåîáõîäèìî, çà äà ìîæåì äà ãè èçïîëçâàìå ïðè ñúïîñòàâÿíåòî ìó ñ êàëåíäàðà, îïèñàí ⠄Êíèãà çà Åíîõ“. Åíîõ å áèáëåéñêè ãåðîé, ïîòîìúê îò ñåäìî êîëÿíî íà Àäàì ïî ëèíèÿ íà òðåòèÿ ìó ñèí Ñèò è äÿäî íà Íîé. Êðàòúê, íî çàòîâà ïúê ñúäúðæàòåëåí è çàãàäú÷åí å ñòàðîçàâåòíèÿò ðàçêàç íà Åíîõ. Òîé æèâÿë 365 ãîäèíè (!?), ÷èñëî òâúðäå ñèìâîëè÷íî, êîåòî ãî ñâúðçâà ñ Àáðàñàê — âúðõîâíèÿ ãëàâà íà íåáåñàòà è ñîíèåò, â ïðåäñòàâèòå íà ãíîñòè÷íàòà ñåêòà íà Âàñèëèäèòå, à ñúùî è ñ äðåâíîèðàíñêèÿ è âåäèéñêè áîã Ìèòðà, ÷åñòâàí, åäâà ëè ñëó÷àéíî, òî÷íî â äåíÿ íà çèìíîòî ñëúíöåñòîÿíèå — 22 äåêåìâðè, — áîã, ÷èåòî èìå îòíîâî íè íàñî÷âà êúì ãíîñòèöèòå-ìàíèõåéöè ÷ðåç íàçâàíèåòî „ìèõðèçä“ íà Òðåòèÿ ïîñëàíèê.  ìíîãîáðîéíèòå ëåãåíäè Åíîõ ñå ïðåäñòàâÿ êàòî êóëòóðåí ãåðîé, èçîáðåòàòåë íà ïèñìåíîñòòà è îñíîâàòåë íà àñòðîëîãèÿòà. Òîé å îáðàçåö çà ìèñòè÷íîòî îáùóâàíå ñ áîãà è àñêåòè÷íîòî óåäèíåíèå èçäèãíàò äî ðåëèãèîçåí íàñòàâíèê íà ÷îâå÷åñòâîòî, ïðîòîòèï íà ïðîðîêà ìúäðåö — ïðúâ öàð, çàêîíîäàòåë, ìèðîòâîðåö, âúðõîâåí „óïðàâíèê íà óïðàâèòåëèòå“ â ñïðàâåäëèâîòî öàðñòâî íà ñëúíöåòî. Òîé å ïúðâèÿò îò öÿëàòà ïîðåäèöà îáðàçè â þäåéñêî-õðèñòèÿíñêàòà òðàäèöèÿ, „âçåò“ îò Áîã íà íåáåòî è çàâúðíàë ñå îòíîâî íà çåìÿòà. Èìåííî òîâà íåãîâî ñòðàíñòâàíå å îïèñàíî ⠄Êíèãà íà Åíîõ“. Òóê íåáåñíèòå àíãåëè ìó ðàçêðèâàò òàéíèòå íà áèòèåòî, íà ìèíàëîòî, íàñòîÿùåòî è áúäåùåòî. Òîé âèæäà ïðåäñòîÿùîòî „èäâàíå“ íà „ñèíà ÷åëîâå÷åñêè“, âúçêðúñâàíåòî íà ìúðòâèòå, Ñòðàøíèÿ ñúä ñ íàêàçàíèåòî íà ãðåøíèöèòå â àäà, âúçìåçäèåòî íà ïðàâåäíèöèòå â ðàÿ, âúñòàíèåòî íà íå÷åñòèâèòå àíãåëè ñðåùó Áîãà è òÿõíîòî íàêàçàíèå (5). Àðõàíãåë Óðèåë ãî ïîñâåùàâà â òàéíèòå íà ïðèðîäíèòå çàêîíè è äâèæåíèåòî íà íåáåñíèòå ñâåòèëà. Äâèæåíèå, êîåòî îáóñëàâÿ òâúðäå òî÷íî ïðèíöèïèòå íà åäèí ñëúí÷åâ, öèêëè÷åí êàëåíäàð è êîåòî îòãîâàðÿ íàïúëíî íà ïðèðîäíèòå ðåàëíîñòè.  òîçè ñìèñúë îïèñàíèÿò ⠄Êíèãà íà Åíîõ“ êàëåíäàð íå ïðåäñòàâëÿâà íÿêàêâà ðåëèãèîçíà ìèñòèôèêàöèÿ. Íàïðîòèâ, òîé å êîëêîòî ðåàëåí, òîëêîâà è êîíêðåòåí, è äîðè ïîäðîáåí, ÷å å íàïúëíî âúçìîæíî äà áúäå âúçñòàíîâåí è èçó÷åí (4). À òîâà îçíà÷àâà, ÷å êàòî ïîëçâàìå ïîñî÷åíèòå ìó ïàðàìåòðè, áèõìå ìîãëè äà ãî ñúïîñòàâÿìå ñ èçâåñòíèòå íè äðåâíè êàëåíäàðè.

179

ÀÂÈÒÎÕÎË Âñè÷êî òîâà Åíîõ â åäíà òâúðäå ïðèâèëåãèðîâàíà è èíòåðåñíà ïîçèöèÿ â þäåéñêàòà è õðèñòèÿíñêàòà òðàäèöèÿ. Ñúùåâðåìåííî îáà÷å äàííèòå, ñ êîèòî ðàçïîëàãàìå ñåãà, êîëêîòî è îãðàíè÷åíè äà ñà òå, íè ïîçâîëÿâàò äà äîïóñíåì, ÷å òîé å ðåàëíà, èñòîðè÷åñêà ëè÷íîñò è åäâà âïîñëåäñòâèå áèâà ìèòîëîãèçèðàí. Ñïîìåíàâà ñå êàòî àâòîð èëè ïðèòåæàòåë íà öåëè òðèäåñåò òîìà íàó÷íà ëèòåðàòóðà, çà êîèòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å ñà ñòàíàëè îñíîâà è íà Íîâèÿ, íî è íà Ñòàðèÿ çàâåò (4). Çàòîâà, òúðñåéêè êîðåíèòå â îáðàçà íà Åíîõ, íå å çà ïðåíåáðåãâàíå íàëàãàùîòî ñå âïå÷àòëåíèå, ÷å ñèìâîëèòå ⠄Êíèãà íà Åíîõ“ íè îòïðàùàò êúì øóìåðî-àêàäñêàòà òðàäèöèÿ, êúì îáðàçà íà Çèóñóäðà (Óò-íàïèøòè), à ñúùî è êúì ñåäìèÿ äîïîòîïåí öàð Åíìåíäóðàí, ó êîãîòî ñå îòêðèâàò ðåäèöà ÷åðòè, ñõîäíè ñ òåçè íà Åíîõ (5). Íåêà ðàçãëåäàìå êîíêðåòíèòå òåêñòîâå îò „Êíèãà íà Åíîõ“, â êîÿòî îòêðèâàìå äàííèòå çà èíòåðåñóâàùèÿ íè êàëåíäàð: „ÃËÀÂÀ ÑÅÄÅÌÄÅÑÅÒ È ÏÚÐÂÀ 1. Êíèãà çà äâèæåíèåòî íà íåáåñíèòå ñâåòèëà ñïîðåä òåõíèÿ ðåä, òåõíèòå âðåìåíà, òåõíèòå èìåíà è ìåñòàòà, îòêúäåòî çàïî÷âà òåõíèÿò õîä, è ðàçëè÷íèòå èì ïîëîæåíèÿ, ò.å. âñè÷êè íåùà, êîèòî Óðèåë, ñâåòèÿò àíãåë, êîéòî ìå ïðèäðóæàâàøå è êîéòî óïðàâëÿâàøå òåçè ñâåòèëà, ìè îáÿñíè åäíî ñëåä äðóãî. 2. Åòî ïúðâèÿ çàêîí íà íåáåñíèòå ñâåòèëà. Ñëúíöåòî, ñâåòèëíèêúò íà äåíÿ, èçëèçà îò íåáåñíèòå âðàòè íà èçòîê è çàëÿçâà ïðåç çàïàäíèòå íåáåñíè âðàòè. 3. Âèäÿõ øåñò âðàòè, ïðåç êîèòî ñëúíöåòî çàïî÷âà ñâîÿ õîä è äðóãè øåñò, ïðåç êîèòî òî ãî çàâúðøâà. 4. Ïðåç ñúùèòå òåçè âðàòè èçëèçà è âëèçà è ëóíàòà. Âèäÿõ òåçè ïðèíöîâå íà íåáåñíèòå ñâåòèëà è çâåçäèòå, êîèòî ãè ïðåäõîæäàò, øåñòòå âðàòè íà òåõíèÿ èçãðåâ è øåñòòå ïîðòè íà òåõíèÿ çàëåç. 5. Âñè÷êèòå òåçè âðàòè ñà ðàçïîëîæåíè åäíà ñëåä äðóãà â åäíà è ñúùà ëèíèÿ è íàëÿâî è äÿñíî èìà ïðîçîðöè. 6. Ïúðâîì ñå âèæäà äà ñå ïðèáëèæàâà ãîëÿìîòî íåáåñíî ñâåòèëî, íàðå÷åíî ñëúíöå, ÷èÿòî îðáèòà å êàòî íåáåñíàòà îðáèòà è êîåòî áëåñòè îò îãúí è ïëàìúöè. 7. Âÿòúðúò ãîíè êîëåñíèöàòà, ñ êîÿòî òî ïúòóâà. 8. Íî ñêîðî òî ñå íàêëîíÿâà íà ñåâåð, çà äà ñå ïðèáëèæè êúì èçòîê; çàîáèêàëÿ, ìèíàâàéêè ïðåç òàçè âðàòà, è îñâåòëÿâà òàçè ÷àñò íà íåáåòî. 9. Òàêîâà å íåãîâîòî äâèæåíèå ïðåç ïúðâèÿ ìåñåö. 10. Òî òðúãâà ïðåç ÷åòâúðòàòà îò òåçè âðàòè, êîÿòî å íà èçòîê. 11. È â òàçè ÷åòâúðòà âðàòà, ïðåç êîÿòî ìèíàâà ïúðâèÿ ìåñåö èìà äâàíàäåñåò ïðîçîðåöà, îò êîèòî ñå èçâèâàò ïîòîöè îò ïëàìúöè, êîãàòî òå ñå îòâàðÿò â îïðåäåëåíî âðåìå. 12. Êîãàòî ñëúíöåòî ñå èçäèãíå â íåáåòî, òî ìèíàâà ïðåç ÷åòâúðòàòà âðàòà òðèäåñåò äíè è ïðåç ÷åòâúðòàòà âðàòà îò çàïàäíà ñòðàíà ñëèçà ïî ïðàâà ëèíèÿ. 13. Ñëåä òîâà âðåìå äíèòå íàðàñòâàò, à íîùèòå íàìàëÿâàò â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè. Òîãàâà äåíÿò å äâà ïúòè ïî-äúëúã îò íîùòà. 14. È íàèñòèíà äåíÿò èìà äåñåò ÷àñòè, à íîùòà ñàìî îñåì. 15. Ñëúíöåòî ìèíàâà ïðåç òàçè âðàòà è èçëÿçâà, ìèíàâàéêè ïðåç ñúîòâåòíàòà âðàòà, ñëåä òîâà ñå ïðèáëèæàâà äî ïåòà-

180

òà âðàòà íà èçòîê â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè è çàëÿçâà ïî ñúùèÿ íà÷èí, ìèíàâàéêè ïðåç ñúîòâåòíàòà âðàòà. 16. Ïðåç òîâà âðåìå äåíÿò íàðàñòâà ñ îùå åäíà ÷àñò è èìà ñëåäîâàòåëíî åäèíàäåñåò ÷àñòè, äîêàòî íîùòà íàìàëÿâà è èìà ñàìî ñåäåì ÷àñòè. 17. Òîãàâà ñëúíöåòî ñå ïðèáëèæàâà êúì èçòîê, ìèíàâàéêè ïðåç øåñòàòà âðàòà, è èçãðÿâà è çàëÿçâà, ìèíàâàéêè ïðåç ñúùàòà òàçè âðàòà â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè. 18. Ïðåç òîâà âðåìå äåíÿò å äâà ïúòè ïî-äúëúã îò íîùòà è ñúäúðæà äâàíàäåñåò ÷àñòè. 19. Ùî ñå îòíàñÿ äî íîùòà, òÿ íàìàëÿâà â ñúùàòà ïðîïîðöèÿ è ñúäúðæà ñàìî äåñåò ÷àñòè. Íàé-ñåòíå ñëúíöåòî ñå îòêëîíÿâà òàêà, ÷å äåíÿò çàïî÷âà äà íàìàëÿâà, äîêàòî íîùòà ñå óâåëè÷àâà. 20. Ïîíåæå ñëúíöåòî çàïî÷âà äà ñå âðúùà êúì èçòîê, ìèíàâàéêè ïðåç øåñòàòà âðàòà, ïðåç êîÿòî èçëèçà è âëèçà â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè. 21. Ñëåä òîçè ïåðèîä äåíÿò íàìàëÿâà ñ åäèí ãðàäóñ è ñúäúðæà åäèíàäåñåò ÷àñòè, äîêàòî íîùòà ñúäúðæà ñàìî ñåäåì. 22. Ñëúíöåòî íàïóñêà çàïàä, ìèíàâàéêè ïðåç øåñòàòà âðàòà, è ñå íàñî÷âà êúì èçòîê. Èçãðÿâà ïðåç ïåòàòà âðàòà òðèäåñåò äíè è çàëÿçâà ñúùî íà çàïàä, ìèíàâàéêè ïðåç ïåòàòà âðàòà. 23. Òîãàâà äåíÿò å íàìàëÿë ñ äâå äâàíàäåñåòèíêè è èìà äåñåò ÷àñòè, äîêàòî íîùòà ñúäúðæà îñåì. 24. Ñëåäîâàòåëíî ñëúíöåòî ìèíàâà íà èçòîê, êàêòî íà çàïàä, ïðåç ïåòàòà âðàòà. Íàé-ïîñëå òî èçãðÿâà ïðåç ÷åòâúðòàòà âðàòà â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò è åäèí äíè è çàëÿçâà íà çàïàä. 25. Ïðåç òîâà âðåìå äåíÿò å ðàâåí íà íîùòà, òàêà ÷å åäèíèÿò è äðóãàòà èìàò åäíàêâî ïî äåñåò ÷àñòè. 26. Òîãàâà ñëúíöåòî íàïóñêà òàçè âðàòà è ñå íàñî÷âà êúì èçòîê. Ìèíàâà ïðåç òðåòàòà âðàòà êàêòî ïðè èçãðåâ, òàêà è ïðè çàëåç. 27. Ñëåä òîâà íîùòà íàðàñòâà â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè, êàòî íîùòà ñúäúðæà äåñåò ÷àñòè, à äåíÿò ñàìî îñåì. 28. Òîãàâà ñëúíöåòî èçëèçà ïðåç òðåòàòà âðàòà è ñúùî çàëÿçâà â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè íà çàïàä ïðåç ñúùàòà âðàòà. 29. Ïîñëå òî ìèíàâà ïðåç âòîðàòà âðàòà êàêòî íà èçòîêà, òàêà è íà çàïàä. 30. Òîãàâà íîùòà ñúäúðæà åäèíàäåñåò ÷àñòè, à äåíÿò ñàìî ñåäåì. 31. Òîâà å âðåìåòî, êîãàòî ñëúíöåòî ìèíàâà ïðåç âòîðàòà âðàòà êàêòî ïðè èçãðåâà ñè, òàêà è ïðè ñâîÿ çàëåç. Ïîñëå òî ñå íàêëîíÿâà è ïðèñòèãà íà ïúðâàòà âðàòà, ïðåç êîÿòî ìèíàâà â ïðîäúëæåíèå íà äåñåò äíè. 32. Òî çàëÿçâà ñúùî ïðåç íåÿ. 33. Òîãàâà íîùòà å äâà ïúòè ïî-ãîëÿìà îò äåíÿ. 34. Òàêà òÿ ñúäúðæà äâàíàäåñåò ÷àñò, à äåíÿò ñàìî øåñò. 35. È êîãàòî ñëúíöåòî äîñòèãíå òàçè òî÷êà, òî îòíîâî çàïî÷âà ñâîÿ õîä. 36. Òî ìèíàâà ïðåç òàçè âðàòà â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè è çàëÿçâà â ñúùàòà âðàòà íà çàïàä. 37. Òîãàâà íîùòà íàìàëÿâà ñ åäíà è ñúäúðæà åäèíàäåñåò ÷àñòè. 38. Äåíÿò èìà ñàìî ñåäåì ÷àñòè.

ÀÂÈÒÎÕÎË 39. Ñåãà ñëúíöåòî ìèíàâà ïðåç âòîðàòà âðàòà íà èçòîê. 40. Òî ñå âðúùà ïðåç âðàòàòà, êîÿòî å èçáÿãâàëî îòíà÷àëî â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè, èçãðÿâàéêè è çàëÿçâàéêè ïðåç äâåòå ñúîòâåòíè âðàòè. 41. Íîùòà íàìàëÿâà îùå ïîâå÷å è èìà ñàìî äåñåò ÷àñòè, à äåíÿò îñåì. Ñëúíöåòî ìèíàâà íà èçãðåâ è íà çàëåç ïðåç âòîðàòà âðàòà, ïîñëå íàïðåäâà êúì èçòîê, èçãðÿâà â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè ïðåç âòîðàòà âðàòà è çàëÿçâà ïðåç ñúîòâåòíàòà âðàòà íà çàïàä. 42. Íîùòà ïðîäúëæàâà äà íàìàëÿâà è ñúäúðæà ñàìî äåâåò ÷àñòè — êîëêîòî äåíÿ. Òîãàâà òå ñà ðàâíè. Ãîäèíàòà ñúäúðæà òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðè äíè. 43. Ñëåäîâàòåëíî âúðâåæúò íà ñëúíöåòî å, êîéòî îïðåäåëÿ äúëæèíàòà èëè êðàòêîñòòà íà äíèòå è íîùèòå. 44. Òî èìåííî ïðàâè äà íàðàñòâà ïîñòåïåííî äåíÿò è ñúîòâåòíî äà ñå íàìàëÿâà íîùòà. 45. Òàêúâ å çàêîíúò íà äâèæåíèåòî íà ñëúíöåòî. Òî âúðâè íàïðåä è ñå ïîâðúùà íàçàä ïîñëåäîâàòåëíî. Òàêàâà å ñúäáàòà íà òîâà ãîëÿìî íåáåñíî ñâåòèëî, ïðåäîïðåäåëåíî äà îñâåòÿâà çåìÿòà. 46. Íåáåñíîòî ñâåòèëî, êîåòî áîã å íàðåêúë ñëúíöå îùå êîãàòî íèùî íå å ñúùåñòâóâàëî. 47. Çàùîòî òî èçãðÿâà è çàëÿçâà íåóìîðíî, ïðåêîñÿâàéêè ñúñ ñâîÿòà êîëåñíèöà åôèðà. Ñâåòëèíàòà ìó îñâåòÿâà ñåäåì ÷àñòè îò ëóíàòà íî òåõíèòå èçìåðåíèÿ ñà åäíàêâè. ... ÃËÀÂÀ ÎÑÅÌÄÅÑÅÒ È ÒÐÅÒÀ 11. Êúì òåçè äíè íà âñåêè ïåò ãîäèíè òðÿáâà äà ñå ïðèáàâÿò òðèäåñåò äíè, òúé êàòî òå ñà â ïîâå÷å â ñëúí÷åâàòà ãîäèíà. Ñëåäîâàòåëíî äíèòå âúâ âñÿêà åäíà îò òåçè ïåò ãîäèíè ùå áúäàò íà áðîé òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðè. Âñÿêà åäíà ùå èìà øåñò äíè â ïîâå÷å, òàêà ÷å ñå ïîëó÷àâà åäèí äîïúëíèòåëåí ìåñöè îò òðèäåñåò äíè. 12. Ëóííèÿò ìåñåö å ïî-êúñ îò ñëúí÷åâèÿ è çâåçäíèÿ. 13. Âïðî÷åì òîé å, êîéòî íàïðàâëÿâà ãîäèíèòå, òàêà ÷å äà íå ñå èçìåíÿò íèòî ñ åäèí äåí è ñå ñúñòîÿò âèíàãè îò òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðè äíè. ... ÃËÀÂÀ ÑÅÄÅÌÄÅÑÅÒ È ×ÅÒÂÚÐÒÀ 1. Ñåãà íåêà èçáðîèì íà÷àëíèöèòå è êíÿçåòå, êîèòî óïðàâëÿâàò âñÿêà òâàð, âñè÷êè çâåçäè, êàêòî è ÷åòèðèòå ìåæäèííè äíè, ïðèáàâåíè çà äîïúëâàíå íà ãîäèíàòà. 2. Òå ñå íóæäàÿò îò òåçè äíè, êîèòî ñúâñåì íå ñà ñúñòàâíà ÷àñò íà ãîäèíàòà. 3. Õîðàòà ñå ìàìÿò, ùî ñå îòíàñÿ äî òåçè äíè: òå òðÿáâà äà ñå îòíåñàò äî òåçè íåáåñíè ñâåòèëà, çà äà ñè ãè îáÿñíÿò, ïîíåæå åäèí îò òÿõ ñå ïðèáàâÿ íà ïúðâàòà âðàòà, âòîðè — íà òðåòàòà åäíà äðó㠗 íà ÷åòâúðòàòà, è ïîñëåäíèÿò — íà øåñòàòà âðàòà. 4. Ïî òîçè èìåííî íà÷èí ñå äîïúëâà áðîÿò íà òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðèòå ïîëîæåíèÿ, êîèòî îáðàçóâàò ñúùèÿ áðîé äíè. 10. Ñúùî Óðèåë ìè ïîêàçà äâàíàäåñåòòå âðàòè, êîèòî ñå ðàçòâàðÿò çà êîëåñíèöàòà íà ñëúíöåòî è îò êîèòî èçáëèêâàò áåçáðîé ëú÷è. 12. Âèäÿõ äâàíàäåñåò âðàòè íà íåáåòî â êðàèùàòà íà çåìÿòà, îò êîèòî èçëèçàò ñëúíöåòî, ëóíàòà, çâåçäèòå è âñè÷êè òâîðåíèÿ íà íåáåòî íà èçòîê è çàïàä.

... ÃËÀÂÀ ÎÑÅÌÄÅÑÅÒ È ÏÚÐÂÀ 5. Ùî ñå îòíàñÿ äî âúðâåæà íà ñëúíöåòî â íåáåòî, òî âëèçà è èçëèçà ïðåç ðàçëè÷íèòå âðàòè â ïðîäúëæåíèå íà òðèäåñåò äíè ñ íà÷àëíèöèòå íà õèëÿäèòå âèäîâå çâåçäè, ñ ÷åòèðèòå, êîèòî îòãîâàðÿò íà ÷åòèðèòå äîïúëíèòåëíè äíè. 6. Õîðàòà ñà â ãîëÿìî íåâåäåíèå îòíîñíî òåçè äíè. Òå ñúâñåì íå ãè ñïîìåíàâàò â ñâîèòå èç÷èñëåíèÿ. Íî òåçè ïðèáàâåíè äíè ñúùåñòâóâàò — åäèí íà ïúðâàòà âðàòà, äðóã åäèí íà òðåòàòà, åäèí òðåòè íà ÷åòâúðòàòà è ïîñëåäíèÿò íà øåñòàòà âðàòà. 7. Ïî òîçè íà÷èí ãîäèíàòà ñå ñúñòîè îò òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðè äíè. 8. È òàêà èç÷èñëåíèåòî å òî÷íî. Çàùîòî òåçè íåáåñíè ñâåòèëà, òåçè ìåñåöè, òåçè ïåðèîäè, òåçè ãîäèíè è òåçè äíè Óðèåë ìè ãè ðàçêðè è ìè îáÿñíè, òîé, êîéòî ïîñðåäñòâîì áîãà èìà âëàñò íàä âñè÷êèòå òåçè çâåçäè è êîéòî óïðàâëÿâà òÿõíîòî âëèÿíèå. 9. Åòî ðåäà íà òåçè çâåçäè â çàâèñèìîñò îò ìÿñòîòî íà íåáåòî, êúäåòî òå èçãðÿâàò è çàëÿçâàò â çàâèñèìîñò îò ñåçîíèòå, âðåìåíàòà, ïåðèîäèòå, äíèòå è ìåñåöèòå. 10. Åòî èìåíàòà íà îíåçè, êîèòî ãè ðúêîâîäÿò, êîèòî áäÿò âúðõó òåõíèòå ïúòèùà, çà òåõíèòå ïåðèîäè, çà òåõíèòå âëèÿíèÿ. 11. ×åòèðè îò òÿõ îòêðèâàò òåõíèÿ õîä. Òå ðàçäåëÿò ãîäèíàòà íà ÷åòèðè ÷àñòè. Ñëåäâàò äðóãèòå äâàíàäåñåò, êîèòî îáðàçóâàò äâàíàäåñåòòå ìåñåöà íà ãîäèíàòà, ðàçäåëåíè íà òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðè äíè ñ íà÷àëíèöèòå íà õèëÿäèòå, êîèòî ðàçëè÷àâàò äíèòå — îáèêíîâåíèòå è äîïúëíèòåëíèòå; êîèòî êàòî ïúðâèòå íà÷àëíèöè äåëÿò ãîäèíàòà íà ÷åòèðè ÷àñòè. 12. Õèëÿäíèöèòå ñà ïîñòàâåíè â ñðåäàòà íà äðóãèòå è âñåêè îò òÿõ å íà ñâîåòî ìÿñòî. Åòî èìåíàòà íà îíåçè, êîèòî ñòîÿò íà÷åëî íà ÷åòèðèòå ÷àñòè íà ãîäèíàòà: Ìåëêåë è Õåëàìåëàê. 13. Ìåëåàë è Íàðåë. 14. Èìåíàòà íà äðóãèòå ñà: Àäíàðåä, Æèàñóðàä è Éåéåëóìåàë. 15. Ïîñëåäíèòå òðèìà âúðâÿò ñëåä íà÷àëíèöèòå íà ðàçðÿäà çâåçäè; âñåêè âúðâè âèíàãè ñëåä îíèÿ, êîèòî ðàçäåëÿò ãîäèíàòà íà ÷åòèðè ÷àñòè. 16.  ïúðâàòà ÷àñò íà ãîäèíàòà çàñòàâà Ìåëêåë, íàðè÷àí îùå Òàìàà èëè Çàõàéà. 17. Ïîä÷èíåíèòå ìó äíè ñà äâàäåñåò è åäèí. 18. Åòî êàêâî ñå âèæäà íà çåìÿòà ïðåç òåçè äíè: ïîò, ãîðåùèíà è òðóä. Âñè÷êèòå äúðâåòà ñòàâàò ïëîäíè, ëèñòàòà ñå ðàçâèâàò, æúòâàòà ðàäâà çåìåäåëåöà, ðîçàòà è îñòàíàëèòå öâåòÿ êè÷àò ïîëåòè è ìúðòâèòå äúðâåòà ïðåç çèìàòà èçñúõâàò. 19. Åòî èìåíàòà íà ïîìîùíèê-íà÷àëíèöèòå: Áàðêåë, Çåàáåë, Åëîéàåë, êúì êîèòî ñå ïðèñúåäèíÿâà ñëúíöåòî Åëàìåëàê, íàðè÷àí îùå Ñëúíöå èëè Ñèÿåí. 20. Ïîä÷èíåíèòå íà íåãîâàòà âëàñò äíè ñà íà áðîé äåâåòäåñåò è åäèí. 21. Åòî êàêâî ñòàâà íà çåìÿòà ïðåç òîâà âðåìå: ãîðåùèíà è ñóøà; äúðâåòàòà äàâàò ñâîèòå ïëîäîâå, êîèòî ñà ìíîãî äîáðè çà ñóøåíå. 22. Ñòàäàòà èçëèçàò ïî ñâîèòå ïàñèùà è îâöåòå ñå áàãíÿò. Òîãàâà ñå ñúáèðàò âñè÷êè äàðîâå íà çåìÿòà, ñåìåíàòà

181

ÀÂÈÒÎÕÎË

ñå íàòðóïâàò â õàìáàðèòå, à ãðîçäåòî ñå íîñè â ïðåñèòå...“ Íåêà ñåãà âèäèì êàêúâ êàëåíäàð îïèñâàò öèòèðàíèòå ïàñàæè. Ïúðâîòî íåùî, êîåòî ïðàâè âïå÷àòëåíèå, å áðîÿò íà äíèòå â ãîäèíàòà. ßâíî òîâà å áèëî íåùî îñîáåíî âïå÷àòëÿâàùî è íà íåãî ñå å äúðæàëî èçâúíðåäíî ìíîãî îò àâòîðà èëè ñúñòàâèòåëÿ íà „Êíèãà íà Åíîõ“, çàùîòî ñàìî â ðàìêèòå íà öèòèðàíîòî òîé å îòáåëÿçàí îáùî øåñò ïúòè. Çà íàñ òîé ñúùî å ìíîãî èíòåðåñåí, òúé êàòî íè îòïðàùà äèðåêòíî êúì áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð, êúì òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðèäíåâíàòà ìó ãîäèíà è ðåøåíèåòî ñ „íóëåâèÿ“ äåí. Êîëêîòî äî èçðè÷íàòà çàáåëåæêà, ÷å ãîäèíèòå èìàò „âèíàãè“ (!) òðèñòà øåñòäåñåò è ÷åòèðè äíè (ãë. 73 — ò. 12), òÿ íàé-âåðîÿòíî èñêà äà ïîä÷åðòàå ñúñ ñâîÿòà êàòåãîðè÷íîñò, ÷å òîâà å òàêà è â îñîáåíèòå âèñîêîñíè ãîäèíè. Íåêà ïðåäè äà ïðîäúëæèì ñ îáñúæäàíåòî ñè, äà ïðåäñòàâèì çà ïî-äîáðà íàãëåäíîñò ïîñî÷åíèòå â ãëàâà ñåäåìäåñåò è ïúðâà äàííè â òàáëè÷åí âèä. Âòîðîòî çàáåëåæèòåëíî íåùî, êîåòî íàó÷àâàìå îò êàëåíäàðà, ïðåäñòàâåí ⠄Êíèãà íà Åíîõ“, å òîâà, ÷å ãîäèíàòà å ðàçäåëåíà íà ÷åòèðè ðàâíîïðîäúëæèòåëíè ñåçîíà (81 — 11 è 12) îò äåâåòäåñåò è åäèí äíè (81 — 11, 17 è 19). Òîçè òîëêîâà îáè÷àåí çà íàñ ôàêò îáà÷å ïîâäèãà íåìàëêî ëþáîïèòíè âúïðîñè è íà ïúðâî ìÿñòî âúïðîñà çà ïðèñúñòâèåòî ìó ñðåä þäåéñêèòå ïèñàíèÿ. Çàùîòî è â Ïàëåñòèíà — îáåòîâàíàòà çåìÿ íà áîãîèçáðàíèÿ íàðîä, è â Åãèïåò, êúäåòî å æèâÿë ïðåäè òîâà, è ïðè ðîáñòâîòî ìó âúâ Âàâèëîí, è äîðè â Óð õàëäåéñêè, îòêúäåòî å èçëÿçúë ïúðâîñâåùåíèêúò Àâðààì, ñåçîíèòå ñà ñàìî äâà. Ñëåäîâàòåëíî îïèñàíèÿò êàëåíäàð íå ìîæå äà å áèë ñúñòàâåí è äà å ïðèíàäëåæàë íà ñàìèòå åâðåè. Êàê å ïîïàäíàë òîãàâà ó òÿõ? È íàé-âàæíîòî ÷èå äåëî å òîé? Êîé íàðîä è êúäå ãî å ñúçäàë? ßâíî íà òîçè êàëåíäàð äðåâíèòå èçðàèëòÿíè òâúðäå ìíîãî ñà äúðæàëè, çà äà íàìåðè òîé ïîäîáàâàùî ìÿñòî â öåííèÿ ðúêîïèñ âúïðåêè ñåðèîçíèòå íåñúîòâåòñòâèÿ ìåæäó ðåàëíèòå êàëåíäàðíè äàäåíîñòè è òåçè îò „Êíèãà íà Åíîõ“.

182

Çàùîòî ìíîãîêðàòíèòå ïîâòîðåíèÿ íà åäíè è ñúùè òâúðäåíèÿ èç òåêñòà ñâèäåòåëñòâàò íàé-âå÷å çà îãðîìíîòî æåëàíèå íà àíîíèìíèÿ àâòîð êàêòî äà ïðèâëå÷å âíèìàíèåòî âúðõó òåçè òâúðäåíèÿ, òàêà è äà ãàðàíòèðà çà ñåáå ñè è çà áúäåùèòå ÷èòàòåëè àâòåíòè÷íîñòòà è äîñòîâåðíîñòòà íà íàïèñàíîòî. À òîâà ãîâîðè ñàìî çà èñòèíñêîòî íåïîçíàâàíå è íåäîóìåíèå, êîèòî å ïðåäèçâèêàë êàëåíäàðúò ó ñúñòàâèòåëÿ. Äî ñúùèÿ èçâîä — íåâúçìîæíîñòòà êàëåíäàðúò äà å áèë ñúñòàâåí â çåìèòå, îáèòàâàíè îò åâðåèòå ïðåäè ðàçïðúñêâàíåòî èì ïî ñâåòà ñëåä âúñòàíèÿòà îò I â.ñë.Õð. — äîñòèãàìå è äî äðóã, âòîðè, íåçàâèñèì ïúò. Ñòàâà äóìà çà ïîñî÷åíèòå ïîìåñå÷íè äàííè çà ñúîòíîøåíèåòî äåí/íîù â ãëàâà ñåäåìäåñåò è ïúðâà. Îò òÿõ óñòàíîâèõìå, ÷å íàé-äúëãèÿò äåí ñå îòíàñÿ êúì íàé-êúñíàòà íîù òúé êàòî 2:1, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å äåíÿò å äâà ïúòè ïî-äúëúã îò íîùòà. Ñúùîòî ìîæå äà ñå êàæå è çà îòíîøåíèåòî íà íàé-äúëãàòà íîù êúì íàé-êúñèÿ äåí, êîåòî å îòíîâî 2:1. Êàòî ñå çíàå, ÷å òåçè ñúîòíîøåíèÿ çàâèñÿò è ñå îïðåäåëÿò èçêëþ÷èòåëíî îò ãåîãðàôñêàòà øèðèíà, òå ñòàâàò îñîáåíî ïîêàçàòåëíè è ëþáîïèòíè. Îêàçâà ñå, ÷å â êîíêðåòíèÿ ñëó÷àé ïîñî÷åíèòå ñúîòíîøåíèÿ ñà âúçìîæíè åäèíñòâåíî çà òåðèòîðèèòå îêîëî 46-èÿ è 48-èÿ ïàðàëåë. Èëè ñ äðóãè äóìè è òåçè äàííè íè îòïðàùàò äàëå÷ ï¥ íà ñåâåð îò çåìèòå, îáèòàâàíè íÿêîãà îò åâðåèòå. Íåùî ïîâå÷å, òå ñúîòâåòñòâàò íà äàííèòå çà ÷åòèðèòå ñåçîíà è âå÷å ïî-îïðåäåëåíî ñòåñíÿâàò ãðàíèöèòå íà âúïðîñà çà ìÿñòîòî íà âúçíèêâàíå íà êàëåíäàðà. Äàëå÷ ïî-ìàëêî âïå÷àòëåíèå ïðàâè ðàçäåëÿíåòî íà ãîäèíàòà íà äâàíàäåñåò ìåñåöà (71 — 3 è 4). È òîâà å íàïúëíî åñòåñòâåíî, èìàéêè ïðåäâèä, ÷å òàêîâà äåëåíèå å áèëî èçïîëçâàíî â ïî÷òè âñè÷êè äðåâíè êàëåíäàðè íà êóëòóðíèòå íàðîäè. Íå òàêà ÿñåí îáà÷å èçãëåæäà âúïðîñúò îòíîñíî áðîÿ íà äíèòå è ìåñåöèòå. Èçîáèëèåòî íà ãðåøêè è äâóñìèñëèÿ â òåêñòà ïîðàæäà èçâåñòíè çàòðóäíåíèÿ ïðè ðåøàâàíåòî ìó, íî âúïðåêè òîâà ðåøåíèå íå ëèïñâà. Îò åäíà ñòðàíà, ñå òâúðäè, ÷å ìåñåöèòå èìàò ïî òðèäåñåò äíè. Òàêà íàïðèìåð â ò. 5 íà 81-âà ãëàâà ñå êàçâà, ÷å ñëúíöåòî ìèíàâà „ïðåç ðàçëè÷íèòå âðàòè â ïðîäúëæåíèå íà 30 äíè“ è íà ïðúâ ïîãëåä êàòî ÷å ëè ñ òîâà âúïðîñúò å èç÷åðïàí. Åòî çàùî å ïîâå÷å îò ñòðàííî, ÷å îùå â ñúùîòî èçðå÷åíèå ñå ïîâäèãà äóìà çà „÷åòèðèòå äîïúëíèòåëíè äíè“ è âåðîÿòíî ÷óâñòâàéêè ïîëó÷åíîòî äâóñìèñëèå, àíîíèìíèÿò àâòîð çàïî÷âà äà ãîâîðè çà „ãîëÿìîòî íåâåäåíèå îòíîñíî òåçè äíè“. Âúïðîñúò íå ñå ðåøàâà è îò ïîäðîáíèòå äàííè çà ïðîäúëæèòåëíîñòòà íà âðåìåòî, ïðåç êîåòî ñëúíöåòî ìèíàâà ïðåç âñÿêà îò äâàíàäåñåòòå âðàòè, ïîñî÷åíè â ãë. 71. Òóê â îñåì îò ñëó÷àèòå å ïîñî÷åíî, ÷å ïúòÿò ìó îáõâàùà 30 äíè è ñàìî â åäèí, ïðåäè VI ìåñåö, òîçè ïåðèîä ïðîäúëæàâà 31 äíè. Ïðè îñòàíàëèòå òðè ìåñåöà — VII, VIII è ÕI, áðîÿò íà äíèòå íå å óêàçàí èçðè÷íî. Òåçè òðè ìåñåöà îáà÷å ñà ðàçïðúñíàòè òâúðäå íåðàâíîìåðíî ñðåä îñòàíàëèòå è íå ñúçäàâàò ñ òÿõ íÿêàêâà îáùà ñèñòåìà. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå èçãëåæäà ïî-âåðîÿòíî åäíîêðàòíîòî ñïîìåíàâàíå íà ìåñåö ñ 31 äíè äà å áèëî ïîãðåøíî, îòêîëêîòî äîïóñêàíåòî çà ÷åòèðè ìåñåöà ñ ïî 31 äíè. Ëîãè÷íî å äà äîïóñíåì, ÷å âñè÷êèòå äâàíàäåñåò ìåñåöà ñà ñ ïî 30 äíè, à îñòàíàëèòå ÷åòèðè äíè ñà èçâåäåíè îò ìåñåöèòå è ïîäîáíî íà „íóëåâèÿ“ äåí ïðåäñòàâëÿâàò ñàìîñòîÿòåëíè

ÀÂÈÒÎÕÎË „ñåçîííè“ äíè. Òîâà äîïóñêàíå íàòåæàâà îùå ïîâå÷å îò îïðåäåëÿíåòî íà îáñúæäàíèòå äíè êàòî „ìåæäèííè“ (74 — 1) èëè „äîïúëíèòåëíè“ (81 — 5 è 11). Ñúùî è îò òâúðäåíèåòî, ñïîðåä êîåòî „...òåçè äíè, êîèòî ñúâñåì íå ñà ñúñòàâíà ÷àñò íà ãîäèíàòà“ (74 — 2). Âñå â ñúùàòà ïîñîêà íè âîäè è êàçàíîòî, ÷å: „×åòèðè îò òÿõ (äíè)... ðàçäåëÿò ãîäèíàòà íà ÷åòèðè ÷àñòè. Ñëåäâàò äðóãèòå äâàíàäåñåò...“ (81-11), îò êîåòî èçëèçà, ÷å âåäíúæ ñà íàëèöå ÷åòèðè, ÿâíî ñåçîííè çâåçäè-âîäà÷è, è âòîðè ïúò — îùå äâàíàäåñåò. Ïîäðàçáèðà ñå, ÷å ñåçîííèòå çâåçäè-âîäà÷è ñà íåùî ñàìîñòîÿòåëíî è íå âëèçàò â áðîÿ íà ìåñå÷íèòå. Èçîáùî òèÿ ÷åòèðè äíè, èçãëåæäà, ñà ïðåäñòàâëÿâàëè èñòèíñêè ïðîáëåì çà ïðåäñòàâèòå íà äðåâíèòå þäåè, çàùîòî íà íÿêîëêî ìåñòà â òåêñòà ñúñòàâèòåëÿò îáðúùà âíèìàíèå íà òîâà, ÷å „Õîðàòà ñå ìàìÿò, ùî ñå îòíàñÿ äî òåçè äíè, òå òðÿáâà äà ñå îòíàñÿò äî òåçè íåáåñíè ñâåòèëà, çà äà ãè îáÿñíÿò...“ (74 — 3) èëè ÷å „Õîðàòà ñà â ãîëÿìî íåâåäåíèå îòíîñíî òåçè äíè...“ (81 — 6). Ðåøåíèå íà âúïðîñà, êàêòî îòáåëÿçàõìå âå÷å, ñúùåñòâóâà. È òî èçëèçà îò åäíî äðóãî, íå ïî-ìàëêî îáúðêàíî íà ïðúâ ïîãëåä òâúðäåíèå, ñâúðçàíî ñúñ ñúùèòå òåçè ÷åòèðè ïðîáëåìíè äíè.  ò. 3 îò ãëàâà 74 ñå êàçâà: „... ïîíåæå åäèí îò òÿõ (îò ÷åòèðèòå äíè) ñå ïðèáàâÿ íà ïúðâàòà âðàòà, âòîðèÿò íà òðåòàòà, åäèí äðóã íà ÷åòâúðòàòà è ïîñëåäíèÿò íà øåñòàòà âðàòà“. ×å íå ñå îòíàñÿ çà ãðåøêà, à íàïðîòè⠗ çà òâúðäåíèå, íîñåùî ñúùåñòâåíà è öåííà èíôîðìàöèÿ, àâòîðúò íè óáåæäàâà ñ äîñëîâíîòî ìó ïîâòîðåíèå ìàëêî ïî-äîëó (81 — 6). Íåÿñíîòèòå îêîëî òîâà òâúðäåíèå ïðîèçëèçàò íàé-âå÷å îò ïðèâèäíàòà ëèïñà íà ñèñòåìàòè÷íîñò â óêàçàíèÿ ðåä íà âðàòèòå: ïúðâà — òðåòà — ÷åòâúðòà — øåñòà. Íåêà îáà÷å ïîãëåäíåì òàáëèöàòà. Êàêòî áåøå èçòúêíàòî, ñëúíöåòî çàïî÷âà äâèæåíèåòî ñè îò IV âðàòà, êàòî ìèíàâà ïðåç íåÿ çà 30 äíè. Çàòîâà íåêà ïîãëåäíåì îòíîâî ÷åòâúðòàòà âðàòà, íî ïðè ïîâòîðíîòî ìó ìèíàâàíå ïðåç íåÿ, ïî âðåìå íà VI ìåñåö. Óñòàíîâÿâà ñå, ÷å èìåííî ïðåç òîçè øåñòè ìåñåö ñëúíöåòî èçìèíàâà ñâîÿ íåáåñåí ïúò çà 31 äíè. Íåùî ïîâå÷å, òîâà å åäèíñòâåíèÿò ìåñåö, çà êîéòî èçðè÷íî ñå òâúðäè, ÷å å ñúñòàâåí îò 31 äíè (71 — 24). È òî÷íî êàòî òàêúâ áèõìå ìîãëè äà ãî ïðèåìåì êàòî îïîðåí ïóíêò çà ñëåäâàùîòî ñè ïðåñìÿòàíå. Íåêà, ïîñòàâÿéêè òàçè âðàòà çà èçõîäíà òî÷êà, äà òðúãíåì îò íåÿ è ïîòúðñèì íîìåðàòà íà ìåñåöèòå, ñúîáðàçíî íîìåðàòà íà âðàòèòå, ïîñî÷åíè â òåêñòà. Òàêà, òðúãâàéêè îò ïîñî÷åíàòà IV âðàòà (øåñòè ìåñåö), èçëèçà, ÷å âðàòèòå ñ åäèí ïðèáàâåí äåí ñà êàêòî ñëåäâà: ÷åòâúðòà — ïúðâà — òðåòà — øåñòà. Òîåñò äîñòèãàìå äî âðàòè ñúñ ñúùèòå êàòî óêàçàíèòå íîìåðà, ñàìî ÷å â äðóãà íà ïîñî÷åíàòà ïîñëåäîâàòåëíîñò. Çà íàñ îáà÷å å äàëå÷ ïî-âàæíî äà çíàåì, ÷å óêàçàíèòå ìåñåöè ñ ïî 31 äíè ñúâñåì íå ñà ñëó÷àéíè. Îêàçâà ñå, ÷å ïîäîáíî íà áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð è â èçñëåäâàíèÿ êàëåíäàð ìåñåöèòå ñ ïî 31 äíè ñà ñàìî òåçè, êîèòî íà÷åâàò ÷åòèðèòå ãîäèøíè ñåçîíà. À òîâà ñà ñúùèòå îíåçè ìåñåöè, â êîèòî ñå íàìèðàò è îñîáåíèòå òî÷êè íà ãíîìîíà — òî÷êèòå íà çèìíîòî è ëÿòíîòî ñëúíöåñòîÿíèå è íà ïðîëåòíîòî è åñåííîòî ðàâíîäåíñòâèå. È òàêà ñòðóâà ñè äà ðåçþìèðàìå íàêðàòêî óñòàíîâåíîòî äîòóê. Êàëåíäàðúò ⠄Êíèãà íà Åíîõ“ ïðèòåæàâà ãîäèíà îò 364 äíè, ðàçäåëåíè â ÷åòèðè åäíàêâè ïî ïðîäúëæèòåëíîñòòà ñè ñåçîíà îò ïî äåâåòäåñåò è åäèí äåí. Îò äðóãà ñòðàíà, ãîäèíàòà èìà äâàíàäåñåò ìåñåöà, êàòî òåçè,

îò êîèòî çàïî÷âàò ñåçîíèòå, ñúäúðæàò ïî 31 äíè, à îñòàíàëèòå — ïî 30. Âèäíî å, ÷å òàêà îïèñàíèÿò ⠄Êíèãàòà íà Åíîõ“ êàëåíäàð ïî íèùî íå ñå îòëè÷àâà äîòóê îò áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð. Ïðè ïúðâèÿ îáà÷å å íàëèöå è îùå åäíà îñîáåíîñò, êîÿòî áè ìîãëà äà âíåñå èçâåñòíî ñìóùåíèå. Ñòàâà äóìà çà òîâà, ÷å êàòî íà÷àëî íà ãîäèøíèÿ ñëúí÷åâ õîä ñå ñî÷è íå ïúðâàòà, à ÷åòâúðòàòà âðàòà, êîÿòî ñúîòâåòñòâà íà àïðèë, äîêàòî íàøàòà ãîäèíà çàïî÷âà îò ìåñåöà íà ñâèíÿòà, ò.å. îò ÿíóàðè. Íåêà ðàçãëåæäàìå ïî-çàäúëáî÷åíî âúçíèêíàëèÿ ïðîáëåì. Ñúùåñòâóâà ëè ðàçóìåí èçõîä çà íåãîâîòî ðåøàâàíå? Îêàçâà ñå, ÷å â òîçè ñëó÷àé èçõîä ñúùåñòâóâà è òîé ñå îòêðèâà íàé-íåî÷àêâàíî â ñòàòèÿòà íà Òà÷î Òà÷å⠄Áúëãàðñêîòî âåçìî è Èçòîêúò“ (6), ïîñâåòåíà íà ïðîèçõîäà íà èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêàòà åëáåòèöà. Êàòî ÿ ñâúðçâà ñ äðåâíîêèòàéñêàòà êóëòóðà, êúäåòî åëáåòèöàòà å äîñòèãíàëà ñâîåòî íàé-âèñîêî ðàçâèòèå, àâòîðúò îòêðèâà, ÷å òÿ ñèìâîëèçèðà çàâèäíèòå àñòðîíîìè÷åñêè ïîçíàíèÿ íà äðåâíèòå äàëåêîèçòî÷íè íàðîäè: êèòàéöè, õóíè è ïð., âêëþ÷èòåëíî è íà äðåâíèòå áúëãàðè.  òåõíèòå ôèëîñîôñêè ïðèíöèïè è êîñìîãîííè ïðåäñòàâè ïúðâîåëåìåíòèòå, ñâúðçàíè ñúñ ñâåòîâíèòå ïîñîêè è ãîäèøíèòå âðåìåíà, ñúñòàâÿò ò.íàð. àëõèìè÷íè êðúãîâðàòè, êîèòî â çàâèñèìîñò îò íà÷èíà íà ïîäðåäáàòà ñè áèâàò òðè âèäà. Èìåííî òåçè çàâèñèìîñòè îïðåäåëÿò åäíî äâîéñòâåíî ñõâàùàíå çà íà÷àëîòî íà ãîäèíàòà: âåäíúæ, êîãàòî òÿ çàïî÷âà îò ïîñîêà ñåâåðîèçòîê, è âòîðè ïúò, êîãàòî íà÷àëîòî £ ñå íàìèðà íà ñåâåðîçàïàä. Òàêà äðåâíèòå àçèàòñêè íàðîäè ñà ðàçëè÷àâàëè åäíà àñòðîíîìè÷åñêà èëè íàðå÷åíà îùå ðåëèãèîçíà ãîäèíà, êîÿòî çàïî÷âà îò ïúðâèÿ çèìåí ìåñåö — ìåñåöà íà ñâèíÿòà, è âòîðà — çåìåäåëñêà èëè ãðàæäàíñêà ãîäèíà, ÷èåòî íà÷àëî ñúâïàäà ñ ïðîëåòòà. Óñòàíîâÿâàéêè è èçñëåäâàéêè òàçè äâîéñòâåíîñò, Ñîñþð ÿ îòäàâà íà ðàçëè÷èÿòà â ïðèíöèïèòå, çàëåãíàëè â äâàòà êðúãîâðàòà, âúðõó êîèòî ñà èçãðàäåíè äâàòà òèïà ãîäèíè: àñòðîíîìè÷åñêàòà — âúðõó ñëúí÷åâèÿ ïðèíöèï, à çåìåäåëñêàòà — âúðõó åäèí ïî-äðåâåí ëóííî-àêðîíè÷åí ïðèíöèï. Âàæíî å äà ñå çíàå, ÷å òîçè ïî-ñòàð âòîðè ïðèíöèï ïîðàäè àñòðîíîìè÷åñêè ñúîáðàæåíèÿ å áèë âúçìîæåí åäèíñòâåíî ïðåäè ÕÕIV â.ïð.Õð. À òîâà îçíà÷àâà, ÷å êîðåíèòå ìó òðÿáâà äà ñå òúðñÿò äàëå÷ ïî-íàçàä âúâ âðåìåòî. Îò êàçàíîòî ñëåäâà, ÷å â åäíà äúëáîêà äðåâíîñò îòïðåäè 24-îòî ñòîëåòèå ïð.Õð. íÿêîè äàëåêîèçòî÷íè íàðîäè, â òîâà ÷èñëî è áúëãàðèòå, ñà ïîçíàâàëè è ïîëçâàëè êàëåíäàð, ãîäèíàòà â êîéòî å çàïî÷âàëà íå îò çèìàòà, à îò ïúðâèÿ ìåñåö íà ïðîëåòòà — àïðèë. Òî÷íî îòòàì, îòêúäåòî å ïîñî÷åíî, ÷å çàïî÷âà ãîäèíàòà è â êàëåíäàðà îò „Êíèãà íà Åíîõ“. Âïðî÷åì íå ñå ëè îòêðèâàò ñâåäåíèÿ çà âëèÿíèåòî íà ëóíàòà âúðõó ãîäèíàòà è ïðè íåáåñíèÿ êàëåíäàð íà ñâåòèÿ àíãåë Óðèåë? È íå ñâèäåòåëñòâà ëè òî÷íî çà ñúùîòî òâúðäåíèåòî, ÷å ãîäèíàòà ñå îïðåäåëÿ îò äâèæåíèåòî íà ñëúíöåòî èëè íà ëóíàòà (73 — 16)? Èëè ÷å è ëóíàòà ìèíàâà ïðåç ñúùèòå âðàòè, ïðåç êîèòî ìèíàâà è ñëúíöåòî (71 — 4)? Ñúîáðàçÿâàéêè ñå ñ êàçàíîòî, òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å è òàçè ïîñëåäíà îñîáåíîñò íà êàëåíäàðà ⠄Êíèãà íà Åíîõ“ íå âëèçà â ïðîòèâîðå÷èå ñ õèïîòåçàòà çà áëèçêîòî ñõîäñòâî ìåæäó îïèñàíèÿ è áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð. Íàïðîòèâ, â íåéíî ëèöå ñðåùàìå åäíî íîâî è îùå ïî-

183

ÀÂÈÒÎÕÎË êàòåãîðè÷íî ñâèäåòåëñòâî çà òîâà ñõîäñòâî. Äîðè íåùî ïîâå÷å — òÿ î÷åðòàâà åäíà òâúðäå øèðîêà ãåîãðàôèÿ íà ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà íàøèÿ áúëãàðñêè êàëåíäàð, îáõâàùàùà òåðèòîðèèòå ìåæäó Ñðåäèçåìíî ìîðå è Òèõèÿ îêåàí. Çàùîòî, àêî äîñåãà çíàåõìå çà âðúçêèòå íà áúëãàðñêèÿ è êèòàéñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð, îòñåãà íàòàòúê áèõìå ìîãëè äà îáñúæäàìå è äðóãà íåãîâà âðúçêà. Åòî çàùî ïðèäîáèâà àêòóàëíîñò âúïðîñúò çà ïðîèçõîäà íà êàëåíäàðà îò „Êíèãà çà Åíîõ“. Ìíîçèíà èçñëåäîâàòåëè ñà ñêëîííè äà òúðñÿò êîðåíèòå íà ñàìèÿ àïîêðèâ â äàëå÷ ïî-äúëáîêà äðåâíîñò, îòêîëêîòî ìó ñå ïðèïèñâà äíåñ. Íåñëó÷àéíî íÿêîè ñâúðçâàò îáðàçà íà Åíîõ ñ ïåðñîíàæè îò øóìåðñêàòà èñòîðèÿ è ìèòîëîãèÿ. Íèå îáà÷å îòêðèâàìå è âòîðà, îùå ïî-ïîêàçàòåëíà âðúçêà, ïðè òîâà îòíàñÿùà ñå äî ñàìèÿ êàëåíäàð. Ñòàâà äóìà çà ïîñî÷åíîòî ñúîòíîøåíèå äåí/íîù, êîåòî â åêñòðåìàëíèòå ñè ñòîéíîñòè äîñòèãà 2:1. Òî÷íî òàêîâà ñúîòíîøåíèå íàìèðà Ë. Çàéäëåð â åäèí îò âàðèàíòèòå íà íàéäðåâíèÿ âàâèëîíñêè êàëåíäàð, ñúùåñòâåíî îòëè÷àâàù ñå îò ïî-êúñíèòå êàëåíäàðè, îñòàíàë îùå îò øóìåðñêè âðåìåíà (7). Âñå â òàÿ ïîñîêà ùå íè ñå äà îòáåëåæèì è åäèí ìàëêî ïîçíàò, íî âïå÷àòëÿâàù ôàêò. Òîâà, ÷å íàé-çàáåëåæèòåëíèÿò ãåðîé â øóìåðñêàòà èñòîðèÿ è ìèòîëîãèÿ íîñè íàçâàíèå, ïî÷òè ñúâïàäàùî ñ áúëãàðñêîòî åòíè÷åñêî èìå — Áèëãà. Çàùîòî èìåòî, ñ êîåòî òîé å äîñòèãíàë äî íàñ, Ãèëãàìåø, ïðåäñòàâëÿâà ñåìèòñêàòà òðàíñôîðìàöèÿ íà øóìåðñêîòî Áèëãà-ìåñ (8). Êîëêîòî äî íåãîâàòà âòîðà ñúñòàâêà „ìåñ“, òÿ ÿâíî å îòäåëåíà îò ñúùèíñêîòî èìå è âåðîÿòíî óêàçâà íåãîâèÿ ïî-îñîáåí ïðîèçõîä è çíà÷åíèå, íàìåêâàéêè çà ïî-êúñíèÿ „ìåñèÿ“ ó þäåèòå. Îò âòîðà ñòðàíà, å èçâåñòíî, ÷å òîé å è èñòîðè÷åñêà ëè÷íîñò — ïåòè âëàäåòåë îò ïúðâàòà äèíàñòèÿ íà øóìåðñêèÿ ãðàä Óðóê. Òîâà íàçâàíèå îáà÷å ñå îêàçâà îòíîâî ñåìèòñêèÿò ïðîèçãîâîð íà øóìåðñêîòî Óíóã (óíóã = öåíòúð, ñòîëèöà) (9). Íî ñàìèòå íèå áÿõìå óíóãóðè-îíóãóðè. Êîëêîòî ïúê äî íàé-áëèçêèòå ðîäñòâåíè äî îíóãóðèòå — óòèãóðè è êóòðèãóðè, òåõíèòå èìåíà òâúðäå ìíîãî íàïîìíÿò çà ñúñåäíèòå íà øóìåðèòå ãóòèè è êóòèè. Àêî êúì êàçàíîòî äîïúëíèì âïå÷àòëÿâàùèòå ïî ìàùàáèòå ñè åçèêîâè ïàðàëåëè è àñòðîíîìè÷åñêè ïîçíàíèÿ, êàêòî è äúëáîêèòå ñõîäñòâà â áúëãàðñêàòà è â øóìåðñêàòà äúðæàâíà óðåäáà è òèòóëíèòå ñèñòåìè, à ñúùî è ðåëèãèîçíî-êóëòîâèòå èì ïðåäñòàâè, çàäúëáî÷åíî èçñëåäâàíè îò Ïåòúð Äîáðåâ, ùå ñå óáåäèì, ÷å âúïðîñúò çà âðúçêèòå ìåæäó äðåâíèòå íè ïðàäåäè è øóìåðèòå åäâà ëè å ñëó÷àåí. Òîé îáà÷å íå å îñíîâåí çà ïðåäëàãàíàòà ðàáîòà âúïðîñ è òóê íÿìà äà áúäå ðàçãëåæäàí çàäúëáî÷åíî. Èñêàøå íè ñå åäèíñòâåíî äà ãî äîêîñíåì, çà äà ìàðêèðàìå ãðàíèöèòå, êúäåòî å øåñòâàë áúëãàðñêèÿò áèòîâ êàëåíäàð. Òàêà, ïðîñëåäÿâàéêè ãî íàçàä âúâ âðåìåòî, óñòàíîâÿâàìå, ÷å ïúòåêèòå íà íàøèòå äåäè è òåõíèÿò áèòîâ êàëåíäàð ìèíàâàò ïî Ïðè÷åðíîìîðèåòî êúì Ïðèêàâêàçèåòî è Ïîâîëæèåòî, êðúñòîñâàò Ñðåäíà è Öåíòðàëíà Àçèÿ ÷àê äî Äàëå÷íèÿ èçòîê è îãðåíè îò ïàëåùîòî ñëúíöå íà Ïàëåñòèíà è Þæíà Ìåñîïîòàìèÿ, äîñòèãàò ñàìèÿ Øóìåð — ëþëêàòà íà ñâåòîâíàòà öèâèëèçàöèÿ.  çàêëþ÷åíèå íà èçñëåäâàíåòî ñè äúëæèì äà îáúðíåì ñïåöèàëíî âíèìàíèå âúðõó ñëåäíèòå íÿêîëêî èçâîäà: 1. Îïèñàíèÿò ⠄Êíèãà íà Åíîõ“ êàëåíäàð íå áè ìîãúë äà å òâúðäåíèå íà åâðåéñêèÿ íàðîä. Íåãîâèòå

184

ïàðàìåòðè íåäâóñìèñëåíî ãîâîðÿò, ÷å òîé îòðàçÿâà ãåîãðàôñêà ðåàëíîñò, ÷óæäà íà íåãîâàòà èñòîðèÿ. Ñúîòíîøåíèåòî äåí/íîù òâúðäå êàòåãîðè÷íî ñî÷è îáëàñòèòå íà 47-èÿ è 48-èÿ ïàðàëåë ñåâåðíà øèðèíà. Çà ñúùîòî ñâèäåòåëñòâàò äàííèòå çà ÷åòèðèòå ðàâíîïðîäúëæèòåëíè ñåçîíà, çèìíèÿò îò êîèòî å äåêîäèðàí ñ êëàñè÷åñêèòå ñíåãîâàëåæè è çàëåäÿâàíèÿ, íåòèïè÷íè çà Ïàëåñòèíà èëè Ìåñîïîòàìèÿ (75 — 10; 76 — 4). Õàðàêòåðúò íà ãðåøêèòå â òåêñòà íà „Êíãà íà Åíîõ“ ñâèäåòåëñòâà, ÷å îïèñàíèÿò êàëåíäàð è ñàìàòà ïðèðîäíà ðåàëíîñò ñà áèëè òâúðäå ÷óæäè è íåïîçíàòè çà þäåéñêèòå àâòîðè, ñúñòàâèòåëè èëè ïðåïèñâà÷è íà àïîêðèôà. Ñúùîòî ñå ïîòâúðæäàâà è îò ñàìèÿ ìó ñþæåò, ðàçâèâàù ñå íà íåáåòî. Òîâà ïðåäñòàâëÿâà äèðåêòíî óêàçàíèå è ïðèçíàíèå, ÷å âñè÷êî îïèñàíî å íåùî âúíøíî è ÷óæäî çà àâòîðèòå ìó. 2. Âñè÷êè îñîáåíîñòè íà òîçè êàëåíäàð ñúâïàäàò ñ õàðàêòåðèñòèêèòå íà áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð. Òîçè ôàêò ïîâäèãà ñìåëàòà õèïîòåçà çà òÿõíàòà èäåíòè÷íîñò. 3. Ïðîëåòíîòî íà÷àëî íà ãîäèíàòà â êàëåíäàðà îò „Êíèãà íà Åíîõ“ ïîñòàâÿ ìîñò ìåæäó èçñëåäâàíèÿ êàëåíäàð è ëóííî-àêðîíè÷íèÿ êàëåíäàð íà äàëåêîèçòî÷íèòå íàðîäè îòïðåäè 24-îòî ñòîëåòèå ïð.Õð. è ïî òîçè íà÷èí ñâúðçâà îùå âåäíúæ ïúðâèÿ ñ áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð. 4. Ïîñî÷åíèòå êàëåíäàðà îò „Êíèãà íà Åíîõ“ ñúîòíîøåíèÿ äåí/íîù ãî ñâúðçâàò è ñ íàé-äðåâíèÿ àñèðèéñêè êàëåíäàð, çàèìñòâàí îò êàëåíäàðà íà äðåâåí Øóìåð. Òîâà ïîâäèãà îùå âåäíúæ õèïîòåçàòà çà âëèÿíèåòî íà øóìåðñêàòà âúðõó áúëãàðñêàòà êóëòóðà. 5. Ñúáèòèÿòà ⠄Êíèãà íà Åíîõ“ è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å Åíîõ å äÿäî íà ëåãåíäàðíèÿ Íîé, óäîñòîâåðÿâàò, ÷å è îïèñàíèÿò êàëåíäàð å îò âðåìåòî ïðåäè ïîòîïà. Êàòî çíàåì, ÷å ñàìèÿò ïîòîï ñå äàòèðà îêîëî 11 650 ã.ïð.Õð. ñëåäâà,÷ å êàëåíäàðúò ⠄Êíèãà íà Åíîõ“ å îò îùå ïî-äðåâíè âðåìåíà (10).

Ëèòåðàòóðà: 1. Éîðäàí Âúë÷åâ. Êàëåíäàð è ñëîâî, èçä. „Áúëãàðñêè ïèñàòåë“, Ñ., 1986. 2. Éîðäàí Âúë÷åâ. Êàëåíäàð è õðîíîëîãèÿ, èçä. „Ëåòîïèñè“, Ñ., 1994. 3. Çëàòêî Äèìèòðîâ. Ïðàáúëãàðèòå è òÿõíàòà ìèñèÿ õðîíîñ, â. „Íàðîäåí áóäèòåë“, áð. 1 (18), ãîä. IV, 1995. 4. Ðîáåð-Æàí Âèêòîð. Áîã è áîãîâåòå ñà áèëè õîðà, èçä. „Îԓ, Ñ., 1982. 5. Ñ. Àâåðèíöåâ, Â. Èâàíîâ. Åíîõ, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, Ì., 1987. 6. Òà÷î Òàíåâ. Áúëãàðñêîòî âåçìî è Èçòîêúò, ñï. „ÀâèÒîõîë“, êí. 3 è 4, 1995 ã. 7. Ñòåôàí Íèêèòîâ. Äðåâíèòå öèâèëèçàöèè — çàãàäêè, õèïîòåçè, íàõîäêè, èçä. „Ä-ð Ï. Áåðîí“, Ñ., 1986. 8. Â. Àôàíàñüåâà. Ãèëüæàìåø. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ñîâåòñêàÿ åíöèêëîïåäèÿ, Ì., ò. 1, 1987. 9. Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, III èçä., ò. 27, Ìîñêâà. 10. Àëåêñàíäúð Ãîðáîâñêè. Çàãàäêè íà íàé-äðåâíàòà èñòîðèÿ, 1979.

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÁÅÇÑÌÚÐÒÍÀÒÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀ ÈÑÒÎÐÈß ÀÍÄÐÅÉ À. ÂÚÍÃÅÂ

Êîãàòî ïðåç IÕ âåê êíÿç Áîðèñ (Ìèõàèë) íàëàãà â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ õðèñòèÿíñòâîòî, çàïî÷âà åäíî ïîñëåäîâàòåëíî çàãóáâàíå íà íàé-äðåâíèòå áúëãàðñêè êíèãè. Íåèçâåñòåí áðîé îò òÿõ áèâàò óíèùîæåíè êàòî åçè÷åñêè. (Âïðî÷åì òàÿ õàðàêòåðèñòèêà íà õðèñòèÿíñòâîòî — äà óíèùîæàâà êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêîòî íàñëåäñòâî íà äðóãèòå íàðîäè — íå å íåïîçíàòà â ñâåòîâåí ìàùàá). Íÿêîè êíèãè áèâàò ñïàñåíè îò äðóãèòå ÷àñòè íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò, à äðóãè, êàêòî çíàåì, ïîïàäàò ïî-êúñíî ïîä çëîíàìåðåíèòå óäàðè íà ãúðöè è ïðî÷åå íåïðèÿòåëè íà áúëãàðùèíàòà. Çà ðàçëèêà îò äóíàâñêèòå áúëãàðè âîëæêèòå äîðè è ñëåä ñìÿíàòà íà áúëãàðñêàòà ñè âÿðà (â Òàíãðà) ñ èñëÿìñêà çàïàçâàò äðåâíèòå áúëãàðñêè êíèãè. Íÿêîè îò òÿõ òå ãðèæëèâî ñúõðàíÿâàò äî íàøè äíè âúïðåêè âñè÷êè áåäè è òðóäíîñòè, êîèòî ñà ïðåæèâåëè. Åäíà òàêàâà êíèãà „Øàí êèçè äàñòàíè“ („Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà Øàí“, íàïèñàíà â êðàÿ íà IÕ âåê îò áúëãàðñêèÿ ïîåò Ìèêàèë Áàùó, ïðåäñòîè â ñêîðî âðåìå äà âèäè áÿë ñâÿò è â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ. Âîëæêèòå áúëãàðè äîñåãà ñà óñïåëè äà ÿ èçäàäàò â Óêðàéíà è â Òóðöèÿ, à áëàãîäàðåíèå íà òðóäà íà Ãåîðãè Êîñòîâ ïî ïðåâåæäàíåòî £ ìîæåì äà ñå íàäÿâàìå âå÷å äà ÿ âèäèì è ó íàñ. Áèõ èñêàë äà ðàçêàæà ïî-ïîäðîáíî çà äðóãà êíèãà, çàïàçåíà îò íàøèòå âîëæêè ñúáðàòÿ — „Äæàãôàð òàðèõè („Èñòîðèÿòà íà Äæàãôàð“).  ìíîãî îòíîøåíèÿ òà íàäìèíàâà ïî ñòîéíîñò èñòîðèÿòà íà Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè — ìîæå áè íàé-âå÷å çàùîòî å äîìàøíà áúëãàðñêà èñòîðèÿ, à íå å ñúáèðàíà ïî ñâåäåíèÿ îò ñðåäèòå íà ÷óæäè èëè äîðè âðàæåñêè ïëåìåíà è íàðîäè. Ïðåç 1680 ã. (ò.å. îêîëî 80 ãîäèíè ïðåäè Ïàèñèé) åäèí îò âîäà÷èòå íà âîëæêèòå áúëãàðè — ñåèäúò Äæàãôàð — ïîðú÷âà íà ñåêðåòàðÿ íà ñâîÿòà êàíöåëàðèÿ (áàõøè) Èìàí äà ñúáåðå áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Ñ áëàãîäàðíîñò ìîæåì äà îòáåëåæèì, ÷å â ðåçóëòàò ñå å ïîëó÷èë åäèí çíà÷èòåëåí ïî îáåì (è çàñåãà íåîöåíèì ïî ñòîéíîñò) ñáîðíèê, ñúáðàë ñâåäåíèÿ è ëåãåíäè îò íàèñòèíà äúëáîêà äðåâíîñò. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ñåèäúò å ðàç÷èòàë ïîñðåäñòâîì òèÿ ñâåäåíèÿ äà ïîâäèãíå ñàìîñúçíàíèåòî è îñâîáîäèòåëíèòå ñòðåìåæè íà áúëãàðèòå (ñëåä 1584 ã. âîëæêèòå áúëãàðè îêîí÷àòåëíî ïîïàäàò ïîä âëàñòòà íà Ðóñèÿ, ïðè êîåòî Èâàí Ãðîçíè íå ïðîïóñêà äà èçáèå 400 000 áúëãàðè, òâúðäåéêè, ÷å òîâà áèëè òàòàðè è ÷å ñè îòìúùàâàë çà òàòàðñêîòî ðîáñòâî). Äåéñòâèòåëíî ïðåç 1681 ã. ñåèäúò óñïÿâà äà âäèãíå áúëãàðèòå íà âúñòàíèå ñ öåë âúçñòàíîâÿâàíå íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò (ðóñêèòå âîéñêè ïîòóøàâàò âúñòàíèåòî ïðåç 1683 ã.) Íî îñâîáîäèòåëíèòå áîðáè íà íàøèòå ñúáðàòÿ ïî Âîëãà è Êàìà ñà òåìà çà äðóã ðàçêàç... Ìîæå áè íàé-ñòðàøíè êàêòî çà êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêîòî íàñëåäñòâî, òàêà è çà ñàìàòà íàðîäíîñò íà âîëæêèòå áúëãàðè ñà ãîäèíèòå íà ñòàëèíèçìà. Ïðåç 1923 ã. âñè÷êè îðãàíèçàöèè íà âîëæêèòå áúëãàðè (âêëþ÷èòåëíî è òèÿ, êî-

èòî ñà ïîâÿðâàëè íà ïðîïàãàíäàòà íà áîëøåâèöèòå è ñà ïîäêðåïÿëè áîðáàòà èì çà âëàñò â Ðóñèÿ) ñà çàáðàíåíè, à âîäà÷èòå èì ñà èçïðàòåíè â íàé-ñòðàøíèòå êîíöåíòðàöèîííè ëàãåðè íà áîëøåâèøêà Ðóñèÿ (ñúùèòå, îò êîèòî ñå „ó÷è“ Õèòëåð äâàéñåòèíà ãîäèíè ïî-êúñíî). Âñè÷êî, ñâúðçàíî ñúñ ñàìîòî ñúùåñòâóâàíå íà âîëæêèòå áúëãàðè êàòî òàêèâà, å çàáðàíåíî. Áèáëèîòåêèòå èì ñà êîíôèñêóâàíè, íàäãðîáíèòå èì ïëî÷è îòïðåäè 1000 ãîäèíè ñà íàòðîøàâàíè ñ òðàêòîðè è òàíêîâå çà ÷àêúë. Çàáðàíåíî èì å äà ïèøàò íà èñòîðè÷åñêè óòâúðäèëàòà ñå âîëãî-áúëãàðñêà àçáóêà (áúëãàðñêè âàðèàíò íà àðàáèöàòà) è âñè÷êè êíèãè, íàïèñàíè íà òàÿ àçáóêà â ïðîäúëæåíèå íà 11 âåêà, ñå ïðåñëåäâàò áåçìèëîñòíî (õîðàòà, äðúçíàëè äà óêðèÿò è ñúõðàíÿò ñâîèòå äðåâíè êíèãè, ñà ïîëó÷àâàëè íå ïî-ìàëêî îò 10-ãîäèøíè ïðèñúäè â êîíöåíòðàöèîííè ëàãåðè). Òàêàâà êíèãà å è „Èñòîðèÿòà íà Äæàãôàð“. Òÿ å óêðèâàíà è ïàçåíà îò âàðâàðñêèòå ëàïè íà áîëøåâèøêèòå ñïåöèàëíè ñëóæáè, íî â êðàÿ íà êðàèùàòà ÍÊÂÄ ÿ íàìèðà. Çà ùàñòèå ïàçèòåëÿò £ — Èáðàõèì Ì.-Ê. Íèãìàòóëëèí (1916-1941) ïðåç òîâà âðåìå óñúðäíî å ïðåõâúðëÿë ñúäúðæàíèåòî £ íà ðóñêè åçèê. Ïîíåæå ñëóæèòåëèòå íà „îðãàíèòå“ íå ñà èìàëè íàðåæäàíå êàêâî äà ïðàâÿò ñ ðúêîïèñè íà ðóñêè, òîÿ ïðåâîä å îöåëÿë è äî íàøè äíè. Ñàìèÿò Íèãìàòóëëèí, êîãîòî íà÷àëîòî íà âîéíàòà ìåæäó Òðåòèÿ ãåðìàíñêè ðàéõ è ÑÑÑÐ íàìèðà â Ïðèáàëòèêà, çàãèâà îùå â íà÷àëîòî £... Ñúêðîâèùåòî îñòàâà ïðè ìàéêàòà íà È. Íèãìàòóëëèí — Ëàòèôà. Ïðåç 1966 ã., êîãàòî ïëåìåííèêúò íà Íèãìàòóëëèí — Ôàðõàò Ã.-Õ. Íóðóòäèíîâ, ñå ïîäãîòâÿ äà ñëåäâà â Êàçàíñêèÿ óíèâåðñèòåò, òÿ ìó ïðåäàâà ðúêîïèñèòå. „Èñòîðèÿòà íà Äæàãôàð“ (êàêòî „Ñêàçàíèåòî çà äúùåðÿòà íà Øàí“ è îùå íÿêîëêî êíèãè) ñà èçëîæåíè îò Íèãìàòóëëèí íà ðóñêè â 14-15 òåòðàäêè. Ñúãëàñíî çàâåùàíèåòî íà áàáà ñè ïðåç 1976 ã. Ô. Íóðóòäèíîâ íàñëåäÿâà áåçöåííîòî áúëãàðñêî ñúêðîâèùå. Ïðåç 80-òå ãîäèíè Íóðóòäèíîâ ñå îáðúùà êúì ÀÍ íà ñúâåòñêèÿ ñúþç ñ ìîëáà äà ìó áúäàò ïðåäîñòàâåíè óñëîâèÿ çà èçäàâàíåòî íà èçëîæåíèå íà „Èñòîðèÿòà íà Äæàãôàð“, íà êîÿòî ïîëó÷àâà èçäåâàòåëñêè îòãîâîð. Âçåë ðåøåíèå ñàì äà ñå çàåìå ñ èçäàâàíåòî íà ïðåãëåä íà ñúõðàíåíèòå òåêñòîâå, òîé çàïî÷âà èçëàãàíåòî èì. Ñêîðî îáà÷å è îöåëåëèòå äîñåãà òåêñòîâå ñà çàäèãíàòè (ìèñëÿ, ÷å å ïðåäåëíî ÿñíî êîé áè ïðîÿâèë òàêúâ èíòåðåñ òî÷íî êúì òèÿ ðúêîïèñè...) è íà Íóðóòäèíîâ ìó îñòàâàò ñàìî ÷àñò îò ñîáñòâåíèòå ìó ïðåïèñè, ñúäúðæàùè îêîëî ïîëîâèíàòà îò èçëîæåíèåòî íà „Èñòîðèÿòà íà Äæàãôàð“ (à ñúùî ãîëÿìà ÷àñò îò èçëîæåíèåòî íà „Ñêàçàíèåòî çà äúùåðÿòà íà Øàí“). Òàêàâà òåæêà è èçïúëíåíà ñúñ çëîñòíè ïîñåãàòåëñòâà ñúäáà íà åäíè îò íàé-âàæíèòå áúëãàðñêè êíèãè — ñîáñòâåíè áúëãàðñêè èñòîðèè — íå îñòàâÿ ìÿñòî íà íèêîé íîðìàëåí áúëãàðèí çà áåçðàçëè÷èå. Ïðåñëåäâàíåòî è öåëåíàñî-

185

ÀÂÈÒÎÕÎË ÷åíîòî óíèùîæàâàíå íà áåçöåííè áúëãàðñêè êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêè ñúêðîâèùà îò êîìóíèñòè÷åñêàòà âëàñò â ñúâåòñêà Ðóñèÿ (êîåòî â ïðîäúëæåíèå äåéñòâà è äíåñ) å óæàñÿâàù èñòîðè÷åñêè ôàêò, êîéòî íå òðÿáâà äà áúäå ïîâå÷å ñêðèâàí îò îáùåñòâåíîñòòà íà Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, êàêòî è ãåíîöèäúò íàä âîëæêèòå íè ñúáðàòÿ. Ôàêò å ñúùî, ÷å ðàíèòå íà áúëãàðùèíàòà îò êîìóíèçìà ñà ñðàâíèìè ñ òèÿ íà ñâåòîâíîòî åâðåéñòâî îò íàöèîíàëñîöèàëèçìà. Íå ìîæå äà áúäåø áúëãàðèí, áåç äà ñòàíåø ñúïðè÷àñòåí êúì òàÿ äåéñòâèòåëíîñò. Ñàìàòà „Èñòîðèÿ íà Äæàãôàð“ ñúäúðæà íÿêîëêî ïîñòàðè êíèãè: Ëåòîïèñúò íà Ãàçè-Áàðàäæ (1229-1246), Êíèãàòà íà Áó-Þðãàí (1551) è Êíèãàòà íà Øåõ-Ãàëè (1605); à ñúùî îòêúñè îò äðóãè îöåëåëè ðúêîïèñè, ñòàòèÿ îò Ô. Íóðóòäèíîâ („Áúëãàðèòå è ñâåòîâíàòà öèâèëèçàöèÿ“), ðå÷íèê-ïîêàçàëåö íà èìåíàòà â êíèãàòà è íÿêîëêî êàðòè. Èçêëþ÷èòåëíî öåííè ñà ñâåäåíèÿòà çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå — âúïðîñ, ïî êîéòî è íàé-íàïðåäíè÷àâèòå èçñëåäîâàòåëè â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ çàñåãà íå ìîãàò äà ñå ïîõâàëÿò ñúñ çàâúðøåíè èçñëåäâàíèÿ (â ïî÷òè âñè÷êè ñëó÷àè èçñëåäâàíèÿòà ñà çà ïåðèîäè îò èñòîðèÿòà íè ñëåä ïîÿâàòà íà áúëãàðèòå èëè ñúäúðæàò ïîâå÷å ïðåäïîëîæåíèÿ, îòêîëêîòî ñèãóðíè ðàçêðèòèÿ).  îòêúñ îò „Õîí êèòàáè“ („Êíèãà çà õóíèòå“) ñå ãîâîðè çà ïðåäöèòå íè ïðåäè... 35 000 ãîäèíè (ò.å. îêîëî 33 000 ã.ïð.Õð.)!  òèÿ âðåìåíà (ñïîðåä íàøèòå áúëãàðñêè ëåòîïèñöè, ðàçïîëàãàëè ñúñ ñîáñòâåíà ïèñìåíîñò îùå â äðåâíîñòòà) ïðåäöèòå íà áúëãàðèòå (âå÷å òå ñ ïðàâî ìîãàò äà áúäàò íàðå÷åíè ïðàáúëãàðè) — èìåíöèòå è ñèíäèéöèòå ñà îáèòàâàëè çåìè, îáõâàùàùè è äíåøíèòå áúëãàðñêè çåìè: èìåíöèòå æèâåëè â Ìàëà Àçèÿ, Áàëêàíèòå (âêëþ÷èòåëíî Òðîÿ, Êðèò è Ìèêåíà), Áëèçêèÿò èçòîê è Äâóðå÷èåòî, à ñèíäèéöèòå — ìåæäó Äóíàâ, Áúëãàðñêî (Êàñïèéñêî) ìîðå è Ñåâåðíèÿ (ëåäîâèò) îêåàí. Ïî-íàòàòúê êíèãèòå, âêëþ÷åíè ⠄Èñòîðèÿòà íà Äæàãôàð“, ïðîñëåäÿâàò èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå ïðåäè è ñëåä Ïîòîïà, îïèñâàò áúëãàðñêè âÿðâàíèÿ è âëàäåòåëè — êàíîâå, ðàçêàçâàò çà ñðåùèòå è âðúçêèòå íè ñ äðóãè íàðîäè è ïëåìåíà — êèòàéöè, òþðêè ñëàâÿíè, ãåðìàíñêè ïëåìåíà... Êàòî öÿëî „Èñòîðèÿòà...“ å áåçöåííà ñúêðîâèùíèöà, íîñåùà íè ìíîãî ñâåäåíèÿ çà ìèíàëîòî íè. Äîðè è íàé-áåãëîòî £ îïèñàíèå íåìèíóåìî áè íàäõâúðëèëî âñè÷êè ïðèåìëèâè çà ñòàòèÿ ãðàíèöè, åòî çàùî îñòàâÿì òîâà ñ íàäåæäàòà, ÷å íå ñëåä äúëãî è â íåçàâèñèìàòà áúëãàðñêà äúðæàâà „Èñòîðèÿòà íà Äæàãôàð“ ùå áúäå îòïå÷àòàíà è òàêà ùå ñòàíå äîñòúïíà çà íàé-øèðîê êðúã äóíàâñêè áúëãàðè. Çà ñêåïòèöèòå è ïåñèìèñòèòå, êîèòî ÷åñòî ñà áèëè ïîâå÷å ñêëîííè äà ñå ïîäèãðàâàò ñ áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, îòêîëêîòî äà ñå ïîó÷àâàò îò íåÿ è äà óâàæàâàò íåéíàòà ñâÿòîñò, íàðî÷íî êàçâàì: íå îòðè÷àéòå íåùî, êîåòî íå ñòå ïðîâåðèëè! Ñòèãà íè òîâà, äåòî âñåêè ÷óæä ïèñà÷ íà èñòîðèè (÷åñòî èçíà÷àëíî ïðåäóáåäåí ñðåùó áúëãàðèòå) ñå ïðèåìà êàòî ìíîãî ïî-äîñòîâåðåí îò ðîäíèòå íè äåéöè, ìíîãî îò êîèòî çàïëàòèëè ñ æèâîòà ñè çà ñúâåñòíàòà ñè ðîäîëþáèâà äåéíîñò. Ñèãóðíî ïðåäè 230 ãîäèíè òàêà å çâó÷àëà è ïàèñèåâàòà èñòîðèÿ íà ìíîãî áúëãàðè, äóõîâíî ïîðîáåíè îò ãúðöèòå. Òîâà ÷å äîêàòî íèå, äóíàâñêèòå áúë-

186

ãàðè, ñìå äîïóñíàëè äðåâíèòå íè êíèãè äà áúäàò óíèùîæåíè, íå áèâà ëè äà íè íàñî÷è êúì èçâîäà, ÷å òðÿáâà äà ñå ïîëó÷èì îò âîëæêèòå ñè ñúáðàòÿ, êîèòî ñòîëåòèÿ íàðåä ñúõðàíÿâàò è òà÷àò äîðè ïðè íàé-æåñòîêà ñúäáà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ? Êîëêîòî è äà å ó÷óäâàùî çà íàñ, „îùàñòëèâåíèòå“ îò êàêâè ëè íå èñòîðèè (íàïðèìåð çà àíòèôàøèñòêè âúñòàíèÿ ïðåäè Õèòëåð...), ÷å äðóãè áúëãàðè ñà ñúõðàíèëè äàííè çà ðîäà áúëãàðñêè îòïðåäè íàä 30 000 ãîäèíè, îòïðåäè Ïîòîïà, îò âðåìåíàòà íà Òðîÿ è Øóìåð, íå òðÿáâà ëè ïúðâî äúëáîêî äà ñå çàìèñëèì, ïðåäè äà ïîãëåæäàìå ñ ïîäèãðàâêà íà ïðåäöèòå ñè? Ñ êàêâî íè ïðåâúçõîæäàò åäíè ãúðöè, òà òå ìîãàò äà ñå îáÿâÿâàò çà ïîòîìöè íà Òðîÿ, Ìèêåíà è ò.í, äîêàòî íèå áÿãàìå îò ñîáñòâåíàòà ñè èñòîðèÿ? Àêî òîëêîâà ñìå ñå ïîñëàâÿí÷èëè, êîëêîòî íè óáåæäàâàò è äî äåí äíåøåí, çàùî íå ñå ïîèíòåðåñóâàìå, ÷å ñëåä îñâîáîæäàâàíåòî íà ãúðöèòå îò òóðñêà âëàñò ñåëî Ìàðàòîí å áèëî èçöÿëî àëáàíñêî, ñàìàòà Àòèíà å áèëà ñúñ ñàìî 40%-íî ãðúöêî íàñåëåíèå, à ãðúöêèÿò åçèê ñå å íàëîæèëî âïîñëåäñòâèå äà áúäå „åëèíèçèðàí“, âêëþ÷èòåëíî è çàðàäè çíà÷èòåëíèòå ñè áúëãàðîñëàâÿíñêè âêëþ÷âàíèÿ, ïúê ïîñëå äà âèäèì îòêàçàëè ëè ñà ñå ãúðöèòå îò âúçìîæíîñòòà äà îáÿâÿò êîëêîòî óñïåÿò îò äðåâíîñòòà çà ñâîå; è äà ïîìèñëèì êàê íàñ íè íàêàðàõà ñàìè äà ñå íàäïðåâàðâàìå â îòðè÷àíåòî îò ñîáñòâåíîòî ñè? ... Èëè ñà íåìàëè áúëãàðèòå Öàðå è Öàðñòâî...“? Ñ òàÿ âúçêðúñíàëà êíèãà íèå ìîæåì äà âúçñòàíîâèì ïîíå ÷àñò îò çàòðèòîòî ñè ìèíàëî. Èìà ëè ïî-ñðàìíî îò òîâà äà îñòàâèø ðîäúò è èìåòî òè äà òúíàò â ìðàê è íåçíàíèå, ñàì äà ãè îáðè÷àø íà çàáâåíèå? „Èñòîðèÿòà íà Äæàãôàð“ íè äàâà óíèêàëåí øàíñ çà âúçðàæäàíå, è òúé êàòî åäèí îò íàé-ñòðàøíèòå ôàêòè å, ÷å äîñåãà â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ òÿ íå å áèëà ïîçíàòà ñàìî çàùîòî íà íèêîé íå ìó å õðóìíàëî äà ïîòúðñè áúëãàðñêîòî íàñëåäñòâî ïðè äðóãèòå ÷àñòè íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò, íå ìîæåì äà èçêëþ÷èì âúçìîæíîñòòà â áúäåùå äà áúäàò íàïðàâåíè îùå òàêèâà îòêðèòèÿ. Íàïðîòè⠗ êîãàòî íàé-ñåòíå áúëãàðñêàòà íàóêà áúäå ïîäêðåïåíà ñúñ ñðåäñòâà è èíòåðåñ çà ïîäîáíè òúðñåíèÿ, íàé-åñòåñòâåíî å äà ñå íàìåðÿò ìíîæåñòâî ïîäîáíè ñâåäåíèÿ.  òîÿ ñìèñúë, áåç äà îáÿâÿâàì áúëãàðñêèòå ëåòîïèñöè çà áåçãðåøíè èëè ñúâúðøåíè, ïðèçîâàâàì áúëãàðñêàòà îáùåñòâåíîñò äà èìà ïðåäâèä íåìèñëèìàòà äîñêîðî öåííîñò, êîÿòî äîñòèãíà äî íàñ ñëåä âúçñòàíîâÿâàíåòî íà âðúçêèòå ìåæäó äóíàâñêèòå è âîëæêèòå áúëãàðè, âêëþ÷èòåëíî â ëèöåòî íà „Èñòîðèÿòà íà Äæàãôà𓠗 êíèãà, êîÿòî ïî ìîåòî ñêðîìíî ìíåíèå òðÿáâà äà ñòèãíå äî âñåêè áóäåí áúëãàðèí. Äî íåéíîòî èçäàâàíå â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ ñå íàäÿâàì ñïîðåä ñèëèòå ñè äà îñâåäîìÿâàì îáùåñòâåíîñòòà íè çà ñúäúðæàíèåòî £, êîåòî íè äàâà óíèêàëåí øàíñ äà âúçâúðíåì ñâîåòî äîñòîéíî ìÿñòî ñðåä íàé-äðåâíèòå è öèâèëèçîâàíè íàðîäè íà ñâåòà.  çàêëþ÷åíèå ïî ïîâîä íåðàäîñòíàòà ñúäáà íà êíèãàòà áèõ èñêàë äà ïðèïîìíÿ åäèí (áàëêàíñêè) áúëãàðñêè íàäïèñ îòïðåäè õèëÿäà ãîäèíè: „Áúëãàðèòå ìíîãî äîáðèíè ñòîðèõà íà õðèñòèÿíèòå, à òå çàáðàâèõà. Íî Òàíãðà âèæäà...!“

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÏÎ ÏÚÒß ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ÄÈÌÈÒÚÐ ÈË. ÄÈÌÈÒÐΠÏÐÈÍÖÈÏÍÎ ÓÒÎ×ÍÅÍÈÅ Â òàçè êíèãà åäíà îò îñíîâíèòå íàñîêè íà èñòîðè÷åñêîòî èçñëåäâàíå ùå áúäå ïðîñëåäÿâàíåòî íà èñòîðè÷åñêèÿ ïúò íà åäíà îò òðèòå îñíîâíè ÷àñòè íà äðåâíèÿ øóìåðîàðèéñêè íàðîä — òàçè ÷àñò, êîÿòî å îñòàâèëà â ïèñìåíè ïàìåòíèöè îò Ìåñîïîòàìèÿ îòïðåäè 5000 ãîäèíè îáåäèíÿâàùîòî ÿ íàçâàíèå ÕÓÍÎÐÈ, ïðåâåæäàíî êàòî ÃÎÑÏÎÄÀÐÈ. Âúâ âñè÷êè íàäïèñè, ñúäúðæàùè òîâà èìå, êîåòî ïðåäñòàâëÿâà èìïåðñêà íàðîäíîñòíà òèòëà, òî ñå ïðåäõîæäà îò îïðåäåëåíèåòî ÕÓ, êîåòî îçíà÷àâà ÌÎÃÚÙ è êîåòî âñúùíîñò å îáðàçóâàòåëíèÿò êîðåí íà ñàìàòà äóìà ÕÓÍÎÐÈ. Òàêà èìåòî âèíàãè ñå å èçïèñâàëî êàòî ÕÓ_ÕÓ_ÍÎ_ÐÈ, ðàâíîçíà÷íî íà ÌÎÃÚÙÈÒÅ ÃÎÑÏÎÄÀÐÈ. Âåäíàãà èñêàì äà ïîä÷åðòàÿ, ÷å êîãàòî â òàçè êíèãà ñòàâà äóìà çà õóíîðèòå, ùå áúäå ïðåäåëíî ÿñíî, ÷å òå íå ñå ðàçãëåæäàò åòíè÷åñêè ïî òðàäèöèîííèÿ, óòâúðäåí îò èñòîðèöè êàòî Çëàòàðñêè íà÷èí, ñâúðçâàù ãè ñ òþðêîìîíãîëñêè, òþðêñêè èëè òþðêî-àëòàéñêè íàðîäè, íèòî êàòî íÿêàêâà êúñíà ñìåñèöà îò òàêèâà íàðîäè è àëàíè èëè ñàðìàòè, êàêòî òå ñå õàðàêòåðèçèðàò ñåãà. Òóê ùå ñå îïèòàìå äà ïðîñëåäèì òÿõíàòà íàèñòèíà äúëáîêà äðåâíîñò, ìíîãî ïðåäè ïîÿâàòà íà ñïîìåíàòèòå íàðîäè íà èñòîðè÷åñêàòà ñöåíà. Ùå èìàìå âúçìîæíîñò äà âèäèì õóíîðèòå êàòî ðåàëíè ó÷àñòíèöè â ïèñìåíî äîêóìåíòèðàíè ñúáèòèÿ. Íàïðèìåð âîäåíè îò òåõíèÿ âúðõîâåí ïîâåëèòåë ÇÈÅÇÈ (27502726 ïð.Õð.) â ïúðâèÿ ãîëÿì ðåëèãèîçåí êîíôëèêò â èñòîðèÿòà íà ÷îâå÷åñòâîòî, â êîéòî òå ñà áè ãëàâíè ó÷àñòíèöè è ñà íîñèëè ïðîçâèùåòî „õîðà íà ëúêà“, „ëúêîíîñöè“ èëè ïîä ïðîçâèùåòî „õîðà íà êîíå“, „êîííèöè“ â äðóã ãîëÿì êîíôëèêò — òîçè ìåæäó êøàòðèè (âîåííî ñúñëîâèå) è áðàõìèíè (æðå÷åñêî ñúñëîâèå) ïî âðåìåòî íà Ïàðà-ñèí (Áàëàñèð èëè Ïàðà-øóð) (2276-2268). Ùå ãè âèäèì íà áðåãà íà Íèë, âîäåíè îò Êàðäàìà, äà ïîëó÷àâàò ïèñìåíèòå çíàöè êàòî äàð îò ïðàîòåöà Êóáðà è â ïëàíèíèòå íà Åëàì íà÷åëî ñ Àñåíà è Ïðàñèí. Ùå ïðîíèêíåì â òàéíàòà è íà òèòëàòà, êîÿòî âñè÷êè òåçè âëàäåòåëè ñà íîñåëè — ÄÓËÎ = ÂÅ×ÍÈßÒ — ÁÅÇÑÌÚÐÒÍÈßÒ. Ñàìîòî èìå õóíîðè å åäíî îò òåçè, ñ êîèòî íàé-ìíîãî ñå çëîóïîòðåáÿâà â îôèöèàëíàòà íè èñòîðè÷åñêà íàóêà, êàòî íåãîâèÿò åòíè÷åñêè ñìèñúë íàïðàâî ñå èçîïà÷àâà. Äèìèòúð Ñúñúëîâ, êîéòî âúâåæäà òîâà èìå â óïîòðåáà, ÿñíî å óêàçàë íåãîâîòî åòíè÷åñêî ñúäúðæàíèå, ñâúðçâàéêè ãî ïðÿêî ñ åäèí äîáðå èçâåñòåí èíäîåâðîïåéñêè íàðîä — êàñèòèòå. Äðóã ó÷åí, ñâúðçàí ñ êðúãà îêîëî Ñúñúëîâ, ä-ð Òà÷î Òàíåâ, ñìÿòà, ÷å òå íå ñà íèòî èíäîåâðîïåéöè, íèòî òþðêî-ìîíãîëöè èëè òþðêî-àëàòéöè, à íàðîä ñ îñîáåí äðåâåí ïðîèçõîä. Âúïðåêè òîâà êëèêàòà èñòîðèöè îêîëî Âàñèë Çëàòàðñêè ïîñòàâèõà ðàâåíñòâî ìåæäó õóíîðèòå è òþðêî-ìîíãîëñêèòå èëè òþðêî-àëòàéñêèòå íàðîäè, êàòî íàï-

ðàâèõà îò òàçè ìàíèïóëàöèÿ äîãìà, êîÿòî å â îñíîâàòà íà èñòîðè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå â Áúëãàðèÿ. Ïîñëåäíèòå àðõåîëîãè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ â Çàïàäåí Êèòàé, Àëòàé è Ìîíãîëèÿ ðàçîáëè÷èõà òàçè ìàíèïóëàöèÿ. Èìåííî ïîðàäè òîâà èíôîðìàöèÿòà çà òÿõ ñå èãíîðèðà îò áúëãàðñêàòà îôèöèàëíà èñòîðè÷åñêà íàóêà. Ïîðàäè òîâà çàäà÷à íà íà òàçè êíèãà ñòàâà äâóñòðàííà — äà ñå îïèòà äà ïðîñëåäè è äà èíòåðïðåòèðà èñòîðè÷åñêèÿ ïúò íà áúëãàðèòå, äîêîëêîòî ñà ïîçâîëèëè âúçìîæíîñòèòå íà íåéíèÿ àâòîð, êàêòî è äà íàïðàâè ïðåãëåä íà åäèí íåîôèöèàëíî çàáðàíåí ïåðèîä îò åâðîïåéñêàòà èñòîðèîãàðôèÿ. Ïðèåëè ñìå òàêúâ ïîäõîä, çàùîòî âÿðâàìå, ÷å òàêà íàøèòå ïðàäåäè ùå íè ïîìîãíàò äà ïîãëåäíåì ñ ðàçáèðàíå íå ñàìî â ìèíàëîòî, íî è â áúäåùåòî íà íàøèÿ íàðîä è äúðæàâà.

ÈÑÒÎÐÈÎÃÐÀÔÑÊÎ ÂÚÂÅÄÅÍÈÅ Â ÏÐÎÁËÅÌÀÒÈÊÀÒÀ Ïðåç ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãîäèíè ãëàâíî ïîðàäè íåóìîðíèÿ òðóä íà ïèñàòåëÿ Ïåòúð Äîáðåâ ñðåä áúëãàðñêàòà îáùåñòâåíîñò ñå çàòâúðäè åäèí îïðåäåëåí èíòåðåñ êúì òàêà íàðå÷åíèòå ïðàáúëãàðè êàòî êúì íîñèòåëèòå íà èñòèíñêàòà áúëãàðñêà íàöèîíàëíà íàñëåäñòâåíîñò. Ñ òîâà âñúùíîñò ñå âúçðîäè åäíî èíòëåêòóàëíî òå÷åíèå îò òðèäåñåòòå ãîäèíè íà âåêà, ôîðìèðàíî îò òâîðöè êàòî Äèìèòúð Ñúñúëîâ, Íèêîëàé Ñòàíèøåâ è Ôàíè Ïîïîâà-Ìóòàôîâà â òÿõíîòî Èñòîðè÷åñêî äðóæåñòâî „Áúëãàðñêà îðäà“. Íåñëó÷àéíî è ñàìîòî äðóæåñòâî áåøå âúçñòàíîâåíî íà 1.ÕII.1994 ã. Íà ïðúâ ïîãëåä êàòî ÷å ëè ñàìî îáè÷òà êúì Áúëãàðèÿ è óïîðèòèÿò òðóä ñáëèæàâàò Ïåòúð Äîáðåâ è íÿêîãàøíèòå è ñåãàøíèòå ðàäåòåëè íà äðóæåñòâîòî. Êàòî ÷å ëè òåõíèòå êîíöåïöèè è òåîðèè çà ïðîèçõîäà è èñòîðè÷åñêèÿ ïúò íà áúëãàðèòå ñà òâúðäå ðàçëè÷íè — èíäîåâðîïåéñêàòà, íàðå÷åíà „ïàìèðñêà“, òåîðèÿ íà Ïåòúð Äîáðåâ è „õóíîðñêàòà“, èëè „òàðèìñêà“, òåîðèÿ, ðàçðàáîòåíà îò Äèìèòúð Ñúñúëîâ, êîÿòî å â öåíòúðà íà íàó÷íèòå òúðñåíèÿ è íà äíåøíèòå ìó ïîñëåäîâàòåëè. Êàêòî íåâåäíúæ äîñåãà ñúì ïîä÷åðòàâàë, òåçè ðàçëè÷èÿ ñà èçêóñòâåíî ñúçäàäåíè è ïîäúäðæàíè è íàïðèìåð îò ãåîãðàôñêà ãëåäíà òî÷êà òå íå ìîãàò äà áúäàò çàùèòåíè. Ïî-íàòàòúøíîòî õàðìîíèçèðàíå íà äâåòå òåîðèè å îñîáåíî âàæíî çà îêîí÷àòåëíîòî óòâúðæäàâàíå íà åäèíåí îðèãèíàëåí ïîäõîä êúì äðåâíàòà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå è çà ñúçäàâàíå íà åäíà èñòèíñêà èñòîðè÷åñêà øêîëà. Èìåííî íà õàðìîíèçèðàíå íà äâåòå îñíîâíè òåîðèè çà ïðîèçõîäà è èñòîðè÷åñêèÿ ïúò íà áúëãàðèòå ñà ïîñâåòåíè ñëåäâàùèòå ðåäîâå, â êîèòî ùå ðàçãëåäàìå åäèí îòïðàâåí ïðîáëåì, êîéòî êàòî ÷å ëè äîñåãà áåøå ãåîãðàôñ-

187

ÀÂÈÒÎÕÎË êàòà ðàçïðåäåëèòåëíà ëèíèÿ ìåæäó äâåòå òåîðèè — êúäå òðÿáâà äà ñå îïðåäåëè ìåñòîïîëîæåíèåòî íà ïëàíèíàòà, êîÿòî äðåâíèòå íàðîäè ñà íàðè÷àëè Èìàóñ (Èìåîí).

ÏËÀÍÈÍÀÒÀ ÈÌÅÎÍ ÑÏÎÐÅÄ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÃÅÎÃÐÀÔÈ Áðèòàíñêàòà åíöèêëîïåäèÿ îïèñâà Èìàóñ (Èìåîí) ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: „ äðåâíàòà ãåîãðàôèÿ ÷àñò îò äúëãàòà ïëàíèíñêà âåðèãà, êîÿòî îòäåëÿ Ðóñêè „Òþðêåñòàí îò „íåçàâèñèì“ Òþðêåñòàí (äíåñ Êèòàéñêè Òþðêåñòàí, èëè Òàðèì — á.à.), ñ ÷èèòî ðàçìåðè è ïîñîêà äðåâíèòå ãåîãðàôè íå ñà áèëè äîáðå çàïîçíàòè. Ñïîðåä òÿõ òàçè ïëàíèíñêà âåðèãà å ðàçäåëÿëà Ñêèòèÿ íà äâå ÷àñòè — Ñêèòèÿ îò âúòðåøíàòà (çàïàäíàòà — á.à.) ñòðàíà íà Èìàóñ (Èìåîí) è Ñêèòèÿ îò âúíøíàòà (èçòî÷íàòà — á.à.) ñòðàíà íà Èìàóñ (Èìåîí)... Ïòîëîìåé îïèñâà Èìàóñ (Èìåîí) êàòî ïëàíèíñêà âåðèãà, íàñî÷åíà îò ñåâåð êúì þã è ñëåä òîâà êúì èçòîê. Ïèíêåðòúí òâúðäî îïðåäåëÿ Þãîèçòî÷åí Èìàóñ (Èìåîí) êàòî Õèìàëåõ (Õèìàëàèòå) íà äðåâíèòå èíäèéöè.“ Ïîñëåäíîòî òâúðäåíèå ïîêàçâà åäíà òåíäåíöèÿ çà îáîáùàâàíå è ãåíåðàëèçèðàíå, õàðàêòåðíà çà åíöèêëîïåäèñòèòå íà ìèíàëèÿ âåê. Äðåâíèòå ãåîãðàôè — îò Åðàòîñòåíåñ è Ñòðàáîí äî Ïòîëîìåé, ñà ñå ñòðåìåëè, äîêîëêîòî å áèëî âúçìîæíî, äà ðàçãðàíè÷àò ïëàíèíèòå Èìàóñ (Èìåîí) îò èçòî÷íàòà ÷àñò íà Õèìàëàèòå, êîÿòî òå ñà íàðè÷àëè Åìîäè (Èìîäè). Ñúâðåìåííèòå èñòîðèöè êàòî ïðàâèëî îáà÷å ðÿäêî ñå ïîëçâàò îò ÷èñòî ãåîãðàôñêèòå ñâåäåíèÿ. Ðè÷àðä Ôðàé, åäèí îò âîäåùèòå èðàíèñòè íàïðèìåð îïðåäåëÿ ìåñòîïîëîæåíèåòî íà äðåâíèÿ Ïàðîïàìèñèñ â äíåøíèÿ Õèíäóêóø, êîåòî å ïðèíöèïíà ãðåøêà è ìîæå äà äîâåäå äî èäåíòèôèöèðàíå íà Èìåîí ñ Ïàðîïàìèñèñ. Òàêàâà ãðåøêà íàïðàâè â ïúðâàòà ñè êíèãà è Ïåòúð Äîáðåâ, íî âïîñëåäñòâèå òîé ÷àñòè÷íî ÿ ïîïðàâè, êàòî ïðàâèëíî èäåíòèôèöèðà Èìåîí ñ Ïàìèð è Õèíäóêóø. Îò ãëåäíà òî÷-

188

êà íà èñòîðè÷åñêàòà ãåîãðàôèÿ òîâà íå å öÿëîñòíà êàðòèíà, òúé êàòî Ïàìèð è Õèíäóêóø ñà áèëè ñàìî åäíà ÷àñò îò Èìåîí — öåíòðàëíàòà ÷àñò, ïî-ìàëêà îò åäíà òðåòà îò öÿëàòà ïëàíèíñêà âåðèãà, íîñèëà íÿêîãà òîâà èìå. Áåç äà å íåâÿðíà, òàçè âñå ïàê ÷àñòè÷íà èäåíòèôèêàöèÿ ïðåäðåøàâà öÿëà ïîðåäèöà îò çàêëþ÷åíèÿ, ñâúðçàíè ñ öåíòðàëíîàçèàòñêèÿ ïåðèîä îò èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå. Ùå ñè ïîñëóæèì ñ íÿêîëêî êàðòè, ïðîñëåäÿâàùè ðàçâèòèåòî íà íàøèÿ ïðîáëåì â êëàñè÷åñêàòà ãåîãðàôèÿ: Êàðòà 1 (Îðáèñ Òåðàðóì, — II-I âåê ïð.Õð.) Ñúñòàâåíà ïî Åðàòîñòåíåñ è Ñòðàáîí. Íà íåÿ èìåòî Èìàóñ ëèïñâà, à äíåøíèòå Õèìàëàè ñà îçíà÷åíè ñ èìåòî Åìîäè, êàòî íåïîñðåäñòâåíî äî òÿõ ñòîè èìåòî Ïàðîïàìèñåñ. Âúçìîæíî å ïîäîáíà êàðòà äà å ïîäâåëà è Ðè÷àðä Ôðàé, íî âúâ âñè÷êè ïî-êúñíè êàðòè (âêëþ÷èòåëíî îùå åäíà ïî Åðàòîñòåíåñ) ìåæäó Åìîäè è Ïàðîïàìèñåñ ñòîè íå ñàìî èìåòî Èìåîí, íî è èìåíàòà íà îùå äâå ïëàíèíè — Êîìåäîð è Êàóêàñîñ. Êàðòà 2 (Îðáèñ Ïòîëîìåé, ñðåäàòà íà II âåê ñë.Õð.) Ñïîìåíàòèòå íåñúîòâåòñòâèÿ ñà êîðèãèðàíè. Êàðòàòà å òî÷íî îò ïåðèîäà, ïðåç êîéòî å ñòàíàëî åäíî îò ðàííèòå ïðåñåëåíèÿ íà áúëãàðèòå îò Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì Åâðîïà (153 èëè 165 ã.ñë.Õð.). Òóê âèæäàìå Ïàðîïàìèñåñ, ïîñòàâåí íà ìÿñòîòî ñè, íà çàïàä îò Ïàìèð è Õèíäóêóø, îò êîèòî ïúê íà èçòîê îòñòîè Èìàóñ (Èìåîí). Èìåîí ïðîäúëæàâà îò òàçè òî÷êà íà ñåâåð, òàì êúäåòî ñå íàìèðàò äíåøíèòå ïëàíèíñêè âåðèãè íà Òèÿí Øàí è Àëòàé. Íà ìÿñòîòî íà äíåøíèòå Õèìàëàè å ïîñòàâåíî èìåòî Åìîäè. Êàðòà 3 (Îðèåíñ, ñðåäàòà íà I âåê ñë.Õð.) Èìàóñ (Èìåîí) å èäåíòèôèöèðàí ñ äíåøåí Òåÿí Øàí, Åìîäè ñ Õèìàëàèòå Êàðòà 4 (Îðáèñ Âåòåðèáóñ Íîòóñ) Îñîáåíî âàæíà êàðòà, òúé êàòî ïðÿêî óêàçâà åäíà ãåîãðàôñêà äàäåíîñò, êîÿòî ùå íàìåðèì óïîìåíàòà â ñâèäåòåëñòâîòî íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè çà ïðåñåëåíèåòî íà ÷àñò

ÀÂÈÒÎÕÎË

îò áúëãàðèòå ïðåç VI âåê. Òóê íå ñàìî ñà îòúæäåñòâåíè Èìàóñ (Èìåîí) ñ Òèÿí Øàí è Åìîäè ñ Õèìàëàèòå, íî å äàäåíî è äåëåíèåòî, çà êîåòî ñïîìåíàõìå — Ñêèòèÿ Èíòðà Èìàóì è Ñêèòèÿ Åêñòðà Èìàóì, ò.å. Ñêèòèÿ îò áëèçêàòà (âúòðåøíàòà) ñòðàíà íà Èìàóì (Èìåîí) è Ñêèòèÿ îò îòâúäíàòà (âúòðåøíàòà) ñòðàíà íà Èìàóì (Èìåîí). Îò ïîñî÷åíèòå ñâèäåòåëñòâà ñå âèæäà, ÷å ïëàíèíèòå, íîñèëè íÿêîãà èìåòî Èìåîí, îòãîâàðÿò íà äíåøíèòå ïëàíèíè Ïàìèð è Òèÿí Øàí, êàêòî è íà çàïàäíàòà ÷àñò íà Õèìàëàèòå. Ñòåïíèòå ðàéîíè, îçíà÷àâàíè îò äðåâíèòå ãåîãðàôè êàòî Âúòðåøåí Èìåîí è Âúíøåí Èìåîí îòãîâàðÿò ñúîòâåò-

íî íà ñòåïèòå ìåæäó ðåêèòå Ñúð Äàðÿ è Àìó Äàðÿ íà çàïàä îò Òèÿí Øàí è íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà íà èçòîê îò Òèÿí Øàí. Äîëèíèòå íà Ôåðãàíà è Çàðåâøàí ñå âêëèíÿâàò â ìàñèâà íà Èìåîí. Àêî òðÿáâà äà ïîñî÷èì îòïðàâíèòå òî÷êè íà òîçè ìàñèâ, ñëóæåéêè ñè ñúñ ñúâðåìåííè îðèåíòèðè, ùå ñå ïîëó÷è ñëåäíîòî îïèñàíèå: îòïðàâíà ñåâåðíà òî÷êà — âúðõúò Êàí Òåíãðè, íàé-ñåâåðíàòà òî÷êà íà Òèÿí Øàí; êàòî ñðåäèùåí îðèåíòèð Ìàëúê Ïàìèð è îáëàñòòà Òàøêóðãàí è ïðîäúëæàâàùîòî íà þã è èçòîê Òèáåòñêî ïëàòî ñ êðàéíî èçòî÷íî îãðàíè÷åíèå ïëàíèíèòå Êóåí Ëèí; êàòî êðàéíà þãîèçòî÷íà ãðàíèöà Çàïàäåí Òèáåò, Ëàäàê è ïî ãîðíîòî

189

ÀÂÈÒÎÕÎË

òå÷åíèå íà ðåêà Ñóòëåæ ïðåç ïðîõîäà Øèïêè äî êðàéíà èçòî÷íà òî÷êà ïðè ïðîõîäà äî ãðàä Êàðäàìà. Îòòóê çà äðåâíèòå ãåîãðàôè å çàïî÷âàëà ïëàíèíàòà Åìîäè (äíåøíîòî èìå íà òàçè ïëàíèíñêà âåðèãà å Ìàòàíàðà (åòèìîëîãè÷åñêè âåðîÿòíî ñâúðçàíî ñ Åìîäè). Þãîçàïàäíàòà ãðàíèöà íà Èìåîí ìèíàâà ïî çàïàäíèòå õðåáåòè íà Ïàìèð, Õèíäó Êóø è îáëàñòòà Áàäàõøàí. Äîñòà îò íàçâàíèÿòà, êîèòî ïîñî÷èõìå äîñåãà, ñà î÷åâèäíî áëèçêè íà äîáðå ïîçíàòè íè áúëãàðñêè íàçâàíèÿ, íî íà ïîñî÷åíèòå òåðèòîðèè èìåíà ñ ïîäîáíî çâó÷åíå ñà ìíîãî ïîâå÷å — íàïðèìåð Áàëèê, Õèñàð, Êó÷à, Áóëàê, Äóëà, Äóëè, Ïî-ëè, Ïî-ëî, Êàðàêàø, Êóáåð è äð. Åäíî ñèñòåìàòè÷íî åòèìîëîãè÷åñêî èçñëåäâàíå áè ïîêàçàëî òî÷íèÿ ïðîöåíò íà îöåëåëèòå íàçâàíèÿ ñ ïðîèçõîä, ñõîäåí ñ òîçè íà äíåøíèòå áúëãàðñêè íàçâàíèÿ. Êàêòî âèæäàìå, àêî âúçïðèåìåì îðèåíòàöèÿòà ñåâåðþã, êîÿòî ïîñî÷âà Ïòîëîìåé, ñâåùåíèÿò çà áúëãàðèòå âðúõ Òàíãðà/Òåíãðè å âñúùíîñò ãåîãðàôñêèÿò „âðúõ“ íà ïëàíèíàòà Èìåîí, à ñàìàòà ïëàíèíà å ðàçäåëÿëà íà äâå ÷àñòè Àçèàòñêà Ñêèòèÿ — ãåîãðàôñêè ðåàëíîñòè, êîèòî î÷åâèäíî ñà áèëè äîáðå èçâåñòíè íà êëàñè÷åñêèòå ãåîãðàôè ïîíå îò íà÷àëîòî íà íàøàòà åðà. Òî÷íîòî ãåîãðàôñêî îïðåäåëÿíå íà ìåñòîïîëîæåíèåòî íà äðåâíàòà ïëàíèíà Èìåîí ïîêàçâà, ÷å äâåòå íàé-çíà÷èòåëíè òâîð÷åñêè è íàó÷íè ïîñòèæåíèÿ â áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà ïðåç ïîñëåäíèòå 100 ãîäèíè — íà Äèìèòúð ñúñúëîâ è íà Ïåòúð Äîáðåâ, åñòåñòâåíî ñå îáåäèíÿâàò â åäíà èíäîåâðîïåéñêà òåîðèÿ çà åòíè÷åñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå.

190

ÑÂÅÙÅÍÀÒÀ ÏËÀÍÈÍÀ  ÑÂÅÒÎÂÍÀÒÀ ÌÈÒÎËÎÃÈ×ÅÑÊÀ ÑÈÑÒÅÌÀ  îñíîâíèòå ñâåòîâíè ìèòîëîãè÷åñêè ñèñòåìè — øóìåðñêàòà, åãèïåòñêàòà, èíäèéñêàòà, êèòàéñêàòà è ãðúöêàòà — öåíòðàëíî ìÿñòî çàåìà ñâåùåíàòà ïëàíèíà êàòî öåíòúð íà ñâåòà, ìåñòîîáèòàëèùå íà áîãîâåòå, èíñòðóìåíò íà ñúòâîðåíèåòî è äð. Òîâà çíà÷åíèå íà ïëàíèíàòà å óíèâåðñàëíî — íà âñè÷êè íèâà íà ðåëèãèîçíî âúçïðèåìàíå íà ñâåòà è ïðè âñÿêàêúâ íà÷èí íà æèâîò è ïîìèíúê, äîðè ïðè ñòåïíèòå íàðîäè ðàçâèòèåòî íà òàêà íàðå÷åíèòå ìîãèëíè ïîãðåáåíèÿ ñå ñâúðçâàò ñ ïðåäñòàâàòà çà ñâåùåíàòà ïëàíèíà íà áîãîâåòå. Òîçè óíèâåðñàëåí ìîäåë ñå îòðàçÿâà è â åòèìîëîãèÿòà, ñâúðçàíà ñ íåãî. Êàêòî ñå êàçâà â íàøèòå ó÷åáíèöè ïî èñòîðèÿ èìåòî Ìàäàðà íà êóëòîâèÿ öåíòúð íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî ïðîèçëèçàëî îò ãðúöêîòî „ìàäàðà“, ïðåâåæäàíî îáèêíîâåíî êàòî âèñîêî ìÿñòî â ïëàíèíà. Íàèñòèíà è äî äíåñ äâå ïëàíèíè â Ãúðöèÿ íîñÿò òîâà èìå, íî íà íÿêîãàøíàòà òåðèòîðèÿ íà ñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ ìåñòíîñòèòå, íîñåùè è äíåñ òîâà èìå, ñà òðè — â Áúëãàðèÿ, Ðóìúíèÿ è Ñúðáèÿ. Íà ãðúöêè îáà÷å „ìàäàðà“ îçíà÷àâà ñâåùåíà Èíäèÿ (òàì ïîëîâèí äóçèíà êóëòîâè ñðåäèùà íîñÿò èìåòî Ìàäàðà), Öåíòðàëíà Àçèÿ, Òèáåò, Êàâêàç è äðóãè â äðåâíèÿ Åãèïåò. Åäíî èìå îò âñÿêî äðóãî ñúáèðà â ñåáå ñè âñè÷êè ñïîìåíàòè ïîíÿòèÿ è ïðåäñòàâè — öåíòúð íà ñâåòà, ìàñòîî-

ÀÂÈÒÎÕÎË áèòàëèùå íà áîãîâåòå, êàêòî è èçãóáåí ðàé è îáåòîâàíà çåìÿ — ïëàíèíàòà (èëè ïëàíèíèòå) Ìåðó. Òîâà èìå îáåäèíÿâà îêîëî åäíà òðàäèöèÿ ïî÷òè âñè÷êè ìèòîëîãè÷íè ìîäåëè, ñâúðçàíè ñ êàòàñòðîôàëíî óíèùîæåíèå è íåìèíóåìî âúçðàæäàíå íà ñâåòà. Íèêàêúâ àíàëèç íà òåçè ìîäåëè, íèòî ïîñòàâÿíåòî èì â íÿêàêâà ïåðñïåêòèâà ñïðÿìî ïîñòèãíàòîòî îò îôèöèàëíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà ñà âúçìîæíè áåç îïðåäåëÿíå íà ìåñòîïîëîæåíèåòî è äåéñòâèòåëíîòî çíà÷åíèå íà ïëàíèíàòà Ìåðó. Ñâåäåíèÿòà çà íåÿ îò ðàçëè÷íèòå ìèòîëîãè÷íè òðàäèöèè ñà ìíîãîáðîéíè, êàêòî è èìåíàòà íà èçñëåäîâàòåëèòå, çàíèìàâàëè ñå ïî åäèí èëè äðóã ïîâîä ñ ïðîáëåìèòå, ñâúðçàíè ñ íåÿ, íî êîëêîòî è äà å ñòðàííî, ïîçèòèâíà ãåîãðàôñêà èäåíòèôèêàöèÿ íà òàçè ñâåùåíà çà âñè÷êè ÷îâåøêè öèâèëèçàöèè ïëàíèíà âñå îùå íå å íàïðàâåíà. Çàòîâà ùå çàïî÷íåì è íàøåòî èçñëåäâàíå ïî ñëåäèòå, îñòàâåíè îò ïðåäöèòå íè, èìåííî ñ îïèò äà ðåøèì òîçè ïðîáëåì. Çà äà äîáèåì ïðèáëèçèòåëíà ïðåäñòàâà çà çíà÷åíèåòî, êîåòî ìèòè÷íèòå ïëàíèíè, êúäåòî æèâååëè áîãîâåòå, ñà èìàëè çà äðåâíèòå íàðîäè, ùå íàïðàâèì êðàòúê ïðåãëåä íà ðàçëè÷íè òðàäèöèè, çàïàçèëè ñïîìåí çà òÿõ.  èíäî-àðèéñêàòà òðàäèöèÿ íà ïëàíèíàòà Ìåðó ñå íàìèðàò ïðåñòîëúò íà Áðàõìà è íåãîâèÿò äâîð — ñúáðàíèåòî íà áîãîâåòå. Òàì å è äâîðåöúò íà Èíäðà, ïúðâèÿò îáîæåñòâåí àðèéñêè âëàäåòåë. Êàòî „öåíòúð íà ñâåòà“ ïëàíèíàòà Ìåðó âèíàãè å ïðèñúñòâàëà â ñèìâîëèêàòà, îáêðúæàâàùà èíäèéñêèòà öàðå â òÿõíàòà ñòîëèöà — îáèêíîâåíî ïðåäñòàâåíà îò èçãðàäåíè ïèðàìèäè â òåõíèÿ öåíòúð. Ïèðàìèäèòå ñà áèëè èëè åäíà, èëè òðè, êàòî âúâ âòîðèÿ ñëó÷àé òå óêàçâàëè òðèòå âúðõà íà ñâåùåíàòà ïëàíèíà. Ñèìâîëèêàòà íà òàçè ôîðìà å òâúðäå áîãàòà — òðèòå âúðõà âñúùíîñò îòáåëÿçâàò òðèòå âèñîêè òî÷êè íà êîðàá, òúé êàòî Ìåðó å îïðèëè÷åíà (êàêòî ùå âèäèì â ìíîãî òðàäèöèè) èìåííî íà êîðàá. Òàçè ôîðìà ñïîðåä èíäèéöèòå îáåäèíÿâà äâàòà ïðèíöèïà íà çàðàæäàíåòî íà æèâîòà — êîðàá (æåíñêî íà÷àëî, çåìÿ) ñ ìà÷òàòà (ìúæêî íà÷àëî, íåáå, ñëúíöå). Íà ñàíñêðèò èìåòî íà êîðàáà å Àðåõî (îòêúäåòî ïðîèçëèçà ãðúöêîòî Àðãî, êîðàáúò íà àðãîíàâòèòå). Ìåðó ÷åñòî ñå ñèìâîëèçèðà è ñ ÷àøà, â êîÿòî ñå ïðèíàñÿ â æåðòâà áîæåñòâåíàòà íàïèòêà Ñîìà — òóê ñèìâîëúò å íàñî÷åí êúì ïîñòèãàíå íà áåçñìúðòèå, ÷ðåç ïðèåìàíå íà ïðèíîñèòåëè â êðúãà íà áîãîâåòå. Ñïîðåä áðàõìèíèòå Ìåðó ñå îïðèëè÷àâà íà êîíè÷íà ïèðàìèäà, ñïîðåä áóäèñòèòå — íà ïèðàìèäà ñ ÷åòèðèúãúëíà ôîðìà — è â äâåòå ñèñòåìè òÿ èìà ñåäåì åòàæà.  àðèéñêàòà òðàäèöèÿ êàêòî Ìåðó, òàêà è ñâúðçâàíàòà ñ íåãî „çàãóáåíà îáåòîâàíà çåìÿ“ îò çëàòíàòà åïîõà íà ÷îâå÷åñòâîòî, ñà ñå íàìèðàëè íà ñåâåð — áëèçî äî èëè äîðè íåïîñðåäñòâåíî íà Ñåâåðíèÿ ïîëþñ. Èðàíñêàòà òðàäèöèÿ å ïî÷òè êîïèå íà àðèéñêàòà, êàòî è òÿ ïîòâúðæäàâà ñïîìåíàòîòî ñåâåðíî ðàçïîëîæåíèå: „Ïúðâàòà îò äîáðèòå çåìè è ñòðàíè, êîèòî ñúòâîðèõ Àç, Àõóðà Ìàçäà, áåøå Àèðèàíà Âàÿäæî... ñåãà òàì èìà äåñåò çåìíè ìåñåöà è äâà ëåòíè è òå ñà ñòóäåíè çà âîäèòå, ñòóäåíè çà çåìÿòà è ñòóäåíè çà äúðâåòàòà“.

 äðåâíîãåðìàíñêòå (ãîòñêè) Åäè Ìåðó ñúùî ñå ëîêàëèçèðà íà ñåâåð â ðàéîíèòå áëèçî äî Ñåâåðíèÿ ïîëþñ. Ñïîðåä õàëäåéñêàòà òðàäèöèÿ Ìåðó èìà ôîðìàòà íà ëîäêà ñ ìà÷òà, êàòî ïðè ïîòîïà òàçè ôîðìà áèëà ïðèåòà îò äâàòà ïðèíöèïà íà îïëîäÿâàíå, çà äà ñå ñúõðàíè æèâîòúò. Òÿ ñúùî ïðåäñòàâëÿâà ïèðàìèäà ñ ÷åòèðèúãúëíà ôîðìà — Âàâèëîíñêàòà êóëà áèëà ïîñòðîåíà ïî íåèí ìîäåë, ÷åòèðèúãúëíà ñúñ ñåäåì åòàæà. Ñïîðåä åâðåéñêàòà òðàäèöèÿ ïëàíèíàòà íà Éåõîâà ñå íàðè÷àëà Ìàðèàõ.  „Èñàÿ“ òÿ å ìåñòîîáèòàëèùå è íà Ëóöèôåð, êîéòî ñå õâàëè, ÷å „ùå çàåìå ñâåùåíèÿ õúëì íà ñåâåðíàòà ñòðàíà íà ïëàíèíàòà“ (â èíäèéñêàòà òðàäèöèÿ ïðåñòîëúò íà Áðàõìà å îò ñåâåðíàòà ñòðàíà íà Ìåðó).  èñëÿìà ñâåùåíàòà ïëàíèíà ñå íàðè÷à Êàñ(ø). Êèòàéñêàòà òðàäèöèÿ ñúùî ãîâîðè çà ïëàíèíñêè ðàéîíè, êúäåòî æèâååëè áîãîâåòå — ãëàâíî êèòàéñêî áîæåñòâî Àî-Òèåí-Éÿåõ (Íåáåñíèÿò ãîñïîäàð îò ïðúâ ïðîèçõîä), êîéòî ñúçäàë ïúðâèòå õîðà, æèâååë â ïëàíèíàòà Êóí-Ëóí (ñåâåðíèÿ ìàñèâ íà Òèáåòñêîòî ïëàòî), â ñòðàíàòà Ìó. Òóê òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å ìàêàð â ìèòîëîãè÷åñêè ïëàí êèòàéöèòå äà îïèñâàëè ñâåùåíè ïëàíèíè íà çàïàä, òî òåõíèòå ãåîãðàôñêè ïîçíàíèÿ äî II âåê ïð.Õð. íå ñà ñå ïðîñòèðàëè ï¥ íà çàïàä îò èçòî÷íèòå ïîêðàéíèíè íà Òàðèìñêààò êîòëîâèíà è åäíà ñëåä èçòåãëÿíåòî îòòàì íà õóíîðèòå ïðåç I è II âåê ñë.Õð. òå óñïÿâàò äà ïðîíèêíàò äî Çàïàäåí Òàðèì è Òèÿí Øàí.  òîçè ñìèñúë, ìàêàð ÷å êèòàéñêàòà òðàäèöèÿ óêàçâà äåéñòâèòåëíà ãåîãðàôñêà ðåàëíîñò, ïëàíèíèòå Êóí-Ëóí, òî òÿ íå ìîæå äà íè ïîñëóæè êàòî äîêàçàòåëñòâî çà ëîêàëèçèðàíå íà ïëàíèíèòå Ìåðó.  êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ ñâåäåíèÿòà çà ñúùåñòâóâàíå íà ñâåùåíà ïëàíèíà íà çàïàä âåðîÿòíî ñà ñà çàèìñòâàíè îò òåõíèòå çàïàäíè ñúñåäè. Äîêàçàòåëñòâî çà òîâà å, ÷å ñàìàòà ñèìâîëèêà íà Ìåðó êàòî öåíòúð íà ñâåòà âëèçà â ïðîòèâîðå÷èå ñ ÷èñòî êèòàéñêèòå ïðåäñòàâè, ÷å â öåíòúðà íà ñâåòà ñå íàìèðà èìåííî Êèòàé. Çíàìåíàòåëíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å íèêîÿ äðóãà ãîëÿìà êóëòóðíî-ðåëèãèîçíà ñèñòåìà íå ñå ïîñòàâÿ â ãåîãðàôñêèÿ öåíòúð íà ñâåòà. Ìîíãîëñêàòà è ÿïîíñêàòà òðàäèöèÿ ïîñòàâÿò ñâåùåíèòå ïëàíèíè áëèçî äî Ñåâåðíèÿ ïîëþñ — çà ìîíãîëöèòå òå ñà „çëàòíèòå ïëàíèíè“ , à ïðè ÿïîíöèòå ãëàâíèÿò áîã íîñè òèòëàòà „Ãîñïîäàð íà öåíòúðà è íåáåòî“, î÷åâèäíî ñâúðçàíà ñ Ïîëÿíòàíà çâåçäà.  òðàäèöèÿ, ïðåäàäåíà îò Þñòèí, ñêèòèòå ñìÿòàëè, ÷å òÿõíàòà ïðàðîäèíà ñå íàìèðàëà äî âèñîêè ïëàíèíè, ïîâèñîêè îò âñè÷êè äðóãè, îò êîèòî èçâèðàëè ðåêè, òå÷àùè â ÷åòèðè ïîñîêè (â èíäèéñêàòà òðàäèöèÿ îò âðúõ Ìåðó èçâèðàëè ÷åòèðè ðåêè, êîèòî òå÷àëè â ÷åòèðèòå ãåîãðàôñêè ïîñîêè). Íà ïîñëåäíîòî ñâèäåòåëñòâî ùå ñå ñïðåì ïîïîäðîáíî íà ïîäõîäÿùî ìÿñòî. Ãðúöêàòà òðàäèöèÿ çàñëóæàâà ñïåöèàëíî âíèìàíèå. Ñïîðåä äðåâíèòå ãúðöè Ìåðó ñå å íàìèðàëà âúâ âëàäåíèÿòà íà ñåâåðíèÿ âÿòúð Áîðåé, êúäåòî æèâååë Êðîíîñ (Áðàõìà íà èíäèéöèòå). Òàì áèëà ñòðàíàòà, íàðå÷åíà Ìåðîïåÿ, îáèòàâàíà îò çàãàäú÷íèòå ìåðîïåéöè, êîèòî ïî-êúñíî áèëè èäåíòèôèöèðàíè ñ õèïåðáîðåéöèòå íà êëàñè÷åñêèòå ïèñàòåëè. Ãðúöêàòà òðàäèöèÿ å ïî÷òè íåðàçëè÷èìà îò èíäî-àðèéñêàòà è ÷åñòî äàâà åëåìåíòè íà ÿñíîòà è ðåàëíîñò

191

ÀÂÈÒÎÕÎË íà ïîñëåäíàòà, êîÿòî ñå õàðàêòåðèçèðà ñ èçêóñòâåíî óòåæíåíèÿ ñè ñèìâîëèêà. Çà ãúðöèòå èäåíòèôèêàöèÿòà íà òàçè ïëàíèíà å áèëà ìíîãî âàæíà, òúé êàòî çà òÿõ òÿ å áèëà ìèòîëîãè÷íèÿò ïðîòîòèï íà Îëèìï è íà Èäà (èëè Èëà, òðîÿíñêèÿ Èëèîí), äâåòå íàé-ñâåùåíè çà òÿõ ïëàíèíè. Òóê îòíîâî âèæäàìå ïîðàçèòåëåí ïàðàëåë ñ èíäî-àðèéñêàòà òðàäèöèÿ, ñïîðåä êîÿòî Èëà å ñàìèÿò âðúõ íà ïëàíèíàòà Ìåðó, ïðåäñòàâëÿâàù êðúã ñ öåíòúð, íàðå÷åí Èëàâðàòà è ïðåäñòàâëÿâàù òî÷êàòà, îò êîÿòî çàïî÷âàëî ãåîãðàôñêîòî äåëåíèå íà ñâåòà. Ñïîðåä èíäèéöèòå Ìåðó áèë öåíòúð íà äðåâíà, îòäàâíà çàáðàâåíà èìïåðèè, íÿêîãà âëàäÿíà îò Äåâà-Íàõóøà, „êîéòî óïðàæíÿâàë ñóâåðåíåí êîíòðîë âúðõó äåëòà íà Ìåðó“. Äåâà-Íàõóøà å Äèîíèñèé íà òðàêèòå è ãúðöèòå, çà êîèòî òîé å áèë ðåàëåí èñòîðè÷åñêè (ìàêàð è îáîæåñòâåí) ïåðñîíàæ.  ñâîèòå „Äèîíèñèàêè“ Íîííóñ îòáåëÿçâà, ÷å Áàêõóñ (èäåíòèôèöèðàí ïîãðåøíî îò íåãî ñ Êðèøíà) ïðè ïîõîäà ñè êúì Èíäèÿ „ðàçäåëèë ñâîÿòà âîéñêà íà ÷åòèðè ÷àñòè, èçïðàùàéêè åäíàòà êúì ñåâåðíàòà ïëàíèíà ñ êîíè÷íèÿ âðúõ, îò êîÿòî èçâèðàëè ìíîãî ðåêè, ïîëó÷èëè âîäèòå ñè îò Þïèòåð Ïëóâèàëèñ (Èíäðà íà èíäèéöèòå). Íå å íåîáõîäèìî äà èçÿñíÿâàìå òóê ñ ïîäðîáíîñòè, ÷å Äèîíèñèé å âñúùíîñò äðåâíîàðèéñêî áîæåñòâî, âëÿçëî â ãðúöêàòà ìèòîëîãèÿ ãëàâíî ÷ðåç òðàêèéñêàòà òðàäèöèÿ. Íå å ÷óäíî òîãàâà, ÷å è Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè å ïîçíàâàë è öåíÿë òàçè òðàäèöèÿ. Íåùî ïîâå÷å, òàçè òðàäèöèÿ íè ïðèáëèæàâà äî äåéñòâèòåëíèòå ïðè÷èíè çà íåãîâèÿ âåëèê ïîõîä — äà ïîâòîðè ïîäâèãà íà îáîæåñòâåíèÿ äðåâíîàðèéñêè öàð Äèîíèñèé. Êîãàòî Àëåêñàíäúð ñòèãíàë äî åäíà ïëàíèíà ìåæäó äíåøíèÿ Êàáóë è ðåêà Èíä (âåðîÿòíî þæíèòå ñêëîíîâå íà Õèíäóêóø), ìåñòíè áðàõìèíè ìó êàçàëè, ÷å íåéíîòî èìå å Ìåðóñòðèíãà è ÷å íàñåëåíèåòî îêîëî íåÿ ïðîèçõîæäà èìåííî îò íÿêîãàøíèòå âîéíèöè íà Äèîíèñèé. Àëåêñàíäúð ïîñòàíîâèë, „òîâà íàñåëåíèå äà áúäå îñâîáîäåíî çàâèíàãè îò äàíúöè“. Òîé ñìåòíàë, ÷å å ñòèãíàë öåíòúðà íà ñâåòà, ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó, ñòðàíàòà íà äðåâíèòå ìåðîïè. Ùå çàâúðøèì ïðåãëåäà íà äðåâíèòå òðàäèöèè, çàïàçèëè ñïîìåí çà ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó, ñ äâå òðàäèöèè, îòäàëå÷åíè åäíà îò äðóãî íå ñàìî âúâ âðåìåòî, íî è â ïðîñòðàíñòâîòî — åãèïåòñêàòà è êõìåðñêàòà. Ïëàíèíàòà Ìåðó ñòîè â öåíòúðà íà êîñìîãîííèòå ïðåäñòàâè íà äðåâíèòå åãèïòÿíè, â òåõíèÿ ãëàâåí àñïåêò — òúðñåíåòî íà âå÷íèÿ æèâîò, ïúòÿ êúì áåçñìúðòèåòî. Òîçè ïúò å èëþñòðèðàí íà êîðèöàòà íà ñïèñàíèåòî ïî ñõåìà íà òàêà íàðå÷åíîòî â ñâåùåíèòå åãèïåòñêè êíèãè „Öàðñòâî íà Ñîêàð“. Íåãîâîòî ñúäúðæàíèå å ïîäðîáíî îïèñàíî â ïåòîòî äåëåíèå íà „Êíèãàòà çà òîâà, êîåòî ñå ñúäúðæà â Äóàò“, ñúñòàâåíà îò 12 ðàçäåëà, âñåêè ïîêàçâàù ïî åäíî èçïèòàíèå ïî ïúòÿ íà äóøàòà ñëåä ñìúðòòà. Ïîäîáíà ñõåìà å èçâåñòíà è îò ñòåíîïèñ îò ãðîáíèöàòà íà ôàðàîíà Òóòìîçèñ III, êúäåòî òÿ å íàðå÷åíà „ßéöåòî íà Ñîêàð“. Öåíòðàëíî ìÿñòî â ñõåìàòà çàåìà ïëàíèíàòà Ìàíäàðà — èíñòðóìåíòúò, ñ êîéòî ñå èçâúðøâà ïåðèîäè÷åñêîòî âúçñòàíîâÿâàíå íà æèâîòà íà çåìÿòà ñëåä íåãîâîòî óíèùîæåíèå.

192

Öàðåòå — áîãîâå íà êõìåðèòå, ïîäîáíî íà èíäî-àðèéñêèòå öàðå ñòðîåëè êóëèòå è õðàìîâåòå ñè êàòî êîïèÿ íà ïëàíèíàòà Ìåðó, çàùîòî âÿðâàëè, ÷å „öåíòúðúò íà ñâåòà (íà âñåëåíàòà) å ìàðêèðàí îò Ìåðó è èñêàëè äà èìàò íåãîâîòî êîïèå â öåíòúðà íà òÿõíàòà ñòîëèöà“. Öàð Óäàÿäèòèÿâàðìàí II îñòàâèë íà ñâîÿòà ïèðàìèäà íàäïèñ, ïîêàçâàù, ÷å òîé ÿ å ïîñòðîèë, „çàùîòî çíàåë, ÷å öåíòúðúò íà ñâåòà ñå ìàðêèðà îò Ìåðó, è òîé ñìåòíàë çà ïîäõîäÿùî äà èìà òàêúâ â öåíòúðà íà ñâîÿòà ñòîëèöà“. Ñúùî êàòî â èíäî-àðèéñêàòà òðàäèöèÿ è êõìåðèòå ñâúðçâàëè ïëàíèíèòå Ìåðó è Ìàíäàðà ñ ìèñòåðèîçíèÿ „àêò íà âúçðàæäàíåòî íà æèâîòà, íàðå÷åí „ðàçáèâàíåòî íà ìîðåòî îò ìëÿêî“. Ñïîðåä íÿêîè èçñëåäîâàòåëè òîçè àêò ñèìâîëèçèðà „ïðåìèíàâàíåòî îò åäíà àñòðîëîãè÷åñêà åðà â äðóãà“. Àêò, ñâúðçàí ñ ïðåäñòàâàòà çà âå÷åí æèâîò, êîÿòî âèæäàìå ïðåñúçäàäåíà è íà íàé-ãîëåìèÿ ñêàëåí ðåëåô â Åâðîïà — Êîííèêúò âúðõó ñêàëèñòîòî ïëàòî, íà êîåòî íàøèòå ïðåäöè ñà äàëè ïîäõîäÿùîòî èìå Ìàäàðà.

ÃÅÎÀÑÒÐÎÍÎÌÈ×ÅÑÊÈÒÅ ÑÂÈÄÅÒÅËÑÒÂÀ È ÊÎÇÌÀÑ ÈÍÄÎÏËÅÓÑÒÅÑ Èìåííî òúðñåíåòî íà ñèìâîëèêàòà, çàëîæåíà â Ìàäàðñêèÿ êîííèê, ïðîäúëæàâàùî âå÷å íÿêîëêî ãîäèíè, ìå íàêàðà äà èçñëåäâàì êîìïëåêñà îò âå÷å ñïîìåíàòèòå ìèòîëîãè÷íè òðàäèöèè.  êðàéíà ñìåòêà òî ìå ñðåùíà è ñ èçñëåäâàíèÿòà íà Ãðåúì Õåíêîã, êîèòî ìè ïîìîãíàõà íå ñàìî äà ñå ïðèáëèæà äî îòãîâîðà íà òîçè âúïðîñ, íî è äà íàìåðÿ ïåðñïåêòèâà, êîÿòî äà ìè ïîçâîëè äà âèäÿ ñìèñúë è ëîãèêà âúâ ôàêòè, êîèòî íà ïðúâ ïîãëåä èçãëåæäàò íàïúëíî ëèøåíè îò òàêèâà. Ãðåúì Õåíêîã â êíèãàòà ñè „Heven’s Mirror“ èçñëåäâà èìåííî ïàðàëåëà ìåæäó ãåîàñòðîíîìè÷åñêèòå îñíîâè íà òîëêîâà îòäàëå÷åíè è åòíîõåòåðîãåííè öèâèëèçàöèè êàòî åãèïåòñêàòà è êõìåðñêàòà, ïðåäëàãàéêè òåîðèÿ çà òåõíèÿ îáù ïðîèçõîä â íÿêîãàøíàòà „çëàòíà åïîõà“ íà ÷îâå÷åñòâîòî.  òàçè ñè êíèãà òîé öèòèðà Äæåîðäæèî äå Ñàíòèëÿíà è Õåðòà ôîí Äå÷åíä: „...ìíîãî ïðåäè ïðåäïîëàãàåìîòî íà÷àëî íà öèâèëèçàöèÿòà â Øóìåð, Åãèïåò, Êèòàé, Èíäèÿ è äâåòå Àìåðèêè, „ïðåöåñèÿòà (ãåîàñòðîíîìè÷åñêèòå èçìåðåíèÿ) å áèëà ðàçáèðàíà è êîìåíòèðàíà íà òî÷åí òåõíè÷åñêè åçèê îò õîðà, êîèòî íåñúìíåíî ñà áèëè âèñîêî öèâèëèçîâàíè“. Èìåííî íåîñïîðèìèòå äîêàçàòåëñòâà çà âèñîêî ðàçâèòèòå àñòðîíîìè÷åñêè è òåõíè÷åñêè ïîçíàíèÿ íà äðåâíèòå öèâèëèçàöèè, ñúáðàíè îò Õåíêîã, ìå íàâåäîõà íà ìèñúëòà äà ïðèëîæà åäíî îò òÿõ, ãåîãðàôñêîòî äåëåíèå íà çåìÿòà, ïðè òúðñåíåòî íà òî÷íîòî ìåñòîïîëîæåíèå íà ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó. Äðåâíèòå åãèïòÿíè ñà ìîãëè èçêëþ÷èòåëíî ïðåöèçíî äà îïðåäåëÿò ìåñòîïîëîæåíèåòî íà ïàðàëåëèòå è ìåðèäèàíèòå. Òå ñà èçïîëçâàëè òåçè ïîçíàíèÿ ïðè îðèåíòèðàíåòî íà ñâîèòå íàéãîëåìè àðõèòåêòóðíè ïàìåòíèöè. Íàïðèìåð ãîëÿìàòà ïèðàìèäà â Ãèçà å ïî-òî÷íî îðèåíòèðàíà íà ñåâåð, îòêîëêîòî å Ãðèíóè÷êàòà îáñåðâàòîðèÿ. Ïèðàìèäàòà å ðàçïîëîæåíà íà 31-âèÿ ìåðèäèàí ñ îòêëîíåíèå ñàìî îò 3/60 îò ãðàäóñà! Òÿ ìàðêèðà òî÷íî 1/3 îò ðàçñòîÿíèåòî ìåæäó åêâàòîðà è ïîëþ-

ÀÂÈÒÎÕÎË ñà, êàòî ëåæè ñ àáñîëþòíà òî÷íîñò íà 39-èÿ ïàðàëåë! Òàêîâà ñòðîèòåëñòâî å áèëî âúçìîæíî ñàìî ÷ðåç äúëãîãîäèøíè àñòðîíîìè÷åñêè íàáëþäåíèÿ, íàïðèìåð îïðåäåëÿíå íà ïúëíèÿ öèêúë íà „ïðåöåñèÿòà“ è ïðåäïîëàãà íàáëþäåíèÿ ïðåç ïåðèîä îò 25 920 ãîäèíè. Âúçìîæíî ëè å ñ òàêèâà ïîçíàíèÿ äðåâíèòå åãèïòÿíè äà ñà âëàãàëè â ïîíÿòèåòî „öåíòúð íà ñâåòà“ ñàìî ñèìâîëè÷íî çíà÷åíèå? Ãåîãðàôñêèÿò öåíòúð íà Åâðàçèÿ (èëè íà òåðèòîðèÿòà ìåæäó Ãðèíóè÷ è Êàì÷àòêà è ìåæäó Åêâàòîðà è Ñåâåðíèÿ ïîëþñ) ñå íàìèðà íà ïðåñå÷íàòà òî÷êà íà 45-èÿ ïàðàëåë è 80-èÿ ìåðèäèàí. Òàçè òî÷êà ëåæè íà ñåâåðíèÿ ñêëîí íà ïëàíèíàòà Òèÿí Øàí. Åäèíñòâåíèÿò âðúõ, ãîñïîäñòâàù íàä òîçè ñêëîí, å âúðõúò, êîéòî ìåñòíîòî íàñåëåíèå îùå íàðè÷à Âúðõúò íà áúëãàðèòå — âðúõ ÒÀÍÃÐÀ. Âèñîêèÿò 7439 ìåòðà âðúõ ñå íàìèðà íà ìåðèäèàííàòà ðàçëèêà îò 1 ãðàäóñ è íà ïàðàëåëíà ðàçëèêà 2,5 ãðàäóñà îò àáñîëþòíî òî÷íèÿ öåíòúð íà ñâåòà. Áÿõ ñèãóðåí, ÷å ñúì íàìåðèë ìèòè÷íàòà ïëàíèíà Ìåðó — ñâåùåíàòà ïëàíèíà íà áúëãàðèòå. Ìîæåì ëè äà ïîòâúðäèì òàçè èäåíòèôèêàöèÿ ñúñ ñâåäåíèÿ îò äðåâåí ïèñìåí èçòî÷íèê? Àêî ìîæåì äà îòêðèåì ïàðàëåë ìåæäó íàøàòà èäåíòèôèêàöèÿ è òàêúâ èçòî÷íèê, òå áèõà ñå ïîòâúðäèëè âçàèìíî, áèõà äîáèëè ôîðìàòà íà èñòîðè÷åñêî äîêàçàòåëñòâî. Èíäèéñêèòå Ïóðàíè, çàïèñàíè ïðåç ïðîäúëæèòåëåí ïåðèîä îò âðåìå, ñå áàçèðàò íà õèëÿäîëåòíà óñòíà òðàäèöèÿ. Çà ñúæàëåíèå ñâåäåíèÿòà â òÿõ ñà ñ òîëêîâà äåôîðìèðàíà è óñëîæíåíà îò áðàõìèíèòå ôîðìà, ÷å ðÿäêî èì ñå äàâà êðåäèò îò ñúâðåìåííàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà, êîÿòî, îáùî âçåòî, ãè ïðèåìà çà ÷èñòà ìèòîëîãèÿ — íå èì ñå ïðèçíàâà íå ñàìî èñòîðè÷åñêà, íî è ãåîãðàôñêà ñòîéíîñò. Çà ùàñòèå íåâèíàãè èçñëåäîâàòåëèòå ñà áèëè äîòîëêîâà ëèøåíè îò âúîáðàæåíèå è èíòóèöèÿ. Ïðåäè 200 ãîäèíè îôèöåðúò îò áðèòàíñêàòà êîëîíèàëíà àäìèíèñòðàöèÿ íà Èíäèÿ êàïèòàí Ô. Óèëôîðä ñè ïîñòàâÿ çà öåë äà àíàëèçèðà ãåîãðàôñêèòå äàííè, ñúäúðæàùè ñå â Ïóðàíèòå, ïîäõîæäàéêè êúì òÿõ êàòî ñúùåñòâóâàùè ðåàëíîñòè. Òîçè ïîäõîä ùå ïðîñëåäÿâàìå è íèå, êàòî ùå èçïîëçâàìå ïåðñïåêòèâàòà, êîÿòî íè äàâà íàøàòà âå÷å íàïðàâåíà èäåíòèôèêàöèÿ, çà äà ïðîâåðèì çàêëþ÷åíèÿòà íà Óèëôîðä. Ñóìèðàéêè ñâåäåíèÿòà, êîèòî Ïóðàíèòå äàâàò çà ìåñòîïîëîæåíèåòî íà ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó, òîé ñòèãà äî çàêëþ÷åíèåòî, ÷å „Ìåðó å íà ñåâåð îò Èíäèÿ, íà 45 ãðàäóñà ñåâåðíà äúëæèíà“. Óèëôîðä ïîäêðåïÿ òåçè ñâåäåíèÿ íà Ïóðàíèòå ñ åäíî ñâåäåíèå îò VI âåê, íà ãðúêà Êîçìàñ, êîéòî çàðàäè ïúòóâàíèÿòà ñè äî Èíäèÿ áèë íàðå÷åí Èíäîïëåóñòåñ. Ñïîðåä Êîçìàñ, „àêî ñå ïðåêàðà ïðàâà ëèíèÿ îò Êèòàé äî Ãúðöèÿ, òÿ ùå ìèíå ïðåç öåíòúðà íà çåìÿòà, Ìåðó“. Òóê îáà÷å áðèòàíñêèÿò èçñëåäîâàòåë å çàáåëÿçàë, ÷å 45-èÿ ïàðàëåë íå ìèíàâà íèòî ïðåç Êèòàé, íèòî ïðåç Ãúðöèÿ è ñå å èçêóøèë äà íàïðàâè êîðåêöèÿ íà Ïóðàíèòå ñ 5 ãðàäóñà, ïîñòàâÿéêè Ìåðó íà 40-èÿ ïàðàëåë. Àêî ïîãëåäíåì êàðòàòà, íà ïðúâ ïîãëåä áèõìå ñå ñúãëàñèëè ñ òàêàâà êîðåêöèÿ, 40-èÿò ïàðàëåë íàèñòèíà ìèíàâà ïðåç Ïåêèí è ïðåç Îëèìï. Òóê èìåííî íà Óèëôîðä ìó å ëèïñâàëà ïåðñïåêòèâàòà, êîÿòî íè äàâàò èçñëåäâàíèÿòà íà Õåíêîã. Ìàêàð ÷å êàêòî ùå

âèäèì, òîé å íàìåðèë îòáåëÿçàíî â Ïóðàíèòå çíà÷åíèåòî íà 80-èÿ ìåðèäèàí, Óèëôîðä íå ãî å çàñÿêúë ñ 40-èÿ ïàðàëåë. Àêî ãî áåøå íàïðàâèë, ùåøå äà âèäè, ÷å ïðåñå÷íàòà èì òî÷êà ïîïàäà â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, äàëå÷ îò âñÿêàêâà ïëàíèíà. Ñëåäâàéêè ñàìî 40-èÿ ïàðàëåë, íà çàïàä òîé ñòèãà äî ïúðâàòà âúçìîæíà ïëàíèíñêà îáëàñò — öåíòðàëíàòà ÷àñò íà Òèÿí Øàí è ïëàíèíèòå ìåæäó íåÿ è Áóõàðà. Òàêà òîé èäåíòèôèöèðà ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó ñ „âèñîêîòî ïëàòî äî Ìàëêà Áóõàðà“ (ïðåäïîëàãàì, ÷å ñòàâà äóìà çà ñåãàøíèÿ Àëàéñêè õðåáåò îò þæíàòà ñòðàíà íà äîëèíàòà íà ðåêà Çåâåðøàí, êàòî „Ìàëêà Áóõàðà“ áè òðÿáâàëî äà å äíåøíèÿò ãðàä Ñàìàðêàíä — íà íÿêîè ñòàðè êàðòè öåëèÿò òîçè ïëàíèíñêè ðàéîí íàèñòèíà íîñè èìåòî Áàõàðà). Ïðè òîâà ïîëîæåíèå Ìåðó ùå îòñòîè 6 ãðàäóñà íà çàïàä îò äåéñòâèòåëíèÿ ãåîãðàôñêè öåíòúð íà Åâðàçèÿ. Íåêà ñåãà ïðåöåíèì ïðåäëîæåíèòå îò íàñ êîîðäèíàòè, à èìåííî ìåñòîïîëîæåíèåòî ìåæäó 42-ðè è 43-è ïàðàëåë. Íà èçòîê òåçè êîîðäèíàòè ñè îñòàâàò â ãðàíèöèòå íà Êèòàé îò VI âåê, íà çàïàä òå îñòàâàò â ãðàíèöèòå íà Âèçàíòèÿ îò VI âåê, ÷èéòî ãðàæäàíèí å áèë Êîçìàñ Èíäîïëåóñòåñ. Ñëåä êàòî ñúïîñòàâèõìå êîíêðåòíîòî èñòîðè÷åñêî ñâèäåòåëñòâî è ãåîàñòðîíîìè÷åñêèòå ðåàëíîñòè è âèäÿõìå, ÷å íàïúëíî ñå ñèíõðîíèçèðàò îêîëî âðúõ Òàíãðà, ñëåäâà, ÷å òîçè âðúõ å îïðåäåëåí „êàíäèäàò“ çà òèòëèòå „Öåíòúð íà ñâåòà“ è „Ñâåùåíàòà ïëàíèíà“ íà äðåâíèòå öèâèëèçàöèè. Îêîí÷àòåëíîòî ïîòâúðæäåíèå íà íàøàòà òåîðèÿ îáà÷å òðÿáâà äà ñå òúðñè â îðèãèíàëíèòå ïèñìåíè ñâèäåòåëñòâà, ïîäðîáíî îïèñâàùè ñâåùåíàòà ïëàíèíà, âúïðåêè ÷å çà ñúâðåìåííèòå èñòîðèöè òå ñà ëåãåíäàðíè, ñèìâîëè÷íè, ìèòîëîãè÷íè, ðåëèãèîçíà ïðîïàãàíäà è ò.í. Íà òîçè åòàï íèå èìàìå çäðàâà îñíîâà, âúðõó êîÿòî äà ïðîâåðèì èñòèíñêàòà èì ñòîéíîñò. Ùå îòãîâîðÿò ëè òåçè îïèñàíèÿ íà âå÷å îïðåäåëåíèòå îò íàñ ÷ðåç äðóãè ñðåäñòâà êîîðäèíàòè íà ïëàíèíàòà Ìåðó?

ÏËÀÍÈÍÀÒÀ ÌÅÐÓ Â ÏÓÐÀÍÈÒÅ Â Ïóðàíèòå (Áðàõìà, Âàéèó è Áðàõìàíäà) ñå êàçâà, ÷å íà þã îò Ìåðó ⠄þæíèòå êîòëîâèíè“, ñå íàìèðàëè „ãúñòèòå ãîðè íà Óäàìáàðà, êîèòî íÿêîãà áèëè îáèòàâàíè îò Êàðäàìåñâàðà, ãîëåìèÿ ñèí íà Àäàìà“ (Àäàì îò Áèáëèÿòà — á.à.). Ñïîðåä Ïóðàíèòå „òîé æèâååë íà îñòðîâ Ïàëöå (Áàëöå — á.à.) â Òèáåò. Óèëôîðä íå ïðàâè îïèò òî÷íî äà ëîêàëèçèðà òàçè ìåñòíîñò, òúé êàòî íà þã îò ïðåäïîëîæåíàòà îò íåãî ïëàíèíà Ìåðó (Àëàéñêèÿ õðåáåò) íå ìîãàò äà ñå íàìåðÿò íèêàêâè åçåðà, à è Ïóðàíèòå èçðè÷íî ïîñî÷âàò, ÷å åçåðîòî å áèëî â Òèáåò. Àêî îáà÷å ïðîâåðèì íàøèòå êîîðäèíàòè, ùå âèäèì, ÷å íà þã îò Òàíãðà (Ìåðó) â Òèáåò, òî÷íî íà 81-èÿ ìåðèäèàí è 30-ÿ ïàðàëåë, îòêðèâàìå åäíà îò þæíèòå êîòëîâèíè íà Õèìàëàéñêèÿ ìàñèâ ãðàä Êàðäàì. Íåïîñðåäñòâåíî äî íåãî íà ïîëîâèí ãðàäóñ íà ñåâåð ñà ðàçïîëîæåíè äâåòå íàé-ãîëåìè åçåðà â Òèáåò.

193

ÀÂÈÒÎÕÎË Òå ñà ñâåùåíèòå çà òèáåòöèòå åçåðà è íîñÿò ïîêàçàòåëíîòî èìå Ìàíàñàðîâàð, åçåðàòà íà „Ïúðâèÿ ÷îâåê“ (Ìàíà å èíäèéñêèÿò Ìàíó, â ðàçëè÷íè òðàäèöèè îòúæäåñòâÿâàí ñ Àäàìà èëè ñúñ Ñàòèàâðàòà, èíäèéñêèÿ Íîé, „ñàðîâàð“ å âàðèàíò íà èíäèéñêàòà òèòëà „ñâàðà“, „àðà“ — ÖÀÐ). Äðóãà ìíîãîçíà÷èòåëíà ïîäðîáíîñò, êîÿòî çàñåãà ñàìî ùå îòáåëåæèì, å, ÷å ãðàä Êàðäàì å ðàçïîëîæåí â ïîäíîæèåòî íà ïëàíèíàòà Ìàíäàòà (âàðèàíò íà Ìàäàðà), ñ åäíîèìåíåí âðúõ, âèñîê 7728 ì. Âúâ Âàéèó Ïóðàíà ñå êàçâà ñúùî, ÷å áëèçî äî Ìåðó îò þæíàòà ìó ñòðàíà ñå íàìèðà âúðõúò Êàéëàñà, êúäåòî å „íåáåòî“ èëè „äâîðåöúò“ íà Ìàõà Äåâà Øèâà. Ñïîðåä Óèëôîðä òàçè ïëàíèíà ñå íàìèðàëà íåïîñðåäñòâåíî äî ãðóïà åçåðà â Òèáåò, íàðå÷åíè Ëàíêåí. Òîé îáà÷å îòíîâî íå äàâà òî÷íèòå èì ãåîãðàôñêè êîîðäèíàòè. Àêî îáà÷å ñëåäâàìå 81 ìåðèäèàí íà þã îò âðúõ Òàíãðà, íà 31-èÿ ïàðàëåë îòêðèâàìå òî÷íî âðúõ Êàèëàñ (6714 ì). Ñïîìåíàòî å îòíîâî åçåðî áëèçî è äî òàçè ïëàíèíà, êîåòî î÷åâèäíî å ñúùîòî åçåðî Ìàíàñàðîâàð. Ñëåä ìàëêî ùå èìàìå âúçìîæíîñò îò äðóãà ãëåäíà òî÷êà äà ñå óáåäèì âúâ âçàèìîâðúçêàòà ìåæäó Ìåðó, Êàéëàñà è Ìàäàðà. Ñòèãàìå äî íàé-çàïëåòåíèÿ ìîæå áè è òðóäåí çà îáÿñíåíèå ïðîáëåì, êîéòî íè ïðåäëàãàò Ïóðàíèòå âúâ âðúçêà ñ ïëàíèíàòà Ìåðó — èäåíòèôèêàöèÿòà íà ÷åòèðèòå ðåêè, èçâèðàùè îò íåéíèÿ âðúõ è òå÷àùè â ÷åòèðèòå ãåîãðàôñêè ïîñîêè. Ïðåäè äà àíàëèçèðàìå òîçè ïðîáëåì, å íåîáõîäèìî äà óòî÷íèì, ÷å òóê ñòàâà äóìà êîëêîòî çà äåéñòâèòåëíè ãîëåìè ðåêè, òîëêîâà è çà ñèìâîëèñòè÷íîòî îïèñàíèå íà åäèí îò ãëàâíèòå äàðîâå íà áîæåñòâåíàòà ðåàëíîñò — æèâîòâîðíàòà âëàãà, îïëîäÿâàùà ñâåòà è íàé-ñõåìàòè÷íî ïðåäñòàâåíà òóê ÷ðåç ÷åòèðèòå ðåêè è ÷åòèðèòå ïîñîêè. Çàòîâà òå ÷åñòî ñà ïðåäñòàâåíè êàòî ïðåìèíàâàùè ïðåç ïëàíèíè â ïðîòèâîðå÷èå ñ ðåëåôíèòå ðåàëíîñòè. Òîâà å ïðè÷èíàòà ñâèäåòåëñòâàò, êîèòî ãè îïèñâàò, äà ñå ïðèåìàò çà ôàíòàñòè÷íè è íåðåàëíè îò ñúâðåìåííèòå èçñëåäîâàòåëè, çà êîèòî ñèìâîëèêàòà íå å íèùî äðóãî îñâåí àáñòðàêöèÿ.  òîçè ñëó÷àé íèå ùå òúðñèì íå ñàìî îòãîâàðÿùè íà îïèñàíèÿòà ãîëåìè ðåêè, íî è ðå÷íè ñèñòåìè, âêëþ÷âàùè ïîâå÷å îò åäíà ðåêà, àêî òå îòãîâàðÿò íà óêàçàíàòà ïîñîêà. Ñïîðåä Ïóðàíèòå íåáåñíèòå âîäè îáêðúæàâàò Ìåðó â ñåäåì êàíàëà. Îò òÿõ ÷åðïÿò âîäèòå ñè ÷åòèðè ðåêè. Òåðèòîðèÿòà, çàåìàíà îò ñåäåìòå êàíàëà, å óêàçàíà êàòî ïðîñòèðàùà ñå íà ïëîù 84 éîæàíàñ (èíäèéñêà ìÿðêà, ïðèáëèçèòåëíî ðàâíà íà 5 êì), èëè 420 êì. Ãîëÿìàòà çàïàäíà ðåêà å íåñúìíåíî Îêñóñ, êîåòî å ìíåíèåòî è íà Óèëôîðä, íî òîâà å è åäèíñòâåíàòà ðåêà, êîÿòî òîé ìîæå äà èäåíòèôèöèðà, èçõîæäàéêè îò Àëòàéñêèÿ õðåáåò, êàòî ìåñòîïîëîæåíèå çà ïëàíèíàòà Ìåðó. Îò òàçè ïåðñïåêòèâà îñòàíàëèòå òðè ðåêè íå ìîãàò äà ñå èäåíòèôèöèðàò. Ðåêàòà, êîÿòî òå÷å íà ñåâåð, çàïî÷âà ñ ïîòîê, íàðå÷åí Áõàäðà èëè Áõàäðà-ñîìà, ïàäàù âúðõó „ïëàíèíà îò çëàòî“ è âëèâàù ñå â åçåðî, íàðå÷åíî Çèòîäî÷à, îòêúäåòî âîäè íà÷àëîòî ñè ðåêà, êîÿòî ñå âëèâà â Ñåâåðíèÿ îêåàí. Êàêòî ïðåäïîëàãà è Óèëôîðä, òîâà ìîæå äà áúäå ñàìî ðåêà Èðòèø, âúïðåêè ÷å òÿ íå ìîæå ïî íèêàêúâ íà÷èí äà ñå ñâúðæå ñ Àëòàéñêèÿ õðåáåò. Àêî îáà÷å îòíîâî ïðè-

194

åìåì çà îðèåíòèð 81-èÿ ìåðèäèàí, ùå âèäèì, ÷å Èðòèø âîäè íà÷àëîòî ñè òî÷íî îò òîçè ìåðèäèàí, îò åçåðîòî, íàðè÷àíî ñåãà Çàèäàì èëè Òñàèäàì. Òóê ñå ñðåùàìå çà ïðúâ ïúò è ñ êîíêðåòíî ñâèäåòåëñòâî, îòáåëÿçâàùî çíà÷åíèåòî íà 80-èÿ ìåðèäèàí, êàòî â Ïóðàíèòå ñå êàçâà, ÷å åäíà îò ïëàíèíèòå, ïðåç êîèòî ðåêàòà (Èðòèø — á.à.) ïðåìèíàâà ñëåä åçåðîòî, íàðå÷åíà Âàòñà, ñå íàìèðàëà íà „ñúùèÿ ìåðèäèàí êàòî Øðè Ëàíêà“ (80-èÿ — á.à.). Àáñîëþòíî ïðåöèçíî îïèñàíèå, òúé êàòî ìåæäó 81-èÿ è 80-èÿ ìåðèäèàí ñå ïðîñòèðà çàïàäíàòà ÷àñò íà àëòàéñêèòå ïëàíèíè, ïðåç êîèòî èìåííî ïðîòè÷à ðåêà Èðòèø! Ðåêàòà, òå÷àùà â þæíàòà ïîñîêà, å îïèñàíà êàòî ïðåìèíàâàùà ïðåç ïëàíèíàòà Êàéëàñ (81-èÿ ìåðèäèàí), îò êîÿòî òÿ, „ñå èçñèïâà íà ãëàâàòà íà Ìàõà Äåâà“ (äà ñè ïðèïîìíèì, ÷å Êàéëàñà å ïëàíèíàòà íà Ìàõà Äåâà Øèâà). Îòòàì òÿ „ïðîòè÷à ïðåç ïëàíèíàòà Õèìà÷àë è äàâà íà÷àëîòî íà âåëèêàòà ðåêà Ãàí㓠(òî÷íî ñúâïàäà îòíîâî ñ 81-èÿ ìåðèäèàí). Íàé-ïðîòèâîðå÷èâî çâó÷è îïèñàíèåòî íà ðåêàòà, êîÿòî òå÷å íà èçòîê è „ñå âëèâà â Èçòî÷íèÿ îêåàí è äîñòèãà ßïîíèÿ“. Î÷åâèäíî òóê ñòàâà äóìà çà æèâîòâîðíèòå íåáåñíè âîäè êàòî ñèñòåìà, à íå êàòî îòäåëíà âåëèêà ðåêà, òúé êàòî òàêàâà ðåàëíî íå ñúùåñòâóâà íåïîñðåäñòâåíî íà èçòîê îò Ìåðó. Òàêà òðÿáâà äà ñå ðàçáèðà è ñàìîòî îïèñàíèå, ñïîðåä êîåòî „ðåêàòà çàïî÷âà îò Ìåðó è ïðåìèíàâà íàä ïëàíèíàòà Ìàíäàðà, ñëåä êîÿòî ïðåìèíàâà ïðåç ñåäåì ïëàíèíè, ïðåñè÷àéêè ïðåç òðè êëèìàòà, ñëåä êîåòî íàïîÿâà ïëîäîðîäíàòà ñòðàíà Áõàäðàñâà“ (Êèòàé íà èíäèéöèòå). Àêî èçõîäèì îò àëòàéñêèÿ õðåáåò, íå ìîæå äà ñå äàäå íèêàêâà äîñòîâåðíîñò íà òîâà ñòðàííî îïèñàíèå, íî àêî ïðèåìåì, ÷å Òàíãðà å ïëàíèíàòà Ìåðó, íåùàòà çàñòàâàò ïî ìåñòàòà ñè. Îòíîâî âíèìàíèåòî ñå êîíöåíòðèðà âúðõó âàæíà âçàèìîâðúçêà ìåæäó Ìåðó, Êàéëàñà è Ìàäàðà. Àêî ïîãëåäíåì êàðòèíàòà, ùå âèäèì, ÷å îò Ìàíäàðà â èçòî÷íà ïîñîêà íàèñòèíà èçòè÷à ãîëÿìà ðåêà, âåëèêàòà Áðàõìàïóòðà, ñâåùåíà è çà èíäèéöèòå, è çà òèáåòöèòå. Òÿ òå÷å íà èçòîê, êàòî, äîñòèãàéêè 95-èÿ ìåðèäèàí, ïðåäè äà ñå ñïóñíå îêîí÷àòåëíî íà þã, òÿ ïðàâè ãîëÿì çàâîé â ñåâåðíà ïîñîêà, äîñòèãàéêè 30-èÿ ïàðàëåë. Àêî ñëåäâàìå òîçè ìåðèäèàí íà ñåâåð, äîñòèãàéêè äî ïðåñå÷íàòà ìó òî÷êà 35-èÿ ïàðàëåë, ùå âèäèì, ÷å òî÷íî òàì ñå íàìèðàò èçâîðèòå íà Æúëòàòà ðåêà, âåëèêàòà ðåêà, êîÿòî íàïîÿâà „Ïîäíåáåñíàòà èìïåðèÿ“ (Áõàäðàñâà). Ìåæäó ïîñî÷åíèòå äâà ïàðàëåëà ñå íàìèðàò òî÷íî ñåäåì ïëàíèíñêè âåðèãè, ÷àñò îò èçòî÷íèÿ ìàñèâ íà Õèìàëàèòå. Äîðè ñïîìåíàòèòå êëèìàòè, êîèòî èçòî÷íàòà ðåêà „ïðåñè÷à“, íàìèðàò ñâîåòî îáÿñíåíèå, êàòî ñå âçåìå ïîä âíèìàíèå, ÷å â ñòàíäàðòíîòî èíäèéñêî äåëåíèå íà êëèìàòè÷íè çîíè òåðèòîðèèòå ìåæäó Ìåðó è äîëèíàòà íà ðåêà Ãàíã ïðåäñòàâëÿâàò èìåííî òðè „êëèìàòà“, îò 3-è äî 5-è. Çàùî òðÿáâà äà îòäåëÿìå òîëêîâà ìÿñòî íà åäèí âúïðîñ êàòî èäåíòèôèöèðàíåòî íà ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó? Ìàêàð ÷å òîé å öåíòðàëåí çà ðàçáèðàíåòî íà ñâåòîâíàòà ìèòîëîãè÷åñêà òðàäèöèÿ, êúäå ñà äîêàçàòåëñòâàòà, ÷å òàçè ïëàíèíà å èìàëà öåíòðàëíî ìÿñòî è â òðàäèöèèòå íà äðåâíèòå áúëãàðè? Ìîæåì äà ïîñî÷èì, ÷å äîðè íàëè-

ÀÂÈÒÎÕÎË ÷èåòî íà èìåíà êàòî Ìàäàðà, Êàðäàìà è Òàíãðà å äîñòàòú÷íî, çà äà îïðàâäàå åäíî èçñëåäâàíå íà òðàäèöèèòå, ñâúðçàíè ñ Ìåðó, íî áëàãîäàðåíèå íà âèêòîðèàíñêèÿ äóõ íà êàïèòàí Ô. Óèëôîðä è íà íåãîâèòå åíöèêëîïåäè÷íè èíòåðåñè íèå ðàçïîëàãàìå ñ äèðåêòíî ñâèäåòåëñòâî ñ ãîëÿìî çíà÷åíèå çà öÿëîòî íè èçñëåäâàíå.  êðàÿ íà ñâîÿ àíàëèç íà ãåîãðàôñêèòå ðåàëíîñòè, ñúäúðæàùè ñå â Ïóðàíèòå, Óèëôîðä ïîìåñòâà íÿêîëêî èçâàäêè îò òåçè äðåâíè êíèãè, ñ öåë äà èëþñòðèðà ñâîåòî èçñëåäâàíå ñ îðèãèíàëíè ïàñàæè îò òÿõ, ïîêàçâàùè òåõíèÿ õóäîæåñòâåí ñòèë è êîìïîçèöèÿ. Ïîä íîìåð 5 òîé å ïðåäàë èçâàäêà îò „Áðàõìàíäà Ïóðàíà“, êîÿòî ðàçêàçâà èñòîðèÿòà çà ïðî÷óòèÿ ìå÷ íà áîãà íà âîéíàòà ×àäðàíàíà, èëè Êàðòè÷åÿ (èíäèéñêèÿ Ìàðñ).  íåÿ ïúðâî ñå îïèñâà ñòðàíàòà íà þã è þãîçàïàä îò ïëàíèíàòà Ìåðó, êúäåòî å áèë ðîäåí ×àäðàíàíà, êîÿòî, ñëåä êàòî óñòàíîâèõìå òî÷íîòî ìåñòîïîëîæåíèå íà Ìåðó, ìîæåì äà ïîñî÷èì êàòî çåìèòå, ñúñòàâëÿâàëè íÿêîãà äðåâíà Áàêòðèÿ — îãðàíè÷åíè íà èçòîê îò Òèÿí Øàí è íà þã îò Ïàìèð è Õèäó Êóø. Ïî-íàòàòúê â òåêñòà ñå ñïîìåíàâàò „êóðèîçíèòå“ ñïîðåä Óèëôîðä ñâåäåíèÿ çà ïðåñåëâàíåòî íà ×àäðàíàíà äàëå÷ íà çàïàä. Óìîðåí îò âîéíèòå íà áîãîâåòå ñ ãèãàíòèòå, òîé ðåøàâà äà îòèäå â çàïàäíèòå ïëàíèíè â ñòðàíàòà, íàðå÷åíà Êðàóí÷à (Óèëôîðä ñìÿòà, ÷å ñòàâà äóìà çà ïëàíèíè, ðàçïîëîæåíè ìåæäó Ãåðìàíèÿ è Ïîëøà), êúäåòî äà âúçñòàíîâè ñâîÿòà ñèëà è äà ñå ïðåðîäè îòíîâî. Òàì, íà ñêëîíîâåòå íà òàçè ïëàíèíà, òîé îñòàâèë ìå÷à ñè. Ñëåä ìíîãî ãîäèíè òîçè ìå÷ áèë íàìåðåí îò Àòèëà è ñ íåãî âåëèêèÿò õóíîðñêè âëàäåòåë áèë ïîãðåáàí. Ïî-êúñíî ùå ðàçãëåäàìå ïîäðîáíî ñèìâîëèêàòà, ñêðèòà çàä òàçè ëåãåíäà, êîÿòî ñà íè îñòàâèëè Ïóðàíèòå, êàòî ùå îáÿñíèì è õðîíîëîãè÷åñêàòà ïîñëåäîâàòåëíîñò íà èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ, ñïîìåí çà êîèòî òå ñà ñúõðàíèëè. Ñåãà ñàìî ùå ñå âúðíåì êúì äâåòå ñïîìåíàòè â íà÷àëîòî òåîðèè çà èñòîðèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè — íà Äèìèòúð Ñúñúëîâ è Ïåòúð Äîáðåâ. Ïî óíèêàëåí íà÷èí åäíî äðåâíî ïèñìåíî ñâèäåòåëñòâî êàòî „Áðàõìàíäà Ïóðàíà“ ñâúðçâà òåçè äâå ñúâðåìåííè íàó÷íè òåîðèè â åäèí ñèíòåç, êîéòî ñåãà èìà ñòîéíîñòòà íà íåîñïîðèì èñòîðè÷åñêè ôàêò.

 êðàÿ íà ñâîÿòà ñòàòèÿ, îçàãëàâåíà „Ñâåùåíèòå çàïàäíè îñòðîâè“ êàïèòàí Ô. Óèëôîðä ïîìåñòâà 6 êàðòè, îò êîèòî òóê âúçïðîèçâåæäàìå êàðòà íîìåð 5, êîÿòî ñõåìàòèçèðàíî ïîêàçâà íÿêîè îò ãåîãðàôñêèòå ðåàëíîñòè, îïèñàíè îò Ïóðàíèòå, âêëþ÷èòåëíî ñïîìåíàòèòå êëèìàòè÷íè çîíè. Âèæäà ñå è òîâà ãîëÿìî îòêëîíåíèå ñåâåð-þãñåâåð, ïðåñè÷àùî äâå êëèìàòè÷íè çîíè íà èçòî÷íàòà ðåêà, êîåòî âå÷å êîìåíòèðàõìå. Ñ êðúã ñìå îòáåëÿçàëè äðåâíà Áàêòðèÿ, êúäåòî áèë ðîäåí áîãúò íà âîéíàòà è îòêúäåòî òîé ñå îòïðàâèë êúì Åâðîïà.  çàêëþ÷åíèå íà òàçè ïúðâà ÷àñò ùå ïîñî÷èì îùå íÿêîëêî òâúðäå èíòåðåñíè ñúâïàäåíèÿ. Ìåæäó 40-èÿ è 43-èÿ ïàðàëåë, êúäåòî íèå ëîêàëèçèðàõìå ñâåùåíàòà ïëàíèíà Ìåðó/Òàíãðà, íàñî÷âàéêè ñå íà çàïàä, îòêðèâàìå îùå íÿêîëêî ïîçíàòè èìåíà. Íà èçòî÷íèÿ áðÿã íà Êàñïèéñêî ìîðå, íà 39.5 è 40-è ïàðàëåë âèæäàìå äâå ïëàíèíè ñ èìåíàòà Ìàëúê Áàëêàí è Ãîëÿì Áàëêàí. Íà 40.5-42-èÿ ïàðàëåë íåïîñðåäñòâåíî äî òåçè ïëàíèíè ñå íàìèðà çàëèâúò Êàðà Áîãàç. Íà áðåãà íà ×åðíî ìîðå íà 42-èÿ ïàðàëåë ñå íàìèðà çàëèâúò Áóðãàñ è ïî âñå ñúùèÿ ïàðàëåë íà çàïàä å ðàçïîëîæåíà Áàëêàíñêàòà ïëàíèíñêà âåðèãà. Íà 43-èÿ ïàðàëåë ñå íàìèðà è Ìàäàðñêîòî ïëàòî — ñâåùåíèÿò êóëòîâ öåíòúð íà áúëãàðèòå. Ñëó÷àéíè èëè çàêîíîìåðíè ñà òåçè „ñúâïàäåíèÿ“? Îòãîâîðà íà òîçè âúïðîñ ùå ïîòúðñèì â äðåâíàòà åãèïåòñêà “Êíèãà íà ìúðòâèòå”, ⠄Öàðñòâîòî íà Ñîêàð“, â çàâåùàíèåòî, îñòàâåíî íè îò íàøèòå ïðåäöè âúðõó ñêàëèòå íà Ìàäàðñêîòî ïëàòî.

ÅÒÈÌÎËÎÃÈß ÍÀ ÈÌÅÒÎ ÌÀÄÀÐ Èìåòî Ìàäàðà ïðîèçëèçà îò ñàíñêðèòñêîòî ÌÀÄÓ, îçíà÷àâàùî ÌÅÄ, è â ñàíñêðèò èìà ñëåäíèòå ïðîèçâîäíè: ÌÀÄÓ — „ìåä, ñëàäêî, ñëàäîñò“ — ñèíîíèì íà áîæåñòâåíàòà íàïèòêà ÑÎÌÀ, è â òîçè ñìèñúë êàòî „ñîìèàí ìåä“ ïðèòåæàâà ñïîñîáíîñòòà äà óïîÿâà, äà ïðåäèçâèêâà åêñòàç, ðàäîñò, âúçâèøåíîñò, âäúõíîâåíèå è äð. ïîä. Êîãàòî áîæåñòâåíàòà íàïèòêà ñå ñâúðçâà äèðåêòíî ñ áîãîâåòå èëè ñ îáîæåñòâåíèòå ïðåäöè, òÿ êàòî ÌÀÄ ïðåäèçâèêâà íåáåñíî áëàæåñòâî, êàòî ÌÀÄÈ/ÌÀÒÈ îçíà÷àâà: „îòäàäåí, ìîëèòâà, áîãîòâîðåíèå, áîæåñòâåí õèìí, âÿðà“ è äð. ïîä. Êîãàòî ñå èçïîëçâà êîíòåêñò, ñâúðçàí ñ øàìàíèñòè÷íè ïðàêòèêè (øàìàí ïðîèçõîæäà îò ñàíñêðèòñêîòî „ñàìàíà“ æðåö), ÌÀÄÀ îçíà÷àâà: îáñåáâàíå, òðàíñ, çàãóáà íà ñúçíàíèå“ è äð. ïîä. Ãðàäèðàíåòî íà àñîöèàöèèòå, ïðîèçõîæäàùè îò ÌÀÄÓ, èçãëåæäà òàêà: ÌÀÄÓ — ÑÎÌÀ — ÑÀÌÀÍÀ — ÏÐÀÎÒÅÖ — ÍÅÁÅÑÍÎ ÁÎÆÅÑÒÂÎ — ÁÎÃ. Ãúðöèòå ñà ïðåâåæäàëè Ìàäóðà êàòî „Ãðàäúò íà áîãîâåòå“. Çàáåëåæêà: Ôàëøèôèöèðàíåòî íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ îò Âàñèë Çëàòàðñêè è èñòîðèöèòå îò íåãîâàòà èñòîðè÷åñêà „øêîëà“ å áèëî ðàçîáëè÷åíî îùå ïðåç 30-òå ãîäèíè îò äîáðîñúâåñòíèÿ áúëãàðñêè ó÷åí, ïðîôåñîð îò Áåðëèíñêèÿ óíèâåðñèòåò, ä-ð Ãàí÷î Öåíîâ. Äèñïóòúò ìåæäó òÿõ å áèë ðåøåí îò ñúäà â ïîëçà íà äð Öåíîâ, êîéòî ïðîÿâèë áëàãîðîäñòâîòî äà îòòåãëè æàëáàòà ñè, çà äà ñïàñè Â. Çëàòàðñêè îò çàòâîðà.

195

ÀÂÈÒÎÕÎË Ïðåäè äà ïðîäúëæèì ñ èçñëåäâàíåòî íà âúçìîæíîñòèòå, êîèòî íè ïðåäëàãà èìåòî, èçáðàíî îò íàøèòå ïðàîòöè çà íàé-ñâåùåíîòî çà òÿõ ìÿñòî çà ðàçêðèâàíå íà íîâè ñëåäè îò òÿõíàòà äðåâíà èñòîðèÿ, ñå íàëàãà íàêðàòêî äà ñïîìåíåì òðè èñòîðè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ, êîèòî ñà â ïðÿêà âðúçêà ñ íàñòîÿùèÿ òðóä. Òå ïðåäñòàâëÿâàò åäíè îò íàéèíòåðåñíèòå è ïðîòèâîðå÷èâè èçñëåäâàíèÿ â èñòîðèÿòà íà ñâåòîâíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà è ïðåäëàãàò èëþñòðàòèâåí ïðèìåð çà òîâà äîêîëêî òàçè íàóêà ñå å êîíòðîëèðàëà è ñå êîíòðîëèðà îò ïîëèòèêî-èäåîëîãè÷åñêè êîíþíêòóðè. Òóê ñàìî ùå îáîáùèì òåçè òðè èçñëåäâàíèÿ â àñïåêòèòå, êîèòî ïðÿêî íè çàñÿãàò íà òîçè åòàï îò íàøåòî èçñëåäâàíå. Äåéâèä Ì. Ðîë — ïðîôåñîð ïî åãèïòîëîãèÿ è äðåâíà èñòîðèÿ, ó÷àñòíèê â àðõåîëîãè÷åñêàòà åêñïåäèöèÿ â Êàäåø íà Îðîíòåñ íà Èíñòèòóòà ïî àðõåîëîãèÿ íà Àíãëèÿ, ïðåäñåäàòåë íà Èíñòèòóòà çà èíòåðäèñöèïëèíàðíè íàóêè è ïðåçèäåíò íà Åãèïòîëîãè÷åñêîòî äðóæåñòâî íà Ñúñåêñ. Òîé å àâòîð íà äâåòå ìîíóìåíòàëíè èçñëåäâàíèÿ: „A Test of Time, Volum I — The Bible — From Myth to History“ (BCA 1995) è „A Test of Time, Volum II — Legend, The Genesis of Civilization“ (Century, 1998), êîèòî ñà, îò åäíà ñòðàíà, àêàäåìè÷íè áåñòñåëúðè (íåùî ïî÷òè íåïîçíàòî) è îò äðóãà — åäíî äèðåêòíî ïðåäèçâèêàòåëñòâî êúì âñè÷êè „óñòàíîâåíè“ àêàäåìè÷íè òåîðèè çà ïðîèçõîäà, õðîíîëîãèÿòà è õàðàêòåðà íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ. Äâà ñà îñîáåíî âàæíèòå çà íàñ àñïåêòè â èçñëåäâàíåòî íà Äåéâèä Ðîë. Ïúðâî: ×ðåç àðãóìåíòèðàíî ñèíõðîíèçèðàíå íà ðàçëè÷íèòå äîêóìåíòàëíè ñâèäåòåëñòâà è íà èçâåñòíèòå íà íàóêàòà äèíàñòè÷åñêè ëèñòîâå òîé äîêàçâà, ÷å ÖàðåòåÏàòðèàðñè îò Ñòàðèÿ çàâåò (ðîäúò íà Àäàì) ñà ðåàëíî ñúùåñòâóâàëè Öàðå — îñíîâàòåëè íà Øóìåðñêàòà öèâèëèçàöèÿ. Òåçè Öàðå ñà áèëè Ïðàîòöè íà âñè÷êè ïîñëåäîâàòåëíè øóìåðñêè äèíàñòèè è ñà áèëè ïðèåìàíè êàòî òàêèâà è îò ïî-êúñíèòå âàâèëîíñêè è àñèðèéñêè äèíàñòèè, êàêòî è îò Ðîäà íà Àáðàõàì. Âòîðî: Òîé ðàçêðèâà èñòîðè÷åñêàòà èäåíòè÷íîñò íà îñíîâàòåëèòå íà Åãèïåòñêàòà öèâèëèçàöèÿ — äèíàñòèÿòà ía Õîðóñ — êëîí îò ñúùèÿ äèíàñòè÷åñêè ðîä, îñíîâàë Øóìåðñêàòà öèâèëèçàöèÿ. Ïî òîçè íà÷èí Äåéâèä Ðîë âúçñòàíîâÿâà åäèíñòâîòî â ïðîèçõîäà íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ è ëåãèòèìèðà íåéíèòå èñòèíñêè òâîðöè — Ðîäà íà Àäàì.  êðàÿ íà 20-òå ãîäèíè ïðîô. Ë. À. Óåéäúë ðàçâèâà òåîðèÿòà, ÷å öèâèëèçàòîðèòå íà Øóìåð, íà Åãèïåò è íà Èíäèÿ ñà ïðèíàäëåæàëè êúì åäèí âëàäåòåëñêè ðîä — Ðîäà íà Àäàì. Òîé ñèíõðîíèçèðà „ðàçëè÷íèòå“ øóìåðñêè, åãèïåòñêè è áèáëåéñêè äèíàñòèè, èçïîëçâàéêè êàòî ñâúðçâàùî çâåíî èçâåñòíèòå îò „Ïóðàíèòå“, „Èíäèéñêè äèíàñòè÷åñêè ëèñòîâå“ (ÈÄË), êàòî çà ïúðâè ïúò äîêàçâà, ÷å ñìÿòàíèòå äîòîãàâà çà „ðàçëè÷íè“ Ñëúí÷åâà è Ëóííà äèíàñòèè âñúùíîñò ïðåäñòàâëÿâàò ðàçëè÷íè êëîíîâå íà åäèí âëàäåòåëñêè ðîä — Ðîäà íà Àäàì. Îêîëî 150 ãîäèíè ïðåäè òîâà â ïîðåäèöà îò ëåêöèè ïðåä Áåíãàëñêîòî äðóæåñòâî êàïèòàí Ô. Óèëôîðä èçëàãà ñâîèòå àíàëèçè íà èíäèéñêèòå Ïóðàíè, ðàçãëåäàíè ñðàâíèòåëíî ñ øóìåðñêè, åãèïåòñêè è ãðúöêè èçòî÷íèöè, êàêòî è ñúñ Ñòàðîçàâåòíîòî ðîäîñëîâèå íà Àäàì. Òîé çàêëþ÷àâà, ÷å òå ïðåäñòàâëÿâàò âàðèàíòè íà åäíà è ñúùà

196

äðåâíà òðàäèöèÿ. Ïî åäíà èëè äðóãà ïðè÷èíà èçñëåäâàíèÿòà íà Óèëôîðä è Óåéäúë ñå èãíîðèðàò îò ñúâðåìåííàòà íàóêà. Òå íå ñå ïîñî÷âàò è îò ïðîô. Ðîë â íåãîâàòà áèáëèîãðàôèÿ. Âúïðåêè òîâà ùå ñå óáåäèì, ÷å òå ñå äîïúëâàò âçàèìíî è âñúùíîñò ïðåäñòàâëÿâàò åäèíåí ìîäåë çà àëòåðíàòèâíî îáÿñíåíèå íà ïðîèçõîäà íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ. Îùå åäíî íåùî ãè ñáëèæàâà — ìúë÷àíèåòî, ñ êîåòî ñúâðåìåííàòà îôèöèàëíà íàóêà ãè „îïðîâåðãàâà“. Èçõîæäàéêè îò îïèòà ñ íàøàòà ñúâåòèçèðàíà èñòîðè÷åñêà íàóêà, çà íàñ íå å èçíåíàäâàùà ìåòîäîëîãèÿòà íà „ìúë÷àëèâîòî îïðîâåðãàâàíå“ íà íåóäîáíè èçñëåäâàíèÿ, èìàùà ñúùî äúëáîêè òðàäèöèè è â ñúâðåìåííàòà çàïàäíà íàóêà. Íèå ùå èçïîëçâàìå ãîðíèòå èçñëåäâàíèÿ òàì, êúäåòî ìîãàò äà áúäàò ïîëåçíè çà íàøàòà òåìà, áåç äà ñå ñúîáðàçÿâàìå ñúñ ñúâðåìåííàòà „íàó÷íà“ êîíêðåòíîñò.

ÌÀÄÀÐÀ ­ ÈÌÅ ÍÀ ÏÚÐÂÈß ÏÐÅÄÏÎÒÎÏÅÍ ÖÀÐ ÍÀ ØÓÌÅÐ Çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà èìåòî Ìàäàðà êàòî ÷å ëè åäèíñòâåíî ïðåäëàãà âúïðîñèòåëíè, ñâúðçàíè ñ àðõåîëîãèÿòà èëè ñðàâíèòåëíîòî èçêóñòâîâåäñòâî. Äîðè êîãàòî ñå îòáåëÿçâàò âúçìîæíè ðåëèãèîçíè è ìèòîëîãè÷íè âðúçêè è çíà÷åíèÿ íà òîâà èìå ñå ïîñî÷âàò ñàìî ìåõàíè÷íè ñðàâíåíèÿ ñ èìåíà è ïîíÿòèÿ îò ðàçëè÷íè òðàäèöèè (ãðúöêè, ïåðñèéêè, èíäèéñêè, òèáåòñêè), êàòî òåçè ñðàâíåíèÿ ñè îñòàâàò âúâ ôîðìàòà íà äåêëàðàöèè è íå âîäÿò äî íèêúäå. Òîâà å òðóäíî îáÿñíèìî, êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å îñâåí çíà÷åíèÿ, ñâúðçàíè ñ ïîñî÷åíèòå òåìè, èìåòî (èëè òèòëàòà) Ìàäàðà èìà êîíêðåòíà èñòîðè÷åñêà ñòîéíîñò, è òî ñòîéíîñò ñ îãðîìíî çíà÷åíèå çà âñåêè àíàëèç íà ïðîèçõîäà íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ. Âñúùíîñò òî ñòîè â íåéíèÿ çàðîäèø. Àêî ðàçãëåäàìå íÿêîëêî îò äîáðå èçâåñòíèòå íè äèíàñòè÷åñêè ëèñòîâå îò Ìåñîïîòàìèÿ, âåäíàãà ùå ñå óáåäèì â òîâà. Íàïðèìåð òàêà íàðå÷åíàòà Ãåíåàëîãèÿ íà Äèíàñòèÿòà íà Õàìóðàáè (ÃÄÕ) (äèíàñòè÷åñêè ëèñò çà ïúðâè ïúò ïóáëèêóâàí îò Äæ. Äæ. Ôèëêåíùàéí â 1966 ã.) çàïî÷âà ñ èìåòî À-ÐÀ-ÀÌ-ÌÀ-ÄÀ-ÐÀ. Äðóã äîêóìåíò, îñòàâåí íè îò àñèðèéöèòå, ñúùî çàñëóæàâà âíèìàíèå.  Ëèñò íà Àñèðèéñêèòå öàðå (ËÀÖ) (L/DR, ñòð. 190) ïîä íîìåð øåñò âèæäàìå ÌÀÍ-ÄÀÐÓ — ñïîðåä ïðîô. Äåéâèä Ðîë âñúùíîñò ïðåäñòàâëÿâàùî øóìåðñêîòî ÌÀÄÀÐÀ. Ñïîðåä ñúùèÿ àâòîð ïîñî÷åíèòå ïîä íîìåðà ïåò è øåñò öàðå Õàðõàðó è Ìàíäàðó ïðåäñòàâëÿâàò åäèí èñòîðè÷åñêè ïåðñîíàæ ñ íåãîâîòî èìå è òèòëà, êîèòî àñèðèéñêèÿò ïðåïèñâà÷ å çàïèñàë êàòî äâå èìåíà, ò.å. äåéñòâèòåëíîòî èìå íà ïåòèÿ âëàäåòåë îò ëèñòà å áèëî ÕÀÐÀÌÀÄÀÐÀ èëè ÀÐÀ-ÌÀ-ÄÀ-ÐÀ!  õîäà íà èçñëåäâàíåòî ñè çà âúçìîæíè âðúçêè ìåæäó ïîñî÷åíèòå äèíàñòè÷åñêè ëèñòîâå è Ñòàðîçàâåòíàòà Öàðñêà Ãåíåàëîãèÿ (ÑÖÃ) Äåéâèä Ðîë ïðàâè è äðóãà ðåêîíñòðóêöèÿ íà èñòîðè÷åñêàòà åòèìîëîãèÿ íà òîâà „êîìïîçèðàíî“ èìå — ÷ðåç ïðåìåñòâàíå íà ÷àñòèöàòà „ÌÀ“ îò Ìàí-äàðó êúì Õàðõàðó òîé ïîëó÷àâà èìåòî Ìà-õà-àð-õà-ðó, êîåòî êúì âðåìåòî íà çàïèñâàíå íà Ñòàðèÿ çàâåò (êîãàòî „ð“ å áèëî òðàíñôîðìèðàíî ⠄ë“) ñå

ÀÂÈÒÎÕÎË ïðåâðúùà â Ìà-õà-àë-õà-ëó — ïåòèÿ ïîðåä öàð îò Áèáëèÿòà ÌÀÕÀËÀËÅË! Îò ñâîÿ ñòðàíà ëèøåíîòî îò ÷àñòèöàòà ÌÀ èìå ÀÐÀÌÀÄÀÐÀ ñå ïðåâðúùà â ÀÐÀÄÀÐÀ — Áèáëåéñêèÿ Àðàä/Èðàä, ñèí íà Åíîõ. È òàêà ÌÀÄÀÐÀ íåñúìíåíî ïðèñúñòâà ïîä åäíà èëè äðóãà ôîðìà â äèíàñòè÷åñêàòà õðîíîëîãèÿ íà Ìåñîïîòàìèÿ îò çîðàòà íà øóìåðî-àðèéñêàòà öèâèëèçàöèÿ äî ïàäàíåòî íà Àñèðèéñêàòà èìïåðèÿ. Íåùî ïîâå÷å, êàòî âëàäåòåëñêî èìå (èëè òèòëà) Ìàäàðà ïî óáåäèòåëåí íà÷èí îáåäèíÿâà òðàäèöèè, ÷åñòî îïèñâàíè îò ó÷åíèòå êàòî íàïúëíî ðàçëè÷íè è íåçàâèñèìè åäíà îò äðóãà — øóìåðñêè, ñåìèòñêè, àñèðèéñêè, áèáëåéñêè, ïîñî÷âàéêè òåõíèÿ íåñúìíåíî îáù ïðîèçõîä. Ìîæåì ëè äà ïðèåìåì òîâà ïðèñúñòâèå íà èìåòî ÌÀÄÀÐÀ â ñàìîòî íà÷àëî íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ ïðîñòî çà åäíà ñëó÷àéíîñò, íÿìàùà íèùî îáùî ñ áúëãàðñêàòà ÌÀÄÀÐÀ. Àêî ñå îáúðíåì êúì îôèöèàëíàòà íè íàóêà, íå ñàìî, ÷å ìîæåì, íî òðÿáâà äà ãî ïðèåìåì çà ñëó÷àéíîñò è... äà ñïðåì äîòóê â íàøèòå óñèëèÿ äà âúçñòàíîâèì äðåâíàòà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå. Èçñëåäâàíåòî íà íàé-äðåâíàòà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå ñè îñòàâà ïðèíöèïåí ïðîáëåì çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà íå ñàìî ïîðàäè îñòàòúöè îò ñúâåòñêîòî ïîëèòè÷åñêî âëèÿíèå â Áúëãàðèÿ, íî è ïîðàäè ñúâåòèçàöèÿ íà íàó÷íèòå íè îáðàçîâàòåëíè èíñòèòóòè, êîÿòî íàïðàâè öÿëî ïîêîëåíèå ó÷åíè (óïðàâëÿâàùè â ìîìåíòà òåçè èíñòèòóöèè) ìåòîäîëîãè÷åñêè íåñïîñîáíè äà ñå îðèåíòèðàò â òàçè òåìàòèêà. Åòî êàêâî å ìíåíèåòî íà åäèí îò âèñøèòå ÷èíîâíèöè â ñèñòåìàòà íà îôèöèàëíàòà íè èñòîðè÷åñêà íàóêà ïðîô. äð Ã. Áàêàëîâ, èçêàçàíî â ñëîâîòî ìó ïðè îòêðèâàíå íà Âòîðàòà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ „Äðåâíèòå áúëãàðè“ (18-19 äåêåìâðè 1998 ã.) â Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò „Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè“: „Êàêâî ëè íå ñå ïîÿâè íà ïàçàðà. Èçëåçå, ÷å áúëãàðèòå ñà â îñíîâàòà íà øóìåðñêàòà öèâèëèçàöèÿ, ÷å òå ñà õèêñîñèòå â Åãèïåò, ôèëèñòèìÿíèòå â Ïàëåñòèíà... Ñïèñúêúò å îùå ïî-äúëúã... Òîâà ïðåäèçâèêâà åäíî ñâîáîäíî ñú÷èíèòåëñòâî è íàñèëèå íàä îñêúäíè ôèëîëîãè÷åñêè äàííè, ÷èåòî ñïåêóëàòèâíî èíòåðïðåòèðàíå ðîäè íåâåðîÿòíè õèïîòåçè...“ (ñï. „Áúëãàðñêè âåêîâå“, 1/1999, ñòð. 27). Âñåêè áè ïîìèñëèëè, ÷å ïðîô. ä-ð Áàêàëîâ å ñïåöèàëèñò ïî ïåðèîäà, çà êîéòî èçêàçâà òàêîâà êàòåãîðè÷íî ìíåíèå. Íèùî ïîäîáíî, òîé å ñïåöèàëèñò ïî âèçàíòèéñêà ïîëèòè÷åñêà è êóëòóðíà èñòîðèÿ è Áúëãàðñêî ñðåäíîâåêîâèå è äîêîëêîòî ìè å èçâåñòíî íèêîãà íå å ïóáëèêóâàë íåùî, êîåòî ïîíå ïðèáëèçèòåëíî äà ìîæå äà ñå ñâúðæå ñ äðåâíàòà èñòîðèÿ. Ïîäîçèðàì, ÷å òîâà, êîåòî ìó å äàëî óâåðåíîñòòà äà êîìåíòèðà íåùà, êîèòî íå å èçñëåäâàë, å àäìèíèñòðàòèâíèÿò ìó ïîñò — çàì.-äåêàí íà Èñòîðè÷åñêèÿ ôàêóëòåò. Ïîðàäè òàêúâ ïîäõîä â ó÷åáíèöèòå íè ïî èñòîðèÿ âëèçàò íåùà, êîèòî ïðîñòî ñà ïðåïèñàíè îò „ïîçâîëåí“ èçòî÷íèê, áåç íèêîãà äà ñà èçñëåäâàíè ñåðèîçíî. Àêî ñëåäâàìå òîçè àäìèíèñòðàòèâåí è íåíàó÷åí ïîäõîä, íèêîãà íå áèõìå èçÿñíèëè èñòîðè÷åñêè ïåðèîä, çà êîéòî îùå íÿìà íÿêàêâî „ðåøåíèå“ èëè „ðåçîëþöèÿ“ íà „íàó÷åí ñúâåò“. Ñëåä êàòî îòêðèõìå èìåòî Ìàäàðà âúâ âñè÷êè äèíàñòè÷íè ëèñòîâå íà äðåâíà Ìåñîïîòàìèÿ, ùå ãî ïîòúðñèì â

ïîäîáíè äîêóìåíòè îò äðóãà äðåâíà öèâèëèçàöèÿ — èíäèéñêàòà. Íà òåðèòîðèÿòà íà äíåøíà Èíäèÿ äåñåòêè íàñåëåíè ìåñòà íîñÿò èìåòî Ìàäàðà, Ìàäóðà èëè Ìàòèíàðà — âàðèàíòè íà åäíî è ñúùî èìå. Ïðåç ïåðèîäà ìåæäó VII â. ïð. Õð. è III â. ñë. Õð. ãëàâíîòî ñâåòèëèùå íà Èíäèÿ å áèëî èìåííî Ìàäóðà (Ìàäàðà), à ïúðâèÿò ñúâåòíèê íà âåëèêèÿ èìïåðàòîð Êàíèøêà (ñðåäàòà íà II â. ñë. Õð.) å íîñèë èìåòî (èëè òèòëàòà) ÌÀÄÀÐÀ. Äîêîëêî íàçàä îáà÷å ìîæåì äà îòêðèåì òîâà èìå? Íàïðèìåð, ìîæåì ëè äà ãî îòêðèåì â ïåðèîä, êîéòî áè íè äîáëèæèë äî âå÷å ðàçãëåæäàíèÿ âúâ âðúçêà ñ Ìåñîïîòàìñêèòå ñâèäåòåëñòâà? Çà ùàñòèå ðàçïîëàãàìå ñ ÿñíè, ìíîãîêðàòíî èçñëåäâàíè è êîìåíòèðàíè èçòî÷íèöè — äèíàñòè÷åñêèòå ëèñòîâå, ñúäúðæàùè ñå â Ïóðàíèòå, êîèòî íè ïðåäëàãàò èçõîäíà òî÷êà çà òàêîâà èçñëåäâàíå.  äèíàñòè÷åñêàòà ëèíèÿ íà Ïóðó (Ïóðóðàâàñ) ãëàâíà ëèíèÿ íà ò.íàð. Ëóííà äèíàñòèÿ, êàòî ñåäìè ïîðåä âëàäåòåë å ïîñî÷åí ÌÀÒèíÀÐÀ/ÌÀÄèíÀÐÀ, êîåòî å åäèí îò íÿêîëêîòî âàðèàíòà íà ÌÀÄÀÐÀ. Íÿêîè èçñëåäîâàòåëè ñìÿòàò, ÷å ñòàâà äóìà çà åäèí è ñúùè âëàäåòåë, íî òðàäèöèîííàòà ëèíèÿ (VA/MP, ñòð. 227228) ïîääúðæà, ÷å òå ñà áèëè ðàçëè÷íè âëàäåòåëè, ìàêàð è ðîäíèíè. Ñïîðåä òàçè âåðñèÿ Ìàíäàòðè áèë ñèí íà Þâàíàñâà (îò äèíàñòèÿòà íà Èøáàêó — îñíîâàòåë íà Ñëúí÷åâàòà ëèíèÿ) è Ãàóðè — äúùåðÿ íà Ìàòèíàðè îò ðîäà íà Ïàóðàâèòå (Ëóííàòà ëèíèÿ). Âèæäàìå, ÷å îùå â òâúðäå äðåâíè âðåìåíà (2750-2550 ã. ïð. Õð. ñå ïðèåìà çà „Ïåðèîäà íà Ìàíäàòðè“) ñà ñúùåñòâóâàëè òâúðäå áëèçêè îòíîøåíèÿ ìåæäó äâåòå ëèíèè îò Èíäèéñêèòå äèíàñòè÷íè ëèñòîâå, àêî âúîáùå òå ñà áèëè ðàçëè÷íè â ïðîèçõîäà ñè. Ñïîðåä Èíäèéñêèòå õðîíèêè Ìàíäàòðè å áèë åäèí îò íàé-âåëèêèòå âëàäåòåëè, „ïåòè Àâàòàð íà Âèøíó“, „âåëèê æåðòâîïðèíîñèòåë, èçâúðøèë ñòî Àñâàìåäàñ è Ðàäæàñóàñ“. Íåãîâèòå äàðåíèÿ è áëàãîòâîðèòåëíîñò áèëè ëåãåíäàðíè è „çà íåãî ñå ïååëè ïåñíè, îñòàíàëè îò ìíîãî äðåâíè âðåìåíà“. Òîé „ïîëó÷èë ïîëîâèíàòà îò òðîíà íà Èíäðà è çàâçåë öåëèÿ ñâÿò çà åäèí äåí“ (ïàê òàì). Ñïîðåä òåîðèÿòà íà Ë. Óåéäúë îáà÷å Ìàòèíàðà è Ìàíäàòðè ñà åäèí è ñúù âëàäåòåë è òóê ñå ñðåùàìå ñ åäèí èíòåðåñåí ôàêò.  ïóáëèêóâàíèÿ îò íåãî ñèíõðîíèçèðàí äèíàñòè÷åñêè ëèñò (áàçèðàí íà Ïóðàíèòå) (MCRH/LV, ñòð. 522-523) Ìàòèíàðà îò Ëóííèÿ ëèñò îòãîâàðÿ íà Ñëúí÷åâèÿ ëèñò íà âëàäåòåë ñ èìåíàòà (èëè òèòëèòå) ÀÐÄÐÀ, ÀÈÓ èëè ÀÍÄÐÀ.  øóìåðñêèÿ õðîíîëîãè÷åñêè ëèñò, êîéòî Óåéäúë å ïóáëèêóâàë (ïàê òàì, ñòð. 482), òîé ñèíõðîíèçèðà ÌÀÒÈÍÀÐÀ ñúñ ñåäìèÿ øóìåðñêè âëàäåòåë ÌÓÒÈÍ ÓÃÓÍ/ÌÓÄÈÐ ÓÃÓÍ. ÓÃÓÍ å åäèí îò âàðèàíòèòå íà èìåòî ÈÍÎÃ, ÅÍÎÃ, ÅÍÎÕ. Ñëåä êàòî ñå âúðíàõìå îòíîâî êúì Øóìåðñêèòå äèíàñòè÷åñêè ëèñòîâå, íåêà ñðàâíèì òÿõíîòî ðàç÷èòàíå, íàïðàâåíî îò ïðîô. Óåéäúë ïðåäè 70 ãîäèíè, ñ òîâà, íàïðàâåíî îò ïðîô. Ðîë (êàòî îòíîâî ùå íàïîìíèì, ÷å òîé íå å ïîëçâàë èçñëåäâàíèÿòà íà Óåéäúë). Ñïîðåä ïðîô. Ðîë èìåòî íà ïúðâèÿ âëàäåòåë îò ÃÕÄ, À-ÐÀ-ÌÀ-ÄÀ-ÐÀ, âñúùíîñò å êîìïîçèðàíî èìå, âêëþ÷âàùî ÷àñòè, êîèòî ìîãàò äà èìàò ñàìîñòîÿòåëíî çíà÷åíèå, êàòî ÀÐÀ è ÌÀÄÀÐÀ, êàêòî è ïðîèçâåæäàùî äðóãè „êîìïîçèðàíè“ èìåíà, êàòî ÀÐÀÐÀ è ÀÐÀÄÀ (ÈÐÀÄ —

197

ÀÂÈÒÎÕÎË ñèí íà Åíîõ). Òîâà èìå îò ÃÕÄ îòãîâàðÿ íà äâåòå èìåíà îò ÀÖË ïîä íîìåðà ïåò è øåñò — ÕÀÐÕÀÐÓ (õÀÐõÀÐÓ) è ÌÀÍÄÀÐÓ (ÌÀíÄÀÐÓ), êàòî î÷åâèäíî òóê ñòàâà äóìà çà åäèí è ñúù è çà äâåòå äèíàñòèè ìèòè÷åí ïðàîòåö. Ðàçëèêàòà â îêîí÷àíèÿòà „à“ è „ó“ ïðîèçëèçà îò ñåìèòèçàöèÿòà íà îðèãèíàëíîòî øóìåðñêî „à“ â „ó“, èçâúðøåíà â ïî-êúñíèÿ àêàäñêè åçèê. ×ðåç ñèíà íà Åíîõ — ÈÐÀÄ, âëèçàìå è â Áèáëåéñêèÿ öàðñêè ëèñò (ÁÖË), êúäåòî îòêðèâàìå îùå è ñàìèÿ Åíîõ â îðèãèíàëíîòî ìó èçïèñâàíå êàòî ÕÀÍÎÊ/ÓÍÎà èëè ÕÀÍÎØ, êàêòî è ÌÀÕÀËÀËÅË êàòî ïðîèçâîäíî íà ÌÀÕÀÐÕÀÐÓ (ïðèëàãà ñå äîáðå èçâåñòíàòà òðàíñôîðìàöèÿ íà „ð“ ⠄ë“). Íåêà äà âèäèì êàê òðàíñêðèáèðà èìåíàòà íà øóìåðñêèòå âëàäåòåëè Óåéäúë — åäèí îò íàé-ãîëåìèòå ñïåöèàëèñòè ïî øóìåðñêè åçèê íà ñâîåòî âðåìå. Êàêòî âå÷å ïîñî÷èõìå òîé ñèíõðîíèçèðà ñåäìèÿ Øóìåðñêè âëàäåòåë Ìóäèð Óãóí ñúñ ñåäìèÿ èíäèéñêè âëàäåòåë Ìàòèíàðà. Óåéäúë îáà÷å â ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ âèíàãè èçòúêâà è äèíàñòè÷åñêîòî èìå/òèòëà íà ïðåäïîòîïíèòå øóìåðñêè öàðå, à èìåííî ÀÄÀÐ. Êàòî ñå ïðèáàâè òîâà èìå/òèòëà êúì äðóãèòå äâå èçâåñòíè èìåíà íà ñåäìèÿ âëàäåòåë îò Øóìåðñêèÿ ëèñò, ñå ïîëó÷àâà ÀÄÀÐ ÌÓÄÈÐ ÓÃÓÍ. Êîðèãèðàéêè ñïîìåíàòàòà ñåìèòèçàöèÿ íà „à“ â „ó“ â Ìóäèð, ïîëó÷àâàìå ÀÄÀÐ ÌÀÄÈÐ ÓÃÓÍ. ×ðåç ìåòàñòàçà ÓÃÓÍ ñå òðàíñôîðìèðà â ÓÍÓÃ/ ÓÍÎÃ, ò.å. ïðåäñòàâëÿâà èìåòî ÅÍÎÕ. Íî íàé-èíòåðåñíî çà íàñ å èçñëåäâàíåòî, êîåòî Óåéäúë ïðàâè íà ÈÄË. Êàêòî êàçàõìå, òîé ñìÿòà ïðèåìàíèòå äîòîãàâà êàòî ðàçëè÷íè Ñëúí÷åâà è Ëóííà äèíàñòèè çà åäíà, êàòî îáèêíîâåíî âëàäåòåëèòå ñà áèëè ïðåäñòàâåíè ñ ðàçëè÷íèòå ñè òèòëè, êîåòî å ïîäâåëî êúñíèòå ïðåïèñâà÷è è èíòåðïðåòàòîðè äà ñìåòíàò, ÷å ñòàâà äóìà çà ðàçëè÷íè äèíàñòèè. Íåêà ðàçãëåäàìå èìåíàòà, çàåìàùè ñåäìàòà ïîçèöèÿ â äâåòå èíäèéñêè ëèíèè. Ñåäìè âëàäåòåë îò Ëóííàòà äèíàñòèÿ å áèë Ìàòèíàðà/Ìàäèíàðà, êîãîòî Óåéäúë ñìÿòà çà èäåíòè÷åí ñ Ayodhya (WVP.3, 259f.).  Ñëúí÷åâàòà ëèíèÿ òîçè âëàäåòåë å ïðåäñòàâåí ñ òèòëèòå ñè ÀÐÄÐÀ, ÀÉÓ è ÀÍÄÐÀ è òàêà èìåíàòà/òèòëèòå íà ñåäìèÿ èíäèéñêè âëàäåòåë ñà áèëè ÀÐÄÐÀ ÌÀÄÈÐÀ! Ñåãà íåêà ãè ñðàâíèì ñ òåçè íà ñåäìèÿ øóìåðñêè âëàäåòåë ÀÄÀÐ ÌÀÄÈÐ — èìåíàòà íà âëàäåòåëèòå íå ñàìî ïîðàçèòåëíî ñè ïðèëè÷àò, íî ìîæå äà ñå êàæå, ÷å òå ñà èäåíòè÷íè! Òîâà, êîåòî ïðàâè äâåòå èçñëåäâàíèÿ: íà ïðîô. Óåéäúë è íà ïðîô. Ðîë, âçàèìíî äîêàçâàùè ñå, å åäíàêâîòî ÷åòåíå íà êîìïîçèðàíèòå èìåíà íà øóìåðñêèòå âëàäåòåëè, à íå ðåñïåêòèâíèòå èì òåîðèè, êîèòî ñà âñúùíîñò äîñòà ðàçëè÷íè, îñîáåíî ùî ñå îòíàñÿ äî õðîíîëîãèÿòà è äî „èíäèéñêàòà âðúçêà“, äî êîÿòî ïðîô. Ðîë âúîáùå íå å äîñòèãíàë. Òîé îáà÷å å äîñòèãíàë äî äðóãà îñîáåíî âàæíà çà íàøåòî èçñëåäâàíå âðúçêà — òàçè ìåæäó Øóìåð è Åãèïåò. Êàêòî âå÷å ïîä÷åðòàõìå, è òðèìàòà èçñëåäîâàòåëè: Óèëôîðä, Óåéäúë è Ðîë, ìàêàð è îò ðàçëè÷íè ïåðñïåêòèâè äîñòèãàò äî åäíà è ñúùà òåîðèÿ, ÷å ñúçäàòåëèòå íà Åãèïåòñêàòà öèâèëèçàöèÿ ñà áèëè øóìåðè. Íåùî ïîâå÷å, ïîñëåäíèòå äâàìà äàòèðàò âëèçàíåòî íà øóìåðèòå â Åãèïåò ïðèáëèçèòåëíî â åäíî è ñúùî âðåìå — îêîëî íà÷àëîòî íà III õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.! Êàïèòàí Óèëôîðä íå äàâà â ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ íèêàêâà äàòà çà òîâà ñúáèòèå. Çà ñìåòêà

198

íà òîâà òîé ïîñòàâÿ ñúùîòî ñúáèòèå â êîíòåêñò, êîéòî ãî îáÿñíÿâà è èçïúëâà ñúñ ñúäúðæàíèå, çà êîåòî Óåéäúë è Ðîë ñàìî çàãàòâàò. Èçñëåäâàéêè „Âàéó Ïóðàíà“ è „Áðàõìàíäà Ïóðàíà“, Óèëôîðä å ìîãúë äà âúçñòàíîâè â òÿõíàòà öÿëîñò ãåîãðàôñêèòå ïðåäñòàâè íà Âåäè÷åñêèòå àðèéöè (èçêëþ÷èòåëíî öåííè îòêðèòèÿ, çà æàëîñò îñòàíàëè íåèçïîëçâàíè äî äíåñ îò èñòîðè÷åñêàòà íàóêà). Íèå ùå ñå ñïðåì íà äàííèòå çà ØÅÐÌÀ’ÑÒÀÍ (Ñòðàíàòà íà Øåðìà, á.à.). Ñïîðåä „Ïàäìà Ïóðàíà“ Øåðìà (Øåìà, Ñåì) å áèáëåéñêèÿò ÑÅÌ — åäèí îò ñèíîâåòå íà ÍÎÉ (Ñàòèàâðàòà íà èíäèéöèòå, á.à.), íà êîãîòî òîé îòðåäèë çåìèòå íà þã îò Ñíåæíèòå ïëàíèíè (òåçè ïëàíèíè ñïîðåä èíäèéñêèòå ïðåäñòàâè ñà âêëþ÷âàëè êàêòî Õèìàëàèòå, òàêà è äíåøåí Êàâêàç, êàòî ñïîðåä íÿêîè äðåâíè ãåîãðàôè äðåâíèÿò Êàâêàç å âêëþ÷âàë è Áàëêàíñêèòå ïëàíèíñêè âåðèãè, êàêòî è ïëàíèíèòå íà èçòîê îò Êàñïèéñêî ìîðå äî Èìåîí). ×àñò îò íàðîäà íà ÑÅÌ ñå ïðèäâèæèë íà þã êúì áðåãîâåòå íà ðåêà Íèë (ðåêà Êàëè çà èíäèéöèòå), êúäåòî ïîñòðîèëè õðàì. Èíòåðåñíî å, ÷å ⠄Ïóðàíèòå“ íà÷àëíàòà òî÷êà íà òÿõíîòî ïðåñåëåíèå íå å áèëà Èíäèÿ, à áðåãîâåòå íà ðåêà Êóìóäâàòè, êîåòî å ñòàðîòî èìå íà ðåêà Åôðàò. Îòáåëÿçàíî å, ÷å òå ñà íàïóñíàëè òîçè ðàéîí, ñëåä êàòî ñà ïîñòðîèëè òàì ñâåùåí õðàì, íàðå÷åí ÏÀÄÌÀ-ÌÀÍÄÈÐÀ. Ñïîðåä Óèëôîðä òóê ñòàâà äóìà çà Âàâèëîíñêàòà êóëà è ïîñî÷âà, ÷å ãðàäúò, êîéòî èçðàñòâà îêîëî íîâîïîñòðîåíèÿ îò òÿõ õðàì â Åãèïåò, áèë íàðå÷åí Áèáåë (Áèáëîñ íà ãúðöèòå), êîåòî ïîêàçâà âðúçêà ñ õðàìà íà Âàâèëîí. Íîâèÿò õðàì íà ïðåñåëíèöèòå ñúùî áèë íàðå÷åí ÏÀÄÌÀ-ÌÀÍÄÈÐÀ, êàòî ñïîðåä àâòîðà òîâà èìå ñå ïðåâåæäàëî êàòî „õðàì“, „äâîðåö“ è „ðåëèãèîçåí êîëåæ“. Ïîñëåäíîòî çíà÷åíèå âèíàãè å â êîíòåêñò ñ ïîíÿòèåòî ìàò’õà — „îáèòàëèùå çà ñòóäåíòè“, îò êîåòî å ãðúöêîòî ìåòîõ. Ñïîðåä „Ñêàíäà (áîã íà âîéíàòà) Ïóðàíà“ è „Áðàõìàíäà (Ñâåòîâíîòî ÿéöå) Ïóðàíà“ ðàéîíúò íà ïîñåëåíèåòî íà íàðîäà íà Ñåì áèë íàðå÷åí ÌÅÐÎÅ, èëè ÁÅÐÎÅ, è â íåãîâèÿ öåíòúð áèëà ñòîëèöàòà ñúñ ñúùîòî èìå ÌÀÍÄÀÐÀ. Òîâà èìå ñå å çàïàçèëî â Åãèïåò äî ìíîãî êúñåí ïåðèîä è ôèãóðèðà â íÿêîëêî ñòàðè éåçóèòñêè êàðòè. Ãåîãðàôúò Áðóñå (öèòèðàí îò Óèëôîðä) ãî å çàïèñàë êàòî ÌÀÍÄÅÐÀ çàåäíî ñ ëåãåíäàòà, ÷å íÿêîãà íà òîâà ìÿñòî ñå å íàìèðàë äâîðåöúò íà Öàðåòå íà ïàñòèðèòå. Çàïîâåäòà çà ïîñòðîÿâàíå íà õðàìà è íà÷èíà çà íåãîâîòî ïîñòðîÿâàíå (îò „÷åðâåíà ïðúñò“) âîäà÷úò íà ïðåñåëíèöèòå (íå å ÿñíî äàëè òîâà å áèë Ñåì, èëè íÿêîé îò íåãîâèòå ðîäñòâåíèöè) ïîëó÷èë îò áîãîâåòå ÷ðåç ìåäèòàöèÿ íà áðåãà íà Íèë. Òàì ÷ðåç „Áîãèíÿòà íà Ëîòóñà“ òîé ïîëó÷èë îò áîãîâåòå è íÿêîè ñåêðåòíè ïîçíàíèÿ, êàêòî è ñïåöèàëåí äàð — àçáóêà, êîÿòî íÿêîãà áèëà èçîáðåòåíà îò ìèòè÷íèÿ íàðîä Éàêøàñ/Éàêñàñ, ÷èéòî ïðàîòåö áèë ÊÓÁÅÐÀ/ÊÓÂÅÐÀ. Ïî-íàòàòúê ùå ñå ñïðåì ïî-ïîäðîáíî íà òàçè àçáóêà, îò êîÿòî ñïîðåä áðàõìèíñêàòà òðàäèöèÿ òðèòå ïî-êúñíè èíäèéñêè àçáóêè: Äåâàíàãàðè, Ïàèñà÷è (îòòàì ïðîèçëèçà áúëãàðñêàòà äóìà „ïèñà÷/ïèñàð“) è Éàêøè. Çàñåãà å âàæíî äà îòáåëåæèì, ÷å âúðâåéêè ïî ñëåäèòå íà Ìàäàðà, ñðåùàìå (ïàê ëè ñëó÷àéíî?) îùå åäíî ïîçíàòî èìå — ÊÓÁÅÐ.  áðàõìàíñêàòà òðàäèöèÿ ÊÓÁÅÐÀ å áîã íà áîãàòñòâîòî è èçîáèëèåòî, íî òîâà å äîñòà ïî-êúñíà åâîëþöèÿ íà íåãîâîòî îðèãèíàëíî çíà÷åíèå, êàòî ïîñìúðòíà òèòëà íà ïúðâèÿ øóìåðî-àñèðèéñêè âëàäå-

ÀÂÈÒÎÕÎË òåë, ñ êîÿòî òîé å áèë îáîæåñòâåí êàòî ñîëàðíî áîæåñòâî. Òàçè òèòëà íà øóìåðñêè ñå èçïèñâàëà êàòî ÊÓÁÀÁÀÐ è å áèëà ñúùî òèòëà íà ñàìîòî Ñëúíöå (MCRH/LW, ñòð. 62, ïîä ëèíèÿ).  åãèïåòñêè êîíòåêñò ÊÅÁÅÐÈ/ÊÅÁÅÐÀ å íàçâàíèåòî íà åäèí îò àñïåêòèòå íà Âúðõîâíèÿ Áîã, îëèöåòâîðÿâàù „âúçêðåñåíèåòî íà âëàäåòåëÿ“ (èìà çà ñèìâîë ñêàðàáåÿ — ñëúí÷åâèÿ áðúìáàð) (L/DR, ñòð. 348). Òàêà íàïðèìåð òàçè òèòëà å ñúñòàâíà ÷àñò îò „êîìïîçèðàíîòî“ ïîñìúðòíî èìå íà ôàðàîíà Òóòàíêàìîí — ÍÅÁÊÅÁÐÀ-ÐÀ ñúñ çíà÷åíèå „Ãîñïîäàðñêî ìàíèôåñòèðàíå íà Ðà“, êàòî òóê „ìàíèôåñòèðàíå“ èìà çíà÷åíèåòî íà „âúçêðåñåíèå“ íà çåìíèÿ âëàäåòåë êàòî áîã Ðà (ÒÐ/ÌÑ, ñòð. 130). Òîâà âåäíàãà îáÿñíÿâà çàùî è â Øóìåð òèòëàòà å áèëà „ïîñìúðòíà“ è ñå å ïîëàãàëà âúðõó „îáîæåñòâåí“ âëàäåòåë — ò.å. âëàäåòåë, êîéòî âúçêðúñâà êàòî áîã. Èíòåðåñíî å, ÷å â åäíà äðóãà äðåâíà òðàäèöèÿ — òàçè íà áðèòàíñêèòå Äðóèäè, òîâà èìå ñå ñðåùà âúâ âàðèàíòèòå ÊÓÁÀÐ è ÊÓÁÅÐ — òàêà ñå å íàðè÷àë âúðõîâíèÿò ñúâåò íà êðàë Àðòóð, êîéòî ïîïóëÿðíî å èçâåñòåí êàòî „ñúáðàíèåòî íà ðèöàðèòå íà êðúãëàòà ìàñà“. Íà ïîäõîäÿùî ìÿñòî ùå ñå âúðíåì íà òàçè òåìà. Ùå èçïèòàìå òúðïåíèåòî íà íàøèòå ñêåïòè÷íè èñòîðèöè, êàòî ãè çàïîçíàåì ñ îùå åäíî èìå (èëè òèòëà), ñâúðçàíî îòíîâî ñ äîáðå èçâåñòåí ðàéîí è õðàì â äðåâíèÿ Åãèïåò — ÊÀÐÄÀÌ/À/.  Ïóðàíèòå ñå ñïîìåíàâà, ÷å â Åãèïåò èìàëî ìíîãî ñâÿò õðàì â ÊÀÐÄÀÌÀ-ñòàíè (ñòðàíàòà íà Êàðäàìà) (AR, ò. 5, ñòð. 337). ÊÀÐÄÀÌÀ å òèòëà íà Ìàõà Äåâà èëè Ãóïòå’ñâàðà è íà íåãîâàòà ñúïðóãà — ñúîòâåòíî Êàðäàìà’ñâàðà è Êàðäàìà’ñâàðè. Ëåãåíäàòà, ñâúðçàíà ñ Êàðäàìà å ðàçêàçàíà â Ïóðàíèòå å îò îñîáåíà âàæíîñò çà íàøåòî èçñëåäâàíå. Åòî ÿ íàêðàòêî: „Ñóðèÿ (Ñëúíöåòî, á.à.) èíñòðóêòèðà áîãîâå è õîðà äà îêàæàò ñïåöèàëíà ïî÷èò íà Âèøíó, çà äà ñå áàëàíñèðà îòðèöàòåëíîòî âëèÿíèå íà Ñàíè (Øèâà). Âñè÷êè îñâåí Ìàõà Äåâà èçïúëíÿâàò òîâà, êàòî òîé, ïîíåæå ãî ñìåòíàë çà óíèçèòåëíî, âñå ïàê ïðèåë, ÷å å íåîáõîäèìî äà ñå îòòåãëè çà èçâåñòíî âðåìå. Ïîðàäè òîâà òîé çàìèíàë çà Áàðáàðà, êúäåòî îñòàíàë ñêðèò ñåäåì ãîäèíè â ÊÀËÒÀ íà ðåêà Êàëè (Íèë) ïðè ãðàä Êîïòî (Ãîïòî), çà êîåòî ïîëó÷èë òèòëàòà Ãóïòå’ñâàðà. Öåëèÿò ñâÿò ïî÷óâñòâàë ëèïñàòà íà íåãîâàòà ñúæèâèòåëíà ñèëà, êîÿòî äúëãî ùÿëà äà ëèïñâà, àêî ÌÀÍÄÀÐÀ — ñèí íà ÊÓØÌÀÍÄÀ, íå áèë èçáÿãàë â Êóøàäâèï (Ãîðåí Åãèïåò, á.à.), çà äà ñå ñïàñè îò íàêàçàíèå çà ãðåõîâåòå ñè. Òàì òîé èñòèíñêè ñå ïîêàÿë, èçöÿëî ñå îòäàë íà áîãîòâîðåíå íà Ìàõà Äåâà è ñ ìîëèòâè ãî ïðåäèçâèêàë äà ñå ïîÿâè îò êàëòà ïðåä î÷èòå íà ñâåòà â öÿëîòî ñè âåëè÷èå. Îòòàì Ìàõà Äåâà ïîëó÷èë òèòëàòà ÊÀÐÄÀÌÀ’ÑÂÀÐÀ. Âïîñëåäñòâèå òîé ñðåùíàë Ñàíàèñ÷àðà, êîéòî ñå ïîõâàëèë ñ òîâà, ÷å ïðèíóäèë „Ãîñïîäàðÿ íà Ñâåòîâåòå“ äà ñå îòòåãëè è çàñåãíàò îò ïîäèãðàâêàòà, ñå âúçêà÷èë íà ìÿñòîòî ñè íà âúðõà íà ïëàíèíàòà Êàéëàñà.“ Ñïîðåä Óèëôîðä ãåîãðàôñêèÿò êîíòåêñò íà òàçè ëåãåíäà å ñëåäíèÿò: áëèçî äî Ãóïòà (Êîïòîñ) íà áðåãà íà ðåêà Íèë ñå íàìèðàëà ìåñòíîñòòà ÊÀÐÄÀÌÑҒÕÀËÈ. Òÿ áèëà íåïîñðåäñòâåíî äî ãðàä Òåáåñ (Åãèïåòñêà Òèâà) â Ãîðåí Åãèïåò. Îêîí÷àíèåòî „ñâàðà“ ñïîðåä àâòîðà ïðåäñòàâëÿâà ñîëàðíàòà òèòëà íà Ìàõà Äåâà — ÈÑÁÀÐÀ/ÈÑÂÀÐÀ/ÈÑÏÀÐÀ, êîÿòî îçíà÷àâàëà „Ãîñïîäàð Ëîðä“.  Åãèïåò ëåãåíäà-

òà çà ïðîèçõîäà íà ÷îâåêà ãëàñè, ÷å òîé å áèë ñúòâîðåí îò êàëòà íà ðåêà Íèë, â ÷èèòî îñíîâè ñïîðåä Óèëôîðä ëåæè èìåííî ëåãåíäàòà çà Èñáàðà, ïîÿâÿâàù ñå îò âîäèòå íà Íèë è ñòàíàë „Êàðäàìà“ („Ñúòâîðåí îò êàë“) — ùå íàïîìíèì, ÷å òî÷íî òîâà å çíà÷åíèåòî íà èìåòî ÀÄÀÌ — „Ñúòâîðåí îò êàë“ (÷åðâåíà êàë), êàêòî è ÷å èíäèéñêîòî èìå íà ÀÄÀÌ å ÀÄÀÌÀ. Òàêà ñòèãíàõìå äî òâúðäå èíòåðåñíèòå òèòëè ÊÀÐÄÀÌÀ ÈÑÁÀÐÀ — „Ñúòâîðåíèÿ îò êàë ãîñïîäàð“. Çà ïðîèçõîäà è çíà÷åíèåòî íà ïúðâàòà òèòëà èìàìå èíòåðåñíè ñâåäåíèÿ è îò åãèïåòñêà, è îò ãðúöêà, è îò èíäèéñêàòà òðàäèöèè. Âúçìîæíî å åãèïåòñêàòà ëåãåíäà çà „ïúðâèÿ ÷îâåê“ íàèñòèíà äà îòðàçÿâà äåéñòâèòåëíî ñúáèòèå, ïîÿâà â Åãèïåò íà ÷óæäåíöè, íîñèòåëè íà öèâèëèçàöèÿ è íàïðåäúê, ò.íàð. äèíàñòè÷åñêà ðàñà. Èñòîðè÷åñêà øêîëà, ïðîêëàìèðàùà òàçè òåîðèÿ, å ñúùåñòâóâàëà îò ñàìîòî îòêðèâàíå íà äðåâíèÿ Åãèïåò çà åâðîïåéñêàòà íàóêà è ïðîäúëæàâà äà ñúùåñòâóâà. Âúçìîæíî å íàèñòèíà çàä òèòëèòå Êàðäàìà Èñáàðà äà ñå êðèå åãèïåòñêèÿò Îçèðèñ, êàêòî å ñìÿòàë Óèëôîðä. Ãðúöêèòå èçòî÷íèöè îïðåäåëåíî íàâåæäàò êúì òàêàâà õèïîòåçà.  òåçè èçòî÷íèöè ÊÀÐÄÀÌÀ å ÊÀÄÌÓÑ (ìèòè÷íèÿò ãåðîé, äîøúë â Ãúðöèÿ îò Åãèïåò), êîéòî äàâà íà ãúðöèòå àçáóêà. Òîé å íàðè÷àí îò òÿõ „åãèïòÿíèíà“ èëè „ôèíèêèåöà“! Ñïîðåä Äèîäîðîñ ÊÀÄÌÓÑ áèë ðîäåí â Òèâà (â Åãèïåò) è èìàë íÿêîëêî ñèíà è äúùåðÿ íà èìå Ñåìåëå, êîÿòî ðîäèëà â ñåäìèÿ ìåñåö íåäúãàâ ñèí, êîéòî „ïîðàçèòåëíî ïðèëè÷àë íà Îçèðèñ“. Çàòîâà ãúðöèòå âÿðâàëè, ÷å Îçèðèñ áèë ñèí íà Êàäìóñ è Ñåìåëå, îùå ïîâå÷å ÷å ãðàäúò, êúäåòî ñïîðåä åãèïåòñêèòå ëåãåíäè Îçèðèñ ñå ïîÿâÿâà çà ïðúâ ïúò, å áèë èìåííî Òèâà â Ãîðåí Åãèïåò. Ïîñî÷åíàòà êðúâîñìåñèòåëíà âðúçêà íà Êàäìóñ è Ñåìåëå å õàðàêòåðíà çà åãèïåòñêèÿ äèíàñòè÷åñêè ñèìâîëèçúì, íî íå è çà ãðúöêèÿ. Ïîñëåäíî ïîòâúðæäåíèå íà òàçè íàèñòèíà íåâåðîÿòíà ñèíõðîíèçàöèÿ íà ðàçëè÷íèòå òðàäèöèè èäâà îò Ïóðàíèòå, êúäåòî âèæäàìå Ñàéìàëà (Ñåìåëå) ñðåä íÿêîëêîòî èìåíà, óêàçâàùè ðåêà Íèë! Êàêâî äà êàæåì çà òèòëàòà ÈÑÏÀÐ, êîÿòî èìà âàðèàíòè êàòî ÈÑÁÀÐ, ÈÑÂÀÐ, ÀÑÏÀÐ è ïðèñúñòâà ñúùî âúâ âñè÷êè ðàçãëåæäàíè äîñåãà äðåâíè òðàäèöèè — øóìåðñêà, åãèïåòñêà, èíäèéñêà, ãðúöêà? Ùå îòðå÷åì ëè âúçìîæíîñòòà îò íåÿ äà ïðîèçõîæäàò è áúëãàðñêèòå âëàäåòåëñêè èìåíà (èëè òèòëè) ÈÑÏÎÐ, ÈÑÁÓË, ÈÑÏÅÐÈÕ, ÀÑÏÀÐÓÕ. Èëè ùå ãè îáÿâèì çà „ôèëîëîãè÷åñêè ñëó÷àéíîñòè“? Çà ñëó÷àéíîñò ëè äà îáÿâèì è íåïðåêúñíàòàòà ïîÿâà íà èçâåñòíèòå íè áúëãàðñêè äèíàñòè÷åñêè èìåíà èëè ïîíÿòèÿ ñúñ ñâåùåíî çíà÷åíèå, êàòî ÌÀÄÀÐÀ, ÊÓÁÅÐ, ÊÀÐÄÀÌ, ÈÑÏÎÐ â äðåâíîñòòà íà íàðîäè, ïîëîæèëè îñíîâèòå íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ, êúäåòî òåçè èìåíà èìàò ñúùèòå çíà÷åíèÿ? Àç ìèñëÿ, ÷å àêî ïðèåìåì òîâà çà ñëó÷àéíîñò, ïðèåìàìå çà ñëó÷àåí è ïðîèçâîëåí è åäèí äîêóìåíò çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, êàêúâòî å Èìåííèêúò íà Áúëãàðñêèòå êàíîâå, òúé êàòî íåãîâîòî çíà÷åíèå íå å â òî÷íîñòòà íà íåãîâàòà õðîíîëîãèÿ (îêîëî êîÿòî ñå âîäè åäíà íàèñòèíà èçëèøíà ðàçïðàâèÿ ñðåä ó÷åíèòå â Áúëãàðèÿ), à â ñúäúðæàíèåòî è çíà÷åíèåòî, êîåòî íîñÿò èìåíàòà íà òåçè êàíîâå (íåñúùåñòâóâàù ïðîáëåì çà ñúùèòå ó÷åíè). Íèå îòíîâî ùå ñå âúðíåì êúì ñïîìåíàòèòå èìåíà/òèòëè

199

ÀÂÈÒÎÕÎË âïîñëåäñòâèå, êîãàòî ùå ïðåäëîæèì è íàøèòå îòãîâîðè íà âúïðîñèòå, ñâúðçàíè ñ òÿõ, íî ïðåäè òîâà ùå íàïðàâèì êðàòêî èçñëåäâàíå íà åäèí äðóã èñòîðè÷åñêè äîêóìåíò ñ îãðîìíî çíà÷åíèå çà íàøàòà òåìà. Äîêóìåíò, êîéòî èçÿñíÿâà ñàìîòî íà÷àëî íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è ïðîèçõîäà è åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà áúëãàðñêèÿ íàðîä. Âúïðåêè òîâà (èëè ìîæå áè èìåííî ïîðàäè òîâà) òîé ñè îñòàâà è äî äíåñ ïðåíåáðåãíàò îò èñòîðè÷åñêàòà íè íàóêà.

ÖÀÐ ÍÀ ÅÐÅÕ, ÖÀÐ ÍÀ ÑÂÅÒÀ, ÆÐÅÖ ÍÀ ÀÍÀ, ÕÅÐÎÉ ×àñò îò òèòëèòå íà íàé-âåëèêèÿ øóìåðî-àðèéñêè âëàäåòåë, ñúçäàòåëÿ íà ïúðâàòà èìïåðñêà äúðæàâíà ñòðóêòóðà â èñòîðèÿòà Ëóãàë (öàð) ÇÈÅÇÈ — ðîäîíà÷àëíèêà íà áúëãàðñêèÿ ðîä. Îòäàâíà íà áúëãàðñêàòà íàóêà å èçâåñòíî ïèñìåíîòî ñâèäåòåëñòâî íà ëàòèíñêè åçèê îò 334 ã. ñë. Õð. êúäåòî ÿñíî è íåäâóñìèñëåíî å îòáåëÿçàíî, ÷å ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå å áèë èìåííî òîçè âëàäåòåë íà Øóìåð. Êàòî Ïðèëîæåíèå 1 ïóáëèêóâàìå òîçè èçêëþ÷èòåëíî âàæåí çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ äîêóìåíò, ò.íàð. Àíîíèìåí Õðîíîãðàô. Îò íåãî ïî íåîáÿñíèìè çà ìåí ñúîáðàæåíèÿ ñúñòàâèòåëèòå íà ñáîðíèêà „Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ“ ñà ïóáëèêóâàëè ñàìî äóìèòå, ïðÿêî îòíàñÿùè ñå çà áúëãàðèòå ‘ZIEZI EX QUO VULGARES’. Îò õðîíîãðàôà êàòî öÿëî ñå âèæäà, ÷å òîâà íå å ïðîèçâîëíî ñúñòàâåí ïîëóìèòîëîãè÷åí ñïèñúê èëè áèáëåéñêà ìèñòèôèêàöèÿ, à èñòîðè÷åñêè äîêóìåíò, â êîéòî âñåêè íàðîä è âñÿêî èìå ìîãàò äà ñå èäåíòèôèöèðàò — ìîæå áè òîâà å áèëà ïðè÷èíàòà òîé äà ñå èãíîðèðà îò îôèöèàëíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà. Íàëè÷èåòî íà êîïèå îò òîâà ñâèäåòåëñòâî â åäèí îò Ñèìåîíîâèòå ñáîðíèöè ïîêàçâà, ÷å äîðè ïðåç Ñðåäíîâåêîâèåòî íåãîâîòî çíà÷åíèå çà áúëãàðèòå å áèëî îñúçíàâàíî è òî å áèëî âêëþ÷åíî â îñíîâíàòà êíèæíèíà íà ìëàäîòî õðèñòèÿíñêî öàðñòâî, êàêòî å áèë âêëþ÷åí è Èìåííèêúò íà Áúëãàðñêèòå êàíîâå — åäíî äåìîíñòðèðàíå íà íåïðåõîäíîñòòà íà äðåâíàòà áúëãàðñêà òðàäèöèÿ. Òîâà èãíîðèðàíå íå ìîæå äà å ñëó÷àéíî èëè äà å ðåçóëòàò îò íåäîñòàòú÷íîñò íà ñâèäåòåëñòâàòà, çàñÿãàùè èñòîðè÷åñêàòà ëè÷íîñò ÇÈÅÇÈ. Âñúùíîñò òîâà å âëàäåòåëÿò íà Øóìåð, çà êîãîòî ðàçïîëàãàìå ñ íàé-ìíîãî êîíêðåòíè èñòîðè÷åñêè ñâèäåòåëñòâà — íà íåãî å ïîñâåòåí è íàé-äúëãèÿò íàäïèñ, íàìåðåí äîñåãà â Ìåñîïîòàìèÿ, ñúñòàâëÿâàù 132 ðåäà. Òîçè íàäïèñ å áèë ïðåïèñàí ïî çàïîâåä íà ñàìèÿ ÇÈÅÇÈ ïîâå÷å îò ñòî ïúòè âúðõó ñúùèÿ áðîé ãîëåìè âàçè, ïîäàðåíè îò íåãî íà íàé-ñâåùåíèÿ õðàì â Øóìåð — Õðàìà íà Áîãà íà Íåáåòî â Íèïóð (TAPS, ñòð. 266-267). Îòêðèâàòåëÿò íà òîçè íàäïèñ Õ. Â. Õèëïðåõò — ïðîôåñîð ïî àñèðèéñêà è ñðàâíèòåëíà ñåìèòñêà ôèëîëîãèÿ è äèðåêòîð íà Âàâèëîíñêèÿ ìóçåé íà Ïåíñèëâàíèÿ, òàêà îöåíÿâà íåãîâîòî çíà÷åíèå: „êàòî èñòîðè÷åñêè äîêóìåíò çà òîçè äðåâåí ïåðèîä òîé (íàäïèñà — á.à.) å îò ôóíäàìåíòàëíà âàæíîñò“. Çà áúëãàðñêèòå ïðîôåñîðè ïî èñòîðèÿ íèùî, ñâúðçàíî ñ ðîäîíà÷àëíèêà íà áúëãàðñêèÿ ðîä, íå å èìàëî çíà÷åíèå. Åäâà â 1991 ã. Àíîíèìíèÿò Õðîíîãðàô

200

Ôðàãìåíò îò íàäïèñ íà öàð Çèåçè, îòêðèò â Íèïóð. Òèòëàòà ìó „Öàð íà Ñâåòà“ („Ëóãàë Êàëàìà“) ñå ÷åòå íà ÷åòâúðòèÿ ðåä íà ïúðâàòà (ëÿâà) êîëîíêà. Îñìîëú÷íàòà çâåçäà (ïðåäñòàâåíà 15 ïúòè) å çíàêúò íà øóìåðñêàòà äóìà Äåíãèð/Òåíãèð = Áîã. Ïðåïå÷àòàíî îò „Transactions of the American Philosophical Society“, Philadelphia. Vol. 18, Part 2, Pl. 38, 1893.

áåøå ïóáëèêóâàí è ñåðèîçíî àíàëèçèðàí â íåãîâàòà öÿëîñò — íå ñëó÷àéíî îò èçñëåäîâàòåë, íåïðèíàäëåæàù íà „ïðîôåñèîíàëíèÿ“ èñòîðè÷åñêè åëèò — Ïåòúð Äîáðåâ, ⠄Ïðàáúëãàðèòå, ïðîèçõîä, åçèê, êóëòóðà, íîâ ïðî÷èò“ (ñòð. 7-16).  äðóãà ñâîÿ êíèãà òîé ïðåäëîæè è ñâîåòî âèæäàíå çà ïðîèçõîäà íà èìåòî ÇÈÅÇÈ îò „åïèòåòà ÇÓÅÑ — âåëèê“ („Ïðåîòêðèâàíåòî íà Ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð“, Ñîôèÿ., 1994, ñòð. 17). Äðó㠄íåïðîôåñèîíàëåí“ èñòîðèê Ìèëîø Ñèäîðîâ ïðåäëîæè òåîðèÿòà, ÷å Çèåçè å ÇÈÓÑÓÄÓ (òîé ÷åòå èìåòî êàòî „Çèóäçóäó“), äåñåòèÿ øóìåðñêè âëàäåòåë îò âòîðèÿ ïðåïèñ íà „Õðîíèêàòà îò Èñèí“ (Ì. Ñèäîðîâ, „Áúëãàðèÿíñòâîòî“, ÁÏ, 1997, ñòð. 74-76). Òîâà å ïî÷òè âñè÷êî, êîåòî áúëãàðñêàòà íàóêà å íàïðàâèëà äîñåãà, çà äà ðàçêðèå çà íàðîäà, â èìåòî íà êîéòî ñúùåñòâóâà, îáðàçà íà íåãîâèÿ ðîäîíà÷àëíèê. Íà ïîäõîäÿùî ìÿñòî ùå ðàçãëåäàìå âúçìîæíîñòòà Ì. Ñèäîðîâ íàèñòèíà äà å ïðàâ â èäåíòèôèêàöèÿòà íà Çèåçè ñúñ Çèóñóäó êàòî èñòîðè÷åñêè ïåðñîíàæè, íî ñåãà ùå ðàçãëåäàìå ñàìî èìåòî ÇÈÅÇÈ, çà äà ïðîâåðèì ïðàâèëíî ëè å áèëî çàïèñàíî òî îò ëàòèíñêèÿ ïèñàð. Òîâà å íåîáõîäèìî,

ÀÂÈÒÎÕÎË çà äà ìîæåì äà îòêðèåì íåãîâèÿ äåéñòâèòåëåí íîñèòåë ñðåä äåñåòêèòå ïîäîáíè èìåíà, ñ êîèòî øóìåðñêèòå ñâèäåòåëñòâà ñà èçïúëíåíè. Ñèäîðîâ ñïîìåíàâà (ïàê òàì), ÷å ëàòèíñêèÿò ïðåïèñâà÷ å çàïèñàë èìåòî „ÇÈÓÄÇÓÄӓ êàòî „ÇÈÅÇȓ — „ñïîðåä ôîíåòè÷íèòå çàêîíè íà ëàòèíñêèÿ åçèê“. Çà ñúæàëåíèå òîé íå èçÿñíÿâà òåçè „ôîíåòè÷íè çàêîíè“, çàòîâà íèå ùå ãè èçÿñíèì è ïðèëîæèì, äîêîëêîòî ñà íè èçâåñòíè. Íî ïúðâî íåêà îòáåëåæèì ôîíåòè÷íèòå çàêîíè, ïðÿêî ñâúðçàíè ñ ïðîèçõîäà íà ÇÈÓÄÇÓÄÓ/ÇÈÓÑÓÄÓ, ò.å. øóìåðñêèòå. Âòîðîòî „Ç“ â ÇÈÓÄÇÓÄÓ (êàêòî ãî ÷åòå Ñèäîðîâ) â íàäïèñà âñúùíîñò å „Ñ“, íî òåçè äâà çâóêà ñà ñâîáîäíî çàìåíÿåìè, òàêà ÷å òîâà íå å ñúùåñòâåíà ðàçëèêà.  îðèãèíàëíèÿò çàïèñ („Õðîíèêàòà íà Èñèí“, ñúñòàâåíà îêîëî 2050 ã. ïð. Õð.), êúäåòî ôèãóðèðà èìåòî, òî å èçïèñàíî êàòî ÇÈÓ-ÑÓ-ÄÓ, êàòî íÿêîè êîìåíòàòîðè ÷åòàò ïîñëåäíàòà ñðè÷êà êàòî ÄÐÀ (L/DR, ñòð. 189), íî íèêúäå íå ñå ïîñî÷âàò äâå „Ä“. Ïúðâàòà ôîíåòè÷íà ïðîìÿíà, êîÿòî òðÿáâà äà îòáåëåæèì, å çàìÿíàòà íà øóìåðñêîòî „À“ ñúñ ñåìèòñêîòî „Ó“, èçâúðøåíà âåðîÿòíî ïðåç ïåðèîäà íà ÀÊÀÄ (ñëåä 2700 ã. ïð. Õð.). Òàêà èìåòî ÇÈÓ-ÇÓ-ÄÓ (ÄÐÀ) âñúùíîñò å øóìåðñêîòî ÇÈÀ-ÇÀ-ÄÀ (ÄÐÀ). Òîâà èìå âå÷å èçãëåæäà òâúðäå áëèçêî ñ èìåòî îò „Àíîíèìíèÿ õðîíîãðàô“ ÇÈÅÇÈ, êàòî ìîæåì äà çàòâúðäèì òàçè èäåíòèôèêàöèÿ, êàòî âçåìåì ïðåäâèä îùå åäíà òðàíñôîðìàöèÿ, êîÿòî ìîæå áè å èìàë ïðåäâèä è Ñèäîðîâ. Ñïîìåíàòîòî „øóìåðñêî À“ â éîíèéñêèÿ è àòè÷åñêè ãðúöêè ïðåìèíàâà ïîñëåäîâàòåëíî ïúðâî ⠄œ è ïî-êúñíî ⠄ȓ (íàïðèìåð èìåòî íà öàð Ìèäàñ ìèíàâà ïðåç ñëåäíèòå ôîðìè — Ìàäîè—Ìåäîè—Ìèäîè). Ñúãëàñíî òåçè òðàíñôîðìàöèè ÇÈÓÇÓ å ìîæåëî äà áúäå çàïèñàíî íà ëàòèíñêî â êîÿòî è äà å îò ñëåäíèòå ôîðìè — ÇÈÀÇÀ—ÇÈÅÇŗÇÈÅÇÈ èëè ÇÈÈÇÈ. Èìåòî ÇÈÓÇÓÄÓ, îò äðóãà ñòðàíà, å ïîäîáíî íà èìåòî ÊÑÈÑÓÒÐÎÑ. Òå ïðåäñòàâëÿâàò âàðèàíòè íà åäíî èìå ïîðàäè òðàíñôîðìàöèÿòà ìåæäó „Ç“-“Ñ“-“Êѓ è „Õ“, êàòî ÊÑÈÑÓ å ðàâíî íà ÇÈÇÓ, à ÒÐÎÑ å î÷åâèäíî îðèãèíàëíîòî ÄÐÀ-ÊÑÈÑÓ-ÒÐÎÑ, ðàâíî íà ÇÈÇÓÄÐÀ èëè ÇÈÓÇÓÄÐÀ. Êàòî îùå åäíî ïîòâúðæäåíèå ùå ïîñî÷èì, ÷å çà åãèïòÿíèòå è çà õåòèòå ÇÈÓÇÓÄÐÀ (ÊÑÈÑÓÒÐÎÑ) å áèë ÑÀÈÑÈÀÒÅÑ (OGR/AS, ñòð. 156 ïîä ëèíèÿ 2). Ìîæå äà çàêëþ÷èì, ÷å Ì. Ñèäîðîâ ïðàâèëíî å ñèíõðîíèçèðàë èìåòî ÇÈÅÇÈ ñ èìåòî ÇÈÓÇÓÄÓ/ÊÑÈÑÓÒÐÎÑ. Òîâà âñå îùå íå îçíà÷àâà, ÷å èìåííî òîâà èìå å èìàë ïðåäâèä ñúñòàâèòåëÿò íà „Àíîíèìíèÿ õðîíîãðàô“, êîãàòî å íàïèñàë „ÇÈÅÇÈ, îò êîéòî ñà Áúëãàðèòå“, çàùîòî êàêòî ùå ñå óáåäèì, ñðåä øóìåðñêèòå âëàäåòåëè èìà íÿêîëêî, êîèòî íîñÿò ïîäîáíè èìåíà. Åäèí îò âúçìîæíèòå êàíäèäàòè å ïúðâèÿò âëàäåòåë îò äèíàñòè÷åñêèÿ ëèñò îò ÊÈØ, ÓÊÓÑÈ, ñðåä ÷èèòî òèòëè ñðåùàìå è ÇÀÃ/ÇÈà è ÄÀÐ. Ñúùîòî ñå îòíàñÿ è äî ïåòèÿ âëàäåòåë, êîéòî â ðàçëè÷íè èçòî÷íèöè å ïîñî÷åí êàòî ÄÓÌÓÇÈ, ÇÈÌÓÃÓÍ èëè ÇÈÌÓÇÓÍ (ÇÈìÓÇÓí). Ùå îòáåëåæèì è åäíî îò èìåíàòà íà èçâåñòíèÿ ÓÍÓà (ÅÍÎÕ), êîéòî â íàäïèñ âúðõó êàìåííà ÷àøà (îêîëî 3245) ôèãóðèðà êàòî ÅÍÓÇÓÇÓ. Ùå òðÿáâà äà íàìåðèì äðóãè äîêàçàòåëñòâà, êîèòî äà ïðèáàâèì êúì óñòàíîâåíàòà ïðèëèêà â èìåíàòà, çà äà îòêðèåì òîçè Çèåçè, êîéòî â õðîíîãðàôà å ñâúðçàí ñ áúëãàðèòå. Òàêèâà äîêàçàòåëñòâà, îñîáåíî èñòîðè÷åñêè, ùå å ìíîãî òðóäíî äà îòêðèåì çà ïîñî÷åíèòå ïî-ãîðå âëàäåòåëè, òúé

êàòî òå âñè÷êè ñà ïîëóëåãåíäàðíè è àêî èìà íÿêàêâè ôàêòè çà òÿõ â íàäïèñè è ëåòîïèñè, òî çà òÿõ íå ñúùåñòâóâà íàó÷åí êîíñåíñóñ, à öÿëà ïîðåäèöà îò ïðîòèâîðå÷èâè è ïðîòèâîðå÷àùè ñè òåîðèè. Ñúùåñòâóâà îáà÷å åäèí âëàäåòåë îò Øóìåðñêèòå äèíàñòè÷åñêè ëèñòîâå, çà êîãîòî èìà äîñòàòú÷íî ñâåäåíèÿ, êîèòî äà íè ïîçâîëÿò äà òúðñèì íåîáõîäèìèòå íè äîêàçàòåëñòâà — ËÓÃÃÀË (ÖÀÐ) ÇÀÃÃÈÇÈ, ïúðâèÿò øóìåðñêè èìïåðàòîð! Íåêà ïúðâî èçÿñíèì åòèìîëîãè÷åñêè çàùî ñå ñïèðàìå íà òîçè âëàäåòåë êàòî êàíäèäàò çà èäåíòèôèêàöèÿ ñúñ ÇÈÅÇÈ. Äîðè áåç äîïúëíèòåëåí àíàëèç ñå âèæäà, ÷å äâåòå èìåíà ñà ïî÷òè åäíàêâè, íî íåêà íàïðàâèì òîâà íåñúìíåíî. Îðèãèíàëíîòî çàïèñâàíå íà èìåòî ÇÈÅÇÈ íà øóìåðñêè å áèëî ÇÀÃÃÈÇÈ, êàòî òàêà òî å áèëî çàïèñâàíî è â àðõàè÷íèÿ åîëèê (ãðúöêè), êúäåòî ñïåöèàëèñòèòå îòáåëÿçâàò, ÷å çâóêúò „ÃÓ å çàèìñòâàíà „÷óæäèöà îò îðèåíòàëñêà ñðåäà“. Çàåäíî ñ òîçè çâóê å çàèìñòâàí è çíàê, çà äà ãî îçíà÷è — „äâîéíà ãàìà“. Ïî-êúñíî òîçè çâóê ñå èçãóáâà, êàòî çíàêúò îñòàâà äà îáîçíà÷àâà çâóêà „Ô“. Òàêà â ãðúöêè (è ñëåä òîâà â ëàòèíñêè) îñòàâà ïîçíàòîòî íè èìå ÇÀÈÇÈ, ÇÅÈÇÈ, ÇÈÅÇÈ! Ñïîðåä íàñ òîâà å äîñòàòú÷íî, çà äà îïðàâäàå åäíî èçñëåäâàíå íà èñòîðèÿòà íà òîçè âëàäåòåë, ñ êîåòî äà ïðîâåðèì äàëè íÿìà äà îòêðèåì íåùî äðóãî, êîåòî äà çàòâúðäè óáåæäåíèåòî íè, ÷å èìåííî òîé å ÇÈÅÇÈ îò „Àíîíèìíèÿ õðîíîãðàô“ — ðîäîíà÷àëíèêúò íà Áúëãàðèòå.

ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÀÒÀ ËÈ×ÍÎÑÒ ÇÈÅÇÈ ÇÈÅÇÈ å áèë ïúðâèÿò âëàäåòåë, îáåäèíèë âñè÷êè ãðàäîâå-äúðæàâè â Ìåñîïîòàìèÿ è ñúçäàë ïúðâàòà èìïåðèÿ â èñòîðèÿòà, âêëþ÷âàùà òåðèòîðèè, äîñòèãàùè íà èçòîê äî äîëèíàòà íà ðåêà Èíä, íà ñåâåð äî ×åðíî ìîðå, Êàâêàç è ñåâåðíèòå êëîíîâå íà Èðàíñêîòî ïëàòî. Íà çàïàä òÿ âêëþ÷âàëà Åãèïåò è îñòðîâ Êðèò â Ñðåäèçåìíî ìîðå. Ñàðãîí Âåëèêè íàñëåäÿâà òàçè èìïåðèÿ, êàòî äî ãîëÿìà ñòåïåí îáèðà ëàâðèòå íà ñâîÿ ïðåäõîäíèê, êîãîòî èìåííî òîé ñâàëÿ îò ïðåñòîëà. Çèåçè ïðåäñòàâëÿâà ñàìîòíà è ïðîòèâîðå÷èâà ôèãóðà â èñòîðèÿòà íà Øóìåð, ìàêàð ÷å å áèë ñúçäàòåë íà èìïåðèÿ, êîÿòî óïðàâëÿâàë öåëè 25 ãîäèíè (2750-2726 ã. ïð. Õð.), è òî ñïîðåä ñâèäåòåëñòâàòà, óïðàâëÿâàë ÿ å ñïðàâåäëèâî, îñèãóðÿâàéêè íåâèæäàí äîòîãàâà ïðîñïåðèòåò íà íåéíîòî íàñåëåíèå. Êàêòî îòáåëÿçâà Õèëïðåõò: „Çèåçè å áèë åäèí îò íàé-âåëèêèòå ìîíàðñè íà Äðåâíèÿ Èçòîê è âúïðåêè òîâà äîðè ñàìîòî ìó èìå å áèëî çàáðàâåíî îò ñëåäâàùèòå ïîêîëåíèÿ.“ Øèðîêî âúçïðèåòîòî ìíåíèå å, ÷å ïîíåæå Çèåçè ñâàëÿ íàñèëñòâåíî çàêîííèÿ âúðõîâåí âëàäåòåë íà Øóìåð Óðóêàãèíà, òîé å áèë òðåòèðàí êàòî óçóðïàòîð îò äèíàñòè÷åñêè îðèåíòèðàíèòå øóìåðè. Ñïîðåä ó÷åíèòå òîé å îñíîâàòåë è åäèíñòâåí ïðåäñòàâèòåë íà ò.íàð. îò òÿõ „Òðåòà äèíàñòèÿ îò Åðåõ/Åíîõ“ (òàêà â Áèáëèÿòà å çàïèñàíî èìåòî íà Øóìåðñêèÿ ãðàä Óðóã èëè ïî-òî÷íîòî Óíóã). Îñíîâàíèåòî íåãîâîòî âëàäåòåëñòâî äà ñå îïðåäåëè êàòî íîâà äèíàñòèÿ å, ÷å òîé ñìåíÿ ñåäàëèùåòî íà âëàñòòà îò Êèø â Åðåõ, à ñëåä íåãî Ñàðãîí ãî ïðîìåíÿ îòíîâî — òîçè ïúò îò Åðåõ â Àêàä. Íàèñòèíà â õðîíèêàòà íà Êèø å îòáåëÿçàíî:

201

ÀÂÈÒÎÕÎË 19 §: „ ãðàä Êèø âëàñòòà áå ñìåíåíà: öàðñòâîòî é ïðåìèíà â ãðàä Óíóã“, 20 §: „ ãðàä Óíóã Öàð Çàããèñè ñòàíà Öàð, òîé... âëàäÿ 25 ãîäèíè“, 21 §: „...åäèí Öàð... âëàäÿ 25 ãîäèíè“, 22 §: „ Óãóã âëàñòòà áå ñìåíåíà, öàðñòâîòî é ïðåìèíà â ãðàä Àãóäó“. Ïðîìÿíàòà íà ñòîëèöèòå íà åäíà äúðæàâà íå îçíà÷àâà íåïðåìåííî ïðîìÿíà íà äèíàñòèÿòà. Çàïîçíàâàéêè ñå ñ ëèòåðàòóðàòà, çàñÿãàùà èñòîðèÿòà íà Øóìåð îò òîçè ïåðèîä, ìè íàïðàâèõà âïå÷àòëåíèå ðåäèöà ïðîòèâîðå÷èÿ è íåñúîòâåòñòâèÿ â ïðåäëàãàíèòå îáÿñíåíèÿ è òåîðèè îòíîñíî ìÿñòîòî è çíà÷åíèåòî íà Çèåçè. Ïúðâèòå îòêðèâàòåëè è èçñëåäîâàòåëè íà íàäïèñèòå, ñâúðçàíè ñ íåãî, ïðåäïîëàãàò, ÷å òîé å âîäèë ïúðâàòà ñåìèòñêà èíòåðâåíöèÿ â Ìåñîïîòàìèÿ è ÷å íå å áèë íåïîñðåäñòâåí ñúâðåìåííèê íèòî íà Óðóêàãèíà, íèòî íà Ñàðãîí. Òîâà ïðåäïîëîæåíèå å áèëî âúçìîæíî ïîðàäè ïîãðåøíàòà õðîíîëîãèÿ íà èñòîðèÿòà íà Øóìåð, ïîñòàâÿùà ïúðâèòå øóìåðñêè ãðàäîâå-äúðæàâè â V âìåñòî â IV õèëÿäîëåòèå è öàðóâàíåòî íà Çèåçè â IV âìåñòî â III õèëÿäîëåòèå. Ïðè êîðèãèðàíåòî ïî-êúñíî íà õðîíîëîãèÿòà (ÑÀÍ, ñòð. 665669) è ñëåä íàìèðàíå íà êëèíîïèñíîòî ñâèäåòåëñòâî çà äåòðîíèðàíåòî íà Óðóêàãèíà îò Çèåçè (ÑÀÍ, ñòð. 387-390, ÀÌ/ÌÂ, ñòð. 46), ñòàâà íóæíî äîòîãàâàøíàòà ïîçèöèÿ äà ñå ïðîìåíè. Ïåðèîäúò íà Çèåçè å íàðå÷åí „ïåðèîä íà øóìåðñêî ãîñïîäñòâî“. Ðîëÿòà íà àãåíò íà ñåìèòñêîòî ïðèñúñòâèå òîãàâà ñå îòðåæäà íà Ñàðãîí, ÷èÿòî âðúçêà ñúñ Çèåçè ñå ïîòâúðæäàâà îò êîðåñïîíäåíöèÿòà ìåæäó äâàìàòà, èçïèñàíà âúðõó ïëî÷êà, íàìåðåíà â Áàðêà (ðàçâàëèíèòå íà íÿêîãàøíàòà ñòîëèöà íà Çèåçè Óíóê). Áëàãîäàðåíèå íà èçñëåäâàíèÿòà íà Ä. Ìàêåíçè ñòàíà ÿñíà è èñòèíñêàòà ðîëÿ íà Óðóêàãèíà, êîéòî íå ñàìî íå å áèë äåòðîíèðàí çàêîíåí âëàäåòåë, à íàïðîòèâ, å áèë ðúêîâîäèòåë íà óñïåøåí áóíò ïðîòèâ âîåííàòà è äúðæàâíà âëàñò â Êèø (AC/DM, ñòð. 128). Çèåçè âñúùíîñò ñå ÿâÿâà çàùèòíèê íà øóìåðñêèòå äúðæàâíè òðàäèöèè, à íå òåõåí óçóðïàòîð. Òîâà å íàïúëíî â ñúîòâåòñòâèå ñ èçâåñòíèÿ ôàêò, ÷å ïî-êúñíèÿò øóìåðñêè àðèñòîêðàò Ãóäåÿ îò Ëàãàø „âúçñòàíîâèë áàðåëåô íà Ëóãàë Çàããèçè“ (ÑÀÍ, ñòð. 432), íåùî, êîåòî åäâà ëè ìîæå äà ñå î÷àêâà, àêî Çèåçè å áèë óçóðïàòîð â î÷èòå íà øóìåðèòå. Îêîí÷àòåëíîòî ìè óáåæäåíèå, ÷å îôèöèàëíàòà òåîðèÿ çà ðîëÿòà è çíà÷åíèåòî íà ïúðâèÿ ìåñîïîòàìñêè èìïåðàòîð å ñúñ ñúìíèòåëíà äîñòîâåðíîñò, ñå çàòâúðäè ñëåä çàïîçíàâàíåòî ìè ñ òåçàòà íà Ë. Óåéäúë çà ðîäîñëîâèåòî íà Ñàðãîí. Òîé ïî óáåäèòåëåí è íåîñïîðèì íà÷èí äîêàçâà, ÷å Ñàðãîí âñúùíîñò å áèë ñèí íà Óðóêàãèíà, êîåòî ïîñòàâÿ öÿëàòà òðîéíà äðàìà â åäíà íàïúëíî ëîãè÷íà ðàìêà. Íåïðèåìàíåòî íà òàçè òåçè îò îôèöèàëíàòà íàóêà (áåç äà ñå íàïðàâè îïèò çà íåéíîòî îïðîâåðãàâàíå ñ ôàêòè) îêîí÷àòåëíî ìå óáåäè, ÷å òðÿáâà äà òúðñÿ àëòåðíàòèâåí ïîäõîä. Âìåñòî äà çàïîçíàâàì ìåõàíè÷íî áúëãàðñêèÿ ÷èòàòåë ñ òîâà, êîåòî ïèøå çà Çèåçè â ñòàíäàðòíàòà àêàäåìè÷íà ïðîäóêöèÿ îò ïîñëåäíèòå íÿêîëêî äåñåòèëåòèÿ, êîÿòî âñúùíîñò ïðåäñòàâëÿâà åäíî áåçêðàéíî ïðåïîâòàðÿíå íà „óñòàíîâåíà“ ïîçèöèÿ, ùå íàïðàâÿ îïèò äà ïîòúðñÿ ñîáñòâåíè îòãîâîðè íà âúïðîñèòå, ñâúðçàíè ñ ðîäîíà÷àëíèêà íà áúëãàðèòå, êàòî èçõîæäàì îò ôàêòèòå çà íåãî òàêèâà, êàêâèòî ñà, à íå îò èíòåðïðåòàöèÿòà èì, äàäåíà îò åäèí èëè äðóã àâòîðèòåò.

202

Ãðàäúò, îò êîéòî å ïðîèçõîæäàë ðîäúò íà Çèåçè, å èçâåñòåí îò íàäïèñè êàòî „âàæíèÿò ãðàä ÁÀ͓ (TAPS, ñòð. 256), íî òàêà è íå å îòêðèò îò àðõåîëîçèòå. Òîé å áèë íàðè÷àí è „ãðàäúò íà ëúêà“ (èëè íà ëúêîíîñöèòå), êîåòî â åäèí ìîìåíò ïîðàæäà è òåîðèÿòà, ÷å òîâà èìå óêàçâà äåéñòâèòåëíàòà ôîðìà íà ãðàä, ïîäîáåí íà ëúê. Ñïîðåä òàçè òåîðèÿ ñàìî åäèí ãðàä â Ìåñîïîòàìèÿ å îòãîâàðÿë íà òàêîâà îïèñàíèå — ãðàä Õàðàí, êîéòî àðàáñêè ïèñàòåëè êàòî Àëáèðóíè îïðèëè÷àâàëè íà ïîëóìåñåö („ëúê“ ñïîðåä ïðåäïîëîæåíèåòî íà àâòîðà íà òåîðèÿòà) (TAPS, ñòð. 267-268). Ìåñïåðî îò ñâîÿ ñòðàíà å ïðåäïîëàãàë, ÷å ãðàä ÁÀÍ ñå íàìèðàë îêîëî ÑÓÇÀ. Åäâà ëè áèõìå ìîãëè äà ñå ñúãëàñèì ñ ïîñëåäíîòî, òúé êàòî èìåííî Çèåçè çà ïðúâ ïúò çàâëàäÿâà çåìèòå íà èçòîê îò ðåêà Òèãðèñ (êúäåòî ñå íàìèðà Ñóçà), èçïîëçâàéêè çà áàçà èìåííî Áàí, êîéòî ñëåäîâàòåëíî òðÿáâà äà ñå å íàìèðàë íà çàïàä îò Òèãðèñ. Ëèïñàòà íà àðõåîëîãè÷åñêè äàííè çà òîçè ãðàä ìîæå áè ñå äúëæè íà ïàñòîðàëåí áèò íà íåãîâèòå îáèòàòåëè, òúé êàòî òàêúâ íå áè îñòàâèë çíà÷èòåëíè àðõåîëîãè÷åñêè ñëåäè. Ïîðàäè òåçè ïðàçíèíè â àðõåîëîãè÷åñêèòå äàííè è ëèïñàòà íà ïèñìåíè ñâèäåòåëñòâà îò ñàìèÿ ãðàä ÁÀÍ íå ìîæåì äà êàæåì íèùî êîíêðåòíî çà ðåëèãèîçíèÿ è äúðæàâåí õàðàêòåð íà òîçè ãðàä. Âñå ïàê, àêî ïðèåìåì õèïîòåçàòà, ÷å Áàí å áèë íàèñòèíà Õàðàí, çà ïîñëåäíèÿ èìà äàííè, êîèòî ñî÷àò, ÷å òîé å áèë ãðàä, êúäåòî Áîãúò íà Ëóíàòà (ïî-êúñíî òîé å ïðîìåíåí íà áîãèíÿ) å áèë íà îñîáåíà ïî÷èò, äîðè ñå ñìÿòà, ÷å îò íåãî ïðîèçõîæäà è êóëòúò êúì áîãà íà Ëóíàòà íà ãðàä ÓÐ (OGR/AS, ñòð. 163-164). Èçâåñòíî å ñúùî, ÷å Ñàðãîí Âåëèêè âúçñòàíîâÿâà íåãîâèÿ õðàì â Õàðàí, ò.å. ÷å òîé å áèë ðàçðóøåí íåïîñðåäñòâåíî ïðåäè òîâà — ôàêò, êîéòî ìîæå äà èìà îòíîøåíèå êúì íàøåòî ðàçñëåäâàíå. Äðóã âàæåí åëåìåíò îò ðåëèãèîçíèÿ àôèíèòåò íà æèòåëèòå íà Õàðàí å íåãîâîòî àñîöèèðàíå ñ ïëàíåòàòà (è áîãà) Ìåðêóðèé (Õåðìåñ). Ñúãëàñíî âàâèëîíñêàòà òðàäèöèÿ (ïàê òàì, ñòð. 1663) òàçè ïëàíåòà å íîñèëà òèòëàòà/ îïðåäåëåíèåòî „Äóõúò íà õîðàòà íà Õàðàí“! Ñ ðåøàâàùè äîêàçàòåëñòâà çà èäåíòèôèêàöèÿòà íà ÁÀÍ ñ ÕÀÐÀÍ îáà÷å âñå îùå íå ðàçïîëàãàìå. Ùå òðÿáâà äà ðàç÷èòàìå íà ñâèäåòåëñòâà, ïðîèçõîæäàùè îò íåãîâèòå ñúñåäè è âðàãîâå, êàòî íàïðèìåð íàäïèñà íà Å-Äèíãèðà-Íà-Òóìà, êîéòî å óñïÿë äà ãî çàâçåìå çà êðàòúê ïåðèîä. Êàêòî å òðàäèöèîííî ïðè òàêèâà èçòî÷íèöè, òå îòðàçÿâàò åäíîñòðàí÷èâî è òåíäåíöèîçíî òîâà, êîåòî åäíî îáùåñòâî ìèñëè çà ñâîèòå âðàãîâå.  íàäïèñè îò Êèø íàïðèìåð ãðàä ÁÀÍ âèíàãè å îïèñâàí êàòî âëàäåíèå íà „ñåâåðíè àãðåñîðè“, à âîéñêèòå ìó ñà áèëè íàðè÷àíè „îðäèòå íà ÁÀ͓. Óïîìåíàâàò ñå îïóñòîøèòåëíèòå íàáåçè (ïî÷òè âèíàãè „íåïðåäèçâèêàíè“), ðàçðóøåíèÿòà è æåñòîêîñòèòå, êîèòî òåçè îðäè ñà ïðè÷èíÿâàëè â ïðåâçåòèòå ãðàäîâå (îñîáåíî èëþñòðàòèâíî å îïèñàíî ïðåâçåìàíåòî íà Ëàãàø îò Çèåçè), êàêòî è óíèæåíèÿòà, íà êîèòî ñà áèëè ïîäëàãàíè ñúîòâåòíèòå ìåñòíè áîæåñòâà. Îò òåçè íàäïèñè íè å èçâåñòíî èìåòî íà åäèí îò âëàäåòåëèòå íà ÁÀÍ ïðåäè Çèåçè — ÈÍÈ-ÓÃÈÍ, êàêòî è ÷å òîé ñå å íàìèðàë íà ñåâåð îò íàé-âàæíèÿ ãðàä íà öåíòðàëåí Øóìåð Êèø. Ñåâåðíîòî ëîêàëèçèðàíå è ïîñòîÿííàòà âðàæäà ìåæäó Áàí è òîçè ãðàä íàâåæäàò ïúðâèòå èçñëåäîâàòåëè íà Ìåñîïîòàìèÿ íà ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å „îðäèòå íà Áàí“ ïðåäñòàâëÿâàò ïúðâîòî ãîëÿìî „ñåìèòñêî íàõëóâàíå â Øóìåð“, çà êîåòî ñïîìåíàõìå ïî-ãîðå.

ÀÂÈÒÎÕÎË Ðåøèòåëíî íàñòúïëåíèå íà þã, êúì öåíòðàëíàòà ÷àñò íà Øóìåð, âîéñêèòå íà Áàí ïðåäïðèåìàò ïî âðåìå íà âëàäè÷åñòâîòî íà áàùàòà íà Çèåçè, çà êîãîòî íè å èçâåñòíà ñàìî íåãîâàòà ñîëàðíà òèòëà Óêóø, íà êîÿòî ùå ñå ñïðåì íà äðóãî ìÿñòî. Ãëàâíîêîìàíäâàù èçòî÷íîòî êðèëî íà òåçè âîéñêè å ìëàäèÿò ïðåñòîëîíàñëåäíèê Çèåçè. Íåãîâàòà êàìïàíèÿ çàâúðøâà ñ ïúëåí óñïåõ. Åðå÷ å ïðåâçåò è öÿëàòà èçòî÷íà ÷àñò íà Ìåñîïîòàìèÿ ïîïàäà ïîä âëàñòòà íà áàùà ìó, êîéòî âåðîÿòíî ñëåä ïðåãîâîðè ñ Êèø ïîëó÷àâà òèòëàòà „ïàòåñè“ (áàò-èñè) íà ãðàä Óìà, åäèí îò ãëàâíèòå ãðàäîâå íà öåíòðàëåí Øóìåð. Òåçè ñúáèòèÿ ñòàâàò ïðåäè 2755 ã. ïð. Õð., êîãàòî â Êèø ñúùåñòâóâà îïðåäåëåíà âúòðåøíà íåñòàáèëíîñò, ïîðîäåíà îò êîíñïèðàöèè íà åäíà ÷àñò îò æðåöèòå ñðåùó óïðàâëÿâàùàòà äèíàñòèÿ (ÀÑ/DM, ñòð. 128-129). Ïðåç 2750-2749 ã. ïð. Õð. èçáóõâà ïîðåäíèÿò êîíôëèêò ìåæäó „ñåâåðíèòå àãðåñîðè“ è Êèø. Çèåçè âå÷å å íàñëåäèë áàùà ñè êàòî ïàòåñè íà Óìà è ëè÷íî âîäè âîéñêèòå ñè ñðåùó âëàäåòåëÿ íà Êèø ÓÐ-ÀÓ-ÀÊ-ÃÈ-ÍÀ (Óðóêàãèíà). Çèåçè ñïå÷åëâà ïúëíà ïîáåäà, äåòðîíèðà è èçïðàùà â èçãíàíèå Óðóêàãèíà, ïðåâçåìà è èçðàâíÿâà ñúñ çåìÿòà äðóãîòî îãíèùå íà ñúïðîòèâà, ãëàâíîòî ïðèñòàíèùå íà þæåí Øóìåð Ëàãàø è ñòàâà åäíîëè÷åí âëàäåòåë íà Øóìåð, „Ïúðâèÿò Öàð íà Ñâåòà“! Íåãîâîòî 25-ãîäèøíî âëàäè÷åñòâî ïðåäñòàâëÿâà ïåðèîä íà íàé-ãîëåìèÿ ïðîñïåðèòåò è ðàçöâåò íà Ìåñîïîòàìèÿ äîòîãàâà! Âðàæäóâàùèòå äîòîãàâà øóìåðñêè ãðàäîâå-äúðæàâè ñà áèëè îáåäèíåíè íå ñàìî ñèìâîëè÷íî, íà ðåëèãèîçíà îñíîâà, à ðåàëíî, íà âîåííî-àäìèíèñòðàòèâíà îñíîâà. Ñúçäàäåíà å ïúðâàòà èìïåðèÿ â èñòîðèÿòà íà ñâåòà, çà ðàçìåðà íà êîÿòî èìà ïèñìåíè ñâåäåíèÿ. Òå ñà íè îñòàâåíè îò ñàìèÿ Çèåçè â íåãîâ âúçïîìåíàòåëåí íàäïèñ îò Íèïóð, öåðåìîíèàëíî îñâåòåí è ïîñâåòåí íà „Áîãà íà Ñëúíöåòî“ è íà ëåãåíäàðíèÿ è îáîæåñòâåí ïðàîòåö íà Çèåçè, „Ãîñïîäàðÿ ÑÀÃ(õ)“, íà ïîäêðåïàòà íà êîéòî òîé ïðèïèñâà ïîáåäèòå ñè: „...ïîä÷èíèõ çåìèòå îò èçãðÿâàùîòî ñëúíöå äî çåìèòå, êúäåòî ñëúíöåòî çàëÿçâà è íàïðàâèõ ïðÿê ïúòÿ îò Äîëíîòî ìîðå (Ïåðñèéñêèÿ çàëè⠗ á.à.) íàä Åôðàò è Òèãðèñ äî Ãîðíîòî ìîðå (Ñðåäèçåìíî ìîðå — á.à.)...“ Çèåçè å áèë âëàäåòåë è íà Óðè èëè Êè-Óðè, êîåòî ñå îòúæäåñòâÿâà ñ äíåøíà Ñèðèÿ. Ñ Øóìåð îáåäèíåí, ñ èçëàç íà Ñðåäèçåìíî ìîðå è íà Ïåðñèéñêèÿ çàëèâ, ñ òúðãîâñêè êîëîíèè â Åãèïåò è ïî äîëèíàòà íà ðåêà Èíä — âëàäåòåëÿò íà òàêàâà èìïåðèÿ çàñëóæåíî å íîñèë òèòëàòà „Öàð íà Ñâåòà“ èëè „Öàð íà ×åòèðèòå ïîñîêè íà Ñâåòà“, êàêòî òÿ å áèëà èçïèñâàíà â íåéíàòà öÿëîñò. Òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä îáà÷å, ÷å òàçè òèòëà íå å áèëà âúâåäåíà îò Çèåçè, à å áèëà òðàäèöèîííà çà âñåêè âúðõîâåí (íåçàâèñèìî íîìèíàëíî èëè íå) øóìåðî-àðèéñêè âëàäåòåë — òÿ å áèëà è òèòëà íà íåãîâèòå ìèòè÷íè ïðàîòöè. Íåçàâèñèìî îò òîâà, ÷å ïî âñè÷êî ëè÷è ïðèíöèïíàòà ïðèåìñòâåíîñò ìåæäó Çèåçè è íåãîâèòå ïðåäõîäíèöè, íåñúìíåí å è ôàêòúò, ÷å íåãîâèÿò ïåðèîä çàïî÷âà ñ ãðàæäàíñêà âîéíà â Øóìåð, ñ íåâèæäàí äîòîãàâà øîê â øóìåðîàðèéñêòî îáùåñòâî — øîê, åôåêòúò îò êîéòî ùå ñå ÷óâñòâà íå ñàìî â Ìåñîïîòàìèÿ, íî è â Åãèïåò, Åâðîïà, Èíäèÿ è Öåíòðàëíà Àçèÿ ñòîëåòèÿ ñëåä íåãîâàòà ñìúðò.

Êàêâà å áèëà ïðè÷èíàòà çà òîçè êîíôëèêò? Êàêúâ å áèë íåãîâèÿò õàðàêòåð — ñîöèàëåí, äèíàñòè÷åñêè, ðåëèãèîçåí èëè èêîíîìè÷åñêè? Êîè ñà áèëè íåãîâèòå ãëàâíè äåéñòâàùè ëèöà — èíèöèàòîðè, ïðîâîäíèöè è èçïúëíèòåëè? Êîè ñà áèëè ãëàâíèòå ìó æåðòâè? Áåç îïèò çà îòãîâîð íà òåçè âúïðîñè íèêîãà íå áèõìå ñå ïðèáëèæèëè äî ðàçáèðàíå íà ðîëÿòà è ïðîèçõîäà íà Çèåçè è íà íàðîäà, íà êîéòî òîé ñå ñìÿòà çà ðîäîíà÷àëíèê.

ÇÈÅÇÈ ­ ÃÎÑÏÎÄÀÐßÒ ÍÀ ÕÓÍÎÐÈÒÅ Çà äà íàìåðÿ îòãîâîðè íà âúïðîñèòå, ñâúðçàíè ñ ïðîèçõîäà è ðîëÿòà íà Çèåçè ïðåäè âñè÷êî ñå îïèòàõ äà ñè èçÿñíÿ äèíàñòè÷åñêèÿ è ñîöèàëåí êîíòåêñò íà òåçè âúïðîñè, çàïî÷âàéêè íÿêîëêî ïîêîëåíèÿ ïðåäè íåãî. Ñëåä ñèíà íà Óð-Íè-Íà (Óðíèíå), Óðóàø Ê(õ)àä, íà ïðåñòîëà â Êèø èäâà Åàíàòóì, ñëåä èçâåñòíî ïðåêúñâàíå âëàñòòà íà 30 ãîäèíè çàâçåìà Åíòàìåàí, ñëåä êîåòî èäâà ïîñëåäíèÿ âëàäåòåë îò äèíàñòèÿòà íà Óðóàø, Åàíàòóì II. Ä. Ìàêåíçè (ÀÑ/DM 128/29) îïèñâà êðàÿò íà òàçè äèíàñòèÿ êàòî ïðè÷èíåí îò „ïðåâðàò, âîäåí îò æðåöèòå“, êàòî çà èçâåñòíî âðåìå íà ïðåñòîëà å áèëà ïîñòàâåíà äîðè æåíà.  êðàéíà ñìåòêà íà ïðåñòîëà å ïîñòàâåí øóìåðñêèÿò àðèñòîêðàò ÓÐÓ-ÊÀÃÈÍÀ, èìåííî âëàäåòåëÿò êîéòî å ñâàëåí îò ÇÈÅÇÈ. Îêàçâà ñå, ÷å ñàìèÿò Óðóêàãèíà å áèë óçóðïàòîð è äà ñå îïðåäåëè êàòî òàêúâ òîçè, êîéòî ãî å ñâàëèë îò ïðåñòîëà, áè áèëî àíàõðîíèçúì! Äðóã ïðèçíàò àâòîðèòåò íà äðåâíàòà èñòîðèÿ íà Ìåñîïîòàìèÿ, Ö.Äæ. Ãàää (ÍÌU/CG, ñòð. 76) ñúùî å îòáåëÿçàë ïîçèöèÿòà íà Óðóêàãèíà: „... ñëåä Åàííàòóì II... (íà âëàñò) äîøëè íåîïðåäåëåí áðîé âòîðîñòåïåííè ëè÷íîñòè, ÷èèòî èìåíà ñà çàïàçåíè ñàìî â õðàìîâèòå àðõèâè, ïîñëåäåí îò êîèòî å áèë Óðóêàãèíà...“

ÁÀÐÀ-ÄÆÈÍ, ÏÓÐÓ-ÄÆÈÍ, ÓÐÓÄÓ-ÄÆÈÍ, ÓÐÓÊÀÄÆÈÍÀ Òîâà ñà íÿêîè îò èçâåñòíèòå îò íàäïèñèòå èìåíà íà âëàäåòåëÿ ïðåäè ÇÈÅÇÈ, îò êîèòî èñòîðèöèòå ñà ïðèåëè „ñèíòåçèðàíîòî“ ÓÐÓÊÀÃÈÍÀ. Êàêòî îòáåëÿçàõìå, òîé å áèë øóìåðî-àðèéñêè àðèñòîêðàò è íàïúëíî âåðîÿòíî å äà å áèë ïðåäñòàâèòåë íà êëîí îò òðàäèöèîííàòà âëàäåòåëñêà äèíàñòèÿ (ñ áîæåñòâåí ïðîèçõîä ñïîðåä øóìåðîàðèéñêàòà äèíàñòè÷åñêà êîíöåïöèÿ), íî å äîøúë íà âëàñò â ðåçóëòàò íà ïðåâðàò, îðãàíèçèðàí îò æðå÷åñêîòî ñúñëîâèå (èëè ÷àñò îò íåãî) ñðåùó ëèãèòèìíèÿ íîñèòåë íà âëàñòòà. Òîé å áèë íà âëàñò ñàìî 6 ãîäèíè, íî ïðåç òîçè êðàòúê ïåðèîä ñå ïðîâåæäàò ðàäèêàëíè ñîöèàëíî-ïîëèòè÷åñêè ïðîìåíè, áåçïðåöåäåíòíè çà êîíñåðâàòèâíîòî øóìåðîàðèéñêî îáùåñòâî îò åäíà ñòðàíà è îò äðóãà çà íåãîâèòå âçàèìîîòíîøåíèÿ ñ ìåñòíîòî çàâàðåíî íàñåëåíèå è ñ íàñåëåíèåòî îò ñåìèòñêè ïðîèçõîä, êîåòî ïî òîâà âðåìå ïîñòåïåííî ïðîíèêâà è ñå óñòàíîâÿâà â øóìåðñêèòå ãðàäîâåäúðæàâè.  òåçè ïðîìåíè òðÿáâà äà òúðñèì îòãîâîðèòå íà

203

ÀÂÈÒÎÕÎË âúïðîñèòå, ñâúðçàíè ñ äåéñòâèÿòà íà ÇÈÅÇÈ. ÓÐÓÊÀÃÈÍÀ å áèë áåçñïîðíî íàé-ãîëåìèÿò ðåôîðìàòîð â èñòîðèÿòà íà Ùóìåð. Íÿêîëêî êîïèÿ îò íåãîâè äåêðåòè è ïîñòàíîâëåíèÿ ñà çàïàçåíè ­ îòêðèòè ñðåä ðàçâàëèíèòå íà Ëàãàø, âòîðèÿ ïî âàæíîñò öåíòúð íà íåãîâèòå âëàäåíèÿ, êúäåòî òîé å ïðåáèâàâàë ïî âðåìå íà ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò àäìèíèñòðàòèâíèòå ñè ðåôîðìè. Òåçè ðåôîðìè ñà áèëè íàñî÷åíè ãëàâíî ñðåùó æðå÷åñêîòî è âîåííîòî (àäìèíèñòðàòèâíî è ïîçåìëåíî) ñúñëîâèå. Îáùàòà äàíú÷íà ïîâèííîñò å áèëà íàìàëåíà çíà÷èòåëíî, áèë èçäàäåí çàêîí, êîéòî ëèøàâàë âîåííîòî ñúñëîâèå îò ïðàâîòî äà ïðèñâîÿâà çåìè, ïðèíàäëåæàùè íà îáèêíîâåíèòå çåìåäåëñêè ñòîïàíè (çàâàðåíîòî íàñåëåíèå), êàêòî è äà çàêðåïîñòÿâà òåçè ñòîïàíè êúì íåãîâèòå åäðè çåìåäåëñêè èìåíèÿ. Íåêîëêîêðàòíî áèë ñúêðàòåí áðîÿò íà àäìèíèñòðàòèâíèòå ëèöà, ñúáèðàùè äúðæàâíèòå äàíúöè (ïîñòîâå, èçöÿëî çàåìàíè îò âîåííîòî ñúñëîâèå). Íî íàé-çàñåãíàòî áèëî æðå÷åñêîòî ñúñëîâèå, ÷èèòî äîõîäè îò íàëîçè, äúëæèìè íà õðàìîâåòå çà ðåëèãèîçíè ñëóæáè, áèëè ñúêðàòåíè ñ 50%! Ðåôîðìèòå çàñåãíàëè è ñîöèàëíèÿ ìîðàë. Òàêñàòà, çàïëàùàíà çà ðàçâîä, êîÿòî áèëà íàëàãàíà ñ öåë äà ñå îãðàíè÷è òîâà àíòèñîöèàëíî ÿâëåíèå, áèëà àíóëèðàíà, à âìåñòî íåÿ áèë âúâåäåí çàêîí, íàêàçâàù æåñòîêî èçíåâÿðàòà îò ñòðàíà íà æåíàòà (õàðàêòåðåí ñåìèòñêè ïðèíöèï). Åäíî îò ñúñëîâèÿòà, êîåòî å áèëî ïðîòåæèðàíî ñúñ ñïåöèàëåí çàêîí, ñà áèëè òúðãîâöèòå. Óðóêàãèíà ñàì ñå ïðåäñòàâÿ â ñâîè íàäïèñè êàòî „...ïîêðîâèòåë íà ñëàáèòå ñðåùó ñèëíèòå; íà ìÿñòîòî íà ïîäòèñíè÷åñòâîòî óñòàíîâèë ñâîáîäàòà; èçáàâèë äåöàòà íà Ëàãàø îò íóæäà, êðàæáè, óáèéñòâà è äðóãè áåäè...“ Âñè÷êè òåçè ðåôîðìè ìîæå áè çâó÷àò ïðèÿòíî çà ñúâðåìåííèÿ äåìîêðàò, íî çà âðåìåòî ñè òå ñà áèëè íå ñàìî áåçïðåöåäåíòíè, íî è òðóäíî çàùèòèìè. Øóìåðñêèòå ãðàäîâå äúðæàâè îò III õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. ñà ïðåäñòàâëÿâàëè éåðàðõè÷íè îáùåñòâà, áàëàíñèðàíè ñúãëàñíî òðàäèöèèòå íà òðè íàöèîíàëíîñòè ­ øóìåðî-àðèéñêàòà, ñåìèòñêàòà è òàçè íà ìåñòíîòî çàâàðåíî îò òÿõ íàñåëåíèå. Êúì ïîñî÷åíèÿ ïåðèîä íà òåðèòîðèÿòà íà Ìåñîïîòàìèÿ ñå ïðèåìà, ÷å ìåæäó òðèòå íàöèîíàëíîñòè âå÷å å ñúùåñòâóâàë ðåëèãèîçåí ñèíêðåòèçúì. Ïîëèòè÷åñêè, âîåííî è àäìèíèñòðàòèâíî îáà÷å, åäèíñòâåíî ãîñïîäñòâàùè, ïîíå äî Óðóêàãèíà, ñà áèëè øóìåðî-àðèéöèòå. Âñåêè îò ïîñî÷åíèòå ïî-ãîðå çàêîíè íåñúìíåíî å íàðóøàâàë áàëàíñà âúâ âçàèìîîòíîøåíèÿòà ìåæäó òðèòå ðàçëè÷íè íàðîäíîñòíè ãðóïè è å ñúçäàë óñëîâèÿ çà íåèçáåæíà ãðàæäàíñêà âîéíà. Òîâà å áèëî è ðàçâèòèåòî íà ñúáèòèÿòà ñëåä ðåôîðìèòå ­ ãðàæäàíñêà âîéíà, ïúðâàòà æåðòâà íà êîÿòî å ñàìèÿ ÓÐÓÊÀÃÈÍÀ. Çàùî åäèí ïðåäñòàâèòåë íà øóìåðî-àðèéñêàòà àðèñòîêðàöèÿ êàòî íåãî ùå âúâåäå çàêîíè, êîèòî äðàñòè÷íî äà íàìàëÿò âëàñòòà íà ñîáñòâåíàòà ìó êëàñà è íàöèîíàëíîñò? Çàùî ïðåäñòàâèòåëÿò íà çàâîåâàòåëèòå íà Ìåñîïîòàìèÿ ùå çàêîíîäàòåëñòâà â èíòåðåñ íàç àâîþâàíèòå è ïîä÷èíåíè íàðîäè? Êàêòî ïîäñêàçâà êðàòêîòî ìó öàðóâàíå, ïîñëåäâàëîòî ìó äåòðîíèðàíå è èçãíàíèå, òîâà, êîåòî å ïðåäïðèåë, ìó å êîñòâàëî ìíîãî. Çàùî òîé å ïîåë òîçè ðèñê?

204

Î÷åâèäíî òîé å òðÿáâàëî äà îáñëóæâà èíòåðåñà íà æðå÷åñêîòî ñúñëîâèå, êîåòî ãî å ïîñòàâèëî íà òðîíà, çà êîåòî èìà ïèñìåíè äîêàçàòåëñòâà. Íî âúçíèêâà âúïðîñúò, çàùî òîâà ñúñëîâèå ùå ïîñòàâè íà òðîíà âëàäåòåë, êîéòî ùå ãî ëèøè îò æèçíåíîâàæíè ïðèâèëåãèè, èëè çàïèòàíî â îáðàòåí ðåä ­ çàùî òîçè âëàäåòåë ùå ïîñòúïè ïî òîçè íà÷èí ñúñ ñâîèòå áëàãîäåòåëè? Íå ñúì íàìåðèë äîñåãà â ëèòåðàòóðàòà íà òîçè ïåðèîä íåùî, êîåòî äà äàâà îòãîâîð íà òåçè åñòåñòâåíè âúïðîñè, íî ùå ñå îïèòàì äà èì äàì ñâîé îòãîâîð, èçõîæäàéêè îò ôóíäàìåíòà, íà êîéòî ñå å îñíîâàëî ÷îâåøêîòî ñúùåñòâóâàíå ïðåç òîçè ïåðèîä.

ÐÅËÈÃÈÎÇÍÀÒÀ ÑÈÒÓÀÖÈß Â ØÓÌÅÐ ÏÐÅÄÈ ÏÅÐÈÎÄÀ ÍÀ ÇÈÅÇÈ Ïîïóëÿðíàòà òåîðèÿ å, ÷å øóìåðñêèòå ãðàäîâå è ðàçëè÷íèòå êîíôåäåðàöèè ìåæäó òÿõ, ñà áèëè ëèøåíè îò åäíî îò ãëàâíèòå óñëîâèÿ çà íåìèíóåì êîëàïñ ­ ðåëèãèîçíàòà íåòúðïèìîñò.  ïúðâèòå ñòîëåòèÿ íà èçãðàæäàíå íà øóìåðñêàòà öèâèëèçàöèÿ (3400-3300 ã.ïð.Õð.) íàâñÿêúäå ãîñïîäñòâàùè ñà áîãîâåòå íà çàâîåâàòåëèòå ­ íåáåñíî îðèåíòèðàíèòå áîãîâå, îòðàçÿâàùè ïðåäèìíî ïàòðèàðõàëåí è èçöÿëî êîñìîïîëèòåí ñâåòîãëåä. Íà ïðúâ ïîãëåä êàòî ÷å ëè òå ñúæèòåëñòâàò áåçïðîáëåìíî ñúñ çåìíî îðèåíòèðàíèòå, ïðåäèìíî ìàòðèàðõàëíè êóëòîâå è áîæåñòâà íà ñåìèòñêîòî è çàâàðåíîòî íàñåëåíèå. Ñ ïîñòåïåííàòà ïðîìÿíà íà äåìîãðàôñêàòà ñèòóàöèÿ ñå ïðîìåíÿ è ðåëèãèîçíèÿò ïàíòåîí íà øóìåðñêèòå ãðàäîâå. Òåçè ïðîìåíè îáèêíîâåíî èìàò äâå îñíîâíè ôîðìè ­ ïîñòåïåííî ïîñòèãàíå íà èñòèíñêà ñèíêðåòèçàöèÿ íà ðàçëè÷íèòå êóëòîâå, âîäåùà äî íîâè ðåëèãèîçíè êîíöåïöèè íà âèñîêî òåõíîëîãè÷íî íèâî è íà ïî-íèñêî íèâî ïðîñòîòî „ñåìèòèçèðàíå“ íà øóìåðî-àðèéñêèòå áîãîâå, íà òåõíèòå èìåíà è ïîë, èëè äèðåêòíîòî èì çàìåíÿíå ñúñ ñåìèòñêè. Âñè÷êè òåçè ïðîöåñè îáà÷å îñòàâàò êîíòðîëèðàíè îò øóìåðñêîòî æðå÷åñòâî, êîåòî ïðèåìà è íàïðàâëÿâà ïðîìåíèòå ñïîðåä èíòåðåñèòå (ãëàâíî ôèíàíñîâè) íà õðàìîâåòå. Øóìåðñêèòå âëàäåòåëè, èëè ãóáåðíàòîðè íà ãðàäîâå, êîèòî ñà áèëè è íàñëåäñòâåíè ïúðâîæðåöè, â ñëó÷àèòå êîãàòî ñà óïðàâëÿâàëè ãðàäîâåòå ñ ïðåîáëàäàâàùî ñåìèòñêî íàñåëåíèå, èçïúëíÿâàò ñâîèòå ôóíêöèè, ïåðñîíèôèöèðàéêè ñå ñúñ ñåìèòñêè èëè ñåìèòèçèðàíè áîãîâå ïîêðîâèòåëè. Òîâà å îáùîïðèåòàòà âåðñèÿ çà ðàçâèòèåòî íà ðåëèãèîçíàòà ñèòóàöèÿ â Øóìåð, ïðåäïîëàãàùà ïîñòåïåííàòà £ åâîëþöèÿ è íå ïðåäëàãàùà íèêàêâà, ÷å òîâà ðàçâèòèå å ìîæå áè â îñíîâíàòà ïðè÷èíà çà ðóõâàíåòî íà øóìåðî-àðèéñêàòà öèâèëèçàöèÿ. Àêî îáà÷å ñå âãëåäàìå ïî-äúëáîêî âúâ ôàêòèòå, ùå îòêðèåì äðóãà êàðòèíà. Âúïðåêè (èëè ìîæå áè ïîðàäè) ðåëèãèîçíàòà òúðïèìîñò íà ãîñïîäñòâàùèÿ íàðîä â Ìåñîïîòàìèÿ â ïðîäúëæåíèå íà ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå íà ñúùåñòâóâàíå íà øóìåðñêàòà öèâèëèçàöèÿ ñå çàáåëÿçâà ïðàêòè÷åñêî ðåëèãèîçíî ïîëÿðèçèðàíå íà òàçè öèâèëèçàöèÿ. Êåéìáðèäæñêàòà „Äðåâíà Èñòîðèÿ“, èçäàíèå 1923 ã. òðåòèðà òîçè ïðîáëåì ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: „Âñè÷êè ñòàðè ãðàäîâå, íàìèðàùè ñå â öåíòðàëåí Øóìåð è íà ñåâåð îò Ëàãàø äî Àêøàê ïîñòåïåííî è ïîñòîÿííî ñà áèëè îáâúðçà-

ÀÂÈÒÎÕÎË íè ñ áîãîòâîðåíèå íà çåìíî-îðèåíòèðàíè áîæåñòâà. Ñàìî â êðàéíî þæíàòà ÷àñò, ïî äîëíîòî òå÷åíèå íà Åôðàò ìîãàò äà ñå îòêðèÿò, ãðóïèðàíè çàåäíî, äðóãèòå âåëèêè êóëòîâå, êîèòî çàâúðøâàò îáùèÿ ïàíòåîí ­ êóëòúò êúì Àíó, íåáåñíèÿ áîã íà Åðåõ, êóëòúò íà Áàáàð, ñëúí÷åâèÿ áîã íà Ëàðñà, íà Çóåí (Ñèí), ëóííèÿ áîã íà Óð è áîãà íà ïðÿñíàòà âîäà Åíêè (Åà) íà Åðèäó. Òàçè èçêëþ÷èòåëíà ðåëèãèîçíà òîïîãðàôèÿ ìîæå äà áúäå îáÿñíåíà ñàìî êàòî äèçàéí, à íå êàòî ñëó÷àéíîñò“ (ï.à.) Êîãàòî ðàçãëåæäàìå òîçè ïðîáëåì îò ïåðñïåêòèâàòà íà îñòàâåíèòå íè îò ñàìèòå øóìåðî-àðèéöè ñâèäåòåëñòâà (íàðè÷àíè îò èñòîðèöèòå „ìèòîëîãèÿ“), ùå íàìåðèì íå ñàìî ïîòâúðæäåíèåòî íà ãîðíîòî òâúðäåíèå, íî è íåãîâîòî îáÿñíåíèå. Íî çàñåãà íè å äîñòàòú÷íî äà óñòàíîâèì, ÷å ïî âðåìåòî íà ÇÈÅÇÈ â Ìåñîïîòàìèÿ å íàçðÿâàë êîíôëèêò íà ðåëèãèîçíà ïî÷âà. Êîíêðåòíèòå íè ñâåäåíèÿ îò êëèíîïèñíèòå íàäïèñè ñúùî çàãàòâàò çà òîâà. Íàïðèìåð, ñëåä óñïåøíàòà âîéíà ñðåùó Êèø, áàùàòà íà ÇÈÅÇÈ ñòàâà ãóáåðíàòîð íà ãðàä Óìà, ãðàä ñ ïðåîáëàäàâàùî õàëäåéñêî/ñåìèòñêî íàñåëåíèÿ. Òîé å áèë ïúðâî-æðåö íà ãëàâíîòî øóìåðî-àðèéñêî áîæåñòâî íà òîçè ãðàä, áîã ØÀÐÀ (áîã íà ïëîäîðîäèåòî, ïðîòîòèï íà Äèîíèñèé). Ïî âðåìåòî, êîåòî íè èíòåðåñóâà, òîâà áîæåñòâî ïðèäîáèâà æåíñêà ïåðñîíèôèêàöèÿ è èìåòî ÍÈÄÀÁÀ. ÇÈÅÇÈ êàòî ïúðâîðîäåí ñèí å ó÷àñòâàë âúâ âñè÷êè ðåëèãèîçíè öåðåìîíèè â ÷åñò íà Íèäàáà, à è ñëåä êàòî ñòàâà ñàìîäúðæåö íà ïúðâàòà îáåäèíåíà øóìåðî-àðèéñêà äúðæàâà, òÿ ñè îñòàâà ãëàâíîòî áîæåñòâî íà Óìà. Çèåçè, ÷èéòî ïåðñîíàëåí äèíàñòè÷åñêè áîã-ïîêðîâèòåë å áèëî Ñëúíöåòî è àñîöèèðàíèÿ ñ íåãî Ãîñïîäàð Ñàê(õ), íå ïðîìåíÿ ñ íèùî ðåëèãèîçíàòà ñèòóàöèÿ â Óìà, íî ïðåìåñòâà ñòîëèöàòà íà äúðæàâàòà â ÓÍÓà (Åíîõ, Åðåõ), ÷èñòî øóìåðñêè ãðàä ñ ãëàâåí áîã ïúðâèÿ âúðõîâåí áîã íà øóìåðî-àðèéöèòå ÀÍÓ (Àðó), áîãà íà Íåáåòî.  òîçè ãðàä ñå å íàìèðàë è íàé-ñâåùåíèÿò çà òÿõ õðàì Åàííà (Íåáåñåí äîì). Òîâà åäâà ëè ùå äà å áèëî ñëó÷àéíî. Îò òîâà, êîåòî âèäÿõìå äîòóê, ÇÈÅÇÈ íå ñàìî íå å áèë óçóðïàòîð, íèòî ïúê âîäà÷ íà íàõëóâàùè ñåìèòè, à øóìåðî-àðèéñêè âëàäåòåë, êîéòî ñå å èçïðàâèë ñðåùó ïðîìåíè è ðåôîðìè íàñî÷åíè ñðåùó íåãîâèÿ íàðîä è òðàäèöèè. Òîé å âúçñòàíîâèòåë (çà ïîñëåäåí ïúò â èñòîðèÿòà íà Øóìåð) íà òðàäèöèîííàòà øóìåðî-àðèéñêà ðåëèãèîçíà éåðàðõèÿ è íà âëàñòòà íà âîåííî-àäìèíèñòðàòèâíîòî ñúñëîâèå. Ïðåäè äà èçñëåäâàìå íåãîâîòî ðîäîñëîâíî äúðâî, ùå èäåíòèôèöèðàìå òî÷íî êîÿ ÷àñò îò øóìåðî-àðèéñêèÿ íàðîä ñå àñîöèèðà ñ íåãîâîòî èìå è äåéñòâèÿ.

ÕÓ-ÕÓÍÎÐÈ ­ “ÌÎÃÚÙÈÒÅ ÃÎÑÏÎÄÀÐȔ ­ ÍÀÐÎÄÚÒ ÍÀ ÇÈÅÇÈ Èäåíòèôèöèðàíåòî íà íàðîäà, ÷èéòî âúðõîâåí ïîâåëèòåë å áèë ÇÈÅÇÈ, ñðåä ðàçëè÷íèòå ïëåìåíà è íàðîäè, ñúñòàâëÿâàùè øóìåðî-àðèéñêîòî ïðèñúñòâèå â Ìåñîïîòàìèÿ ïðåç íåéíèÿ ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈ ÏÅÐÈÎÄ, íå å òðóäíà çàäà÷à. Òîçè íàðîä å ÿñíî ïîñî÷åí â ìíîãîáðîéíè êëè-

íîïèñíè ïàìåòíèöè, âå÷å êîìåíòèðàíè îò àâòîðè êàòî ïðîô. Ë.À. Óåéäúë (ÌCRH/LW, 398), èëè òî÷íî ëîêàëèçèðà íà êàðòàòà íà Ìåñîïîòàìèÿ â ïåðèîäà ñëåä ñìúðòòà íà ÇÈÅÇÈ (âèæ êàðòàòà) (ÀÍÅ/ÀÊ, 57). Ó÷óäâàùî å íàèñòèíà, ÷å áúëãàðñêèòå èçñëåäîâàòåëè ïî åäíà èëè äðóãà ïðè÷èíà ñà ïðîïóñíàëè äà èäåíòèôèöèðàò íå ñàìî ÇÈÅÇÈ, çà ÷èÿòî âðúçêà ñ äðåâíèòå áúëãàðè èìà íåîñïîðèìî èñòîðè÷åñêî ñâèäåòåëñòâî, íî è íåãîâèÿ íàðîä, ÷èÿòî èñòîðèÿ å ñðàâíèòåëíî äîáðå äîêóìåíòèðàíà â øóìåðñêèòå èñòîðè÷åñêè õðîíèêè. Íàé-áëèçêî äî òàêàâà èäåíòèôèêàöèÿ å áèë Äèìèòúð Ñúñúëîâ, êîéòî èäåíòèôèöèðà õóíîðèòå ñ êàñèòèòå (áúëãàðñêèòå èñòîðèöè òàêà è íå îáúðíàõà âíèìàíèå íà ôàêòà, ÷å òîé íå ïðèå èìåíàòà „õóíè“ èëè „õóíî-áúëãàðè“ êàòî èìåíà, îçíà÷àâàùè ïðàäåäè íà ñúâðåìåííèòå áúëãàðè). Êàêòî ùå ïîêàæåì â íàøåòî èçñëåäâàíå ïî-íàòàòúê, êàñèòèòå ñà áèëè ÷àñò îò øóìåðî-àðèéñêàòà íàðîäíîñò è ñà áèëè èñòîðè÷åñêè è äèíàñòè÷åñêè ñâúðçàíè ñ õóíîðèòå, êîèòî îáà÷å ñà áèëè îáîñîáåíà íàðîäíîñò ïîíå 1000 ã. ïðåäè òÿõíàòà ïîÿâà íà èñòîðè÷åñêàòà ñöåíà. Âñúùíîñò, ñúãëàñíî øóìåðñêèòå äîêóìåíòè, èìåííî ïîÿâàòà íà ÇÈÅÇÈ ìàðêèðà è ïúðâîòî ñïîìåíàâàíå íà íàðîä ñ èìåòî ÕÓÍÎÐÈ ­ êàêòî âå÷å ñïîìåíàõìå ïðåäè íåãî íÿìà ñâåäåíèÿ çà òÿõ, à íàðîäúò èëè âîéñêèòå, êîèòî å âîäåë, ñà íàðè÷àíè èëè „îðäèòå íà ÁÀ͓, èëè „ñåâåðíè âàðâàðè“, èëè „ëúêîíîñöè“, êîèòî íå ñà åòíè÷åñêè èìåíà. Äâå âúçìîæíîñòè ñå îòêðèâàò çàñåãà ïðåä íàñ çà òúðêóâàíå íà òîçè ôàêò ­ èëè ÇÈÅÇÈ ïî âðåìå íà 25-ãîäèøíîòî ñè âëàäè÷åñòâî ôîðìèðà íàðîäíîñòòà ÕÓÍÎÐÈ, èëè ÷ðåç ñâîåòî âëèÿíèå èçäèãà òàçè âå÷å ñúùåñòâóâàùà íàðîäíîñò (êúì êîÿòî òîé ïðèíàäëåæè) íà òàêàâà âèñîòà, ÷å òÿ äà çàåìå öåíòðàëíî ìÿñòî â äîêóìåíòèòå íà åïîõàòà è îòòàì â èñòîðèÿòà. Êàêâàòî è äà å áèëà èñòèíàòà, çàñåãà ìîæåì ñàìî äà ïîñî÷èì, ÷å ñàìàòà åòèìîëîãèÿ íà èìåòî ÕÓÍÎÐÈ óêàçâà ïðÿêî ïîëèòè÷åñêà ïîçèöèÿ, îïðåäåëåí âúðõîâåí ñòàòóò, êàêòî è ðåëèãèîçåí ïîäòåêñò. Èìåòî ÕÓÍÎÐÈ îçíà÷àâà ÃÎÑÏÎÄÀÐÈ è ïðîèçëèçà îò êîðåíà ÕÓ-ÌÎÃÚÙ, êîéòî íàïðèìåð å ïðîèçâåæäàë è îïðåäåëåíèåòî (ñïîðåä öèòèðàíèÿ àâòîð „ïðîòîëèíãâèñòè÷íî“) õó-ìàííàí (ìîãúù ÷îâåê) (GGK/LG 74). „Ïðîòî-ëèíãâèñòè÷íî“, èëè øóìåðî-àðèéñêî, òîâà ïîíÿòèå ôîðìèðà äîáðå èçâåñòíîòî íè „human“ ­ „÷îâåê“. Ïî÷òè âúâ âñè÷êè ñëó÷àè èìåòî „ÕÓÍÎÐȓ ñå ïðåäõîæäà è îò ôîðìèðàùèÿ ñå êîðåí „Õӓ, êàòî ïðåäñòàâêà è òàêà ïðåïîòâúðæäàâà ñâîåòî ïðèíöèïíî çíà÷åíèå ÌÎÃÚÙÈÒÅ ÃÎÑÏÎÄÀÐÈ ÷ðåç ïðÿêàòà àñîöèàöèÿ ìåæäó „ìîãúù“ è „ãîñïîäàð“. ­ Îò ãëåäíà òî÷êà íà èñòîðè÷åñêàòà ãåîãðàôèÿ ìîæåì äà ëîêàëèçèðàìå õðîíîëîãè÷åñêè õóíîðèòå ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: Âåðîÿòíèÿ íà÷àëåí ðåãèîí, îòêúäåòî íà÷åëî ñúñ ÇÈÅÇÈ òå çàïî÷âàò çàâçåìàíåòî íà Ìåñîïîòàìèÿ, å áèë ðàéîíúò íà ñåâåð îò òî÷êàòà, êúäåòî ðåêà Äåàëà ñå âëèâà â ðåêà Òèãðèñ, íà þã îò íÿêîãàøíà Íèíåâèÿ. Ïî âðåìå íà âîåííèòå êîìïàíèè íà ÇÈÅÇÈ êàòî ïðåñòîëîíàñëåäíèê (ïðåäè 2750 ã.ïð. Õð.) òå ñà âëàäåëè öÿëàòà òåðèòîðèÿ å ìåæäó Òèãðèñ íà çàïàä è ïîäíîæèåòî íà ïëàíèíèòå íà Åëìà íà èçòîê, ñ öåíòúð ãðàä Óìà. Ìåæäó 2750-2726 ã.ïð.Õð. òå ñà âëàäåòåëñêèÿò íàðîä íà ïúðâàòà ñâåòîâíà èìïåðèÿ â ñâåòà ñúñ ñòîëèöà Åðåõ. Ïðåç òîçè ïåðèîä òåõíè âîåííè ãóáåðíàòîðè óïðàâëÿâàò âñè÷êè ÷àñòè íà èìïåðèÿòà, êàòî âåðîÿòíî ñà ãàðàíòèðàëè øóìåðñ-

205

ÀÂÈÒÎÕÎË êèòå òúðãîâñêè è ïîëèòè÷åñêè èíòåðåñè è â òàêèâà îòäàëå÷åíè ñôåðè íà âëèÿíèå êàòî Åãèïåò, Êðèò, Èíäèÿ è ðàâíèíèòå íà ñåâåð îò Åëàì â Öåíòðàëíà Àçèÿ. Ñëåä ñìúðòòà íà ÇÈÅÇÈ õóíîðèòå ñà ïðèíóäåíè äà îòñòúïÿò â çåìèòå íà èçòîê îò þãîèçòîê îò äíåøíèÿ ãðàä Áàñðà, ìåæäó ñåâåðîèçòî÷íîòî êðàéáðåæèå íà Ïåðñèéñêèÿ çàëèâ íà çàïàä è ïîäíîæèåòî íà ïëàíèíèòå íà Êàðìàíèÿ íà èçòîê. Ìîæå áè èìåííî òîãàâà çàïî÷âà è íà÷àëíèÿò åòàï íà òåõíèòå ìèãðàöèè êúì ïðîâèíöèèòå íà èìïåðèÿòà, êàêòî è äúëáîêî âúâ âúòðåøíîñòòà íà Öåíòðàëíà Àçèÿ. Çà òîçè ïåðèîä ñå èçïðàâÿìå ïðåä ïðàçíèíà â ïèñìåíèòå ñâèäåòåëñòâà, êîÿòî âïîñëåäñòâèå ùå ñå îïèòàìå äà çàïúëíèì. Ñëåä âîéíèòå ïî âðåìå íà Ïóðàø-Ñèí (Áóð-Ñèí) (Ïàðàñóðàì), 2276-2277 ã.ïð.Õð., íà êîèòî ùå ñå ñïðåì ïîäðîáíî íà äðóãî ìÿñòî, çàïî÷âà ìàñîâîòî èçòåãëÿíå íà õóíîðèòå íà èçòîê îò Åëàì, Èíäèÿ è Öåíòðàëíà Àçèÿ. Òîâà ñà íàêðàòêî ñëåäèòå, äî êîèòî ìîæåì äà äîñòèãíåì, ïîëçâàéêè øóìåðñêè èñòîðè÷åñêè ñâèäåòåëñòâà, àðõåîëîãè÷åñêèòå äàííè îò Ìåñîïîòàìèÿ è èçñëåäâàíèÿòà íà îðòîäîêñàëíèòå øóìåðîëîçè è ñåìèòîëîçè. Íî íèå íÿìà äà ñïðåì äî òóê ­ ùå èçïîëçâàìå äðóãè ìåòîäè è èçòî÷íèöè, çà äà äîñòèãíåì äî òîâà, äî êîåòî òå íå ñà óñïåëè, èëè íå ñà èìàëè ìîòèâàöèÿòà äà ñòèãíàò. Âå÷å ñïîìåíàõìå çà òåîðèÿòà íà ïðîô. Ë. Óåéäúë, ñèíõðîíèçèðàë øóìåðñêèòå è èíäèéñêèòå äèíàñòèè. Òîé å ïúðâèÿò ó÷åí, ñâúðçàë ÇÈÅÇÈ ñ íàðîäà ÕÓÕÓÍÎÐÈ (ÌCRH/ LW, 202-204, 398) çàòîâà ùå ïîñëåäâàìå åäíà îò ëèíèèòå íà íåãîâîòî èçñëåäâàíå, èäåíòèôèöèðàùà òîçè íàðîä ñ åäèí îò íàé-ñëàâíèòå íàðîäè íà âåäè÷åñêèòå àðèéöè, íàðîäúò ÕÅÈÕÅß/ÕÀÈÕÈß. Èñòîðèÿòà íà òîçè ðîä, íÿêîãà åäèí îò íàé-ìîãúùèòå íàðîäè íà äðåâíîñòòà, å ïîäðîáíî îïèñàíî â äðåâíî-èíäèéñêèòå õðîíèêè (ëåãåíäàðíè çà ñúâðåìåííèòå ó÷åíè). Ïðåäè äà ñå çàïîçíàåì ñ òàçè èñòîðèÿ, íåêà àíàëèçèðàìå ñàìîòî èìå íà òîçè íàðîä. Òîâà, êîåòî ïúðâî ìè íàïðàâè âïå÷àòëåíèå, êîãàòî èçñëåäâàõ „ëåãåíäèòå“, ñâúðçàíè ñ íàðîäà ÕÀÈÕÈß, áåøå, ÷å òå íå ñàìî ïîäîáíî íà áúëãàðèòå èìàò ñâîé ðîäîíà÷àëíèê, íî è ÷å òåõíèÿò ðîäîíà÷àëíèê èìà ñúùîòî èìå ÕÀÈÕÈß. Î÷åâèäíî òóê íå ñòàâà äóìà çà åòíè÷åñêî èìå, à ïî-ñêîðî çà ïàòðîíèì ­ êàêòî àêî ùå èñêàìå äà êàæåì Äóëîâöè (íàðîäúò íà Äóëî, íàðîäúò ïðîèçõîæäàù îò Äóëî) çà áúëãàðèòå. Ñ äðóãè äóìè, àêî èäåíòèôèêàöèÿòà íà ÕÓÍÎÐÈÒÅ ñ ÕÀÈÕÈß, ïðåäëîæåíà îò Óåéäúë å âÿðíà, òî è èìåòî ÕÓÍÎÐ áè áèëî ïàòðîíèì, ñ êîéòî òîçè íàðîä å áèë èçâåñòåí â Ìåæäóðå÷èåòî. Òóê îáà÷å ñìå èçïðàâåíè ïðåä î÷åâèäíèÿ ïðîáëåì ­ åäâà ëè ìîæåì ïî íÿêàêúâ íà÷èí ëèíãâèñòè÷íî äà ïðèáëèæèì ÕÓÍÎÐ äî ÕÀÈÕÈß äîñòàòú÷íî, çà äà çàùèòèì òîâà ïðåäïîëîæåíèå. Ïðîô. Óåéäúë ñúùî íå ñå å îïèòàë äà ïðèáëèæè òåçè äâå èìåíà ëèíãâèñòè÷íî, êîåòî ìîæå áè îáÿñíÿâà ïîñòàâåíèÿ îò íåãî âúïðîñèòåëåí çíàê ïðè èäåíòèôèöèðàíåòî èì êàòî ñèíîíèìè çà åäèí è ñúù íàðîä (Ïàê òàì). Ðàçãëåæäàéêè òîçè ïðîáëåì, íà âòîðî ìÿñòî ìè íàïðàâè âïå÷àòëåíèå îñîáåíàòà ïîäàòëèâîñò íà èìåòî ÕÀÈÕÈß íà èçâåñòíè ïðîìåíè â ïðîèçíîøåíèåòî, çàðåãèñòðèðàíè îò èíäèéñêàòà èñòîðè÷åñêà ëèíãâèñòèêà. Íàïðèìåð ïðåäõîäíàòà ôîðìà íà „Õ“ ­ íåùî êîåòî å áèëî îòáåëÿçàíî ìèìîõîäîì îò Óåéäúë â øóìåðñêè êîíòåêñò, ïîñî÷âàéêè àëòåðíàòèâíî ÷åòåíå íà èìåòî ÕÓÕÓÍÎÐÈ, êàòî ÊÕÓÊÕÓÍÎÐÈ. Àêî òîé áåøå ïðîñëåäèë òåçè òðàíñ-

206

ôîðìàöèè â èíäèéñêè êîíòåêñò ùåøå äà îòêðèå åäíî èçíåíàäâàùî ïîòâúðæäåíèå íà ñâîÿòà òåîðèÿ.  èíäèéñêè åçèê òðàíñôîðìàöèèòå íà çâóêà Õ â îáðàòíà ïðîãðåñèÿ èçãëåæäàò òàêà: Õ-ÕÑ-ÊÑ-Ñ-Ç. Êàòî ïðèëîæèì ñúùàòà ïðîãðåñèÿ êúì èìåòî, êîåòî íè èíòåðåñóâà ùå ïîëó÷èì ñëåäíèòå ãðóïè èìåíà: Õ ÕÅÀÕÅß ÕÀÈÕÈß ÕÑ ÕÑÅÀÕÑÅß ÕÑÀÈÕÑÈß ÊÕÑ ÊÕÑÅÀÊÕÑÅß ÊÕÑÀÈÊÕÑÈß Ñ ÑÅÀÑÅß ÑÀÈÑÈß Ç ÇÅÀÇÅß ÇÀÈÇÈß Äîðè áåç äà ïðèëàãàìå ðàçìåñòâàíåòî ìåòàòåçà ðåçóëòàòúò å î÷åâèäåí è áåçñïîðåí ­ ÕÀÈÕÈß å áèëî èíäèéñêèÿò âàðèàíò íà ÇÈÅÇÈ è âñúùíîñò å ïðåäñòàâëÿâàëî ïàòðîíèìúò ÇÈÅÇÈÅÂÖÈ ­ ÍÀÐÎÄÀ ÍÀ ÇÈÅÇÈ! Ñ äðóãè äóìè íàðîäúò, êîéòî å áèë íàðè÷àí â Ìåæäóðå÷èåòî ÕÓ-ÕÓÍÎÐÈ, ÌÎÃÚÙÈÒÅ ÃÎÑÏÎÄÀÐÈ è êîéòî å áèë ñâúðçâàí âúâ âñè÷êè ñâèäåòåëñòâà ñ âëàäåëñêèÿ ðîä, îò êîéòî å ïðîèçõîæäàë ÇÈÅÇÈ, ïúðâèÿò øóìåðñêè èìïåðàòîð, å áèë èçâåñòåí â Èíäèÿ ñ ïàòðîíèìà ÇÈÅÇÈ, ÇÈÅÇÈÅÂÖÈ, ÍÀÐÎÄÀ ÍÀ ÇÈÅÇÈ! Íà òîçè åòàï åäâà ëè ìîæå äà èìà íÿêàêâî ñúìíåíèå, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ñà áèëè ÷àñò îò íàðîäà ÕÓÍÎÐÈ, „Ãîñïîäàðñêèÿ Íàðîä“ íà Ìåæäóðå÷èåòî, êàêòî è ÷å ïî-êúñíî òå ñà áèëè íàèñòèíà èçâåñòíè êàòî ÍÀÐÎÄÀ ÍÀ ÇÈÅÇÈ, êàêòî å ïîñî÷åíî ⠄Àíîíèìíèÿ Õðîíîãðàô“. Íà òîçè åòàï íà èçñëåäâàíåòî çà ïðúâ ïúò èçïèòàõ óâåðåíîñò, âèæäàéêè êàêâè âúçìîæíîñòè çà ïðèáëèæàâàíå äî áúëãàðñêàòà äðåâíîñò äàâà èçáðàíèÿò ïîäõîä íà ïðîâåðêà íà ïåðñïåêòèâèòå è ñëåäèòå, èçîñòàâåíè ïî åäíà èëè äðóãà ïðè÷èíà îò ñúâðåìåííèòå èñòîðèöè. Òàçè óâåðåíîñò ìå íàêàðà äà ñå îïèòàì ïî „èíäèéñêàòà íèøêà“ íà èçñëåäâàíå äà îòêðèÿ è íåùî ïîâå÷å çà „Íàðîäà íà ÁÀ͓, „Íàðîäà íà Ëúêà“, çà „Ëúêîíîñöèòå“, çà ÿäðîòî íà íàðîäà íà ÇÈÅÇÈ îò íåãîâèÿ ðîäåí ãðàä ÁÀÍ. Êàêòî âå÷å ñïîìåíàõ, ñëåä äâà-òðè íåóáåäèòåëíè îïèòà äà ñå èäåíòèôèöèðà ãðàä ÁÀÍ è íåãîâèòå æèòåëè, òîçè âúïðîñ å áèë èçîñòàâåí îò èçñëåäîâàòåëèòå. Ðåøèõ äà ïðîâåðÿ äàëè â Èíäèÿ, ñðåä ìíîãîáðîéíèòå äðåâíè íàðîäè íå áè ìîãëî äà ñå îòêðèå èìå íà íàðîä, êîåòî äà ñòîè áëèçî äî òîâà íà íàðîäà íà ÇÈÅÇÈ, „ËÚÊÎÍÎÑÖÈÒœ. Ïðè ïúðâàòà îáùà ïðîâåðêà â ñòàíäàðòåí èçòî÷íèê (CI/EB, 345-347) îòãîâîðúò áåøå íàìåðåí. Åäèí îò íàé-äðåâíèòå íàðîäè íà Èíäèÿ íàèñòèíà å íîñèë èìåòî „ÕÎÐÀ ÍÀ ËÚÊÀ“, „ËÚÊÎÍÎÑÖȓ ­ íàðîäúò ÁÕÈË (ñàíñêðèò ÁÈËËÀ ­ ËÚÊ)! Òîçè íàðîä, èëè ïî-ñêîðî íàðîäúò, êîéòî ïðåç ÕIÕ âåê å ïðåòåíäèðàë íà íîñè íåãîâàòà èñòîðè÷åñêà íàñëåäñòâåíîñò, å ñúçäàâàë ãîëåìè íåïðèÿòíîñòè íà Áðèòàíñêàòà Êîëîíèàëíà Àäìèíèñòðàöèÿ, êàòî ìåæäó 1825-1833 ã. ñå å ñòèãíàëî äî îòêðèò êîíôëèêò, çàâúðøèë ñ îïèò çà íåãîâîòî èçñåëâàíå îò Öåí-

ÀÂÈÒÎÕÎË òðàëíà Èíäèÿ. Íàðîäúò ÁÕÈË íàñåëÿâà è äíåñ ÷àñòè îò Öåíòðàëíà è Ñåâåðîçàïàäíà Èíäèÿ ïðèáëèçèòåëíî ìåæäó 20-òèÿ è 25-èÿ ïàðàëåë è ìåæäó 73-òèÿ è 76-òèÿ ìåðèäèàí, ò.å. ìåæäó äíåøíèòå îáëàñòè Òàð Ïàëêàð è Ìàëàíè íà èçòîê, Áàãõèëêõàí, Áàëàãàò è îáëàñòòà îêîëî Ìóäðà (äðåâíà Ìàäàðà/Ìàòõóðà) íà èçòîê è ìåæäó Áàõàëïóð è Ðàäæàñòàí íà ñåâåð, äî Ïîîíà íà þã. Èìåíàòà, êîèòî ïîñî÷âàìå, ñà ñàìî ÷àñò îò äåñåòêèòå èìåíà ïî òåçè òåðèòîðèè íà Èíäèÿ, êîèòî ñà òâúðäå áëèçêè äî äîáðå ïîçíàòè áúëãàðñêè èìåíà. Íàïðèìåð ïîëåçíî å äà ñå çíàå, ÷å äðåâíîòî ïðîèçíîøåíèå íà Ïàëêàð å áèëî Áàëãàð, à íà Ìàëàíè å áèëî Áàëàíè. Íÿêîãà òåçè çåìè ñà âëèçàëè â äðåâíàòà èìïåðèÿ Ìàãàäõà (ïúðâîíà÷àëíî Áàëãàäõà), óïðàâëÿâàíà îò äèíàñòèÿòà ÁÀËÃÕÀÐÀ. Íà ïîäõîäÿùî ìÿñòî ùå ñå ñïðåì ïîäðîáíî íà íåéíàòà èñòîðèÿ. Îïèñàíèÿòà íà íàðîäà ÁÕÈË è îáè÷àèòå ìó, äàäåíè îò ðàçëè÷íè áðèòàíñêè åòíîëîçè, ñà îñîáåíî èíòåðåñíè, òúé êàòî íåñúìíåíî ñòîÿò òâúðäå áëèçêî äî íÿêîè îáè÷àè íà äðåâíèòå áúëãàðè, êîèòî ñà äîñòèãíàëè äî íàñ îò ðàçëè÷íè èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèöè. Òÿõíîòî èçëàãàíå òóê îáà÷å ùå íè îòêëîíè çíà÷èòåëíî îò ëèíèÿòà íà èçñëåäâàíå, çàòîâà ãè äàâàìå êàòî Ïðèëîæåíèå â êðàÿ íà íàñòîÿùèÿ òðóä. Òóê å óìåñòíî äà äàäåì íÿêîè ñâåäåíèÿ çà äðåâíîòî ìèíàëî íà íàðîäà ÁÕÈË. Òîé å ñïîìåíàò ïîäðîáíî ⠄Ìàõàáõàðàòà“, êúäåòî å äàäåíà åêçîòè÷íà ëåãåíäà çà íåãîâèÿ äðåâåí ïðîèçõîä. Îñîáåíî âïå÷àòëåíèå ïðàâè ëåãåíäàòà çà ñìúðòòà íà Êðèøíà, ñïîðåä êîÿòî òîé áèë íàðàíåí ñìúðòîíîñíî îò ñòðåëàòà íà ëîâåö îò ïëåìåòî ÁÕÈË, êîéòî ãî ñáúðêàë ñ åëåí. Íåãîâîòî ðàçêàÿíèå è óâåðåíèå, ÷å òîâà å áèëî ñëó÷àéíîñò, áèëè ïðèåòè îò óìèðàùèÿ Êðèøíà, êîéòî ìó îáÿñíèë, ÷å òîâà íå å ñëó÷àéíîñò, à çàêîíîìåðíî âúçìåçäèå, òúé êàòî ïðè òÿõíîòî ïðåäèøíî ïðåðàæäàíå (íà Êðèøíà êàòî „Áîãîïîäîáíèÿ Ðàìà“) òîé áèë óáèò îò íåãî. Çà ñúæàëåíèå ëåãåíäàòà íå äàâà ïåðñîíàæà, â êîéòî òîãàâà å áèë ïðåðîäåí ëîâåöà îò ïëåìåòî ÁÕÈË, êîåòî ìîæå äà íè îòêðèå ïðîèçõîäà íà íàðîäà ìó, íî è òàçè ïðàçíèíà ìîæå äà ñå îïèòàìå äà çàïúëíèì ñ ìàëêî ïîâå÷å òúðïåíèå è ðàçáèðàíå íà õàðàêòåðà íà äðåâíîèíäèéñêèÿ ìèò, çà êîéòî ñòàâà äóìà. Âúâ Âåäè÷åñêè êîíòåêñò çà óáèéñòâî íà âðàã (â ñðàæåíèå, èëè â äâóáîé) íå ñàìî íå ñå íàëàãà âúçìåçäèå (÷ðåç ÷îâåøêè (ïðèñúäà) èëè áîæåñòâåí (ïðåðàæäàíå) çàêîí, íî ñå ïîëàãà ñëàâà. Äîðè çà óáèéñòâî íà ðîäíèíà (â ñðàæåíèå, èëè äâóáîé) íå ñå íàëàãàò ñàíêöèè, àêî òî å áèëî èçâúðøåíî ïðè èçïúëíåíèå íà „Äàðìà“ (Äúëã). Êîãàòî îáà÷å å óáèò áðàõìèí, âëàäåòåë, èëè êðúâåí ðîäíèíà (áåç äà èìà ãîðíîòî îïðàâäàíèå), òîâà ñå ñ÷èòà çà ïðåñòúïëåíèå è ñå ñàíêöèîíèðà è îò çàêîíà (èçãíàíèå), è îò êàðìàòà (ïðè ñëåäâàùîòî ïðåðàæäàíå). Íå íè îñòàâà íèùî äðóãî îñâåí äà ïîòúðñèì â äðåâíîèíäèéñêèòå åïîñè, ñâúðçàíè ñ ÐÀÌÀ ñëó÷àè, â êîèòî íàèñòèíà óáèéñòâî äà ìîæå äà íîñè îïèñàíîòî âúçìåçäèå ­ ïðåðàæäàíå ­ ïðè êîåòî ðîëèòå ñà ðàçìåíåíè ­ óáèåöúò ñòàâà æåðòâà. Èçâåñòíà òðóäíîñò âúçíèêâà òóê ïîðàäè òîâà, ÷å â òåçè åïîñè ñúùåñòâóâàò äâàìà ãåðîè ñ èìåòî ÐÀÌÀ, íîñåùè è åïèòåòà ÁÎÃÎÏÎÄÎÁÅÍ ­ ïî-èçâåñòíèÿ ÐÀÌÀ îò åïîñà „ÐÀÌÀßÍÀ“ è ïî-íåèçâåñòíèÿ, íî ìîæå áè ïî-âàæåí èñòîðè÷åñêè ÏÀÐÀÑÓ-ÐÀÌÀ („Ðàìà íà Äâîéíàòà Ñåêèðà“), íîñèë åïèòåòà „Áîæåñòâåíà Åñåíöèÿ“. Ãåðîÿò îò „ÐÀÌÀßÍÀ“, ÐÀÌÀ ×ÀÍÄÐÀ, èìà â áèîãðàôèÿòà ñè òî÷íî òîâà, êîåòî òúðñèì ­ òîé óáèâà ñâîÿ

ïëåìåííèê. Èìåíàòà ñ òàçè èñòîðèÿ ñà òâúðäå èíòåðåñíè, çàòîâà ùå ÿ ðàçêàæåì íàêðàòêî. Áðàòúò íà ÐÀÌÀ ×ÀÍÄÐÀ, ØÀÐÓÃÕÍÀ (ØÀÐÑÀÐ-ÖÀÐ) çàâëàäÿâà ãðàä ÌÀÒÕÓÐÀ/ÌÀÄÀÐÀ è ÐÀÌÀ, êîéòî áèë âúðõîâåí âëàäåòåë, ãî îñòàâÿ â òîçè ãðàä êàòî ñúâëàäåòåë. Ñëåä ñìúðòòà íà ØÀÐÓÃÕÍÀ íà ïðåñòîëà â ÌÀÄÀÐÀ ãî íàñëåäÿâà íåãîâèÿ ñèí ÑÓÁÀÕÓ/ÑÓÁÀÃÓ. Èìåííî ÑÓÁÀÃÓ â ÷åòèðèíàäåñåòàòà ãîäèíà îò ñâîåòî âëàäè÷åñòâî å óáèò îò ÷è÷î ñè ÐÀÌÀ ×ÀÍÄÐÀ. Çà ñúæàëåíèå íå çíàåì ïîäðîáíîñòè çà ïðè÷èíèòå çà òîâà óáèéñòâî, íî ìîæå áè èìåííî çàðàäè íåãî òîé â ñâîåòî ïðåðàæäàíå êàòî ÊÐÈØÍÀ å ñòàíàë æåðòâà íà ëîâåöà îò ïëåìåòî ÁÕÈË.  òàêúâ ñëó÷àé òîçè ëîâåö å áèë ïðåðîäèëèÿò ñå âëàäåòåë íà ÌÀÄÀÐÀ, Ñóáàãó. Íî „ñúâïàäåíèÿòà“ íå ñâúðøâàò äî òóê. Ñàìîòî „èìå“ ÑÓÁÀÃÓ å âñúùíîñò äîáðå èçâåñòíàòà äðåâíî-èíäèéñêà âëàäåòåëñêà òèòëà ÑÓÁÀÃÓ, êîÿòî ñïîðåä íàñ å èíäèéñêèÿ âàðèàíò íà áúëãàðñêàòà òèòëà ÑÓ-ÁÈÃÈ, ÷àñò îò èìïåðñêàòà òèòëà ÊÀÍÀ-ÑÓ-ÁÈÃÈ (À-Ò, êí. 5, ñòð. 22) êàêòî è IL/EB, v2, 748). Îùå åäíî èìå ïðèâëè÷à âíèìàíèå â òàçè èñòîðèÿ, òîâà íà ïî-ìàëêèÿ áðàò íà ÑÓÁÀÃÓ, ïîñî÷åí êàòî íåãîâ ñúâëàäåòåë, ÙÓÐÀÑÅÍÀ. Òóê î÷åâèäíî ñòàâà äóìà çà èçâåñòíà äðåâíà òèòëà ØÓÐ-ÑÓÐ-ØÀÐ-ÖÀÐ (À-Ò, êí. 2, ñòð. 10-16) (êîÿòî êàêòî âèäÿõìå å áèëà íîñåíà è îò áàùàòà íà äâàìàòà áðàòÿ) è èìåòî ÀÑÅÍÀ! Òàêà â òàçè èñòîðèÿ ñå ñðåùíàõìå ñ òèòëè ÑÓÁÈÃÈ è ÖÀÐ, ñ ãðàä ÌÀÄÀÐÀ è èìåòî ÀÑÅÍÀ, âñè÷êèòå â êîíòåêñò, çàñÿãàù íàðîäèòå ÁÕÈË è ÕÀÈÕÈß, åäíîòî èìå ïðåäàâàùî çíà÷åíèåòî „ÕÎÐÀÒÀ ÍÀ ËÚÊÀ“, êàêòî ñà îïèñàíè â øóìåðñêèòå ñâèäåòåëñòâà æèòåëèòå íà ãðàä ÁÀÍ, ðîäíèÿ ãðàä íà ÇÈÅÇÈ, âòîðîòî ïðåäñòàâëÿâàùî èíäèéñêîòî ïðîèçíîøåíèå íà èìåòî íà ñúùèÿ ÇÈÅÇÈ ­ ÐÎÄÎÍÀ×ÀËÍÈÊÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ! Äðóãèÿò ÐÀÌÀ, ÏÀÐÀ-ÑÓ-ÐÀÌÀ (ÏÐÀÑÈÍ) å òâúðäå òåæúê çà àíàëèçèðàíå ñëó÷àé. Ïðåñòúïëåíèÿòà ìó ïðåç êðàòêîòî ìó äåâåò ãîäèøíî öàðóâàíå ñà òîëêîâà ìíîãî è îò òàêúâ õàðàêòåð, ÷å áè áèëî òðóäíî äà ñå èçáåðå òî÷íî òîâà, êîåòî áè ãî ïîñòàâèëî â ïîëîæåíèåòî äà áúäå óáèò îò æåðòâàòà ñè ïðè ñëåäâàùîòî ñè ïðåðàæäàíå. Îò åäíà ñòðàíà òîé å íàé-ãîëåìèÿ ãåðîé çà áðàõìèíñêîòî ñúñëîâèå, òúé êàòî èìåííî òîé ãî óòâúðæäàâà êàòî ãîñïîäñòâàùî â èíäî-àðèéñêîòî îáùåñòâî çà ñìåòêà íà âîåííîòî âëàäåòåëñêî ñúñëîâèå íà „êøàòðèèòå“ ­ çàòîâà å ïðîâúçãëàñåí ïðèæèâå çà Áîã (ïðúâ ñëó÷àé â øóìåðî-àðèéñêîòî îáùåñòâî) îò ñúùîòî òîâà ñúñëîâèå ­ ñòàâà „Áîæåñòâåíà Åñåíöèÿ“, „Èíêàðíàöèÿ íà Ñúçäàòåëÿ Áðàõìà“, êàêòî è Íàðàÿíà („Áîãúò, êîéòî ñå äâèæè íàä Âîäàòà ­ Ëóíàòà íàä Âîäàòà“). Òîé ïîäìåíÿ è âúðõîâíîòî ïîëîæåíèå íà Ñëúíöåòî (Áîãúò íà âëàäåòåëñêîòî ñúñëîâèå) ñ òîâà íà Ëóíàòà („Ìîíàðõúò íà áðàõìèíèòå“). Îò äðóãà ñòðàíà, ïî ïúòÿ ñè íà ðåëèãèîçåí ðåôîðìàòîð ÏÀÐÀÑÓÐÀÌÀ íå ñå ñïèðà ïðåä íèùî ­ âêëþ÷èòåëíî óáèéñòâîòî íà ñîáñòâåíàòà ñè ìàéêà, êîÿòî îòêàçàëà äà îòõâúðëè Ñîëàðíèÿ êóëò íà äåäèòå ñè. Íî ñïîðåä ìåí äðóãî óáèéñòâî, èçâúðøåíî îò íåãî, áè òåæàëî ïîâå÷å íà áîæåñòâåíèòå âåçíè, äîðè îò óáèéñòâîòî íà ñîáñòâåíàòà ìàéêà ­ óáèéñòâîòî íà íåãîâèÿ çàêîíåí âëàäåòåë è áëàãîäåòåë íà ñåìåéñòâîòî ìó, âåëèêèÿò èìïåðàòîð ÀÐÄÆÓÍÀ ÊÀÐÒÀÂÈÐÈß, êîåòî îñâåí òîâà òîé èçâúðøâà ïî îñîáåíî ïîäúë è áåçöåðåìîíåí íà÷èí, íåùî íå÷óâàíî â øóìåðî-àðèéñêàòà èñòîðèÿ äîòîãàâà.

207

ÀÂÈÒÎÕÎË Ùå ñå ñïðåì ïîäðîáíî íà òîçè ïðåëîìåí ìîìåíò â ñúäáàòà íà øóìåðî-àðèéñêèÿ ñâÿò, êîãàòî íàïðàâèì õðîíîëîãè÷åñêîòî ïîäðåæäàíå íà ñúáèòèÿòà, êàòî òóê ùå îòáåëåæèì òîâà, êîåòî å íàé-âàæíî íà òîçè åòàï íà èçñëåäâàíåòî. ÀÐÄÆÓÍÀ ÊÀÐÒÀÂÈÐÈß Å ÁÈË „ÑÂÅÒÎÂÅÍ ÈÌÏÅÐÀÒÎГ ­ ÓÏÐÀÂËßÂÀË Å ÈÌÏÅÐÈßÒÀ ÑÈ ÎÒ ÈÌÅÒÎ È ×ÐÅÇ ÍÀÐÎÄÀ ÑÈ ­ ÍÀÐÎÄÀ ÕÀÈÕÈß. Êàòî ïîñëåäåí äåòàéë òóê ùå ïðèëîæèì è åäíî ëþáîïèòíî ñâèäåòåëñòâî îò äðåâíî-èíäèéñêàòà àñòðîíîìèÿ. Êîãàòî Þäèùèðà, ëèäåðúò íà Ïàíäàâèòå îò „Ìàõàáõàðàòà“, ïðèñòèãà íà íåáåòî, òîé ñå ñðåùà òàì ñ âñè÷êè öàðåãåðîè, êîèòî å ïîçíàâàë ëè÷íî, èëè îò ðàçêàçè íà çåìÿòà. Òå áèëè òðàíñôîðìèðàíè íà çâåçäè è ñåãà ðúêîâîäåëè ïðèðîäíèòå ñèëè (Ìàõàáõàðàòà/Àêðàìàâàñèêà/Ïàðâà, ÕÕÕI). Îò ëèñòà íà èíäèéñêèòå çâåçäè „Íàêøàòðè“ (ñúñòàâåí îò Áðàõìà Ãóëòà) âèæäàìå, ÷å íà ñúçâåçäèåòî Ëåîíèñ îòãîâàðÿ èìåòî ÀÐÄÆÓÍÀ, íî òîâà èìå â ëèñòà èìà è ñèíîíèìà ­ ÁÕÀËÃÓÍÈ! Íÿìàìå ïîëîæèòåëíè ñâåäåíèÿ êîé ÐÀÌÀ ñå èìà ïðåäâèä â èñòîðèÿòà çà ïðåðàæäàíåòî íà Êðèøíà, íî àêî ñè ïîçâîëèì äà íàïðàâèì ïðåäïîëîæåíèå, òî íàé-âåðîÿòíî òîâà äà å áèë ÏÀÐÀÑÓÐÀÌÀ. Âúçìîæåí àðãóìåíò â ïîëçà íà òàêîâà ïðåäïîëîæåíèå å, ÷å îáèêíîâåíî òîé ñå ïîñî÷âà êàòî „àâàòàð íà Âèøíó“, à çíàåì, ÷å ÊÐÈØÍÀ ñúùî å áèë „àâàòàð íà Âèøíó“. Àêî íàèñòèíà ÏÀÐÀÑÓÐÀÌÀ å ÐÀÌÀ îò èñòîðèÿòà çà ñìúðòòà íà ÊÐÈØÍÀ, òî òîãàâà „ëîâåöúò îò ïëåìåòî ÁÕÈ˓ å áèë ÀÐÄÆÓÍÀ ÊÀÐÒÀÂÈÐÈß, ïðåðîäåíèÿò âëàäåòåë íà íàðîäà ÕÀÈÕÈß! Ïî òîçè íà÷èí ÷ðåç èíäèéñêèòå åïîñè îòíîâî èäåíòèôèöèðàõìå íàðîäà ÁÕÈË, „ËÚÊÎÍÎÑÖÈÒœ, êàòî „ËÚÊÎÍÎÑÖÈÒœ îò øóìåðñêèòå ñâèäåòåëñòâà, íàðîäà íà ãðàä ÁÀÍ, íàðîäà íà ÇÈÅÇÈ. Îùå åäíî ñâåäåíèå ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî. Ñëåä ñìúðòòà íà ÀÐÄÆÓÍÀ íåãîâèòå ñèíîâå äî èçâåñòíà ñòåïåí âúçâðúùàò äîìèíèðàùîòî ïîëîæåíèå íà ÕÀÈÕÈß, íî íàðîäúò ñå ðàçäåëÿ íà ïåò ãðóïè ­ âñÿêà íà÷åëî ñ åäèí îò ñèíîâåòå íà ÀÐÄÆÓÍÀ (ñòðàííî íàïîìíÿíå çà Êóáðàò è ñèíîâåòå ìó). Åäèí îò ñèíîâåòå ìó íîñè â Ïóðàíèòå èìåòî ØÓÐÀÑÅÍÀ (ØÓÐ-ÀÑÅÍÀ) è çà äà áúäå ñúâïàäåíèåòî ïúëíî, òîé å ïîñî÷åí êàòî âëàäåòåë íà ãðàä ÌÀÒÕÓÏÀ/ÌÀÄÐÈÄ (VE, 283). Ïîðàçèòåëíà ïðèëèêà ñ ØÓÐ-ÀÑÅÍÀ îò èñòîðèÿòà íà ÐÀÌÀ ×ÀÍÄÐÀ, êîÿòî å íåâúçìîæíî äà áúäå ñëó÷àéíà. Ñïîðåä íàñ åäèíñòâåíîòî ëîãè÷íî îáÿñíåíèå íà òåçè äâå ëåãåíäè å, ÷å âñúùíîñò ñòàâà äóìà çà åäíà è ñúùà èñòîðèÿ, ñ ãëàâåí ãåðîé ÏÀÐÀÑÓÐÀÌÀ È ÀÐÄÆÓÍÀ, êàòî ïî-êúñíî (êàêòî ÷åñòî å ïðàâåíî îò èíäèéñêèòå áðàõìèíè) òÿ å áèëà ïðåðàçêàçàíà âúâ âðúçêà ñ ÐÀÌÀ ×ÀÍÄÐÀ, êàòî èìåòî íà ÀÐÄÆÓÍÀ å áèëî çàìåíåíî ñ èìïåðàòîðñêàòà òèòëà, êîÿòî òîé å íîñèë, ÑÓÁÈÃÓ. Âïîñëåäñòâèå ùå ñå âúðíåì íà òîâà ïðåäïîëîæåíèå ïîäðîáíî. Äîòóê èçïîëçâàõìå åïîñè è ëåãåíäàðíè õðîíèêè, êîèòî áèõà áèëè îòìèíàòè èëè îòõâúðëåíè ñ ïðåíåáðåæåíèå îò ïðîôåñèîíàëíèòå èñòîðèöè êàòî ñòîÿùè èçâúí îáëàñòòà íà „íàóêàòà èñòîðèÿ“. Ïîëó÷åíèÿò îò íàñ ðåçóëòàò, à èìåííî èäåíòèôèöèðàíåòî íà „ÕÎÐÀÒÀ ÍÀ ËÚÊÀ“ (èçâåñòíè êàòî Ìåæäóðå÷èåòî, òàêà è â Èíäèÿ) êàòî íàðîäà íà ÇÈÅÇÈ, ò.å. ïðÿêî ñâúðçàíè ñ äðåâíèòå áúëãàðè, å îò òàêîâà çíà÷åíèå, ÷å íèå íÿìà äà ãî îñòàâèì êàòî åêçîòè÷íà è íåäîêàçóåìà ñïåêóëàöèÿ. Ùå ãî ïðîâåðèì ñ ôàêòè è

208

ñâåäåíèÿ çà äðåâíèòå áúëãàðè, êîèòî íå ñå èçïîëçâàò äîðè îò „ó÷åíèòå“ èñòîðèöè. Äîáðå èçâåñòåí îò àðõåîëîãèÿòà è èçêóñòâîòî è ïðèçíàò îò èñòîðèöèòå êàòî õàðàêòåðåí çà äðåâíèòå áúëãàðè îáè÷àè å áèë áðúñíåíåòî íà ãëàâàòà, îñâåí ÷àñò îò êîñàòà, íîñåíà íà ïëèòêà, èëè îïàøêà. Òîçè îáè÷àé å áèë çàïàçåí íà íÿêîè ìåñòà â Áúëãàðèÿ äî íà÷àëîòî íà ÕÕ âåê, à â Óêðàéíà ñðåä êàçàöèòå âñå îùå ñúùåñòâóâà. Íèå èñêàìå äà èçáåãíåì êëîïêàòà, â êîÿòî îáèêíîâåíî ïîïàäàò åíòóñèàñòèòå èçñëåäîâàòåëè íà áúëãàðñêàòà äðåâíîñò, êàòî çàÿâèì, ÷å òîâà å áèëî „áúëãàðñêè“ îáè÷àé. Òàêàâà ïðèñòðàñòíîñò íå ñàìî íå íè å íóæíà, íî è áè íè ïîñòàâèëà â òðóäíî ïîëîæåíèå äà äîêàçâàìå êàòî „áúëãàðè“ ãåðîè êàòî Ñàìñîí è Àõèë, êàêòî è âñè÷êè Êåëòñêè è Ãåðìàíñêè ìèòè÷åñêè ïåðñîíàæè íîñèëè êîñèòå ñè ïî òîçè íà÷èí. Òîçè îáè÷àé å èìàë öåðåìîíèàëíî æåðòâåíî çíà÷åíèå, ïðè êîåòî êîñàòà ñå ïðèíàñÿ â æåðòâà íà Áîãà ­ Ïðàðîäèòåë (îáèêíîâåíî îòðÿçâàíåòî íà êîñàòà ñòàâà ïðè ñòèãàíå íà ïóáåðòåòà). Íàé-ðàíî â èñòîðè÷åñêèòå õðîíèêè òîé å îòáåëÿçàí â äðåâíèÿ Àêàä. Òîâà, êîåòî ïðàâè òîçè åëåìåíò âàæåí çà êîíêðåòíîòî íè èçñëåäâàíå, å, ÷å â Èíäèÿ è ñëåä òîâà â Òèáåò (è â Êèòàé, êàêòî ùå ñå óáåäèì âïîñëåäñòâèå) îáè÷àÿò äà ñå íîñè êîñàòà íà ïëèòêà å áèë äîíåñåí îò çàïàä ñ ïðåñåëåíèåòî â òåçè ñòðàíè íà íàðîäà „ÁÕÈ˓, „ÕÎÐÀÒÀ ÍÀ ËÚÊÀ“, „ËÚÊÎÍÎÑÖÈÒœ (ÍÑÌÌÀ/Í, 338). Äðóã åëåìåíò îò ðåëèãèîçíèÿ ñèíêðåòèçúì íà äðåâíèòå áúëãàðè å áèëî íåîáèêíîâåíîòî ïî÷èòàíèå êúì êó÷åòî/âúëêà êàòî òîòåìíî æèâîòíî, çà êîåòî îñâåí âñè÷êî äðóãî, ñâèäåòåëñòâà è íàé-çíà÷èòåëíèÿò ðåëèãèîçåí ïàìåòíèê, îñòàâåí îò òÿõ ­ Ìàäàðñêèÿò Êîííèê. Îòíîâî ïî÷èòàíåòî íà êó÷åòî å ïî÷òè óíèâåðñàëåí ôåíîìåí íå ñàìî çà äðåâíèòå áúëãàðè, íî è çà äðåâíèòå ìàêåäîíöè è òðàêîôðèãèéöè (áðèãèòå), êàêòî å áèëî è òîòåìíî æèâîòíî çà òàçè ÷àñò îò äðåâíèòå èçðàåëòÿíè, ïî÷èòàùè êàòî Ïðàðîäèòåë, çà Âåíèàìèí, çà ïåðñèéñêàòà æðå÷åñêà êàñòà íà Ìàãèòå è äð. Ñïîðåä ëîãèêàòà íà íàøèòå äîñåãàøíè ðåçóëòàòè êó÷åòî áè òðÿáâàëî äà å íà ïî÷èò è ïðè íàðîäà ÁÕÈË. Ïðîâåðêàòà íå ñàìî ïîòâúðæäàâà ïðåäïîëîæåíèåòî, íî íàäõâúðëÿ âñÿêàêâè î÷àêâàíèÿ. Îòíîâî ïî÷èòàíåòî íà êó÷åòî â äðåâíà Èíäèÿ ñå îêàçâà äîíåñåíî ñ ïðåñåëåíèåòî òàì íà „ËÚÊÎÍÎÑÖÈÒœ ­ íà íàðîäà ÁÕÈË! Íåùî ïîâå÷å, ñìèñúëúò, êîéòî ñà ïðèäàâàëè òåçè õîðà íà êóëòà êúì êó÷åòî, ìîæå äà íè ïðèáëèæè è äî îáÿñíåíèåòî íà íåãîâîòî ïðèñúñòâèå íà ñöåíàòà îò Ìàäàðñêèòå ñêàëè. Ïúëíî îïèñàíèå íà òîçè êóëò ùå íàïðàâèì êîãàòî íàïðàâèì àíàëèç íà òîçè ïàìåòíèê, à ñåãà ñàìî ùå ãî ñïîìåíåì íàêðàòêî, êîëêîòî äà ïîëó÷èì îùå åäíî ñòðàííî „ñúâïàäåíèå“. Êó÷åòî å ñèìâîëèçèðàëî êàëåíäàðíàòà ãîäèíà è êó÷å å áèëî ïðèíàñÿíî â æåðòâà äâà ïúòè â ãîäèíàòà íà äíèòå íà çèìíîòî è ëÿòíîòî ñëúíöåñòîåíå ­ äâåòå îòïðàâíè òî÷êè íà ñëúí÷åâàòà ãîäèíà.  àñòðîíîìè÷åñêè àñïåêò òåçè äâå òî÷êè ñà ïðåäñòàâÿíè îò äâå ñúçâåçäèÿ, êîèòî „ïàçÿò“ Ñëúíöåòî â íåãîâèÿ õîä îò þãî-çàïàä íà ñåâåð äî çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå è îò ñåâåð íà þã â íåãîâîòî çàâðúùàíå â ëÿòíîòî ñëúíöåñòîåíå. Èìåíàòà íà òåçè äâå ñúçâåçäèÿ, ñèìâîëèçèðàíè îò êó÷åòî â íåãîâèòå äâà àñïåêòà, èëè îò äâå êó÷åòà „áðàòÿ“, ñà áèëè, êàêòî ñëåäâà ­ íà ñåâåðîçàïàä, ñúçâåçäèåòî ÑÈÐÈÓÑ è íà þãî-çàïàä ñúçâåçäèåòî ÏÐÎÊÈÍ, èëè êàêòî ñà ãî íàðè÷àëè äðåâíèòå àñòðîíîìè ÏÀËÈÊÀ (ÁÀËÈÊÀ) (ZVF/D, VIII, 16, 17).

ÀÂÈÒÎÕÎË Â „Ðèã Âåäà“ êó÷åòî ÁÀËÈÀÊ íîñè è èìåòî ×ÂÀÍ/ ×ÁÀÍ (îò äðåâíî-áúëãàðñêèÿ åçèê å îñòàíàëà äíåøíàòà ôîðìà íà òîâà èìå ×ÈÁÀ, ñ êîÿòî â íÿêîè êðàèùà íà Áúëãàðèÿ ñå ïðîãîíâà êó÷å). Ïî÷èòòà íà íàðîäà ÁÕÈË êúì êó÷åòî å áèëà òàêàâà, ÷å àêî íÿêîé îò òÿõ ñå çàêëåâàë ñ ðúêà, ïðîòåãíàòà íàä êó÷åòî ñè, òîé íèêîãà íå áè íàðóøèë êëåòâàòà ñè. Íà òîçè åòàï îùå åäèí èçóìèòåëåí ïàðàëåë ïðèâëè÷à âíèìàíèåòî. Èçñëåäâàéêè ðàçëè÷íèòå ëåãåíäè, ñâúðçàíè ñ òîâà îñîáåíî ïîëîæåíèå íà êóëòà êúì êó÷åòî ñðåä íàðîäà ÁÕÈË, ñòèãíàõ äî íåãîâîòî ñïîìåíàâàíå âúâ âðúçêà ñ àâòîðñòâîòî, èëè ïî-òî÷íî „ñîáñòâåíîñòòà“ íà âòîðàòà ìàíäàëà íà „ÐèãÂåäà“, ÷èåòî çàãëàâèå å: „ÃÐÈÒ ÑÀÌÀÄÀ ÁÕÀÐÃÀÂÀ ÑÀÓÍÀÊÀ“, êîåòî å ïðåâåäåíî (Ëóäâèã Áðóíäõîôåð) êàòî: ÊÍÈÃÀ, ÏÐÈÍÀÄËÅÆÀÙÀ ÍÀ ÑÁÎÐÍÀÒÀ ÌÅÄÈÉÑÊÀ ÐÀÑÀ, ÑÈÍÎÂÅÒÅ ÍÀ ÁÕÐÈÃÓ, ÁÎÃÚÒ ÍÀ ÎÃÚÍß ÁÕÓÐ, ÏÐÈÍÀÄËÅÆÀÙ ÍÀ ÊÓ×ÅÒÎ. Äæ. Ô. Õþèò äàâà ñëåäíàòà èíòåðïðåòàöèÿ íà òåêñòà ­ „Òîâà (çàãëàâèåòî á.à) íè êàçâà, ÷å Òðàêèéñêèòå ÁÐÈÃÈ, Ôðèãèéöèòå íà Ìàëà Àçèÿ, Ôëèãèéöèòå íà Ãúðöèÿ, êîèòî áîãîòâîðåëè Áîã ÁÕÓÐ, äîøëè â Èíäèÿ ïðåç Ìèäèÿ êàòî ïîñëåäîâàòåëè íà îãíåíîòî êó÷å... Òîâà å êó÷åòî, êîåòî âèíàãè ñëåäâà âñè÷êè ïîãðåáåíèÿ íà Ïàðñèòå, ñâåùåíîòî êó÷å íà ÁÀÓÐÈÑ è ÁÕÈËÑ, îñîáåíî ñâÿòî çà ñèíîâåòå íà ÁÕÐÈÃÓ, êîèòî, êàêòî ñå êàçâà ⠄Ðèã Âåäà“, ïúðâè íàìåðèëè ñêðèòèÿ äîìàøåí îãúí ñ ïîìîùòà íà ÌÀÒÀÐ-È-×ÁÀÍ, ìàéêàòà íà êó÷åòî...“ (ÍÑÌÌÀ/Í, 183). Òóê çà ïðúâ ïúò èìàìå íåçàâèñèìî ñâèäåòåëñòâî, ïîòâúðæäàâàùî ìèãðàöèÿòà íà íàðîäà ÁÕÈË îò çàïàä íà èçòîê, îò Ìàëà Àçèÿ äî Èíäèÿ, âðúçêàòà ìåæäó òîçè íàðîä è èçâåñòíèÿ òðàêèéñêè íàðîä ÁÐÈÃÈ, êàêòî è ñ áðàõìèíñêèÿ ðîä ÁÐÈÃÓ. Îñòàâà íè ñàìî äà äîïúëíèì, ÷å òîçè áðàõìèíñêè ðîä å áèë æðå÷åñêàòà êàñòà íà íàðîäà ÕÀÈÕÈß. „ÍÀÐÎÄÀ ÍÀ ÇÈÅÇȓ. Îò âñè÷êî êàçàíî äîñåãà íåñúìíåíà ñòàâà èäåíòèôèêàöèÿòà íà íàðîäà ÕÀÈÕÈß ñ ÕÓÍÎÐÈÒÅ è ñ ÍÀÐÎÄÀ ÍÀ ÃÐÀÄ ÁÀÍ, „ËÚÊÎÍÎÑÖÈÒœ îò Ìåæäóðå÷èåòî îò åäíà ñòðàíà è îò äðóãà ñ „ËÚÊÎÍÎÑÖÈÒœ îò Èíäèÿ, íàðîäà ÁÕÈË, âñè÷êè òå óêàçâàùè âðúçêà ñ åäèí Ðîäîíà÷àëíèê ­ ÇÈÅÇÈ. Îñâåí òîâà îò íàïðàâåíèòå ñðàâíåíèÿ ñòàâà ÿñíî, ÷å îïèñàíèÿò â Ïóðàíèòå êîíôëèêò ìåæäó ÀÐÄÆÓÍÀ è ÏÀÐÀÑÓÐÀÌÀ (ÏÐÀÑÈÍ) å ïðåäñòàâëÿâàë âñúùíîñò ðåëèãèîçíà ãðàæäàíñêà âîéíà ìåæäó æðå÷åñêîòî è âëàäåòåëñêîòî ñúñëîâèå íà íàðîäà ÕÀÈÕÈß-ÕÓÍÎÐÈÒÅ, ÷àñò îò êîéòî ñà áèëè è äðåâíèòå áúëãàðè. Ïîñëåäíàòà êîíñòàòàöèÿ ùå íè ïîìîãíå êîãàòî àíàëèçèðàìå âå÷å èçâåñòíè ñúáèòèÿ, êîèòî îáà÷å ñà îñòàâåíè áåç îáÿñíåíèå îò èçñëåäîâàòåëèòå. Ïðåäè îáà÷å äà ïðîäúëæèì íàøåòî èçñëåäâàíå, íåîáõîäèìî å äà ñïîìåíåì çà îùå åäèí êóðèîçåí ïàðàëåë, ïîðîäåí îò ïîñî÷åíîòî ïî-ãîðå.  èíäèéñêèòå „Ïóðàíè“, êàêòî âå÷å ñïîìåíàõìå, ñå ñïîìåíàâà ìèãðàöèÿòà â Åãèïåò íà íàðîä íà÷åëî ñ íåãîâèÿ Öàð ÊÀÐÄÀÌÀ, êîéòî ïîëó÷èë ñâåùåíè çíàíèÿ îò „Ïðà-îòåöà“ ÊÓÁÅÐÀ è ïîñòðîèë ñòîëèöàòà íà èìå ÌÀÍÄÀÐÀ ñ õðàì, íîñåù ñúùîòî èìå.  „Ïóðàíèòå“ îñâåí òîâà ñå êàçâà, ÷å òîçè íàðîä ïðèòåæàâàë „ïî ïðàâî“ òðèòå „ÂÅÄȓ, êàòî áèë àâòîð íà âòîðàòà! Äàëè òóê ñòàâà äóìà çà íàðîäà ÁÕÈË, êîéòî âèäÿõìå äà ñå êðåäèòèðà èìåííî ñ òîâà àâòîðñòâî. Íàðîäúò, çà êîéòî ñòàâà äóìà â Åãèïåò å íîñèë èìåòî ÏÀÍÈÑ, â êîåòî èìå ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè òèïè÷íàòà çà èíäèéñêàòà åçèêîâà ñðåäà ïðîìÿíà íà „Á“ ⠄ϓ, êîåòî íè äàâà èìåòî ÁÀÍÈÑ

­ ÁÀÍ-ÈÑ. Íå ñå ëè ñðåùàìå òóê îòíîâî ñ èìåòî íà ãðàä ÁÀÍ è íàðîäà ìó, ÍÀÐÎÄÀ ÍÀ ÇÈÅÇÈ, ÕÓÍÎÐÈÒÅ ­ ÕÀÈÕÈß? Èìàéêè ïðåäâèä âå÷å äîáðå ïîçíàòàòà íè òðàäèöèÿ íà äðåâíèòå íàðîäè äà âîäÿò íà÷àëîòî ñè îò íÿêàêúâ ëåãåíäàðåí ïðàîòåö, íèùî íå íè îñòàâà îñâåí äà ñå îïèòàìå äà íàìåðèì ïðàîòåöà íà íàðîäà ÁÕÈË!  „Ðèã Âåäà“ (V.29,9.Õ.38,5 and Õ.49,4) íàìèðàìå èíòåðåñíè ñâåäåíèÿ çà íàðîäèòå íàðå÷åíè ÒÓÃÕÐÀ (ÄÓÃÕÐÀ) è ÂÈÒÀÑÓ (ÁÈÒÀÑÓ), êîèòî ïðèòåæàâàëè „äåñåòîñòåïåííà ìàãè÷åñêà ñèëà“, êàêòî è áîæåñòâåíàòà íàïèòêà ÑÎÌÀ (Õàîìà â èðàíñêàòà ðåäàêöèÿ). Èíäðà ïîñòàâÿ òåçè íàðîäè ïîä âëàñòòà íà ñâîÿ áðàò-áëèçíàê ÊÓÖÀ/ÊÓ×À. ÊÓ×À áèë èçâåñòåí ñ èìåòî ÀÐÄÆÓÍÅß ­ „ñèíà íà ñâåòëîêîñàòà (àðäæóíà) ìàéêà“, êàêòî è ñ èìåòî ­ ÊÓ×ÀÏÓÐÓ, èëè ÊÓ×À îò íàðîäà ÏÓÐÓ. Èìåííî íà òîçè ÊÓ×À-ÏÓÐÓ ïîìàãà Èíäðà, êàòî „ñúáàðÿ ñåäåìòå êóëè (èëè ñåäåìåòàæíàòà êóëà) íà âðàãîâåòå ìó“ („Ðèã Âåäà“ I.63.7.3.). Òåçè „Ïóðîâöè“ ïðîèçõîæäàëè îò ÏÓÐÓ, ñèí íà ßÀßÀÒÈ, ñèí íà ÍÀÕÓØÀ è òÿõíàòà âëàñò ïðåäõîæäàëà òàçè íà ßÄÓ, ÷èÿòî âëàñò çàïî÷íàëà „ñëåä ãîäèíàòà íà ÎÐÈÎ͓ (ÍÑÌÌÀ/Í181). Òàêà „Ðèã Âåäà“ ÿñíî óêàçâà, ÷å òå ïðîèçëèçàëè îò Íàõóøà (Íîé) è áèëè ÷àñò îò òàêà íàðå÷åíèòå „Íàãà“ ðàñè, èëè ðàñèòå íà ãîëÿìàòà çìèÿ, èëè çìåé („Ðèã Âåäà“ VI.7.8). Òå áèëè âñåèçâåñòíè ìàãüîñíèöè è øàìàíè (íà ñàíñêðèò „ñàìàíà“) è áèëè ïðîòèâíèöè íà íàðîäèòå, ïî÷èòàùè îëòàðíèÿ îãúí è ïðèçíàâàùè àâòîðèòåòà íà áðàõìèíà Âàñèøòà. Òå áèëè ïîáåäåíè ⠄áèòêàòà íà äåñåòòå öàðå“ è Èíäðà äàë çåìèòå íà òåõíèÿ áðàòñêè íàðîä àíó íà çàêëåòèòå èì âðàãîâå, îãíåïîêëîííèöèòå.  òåêñòîâåòå íà „Ðèã Âåäà“, êúäåòî ñå îïèñâàò ãîðíèòå ñúáèòèÿ „Ïóðîâöèòå“ ñà íàðå÷åíè „Ìðèäðàâåèê“, êîåòî ñïîðåä Çàìåð ïîêàçâàëî, ÷å „òå íå ãîâîðåëè àðèéñêè åçèê“, ò.å. ÷å ïðèíàäëåæàëè êúì ïðåäàðèéñêèòå íàðîäè íà Èíäèÿ (ìíîãî âàæíà ïîäðîáíîñò, íà êîÿòî ùå ñå ñïðåì âïîñëåäñòâèå). Èìåííî âëàäåòåëÿò íà òîçè äðåâåí íàðîä ÊÓ×À ñå êðåäèòèðà ñ àâòîðñòâîòî íà ïúðâèòå äâàäåñåò è åäèí õèìíà íà ïúðâàòà ìàíäàëà íà „Ðèã Âåäà“, êúäåòî òîé ñàì ñå ïðåäñòàâÿ êàòî æðåö, âúçõâàëÿâàù äúæäà (Èíäðà) è ïðîèçõîæäàù îò ðàñàòà íà „Íàãèòå“, ïîòîìöèòå íà Íàõóøà (Íîé). È òóê ñå èçïðàâÿìå ïðåä íåî÷àêâàíî îòêðèòèå ⠄Çåíäàâåñòà“ (ZAY/D40 in ÍÑÌÌÀ/Í182). Íàó÷àâàìå, ÷å ÕÓÑÐÀÂÀ, ïðåâåäåíî „ÑËÀÂÀÒÀ ÍÀ Õӓ (ÑËÀÂÀÒÀ ÍÀ ÌÎÃÚÙÈß ­ òóê íå ñàìî âèæäàìå ïðèìåð çà òðàíñôîðìàöèÿ íà Ð â Ë (ñðàâà = ñëàâà), íî è îáðàçóâàòåëíè êîðåíè íà èìåòî ÕÓÍÎÐÈ, ÕÓ ­ ïðåíåñåí îò îðèãèíàëíà øóìåðñêà åçèêîâà ñðåäà â èðàíî-åçè÷íà ñðåäà áåç èçìåíåíèå!), öàðÿò, ïîòîìúê íà âëàäåòåëèòå íîñåùè òèòëàòà ÊÀÂÈ è ïðèòåæàâàùè òàéíàòà íà íàïèòêàòà ÑÎÌÀ (ÕÀÎÌÀ), ïîä÷èíèë ÊÓ×À è îáåäèíèë àðèéöèòå â åäíà äúðæàâà. Ïúðâîæðåö íà òàçè äúðæàâà ñòàíàë ÊÓ×À! Èìåííî òåçè „îáåäèíåíè àðèéöè“ áèëè àâòîðèòå íà âòîðàòà ìàíäàëà íà „Ðèã Âåäà“! Èìåííî òå ñà áèëè ñïîìåíàòèòå ïî-ãîðå ÁÀÐÀÒÀ/ÁÕÐÈÃÓ, òÿñíî ñâúðçàíè ñ íàðîäà ÁÕÐÈÃÓ. Ñåãà ðàçáèðàìå è òåõíèòå âçàèìîîòíîøåíèÿ ­ áðàõìèíñêèÿò ðîä ÁÕÐÈÃÓ å áèë æðå÷åñêèÿò ðîä íà íàðîäà ÁÕÈË! ÍÀ ÒÎÇÈ ÅÒÀÏ ÍÅ ÌÎÆÅ ÄÀ ÈÌÀÌ ÍÈÊÀÊÂÎ ÑÚÌÍÅÍÈÅ, ×Å ÍÀÐÎÄÚÒ „ÁÕÈ˓ È ÍÀÐÎÄÚÒ „ÕÀ-

209

ÀÂÈÒÎÕÎË ÈÕÈߓ ÑÀ ÁÈËÈ ÅÄÈÍ È ÑÚÙ ÍÀÐÎÄ ­ ÍÀÐÎÄÚÒ ÍÀ ÇÈÅÇÈ! Íî ìîæåì ëè äà âëåçåì îùå ïî-äúëáîêî â ìèíàëîòî íà òåçè íàðîäè, êàòî ïîëçâàìå åäíî îò äâåòå íîâîïîÿâèëè ñå â íàøåòî èçñëåäâàíå èìåòî ­ ÒÓÃÕÐÀ/ÄÓÃÕÐÀ è ÂÈÒÀÑÓ/ÁÈÒÀÑÓ. Âòîðîòî ìîæå äà ñå ðàçãëåäà êàòî âàðèàíò íà ÁÒ-ÀÑÓ èëè ÁÀÒ-ÑÓ, íî íà òîçè åòàï íÿìàìå íèêàêâè êîíêðåòíè èñòîðè÷åñêè äàííè, çà äà ãî ðàçãëåæäàìå êàòî ñðîäíî ñ áúëãàðñêèòå ÁÀÒ è ÑÓ. Íî ïúðâîòî èìå å òâúðäå èíòðèãóâàùî. Ïðåäè âñè÷êî ÒÓÃÕÐÀ ñòîè ìíîãî áëèçêî äî èíäèéñêèÿ âàðèàíò íà èìåòî ÒÎÕÀÐÈÉÖÈ ­ ÒÎÃÕÀÐ/ÒÓÃÕÀÐ, à àêî âçåìåì ïðåäâèä çàìÿíàòà íà Ð ñ Ë ïîëó÷àâàìå ÒÓÃÕ-ËÀ/ÄÓ-ÃÕ-ËÀ, òâúðäå áëèçêî äî êèòàéñêîòî ïðîèçíîøåíèå íà ÒÎÕÀÐ ­ ÒÎ-ÕÎÓ-ËÎ, èëè ÄÎ-ÕÎÓ-ËÎ, ïî÷òè èäåíòè÷íî ñ áúëãàðñêèÿ äèíàñòè÷åñêè ðîä ÄÎÓËÎ/ÄÓËÎ. Òîâà ñïîðåä íàñ å äîñòàòú÷íî äà íè íàêàðà äà èçñëåäâàìå ïî-âíèìàòåëíî èñòîðèÿòà íà òîçè íàðîä. Ñïîðåä íÿêîè êîìåíòàòîðè íà „Çåíäàâåñòà“ Òóãõðàèòå ñà áèëè áëèçêè äî íÿêîè Òóðàíñêè, èëè äðåâíî-Ãîíäñêè íàðîäè, êîåòî ñïîðåä íàñ ñàìî óêàçâà, ÷å âúâ âðåìåòî íà ôîðìèðàíåòî íà èðàíñêàòà åïè÷åñêà òðàäèöèÿ (VI â.ïð.Õð.) òå ñà ñå íàìèðàëè íà ñåâåð îò Èðàí â ñòåïèòå íà Öåíòðàëíà Àçèÿ. Òîâà îòíîâî áè èíäèêèðàëî âðúçêà ñ òîõàðèéöèòå è äðóãè ñõîäíè ñ òÿõ íàðîäè, íî íèå ñå èíòåðåñóâàìå â ìîìåíòà îò òÿõíàòà ìíîãî ïî-äðåâíà èñòîðèÿ.  „Ìàõàáõàðàòà“ * íàðîäà ÒÓÃÕÐÀ å çàïèñàí êàòî ÒÀÊÊÀÑ, èëè ÒÀÕÕÀÑ, íàðå÷åíè îùå ÒÐÈÃÀÐÒÀÑ = „íàðîäà íà ñâåùåíèÿ æåðòâåí ñòâîë“, èçâåñòíè áèëè êàòî ïàñòèðè íà åäúð ðîãàò äîáèòúê è áèëè ãëàâíèòå ñúþçíèöè íà Äîðèîäàíà â çíàìåíèòèÿ êîíôëèêò. Çà òÿõ ñå êàçâà îùå, ÷å áèëè „ñèíîâå íà ÊÀÈ-ÊÀÈß/ÕÀÈ-ÕÀÈß! Èíòåðåñíîòî å òóê, ÷å ñúùî êàòî ñèíîâåòå íà ÕÀÈÕÀÈß (áåç ñúìíåíèå ñòàâà äóìà çà ÕÀÈÕÈß) òóê å ïîñî÷åí è ÁÀÐÀÒÀ, êîéòî ïîçíàâàìå êàòî äåñåòè øóìåðîàðèéñêè âëàäåòåë, è êîéòî, êàêòî ùå âèäèì âïîñëåäñòâèå, å íîñèë îùå è èìåòî èëè òèòëàòà ÌÀÒÈÍÀÐÀ/ÌÀÄÈÍÀÐÀ. Èìåòî ÁÀÐÀÒ, êàêòî ùå âèäèì, ñå ïîÿâÿâà èíòðèãóâàùî è â åäíî àâòåíòè÷íî øóìåðñêî ñâèäåòåëñòâî êàòî „ñèíîíèì“ íà ÇÈÓÑÓÄÐÀ! Çà êîé ëè ïúò ñå óáåæäàâàìå â îãðàíè÷åíàòà âðúçêà ìåæäó âñè÷êè òåçè èìåíà èëè òèòëè. Åòî è åäèí ïîñëåäåí ïðèìåð çà òîâà, ïî÷åðïåí îòíîâî îò „Ìàõàáõàðàòà“.  äîãîâîð ìåæäó ÒÀÕÕÀÑ è ÌÀÄÐÈÊÀÑ, çàïèñàí â åïîñà, ÒÀÕÕÀÑ ñà ïîñî÷åíè îùå è êàòî ÁÀÃËÈÊÀÑ = „õîðàòà îò ÁÀËÃ/ÁÀËÊՓ! Òîâà ñà òåçè „áàëãõèêè“, êîèòî íàøèÿ èçñëåäîâàòåë Ïåòúð Äîáðåâ ñïîìåíàâà ìíîãîêðàòíî â ñâîèòå èçñëåäâàíèÿ, ñâúðçâàéêè ñ äðåâíèòå áúëãàðè. Çà íàøåòî èçñëåäâàíå, êîíöåíòðèðàíî íà òîçè åòàï â

ìíîãî ïî-äðåâåí ïåðèîä, èìåòî, êîåòî îáåäèíÿâà âñè÷êè òåçè èìåíà, å òîâà íà ÕÀÈÕÈß, èíäèéñêîòî èìå íà ÕÓÍÎÐÈÒÅ íà íàðîäà íà ÇÈÅÇÈ. Íàðîäúò ÕÀÈÕÈß, êàêòî ñå óáåäèõìå, çàåìà åäíî îò öåíòðàëíèòå ìåñòà â èñòîðèÿòà íà âåäè÷åñêèòå àðèéöè è å âúçïÿí â ìíîãî òåõíè õèìíîâå è åïè÷åñêè ïðîèçâåäåíèÿ. Çà íàñ îò îñîáåíà âàæíîñò å äà îòêðèåì äàííè, íàéâå÷å äèíàñòè÷åñêè, êîèòî íè ëèïñâàò îò øóìåðñêèòå ñâèäåòåëñòâà è â òîâà îòíîøåíèå èíäèéñêèòå èçòî÷íèöè ñå îêàçâàò îò íåîöåíèìî çíà÷åíèå. Îò òÿõ íàó÷àâàìå, ÷å íàðîäúò ÕÀÈÕÈß ñìÿòàë çà ñâîé ïðàîòåö ÕÀÈÕÈß, „ñèíà íà Áîãîïîäîáðèÿ“ ßÄÓ, âíóê íà Íàõóøà“(Íîé, èëè ñïîðåä äðóãè èçñëåäîâàòåëè Äèîíèñèé) (ÀR/V9, 105-106). Ñïîðåä äðóã àíàëèç íà èíäèéñêèòå ñâèäåòåëñòâà (VA/Dppendic 1 and 2) òîé å óêàçàí êàòî âíóê íà ßÄÓ. Êàêòî ïîñî÷èõìå ïî-ãîðå, íàøàòà òðàíôîðìàöèÿ íà èìåòî ÕÀÈÕÈß îò èíäèéñêèòå ñâèäåòåëñòâà â èìåòî ÇÈÅÇÈ îò øóìåðñêèòå å åäíî äîêàçàòåëñòâî â ïîëçà íà òåîðèÿòà íà ïðîô. Óåéäúë çà òÿõíàòà èäåíòè÷íîñò. Àêî èçõîäèì îò íåãîâîòî ïîäðåæäàíå íà òàêà íàðå÷åíèòå „ïðåä-Ïîòîïíè“ âëàäåòåëè íà Øóìåð (ñïîðåä íåãî åäíàêâè ñ òåçè îò èíäèéñêèòå ëèñòîâå), ßÄÓ å áèë ÷åòâúðòèÿò øóìåðî-àðèéñêè âëàäåòåë, ñèí, à íå âíóê íà ÍÀÕÓØÀ, èëè ÅÍÎÕ. Àêî ÕÀÈÕÈß å áèë íåãîâ ñèí, òî òîé áè òðÿáâàëî äà áúäå øóìåðñêèÿò âëàäåòåë ÇÈÌÓÃÈÍ/ÄÓÌÓÇÈ/ÇÈÌÓÇÈÍ, íàðå÷åí „Ïàñòèðúò“, èëè „Ãîñïîäàðÿò íà Ïàñòèðèòå“. Êàêòî âå÷å ñïîìåíàõìå, òîçè âëàäåòåë îò ÷èñòî ëèíãâèñòè÷íà òî÷êà ìîæå äà áúäå ñâúðçàí ñúñ ÇÈÅÇÈ, à ñåãà èìàìå è ñúâúðøåíî íåçàâèñèì èçòî÷íèê, õàðàêòåðèçèðàù ãî êàòî ÕÀÈÕÈß ­ ÇÈÅÇÈ. Íåùî ïîâå÷å, ñ íåãî å ñâúðçàíà îùå åäíà âúçìîæíà âðúçêà ñ äðåâíèòå áúëãàðè.  äèíàñòè÷åñêèÿò ëèñò íà õàëäåéñêèÿ æðåö Áåðîñóñ íà ìÿñòîòî, êúäåòî áè òðÿáâàëî äà áúäå ÇÈÌÓÃÈÍ å èçïèñàíî èìåòî ÌÅÃÀËÀÐÎÑ/ÁÅÃÀËÀÐÎÑ („Ì“ è „Á“ ñà áèëè çàìåíÿåìè, êàêòî íàïðèìåð Ìåðîå/ Áåðîå). Ñëåä òîâà èìå êàòî ñëåäâàù âëàäåòåë å çàïèñàí ÄÀÎÍÀÑ, „Ïàñòèðúò“, êîéòî ñïîðåä íÿêîè èçñëåäîâàòåëè (L/DR, 188) å èìåííî íåïðàâèëíî çàïèñàíîòî îò Áåðîñóñ èìå íà ÇÈÌÓÃÈÍ/ÄÓÌÓÇÈ. Äàëè òîãàâà èìåòî ÁÅÃÀËÀÐ íå å êîðóìïèðàíî ÁÀËÃÀÐ, êîåòî áè ìîãëî äà óêàçâà íàðîäíîñòíàòà ïðèíàäëåæíîñò íà ÇÈÌÓÃÈÍ. Àêî ÇÈÌÓÃÈÍ å íàèñòèíà ÇÈÅÇÈ, îò Áåðîñóñ âñúùíîñò ìîæå äà å çàïèñàë ÁÀËÃÀÐ ÇÈÅÇÈ ­ ÁÚËÃÀÐÈÍÚÒ ÇÈÅÇÈ? Àêî ïðîäúëæèì íàøåòî èçñëåäâàíå íà øóìåðî-àðèéñêèòå è èíäèéñêè äèíàñòè÷åñêè ëèñòîâå, ñëåä ÇÈÌÓÃÈÍ ùå ñå íàòúêíåì íà äðóãè èíòåðåñíè „ñúâïàäåíèÿ“. Âå÷å ñïîìåíàõìå çà ñåäìèÿ âëàäåòåë îò èíäèéñêèòå ëèñòîâå ÌÀÒÈÍÀÐÀ/ÌÀÄÈÍÀÐÀ, ÷èåòî èìå å âàðèàíò íà ÌÀ-

Èçïîëçâàíåòî íà ñâåäåíèÿòà, ñúäúðæàùè ñå ⠄Ìàõàáõàðàòà“, ñå ïðàâè áåç äà ñå òúðñè íà òîçè åòàï òåõåí õðîíîëîãè÷åñêè êîíòåêñò. Òîâà å ìíîãî ñëîæåí âúïðîñ íå ñàìî ïîðàäè ëèïñàòà íà êîíñåíñóñ îêîëî äàòàòà íà ñàìîòî ñúáèòèå (ïðåäëîæåíè äàòè ìåæäó 1300 è 750 ã.ïð.Õð.). „Ìàõàáõàðàòà“ å ñúùåñòâóâàëà â óñòåí âàðèàíò ñëåä 600 ã.ïð.Õð., íî íåéíîòî çàïèñâàíå çàïî÷íàëî îêîëî 200 ã.ïð.Õð. çàâúðøâà åäâà 200 ã. ñë.Õð. (ÐÒÀ/JS.ÕVI), êàòî êîìïîçèðàíåòî íà „Áàõãàâàò Ãèòà“ ñå èçâúðøâà ìåæäó 100 ã.ïð.Õð. è 100 ã.ñë.Õð. (SIT/TB ÕÕI). Ðàçëè÷íèòå äîïúëíåíèÿ â ðàçëè÷íè íåéíè âåðñèè ïðîäúëæàâàò äî ÕIÕ âåê, êîãàòî íà áàçàòà íà ñðàâíèòåëåí àíàëèç íà òåçè âåðñèè ñå ñòèãà äî åäèí „àðõèòèï“, êîéòî ñå äàòèðà îêîëî 400 ã.ñë.Õð. Ïðåç òîçè îãðîìåí ïåðèîä îò âðåìå êúì åïîñà ñà ïðèáàâÿíè ðàçëè÷íè áðàõìèíñêè ëåãåíäè è òðàäèöèè, êàòî íÿêîè îò òÿõ ñà áèëè ÷åðïåíè îò èçòî÷íèöè, ñúäúðæàùè ñâåäåíèÿ äîðè çà âðåìåòî ïðåäè âîéíàòà, îïèñàíà ⠄Ìàõàáõàðàòà“, ñâåäåíèÿ ñ íåîïðåäåëåíà âñå îùå äðåâíîñò. Äðóãè ñâåäåíèÿ ñà îòðàçÿâàëè ñúáèòèÿ è ëåãåíäè îò ñàìîòî âðåìå íà çàïèñâàíåòî èì. Ñúãëàñíî ïðîëîãà êúì áðàõìèíñêàòà ðåäàêöèÿ îò 200 ã.ñë.Õð., ñúäúðæàùà 80 000 ñòèõà, ïðè íåéíîòî êîìïîçèðàíå å âñå îùå ñúùåñòâóâàëà ðàííà âåðñèÿ îò 24 000 ñòèõà ­ ìîæå äà ñå äîáèå ïðåäñòàâà êàêâî å áèëî êîëè÷åñòâîòî äîáàâåí ìàòåðèàë (ÑÑÀI/DK, 92-92). *

210

ÀÂÈÒÎÕÎË ÄÀÐÀ è êîéòî ñèíõðîíèçèðàõìå ñúñ ñåäìèÿ øóìåðñêè âëàäåòåë ÌÓÄÈÐ ÓÃÓÍ/ÅÍÎÕ. Òîçè âëàäåòåë âñúùíîñò å áèë âíóê íà ÇÈÌÓÃÈÍ! Äîòóê èçïîëçâàõìå èíòåðïðåòàöèÿòà íà èíäèéñêèòå ëèñòîâå äàäåíà îò ïðîô. Óåéäúë, êîÿòî âå÷å ñïîìåíàõìå, å îñïîðâàíà, íî äîðè àêî ïîñî÷èì òðàäèöèîííî âúçïðèåòàòà ñðåä èíäèéñêèòå ó÷åíè èíòåðïðåòàöèÿ, ùå ñòèãíåì äî òâúðäå ïîäîáíè ðåçóëòàòè.  òðàäèöèîííàòà èíòåðïðåòàöèÿ (VA/Sppendic 1 an 2) ßÄÓ å ïîñî÷åí êàòî ñåäìè âëàäåòåë è âíóê, à íå ñèí, íà Íàõóøà/Íîé, ÕÀÈÕÈß/ÇÈÅÇÈ å îòáåëÿçàí êàòî äåâåòè âëàäåòåë è âíóê, à íå ñèí íà ßÄÓ. Êàòî äåñåòè âëàäåòåë å ïîñî÷åí ÌÀÒÈÍÀÐÀ/ÌÀÄÈÍÀÐÀ, ò.å. âðúçêàòà ìåæäó äâåòå èìåíà ÇÈÅÇÈ è ÌÀÄÀÐÀ å çàïàçåíà è ïðè òàçè èíòåðïðåòàöèÿ. Íåùî ïîâå÷å, àêî ïîãëåäíåì ëèñòà íà Áåðîñóñ, ùå âèäèì, ÷å òàì êàòî äåñåòè âëàäåòåë å ïîñî÷åí ÊÑÅÑÎÒÐÎÑ, êîåòî èìå å íåãîâîòî çàïèñâàíå íà äåñåòèÿ âëàäåòåë îò èçâåñòíèÿ øóìåðñêè äèíàñòè÷åí ëèñò îò Èñèí, ÇÈÓÑÓÄÓ/ÇÈÓÑÓÄÐÀ, êîéòî íàøèÿ èçñëåäîâàòåë Ìèëîø Ñèäîðîâ ñìÿòà, ÷å å áúëãàðñêèÿò ðîäîíà÷àëíèê ÇÈÅÇÈ. Òîé ñå ïîçîâàâà è íà øóìåðñêî ñâèäåòåëñòâî, â êîåòî áèëî çàïèñàíî „ÁÚËÃÀÐÈÍÚÒ ÇÈÓÄÇÓÄӓ. Íà ìåí òàêîâà íå ìè å èçâåñòíî, à è çà ñúæàëåíèå Ñèäîðîâ íå ãî óòî÷íÿâà, íî äèíàñòè÷åñêèÿ ëèñò îò Èñèí ñúäúðæà ñâèäåòåëñòâî, êîåòî ìîæå äà ñå èíòåðïðåòèðà ïî ïîäîáåí íà÷èí.  íåãî êàòî „âòîðî èìå, èëè ñèíîíèì“, êàêòî îòáåëÿçâà Óåéäúë, íà ÇÈÓÑÓÄÐÀ å èçïèñàíî èìåòî ÁÀÐÀÒ èëè ÁÀÐÀÒÓÒÓ. Òåçè èìåíà ñà åïîíèìè êàêòî íà èíäî-àðèéñêèòå íàðîäè, òàêà è íà áðèòàíöè, ôèíèêèéöè è ïàðòè è êàêòî îòáåëÿçâà Óåéäúë, ñà áèëè ñúùî ïàòðîíèìè íà øóìåðñêèòå âëàäåòåëè ñëåä òåõíèÿ äåñåòè âëàäåòåë, èìåííî ÁÀ-

ÐÀÒ/ÁÀÐÀÒÓÒÓ. Òåçè äâå èìåíà â èíäèéñêèòå èçòî÷íèöè ñà çàïèñâàíè êàòî ÁÀÐÀÒÀ, ÁÐÈÕÀÒ, ÁÐÈÕÀÄ è ÏÐÈÒÕÓ, êîèòî ñà òâúðäå áëèçêè äî ïðàâèëíîòî ïðîèçíîøåíèå íà èìåòî íà òðàêèéñêèÿ íàðîä „ôðèãèéöè“ ­ ÁÐÈÃÈ, ÁÐÈÃÈÉÖÈ, ñ êîéòî íàðîä íÿêîëêî áúëãàðñêè èçñëåäîâàòåëè ñâúðçâàò äðåâíèòå áúëãàðè. Îêàçâà ñå, ÷å è ïðè ÇÈÌÓÃÈÍ, è ïðè ÇÈÓÑÓÄÐÀ, äâàìàòà íàé-âåðîÿòíè êàíäèäàòè çà èìåòî ÇÈÅÇÈ, èìàìå „ïðèêà÷åíè“ äîïúëíèòåëíè èìåíà èëè òèòëè, êîèòî çâó÷àò òâúðäå ïîäîáíî: ÁÅÃÀËÀÐ/ÁÀËÃÀÐ (?)è ÁÀÐÀÒ/ÁÐÈÕÀÒ/ÁÐÈÃÀÒ. Íàìèðàìå è òóê ïîòâúðæäåíèå çà ïîñî÷åíàòà ïî-ãîðå âçàèìîâðúçêà ìåæäó âñè÷êè òåçè ïîçíàòè íè èìåíà. Âúçìîæíî ëè å òå äà óêàçâàò íàèñòèíà íàðîäíàòà ïðèíàäëåæíîñò íà òåçè äâàìà âëàäåòåëè, âúçìîæíî ëè å îñâåí òîâà òå äà ñà íîñèëè åäíî è ñúùî èìå ÇÈÅÇÈ? Ñúâïàäåíèÿ ëè ñà òåçè èìåíà èëè òå ñà ìîæå áè òèòëè, ñúâïàäåíèÿ ëè ñà è äðóãèòå èì èìåíà, ñèíîíèìè èëè òèòëè, êîèòî ñà òîëêîâà áëèçî äî èìåòî ÁÚËÃÀÐÈ? È êàêâî îçíà÷àâà âñè÷êî òîâà çà íàøàòà òåìà, çà òúðñåíåòî íà êîðåíèòå íà äðåâíèòå áúëãàðè? Îêàçâà ñå, ÷å çà äà ñòèãíåì äî îòãîâîðà íà ïîñëåäíèÿ âúïðîñ, òðÿáâà äà ñè èçÿñíèì íåùà, çàëåãíàëè â ñàìèÿ çàðîäèø íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ. Ïîñî÷èõìå íåñúìíåíàòà âðúçêà (ïîñî÷åíà è â èçâåñòíè íà íàøàòà íàóêà ñâåäåíèÿ) íà äðåâíèòå áúëãàðè ñ øóìåðîàðèéñêèÿ íàðîä ÕÓÍÎÐÈ è òðèäåñåò è ñåäìèÿ øóìåðñêè âëàäåòåë ÇÈÅÇÈ, ïúðâèÿò èìïåðàòîð â ñâåòîâíàòà èñòîðèÿ. Íî ïîñî÷åíèòå ïî-ãîðå ñâåäåíèÿ, ïàðàëåëè è „ñúâïàäåíèÿ“ íè îòâåäîõà êúì ñàìîòî íà÷àëî íà øóìåðñêàòà äúðæàâíîñò â Ìåæäóðå÷èåòî. È òàì å, êúäåòî ùå òúðñèì îêîí÷àòåëíîòî ïîòâúðæäåíèå íà âñè÷êè èçëîæåíè ïî-ãîðå ðåçóëòàòè è ïðåäïîëîæåíèÿ.

211

ÀÂÈÒÎÕÎË ÎÂÖÀÒÀ ÍÀ ßÊÎÂ È ÏÚÒßÒ ÍÀ ÕÓÍÎÐÈÒÅ

Çîîëîãè÷åñêèÿ ïðîáëåì è ïðîèçõîäà íà òàêà íàðå÷åíàòà “Îâöà íà ßêî┠×îâåêúò âèíàãè å èìàë îñîáåííî îòíîøåíèå êúì îâöàòà, íå ñàìî ìàòåðèàëíî êîåòî òðàäèöèîííî ïîçíàâàìå , à è ìèñòè÷íî îòðàçåíî â ñëåäíèÿ öèòàò : “Îâöàòà- ñèìâîë íà âèñøèòå êà÷åñòâà, äîáðîäåòåëè, èëè âå÷íî æèâèòå èñòèíè, êîèòî ñà ìàòåðèÿòà íà äóõà” (1). Âñðåä ìíîãîáðîéíèòå ïîðîäè îâöå, åäíà ïîðîäà ñè çàïàçâà âúðõîâåíñòâîòî â èíòåðåñà, êàêòî íà çîîîëîçèòå, òàêà è íà òúëêîâà-òåëèòå íà ñâåòîòî ïèñàíèå - îâöàòà íà ßêîâ, äúëæàùà ñâåòîâíàòà ñè èçâåñòíîñò íà “Áèòèå” ãë. 30 (33-43) (2). Òàì ïî åäèí íàèâåí íà÷èí å ïîêàçàíî ïðåäèìñòâîòî íà “íàó÷íèÿ” ïîäõîä â îâöåâúäñòâîòî, èëè ìîæå áè ïúðâèÿò â èñòîðèÿòà îïèñàí ïðèìåð íà ñåëåêöèîííî ðàçâúäíè÷åñòâî. ôàìîçíîòî æèâîòíî (ñíèìêà 1), äàëî íà åçèêà íà àíãëèéñêàòà çîîëîãèÿ òåðìèíà “ornamental park breed” è äîáàâèëî â áåçêðàéíèÿ ñïèñúê îò èìåíà íà áðèòàíñêè ôåíêëóáîâå è òîâà íà “The Jacob Sheep Society” (îñíîâàíî â 1969 ã), ïîðîäèëî è åäèí ñïîð â íàó÷íèòå ñðåäè, êîéòî íå ñåêâà âå÷å áëèçî 100 ãîäèíè. Âúïðîñúò çà ïðîèçõîäà íà òàçè ïîðîäà äîêóìåíòèðàíà â ðåãèñòðèòå îò 50-òå ãîäèíè íà XVIII âåê å çàíèìàâàëà ïîêîëåíèÿ ó÷åíè è ëþáèòåëè áåç äà ñå å ñòèã­íàëî äîñåãà äî êîíñåíñóñ ïî íåãî (3). Çàåäíî ñ ðàçëè÷íèòå òåîðèè âêëþ÷âàùè ìåñòà îò Þæíà Àôðèêà äî Õèáðèäèòå è îò Èñïàíèÿ äî Ñèáèð, ïðàâÿò âïå÷åòëåíèå è òâúðäåíèÿòà íà Ì. Ïîðòàë çà ïðîèçõîä íà îâöàòà íà ßêîâ îò Åãèïåò, êàêòî è çàêëþ÷åíèåòî íà ãîðåóïîìåíàòîòî “The Jacob Sheep Society” çà íåéíèÿò ïðîèçõîä îò Ïàëåñòèíà è òîâà íà “National Sheep Breeder`s association” çà ïðîèçõîä îò Ìåñîïîòàìèÿ (4). Ïîñëåäíèòå òåîðèè, êîèòî ñúâïàäàò è ñ ïðåäïîëîæåíèåòî çà áèáëåéñêàòà âðúçêà áÿõà ïîòâúðäåíè è îò åäíî èçñëåäâàíå íà À. Ëèòúëäæîí, êîåòî îáðúùà âíèìàíèå íà îñîáåííèÿ äåôåêò íà ãîðíèòå êëåïà÷è çàáåëÿçàí ïðè òàçè ïîðîäà, êîéòî ñå ñðåùà ñàìî ïðè îùå åäíà ïîðîäà îâöå - òàêà íàðå÷åíàòà ïîðîäà êàðàêóë. Âúç îñíîâà íà òîçè ãåíåòè÷åí äåôåêò Ëèòúëäæîí ïðåäïîëàãà “ñðàâíèòåëíî íå ìíîãî ñòàð îáù ïðîèçõîä çà äâåòå ïîðîäè” (5). Âðúçêàòà ñ êàðàêóëà, ñðîäåí è íà äåáåëîîïàøà-òàòà àôãàíèñòàíñêà îâöà (ñ äîêàçàí ïðîèçõîä îò Ìåñîïîòàìèÿ)

Ñí. 1. ×åòèðèðîã ïåòíèñò îâåí îò ôåðìàòà Êîòñóîëä.

ïðèâëå÷å è ìîåòî âíèìàíèå, òúé-êàòî òîé å âíåñåí â Åâðîïà îò Çàïàäåí Òþðêåñòàí íàé-âåðîÿòíî ïðåç ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå îò õó-íîðèòå (õóíèòå). Çà òîâà ãîâîðè è ôàêòà, ÷å òîé êàòî îòäåëíà ïîðîäà å îöåëÿë äî äíåñ ñàìî íà òåðèòîðèÿòà íà äíåøíà Óêðàéíà, êúäåòî èìåííî â 1934 ã. å áèë ðåãèñòðèðàí â åäíî ñòàäî è ñïî­ìåíàòèÿ äåôåêò. Ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å òàçè ïîðîäà å áèëà îòãëåæäàíà íà òåðèòîðèèòå íàä êîèòî å âëàñòâàë Àòèëà è ñëåä íåãî íàñëåäíèöèòå ìó äî Âåëèêà Áúëãàðèÿ íà êàí Êóáðàò. Ïîðàäè òîâà ñå îïèòàõ äà íàìåðÿ äàííè çà íåé­íàòà ïî äðåâíà èñòîðèÿ, ñëåä íåéíèÿò Ìåñîïîòàìñêè (èëè Ïàëåñòèíñêè) ïåðèîä (îêîëî 1500 ã. ïð. Õð.) îïèñàí è â èíòåðåñíàòà ïðèò÷à çà ßêîâ è Ëåâàí, íî ïðåäè ïðåìèíàâàíåòî è â ïîðîäàòà êàðà-êóë â Çàïàäåí Òþðêåñòàí (îêîëî ll-IV-òè âåê ñë. Õð).

Îñíîâíè õàðàêòåðèñòèêè íà “îâöàòà íà ÿêîâ”, èëè “ïåòíèñòàòà, ÷åòèðèðîãà îâöà” Êàêòî ëè÷è îò âòîðîòî èìå ñ êîÿòî òÿ å èçâåñòíà, íàéâïå÷àòëÿâàùèòå è áåëåçè ñà öâåòà íà íåéíîòî ðóíî è áðîÿ íà ðîãàòà è, êîèòî îñâåí òîâà ñà ñ îñîáåííà ôîðìà (âèæ ñí.2 è Ç ).Îöâåòÿâàíåòî å íà ïåòíà ñ ïðåîáëàäàâàù ÷åðåí öâÿò, ïðè ðúñòåæà ñ òåíäåíöèÿ êúì ïðåìèíàâàíå â êàôÿâî, ÷åñòî ñ áÿë íàãðúäíèê, ãëàâàòà è âðàòà îáèêíîâåíî ÷åðíè ñ áÿëà èâèöà ìåæäó î÷èòå, íèêîãà íàïúëíî áÿëî, èëè íàïúëíî ÷åðíî ðóíî. Ðîãàòà ñà ÷åñòî 4, ïîíÿêîãà 5 è

Ñí. 2. è 3. Ëèòîãðàôèè íà ãëàâà è ÷åðåï íà ïåòíèñòà îâöà, (Òàáëè 1822 ã.)

212

ÀÂÈÒÎÕÎË äîðè â ðåäêè ñëó÷àè 6. Îáèêíîâåíî ñà ÷åðíè íà öâÿò, íî ïîíÿêîãà ñå ñðåùàò ðîãà ÷àñòè÷íî èëè íàïúëíî æúëòî îöâåòåíè. Ðóíî îò òèïà “Øåâèîò”. Ñðåäíà íà ðúñò ñúñ ñðåäíî äúëãà îïàøêà. Çîîëîãè÷åñêè òåçè õàðàêòåðèñòèêèòå ïîêàçâàò ìóôëîíîèäíà ïîðîäà ñ êðúñòîñâàíå îò óðèàëíà ïîðîäà, èëè óðèàëíà ïîðîäà ñ ìóôëîíîèäåí ïðèìåñ.

À.Ð. Âåðíåð ïóáëèêóâà êàðòà íà íåéíîòî äíåøíî ðàçïðîñòðàíåíèå, êîÿòî ïðèëàãàìå òóê (ñí.4). Òóê òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å äíåøíîòî è ðàçïðîñòðàíåíèå íå ìîæå äà áúäå ñâèäåòåëñòâî çà íåéíèÿ âåðîÿòåí ïðîèçõîä, òúé êàòî ïðè äè­íàìè÷íîòî ðàçâèòèå íà ðàçâúæäàíåòî å íàïúëíî âúçìîæíî, àêî íå è âåðîÿòíî, íà òåðèòîðèÿòà íà íåéíèÿ ïðî-

Êàòî ñå âçåìàò ïðåäâèä ðåäêèòå è êðàñèâè õàðàêòåðèñòèêè íà òàçè îâöà ÿâíî íå å ñëó÷àéíî íèòî ìÿñòîòî è â áèáëåéñêèòå ïðèò÷è, íèòî ìÿñòîòî è â çîîëîãè÷åñêàòà íîìåíêëàòóðà, êàòî “îðíàìåíòàëíà ïîðîäà”.

èçõîä åäíà ïîðîäà äà áúäå èçìåñòåíà îò äðóãà, êàêòî íàïðèìåð ìóôëîíîèäíàòà îâöà ïðîèçõîæäàùà îò Êàñòèëèÿ è Ëåîí èç÷åçâà â Èñ­ïàíèÿ â íà÷àëîòî íà XX â. Âñå ïàê îò ïðèëîæåíèòå êúì òàçè ÷àñò îò èçñëåäâàíåòî íà Âåðíåð òàá­ëèöè ìîæåì äà èçâàäèì íÿêîè ïîêàçàòåëíè äàí­íè, îùå ïîâå÷å àêî òúðñèì â ïîñîêà íà îòáåëÿçàíàòà âå÷å âðúçêà íà “îâöàòà íà ßêî┠ñ öåíòðàëíî-àçèàòñêèÿ êàðàêóë. Åòî íÿêîè èíòåðåñíè ðåçóëòàòè îò àíàëèçà íà òàáëèöàòà (âèæ ãîðå). Òàì ñå âèæäàò ÿñíî íÿêîëêî ëèíèè

Ñúâðåìåííî ðàçïðîñòðàíåíèå íà “îâöàòà íà ÿêî┠ ñâîåòî èçñëåäâàíå çà ïðîèçõîäà íà îâöàòà íà ßêîâ,

Ñí. 4. Êàðòà ïîêàçâàùà ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà ÷åòèðèðîãàòà îâöà (Ëèäåêåð, 1912 ã.).

213

ÀÂÈÒÎÕÎË

Ñí. 5 è 6 Êèòàéñêè ìèíèàòþðè îò Õ â., ïîêàçâàùè ðàçäÿëàòà íà ãåíåðàëèòå Ñó Ó è Ëè Ëèí è ãåíåðàë Ëè Ëèí íà ñëóæáà êàòî ïàñòèð ïðè õóíñêèÿ âëàäåòåë.

íà ðàçïðîñòðàíåíèå íà ñðîäíè íà “îâöàòà íà ßêî┠ïîðîäè, êîèòî äî ãîëÿìà ñòåïåí ñúâïàäàò ñ ïîñî÷åíèòå íà êàðòèòå òåðèòîðèè - îò åäíà òî÷êà íà ïðåäïîëàãàåì ïðîèçõîä (Ìåñîïîòàìèÿ) êúì ñðåäíèòå (Öåíòðàëíà Àçèÿ) è êðàéíè òî÷êè íà íåéíîòî ðàçïðîñòðàíåíèå (Èíäèÿ, Àôðèêà, Åâðîïà). Íàëè÷èåòî íà ïîðîäà ñ ìíîãîçíà÷èòåëíîòî èìå Õóíèÿ â Òèáåò ìå íàêàðà äà èçñëåäâàì âúçìîæíîñòòà çà ðàçïðîñòðàíåíèå íà “îâöàòà íà ßêî┠è â Êèòàé, êàòî òàçè íàñîêà ñå îêàçà íå ñàìî ïðîäóêòèâíà ïî îòíîøåíèå íà çîîëîãèÿòà, íî è îùå ïîâå÷å ïî îòíîøåíèå íà èñòîðèÿòà.

Ñâèäåòåëñòàòà íà êèòàéñêèòå ìàéñòîðè  õîäà íà èçñëåäâàíèÿòà ñå îêàçà, ÷å ñâèäåòåëñòâà îò èçêóñòâîçíàíèåòî ùå ñå îêàæàò ïî ïîëåçíè îò òðàäèöèîííèòå ñðåäñòâà çà óñòàíîâÿâàíå íà åäíà èëè äðóãà èñòîðè÷åñêà äàäåíîñò. Ïðîçîðåöúò íà ïîçíàíèåòî â íàøèÿò ñëó÷àé áåøå îòâîðåí îò åäíà ïóáëèêàöèÿ ïîñâåòåíà íà “îâöàòà íà ßêîâ”, íà Àðàìèíòà Àëäèíãòîí â åäíî ñïåöèàëèçèðàíî ïåðèîäè÷íî èçäàíèå (6). Ïóáëèêàöèÿòà ñå îòíàñÿ äî íàé-ðàííèÿò èçâåñòåí õóäîæåñòâåí ïðèìåð íà îòðàçÿâàíå íà åäèí îò íàéèçâåñòíèòå â Êèòàé èñòîðè÷åñêè åïèçîäè “Ðàçäÿëàòà íà Ñó Ó è Ëè Ëèí”. Ñòàâà âúïðîñ çà äâå ìèíèàòþðè âúðõó ñâèòúöè îò ïåðèîäà íà äèíàñòèÿòà Ñåâåðåí Ñóí (960-1127 ñë. Õð.) ïîêàçâàùè åäíà îò íàé-ïàòðèîòè÷íèòå òåìè â êèòàéñêàòà èñòîðèÿ - îòêàçà íà ãåíåðàë Ñó Ó íà ïðåäëîæåíèåòî íà ãåíåðàë Ëè Ëèí äà ïîñòúïè êàòî íåãî è äà ïîñòúïè íà ñëóæáà ïðè “ñåâåðíèòå âàðâàðè”, íà êîèòî è äâàìàòà ñà áèëè ïëåííèöè. Îòêàçúò íà Ñó Ó, êîéòî å òúðïÿë ìú÷èòåëíî èçãíàíè÷åñòâî â äàëå÷íèòå ñåâåðîçàïàäíè çåìè íà “âàðâàðñêàòà” èìïåðèÿ ãî ïðåâðúùà âúâ ôîëêëîðåí ãåðîé çà êèòàéöèòå ñèìâîë íà òàêà íåîáõîäèìàòà çà âñåêè íàðîä âÿðíîñò êúì ðîäèíàòà. Ïåðèîäúò çà êîéòî òàçè ñëó÷êà ñå îòíàñÿ å I âåê ïð. Õð, íî âðúùàíåòî êúì òåìàòà â XII âåê ñë.Õð. å áèëî íåîáõîäèìî çà äèíàñòèÿòà Ñóí ïîðàäè òîâà, ÷å òÿ å áèëà çàñòðàøåíà òîãàâà îò äðóãè “ñåâåðíè âàðâàðè”, ìîíãîëöèòå. Íà åäíàòà îò ìèíèàòþðèòå (ñí. 5) äâàìàòà ãåíåðàëè ñå ïðåãðúùàò çà ðàçäÿëà ñëåä ðàçãîâîðà ñè, à íà äðóãàòà (ñí. 6) å ïðåäñòàâåí Ñó Ó â óñëîâèÿòà íà ñâèðåïàòà ñåâåðíà çèìà çàîáèêîëåí îò ñòàäîòî îâöå, êîåòî âëàäåòåëÿò íà “ñåâåðíèòå âàðâàðè” ìó áèë ïîâåðèë çà âðåìåòî íà íåãîâîòî çàòî÷åíèå.

214

Îò òàçè ìèíèàòþðà ïðîèçõîæäà è èíòåðåñà íà Àëäúíãòüí êúì òîçè åïèçîä, çàùîòî íà íåÿ ñà ïðåäñòàâåíè õóäîæåñòâåíî, íî íàïúëíî âÿðíî îò çîîëîãè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà, ïðåäñòàâèòåëè íà ïîðîäàòà îâöå ïðåäìåò íà íàøàòà ñòàòèÿ - “îâöàòà íà ßêîâ”! Ñòàòèÿòà íà Àëäèíãòúí ïðîäúëæàâà ñ åäèí àíàëèç íà ïî êúñíè ïîäîáíè ìèíèàòþðè ïðåäñòàâÿùè “îâöàòà íà ßêî┠(âèæ ñí. 7 è 8 ) ñ êîèòî òÿ àðãóìåíòèðà èçâîäà ñè, ÷å òàçè îâöà å âíåñåíà â Êèòàé â íÿêàêúâ ïåðèîä ïðåäõîæäàù I âåê ïð. Õð. îò “ñåâåðíèòå âàðâàðè”. Òóê ñàìî ùå îòáåëåæèì, ÷å ñàìàòà àâòîðêà ïîä÷åðòàâà, ÷å òîâà íå å íÿêàêâî ñåíçàöèîííî îòêðèòèå, òúé-êàòî âñè÷êè ïîðîäè îâöå â Êèòàé, îñâåí âíåñåíèòå â ìîäåðíî âðåìå, ñà ïîëó÷åíè îò ïîðîäè ñ ïðîèçõîä èçâúí Êèòàé - îáèêíîâåíî îò Ìîíãîëèÿ è Òèáåò, íî äå ôàêòî ñ öåíòðàëíî è çàïàäíî - àçèÿòñêè ïðîèçõîä. Òóê íèå ùå äîïúëíèì èñòîðè÷åñêàòà òðàêòîâêà íà åïèçîäà.

Èñòîðè÷åñêèòå ñâèäåòåëñòâà Åòî êàê èçãëåæäà òîçè åïèçîä ñïîðåä Äèìèòúð Ñúñúëîâ, íåîñïîðèìèÿò àâòîðèòåò çà òîçè ïåðèîä îò èñòîðèÿòà íà õóíîðèòå (7).  100-òà ãîäèíà ïð. Õð. êèòàéñêèÿò èìïåðàòîð Ó Äè èçïðàùà ïðàòåíèöè íà÷åëî ñúñ èçâåñòíèÿò âîåíà÷àëíèê Ñó Ó, äî õóíîðñêèÿ êõàí-þ Öó-Òå-Õî çà äà äîãîâîðÿò ìèð ìåæäó äâåòå èìïåðèè. Êàêòî îáèêíîâåíî êèòàéñêàòà ìèñèÿ èìà äâîéíà öåë, îñâåí ïðåãîâîðè, äà íàïðàâè îïèò çà îðãàíèçèðàíå íà çàãîâîð ñðåùó Öó-ÒåÕî ñ ó÷àñòèåòî íà õóíîðñêè ðåíåãàò, ïëåìåííèê íà ïðåäàòåëÿ êíÿç Õóíøà. Çàãîâîðúò å ðàçêðèò è ó÷àñòíèöèòå â íåãî, êèòàéöè è õóíîðè, îáåçãëàâåíè. Ïðè ðàçñëåäâàíåòî íà ñëó÷àÿ âèíàòà íà Ñó Ó íå å óñòàíîâåíà - òîé äî êðàé ïîääúðæàë ñâîÿòà íåâèííîñò - ïðè êîåòî å îñúäåí íà çàòî÷åíèå. Ãåíåðàë Ëè Ëèí áèë ïëåíåí ïðè êîíôëèêò â 99 ã. ïð. Õð., êîãàòî äâå íàïàäåíèÿ íà êèòàéñêè âîéñêè, íà çàïàä, êúì Òèåí Øàí è íà ñåâåð êúì ñðåäèùåòî íà õóíîðñêàòà èìïåðèÿ çàâúðøèëè ñ ïúëíî ïîðàæåíèå çà êèòàéöèòå. Èíòåðåñíîòî çà íàñ â ñëó÷àÿ å çàòî÷åíèåòî íà Ñó Ó â ñåâåðîçàïàäíèòå çåìè íà õóíîðèòå. Îò ñâèäåòåëñòâàòà çíàåì äâå íåùà - ÷å íà íåãî ìó å áèëî äàäåíî çà îòãëåæäàíå ñòàäîòî ñîáñòâåíîñò íà ñàìèÿ êõàí-þ è ÷å òîâà ñòàäî ñå å ñúñòîÿëî ñàìî îò îâíè. Ïîñëåäíèÿò ôàêò å äîâåë è

ÀÂÈÒÎÕÎË

Ñí. 7. Ðèñóíêà âúðõó ïåðãàìåíòåí ñâèòúê íà Øàî Ìåíôó (XIII âåê).

äî âúâåæäàíåòî â èñòîðè÷åñêèòå êîìåíòàðè íà ïðåäïîëàãàåìèòå äóìè íà õóíîðñêèÿ âëàäåòåë Öó-Òå-Õî, ÷å “Ñó Ó ìîæåë äà ñå çàâúðíå êîãàòî îâíèòå ñå îàãíÿò”. Âúçìîæíî å òàêèâà äóìè äà ñà áèëè êàçàíè çà äà ñèìâîëèçèðàò ôàêòà, ÷å êèòàéñêèÿ ïúëêîâîäåö å áèë îñúäåí íà âå÷íî çàòî÷åíèå, íî òå íå îçíà÷àâàò, ÷å òîâà å áèëî ïðè÷èíàòà ñòàäîòî íà Öó-Òå-Õî äà ñå ñúñòîè ñàìî îò îâíè. Ïðè÷èíàòà çà òîâà å áèëà, ÷å òå ñà áèëè ñâåùåííîòî, æåðòâåíî ñòàäî íà õóíîðñêèÿ âëàäåòåë, êîéòî íà îïðåäåëåíè êàëåíäàðíè äàòè å ïðèíàñÿë ëè÷íî â æåðòâà æèâîòíè îò òîâà ñòàäî. Òåçè æåðòâè îáèêíîâåíî ñà áèëè ïðèíàñÿíè íà ãðîáîâåòå íà íåãîâèòå ïðåäöè, ïðåäèøíèòå õóíîðñêè âëàäåòåëè, ÷èèòî ãðîáîâå, êàêòî çíàåì ñà áèëè â ñåâåðîçàïàäíèòå çåìè íà èìïåðèÿòà -â ìåñòíîñòà Íîó-Óëàí, êúäåòî áÿõà îòêðèòè îò àðõåîëîçèòå. È òîâà ñúâïàäà ñ ïîñîêàòà óêàçàíà çà çàòî÷åíèåòî íà Ñó Ó.

Çàêëþ÷åíèå Ôàêòúò, ÷å “îâöàòà íà ßêî┠å áèëà íå ñàìî ðàçïðîñòðàíåíà, íî è å çàåìàëà èçêëþ÷èòåëíî ìÿñòî ñðåä îòãëåæäàíèòå îò õóíîðèòå äîìàøíè æèâîòíè èìà ôóíäàìåíòàëíî çíà÷åíèå çà àíàëèçèòå íà òåõíèÿ èñòîðè÷åñêè ïúò. Äàâà ñå íå ñàìî îòãîâîð íà âúïðîñà îò êúäå ñå å ïîÿâèëà òàçè îâöà â Êèòàé, êîåòî å ñàìî åäíà îò ìíîãîáðîéíèòå ïðèäîáèâêè êîèòî õóíîðèòå ñà îñòàâèëè íà êèòàéöèòå, íî è õâúðëÿ ñâåòëèíà âúðõó òåõíèÿ ñîáñòâåí èñòîðè÷åñêè ïúò. Ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà ïåòíèñòàòà ìíîãîðîãà îâöà, îò Ìåæäóðå÷èåòî êúäåòî òÿ å áèëà çà ïðúâ ïúò ðàçâúäåíà â Øóìåð (3000 ã. ïð. Õð.), êúì Èðàí, Èíäèÿ, Öåíòðàëíà Àçèÿ, Òèáåò è êàêòî ñå óáåäèõìå Êèòàé, îòãîâàðÿ íàïúëíî íà èñòîðè÷åñêèÿ ïúò íà õóíîðèòå. Àêî ïðèåìåì è âðúçêàòà ìåæäó “îâöàòà íà ßêî┠è êàðàêóëà òÿ ùå òðàñèðà îùå åäèí ïúò íà õóíîðèòå îò Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì Åâðîïà.

Áèáëèîãðàôèÿ 1. À Dictionary of the Sacred language of all Scnptures and Myths/ by G. A. Gaskell/ London George Allen and Unwm Ltd 1923, ñòð 682 2. Áèáëèÿ èëè Ñâåùåíîòî Ïèñàíèå íà Ñòàðèÿò è Íîâèÿ Çàâåò/ Áðèòàíñêî è ×óæäåñòðàííî Áèáëåéñêî Äðóæåñòâî

Ñí. 8. Êàðòèíà ïðåäñòàâÿùà “Íîâàòà Ãîäèíà”, (XVII âåê).

1923,ñòð 27-28 3. An enquiry into the origin of piebald or “Jacob” sheep/ by A. R. Werner, Countrywide Livestock Ltd 1988, ñòð 65 4. Ïàê òàì, ñòð 77 5. The Vetermary Record Volume85, number 7 6. The Ark, The monthly journal of The Rare Breeds Survival Trust/ vol 4,n 3 1977, ñòð 162-165 7. Äèìèòúð Ä. Ñúñúëîâ, Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ, âòîðî èçäàíèå, Êèáåëà, 2000ã ñòð 148-149

ÀÁÐÅÂÈÀÒÓÐÈ AC/DM - Ancient Civilization D À Mackenzie, Blackie&Son Ltd , 1928 AR - Asiatick Researchers or Transactions of the Society Instituted in Bengal A-T - ñïèñàíèå Àâè-Òîõîë 1-10 CCAI/DK - The Culture & Civilization of Ancient India, D D. Kossambi, 1965 CI/EB - Cyclopedia of India, in three volumes, Å Balfour, London 1885 GGK/LG - Genesis of The Grail Kings, Laurence Gardner, Bantam Press 1999 HCMMA/H - History and Chronology of the MithMaking Age, J F Hewitt, London 1901 HMU/CG - History and Monuments of UR, Ñ J Gadd, Chato & Windus, 1929 L/DR - Legend The Genesis of Civihzation, D Ì Rohl, Century 1998 MCRH/LW - The Makers of Civihzation in Race & History, L À Waddell Luzac&Co, 1929 PTAI/JS - Political Theory of Ancient India, J W Spellman, Oxford 1964 SIT/TB - Sources of Indian Tradition, Ò de Bary, Columbia UP, 1958 VA/MP - The Vedic Age, R Ñ Majumdar & À D Pusalker George Allen& Unwin 1951 ZAY/D Zendavesta aban Yasht, Darmesteter (nd) ZVF/D - Zendavesta Vendidad Fargard, Darmesteter (nd)

215

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÄÐÅÂÍÀÒÀ ÖÀÐÑÊÀ ÈÍÑÒÈÒÓÖÈß È ÄÐÅÂÍÎÁÚËÃÀÐÑÊÎÒÎ ÍÀÑËÅÄÑÒÂÎ ÂÅÑÅËÀ ÌËÀÄÅÍÎÂÀ ÈÂÀÍÎÂÀ ÖÀÐÑÊÀÒÀ ÈÍÑÒÈÒÓÖÈß ÁÎÃÎÓÑÒÀÍÎÂÅÍÀ ÂËÀÑÒ ÇÀ ÓÏÐÀÂËÅÍÈÅ ÍÀ ×ÎÂÅÖÈÒÅ ÍÀ ÇÅÌßÒÀ 1. Íàçâàíèåòî íà öàðÿ ­ àêò íà Áîæåñòâåíàòà âîëÿ Îáðúùàéêè ïîãëåä õèëÿäîëåòèÿ íàçàä â ïèñàíàòà èñòîðèÿ íà ÷îâå÷åñòâîòî, ùå óñòàíîâèì, ÷å âñåêè ïðîöåñ íà ñúçäàâàíå íà íîâà öèâèëèçàöèÿ å ñâúðçàí ñ âúçîáíîâÿâàíå íà öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ, à ïðîïàäàíåòî íà âñÿêà öèâèëèçàöèÿ å ðåçóëòàò íà ÷îâåøêàòà ïîêâàðà — îìðàçà, àë÷íîñò, æàæäà çà âëàñò, óçóðïàöèÿ íà öàðñêèÿ ïðåñòîë. Äðåâíèÿò öàð å èìàë íàçâàíèÿòà: ÔÀÐÀÎÍ, ÈÌÏÅÐÀÒÎÐ, ÑÈÍ ÍÀ ÁÎÃÀ, ÏÎÑËÀÍÈÊ (ÏÐÀÒÅÍÈÊ) ÍÀ ÁÎÃÀ, ÄÂÎÉÍÈÊ ÍÀ ÁÎÃÀ, ÏÎÑÒÀÂÅÍ ÎÒ ÁÎÃÀ ÂËÀÄÅÒÅË. Òåçè íàçâàíèÿ íå ñà ÷îâåøêà èçìèñëèöà è ïðèïèñâàíå íà Áîæåñòâåíà ñúùíîñò è âëàñò. Íàçîâàâàíåòî å Áîæåñòâåí àêò. Íàçâàíèåòî å ñëîâî, èçãîâîðåíî îò Áîãà. Ñëîâîòî íà Áîãà å òâîð÷åñêî.  àêòà íà òâîð÷åñòâîòî Áîã ñúòâîðè ñâåòà è äàäå íàçâàíèÿ íà âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî, à ïîñëå äàäå âëàñò íà ÷îâåêà, êîãîòî ñúòâîðè, äà óïîòðåáÿâà íàçâàíèÿòà ñïîðåä ïðåäíàçíà÷åíèÿòà èì â ñëóæáà êúì Áîãà. „Äàâàíåòî íà èìå (íàçíà÷åíèå) å ïðàâî íà Âëàäåòåëÿ (Ãîñïîäàðÿ), Êîéòî Å ÁÎÓ1. Ñïîðåä äðåâíèÿ îðèåíòàëñêè âúçãëåä àêòúò íà äàâàíå íà èìå îçíà÷àâà íàé-âå÷å ïîêàçâàíå íà: 1) íàé-âèñøà ïðàâäà èëè àêò çà âëàñò; 2) èçâèêâàíå è ôèêñèðàíå íà ñúùåñòâóâàíåòî íà òâîðåíèåòî; 3) îïðåäåëÿíå íà ïðåäíàçíà÷åíèåòî íà íàçâàíèåòî; 4) ïîíÿòèå (ïðåäñòàâà) çà ïðåäìåòà — çà ÷îâåøêîòî ïîçíàíèå èìåòî å ñèìâîë íà ïðåäìåòà. ñàìèÿò àêò íà íàçîâàâàíåòî å ñâúðçàí íåïðåìåííî ñ áëàãîïîæåëàíèå, ò.å. 5) òîé å àêò íà áëàãîñëîâèÿ. Òàêà Áîã íàçîâà è áëàãîñëîâè ÷îâåêà ïðè ñúòâîðåíèåòî ìó (Áèò. 1:26-28), ïîñëå Íîé è ñèíîâåòå ìó (Áèò. 9:1) è ò.í. Òàêà ïîñòúïèõà äðåâíèòå ïàòðèàðñè ïî ïðèìåðà íà Áîãà (Àâðààì, Èàêîâ...). Öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ å åñòåñòâåíî ñëåäñòâèå îò Áîæèÿòà òâîð÷åñêà äåéíîñò. Äàâàíå òèòëàòà-íàçâàíèå ÖÀÐ íà îíåçè, êîéòî å èçáðàíèê îò ìíîãî ëþäå, å óñòàíîâÿâàíå íà öàðñêà èíñòèòóöèÿ ÷ðåç àêòà íà íàçîâàâàíå. Öàðñêàòà òèòëà å íàçâàíèå ñúñ ñïåöèôè÷íî ïðåäíàçíà÷åíèå, òÿ å ïðîâîäíèê íà íàé-âèñøàòà ïðàâäà, ò.å. Áîæåñòâåíàòà âëàñò íà çåìÿòà. Ïîñðåäñòâîì Öàðÿ Áîã óïðàâëÿâà è áëàãîñëàâÿ ëþäåòå, ïîíåæå Öàðÿò å ìåäèàòîð, âðúçêà ìåæäó Áîãà è íàðîäà. Ïðåäíàçíà÷åíèåòî íà Öàðÿ å çàëîæåíî ñèìâîëíî â òèòëèòå-íàçâàíèÿ è çà ðàçêðèâàíåòî ìó ñå íàëàãà òÿõíîòî òúëêóâàíå.

216

2. Íàçâàíèÿòà ÔÀÐÀÎÍ è ÈÌÏÅÐÀÒÎÐ ­ ïðîèçõîä è ñúùíîñò. Äóìàòà „ôàðàîí“ èìà åãèïåòñêè ïðîèçõîä: îò êîðåí ñ êîíñîíàíòè Ð, R, N (áåççâó÷íàòà ñúãëàñíà „ð“ ïðåìèíàâà â áåççâó÷íà „f“. Òàêà íàïðèìåð â Áèáëèÿòà, Ìàñîðåòñêè òåêñò (Õ â.), íà äðåâíîåâðåéñêè åçèê çà äóìàòà „ôàðàîí“ ñå ÷åòå: „ïàðàî“ (Èçõ. 9:1, Áèò. 47:3; 50:6) è „ôàðàî“ (Áèò. 12:15, 18:47).2 Íà åãèïåòñêè åçèê äóìàòà „ôàðàîí“ ìîæå äà ñå ïðåäñòàâè òàêà: Pr — r’, — n (j) = Ïåð — Ðà /Ðå/ — Íè, ñ äåòåðìèíàòèâ çà áîã ÐÀ, êîåòî îçíà÷àâà: „Äîì íà áîã ÐÀ/ÐÅ/, êúäåòî: ïåð = äîì, ÐÀ/ÐÅ/ = áîã ÐÀ, íè = ðîä.ïàäåæ çà ïðèòåæàíèå, åä.÷. (çà ìí.÷. å nw = íó). „Ðà“ áåç äåòåðìèíàòèâ îçíà÷àâà „óñòà“ („óñòà íà äîìà“). Ñìèñúëúò íà äóìàòà „ôàðàîí“ å, ÷å âëàäåòåëÿò å òÿëî, îáèòàâàíî îò Áîãà. Çâó÷è òâúðäå åäíàêâî ñ õðèñòèÿíñêàòà ïðåäñòàâà, ùîòî õðèñòèÿíèíúò â ñâîèòå ïëúò è äóøà å „äîì íà Õðèñòà“ (Åâð. 3:6), „óì Õðèñòîⓠ(1 Êîð. 2:16), — õðàì íà Áîãà“. (1 Êîð. 3:17, 23). Îñâåí òîâà íà åãèïåòñêè åçèê éåðîãëèôèòå f.r = åô-ðå ñ äåòåðìèíàíòèâ çà áîã Ðå îçíà÷àâàò „Ñèí íà ÐÅ/ÐÀ/.“ Ïðîèçõîäúò íà äóìàòà „èìïåðàòîð“ ñúùî áè ìîãúë äà ñå èçâåäå îò Åãèïåò.  åãèïåòñêèòå òåêñòîâå ñå ñðåùà äóìàòà jmj-r’-pr = èìè-ðà-ïåð = „äîìîóïðàâèòåë“ (èìè = ñðåä.ðà = óñòà, ïåð = äîì, áóêâàëåí ïðåâîä: „íàìèðàù ñå âúòðå â óñòàòà“). Èçðàçúò „èìèðà“ ïðåìèíàâà â àðàáñêèÿ åçèê êàòî „åìèð“ = óïðàâèòåë. Âåðîÿòíàòà ïîäðåäáà (ïîòî÷íî ðåäúò íà ÷åòåíå) íà éåðîãëèôèòå â äóìàòà „èìïåðàòîð“ è ïðåâîäúò èì áè áèë: jnj = pr — r’ — t — wr (èëè hr — èìè — ïåð — ðà — ò — óð (Õîð), êúäåòî: èìè = ñðåä, âúòðå, â; ïåð = äîì; ðà = óñòà; ò = õëÿá; óð = âåëèê (èëè Õîð = áîã Õîð, ñ äåòåðìèíàòèâ çà áîã Õîð). Ïðåâîä: „Âúòðå â äîìà íà âåëèêèÿ (èëè „Â äîìà íà áîã Õîð“), óñòà è õëÿá.“ Ñìèñúëúò íà òîâà èçðå÷åíèå å, ÷å îíçè, êîéòî å â äîìà íà âëàäåòåëÿ (ò.å. ïîä ãðèæàòà íà âëàäåòåëÿ), êîéòî å „âåëèêèÿò“ èëè „áîõ Õîð, Ñèí íà ÐÅ /ÐÀ/“, íàìèðà õëÿá. Èçðàçèòå „Â äîìà íà âåëèêèÿ“ è „Âúòðå â óñòòà“ òðÿáâà äà ñå ðàçáèðàò ñïîðåä åãèïåòñêèòå ïðåäñòàâè âëàäåíèÿòà íà ÈÌÏÅÐÀÒÎÐÀ, ò.å. äúðæàâàòà. Îò íàïðàâåíèÿ àíàëèç ñå âèæäà, ÷å â òèòëèòå-íàçâàíèÿ ÔÀÐÀÎÍ è ÈÌÏÅÐÀÒÎÐ å ïðåäàäåíà íå íÿêàêâà àáñòðàêöèÿ çà êàñòîâà ïðèíàäëåæíîñò êúì áîãîâåòå, à åäíà îáèêíîâåíà ðåàëèñòè÷íà ïðåäñòàâà çà ãîëÿìàòà îòãîâîðíîñò íà ôàðàîíà (èìïåðàòîðà) â ñëóæáà êúì Áîãà, äà èçïúëíÿâà ïðåäíàçíà÷åíèåòî ñè êàòî „ôàðàîí“ („èìïåðàòîð“) ñ ïúëíîòî çàäúëæåíèå, áèäåéêè „Äîì íà Áîãà“, äà ñå ãðèæè êàòî áàùà çà ïðåäîñòàâåíèÿ ìó îò Áîãà ÷îâåøêè ðîä (ïëåìå). Ôàðàîíúò ñ ïðàâî ìîæå äà ñå íàðå÷å ÑÈÍ ÍÀ ÁÎÃÀ, èìåííî ïî ïðåäíàçíà÷åíèå. Íåñúìíåíî äðåâíèòå õîðà íå ñà âëàãàëè íèêàêâà áîæåñòâåíîñò â òåçè íàç-

ÀÂÈÒÎÕÎË âàíèÿ, íèòî ïúê ôàðàîíúò (èìïåðàòîðúò) å áèë îáîæåñòâÿâàí. Ñ ðàçâèòèåòî íà ÷îâåøêàòà èñòîðèÿ îáà÷å íàçâàíèÿòà „ôàðàîí“ è „èìïåðàòîð“ ñå ïðåâúðíàëè â áîæåñòâåíè òèòëè, à íîñèòåëèòå íà òèòëàòà áèëè îáîæåñòâÿâàíè.3 Ñòðåìåæúò íà ðîäîâàòà àðèñòîêðàöèÿ è æðå÷åñòâîòî êúì âëàñòòà ñòàíàë ðàâíîçíà÷åí íà ñòðåìåæà êúì òèòëà ÔÀÐÀÎÍ. Òóê å íåîáõîäèìî äà áúäå ïðîñëåäåí ïúòÿò çà îáîæåñòâÿâàíå íà ôàðàîíà.

3. ïúòÿò çà îáîæåñòâÿâàíå íà ôàðàîíà Çà öåëòà ùå áúäå ïðîñëåäåíî ðàçâèòèåòî (íàðàñòâàíåòî) íà òèòëàòà-íàçâàíèå íà öàðÿ (ôàðàîíà).  Äðåâåí Åãèïåò èìåíàòà íà öàðåòå (ôàðàîíèòå) áèëè ñúîáðàçÿâàíè ñ èìåòî íà Áîãà. Ôàðàîíúò â íà÷àëîòî å íîñåë òèòëàòà ÑÀÐ/ÖÀÐ/ è ñå å ñìÿòàë çà „Äâîéíèê íà Ñëúíöåáîãà ÐÅ/ÐÀ/“, êîåòî ùå ðå÷å = ÊÀ-ÐÅ. Âåðîÿòíî îòòóê âîäè ïðîèçõîäúò ñè äóìàòà „ñàð“ èëè îò ÑÓ/ÖÓ/-ÀÐ = „Çâåçäà íà ìíîæåñòâîòî“. „Ïàìåòíèöèòå íà öàðåòå îò Íóëåâà äèíàñòèÿ ñâèäåòåëñòâàò, ÷å îùå ïî òîâà âðåìå åãèïåòñêèòå âëàäåòåëè ñå ïîêëàíÿëè íà áîã Õîð“4.  èìåòî íà öàðÿ ñå çàïèñâàëî „Äâîéíèê íà áîã Õîð“. „Ïúðâèÿò öàð íà Ïúðâà äèíàñòèÿ (Ðàííî öàðñòâî, îêîëî 3000 ã.ïð.Õð.) å Ìåí (ãðúöêàòà ôîðìà íà èìåòî å Ìåíåñ èëè Ìèíà“5., ñ ïúëíà öàðñêà òèòóëàòóðà: ÕÎÐ-ÀÕÀ, ÍÅÁÒÈ, ÌÅÍ = „Õîð-Áîåö (ò.å. äâîéíèê íà áîã Õîð, Âîèí íà Õîð) — Äâåòå âëàäåòåëêè (ò.å. Ïðèòåæàòåë íà Äâîéíàòà êîðîíà — íà Ãîðåí è Äîëåí Åãèïåò) — ëè÷íî èìå Ìåí“. Ïðè ÷åòâúðòèÿ öàð ñå ïðèáàâÿ íîâà òèòëà: ÍÈÑÓÁÈÒÉ (èëè ÈÍÑÈÁÉÀ) = ÷åòå ñå „Öàð íà Ãîðåí è Äîëåí Åãèïåò“) èëè „Öàð è Ãîñïîäàð“). Ïî âðåìå íà Âòîðà äèíàñòèÿ ñå ïðèáàâÿ íîâà òèòëà: „Äâîéíèê íà Õîð è Ñåòõ“. Ïúðâèòå öàðå íà Òðåòàòà äèíàñòèÿ (Ñòàðî öàðñòâî, 2000 ã.ïð.Õð.) îáÿâèëè, ÷å „Öàðÿò å áîã Õîð“, ñå òúëêóâàëî âå÷å êàòî „Áîã â ïëúò“. Äæîñåð, âòîðèÿò öàð, ïðèåë èìåòî ÍÅ×ÅÐÈÕÅÒ = „Áîã â ëúâ, â òÿëî“.  êðàÿ íà ×åòâúðòàòà äèíàñòèÿ ñå ïðèáàâÿ ïåòî íîâî èìå â òèòëàòà: Åô-Ðå = „Ñèí íà Ðœ, ò.å. öàðÿò ñå ñìÿòàë çà Ñèí íà Ñëúíöåòî. Îò ôàðàîí Äæåäåôðå åãèïåòñêèòå ôàðàîíè ñå ñàìîîáîæåñòâèëè — òå áèëè „Ñèíîâå íà Áîãà“.6 Òîâà å ïúòÿò çà îáîæåñòâÿâàíå íà ôàðàîíà. Îò íàïðàâåíèÿ ïðåãëåä íà ðàçâèòèåòî íà öàðñêàòà òèòëà â Äðåâåí Åãèïåò èíòåðåñ çà ñëåäâàùîòî èçñëåäâàíå ïðåäñòàâëÿâà èìåòî íà öàðÿ, ïîëçâàíî â åïîõàòà íà äðåâíîòî öàðñòâî. Ïî-êúñíèòå åãèïåòñêè ïðåäñòàâè ñà â ñâîÿòà ñúùíîñò ó÷åíèå, êîåòî å òúðïÿëî ðàçâèòèå äúëúã ïåðèîä îò âðåìå — îò IV õèë.ïð.Õð. äî õðèñòèÿíñêàòà åïîõà. Åòî íàêðàòêî äðåâíîåãèïåòñêîòî ó÷åíèå çà öàðÿ: Ïîñòîÿííàòà è íåèçìåííà ïðåäñòàâà íà äðåâíèòå åãèïòÿíè ìîæå äà ñå èçðàçè â èäåÿòà çà åäèí âå÷åí âñåëåíñêè Áîã Ñëúíöå ÐÀ-ÕÎÐ (Îòåö-Ñèí), êîéòî å âå÷íî ïðåâúïëúùàâàù ñå æèâîò, êîéòî ìîæå äà áúäå èçîáðàçåí â ëèöåòî íà áîã Õîð (Ñèí íà Ðå), „âëàäåòåëÿ íà íåáåñàòà“, „öàð íà áîãîâåòå“, „Íåáåñåí Õîð“. „Ñàìèÿò áîã Õîð å Íåáåñíî òÿëî — çâåçäà èëè ñëúíöå“7. „Íåáåñíèÿò Õîð“ ïðèåìà ðàçëè÷íè èçîáðàæåíèÿ ñïîðåä íÿêàêâà íåáåñíà ñòðóêòóðà — ñîêîë, çìèÿ.8 Áîã Õîð å íå ñàìî „Íåáåñåí öàð“, íî è „Çåìåí öàð è ñîêîë“.

Çåìíèÿò öàð (ôàðàîíúò) å „Äâîéíèê íà áîã Õîð“, òîé å ÍÅ×ÅÐÍÅÔÅÐ, ïîÿâåí, ò.å. ïðîèçíåñåí áîã (òúé êàòî èçïúëíÿâàë ìèñèÿòà ñè ⠄ñâåòà íà ïðîÿâëåíèÿòà“ — åäíà îò õàðàêòåðèñòèêèòå íà íàøèÿ ñâÿò).9 Öàðÿò ïîëó÷àâà öàðñòâîòî ñè îò Ñëúíöåáîãà è ïðèåìà èçîáðàæåíèÿòà íà áîã Õîð (ñîêîë, çìèÿ), òîé å „Ñèí íà Ðœ, ïîíåæå å çà÷åíàò îò ñåìåòî íà Ñëúíöåáîãà10, ÷îâåøêèÿò îáëèê íà öàðÿ å „õåìó“, „âúïëúùåíèå-îáëèê“ íà Áîãà, Êîéòî óïðàâëÿâà è Å âå÷åí.11 È òàêà â îñíîâàòà íà åãèïåòñêèòå ðåëèãèîçíè ïðåäñòàâè ñòîè åäíà ïî-äðåâíà, ïúðâè÷íà Íåáåñíà ðåëèãèÿ (ïîòî÷íî âÿðà) â Åäèí âå÷åí íåèçîáðàçèì Áîã (Íåáåñåí èëè Ñëúí÷åâ), Êîéòî å èçîáðàçèì â ëèöåòî íà Ñâîÿ ñèí-áîã Õîð-Âîèí, êîéòî ïúê èìà ñâîÿ çåìåí Äâîéíèê-Öàðÿ. Öàðÿò íîñè èìå „Äâîéíèê íà Ñëúíöåáîãà“ („Äâîéíèê íà Íåáåñíèÿ áîã“) = ÊÀ_ÐÅ /ÊÀ-ÍÀ)12. Íàêðàÿ òðÿáâà äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å ñúãëàñíî ðåëèãèîçíèòå ïðåäñòàâè íà äðåâíèÿ Îðèåíò öàðåòå ñà áèëè íå ñàìî âëàäåòåëè çåìíè, íî è ñâåùåíèöè íà Áîãà. „ Åãèïåò ôàðàîíèòå ñà áèëè è ïúðâîñâåùåíèöè, à ïîñâåòåíèòå ñâåùåíèöè áèëè ñàìî òåõíè çàñòúïíèöè. Ó ñóìåðèòå öàðñêîòî è ñâåùåíè÷åñêîòî äîñòîéíñòâî áèëè ñú÷åòàíè â åäíî ëèöå.“13 Ñúùîòî ñå îòíàñÿ è çà âàâèëîíñêèòå è àñèðèéñêèòå âëàäåòåëè. Öàðåòå áèëè æåðòâîïðèíîñèòåëè.

ÒÚËÊÓÂÀÍÅ ÍÀ ÄÐÅÂÍÀÒÀ ÒÈÒËÀÍÀÇÂÀÍÈÅ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÖÀÐ 1. Äðåâíàòà òèòëà-íàçâàíèå íà áúëãàðñêèÿ öàð ñå ÷åòå è òúëêóâà ðàçëè÷íî îò ðàçëè÷íèòå èçñëåäîâàòåëè: Êàí Þâèãè, Êàí Ñþáèãè, Êàíà Ñó Áèãè, Êàíàñ Þâèãè. Ïðàâÿò ñå ñðàâíåíèÿ, òúðñÿò ñå ïàðàëåëè è ñõîäñòâà ñ äðåâíè ìîíàðõè÷åñêè òèòëè íà âëàäåòåëèòå â äðåâíèòå èçòî÷íè öèâèëèçàöèè — Øóìåð è Àêàä, Èíäèÿ, Åãèïåò è Êèòàé.  ðåçóëòàò íà ñðàâíèòåëíèÿ åçèêîâ àíàëèç ñå óñòàíîâè, ÷å äðåâíàòà òèòëà-íàçâàíèå íà áúëãàðñêèÿ öàð íå ïðåäñòàâëÿâà åäíà äóìà, à ñúäúðæà íÿêîëêî äóìè (íàéìàëêî äâå), êîèòî îôîðìÿò öÿëî èçðå÷åíèå ñúñ ñïåöèôè÷åí ñìèñúë. Çà åäèí ïî-îáåêòèâåí àíàëèç òàçè òèòëà ìîæå äà ñå ïðåäñòàâè ñàìî ñúñ ñúãëàñíèòå çâóêîâå, êúì êîèòî ìîãàò äà ñå ïðèáàâÿò ðàçëè÷íè ãëàñíè çâóêîâå.  ñòàíäàðòåí îáðàçåö îáèêíîâåíî ñå ïðèáàâÿò â çâóêà „à“ /Ê — Í — Ñ/Ç, ÄÇ, Ø, Ö/ — Á/Â/ — Ã. Ñúãëàñíèòå çâóêîâå ìîãàò äà ñå êîìáèíèðàò ïîñëåäîâàòåëíî è äà ñå àíàëèçèðàò îòäåëíèòå äóìè, êîèòî ñå ïîëó÷àâàò, êàòî ñå ïîëçâà ñðàâíèòåëíèÿò åçèêîâ àíàëèç. 1. Ê-Í. Îñíîâà ÊàÍà = ÊÀÍ /ÊÀÍÀ/. Äóìàòà ÊÀÍ/À/ ìîæå äà ñå ðàçãëåäà êàòî ñúùåñòâèòåëíî èìå è êàòî ãëàãîë. à) ÊÀÍ/À/ êàòî ñúùåñòâèòåëíî èìå. Ñïîðåä àíàëèçèòå íà Ï. Äîáðåâ êîðåíúò ÊÀÍ ñå ñðåùà â Ïàìèð, Õèíäóêóø, Êàøìèð è Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ ñúñ çíà÷åíèåòî íà „óêðåïåí ãðàä“, íàïðèìåð Òóòðà-êàí, Ñàìàð-êàí-ä (14).

217

ÀÂÈÒÎÕÎË ÊÀÍ êàòî ñúùåñòâèòåëíî ñå ñðåùà ñúùî è ñúñ çíà÷åíèåòî íà: 1) „ãîëÿì“, „âèñîê“, 2) „ãëàâåí“, „âåëèê“, 3) „ãîñïîäàð“, „âëàäåòåë“. ÊÀÍÎ/ÊÀÍÀ/ = ãîëÿì. ÊÀÍÎ ñå íàðè÷àë ñòàðåéøèíàòà â Åãèïåò. Ãîñïîäàðÿò íà Íèøàïóð ñå íàçîâàâàë ÊÀÍÀ ÂÀÐ, êîåòî ñå ïðåâåæäà êàòî „Âåëèê/ãîëÿì/ ÑÈí“ (15). Ñ äóìàòà ÊÀÍß ñå íàçîâàâà ïòè÷àòà ìåòàìîðôîçà íà åãèïåòñêàòà áîãèíÿ Èçèäà, â ÷èåòî éåðîãëèôíî íàïèñàíèå íà èìåòî £ ñå ñúäúðæà çíàê íà „òðîí“ /öàðñêè ïðåñòîë/. Îñíîâíà ðîëÿ â äðåâíîåãèïåòñêèÿ ìèò çà öàðñêàòà âëàñò ñå ïàäà íà áîãèíÿ Èçèäà, â êîéòî ìèò òÿ å èçîáðàçåíà êàòî ïòèöàòà ÊÀÍß /ÿñòðåá-âðàá÷àð/.  áèòîâèÿ åçèê íà áúëãàðèòå êîðåíúò ÊÀÍ/À/ ñå âúçïðèåìà êàòî „îñíîâà“. Óïîòðåáÿâàò ñå äóìèòå „êàíàâà“, „êàíàâàöà“ — „êàíàâà“ è ðÿäêà îñíîâà, êîÿòî ñå çàøèâà âúðõó ãúñòîòúêàí ïëàò è ñå èçïúëâà ñ øåâèöà, ïîñëå ñå èçäúðïâà è øåâèöàòà îñòàâà âúðõó ïëàòà, à „êàíàâàöàòà“ å êîëîñàí ïëàò, êîéòî ñëóæè çà ïîäëîæêà, òâúðäà îñíîâà. È òàêà, êîðåí ÊÀÍ/ÊÀÍÀ/ êàòî ñúùåñòâèòåëíî èìå èìà ñëåäíèòå íàé-âåðîÿòíè çíà÷åíèÿ: 1) òâúðäà îñíîâà òðîí; 2) ãîñïîäàð, âëàäåòåë, îñíîâàòåë. á) ÊÀÍ/À êàòî ãëàãîë. Ïåòúð Äîáðåâ ïîñî÷âà, ÷å „â çåìèòå íà íÿêîãàøíèòå êàâêàçêè áúëãàðè ñå ñðåùà è äî äåí äíåøåí ÊÀÍ, êîéòî çíà÷è „êàíè, æåëàÿ äà âèäÿ“ (16). Òàêà ÊÀÍÀ ìîæå äà ñå èçòúëêóâà êàòî „ïîæåëàí“, „ïîêàíåí“, „ïðèçîâàí“ /îò Áîãà/. Íî òîâà òúëêóâàíå íàìåêâà çà ïðîðî÷åñêàòà èíñòèòóöèÿ, à òèòëàòà ñå îòíàñÿ çà öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ. Ïðîðîöèòå â äðåâíîñòòà ñà áèëè íàðè÷àíè ÿñíîâèäöè è áèëè Áîæèè èçáðàíèöè ñðåä íàðîäà. Îò ðå÷íèêà íà Gesenius (17) ñå èçâëè÷à ñëåäíîòî: Ãëàãîë êàíà â àñèðèéñêè åçèê êàïè = 1) ñïå÷åëâàì / çíàíèÿ, ïàðè, ñëàâà), ñúùî: ïðèäîáèâàì, èçâîþâàì; 2) êóïóâàì, ïàçàðóâàì. , ñïðåæåíèå Ãëàãîë êàíà â äðåâíîåâðåéñêè åçèê å óïîòðåáåí â Áèáëèÿòà /Ì.Ò./ ñúñ ñëåäíèòå äâå Kal pf çíà÷åíèÿ: I — 1) îñíîâàâàì, 2) ñúçäàâàì, 3) ñúòâîðÿâàì — îòíàñÿ ñå çà Áîãà — âèæ Áèò. 14:19, 22; Ïñ. 139:13. II — ñïå÷åëâàì, êóïóâàì = 1) êúùà, íèâà, çåìÿ — Áèò. 47:22; 47:19-20; 2;2/ ðàçáèðàíå, ïîçíàíèå, ïðîçðåíèå; 3) ðúêîâîäñòâî, óïúòâàíå /ñ ïðåäëî㠄ëåâ“/; 4) èñòèíà; 5) íåÿñíîòè — Áèò. 4.1 = „ïðèäîáèõ ÷îâåê îò Ãîñïîäà“. = 1) ñúçäàâàì, ñúòâîðÿÃëàãîë êàíà â àðàáñêè åçèê âàì; 2) ðàáîòÿ; 3) äîñòàâÿì. Îò ïîñî÷åíèòå ïàðàëåëè å ÿñíî, ÷å ãëàãîë ÊÀÍÀ â äðåâíîñòòà å âëèçàë â íàé-÷åñòà óïîòðåáà ñúñ çíà÷åíèÿ: 1) îñíîâàâàì, ñúçäàâàì — îòíàñÿ ñå äî Áîãà. 2) ñïå÷åëâàì, èçâîþâàì /çåìÿ, ñëàâà, ðúêîâîäñòâî/ — îòíàñÿ ñå äî òâîðåíèåòî /÷îâåêà/. 2. Ê-Í — Ñ/Ç, ÄÇ, Ø, Ö/ Èìà åäíî òúëêóâàíå êàòî ÊÀÍÍÀÑ, ñ äâîéíî „Í“, ñðàâíåíî ñ êåëòñêè èçðàç ÊÀÍÍÀÑ ÞÂÈÃÈ, êîéòî îçíà÷àâà „Ïðàòåíèê íà Áîãà“ /Ìåñèÿ (18), âåðîÿòíî Ïðàòåíèê îò Íåáåòî.  Øóìåð è Àêàä, à ñëåä òîâà â ÀñèðîÂàâèëîíèÿ ïî÷èòàëè çâåçäà Supu, ñ êîÿòî îçíà÷àâàëè çâåçäàòà íà âúðõîâíèÿ áîã Ìàðäóê, è ñà ÿ èçîáðàçÿâàëè ñúñ çíàêà íà Þïèòåð. Supu íà àñèðî-âàâèëîíñêè îçíà÷àâà

218

„çâåçäà“. Çâåçäàòà å áèëà äðåâåí ñèìâîë íà öàðñêàòà âëàñò. Íà åãèïåòñêè ØÓ îçíà÷àâà „íåáå“ /ïúðâè÷íèÿ îêåàí/, ñúùî „çâåçäà“. Äðåâíèòå øóìåðè íàçîâàâàëè âñÿêî íåáåñíî ñâåòèëî ñ ÖÓ. È òúé, àêî ïðèåìåì ÑÓ /ØÓ, ÖÓ/ = „çâåçäà“, òî íàçâàíèåòî ÊÀÍÀÑÓ /ÊÀÍÀØÓ, ÊÀÍÀÖÓ/ áè îçíà÷àâàëî „Çâåçäåí ïðàòåíèê“ èëè „Äâîéíèê íà çâåçäà“ / åãèï. ÊÀ = Äâîéíèê/. Ä. Äèìèòðîâ â ñðàâíåíèå ñúñ ñàíñêðèòñêè åçèê ïðåäëàãà äðóãî òúëêóâàíå íà äóìàòà ÑÓ = „âåëèê“ /ñâåòúë, áëÿñêàâ, çëàòåí äð.ïîä./, „öàð“, ñúùî „Ñèí íà Ñëúíöåòî“ (19). 3. Ê — Í — Ñ /Ç, ÄÇ, Ø, Ö/ — Á /Â/. Òóê ùå áúäå ðàçãëåäàíî ñú÷åòàíèåòî Ñ-Á. Ï. Äîáðåâ ïðåäëàãà èçõîäíî ïîíÿòèå ÑÓÁ = ØÓ = ÑÂÅ — „çâåçäà“ â ñðàâíåíèå ñ ïàìèðñêèòå åçèöè, êúì êîåòî å áèëî ïðèáàâåíî õàðàêòåðíîòî çà áúëãàðñêèÿ åçèê îêîí÷àíèå ÈÃÈ çà ïðèòåæàíèå: ÑÓÁÈÃÈ ñúñ çíà÷åíèå íà „Çâåçäåí“, Ïîìàçàí îò çâåçäèòå, âúçöàðåí îò çâåçäèòå“ (20).  äðåâíàòà èñòîðèÿ å áèëà èçâåñòíà â Áëèçêèÿ èçòîê äúðæàâàòà ÑÀÂÀ /ÑÀÁÀ/. Ñàâñêàòà öàðèöà ïîñåòèëà ïðî÷óòèÿ öàð íà Èçðàèë Ñîëîìîí /970-931 ã.ïð.Õð./ ñúñ ñïåöèàëíà äèïëîìàòè÷åñêà ìèñèÿ /IIIÖàð.10/. Íà åãèïåòñêè åçèê sb = saba /ñàáà, ñàâà, çàâà, äçàáà, S = Z/ = îçíà÷àâà . Ïîäîáíè çíàöè ñå „çâåçäà“ è èìà éåðîãëèôåí çíàê ïîëçâàò è â äðåâíîáúëãàðñêèòå ïèñìåíîñòè: . Àêî ñå âçåìàò çíà÷åíèÿòà íà ÊÀÍÀ êàòî ãëàãîë, íàçâàíèåòî ÊÀÍÀ-ÑÀÂÀ /ÄÇÀÁÀ/ áè îçíà÷àâàëî: „Ïîñòàâåí îò çâåçäà“ èëè „Ðúêîâîäåí îò çâåçäà“, èëè „Çâåçäåí îñíîâàòåë“. Ï. Äîáðåâ ïðèâåæäà èñòîðè÷åñêîòî èìå ñðåä àäèãñêèòå íàðîäè ÊÀÍ-ØÎÁÈ, à ñðåä àâàðöèòå â Äàãåñòàí è äî äíåñ ñå èçïîëçâà íàçâàíèåòî çà ïðåäâîäèòåë ÊÀÍ-ÄÅÁÈ = „Âúðõîâåí âîäà÷“, „Âúðõîâåí ïðåäâîäèòåë“ (21). Ñúãëàñíî äðåâíèòå ïðåäñòàâè â Íåáåñíàòà âÿðà „Âúðõîâíèÿò ïðåäâîäèòåë“ å çâåçäà /ñúçâåçäèå/, êîÿòî ïîåìà óïðàâëåíèåòî ñúîáðàçíî àñòðîíîìè÷íèòå èç÷èñëåíèÿ ïðè îïðåäåëåíè íåáåñíè êîîðäèíàòè — òå èìàò îãëåäàëåí îáðàç â áèòîâèÿ êàëåíäàð. 4. Ê — Í — Ñ /Ç, ÄÇ, Ø, Ö/ — Á /Â/ — à Äîòóê ñå îáúðíà âíèìàíèå íà îòäåëíè èçñëåäâàíèÿ è ñúïîñòàâêè ñ äðåâíèòå åçèöè. Îò îñîáåíà âàæíîñò å îáà÷å íà÷èíúò íà èçïèñâàíå íà äðåâíàòà òèòëà-íàçâàíèå â áúëãàðñêèòå íàäïèñè è íåéíîòî òúëêóâàíå. Íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, â çåìÿòà íà Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè, òàçè òèòëà ñðåùàìå â: 1) êàìåííè íàäïèñè, îñòàâåíè îò Îìóðòàã è äð. êàíîâå, íàïèñàíè ñ ãðúöêè áóêâè (?) ñëÿòî — â ×àòàëàðñêèÿ íàäïèñ íàïðèìåð ñå ÷åòå: „Êàíàñèâèãè Îìóðòàã å ïîñòàâåí îò Áîãà âëàäåòåë íà çåìÿòà, â êîÿòî ñå å ðîäèë“ (22) (íàäïèñúò å îò IÕ â.); èëè 2) ñ áúëãàðñêè ïèñìåíè çíàöè — íà åäèí ìåäàëüîí îò Îìóðòàã, êàêòî è 3) íà ñòàðîáúëãàðñêè åçèê, íàïèñàíà ⠄Èìåííèêà íà áúëãàðñêèòå êàíîâå“, ñúùî è â íàäãðîáíèÿ íàäïèñ íà Ïðåñèÿí. Íàäïèñà îò ìåäàëüîíà íà Îìóðòàã Ïåòúð Äîáðåâ ÷å= ÊÕÀÍÅØÈÓÂÈÃÈ (ÊÕÀÍÅòå òàêà: ØÞÂÈÃÈ) (23).  „Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ“, ò.2, ÁÀÍ, 1981, ñ. 151 å äàäåíà ñíèìêàòà íà çëàòíèÿ ìåäàëüîí íà Îìóðòàã ñ íàä-

ÀÂÈÒÎÕÎË ïèñà, êîéòî âñúùíîñò ñå ÷åòå ÿñíî â íà÷àëíèòå è êðàéíèòå áóêâè, à â ñðåäàòà áóêâèòå òðÿáâà äà ñå ãàäàÿò, ïðè òîâà áóêâèòå íà äâå ìåñòà ñå ðàçäåëÿò îò æåçúëà è êîðîíàòà íà öàðÿ:

êúäåòî: 1 — æåçúëúò-êîïèå íà Îìóðòàã. Æåçúëúò òâúðäå ìíîãî íàïîäîáÿâà êèòàéñêèÿ ïèñìåí çíàê çà èìïåðàòîð ; 2 — êîðîíàòà íà öàðÿ íà âúðõà íà êðúñòîâèäåí çíàê, = íàïîäîáÿâàù åãèïåòñêèÿ çíàê çà äîì, íî îáúðíàò ïåð = „äîì“; 3 — âúïðîñèòåëíèòå ñà ïîñòàâåíè ïîä áóêâèòå, êîèòî ñà èçïèñàíè íåÿñíî èëè ïúê íàñå÷åíè; 4 — êðàÿ „ÀÓ å îôîðìåí â çìèÿ ñ ðàççèíàòà ïàñò è ðîã. Íàäïèñúò å íàïèñàí ñ êèðèëèöà (?), ïîíåæå ñà ïîëçâàÓ, Í = È, I = È, = À. íè çíàöèòå: Çíàêúò < = Ê íå ñå íàìèðà â êèðèëèöàòà. Èçïèñâàíåòî ìó ïîäñêàçâà äà ñå òúðñè ïî-îñîáåíî ïðîèçíîøåíèå. Íå ñà ÿñíè áóêâèòå:  èëè Á, ÎÓ èëè W. Ñúîáðàçíî ïîëçâàíèòå çíàöè íàäïèñúò ñå ÷åòå: Ê À Í Å Ä Ç Ó Â È Ã È Î Ó Ì Ó Î Ð Ò À Ã = ÊÀÍÅÄÇÓ-ÂÈÃÈ-ÎÓÌÓÎÐÒÀÃ.  íàäïèñà ñà íàëèöå òðè ïèñìåíè çíàêà ñèìâîëè: 1 — ñèìâîëúò íà Íåáåñåí èìïåðàòîð — òîâà å èìïåðàòîðñêèÿò æåçúë, êîéòî å åëáåòèöà, çíàê-ñèìâîë çà Íåáå. ñåí äâîðåö = II — ñèìâîëúò çà äîì (èìïåðèÿ) — òîâà å êðúñòúò íà êîðîíàòà „ïåð“, êîåòî èçðàçÿâà âëàñò íàä äîìî÷àäèåòî = . III — ñèìâîëúò íà âúçøåñòâèå íà òðîíà — çìèÿ, ò.å. ãîäèíà Çìèÿ, êîÿòî ãîäèíà ñúâïàäà ñ àñòðîíîìè÷åñêèòå êîîðäèíàòè íà Íåáåñíèÿ äâîðåö.  èçîáðàæåíèåòî íà ìåäàëüîíà å ïðåäñòàâåíà è äðóãà ñèìâîëèêà. Ïðèáàâåíî å è êîñìè÷åñêîòî ÷èñëî 8 /îñåì ãðèâíè íà äÿñíàòà ðúêà íà âëàäåòåëÿ/. Âåðîÿòíî èçðàçÿâà 8! (îñåì ôàêòîðèåë) — òîâà å êîñìè÷åñêè ÷àñîâíèê, äâå çâåçäíè ãîäèíè: 8! = 2 õ 20 160 = 40 320 ãîäèíè (24). Öàðñêàòà íàìåòêà å âúðçàíà íà äÿñíîòî ðàìî íà „âúçåë“, à îò íåãî ñå ñïóñêàò „òðè âúçåëà“ /íåáåñíè êîîðäèíàòè?). Âñè÷êè òåçè ñèìâîëè ïîçâîëÿâàò åäíî ñìåëî ïðåäïîëîæåíèå, ÷å íàäïèñúò îò ìåäàëüîíà íà Îìóðòàã å íå ñàìî òèòëà-íàçâàíèå íà öàðÿ, íî îùå ïðîðî÷åñêè (àïîêàëèïòè÷åí) òåêñò! Äóìèòå â íàäïèñà òðÿáâà äà ñå àíàëèçèðàò ñúîáðàçíî çíàöèòå-ñèìâîëè: ÊÀÍ — ÊÀÍ âñúùíîñò òðÿáâà äà ñå ÷åòå ÊÀ-ÀÍ = „Äâîéíèê íà ÀÍ (Íåáåòî), òå. „Äâîéíèê íà Íåáåñíèÿ èìïåðàòîð“. Çíàêúò < âåðîÿòíî îçíà÷àâà åìôàòè÷íî Ê(Êõà) — ÊÀÀÍ = ÊõàÍ. Ñú÷åòàíèåòî îò ñúãëàñíè Ê — Í — Ç (Ç, ÄÇ) ëåñíî ïðåìèíàâà â äóìàòà ÊÚÍßÇ (ÊÚÍßÄÇ). Åòî çàùî íà ñòàðîáúëãàðñêè åçèê âå÷å òàçè òèòëà ñå èçãîâàðÿ: ÊÚÍ#ZÜ = „êúíÿäçü“ â åä.÷. è ÊÍ#ÇÜ â ìí.÷. Òóê áóêâàòà Z = äçåëî ñå ÷åòå „äç“, à áóêâàòà # = ÅÍ — íîñîâêà.  íàäãðîáíèÿ íàäïèñ íà Ïðåñèÿí ÷åòåì ÊÚÍ#ZÜ, êîåòî ùå ðå÷å ÊÚÍßÄÇ, ïî-òî÷íî ÊÚÍÅ ÍÄÇ, èëè èìàìå ñú÷åòàíèå îò äâåòå äóìè ÊÀÍ è ÅÄÇÓ (ÊÀÍÅ ÍÄÇÚ).  íàäãðîáíèÿ íàäïèñ äîïúëíèòåëíî ñà èçïèñàíè çíàöè, êî-

èòî ïîñî÷âàò ãîäèíàòà íà ðàæäàíå è ñìúðò íà öàðÿ, êàêòî è àñòðîíîìè÷åñêèòå êîîðäèíàòè íà Íåáåñíèÿ èìïåðàòîð, ãîäèíàòà íà âúçøåñòâèå íà öàðÿ (25). ÅÄÇÓ — èëè ñ íîñîâêàòà íà ñòàðîáúëãàðñêè ÅÍÄÇÓ. Òàçè äóìà å íåïîçíàòà, íî ìîãàò äà ñå ïîòúðñÿò ïàðàëåëè. Çâóêúò „Ç“ („ÄǓ) ìîæå äà ñå âúçïðèåìå ôîíåòè÷íî êàòî çâóê „Ö“, „Ø“, èëè „Ñ“. ÊÀÍÅØÓ, ÊÀÍÅÑÓ, ÊÀÍÅÖÓ.  äðåâíîåâðåéñêèÿ åçèê äóìàòà È-ÅØÓ-À îçíà÷àâà „Ñïàñèòåë“ (èëè „Ãîñïîä ñïàñÿâà“), à ãðúöêèÿò ïðåâîä å ÈÈÑÓ-Ñ, ñîáñòâåíîòî èìå íà Ãîñïîä Èèñóñ Õðèñòîñ, Ñèíà Áîæèé. Ìîæå äà ñå ïðèåìå, ÷å äóìàòà ÅÄÇÓ îçíà÷àâà „Ñïàñèòåë“. Òóê ñå ÿâÿâà íÿêàêâà âðúçêà ìåæäó èìåòî „Ñïàñèòåë“ è äðåâíèòå íåáåñíè ñèìâîëè â íàäïèñà âúðõó ìåäàëüîíà íà Îìóðòà㠗 íåñúìíåíî âðúçêàòà å àïîêàëèïòè÷íà. ÂÈÃÈ (èëè ÁÈÃÈ) — ÎÁÈÊÍÎÂÅÍÈßÒ ÏÐÅÂÎÄ Å „Îò Áîãà“. Âåðîÿòíî çíà÷åíèåòî ìó å „âèñøå“, „ñâèøå“, êàòî ñå âçåìå ïîä âíèìàíèå îêîí÷àíèåòî çà ïðèòåæàíèå „Ãȓ. Âúçìîæíî å çâóê „Ã“ äà ñå å èçãîâàðÿë „Õ“ èëè „Ò“; ÂÈÕÈ èëè ÂÈÒÈ (ÁÈÕÈ èëè ÁÈÒÈ) (26). ÎÓÌÓÎÐÒÀà — ëè÷íîòî èìå íà öàðÿ. Òî ñúäúðæà ãîäèíàòà íà âúçøåñòâèå íà öàðÿ — ãîäèíà ÊÎÍ (ÒÀÃ) (É. Âúë÷åâ). Ñëåäîâàòåëíî çìèÿòà, èçîáðàçåíà â ìåäàëüîíà íà Îìóðòàã, èìà ñïåöèôè÷íà ñèìâîëèêà è íå å ñâúðçàíà ñ ãîäèíàòà íà âúçøåñòâèå íà öàðÿ. Ïúëíèÿò ïðåâîä íà òèòëàòà-íàçâàíèå îò ìåäàëüîíà íà Îìóðòàã èìà ñëåäíèÿ âèä: ÊÀÍ-ÅÄÇÓ-ÂÈÃÈ-ÎÓÌÓÎÐÒÀà = „Äâîéíèê íà Íåáåñíèÿ èìïåðàòî𓠗 Ñïàñèòåë-Îò Áîãà ïîñòàâåí (Âëàäåòåë)-Îìóðòàã“. Ñàìèòå áúëãàðñêè öàðå ïðåâåæäàëè ïúëíàòà ñè òèòëàíàçâàíèå íà ãðúöêè åçèê êàòî: „ÊÀÍ ÞÂÈÃÈ Îìóðòàã å îò Áîãà âëàäåòåë â çåìÿòà, ãäåòî ñå å ðîäèë“, „Îò Áîãà ïîñòàâåíèÿò âëàäåòåë, ÊÀÍ ÞÂÈÃÈ Îìóðòàã“, „Îò Áîãà ïîñòàâåíèÿò âëàäåòåë, ÊÀÍ ÞÂÈÃÈ Ìàëàìèð“, „ÊÀÍ ÞÂÈÃÈ Ìàëàìèð å îò Áîãà âëàäåòåë“, à â íàäãðîáíè íàäïèñè: „ÊÀÍ ÞÂÈÃÈ Îìóðòàã, „ÊÀÍ ÞÂÈÃÈ Ìàëàìèð“ (27). Ñúâñåì ÿñíî å, ÷å áúëãàðñêèòå öàðå ñà ïðåäàâàëè òèòëàòà äâóåçè÷íî — íà áúëãàðñêè ïúëíàòà òèòëà, à ñà ïðåâåæäàëè ñàìî âòîðàòà ÷àñò. Òîâà îáÿñíÿâà ñàêðàëíèÿ ñìèñúë íà äóìèòå ÊÀÍ ÅÄÇÓ, êîèòî ïîñî÷âàò ñàêðàëíîòî ïðåäíàçíà÷åíèå íà öàðÿ: Äâîéíèê íà Áîãà, Ñïàñèòåë, ò.å. Ñâåùåíèê íà Áîãà — Ìåäèàòîð. Áúëãàðèòå ÷ðåç òèòëàòà-íàçâàíèå íà öàðÿ ñà ñúõðàíèëè åäíà äðåâíà àïîêàëèïòèêà, êîÿòî ïîñëóæèëà çà îñíîâà êàêòî íà þäåéñêàòà èäåÿ çà òåîêðàöèÿ, òàêà è íà õðèñòèÿíñêàòà àïîêàëèïòèêà.

5. Çàêëþ÷åíèå Òúé êàòî â òîâà èçñëåäâàíå ñòàíà äóìà çà öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ, öàðñêàòà òèòëà, ìåñèàíñòâîòî è àïîêàëèïòèêàòà îò äðåâíîñò, ëþáîïèòíî å äà ñå ïðîñëåäè ïðèåìñòâåíîñòòà íà òåçè ñëîæíè ïîíÿòèÿ è ïðåäñòàâè-èäåè â ÷îâåøêàòà èñòîðèÿ. à) Ïðèåìñòâåíîñò íà Ðèì. Òèòëàòà „èìïåðàòîð“ íåñúìíåíî å âîèíñêà òèòëà. Òîâà ñå èçâåæäà îò òèòëàòà íà åãèïåòñêèÿ öàð, ñúäúðæàù èìåòî íà áîã Ïî𗠄Õîð-ÀÕÀ“ = Õîð-Áîåö /Õîð-Âîèí/, ñúùî è îò çíà÷åíèåòî íà ãëàãîë „êàíà“, îòíàñÿùî ñå äî òâîðåíèåòî: ñïå÷åëâàì, èçâîþâàì (çåìÿ, ñëàâà, ðúêîâîäñòâî), è êîåòî ïîäñêàçâà, ÷å òèòëàòà ÊÀÍ å âîèíñêà òèòëà.

219

ÀÂÈÒÎÕÎË Ïðèåìñòâåíîñòòà íà Ðèì å èìåííî â òîçè ñìèñúë.  ðåïóáëèêàíñêàòà åïîõà, ñëåä îòõâúðëÿíå íà öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ, ïúëêîâîäöèòå ïîëó÷àâàëè òèòëà „èìïåðàòîð“ ñëåä áëåñòÿùà ïîáåäà íàä ÷óæäî ñúñåäíî ïëåìå è çàâëàäÿâàíå íà çåìÿòà ìó.  ñëåäâàùàòà åïîõà íà äèêòàòîðèòå ðèìñêèÿò âëàäåòåë ïðèåë òèòëàòà „ïðèíöåïñ“ = ïðúâ ìåæäó ðàâíè ñåíàòîðè. Ïðèíöåïñúò ñòàâàë óïðàâèòåë íà ïðîâèíöèÿòà, êîÿòî èçâîþâàë ïî âðåìå íà âîéíà è ïðèåìàë òèòëàòà „èìïåðàòîð“. Ïðè Îêòàâèàí Àâãóñò òèòëàòà „èìïåðàòîð“ ñòàíàëà ïîæèçíåíà è äîáèëà çíà÷åíèå „âëàäåòåë“, „ãîñïîäàð“. Ïðèíöåïñúò ïðèåìàë è äðóãè èçáîðíè òèòëè, êîèòî ïðåâðúùàë â ïîæèçíåíè (êîíñóë, ïðîêàíñóë, öåíçîð, òðèáóí, äèêòàòîð, âåëèê ïîíòèôåêñ). Åäèíñòâåíàòà òèòëà, êîÿòî áèëà îòáÿãâàíà, áèëà òèòëàòà „ãåõ“ = öàð. Âúïðåêè òîâà ïðèíöåïñèòå áèëè îáâèíÿâàíè â ïðåòåíöè çà òèòëà „öàð“. Ñðåä òèòëèòå íà ðèìñêèÿ âëàäåòåë ëè÷àò òèòëè, êîèòî ñà áèëè îïèò çà ðåïðîäóêöèÿ íà òèòóëóâàíåòî íà äðåâíèòå åãèïåòñêè ôàðàîíè: „èìïåðàòî𓠗 âîèíñêà òèòëà „Îòåö íà Îòå÷åñòâîòî“ — êîïèå íà èìåòî Ñëúíöåáîãà Éîò (Éàòè) = Îòåö, Áàùà; „Àâãóñò“ — áëàãîñëîâåí, ò.å. ïîñòàâåí îò Áîãà; „Öåçàð“ (Êà-ñàð) — Äâîéíèê íà öàðÿ; „Âåëèê ïîíòèôåêñ“ — ãëàâåí æðåö ñ âúðõîâíà âëàñò â äúðæàâíàòà ðåëèãèÿ, ò.å. îáñåáâàíå íà ïúðâîæðå÷åñòâîòî íà öàðÿ. Ðèì ïðîäúëæèë òðàäèöèÿòà íà îáîæåñòâÿâàíå íà âëàäåòåëÿ — ïîñòàâÿíå íà ñòàòóòè íà èìïåðàòîðè â õðàìîâåòå ïî ïðèìåðè íà åãèïåòñêèòå ôàðàîíè è æðåöè. á) Öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ â Ñòàðèÿ çàâåò. Öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ â ñòàðîçàâåòíàòà åïîõà íà äðåâåí Èçðàèë âúçíèêíàëà âúâ âçàèìîîòíîøåíèÿòà ñ îêîëíèòå ïëåìåíà, êàêòî è ñ êîííèòå ïëåìåíà è íàðîäè, êðúñòîñâàëè è îñòàâèëè çà äúëãè ïåðèîäè â çåìèòå íà Áëèçêèÿ è Ñðåäíèÿ èçòîê. Âñúùíîñò îòíîøåíèåòî íà èçðàèëñêèòå ïëåìåíà êúì êîííèòå íàðîäè å áèëî îòíîøåíèå íà òàêèâà, êîèòî ïîñòîÿííî ñà òúðïåëè ðàçîðåíèÿ, çàòîâà è ïðîðî÷åñêèòå çàêëåéìÿâàíèÿ íà áèáëåéñêèòå ïðîðîöè ÷åñòî ñà áèëè íàñî÷åíè ñðåùó êîííèòå íàðîäè è òåõíèòå öàðå (èìïåðàòîðè). Çàñåëâàéêè ñå â Õàíààí, ïîòîìöèòå íà Èàêîâ çàâàðèëè öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ íà ãðàäîâåòå-äúðæàâè, äîêàòî Èàêîâèòå ñèíîâå áèëè óïðàâëÿâàíè îò ñúäèè (1200-1050 ã.) (28). Íà÷àëîòî íà öàðñêèÿ èíñòèòóò â Èçðàèë ñå ñâúðçâà ñ èìåòî íà ïîñëåäíèÿ âåëèê ñúäèÿ Ñàìóèë (îê. 1040 ã.ïð.Õð.), êîéòî áèë „ïðèçâàí ñ ìîéñååâñêè äóõ äà âúçðîäè âÿðàòà â åäèíèÿ Ãîñïîä-ßõâå (ÿõâèçìà) è äà ïîâåäå Èàêîâèòå ïîòîìöè êúì íàöèîíàëíî åäèíñòâî“ (29). Öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ â Ñòàðèÿ çàâåò å ïðåäñòàâåíà èçêëþ÷èòåëíî â êîíòåêñòà íà èäåÿòà çà òåîêðàöèÿ (áîãîâëàñòèå): „Ãîñïîä, âèñøèÿò Áîã, å âàø Öàð“ (1 Öàð, 12:12). Íî Áîã ðúêîâîäè Èçðàèë ÷ðåç èçáðàíè ëþäå. Ñàìî Íåáåñíèÿò Öàð èçáèðà çåìíèòå öàðå, ïîìàçâà ãè, ïîñòàâÿ ãè íà òîâà âèñîêî ïîëîæåíèå, ëèøàâà ãè îò òðîíà èì, íàêàçâà ãè çà íå÷åñòèåòî èì. Ñïîðåä ñòàðîçàâåòíàòà ïðåäñòàâà öàðÿò èìà ñëåäíèòå õàðàêòåðíè ÷åðòè: 1. Öàðÿò å õàðèçìàòè÷íà ëè÷íîñò — òîé íå å áîã, íî ñëåä ïîñâåùàâàíå â öàðñêî äîñòîéíñòâî ñòàâà „äðóã ÷îâåê“, çàùîòî å íàäàðåí ñ Äóõ Ãîñïîäåí (Äóõ Áîæèé) (1 Öàð. 20:6à), ò.å. ïðèåìà ïðîðî÷åñêî ñëóæåíèå. 2. Öàðÿò å çàìåñòíèê è ïðåäñòàâèòåë íà ßõâå íà çåìÿòà. 3. Öàðÿò å Ïîìàçàíèê íà Áîãà Èàêîâîâ (Ìàøèàõ). Áîã ñêëþ÷âà çà-

220

âåò ñ öàðÿ (Äàâèä) (30). 4. Öàðñêàòà âëàñò å ñúñ ñâåùåí õàðàêòåð „ïî ÷èíà Ìåëõèñåäåêîⓠ(Ïñ. 109:4, Áèò. ãë. 14), êîåòî Äàâèäîâèòå ïîòîìöè ïîëó÷àâàò êàòî íàñëåäèå (2 Öàð. 5:6), ò.å. öàðÿò å è ïúðâîñâåùåíèê. Ðèòóàëúò íà âúçøåñòâèå íà öàðÿ íà òðîíà âêëþ÷âàë ïîìàçâàíå îò ïðîðîê — òîâà å ñàêðàëíî äåéñòâèå ïî Áîæèå ïîðú÷åíèå è å ñâúðçàíî ñ èäåÿ çà î÷èñòâàùî è ëåêóâàùî âúçäåéñòâèå, èçâúðøâàëî ñå â õðàìà èëè ïðè æåðòâåíèê.  Åãèïåò è Õàòè ïîìàçâàíåòî ñå ïîëçâàëî âåðîÿòíî êàòî àêò çà ëåãèòèìíîñò, íî ⠄Èçðàèë å èìàëî çíà÷åíèå çà ïîëó÷àâàíå íà Áîæèÿ ìèëîñò è áîãîñëîâèå. Ïðè òîâà òî ñå ñâúðçâà ñ èçáðàíè÷åñòâîòî íà öàðÿ îò ñòðàíà íà íàðîäà èëè ñ íàðîäíà àêëàìàöèÿ“ (31); ðèòóàëúò âêëþ÷âàë îùå è îñèíîâÿâàíå êàòî Ñèí Áîæèé (Ïñ. 2), óäîñòîÿâàíå ñ òèòëè è èìåíà, êîèòî èçðàçÿâàò ïî÷èò (Èñ. 9:8) è ñ öàðñêè çíàöè. Ñòàðîçàâåòíèòå ïðåäñòàâà è èäåàë çà öàðñêî ñëóæåíèå ñà çàñâèäåòåëñòâàíè íàé-âå÷å â ò.íàð. öàðñêè ïñàëìè, êîèòî ñà ìåñèàíñêè ïî õàðàêòåð — èçðàçÿâàò åñõàòîëîãè÷åñêàòà íàäåæäà çà âúäâîðÿâàíå íà çåìÿòà íà Öàðñòâî Áîæèå, ðúêîâîäåíî ÷ðåç áîæåñòâåí Ïîìàçàíèê — ìîñò êúì õðèñòèÿíñêàòà èäåÿ çà áîãî÷îâåøêàòà ëè÷íîñò íà Èèñóñ Õðèñòîñ, Êîéòî åäíîâðåìåííî å è Ñèí Áîæèé, è ïîòîìúê íà Äàâèä çåìåí öàð, Ïîìàçàíèê Áîæèé. Íàäåæäàòà è âÿðàòà â öàðñòâàùèÿ âúïëúòåí Áîã å èçðàçåíà â ïðàâîñëàâíàòà áîãîñëóæåáíà õèìíîëîãèÿ.  ñëàâàòà íà Ãîñïîäè âîççâàõ íà Ðîæäåñòâåíñêàòà âå÷åðíÿ ñå êàçâà: „Êîãàòî Àâãóñò åäíîëè÷íî âëàñòâàøå íà çåìÿòà, ÷îâåøêîòî ìíîãîâëàñòèå ñå ïðåêðàòè. È êîãàòî Òè ñòàíà ÷îâåê ÷ðåç ×èñòàòà, ìíîãîáîæèåòî íà èäîëèòå ñå îáåçñèëè. Äúðæàâèòå ñå ïîä÷èíèõà íà åäíî öàðñòâî è íàðîäèòå ïîâÿðâàõà âúâ âëàñòòà íà åäèíèÿ Áîã.“ Òúé êàòî ðàæäàíåòî íà î÷àêâàíèÿ Ñïàñèòåë ñòàâà âúâ âðåìåòî íà åäíîëè÷íèÿ ðèìñêè äèêòàòîð Àâãóñò, õðèñòèÿíèòå ñâúðçàëè îáåäèíåíèåòî íà öàðñòâàòà â åäíà ñâåòîâíà äúðæàâà (Ðèì) ñ âëàñòòà íà åäèíèÿ Áîã. Ïúðâèòå õðèñòèÿíè ñèëíî âÿðâàëè, ÷å âåäíàãà ñëåä Âúçêðåñåíåòî Ñèíúò Áîæèé ùå çàöàðóâà íà çåìÿòà âå÷íî. Òîâà îãðàíè÷åíî âúçïðèÿòèå íà èñòîðè÷åñêàòà äåéñòâèòåëíîñò ñ âðåìåòî ñå òóøèðàëî è òúé êàòî ïîðîáåíèòå íàðîäè ïîâåëè áîðáà çà îñâîáîæäàâàíå îò ðèìñêàòà äèêòàòóðà, õðèñòèÿíèòå îáúðíàëè âíèìàíèå íà ñèáèëèíñêèòå ïðîðî÷åñòâà (32). Ïîÿâèëè ñå íîâîçàâåòíè õðèñòèÿíñêè ïðîðî÷åñòâà çà Âòîðîòî Ïðèøåñòâèå íà Áîãà Öàð. Èìåííî ÷ðåç è â õðèñòèÿíñêàòà åñõàòîëîãèÿ áèë èçâúðøåí ðåëèãèîçíèÿò ñèíêðåòèçúì ìåæäó äðåâíèòå èçòî÷íè öàðñêè àïîêàëèïòèêè, þäåéñêèòå ìåñèàíñêè ïðîðî÷åñòâà çà öàðÿ Ñïàñèòåë è åãèïåòñêàòà ìèòè÷åñêà èäåÿ çà öàðÿ — Ñèí íà Áîãà. â) Ïðèåìñòâåíîñò íà Âèçàíòèÿ è Áúëãàðèÿ ïðåç ñðåäíîâåêîâèåòî.  Ðèìñêàòà äúðæàâà â åïîõàòà íà äèêòàòîðèòå å áèëî íåâúçìîæíî ïðèëàãàíåòî íà èçòî÷íàòà ñèñòåìà íà ñúâëàäåòåëñòâî â óïðàâëåíèåòî íà äúðæàâàòà, ìàêàð âëàñòòà äà áèëà îôîðìåíà â ðàìêèòå íà ðåïóáëèêàíñêàòà êîíñòèòóöèÿ, êîÿòî èçèñêâàëà äà óïðàâëÿâàò äâàìà êîíñóëè (33). Ñèñòåìàòà íà ñúâëàäåòåëñòâîòî îáà÷å ñå íàëîæèëà â èçòî÷íàòà ÷àñò íà Ðèìñêàòà äúðæàâà íå ñàìî çàùîòî òàçè ÷àñò å áèëà â êîíòàêò ñ òðàäèöèèòå íà Áëèçêèÿ èçòîê (êîèòî äàæå áúðçî ñå ðóøåëè), íî íàé-âå÷å çàñåëâàíåòî íà

ÀÂÈÒÎÕÎË Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è âêëèíÿâàíåòî èì ìåæäó Èòàëèéñêèÿ è Ìàëîàçèéñêèÿ ïîëóîñòðîâ ïîìîãíàëî çà çàïàçâàíå íà òåçè òðàäèöèè, êàêòî è çà ðàçäåëÿíåòî íà Ðèìñêàòà äúðæàâà íà äâå ÷àñòè.  èçòî÷íàòà £ ÷àñò âëàäåòåëèòå, êîèòî áèëè ñ ðàçëè÷åí àçèàòñêè ïðîèçõîä, ÷åñòî ïðèáÿãâàëè äî ñèñòåìàòà íà ñúâëàäåòåëñòâî ñúñ ñúñåäíè âëàäåòåëè. Áúëãàðèòå, ìàêàð ÷å èçìèíàëè äúëúã èñòîðè÷åñêè ïúò, äîêàòî äîéäàò íà Áàëêàíèòå, äîíåñëè â Åâðîïà êîíñåðâèðàíè äðåâíèòå èçòî÷íè òðàäèöèè, êîèòî áèëè ãåíåòè÷íî íàñëåäñòâî îò íàé-äðåâíè ðåëèãèîçíè ïðåäñòàâè. Êîãàòî áúëãàðñêèòå êàíîâå çàâëàäÿâàëè ïàð÷å ïî ïàð÷å âèçàíòèéñêàòà ÷àñò íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, òå äúðæàëè â äîãîâîðèòå äà áúäàò ïðèçíàòè çà ñúâëàäåòåëè íà âèçàíòèéñêèÿ òðîí.  òîçè ñìèñúë ïðàâèëíî å îïèñàí â èñòîðè÷åñêèòå äîêóìåíòè ñëó÷àÿò ñ Þñòèíèàí II. Âèçàíòèéñêèÿò èìïåðàòîð Þñòèíèàí II, çà äà ñè âúçâúðíå òðîíà, ïîëçâàë ïîìîùòà íà ÊÀÍ Òåðâåë. Íèêèôîð îïèñâà ôèíàëà íà ñúáèòèÿòà òàêà: „Òîé (Þñòèíèàí)... êîãàòî Òåðâåë äîøúë ïðè íåãî, íàìåòíàë ìó öàðñêà õëàìèäà è ãî ïðîãëàñèë çà êåñàð è êàòî ãî ïîñòàâèë äà ñåäíå ïðè íåãî, çàïîâÿäàë íà âîéñêèòå äà ñå ïîêëîíÿò íà äâàìàòà“... (è çàïî÷íàë äà ïëàùà ãîäèøåí äàíúê íà Òåðâåë). Îïèñàíèÿò ðèòóàë å àêò íà ñúâëàäåòåëñòâî ñïðÿìî âèçàíòèéñêèÿ òðîí. Òèòëàòà ÊÅÑÀÐ (KAICAP, CEASAR, ÖÅÑÀÐ) ñå ïîëçâàëà ïðåç ñðåäíîâåêîâèåòî ñúñ çíà÷åíèå íà ÈÌÏÅÐÀÒÎÐ. Îùå ïîâå÷å ÷å ÊÅÑÀÐ ìîæå äà ñå èçâåäå îò åãèïåòñêèòå ïðåäñòàâè ÊÀ-ÑÀÐ = „Äâîéíèê íà Öàðÿ“ (íà Íåáåñíèÿ Öàð). Ñúãëàñíî ñâîÿòà âÿðà áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë (âúîáùå èçòî÷íèÿò âëàäåòåë) ñå ñìÿòàë çà Äîâéíèê íà Íåáåñíèÿ Öàð. Òèòëàòà ÊÅÑÀÐ å èìàëà ñìèñúë íà „ñúâëàäåòåë“. Òóê çà ñúâëàäåòåëñòâîòî íà Þñòèíèàí ñïðÿìî áúëãàðñêèÿ òðîí å ïîìîãíàëî ñðîäÿâàíåòî ìó ñ áúëãàðñêà ïðèíöåñà. Êëàñè÷åñêè ïðèìåð çà äðåâíèòå ðåëèãèîçíè ïðåäñòàâè íà áúëãàðèòå íè äàâà ñàìèÿò öàð Ñèìåîí (Õ â.). Ñèòóàöèÿòà ìåæäó Ñèìåîí è Êîíñòàíòèí VII å áèëà ïîäîáíà êàêòî ìåæäó Òåðâåë è Þñòèíèàí II.  913 ã. âèçàíòèéñêèÿò òðîí îñòàíàë áåç öàð, à íàñëåäíèêúò Êîíñòàíòèí VII áèë åäâà îñåìãîäèøåí è óïðàâëåíèåòî íà èìïåðèÿòà ïîåëî ðåãåíòñòâî îò 7 ÷ëåíîâå íà÷åëî ñ ïàòðèàðõ Íèêîëàé Ìèñòèê — äóõîâíèÿ ãëàâà íà Êîíñòàíòèíîïîëñêàòà öúðêâà. Íîâèÿò èìïåðàòîð Àëåêñàíäúð îòêàçàë íà Ñèìåîí ïî÷èòòà, êîÿòî ìó áèë äàë ïîêîéíèÿ Ëúâ VI (âåðîÿòíî ñúâëàäåòåëñêà òèòëà). Ñëåä ñìúðòòà íà Àëåêñàíäúð Ñèìåîí çàïî÷íàë âîéíà ñðåùó Íèêîëàé Ìèñòèê è êàâõàí Òåîäîð.  ðåçóëòàò: öàð Ñèìåîí áèë ïðîâúçãëàñåí çà ÂÀÑÈËÅÂÑ (34) (èìïåðàòîð) íà Âèçàíòèÿ, à íå íà Áúëãàðèÿ, ïîíåæå òîé ñè áèë èìïåðàòîð íà Áúëãàðèÿ è ïðè òîâà âúâ Âèçàíòèÿ íå å èìàëî éåðàðõè÷íî ëèöå, íà êîåòî öàð Ñèìåîí äà áúäå ñúâëàäåòåë. Âíèìàíèå çàñëóæàâà àêòúò íà êîðîíÿñâàíå íà áúëãàðñêèÿ öàð. Ïàòðèàðõ Íèêîëàé Ìèñòèê, ñëåä êàòî ïðî÷åë ìîëèòâà, ïîñòàâèë íà ãëàâàòà íà öàð Ñèìåîí ñîáñòâåíèÿ ñè åïèðèïòàðèé (35). Òîçè ðèòóàë ñèìâîëèçèðà î÷èñòâàùî âúçäåéñòâèå è îçíà÷àâà ïðåïîäàâàíå íà ïúðâîñâåùåíñòâî. Ñåãà âå÷å Ñèìåîí áèë ðåàëíèÿò öàð è äóõîâåí ãëàâà íà ðîìåèòå õðèñòèÿíè ñïîðåä äðåâíàòà èçòî÷íà òðàäèöèÿ (36).

ã) Äðåâíîáúëãàðñêèÿò àïîêàëèïñèñ — çàãàäêà èëè ðåàëíîñò? Òîçè êðàòúê îáçîð ïîêàçâà êîëêî ìíîãî ÷îâå÷åñòâîòî ñå å îòäàëå÷èëî îò äðåâíàòà ñèìâîëèêà íà öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ. Ñâåùåíèòå ðåëèãèè çàïàçèëè ìåñèàíñêèòå è àïîêàëèïòè÷íèòå èäåè, íî â îáîæåñòâåí âàðèàíò è â ïúëíî îòðè÷àíå íà äðåâíèòå ïðåäñòàâè — òå äîðè áèëè îáÿâåíè çà åçè÷åñêè. Íå å íåîáõîäèìî äà ñå àíàëèçèðà ðàçìèíàâàíåòî ìåæäó äðåâíèòå ïðåäñòàâè è ñúâðåìåííèòå ïðåäñòàâè çà ìîíàðõèçìà è êîíñòèòóöèîííèÿ ìîíàðõ. Áúëãàðèòå îáà÷å èìàò ãîëÿì ïðèíîñ â èñòîðè÷åñêàòà ïàìåò íà ÷îâå÷åñòâîòî çà ñúõðàíåíèå íà îïîðíè ïóíêòîâå îò äðåâíàòà ñèìâîëèêà íà öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ: òîâà, ÷å Öàðÿò å Äâîéíèê íà íåáåñíèÿ Öàð, ÷å å ïúðâîñâåùåíèê è ìåäèàòîð, Áàùà íà ñâîÿ íàðîä è ÷å ñúãëàñíî çâåçäíèÿ àðõèòåêòóðåí ïëàí òîé çàäúëæèòåëíî ó÷àñòâà â òðàäèöèÿ íà ñúâëàäåòåëñòâî. Öàðÿò íå å Áîã, íî òâúðäàòà îñíîâà, íà êîÿòî òîé ñåäè, å òðîíúò, íåñúìíåíî äàäåí ìó îò Áîãà. Äðåâíîáúëãàðñêàòà àïîêàëèïòèêà â èçîáðàæåíèåòî íà ìåäàëüîíà íà ÊÀÍ ÅÄÇÓ ÂÈÃÈ Îìóðòàã ïðåäèçâèêâà ðàçìèøëåíèÿ: òàéíñòâåíà çàãàäêà ëè å òîâà èëè áúäåùà ðåàëíîñò? Äàëè íå ñà ïîñî÷åíè êîñìè÷åñêè êîîðäèíàòè íà Âòîðîòî ïðèøåñòâèå íà Ñèíà íà Áîãà-8! = îïðåäåëåíî ÷èñëî ãîäèíè, 3 âúçåëà = åòàïè íà ñúáèòèåòî, ãîäèíà Çìèÿ (ñúçâåçäèå Çìèÿ) = âðåìå íà ìÿñòî íà ñúáèòèåòî. Ùå áúäå ëè âúçñòàíîâåíà öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ ñ âòîðîòî Ïðèøåñòâèå íà Ñïàñèòåëÿ â êðàÿ íà âåêà? Èëè ñúãëàñíî õðèñòèÿíñêàòà åñõàòîëîãèÿ âñè÷êè ÷îâåöè ùå ïðèåìåì íåòëåííîòî äóõîâíî òÿëî — åäíè çà âå÷åí æèâîò, äðóãè — çà âå÷íè ìúêè? Íèìà Áîã ùå óíèùîæè ïëúòíàòà ìàòåðèÿ? Òóê ñå èñêà íå ñàìî òúðïåíèå, íî è ìúäðîñò.

Áåëåæêè 1. Westermann, Cl. Genesis, 1967, p. 159. 2. À â Èçõ. 8:1 ñå ÷åòå: „àn-àõðîí (â íÿêîè ðúêîïèñè „àõèõà“) = íà òåõíèòå àõàðîíè (àõàðè), 3 ë.ìí.÷., æ.ð.; ñúùî è „àë-õàííåõ/à/ ðîò“ = íà òåõíèòå õàðî 3 ë., ìí.÷., æ.ð. Âåðîÿòíî â äðåâíîñòòà äóìàòà „àõ/à/ð“ („õàðî“, „àõõèõà“) å îçíà÷àâàëà „óïðàâèòåë“, „âîæä“ è îò íåÿ å ïðîèçëÿçëà äóìàòà áñ÷ùí = óïðàâèòåë, äëúæíîñòíî ëèöå, ñàòðàï (Ñòàðîãðúöêî-áúëãàðñêè ðå÷íèê. Ñ., 1992, ñòð. 119, ôîíä. „Îòâîðåíî îáùåñòâî“). Òàçè äóìà å áëèçêà äî äóìàòà Õîð-Àõà, íàçâàíèå íà áîã Õîð (Õîð-Âîèí). 3. Ôàðàîíúò Àìåíõîòåï III, íàïð. ñå îáîæåñòâèë è ñå êëàíÿë íà ñîáñòâåíèòå ñè èäîëè. (Èãíàòîâ, Ñ., Åãèïåò íà ôàðàîíèòå, Ñ., 1996, Óíèâåðñèòåòñêî èçä.“Ñâ. Êðèìåíò Îõðèäñêè“), ñòð. 95. 4. Èãíàòîâ, Ñ., ïîñ.ñú÷., ñòð. 19-20. 5. Ïàê òàì, ñòð. 21-22. 6. Ïàê òàì, ñòð. 28, 30-31, 34, 39. 7. Ïàê òàì, ñòð. 20. 8.  ïåðèîäà íà ðåëèãèîçíàòà ðåôîðìà íà Àìåíõîòåï IV (Åõíåéîò) áèëî ïðîìåíåíî èçîáðàæåíèåòî íà áîãà-ôàðàîí. „Ñòàðîòî èçîáðàæåíèå íà ÷îâåê ñ ãëàâà íà ñîêîë, âúðõó êîÿòî èìàëî ñëúí÷åâ äèñê, áèëî ñìåíåíî ñ êðúã ñúñ ñëúí÷åâà èëè öàðñêà çìèÿ è ñ ìíîãîáðîéíè ëú÷è-ðúöå“ (Èãíàòîâ, Ñ., ïîñ. ñú÷., ñòð. 100). 9. Ïàê òàì, ñòð. 58. 10. Ïàê òàì, ñòð. 46. 11. Ïàê òàì, ñòð. 80, 59-60. 12.  Åãèïåò ñòðîÿëè õðàìîâå íà áîãîâåòå, íàé-âå÷å íà áîãà Ñëúíöå, ñúçäàòåëÿ íà æèâîò, è ãðîáíèöè íà ôàðàîíèòå. Äðåâíîåãèïåòñêàòà ðåëèãèÿ ñå ðàçâèëà ïîâå÷å êàòî ðåëèãèÿ íà Îòâúäíèÿ ñâÿò —— ñâåòà íà âå÷íèÿ æèâîò, îòêîëêîòî êàòî ðåëèãèÿ íà Çåìíèÿ,

221

ÀÂÈÒÎÕÎË âèäèìèÿ ñâÿò íà ïðåõîäíîñòòà. Ñïîðåä âÿðàòà íà äðåâíèòå åãèïòÿíè ñúùåñòâóâà ñâÿò íà ÊÀ (Äâîéíèêà), êîéòî å òî÷íî êîïèå íà çåìíèÿ, ò.å. ñâÿò-äâîéíèê, ñâÿò íà èçîáðàæåíèÿòà (Îòâúäíîòî). Äâîéíèêúò ïðîäúëæàâà äà æèâåå â Îòâúäíîòî ñëåä ñìúðòòà íà òëåííîòî òÿëî ñðåä áîãîâåòå, à Èìåòî ìó òðÿáâà äà áúäå çàïèñàíî è ñúõðàíåíî â òåêñòîâåòå è äà ñå ñïîìåíàâà îò æèâèòå, çà äà èìà ëè÷íîñòòà âå÷åí æèâîò (Èãíàòîâ, ñòð. 42-43). 13. Ïèïåðîâ, Á., Ìåëõèñåäåê, ïúðâîîáðàçúò íà Õðèñòà, ñòð. 9, ÃÄÀ, ò. 3, 53/54 ã. 14. Äîáðåâ, Ï. Ñâåòúò íà ïðàáúëãàðèòå, Ñ., 1994, ÈÊÊ „Ñëàâèêà“ ÐÌ, ñ. 168. 15. Äîáðåâ, Ï., Ïîñ. ñú÷. ñ. 100, 45, 43. 16. Äîáðåâ, Ï., Åçèêúò íà Àñïàðóõîâèòå è Êóáåðîâèòå áúëãàðè, Ñ., 1995, èçä.êúùà „Îãëåäàëî“, ñ. 95. 17. Gesenius, W., Handworterbuch über das Alte Testament, 1962. 18. Äîáðåâ, Ï., Ïðåîòêðèâàíåòî íà ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð. Ñ., 1994, ÈÊÊ „Ñëàâèêà“ ÐÌ, ñ. 107. 19. Äèìèòðîâ, Ä., Ñï. Àâè-Òîõîë, êí. 5, ñ. 24. 20. Äîáðåâ, Ï., Åçèêúò... ñ. 38. Íÿêîè èçñëåäîâàòåëè ïðèåìàò ôîðìàòà ÞÂÈÃÈ. Äîáðåâ àíàëèçèðà òàêà: ÞÂÈÃÈ = ÞÂÈ + ÃÈ = „Íà ÞÂȓ (ïðèòåæàíèå). Òèòëàòà, çàïèñàíà òàêà: ÊÀÍÀÑ ÞÂÈÃÈ (ÉÓÂÈÃÈ), ñå ïðåâåæäà „Ïðàòåíèê íà áîã ÞÂȓ, ò.å. âëàäåòåë, ïîñòàâåí äà öàðóâà îò âúðõîâíèÿ áîã ÞÂÈÃÈ (Äîáðåâ, Ñâåòúò..., ñ. 101, 102). Äóìàòà ÞÂÈÃÈ îáðúùà âíèìàíèå íà øóìåðî-àêàäñê, àñèðî-âàâèëîíñêè, êàêòî è ïàìèðñêè, è êàâêàçêè ðåëèãèîçíè ïðåäñòàâè: ÉÓÂÅ èëè ÉÓÉ å áèë áîã íà Ñëúíöåòî, êîéòî òå ïî÷èòàëè.  íàäïèñèòå íà Àñïàðóõîâèòå áúëãàðè ñå ÷åòå äóìàòà [Y] = ÉÓÉ/ÉÓÂÅ/. Âæ. Øîïñêè òàíö, „ÉÎÂœ. Äîáðåâ ñâúðçâà çíàêà [Y] è ñ Þïèòåð. Èìåòî íà þäåéñêèÿ áîã ßÕÂÅ ñå ïðåäàâà ïèñìåíî ÷ðåç ò.íàð. ñâåùåíà òåòðàãðàìà. YHWK = Âå÷íî ñúùåñòâóâàùèÿò. (Èçõ. 3:4). 21. Äîáðåâ, Ï., Ñâåòúò, ñ. 39. 22. Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. 2. Ïúðâà áúëã. äúðæàâà, ÁÀÍ, Ñ, 1981, ñ. 156. 23. Äîáðåâ, Ï., Ïðåîòêðèâàíå... ñ. 103. 24. Êðúñòåâ, Ã., Ñèìâîëè íà áîãîâåòå, 1996, ñ. 43. 25. Ñïîðåä äðåâíàòà âÿðà íà áúëãàðèòå Íåáåñíèÿò Îòåö, Áîãúò íå å Íåáåñíèÿò èìïåðàòîð. Íåáåñíèÿò èìïåðàòîð å çâåçäà (èëè ïëàíåòà). Çåìíèÿò âëàäåòåë å Äâîéíèê íà Íåáåñíèÿ èìïåðàòîð. Äâîéíèêúò å ïîñòàâåí çà âëàäåòåë íà çåìÿòà îò Áîãà. Áîãúò å íåèçîáðàçèì. Äðåâíèòå áúëãàðè ñà èçîáðàçÿâàëè íåáåñíàòà ñèìâîëèêà. Èçîáðàçÿâàëè ñà è çåìíèÿ öàð, îáêðúæåí îò íåáåñíèòå ñèìâîëè. Âàæíà ðîëÿ å èãðàåëà äàòèðîâêàòà íà ãîäèíàòà íà âúçøåñòâèå íà òðîíà — îñâåí êàòî ëåòîáðîéíà ñèñòåìà íàé-âå÷å å èçðàçÿâàëà ñàêðàëíîñòòà íà òðîíà, à èìåííî âúçöàðÿâàíåòî å îçíà÷àâàëî ïðèåìàíå íà ïúðâîñâåùåíè÷åñêè ôóíêöèè îò öàðÿ: òîé ñòàâà ãëàâåí è åäèíñòâåí ìåäèàòîð ìåæäó Áîãà è íàðîäà. 26. Âæ. åãèïåòñêàòà òèòëà „íèñó áèòé“ = öàð è ãîñïîäàð (ò.å. âëàäåòåë). 27. Ãþçåëåâ, Â., Áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò â àêòîâå è äîêóìåíòè, Ñ., 1981, ñ. 22, 23, 25.

222

28. „ îíèÿ äíè Èçðàèë íÿìàøå öàð: âñåêè ïðàâåøå òîâà, êîåòî ìó ñå ñòðóâàøå çà ïðàâî“ (Ñúä. 21-25). 29. Âúë÷àíîâ, Ñë., Âå÷íîòî â äâàòà áèáëåéñêè çàâåòà, öàðñêîòî ñëóæåíèå â Ñòàðèÿ çàâåò, „Ñëîâî“, Âåëèêî Òúðíîâî, 1993, ñ. 177. 30. Öàðñêèÿò àâòîðèòåò íà Äàâèäîâàòà äèíàñòèÿ å àðãóìåíòèðàíà ñ èäåÿòà çà çàâåòà — ñúþç ìåæäó ßõâå è Äàâèäîâàòà äèíàñòèÿ, êîÿòî ïðåäñòàâÿ öåëèÿ Èçðàèë (êîëåêòèâíà ëè÷íîñò). Òàçè èäåÿ çà êîëåêòèâíàòà ëè÷íîñò-ìîíàðõ ïðîçèðà â pluralis maiestaticus â õðèñòèÿíñêèÿ öàðñêè åòèêåò (îòíîøåíèÿòà öàð-íàðîä â îáðúùåíèÿòà „Íèå-Âèå“). (Âæ. Âúë÷àíîâ Ñë. ïîñ.ñú÷., ñ. 182). Ïðè äðåâíèòå áúëãàðè ìíîæåñòâåíàòà ôîðìà íà îáðúùåíèå å áèëà íåïîçíàòà. Îòíîøåíèÿòà öàð-íàðîä ñå èçðàçÿâàëè ñ Àç = Òè — ëè÷íè ìåñòîèìåíèÿ. 31. Øèâàðîâ, Í., Âå÷íîòî â äâàòà áèáëåéñêè çàâåòà, çàêîíúò íà ïðîðîê Ñàìóèë çà öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ, „Ñëîâî“, Â. Òúðíîâî, 1993, ñ. 173. 32. Ïî çàïîâåä íà Îêòàâèàí Àâãóñò ñèáèëèíñêèòå êíèãè áèëè ïîäáðàíè è äîñòà îò òÿõ óíèùîæåíè, êàêòî è ìíîãî ãðúöêè è ëàòèíñêè ñúìíèòåëíè ïðîðî÷åñêè ïèñàíèÿ. 33. Ñàìî ïðè íàñëåäíèöèòå íà Àíòîíèí Ïèé (138-161), ñèíîâåòå ìó Ìàðê Àâðåëèé è Ëóöèé Âåð, å èìàëî êðàòúê ïåðèîä íà ñúóïðàâëåíèå (Âåð óìðÿë â 169 ã.). 34.  íàó÷íàòà êíèæíèíà ñå å íàëîæèëî òúëêóâàíåòî íà Ã. Îñòðîãîðñêè (Èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, ò. 2, ñ. 285, 332), ÷å öàð Ñèìåîí áèë ïðîâúçãëàñåí çà bazileus íà Áúëãàðèÿ, âáôéëåõò, åùò, ï = öàð, ãîñïîäàð, âëàäåòåë (âòîðèÿò àðõîíò â Àòèíà, êîéòî èìàë ãðèæàòà çà áîãîñëóæåíèÿòà); ïåðñèéñêèÿò öàð éïìåõãáò âáôéëåõò = ãëàâåí æðåö, ðèìñêèÿò èìïåðàòîð = ãëàâåí ïîíòèôèê; ïðåíîñíî â Íîâèÿ çàâåò Õðèñòîñ Áîã = ïúðâîñâåùåíèê ïî ðîäà Ìåëõèñåäåêîâ. (Îò Ñòàðîãðúöêî-áúëãàðñêè ðå÷íèê, Ñ., 1, 1992, ôîíä. „Îòâîðåíî îáùåñòâî“, ñ. 145). 35. Åïèðèïòàðèé — Äåéñòâèåòî âåðîÿòíî å ñèìâîëè÷íî ïîìàçâàíå çà öàð è ñâåùåíèê. Ñâåùåíè÷åñêàòà ñëóæáà íà öàðÿ êàòî ñèìâîëè÷íî æåðòâîïðèíîøåíèå îò ãë. åðé-ññåîù = ïðèíàñÿì æåðòâà ïðè/íà/ íÿêîãî, åðé-ññåðù = íàâåæäàì ñå, ïàäàì ñå íà íÿêîãî, åðé-ññåðéåù, åðé-ññðôù = õâúðëÿì ñðåùó íÿêîãî íåùî, ò.å. öàðÿò — ñèìâîëè÷íà æåðòâà íà Áîãà Åïèðèïòàðèé âåðîÿòíî å åïèñêîïñêà êîðîíà; îò ðåñé-ðéõôôù = 1. îêðúæàâàì, ïîêðèâàì; 2. îáõâàùàì ðåñéðõ÷çò = îáâèâàù, îáãðúùàù íàîêîëî (îò Ñòàðîãðúöêî-áúëãàðñêè ðå÷íèê, ñ. 126, 638). 36.  ïðåãîâîðèòå ñå ñïîðàçóìåëè äà áúäå ñêëþ÷åí áðàê ìåæäó Êîíñòàíòèí VII è åäíà îò äúùåðèòå íà Ñèìåîí. Òóê ñå å ñïàçâàëî ïðàâèëîòî íà „åãèïåòñêàòà ïðèíöåñà“ çà ïðåëèâàíå íà öàðñêà êðúâ (âæ. çàáðàíàòà ïðè åãèïòÿíèòå: Èãíàòîâ, Ñ., Åãèïåò íà ôàðàîíèòå, Ñ., 1996, Óíèâåðñèòåòñêî èçä. „Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè“, ñ. 95) è òðàäèöèÿòà ïðàáúëãàðèòå (æåíèòáàòà íà Êîíñòàíòèí Òèõ (Àñåí): Àëåêñàíäðîâ Åì. Ìåæäóíàðîäíèòå äîãîâîðè íà ñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ, Ñ., 1991, ñ. 164).

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÏÎ ÄÈÐÈÒÅ ÍÀ ÀÂÈÒÎÕÎË ÑÂÅÒÎÇÀÐ ÏÎÏÎÂ

Ñòðàííà å èñòîðèÿòà íà âúïðîñà çà íà÷àëîòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è íàé-ñòðàííîòî å òîâà, ÷å ðåøåíèåòî ìó ÷åñòî ïúòè èçëèçàøå èçâúí ïîëåòî íà íàó÷íèòå òúðñåíèÿ. Êîëêîòî è äà å æàëêî, òðÿáâà äà ïðèçíàåì, ÷å îñîáåíî ïðåç ïîñëåäíèòå ïåò äåñåòèëåòèÿ òîé áå òîòàëíî èäåîëîãèçèðàí è ïîëèòèçèðàí. Âúðõó íåãî áå íàëîæåíî ïëúòíî òàáó, à êîìèíòåðíîâñêîòî ìó ðåøåíèå áå „óâåêîâå÷åíî“ ñ âïèñâàíå íà ãîäèíàòà íà èäâàíåòî íà Àñïàðóõ îòñàì Äóíàâà âúðõó ñàìèÿ ãåðá íà Íàðîäíà ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ. Äíåñ, âå÷å ðàçêðåïîñòåí, âúïðîñúò ïðîäúëæàâà äà å ïîëèòè÷åñêè çàëîæíèê íà ïàíñëàâÿíñêîòî àíòèáúëãàðñêî ëîáè â áúëãàðñêèÿ ïîëèòè÷åñêè è îáùåñòâåí æèâîò, êîåòî ñå ñòðåìè äà íàëîæè îòíîâî 681 ã. èëè ïúê 635 ã. — ãîäèíàòà íà îòõâúðëÿíåòî íà ÷óæäîòî àâàðñêî è òþðêñêî ãîñïîäñòâî íàä áúëãàðèòå è êîíñîëèäèðàíåòî èì â åäèííà äúðæàâà îò êàí ñóáèãè Êóáðàò, äà áúäàò îôèöèàëíî ôèêñèðàíè âúðõó íîâèÿ ãåðá íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ è äîðè â çà ïúðâè ïúò ïîäãîòâÿíàòà áúëãàðñêà íàöèîíàëíà êîíöåïöèÿ. Èñòèíàòà çà íà÷àëîòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà å ñúâñåì äðóãà è çà ùàñòèå òÿ å òî÷íî ïîñî÷åíà îò ñàìèòå íè äåäè. Ïðè òîâà å è çàñâèäåòåëñòâåíà â ïèñìåí èñòîðè÷åñêè ïàìåòíèê. Ðàçáèðà ñå, ñòàâà äóìà çà „Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå êàíîâå“, êúäåòî â êà÷åñòâîòî íà ïðàáúëãàðñêè âëàäåòåë å çàïèñàí ëåãåíäàðíèÿò Àâèòîõîë. „Àâèòîõîë æèâÿ 300 ãîäèíè. Ðîäúò ìó Äóëî, à ãîäèíàòà ìó äèëîì òâèðåì“(1). Ïîðàäè òîâà íÿìà çàùî äà ñå ÷óäèì è äà òúðñèì íàäàëå÷ êîãà ñà ïîñòàâåíè òåìåëèòå íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà. Èìåííèêúò íè îòãîâàðÿ è íà òîçè âúïðîñ. Íåîáõîäèìî å ñàìî äà îïðåäåëèì íà êîÿ ãîäèíà îò ñúâðåìåííîòî íè ëåòîáðîåíå ñúîòâåòñòâà âïèñâàíàòà ãîäèíà äèëîì (Çìèÿ) ïî öèêëîâèÿ êàëåíäàð íà ñòàðèòå áúëãàðè. Êîëêîòî çà ñêåïòèöèòå ïðîôåñèîíàëèñòè ùå îòáåëåæèì, ÷å ñëåä êàòî èìåííî îò èìåííèêà äíåñ çíàåì èìåíàòà íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè è ãîäèíèòå èì íà óïðàâëåíèå ñëåä Àñïàðóõ, äî Óìîð âêëþ÷èòåëíî, ñëåä êàòî òî÷íî èìåííèêúò íè ïîçâîëè äà îïîçíàåì çàãàäêèòå íà çàáðàâåíèÿ áúëãàðñêè öèêëîâ êàëåíäàð, òî íÿìà çàùî äà ïðåíåáðåãâàìå è ïîäöåíÿâàìå è äàííèòå, êîèòî íè ïðåäîñòàâÿ òîé è çà ïðåäøåñòâàùèòå Àñïàðóõ áúëãàðñêè âëàäåòåëè. Áëèçî ñòîëåòèå ó÷åíèòå äèñêóòèðàõà ïðîáëåìèòå, ïðåä êîèòî íè èçïðàâÿ èìåííèêúò íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè, âêëþ÷èòåëíî è âúïðîñà çà íà÷àëîòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò, è ñåãà òîé ìîæå äà ñå ñìÿòà çà ðåøåí. È õðîíîëîãè÷íèòå, è åòèìîëîãè÷íèòå äîêàçàòåëñòâà ñî÷àò, ÷å Áúëãàðèÿ âúçíèêâà êàòî äúðæàâà â 153 ã. ñëåä Ðîæäåñòâî Õðèñòîâî. À íàé-åëåìåíòàðíèÿò íà÷èí íà îïðåäåëÿíåòî íà òîâà äàòèðàíå ñå ïîçîâàâà íà âðúçêàòà Àâèòîõîë-Èðíèê, ïðèåìàíà çà àíàëîã íà âðúçêàòà Àòèëà-Åðíàõ. Îñíîâàíèå çà òîâà íè äàâàò ðàáîòèòå íà Â. Òîìàøåê, Êóíèê, Ìàðêâàðò è É. Ìèêîëà, êîèòî ðàçêðèâàò èäåíòè÷íîñòòà ìåæäó Åðíàõ, íàé-ìàëêèÿ ñèí íà Àòèëà, è Èðíèê îò èìåííèêà, îáñòîÿòåëñòâî, êîåòî ñúâðåìåííèòå èñòîðèîãàðôè ïðèåìàò

åäèíîäóøíî (2). Ïîäõîæäàéêè, îò äðóãà ñòðàíà, êúì Àâèòîõîë è Èðíèê êàòî êúì åïîíèì, êàêòî òîâà ïðàâÿò ãîëÿìà ÷àñò îò èçñëåäîâàòåëèòå, çàïî÷âàéêè îò Â. Çëàòàðñêè è ñòèãàéêè äî Ì. Ìîñêîâ (3), ñëåäâà äà ïðèçíàåì, ÷å òîâà ñà íàèìåíîâàíèÿòà íà ïúðâèòå äâà ïåðèîäà îò èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ, õðîíîëîãè÷íàòà âðúçêà ìåæäó êîèòî îòãîâàðÿ íà âúçøåñòâèåòî íà Èðíèê, ò.å. íà Åðíàõ, ÷èÿòî ãîäèíà ñëåäâà äà ñúâïàäà ñ ãîäèíàòà íà ñìúðòòà íà áàùà ìó Àòèëà. À ñåãà, ïðèñïàäíåì ëè îò èçâåñòíàòà íà èñòîðèÿòà ãîäèíà íà ñìúðò íà Àòèëà — 453 ã., 300-ãîäèøíîòî óïðàâëåíèå íà Àâèòîõîë, äîñòèãàìå äî ñàìàòà ìó âúçøåñòâåíà ãîäèíà. À òÿ å, êàêòî ñå óñòàíîâÿâà ëåñíî, 153 ãîäèíà, ãîäèíà äèëîì (Çìèÿ) ïî áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð. È ñúâïàäà ñ ãîäèíàòà äèëîì, âïèñàíà êàòî âúçøåñòâåíà ãîäèíà íà Àâèòîõîë â èìåííèêà. Òîçè ïîäõîä è òîçè èçâîä áÿõà íàëîæåíè â áúëãàðñêàòà èñòîðèîãàðôèÿ îò Ìîñêî Ìîñêîâ â ìîíîãðàôèÿòà ìó „Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå (íîâî òúëêóâàíå)“. Äíåñ òå ñå ïðèåìàò îò âñå ïî-øèðîê êðúã àâòîðè êàòî Ï. Äîáðåâ, Ä. Òàáàêîâ, Ä. Äèìèòðîâ (4). Âñå ïàê ñëåäâà äà ñå ïðèçíàå, ÷å ïðúâ äî òàçè äàòèðîâêà äîñòèãà É. Èâàíîâ, êîåòî ëè÷è îò ïóáëèêóâàíèòå ñëåä ñìúðòòà ìó ôàêñèìèëåòà íà íåãîâè ðúêîïèñíè ëèñòîâå îò Ð. Ñåôòåðñêè (5). Ìîæåì ñàìî äà ñúæàëÿâàìå, ÷å òå íå íè ïîçâîëÿâàò äà âúçñòàíîâèì ëîãèêàòà íà õðîíîëîãèçèðàíåòî, êîåòî òîé å èçâúðøèë. Äî ñúùèÿ ðåçóëòàò äîñòèãà è Î. Ïðèöàê, ïîäõîæäàéêè êúì ïðîáëåìà îò ñúâñåì äðóãà èçõîäíà ïîçèöèÿ. Êàòî àíàëèçèðà çàäúëáî÷åíî èçâåñòíèòå îò èçâîðèòå äàííè çà æèâîòà íà Êóáðàò, òîé îïðåäåëÿ öàðóâàíåòî ìó ìåæäó 605 è 665 — øåãîð ãîäèíè. Âúçïîëçâàéêè ñå îò òàçè äàòèðîâêà, Ïðèöàê îïðåäåëÿ óïðàâëåíèåòî íà îñòàíàëèòå êàíîâå, ðúêîâîäåéêè ñå èçöÿëî îò äàííèòå îò èìåííèêà. Ïî òîçè íà÷èí òîé ñúùî äîñòèãà äî 153 ãîäèíà êàòî íà÷àëî íà ïåðèîäà Àâèòîõîë è ñ òîâà ÿ óòâúðæäàâà êàòî ãîäèíà ïúðâà çà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò (6). Îò èçëîæåíîòî äîòóê ìîæå äà ñå ïðèåìå, ÷å ñìå óñòàíîâèëè òî÷íèòå ãðàíèöè íà ïåðèîäà Àâèòîõîë (153-453), êàêòî è íà÷àëíàòà ãîäèíà â èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà — 153 ãîäèíà ñë.Õð. Òîâà å ãîäèíàòà, êîÿòî ñëåäâà äà áúäå âïèñàíà â áúäåùàòà íàöèîíàëíà êîíöåïöèÿ. Èíòåðåñíî å, êîëêîòî è îãðàíè÷åíè äà ñà ïîçíàíèÿòà íè äíåñ, äà íàäíèêíåì â ñúáèòèÿòà íà îíîâà âðåìå, ïðÿêî ñâúðçàíè ñ èñòîðèÿòà íè. È òúé êàòî èñòîðèöèòå èçêàçâàò òâúðäå ïðîòèâîïîëîæíè ñòàíîâèùà, ùå íè ñå íàëîæè äà ñå çàïîçíàåì ñ íÿêîè îò íàé-ðàçïðîñòðàíåíèòå âåðñèè è äà îáúðíåì âíèìàíèå íà íàé-ðàöèîíàëíèòå ìîìåíòè îò òÿõ. Ïðè îãðàíè÷åíàòà èíôîðìàöèîííà áàçà, ñâåæäàùà ñå åäèíñòâåíî äî êðàòêîòî ñúîáùåíèå â èìåííèêà, íå áè ìîãëî äà áúäå äðóãîÿ÷å. Îò íåãî íàó÷àâàìå ñàìî èìåòî íà âëàäåòåëÿ, âðåìåòî íà óïðàâëåíèåòî ìó è ðîäîâàòà ìó ïðèíàäëåæíîñò — çàòîâà è òåçèòå ñà òîëêîâà ðàçíîîáðàçíè è äîðè ïðîòèâîðå÷èâè.

223

ÀÂÈÒÎÕÎË *** Äíåñ ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò èçñëåäîâàòåëèòå ïðèåìàò Àâèòîõîë è Èðíèê çà åïîíèìè, ò.å. çà êîíêðåòíè ïåðèîäè îò áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, íà÷åëî íà êîèòî ñòîÿò ðåàëíî ñúùåñòâóâàëè áúëãàðñêè âëàäåòåëè, äàëè èìåòî ñè çà îáîçíà÷àâàíåòî èì. Ñïåöèàëíî çà Àâèòîõîë âñè÷êè àâòîðè áåç èçêëþ÷åíèå íàñî÷âàò òúðñåíèÿòà ñè êúì èñòîðèÿòà íà õóíèòå â ïåðèîäà II-V âåê ñë.Õð., â ÷èÿòî ñðåäà ñå ïîÿâÿâà çà ïðúâ ïúò è áúëãàðñêîòî èìå. Îáèêíîâåíî çà òàêîâà êðóïíî ñúáèòèå, êîåòî áè ìîãëî äà ïîëîæè íà÷àëîòî íà íîâ èñòîðè÷åñêè ïåðèîä îò òàçè åïîõà, ñå ïðèåìà ïðèäâèæâàíåòî íà õóíèòå îò ïúðâîíà÷àëíàòà èì ðîäèíà â Öåíòðàëíà Àçèÿ íà çàïàä, êúì ãðàíèöèòå ñ Åâðîïà. Èíòåðåñíî å äà ïðîñëåäèì è ñúïîñòàâèì êàðòèíàòà íà ñúáèòèÿòà, ïðåäñòàâåíè íè îò ðàçëè÷íèòå àâòîðè. Ïðúâ Â. Çëàòàðñêè ïðàâè îïèò çà èçÿñíÿâàíå èñòîðèÿòà íà õóíèòå ïðåç I-II â. Òîé îáðúùà âíèìàíèå, ÷å îêîëî 93 ã. ñÿíáèéöèòå (òóíãóçèòå) óíèùîæèëè äúðæàâàòà íà õóíèòå è ãè ïðèíóäèëè äà íàïóñíàò ðîäèíàòà ñè è äà ñå îòòåãëÿò â ðàéîíà ìåæäó ïëàíèíñêèÿ õðåáåò Òàðáàãàòàé è Ñðåäåí Òÿí-Øàí, ò.å. â Äæóíãàðèÿ, êúäåòî ñúçäàëè äúðæàâàòà Þå-áàí. Îòòóê òå ïðîäúëæèëè äà íàïàäàò Êèòàé è ïîñëåäíîòî èçâåñòíî íàõëóâàíå ïðåäïðèåëè ïðè êèòàéñêèÿ èìïåðàòîð Õóàí-òè (îêîëî 151 ã.) Ñëåä òîâà âðåìå òå áèëè ïîâòîðíî èçòëàñêàíè îò ñÿíáèéöèòå îùå ïî íà çàïàä è óñåäíàëè íà ãðàíèöàòà ñ Åâðîïà, èçòî÷íî îò ð. Óðàë, çà êîåòî ñâèäåòåëñòâàò Ìàðèí Òèðñêè è Ïòîëîìåé (7). Ïðèíîñ â èçÿñíÿâàíåòî íà òåçè ñúáèòèÿ ïðåäñòàâëÿâàò èçñëåäâàíèÿòà íà Î. Ïðèöàê. Òîé çàïî÷âà èçñëåäâàíåòî ñè îò 207 ã.ïð.Õð., êîãàòî âåëèêèÿò âëàäåòåë íà õóíèòå Ìàî-Òóí (Ìîòóí) îñíîâàâà ìíîãîåòíè÷åñêàòà ñè èìïåðèÿ, ñòàíàëà ñòðàøèëèùå ïðåç ñëåäâàùèòå äâà è ïîëîâèíà âåêà çà ñúñåäèòå ñè. Ïîïàäíàëà â êëåùèòå íà êèòàéöèòå îò þã è íà òóíãóçèòå-ñÿíáèéöè îò ñåâåð, ïðåç 48 ã.ñë.Õð. èìïåðèÿòà íà õóíèòå ñå ðàçïàäíàëà íà äâå ÷àñòè — ñåâåðíà è þæíà, âàñàëíà íà Êèòàé, ïðîñúùåñòâóâàëà äî 216 ã. Îùå îò îêîëî 90-òå ãîäíè íà I â. ñåâåðíàòà õóíñêà äúðæàâà áèëà ïîäëîæåíà íà ïîñòîÿííè íàáåçè îò ñÿíáèéöèòå, íî îêîí÷àòåëíî áèëà çàâëàäÿíà îò òóíãóçêèÿ âëàäåòåë Òÿíøú-õóàé, óïðàâëÿâàë ïî âðåìåòî íà êèòàéñêèÿ èìïåðàòîð Õóàí-òè (147-167). Òîâà ïðèíóäèëî âëàäåòåëÿ íà ñåâåðíèòå õóíè Øàí-þ äà èçñåëè íàðîäà ñè îò ðîäíàòà Ìîíãîëèÿ íà çàïàä â Ñåäìîðå÷èåòî, ìåæäó åç. Èñúê êüîë è Àðàëñêî ìîðå, êúäåòî òå óñåäíàëè ïî äîëèíàòà íà ð. Òàëàñ (8). Îòíîñíî èñòîðè÷åñêàòà ñúäáà è ïðèäâèæâàíåòî íà õóíèòå íà çàïàä èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâàò è èçñëåäâàíèÿòà íà Ì. Àðòàìîíîâ è Ë. Ãóìèëüîâ. Òå ïðèåìàò, ÷å ñëåä ðàçïàäàíåòî íà õóíñêàòà äúðæàâà íà ñåâåðíà è þæíà ÷àñò, ñåâåðíèòå õóíè áèëè ïðèíóäåíè îò ñÿíáèéöèòå äà ñå îòòåãëÿò íà çàïàä è ïðåç 93 ã. äà óñåäíàò â Äæóíãàðèÿ, çàïàäíî îò åç. Áàðêóë, â ïðîäúëæåíèå íà òî÷íî 60 ãîäèíè. Ìåæäó 155 è 160 ã. îáà÷å ñÿíáèéöèòå çàâëàäåëè è òåçè çåìè è îòáëúñíàëè õóíèòå îùå ïî íà çàïàä. ×àñò îò õóíèòå çàñåëèëè Ñåäìîðå÷èåòî è òóê ñúçäàëè äúðæàâàòà ñè Þå-áàí, ïðîñúùåñòâóâàëà íÿêúäå äî V â., à îñòàíàëèòå ñå ïðèäâèæèëè îùå ïî íà çàïàä è äîñòèãíàëè Ïðèóðàëèåòî (9, 10). Àíàëèçèðàéêè âñè÷êè òåçè äàííè, âíèìàíèåòî íà Ì. Ìîñêîâ å ïðèâëå÷åíî îò áëèçîñòòà íà ïîñî÷åíèòå îò ðàçëè÷íèòå àâòîðè ãîäèíè, ÿâíî ìàðêèðàùè åäíî è ñúùî ñú-

224

áèòèå, ïî ïîâîä íà êîåòî òîé îòáåëÿçâà: „Ó÷óäâàùà å áëèçîñòòà ìåæäó ãîäèíèòå äèëîì — 153, 151, 147-167, 155-160; ïîðàçèòåëíî å ñúâïàäåíèåòî ñúñ 153 ã. êàòî ñáîð îò 93 è 60 ã. âîéíè“ (11). À òåçè 153 ñë.Õð. ñúîòâåòñòâàò íà âðåìåòî íà ãîëÿìîòî è îêîí÷àòåëíî ïðåñåëâàíå íà õóíèòå îò Äæóíãàðèÿ êúì Ïðèóðàëèåòî. È òî÷íî òÿ ñúâïàäà ñ âúçøåñòâèåòî íà Àâèòîõîë íà÷åëî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà. È ñúñ ñàìîòî £ âúçíèêâàíå! Åòî è îáîáùåíàòà êàðòèíà íà èíòåðåñóâàùèòå íè ñúáèòèÿ: íÿêúäå â ïîñëåäíîòî äåñåòèëåòèå íà III â.ïð.Õð. Ìîòóí îñíîâàâà èìïåðèÿòà íà õóíèòå, çàåìàëà ïúðâîíà÷àëíî òåðèòîðèèòå ìåæäó Åíèñåé, ð. Àíãàðà è åç. Áàéêàë, êàòî ïîñòåïåííî ñå ðàçðàñòâà, âêëþ÷âàéêè 24 ïëåìåíà è íàðîäè. Ðàçøèðÿâàéêè ñå íà þã, òÿ äîñòèãíàëà äî ãðàíèöèòå íà Êèòàé è â ñëåäâàùèòå äâå è ïîëîâèíà ñòîëåòèÿ àêòèâíî ñå íàìåñâà â æèâîòà ìó. Òîâà äîâåëî äî ïðîäúëæèòåëíî ïðîòèâîáîðñòâî ìåæäó äâåòå èìïåðèè, â ðåçóëòàò íà êîåòî â 48 ã.ñë.Õð., äúðæàâàòà íà õóíèòå ñå ðàçïàäà íà äâå ÷àñòè. Þæíàòà ÷àñò ñòàíàëà êèòàéñêè âàñàë, à ñåâåðíàòà çàïàçèëà ñóâåðåíèòåòà ñè, íî áèëà ïîäëîæåíà íà ïîñòîÿíåí íàòèñê îò êèòàéöèòå íà þã è îò òóíãóçèòå îò ñåâåð. Îêîëî 90 ã.ñë.Õð. òóíãóçèòå çàïî÷íàëè ñèñòåìíîòî £ çàâëàäÿâàíå è òîâà ïðèíóäèëî õóíèòå äà ñå îòòåãëÿò ïðåç 93 ã. íà çàïàä â Äæóíãàðèÿ. Òóê õóíèòå óñåäíàëè çàïàäíî îò åç. Áàðêóë (ÏÀÍÊÓ-ËÈ) â ïðîäúëæåíèå íà 60 ãîäèíè, ñëåä êîåòî áèëè ïîâòîðíî ïðîãîíåíè îò òóíãóçèòå. Òîâà ñå ñëó÷âà òî÷íî â 153 ã. ×àñò îò õóíèòå ñå çàñåëèëè â Ñåäìîðå÷èåòî, ñúçäàâàéêè äúðæàâàòà ñè Þå-áàí, ñ öåíòúð ð. Òàëàñ (ñúïîñòàâè ëàòèíñêàòà òðàíñêðèïöèÿ íà íåéíîòî èìå ñ òîâà íà ßïîíèÿ: Juepan è Japan. Âòîðà ÷àñò îò õóíèòå ñå ïðèäâèæèëà äî Ïðèóðàëèåòî è ãðàíèöèòå ñ Åâðîïà, êúäåòî îñòàíàëà ñëåäâàùèòå äâà âåêà. Èìåííî òîâà ñúáèòèå — óñÿäàíåòî íà õóíèòå èçòî÷íî îò ð. Óðàë, îòðàçÿâà ãîäèíàòà 153 ñë.Õð. Òàêà ïðåäñòàâåíèòå ñúáèòèÿ äåéñòâèòåëíî ñå ñúãëàñóâàò ñ äàííèòå îò „Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå êëàíîâå“ è òîâà íàé-êàòåãîðè÷íî ñå äåìîíñòðèðà îò ñúâïàäåíèåòî ìåæäó ãîäèíàòà à ïðåñåëâàíåòî íà õóíèòå îò Äæóíãàðèÿ â Ïðèóðàëèåòî — 153 ã., è âúçøåñòâåíàòà ãîäèíà íà Àâèòîõîë — äèëîì 153 ã. Îùå ïî-ãîëÿìà êàòåãîðè÷íîñò ïðèäîáèâà âðúçêàòà, óñòàíîâåíà îò òàêèâà àâòîðèòåòè êàòî Ì. Àðòàìîíîâ, Î. Ïðèöàê è Ë. Ãóìèëüîâ. Âñè÷êî òîâà áè áèëî ìíîãî äîáðå, àêî ïîíå ñå çàãàòâàøå ìÿñòîòî íà áúëãàðèòå â òåçè ñúáèòèÿ. Ïîäîáíî íåùî îáà÷å íå îòêðèâàìå, à èçêàçàíèòå ïðèíöèïíè ñúîáðàæåíèÿ èìàò ïîâå÷å õàðàêòåðà íà ïðåäïîëîæåíèÿ, êîåòî íàìàëÿâà â çíà÷èòåëíà ñòåïåí ñòîéíîñòòà íà óñòàíîâåíàòà õðíîëîãè÷íà âðúçêà. Èçõîäúò îò ñúçäàëîòî ñå ïîëîæåíèå íè ïðåäîñòàâÿò ðàáîòèòå íà Ä. Ñúñúëîâ è Í. Ñòàíèøåâ, êîëêîòî è äà ñòðàíÿò ñúâðåìåííèòå íè èñòîðèöè îò òÿõ. Òå îáà÷å, ïîäêðåïåíè îò èçñëåäâàíèÿòà íà Äå Ãðîîò è Í. Áè÷óðèí, ïðåäñòàâëÿâàò èñòèíñêà öåííîñò è â ãîëÿìà ñòåïåí çàïúëâàò ïðàçíèíàòà â ïîçíàíèÿòà íè ïî âúïðîñà. Çàòîâà å äîáðå äà ñå çàïîçíàåì íàêðàòêî ñ òÿõ. Ïúðâîòî íåùî, íà êîåòî îáðúùà îñîáåíî âíèìàíèå Ä. Ñúñúëîâ, å òîâà, ÷å òîé ðàçïîçíàâà â èìåòî íà îïèñàíîòî â êèòàéñêèòå õðîíèêè ïëåìå ÏÎ-ËÅ èëè ÏÎ-ËÈ, îáùî â ÷åòèðèíàäåñåò ðàçëè÷íè ðàçíîâèäíîñòè, áúëãàðñêîòî-åòíè÷åñêî èìå (12). Òîâà ïîçâîëÿâà íà íåãî è ïîñëåäîâàòå-

ÀÂÈÒÎÕÎË ëèòå ìó, ðàçãëåæäàéêè èñòîðèÿòà íà õóíîðñêàòà èìïåðèÿ, äà îïðåäåëÿò ìÿñòîòî íà áúëãàðèòå â íåÿ. Ïîä÷åðòàí èíòåðåñ çà íàñ ïðåäñòàâëÿâàò ñúáèòèÿòà îò ñðåäàòà íà ïúðâîòî ñòîëåòèå ïðåäè Ðîæäåñòâî Õðèñòîâî, âúðõó êîèòî íàñî÷âà âíèìàíèåòî íè Í. Ñòàíèøåâ. Õóíîðñêèÿò êõàí-þ, ÷èåòî èìå êèòàéñêèòå õðîíèêè íè ïðåäñòàâÿò êàòî Õî-Õàí-Øà (58-31), ïðèåë äîáðîâîëíî â 54 ã.ïð.Õð. êèòàéñêî ïîäàíñòâî è ïðåâúðíàë íÿêîãà ãîðäàòà õóíîðñêà èìïåðèÿ â êèòàéñêè âàñàë. Íåäîâîëíèòå îò ðåøåíèåòî ìó õóíîðñêè âåëìîæè çàåäíî ñ íàðîäèòå ñè ñå îáåäèíèëè îêîëî áðàòà íà êõàí-þ è êàâõàí íà Çàïàäíàòà îðäà — Öèò-Êè è ïî òîçè íà÷èí áèëà ñúçäàäåíà Çàïàäíàòà õóíîðñêà èìïåðèÿ, çàïàçèëà íåçàâèñèìîñòòà ñè îò Êèòàé è ñòàíàëà ïðîäúëæèòåë íà äúðæàâàòà íà Ìîòóí. ßäðî íà èìïåðèÿòà ñòàíàëè áúëãàðèòå (ïëåìåíàòà Ïî-Ëå), äîòîãàâà ÿäðî íà Çàïàäíàòà îðäà.  ñêîðî âðåìå òå ïîä÷èíèëè è ïðèâëåêëè êúì äúðæàâàòà ñè îòöåïèëèòå ñå ïî-ðàíî óéãóðè, êèðãèçè è òèí-ëèíè, à ñúùî è ñúñåäíèòå äúðæàâè íà àîðñèòå, ïàðòåíèòå è Êàí-Êè (êàíãàðè, ïàðòåíè) è îùå äðóãè ïî-ìàëêè ïëåìåíà. Íà èçòîê äúðæàâàòà íà Öèò-Êè äîñòèãíàëà ð. Îðõîí, à íà çàïàä — äî Êàñïèéñêî ìîðå è ð. Âîëãà. Çà äà ñòàáèëèçèðà äúðæàâàòà ñè, òîé ïðåìåñòèë áúëãàðèòå, äîòîãàâà îáèòàâàëè çåìèòå çàïàäíî îò åç. Áàðêóë íà ñåâåðîçàïàä, â öåíòúðà íà äúðæàâàòà — çåìÿòà íà êèðãèçèòå — ìåæäó Êàñïèéñêî ìîðå è ð. Óðàë, îò åäíà ñòðàíà, è åç. Áàëõàø, îò äðóãà. Ïðÿêî ñâèäåòåëñòâî çà ó÷àñòèåòî íà äåäèòå íè â òåçè ñúáèòèÿ îòêðèâàìå â èìåòî íà òîïîíèìà Áîëãàðäè (Áîëãàíäè) Êóðãàí, îçíà÷àâàùî „áúëãàðñêî ãðîáèùå“, ñúùåñòâóâàù è äíåñ â ïîðå÷èåòî íà ð. Òàëàñ è ñâúðçàíî ñ ãèáåëòà íà Öèò-Êè, çàãèíàë çàåäíî ñ äðóæèíàòà ñè, èçáèòè îò îñóíèòå è êèòàéöèòå ïðè îïèòà ìó äà èçòåãëè íà çàïàä è ïîñëåäíèòå îñòàíàëè óì âåðíè ïëåìåíà îò èçòî÷íàòà îáëàñò Îðõîí (13). Âñè÷êî òîâà å êîëêîòî ëþáîïèòíî, òîëêîâà è íåïîçíàòî. Òî îáà÷å ñå ñúãëàñóâà è îáÿñíÿâà íå ïî-ìàëêî íåî÷àêâàíèòå ñëåäè îò áúëãàðñêî ïðèñúñòâèå â Åâðîïà îùå ïðåäè Õð. è âëèÿíèåòî ìó â áèòà íà êóëòóðàòà íà äðåâåí Ðèì (14). Ñúùåâðåìåííî òî å òâúðäå ñúùåñòâåíî, äîêîëêîòî õâúðëÿ ñâåòëèíà âúðõó íåïîçíàòîòî è ëèïñâàùî çâåíî îò âåðèãàòà íà ñúáèòèÿòà. Îò êàçàíîòî ñòàâà ÿñíî, ÷å áëèçî âåê è ïîëîâèíà ïðåäè ñåâåðíèòå õóíè äà íàïóñíàò öåíòðàëíîàçèàòñêàòà ñè ðîäèíà, äðóãè õóíîðñêè ïëåìåíà, â öåíòúðà íà êîèòî ñà áèëè áúëãàðèòå, ñúùî ñà ÿ íàïóñíàëè, çàñåëâàéêè ñå íå ñàìî â êàçàõñêèòå ñòåïè, íî è äàëå÷ ïî íà çàïàä — â Ïðèóðàëèåòî, Ïðèêàâêàçèåòî è äîðè ïî Äîëåí è Ñðåäåí Äóíàâ. Äîáðå çíàåì îòíîøåíèåòî íà ñúâðåìåííèòå íè èñòîðèöè êúì ðàáîòèòå íà Ä. Ñúñúëîâ è Í. Ñòàíèøåâ. Çíàåì óïîðèòîòî èì ìúë÷àíèå êúì èçíåñåíîòî îò É. Âúë÷åâ çà âëèÿíèåòî íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð â ðèìñêîòî ëåòîáðîåíå è âëàäåòåëñêà èìåííà ñèñòåìà. Ùå íè ñå îáà÷å è íèå äà ïðîâîêèðàìå íàó÷íàòà ìèñúë ó íàñ, ïúê äîðè è ñàìî ñ åäèí-åäíè÷úê âúïðîñ: êàê è îòêîãà â ëàòèíñêèÿ åçèê ñå å ïîÿâèëî ïîíÿòèåòî „âóëãàðèñ“ (îïðîñòåí, åëåìåíòàðåí, ïðîñòîíàðîäåí), êîåòî ïî÷òè äîñëîâíî îòðàçÿâà áúëãàðñêîòî åòíè÷åñêî èìå? Íÿìàìå àìáèöèÿòà äà íàâëèçàìå â äåáðèòå íà ãîëåìèÿ è âñå îùå äåâñòâåí âúïðîñ îòíîñíî íàëè÷èåòî íà áúëãàðñêè åçèêîâè çàåìêè â ëàòèíñêèÿ åçèê, íî êàê äà ñè çàò-

âîðèì î÷èòå ïðåä ïèñìåíèòå ïàìåòíèöè îò ïúðâèòå âåêîâå ñëåä Õðèñòà, êîèòî íåäâóñìèñëåíî ñâèäåòåëñòâàò çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðè â Åâðîïà? È çàùî òðÿáâàøå äà ñå ñïèðà öåëè äåñåòèëåòèÿ ïóáëèêóâàíåòî íà èçâåñòíèòå îùå íà ïðîô. Ãàí÷î Öåíîâ ãåîãðàôñêè êàðòè, âúðõó êîèòî áúëãàðñêîòî èìå å çàïèñàíî íà Áàëêàíèòå îùå ïðåç IV è äîðè â êðàÿ íà III â.ñë.Õð.? Íî òúé êàòî ìúë÷àëèâîòî òàáó è äíåñ ïðîäúëæàâà äà òåãíå íàä ñïîìåíàòèòå êàðòè, ñòðóâà ñè òå, ìàêàð è áåãëî, äà áúäàò ðàçãëåäàíè, âúçïîëçâàéêè ñå îò ïóáëèêóâàíåòî èì â êíèãàòà íà Ï. Äîáðå⠄Áúëãàðè, òþðêè, ñëàâÿíè“. Ïúðâàòà ïðåäñòàâëÿâà „êàðòà íà ñâåòà“ è å ïðèäðóæåíà îò òåêñò ⠄Àíàòîìíèÿ ðàâåíñêè êîñìîãðàô“, ïèñàí â íà÷àëîòî íà VII èëè â êðàÿ íà VI âåê.  íåãî, òî÷íî ìåæäó èìåíàòà íà Òðàêèÿ, îò åäíà ñòðàíà, è Ãîðíà è Äîëíà Ìèçèÿ, îò äðóãà, îòêðèâàìå íàé-íåî÷àêâàíî èìåòî íà Áúëãàðèÿ. À îò òåêñòà â ñàìèÿ êîñìîãðàô íàó÷àâàìå, ÷å „Â Òðàêèÿ èëè Ìàêåäîíèÿ è Äîëíà Ìèçèÿ ÑÀÌÎ ÁÚËÃÀÐÈ ÆÈÂÅßÒ, êîèòî ñà èçëåçëè îò ãîðåñïîìåíàòàòà Ãîëÿìà Ñêèòèÿ...“(15), êîåòî îçíà÷àâà, ÷å áúëãàðèòå ñà îáèòàâàëè äíåøíèòå íè çåìè íà Áàëêàíèòå, îòñàì Äóíàâ, îùå ïðåäè ïîáåäàòà èì â ñúñòàâà íà õóíñêèòå âîéñêè è ñúþçåíèòå ñ òÿõ ãîòè íàä èìïåðàòîð Âàëåíò â 378 ã., ïðåäè âúçíèêâàíåòî íà ñàìèÿ Õóíñêè ñúþç ïðåç 375 ã. è äîðè ïðåäè âúçøåñòâèåòî íà Áàëàìáåð — âëàäåòåëÿ, ïðè êîãîòî õóíèòå çàïî÷íàëè íàøåñòâèåòî ñè â Åâðîïà. Ñìÿòàì, ÷å â ñëó÷àÿ íå å íåîáõîäèìî äà ñå ñïèðàìå ïîäðîáíî âúðõó âúçìîæíèòå „ñëàáè“ ìåñòà â äàòèðîâêàòà è àâòåíòè÷íîñòòà íà êàðòàòà íå çàùîòî òå ñà ìàëîâàæíè, à ïîðàäè îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å äàííèòå, îòêðèòè â íåÿ, ñúâñåì íå ñà åäèíñòâåíè ïî âúïðîñà, à ñå ïîäêðåïÿò è îò äðóãà, îùå ïî-ñòàðà êàðòà, ÷èÿòî àâòåíòè÷íîñò ïðè òîâà å èçâúí âñÿêàêâè ñúìíåíèÿ. Òàçè êàðòà ïðèíàäëåæè íà „áàùàòà“ íà öúðêîâíàòà èñòîðèÿ — åïèñêîïà íà ðèìñêàòà ïðîâèíöèÿ Öåçàðåÿ (Ïàëåñòèíà) — Åâñåâèé (270-338). Äî íàñ å äîñòèãíàëà ÷ðåç ðúêîïèñà íà Ñâ. Éåðîíèì, â êîéòî ñâåòèÿò îòåö èçðè÷íî îòáåëÿçâà àâòîðñòâîòî íà Åâñåâèé âúðõó êàðòàòà. À â òàçè âòîðà êàðòà îòêðèâàìå íå ïî-ìàëêî âïå÷àòëÿâàùèÿ òåêñò: „Ìèçèÿ òóê è Áúëãàðèÿ“(16). Êðàòêî è ÿñíî. Íåòúðïÿùî óñëîâíîñòè è íåïîçâîëÿâàùî ñïåêóëàöèè. Âåðîÿòíî èìåííî òîâà ïðèñúñòâèå íà áúëãàðè â Ìèçèÿ å èìàë ïðåäâèä áúëãàðñêèÿò ëåòîïèñåö íà Ìàíàñèåâàòà õðîíèêà, îòáåëÿçâàéêè: „Ïðè òîçè öàð Êîíñòàíòèí Áðàäàòè ïðè ñâîèòå áðàòÿ äîéäîõà áúëãàðèòå ïðåç ð. Äóíàâ“(17). Âñå ïàê òðÿáâà äà ïðèçíàåì, ÷å îáñúæäàíèòå êàðòè ñà ñúñòàâÿíè ñëåä 153 ã. è â òîçè ñìèñúë, ïîçîâàâàéêè ñå íà èìåííèêà, íàëè÷èåòî íà áúëãàðè èëè áúëãàðñêà äúðæàâà â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà å ëåñíî îáÿñíèìî. Ä. Ñúñúëîâ è Í. Ñòàíèøåâ îáà÷å ãîâîðåõà çà ìàñèâíà áúëãàðñêà ìèãðàöèÿ êúì ãðàíèöèòå ñ Åâðîïà îùå îêîëî ñðåäàòà íà I â.ïð.Õð. Åòî çàùî å èíòåðåñíî äà ïîòúðñèì áúëãàðñêîòî ïðèñúñòâèå ïî òåçè òåðèòîðèè îùå ïðåäè ñïîìåíàòàòà ãîäèíà. Çà îðèåíòèð ìîæåì äà èçïîëçâàìå ðàçêàçà íà ïðîðîê Èñàÿ îò Áúëãàðñêèÿ àïîêðèôåí ðúêîïèñ, â êîéòî òîé ñïîäåëÿ ïúðâèòå ñè ïðåæèâÿâàíèÿ ñëåä çàâðúùàíåòî ñè íà çåìÿòà ïîäèð íåáåñíèòå ñè ñòðàíñòâàíèÿ. Ñâåòîâíèÿò ïðîðîê äî÷óâà ãëàñ, êîéòî ìó çàïîâÿäâà „... îòëú÷è òðåòàòà ÷àñò îò êóìàíèòå, íàðå÷åíè áúëãàðè, íàñåëè çåìÿòà Êàð-

225

ÀÂÈÒÎÕÎË âóíñêà, êîÿòî îïðàçíèõà ðèìëÿíè è åëèíè... È íàñåëèõ çåìÿòà Êàðâóíñêà, íàðå÷åíà áúëãàðñêà; áåøå îïóñòÿëà îò åëèíè çà 130 ãîäèíè.“(18) ×å ñòàâà âúïðîñ çà ñúáèòèÿ îòïðåäè âðåìåòî íà Àñïàðóõ, ñå èçÿñíÿâà îùå â ñëåäâàùàòà ÷àñò îò ðàçêàçà, â êîÿòî ñå ãîâîðè çà „Èñïîð öàð“, îòêúäåòî ñëåäâà, ÷å íàñåëÿâàíåòî íà çåìÿòà Êàðâóíñêà ñ áúëãàðè ïðåäõîæäà öàðóâàíåòî ìó. Îïèò çà ïî-òî÷íî èçÿñíÿâàíå íà âðåìåòî íà òîâà ñúáèòèå ïðàâè É. Âúë÷åâ, òúëêóâàéêè èçðàçà „çà 130 ãîäèíè“ êàòî „ïðåç 130 ãîäèíà“(19). Ïðåäâèä íååäíîçíà÷íèÿ õàðàêòåð íà òúëêóâàíåòî íèå íå ìîæåì äà ñå ÷óâñòâàìå ñèãóðíè â èçêàçàíîòî òâúðäåíèå. Âàæíî å îáà÷å äà îòáåëåæèì, ÷å ñâåäåíèÿ, ñâúðçàíè ñ òåçè èëè áëèçêè ïî âðåìå ñúáèòèÿ, ñðåùàìå â áúëãàðñêàòà âúçðîæäåíñêà êíèæíèíà è ó äðóãè àâòîðè. Òàêà íàïðèìåð â ëåòîïèñà íà ïîï Éîâ÷î îò Òðÿâíà â ñàìîòî íà÷àëî íà ñïèñúêà „èìåíà íà áúëãàðñêèòå êíÿçå“, íàé-îòãîðå ÷åòåì ñëåäíèÿ ìíîãîçíà÷èòåëåí òåêñò: „Áúëãàðèòå áÿõà ïðîãîíåíè îò Òðàÿí Ðèìñêè è ïàê ñå âúçâúðíàõà â ãîäèíà 489 (5997)“.(20) Èìåòî íà èìïåðàòîð Òðàÿí, ñâúðçàíî ñ áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, îòêðèâàìå è â Èñòîðèÿòà íà éåðîñõèìîíàõ Ñïèðèäîí. Òóê íà íåãî å îòðåäåíà öÿëà ãëàâà, êîÿòî çàïî÷âà ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: „Îùå ùîì ñòàíà öàð, Òðàÿí çàïèòà ñúâåòíèöèòå ñè èìà ëè îùå íåïîêîðåíè íàðîäè. È òå ìó êàçàõà, ÷å òàêúâ å äèâèÿò ñëîâåíñêè íàðîä, êîéòî âîþâà ñ Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè. Íå òúðïåéêè òàêúâ ðèìñêè ñðàì, Òðàÿí ñúáèðà ìíîãî÷èñëåíà âîéñêà è íàïàäà öàð ñëîâåíñêè Äåêåôàë. Ïî èìåòî íà êðàÿ ñè è ñëîâåíèòå áÿõà ïðåèìåíóâàíè â äàêè. Ïðåñòîëúò ìó áåøå â Áóäèì. Âèæäàéêè íàáëèæàâàùàòà îïàñíîñò, Äåêåôàë èçïðàòè ïðàòåíèöè è íà èçòîê, è íà çàïàä è ïðèçîâà çà áîðáà öåëèÿ ñè ñëàâÿíñêè íàðîä: ðóñèòå, àëàíèòå, ñàðìàíèòå, êîñòîáîêèòå, ïå÷åíåãèòå, ïåìèòå, áúëãàðèòå.“(21) Èçëèøíî å äà ñå âïóñêàìå â ïîäðîáíè ðàçñúæäåíèÿ è äîãàäêè çàùî ïðåïîäîáíèÿò îòåö ãîâîðè çà „ñëîâåíñêè“ íàðîä è öàð. Îòãîâîðúò ìîæå ëåñíî äà îòêðèåì, êàòî ðàçãëåäàìå êîè íàðîäè ïðèåìà òîé çà ñëîâåíè. Ïî-èíòåðåñíîòî å ïîÿâàòà íà èìåòî „áúëãàðè“ ñðåä èçáðîåíèòå íàðîäè. Èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà è êðàÿò íà ðàçêàçà: „Îòòîãàâà Èëèðèê èëè Áúëãàðèÿ áåøå ïîðîáåíà îò ðèìëÿíèòå ÷àê äî âðåìåòî íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè.“ Òåçè íåíàïúëíî óñòàíîâåíè è ÿñíè âçàèìîîòíîøåíèÿ íà áúëãàðèòå è èìïåðèÿòà îò âðåìåòî íà Òðàÿí íàìèðàò íàêðàÿ ïîòâúðæäåíèÿ è â áúëãàðñêîòî íàðîäíî òâîð÷åñòâî, çàñâèäåòåëñòâàíî â ïðèêàçêàòà „Öàð Òðàÿí èìà êîçè óøè“. Êîëêîòî äî èðîíè÷íîòî îòíîøåíèå íà íàðîäà íè êúì ðèìñêèÿ çàâîåâàòåë, òî êàòî ÷å ëè å â ñúçâó÷èå ñ èðîíèÿòà, êîÿòî èñòîðèÿòà å îïðåäåëèëà íà àìáèöèîçíèòå ìó çàâîåâàíèÿ íà Áàëêàíèòå. Èíòåðåñåí îïèò çà âúçñòàíîâÿâàíå íà ñúáèòèÿòà îò âðåìåòî íà èìïåðàòîð Òðàÿí (98-117) ïðàâè Éîðäàí Âúë÷åâ. Ñïîðåä íåãî âîåííàòà êàìïàíèÿ íà Òðàÿí ïî Äîëåí Äóíàâ, çàâúðøèëà ñ ïðîâúçãëàñÿâàíåòî íà çàâëàäåíèòå òåðèòîðèè çà ðèìñêè ïðîâèíöèè (Äàêèÿ Ñóïåðèîð è Äàêèÿ Èíôåðèîð), å áèëà ïðÿêî íàñî÷åíà ñðåùó äúðæàâàòà íà áúëãàðèòå. Íà÷åëî íà òàçè äúðæàâà îò 87 ã. äî ñìúðòòà ñè â 106 ã. å ñòîÿë Äåêåôàë. Èìåòî íà âëàäåòåëÿ, èçâåñòíî íè îò õðîíèêèòå íà Äèîí Êàñèé, àâòîðúò ñâúðçâà ñ áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð è îáÿñíÿâà ïúðâàòà ìó ÷àñò „Äåêå“ ñ

226

áúëãàðñêîòî ïðîçâèùå íà ãîäèíàòà Äîêñ (Ñâèíÿ), à âòîðàòà ìó ÷àñò „áàë“ — ñ òèòëàòà çà ìëàäøè ñúâëàäåòåë ÁÀË, â ñèñòåìàòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò. Îñíîâàíèå çà âúçøåñòâåíàòà ãîäèíà íà Äåêåáàë, òúé êàòî 87 ã.ñë.Õð. å íàèñòèíà ãîäèíà Ñâèíÿ ïî áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð(22). Çà áúëãàðñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà Äåêåáàë ïðÿêî óêàçàíèå íè äàâà ëåòîïèñúò íà ïîï Éîâ÷î, êúäåòî èìåòî ìó îòêðèâàìå â ñïèñúêà íà áúëãàðñêèòå öàðå (23). Òî ôèãóðèðà è â äðóã åäèí âúçðîæäåíñêè èçòî÷íèê, íåïîçíàò íà É. Âúë÷åâ, íî öèòèðàí ïî-ãîðå — Èñòîðèÿòà íà éåðîñõèìîíàõ Ñïèðèäîí (24). Îò íåãî íàó÷àâàìå è òâúðäå ëþáîïèòíîòî òâúðäåíèå, íà êîåòî âå÷å îáúðíàõìå âíèìàíèå, ÷å íàçâàíèåòî äàêè ïðîèçëèçà îò èìåòî íà âëàäåòåëÿ Äåêåáàë.  ïîòâúðæäåíèå íà òåçàòà ñè çà áúëãàðñêàòà äúðæàâà ñåâåðíî îò Äóíàâ É. Âúë÷åâ ïðèâåæäà è âòîðè àðãóìåíò — ïîñëåäâàëàòà èñòîðè÷åñêà ñúäáà íà òåðèòîðèèòå, ïðèäîáèëè îòòîãàâà íàçâàíèåòî Äàêèÿ. Ñòàâà äóìà çà òîâà, ÷å âîåííèÿò óñïåõ íà Òðàÿí, ìàêàð è áëÿñêàâ, áèë òâúðäå êðàòêîòðàåí, îòðàæåíèå íà êîåòî âèæäàìå è â ïîäèãðàâàòåëíîòî îòíîøåíèå êúì ãîëåìèÿ çàâîåâàòåë â ñïîìåíàòàòà ïî-ãîðå ïðèêàçêà. Èçâåñòíî å, ÷å íåïîñðåäñòâåíî ñëåä ñìúðòòà ìó ñòîëèöèòå íà òðèòå Äàêèè áèëè îáÿâåíè çà ìóíèöèè ãðàäîâå, íàìèðàùè ñå íåïîñðåäñòâåíî ïîä âëàñòòà íà Ðèì, íî ñúñ ñâîáîäíî ñàìîóïðàâëåíèå, ïðèâèëåãèÿ, ïîçíàòà äîòîãàâà åäèíñòâåíî â Èòàëèÿ. Íàñêîðî ñëåä òîâà âëàñòòà íà òðèòå ïðîâèíöèè áèëà ïîâåðåíà íà íåèí óïðàâèòåë — Êíåé Ìèíóöèóñ Ôàóñòèíóñ-Ñåêñò Þëèé Ñåâåð. Ëþáîïèòíîòî â èìåòî ìó É. Âúë÷åâ íàìèðà â ñúñòàâêàòà Ñåâåð, êîÿòî ïðåäñòàâëÿâà ïðîçâèùå íà ãîäèíàòà Êî÷ ïî áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð. Îùå ïî-ëþáîïèòíîòî å îáà÷å, ÷å âúçøåñòâàíàòà 120 ãîäèíà å äåéñòâèòåëíî ãîäèíàòà Êî÷. Íàé-ïîêàçàòåëíà å ñàìàòà äàòà íà ïðîãëàñàòà ìó — 29 þíè ïî þëèàíñêèÿ êàëåíäàð, êîÿòî îòãîâàðÿ ïî íàøèÿ êàëåíäàð íà 7 þíè. Çàùîòî òàçè äàòà íè îòïðàùà äèðåêòíî êúì ïðàçíè÷íàòà ñèñòåìà íà äåäèòå íè, â êîÿòî îôèöèàëíèòå ïðàçíèöè — ïî åäèí íà âñåêè ìåñåö, ñå îïðåäåëÿò ïî ôîðìóëà, ñïîðåä êîÿòî ÷èñëîòî íà äåíÿ ñúîòâåòñòâà íà ÷èñëîòî íà ìåñåöà. Âúçøåñòâèÿòà ïúê áèëè íàñðî÷âàíè èìåííî íà òàêèâà ïðàçíèöè.  êîíêðåòíèÿ ñëó÷àé ðèìñêèÿò óïðàâèòåë, ïîëó÷èë ïðîãëàñàòà ñè òî÷íî íà òàêúâ ïðàçíèê — 7 þíè, ò.å. ñåäìè äåí îò ñåäìèÿ ìåñåö — ëÿòíàòà æåðòâà ïèëå.(25) Íå ïî-ìàëêî ëþáîïèòíî å è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ïðè óïðàâëåíèåòî íà èìïåðàòîð Ìàðê Àâðåëèé (161-180) ïðèâèëåãèèòå íàðàñòâàò. Òîé îáÿâèë îáñúæäàíèòå ïðîâèíöèè îòâúä Äóíàâ çà ïðîòåêòîðàò, ò.å. çà çåìè, çàùèòåíè îò èìïåðèÿòà, ñ êîèòî ñå ïðåäâèæäà ñâîáîäíà òúðãîâèÿ. È îùå ïî-âàæíîòî — ïðîíèêíàëîòî íà Àïåíèíèòå è Áàëêàíèòå íàñåëåíèå íà íàøåñòâåíèöèòå îò 167 ã. ïðèäîáèâàëî ñòàòóòà íà êîëîíèè, ñ êîåòî ïîëîæåíèåòî ìó ñå óçàêîíÿâàëî(26). Èçñëåäâàéêè èìåòî íà èìïåðàòîð Ìàðê Àâðåëèé, É. Âúë÷åâ ñå íàòúêâà íà íåùî òâúðäå çíàìåíàòåëíî, êîåòî íåäâóñìèñëåíî ñâèäåòåëñòâà çà íàâëèçàíåòî è âëèÿíèåòî íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð âúðõó îáùåñòâåíî-ïîëèòè÷åñêèòå ïîðÿäêè íà Ðèìñêàòà èìïåðèÿ. Òîé óñòàíîâèë, ÷å Ìàðê Àâðåëèé å ñèí íà Ëóöèé Êàòèëèé Ñåâåð, ïðîâúçãëàñåí çà êîíñóë â 120 ã., êîÿòî ïî áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð å ãîäèíà Êî÷ è èìà êàëåíäàðíî ïðîçâèùå Ñåâåð.  ñúùàòà ãîäèíà íà êîíñóëà ìó ñå ðàæäà ñèí — Ìàðê Àíèé Êàòèëèé

ÀÂÈÒÎÕÎË Ñåâåð. Èìåòî Ñåâåð ïðè äåòåòî âåðîÿòíî îòðàçÿâà ðîæäåíàòà ãîäèíà, êàêòî å áèëà äðåâíàòà òðàäèöèÿ ó áúëãàðèòå, ùî ñå êàñàå äî ÷àñòíè ëèöà, çà ðàçëèêà îò âëàäåòåëèòå, ïðèåìàëè ïðîçâèùåòî íà ãîäèíàòà íà ñâîåòî âúçøåñòâèå. Òåçè ôàêòè ñâèäåòåëñòâàò, ÷å ìàëêèÿò Ìàðê ñå ðàæäà â ñåìåéñòâî, êîåòî íå ñàìî ïîçíàâà, íî è ñå ïðèäúðæà ñòðèêòíî êúì áúëãàðñêèòå òðàäèöèè.  140 ã. Ìàðê Ñåâåð áèâà îñèíîâåí îò èìïåðàòîð Ïèé è ñòàâà íåãîâ ñúâëàäåòåë ïîä èìåòî Ìàðê Åëèé Àâðåëèé Âåð Öåçàð, êúäåòî Åëèé å åäíî îò èìåíàòà íà ñàìèÿ èìïåðàòîð Ïèé, Öåçàð å òèòëàòà íà ìëàäøè ñúâëàäåòåë, à Âåð — îòíîâî êàëåíäàðíîòî ïðîçâèùå ïî áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð, íî âå÷å íà ãîäèíàòà Çìåé, êàêâàòî å ãîäèíà 140 ñëåä Ðîæäåñòâî Õðèñòîâî. È òàêà èìïåðàòîð Ìàðê Àâðåëèé ñòàâà èçâåñòåí ñ îñîáåíèòå ñè ïðèâèëåãèè êúì ò.íàð. äàêè, íàñåëåíèåòî îò áèâøèòå ðèìñêè ïðîâèíöèè, êîåòî íîñåøå íàçâàíèåòî ñè îò èìåòî íà ïðî÷óòèÿ Äåêåáàë, ñúùèÿ, êîãîòî âúçðîæäåíñêèòå íè ëåòîïèñöè ïðåäñòàâÿõà çà áúëãàðèí.  ñúùîòî âðåìå è íåãîâèÿò áàùà, è ñàìèÿò òîé ñå ïðèäúðæàò êúì áúëãàðñêàòà èìåííà òðàäèöèÿ, êîåòî, àêî è äà íå äàâà òî÷åí îòãîâîð, òî ïîíå ïîâäèãà âúïðîñà è çàãàòâà çà åâåíòóàëíàòà åòíè÷åñêà ïðèíàäëåæíîñò íà èìïåðàòîðà. È ñ íåãî è çà áúëãàðñêîòî ïðèñúñòâèå â Åâðîïà ïðåç òàçè ðàííà åïîõà — I è II â.ñë.Õð. Èçêàçàíîòî ïðåäïîëîæåíèå íàìèðà ïîäêðåïà è â ñëó÷àÿ ñ âòîðèÿ îñèíîâåí ñèí íà èìïåðàòîð Ïèé, êîéòî â 164 ã. ñòàâà ñúâëàäåòåë íà èìïåðèÿòà çàåäíî ñ Ìàðê Àâðåëèé. Òîâà å èçâåñòíèÿò Öåçàð Ëóöèé Àâðåëèé Âåð Àâãóñò, ÷èåòî èìå Âåð ñúîòâåòñòâà íà êàëåíäàðíîòî ïðîçâèùå íà ãîäèíàòà Çìåé, êàêâîòî ñå ïàäà 164 ã.(27). ... Îõðèä, èçäèãíàòà îùå ïî âðåìåòî íà Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè è ïî êàìåííèòå áëîêîâå îò àðõåîëîãè÷åñêèòå ëîêàëèòåòè Ìîðîäâèç è Êðó-æèùå â Ìàêåäîíèÿ, êàòî íàëàãà è ïðåäïîëîæå-íèåòî, ÷å å ïðåäñòàâëÿâàëà “òîòåìåí çíàê íà ñâå-ùåííè÷åñêîòî ñúñëîâèå — êîëîáðèòå” (31). Áèõ äîïúëíèë, ÷å âðúçêàòà ìåæäó èìåíàòà Àâèòîõîë è Ãàçàí å âúçìîæíî è äà å äèðåêòèâ. Èìàì ïðåäâèä âåðîÿòíîñòòà åòèìîëîãè÷íî èìå-òî Ãàçàí, ïîäîáíî íà Àâèòîõîë, äà ïðîèçëèçà ñú-ùî îò ñúðíà, ÷èÿòî ðàçíîâèäíîñò — ãàçåëàòà å äîáðå èçâåñòíà îñâåí â Öåíòðàëíà Àçèÿ è â áúë-ãàðñêèÿ åçèê. Ñ òîâà ìåæäó èìåíàòà íà äâàìàòà ðîäîíà÷àëíèöè: íà õóíèòå — Ãàçàí è íà áúëãàðè-òå — Àâèòîõîë ñå ïîñòàâÿ çíàê çà ðàâåíñòâî. À ïî òîçè íà÷èí, ìîæå áè è ìåæäó ñàìèòå òÿõ. Çàòîâà è êàíñêàòà äèíàñòèÿ íà õóíè è íà áúëãàðè å âñå åäíà è ñúùà — Äóëî. Ñòðóâà ñè äà ñå îòáåëåæè, ÷å íàðåä ñ îáðàçà íà åëåíà, ñâúðçâàù â åäíî öÿëî ðîäîíà÷àëíèêà íà õóíèòå è òîçè íà áúëãàðèòå, àíàëîãè÷íî çíà÷åíèå èìà è êîøíèöàòà êàòî ïðåäìåò, â êîéòî å áèë ñïàñåí ëåãåíäàðíèÿò Ãàçàí. Îòíåñåí ìîæå áè ïîãðåøíî êúì Àñïàðóõ, ïîäîáåí ìîòèâ ñúäúðæà è áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ. Ñòàâà äóìà çà ïîçíàòèÿ “Áúëãàðñêè àïîêðèôåí ëåòîïèñ”, â êîéòî ÷åòåì: “È òîãàâà ñëåä íåãî ñå íàìåðè äðóã öàð â áúëãàðñêàòà çåìÿ, äåòèùå íåñåíî â êîøíèöà 3 ãîäèíè, íà êîåòî ñå äàäå èìåòî Èñïîð öàð, òîé ïðèå áúëãàðñêîòî öàðñòâî” (32). Èñòèíà å, ÷å ïîäîáèè ìîòèâè íå ñà òîëêîâà ðÿäêî ñðåùàíè â ìèòîëîãèèòå íà ðàçëè÷íèòå íàðîäè, íî è òîçè ùðèõ, ïðèáàâåí êúì îñòàíàëèòå àðãóìåíòè, ïðèäîáèâà çíà÷åíèåòî íà âðúçêà, ñâúðçâàùà õóíè è áúëãàðè.

È îùå íåùî íå áèâà äà ïðîïóñêàìå, à òî å, ÷å èìåíàòà è íà Ãàçàí è íà Àâèòîõîë îòêðèâàìå õèëÿäîëåòèå ïî-êúñíî â íàðîäíàòà ïàìåò íà áúë-ãàðñêèÿ íàðîä, êàòî ïðè âîëæêèòå áúëãàðè, çàïàçèëè â ïî-ãîëÿìà ñòåïåí òþðêîåçè÷èåòî, äîìèíèðà ôîðìàòà “Ãàçàí”, îòêúäåòî âîäÿò èìåíàòà ñè òîïîíèìè êàòî Êàçàí (íà Âîëãà) è Êàçàíëúê (ó íàñ), à ó äóíàâñêèòå áúëãàðè — èðàíîåçè÷íèÿ ìó åêâèâàëåíò. Çàùîòî Àâèòîõîë ñðåùàìå îñâåí ⠓Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå êàíîâå” è â ïî-êúñíî ïèñàíàòà “Ñàâèíà êíèãà” îò Õ â.  íåÿ å îòáåëÿçàí ïðàçíèê — äåíÿò íà Àâèòóõ, ÷åñòâàí íà 7 àïðèë (33). Äðóãà èçõîäíà ëèíèÿ â èçñëåäâàíåòî íà ïåðèîäà Àâèòîõîë, ñâúðçàíà îòíîâî ñ èìåòî ìó, ïðåäëàãà îùå â 1914 ã. È. Ìèêîëà. Ñïîðåä íåãî èìåòî Àâèòîõîë å ñâúðçàíî è ïðîèçëèçà îò òþðêñêîòî “àïúò” (áàùà), ïðèäîáèëî â áúëãàðñêèÿ åçèê ôîðìàòà “àâèò”. Äî òàçè õèïîòåçà àâòîðúò äîñòèãà âúç îñíîâà íà èçâåñòíàòà îò Àáóëãàçè ëåãåíäà çà ðîäîíà÷àëèåòî íà òþðêèòå, ÷èéòî êîðåí âîäåë íà÷àëîòî ñè îò ïúðâîðîäíèÿ ñèí íà ßôåò — Òþðê, ñ ïðîçâèùåòî “ßôåò îãëàíè” ( ñèí íà ßôåò). Ñàìîòî èìå ßôåò è ïðîçâèùåòî ßôåò îãëàíè èìàò çà êîðåí ñòàðîòþðêñêàòà äóìà “àïúò” (áàùà) (34), ñ ÷èÿòî ïîìîù ñå äîñòèãà è äî èìåòî Àâèòîõîë, ïîñòàâåí â ñàìîòî íà÷àëî íà Êìåâíè èìåííî êàòî áàùà, ïðàðîäèòåë, ðîäîíà÷àëíèê. Ñõîäíî ñòàíîâèùå ñïîäåëÿ è Ñ.Ðàíñèìàí, ñúùî èçâåæäàéêè èìåòî íà Àâèòîõîë îò òþðêñêî-ìîíãîëñêîòî “àâèò” (ïðàðîäèòåë) (35). Çà ÿôåòè÷åñêèÿ êîðåí íà áúëãàðèòå ãîâîðè è åäíà ëåãåíäà, äîñòèãíàëà äî íàñ ÷ðåç îñìàíñêàòà èñòîðèÿ íà Äüî ëà Êðîà, ñúùî îñëàíÿùà ñå íà ñïîìåíàòàòà îò Àáóëãàçè ëåãåíäà, íî äîðàçâèâàùà ÿ ñ òîâà, ÷å îïðåäåëÿ è ïîòåêëîòî íà áúëãàðèòå îò äðóã åäèí ñèí íà ßôåò — Êàìàðè (36). Ñúùîòî òâúðäåíèå çà ÿôåòè÷åñêèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå, íî â ïî-äðåâíà ðåäàêöèÿ, îòêðèâàìå è â èçâåñòíîòî ïèñìî îòãîâîð íà õàçàðñêèÿ êàãàí Èîñèô äî èñïàíñêèÿ åâðåèí Õàñäàé èáí Øàïðóò. Êàòî èçõîæäà îò ïîçíàòîòî íè îò Áèáëèÿòà ðîäîñëîâèå: ßôåò — Ãîìåð — Òîãàðìà, òîé äîáàâÿ, ÷å Õàçàð è Áîëãàð — ðîäîíà÷àëíèöèòå íà õàçàðè è áúëãàðè, ñà äâàìà îò äåñåòòå ñèíîâå íà ïîñëåäíèÿ (37). À íèå áèõìå äîïúëíèëè, ÷å ñïîìåíàòèÿò îò Àáóëãàçè è Äüî ëà Êðîà Êàìàðè ÿâíî ñúîòâåòñòâà íà áèáëåéñêèÿ Ãîìåð. Òåçè ïîñëåäíè ñâåäåíèÿ ñà îñîáåíî èíòåðåñ-íè, äîêîëêîòî îáÿñíÿâàò íå ñàìî ïúðâàòà ÷àñò — “Àâèò” â èìåòî íà Àâèòîõîë, èçâåæäàéêè ãî îò áèáëåéñêèÿ ßôåò, íî è íåãîâàòà âòîðà ÷àñò — “òîõîë”, ñâúðçâàéêè ÿ ñ èìåòî íà âíóê ìó Òîãàðìà, ñèíà íà Ãîìåð (Êàìàðè), ÷èåòî èìå ñúùî íàó÷àâàìå îò Áèáëèÿòà. È òàêà, ïîñòóëèðàéêè ãåíåçàòà íà ñúñòàâíîòî èìå Àâèòîõîë êàòî ñèíòåç îò èìåíàòà íà ßôåò (Àâèò) + Òîãàðìà (Òîãàð — Òîõàð — Òîõîë), íèå ïðåäëàãàìå åäíà êîëêîòî åëåìåíòàðíà, òîëêîâà è ïðàâäîïîäîáíî çâó÷àùà õèïîòåçà çà ïîÿâàòà íà èìåòî Àâèòîõîë â êà÷åñòâîòî ìó íà ðîäîíà÷àëíèê è åïîíèì ⠓Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå Êàíîâå”. *** Ðàçáèðà ñå, èçâåñòíè ñà è îïèòè çà èçÿñíÿâàíå ïðîèçõîäà íà èìåòî Àâèòîõîë, ïîçîâàâàùè ñå íå òîëêîâà íà åòèìîëîãè÷íè, êîëêîòî íà ôîíåòè÷íè ñõîäñòâà. Òàêîâà

227

ÀÂÈÒÎÕÎË îïðîñòåí÷åñêî îáÿñíåíèå ïðåäëàãà õèïîòåçàòà íà Á. ôîí Àðíèì. Ïúðâîòî îáñòîÿòåëñòâî, íà êîåòî ñå ïîçîâàâà ôîí Àðíèì, å ìèòîëîãè÷íàòà ïðîäúëæèòåëíîñò íà óïðàâëåíèåòî íà Àâèòîõîë — öåëè 300 ãîäèíè, ñ êîåòî òîé àâòîìàòè÷íî ãî ïðè÷èñëÿâà êúì ìèòè÷íèòå ãåðîè è îòêàçâà äà òúðñè êàêâàòî è äà å èñòîðè÷åñêà ñúäúðæàòåëíîñò â íåãî. Íà âòîðî ìÿñòî, êàòî îò÷èòà ìÿñòîòî, êúäåòî å îòêðèò “Èìåííèêúò” — âìúêíàò â ñáîðíèêà “Åëèíñêè è ðèìñêè ëåòîïèñåé”, îò õðîíèêàòà ìåæäó ×åòâúðòà êíèãà íà êðàäåòå è îòêúñ çà Íàâóõîäîíîñîð, îò õðîíèêàòà íà Ãåîðãè Àìàðòîë, àâòîðúò íàñî÷âà äèðåíèÿòà ñè äèðåêòíî êúì Áèáëèÿòà è òóê îòêðèâà èìåòî íà Àõèòîôåë, ñ êîãîòî òîé îòúæäåñòâÿâà Àâèòîõîë îò “Èìåííèêà” (38). Çà æàëîñò òàçè íåïðîäóêòèâíà òåçà áåøå âúçïðèåòà è îò íÿêîè áúëãàðñêè èñòîðèöè êàòî Èâàí Áîãäàíîâ (39) è ñå îêàçà òâúðäå óäîáíà çà îïðàâäàâàíå òàáóòî âúðõó èçñëåäâàíåòî íà òåçè íàé-ðàííè ïåðèîäè îò áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Âñå ïàê çà ÷åñò íà èñòîðèöèòå íè òÿ òúé ñè è îñòàíà ïåðèôåðíà çà âíèìàíèåòî èì. Ñúâñåì íàñêîðî ñåðèîçíî âúçðàæåíèå îòíîñ-íî õèïîòåçàòà íà Á. ôîí Àðíèì èçðàçè Ä.Òàáàêîâ, êîéòî êàòåãîðè÷íî îòõâúðëÿ âúçìîæíîñòòà çà êàêâàòî è äà å âðúçêà ìåæäó äâàòà îáðàçà. Áèáëåéñêèÿò Àõèòîôåë å ïðåäñòàâåí êàòî ñúâåòíèê íà þäåéñêèÿ öàð Äàâèä, èçâåñòåí íàé-âå÷å ñ êîâàðíàòà ñè èçìÿíà êúì íåãî. Òîé å åäèí îò íàé-ïðåçèðàíèòå ïåðñîíàæè â Ñâåòîòî ïèñàíèå è íå ñëó÷àéíî å ñðàâíÿâàí ñ ïðåäàòåëÿ íà Õðèñòà — Þäà Èñêàðèîòñêè, êàòî è äâåòå ïðåäàòåëñòâà ñà ïðåäñòàâåíè äîñëîâíî ñ åäíè è ñúùè äóìè. Òîé íå å íèòî êðàë, íèòî öàð, íèòî å äîæèâÿë áèáëåéñêà âúçðàñò, à îùå ïî-ìàëêî å áèë ðîäîíà÷àëíèê íà íåùî, çà äà áúäå ïðèåò îò äåäèòå íè çà òàêúâ, óòî÷íÿâà Òàáàêîâ. Ïîðàäè òîâà òîé îòõâúðëÿ öÿëàòà õèïîòåçà íà Á. ôîí Àðíèì êàòî íåâÿðíà è, èìàéêè ïðåäâèä èçöÿëî íåãàòèâíèÿ îáðàç íà Àõèòîôåë, ÿ êâàëèôèöèðà êàòî ïîñåãàòåëñòâî âúðõó áúëãàðñêîòî íàöèîíàëíî äîñòîéíñòâî (40). Àáñòðàõèðàéêè ñå îò âúçðàæåíèÿòà íà Ä.Òàáàêîâ, äîðè ñàìàòà èäåÿ çà íÿêàêâà âðúçêà âêëþ÷èòåëíî è çà âëèÿíèå íà Áèáëèÿòà âúðõó òåêñòîâåòå â áúëãàðñêèòå êíèæîâíèöè îòïðåäè âðåìåòî íà ïîêðúñòâàíåòî íè, çà ìíîçèíñòâîòî àâòîðè å ëèøåíà îò âñÿêàêâè îñíîâàíèÿ. Íÿêîè íîâè îáñòîÿòåëñòâà îáà÷å íàëàãàò ïî-âíèìàòåëíîòî òúðñåíå íà òàêèâà âðúçêè. Ñòàâà äóìà çà íåî÷àêâàíî ðàçêðéëèòå ñå ñëåäè îò íåèçâåñòíè è íåïîäîçèðàíè äîñåãà ïàðàëåëè ìåæäó þäåéñêîòî è áúëãàðñêîòî êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî. Ïúðâèÿò îò òÿõ, ïðîâîêèðàë èçñëåäîâàòåëñêèòå íè èíòåðåñè, å îòêðèâàíåòî íà áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð â èçâåñòíèÿ àïîêðèô “Êíèãà íà Åíîõ”, ïðè òîâà â åäèí òâúðäå äðåâåí âàðèàíò îòïðåäè 4500 ãîäèíè (41). Òîçè ôàêò ñàì ïî ñåáå ñè å íå ñàìî íåîñïîðèì, íî â ñúùîòî âðåìå ïîâäèãà è ðåäèöà íîâè âúïðîñè. È íåçàâèñèìî, ÷å òóê íÿìà ïîäðîáíî äà ãî àíàëèçèðàìå, ñòðóâà ñè ïîíå äà áúäå ìàðêèðàí. Ïðèìåð çà äèðåêòíî îáâúðçâàíå íà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå ñ áèáëåéñêèòå ðîäîíà÷àëíèöè ïðåäîñòàâÿò õàçàðñêèÿò êàãàí Éîñèô è àðàáñêèÿò ëåòîïèñåö ÀëÌàñóäè (893-956), êàòî âòîðèÿò èçâåæäà áúëãàðñêîòî ðîäîñëîâèå îò òîâà íà ñòàðîçàâåòíèÿ Ìàòóñàëà(42), äÿäîòî íà Íîé. Ëþáîïèòíîòî çà íàñ îáà÷å å òîâà, ÷å èìåííî

228

Ìàòóñàëà (Ìàòóñàèë) å ñèí íà ëåãåíäàðíèÿ Åíîõ è íåìó Åíîõ ðàçêðèâà òàéíèòå íà âñåëåíàòà, âêëþ÷èòåëíî è çàêîíèòå íà íåáåñíàòà ìåõàíèêà, îïðåäåëÿùè êàëåíäàð, íåðàçëè÷èì îò áúëãàðñêèÿ, ñëåä êàòî ñå å çàâúðíàë îò íåáåòî. Êúì ñúùàòà ðîäñòâåíà ëèíèÿ è íàé-ðàííà áèáëåéñêà åïîõà íè âðúùà è çàïèñàíèÿò ⠓Àíîíèìíèÿ ëàòèíñêè Õðîíîãðàô” îò 354 ã. ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå Çèåçè (43), â ÷èåòî ëèöå ñìå ñêëîííè äà ðàçïîçíàåì èìåòî íà ìèòè÷íèÿ Çèóñóäðà — íàé-äðåâíèÿ øóìåðñêè ïðîòîòèï íà áèáëåéñêèÿ Íîé. Îò êàçàíîòî ñëåäâà, ÷å áèáëåéñêîãî ðîäîñëîâèå íà áúëãàðèòå âîäè íà÷àëîòî ñè îò ñàìèÿ Íîé ñïîðåä åäèí èçòî÷íèê èëè äîðè îò ïðåäöèòå ìó — Ìàòóñàëà èëè Åíîõ, ñïîðåä äðóãè. À òîâà áåçñïîðíî çàîñòðÿ âíèìàíèåòî êúì òàçè ïîñîêà íà èçñëåäâàíèÿ. Îêàçâà ñå îùå, ÷å òåçè îïèòè çà îáâúðçâàíå íà áúëãàðñêîòî ðîäîñëîâèå ñ áèáëåéñêîãî ñúâñåì íå ñà òîëêîâà áåçñìèñëåíè, êîëêîòî èçãëåæäà íà ïðúâ ïîãëåä, òúé êàòî îòêðèâàíåòî íà áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð â äðåâíèÿ àïîêðèô íå ïðåäñòàâëÿâà íÿêàêâî èçîëèðàíî ÿâëåíèå. Âòîðè ïîäîáåí ïàðàëåë îòêðèâàìå â îáðàçà íà ñâåùåíàòà ìåíîðà, (“ñåäìîñâåùåíèê”)êîÿòî îñâåí þäåèòå ñà ïî÷èòàëè è ïðàäåäèòå íè. È òîâà å çàñâèäåòåëñòâàíî ïî åäèí êàòåãîðè÷åí íà÷èí íå ñàìî ñ îòêðèâàíåòî £ íà ìíîãî ìåñòà îò òåðèòîðèèòå, îáèòàâàíè îò áúëãàðè, íî íàé-âå÷å îò èçâåñòíèÿ îáðàçåö íà ìåíîðà îò Ïëèñêà, êîéòî íè îòïðàùà êúì âðåìåòî îòïðåäè ïîêðúñòâàíåòî íà áúëãàðèòå è êîéòî å ñú÷åòàí ñ ðîäîâèÿ çíàê Äóëî (44). Ñòðàííî å è òîâà, ÷å åäíà íåìàëêà ÷àñò îò èìåíàòà íà ïðàîòöèòå ñå îêàçâàò íåòèïè÷íè çà þäåéñêàòà èìåííà ñèñòåìà. Òàêà íàïðèìåð, íèòî Àäàì, íèòî Åâà, íèòî Íîé ñà èìåíà ñ îñîáåíà ïîïóëÿðíîñò ñðåä þäåèòå. Çàòîâà ïúê ñå ñðåùàò çíà÷èòåëíî ïî-÷åñòî ñðåä åâðîïåéñêîãî íàñåëåíèå è íè ïðåïðàùàò îòíîâî êúì äåäèòå íè. Çàùîòî çàä ïðàîòåöà Àäàì îò Áèáëèÿòà å ëåñíî äà ñå ðàçïîçíàå ðîäîíà÷àëíèêúò Àóäàí íà àçèàòñêèòå õóíîðè, íàðîä ïîäðåâåí îò ñàìèòå þäåè (45). Èìåòî íà Åâà êàòî ñèìâîë íà æèâîòà, ðîäèëêàòà íà æèâîòà è æåíñêîòî íà÷àëî å ðàçïðîñòðàíåíî ó ìíîãî åâðîïåéñêè íàðîäè, à â áúëãàðñêèÿ åçèê ñ íåãî å ñâúðçàí ãëàãîë, äèðåêòíî óêàçâàù ïîëîíèÿ êîíòàêò ìåæäó ìúæà è æåíàòà, èìàù çíà÷åíèå íà “ñúâêóïëÿâàì”, “îáëàäàâàì”. Èìåòî íà Íîé ïúê ⠓Ãàçè Áàðàäæ òàðèõú” å ïðåäñòàâåíî êàòî Hay è ìó å ïðåäàäåíî çíà÷åíèåòî íà “íî┠(46), êîåòî íè îòïðàùà îò ñâîÿ ñòðàíà êúì ëàòèíñêîòî “íî-âóñ” è àíãëèéñêîãî “íþ”. Îùå ïî-ñòðàííî îáà÷å å îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å äîêàòî îáñúæäàìå ïðîèçõîäà íà áèáëåéñêèòå èìåíà, â ñúùèòå ñòàðîçàâåòíè òåêñòîâå îòêðèâàìå ñîáñòâåíîòî ñè áúëãàðñêî èìå. Ïðè òîâà ðàçïðîñòðàíåíî èçíåíàäâàùî øèðîêî — â òðè îòäåëíè êíèãè.  Áèòèå îòêðèâàìå èìåòî Áèëãàí — âíóê íà õîðååöà Ñåèð è ñèí íà Åöåð (47).  Ïàðàëèïîìåíîí ñúùèÿò îáðàç å çàïèñàí êàòî Áèëõàí (48) — åäèí îò âîäà÷èòå íà äâàíàäåñåòòå èçðàèëèåâè êîëåíà. Åäâà ëè å áåç çíà÷åíèå, ÷å òî÷íî òîâà êîëÿíî íå ïðèåìà áîã ßõâå, à îñòàâà âÿðíî íà Âààë, ÷å òî÷íî íåãîâèòå ñëåäè ñå ãóáÿò è äíåñ å èçâåñòíî êàòî “èçãóáåíîòî êîëÿíî”, ÷å ñúùîòî âëàäåå ñòîëèöàòà Èåðóñàëèì, äàâà ïúðâèÿ þäåéñêè öàð Ñàóë, à âåðñêàòà íåòúðïèìîñò ãî èçïðàâÿ ñðåùó îñòàíàëèòå èçðàèëèåâè êîëåíà, êîèòî ãî íàêàçâàò

ÀÂÈÒÎÕÎË íå ñàìî ñ îãúí è ìå÷, íî è ñúñ çàáðàíàòà íåãîâèòå ñèíîâå äà âçåìàò æåíè îò òÿõ. Ïàê òóê ñðåùàìå è ñåëèùå ñ èìåòî Áèëõà, îáèòàâàíî îò ñèíîâåòå íà Øèìåé — äàëå÷íè ïîòîìöè íà Ñàóë è Ñèìåîí (50). Îòêðèâàìå è ëåâèòà Âèëãà — ñëóæèòåë â äîìà Ãîñïîäåí, ñèí íà Åëåàçàð è âíóê íà Ààðîí (51), íî òóê íàðåä ñ íåãî å è èìåòî íà Âèëãàé — åäèí îò ñâåùåíèöèòå, îòãîâàðÿùè çà äúðæàâíèÿ ïå÷àò (53). Êúì áúëãàðñêîòî èìå îðèåíòèðà è íàçâàíèå-òî íà áèáëåéñêèòå âëúõâè — ãàäàòåëèòå çâåçäîá-ðîéöè, ìàãèòå, ïðåäñêàçàëè ðàæäàíåòî íà Èñóñ, íî è ñúïúòñòâàëè è äðóãè ïî-âàæíè èìåíà è ñú-áèòèÿ îò þäåéñêàòà èñòîðèÿ: Äàâèä, Ìîèñåé è äîðè ïðàîòåöà Àâðààì (54). Ìíîãî íåÿñíè âúïðîñè ïîðîäèõà è òàêà íàðå-÷åíèòå Êóìðàíñêè ñâèòúöè. Ìúë÷àíèåòî îêîëî òÿõ âúçáóäè íåìàëêî ñúìíåíèÿ è ïîäîçðåíèÿ, íî âñå ïàê òå óñïÿõà äà ïðèâëåêàò âíèìàíèåòî è äà ïðåäñòàâÿò â íîâà ñâåòëèíà ñâîèòå àâòîðè — åñå-èòå. Îáèêíîâåíî åñåèòå ñà ïðåäñòàâÿíè êàòî ðåëèãèîçíà ñåêòà, ÷èÿòî åòíè÷åñêà ïðèíàäëåæíîñò íèêîé äîñåãà íå å ïîäëàãàë íà ñúìíåíèå. Îêàçâà ñå îáà÷å, ÷å òåõíèòå ïîãðåáàëíè îáè÷àè ñå ðàçëè÷àâàò ðÿçêî îò þäåéñêàòà è ìþñþëìàíñêàòà òðàäèöèè, à îñâåí òîâà ñà ïîçíàâàëè è ïîëçâàëè íåèçâåñòåí çà þäåèòå íå ëóíåí, à ñëúí÷åâ êàëåíäàð (55). Êàêâî å çíà÷åíèåòî è ñòîéíîñòòà íà òåçè ôàêòè, å ëåñíî ðàçáèðàåìî, êàòî ñå èìà ïðåäâèä ïëúòíîòî ìúë÷àíèå íà ìåæäóíàðîäíèÿ åêèï, ïðîó÷âàù ñâèòúöèòå, çàùîòî òå äîðè è íåäîñòàòú÷íè, ñåðèîçíî ïîâäèãàò ñïîìåíàòèÿ ïðîáëåì. Äîïúëíèòåëíà ñâåòëèíà çà âúçìîæíîòî ïðèñúñòâèå íà ÷óæä çà þäåè è àðàáè åòíè÷åñêè åëåìåíò â îáåòîâàíàòà çåìÿ õâúðëÿ è “Åâàíãåëèåòî íà Ëóêà”, îò êîåòî íàó÷àâàìå çà ïðèñúñòâèåòî íà ñòàäà ñâèíå è ñâèíàðè ïî ñàìèÿ áðÿã íà ñâåùåíàòà ðåêà Éîðäàí (56). Èçëèøíî å äà ïîä÷åðòàâàìå, ÷å è îðèåíòàöèÿòà ñåâåð-þã ïðè òðóïîïîëàãàíåòî è ñëúí÷åâèÿ êàëåíäàð è êîíñóìàöèÿòà íà ñâèíñêî ìåñî, íàä êîÿòî å íàëîæåíî òàáó è çà þäåè, è çà àðàáè, íè îòïðàùàò êúì îïðåäåëåíî íåþäåéñêè êóëòóðåí êðúã íàðîäè, îò ÷èèòî ñðåäè âîäè íà÷à-ëîòî ñè áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò. Îùå ïî-êàòåãî-ðè÷íî òîçè èçâîä ñå íàëàãà, àêî ñâúðæåì ñ åñåèòå è êîìåíòèðàíàòà “Êíèãà íà Åíîõ”, êàêòî ïðè-åìàò ñúâðåìåííèòå èñòîðèöè (57). Çàùîòî òî÷íî â íåÿ, êàêòî îòáåëÿçàõìå, îòêðèâàìå íå äðóã, à áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð. Îïðåäåëåí ïàðàëåë å íàëèöî è â ïîäðåæäàíå-òî íà äíèòå â ñåäìèöàòà. È ïðè áúëãàðè è ïðè þäåè òÿ çàïî÷âà ñ íåäåëÿòà è çàâúðøâà ñúñ ñúáî-òàòà (58), íåçàâèñèìî îò ðàçëè÷èÿòà â èçáîðà íà ñâåùåíèÿ äåí ó äâàòà íàðîäà. Ïðè òîâà òàçè ïîä-ðåäáà, âå÷å ïîçàáðàâåíà ó íàñ, å áèëà ïðèñúùà çà áúëãàðñêàòà êàëåíäàðíà ñèñòåìà äàëå÷ ïðåäè ïîêðúñòâàíåòî íè. À êàòî ïîçíàâàìå è îñîáåíîñòèòå íà áúëãàðñêèÿ áèòîâ êàëåíäàð ìîæåì óâåðåíî äà ïðèåìåì, ÷å êàêòî ñàìèÿò êàëåíäàð, òàêà è ïîäðåæäàíåòî íà äíèòå â íåãî ñà íå ñàìî äàëå÷ ïðåäè âðåìåòî íà Õðèñòà, íî äîðè è ïðåäè åïîõàòà íà ðîäîíà÷àëíèêà Àâðààì. Âñè÷êî êàçàíî ñâèäåòåëñòâà, ÷å öåëåíàñî÷åíîòî òúðñåíå íà ñëåäè îò êóëòóðíè âëèÿíèÿ ìåæäó áúëãàðè è þäåè â äðåâíîñòòà êðèå ñåðèîçíè ïåðñïåêòèâè. Íî äîðè è äà áúäàò íàïúëíî ïîòâúðäåíè òåçè âëèÿíèÿ è âðúçêè, òîâà ñúâñåì íå å äîñòàòú÷íî, çà äà ïîñòóëèðàìå ðàâåíñòâîòî ìåæäó Àõèòîôåë îò Áèáëèÿòà è áúëãàðñêèÿ

Àâèòîõîë îò “Èìåííèêà”. Íàïðîòèâ, çàáåëåæêèòå íà Ä. Òàáàêîâ ñà íàïúëíî îñíîâàòåëíè è òå òðÿáâà äà áúäàò ïðèåòè. Ïîäêðåïÿéêè ãè, áèõìå äîïúëíèëè, ÷å â Áèáëèÿòà ñå îòêðèâàò äåñåòêè ñîáñòâåíè èìåíà çàïî÷âàùé ñ “Àâè”, à è òåçè ñ “Àõè” êàòî: Àõè, Àõèÿ, Àõèìåëåõ, Àõèòóâà, Àõèíîàìà è ïð. ñà ïîâå÷å îò äóçèíà. Åòî çàùî å òðóäíî è äîðè íàèâíî äà ñå äîïóñíå, ÷å ñå êàñàå äî òåõíè÷åñêà ãðåøêà ïðè ïðåïèñâàíåòî èëè äî àíàãðàìà, êàêòî òâúðäè È. Áîãäàíîâ. À è ñòðîãèÿò è òî÷åí èçðàç íà çàïèñà ⠓Èìåííèêà” ñå ðàçëè÷àâà çíà÷èòåëíî îò ñòàëà íà áèáëåéñêèòå òåêñòîâå. Âñè÷êî òîâà ïðàâè õèïîòåçàòà íà Á. ôîí Àðíèì òðóäíî çàùèòèìà. Åòî çàùî íèå ñïîêîéíî ìîæåì äà è îáúðíåì ãðúá. *** Äðóã èíòåðåñåí è îðèãèíàëåí îïèò çà àíàëèç íà èìåòî íà áúëãàðñêèÿ ðîäîíà÷àëíèê îò “Èìåííèêà” — Àâèòîõîë — íàñêîðî ïðåäëîæè Ä.Òàáàêîâ. Òîé ñúùî ðàçãëåæäà Àâèòîõîë êàòî ñëîæíî, ñúñòàâíî èìå, êàòî â ïúðâàòà ìó ÷àñò — “Àâè” — ñúçèðà âëàäåòåëñêà òèòëà, ïîçíàòà â ïåðñèéñêàòà è ðàçíîâèäíîñò — “Êàâà” — “Êàíà”, à âúâ âòîðàòà ðàç÷èòà èìåòî íà äðåâíèòå òîõàðè (59). Îêàçâà ñå, ÷å ïîâäèãíàòàòà õèïîòåçà å èíòåðåñíà êàêòî ñ îðèãèíàëíîñòòà ñè, òàêà è ñ ïåðñïåêòèâèòå, êîèòî ðàçêðèâà. Çàùîòî, îòïðàùàéêè íè êúì äðåâíèòå òîõàðè, òÿ îòíîâî íè íàñî÷âà è êúì òåõíèòå ñúñåäè — õóíèòå è êúì ñîáñòâåíèòå íè ïðàäåäè. Òà íàëè òîõàðèòå âîäåõà ïîòåêëîòî ñè îò áèáëåéñêèÿ Òîãàðìà, à ïúê òîé ñïîðåä êàãàíà Èîñèô èìàøå äåñåò ñèíîâå, åäèíèÿò îò êîèòî — Áîëãàð — áåøå ðîäîíà÷àëíèê íà áúëãàðèòå. Åòî è îñíîâíèòå ìîòèâè, îêîëî êîèòî àâòîðúò èçãðàæäà òåçàòà ñè. Âîäåù àðãóìåíò è òóê å çâóêîâîãî ñõîäñòâî ìåæäó êèòàéñêàòà òðàíñêðèïöèÿ íà íàçâàíèåòî íà òîõàðèòå — Òó-Õóî-Ëî èëè Òóî-Õó-Ëî, ñëàâÿíñêàòà — Òóîõîë, çàïèñàíà ⠓Èìåííèêà” è èðàíî-àðàáñêàòà — Òîõàð, äàëà èìåòî íà ñòðàíàòà Òîõàðèñòàí. Êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè ñëåä ÷åòâúðòè âåê îïðåäåëÿò ñòðàíàòà Òó-ÕóðËî íà ìÿñòîòî, êúäåòî ñå å íàìèðàëî Ãðúêî-Áàêòðèéñêîòî öàðñòâî â Ñðåäíà Àçèè, à â ïî-êüñíè êèòàéñêè èýòî÷íèöè íàðè÷àò Äó-Õî-Ëî ñàìàòà Áàêòðèÿ. Àðàáñêèÿò èñòîðèê Àë-Áèðóíè ïúê ñìÿòà, ÷å Áàêòðèÿ å áèëà íàñëåäåíà îò Òîõàðèñòàí. Ñòðàáîí îò ñâîÿ ñòðàíà ñïîìåíàâà òîõàðèòå êàòî åäèí îò íàðîäèòå, êîèòî çàåäíî ñ àçèòå, ïàñèàíèòå è ñàêàðàóêèòå ñà ïðåâçåëè Áàêòðèÿ îò ãúðöèòå. Îñîáåíî öåííè äàííè çà òîõàðèòå íè å îñòàâèë è Ïòîëîìåé (II âåê). Òîé ïèøå çà íàðîäà Òàãóðîé â Êàíñó (ñåâåðîçàïàäåí Êèòàé), Òàêîðàèîé — ñåâåðíî îò Ïàìèð, Òà-ãóñóðîé — áëèçî äî åç. Èñúê-Êþë, Òîõàðîé — â Ñîãäèàíà è Òîõàðîé â Áàêòðèÿ, ÷èÿòî ïîñëåäîâà-òåëíîñò, êàêòî íàõîä÷èâî îòáåëÿçâà Ä. Òàáàêîâ, ÷åðòàå ïúòÿ íà òîõàðèòå îò Êèòàé êúì Ñðåäíà Àçèÿ. Îêàçâà ñå îáà÷å, ÷å è Êàíñó å áèë ñàìî ìåæäèííà ñïèðêà â òÿõíîòî äâèæåíèå, äîêîëêîòî äðåâíèòå êèòàéñêè õðîíèêè ñâúðçâàò òîõàðèòå ñ íàðîäà Éåõ-×èõ (þå÷æè), ÷èÿòî ïî-äðåâíà ðîäèíà ñå å íàìèðàëà ìåæäó ïëàíèíñêèòå îáëàñòè Èëèåí è Òóí-Õóàíã è áèëè þãîçàïàäíè ñúñåäè íà õóíèòå. Êàòî òàêèâà òå ÷åñòî âëèçàëè â êîíôëèêòà ïîìåæäó ñè è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å õóíèòå ñúçäàâàò ìîùíà èìïåðèÿ åäâà ñëåä êàòî Ìîòóí ñúóìÿâà äà ãè ðàçãðîìè â êðàÿ íà III âåê ïð. Õð. è äà ãè ïðèíóäè äà ñå çàñåëÿò â Êàíñó, ãîâîðè íåäâóñìèñëåíî çà

229

ÀÂÈÒÎÕÎË ñèëàòà è çíà÷åíèåòî íà òîçè íàðîä çà îáùåñòâåíîèñòîðè÷åñêèòå ïðîöåñè â Öåíòðàëíà Àçèÿ. Ñúùèÿò èçâîä ñå íàëàãà è îò èçâåñòèÿòà çà õóíñêè ïðèíöîâå-çàëîæíèöè ïðè ÿâíî ñèëíèòå Éåõ-×èõ, êàêúâòî å áèë â þíîøåñòâîòî ñè è ñàìèÿò Ìîòóí. Íåêà ðàçøèðèì ïîçíàíèÿòà ñè, êàòî äîïúëíèì êàçàíîòî ñ îùå íÿêîè ñâåäåíèÿ ïî âúïðîñà. Òàêà ùå ïîëó÷èì ïîïúëíà è çàâúðøåíà êàðòèíà íà äåéñòâàùèòå ñòðàíè è ñúáèòèÿ, äîâåëè äî îíÿ ìàùàáåí ïðîöåñ îò ïúðâèòå ñòîëåòèÿ ñëåä Õðèñòà, êîèòî å âëÿçàë â èñòîðèÿòà ïîä íàèìåíîâàíèåòî “Âåëèêî ïðåñåëåíèå íà íàðîäèòå”. Ãëàâíè äåéñòâàùè ëèöà â ñúáèòèÿòà ñà õóíèòå, íàðîäúò Éåõ-×èõ, óñóíèòå è êèòàéöèòå. Òå ñå ðàçèãðàâàò â Öåíòðàëíà è Ñðåäíà Àçèÿ è îáõâàùàò âðåìåòî îò III â.ïð.Õð. äî IV â.ñë.Õð. Õóíèòå, êèòàéñêèòå Õóí-íó, ïðåäñòàâëÿâàò çàïàäíèÿ õóíîðñêè êëîí íà îíåçè êîííè ïëåìåíà, êîèòî íàðè÷àëè ñåáå ñè õóíîðè, ò.å. “õîðà îò åäíà êðú┠(60), íå òîëêîâà ïîðàäè êðúâíîòî ñè ðîäñòâî, êîëêîòî çàðàäè ñõîäíèÿ íà÷èí íà æèâîò è îáùàòà ñè ñúäáà íà “êîííèöè”.  òîçè ñìèñúë íàçâàíèåòî íå ïðåäñòàâëÿâà åòíîíèì, à ðàçíîïëåìåííî îáåäèíåíèå, âúçíèêíàëî â Öåíòðàëíà Àçèÿ íÿêúäå â íà÷àëîòî íà I õèë.ïð.Õð. è âêëþ÷-âàùî ìîíãîëîèäíè àáîðèãåíè — ìîíãîëîåçè÷íè-òå Æóí è åâðîïåèäèòå-ïðèøúëöè îò Ñåâåðåí Êèòàé — èðàíîåçè÷íèòå^Ãó. Âîäåùî çíà÷åíèå â îáåäèíåíèåòî èìàëè ïðèøúëöèòå-åâðîïåèäè, ïîðàäè êîåòî è îôèöèàëíèòå îáðúùåíèÿ â ïîñëàíèÿòà áèëè “Äî äîìà Õó”(61). Êóëòóðàòà èì áèëà ñõîäíà ñ òàçè íà ñêèòîñàðìàòèòå è ïî âðåìåòî, êîãàòî ñúçäàâàò ìîãúùàòà ñè èìïåðèÿ ïðåç III â.ïð.Õð., òå ñà âñå îùå â ïúðâîáèòíîîáùèííèÿ ñòðîé (62). Õóíèòå íå ñà èìàëè ãðàäîâå, íî ñà æèâååëè â ïîñòîÿííè çàñåëèùà — úíãúëè (63). Ñïîðåä Ï. Öîíåâ ìîíãîëîèäèòå ñà ñúñòàâëÿâàëè åäâà 25% îò õóíîðèòå, äîêàòî åâðîïåèäèòå ñà áèëè ïðèáëèçèòåëíî 75%. Ïîðàäè òîâà âúíøíèÿò èì îáëèê, êóëòóðàòà è âÿðàòà ñà áèëè èíäîèðàíñêè, à åçèêúò — íà ìåñòíèòå àáîðèãåíè (64). Óñóíèòå èëè Ó-ñóí (êèò.) — ïî-ñåòíåøíèòå àëàíè è ñúâðåìåííè îñåòèíè, îòúæäåñòâÿâàíè ñ àçèòå, ñà ìàñàãåòñêè ïëåìåíà (ñêèòî-ñàðìàòè), êîèòî íå ïîçíàâàëè çåìåäåëèåòî, à ñå çàíèìàâàëè èçêëþ÷èòåëíî ñúñ ñêîòîâúäñòâî. È ïîäîáíî íà þå÷æèòå ãîâîðåëè òîõàðñêè åçèê (65). Íàðîäúò Éå-×èõ å èçâåñòåí îùå ïîä èìåíàòà þå÷æè, Ãîàòñè, à äíåñ ñå îòúæäåñòâÿâà ñ ò. íàð. òîõàðè. Ìíîçèíà ãè ïðèåìàò çà ìàñàãåòè (ñàêè) è íÿêîè ñà ñêëîííè äà ãè äåëÿò íà äâå â çàâèñè-ìîñò îò áèòà è êóëòóðàòà èì: ïëåìåíà èëè íàðîäè íîìàäè è ñúçäàòåëè íà èìïåðèè, èëè ïúê òàêèâà — îáèòàâàëè ãðàäîâå è îàçèñè(66). Ãîâîðåëè òîõàðñêè åçèê, ñúñòàâëÿâàù ñàìîñòîÿòåëåí êëîí îò èíäîåâðîïåèñêàòà åçèêîâà ãðóïà, êîéòî ñòîÿë ïî-áëèçî äî þãîèçòî÷íèòå èíäîåâðîïåéñêè åçèöè íà òðàêè, ôðèãè è äîðè ãüðöè è àðìåí-öè, à îò äðóãà ñòðàíà áèë áëèçúê äî êåëòñêèÿ è åòðóñêèÿ åçèê (67). Ïðåç VI — VII â. òîõàðñêèÿò åçèê å áèë ðàçïðîñòðàíåí â Èçòî÷åí Òîõàðèñòàí (äíåøíàòà ïðîâèíöèÿ Ñèíöçÿí) è ñå å äåëÿë íà äâå ðàçíîâèäíîñòè â çàâèñèìîñò îò ãðàäîâåòå, â êîèòî ñå å ãîâîðåë: êàðàøàðñêî-òóðôàíñêè è àã-íèî-êó÷àíñêè. Íåçàâèñèìî îò ãîëÿìîòî èçîáèëèå íà èðàíñêè è èíäèéñêè åçèêîâè çàåìêè òîõàðñêèÿò åçèê íå å íèòî èðàíñêè, íèòî èíäèéñêè, íî å

230

èíäîåâðîïåéñêè è å îñîáåíî áëèçúê äî èçòî÷íî-èðàíñêèòå (ïàìèðñêè) åçèöè (68). Å. Ïóëåéáåíê ïðèåìà, ÷å òîõàðñêè åçèê ñà ãîâîðèëè: Ìàëêèòå Éåõ-×èõ â êèòàéñêàòà ïðîâèíöèÿ Ãàíñó (Ñèíöçÿí), Ãîëåìèòå Éåõ-×èõ — ñúçäàòåëèòå íà Êóøàíñêàòà èìïåðèÿ, óñóíèòå, êàíãàðèòå îêîëî Òàøêåíò — ïî-êúñíèòå ïå÷åíåãè, ïîëó÷èëè òîâà ñè “ïîëèòè÷åñêî” èìå ñëåä êàòî âëåçëè â ñúþç ñ òþðêèòå, à ñúùî è Òà-þÿàí (Òîõàð) è îùå íÿêîè ãðóïè â Áàêòðèÿ è Ñîãäèàíà (69). Ïðÿêî ñâúðçàíà ñ òîõàðèòå å îáëàñòòà îêîëî Ôåðãàíà è äîðè êèòàéöèòå ñìÿòàëè, ÷å òîâà å ñòðàíàòà íà òîõàðèòå, âúïðåêè ÷å ñïîðåä Ñòðà-áîí òàçè êóëòóðíà îáëàñò å áèëà ñàìî ÷àñò è å âëèçàëà â íåÿ. Íàñåëåíèåòî £ ãîâîðåëî òîõàðñêè åçèê. Òÿ ñòàâà èçâåñòíà îò êèòàéñêèòå õðîíèêè îò II â.ïð.Õð. íàñàì ïîä èìåòî Äàâàí, êîãàòî òóê çàïî÷âà êèòàéñêîãî ïðîíèêâàíå. Îò III â. ñë.Õð. òÿ å ïîçíàòà âå÷å êàòî Áîõàí (Áàêòðèÿ) è Ïîëîíà. Äàâàí èìàë ìíîãî ãðàäîâå è âèñîêî ðàçâèòî çåìåäåëèå, à îòãëåæäàíèòå òóê êîíå áèëè ñìÿòàíè çà “íåáåñíè” (70). Ìîæå áè å èíòåðåñíî äà îáúðíåì âíèìàíèå âúðõó ôîíåòè÷íèòå âðúçêè è àñîöèàöèè, êúì êîèòî íè íàñî÷âà êèòàéñêèÿò çàïèñ íà îáëàñòòà — Äàèâàí. Î÷åâèäíî òîçè çàïèñ å ñúñòàâåí è ìîæå äà ñå ðàçëîæè, êàòî ïúðâàòà ñúñòàâêà “äà”, çàïèñàíà è îòäåëíî, îçíà÷àâà “ãîëÿì”. Ïîãîëÿì èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà îñòàòúêúò “èâàí”. Òîé ñúùî áè ìîãüë äà ñå ðàçëîæè íà è+âàí èëè íà èâ+àí. Ïúðâàòà ÷àñò “è” è îùå ïîâå÷å “è┠äîïóñêàò èçâåñòíà âàðèàáèëíîñò è ôîíåòè÷íîòî èì òðàíñôîðìèðàíå â áëèçêèòå “èó”, “èî”, èëè “èà” èëè “èå”. Âàðèàáèëíîñò å äîïóñòèìà è âúâ âòîðàòà ÷àñò, êîÿòî áè ìîãëà äà áúäå ñúùî è “ïàí” èëè “áàí”. Ñëåäîâàòåëíî “èâàí” áè ìîãëî äà çâó÷è è êàòî “èó-áàí” èëè ïúê “èà-ïàí”, ñúçâó÷èÿ, êîèòî íè íàïîìíÿò íàçâàíèÿòà íà Õóíñêàòà äúðæàâà â Ñåäìîðå÷èåòî — Þå-áàí è íà ñúâðåìåííà ßïîíèÿ, ñúîòâåòíî. “Þå” ïúê îò ñâîÿ ñòðàíà íè îòïðàùà êúì êè-òàéñêèÿ çàïèñ íà èìåòî “òîõàðè” — “þå÷æè” èëè “Éåõ-÷èõ”.  òîçè ñìèñúë Äà-èâàí áè ìîãëî äà ñå ïðåâåæäà è êàòî “ãîëåìèòå þå÷æè” — òî÷íîòî íàçâàíèå íà çàñåëèëèòå Ñðåäíà Àçèÿ þå÷æè. Íàêúäå âîäÿò ñëåäèòå íà äóìàòà “èó” èëè “èóå” ìîæåì ëåñíî äà ñå îðèåíòèðàìå, ñëåä êàòî ïîçíàâàìå ñìèñúëà è ïîïóëÿðíîñòòà íà ïîíÿòèåòî “éóé” èëè “éåí” â äðåâíîáúëãàðñêèòå íàäïèñè. Ñàêðàëíîòî çíà÷åíèå íà òîâà ïîíÿòèå çà åäèí øèðîê êðúã íàðîäè â äðåâíîñòòà ðàçêðè Ï. Äîáðåâ, èçâåæäàéêè ãî îò øóìåðñêîòî ÉÓ — Ñëúíöå. Òàêà íàïðèìåð â Ïàìèð, êúäåòî ñà æèâåëè “ãîëåìèòå þå÷æè”, à è áúëãàðèòå è äíåñ Éó îçíà÷àâà Áîã, îòêüäåòî ïðîèçëèçàò è èçðàçè êàòî Éó-êàë (ìóñêà, àìóëåò, áóêâ. êëåòâà ïðåä Áîãà) èëè ïúê Éó-ðàï (ìîëèòâà, áóêâ. ïðèçîâàâàíå íà Áîãà). Îò ñúùèÿ êîðåí âîäè íà÷àëîòî ñè è ñðåùàíîòî â ìíîãî åçèöè èìå Þïèòåð, â êîåòî “Þïè” îçíà÷àâà áóêâàëíî “íà Þï” èëè “íà ޔ, à “òåð” å “ñâåòèëî” èëè “çâåçäà” ó ïàìèðñêèòå íàðîäè.  Êàâêàç “éóé” îçíà÷àâà “èçãðå┠èëè “óòðî”, à “éóõ” — “äåí” (71). Îùå ïî-èíòåðåñíè ñà ìèòîëîãè÷íèòå ïåðñîíàæè, â ÷èåòî èìå îòêðèâàìå îñíîâàòà “èó” — “éóé” â äðåâåí Êèòàé. Òóê Þé å êóëòóðåí ãåðîé, óñìèðèòåë íà ïîòîïà, Þé-øè – ïîâåëèòåë íà äúæäà. À âðúçêàòà íà òåçè êèòàéñêè áîæåñòâà

ÀÂÈÒÎÕÎË ñ õóíèòå ïðîçèðà çàä èìåòî Õóèí íà äâóãëàâèÿ äðàêîí Õóíÿ — áàùàòà íà Þé èëè ïúê áîæåñòâîòî Õóí-õóí — ðîäèòåëÿ íà Þé-øè (72).  ñìèñúëà íà êàçàíîòî òèòëàòà íà áúëãàðñêè-òå âëàäåòåëè “êàí-þâèãè” èëè “êõàí-þ”, òüëêóâà-íà êàòî “âåëèê êàí”, áè ìîãëà áóêâàëíî äà îçíà÷àâà è “êàíúòñëúíöå”. Âåðîÿòíî îò þâèãè âîäÿò íà÷àëîòî ñè è òàêèâà ïîíÿòèÿ â áúëãàðñêèÿ åçèê êàòî “þáà┠— õóáàâ, “þâåëèð”, “þáèëåé”, “ëþ-áîâ”, “þã”, êúì êîèòî áè ìîãëî äà ñå äîáàâÿò è îùå ìíîãî äðóãà îò äðóãà åçèöè. Îùå ïîâïå÷àòëÿâàùî å ñàìîòî òüëêóâàíå íà áóêâàòà “þ” îò áúëãàðñêàòà àçáóêà, îöåëÿëà ïðåç õèëÿäîëåòèÿòà äî äíåñ, íåçàâèñèìî îò ñúñòàâíèÿ ñè õàðàêòåð è ïðåâðàòíîñòèòå íà èñòîðè÷åñêàòà íè ñúäáà. Ðàçãëåæäàíà êàòî èåðîãëèô, òÿ ïðåäñòàâëÿâà êîìïëåêñ îò äâà ñâúðçàíè ïîìåæäó ñè ñèìâîëà — Þ = I + Î, êúäåòî I å ñèìâîëúò íà ìúæêîòî íà÷àëî è âëàñòòà, à Î — íà ñëúíöåòî. Âñå îò ñúùèÿ êðúã ïîíÿòèÿ è áîæåñòâà ñà è þíàê, þíîñò (ìëàäîñò), þíåö è þíèöà (ñâåùåíèòå â ñâîÿòà äåâñòâåíîñò âîë è êðàâà), Þíîíà, Þâåíòà, Þãà (ñâåòîâíèÿ ïåðèîä â èíäóñêàòà ìèòîëîãèÿ) è îùå è îùå. Íå å íåîáõîäèìî îñîáåíî óñèëèå, çà äà îòêðèåì â íàáåëÿçàíàòà âðúçêà: “Èâàí” — “Þ” — “Þïèòåð” ñëåäè îò áúëãàðñêàòà èìåííà ñèñòåìà. Çàùîòî, íà÷åâàéêè îò åäíî îò íàé-ïîïóëÿðíèòå áúëãàðñêè èìåíà — Èâàí, è ìèíàâàéêè ïðåç Éîâàí è îïðîñòåíàòà ôîðìà Éîâèñ íà Þïèòåð, ñòèãàìå îòíîâî äî íàøèòå Éîâî è Éîâ÷î. Âåðîÿòíî îò øóìåðñêîòî ÉÓ — Ñëúíöå ïðîèçëèçà è áúëãàðñêîòî “þ㔠— åäíà îò ãåîãðàôñêèòå ïîñîêè, íî íå êîÿ äà å, à òî÷íî íàé-ñëúí÷åâàòà çà ñåâåðíîòî ïîëóêúëáî. Îùå ïî-êðàñíîðå÷èâè è ìíîãîáðîéíè ñà ïî-íÿòèÿòà ñ êîðåí “èâè”. Ñðåä òÿõ îñîáåíî âïå÷àò-ëÿâàùè ñà åòíîíèìèòå êàòî èáåðè, åâðåè (îò ïðàðîäèòåëÿ Åâåð), åâåíêè (òóíãóçè), åáèñó (àéíè) è äîðè äðåâíîòî íàèìåíîâàíèå íà ïåðñèòå, à îò ìèòîëîãè÷íèòå ïåðñîíàæè å äîñòàòú÷íî äà ñïîìåíåì áèáëåéñêàòà Åâà è ãðúöêàòà áîãèíÿ íà ìëàäîñòòà — Èâè. Ãîâîðåéêè çà òîõàðèòå, íå ìîæåì äà ïîäìè-íåì è èçâåñòíîòî îòíîñíî òÿõíàòà íàé-äðåâíà èñòîðèÿ. Ñìÿòà ñå, ÷å òîõàðèòå íå ñà ìåñòåí, öåíòðàëíîàçèàòñêè åòíîñ, à ïúðâîíà÷àëíî III—II õèë. ïð. Õð. ñà îáèòàâàëè Èçòî÷íà Åâðîïà è òîâà îáÿñíÿâà åçèêîâàòà âðúçêà ìåæäó òîõàðñêèÿ, òðàêèéñêèÿ è ôðèãèéñêèÿ åçèê (73). Ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà I õèë. ïð. Õð. òå ñà âå÷å äàëå÷å íà èçòîê - â Èçòî÷åí Òóðêåñòàí, êúäåòî çàåäíî ñúñ ñàêèòå ñå ñâúðçâàò ñ ãðàäñêèòå êóëòóðè íà Êó÷à, Àêñó, Òóðôàí, Êàðàøàõð è äð. (74). Òå ïîïàäíàëè ïîä âëàñòòà íà õóíèòå ÷àê ïðåç III â. ïð. Õð., à âå÷å ïî-êúñíî ñòàâàò îáåêò íà êèòàéñêàòà åêñïàíçèÿ.  I â. ñë. Õð. òå ñúçäàëè ìîãüùàòà Êóøàíñêà èìïåðèÿ, à ñëåä ðàçïàäàíåòî è ïðåç IV â. îñòàâèëè èìåòî ñè çà îáîçíà÷àâàíå íà ãåîãðàôñêàòà îáëàñò Òîõàðèñòàí â Ñðåäíà Àçèÿ çà âðåìåòî ìåæäó V è XIII â. Òðÿáâà äà ñå çíàå, ÷å èñòîðè÷åñêèòå è ëèíãâè-ñòè÷íèòå äàííè ñå ñúãëàñóâàò îòëè÷íî ñ òåçè îò àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàçêîïêè íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà. Òóê ñà îòêðèòè ïîâå÷å îò 200 ãðîáà ñ ìóìèè íà åâðîïåèäè îò II õèë. ïð. Õð. Ñâèòèòå èì â êîëåíåòå êðàêà ïðè òðóïîïîëàãàíåòî ñúâïàäàò ñ ò.íàð. ÿìíà êóëòóðà îò Ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå. Çà åâðîïåéñêè ïðîèçõîä ãîâîðè è

ïîãðåáàëíèÿò èíâåíòàð: òúêàíè, îñòàòúöè îò êîëåëî, àòðèáóòè, ñâúðçàíè ñ êîíåâúäñòâîòî, õèðóðãè÷åí èíñòðóìåíòàðèóì (75). Íî è êàòî èçêëþ÷èì òåçè ñåíçàöèîííè äàííè îò ïîñëåäíèòå ãîäèíè, àðõåîëîçèòå äîáðå çíàÿò, ÷å îùå îò ñðåäàòà íà II õèë.ïð.Õð. â Èçòî÷åí Òóðêåñòàí æèâåÿò åâðîïåèäè ñ êóëòóðà, åäíîòèïíà ñ àðõåîëîãè÷åñêèòå êóëòóðè íà èðàíñêèòå ïëåìåíà — àíäðîíîâñêàòà, ñðóáíî-àíäðîíîâñêàòà, òàçàáàãúÿáñêàòà, êàéðàêóóìñêàòà è ïð. Ïî-êúñíî, ïðåç I õèë. ïð. Õð., òóê îáèòàâàò ñêèòî-ñàðìàòè (76). Íå å áåçèíòåðåñíî, ÷å òúêìî òîçè ðàéîí Ä.Ñúñúëîâ ñî÷åøå çà Ïðàðîäèíà íà áúëãàðèòå, à è äîñåãà òóê ñå ñðåùàò òîïîíèìè êàòî Áóãàð, Áóëãàðòàé, ×äàð, Êó÷è, Êàí Òåíãðè è ïð. Çàáåëåæèòåëíè ñà è àíòðîïîëîãè÷íèòå äàííè, íàìèðàùè íàé-ïðÿêî ïîòâúðæäåíèå â áàëêàíî-êàâêàçêèÿ àíòðîïîëîãè÷åí òèï, êîéòî ïî åäèí èçóìèòåëåí íà÷èí ñâúðçâà òðè, îòñòîÿùè íà õèëÿäè êèëîìåòðè, ãåîãðàôñêè îáëàñòè èçâåñòèè ñ äðåâíàòà ñè êóëòóðà. Õàðàêòåðíàòà áðàõèêåôàëèÿ å òèïè÷íà è çà ñúâðåìåííîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíèòå (Áúëãàðèÿ, Ðóìúíèÿ, Ñåâåðíà Ãúðöèÿ, íî è Àâñòðèÿ, Ñåâåðíà Èòàëèÿ), â Ïðèêàâêàçèåòî, êàêòî è â Èðàí (77). Ñòðóâà ñè äà îòáåëåæèì, ÷å âñè÷êè òåçè èñòîðè÷åñêè, àðõåîëîãè÷åñêè, ëèíãâèñòè÷íè è àíòðî-ïîëîãè÷íè äàííè íàìèðàò ïîòâúðæäåíèå îò çà-ïèñàíîòî â Áèáëèÿòà, êúäåòî ßôåò, ðîäîíà÷àë-íèêà íà åâðîïåéöèòå, áè òðÿáâàëî äà òúðñèì â ñàìàòà Åâðîïà. Ñèíúò ìó Ãîìåð (Êàìàðè) è íåãîâèòå ïîòîìöè — êèìåðèéöèòå îòêðèâàìå â Êà-âêàçêèòå ïëàíèíè, íî è â Ïðèêàâêàçèåòî, è â Çàä-êàâêàçèåòî, äîêàòî ïúê íåãîâèÿò ñèí Òîãàðìà è ïîòîìöèòå ìó îáèòàâàò îùå ï¥ íà èçòîê — â Ñðåäíà è Öåíòðàëíà Àçèÿ. Áúëãàðèòå, îò ñâîÿ ñòðàíà, çàåäíî ñ îùå äåñåò äðóãè íàðîäè, ìåæäó êîèòî õàçàðèòå, àâàðèòå, ñàâèðèòå, îíîãóðèòå, êóòðèãóðèòå, áàðñèëèòå, åôòàëèòèòå è äðóãè, áÿõà ïîñî÷åíè îò õàçàðñêèÿ êàãàí Èîñèô çà ïîòîìöè íà ñúùèÿ òîçè Òîãàðìà. Íåêà ñåãà ðàçãëåäàìå ñúáèòèÿòà, ðàçèãðàëè ñå â Öåíòðàëíà Àçèÿ, ìåæäó êðàÿ íà III â. ïð. Õð. è IV â. ñë. Õð., â êîèòî îñíîâíè ó÷àñòíèöè ñà õóíè, óñóíè, êèòàéöè è þå÷æè (òîõàðè). Ñïîðåä ëåãåíäàòà óñóíèòå ïúðâîíà÷àëíî îáèòàâàëè Ìîíãîëèÿ, íî áèëè ðàçáèòè îò þå÷æèòå è èçòëàñêàíè íà çàïàä â Èçòî÷åí Òóðêåñòàí, êúäåòî ïî òîâà âðåìå áèëè õóíèòå. Õóíèòå ïîìîãíàëè íà íîâèòå ñè ñúñåäè è ñ òîâà áèëî ïîñòàâåíî íà÷àëîòî íà òåñíèòå, ÷åñòî ïúòè ñúþçíè îòíîøåíèÿ ìåæäó äâàòà íàðîäà (78). ßâíî þå÷æèòå çà èçâåñòíî âðåìå ñà äîìèíèðàëè è íàä õóíèòå, çàùîòî ïðè òÿõ îòêðèâàìå êàòî çàëîæíèê è ñèíà íà õóíñêèÿ âëàäåòåë Òî-Áàí, áúäåùèÿ ñúçäàòåë íà Õóíñêàòà èìïåðèÿ Ìàî-Òóí (Ìîòóí). Íÿêúäå îêîëî 209 ã. ïð. Õð., Ìîòóí óñïÿë äà èçáÿãà îò ïëåííè-÷åñòâîòî ñè, óáèë áàùà ñè è çàåë ìÿñòîòî ìó íà õóíñêèÿ ïðåñòîë. Çà êðàòêî âðåìå òîé óñïÿë äà ïîêîðè ñúñåäíèòå ïëåìåíà è ñ òîâà äà ïîñòàâè íà÷àëîòî íà ìîãüùàòà Õóíñêà èìïåðèÿ, âêëþ÷âàùà îùå ïî íåãîâî âðåìå 24 ïëåìåíà è íàðîäè. Ñ âñòúïâàíåòî ñè êàòî êõàíþ òîé ñúóìÿë äà ðàçáèå è íàé-îïàñíèòå ñúïåðíèöè íà õóíñêàòà õåãåìîíèÿ. Íà ïúðâî âðåìå òîé ðàçãðîìèë èçòî÷íèòå õóíîðè — òóíãóçèòå è äîðè ãè âêëþ÷èë â èìïåðèÿòà ñè. Íåïîñðåäñòâåíî ñëåä òîâà óñïÿë äà

231

ÀÂÈÒÎÕÎË îòáëúñíå íàïàäåíèåòî íà ïîäòèêâàíèòå îò êèòàéöèòå þå÷æè è ãè ïðèíóäèë äà ñå çàâúðíàò â çåìèòå ñè. Íàñêîðî ñëåä òîâà íàñî÷èë ñèëèòå ñè ñðå-ùó Êèòàé è çàâëàäÿë îòñòúïåíèòå îò áàùà ñè òåðèòîðèè ïî áðåãîâåòå íà Õóàíõú è äîðè þæíàòà è îáëàñò Îðäîñ, ñëåä êîåòî ïðåìèíàë “âåëèêèÿ êèòàéñêè îêîï” è íàâëÿçúë äúëáîêî â Êèòàéñêàòà èìïåðèÿ. Ñëåä îêîí÷àòåëíàòà ñè ïîáåäà íàä Êèòàé è ñêëþ÷âàíåòî íà ìèðåí äîãîâîð ñ íåãî, Ìîòóí íàñî÷èë âîéñêèòå ñè íà þãîèçòîê è ñàì íàïàäíàë ñòàðèòå ñè âðàãîâå þå÷æèòå, êàòî åäíà ÷àñò ïîêîðèë, à äðóãè çàïî÷íàëè äà ñå èçñåëâàò. Ñëåä òîâà ïîêîðèë è ãîëÿìîòî ïëåìå óñóíè è äðóãî åäíî õóíîðñêî ïëåìå Ó-êóò, ïðàäåäèòå íà ïîñåòíåøíèòå óéãóðè (79).  174 ã. ïð. Õð., Ìîòóí ïî÷èâàë è îñòàâèë îãðîìíàòà ñè èìïåðèÿ â ðúöåòå íà ñèíà ñè Êè-Îê (Ãèþ, Ëàî-×àíã), êîéòî îùå ñúùàòà ãîäèíà ñðàçèë çà ïîðåäåí ïúò þå÷æèòå è ãè ïðèíóäèë îêîí÷àòåëíî äà ñå èçñåëÿò íà çàïàä — â Èçòî÷åí Òóðêåñòàí. Òóê çàâèñèìèòå îò õóíèòå óñóíè — òåõíèòå ñòàðè è âåðíè ñúþçíèöè, íàïàäíàëè þå÷æèòå, íî ïðåòúðïåëè íåóñïåõ. Ñëåä òîâà þå÷æèòå ðàçáèëè è ïëåìåíàòà ñå (ñàêèòå) è ïðåç Ïàìèð ïðîíèêíàëè â Ãèáèí (ñåâåðîçàïàäåí Èíäîñòàí). Íà ñâîé ðåä óñóíèòå ïîáåäèëè þå÷æèòå è òå ñå ïðèäâèæèëè êúì Áàêòðèÿ. Ïúðâîíà÷àëíî ÿ ïðåâúðíàëè â ñâîé âàñàë, íî ïðåç 128 ã. ïð. Õð. òÿ áèëà íàïúëíî çàâëàäÿíà. Íÿêúäå ñëåä 139 è äî 129 ã.ïð.Õð. þå÷æèòå çàñåëèëè Ñðåäíà Àçèÿ þæíî îò ð. Àìóäàðÿ è îêîëî Ñàìàðêàíä. Òàêà èçñëåäâà÷èòå íà õóíñêàòà èñòîðèÿ, ïîçîâàâàéêè ñå íà êèòàéñêèòå èçòî÷íèöè, ïîòâúðæäàâàò ñâèäåòåëñòâîòî íà Ïòîëåìåé, öèòèðàíî îò Ä. Òàáàêîâ, çà ïðåäâèæâàíåòî íà þå÷æèòå îò Êàíñó êúì Ñðåäíà Àçèÿ, þæíî îò Àìóäàðÿ. Òåçè þå÷æè, äîñòèãíàëè çåìèòå íà Ãðúêî-Áàêòðèéñêîòî öàðñòâî è äîâåëè äî êðàÿ ìó, áèëè íàðå÷åíè “âåëèêè þå÷æè”, à îñòàíàëèòå â Èçòî÷åí Òóðêåñòàí — “ìàëêè þå÷æè”. Ñòðàáîí (63-24), ïîëçâàë Àïîëîäîð (îê. 100 ã. ïð. Õð.) îòáåëÿçâà, ÷å Áàêòðèÿ áèëà çàâëàäÿíà îò ïëåìåíàòà àçè, ïàñèàíè, ñàêàðàóêè è òîõàðè — îòúæäåñòâÿâàíè ñ þå÷æèòå. Çà àñè, òîõàðè, àñèàíè è ñàðàóêè ãîâîðè è Ïîìïåè Òðîã. Ñëåä óñÿäàíåòî ñè â Äàõÿ (êàêòî êèòàéöèòå íàðè÷àëè Áàêòðèÿ) þå÷æèòå ñå ðàçäåëèëè íà ïåò âàñàëíè âëàäåíèÿ. Ïðåç ñëåäâàøèòå 100 ãîäèíè åäíî îò òåçè âëàäåíèÿ — Ãóéøóÿí (Êóøàí) óñïÿëî äà ñå íàëîæè íàä îñòàíàëèòå, îáåäèíÿâàéêè ãè â åäèííà è ìîãúùà äúðæàâà — Èìïåðèÿòà íà âåëèêèòå Êóøàíè, ñúùåñòâóâàëà ìåæäó I è IV â. (80). Íÿêîè èçñëåäâà÷è âèæäàò â íåãîâî ëèöå ïëåìåíàòà Êóò-÷à (Êó÷è) ïî èìåòî íà ãðàä Êó÷à â Êàíñó èëè òåõíè ïðåñåëèëè ñå â Áàêòðèÿ ïîòîìöè. Èìåííî ñ âúçíèêâàíåòî íà òàçè, îñòàâèëà äúëáîêè ñëåäè â ðàçâèòèåòî íà Ñðåäíà Àçèÿ äúðæàâà è íàé-âå÷å ñ óïðàâëåíèåòî íà íàé-âåëèêèÿ è âëàäåòåë — Êàíèøêà, Ä. Òàáàêîâ ñâúðçâà íà÷àëîòî íà ïåðèîäà Àâèòîõîë â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ (81). Êúì èçêàçàíîòî ñòàíîâèùå ñå ïðèñúåäèíÿâà è Ä. Äèìèòðîâ, ïîäêðåïÿéêè ãî âå÷å è ñ õðîíîëîãè÷íî äîêàçàòåëñòâî, ñâúðçâàéêè 153 ã. îò Èìåííèêà ñúñ 153 ã. ñë. Õð. êàòî ãîäèíà íà çàâðúùàíåòî íà Êàíèøêà îò ïîáåäîíîñíèÿ ìó ïîõîä, â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà ñëåä ïðîäúëæèòåëíî îñåìíàäåñåòãîäèøíî îòñúñòâèå îò äúðæàâàòà ñè (82).. * * *

232

 çàêëþ÷åíèå ñëåäâà äà îòáåëåæèì, ÷å ñå ïîñòàðàõìå äà èçëîæèì, àêî íå âñè÷êè, òî ïîíå ïî-èíòåðåñíèòå è ïîïóëÿðíè õèïîòåçè, âêëþ÷èòåëíî è îíåçè îò òÿõ, êîèòî ñå îñíîâàâàò íà ñåðèîçíè è çàäúëáî÷åíè èçñëåäâàíèÿ. Íàéèíòåðåñíîòî, à ìîæå áè è íàé-öåííîòî îáà÷å ñå îêàçâà îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ñ èçêëþ÷åíèå íà åäíà — õèïîòåçàòà íà Á. ôîí Àðíèì, âñè÷êè îñòàíàëè íå ñàìî íå ñè ïðîòèâîðå÷àò, íî äîðè ñå ñõîæäàò, ñúâìåñòÿâàò, äîïúëâàò è îáîãàòÿâàò, èçãðàæäàéêè åäíà ïî-ïúëíà è çàâúðøåíà êàðòèíà îòíîñíî ïðîáëåìà Àâèòîõîë îò áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Òàêà íàïðèìåð, õèïîòåçèòå, àêöåíòèðàùè âúðõó èìåòî íà ïúðâèÿ áúëãàðñêè âëàäåòåë, íà ïðúâ ïîãëåä êàòî ÷å ëè ïðåäëàãàò íåñúâìåñòèìè ïîìåæäó ñè ðåøåíèÿ. Åäíà èçâåæäà èìåòî ìó îò äðåâíà òèòëà, äðóãà — îò ìèòè÷åí áèáëåéñêè ðîäîíà÷àëíèê. Òðåòà ãî ñâúðçâà ñúñ ñàìîòî ïîíÿòèå çà ðîäîíà÷àëèå — äóìàòà “áàùà”, à ÷åòâúðòà — ñ øèðîêî ðàçïðîñòðàíåí ñðåä àçèàòñêèòå íàðîäè òîòåì. Ðàçëè÷íàòà öèâèëèçàöèîííà ñëåäà (èðàíîåçè÷íà, òþðêîåçè÷íà èëè ñåìèòñêî-þäåé-ñêà), êîÿòî ñòîè çàä âñÿêà îò òåçè ïðåäñòàâè, ñàìî çàãàòâà çà íÿêîãàøíàòà îáùà åçèêîâà îñíîâà, áåç îáà÷å äà ïîìîãíå â òî÷íèÿ èçáîð. Åòî çàùî ñúïîñòàâÿíåòî íà áúëãàðñêèÿ Àâèòîõîë ñ õóíñêèÿ Ãàçàí êàòî ñìèñëîâî çíà÷åíèå íà èìåòî, êàòî ëåãåíäà è ñðîê íà óïðàâëåíèå íà ïîòîìöèòå èì (300 ãîäèíè), çàñëóæàâà îñîáåíî âíèìàíèå è íàêëàíÿ ïðåäïî÷èòàíèÿòà êúì òîòåìíèÿ õàðàêòåð íà èìåòî Àâèòîõîë. Îò äðóãà ñòðàíà, âòîðàòà ÷àñò îò èìåòî ñî÷è äèðåêòíî êúì ìèòè÷íèÿ Òîãàðìà è ïîòîìöèòå ìó — òîõàðèòå, â ñúñòàâà íà êîèòî äíåñ ìíîçèíà èçñëåäîâàòåëè òúðñÿò êîðåíèòå íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò. Òàçè íà ïðúâ ïîãëåä ôîíåòè÷íà âðúçêà êàòî ÷å ëè ñâúðçâà äâåòå ãðóïè õèïîòåçè: åäíèòå, êîèòî èçõîæäàò îò àíàëèçà íà ñàìîòî èìå è âòîðèòå, êîèòî íàáëÿãàõà íà èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ è õðîíîëîãè÷íàòà âðúçêà — 153 ã. ñë. Õð. Çàùîòî èñòîðèÿòà íà õóíè, òîõàðè è áúëãàðè ñå îêàçâà äåéñòâèòåëíî ñëîæíî ïðåïëåòåíà, à 153 ã. ïðåäñòàâëÿâà åäèí îò íàé-çíà÷èìèòå, íî è ñëîæíè âúçëè ìåæäó òÿõ. Äîñêîðî 153 ã. áåøå ñâúðçàíà åäèíñòâåíî ñ õóíñêàòà ìèãðàöèÿ îò Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì Ïðèóðàëèåòî è Åâðîïà. Õèïîòåçàòà íà Ä. Òàáàêîâ è Ä. Äèìèòðîâ îáà÷å ïîçâîëÿâà íîâ è ïî-øèðîê ïîãëåä âúðõó èñòîðè÷åñêèòå ñúáèòèÿ. Èçõîäåí ìîìåíò â íåÿ å ïðîäúëæèòåëíàòà âîéíà, êîÿòî Êàíèøêà âîäèë â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, äîâåëà äî îñåìíàäåñåòãîäèøíîòî ìó îòñúñòâèå è çàâðúùàíåòî ìó â 153 ã. ñëåä ïðèêëþ÷âàíåòî £. Èìàéêè îáà÷å ïðåäâèä ñúîòâåòñòâèåòî â ãîäèíèòå, êàêòî è ìÿñòîòî íà ïîõîäà ìó, ãðàíè÷åùî ñ ðàéîíà, îáèòàâàí îò õóíèòå, âúçíèêâà âúïðîñúò: íå å ëè ó÷àñòâàë òîé â ñúùàòà òàçè âîéíà? Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å íàøåñòâèåòî íà ñÿíáèéöèòå å ïðåóñòàíîâåíî îêîëî Òóðôàí è òå ÷àê ñëåä òðè âåêà, ïðèíóäåíè îò íîâè åòíè÷åñêè ðàçìåñòâàíèÿ, ïîäíîâÿâàò åêñïàíçèÿòà ñè è ñå ïîÿâÿâàò â Ïðèêàâêàçèåòî ïîä èìåòî “ñàâèðè”, êàêòî è òîâà, ÷å ãîëåìè õóíñêè ìàñè îñòàâàò â àçèàòñêàòà ñè ðîäèíà, ïîäñêàçâà íà ÷èÿ ñòðàíà è ñðåùó êîãî å âîäèë âîéíà Êàíèøêà. Çàùîòî çà íåãî íàé-âàæíà çàäà÷à ñè îñòàâàëà çàùèòàòà íà äúðæàâàòà îò íàøåñòâåíèöèòå ñÿíáèéöè. È íàé-âåðîÿòíî òå ñà áèëè

ÀÂÈÒÎÕÎË ïðîòèâíèêúò, ñ êîéòî òîé å âîþâàë â Òàðèì. Êîëêîòî äî õóíèòå, òå íàé-âåðîÿòíî ñà áèëè åñòåñòâåí ñúþçíèê íà êóøàíèòå. Âåêîâå ïî-êúñíî òåçè áëèçêè ñúþçíè îòíîøåíèÿ âîäÿò äî âúçíèêâàíåòî íà ñìåñåíèòå õóíñêî-ìàñàãåòñêè (òîõàðñêè) íàðîäíîñòè: êèäàðèòè, åôòàëèòè, õèîíèòè. È åäâà ëè å ñëó÷àéíî, ÷å íà÷åëî íà åôòàëèòèòå ñòîÿëà äèíàñòèÿòà íà þå÷æèòå (òîõàðèòå) (83).  òîçè ñìèñúë 153 ã. áè ìîãëà äà ñå ðàçãëåæäà íå ñàìî êàòî ãîäèíà íà ìèãðàöèÿòà íà õóíèòå êúì Åâðîïà, íî è êàòî ãîäèíà, â êîÿòî ñúþçúò õóíè-êóøàíè å âúçïðÿë íàøåñòâèåòî íà ñÿíáèéöèòå è ñ òîâà ïîëîæèëà íà÷àëîòî íà íîâèòå èì îòíîøåíèÿ. À òîâà äîïóñêà ïðèäâèæâàíåòî íà õóíèòå êúì Åâðîïà äà å áèëî îáùî òÿõíî äåëî. Äîïóñêà äà âèæäàìå â ëèöåòî íà Êàíèøêà îíÿ ìàñàãåòñêè âëàäåòåë — Map, ñòàíàë áëàãîäåòåë è çà õóíè è çà ìàëêèÿ Ãàçàí (84). È äàâà îáÿñíåíèå íà ñúîáùåíèåòî íà Ìèõàèë Ñèðèéñêè çà ïðåñåëâàíåòî íà áúëãàðèòå íà Áîëãàð îò Èìåîí (ðàçáèðàé Òîõàðèñòàí) â Ìèçèÿ è Äàêèÿ äàëå÷ ïî-êúñíî — ïðè óïðàâëåíèåòî íà èìïåðàòîð Ìàâðèêèé (582-602). Îáîáùàâàéêè êàçàíîòî, ìîæåì óâåðåíî äà ñìÿòàìå, ÷å Àâèòîõîë âå÷å íå å òúìíî ïåòíî â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Âèæäàìå ãî çàñòàíàë íà ñàìèÿ £ ïðàã äà ìàðêèðà íà÷àëîòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò. È òîçè ôàêò íå áèâà ïîâå÷å äà ñå ïîäöåíÿâà è ïðåìúë÷àâà.  ïðîòèâåí ñëó÷àé èçîáùî íå áèõìå ìîãëè äà ãîâîðèì çà áúëãàðñêà èñòîðèÿ.

Ëèòåðàòóðà: 1. Ìîñêîâ, Ì. Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå õàíîâå (íîâî òúëêóâàíå), Ñîôèÿ, 1998, ñ. 24-25. 2. Êóíèê À.,  Ðîçåí. Èìåííèê õàãàíîâ äóíàéñêèõ áîëãàð. Î ðîäñòâå õàãàíî-áîëãàð ñ ÷óâàøàìè ïî ñëàâÿíî-áîëãàðñêîìó èìåííèêó.Â: Èçâåñòèÿ àë Áåêðè è äðóãèõ àâòîðîâ î ðóñè è ñëàâÿíàõ. ×àñò I Ïðèëîæåíèå ê ò. 32. Çàïèñêè èìïåðàòîðñêîé àêàäåìèè íàóê Ïåòåðáóðã, 1878 , No 2, ñ. 126-137. Mikkola J. Die Chronologie der türkischen Donaubulgaren-Journal de là Sociète Finoo-ugrienne O T 30 Helsingford, 1914 pp. 23-24. Margenrt J. Die chronologie der Altrürkischen Inschriffen. Leipzig, 1898, p. 72-78. 3. Çëàòàðñêè Â., Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà ïðåç ñðåäíèòå âåêîâå, ò. 1, ÷àñò I, Ñ., 1970, ñ. 57; Pritsak O., Die bulgarische Fürstenliste und die Spràche der Protobulgaren, Wiesbaden, 1955, p. 35. 4. Äîáðåâ, Ï., Ïðåîòêðèâàíåòî íà ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð. Ñ., 1994, ñ. 31; Òàáàêîâ Ä. Ê-àâè /Êàâà-Êàíà/ Òóîõîë /Àâèòîõîë/, ñï. ÀÂÈÒÎÕÎË, êí. 1, 1995, ñ. 17. Ìîñêîâ Ì. Ïîñ.ê. 145; Äèìèòðîâ Ä. Îùå çà èäåíòèôèêàöèÿ íà Àâèòîõîë îò èìåííèêà, ñï. ÀÂÈÒÎÕÎË, êí. 2, 1995, ñ. 78. 5. Ñåôòåðêñêè Ð. Îïèò çà ñèñòåìàòèçàöèÿ íà êàëåíäàðíî-àñòðîíîìè÷åñêèòå òåðìèíè ó äóíàâñêèòå è âîëæêî-êàìñêèòå ïðàáúëãàðè. 6. Pritsak O. Op. cit., pp. 36-37. 7. Çëàòàðñêè Â., Ïîñ. ñ., 1994, ñ. 21-22. 8. Pritsak O. Op. cit., pp. 37-38 9. Àðòàìîíîâ Ì., Èñòîðèÿ õàçàð. Ë., 1962, ñ. 41-42. 10. Ãóìèëåâ Ë., Õóííó. Ñðåäèííàÿ Àçèÿ â äðåâíèå âðåìåíà., Ì., 1960, ñ. 220. 11. Ìîñêîâ Ì., Ïîñ. ñ., ñ. 164. 12. Ñúñúëîâ Ä. Ïúòÿò íà Áúëãàðèÿ, Ñ., 1935, ñ. 233-238; Ñúñúëîâ Ä. Îùå íÿêîè äàííè çà áúëãàðèòå â Ñðåäíà Àçèÿ, â êèòàéñêèòå ëåòîïèñè ñïîðåä Äå Ãðîîò, Áúëãàðñêà îðäà — èçâåñòèÿ, áð. V.1940, ñ. 1. 13. Ñòàíèøåâ Í., Êðàòêà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå, ôîòîòèïíî èçäàíèå, 1994, ñ. 39-42.

14. Âúë÷åâ É. Êàëåíäàð è õðîíîëîãèÿ. Ñ., 1994, ñ. 92-106, 42-51. 15. Äîáðåâ Ï., Áúëãàðè, òþðêè, ñëàâÿíè. Ñ., 1996, ïðèòóðêà, ðèñ. 876. 16. Äîáðåâ Ï., Ïîñ. ñ., ðèñ. 87. 17. Äîáðåâ Ï., Íåîáÿñíåíîòî è íåîáèêíîâåíîòî â ðàííàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ, Ñ., 1993, ñ. 144. 18. Áúëãàðñêè àïîêðèôåí ëåòîïèñ. Ñòàðà áúëãàðñêà ëèòåðàòóðà. Ñ., 1982, ñ. 295. 19. Âúë÷åâ é. Ïîñ. ñ., ñ. 49. 20. Ïîï Éîâ÷î îò Òðÿâíà. Ëåòîïèñ è ðîäîñëîâèå. Â. Òúðíîâî, 1995, ñ. 26. 21. Ñïèðèäîí éåðîñõèìîíàõ. Èñòîðèÿ âî êðàòöå ñ áîëãàðñêîì íàðîäå ñëîâåíñêîì, 1792, Ñ., 1992, ñ. 22-25. 22. Âúë÷åâ É. Ïîñ. ñ., ñ. 46-47. 23. Ïîï Éîâ÷î. Ïîñ. ñ., ñ. 25. 24. Ñïèðèäîí. Ïîñ. ñ., ñ. 23. 25. Âúë÷åâ É. Ïîñ. ñ., ñ. 48. 11-12. 26. Âúë÷åâ É. Ïîñ. ñ., ñ. 94. 27. Äîáðåâ Ï. Ïðåîòêðèâàíåòî Ïîñ. ñ., ñ. 31, 190-192. 50. Áèáëèÿ...... Ïàðàëèïîìåíîí (7:10). 51. Áèáëèÿ...... Ïàðàëèïîìåíîí (24:14) 52. Áèáëèÿ...... Êíèãà íà Íååìèÿ (12:5) 53. Áèáëèÿ...... Êíèãà íà Íååìèÿ (10:8) 54. Áèáëèÿ, Áè1éå (41:8), Èçõîä (8:7,19) 54à. Âèêòîð Ð-Æ-. Áîã è áîãîâåòå ñà áèëè õîðà, Ñîôèÿ, 1982, ñ.33 55. Áåéíäæúæò, Ð., Ì. Ëèé, Ðúêîïèñèòå îò Ìúðòâî ìîðå — Èçìàìàòà, Ñîôèÿ 1996, ñ.18, 122. 56. Áèáëèÿ...... Åâàíãåëèå îò Ëóêà (8:32, 34) 57. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà. Ýíöèêëîïåäèÿ, Ìîñêâà, 1987, ò.1 58. Âúë÷åâ È., Êàëåíäàð è ñëîâî, Ñîôèÿ, 1986, ñ. 20-21. 59. Òàáàêîâ Ö..,Ê-àâè...... ñ. 13-21. 60. De Groot, J.J., Die Hunen der Vorchristlichen Zeit. Cinesich Urkunden iur Geschichte Asiens, I Teib, Berlin-Leipzig, 1991, pp. 1-2. 61. Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, ò. 26; Èëèåâ Â., Ðîäúò Äóëî, êí.1, ñ. Ë. Âñåìèðíàÿ èñòîðèÿ, Ìîñêâà, 1956, ò. II, ñ.180. 63. Ñòàíèøåâ Í., Êðàòêà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå, ôîòîòèïíî èçäàíèå 1994, ñ. 10. 64. Öîíåâ Ï., Õîìîêîñìèêóñ, Ñîôèÿ, 19801 ñ. 221 65. Ñòàíèøåâ Í.,...... ñ. 25. 66. Ïðèöàê 0.,Ïå÷åíåãèòå, ñï. ÀÂÈÒÎÕÎË, êí.5,1996, ñ.9. 67. Òàáàêîâ Ä,.,Ê-àâè...... ñ. 15. 68. Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, ò.26, ñ.126. 69. Ïðèöàê Î., Ïå÷åíåãèòå...... ñ.9. 70. Âñåìèðíàÿ èñòîðèÿ...... ò.2, ñ.444; Ãàôóðîâ Á., Òàäæèêè, Ìîñêâà, 1972, ñ.164. 71. Äîáðåâ Ï., Ñâåòúò íà ïðàáúëãàðèòå, Ñîôèÿ, 1994, ñ. 97-99. 72. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà...... ò. II. 73. Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ...... ò. 26. 74. Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, ò. 26, ñ. 126; Ãàôóðîâ Á.,....., ñ. 46; Âñåìèðíàÿ èñòîðèÿ....., ò.2, ñ. 444. 75. Äèìèòðîâ Ä., Òàéíàòà íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà, ñï. ÀÂÈÒÎÕÎË, êí.2,1995, ñ. 80-81. 76. Ãàôóðîâ Á.,....., ñ. 38. Ë.Áîëüøàÿ ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, ò.Ï, 1970, ñ. 574. 78. Áè÷óðèí Í., Ñáîðíèê ñòàòåé ïîä ðåäàêöèè Ñ.Òîëñòîâà, Ìîñêâà — Ëåíèíãðàä, 1950, ÷àñò Ï, ñ. 147-152; 190-191. 79. Âñåìèðíàÿ èñòîðèÿ, ò.2, ñ. 424-444; Ãàôóðîâ Á.,....., ñ. 128-130. 80. Ïàê òàì. 81. Òàáàêîâ Ą Ê-àâè...... ñ. 18. 82. Äèìèòðîâ Ä., Îùå çà èäåíòèôèêàöèÿòà íà Àâèòîõîë îò Èìåííèêà, ñï. ÀÂÈÒÎÕÎË, êí.2, ñ. 78-79. 83. Âñåìèðíàÿ èñòîðèÿ...... ò. Ï, ñ. 783. 84. Áàõøè Èìàí...... ñ. 8.

233

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÏÚÒ ÏÐÅÇ ÂÅÊÎÂÅÒÅ

Ïàðàëåëè â áúëãàðñêîòî è äàãåñòàíñêîòî íàðîäíî èçêóñòâî ÊÈÐÈË ÏÎÏÎÂ

Äàëå÷íî, òðóäíî çàáåëåæèìî ðîäñòâî ñâúðçâà íàðîäíîòî èçêóñòâî íà óñòðåìåíèòå êúì êðàÿ íà VII â. êúì Áàëêàíñêèÿ ï-â ïðàáúëãàðè íà Àñïàðóõ è Êóáåð, íà íÿêîãàøíèòå “êàðâóíñêè”, “êàðàìñèéñêè”, “ìèçèéñêè” ïðàáúëãàðè è äîøëèòå ïî-êúñíî â Îäðèíñêà Òðàêèÿ è Ðîäîïèòå - ñ ïðèêàçåí Äåãåñòàí, ðàçïðîñòðÿí ìåæäó áåëèòå êàâêàçêè âúðõîâå è Êàñïèéñêî ìîðå, ëåãíàë íà êðúñòîïúòÿ íà òúðãîâñêèòå äðóìèùà îò Èçòî÷íà Åâðîïà è Çàêàâêàçèåòî, Èðàí è Ïðåäíà Àçèÿ; åäíà îò ìàëêîòî ñòðàíè â ñâåòà, êúäåòî íà ìàëêà òåðèòîðèÿ ñà ïîñòèãíàëè áîãàòî ðàçâèòèå óíèêàëíè õóäîæåñòâåíè çàíàÿòè - íåñòàðååùî äîìàøíî òúêà÷åñòâî, êèëèìàðñòâî, þâåëèðíî èçêóñòâî, ðåçáà ïî êàìúê, äúðâî è êîñò è ò.í. Ñàìîòî íàçâàíèå íà Äàãåñòàí îçíà÷àâà “Ñòðàíà íà ïëàíèíèòå”, à òàêà ìîæå äà ñå íàðå÷å è Áúëãàðèÿ. Ñïîðåä ñúâðåìåííè èñòîðèêî-åçèêîâè èçñëåäâàíèÿ èìåòî áúëãàðè å ìèíàëî ó äðóãèòå íàðîäè ÷ðåç àëàíèòå, à å èçâåñòíî, ÷å áúëãàðèòå ñà îáèòàâàëè ñåâåðíèòå îáëàñòè íà Êàâêàç (Â. Ãþçåëåâ). Äóìàòà áúëãàðè å çàïàçåíà â îñåòèíñêèÿ åçèê, êîéòî ñå ñìÿòà çà íàñëåäíèê íà åçèöèòå íà ñêèòè è àëàíè. Îò äðóãà ñòðàíà, ñúùåñòâóâàò àíàëîãèè ìåæäó ñòàðîáúëãàðñêè è àâàðñêè åçèê, êàêòî è ñ åçèêà íà õàçàðèòå, êîéòî ñå ñâúðçâà ñ ÷óâàøêèÿ (È. Äóðèäàíîâ). Îáùèòå ÷åðòè â êóëòóðàòà íà äóíàâñêèòå ïðàáúëãàðè ñ åäèíîäóøíî ïðèçíàòàòà îò ó÷åíèòå çà ñàðìàòñêà ñàëòîâîìàÿöêà êóëòóðà ñúùî íè íàñî÷âàò êúì ñàðìàòñêî íà÷àëî ó ïðàáúëãàðèòå, êîèòî ñïîðåä Àë. Áóðìîâ ïðåäñòàâëÿâàò åäíà ïî-âèñîêà ñòåïåí â ðàçâèòèåòî íà ñàðìàòñêîòî íàñåëåíèå â îáëàñòòà íà ñåâåð îò Êàâêàç, êúäåòî òå ñå ÿâèëè ñ íîâîòî ñè èìå áúëãàðè íàé-êúñíî ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà IV â., çà êîåòî ñâèäåòåëñòâàò ñúîáùåíèÿòà íà õðîíîãðàôà îò 354 ã. è íà Ìîéñåé Õîðåíñêè. Ìíîãî ðóñêè (è ñúâåòñêè) èñòîðèöè ñúùî ïîä÷åðòàâàò áåçñïîðíî áúëãàðñêî âëèÿíèå â áúëãàðî-õàçàðñêàòà ñàëòîâî-ìàÿöêà êóëòóðà. Îòäàëå÷åíèòå ñ âåêîâå íàðîäè ïàçÿò â èñòîðèÿòà ñè ìíîæåñòâî èñòîðè÷åñêè èñòèíè è çàáëóäè, õèïîòåçè è âåùåñòâåíè äîêàçàòåëñòâà... “Àðìåíñêà èñòîðèÿ” îò V â. íà Ì. Õîðåíñêè ñâèäåòåëñòâà, ÷å â íà÷àëîòî íà V â. ïðàáúëãàðèòå âå÷å ñå óñòàíîâèëè â Ïðèàçîâñêî, ñëåä êàòî ïðåìèíàëè ïðåç Êàâêàçêèÿ õðåáåò. À ñïîðåä Õîðåíàöèé ïî âðåìåòî íà àðìåíñêèÿ öàð Àðøàê I ñòàíàëè ãîëåìè ðàçìèðíèöè âúâ âåðèãàòà íà îãðîìíàòà Êàâêàçêà ïëàíèíà, â çåìÿòà íà áúëãàðèòå, ìíîçèíà îò êîèòî ñå îòäåëèëè è ïîñåëèëè íà þã îò Êîõ. Íàïóñíàëè Òóðàíñêàòà ñè ïðàðîäèíà (Þãîèçòî÷åí Êàçàõñòàí), áúëãàðèòå çàîáèêàëÿò Êàñïèéñêî ìîðå, ïðåç Äåðáåíò è ñå íàñî÷âàò êúì îáøèðíèòå çàêàâêàçêè ñòåïè è ñå íàñòàíÿâàò ïîêðàé Ìåîòèäà ìåæäó ðåêèòå Êóôèñ, Òàíàèñ, Áîðèñòåí. Ïàê îò àðìåíñêè èçâîðè çíàåì, ÷å îòâúä Êàâêàç ñòåïèòå êðàé Ìåîòèäà ñå îáèòàâàëè îò ÷åòèðè áúëãàðñêè ïëåìåíà - êóïè-áóëãàð, äó÷è-áóëêàð, îëõîíòîðáëêàð è ÷äàð-áîëãàð.

234

Äàãåñòàíñêî áëþäî îò Ëåçãèíè, ñ. Êàëà, 12.-13. â., êåðàìèêà

Ïðàáúëãàðèòå íà Áàÿí - ïúðâîðîäíèÿ Êóáðàòîâ ñèí, ñà íàðå÷åíè â àðàáñêè è ïåðñèéñêè èçòî÷íèöè “âúòðåøíè”, à â ðóñêèòå - “÷åðíè áúëãàðè”1. (1 Òåðìèíúò “÷åðíè áúëãàðè” è äî äíåñ å ñïîðåí â èñòîðèîãðàôèÿòà. Àêî ãî òúëêóâàìå ïî ïúðâîèçòî÷íèêà ìó îò “Çà óïðàâëåíèåòî íà èìïåðèÿòà” íà Êîíñòàíòèí Áàãðåíîðîäíè, ñòàâà äóìà çà áúëãàðèòå ïî ãðàíèöèòå íà Àñïàðóõîâà Áúëãàðèÿ ïî ð. Äíåïúð èëè Äíåñòúð, íî ïî òúëêóâàíå ìîæå áè ðàçëè÷íè îò òåçè íà Áàò Áàÿí). Ñëåä íàøåñòâèåòî íà àâàðèòå ãîëÿìà ÷àñò îò ïðàáúëãàðèòå íà Áàÿí ñå èçñåëâàò íà þã êúì êàâêàçêèòå ïëàíèíè è ñå óñòàíîâÿâàò ïîä ñåâåðíèòå ñêëîíîâå íà òåõíèÿ íàé-âèñîê ó÷àñòúê. Ïîòîìöè íà òåçè ãðóïè ñà áàëêàðöèòå, à äðóãà ÷àñò îò Áàÿíîâèòå áúëãàðè ñå ñïóñêàò îòâúä ïðîõîäèòå íà Êàâêàçêèÿ õðåáåò è ñå çàñåëâàò òðàéíî ïîêðàé åçåðîòî Âàí...  ñâîÿòà èñòîðè÷åñêà õðîíèêà Ìèõàèë Ñèðèéñêè (1126-1129) ðàçêàçâà, ÷å ïðåç VII â. êúì Òàíàíñ (Äîí) îò ïðè÷åðíîìîðñêèòå ñòåïè äîøëè òðèìà áðàòÿ, äâàìà ñå ñïóñíàëè êúì Êàâêàç, â Áåðñèëèÿ, òåðèòîðèÿòà íà Äîëíè Òåðåê äî Äåðáåíò. Òåõíèÿò íàðîä ïî èìåòî íà ñòàðøèÿ áðàò, íàðåêëè õàçàðè... “Ðàâåíñêè àíîíèì” ñâèäåòåëñòâà, ÷å â VII â. ìåæäó Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ æèâåÿò áúëãàðè, äîøëè îò Ãîëÿìà Ñêèòèÿ. Ñðàâíèòåëíî-èñòîðè÷åñêîòî è ñúïîñòàâèòåëíòî ðàçãëåæäàíå íà âçàèìîäåéñòâèåòî íà ïðàáúëãàðñêîòî èçêóñòâî ñ èçêóñòâîòî íà èçòî÷íèòå íàðîäè ñå ïîäõðàíâà îò íàéðàçëè÷íè äîêàçàòåëñòâà - â ïîâå÷åòî ñëó÷àè íåðåäêè è ñâúðçàíè ñ íÿêîå îò ìíîãîáðîéíèòå ðàçêëîíåíèÿ íà äðåâíàòà êóëòóðà íà íàðîäèòå, îáèòàâàùè çåìèòå ìåæäó Ñåâåðíîòî Ïðèàçîâèå, Êàñïèéñêî ìîðå è Êàâêàç. Êîðåíèòå íà áúëãàðñêèòå, è íà äàãåñòàíñêèòå íàðîäíè îðíàìåíòè ëåæàò â ïðèðîäíèòå îñîáåíîñòè, â ÷îâåøêîòî ñúçíàíèå è ôàíòàöèÿ. Íî è â äâåòå ñòðàíè íàðîäíèÿò îðíàìåíò å åäèíèöà äâèæåíèå, â êîåòî èñêðÿò ñëîòåíè çäðàâî ìèíàëî,

ÀÂÈÒÎÕÎË íàñòîÿùå è áúäåùå.  òîçè ñìèñúë íàðîäíèÿò îðíàìåíò å åìîöèîíàëíî-îáðàçíî óñâîÿâàíå íà ñâåòà. Íåãîâàòà åíåðãèÿ âèçèðà îò àâàðñêîòî èçêóñòâî; îò åäíàêâî ñèëíèÿ âúòðåøåí âúçòîðã, êîéòî ïðåäèçâèêâà ó çðèòåëÿ. Âñå åäíî äàëè òîâà å êóáà÷èíñêè áðîíçîâ êîòåë îò ÕIII-ÕIV â. â Åðìèòàæà, ñ âåëèêîëåïíè ïîÿñíî ðàçïîëîæåíè ñþæåòíè ñöåíè, èëè àñîöèèðàùàòà ñå ñ íåãî èçóìèòåëíà ïî êðàñîòà äåêîðàòèâíà ñòèëèçàöèÿ ïî ñúäîâåòå âúâ ôîðìàòà íà æèâîòíè â ïðàáúëãàðñêîòî ñúêðîâèùå íà Íàãè ñåíò Ìèêëîø; ïðàáúëãàðñêà áèòîâà êåðàìèêà îò êðåïîñòè â ðàéîíà íà äíåøíî Õàñêîâî è Êúðäæàëè. Èëè æåíñêàòà áúëãàðñêà êåðàìèêà (ñ îñíîâíè åëåìåíòè íà îðíàìåíòè - çâåçäè, ùðèõè, ñïèðàëè, êîèòî ïîêðèâàò íå ñàìî áèòîâèòå ñúäîâå, íî è çàáàâíèòå ïðèìèòèâíè èãðà÷êè îò ôèãóðè íà çâåðîâå, ïòèöè è ñêóëòóðíè êîìïîçèöèè îò æèâîòà íà àóëà - ðèñóâàíà àíãîáà - “æúòâà”, áèòàëêà - “ïàê ðèùó”, ñúä çà ïàçåíå íà çúðíî - “êàêâà”, ãúðíå çà âîäà - “êóòêà”); èëè ìúæêàòà êåðàìèêà îò Ñóëåâêåíòå, óêðàñåíà ñ ðàç÷ëåíåí ðàñòèòåëåí îðíàìåíò ãëåäæîñàíà êåðàìèêà îò Èñïèê è ò.í., êîèòî âèíàãè ùå íè íàïîìíÿò äóìèòå íà Ðàñóë Ãàìçàòîâ, ÷å íàé-ïðåêðàñíèòå ñúäîâå ñå ïðàâÿò îò îáèêíîâåíà ãëèíà, òàêà êàêòî ïðåêðàñíèÿò ñòèõ ñå ñúñòîè îò äóìè ïðîñòè. Âãëåäàéòå ñå, êàçâà ïåâåöúò íà ðîäíàòà çåìÿ, â èçäåëèÿòà íà óíöóêóëöèòå è ùå ÷óåòå èñòèíñêà àâàðñêà ñðåáúðíà ìåëîäèÿ. Ùå íàìåðèòå âñè÷êè æèâîïèñíè öâåòîâå â ñðåáúðíèòå ãðèâíè, îáèöè è ïîÿñè, óêðàñåíè ñ ðàçíîöâåòíè êàìúíè. È âúâ âèñîêîïëàíèíñêèòå êàâêàçêè àóëè, è â ðîäîïñêèòå ñòàðîïëàíèíñêèòå ðèëñêèòå è ïèðèíñêèòå ñåëà ñà ñúõðàíåíè àðõàè÷íè íàðîäíè òâîðáè, ñòàðîäàâíè òúêà÷åñêè òðàäèöèè, çàïàçåíè è äî äåí äíåøåí îò óíèôèöèðàùîòî áåçëè÷èå íà öèâèëèçàöèÿòà ïàìåòíèöè íà ñàìîáèòíà ìàòåðèàëíà è äóõîâíà êóëòóðà. Âåêîâå íàðåä è â Äàãåñòàí, è â Áúëãàðèÿ çàâîåâàòåëè è íàøåñòâåíèöè âúðâåëè ïî ïåòèòå íà õîðàòà è çàñòðàøåíèÿò ÷îâåê òúðñåë ñïàñåíèå â ïëàíèíèòå. È íèêàêâè ñòóäîâå, ãëàä, ñòðàäàíèÿ íå ìîãëè äà ãî ïðîêóäÿò îòòàì, äà èçòðèÿò ñòàåíàòà äúëáîêî â äóøàòà ìó ëþáîâ êúì æèâîïèñíè áàãðè è ôîðìè, íàíåñåíè è âúðõó íàé-äàëå÷íè ïðåäìåòè. Èíà÷å ùÿõà ëè äà îöåëåÿò è äî äíåñ ñàêëèòå íà óëèòå Êîðîä è Õîîð, ñêóï÷åíè íà èçäèãíàòè äî íåáåñàòà ñêàëè! Èëè çàïàçåíèòå ñðåäíîâåêîâíè àóëè - èñòèíñêè êðåïîñòè ñ òóíåëè è ñòúëáèùíè óëèöè, ñ ïëúòíî çàñòðîåíè êàìåííè äîìîâå, îáãðàæäàùè ìèíèàòþðåí ñïîðåä ñúâðåìåííèòå íè ïðåäñòàâè ïëîùàä! Îáèêíîâåíèòå êàìåííè, ïðàâîúãúëíè, ñ êàìåííà ðåçáà ïî ôàñàäèòå äæàìèè! Îñòàíêèòå îò êðåïîñòè, êðúãëè, êâàäðàòíè êóëè, êàìåííè ãúðáàâè ìîñòîâå, âîäîïðîâîäè, êóïîëíè ìóçåè, îòáåëÿçâàùè ïîñîêàòà íà íÿêîãàøíè òúðãîâñêè ïúòèùà! Èëè äðåâíè áúëãàðñêè ñåëà Ñâåòà Ïåòêà, Äðàãèíîâî, Áàòàê, Øèðîêà ëúêà, ñàêðàëíàòà ÷åðêâà “Ñâåòà Ïåòêà” íàä Ñåñòðèìî è ìíîãî äðóãè, çàïàçèëè îò çàãèâàíå áúëãàðñêèÿ íàöèîíàëåí äóõ! È â Äàãåñòàí, è â Áúëãàðèÿ ÷îâåê íåóñåòíî ïîïàäà òó â ìèíàëîòî, òó â íàñòîÿùåòî. Ñúùèòå åðêåðíè êúùè, íàäâèñíàëè íàä ïðîïàñòè è ïúòèùà, ñúùèòå îòâîþâàíè îò ñêàëíèÿ ìàñèâ ãðàäèíè, ñúùàòà ïîçíàòà æàæäà çà î÷àêâàíå íà íåî÷àêâàíîòî è ãîòîâíîñò çà âñè÷êî ïðè ñðåùà ñ íàøåñòâåíèê, à òîé íå ñàìî â Áúëãàðèÿ, íî è â Äàãåñòàí

÷åñòî å áèë òóð÷èíúò. Ñúùàòà ãîòîâíîñò äà ñå îöåëåå îò ïðèðîäíè ñòèõèè è áåäñòâèÿ, ñúùèòå äðúçêè ìúæå, êîèòî, êàêòî ãëàñè íàðîäíàòà ìúäðîñò, ïàäàò íà êîëåíå ñàìî êîãàòî ïèÿò âîäà èëè îòêúñâàò öâåòå íà ëþáèìàòà. Ñúùèòå ðàáîòëèâè æåíè, êîèòî îò âñè÷êî íà òîçè ñâÿò íàé-ìíîãî îáè÷àò äåöàòà è òðàäèöèîííèòå íàðîäíè îðíàìåíòè ïî ÷åðãè è êèëèìè, ïî äúðâî, êàìúê, ñðåáðî, àëìàíäèí, òþðêîàç, ïî÷åðíåíî ñðåáðî, íîâî ñðåáðî - ìåëõèîð, ÷óãåí è äð. Îò íàêà÷óëåíèòå åäèí âúðõó äðóã êàìåííè äîìîâå ïî àóëèòå èçëèçàò è äíåñ, íàðàìèëè âîäîíîñíè ñúäîâå “ìó÷àëè”, æåíè â óäèâèòåëíî ñõîäíè ïî îðíàìåíòàëíà óêðàñà ñúñ ñòàðèííèòå ãðàîâñêè âåçàíè ñóêìàíè - ïúñòðè äæóðàáè, äúëãè ñúðìåíîçëàòíè êúðïè èëè êóáà÷èíñêè ïîêðèâàëà “êàç”. Íî òîâà å âå÷å ïîîòìèíàëà õóáîñò íà ñòàðèííî îáëåêëî, èçìåñòâàíî âñå ïî-ðåøèòåëíî îò ãðàäñêàòà ìîäíà äðåõà, îñîáåíî ïðè ìúæåòå. Áúëãàðñêîòî è äàãåñòàíñêîòî íàðîäíî èçêóñòâî å èçïúëíåíî ñ îðíàìåíòè, êîèòî êðèÿò äúëáîêè êîñìîãîíè÷íè ïðåäñòàâè, ñìåñåíè ñ ïîåòè÷íî îòíîøåíèå êúì ñâåòà, äðåâíî ñàêðàëíî-çàêëèíàòåëíî çíà÷åíèå èëè ðîäîâè òàìãè, ñëåäè, îñòàíàëè íåçàëè÷åíè ïðåç âåêîâåòå âúïðåêè ìíîãîáðîéíèòå êóëòóðíî-åòíè÷åñêè êîíòàêòè íà íàðîäèòå è îò äâåòå ñòðàíè. Åòíîêóëòóðíèÿò äîñåã íà äàãåñòàíöèòå ñ äðóãè íàðîäè å îêàçàë âúçäåéñòâèå è âúðõó òÿõíîòî íàðîäíî èçêóñòâî. È äíåñ â êóáà÷èíñêèÿ îðíàìåíò ñå ïàçÿò îðèãèíàëíî èíòåðïðåòèðàíè åëåìåíòè êàòî “ñòàìáóë áèê”, “ïàðõèêàí” (ðîçåòêà, õàðàêòåðíà çà ðóñêèÿ è çàïàäíîåâðîïåéñêèÿ îðíàìåíò), “âàâëàáèê” (âàâèëîíñêà íàâèâêà) è äð. (Ã. Õóñåéíîâ). Íî íå òåçè âëèÿíèÿ íè èíòåðåñóâàò â òàçè ñòàòèÿ, à ñúõðàíåíèòå îò äðåâíîñòòà åëåìåíòè, êîèòî îïðåäåëÿò ñàìîáèòíîñòòà è óíèêàëíîñòòà íà äàäåí âèä íàðîäíî èçêóñòâî â ðóñëîòî íà õóäîæåñòâåíàòà êóëòóðà è êîèòî ïðåäñòàâëÿâàò íàé-âÿðíà îñíîâà çà îòêðèâàíåòî íà ïàðàëåëè â íàðîäíîòî èçêóñòâî íà Äàãåñòàí è Áúëãàðèÿ. Çàùîòî èìåííî îò òÿõ èçâèðà ñïàñèòåëíàòà ñòðàíà.  Êóáà÷è è äíåñ ñå èçïîëçâàò òàêèâà òðàäèöèîííè îðíàìåíòè êàòî “ìàðõàðàé” - ñâîáîäíî èçâèâàù ñå êëîí ñ öâåòîâå è ëèñòà, “ëóì” - êðàèùíà óêðàñà, “òàìãè” - ðîçåòêè, ìåäàëüîíè è äð.  Óíöóêóë, ñåëèùå ñ îñîáåíî àêòèâíî ðàçâèòèå íà çàíàÿòèòå îùå îò ÕIÕ â. ñå ïàçÿò ðåâíèâî âàðèàòèâíî ðàçíîîáðàçíè, ôîðìèðàíè ïðåç ÕVI è ÕVII â., òðàäèöèîííè øàðêè - “òóòà” (òîâà å øèðîêî èçâåñòíèÿò ó íàñ îðíàìåíò “êëîí”, ñðåùàí â êàëîôåðñêèòå ÷åðãè “ñå÷åí êëîí”, “ïðàâ êëîí”, “ìàõàðàé” - ïîäîáåí íà õðàñò îðíàìåíò, àñîöèèðàù ñå ñèëíî ñ øåâèöèòå îò Ñàìîêîâñêî è Ñàíäàíñêè.  ãåíåðàëíèÿ êàòàëîã íà áúëãàðñêîòî è äàãåñòàíñêîòî íàðîäíî èçêóñòâî åäíè è ñúùè îðíàìåíòè ñå ñðåùàò ïî ïëåòèâà è òúêàíè, ïî ãëèíåíè è äúðâîðåçáåíè èçäåëèÿ è ò.í., íî âèíàãè êàòî äîñòîâåðíè ñëåäè íà èñòîðèÿòà. Ìîòèâèòå îò îðíàìåíòàëíàòà êàìåííà ðåçáà â Äåðáåíò è Êóáà÷è íàïîìíÿò ñèëíî èçîáðàæåíèÿ îò ïðåñëàâñêèòå êàïèòåëè, îò ñðåäíîâåêîâíè àðõèòåêòóðíè íàõîäêè îò Ðîäîïèòå, îñîáåíî ñêàëíèÿ ðóíè÷åñêè íàäïèñ â ñ. Ñèòîâî (Ñðåäíèòå Ðîäîïè). Ñõîäñòâî ùå îòêðèåì â ïðåäìåòè îò åíåîëèòíè ñåëèùà â Ãèí÷è, â ïîäîáíèòå íà ñåãàøíèòå ïî òåðàñîâèäíîòî ñè ðàçïîëîæåíèå êúùè, âäúëáàíè â ïëàíèíñêèòå ñêëîíîâå â Ãîðíè Ãóíàá, â ðàííîòî ñðåäíîâåêîâíî

235

ÀÂÈÒÎÕÎË

Òîðáà îò Ëîâåøêî

ãðàäèùå ñ ìîùíè êðåïîñòíè ñòåíè è õðàìîâå íà îãúíÿ â Èçáåðáàø, â îöåëåëèòå îò V â. â òóõëåíî-êàìåííè óêðåïëåíèÿ ïî îòáðàíèòåëíàòà ñèñòåìà “Äàãáàðè”, â àðõèòåêòóðàòà íà êîèòî å îòðàçåíî âëèÿíèåòî íà ñàñàíèäñêè Èðàí. Ìíîãî êðàñîòà, æèçíåíîñò è âèñîêîõóäîæåñòâåíè êà÷åñòâà ñúñ ñðîäíè åëåìåíòè èìà â ðàñòèòåëíèÿ îðíàìåíò îò Äåðáåíòñêàòà êðåïîñò è îò êðåïîñòíèòå âðàòè Îðòà Êàïè, îò õðèñòèÿíñêèòå öúðêâè â Äàòóí; â åíåîëèòíè ðèñóíêè ïî ÷åðíîïîëèðàíàòà è ãåîìåòðè÷íî îðíàìåíòèðàíà êåðàìèêà; â öåííèòå íàõîäêè îò ñòàðèííîòî ãðîáèùå â Áåæò - àæóðåíè òîêè, ãðàâèðàíè êîñòíè óêðàøåíèÿ êàòî â ïîçëàòåíèòå ïàôòè íà Ñìîëÿíñêî, îðíàìåíòèòå ïî ñóêìàíà îò Ñîêîëîâöè; ïóáëèêóâàíè ñåìåéíî-ðîäîâè òàìãè îò Ðîäîïèòå; ò.íàð. òåïåëúöè - ìåòàëè÷åñêè íàêèòè çà ãëàâà: îò îðíàìåíòè ïî ñðåäíîðîäîïñêîòî íåâåñòèíñêî îáëåêëî “äèïëî” èëè îáòî÷åíàòà ñ ãàéòàíè è áèêìå ïðàçíè÷íà àíòåðèÿ îò Äàâèäêîâî, óêðàñåíà ñúñ ñúðìà è êåíàðè ñàëòàìàðêà è íàé-âå÷å ìúæêèòå ïîÿñè îò âñÿêàêúâ òèï, íîñåíè îò áúëãàðèòå îùå ñ îñíîâàâàíåòî íà òÿõíàòà äúðæàâà, à òå ñà è åäíè îò íàé-äðåâíèòå åëåìåíòè íà òðàäèöèîííèÿ ìúæêè êîñòþì ó êàâêàçêèòå íàðîäè. Òàêèâà ñúùåñòâåíè ÷åðòè â íàðîäíîòî èçêóñòâî êàòî ñâúðçàíîñò íà ôîðìàòà íà îðíàìåíòà è ìàòåðèàëà çà èçðàáîòêà, êîìïîçèöèîííîòî îáîñîáÿâàíå íà îðíàìåíòà êàòî ëèíåàðåí, öåíòðè÷åí, îáðàì÷âàù è êîìáèíèðàù íÿêîè îò ïúðâèòå òðè âèäà, íåãîâîòî äåëåíèå ôðàêòóðíî íà ðåëåôåí è ïëîñúê, ùå îòêðèåì åäíàêâî è â ïàìåòíèöè îò ïðîäúëæèëîòî ÷àê äî êúñíîòî ñðåäíîâåêîâèå âëèÿíèå íà ñêèòñêèÿ çâåðèíåí ñòèë â Äàãåñòàí èëè âëèÿíèåòî íà Êàâêàçêà Àëáàíèÿ: â èçîáðàæåíèÿ íà ëîâíè ñöåíè, áîðáè è æåðòâîïðèíîøåíèÿ, èçïúëíåíè ñ ïëàñòè÷åí è âèñîê ðåëåô èëè ïëîñúê ãðàôè÷åí ìàíèåð âúðõó áðîíçîâè êîòëè, îòíàñÿùè ñå ñòèëîâî êúì ïðåäíîàçèàòñêè èðàíî-ñàñàíèäñêè òðàäèöèè; â õóäîæåñòâåíè ïðåäìåòè îò Êóáà÷è, êúäåòî äàæå è “êîñÿò îðíàìåíòèðàíî” è íàðîäíîòî èçêóñòâî ñå îòëè÷àâà ñ ÿðêà ëîãè÷íà çàâúðøåíîñò íà îðíàìåíòà, ÷èñòîòà è ñî÷íîñò íà ëèíèèòå â ïðåïëåòåíèòå ñòåáëà, ëèñòà, ïî÷åðíåíè íà ñðåáðî è çëàòî, ãðàâèðàíè äúëáîêî èëè ðÿçàíè ïî äúðâî è êàìúê.

236

Äàãåñòàíñêî êèëèì÷å, âúëíà, êîíîï, ñìåñåíà òåõíèêà. Àâàðöè, ñ. Êóòëàá, 1940 ã.

Íî îò âñè÷êè îáëàñòè íà íàðîäíîòî èçêóñòâî íàé-ÿñíî äîëîâèìè ñà ïàðàëåëèòå â òúêàíèòå è ïëåòåíèòå îðíàìåíòè, â øàðåíèòå ÷îðàïè, êîèòî ñà âàæåí äÿë îò äåêîðàòèâíîòî èçêóñòâî è íà äàãåñòàíöè, è íà áúëãàðè.  ïëàíèíñêèòå ðàéîíè Àõòè, Ìèêðàõ, Áàëõàð íà ïàçàðà ñå ïðîäàâàò è... ïëåòåíè îáóâêè ñ ìíîãîîáðàçíà îðíàìåíòàöèÿ è ìíîãîâàðèàòèâíè öâåòîâè ðåøåíèÿ, ñúñ ñïåöèôè÷íè çà îòäåëíèòå ñåëèùà øàðêè, öâåòîâà ãàìà, òðàäèöèîííà ôîðìà. Ëþáèòåëèòå íà íàðîäíîòî èçêóñòâî ùå îòêðèÿò ñúùåñòâåíè ïàðàëåëè â äîñòèãíàëèòå âèñîêî ðàâíèùå àòðàêòèâíè áåæòèíñêè ïëåòåíè îáóâêè, êîèòî èìàò ñúùèòå îðíàìåíòàëíè è öâåòîâè ðåøåíèÿ êàòî ÷îðàïèòå, íî ñà ïî-ïëúòíè â ïîäìåòêàòà è íîñà, ñ êóáà÷èíñêèòå îáóâêè “õèòàëè” îò àâàðñêîòî ñåëî Êàìåëþõ èëè ïëåòåíèòå îáóâêè îò ×àðîäèíñêèÿ, Òëÿðñêèÿ àâàðñêè ðàéîí - ñ êîíñåðâàòèâíèòå äðåâíè îðíàìåíòè â áúëãàðñêèòå ïëåòåíè êàëöè îò öåíòðàëíèòå è èçòî÷íèòå ðàéîíè íà ñòðàíàòà óøèòè îò âàëÿí øàÿê è óêðàñåíè ñ ðàçíîöâåòíè ãàéòàíè (êàêâèòî ñå ñðåùàò ó ìíîãî àëòàéñêè íàðîäè), ñ “ìåñòüîâåòå” îò ìåêà öâåòíà êîà, íèñêè äî ãëåçåíèòå êàòî ëàï÷óíèòå. Êðàñîòàòà íà áúëãàðñêèòå è äàãåñòàíñêèòå øàðåíè ÷îðàïè ñå èçÿâÿâà â õàðìîíè÷íî èçãðàæäàíàòà ìàëêà ïîâúðõíîñò ñúñ ñèìåòðè÷íî ïîÿñíî èëè êèëèìåíî ðàçïîëîæåíè ìîòèâè. Ëåçãèíñêèòå è äàðãèíñêè èìàò ïî-ïëúòíî íàñèòåíà ÷åðâåíà èëè ãúñòîçåëåíà ãàìà, êàòî ÷îðàïèòå îò ãîðíîòî òå÷åíèå íà Õåáðîñ (Ìàðèöà), Ðàéîíèòå ñ ðàçâèòî êèëèìàðñòâî ñå îòëè÷àâàò ñ ÿðêî íàñèòåíè ïî öâÿò ÷îðàïè - ðóòóëöèòå ïðåäïî÷èòàò òúìíîêàôÿâèÿ öâÿò â ñú÷åòàíèå ñúñ ñèíüî è ÷åðíî â ïî÷òè íåâèäèìà ðèñóíêà êàòî èõòèìàíñêèòå. Ñ íåîáèêíîâåíî áîãàòà øàðêà è ãåîìåòðè÷íà ðèñóíêà ñà âåçàíèòå ÷îðàïè îò Áåæòà, Êèäåðî, Øàíòàë ñ ïðåîáëàäàâàùà ãàìà îò æúëòî, ÷åðâåíî è îõðèñòî â êîíòðàñòíî áÿëà èëè ÷åðíà ðèñóíêà êàòî îáîñîáÿâàùèòå ñå â îòäåëíè ãðóïè ïî îðíàìåíòàëíî è öâåòîâî áîãàòñòâî ðîäîïñêè øàðåíè ÷îðàïè, ÷îðàïèòå íà êàðàêà÷àíèòå èëè òåçè íà Ñåâëèåâî è Ëîâåøâêî, îò ñ. Ðàêîâñêè, Ïëîâäèâñêî, è äð. ßñíî äîëîâèìè àíàëîãèè èìà è â ðÿçêîòî ðåäóâàíå íà èâèöè ñ êîíòðàñòíà ðèñóíêà, ñúçäàâàùè âïå÷àòëåíèå çà èçâåñòíà ïúñòðîòà è öÿëîñòíîñò, è èçîáðàæåíèåòî â êóáà÷èíñêèòå ÷îðàïè “øîòàáè” 9 âèñîêè, ñ ïðåîáëàäàâàù ãåîìåòðè÷åí îðíàìåíò.

ÀÂÈÒÎÕÎË

Äàãåñòàíñêè ïëåòåíè ÷îðàïè. Àâàðöè, 1967 ã.

Òåðëèöè

Óáåäèòåëíè ñòèëîâè, òèïîëîãè÷íè è ðîäñòâåíè ïàðàëåëè ñå îòêðèâàò â ïðîèçâåæäàíèòå â öåíòðàëíàòà è ñåâåðíàòà ÷àñò îò äàðãèíöè, ëàêöè, àâàðöè, êàðàòèíöè, êóìèêè êèëèìè ñ îðíàìåíòàöèÿ îò ÿðêè ðåäóâàùè ñå èâèöè, êîèòî â Áàëõàð ñå èçïúëâàò ñ äðåáíè ãåîìåòðè÷íè îðíàìåíòè, êàòî â êèëèìåíèòå ÷åðãè îò Ëîâåøêî, Ñìîëÿíñêî, Ðàçëîæêî. Òèïîëîãè÷íî-ðîäñòâåíè ïàðàëåëè ñúùåñòâóâàò è â òúêàíèòå íà îáèêíîâåíè òåñíè õîðèçîíòàëíè ñòàíîâå êèëèìåíè ÷åðãè, ñúåäèíåíè ñ øåâ è çàøèâàíè ïîíÿêîãà êàòî ÷óâàëè è òîðáè - õóäæèíè, çà èçâîçâàíå íà çúðíî, öàðåâèöà, ïëîäîâå; äåêîðàòèâíî áîãàòàòà òîðáà-÷àíòà “òîïðàê” èëè ïðåçðàìåíàòà òîðáà “áåëèõ” îò ñ. Êàáèð; â ðàçïðîñòðàíåíèòå â Þæåí Äàãåñòàí êèëèìè îò òèïà “ñàôàð÷å÷íå” (ïèñòîëåò), “òóðàð-÷å÷íå” (ñàáÿ); â ñàìîáèòíèòå îðíàìåíòè “êàð÷àðè” - ðîãà íà äæåéðàíèòå è ðàçïîëîæåíèòå ìåæäó òÿõ ôàíòàñòè÷íè ëèñòà “÷àíãè”; â ëàêñêèÿ âàëÿí êèëèì “êèèç” èëè â ïî-ñúâðåìåííèòå òàáàñàðàíñêè êèëèìè “òîïàí÷à”. Îòëè÷íî äåìîíñòðèðàò ñëîæíàòà äèàëåêòèêà íà ôóíêöèÿòà íà öâåòà ñïðÿìî óêðàñÿâàíèÿ îáåêò, ÷èÿòî ôîðìà çàäúëæèòåëíî ñå îòêðîÿâà è ñ òîâà öÿëàòà îðíàìåíòèðîâêà çàïàçâà èçíà÷àëíîòî ñè ñúïîä÷èíåíèå ñïðÿìî êîíñòðóêòèâíèÿ ïðèíöèï, øàðåíèòå, ãúñòî îöâåòåíè êèëèìè îò Áàëõàð - “àðàáàø”, èçïúëíåíè ñ ðàñòèòåëåí îðíàìåíò â ãëàäêè è ïëàâíè î÷åðòàíèÿ èëè øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèÿ â Ñåâåðåí Êàâêàç ìîòè⠓ðîã”, è ñëîæíîòî ñú÷åòàíèå íà

çåëåíî, îõðà, îðàíæåâî, æúëòî, íàïîìíÿ ðàçëè÷íè ìîòèâè îò áúëãàðñêèòå ÿìáîëèè è õàëèùà, êîçÿöèòå îò Âåëèíãðàäñêî è Ñåñòðèìñêè ðàéîí, êîïðèâùåíñêèòå ïëúñòåíè ÷åðãè è äð. Îãëåäàëíî ñèìåòðè÷íèÿò åêñïðåñèâåí ãåîìåòðè÷åí îðíàìåíò îò èçòåãëåíè úãëîâè ñòåáëà ñ ÷åðåí êîíòóð, çàïúëíåíè ñ ìàëèíîâ èëè òúìíîñèí öâÿò, â ïðîèçâåæäàíèòå è äíåñ â öåíòðàëíèòå è ñåâåðíèòå àâàðñêè ðàéîíè è îñîáåíî â Óðìà, Ëîâøèíñêè ðàéîí, îò ñóøåíà áëàòíà îñîêà ðîãîçêè “÷îáòà” è ñõîäíèòå íà àâàðñêèòå ðîãîçêè ïî øàðêà ãëàäêè äâóëèöåâè åäðîôîðìàòíè êèëèìè - “äàâàãèíè”, “äóìè”, “ïàëàñè” è “ñàëìàã”, ñå àñîöèèðàò ïî îðíàìåíòè ñ ÷èïðîâñêèòå êèëèìè è äîêàçâàò îòíîâî ðîäñòâåíèòå ïàðàëåëè â îðíàìåíòèêàòà íà íÿêîè îò áúëãàðñêèòå íàðîäíè èçäåëèÿ ñ êàâêàçêèòå. Ïðåíåñåíèòå ó íàñ èçòî÷íè øàðêè “êàíàòèöà”, “æàáèöà” äð. ñà áåçñïîðíî äîêàçàòåëñòâî çà âëèÿíèåòî íà èçòî÷íèòå îðíàìåíòè, ïðîíèêíàëè ó íàñ ïî ðàçëè÷íè ïúòèùà.  ëåçãèíñêèòå è êþðèíòñêèòå êèëèìè “ñóìàõ”, îòëè÷àâàùè ñå ñ ãîëåìèÿ ñè ðàçìåð, îáðàòíà ñòðàíà îò èçïóñíàòè íèøêè è ìåêà ïðóæèíèðàùà òåêòîíèêà, ñå ñðåùàò ÷åñòî ïîçíàòèÿ íè îðíàìåíò “øåâðîí”, ïðàâè, ïàðàëåëíè ëèíèè, çèãçàãè, ïîëóêðúãîâå, ëóëè, ðîçåòêè, êîèòî ùå ñðåùíåì è â òúêàíèòå èçäåëèÿ îò ñåëàòà êðàé ðîäîïñêèÿ Ïåðñåíåê - â òåõíèòå æèâîïèñíî îðíàìåíòèðàíè âúçãëàâíèöè, ìèíäåðëúöè, ìåñàëè, òîðáè, êè÷åíè, òåïàíè õàëèùà, ëþëêè - ñòàðèííè, òúêàíè ëèòî èëè ãëàäêè ïî ôàêòóðà èëè ïîíîâèòå “÷åòâîðíè” è “íàâîäêè”, â òÿõíàòà íåïîâòîðèìà æèâîòâîðíà ìàëèíîâî÷åðâåíà è îðàíæåâî-æúëòà õàðìîíèÿ, ñ èçïîëçâàíåòî èçêëþ÷èòåëíî íà åñòåñòâåíè áîè â ïî-ñòàðèòå èçäåëèÿ, çà ïîñòèãàíå íà ïàñòåëèí, êàôÿâ, ìàñëåíîçåëåíè, ñèíè, êåðåìèäåíî÷åðâåíè òîíîâå. Ìíîãî ÷åñòî “ñóìàõ” å èçïúëíåí ñ äðåâíèÿ ìîòè⠓äúðâîòî íàæèâîòà” â ñòèë, ñõîäåí ñ ÷èïðîâñêèòå êèëèìè è ñúñ ñàìîêîâñêèòå øåâèöè. Àíàëîãèè ñå îòêðèâàò è â êèëèìèòå ñ ãîëÿìà ïëúòíîñò è äúëãè íèøêè (“àõòè”, “ìèêðàõ”), ñúñ ñëàáà ïëúòíîñò è äúëãè íèøêè (“òëÿðàòà”, “äæåíãóòàé”) èëè è êèëèìèòå ñ ãîëÿìà ïëúòíîñò è äúëãè íèøêè (“ðóøóë”, “êàçàíèöà”) è äð. - ñ ðîäîïñêèÿ ïîêðîâ ñ êè÷èëêè, ñ äîáðóäæàíñêèòå øàðåíè ÷åðãè “êðúñò÷åòà”, “áîá÷åòà”, “ñìîêèíèòå”, ñ ÷åðãèòå îò Âàðíåíñêî, Ñòðàíäæà è çàïàäíèòå ìàêåäîíñêè çåìè. Îðíàìåíòàëíèòå ìîòèâè è â äàãåñòàíñêèòå, è â áúëãàðñêèòå ãîëåìîôîðìàòíè è ìàëîôîðìàòíè òúêàíè âíóøàâàò ïðåäñòàâàòà çà íåîáèêíîâåíî áîãàòñòâî îò îðíàìåíòàëíè ôîðìè, êîìïîçèöèîííè è êîëîðèòíè ðåøåíèÿ. Çàåäíî ñ ðàñòèòåëíèòå îðíàìåíòè ñå ñðåùàò çîîìîðôíè, àíòðîïîìîðôíè (“òàíöè íà äæèãèòèòå”, “äæàêóë”, “êóêëà), àñòðàëíè è ãåîìåòðè÷íè ôîðìè, àáðèñè íà õðàìîâè ïîñòðîéêè, óòâàðè, ãåîìåòðè÷íè èçîáðàæåíèÿ íà ðàñòåíèÿ è æèâîòíè çàåäíî, àñîöèèðàùè ñå ñúñ çàãàäú÷íè èçîáðàæåíèÿ ïî øåâèöèòå îò Ñîôèéñêî, ñ áîãàòñòâîòî îò íàéðàçëè÷íè îðíàìåíòè ïî âàäåíèòå ïðåñòèëêè îò ñëèâåíñêèòå ñåëà Òîïîë÷àíå, Êåðìåí, Æåëüî âîéâîäà, Êðóøàðå, Êîâà÷èòå, îò ßìáîëñêî è Äîáðóäæà, îò ðîäîïñêèòå ñâàòáåíè êúðïè ñ óêðàñà îò ïèñêþëè è ïàíäåëêè. Áîãàòñòâîòî îò íàçâàíèÿ â êèëèìèòå íà Äàãåñòàí, êàêòî è â Áúëãàðèÿ ñå ïîäõðàíâà îò èìåíàòà íà ìàéñòîðè,

237

ÀÂÈÒÎÕÎË

Êèëèì, âúëíà. Ëåçãèíè, 19. â.

ñúçäàëè ïúðâè äàäåí îðíàìåíò, îò íàçâàíèåòî íà ñåëèùåòî, êúäåòî å âúçíèêíàëà øàðêàòà - “ðóùóë”, “õàñàí-êàëà”, èëè îò ñõîäñòâîòî ñ íÿêàêúâ ïðåäìåò. À ðàçëè÷èÿòà è â äâåòå èçêóñòâà ñå îáóñëàâÿò îò õóäîæåñòâåíîòî âúçïðèÿòèå íà íàðîäíèòå ìàéñòîðè, îò îñîáåíîñòèòå íà íàöèîíàëíàòà êóëòóðà, áèò è îáêðúæàâàùàòà ïðèðîäà, îò ðàçëè÷íî ïîåòèòå ïúòèùà êúì âèñèíèòå íà ìàéñòîðñòâîòî. Ïðèðîäîíàïîäîáèòåëíèòå áëåäîðîçîâè “àëìàãþëè” (ÿáúëêîâ öâÿò), çàêðúãëåíèòå “ïàòíóñè” (ïîäíîñè ñ ãðîçäå), ðàçëè÷íèòå “÷àíãè” (ëèñòà) è îñîáåíî ìíîãîîáðàçíèòå èíòåðïðåòàöèè íà “ãþë”, “êóøãþë” (ñëàâåé ñ ðîçà) èëè “ñàôàð” â äåðáåíñêèòå êèëèìè - “äóì” - â êóìèêñêèòå, “ïàòíóñ” - â äåðáåíòñêèòå, “áóäåëàé”, “ôóðàð” - â ëåçãèíñêèòå, ùå ñðåùíåì â ðîäîïñêèÿ ïðåïàñàê, â äîáðóäæàíñêèòå âúçãëàâíèöè, â êþñòåíäèëñêèòå êåíàðåíè êúðïè, â ïîëèâíèòå êúðïè îò Âèäèíñêî è ò.í. Ïî-äðóãè ñà ïúòèùàòà çà èíòåððåòàöèÿ, ïðåäè äà âëÿçàò îêîí÷àòåëíî â àçáóêàòà íà íàðîäíèÿ îðíàìåíò, èñëÿìñêèòå îðíàìåíòè, çàñâèäåòåëñòâàíè îò òàêèâà äîïúëâàùè øàðêàòà åëåìåíòè êàòî “êàð÷àðè” (ðîã îò äæåéðàí), “êåöåð” (êîòêè). À â ðèòóàëíèòå êèëèìè, íàðè÷àíè ó íàñ “ìîëèòâåíè”, ñå ñðåùàò ñúùî òèïîëîãè÷íè ôîðìè - “êààáà” (äæàìèÿ), “ìèêðàᔠ(ìîëèòâåíà íèøà), “ëàìïà” è äð.  ïðîöåñà íà ñåêóðàëèçàöèÿòà òåçè åëåìåíòè ïðèäîáèâàò êîíñòðóêòèâíà ðîëÿ â êîìïîçèöèÿòà - äîïúëâàò îáðàì÷âàíåòî, âïëèòàò êîíòóðà íà “ìèõðàáà” â ïëúñò (òàáàñàðàíñêè òèï) â ðàçïîëîæåíèåòî íà ìåäàëüîíà è ñå ïðåâðúùàò â ïðåõîäåí ìîòèâ, áëèçúê äî “ìíîãîøèéíèòå” øàðêè íà àâàðñêèòå äàâàãèíè. Îáèêíîâåíèÿò è â Áúëãàðèÿ ðàñòèòåëåí îðíàìåíò “êàðàìôèë” å ïðåòúðïÿë ïî-äðóãà òðàêòîâêà â äðàãåñòàíñêî-

238

Ìîìè÷å îò Çàáúðäî, 1973 ã.

òî èçêóñòâî - ñ âúòðåøíà ðàçðàáîòêà âúâ âèä íà òðèúãúëíè ôèãóðè (êèïàðèñè). Ñõîäñòâî ñå îòêðèâà è â ñìåñåíèòå èçîáðàæåíèÿ íà êîí÷å ñúñ ñîëàðåí çíàê, íà êó÷åòà, ïòèöè, çìåé - ñ ðîçåòêà, è äð., êàêòî è â ñâúðçâàíåòî íà âúëíîîáðàçíàòà ëèíèÿ ñ êóëòà êúì âîäàòà, êîãàòî ðåäîì ñ íåÿ èìà èçîáðàæåíèÿ íà âîäîïëàâàùè ïòèöè...

×àñòè÷íà ëèòåðàòóðà: 1. Áóðìîâ, Àë. Êúì âúïðîñà çà ïðîèçõîäà íà ïðàáúëãàðèòå, ÈÂÈÄ, 1948, êí. ÕÕII-ÕÕIII. 2. Âàêëèíîâ, Ñò. Ôîðìèðàíå íà ñòàðîáúëãàðñêàòà êóëòóðà, Ñ., 1977. 3. Ãþçåëåâ, Â., Ï. Äðàæåâ. Ñëàâÿíè è ïðàáúëãàðè â íàøàòà èñòîðèÿ, Ñ., 1966. 4. Áîêàðåâ, À. Ñèíòàêñèñ àâàðñêîãî ÿçûêà, èçä. Àêàäåìèÿ íàóê ÑÑÑÐ, 1949. 5. Äåíèñîâ, Ï. Ýòíîêóëüòóðíûå ïàðàëåëè äóíàéñêèõ áîëãàð è ÷óâàøåé. ×., 1969. 6. Ñèðîòåíêî, Â. Èñòîðèÿ Äàãåñòàíà, ò.I, Ì., 1967. 7. Ïëàòíåâà, Ñ. Õàçàðû, 1976. 8. Ïåòðîâ, Ï. Îáðàçóâàíåòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà, ñï. “Âåêîâå”, 1979. 9. Ïëåòíåâà, Ñ. Îò êî÷åâèé ê ãîðîäàì. Ì., 1967. 10. Äèìèòðîâ, Ä. Áúëãàðèÿ - ñòðàíà íà äðåâíà êóëòóðà. Ñ., 1963. 11. Øåïëèíã, À. Àäèãåéñêèé óçîð. Ñ, 1940. 12. ×óâàøêèå óçîðû. Ì., 1925. 13. Ïåòåâà, Å. Øåâè÷íè ïàðàëåëè, Èçâ.ÍÅÈ, ãîä. Õ-ÕI, 1932, Ñ. 14. Ïîïîâ, Ê. Èçâîðè äàëå÷íè. Ñ, 1982. 15. Ïîïîâ, Ê. Áúëãàðñêè íàðîäíè îðíàìåíòè. Ñ., 1986. 16. ×èðêîâ, Ä. Äåêîðàòèâíîå èñêóññòâî Äàãåñòàíà. Ì. 1971. 7. Âàëååâà, Ä. Ê. Èñêóññòâî âîëæêèõ áóëãàð. Êàçàíü, 1983.

ÀÂÈÒÎÕÎË

Ó×ÅÍÈÅ ÇÀ ÂÚÐÕÎÂÍÎÒÎ ÅÄÈÍÑÒÂÎ

Îïèòàõ â ñëåäâàùèòå ñòðàíèöè äà èçëîæà ó÷åíèåòî íà Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî. Èçëîæèõ ãî òàêîâà, êàêâîòî è äîêîëêîòî ãî ïîçíàâàì, è òàêà, êàêòî ãî ðàçáèðàì Èäèíàêñêè Áúäíè âå÷åð, 1964 ã. ñðåùó 1965 ã. Ä. Ä. ÑÚÑÚËÎÂ

Ñ äóìèòå Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî — ÂÅä (â ïðåâîä íà ñåãàøåí áúëãàðñêè), êàòî ñ èìå, íÿêîãàøíèòå îòïðåäè õèëÿäîëåòèÿ áúëãàðè ñà îçíà÷àâàëè íà÷àëíàòà ïúðâè÷íîñò, êîÿòî ñúñòàâÿ, îáõâàùà è ïðîíèêâà ñúùèíñêàòà äåéñòâèòåëíîñò1 íà âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî. Äóìèòå „Âúðõîâíî“ è „Åäèíñòâî“, ÷èåòî ñú÷åòàíèå îáðàçóâà èìåòî, íå áèâà îáà÷å äà áúäàò ñõâàùàíè áóêâàëíî. Êîãàòî ñúñòàâÿò òîâà èìå, òå îçíà÷àâàò ìíîãî ïîâå÷å, îòêîëêîòî èçðàçÿâàíèòå îò òÿõ ïîíÿòèÿ. Ñúùî òàêà è äóìèòå „âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî“ îçíà÷àâàò íå ñàìî âñåëåíàòà — íàøàòà âñåëåíà, — íî è íåèçáðîèìîòî ìíîæåñòâî äðóãè ïîäîáíè èëè ðàçëè÷íè îò íàøàòà âñåëåíà, ñúùåñòâóâàíåòî íà êîèòî îñòàâà çà ñåãàøíèòå ÷îâåøêè ñúùåñòâà âñå îùå íåèçâåñòíî2.“ „Âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî“, îáõâàùàíî îò Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî, îçíà÷àâà è íåùî ìíîãî ïîâå÷å. „Âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî“ å áèëî ñõâàùàíî íå ñàìî êàòî äàäåíîñò. Íå ñàìî íåñúùåñòâåíèÿ, íå ñàìî äîðè öåëèÿò ôèçè÷åí ñâÿò (âåùåñòâî, ñèëè, âðåìå, ïðîñòðàíñòâî), íî è ñâåòúò íà íà÷àëàòà — ïî-îáøèðåí è ïî-çíà÷èòåëåí îò ôèçè÷íèÿ, å ñúñòàâÿë òîâà âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî. Çàùîòî Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî îáõâàùà â íà÷àëíàòà èì ñúùèíà, ñòðîåæà — óñòðîéñòâîòî è âñè÷êè ïðîìåíè: ñòàíàëè, ñòàâàùè è âúçìîæíè — ðåäúò íà äåéñòâåíîñò è ïî÷èâíîñò, íà òâîð÷åñòâî è óíèùîæåíèå, íà ñú÷åòàíèÿ è ðàçïàä, íà ñúãëàñóâàíå è äîïúëíèòåëíîñò, êàêòî è ðåäúò íà âúçìåçäèå — âñåêè ñúùåñòâóâàù è âúçìîæåí ðåä. Òàêà è èçðàçúò „âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî“ âúâ âðúçêà ñ Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî ïðèäîáèâà ìíîãî ïî-øèðîêî è ïîäúëáîêî çíà÷åíèå, îòêîëêîòî â îáèêíîâåíèÿ åçèê. Ó÷åíèåòî çà Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî äàâà îñíîâíè íà÷àëíè ïîçíàíèÿ çà ñúùèíñêàòà (íå ïðèâèäíàòà) äåéñòâèòåëíîñò, â íåéíàòà îñíîâíà ïðèâè÷íîñò. Âîäåíè îò ïðèäîáèòè â ó÷èëèùàòà íàâèöè, ìîæå áè áèõìå î÷àêâàëè ó÷åíèåòî íà ÂÅä äà áúäå ïúëíî, ïîñëåäîâàòåëíî è óðàâíîâåñåíî èçëîæåíèå êàêòî íà íà÷àëíàòà ñúùèíà íà ÂÅä, òàêà è íà âñÿêî íà÷àëíî ïîçíàíèå. Òàêà òî áè íè ñå ÿâèëî êàòî ïúëíî âèñøå ïîçíàíèå âúâ âñè÷êè îáëàñòè íà äîëîâèìèÿ è ñúùåñòâóâàù çà íàñ ñâÿò. Äàëè òàêîâà ïúëíî ïîçíàíèå ïðåäñòàâÿ âúçìîæíîñò çà äíåøíèÿ ÷îâåê, äàëè òî, ìàêàð è â åäèíè÷íè ñëó÷àè, å áèëî âúçìîæíî çà íÿêîãàøíèÿ è äàëè å âåðîÿòíî äà ñòàíå âúçìîæíîñò çà áúäåùèÿ, ñà âúïðîñè, íà êîèòî ñåãà ñ óâåðåíîñò åäâà ëè áè ìîãëî äà ñå îòãîâîðè. Òàêîâà, êàêâîòî è äîêîëêîòî íè å èçâåñòíî, ó÷åíèåòî íà ÂÅä íå å è íå íàïîäîáÿâà íàóêà — ïîäðîáåí è ðàçÿñíåí ñáîð íà ñúãëàñóâàíè (÷åñòî òâúðäå îòíîñèòåëíî) çíàíèÿ — çà âñåêèäíåâíî ïîëçâàíå â æèâîòà. Òî å ñúùèíñêî ïîçíà-

íèå, ãëàâíî íà ïúðâè÷íè è ñàìî îñíîâíè íà÷àëà â ñúùèíàòà íà ÂÅä. À òîâà ãî îñâîáîæäàâà îò íåîáõîäèìîñò çà ïúëíîòà è ãî î÷èñòâà îò ïîäðîáíîñò. Íàïúëíî â òîçè ñìèñúë ó÷åíèåòî çà ÂÅä ïðåäñòàâÿ âèñøåòî âúçìîæíî ïîçíàíèå è çà äíåøíèÿ ÷îâåê, êàêòî íåñúìíåíî å áèëî è çà íÿêîãàøíèÿ. Òàêîâà âèñøå ïîçíàíèå ïðåäïîëàãà è îïðåäåëÿíå íà íà÷àëíàòà ìó ñúùèíà, êàòî Âúðõîâíî è êàòî Åäèíñòâî, ìàêàð è ÿâÿâàùè ñå ñàìî êàòî èìå. È íàèñòèíà ïîíÿòèÿ êàòî „âúðõîâíî“ è „åäèíñòâåíî“ â èìåòî íå ïðåäñòàâÿò òî÷íè îçíà÷åíèÿ íà äåéñòâèòåëíà íà÷àëíà ñúùèíà. Ñàìî êàòî ïðèìåð òå íàñî÷âàò êúì ñúùèíàòà. Ñúùî êàêòî ñ î÷åâèäíî îñåçàåìè ïðèìåðè èëè ñðàâíåíèÿ ñ óñòàíîâåíè âå÷å çíàíèÿ ñå ïîñòèãà èçÿñíÿâàíå íà íåèçáðîèìè äåéñòâèòåëíîñòè (êàòî íàïðèìåð Ñëúí÷åâèÿ ïðîñòîð ñúñ ñïúòíèöèòå ìó — çà èçÿñíÿâà íå ñòðîåæà íà „àòîìà“), áåç äà ñúùåñòâóâà è ïîíÿêîãà áåç äà ñå ïðåäïîëàãà íÿêàêâà åäíàêâîñò â ñúùèíàòà. Òàêà è ñ ïðåäñòàâèìèòå „âúðõîâíî“ è „åäèíñòâî“, âúïðåêè ëèïñàòà íà åäíàêâîñò, ñå èçðàçÿâà ïðèìåðíî, äî âúçìîæíàòà ïðèáëèçèòåëíîñò, ñúùèíàòà íà ÂÅä. È „ïðèáëèçèòåëíîñòòà“ îáà÷å å ñàìî ïðèìåðíà. Òàêà êàêòî çà ïðèáëèçèòåëíî èçÿñíÿâàíå íà áåçêðàéíî ïðîñòðàíñòâî ÷ðåç ñðàâíÿâàíåòî ìó ñ ïðåäñòàâèìîòî ïîíÿòèå çà ïðîñòîòà, êàòî å è íåèçìåðèì è âèíàãè êðàåí è âñå ïàê áåçêðàéíî íèùîæåí â ñúîòíîøåíèå ñ ïðîñòðàíñòâîòî. Êàòî èìå îáà÷å Âúðõîâíîòî åäèíñòâî å íàïúëíî ãîäíî äà èçðàçÿâà âÿðíî íà÷àëíàòà ìó ñúùèíà, âúïðåêè ñúâúðøåíàòà £ íåïðåäñòàâèìîñò. Íå ñàìî êàòî èìå. Îïðåäåëÿíåòî íà íà÷àëíàòà ñúùèíà íà ÂÅä êàòî „âúðõîâíî“ è „åäèíñòâî“ íå å äîñòàòú÷íî — äîðè êàòî ñå èçêëþ÷è íåòî÷íîñòòà ïîðàäè ñàìî ïðèìåðíîòî çíà÷åíèå ïðè èçïîëçâàíåòî èì — äà äàäå íèêàêâè çàäîâîëèòåëíè ïîçíàíèÿ çà òàçè ñúùèíà. Çà èçÿñíÿâàíå, ìàêàð è â íàé-îáùè ÷åðòè, å íåîáõîäèìî èçòúêâàíåòî ïîíå íà íàé-ñúùåñòâåíèòå „îñîáåíîñòè“ íà ÂÅä. Ãëàâíî â òîâà èçòúêâàíå, îçíà÷àâàíå, ïðîÿâÿâàíå è ðàçÿñíÿâàíå ñå ñúñòîè ó÷åíèåòî çà ÂÅä. Òî ñå çàíèìàâà ñúùî òàêà è ñ íÿêîè îò èçëú÷âàíèÿòà íà ÂÅä, ñ èçëú÷åíè îò íåãî ñðåäèùà è â íÿêîè ñëó÷àè ñ òåõíè ïî-íàòàòúøíè èçëú÷âàíèÿ. È ïîíÿòèåòî „îñîáåíîñò“ òóê å èçïîëçâàíî ãëàâíî êàòî ïðèìåð. ÂÅä, êîåòî å áåçêðàéíî ïî ïðîñòîðè, âðåìåíà, æèçíåíîñò è âúçìîæíîñòè â èçëú÷âàíèÿòà ñè, åäâà ëè ìîæå äà èìà íÿêàêâè äðóãî îñîáåíîñòè — â äåéñòâèòåëíèÿ âñåêèäíåâåí ñìèñúë íà òîâà ïîíÿòèå — èëè ñðàâíèìè îòëè÷èÿ îò íåùî äðóãî, ïðåäñòàâèìî, ñ êîåòî áè ìîãëî äà áúäå ñðàâíÿâàíî èëè äà ñå îòëè÷àâà ñ íÿêàêâè „îñîáåíîñòè“. ÂÅä èçëú÷âà âñÿêî äðóãî, ïðÿêî èëè êîñâåíî ïðåäñòàâèìî íåùî, çàåäíî ñ âñè÷êèòå ìó îòëè÷èÿ ñïðÿìî äðóãèòå, ñúùî èçëú÷åíè îò íåãî íåùà. Îòëè÷èÿòà è îñîáåíîñòèòå

239

ÀÂÈÒÎÕÎË íà âñè÷êè äðóãè íåùà ñà îòëè÷èÿ ïîìåæäó èì, íî êàêòî âñè÷êèòå òå, òàêà è îñîáåíîñòèòå èì ñà èçöÿëî âêëþ÷åíè âúâ ÂÅä, êîåòî ãè å èçëú÷èëî, îáõâàùà è ïðîñìóêâà íàïúëíî. Íàïðèìåð ïðîñòîðèòå è âðåìåíàòà íà âñÿêî „äðóãî“ íåùî (ïðèñâîåíè îò ÂÅä), àêî è ðàçëè÷íè ïîìåæäó ñè, ñà èçöÿëî âêëþ÷åíè è îáõâàíàòè îò áåçêðàéíèòå ïðîñòðàíñòâî è âðåìå íà ÂÅä, ñ ÷èÿòî áåçêðàéíîñò ñà íåñðàâíèìè. Òàêà íåïðåäñòàâèìàòà è íåñðàâíèìà áåçêðàéíîñò íà ÂÅä âúâ âñÿêî îòíîøåíèå — âðåìå, ïðîñòðàíñòâî, âúçìîæíîñò è äð., áè ïðåäñòàâÿëî åäíà îò íåãîâèòå îñîáåíîñòè. Çàùîòî âñÿêî äðóãî îòëè÷èå îò êàêâîòî è äà å åñòåñòâî, êîåòî ÂÅä èçëú÷âà è ïðèñâîÿâà íà èçëú÷åíèòå îò íåãî, ñå âêëþ÷âà (å áèëî âå÷å âêëþ÷åíî) êàòî áåçêðàéíà âúçìîæíîñò çà èçëú÷âàíå èëè ïðèñâîÿâàíå — áåç òîâà äà ïðåäñòàâÿ çà ñàìîòî íÿêàêâî îòëè÷èå èëè „îñîáåíîñò“. Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî å íåäåëèìî â ñâîÿòà áåçêðàéíîñò, òî èçëú÷âà âñÿêî äðóãî íåùî, íî èçëú÷âàíåòî — òðîåíåòî, íå îçíà÷àâà îòäåëÿíå, çàùîòî ÂÅä îáãðúùà, ïðîíèêâà è ïðîñìóêâà èçöÿëî âñè÷êî èçëú÷åíî îò íåãî. Âúïðåêè ïðèñâîÿâàíàòà ïîíÿêîãà ãîëÿìà ñàìîñòîÿòåëíîñò íà èçëú÷åíèòå îò ÂÅä ñðåäèùà òå íå ïðåäñòàâÿò ÷àñòè èëè íÿêàêâè îñîáåíè äÿëîâå. Îò ìèãà íà èçëú÷âàíåòî èì äî ïúëíîòî èì îáðàòíî ïîãëúùàíå âñÿêî äðóãî ñðåäèùå îñòàâà íåäåëèìî âúâ ÂÅä. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä òîâà ïðèìåðíî çíà÷åíèå íà ïîíÿòèåòî „îñîáåíîñò“ êàòî ïúðâà îñîáåíîñò çà ÂÅä ñëåä áåçêðàéíîñòòà, æèçíåíîñòòà è íåäåëèìîñòòà, áè ìîãëî äà ñå ïîñî÷è èçëú÷âàíåòî — òóïòåæíîòî èçëú÷âàíå, ïðîÿâÿâàùî ñå êàòî òðîåíå. Ïîíÿòèÿòà „èçëú÷âàíå“ è „òóïòåæíîñò“, ìàêàð è óïîòðåáåíè íå âúâ âñåêèäíåâíèÿ èì ñìèñúë, íå ñëóæàò ñàìî êàòî ïðèìåðíè óêàçàíèÿ çà ïîÿñíåíèå. Òå èçðàçÿâàò äåéñòâèòåëíà ñúùèíà, àêî è ìíîãî ïîîáøèðíà è ïî-äúëáîêà, îòêîëêîòî å ïðè îáèêíîâåíîòî èì ñåãàøíî çíà÷åíèå. Íî è òóê „îñîáåíîñòòà“ å ñàìî ïðèìåðíà, çàùîòî è âñÿêî äðóãî èçëú÷âàíå è òóïòåæíîñò ñà áèëè èçëú÷åíè è ïðèñâîåíè íà ðàçëè÷íè ñðåäèùà è áèâàò îáõâàùàíè çàåäíî ñ òåçè ñðåäèùà ïàê îò ÂÅä. Èçðàçúò „òðîåíå“ ïðè èçëú÷âàíèÿòà íà ÂÅä íå îçíà÷àâà íÿêàêâî „îòäåëÿíå“ è íå ìîæå äà ñå ïðèåìà áóêâàëíî. Íàïðîòèâ, òîé îçíà÷àâà òðîéíî åäèíñòâî âúâ âñÿêî èçëú÷åíî íà÷àëî. Òóïòåæíèòå èçëú÷âàíèÿ íà ÂÅä ñà íåèçáðîèìè ïî ïîñîêè è ïî åñòåñòâî. Ñòàâàò âèíàãè åäíîâðåìåííî â äâå ñðåùóïîëîæíè íàïðàâëåíèÿ — çà äâåòå ìó ñðåùóïîëîæíè ïðîÿâëåíèÿ — ïðè åäíî è ñúùî åñòåñòâî è ïðè åäíè è ñúùè ïðèñâîåíè èì âðåìåíà. Îò êàêâîòî è åñòåñòâî äà ñà è â êàêâàòî è ïîñîêà äà ñà, èçëú÷âàíèÿòà íà ÂÅä ñà ïúðâè÷íè íà÷àëà è ïðåäñòàâÿò (âñÿêî çà ñåáå ñè) ñàìîñòîÿòåëíè îñíîâíè ñðåäèùà â ïðèñâîåíèòå èì ïðîñòîðè è âðåìåíà. Ñúùî òàêà òóïòåæíî ÂÅä âñìóêâà è ïîãëúùà îáðàòíî çàåäíî ñ ïðèñâîåíèòå èì ïðîñòîðè, èçëú÷åíè îò íåãî ïî-ðàíî ñðåäèùà, êîãàòî ïðèñâîåíèòå èì âðåìåíà ñà ñå èçïúëíèëè. Îáðàòíîòî ïîãëúùàíå îçíà÷àâà ïúëíî è áåçâúçâðàòíî óíèùîæåíèå íà ïîãúëíàòèòå (çàåäíî ñ âñÿêà ïðèñâîåíà èì îñîáåíîñò) çàåäíî ñ âñÿêî òÿõíî ñàìîñòîÿòåëíî èçëú÷åíî ïî-íàòàòúøíî ñðåäèùå. ÂÅä ìîæå äà èçëú÷è îòíîâî (âåäíàãà ñëåä ïîãëúùàíåòî, èëè ïî-êúñíî) åäíàêâè íà ïîãúëíàòèòå ñðåäèùà â íîâîïðèñâîåíè èì ïðîñòîðè è âðåìåíà — íå îáà÷å çà äà çàìåñòÿò ïîãúëíàòèòå, íèòî çà çàïàçâàíå íà íÿêàêâî „ðàâíîâåñèå“. Ñïîñîáíîñòòà íà òóïòåæíè èçëú÷âàíèÿ è ñúùî

240

òàêà çà òóïòåæíè îáðàòíè âñìóêâàíèÿ å åäíà îò ñúùåñòâåíèòå îñîáåíîñòè íà ÂÅä. Îáà÷å êàêòî èçëú÷âàíèÿòà íà äàäåíè ñàìîñòîÿòåëíè ñðåäèùà, òàêà è îáðàòíîòî èì ïîãëúùàíå íå ïðåäñòàâëÿâàò íÿêàêâî „åñòåñòâåíî“ ïðîÿâÿâàíå íà òàçè ñïîñîáíîñò èëè îñîáåíîñò íà ÂÅä, à âîëåâî ïðîÿâëåíèå. Âîëåâîñòòà, àêî è íå âúâ âñåêèäíåâíèÿ ñìèñúë, å ñúùî åäíà îò îñîáåíîñòèòå íà ÂÅä. È äîêàòî ïîñëåäâà îáðàòíîòî ïîãëúùàíå, îùå îò ìèãà íà èçëú÷âàíåòî ìó, âñÿêî ñðåäèùå çàåäíî ñ íåãîâèòå ñîáñòâåíè èçëú÷âàíèÿ áèâà îáõâàùàíî, ïðîíèêâàíî è ïðîñìóêâàíî íàïúëíî è èçöÿëî îò ÂÅä. Ïîñòîÿííîòî îáõâàùàíå, ïðîíèêâàíå è ïðîñìóêâàíå, êàêòî è áåçâúçâðàòíîòî îáðàòíî ïîãëúùàíå íà èçëú÷åíèòå ñðåäèùà å äðóãà îñíîâíà íà÷àëíà îñîáåíîñò íà ÂÅä. ÂÅä ïðèñâîÿâà íà âñè÷êè íà÷àëíè îñíîâíè ñðåäèùà, èçëú÷åíè îò íåãî, âúçìîæíîñò çà ñàìîñòîÿòåëíè òåõíè òóïòåæíè èçëú÷âàíèÿ â îòðåäåíèòå èì ïðîñòîðè è âðåìåíà è â ïðèñâîåíàòà èì ñúùèíà.  òîâà ñå ñúñòîè ïî-íàòàòúøíîòî ïðîâåæäàíå — íà÷àëî íà òðîåíå — íà÷àëî îò ïúðâîñòåïåííî âàæíî óñòðîéñòâåíî çíà÷åíèå. Ïðè íåïðåñòàííî òóïòåæíî èçëú÷âàíå è òðîåíå íà íà÷àëíè ñàìîñòîÿòåëíè ñðåäèùà ÂÅä èçëú÷âà è áåçêðàéíîñòòà íà ÷èñëåíèòå ïîðåäèöè, ñúùî â òðîåíå è ñ ïðèñâîÿâàí èçðàç íà åäíàêâè ñ åäíîâðåìåííî èçëú÷âàíèòå ñðåäèùà åñòåñòâà. Ïî òîçè íà÷èí, ïîä÷èíåíî íà ñúùèòå ðåäîâå è åñòåñòâà, íà ÷èñëîòî å ïðèñâîåíà âúçìîæíîñò çà ÿñíè è âåðíè èçðàçÿâàíèÿ è ñúùèíèòå, âçàèìîîòíîøåíèÿòà è äîïúëíèòåëíîñòèòå íà âñè÷êè èçëú÷åíè (íàïðàâî èëè ïîñðåäñòâåíî) ñðåäèùà. Áåçðàçëè÷íî îò êàêâî åñòåñòâî ñà èçëú÷åíèòå ïðè âñÿêî òðîåíå ñðåäèùà, íà âñÿêî îò òÿõ (îò äâåòå ñðåùóñòîÿùè) áèâàò ïðèñâîÿâàíè â îñíîâíàòà èì ñúùèíà íà÷àëàòà íà äîïúëíèòåëíîñò, ñúãëàñóâàíå è âçàèìîäåéñòâèå. Òåçè íà÷àëà áèâàò ïðîÿâÿâàíè è ñúãëàñóâàíè ñ òðîÿùà íà÷àëíà îñîáåíîñò, â ñðåùóïîëîæíè íà÷àëà, îïðåäåëåíè è íàðè÷àíè: åäèíîòî — äåéñòâåíî, ñâåòëî, ñóõî, òîïëî, ëåêî, ïúðãàâî, îïëîäÿâàùî è ò.í., äðóãîòî — â ïðîòèâíîòî íàïðàâëåíèå — ïî÷èâíî, òúìíî, âëàæíî, ñòóäåíî, òåæêî, ïîñòîÿíñòâåíî, çà÷åâàùî è ò.í. Òåçè íàçâàíèÿ îò íàé-ñòàðè âðåìåíà áèâàò ñúêðàùàâàíè: äåéíîòî è ò.í. êàòî îãíåíî íà÷àëî èëè ïðîñòî ñàìî îãúí, à ïî÷èâíîòî è ò.í. — âîäíî íà÷àëî èëè ñàìî âîäà. Íî ñàìî èìåíàòà Îãúí è Âîäà, à è ñàìèòå ïîíÿòèÿ, êàòî: äåéíî, ñâåòëî è ò.í., èëè ïî÷èâíî, òúìíî è ò.í., òðÿáâà äà áúäàò ðàçáèðàíè ñàìî êàòî ïðèìåðíè óêàçàíèÿ çà ïîÿñíÿâàíå íà äåéñòâèòåëíàòà ñúùèíà. È òóê, êàêòî òâúðäå ÷åñòî â ó÷åíèåòî çà ÂÅä çà èçðàçÿâàíå íåïîñðåäñòâåíè ñúùèíè áèâàò èçïîëçâàíè êàòî âúçìîæíè ïðèìåðè ïðåäñòàâèìè ïîíÿòèÿ. Òåçè íà÷àëíè îñîáåíîñòè, ïðèñâîåíè ïîîòäåëíî (íà åäíîòî — äåéíèòå, íà ñðåùóïîëîæíîòî — ïî÷èâíèòå), íà èçëú÷åíèòå åäíîâðåìåííî, ïðè åäèí è ñúùè òóïòåæ è åäíî è ñúùî åñòåñòâî, ñðåäèùå, çàåäíî ñ îñíîâíèòå ïúðâè÷íè íà÷àëà íà äîïúëíèòåëíîñò, ñúãëàñóâàíîñò è âçàèìîäåéñòâèå — â ñúùèíàòà íà ÂÅä, ïðåäñòàâÿò îñîáåíî ÿñåí ïðèìåð çà òðîåíå è åäèíñòâî íà ñàìèòå íà÷àëà. Íà÷àëàòà íà âçàèìîäåéñòâèå, ñúãëàñóâàíå è äîïúëíèòåëíîñò ñå ïðîÿâÿâàò íå ñàìî âúâ è ìåæäó ñðåäèùàòà, èçëú÷åíè åäíîâðåìåííî îò åäíàêâî åñòåñòâî è îáðàçóâàùèÿ äàäåòî òðîåíå, íî ñúùî òàêà è ìåæäó ðàçëè÷íè ïî åñòåñ-

ÀÂÈÒÎÕÎË òâî è îòäåëíè òðîåíèÿ. Íàèñòèíà òàêîâà ïðîÿâÿâàíå íà òåçè íà÷àëà ìåæäó ðàçëè÷íè ïî åñòåñòâî òðîåíèÿ íåâèíàãè èçãëåæäà âúçìîæíî ïî ðàçëè÷íè ïðè÷èíè, êàòî íàïðèìåð ãîëÿìî ðàçëè÷èå (ñïîðåä ÷îâåøêàòà ïðåöåíêà!) â ïðèñâîåíèòå âðåìåíà è ïðîñòîðè, à è òîãàâà, êîãàòî å áèëî âúçìîæíî è äîðè ñòàâà, íåâèíàãè å ëåñíî óñòàíîâèìî è ðàçáèðàåìî. Âñå ïàê èìà ïðîÿâÿâàíèÿ äîñòàòú÷íî ÿñíè è ðàçáèðàåìè. Òàêîâà íàïðèìåð å ïðîÿâÿâàíåòî íà ðåä, èçëú÷âàí ïðè òðîåíåòî îò ÂÅä, â íà÷àëà — îñîáåíîñòè, íà äåéñòâåí ðåä è íà ðåä íà âúçìåçäèå. Âçàèìîäåéñòâèåòî, ñúãëàñóâàíî è äîïúëíèòåëíîñòòà — ñúñòàâÿùè åñòåñòâîòî íà òîâà òðîåíå (íà ðåäà) ñå ïðîÿâÿâà è ïî îòíîøåíèå íà âñè÷êè äðóãè òðîåíèÿ. È àêî òîâà ïðîÿâÿâàíå íå âúâ âñè÷êè ñëó÷àè ìîæå ÿñíî äà áúäå óñòàíîâèìî è ðàçáðàíî, òî âèíàãè ñå ÿâÿâà íåñúìíåíî ðè îáðàòíî ïîãëúùàíå. Ñúùî òàêà òî ÿñíî ñå ïðîÿâÿâà è âúâ âçàèìîîòíîøåíèÿòà, ñúãëàñóâàíîñòòà è äîïúëíèòåëíîñòòà à ÷èñëåíèòå ïîðåäèöè, ñðàâíÿâàíè ñ òåçè íà âñè÷êè äðóãè èçëú÷åíè ñðåäèùà. Ñúãëàñóâàíîòî âçàèìîäåéñòâèå è äîïúëíèòåëíîñò ìåæäó âñè÷êè âèäîâå èçëú÷åíè ïúðâè÷íè íà÷àëíè ñðåäèùà å îñîáåíîñò, êîÿòî ÂÅä èì ïðèñâîÿâà çàåäíî ñúñ ñïîñîáíîñòòà è òå äà ÿ èçëú÷âàò ïî-íàòàòúê è ïðèñâîÿâàò íà ñîáñòâåíèòå ñè èçëú÷âàíèÿ. Âñè÷êî, êîåòî ñúùåñòâóâà, êîåòî ìîæå äà áúäå ïî íÿêàêúâ íà÷èí âúçïðèåòî, öåëèÿò îñåçàåì ñâÿò, áåçêðàéíèòå ñâåòîâå, êîèòî ñúñòàâÿò Âñåëåíàòà — êàêòî íàøàòà, òàêà è âñè÷êè äðóãè íåèçáðîèìè âñåëåíè, — âñè÷êî òîâà ïðåäñòàâëÿâà ðàçëè÷íè ñú÷åòàíèÿ è íàòðóïâàíèÿ, ïðè ñúãëàñóâàíè âçàèìîäåéñòâèÿ è äîïúëíèòåëíîñò, íà íà÷àëíè ïúðâè÷íè ñðåäèùà è íà òåõíè ïî-íàòàòúøíî ñàìîñòîÿòåëíè è âçàèìîäåéñòâèå ñ ÂÅä íîâè èçëú÷âàíèÿ. Äàëè èçâåñòíèòå, îçíà÷åíè äîòóê è ïîçíàòè îùå îò íàéäàëå÷íîòî ìèíàëî, îñíîâíè íà÷àëà ñà âñè÷êèòå îñîáåíîñòè, îáðàçóâàùè ïúðâè÷íàòà ñúùèíà íà ÂÅä, èëè èìà è äðóãè, îñòàíàëè êàêòî â ìèíàëîòî, òàêà è äîñåãà íåóçíàòè, íå áè ìîãëî äà ñå îòãîâîðè ñ óâåðåíîñò. Íà÷àëîòî íà áåçêðàéíîñò âúâ âðåìå, ïðîñòðàíñòâî è âúçìîæíîñò, ñïîðåä êîåòî îñâåí íàøàòà ñúùåñòâóâàò è äðóãè (íÿêîè ïîäîáíè, äðóãè ñúâúðøåíî ðàçëè÷íè) íåèçáðîèìè âñåëåíè, íå èçêëþ÷âà, à ïðàâè ïî-äîïóñòèìî ñúùåñòâóâàíåòî è íà äðóãè îñíîâíè ïúðâè÷íè íà÷àëà — „îñîáåíîñòè“ â ñúùèíàòà íà ÂÅä. Òàêèâà äðóãè îñîáåíîñòè áèõà ìîãëè äà áúäàò ïðîÿâåíè íå â íàøàòà, à â ðàçëè÷íè íà íåÿ âñåëåíè. Íî è â íàøàòà Âñåëåíà èìà ïðîÿâëåíèÿ, êîèòî ñà áèëè ñìÿòàíè çà îñíîâíè èçëú÷âàíèÿ íà ÂÅä è ïî ïðîèçõîä íåãîâè îñîáåíîñòè. Òàêà íàïðèìåð íà÷àëîòî íà æèâîò è ñâúðçàíèòå ñ íåãî íðàâñòâåíî è âîëåâî íà÷àëà ñà áèëè ïðèåìàíè îò íÿêîè êàòî ïúðâè÷íè íà÷àëíè îñîáåíîñòè íà ÂÅä, ïðèñâîÿâàíè îò íåãî ñàìî íà íÿêîè ñðåäèùà. Îòíîñíî òåçè íà÷àëà (èçíåíîòî, íðàâñòâåíîòî è âîëåâîòî) â äàëå÷íîòî ìèíàëî å èìàëî ÿñíî èçðàçåíî ðàçäâîåíèå. Ñïîðåä åäíîòî ðàçáèðàíå, æèçíåíîòî, à ñ íåãî è íðàâñòâåíîòî, è âîëåâîòî íà÷àëî ñà áèëè èçëú÷âàíè íåïîñðåäñòâåíî è íàïðàâî îò Áîãà — ðàçëè÷åí è ïîâå÷å îò ÂÅä, êîåòî ñïîðåä òîâà ðàçáèðàíå å ñàìî ñòðàíà íà áîæèåòî ïðîÿâÿâàíå. Äðóãîòî ðàçáèðàíå — ñòàíàëî èçâåñòíî ïîðàäè âúçïðèåìàíåòî ìó (èçðè÷íî îòáåëÿçàíî) îò êèòàéñêèÿ èìïåðàòîð îò ïúðâàòà äèíàñòèÿ Õàí, Âó-òè3, å, ÷å ÂÅä å âñúùíîñò „âúðõîâíèÿ“ Áîã, òàêà ÷å íàïðàâî îò íåãî ïðî-

èçòè÷àò êàêòî âñè÷êè äðóãè èçëú÷âàíèÿ, òàêà è æèçíåíîòî è ñúïðîâîæäàùèòå ãî íà÷àëà. Ñåãà áè ìîãëî äà èçãëåæäà, ÷å ðàçëè÷èåòî ìåæäó òåçè äâå ñõâàùàíèÿ íå å áèëî îñîáåíî ñúùåñòâåíî.  äàëå÷íîòî ìèíàëî îáà÷å ðàçëè÷èåòî íèòî å áèëî, íèòî å èçãëåæäàëî ìàëîâàæíî è òîâà å áèëî òàêà íå ñàìî ó áúëãàðèòå.  Êèòàé îáèêíîâåíîòî ðàçáèðàíå íà Òàî (Äàî), ïîíÿêîãà óåäíàêâÿâàíî ñ ÂÅä, å áèëî êàòî îñíîâíî íðàâñòâåíî íà÷àëî — ïúò íà äîáðî÷åñòèåòî, ñïðàâåäëèâîñòòà è ò.í., íî íå å áèëî ñìÿòàíî çà áîæåñòâî, íèòî äîðè çà ñàìîñòîÿòåëíî íà÷àëî, à îáèêíîâåíî çà êðúãîâðàò íà äâåòå îñíîâíè íà÷àëà. Éèí (ïî÷èâíî-æåñòâåíî) è ßíã (äåéíî-ìúæåñòâåíî), ÷åñòî âêëþ÷âàùî çàåäíî ñ òÿõ è íðàâñòâåíèòå — Ëè è È. Ñïîðåä Ëàî-äçà Òàî ñúùî íå å áîæåñòâî, íî å íàïúëíî ÷óæäî è áåçðàçëè÷íî êúì íðàâñòâåíîòî è âîëåâîòî íà÷àëî. Çà íåãî (Òàî), êàêòî è çà ÂÅä ó áúëãàðèòå, ïîíÿòèÿòà äîáðî è çëî, õóáàâî è ãðîçíî, îáè÷ è îìðàçà, èñòèíà è ëúæà íå ñúùåñòâóâàò. Çà íÿêîè îò õóíîðèòå è îñîáåíî çà áúëãàðèòå òåçè ïîíÿòèÿ, êàêòî è íà÷àëîòî íà æèâîò ñà íåäåëèìî ñâúðçàíè ñ ïîíÿòèåòî çà Áîãà4. Âñÿêî íàé-äîáðî è íàé-õóáàâî å áèëî íàðè÷àíî „Áîãäî“5 — Áîæèå. Òàêà, êàòî ñòðàíà íà ñàìî äîëîâèìèòå çà ÷îâåêà ïðîÿâÿâàíèÿ íà Áîãà, ÂÅä íå ìîæå äà ñå óåäíàêâÿâà ñ Íåãî. Íî òúêìî òîâà, ÷å å ñòðàíà íà ÷àñò îò Áîæèèòå ïðîÿâëåíèÿ å åäíà îò îñîáåíîñòèòå íà ÂÅä. Ñúùî òàêà çà „îñîáåíîñò“ íà ÂÅä áè ìîãëî äà ñå ñìÿòà è ïúëíîòî ìó áåçðàçëè÷èå êúì ÷îâåøêîòî ðàçáèðàíå íà íðàâñòâåíîòî íà÷àëî. Íî òàçè „îñîáåíîñò“ áè áèëà òâúðäå îòíîñèòåëíà. íàé-ïîñëå, àêî íå ñàìîòî íà÷àëî, òî ïîíå ñïîñîáíîñòòà äà áúäå ïðèñâîÿâàíà îòíîñèòåëíîñò íà èçëú÷åíèòå ñðåäèùà áè ìîãëî äà áúäå ïðèåòà ñúùî çà „îñîáåíîñò“ (ñúùî òàêà îòíîñèòåëíà) íà ÂÅä. Îòíîñèòåëíîñòòà íå å åäíàêâà çà âñè÷êè èçëú÷åíè ñðåäèùà.  ïîñòîÿííèòå ñè òóïíåæíè èçëú÷âàíèÿ ÂÅä ñúçäàâà ïðÿêî èëè ÷ðåç èçëú÷åíè îò íåãî ïúðâè÷íè íà÷àëíè ñðåäèùà íåèçáðîèìî ìíîæåñòâî ðàçëè÷íè è ðàçíîîáðàçíè ñàìîñòîÿòåëíè ñðåäèùà ñ ïðèñâîåíè èì âðåìåíà, ïðîñòîðè è âñÿêàêâà äðóãà âúçìîæíà îñîáåíîñò è ïðèçíà÷íîñò. Âñÿêî íåùî, êîåòî ïðåäñòàâÿ, ìàêàð è â íàé-ìàëêà ñòåïåí, ñàìîñòîÿòåëíî ñðåäèùå, ñå íàìèðà êàêòî ïî îòíîøåíèå íà åäíàêâèòå, òàêà è ïî îòíîøåíèå íà ðàçëè÷íèòå ìó äðóãè ñðåäèùà â îñîáåíè çàâèñèìîñòè îò íàé-ðàçëè÷íî åñòåñòâî, êàòî íàïðèìåð: ïðîñòîðíè, âðåìåííè, íà ñúãëàñóâàíå, íà âçàèìîäåéñòâèå è äîïúëíèòåëíîñò è ðàçëè÷íè äðóãè. Òåçè âçàèìîçàâèñèìîñòè, ðàçëè÷íè ïî åñòåñòâî è ñòåïåíè, îáóñëàâÿò ïîëîæåíèå íà îòíîñèòåëíîñò, ñúùåñòâóâàùà çà âñè÷êè èçëú÷åíè ñðåäèùà, íî â ðàçëè÷íè ñòåïåíè. Ïîðàäè ñòåïåíóâàíåòî è ñïîðåä çàâèñèìîñòèòå è îòíîñèòåëíîñòòà å ñúùî òàêà îòíîñèòåëíà, êàêòî ðàçëè÷íè è îòíîñèòåëíè èçãëåæäàò è âñè÷êè äðóãè ïðèñâîåíè ïðè èçëú÷âàíåòî íà÷àëíè îñîáåíîñòè. Îò åäíà ñòðàíà, îòíîñèòåëíîñòòà å â çàâèñèìîñò îò ñòåïåíòà íà ïðèñâîåíàòà íà äàäåíî ñðåäèùå ñàìîñòîÿòåëíîñò. Êîëêîòî ïî-ãîëÿìà å ñàìîñòîÿòåëíîñòòà, òîëêîâà ïî-ìàëêà å îòíîñèòåëíîñòòà. Òàêà, äîêàòî ÂÅä å íàïúëíî ñâîáîäíî îò îòíîñèòåëíîñò è çà ïðÿêî èçëú÷åíèòå îò íåãî ñðåäèùà, íàäàðåíè ñ íàé-ãîëÿìà ñàìîñòîÿòåëíîñò, òÿ å ñðàâíèòåëíî íàé-ìàëêà, òî çà èçëú÷âàíèòå îò òÿõ ïî-íèñêîñòåïåííè ñðåäèùà òÿ ñòàâà âñå ïî-ãîëÿìà è ïî-ãîëÿìà ñïîðåä âñå ïî-ìàëêàòà ñòåïåí ïðèñâîåíà èì ñàìîñòîÿòåëíîñò.

241

ÀÂÈÒÎÕÎË Äîêîëêîòî íà äàäåíî ñðåäèùå ñà ïðèñâîåíè â ïî-ìàëêà ñòåïåí ïðîñòîð, âðåìåíà, äîïúëíèòåëíîñò, âúçäåéñòâèå — äîêîëêîòî ïðîñòîðèòå è âðåìåíàòà ìó áèâàò ïðîíèêâàíè îò åäíàêâè ïî ñòåïåí èëè ïî-âèñøè ñðåäèùà, äîêîëêîòî òî å ïî-äðåáíî î çíà÷åíèå, òîëêîâà ïî-äðåáíî å è ñòàíîâèùåòî, êîåòî òî ïðåäñòàâÿ — òîëêîâà ïî-îòíîñèòåëíî å òî. Íàéÿñíî îòíîñèòåëíîñòòà íà ñðåäèùàòà å áèëà îòáåëÿçâàíà âúâ âðúçêà ñ ïðîñòîðèòå è âðåìåíàòà è èçðàçÿâàíà ñ ïîñîêèòå: ñðåäèùíà — ãëàâíà, îçíà÷àâàíà ñ åäèíèöà (1) è ëÿâî-èçòîê, äÿñíî-çàïàä (3), íàïðåä-þã è íàçàä-ñåâåð (5), ïëîñêîñòåííî: ãîðå è äîëó-ïðîñòîðíî (7) è îñâåí òîâà: ñåãà (ñðåäèùíî) — áúäåùå è ìèíàëî — âúâ âðåìåòî (9). Îò äðóãà ñòðàíà, îòíîñèòåëíîñòòà å â çàâèñèìîñò è îò âðúçêàòà íà âúçäåéñòâèå îò èçëú÷âàùîòî ñðåäèùå è ÂÅä âúðõó äàäåíîòî ñðåäèùå. Êîëêîòî òàçè âðúçêà å ïî-òÿñíà è ïî-ïðÿêà, òîëêîâà îòíîñèòåëíîñòòà å ïî-ìàëêà, ìàêàð è ïîðàäè ïðåêîñòòà íà âðúçêàòà, ñàìîñòîÿòåëíîñòòà â òàçè ïîñîêà äà èçãëåæäà ñúùî ïî-ìàëêà. Ñëåäîâàòåëíî îòíîñèòåëíîñòòà íå å ñàìîñòîÿòåëíî íà÷àëî. Òÿ ïðîèçòè÷à îò ñúîòíîøåíèÿòà íà ïðîñòîðè è âðåìåíà è íà äðóãè îñíîâíè íà÷àëà, ïðèñâîåíè íà ðàçëè÷íèòå è ðàçíîîáðàçíè ïî åñòåñòâî è ðåä ñðåäèùà, ïîðàäè êîåòî ñàìàòà òÿ å îòíîñèòåëíà. Êàòî òàêàâà îòíîñèòåëíîñòòà íå ìîæå äà âëèçà è ñúñòàâÿ äåéñòâèòåëíà „îñîáåíîñò“ â ñúùèíàòà íà ÂÅä. Òóïòåæèòå íà ÂÅä ñà ïîñòîÿííè — íåïðåñòàííè. Òîâà îáà÷å íå îçíà÷àâà, ÷å òå ñà åäíîîáðàçíè. Íàïðîòèâ, áåçãðàíè÷íîñòòà âúâ âúçìîæíîñòèòå å áåçãðàíè÷íîñò è â ðàçíîîáðàçèåòî íà òóïòåæà, à çàåäíî ñ òîâà è â íåèçáðîèìîòî ðàçíîîáðàçèå íà èçëú÷âàíèòå ñðåäèùà. Ðàçíîîáðàçèåòî íà òóïòåæà îáà÷å íå å áåçðåäíî. Òî, êàêòî è ðàçíîîáðàçèåòî íà èçëú÷âàíèòå ïðè íåãî ñðåäèùà, å â ñúãëàñèå ñ íà÷àëàòà íà ñúãëàñóâàíîñò, âçàèìîäåéñòâèå è äîïúëíèòåëíîñò. Âçàèìîäåéñòâèåòî, äîïúëíèòåëíîñòòà è ñúãëàñóâàíîñòòà íà âñè÷êè ïðèñâîÿâàíè îò ÂÅä îñíîâíè ïúðâè÷íè íà÷àëà ñå ïðîÿâÿâàò ÿñíî â íàøàòà Âñåëåíà — â ñúçäàâàíåòî £, è â ïðîñòîðèòå £, êàòî ñå ïî÷íå îò îòäåëíèòå £ ñâåòîâå, òà äî íàé-äðåáíèòå è ñàìîñòîÿòåëíè ñðåäèùà — â ñòðîåæà £, â ðåäà £ è â îòíîñèòåëíîñòòà £.  çà÷àòúêà íà ñúçäàâàíåòî íà íàøàòà Âñåëåíà ñòîÿò èçëú÷åíèòå è ïîñòîÿííî äîïúëíèòåëíî èçëú÷âàíè îñíîâíè ñðåäèùà îò åäíàêâî åñòåñòâî, íà äåéíîòî è ïî÷èâíî íà÷àëî. Îò ñúãëàñóâàíîòî âçàèìîäåéñòâèå íà òåçè äâå íà÷àëà, ïðè ðàçíîîáðàçíàòà äîïúëíèòåëíîñò ïîìåæäó èì è âúçäåéñòâèåòî íà ÂÅä áèâàò ñúçäàâàíè âåùåñòâåíàòà-íà÷àëà: íàé-íàïðåä Îãúí è Âîäà, ïîñëå Çåìÿ, êàòî íîâî ñðåäèùíî âåùåñòâî-íà÷àëî, îò êîåòî ïðè îñîáåíî âúçäåéñòâèå íà ÂÅä áèâàò èçëú÷âàíî-ñúçäàâàíè âåùåñòâà-íà÷àëà Ìåòàë è Äúðâî. Òóê îòíîâî, ïîðàäè âúòðåøíàòà ïðîÿâà íà îñîáåíîñòèòå â ïðèçðà÷íîñò, èìà âúçìîæíîñò äà ñå èçïîëçâàò ïàê ñåãàøíè äóìè è èçðàçè çà ïîÿñíåíèå (íå è çà óåäíàêâÿâàíå!). Âåùåñòâîòî-íà÷àëî Îãúí ìîæå äà ñå óïîòðåáè íà ñåãàøíèÿ „åëåêòðîí“, êàòî ñúùåâðåìåííî îáõâàùà êàêòî äåéíèòå ôèçè÷íè è õèìè÷íè ñèëè (ðàçëè÷íèòå âèäîâå „åíåðãèÿ“), òàêà è îñîáåíèòå æèçíåíè ñèëè. Âåùåñòâîòîíà÷àëî Âîäà íå áèâà äà áúäå óåäíàêâÿâàíî ñ âîäàòà — Âîäà òóê å èçïîëçâàíî ñàìî êàòî èìå íà òåæêî-òúìíî-âëàæíî è ò.í. íà÷àëî, êîåòî áè ìîãëî äà áúäå óïîäîáåíî íà ÿäðåíîòî ñèëîâî íàòðóïâàíå, íà òîâà, êîåòî ñåãà ñå ïîä-

242

ðàçáèðà ïî äóìàòà „ìàñà“. Âîäà îçíà÷àâà íàòðóïàíèòå è ñâúðçàíè ôèçèêî-õèìè÷íè ñèëè — íå ñàìî ÿäðåíèòå, à è òåçè íà òðàéíèòå õèìè÷íè ñúåäèíåíèÿ (íàïðèìåð ñàìàòà âîäà), à ñúùî è ïîñòîÿíñòâåíîñòòà (èíåðòíîñòòà). Îñâåí òîâà Âîäà îçíà÷àâà è îñîáåíîñò íà âåùåñòâîòî äà ñå ÿâÿâà â ðàçëè÷íè ñúñòîÿíèÿ — òâúðäî, òå÷íî, âúçäóõîîáðàçíî. Çåìÿ (ïî÷âà) å òàêîâà ñúãëàñóâàíî ïðèçíà÷íî âêóïÿâàíå, ÷å ãî ïðàâè, îò åäíà ñòðàíà, ñðåäèùíî òðîÿùî âåùåñòâî-íà÷àëî, à îò äðóãà, íà÷àëíî îáîáùåíèå íà ïðèçíà÷íîñòòà íà âñè÷êè îíèÿ âåùåñòâà, êîèòî õèìèÿòà íàðè÷à „íåìåòàëè“. Òàêîâà íà÷àëíî-îáîáùàâàùî çíà÷åíèå èìàò è èçëú÷åíèòå îò Çåìÿ âåùåñòâà-íà÷àëà: Ìåòàë — çà âñè÷êè ìåòàëè, è Äúðâî çà îíèÿ âåùåñòâà, êîèòî õèìèÿòà îïðåäåëÿ êàòî „îðãàíè÷íè“. Äúðâî îëèöåòâîðÿâà îùå è æèçíåíèòå ñèëè, êîèòî ó÷åíèåòî íà ÂÅä ïðèåìà çà ðàçëè÷íè îò ôèçè÷íèòå è õèìè÷íèòå ñèëè. Êàêòî ÿñíî ñå âèæäà îò èçêóñòâåíî ñãëîáåíîòî (çà ïðåâîä íà ñåãàøåí ñëàâÿíîáúëãàðñêè) íàçâàíèå âåùåñòâî-íà÷àëî7, òî îùå íå å âåùåñòâî, à ñàìî ñðåäèùå íà ñúãëàñóâàíî ïîäðåæäàíå ïðè âçàèìîäåéñòâèå è äîïúëíèòåëíîñò íà èçëú÷åíè îñîáåíîñòè — ïðèçðà÷íîñò è ñèëè. Åäâà òàêàâà ïîäðåäåíîòî íàòðóïâàíå â îïðåäåëåíè ïðîñòîðè è âðåìåíà íà ñúîòâåòíèòå ñèëè è ïðèçíà÷íîñòè ñúçäàâà ðàçíîîáðàçíàòà ïðèâèäíîñò, êîÿòî ñå íàðè÷à âåùåñòâî. Ðàçëè÷èåòî ìåæäó âåùåñòâî-íà÷àëî è âåùåñòâî ñå ñúñòîè â òîâà, ÷å äîêàòî ïðèñâîåíèòå íà âåùåñòâî-íà÷àëî îñîáåíîñòè ñà äåéñòâèòåëíè è ñå ïðîÿâÿâàò êàòî ïðèçðà÷íîñò, îáèêíîâåíîòî âåùåñòâî èìà ñàìî ïðèâèäíà ïðèçíà÷íîñò, ïðàçíà îò âñÿêà íà÷àëíà ñúùèíà. Ñ ïî-íàòàòúøíèòå ïîäðîáíîñòè â íåèçáðîèìîòî ðàçíîîáðàçèå íà âåùåñòâîòî (ìàòåðèÿòà), êîëêîòî è çíà÷èòåëíè äà èçãëåæäàò òå, ó÷åíèåòî íà ÂÅä òâúðäå ìàëêî ñå çàíèìàâà. Ìàêàð ÷å ïðåäñòàâëÿâà îñåçàåìî ïðîÿâÿâàíå íà ïúðâè÷íàòà íà÷àëíîñò è äà å íàïúëíî â íåéíî ïîä÷èíåíèå, ñàìîòî âåùåñòâî å ëèøåíî îò âñÿêà ñîáñòâåíà íàëè÷íîñò, à ðàçíîîáðàçíîòî ñú÷åòàíèå íà ïðèâèäíà ïðèçíà÷íîñò å åäèíñòâåíàòà ìó îñîáåíîñò. Ñàìî è äîêîëêîòî ïðèâèäíàòà ïðèçíà÷íîñò å èëè ñú÷åòàíà âðåìåííî ñ íÿêàêâà îñîáåíà íà÷àëíîñò, êàòî íàïðèìåð ñ æèçíåíàòà íà÷àëíîñò, èëè äà ìîæå äà ïîñëóæè êàòî ïðèìåðíî óêàçàíèå çà ðàçÿñíåíèå, ïî÷òè ñàìî â òàêèâà ñëó÷àè òÿ å çàíèìàâàëà ó÷åíèåòî çà ÂÅä. Íî è â òàêèâà ñëó÷àè íå òîëêîâà ñàìîòî âåùåñòâî, à ïî-÷åñòî âåùåñòâîòî-íà÷àëî å áèâàëî èçïîëçâàíî. Ðåäêèòå ñëó÷àè íà ïðÿêî ðàçãëåæäàíå ñå îòíàñÿò ãëàâíî äî îãúíÿ, ïî-ìàëêî çà âîäàòà è äúðâîòî, à íàé-ìàëêî äî çåìÿòà è ìåòàëà. Îãúíÿò — îñâîáîæäàâàíå ïî õèìè÷åí ïúò (ãîðåíå) íà åëåêòðîìàãíèòíè âúëíè, îñåçàåìè êàòî ñâåòëèíà è òîïëèíà — å ïðåäñòàâëÿâàë ÿñíî óëîâèìîòî ïðîÿâÿâàíå íà èçëú÷âàíåòî íà ñèëè, íà âçàèìîäåéñòâèåòî, íà äîïúëíèòåëíîñòòà, ñúãëàñóâàíåòî è ò.í. íà èçëú÷åíè ñðåäèùà-ñèëè. Ñúùî òàêà îãúíÿò ÿñíî îëèöåòâîðÿâà äåéíîòî, òîïëîòî, ñâåòëîòî, ëåêîòî, ïúðãàâîòî è ò.í. — òâîð÷åñêîòî íà÷àëî, à ìèñëåíî íàñî÷âàë è êúì îïëîäÿâàùîòî æèçíåíî íà÷àëî. Âîäàòà ñ íÿêîè îò ñâîèòå ïðèçíà÷íîñòè å îëèöåòâîðÿâàëà ïîâå÷å îò îñîáåíîñòèòå íà ïî÷èâíîòî íà÷àëî. Ñ òðèòå ñè ñúñòîÿíèÿ: òâúðäî, òå÷íî è âúçäóõîîáðàçíî — âúçìîæíèòå ñúñòîÿíèÿ íà âåùåñòâîòî ïî Çåìÿòà, à çàåäíî ñ òîâà è ðàçëè÷íèòå ïðîÿâëåíèÿ íà ïî÷èâíîòî íà÷àëî êàòî: óíèùîæàâàùî, èç÷åçâàùî, ðàçïàäàùî, èçìèâàùî, óòàÿâàùî, âêî÷àíÿâàùî è ò.í., íî ñúùî è êàòî çà÷åâàùî.

ÀÂÈÒÎÕÎË Äúðâîòî — ïîä êîåòî ñå å ïîäðàçáèðàëî íå ñàìî âñåêè îñòàòúê, âñÿêî ïðîèçâîäíî íà æèâîòà, íî è ñàìèÿò æèâîò ñ æèçíåíèòå ñèëè, âúïëúòåíè â ïðèçíà÷íîñò — å çàíèìàâàëî ó÷åíèåòî çà ÂÅä íàé-âå÷å çàùîòî ñå å îòíàñÿëî äî æèâîòà, à ñ òîâà è äî ñàìèÿ ÷îâåê è íåãîâèòå ñàìîñòîÿòåëíè ñðåäèùà. Çåìÿòà, êàòî îëèöåòâîðåíèå íà ñðåäèùíîòî íà÷àëî, íå ñàìî èçëú÷âàùî è òðîÿùî, à ñúùî è óðàâíîâåñÿâàùî, ñú÷åòàâàùî è âñìóêâàùî, êàêòî è íà ñúãëàñóâàíîòî âúçäåéñòâèå íà îñíîâíèòå íà÷àëà: äåéíîòî è ïî÷èâíîòî âúâ âñè÷êèòå èì ïðîÿâè íà âçàèìíà äîïúëíèòåëíîñò è îñîáåíî â îïëîäÿâàíå è çà÷åâàíå. Ìåòàëúò — íå ñàìî êàòî îëèöåòâîðåíèå íà ïî÷èâíîòî íà÷àëî â íåãîâèòå îñîáåíîñòè íà òåæêî, òúìíî è óíèùîæàâàùî êàòî âúçìåçäèå, íî è ñ âúçìîæíîñòòà çà ïðåìèíàâàíå íàïúëíî îò åäíà â äðóãà ïðèçíà÷íîñò íà âñåêè âèä ìåòàë. Ïðèåìàíàòà âúçìîæíîñò (åäâà ñåãà ïðèçíàòà îò íàóêàòà!) çà ïðåìèíàâàíå íà åäèí â äðóã ïðè ìåòàëà å îëèöåòâîðÿâàëà íàé-ÿñíî ïðèçíà÷íîñòòà è ñàìî ïðèâèäíîñòòà íà âåùåñòâîòî èçîáùî. Íàé-âàæíîòî îáà÷å ðàçãëåæäàíå íà âåùåñòâîòî îò ó÷åíèåòî çà ÂÅä ñå ñúñòîè â ïðèåìàíåòî îëèöåòâîðÿâàíå íà òðèòå îñíîâíè âèäà âçàèìîçàâèñèìîñòè, ïðîèçòè÷àùè îò íà÷àëàòà íà ñúãëàñóâàíîñò, äîïúëíèòåëíîñò è ñúäåéñòâèå íà äåéíîòî è ïî÷èâíîòî íà÷àëî. Òðèòå âèäà âçàèìîçàâèñèìîñòè, êàêòî å èçâåñòíî ñà: Âåëèêèÿò Êðîåæ (ïúðâè÷íî-òâîð÷åñêè), Ïðîèçâîäèòåëíîñòòà è Óíèùîæèòåëíàòà âçàèìîçàâèñèìîñò. Âåëèêèÿò Êðîåæ ñå îòíàñÿ ñàìî äî âåùåñòâîòî-íà÷àëî, à îáèêíîâåíîòî âåùåñòâî ñëóæè ñ èìåíàòà ñè ñàìî êàòî íàñî÷âàù êúì ñúùèíàòà ïðèìåð. Äðóãèòå äâå âçàèìîçàâèñèìîñòè ñå îòíàñÿò è äî ïðèçíà÷íîñòòà íà îáèêíîâåíîòî âåùåñòâî. Ñïîðåä Âåëèêèÿ Êðîåæ (èìåòî å ïðåâåäåíî íà ñåãàøåí áúëãàðñêè îò ñòàðèííîòî ìó êèòàéñêî çàïèñâàíå) Îãúíÿò è Âîäàòà ïðè âçàèìîäåéñòâèåòî ñè ïðîèçâåæäàò Çåìÿ, à òÿ èçëú÷âà ïðè âúçäåéñòâèåòî íà Âîäà è Îãúí — Äúðâî, ÷ðåç êîåòî âåùåñòâîòî-íà÷àëî (æèçíåíîòî íà÷àëî) îáðàçóâà âúíøíîòî ðàçíîîáðàçèå íà æèâîòà è êàòî ïîñëåäíî, âåùåñòâîòî-íà÷àëî íà Ìåòàë. Òîâà å äåéñòâèòåëåí êîðåæ íà ïúðâè÷íè òðîåíèÿ — íà îñíîâíî òâîð÷åñòâî.  ïðîèçâîäèòåëíàòà âçàèìîçàâèñèìîñò: Äúðâîòî ïðîèçâåæäà Îãúí, Îãúíÿò-Çåìÿ (íåãîðèìè âåùåñòâà), Çåìÿòà — Ìåòàë, Ìåòàëúò — Âîäà è Âîäàòà — Äúðâî. Ïðè óíèùîæèòåëíàòà: Âîäàòà ãàñè (óíèùîæàâà) Îãúíÿ, Îãúíÿò òîïè Ìåòàëà, Ìåòàëúò äðîáè Äúðâîòî, Äúðâîòî ðàçëàãà (èçñìóêâàéêè) Çåìÿòà, Çåìÿòà ïîãëúùà Âîäàòà. Òîâà ñà â ïðîèçâîäèòåëíî è óíèùîæèòåëíî îòíîøåíèå ïðèåìàíèòå âçàèìîäåéñòâèÿ â ñúçäàäåíèÿ âå÷å ñïîðåä Âåëèêèÿ Êðîåæ Ñâÿò. È òåçè âçàèìîäåéñòâèÿ íà âåùåñòâàòà-íà÷àëà ñà èçðàçåíè ÷ðåç ïðèçíà÷íîñòèòå íà îáèêíîâåíèòå âåùåñòâà. Òîâà íå îçíà÷àâà, ÷å âçàèìîäåéñòâèÿòà ñå îòíàñÿò è äî ñàìèòå îáèêíîâåíè âåùåñòâà, ÷èèòî ïðèçíà÷íîñòè áèâàò èçïîëçâàíè. Íàé-ïîñëå â åäðè íàòðóïâàíèÿ âåùåñòâîòî (÷ðåç îçíà÷àâàíå íà ïðèñâîåíèòå ìó ïðîñòîðè è âðåìåíà) ñëóæè çà ðàçáèðàíå è îòáåëÿçâàíå åñòåñòâîòî íà ïðîñòîðèòå è âðåìåíàòà, íà ðåäà âúîáùå, êàêòî è íà ðåäà íà ñúãëàñóâàíîñòòà, âçàèìîäåéñòâèåòî è äîïúëíèòåëíîñòòà èì. Òîâà îñîáåíî äîáðå ñå ïðîÿâÿâà íå â ñëó÷àéíè íàòðóïâàíèÿ (íà ïÿñúêà â ïóñòèíèòå), à â åäðè ñàìîñòîÿòåëíè ñðåäèùà, êàêâèòî

ñà ñâåòîâåòå è íàé-âå÷å âñåëåíèòå, îò êîèòî äîñòúïíà çà ñåòèâíî ÷îâåøêî íàáëþäåíèå è âúçïðèåìàíå å ñàìî íàøàòà Âñåëåíà. Íÿêîãàøíèòå áúëãàðè îáà÷å âúçïðèåìàëè Âñåëåíàòà íå òîëêîâà êàòî ïðîÿâÿâàíå íà âåùåñòâî (èëè âåùåñòâî-íà÷àëî) — Îãúí è Âîäà, à ìíîãî ïîâå÷å, àêî íå è åäèíñòâåíî, êàòî âåëèêîëåïíî æèâî îëèöåòâîðåíèå íà ðåäà — âúâ âñÿêî îòíîøåíèå. òàêà ïúëíàòà ñàìîñòîÿòåëíîñò íà Ñðåäèùíîòî Íåáå (òîâà íà íåçàëÿçâàùèòå çâåçäè), òðîåíåòî îò íåãî (â îòâåñíè åäíà êúì äðóãà ïîñîêè) íà äðóãèòå Íåáåñà — âñÿêî ñúñ Ñâîèòå Ñâåòîâå è ñúçâåçäèÿ (à òå ñ ðàçëè÷íèòå ñè çâåçäè), âñÿêî â ïðèñâîåíèòå ìó ïðîñòîðè, â êîèòî è êîãàòî ñå äîïèðàò èëè äîðè âçàèìíî ïðîíèêâàò, íèêîãà íå ñè ïðå÷àò. Âñè÷êè èçâúðøâàùè ñâîèòå äâèæåíèÿ â ñúãëàñóâàíîñò, âçàèìîäåéñòâèå è äîïúëíèòåëíîñò — è íèêîãà â ïðîòèâîðå÷èÿ, âðàæäåáíîñò èëè ïðîòèâîäåéñòâèÿ. Èíà÷å êîëêîòî è âàæíî, è çíà÷èòåëíî äà èçãëåæäà ïî âèä êîëè÷åñòâî, ðàçíîîáðàçèå, „ñúñòàâ“ è „ñâîéñòâà“, âåùåñòâîòî íå ïðåäñòàâÿ ïðåä ó÷åíèåòî çà ÂÅä. Íåãîâàòà íåèç÷èñëèìî ðàçíîîáðàçíà ïðèçíà÷íîñò íàèñòèíà âúçáóæäà ëþáîïèòñòâîòî íà ÷îâåêà, îùå ïîâå÷å çàùîòî òîé (÷îâåêúò) ïðèâèêâà äà èçïîëçâà ãîëÿìà ÷àñò îò íåÿ çà ñâîè íóæäè è óäîáñòâà. Òîé ñå ðàäâà íà õóáîñòòà £, êúäåòî è êîãàòî òÿ ñå ïðîÿâÿâà è îòêðèâà, çàùîòî â õóáîñòòà (à íå âúâ âåùåñòâîòî) íà îñîáåíî ñú÷åòàíàòà ïðèçðà÷íîñò òîé íàìèðà ïðîÿâëåíèå íà Áîãà. Íî íèêîãà òîé (÷îâåêúò) íå å òúðñèë ⠄ñúñòàâà“, „ñâîéñòâàòà“ è îñîáåíî ⠄êîëè÷åñòâîòî“ íÿêàêúâ ïðèçíàê îò çíà÷åíèå çà ñúùèíàòà íà ÂÅä. Âåùåñòâîòî å è ñè îñòàâà ñàìî ïðèâèäíîñò, âúçïðèåìàíåòî íà êîÿòî ìîæå äà çàãàòâà çà ñúùèíè, íî å íàïúëíî ëèøåíà îò òÿõ. Ïðèâèäíîñò ñïîðåä ó÷åíèåòî íà ÂÅä ñà è ðàçëè÷íèòå âúíøíè ïðîÿâëåíèÿ íà ñèëè: ñúùèíñêàòà ñâåòëèíà íå ñå âèæäà; ñúùèíñêèÿò çâóê íå ñå ÷óâà; ñúùèíñêèÿò äúõ íå ñå íàìèðèñâà; ñúùèíñêàòà ñëàäîñò íå ñå âêóñâà; ñúùèíàòà íå ñå äîêîñâà (íàïèâà). Âñè÷êî, êîåòî ñå äîëàâÿ ÷ðåç ÷îâåøêèòå ñåòèâà, å ñàìî ïðèâèäíîñò, ñàìî ñÿíêà íà ñúùèíàòà. Íî òåçè ñåíêè, òàçè ïðèâèäíà ïðèçíà÷íîñò, áèâàò ïðåòâîðÿâàíè îò äîêîñâàíåòî äî òÿõ íà æèçíåíîòî íà÷àëî, â ïðîÿâÿâàíèÿ íà õóáîñò, íà ðàäîñò, íà îáè÷. Ñàìî äîòîëêîâà è äîòîãàâà, äîêàòî æèâîòúò ïîä âèäà íà íÿêîÿ îò ñâîèòå ïðîÿâè ñå å äîêîñíàëà äî ïðèâèäíîñòòà, è òî ñàìî è åäèíñòâåíî çà äîêîñâàùèòå ãî ïîîòäåëíî. Êàêòî ÂÅä, òàêà è íÿêîè îò èçëú÷åíèòå îò íåãî (íàïðàâî èëè êîñâåíî) ñðåäèùà ñà íàäàðåíè ñ æèâîò, à íà âñè÷êè ñðåäèùà å ïðèñâîåíà ïðè èçëú÷âàíåòî èì è íÿêàêâà ñòåïåí íà ñàìîñòîÿòåëíîñò. Ïðèñâîåíàòà ñàìîñòîÿòåëíîñò îçíà÷àâà, ÷å â îòäåëíèòå èì ïðîñòîðè è âðåìåíà âçàèìîäåéñòâèåòî, ñú÷åòàíèÿòà è ò.í. íà äåéíîòî è ïî÷èâíîòî íà÷àëî, êàêòî è íà äðóãèòå ïðèñâîåíè íà ñðåäèùåòî íà÷àëà, ìîæå äà ñòàâà íå ñàìî è âèíàãè ïî åäèí-åäèíñòâåí íà÷èí, îïðåäåëÿù ðàçíîîáðàçèåòî £, íå ñàìî ïî äàäåí íåèçìåíåí ðåä, à â ïðåäåëèòå è ñòåïåíòà íà ïðèñâîåíàòà ñàìîñòîÿòåëíîñò, êàêòî è ïî âñè÷êè âúçìîæíè ïðîìåíè â òÿõ. Ñòåïåíòà íà îñúùåñòâÿâàíå íà ïðèñâîåíàòà ñàìîñòîÿòåëíîñò íà äàäåíî ñðåäèùå è íà ñúñòàâÿùèòå ñúùèíàòà ìó íà÷àëà íå å ïðåäâàðèòåëíî è òâúðäî îïðåäåëåíà, èíà÷å íà÷àëîòî íà ñàìîñòîÿòåëíîñò áè ñå ÿâèëî ñàìî ïðèâèäíî ïðèñâîåíî. Òîâà ïðàâè âúçìîæíè (îñîáåíî ïîðàäè ðàçëè÷íèòå ñòåïåíè îòíîñèòåëíîñò) ðàçíîîáðàçíè îòêëîíåíèÿ, îñúùåñòâè-

243

ÀÂÈÒÎÕÎË ìè â îòðåäåíèòå ïðåäåëè. Íå ñà èçêëþ÷åíè îáà÷å, ìàêàð è ðåäêè, îòêëîíåíèÿ, íàäõâúðëÿùè òåçè ïðåäåëè. Òàêèâà îòêëîíåíèÿ ïðåäèçâèêâàò îáèêíîâåíî ïðîÿâà íà ðåäà íà âúçìåçäèå-âúçñòàíîâÿâàíå, êîéòî, êîãàòî çà ïðîÿâÿâàíå áèâà ñú÷åòàí ñ äåéíîòî íà÷àëî, å âèíàãè îò ïî÷èâíî åñòåñòâî. Íàäõâúðëÿíå íà ïðåäåëèòå è êàêâîòî è äà áèëî îòíîøåíèå è îñîáåíî â ðåäà è ïîñëåäâàëîòî âúçñòàíîâÿâàíå ñå èçðàçÿâàò â çàáàâÿùè êîëåáàíèÿ â ïî-íàòàòúøíèòå ñú÷åòàíèÿ è âçàèìîäåéñòâèÿ íà äàäåíîòî ñðåäèùå. Ïî÷èâíîòî íà÷àëî, â ðåäà íà âúçìåçäèå, ñå ïðîÿâÿâà ïî-ñèëíî ñúñ ñâîÿòà ïîñòîÿíñòâåíà ñòðàíà, à òîâà çàñÿãà ïðåäíà÷åðòàíîòî ïðîòè÷àíå íà ïðèñâîåíèòå íà ñðåäèùåòî âðåìåíà. Ïîÿâÿâà ñå ïîëîæåíèå íà „ëåñíî îáúðêâàíå — ìú÷íî îïðàâÿíå“, èëè êàêòî ñåãà áèâà èçðàçÿâàíî — „íåóðåäåíîòî ñúñòîÿíèå èìà ïî-ãîëÿìà âåðîÿòíîñò“. Òîâà îáà÷å íå îçíà÷àâà âñå ïî-ãîëÿìî è âñå ïî-ðàçøèðÿâàùî ñå îáúðêâàíå â ðåäà âúïðåêè „ïî-ãîëÿìàòà âåðîÿòíîñò íà íåóðåäåíîòî ñúñòîÿíèå“.  ñúùèíàòà íà ÂÅä å âêëþ÷åíà âîëÿ, ñúïðîâîæäàùà æèçíåíîòî íà÷àëî. ×ðåç âîëåâîñòòà ñè ÂÅä ïîñòàâÿ íåçàáàâíî â äåéñòâèå íà÷àëîòî íà âúçìåçäèå (âúçñòàíîâÿâàíå áåç íðàâñòâåíà ïðåöåíêà).  ñëó÷àé ÷å îáúðêâàíåòî íå å íàêúðíèëî ñúùåñòâåíî ðåäà è âðåìåíàòà íà äàäåíî ñðåäèùå íå ñà áëèçî äî èçòè÷àíå, âúçìåçäèåòî ñå ïðîÿâÿâà â îáðàòíî ïîãëúùàíå ñàìî íà îáúðêàíîñòòà çàåäíî ñ íàêúðíåíàòà ÷àñò îò ðåäà. Àêî îáà÷å ðåäúò å áèë ïî-÷óâñòâèòåëíî çàñåãíàò — íåùî, êîåòî å âúçìîæíî ïðè ñðåäèùà, íàäàðåíè ñ æèâîò è ñ ïî-ãîëÿìà ñàìîñòîÿòåëíîñò — èëè àêî ñðåäèùåòî, â êîåòî å áèëî äîïóñíàòî îáúðêâàíå, å âå÷å êúì êðàÿ íà ïðèñâîåíèòå ìó âðåìåíà, â òàêúâ ñëó÷àé òî çàåäíî ñúñ çàñåãíàòèÿ ìó ðåä áèâàò âèíàãè ïîãëúùàíè îáðàòíî. Âîëÿ çà ïðîìåíè â äåâñòâåíîñòòà è ïî÷èâíîñòòà, çà äîïúëíåíèÿ â ðåäà è çà âúçñòàíîâÿâàíå â ñîáñòâåíîòî ñðåäèùå (â ðàçëè÷íà ñòåïåí), ñúïðîâîæäà æèçíåíîòî íà÷àëî è ñàìî àêî òÿ ñå îêàæå íåäîñòàòú÷íà èëè íåâÿðíî íàñî÷åíà, ñå ïîÿâÿâà íóæäà îò íàìåñàòà íà ÂÅä. Íàäõâúðëÿíå íà ïðåäåëà íà ñàìîñòîÿòåëíîñò, ïðåäèçâèêâàíå íà îáúðêâàíèÿ è ïðîÿâà íà âîëÿ çà îïðàâÿíå è âúçñòàíîâÿâàíå ñà ïîíÿêîãà ÿñíî çàáåëåæèìè â æèçíåíèòå ñðåäèùà è îñîáåíî â ÷îâåøêèòå òàêèâà, êúäåòî òå ñà ïî-÷åñòè è çàòîâà ñà áèëè îòäàâíà îòáåëÿçàíè. Íåâèíàãè îáà÷å ïðîÿâåíàòà â îòäåëíèòå æèçíåíè ñðåäèùà âîëÿ çà îïðàâÿíå-âúçñòàíîâÿâàíå ïîñòèãà î÷àêâàíèòå ðåçóëòàòè. Âúçäåéñòâèåòî íà ñîáñòâåíàòà âîëÿ íà ñðåäèùåòî ìîæå äà ñå îêàæå íàñî÷åíà êàêòî êúì îïðàâÿíå, òàêà è êúì îáúðêâàíå, çàùîòî íàñî÷âàíåòî íà âúçäåéñòâèåòî íà âîëÿòà íà æèçíåíèòå ñðåäèùà çàâèñè äî ãîëÿìà ñòåïåí îò íÿêàêâî ïîçíàíèå — êîåòî íà ñâîé ðåä çàâèñè îò ñòåïåíòà íà îòíîñèòåëíîñò íà äàäåíîòî ñðåäèùå. Ïîãðåøíè íàñî÷âàíèÿ è ïîãðåøíè âúçäåéñòâèÿ ñà âúçìîæíè è ÷åñòî ñðåùàíè: ëåñíî ñå îáúðêâà — ìú÷íî ñå îïðàâÿ!  òàêèâà ñëó÷àè ñå ÿâÿâà íåîáõîäèìîñòòà îò íàìåñà íà ÂÅä. Ïðîÿâÿâàíàòà îò íåãî âîëÿ å âèíàãè áåçïîãðåøíî íàñî÷åíà. Çà ÂÅä — îñâîáîäåíî îò âñÿêàêâà îòíîñèòåëíîñò — ïðîäúëæàâàíåòî íà íåóðåäåíî ñúñòîÿíèå íå å âúçìîæíî, êîãàòî å íóæíî, òàêîâà ñúñòîÿíèå áèâà ïîãëúùàíî îáðàòíî. Íî êàê âñè÷êî òîâà ñå ïðîÿâÿâà âúíøíî â ñúçíàíèåòî íà ÷îâåêà? Êàê ñå îòáåëÿçâà íàäõâúðëÿíå íà ïðåäåëèòå íà ïðèñâîåíàòà íà äàäåíîòî ñðåäèùå ñàìîñòîÿòåëíîñò? Êàê ïðîëè÷àâà îáúðêâàíåòî â òàêèâà ñëó÷àè è êàê âúçäåéñ-

244

òâèåòî íà ñîáñòâåíàòà âîëÿ çà îïðàâÿíå íà ñðåäèùåòî? Êàê ñå ïðîÿâÿâà íàìåñàòà íà ÂÅä, êîãàòî òîâà å áèëî íåîáõîäèìî? ... Âñÿêà ïðîìÿíà â äåéñòâèòåëíîñòòà íà êîåòî è äà å ñðåäèùå ñðåùà íÿêàêâà ñúïðîòèâà. Òîâà ñå äúëæè ïà ïîñòîÿíñòâåíàòà ñòðàíà íà ïî÷èâíîòî íà÷àëî - îñíîâíà ñúñòàâêà íà âñÿêî ñðåäèùå. Àêî ïðîìÿíàòà çàñÿãà ñàìî äàäåíîòî ñðåäèùå í íå å íàäõâúðëèëà ïðåäåëèòå íà ñàìîñòîÿòåëíîñò, ñúïðîòèâàòà áúðçî áèâà ïðåîäîëÿíà è ïî÷èâíîòî íà÷àëî åå ÿâÿâà â ïîäêðåïà íà íîâàòà íàñîêà â äåéñòâèòåëíîñòòà. Íî àêî ïðîìÿíàòà å íàäõâúðëèëà ïðåäåëèòå íà ñàìîñòîÿòåëíîñò è å çàñåãíàëà ÷óâñòâèòåëíî ðåäà èëè íúê îñâåí òîâà å çàñåãíàëà ñàìîñòîÿòåëíîñòòà íà äðóãè ñðåäèùå, òîãàâà ñúïðîòèâàòà ñòàâà ìíîãî ïî-ãîëÿìà è äîðè êîãàòî áèâà âðåìåííî ïðåîäîëÿâàíà, ïðåäèçâèêâà îáúðêâàíå êàêòî â ñàìîòî ñðåäèùå, òàêà è ñïðÿìî çàñåãíàòèòå äðóãè ñðåäèùà. Îáúðêâàíåòî å ñúñòîÿíèå, ïðåäèçâèêâàùî ïîñòîÿííà ñúïðîòèâà íà ïî÷èâíîòî íà÷àëî ó âñÿêî çàñåãíàòî ñðåäèùå. Âñè÷êè òåçè ñúïðîòèâèòåëíè òåíäåíöèè ñå èçðàçÿâàò â íÿêàêúâ âèä áîðáà (9) è àêî âîëÿòà íà äàäåíîòî ñðåäèùå çà îïðàâÿíå ñå îêàæå íåäîñòàòú÷íà, ñëåäâà íàìåñàòà íà ÂÅä, áèëî â ïîäêðåïà íà íåäîñòàòú÷íàòÿ âîëÿ, áèëî çà îáðàòíî ïîãëúùàíå íà îáúðêàíîòî ñúñòîÿíèå çàåäíî ñ äàäåíîòî ñðåäèùå. Òîâà ïîãëúùàíå ÷åñòî âçèìà îáðàçà íà êðàòêîòðàéíà óíèùîæèòåëíà áîðáà. Ïîâå÷åòî îò æèçíåíèòå ñðåäèùà íà Çåìÿòà ñà òâúðäå äðåáíè è ïî ïðîñòîðí. è ïî âðåìåíà. Íî çíà÷åíèåòî èì íå å íåïðåìåííî ñâúðçàíî ñ ïðîñòðàíñòâåíèòå è âðåìåâè ïðåäåëè. Îñâåí òîâà íå âñÿêî ñúùåñòâóâàùî ñðåäèùå å ñàìîñòîÿòåëíî. Âñÿêà òðåâè÷êà, âñÿêî öâåòåíöå, õðàñò, äúðâî, êàêòî è âñÿêî æèâîòèí÷å - ìðàâêà, ï÷åëà, ïòèöà, îâöà è ò.í., ñúùåñòâóâàò, íî ïîîòäåëïî íå ñà ñàìîñòîÿòåëíè æèçíåíè ñðåäèùà. Æèçíåíè ñðåäèùà ñà òðåâèòå è öâåòÿòà â ïàñèùà è ëèâàäè, õðàñòàëàöèòå, ãîðèòå, ìðàâóíÿöèòå, êîøåðèòå, ÿòàòà, ñòàäàòà è ò.í., íî íå è âñè÷êè âêóïÿâàíèÿ, íå è ãëóòíèöàòà íàïðèìåð - âúëêúò å ñðåäèùå êàòî ïîðîäà, íå êàòî âðåìåííà ãëóòíèöà. È ÷îâåêúò êàòî îòäåëíî ñúùåñòâî ñðàâíèòåëíî ðÿäêî áèâà ñàìîñòîÿòåëíî èçëú÷âàùî ñðåäèùå. Îñíîâíî ÷îâåøêî ñðåäèùå ñ Ðîäúò, è òî: 1. ×îâåøêèÿò Ðîä êàòî öÿëî. 2. Ðàçëè÷íè, ñèëíî ðàçëè÷àâàùè ñå ðàñè. 3. Íàðîäè èëè ïëåìåíà - îòäàâíàøíî âêóïÿâàíå íà ñèëíî ðàçðàñíàëè ñå è ìïîãîêðàòíî ðîèëè ñå ðîäîâå. 4. Îáîñîáåí Ðîä. 5. Îòäåëåí ÷îâåê - Ãîñïîäà? - ïî-ðÿäêî ñàìîñòîÿòåëíî èçëú÷âàùî ñðåäèùå - íàé-âå÷å êàòî ïðåäñòàâèòåë íà ñâîÿ ðîä, ïëåìå èëè íàðîä. ×îâåøêèòå ñðåäèùà ñà ïðåäï âñè÷êî oò äóõîâíî-íðàâñòâåíî åñòåñòâî. Ïîðàäè òîâà ïî-ãîëåìèòå îò òÿõ òâúðäå ðÿäêî ïîêàçâàò âèäèìî ïðîÿâÿâÿíå. Ïúðâèòå äâå áèâàò âèäèìî èçìåñòâàíè îò ðàçëè÷íè âåðñêî-äóõîâíî-íðàâñòâåíè âêóïÿâàíèÿ, à òðåòîòî îò äúðæàâíè óñòðîéñòâà. Âåðñêèòå âêóïÿâàíèÿ ñ äúðæàâíèòå óñòðîéñòâà ñà èçêóñòâåíî ñúçäàäåíè îò ÷îâåêà ñðåäèùà - ïî ñèëàòà íà ïðèñâîåíàòà ìó ñàìîñòîÿòåëíîñò çà äîïúëíåíèÿ â ñîáñòâåíèÿ ìó ðåä. Ðîäîâîòî è ëè÷íî ÷îâåøêî ñðåäèùå, ìàêàð è åäíè îò äðåáíèòå ïî ïðîñòðàíñòâåíîñò è âðåìåííîñò, ñà íàäàðåíè ñ îñîáåíî ãîëÿìà ñàìîñòîÿòåëíîñò - ó íÿêîè èçðàçÿâàíà ñ ïîíÿòíåòî Ãîñïîäàðñòâî (10). Íî çàåäíî ñ òîâà ó òåçè

ÀÂÈÒÎÕÎË ÷îâåøêè ñðåäèùà íàé-÷åñòî ñå ñëó÷âà íàäõâúðëÿíå íà ïðåäåëèòå íà ïðèñâîåíàòà èì ñàìîñòîÿòåëíîñò, ïîïàäàíå â îáúðêàíè ñúñòîÿíèÿ, êàêòî è â çàòðóäíåíèÿ â òÿõíîòî îïðàâÿíå. Âúïðåêè ñðàâíèòåëïî ãîëÿìàòà èì ñàìîñòîÿòåëíîñò, òåçè ÷îâåòêí ñðåäèùà äåìîíñòðèðàò òâúðäå îòíîñèòåëíè, íèçêîñòåíåííè ñòàíîâèùà. Âèæäàíèÿòà, ñõâàùàíèÿòà è ñúæäåíèÿòà, èçõîæäàùè îò òåçè ñòàíîâèùà, áèõà áèëè êðàéíî îòíîñèòåëíè - îòíîñèòåëíà áè áèëà è äåéñòâèòåëíîñòòà, ïîâëèÿíà îò òÿõ. Êîãàòî îáà÷å äåéñòâèòåëíîñòòà íà êîåòî è äà å ñðåäèùå, áèëî òî è íàé-äðåáíîòî, å â ïðÿêà âçàèìîçàâèñèìîñò îò âðúçêàòà ìó ñ ÂÅä, òî è îòíîñèòåëíîñòòà ìó â òàêúâ ñëó÷àé íàìàëÿâà äî êðàéíîòî âúçìîæíî ðàâíèùå. Òàêà ñúùî è êîãàòî ñòàíîâèùåòî, èëè “ãëåäíàòà ãî÷êà”, å ïîä÷èíåíî íà âçàèìîçàâèñèìîñòòà îò òàçè âðúçêà ñ ÂÅä, òî è îòíîñèòåëíîñòòà íà âèæäàíèÿòà è ñúæäåíèÿòà íàìàëÿâà ñúîòâåòíî íà âðúçêàòà è ïúëíîòàòà íà âçàèìîçàâèñèìîñòòà (11). Çíà÷åíèåòî íà òàêàâà âðúçêà å áèëî äîáðå îñúçíàâàíî â äàëå÷íîòî ìèíàëî îò õóíîðèòå è îñîáåíî îò áúëãàðèòå. Ñòðåìåæúò êúì íåéíîòî ïîçíàâàíå è çà÷èòàíå å áèë òîëêîâà ñèëåí ó òÿõ, ÷å òå ñà ñå îïèòâàëè äà ÿ îçíà÷àò è âúíøíî-îñåçàåìî çà âñåêè. Íà òîâà ñúçíàíèå è òîçè ñòðåìåæ ñå äúëæè äî ãîëÿìà ñòåïåí óïîðèòîòî òüðñåíå è òî÷íîãî îçíà÷àâàíå íà ñðåäèùå çà ñåäàëèùå íà ÂÅä. Íà òîçè ñòðåìåæ âåðîÿòíî ñå äúëæè äî èçâåñòíà ñòåïåí è íåèçìåííîãî åäèíîáîæèå, óïîðèòî ïîääúðæàíî è çàùèòàâàíî, âúïðåêè âëèÿíèÿòà íà âñè÷êè äðóãè îêîëíè íàñåëåíèÿ êàêòî â Àçèÿ, òàêà è ïî-êúñíî â Åâðîïà (12).  áåçêðàéíîñòòà âñÿêà òî÷êà ñ åäíàêâî îñíîâàíèå ìîæå äà ñå îáÿâè çà ñðåäèùå. Íàøàòà Âñåëåíà, åäèíñòâåíàòà îñåçàåìà çà ÷îâåêà èçìåæäó ìíîæåñòâîòî äðóãè, å áèëà îáÿâåíà çà ñúäúðæàùà ñåäàëèùåòî íà ÂÅä. Òÿ - Íàøàòà Âñåëåíà, å áèëà îíîâà åäèíñòâî, â êîåòî ñà áèëè íåîòäåëíî âêëþ÷ñíè êàêòî Íåáåòî ñ èçëú÷åíèòå îò íåãî íåáåñà, âñè÷êè ñúçâåçäèÿ è çâåçäè, Ñëúíöåòî, Ìåñå÷èíàòà è Çåìÿòà, âñè÷êî âèäèìî, îñåçàåìî è æèâî íà Çåìÿòà, êàêòî è ñàìèÿò ÷îâåê ñúñ ñâîèòå æèçíåíè ñðåäèùà. Íî ñàìàòà Âñåëåíà íå å áåçêðàéíà è íåéíîòî ñðåäèùå - îíîâà, êîåòî å òðÿáâàëî äà îáîçíà÷àâà è áåëåæè ÂÅä, íå å ìîãëî ïðîèçâîëíî äà áúäå ïîäáèðàíî. Òî å áèëî äàäåíî - òî å ñúùåñòâóâàëî.  ñðåäèùåòî Íåáå å èìàëî òî÷êà, îçíà÷åíà ñúñ çâåçäà, îêîëî êîÿòî ñå çàâúðòâàò êàêòî ñàìî ñðåäèùíîòî è äðóãèòå íåáåñà è ñúçâåçäèÿ, òàêà è âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî âúâ Âñåëåíàòà è âñè÷êî êàòî ÷å ëè áåçîòêàçíî è ñå ïîä÷èíÿâà - âñåêè ïðîñòîð, âñÿêî âðåìå, âñÿêî ñðåäèùå, âñåêè ðåä. Òàçè çâåçäà å - òàêà ñà áèëè óáåäåíè òîãàâà Ñðåäèùíàòà çâåçäà, êîÿòî ïðåäè ïîâå÷å îò ÷åòèðè õèëÿäè ãîäèíè å áèëà íàðå÷åíà ñúùî Âúðõîâíî Åäèíñòâî. Àêî ñàìàòà ïðÿêà âðúçêà ñ ÂÅä íå å ìîãëà äà áúäå îò îñåçàåìî åñòåñòâî, òî òàçè ñ èçáðàíîòî ñðåäèùå íà Âñåëåíàòà å áèëà ñúâñåì ÿñíà çà âñåêè. Íàèñòèíà òÿ å ìîãëà äà áúäå èçïîëçâàíà ïðÿêî ñàìî â ïðîñòðàíñòâåíî è âðåìåâî îòíîøåíèå, êàêòî è çà îëèöåòâîðÿâàèå íà ðåäà. Íî ñëóæåùà êàòî ïðèìåð ñ îñåçàåìèòå, ïðèáëèçèòåëíèòå ïðåäñòàâèìè îòíîøåíèÿ, êîèòî òÿ å îëèöåòâîðÿâàëà, èìàëî å âúçìîæíîñò äà ñå ñòèãà â ñúçåðöàíèå ìèñëåíî äî òâúðäå áëèçêà è íàäåæäíà âðúçêà ñúñ ñàìîòî ÂÅä.  ó÷åíèåòî çà ÂÅä Ñðåäèùíàòà çâåçäà ñ îëèöåòâîðÿâàù áåëåã íà îñîáåíî âàæíî çíà÷åíèå. Êàòî èçëú÷âàùî è óïðàâèòåëíî ñðåäèùå òÿ îëèöåòâîðÿâà åäèííèÿ ïðîèç-

õîä è åäèííîòî óñòðîéñòâî íà Âñåëåíàòà è íà âñè÷êî, ùî ñå íàìèðà â íåÿ. È èìåííî ìèñúëòà çà ïðîèçõîäà, çà åäèííèÿ ïðîèçõîä è çà óñòðîéñòâîòî å áèëà îñíîâàòà íà äóõîâíàòà âðúçêà íà ÷îâåêà ñ ÂÅä. Òàçè âðúçêà ñå å äîïúëâàëà îò îñíîâíèòå ïîçíàíèÿ, ñúñòàâÿùè ó÷åíèåòî çà ÂÅä, çà îáùèÿ ðåä è óñòðîéñòâî. Ðîäúò è ðîäîâîòî óñòðîéñòâî ñà ïðèñâîåíè íà ÷îâå÷åñòâîòî êàòî äóõîâíî-èðàâñòâåíà îñíîâà åäíîâðåìåííî ñ èçëú÷âàíåòî íà îòäåëíèÿ ÷îâåê. Íèòî ðîäúò, íèòî óñòðîéñòâîòî ìó ñà ïðèäîáèòè âïîñëåäñòâèå, òå íå ñà ïîñëåäèöè íà íÿêàêâî åñòåñòâåíî ðàçâèòèå êúì ïî-âèñøå ñúñòîÿíèå, à ñà ãîòîâà çäðàâà îñíîâà çà ïî-íàòàòúøíî ðàçâèòèå è ïîäîáðåíèå. Ñúãëàñíî ñ ïðèñâîåíàòà íà ÷îâåêà ñàìîñòîÿòåëíîñò è â íåéíèòå øèðîêè ïðåäåëè, ïðè âÿðíî íàñî÷âàíà âîëåâà äåéíîñò, òàêîâà ðàçâèòèå è äîïúëâàíå å áèâàëî âèíàãè âúçìîæíî. Âåëèêîëåïíîòî, íåäîñòèãíàòî äîñåãà õóíîðñêî-áúëãàðñêî íàðîäíîñòíî è äúðæàâíî óñòðîéñòâî (12) íà ðîäîâà îñíîâà, çàïàçèëî ñå ïðè âñè÷êè õóíîðñêè ïëåìåíà äî îêîëî Ð. Õð., à ó áúëãàðíòå äî ïîêðúñòâàíåòî èì, ïîòâúðæäàâà òàçè âúçìîæíîñò. Íî êàêòî å áèëî âúçìîæíî ðàçâèâàíå è äîïúëâàíå ïðè âÿðíî íàñî÷âàíà âîëåâà äåéíîñò, ñà áèëè âúçìîæíè è ñà âúçìîæíè - æåëàíè èëè íåæåëàíè - óâðåæäàíèÿ, ðàçëàãàíèÿ è èçõàáÿâàíèÿ íà ïðèñâîåíàòà óñòðîéñòâåíà îñíîâà. Øèðîêàòà ñòåïåí íà ñàìîñòîÿòåëíîñò, ïðèñâîåíà íà ÷îâåøêèòå ñðåäèùà è îñîáåíî íà îòäåëíèÿ ÷îâåê, ïðè åñòåñòâåíèÿ â ïðèðîäàòà ñòðåìåæ êúì ïî-ëåñíî îáúðêâàíå å äàâàëà ãîëåìè âúçìîæíîñòè çà óâðåæäàíèÿ íà ïðèñâîåíàòà äóõîâíî-íðàâñòâåíà óñòðîéñòâåíà îñíîâà. Ñëó÷àéíè, áåçâîëåâè êîëåáàíèÿ è áëóæäåíèÿ, êàêòî è ïðè÷èíåíè îò íåäîñòàòú÷íè è íåâåðèè çíàíèÿ âîëåâî èçâúðøâàíè ïðîìåíè, ñà äîïðèíàñÿëè çà óâðåæäàíèÿ, èçîïà÷àâàíèÿ èëè ïúëíî èçîñòàâÿíå íà ïðèñâîåíèòå çäðàâè îñíîâè. Ïðè òîâà âèíàãè å áèâàëî ïî-ëåñíî îòñòðàíÿâàíåòî íà óâðåæäàíèÿ, ïðè÷èíåíè îò ñëó÷àéíè áåçâîëåâè ëóòàíèÿ è êîëåáàíèÿ, îòêîëêîòî íà âîëåâî, íî ïîãðåøíî èçâúðøâàíèòå. Íåïîäïðàâåíîòî ÷îâåøêî ìèíàëî äàâà èçîáèëíè ïðèìåðè íà âîëåâè ãðåøêè ïîðàäè íåâåðíè çíàíèÿ. Íåçà÷èòàíåòî è èçîñòàâÿíåòî íà ðîäîâîòî íà÷àëî â óñòðîéñòâîòî íàé-÷åñòî å ñòàâàëî íåñëó÷àéíî, à ïðåäíàìåðåíî ñ æåëàíèå äà ñå óïîäîáÿâà óñòðîéñòâîòî íà äðóãè “óêàçàíè îò ïðèðîäàòà” íà÷àëà. Ïòè÷è ÿòà, ñòàäà è îñîáåíî êîøåðè è ìðàâóíÿöè ñà áèëè ïðèåìàíè çà òàêèâà “óêàçàíè îò ïðèðîäàòà” ïî-ñúâúðøåíè ñðåäèùà. Òàêèâà óïîäîáÿâàíèÿ ïðåäñòàâÿ õèëÿäîëåòíàòà ñúäáà íà êèòàéñêèòå íàñåëåíèÿ. Ïðè òîâà â Êèòàé ñà ïîçíàâàëè äî èçâåñòíà ñòåïåí çâåçäíîòî Íåáå è íåãîâèÿ ðåä è ñà òâúðäåëè, ÷å ðåäúò íà Çåìÿòà å èëè ïîíå òðÿáâà äà å åäíàêúâ ñ òîçè íà Íåáåòî. Òàêà íà Íåáåñíèÿ èìïåðàòîð (Ñðåäèùíàòà çâåçäà) â Íåáåòî íà Çåìÿòà ñ îòãîâàðÿë Íåáåñíèÿò Ñèí -çåìíèÿò èìïåðàòîð. Íî íà ñúçâåçäèÿòà è çâñçäèòå, ÷èÿòî ñàìîñòîÿòåëíîñò òå êàòî ÷å ëè íå âèæäàëè, íà Çåìÿòà îòãîâàðÿë ñáîðúò îò õîðà — äåöà ðîáè íà èìïåðàòîðà. Íå ñàìî â äàëå÷íîòî ìèíàëî, à è äîñåãà òîâà ñõâàùàíå òàì íå ñå å ÷óâñòâèòåëíî èçìåíèëî è âúâ âñåêè ñëó÷àé íå êúì ïî-äîáðî.  îñòàíàëèÿ ñâÿò íàïîäîáÿâàíèÿòà ñà ïî-îïðîñòåíè. Òó ê òàêà íàðå÷åíîòî îáùåñòâåíî (13) íà÷àëî îòãîâàðÿ è íà æèâîòèíñêèòå ñòàäèè âêóïÿâàíèÿ, è íà ïðîñòîâàòèòå ÷îâåøêè ñõâàùàíèÿ sa ñâîáîäà. È îòäåëíèÿò ÷îâåê ñïî-

245

ÀÂÈÒÎÕÎË ðåä òîâà ñõâàùàíå (êàêòî è îòäåëíîòî æèâîòíî) ïðåäñòàâëÿâà íÿêàêâà åäèíèöà, ÷èèòî “èíòåðåñè” è “ñâîáîäè” - áèëî ëè÷íè, áèëî îáùî íà ñáîðà -ñà åäèíñòâåíî îò çíà÷åíèå. Çà êèòàéñêîãî è çà ïîäîáíèòå ìó îáùåñòâà ðîäúò ñè îñòàâàë íå ñàìî íåïðèçíàò è ïðåíåáðåãíàò, íî íàïðàâî íåïîçíàò. Îïðàâäàíèåòî íà êèòàéñêîãî óñòðîéñòâî å “îáùîòî áëàãî”, ïðåäñòàâÿíî îò öàðÿ áàùà. Îïðàâäàíèåòî íà “îáùåñòâåíîòî” - îáùîòî è ÷àñòíî áëàãî, ïðåäñòàâåíè, êàêòî ñëåäâà: “÷àñòíîòî îò ñåáè÷íè ÷àñòíè “èíòåðåñè”, à îáùîòî îò îíîâà ìàëöèíñòâî, êîåòî ñúóìåå äà ñå îáÿâè çà ìíîçèíñòâî, êàêòî è îáùàòà, íî ïðåäè âñè÷êî ÷àñòíàòà ëè÷íà ñâîáîäà. Íåïðèçíàâàíåòî è ïðåíåáðåãâàíåòî íà ðîäà çàñÿãà íå ñàìî íàðîäíîñòíîòî è äúðæàâíîòî óñòðîéñòâî è îòäåëííòå âñå îùå çàïàçèëè ñå ðîäîâå, à è îòäåëíèÿ ÷îâåê, ëèøåí îò çàêðèëàòà íà ãîñïîäàðñêèÿ ñè ðîä. Îò ÷îâåê ãîñïîäàð òîé å ïðåâúðíàò â ÷îâåê æèâîòíî, íî íå â äèâî ñâîáîäíî æèâîòíî, à â îïèòîìåí äîìàøåí ðàáîòåí äîáèòúê, î÷àêâàù äà áúäå “íàãîòîâî” õðàíåí è “âîäåí” íà âîäîïîé. Ñðåùó ñàìîñòîÿòåëíîñòòà íà ÷îâåøêèòå ñðåäèùà - ðàçëè÷íà çà ðàçëè÷íèòå âèäîâå ñðåäèùà, - ñåãà íåïðèçíàâàíà (14), íà îòäåëíèÿ ÷îâåê, íà ëè÷íîñòòà ñå ïðèçíàíà ñâîáîäà, ðàçäðîáåíà ⠓ñâîáîäè” - ïîëèòè÷åñêè, ñòîïàíñêè, ñîöíàëíè è ò.í. - êîëêîòî ïî-ðàçäðîáåíè, òîëêîâà ïî-ìíîãîáðîéíè è ïî-áåçñúäúðæàòåëíè (15). Ñúãëàñíî ó÷åíèåòî çà ÂÅä ñâîáîäàòà å âúçìîæíîñò çà èçáîð íà äåéñòâèå èëè áåçäåéñòâèå, â ïðèñâîåíèòå: ïðîñòîð, âðåìå è ñàìîñòîÿòåëíîñò íà äàäåíîòî æèçíåíî ñðåäèùå - ñâîáîäà çà îïðåäåëÿíå â ïðåäåëèòå íà ïðèñâîåíàòà íà ñðåäèùåòî ñàìîñòîÿòåëíîñò íà óðåäáàòà íà ñîáñòâåíàòà ìó äåéñòâèòåëíîñò. Òàêà âñÿêî ÷îâåøêî ñðåäèùå îòäåëåí ÷îâåê, îáîñîáåí ðîä, íàðîä èëè äîðè èçêóñòâåíî ñúçäàäåíàòà îò íåãî äúðæàâà, èìà âñÿêî â ñâîèòå ïðîñòîðè, âðåìåíà è ñàìîñòîÿòåëíîñò ñâîÿ ñè ñâîáîäà. Êîãàòî âúçìîæíîñòòà çà èçáîð â ñúîòâåòíèòå ïðîñòîðè, âðåìåíà è ñàìîñòîÿòåëíîñò å îãðàíè÷åíà ñàìî îò ïúëíàòà îòãîâîðíîñò íà èçáèðàùèÿ, ñàìî òîãàâà òÿ ìîæå äà áúäå íàðå÷åíà Ãîñïîäàðñêà Ñâîáîäà. Âñÿêà äåéíîñò, èçëèçàùà èçâúí ñîáñòâåíèòå æèçíåíè ïðîñòîðè è âðåìåíà è íàäõâúðëÿùà ïðèñâîåíàòà ñàìîñòîÿòåëíîñò, îáèêíîâåíî ïðîíèêâà â ÷óæäà è ñ òîâà çàñÿãà ÷óæäà ãîñïîäàðñêà ñâîáîäà. Òàêàâà äåéíîñò å íåðåäíà, íå ñå âêëþ÷âà â ñâîáîäàòà è ïîíà÷àëî å îòðèöàíèå íà ãîñïîäàðñêàòà ñâîáîäà - íîñè îòãîâîðíîñò çà âúçìåçäèå. Ïðîñòîðèòå è âðåìåíàòà íà ðàçëè÷íèòå ñðåäèùà è îñîáåíî íà ÷îâåøêèòå æèçíåíè ñðåäèùà ñå ïðîñìóêâàò âçàèìíî è ïðîíèêâàò äúëáîêî â ïðåäåëèòå íà ñàìîñòîÿòåëíîñò. Ïîíÿêîãà òå áèâàò íàäõâúðëÿíè è çà îïàçâàíå íà ðåäà ñà íåîáõîäèìè äîïúëíåíèÿ â íåãî - çà ïî-ÿñíî è î÷åâèäíî î÷åðòàâàíå íà ïðåäåëèòå íà ñàìîñòîÿòåëíîñò íà âñåêè âèä ÷îâåøêî ñðåäèùå.  ñúãëàñèå ñ íà÷àëàòà íà òðîåíå, íà ñúãëàñóâàíå, íà âçàèìîçàâèñèìîñò è äîïúëíèòåëíîñò ñàìî äåéñòâåíîñòòà íà îñíîâíèòå ñðåäèùà ìîæå äà èçâúðøè óñïåøíî íåîáõîäèìèòå äîïúëíåíèÿ, è òî ñàìî â ñúãëàñèå ñ èçëú÷âàíèÿ îò ÂÅä ðåä. Ïðè òîâà íÿìà çíà÷åíèå, ÷å òàçè äåéñòâåíîñò íà ñðåäèùàòà ñå ïðîÿâÿâà ÷ðåç òåõíè ïðåäñòàâèòåëè. Èçòúêíàòè, ðîäåíè â ñàìèòå ñðåäèùà, òåçè ïðåäñòàâèòåëè äîðè êîãàòî ïîîòäåëíî, êàòî ëè÷íîñòè, êàòî ÷îâåöè ãîñïîäàðè áè-

246

õà ïîïàäíàëè â ãðåøêè, òåçè ãðåøêè òâúðäå ðÿäêî ìîãàò äà äîâåäàò äî îáùà ïîãðåøíà äåéñòâåíîñò íà ñðåäèùàòà.  òàêèâà ñëó÷àè ïîãðåøíîñòòà å ëåñíî çàáåëåæèìà è ïîïðàâèìà. Ñúùî òàêà íÿìà çíà÷åíèå, ÷å äåéñòâåíîñòòà íà ñðåäèùàòà âúíøíî áè áèëà ïðîÿâÿâàíà ÷ðåç èçêóñòâåíî ñúçäàäåíî îò ÷îâåêà ñðåäèùå êàòî äúðæàâàòà íàïðèìåð ñòèãà òîâà äà å ñòàíàëî â ñúãëàñóâàíå è äîïúëíèòåëíîñò ñ ïðèñâîåíàòà íà ñðåäèùàòà ñàìîñòîÿòåëíîñò. Ðàçáèðà ñå, òîâà íå ìîæå äà áúäå èçâúðøåíî ïðè îòðè÷àíå íà âñè÷êè äðóãè ÷îâåøêè æèçíåíè ñðåäèùà - äîðè ñàìî ëè÷íîãî íà îòäåëíèÿ ÷îâåê - ÷ðåç ãëàñóâàíèÿ è äåéñòâèòåëíè èëè ñòúêìåíè ìíîçèíñòâà. Óñòðîéñòâà, íåîñíîâàíè íà èçëú÷åíèÿ îò ÂÅä ðåä è â ïðîòèâîðå÷èå ñ íåãî, íå ìîæå äà ñå î÷àêâà äà ïðàâÿò ñïîëó÷ëèâè è ñúãëàñóâàùè ñå ñ òîçè ðåä äîïúëíåíèÿ â íåãî. Íåïðèçíàâàíåòî, íåçà÷èòàíåòî è äîðè íåïîçíàâàíåòî íà ðîäîâåòå íå îçíà÷àâà, ÷å òå âå÷å íå ñúùåñòâóâàò, ÷å ñà óíèùîæåíè èëè èç÷åçíàëè, íèòî ÷å ñèëàòà è çíà÷åíèåòî èì ñà ñå èçãóáèëè çàâèíàãè. Âðåìåíàòà íà íÿêîè ðîäîâå îòäàâíà ñà èçòåêëè è òèÿ ðîäîâå ñà èç÷åçíàëè -äðóãè ïðîäúëæàâàò äà èç÷åçâàò, - âðåìåíàòà è íà íÿêîè íàðîäè ñà ñå ïðèâúðøèëè è íÿêîè îò òÿõ âå÷å ñà ñå çàáðàâèëè - íà äðóãè èçãëåæäàò íà ïðèâúðøâàíå. Âðåìåíàòà íà äðóãè íàðîäè è ÷îâåøêè ïîðîäè îáà÷å íå èçãëåæäàò äà ñà îùå êúì êðàÿ ñè. Äîðè è íåïðèçíàâàíè, â òÿõ èìà çäðàâè è ñèëíè ðîäîâå, êîèòî ùå ãè èçâåäàò êúì âúçðàæäàíå. Çà òîâà ñà íåîáõîäèìè áîðáè -âåðîÿòíî ìíîãî æåñòîêè áîðáè. Íî ñàìî â áîðáè ìîãàò äà áúäàò èçâúðøåíè íåîáõîäèìèòå ïðî÷èñòâàíèÿ - ïðî÷èñòâàíèÿ íàé-íàïðåä ìåæäó ñàìèòå ðîäîâå. Çàùîòî ñàìî äîáðå ïðî÷èñòåïè, çäðàâè ðîäîâå ìîãàò äà èçâåäàò ×îâå÷åñòâîòî êúì âúçðàæäàíå. Ïðè ãîëÿìàòà ñàìîñòîÿòåëíîñò, ïðèñâîåíà íà ÷îâåêà, íåîáõîäèìè ñà ìó èñòèíñêè ïîçíàíèÿ, çà äà ìîæå äà íàïðàâëÿâà ñâîÿòà äåéñòâåíîñò â ïðåäåëèòå íà òàçè ñàìîñòîÿòåëíîñò èëè äà óñïåå äà ÿ âúçâúðíå â òåçè ïðåäåëè, êîãàòî ñå å îêàçâàëî, ÷å ãè å íàäõâúðëèë, ÷å å ïðåäèçâèêâàë ãîëåìè îáúðêâàíèÿ â ðåäà è â óñòðîéñòâîòî. Ó÷åíèåòî çà ÂÅä, êàòî ïðàâè ÿñíî ðàçëè÷èå ìåæäó ïðèâèäíàòà ïðèçðà÷íîñò íà ñåòèâíî âúçïðèåìàíèÿ âúíøåí Ñâÿò è ñúùèíñêàòà äåéñòâèòåëíîñò, ïðàâè ñúùî òàêà ðàçëè÷èÿ ìåæäó îáèêíîâåíèòå çíàíèÿ, îòíàñÿùè ñå äî âúçïðèåìàíàòà ñåòèâíà ïðèçðà÷íîñò è ñúùèíñêèòå ïîçíàíèÿ çà äåéñòâèòåëíîñòòà. Âñÿêî æèâî ñúùåñòâî å áèëî èçëú÷åíî â çàðîäèø îò ñúçäàäåíîòî ìó â ïúëíî ñúâúðøåíñòâî âèäîâî ñðåäèùå. Çàåäíî ñ ïðèñâîåíîòî ìó æèçíåíî íà÷àëî òî å ïîëó÷èëî ðàçíîîáðàçèè âúçìîæíîñòè â íåîáõîäèìàòà çà æèâîòà ìó ñòåïåí, ìåæäó êîèòî è âúçìîæíîñò çà óñåùàíå è îòâðúùàíå. Òàêà å è ñ ÷îâåêà. Îñâåí ñïîñîáíîñò çà óñåùàíå è îòâðúùàíå íà ÷îâåøêîòî ñðåäèùå ñà áèëè ïðèñâîåíè è äðóãè cnoco6íîñòè, íÿêîè îáùè ñ äðóãèòå ñúùåñòâà, äðóãè òâúðäå ðàçëè÷íè, îòëè÷àâàùè ãè îò òÿõ ïî âèä èëè ïî ñòåïåí. Ìåæäó ïîâàæíèòå ñïîñîáíîñòè ñà: ñïîñîáíîñòòà çà ñúîáðàçÿâàíå ïðè ìíîæåñòâî ðàçíîîáðàçíè, ðàçíîðîäíè è ðàçíîâðåìåííè óñåùàíèÿ è îòâðúùàíèÿ, ñïîñîáíîñòòà çà ìèñëåíå è òúðñåíå, çà ïðîíèêíîâåíèå çàä ïðèâèäíàòà ïðèçíà÷íîñò. ×îâåêúò ìîæå äà íàáëþäàâà, ñâúðçâàéêè ìíîæåñòâî óñåùàíèÿ, äà ñúîáðàçÿâà, äà îïèòâà, îòâðúùàéêè è ïîâòàðÿéêè óñåùàíèÿ, äà ðàçìèñëÿ âúðõó âñè÷êî òîâà, êîå-

ÀÂÈÒÎÕÎË òî çàäúðæà ñïîìåí íå ñàìî çà óñåùàíèÿòà, îïèòâàíèÿòà è ñúîáðàçÿâàíèÿòà ñè, íî è çà ìèñëèòå ñè. Ïî òîçè íà÷èí ÷îâåêúò å ïðèäîáèâàë, ïîäðåæäàë è çàïàçâàë çíàíèÿ, ñ êîèòî ïðè íóæäà ñè å ñëóæèë. Òåçè çíàíèÿ ñà ñå îòíàñÿëè (êàêòî å íàé-÷åñòî è äîñåãà) ñàìî äî ïðèçíà÷íîñòòà, êîÿòî åäèíñòâåíî å ìîãëà äà áúäå íàáëþäàâàíà. Çà äà çàïàçè ïðèäîáèòèòå çíàíèÿ çà ðîäà ñè è çà äà ãè ïðåäàäå íà ñëåäâàùèòå ïîêîëåíèÿ (îñîáåíî ïðè ëèïñà íà ïèñìåíîñò), ÷îâåê å òðÿáâàëî äà ãè ïîäðåæäà âúâ âúçìîæíî íàé-ñúêðàòåí, ÿñåí è ëåñåí çà ïîìíåíå âèä. Çàòîâà, êàêòî è äà çàïîìíè ñàì íàãîòîâî ïðåäàâàíèòå ìó çíàíèÿ, ÷îâåê å òðÿáâàëî îòíîâî è îòíîâî äà ãè ïðåìèñëÿ. Äðåâíèÿò ÷îâåê, ïðåäè äà ñå ñäîáèå ñ ïèñìåíîñò, å ìèñëèë ïîâå÷å ìíîãî ïîâå÷å è ìíîãî ïî-äúëáîêî îò äíåøíèÿ (êîèòî íàé÷åñòî âúîáùå íå ìèñëè, à ïðåïîâòàðÿ çàïîìíåíè ÷óæäè ìèñëè), êàòî å ïðîâåðÿâàë ìíîãîêðàòíî îñîáåíî íàãîòîâî ïîëó÷åíèòå çíàíèÿ. Ïðîâåðÿâàë ãè å è ïðè èçïîëçâàíåòî èì (êàêòî ñåãà ñå êàçâà “â ïðàêòèêàòà”) è àêî ñà ñå îêàçâàëè ãîäíè, ãè å ñìÿòàë çà âåðíè, îêàçâàëè ëè ñà ñå íåãîäíè, èçõâúðëÿë ãè å êàòî íåâåðíè. Òàêà ñå èçâúðøâàëî ïðåñÿâàíå, à ñúùî è îáîáùàâàíå (16) íà ïîëåçíèòå çíàíèÿ âúâ âñåêè ðîä è çíàíèÿòà ñà áèëè øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíî îáùî äîñòîÿíèå. Îáùîðàçïðîñòðàíåí å áèë è ñòðåìåæúò äà ñå ìèñëè âúðõó òÿõ âñå ïî-çàäúëáî÷åíî, çà äà ñå äîñòèãíå äî ïðåäïîëàãàíà è ïðåä÷óâñòâàíà ñúùèíà. Òàêà ñòðåìåæúò âå÷å íå ñàìî êúì ïðåñÿâàíå, ïðîâåðÿâàíå, îáîáùàâàíå è ïîäðåæäàíå íà çíàíèÿ, à êúì çàäúëáî÷åíî ìèñëåíå, êúì òúðñåíå íà ñêðèòà äîòîãàâà ñúùèíà, êúì ïðîçðåíèå íà ñúùèíñêàòà äåéñòâèòåëíîñò å îòêðèâàë ïúòÿ êúì ïîçíàíèå. Ïúðâîòî ùå äà å áèëî îòêðîâåíèåòî (17), ÷å âñè÷êî äåéñòâèòåëíî ñúùåñòâóâàùî ñå å çàêëþ÷àâàëî â åäíî åäèíñòâî - Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî. Ñëåä èçÿñíÿâàíå íà òîâà îñíîâíî ïîçíàíèå ïðîçðåíèåòî íà äðóãèòå ïîçíàíèÿ ùå äà ñå å ÿâÿâàëî ïî-ëåñíî (18). È âñè÷êè òåçè ïîçíàíèÿ, äîïúëâàùè è ñúãëàñóâàùè ñå, îáðàçóâàëè åäèíñòâîòî íà ó÷åíèåòî çà Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî. ...Çíàíèÿòà, êîëêîòî è ãðèæëèâî äà ñà áèëè ïîäáèðàíè è ïðîâåðÿâàíè, âèíàãè ñà ñúäúðæàëè ãîëÿì áðîé çàáëóæäåíèÿ. Êàòî îòíàñÿùè ñå äî îòäåëíè ïðèçíàííîñòè, òå ñà áèâàëè è áèâàò ðàçïîêúñàíè è ïðîòèâîðå÷èâè äîðè â îñíîâèòå ñè. Òîâà åäíàêâî ñå îòíàñÿëî êàêòî äî çíàíèÿòà, ïðèäîáèòè ïðåäè õèëÿäè ãîäèíè, òàêà è äî òåçè, ñúáðàíè â äíåøíèòå íàóêè. È ñåãà ðàçïîêúñàíîñòòà è ïðîòèâîðå÷èÿòà íå ñà ïî-ìàëêè, à è çàáëóæäåíèÿòà íå ñà íàìàëåëè. Çíàíèÿòà ñà ìîæåëè äà ñå îòíàñÿò (è ïðîäúëæàâàò äà ñå îòíàñÿò) íå ñàìî äî èñòèíñêè ïðèçíà÷íîñòè, íî ñúùî è äî èçìèñëåíè è íàïúëíî âúîáðàæàåìè íåùà (19). ×îâåê ìîæå äà çíàå íÿêàêúâ ðàçêàç, íÿêàêâî îáÿñíåíèå çà íåùî, êîåòî íàèñòèíà ñå å ñëó÷èëî, êàêòî è äà çíàå çà íåùî, êîåòî íèêîãà íå å ñòàâàëî, íî çà êîåòî ñå å òâúðäÿëî, ÷å å èñòèíà. Òîâà ñå îòíàñÿ äî èçâåñòíà ñòåïåí äîðè è äî çíàíèÿòà, ñúñòàâÿùè îñíîâàòà íà âñè÷êè ïðèðîäíè íàóêè - ôèçèêà-

òà. Íå ñòàâà äóìà ñàìî çà îòíîñèòåëíîñòòà, êîÿòî ïîðàäè òîâà, ÷å è âúâ ôèçèêàòà ñå áîðàâè ãëàâíî ñ ïðèçíà÷íîñòè å îñîáåíî ãîëÿìà. Ïðèçíà÷íîñòòà îáÿñíÿâà ðàçïîêúñàíîñòòà è ïðîòèâîðå÷èÿòà, çàñèëâàíè îò îòíîñèòåëíîñòòà (÷åñòî ðàçëè÷íà â ðàçëè÷íèòå ñëó÷àè). Íî è òóê èìà íåâåðíè è èçìèñëåíè òâúðäåíèÿ è çàáëóæäåíèÿ. Îùå ïî-îòíîñèòåëíè ñå ÿâÿâàò çíàíèÿòà â äðóãèòå íàóêè, îñîáåíî â íåïðèðîäíèòå.  íÿêîè îò òÿõ ïðîèçâîëíèòå è íàïðàâî íåâåðíè òâúðäåíèÿ ÷åñòî ïðåîáëàäàâàò. Òàêà çíàíèÿòà ìîãàò äà ñå îêàæàò âåðíè èëè ïîãðåøíè, íåâåðíè è íàïðàâî ëúæîâíè òâúðäåíèÿ. Ðàçëèêàòà ìåæäó ïîãðåøíè èëè íåâåðíè òâúðäåíèÿ íå å îñîáåíî ãîëÿìà. Òîâà íàé-÷åñòî ñà ïîãðåøíè (íå íàïúëíî âåðíè) èëè íàïðàâî íåâåðíè îòãîâîðè íà äåéñòâèòåëíî ïîÿâèëè ñå æèòåéñêè âúïðîñè èëè îáÿñíåíèÿ, ïðè êîèòî íåçíàíèåòî çà òÿõíàòà ïîãðåøíîñò èëè íåâÿðíîñò íå ñå ñúçíàâà. Ëúæëèâèòå òâúðäåíèÿ ñà ñúçíàòåëíî íåâåðíè, áèëî ÷å îòãîâîðúò èëè îáÿñíåíèåòî å íåâÿðíî, áèëî ÷å ïèòàíåòî å áèëî óìèøëåíî ïðåèíà÷åíî, áèëî ÷å ñå îòáÿãâà îòãîâîð ÷ðåç îòðè÷àíå íà ïèòàíåòî. Òàêèâà íåâåðíè, óìèøëåíî çàáëóæäàâàùè îòãîâîðè è òâúðäåíèÿ ÷åñòî áèâàò âúíøíî ïðèêðèâàíè ÷ðåç èçïîëçâàíåòî íà “íàó÷åí àïàðàò”. Ïîðàäè òîâà íà òâúðäåíèÿ è èçðàçè êàòî: “íàó÷íî óñòàíîâåíî”, “äîêàçàíî îò íàóêàòà”, “ïîòâúðäåíî îò íàóêàòà”, “ïîñòèãíàòî ïî íàó÷åí ïúò”, “íàó÷åí ìåòîä” è ò. í. áè òðÿáâàëî äà ñå ãëåäà ñ îñîáåíà ïðåäïàçëèâîñò è âíèìàíèå, òúé êàòî ñ òÿõ ìîæå äà ñå öåëè (ñúçíàòåëíî èëè íåñúçíàòåëíî) ïðîêàðâàíå íà çàáëóæäåíèÿ îò èìåòî íà íàóêàòà. Êîãàòî ñå îòíàñÿò äî ïðèçíà÷íîñòè, âåðíîñòòà íà çíàíèÿòà ìîæå äà áúäå ñàìî îòíîñèòåëíà, êàêòî îòíîñèòåëíè ñà ïðèçíà÷íîñòèòå. Íî è â òàêèâà ñëó÷àè âåðíîñòòà èì ìîæå äà áúäå ïðîâåðÿâàíà è òîâà å îò ãîëÿìî çíà÷åíèå çà òÿõíîòî èçïîëçâàíå. Êîëêîòî è îòíîñèòåëíî äà å âñÿêî çíàíèå, ñòèãà äà íå å îñíîâíî ïîãðåøíî èëè ëúæëèâî, ìîæå äà áúäå ñúïîñòàâåíî â íÿêàêâà âðúçêà ñ ÂÅä è îñîáåíî ñ ïîçíàíèÿòà çà ÂÅä, êîèòî çà ÷îâåêà ïðåäñòàâëÿâàò íàé-íàäåæäíàòà äóõîâíà âðúçêà (20). Àêî çíàíèåòî ïðîòèâîðå÷è íà òåçè ïîçíàíèÿ, òî íå áè ìîãëî äà áúäå îòíîñèòåëíî âÿðíî è ïî îòíîøåíèå íà Ïðèçíà÷íîñòòà, êúì êîÿòî ñå îòíàñÿ. Àêî ñå îêàæå â ñúãëàñèå ñ òàêàâà âðúçêà ïî îòíîøåíèå íà Ïðèçíà÷íîñòòà, òî íå ìîæå äà ñå ñìÿòà çà ïîãðåøíî. Äîðè çíàíèÿ, îñíîâàíè âúðõó îñåçàåìà ïðèçíà÷íà âðúçêà ñ ÂÅä, êàêâàòî å áèëà òàçè, íàïðèìåð, ñúñ Ñðåäèùíàòà çâåçäà, ñà ñå îêàçâàëè äîñòàòü÷íî âåðíè. Òàêà íàïðèìåð, áúëãàðñêî-õóíîðñêîòî ïîñîêî-âðåìåóêàçàòåëíî çâåçäîâåäñòâî, îñíîâàíî âúðõó âðúçêàòà ñúñ Ñðåäèùíàòà çâåçäà, å áèëî â äàëå÷íîòî ìèíàëî íàé-ñúâúðøåíîòî çà âðåìåòî ñè. Òî å áèëî èçïðåâàðèëî ñ íàé-ìàëêî äâå õèëÿäîëåòèÿ õàëäåñêî-åãèïåòñêîòî äî âðåìåíàòà íà Õèïàðõ, à åâðîïåéñêîãî - ñ ïîâå÷å îò ÷åòèðè õèëÿäîëåòèÿ... Îñíîâàíîòî âúðõó òîâà çâåçäîâåäñòâî âðåìå÷èñëåíèå è äîñåãà îñòàâà íàé-ñúâúðøåíîòî, èçïîëçâàíî íà Çåìÿòà.

247

ÀÂÈÒÎÕÎË Êàê ñà ìîãëè äà áúäàò çàïàçåíè ïîçíàíèÿòà îò ó÷åíèåòî çà ÂÅä? Òîçè âúïðîñ èçãëåæäà íå íà ìÿñòî òóê. Íî òàêà èçãëåæäà ñàìî íà ïðúâ ïîãëåä. Àêî ó÷åíèåòî çà ÂÅä áå íÿêàêâà “òåîðèÿ”, íàïèñàíà èëè äîðè ñàìî ðàçêàçâàíà, èçó÷àâàíà è îáÿñíÿâàíà, çà äà áúäå çàïîìíåíà è ïðåäàâàíà, äîêàòî íàé-ïîñëå å áèëà çàïèñàíà ñ îáÿñíåíèÿ è îáÿñíåíèÿ íà îáÿñíåíèÿòà è ò.í, òÿ áè îòæèâÿëà âðåìåòî ñè è çàðîâåíà. Çà äà áúäå îòêðèòà îòíîâî... íàèñòèíà âúïðîñúò áè áèë ñúâñåì íå íà ìÿñòî. Âÿðíî å, ÷å è ïîçíàíèÿòà îò ó÷åíèåòî çà ÂÅä ùå äà ñà áèëè ñúùî ðàçêàçâàíè è ñëîâåñíî îáÿñíÿâàíè. ×àñòèöè îò òÿõ òàêà ñà ñå çàïàçèëè âúâ âèä íà ïðåäàíèÿ, ïðèêàçêè, ïîñëîâèöè è äð. íà÷èíè íà èçðàçÿâàíå íà, êàêòî ñåãà îáèêíîâåíî ñå êàçâà, “íàðîäíà ìúäðîñò”. ×àñòèöè îò íÿêîè òàêèâà ïðåäàíèÿ ñà áèëè âïîñëåäñòâèå è ïèñìåíî îòáåëÿçâàíè è ñà ñå çàïàçèëè êàòî “ìú÷íî” èëè âúîáùå “íåðàçáèðàåìè” èçðàçè è “îòæèâåëèöè”. Òàêèâà èìà â íÿêîè áúëãàðñêè “àïîêðèôíè” ïèñàíèÿ. ßñíè ñëåäè èìà â òàêà íàðå÷åíèÿ “Èìåííèê”, à ñúùî è ⠓Îòãîâîðèòå íà ïàïà Íèêîëàé” íà ïèòàíèÿòà íà êàí Áîðèñ (21). Íàé-ñòàðè îòáåëÿçâàíèÿ ñå íàìèðàò â ñòàðèííè êèòàéñêè ïèñàíèÿ, íàé-îòäàâíàøíî îò êîèòî å îòêúñëåêà, íàðå÷åí “ßî-âè óñòàíîâëåíèÿ”. Íî òîçè íà÷èí, åäíàêúâ ñ òîçè, ïî êîéòî ñà ïðåäàâàíè íà ïîêîëåíèÿòà îáèêíîâåíè çíàíèÿ, åäâà ëè áè ìîãúë äà çàïàçè â õèëÿäîëåòèÿòà òåçè ïîçíàíèÿ, àêî òîé å áèë åäèíñòâåíèÿò. Äðóã åäèí íà÷èí (îêàçàë ñå äîñòà ïî-íàäåæäåí) ñà áèëè ÷åðòåæèòå. Èìà ìèñëè, êîèòî ìíîãî ïî-ÿñíî, ïî-òî÷íî è äîðè ïî-ëåñíî ìîãàò äà áúäàò èçðàçÿâàíè ÷ðåç ÷åðòåæè è ÷èñëà, îòêîëêîòî ñ äóìè. Òàêà íàïðèìåð, íèêîÿ ïî-ñëîæíà ìàøèíà èëè óðåäáà, íèêîé ïî-ãîëÿì ñòðîåæ íå ìîãàò äà áúäàò òàêà äîáðå, ïúëíî è ÿñíî èçðàçåíè ñ äóìè, êàêòî ñ ÷åðòåæè. Ñúùîòî ñå îòíàñÿ è äî èçðàçÿâàíèÿ ñ ÷èñëà, êàêâèòî ñà ÷èñëåíèòå, ôèçè÷åñêè è õèìè÷åñêè èçðàçè, íàðè÷àíè ôîðìóëè. Ïðåèìóùåñòâîòî íà ÷åðòåæèòå è ÷èñëåíèòå èçðàçè ñòàâà îñîáåíî ÿñíî, êîãàòî òðÿáâà äà áúäàò èçðàçåíè ìèñëè, êîèòî ñà íîâè ïî ñúäúðæàíèå è çà êàêâèòî ñúùåñòâóâàùèòå â ãîâîðåíèÿ åçèê äóìè áèõà áèëè íåäîñòàòü÷íè. Ìíîçèíñòâîòî îò ñúùåñòâóâàùèòå âúâ âñè÷êè åçèöè äóìè ñà áèëè ïðèãîäåíè äà èçðàçÿâàò ïðåäè âñè÷êî ïðèçíà÷íîñòòà íà âèäèìèÿ, ñåòèâíî âúçïðèåìàí Ñâÿò è íà òâúðäå ìàëêî îò òÿõ ïî-êúñíî å áèëî ïðèäàâàíî çíà÷åíèå, ñî÷åùî íÿêàêâà ñúùèíà. Íî è â òàêèâà ñëó÷àè ìíîãî îò òåçè äóìè ñà ñå îêàçâàëè ïðåòîâàðåíè ñ ðàçëè÷íè è ïîíÿêîãà ïðîòèâîðå÷èâè, íåîïðåäåëåíè è íåÿñíè çíà÷åíèÿ. Ïðè òîâà äóìè, êîèòî ñà ïðîìåíÿëè âåäíúæ çíà÷åíèåòî ñè, ñòàâàò ïî-ëåêî ïðîìåíëèâè è ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî îòíîâî è îòíîâî ñå ïðîìåíÿò. Êàê áèõà ìîãëè òàêèâà ëåêî ìåíÿùè çíà÷åíèåòî ñè äóìè äà ñëóæàò êàòî íàäåæäíè, òðàéíè èçðàçèòåëè íà îáèêíîâåíè ìèñëè? ×åðòåæúò å îáðàç è íå ìîæå ëåñíî äà çàãóáè ïúðâîíà÷àëíîòî ñè çíà÷åíèå, âúïðåêè ÷å êúì íåãî ìîãàò äà ñå ïðèáàâÿò (è îáèêíîâåíî áèâàò ïðèáàâÿíè) äîïúëíèòåëíè çíà÷åíèÿ. Òîâà îáèêíîâåíî ñå ñëó÷âà ñ ïðéñòèòå ÷åðòåæíè îáðàçè: êðúã, ÿéöå, òðèúãüëíèê, êðúñò è ò.í. èëè ñ íàé-ïðîñòèòå òåõíè ñú÷åòàíèÿ, êàòî êðúñò â êðúã, òðèúãüëíèê ñ òðèúãüëíèê (åâðåéñêàòà çâåçäà) è ò.í. Îáà÷å è íàé-ïðîñòèòå ñú÷åòàíèÿ âå÷å äîáèâàò òðàéíè è îùå ïî-òðóäíî ïðîìåíèìè çíà÷åíèÿ. Îñîáåíè, ÿñíè è âèíàãè åäíàêâè ïðîìåíè â ïúðâîíà÷àëíèÿ îáðàç (êàòî íàïðèìåð ïðå÷óïâàíå íà ðàìåíåòå

248

íà êðúñòà â åäíà ïîñîêà - ñâàñòèêà) èëè ïî-ñëîæíè ñú÷åòàíèÿ (êàòî òðèðåäè÷íèÿ êðúã - åëáåòèöàòà) ïðàâÿò çíà÷åíèåòî íà îáðàçà íåïðîìåíÿåìî. Âÿðíî å, ÷å íà âñåêè âå÷å ñúùåñòâóâàù îáðàç íÿêîè, êîéòî íå ïîçíàâà ñúùèíñêîòî ìó çíà÷åíèå (ïîíÿêîãà äîðè äà ãî ïîçíàâà) ìîæå äà èçìèñëè è ïðèäàäå íÿêîå íîâî, ñâîå çíà÷åíèå. Òàêà, íàïðèìåð, íà ñâàñòèêàòà áå ïðèäàäåíî çíà÷åíèåòî íà Õèòëåðîâ, “ïðå÷óïåí” êðúñò. Íî âñåêè, êîéòî îòêðèå òîçè çíàê â ñðåäèùåòî íà ñòàðèííà åëáåòèöà, áèëî â íÿêîÿ øåâèöà, áèëî â ðåçáà èëè â óêðàñàòà íà îáðåäåí õëÿá è ò.í., íå áè ïîìèñëèë çà Õèòëåð (22), à âåäíàãà áè ðàçáðàë, ÷å òîâà å îáðàçúò íà êðúãîâðàòà âúâ Âñåëåíàòà. È â ÷åðòåæèòå ïîíÿêîãà áèâàò íàñëàãâàíè è äîïúëíèòåëíè çíà÷åíèÿ, íî ïúðâî - òå âèíàãè ñà â ñúãëàñèå ñ îñíîâíîòî, íå ãî çàëè÷àâàò, à ñàìî ãî äîïúëâàò ñ íîâè ìèñëè è ðàçáèðàíèÿ, è âòîðî - íàé-÷åñòî òîâà ñòàâà ñ íÿêàêâî íåçíà÷èòåëíî, íî òðàéíî èçìåíåíèå èëè äîïúëíåíèå, òàêà ÷å äà áúäå ÿñíî îòáåëÿçàíî äîïúëíèòåëíîòî ïðèáàâÿíå íà íîâî çíà÷åíèå (23). Ãðàìàäíî å ðàçíîîáðàçèåòî íà òàêèâà áúëãàðñêè ÷åðòåæè, èçäúëáàíè âúðõó êàìúê, ìåòàë èëè êîñò, îòïå÷àòàíè âúðõó ãëèíåíè èçäåëèÿ èëè äðóãè îòëèâêè; èçâåçàíè êàòî îñîáåíî áîãàòè è õóáàâè øåâèöè, óêðàñè âúðõó îáðåäíè õëÿáîâå è ò.í. È âñè÷êè òå áåç èçêëþ÷åíèå ïðåäàâàò ìèåëèòå è ðàçáèðàíèÿòà íà áúëãàðèíà âúðõó ïîçíàíèÿòà è ñúùèíàòà íà Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî. Òî÷íîòî çíà÷åíèå íà ïîâå÷åòî îò òÿõ âúâ âåêîâå äâîéíè ðîáñòâà ñå å êàòî ÷å ëè çàãóáèëî, íà íÿêîè îò òÿõ ñà áèëè èçìèñëåíè íîâè ïðîñòîâàòè çíà÷åíèÿ, çà äà áúäàò îñìèñëåíè (íàé-÷åñòî ñúñ ñòîïàíñêè çíà÷åíèÿ), íî âðúçêàòà èì òâúðäå ÷åñòî ñ ÷èñëåíè óêàçàíèÿ èëè ñ îñîáåíè ïðàçíóâàíèÿ å äîñòàòü÷íà, çà äà ïðèïîìíè ñúùèíñêîòî èì çíà÷åíèå è ëåñíî äà îòìèå íîâîòî ïðèäàäåíî èì îñìèñëÿíå. Òàêà, íàïðèìåð, â ñåäåìòå çíàêà ÿñíî ñå ïîçíàâà ñúçâåçäèåòî Êîëàòà (“Ãîëÿìàòà ìå÷êà”) è âñÿêî çíà÷åíèå íà äîáèòúê èëè “êóïíè” ñëàìà îòïàäà; îñîáåíî ÿñíî å òîâà, êîãàòî çâåçäàòà å ïîñòàâåíà â èçîáðàæåíèåòî íà Ñëúíöåòî. Ñúùî òàêà, äîñòàòú÷íî å è èçîáðàæåíèåòî íà ñâàñòèêàòà â ñðåäèùåòî íà îáðåäíèÿ õëÿá, çà äà ñå ðàçáåðå äîáðå êàêâî å òðÿáâàëî äà îçíà÷àâàò ïðåïëåòåíèòå ñêà÷åíè âúëíè ïî êðàÿ íà õëÿáà. Æèâîòúò ñå äâèæè è ðàçâèâà âåðåä ïðèçíà÷íîñòòà, íî ñ äîêîñâàíåòî ñè äî íåÿ òîé ÿ ïðåòâîðÿâà è îäóõîòâîðÿâà. Òàêà, ÷ðåç òîâà îäóõîòâîðÿâàíå, îò æèâîòà ñå ðàæäà çà âñè÷êî æèâî ïðèðîäàòà ñúñ ñâîèòå õóáîñòè, ñìèñúë è çíà÷åíèå. Çà âñè÷êî æèâî ïîîòäåëíî òîâà ñòàâà íÿêàê ñè “åñòåñòâåíî”, áåç ó÷àñòèå íà ñúçíàíèåòî ìó, áåç ó÷àñòèå äîðè è íà æèçíåíèòå ñðåäèùà. Æèâîòúò êàòî íà÷àëî èçâúðøâà òîâà ïðåòâîðÿâàíå è îäóõîòâîðÿâàíå íà âñÿêî ñúùåñòâóâàùî æèçíåíî ñðåäèùå è çà âñÿêî îòäåëíî æèâî. Íà ÷îâåêà îáà÷å å áèëà ïðèñâîåíà âúçìîæíîñòòà äà ðàçáåðå âñè÷êî òîâà è íå ñàìî äà ãî ðàçáåðå, íî äîðè äà ãî äîïúëíè â íÿêîè îòíîøåíèÿ. Ïîçíàíèÿòà â ó÷åíèåòî çà ÂÅä êàòî âðúçêà ñà äàëè êëþ÷à çà òîâà ðàçáèðàíå íà ÷îâåêà, êàêòî è åäíà âúçìîæíîñò äà ãî äîïúëíè. Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî å âúðõîâíî íà÷àëî, à ùîì å òàêà òî òðÿáâà äà âàæè çà âñÿêî åäèíñòâî: íåãîâèÿ ñòðîåæ, íåãîâîòî óñòðîéñòâî, çà âñåêè ñòðîåæ, çà âñÿêî óñòðîéñòâî; íåãîâèòå òóïòåæè - çà âñåêè òóïòåæ, íåãîâèòå èçëú÷âàíèÿ — çà âñÿêî èçëú÷âàíå è ò.í. Çàùî äà íå âàæàò òå è çà ÷îâåêà? Çà ÷îâåøêèòå åäèíñòâà, çà ÷îâåøêèòå ñðåäèùà, çà ÷îâåøêèòå óñòðîéñòâà, çà âñÿêà ÷îâåøêà äåéíîñò?

ÀÂÈÒÎÕÎË Íàëè è ÷îâåøêèòå ñðåäèùà ñà òðîåíèÿ, èçëú÷âàíèÿ îò ÂÅä! Êàêúâ ñìèñúë èìà ïîçíàíèåòî íà èñòèíàòà, àêî òÿ íå áúäå ïîòúðñåíà â æèâîòà! Êàêâà èñòèíà ùå áúäå òÿ, àêî íå ìîæå äà áúäå íàìåðåíà òàì èëè àêî å íàìåðåíà çàòðóïàíà, íå áúäå ïî÷èñòåíà è ïîñòàâåíà â äåéñòâèå! Ïðåäè íÿêîëêî õèëÿäè ãîäèíè èñòèíèòå îò ïîçíàíèÿòà çà ÂÅä áèëè ïîòúðñåíè è äåéñòâèòåëíî íàìåðåíè — ïîâå÷åòî îò òÿõ ÷èñòè è â ïúëíî äåéñòâèå. Ðîäúò — îáîñîáåí, ïúëíîêðúâåí è çäðàâ -ñòîÿë íåîñïîðâàí è íåïîêîëåáèì êàòî îñíîâíî ïúðâè÷íî ñðåäèùå, èçëú÷âàùî è òðîÿùî âúâ âñè÷êè íàïðàâëåíèÿ, â ïðîñòîðà è âúâ âðåìåíàòà, êàêòî è â æèâîòà. Ñòîÿëè ñúùî òàêà íåîñïîðâàíè ïëåìåííîòî è íàðîäíîñòíîòî ñðåäèùà — èçëú÷âàùè è òðîÿùè. Íà äúðæàâàòà — íà èçêóñòâåíîòî ñðåäèùå ñúçäàäåíî îò ñàìèÿ ÷îâåê — òðÿáâàëî äà ñå ïðèñâîé ñúùèÿ ñòðîåæ, ñúùîòî óñòðîéñòâî, ñúùèòå ñïîñîáíîñòè çà èçëú÷âàíèÿ è òðîåíèÿ íà çåìè è îáëàñòè â ïðîñòîðèòå è âðåìåíàòà íà äåéñòâåíîñòòà è. È ñå ïîÿâÿâà íàé-çàáåëåæèòåëíîòî, íàé-äîáðîòî ñúùåñòâóâàëî äîñåãà äúðæàâíî óñòðîéñòâî. Íî âñè÷êî òîâà ñúùåñòâóâàùî (è îòêðèòî ÷å äåéñòâèòåëíî ñúùåñòâóâà è íàíîâî ñúçäàäåíî) íå áèâà äà ñå ñìÿòà çà çàäîâîëèòåëíî. Íå å äîñòàòú÷íî âñè÷êî òîâà äà ñúùåñòâóâà ñàìî — äà ñúùåñòâóâà ïîîòäåëíî — ìàêàð è íàâñÿêúäå. Âñè÷êî òîâà òðÿáâà äà áúäå ñúãëàñóâàíî äîáðå è òî òàêà, ÷å äîïúëíèòåëíîñòòà äà íå ñå ãóáè è çàëè÷àâà, à ÿñíî äà áúäå ïðîÿâÿâàíà. Òàêà öåëèÿò æèâîò âúâ âñåêèäíåâèåòî ìó è â ïðàçíèöèòå ìó, â äðåáíàâèòå ìó ïðîÿâëåíèÿ è â íàé-âàæíèòå, â ïðèçíà÷íîñòòà âñðåä êîÿòî ïðîòè÷à, è â äåéñòâèòåëíàòà ìó ñúùèíà, âúîáùå â öÿëàòà ìó äåéñòâåíîñò, êàêòî è â ïî÷èâíîñòòà ìó, áèâà âå÷å íàïúëíî ñúçíàòåëíî óñòðîåí è ñúãëàñóâàí ñ íà÷àëàòà, êîèòî ïîçíàíèÿòà çà ÂÅä ñà îòêðèëè. Ñúãëàñóâàíåòî å îáõâàøàëî âñè÷êî: Íàé-ãîëåìèÿò ïðàçíèê å áèë íà÷àëîòî íà ãîäèíàòà; âåäíàãà ñëåä îòïðàçíóâàíåòî ìó å ñòàâàë ïúðâèÿò ðåäîâåí ãîäèøåí ñáîð. Íà÷àëîòî íà ãîäèíàòà — Íîâà Ãîäèíà ñïîðåä íåäîñòèãíàòîòî äî ñåãà íèêúäå áúëãàðñêî âðåìå÷èñëåíå å áèëî ïðàçíóâàíî â äåíÿ íà çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå. Îò òîçè äåí — åäèíñòâåí, íàðè÷àí è äîñåãà Èäèíàê — ãîäèíàòà å òðîÿëà (24) âðåìåíàòà ñè ÷ðåç äðóãèòå äâà ãîëåìè ïðàçíèêà — â íà÷àëîòî íà ïåòèÿ è íà äåâåòèÿ áúëãàðñêè ìåñåöè, êàòî â ñúùèòå äíè çàïî÷âàëè ðàáîòàòà ñè è äðóãèòå äâà ðåäîâíè ãîäèøíè ñúáîðè. Ñúãëàñóâàíîñòòà è äîïúëíèòåëíîñòòà ñå å ïðîÿâÿâàëà íå ñàìî ìåæäó äúðæàâíàòà è íàðîäíîñòíà äåéíîñò, ïðîÿâÿâàëà ñå å è â ïîäðîáíîñòèòå: òúðæåñòâà è îáðÿäè, æåðòâîïðèíîøåíèÿ, ïåñíè è èãðè. Òàêà îñâåí æåðòâåíèòå æèâîòíè, òî÷íî îïðåäåëåíè çà ðàçëè÷íèòå äíè, èìàëî è îáðåäíè õëÿáîâå, ÷èèòî øàðêè è óêðàñè îòãîâàðÿëè íà ïðàçíèêà. Áîãîâèöèèòå, êðàâàèòå è êîëàöèòå ñúñ ñâîèòå èçîáðàæåíèÿ íà Íåáåòî, Ñðåäèùíîòî è Öÿëîòî, ñ Êîëàòà è äîðè äâåòå Êîëè, ñúñ çâåçäà â ñðåäèùåòî íà Ñëúíöå, ñ èçîáðàæåíèåòî íà ñêà÷åíè âúëíè è ò.í. ïðåäñòàâÿò íå ñàìî ñúãëàñóâàíå è äîïúëíèòåëíî óêàçàíèå çà çíà÷åíèåòî íà äåíÿ è ïðàçíèêà, íî ñúùî è èçðàç íà ïîçíàíèå âúâ âñÿêî îò òåçè îòíîøåíèÿ. Îñâåí æåðòâîïðèíîøåíèÿòà è äðóãèòå ïðàçíè÷íè õðàíè áèëè îñâåùàâàíè è ïðèêàäÿâàíè è äðóãè íåùà â ðåäà íà îáðåäíèòå ÷åñòâàíèÿ. Òàêà íà áúäíèâå÷åðíàòà âå÷åðÿ êúì Èäèíàê, ïðèêàäÿâàíî áèëî îãíèùåòî îëèöåòâîðÿâà-

ùî ðîäîâîãî ñðåäèùå. Êðàé îãíèùåòî ñúùî çà íàðî÷íî ïðèêàäÿâàíå áèëè íàðåäåíè îëèöåòâîðåíèÿòà íà îñíîâíèòå íà÷àëà è íà âñè÷è ïåò âåùåñòâà íà÷àëà: â áÿë ìåíåö íåíà÷åíàòà öâåòíà âîäà — îëèöåòâîðåíèå íà íà÷àëîòî è âåùåñòâîòî-íà÷àëî “Âîäà”, à â ñòîìíà èëè äåëâà âîäà çà ïèåíå — âåùåñòâî âîäà. Ïëàìòÿùèÿò â îãíèùåòî îãúí îëèöåòâîðÿâàë íà÷àëîòî è âåùåñòâîòî-íà÷àëî “Îãúí”, à îòäåëíî òðè “æèâè” âúãëåíà — âåùåñòâîòî îãúí.  ïðúñòåíà ïàíè÷êà øåïà ïðúñò îëèöåòâîðÿâàëà âåùåñòâîòî-íà÷àëî “Çåìÿ”, à ñàìàòà ïàíè÷êà, êàêòî è äðóãè ãëèíåíè ñúäîâå îáèêíîâåíîòî âåùåñòâî çåìÿ. Îñâåòåíèÿò, íî îùå íå ñëîæåí äà ãîðè áúäíèê è êðàé íåãî äðåíîâèòå ñóðîâà÷êè è ïîëÿçíè êðèâàöè îëèöåòâîðÿâàëè “Äúðâîòî” êàòî âåùåñòâî-íà÷àëî è êàòî îáèêíîâåíî âåùåñòâî. Íàé-ïîñëå áåëèÿò ìåíåö è äðóãè áàêúðåíè ñúäîâå, êàêòî è æåëåçíèÿò ïàëåùíèê, íà êîéòî ñå íàìèðàëè òðèòå æèâè âúãëåíà, îëèöåòâîðÿâàëè âåùåñòâîòî-íà÷àëî è âåùåñòâîòî “Ìåòàë”. Òóïòåæúò íà ïåñíèòå, êîèòî ñà ïååëè, êîèòî ñå ïåÿò è äî äíåñ ïî ñåëàòà â òåçè äíè è íà èãðèòå, ñúãëàñóâàíè íàïúëíî ñ òóïòåæà íà êðúãîâðàòà íà 28-òå çâåçäè Îïðåäåëèòåëêè íàðè÷àí îò íÿêîè “íåïðàâèëåí”, à îò äðóãè (ïî-äîáðå îñâåäîìåíè) — “çâåçäîâåäñêè” — äîïúëâà äî ñúâúðøåíñòâî âúïëúòÿâàíåòî â ïðàçíè÷íèòå îáðÿäè íà âñè÷êè ñúùåñòâåíè ïîçíàíèÿ îò ó÷åíèåòî çà ÂÅä. Íî òàêîâà âúïëúòÿâàíå ñå å ðàçïðîñòðàíèëî è âúâ âñè÷êè îñòàíàëè äíè — â öåëèÿ æèâîò. Âñÿêà ñóòðèí âåëèêèÿò êàí èçëèçàë íà îòêðèòî çà äà ñå ïîêëîíè íà èçãðÿâàùîòî Ñëúíöå. Ïðè ïîÿâàòà íà ïúðâèÿ ñúðï íà Ìëàäàòà Ìåñå÷èíà íà çàïàä òîé è ñå ïîêëàíÿë (25). Ñëúíöåòî çà áúëãàðèòå îëèöåòâîðÿâàëî äåéíîòî, ñâåòëîòî, ëåêîòî, à Ìåñå÷èíàòà — ïî÷èâíîòî, òåæêîòî, òúìíîòî íà÷àëî. Ïîêëîíèòå êúì òÿõ áèëî îòäàâàíå íà ïî÷èò êàêòî êúì èçëú÷âàíåòî íà òåçè ïúðâè÷íî-îñíîâíè íà÷àëà, òàêà è îñîáåíî êúì ÂÅä è ïúðâîòî ìó òðîåíå. Íî òîâà íå å áèëî âñè÷êî. Ñëúíöåòî è Ìåñå÷èíàòà îòáåëÿçâàëè è ïúðâèòå òðîåíèÿ âúâ âðåìåíàòà íà Çåìÿòà, à ñàìîòî Ñëúíöå è òðîåíèÿòà íà ïîñîêèòå. Òàêà ñ èçãðåâà ñè Ñëúíöåòî îòáåëÿçâàëî êðàÿ íà óòðîòî è íà÷àëîòî íà äåíÿ, à ñúùî è èçòîê — ëÿâî; ñúñ çàñòàâàíåòî ñè íà ïðåñëîïà ïî ïëàäíå — ñðåäàòà íà Áåëèÿ äåí è þãà — íàïðåä; ñúñ çàëåçà ñè — íà÷àëîòî íà âå÷åðòà, ñúùî è çàïàä — äÿñíî. Ìåñå÷èíàòà ñ òðèòå ñè ìåíè (26) îòáåëÿçâàëà òðîåíèÿ â äåñåòèöè íà âðåìåíàòà — äåñåòäíåâèÿ, êàòî äîïúëíåíèå íà ñåäìèöàòà (÷èñëîòî 7 no-âàæíî îò 10, èçðàçÿâàùî òðè ïîñëåäîâàòåëíè òðîåíèÿ — 7), à ñúùî è îëèöåòâîðÿâàíå íà ñòðàíèòå íà çà÷åâàíå, âúçìåçäèå è îáðàòíî ïîãëúùàíå, ñúäúðæàùè ñå â ïî÷èâíîòî íà÷àëî. Êúñíî âñÿêà âå÷åð âåëèêèÿò êàí èçëèçàë äà íàáëþäàâà çàåçäèòå è â íà÷àëîòî íà óòðîòî (ïîëóíîù) äà ñå ïîêëîíè íà Ñðåäèùíàòà, áåëåæåùà ïîñîêàòà íàçàä — ñåâåðà (ïðåäè äà îòèäå äà ïî÷èâà). Òîâà, êîåòî âåëèêèÿò êàí ïðàâåë âñåêèäíåâíî ëè÷íî çà ñåáå ñè, çà ñâîÿ ðîä è íàðîä, èçâúðøâàë è âñåêè îáèêíîâåí êàí, âñåêè ðîäîíà÷àëíèê è äîðè âñåêè ÷îâåê-ãîñïîäàð, ùîì êàòî ñå ñëó÷âàëî äà áúäå ïúðâåíåö â îòäåëåí ñòàí — ïëåìåíåí (èëè Îðäåíñêè), ðîäîâ èëè äîðè ñàìî ñåìååí ÷àäúð (þðòà). Äî ïðåäè 50-60 ãîäèíè òàçè ïî÷èò, ïîíå â ñúùèíàòà ñè, å áèëà çàïàçåíà ïî ñåëàòà è ïî-ìàëêèòå ãðàäîâå îò âñè÷êè íåïîêâàðåíè áúëãàðè. Íåèçáðîèìè ïî÷òè ñà áèëè âñåêèäíåâíèòå, òÿñíî ñâúðçàíè ñ æèâîòà äåéñòâèÿ è ÷åñòâàíèÿ (ðàæäàíèÿ, ñâàòáè,

249

ÀÂÈÒÎÕÎË áîðáè, ñúñòåçàíèÿ, ëîâ, âîéíà, ïîãðåáåíèÿ) è ìíîãî îò òÿõ çàïàçèëè ñå â ñúùèíàòà ñè è äî ñåãà, ïðîÿâÿâàùè è èçðàçÿâàùè ðàçáèðàíèÿòà è ïîçíàíèÿòà çà ÂÅä è óñòàíîâåíèÿ â ñúãëàñèå ñ òÿõ ðåä, ïðåâúðíàòè â òå÷åíèå íà õèëÿäîëåòèÿ âúâ âÿðíî ïàçåíè îáè÷àè. Íèêîå äðóãî ó÷åíèå íå ñå å íàìèðàëî òàêà öÿëîñòíî îòêðèòî â ñàìèÿ æèâîò è ïîñëå íàïúëíî ñúçíàòåëíî ÿñíî è îïðåäåëåíî âïëåòåíî â íåãî è ÷åñòâàíî â îáðåäè, ïðåäñòàâëÿâàùè èçðàç íà íåãîâàòà ñúùèíà. Íèêàêúâ äðóã íà÷èí íå å ìîãúë äà çàïàçè òàêà ïúëíî è æèâî (êàêâîòî è äà å áèëî ó÷åíèå èëè çíàíèå), êàêòî òîçè âúïëúòåí íå ñàìî â ïðàçíè÷íîñòòà, íî è â ñúùèíàòà íà æèâîòà. Íàèñòèíà âñè÷êî òîâà å áèëî èçâúðøåíî íå ñ öåë ó÷åíèåòî äà áúäå ïî òîçè íà÷èí çàïàçåíî, öåëòà — òàçè öåë å áèëà ïîñòèãíàòà áåç äîðè è äà ñå å ìéñëèëî çà íåÿ è å áèëà ïîñòèãíàòà íàé-äîáðå. Âñè÷êî òîâà ñå å èçâúðøâàëî, çàùîòî å áèëî â ïúëíî ñúãëàñèå ñ ïîçíàíèÿòà çà ÂÅä, êîèòî ïîêàçàëè ñå êàòî âåðíè, èñòèííè è äîáðè, à æèâîòúò óñòðîåí ñïîðåä òÿõ áèâàë íàé- äîáúð, ñìèñëåí, èñòèíñêè äóõîâíî õóáàâ è çàñëóæàâàù äà ñå æèâåå — ñúùèíñêè ãîñïîäàðñêè æèâîò. Íî òúêìî çàòîâà òîçè íåîáèêíîâåí íà÷èí íà çàïàçâàíå íà ïîçíàíèÿòà, åäèíñòâåí äîñåãà â ìèíàëîòî íà êîé äà å íàðîä, èìà ñâîåãî ìÿñòî â ñàìîòî ó÷åíèå. Èìà òîâà ìÿñòî, çàùîòî ïðåäñòàâÿ âúïëúùåíèå íå ñàìî íà ó÷åíèåòî è íà ñúãëàñóâàí ñ íåãî ðåä, à å âúïëúùåíèå è íà èçëú÷âàíèÿòà íà ñàìîòî ÂÅä ÷ðåç ïîçíàíèÿòà îòêðèòè â îòêðîâåíèå îò Íåãî íà ñðåäèùåòî — ×îâåêà Ãîñïîäàð.

Áåëåæêè: 1. Ñúùèíñêà äåéñòâèòåëíîñò îçíà÷àâà, ÷å íå ñå îòíàñÿ ñàìî äî ïðèâèäíàòà ïðèçíà÷íîñò íà âèäèìèÿ è âúçïðèåìàí ÷ðåç ñåòèâàòà ñâÿò, à ïðåäè âñè÷êî äî íà÷àëíàòà ñúùèíà, äî êîÿòî ÷îâåøêèòå ñåòèâà íå ìîãàò ïðÿêî äà ïðîíèêâàò. 2. Îòðè÷àíå íà âúçìîæíîñòòà çà ñúùåñòâóâàíå íà äðóãèòå âñåëåíè íà îñíîâàíèå íà òîâà, ÷å òå íå ìîãàò äà áúäàò íàáëþäàâàíè ïðÿêî èëè ïî íÿêàêúâ äðóã íà÷èí, å ãëóïîñò, êîÿòî âúçäèãà íåçíàíèåòî â îñíîâà íà âñÿêî ïîçíàíèå. 3. Ó÷åíèåòî çà ÂÅä, ïî ïðîèçõîä õóíîðñêî-áúëãàðñêî, å ïðåëèâàëî íåâåäíúæ îùå îò íàé-äàëå÷íîòî ìèíàëî — ïúðâî îòáåëÿçâàíå âúâ âðåìåíàòà íà öàð ßî â Êèòàé, áåç îáà÷å äà ìîæå äà îòáåëåæè òðàéíî è öÿëîñòíî âëèÿíèå. Âñå ïàê íÿêîè îò íåãîâèòå õàðàêòåðèñòèêè ñà íè èçâåñòíè ñåãà áëàãîäàðåíèå íà çàïèñâàíèÿ ïî âðåìå íà ðàçëè÷íè êèòàéñêè óïðàâíèöè, âúðõó êîèòî òî èìàëî òàêîâà âëèÿíèå. Íàïðèìåð îòíà÷àëî ñàì Âó-òè ñå ïðîòèâÿë íà òàêîâà âëèÿíèå, íî ïîñëå, ñëåä òåæêî áîëåäóâàíå, ãî âúçïðèåë è íàðåäèë äà ñå ïðèíåñå íàé-âèñøà æåðòâà íà ÂÅä â äåíÿ íà çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå — Èäèíàê. 4. Òàêà íåñúìíåíî äî âðåìåíàòà íà Îìóðòàã õàí, êîéòî, êîãàòî ñå îòíàñÿ äî íðàâñòâåíîñò, â êàìåííèòå íàäïèñè ñå ïîçîâàâà íà Áîãà. 5. Äóìàòà, çàïàçåíà äîðè è äîñåãà â íàøèÿ áúëãàðñêè åçèê êàòî ëè÷íî èìå, å „Áîãäè“ è êàòî ðîäîâî èìå èëè ïðåçèìå „Áîãäåâ“. 6. Òîâà èçëú÷âàíå íà ïîñîêèòå â ïðîñòîðà è âðåìåòî îñâåí îòáåëÿçâàíî ñ ÷èñëà å áèâàëî èçîáðàçÿâàíî è ÷åðòåæíî â ðåçáè, âåçìà, óêðàñè è ò.í. Òâúðäå ðàíî òåçè ÷èñëåíè îòáåëÿçâàíèÿ è ÷åðòåæíè èçîáðàçÿâàíèÿ äîáèëè çíà÷åíèå çà âñè÷êè âèäîâå èçëú÷âàíèÿ è íàé-âå÷å çà äåâåòòå ïúðâè÷íè îñíîâíè èçëú÷âàíèÿ íà ÂÅä. Òàêà ñå ïîÿâèëà íàðè÷àíàòà ñåãà „ôèëîñîôèÿ íà ÷èñëàòà“. 7. Íÿêîãàøíîòî ìó õóíîðñêî-áúëãàðñêî íàçâàíèå å âñå îùå íåèçâåñòíî. Ïîâîäúò å îò çàïàçèëîòî ñå â ñòàðèííàòà êèòàéñêà ïèñìåíîñò åäíîçíà÷íî êèòàéñêî íàçâàíèå, êîåòî ôðàíöóçè, íåì-

250

öè è àíãëè÷àíè ïðåâåæäàò ñ „åëåìåíò“, à ðóñèòå ìàëêî ïî-ñïîëó÷ëèâî ñúñ „ñòèõèÿ“. 8. Àêî ÂÅä áè áèëî ïðèåòî ñàìî êàòî íÿêàêâà äàäåíîñò è âñè÷êè âúçìîæíè ïðîìåíè â íåãî êàòî ñòàâàùè å íåèçìåííî äàäåí ðåä, òî è âñÿêî îáúðêâàíå èëè „íåóðåäåíî ñúñòîÿíèå“ ïîðàäè ïî-ãîëÿìàòà ñè âåðîÿòíîñò, áè ñòàâàëî âñå ïî-çíà÷èòåëíî, äîêàòî îò ñúâñåì ðÿäêî èçêëþ÷åíèå áè ñå ðàçðàñíàëî äî òàêàâà ñòåïåí, ÷å äà èçìåñòè „óðåäåíîòî“ è áè ïðåìàõíàëî âúîáùå âñÿêàêúâ ðåä. Òàêîâà å „åñòåñòâåíîòî ðàçâèòèå“, êîåòî ìîæå äà áúäå íàáëþäàâàíî â ïðèðîäàòà, íà êîÿòî ñå îòðè÷à âñÿêà âîëåâîñò. (9)  îñíîâíî íà÷àëíî ðàçëè÷èå ñ ó÷åíèåòî çà ÂÅä äóàëèñòè÷íèòå ó÷åíèÿ íà äàëå÷íîòî ìèíàëî (çàïàçèëè âúçäåéñòâèåòî ñè è äîñåãà) ïðèåìàò, ÷å êðàéíî ïðîòèâîðå÷èå, íåïðèìèðèìà âðàæäåáíîñò è âå÷íà áåçïîùàäíà áîðáà ìåæäó ïüðâè÷íèòå äâå íà÷àëà - Äîáðî è Çëî -ñüçäàâàò, óïðàâëÿâàò è äâèæàò Ñâåòà. Ñïîðåä ó÷åíèåòî çà ÂÅä áîðáàòà, â êàêüâòî è âèä äà ñå ïðîÿâÿâà, íå å ñàìîñòîÿòåëíî íà÷àëî. Áîðáà èìà ñàìî òàì, êúäåòî èìà æèâîò, è ÷åñòî íÿìà íèùî îáùî ñ äîáðîòî è çëîòî, ìàêàð ÷å ïîíÿòèÿòà Äîáðî è Çëî íå ñà ÷óæäè çà æèâîòà è îñîáåíî çà ÷îâåêà. Áîðáè, æåñòîêè è áåçïîùàäíè, èìà êàêòî ìåæäó æèâîòíè, æèâîòíè è ÷îâåêà, òàêà è íàé-÷åñòî ìåæäó õîðàòà - íàñèòåíè ñ íàé-äüëáîêà âðàæäåáíîñò è îìðàçà. Íî â òàêèâà ñëó÷àè, ñàìî â íàé-ðåäêè èçêëþ÷åíèÿ, ìîæå äà ñå ãîâîðè çà Äîáðî è Çëî, è òî ñàìî êàòî ïîâîä, íå è êàòî ïðè÷èíà.  äåéñòâèòåëíîñò ïîä âüíøíèÿ èçãëåä íà áîðáà ñå ïðîÿâÿâà ñüãëàñóâàíîòî âçàèìîäåéñòâèå íà äåéñòâåíèÿ ðåä è íà ðåäà çà âúçìåçäèå, çà îïðàâÿíå íà îáúðêâàíèÿ, çà âúçñòàíîâÿâàíå. Ïîíÿòèÿòà Äîáðî è Çëî ñà ÷óæäè çà ÂÅä è âúçìåçäèåòî å ñàìî âúçñòàíîâÿâàíå íà ðåä, áåç êàêâàòî è äà å íðàâñòâåíà ïðåöåíêà. Îòñòðàíÿâàíå íà îáúðêàíè ñúñòîÿíèÿ íå å íèêàêâî „íàêàçàíèå”, à äåéñòâèòåëíà ïîìîù íà çàñåãíàòèòå ñðåäèùà - çàïàçâàùà ãè îò èçðàæäàíå è îò ðàçëîæåíèå. Íàé-÷åñòî òîâà å íàðå÷åíèÿò ñåãà Ïîäáîð, òúëêóâàí ïîãðåøíî, â ñìèñüë ÷å ñ íåãî ñå å ïîñòèãàëî íÿêàêâî ðàçâèòèå êüì „ïî-âèñøå ðàâíèùå”. Òàêîâà “ðàçâèòèå” íå ñüùåñòâóâà, íàïðîòèâ - ïðèðîäíîòî, “åñòåñòâåíîòî ðàçâèòèå” å êúì ïî-ëåñíî îáúðêâàíå è ñî÷è, ÷å „íåóðåäåíîòî ñüñòîÿíèå èìà ïî-ãîëÿìà âåðîÿòíîñò”. Ïîäáîðúò ñëóæè åäèíñòâåíî çà çàïàçâàíå îò èçðàæäàíå è ðàçëîæåíèå íà æèçíåíèòå ñðåäèùà, äî èçòè÷àíå íà ïðèñâîåíèòå èì âðåìåíà. Òàêèâà áèõà íàñòüïèëè, â ñëó÷àé ÷å ïîðàäè îáúðêâàíèÿ ñëàáèòå, íåãîäíèòå, èçðîäåíèòå, ïîÿâèëè ñå âñëåäñòâèå íà òåçè îáúðêâàíèÿ, áèõà áèëè îñòàâåíè äà ñüùåñòâóâàò è äà äàâàò è îòãëåæäàò ïîêîëåíèÿ, âñè÷êè æèçíåíè ñðåäèùà, ðàñòèòåëíè èëè æèâîòèíñêè (âñÿêî â ñâîÿòà ïîðîäà), ñà áèëè èçëú÷åíè â ïúëíî ñúâúðøåíñòâî è äî èçòè÷àíå íà ïðèñâîåíèòå èì âðåìåíà íå ñå íóæäàÿò îò íèêàêâî óñúâúðøåíñòâàíå, à ñàìî îò çàïàçâàíå íà âå÷å ïðèñâîåíîòî èì ñúâúðøåíñòâî. Ñàìî îòäåëíèòå æèâè ñúùåñòâà ìîãàò â òå÷åíèå íà æèâîòà ñè äà ñå ðàçâèâàò êàêòî êúì óñúâúðøåíñòâàíå äî ïðèñâîåíîòî íà æèçíåíîòî ðàâíèùå ñúâúðøåíñòâî, òàêà è â îáðàòíà ïîñîêà êúì óïàäúê è îñàêàòÿâàíå. Òàêèâà è òåõíèòå ïîêîëåíèÿ ñà íàé-÷åñòî ïîáåäåíèòå â áîðáèòå. Ïî òîçè íà÷èí áîðáèòå, óíèùîæàâàùè óïàäú÷íè, èçðàæäàùè ñå åäèíèöè, ïîêîëåíèÿ èëè ìåæäèííè ñðåäèùà, çàïàçâàò äàäåíîòî æèçíåíî ñðåäèùå, ãîäíî äî èçïúëíÿâàíå íà ïðèñâîåíèòå ìó âðåìåíà. Îò òîâà îáùî çà âñè÷êè æèçíåíè ñðåäèùà ïîëîæåíèå èçêëþ÷åíèå ïðàâè ÷îâåêúò, è òî ñàìî â äóõîâíî-íðàâñòâåíî îòíîøåíèå, â êîåòî ïðåäåëè êúì óñúâúðøåíñòâàíå íå ñà ïîñòàâåíè. (10) Áúëãàðñêîòî ïîíÿòèå “ãîñïîäàðñòâî” íÿìà íèùî îáùî ñ äðóãîðîäíèòå ìó ðàçáèðàíèÿ, êîèòî ãî ñâúðçâàò ñ ðîáñòâî, èëè íàé-ìàëêî ñ íàëàãàíå íà ñîáñòâåíàòà âîëÿ íàä äðóãè ÷îâåøêè ñüùåñòâà. Îáà÷å âëàäåíèåòî è ãðèæàòà çà âëàäÿíîòî - ñîáñòâåíîñòòà - ïîä âèä íà êúñ çåìÿ, êó÷å, êîí, äîáèòüê è ò.í. âëèçà â áúëãàðñêîòî ñõâàùàíå çà ãîñïîäàðñòâîòî. Òîâà ñõâàùàíå å îöåëÿëî äîðè è ïî âðåìå íà öÿëîòî òóðñêî ðîáñòâî. Òàêà âëàäåíèåòî íà êúñ - äîðè áåäíà è ïîñòíà - çåìÿ å áèëî åäèí îò âàæíèòå ïðèçíàöè íà ñúùèíñêî ãîñïîäàðñòâî, íàðè÷àíî “äúðæàâà” /âæ. Èâ. Âàçîâ, “Äÿäî Éîöî ãëåäà”/. È äî äíåñ ãðèæàòà çà ñîáñòâåíèÿ äîáèòúê ó áúëãàðèíà å òðîãàòåëíà. (11) Êîãàòî ïðÿêàòà âðúçêà, âçàèìîçàâèñèìîñòòà íà îòäåëåí ÷îâåê ñå å áèëà îêàçàëà äîñòèãàùà ÂÅä, òî òîçè ÷îâåê ñå ÿâÿâà êàòî ñàìîñòîÿòåëíî èçëú÷âàùî ñðåäèùå - ñúùèíñêè ×îâåê-Ãîñ-

ÀÂÈÒÎÕÎË ïîäàð. Âðåìåíàòà íà òàêèâà õîðà íàäâèøàâàò ìíîãîêðàòíî òåçè íà òåëåñíèÿ èì æèâîò. Êîãàòî â ñúâñåì ðåäêè èçêëþ÷åíèÿ ïðèñâîåíàòà âðúçêà íàäâèøàâà ÂÅä è áèâà îòïðàâåíà êüì Áîãà, äóõîâíèòå âðåìåíà íà òàêèâà ×îâåöè-Ãîñïîäàðè, êàòî íàïðèìåð íà Ñâåòèòåëÿ, íà Áóäà, íà Ëàî-äçà, íà Çîðîàñòúð è äð. Íå èçãëåæäà äà îòèâàò êúì èçòè÷àíå - à íàïðèìåð íà Èñóñ îáõâàùàò îñâåí òîâà è öÿëîòî çåìíî êüëáî. (12) Îñâåí áúëãàðèòå è ïîâå÷åòî äðóãè õóíîðñêè ïëåìåíà åäíîáîæèå ñà èìàëè ñàìî åâðåèòå, è òî ñðàâíèòåëíî êúñíî, ïðè Ìîèñåé, ïîä âëèÿíèå íà íåãîâèÿ òúñò. Îùå ñàì áðàòòò íà Ìîèñåé ïðàâè íà åâðåèòå çëàòåí èäîë è ìó ïðèíàñÿ æåðòâà. Âúïðåêè Èñóñîâàòà ïðîïîâåä Õðèñòèÿíñêàòà öúðêâà íå å ñòðîãî åäíîáîæåñòâåíà - ìàêàð è ïîëóïðèêðèòî, òÿ ñå âúçïðèåìà è ïðîäúëæàâà äà ïîääúðæà åçè÷åñêîòî ìíîãîáîæèå. (13) Òîâà ðàçâèòèå å áèëî èçâüðøåíî â ïúëíî ñúãëàñóâàíå ñ íà÷àëàòà íà èçëú÷âàíîòî òðîåíå îò îçíà÷åíîòî ïúðâè÷íî ñðåäèùå, ïðèëîæåíî âúâ âñÿêî îòíîøåíèå - ïðîñòðàíñòâåíî è âðåìåâî, è ñ íà÷àëàòà íà äîïúëíèòåëíîñò è ñàìîñòîÿòåëíîñò êàêòî ìåæäó ñüùåñòâóâàùèòå âå÷å ïîíà÷àëî, òàêà è ìåæäó òÿõ è äîïúëíèòåëíî ó÷ðåäÿâàíè ñðåäèùà, êàêâèòî ñà áèëè äüðæàâíîòî è ïîäåëåíèÿòà ìó, êàêòî è âîåííîòî ñ ïîäåëåíèÿãà ñè. Âúâ âñè÷êè ñëó÷àè ïðèñâîåíàòà îñíîâà - ðîäúò, å áèâàëà íå ñàìî çàïàçåíà âúíøíî è òà÷åíà, íî è âèíàãè ïîääúðæàíà â ïüëíàòà ñòåïåí íà ñàìîñòîÿòåëíîñò - íà ãîñïîäàðñêà ðîäîâà ñàìîñòîÿòåëíîñò. (13) Îáùåñòâîòî, â íàé-äîáðèÿ ñëó÷àé îáèêíîâåí ñáîð, à íàé÷åñòî ñáèðùèíà íà îáåçðîäåíè (äîáðîâîëíî èëè íàñèëñòâåíî) îòäåëíè ëèöà áåç îáùà äóõîâíî-íðàâñòâåíà îñíîâà, âêóïåíè â î÷àêâàíå íà ñåáè÷íè ïîëçè. Ïî íåîáõîäèìîñò âñÿêî îáùåñòâî ñå ðàâíÿâà â äóõîâíî-íðàâñòâåíî îòíîøåíèå êüì ñòîÿùèòå íà íàé-íèñêî ðàâíèùå îò òåçè, êîèòî ãî ñüñòàâÿò â äàäåí ìèã. À òîâà ñà â ãîëÿìîòî ñè ìíîçèíñòâî îòëîìêè îò ðàçïîêòñàíè è íàïòëíî ðàçäðîáåíè ðîäîâå. (14) Íåïðèçíàâàíå ñàìîñòîÿòåëíîñòòà íà ðàçëè÷íèòå ñðåäèùà, íàïðèìåð íà ðîäíîñòíîòî è òîâà íà îáîñîáåíèÿ ðîä, îçíà÷àâà îòðè÷àíå â äåéñòâèòåëíîñò íà òÿõíàòà äåéñòâåíîñò - ðàçäðîáÿâàíåòî è ëèøàâàíåòî èì îò ïðèñâîåíàòà èì ñàìîñòîÿòåëíîñò, êîåòî ùå ðå÷å - îò ñâîáîäàòà. Òîâà îáåçñèëâà íå ñàìî çàñåãíàòèòå ñðåäèùà, íî è èçêóñòâåíî ñüçäàäåíîòî - äúðæàâàòà, êîÿòî ñúùî îò ñðåäèùå, ñå ïðåâðüùà â ñáîð - ÷èñëî íà îòäåëíè ëèöà. (15) Ðàçäðîáÿâàíåòî íà äîñòîÿíèÿòà, êàêâîòî å íàïðèìåð ñâîáîäàòà, êàêòî è ðàçäðîáÿâàíåòî íà ñðåäèùàòà, îçíà÷àâà ïðîòèâîïîñòàâÿíå åäíè íà äðóãè íà ðàçäðîáåíèòå è âñëåäñòâèå íà òîâà ïúëíîòî èì îáåçñèëâàíå. (16) Îáîáùàâàíåòî å áèëî íåîáõîäèìî çà íàìàëÿâàíå íà áðîÿ íà åäíîðîäíèòå çíàíèÿ è òàêà äà ñå îáëåê÷è òÿõíîòî çàïîìíÿíå. Ïðè îáîáùàâàíåòî îò èçðàçèòå ñå å èçïóñêàëî âñè÷êî, êîåòî íå áèëî îò îáùî çíà÷åíèå, à òîâà å ñüçäàâàëî íàâèê äà ñå òüðñè ïîñúùåñòâåíîòî. Òàêà íàâÿðíî ñà ïðîèçëåçëè ìíîæåñòâî, çàëàçèëè ñå è äîñåãà, ïîñëîâèöè. (17) Òóê ìîæå äà ñå ïîÿâè ïèòàíåòî: êàê ÷ðåç “îòêðîâåíèå”, “ïðîçðåíèå” èëè “ïðîíèêíîâåíèå” ìîæå äà ñå ïîñòèãíå ïîçíàíèå?  äíåøíèòå âðåìåíà, êîãàòî “ìåòîäúò” (“íàó÷íèÿò ìåòîä”) áèâà ñìÿòàí åäâà ëè íå çà ïî-âàæåí îò âñÿêî çíàíèå, òà äîðè è îò ïîçíàíèå, òîâà ïèòàíå áè èçãëåæäàëî îïðàâäàíî. „Êàêúâ å ìåòîäúò?” Êàêòî ÷åñòî ïðè âúïðîñè, ñâúðçàíè ñ ó÷åíèåòî íà ÂÅä, è òóê ùå å íóæíî äà ñå ïðèáåãíå êúì ïðèìåð. Äîñêîðî ñå îòðè÷àøå ÿñíîâèäñòâîòî è áèâàøå íàðè÷àíî ëúæà è èçìàìà. Ñåãà âå÷å îòðè÷àíå íå ïîìàãà. ßñíîâèäöè ïîçíàâàò ÷åñòî ìèíàëîòî, ïîíÿêîãà äîðè ïî-òî÷íî è âÿðíî îò òåçè, êîèòî ñà ãî ïðåæèâåëè. Íåùî ïîâå÷å, ïîçíàâàò ÷åñòî è áúäåùåòî, íåïðåæèâÿíî îùå îò íèêîãî. Êàê óñïÿâàò? Íå çíàÿ. Åäíî èçãëåæäà íåñúìíåíî - íå å íàó÷åí! (18) Ìèñúëòà çà åäèíñòâî å âüçäåéñòâàëà âúðõó ðàçáèðàíèÿòà âúâ âñè÷êè ïîñîêè. Îñîáåíî ÿñíî ñå çàáåëÿçâà íåéíîòî âúçäåéñòâèå ïî îòíîøåíèå íà ñõâàùàíèÿòà çà ÷èñëîòî, çà íåãîâèÿ ïðîèçõîä, ïîðåäèöè è çíà÷åíèå. Òî îñíîâíî ñå ðàçëè÷àâà îò ñõâàùàíèÿòà íà âñè÷êè äðóãè. Ñïîðåä õóíîðñêî-áúëãàðñêîòî ðàçáèðàíå ÷èñëîòî êàêòî âñè÷êî ñúùåñòâóâàùî å áèëî èçëú÷åíî (çàåäíî ñ ïîðåäèöèòå ìó) îò ÂÅä è îáõâàíàòî îò íåãîâàòà áåçêðàéíîñò. È íåãîâîòî èçëú÷âàíå å ñòàâàëî â òðîåíèÿ - åäíîâðåìåííî ñ äðóãè ðàçëè÷èè ïî åñòåñòâî òðîåíèÿ. Òàêà ñïîðåä ðàçëè÷íèòå åñòåñòâà

íà òðîåíèÿòà ñà áèëè èçú÷åíè è ðàçëè÷íèòå ÷èñëåíè ïîðåäèöè.  ïüëíî ðàçëè÷èå ñ âñè÷êè äðóãè ñõâàùàíèÿ çà ÷èñëîòî òî íå ïðåäñòàâÿ „ïîâòîðåíèå”, ïðèáàâÿíå íà åäèíèöè êúì åäèíèöàòà. ÂÅä å íåïîâòîðèìî è êúì íåãî å áåçñìèñëåíî äà ñå ñìÿòàò ïðèáàâåíè äðóãè âúðõîâíè åäèíñòâà, êàêâèòî íå ìîãàò äà ñúùåñòâóâàò. Íàèñòèíà ÷èñëàòà ìîãàò äà áúäàò ñúáèðàíè è ò.í., íî íå ñáîðúò, íå êîëè÷åñòâàòà ïðåäñòàâëÿâàò òÿõíàòà ñúùèíà.  ïúëíî ñüãëàñèå ñ ïðîèçõîäà èì, çíà÷åíèåòî íà ÷èñëàòà è ïîðåäèöàòà èì, êàêòî è òÿõíàòà ñúùèíà, ñå ñúñòîè â èçðàçÿâàíå íà îñíîâíèòå ïúðâè÷íè ñúäáåíîñòè íà ÂÅä ÷ðåç ïðåäàâàíå íà íåãîâèòå ðàçíîîáðàçíè òðîåíèÿ, òåõíèòå âçàèìîçàâèñèìîñòè, ñúãëàñóâàíîñò è ò.í., êàêòî è ïîçíàíèÿòà çà âñè÷êî òîâà. 19) Òàêà íàïðèìåð êèòàéöèòå ïðåäè õèëÿäè ãîäèíè ñà çíàåëè, ÷å âîäàòà å “÷åðíà” — íàâÿðíî îïðîñòèòåëñêî ïðåõâúðëÿíå âúðõó âîäàòà íà ñõâàùàíåòî çà âåùåñòâîòî-íà÷àëî “Âîäà”, ÷å å “òúìíî”. Çíàåëè ñúùî, ÷å Íåáåñíèÿò Çìåé ïîãëúùà îò âðåìå íà âðåìå Ìåñå÷èíàòà è êàòî íå ìîæåë äà ÿ ñìåëè, ÿ èçõâúðëÿë.  íÿêîè îò ñåãàøíèòå íàóêè âñå îùå ñå çíàÿò “çàêîíè” çà: “ñúõðàíåíèå”, “ñàìîçàðåæäàíå”, “ñàìîðàçâèòèå” è ò. í. 20) Ïðåç ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ â îñíîâàòà íà âñè÷êè íàóêè — ôèçèêàòà, ñå äîñòèãà äî íÿêîè çíà÷èòåëíè ïîçíàíèÿ, â ñúùèíàòà ñè ïî÷òè åäíàêâè ñ ïîçíàíèÿòà çà Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî, ìàêàð è â ïúëíî ïðîòèâîðå÷èå ñ äîñåãàøíèòå íàó÷íè çíàíèÿ. Òàêà áåøå “îòêðèò” (çà íàóêàòà, à èíà÷å îòäàâíà èçâåñòåí è íà äåöàòà) çàêîí, íàðè÷àí “Åíòðîïèÿ”, ñúùèíàòà íà êîéòî å, ÷å “íåóðåäåíîòî ñúñòîÿíèå èìà ïî-ãîëÿìà âåðîÿòíîñò”. Òîçè íåïúëåí “çàêîí” óïëàøè âñè÷êè, êîèòî ñå ïîñòàðàõà äà âíèêíàò â ñúùèíàòà ìó: “Ñâåòüò ùå ñå ñâúðøè”, “Òîïëèííà ñìúðò” è ò.í. Ïîñëåäâà îòêðèòèåòî, íàðå÷åíî “Êâàíòîâà òåîðèÿ” (Ïëàíê), ñúùèíàòà íà êîÿòî å â òóïòåæíîñòòà; ïîñëå “çà îòíîñèòåëíîñòòà” (Àéíùàéí). Ñòèãíà ñå äî ðàçáèðàíå íà äîïúëíèòåëíîñòòà è ñúãëàñóâàíîñòòà è íàéïîñëå äî åäèíñòâî (íà Âñåëåíàòà) â ïðèðîäàòà è äî òðîåíèÿòà, ìàêàð è íåîñúçíàòè íàïúëíî è íàðè÷àíè “Ìàòåìàòè÷åñêà ñèìåòðèÿ” (Õàéçåíáåðã). Âñè÷êî òîâà áå ïîñòèãíàòî â äóõîâíà âðúçêà (àêî è íå ñúâñåì íàïúëíî îñúçíàòà) ñ ÂÅä. 21) Âñè÷êè âúïðîñè íà êàí Áîðèñ, êàêòî ëè÷è îò îáúðêàíèòå è êîëåáëèâè îòãîâîðè íà ïàïàòà, ñà ñå îòíàñÿëè äî îáè÷àè, âúïëúòÿâàùè ðàçáèðàíèÿòà è ïîçíàíèÿòà íà áúëãàðèòå çà ÂÅä, ñìÿòàíè çà ñúùåñòâåíè è çàòîâà ñòðîãî òà÷åíè è çàùèòàâàíè (èíà÷å íå áèõà ñòàíàëè ïðè÷èíà çà òàêà ÿñíî è îòêðèòî èçêàçâàíå íà íåäîâåðèå), à îò äðóãà ñòðàíà ñìÿòàíè â ïúëíî ñúãëàñèå, à íå â ïðîòèâîðå÷èå ñ Èñóñîâàòà ïðîïîâåä. 22) Ñúùîòî å è ñ áúëãàðñêèÿ îáðàç ïòèöà, êîéòî êîãàòî ïðåäñòàâÿ ñàìîñòîÿòåëíî îòäåëåí îáðåäåí õëÿá áèâà íàðè÷àí “ãúëúᔠèëè “ãúëúáíèê”. Îñâåí êàòî øàðêà èëè ñàìîñòîÿòåëåí îáðåäåí õëÿá èìà è ïðåêðàñíè îáðàçöè âúðõó òúêàí, ÿñíî èçîáðàçÿâàùè íå êàêâà äà å ïòèöà: ïàóí èëè ôàçàí (êèòàéñêè), à òüêìî ãúëúá. Êîéòî è äà âèäè òàêèâà èçîáðàæåíèÿ, áèëî âúðõó îáðåäåí õëÿá èëè òüêàí, èëè ïðî÷åðòàí ïî äðóã íà÷èí è âúðõó äðóãî ñòàðèííî èçäåëèå, îñîáåíî âúâ âèäà íà áúëãàðñêàòà áóêâà “@”, åäâà ëè ùå ïîìèñëè çà íÿêàêúâ ïðåõâàëåí õóäîæíèê ñ èìå Ïèêàñî, èëè íåãîâèòå “èäåè”. 23) Òàêîâà íàïðèìåð å ðàçâèòèåòî íà âòîðèÿ êðúñò â åëáåòèöàòà ñ èçãëåä íà ðàñòèòåëíè êëîíêè (âåùåñòâî-íà÷àëî äúðâî), îçíà÷àâàùî èçëú÷âàíèÿ ñ ó÷àñòèå íà æèçíåíîòî íà÷àëî. 24) Îñâåí ÷å ïúðâè÷íî å òðîåíà, âðåìåíàòà â ãîäèíàòà áèëè ðàçäåëåíè â ñëåäâàùè òðîåíèÿ è îùå: íà ïåò — Èäèíàê è ÷åòèðè ãîäèøíè âðåìåíà, íà òðèíàäåñåò — Èäèíàê è äâàíàäåñåò ìåñåöè (ïî òðè âúâ âñÿêî ãîäèøíî âðåìå, êàòî âåñêè ïúðâè, íàïðèìåð Ãîëåìèÿ Ñå÷êî, áèë îò ïî 31 äíè, à ñëåäâàùèòå äâà îò ïî 30 äíè). Åäèí äåí íà âåñêè ÷åòèðè ãîäèíè áèë ÷åñòâàí êàòî ñàìîñòîÿòåëåí — îòäåëåí äåí, êàêòî Èäèíàê è ñå å íàðè÷àë Ñëúí÷îâ äåí, â äåíÿ íà ëÿòíîòî ñëúíöåñòîåíå. 25) Õóíîðèòå è áúëãàðèòå íå ñà áèëè ñàìî “îãíåïîêëîíöè” èëè “ñëúíöåïîêëîíöè”. Òîâà ÿñíî ëè÷è è îò ïîêëîíà êúì Ìëàäàòà ìññå÷èíà. 26) È äî ññãà íåïîêâàðåíèÿò áúëãàðèí îò ó÷èëèùíè ïîëóçíàíèÿ ïîçíàâà òðè (à íå ÷åòèðè!) Ìåíè íà Ìåñå÷èíàòà: 1. Ìëàäà Ìåñå÷èíà èëè Íîâ Ìåñå÷êî, 2. Ïúëíà Ìåñå÷èèà è 3. Ðàññèï èëè Èçåò.

251

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÕÅÐÎÄÎÒ È ÈÐÀÍÑÊÀÒÀ ÕÈÏÎÒÅÇÀ ÇÀ ÏÐÎÈÇÕÎÄÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ ËÚ×ÅÇÀÐ ÒÎØÅÂ

Ðàéêî Àëåêñèåâ å àâòîðúò íà ñïîëó÷ëèâèÿ àôîðèçúì, ÷å èñòîðèöèòå ñà ñúçäàäåíè äà îïðîâåðãàâàò âñè÷êè óñòàíîâåíè èñòèíè, ùîì òèÿ èñòèíè ñà óñòàíîâåíè îò äðóãè, à íå îò òÿõ. Áåç ñúìíåíèå îáà÷å òðóäíî å äà ñå îòíàñÿìå ïðåíåáðåæèòåëíî êúì „áàùàòà íà èñòîðèÿòà“ — Õåðîäîò. Òîçè äðåâåí àâòîð, ðàçáèðàù çíà÷èìîñòòà íà ñâîÿ òðóä, å óñïÿë äà ñúáåðå â ñâîÿòà „Èñòîðèÿ“ ðàçëè÷íè ñâåäåíèÿ çà íàðîäèòå íà äðåâíîñòòà.  èçñëåäâàíèÿòà ñè Õåðîäîò å ïîëçâàë è ìíîãî äðåâíè ñâèäåòåëñòâà, êîèòî íå ñà äîñòèãíàëè äî íàñ. Ñúùåâðåìåííî òîé å èìàë âúçìîæíîñò äà ðàçãîâàðÿ ñ ïðåäñòàâèòåëè íà äðåâíè íàðîäè êàòî íàïðèìåð ïåëàñãèòå è ïåðñèòå, êîèòî ñà ìó ðàçêàçâàëè ñâîÿòà èñòîðèÿ òàêà, êàêòî èì å áèëà èçâåñòíà. È ìàêàð ÷å íà ïðúâ ïîãëåä Õåðîäîò å æèâÿë ìíîãî ïðåäè ïúðâèòå ñâåäåíèÿ çà áúëãàðèòå äà ñå ïîÿâÿò, íåãîâèòå îïèñàíèÿ íà íàðîäèòå, æèâååùè â èçòî÷íàòà ÷àñò íà òîãàâàøíàòà Ïåðñèÿ, íàïîìíÿò çà îáè÷àèòå è ñâåòîãëåäà íà ïðàáúëãàðèòå. Òîâà ìîæå äà áúäå åäíî êîñâåíî äîêàçàòåëñòâî çà âðúçêàòà íà áúëãàðèòå ñ èçòî÷íîèðàíñêèòå êóëòóðè — â ò.÷. ñúñ ñàìèòå ïåðñè. Âñúùíîñò ïåðñèòå ñïîðåä Õåðîäîò ñà êîàëèöèÿ îò ïëåìåíà åäíî îò êîèòî — ïàñàðãàäàå — èçëú÷âà âëàäåòåëèòå îò äèíàñòèÿòà íà Àõìåíèäèòå. Ïåðñèòå íàðè÷àëè öåëèÿ íåáîñâîä Çåâñ è ïðèíàñÿëè æåðòâè íà ïëàíèíñêèòå âúðõîâå, à íå ñòðîåëè õðàìîâå, çàùîòî ñìÿòàëè, ÷å áîãîâåòå èì ñà ñ äðóãà ïðèðîäà. Ïðè æåðòâîïðèíîøåíèåòî ïðèñúñòâà ìàã, êîéòî, óâåí÷àí ñ òèàðà, ðàçñè÷à æèâîòíîòî. Ìîëèòâàòà å çà âñè÷êè ïåðñè è öàðÿ. Ìîæåëî äà ñå óáèâà âñÿêî æèâîòíî îñâåí êó÷å. Â

252

çîðîàñòðèéñêàòà ðåëèãèÿ êó÷åòî å àòðèáóò íà Àõóðà Ìàçäà. Ñúñåäíèÿò íàðîä ìàñàãåòè ïðèíàñÿë â æåðòâà íà ñëúíöåòî êîíå. Ñêèòèòå ñïîðåä Õåðîäîò ïúê ñà íàðîä, êîéòî ãàäàå íà ñíîïîâå îò âúðáîâè ïðú÷êè, êàòî ðàçâúðçâàò ñíîïà, ðàçãëåæäàò ïðú÷êèòå è ïàê ãî ñâúðçâàò. Ãðàíèöàòà, äî êîÿòî ñå ïðîñòèðà Õåðîäîò íà èçòîê, èçãëåæäà, îïèðà äî Ïàìèð è Ôåðãàíñêàòà äîëèíà, êúäåòî å îïèñàí íåÿñíî êîíôëèêò çà âîäà çà íàïîÿâàíå, èçïîëçâàíà îò ïëåìåíà, ïîääúðæàùè èðèãàöèîííà ñèñòåìà îò êàíàëè. Äîðè åäèí ïðåäóáåäåí ñêåïòèê áè çàáåëÿçàë ðåäèöà ñõîäñòâà ñ óñòàíîâåíèòå âå÷å îò èñòîðèöèòå îáè÷àè è ñâåòîãëåä íà ïðàáúëãàðèòå ñ îáè÷àèòå íà ïåðñèòå è äðóãèòå íàðîäè îò èçòî÷åí Èðàí è Ïàìèð. Ïðàáúëãàðèòå ñà ïî÷èòàëè Òàíãðà, êîéòî ñå å îëèöåòâîðÿâàë ñ Âñåëåíàòà è íå å áèë èçîáðàçÿâàí ñ èäîëè èëè ñòàòóè, êàêòî ãðúöêèòå áîãîâå íàïðèìåð. Êó÷åòî ñúùî å ñâåùåíî æèâîòíî è ñàìî êàíúò å ìîæåë äà ãî óáèâà ïðè æåðòâîïðèíîøåíèå. Èìïåðèóìúò å áèë â ðúöåòå íà óáèâàùèÿ êó÷åòî. Ïî îðãàíèòå íà óáèòîòî êó÷å ñå å ïðåäñêàçâàëî áúäåùåòî.  íÿêîè ñëó÷àè â æåðòâà ñå ïðèíàñÿë è áîåí êîí.Èíà÷å áîéíèòå êîíå ñà áèëè íåïðèêîñíîâåíè è âñåêè, êîéòî ïîñÿãàë íà áîåí êîí, áèë íàêàçâàí æåñòîêî. Ñíîïúò ñ âúðáîâè ïðú÷êè íà ñêèòèòå è íåãîâîòî ðàçâúðçâàíå è çàâúðçâàíå íàïîìíÿ ñèëíî çàâåòà íà êàí Êóáðàò. Ñúâïàäåíèÿòà ñà òîëêîâà ïîðàçèòåëíè, ÷å, ìàêàð è äà íå äàâàò èíôîðìàöèÿ çà åòíè÷åñêèÿ ïðîèçõîä íà ïðàáúëãàðèòå, òå íåñúìíåíî ïîêàçâàò êóëòóðíàòà èì ïðèíàäëåæíîñò êúì ðàéîíà, ñî÷åí îò íÿêîè èçñëåäîâàòåëè êàòî áúëãàðñêàòà ïðàðîäèíà — Ïàìèð è Áàêòðèÿ.

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÁÈÁËÅÉÑÊÈßÒ ÏÎÒÎÏ Å ÑÒÀÍÀË Â ×ÅÐÍÎ ÌÎÐÅ

ÊÐÀßÒ ÍÀ ËÅÄÍÈÊÎÂÀÒÀ ÅÏÎÕÀ ÏÐÈ×ÈÍÀ ÇÀ ÍÎÅÂÈß ÏÎÒÎÏ Ïîðåäíàòà òåîðèÿ, ñâúðçàíà ñ Íîåâèÿ ïîòîï ñ àâòîðè Óèëÿì Ðàÿí è Óîëòúð Ïèòìàí, å ñâúðçàíà ñ ×åðíî ìîðå.  ïóáëèêóâàíàòà èì êíèãà "Noah's Flood, The New Scientific Discoveries About The Event That Chan Historyged" è â ïðåäõîæäàùîòî ÿ äîêóìåíòàëíî òåëåâèçèîííî ïðåäàâàíå ïî Áè Áè Ñè 2 "The Flood" ó÷åíèòå ïðåäñòàâÿò ðåçóëòàòèòå îò äúëãîãîäèøíî èçñëåäâàíå íà ðàéîíà íà ×åðíî ìîðå è Èçòî÷íîòî Ñðåäèçåìíîìîðèå. Òå ñìÿòàò, ÷å ñîëåíà ìîðñêà âîäà îò Ñðåäèçåìíî ìîðå å íàõëóëà â ×åðíî ìîðå, äîòîãàâà çàòâîðåíîòî ïðåñíîâîäíî åçåðî, ñ òàêàâà ñèëà è êîëè÷åñòâî, ÷å çàëÿòàòà îò íåÿ òåðèòîðèÿ å áèëà 60 000 êâàäðàòíè ìèëè (îêîëî 100 000 êâàäðàòíè êèëîìåòðà). Òàçè êàòàñòðîôà å îñòàâèëà òàêàâà äúëáîêà ñëåäà â ñúçíàíèåòî íà îöåëåëèòå îò íåÿ, ÷å òå ñà ïðåíåñëè ñïîìåíà çà íåÿ â ñâîèòå åïîñè - íàïðèìåð â åïîñà çà Ãèëãàìåø òðè õèëÿäè ãîäèíè ïî-êúñíî, è â êðàéíà ñìåòêà òîçè ñïîìåí å ïîñëóæèë çà ïðîòîòèï íà îïèñàíèÿ â Áèáëèÿòà ïîòîï. Ïðåç ïîñëåäíàòà ëåäíèêîâà åïîõà òàêîâà ãîëÿìî êîëè÷åñòâî âîäà ñå å áèëî ïðåâúðíàëî â ëåä, ÷å íèâîòî íà ñâåòîâíèÿ îêåàí ñïàäíàëî äðàìàòè÷íî è òîãàâà èìåííî Áîñôîðúò îòäåëèë Ñðåäèçåìíî ìîðå îò ×åðíî ìîðå, êîåòî ñå ïðåâúðíàëî â åçåðî. Ïðè ðàçòîïÿâàíåòî íà ÷àñò îò ëåäîâåòå â êðàÿ íà ëåäíèêîâàòà åïîõà ïîêà÷âàùîòî ñå âîäíî åçåðî ðàçðóøèëî ïðåãðàäàòà è ïðåäèçâèêàëî íàâîäíåíèå ñ íåâèæäàíè ïðîïîðöèè, êîåòî ïðîäúëæèëî òðè ìåñåöà, ïðåç êîèòî õîðàòà å òðÿáâàëî äà ñå îòòåãëÿò ñ öÿëàòà ñè ïîêúùíèíà íàâúòðå îò áðåãîâåòå íàé-ìàëêî ïî äâà êèëîìåòðà íà äåí. Òåîðèÿòà íà Ðàÿí è Ïèòìàí å ïîäêðåïåíà îò íÿêîëêî íåçàâèñèìè èçñëåäâàíèÿ íà äðóãè ó÷åíè è çà ðàçëèêà îò ìíîãî äðóãè òåîðèè çà ïîòîïà ñå ïðèåìà äîñòà ïîçèòèâíî îò íàó÷íàòà îáùåñòâåíîñò. Íàèñòèíà ñúáðàíèòå äîêàçàòåëñòâà çà òàêàâà êàòàñòðîôà ñà òâúðäå óáåäèòåëíè, íî äàëè ïðè÷èíèòå çà íåÿ ñà òåçè, êîèòî ïîñî÷âàò ó÷åíèòå è äàëè òÿ ñå îòíàñÿ íàèñòèíà çà Áèáëåéñêèÿ ïîòîï, äàëå÷ íå å òîëêîâà ÿñíî. Ñëåäè îò ãîëåìè ïðèðîäíè êàòàñòðîôè èìà äîñòà, êàòî êàíäèäàòè çà ïîòîïà ñà ïîñî÷âàíè è äàòèòå 9 500 ã. ïð. Õð., 4 000 - 3 500 ã. ïð. Õð., 3 000 ã. ïð. Õð. è äð. Îñâåí òîâà òàêà îïèñâàíîòî íàâîäíåíèå å äðàìàòè÷íî, íî âñå ïàê ïîñòåïåííî ïîêà÷âàíå íà âîäàòà åäâà ëè ìîæå äà ñå ïîêðèå ñ îïèñàíèòå â åïîñèòå è Áèáëèÿòà óíèùîæèòåëíè ïîñëåäèöè. Ëèïñâàò è îïèñàíèòå â òÿõ ïðèðîäíè ÿâëåíèÿ îò àòìîñôåðåí è àñòðîíîìè÷åñêè õàðàêòåð.  òàçè âðúçêà â îñîáåíî èíòåðåñíà ïåðñïåêòèâà ñå îêàçâà òåîðèÿòà íà áúëãàðñêèÿ ó÷åí ßâîð Øîïîâ, êîÿòî ïî âðåìå, ìåñòîïîëîæåíèå è äî èçâåñòíà ñòåïåí ïî åôåêò îòãîâàðÿ íà òåîðèÿòà íà Ðàÿí è Ïèòìàí, íî äàâà ïî-øèðîê êðúã îò âúçìîæíè ïðè÷èíè è ïðåäïîëàãà ïî-ïðàâäîïîäîáåí èçòî÷íèê. Òóê ÿ ïðåäëàãàìå â íåéíèÿ ðåçþìèðàí âàðèàíò, êàêòî ßâîð Øîïîâ ÿ èçëîæè íà êîíôåðåíöèÿòà: PAGES Open Science Meeting Post Global Changes and their Significance for the Future, ïðîâåäåíà â Ëîíäîí (20-23 àïðèë 1998 ã.)

253

ÀÂÈÒÎÕÎË

SPELEOTHEM LUMINISCENCE PROXY RECORDS OF ANNUAL RAINFALL IN THE PAST: EVIDENCES FOR “THE BIBLE FLOOD” IN SPELEOTHEMS YAVOR SHOPOV

Abstract A good correlation between the growth rate of the cave speleothemes and the annual precipitations at the cave site has been demonstrated. Extrapolating the results back in time we obtained a quantitative reconstruction of the annual precipitations for the last 280 years at the Rast Nest Cave site (Alberta, Canada). Measuring another sample (from Duhlata Cave, Bulgaria) we found an enormously high growth rate at 5500 years B.C. Its possible connection with the Bible Flood is discussed. 1. Method Speleothem growth rate variations represent mainly rainfall variations (Shopov et al. 1992, 1994). Speleothem luminiscence visualizes annual microbanding (Shopov et al. 1991). We used it to derive proxy records of annual precipitations around the cave site by measuring the distance between all adjacent annual maxima of the intensity of luminiscence. The resultant growth rates correlate with the actual annual precipitation (summed from August to August). 2. Quantitative reconstructions of annual precipitations in the past We studied the top of a 35 mm long stalagmite from Rats Nest Cave (RNC), Alberta, Canada. We obtained reasonably good correlation (correlation coefficient of 0,57) between the annual precipitations (recorded at the closest weather station - Banff, located in the same valley, 50 km northern of the cave) and the annual growth rate of the speleothem (Fig. 1). We used obtained regression coefficients to reconstruct annual precipitations for the last 280 years at the cave site. The estimated statistical error is 80 mm/year. Annual speleothem growth rate was independent on the intensity of luminiscence, on annual temperature and on solar luminosity for the same time span (zero correlation). 3. Evidences for the Bible Flood in a speleothem By “tuning” the time scale of a luminiscent record with a geomagnetic dipole intensity record (Mazaud et al., 1991) we obtained a reconstruction of growth rates and precipitations in Bosnek karst region near Duhlata cave (DC), Bulgaria for the last 50 000 years (Fig. 2), This record shows a very prominent peak at 5 500 years B.C., when the annual growth rate was over 53 times higher than today. Considering that cave site is located in the region of the oldest civilizations (Mediterranean basin) this event can be related to the Bible “Deluge”. The age of the recorded event is about the age of “The Creation of the World”. The duration of the recorded event is of 120 years, because of the low resolution of the

254

record. In case that the real flood happened for a short time span it suggests enormous high rainfall. Present day precipitation at the cave site is 650 mm/yr. This speleothem was dated with 8 TAMS 14C dates. Such event is described in the Bible, Greek mythology and the Sumerian epic Gilgamesh (compiled during 3-rd millenium B.C. on the base of more ancient legends). At that time human civilization had been concentrated around the Black and Mediterranean sea, therefore the Flood hited also recent Bulgarian lands. Such immemorial precipitation probably would lead to some temporary rising of the Black Sea level. Such rising at 5500 B.C. with 150 meters (which had flooded 60 000 square miles) was recently suggested by an international team of scientists, lead by Dr. William Rayn and Walter Pittman from Columbia University, Palisades, New York (their results are still presented only in a press-conference, see J. Wilford, 1996). The Black Sea level rising itself cannot be undoubtedly related to the Flood, but combined with the never seen (during the human civilization) precipitations at that time definitely lead to the conclusion, that this phenomenon is namely the Bible Flood. Here we suggest a hypotesis for one possible mechanism of the Flood, consisting of the following: — It is known, that the Ocean level rised from 10 000 years to the time of the Flood as a result of the glaciers melting. Black Sea had been isolated from the Ocean and it’s level had been much lower. In one moment the narrow band of

Fig. 1. Reconstruction of growth rates (proxy of precipitations) of a flow/stone from DC, Bulgaria for the last 50 000 years.

ÀÂÈÒÎÕÎË land between the Mediterranean and Black Sea had broken down like a dam wall. This had resulted in flowing of giant masses of sea water into the Black Sea basin. When it reached the opposite cost, then a giant wave had been formed (which probably was incomparably bigger than the biggest tsunami known so far). This wave had destroyed everything on lands around the Black Sea even beyond the regions flooded by the sea level rise. The never seen precipitations at that time had contributed to the rising of the sea level and maybe caused the final rising, which had turned the Mediterranean Sea over the edge to flood the Black Sea region. Further studies of the Mediterranean Sea level during the Flood and data for precipitations from stalagmites taken from other caves in the region are necessary to prove this hypothesis. The mechanism of generation of such an enormously high rainfall is even more interesting. To generate such a rainfall is necessary to have much stronger than usual water evaporation (without significant rise of the air temperature). Such higher solar radiation can be produced by an extraordinary solar eruption, or (perhaps more likely) by explosion of a comet or

asteroid in the Solar atmosphere. Such explosion (like Tungussian meteorite) can cause a major mixing of parts of Solar shells and appearance of warmer Solar matter from the depth to Solar surface. Probably several years would be necessary for recovery of the Sun from similar catastrophic event. 4. Conclusion The Bible Flood (catastrophic rainfall) as recorded in a speleothem, had probably happened 5500 years B.C., causing Black Sea level rise. It is probably due to higher water evaporation caused by higher solar radiation resulting from a catastrophic event on the Sun. References

WILFORD J. 1996: Black Sea Rising: Was it the Flood? Int. Herald Tribune (19.12.1996) MAZAUD A., et al. 1991: Geophys. Res. Lett., 18, No. 10: 1885-1888. SHOPOV Y.Y., et al, 1991: IGCP299 Newsletter, 3: 52-58. SHOPOV Y.Y., et al. 1992: GSA Abstr., 24, No. 7: A268 SHOPOV Y.Y., et al. 1994: Geology, 22, 407-410. STUIVER M. & KRA R. 1986: Radiocarbon, Calibration issue, 28

255

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÄÀÐÁÀÇÈ - ÀÐÕÈÒÅÊÒÓÐÅÍ ÔÅÍÎÌÅÍ È ÏÐÈ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ ÀÐÕ. Ä-Ð ÑÂÅÒËÀÍÀ ÃÎËÎÃÀ×ÅÂÀ-ÏÅÍÅÂÀ Âúâ ïúðâèÿ áðîé íà ñïèñàíèå "ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÂÅÊÎÂÅ" ñå ñïðÿõìå íà þðòàòà êàòî àðõèòåêòóðåí ôåíîìåí ïðè äðåâíèòå áúëãàðè â ãåíåòè÷åí - ïðîãíîñòè÷åí àñïåêò. Èçñëåäâàéêè çàðàæäàíåòî íà óíèêàëíîòî ìîáèëíî, ïðåíîñèìà æèëèùå, íèå îñìèñëÿìå êàê ñå å ðàçâèëî âúâ âðåìåòî, èìà ëè áúäåùå òàçè ôîðìà; óìåíèåòî íà ïðåäöèòå íè äà ñèòóèðàò â ñïåöèôèêàòà íà ëàíäøàôòà, ïðåíîñà íà àðõèòåêòîíè÷íèòå ïðèíöèïè íà þðòàòà - êàòî æèëèùå, êúì þðòàòà - êàòî õðàì... Ðàçãëåæäàìå òàëàíòà íà äðåâíèòå áúëãàðè äà ãðàäÿò êóëòóðíîòî ïðîñòðàíñòâî êàòî óñâîåíî îò ïðèðîäàòà, íî æèâååùî â õàðìîíèÿ ñ íåÿ; êóëòóðíî ïðîñòðàíñòâî - îðãàíè÷íà ÷àñò íà ïðèðîäíîòî, â ñìèñúë íà îáùà ñúãëàñóâàíîñò ñ ïðèðîäíèòå çàêîíè. Þðòàòà å ïðåíîñèìî æèëèùå íà äðåâíèòå áúëãàðè, èçïîëçâàíî ïðè ïîõîäè, ëîâ... "ÄÀÐÁÀÇÈ"* å æèëèùåòî, èçïîëçâàíî è îò íàøèòå ïðåäöè, êîãàòî ñà ñå óñòàíîâÿâàëè â áàçîâèòå ëàãåðè. Òî íàïîìíÿ ïèðàìèäà, "âêîïàíà" â çåìÿòà - öÿëîñòíî èëè ÷àñòè÷íî, â çàâèñèìîñò îò ëàíäøàôòíèòå óñëîâèÿ. È ïðè äàðáàçè, êàêòî è ïðè þðòàòà, âõîäúò îáèêíîâåíî å ñèòóèðàí îòêúì ïîäâåòðåíàòà ñòðàíà. Äðåâíèòå áúëãàðè ñà ðàçãëåæäàëè ëàíäøàôòà êàòî "ÌßÑÒÎ", â êîåòî ñå ïðèþòÿâàò, êîåòî ãè çàùèòàâà. Èìåííî òîâà óìåíèå äà "ïðî÷åòàò" ìÿñòîòî êàòî ôåíîìåíàëíà äàäåíîñò, êîÿòî îñìèñëÿò è óñâîÿâàò, èì å äàëà øàíñà äà èçãðàæäàò è ïðåíîñèìîòî, è æèëèùåòî - çåìëÿíêà, êàòî óñòîé÷èâè è óíèêàëíè æèëèùíè ñòðóêòóðè. Äàðáàçåí òèï æèëèùå å òîçè, êîéòî èìà ïîíå åäíî äàðáàçíî ïîìåùåíèå â ñòðóêòóðàòà ñè. Äúðâåíèÿò êóïîë, ïîêðèâàù äàðáàçíîòî ïîìåùåíèå, íîñè íàçâàíèåòî "ãâèðãâèíè", êîåòî îçíà÷àâà "âåíåö". Äàðáàçè å åäíà îò ìîäèôèêàöèèòå íà çåìëÿíêèòå, èçïîëçâàíè îò äðåâíèòå áúëãàðè. Ðàçëè÷íè âàðèàíòè íà "äàðáàçè" ñà îòêðèòè íà òåðèòîðèÿòà íà Òàäæèêèñòàí, Èíäèÿ, Êèòàé, Ïåðñèÿ, Òóðöèÿ, ñåâåðî-èçòî÷íà Àôðèêà. Òîçè òèï æèëèùå ñå å ðàçâèë îñîáåíî ñèëíî íà òåðèòîðèÿòà íà Ãðóçèÿ - â èçòî÷íèòå è þæíèòå é ÷àñòè. Íà òåðèòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ ñà îñòàíàëè ñëåäè îò äàðáàçíî æèëèùå â Øóìåí, Íåñåáúð, Âèäèíñêî, äî Âåëèêî Òúðíîâî (â ïîñîêà êúì Ñîôèÿ), íàáëèçî äà Ïëîâäèâ (â ïîñîêà êúì Ãúðöèÿ). Ïðåäñòîè òÿõíîòî èçó÷àâàíå, àíàëèçèðàíå. Òîâà å æèëèùå, êîåòî èçïîëçâà çàùèòàòà íà çåìÿòà, ïðè êîåòî îñíîâíîòî äàðáàçíî ïîìåùåíèå å îáãðàäåíî îò äîïúëíèòåëíè ôóíêöèîíàëíè ïðîñòðàíñòâà, èçãðàæäàùè öÿëîñòåí îðãàíèçúì - îò êàìúê, äúðâî, ãëèíà.  öåíòúðúò å îãúíÿò - îíçè èçâå÷åí ñèìâîë, îñèãóðÿâàù óþòà, òîïëèíàò â äîìà. Äî îãíèùåòî å ñâåùåííèÿò ñòúëá, êîéòî *

256

"íîñè" ïîêðèâíàòà êîíñòðóêöèÿ - îòâîðåíà êúâ êîñìîñà. Îòâîðúò íà ãâèðãâèíè, êàêòî òîíîòî ïðè þðòàòà, îñèãóðÿâàò âðúçêà ñúñ Ñâåòèëîòî, ñ Òàíãðà - êàòî îáùî ïîíÿòèå çà êîñìîñà.  èíòåðèîðà, ìíîãî ÷åñòî (ôèã. 1), ñà âêëþ÷åíè ñêàëíè ìàñèâè èëè ÷àñò îò ñêàëà, êîèòî ïðèäàâàò ñúùî ñèëà íà äîìà, íà õîðàòà, êîèòî ãî îáèòàâàò è æèâåÿò â õàðìîíèÿ ñ ïðèðîäàòà. Çåìíèÿò íàñèï íàä ïîêðèâà å ñúùî æèâà ñóáñòàíöèÿ, êîÿòî äàâà æèâîò íà ðàñòèòåëíîñò. Ïðåç ãâèðãâèíè íàâëèçà äîñòàòú÷íî ñâåòëèíà, èçòåãëÿ ñå äèìà îò îãúíÿ, íàáëþäàâà ñå íåáåòî è ñå "çàñè÷à" òî÷íîòî âðåìå. Âñåêè äåòàéë å îðãàíè÷íî ñâúðçàí ñ äðóãèòå è âñè÷êèòå òå êàòî öÿëî èçãðàæäàò åäèíåí îðãàíèçúì - ÌÎÄÅË íà ñúâúðøåíîòî ïðèðîäîñúîáðàçíî æèëèùå. Óìåñòíî å äà íàïðàâèì ïàðàëåë ìåæäó æèëèùíèÿ òèï äàðáàçè è óçåìíèòå, òðîãëîäèòíè æèëèùà (ôèã. 2), êîèòî ñà áèëè ìíîãî ðàçïðîñòðàíåíè â ñåâåðíà Áúëãàðèÿ äåñåòèëåòèÿ íàðåä. Èçãðàæäàíåòî íà æèëèùà, âêîïàíè â çåìÿòà, å íàðîäíà òðàäèöèÿ. Ìîæå áè òÿ å ïðîäúëæåíèå íà îíåçè äàëå÷íè âðåìåíà, êîãàòî íàøèòå ïðåäöè ñà íàñåëÿâàëè çåìèòå íà Ïàìèð è Õèíäóêóø, ñòåïèòå, ïëàíèíèòå íà ñåãàøíà Ãðóçèÿ è Àðìåíèÿ...? Âêîïàâàíåòî íà öÿëîñòíèÿ æèëèùåí îðãàíèçúì èëè íà ÷àñò îò íåãî, å ïðèíöèï â àðõèòåêòóðàòà, êîéòî íàâÿðíî ùå ïðåæèâåå ñâîÿ ðåíåñàíñ. Îò÷èòàéêè ôàêòà, ÷å çåìÿòà ïàçè ïðîõëàäà â ãîðåùèòå ëåòíè äíè è òîïëèíà ïðåç çèìíèòå ìåñåöè, âÿðâàìå, ÷å â ïðîãíîñòè÷åí àñïåêò ñè çàñëóæàâà äà îñìèñëèì ìúäðîñòòà íà íàøèòå ïðåäöè, íà äðåâíèòå áúëãàðè è æèâååùèòå ñ òÿõ â ñãîâîð áëèçêè ïëåìåíà. Íà òåðèòîðèÿòà íà Ãðóçèÿ ñå å ñúõðàíèëî ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå íà äàðáàçíèÿ òèï æèëèùå. Îïèñàíèÿò îò Âèòðóâèé êîëõèòñêè äîì ñå ÿâÿâà ïúðâîîáðàçúò íà äàðáàçè. ßâÿâà ñå îñíîâíèÿò ìó ïðîòîòèï è êàòî ïëàíèðîâêà, è êàòî ïîêðèòèå. Íå ìàëêî îò ñúõðàíèëèòå ñå îáåêòè èìàò ñàìî åäíî ïîìåùåíèå ñ íàâåñ îò êúì ôàñàäàòà, íàïîìíÿéêè ãðúöêèÿò ìåãàðîí. Êîëõèòñêèÿò äîì å èçãðàäåí îò åäðè äúðâåíè òðóïè. Õîðèçîíòàëíîòî èì ðàçïîëàãàíå ïîêàçâà íàé-ïðîñòàòà ôîðìà íà ïëàíîâîòî ðåøåíèå - ÷åòèðèúãúëíîòî; åäíàêâàòà äúëæèíà íà äúðâåíèòå òðóïè ïðåäîïðåäåëÿ êâàäðàòíîñòòà ìó. Õîðèçîíòàëíîòî íàñëàãâàíå íà òðóïèòå äàâà âåðòèêàëíîñòòà íà ñòåíèòå, à èçìåñòâàíåòî èì êúì öåíòúðà ñòåñíÿâà ïðîñòðàíñòâîòî, çàâúðøâàéêè ãî. Îñòàâà îòâîðúò â öåíòúðà - íàä îãíèùåòî, èçïúëíÿâàéêè ôóíêöèèòå : îñâåòÿâàíå, ïðîâåòðÿâàíå è âúçìîæíîñò çà íàáëþäàâàíå íà äâèæåíèåòî íà çâåçäèòå. Ïðîìåæäóòúöèòå ìåæäó òðóïèòå, êîèòî ñå ïîëó÷àâàò è â ñòåíèòå, è â ïîêðèâà ñå çàïúëâàò ñ êëèíîâå, êîèòî Âèòðóâèé íàðè÷à "ñõèäèè". Òåêòîíèêàòà íà äàðáàçíîòî ïîêðèòèå -

Òåðìèíúò “äàðáàçè” ïðîèçëèçà îò ïåðñèéñêàòà äóìà “äåðâàç” è îçíà÷àâà “âðàòà”.

ÀÂÈÒÎÕÎË

257

ÀÂÈÒÎÕÎË öåíòè÷íà, õîðèçîíòàëíî íàðàñòâàùà, å èìàëà øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèå â äðåâíîñòòà. Òîçè òèï æèëèùå ñå ðàçïðîñòðàíÿâà íà òåðèòîðèÿòà íà ïî÷ò öÿëîòî Çàêàâêàçèå è â îñîáåíîñò íà òåðèòîðèÿòà íà Àðìåíèÿ. Òàì íàðîäíèÿ ãåíèé ñúçäàâà áëåñòÿùè îáðàçöè íà æèëèùà ñúñ ñòúïàëîâèäíî íàðàñòâàùè öåíòðè÷íè ïîêðèòèÿ. "Äàðáàçíîòî æèëèùå, ÿâÿâàùî ñå åäíî îò íàé-äðåâíèòå òèïîâå æèëèùå, ñå å ñúçäàâàëî è óñúâúðøåíñòâàëî íå èçîëèðàíî, à êàòî îáùî ÿâëåíèå ïðè ñúñåäíè íàðîäè, îáåäèíÿâàíè ÷ðåç õèëÿäîëåòèÿòà íå ñàìî îò ñõîäñòâîòî íà ëàíäøàôòíèòå óñëîâèÿ, íî è îò îáùàòà èì èñòîðè÷åñêà ñúäáà." Ïúòÿò çà ðàçâèòèåòî íà àðõèòåêòóðíàòà ôîðìà "Äàðáàçè", ïðèåìñòâåíîñòòà íà íàðîäíàòà òðàäèöèÿ, ñå ÿâÿâàò îáùè çà ðàçâèòèåòî íà àðõèòåêòóðíîòî èçêóñòâî. Åäíà îò îñíîâíèòå öåëè íà àðõèòåêòóðíîòî èçêóñòâî å äà îðãàíèçèðà âúòðåøíîòî ïðîñòðàíñòâî ïî íà÷èí, ïîäõîäÿù çà íóæäèòå íà îáèòàòåëèòå. Èçïîëçâàíåòî íà îãðàæäàùè ñòåíè çà "çàäåëÿíåòî" íà ÷àñò îò ïðîñòðàíñòâîòî êàòî èíòåðèîðíî íå å íàé-òðóäíèÿò ïðîáëåì. Ñëîæíîñòòà íà çàìèñúëà è îñîáåíî íà èçïúëíåíèåòî íàñòúïâà ïðè ïðîöåñà íà ïîêðèâàíåòî íà òîâà ïðîñòðàíñòâî. Ïëî÷àòà ïðè äîëìåíà, àðõèòðàâúò ïðè êðîìëåõà, ôàëøèâèÿò ñâîä, ôàëøèâàòà àðêà, êëèíîîáðàçíèÿò ñâîä è àðêà, èçãðàäåíà îò êàìúê... ñà âàðèàíòè íà ðåøåíèåòî íà ïðîáëåìà. Êàòî ÷å ëè ðàçâèòèåòî íà àðõèòåêòóðíàòà ôîðìà ïî îñîáåí íà÷èí å ñâúðçàíî ñ ðåøåíèåòî íà ïîêðèâíàòà êîíñòðóêöèÿ. Äúðâîòî, êàòî íàé-óäîáåí ñòðîèòåëåí ìàòåðèàë, îñîáåíî â ãîðèñòèòå ìåñòíîñòè, èìà ðåøàâàùà ðîëÿ ïðè èçÿñíÿâàíå íà òàçè ïðîáëåìàòèêà. Èçïîëçâàíåòî íà äúðâåíè òðóïè, â îïðåäåëåíà êîíñòðóêòèâíà ñèñòåìà, îòáåëÿçâà ãîëÿì ñêîê â èñòîðèÿòà íà àðõèòåêòóðàòà. Íàñòúïâà äèôåðåíöèðàíåòî íà ôîðìàòà è îòäåëÿíåòî íà âåðòèêàëíèòå è õîðèçîíòàëíèòå ÷àñòè íà àðõèòåêòóðíîòî ïðîèçâåäåíèå. Õîðèçîíòàëíîòî ïîêðèòèå, èçïúëíåíî îò äúðâåí ìàòåðèàë, íå íàâñÿêúäå å ìîæåëî äà áúäå äîñòàòú÷íî ñòàáèëíî è ñèãóðíî. Îôîðìÿò ñå äâà ïúòÿ çà ðåøàâàíå íà ïîêðèâíàòà êîíñòðêöèÿ: õîðèçîíòàëíà è íàêëîíåíà (ôèã. 5). Ïúðâàòà å ïî-ïðèìèòèâíà, ñ ÿñíà ñòðóêòóðà; âòîðàòà å êîíñòðóêòèâíî óñëîæíåíà, íåäúëãîâå÷íà, íî ïî-èêîíîìè÷êà. Öåíòðè÷íàòà ñèñòåìà çà ðåøàâàíå íà ïîêðèâíàòà êîíñòðóêöèÿ å îñíîâíîòî ÿäðî, ïúðâè÷íàòà êëåòêà íà äàðáàçíîòî æèëèùå (ôèã. 5, 6). Îáùè õàðàêòåðíè ÷åðòè íà êîíñòðóêòèâíîòî ðåøåíèå íà ãâèðãâèíè (ñòúïàëîâèäíè êóïîëè) ñà: êâàäðàòíà îñíîâà íà ïëàíà, öåíòðè÷íîñò íà ïîêðèòèåòî (ïðè íàëè÷èåòî íà íÿêîëêî îñè íà ñèìåòðèÿ) è ðåøàâàíåòî íà íàêëîíà ïîñðåäñòâîì õîðèçîíòàëíîòî íàñëàãâàíå íà äúðâåíèòå òðóïè. Âñÿêà ãðåäà íîñè òîâàðà íà ïî-ãîðå ëåæàùàòà êîíñòðóêöèÿ. Ïðè ôîðìèðàíå íà àðõèòåêòóðíèÿ îáðàç íà äàðáàçíîòî æèëèùå ñúùåñòâåíà ðîëÿ èìà ðàçëè÷íîòî ñú÷åòàâàíå íà òåçè ÷åðòè. Ïðè ïàðàëåëíîòî ðàçïîëàãàíå íà ãðåäèòå ñå ïîëó÷àâà ñâîäúò ïîñðåäñòâîì èçìåñòâàíå êúì öåíòúðà. Ïðè ðàçïîëàãàíåòî ïîä úãúë âñåêè ñëåäâàù ðåä ñå ðàçïîëàãà ïîä úãúë, ñúîòâåòñòâàù íà ïîëîâèíàòà îò äúëæèíàòà íà ãðåäàòà íà ìíîãîúãúëíèêà. Ãðåäèòå íà âñåêè ñëåäâàù âúâ âèñî÷èíàòà ìíîãîúãúëíèê ñå ðàçïîëàãàò âúðõó ñðåäàòà íà ïî-äîëó ëåæàùèÿ. Ïðè ãâèðãâèíè, ñ óñïîðåäíî ðàç-

258

ïîëàãàíå íà ãðåäèòå, ìíîãîúãúëíèêúò â îñíîâàòà äî ãîðå ñå çàïàçâà êàòî ôîðìà, íàìàëÿâàéêè ðàçìåðà ñè. Ïðè úãëîâàòà ñèñòåìà íà ðàçïîëàãàíå íà ãðåäèòå ôîðìàòà íà ìíîãîúãúëíèêà ìîæå äà ñå ïðîìåíè. ×åòèðèúãúëíèÿò ãâèðãâèíè, ñ óñïîðåäíî ðàçïîëàãàíå íà ãðåäèòå, ìîæå äà äîñòèãíå ðàçìåð 8 õ 8 ìåòðà.  ïðîñòîòàòà íà ôîðìàòà íà ïîêðèâíàòà êîíñòðóêöèÿ å çàëîæåíî åñòåñòâåíîòî íà÷àëî íà ìàùàáíîñòòà - êîëêîòî å ïî-ãîëÿìà äúëæèíàòà, òîëêîâà å ïî-øèðîêà ãðåäàòà. Êîíñòðóêöèÿòà íà ãâèðãâèíèòå òðÿáâà äà èçäúðæà òåãëîòî íà çåìíèÿ íàñèï, ñ êîéòî ñå ïîêðèâà. Ïîíÿêîãà ñëîÿò çåìÿ íàä ïîêðèâà äîñòèãà 50-70 ñàíòèìåòðà è çàðàñòâà ñ òðåâà (ôèã. 3 è 4). Ñâîáîäíîòî ïðîñòðàíñòâî ìåæäó ãðåäèòå ñå çàïúëâà ñ ãëèíà, ïîíÿêîãà ñìåñåíà ñ íàðÿçàíà ñëàìà. Ïî÷èòòà êúì ïðèðîäíèÿ ìàòåðèàë, îäóõîòâîðåí äî ñúâúðøåíñòâî, å â ñâîÿ àïîãåé. Æèëèùåòî - çåìëÿíêà å áèëî èçãðàæäàíî îò êàìúê è ãëèíà. Îñíîâíèòå, íîñåùè ñòåíè, ñà áèëè çèäàíè îò ðå÷åí êàìúê, ïðåíàñÿí ñ øåéíè îò äàëå÷íè ðàçñòîÿíèÿ.  òîâà äåéñòâèå å âëîæåí äúëáîê ñèìâîëè÷åí ñìèñúë - êàìúêúò ñòîëåòèÿ å áèë îòìèâàí îò òå÷àùà ðå÷íà âîäà. Òîé å äàâàë ñèëà íà ñòðîåíîòî îò äðåâíèÿ áúëãàðèí. Èìà ñâÿòè åëåìåíòè, êîèòî çàäúëæèòåëíî ïðèñúñòâàò è â ïîñòîÿííîòî, è â ïðåíîñèìîòî æèëèùå. Îñíîâíèÿò îò òÿõ å ñâåùåíèÿò ñòúëá. Ïúðâî ñå ñèòóèðàë òîé è ïîñëå ñå îðãàíèçèðàëî ïðîñòðàíñòâîòî îêîëî íåãî. Òîçè "Ñâåùåí ñòúëá" ñèìâîëèçèðà ñúùíîñòíàòà âðúçêà íà áúëãàðèíà ñúñ çåìÿòà è êîñìîñà, åëåìåíò äåìîíñòðèðàù ïî÷èòòà êúì "äúðâîòî íà æèâîòà", êúì âåðòèêàëíàòà îñ, îñèãóðÿâàùà åäèíñòâîòî íà ïîäçåìíèÿ, íàçåìåí è êîñìè÷åí ñâÿò (ôèã. 7) Ïðè ïúðâèòå æèëèùà, âàðèàíòè íà çåìëÿíêè, ñâåùåíèÿò ñòúëá å áèë âêîïàâàí â çåìÿòà; ïî-êúñíî å áèë ïîñòàâÿí íàä ïëîñúê êàìúê. Äúðâåíèÿò ñòúëá, êîéòî å îïîðà íà ïîêðèâà â íàé-âèñîêàòà ìó òî÷êà è å îáèêíîâåíî â öåíòúðà íà ïðîñòðàíñòâîòî, ñå ñ÷èòà çà ñâÿòà êîëîíà. "Ñâÿòèÿò" ñòúëá å "îïîðà" íà äîìà. Ïëîñêèÿò êàìúê å åäèí âèä "îëòàð", ïðåíåñåí îò ìÿñòîòî íà ïðåäèøíè ðèòóàëè. Îò åäíà ñòðàíà èçïúëíÿâà óòèëèòàðíîòî ñè ïðåäíàçíà÷åíèå, à îò äðóãà íîñè ñèìâîëè÷íàòà ñè ñúùíîñò. "Ñâåùåíèÿò ñòúëá" å áèë ñèìâîë íà ìàéêàòà - ïàçèòåëêà íà ñåìåéíîòî îãíèùå. Ïëîñêèÿò êàìúê, âúðõó êîéòî ñå ðàçïîëàãà ñâåùåíàòà êîëîíà, å ñèìâîë íà ìúæêîòî íà÷àëî, áàùàòà. Êîãàòî ïîêðèâúò ñå å îïèðàë íà ÷åòèðè êîëîíè, îãðàæäàùè îãíèùåòî - ðàçïîëîæåíî â öåíòúðà íà ïîìåùåíèåòî, â íîâèÿ äîì ñà ñå ïðåíàñÿëè òåçè ÷åòèðè ñòúëáà - ñâÿòè òîòåìè. Îãíèùåòî å áèëî ðàçïîëàãàíî â öåíòúðà íà ïðîñòðàíñòâîòî. Îãúíÿò ñå å ïîääúðæàë ïîñòîÿííî. Ìíîãî ëåãåíäè ðàçêàçâàò êàê îò ïîêîëåíèå íà ïîêîëåíèå ñå å ïðåäàâàë ñâåùåíèÿ îãúí. Ðàçðóøàâàíåòî íà îãíèùåòî ñå å ñ÷èòàëî çà ïîðóãàâàíå íà ðîäîâàòà è ñåìåéíà ÷åñò. Òîçè àêò íà ïîðóãàâàíå ñå å "èçìèâàë" ñ êðúâ. Òðè ãëàâíè ïðåäìåòà èìà â æèëèùåòî íà áúëãàðèíà: ìîùåí "ñâÿò" ñòúëá, âèñîêà øàïêà, øèðîêà áóðêà. Ñòúëáúò å ñèìâîë íà æåíàòà; òÿ äúðæè äîìà. Âèñîêà øàïêà òîâà ñà îâöåòå, áîãàòñòâîòî íà ñòîïàíñòâîòî. Øèðîêàòà áóðêà, òîâà å ïîñòåëÿòà. Íèêîãà íÿìà äà ïîëó÷èòå íÿêîé îò

ÀÂÈÒÎÕÎË

259

ÀÂÈÒÎÕÎË òåçè ïðåäìåòè. Òå ñà îðãàíè÷íà, íåäåëèìà ÷àñò îò äîìà. Æèëèùåòî å ñâúðçàíî ñ êóëò êúì òåçè òðè ñòîæåðà - çàðåäåíè ñ îíàçè âÿðà, ñåìåéíà åíåðãèÿ - ïàçèòåë è ñèëà íà äîìà, êîÿòî ïðåíåñåíà íà íîâîòî ìÿñòî ãî ïðåâðúùà â "ñâîå". Êàìúêúò íà îãíèùåòî å ïðåäàâàí îò ïîêîëåíèå íà ïîêîëåíèå êàòî ñâÿò îëòàð. Ïðåç äðåâíîñòòà æèëèùåòî ñå å èçãðàæäàëî ñïîðåä âåäíúæ óñòàíîâåíàòà òðàäèöèÿ - óñòîé÷èâà è ñèëíà! Æèëèùåòî íà âñÿêî îòäåëíî ñåìåéñòâî ñå å ñúñòîÿëî îáèêíîâåíî îò åäíî ïîìåùåíèå, â êîåòî ñà ïðîòè÷àëè âñè÷êè æèçíåíè ôóíêöèè. Ïðåç âåêîâåòå ñòðóêòóðàòà íà äîìà ñå óñëîæíÿâà, íî òîâà ïúðâè÷íî ìíîãîôóíêöèîíàëíî ïîìåùåíèå îñòàâà ÿäðîòî íà æèëèùåòî, ãëàâíèÿò ìó åëåìåíò. Òî íàðàñòâà ñ äîïúëíèòåëíè ïîìåùåíèÿ, ãàëåðèè, äâîðîâå... îñòàâÿéêè ÿäðî è èçòî÷íèê, öåíòúð çà îðãàíè÷íî ôîðìîîáðàçóâàíå. È êîãàòî äåñåòèëåòèÿ, äàæå ñòîëåòèÿ, ñëåä òîâà ñå çàðàæäà ÿâëåíèåòî "îðãàíè÷íà àðõèòåêòóðà" âåðîÿòíî òîâà å ïðîäúëæåíèåòî íà ãåíåòè÷íî çàëîæåíîòî íà÷àëî â åäèííî ïðîñòðàíñòâî äà ñå ðàçâèâà èíòåðèîðà íà æèëèùåòî. Âÿðâàíèÿòà, ðèòóàëèòå, îáè÷àèòå ïîëó÷àâàò ñâîÿ èçêàç îñîáåíî ñèëíî â äîìà - â "ñâîåòî" ìÿñòî, êúäåòî ïðåäöèòå íè ñà ñå çàðåæäàëè ñ äîáðà, ïîëîæèòåëíà åíåðãèÿ. Æèëèùàòà ñà ïîâòàðÿëè ìîäåëà íà íåáåòî - ïîêðèâ: è êîãàòî å áèëî ïàëàòêà - ïî âðåìå íà ïðåñåëåíèÿòà, è êîãàòî å áèëî çåìëÿíêà - ïî âðåìå íà îñåäíàëèÿ æèâîò. Äðåâíèòå áúëãàðè ñà æèâååëè ãðóïèðàíå â ðîäîâå. Âñåêè ðîä è ðàçïîëàãàë ñúñ ñâîÿ òåðèòîðèÿ. Òóê å âàæíî äà âíèêíåì â íà÷èíà èì íà æèâîò, çà äà ìîæåì äà ðàçáåðåì è èçïîëçâàíåòî íà äâàòà âèäà æèëèùå: çåìëÿíêà è þðòà.  çåìëÿíêèòå òå îñòàâÿëè ñâîèòå õðàíèòåëíè ïðîäóêòè. Çåìëÿíêèòå èçïúëíÿâàëè ðîëÿòà íà áàçîâè ëàãåðè. Îòèâàéêè íà ëîâ, ïîíÿêîãà íà ðàçñòîÿíèå äåñåòêè êèëîìåòðè, ñà èçïîëçâàëè ïðåíîñèìîòî ñè æèëèùå. Íî ñà ñå çàâðúùàëè êúì áàçîâèòå ëàãåðè, êúäåòî ñà çàðåæäàëè îòíîâî ñâîèòå ïðîâèçèè. Òîçè íà÷èí íà æèâîò ìîæå äà íè îáÿñíè ìíîãî îò ÿâëåíèÿòà, õàðàêòåðíè çà æèëèùàòà íà ïðåäöèòå íè. Çà äà ñúõðàíÿâàò ïðîäóêòèòå, êîèòî ñà áèëè îñòàâÿíè â çåìëÿíêèòå, òåçè æèëèùíè ïîìåùåíèÿ å òðÿáâàëî äà èìàò êà÷åñòâîòî äà ñúõðàíÿâàò õðàíàòà çà äúëãî âðåìå ïðÿñíà è ñâåæà. Åòî çàùî ôîðìàòà íà ïèðàìèäàòà ãè å óñòðîéâàëà. Òå ñà ïîçíàâàëè êà÷åñòâàòà íà ïèðàìèäàòà. Îñòàâåíè â íåÿ ïðîäóêòèòå äúëãî çàïàçâàëè ñâîèòå åñòåñòâåíè ñâîéñòâà. Äðåâíèòå áúëãàðè ñà èìàëè ìîäåë çà ñâÿòî è åíåðãèéíî áàëàíñèðàíî æèëèùå. Òî å åäíîïðîñòðàíñòâåíî, ñúñ ñúâúðøåíî ÿñíà ïèðàìèäàëíà ôîðìà, íà êîÿòî âúðõúò å îòâîðåí - çà äèðåêòåí êîíòàêò ñ êîñìîñà.  öåíòúðà íà

260

ïðîñòðàíñòâîòî å ðàçïîëîæåíî îãíèùåòî è ñâåùåíèÿ ñòúëá, êîéòî ïúðâîíà÷àëíî å áèë îò îêñèäàíò - ÷åðåí êàìúê, ïðîâîäíèê íà ïîëîæèòåëíèòå åíåðãèè âúâ âåðòèêàëåí ïëàí. Òîâà å íàé-ÿðêîòî ðåøåíèå, èëþñòðèðàùî "äúðâîòî íà æèâîòà" êàòî âðúçêà íà ïîäçåìíèÿ, íàçåìíèÿ è êîñìè÷åí ñâÿò. Îãúíÿò å â öåíòúðà íà ñïèðàëîîáðàçíèÿ âèõúð, êîéòî èçïúëâà öåëèÿ îáåì â õîðèçîíòàëåí è âúâ âåðòèêàëåí ïëàí. Ìîäåëúò å áèë òî÷íî ïðèëàãàí è â çåìëÿíêàòà - æèëèùå, è â ïðåíîñèìèÿ, ìîáèëåí äîì. Çàïàçâàéêè âõîäà îò êúì þæíàòà ïîñîêà (ñòðàíàòà íà êîíÿ), ïðîñòðàíñòâîòî â èíòåðèîðà å ñòðîãî çîíèðàíî: ëÿâàòà, èçòî÷íà ñòðàíà å ìúæêàòà; äÿñíàòà çàïàäíà ñòðàíà - æåíñêàòà. Ïðîñòðàíñòâîòî ñå ïðåâðúùà â ñôåðà íà ìåñòîîïðåäåëÿùî òâîð÷åñòâî íà äðåâíèÿ áúëãàðèí, âúâ âìåñòèëèùå íà âìåñòèìîòî, íà ñâîÿòà óíèêàëíà äóõîâíîñò è ìèðîâúçïðèåìàíå. Ñúçäàâàéêè ñâîèòå ïîñåëåíèÿ, òå ñà ñå èçãðàæäàëè óñåäíàë íà÷èí íà æèâîò, êîéòî îðãàíè÷íî å äîïúëâàë ïîäâèæíèÿ. Òå ñà âëàäååëè è ñú÷åòàâàëè äâåòå ôîðìè íà óñâîÿâàíå ïîñðåäñòâîì "çàäåëÿíå" íà ÷àñò îò ëàíäøàôòà, ñèòóèðàéêè ìîáèëíîòî æèëèùå, èçãðàäåíî ñïîðåä ïðèðîäíèòå çàêîíè. Âðúùàéêè ñå â áàçîâèòå ëàãåðè, äðåâíèòå íàøè ïðåäöè ñà îñòàâÿëè õðàíèòåëíè çàïàñè â óñåäíàëîòî ñè æèëèùå - çåìëÿíêà, ïèðàìèäà. Òå ñà óìååëè äà èçáåðàò ïîäõîäÿùîòî "äîáðî" ìÿñòî, äà ãî ðàçãðàíè÷àò îò îñòàíàëîòî, è â òîâà óñâîåíî, ôèêñèðàíî ìÿñòî äà ðàçïîëîæàò æèëèùåòî, êîåòî ãè å ïðåäïàçâàëî, çàùèòàâàëî. Ñúäåéêè ïî àðõèòåêòîíèêàòà íà äâàòà ôåíîìåíà þðòà è äàðáàçè, ìîæåì äà êàæåì, ÷å çà äðåâíèòå áúëãàðè óñâîÿâàíåòî íà ïðîñòðàíñòâîòî å ÄÓÕÎÂÅÍ ÀÊÒ. Óíèâåðñàëåí àðõèòåêòîíè÷åí ïðèíöèï íà ìåñòîòâîð÷åñòâîòî å ôèêñèðàíåòî íà îñíîâíèÿ ìó àòðèáóò - Öåíòúðà. Ïî òàêúâ íà÷èí èçíà÷àëíî, ïúê è äî ñåãà, íèå æèâååì â ìàíäàëîîáðàçåí ñâÿò.  ïðåâîä îò ñàíñêðèòñêè "ìàíäàëà" èìà ìíîãî çíà÷åíèÿ, íî âñè÷êè òå ñå ñâåæäàò äî åäíî - Öåíòúð.  òðàäèöèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè ÌÀÍÄÀËÀÒÀ (ôèã. 8) ñòàâà ñèìâîë íà âñåîáõâàòíîòî ïðîñòðàíñòâî - âðåìå, êîñìè÷åñêà ñòðóêòóðà, èçëú÷âàùà ñúçèäàòåëíà åíåðãèÿ íà ìåñòîñòðóêòóðèðàíåòî. Îñíîâíàòà ìèñúë íà ìàíäàëàòà, íà êîñìè÷åñêàòà äèàãðàìà, å ïðåäñòàâà è ïðåääâåðèÿ êúì ïî-âèñøè ôîðìè íà ñúçíàíèå. Òàíãðèòñêàòà îðèåíòàöèÿ ïî-ñêîðî íàñî÷âà âíèìàíèåòî ñè êúì åíåðãèÿòà, à ñëåä òîâà êúì ñòðóêòóðàòà. Þðòàòà è äàðáàçè ñà èçöÿëî ñâúðçàíè ñ òàíãðèòñêîòî ðàçáèðàíå - âðúçêà íà çåìíîòî è êîñìè÷íîòî, â òÿõíîòî îðãàíè÷íî åäèíñòâî. Áëèçîñòòà êúì Öåíòúðà ñúçäàâà óñåùàíå çà Ñâÿòîñò, Ñúâúðøåíñòâî è Õàðìîíèÿ.

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÀÇ-ÁÓÊÈ-ÂÅÄÈ

ÅÊÀÒÅÐÈÍÀ ÄÈÌÈÒÐÎÂÀ “Òðÿáâà äà ïðåâåäåø òîçè òåêñò íà àíãëèéñêè” — áåøå ïúðâîòî íåùî, êîåòî êàçà ïðîô. Óøà ×îóäàðè, ãëàâåí ñïåöèàëèñò ïî èçñëåäâàíå íà äðåâíèòå èíäèéñêè ÂÅÄÈ â Äåëõèéñêèÿ óíèâåðñèòåò — ñëåä êàòî £ ïðåäñòàâèõ óñòåí ïðåâîä íà ÷ë. 36 (Ñëúí÷îâà ìàéêà) îò áúëãàðñêàòà “Âåäà Ñëîâåíà”. “Íî êîé äíåñ ÷åòå ñåðèîçíè òåêñòîâå — óñïÿâàò ñàìî òðèëúðè è åêøúíè”, ïîçâîëèõ ñè äà èçðàçÿ ìîäåðíèÿ ñè ñêåïòèöèçúì. “Íî êàê èçîáùî íÿêîé ùå çíàå, ÷å èìà òàêîâà íåùî, àêî íå å ïðåâåäåíî è ïóáëèêóâàíî — áåç íèêàêúâ åìîöèîíàëåí àôåêò ïðîäúëæè òÿ. — Íèå ñìå äëúæíè äà çàïàçèì öåííîòî, äîðè è äíåñ òî äà íå å îáåêò íà âíèìàíèå, äîðè è ñàìî íÿêîëêî äóøè äà ãî èçïîëçâàò. Àç äîðè íå ñå èíòåðåñóâàì îò ìîèòå àâòîðñêè ïðàâà — íàñêîðî ïëåìåííèöà îò Àìåðèêà ìè ñúîáùè, ÷å íÿêàêúâ àìåðèêàíñêè ó÷åí ìå öèòèðàë â áèáëèîãðàôèÿòà ñè. Àç ñúì è íà Èíòåðíåò, íî òîâà çà ìåí å áåç çíà÷åíèå. Òèêå (íàëè).” Äà, ðàçáèðàíåòî ìè çà ñúõðàíèòåëíàòà ôóíêöèÿ â ñôåðàòà íà äóõîâíîñòòà êàòî âèä òâîð÷åñêà àêòèâíîñò ñå íóæäàåøå îò ïðàêòè÷åñêà ïðîåêöèÿ. È ñúñ ñúâñåì ñúâðåìåííà ïðàãìàòè÷íà ÿñíîòà òÿ èç÷èñëè, ÷å àêî íà äåí îòäåëÿì ïî ÷àñ, ñëåä 3 ãîäèíè òÿ ùå èìà ùàñòèåòî äà ÿ èçïîëçâà â ñâîèòå ñðàâíèòåëíè èçñëåäâàíèÿ. “Çàùîòî òîâà å óíèêàëíî — ñàìî èíäèéöèòå è áúëãàðèòå èìàò ñâîè ÂÅÄȔ, ïîäíåñå èñòîðè÷åñêàòà ñè îöåíêà ó÷èòåëêàòà, çàåäíî ñ äàðäæèëèíã ÷àé â òðàäèöèîííàòà îáñòàíîâêà íà Ëîíäîíñêèÿ £ äîì â èíäèéñêèÿ êóëòóðåí öåíòúð, ÷èéòî äèðåêòîð áå ñúïðóãúò £ ïðîô. ×îóäàðè. È çàïî÷íàõìå íà ñàìîòî ìÿñòî. Ïðåäñòàâèõ íà Óøà åíèãìàòè÷íèÿ òåêñò, ôîðìóëèðàí êàòî çàêëèíàíèå: “Öóðà ñè ñóðèíà”, ñ êîéòî ñå áÿõ çàíèìàâàëà ïðåäâàðèòåëíî è â íàøåòî åäíî÷àñîâî ïðîíèêâàíå â çíà÷åíèåòî ìó êðèñòàëèçèðà íåãîâàòà ñèìâîëè÷íà ñúùíîñò. Íåîöåíèìà ïîâðàòíà òî÷êà áå èçÿñíÿâàíåòî â òðåòèÿ ñòèõ íà çíà÷åíèåòî íà ÀÕÀ — ÄÅÍ, ÷èéòî âòîðè÷åí äåðèâàò Õâàëà — çäðàâåé, ñúîòâåñòñòâà íà “helo, hail”, â àíãëèéñêè è íåìñêè. Çàåäíî ñ èäåíòèôèöèðàíåòî íà äðóãè êëàñè÷åñêè ñàíñêðèòêè êîðåíè êàòî ñóðèÿ — ñëúíöå, Áóäõè — äà áúäà, äàäàòè — äàâàì, äå⠗ áîæåñòâåí, óäèòè — èäâàì, ñå ñòèãíà äî ñëåäíèÿ ïðåâîä: Öóðà ñè ñóðèëà Ñëúíöå ìè ñëúí÷åâî ßñíà ñè ÿñíèíà ßñíî ñè ñâåòíàëî Äðóìíà ñè äðóìèíà Ïúòèùà ïúòóâàø Àçíà ñè áóäèíà Âå÷íî ìè áóäóâàø Ñóòðèí ñè äóäèíà  óòðèííà Çîðíèöà Àõàéíà ìè õàÿòà  äåí — Äåíèöà Ñóðóë äèâà óäèòè Ñëúí÷èöå äèâíî — èäâàé/èçãðÿâàé! Òàêà îñúâðåìåíåí, õàðàêòåðúò íà òåêñòà ïðåäîïðåäåëÿ äðóã æàíð, ðàçëè÷àâàù ñå ñúùåñòâåíî îò ïîñî÷åíèÿ â àíàëèçà êàòî “çàêëèíàíèå”, ò.å. îò ìàãè÷åí òèï. Òîçè òåêñò å

èç÷èñòåí îò ìàãè÷åñêà ñèìâîëèêà, íåãîâàòà ñåìèîòèêà å ìîëèòâåíî-õîìîãåííà è ñ ÿñíà îáðàçíîñò. Òîé å ñðîäåí ñ êëàñè÷åñêèÿ Èíäî-Âåäè÷åñêè ðèòóàë çà ïîñðåùàíå íà Ñëúíöåòî — Ñóðèÿ Íàìàñêàð. Ñèìâîëèêàòà ìó ñå ñèòóèðà â öÿëîñòíèÿ êîíòåêñò íà ñîëàðíèÿ êóëò íà äðåâíàòà êîñìîãîíèÿ íà áúëãàðèòå è å ñðîäåí ñ êóëòîâèòå ïðåäñòàâè íà äðóãèòå êóëòóðè îò àðèéñêè òèï. Òîâà å òåêñò ñúñ ñàòâè÷åñêè (ñâåòúë) õàðàêòåð, äîêàòî çàêëèíàíèåòî ñòîè íà ãðàíèöàòà íà òàìàñ (òúìíàòà) àðåàëèÿ. Òîé èìà óíèâåðñàëíî åäíîðîäíî çíà÷åíèå, êîåòî å èçðàç íà ìîíèñòè÷íèÿ õàðàêòåð íà ñîëàðíèÿ êóëò (Àäâàèòà Âåäàíòà). Òîâà ñå ïîòâúðæäàâà è îò èíäî-âåäè÷åñêèÿ ìó àíàëîã íà ñàíñêðèò: Àäîäàðâà äæèâî Âúçðàæäàé ñå, æèâîò Óñóðíà óãàäàïà Òúìíèíàòà îòñòúïâà Ïðàãàíòàëà Èäâà/èçãðÿâà ñâåòëèíààäæüîòèð òà Åòèì Òàçè/åäèíñòâåíàòà Èìà íÿêàêâà èñòîðè÷åñêà èðîíèÿ âúâ ôàêòà, ÷å òîçè òåêñò áå öèòèðàí îò àâòîðà êàòî ïîçäðàâ êúì áúëãàðñêàòà äåìîêðàöèÿ ïî åôèðà íà Ðàäèî “Ñâîáîäíà Åâðîïà” â íà÷àëîòî íà 1990 ã. Òîãàâà Áîðèñ Õðèñòîâ îùå íå áåøå èçäàë “Áúëãàðñêàòà Âåäà”. Ñåãà òîçè äàëå÷åí “äâîéíèê”, âåðîÿòíî ðàçêëîíåí îò åäèí è ñúù äðåâåí ïðîòîòèï, å ãîâîðèòåë êàêòî çà “íåâåäîìèòå ïúòèùà” íà èñòîðè÷åñêèòå âíóøåíèÿ, òàêà è çà äåëîòî íà ñúáèðà÷à. Âúïðåêè ðàçëè÷èÿòà, äâåòå Âåäè èìàò åäèííà èìàíåíòíà ñúùíîñò — è äâåòå ñà ïëîä íà òúðñåíèÿòà íà èçíà÷àëíîòî ìèòî-ñúñòîÿíèå íà äóõà è îòðàçÿâàò ðåäèöà îáùè ïðèíöèïè è ôåíîìåíè íà åäèí íÿêîãà îáù ìîäåë. Îò åäíà ñòðàíà, òîâà å ïðèíîñ êúì âðåìå-ïðîñòðàíñòâåíàòà âñåîáõâàòíîñò íà Ïúðâîçíàíèåòî, à îò äðóãà — äîêàçàòåëñòâî çà èäåíòè÷íîñòòà íà èçáèðàòåëíèÿ ïðèíöèï íà äâà ïî-ñåòíå èñòîðè÷åñêè ñàìîñòîÿòåëíè êîëåêòèâà. Òàêà òîé ñå ÿâÿâà êàòî çíàê çà ñèíõðîííà êóëòóðíà ðåçîíàíòíîñò è ïàðàëåëíà êîíñåðâàöèîííà ìîòèâàöèÿ, êîèòî, îò ñâîÿ ñòðàíà, ñà ñèãíàë çà äúëáèííà åòíîõîìîãåííîñò íà ìîäåëà, ïîäîáíà íà òàçè íà åçèöèòå íîñèòåëè. Íåñúìíåíî äâàòà êàðäèíàëíè ôàêòîðà â êëàñè÷åñêèÿ àðèéñêè ìîäåë, îïðåäåëÿùè íåãîâàòà óñòîé÷èâîñò è öÿëîñò, ÷ðåç êîèòî ñåìàíòèêàòà íà âåäà — çíàíèå, ïîëó÷àâà ñâîÿòà äèíàìè÷íà àêòóàëèçàöèÿ. Êîíêðåòíèÿò ïðèìåð å è îòïðàâåí ñåìèîòè÷åí ñèãíàë, âîäåù êúì ñëåäïîòîïíàòà ðåäàêöèÿ íà ñîëàðíèÿ êóëò. Ïîòâúðæäåíèÿ çà òîâà ñå íàìèðàò è â ñâîåîáðàçíèÿ åçèêîâ ñóáñòðàò — ñïîðåä Âåðêîâè÷, “ïðèëè÷åí íà ñàíñêðèò”, â çèìíèÿ ðèòóàë “Ñóðâà âåñåëà ãîäèíà”, êîéòî ñúùî å ñâúðçàí ñúñ ñëúí÷åâèÿ êóëò — ñóðâà — îò ñóðèÿ (ñëúíöå). Ñ íåãî ñå îòáåëÿçâà çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå, êàòî òîé èìà õàðàêòåð íà ìîëåáåí çà ñëúí÷åâà ãîäèíà, çà äà ñå ïðîåêòèðà êúì êîñìè÷åñêèÿ áîã åäíà óíèâåðñàëíà ìîëáà çà íåãîâîòî òúðæåñòâî â ìîìåíòà íà íàé-íèñêàòà ìó çèìíà àêòèâíîñò. Óñòàíîâÿâàíåòî íà òàçè âúòðåøíà âçàèìîçàâèñèìîñò

261

ÀÂÈÒÎÕÎË ïðåäñòàâÿ ôóíêöèîíàëíèÿ äèàïàçîí íà åäíîðîäíè åëåìåíòè â íèâàòà íà êóëòóðíèòå ñòðóêòóðè è ñå ÿâÿâà ïðÿêî äîêàçàòåëñòâî çà àâòåíòè÷íîñòòà íà òîçè ôåíîìåí. Ôóíêöèîíàëíîòî ñðàâíåíèå ïîçâîëÿâà äà ñå íàïðàâè âúòðåøíà ãðàäàöèÿ íà åëåìåíòèòå ïî ñòåïåí íà àêòóàëèçàöèÿòà èì â ìàñîâîòî ñúçíàíèå. Ïðèëàãàìå áèíàðíàòà äâîéêà ìàíèôåñòíîñò-èìàíåíòíîñò, çà îçíà÷àâàíå íà ñòåïåíòà íà åêñïëèöèðàíå íà ñëúí÷åâàòà ìîòèôåìàòà — ñ ïúðâèÿ îïðåäåëèòåë — àêòèâíî ôóíêöèîíèðàùè ìîñòðè êàòî ðèòóàëà “Ñóðâà âåñåëà ãîäèíà”, à ñ âòîðèÿ — íèâà îò äúëáèííàòà ñåìàíòèêà, êàòî “Öúðíà ñè ñóðèíà” îò Âåäèòå, íåïîëó÷èëè êàëåíäàðíî-ðîòàöèîííà ôóíêöèîíàëíîñò. Îïðåäåëèòåë íà êàïàöèòåòà íà çíà÷èìîñò å íå óñòàíîâåíîñòòà è â ìàñîâî-ôóíêöèîíèðàùèÿ ïîêàçàòåë êóëòóðåí êîíòåêñò — òóê òðÿáâà äà ñå ãîâîðè çà ðàçëè÷åí êîåôèöèåíò íà ìàíèôåñòíîñò íà óíèâåðñàëíàòà ìîòèôåìà, êîåòî ñå ñúîòíàñÿ êúì ìîðôîëîãèÿòà íà âðåìå-ïðîñòðàíñòâåíèÿ ìîäåë. Òîâà ïîçâîëÿâà åäíà ôóíäàìåíòàëíà ïðåîöåíêà íà öÿëîñòíèÿ áúëãàðñêè ôîêëêîðåí ìîäåë — äèôåðåíöèðàéêè äúëáèííèòå ñòðóêòóðè îò îáù ïðîòî-èíäî-åâðîïåéñêè òèï êàòî óíèâåðñàëåí êîëàñè÷åñêè ñóáñòðàò, à ñúîòâåòíèòå èì ôåíîìåíàëèçèðàíè äâîéíèöè êàòî ôîëêëîðèçèðàíà ôîðìà. Åäíî òàêîâà èäåíòèôèöèðàíå íà áúëãàðñêèÿ ìîäåë áè ïîñòàâèëî íîâàòîðñêè àêöåíò âúðõó ìîäåëèðàíåòî íà íàóêàòà çà ôîëêëîðà — à èìåííî â óñòàíîâÿâàíå íà êëàñè÷åñêèòå £ îáðàçöè.  òîçè ñìèñúë “Âåäà Ñëîâåíà” å ãëàâåí è ïî çíà÷èìîñò, è ïî ìàùàáíîñò äîêóìåíò. Ðåçóëòàòèòå îò òàêîâà èäåíòèôèöèðàíå íà ìîäåëà ùå ïîñòàâÿò ïðàâèëíè ïàðàìåòðè è êîåôèöèåíòè íà çíà÷åíèå, ùå ñå àâòåíòèçèðàò íèâàòà íà ôåíîìåíèòå è ùå ñå ïîïúëíè åäíà íåïðàâèëíî âúçïðèåòà äîêòðèíà çà ëèïñàòà íà êëàñè÷åñêî íà÷àëî â áúëãàðñêàòà êóëòóðà. Òîâà êëàñè÷åñêî íà÷àëî, çà ðàçëèêà îèò ëîêàëíèÿ ìîäåë — ãðúêî-ðèìñêèÿ, å ñèíõðîííî ñ óíèâåðñàëíèÿ — ïðîòî-èíäî-åâðîïåéñêèÿ, êîéòî, áèäåéêè ïî-äðåâåí, å ñ àíîíèìåí õàðàêòåð, êàêòî è èíäèéñêèÿ, è å ôîðìèðàí ñúùî êàòî ñëîâåñåí èçêàç. Êàòî äàëå÷íà ïðîåêöèÿ íà äúëáèííàòà óñòîé÷èâîñò íà òîçè êëàñè÷åñêè ñóáñòðàò å ôèíàëíàòà îðãàíèçàöèÿ íà íåãîâèÿ åçèê â êëàñè÷åñêà ôîðìà ïðåç åäíî èñòîðè÷åñêè íîâî âðåìå — 9. âåê ñë. Õð., êîãàòî ïî ìîäåëà íà ïðåäõîäíàòà ðóíè÷åñêà ïðàêòèêà ñå ñúçäàâà ñúâðåìåííàòà ïèñìåíà ñèñòåìà — ãëàãîëèöàòà. Òÿ ïî Ìàêñ-Ìþëåðîâàòà êëàñèôèêàöèÿ å “èäåàëíà”, òúé êàòî ìàíèôåñòèðà âèñøåòî èçâèñÿâàíå çà “ëèïñà íà äèõîòîìèÿ ìåæäó çâóê è çíàê”, ñúâúðøåíî êà÷åñòâî, ñ êîåòî ñå îòëè÷àâà è ïúðâîòî ñàíñêðèòñêî ïèñìî — áðàõìè. Ôàêò, êîéòî áåçñïîðíî å äîêàçàòåëñòâî çà âèòàëíîñòòà è äåéñòâèòåëíàòà èíòåëåêòóàëíà ìîíîïîëíîñò íà êëàñè÷åñêèÿ ìîäóë â áúëãàðñêèÿ äóõîâåí èíñòèíêò — åäíà äåìîêðàöèÿ ïàð åêñåëàíñ â íàé-ñúâúðøåíàòà êóëòóðíà ñèñòåìà — åçèêà. È â òàçè ñâåòëèíà íàèìåíîâàíèåòî íà òðåòàòà áóêâà — Âåäè — Çíàÿ, äîáèâà ðåøàâàùà êóëòóðíî-ïîçíàâàòåëíà ñòîéíîñò îò ñåìèîòè÷åí õàðàêòåð. Òîâà å èçðàç íà ñúùàòà ìîòèôåìà êàêòî è íà Åïîñà è ïðèíîñ êúì äèíàìè÷íàòà £ àêòóàëèçàöèÿ èëè íîâà ìàíèôåñòíîñò â ïîñòúïàòåëíèÿ âðåìå-ïðîñòðàíñòâåí êîíòåêñò. Òîâà å è èñòîðè÷åñêà ïîâðàòíà òî÷êà — îñúùåñòâÿâàíåòî íà îñíîâíîòî êóëòóðíî äåëåíèå — óñòíà-ïèñìåíà êóëòóðà. Íàëè÷èåòî íà åäíà è ñúùà ìîòèôåìà — êîä, è â äâåòå ñèñòåìè, å çíàê çà

262

åäèíñòâîòî íà òåõíèòå îñíîâíè èíòåãðàöèîííè êîìïîíåíòè. Òîâà óñòàíîâÿâà êà÷åñòâåíèÿò ïîêàçàòåë ñèíêðåòèçúì, ðàçãðúùàéêè äèàïàçîíà íà êîäîâèÿ ïðèíöèï, è òàêà ïîçâîëÿâàéêè äà ñå óñòàíîâè íåãîâîòî äåéñòâèå â öÿëîñòíèÿ ìîäåë.  òîçè ñìèñúë ñòàâà ðàçáèðàåì íåñðàâíèìèÿò èíòåëåêòóàëåí ïàòîñ, êîéòî ñúïúñòâà îòêðèâàíåòî/çàïèñâàíåòî íà Âåäèòå â 19 â., òàêà êàêòî íÿêîãà íîâèÿò êóëòóðåí òðèóìâèðàò “Àçó, Áóêè, Âåäè” — àç/÷îâåê — áóêâà — çíàíèå, çàðàäè ïðåäõîäíèÿ ïðèíöèï “Ãëàãîëàòè” — ãîâîðÿ ñ òåõíè÷åñêè íîâà äèíàìèêà, ñåãà ïèñìîòî íà ñâîé ðåä ïîëó÷è èìàíåíòíîòî ñè ñëîâåñíî ïîòâúðæäåíèå. Òàêà ñå óñòàíîâÿâà çàùî ñðàâíåíèåòî ñ ìåñòíèÿ íîâîåâðîïåéñêè ìîäåë (ãðúêî-ðèìñêèÿ) å áèëî çà áúëãàðñêèÿ ìîäåë íåàäåêâàòíî è êîìïëåêñèðàùî è ñå îòêðèâà âÿðíàòà ìó ñðàâíèòåëíà àðåàëèÿ — â èçíà÷àëíàòà ãîëÿìà óíèâåðñàëèÿ íà ñâåòîâíèÿ ìîäåë — ïðîòî-èíäî-åâðîïåéñêèÿ ôåíîìåí. Ïðè÷èíèòå çà äåçàâòåíòèçàöèÿòà íà èñòèíñêèÿ õàðàêòåð íà áúëãàðñêàòà êóëòóðà ñà êîìáèíàöèÿ îò íàóêîîáðàçíè íåñúñòîÿòåëíè ïðèâíåñåíè êîíöåïöèè, íå âèíàãè ñàìî ñ íàó÷íè öåëè. Íåùî òèïè÷íî çà áúëãàðñêàòà ñúäáà — ôåíîìåíúò — íàìåñà íà âåëèêèòå ñèëè â áúëãàðñêè äåëà äà å íåêîíñòðóêòèâåí åôåêò.  ñëó÷àÿ ñ “Âåäà Ñëîâåíà” çàêëåéìÿâàåòî £ îò Ëóè Ëåæå êàòî íåàâòåíòè÷íà ñå ïðåâðúùà â åäèí ëèòåðàòóðåí Áåðëèíñêè êîíãðåñ, ïîäïèñàí îò Èðå÷åê è îò áúëãàðè êàòî Ì. Àðíàóäîâ è È. Øèøìàíîâ, ñ êîåòî ñå îôîðìÿ åäíî òèïè÷íî íåáúëãàðñêè ñòàãíèðàù êóëòóðåí ôàêòîð. Êðàéíî âðåìå áåøå òîé äà áúäå ðàçðóøåí. Òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å ñàìèÿò ìàòåðèàë íå ïîçâîëÿâà òîâà äà ñòàíå ëåñíî. “Âåäà Ñëîâåíà” íå ïðåäëàãà òèïîëîãè÷íî åäíîðîäíà, äåôèíèðóåìà ñòðóêòóðà. Êàòî âñè÷êè óíèâåðñàëíî êëàñè÷åñêè òâîðáè òÿ èìà ñâîÿòà èìóííà ñèñòåìà — åíèãìàòè÷íîñò, è óñòàíîâÿâàíåòî íà èìàíåíòíàòà £ ñúùíîñò å äúëáîêî èìïëèöèòåí ïðîöåñ. Êúì òîâà ñå äîïúëâà è ôðàãìåíòàðíîñòòà £ — â ñèíõðîíåí è â äèàõðîíåí àñïåêò, êàêòî è íàñëàãâàíåòî íà ñóáïðîäóêòíè ìàòåðèàëè, ïîä ÷èåòî âëèÿíèå ñå ðàçìåñòâàò êàêòî äèñòðèáóöèîííèòå, òàêà è èíòåãðàöèîííèòå åëåìåíòè è â ñòðóêòóðíî, è â êà÷åñòâåíî îòíîøåíèå. Èëè ñàìî òàêà èçãëåæäà? Àíòèêâàðíî íåïðåäóáåäåí ïðî÷èò íà âåäè÷åñêèÿ òåêñò îòêðèâà â ïðèâèäíèòå âðåìå-ïðîñòðàíñòâåíè “óðâè” è êóëòóðíî-åñòåñòè÷åñêè ñìåñêè îáùèÿ äèñòðèáóöèîíåí ïðèíöèï-ñàìîáèòíîñò. Ôóíêöèèòå íà òàêà óñòàíîâåíàòà îñíîâíà ñòèëîìåòðè÷íà äâîéêà — ñàìîáèòíîñò-åíèãìàòè÷íîñò, ñå îñúùåñòâÿâàò ïîä ðåäàêöèÿòà íà åñòåñòè÷åñêè óñòîé÷èâà öåííîñòíà ñêàëà, ñ òèïè÷íà àíîíèìíà íåïðåäíàìåðåíîñò, â èìåòî íà îáùèÿ ïîçíàâàòåëåí ñîöèîìîäåë è â òîçè ðåä — ïðîäóêò îò óíèâåðñàëåí õóäîæåñòâåí ïîðÿäúê. Èçíà÷àëíî êëàñè÷åñêè ñèíêðåòèçúì, îòðàáîòâàí íå ïî ëúêè è ìåãäàíè, à ïî íåðàâíîñòèòå íà íåóòúïêàí ïúò, ñ íåðèòìèçèðàíà ïîñëåäîâàòåëíîñò, “îòãëåæäàí” íå ñ âíèìàòåëíî ôîêóñèðàíå èçöÿëî âúðõó êà÷åñòâåíèÿ çàðÿä. Òîé å åñòåñòâåí ïðîäóêò íà íåïîäðàæàåìèÿ îïèò íà ÷îâåêà ïî ïúòÿ íà ñúäáàòà è çàòîâà å îñîáåí âèä — “íåðàâíîäåëíà” êëàñèêà. Òîé ïðåäøåñòâà îðãàíèçèðàíèÿ óñåäíàë ñîöèóì è íåãîâèòå êëàñè÷åñêè èäåàëíè ôåíîìåíè, òîé å êîìóíèêàòèâíî ïðåäìîñòèå îò ïúðâè÷åí òèï.

ÀÂÈÒÎÕÎË Òîâà å ãåðîè÷åí åïîñ îò ìèòîëîãè÷åí õàðàêòåð, íàñåëåí ñ òèòàíè è ÷óäîâèùà, îòðàçÿâàùè ïðåäìîñòèåòî íà ïúðâîòî èíäîåâðîïåéñêè ðàçñåëâàíå. È àêî ãðúöêàòà êëàñèêà èìà ñâîÿ Ïðîìåòåé, áúëãàðñêàòà ïðèòåæàâà öÿëà ãàìà îò îáðàçè, êîíòðîëèðàùè ðàçëè÷íè ñþððåàëèñòè÷íè âçàèìîäåéñòâèÿ ñúñ ñëúíöåòî. Òàêà ñå óñòàíîâÿâà åëåìåíòúò ïîëèôîíè÷íîñò â ïúðâîêëàñèêàòà. Ïðîöåñúò íà “ðåäóöèðàíå” îò ïîëèôîíè÷íîñò äî ìîíîçíà÷íîñò èëþñòðèðà òåçàòà çà óíèâåðñàëíàòà êëàñè÷íîñò (ïðîòî-èíäî-åâðîïåéñêàòà) è ëîêàëíàòà (ãðúêî-ðèìñêàòà). Òîçè ïðîöåñ ñúîòâåòñòâà è íà ñâúðçàíèòå èñòîðè÷åñêè ïðîöåñè — òîòàëíàòà ìèãðàöèÿ — âåëèêîòî ïðåñåëåíèå, è ÷àñòè÷íèòå ëîêàëíè ìèãðàöèîííè ïðîöåñè.  õóäîæåñòâåí àñïåêò òî å ñúùî âèä “ðàçñåëâàíå”. Åäèí îáðàç å åïè÷íî-ìîíîëèòåí, äðó㠗 èñòîðè÷åñêè ïî-ÿñíî ìîòèâèðàí, òðåòè, ñ ïî÷òè íåðàçáèðàåìà ñèìâîëèêà — ðàçñåëâàíå íà õóäîæåñòâåíèÿ òèï âúâ âàðèàíòè. Íî â òîâà ñàìîñòðóêòóðèðàíå íà îáðàçíîñòòà, à îòòàì è íà ôîðìàòà, ñå ïîñòèãà íîâ âèä óíèâåðñàëíî àâòåíòèçèðàíå íà îòäåëíèòå åëåìåíòè, íàäõâúðëÿùî èíäèâèäóàëíàòà èì ñàìîñòîéíîñò.  òîçè ñëó÷àé ñå âèæäà êàê ñå ðåàëèçèðà ïîíÿòèåòî “íåçàâèñèì âúòðåøåí æèâîò íà åäíî ïðîèçâåäåíèå”, íåçàâèñèìîòî âçàèìîäåéñòâèå è ïðîòèâîäåéñòâèå íà åëåìåíòèòå, ôîðìèðàùî íåãîâèÿ õàðàêòåð. Òóê àíîíèìíîñòòà å âåëèê ôàêòîð. Òîâà àâòîíîìíî êëàñèöèçèðàíå íà òâîðáàòà å ôàêòîð îò îáù õàðàêòåð è â íåãî ñå ïðîÿâÿâà âèñøàòà êîíñòàíòà íà êëàñè÷íîñò — íåóìîçðèòåëíà, ñïîíòàííà è çàòîâà íå âèíàãè âèñîêî ñòàíäàðòèçèðàíà, íî âèíàãè ñàìîáèòíà ïîåòèêà — êîä íà äèíàìè÷åí åñòåòè÷åñêè âêóñ, ïîêàçàòåë íà âå÷å ôîðìèðàíî êàòî èíñòèíêò äóõîâíî-èíòåëåêòóàëíî óñåùàíå ñ äèàïàçîí ÷îâåê-êîëåêòèâ-áîã. Òóê ïðèëèêàòà ñ ôóíäàìåíòàëíèÿ êóëòóðåí ìîäóë íà èíäèéñêèÿ ìîäåë íå ìîæå äà áúäå ïî-êàòåãîðè÷íà. Óíèâåðñàëíàòà êëàñèêà å âúçïèòàíèå íà èíäèâèäóàëíàòà äóøà (àòìà) çà åäèíåíèå ñ óíèâåðñàëíèÿ äóõ (àòìàí) è òîâà âúçïèòàíèå ïðåäõîæäà è îáóñëàâÿ âñÿêàêâè ïðàêòè÷åñêè ôîðìè íà îáó÷åíèå. Òî ñå ïðåäàâà “îò ñúðöå íà ñúðöå” ïðè êîíòàêòà íà ó÷èòåëÿ ñ ó÷åíèêà è íåãîâàòà àêòóàëèçàöèÿ å åíèãìàòè÷íî ñúñòîÿíèå, êîåòî ñå óñòàíîâÿâà åäèíñòâåíî â ïîñòèãàíåòî íà âèñøèÿ ìîäåë. Òîçè ìîäåë ñ ïðàâî ìîæå äà ñå íàðå÷å “ñóïåðêëàñèêà”, çàùîòî ñàìî òîãàâà ñå ïîñòèãà âèñøàòà ôîðìà — “ñúñòîÿíèåòî” íà ôåíîìåíà, çà ðàçëèêà îò íåãîâîòî “ñòàâàíå”, è òîâà å åäèíñòâåíèÿò íà÷èí íà âúçïðèåìàíå íà èçíà÷àëíàòà äèàáîëè÷íîñò íà áèòèåòî — ÷îâåøêîòî (åêçèñòåíöèàëèçèðàíå), è áîæåñòâåíîòî (åêçèñòåíöèàëíîñò). Çíà÷èìîñòòà íà òîçè ìîäåë ñå àêòóàëèçèðà è ÷ðåç õåðìåíåâòè÷íàòà õàðàêòåðèñòèêà íà óñòíî-ñëîâåñíàòà ôîðìà, êîÿòî ñúâðåìåííàòà ëèòåðàòóðíà òåîðèÿ ïðîòèâîïîñòàâÿ íà “òèðàíèÿòà íà ïèñàíîòî ñëîâî” êàòî îñíîâåí ôàêòîð çà “ãîñïîäñòâîòî íà òÿëîòî íàä äóõà”, ÷èÿòî “ïðîèçòè÷àùà ñòðàñò å âñúùíîñò ïàñèâíîñò è áîëåñòíî ñúñòîÿíèå íà äóøàòà”. Íåñúìíåíî òîâà å ðåàêöèÿ ñðåùó íåïðåêúñíàòî ðàñòÿùàòà ïèñìåíà ëàâèíà. Íî ÷èñòî ëèíãâèñòè÷íèÿò £ ïðî÷èò å ñïîðåí.  åçèê ñ âúçìîæíî íàé-âèñîêà ñòåïåí íà èçðàçíà ìîíîëèòíîñò — ñ ôîíåòè÷íî ïèñìî, â êîåòî ëèïñâà äèõîòîìèÿòà “çíàê-çâóê” — êàòî áúëãàðñêèÿ, òîçè åôåêò èìà ìèíèìàëíà ñèëà.

Òàêà ñå óñòàíîâÿâà ôîðìàëíî-ñúäúðæàòåëíàòà âçàèìîçàâèñèìîñò è ñàìîñòîéíàòà âèòàëíîñò íà òâîðáà îò òàêúâ õàðàêòåð, â òîâà ñå ïðîÿâÿâà è óíèâåðñàëèçìà íà êëàñèêàòà îò òàêúâ òèï, òàêà ñå ðàçáèðà è íåéíàòà íåîáõîäèìîñò îò åíèãìàòè÷íîñò — â êðàéíà ñìåòêà — çà çàïàçâàíå íà àâòåíòè÷íàòà ñèíêðåòè÷íîñò-íîñèòåë. Ïîãðåøíî å îáà÷å òîçè âèä ñèíêðåòè÷íîñò äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ñòàòè÷íà åäèíèöà. Êàêòî èíñòèíêòèâíî îñúçíàòèÿò èìàíåíòåí ïðîòîòèï, òàêà è âñåêè ìàíèôåñòèðàí íåãîâ òèï ïðèòåæàâàò ñèëîâà åêçèñòåíöèàëíà êîíñòàíòà. Íåéíèÿò åôåêò âàðèðà è å åñòåñòâåíî â òå÷åíèå íà âðåìåòî òîçè âèä àáñîëþòíà êëàñèêà äà ñå ïðåîòêðèâà, ïðåòâîðÿâà è ïðåîñìèñëÿ. Ñ åäíà óñëîâíîñò — àêî íå ñå èçãóáè îíîâà íåéíî ñóïåðêà÷åñòâî — åíèãìàòè÷íî-ñàìîáèòíàòà é åêçèñòåíöèàëíà äâîéñòâåíîñò. Òîâà å, êîåòî ÿ ïðàâè äà áúäå è åäíîâðåìåííî äà íå áúäå, äà å ïðèåìàíà è îòõâúðëÿíà åäíîâðåìåííî, íà åäíè äà ãîâîðè, äðóãè äà íå ÿ ðàçáèðàò. Òÿ íå ïîäëåæè íà ôîðìóëèðàíå — êàêâà äîçà ôåíîìåíàëòíîñò ñå çàìåñâà ñ êàêâà äîçà òðàíñöåíäåíòàëíîñò, ïëþñ êîëêî êàïêè åìîöèîíàëíè íàáóõâàòåëè, êîëêî âðåìå íà åñòåñòè÷åñêè ôåðìåíòàöèè. Âñè÷êî òîâà å çàêîäèðàíî â åäèíåíèåòî èíäèâèäóàëíà äóøà — ñâåòîâåí äóõ. Àêî íÿêîé ïîèñêà äà “èç÷èñòè”, äà àâòåíòèçèðà òåêñòà ïî ëàáîðàòîðåí íà÷èí ñ àïðèîðíî èçáðàíè ñðåäñòâà, çàùîòî íèå íå çíàåì êàêúâ å áèë, à êàêúâòî ñè ìèñëèì, ÷å å áèë — ùå ðèñêóâà äà óíèùîæè èìåííî ñàìîñòîéíàòà åêçèñòåíöèàëíà ñúùíîñò íà îðèãèíàëà. Ïðåîöåíêàòà íà ïúðâè÷íàòà ìèòè÷íà ìå÷òà ïîä àðáèòðàæà íà ïðàãìàòè÷íàòà èñòîðèÿ å íà÷èíúò, ïî êîéòî âñè÷êè ðåëèãèè ñà îáðå÷åíè äà óìèðàò. Êîãàòî ïîä ñòóäåíèòå èíòåëèãåíòñêè î÷è íà ïðàâîâåðåí íàó÷åí äîãìàòèçúì ìàãè÷åñêèòå ñúñòàâêè íà ðåëèãèÿòà ñå ñèñòåìàòèçèðàò êàòî òîòàëíà è òî÷íà ñóìà îò èñòîðè÷åñêè ñúáèòèÿ. Êîãàòî ñå çàùèòàâà äîñòîâåðíîñòòà íà ìèòà, à â ñúùîòî âðåìå ñå ïðîòèâîïîñòàâÿ íà ðàçâèòèåòî íà åñòåñòâåíàòà ìó âèòàëíîñò. Êîãàòî èç÷åçíå ìèòîóñåùàíåòî è ìÿñòîòî ìó ñå çàåìå îò èñòîðè÷åñêàòà îáóñëîâåíîñò íà ðåëèãèÿòà... ...Òîãàâà ñïîðåä Íèöøå ñå óíèùîæàâà õåðìåíåâòè÷íàòà öåÿëîñò íà êëàñèêàòà, çà êàêâàòî òîé ïðèåìà ñàìî äî-Ñîêðàòîâèÿ ïåðèîä ïî èçêëþ÷èòåëíè çà íàøèÿ ìîäåë êðèòåðèè — èñòèíñêà êëàñèêà å ñàìî òâîðáà, â êîÿòî äîìèíèðàò “óíèâåðñàëåí ïàòîñ”, à íå ïîñò-Ñîêðàòîâñêà ñòðàñò è èçíà÷àëíà èíòóèöèÿ, à íå ïîñò-Ñîêðàòîâñêî îñòðîóìèå, ôîðìóëèðàéêè òàêà çà ïðúâ ïúò ñèíêðåòè÷íèÿ Äèîíèñèåâî-Àïîëîíîâ õàðàêòåð íà ñúùèíñêàòà êëàñèêà. Óñòàíîâÿâàíåòî íà òàêà îñìèñëåíàòà êëàñè÷íîñò íà Áúëãàðñêàòà Âåäà ñå ïðîåêòèðà ãëàâíî íà òðè íèâà: 1. Ñòðóêòóðíî — èçìåðâàíå íà äèñòðèáóöèîííî-èíòåãðàöèîííèòå ñèëè. 2. Åëåìåíòàðíî — èçìåðâàíå íà åñòåñòè÷åñêàòà åíåðãèÿ (ñàòâà/ðàæäàñ/òàìàñ). 3. Îáðàçíî — èçìåðâàíå íà ìîòèôåìíàòà êîíñòàíòà íà îáðàçíàòà ñèñòåìà (èìàíåíòíîñò/ôåíîìåíòàëíîñò). Ñúçäàâàíåòî íà åäèííà ñòóðêòóðà îò ñàìîñòîÿòåëíî çíà÷èìè ÷àñòè å çàäà÷à íåèçïúëíèìà áåç íàëè÷èåòî íà öåíòðîñòðåìèòåëåí ñèëîâ ìåàíèçúì. Ñïîðåä íåãî âñÿêà ÷àñò “ïîñòàâÿ” ñâîÿòà óñòàíîâåíà “èíäèâèäóàëíà” àâòåíòè÷íîñò â ñëóæáà íà îáùàòà öÿëîñò.  åïîñà, êúäåòî ðåàëíèÿò ñâÿò (ïðåñåëåíèÿòà íà áúëãàðèòå íàïðèìåð) ñå ìîäåëèðà â êîîðäèíàöèÿ ñ íåðåëíèÿ (äåéñòâèÿòà íà áîãîâå-

263

ÀÂÈÒÎÕÎË òå), òîâà ïðåäîïðåäåëÿ ðàçíîðîäíà ñòèëèñòèêà ñ åäèí öåíòðàëåí ñâúðçâàù åëåìåíòê. Íàïðèìåð ⠓ïðåñåëåíèåòî” — êîíêðåòíèÿò ðàçêàç å ìàëêî óòåæíåí îò íåðàâíîäåëíàòà ðèòìèêà: Â÷åðà ñè ìè õàáåð äîíåñå îò äîëíà çåìÿ Îò äîëíà çåìÿ ïðåçìîðíà Ñèâî ãîëàá÷å ìè äîíåñå áÿëà êíèãà Áÿëà êíèãà, öóðíó ïèñìî. Ïðèìåðíà “ñèìåòðèçèðàùà” ðèòìè÷íà ðåàêöèÿ áè èçãëåæäàëà òàêà: Â÷åðà ñè ìè õàáåð äîéäå Îò äîëíà çåìÿ ïðåçìîðíà Ïðåçìîèðñêà îùå ïîêðàéíà Ñèâî ìè ãúëúá÷å êíèãà äîíåñå — Áÿëà êíèãà ñ öúðíî ïèñìî. Ñèìåòðèèðàùàòà ôóíêöèÿ íà ðèòìèêàòà èçãëåæäà ïîäîáðå èçðàçåíà â ìèòîëîãè÷íèòå ðåàëíè ïåñíè, íàïðèìåð: Ñîáðàëè ñå òðèñòà çâåçäè òðèñòà çâåçäè — òðèñòà þäè ñîáðàëè ñå â ñàðàå äåêà ñè å æèâà þäà. È àêî ðèòìèêàòà äåéñòâà äâóçíà÷íî, òî äðóãèÿò ôîðìàëåí åëåìåíò íà òåêñòà — äèàëîãúò — ñòàâà îáù öåíòðîñòðåìèòåëåí çíàìåíàòåë. Ïîâå÷åòî ïåñíè îòêðèâàò äåéñòâèåòî ñ íåïîñðåäñòâåíî îáðúùåíèå: Êàìÿíó, ìàðè Êàìÿíó, ÷ëà ëè ñè, Êàìÿíó, èëè íå ñè! (Ïðåñåëåíèåòî”) Îé òè áîæå, ìèëè áîæå, ùî ìè ïðàâèø, Áîæå, ÷óäà è íèøàíå!

264

Êîëåäå ëå, Áîæå ëå, Êîëåäå ëå, Õèæíå ëå!

(“Ñîíöåâà Æåíèòáà”)

(“Ïåñåí 13”) Èçáîðúò íà ñúáåñåäíèê îò ðåàëíèÿ ñâÿò êàêòî è îò òðàíñöåíäåíòíèÿ å íàïúëíî àðáèòðàëåí. Âçàèìîçàìåíÿåìîèñòòà íà äâàòà òèïà ñúáåñåäíèê å ñòàíäàðòèçèðàí è åñòåòè÷åñêè íàïúëíî îâëàäÿí ïîõâàò. Òîâà å ôîðìàëåí åêâèâàëåíò íà äèñêóòèðàíàòà äâóçíà÷íîñò íà êëàñè÷åñêàòà åïîõà. Äèàëîãúò àêòóàëèçèðà âúâ âñåêè ìîìåíò àâòåíòè÷íîñòòà íà ñúäúðæàíèåòî êàòî êîëåêòèâåí åñòåòè÷åñêè ðåçîíàòîð. Òîâà å ïîñòúïàòåëåí öåíòðîñòðåìèòåëåí ðåãóëàòîð è çà òåìàòèêàòà, è çà îáðàçíîñòòà, ïðåäñòàâÿù ïàðàëåëíîòî óñâîÿâàíå è íà ìàíèôåñòíîñòòà, è íà èìàíåíòíîñòòà íà ìîòèâà. Òîçè ñèíêðåòèçúì îñèãóðÿâà íåäåëèìîñò íà ñóáæàíðîâàòà äèàäà íàðàòèâíà/ëèðè÷íà ïîåçèÿ, à îòòàì è íà õàðàêòåðà íà íàðàòèâíàòà ïîåìà, “ïðåñúçäàâàùà ñúáèòèå” è íà ëèðèêàòà “ñòðåìÿùà ñå ñàìàòà äà áúäå ñúáèòèå”.  íàøèÿ ñëó÷àé òàçè äèàäà ôóíêöèîíèðà ÷ðåç ñòèëèñòè÷íàòà ïîëèôîíèÿ íà ðèòìèêàòà è àêòóàëèçèðàíè â ñàìîáèòíî-íåïîñðåäñòâåí ñèíêðåòè÷åí âèä, à íå â äèôåðåíöèðàíà êúñíîêëàñè÷åñêà ñèìåòðè÷íîñò è èäåàëíîñò íà äåòàéëà, ðåçóëòàò íà ïðîãðåñèâíî-îïîñðåäñòâàíî àíàëèòè÷íî ìèñëåíå ïî ñúùåñòâî — ïðîçàè÷åí ðåôêëåêñ. Òóê êîíöåïöèÿòà íà Íèöøå çà ïîâåñòâîâàòåëíàòà ôîðìà êàòî “ïúðâè æàíðîâ ñèãíàë, êîéòî îïîâåñòÿâà êðàÿ íà êëàñè÷åñêèÿ ïåðèîä” çàåäíî ñ òàçè íà Äèîíèñèåâî-Àïîëîíîâèÿ èäèîì ïîòâúðæäàâàíå íà îòãðàíè÷èòåëíàòà òåçà ñèíêðåòè÷íà — àíàëèòè÷íà êëàñèêà.

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÑÈÌÂÎËÍÀÒÀ ÑÈÑÒÅÌÀ ÍÀ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ Ä-Ð ÄÎÐÈßÍ ÀËÅÊÑÀÍÄÐÎÂ

Áúëãàðñêàòà äóõîâíà êóëòóðà èìà õèëÿäîëåòíà òðàäèöèÿ, ñúçäàâàíà è èçãðàæäàíà ìåæäó Èçòîêà è Çàïàäà, íî ïðèòåæàâàùà ñàìîáèòåí ñòèë è ñïåöèôè÷íè îñîáåíîñòè. ×àñò îò òàçè òðàäèöèÿ å ñèìâîëíàòà ñèñòåìà íà äðåâíèòå áúëãàðè, êîÿòî ñå å ñúõðàíèëà è çàïàçèëà ïðåç âåêîâåòå è êîÿòî íîñè ñâîèòå êîäîâå è êëþ÷îâå çà ðàçãàäàâàíå íà íåîáîçðèìîòî. Òàçè ñèìâîëíà ñèñòåìà åñòåñòâåíî å ñâúðçàíà ñ äðåâíèòå êóëòóðè îò Àçèÿ, Åâðîïà è Áëèçêèÿ Èçòîê, ñ êîèòî ñà áèëè â êóëòóðåí îáìåí áúëãàðèòå.  òîâà èçñëåäâàíå ñà îáîáùåíè íàé-âàæíèòå ñèìâîëè íà ñòàðèòå áúëãàðè, êàòî òå ñà ðàçãëåäàíè, êàêòî â êîíòåêñòà íà èçâåñòíè ôàêòè è çíàíèÿ çà äóõîâíàòà êóëòóðà, òàêà ñúùî è â ñâåòëèíàòà íà äðåâíèòå ðåëèãèè è åçîòåðè÷íè ó÷åíèÿ, èäâàùè îò Êèòàé, Òèáåò, Öåíòðàëíà è Ñðåäíà Àçèÿ, Èíäèÿ, Ïåðñèÿ, Åãèïåò è Áëèçêèÿ Èçòîê.  ñëó÷àÿ íå ãîâîðèì ñàìî çà îòäåëíè îòêúñëå÷íè ñèìâîëè ïðè äðåâíèòå áúëãàðè, à èìåííî çà ñèìâîëíàòà ñèñòåìà, êîÿòî áåçñïîðíî ñúùåñòâóâà ïðè òÿõ è ìîæå äà áúäå íàáëþäàâàíà âúâ âñè÷êè ãåîãðàôñêè îáëàñòè, íàñåëÿâàíè îò áúëãàðè îò äðåâíîñòòà äî äíåñ. Ïîâå÷åòî îò òåçè ñèìâîëè-çíàöè èäâàò îò ïðåäõðèñòèÿíñêî âðåìå, îò äúëáîêà äðåâíîñò è âåðîÿòíî ñà ñâúðçàíè ñ èç÷åçíàëè öèâèëèçàöèè îòïðåäè Ïîòîïà. Ñèìâîëíàòà ñèñòåìà íà äðåâíèòå áúëãàðè, îñâåí âñè÷êî äðóãî, å è âèä ïèñìåíîñò, ñúõðàíÿâàùà è ïðåäàâàùà íà áúäíèòå ïîêîëåíèÿ ñâîèòå îñîáåíè äóõîâíè ïîñëàíèÿ. Ñèìâîëíèòå çíàöè ñëóæàò è êàòî ìàðêåðè íà ñòàðîáúëãàðñêàòà êóëòóðà â Åâðàçèÿ è íàðåä ñ äðóãèòå äîêàçàòåëñòâà ìîãàò äà áúäàò ïîìîùíî ñðåäñòâî íà èçñëåäîâàòåëÿ ïðè î÷åðòàâàíå íà íåéíèòå ãðàíèöè. Ñèìâîëèòå ñà êëþ÷îâå çà ïðåäñòàâÿíå ñêðèòàòà ñúùíîñò íà íåùàòà è ÿâëåíèÿòà, è âðúçêèòå èì ñ äóõîâíèÿ ñâÿò è ôèíèòå åíåðãèè â ïðèðîäàòà. Òàêà ñèìâîëèòå ñå ÿâÿâàò êàòî òâîð÷åñêà êâèíòåñåíöèÿ íà ÷îâåøêèÿ îïèò è âñåêè åäèí îò òÿõ îòðàçÿâà ìíîãîîáðàçèåòî íà çàîáèêàëÿùèÿ íè ñâÿò, êàòî ñ ìàëêî èçðàçíè ñðåäñòâà è ëàêîíè÷åí åçèê - êàçâà ìíîãî èëè âñè÷êî!… ×åñòî, ñèìâîëèòå èìàò íÿêîëêî íèâà íà ðàçáèðàíå, íî ïðàâèëíîòî èì ðàçëè÷àâàíå è èíòåðïðåòàöèÿ (òúëêóâàíå) çàâèñè äî ãîëÿìà ñòåïåí îò ëè÷íàòà è ñïåöèàëíà ïîäãîòîâêà íà èçñëåäîâàòåëÿ.  òîâà ÷èñëî âëèçàò îñîáåíè ïîçíàíèÿ è îòíîøåíèå êúì åçîòåðèêàòà (èçòî÷íà è çàïàäíà), ôèëîñîôñêè ïîçíàíèÿ, çíàíèÿ çà äðåâíèòå ðåëèãèè, êàêòî è ìèðîãëåäúò íà äðåâíèòå áúëãàðè; çàäúëáî÷åíè èñòîðè÷åñêè ïîçíàíèÿ è ïîçíàâàíå íà õåðàëäèêàòà è ñåìèîòèêàòà.  ïî-äúëáîêèòå ïëàñòîâå íà èçñëåäâàíå ñå èçïîëçâàò è ðàçëè÷íè ìåòîäè íà ìåäèòàöèÿ, âèçóàëèçàöèÿ, ïñèõîìåòðèÿ è ðàäèåñòåçè÷íè ìåòîäè. Îíåçè, êîèòî ñå îïèòàò ñàìî ñ àíàëèòè÷íî-ëîãè÷åñêè ñïîñîáè äà èçñëåäâàò òàçè ìàòåðèÿ, ïðåäâàðèòåëíî ñà îáðå÷åíè íà íåóñïåõ!…

Äðåâíèòå áúëãàðñêè ñèìâîëè ñà íàâñÿêúäå îêîëî íàñ, òðÿáâà ñàìî äà ðàçãàäàåì òåõíèòå ïîñëàíèÿ.

1. ÇÍÀÖÈ ÍÀ ÒÀÍÃÐÀ

Ïî âñåîáùî ìíåíèå òåçè äâà çíàêà ñëóæàò çà îáîçíà÷àâàíå íà âúðõîâíîòî áîæåñòâî íà äðåâíèòå áúëãàðè Òàíãðà (Òåíãðè). Íàìèðàò ñå ÷åñòî ïî êàìåííè áëîêîâå è ïëî÷è, ïî êàïèùà (ñâåòèëèùà), íà áðîíçîâè àìóëåòè è äð. (1). Ïðèñúñòâàò è â íÿêîè äðåâíè ïèñìåíîñòè (â Êèòàé, ïðè åòðóñêèòå è â Åãèïåò), êàêòî è â çíàöèòå íà àëõèìèÿòà. Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: Êðúãúò ñ òî÷êàòà å äðåâåí ñèìâîë íà Ñëúíöåòî è ñëúí÷åâèÿ äèñê (àòðèáóòè íà Òàíãðà). Îçíà÷àâà ñúùî íåäåëÿ (äåí íà Ñëúíöåòî), àêòèâíîñò è êðàñîòà. Àëõèìèöèòå îáîçíà÷àâàò ñ òîçè çíàê ìåòàëà - çëàòî. Îò ïðèðîäíèòå åëåìåíòè (îãúí, âúçäóõ, âîäà, çåìÿ), òîâà å åëåìåíòúò “âúçäóõ”. Èçïîëçâà ñå ñúùî è êàòî ãîäèøåí áîòàíè÷åñêè çíàê (4). Ïðè ÷îâåêà ñèìâîëèçèðà âúçõîäà íà ÷îâåøêèÿ æèâîò. Îò ìîìåíòà íà ðàæäàíåòî çàïî÷âà äà ñå ðàçâèâà âúòðåøíèÿò æèâîò, îáãúðíàò îò êðúãà íà òÿëîòî (ïîòåíöèÿòà íà çàðîäèøà).  êèòàéñêèòå éåðîãëèôè îçíà÷àâà: ñëúíöå, äåí, äåíîíîùèå.  õðèñòèÿíñêàòà è þäåéñêàòà ðåëèãèÿ òîâà å "âñåâèæäàùîòî Áîæèå îêî", îòêðîâåíèåòî, íà÷àëîòî â ïîÿâàòà íà ñâåòà è ñâåòëèíàòà (4). Âòîðèÿò çíàê - èïñèëîíúò (ñîõà èëè âèëêà) ñ äâå ÷åðòè îòñòðàíè å ìàëêî ïî-òðóäåí çà îáÿñíåíèå. Òîé îçíà÷àâà - äóøà èçïúëíåíà ñ î÷àêâàíå, ÷îâåê ñ ïðîòåãíàòè íàãîðå ðúöå, îòïðàâèë âçîð êúì íåáåñàòà (4). Òîçè çíàê, îáúðíàò îáðàòíî, â êèòàéñêàòà éåðîãëèôèêà îçíà÷àâà "îãúí" (àòðèáóò íà Òàíãðà), à ñïîðåä äðóãî òúëêóâàíå èçîáðàçÿâà ñïàñåíèåòî è íåáåñíàòà áëàãîäàò, êîÿòî ñå ñïóñêà îòãîðå è ñå ðàçïðîñòèðà íàä ñâåòà äîëó (4).  õðèñòèÿíñòâîòî ñîõà ñèìâîëèçèðà Ñâ. Òðîèöà (Áîã Îòåö, Åãî Ñèíà è Ñâåòè Äóõ). Íàðè÷à ñå îùå "êðúñòâèëêà" èëè "êðúñò íà êðàäöèòå" (4). Äâåòå ñòðàíè÷íè ÷åðòè ñà äîïúëíèòåëíè àêöåíòè çà îòáåëÿçâàíå íà âúðõîâíèÿ àâòîðèòåò. Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: Êðúãúò ñ òî÷êàòà å ïúðâîòî äèôåðåíöèðàíå â ïåðèîäè÷íèòå ïðîÿâè íà èçâå÷íàòà Ïðèðîäà, áåçïîëîâà è áåçêðàéíà - "Àäèòè â Òîâà" èëè ïîòåíöèàëíîòî ïðîñòðàíñòâî âúòðå â àáñòðàêòíîòî ïðîñòðàíñòâî. Êðúãúò ïðåäñòàâëÿâà Êîñìîñà âúâ Âå÷íîñòòà ïðåäè íîâîòî ïðîáóæäàíå íà âñå îùå äðåìåùàòà Åíåðãèÿ, åìàíàöèÿ íà Áîæåñòâåíàòà Âñåëåíà â ïîñ-

265

ÀÂÈÒÎÕÎË ëåäâàùèòå ñèñòåìè. Òî÷êàòà âúâ âñå îùe ÷èñòèÿ Êðúã å Ïðîñòðàíñòâîòî è Âå÷íîñòòà â ñúñòîÿíèå Ïðàëàéà (ñåìå, çàðîäèø) è èçðàçÿâà çîðàòà íà äèôåðåíöèàöèÿòà. Òàçè òî÷êà â Ñâåòîâíîòî ÿéöå ïðåäñòàâëÿâà Çàðîäèøà â íåãî, êîéòî ùå ñå ðàçêúñà è ðàçïðúñíå âúâ Âñåëåíàòà (íà÷àëî íà Ãîëåìèÿ Âçðèâ). Çàðîäèøúò ñå ÿâÿâà ïåðèîäè÷íî è ïîñëåäîâàòåëíî, òó ñêðèò, òó äåéñòâåí. Åäèííèÿò Êðúã ïðåäñòàâëÿâà Áîæåñòâåíîòî Åäèíñòâî, îòêúäåòî ïðîèçëèçà âñè÷êî (2).  àíàòîìè÷íàòà àñòðîëîãèÿ, ïðè ÷îâåêà, êðúãúò ñ òî÷êàòà îáîçíà÷àâà âúðõà íà ãëàâàòà (òåìåòî) è ãîðíèÿ åíåðãèåí öåíòúð (Òàí-Òèåí èëè "Ïîëå íà åëèêñèðà"), êîéòî ñå ñâúðçâà ñ èíòóèöèÿòà è ÿñíîâèäñòâîòî. Âèëêàòà å ïèòàãîðåéñêà åìáëåìà íà æèâîòà, ïðåäñòàâåíà êàòî èçäèãàù ñå íàãîðå ïúò, ðàçêëîíÿâàù ñå â äâå ïîñîêè - êúì Äîáðîòî è Çëîòî, ò.å. ñèìâîëèçèðà âúçìîæíîñòòà çà èçáîð íà ÷îâåêà. Äâåòå ÷àñòè íà âèëêàòà ñèìâîëèçèðàò Áîæåñòâåíàòà Ìúäðîñò è Çåìíàòà Ìúäðîñò (4,16). Âèëêàòà å ñèìâîë íà æèâîòà, òúé êàòî â äðåâíîñòòà è äíåñ ñ òàêàâà âèëêà (áàãåòà) ñå òúðñè âîäà â ïóñòèíÿòà (16).

Ëÿâîâúðòÿùàòà ñå ñâàñòèêà (ñàóâàñòèêà) îçíà÷àâà íîù è ÷åðíà ìàãèÿ. Òÿ å àòðèáóò íà ÷åðíàòà áîãèíÿ Êàëè â Èíäèÿ è Õèìàëàèòå, êîÿòî íîñè ðàçðóøåíèå è ñìúðò (7). Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: Ñâàñòèêàòà ñèìâîëèçèðà Ñúçäàòåëÿ (Òàíãðà) è íåãîâèòå ×åòèðè Âåëèêè Ñèëè (×åòèðèìàòà Âåëèêè Àðõèòåêòè). Èìà éåðîãëèôíî çíà÷åíèå íà "ñòðîèòåë". Ñèìâîëúò ïîêàçâà, ÷å âñè÷êè ñèëè âúâ Âñåëåíàòà ñà åìàíàöèÿ íà áîæåñòâîòî è òå óïðàâëÿâàò âñÿêà ôîðìà íà äâèæåíèå âúâ Âñåëåíàòà. Ñâàñòèêàòà îçíà÷àâà "Êîñìè÷íèÿ çàêîí", îòíàñÿù ñå äî ñúùåñòâóâàíåòî íà öèêëè÷íè èëè ïåðèîäè÷íè ðåâîëþöèè, ÷ðåç êîèòî èñòîðèÿòà ñå ïîâòàðÿ ñ íåîáõîäèìàòà âðúçêà ìåæäó ïðè÷èíàòà è ñëåäñòâèåòî (Êàðìè÷íèÿ çàêîí).  òîçè ñìèñúë ñâàñòèêàòà âúïëúùàâà èäåÿòà çà åâîëþöèÿòà íà ÷îâåøêàòà äóøà ïðè öèêëè÷íî ñòðàíñòâàíå è ñúùåñòâóâàíå. Äÿñíîâúðòÿùàòà ñå ñâàñòèêà å èçâåñòíà êàòî "ìúæêà", à ëÿâîâúðòÿùàòà êàòî "æåíñêà" (7). Âúðòÿùàòà ñå ñâàñòèêà å ñèìâîë íà âå÷íèÿ æèâîò è ïðåðàæäàíåòî (ðåèíêàðíàöèÿòà) íà äóøàòà.  òèáåòñêàòà è êèòàéñêàòà íóìåðîëîãèÿ, ñâàñòèêàòà ñå èçïîëçâà çà ïîñòðîÿâàíå íà ìàãè÷åñêè êâàäðàòè, çà ãàäàåíå è õîðîñêîïè. Òåçè äèàãðàìè ñëóæàò ñúùî çà îïðåäåëÿíå íà àñòðîíîìè÷åñêè è êîñìè÷åñêè öèêëè.

2. ÑÂÀÑÒÈÊÀ È ÑÀÓÂÀÑÒÈÊÀ 3. ÌÀÍÄÀËÀ Ñâàñòèêàòà å ïðå÷óïåí êðúñò, èäâàù îò ñëúí÷åâîòî êîëåëî, èçâåñòíî îùå êàòî "Êîëåëîòî íà çàêîíà". Ñðåùà ñå â ïî÷òè âñè÷êè õðàìîâå íà äðåâíèÿ ñâÿò. Äðåâíèòå áúëãàðè øèðîêî èçïîëçâàëè òîçè ñèìâîë (7). Äâàòà âèäà ñâàñòèêè ñå ñðåùàò ïî áðîíçîâè òàëèñìàíè, çíàöè ïî êàìúíè, íàìèðàíè â Ïëèñêà è Ïðåñëàâ, íàäãðîáíè ïëî÷è âúâ Âåëèêè Áîëãàð (Âîëæêà Áúëãàðèÿ), êîëàííè àïëèêàöèè; îáðåäíè õëÿáîâå, èçïîëçâàíè ïðè êðúùåíå, ñâàòáè, êîëåäàðñêè îáè÷àè, à ñúùî è â íàðîäíèòå øåâèöè (ñâàñòè÷íè åëáåòèöè) (1,12). Íà ñàíñòêðèòñêè äóìàòà ñâàñòèêà îçíà÷àâà "áëàãîäåíñòâèå". Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: ñèìâîëèçèðà ñëúíöåòî è íåãîâîòî âå÷íî äâèæåíèå ïî íåáîñâîäà (ñëúí÷åâèÿ êðúãîâðàò). Ïðå÷óïåíèòå ÷àñòè ñå èíòåðïðåòèðàò êàòî ñèìâîëè íà âÿòúðà, äúæäà, îãúíÿ è ìúëíèèòå. Ñèìâîë íà ïëîäîðîäèåòî, ïðåðàæäàíåòî è ùàñòèåòî (15). Èçïîëçâà ñå êàòî àìóëåò çà êúñìåò. Ñèìâîë íà äúëãèÿ æèâîò, ïðîöúôòÿâàíåòî è áåçñìúðòèåòî. Íàðè÷à ñå îùå "Ñúðöåòî íà Áóäà" (Óàí). Êîãàòî ñâàñòèêàòà å ñúñ çàîáëåíè çàâèòè êðàèùå, ñå ñâúðçâà ñ êèòàéñêàòà ìîíàäà (ïðèíöèïúò íà Âåëèêèÿ Ïðåäåë èëè Òàé-Äçè), â êîÿòî äâåòå êîñìè÷åñêè ñèëè Èí (íåãàòèâíà) è ßí (ïîçèòèâíà) ñà ïðèâåäåíè â äâèæåíèå ñúîòâåòíî íàëÿâî (ðàçðóøèòåëíî) èëè íàäÿñíî (ñúçèäàòåëíî).  Êèòàé îçíà÷àâà ÷åòèðèòå ÷àñòè íà ñâåòà è ÷èñëîòî 10 000 - ñèìâîë íà ìíîãîîáðàçèå è áåçêðàéíîñò (15).  ðàííîòî õðèñòèÿíñòâî ñâàñòèêàòà å èçâåñòíà è êàòî "ïðèêðèò êðúñò" (4).

266

Ìàíäàëàòà å ïðîñòðàíñòâåí ìîäåë íà ñâåòà. Íà äðåâíîèíäèéñêè ìàíäàëà îçíà÷àâà "êðúã", "ïðîñòðàíñòâî". Ïîíÿêîãà ìàíäàëà ñå îïðåäåëÿ è êàòî "êàðòà íà äóøàòà". Ñïîðåä íåìñêèÿ èçòîêîâåä Ç. Õóììåë, ìàíäàëàòà å ñ òèáåòñêè ïðîèçõîä (14). Ïðè äðåâíèòå áúëãàðè ñå ñðåùà ÷åñòî ïî êîëàííè àïëåêàöèè, çíàöè âúðõó êàìúíè, â íàðîäíèòå ùåâèöè (ò.í. åëáåòèöà) (12), â ñòðîèòåëíè îðíàìåíòè, â ñòðóêòóðàòà íà þðòàòà, â ãðàäñêàòà ïëàíèðîâêà (8), â ãðàôè÷íèòå èçîáðàæåíèÿ íà êàëåíäàðà, â ñõåìè íà ðàçëè÷íè èãðè ñ ðèòóàëåí õàðàêòåð íà àñòðîëîãè÷åñêà îñíîâà êàòî èãðàòà äàìà (äîêóðäæóì) è äð. (1,3) Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: Êîñìîãîíè÷åñêè ìîäåë íà ñâåòà, êîéòî ïðåäñòàâÿ îñíîâíèòå ãåîãðàôñêèòå ïîñîêè íà êîìïàñà ïîä ôîïìàòà íà êâàäðàò âïèñàí â êðúã èëè ñòèëèçèðàí äâîåí êðúñò ñ òðèëèñòíèöè.  ÷åòèðèòå îñíîâíè ïîñîêè è öåíòúðà ñå íàìèðàò ñòèëèçèðàíè áîæåñòâà, êîèòî îòãîâàðÿò çà òåçè îáëàñòè íà ñâåòà.  áúëãàðñêèòå øåâèöè ñà èçâåñòíè êàòî ðîæåòà, à â Òèáåò è Èíäèÿ êàòî ïåòòå Äõèàíà-Áóäè (Âàéðî÷àíà - öåíòúð; Àêøîáõÿ - èçòîê; Ðàòíàñàìáõàâà - þã; Àìèòàáõà - çàïàä è Àìîãõàñèäõè - ñåâåð) (14). Ñïîðåä êèòàéñêèÿ âàðèàíò â öåíòúð å Õóàí Äè, íà èçòîê Òàé Õàî, íà þã - ßí Äè; íà çàïàä Øàî Õàî è íà ñåâåð - ×æóàí Ñþé. Íà âñåêè åäèí îòãîâàðÿ è ñúîòâåòåí öâÿò è ïëàíåòà. Îñåìòå ëú÷à íà ìàíäàëàòà ñå ñâúðçâàò ñ æåíñêî-

ÀÂÈÒÎÕÎË òî íà÷àëî, à âúòðåøíîñòòà èëè öåíòúðà ñ ìúæêîòî íà÷àëî, êîåòî èçâúðøâà àêò íà îïëîæäàíå; íîñåù ïëîäîðîäèå, èçîáèëèå è óñïåõ. Îñâåí ïîñîêèòå íà ñâåòà, ìàíäàëàòà îáîçíà÷àâà è ÷åòèðèòå ãîäèøíè âðåìåíà, êàêòî è ïðèëåæàùèòå èì ïðèðîäíè ñòèõèè è ñèìâîëíè æèâîòíè: Èçòîê (ïðîëåò, äúðâî [âúçäóõ], Þïèòåð, ñèí äðàêîí); Þã (ëÿòî, îãúí, Ìàðñ, ÷åðâåí ôåíèêñ); Çàïàä (åñåí, ìåòàë [âîäà], Âåíåðà, áÿë òèãúð); Ñåâåð (çèìà, âîäà [çåìÿ], Ìåðêóðèé, ÷åðíî-÷åðâåíà âîéíñòâåíà êîñòåíóðêà) è Öåíòúð (çåìÿ, [åòåð èëè ïðîñòðàíñòâî], Ñàòóðí, æúëò äðàêîí) (14). Âàæíà ðîëÿ â ìàíäàëàòà èãðàÿò ÷èñëàòà îò 1 äî 9, è ôèãóðèòå êðúã è êâàäðàò ñ òÿõíàòà ñèìâîëèêà. Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: Ìàíäàëàòà å ñèìâîë, ïîñðåäñòâîì êîéòî ñå âëèçà â õàðìîíèÿ ñ âñåëåíàòà (3).  Òèáåò è Ìîíãîëèÿ ñå ðàçãëåæäà êàòî ìÿñòî çà îáèòàâàíå íà áîæåñòâàòà.  òàíòðè÷íèÿ áóäèçúì ìàíäàëàòà ñå èçïîëçâà çà ïðèçîâàâàíå íà îïðåäåëåíè áîæåñòâà è ñèëè, êîèòî ñå ñïóñêàò â öåíòúðà íà ìàíäàëàòà, çà äà èçâúðøàò òîâà, çà êîåòî ñà ïðèçîâàíè. Òàêà ìàíäàëà ñå èçïîëçâà â ïðèëîæíàòà ìàãèÿ. Öåíòúðúò íà ìàíäàëà ñå ðàçãëåæäà êàòî îñ íà Âñåëåíàòà èëè Ñâåòîâíîòî äúðâî (ïëàíèíàòà Ìåðó). Ìàíäàëà èìà óíèâåðñàëåí õàðàêòåð êàòî ïñèõîêîñìè÷åñêà ñèñòåìà è ÷ðåç ðàçëè÷íè ôîðìè íà ìåäèòàöèÿ, êîëîáðèòå è æðåöèòå ñà ÿ èçïîëçâàëè êàêòî çà ëåêóâàíå, òàêà è çà ïîñòèãàíå íà îñîáåíè ñúñòîÿíèÿ íàäóõà, öåëÿùè èçðàáîòâàíå íà åäèíåí ðèòúì íà ÷îâåêà è Âñåëåíàòà (14).

äàîñèçìà òîâà ñà òðèòå ñèëè - Íåáåòî, Çåìÿòà è ×îâåêà, êîèòî ñúòâîðÿâàò âñè÷êèòå íåùà (14).  åãèïåòñêàòà òðèàäà: Îçèðèñ, Èçèäà è Õîð. Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: Ñïîðåä èíäèéñêàòà è òèáåòñêàòà Òàíòðà âñÿêî åäíî îò òðèòå áîæåñòâà - ïðèíöèïè å íåäåëèìî îò æåíñêèÿ ñè äâîéíèê Øàêòè (Áîæåñòâåíàòà åíåðãèÿ): òîâà ñà Ñàðàñâàòè, Ëàêøìè è Êàëè. Òàêà âñåêè åäèí îò òðèòå âèñøè ïðèíöèïè ìîæå äà ñúùåñòâóâà áëàãîäàðåíèå íà ñú÷åòàíèåòî ìåæäó ìúæêîòî è æåíñêîòî íà÷àëî. Íîìåðîëîãè÷åñêè òðèêâåñòåðúò å ñâúðçàí ñ ÷èñëîòî 3, à ïðîñòðàíñòâåíî ñ ôèãóðàòà íà òðèúãúëíèêà. ×èñëîòî 3 å åäíî îò ñâåùåíèòå ÷èñëà íà äðåâíèòå áúëãàðè è ñå ñâúðçâà ñ òðèòå ñâÿòà è ñâåòîâíîòî äúðâî (1,8,9).  òîçè ñìèñúë òðèêâåñòåðúò ñèìâîëèçèðà áîæåñòâåíèÿ ñâÿò, ÷îâåøêèÿ ñâÿò è äåìîíè÷íèÿ (ïîäçåìíèÿ) ñâÿò â òðèåäèíñòâî.  ÷îâåêà òîâà ñà äóõúò, äóøàòà è òÿëîòî, ñúùî ìúäðîñòòà, ëþáîâòà è èñòèíàòà (7). Òðîéêàòà è òðîè÷íîñòòà íà ñâåòà å ñ ìíîãî äúëáîêà ñèìâîëèêà. Òÿ å öèôðà íà ñúâúðøåíñòâîòî è å íàéñâåùåíàòà öèôðà çà äðåâíèòå áúëãàðè.  äàîñèçìà òðèòå ñèëè ñà ïðåäñòàâåíè â îñåìòå ìèñòè÷íè òðèãðàìè Ïà-Êóà, êîèòî ñòðóêòóðèðàò äðåâíàòà "Êíèãà íà Ïðîìåíèòå" ("È-Äçèí"), êîÿòî å ïî-ñòàðà îò Áèáëèÿòà è å íà âúçðàñò ìåæäó 5 è 7 õèëÿäè ãîäèíè. Òåçè òðèãðàìè, êàêòî è òðèêâåñòåðúò èçðàçÿâàò ïîñòîÿííèòå ïðîìåíè â äóõîâíèÿ è ìàòåðèàëíèÿ ñâÿò (14).

5. ÒÐÈËÈÑÒÍÈÊ 4. ÒÐÈÊÂÅÑÒÅÐ (ÒÐÈÌÎÄÓËÍÀ ÑÂÀÑÒÈÊÀ)

Òðèêâåñòåðúò å ìíîãî õàðàêòåðåí áúëãàðñêè ñèìâîë, ìàêàð è ïî-ðÿäêî ñðåùàí. Èçâåñòåí å êàòî òàíòðèñòêà òðèìîäóëíà ñâàñòèêà è ñå ñðåùà ïî êàìåííè ïëî÷è âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ, çíàöè ïî êàìúíè â Ïëèñêà è Ïðåñëàâ, ðîäîâè òàìãè, êàòî ðóíåí çíàê è äð. Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: ñèìâîëèçèðà òðîè÷íîòî ðàçäåëåíèå íà ñâåòà èëè òðîè÷íîñòòà íà âèñøèÿ áîã Òàíãðà (áîã Ñúçäàòåë, áîã Êðåïèòåë è áîã Ðàçðóøèòåë). Òîâà ñà òðèòå âèäà ñèëè, ìàíèôåñòèðàíè êàòî: ðàæäàíå, æèâîò è ñìúðò (ïîÿâÿâàíå, áèòèå è èç÷åçâàíå), êîèòî ñà ïîäâëàñòíè íà âúðõîâíîòî áîæåñòâî.  õèíäóèçìà è òàíòðèçìà òîâà å òðèàäàòà îò ñèëè - äâèãàòåëè íà âñÿêà äåéíîñò. Òå ñå ïîÿâÿâàò êàêòî â ìàòåðèàëíîòî, òàêà è â îáëàñòòà íà äóõîâíîòî è ïðåäñòàâëÿâàò ñêðèòàòà îñíîâà íà ñâåòà, êîéòî å â ñúñòîÿíèå íà íåïðåêúñíàòî äâèæåíèå.  êîñìîëîãèÿòà íà Òàíòðà òåçè ñèëè ñå ïðåäñòàâÿò êàòî òðè îáðàçà íà åäèííî Áîæåñòâåíî Åäèíåíèå. Ïîîòäåëíî òîâà ñà: Áðàõìà (Ñúçèäàòåë), Âèøíó (Ñúõðàíèòåë) è Øèâà (Ñúâúðøåííèÿ èëè Ðàçðóøèòåëÿ). Òåçè òðè ñèëè èëè ïðèíöèïà îëèöåòâîðÿâàò âúçâèøåíîòî òÿëî íà Òàíòðà.  õðèñòèÿíñòâîòî òîâà å äîáðå ïîçíàòàòà Ñâ. Òðîèöà (Áîã-Îòåö, Áîã-Ñèí è Ñâ. Äóõ). Â

Òðèëèñòíèêúò èëè òðèëèñòíàòà ïàëìåòà å âëàäåòåëñêè çíàê, ñâúðçàí ñ äèíàñòèÿòà Äóëî. Òîé å îñîáåíî âàæåí ñèìâîë - ñìÿòàí å çà ñåäàëèùå íà äóõà íà ïðàäåäèòå (3). Òðèëèñòíèêúò ñå ñðåùà ïðè ìàíäàëèòå ïî êîëàííè àïëèêàöèè îò Äóíàâñêà è Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Íàìèðàí å ïî ïðåäìåòè îò ïîãðåáåíèÿòà íà êàí Êóáðàò (â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà, Óêðàéíà) è êàí Àñïàðóõ (Âîñíåñåíêà, Óêðàéíà). Èìà ãî è êàòî îðíàìåíò ïî êàíè îò ñúêðîâèùåòî îò Íàä Ñåí Ìèêëîø è äðóãè. Èçïîëçâàí å ñúùî êàòî âðúõ íà áîí÷óêà - çíàìåòî ñ êîíñêà îïàøêà (3). Ïîíÿêîãà ñå ñâúðçâà ñ òðèçúáåöà íà áîã Øèâà îò õèíäóèñòêàòà ðåëèãèÿ è òàíòðè÷íèÿ áóäèçúì.  ñòèëèçèðàí âèä ìîæå äà ñå âèäè â áúëãàðñêàòà áóêâà "Ø" (øà), êîÿòî èäâà îò ðóííîòî ïèñìî. Àíàëîãè÷íè ñà êèòàéñêèÿò çíàê çà "ïëàíèíà" (øàí) è äðåâíîåâðåéñêàòà áóêâà "øèí", êîÿòî êàáàëèñòèòå èçïîëçâàò çà îáîçíà÷àâàíå íà òðèàäàòà îò ïúðâèòå òðè Ñåôèðîòè (Âèñøè ñèëè èçãðàæäàùè àðõåòèïîâåòå è ñâåòà) (16). Ñèìâîëíîòî çíà÷åíèå íà òðèëèñòíèêà ñå ïîêðèâà äî ãîëÿìà ñòåïåí ñ òîâà íà òðèêâåñòåðà. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ôðåíñêèòå êðàëå ñà çàèìñòâàëè îò áúëãàðèòå õåðàëäè÷åñêàòà ëèëèÿ - òðèëèñòíèê, êîÿòî ïðè òÿõ ñå ïîÿâÿâà ÷àê ïðåç XII âåê, êîãàòî å âúçïðèåòà îò Ëþäâèã VII (1137-1180 ã.) (15).

267

ÀÂÈÒÎÕÎË 6. ÏËÅÒÅÍÈÖÀ "ÄÚËÃÎËÅÒÈÅ" ("ÊÎÑÌÈ×ÅÑÊÀ ÊÎÑÒÅÍÓÐÊÀ")

Òóê ïîä ôîðìàòà íà äåêîðàòèâåí åëåìåíò å çàêîäèðàíà äúëáîêà êîñìîãîíè÷íà ñèìâîëèêà. Ïëåòåíèöàòà "äúëãîëåòèå" å èçêîíåí áúëãàðñêè ñèìâîë è ìîæå äà ñå îòêðèå êàòî îðíàìåíò ïðè øåâèöèòå, ïî êîïðèâùåíñêèòå òàâàíè, â çàãëàâêèòå íà ñðåäíîâåêîâíè áúëãàðñêè êíèãè, äúðâîðåçáè íà èêîíîñòàñè è ìàíàñòèðè, â êîòëåíñêè, ïèðîòñêè è ÷èïðîâñêè êèëèìè, ïî ìóçèêàëíè èíñòðóìåíòè, îðíàìåíòè íà ñåäëà è äðóãè. Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: Ïëåòåíèöàòà ïðåäñòàâëÿâà ñòèëèçèðàíî èçîáðàæåíèå íà êîñòåíóðêà è îòäèôåðåíöèðàíè òÿëî è êðàéíèöè. Êîñòåíóðêàòà ñèìâîëèçèðà äúëãîëåòèåòî è ìúäðîñòòà è ÷åñòî ñå èçïîëçâà è êàòî çíàê çà "âå÷íîñò". Äðåâíèòå áúëãàðè ñà èìàëè êîñìîãîíè÷íàòà ïðåäñòàâà, ÷å çåìÿòà ñå êðåïè âúðõó êîðóáàòà íà ãèãàíòñêà êîñòåíóðêà, êîãàòî òÿ ñå ðàçìúðäâà ñå ïîëó÷àâàëè çåìåòðåñåíèÿòà (9). Ñïîðåä íàðîäíèòå ïîâåðèÿ êîñòåíóðêàòà æèâåå ïîâå÷å îò 500 ãîäèíè, îò òîâà ñòàâà ìúäðà è âñåçíàåùà è ïîçíàâà áèëêèòå è ìàãèèòå. Åäèíñòâåíî òÿ çíàå êúäå ðàñòå áèëêàòà "ðàçêîâíè÷å", êîÿòî èìà ñïîñîáíîñòòà äà "îòâàðÿ âñè÷êî çàêëþ÷åíî" (9). Êîíôèãóðàöèÿòà íà "êîñìè÷åñêàòà êîñòåíóðêà" ñå îòúæäåñòâÿâà ñ ìàíäàëàòà è ïîäîáíî íà íåÿ óêàçâà ñâåòîâíèòå ïîñîêè, êîåòî ñå ñâúðçâà è ñ èìåòî é. Ò. å. òÿ ïðåäñòàâëÿâà ñúùî ìîäåë íà âñåëåíàòà. Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: ÷åñòî íà ãúðáà íà "êîñìè÷åñêàòà êîñòåíóðêà" ñå èçîáðàçÿâàò îñåìòå íåáåñíè ïîñîêè è öåíòúðúò (ñâåòîâíàòà îñ èëè äúðâî), ïðè êîåòî ñå ïîëó÷àâà ò.í. "ìàãè÷åñêè êâàäðàò" ñ äåâåò ïîëåòà (òðè ïî òðè), èçïîëçâàí â áúëãàðñêèÿ öèêëè÷åí êàëåíäàð, ãàäàòåëíàòà ïðàêòèêà, ãåîìàíòèÿòà (íà êèòàéñêè ÔúíØóé), â àñòðîëîãèÿòà çà èçãîòâÿíå íà õîðîñêîïè, â òðàäèöèîííàòà ìåäèöèíà è äðóãè. ×åñòî íà ãúðáà íà "êîñìè÷åñêàòà êîñòåíóðêà" â Êèòàé, Òèáåò è Ìîíãîëèÿ ñå èçîáðàçÿâàò è ìèñòè÷íèòå äèàãðàìè Õå-Òó è Ëî-Øó, êîèòî çàåäíî ñ "ìàãè÷åñêèòå êâàäðàòè" ñå ñâúðçâàò ñ òðèãðàìèòå Ïà-Êóà îò "Êíèãàòà íà ïðîìåíèòå" ("È-Äçèí") (14). Îáèêíîâåíî "êîñìè÷åñêàòà êîñòåíóðêà" ñå îðèåíòèðà ïî ïîñîêèòå íà êîìïàñà ñ ãëàâà íà Þã è îïàøêà íà Ñåâåð. Íîìåðîëîãè÷åñêè ïëåòåíèöàòà (ðåñïåêòèâíî êîñòåíóðêàòà) ñå ñâúðçâà ñúñ ñâåùåííîòî çà äðåâíèòå áúëãàðè ÷èñëî 9 (îñåìòå ñâåòîâíè ïîñîêè è öåíòúðà). Òîâà å ÷èñëîòî íà óíèâåðñàëíàòà ëþáîâ, îïèòà è "ñêðèòàòà ñâåòëèíà". Òî èçðàçÿâà ïîçíàíèåòî çà ìèíàëîòî, íàñòîÿùåòî è áúäåùåòî è ñèìâîëèçèðà åäèíåíèåòî íà íàóêàòà è ìàãè÷åñêîòî èçêóñòâî (7). Ïðè äðåâíèòå áúëãàðè ñå ñâúðçâà è ñ ïîäðåäáàòà íà ïîãðåáàëíèòå ìåìîðèàëè - ò.í. "êàìåííè áàáè" èëè äåâòàøëàðè ("äÿâîëñêè êàìúíè") (1). Ïëåòåíèöàòà ñèìâîëèçèðà ñúùî 9-òå îñíîâíè ïëàíåòè â ñëúí÷åâàòà ñèñòåìà è 9-òå ìåñåöà ïðåäè ðàæäàíåòî íà ÷îâåêà (16).

268

7. ÇÌÅÉ - ÄÐÀÊÎÍ (ÂÅÐ, ÂÅÐÅÍÈ)

Äðàêîíúò å ìíîãî ïîïóëÿðåí â Àçèÿ. Àìåðèêàíñêèÿò ó÷åí Óîëòúð Îôåíáåðã îò óíèâåðñèòåòà âúâ Ôëîðèäà îáà÷å ñìÿòà, ÷å ìèòîâåòå è ëåãåíäèòå çà äðàêîíèòå ñà ïðåíåñåíè îò Øóìåðñêàòà êóëòóðà â Êèòàé ÷ðåç êîííèòå íàðîäè îò Öåíòðàëíà Àçèÿ (ò.å. äðåâíèòå áúëãàðè) îêîëî 1 500 ã. ïð. Õð. Òîé ñ÷èòà ñúùî, ÷å êîííèòå íàðîäè ñà ïðåíåñëè òåçè ìèòîâå è â Åâðîïà. Áúëãàðñêèòå àíàëîçè íà äðàêîíà ñà: çìåÿò, ëàìÿòà, õàëàòà, ãðèôîíà, âèõðóøêàòà, ñìîê - çìåé, ðèáà - çìåé, øàðêàí, àäæåð , þíàê è äðóãè, êîèòî èìàò ÿðêî ïðèñúñòâèå â ìèòîëîãèÿòà è ôîëêëîðà (9,10). Ïúðâîíà÷àëíèÿò âëàäåòåëñêè ãåðá íà äðåâíèòå áúëãàðè å áèë äðàêîíúò-çìåé è åäâà â ïîñëåäñòâèå òîé ñå çàìåíÿ ñ ëúâ. Òàêúâ å ãåðáúò íà êàí-þâèòè Àñïàðóõ. Öàð Êàëîÿí ñúùî èìà çëàòåí ïðúñòåí - ïå÷àò ñ èçîáðàæåíèå íà äðàêîíà-ãðèôîí èëè õàëà. Ãðèôîíè ñðåùàìå â ñúêðîâèùåòî îò Íàä Ñåíò Ìèêëîø è ïî êàìåííè ïëî÷è âúâ Ôàíàãîðèÿ. Äðàêîíè íàìèðàìå ñúùî è âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ðåçáîâàíè âúðõó êîñò è äð. õóäîæåñòâåíè ïðåäìåòè. Çìåÿò ïðèñúñòâà ñúùî è â äðåâíèÿ áúëãàðñêè êàëåíäàð. Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: çìåÿò å ñèìâîë íà âèñøèòå ñèëè â ïðèðîäàòà è å îëèöåòâîðåíèå íà âëàäåòåëñêàòà âëàñò. Òîé å óíèâåðñàëåí, ïðîñòðàíñòâåí ñèìâîë è ÷ðåç íåãî ñå ïðàâè âðúçêà ìåæäó çåìíèÿ è áîæåñòâåí ñâÿò (10). Çìåéîâåòå îò ëåãåíäèòå îáèêíîâåíî ñà ñ êðèëà, áåçñìúðòíè è íàäàðåíè ñ îñîáåíè çíàíèÿ çà æèâîòà è ñìúðòòà. Çìåÿò ñå ñâúðçâà ñúñ ñòèõèèòå íà îãúíÿ è ìúëíèÿòà è îëèöåòâîðÿâà ïîçèòèâíîòî ìúæêî íà÷àëî â ïðèðîäàòà (10). Òî èìà ðîäñòâî ñ îòâúäíèÿ ñâÿò è å ïàçèòåë íà ñêðèòè ñúêðîâèùà. Çìåÿò å ñèìâîë íà ñúâúðøåíñòâî è â êîñìîãîíèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè è å ïðåäñòàâåí êàòî ãèãàíòñêà çìèÿ, êîÿòî îïàñâà çåìÿ è ñè å çàõàïàëà îïàøêàòà (9). Ñïîðåä òàçè êîñìîãîíèÿ Íåáåòî ñúùî ñå êðåïè íà äâà îãðîìíè çìåÿ. Áúëãàðñêèòå ïðîëåòíè îáè÷àè Ëàçàðóâàíå, Êîìè÷åíå, Áóåíåö, è Ìàðà Ëèøàíêà ñà ñâúðçàíè ñ ðèòóàëè è ïîâåðèÿ çà çìåÿ. Îïîçèöèÿ íà çìåÿ ñà õàëàòà è ëàìÿòà, êîèòî ñå ñâúðçâàò ñúñ ñòèõèÿòà íà âîäàòà, ãðàäóøêèòå, íàâîäíåíèÿòà è íåãàòèâíîòî æåíñêî íà÷àëî. Òå ðóøàò ðàâíîâåñèåòî â ïðèðîäàòà, ïðè÷èíÿâàò áåäè è íåùàñòèÿ è ñà ïðîòèâíèöè íà çìåÿ, êîéòî ñå áîðè ñðåùó òÿõ (10). Çìåÿò ñå ñâúðçâà ñúùî è ñúñ ñóøàòà, òúé êàòî ñïîðåä ïîâåðèåòî, çà ñòîðåíè îò õîðàòà ãðåõîâå, òîé çàïå÷àòâà èçâîðèòå ñ 9 ïå÷àòà (10). Çìåÿò å ñèìâîë íà íåîáèêíîâåíà ñèëà è èçêëþ÷èòåëíà ìîù, ðàâíà ñ òàçè íà ïðèðîäíèòå ñòèõèè. Òîé å ìèòè÷åí çàêðèëíèê è ïðàðîäèòåë. Êîñìè÷åñêàòà ðîëÿ íà çìåÿ ñå èçðàçÿâà è ÷ðåç âúçìîæíîñò çà âðåìåííî ñïèðàíå íà õîäà íà Ñëúíöåòî è Ëóíàòà. Çìåÿò ñå ñâúðçâà ñúùî ñ "÷óäåñíîòî äúðâî" ("äúðâîòî íà æèâîòà" èëè "äúðâîòî íà ïîçíàíèåòî"), êîåòî

ÀÂÈÒÎÕÎË òîé ïàçè è îõðàíÿâà (10). Òîé ñå ñâúðçâà ñúùî ñ ëåêóâàíå è ìàãèÿ. Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: çìåÿò-äðàêîí å ñèìâîë íà âúòðåøíàòà åíåðãèÿ, èçâåñòíà êàòî Ïðàíà, Öè, Êóíäàëèíè, ×è, Êè, Îðåíäà, Ëà è ò.í. Äî ãîëÿìà ñòåïåí òîé å ñâúðçàí è ñúñ ñåêñóàëíàòà åíåðãèÿ, êîÿòî å ñúñðåäîòî÷åíà â äîëíèÿ åíåðãèåí öåíòúð (Òàí-Òèåí èëè "ïîëå íà åëèêñèðà") ïðè ÷îâåêà.  èçòî÷íèòå åçîòåðè÷íè ïðàêòèêè ñå îòäåëÿ îñîáåíî âíèìàíèå çà êóëòèâèðàíåòî è ïðàâèëíîòî èçïîëçâàíå íà òàçè åíåðãèÿ çà âèñøè äóõîâíè ïîñòèæåíèÿ, ÷ðåç ñú÷åòàâàíåòî íà ñèëèòå íà "îãúíÿ" è "âîäàòà" - ñïåöèàëíè åíåðãèéíè öåíòðîâå â òÿëîòî. Êîãàòî ïðàâèëíî ñå ðàçáóäè "çìåÿò-äðàêîí", íåãîâàòà åíåðãèÿ ñå íàñî÷âà ïî ò.íàð. "ìàëêà èëè ãîëÿìà íåáåñíà öèðêóëàöèÿ", ñâúðçàíè ñ îïðåäåëåíè òî÷êè è åíåðãèéíè öåíòðîâå â òÿëîòî, êîåòî âîäè äî ïîëó÷àâàíå íà "çëàòíèÿ åëåêñèð" (åëåêñèðà íà áåçñìúðòèåòî). Íåïðàâèëíîòî áîðàâåíå ñ åíåðãèÿòà íà "çìåÿ-äðàêîí" ìîæå äà äîâåäå äî ïîÿâàòà íà îïóñòîøèòåëíè ñòðàñòè è ðàçðóøàâàíå íà òÿëîòî ïñèõè÷åñêè èëè ôèçè÷åñêè…

8. ÑÂÅÙÅÍÍÀÒÀ ×ÀØÀ

Ñàêðàëíîñòòà íà ÷àøàòà ïðè äðåâíèòå áúëãàðè å áåçïîðíà (8). Çàòîâà èìà è ïèñìåíè è ìàòåðèàëíè äîêàçàòåëñòâà. ×àøè îòêðèâàìå ïðè "êàìåííèòå áàáè" (äåâòàøëàðèòå); ñâåùåííà ÷àøà äúðæè è "Ìàäàðñêèÿ êîííèê"; èìàìå îïèñàíèå íà ðèòóàëíè ÷àøè-÷åðåïè èçðàáîòâàíè îò êàíþ Êðóì-Ñòðàøíè, îò öàð Êàëîÿí è äð. (1,8). Ñïîðåä äÿêîí Èãíàòèé ïðè ñêëþ÷âàíåòî íà òðèäåñåòãîäèøíèÿ ìèð ìåæäó Áúëãàðèÿ è Âèçàíòèÿ å áèë èçâúðøåí êëåòâåí ðèòóàë, ïðè êîéòî Ëúâ V Àðìåíåö ïî èñêàíå íà êàí-þ Îìóðòàã "èçâúðøèë ñ ðúöå âúçëèÿíèÿ îò ÷àøà âúðõó çåìÿòà" (8). Ðèòóàëíè ÷àøè ñà îòêðèòè è â ïîãðåáåíèåòî íà êàí-þ Êóáðàò (VII â.) â Ìàëàÿ Ïåðåø÷åïèíà è íà äðóãè ìåñòà. Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: ÷àøàòà å ñèìâîë íà áëàãîäåíñòâèå è ïðîñïåðèòåò ("ðîã íà èçîáèëèåòî"). Òÿ å ñèìâîë íà êàíñêàòà âëàñò ó äðåâíèòå áúëãàðè (8). ×àøàòà å çíàê çà îáåäèíåíèå íà ìèñòè÷íèòå îáùíîñòè, íà áðàòñòâàòà îò ïîñâåòåíè. Òÿ íàïîìíÿ çà õðàíåíåòî çàåäíî, çà ñïîäåëåíèÿ õëÿá, çà âèíîòî, ñèìâîë íà ïîçíàíèå è ðàäîñò. Âèíîòî çà ÷àøàòà å êàòî êðúâòà çà ñúðöåòî. ×àøà è ñúðöå ñà ðîäñòâåíè ñèìâîëè6.  ïîâå÷åòî îò òàéíñòâàòà è äðåâíèòå ìèñòåðèè ÷àøàòà ïðèñúñòâà êàòî ñâåùåí ñèìâîë (6).  ïî-êúñíèòå âåêîâå ÷àøàòà êàòî ñèìâîë ñå ñâúðçâà ñ ÷àøàòà íà Õðèñòîñ Ñâåòèÿ Ãðààë, çà êîÿòî ñà èçïèñàíè öåëè òîìîâå (6). Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: ÷àøàòà ñïàäà êúì ò.íàð "åëåìåíòàëíèòå îðúæèÿ", êîèòî ñå èçïîëçâàò â ðèòóàëèòå íà ïðèëîæíàòà ìàãèÿ (ò.íàð. "7 ìàãè÷åñêè îðúæèÿ") è ñå èçïîëçâàò çà ðàáîòà ñúñ ñòèõèÿòà íà âîäàòà.  ÷îâåêà ñâåùåííàòà ÷àøà ñèìâîëèçèðà êîðåìíèÿ öåíòúð, êîéòî êàòî ÷àøà ñúáèðà è àêóìóëèðà âèòàëíàòà åíåðãèÿ (Îðåíäàòà).

Ïðè ðèòóàëíèòå ÷àøè - ÷åðåïè, ÷àøàòà ñå èçïîëçâà äà íîñè ñèëàòà íà òå÷íîñòòà (âèíîòî), æèçíåíàòà åíåðãèÿ, äà çàïàçâà è óâåëè÷àâà îðåíäàòà (8). Òàçè ÷àøà ñèìâîëèçèðà âðåìåííèÿ æèâîò íà ÷îâåêà íà çåìÿòà. Âèíîòî â ÷àøàòà÷åðåï ñå îñâåùàâà ÷ðåç ñïåöèàëíà ìåäèòàöèÿ è ñå ñ÷èòà, ÷å êîéòî âêóñè îò íåãî, ïîëó÷àâà íàé-âèñøàòà ôîðìà íà ïîñâåùåíèÿ â äóõîâíàòà òðàäèöèÿ. Òàçè ôîðìóëà íà ðèòóàëà å çàïàçåíà è äî äíåñ â Òèáåò.

9. ÌÅ×

Ìå÷úò å áèë îñíîâîïîëàãàù ñèìâîë ïðè äðåâíèòå áúëãàðè, îùå ïîâå÷å, ÷å â ðàííèòå âåêîâå ïðè òÿõ âîéíàòà å áèëà åäíî ïî÷òè íåïðåêúñíàòî ñúñòîÿíèå íà ñúùåñòâóâàíå è òîé å áèë åæåäíåâåí ïðåäìåò. Îáè÷àéíî çíà÷åíèå: Ìå÷úò ñèìâîëèçèðà ñïðàâåäëèâîñòòà, ïðàâîñúäèåòî, ñèëàòà, óïðàâëåíèåòî, àâòîðèòåòà, âëàñòòà, âîéíñòâåíèÿò ðàçóì, çàêîíà, ñìåëîñòòà; öàðñòâåíîñò è ñëóæáà íà âëàäåòåëÿ (îëèöåòâîðÿâàù äúðæàâàòà). Áúëãàðèòå âèíàãè ïîëàãàëè êëåòâà âúðõó ìå÷ è ãîðêî íà îíçè, êîéòî íàðóøàâàë äàäåíàòà äóìà (8,6). Ìå÷úò ñèìâîëèçèðà íå ñàìî âðåìåííàòà (çåìíàòà), íî è ñâðúõåñòåñòâåíàòà âëàñò (6), òîé ïðåäñòàâÿ ñèëèòå íà æèâîòà è ñìúðòòà. Ìå÷úò è ñëîâîòî (èñòèíàòà) ïðè äðåâíèòå áúëãàðè ñà áèëè ðàâíîïîñòàâåíè! Åçîòåðè÷íî çíà÷åíèå: ìå÷úò ñèìâîëèçèðà ìàãè÷åñêîòî îñòðèå íà ìúäðåöà, îòäåëÿùî èñòèíàòà îò ëúæàòà.  îáëàñòòà íà îïèòà ÷îâåê ñå âúîðúæàâà ñ òàêúâ ìå÷. Ìå÷úò çà ðàçëèêà îò ñàáÿòà èìà äâå îñòðèåòà è å ïðàâîëèíååí. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å òîé ìîæå äà äåéñòâà áåçïðèñòðàñòíî ïî äâà íà÷èíà - äà çàêðèëÿ, íî è äà íàêàçâà.  îáëàñòòà íà åçîòåðèêàòà è ìàãèÿòà ñå èçïîëçâà ò.íàð. "ìàãè÷åñêè ìå÷", íîñèòåë íà îãíåíàòà åíåðãèÿ íà Ìàðñ. Òîé ñïàäà êúì "åëåìåíòàëíèòå îðúæèÿ" è ñå îñâåùàâà çàäúëæèòåëíî â íåäåëÿ. Ìå÷úò ñëóæè è çà ïîðàçÿâàíå íà äåìîíè. Îñâåí òåçè ñèìâîëè âàæíè è çíà÷èìè çà áúëãàðèòå ñà è ñèìâîëèòå íà: ëúâà, îðåëà, âúëêà, êîííèêà, êó÷åòà, ñëúí÷åâîòî êîëåëî ("Êîëåëîòî íà ñúäáàòà" èëè "Êîëåëîòî íà çàêîíà"), êðúñòà (êàòî ïðåä õðèñòèÿíñêè ñèìâîë), ïîÿñà, ñëúíöåòî, ëóíàòà, ñèñòåìàòà îò áèíàðíè îïîçèöèè (íà êèòàéñêè Èí è ßí), êîíÿ, êîíñêàòà îïàøêà, åëåíà, îãúíÿ, âîäàòà, êàìúêà, äúðâîòî è ìíîãî äðóãè (8). Âñè÷êè òå èìàò ìíîãîáðîéíè è îáøèðíè òúëêóâàíèÿ, ñâúðçàíè ñ êóëòóðàòà íà íàøèòå ïðåäöè. Íàøå çàäúëæåíèå å äà òúðñèì è äà óòâúðæäàâàìå òåçè èçêîííî áúëãàðñêè ñèìâîëè, êîèòî ñà ïå÷àòè íà äóõîâíîòî íè áèòèå è íè ïîçâîëÿâàò äà íàäíèêíåì êàêòî â ìèíàëîòî, òàêà è â áúäåùåòî - îñúçíàâàéêè íàñòîÿùåòî! Ñîôèÿ, 29.04.1999 ã.

269

ÀÂÈÒÎÕÎË

270

ÀÂÈÒÎÕÎË

271

ÀÂÈÒÎÕÎË

Áèáëèîãðàôèÿ 1. Áåøåâëèåâ, Âåñåëèí. Ïúðâîáúëãàðèòå. Áèò è êóëòóðà, èçä. "Íàóêà è êóëòóðà", Ñîôèÿ, 1981 ã. 2. Áëàâàòñêà, Åëåíà. Òàéíàòà äîêòðèíà, ò. 1-3, èçä. "Àñòðàëà", Ñîôèÿ, 1993 ã. 3. Äîí÷åâ, Ñëàâè. Ïðàáúëãàðñêèÿ êàëåíäàð â ìàòåðèàëíàòà êóëòóðà íà ñòàðîáúëãàðèòå (äîêëàä), Ñèìïîçèóì ñëàâÿíè è ïðàáúëãàðè, èçä. íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1982 ã. 4. Êîõ, Ðóäîëô. Êíèãà íà çíàöèòå. 493 ñèìâîëà, èçïîëçâàíè îò àíòè÷íîñòòà äî ñðåäíîâåêîâèåòî, Faber, Ñîôèÿ, 1999 ã. 5. Ïåòðîâ, Äðàãîìèð. Âúëêúò â áúëãàðñêàòà è þæíîñëàâÿíñêàòà íàðîäíà êóëòóðà, ñï. "Êóðèåð - Þíåñêî", ì. ìàðò, 1988 ã. 6. Ïðèîð, Æàí. Óíèâåðñàëíèòå ñèìâîëè, ÈÊ "Ãóòîðàíîâ è ñèí", Ñîôèÿ, 1993 ã. 7. Ñåôàðèàë. Àìóëåòè è òàëèñìàíè, èçä. "Àðàòðîí", Ñîôèÿ, 1994 ã. 8. Ñòîéíåâ, Àíàíè. Ñâåòîãëåäúò íà ïðàáúëãàðèòå, èçä. íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1986 ã. 9. Ñòîéíåâ, Àíàíè. Áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ. Åíöèêëîïåäè÷åí ðå÷íèê, èçä. ÓÌ + Ëîãèñ, Ñîôèÿ, 1994 ã. 10. Ñúáêîâà, Ìèëåíà Áåíêîâñêà. Çìåÿò â áúëãàðñêèÿ ôîëêëîð, Àêàä. Èçä. "ïðîô. Ìàðèí Äðèíîâ", Ñîôèÿ, 1995 ã.

272

11. Òóõîëêà, Ñ. Îêóëòíà åíöèêëîïåäèÿ, èçä. Ðåä. "6 ïëþñ", Ñîôèÿ, 1991 ã. 12. Òàíåâ, Òà÷î. Áúëãàðñêîòî âåçìî è Èçòîêúò. Îáÿñíåíèå íà ãëàâà VII çà åëáåòèöèòå, ñï. "Àâèòîõîë", êí. 3/1995 ã. 13. Êóáàðåâ, Â. Ä.; ×åðåìèñèí, Ä. Â. Âîëê â èñêóññòâå è âåðîâàíèÿõ êî÷åâíèêîâ Öåíòðàëüíîé Àçèè, Òðàäèöèîííûå âåðîâàíèÿ è áûò íàðîäîâ Ñèáèðè, èçä. "Íàóêà", Íîâîñèáèðñê, 1987 ã. 14. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà. Ýíöèêëîïåäèÿ. Ò. 1-2, èçä. "Ñîâåòñêàÿ Åíöèêëîïåäèÿ", Ìîñêâà, 1980 ã. 15. Ôîëè, Äæîí. Ýíöèêëîïåäèÿ çíàêîâ è ñèìâîëîâ, ÂÅ×Å & ÀÑÒ, Ìîñêâà, 1996 ã. 16. Õîëë, Ìýíëè Ï. Ýíöèêëîïåäè÷åñêîå èçëîæåíèå ìàñîíñêîé, ãåðìåòè÷åñêîé, êàááàëèñòè÷åñêîé è ðîçåíêðîéöåðîâñêîé ñèìâîëèñòè÷åñêîé ôèëîñîôèè, èçä. "Íàóêà", Íîâîñèáèðñê, 1997 ã. Îò ðåäàêöèÿòà: Ïúðâàòà ïóáëèêàöèÿ íà òàçè òåìà íà ãëàâíèÿ ðåäàêòîð Ä. Èë. Äèìèòðîâ âúâ â. "Ìàêåäîíèÿ" ïðåäèçâèêà äîñòà ïðîòèâîðå÷èâè êîìåíòàðè. Äîðè â ñðåäèòå íà "Èñòîðè÷åñêî Äðóæåñòâî Áúëãàðñêà Îðäà" ïóáëè÷íî áåøå èçêàçàíî ìíåíèå, ÷å ñ òàçè ïóáëèêàöèÿ å íàïðàâåíà óñëóãà íà "ñúðáî-ìàêåäîíèñòèòå" â Ðåïóáëèêà Ìàêåäîíèÿ. Íèå ïîñòàâÿìå èñòèíàòà è èñòîðè÷åñêèÿ ôàêò íàä ïàðòèéíî-ïîëèòè÷åñêèòå êîíþêòóðè è ïóáëèêóâàìå íîâ ìàòåðèàë íà òàçè òåìà - êàêòî ùå ïðàâèì è çà â áúäåùå.

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÀËÅÊÑÀÍÄÚÐ ÂÅËÈÊÈ Â ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÈÑÒÎÐÈß È ÌÈÒÎËÎÃÈß ÑÂÅÒËÎÇÀÐ ÏÎÏÎÂ

Òåìàòà çà ïðèñúñòâèåòî íà îáðàçà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè (356-323 ïð. Õð.) â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è ìèòîëîãèÿ äîñåãà íå å ïðèâëè÷àëà âíèìàíèåòî íà èçñëåäâà÷èòå íè. Îáèêíîâåíî £ ñå å ïðåäàâàëî ìèòîëîãè÷åí õàðàêòåð èëè ñå å ïðèåìàëà çà ïîðåäíèÿ àíàõðîíèçúì â èñòîðèÿòà íè. Íå ìîæå äà ñå îòðå÷å îáà÷å, ÷å äîðè è áåãëî íà÷åíàòà, ïîä åäíà èëè äðóãà ôîðìà, òÿ ñúùåñòâóâà. À ùîì åäíî íåùî å ôàêò, íàóêàòà ïðåäè äà ãî îòõâúðëè áè ñëåäâàëî äà ãî àíàëèçèðà è òàêà äà ñå ïðîèçíåñå, íåùî êîåòî íà ïðàêòèêà íå å íàïðàâåíî. Åòî çàùî, çà äà íå èçïàäàìå â æàëêîòî ïîëîæåíèå íà õîðàòà, ïèñàëè èñòîðèÿòà íè ïî äèðåêòèâà "îòãîðå è îòâúí", ïðåäè äà ñìå ìàõíàëè ïðåíåáðåæèòåëíî ñ ðúêà, íåêà ÿ ïîäëîæèì íà äîáðîñúâåñòíî èçñëåäâàíå. Äà çàïî÷íåì ñ ïðåãëåä íà èçâåñòíèòå íè ñâèäåòåëñòâà ïî âúïðîñà. Îêàçâà ñå, ÷å èìåòî íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè íå å ÷óæäî çà åäèí îò ïúðâèòå íè âúçðîæäåíñêè èñòîðèöè.  "Èñòîðèÿ âî êðàòöå î áîëãàðñêîì íàðîäå ñëîâåíñêîì" íà Ñïèðèäîí Éåðîìîíàõ (1792 ã.) â ãëàâàòà "Çà Ïåðóí èëè Ïåïåðóä êðàëÿ Áîëãàðñêè" ÷åòåì: "Ñëåä ñìúðòòà íà Ëàäî äîéäå Ïåðóí èëè Ïåïåðóä. Ïî íåãîâî âðåìå ñå ðîäè Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè è òîé âçåìàøå äàí îò Ôèëèï Ìàêåäîíñêè äî èçðàñòâàíåòî íà Àëåêñàíäúð. Êîãàòî âúçìúæà, Àëåêñàíäúð ñå âäèãíà ñ âîéñêà ñðåùó Ïåðóíà. Ðàçáè âîéñêàòà ìó, íåãî óáè, à ñèíîâåòå ìó çàðîáè" (1). Ïî-íàäîëó â òåêñòà ñå êàçâà, ÷å òîé çà÷åë ïðîÿâåíàòà õðàáðîñò îò áúëãàðñêàòà âîéñêà è îòòîãàâà áúëãàðèòå áèëè íàðå÷åíè ñëîâåíè èëè ìàêåäîíöè. Ïîòâúðæäåíèå íà êàçàíîòî îòêðèâàìå è â ïðèëîæåíèÿ "Ñïèñúê íà áúëãàðñêèòå êðàëå, êíÿçå è öàðå ñïîðåä Ñïèðèäîí", â êðàÿ íà èçäàíèåòî, êúäåòî ñðåùó èìåòî Ïåðóí å îòáåëÿçàíî: "Ñëåä Ïåðóíà Èëèðèê èëè Áúëãàðèÿ ïîïàäíà ïîä ìàêåäîíñêà âëàñò, à ñëåä òîâà è ïîä ðèìñêà - äî èìïåðàòîðà Àíàñòàñèÿ I" (2). È òàêà, åäèíñòâåíèÿò èçâîä îò êàçàíîòî, ñòèãà äà ãî ïðèåìåì çà äîñòîâåðíî, å òîâà, ÷å áúëãàðèòå ñà îáèòàâàëè Áàëêàíèòå ïðåäè âðåìåòî íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè - ÷å òîé ãè å ïîêîðèë. Ïî-ïúëíà ïðåäñòàâà çà îòíîøåíèÿòà ìåæäó Àëåêñàíäúð è áúëãàðèòå ïîëó÷àâàìå îò ò.íàð. "Çîãðàôñêà èñòîðèÿ" (1785 ã.). Îò Êðàòêèÿ £ òåêñò íàó÷àâàìå, ÷å áúëãàðèòå, ïîä íàçâàíèÿòà Ãèìåðè èëè Êèìåðè, â äðåâíîñòòà îáèòàâàëè ÷åðíîìîðñêîòî êðàéáðåæèå è ð. Âîëãà îùå ïðåäè Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè. Ñëåä êàòî òîé ãè ïîáåäèë, òå çàïî÷íàëè äà ñå íàðè÷àò ìàêåäîíöè (3). Ñëåäâà äà ñè îòãîâîðèì, ïî êàêúâ íà÷èí Àëåêñàíäúð Âåëèêè å ïîïàäíàë âúâ âúçðîæäåíñêàòà íè êíèæíèíà îò êðàÿ íà XVIII â. Âúçìîæíîñòèòå, êàêòî íè ñå ñòðóâà, ñà èëè òåçè ïîäàòêè äà ñà ïëîä íà íÿêàêâè ëåãåíäè, èçêóñòâåíî ïîÿâèëè ñå â îáùåñòâåíîòî ñúçíàíèå âúâ âðúçêà ñ íàðàñòâàùîòî íàöèîíàëíî ñàìîñúçíàíèå îò òîâà âðåìå,

èëè äà ïðèòåæàâàò íÿêàêâè íåèçâåñòíè, íî èñòîðè÷åñêè îáåêòèâíè îñíîâè. Çàòîâà íåêà ïðîäúëæèì äèðåíèåòà ñè íàçàä âúâ âðåìåòî. Îñîáåí èíòåðåñ â òîâà îòíîøåíèå ïðåäñòàâëÿâà âìåòêàòà íà Äèìèòúð Õîìàòèàí - âèçàíòèéñêè àâòîð îò XIII â., çàïèñàíà êúì åäíî îò æèòèÿòà íà Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè, ñïîðåä êîÿòî: "Òå (áúëãàðèòå) áèëè èçñåëåíè â ñòàðî âðåìå îò âîåííàòà ñèëà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè îò ðàçïîëîæåíèÿ êðàé Áðóñà Îëèìá êúì Ñåâåðíèÿ îêåàí è Ìúðòâî ìîðå, à ñëåä êàòî ìèíàëî ìíîãî âðåìå, ñúñ ñòðàøíà âîéñêà ïðåìèíàëè Äóíàâà è çàâçåëè âñè÷êè ñúñåäíè îáëàñòè: Ïàíîíèÿ, Äàëìàöèÿ, Òðàêèÿ è Èëèðèê, à è ãîëÿìà ÷àñò îò Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ" (4). Êàêòî óñòàíîâÿâàìå, âúïðîñúò çà êîíòàêòèòå íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ñ áúëãàðèòå å äàëå÷ ïî-ñòàð îò åïîõàòà íà áúëãàðñêîòî âúçðàæäàíå è ïðåäõîæäà íå ñàìî âðåìåòî íà òóðñêîòî ðîáñòâî, íî è Âòîðîòî Áúëãàðñêî öàðñòâî. Ïèñàíà îò âèçàíòèéñêè àâòîð ïî âðåìåòî, êîãàòî Áúëãàðèÿ å ïîä âèçàíòèéñêà âëàñò, áèõìå ìîãëè äà äîïóñíåì, ÷å òÿ å ïðîäóêò íà êîíñòàíòèíîïîëñêàòà äèïëîìàöèÿ è ïðîïàãàíäà çà ïîëèòè÷åñêè öåëè: àñèìèëèðàíåòî íà Áúëãàðèÿ è áúëãàðèòå. Çàòîâà å ëþáîïèòíî äà óçíàåì äîêúäå äîñòèãàò êîðåíèòå íà èçñëåäâàíàòà òåìà. Çà æàëîñò ïî-ñòàðè ïèñìåíè ïîäàòêè, ïîíå íà íàñ, íå íè ñà èçâåñòíè. È âñå ïàê, îòêðèâàò ñå è ïî-ðàííè ñâèäåòåëñòâà. Èìàìå ïðåäâèä çëàòíàòà äèàäåìà îò Ïðåñëàâñêîòî ñúêðîâèùå, â öåíòðàëíàòà ïëî÷êà íà êîÿòî îòêðèâàìå èçîáðàæåíèåòî íà âúçíàñÿùèÿ ñå íà íåáåòî Àëåêñàíäúð. Íàèñòèíà, ìîòèâúò íå å îðèãèíàëåí áúëãàðñêè, çíàå ñå, ÷å òåìàòà å áèëà ïîïóëÿðíà çà ñðåäíîâåêîâèåòî è êîðåíèòå £ âîäÿò êúì Àâåñòà è äðåâíîâàâèëîíñêèòå ëåãåíäè, à îòíåñåíà êúì Àëåêñàíäúð ñå ÿâÿâà îêîëî V-VI â. Òúé èëè èíà÷å, èçðàáîòåíà â Ïðåñëàâñêà ðàáîòèëíèöà, òÿ ïðåäñòàâëÿâà öåííî ñâèäåòåëñòâî, îùå ïîâå÷å, ÷å ñðåä îñòàíàëèòå ìîòèâè îò äèàäåìàòà ñå îòêðèâàò åëåìåíòè íå ñàìî íà äðåâíîàðàáñêèÿ, íî è íà èðàíî-ñàñàíèäñêèÿ õóäîæåñòâåí êàíîí, íÿêîè îò êîèòî ñà áèëè ïðèñúùè çà þâåëèðíîòî èçêóñòâî îùå íà Êóáðàòîâà Áúëãàðèÿ (5). Çà íàñ îáà÷å íàé-âàæíîòî å, ÷å òÿ å "äîìàøíî" ïðîèçâîäñòâî, êîåòî ãîâîðè, ÷å èäåÿòà çà íÿêàêúâ ðîä êîíòàêòè íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ñ áúëãàðèòå ñúâñåì íå å áèëà èçôàáðèêóâàíà îò öàðèãðàäñêàòà äèïëîìàöèÿ è èìà äàëå÷ ïîäúëáîêè êîðåíè, äîñòèãàùè îùå âðåìåòî íà Ïúðâîòî Áúëãàðñêî öàðñòâî. Äàëè êðàñèâèÿò îáðàçåö îò Ïðåñëàâñêîòî ñúêðîâèùå ùå ïðèçíàåì çà íÿêàêâî ñâèäåòåëñòâî èëè íå, äåéñòâèòåëíî íå å áåç çíà÷åíèå. Èñòèíà å îáà÷å, ÷å ñúñ èëè áåç íåãî òåçàòà íè îñòàâà âñå òàêà íåçàùèòèìà. Àðãóìåíòèòå íè ñà ñëàáè, îòäàëå÷åíè ñ ïîâå÷å îò õèëÿäîëåòèå îò åïîõàòà íà ìàêåäîíñêîòî âåëè÷èå è íÿìàò äîêàçàòåëñòâåíà ñòîéíîñò.

273

ÀÂÈÒÎÕÎË Çà äà ïðîäúëæèì èçñëåäâàíåòî ñè, íè å íóæíî äà ðàçøèðèì êðúãà íà òúðñåíèÿòà ñè, êàòî âêëþ÷èì â íåãî îñâåí ïîäàòêèòå îò òóêàøíà, Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, îùå è òåçè îò Âîëæêà Áúëãàðèÿ, ñòèãà òàêèâà äà áúäàò îòêðèòè. Çà ùàñòèå, îêàçâà ñå, ÷å íå å íåîáõîäèìî äà òúðñèì äúëãî, çà äà óñòàíîâèì, ÷å òåìàòà çà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ñðåä âîæêèòå áúëãàðè å îïðåäåëåíî ïî-ïîïóëÿðíà, îòêîëêîòî ïðè íàñ. È òîâà, ÿâíî, å ïðàâåëî âïå÷àòëåíèå è íà äðóãè èçñëåäâà÷è, çàùîòî îùå ïðåç 1884 ã., íà IV àðõåîëîãè÷åñêè êîíãðåñ â Ðóñèÿ, ñúñòîÿë ñå â Êàçàí, Ø. Ìàðäæàíè â äîêëàäà ñè "Î÷åðê èñòîðèè Áîëãàðñêîãî è Êàçàíñêîãî öàðñòâà", îáîáùàâàéêè íàðîäíèòå ëåãåíäè è ïðåäàíèÿ, îòáåëÿçâà: "… ãðàä Áîëãàð, ïî íàðîäíèòå ïðåäàíèÿ å îñíîâàí îò Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè…" (6) è îáÿñíÿâà íàçâàíèåòî ìó ïî òîâà íà ëåãåíäàðíàòà ïåùåðà ñúñ ñúùîòî íàèìåíîâàíèå. Ñïîðåä ìîëëà Àáäóðàõèì ïðè ïîõîäà ñè íà èçòîê Àëåêñàíäúð áèë çàêîïàë ÷àñò îò ïðèïàñèòå ñè â åäíà ïåùåðà, çà äà ïîäñèãóðè ïúòÿ ñè íàâðúùàíå è êîãàòî îòíîâî ìèíàë òóê, îñíîâàë ãðàä. Íàðåêúë ãî Áóíèãàð, êîåòî îçíà÷àâàëî "äúíî íà ïåùåðà". Ñ âðåìåòî îò Áóíèãàð âúçíèêíàëî èìåòî Áîëãàð. (?) Çà íàøà èçíåíàäà îáà÷å, îêàçâà ñå, ÷å ëåãåíäèòå, ïîñòàâÿùè Àëåêñàíäúð Âåëèêè çà ðîäîíà÷àëíèê íà âåëèêèòå áúëãàðè, ñà øèðîêî ïîïóëÿðíè íå ñàìî ñðåä âåëèêèòå íè áðàòÿ, íî è â öåëèÿ ñðåäíîâåêîâåí ìþñþëìàíñêè ñâÿò. Òîçè ìîòèâ íå å óáåãíàë è åäèí îò íàé-êàïèòàëíèòå òðóäîâå, ïèñàíè ñïåöèàëíî çà íåãî - "Èñêàíäåð-íàìå" íà Íèçàìè Ãÿíäæåâè (1203 ã.). Ñïîðåä ïîåìàòà, â ñòðåìåæà ñè äà ñå ñäîáèå ñ æèâà âîäà Àëåêñàíäúð äîñòèãà äî Öàðñòâîòî íà ìðàêà è òóê íà ãðàíèöàòà, ïðåäè äà íàâëåçå â íåãî, òîé ðàçïóñíàë áîëíèòå, èçìîðåíèòå è îáîçà, à ïðîäúëæèë ïúòÿ ñè ñàìî ñ íàé-çäðàâèòå è áåçñòðàøíèòå. Ìåñòíîñòòà, êúäåòî îñòàíàëè äà ãî ÷àêàò õîðàòà ìó, áèëà îñåÿíà ñ ìíîãî ïåùåðè, îòêúäåòî áèëà íàðå÷åíà Áóíèãàð, ïðåîáðàçóâàëî ñå ïî-êúñíî â Áóëãàð. Ñëåä êàòî Àëåêñàíäúð íàïóñíàë Öàðñòâîòî íà ìðàêà è ñå îòïðàâèë êúì äîìà, íà òîâà ìÿñòî îñòàíàëè ìíîãî îò âîéíèöèòå ìó. Òå áèëè ïúðâèòå çàñåëíèöè â áåçëþäíàòà äîòîãàâà îáëàñò. Ïî èìåòî £ è òå áèëè íàðå÷åíè áúëãàðè. (8). Íàé -ïúëíè ñâåäåíèÿ ïî âúïðîñà çà âðúçêàòà íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè ñ áúëãàðèòå íè ïðåäîñòàâÿ íàñêîðî èçëÿçëàòà â áúëãàðñêè ïðåâîä "Ëåãåíäà çà äúùåðÿòà íà õàíà", â êîÿòî Àëåêñàíäúð (öàð Àëàìèð) áåç äà å öåíòðàëåí, âñå ïàê å åäèí îò ãëàâíèòå îáðàçè â ïîåìàòà. Íåãîâèòå âîéñêè äîñòèãàò ïîáåäîíîñíî äî ñàìèÿ Êèòàé, íî òóê çëèòå àëïè èçïðàùàò åïèäåìèÿ, êîÿòî çàïî÷âà äà êîñè âîéíèøêèòå ðåäèöè íà âðàæäóâàùèòå àðìèè. Îáåçïîêîåí çà ñúäáàòà íà âîéñêèòå ñè, öàð Àëàìèð å ïðèíóäåí äà ñå îòêàæå îò ïîõîäà è äà ñå îòïðàâè íàçàä êúì Òóðàí. Ïî ïúòÿ Àòèë è Àðáóãà ñúùî çàáîëÿâàò è áèâàò èçîñòàâåíè äî åäíà ïåùåðà. Çëîâîííàòà êàë â ïåùåðàòà ñå îêàçâà öåëåáíà è äâàìàòà ïðèÿòåëè îæèâÿâàò è îçäðàâÿâàò. Ïî òîçè ïîâîä òå ðåøèëè äà ñå ïîáðàòèìÿò, à â ÷åñò íà ïåùåðàòà ïðèåëè èìåòî £ Áúëãàð çà ñâîå èìå. Îòòîãàâà ñå íàðåêëè "áúëãàðè" (9). Îáîáùàâàéêè êàçàíîòî äîòóê, òðÿáâà äà îáúðíåì âíèìàíèå íà ñëåäíèòå íÿêîëêî ìîìåíòà. Ïúðâî, îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å â èñòîðèèòå è ìèòîëîãèèòå íà áúëãàðèòå è ïî

274

Äóíàâ, è ïî Âîëãà ñå ãîâîðè çà íÿêàêâè âðúçêè è îòíîøåíèÿ ìåæäó Àëåêñàíäúð Âåëèêè è áúëãàðèòå, ïîêàçâà, ÷å òåìàòà ñúâñåì íå å ñëó÷àéíà, ÷å ïî÷èâà íà íÿêàêâè îáåêòèâíè èñòîðè÷åñêè äàäåíîñòè, ìàêàð è íåèçâåñòíè íà ñúâðåìåííàòà íàóêà. Âòîðî, ïðèñúñòâèåòî è â èñòîðèÿòà, è â ìèòîëîãèÿòà è íà åäíèòå, è íà äðóãèòå, ñâèäåòåëñòâà, ÷å òåìàòà å ïðîíèêíàëà â òÿõ îùå ïðåäè ðàçäåëÿíåòî èì ïðåç VII â. Êîëêîòî äî ðàçëè÷èÿòà â îáðàçà íà Àëåêñàíäúð â äâåòå ìèòîëîãèè, òå âåðîÿòíî èìàò ïî-êúñåí ïðîèçõîä.  ïðåäñòàâèòå íà äóíàâñêèòå áúëãàðè Àëåêñàíäúð èçïúêâà ïðåäè âñè÷êî êàòî çàâîåâàòåë, íàëîæèë âëàñòòà ñè ñúñ ñèëà è äîðè "ðàçïðúñíàë" áúëãàðèòå â ðàçëè÷íè ïîñîêè. Çà âîëæêèòå áúëãàðè òîé å ãðàäèâåí, ñúçèäàòåëåí ãåðîé - íå ñàìî ñúçäàòåë íà ãðàäà è äúðæàâàòà Áîëãàð (Áúëãàðèÿ), íî è ðîäîíà÷àëíèê íà âñè÷êè áúëãàðè. Âúçìîæíî å òåçè ðàçëè÷èÿ äà èìàò çà îñíîâà êóëòà êúì Àëåêñàíäúð Âåëèêè (Èñêàíäåð) â ìþñþëìàíñêàòà ðåëèãèÿ. Îñîáåíî âíèìàíèå çàñëóæàâà âúïðîñúò çà ìÿñòîòî, êúäåòî ñå å íàìèðàëà ïåùåðàòà è äúðæàâàòà Áúëãàð. Íà ïðúâ ïîãëåä êàòî ÷å ëè äàííèòå ñî÷àò íàïúëíî ðàçëè÷íè îáëàñòè íà ñðåùàòà íà Àëåêñàíäúð ñ áúëãàðèòå. Âúâ âúçðîæäåíñêàòà íè ëåòîïèñ ñå ôèêñèðàò çåìèòå ïî Ñåâåðíîòî ×åðíîìîðèå. Ñïîðåä Ä. Õîìàòèàí òîâà å ñòàíàëî âúâ äðåâíà Ôðèãèÿ (Ìàëà Àçèÿ). Âîëæêî-áúëãàðñêèòå ïðåäàíèÿ ñî÷àò Ïðèêàìèåòî, êîåòî å ÿâåí àáñóðä è íèå íÿìà äà ãî êîìåíòèðàìå. Íàé-ïðîäóêòèâíà è ïåðñïåêòèâíà íè ñå ñòðóâà âåðñèÿòà, ïîñî÷åíà â "Ñêàçàíèåòî", ñïîðåä êîÿòî ïåùåðàòà Áúëãàð ñå å íàìèðàëà íÿêúäå ïî ïúòÿ ìåæäó Êèòàé (Èçòî÷åí Òóðêåñòàí) è Òóðàí. Íàèñòèíà, â äðåâíàòà ïîåìà ñå ôèêñèðà ðàéîíà íà Áåðøóä, ïîä ÷èåòî èìå äíåøíèòå âîëæêè áúëãàðè ðàçáèðàò îòíîâî Ïðèêàìèåòî, íî êðàéíèòå îðèåíòèðè Êèòàé - Òóðàí èçêëþ÷âàò ïîäîáíà ëîêàëèçàöèÿ. Êàòî èìàìå ïðåäâèä òðàäèöèÿòà íà ìèãðèðàùèòå õóíîáúëãàðè äà "íîñÿò" ñúñ ñåáå ñè è íàçâàíèÿòà íà òîïîíèìèòå îò ïðåäõîäíàòà ñè ðîäèíà, ïðîáëåìúò "Áåðøóä", êàòî ÷å ëè íàìèðà ëîãè÷åñêîòî ñè ðåøåíèå. Îùå ïîâå÷å, ÷å â êðàÿ íà ïîåìàòà (êóïëåò 1501) ñå ãîâîðè îòíîâî çà ïåùåðà ñ èìåòî Áúëãàðèÿ â îáëàñòòà íà çàïàäíîòî Ïðèóðàëèå, êîÿòî îáà÷å íÿìà íèùî îáùî ñ ëå÷åáíàòà ïåùåðà, îïàçèëà æèâîòà íà äâàìàòà ïîáðàòèìè, ïî ÷èåòî èìå òå ñå áÿõà íàðåêëè "áúëãàðè". Òàêà, èçñëåäâàéêè âúïðîñà îêîëî ìÿñòîòî íà ïåùåðàòà Áúëãàð, òàì êúäåòî ñå ïîÿâèëè è ïúðâèòå áúëãàðè, íèå ñòèãàìå äî ðåøåíèåòî, ÷å òî áè òðÿáâàëî äà ñå íàìèðà íÿêúäå ìåæäó Êèòàé è Òóðàí. Òîâà ðåøåíèå, êàêòî å äîáðå èçâåñòíî, å åäèíñòâåíî âúçìîæíîòî äîñòîâåðíî, îò èñòîðè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà, çàùîòî òî ôèêñèðà Ñðåäíà Àçèÿ è ïî-ñïåöèàëíî îáëàñòòà íà äðåâåí Áàëõ (Áàêòðèÿ) - âòîðàòà ðîäèíà íà çíàìåíèòèÿ çàâîåâàòåë. Ñëåäâà äà îòáåëåæèì, ÷å òî÷íî Áàêòðèÿ ñå ïðåâðúùà â êðàåí ïóíêò íà ãðàíäèîçíèÿ ìó ïîõîä è òóê òîé îñòàâà áëèçî òðè ãîäèíè. Íåùî ïîâå÷å, îòíîâî òóê ïîâåäåíèåòî íà Àëåêñàíäúð òúðïè êîðåíåí îáðàò è òîé îò îáèêíîâåí âîéí-çàâîåâàòåë çà ïðúâ ïúò îïîçíàâà âêóñà íà ìèðíèÿ æèâîò, ïðåâðúùà ñå â ìúäúð äúðæàâíèê è óïðàâëÿâà â ìèð è ðàçáèðàòåëñòâî, ñ ïîääðúæêàòà íà ìåñòíàòà àðèñòîêðàöèÿ. Òóê Àëåêñàíäúð ñå æåíè çà ïðúâ ïúò. È îùå íåùî îùå ïî-ñòðàííî, ñïîðåä ïðåäàíèÿòà, ïàê òóê òîé îæåíâà çà ìåñòíè áàêòðèéñêè ìîìè÷åòà è öÿëàòà ñè âîéñêà, ñâúðçâàéêè ÷ðåç "êðúâíî ðîäñòâî ïîáåäèòåëè è ïîáåäåíè" (10).

ÀÂÈÒÎÕÎË Ñòðóâà ñè äà ñå çàïèòàìå ñëó÷àéíà ëè å òàçè ìåòàìîðôîçà è êàêâî áè ìîãëî äà ñå êðèå çàä íåÿ? Ïðåäè îáà÷å äà ïîòúðñèì îòãîâîðèòå íà òåçè âúïðîñè òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å òî÷íî ñúùàòà Áàêòðèÿ (Áàëõ) äíåñ âñå ïîâå÷å èçñëåäâà÷è èäåíòèôèöèðàò êàòî åäíà îò íàé-äðåâíèòå ïðàðîäèíè íà áúëãàðèòå. Íèå íÿìà ïîäðîáíî äà ñå çàíèìàâàìå ñ òîçè âúïðîñ. Ìîæåì ñàìî äà îòáåëåæèì, ÷å â ãðúöêàòà ëèòåðàòóðà Áàêòðèÿ âëèçà ïðåç VI â. ïð. Õð. ñ ðàáîòèòå íà Êñåòèé, òðåòèðàùè è ïî-ðàííè ñúáèòèÿ îùå îò Õ â. ïð. Õð. Êàêòî è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å è ïðåäè òîâà, è ñëåä êðàÿ íà ò.íàð. Ãðúêî-Áàêòðèéñêî öàðñòâî, îáëàñòòà áèëà èçâåñòíà ñ èìåòî ñè Áàëõ, ïî íàçâàíèåòî íà îáèòàâàëèÿ ÿ íàðîä - áàëõè, áàõëè, áîëõè, áîëõèêè, â ÷èèòî íàèìåíîâàíèÿ ñúâñåì íå å òðóäíî äà ñúçðåì áúëãàðñêîòî åòíè÷åñêî èìå îò äðåâíèòå èíäèéñêè èçòî÷íèöè, ÷èèòî êîðåíè äîñòèãàò äî II õèë. ïð. Õð. Ñòðóâà ñè îáà÷å è äà ïîòúðñèì ïúðâîèçòî÷íèêà íà íàèìåíîâàíèåòî Áàêòðèÿ. Íàèñòèíà, òî áè ìîãëî äà ïðîèçëèçà îò íåïðàâèëíîòî èçãîâàðÿíå èìåòî íà îáëàñòòà, äîêîëêîòî ïåðñèéñêîòî £ íàçâàíèå Áàõäè íå å áèëî âúçìîæíî çà âúçïðîèçâåæäàíå îò äðåâíèòå ãúðöè, êàêòî äîïóñêà òîâà Ê. Êàìåíîâ. Áè ìîãëî îáà÷å äà âîäè íà÷àëîòî ñè è îò ãðúöêîòî íàèìåíîâàíèå íà Äèîíèñ - Áàêõóñ, çà êîãîòî ìíîæåñòâî ëåãåíäè è äóçèíà ãðúöêè ïîåìè òâúðäÿõà, ÷å å îáèêàëÿë ìåæäó çåìèòå íà Ôðèãèÿ è Áàêòðèÿ (11). À íàëè èìåííî Äèîíèñ, ïàê ñïîðåä ïðåäàíèÿòà, áåøå áàùà íà Àëåêñàíäúð, îáëàäàë ìàéêà ìó, ïðåîáðàçåí âúâ âèäà íà îãðîìíà çìèÿ? Ñòðóâà ñè, íàêðàÿ, äà ñå çàãëåäàìå è ìàëêî ïî-çàäúëáî÷åíî âúðõó äîñòèãíàëèòå äî íàøå âðåìå ìèòîëîãèè íà ãúðöè è õóíè (âèæ "Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà"). Çàùîòî Äèîíèñ, íàðè÷àí îùå Áàêõóñ (ìëàäèÿò) èëè ÑàáàÑàáàçèé (ñòàðèÿò) áåøå ñèí íà ãðúìîâåðæåöà Çåâñ è Ñåìåëà. Õóíèòå ïúê âîäåõà ïîòåêëîòî ñè îò Èäæèê - ñèíà íà Áîÿí Èìåí è àëï-áèé Ñàìàðà. Áîÿí áåøå ðîäåí êàòî çâåçäà è çàòîâà â êàâêàçêèòå åçèöè íîñè çíà÷åíèåòî íà "ÿñåí", "ñâåòúë", îò êîåòî âåäíàãà ñå íàòðàïâàò åçèêîâèòå ïàðàëåëè: Ñåìåëà - Ñàìàðà è Çåâñ - Çâåçäà. Áèõìå ìîãëè äà ïðîäúëæèì ñ ïàðàëåëèãå: Çåâñ - Çâåçäà (Áîÿí) - Çèóñóäðà (èìå íà øóìåðñêèÿ ïðîòîòèï íà Íîé) - Çèåçè (ïðàðîäèòåëÿò íà áúëãàðèòå ñïîðåä Àíîíèìíèÿ ëàòèíñêè õðîíîãðàô îò 354 ã.). Äà íå çàáðàâÿìå, ÷å áúëãàðèòå áèëè ïîìåñòåíè îò íåãî íà ìÿñòîòî íà Áàëõ (Áàêòðèÿ), â ïëàíèíàòà Èìåîí (Ïàìèð). Êàêòî è òîâà, ÷å Áîÿí áåøå íàðå÷åí îùå è Èìåí. Îáù çà ôðèãè, òðàêè è ãúðöè, îò åäíà ñòðàíà, è çà õóíè, îò äðóãà, áåøå ìîòèâúò ñúñ çìèÿòà, êîÿòî ïðè ïúðâèòå ïðåäñòàâÿøå ïðåîáðàçèëèÿ ñå Äèîíèñ, à ïðè âòîðèòå - ìàëêèÿ Èäæèê. È îùå íåùî, áîëãèòå íà Áðèòàíñêèòå îñòðîâè áÿõà äîøëè ñúùî îò Áàëõ (Áàêòðèÿ) (12) è èìàõà çà ðîäîíà÷àëíèê Ñåìèîí - ñèíúò íà Ñòàðèàò (13). Ñòàð îáà÷å íà àíãëèéñêè îçíà÷àâà çâåçäà. Ñàáàçèé (Äèîíèñ) ïúê áåøå ñòàðåö. À êîëêîòî äî Ñåìèîí, èìåòî ìó å íàïúëíî ñúçâó÷íî ñ òîâà íà Èìåîí (Ïàìèð) è Èìåí - âòîðîòî èìå íà Áîÿí - Çâåçäàòà. È òàêà, òðè ìèòîëîãèè - íà ìàëîàçèéñêî-áàëêàíñêèòå íàðîäè, íà àçèàòñêèòå õóíè è íà áðèòàíñêèòå êåëòè è åäèí ëàòèíñêè èçòî÷íèê ðàçêðèâàò íàé-íåî÷àêâàíè ïàðàëåëè ïîìåæäó ñè. Öåíòúð íà äåéñòâèåòî å ðàéîíà íà Ïàìèð

(Èìåîí), èçâåñòåí îùå êàòî Áàëõ (Áàêòðèÿ). Äåéñòâàùèòå ãåðîè ñå ñ ó÷óäâàùî áëèçêè èìåíà: Çåâñ - Çèóñóäðà Çèåçè - Çâåçäà; Äèîíèñèé áåøå Ñàáàçèé (ñòàðåöúò), à êåëòèòå èìàõà ñâîÿ Ñòàðèàò, êúäåòî ñòàð îçíà÷àâàøå çâåçäà. Òîé îáà÷å áåøå è Áàêõóñ, ïðîïúòóâàëèÿò îò çåìèòå íà Ôðèãèÿ äî Áàêòðèÿ öèâèëèçàòîð. Áàêòðèÿ áåøå îùå è Áàëõ, îòêúäåòî âîäåõà ïðîèçõîäà ñè è êåëòèòå-áîëãè, è áàëõèòå-áîëõèêè. Òàêà, îáîáùàâàéêè âñè÷êî ïîñî÷åíî, èçâåäíúæ ñå èçïðàâÿìå ïðåä áúëãàðñêîòî èìå: áàëõè, áîëãè, áîëõèêè, âóëãàðåñ, à çàùî íå è áàêòðè!? Ïðåäè äà ïðèêëþ÷èì çàíèìàíèÿòà ñè ïî ìèòîëîãèÿ, íåêà íàêðàÿ îòáåëåæèì è òîâà, ÷å Äèîíèñ (Áàêõóñ) áåøå ïîåë ïúòÿ ñè íà èçòîê îò Ôðèãèÿ. Ôðèãèòå âîäåõà ïðîèçõîäà ñè îò áàëêàíñêèòå áðèãè èëè ïðèêè. Èìåòî íà òîçè íàé-ñòàð ñïîðåä Õåðîäîò íàðîä êîðåñïîíäèðàøå ñ áúëãàðñêîòî, äîêîëêîòî òðàíñôîðìèðàíåòî íà ñúçâó÷èåòî ÐÈ â ÚË å äîáðå èçâåñòíî â åçèöèòå íà íÿêîè èçòî÷íè íàðîäè. À ïðèëàãàéêè òàçè îñîáåíîñò íà èìåòî ÁÐÈÃÈ, ïðåä î÷èòå íè íàé-íåî÷àêâàíî ñå ïîÿâÿâà èìåòî íè - ÁÚËÃÈ (14). Âúðíåì ëè ñå îòíîâî êúì òåìàòà çà Àëåêñàíäúð Âåëèêè è áúëãàðèòå, íåêà ñè ïðèïîìíèì îòáåëÿçàíîòî îò Ä. Õîìàòèàí çà áúëãàðèòå âúâ ôðèãèéñêà Áðóñà è çà òîâà, ÷å ÷åëíèÿò îòðÿä â àâàíãàðäà íà Àëåêñàíäúð ïðè íàâëèçàíåòî ìó â Áàêòðèÿ áåøå ñúñòàâåí îò ñúùèòå ôðèãèéöè. Îòäåëÿìå òàêîâà âíèìàíèå íà Áàëõ (Áàêòðèÿ) çàùîòî òÿ áåçñïîðíî å èãðàëà ïîâðàòíà ðîëÿ â ïîõîäà, à ìîæå áè è â æèâîòà íà Àëåêñàíäúð. È çàùîòî áåøå ïðàðîäèíà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä, íàðè÷àí òóê áàëõè èëè áîëõè. Âñè÷êî òîâà ñëåäâà äà îò÷èòàìå òðåçâî, çàùîòî òî íè ðàçêðèâà íåÿñíèòå òåêñòîâå çà ñòðàíàòà Ñêàíäàâèÿ èëè Ñêàíäèíàâèÿ â Ïàèñèåâàòà è Çîãðàôñêàòà èñòîðèè. È çà äâåòå òîâà å ïðàðîäèíàòà íà áúëãàðèòå, îòêúäåòî òå ñà äîøëè è çàñåëèëè Ñåâåðíîòî ×åðíîìîðèå. Êúäå å îáà÷å òàçè ìèòè÷íà Âåëèêà Ñêàíäèíàâèÿ, òúé è íå ñå ðàçáèðà. Çîãðàôñêàòà èñòîðèÿ èçîáùî íå òðåòèðà òîçè âúïðîñ, à ñïîðåä ìîíàõà îò Õèëåíäàðà, òÿ ñå å íàìèðàëà íÿêúäå íà Ìîñêîâñêèòå çåìè (15), íåùî, êîåòî ÿâíî íå îòãîâàðÿ íà èñòîðè÷åñêàòà ðåàëíîñò. Çíàåéêè îáà÷å ïåðñèéñêî-àðàáñêî-òþðêñêîòî íàèìåíîâàíèå íà Àëåêñàíäúð - Èñêàíäåð, ëåñíî áèõìå ïðåâåëè íàçâàíèåòî Ñêàíäà, ñëåä îòïàäàíåòî íà ãëàñíàòà È ïðåä äâîéêàòà ñúãëàñíè ÑÊ, õàðàêòåðíà îñîáåíîñò íà òåçè åçèöè (âèæ Ñòàìáóë è Èñòàìáóë). Ñëåäîâàòåëíî Ñêàíäèíàâèÿ áè òðÿáâàëî äà áúäå ñòðàíàòà íà Èñêàíäåð - Ñêàíäàð - Àëåêñàíäúð. È òàçè ñòðàíè å áèëà Áàêòðèÿ (Áàëõ) - àçèàòñêàòà ïðàðîäèíà íà áúëãàðèòå. Ëîãèêàòà íà íàøàòà õèïîòåçà, êàêòî ñå âèæäà, å äîïóñòèìà. Äàëè îáà÷å å è äîñòîâåðíà? Çàùîòî èñòîðèÿòà íå ïîçíàâà íèêàêâà ñòðàíà íà Àëåêñàíäúð. Èíòåðåñíî å äà ñå ïîòúðñÿò è íÿêàêâè àðãóìåíòè â ïîêðåïà íà õèïîòåçàòà íè, îñâåí ñïîìåíàòàòà áëèçîñò â èìåíàòà íà Ñêàíäàð è Ñêàíäèíàâèÿ. Êàêòî âå÷å îòáåëÿçàõìå, ïðåêè ïîäàòêè, îùå ïîâå÷å ïèñìåíè, ïî âúïðîñà íå ñúùåñòâóâàò.  ñúùîòî âðåìå êàòî çíàåì ïðàêòèêàòà íà Àëåêñàíäúð íàâñÿêúäå ïî ïúòÿ ñè äà èçãðàæäà âñå íîâè è íîâè ãðàäîâå-êðåïîñòè ñúñ ñèëíè ãàðíèçîíè, íîñåùè èìåòî ìó, ò. íàð. Àëåêñàíäðèè, ÷èéòî áðîé ñïîðåä ïðåäàíèÿòà äîñòèãàë îêîëî 70, ïðåäïîëîæåíèåòî íè, ÷å Áàëõ (Áàêòðèÿ) íÿêîãà å áèëî íàðè÷àí ñ íåãî-

275

ÀÂÈÒÎÕÎË âîòî èìå, íå èçãëåæäà òîëêîâà áåçïî÷âåíî. Òúé èëè èíà÷å, òîçè àðãóìåíò, àêî è äà íå å çà ïîäöåíÿâàíå, å òâúðäå îáù è íå å â ñúñòîÿíèå äà íè ïðåäîñòàâè íÿêàêâî äîêàçàòåëñòâî. Ñëåä êàòî èñòîðèÿòà ìúë÷è ïî åäèí âúïðîñ, íå íè îñòàâà íèùî äðóãî îñâåí äà ñå îáúðíåì êúì ìèòîëîãèÿòà. Îùå ïîâå÷å, ÷å êóëò êúì Àëåêñàíäúð å èìàëî â íå åäíà ðåëèãèÿ, êàòî ñå çàïî÷íå îò åãèïåòñêàòà, êúäåòî ïðèæèâå å îáÿâåí çà ñèí íà áîã Àìîí è ñå ñòèãíå äî èñëÿìà, îáÿâèë ãî âåêîâå ïî-êúñíî çà ìþñþëìàíñêè ïðîðîê. Çà íàñ å èíòåðåñíî äà ïðîñëåäèì íàé-âå÷å ìèòîëîãèèòå íà îíåçè íàðîäè, êîèòî ñà áèëè èëè âêëþ÷åíè â çàâîþâàíèòå òåðèòîðèè, èëè ñà áèëè òåõíè ñúñåäè. Îùå ïîâå÷å, àêî ñà âúçíèêíàëè âúâ âðåìåòî íàñêîðî ñëåä ïîõîäà ìó. Îñîáåíî öåííà çà íàøàòà öåë ñå îêàçâà èíäóèñòêàòà ìèòîëîãèÿ, âúçíèêíàëà íÿêúäå I â. ïð. Õð. â ñúñåäíèòå, èçòî÷íè íà Àëåêñàíäðîâàòà äúðæàâà òåðèòîðèè. Çàùîòî â íåÿ îòêðèâàìå ãåðîé, òî÷íî ñ èìåòî Ñêàíäà. Ïðè òîâà òîé íå å áîæåñòâî, à ìèòîëîãèçèðàí âîéí-ãåðîé, ïðåäâîäèòåë íà âîéñêàòà íà áîãîâåòå. Ñèí íà Øèâà è Ïàðâàòè, âúçïèòàâàí îò øåñòå Êðèòòèêè - çâåçäèòå Ïëåÿäè è íàðè÷àí è ñ âòîðî èìå - Êóìàðà, òîé ÿçäåë ïàóí è èìàë çà àòðèáóòè êîïèå, ëúê è ïåòåë (16). Âàæíà ñëåäà â êîíêðåòèçèðàíåòî íà Ñêàíäà íè ïðåäîñòàâÿ èñòîðèÿòà íà èìïåðèÿòà íà Ãóïòèòå, íàìèðàëà ñå ïî äîëèíàòà íà ð. Ãàíã, â þæíàòà ÷àñò íà äíåøíèÿ èíäèéñêè ùàò Áèõàð. Îêàçâà ñå, ÷å ñðåä âëàäåòåëèòå è ñå îòêðèâàò èìåíà êàòî Ñêàíäàãóïòà è Êàìàðàãóïòà. Òå ñà æèâåëè è öàðóâàëè çíà÷èòåëíî ïî-êúñíî, íî òÿõíàòà äúðæàâà å íàñëåäíè÷êà íà èìïåðèÿòà íà âåëèêèòå Ìàóðè è íà ïðåäõîæäàùèòå ãè Íàíäè. Èçâåñòíî å îùå, ÷å èìïåðèÿòà íà Íàíäèòå å ñúùåñòâóâàëà òî÷íî ïî âðåìåòî íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè è ïîêîðÿâàíåòî £ ñè å îñòàíàëà åäíà îò íåñáúäíàòèòå ìó ìå÷òè. Ïðåç ñëåäâàùèòå äåñåòèëåòèÿ ñ âúçõîäà íà Ìàóðèòå òå îñúùåñòâèëè èäåÿòà ìó è îáåäèíèòåëÿò Àøîêà íàèñòèíà óñïÿë äà îáåäèíè çåìèòå íà öÿëà Èíäèÿ. Ñëåä âîéíàòà ñ áîëõèêèòå êúì èìïåðèÿòà ìó áèë ïðèñúåäèíåí è Áàëõ - íàé-âåðíèÿò ñúþçíèê íà Àëåêñàíäúð è íåãîâà âòîðà ðîäèíà. Ñêëîííè ñìå äà äîïóñíåì, ÷å èìåííî ïðîäúëæèòåëíàòà è íåâèæäàíà äîòîãàâà ïî ñâîåòî êðúâîïðîëèòèå è æåñòîêîñò âîéíà, äîâåëà äî çàêîíà çà çàáðàíà íà âîéíèòå, â ðåçóëòàò íà êîÿòî Èíäèÿ çàâîþâàëà Áàëõ íà Àëåêñàíäúð, å ïîâîä çà ïîÿâàòà íà ñïîìåíà è èìåòî ìó Ñêàíäà è âúâ âúçíèêíàëèÿ 2-3 âåêà ïî-êúñíî èíäóèçúì, è ñðåä èìåíàòà íà âëàäåòåëèòå-ãóïòè. È â äðàâèäñêàòà ìèòîëîãèÿ ñå ÿâÿâà åäèí ñðàâíèòåëíî êúñåí áîã ñúñ ñúùîòî èìå - Ñêàíäà-Êàðòèêåéÿ - Áîã íà âîéíàòà, ëîâà è ïîáåäàòà. Òîé èçìåñòâà è çàìåíÿ êóëòà êúì áîã Ìóðóãàé - ñèíà íà Áîãèíÿòà-ìàéêà è áîãèíÿ íà âîéíàòà è ñìúðòòà - Êîòòðàâåé (16à). È âñå ïàê, èìàìå ëè îñíîâàíèÿ äà ïðèåìåì, ÷å èíäóèñòêèÿò Ñêàíäà èìà çà ïðîòîòèï Èñêàíäåð (Àëåêñàíäúð Âåëèêè)? Ñõîäñòâîòî â èìåíàòà å î÷åâèäíî, íî, ÿâíî, íåäîñòàòú÷íî. Çíà÷èòåëíî ïî-âàæíè ñå îêàçâàò ñõîäñòâàòà â õàðàêòåðíèòå ÷åðòè ïîìåæäó èì. È äâàìàòà ñà âîåíà÷àëíèöè íà âåëèêè è íåïîáåäèìè àðìèè. Ñêàíäà å ñèí íà Øèâà, ïîäîáíî íà Àëåêñàíäúð, ïðåäñòàâÿí çà ñèí íà Äèîíèñ - ïðîòîòèïà íà èíäóèñòêèÿ Øèâà. Âòîðîòî èìå íà Ñêàí-

276

äà - Êóìàðà íè îòâåæäà êúì ìèòè÷íèòå Ãîìåð, Ãèìåðè, Êèìåðè, Êàìèð è ïîòîìöèòå èì êèìåðèòå-êèìåðèéöè ïî Ñåâåðíîòî ×åðíîìîðèå, ò.å. êúì ðîäíàòà çåìÿ íà Àëåêñàíäúð. Ñêàíäà å âúçïèòàíèê íà øåñòòå Êðèòòèêè - èíäóèñòêèÿò àíàëîã íà ãðúöêèòå Ïëåÿäè, åäíà îò êîèòî ïúê áåøå âúçïèòàòåëêà íà àðêàäèéñêèÿ Õåðìåñ - ïðîòîòèïà íà åòðóñêèÿ Âåëõàíå è íà ðèìñêèÿ Âóëêàí, â ÷èèòî èìåíà äîëàâÿìå åõîòî íà åòíè÷åñêîòî íè èìå. Òîé ÿçäåøå ïàóí, åäíî íå òîëêîâà òèïè÷íî çà ìåñòíàòà íè ôàóíà æèâîòíî, êîåòî îáà÷å îòêðèâàìå âúðõó åêñïîíàòè îò ñúêðîâèùàòà íà Êóáðàò (17) è îò Ïðåñëàâ (18). È äíåñ ïàóíîâèòå ïåðà êðàñÿò íå ñàìî óíèôîðìèòå íà áúëãàðñêèòå ãâàðäåéöè, íî è ãëàâèòå íà ïàìèðöèòå îò ðàéîíà íà Áàëõ. Èìàøå çà àòðèáóòè êîïèåòî è ëúêà, êîèòî, ñâúðçàíè â åäíî, òâúðäå ñèëíî íàïîäîáÿâàò ò. íàð. áàëòàâàð - áúëãàðñêèÿ êàíñêè ñèìâîë, íî è ñâåùåí çíàê íà Øèâà. Âñè÷êî òîâà íè äàâà óâåðåíîñò â ïðàâäîïîäîáíîñòòà íà õèïîòåçàòà íè äà òúðñèì Ñêàíäèíàâèÿ íà Ïàèñèé â ðàéîíà íà äðåâåí Áàëõ (Áàêòðèÿ). Äà îòêðèâàìå â íàçâàíèåòî £ íå äðóãî, à èìåòî íà âåëèêèÿ çàâîåâàòåë Èñêàíäåð (Ñêàíäåð). À ñ òîâà è ìÿñòîòî íà äðåâíàòà ìó ñðåùà ñ áúëãàðèòå. Ñåãà âå÷å òàçè âðúçêà íå èçãëåæäà íèòî òàêà ãîëîñëîâíà, íèòî òàêà íåâúçìîæíà. Îùå ïîâå÷å, ÷å ñ èìåòî ìó ìîæå áè ñà ñâúðçàíè è íåìàëêî äðóãè òîïîíèìè îò ðàéîíà íà Ñðåäíà è Öåíòðàëíà Àçèÿ. Òàêèâà òîïîíèìè íè ñå ñòðóâà, ÷å ïðåäñòàâëÿâàò íåáåçèçâåñòíèòå ïóñòèíÿ è ïëàíèíñêè õðåáåò ñ èìåòî Àëàøàí. Çàùîòî â òîâà íàçâàíèå íå å òðóäíî äà ñå äîëîâè ñúñòàâíèÿ ìó õàðàêòåð, êúäåòî âòîðàòà ÷àñò - "øàí" îòêðèâàìå è â èìåíàòà íà ñúñåäíèòå Òÿí-Øàí è Íàíøàí è ó êèòàéöèòå èìà çíà÷åíèå íà "êàí". Íåñëó÷àéíî õóíñêèòå âëàäåòåëè áèâàõà íàðè÷àíè "øàíþ". Ïúðâàòà ÷àñò - Àëà ïúê íè íàïîìíÿ çà èìåòî íà Àëåêñàíäúð, äàäåíî ìó îò âîëæêèòå áúëãàðè - Àëàìèð. "Ìèð" îáà÷å ïîäîáíî íà "øàí" å ñúùî òèòëà, îò êîåòî ìîæåì äà çàêëþ÷èì òúæäåñòâîòî íà èðàíîåçè÷íîòî Àëàìèð è êèòàéñêîòî Àëàøàí. Êúì ïîäîáíî çàêëþ÷åíèå íè íàâåæäàò è íàçâàíèÿòà íà ñúñåäíèòå ïëàíèíè, êúäåòî íàðåä ñ îáùàòà íàñòàâêà "øàí", îñíîâèòå èì ñúùî íè îòïðàùàò êúì íÿêîãàøíàòà áúëãàðñêà äðåâíîñò. Òÿí, êàêòî å äîáðå èçâåñòíî, å èìåòî íà Áîã Òàíãðà íà êèòàéñêè åçèê. Íàí ïúê íè íàïîìíÿ çà èìïåðèÿòà íà Íàíäèòå, âúðõó ÷èèòî îñíîâè, ïðåç ñëåäâàùèòå âåêîâå áÿõà âúçíèêíàëè èìïåðèèòå íà Àøîêà, íà Êóìàðàãóïòà è íà Ñêàíäàãóïòà. Íàïîìíÿ íè è çà ìàäæàðñêîòî íàèìåíîâàíèå íà áúëãàðñêèòå-óíîãóðè - "íàíäîð" è çà òåõíèÿ ãð. Íàíäîðôåõåðâàð - Áúëãàðñêèÿ áÿë ãðàä. Àêî íàïðàâèì åäíà íàé-ïîâúðõíîñòíà ñïðàâêà çà òîïîíèìèòå â Ñðåäíà è Öåíòðàëíà Àçèÿ, èìàùè çà îñíîâà èìåòî íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè â íÿêîÿ îò èçâåñòíèòå ìó ðàçíîâèäíîñòè - Èñêàíäåð (Ñêàíäåð) èëè Àëàìèð, ùå ñå óáåäèì, ÷å òå ñå ñðåùàò ñ íåî÷àêâàíî ãîëÿìà ÷åñòîòà. Òàêà, â ñèñòåìàòà íà Ïàìèð îòêðèâàìå èçâåñòíèÿ Àëàéñêè õðåáåò; ñâúðçàíî ñ åçåðî Áàëõàø å ñîëåíîòî åçåðî Àëàêîë; Àëàòàó ñà íàèìåíîâàíèÿòà íà öÿëà ïîðåäèöà ïëàíèíñêè õðåáåòè âñå îêîëî Ïàìèð, Òÿí-Øàí è Êèòàé, â áëèçîñò äî êîéòî ïúê òå÷å öÿëà ðåêà Àëåé; ãð. Èñêàíäåð ëåæè â ïîäíîæèåòî íà Òÿí-Øàí; Èñêàíäåðêóë å åçåðî, à Èñêàíäåðäàðÿ - ðåêà íà òåðèòîðèÿòà íà äíåøåí Òàäæèêèñ-

ÀÂÈÒÎÕÎË òàí. Ñòðóâà íè ñå, ÷å ñòðóïâàíåòî íà òîëêîâà ïîäîáíè òîïîíèìè â îïðåäåëåíèÿ ãåîãðàôñêè ðàéîí åäâà ëè å ñëó÷àéíî. Êàòî èìàìå ïðåäâèä êàçàíîòî çà ïîõîäà íà Àëåêñàíäúð â Ñðåäíà Àçèÿ, íåùàòà êàòî ÷å ëè íàìèðàò ëîãè÷åñêîòî ñè ðåøåíèå. È òå, êàêòî ñå óñòàíîâÿâà, âúïðåêè è êîñâåíî, ïîäêðåïÿ õèïîòåçàòà íè çà âðúçêàòà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ñ áúëãàðèòå îò Áàëõ (Áàêòðèÿ), ÿâíî, çàïèñàíà â íåèçâåñòíè íàì, íî ïîçíàòè íà âúçðîæäåíñêèòå íè àâòîðè èçòî÷íèöè ñ èìåòî íà Ñêàíäèíàâèÿ. Ïðîô. Çåêè Âåëåäè Òîãàí ïðèâåæäà äîêàçàòåëñòâà, ÷å áúëãàðè è õàçàðè â Õîðàñàí ñà æèâåëè îùå ïî âðåìåòî íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè. Òå äîñòèãíàëè ð. Âîëãà ñëåä çàâîåâàíèÿòà íà Àëåêñàíäúð, íî íå èçêëþ÷âà âúçìîæíîñòòà, ÷àñò îò òÿõ äà å äîøëà òóê îùå ñúñ ñêèòèòå (18à). Êàçàíîòî ìîæå äà ñå ñòîðè íÿêîìó òâúðäå òåíäåíöèîçíî è íåïðàâäîïîäîáíî. Çà ñêåïòèöèòå ùå îòáåëåæèì, ÷å îáåäèíèòåëÿò íà áàëêàíñêàòà ñ ïðåäíîàçèàòñêàòà êóëòóðà, ðàçïðîñòðÿë ãîñïîäñòâîòî ñè íàä îáøèðíàòà òåðèòîðèÿ ìåæäó ðåêèòå Äóíàâ è Èíä, å îñòàâèë äúëáîêè ñëåäè â ñúçíàíèåòî è ïàìåòòà íà öèâèëèçîâàíîòî ÷îâå÷åñòâî. Çàòîâà êóëòà ìó îòêðèâàìå â ìèòîëîãèèòå íà íå åäèí íàðîä. Îñâåí ñèí íà Àìîí â Åãèïåò è ìþñþëìàíñêè ïðîðîê, êàêòî îòáåëÿçàõìå, ñðåùàìå ãî è â èíäóèñòêèÿ Ñêàíäà. Êóëò êúì Àëåêñàíäúð å èìàëî è â Ðèìñêàòà èìïåðèÿ ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîðèòå Êàðàêàëà (211-217) è Àëåêñàíäúð Ñåâåð (222-235), äà íå ïðîïóùàìå, ÷å âòîðèÿò å åäèíñòâåíèÿò èìïåðàòîð ñ èìåòî Àëåêñàíäúð. Ñòðóâà ñè îáà÷å äà ñå âãëåäàìå ìàëêî ïî-ïîäðîáíî â ñàìèòå èìïåðàòîðè, íàëîæèëè Àëåêñàíäðîâèÿ êóëò. Ïúðâîòî íåùî, êîåòî ïðàâè âïå÷àòëåíèå, å, ÷å è äâàìàòà èìïåðàòîðè ñà îò åäíà äèíàñòèÿ, íà Ñåâåðèòå. Íàé-ëþáîïèòíîòî, âúðõó êîåòî íè îáðúùà âíèìàíèåòî É. Âúë÷åâ, å òîâà, ÷å äâàìà îò íåéíèòå, îáùî ÷åòèðèìà, èìïåðàòîðè Ñåïòèìèé Ñåâåð (193-211) è Êàðàêàëà ñà ïîëçâàëè áúëãàðñêàòà êàëåíäàðíà òðàäèöèÿ (19), êîåòî ëè÷è îò èìåíàòà èì, ñúîòâåòñòâàùè íà âúçøåñòâåíèòå èì ãîäèíè, êúäåòî Ñåâåð å êàëåíäàðíîòî ïðîçâèùå íà ãîäèíàòà Êî÷, à îñíîâàòà "êàëà" îò èìåòî íà âòîðèÿ, îòãîâàðÿ íà ãîäèíàòà Çìåé (Äðàêîí). Íå ïî-ìàëêî èíòåðåñåí å è òðåòèÿò èìïåðàòîð - Åëàãàáàë èëè Õåëèîãàáàë, âúâåë àðàìåéñêèÿ êóëò êúì ñëúíöåòî. Çàùîòî íåêà íå çàáðàâÿìå îíèÿ èçñëåäâà÷è, êîèòî ñà ñêëîííè äà èçâåæäàò áúëãàðñêîòî ðîäîñëîâèå òî÷íî îò ñúùèòå àðàìåéñêè ïëåìåíà, ÷èéòî êóëò Õåëèîãàáàë ñå ñòðåìÿë äà óòâúðäè, ïðîâúçãëàñÿâàéêè ñå ñàì òîé çà ñëúí÷åâ æðåö. È îùå íåùî íå å áåçèíòåðåñíî äà óçíàåì, ÷å äèíàñòèÿòà íà Ñåâåðèòå âîäè ïðîèçõîäà ñè îò Ïàíîíèÿ, îíàÿ ðèìñêà ïðîâèíöèÿ, êîÿòî ïî òîâà âðåìå å áèëà îáèòàâàíà îò ìíîãîáðîéíî áúëãàðñêî íàñåëåíèå,

ïàê ñïîðåä É. Âúë÷åâ (20). À òîâà ùå ðå÷å, ÷å äîðè è â óñëîâèÿòà íà âåëè÷àâèÿ Ðèì, èìåòî íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè íåîòìåííî âîäè êúì áúëãàðñêà ñëåäà. Íàäÿâàìå ñå, ÷å âúïðîñúò çà áëèçêèòå êîíòàêòè íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè ñ áúëãàðèòå íÿìà äà îñòàíå íåçàáåëÿçàí îò áúëãàðñêèòå èçñëåäâà÷è. Àðãóìåíòèòå, êîèòî ïîñî÷èõìå, íå ñà â ñúñòîÿíèå äà ãî ðåøàò åäíîçíà÷íî è âåäíúæ çà âèíàãè. Òå îáà÷å ãî ëåãèòèìèðàò â êà÷åñòâîòî ìó íà õèïîòåçà. Ùå ñå ðàäâàìå íÿêîãà äà ãî âèäèì è îêîí÷àòåëíî ðåøåí. ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ: 1. Ñïèðèäîí Éåðîìîíàõ. Èñòîðèÿ âî êðàòöå î áîëãàðñêîì íàðîäå ñëàâåíñêîì, 1792, Ñ., 1992, ñ. 21. 2. Ïàê òàì…, ñ. 268. 3. Èñòîðèÿ î áîëãàðîñëîâåíñêîì íàðîäå. Ã. Ñ. Ðàêîâñêè, Ñú÷èíåíèÿ â ÷åòèðè òîìà, Ñ., 1988, ò. 4, ñ. 261. 4. À. Ìèëåâ. Ãðúöêèòå æèòèÿ íà Êëèìåíò Îõðèäñêè, Ñ., 1966, ñ. 80. 5. Ò. Òîòåâ. Ïðåñëàâñêîòî ñúêðîâèùå, Øóìåí, 1993, ñ. 18-36. 6. Ô. Íóðóòäèíîâ, Ðå÷íèê êúì Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà, íà Ìèêàèë Áàùå Èáí Øàìñ Òåáèð, Ñ., 1997, ñ. 156. 7. Ïàê òàì…, ñ. 157. 8. Íèçàìè. Ïÿòü ïîåì, Ìîñêâà, 1946, ñ. 601. 9. Ìèêàèë Áàùó Èáí Øàìñ Òåáèð. Ëåãåíäà çà äúùåðÿòà íà õàíà, Ñ., ñ. 61-62. 10. Ï. Öîíåâ. Õîìîêîñìèêóñ, Ñ., 1914. 11. Åâðèïèä. Âàõàíêè, Ñ., 1914. 12. Ï. Äîáðåâ. Íåîáÿñíåíîòî è íåîáèêíîâåííîòî â ðàííàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ, Ñ., 1993, ñ. 110-112. 13. Dictionary of the celts, Breckhampton Reference, London, 1997, p. 161. 14. Ï. Äîáðåâ. Íåîáÿñíåíîò, ñ. 121, 150. 15. Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè, Èñòîðèÿ ñëàâÿíîáúëãàðñêàÿ, êí. Ò. ×èïåâ, ñ. 25. 16. Ï. Ãðèíöåð. Ñêàíäà, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, Ì., 1988, ò. 2, ñ. 16à. À. Äóáÿíñêèé. Äðàâèäñòàÿ ìèòîëîãèÿ, Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, ò. 2, 1988, Ìîñêâà, ñ. 393. 17. Ñúêðîâèùå íà õàí Êóáðàò, Ñ., 1989, ñ. 53. 18. Ò. Òîòåâ. Ïðåñëàâñêîòî ñúêðîâèùå…., ñ. 49, 55, 57, 75, 79-81. 18à. Ê. Âåíåäèêîâà. Áúëãàðèòå â Ìàëà Àçèÿ îò äðåâíîñòòà äî íàøè äíè, Ñ., 1998, ñ. 18, 75. 19. É. Âúë÷åâ. Êàëåíäàð è õðîíîëîãèÿ, Ñ., 1994, ñ. 95. 20. Ïàê òàì…., ñ. 43-44.

277

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÏÐÎÈÇÕÎÄ ÍÀ ÍÀÑÅËÅÍÈÅÒÎ ÎÒ ÑÅËÎ ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÊÀÐÀÀÃÀ× (ÄÍÅØÍÎÒÎ ÑÅËÎ ÒÎÒËÅÁÅÍ), ÏËÅÂÅÍÑÊÀ ÎÊÎËÈß Â. ÌËÀÄÅÍÎÂÀ

I. Êðàòêè ñâåäåíèÿ îòíîñíî âúçíèêâàíå íà ñåëîòî. Äíåøíîòî ñåëî Òîòëåáåí, Ïëåâåíñêà îêîëèÿ, îôîðìÿ ñâîåòî íàñåëåíèå ïî åñòåñòâåíèÿ ïúò íà ñìåñâàíå íà ìåñòíè ïîëåíäàøêè ôàìèëèè ñ ïðåñåëíèøêè ðîäîâå. Ïî ñâåäåíèå íà Èëèÿ Äèìèòðîâ Èëèåâ, 84 ãîäèøåí (+ 1998 ã.), îò ðîä Êóí÷îâöè, êîãàòî íåãîâèòå ïðàäåäè ñå ïðåñåëèëè â íà÷àëîòî íà 19 â. â çåìëèùåòî íà äíåøíîòî ñåëî Òîòëåáåí, òå çàâàðèëè òàì ÷åòèðè ñåìåéñòâà ïðåñåëíèøêè ðîäîâå.  åäèí ïåðèîä îò 20-50 ãîäèíè (1800-1850 ã.) â çåìëèùåòî íà äíåøíîòî ñåëî Òîòëåáåí ñå ïðåñåëèëè ñëåäíèòå ðîäîâå: 1. Àãàòîâè (Àãàòîâ÷àíè) – äîøëè îò ñåëî Àãàòîâî, Ñåâëèåâî – ðîä Áåëè÷è, ðîä Åíüîâöè, ðîä Òîäîðîâöè, ìåæäó êîèòî èìà êðúâíà âðúçêà, êàêòî è ñ ðîä Êóí÷îâöè. 2. Êóí÷îâöè – ïðåñåëíèöè îò äåëî Ïðåñÿêà (ñúùî ñ. Çëà ðåêà), Ëîâåøêî â 1844 ã. Òîãàâà âúðëóâàëà õîëåðà. 3. Áðåñòîëèèòå – äîøëè îò ñåëî Áðåñòîâî, Ëîâåøêî. 4. Êîïåâè – äîøëè îò ñåëî Öúðêàëî è ñåëî Çèãèëè (Äçèãèëè). 5. Òîïàëèèòå – äîøëè îò ñåëî Àãàòîâî, Ñåâëèåâñêî. “Òîïàë” íà òóðñêè îçíà÷àâà “ãðóá”, “êóö”, “êðèâ”.  íà÷àëîòî íà çàñåëâàíåòî áèëè îêîëî äâàäåñåò áúëãàðñêè ñåìåéñòâà è êúì 1874 ãîäèíà èìàëî ñàìî åäíî òóðñêî ñåìåéñòâî. Ïðè÷èíè çà ïðåñåëâàíåòî åñòåñòâåíî ñà áèëè òóðñêèòå ïðèòåñíåíèÿ. Òàêà ïîâîäúò çà ïðåñåëâàíå íà Êóí÷îâèÿ ðîä áèë, ÷å Êóí÷î Àíãåëîâ îò ñ. Çëà ðåêà, Ëîâåøêî, óáèë òóð÷èí, çàäåòî îòêðàäíàë ñåñòðà ìó. Òóðöèòå äàâàëè íà ìîìàòà æúëòèöè çà ïîòóð÷âàíå, íî òÿ ãè ñêúñàëà è òîãàâà ñà ÿ îòêðàäíàëè. Êóí÷î Àíãåëîâ ñ ïåòèìàòà ñè ñèíà ÿ îòíåìà è áÿãà â ñåëî Ïðåñÿêà, à îòòàì â ðàâíèíàòà íà ñåâåð. Ïðåñåëâàíåòî ñå èçâúðøâàëî ïî ôàìèëèè, êàòî â ñòàðèòå ñåëèùà ñà îñòàâàëè ðîäíèíñêè ôàìèëèè, êîèòî êîíòàêòóâàëè ñ îòêúñíàòèÿ êëîí âúâ âðúçêà ñ íàñëåäÿâàíå íà èìîò, ïðàçíóâàíå íà ñáîðîâå è äð. Ñòàðèòå õîðà ðàçêàçâàò, ÷å çàñåëíèöèòå çàâàðèëè ãîðè îò áðÿñò è ñè ñïîìíÿò, ÷å ìåñòíîñòèòå â îêîëíîñòòà ïîëó÷èëè íàçâàíèÿ Âàñèëåâè áðÿñòîâå, Åíîâèòå áðÿñòîâå. Áðÿñòîâåòå áèëè èçñå÷åíè ïîñòåïåííî çà íèâè è ïàñèùà. Ñåìåéñòâàòà ñå çàñåëâàëè îêîëî åäíà ðåêè÷êà – Êàðàãàøêà áàðà. Áèëà èççèäàíà ÷åøìà îò êàìúê ïðè èçâîðà çà ïîåíå íà êîíå è äîáèòúê, è ïåðàëî çà ïðàíå. Íî òóê, â ïîëåòî, äâèæåíèåòî íà òóðöèòå áèëî ïîñòîÿííî. Òóðöèòå íàõëóâàëè ñ êîíå, çà äà ïîÿò êîíåòå ñè íà ÷åøìàòà, ãîíåëè è èçáèâàëè íàñåëåíèåòî, çàâëè÷àëè ãî è ïîòóð÷âàëè íàñèëà. Îòâëå÷åíîòî è ïîòóð÷åíî íàñåëåíèå ñå çàñåëâàëî ïî-äàëå÷å, â çåìëèùåòî íà äíåøíèÿ ãðàä Ëåâñêè. Áúëãàðèòå áèëè ïðèíóäåíè äà çàñèïÿò ÷åøìàòà,

278

çà äà ñïðàò òóðñêèòå íàáåçè. Òàçè ÷åøìà, íàðè÷àíà Ëàêàäîðñêà, áèëà ñâúðçàíà ñ èñòîðèÿòà íà åäíî îñîáåíî êúðâàâî ñúáèòèå. Òÿ ñå íàìèðàëà â äâîðà íà äÿäî Ïúðâàí Ëàêàäîð. Òîçè äÿäî Ïúðâàí íàïúëíèë ïåðàëîòî ñ âîäà è ëàñíàë áåéñêîòî äåòå è òî ñå óäàâèëî. ×èðàêúò íà äÿäî Ïúðâàí èçäàë óäàâÿíåòî è òóðöèòå èçáèëè öÿëîòî ñåìåéñòâî íà äÿäî Ïúðâàí, îñòàíàëî æèâî ñàìî åäíî ìîìè÷åíöå, ñêðèòî ó êîìøèèòå. Òîãàâà áåé å áèë Ìàõìóä áåé-òóð÷èí, èìàë äåâåò æåíè è âëàäååë øåñò ñåëà: Áúëãàðåíå, Ñòåæåðîâî, Èçãðåâ, Ðàäèíåíåö (ãîðíàòà ìàõàëà íà äí. ñ. Îáíîâà), Âèíàÿ (äîëíàòà ìàõàëà íà äí. ñ. Îáíîâà) è Áúëãàðñêè êàðààãà÷ (äí. ñ. Òîòëåáåí). Ñåëî Òîòëåáåí äíåñ íîñè èìåòî íà ãåíåðàë Òîòëåáåí îò Ðóñêî-Òóðñêàòà âîéíà îò 1878 ã. è ïîëó÷àâà òîâà èìå ñëåä îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ îò òóðñêî ðîáñòâî. Äî Îñâîáîæäåíèåòî ñåëîòî å èìàëî íàçâàíèå Áúëãàðñêè êàðààãà÷ (Áúëãàðñêè êàðàà÷). II. Ñâåäåíèÿ çà îáÿñíåíèå è òúëêóâàíå íà íàçâàíèåòî “Êàðààãà÷”. Íàçâàíèåòî “Êàðààãà÷” ñå ñìÿòà îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå çà òóðñêî. Íÿêîè æèòåëè ñìÿòàò, ÷å èìåòî íà ñåëîòî å äàäåíî îò ïîðîáèòåëÿ. Îáèêíîâåíî åäíî ñåëèùå ïîëó÷àâà íàçâàíèåòî ñè ïî íÿêîëêî âúçìîæíè íà÷èíà: èëè ïî èìåòî íà ïúðâèÿ çàñåëíèê, èëè ïî èìåòî íà ìåñòíîñòòà, èëè ïî îñîáåíîñòèòå âúâ âúíøíèÿ âèä è îáëåêëîòî, èëè ñïîðåä ïîìèíúêà. Òóê ùå áúäàò ðàçãëåäàíè âñè÷êèòå òåçè âàðèàíòè. 1. Ïî èìåòî íà ìåñòíîñòòà. “Êàðà” = ÷åðåí, “àãà÷” = áðÿñò (îò òóðñêè) “Êàðààãà÷” áèëî òóðñêî íàçâàíèå è îçíà÷àâàëî “×åðåí áðÿñò”, ïîíåæå â ìåñòíîñòòà, êúäåòî ñå ñúçäàëî ñåëîòî, èìàëî ÷åðíè áðÿñòîâå. Òîâà îáÿñíåíèå å äàäåíî îò Õðèñòî Õðèñòî⠖ Ñóêóðà. Ñúùèÿò îáà÷å êàçâà, ÷å â íà÷àëîòî ñåëîòî ñå å íàðè÷àëî Áúëãàðñêè êàðàà÷, à ïî-êúñíî áèëî èçìåíåíî íà Áúëãàðñêè êàðààãà÷, ò.å.: “Êàðà-à÷” → “Êàðà-àãà÷” = ñåëî ïðè ÷åðíèòå áðÿñòîâå. 2. Ïî íàçâàíèå íà çàñåëíèöèòå. à) Êàðà-àãà÷ = ×åðíè çàáðàäêè, ò.å “ïî÷åðíåíè õîðà”, òúé êàòî íàñåëåíèåòî áèëî èçáèâàíî îò òóðöèòå è ÷åðíèòå çàáðàäêè íå ñëèçàëè îò ãëàâèòå íà æåíèòå. Êàðààãà÷ áèëî ñèíîíèì íà “óáèò îò òóðöèòå”, èëè “ïî÷åðíåí”. Ñúîáðàçíî òîâà íàçâàíèå, òî öåëèÿò Áàëêàíñêè ïîëóîñòðîâ ñëåä èäâàíå íà òóðöèòå å òðÿáâàëî äà ñå ïðåèìåíóâà íà “Áúëãàðñêè êàðààãà÷”. á) Êàðà-àãà(÷) = ñòàð ïîçäðàâ ïðåç òóðñêî âðåìå. Ïîäîáåí íà íåãî å “Ìàðàáà àãà”, ñúùî “Âîëëàãè” = ìþñþëìàíñêà êëåòâà â èìåòî íà Àëëàõà.

ÀÂÈÒÎÕÎË Òîâà îáÿñíåíèå å äàäåíî îò Èëèÿ Äèìèòðîâ Èëèå⠖ òóðöèòå íàðè÷àëè áúëãàðèòå “àãà” ïðè ïîçäðàâ. Òóðöèòå îò çåìëèùåòî íà äíåøíèÿ ãðåä Ëåâñêè (ïðåäè Îñâîáîæäåíèåòî ñå å íàðè÷àë ñåëî Òåðñêè êàðààãà÷) áèëè áîãàòè è ïðàâåëè óâàæåíèå (?) íà áúëãàðèòå îò ñåëî Áúëãàðñêè êàðààãà÷, êàòî ãè íàðè÷àëè “àãè”. Íî “÷åðíè àãè” äàëè íå å îçíà÷àâàëî “ðîáè”, è êàê ñàìèòå òóðöè ùå íàðè÷àò ñåëîòî ñè Òóðñêè êàðààãà÷ (Òóðñêè ðîáè?), ìîæå áè òåçè òóðöè ñà áèëè ïîìîõàìåäàí÷åíèòå áúëãàðè. Íÿêîè äàâàò ïî-ñúâðåìåííî îáÿñíåíèå: Êàðà + àãà = ãîëÿì ÷èíîâíèê, íî òîâà å íåïðèåìëèâî.  çàùèòà íà èäåÿòà, ÷å ñåëîòî ñå å íàðè÷àëî Áúëãàðñêè êàðàà÷ å åäíî õóìîðèñòè÷íî ïîäõâúðëÿíå çà íèêîãà íåèçäàâàí âåñòíèê â ñåëî Áúëãàðñêè êàðàà÷. Èçðàçúò “Ïèøåøå âúâ âåñòíèê “Êàðàãàøêî óòðî”, ïîäñêàçâà, ÷å îïðåäåëåíèåòî “êàðàãàøêî” èäâà îò êàðàãà÷, à íå îò êàðààãà÷, è íàñî÷âà âíèìàíèåòî êúì ïîäâèæíîòî óäàðåíèå. â) Ïî âúíøíèÿ âèä è îáëåêëîòî. Áúëãàðèòå îò íÿêîè ñåìåéñòâà ñå îòëè÷àâàò ñ ìóðãàâà êîæà. Íàïðèìåð îò ðîä Òîäîðîâöè – ìóðãàâè, òúìíîêîñè, ñ èçïúêíàëè ñêóëè, ìàëúê íîñ ñ ïðàâèëíà ëèíèÿ, òúìíî êàôÿâè î÷è. Äðóãè ðîäîâå áèëè ñ áÿëà êîæà, ðóìåíè áóçè, ñâåòëî êåñòåíÿâà êîñà, ñâåòëè î÷è – ñèâè, çåëåíè èëè ñâåòëî-êàôÿâè (íàïð. ðîä Áåëè÷è), èëè ñ ÷åðíè êîñè. Òàêà, Òîäîð Èâàíîâ Äåí÷åâ (+ 91 ãîäèíè) îáÿñíÿâà íàçâàíèåòî Áåëè÷è, çàùîòî áèëè áåëè áúëãàðè. Òîçè ðîä å è îò ñòîëåòíèòå – ìúæåòå ìðàò ñëåä êàòî ìèíàò 90-òå ãîäèíè. Áúëãàðèòå îò ñåëî Áúëãàðñêè êàðààãà÷ íîñåëè è ïàçÿò íàöèîíàëíèÿ êîñòþì íà ÷åðíîäðåøêîâöèòå: ìúæêèÿò êîñòþì å îò ãàùè ÷åðåí øàÿê, ñ øèðîêè êðà÷îëè ñêúñåíè ïîä êîëÿíîòî, áåëè ðèçà, âðúõíà äðåõà åíòåðèÿ è îâ÷àðñêè ÿìóðëóê, ñâèíñêè öúðâóëè. Ñâèíñêèòå öúðâóëè âå÷åð ñå íàêèñâàò âúâ âîäà, çà äà îìåêíàò, è ñóòðèí èçöåäåíè ñå îáóâàò âúðõó âúëíåíè òåðëèöè; æåíñêàòà íîñèÿ å äâóïðåñòèë÷åíà – ÷åðåí ïèùèìàë, òúêàíà ïðåñòèëêà, áÿëà ðèçà, øåâèöèòå ñ ÷åðâåí è ÷åðåí öâÿò. Ìúæåòå áèëè áðúñíàòè ñ ïëåòåíè ïëèòêè íà ãëàâèòå. Òàêà ãè çàâàðèëè ðóñêèòå âîéñêè îò êàçàøêèÿ îòðÿä, êîãàòî ñå óñòàíîâèëè êðàé ñåëîòî íà ëàãåð ïî âðåìå íà Ðóñêî-Òóðñêàòà âîéíà îò 1878 ãîä. Ñåìåéíî ñâèäåòåëñòâî îò Èâàí Äåí÷åâ Âúë÷åâ Àãàòîâ, ôàìèëèÿ Âàñèëüîîëàð, ðîä Áåëè÷è, ðàçêàçâà: “Êîãàòî ðóñèòå äîøëè äà ñå áèÿò â Áúëãàðèÿ ñðåùó Òóðöèÿ â 1878 ãîäèíà, Èâàí Äåí÷åâ áèë íà îêîëî 8-10 ãîäèíè.  áèòêàòà çà ãðàä Ïëåâåí ðóñêàòà âîéñêà ñå ðàçïîëîæèëà â îêîëíîñòèòå íà ãðàäà, è îêîëíèòå ñåëà ñëóæåëè çà êâàðòèðà íà âîéñêàòà – ñ. Ïîðäèì çà êâàðòèðà íà ðóñêèÿ êíÿç Íèêîëàé Íèêîëàåâè÷, à ñåëî Áúëãàðñêè êàðààãà÷ – çà êâàðòèðà íà ãåíåðàë Òîòëåáåí. Îòðÿä êàçàöè ñòàíóâàëè â êðàÿ íà ñåëîòî. Êàçàöèòå ñå ðàçõîæäàëè èç ñåëîòî íà êîíå, âúîðúæåíè ñúñ ñàáè. Ïî óëèöèòå ñè èãðàåëè áúëãàðñêèòå äåöà. Òîãàâà ìúæêîòî íàñåëåíèå ïî ñåëàòà õîäåëî ñ áðúñíàòè ãëàâè è ñ ïëåòåíà ïëèòêà – ïåð÷åì÷å. È ìàëêèòå ìîì÷åòà áèëè ñ ïëèòêè. Åäèí êàçàê ðÿçíàë ñúñ ñàáÿòà ïåð÷åì÷åòî íà ìàëêèÿ Èâàí, êàòî êàçàë: “Ýòî òóðåöêîå”. Òîçè ðàçêàç áèë ïîñëåäâàí îò îáÿñíåíèå íà Èâàí Äåí÷åâ: “Ðóñíàöèòå íå çíàåõà, ÷å òîâà å íàöèîíàëíàòà ïðè÷åñêà íà

áúëãàðèòå, è íè ðåæåõà ïëèòêèòå, êàòî ìèñëåõà, ÷å å îñòàòúê îò ðîáñòâîòî”. Ñâèäåòåëñòâîòî å ÷óòî â 1948 ãîäèíà. Èâàí Äåí÷åâ ïî÷èíàë â 1949 ãîäèíà. III. Òúëêóâàíå íà íàçâàíèåòî “êàðàà÷” (“êàðààãà÷”). Òúëêóâàíåòî íà åäíî íàçâàíèå îáõâàùà: 1 – ðàçêðèâàíå ïðîèçõîäà íà íàçâàíèåòî è 2 – ïðåâîä íà íàçâàíèåòî, êàòî ñå äúðæè êóðñ íà ðàçêðèâàíå ïúðâîíà÷àëíîòî ïðåäíàçíà÷åíèå íà ñúîòâåòíîòî íàçâàíèå. Ñïåöèàëèñòèòå â Áúëãàðèÿ (èñòîðèöè, åòíîãðàôè, àðõåîëîçè è äð.) ñà âúçïðèåëè ìíåíèåòî, ÷å íàçâàíèåòî “êàðàà÷” (“êàðààãà÷”) å òóðñêî è èçâåæäàò ïðåâîäà ìó îò òóðñêè åçèê: êàðà = karà îò òóðñêè “÷åðåí” è àãà÷ = aðaç, òóð. “äúðâî”, ò.å. “÷åðíî äúðâî”. Òîçè ïðåâîä ÷åòåì â ðå÷íèêà íà ÷óæäè äóìè íà ä-ð Ñòåôàí Ìëàäåíîâ îò 1943 ãîäèíà, II-ðî èçä., ñòð. 257: “êàðà, ÷åðåíú, òóð. [êàðà-àãà÷, áðýñòú]”, ò.å. ïîä “÷åðíî äúðâî” äà ñå ðàçáèðà “áðÿñò”.  áúëãàðî-òóðñêè ðå÷íèê, èçä. Ñô. 1961 ã., ïðåâîäúò íà ÿáúëêîâî äúðâî å ñúùî aðaç, âúîáùå ïîíÿòèåòî aðaç ñå îòíàñÿ äî âñÿêàêâî äúðâî (ôëîðà), à çà àáñòðàêòíèòå èäåè, ïîëçóâàùè ïîíÿòèåòî äúðâî èìà äðóãè äóìè. Ùî ñå îòíàñÿ äî äóìàòà “à÷” òÿ ñå ñðåùà â ñúñòàâà íà ãëàãîëà “à÷òèñâàì” (òóð.) = îòâàðÿì, çàõóáàâÿâàì, ïðèäàâàì ïî-äîáúð âèä (Âæ. Íàéäåí Ãåðîâ, Ðå÷íèê íà áúëã. åçèê, Ñô. 1975, I ÷àñò). Ñïîðåä ïðîñòîíàðîäíîòî îáÿñíåíèå â Ðàçãðàäñêî “à÷” ñå ïðåâåæäà êàòî ãëàãîëíà ôîðìà: “à÷ êàïú” = îòâîðè âðàòàòà; “ùî ñè à÷òèñàë” = çàùî ñè îòâîðèë? Äóìàòà aðaç íà òóðñêè ñå òðàíñêðèáèðà: àààç (àãà÷), êàòî ëåòÿùîòî “à” (“ã”) ñå ïðîèçíàñÿ “õð”, ñ âèáðàöèÿ íà ìúæåöà. Èçâåñòíà å òåíäåíöèÿòà â ñúâðåìåííèÿ òóðñêè åçèê äà ñå èçõâúðëÿò àðàáñêè è ïåðñèéñêè äóìè è äà ñå çàìåíÿò ñ ÷èñòî íîâîòóðñêè èëè ìåæäóíàðîäíè òàêèâà. Ïîðàäè òîâà ñúùåñòâóâàò Îñìàíî-òóðñêè è Òóðñêîîñìàíñêè ðå÷íèöè. Íàïðèìåð, âì. nazir (àðàá.) = ìèíèñòúð, íàäçîðíèê, ñåãà ñå óïîòðåáÿâà bakan (òóð. îò bakmak = ãëåäàì, íàäçèðàâàì); ñúùî âì. muzlim ñå óïîòðåáÿâà karanlýk = ìðàê, òúìíèíà, ò.å. ÿñíî å, ÷å “êàðàíëúê” å ÷èñòî òóðñêà äóìà, “ìëàäà” äóìà ñïîðåä ïðîèçõîäà ñè. Òÿ ñúäúðæà â ñúñòàâà ñè äóìàòà “êàðà” â ñìèñúë íà “÷åðíî”, ò.å. ïîíÿòèåòî “êàðà = ÷åðíî, ÷åðåí” å åäíî ìëàäî ïîíÿòèå â òóðñêèÿ åçèê. Âñúùíîñò âúçíèêâà ïðîáëåìà: ïîíÿòèåòî “êàðà” äðåâíî, ìëàäî èëè àêòóàëèçèðàíî äðåâíî ïîíÿòèå ëè å? – è òîâà ñâåæäà äî òúðñåíå íà íåãîâèÿ ïðîèçõîä. 1. Ïðîèçõîä íà íàçâàíèåòî “êàðàà÷” (“êàðààãà÷”). Óòâúðäåíàòà ïðåäñòàâà çà íàçâàíèåòî íà íÿêîëêî áúëãàðñêè ñåëà Êàðàà÷ (Êàðààãà÷), ÷å å äàäåíî ïî îñîáåíîñòèòå íà ìåñòíîñòòà, êúäåòî å ñòàíàëî çàñåëâàíåòî, ñå îñíîâàâà êàêòî íà ñâèäåòåëñêè ïîêàçàíèÿ, òàêà è íà ñòàðè îñìàíñêè èçòî÷íèöè, â êîèòî ñå ñðåùà òîâà íàçâàíèå.  Áúëãàðèÿ èìà íàä äåñåò ñåëèùà ñúñ ñòàðî íàçâàíèå Êàðàà÷ (Êàðààãà÷), êîèòî ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî áèâàò ïðåèìåíóâàíè íà áàçà âúçïðèåòèÿ ïðåâîä îò òóðñêè: Áðÿñò… (Áðåñò…). Òåçè ñåëèùà ñà îïèñàíè ïîäðîáíî â: 1. “Ðå÷íèê íà ñåëèùàòà è ñåëèùíèòå èìåíà â Áúëãàðèÿ 1878-1987 ã.”, Ñô. 1989 ã., àâòîðè Í. Ìè÷åâ è Ï. Êîëåäàðîâ. Ñïðàâêà îáà÷å çà ñòàðèòå íàçâàíèÿ íàïðàâèõ ñúñ ñëåäíèòå èçòî÷íèöè: 2. Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà

279

ÀÂÈÒÎÕÎË èñòîðèÿ – òóðñêè èçâîðè, ÁÀÍ, ò. XIII, 1966 ã., Õàñîâå, çåàìåòè è òèìàðè â Íèêîïîëñêè ñàíäæàê, XV âåê. 3. Òóðñêè èçâîðè, ò. III, 1972 ã., Ðåãèñòúð íà ôåîäàëíè âëàäåíèÿ, ìþëêîâå è âàêúôè â Áúëãàðèÿ, XVI â. 4. Ðóñè Ñòîéêîâ, Íàèìåíîâàíèÿ íà áúëãàðñêè ñåëèùà â òóðñêè äîêóìåíòè íà Îðèåíòàëñêèÿ îòäåë íà Íàðîäíàòà áèáëèîòåêà – îò XV â. äî XVIII â., 5. Þáèëååí ñáîðíèê “Áúëãàðñêîòî ñåëî”, 1931 ã., 6. Ñïèñúê íà íàñåëåíèòå ìåñòà â Öàðñòâî Áúëãàðèÿ îò Îñâîáîæäåíèåòî 1879 äî 1910 ãîäèíà, Ñô. 1921 ã. Ïîâå÷åòî ñâèäåòåëñòâà çà äàâàíå íà íàçâàíèåòî Êàðàà÷ (Êàðààãà÷) ñà åäíàêâè – ãîâîðè ñå çà èçñè÷àíå íà ñòàðè áðÿñòîâè ãîðè ïðè çàñåëâàíåòî. Íåñúìíåíî íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è ñïåöèàëíî íà òåðèòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ å èìàëî â äðåâíîñò îáøèðíè áðÿñòîâè ãîðè. Òðàêè, áúëãàðè, ðèìëÿíè äîðè òóðöè íå ñà ãè èçñåêëè, íî ìàñîâîòî èì óíèùîæàâàíå ñå èçâúðøâà â ïåðèîäà íà Êðèìñêèòå è Îñâîáîäèòåëíèòå âîéíè, ñëåä ñëèçàíå íà áàëêàíäæèèòå â ðàâíèíàòà, çà îáðàáîòâàåìà çåìÿ. Ñàêðàëíîòî íàçâàíèå íà ïîëóîñòðîâà ïîêàçâà, ÷å áðÿñòîâèòå ãîðè íå ñà áèëè ïîâîä çà åäíî íàçâàíèå îò âèäà: “Áðÿñòîâ ïîëóîñòðîâ”. Òóê òðÿáâà äà ñå ïðèïîìíè, ÷å ñúùåñòâóâàò ñåëèùà, íå ñàìî ñ èìåòî íà áðÿñòà, íî è íà äúáà, ÿñåíà, îðåõà, áîðà, ò.å. èìå íà ñåëèùå ñå å äàâàëî è ñïîðåä íàëè÷íèòå ãîðè, èëè ñâåùåíè äúðâåòà. Òîâà å áëèçêî äî îáèêíîâåíîòî è ðåëèãèîçíîòî ÷îâåøêî ìèñëåíå.  Ïëåâåíñêè îêðúã èìà íàé-ìíîãî ñåëèùà ñ èìåòî íà áðÿñòà – íÿêîè ñå ñðåùàò â òóðñêè äîêóìåíòè îò XVI â., íàïð. ñ. Áðåñòîâåö å áèëî ñúñ ñòàðî èìå Áðåñòîâè÷å, Áðåñòîâ÷å êàòî âîéíèøêî ñåëèùå êúì êàçà Íèéáîëó – íî ñàìî äâå ñåëèùà ñà ñúñ ñòàðî íàçâàíèå Êàðààãà÷: Áúëãàðñêè êàðààãà÷ (äí. ñ. Òîòëåáåí) è Òóðñêè êàðààãà÷ (äí. ãð. Ëåâñêè). Ïðè çàâëàäÿâàíå íà Áàëêàíèòå îò îñìàíñêèòå òóðöè (XIV â.) ãîëÿìà ÷àñò îò áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå áèëî èçáèòî è îòâëå÷åíî â ðîáñòâî, îñòàíàëîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå ñå èñëÿìèçèðàëî èëè ñå èçòåãëèëî â ïëàíèíèòå. Òÿõíîòî ìÿñòî çàåëè ïðåñåëíèöè îò Ìàëà Àçèÿ – þðóöè, òàòàðè è ìþñþëìàíèçèðàíè íàðîäè îò ïîêîðåíèòå ñòðàíè. Ñëåä êàòî ïðåìèíàë ãîëåìèÿ ñòðàõ, áúëãàðèòå îòíîâî ñå ñïóñíàëè îò ïëàíèíèòå êúì ðàâíèíèòå. Òóðñêèòå äîêóìåíòè îò ñðåäàòà íà XV âåê ðåãèñòðèðàò ìíîãî áúëãàðñêè ñåëèùà ñúñ çàïàçåíî ñòàðî áúëãàðñêî èìå è áúëãàðñêî íàñåëåíèå. Òåçè ñåëèùà ñà ðåãèñòðèðàíè â òóðñêè äîêóìåíòè è ïðåç XVII âåê. Òÿõ íàìèðàìå è äíåñ ñúñ çàïàçåíî ñðåäíîâåêîâíî áúëãàðñêî èìå. Ñåëî Òîòëåáåí å áèëî ñòàðî ñðåäíîâåêîâíî ñåëèùå, ðåãèñòðèðàíî â òóðñêè äîêóìåíòè îò ñðåäàòà íà XV âåê êàòî “ìåçðà Êàðààãà÷”1. Òîâà ñâåäåíèå îáà÷å íå íè îáÿñíÿâà äàëè íàçâàíèåòî íà ñåëîòî Êàðààãà÷ å áèëî çàâàðåíî èëè äàäåíî îò çàâîåâàòåëèòå. Ñúãëàñíî òóðñêàòà àäìèíèñòðàòèâíà ðåôîðìà (áåéëåðáåéñòâà, ñàíäæàöè, âèëàåòè) Ïëåâåíñêè îêðúã áèë âêëþ÷åí â Íèêîïîëñêè ñàíäæàê. Âèëàåòèòå ñúâïàäàëè ñúñ ñòàðîòî àäìèíèñòðàòèâíî äåëåíèå íà Áúëãàðèÿ, äîðè çàïàçèëè èìåíàòà íà áúëãàðñêèòå àäìèíèñòðàòèâíè åäèíèöè. “Ìåçðà” (“ìåçäðà”, îò òóð. – àðàá. mezrâ, mezra’a (ìåçäðåÿ) îçíà÷àâà “çåìëèùå, ìåðà íà íÿêîå ñåëî”, çåìÿ çà îáðàáîòâàíå. Íåêà ñåãà äà ïðî÷åòåì êàêâî òî÷íî

280

êàçâà òóðñêèÿò äîêóìåíò2: “Ìåçðà Êàðà àãà÷, íàðè÷àò ÿ îùå Ñþëåéìàí äåðåñè. Òúé êàòî íå ôèãóðèðà â ðåãèñòúðà, çàïèñâà ñå íà èìåòî íà Õàìçàîãëó Èëèàñ, ïîíåæå òîé ñå çàäúëæè äà ó÷àñòâóâà âúâ âîåííèòå ïîõîäè è äà ÿ îæèâè è òúé êàòî äðóã êàíäèäàò íÿìà. Ïîíàòàòúê îñòàâà íà âèñî÷àéøèå ðàçïîðåæäàíå”. Ñâåäåíèåòî å îò XV â. Èçðàçúò “íå ôèãóðèðà â ðåãèñòúðà” îçíà÷àâà, ÷å èìåòî íà ñåëèùåòî íå ñå ñðåùà â îïèñà, íàïðàâåí øåñòäåñåò ãîäèíè ïðåäè òîâà, íî òîâà íå îçíà÷àâà, ÷å ñåëèùåòî íå å ñúùåñòâóâàëî. À òîâà, ÷å ìåçðà Êàðà àãà÷ å ñúùåñòâóâàëà, ñâèäåòåëñòâóâà âòîðîòî é íàçâàíèå Ñþëåéìàí äåðåñè. Òóê â çåìëèùåòî ñå íàìèðàëî ñåëèùåòî, êîåòî å îöåëÿëî âåðîÿòíî äî íà÷àëîòî íà XIX âåê. Íà òðèâåðñòîâàòà ðóñêà êàðòà þæíî îò ñ. Áúëãàðñêè Êàðà àãà÷ ñà îòáåëÿçàíè ðàçâàëèíèòå íà ñ. Ñþëåéìàí äåðå. Äíåñ òàì íÿìà ñåëèùå.  íà÷àëîòî íà XIX âåê, êàêòî ñå ïîñî÷è â óâîäà, îò Áàëêàíà, (Ñåâëèåâñêî, ñ. Àãàòîâî, è îò Ëîâåøêî, ñ. Çëà ðåêà, ñ. Ïðåñÿêà è äð.) ñå ïðåñåëâàò â ðàâíèíàòà íà Ïëåâåíñêèÿ ðàéîí íÿêîëêî ôàìèëèè, ñìåñâàò ñå ñ ïîëåíäàøêîòî íàñåëåíèå è ñå îáðàçóâà ñåëî Áúëãàðñêè Êàðààãà÷. Ñåëîòî å çàñòðîåíî âúðõó òðàêèéñêà ìîãèëà, äî ìàëêà ðåêè÷êà. Ïðåñåëíèöèòå âúçïðèåìàò çà èìå íà ñåëîòî èìåòî íà ìåçðàòà – Êàðààãà÷, çàùîòî íå å èìàëî ïëåìåííî ðàçëè÷èå. Ñòàðîòî èìå íà ñåëîòî, Ñþëåéìàí äåðå (òî ñå å íàìèðàëî íà þã îò ñ. Áúëãàðñêè Êàðààãà÷) å îáðàçóâàíî îò èìåòî íà ìåñòåí àãà Ñþëåéìàí, êîéòî å ïðèòåæàâàë è ãîðà: ïîìíè ñå ìåñòíîñò “Ñóëåìàíîâîòî áðàíèùå” – òî ñå å íàìèðàëî äî ñ. Ïîðäèì, ñåâåðíî îò æåëåçîïúòíàòà ëèíèÿ, áëèçî äî ñåëî Çãàëåâî. È òàêà, â òðèúãúëíèêà ìåæäó ñåëàòà Áúëãàðñêè Êàðààãà÷, Ïîðäèì è Çãàðåâî ñå å íàìèðàëà ìåçðà Êàðààãà÷. Íàñåëåíèåòî, êîãàòî èäâà çàâîåâàòåëÿò, å áèëî âå÷å ñìåñåíî è íå å èìàëî ïëåìåííè ðàçëè÷èÿ. Èñëÿìèçèðàíåòî íà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî å ïðåäèçâèêâàëî äâèæåíèÿ è ïðåñåëâàíèÿ, êîèòî ñà ñå èçâúðøâàëè ïîåòàïíî, à ðîäîâåòå ñà ïîääúðæàëè âðúçêà ïîìåæäó ñè. Ïðåç XV âåê Íèêîïîëñêè ñàíäæàê îáõâàùà ãîëÿìà ÷àñò îò áèâøåòî Òúðíîâñêî öàðñòâî, âêëþ÷èòåëíî è Äåëè Îðìàíà.  òóðñêèòå äîêóìåíòè â Äåëè Îðìàíà å ðåãèñòðèðàíî ñåëî ñúùî ñ èìå Êàðàà÷ (Ðàçãðàäñêî), à ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî ìó ñìåíÿò èìåòî ñ Áðåñòîâåíå. Íàñåëåíèåòî íà ñ. Áðåñòîâåíå å ñìåñåíî: áúëãàðè è òóðöè. Ñâåäåíèÿ çà ïðîèçõîäà íà ñåëîòî âçåõ êàêòî îò õðèñòèÿíè, òàêà è îò ìþñþëìàíè. Ñïîðåä ñâåäåíèÿ íà Öî÷î Èâàíîâ Äîáðåâ, ïåíñèîíåð, áèâø ó÷èòåë ïî ìàòåìàòèêà è äèðåêòîð íà ìåñòíîòî ó÷èëèùå ïðåç 1955/56 ãîä., ñåëî Êàðàà÷, Ðç. å âúçíèêíàëî êúì êðàÿ íà XV âåê, êîãàòî òóðñêèÿò ñóëòàí Ìóõàìåä II çàñåëâà ãîëÿì áðîé òóðöè îò Ìàëà Àçèÿ íà êîèòî ðàçäàë è çåìÿ. Èìàëî å ãîðà äúáîâà, è ëèïà ñúùî. Èìà ëåãåíäà, ÷å å ñúùåñòâóâàëà áðÿñòîâà ãîðà. Ñïîðåä íÿêîè äàííè îò ñòàðè õîðà ïúðâèòå æèòåëè íà ñ. Êàðàà÷, Ðàçãðàäñêî ñà îò ðîäà Òîï÷èåâè (îò “òîï÷ó” = àðòèëåðèñò). Äî íà÷àëîòà íà XIX âåê ñåëîòî å áèëî ÷èñòî òóðñêî. Ñúãëàñíî ñâåäåíèÿòà íà Ñàëèì Ìþçåêüîâ Îñìàíîâ (áèâø ïðåäñåäàòåë íà ñúâåòà 1959/60 ãîä.) èìåòî Êàðà-à÷ èäâà îò òîâà, ùîòî: “Çàñåëâàíåòî å ñòàíàëî ïðè ÂÎÄÀ è èìàëî áðÿñòîâå”. Èìàëî âåêîâíè

ÀÂÈÒÎÕÎË áðÿñòîâå. Êàðà-à÷ çíà÷è “áðÿñòîâî äúðâî” Ïúðâèòå êúùè áèëè íàïðàâåíè îò áðÿñò. Ñïîðåä ìþñþëìàíñêîòî íàñåëåíèå ïúðâèÿò çàñåëíèê íà ñ. Êàðàà÷, Ðç., å Ìååìåò, ðîä Àãëàðúí îò Êîíÿ (Èêîíèÿ, Ìàëà Àçèÿ).  äâîðà íà äæàìèÿòà â ñ. Áðåñòîâåíå, Ðç. ñòîÿò äâå ïàìåòíè ïëî÷è: Ïúðâàòà íà HACI HÜSEYINAGA = Õàäæè Õþñåéí Àã, êîéòî áèë ñèí íà ïúðâèÿ çàñåëíèê Ìååìåò, ðîä Àãëàðúí; à âòîðàòà ïàìåòíà ïëî÷à íà HACI HÜSEYIN OGLU MEHMET = Õàäæè Õþñåéí Îõëó Ìåõìåò, à òîé å ñèí íà Õþñåéí Àã. Âíèìàíèå çàñëóæàâà ðîäîâîòî èìå AGA (÷åòå ñå íà òóðñêè Àã), îùå AGALARIN (Àãëàðúí). Çàâàðèõ Õþñåèíîâ ïðàâíóê Ìåìèø Ààëàðúí, íàä îñåìäåñåò ãîäèíè, âèñîê, ñëàá, ñ áÿëî ãëàäêî ëèöå è ðîçîâè áóçè, ñâåòëè î÷è, ëåêî ãúðáàâ íîñ, ñ íåïîìðà÷åíà ïàìåò. Ôèíàíñîâè çàòðóñíåíèÿ íå ìè ïîçâîëèõà äà ïîñåòÿ è äà âçåìà íàæèâî äàííè îò âñè÷êè ñåëèùà â Áúëãàðèÿ, ñúñ ñòàðî íàçâàíèå Êàðàà÷ (Êàðààãà÷).  òàáëèöà ïðèëàãàì äàííèòå, èçâëå÷åíè îò òóðñêèòå äîêóìåíòè (âæ. Ïðèëîæåíèå ¹ 2). Ïúðâîòî, êîåòî ïðàâè âïå÷àòëåíèå, å ìåñòîíàõîæäåíèåòî íà ñåëàòà ñ íàçâàíèå Êàðàà÷ (Êàðààãà÷) íà òåðèòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ. Ñåëà ñ òàêîâà íàçâàíèå ñå ñðåùàò â: îêîëèÿ Ïëîâäèâ, îê. Õàñêîâî, îê. Áóðãàñ, îê. Âàðíà, îê. Àíõèàëî, îê. Òîëáóõèí, îê. Ñèëèñòðà, îê. Ðàçãðàä, îê. Ðóñå, îê. Ïëåâåí, èëè ñå ïîä÷åðòàâà ñëåäíàòà ïîñîêà íà ïðèäâèæâàíå íà ïëåìåòî, êîåòî ñå å çàñåëâàëî: þã → èçòîê → ñåâåð → ×åðíîìîðñêîòî êðàéáðåæèå → çàïàä, äî ãðàíèöàòà íà äèîöåç Òðàêèÿ ñ äèîöåç Èëèðèê ðåêà Âèò. Ïëåâåíñêè îêðúã âëèçàë èçöÿëî â ïðåäåëèòå íà Ïúðâàòà Áúëãàðñêà äúðæàâà, áèë ãðàíè÷íà çîíà è ïðåç XII – XIV âåê, è öåíòúð íà Íèêîïîëñêà êàçà ïðåç òóðñêîòî âëàäè÷åñòâî. È îùå íåùî, ïî ñúùèÿ òîçè ïúò å ðàçïðîñòðàíåíî è íàçâàíèåòî Îðìàí = “ãúñòà, íåïðîõîäèìà ãîðà”. Ñúùåñòâóâàò òðè îáëàñòè íà Áàëêàíèòå ñ íàçâàíèå Äåëè Îðìàí: â Ñòðàíäæà ïëàíèíà, â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ è â Ðóìúíèÿ 3 , à â Öåíòðàëíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ å èçâåñòíà ìåñòíîñò Òðàêèéñêè Îðìàí êðàé ãðàä Ïëåâåí. Íàçâàíèåòî £åíõ ïñìïí Aå ñðåùà â ñú÷èíåíèå íà âèçàíòèéñêèÿ èñòîðèê Êèíàì ïðåç XII âåê. Ê. Èðå÷åê ñìÿòà, ÷å íàçâàíèåòî “Òåëåîðìàí” (Teleorman) èìà êóìàíñêè ïðîèçõîä è îçíà÷àâà “Ëóäà ãîðà” (“Äèâà ãîðà”), ò.å ïúðâîáèòåí ëåñ. Ïðîô. Ñò. Ðîìàíñêè ïîñî÷âà, ÷å âúâ Âëàøêî íàçâàíèåòî Teleorman / Ôåíïýïñìïç å èçâåñòíî êàòî èìå íà ðåêà è îêðúã îùå ïðåäè èäâàíåòî íà îñìàíñêèòå òóðöè, è èìà êóìàíñêè ïðîèçõîä.4 Â. Ìàðèíîâ îáðúùà âíèìàíèå íà çàáåëåæêàòà íà Ñò. Ìëàäåíîâ, ÷å â ïî-ñòàðè îñìàíñêè èçòî÷íèöè “Äåëè Îðìàí” å íàçîâàí Baummeer [Aghaè denizi = “ìîðå îò äúðâåòà”: àãà÷ = äúðâî; äåíèçè , òåíãèç = ìîðå], êàòî ïðèåìà, ÷å èìåòî íå å îò òóðñêè, à îò êóìàíñêè èëè áúëãàðñêè ïðîèçõîä; Òåëå-îðìàí, êîåòî òóðöèòå òðàíñêðèáèðàëè êàòî Äåëè-îðìàí, êîåòî çíà÷è “Ëóäà ãîðà”. Íî êàêâà å âðúçêàòà ìåæäó “Ìîðå îò äúðâåòà” è “Ëóäà ãîðà” íèòî Ñò. Ìëàäåíîâ, íèòî Â. Ìàðèíîâ îáÿñíÿâàò, êàòî íå ñå îáÿñíÿâà çàùî ñàìî ïúðâàòà ÷àñò íà èçðàçà ïðè òðàíñêðèïöèÿ ñå å âèäîèçìåíèëà. Ïîâåðîÿòíî å äà èìà ãðåøêà â çàïèñâàíåòî. Âåðîÿòíî íàçâàíèåòî “Äåëè Îðìàí” (Òåëè Îðìàí) å äðåâíî

íàçâàíèå ñ êîðåíè îò ïðàñòàðàòà ìèòîëîãèÿ íà êîííèòå íàðîäè (òðàêè, áúëãàðè). Âåðîÿòíî äóìàòà “Äåëè”, “äåëèÿ” = ëóä, þíàê ïðîèçõîæäà îò “Äåëÿí”, “äèëÿíêà” = Äðàêîí, Çìåé, Çìèÿ, îò áúëãàðñêè åçèê. Êúäå áèõìå ìîãëè äà ïîòúðñèì ðåàëíîòî âúïëúùåíèå íà òàçè äðåâíà ìèòîëîãèÿ? Ðàçáèðà ñå – â ïðèêàçêàòà. Åòî, åäíà îðèãèíàëíà Êàáàðäèíñêà ïðèêàçêà, îçàãëàâåíà “Õàí Ñàíòåìèð è Õàí Òîõòàìûø” 5 , àêòóàëèçèðàëà äðåâíè êëàñè÷åñêè ìèòîëîãè÷íè ñþæåòè. Àç ùå íàáëåãíà ñàìî âúðõó äâà îò ñþæåòèòå, êîèòî ñà ðàçðàáîòåíè â òàçè ïðèêàçêà. 1. Ïúðâèÿò ñþæåò å êîñìîëîãè÷åí. Ñúäúðæà ìèòà çà Äðàêîíà ñúñ ñåäåì ãëàâè, ïàçåù ãîðà. Òàçè ãîðà å ìèòè÷íà, òÿ ñëóæè çà ãðàíèöà ìåæäó âëàäåíèÿòà íà äâàìà âðàæäóâàùè õàíîâå. Åäèíèÿò îò õàíîâåòå ñå ïðåâúïëúùàâà â îáðàçà íà Äðàêîíà. Ñúùèÿò ñþæåò ðàçðàáîòåí è íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ; ÷åòåì ãî â ìèòà çà Êàäúì.6 È òóê îñíîâíàòà èäåÿ å: >. Óáèâàíåòî íà Öàðÿ (Çìåÿ) å àêò íà îáåçñìúðòÿâàíå (âúçêðåñåíèå). Òàçè èäåÿ: ÄÐÀÊÎÍ (ïàçèòåë) – ÖÀÐ – ÂÚÇÊÐÅÑÅÍÈÅ å ïðèòåæàíèå íà ìèòîëîãèÿòà íà êîííèòå íàðîäè. Íà îñíîâàòà íà òàçè èäåÿ å ðàçâèòà è åãèïåòñêàòà ìèòîëîãèÿ: Îçèðèñ – Ñåò – Àïîï.7 Èäåéíî-ñþæåòíàòà âðúçêà ìåæäó ìèòîëîãèèòå íà Åâðàçèÿ ïîäñêàçâà, ÷å ãëàâåí ãåíåðàòîð íà ìèòîëîãè÷íè èäåè è ñþæåòè â äðåâíîñòòà ñà áèëè êîííèòå íàðîäè, êîèòî êàòî ïðåíîñèòåëè íà äðåâíèòå ïîçíàíèÿ, ñúçäàëè è ïîääúðæàëè åäíà ïðîñòà àñòðîíîìè÷íà ñèìâîëèêà, êîÿòî â ïîñëåäñòâèå ñðåä íàðîäèòå èçïàäíàëà â òàèíñòâåíè è ñúìíèòåëíè àëåãîðèè.8 Ïðîèçõîäúò íà íàçâàíèåòî ÄÅËÈ ÎÐÌÀÍ (Òåëè Îðìàí) íåñúìíåíî å áúëãàðñêè, è â îñíîâàòà íà íàçâàíèåòî ñòîè ìèòîëîãè÷íàòà ïðåäñòàâà çà ìèòè÷íà áîæåñòâåíà ãîðà, ïàçåíà îò ÄÐÀÊÎÍ (ÄÅËÈß), è êîÿòî ãîðà ñå íàìèðà â ïîãðàíè÷íà çîíà. Ñëåäîâàòåëíî Äåëè Îðìàí îçíà÷àâà “Äðàêîíîâà ãîðà”. Íî òúé êàòî äðàêîíúò å ïðåâúïëúòåíèÿ öàð, òî Äåëè Îðìàí ùå îçíà÷àâà îùå è “Öàðñêà ãîðà”. Åñòåñòâåíî, ÷å “Öàðñêàòà ãîðà”, ò.å. ïîãðàíè÷íàòà çîíà ñå ïàçè îò âîèíè è òóê ñà â ñèëà ñïåöèàëíè çàêîíè. Òîâà îáÿñíÿâà ðàçïðîñòðàíåíàòà ïîâñåìåñòíî â Ðàçãðàäñêèÿ êðàé ëåãåíäà ñðåä äåðâåíòäæèéñêîòî íàñåëåíèå íà ïðèâèëåãèðîâàíèòå ñåëà-ïàçà÷è íà ïðîõîäè è âàæíè ïúòèùà â òóðñêî âðåìå (òàêèâà ñåëà ñà áèëè íàïð. ÊÀÐÀ àðíàóò è Õúðñîâî). Ñúãëàñíî ëåãåíäàòà, çà äà ìèíàò òóðñêè êîííèöè ïðåç ïîäîáíî ñåëî, áèëè äëúæíè äà ñè ðàçêîâàâàò êîíåòå ïðè âëèçàíå â ñåëîòî (ìåñòíîñòòà, êúäåòî ñòàâà ðàçêîâàâàíåòî ñå íàðè÷à Áåê÷è ãüîë; áåê÷èÿ = êîâà÷) è ñëåä êàòî èçëÿçàò îò ñåëîòî, ïàê çàêîâàâàëè ïîäêîâèòå íà êîíåòå èì.9 Òóê, íåñúìíåíî âúâ âòîðè (ñêðèò, íåèçêàçàí ) ïëàí ñòîè èäåÿòà çà Íåáåñíèÿ Áîæåñòâåí êîí íà áúëãàðèòå, êîéòî åäèíñòâåí èìà ïðèâèëåãèÿòà äà ïðåìèíàâà ïðåç çàáðàíåíàòà çîíà, çà äà ïàçè íàñåëåíèåòî. 2. Âòîðèÿò ìèòîëîãè÷åí ñþæåò â Êàáàðäèíñêàòà ïðèêàçêà, êîéòî çàñëóæàâà âíèìàíèå, å “Ãàòàíêà çà âëúõâèòå (ìúäðåöèòå) è âèíî÷åðïåöà”10. Ãëàâíèÿò òåðîé ÅÄÈÄÆ (Åäèæ, Åäèãà), òîçè, êîéòî ñå å ïðåáîðèë ñ äðàêîíà, òðÿáâà äà áúå ðàçïîçíàò îò ñòàðöèòå-ìúäðåöè.

281

ÀÂÈÒÎÕÎË Â òîçè ðàçêàç èìà åäèí èçðàç, çà êîéòî èçäàòåëèòå ïîñî÷âàò, ÷å ñìèñúëúò å âå÷å çàãóáåí (íåðàçáèðàåì). Íàé-ñòàðèÿò ìúäðåö ïîçíàâà Åäèäæ ó âèíî÷åðïåöà, êàòî êàçâà: “È òàì ñòîè, è òóê ñòîè, ïî ëèöà ïðèëè÷à íà ÁÀËÊÈß, à â êîñèòå íà ÊÓÒËÈÍÀ” (êîñèòå ñà áåëåã çà ïðèòåæàâàíå íà áîæåñòâåíà ñèëà). Îò ñàìî ñåáå ñè ñå ðàçáèðà, ÷å íàçâàíèÿòà ÁÀËÊèé è ÊÓÒËèí(ÊÓØ) ñà íàçâàíèÿ íà ðîäîíà÷àëíèöè, îñíîâàòåëè íà äâà ðîäà ñúñ ñúùèòå íàçâàíèÿ, îò ñðîäÿâàíåòî íà êîèòî å ðîäåí ãåðîÿò ÅÄÈÄÆ (ÅÄÈÃÀ). Åñòåñòâåíî å Áàëêèÿ è Êóòëèíà äà áúäàò íàçâàíèÿòà íà îáëàñòèòå, íàñåëåíè îò òåçè äâà ðîäà. Ñúùåâðåìåííî òåçè íàçâàíèÿ Áàëêèÿ è Êóòëèíà çâó÷àò êàòî ãåîãðàôñêèòå òîïîíèìè: ÁÀËÊÀÍ è ÊÎÒËÎÂÈÍÀ, êîåòî íàâåæäà äî àáñòðàêòíè âúçïðèÿòèÿ çà ÃÎÐÅ (ÍÅÁÅ, âðúõ) è ÄÎËÓ (ÇÅÌß, îñíîâà), à òîâà å èìåííî èäåÿòà çà ìèòè÷íàòà ãåíåàëîãèÿ: ÁÎà - ×ÎÂÅØÊÈ ÐÎÄ. Èìåòî ÅÄÈÃÀ (ÀÄûÐÈ) å ñàìîíàçâàíèå íà íÿêîëêî ïëåìåíà îò Ñåâåðåí Êàâêàç - êàáàðäèíöè, àäèãöè è ÷åðêåçè - òîâà å òåðèòîðèÿ íà áèâøèòå ñúâåòñêè àâòîíîìíè îáëàñòè: Êàáàðäèíî - ÁÀËÊÀÐÈß, ÊÀÐÀ÷àåâî - ×åðêåçèÿ è ÀäûÃÈÿ. Âàñèë Ìàðèíîâ â ñâîåòî èçñëåäâàíå çà Äåëè Îðìàíà (ïîñ. ñú÷., ñòð. 172) â êðàòêàòà èñòîðèÿ íà ñåëî Áðåñòàê (Êàðà Àãà÷), Âàðíåíñêî, íàìèðàùî ñå íà 36 êì îò Ïðîâåäèÿ, êàçâà: “Ñåëîòî å ãàãàóçêî. Ñòàðèòå áúëãàðè (ãàãàóçè) ñà îêîëî 40 êúùè (ñâåäåíèåòî ñå îòíàñÿ çà 1941 ãîäèíà); ôàìèëèè: Ñúðåâè, Êîïà÷îîëó, Ïàïàçîîëàð, Òåêèþðàð. Èìà çàñåëíèöè 100 ãîäèíè ïðåäè Îñâîáîæäåíèåòî íà Òúðíîâñêî, îò Æåðàâíà, à â 1893 ã. îò ñåëî ÅÄÈÃÀ, îò Ëîçåíãðàä â 1926 ã. - òå ñà òðàêèéöè îò Àíàäîëà; îò Áàíäåðìàíñêè è îò Äîáðóäæà. Òóðöèòå ñå èçñåëâàò ïðåç 1901 ãîäèíà è ïî-êúñíî âñè÷êè ñå èçñåëâàò.” Ñâåäåíèåòî çà ïðåñåëíèöè îò ñåëî Åäèòà íè íàñî÷âà êúì ñòàðîòî íàçâàíèå íà ñåëî Áðÿñòîâî (Íàðîé, Òîðòàìúø), Âàðíåíñêî - â òóðñêèÿ èçòî÷íèê ñå ÷åòå Òîõòàìúø (âæ. Ïðèëîæåíèå ¹ 2*). Íåñúìíåíî èìåòî å äàäåíî îò åäèãöè.  äîêóìåíòà îò 1676 ã. áóêâà “õ” å çàïèñàíà ñ àðàá. áóêâà - (h), à â äîêóìåíòà îò 1573 ã. “õ” å íàïèñàíà ñ àðàá. áóêâà. Êîìåíòàðúò ùå ïðåäñòàâÿ â ñëåäâàùèÿ ðàçäåë. Îñâåí ñ. Òîðòàìúø, èìà îùå åäíî ñåëî ñ ïî-ðàçëè÷íî ñòàðî íàçâàíèå, íî âêëþ÷âàùî ñúñòàâêàòà “àãà÷” - òîâà å ñåëî Áðÿñòîâåö, Áóðãàñêî, ñúñ ñòàðî íàçâàíèå Áîç àãà÷. Íàçâàíèåòî “Áîç” íàïîìíÿ èìåòî íà ãåðîèíÿ îò íàøóìåëèÿ è ñèëíî êðèòèêóâàí êàòî ôàëøèôèêàöèÿ ïðàáúëãàðñêè åïîñ: “Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà”, íàïèñàí 882 ã. (ïðåâîä îò Ã. Êîñòîâ, èçä. Àãàòî, Ñô. 1997 ã.), ñòð. 56, II-ðà ïåñåí, ñòð. 116, ñòðîôà 1162 è ñë.). Äóìàòà “Áîç” ïðåâåæäàò îò òþðêñêè “Äåâà”, äúùåðÿ íà ÀËÏ Øàí Àëáàí Ðèùàâ, à äåâàòà ñå íàðè÷à Áîç áèé (“áèé” îò òþðê. “êíÿãèíÿ”), ò.å. Áîç áèé îçíà÷àâà “Êíÿãèíà Äåâà”. Àêî ïðèåìåì òþðêñêèÿ ïðåâîä íàçâàíèåòî Áîç àãà÷ áèõìå ïðåâåëè êàòî “Áðÿñò íà äåâàòà” èëè “Äåâñòâåíà ãîðà” è âòîðèÿò ïðåâîä íè îòâåæäà îòíîâî ïðè ìèòè÷íàòà ãîðà â ïîãðàíè÷íàòà çîíà. Êàêòî ñå ïîñî÷è ïî-ãîðå (ñòð. 10), íà òåðèòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ ñå ñðåùàò ïàðàëåëíî íàçâàíèÿòà Äåëè Îðìàí è Êàðààãà÷ (Êàðàà÷), êîåòî ïîçâîëÿâà äà ñå ïðåäïîëîæè åäíàêâèÿ èì ïðîèçõîä, ò.å. òåçè íàçâàíèÿ èìàò áúëãàðñêè ïðîèçõîä, ïîíåæå ñå äîêàçâà áúëãàðñêèÿò ïðîèçõîä íà íàçâàíèåòî Äåëè Îðìàí (=Äðàêîíîâà ãîðà).

282

2. Âðåìåïðîèçõîä íà íàçâàíèåòî Êàðàà÷ (Êàðààãà÷). Èñòîðèÿòà ñâèäåòåëñòâóâà, ÷ðåç ïèñìåíè äîêóìåíòè, ÷å ÷îâåøêèòå ïëåìåíà ñà ñå íàìèðàëè â íåïðåêúñíàòî äâèæåíèå ïðåç îòäåëíè ïåðèîäè. Äâèæåíèåòî íà ïëåìåíàòà ïî ëèöåòî íà çåìÿòà è òÿõíîòî óñïîêîÿâàíå è óñåäâàíå çà äúëãè ïåðèîäè îò âðåìå, êîåòî å è ïðè÷èíà êàêòî çà ñúçäàâàíå, òàêà è çà ðàçðóøàâàíå íà öèâèëèçàöèè, å åäèí îò îñíîâíèòå ôàêòîðè çà õðîíîëîãèçèðàíå íà ÷îâåøêàòà èñòîðèÿ. Äâèæåíèåòî íà ïëåìåíàòà å òÿñíî ñâúðçàíî ñ äàâàíå è óñâîÿâàíå íà íàçâàíèÿ íà ïëàíèíè, ðåêè, ìåñòíîñòè, ñåëèùà. Ïðè âñè÷êè òåçè ñëó÷àè ïëåìåíàòà ïðåíàñÿò â íîâàòà ðîäèíà òèÿ íàçâàíèÿ êàòî …. Íàçîâàâàò ñ òÿõ çàâàðåíèòå ïëàíèíè, ðåêè è ò.í. ïî ñèëàòà íà ñâîåòî ðåëèãèîçíî ìèñëåíå è ïîëèòè÷åñêà îðãàíèçàöèÿ. Òå ïðèíàñÿò è íàçâàíèÿòà íà ñâîèòå áîãîâå. Ïëåìåíàòà îùå ñà ñå ïîðîáâàëè. Ïðèøúëöèòå ñà çàâàðâàëè íàçâàíèÿ è ñà ãè âúçïðèåìàëè. Ñòî ãîäèíè ñïîêîåí æèâîò âñå ïàê ñà äîñòàòú÷íè, çà äà ñå óòâúðäè åäíî íàçâàíèå (ðîäîâî, òîïîíèìèÿ) è äà ñå âúçïðèåìå îò ñëåäâàùèòå ïîêîëåíèÿ ïëåìåíà ïðèøúëöè, êîèòî ïîãëúùàò çàâàðåíîòî ïëåìå èëè ñå ïðåòîïÿâàò îò ñìåñåíè áðàêîâå. Ïðè âñåêè ñëó÷àé íàçâàíèÿòà ñå ïðîìåíÿò ôîíåòè÷íî ñïîðåä åçèêà è äîãîâîðà. Ñúùåâðåìåííî ñå ñëó÷âà äà âúçíèêâàò è ïàðàëåëíè-äâîéíè íàçâàíèÿ; íà åçèêà íà çàâàðåíîòî ïëåìå è íà åçèêà íà ïðèøúëöèòå. Èìåòî Àñàìóñ - Îñúì - Îñìà - Àñåí (Àñåìàí) å åäèí ïðèìåð çà ïðåíåñåíî, çàâàðåíî è íàñëåäåíî íàçâàíèå. Òóê òðóäíî ìîæåì äà îòñå÷åì, êîé ïðúâ ãî å ïðîèçíåñúë: òðàêè, áúëãàðè, òóðöè, êóìàíè. Íî å ÿâíî, ÷å âúâ âñè÷êè ôîðìè êîðåíúò å åäèí è ñúù: À (Î) - Ñ - Ì (Í). Óñòàíîâÿâà ñå åäíî ïðàâèëî: êîëêîòî å ïî-äðåâíî åäíî èìå, òîëêîâà å ïîãîëÿìà âåðîÿòíîñòòà òî äà ïàçè â ÷èñòîòà ñòàðèÿ êîðåí. Ñúùåâðåìåííî îáà÷å ñòàðèÿò êîðåí å çàãóáèë ñìèñúëà è çíà÷åíèåòî íà ïúðâîíà÷àëíîòî òúëêóâàíå çà ïðåäíàçíà÷åíèåòî íà íàçâàíèåòî, ïîíåæå ïîñëåäíîòî å àêòóàëèçèðàíî íÿêîëêî ïúòè â ðàçëè÷íèòå åïîõè. Àêòóàëèçàöèÿòà ñå å èçâúðøâàëà: 1. ÷ðåç ïðåâîä â èñòîðè÷åñêèòå ñú÷èíåíèÿ íà åçèêà íà ñëåäâàùîòî ïëåìå - òóê îñîáåíà ðîëÿ èãðàå “çàáðàâÿíåòî” è “ñïîìåíà” ïðè ðàçïèòâàíå íà ñâèäåòåëè, ôàëøèôèêàöèè, íåñõâàùàíå ñìèñúëà, ïðèáàâêè, ïîäèãðàâàòåëíè íþàíñè è ò.í. 2. ÷ðåç ïðåäàíèÿ è ëåãåíäè. Ïðåäàíèÿòà è ëåãåíäèòå ñà ïî-äîñòîâåðíè, çàùîòî íå ñúäúðæàò èñòîðè÷åñêè ñóáåêòèâèçúì, íî ñà òðóäíè çà òúëêóâàíå ïîðàäè ñèìâîëèêàòà è àëåãîðè÷íèòå îáðàçè, êîèòî îùå îò 2000 ãîäèíè ñå âúçïðèåìàò êàòî “åçè÷åñòâî”. Òðóäíîñòòà èäâà îò òîâà, ÷å ñàìàòà ñèìâîëèêà å õðîíîëîãèÿ íà ðàçâèëèòå ñå èñòîðè÷åñêè ñúáèòèÿ. Îñâåí òîâà â ïðåâîäà è òúëêóâàíåòî ñå ñëó÷âàëè ãðåøêè: âîåííà è ðåëèãèîçíà òåðìèíîëîãèÿ ñå âúçïðèåìàëà êàòî ïëåìåííî íàçâàíèå. È òàêà, íàñ íè èíòåðåñóâà íàçâàíèåòî Êàðàà÷ (Êàðààãà÷). Òî å ñëîæíî íàçâàíèå, äâóñúñòàâíî, ñúñòîè ñå îò äâå íàçâàíèÿ: Êàðà è À÷ (Àãà÷) ñ êîðåíè ÊÐ è ÀÃÀ (ÀÃ×, ÀÊ, ÀÕ). Âðåìåïðîèçõîäúò íà òîâà íàçâàíèå ìîæåì äà îïðåäåëèì ñëåä àíàëèç íà ðàçïðîñòðàíåíèå íà íàçâàíèÿ ñ ïîñî÷åíèòå êîðåíè â Åâðàçèÿ ïðåç èñòîðè÷åñêèòå åïîõè (Âæ. Ïðèëîæåíèå ¹ 3 - Òàáëèöà íà íàçâàíèÿòà ñ êîðåí ÊÐ (ÊÀÐ, ÊÀÐÀ, ÊÀÐÈ) è ñ êîðåí Àà (ÀÃÀ, ÀÃÈ, ÀÕÀ, ÀÊÀ, ÀÃÀ×). Òàçè òàáëèöà áè ñå

ÀÂÈÒÎÕÎË äîïúëíèëà ñ åäíà êàðòà íà äâèæåíèåòî íà ïëåìåíàòà ïðåç Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ â îòíîøåíèå ñ Åãèïåò, Ìàëà Àçèÿ è Ïðåäíà Àçèÿ. (âæ. Ïðèëîæåíèå ¹ 4). Íàëîæèòåëåí å è êðàòúê êîìåíòàð íà ïðèëîæåíèÿòà. Âíèìàíèå çàñëóæàâà ñëåäíèÿò ôàêò: íàçâàíèåòî ÊÀÐÀÀ× (ÊÀÐÀÀÃÀ×) ïðè òðàíñêðèïöèÿ îò îñìàíîòóðñêè åçèê, ïîëçóâàù àðàáñêà àçáóêà, ñå ïðåäàâà âúâ äâå ôîðìè: Êðõ àãà÷ è Êðõ àãàã, êúäåòî áóêâàòà “×” ñå ïðåäàâà ñ áúëãàðñêèòå áóêâè “×” è “ã” (=ÄÆ). Òåçè äâå ñòàðîáúëãàðñêè áóêâè íèå ùå âèäèì èçïèñàíè íà ñòåíàòà äî êòèòîðñêèòå ïîðòðåòè íà Õàäæè Òåîäîðà è ñèíîâåòå é11 (åäèí îò ñèíîâåòå é ÁÎ×Î è äóìàòà ÕàãÈ (êîåòî îçíà÷àâà, ÷å â äðåâíîñò íàçâàíèåòî ÊÀÐÀÀÃÀ× ñå å ïðîèçíàñÿëî ÊÀÐÀÀÃÀÄÆ, à êàòî ñå âçåìå ïðåä âèä è ëåòÿùîòî “Ã”, êîåòî ñå ïðîèçíàñÿ ñ âèáðàöèÿ íà ìúæåöà, òî çà íàøå ó÷óäâàíå äóìàòà ÊÀÐÀÀÃÀÄÆ å âå÷å íîâà äóìà. Òúëêóâàíåòî ùå áúäå äàäåíî ïî-íàòàòúê. Îùå, çà íàñåëåíèåòî íà ñ. Áðåñòèöà, Òîëá., â òóðñêèÿ äîêóìåíò îò 1676 ã. å ïîñî÷åíî, ÷å òî å íåâåðíèøêî, ò.å. õðèñòèÿíñêî: Êàðà àãàäæ-è êåáèð, êúäåòî “êåáèð” = ãåáåðàí = êþáåðàí = êåôèð = äðóãîâåðåö, íåâåðíèê. (Ñúùî ñâåäåíèåòî ïðè ïðåáðîÿâàíå íà íàñåëåíèåòî â 1905 ã. çà ñ. Êàðààãà÷, îê. Êîíóø, Ïëîâäèâñêî, ïîñî÷âà, ÷å èìà 20 êàðàêà÷àíè, êîèòî ãîâîðÿò íà ðóìúíñêè (èëè ìîæå áè ðîìàíèçèðàí òðàêèéñêè?). Àêî òåçè êàðàêà÷àíè ñà îöåëåëè, òî ïîêîëåíèÿòà èì ñëåä íÿêîëêî ãîäèíè âå÷å ùå ãîâîðÿò íà íîâîãðúöêè, ïîíåæå äåìîêðàòè÷íî ïðàâèòåëñòâî îò êîìóíèñòè÷åñêî ìíîçèíñòâî íàáåäè êàðàêà÷àíèòå çà ãúðöè è èì “ðàçðåøè” äà èçó÷àâàò íîâîãðúöêè åçèê êàòî “ìàé÷èí åçèê”. (?)  ðå÷íèê íà ÷óæäèòå äóìè, èçä. 1964 ã., ñòð. 272, äóìàòà “êàðàêà÷àíèí” ñå îáÿñíÿâà îò òóðñêè åçèê karakacán = ïëàíèíñêè ñêîòîâúäåö íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, êîéòî ãîâîðè íà ãðúöêè, ðóìúíñêè èëè ñìåñåí ãðúöêîðóìúíñêè åçèê (à ìîæå áè ïî-âåðîÿòíîòî å åëèíèçèðàí è ðîìàíèçèðàí òðàêèéñêè åçèê). Àðîìúíèòå (âëàñèòå) â Ìàêåäîíèÿ ñúùî ñà êàðàêà÷àíè. Çà òÿõ Ãóñòàâ Âàéãàíä12 ïèøå ñëåäíîòî: Àðîìúíèòå áèëè äâå ãðóïè è æèâååëè íà ðîäîâå - à) ôàðøåðèîòè, êîèòî çà îáëåêëî íà ìúæåòå ïîëçóâàëè âúëíàòà íà îâöåòå â åñòåñòâåíèÿ é öâÿò (áÿë), è á) êàðàãóíè, êîèòî áèëè íàðå÷åíè “÷åðíîäðåøêîâöè” îò ôàðøåðèîòèòå ïîðàäè ÷åðíîòî îáëåêëî íà ìúæåòå. Ïúðâèòå áèëè êèðàäæèè, à âòîðèòå ïàñòèðè. Òèÿ âëàñè áèëè èçòî÷íî ïðàâîñëàâíè õðèñòèÿíè, çà ðàçëèêà îò âëàõîìåãëåíèòå, êîèòî áèëè ïîìàöè (ïå÷åíåçè, êóìàíè è âëàñè). “Ïîíÿêîãà ãðúöêèòå ïàñòèðè îò Ïèíä èäâàò â Ìàêåäîíèÿ; íàìèðàò ñå è êàðàêà÷àíè â Ðîäîïèòå è âúâ Âðà÷àíñêèÿ áàëêàí â Áúëãàðèÿ. Òå æèâåÿò ïî ñúùèÿ íà÷èí êàòî àðîìúíñêèòå ïàñòèðè è ÷åñòî ñå ñìåñâàò ñ òÿõ, çàòîâà ïîãðåøíî ãè íàðè÷àò â Áúëãàðèÿ êàðàêà÷àíè - èìå, êîåòî ñå äàâà îáèêíîâåíî íà àðîìúíèòå ñ ÷åðíè ÿìóðëóöè”.13 (ñòàâà âúïðîñ çà êàðàãóíèòå)… Àðîìúíèòå áèëè ïðèâúðæåíèöè íà åëèíèçìà. (ò.å. òå ñà áúëãàðè ãðúêîìàíè). Íåñúìíåíî ïðåâîäúò “÷åðíîäðåøêîâöè” å ñâúðçàí ñ âèäà íà âúíøíîòî îáëåêëî, à íå çàùîòî “êàðà” å òóðñêà äóìà è îçíà÷àâà “÷åðåí”, è çàùîòî å ñâúðçàíà ñ ïëåìåííîòî íàçâàíèå íà ÷åðíîäðåøêîâöèòå áúëãàðè. Íåêà äà ïðèïîìíèì, ÷å áúëãàðñêèòå ðîäîâå, ïðåñåëèëè ñå îò ñ. Àãàòîâî, Ñåâëèåâñêî, â ðàâíèíèòå, â ïëàíèíèòå ñà áèëè ñêîòîâúäöè è ñà ïðåíåñëè íàöèîíàëíîòî îáëåêëî íà ÷åðíîäðåøêîâöèòå.

Ñïåöèàëíî âíèìàíèå ùå îáúðíà íà äðåâíîòî ïëåìå ÊÀÐÈ. Ïîäðîáíè ñâåäåíèÿ çà êàðèòå äàâà Õåðîäîò â ñâîÿòà Èñòîðèÿ, êí. 1. Ñàìèÿò òîé å êàðèåö ïî ïðîèçõîä, ðîäåí â ãð. Õàëèêàðíàñ â ìàëîàçèéñêàòà îáëàñò Êàðèÿ.14 Ñïîðåä Õåðîäîò êàðèòå ñà æèâÿëè â Åãèïåò, Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ (êðàéáðåæèåòî), îñòðîâèòå â Åãåéñêî ìîðå è Ìàëà Àçèÿ. Ñïîðåä ðàçêàçèòå íà êðèòÿíèòå, êàðèòå áèëè èçòëàñêàíè îò äîðèéöèòå è éîíèéöèòå (3000 ã. ïð. Õð.) è ñå çàñåëèëè íà ìàòåðèêà (Ì. Àçèÿ). Êàðèòå îáà÷å ñå ñìÿòàëè çà êîðåííè æèòåëè íà ìàòåðèêà, òâúðäåëè, ÷å âèíàãè ñà íîñåëè åäíî è ñúùî èìå, êîåòî ñà çàïàçèëè è â åïîõàòà íà Õåðîäîò (VI â. ïð. Õð.). Êàðèòå áèëè íàéçíà÷èòåëíèÿò âñðåä îñòàíàëèòå íàðîäè, áèëè äîáðè ìîðÿöè è èçîáðåòàòåëè âúâ âîåííàòà îáëàñò. Îáÿñíÿâàëè ïðîèçõîäà ñè îò Ôðîíåé - ìèòè÷åí öàð íà Àðãîñ (Ïåëîïîíåñ). Ôðîíåé èìàë òðèìà ñèíà: Ëèäîñ, Ìèçîñ è Êàð (ëèäèéöè è ìèäèéöè áèëè áðàòîâ÷åäè íà êàðèéöè). Õåðîäîò êàçâà, ÷å ÊÀÐÈòå áèëè íàðè÷àíè îùå ËÅËÅÃÈ è ÏÅËÀÑÃÈ. ÏÅËÀÑÃÈÒÅ ñà æèâåëè â Òåñàëèÿ (äðåâíî íàçâàíèå ÕÅÌîíèÿ). Äðåâíà Åëàäà ñå å íàðè÷àëà ïðåäè òîâà ÏÅËÀÑÃÈß. 15 Ñìÿòà ñå, ÷å êàðèòå ñà áèëè òúìíîêîæè. Õåðîäîò íå ïðåâåæäà íàçâàíèÿòà “ëåëåã” è “ïåëàñã”. Äóìàòà “ïåëàñ㔠å áëèçêà ïî çâó÷åíå íà òðàêèéñêèÿ âîåíåí òåðìèí “ïåëòàñò” - òðàêèéñêè ïåõîòèíåö âúîðúæåí ñ êîïèå è ùèò. Îâèäèé, êîéòî áèë íà çàòî÷åíèå â Äîáðóäæà, äàâà ñëåäíèòå ñâåäåíèÿ çà îáèòàòåëèòå íà çåìèòå íà þã îò ðåêà Äóíàâ ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð Àâãóñò: òðàêèéñêè áåñè, êîðàëè, ÿöèãè, ñàâðîìàòè, áàñòàðíè, ãåòè. Äî ãð. Òîìè è äî ãð. Èñòðèÿ, íà þã îò óñòèåòî íà ð. Äóíàâ, èìàëî ïîñåëåíèÿ îò áåñè è ËÅËÅÈ, ïðåñåëèëè ñå òóê îò Ñòàðà ïëàíèíà. 16 Âåðîÿòíî ïîä ïëåìå “ëåëåè” òðÿáâà äà ñå ðàçáèðàò “ëåëåãè”, (ïåëàñãè). Òóê ùå ïðèïîìíèì ñâåäåíèÿòà íà Ñòðàáîí (IV - V â. ïð. Õð.) çà åäíàêâèÿ ïðîèçõîä íà áàëêàíñêèòå è ìàëîàçèéñêèòå òðÀÊÈ, êàêòî è èçÿñíåíèÿ åäíàêúâ ïðîèçõîä íà ãåòè, äÀÊÈ è òðÀÊÈ. Îò ïîñî÷åíèòå ïîãîðå ñâåäåíèÿ ñå ðàçáèðà, ÷å â åïîõàòà íà ðèìñêîòî íàøåñòâèå (II â. ïð. Õð. - IV â. ñë. Õð.) ëåëåãèòå (ïåëàñãè, êàðè) ñà áèëè ðàçñåëåíè è âúâ âúòðåøíîñòòà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ âåðîÿòíî êàòî ñúñòàâåí åëåìåíò íà âîéíèøêèòå ãàðíèçîíè â êðåïîñòèòå, ñòðîåíè îò ðèìëÿíèòå çà îòáðàíà îò íàøåñòâèÿòà íà êîííèòå ïëåìåíà õóíè, àâàðè, ãîòè, áúëãàðè, õàçàðè, êóìàíè è ñëàâÿíè, ò.å. â V â. ñë. Õð. Äîáðóäæà (ÊÀÐâóíñêàòà çåìÿ) 17 å áèëà íàñåëåíà è ñ ëåëåãè (ÊÀÐÈ). À äîêàçàòåëñòâîòî, ÷å ëåëåãèòå íå ñà áèëè èçáèòè èëè ïðåòîïåíè äàâà ìåñòíèÿò ôîëêëîð. Ñïîìåí çà ëåëåãèòå è òÿõíàòà äàëå÷íà ðîäèíà, îòêúäåòî ñà äîøëè, ñëóøàìå â åäíà íàðîäíà ïðèêàçêà îò ñåëî Åíüîâî, Íîâîïàçàðñêî.18 Òÿ íîñè çàãëàâèå “×îâåêúò, êîéòî ñòàíàë ëåëåê”.  îáÿñíèòåëíà áåëåæêà äóìàòà “ëåëåê” ñå ïðåâåæäà îò òóðñêè åçèê “ùúðêåë”. Åòî íàêðàòêî ñúäúðæàíèåòî: Åäèí ÷îâåê ïîèñêàë äà óçíàå êúäå îòèâàò ëåëåöèòå (ùúðêåëèòå) äà çèìóâàò è òðúãíàë ñ òÿõ. Ñòèãíàëè äî åäíà ÂÎÄÀ, ïîòîïèëè ñå âúâ âîäàòà è ñòàíàëè õîðà. È ÷îâåêúò ïðîäúëæèë ïî ïúòÿ ñ òÿõ. Ñòèãíàëè äî äðóãà ÂÎÄÀ, ïàê ñå ïîòîïèëè è ñòàíàëè ïàê ëåëåöè. ×îâåêúò ñå ïîòîïèë ñ òÿõ è ñå ïðåâúðíàë â ëåëåê (ùúðêåë è îòèøúë ñ òÿõ òàì, äåòî òå çèìóâàëè. Íàïðîëåò ñå âúðíàë ñ ëåëåöèòå êàòî ëåëåê è ñè íàïðàâèë ãíåçäî â òåõíèÿ

283

ÀÂÈÒÎÕÎË äâîð íà ïëåâíÿòà. Äàæå îòêðàäíàë íà æåíà ñè íàêèòà, îñòàâèë ãî â ãíåçäîòî. Åñåíòà ëåëåöèòå ïàê òðúãíàëè, è ÷îâåêúò ñ òÿõ ñúùî. Ñòèãíàëè ïúðâàòà âîäà, ïîòîïèëè ñå ëåëåöèòå è ñòàíàëè õîðà, è ÷îâåêúò ïàê ïðèäîáèë ÷îâåøêè âèä. Æåíà ìó íå ãî ïîçíàëà è ãî ïúäåëà, íî òîé é ðàçêàçàë êàê ñòàíàë ëåëåê è êàê ñëåäâàë ëåëåöèòå â ïúòÿ èì è é ïîêàçàë íàêèòà îò ãíåçäîòî. Æåíàòà ïîâÿðâàëà è ãî ïðèáðàëà çà ìúæ.  òàçè ïðèêàçêà ñà çàñòúïåíè ìèòîëîãè÷íèòå èäåè çà âúçêðåñåíèåòî è âå÷íèÿ æèâîò (áåçñìúðòèåòî) èçðàçåíè ñà ñ ïðåâúïëúùåíèÿ íà ÷îâåê â ïòèöà è îáðàòíî ÷ðåç êúïàíå â ñàêðàëíè ÂÎÄÈ. È â èçâåñòíàòà ïðèêàçêà “Æèâà âîäà” ùúðêåëúò å, êîéòî äîíàñÿ æèâà âîäà, ñ êîÿòî ïîðúñâàò óìðÿëî äåòå è òî ñå ñúæèâÿâà. Âîäàòà å ñèìâîë íà îòâúäíîòî, ìèòè÷íîòî áåçñìúðòèå, à ùúðêåëúò ñèìâîë íà âúçêðåñåíèåòî. Òóê çàñëóæàâàò âíèìàíèå ïðîçðåíèÿòà íà Êð. Ìóòàô÷èåâ â êí. 1 íà èçñëåäâàåòî “Çà ïðîèçõîäà íà Homo Sapiens” çà ðàçñåëâàíåòî íà ÅÒÈÎÏÎÊÓØÈÒÈÒÅ îò Åãèïåò (åêâàòîðà) íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Òîé íåïðåêúñíàòî öèòèðà åäèí òåêñò íà Îìèð îò “Èëèàäà” çà “Åòèîïöè ïî÷òåíè îòâúä îêåàíà” íà êîèòî ãîñòóâàò áîãîâåòå îò Îëèìï. Åòèîïöè ñà “áåçñìúðòíè”, òàêà è áîãîâåòå íà Îëèìï, êàòî ïðåìèíàò âîäèòå íà Îêåàíà, ñòàâàò áåçñìúðòíè. Ìóòàô÷èåâ ñïîìåíàâà ëåãåíäè çà ïðåâðúùàíå íà åòèîïèòå â ïòèöè, ïðèïîìíÿ è êóêåðñêàòà òðàäèöèÿ ó íàñ äà ñå ïðàâè êóêåðñêà ìàñêà íà ïòèöà ùúðêåë (ëåëåê) ñòð. 144, 145. Îò þã, îò Àôðèêà ñà äîøëè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ÷åðíî-áåëèòå ùúðêåëè, îò òàì ñà äîøëè è åòèîïöè (ëåëåãè = êàðè) è ïîòîìöèòå èì ðàçêàçâàò ëåãåíäàòà çà ïðîèçõîäà èì è ñòàðàòà èì ðîäèíà. È òàêà çà íàñ âå÷å å ÿñíà âðúçêàòà: ÅÒÈÎÏÈ = ËÅËÅÃÈ (ËÅËÅÊÈ, ËÅËÅÈ) = ÏÅËÀÑÃÈ = ÊÀÐÈ. Íàðîäúò, êîéòî îáèòàâàë Àòèêà, áèë ïåëàñãèéñêè. Ïåëàñãèòå ãîâîðåëè âàðâàðñêè åçèê, ò.å ðàçëè÷åí îò åëèíñêèÿ. Ñïîðåä ñâåäåíèÿòà íà Õåðîäîò, ïåëàñãèòå íå ñà ñè ïðîìåíÿëè èìåòî (ÊÀÐÈ), äðóãè ïëåìåíà ñà âúçïðèåëè êàðèéñêèÿ åçèê, åëèíèòå ñå îòäåëèëè îò ïåëàñãèéñêèÿ íàðîä è êàðèòå çàïàçèëè ñâîÿòà ðåëèãèÿ ïî÷èòàëè âúðõîâåí áîã Çåâñ Êàðèéñêè, ò.å. áèëè çìèåïîêëîííèöè. 19 Ïåëàñãèòå (êàðèòå) ñà åòèîïè è ãîâîðåëè äâà åçèêà: ÀÕÀòñêè è ÊÀìåÉñêè (åäèíèÿò âåðîÿòíî äúðæàâåí, àäìèíèñòðàòèâåí åçèê, à äðóãèÿò âåðîÿòíî ñàêðàëåí èëè âîåíåí åçèê).20 Êàðèòå ïîëçóâàëè è ïèñìåíîñò - çà ñðåäèçåìíîìîðñêèÿ ðåãèîí ñà èçâåñòíè êðèòñêîòî (ìèíîéñêîòî) è åâáåéñêîòî ïèñìî.21 Äóìàòà “ÊÀìåéñêè” ìîæå äà ñå îáÿñíè èëè îò åãèïåòñêè èåðîãëèô “ÊÀ”, êîéòî îçíà÷àâà “äóøà”, äâîéíèê íà ÷îâåêà (â íà÷àëîòî äâîéíèê ÊÀ ñà èìàëè ñàìî ôàðàîíèòå) èëè îò ïîíÿòèåòî “êàäúì”, êîåòî îçíà÷àâà “äðåâåí”. Âåðîÿòíî òîâà å áèë äðåâåí îôèöèàëåí åçèê îò êîéòî áîã ÒÎÒ (êðèòÿíèíà Òîò) å ïðåâåë äðåâåí òåêñò íà åãèïåòñêè èåðîãëèôè. Äóìàòà “ÀÕÀ” â åãèïåòñêèÿ åçèê îçíà÷àâà “Áîåö”, “Âîèí” è âëèçà â òèòëàòà íà åãèïåòñêèòå ôàðàîíè: ïúëíàòà òèòëà-íàçâàíèå íà ïúðâèÿ åãèïåòñêè öàð, êðèòÿíèíà Ìåíåñ, å ÕÎÐ-ÀÕÀ ÍÅÁÒÈ ÌÅÍ, à íàçâàíèåòî íà òðèìà ôàðàîíè îò IX-òà - X-òà äèíàñòèè (êðàÿ íà III õèë. ïð. Õð.) å ÀÕÒÎÉ (èëè Õåòè). Âåðîÿòíî

284

ÀÕÀòñêèÿ åçèê íà ïåëàñãèòå (êàðè) å åçèêúò íà âîåííàòà ïðîñëîéêà, ò.å. ñúäúðæà âîåííà òåðìèíîëîãèÿ. Âåðîÿòíî òîâà å áèëî äðåâíî íàðå÷èå, çàïàçåíî ñðåä âîèíñòâåíè ïëåìåíà è îáñëóæâàùî ðå÷íèêà íà âîèíèòå. Ñúñòàâêàòà “ÀÕÀ” (=Âîèí) ñå å çàïàçèëà è â ïåðñèéñêîòî ðîäîâî íàçâàíèå ÀÕÅìåíèäè. Ñëåäâà äà îáúðíåì âíèìàíèå è íà ïëåìåòî “ÀÃȔ. Òóê ùå ïðèâåäà ñâåäåíèåòî, êîåòî íè äàâà Ìóòàô÷èåâ çà ðàçñåëâàíåòî íà àãèòå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Àãèòå â êðàÿ íà VII â. è VI â. ïð. Õð. îò Ñåâåðíà Åâðîïà, âîäåíè îò âîæäà èì ÀÃÈëàñèé, ñå ïðåñåëèëè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Âîäåëè îæåñòî÷åíè âîéíè ñ ò.íàð. áèáëåéñêè ïëåìåíà (äàíàéöè = åëèíè) è ñúñèïàëè ãîñïîäñòâîòî íà åëèíèòå â Åëàäà. Àãèòå èçáóòàëè ïåëàñãèòå êúì âúòðåøíîñòòà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ (â òîçè èñòîðè÷åñêè ïåðèîä âúçíèêíàëà äúðæàâàòà Ñïàðòà - îáåäèíåíèå íà òðàêè, ïåëàñãè è àãè; êàêòî è äúðæàâàòà Àòèíà - íà ïëàíèíñêèòå è éîíèéñêè äàíàéöè). Äâèæåéêè ñå â ïîñîêà èçòîê àãèòå, çàâëàäåëè Èçòî÷íèòå Ðîäîïè (ïðåäèçâèêàëè äâèæåíèå íà áåñè è ëåëåè íà ñåâåð), çàâëàäåëè îùå Ñàêàð è Ñòðàíäæà ïëàíèíè (òóê èçòèêàëè äîøëèòå íÿêîëêî ñòîëåòèÿ ïðåäè òÿõ áúëãàðè - õóäîíè è àðèéöè-áàñòàðíè íà ñåâåð â Ëóäîãîðèåòî). Ïîñëåäâàëè è äðóãè íàøåñòâèÿ: ïåðñè (V â. ïð. Õð.), ìàêåäîíöè (IV â. ïð. Õð.), êåëòè (III â. ïð. Õð.). Ïîä íàòèñêà àãèòå ïðåìèíàëè Áàëêàíà è çàñåëèëè Ñåâåðîèçòî÷íàòà ÷àñò íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ èëè óñåäíàëè â ïëàíèíàòà. Äðóãà ÷àñò àãè ñå ïðåñåëèëè â Ìàëà Àçèÿ, íî àãèòå íå áèëè àñèìèëèðàíè22 - àçèàòñêèòå àãè ñå âúðíàëè ïðåç Ñëåäíîâåêîâèåòî (XII-XIV â. ñë. Õð.) ïðè çàâëàäÿâàíå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ èñëÿìèçèðàíè. Òå çàâàðâàò åäèíåí åòíîñ: áúëãàðè; ñëåä ðèìñêîòî íàøåñòâèå (I-IV â. ñë. Õð.) êîííèòå ïëåìåíà îò Ñêèòèÿ îòíîâî çàâëàäÿâàò Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ - íàëàãà ñå íàöèîíàëíî îáëåêëî íà ÷åðíîäðåøêîâöè è áåëîäðåøêîâöè è îñîáåíî íàöèîíàëíà ìúæêà ïðè÷åñêà - áðúñíàòà ãëàâà è ïåð÷åì èëè ïëèòêà. Àãèòå îò VII â. ïð. Õð. íîñåëè êîñèòå ñè íà ïëèòêà - îïàøêà, à íà ãëàâàòà ñè íîñåëè îñòðîâúðõè øàïêè îò êîæà. Îáà÷å îùå ïðåäè äà äîéäàò àãèòå íà Áëàêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ àáàíòèòå, íàñåëÿâàùè îñòðîâ Åâáåÿ (îêîëî XV-XIII â. ïð. Õð.), ïî÷èòàëè áîãà íà âîéíàòà Àðåñ è õîäåëè ñ ïëèòêà îòçàä. Òóê ùå ïðèïîìíèì ñâåäåíèåòî íà Èâàí Äåí÷åâ îò ñåëî Áúëãàðñêè êàðààãà÷, ÷å â êðàÿ íà XIX â. ñë. Õð. Îñâîáîäèòåëíàòà âîéíà çàâàðèëà ñåëñêîòî ìúæêî íàñåëåíèå â Áúëãàðèÿ ñ òàçè íàöèîíàëíà ïðè÷åñêà: áðúñíàòà ãëàâà è ïëèòêà-ïåð÷åì÷å. Âåðîÿòíî â äðåâíîñòòà òàçè ïðè÷åñêà å áèëî ïðèòåæàíèå íà íÿêàêâà âîåííî-ñàêðàëíà îáùíîñò è å ïîëó÷èëà ðàçïðîñòðàíåíèå ñðåä êîííèòå ïëåìåíà. Êàêòî ñå âèæäà, â òúðñåíå íà âðåìåïðîèçõîäà íà íàçâàíèåòî Êàðààãà÷ (Êàðàà÷) ñå âúðíàõìå äîñòà íàçàä â èñòîðè÷åñêîòî âðåìå - V-IV õèë. ïð.Õð. - â íà÷àëîòî íà ñëåäïîòîïíàòà åïîõà: âðåìåòî íà ðàçñåëâàíå íà åòèîïî-êóøèòñêèòå ïëåìåíà îò Þæíà Àôðèêà. Óñòàíîâèõìå, ÷å àâòîõòîííîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, ïëåìåòî ÊÀÐÈ, ñà ÅÒÈÎÏÈ. Êàðèòå îùå ñå íàçîâàâàëè ÏÅËÀÑÃÈ (= ËÅËÅÃÈ). Óñòàíîâèõìå îùå, ÷å ïëåìåòî ÀÃÈ å êëîí îò ÊÓØÈÒÑÊÈÒÅ ïëåìåíà, êîèòî ñà ÕÎÐÈÒÈ-ÀÕÀÉÖÈ (èëè ÀÕÀÒÈ,

ÀÂÈÒÎÕÎË êîèòî ñà è êðèòÿíè), ò.å. êîííè ïëåìåíà, ïî÷èòàùè Íåáåñíèÿ Áîã ÕÎÐ-ÀÕÀ (=ÑËÚÍÖÅ-ÂÎÈÍ).  êðàÿ íà òàçè òî÷êà ùå ïðåäëîæèì åäíà îñîáåíà èãðà: îáðàçóâàíå íà íàçâàíèÿ ñ òðèòå ñúãëàñíè çâóêà Ò, Ê, Ð, ÷ðåç âìúêâàíå íà ãëàñíè çâóêîâå: ÒÐÊ = ÒÐàÊ, ÒîÐàÊ, ÒîÐÊ(âà), ÒàÐÊ(âèíèé), ÒóÐÊ ÒÊÐ = ÒîÊàÐ (ÒîÕàÐ), ÒàÊèÐ (ÒàÕèÐ) ÊÒÐ = Êà(ñ)ÒîÐ, ÊèÒèÐ(à), ÊîÒàÐ, ÊîÒÐ(àã), ÊóÒÐè ÊÐÒ = ÊÐèÒ, ÊàÐèÒ, ÊóÐÒ ÐÊÒ = Ðå(ñ)Êó(ï)îðÒ, ÐåÊ(Õ)àâîÒ ÐÒÊ = Ðå(ì)åÒàëÊ Òàçè ìàòåìàòè÷åñêà èãðà íè ïîäñêàçà êàê ñà îáðàçóâàíè äðåâíèòå íàçâàíèÿ, êîèòî ñðåùàìå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Èçëèçà, ÷å ÒÐÀÊÈòå ñà ÒÎÊÀÐÈ (ÒÎÕÀÐÈ), îùå ÊÐÈÒßÍÈ, ÊÀÐÈÒÈ, ÊÎÒÐÀÃÈ, ÊÓÒÐÈÃÓÐÈ, ÒÓÐÊÈ, ò.å. íàé-ðàííîòî ïî âðåìåïðîèçõîä íàçâàíèå ìîæå äà ñå ïðèåìå çà îáùî íà öÿëîòî ñåìåéñòâî íàçâàíèÿ, ïîëó÷åíè îò êîìáèíàöèÿòà íà òðèòå ñúãëàñíè: Ò, Ê, Ð. Âñè÷êèòå òåçè èçáðîåíè íàçâàíèÿ ñà íàçâàíèÿ íà êîííè ïëåìåíà. 3. Ïðåâîä íà íàçâàíèåòî Êàðààãà÷ (Êàðàà÷) Åñòåñòâåíî å íàé-íàïðåä äà ïðåäëîæèì ïðåâîä íà äâåòå ñúñòàâíè ÷àñòè ïîîòäåëíî è ñëåä òîâà ïðåâîäúò íà öÿëîòî íàçâàíèå. Òóê ùå áúäå â ïîìîù Ñòàðîãðúöêî-áúëãàðñêè ðå÷íèê, èçäàíèå íà Ôîíäàöèÿ “Îòâîðåíî îáùåñòâî”, Ñô. 1992 ã., ñòð. 399-400, ñòð. 2-8. à) Ïðåâîä íà íàçâàíèåòî ÊÀÐ (À) Êîðåíúò ÊÀÐ(À) â äðåâíîñòòà, íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, ñå óïîòðåáÿâàë â íàçâàíèÿ îò ñëåäíèòå îáëàñòè: 1. Ðåëèãèÿ - Ñúùåñòâèòåëíî èìå êáñáôï, êîåòî îçíà÷àâà: 1. Ãëàâà, îñîá. ëèöå; éîíèéñêà ôîðìà êáñç, ïîåòè÷íî êñáôá, 2. Ïðåíîñíî çíà÷åíèå “æèâîò”. Òîâà çíà÷åíèå ñå ïðèáëèæàâà äî ïðåâîäúò îò åãèïåòñêè åçèê ÊÀ-ÐÅ = Äâîéíèê (ÄÓØÀ) íà áîã ÐÅ (ÐÀ). 3. Êîñúì êáñ  ðå÷íèêà å îòáåëÿçàíî, ÷å êîðåí êáñ å åïè÷åñêè, ò.å, äðåâåí, ïîëçâàí â ñò. ãð. ëèòåðàòóðà è ñå óïîòðåáÿâà âìåñòî äóìà êáôá (=íàäîëó, ïî) ïðåä äóìè, çàïî÷âàùè ñ “ð”, íàïð. êáñïïí = ïî òå÷åíèåòî, ò.å. èçðàçåíà å èäåÿ çà äâèæåíèå. Îò òîçè êîðåí ïðîèçëèçàò èìåíà íà ðåêè: Êáñçôïî - ð. Êàðåñ, ïðèòîê íà ð. Åçîï, â Ìèçèÿ. Êáñðéî - ðåêà â Ëèäèÿ, Êáñðéî - ïðèòîê íà ð. Äóíàâ, ñúùî è ð. Êàðàïàí÷à.23 Êîðåíúò êáñ ñå ñðåùà è â äóìè, ñúäúðæàùè èäåÿ çà ãðàíèöà, íåäîñòèæèìîñò: âðúõ, êðàé, âðúõ íà ïëàíèíà, êðåïîñò, ðúá. 2. Óïðàâëåíèå - êáñáõïîï = ãëàâà, íà÷àëíèê, óïðàâèòåë, ãîñïîäàð. 3. Èìåíà íà ìåñòíîñòè è ëè÷íè íàçâàíèÿ - Êáñéá (Êàðèÿ, Ì. Àçèÿ), Ëóêðåöèé Êàð, Êàðñ, Êàðèí (ðèìñêè èìïåðàòîðè). Ïðè òåçè äðåâíè çíà÷åíèÿ íà îñíîâàòà ÊÀÐ(À), èìàùè æèâîò è óïîòðåáà íÿêîëêî õèëÿäîëåòèÿ, íåìèñëèìî å äà ïðåâåæäàìå äóìàòà “êàðà” îò òóðñêè ñúñ çíà÷åíèå “÷åðåí”. Òàêà, íàçâàíèåòî íà äðåâíîòî ñåëèùå ÊÀÐÀÑÓÐÀ - ïî ð. Ìàðèöà, ×èðïàíñêî, âúçíèêíàëî îêîëî 900 ã. ïð. Õð. Îò ïðåñåëíèöè îò Åãèïåò - íå ìîæå äà ñå ïðåâåäå îò òþðêñêè (èëè òóðñêè) ñúñ çíà÷åíèå “÷åðíî-æúëò” èëè “÷åðåí áðÿñò” èëè íåùî ïîäîáíî, çàùîòî íÿìà ñìèñúë è íÿìà âðúçêà ñ åãèïåòñêèÿ åçèê.

Âñè÷êè ñåëèùà âúçíèêâàò â áëèçîñò äî âîäíè èçòî÷íèöè, íå ñàìî çàùîòî âîäàòà å íåîáõîäèìà çà ôèçè÷åñêèÿ è ñîöèàëíèÿ æèâîò íà ÷îâåêà. Íî âîäàòà å ñâúðçàíà è ñ ðåëèãèîçíèòå ïðåäñòàâè íà äðåâíèÿ ÷îâåê - òÿ å áèëà ñèìâîë íà âúçêðåñåíèåòî (òîâà ðàçáèðàìå îò ïðèêàçíèÿ ôîëêëîð: ïðèêàçêàòà çà “÷îâåêà-ùúðêåë” è çà “æèâàòà âîäà”). Çàòîâà íàçâàíèÿòà íà ñåëèùàòà ñà áèëè ñâúðçàíè ñ ðåëèãèÿòà è ìèòîëîãèÿòà íà çàñåëíèöèòå. Òàêà íàçâàíèÿòà ÑÀÊÀÐ (ÑÀÊÀ-ÐÅ) è ÊÀÐÀÑÓÐÀ (ÊÀ-ÐÀ-ÑÓ-ÐÀ) ìîãàò äà ñå èçâåäàò îò åãèïåòñêè åçèê: òå ïðåäñòàâëÿâàò ðàçëè÷íà ïîñëåäîâàòåëíîñò â ÷åòåíå íà åãèïåòñêè èåðîãëèôè, à ñìèñëîâî îçíà÷àâàò: “Äâîéíèê (Äóøà) íà áîã ÐÀ (ÐÅ) Çâåçäà íà Çàïàäà” - Çàïàäúò å ìÿñòîòî, êúäåòî çàëÿçâà Ñëúíöåòî è ñèìâîëèçèðà Îòâúäíèÿ ñâÿò, êîéòî íå å ñâÿò íà ìúðòâèòå, à ñâÿò íà æèâèòå, âúçêðåñåíèòå, ïðåâúïëúòåíèòå. Ùàñòëèâåö å îíÿ, êîéòî ïðåïëóâà ãðàíè÷íèòå ÂÎÄÈ è ñè îñèãóðè âå÷åí æèâîò. á) Ïðåâîä íà íàçâàíèåòî ÀÃÀ. Êîðåíúò áã → áãá (äîðèéñêî íàðå÷èå) èëè áãù/áãç ñå óïîòðåáÿâàë â äðåâíîñòòà êàòî ãëàãîë â ñëåäíèòå îáëàñòè: 1. Óïðàâëåíèå - áãùì áãéáåù: 1. âîäÿ, êàðàì, 2. Ïðåäâîæäàì, êîìàíäâàì, óïðàâëÿâàì, 3. Äåéñòâóâàì, îòïðàâÿì ñå, îòâåæäàì. 2. Ðåëèãèÿ - áãéïî: 1. Ñâåùåí, ïîñâåòåí, 2. Îñâåùàâàì, ïîñâåùàâàì, î÷èñòâàì, 3. Ñ÷èòàì, öåíÿ, óâàæàâàì íÿêîãî çà áîã áãá áåïî, 4. Ïðàçíóâàì, æèâåÿ (áãù). 3. Êà÷åñòâà, ÷îâåøêè è ëè÷íè íàçâàíèÿ - êàòî ïðèëàãàòåëíî: 1. Ïîëîæèòåëíè - áã-çíùñ = ìúæåñòâåí, õðàáúð, óïîðèò, íàäìåíåí. Ëè÷íî èìå Áãçíùñ = Àãåíîð - â ìèòîëîãèÿòà áàùà íà Åâðîïà. 2. Îòðèöàòåëíè ãåëäôïî = ïå÷àëåí, ìðà÷åí, êîéòî íå ñå ñìåå. Ëè÷íî èìå Áãçôéëáïî = Àãåñèëàé, ñïàðòàíñêè öàð, Áãéîéáïî = Àãèä, ñïàðòàíñêè öàð (îò ïëåìåòî ÀÃÈ), à ïî-êúñíî ìàêåäîíñêè öàðå ñà èìàëè â èìåòî ñè òîçè êîðåí.  òóðñêè åçèê “àãà” îçíà÷àâà “ãîñïîäàð”, “áàòêî”. Êàêòî ñå âèæäà è äâàòà êîðåíà íàìèðàò ïðèëîæåíèå â îáëàñòèòå íà ðåëèãèÿòà è óïðàâëåíèåòî ñ åäíàêâè çíà÷åíèÿ: êîðåíúò “êàð” å îñíîâà íà ñúùåñòâèòåëíè èìåíà ñúñ çíà÷åíèÿ íà “ãëàâà, æèâîò, íà÷àëíèê, óïðàâèòåë, ãîñïîäàð”, à êîðåíúò “àãà” å îñíîâà íà ãëàãîëè ñúñ çíà÷åíèå “âîäÿ, óïðàâëÿâàì, äåéñòâóâàì, æèâåÿ, îñâåùàâàì, î÷èñòâàì”. È äâàòà êîðåíà ñúäúðæàò èäåÿòà çà æèâîò. Òåçè çíà÷åíèÿ íà äâåòå îñíîâè êàòî ÷å ëè çàùèòàâàò åòèìîëîãèÿòà íà èìåòî “áúëãàðè”, êîåòî äàâà èçâåñòíèÿò êàðà÷àéñêè è áúëãàðñêè ó÷åí Ì. À. Õåáè÷åâ = “õîðà íà âîäàòà”.24 Ìíîãî ïî-âåðîÿòíî å èìåòî “ÁÚËÃÀÐȔ (ÁÀË-ÊÀ-ÐÅ) äà ñå èçâåäå îò åãèïåòñêè: “Âåëèê äâîéíèê íà ñëúí÷åâèÿ áîã ÐŔ, à òîâà âå÷å å öàðñêà òèòëà - íàçâàíèå. È òàêà, äâàòà êîðåíà, ÷åòåíè â ðåäà: “êàðà àãà”, ùå ñå ïðåâåæäàò: “Óïðàâëÿâàù ãîñïîäàð”, èëè “Îñâåòåí, ïîñòàâåí îò Áîãà ãîñïîäàð (óïðàâèòåë)”. ßñíî å, ÷å òîâà âå÷å å öÿëî èçðå÷åíèå. Íåêà äà ñè ïðèïîìíèì, ÷å òàêà ïðåâåæäàõà ñâîÿòà òèòëà áúëãàðñêèòå êàíîâå íà ãðúöêè. â) Ïðåâîä íà íàçâàíèåòî Êàðààãà÷ (Êàðàà÷). Êàêòî ñå ïîñî÷è â òîâà èçñëåäâàíå, ñúùåñòâóâàò äâå òðàíñêðèïöèè íà òîâà íàçâàíèå íà òóðñêè åçèê “Êàðà àãà÷” è “Êàðà àãàäæ” - êàðà àãàã = ÊÀÐÀ(À)ÐÀÄÆ, êúäåòî àðàáñêàòà áóêâà (Ðàéí) ñúîòâåòñòâóâà íà “ã” â

285

ÀÂÈÒÎÕÎË îñìàíî-òóðñêàòà àçáóêà25. Ïðè òîâà èìåíàòà íà ñåëàòà â òóðñêèòå äîêóìåíòè ïî÷òè âèíàãè ñà ïðèäðóæåíè îò àðàáñêàòà äóìà “êàðèå”, êîÿòî îçíà÷àâà ñåëî. Âúçíèêâà ñúìíåíèå, âúçìîæíî ëè å “êàðà” äà ñå å òúëêóâàëî êàòî “êàðèå”. ÍàçâàíèåòîÊÀÐÀÀÃÀÄÆ=ÊÀÐÀ(À)ÐÀÄÆ ñå ðàçãëåæäà êàòî ñúñòàâåíî îò äâå äóìè: ÊÀÐÀ è ÐÀÄÆ. Âòîðàòà ñúñòàâíà äóìà ÐÀÄÆ â èíäèéñêèÿ åçèê îçíà÷àâà “öàð”. Êàòî ñå âçåìå ïðåäâèä ïîñî÷åíèòå çíà÷åíèÿ íà “êàðà” áèõìå ïðåâåëè: ÊÀÐÀ(À)ÐÀÄÆ = “Ãëàâà - Öàð”, èëè “Ãîñïîäàð Öàð”. Äóìàòà ÐÀÄÆ êîðåñïîíäèðà ñ åãèïåòñêîòî ÐÀ-ÄÆ, êîåòî å “áîã ÐÀ(ÐÅ)-ÄÆÅÄ (=çìèÿ)”, åäíà îò ñèìâîëèêèòå íà åãèïåòñêèÿ ñëúí÷åâ áîã. Äóìàòà ÊÀÐÀ = ÊÀ-ÐÀ (ÐÅ) îçíà÷àâà “Äâîéíèê íà áîã ÐÀ (ÐÅ)”, êîåòî å òèòëà íà öàðÿ (Ôàðàîíà). Ñëåäîâàòåëíî ïúëíèÿò ïðåâîä íà íàçâàíèåòî Êàðààãàäæ å: ÊÀÐÀÀÃÀÄÆ = ÊÀÐÀ(À)ÐÀÄÆ =”Äâîéíèê íà ÐÀ (ÐÅ) ÖÀД. Òîâà ñàêðàëíî íàçâàíèå íà ñåëàòà ïîêàçâà, ÷å òå ñà áèëè “öàðñêè ñåëà”. Íàçâàíèåòî ÊÀÐÀÀ× âåðîÿòíî å ñúêðàùåíèå íà íàçâàíèåòîÊÀÐÀÀÃÀ×.ÍàðîäíîòîïðîèçíîøåíèåÊÀÐÀÃÁ×, ò.å. ÊÀÐ(À)ÐÁÄÆ, êîåòî âñúùíîñò ñëèâà äâåòå ñúñòàâíè ÷àñòè â åäíà äóìà ñ åäíî óäàðåíèå â êðàÿ íà äóìàòà. 4. Ðîäîâè íàçâàíèÿ è ïðîçâèùà. Íàëîæèòåëíî å äà ñå îáúðíå âíèìàíèå íà ñòðàííèòå è îñîáåíè ðîäîâè íàçâàíèÿ è ïðîçâèùà, êîèòî ñå ñðåùàò ñðåä áúëãàðèòå, à â ñëó÷àÿ ñðåä íàñåëåíèåòî îò ðàçãëåæäàíèòå ñåëà ñ íàçâàíèå Êàðààãà÷, ïîíåæå èíåðöèàëíî òå ñå ïðèåìàò çà òóðñêè (ìþñþëìàíñêè).  ñåëî Áúëãàðñêè Êàðààãà÷, Ïë., èìà ðîä ÀÃÀòîâè (ÀÃÀòîâ÷àíè), íàçîâàâàò ñå òàêà, ïîíåæå ñà äîøëè îò ñ. ÀÃÀòîâî, Ñåâëèåâñêî, à íàçâàíèåòî íà ñåëî Àãàòîâî âåðîÿòíî å ïîëó÷åíî îò ïëåìåííîòî èìå íà çàñåëíèöèòå - àãè, êîèòî ñà ñå õðèñòèÿíèçèðàëè. Ñúùî â ñåëî Êàðàà÷, Ðç. (äí. Áðåñòîâåíå), ñå ñðåùà ðîäîâî íàçâàíèå ÀÃÀëàðúí (Àãëàðúí), ïðåñåëíèöè îò Ìàëà Àçèÿ, âåðîÿòíî ïàê àãè, íî èñëÿìèçèðàíè. Äðóãè ôàìèëèè â ñ. Áúëãàðñêè Êàðààãà÷: Òîïàëè (îò òóð. “òîïàë” = êóö, êðèâ, ãðóá); Êîïåâè (îò áúëã. “êîïè” = ñåìåòî íà ëóêà). Íî ôàìèëèÿ Êîïà÷îîëó ñå ñðåùà ñðåä ãàãàóçèòå â ñ. Áðåñòàê, Âí. (Òîõòàìúø).  ñ. Áúëãàðñêè Êàðààãà÷, Ïë., ñå ñðåùàò òèïè÷íè áúëãàðñêè ôàìèëèè: Òîäîðîâè, Åíüîâöè (îò Åíè = ïðúâ, íîâ), Áåëè÷è. Òåçè íàçâàíèÿ ñà äðåâíè êîëêîòî èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä. Êîðåíúò “ÁÅ˔ ñ îêîí÷àíèå “÷è”, “÷å”, “÷èí” çà ïðèòåæàíèå, å ïîñëóæèë è çà îáðàçóâàíå íà íàçâàíèÿ íà ñåëà: ñ. Áåëè÷å (Áåëèöà), Ñô., Èõòèìàíñêî (âæ. äîêóìåíò 4, ñòð. 371, çàïèñàíî â 1576 ã.), íî ñ. Áåë÷èí, Ñô., å çàïèñàíî â òóðñêè äîêóìåíò â 1576 ã. è ñ äðóãî èìå - Áåëäæèí, Ñô., Ñàìîêîâñêî. Îòíîâî ñå íàòúêâàìå íà ñúãëàñíèÿ çâóê “äæ” ÁÅË-ÄÆÈÍ. Íàé-ëåñíî å äà ïðåâåäåì “ÁÅ˔ ñúñ çíà÷åíèå “áÿë”. Íî ÁÅË å íàçâàíèå íà âàâèëîíñêè áîã, ÷èåòî èçîáðàæåíèå å çìèÿ∗/çìåé Áåë, èëè Âèë â êíèãà íà ïðîðîê Äàíèèë/. Äóìàòà ÄÆèí ïàê íàïîìíÿ èåðîãëèôà “ÄƔ - äæåä = çìèÿ, à äæèíè â ìèòîëîãèÿòà ñà îñîáåíè íåáåñíè ñèëè. Äâèæåíèåòî íà àãèòå å åäíà âåðîÿòíà ïðåäïîñòàâêà çà ïðåíàñÿíåòî íà êîðåíà “ÁÅ˔.  ñ. Áúëã. êàðààãà÷ ñå ñðåùàò îùå ñòðàííè ïðîçâèùà: ËÀÊÀÄÒÐ, ÑÓÊÓÐÀ, ÄÆÀÔÈÐÀ.  íàçâàíèåòî Ëàêàäîð, ñúñòàâêàòà ÄÎÐ∗∗ ïîäñêàçâà âîèíñêè ïðîèçõîä. Òÿ ñå ñúäúðæà

286

è â èìåòî ÒîÄÎÐ, ÒóÄÎÐ, èëè ÒîÄÓÐ, èëè ÒîÒÓÐ, à ñúêðàòåíî Òîòþ èëè ìîæå áè ÒÎÒ, à òîâà å èìåòî íà êðèòÿíèíà àõàòåö ÒÎÒ îò ñâèòàòà íà ÌÅÍ-ÀÕÀ, îñíîâîïîëîæíèêà íà ïúðâàòà åãèïåòñêà äèíàñòèÿ. Ñúùî ñ ÄÎÐ÷î ñå îáðúùàìå ïî èìå êúì êîíÿ.26 Òîâà, ÷å Áàëêàíñêî-Åãåéñêèÿò ðåãèîí å áèë îáèòàâàí ïîñòîÿííî îò êîííè ïëåìåíà ñå äîêàçâà è îò ïî-ñòàðîòî íàçâàíèå íà îñòðîâ Êèïúð: Àëàøà, êîåòî å “êîí”; èëè íàçâàíèÿòà ÒåñÀËÈß, ÀËÀÒîÿ. Ïðîçâèùåòî Ñóêóðà ëåñíî ñå îïðåäåëÿ îò åãèïåòñêè, ïîíåæå å áëèçêî ïî çâó÷åíå íà Ñàêàð ÑÓ-ÊÀ-ÐÀ (ÐÅ) = Çâåçäà íà Çàïàäà (çàëåçà) - Äâîéíèê íà áîã Ðà (Ðå). Ïðîçâèùåòî Äæàôèð(à) å äîñòà ðàçïðîñòðàíåíî èìå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, ïúê è â öåëèÿ ñâÿò. Ñèãóðíî ñå ñìÿòà çà àðàáñêî. Èìåòî Äæàôèð îñâåí ñðåä áúëãàðñêèòå õðèñòèÿíè, ñå ñðåùà è ñðåä áúëãàðñêèòå ïîìàöè â Ðîäîïèòå, ñðåä ïîòîìöèòå íà ïîìþñþëìàí÷åíèòå áúëãàðè â Äåëè Îðìàíà. Ïî ñâåäåíèå íà Ñàëèì Ìþçåêüîâ (ñ. Áðåñòîâåíå, Ðç.) â ñåëî Ñåâàð, Ðç., ñå ñðåùà èìå Äæàôåð. Íàñåëåíèåòî â òîâà ñåëî å ñìåñåíî, ìþñþëìàíèòå ñà êàçúëáàøè (= “÷åðâåíîãëàâöè”), òå ãîâîðÿò òóðñêè åçèê, íîñÿò òóðñêî îáëåêëî, à ïî âÿðà ñà àëèàíöè. Àëèàíöèòå ïî÷èòàò Àëè, ñïàçâàò âñè÷êè õðèñòèÿíñêè ïðàçíèöè, êîëÿò êóðáàí, ïàëÿò ñâåùè, íå ïîñåùàâàò äæàìèè, à “òåêåòà” è ñòàðè ÷åðêâèöè, ò.å. òå ñà ñåêòàíòè â èñëÿìà. Ïî ñâåäåíèÿ íà Â. Ìàðèíîâ â Ãåðëîâî è Äåëèîðìàíà ñòàðè êàçúëáàøè êàçâàëè, ÷å ñà äîøëè îò Õîðîñàí, îáëàñò â Ñ. Ç. Ïåðñèÿ. Ñïîðåä Âàìáåðè òîâà ñà âîåííîïëåííèöè èðàíöè îò Àçåðáàéäæàí è Çàäêàâêàçèåòî, êîëîíèçèðàíè îò ñóëòàíèòå. Òîâà ñâåäåíèå å âàæíî, òî ïîêàçâà, ÷å èìåòî Äæàôåð å äðåâíî è å íàâëÿçëî â èñëÿìñêàòà èìåííà ñèñòåìà ÷ðåç êîííèòå íàðîäè.  Ðàçãðàäñêî ñå ñðåùà è ñåëî Äæåôåðëåð, ñìåñåíî íàñåëåíèå: áúëãàðè è òàòàðè. Èìåòî Äæàôåð ñå ñðåùà è ñðåä þðóöèòå - ñêîòîâúäíî ïëåìå îò Ìàëà Àçèÿ. Þðóöèòå æèâååëè íà çàäðóãè, êîèòî áèëè ïîïúëâàíè îò ïîìîõàìåäàí÷åíè áúëãàðè. Ñúùåñòâóâàëî å ñåëî ÊÀÐêàë, Áëàãîåâãðàäñêî, èç÷åçíàëî ïðåç XIX âåê. Òîâà èìå ñå ñðåùà è â ñåëî Àëòóíäæè, Ïä., èçâåñòíî è ñ äðóãî èìå - ñ. ÀÃÀ×. Þðóøêèòå çàäðóãè â Ñðåäíà ãîðà áèëè â ÷åòèðè ïîñòîÿííè ìàõàëè, åäíàòà îò êîèòî íîñè èìå Äæàôåðëè, òå áèëè èçãîðåíè ïðåç 1878 ãîäèíà, à æèòåëèòå èì îáðàçóâàëè ñåëî Þðóöèòå (äíåñ Áîðèìå÷êîâî) - èìåíàòà èì ñà òâúðäå ñòàðîáúëãàðñêè: Õàäæè ÄÓÐ, Àëè ÎÐÓ×, Äàóä ÅÌÈÐ, Õúäúð ÑÓËÅ, ÄÓÐ ÁÀËÈ, ÀËÅÌøàõ, Àáäóëðàõìàí ÅË×È, íîâ, êîåòî ùå ðå÷å íîâîïîêðúñòåí. (Âæ. Òóðñêè èçâîðè, ò. III, 1972, ñòð. 73, 81, 192). Ïàê â òîçè äîêóìåíò, ñòð. 433, çà ñåëî Ìóðàä áåé (Áÿëà ×åðêîâà, Â. Ò.) ñà ïîñî÷åíè èìåíà: Äæåôåð Ìóáàðåê è Èñà Áàëè Ìóáàðåê. À â 1930 ãîäèíà å ïîñî÷åíî ñ. Äæóôåðëèé, Áñ.  “Ñïèñúê íà íàñåëåíèòå ìåñòà â Öàðñòâî Áúëãàðèÿ”, 1921 ã. çà ñåëî ÊÀÐÀ-áàçèðãÿí, êúì îáùèíà Äæàôåðëè-Þ÷ú Îðìàíú å ïîñî÷åíî, ÷å íÿìà íàñåëåíèå (ïðè ïðåáðîÿâàíå íà íàñåëåíèåòî êúì 31.12.1880 ã.). Ñïîðåä ìèíèñòåðñêè ñïèñúê îò 1891 ã. ñåëîòî å íàñåëåíî ñàìî îò òóðöè, êîèòî èçáÿãàëè â ïîñëåäíàòà ðóñêî-òóðñêà âîéíà. Òàçè îáùèíà âåðîÿòíî å ñúùåñòâóâàëà â Ëóäîãîðèåòî èëè Äîáðóäæà, íàçâàíèåòî Îðìàí ïîäñêàçâà, ÷å ñåëèùåòî å çàâàðåíî îò çàâîåâàòåëèòå, à “òóðöèòå” ñèãóðíî ñà áèëè ïîìîõàìåäàí÷åíè áúëãàðè. Â

ÀÂÈÒÎÕÎË ðåçóëòàò íà ïåðèîäè÷íàòà ñìÿíà íà èìåíàòà, èëè ïîðàäè ìîäíè òåíäåíöèè, è äíåñ â Áúëãàðèÿ ñå ñðåùàò ìîçàå÷íè èìåíà: íàïð. â Ä. Â. îò 25.01.1950 ã. ÷åòåì æåíñêî èìå: Âåëèçàð Äæåôåðîâà Ðèçîâà îò ãð. Ñòàëèí (Âàðíà). Èìåòî Äæàôèð ñå ñðåùà è ñðåä áúëãàðèòå ìîõàìåäàíè â çåìèòå íà Âîëãî-Êàìñêà Áúëãàðèÿ êàòî Äæàãôàð; ñúùî è ñðåä àëáàíöèòå: Äæåôåðè; è ñðåä àíãëîåçè÷íèòå íàðîäè: Äæåôðè. Òîâà èìå ñà ïîëó÷àâàëè è ïîìþñþëìàí÷âàíè åâðîïåéöè ïðåç XVI âåê íàïð. Äæàôåð-ôðåíê - â ðåãèñòúð îò 1591 ãîäèíà. Íàé-íàêðàÿ òîâà èìå å òèòëà-íàçâàíèå íà åãèïåòñêèÿ ôàðàîí ÄÆÅÄÅÔÐÅ îò IV-òà äèíàñòèÿ (2723-2563 ã. ïð. Õð.), êîåòî ìîæå äà áúäå ïðî÷åòåíî è ÐÀÄÆÅÄÅÔ è îçíà÷àâà: “Äæåä (Çìèÿ) - Ñèí íà áîã ÐŔ. Èìåòî Äæàôèð å ñúêðàùåíèå îò Äæåäåôðå, à èíòóèòèâíîòî îáÿñíåíèå, êîåòî ñå äàâà å: äèâ, çúë, áóåí ÷îâåê. Ïîíÿòèåòî “äæåä” = çìèÿ (åãèïåòñêè èåðîãëèô ñ ôîðìà íà çìèÿ) å áèëî ïîçíàòî íà äðåâíèòå áúëãàðè. Èçâåñòíà å, êàêòî ñðåä õðèñòèÿíèòå, òàêà è ñðåä ìþñþëìàíèòå áúëãàðè, îáðåäíà ïðàêòèêà ïîñèïâàíå íà ïåïåë îò îãíèùåòî è ïðîñî îêîëî êúùàòà çà ïðåäïàçâàíå îò ìàãüîñíèöè è “äæàäèè”27 èëè ìîæå áè òîâà å ðèòóàë çà ïî÷èñòâàíå íà çìåÿ-ïðàäåä, ïàçèòåë íà îãíèùåòî.28 5. Íðàâè, îáè÷àè, âÿðâàíèÿ íà íàñåëåíèåòî îò ñ. Áúëãàðñêè Êàðààãà÷. à) Íðàâè, õàðàêòåð - Íà ïúðâî ìÿñòî: ëþáîâ êúì ðàáîòàòà, èçêëþ÷èòåëíà ðàáîòîñïîñîáíîñò, íåîáÿñíèìà èçäðúæëèâîñò âúâ ôèçè÷åñêîòî ñàìîíàòîâàðâàíå. Ñèòóàöèÿ íà òðóäîâî ñúñòåçàíèå â åæåäíåâèåòî ñå èçðàçÿâà ñ äóìèòå: “Òîé (òÿ) èñêà äà ìå íàäñâèðè, àìà íå ìîé.”, èëè àêî íÿêîé èìà íóæäà îò ïîìîù, ïèòàò ãî: “Ìîéø ëè íàääåëÿ?”. Ðàçêàçâàëè ñà çà íÿêîé (îò Àãàòîâèòå), ÷å êîãàòî çàïî÷âàë äà êîïàå, ñà ãî òúðñåëè ïî ðåäîâåòå äà ìó íîñÿò õðàíà, ñïÿë ìåæäó ðåäîâåòå è íîùåì íà ìåñå÷èíà êîïàåë.  íàøåòî ñåìåéñòâî å òèïè÷íà øåãàòà-ïîäõâúðëÿíå: “Êàêâî ñïèø êàòî çàåê ñ îòâîðåíè î÷è, òà êàòî ìèíå ðàáîòàòà ïîêðàé òåáå, äà íå ÿ èçòúðâåø ëè?” Ñëó÷âàò ñå è õóìîðèñòè, íî ïîâå÷åòî êàðààãà÷åíè òðóäíî ñå óñìèõâàò. Òèïè÷íàòà áúëãàðñêà àë÷íîñò çà èìàíå, ìíîãî è ïîñòîÿííîòî îïëàêâàíå “íÿìàì”. Âúòðå êúùèòå è âúí äâîðîâåòå è ãðàäèíèòå èì ñà ÷èñòè è ïîäðåäåíè ïî êîíåö, íî îêîëî êúùèòå å ðàçõâúðëÿíî, ïîíåæå ðàáîòàòà å ìíîãî, êàçâà ñå “âðåäíè íà ðàáîòàòà”. Íà âòîðî ìÿñòî: ëþáîâ êúì ñâîèòå äåöà, ãðèæëèâîñò, ñàìîçàðîáâàíå â ïîìîù íà ìëàäèòå, òðàäèöèîííî âúçïèòàíèå â öåëîñòòà íà ñòàðîòî ïàòðèàðõàëíî ñåìåéñòâî. Íà òðåòî ìÿñòî: Èìà îñîáåíà îò÷óæäåíîñò, ñòóäåíèíà ìåæäó îòäåëíèòå ñåìåéñòâà, ñìðàçÿâàíèÿ ìåæäó áðàòÿ, ìúë÷àëèâîñò, íåðàçãîâîðëèâîñò. Íàñåëåíèåòî å èíòåëèãåíòíî - ïîâå÷åòî ñà ñúñ ñðåäíîòåõíè÷åñêî è âèñøå îáðàçîâàíèå. Âàëèäíèÿò çà öÿëà Áúëãàðèÿ ïñèõîïàðàëåë “ïðåäè 09.09.” è ñëåä “09.09.” å â ñèëà è â òîâà ñåëî - ïðåäè 09.09.1944 ã. õîðàòà áèëè óâàæèòåëíè, ïî-äðóæåëþáíè, ïîâåñåëè, âñÿêà íåäåëÿ ñå å èãðàëî õîðî íà öåíòúðà. Çà 45 ãîäèíè äîáðèòå êà÷åñòâà ñòàíàõà ëîøè. Äíåñ íà ïðåäíà ëèíèÿ ñà: îìðàçà, êðàæáà, çàâèñò, çëîáà, êëåòâè, ïèÿíñòâî, ïîáîé, åãîèçúì, ëèïñà íà ãîñòîïðèåìñòâî, íåóâàæåíèå êúì ðîäèòåëè. Ñîöèàëèçìúò íàêàðà ñåëÿíèòå äà èçêàðàò ðàäèîòî÷êèòå íàâúí

è ãè âúçïèòàâàøå ñ ðóñêè ÷àñòóøêè, äíåñ îáåçáúëãàðÿâàíåòî ïðîäúëæàâà ñ àíãëîåçè÷íà ìóçèêà. á) Âÿðâàíèÿ - òðóäíî å äà ñå êàæå, ÷å ñåëÿíèòå îò ñ. Áúëãàðñêè Êàðààãà÷ ñà ðåëèãèîçíè. Òå âÿðâàò â åäíà âèñøà ñèëà. Ïðèåëè ñà èçòî÷íîòî ïðàâîñëàâèå çà îôèöèàëíà ðåëèãèÿ, íî â öúðêâà âëèçàò ñàìî òðè ïúòè â æèâîòà ñè: êîãàòî ñå âåí÷àâàò, êîãàòî êðúùàâàò äåöàòà ñè è çà îïåëîòî. Îñòàíàëîòî âðåìå å çà ÐÀÁÎÒÀ. Äíåñ öúðêâàòà å ðàçðóøåíà êàòî îñòàòúê îò àòåèçìà, è íèêîìó íå òðåïâà îêîòî çà íåÿ. Äóìàò: “Êîéòî å ðàçðóøèë öúðêâàòà, äà ñè ÿ ïîñòðîè”. (íàìåê çà ÷åðâåíàòà âëàñò). Ó ñòàðèòå õîðà ñà çàïàçåíè äðåâíè âÿðâàíèÿ è ðàçêàçè: 1. Âÿðà â îðèñíèöè (íàðå÷åíèöè). Ìîÿòà áàáà íå ñàìî âÿðâàøå â îðèñíèöè, íî è ìè å ðàçêàçâàëà êàê ãè âèäÿëà, êîãàòî áèëà äåòå, áîëíà îò òðåñêà - âëåçëè â ñòàÿòà òðè æåíè â òðè ðàçëè÷íè âúçðàñòè è âñÿêà íàðåêëà çà ñúäáàòà é: “äà îçäðàâåå”, íî “äà ñå ìú÷è” è “âñå äà ñå ãúðáè ñ ðàáîòà”. Âçåëè åäíî êîðèòî, íàëÿëè âîäà, õâúðëèëè áèëêè â íåÿ è ñè èçëåçëè. Áàáà é ñòîðèëà êàêâîòî é êàçàëà âíó÷êàòà è èçíåñëà êîðèòîòî íà òàâàíà. Íà ñóòðèíòà âîäàòà áèëà èçïëèñêàíà è áèëêèòå ðàçõâúðëÿíè, äåòåòî îçäðàâÿëî. 2. Äî 1960 ãîäèíà ñåëÿíèòå ðåäîâíî ïðàçíóâàõà ïðàçíèöèòå ïî äðåâíî-áúëãàðñêèÿ êàëåíäàð: áèåõà ñâèíåòå îêîëî 18-23 äåêåìâðè è ÿäÿõà ñâèíñêî ìåñî, ñðåùó 24 äåêåìâðè - ñïàçâàò ïîñò è ïàê ñâèíñêî (è äíåñ ïðîäúëæàâà òàçè òðàäèöèÿ); ïîñëå â äúëáîêèÿ ñíÿã íà ÿíóàðè êîëåõà ïåòëè è ìàæåõà ÷åëàòà íà äåöàòà ìúë÷àëèâî ñ ïåòëüîâàòà êðúâ. Áàáà êàçâàøå, ÷å òàêà òðÿáâàëî, ïîâå÷å îáÿñíåíèÿ íÿìàøå. Äÿäî ìè (ïî ìàéêà, êîéòî å îò àãèòå îò ñ. Ïîðäèì, áåøå òúðãîâåö íà âèíî è ãðîçäå) ðàçêàçâàøå, ÷å èç öÿëà Áúëãàðèÿ (Ìèçèÿ, Òðàêèÿ, Äåëèîðìàíà) ìàæåëè ÷åëàòà íà äåöàòà ñ ïåòëüîâà êðúâ. Ïî-êúñíî, êîãàòî ó÷èõ áîãîñëîâèå, àç ñè îáÿñíèõ òîçè ðèòóàë ñ ÷åñòâóâàíå ãîäèíà Ïåòåë-ïðèøåñòâèåòî íà Õðèñòîñ - â ïúðâèÿ ìåñåö äà ñå îòáåëÿçâà Ðîæäåñòâî Õðèñòîâî. Ãîäèíà Ïåòåë å è íà÷àëî íà íîâ õèëÿäîëåòåí öèêúë çà áðîåíå íà âðåìåòî ïî äðåâíèÿ ñëúí÷åâ êàëåíäàð, íà÷àëî íà íîâàòà åðà, õðèñòèÿíñêàòà. Íî Ïåòåëúò ñè èìà ñâîÿ ñàêðàëåí ñìèñúë îò äðåâíîñò, êîéòî íà íàñ íå íè å ÿñåí. Çàòîâà ñòèëèçèðàíàòà ôèãóðà íà ïåòåëà å ÷åñòî ñðåùàíà â øåâèöèòå îò Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ ïî êúðïè è âúçãëàâíèöè (Ïëåâåíñêî, Ðóñåíñêî, Ðàçãðàäñêî); ïîñëå ñëåäâà “ïåñè ïîíåäåëíèê” ñ âúðòóøêè è Òîäîðîâäåí (Òóäîðèöà), êàêòî è ïðàçíèöèòå ïî Âåëèêäåí (íåäåëÿ Âàéà = Âúçêðåñåíèå). Ñòàðèòå õîðà ãîâîðåõà çà êóøèè, àç ëè÷íî êóøèè â ñåëî íå ñúì ãëåäàëà. Âñúùíîñò êóøèè èìàøå äîòîãàâà, äî êîãàòî èìàøå êîíå. Èçâåäíúæ êîíåòå èç÷åçíàõà îò ñåëî (÷ó ñå çà íÿêàêâà àôåðà - äîãîâîð ñ Àíãëèÿ çà èçíîñ íà êîíñêî ìåñî, íî áúëãàðèòå íå óñòîÿëè è ïðîäàëè íàáúðçî, åâòèíî è íà æèâî êîíåòå!?) 3. Ðàçêàçâàò èñòîðèè çà Êàðàêîíäæî (êàðàêîí÷î), çà Âúðêîëàêà, çà Ìóðìÿó.  îáÿñíåíèÿòà íÿìà ôàíòàçèè, à ðåàëíîñò. Êàðàêîí÷î å ïðåïðàâåí ÷îâåê, ÿçäè íîùåì êîí, ñ ðúöå íàìàçàíè ñ ôîñôîð øàðè ïî ïðîçîðöèòå, ïëàøè ñòîïàíèòå è êðàäå. Âúðêîëàêúò å ÷åðíî ñòðàøèëèùå, êðàäå äåöà, à Ìóðìÿó å êîòàðàê, õîäè ïî òàâàíà è ãëåäà äàëè äåöàòà ñà çàñïàëè.

287

ÀÂÈÒÎÕÎË 4.  óïîòðåáà ñà òèïè÷íèòå áúëãàðñêè èçðàçè è ïîãîâîðêè: “Àâàíòàòà å ÷èñòà ïå÷àëáà”, “Êàòî äîéäå íà ìÿðà, õâàùà âÿðà”, “Êàòî òå óäàðè ãîðíèÿ (ïðàã), ùå âèäèø äîëíèÿ (ïðàã)”, “Ãëóïîñòòà íå õîäè â ãîðàòà, à ïî õîðàòà”, “Íå ìè äàâàé àêúë, à ìè äàé ïàðè”, “Ðàáîòàòà íå å çàåê äà èçáÿãà”. III. Çàêëþ÷åíèå (ðåçþìå). Ïðîèçõîäúò íà íàñåëåíèåòî îò ñ. Áúëãàðñêè Êàðààãà÷ (äí. ñ. Òîòëåáå), Ïëåâåíñêà îêîëèÿ, ñå ðàçãëåäà âúâ âðúçêà ñ òúëêóâàíå íà íàçâàíèåòî “Êàðààãà÷” (Êàðàà÷), êîåòî îáõâàíà äâà åòàïà: 1/ ðàçêðèâàíå ïðîèçõîäà íà íàçâàíèåòî è 2/ ïðåâîä íà íàçâàíèåòî. Äî òîçè ìîìåíò îôèöèàëíî âúçïðèåòîòî ìíåíèå å, ÷å íàçâàíèåòî Êàðààãà÷ (Êàðàà÷) å òóðñêî è îçíà÷àâà “÷åðíî äúðâî” (÷åðåí áðÿñò) îò kara, òóð. = ÷åðåí è aðaç, òóð. = äúðâî.  ïîäêðåïà íà òîçè ïðåâîä ñå ïîñî÷âàò ñâèäåòåëñòâà çà çàâàðâàíå è èçñè÷àíå íà ñòàðè áðÿñòîâè ãîðè ïðè çàñåëâàíå. Òóê, êàòî ñå îáúðíà âíèìàíèå íà ôàêòà, ÷å ñúùåñòâóâàùèòå ñåëà ñ íàçâàíèå Êàðààãà÷ (Êàðàà÷) íà òåðèòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ, ñå ñðåùàò â îáëàñòè íà Þæíà Áúëãàðèÿ (Ðîäîïè ïëàíèíè, Ñòðàíäæà è Ñàêàð ïëàíèíè), Èçòî÷íà Áúëãàðèÿ (×åðíîìîðñêè êðàéáðåæèå, Ëóäîãîðèå) è Öåíòðàëíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ, êúäåòî ñå ñðåùàò â ìåñòíîñòè ñ íàçâàíèå “Îðìàí”, ñå èçêàçà ïðåäïîëîæåíèå çà åäíàêâèÿ, áúëãàðñêèÿ ïðîèçõîä íà äâåòå íàçâàíèÿ. Âúç îñíîâà íà äðåâíàòà ìèòîëîãèÿ íà êîííèòå íàðîäè ñå äàäå ïðåâîä íà íàçâàíèåòî ÄÅËÈ ÎÐÌÀÍ. Òî îçíà÷àâà “ÄÐÀÊÎÍÎÂÀ ÃÎÐÀ”. Èçêàçà ñå õèïîòåçà çà ïðèäâèæâàíå íà êóøèòñêè (åãåéñêè) ïëåìåíà â äðåâíà èñòîðè÷åñêà åïîõà, êîèòî ñà äàëè òåçè íàçâàíèÿ. Òúé êàòî íàçâàíèåòî Êàðààãà÷ (Êàðàà÷) å äâóñúñòàâíî, çà íåãîâèÿ ïðåâîä (ñúîòâåòíî çà ïðåâîäà íà äâåòå ñúñòàâíè ÷àñòè: êàðà è àãà÷) ñå ïîäõîäè êúì îïðåäåëÿíå âðåìåïðîèçõîäà íà íàçâàíèåòî, çà êîåòî ïîìîãíà ñúñòàâÿíå íà òàáëèöà ñ íàçâàíèÿ ñúäúðæàùè êîðåíè ÊÐ (ÊÀÐ, ÊÀÐÀ, ÊÀÐÈ) è Àà (ÀÃÀ, ÀÃÈ, ÀÕÀ, ÀÊÀ, ÀÃÀ×). Óñòàíîâè ñå, ÷å òåçè êîðåíè ñà åòèîïîêóøèòñêà òåðìèíîëîãèÿ îò äúëáîêà äðåâíîñò (V - IV õèë. ïð. Õð. ÷ VIII - VI â. ïð. Õð.), è å áåçñìèñëåí ïðåâîä íà áàçà íà ìëàäàòà òåðìèíîëîãèÿ íà òþðêñêèòå åçèöè (II â. ñë. Õð.).  äîïúëíåíèå å äàäåíà è êàðòà íà äîêóìåíòèðàíîòî, êàêòî è âåðîÿòíîòî äâèæåíèå íà ïëåìåíàòà â ðàçëè÷íèòå èñòîðè÷åñêè åïîõè ïîñëåäîâàòåëíî âúâ âðåìåòî ïðåç Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, ñâúðçàíî ñúñ ñúçäàâàíåòî íà äðåâíèòå öèâèëèçàöèè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, Åãèïåò, Ìàëà Àçèÿ è Ïðåäíà Àçèÿ. Ñïåöèàëíî âíèìàíèå ñå îáúðíà íà äðåâíèòå ïëåìåíà “êàðè” è “àãè”. Äâèæåùà ñèëà çà ñúçäàâàíå íà òåçè öèâèëèçàöèè ñà åòèîïî-êóøèòñêèòå ïëåìåíà = ÕÀÌÈÒÈ, êîèòî â íà÷àëîòî íà ñëåäïîòîïíàòà åïîõà ñå ðàçñåëâàò îò Àôðèêà. Íàçâàíèåòî ÒÐÀÊÈ å ñúáèðàòåëíî çà òåçè ïëåìåíà. Òÿõíàòà ðîëÿ ñå èçðàçÿâà â íàñëåäÿâàíå è ñúõðàíÿâàíå íà ïîçíàíèÿòà íà ïðåäïîòîïíèòå ÷îâåøêè ôîðìàöèè íà âåëèêàíèòå: Ëàïèòè (=Àëïè) è Ðåôàèìè (=Ãóðè). Çà îñúùåñòâÿâàíå ïðåâîäà íà íàçâàíèåòî Êàðààãà÷ ñå èçïîëçóâà ñëîâíîòî áîãàòñòâî íà äðåâíèòå àòè÷åñêè íàðå÷èÿ, êîèòî íåñúìíåíî ñà íàñëåäíèöè íà äðåâíèòå ÊÀìåéñêè è ÀÕÀòñêè åçèöè: åäèíèÿò àäìèíèñòðàòèâåí,

288

à äðóãèÿò ñàêðàëåí åçèöè, êîèòî ïîëçóâàëè äðåâíèòå çàñåëíèöè íà Áàëêàíî-Åãåéñêèÿ ðåãèîí: Åòèîïî-Êóøèòèòå = ÊÀÐÈ (ÏÅËÀÑÃÈ) è ÕÎÐÈÒÈ-ÀÕÀÒÈ. Ñðàâíèòåëíèÿò àíàëèç äîêàçà, ÷å è äâàòà êîðåíà ÊÀÐ è ÀÃÀ íàìèðàò ïðèëîæåíèå â îáëàñòèòå íà ðåëèãèÿòà è óïðàâëåíèåòî ñ åäíàêâè çíà÷åíèÿ - êîðåíúò “ÊÀД å îñíîâà íà ñúùåñòâèòåëíè èìåíà ñúñ çíà÷åíèå íà: “ãëàâà” (èçâîð), “ÆÈÂÎҔ (òå÷åíèå), “íà÷àëíèê, óïðàâèòåë, ãîñïîäàð”, à êîðåíúò “ÀÃÀ” å îñíîâà íà ãëàãîëè ñúñ çíà÷åíèå: “âîäÿ”, “óïðàâëÿâàì”, “äåéñòâóâàì”, “æèâåÿ”, “îñâåùàâàì, î÷èñòâàì”. Çàåäíî ãëàãîëíàòà è ñúùåñòâèòåëíàòà ôîðìè îáðàçóâàò öÿëî èçðå÷åíèå ñ îïðåäåëåí ñìèñúë. Òîâà ñàêðàëíî íàçâàíèå íà ñåëàòà ïîäñêàçâà, ÷å òå ñà áèëè “öàðñêè ñåëà”, êîåòî îçíà÷àâà, ÷å ñà áèëè ñåäàëèùà íà ëè÷íîñòè, ïðèáëèæåíè íà öàðÿ, à ïðåç òóðñêî âðåìå ñåëèùà, ïðèòåæàíèå íà ìåñòíè ôåîäàëè (áîëÿðè, àãè). Ðîäîâèòå íàçâàíèÿ è ïðîçâèùà îò ñ. Áúëãàðñêè êàðààãà÷ äîêàçâàò ñúùî äðåâåí åòèîïî-êóøèòñêè ïðîèçõîä. Ìåñòíèòå îáè÷àè è âÿðâàíèÿ çàïàçåíîòî íàöèîíàëíî îáëåêëî íà ÷åðíîäðåøêîâöè (öåíòðàëíà îðäà) è íàöèîíàëíà ìúæêà ïðè÷åñêà-ïëèòêà-ïåð÷åì, ñúùî äîêàçâàò ïðîèçõîä îò êîííèòå íàðîäè. Íàçâàíèåòî ÁÚËÃÀÐÈ (=ÁÀËÊÀÐÈ, ÁÀËÕÀÐÈ, ÁÅËÃÀÐÈ, ÏÅËÀÐÃÈ, ÏÅËÀÑÃÈ)+ å îáùîòî ñàêðàëíî íàçâàíèå ñúãëàñíî äðåâíàòà ôîðìóëà, êîåòî ñà ïðèåëè â äðåâíîñò îáåäèíåíèòå ïëåìåíà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ â ðàìêèòå íà äúðæàâíà ôîðìàöèÿ. Äíåñ íèå, áúëãàðèòå (õóäîíè, àãè, áàñòàðíè, áåñè, ãåòè, ëåëåè, êóìàíè è ò.í.) ñìå íàñëåäíèöè íà òåçè ïëåìåíà, íà òàçè äúðæàâà, íà òîâà íàçâàíèå. È òàêà, ïðîèçõîäúò íà íàñåëåíèåòî îò ñåëî Áúëãàðñêè êàðààãà÷ (äí. ñåëî Òîòëåáåí) Ïëåâåíñêà îêîëèÿ å äðåâåí, áúëãàðñêè - òîâà å áàëêàíñêî íàñåëåíèå, ÷àñò îò ñìåñåíèòå åòèîïî-êóøèòñêè ïëåìåíà.

Áåëåæêè Òåðìèíúò “äàðáàçè” ïðîèçëèçà îò ïåðñèéñêàòà äóìà “äåðâàç” è îçíà÷àâà “âðàòà”. ∗ Ëîíãèíîç Ñóìáàäçå, “Ãëóçèíñêîå ÄÀÐÁÀÇȔ, Òáèëèñè, 1960 ã., ñòð. 41 1 Äèìèòðèíà Ì. Äæîíîâà, Àðõåîëîãè÷åñêèòå ïàìåòíèöè â Ïëåâåíñêè îêðúã, Ñô. 1979, II ÷. Êàòàëîã íà àðõ. ïàì., ñòð. 65. 2 Òóðñêè èçâîðè, ò. XIII, ÁÀÍ, 1966 ã., ñòð. 241. 3 Ñ. Ñòîÿíîâ, Å. Èâàíîâà, Ìàòåðèàëè çà ìèíàëîòî íà Ðàçãðàäñêèÿ êðàé, Îêð. äèðåêöèÿ “Êóëòóðíî èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî”, Ðç. 1985, ñòð. 7. 4 Âàñèë Ìàðèíîâ, Äåëè Îðìàí (þæíà ÷àñò) – îáëàñòíî ãåîãðàôñêî èçó÷àâàíå, Ñô. 1941, ñòð. 2-10. 5 Ñêàçêè Àäûãñêèõ íàðîäîâ, ÀÍÑÑÑÐ, Ãëàâíàÿ ðåäàêöèÿ âîñòî÷íîé ëèòåðàòóðû, Ìîñêâà, 1978, ñòð. 175. 6 Êàäúì, ñèí íà ñèäîíñêèÿ öàð ÀÃÅíîð ñòàíàë ìîãúù öàð íà ãðàä Òèâà â Áåîòèÿ, ñëåä êàòî óáèë çìåÿ, ïîñâåòåí íà áîãà íà âîéíàòà Àðåñ è ïàçèòåë íà âåêîâíà ãîðà, ïðèòåæàíèå íà áîã Àðåñ. Âñúùíîñò Êàäúì óáèë öàðÿ íà âîèíñòâåíèòå òðàêè, ïî÷èòàùè áîãà Àðåñ è ïîíåæå ïîæåëàë äà áúäå îáåçñìúðòåí êàòî òðàêèéñêèÿ öàð, áîãîâåòå ãî ïðåâúðíàëè â Çìåé. 7 Îçèðèñ, ïîêîéíèÿò öàð, ñå ïðåâúïëúùàâà â ÕÎÐ (“Óòðåííà çâåçäà”), êîÿòî å áîæåñòâåíî òÿëî, Çìèÿ-äæåä íà ïðåâúïëúòåíèÿ öàð è ñúùåâðåìåííî ñëåäâàùèÿ öàð. Õîð ñå áîðè ñúñ Ñåò, êîéòî å ∗

ÀÂÈÒÎÕÎË ïðåâúïëúòåí â çìèÿòà Àïîï, ïàçèòåë íà âðàòà â ïîäçåìíîòî öàðñòâî = íåéíîòî ïðåìèíàâàíå îñèãóðÿâà âúçêðåñåíèåòî íà áîã Õîð. 8 Èìåíàòà íà õàíîâåòå îò ïðèêàçêàòà ñà êàëåíäàðíè ïðîçâèùà. Èìåòî Ñàíòåìèð = Ñàíò (Ñåò = ñÅÒÕ = “Êó÷å”, ãîäèíà íà âúçøåñòâèå). + åìèð (È-ÌÈ-ÐÀ = Âëàäåòåë, èìïåðàòîð, ïîñâåòåí íà áîã ÐÀ). Èìåòî Òîõòàìûø = ÒÎÕ (“ïåòåë”, ãîäèíà íà âúçøåñòâèå) + ÀÌóí = “îâåí”, ñëúí÷åâ áîã íà åãèïòÿíè â ãð. Òèâà (îâíåøêà ìàñêà íà áîãà Çìèÿ = Çåâñ). 9 È äíåñ ñòàðè õîðà îò Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ òâúðäÿò, ÷å òàçè çàáðàíà áèëà ñàìàòà ðåàëíîñò è åæåäíåâèå çà áåê÷èèòå - òå äåéñòâàëè ñ ðàçðåøåíèå íà ñóëòàíà, èìàëî ñïåöèàëåí ôåðìàí! Íèùî ÷óäíî ùîòî çàâîåâàòåëÿò, êîéòî å èçäàë çàïîâåä íà ðàÿòà äà ñëèçà îò êîíÿ ïðè ñðåùà ñ ïîêîðèòåëÿ ñè, ñúùèÿò, çà äà çàïàçè âëàñòòà ñè â èìïåðèÿòà, å èçäàë è çàïîâåä äà ñâàëÿò ïîäêîâèòå íà êîíåòå, äîðè è íà ïðàâîâåðíè, ìèíàâàùè ïî ñóëòàíñêèòå ïúãèùà. 10 Âæ. åâðåéñêèÿ âàðèàíò íà âàâèëîíñêèÿ îáðàçåö â Êíèãà íà ïðîð. Äàíèèë - ñúíèùà è ïðèò÷è ñ òàèíñòâåí ñìèñúë çà òúëêóâàíå. + Äåëè Îðìàí ÿâíî âêëþ÷âà âñè÷êèòå òèÿ çíà÷åíèÿ: “Äðàêîíîâà, çìèéñêà, ïîãðàíè÷íà, öàðñêà ãîðà”. Ñúùî âæ. ãë. äåëÿ, ðàçäåëÿì. 11 Òðîÿíñêè ñòàâðîïèãèàëåí ìàíàñòèð “Óñïåíèå Áîãîðîäè÷íî” - èëþñòðàöèè. 12 Âàéãàíä, Ã., Åòíîãðàôèÿ íà Ìàêåäîíèÿ, 1924, Ëàéïöèã, ñòð. 50, 54, 56. 13 Âàéãàíä, Ã., Åòíîãðàôèÿ íà Ìàêåäîíèÿ, 1924, Ëàéïöèã, ñòð. 50, 54, 56. 14 Äàíîâ, Õð. Òðàêèéñêî èçâîðîçíàíèå, Â. Ò., 1998, ñòð-10. 15 Ìóòàô÷èåâ, Êð., Çà ïðîèçõîäà íà Homo Sapiens, ÷. I, 1992, ñòð. 73, 74. 16 Äàíîâ, Õð., ïîñî÷. ñú÷èí., ñòð. 106, 141. + Êîðåí ÏËÑ - íà ãðúöêè “ïèëîñ” (ðßëïò) îçí. “òðàêèéñêà øàïêà”. Âåðîÿòíî ïåëàñãèòå ñà ïîëó÷èëè òîâà íàçâàíèå êàòî “øàïêîíîñöè”. 17 Òðåíäàôèëîâ, Õð., Õðèñòîìàòèÿ ïî ñòàðà áúëãàðñêà ëèòåðàòóðà, Ïä. 1998, ñòð. 476, 477.  Áúëãàðñêàòà àïîêðèôíà ëåòîïèñ ñå êàçâà, ÷å 130 ãîäèíè ñëåä êàòî ÊÀÐâóíñêàòà çåìÿ áèëà íàïóñíàòà îò ðèìëÿíè è åëèíè, áèëà çàñåëåíà îò åäèí êëîí áúëÃÀÐÈ, îòäåëåíè îò êóìàíèòå. Èìà åäèí íåÿñåí èçðàç: “È òîçè öàð (Èñïîð öàð) ïîãóáè ìíîæåñòâî èçìàèëòÿíè. È òîçè öàð íàñåëè öÿëàòà ÊÀÐ âóíñêà çåìÿ, è áÿõà ïðî÷åå ïðåäè òîâà ÅÒÈÎÏÈ.” Íå å ÿñíî êîè ñà åòèîïè: Çàâàðåíîòî íàñåëåíèå?, åëèíèòå?, èçìàèëòÿíèòå (ïîòîìöèòå íà åãèïòÿíêàòà ÀÃÀÐ)?, èëè çàñåëíèöèòå (ñ êîèòî öàðÿò çàñåëâà ÊÀÐâóíñêàòà çåìÿ, âå÷å áúëÃÀÐñêà çåìÿ? Ïîíåæå èìåòî ÁúëÃÀÐÈ (ÁàëÊÀÐÈ?) ñòàíàëî îáùî çà ñìåñåíîòî íàñåëåíèå. 18 Áúëãàðñêè íàð. Ïðèêàçêè, Ñô. 1962, ñòð. 271, âæ. Ñá. Í. Ó. XLVII, ñòð. 437, 438. 19 Âæ. Ìóòàô÷èåâ, Êð. Homo sapiens, ÷. 1, ñòð. 73, 75. Òóê ñâåäåíèÿòà, îò Õåðîäîò, êîèòî ñå ïðèâåæäàò, ñúäúðæàò â ñåáå ñè ïðîòèâîðå÷èÿ. Îò çíà÷åíèå å ïðåâîäúò îò ãðúöêè åçèê, íî âñå ïàê ïîäñêàçâàò, ÷å Õåðîäîò, âåðîÿòíî å áèë ðåäàêòèðàí ñïîðåä âÿòúðà. Ñòàâà ÿñíî, ÷å åëèíèòå ïðåäñòàâëÿâàëè íÿêàêâà ðåëèãèîçíà îáùíîñò, ïî÷èòàùà âåðîÿòíî áîã ÅË (ÅËÎÕÈÌ?) îò êúäåòî âåðîÿòíî ñà ïîëó÷èëè èìåòî ñè. Òîçè áîã íå å èäåíòè÷åí ñ øóìåðî-àêàäñêèÿ ÅÍËÈË. Ïîíÿòèåòî “åëèíè” å ñòàðî è âåðîÿòíî å äîøëî íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñ ðàçñåëâàíåòî íà äàíàéöè îò Åãèïåò ïðåç II õèë. ïð. Õð. â Õàíààí, Ìàëà Àçèÿ è þæíîòî êðàéáðåæèå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Òîâà ñà ïëåìåíà, êîèòî ñà ïîëçóâàëè ÷óæäè ïîëèòè÷åñêè îðãàíèçàöèè, äðóãè ñà èì ïðàâåëè

îáåäèíåíèÿòà, óíèùîæàâàëè ñà öèâèëèçàöèè è ïîñëå ñà ñè ïðèïèñâàëè ÷óæäàòà êóëòóðà, èçáèâàëè ñà ìèðíî íàñåëåíèå ïîä âèä íà “çàêëÿòèå” (÷îâåøêè æåðòâîïðèíîøåíèÿ - Õåðîäîò îïèñâà ñëó÷àé íà èçáèâàíå íà ìúæêî êàðèéñêî íàñåëåíèå; ïúê è èñòîðèÿòà çà çàâëàäÿâàíå íà Õàíààí (Îáåòîâàíàòà çåìÿ) äàâà ìíîãî òàêèâà ïðèìåðè). Åëèíèòå çàåëè îò ïåëàñãèòå è òðàêèòå ïðîçâèùàòà íà áîãîâåòå (ò.å. êàëåíäàðíè, êà÷åñòâåíè è ñåëèùíè ïðîçâèùà íà ïî÷èòàíèòå äåäè: öàðå, ãåðîè îò äðåâíîñòòà). Ñúùåâðåìåííî åëèíèòå ñå îòíàñÿëè ñ ïîäèãðàâêà êúì çàâàðåíèòå “æèâè” áîãîâå. Ñìÿòàëè ãî çà èçìèñëèöà. Ðåëèãèîçíàòà ïðîïàãàíäà íå å îò â÷åðà è âåðîÿòíî ÷àñò îò çàâàðåíîòî íàñåëåíèå ïðåìèíàëî êúì íîâàòà ðåëèãèîçíà îáùíîñò - åëèíè. Åëèíèòå-ïðèøúëöè âúçïðèåëè ìèñòåðèèòå è ñèãóðíî ïðîìåíèëè òîâà, êîåòî íå ðàçáèðàëè, à åëèíèòå-ïðîçåëèòè çàïàçèëè êóëòà íà äåäèòå. Åëèíèçìúò âñúùíîñò å ñèíîíèì íà ìíîãîáîæèå. 20 Àòè÷åñêèÿò (ïåëàñãèéñêèÿò) äèàëåêò â êð. íà IV â. ïð. Õð. ñå ðàçïðîñòðàíèë è ñòàíàë îáèêíîâåí åçèê ïðåç àëåêñàíäðèéñêàòà è ðèìñêàòà åïîõà; ïðåòúðïÿë ïðîìåíè. 21 Ñúùåñòâóâà õèïîòåçà, ÷å ìèíîéöèòå (êðèòÿíè) è ïåëàñãèòå ñà õåòè, à ðàçâèòèåòî íà ôèíèêèéñêàòà àçáóêà å äåëî íà ôðèãèòå Àíàòîëèÿ. 22 Âæ. Ìóòàô÷èåâ, Êð., Äðåâíà èñòîðèÿ íà Áàëêàíñêèÿ ï-â, ò. 1, Ñô. 1997, ñòð. 167-170, 274. 23 Öÿëîòî Ëóäîãîðèå å èçïúñòðåíî ñ òîïîíèìè íà êðàéðå÷íè îáëàñòè è ôîðìèðîâàíèÿ ïî ð. Ðóñåíñêè Ëîì, ñúäúðæàùè ñúñòàâêàòà “êàðà”, ñúùî ïî ð. Áåëè Ëîì, ïî ð. ×åðíè Ëîì. Íèìà âñè÷êî å èçãëåæäàëî ÷åðíî íà ìåñòíîòî íàñåëåíèå? Íàïð. ãðåáåíà Ãîëÿì è Ìàëúê ÑÀÊÀÐ. Íÿêîè èçñëåäîâàòåëè ïðåâåæäàò Ñàêàð “áÿëà çåìÿ” îò òèáåòñêè åçèê èëè çàìåíÿò åãèïåòñêàòà ñòðóêòóðà ñ òþðêñêà: Ñ-ÀÊ ( = “áÿë”) -ÀÐ. 24 Âæ. ñâåäåíèåòî, êîåòî äàâà Ò. Áàëêàíñêè, Ñ áúëãàðñêè èìå è ñ áúëãàðñêà êðúâ, Â. Ò.., 1996, ñòð. 102 çà èçñëåäâàíåòî íà Ì. À. Õàáè÷åâ, Ê õèäðîíèìèè Êàðàêà÷àÿ è Áîëêàðèè, (Íàëü÷èê, 1982), íî íÿìà ñâåäåíèå íà êàêúâ åçèêîâ àíàëèç ñå å îïðÿë Õàáè÷åâ. 25 Çà íàñ å âàæåí àçáó÷íèÿò çíàê, ñ êîéòî å çàïèñàíà äóìàòà è çíàêúò, êîéòî ñå ïîëçâà ïðè òðàíñêðèïöèÿ. Òàêà ñåëî Òîðòàìúø å çàïèñàíî ñúñ çíàöè, êîèòî ñà ïðåâåäåíè ñ h è V (õú), çàòîâà ùå ñå ÷åòå Òîõòàìúø, ìàêàð V äà ñå èçãîâàðÿ ãúðëåíî. ∗ Àñòðîíîìè÷åñêà ñèìâîëèêà. ∗∗ “äîð” â ñò. åâð. åçèê îçíà÷àâà “ðîä” è ïîäñêàçâà çà äâàòà íà÷èíà íà ÷åòåíå íà ïèñìåíèòå çíàöè: îòäÿñíî íà ëÿâî è îáðàòíî. 26 Âæ. Ò. Áàëêàíñêè, ïîñî÷. ñú÷èí., ñòð. 98 çà èìåòî Òîäîð è âÿðàòà â íåáåñíèÿ êîííèê. 27 Âæ. Èñòîðèêî-äåìîãðàôñêè ïðîöåñè â Ðàçãðàäñêèÿ êðàé, Ðç., 1988, ñòð. 155, ñúùî ñòð. 125, 136, 141. 28 Èáí Ôàäëàí ñúîáùàâà, ÷å áúëãàðèòå èìàëè ëåãåíäè çà âåëèêè íåáåñíè âîèíè, êóëò êúì êó÷åòî è çìèÿòà è äð. - Âæ. Êíèãà Àõìåäà Èáí Ôåäëàíà è åãî ïóòåøåñòâèå íà Âîëãó â 921-922 ã., Õàðüêîâ, 1950. + Âæ. Òàáîâ, Éîðäàí, Ïàäàíåòî íà Ñòàðà Áúëãàðèÿ, ñòð. 252. Âæ. ñúùî Êðúñòåâ, Ã., Ñèìâîëè íà áîãîâåòå, ñòð. 76: “êàðè, ëàïèòè è ïåëàñãè ñà èìå íà åäíî è ñúùî ïëåìå, íàñåëÿâàëî Åëàäà, Òðàêèÿ è Ìàëà Àçèÿ. Ðîäñòâåíè íà òÿõ ñà ìèçè, åäîíè, ëèäèéöè è äð.” Åäíà ìàëêà êîðåêöèÿ - ëàïèòèòå ñà îñòàòúê îò ïðåäïîòîïíè âåëèêàíè, ñìåñåíè ñ êàðè è òðàêè. “Ëàïèòè” å îáðàòíî ÷åòåíå â ãðúöêè ñòèë íà “Àëïè”. À òîâà, ÷å ìèçèòå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñà íîñåëè ñúùî îáùîòî èìå “áúëãàðè” ðàçáèðàìå îò Êðàòêîòî æèòèå íà Êëèìåíò Îõðèäñêè (âæ. Ñòàðà Áúëãàðñêà ëèòåðàòóðà, ò. IV, Ñô. 1986, ñòð. 395).

289

ÀÂÈÒÎÕÎË

Ïðèëîæåíèå 1

Ïðèëîæåíèå 2

290

ÀÂÈÒÎÕÎË

291

ÀÂÈÒÎÕÎË Ïðèëîæåíèå 3

Íàçâàíèÿ ñ êîðåí ÊÐ (ÊÀÐ, ÊÀÐÀ, ÊÀÐÈ) Íàçâàíèÿ ñ êîðåí Àà (ÀÃÀ, ÀÃÈ, ÀÕÀ, ÀÊÀ, ÀÃÀ×) 1. Íàçâàíèÿ íà ñåëèùà à) ñåëèùà â Áúëãàðèÿ âæ. Ïðèëîæåíèå ¹ 2; ÊÀÐÀìàíèòå, ÊÀÐíîáàò, ÊÀÐäàì, ÊÀÐÀïåëèò, ÊÀÐÀóêóø, ÊÀÐÀ èá, ÊÀÐÀ êóðò, ÊÀÐÀ êî÷, ÊÀÐÀ åâðåí, ÊÀÐÀäæà àò, ÊÀÐÀ îðìàí, ÊÀÐÀñóðà (äðåâíî ñåë. ×èðïàíñêî), ÁàøèÊÀÐÀ (Òàòàðïàçàðäæèøêî), ÊÀÐÀáàøëú, ÊÀÐÀ àëàí è ò.í.ÊÀÐêàë (ÊÀÐãàë, Ëóäîãîðèå - ñúùî è ÊÀÐÀêàë, Ðóìúíèÿ) ÀÃÀòîâî (Ñåâëèåâñêî, ÀÃÀòóâà XV â. ÀÊ÷åëàð), Ðàçãðàäñêî, äí. Áåëèíöè, ñ. ÀÕÈ áàáà (ÀÁÎÁÀ, Âàðíåíñêî, äí. Ïëèñêà, àïîêðèô. ÏëþñÊÀ) á)ñåëèùà â Ãúðöèÿ Íåÿ ÊÀÐÈÿ, ÊÀÐÅÿ (íà î-â Ëåôðàñ) ÊÀÐÀâàñ (î-â Êèòåðà), ÊÀÐÈñòîñ (î-â Åâáåÿ), ÊÀÐÈöà, ÊÀÐäèöà, ÊÀÐÈñòîñ (ãð. â ËèÃÓÐÈÿ), ÊÀÐåÿ è ÊÀÐÈòàéíà, è ÊÀÐäàìèëè (íà ï-â Ïåëîïîíåñ), ÊÀÐÈÿ (ãð. è ì. â Ëàêîíèÿ) ñ. ÀÕÀðíå (20 êì. îò Àòèíà), ãð. ÅÃÈîí (ï-â Ïåëîïîíåñ), ÏëÀÊÀ (î-â Ëåìíîñ), Êàòî ÀÕÅÿ (ï-â Ïåëîïîíåñ), ÄèðÀÕÈÉ(ÄðÀ×) â Àëáàíèÿ, ãð. ÀÃÈëà (â Åòðóðèÿ) â) ñåëèùà â Ìàëà Àçèÿ ÀíÊÀÐÀ (ÀíÊÈÐÀ) - äí. ñòîë. íà Òóðöèÿ, ãð. ÊÀÐÀíèñ (IV â. ñë. Õð. Ôàþì), ÕàëèÊÀÐíàñ (ðîäåí ãðàä íà Õåðîäîò), ÊÀÐÀáèãà, ÊÀÐÀáóðóí, ÊÀÐÀêàñó, í. ÊÀÐÀêàáóðíó, ÊÀÐÀîâà, ÊÀÐÀäæàáåé, ÊÀÐÀïúíàð, ÊÀÐòàë, ÊÀÐÀåâëè, ÊÀÐÀáàáà, ÌàëÊÀÐÀ. ãð. ÑêþëÀÊÅ è ÏëÀÊÈÿ - äðåâíè ïîñòðîåíè îò ïåëàñãèòå, ñ. ÀïîëÀÊÈÿ (î-â Ðîäîñ), ñåëà ÀÕìåòëè, ÀÊõèñàð, ÀÊêüîé, ÊúðêÀÃÀ×, ñ. ÑåäþëáÀÕÈð, ñ. ÊèëèòáÀÕÈð (Òàëèïîëñêè ï-â) ã)ñåëèùà â Ïðåäíà Àçèÿ, Ñðåäíà Àçèÿ è Åãèïåò ãð. ÊÀÐÀ-ÀÃÀ× (Karaagach) íà þ.è. îò ãð. Ñàìàðêàíä ìåæäó ðåêèòå ÀìóÄàðÿ è ÑúðÄàðÿ, ãð. ÊÀÐÀ×È (Ïàêèñòàí), ãð. ÊÀÐòÀÃÅí - Ñðåäíà Àçèÿ, (VI â. ïð. Õð., Ôèíèêèÿ), ãð. ÊÀÐ-ÊÀÐ (õåòñêî âëàäåíèå Ñ.Ç. Àðàáèÿ, XV-XIII â. ïð. Õð.) ãð. ÊÀÐêåìèø (ÊÀÐõåìúø, Àñèðèÿ-Âàâèëîí) IX â. ïð. Õð. (ãð. ÊÀÐÅ) èëè Õàðàí â Àñèðèÿ, ãð. ÊÀÐíàê (Åãèïåò - 1600 ã. ïð. Õð.) ÊÀÐÈàòèàðèì (Äðåâåí Õàíààí). ÊàíäÀÕÀÐ (Àôãàíèñòàí), ÀÊðàãàñ ( = ÀÃðèãåíò), ÀÊöèé, ÀÊñóì (â Åðèòðåÿ, Åòèîïèÿ), ÄàìÀÑÊ, ÀñÊÀëîí (íà ôèëèñòèìöè), ËÀÊÀäèâñêè î-âè (Èíäèÿ), ÂèñÀÊÕÀïàòíàì (Èíäèÿ), ÁÀÊÕÈÿ è ÊÀÐÀíèñ (Âúâ Ôàþì, Åãèïåò, IV â. ïð. Õð.) 2. Èìåíà íà ðåêè, ïëàíèíè, îáëàñòè, äúðæàâè à) â Áúëãàðèÿ ïë. ÊÀÐïàòè (Ðóìúíèÿ), ïë. ìàñèâ ÊúðÊÀÐèÿ (Ðîäîïèòå), ïåùåðà ÊÀÐÀ, ÊÀÐÀÀÃÀ×êè ðúò (âîäîäåë â Äåëèîðìàíà), ìåñòíîñò ÊÀÐÀÀ× ïóíàðè, ÊÀÐÈéñêè çàëèâ íà ×åðíî ìîðå (ØÀáëà), ì. ÊÀÐâóíà (Äîáðóäæà), ïë. Ãîëÿì è Ìàëúê ÑÀÊÀÐ (Ëóäîãîðèå), ïë. ÑÀÊÀÐ (þ.è. Á-èÿ), ðåêà ÊÀÐÀïàí÷à - ïðèòîê íà ð. Äóíàâ â Ëóäîãîðèåòî. ãðàäîâå ÀíòèÊÈðî, ÒàíÀÃðà, ÌåÃÀðà (â Áåîòèÿ)ÊÀÐòÀÃÅí (äðåâíà Ôèíèêèÿ) á) â Ãúðöèÿ, Ìàëà Àçÿ, Ïðåäíà Àçèÿ îáë. ÊÀÐìàíèÿ (â äúðæàâàòà ÌÈÄÈß, VII-VI â. ïð. Õð.) ÀÕìåíèä. ä-âà, îáë. ÊÀÐÈß (Ì. Àçèÿ) 1000 ã. ïð. Õð. îáë. ÀÊÀðíàíèÿ (Ãúðöèÿ, íàñåëåíà ñ âëàñè, XIV â.), î-â ÊÀÐïàòóñ (â Åãåéñêî ìîðå), î. ÈÊÀÐèÿ, î. ÊåÐÊèðà, âð. ÔåíÃÀÐÈ, 800 ì. (î-â ÑàìîòðÀÊÈ), âð. ÂóëÃÀÐÀ, 1654 ì., ðåêà ÊÀÐêàñ (â Ëèäèÿ), ð. ÊÀÐåñ, ïðèòîê íà ð. Åçîï (Ì. Àçèÿ), ð. ÊÀÐïà - ïðèòîê íà ð. Äóíàâ, ð. ÊÀÐñîñ (Êèëèêèÿ), ð. ÑÀÊÀÐ (â çàï. Ì. Àçèÿ, âëèâà ñå â ×åðíî ìîðå), ð. ÊÀÐÀàçèàê (Ãúð.), ÊÀÐÈáñêî ìîðå.ïë. ÊÀÐÀäæîâà (ÌÀÊåäîíèÿ), ïë. ÑÀÊÀÐ (â Ãðóçèÿ), ÑÀÊÀÐ - ïóñò. ì. â Àôðèêà ä-âà ÀÊÀÄ, ÁÀÊòðèÿ, îáë. ÀÕÀÉÀ (ï-â Ïåëîïîíåñ), ÅÃÅÉñêî ìîðå, î-â ÏåëÀÃîñ, î-â ÀíÃÈñòðè, î-â ÈÊÀðèÿ, íîñ ÀÊðèòàñ (Ìåñèíñêè çàëèâ), íîñ ÊîðÀÊÀ áóðíó (Êóøàäàñêè çàëèâ), âðúõ ÀÊñèîí, 2111 ì. (Ãúðöèÿ), âðúõ ÀÃäàã, 2089 ì. (Ì. Àçèÿ). 3. Èäåè â àñòðîíîìèÿòà è ìèòîëîãèÿòà è ðåëèãèÿòà car, ðóì. = âîëñêà êîëà, ÊÀÐóöà.carul mare /mic/, ðóì. = ñúçâåçäèå Ãîëÿìà Ìå÷êà (Ìàëêà Ìå÷êà)carrûca, ëàò. = êàðóöà.ÑÊÀÐÀáåé “ñâåùåí áðúìáàð”, ÅãèïåòÊÀÐïåÿ, Çáñðáßá = Òåñàëèéñêè ìèòè÷åñêè òàíö (áîðáà ìåæäó îðà÷ è ðàçáîéíèê). ÑóðâàÊÀÐÈ, áúëã. = ïðàòåíèöè îò “îòâúäíîòî” çà áëàãîñëîâèÿ. áãÜ-äåïò = Òâúðäå áîæåñòâåíÜãéÜîù => îñâåùàâàì, ïîñâåùàâàì, î÷èñòâàì, ïî÷èòàì.áãéáóìüò => îñâåùàâàíå, î÷èñòâàíå, ñâåòîñò.áãéïò = Aâåò, ñâåùåí, ïîñâåòåí.áãéóôåßáç = Aâåò îáè÷àé, ñâåòî ïîâåäåíèå. (Âæ. â Ñòàðîãðúöêè - Áúëãàðñêè ðå÷íèê, 1992 ã., ñòð. 2, 4). 4. Íàçâàíèÿ íà ïëåìåíà ÊÀÐíè - carni - êåëòñêî ïëåìå â Èçò. Àëïè, ÊÀÐíóòè - carnutes - êåëòñêî ïëåìå â Ãàëèÿ (Ëàò. Áúëã. ð-ê, 1937, ñòð. 77) ÊÀÐäàöåñ - cardaces, um - ïåðñèéñêè íàåìíèöè. ÊÀÐÀãóíè - àðîìúíè (âëàñè) â Ìàêåäîíèÿ; ÏàëèÊÀÐÈ - àëáàíñêî ïë. ÊÀÐÀÊÀ×Àíè - ïàñòèðè â Ðîäîïèòå è Âðà÷àíñêèÿ Áàëêàí.ÊÀÐÈ = ÏåëÀñÃÈ - äðåâíî àâòîõòîííî íàñåëåíèå íà Åãåéñêî-Áàëêàíñêèÿ áàñåéí, ÃÀÐÈ, Áàë-ÊÀÐÈ. ÒðÀÊÈ, ÏåëÀÑÃÈ,ÀðÃÈéöè, ÀÃÈ (VI â. ïð. Õð.)ÀÊÀäèÀÕåéöèÌÀÊåäîíöè 5. Ëè÷íè íàçâàíèÿ (Âæ. Ñ. Èãíàòîâ, Åãèïåò íà ôàðàîíèòå, 1998, Ñô.) Âæ. Ñòàðîãðúöêè-Áúëã. ð-ê Èìåíà íà åãèïåòñêè ôàðàîíè: ÍåôåðÊÀÐÅ, ØåïñåñÊÀÐÅ, ÄæåäÊÀÐÅ, ÓñåðÊÀÐÅ, ÌåðèÊÀÐÅ, ÊÀÊÀÐÅ Õîð-ÀÕÀ Íåáòè Ìåí (= Ìåíåñ)ÀÕòîé (Õåòè), ÀÕÅìåíèäè (ðîäîâî íàçâ.) ÀÃÀòàðõ, ÀÃÅíîð, ÀÃÅñàíäðèä, ÀÃÅñèëàé, ÀÃÈÉ, ÀÃÈÄ, ÀÃÀìåìíîí, ÀÕÀÉÊÀÐ (òðàê. ãàäàòåë), ÀÕÈë.

292

ÀÂÈÒÎÕÎË Ïðèëîæåíèå 4

293

ÀÂÈÒÎÕÎË

“ÑÅÄÅÌÒÅ ÏËÅÌÅÍÀ” È “ÑÊÈÒÑÊÎÒÎ ÇÀÁËÓÆÄÅÍÈŔ ÌÈËÎØ ÑÈÄÎÐÎÂ

Âèçàíòèéñêèÿò õðîíèñò Òåîôàí Èçïîâåäíèê îïèñâà ïîáåäàòà íà áúëãàðèòå îíîãóðè ñðåùó ðîìåèòå ïðè Îíãúëà è äîáàâÿ: “... ñëåä êàòî ïîêîðèëè èçìåæäó íàìèðàùèòå ñå òàì ñëàâÿíñêè* ïëåìåíà òàêà íàðå÷åíèòå Ñåäåì ïëåìåíà (áé ëåãïìåíáé Åðôá ãåíåáò), çàñåëèëè ñåâåðèòå îò ïðåäíàòà êëèñóðà íà Âåðåãàâà êúì èçòî÷íèòå ÷àñòè, à íà çàïàä, êúì Àâàðèÿ îñòàíàëèòå Ñåäåì ïëåìåíà (ôáò õðïëïéðïõò Åðôá ãåíåáò), êîèòî ïëàùàëè äàíúê”. Àêî ñå ïðî÷åòå âíèìàòåëíî òîâà ìÿñòî îò ëåòîïèñà íà Òåîôàí Èçïîâåäíèê, âúçíèêâà âúïðîñúò äàëè ñëàâÿíñêîòî ïëåìå Ñåâåðè âëèçà â ñúñòàâà íà òàêà íàðå÷åíè Ñåäåì ïëåìåíà (Ñåäåìòå ðîäà) èëè íå. Çàùîòî ñàìàòà äîáàâêà “òàêà íàðå÷åíèòå” (áé ëåãïìåíáé) ïîêàçâà, ÷å òå íå ñà áèëè ñåäåì íà áðîé, à ñèìâîëè÷íîòî ÷èñëî ÑÅÄÅÌ èìà íÿêàêâî äðóãî çíà÷åíèå. Èçðàçúò “òàêà íàðå÷åíèòå” (ôáò ëåãïìåíáò) â ñèíòàãìàòà “òàêà íàðå÷åíèòå Ñåäåì Ðîäà”, íàìåêâà, ÷å òóê ñå èçïîëçâà åäíî “íåàäåêâàòíî” îáîçíà÷åíèå çà åäíî îáåäèíåíèå è ïî-òî÷íî çà “åäíî öÿëî, êîåòî íå å ÷èñò ñáîð îò ïëåìåíà, êàìî ëè ïúê îò ðîäîâåòå” ò.å., ÷å ñòàâà äóìà çà “îïðåäåëåíà öåíòðàëèçèðàíà ôîðìàöèÿ”, êàêòî ñå èçðàçÿâà À. Àâåíàðèóñ.  òàçè ïîñîêà Áåøåâëèåâ ïðàâèëíî óñòàíîâÿâà, ÷å â òåêñòà íà Òåîôàí ñå ãîâîðè çà åäíî äîáðå ïîçíàòî íà ñúâðåìåííèöèòå ñëàâÿíñêî ïëåìå, ïîðàäè êîåòî Õ. Äèòåí ïðåäëàãà êàòî ïî-ïðàâèëíî â ñúùèÿ òåêñò “òî äà ñå ïèøå ñ ãëàâíà áóêâà êàòî ëè÷íî èìå (èìåííî “Åðôá ãåíåáé”), âìåñòî êàêòî äîñåãà ñ ìàëêà (åðôá ãåíåáé). Âúâ âðúçêà ñ òîâà èìå-çàãàäêà Äóé÷åâ, à ïðåäè íåãî è Ë. Íèäåðëå íè íàñî÷âàò çà ñðàâíåíèå êúì ïëåìåííîòî èìå Eptaradici ó àíîíèìèíÿ áàâàðñêè ãåîãðàô îò IÕ âåê Õ. Äèòåí è Õ. Ïàïàñòàòèñ îáðúùàò âíèìàíèå íà èçñëåäâàíèÿòà íà Ñ. Ëèàêîñ, îò êîèòî ïðîèçëèçà, ÷å îáîçíà÷åíèåòî “Ñåäåì Ðîäà” (Åðôá ãåíåáé) ïúðâîíà÷àëíî å áèëî íàçâàíèå íà åäíî òðàêèéñêî ïëåìå, îò êîåòî å ìíîãî âåðîÿòíî äà ïðîèçëèçà ãåãñêî-àëáàíñêîòî ïëåìå “Ñåäåìòå ùàíäàðòè”. Çà âñè÷êè òåçè ñëîæíè íàçâàíèÿ èìà îñíîâàíèÿ äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å ïðîèçëèçàò îò åäíà çàáðàâåíà ðåëèãèîçíà ïðàêòèêà - òåçà, êîÿòî ñå îòñòîÿâà â íàñòîÿùèÿ òðóä. Ñ ïîñî÷åíîòî ñëîæíî ïðîçâèùå “...îñòàíàëèòå Ñåäåì ïëåìåíà, êîèòî ïëàùàëè äàíúê” îò öèòèðàíîòî ìÿñòî â õðîíèêàòà íà Òåîôàí èìàò ñå ïðåäâèä ñëàâÿíñêè ïëåìåíà, êîèòî ñà ïîëçâàëè íÿêàêâà âàñàëíà ñàìîñòîÿòåëíîñò, ïëàùàéêè äàíúê íà Êîñòàíòèíîïîë. Âèçàíòèéñêèÿò õðîíèñò óïîòðåáÿâà äóìàòà ïîêîðèëè (ðáñá÷åéìåíùí), íî òîâà å îò íåãîâà ãëåäíà òî÷êà. Îò ãëåäíà òî÷êà íà Ñåäåìòå ïëåìåíà (Ñåäåìòå ðîäà) òîâà å ñìÿíà íà çàâèñèìîñòòà èëè ïðîìÿíà íà ñúþçíèêà. Äàæå, ìîæå áè, îò òÿõíà ãëåäíà òî÷êà ïî-òî÷íà å äóìàòà îñâîáîäèëè, ïîíåæå èçïîâÿäâàò åä-

íà è ñúùà ðåëèãèÿ ñ “íîâè ãîñïîäàðè” - ñúþçíèöè. Êàêòî âå÷å îòáåëÿçàõìå ⠓×óäåñàòà íà Ñâ. Äèìèòðèé Ñîëóíñêè” òàçè ðåëèãèÿ ñå íàëè÷à “ñëàâÿíñêà ðåëèãèÿ” (Åêëáâéíùí èñçó÷åéáí), à Òåîôèëàêò Îõðèäñêè, àðõèåïèñêîïà íà “öÿëà Áúëãàðèÿ” (ðáîéò Âïõëãáñéáò), óïîòðåáÿâà ìåòàôîðàòà “ñêèòñêî çàáëóæäåíèå”. Îò äðóãà ñòðàíà, çàñâèäåòåëñòâóâàíîòî âåêîâíî ñúòðóäíè÷åñòâî, è ïðåäè, è ñëåä ñúáèòèÿòà, îïèñàíè îò Òåîôàí, íè íàâåæäà íà ìèñúëòà, ÷å òå ñà, ìîæå áè, áëèçêè è â åòíè÷åñêî îòíîøåíèå. Ïðåäïîëàãàìå, ÷å “Ñåäåìòå ñëàâÿíñêè ïëåìåíà” ñà áèëè íàé-ìàëêîòî â ðåëèãèîçíî îòíîøåíèå áëèçêè äî áúëãàðèòå. Îò òàì èäâà è íàçâàíèåòî Ñåäåìòå, êîåòî å ðåëèãèîçíî ïðîçâèùå. Çàòîâà ïî-ïðàâèëíî å òîâà ìÿñòî îò õðîíèêàòà íà Òåîôàí äà ñå ïðî÷åòå: ñëàâÿíñêè ïëåìåíà îò ðåëèãèÿòà íà Ñåäåìòå (“Ñåäìîáîæèÿíöè”). Äîïóñòèìà å è ìèñúëòà, ÷å òå ñà áèëè åòíè÷åñêè áëèçêè, ïîðàäè òîâà, ÷å ïîä “ñëàâÿíè” (èìåòî èäâà îò èðàíñêàòà, ïåðñèéñêàòà è àâåñòèéñêà äóìà SRAVAH (R-L) ñúñ çíà÷åíèå: ÑËÎÂÎ/ ÑËÀÂÀ ñà áèëè ðàçáèðàíè îáèêíîâåíèòå ñêèòè (ñêîëîòè), à “áúëãàðèòå” ñà áèëè òàêà íàðå÷åíèòå öàðñòâåíè ñêèòè (ñêîëîòè/ñêëàáîè) - êàêâèòî ñà ðèãèòå (ìîæå áè: ðèíõèíèòå, ñéí÷éíïé è ðîêñîëàíèòå - ïîòîìöè íà êèáðèòå (êèìåðèòå, êéììåñéïé, êéìðïéá, ñïîðåä âèçàíòèéñêèòå èçâîðè). Åòî êàêâî å çàïèñàë çà òÿõ âèçàíòèéñêèÿò õðîíèñò Ïðîêîïèé: “ ñòàðî âðåìå ìíîæåñòâî õóíè, íàðè÷àíè òîãàâà êèìåðèéöè íàñåëÿâàëè îáëàñòèòå ïðè Àçîâñêî ìîðå”. Ñúùèòå òåçè êèìåðè/ãèìåðè èëè êèáðè/ãåáðè ñå ñïîìåíàâàò â êðàòêàòà àíîíèìíà èñòîðèéêà, èçâåñòíà êàòî “Çîãðàôñêà èñòîðèÿ” (èëè: “Èñòîðèÿ â êðàòöå î áîëãàðîñëîâåíñêîì íàðîäå”), êîÿòî ïðèâåæäà Ãåîðãè Ñ. Ðàêîâñêè â åäèí ñâîé òðóä: “Áîëãàðñêè íàðîä èçèäå äðåâëå îò ×åðíàãî ìîðà îò ðåêè Âîëãè èç âåëèêèÿ Ñêàíäèíàâèé, è çâàõó ñÿ òàìî Ãèìåðè è Êèìåðè, åãäà óìíîæèøàñÿ, èçèäîøà ïåðâîå èç îâèÿ ñòðàíè, è îùå ïðåäè Àëåêçàíäðîì Ìàêåäîíñêèì”. È ïî-íàòàòúê:  ãîäèíàòà 666 ïî-ìíîãîáðîéíè äîéäîõà â öàðñòâîòî íà Êîíñòàíòèí IV ñúñ ñâîÿ âîæä Îáðàò è çàâîþâàõà Ìèñèÿ è Òðàêèÿ è ìíîãî ïúòè ïîðàçè ãðúöêîòî âîéíñòâî òîçè Îáðàò è âñÿêà ãîäèíà âçèìàøå äàí îò ãðúöêèÿ öàð. Ñâîÿ ïðåñòîë ïîñòàâè â ãðàä Îõðèä.” Ôàêò å, ÷å ãîëåìèòå ìàñè ñëàâÿíè îò äâåòå ñòðàíè íà ñðåäíîòî è äîëíîòî òå÷åíèå íà Äóíàâà ñà áèëè ñúþçåíè ñ îíçè íàðîä, êîéòî â ñòàðèòå èçòî÷íèöè ñðåùàìå ïîä ðàçëè÷íè èìåíà (áëúãàðè, õóíè, ãîòè, êîòðàãè, àíòè, ñêèòè, ðèãè, ðîêñîëàíè, ìèçè) è êîéòî èìà èëè ñêèòñêî-òðàêèéñêè ïðîèçõîä (îò âðåìåíàòà íà Õåðîäîò), èëè ïúê ïðåäñòàâëÿâà íÿêîå ïî-íîâî îáðàçóâàíèå, êîåòî å ðåçóëòàò íà

* Òî÷íèÿò òåðìèí å ñêëàâèíè — ðåëèãèîçåí æàðãîí, îçíà÷àâàù íå÷åñòèâöè, ðîáè, èçïîëçâàí îò öúðêîâíèòå õðîíèñòè ñïðÿìî àðèàíèòå è íåõðèñòèÿíèòå.

294

ÀÂÈÒÎÕÎË ñìåñâàíå íà èðàíîåçè÷íè è ïðîòîñëàâÿíñêè ïëåìåíà. Ñêëîííè ñìå äà ïðèåìåì ñòàíîâèùåòî, ÷å å èìàëî ïðèåìñòâåíîñò ìåæäó òîçè “íî┠(V-IÕ â.) âîåííî-ïîëèòè÷åñêè è êóëòóðíî-ðåëèãèîçåí ôàêòîð íà Áàëêàíèòå (è ïî-øèðîêî), îò åäíà ñòðàíà, è ïî-ñòàðèòå èðàíñêè (ïåðñèéñêè) è òðàêî-ñêèòñêè êóëòóðíî-ðåëèãèîçíè ìàòðèöè - îò äðóãà. Òîâà å òåçàòà, êîÿòî â íà÷àëîòî íà âåêà àðãóìåíòèðàíî îòñòîÿâàøå ïðîô. Ãàí÷î Öåíîâ, òâúðäåéêè, ÷å ïëåìåíàòà íà òðàêèòå, ñêèòèòå, ãîòèòå, êîòðàãèòå, àíòèòå è õóíèòå ñà âñúùíîñò ïðîòîñëàâÿíñêè ïëåìåíà, êîèòî ñà èìàëè êóëòóðíî-ðåëèãèîçåí êîíòàêò ñ èðàíñêèòå íàðîäè (ìèäè, ëèäè, ïåðñè, ïàðòè, àðÿíè, ñàêè, ìàñàãåòè, ñàðìàòè (ñàâðîìàòè), ðèãè, àëàíè, ðîêñîëàíè, òóðè). Òîçè êîíòàêò å áèë îñúùåñòâåí íà Áàëêàíèòå, íà ñåâåðíèòå è èçòî÷íèòå áðåãîâå íà ×åðíî ìîðå, ïî áðåãîâåòå íà Àçîâñêî ìîðå è ïîëóîñòðîâ Êðèì, ïî ñåâåðíèòå è çàïàäíèòå ñêëîíîâå íà Êàâêàç, à íà èçòîê äî Êàñïèéñêî ìîðå. Äðóãîÿ÷å êàçàíî: òåðèòîðèÿòà, êîÿòî îáõâàùà äîëíîòî òå÷åíèå íà ðåêèòå Äóíàâ, Ïðóò, Äíåñòúð, Äíåïúð, Äîí è Âîëãà. Òîçè êîíòàêò å áèë äîñòàòú÷íî äúëãîòðàåí, çà äà ñå îñúùåñòâè âçàèìíî âëèÿíèå è äà ñå ïîëó÷è åäèí ïðîöåñ, êîéòî “èíîãäà íàçûâàþò ñëàâÿíîèðàíñêèì ñèìáèîçîì”. Íà òîâà îáðúùà âíèìàíèå è Áåøåâëèåâ: “Ìåæäó áúëãàðè è èðàíöè, ñúîòâåòíî ïåðñè, ñà ñúùåñòâóâàëè âðúçêè îùå â òÿõíàòà êàâêàçêà ðîäèíà...”  òîçè ñìèñúë òóê òðÿáâà äà ñå ïðèïîìíè, ÷å ïðåç VI-V â.ïð.í.å. è Ìèçèÿ, Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ ñà âëèçàëè â Ïåðñèéñêàòà èìïåðèÿ. Âñè÷êî òîâà êàòî ÷å ëè èçâèêâà çà íîâ æèâîò òåçàòà íà ïðîô. Ãàí÷î Öåíîâ, ñïîðåä êîÿòî êîíòàêòà ìåæäó èðàíîåçè÷íèòå è ñëàâÿíîåçè÷íèòå ïëåìåíà (íà Êàâêàç, ×åðíîìîðèåòî è Áàëêàíèòå) å äàëî êàòî åçèêîâî-êóëòóðíî-ðåëèãèîçíî-ðàñîâ ðåçóëòàò â ïî-ñòàðè âðåìåíà òðàêè, ìèðìèäîíè, ìèçè, ïåîíöè è ñêèòè, à ïî-êúñíî è ãîòè, õóíè, êîòðàãè, îíîãóíäóðè, îáðè, ñåâåðè, àëàíè, ðîêñîëàíè, àíòè è ÿçèãè. Èçõîæäàéêè îò àðõåîëîãè÷åñêèÿ ìàòåðèàë, êàêòî è îò îñêúäíèòå ïèñìåíè èçòî÷íèöè çà âñè÷êè òåçè íàðîäè (ìàêàð ÷å ìîæå áè íå çàä âñÿêî èìå ñòîè îòäåëåí íàðîä), ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å òå ñà èçïîâÿäâàëè ðåëèãèÿòà íà Ñåäåìòå íåáåñíè ñâåòèëà. Òåçè íàðîäè ìîãàò äà ñå ðàçãëåæäàò êàòî òâîðÿùè êóëòóðíî-ðåëèãèîçíàòà èñòîðèÿ íà åäèí îáù öèâèëèçàöèîíåí êðúã.  ñâåòëèíàòà íà õèïîòåçàòà çà èðàíî-ñëàâÿíñêàòà ñúùíîñò íà ñòàðèòå áúëãàðè (áúëãàðèòå) ñòàâà ïî-ðàçáèðàåìà êîíñòàòàöèÿòà íà íåìñêèÿ ó÷åí Õàíñ Äèòåí çà “ó÷óäâàùî äúëãîòðàéíèòå äîáðè îòíîøåíèÿ ìåæäó ïðîòîáúëãàðèòå è ñëàâÿíñêèÿ ïëåìåíåí ñúþç íà ñåâåðÿíèòå (680-770).” Áúëãàðñêèòå ñëàâÿíè ñà èçïîâÿäâàëè ðåëèãèÿòà íà ÑÅÄÅÌÒÅ ÍÅÁÅÑÍÈ ÑÂÅÒÈËÀ - Ñëúíöå, Ëóíà, Ìàðñ, Ìåðêóðèé, Þïèòåð, Ñàòóðí è Âåíåðà, à “öàðñòâåíèòå ñêèòè”, ò.å. áúëãàðñêèòå êîòðàãè (êîòðèãè?) ñà èìàëè ÎÑÅÌ áîæåñòâà. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò êúì ÑÅÄÅÌÒÅ ñà äîáàâÿëè ñâÿòàòà çâåçäà Ïîëàðèñ (÷èåòî ãðúöêî ñúîòâåòñòâèå å Ïîñåéäîí Õèïèîñ), íî íå ñå èçêëþ÷âà âúçìîæíîñòòà ñêèòñêèÿò Òàã Ìàñàä-Ïîñåéäîí äà ñå å ñâúðçâàë ñ íÿêîÿ äðóãà çâåçäà èëè ñúçâåçäèå (íàïðèìåð: Ñèðèóñ, Îðèîí èëè Ïëåÿäèòå, ò.å. Âëàñöèòå). Òóê òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å ðîäîâèÿò òîòåì, ò.å. òàêà íàðå÷åíàòà äàìãà íà ðîäà Äóëî, êîéòî å äàë íàé-âàæ-

íàòà äèíàñòèÿ, èçãëåæäà òàêà: è íå å íèùî äðóãî, à ÷åòèðèòå ìàëêè çâåçäè (ò.å. ïëàíåòè): Ìàðñ, Ìåðêóðèé, Ñàòóðí è Âåíåðà, êîèòî ñà íà õàñòèòå íà ïúëíèÿ çíàê íà ÑÅÄÅÌÒÅ |Y|. Ïîëàðèñ (ò.å. Òàã Ìàñàä-Ïîñåéäîí) òðÿáâà äà òúðñèì â ïðåñå÷íàòà òî÷êà íà çíàêà . Ìîæå áè ìÿñòîòî íà ñúùîòî áîæåñòâî (êàòî “ïî-ðàçëè÷íî” îò äðóãèòå) òðÿáâà äà ñå “ðàçáåðå” òàì, êúäåòî ñå ñëèâàò îòñå÷êèòå, òðúãâàùè îò Ñëúíöåòî, Ëóíàòà è Þïèòåð â çíàêà Y. Çíà÷è çâåçäàòà-áîæåñòâî Ïîëàðèñ íå å ìàðêèðàíà ñ êðúã÷å, êàêòî ñà ìàðêèðàíè îñòàíàëèòå ÷åòèðè çâåçäè-áîæåñòâà íà äàìãàòà íà ðîäà Äóëî, íèòî ñ òðè “ïòè÷è î÷è”, ñ êîèòî ñå ìàðêèðàò äðóãèòå ñåäåì íåáåñíè ñâåòèëà, êàêòî å íà çëàòíèÿ ïðúñòåí îò Áðåñòîâàö (äî ãðàä Ñëàâîíñêà Ïîæåãà, Õúðâàòèÿ) è íà áðîíçîâèÿ ïðúñòåí îò Ìèðîâöè (äî Ïëèñêà, Áúëãàðèÿ). Âåðîÿòíî òîâà ñå äúëæè íà íåéíîòî ñïåöèôè÷íî ïîâåäåíèå: åäèíñòâåíàòà,êîÿòî íå ñå ïðèäâèæâà. Çàòîâà òÿ, ïîíÿêîãà, íå ñå âúçïðèåìà êàòî ñâåòèëà, à êàòî äóïêà èëè ãâîçäåé â íåáåòî.  áúëãàðñêèÿ ôîëêëîð òÿ å íàçîâàíà “çëàòåí ñòîæåð”.  áúëãàðñêèÿ ïåñåíåí ôîëêëîð ñå ñðåùà îïèñàíèåòî íà ìàëêî ìîì÷å íà êîí, çàâúðçàí çà çëàòåí ñòîæåð, êîéòî å âúðõó ìåäíî ãóìíî. Çíà÷è çâåçäàòà Ñåâåðíèöà (Ïîëàðèñ) å Çëàòíèÿò ñòîæåð, à ñúçâåçäèåòî Ìàëêà ìå÷òà (Ursa minor, Ìàëêà êîëà) å êîíÿò, êîéòî “âúðøåå íà ãóìíîòî”. Íÿêàêú⠓ñèí-çåëåí” íåáåñåí êîí, êîéòî “âúðøåå” íåáåñíîòî “ìåäíî ãóìíî” ñðåùàìå è â íàðîäíàòà ïåñåí îò Ñîôèéñêî: “Ïîäóõíà ìè Öèáåð âÿòúð, òà èçäóõà ìåäíî ãóìíî, íà ãóìíîòî ñèí-çåëåí êîí è íà êîíüî ñèíüî ñåäëî, íà ñåäëîòî ìàøêî äåòå. (Áúëãàðñêà íàðîäíà ïîåçèÿ è ïðîçà, ò.II, ñ. 154) Êîíñòàíòèí Ïîðôèðîãåíåò ïèøå êàê Þñòèíèàí II Ðèíîòìåò íàñåëèë ñêèòè âìåñòî ìàêåäîíöè (êáé Åêõèïé áõôï áíôé Ìáêåäïíïùí) ïî òå÷åíèåòî íà Ñòðèìîí, äíåøíà ðåêà Ñòðóìà. À çà êàêâè ñêèòè ñòàâà äóìà, ìîæå äà ñå ðàçáåðå îò ñëåäâàùàòà ôîðìóëèðîâêà: Åêôùí êáé áõôùíôù (ñêèòè, ò.å. áúëãàðè). Òàêà ÷å îíîâà, êîåòî Òåîôèëàêò Îõðèäñêè íàðè÷à “ñêèòñêî çàáëóæäåíèå”, âñúùíîñò å ñòàðàòà áúëãàðñêà âÿðà - íÿêîè ìó êàçâàò òåíãðèçúì, íî äàëå÷ ïî-ïîäõîäÿùî å áúëãàðèçúì èëè îùå ïîòî÷íî: áúëãàðèÿíñòâî. Òàçè ñòàðà âÿðà îñâåí ïîä íàçâàíèåòî “ñêèòñêî çàáëóæäåíèå” â “×óäåñàòà íà Ñâ. Äèìèòðèé Ñîëóíñêè” å îòáåëÿçàíà è ïîä èìåòî “Ñëàâÿíñêà ðåëèãèÿ” (Åêãáâéíéùí èïçóêåéáí). Âèçàíòèéñêèÿò îäèóì êúì “âñè÷êî áúëãàðñêî”, êîëêîòî è äà å êúì åòíîíèìà áúëãàðè (êîòðàãè, ñêèòè, àâàðè, õóíè, ãîòè, “ñåäåìòå ïëåìåíà”), òîëêîâà, àêî íå è ïîâå÷å å íàñî÷åí êúì òåîíèìà áúëãàðèÿíè (Bulgarini). Çíà÷è, êîëêîòî è äà ñå å ïîâòàðÿë âîåííî-ïîëèòè÷åñêèÿò ñáëúñúê, êîéòî ñå å ñìåíÿë ñ âîåííîïîëèòè÷åñêè ñúþç, äàëå÷ ïî-ïðîäúëæèòåëåí, âåêîâåí å áèë ðåëèãèîçíî-êóëòóðíèÿò êîíôëèêò âñå äî ìàñîâîòî ïîêðúñòâàíå ïî âðåìåòî íà êàí Áîðèñ. Òî âåäíàãà å ïîñëåäâàíî îò æåñòîêàòà ðåàêöèÿ íà ñòàðèòå áúëãàðñêè áîëÿðñêè ðîäîâå, íîñèòåëè íà ñúùèíñêàòà ðåëèãèîçíî-êóëòóðíà ìàòðèöà, ò.å. íà áúëãàðÿíñòâîòî. Ñëåä çàäóøàâàíåòî â êðúâ íà òîçè êóëòóðíî-ðåëèãèîçåí áóíò ñëåäâà ðåëèãèîç-

295

ÀÂÈÒÎÕÎË íèÿò äâîðöîâ ïðåâðàò íà ïúðâîðîäíèÿ ñèí Ðàñàòå (Âàëäåìàð, Âëàäèìèð) è àðåñòóâàíåòî íà öúðêîâíèÿ àäìèíèñòðàòîð â Ïëèñêà ñâ. Íàóì Ïðåñëàâñêè - Îõðèäñêè. Ñëåä íàìåñàòà íà âå÷å çàìîíàøåíèÿ Áîðèñ-Ìèõàèë è òîçè áóíò å çàäóøåí è çàâúðøâà ñ îñëåïÿâàíåòî íà Ðàñàòå-Âëàäèìèð è íåãîâîòî äåòðîíèðàíå. Çà ïåðèîäà îò íà÷àëîòî íà VI äî ñðåäàòà íà IÕ âåê ãîñïîäñòâàùà ðåëèãèÿ â Åïèð, Ìàêåäîíèÿ, Ìèçèÿ, Òðàêèÿ, Äàëìàöèÿ, Áîñíà, Ñðåì è Ïàíîíèÿ å “ñêèòñêîòî çàáëóæäåíèå”, òå. áúëãàðñêàòà ðåëèãèÿ íà ñåäåìòå íåáåñíè ñâåòèëà. Åäíà ãîëÿìà ÷àñò îò ñëàâÿíèòå, èìàò ñå ïðåäâèä àíòèòå, èçïîâÿäâàò òàçè ðåëèãèÿ îùå íà òåðèòîðèÿòà ñåâåðíî îò Àçîâñêî ìîðå. È äðóãè ïëåìåíà êàòî ñåâåðèòå íàïðèìåð, èäâàéêè íà Áàëêàíèòå, ñúùî èìàò òàçè ðåëèãèÿ êàòî ñîáñòâåíà, ïîðàäè êîåòî ñå ïîëçâàò ñ äîâåðèåòî íà áúëãàðñêàòà óïðàâëÿâàùà âèõðóøêà. Ìíîãî ëþáîïèòíà å ñèòóàöèÿòà ñ Àñïàðóõîâèòå îíîãóíäóðè. Àêî ìîæåì äà ñå äîâåðèì íà áúëãàðñêèÿò àíîíèìåí ëåòîïèñ, òå ñà ñòàíàëè áúëãàðè ñëåä êàòî ìèíàâàò Äóíàâà è ïðèñòèãàò â Ìàëêà Ñêèòèÿ (Êàðâóíñêàòà Çåìÿ). Åòî êàêâî êàçâà ïðîðîê Èñàé â òîçè ëåòîïèñ: “È ñëåä òîâà ÷óõ ãëàñ, êîéòî ìè êàçâàøå: Èñàå, âúçëþáëåíè ìîé ïðîðî÷å, èäè íà ãîðíàòà ñòðàíà íà Ðîìåÿ, îòëú÷è ÷àñò îò êóìàíèòå, íàðå÷åíè áúëãàðè è íàñåëè Êàðâóíñêàòà çåìÿ (Äîáðóäæà)... Ñëåä ïîãóáâàíåòî íà öàð Èñïîð, öàðÿ áúëãàðñêè, íàðåêîõà êóìàíèòå áúëãàðè, à ïî-ðàíî áÿõà ïðè Èñïîðà öàðÿ åçè÷íèöè.” Ñëàâèñòúò Ê. Ìîøèíñêè (Ê Moszynaski) èçâåæäà åòèìîëîãèÿòà íà èìåòî áúëãàðè îò êîðåííàòà ñèñòåìà áîëãú/ áëàãú è íåéíèòå ãëàãîëíè äåðèâàòè: ñòàðîñëàâ. áëàæèòè, ñòàðîïîë. blogac/blagac = “ñìèðÿâàì, óñïîêîÿâàì, ìèðÿñâàì” è ò.í. Òîé íàìèðà âðúçêà ñ àâåñòèéñêîòî áúðúã = “ðåëèãèîçåí ðèòóàë, îáðÿä”, ñúùî è ñ áúðúÿéòè = “ïîçäðàâÿâà, õâàëè, èçêàçâà ïî÷èò”. Âñè÷êî òîâà ïîäñêàçâà, ÷å äóìàòà áúëãàðèí, êîÿòî èäâà îò äóìàòà áúëãàðèí, èìà ðåëèãèîçåí ïðîèçõîä. Òÿ ïðîèçëèçà îò Ðåëèãèÿòà íà Ñåäåìòå. Çàãàäêàòà, äî êîÿòî ñå äîêîñíàë Ïåòúð Äîáðåâ ãëàñè: Çàùî òîëêîâà åòíè÷åñêè è åçèêîâî ðàçëè÷íè íàðîäè îò Öåíòðàëíà Àçèÿ ïðåòåíäèðàò çà åòíîíèìà áúëãàðè? Âúçìîæíèÿò îòãîâîð å: Âñè÷êè òåçè íàðîäè ïîìíÿò, ÷å ïðåäè äà ñà ñòàíàëè õðèñòèÿíè, ìþñþëìàíè, þäåè (õàçàðèòå), ñà èçïîâÿäâàëè áúëãàðñêàòà âÿðà, áèëè ñà áúëãàðÿíè. Íàçâàíèåòî áóëãàðè, áëúãàðè ñå ïðîòèâîïîñòàâÿ íà ïîíÿòèåòî õðèñòèÿíè â ñïîìåíàòèÿ âå÷å íàäïèñ íà êàí Ïåðñèÿí. Òàì å íàïèñàíî: “Áúëãàðèòå íàïðàâèõà ìíîãî äîáðèíè íà õðèñòèÿíèòå è õðèñòèÿíèòå çàáðàâèõà. Íî Áîã âèæäà”. Ñúùîòî ïðîòèâîïîñòàâÿíå ìîæåì äà ñðåùíåì è ó Òåîôàí èçïîâåäíèê: “Íà 20 þëè, êîãàòî õðèñòèÿíèòå è áúëãàðèòå çàñòàíàëè åäíè ñðåùó äðóãè íåäàëå÷ îò Àäðèàíîïîë, õðèñòèÿíèòå ïðåòúðïÿëè ñòðàøíî ïîðàæåíèå...” Îò äðóãà ñòðàíà, â åäèí äðóã ñòàðîáúëãàðñêè íàäïèñ îò âðåìåòî íà êàí Ìàëàìèð ÷åòåì: “Àðõîíòúò äàäå íà áúëãàðèòå ìíîãî ïúòè ÿäåíå è ïèåíå, à íà áîèëèòå è áàãàèíèòå äàäå ãîëåìè ïîäàðúöè.” Âñúùíîñò íàäïèñúò íà êàí Ìà-

ëàìèð äîïúëâà è ðàçÿñíÿâà íàçâàíèåòî áúëãàðè, óïîòðåáåíî â íàäïèñà íà êàí Ïåðñèÿí. Ïðàâ å Â. Áåøåâëèåâ, êîãàòî ïðåäïîëàãà, ÷å ðàçëè÷íèÿò ïîäõîä ïðè íàãðàæäàâàíåòî íà áúëãàðèòå, îò åäíà ñòðàíà, è áîèëèòå è áàãàèíèòå, îò äðóãà, ñå äúëæè íà ñúùåñòâóâàíåòî íà äâå ñúñëîâèÿ. Íî ãðåøè, êîãàòî ïðèåìà, ÷å áúëãàðèòå â êîíêðåòíèÿ ñëó÷àé ñà îáèêíîâåíèÿ íàðîä. Òîâà ñà õîðàòà îò äúðæàâíàòà àäìèíèñòðàöèÿ, âîéíèòå è ñâåùåíè÷åñòâîòî. Âúâ âñåêè ñëó÷àé: äîâåðåíè õîðà è âñè÷êè ïîñâåòåíè â áúëãàðñêàòà âÿðà - òåíãðèçàì, ò.å. áëúãàðèÿíñòâîòî. Íàçâàíèåòî íà òàçè ÷àñò îò íàðîäà å ñòàíàëî íàðèöàòåëíî çà öåëèÿ íàðîä. Èìàìå è òàêúâ ñëó÷àé, êîãàòî â åäèí è ñúù òåêñò, â ëåòîïèñà íà Ïîïà Äóêëÿíèí, ñå óïîòðåáÿâàò ôîðìèòå íà Bulgari è Bulgarini. Òàêà ìîæå äà ñå ïðî÷åòå: rex Bulgarorum Smuel (öàð íà áúëãàðèòå Ñàìóèë), íî è: supårdicttus Samuel Bulgarinorum imperator (ãîðåñïîìåíàòèÿò öàð íà Áúëãàðèíèòå, ò.å. Áëúãàðÿíèòå), êàêòî è: gente Bulgarinorum (ò.å. ïëåìåòî íà Áúëãàðèíèòå/Áëúãàðèÿíèòå). Èçâåñòíà íè å òàáóèçàöèÿòà íà èìåòî “áúëãàðèí” íà åäíè ìåñòà è íåãîâàòà àäìèíèñòðàöèÿ íà äðóãè. Ïîíåæå òî îñâåí ïðèíàäëåæíîñò êúì åäíà âîåäíîíî-ïîëèòè÷åñêà ñèëà îáîçíà÷àâà è åäíà îòäåëíà, îñîáåíà ðåëèãèÿ è êàòî òàêàâà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿ íà íàñòúïâàùàòà õðèñòèÿíèçàöèÿ è ïîìîõàìåäàí÷âàíå, âðàæåñêîòî îòíîøåíèå êúì íåãî å ìíîãî ñèëíî. Çàòîâà íà ïúðâî âðåìå, âåäíàãà ñëåä ïîêðúñòâàíåòî, òîâà èìå ñå èçáÿãâà. Óáåäèòåëåí ïðèìåð â òîâà îòíîøåíèå å æèòèåòî íà ñâ. Êèðèë è ñâ. Ìåòîäèé ñúñòàâåíî îò ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè.  íåãî ñðåùàìå: “ñëàâÿíñêè êíèãè”, “ñëàâÿíñêè ó÷åíèöè”, “ñëàâÿíñêè åçèê”, “ñëàâÿíñêè íàðîä”, “ñëàâÿíñêî êíÿæåñòâî”, “ñëàâÿíñêà ëèòóðãèÿ”...  “Ïðîëîãà íà ó÷èòåëíîòî ñëîâî” îò Êîíñòàíòèí Ïðåñëàâñêè ñå ñðåùà: “Ñëàâÿíñêè åçèê”, à ⠓Ïðîëîãà íà Íåáåñà” íà Éîàí Åêçàðõ: “Ñëàâÿíñêè êíèãè” è “ñëàâÿíñêè åçèê”. Ñúùî è â òåêñòà íà ×åðíîðèçåö Õðàáúð “Çà áóêâèòå”* ÷åòåì: “ñëàâÿíè”, “Ñëàâÿíñêà ðå÷”, “ñëàâÿíñêè áóêâè”, “ñëàâÿíñêî ïëåìå” è “ñëàâÿíñêè ðîä”. Î÷åâèäíî å íàñòîÿâàíåòî äà ñå èçáÿãâà ñòàðîòî åòíî-ðåëèãèîçíî íàçâàíèå ó íîñèòåëèòå è ïðîâîäíèöèòå íà íîâà âÿðà - õðèñòèÿíñêàòà. Íàðîäúò îáà÷å ïîìíè è çàïàçâà ñòàðîòî ñè ñàìîíàçâàíèå. Ñúäáàòà íà òîâà èìå îò îíåçè âðåìåíà òà è äî äíåñ îïðåäåëÿ äâîéñòâåíî ñúäúðæàíèå: çà åäíè äà å ÃÎÐÄÎÑÒ, çà äðóãè ÕÓËÀ. Çíà÷è, èìåòî ñå çàïàçâà âúïðåêè íîâîïðèåòàòà âÿðà (õðèñòèÿíñòâîòî). Íî îñòàâàò è ïîäîçðåíèÿòà êúì íåãî. Íåùàòà äàæå è ñå âëîøàâàò êîãàòî, ïî âðåìå íà öàð Ïåòúð I, ñèí íà Ñèìåîí Âåëèêè, ñå ÿâÿâà “Áúëãàðñêàòà åðåñ” (Bulgarorum haeresis), ò.å. áîãîìèñëñòâî. Òàçè áúëãàðñêà êîðåêöèÿ íà õðèñòèÿíñòâîòî å òàêà ñèëíà è âëèÿòåëíà, ÷å äîðè îðãàíèçèðà äâå ñâîè öúðêâè íà òåðèòîðèÿòà íà Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ, êîèòî ñà â ñúñòàâà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà.  äîêóìåíòèòå òå ñå íîòèðàò êàòî Ecciesia Bulgariae è Ecciesia Dragovitia. Áúëãàðèòå ïî îíîâà âðåìå âñå îùå ðàçïîëàãàò ñ îãðîìíî ñàìî÷óâñòâèå. Âèçàíòèéñêèòå è ëàòèíñêèòå èçòî÷íèöè îò îíîâà âðåìå ãî ïîòâúðæäàâàò: “Áúë-

* Tðÿáâà äà ñå çíàå, ÷å òåçè êíèãè èäâàò ó íàñ îò êúñíè ðóñêè ïðåïèñè (XVIII, XIX âåê), êîèòî ñà “ðåäàêòèðàíè” â óñëóãà íà ïàíñëàâèçìà, çà êîéòî áúëãàðèòå ñà “ñëàâÿíè”. Îñâåí òîâà, ïðàâèëíèÿò òåðìèí å “ñêëàâèíè”, êîåòî å áèëî ïîëèòè÷åñêè æàðãîí ñïðÿìî íåèçïîâÿäâÿùèòå îôèöèàëíàòà ðåëèãèîçíà äîêòðèíà íà Êîíñòàíòèíîïîë - àðèàíèòå è âåðîÿòíî ò. í. åçè÷íèöè. “Ñêëàâèíè” å îçíà÷àâàëî ðîáè, íå÷åñòèâöè ò. å. ðîáóâàùè íà ðåëèãèîçíè çàáëóäè. Òîãàâà òóê ñòàâà ÿñíî, ÷å “ñêëàâèíè” å ïðèëàãàòåëíî, à çà ïúðâè ïúò ñå îôèöèàëèçèðà êàòî åòíîíèì â êíèãàòà íà Ìàâðî Îðáèíè “Öàðñòâîòî íà ñëàâÿíèòå” îò íà÷àëîòî íà XVII â. Âåê ïî-êúñíî, ðóñêèÿò ïàíñëàâèçúì çàïî÷âà ñâîÿò ïîõîä ñ äåêðåòà íà Åêàòåðèíà êúì âñè÷êè “ñëàâÿíñêè” íàðîäè. (áåë. ðåä.).

296

ÀÂÈÒÎÕÎË ãàðèòå ñå áèëè âèíàãè âèñîêîìåðíè” çàïèñâà Òåîôàí, à Àíòîíèé Ñóäèò ïèøå: “Ãîðäåëèâèÿò áúëãàðñêè íàðîä”. Çíà÷è áúëãàðèòå â êóëòóðíî è öèâèëèçàöèîííî îòíîøåíèå ñå ÷óâñòâàò íàé-ìàëêîòî ðàâíîïîñòàâåíè íà äðóãèòå íàðîäè ñ õðèñòèÿíñêî, ìþñþëìàíñêî èëè þäåéñêî âåðîèçïîâåäàíèå. Òî÷íî çàòîâà òå ìîãàò äà ïðåäïðèåìàò è äà ïðîâåäàò åäíà òàêàâà àêöèÿ. Äà ïðåíàãîäÿò è ïðèìèðÿò õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ êúì è ñúñ ñòàðàòà áúëãàðñêà ðåëèãèÿ - áúëãàðèÿíñòâîòî. Çàòîâà ñà â ñúñòîÿíèå äà âúâåäàò ñîáñòâåíèÿ ñè åçèê íå ñàìî â ïðîïîâåäòà, íî è â ìîëèòâàòà è ëèòóðãèÿòà - íåùî, êîåòî íà äðóãèòå åâðîïåéñêè íàðîäè èì ñå óäàâà âåêîâå ïî-êúñíî. Îïèñâàéêè êàê å ïðîâåäåíî ïîêðúñòâàíåòî, èëè ïî-òî÷íî, ñúòâîðÿâàéêè îùå åäíà ëåãåíäà ñ ïðàãìàòè÷íè (ïðîïàãàíäíè) öåëè, Òåîôèëàêò Îõðèäñêè å çàïèñàë â æèòèåòî íà ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè ñëåäíîòî: “Òàêà áúëãàðñêèÿò íàðîä, îñâîáîäåí îò ÑÊÈÒÑÊÎÒÎ ÇÀÁËÓÆÄÅÍÈÅ, ïîçíàë Èñòèíñêèÿ è Íàé-ïðàâèÿ ïúò - Õðèñòà”. Ñúùèÿò àâòîð íà äðóãî ìÿñòî ïèøå çà áúëãàðèòå, ÷å “äî êðúùåíèåòî ñè íå çíàåëè èìåòî íà Õðèñòîñ, íî áèäåéêè â ñêèòñêî çàáëóæäåíèå, ñëóæåëè íà ìåñåöà, íà ñëúíöåòî è íà äðóãè çâåçäè”. Âñå ïàê òîâà “îñâîáîæäàâàíå” îò 4ñêèòñêîòî çàáëóæäåíèå” å áèëî ìú÷èòåëíî è äúëãîòðàéíî. Äàæå è ñëåä ïðåìàõâàíåòî íà “áúëãàðñêàòà åðåñ” (áîãîìèëñòâîòî) åëåìåíòè îò ñòàðàòà âÿðà ñà ïðîíèêíàëè â õðèñòèÿíñêèÿ ðåëèãèîçåí îáðÿä. Òóê â îïèòà äà èçÿñíèì åòèìîëîãèÿòà íà ñòîëèöàòà Ïëèñêà (Ðëóêáó) ùå ïðåäïîëîæèì ðåëèãèîçåí ïðîèçõîä, ò.å. âðúçêà ñ èçïîâÿäâàíàòà ïðåäõðèñòèÿíñêà ðåëèãèÿ, ñ èìåòî íà âúðõîâíîòî áîæåñòâî èëè íåãîâèòå àòðèáóòè. Ùå òðúãíåì îò ñúçâó÷íîñòòà íà äóìèòå: Ïëèñêà - áëÿñúê, è ùå ñå çàìèñëèì îêîëî åòèìîëîãèÿòà íà äóìàòà áëÿñúê. Íà íåÿ â ðóñêè åçèê ñúîòâåòñòâà áëåñúê, à â íåìñêèÿ - Blitz. Óïîòðåáàòà íà òåçè äóìè â äðåâíè âðåìåíà å áèëà ñâúðçàíà èçêëþ÷èòåëíî ñ ÿâëåíèåòî ÑÂÅÒÊÀÂÈÖÀ. Òîâà çíà÷åíèå è äíåñ å îñòàíàëî â íåìñêèÿ åçèê.  áúëãàðñêèÿ åçèê ïúê, ôîíåòè÷íî áëèçêà ñ äóìàòà áëÿñúê å äóìàòà áëúñúê. Òóê âå÷å ñå äîñåùàìå êîãà è êúäå åäíîòî ÿâëåíèå ñúïðîâîæäà äðóãîòî: ÑÂÅÒÊÀÂÈÖÀ è ÓÄÀÐ è âåäíàãà ñëåä òÿõ ÃÐÎÕÎÒ è ÎÃÚÍ. Ñ åäíà äóìà êàçàíî: ÃÐÚÌ! À ãúðìúò å åäèí îò íàé-âàæíèòå àòðèáóòè íà Íåáåñíèÿ Áîã ÄÅÍ ÃÐÈ. Ñïîðåä åäíî ñêàçàíèå, ìàêàð è îò ñðàâíèòåëíî ïîêúñíî âðåìå: “...ëþäè òîãäà íåâåãëàñè, ñóùèì áîãîì îêàÿííîãî òîãî íàðèöàõó è “Ãðîìà” èëè “Ïåðóíà”... “Çíà÷è òîçè àòðèáóò (ãðúìà) ïîíÿêîãà å ìèíàâàë è êàòî èìå “”Ãðîì” íà Äåí Ãðè. À ñïîðåä ñâåäåíèå íà àðàáñêèÿ ïúòåøåñòâåíèê Èáí Ôàäëàí áúëãàðèòå ñ îñîáåíî ñòðàõîïî÷èòàíèå ñå îòíàñÿëè êúì ãúðìà: “Àêî ãðúì óäàðè êúùà, äî íåÿ òå íå ñå ïðèáëèæàâàò è ÿ îñòàâÿò ñàìà íà ñåáå ñè, à ñúùî è âñè÷êî, êàêâîòî èìà âúòðå, äîêàòî âðåìåòî ÿ ñðóòè. Òå êàçâàò: Òàçè êúùà å îò îíåçè, íà êîèòî áîã ñå å ðàçãíåâèë.” À òîçè áîã å “Ñåäìîîáðàçåí”, ïîíåæå ÷ðåç Ñåäåìòå Ñâåòèëà âëèÿå âúðõó çåìÿòà è õîðàòà. Äóìàòà, îçíà÷àâàùà ÷èñëîòî ÑÅÄÅÌ, â êàâêàçêèÿ îñåòèíñêè è ïðèàçîâñêèÿ àäèãåéñêè (÷åðêåçêè) åçèê å ÁËÈ. Èìàéêè ïðåäâèä åòèìîëîãèÿòà íà ñåìàíòåìàòà ÃÐÈ, èçâåäåíà îò ÃÐÀß = “ãðîõîò”, “ñèëåí çâóê” (îò òàì è ñòàðîñëàâÿíñêàòà äóìà

ÃÐÀÍÅÑÀ = “ðåëèãèîçíè ïåñíè”, “õèìíè”), äíåøíèÿò åòíîíèì (è íÿêîãàøåí òåîíèì) ÁÚËÃÀÐÈ/ÁÚËÃÀÐÈ ìîæå äà ñå ïðåâåäå êàòî: “ÑËÀÂÅÙÈ ÑÅÄÅÌÒŔ. Âå÷å ñïîìåíàõìå, ÷å Ñåäìîîáðàçíèÿò Íåáåñåí Áîã â íàé-ñòàðè âðåìåíà (ïàëåîëèòà) ñå å îòúæäåñòâÿâàë ñúñ ñåäìîòî ÍÅÁÅ (ïðîñòîðíèÿ íåáîñâîä), ñëåä òîâà ñ Þïèòåð (“Áàùàòà”, “Ñòàðåöà”) è íàêðàÿ - ñúñ Ñëúíöåòî-Ñèí. Ïîñî÷èõìå è èìåòî íà ñêèòñêèÿ íåáåñåí áàùà: ÁÀÁÀÉ. Òîâà íè äàâà ïðàâî äà ïðåäïîëîæèì, ÷å â òðèòå èìåíà íà ñòàðàòà ñòîëèöà Ïëèñêà ñà “çàïîìíåíè” äâåòå ôðàçè íà Íåáåñíàòà Ðåëèãèÿ: “þïèòåðîâñêàòà” (Àáîáà îò Áàáàé, íî è Ïëèñêà îò “áëÿñúê = ñâåòêàâèöà, ìúëíèÿ”) è “ñëúí÷åâàòà” ôàçà (Ñëúíöåãðàä, Èëèîïîëèñ). Ë. Øðüîäåð óáåäèòåëíî äîêàçâà, ÷å âèñøàòà ñúùíîñò íà óïîìåíàòàòà ïðàêóëòóðà â åäíà ÷àñò îò åâðîàçèéñêèòå íàðîäè ñóáëèìèðà â èäåÿòà çà Íåáåñåí Áîã (Äåí Ãðè), îò êîãîòî “ñà ñúçäàäåíè è çàâèñÿò âñè÷êè ïî-êúñíî ïðîÿâèëè ñå áîãîâå, è êîéòî îáèêíîâåíî ñå èçÿâÿâà â îáðàçà íà ãðúìîâåðæåö...”. Ïîíåæå ñòàðîáúëãàðñêèÿò ÒÀÍÃÐÀ/ÒÅÍÃÐÈ/ÄÅÍÃÐÈ å îòúæäåñòâåí ñ Íåáåñíèÿ Áîã - ãðúìîâåðæåö, ïî-íàòàòúê ùå áúäå íàïðàâåí îïèò çà åòèìîëîãè÷åí àíàëèç, âçèìàéêè ïðåäâèä òîâà ïðåäïîëîæåíèå. Çàñåãà ñàìî ùå ïîñî÷èì íÿêîëêî ëþáîïèòíè ëèíãâèñòè÷íè ôàêòà. ÄÅÍÃÈÐ/ÄÈÍÃÈÐ = “áîæåñòâî” íà øóìåðñêè è õåòñêè. Çà ïúðâàòà ñúñòàâíà ÷àñò íà ïðåäïîëàãàåìî ñëîæíàòà äóìà ÄÅÍ-ÃÐÈ ïîñî÷âàìå: ÄÅÍ = “ðåëèãèÿ” íà ñòàðîïåðñèéñêè (àâåñòèéñêè). Íàïðèìåð den mazdesn = “ðåëèãèÿòà íà ìàçäåèñòèòå”. Ñúùîòî çíà÷åíèå íà òàçè äóìà íàìèðàìå è â ñúâðåìåííèòå îñåòèíñêè è àäèãåéñêè åçèöè: ÄÅÍ/ ÄÈÍ = “ðåëèãèÿ”. Çà âòîðàòà ñúñòàâíà ÷àñò -ÃÐÈ ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè âðúçêàòà ñúñ ñòàðîáúëãàðñêèòå äóìè: ÃÐÀß = “çâóê”, “øóì” è ÃÐÀÍÅÑÀ = “õèìíè”, “ðåëèãèîçíè ïåñíè”. È äâåòå äóìè èìàò ñâîè ñúîòâåòñòâèÿ â äðåâíèòå èðàíñêè åçèöè. Ëþáîïèòíî ñúîòâåòñòâèå íàìèðàìå è â ñúâðåìåííèÿ êþðäñêè åçèê gire-gir = “ãðúì” è din = “ðåëèãèÿ”. Ìîæå äà ñå ïðèåìå êàòî äîñòàòú÷íî óáåäèòåëíî îáÿñíåíèåòî, ÷å ñòàâà äóìà çà ÐÅËÈÃÈß íà ÃÐÚÌÀ. Êúì òîâà, êîåòî âå÷å å êàçàíî çà Íåáåñíèÿ Áîã, êàòî äîïúëíèòåëíî îáÿñíåíèå ìîæå äà ïîñëóæè è ñëåäíîòî îïðåäåëåíèå: “Õàðàêòåðåí èçðàç íà çàñâèäåòåëñòâóâàíåòî íà ïî÷èò êúì Íåáåñíèÿ Áîã å çàáðàíàòà íà êóëòîâîòî èçîáðàæåíèå”. Òîâà âå÷å äàâà îáÿñíåíèå, çàùî ñà ðåäêè, à ïîíÿêîãà è íàïúëíî ëèïñâàò àíòðîïîìîðôíèòå èçîáðàæåíèÿ íà ïåðñèéñêè, ñêèòñêè, òðàêèéñêè è îñîáåíî áúëãàðñêè áîæåñòâà.  ñëó÷àÿ íà áúëãàðñêèÿ Íåáåñåí áîã, ñëåä êàòî èìà çàáðàíà äà ñå èçîáðàçÿâà ÷ðåç ÷îâåøêè îáðàç, îñòàâà âúïðîñúò, ÷ðåç êîé ñèìâîë/èäåîãðàìà ñå å ïðåäñòàâÿë? Ïðåîáëàäàâà ìíåíèåòî, ÷å òîâà å çíàêúò |Y| è â íàñòîÿùåòî òúëêóâàíèå òî å èçöÿëî âúçïðèåòî. Âñå ïàê îñòàâà âúçìîæíîñòòà, ÷å ìîæå áè, íà ïúðâî âðåìå, òîâà áè ìîãúë äà áúäå è çíàêúò ↑, êîéòî, ïîñî÷âàéêè íåáåòî, îáîçíà÷àâà Íåáåòî-Áàùà, Íåáåñíèÿ Îòåö, ò.å. Þïèòåð-Áàáàé, ðàçïîçíàò íà ñåäìîëú÷íàòà ðîçåòêà îò Ïëèñêà.

297

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÅÒÍÎÃÅÍÅÇÈÑ È ÈÑÒÎÐÈß ÍÀ ÊÀÇÀÖÈÒÅ Â ÓÊÐÀÉÍÀ È ÐÓÑÈß

Äîêëàä îò Ìåæäóíàðîäíàòà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ ïî èíòåðäèñöèïëèíàðíî áúëãàðîçíàíèå, ãð. Øóìåí, 2000 ã.

Ä-Ð ÄÎÐÈßÍ ÀËÅÊÑÀÍÄÐÎÂ

“Âñÿ èñòîðèÿ Ðîññèè ñäåëàíà êàçàêàìè!” Ëåâ Í. Òîëñòîé Èñòîðèÿòà íà êàçàöèòå, êàêòî è ãîëÿìà ÷àñò îò èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå, å îáãúðíàòà â ìúë÷àíèå. Åäâà ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè ñå çàãîâîðè îòíîâî çà òÿõ è òî ïî ïîâîä íà òîâà, ÷å íà òåðèòîðèÿòà íà Ðóñêàòà Ôåäåðàöèÿ (ÐÔ) Ðóñèÿ è Óêðàéíà ñòàâà åäíî ìîùíî íàöèîíàëíî âúçðàæäàíå íà êàçà÷åñòâîòî. Ñëåä 1990 ã. ñå ñúçäàäîõà ìíîæåñòâî êàçàøêè ñúþçè è îðãàíèçàöèè, êîèòî òúðñÿò ñâîèòå êîðåíè, íàöèîíàëíà èäåíòè÷íîñò, èäåàëè è ïðåäèøíà ñëàâà. Ðóñêèòå ó÷åíè ñâåòêàâè÷íî ðåàãèðàõà ñ “íàó÷íè êîíôåðåíöèè”, êíèãè, ñòàòèè è î÷åðöè, ÷ðåç êîåòî ñå îïèòàõà äà “êàíàëèçèðàò” ïðîöåñà è äà “îðèåíòèðàò ïðàâèëíî” èíòåðåñóâàùèòå ñå îò òàçè ïðîáëåìàòèêà1. Âîäåíè îáà÷å îò ëîãèêàòà íà ãåîïîëèòèêàòà è â ïëåí íà ñòàðèòå èäåîëîãåìè, òåçè “ó÷åíè” ñå îïèòâàò âñÿ÷åñêè äà íè âíóøàò, ÷å êàçàöèòå íå ñà åòíè÷åñêà îáùíîñò èëè íàðîäíîñò, à ïîñêîðî âîåíèçèðàíà ïðîñëîéêà èëè ñúñëîâèå, ïîäîáíè íà êøàòðèèòå â Èíäèÿ èëè ñàìóðàèòå â ßïîíèÿ. Ñðàâíåíèåòî îáà÷å å íåóäà÷íî, òúé êàòî êàçàöèòå íå ñàìî ñà áèëè “äúðæàâà â äúðæàâàòà”, íî è ÷åñòî ñà âîäåëè ñàìîñòîÿòåëíà ñâîÿ ïîëèòèêà. Òå ñà è îñîáåí åòíîñ ñ àíòðîïîëîãè÷íè è ëèíãâèñòè÷íè îñîáåíîñòè è ÷èñëåíîñòòà èì íå å íèêàê ìàëêà è äíåñ.  äîáàâêà íà ñëîæíèÿ êîêòåéë îò òåîðèè çà ïðîèçõîäà íà êàçàöèòå íàé-÷åñòî íè ñå íàòðàïâà èäåÿòà, ÷å òå ñà ñúñ ñìåñåí ïðîèçõîä, íî “îñíîâàòà èì å âèäèòå ëè ñëàâÿíñêà” è âñúùíîñò âñè÷êè ñìå ñëàâÿíè!?1,3,6 Ïîçíàòà êàðòèíêà íàëè?!... Ïðè òîâà èçñëåäâàíå îáà÷å ùå îñòàâèì íàñòðàíà èäåîëîãè÷åñêèòå êëèøåòà è èçãðàäåíèÿ ïñåâäî-ðîìàíòè÷åí îáðàç çà êàçàöèòå, ïðåäñòàâëÿâàíè íè êàòî ðóñè “×àïàåâöè” èëè “Áóäüîíîâöè”, áîðåùè ñå ñðåùó âðàãîâåòå íà ðåâîëþöèÿòà è êóëàöèòå. Òóê ùå ñå îïðåì ïðåäèìíî íà ôàêòèòå, çàùîòî ëîøàòà íàóêà êàçâà, à äîáðàòà äîêàçâà! Åòíè÷åñêè ïðîèçõîä íà êàçàöèòå. Ê.è.í. äîö. Òèêèäæàí, Ð.Ã. èçòúêâà ñëåäíîòî: “Íåçàâèñèìî îò ãîëÿìîòî êîëè÷åñòâî òåîðèè è õèïîòåçè çà ïðîèçõîäà íà êàçà÷åñòâîòî è ïðèëåæàùàòà ìó òåðèòîðèÿ íà

298

Äèâîòî ïîëå (ñòåïèòå â Óêðàéíà è Þæíà Ðóñèÿ), íèòî åäíà äî äíåñ íå ñå ÿâÿâà îáùîïðèçíàòà!” Òîâà òâúðäåíèå ñå ïîääúðæà è îò äðóãè ó÷åíè. 1,6 Íåâúçìîæíîñòòà èëè ïîñêîðî íåæåëàíèåòî íà íÿêîè ó÷åíè äà îïðåäåëÿò åòíè÷åñêèÿ ïðîèçõîä íà êàçàöèòå âîäè äî êóðèîçè è çà äà çàìàæàò ãàôîâåòå ñè, òåçè “ó÷åíè” ïðèáÿãâàò äî ñðåäñòâà, èçïîëçâàíè â ïîëèòèêàòà, íî íå è â íàóêàòà! Òàêà íàïðèìåð ñïîðåä À.Ï. Ñêîðèê6: “Îïèòèòå íà èçñëåäîâàòåëèòå äà ïîñî÷àò êîíêðåòåí åòíîñ çà ïðåäöè íà êàçàöèòå èçïàäàò â êðàéíîñò è èçëèøåí íàöèîíàëèçúì”. Ïðåäè äà èçëîæèì ðàçëè÷íèòå ñõâàùàíèÿ çà ïðîèçõîäà íà êàçàöèòå, ùå ïîñî÷èì ïúðâî ãåîãðàôñêîòî èì ìåñòîïîëîæåíèå.  îáùè ëèíèè ñúùåñòâóâàò ÷åòèðè âèäà êàçàöè ïî ãåîãðàôñêè ïðèçíàê, êîèòî îáà÷å ñà åäèí è ñúùè åòíîñ. Èìàìå - Äîíñêè êàçàöè, Çàïîðîæñêè êàçàöè, Êàâêàçêè (Ãðåáåíñêè èëè Òåðêñêè) êàçàöè è Ñèáèðñêè êàçàöè. Âñè÷êè òå ñà æèâåëè è æèâåÿò íà òåðèòîðèè, íàñåëÿâàíè îùå îò äðåâíîñòòà îò áúëãàðè. Òåçè òåðèòîðèè ñà ÷àñòè îò áúëãàðñêèòå äúðæàâè êðàé Êàâêàç è Óêðàéíà - Áàðñèëèÿ è Êàâêàçêà Àëáàíèÿ (Àëóàíê), Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ, Èìïåðèÿòà íà Àòèëà è Èðíèê, Âîëæêà Áúëãàðèÿ è Õàçàðèÿ (äðóãàòà áúëãàðñêà äúðæàâà).17,18 Ïúðâîòî óïîìåíàâàíå íà êàçàöèòå êàòî íàðîä îò Áúëãàðñêàòà èìïåðèÿ íàìèðàìå â òðóäîâåòå íà àðàáñêèÿ ãåîãðàô Àáóëôåäà (VIII â.), êúäåòî ïèøå ñëåäíîòî: “... Íàäÿñíî îò ñòðàíàòà íà áúëãàðèòå ñå íàìèðà öàðñòâîòî íà êàçàöèòå.Êàçàöèòå ñà íàðîä, êîéòî ñå å óñòàíîâèë ìåæäó àáõàçèòå è àëáàíèòå. Íàé-ñåòíå ïàê íàäÿñíî îò ñòðàíàòà íà áúëãàðèòå ñå íàìèðà öàðñòâîòî íà àëáàíèòå, êîåòî ãðàíè÷è ñ áúëãàðñêàòà ñòðàíà. Ñëåä òîâà èäâà íà þã öàðñòâîòî íà õàçàðèòå. Òóê çàâúðøâà öàðñòâîòî (ñòðàíàòà) íà áúëãàðèòå. Ïî òåçè ìåñòà æèâåå åäèí íàðîä íàðå÷åí ìåðóñè. Ìåðóñèòå, íàðîä îò áúëãàðñêà ðàñà, ñà ñ ãèãàíòñêè ðàçìåðè è äèâè ñúðöà. Äåñåò íàé-ñèëíè ìúæå îò äðóãàòà íàöèÿ íå ìîãàò äà èçëÿçàò íà ãëàâà ñ åäèíåäèíñòâåí ÷îâåê îò òÿõ. Òîçè íàðîä å åçè÷åñêè è îáîæàâà ñëúíöåòî...”.  ñúùèÿ èçòî÷íèê ñå ïîñî÷âà ÷å ïî íàðå÷èåòî íà ð. Òàíàáåð (Äíåïúð) è îêîëî åçåðîòî Òóìà (Äíåïðîïåòðîâñ-

ÀÂÈÒÎÕÎË êèÿ ëèìàí) èìà ìíîãîáðîéíè ñåëèùà è ãðàäîâå íà áúëãàðè è ïå÷åíåãè (áàäæàíàöè) èçïîâÿäâàùè êàêòî õðèñòèÿíñòâîòî, òàêà è èñëÿìà. Èìåííî ïî îñòðîâèòå íà ð. Äíåïúð, Çàïîðîæêèòå êàçàöè ñòðîÿò ñâîèòå óêðåïåíè ñåëèùà, êàòî íàïðèìåð êðåïîñòòà íà î. Ãîëÿìà Õîðòèöà. Ïî ñðåäíîòî òå÷åíèå íà ð. Äîíåöê è êúì ð. Äîí, êúäåòî äåéñòâàò Äîíñêèòå êàçàöè, àðõåîëîçèòå ñà îòêðèëè íàä 200 áúëãàðñêè ñåëèùà, ãðàäîâå, íåêðîïîëè, êðåïîñòè è äð., êîèòî ñå ïðè÷èñëÿâàò êúì ò.íàð. Ñàëòîâî-ìàÿöêà êóëòóðà (VIIÕI â.). Âñè÷êè ñïåöèàëèñòè îïðåäåëÿò òàçè êóëòóðà êàòî áúëãàðñêà!16 Í.Ì. Êàðàìçèí ñïîìåíàâà çà çàïèñêèòå íà âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð Êîíñòàíòèí VII Áàãðÿíîðîäíè, ïèñàë â ñðåäàòà íà Õ â. çà æèâååùèÿ ïî òîâà âðåìå â Êàâêàç íàðîä íà êàçàöèòå. Ëåâ Í. Ãóìèëüîâ, Ãðàáÿíêà è Ðèãåëüìàí ñ÷èòàò, ÷å êàçàöèòå ïðîèçõîæäàò îò õàçàðèòå. Ñïîðåä Ãóìèëüîâ ïðàâîñëàâíèòå õàçàðè, îò êîèòî ïðîèçëèçàò êàçàöèòå, ñà èäåíòè÷íîñò ñ ò.íàð. “áðîäíèöè”, çà êîèòî ñå ãîâîðè â ðóñêèòå ëåòîïèñè îò ÕII-ÕIII â.  ãðúöêèòå õðîíèêè Íèêèòà Õîíèàò (ÕII â.) ãè íàðè÷à “ëþáèìöèòå íà áîãà Àðåñ”. Òå ñà îïèñàíè êàòî âîåíèçèðàíè îáùèíè, íàñåëÿâàùè çîíàòà ìåæäó ðåêèòå Äîí è Äíåïúð è çàíèìàâàùè ñå ñúñ ñêîòîâúäñòâî, ëîâ, âîéíà è ãðàáåæè, êàêòî è ñ íàåìíè÷åñòâî.  1223 ã. ïðè áèòêàòà íà ð. Êàëêà, áðîäíèöèòå âîþâàò íà ñòðàíàòà íà òàòàðî-ìîíãîëöèòå ñðåùó ðóñèòå.3 Â.Â. Ìàâðîäèí èçòúêâà, ÷å áðîäíèöè äúëãî âðåìå å èìàëî â Êàâêàç, Äîëåí Äîí è Ïðèàçîâèåòî, ò.å. â ïðåäåëèòå íà Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ. Ñïîðåä ïðîô. Ïëåòüîâà îñíîâàòà íà êàçàöèòå ñà áúëãàðè, àëàíè, ÷åðíÿõîâöè (?) è ñòåïíè êóòðèãóðè, êîèòî áèëè èçòëàñêàíè îò Ñåâåðåí Êàâêàç îò àðàáèòå è ñå ïðåõâúðëèëè â ñòåïíàòà îáëàñò (Äèâîòî Ïîëå). Èçñëåäîâàòåëÿò àêàä. ßâîðíèöêè è èñòîðè÷êàòà-àðõèâèñò Åëåíà Àïàíîâè÷ ñúùî ïîñî÷âàò, ÷å â ñúñòàâà íà êà-

çàöèòå íà Çàïîðîæêàòà Ñå÷ (ÕV-ÕVI â.) âëèçàò áúëãàðè, òàòàðè, êàëìèêè è äðóãè íàöèîíàëíîñòè. Òîé ïîäðàçäåëÿ êàçàöèòå íà ïúðâè÷íè (“òàòàðñêè” êàçàöè) è âòîðè÷íè (“óêðàèíñêè êàçàöè”).16  õðîíèêèòå ñå ñïîìåíàâà, ÷å â 1469 ã. îò Âîëãà èäâàò áåãúëöè òàòàðè (Âîëæêè áúëãàðè) è èçãíàíèöè, êîèòî ñå íàðè÷àò êàçàöè. Òå èäâàò íà Äíåïúð è ñïîðåä ïîëñêèÿ èñòîðèê Äëóãîøà îïóñòîøèëè Ïîäîëèåòî (Çàïàäíà Óêðàéíà).  1550 ã. ëèòîâñêèÿò ïèñàòåë Ìèõàëîí Ëèòâèí ñïîìåíàâà, ÷å èçìåæäó ðàçíèòå òàòàðñêè îðäè èìàëî è åäíà êàçàøêà îðäà.” È òàêà ïî îòíîøåíèå íà âúïðîñà äàëè êàçàöèòå ñà åòíîñ èëè ñúñëîâèå, èñòîðè÷åñêèòå õðîíèêè íåäâóñìèñëåíî íè îòãîâàðÿò, ÷å òå ñà åòíîñ (íàðîä). Ñåðèîçíè èçñëåäîâàòåëè, êàòî Ë.Í. Ãóìèëüîâ, Ïëåòíüîâà, Í.Â. Êîðîëüîâ, Ëóêèøåâ, Ñêîðèê, Í.Ì. Êàðàìçèí, Â.Í. Òàòèø÷åâ, Å.Ï. Ñàâåëüåâ, Êðîìåð, Ø÷åðáàíîâ è äðóãè, ñúùî ãè ñ÷èòàò çà åòíîñ. Âñè÷êè ôàêòè ãîâîðÿò, ÷å åòíè÷åñêè êàçàöèòå íå ñà íèòî ðóñíàöè, íèòî äàæå óêðàèíöè. Ëóêà÷åâ è Ñêîðèê èçòúêâàò, ÷å ñëàâÿíñêèÿò åòíè÷åñêè åëåìåíò ñå ïîÿâÿâà ñðàâíèòåëíî êúñíî â Äîíñêèòå ñòåïè è ïî ïðèíöèï ñëàâÿíèòå íèêîãà íå ñà íàñåëÿâàëè òåçè îáëàñòè, êàêòî è Êàâêàç êàòî êîðåííî íàñåëåíèå.1 È òàêà - êàçàöèòå íå ñà ñëàâÿíè! Îò ãëåäíà òî÷êà íà ìåäèöèíñêàòà àíòðîïîëîãèÿ ñà èíòåðåñíè èçñëåäâàíèÿòà íà àêàä. Ìåòîäèé Ïîïîâ, êîéòî ïðàâè ñðàâíèòåëåí àíàëèç ìåæäó áúëãàðè (â òîâà ÷èñëî è áúëãàðè îò Êðèì è Ìåëèòîïîë - Þæíà Ðóñèÿ), êðèìñêè òàòàðè, íîãàéñêè òàòàðè, òàòàðè îò Ñð. Âîëãà, ðóñè, óêðàèíöè è Äîíñêè êàçàöè.16 Îò òåçè äàííè ñå âèæäà, ÷å áúëãàðèòå ñà ïî÷òè åäíàêâè àíòðîïîëîãè÷åñêè ñ ò.íàð. “òàòàðè” è êàçàöèòå, íî íå è ñ óêðàèíöè è ðóñíàöè.  òîâà îòíîøåíèå íàé-èíòåðåñíè ñà èçìåðâàíèÿòà íà ñêóëîâàòà øèðèíà è ìîðôîëîãè÷íèÿ èíäåêñ íà ëèöåòî, îò êîåòî ñòàâà ÿñíî, ÷å èçáðîåíèòå íàðîäíîñòíè ãðóïè íÿìàò íèùî îáùî ñ ìîíãîëîèäíàòà ðàñà!

299

ÀÂÈÒÎÕÎË Òóê îáðúùàìå âíèìàíèå íàé-âå÷å âúðõó íàèìåíîâàíèåòî “òàòàðè”, ñ êîåòî ðóñíàöèòå â ðàçðåç ñ èñòîðè÷åñêàòà èñòèíà, íàðè÷àò Âîëæêèòå áúëãàðè è áúëãàðñêèòå íàðîäíîñòè â Êðèì è êðàé Êàâêàç. Òåçè “òàòàðè” ñà ðàçëè÷íè îò òàòàðî-ìîíãîëèòå âëèçàùè â ñúñòàâà íà ò.íàð. Çëàòíà îðäà. Âñúùíîñò îñíîâíàòà âîéñêà íà òîâà çàïàäíî êðèëî íà Ìîíãîëñêàòà èìïåðèÿ ñúùî íå ñå ñúñòîÿëî îò ìîíãîëöè, à îò êèï÷àöè (êóìàíè, ïîëîâöè), êîèòî ñà åâðîïåèäè! Õàçàðèòå, êîèòî ñà ÷àñò îò ïðîòîêàçàöèòå, ñà äðóãà áúëãàðñêà íàðîäíîñò è àâòîðè êàòî ïðîô. Âë. Ìèõååâ, ïðîô. Àðòàìîíîâ, Äèìèòúð Òàáàêîâ è Èëèÿ Èëèåâ ãè ñâúðçâàò îïðåäåëåíî ñ áúëãàðèòå. Ñïîðåä Ìèõååâ, áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ñà áèëè ãðúáíàêà íà Õàçàðèÿ, êîåòî ñå äîêàçâà è îò àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè îò VII-ÕI â.16,17 Àëàíèòå è êóòðèãóðèòå, çà êîèòî ãîâîðè Ïëåòíüîâà, ñà ñúùî ÷àñò îò áúëãàðñêàòà îáùíîñò êðàé Êàâêàç. Ïúðâèòå ñà èíäî-èðàíñêè ïëåìåíà, êîèòî ïîñòåïåííî ñå ñëèâàò ñ áúëãàðñêèÿ åòíîñ íà áàçàòà íà äèíàñòè÷íè áðàêîâå è îáùà êóëòóðà, à âòîðèòå ñà òèïè÷íà áúëãàðñêà ãðóïà!17  çàêëþ÷åíèå îòíîñíî åòíè÷åñêèÿ ïðîèçõîä íà êàçàöèòå, âñè÷êè ôàêòè ãîâîðÿò, ÷å îñíîâàòà èì å èçöÿëî áúëãàðñêà ñ ïî-êúñíè ïðèìåñè åâåíòóàëíî íà ïå÷åíåãè (áàäæàíàöè), êóìàíè è óêðàèíöè, êîèòî â èçâåñòåí ñìèñúë ñå ÿâÿâàò ñðîäíè åòíîñè, ðàçâèâàùè ñå â áúëãàðñêà êóëòóðíà ñðåäà. Èçâúí âñÿêàêâî ñúìíåíèå å, ÷å êàçàöèòå ïîíà÷àëî íÿìàò íèùî îáùî ñ ðóñêèòå ñëàâÿíè, à ñ óêðàèíöèòå èìàò ñìåøåíèÿ â åäèí äîñòà ïî-êúñåí ïåðèîä, êîãàòî áúëãàðñêîòî âëèÿíèå ñå çàïàçâà è ïðåîáëàäàâà. Çàäúëáî÷àâàéêè èçñëåäâàíåòî, òîçè ôàêò ñå ïîòâúðæäàâà. Ïîÿâà è óòâúðæäàâàíå íà êàçà÷åñòâîòî Ìíîãî àâòîðè ãîâîðÿò çà ðàííî è êúñíî êàçà÷åñòâî. Ðàçäåëúò ìåæäó òåçè äâà ïåðèîäà å êðàÿò íà ìîíãîëñêîòî âëàäè÷åñòâî ïðåç ÕIV â. Ïúðâîíà÷àëíî êàçàöèòå ñà áèëè êîííè îðäè, îõðàíÿâàùè ãðàíèöèòå íà áúëãàðñêèòå öàðñòâà êðàé Êàâêàç è Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ. Ñëåä ðàçäåëÿíåòî íà Ñòàðàòà Âåëèêà Áúëãàðèÿ (VII-VIII â.) îñíîâíî â ñúñòàâà íà êàçàöèòå âëèçàò ò.íàð. “÷åðíè áúëãàðè” íà êàí Áàò Áîÿí, êîèòî ñà áèëè ïîä÷èíåíè íà Õàçàðñêèÿ êàãàíàò.17 Ñëåä ðàçáèâàíåòî íà êàãàíàòà îò êíÿç Ñâåòîñëàâ (Õ â.) òå ñå îòòåãëÿò â ñòåïíàòà îáëàñò êàòî ïîëóíåçàâèñèìè âîåííè ãðóïèðîâêè è ïî-êúñíî êúì òÿõ ñå ïðèñúåäèíÿâàò êóìàíè, ïå÷åíåãè è õàçàðè. Ëåñîñòåïíàòà çîíà ñå ÿâÿâàëà êàòî áóôåðíà çîíà ìåæäó ñëàâÿíèòå è íàõëóâàùèòå îò èçòîê êîííè íàðîäè. Èìåííî â òåçè çîíè ñå çàðàæäàò ïðîòîêàçàöèòå, êîèòî äåéñòâàò êàòî ãðàíè÷íè îòðÿäè è íàåìíèöè. Êàçàöèòå âîþâàëè êàêòî ñ ðóñêèòå êíÿæåñòâà, òàêà è ñ íîìàäèòå îò èçòîê. Òå âîþâàëè ñúùî ñ àðàáèòå, òþðêèòå è òàòàðî-ìîíãîëèòå. Íÿêîè àâòîðè èçòúêâàò, ÷å ïðåç ÕII â. â Öåíòðàëíà Àçèÿ ñúùî å èìàëî ïëåìåííè îáåäèíåíèÿ, íàðè÷àíè “êàçàøêè îðäè”. Òàêèâà å èìàëî ïî ð. Åíèñåé è â ðàéîíà íà åçåðîòî Áàëõàø. Ñëåä êàòî òàòàðî-ìîíãîëèòå çàâëàäÿâàò Ðóñèÿ â ÕIII â. èìåòî “êàçàöè” ñå å óïîòðåáÿâàëî çà ÷àñòèòå íà ëåêàòà êîííèöà â ñúñòàâà íà ìîíãîëñêèòå âîéñêè, êîÿòî ñå íàáèðàëà îò ïîêîðåíèòå íàðîäè.3 Òåçè êàçàöè ñà áèëè ïðåäèìíî Âîë-

300

æêè áúëãàðè, êîèòî êàòî âàñàëè íà Çëàòíàòà îðäà, îñâåí ÷å îõðàíÿâàëè ãðàíèöèòå, ñúùî è ñúáèðàëè äúëæèìèòå äàíúöè îò ðóñêèòå êíÿæåñòâà. Òîâà äîâåëî äî ãîëÿìî íåäîâîëñòâî ñðåä ðóñíàöèòå.11  Êóëèêîâñêàòà áèòêà (1380 ã.) îáà÷å èçâåñòíà ÷àñò îò êàçàöèòå ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà âîéâîäàòà Áîáðîê âîþâàò íà ñòðàíàòà íà ðóñíàöèòå ñðåùó ìîíãîëöèòå. Çà îòáåëÿçâàíå å ôàêòúò, ÷å èìåííî Áîáðîê ïîäðåæäà ñúþçíèòå ðóñêè è êàçàøêè âîéñêè ñðåùó Çëàòíàòà îðäà!3  1340 ã. Ïîëøà ïðèñúåäèíèëà Óêðàéíà çàåäíî ñ Êèåâ êúì ñâîèòå âëàäåíèÿ. Èçâåñòíî âðåìå êàçàöèòå ïðîâåæäàò íåçàâèñèìà ïîëèòèêà, íî ïîñòåïåííî èçïàäàò ïîä çàâèñèìîñòòà íà Ïîëøà è Ëèòâà, êîåòî ïðîäúëæàâà äî 1654 ã. Ïîëñêèÿ êðàë Ñèãèçìóíä (1507-1548) äàðÿâà íà êàçàöèòå çà âå÷íî âëàäåíèå çåìèòå îêîëî ïðàãîâåòå íà ð. Äíåïúð, çà äà ñïèðàò íàõëóâàíèÿòà íà òàòàðî-ìîíãîëèòå è òóðöèòå êúì Ïîëøà è Ðóñèÿ. Íåçàâèñèìî îò òîâà îáà÷å êàçàöèòå ñà èíèöèàòîðè è ó÷àñòíèöè â ðåäèöà âúñòàíèÿ íà Óêðàéíà ñðåùó ïîëñêàòà âëàñò. Ïî-êúñíî òîâà ñå ïîâòàðÿ, êîãàòî Óêðàéíà å ïðèñúåäèíåíà êúì Ðóñêàòà èìïåðèÿ.16,4 Èçñëåäîâàòåëÿò ßâîðíèöêè ïîñî÷âà, ÷å ò.íàð. “òàòàðñêè” (áúëãàðñêè) êàçàöè êúì 1510 ã. ñà íàñåëÿâàëè Áåëãîðîä, Àêêåðìàí, Ïåðåêîï, Êðèì è Àçîâ.16 Êúì ñðåäàòà íà ÕVII â. â êðèìñêèÿ õàí Ìåíãëè Ãåðâàé ñêëþ÷èë äîãîâîð ñ ðóñêèÿ öàð Èâàí Âàñèëèåâè÷ Ãðîçíè, êàòî ìó îáåùàë äà íå âîþâà ñ íåãî. Îò òîâà âðåìå êàçàöèòå çàïî÷âàò äà ïðåìèíàâàò íà ñëóæáà êúì ðóñêèÿ öàð êàòî íàåìíèöè. Âúïðåêè ñëîæíèòå âçàèìîîòíîøåíèÿ ñ ðóñêèÿ öàðèçúì, ïîñòåïåííî êàçà÷åñòâîòî ñòàâà ãðúáíàê íà íåãîâàòà åêñïàíçèîíèñòè÷íà è àãðåñèâíà ïîëèòèêà. Êàçàöèòå áèëè áóôåð ìåæäó Ðóñèÿ è Ñòåïòà è òå ïðåäñòàâëÿâàò åäíà àêòèâíà îòáðàíà ïî ãðàíèöèòå íà Ðóñêàòà èìïåðèÿ ñðåùó îêîëíèòå íàðîäè. Ïðåç ÕVIII â. Ðóñèÿ çàïî÷âà äà ñúçäàâà ðåäîâíà àðìèÿ ïîäîáíî íà Çàïàäíà Åâðîïà. Òîâà èçèñêâàëî ïîä÷èíåíèå íà íåðåäîâíàòà îïúë÷åíñêà êàçàøêà âîéñêà ïîä îáùà âîåííà êîíöåïöèÿ è àäìèíèñòðàöèÿ. Òîçè ïðîöåñ çàâúðøèë êúì ñðåäàòà íà ÕIÕ â. Çíà÷åíèå íà äóìàòà “êàçàê”, åçèê è ðåëèãèÿ íà êàçàöèòå. Äóìàòà “êàçàê” ñå ñðåùà â ðàçëè÷íè íàðîäè îò èçòîêà, Ñðåäíà è Ìàëà Àçèÿ. Ïðè ïåðñèòå ïîä “êàçàê” ñå ðàçáèðàò õîðà íà ñëóæáà, íà êîèòî ñå ïëàùà îò êàçíàòà (õàçíàòà), íà ïåðñèéñêè “ãàçà” è îò òóêà “ãàçàê” (êàçàê). “Êàçàê” íà ìîíãîëñêè îçíà÷àâà âîåíåí ñòðàæ íà ãðàíèöàòà, ñâîáîäåí âîèí. Íà òþðêñêè “êàçàê” îçíà÷àâà õðàáðåö, þíàê, ñìåë÷àãà, ñâîáîäåí ÷îâåê.3,16 Âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ ïîä “êàçàê” ñå ðàçáèðà: 1) äîáëåñòåí ðèöàð, êîéòî ñå ñðàæàâà áåç äîñïåõè, ñ ïðåçðåíèå êúì ñìúðòòà è êîéòî å äàë îáåò çà áåçáðà÷èå, äîêàòî íå èçâúðøè ðåäèöà áîéíè ïîäâèçè; 2) âîèí îò “âòîðàòà ëèíèÿ”, íàðè÷à ñå îùå åëáèð, áàõàäèð (áàõàäóð èëè áàãàòóð), à îò ÕIII â. - êàçàê; 3) ñëóæàù ôåîäàë. Ñïîðåä íÿêîè èçñëåäîâàòåëè äóìàêà “êàçàê” ñå ñâúðçâà ñ “õàêàñèòå” - èíäî-èðàíñêî ïëåìå ñðîäíî ñ äèíëèíèòå, ñïîìåíàâàíè â êèòàéñêèòå õðîíèêè. Òå áèëè åâðîïåèäè, ñúñ ñâåòëè î÷è è êîñè è ñïîðåä ïðîô. Ïåòåð Þõàñ, ïðîô. À. Õàëèêîâ è äð. ñà ÷àñò îò áúëãàðñêèòå ãðóïè.

ÀÂÈÒÎÕÎË Íà àðèéñêè “êàé-ñàê” îçíà÷àâà - ëåêîòîâàðåí, â ñìèñúë ëåêîâúðîðúæåí èëè ëåêà êîííèöà. Íà êóìàíñêè “êàçàê” - îçíà÷àâà “ñòðàæà, ïðåäåí ïîñò, äåíîíîùíà îõðàíà”3,16 Èíòåðåñíî å äà ñå èçñëåäâà åçèêúò íà êàçàöèòå.  íåãî îòêðèâàìå ñòàðîáúëãàðñêè è ðóñêè äóìè, ñúùî òþðêñêè è èðàíñêè äóìè è èçðàçè. Ïðåîáëàäàâà îáà÷å ñòàðîáúëãàðñêèÿò, è òî â òðèòå ìó ðàçíîâèäíîñòè: áúëãàðñêè àðèéñêè (íà äóíàâñêèòå áúëãàðè), êàâêàçêè áúëãàðñêè è áúëãàðñêè òþðêñêè, êîéòî å âòîðè÷íî òþðêèçèðàí (“òàòàðñêè”). Åçèêúò íà Äîíñêèòå êàçàöè ñå íàðè÷à îùå äîíñêî íàðå÷èå èëè äîíñêè äèàëåêò. Äî êðàÿ íà ÕVIII â. âòîðèÿò åçèê íà Äîí å áèë “òàòàðñêè”. Åòî êàêâî êàçâà ïî òîçè ïîâîä Òîëñòîé: “... Ìëàäèÿò þíà÷åí êàçàê ñå ïåð÷è ñúñ çíàíèåòî ñè íà òàòàðñêè åçèê è íàïèå ëè ñå, äîðè è ñ áðàò ñè ãîâîðè íà òàòàðñêè...” Åòî è íÿêîè äóìè èçïîëçâàíè îò êàçàöèòå: ìàéäàí - ìåãäàí, öåíòðàëåí ïëîùàä þðò - ìÿñòî, çåìÿ ëàïîâèê - ëàïàâèöà, ìîêúð ñíÿã êàéìàê - ãúñòà ïÿíà íà ìëÿêî êàçàí - êîòåë, æåëÿçíî âåäðî òóçëóê - äèâ ÷åñúí êàþê (êàèê) - ëîäêà åäíîäðúâêà êóðåíü - îòðÿä àðêàí - ïðèìêà, ëàñî õåòìàí - êàçàøêè ïðåäâîäèòåë ÷åêìåíü - êðåìúê, ÷àêìàê àòàìàí - êàçàøêè ïðåäâîäèòåë, ãåíåðàë (îò òþðê. “áàùà íà õîðàòà”) õîðóíäæèÿ - çíàìåíîñåö, ïîäïîðó÷èê, íîñè õîðóãâèòå åñàóë - âîäà÷ íà ìàëúê îòðÿä (îò òþðê. “íà÷àëíèê”) êóðãàí - ìîãèëà, ãðîá ìàêàðà - ïðèñïîñîáëåíèå çà íàâèâàíå íà âúæå èëè êàíàï. ðåïàíåö - ïðîñò, íåãðàìîòåí ÷îâåê, ðàïîí (ïðîñò êàòî ðÿïà) êðàñíî - îñíîâà íà ñòàí, êðîñíî èçáóøêà - èçáà, ìàçå, ïðèçåìíî ïîìåùåíèå áóçà - ïèòèå, ïðèãîòâåíî îò ïðîñî, áîçà ãóë - êóïà, ñåëèùå, ãîëÿìà çàëà Ïî îòíîøåíèå ðåëèãèÿòà íà êàçàöèòå òóê ñå íàáëþäàâà åäíà èçêëþ÷èòåëíà âåðîòúðïèìîñò õàðàêòåðíà åäèíñòâåíî çà áúëãàðèòå. Ëóê÷èåâ è Ñêîðèê èçòúêâàò, ÷å èçêëþ÷èòåëíàòà ïðàâîñëàâíîñò íà êàçà÷åñòâîòî å ìèò, ñúçäàäåí â ÕIÕ â. Îñâåí ïðàâîñëàâíè, ñëåä êàçàöèòå èìà ñòàðîîáðÿäíèöè, äóõîáîðöè, ìîëîêàíè ñúáîòÿíè, ìþñþëìàíè, òàíãðèñòè, áóäèñòè, ëàìàèñòè è þäåè. Âñå ïàê ïðåîáëàäàâàùè ñà õðèñòèÿíèòå è ìþñþëìàíèòå.

Ñîöèàëíà ñòðóêòóðà, îáëåêëî, âúîðúæåíèå è âîåííî äåëî íà êàçàöèòå. Àêàä. ßâîðíèöêè äàâà ñëåäíàòà ñîöèàëíà ñòðóêòóðà íà êàçàöèòå â Êðèì: 1. Óãëàí (óëàí) - âèñøå ñúñëîâèå. 2. Êíÿçå - ñðåäíî ñúñëîâèå. 3. Êàçàöè - íèñøå ñúñëîâèå. Äîö. Òèêèäæàí ãè ïðåäñòàâÿ ïî äðóã íà÷èí: 1. “Íàé-äîáðè õîðà” (àòàìàíè è ñòàðøèíè). 2. Ðåäíèöè (ïúëíîïðàâíè). 3. Êàçàøêè ó÷åíè è ñëóãè (“÷óðàìè”)  ñëó÷àÿ íàé-âàæíàòà îòëè÷èòåëíà ÷åðòà íà êàçàøêîòî îáùåñòâî å, ÷å ðúêîâîäíèòå äëúæíîñòè ñà áèëè èçáîðíè è íà òÿõ ñà áèëè èçäèãàíè íàé-äîñòîéíèòå õîðà. Àòðèáóòè íà âëàñòòà ïðè êàçàöèòå ñå ÿâÿâàò: áóí÷óêà (çíàìå ñ êîíñêà îïàøêà), õîðóãâèòå, áîçäóãàíà (áóëàâà), ëèòàâðèòå, ïåðíà÷à (áîçäóãàí øåñòîïåð) è ñðåáúðíèÿò ïå÷àò. Îáëåêëîòî íà êàçàöèòå å ïî÷òè èçöÿëî áúëãàðñêî è âêëþ÷âà: øóáà, êàôòàíè îò ñóêíî, âèñîêè øàïêè (êàëïàöè), áîòóøè, êúñè êóðòêè îò êîæà, ÿìóðëóöè, øàïêè îò ÷åðíè ëèñèöè è øàïêè - êàáàðäèíêè îò áîáúð èëè âèäðà, ÷åðêåñêà (äúëãà ãîðíà äðåõà), øàëâàðè (ïîòóðè) è ïîÿñè. Îðúæèåòî ñúùî å òðàäèöèîííî áúëãàðñêî, êàòî ïðåç âåêîâåòå ñå îáîãàòÿâà îò èçòî÷íè è çàïàäíè íîâîñòè. Òî âêëþ÷âà: êúñè è äúëãè êîïèÿ (òèï “êàâàëåðèéñêà ïèêà”), áúëãàðñêè ñàáè, øàøêà, ñàãàéäàê (êîìïëåêò îò êîë÷àí ñ ðåôëåêñèâåí áúëãàðñêè ëúê è ñòðåëè), àðêàí, òîïîðè, áîéíè ÷óêîâå, áîçäóãàí, øåñòîïåð, êèíæàëè, íîæîâå, áîòóøåí íîæ, ðèçíèöè è äîñïåõè, êîïèÿ ñ êóêè íàêðàÿ.16,12 Ñ âúâåæäàíå íà îãíåñòðåëíîòî îðúæèå ïðåç ÕIV-ÕV â., êàçàöèòå ñà åäíè îò ïúðâèòå, êîèòî ãî óñâîÿâàò äàëå÷ ïðåäè òî äà ñå óòâúðäè â Åâðîïà! Òå èçïîëçâàëè ìîðòèðè è òîïîâå (ìîææèðè), òåæêè àðêåáóçè (ãàêèâíèöè), àðêåáóçè (ãàðìàòè), ìóñêåòè (ðóøíèöè, ñàìîïàëè) è ïèñòîëåòè (ïèùàëè, ïèñòîëè). Ìíîãî ÷åñòî êîííèÿò êàçàê íîñåë ïî ÷åòèðè êðåìú÷íè ïèñòîëåòà (2 íà ïîÿñà è 2 íà ñåäëîòî) êàòî äîïúëíèòåëíî îðúæèå.16 Îñâåí ÷å âëàäååëè âñÿêàêâè âèäîâå îðúæèÿ, êàçàöèòå èçïîëçâàëè äðåâíèòå áúëãàðñêè ñòèëîâå íà áîéíèòå èçêóñòâà, êàêòî ñ îðúæèå, òàêà è áåç íåãî.12 Òå ïðèëàãàëè è èçïèòàíàòà êîííà òàêòèêà íà äðåâíèòå áúëãàðè è áèëè íåíàäìèíàòè â ðúêîïàøíèÿ áîé. Îò òåçè âðåìåíà ñà îñòàíàëè èçðàçèòå “äà ÿçäèø ïî êàçàøêè êàòî äæèãèò” è “äà ñå áèåø ïî êàçàøêè”. Òîâà å áèëî òîëêîâà ïîïóëÿðíî, ÷å äîðè è Íàïîëåîí å îáè÷àë äà “ÿçäè ïî êàçàøêè”!...3

301

ÀÂÈÒÎÕÎË

302

ÀÂÈÒÎÕÎË Óêðåïëåíèÿòà è ñåëèùàòà, êîèòî ñà ñòðîèëè êàçàöèòå, ñúùî ñà ïî áúëãàðñêè îáðàçåö. Ìíîãî îò òåçè ñåëèùà ñà çàïàçåíè è äî äíåñ.16 Êàçàöèòå â Ðóñêàòà èìïåðèÿ. Ïðåç ëÿòîòî íà 1552 ã. êíÿç Èâàí IV Âàñèëèåâè÷ Ãðîçíè (1547-1584) íàñòúïâà ñ 200 õèëÿäíà âîéñêà âúâ çåìèòå íà Âîëæêèòå áúëãàðè è ñ öåíàòà íà îãðîìíè çàãóáè ïðåâçåìà ãð. Êàçàí è ðàçáèâà Êàçàíñêîòî öàðñòâî, ðúêîâîäåíî îò áúëãàðñêèÿ âëàäåòåë - êàí ßäêàð Êóë Àøðàô (15241552).  ðóñêàòà âîéñêà èìàëî êàâàëåðèÿ îò 10 õèëÿäè êàçàöè (îò ìèøàðñêèòå áúëãàðè) è 50 õèëÿäè òàòàðî-ìîíãîëè.  ïîñëåäñòâèå áèëè óíèùîæåíè è äðóãè ãðàäîâå íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ.11 Ïî ñúùåñòâî òîâà áèëî ãðàæäàíñêà âîéíà, â êîÿòî ðóñêèÿ öàðèçúì âúâëÿêúë áúëãàðè äà âîþâàò ñ áúëãàðè! Ñëåä òàçè “ïèðîâà ïîáåäà” Èâàí Ãðîçíè ñè ïðèñâîèë òèòëàòà “öàð íà ðóñè è áúëãàðè”, à â Åâðîïà îáÿâèëè, ÷å ðàçãðîìèë íÿêàêâî ñè “òàòàðñêî” Êàçàíñêî õàíñòâî! Êàêòî ïèøå ïðîô. À. Àøíÿêè: “ñëåä îáåçêúðâÿâàíåòî íà çàïàäíèòå îáùíîñòè íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò, öàðèçìúò â ÕVII â. ñå íàõâúðëèë è íà Èçòî÷íà Áúëãàðèÿ - Áàøêîðòîñòàí. Òàì èçïîëçâàë âîåííî-êàçàøêè ôîðìèðîâàíèÿ îò “íàåìíèöè” (ò.å. ïðåäàòåëè - òàòàðè), êîèòî áèëè ñúçäàâàíè îò çàïàäíî-áúëãàðñêè ôåîäàëè, ïðèåëè âÿðàòà è ïðàâäàòà íà ðóñêèÿ öàðèçúì.11 Íà þã êàçàöèòå ñå ÿâÿâàëè ñåðèîçåí ïðîòèâíèê íà Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ.  îòíîøåíèÿòà íà Ìîñêâà ñ Òóðöèÿ è Êðèì ìíîãî çíà÷èòåëíà ðîëÿ èãðàÿò Äîíñêèòå êàçàöè, à â ïîëñêî-òóðñêèòå îòíîøåíèÿ òàêàâà ðîëÿ èãðàÿò Çàïîðîæñêèòå (Äíåïðîâñêèòå) êàçàöè. Òóðöèÿ ñå íàìèðàëà â ñúñòîÿíèå íà ïîñòîÿííà âîéíà ñ êàçàöèòå. Äîíñêèòå êàçàöè âîþâàëè ñúùî è ïðîòèâ Èðàí.  êðàÿ íà ÕV âåê ñå îñíîâàâà Çàïîðîæñêàòà Ñå÷, êîÿòî å åäèí âèä êàçàøêà ðåïóáëèêà ñúñ ñâîå ñàìîóïðàâëåíèå è çàêîíè. Êíÿç Ìèøåöêè, èñòîðèê íà Çàïîðîæñêèòå êàçàöè îò ÕVIII â., äàâà ïîðÿäúêà è ïðèåìñòâåíîñòòà íà îòäåëíèòå Ñå÷è. Ñåäíåâñêàÿ, Êàíåâñêàÿ, Ïåðåâîëî÷àíñêàÿ, Õîðòèöêàÿ, Òîìàêîâñêàÿ, Ìèêèòèíñêàÿ, ×îðòîìëûöêàÿ, Àëåøêîâñêàÿ, Êàìåíñêàÿ è Ïîäïèëåíñêàÿ (Íîâà).2 Ñòîëèöàòà íà Äîíñêèòå êàçàöè å Ìàíàñòèðñêèÿ ãðàä, îñíîâàí â íà÷àëîòî íà ÕVII â. ïî òå÷åíèåòî íà ð. Äîí, íà 12 êì îò ñòàíöèÿòà Ñòàðî÷åðêàñêà. Îò 1610 ã. òàì ñå ïðåìåñòâà è ãëàâíàòà âîéñêà. Ïðåç 1637-1643 ã. êàçàøêàòà ñòîëèöà ñå ïðåìåñòâà íà Àçîâ, à ñëåä ïàäàíåòî ìó â 1642 ã. ïîä òóðñêà âëàñò îòíîâî ñå ïðåìåñòâà â Ìàíàñòèðñêèÿ ãðàä. Òðåòàòà ñòîëèöà å ×åðêàññê (1644-1805), à â 1806 ã. ñå ìåñòè â Íîâî÷åðêàññê.  1675 ã. òóðñêèÿ ñóëòàí Ìóõàìàä IV ðåøàâà äà ñå îòúðâå îò êàçàöèòå è èçïðàùà ñ êîðàáè â Êðèì 15 000 ïîäáðàíè Ñòàìáóëñêè ÿíè÷àðè, êîèòî çàåäíî ñ òàòàðî-ìîíãîëèòå òðÿáâàëî äà ëèêâèäèðàò Çàïîðîæñêàòà Ñå÷. Ïî ïðèùÿâêà íà ñúäáàòà, îòíîâî áúëãàðèí ñå èçïðàâÿ ñðåùó áúëãàðè. Òóðñêèòå âîéñêè óñïÿâàò äà ïðîíèêíàò â ñàìàòà ñòîëèöà, íî êàçàöèòå ãè èçíåíàäâàò ñúñ ñèëåí êðúñòîñàí ìóñêåòåí îãúí è â áîÿ çàãèâàò 13 500 åíè÷àðè! Ñëåä òîâà èçòðåáëåíèå íà ÿíè÷àðèòå â Ñå÷òà òóðöèòå äúëãî âðåìå íå ñå îñìåëÿâàò äà ïðåäïðèåìàò ïîõîäè íà ñåâåð ñðåùó êàçàöèòå.16

Èñòîðèÿòà îïèñâà ðåäèöà êîíôëèêòè ìåæäó êàçàöèòå è ìàëîðîñèéñêèòå (óêðàèíñêè) êðåïîñòíè ñåëÿíè. Êàçàöèòå ñå îòíàñÿëè ãðóáî ñúñ ñëàâÿíèòå è ãè íàðè÷àëè ñ îáèäíè èìåíà. Åòî êàêâî êàçâà ïî òîçè ïîâîä Òîëñòîé çà êàâêàçêèòå êàçàöè: “...È äîñåãà êàçàøêèòå ðîäîâå ñå ñìÿòàò ðîäñòâåíèöè ñ ÷å÷åíñêèòå è ëþáîâòà êúì ñâîáîäàòà, áåçäåéñòâèåòî, ãðàáåæúò è âîéíàòà ñúñòàâëÿâàò ãëàâíèòå ÷åðòè íà òåõíèÿ õàðàêòåð. Âëèÿíèåòî íà Ðóñèÿ ïðîëè÷àâà ñàìî îòêúì ëîøàòà ñòðàíà. Âñúùíîñò ðóñêèÿò ìóæèê å çà êàçàêà íÿêàêâî ÷óæäî, äèâî è ïðåçðÿíî ñúùåñòâî, îáðàçåö íà êîåòî å âèæäàë â ìèíàâàùèòå èç òèÿ ìåñòà òúðãàøè è â ïðåñåëíèöèòå ìàëîðóñè (óêðàèíöè), êîèòî êàçàöèòå íàðè÷àò ïðåçðèòåëíî øàïêàðè...”15 Òîâà îòíîøåíèå íà êàçàöèòå, êàêòî è ñòðîãèÿò íàëàãàí îò òÿõ ðåä, èíñïèðèðà ðåäèöà ñåëñêè âúñòàíèÿ â Óêðàéíà ïðåç 1818-1820 ã. ñðåùó êðåïîñòíè÷åñòâîòî è öàðèçìà. Âúïðåêè, ÷å áèëè ñúþçíèöè íà Ðóñèÿ, êàçàöèòå ÷åñòî ñå èçïðàâÿëè ñðåùó öåíòðàëíàòà âëàñò. Òàêà íàïðèìåð â áèòêàòà ïðè Ïîëòàâà (1708 ã.) ìåæäó øâåäè è ðóñè êàçàöèòå íà÷åëî ñ õåòìàí Èâàí Ñòåïàíîâè÷ Ìàçåïà-Êîëåäèíñêè (1642-1710 ã.) çàñòàâàò íà ñòðàíàòà íà øâåäñêèÿ êðàë Êàðë ÕII ñðåùó ðóñêèÿ èìïåðàòîð Ïåòúð I. Ïî-êúñíî òå ïðàâÿò ðàçëè÷íè îïèòè äà èçâîþâàò íåçàâèñèìîñò íà Óêðàéíà îò Ðóñèÿ.13 Êàçàöèòå âçèìàò ìíîãî äåéíî ó÷àñòèå â Îñâîáîäèòåëíàòà ðóñêî-òóðñêà âîéíà 1877-78 ã. â Áúëãàðèÿ â ïîìîù íà ïîðîáåíèòå ñè ñúáðàòÿ áúëãàðè.  òàçè êàìïàíèÿ ó÷àñòâàò è ìíîæåñòâî Âîëæêè áúëãàðè! Ôàêò, çà êîéòî ñå ìúë÷è. Êàçàöèòå ñà ïúðâèòå êîëîíèçàòîðè íà Ñèáèð è Äàëå÷íèÿ Èçòîê ïðåç ÕVII â. Ñ òÿõíà ïîìîù Ïðèàìóðèåòî, Ïðèìîðèåòî, èçòî÷åí Ñèáèð è Çàáàéêàëèåòî îêîí÷àòåëíî ñå ïðèñúåäèíÿâàò êúì Ðóñèÿ ïðåç ÕIÕ â.14 Êàçàöèòå êàòî îáùíîñò è îðãàíèçàöèÿ äîñòèãàò ñâîÿ àïîãåé äî Îêòîìâðèéñêàòà ðåâîëþöèÿ îò 1917 ã., êîãàòî Ãðàæäàíñêàòà âîéíà ãè ðàçäåëÿ íà “áåëè” è “÷åðâåíè” êàçàöè. Ïðåç íîåìâðè 1917 ã. Äîíñêèòå êàçàöè îáÿâèëè Äîí çà íåçàâèñèì îò Ñúâåòñêà Ðóñèÿ! Êàçàøêîòî âúñòàíèå íà Äîí â 1919 ã. å ñåðèîçíà çàïëàõà çà Ñúâåòñêîòî ïðàâèòåëñêî è îêàçàëî ãîëÿìî âëèÿíèå âúðõó õîäà íà ãðàæäàíñêàòà âîéíà! Ëåíèí è áîëøåâèêèòå íåïðåêúñíàòî ïðîâåæäàëè ìåðîïðèÿòèÿ çà îâëàäÿâàíå íà êàçàøêàòà êîíòðàðåâîëþöèÿ è êàçàøêèòå àíòèñúâåòñêè ìåòåæè è äâèæåíèÿ. Áîëøåâèøêàòà ïîëèòèêà íà “ðàçêàçà÷âàíå” (ò.å. ôèçè÷åñêî óíèùîæåíèå è ãåíîöèä) ïðîäúëæàâà è ïðåç Ñòàëèíñêèÿ ïåðèîä. Òîãàâà çàåäíî ñ êàçàöèòå íà óíèùîæåíèå, èçñåëâàíå è ãåíîöèä å ïîäëîæåí öåëèÿò áúëãàðñêè íàðîä (â òîâà ÷èñëî äóíàâñêè áúëãàðè - ïðåñåëíèöè â Óêðàéíà è Áåñàðàáèÿ, ÷å÷åíöè, Âîëæêè áúëãàðè è áúëãàðñêè íàðîäíîñòè îò Êàâêàç)! Èñòîðè÷åñêàòà íè íàóêà ïðåìúë÷àâà ôàêòà, ÷å ïðåç Âòîðàòà Ñâåòîâíà âîéíà, ñëåä ïðåâçåìàíåòî íà Óêðàéíà, ìíîãî îò êàçàöèòå ïðåìèíàâàò íà ñòðàíàòà íà Ãåðìàíèÿ è â àðìèÿòà íà ãåí. Âëàñîâ âîþâàò öÿëàòà ñòðàíà ñðåùó Ðóñèÿ.  Óêðàéíà ãåðìàíñêèòå âîéñêè ñà áèëè ïîñðåùíàòè êàòî îñâîáîäèòåëè îò êîìóíèñòè÷åñêèÿ ãíåò!... Ñëåä êàïèòóëàöèÿòà íà Ãåðìàíèÿ êàçàøêèòå ôîðìèðîâàíèÿ ñå ïðåäà-

303

ÀÂÈÒÎÕÎË

304

ÀÂÈÒÎÕÎË âàò â ïëåí íà àìåðèêàíöèòå è àíãëè÷àíèòå, êîèòî îáà÷å ñëåä êàòî ãè ðàçîðúæàâàò, âåðîëîìíî ãè ïðåäàâàò íà Ñòàëèí. Êàêòî ñå äîñåùàòå, ïîâå÷åòî îò òÿõ âåäíàãà ñà ðàçñòðåëÿíè èëè èçïðàòåíè äî æèâîò â ðóñêèòå êîíöåíòðàöèîííè ëàãåðè â Ñèáèð! Òàêà êðúãúò ñå çàòâîðè! ×èñëåíîñò íà êàçàöèòå. Ïðåç âåêîâåòå ÷èñëåíîñòòà íà êàçàöèòå å âàðèðàëà. Òàêà íàïðèìåð â ïåðèîäà 1534-1774 ã. Çàïîðîæñêèòå êàçàöè ñà áèëè ìåæäó 15 è 60 õèë. äóøè áîéöè, êîèòî ñ ðåçåðâèòå äîñòèãàëè äî 120 õèë. Äðóãèòå ãðóïè êàçàöè ñà èìàëè ðàçëè÷åí áðîé.  1852 ã. â Èçòî÷åí Ñèáèð è Çàäáàéêàëèåòî å èìàëî îêîëî 60 õèë. êàçàöè.  åíöèêëîïåäèÿòà íà áðàòÿ Äàí÷îâè, ïî äàííè îò íà÷àëîòî íà ÕÕ â., ãè äàâàò êàòî íàðîäíîñò îò Þæíà Ðóñèÿ, íàáðîÿâàùà 3 ìèëèîíà äóøè. À.Ï. Åðìîëèí4 äàâà, ÷å äî 1917 ã. â Ðóñèÿ å èìàëî 11 êàçàøêè âîéñêè ñ ÷èñëåíîñò îêîëî 4,5 ìèëèîíà äóøè, ðàçïðåäåëåíè ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: Äîíñêà âîéñêà - 1 486 õèë. Êóáàíñêà âîéñêà - 1 339 õèë. Îðåíáóðãñêà âîéñêà - 553 õèë. Çàáàéêàëñêà âîéñêà - 260 õèë. Òåðñêà âîéñêà - 260 õèë. Óðàëñêà âîéñêà - 235 õèë. Ñèáèðñêà âîéñêà - 164 õèë. Óñóðèéñêà âîéñêà - 44 õèë. Àñòðàõàíñêà âîéñêà - 37 õèë. Êàòî ñå âçåìå ïðåäâèä, ÷å òåçè êàçàöè ñà èìàëè è ñåìåéñòâà, òî êúì äíåøíà äàòà êàçàöèòå â Óêðàéíà, Ðóñèÿ è Ðóñêàòà ôåäåðàöèÿ íàáðîÿâàò íå ïî-ìàëêî îò 10-12 ìèëèîíà äóøè!4,10 Êàêòî èçÿñíèõìå âå÷å, òå ñà ñ áúëãàðñêè ïðîèçõîä, çàåäíî ñ ÷óâàøè, áàøêèðè, “òàòàðè”, êàáàðäèíöè, îñåòèíöè, äàãåñòàíöè, ÷å÷åíöè, áàëêàðöè (áúëãàðè), áúëãàðè ïðåñåëíèöè îò Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ è äð. ñ îáùà ÷èñëåíîñò íå ïî-ìàëêî îò 40 ìèë. äóøè! Âñè÷êè òå ñà áúëãàðè èëè ñ áúëãàðñêè ïðîèçõîä. Åòî ÿ ïðè÷èíàòà ðóñêèòå ôåäåðàëíè âëàñòè äà íå ïðèçíàâàò ñúùåñòâóâàíåòî íà áúëãàðñêà íàöèîíàëíîñò íà òÿõíà òåðèòîðèÿ, äîðè è êàòî ìàëöèíñòâî! Çàòîâà ⠓Ðå÷íèêà íà íàöèîíàëíîñòè è åçèöè”, îôèöèàëíî óòâúðäåí ïðåç 1984 ã. â ÑÑÑÐ ñúñ çàêîí, áúëãàðèòå íå ñå ñïîìåíàâàò êàòî íàöèîíàëíîñò, à ñà ðàçäðîáåíè â äåñåòèíà íàðîäíîñòíè ãðóïè ïîä÷èíåíî íà ïðèíöèïà “ðàçäåëÿé è âëàäåé”!. À îáùî îò 200 ñúùåñòâóâàùè íàðîäè â ÑÑÑÐ çà “óäîáñòâî” ñà íàìàëåíè íà 100 (ïî ïðèíöèï “èìà íàðîä - èìà ïðîáëåì; íÿìà íàðîä - íÿìà ïðîáëåì”...)! Êàçàöèòå äî ìîìåíòà íå ñà ïðèçíàòè äàæå çà íàðîäíîñò. Ïî òàçè ïðè÷èíà íÿêîè êàçàøêè âîäà÷è äíåñ èñêàò äà îòïðàâÿò ìîëáà äî ÎÎÍ çà ðàçãëåæäàíå íà “êàçàøêèÿ âúïðîñ” è äà áúäàò ïðèçíàòè îò ñúñåäíè ñòðàíè çà ãîñïî-

äàðè íà Äîí. Òå èçäèãàò ëîçóíãè “Äîí çà êàçàøêèÿ íàðîä” è ïðîòåñòèðàò ñðåùó ðåïðåñèèòå íà ðóñíàöèòå!1,6  çàêëþ÷åíèå, êàçàöè èëè òåõíè ïîòîìöè èìà è â Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ è çàòîâà ãîâîðÿò òàêèâà áúëãàðñêè ôàìèëèè êàòî Êàçàêîâ, Êàçàêîâà, Êàçà÷êè, Êàçà÷àê, Êàçàêè, Êàçàêèí, Êàçàñêè, Êàçàñîâ, Êàçàøêè, Êàçàøêà è äð. Ñîôèÿ, 12.02.2000 ã.

Áèáëèîãðàôèÿ 1. Âîçðîæäåíèå êàçà÷åñòâà. Èñòîðèÿ è ñîâðåìåííîñòü. Ìàòåðèàëû ê V Âñåðîññèéñêîé íàó÷íîé êîíôåðåíöèè. Íîâî÷åðêàññê, 1994 ã. 2. Ãîëîáóöêèé, Â.À. Çàïîðîæññêîå êàçà÷åñòâî. Ãîñ.èçä. ïîëèò. ëèò. ÓÑÑÐ, Êèåâ, 1957 ã. 3. Ãîðäååâ, À., À. Èñòîðèÿ êàçàêîâ, ò. 1-4 “Ñòðàñíîé áóëüâàð Ìîñêâà, 1992 ã. (ïúðâî èçäàíèå, Ïàðèæ, 1968 ã.) 4. Åðìîëèí, À. Ï. Ðåâîëþöèÿ è êàçà÷åñòâî, èçä. Ìûñëü, Ìîñêâà, 1982 ã. 5. Äåðüáèí, À. Ãðàæäàíñêàÿ âîéíà â Ðîññèè 1917-22 ã. Áåëûå àðìèè, èçä. Àêò., Ìîñêâà, 1999 ã. 6. Êàçà÷èé Äîí.Î÷åðêè íà èñòîðèè, ò. 1-2 ïîä íàó÷íàòà ðåäàêöèÿ íà À. Ï. Ñêîðèê, Ðîñòîâ-Íà-Äîíó, èçä. Ðîñòîâñêîãî Îáë. ÈÓÓ, 1995 ã. 7. Ãîãîë, Íèêîëàé.  Òàðàñ Áóëáà, èçä. Îòå÷åñòâî, Ñîôèÿ, 1981 ã. 8. Êîçëîâ, Ñ.À. Êàâêàç â ñóäüáàõ êàçà÷åñòâà (ÕVI-ÕVIII â.), èçä. Êîëüíà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 1996 ã. 9. Êàêîìó áîãó ìîëèëàñü Çàïîðîæññêàÿ Ñå÷ü?, èíòåðâþ ñ èñòîðèêà-àðõèâèñò Åëåíà Ìèõàéëîâíà Àëàíîâè÷, ñï. Íàóêà è ðåëèãèÿ, áð. 10/1990 ã. 10. Ðåëèãèè íàðîäîâ ñîâðåìåííîé Ðîññèè, ñëîâàðü À.ß., èçä. “Ðåñïóáëèêà”, Ìîñêâà, 1999 ã. 11. Ïðîô. Àøíÿêè, À. Áúëãàðèòå áàøêèðè ïðåç âåêîâåòå è äíåñ, èçä. “Ñâåòëèê”, Ñîôèÿ, 1998 ã. 12. Ìåäâåäåâ, À. Í. Êàçàêè è ðóêîïàøíûé áîé, ñåð. Òàéíû âîèíñêèõ èçêóññòâ, êí. 6, èçä. Çäîðîâüå íàðîäà, Ìîñêàâ, 1993 ã. 14. Ñåðãååâ, Î. È. Êàçà÷åñòâî íà ðóññêîì Äàëüíåì Âîñòîêå â ÕVII-ÕIÕ â., èçä. Íàóê, Ìîñêâà, 1983 ã. 15. Òîëñòîé, Ë.Í. Êàçàöè, èçä. Íàðîäíà ìëàäåæ, Ñîôèÿ, 1971 ã. 16. ßâîðíèöüêèé, Ä. I. Èñòîðiÿ çàïîðîçüêèõ êîçàêîâ, ò. 13, èçä. Íàóêîâà äóìêà, Êèiâ, 1990 ã. (ôîòîòèïíî èçäàíèå íà I-òî îò 19000 ã.) 17. Òàáàêîâ, Ä. Õîðèçîíòúò íà ïîçíàíèÿòà. Áúëãàðèòå ïðåç âåêîâåòå, Ñîôèÿ, 1999 ã. 18. àêàä. Ïîïîâ, Ì. Àíòðîïîëîãèÿ íà áúëãàðñêèÿ íàðîä. Ôèçè÷åñêè îáëèê íà áúëãàðèòå, èçä. ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1959 ã.

305

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÈÑÒÎÐÈßÒÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ Â ÐÚÖÅÒÅ ÍÀ ÑËÀÂßÍÎ-ÌÀÍÈÀÖÈÒÅ ÄÈÌÈÒÚÐ ÒÀÁÀÊÎÂ* Òåðìèíúò “ÑËÀÂßÍÎ-ÌÀÍÈÀÖȔ áå âúâåäåí ñëåä 1960 ã. îò ïðîô. Ìàåíõåí Õåëôåí â ìîíóìåíòàëíèÿò ìó òðóä “Ñâåòúò íà Õóíèòå” (The World of the Huns”). Òîé å áèë äúëãîãîäèøåí ïðîôåñîð â ðåäèöà çàïàäíîåâðîïåéñêè è ñåâåðíîàìåðèêàíñêè óíèâåðñèòåòè, ìåæäó êîèòî ñà Óíèâåðñèòåòà íà Þæíà Êàëèôîðíèÿ è Óíèâåðñèòåòà íà Êàëèôîðíèÿ - Áåðêëåé. Èçâîþâàë ñè å ÷åëíî ìÿñòî â èñòîðè÷åñêàòà íàóêà íà ÕÕ âåê ñ îãðîìíèòå ñè ïîçíàíèÿ ïî ôèëîñîôèÿ, àðõåîëîãèÿ, èñòîðèÿ íà èçêóñòâîòî è íàé-âå÷å ïîçíàíèÿòà íà èñòîðèÿòà íà íàðîäè, êîèòî ñà íàñåëÿâàëè Åâðàçèÿ îùå îò äðåâíèòå âåêîâå. Ïîëçóâàë ñå îò èçòî÷íèöè ðÿäêî äîñåãà ñïîìåíàâàíè ñïåöèàëíî òåçè, êîèòî îñâåòëÿâàò ïî-íåïîçíàòèòå åïîõè îò èñòîðèÿòà íà äðåâíèòå Õóíè-Õñèóíã-íó, êàêòî è íà åâðîïåéñêèòå ÕóíîÁúëãàðè. Ïîçíàíèÿòà ìó íà äðåâíè êëàñè÷åñêè åçèöè, êàêòî è íà åçèöè, íà êîèòî å ïèñàíî ìíîãî ïðåç ÕÕ â., ìåæäó êîèòî ìîæåì äà ñïîìåíåì óíãàðñêè, áúëãàðñêè, ðóñêè, òóðñêè, îñâåí çàïàäíîåâðîïåéñêèòå åçèöè, ñà ìó äàâàëè âúçìîæíîñòòà äà ÷åðïè äàííè îò ïúðâà ðúêà. Íåäîïóñòèìî å èçñëåäîâàòåë íà èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèòå-Õóíè èëè ÕóíîÁúëãàðèòå äà íå å çàïîçíàò äîáðå ñ âñè÷êè íåãîâè òðóäîâå. Ïðè ïîäîáåí ñëó÷àé òàêúâ èçñëåäîâàòåë áè áèë îãðàíè÷åí èçâúíðåäíî ìíîãî.  ñâîèòå òðóäîâå Ìàåíõåí Õåëôåí ðÿäêî ïðèáÿãâà äî îáîáùåíèÿ; òÿõ òîé íàðè÷à “íåîñíîâàòåëíè äîãàäêè”. Îáîáùåíèÿòà â èñòîðè÷åñêàòà íàóêà íåìèíóìåìî âîäÿò êúì ïðåäíàìåðåíè èíòåðïðåòàöèè. Çàùî òîãàâà Ìàåõåí Õåëôåí îáîáùàâà èñòîðèöèòå îò “ñëàâÿíñêàòà øêîëà” êàòî “ÑËÀÂßÍÎ-ÌÀÍÈÀÖȔ (The World of the Huns”, p. 452, m.53). Îò îñíîâàòåëíî âúçìóùåíèå, ïðåçðåíèå, ïîäèãðàâêà èëè îò òðèòå çàåäíî. Ñïåöèàëíî çà èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå ùå òúðñèì îòãîâîð â èçêàçâàíèÿòà è èíòåðïðåòàöèèòå íà ïîâå÷åòî îò èñòîðèöèòå â Áúëãàðèÿ è îñòàâà çà íàñ äà ðåøèì äàëè òå çàñëóæàâàò äà áúäàò êëåéìîñàíè ñ ïåéîðàòèâíè åïèòåòè “ñëàâÿíî-ìàíèàöè” è “ñëàâÿíî-ïðîñòàöè”. I Ìíîãîòîìíàòà ñáèðêà “Èçâîðè íà Áúëãàðñêàòà Èñòîðèÿ”, èçäàäåíà îò Áúëãàðñêàòà Àêàäåìèÿ íà íàóêèòå ïðåç åïîõàòà íà ñëàâÿíî-ìàíèàøêîòî âëèÿíèå â Áúëãàðèÿ å ïîòâúðæäåíèå çà ïóáëèêóâàíå íà èñòîðè÷åñêè ôàëøèôèêàöèè è ïðåèíà÷åíèÿ íà ñúáèòèÿ, çà êîåòî ñà îòãîâîðíè èìåííî ïðåâîäà÷èòå íà òåêñòîâå â òàçè ñáèðêà. Ïîäîáíî “áîðàâåíå” ñ èñòîðè÷åñêèòå èçâîðè Äæîðäæ Îðóåë ìíîãî äîáðå îïèñâà â ïðî÷óòàòà ñè êíèãà “1984 Ãîäèíà” è íå ñìå äàëåêî îò èñòèíàòà, êàòî êàçâàìå, ÷å “âäúõíîâåíèå” çà òîâà òîé å ïîëó÷èë è îò ïðèìåðè íà èñòîðèöè â Áúëãàðèÿ.

Òðÿáâà îáà÷å äà ïîä÷åðòàåì, ÷å ôàëøèôèêàöèè è ïðåèíà÷åíèÿ ñå îòíàñÿò ïðåäèìíî íà òåêñòîâå, êúäåòî ñå âìúêâàò ñâîåâîëíî äàííè çà òÿõ, èçìèñëåíè îò ôàëøèôèêàòîðèòå ñëàâÿíî-ìàíèàöè è êîèòî íÿìàò êàêâîòî è äà å áèëî ïîòâúðæäåíèå â îðèãèíàëíèòå òåêñòîâå íà èçâîðèòå. Ïðèìåðè çà òàêèâà ñà ìíîãîáðîéíè. Òóê çàñåãà ùå ñå îãðàíè÷èì äà äàäåì ñàìî íÿêîëêî îò òÿõ. Òîâà, ðàçáèðà ñå, íå îçíà÷àâà, ÷å ùå ñå çàäîâîëèì ñàìî ñ òåçè ïðèìåðè. “Ñëàâÿíî-ìàíèÿöèòå” íÿìà äà èçáåãíàò áúäåùèòå èçîáëè÷åíèÿ íà òåõíèòå ïðåñòúïíè ôàëøèôèêàöèè. Êàòî íà÷àëî çàïî÷âàìå ñ òðóäîâåòå îò Ïðîêîïèé îò Ñåçàðåÿ (ðîäåí îêîëî ãîäèíàòà 500 ñë.Õð. - ïî÷èíàë ñëåä 554). II Îò òðóäîâåòå íà Ïðîêîïèé äâà èçâîäà ñà îñîáåíî ïîäõîäÿùè êàòî ïðåäãîâîð íà íàñòîÿùåòî èçëîæåíèå. Åäèíèÿò ñå îòíàñÿ çà ïîñëåäíèòå ðåäîâå îò êíèãàòà ìó “Ñòðîåæè/Ïîñòðîéêè”: “...Àç, êàçâà Ïðîêîïèé, ñúì ðàçêàçâàë â ìîåòî èçëîæåíèå (âñè÷êî) ïî íàé-äîáúð íà÷èí ñïîðåä ìîèòå âúçìîæíîñòè (ñïîñîáíîñòè). Íàïúëíî ìè å íåïîíÿòíî îáà÷å, ÷å èìà ìíîãî äðóãè (ñúáèòèÿ), êîèòî ñúì ïðîïóñíàë è òå îñòàâàò íåñïîìåíàòè, èëè çàùîòî íå ñúì ãè çàáåëÿçàë èçìåæäó (ñòàíàëèòå) ìíîãîáðîéíè ñúáèòèÿ, èëè çàùîòî ñà èçîáùî îñòàíàëè íåïîçíàòè çà ìåíå. Òàêà, ÷å àêî íÿêîé ñå íàãúðáè ñ áðåìåòî äà ãè èçäèðè, ïîñòàâè íàÿâå è ñ òÿõ äîïúëíè ìîÿò òðóä, òîé ùå äåáíå ñëàâàòà äà å èçâúðøèë íóæíîòî äåëî è ñ òîâà ùå ñïå÷åëè èçâåñòíîñò, ïîäõîäÿùà çà òåçè, êîèòî ñå ñòðåìÿò äà ïîñòèãíàò áëåñòÿùè íåùà... (“Buildings”, English Translation by H.B. Dewing, Ph. D., L. H.D., Hardard Universlity Press, 1961). Òåçè äóìè ñà ïîäõîäÿùè è çà ñúâðåìåííè èñòîðè÷åñêè èçñëåäîâàòåëè, êîèòî ÷ðåç êîìïþòúðíè ïðîãðàìè ùå ìîãàò äà ðàçøèðÿò àíàëèçà íà èçâúíðåäíî öåííèòå Ïðîêîïèåâè äàííè, êàòî ïî òîçè íà÷èí õâúðëÿò ñâåòëèíà âúðõó îùå çàêðèòèòå îò íàøèÿò ïîãëåä äåòàéëè è äàäàò âúçìîæíîñò çà íóæíèòå îöåíêè íà ñúáèòèÿ è ëè÷íîñòè îò èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèòå. III Âòîðèÿò èçâîä ñå îòíàñÿ èìåííî çà äîñòîâåðíîñòòà íà äîñåãàøíèòå áúëãàðñêè ïðåâîäè íà ÷àñòè îò Ïðîêîïèåâèòå òðóäîâå, êîèòî ñà âêëþ÷åíè â èçäàäåíèÿò ìíîãîòîìåí ñáîðíèê îò Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå, “Èçâîäè çà Èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ”. Òåçè ïðåâîäè ñà íåòî÷íè è íàïðàâî òåíäåíöèîçíè. Òå êîìïðîìåòèðàò èìåíàòà íà “àêàäåìèöè”, êîèòî áè òðÿáâàëî äà ñïàçâàò àêàäåìè÷íà ïî÷òåíîñò. Îòíàñÿ ñå çà ñëåäíèÿò òåêñò îò êíèãà ñåäìà îò

* Òàáàêîâ å àâòîð íà êíèãèòå “Õîðèçîíòúò íà ïîçíàíèÿòà” è “Áúëãàðèòå ïðåç âåêîâåòå”.

306

ÀÂÈÒÎÕÎË “Èñòîðèÿòà íà âîéíèòå” /History of the wars. Procopius of University Press, 1961, part ÕÕÕVII, 18-23, p. 25 (á): “... Òîãàâà òå (ñêëàâèíèòå/ñëàâÿíèòå) âåäíàãà èçáèõà âñè÷êè ìúæå íà áðîé ïåòíàäåñåò õèëÿäè, îïëÿ÷êîñàõà âñè÷êè öåííîñòè è çàðîáèõà äåöàòà è æåíèòå. Ïðåäè òîâà, êàêòî òåçè, òàêà è îò äðóãàòà ãðóïà íà (ñêëàâèíèòå/ñëàâÿíèòå) îùå îò âðåìåòî, êîãàòî òå íàõëóõà â çåìÿòà íà ðîìåèòå, èçáèâàõà âñè÷êè òåçè, êîèòî ïîïàäàõà ïðåä òÿõ, êàêòî ìëàäè, òàêà è ñòàðè, òàêà, ÷å öÿëàòà çåìÿ íàñåëåíà îò èëèðè è òðàêè ñòàíà íàâñÿêúäå èçïúëíåíà ñ íåïîãðåáàíè òðóïîâå. Òàêà, òå (ñêëàâèíèòå/ñëàâÿíèòå) èçáèâàõà ñâîèòå æåðòâè íå ñúñ ñàáè, íèòî ñ êîïèÿ, íèòî ñ äðóãè ïîçíàòè âå÷å íà÷èíè, à êàòî çàáèâàõà â çåìÿòà ìíîãî òâúðäî êîëîâå, êîèòî òå áÿõà íàïðàâèëè èçâúíðåäíî îñòðè, ñ ãîëÿìà æåñòîêîñò ïîñòàâÿõà âúðõó òÿõ áåäíèòå êëåòíèöè, êàòî íàáèâàõà îñòðèåòî íà êîëà ìåæäó çàäíèöàòà è ãî çàñèëâàõà, äîêàòî âëåçå â ÷åðâàòà: ïî òîçè íà÷èí òå ñ÷èòàõà, ÷å å íà÷èíúò äà ãè óíèùîæàâàò (æåðòâèòå ñè). Òåçè âàðâàðè èìàõà ñúùî íà÷èíà (îáè÷àÿ) äà ïîñòàâÿò ÷åòèðè äåáåëè êîëà ìíîãî äúëáîêî â çåìÿòà è ñëåä êàòî ñâúðçâàõà íà òåçè êîëîâå êðàêàòà è ðúöåòå íà ïëåíåíèòå, òå òîãàâà óñúðäíî ãè áèåõà ïî ãëàâàòà ñ òîÿãè, óáèâàéêè ãè êàòî êó÷åòà èëè êàòî çìèè, èëè íÿêîè äðóãè æèâîòíè. Äðóã ïúò òå (ñêëàâèíèòå/ ñëàâÿíèòå) çàòâàðÿõà (ïëåíåíèòå) â êîëèáè çàåäíî ñ òåõíèòå ãîâåäà è îâöå - òåçè (æèâîòíè) ðàçáèðà ñå, êîèòî èì áåøå íàïúëíî íåâúçìîæíî äà âçåìàò ñúñ ñåáå ñè â òåõíèòå çåìè - è ñëåä òîâà ïîäïàëâàõà êîëèáèòå áåç æàëîñò. Òàêà ñêëàâèíèòå/ñëàâÿíèòå ïîñëåäîâàòåëíî óíèùîæàâàõà òåçè, êîèòî èì ñå èçïðå÷âàõà ïðåä ïúòÿ. Íî îò òîâà âðåìå íàòàòúê, êàêòî òåçè, òàêà è îíåçè îò äðóãàòà ãðóïà (ñêëàâèíè/ñëàâÿíè), êàòî ÷å ëè ïèÿíè îò ãîëÿìîòî êîëè÷åñòâî êðúâ, êîåòî òå ïðîëÿõà, ñ÷åòîõà ïîäõîäÿùî äà âçåìàò êàòî ïëåííèöè íÿêîè îò òåçè, êîèòî èì ïàäàõà â ðúöåòå è ñëåäîâàòåëíî, òå âçåìàõà ñ òÿõ ñè ìíîãîõèëÿäíè ïëåííèöè, êîãàòî âñè÷êè ïîòåãëÿõà çà ìåñòàòà, êúäåòî ïðåáèâàâàõà (íà ñåâåð îò Äóíàâà)”. “Àêàäåìèöèòå” Èâ. Äóé÷åâ è Ä. Äå÷åâ ïðåâåæäàò, èëè ïî-äîáðå êàçàíî, ôàëøèôèöèðàò ïî ñëåäíèÿò íà÷èí ãîðíèÿò òåêñò, ïóáëèêóâàí â ñáîðíèêà “Èçâîðè íà èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ” ÷àñò “Ãðúöêè èçâîðè íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ” (ÃÈÁÈ) òò. Ñ., 123-158, êàêòî è ⠓Õðèñòîìàòèÿ ïî èñòîðèÿ”, ãëàâà ïúðâà, ñòð. 16: “... Âåäíàãà òå (ñëàâÿíèòå) èçáèëè âñè÷êè ìúæå îêîëî ïåòíàäåñåò õèëÿäè äóøè è çàãðàáèëè âñè÷êè áîãàòñòâà, à æåíèòå è äåöàòà çàðîáèëè. Ïúê è ïî-ðàíî òå íå ùàäåëè íèêàêâà âúçðàñò, íî ñåãà, îòêàê íàõëóëè â ðîìåéñêà çåìÿ, è òåçè è îíåçè îò äðóãèÿ îòðÿä, èçáèâàëè âñè÷êè ÁÎÅÑÏÎÑÎÁÍÈ (á.à.: â òåêñòà íà Ïðîêîïèé íÿìà äóìàòà “áîåñïîñîáíè”, à “êàêòî ìëàäè òàêà è ñòàðè”). Òàêà öÿëàòà èëèðèéñêà è òðàêèéñêà çåìÿ (á.à.: òåêñòà íà Ïðîêîïèé ãëàñè: “... öÿëàòà çåìÿ íàñåëåíà îò èëèðè è òðàêè...” Òîâà ïðåèíà÷àâàíå íà òåêñòà ñå ñòðåìè äà ïîêàæå, ÷å ïðåç âðåìå íà ñëàâÿíñêèòå íàøåñòâèÿ íå å èìàëî íàñåëåíèå îò èëèðè è òðàêè, à ñàìî çåìÿòà èì ñå å íàðè÷àëà èëèðèéñêà è òðàêèéñêà). Äóé÷åâ è Äå÷åâ ïðîäúëæàâàò: “Òàêà öÿëàòà èëèðèéñêà è òðàêèéñêà çåìÿ ñå èçïúëíèëà ñ íåïîãðåáàíè â ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò òðóïîâå...” (á.à.: “ ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò” å ïðèòóðêà (âìúêâàíå/èíòåðïîëàöèÿ) íà Äå÷åâ/Äóé-

÷åâ.  òåêñòà íà Ïðîêîïèé å êàçàíî äîñëîâíî: “... öÿëàòà çåìÿ íàñåëåíà îò èëèðè è òðàêè ñòàíà íàâñÿêúäå ÈÇÏÚËÍÅÍÀ Ñ ÏÎÃÐÅÁÀËÍÈ ÒÐÓÏÎÂŔ. Çàùî äâàìàòà ôàëøèôèêàòîðè âìúêâàò äóìèòå “â ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò” å òðóäíî äà ñå îïðåäåëè. Âúçìîæíîòî îáÿñíåíèå å, ÷å òå èñêàò äà îìàëîâàæàò çâåðñòâàòà, êàòî êàçâàò, ÷å ñëàâÿíèòå ñà îñòàâÿëè ñàìî ÷àñò îò èçáèòèòå îò òÿõ íåïîãðåáàíè. Òàêúâ âïðî÷åì å ñëó÷àÿò ñ èçáèòèòå àëáàíöè - ïîòîìöè íà äðåâíèòå èëèðè îò ñðúáñêèòå ñëàâÿíè â êðàÿ íà ÕÕ âåê. Ñåãà ñëåäâà èëè ïî-äîáðå êàçàíî, íå ñëåäâà òåêñòà íà Ïðîêîïèé â ïðåâîäà íà äâàìàòà ôàëøèôèêàòîðè. Òîâà, êîåòî òå íå ñà ïðåâåëè îò íåïîñðåäñòâåíîòî ïðîäúëæåíèå íà òåêñòà ãëàñè: “Òàêà, òå (ñêëàâèíèòå/ñëàâÿíèòå) èçáèâàõà ñâîèòå æåðòâè íå ñúñ ñàáè, íèòî ñ êîïèÿ, íèòî ñ äðóãè ïîçíàòè âå÷å íà÷èíè, à êàòî çàáèâàõà â çåìÿòà ìíîãî òâúðäî êîëîâå, êîèòî òå áÿõà íàïðàâèëè èçâúíðåäíî îñòðè, ñ ãîëÿìà æåñòîêîñò ïîñòàâÿõà âúðõó òÿõ áåäíèòå êëåòíèöè, êàòî íàáèâàõà îñòðèåòî íà êîëà ìåæäó çàäíèöàòà è ãî çàñèëâàõà äîêàòî âëåçå â ÷åðâàòà; ïî òîçè íà÷èí òå ñ÷èòàõà, ÷å å íà÷èíúò äà ãè óíèùîæàò (æåðòâèòå ñè). Òåçè âàðâàðè èìàõà ñúùî íà÷èíà (îáè÷àÿ) äà ïîñòàâÿò ÷åòèðè äåáåëè êîëà ìíîãî äúëáîêî â çåìÿòà è ñëåä êàòî ñâúðçâàõà íà òåçè êîëîâå êðàêàòà è ðúöåòå íà ïëåíåíèòå, òå òîãàâà óñúðäíî ãè áèåõà ïî ãëàâàòà ñ òîÿãè, óáèâàéêè ãè êàòî êó÷åòà èëè çìèè, èëè íÿêîè äðóãè æèâîòíè. Äðóã ïúò òå (ñêëàâèíèòå/ñëàâÿíèòå) çàòâàðÿõà (ïëåííèöèòå) â êîëèáè çàåäíî ñ òåõíèòå ãîâåäà è îâöå - òåçè (æèâîòíè), ðàçáèðà ñå, êîèòî èì áåøå íàïúëíî íåâúçìîæíî äà âçåìàò ñúñ ñåáå ñè â òåõíèòå çåìè è ñëåä òîâà ïîäïàëâàõà êîëèáèòå áåç æàëîñò...” Èâ. Äóé÷åâ è Äå÷åâ ñ÷èòàò, ÷å òîçè íåïðåâåäåí îò òÿõ òåêñò áúëãàðñêèÿò ÷èòàòåë èçñëåäîâàòåë íå òðÿáâà äà çíàå. Íóæíî ëè å äà ïðèêðèâàò çâåðñòâàòà, êîèòî ñêëàâèíèòå/ñëàâÿíèòå ñà èçâúðøâàëè è êîèòî òàêà ñà óæàñÿâàëè è âúçìóùàâàëè. Òàêîâà áåçöåðåìîííî îáåçëè÷àâàíå íà èñòîðè÷åñêè òåêñò ñïîìåíàòèÿò ïî-ãîðå Äæîðäæ Îðóåë îïèñâà ïîäðîáíî. Íàøèòå äâàìà “Îðóåëÿíöè” îáà÷å ñà ñëåäâàëè íàé-âå÷å ñëàâÿíî-ìàíèàøêèòå çàïîâåäè îò Ìîñêâà íà “Ãîëåìèÿò Áðàò” è íà íåãîâèòå ïîä÷èíåíè â Ñîôèÿ. Ñëåä êàòî ñà îáåçëè÷èëè òîçè òåêñò, Äóé÷åâ è Äå÷åâ ïðîäúëæàâàò ïðåâîäà ñè “... Òàêà ñëàâÿíèòå âèíàãè èçáèâàëè îíåçè, êîèòî èì ïîïàäàëè. Íî ñåãà, êàêòî è îíåçè îò äðóãèÿ îòðÿä, ñÿêàø îïèÿíåíè îò ìíîãîòî êðúâ, ñìåòíàëè çà íóæíî äà îñòàâÿò æèâè íÿêîè îò îíåçè, êîèòî èì ïîïàäíàëè â ðúöåòå, è ïîðàäè òîâà òå âñè÷êè ñå âðúùàëè â çåìÿòà ñè, êàòî îòâåæäàëè ñúñ ñåáå ñè áåçáðîé ìíîãî ïëåííèöè.” (Ñðàâíè ñ ïðåâîäà, äàäåí ïî-ãîðå). IV Äà âèäèì ñåãà êàê òåõíèÿò êîëåãà-ôàëøèôèêàòîð Ëþáîìèð Éîí÷åâ ñå ñïðàâÿ ñúñ ñëàâÿíñêèòå çâåðñòâà îïèñàíè îò Éîàí Öåöà (1110-1180). ×àñòè îò íåãîâèòå ïèñàíèÿ ñà ïóáëèêóâàíè ⠓Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, òîì. ÕÕII, “Ãðúöêè èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, ÃÈÁÈ, Õ., ñòð. 104-108. Íà ñòð. 108 Éîí÷åâ äàâà ïðàâèëíî òåêñòà, êîéòî â ïðåâîä ãëàñè: “...íåïîêîðíî è âàðâàðñêî ñëàâÿíñêî ïëåìå (áåë. 31), ñòàíàëî ñòðàøíî äèâî è áåçðàçñúäíî, íàäìèíàâàéêè æåñòîêîñòòà íà æèâîòíèòå...” Òàêèâà äóìè çà ñëàâÿíèòå ñëàâÿíî-ìàíèàêúò Ë. Éîí÷åâ íå å ìîãúë äà ïðåãëúòíå, áåç äà ñå ïðîèçíåñå â çàùèòà

307

ÀÂÈÒÎÕÎË íà ñëàâÿíñêàòà äîêòðèíà, ñïîðåä êîÿòî ñëàâÿíèòå ñà “êðîòêè è äîáðè÷êè”. Òàêà â áåëåæêà - 31 òîé ïèøå: “Ñïîðåä À.Ï. Êàæäàí: ÂÂÐ. ò. 34, Ìîñêâà, 1973, ñ. 289 (á.à.: ðàçáèðà ñå çàùèòàòà íà ñëàâÿíèòå òðÿáâà äà äîéäå îò “Ãîëåìèÿ Áðàò” â Ìîñêâà), ñòàâà äóìà çà íàïàäåíèå íà êóìàíè ïðåç 1148 ã. À ÍÅ ÇÀ ÑËÀÂßÍÈ. Çàòîâà äóìàòà Óêëáâïí òðÿáâà äà ñå ðàçáèðà â ñìèñúë íà “ÐÎÁÑÊΔ è ÑËÅÄÂÀ ÄÀ ÑÅ ÏÐÅÂÅÄÅ ÍÅ “ÑËÀÂßÍÑÊÎ ÏËÅÌŔ, À “ÐÎÁÑÊÎ ÏËÅÌŔ. Ãåíèàëíî! Áðàâî! Ñëàâÿíî-ìàíèàöèòå ñïàñåíè! Ãðúöêîòî Óêëáâïí (Ñêëàâîí) íå å “ñëàâÿíñêî”, òî å “ðîáñêî”. Íî ÷àêàéòå ìàëêî, äàëè òàçè èðîíèÿ å ïîäõîäÿùà? Äàëè “ñëàâÿíñêî” äåéñòâèòåëíî íå å ðàâíîçíà÷íî íà “ðîáñêî”? Îáðúùàìå ñå çà ïîìîù êúì ïðîôåñîð Îìåëÿí Ïðèöàê (ïðîôåñîð â Õàðâàðäñêèÿ óíèâåðñèòåò). Êúì êðàÿ íà 1998 ã. Ïðîôåñîð Ïðèöàê áåøå íàãðàäåí ñ îðäåí â Ñîôèÿ è ïðèåò êàòî ïî÷åòåí àêàäåìèê íà Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè”. Öåðåìîíèÿòà â òúðæåñòâåíàòà çàëà íà óíèâåðñèòåòà, êàêòî è ïîõâàëíîòî ñëîâî, áÿõà ñúîòâåòíî èçïúëíåíè è ïðîèçíåñåíè îò äåêàíúò íà Èñòîðè÷åñêèÿ ôàêóëòåò íà Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò ïðîô. Áîÿí Áèîë÷åâ. Êîëêîòî è ñêðîìíà äà áåøå öåðåìîíèÿòà è êîëêîòî è çëå îñâåäîìåíà ñîôèéñêàòà îáùåñòâåíà ñðåäà, òåçè, êîèòî ïðèñúñòâàõà íå áÿõà ïîäãîòâåíè çà “ïîõâàëíîòî ñëîâî” íà Áèîë÷åâ. Îùå ñ ïúðâèòå ñè äóìè òîé åäâà ëè íå èçêàðà ïðîô. Ïðèöàê åäèí îò ãîëåìèòå ñëàâèñòè. Íåùàñòíèÿò ïðîô. Ïðèöàê îñòàíà êàòî ãðúìíàò, íî íå ïî-ìàëêî ãðúìíàòè îñòàíàõà òåçè, êîèòî ïîçíàâàò ïðîôåñîðà è íåãîâèòå òðóäîâå. Íî êàêâî äðóãî ìîæåøå äà ñå î÷àêâà îò ñëàâÿíî-ìàíèàêà Áèîë÷åâ? Öåëèÿò òîçè ñëó÷àé áåøå ïîäãîòâåí, çà äà îìàëîâàæè íàéãîëåìèÿ áúëãàðèñò, à íå ñëàâèñò, êîéòî äîïðèíåñå â ñâåòîâíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà íàé-îáñòîéíèòå àíàëèçè çà ïðîèçõîäà è èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèòå. Îò ôèëîëîãè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà òåïúðâà íåãîâèòå ïîñòèæåíèÿ ùå ñòàíàò äîñòîÿíèå è ùå äîïðèíåñàò çà âúçõîäà íà äåéñòâèòåëíàòà èñòîðèÿ êóëòóðà, åçèê, òðàäèöèè è èçêóñòâî íà Áúëãàðèòå. Ïî îòíîøåíèå íà âúïðîñíèÿò òåðìèí Ñêëàâîí (Óêëáâïí), åòî êàêâî íàó÷àâàìå îò íåãî: “... ñïîðåä Èáí Õóðäàäáåõ (äîáðå îñâåäîìåíèÿò àðàáñêè ãåîãðàô îò ïåðñèéñêè ïðîèçõîä, ô.ë. 840-880), “öàð Ñàêàëèáà” å òîçè, êîéòî óïðàâëÿâà òåðèòîðèÿòà, óñòàíîâåíà êàòî åäèí ðåçåðâîàð îò âúçìîæíî ïðåâúðíàòè íà ðîáè õîðà. Âúçìîæíî å, ÷å ñàìèÿò òåðìèí ÑÊËÀÂ-(Ñêëàá-) (ïî-êúñíî Ñêëàâ-) å áèë âúâåäåí â ñôåðàòà íà Ìàðå Íîñòðóì îò òåðèòîðèÿòà íà Áîñïîðóñ (êíèìñêè) ïî íÿêîå âðåìå îò øåñòè âåê...” (O. Pristak: “The Orinin of Rus”, p. 61, Harvard University Press, 1981). Ïðîôåñîð Ïðèöàê òúðñè ïðîèçõîäà íà òåðìèíà “Ñêëàâ-/Ñàêëàâ-Ñëà┠è âèæäà â òîçè òåðìèí åòîíèìà íà íàðîä, îò êîéòî ìîãàò äà ñå íàáèðàò ÐÎÁÈ, ò.å. íàðîä ñ òàêúâ ìàíòàëèòåò â VI âåê è ïî-êúñíî ïîëó÷àâà èìåòî Ñêëàâ/Ñëàâ, ñ êîåòî å îòúæäåñòâÿâàí ñ òåðìèíà ÐÎÁ. Òàêà ïðîô. Ïðèöàê ïîòâúðæäàâà, ÷å Óêëáâïí å òåðìèíúò çà ÑËÀÂßÍÈÍ è ãî îòúæäåñòâÿâà ñ “ÐÎÁ”, íåùî êîåòî å ïîòâúðäåíî è îò Êîíñòàíòèí Ïðîôèðîãåíèòóñ VII â íåãîâèÿ ñáîðíèê “Àäìèíèñòðàíäî èìïåðèî”. Íàìåðèë å Áàêàëîâ öúðêâà äà ñå ïðåêðúñòè! À êîëêîòî äî äðóãèÿò ñëàâÿíî-ìàíèàê Ë.Éîí÷åâ, òîé ùå òðÿáâà äà ñå ïîñúâåòâà ñ Ìîñêâà çà äðóãà èíòåðïðåòàöèÿ íà òåð-

308

ìèíà Óêëáâïí, çàùîòî òàêà, êàêòî É. Öåöà ãî óïîòðåáÿâà, òîé áåçñúìíåíî îçíà÷àâà “Ñëàâÿíñêî ðîáñêî ïëåìå, íåïîêîðíî è âàðâàðñêî, ñòàíàëî ñòðàøíî äèâî è áåçðàçñúäíî, íàäìèíàâàéêè æåñòîêîñòèòå íà æèâîòíèòå...” Ïðîäúëæàâàéêè ðàçêàçà ñè çà çâåðñòâàòà, êîèòî ñëàâÿíñêîòî ðîáñêî ïëåìå å èçâúðøèëî, É. Öåöà êàçâà: “...Òå çàëîâèëè ìîÿ ãîñïîäàð àðõèåðåÿ êàòî æåðòâåíî æèâîòíî, êàòî æåðòâà, ïîâëåêëè ãî âèñîêî íà äúðâîòî, áåçæàëîñòíî ðàçêúñàëè íåùàñòíîòî òÿëî ñ íå÷îâåøêè óäàðè è ãî îòâëåêëè â äîëèíàòà íà ïëà÷à èëè ïðîïàñòòà íà êúðâèòå, â êîÿòî íå âàëè äúæä êàòî íà ïëàíèíèòå Ãóëáóå (32)...” Çà òàçè ÷àñò îò òåêñòà Éîí÷åâ íå êîìåíòèðà. Íåãîâîòî “ñëàâÿíñêî ðîáñêî ïëåìå” å ïðåìèíàëî âñÿêàêâè ãðàíèöè íà çâåðñòâà, çà äà èìà íÿêàêúâ íà÷èí äà ñå îìàëîâàæè èëè îáåçëè÷è äèâàùèíàòà íà ñëàâÿíèòå (âèæ ïðèòóðêàòà, îòíàñÿùà ñå çà Éîàí Öåöà). Âïðî÷åì è äîñåãà â êðàÿ íà ÕÕ âåê ñìå ñâèäåòåëè íà çâåðñòâàòà ðóñêèòå ñëàâÿíè â ×å÷íÿ, ñðúáñêèòå ñëàâÿíè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è íà òåçè â Áúëãàðèÿ, êîèòî ñå ñ÷èòàò çà ñëàâÿíè, ïî âðåìåòî íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì. Íà òåçè ïîñëåäíèòå äåéñòâèòåëíî íå ìîæå è íå òðÿáâà äà äàâàìå èìåòî ÁÚËÃÀÐÈ! VI Íî äà ñå âúðíåì êúì ïðåâîäà íà ñòð. 308 îò ñïîìåíàòàòà ïî-ãîðå “Õðîíèêà íà Ðåãèîí”.  òåêñòà íà òàçè ñòðàíèöà å ñïîìåíàòà ðåêàòà ÔÀÇÈÑ.  áåëåæêà 3 íà ñúùàòà ñòðàíèöà Ñòðàøèìèð Ëèøåâ çàÿâÿâà: “3) Ôàçèñ, ðåêà â êàâêàçêà Ãðóçèÿ - äíåøíàòà ð. Êóðà”. Ãðåøíî! Ôàçèñ å äðåâíîòî èìå íà ðåêà Ðèîíè, êîÿòî ñå âëèâà â Èçòî÷íî ×åðíî ìîðå íåäàëåêî îò ãðàäà Ïîòè, êîéòî â äðåâíîñòòà ñúùî ñå å íàðè÷àë Ôàçèñ. Ðåêà Êóðà èçâèðà â åäíî îò þãîçàïàäíèòå ðàçêëîíåíèÿ íà êàâêàçêàòà ïëàíèíñêà âåðèãà (íàðè÷àíî ïðåç äðåâíèòå âåêîâå Ïàðõàð/Áàëõàð), íî ñå âëèâà â Êàñïèéñêî ìîðå íà þã îò äðåâíèÿ ãðàä Áàêó â Àçåðáàéäæàí. Êóðà çàåäíî ñ ðåêà Àðàñ/Àðàøåñ îáðàçóâàò îáùî óñòèå, à ï¥ íà þã îò òîâà óñòèå òå÷å ðåêà Áóëãàð-÷àé. Åòî êàêâî ïèøå çà ðåêàòà Ôàçèñ Ïðîêîïèé îò Ñåçàðåÿ: “... Òàêà, ïðåç ïëàíèíèòå, êîèòî ñå èçäèãàò òóêà, ñå ïîÿâÿâà ðåêàòà Ôàçèñ, êîÿòî èìà ñâîÿ èçòî÷íèê â Êàâêàç è ñâîåòî óñòèå â ñðåäàòà íà ïîëóìåñåöà íà Ïîíòóñ (×åðíî ìîðå). Ïîðàäè òîâà íÿêîè ñìÿòàò, ÷å òÿ (ðåêàòà Ôàçèñ) îáðàçóâà ãðàíèöàòà ìåæäó äâà êîíòèíåíòà; òúé êàòî çåìÿòà íà ëÿâî, êàòî ñå âúðâè íàäîëó ïî òå÷åíèåòî £, å Àçèÿ, íî äÿñíàòà ñòðàíà (íà òå÷åíèåòî £) ñå íàèìåíóâà Åâðîïà...”. (Procopius of Caesarea: “History of the Wars”, VIII, ii 23-30, p. 71 English translation wit the Greek text, by H.B. Dewing, Harvard University Press, 1961). VII  áåëåæêà - 4 íà ñòðàíèöà 308 îò ñïîìåíàòàòà ïîãîðå ãëàâà ÕÕÕI “Õðîíèêà íà Ðåãèîí”, Ñòðàøèìèð Ëèøåâ ñâîåâîëíî âìúêâà “Ñëàâÿíè”, êîèòî íèòî ïî âðåìåòî, íèòî ïî ìÿñòîòî ìîãàò äà ñå ñïîìåíàâàò, êàêòî ñàìèÿò òåêñò íå ãè å ñïîìåíàë. Òîçè òåêñò ãëàñè: “... Ïîíåæå òÿ (Ñêèòèÿ) ðàæäà òîëêîâà õîðà, êîëêîòî ìú÷íî ìîæå äà èçõðàíè, îò íåÿ èçëèçàëè ÷åñòî ïëåìåíà (4), êîèòî ñà îïóñòîøàâàëè ïðåäåëèòå íà Àçèÿ, íî íàé-âå÷å ñúñåäíàòà Åâðîïà.” Êîìåíòàðúò íà Ëèøåâ â áåë. 4 å: “Êàñàå ñå çà âåñòãîòè,

ÀÂÈÒÎÕÎË îñòãîòè, õóíè, ÑËÀÂßÍÈ, àâàðè, áúëãàðè, ìàäæàðè è äðóãè ïëåìåíà, êîèòî â êðàÿ íà àíòè÷íîñòòà è ïðåç ðàííîòî ñðåäíîâåêîâèå æèâåëè â Ñêèòèÿ è îòòàì èçâúðøâàëè ñâîèòå íàïàäåíèÿ è íàõëóâàíèÿ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è â Çàïàäíà Åâðîïà.” Òîçè êîìåíòàð, îñâåí, ÷å å íåòî÷åí ïî îòíîøåíèå íà “ñëàâÿíè” å èçëèøåí, òúé êàòî îïðåäåëÿíå íà ïëåìåíà æèâóùè ⠓Ñêèòèÿ” èçèñêâà öÿëà ñòàòèÿ, à íå áåëåæêà, ñ êîÿòî ïðåäñòàâèòå íà íå äîñòàòú÷íî çàïîçíàòèÿ ñ òåçè èìåíà ÷èòàòåë ñå îáúðêâàò. Ïðåäñòàâèòå íà Ëèøåâ ñà ñúùî îáúðêàíè, òàêà, ÷å íåãîâèòå “îáîáùèòåëíè” áåëåæêè íå ñà íèùî äðóãî, à “íåîñíîâàòåëíè äîãàäêè”. VIII  òîì 22-ðè íà ñáîðíèêà “Èçâîðè çà Áúëãàðñêàòà Èñòîðèÿ”, èçä. ÁÀÍ, ÃÈÁÈ Õ ÷åòåì â óâîäà íà òîçè òîì (íå å äàäåíî èìåòî íà àâòîðà), íà ñòð. 6 ñëåäíîòî: “Îñîáåíî âàæíè ñà ñâåäåíèÿòà íà âèçàíòèéñêèÿ ïîåò Ìàíóèë Ôèë, æèâÿë â êðàÿ íà ÕIII è ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕIV âåê. Îò áîãàòîòî ìó ïîåòè÷åñêî òâîð÷åñòâî èíòåðåñ çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ ïðåäñòàâëÿâà ïîåìàòà ìó “Çà ïîäâèçèòå íà èçâåñòíèÿ ÷óäîòâîðåí ïðîòîñòðàòîð”.  íåÿ ñå îïèñâàò âîåííèòå ïîäâèçè íà âèçàíòèéñêèÿ ïúëêîâîäåö ÌÈÕÀÈË ÃËÀÂÀ ÒÀÐÕÀÍÈÎÒ, êîéòî ïî ÁÀÙÈÍÀ ËÈÍÈß áèë îò Áúëãàðñêè ïðîèçõîä...” Íà ñòð. 138 â ñúùèÿ òîì å îòïå÷àòàíà ãëàâà ÕVII ñúñ çàãëàâèåòî “Ìàíóèë Ôèë”. Àâòîðúò íà óâîäà íà òàçè ãëàâà, êàêòî è íà ïðåâîäà íà ÷àñòè îò òðóäîâåòå íà Ìàíóèë Ôèë, å Ìèõàèë Âîéíîâ. Åòî êàêâî ñúîáùàâà òîé íà ñòð. 138: “... Òàçè ïîåìà (“Çà ïîäâèçèòå íà èçâåñòíèÿ ÷óòîâåí ïðîòîñòðàòîð”), íàïèñàíà íàñêîðî ñëåä 1305 ã., å âàæåí èçâîð íà ñðåäíîâåêîâíà ãåîãðàôèÿ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ è ïî-ñïåöèàëíî íà áúëãàðñêèòå çåìè.  íåÿ ñå îïèñâàò âîåííèòå ïîäâèçè íà âèçàíòèéñêèÿ âîåíà÷àëíèê Ìèõàèë Ãëàâà Òàðõàíèîò, êîéòî ïî ÌÀÉ×ÈÍÀ ËÈÍÈß ïðîèçõîæäàë îò Áúëãàðñêè ðîä.” Áåç ñúìíåíèå òðóäîâåòå íà Ìàíóèë Ôèë ñà âàæåí èçâîð, íî ñúùî å âàæíî àâòîðèòå íà óâîäà íà òîì 22-ðè è íà óâîäà íà ãëàâà ÕVII äà ñòèãíàò äî çàêëþ÷åíèåòî ïî êîÿ ëèíèÿ Ãëàâà Òàðõàíèîò å îò áúëãàðñêè ïðîèçõîä - ïî ÁÀÙÈÍÀ, êàêòî òâúðäè óâîäúò íà òîçè òîì, èëè ïî ÌÀÉ×ÈÍÀ, êàêòî òâúðäè Ìèõàèë Âîéíîâ. Äîáðå áè áèëî Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå äà äàäå óáåäèòåëåí îòãîâîð! Îñâåí òîâà ïî-ïîäõîäÿùî å Ãëàâà Òàðõàíèîò äà áúäå íàðè÷àí “âîåíà÷àëíèê íà âèçàíòèéñêà ñëóæáà” âìåñòî “âèçàíòèéñêè âîåíà÷àëíèê”, òúé êàòî íåãîâèÿò åòíè÷åñêè ïðîèçõîä íå å óñòàíîâåí, âúïðåêè, ÷å ìîæåì äà äîïóñíåì, ÷å å áèë âèçàíòèéñêè ïîäàíèê. ßâíî å, ÷å íà ðåäàêòîðèòå òðÿáâà äà ñå èçäúðïàò óøèòå - ïîíå! IÕ Ìèõàèë Âîéíîâ å àâòîð íà áåëåæêà - 8 íà ñòð. 87 îò ãëàâà V “Êîíñòàíòèí Ìàíàñè” (â ñúùèÿò 22-ðè òîì íà ÁÀÍ). Âîéíîâ êîìåíòèðà â òàçè áåëåæêà, ÷å “òàâðîñêèòèòå” áèëè “ðóñè” êàêòî òîé êàçâà: “ñèðå÷ ðóñè”. Ñúáèòèÿòà, çà êîèòî ñïîìåíàâà Ìàíàñè, îáà÷å ñà ñòàíàëè ïðåç âðåìåòî íà âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð Èðàêëèé (610-641). Àêî ïî âðåìåòî íà Ìàíàñè (ÕII-òè âåê) íÿêàêâè “ðóñè” ñà ñúùåñòâóâàëè â Òàâðè÷åñêèÿ ïîëóîñòðîâ (äíåøåí Êðèìñêè ïîëóîñòðîâ), òî ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîðà Èðàêëèé íàèìåíîâàíèåòî “ðóñ” èçîáùî íå å áèëî ïîçíàòî è “ðóñè” íå ñà ñòèãàëè äî Òàâðè÷åñêèÿ ïîëóîñòðîâ; òå

îùå ñà îáèòàâàëè Ñêàíäèíàâñêèÿ ïîëóîñòðîâ è ñà áèëè ïîçíàòè ñ äðóãè ïëåìåííè èìåíà. ßâíî å, ÷å Âîéíîâ ñå ñòðåìè äà âíóøè íà ÷èòàòåëÿ, ÷å èñòîðèÿòà íà “ðóñèòå”, ò.å. ñïîðåä íåãî ðóñêè ñëàâÿíè, çàïî÷âà îò VII-ìè âåê. “Ðóñêèòå áðàòÿ” íà Âîéíîâ áè òðÿáâàëî äà ãî íàãðàäÿò ñ îðäåí íà Ëåíèí ïúðâà ñòåïåí - èëè ìîæå áè òå âå÷å ñà ãî ñòîðèëè? Áðàâî...! Õ Â “Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, òîì 7-ìè ËÈÁÈ II, ãëàâà ÕÕIII, îçàãëàâåíà “Àíàñòàñèé Áèáëèîòåêàð”, ñòð. 227, ÁÀÍ, ïðåâîäà íà ëàòèíñêè íà áúëãàðèòå å îò Ð. Ãðèãîðîâà Çëàòàíîâà, à àâòîðèòå íà áåëåæêèòå ñà îò Ð. Ãðèãîðîâà Çëàòàíîâà è Ñòðàøèìèð Ëèøåâ. Åòî êàê Çëàòàíîâà ïðåâåæäà ÷àñò îò äàííèòå íà Àíàñòàñèé Áèáëèîòåêàð: “Ïðåç äâàíàäåñåòàòà ãîäèíà (áåë. 6) îò öàðóâàíåòî íà Þñòèíèàí, êîãàòî â Ðèì åïèñêîï áèë Âåðãèëèé (áåë. 7), ñå íàäèãíàëè äâàìà áúëãàðñêè âîæäîâå, èìåííî ÂÓËÃÅÐ è ÄÐÎÍÃÎ, (â ëàòèíêèÿ òåêñò ÕULGER et DROGGO) (ÁÅË. 8) Ñ ÌÍÎÆÅÑÒÂÎ áÚËÃÀÐÈ ÎÒ ËÈÊÈß È ÌÈÇÈß (ÁÅË. 9). Äî òóê ïðåâîäúò å ïîäõîäÿù ñ èçêëþ÷åíèå íà òåðìèíà “reges”, êîéòî å ïðåâåäåí “âîæäîâå”. Ïî-ïîäõîäÿù ïðåâîä å “âîåííè êîìàíäèðè” (âæ. Procopius of Caesatea: “History of the Wars, XXIII, p. 219).  áåëåæêèòå îáà÷å íàìèðàìå ãðåøêè è òåíäåíöèîçíè êîìåíòàðèè. Òàêà íàïðèìåð â áåë. 6 çà äâàíàäåñåòàòà ãîäèíà îò öàðóâàíåòî íà èìïåðàòîðà Þñòèíèàí I å äàäåíà ãîäèíàòà 538. Ôàêòè÷åñêè Þñòèíèàí çàïî÷âà íåãîâîòî öàðóâàíå ïðåç 527 ã., òàêà ÷å äâàíàäåñåòàòà ãîäèíà ñëåä òàçè äàòà ñå ïàäà ïðåç 539, à íå ïðåç 538 ã. Äðåáíà ãðåøêà îò åäíà ãîäèíà, ùå êàæàò íÿêîè, íî âñå ïàê ñòàâà ñåðèîçíà àêî ñå èç÷èñëÿâàò äàòèòå íà äðóãè ñúáèòèÿ ñòàíàëè ñëåä 527 ã. Áåëåæêà 8 îáà÷å íàâëèçà â òåðåí, ïúëåí ñ ìèíè, êàòî êîìåíòèðà: “Ïðè ïîäàâàíåòî íà òåçè äâå ëè÷íè èìåíà, Âóëãåð è Äðîíãî, Àíàñòàñèé ñå îòêëîíÿâà îò òåêñòà íà Òåîôàí. Âæ. Çà èìåíàòà Çëàòàðñêè, èñòîðèÿ I, ñòð. 51-53; Moravcsik, Byzantinoturcica, II, ñòð. 120; Ô. Óñïåíñêè, Ê èñòîðèè êðåñòüÿíñêîãî çåìëåâëàäåíèÿ â Âèçàíòèè, ÆÌÍÏð. 225/2, ñòð. 68 ñë. ïðèåìà, ÷å ïîä äóìàòà “äðóí㔠ñå ïîäðàçáèðàò ñëàâÿíñêè äðóæèíè èëè çàäðóãè”. Îòíîâî “ñëàâÿíè”! Êàê ìîæå áåç òÿõ! Ôàêòè÷åñêè ñàìèÿò Çëàòàðñêè, êîéòî å ñïîìåíàò â òàçè áåëåæêà, îòõâúðëÿ íàïúëíî ñëàâÿíñêèòå íàïúíè íà Óñïåíñêè, çà êîèòî íàé-ìàëêîòî êîåòî ìîæå äà ñå êàæå å, ÷å ñà ñìåøíè è ïðîñòàøêè - îò òàçè ïîñëåäíà äóìà ïðîèçëèçà âïðî÷åì íàðèöàòåëíîòî “ñëàâÿíî-ïðîñòàê”, “Äðîíãî - Äðîããî” å ëè÷íî èìå è íÿìà íèùî îáùî ñúñ “ñëàâÿíñêèòå äðóæèíè” èëè “çàäðóãè”. Òåêñòúò íà Àíàñòàñèé Áèáëèîòåêàð å íàïúëíî ÿñåí. Òîé êàçâà: “ÄÂÀÌÀ ÁÚÃÀÐÑÊÈ ÂÎÆÄÎÂÅ (âîåííè êîìàíäèðè), èìåííî ÂÓËÃÅÐ è ÄÐÎÍÃÎ, Ñ ÌÍÎÆÅÑÒÂÎ ÁÚËÃÀÐÈ Â ËÈÊÈß È ÌÈÇÈß.” Çà äà ñå òúðñÿò “ñëàâÿíè” â òîçè òåêñò, òîçè, êîéòî ãî ïðàâè, òðÿáâà äà å îò÷àÿí ñëàâÿíî-ìàíèàê.  áåëåæêà 9, êîìåíòàòîðèòå íàìåðèëè çà íóæíî äà ïîïðàâÿò Àíàñòàñèé Áèáëèîòåêàð. Òå ïèøàò: “Îò òåêñòà íà Éîàí Ìàëàëà (I Malalae Chronographia, ñòð. 437-437) å ÿñíî, ÷å â ñëó÷àÿ ñå êàçâà íå çà Ëèêèÿ, à çà Ñêèòèÿ, ò.å. Ìàëêà Ñêèòèÿ (Äîáðóäæà)”. Äàëè? Àíàñòàñèé Áèáëèîòåêàð ñïîìåíàâà “LICIAM”, èìå, êîåòî îòãîâàðÿ íà ñòðàíàòà Çèõèÿ â Êàâêàç è ñå ðàçáèðà, ÷å âîåííèòå ÷àñòè íà äâàòà

309

ÀÂÈÒÎÕÎË Áúëãàðñêè âîåííî-íà÷àëíèöè ñúçäàâàò ñèëèòå ñè çà íàïàäåíèå â Ìèçèÿ. Ñàìèÿò À. Áèáëèîòåêàð ñïîìåíàâà “Ñêèòèÿ” îòäåëíî îò “Ëèêèÿ” â ñúùîòî ñúîáùåíèå, òàêà ÷å íå èçãëåæäà âúçìîæíî òîé äà ãðåøè â îïðåäåëÿíåòî íà òåçè ãåîãðàôñêè èìåíà. Âúçìîæíè ñà íÿêîëêî èíòåðïðåòàöèè íà òîçè òåêñò, çàòîâà òâúðäåíèåòî, ÷å “Ëèõèÿ” å “Ñêèòèÿ”, å íåïîäõîäÿùî. Åäíà îò âúçìîæíîñòèòå, ÷å âîéñêèòå íà Âóëãåð è Äðîããî/Äðîíãî ñà áèëè ðåêðóòèðàíè îò Áúëãàðè, îòñåäíàëè êàêòî â Ëèêèÿ/Çèõèÿ, òàêà è â Ìèçèÿ, ïîñëåäíàòà òåðèòîðèÿ ïëúòíî çàñåëåíà îò Áúëãàðè îùå â êðàÿ íà IV-òè âåê. ×å ñðàæåíèÿòà ñà ñòàíàëè â Ìèçèÿ, òîâà å áåçñïîðíî, òúé êàòî À. Áèáëèîòåêàð êàçâà: “Áúëãàðèòå ñòèãíàëè äî ïðåäåëèòå íà Òðàêèÿ...”. Ñúùî áåçñïîðíî å, ÷å “ñëàâÿíñêèòå äðóæèíè” èëè “çàäðóãè” ñà ïëîä íà çàòúìíåíèÿ îò ñëàâÿíî-ìàíèàùèíà ìîçúê íà Ô. Óñïåíñêè! ÕI  òîì 7-ìè íà “Èçâîðè çà Áúëãàðñêàòà Èñòîðèÿ”, èçä. ÁÀÍ, ËÈÁÈ IÕ, ñòð. 329 îò ãëàâà ÕÕÕIÕ ñúñ çàãëàâèå “Ñàëåðñêà Õðîíèêà”, ïðåâîäúò îò ëàòèíñêè íà áúëãàðñêè è ñúîòâåòíèòå áåëåæêè ñà îò Ñòðàøèìèð Ëèøåâ.  ÷àñò îò ëàòèíñêèÿ òåñò ÷åòåì” “...Chaganum vero praeiatu Avarum non Gazanorum aut Nortmannorum reperimus, neque principem Vulgarum, set regem vel dominum Vulgarum, (523 3-9). Ëèøåâ ïðåâåæäà òîçè òåêñò òàêà: “...À è âëàäåòåëÿò ó àâàðèòå, ó õàçàðèòå èëè ó íîðìàíèòå (áåë. 4: єíîðìàíè” òóê ñà îçíà÷åíè âàðÿãèòå-ðóñè; ñðàâ. Liuprand, MGH, ñòð. 277 15 ñë.) íå ñå íàðè÷àò “ïðåëàò”, à “õàãàí” (áë. 5:Çà òèòëàòà “õàãàí” íà êèåâñêèòå êíÿçå âæ. Ïîâåñòü âðåìåííûõ ëåò I, Ìîñêâà-Ëåíèíãðàä 1950 , ñòð. 114, 315, I-II- ñòð. 34, 296). Ïúê è ó áúëãàðèòå òîé ñå íàçîâàâà íà “princeps”, íî “rex” èëè “dominus” íà áúëãàðèòå”. Äà âèäèì ñåãà êàê ñúùèÿò òåêñò èíòåðïðåòèðà ïîëñêèÿ èñòîðèê Henryk Paszkiewicz in “The Making of the Russian Nation”, (1963): “... â ïèñìîòî ñè äî èìïåðàòîðà Âàñèëèé Ïúðâè, äàòèðàíî 871 ã., Ëóèç Ãåðìàíåöà ñïîìåíàâà ÷åòèðèìà óïðàâèòåëè, íîñåùè òèòëàòà Õàêàíóñ (Õàêàí), èìåííî òåçè íà Àâàðèòå, Õàçàðèòå, Íîðìàíèòå è Áúëãàðèòå (áåë. 289; Chaganum vero nos prealatum Avarum non Gazanorum aut Nortmannorum nuncupari repperimus neque principem Vulgarum set regem vel dominum Vulgarum MGH Epist. VII, 1928, ð. 388÷ OR, ðð. 423, 455, 456, Cf. B. Ribakov, K voprosu o roli khazarskogo kaganata v istorii Russi, SAr 1/ 4 VIII, 1953, pp. 134-134]; A. Stender-Petersen, Varangica, 1953, p. 247). The sekond fact to be noted is that Bertinian Annals, lbn Rusta and Gardizi, as well as Hudud al Alam mention that the ruler of the Rus’was called khagan (290). This title was upheld for a long time (to the middle of the 11th century), as is testified by an inscription in the Church of St. Sofia in Kiev (291) and by Hilarion. The latter applies title to and Vladimir an Yaroslav the Wise (292). THERE WERE THEN KNAQANS AMONG THE KHAZARS (292), the AVARS (294) and the BULGARS (295), as well as characteristically, among the NORSMEN. But we know that this was the title of the ruler of the Rus, The duality of designation (Norsemen - Rus’, as testified to by Liutprand, finds full confirmation (note 296; It is noteworthy that the letter from Luis the German does not say that this title was used by the Slavs. They had their own

310

title for a ruler - KNYAZ)” ÏÐÅÂÎÄÚÒ ÍÀ ÑÒÐÀØÈÌÈÐ ËÈØÅ ŠÃÐÅØÅÍ È ÒÅÍÄÅÍÖÈÎÇÅÍ. Òåíäåíöèÿòà å äà îìàëîâàæè òèòëàòà íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè êàòî “ÊÀÃÀ͔, êîÿòî èìà çíà÷åíèåòî íà “ÈÌÏÅÐÀÒÎД, òîé âúâåæäà “REՔ èëè “DOMINUS”, êîèòî èìàò çíà÷åíèåòî íà òèòëè, ïî-íèñêè îò òåçè íà “èìïåðàòîð”. Òàêà òîé ñå ïîäìàçâà íà “ðóñêèòå ñè áðàòÿ” è çàñëóæàâà îðäåí Ëåíèí ïúðâà ñòåïåí.  áèâøèÿ Ñúâåòñêè ñúþç îáà÷å èìàøå èñòîðèöè îò íåñëàâÿíñêè ïðîèçõîä, êîèòî âúïðåêè çàïëàõè è ïðåñëåäâàíèÿ òúðñåõà äà ïîääúðæàò èñòîðè÷åñêà åòèêà. Òàêúâ å Ì.È. Àðòàìîíîâ.  “Èñòîðèÿ Õàçàð” íà ñòð. 366, áåë. 5, òîé ïèøå: “... â ïèñüìå ê èìïåðàòîðó Âàñèëèþò ìàêåäîíÿíèíó, äàòèðîâàííûì 871 ã., êîðîëü Ëþäîâèê óêàçûâàåò ïðàâèòåëåé 4-õ íàðîäîâ òèòëîì Êàãàíà, à èìåííî: àâàðñêîãî, õàçàðñêîãî, íîðìàíñêîãî è áîëãàðñêîãî.” Êàê òîãàâà ðàçáèðàò ëàòèíñêèÿ òåêñò òåçè, êàêòî è ìíîãî äðóãè ó÷åíè èñòîðèöè? Àêî òåêñòóàëíèÿò ïðåâîä å òðóäåí, òî ñìèñúëúò äàâà ÿñíî äà ñå ðàçáåðå, ÷å “ÊÀÃÀÍȔ ñà èìàëè àâàðèòå, õàçàðèòå, íîðìàíèòå è áúëãàðèòå. Íàéáëèçêèÿò ïðåâîä, êàòî èìàìå ïðåäâèä òîçè ôàêò, å: “Äåéñòâèòåëíî “ïðåëàò” íå ñå îòíàñÿ çà êàãàíà íà àâàðèòå, íèòî íà õàçàðèòå èëè íîðìàíèòå, íèòî ïúê çà òîçè íà áúëãàðèòå â òåõíèòå óïðàâëÿâàíè âëàäåíèÿ”.  ìîíóìåíòàëíèÿ ñè òðóä “Êõàçàðñêè ïðîó÷âàíèÿ”, ïðîô. Ïèòúð Ãîëäåí êîìåíòèðà ïî ñëåäíèÿ íà÷èí âàæíîñòòà íà òèòëàòà Êàãàí: “Äúðæàâàòà íà Ñèíèòå Òþðêè ïðèòåæàâàëà äîáðå èçãðàäåíà éåðàðõèÿ, íà âúðõà íà êîÿòî å ñòîÿë Êàãàí (ïðîèçõîäà íà òàçè òèòëà å íåÿñíà - èìà íàïúòñòâèÿ, ÷å òþðêèòå ñà âúçïðèåëè òàçè äóìà ñ öåëèÿ ñè àäìèíèñòðàòèâåí àïàðàò îò òåõíèòå äîìèíèðàùè ãè Æóàí-Æóàíöè (110). Òàçè òèòëà íå å áèëà îìàëîâàæàâàíà. Ïðåç ïåðèîäà, êîéòî òóê ñå èçñëåäâà, èçïúêâà, ÷å èçìåæäó àëòàéñêèòå íàðîäè ñàìî ÷åòèðè äúðæàâè ñà èìàëè íà÷åëî Êàãàí: “Ñèíèòå Òþðêè, àâàðèòå, Äóíàâñêèòå Áúëãàðè è Êõàçàðèòå. (áåë. 111: “Äóíàâñêèòå Áúëãàðè ñà óïîòðåáÿâàëè ðàçëè÷íè ôîðìè íà òèòëàòà Êàãàí: êáíáæ õâéãé (êáíá óõâéãé, êáõ÷áíïæ, êáõêáíïæ), êàêòî è ñòàíäàðòíàòà ôîðìà ÷áãáíïæ âúâ âèçàíòèéñêèòå èçòî÷íèöè. Âæ. Moravcsik. Byzantinoturkica, II, pp. 148/49, 156/7, 332/3] Pritsak, Bulgarische Furstenliste, p. 40. Áúëãàðèòå ñà ìîãëè çàêîííî äà èçèñêâàò òàçè òèòëà, òúé êàòî òåõíèÿò äèíàñòè÷åí ðîä Äóëî, êàêòî âå÷å âèäÿõìå, å áèë åäèí îò óïðàâëÿâàùèòå ðîäîâå íà Ñèíèòå Òþðêè (Ïðèöàê íàïúòñòâà â íåãîâèòå ïðîó÷âàíèÿ, ÷å Äóëî å áèë äðåâíèÿò óïðàâëÿâàù ðîä íà Õèóíã-íó õóíè (Äðåâíè õóíè).”). Peter B. Golden: “Khazar Studies. An HistoricoPhilological Inquiry into the Origins of the Khazars” boll. p. 41. Pub. in Bibliotheca Orienalis Hungarica, Akademiai Kiado. Budapest 1980.  áúëãàðñêèòå àïîêðèôíè ëåòîïèñè òèòëàòà Êàãàí/Õàãàí/Ãàãàí å ñïîìåíàâàíà çà áúëãàðñêè ìîíàðñè. Òàêà íàïðèìåð âúâ âèäåíèåòî íà ïðîðîêà Äàíàèë, Áîðèñ Ïúðâè å íàðå÷åí “Ìèõàèë (õðèñòèÿíñêîòî ìó êðúùåëíî èìå) - Êàãàí íà Áúëãàðèòå.  Áúëãàðñêèÿ Àïîêðèôåí ëåòîïèñ “Ñêàçàíèå Èñàÿ Ïðîðîêà”, òèòëàòà Êàãàí çà Ïåòúð Äåëÿí å äàäåíà ñ òðàíñêðèïöèÿ Ãàãàí: “...è ñëåä òîâà èçëåçå äðóã öàð íà èìå Ãà-

ÀÂÈÒÎÕÎË ãàí, à ïðîçâèùåòî ìó áåøå Îäåëÿí.” “Âèäåíèåòî íà ïðîðîêà Äàíàèë” å åäíî îò ïîòâúðæäåíèÿòà çà òèòëàòà Êàãàí, íîñåíà îò Áúëãàðñêèòå ìîíàðñè, åäèí îò êîèòî - Áîðèñ Ïúðâè, å ñïîìåíàò ⠓Áåðòèíñêè ëåòîïèñè” ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “864 ã. Ãåðìàíñêèÿò êðàë Ëþäâèê (4) ïîòåãëÿ ñ âðàæäåáíè íàìåðåíèÿ (5) ñðåùó áúëãàðñêèÿò [êíÿç] (6), íàðè÷àí õàãàí, êîéòî áèë îáåùàë äà ñòàíå õðèñòèÿíèí.” Òîçè ïðåâîä îò ëàòèíñêèÿ òåêñò å ïóáëèêóâàí â òîì 7-ìè íà “Èçâîðè çà èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ”, ËÈÁÈ II, ãëàâà ÕÕVII “Áåðòèíñêè ëåòîïèñè”, ñòð. 287. Ïðåâîäúò è êîìåíòàðèèòå ñà îò âå÷å ôàìîçíèÿ Ñòðàøèìèð Ëèøåâ. Ëàòèíñêèÿò òåêñò, êîéòî ãëàñè: “Hludowicus, rex Germaniàe, hostliter obviam Âulgarorum [regi] promiserat, pergit...”, íå ñå õàðåñàë íà Ëèøåâ è òîé ðåøèë äà ãî ïðîìåíè, êàòî êàçâà â áåëåæêà 6: “Ò.å. áúëãàðñêèÿò êíÿç Áîðèñ I (852-889).  ëàòèíñêèÿ òåêñò ñëåä Bulgarorum ÙÅ ÒÐßÁÂÀ ÄÀ ÑÅ ÏÐÈÁÀÂÈ “rex” (íåùî, êîåòî òîé ïðîèçâîëíî å íàïðàâèë), òúé êàòî íàâñÿêúäå â òîçè ëåòîïèñ, à èçîáùî â ñðåäíîâåêîâíèòå ëàòèíñêè èçâîðè áúëãàðñêèÿ âëàäåòåë ñå íàðè÷à “rex Bulgarorum” (ãðåøíî òâúðäåíèå). Òîâà “âìúêâàíå/èíòåðïîëàöèÿ” íà äóìè è ñïåöèàëíî íà äóìàòà “ñëàâÿíè” ñå ñðåùà ÷åñòî â òîìîâåòå íà “Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”. “Ïîïðàâÿíåòî íà òåêñòîâåòå, ðàçáèðà ñå, ñëåäâà ïîëèòè÷åñêàòà íàñîêà íà ñëàâÿíî-ìàíÿøêàòà øêîëà ôàëøèôèêàòîðè.  êîíêðåòíèÿ ñëó÷àé íà “Áåðòèíñêè ëåòîïèñè” ïðåâîäúò áåç ôàëøèâèòå âìúêâàíèÿ íà Ëèøåâ å: “Ëþäâèê, ãåðìàíñêè êðàë, íà ñðåùàòà ñè (âðàæäåáíà?) ñ áúëãàðñêèÿ èìåíóâàí êàãàí, õðèñòèÿíñòâîòî, çà êîåòî òîé ñå å îòïðàâèë äà ïðèåìå.” Âúïðîñèòåëíèÿò çíàê çà “âðàæäåáíà” ñå äúëæè íà òîâà, ÷å íå ìîæå äà ñå äîâåðÿâàìå íà Ëèøåâ; âúçìîæíî å òîé äà å âìúêíàë è òàçè äóìà (âèæ áåë. 5 çà ñúùèÿ òåêñò). ÕII Ò. Öàíêîâà-Ïåòêîâà, Ï. Òèâ÷åâ è ïðîô. Âàñèëêà Òúïêîâà-Çàèìîâà ñà ó÷àñòâàëè â èçãîòâÿíåòî íà óâîäà, ïðåâîäà è êîìåíòàðà íà ãëàâà ÕIII “Éîàí Çîíàðà” â òîì ÕIV, ÃÈÁÈ VII íà “Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, ÁÀÍ, 1965. Êîëåêòèâíî òå ñà îòãîâîðíè çà ôàëøèôèêàöèè, ïðåèíà÷åíèÿ è íåòî÷íîñòè, ïóáëèêóâàíè â òàçè ãëàâà. Òóê ñå ñïîìåíàâàò ñàìî íàé-íàãëèòå. Íà ñòð. 150, ïðåâîäà íà ÷àñò îò òåêñòà ãëàñè: “Òîãàâà òðàêèåöúò Âèòàëèàí (4) ÑÅ ÄÎÌÎÃÍÀË ÄÎ ÂËÀÑÒÒÀ È ÊÀÒÎ ÏÐÈÑÚÅÄÈÍÈË ÊÚÌ ÑÅÁÅ ÑÈ ÌÈÇÈÒÅ È ÑÊÈÒÈÒÅ (5), îïóñòîøàâàë çàåäíî ñ òÿõ ãðàäîâå îêîëî ñòîëèöàòà (Êîíñòàíòèíîïîë).” Àâòîðúò íà áåëåæêà (5) íàãëàñÿâà ñïîðåä ñëàâÿíî-ìàíèàøêèòå ñè ðàçáèðàíèÿ çíà÷åíèåòî íà “ìèçèòå” è “ñêèòèòå” ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “ìèçè” è “ñêèòè” òóê ñà àðõàè÷íè íàçâàíèÿ íà ïðàáúëãàðèòå è ñëàâÿíèòå, êîèòî ó÷àñòâàëè â áóíòà íà Âèòàëèàí”. Íèêàêâè ñëàâÿíè íå ñà ó÷àñòâàëè â áóíòà íà Âèòàëèàí (513-518)  õðîíèêèòå íà âñè÷êè ñðåäíîâåêîâíè àâòîðè (É. Ìàëàëà, Ìàðñåëèíóñ, Åâàãðèóñ, Òåîôàíåñ, É. Àíòèîõèéñêè, É. Âëàäèêàòà îò Íèêèó) ñå ñúîáùàâà êàòåãîðè÷íî, ÷å âîéñêàòà íà Âèòàëèàí å áèëà ñúñòàâåíà îò Áúëãàðè, Õóíè (áúëãàðè è õóíè, ò.å. Õóíî-Áúëãàðè). (âæ. ñúùî J.B. Bury “History of the Later Roman Empire”, p. 447). Çîíàðà óïîòðåáÿâà òåðìèíèòå “ìèçè” è “ñêèòè”, ïðèå-

òè ïðåç ÕII â. çà Áúëãàðèòå è Õóíèòå (Áúëãàðî-Õóíè). Äà ñå âìúêâàò “ñëàâÿíè” êàòî ó÷àñòíèöè â áóíòà íà Âèòàëèàí å íàãëà ôàëøèôèêàöèÿ íà èñòîðè÷åñêèòå èçòî÷íèöè. Öåëòà íà òåçè ôàëøèôèêàöèè å äà çàáëóæäàâàò íåïðîñâåòåíèòå, ÷å â íà÷àëîòî íà VI âåê, ïðåäè 518 ã. âå÷å å èìàëî ñëàâÿíè, êîèòî ñà äåéñòâàëè çàåäíî ñ Áúëãàðèòå â çåìèòå íà ñåâåðîèçòî÷íèÿ Áàëêàíñêè ïîëóîñòðîâ. Íèùî ïî-äàëå÷íî îò èñòèíàòà, êàêòî âèæäàìå è îò ñúîáùåíèÿòà íà Ïðîêîïèé. Êàêâèòî è àêàäåìè÷íè òèòëè äà ñà äàäåíè íà Öàíêîâà-Ïåòêîâà, Ï. Òèâ÷åâ è Âàñèëêà Òúïêîâà, Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå òðÿáâà äà ãè àíóëèðà, àêî èñêà äà áúäå ñ÷èòàíà çà äåéñòâèòåëíî íàó÷åí èíñòèòóò. ÕIII Íî íå ñàìî ñïîìåíàòèÿò òåêñò â ïðåäèøíàòà ÷àñò ÕIII íà Çîíàðà å ôàëøèôèöèðàí îò ñúùèòå ôàëøèôèêàòîðè. Íà ñòð. 151 òå äàâàò ëàòèíñêîòî çàãëàâèå “Bulgari Slavigue usque ad Longos Muros perveniunt”, â êîåòî “Slavigue” å èíòåðïîëàöèÿ îò íåâåæ ôàëøèôèêàòîð.  ëàòèíñêèòå òåêñòîâå ñå óïîòðåáÿâàò “Sclaveni” è “Slavi”, à íå “Slavique”. Íèòî ìîæå äà ñå ïðèåìà, ÷å ïîñëåäíîòî èìå å â ïàäåæíà ôîðìà - íå å! Äîêàòî òåêñòúò, êîéòî ãî ñëåäâà, å íà ãðúöêè.  ãðúöêèÿ òåêñò ñå êàçâà: “Òîçè Àíàñòàñèé (èìïåðàòîð Àíàñòàñèé I, 491-518, á.à.) ïîñòðîèë òàêà íàðå÷åíàòà äúëãà ñòåíà (3), êîÿòî ñòèãàëà îò Ãîëÿìîòî ìîðå ÷àê äî Ñèëèâðèÿ, ïîðàäè íàïàäåíèÿòà íà ìèçèòå, ò.å. íà áúëãàðèòå è íà ñêèòèòå”. Ñïîìåíàòèÿ ïî-ãîðå áóíò íà Âèòàëèàí å áèë ïîâäèãíàò èìåííî ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð Àíàñòàñèé I - 513-518 ã. È ñïîìåíàâàíåòî íà “ìèçè” êàòî ðàâíîçíà÷íî íà “áúëãàðè” è “ñêèòè” ïîêàçâà, ÷å çà Çîíàðà áúëãàðèòå è õóíèòå ìîãàò äà ñå îïðåäåëÿò ÷ðåç îáîáùèòåëíîòî íàçâàíèå “ìèçè”. Îñâåí òîâà èìàìå è ñúîáùåíèåòî íà Ïðîêîïèé, ÷å ñàìî ïðåç öàðóâàíåòî íà èìïåðàòîðà Þñòèíèàí I (527-565) åäíà ìàëêà ãðóïà îò ñëàâÿíñêè ãðàáèòåëè ïðåìèíàâà Äîëíèÿ Äóíàâ (îò ðåêà Òèìîê äî óñòèåòî íà Äóíàâà ñå ñìÿòà çà Äîëåí Äóíàâ) íà þã è ñòèãà äî ðåêàòà Ìàðèöà (Õåáðîñ). Çà òàçè ãðóïà îò îêîëî òðè õèëÿäè ñëàâÿíè, Ïðîêîïèé êàçâà: “...Äåéñòâèòåëíî èçïúêâà, ÷å òå (ñëàâÿíèòå) íèêîãà ïî íèêîå âðåìå íå ñà ìèíàâàëè ðåêàòà Èñòúð (Äóíàâ) ñ íèêàêâà âîéñêà - ïðåäè ñëó÷àÿ, êîéòî ñïîìåíàõ ïî-ãîðå (ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîðà Þñòèíèàí I)...” Âïðî÷åì Ìèõàèë Àòàëèàò (âèæ ñòð. 160 â òîì ÕI, “Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, ÃÈÁÈ VI) ñúîáùàâà: “...À ìèçèòå, íà êîèòî áèëî äàäåíî íàçâàíèåòî “áúëãàðè” êàòî ñîáñòâåíî èìå...”  öåëèÿ òåêñò íà Çîíàðà, äàäåí ⠓Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, çàãëàâèÿ è ïîäçàãëàâèÿ ñà íà ëàòèíñêè, äîêàòî ñàìèÿ òåêñò å íà ãðúöêè. Òîâà å äîñòàòú÷íî, çà äà íàïðàâè âïå÷àòëåíèå íà êîãîòî è äà áèëî, ÷å å èìàëî èíòåðïîëàöèè - åäíà îò êîèòî å “Slavique”. ÕIV Íî íà ñòð. 156/7 îò ãëàâà ÕIII “Éîàí Çîíàðà” èìà òåêñò, â êîéòî ïðåâîäà÷èòå è êîìåíòàòîðèòå íå ñà ñå îñìåëèëè äà íàïðàâÿò äðóãà èíòåðïîëàöèÿ èìåííî òàì, êúäåòî å ñïîìåíàò Êõàí Òåðâåë. Åòî êàêâî òå ïèøàò â áúëãàðñêèÿ ïðåâîä: “Ïðî÷åå òîé (Þñòèíèàí II, 685-695 ã. è îòíîâî 705711 ã.) ñå ñïàñèë è îòèøúë ïðè âîæäà (á.ã.: “âîæäà” å íå-

311

ÀÂÈÒÎÕÎË ïîäõîäÿù ïðåâîä çà áñ÷ïíéé/àðõîíò. “Ïðåäâîäèòåë” å ïîáëèçêî ïî ñìèñúë îòêîëêîòî “âîæä”, “Ïðåäâîäèòåë” å ïðåâîäúò çà “àðõîíò” äàäåí íà ñòð. 135, òîì ÕI “Èçâîðè íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, ÃÈÁÈ VI) íà Áúëãàðèòå (Êõàí Òåðâåë), äàë ìó ìíîãî (äàðîâå) è îáåùàë äà ìó äàäå è äðóãè, àêî áúäå âúçâúðíàò îò íåãî íà áàùèíèÿ ñè ïðåñòîë, à ñúùî è äà âçåìå äúùåðÿ ìó (íà Þñòèíèàí II) çà æåíà (4). Çàåäíî ñ íåãî (Òåðâåë), ñ ãîëÿìà âàðâàðñêà âîéñêà (5) òîé (Þñòèíèàí) äîñòèãíàë äî ïðåñòîëíèÿ ãðàä.” (Áåë. 5 ïîÿñíÿâà: “ò.å. Áúëãàðñêà âîéñêà”...  òàçè áåëåæêà íå ñà âìúêíàòè “ñëàâÿíè”. Àâòîðúò é íå å ïîñìÿë äà èçîïà÷è äàííèòå çà òåçè ñúáèòèÿ, â êîèòî å âçåë ó÷àñòèå Êõàí Òåðâåë ñúñ ñâîÿòà Áúëãàðñêà àðìèÿ. Òàêîâà “ñìåëî” èçîïà÷àâàíå è èíòåðïîëàöèÿ ïðàâè Âàñèëêà Òúïêîâà-Çàèìîâà â ãëàâà ÕVII: “Êåäðèí-Ñêèëèöà”, ñòð. 215, òîì ÕI îò “Èçâîðè íà Áúëãàðñêàòà Èñòîðèÿ”, ÃÈÁÈ VI, ÁÀÍ 1965. Åòî íåéíèÿò ïðåâîä íà òåêñò, â êîéòî ñå ñïîìåíàâàò ñúùèòå ñúáèòèÿ, â êîèòî å ó÷àñòâàë Êõàí Òåðâåë: “...Êàòî íàâëÿçúë â ðåêà Äóíàâ, Þñòèíèàí II èçïðàòèë Ñòåôàí ïðè Òåðâåë, âëàäåòåëÿ (á.à.: òóê áñ÷ïíôá (sic!) ñ îêîí÷àíèåòî -ra å ïðåâåäåí “âëàäåòåë”) íà Áúëãàðèÿ çà äà ìó äàäå ñúäåéñòâèå äà çàâëàäåå öàðñòâîòî íà äåäèòå ñè, êàòî ìó îáåùàë ìíîãî ïîäàðúöè è äúùåðÿ ñè çà æåíà (íà Òåðâåë). Òåðâåë ñå çàêëåë äà íàïðàâè âñè÷êî è êàòî âäèãíàë è âúîðúæèë öÿëàòà ñè âîéñêà îò ÁÚËÃÀÐÈ è ÑËÀÂßÍÈ, òðúãíàë ñ Þñòèíèàí êúì ñòîëèöàòà (Öàðèãðàä).”  ÍÈÊÎÈ ÍÅÔÀËØÈÔÈÖÈÐÀÍÈ ÈÇÒÎ×ÍÈÖÈ íå ñå ñïîìåíàâàò ÑËÀÂßÍÈ êàòî ÷àñò îò àðìèÿòà íà Êõàí Òåðâåë. Òîâà Òúïêîâà-Çàèìîâà çíàå èëè áè òðÿáâàëî äà çíàå. Àêî òâúðäè, ÷å å ïðåâåëà òåêñòà, â êîéòî å èìàëî âå÷å íàïðàâåíà èíòåðïîëàöèÿ íà äóìàòà “ñëàâÿíè”, òîâà íå îïðàâäàâà ñúó÷àñòèåòî £ â òîâà ïðåñòúïëåíèå. Âïðî÷åì â ïðåâîäèòå è êîìåíòàðèèòå íà òåêñòîâå îò ãëàâà “Êåäðèí - Ñêèëèöà”, ïðîô. Âàñèëêà Òúïêîâà-Çàèìîâà ñå å ïîêàçàëà êàòî åäíà îò íàéíàãëèòå ñëàâÿíî-ìàíèà÷êè. ÁÀÍ òðÿáâà äà îòíåìå àêàäåìè÷íèòå é òèòëè! ÕV Ïîäîáíè íà ñúîáùåíèòå ïî-ãîðå ôàëøèôàêèöè è èíòåðïîëàöèè (âìúêâàíèÿ) â èñòîðè÷åñêèòå òåêñòîâå ñà ìíîãîáðîéíè â íàé-ðàçëè÷íè èçäàíèÿ, ïóáëèêóâàíè ïðåç ïîñëåäíèòå ïåòíàäåñåò ãîäèíè. Êàêúâ å èçâîäúò îò ïîêàçàíèòå ïî-ãîðå ïðèìåðè? ÍÅ ÑÅ ÄÎÂÅÐßÂÀÉÒÅ ÍÀ ÏÐÅÂÎÄÈ ÍÀ ÍÈÒÎ ÅÄÈÍ ÎÒ “ÁÚËÃÀÐÑÊÈÒÅ ÈÑÒÎÐÈÖȔ ÎÒ ÒÀÇÈ ÅÏÎÕÀ ÍÀ ÄÎÊÀÇÀÍÎ ÖÅËÅÑÚÎÁÐÀÇÍÎ ÈÇÎÏÀ×ÀÂÀÍÅ È ÔÀËØÈÔÈÖÈÐÀÍÅ ÍÀ ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÈÒÅ ÄÀÍÍÈ, ÎÒÍÀÑßÙÈ ÑÅ ÇÀ ÈÑÒÎÐÈßÒÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈÒÅ!!! Äîêàòî âñè÷êè òåçè òåêñòîâå íå ñà íàïúëíî ïðîâåðåíè è ïîïðàâåíè, ùå áúäåòå ïîäâåäåíè â çàáëóäè, êàêòî òîâà å ïðàâåíî äîñåãà. Çà ïðîô. Î. Ìàåíõåí-Õåëôåí, êàêòî è çà ñâåòîâíàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà âñè÷êè òåçè áúëãàðñêè èñòîðèöè ñà çàñëóæèëè íàïúëíî ïðîçâèùåòî “ÑËÀÂßÍÎ-ÌÀÍÈÀÖȔ!

Ïðèòóðêà ÏÐÎÈÇÕÎÄ ÍÀ ÈÌÅÒÎ ÍÀ É. ÖÅÖÀ/ÖÅÖÅ Ïðîôåñîð Michael Angold (Oxford) äàâà äàííè îò èñòîðèÿòà íà Âèçàíòèéñêàòà èìïåðèÿ ïðåç ãîäèíèòå 10251204, ÷àñòè îò êîèòî ñå îòíàñÿò çà Éîàí Öåöà/Öåöå (11101180 ã.) (â ïîâå÷åòî îò èçòî÷íèöèòå èìåòî ìó ñå ïðîèçíàñÿ ÖÅÖÅ). (“The Byzantine Empire 1025-1204, A. Political History”. Longman and New York, 1984). É. Öåöà/Öåöå å ïðîèçõîæäàë îò àðèñòîêðàòè÷åí ðîä, êîéòî å áèë ïðåíåáðåãâàí îò âèçàíòèéñêàòà àðèñòîêðàöèÿ. Íåãîâèÿò ñòðåìåæ å áèë äà íàìåðè ñâîåòî ìÿñòî è äà áúäå ïðèîáùåí êúì òîâà îáùåñòâî. Âúïðåêè èçâåñòíàòà òîëåðàíòíîñò, ïîêàçâàíà êúì ðàçëè÷íè õîðà îò ðàçëè÷íèòå íàöèîíàëíîñòè â Öàðèãðàä, îáùåñòâîòî òàì å ôàêòè÷åñêè áèëî äèñêðèìèíèðàùî è É. Öåöà/Öåöå å áèë äèñêðèìèíèðàí. Íåãîâèÿò ëèòåðàòóðåí òàëàíò íå å áèë äîñòàòú÷åí, çà äà ìó ïðîáèå ïúò â çàòâîðåíèòå êðúãîâå íà âèçàíòèéñêèòå âèñî÷àéøè õîðà. Êàêâà å áèëà èñòèíñêàòà ìó åòíè÷åñêà ïðèíàäëåæíîñò ìîæåì äà ñúäèì îò êîñâåíè óêàçàíèÿ, ñ êîèòî ùå òúðñèì äà ÿ óñòàíîâèì. Åäíî îò òåçè óêàçàíèÿ íàìèðàìå â åäèí îò îòêúñèòå íà “Èëèàäàòà”, çà êîéòî òîé êîìåíòèðà ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “... È òîãàâà âñè÷êè ïðèñòèãíàõà â Àâëèäà ñ êîðàáè, è çàåäíî ñ òÿõ Àõèë, ñèíúò íà Ïåëåé è íà Òåòèäà, äúùåðÿòà íà ôèëîñîôà Õèðîí, âîäåéêè âîéñêàòà îò ÕÓÍÈ-ÁÚËÃÀÐÈÌÈÐÌÈÄÎÍÖÈ íà áðîé äâå õèëÿäè è ïåòñòîòèí...”. Áåçñïîðåí å íåãîâèÿò ñòðåìåæ äà ñúîáùàâà, ÷å ÁÚËÃÀÐÈÕÓÍÈ ñà âçåëè ó÷àñòèå â Òðîÿíñêàòà âîéíà îïèñàíà îò Îìèð. Áåçñïîðåí å ñúùî íåãîâèÿò ñòðåìåæ äà ñå ñâúðæå ïðîèçõîäà íà ÁÚËÃÀÐÈ-ÕÓÍÈ ñ òîçè íà äðåâíèòå ÌÈÐÌÈÄÎÍÖÈ. Âèçàíòèéñêèÿò àâòîð Éîàí Ìàëàëà â ñâîÿòà “Õðîíèêà”, ïðåâåäåíà í ñòàðî-áúëãàðñêè ïî âðåìåòî íà Öàð Ñèìåîí (893-927), ñúîáùàâà çà öàðñòâîòî íà Àõèë, êîåòî ñïîðåä åäíà ãðúöêà ëåãåíäà ñå íàìèðàëî ïî ÷åðíîìîðñêèÿ áðÿã íà ñåâåð îò óñòèåòî íà Äóíàâ è òàì, ñëåä áèòêàòà ïðè Òðîÿ Àõèë, ñúæèâåí îò Òåòèäà, ïðîäúëæèë äà öàðóâà íàä ñâîèòå ÌÈÐÌÈÄÎÍÖÈ. “Êàçàíèÿò Àõèë, ïèøå É. Ìàëàëà, çàìèíàë ñ Àòðèäèòå, êàòî âîäåë ñâîÿ ñîáñòâåíà âîéñêà îò òðè õèëÿäè äóøè, íàðè÷àíè ìèðìèäîíöè, à ñåãà ÁÚËÃÀÐȔ. Èçãëåæäà, ÷å É. Öåöà/Öåöå ñå ïîëçóâàë îò Õðîíèêàòà íà É. Ìàëàëà. Àêî òîâà å òàêà, òîé å âìúêíàë îáà÷å “Õóíè” â äâîåí åòíîíèì ÁÚËÃÀÐÈÕÓÍÈ, íåùî êîåòî íå ñðåùàìå â É. Ìàëàëà”.* É. Öåöà/Öåöå îòúæäåñòâÿâà Áúëãàðèòå ñúùî ñ Ïåîíöèòå. Åòî êàêâî ïèøå: “À Ïèðåõìè âîäåøå ïåîíöèòå, ñèðå÷ áúëãàðèòå...” è ïî-íàòàòúê: “...à ïåîíöèòå ñà áúëãàðèòå. Íå âÿðâàéòå íà ãëóïöèòå äà ñìÿòàø, ÷å ïåîíöèòå ñà ðàçëè÷íè îò òÿõ...”. Êîè ñà ñïîðåä íåãî “ãëóïöèòå”? Äàëè íÿêîè âèçàíòèéöè, êîèòî îìàëîâàæàâàò äðåâíèÿ ïðîèçõîä íà áúëãàðèòå? Îòíîñíî ìëàäîòî áúëãàð÷å, ïðàòåíî ìó Öàðèãðàä îò Ìèòðîïîëèòà íà Äðúñòàð (Ñèëèñòðà). Öåöà/Öåöå êàçâà, ÷å òî “ïî ðîä íå å ðóñèí, à ìèçèåö”.

* Ñâåäåíèÿ çà ó÷àñòèå íà áúëãàðè (Àõèë è ìèðìèäîíöèòå) â Òðîÿíñêàòà âîéíà (ÕI â.ïð.Õð.) èìàìå è ⠓Ìàíàñèåâàòà õðîíèêà” è íà äðóãè ìåñòà (áåë. ðåä).

312

ÀÂÈÒÎÕÎË ÌÈÐÌÈÄÎÍÖÈ, ÏÅÎÍÖÈ è ÌÈÇÈÉÖÈ - îáùíîñò îò òðè íàðîäíîñòíè ãðóïè, êîèòî òîé ïðèîáùàâà è îòúæäåñòâÿâà ñ Áúëãàðî-Õóíñêàòà Îáùíîñò. Äàëè òîé ñå óïîâàâà çà òàêèâà òâúðäåíèÿ íà èñòîðè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ èëè íà èçáëèöè íà ïîäòèñíàòî åòíè÷åñêî ñàìîëþáèå, íóæäàåùî ñå îò âúçâåëè÷àâàíåòî íà íåãîâîòî ñîáñòâåíî ïîòåêëî, ïîðàäè êîåòî ãî ñâúðçâà ñ äðåâíè íàðîäè, ñïîìåíàòè îò Îìèð? Ïðåç öåëèÿ æèâîò íà Öåöà/Öåöå Áúëãàðñêàòà äúðæàâà å áèëà ïîä âèçàíòèéñêî âëàäè÷åñòâî. Áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, êóëòóðà è èçêóñòâî ñà áèëè îáåçëè÷àâàíè è îìàëîâàæàâàíè äî ñòåïåí íà ïðåçðåíèå îò âëàñòâóâàùèòå âèçàíòèéöè, à òåçè, êîèòî ñà èìàëè áúëãàðñêè ïðîèçõîä, ñà áèëè ïîñòàâÿíè - íàé-ìàëêîòî - íà âòîðîñòåïåíåí ïëàí â òåçè ñðåäè. Äàëè åòíè÷åñêîòî ñàìî÷óâñòâèå íà Öåöà/Öåöå å òúðñåëî óòâúðæäåíèå ÷ðåç ëèòåðàòóðíèòå ñè ïðîÿâè? Äàëè å èìàë áúëãàðñêî åòíè÷åñêî ñúçíàíèå, êîåòî òîé å èçðàçÿâàë ÷ðåç èçêàçâàíèÿ çà “ñëàâíèòå ìèðìèäîíöè, ïðåäâîæäàíè îò Àõèë, íî ïî-ìàëêî ñëàâíèòå ïåîíöè, âîäåíè îò Ïèðåõìè è çà ìíîãîáðîéíèòå åâðîïåéñêè è ìàëîàçèàòñêè ìèçèéöè, âñè÷êè òå ïðîâúçãëàñÿâàíè çà Áúëãàðè-Õóíè îò íåãî?! Îò äðóãà ñòðàíà Öåöà/Öåöå ïîêàçâà ÿâíà îìðàçà êúì ñëàâÿíèòå. Òå ñà ðîáè, ñòàíàëè “íåïîêîðíî è âàðâàðñêî ñëàâÿíñêî ïëåìå, ñòàíàëî ñòðàøíî äèâî è áåçðàçñúäíî, íàäìèíàâàéêè æåñòîêîñòòà íà æèâîòíèòå” (âæ. ïî-ãîðå). Äàëè òîâà íåãîâî èçêàçâàíå å îòçâóê îò îïèñàíèòå îò Ïðîêîïèé æåñòîêîñòè è äèâàùèíà íà ñëàâÿíèòå? Èëè å èçáëèê íà èñòîðè÷åñêà ïàìåò íà òîçè, êîéòî å ïîòîìúê íà Áúëãàðñêàòà àðèñòîêðàöèÿ, êîÿòî å ïîëó÷èëà æåñòîê óäàð îò êõàí Áîðèñ I, îò êîéòî óäàð ñå å âúçïîëçâàëî “äèâîòî è áåçðàçñúäíî âàðâàðñêî ïëåìå”, ñòàíàëî îò òîãàâà “íåïîêîðíî”? Ìîæå áè ïî-ïîäõîäÿùî å ìîòèâèòå çà âúçõâàëÿâàùèòå ñëîâà íà Öåöà/Öåöå îòíîñíî áúëãàðèòå è çà íåãîâîòî ïðåçðåíèå çà ñëàâÿíèòå, äà å íóæíî è äà ñå òúðñÿò íå â àíàëèçè íà èñòîðè÷åñêèòå èçñëåäîâàòåëè, à â àíàëèçèòå íà ïñèõîëîçè. Àíàëèçúò îáà÷å çà ïðîèçõîäà íà èìåòî íà Öåöà/Öåöå å â íàøèÿò îáñåã è òóê ñå äàâàò íÿêîëêî èçòî÷íèöè, ÷ðåç êîèòî ìîæåì äà ãî îïðåäåëèì. Íà ïúðâî ìÿñòî ñëåäâàò öèòàòè îò âàæåí òðóä íà Ì.È. Àðòàìîíîâ (1898-1972 ã.), “ÈÑÒÎÐÈß ÕÀÇÀД. I. Ñòð. 56, áåë.*: “Èñòîðèÿ èç êðèòè÷åñêîãî ïîäáîðà ñâåäåíèé îá ÀÊÀÖÈÐÀÕ, ÏÐÎÄÅËÀÍÍÎÃÎ Â ÄÀÍÍÎÌ ÈÑÑËÅÄÎÂÀÍÈÈ, ÑÒÀËÎ ÂÚÇÌÎÆÍÛÌ ÏÎÄÎÁÐÀÒÜ åòèìîëîãèþ ýòîãî åòíîíèìà, íå ïðèáåãàÿ ê íåäîêàçóåìûì ãèïîòåçàì. “Ö”  ÃÐÅ×ÅÑÊÎÉ ÏÅÐÅÄÀ×Å - “×”, ÇÍÀ×ÈÒ ×ÈÒÀÒ ÀÊÀ-×ÅÐÈ ÌÎÆÍÎÅ.. Îí (Í.À. Áàñêàêîâ (Òþðêñêèå ÿçûêè, ñòð. 102), ñ÷èòàåò ÍÅÑÎÌÍÅÍÍÎÉ ÑÂßÇÜ ÀÐÕÀÈ×ÅÑÊÈÕ ÅËÅÌÅÍÒΠ×ÓÂÀØÑÊÎÃÎ ßÇÛÊÀ Ñ “ÇÀÏÀÄÍÎÕÓÍÑÊÈÌȔ, Ê. ÍÀÑËÅÄÍÈÊÀÌ ÊÎÒÎÐÛÕ ÎÒ ÎÒÍÎÑÈÒ ÁÎËÃÀÐ, ÕÀÇÀÐ, ÃÐÓÇÎÂ È ÏÅ×ÅÍÅÃΠ(òàê æå ñòð. 103)...” Ñòð. 233: “... Äëÿ òîãî ÷òîá, çàêðåïèòü ñòîëü öåííûé äëÿ Âèçàíòèè ñîþç, âèçàíòèéñêè èìïåðàòîð Ëåâ Èñàâð â 732 ã. æåíèë ñâîåãî ñûíà Êîíñòàíòèíà, ïðîçâàííîãî Êîï-

ðîíèíîì (Ñìåðäÿùèé), íà äî÷åðè èëè ñåñòðå õàçàðñêîãî êàãàíà, êîòîðóþ çíàëè ×È×ÀÊ (ÖÂÅÒÎÊ), à ïîñëå êðåùåíèÿ - Èðèíîé (1). Ïîçæå åå õàçàðñêèì èìåíåì íàçûâàëàñü ïàðàäíàÿ îäåæäà (×È×ÀÊÈÎÍ) (2), âèäèìî ââåäåííàÿ öàðåâíîé â îáèõîä âèçàíòèéñêîãî äâîðà. Ñûí åå - Ëåâ IV (775-780) çà ñâîå ïðîèçõîæäåíèå ïîëó÷èë ïðîçâèùå Õàçàð (3)...” Ñòð. 480 (èíäåêñ): “×È×ÀÊ (ÖÂÅÒÎÊ), õàç, öàðåâèíà...” II. Ä. Îáîëåíñêè: “...(Âèçàíòèéñêàòà) Èìïåðèÿ è Ñåâåðíèòå é ñúñåäè”, ñòð. 487 îò vol IV. Part I, “The Cambridge Medieval History”, Cambridge at the University Press, 195=66 - ïðåâîä îò àíãëèéñêè: “... â 733 ã. Ëåî III îæåíâà ñèíà ñè - áúäåùèÿ èìïåðàòîð Êîíñòàíòèí V çà äúùåðÿòà íà Êõàíà (õàçàðñêèÿ), ïîêðúñòåíà ñ èìåòî Èðåíà; êõàçàðñêàòà ïðèíöåñà âúâåëà íåéíàòà íàöèîíàëíà äðåõà ÖÈÖÀÊÈÎÍ (TZITZAKION) â Êîíñòàíòèíîïîëñêèÿ äâîð (2)...” III. Ïðîô. D. M.Duniop “The History of the Jewish Khazars”. Princenton University Press, 1954, p. 177 - ïðåâîä îò àíãëèéñêè. “Ëåî Èçàóðèíÿíà îæåíèë ñèíà ñè Êîíñòàíòèí çà êõàçàðñêà ïðèíöåñà. Äàäåíàòà äàòà å 732 ã., ò.å. åäíà ãîäèíà ñëåä êõàçàðñêîòî íàøåñòâèå â çåìèòå íà èñëÿìà, êàêòî å çàðåãèñòðèðàíî â åâðåéñêè è àðàáñêè èçòî÷íèöè... Êîñòàíòèíîâàòà áóëêà å ÿñíî, ÷å ïúðâîíà÷àëíî íå å áèëà õðèñòèÿíêà. Íåéíîòî èìå å ïðåäàäåíî êàòî ×È×ÀÊ (CHICHAK (27). Áèëà å ïîêðúñòåíà ïî âðåìåòî íà æåíèòáàòà è å ïîëó÷èëà íîâîòî èìå Èðåíà...” (áåë. 27: “The scoliast of Constantine Por., DE CAERMONIIS AULAE BYZANTINAE, I, i (ed. Bonn. 22) explains the name TZITZAKION for a certain kind of state garment as a KHAZAR WORD, apparentiy derived from the name of the Khazar Empress who introduced it...) IV. ‘Ala-ad-Din ‘Ata-malik Jubaini: “The History of the World Conqueror”. Translated from the text of Mirza Muhammad Qazvini by John Andrew Boule, Ph. D., Manchester University Press, 1958. Íà ñòð. 274, áåë. 7 å äàäåíî ñâåäåíèåòî, ÷å âòîðàòà äúùåðÿ íà ×èíãèç-Êõàí ñå êàçâàëà ×å÷åêåí (CHECHEKEN), à íà ñòð. 506 ÷åòåì, ÷å òàçè íåãîâà äúùåðÿ ×åíãèç-Êõàí äàâà çà ñúïðóãà íà Èíàë÷è, åäèí îò ñèíîâåòå íà ïðåäâîäèòåëÿ íà ìîíãîëñêîòî ïëåìå Îéðàò. Áåëåæêà (2) íà ñúùàòà ñòðàíèöà äàâà òðè òðàíñêðèïöèè íà ×Å×ÅÊÅÍ: ×È×ÀÊÀÍ, ÆÈÆÀÊÀÍ è ×Å×ÅÃÅÉÈÍ, êàòî îáÿñíÿâà, ÷å è òðèòå ôîðìè, êîèòî ñà ïîçíàòè â èçòî÷íèöèòå, èìàò åäíî è ñúùî çíà÷åíèå, à èìåííî “ÖÂÅÒÅÍÖÅÒΔ, “ÖÂÅÒ×ÅÒΔ, “ÖÂÅÒÈÒΔ (Litle Flower). Òàêà ðàçáèðàìå, ÷å “×Å×Ŕ å èìåòî “ÖÂÅÒÀ” è å áèëî äàâàíî íà ìîíãîëñêè ïðèíöåñè, åäíà îò êîèòî å áèëà âòîðàòà äúùåðÿ íà ×åíãèç-Êõàí, à êàòî ãàëüîâíî å áèëî ïðîèçíàñÿíî ñ òðèòå ñïîìåíàòè ôîðìè. V. Ñðåùà ëè ñå îùå äóìàòà ×Å×Å ñ ïðîèçâîäíîòî ×Å×ÅÊ? Äà! Òàâà íè ñúîáùàâà Î.Ò. Ìîë÷àíîâà îò “ÒÎÏÎÍÈÌÈ×ÅÑÊÈÉ ÑËÎÂÀÐÜ ÃÎÐÍÎÃÎ ÀËÒÀߔ, ñòð. 340.: “×Å×ÅÊ ò.í.ï. Òóëîé àëò. (àëòàéñêî) ×Å×ÅÊ - ÖÂÅÒÎÊ; ÖÂÅÒÎ×ÍÛÉ;

313

ÀÂÈÒÎÕÎË “×Å×ÅÊ-ÒÎÁÎ (×Å×ÅÊ ÒÞÁÅ) ã. ×Å×ÅÊ ñì. ×Å×ÅÊ: - òîáîñì. Ñ., 97; ×Å×ÅÊ ÒÎÁ - áóêâ. ÖÂÅÒÎ×ÍÀß ÂÅÐØÈÍÀ ÃÎÐÛ, íåáîëüøîå âîçâûøåíèå; Êúäå äðóãàäå ñðåùàìå òîâà èìå äíåñ? ×èòàòåëÿò âå÷å ñå äîñåùà, íå å òðóäåí îòãîâîðúò! Äíåøíîòî èìå ÖÅÖÀ çà ÖÂÅÒÀÍÀ è ÖÅÖÅ/ÖÅÖÎ çà ÖÂÅÒÀÍ å ÁÚËÃÀÐÎ-ÀËÒÀÉÑÊÎÒÎ ÈÌÅ “×Å×Ŕ, ÊÎÅÒÎ Ñ ÏÐÅÕÎÄÍÎÒÎ ÂÈÇÀÍÒÈÉÑÊÎ “Ö” ∼ “×” ñà íåãîâèòå ïðîèçâîäíè! ÏÎÍÅ ÏÎ ÈÌÅ È ÖÅÖÀ/ÖÅÖÅ ÈÌÀ ÁÚËÃÀÐÎ-ÀËÒÀÉÑÊÈ ÏÐÎÈÇÕÎÄ...!

314

Çà îòáåëÿçâàíå å, ÷å èìåòî Öâåòàí/Öâåòà/Öâåòàíà íÿìà êàëåíäàðåí õðèñòèÿíñêè äåí. Ïðàçíóâà ñå äåíÿò íà åçè÷åñêèÿ ïðàçíèê çà öâåòÿòà, êîéòî å áèë ïðèîáùåí â õðèñòèÿíñêèÿ ïðàçíèê Öâåòíèöà/Âðúáíèöà (ëàòèíñêîòî ìó èìå å “RAMUS”, ò.å. ÊËÎÍÊÈ - ÏÐÀÇÍÈÊÚÒ ÍÀ ÊËÎÍÊÈÒÅ ÏÎÑÒËÀÍÈ ÏÎ ÏÚÒß ÍÀ ÈÑÓÑ ÍßÊÎËÊÎ ÄÅÍÀ ÏÐÅÄÈ ÎÑÚÆÄÀÍÅÒÎ È ÐÀÇÏßÒÈÅÒÎ ÌÓ ÍÀ ÃÎËÃÎÒÀ). Òîâà èçëîæåíèå ïîñâåùàâàìå íà èìåíàòà íà ïîêîéíèòå ìè ðîäèòåëè - áàùà ÖÅÖÅ è ìàéêà ÖÅÖÀ, íà ìîÿ áðàòîâ÷åä ÖÅÖÊÎ è íà ïëåìåííèöàòà ìè - ÖÅÖÈÒÎ.

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÇÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÎÒÎ ÂÐÅÌÅ×ÈÑËÅÍÅ (ìíîãî ñúêðàòåí ïðåïèñ)

ÄÈÌÈÒÚÐ Ä. ÑÚÑÚËΠÍà Ïåïñè Òàíåâà Õðÿíîâà îò äÿäî Ìèòüî Ä. Ñúñúëîâ Ïèðäîï, 21 Àêòåìü, ã. Äîêñ - Äúðâî (13.6.1971) Íàé-äîáðîòî, íàé-îïðîñòåíîòî è íàé-òî÷íîòî, ñúùåñòâóâàëî äîñåãà íà Çåìÿòà å áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå. Ðàçêðèâà ñå â: íÿêîè îòêúñëå÷íè íàé-ñòàðèííè êèòàéñêè èçâåñòèÿ; â îòêúñëåêà èçâåñòåí êàòî “Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå êàíîâå” è íÿêîè êàìåííè íàäïèñè è äðóãè ïèñàíèÿ, êàòî òîâà íà Òóäîð Äîêñîâ è â çàïàçèëè ñå äîñåãà íàðîäíè îáè÷àè. Çâåçäîâåäñêèòå ìó îñíîâè, êàòî òðîåíå íà íåáîñâîäà: êðúãîâðàòà íà ßíêóë (êèò. Êóè-ñèíã, åâð. Þïèòåð); ïðàâèëîòî çà Íàçíà÷åíè Íàìåñòíèöè (êèò. Øî-òè-êî); ñúîòíîøåíèå íà ïîñîêèòå - ïîñëåäíèòå îò Îêà íà Êîëàòà ñ òèÿ íà ïðåäíèòå è çâåçäè è Îâ÷àðñêàòà (êèò. Êèî, åâðîï. Àðêòóð) è Ñðåäèùíè (ïî-ðàíî Ñðåäèùíî çâåçäíî âêóïÿâàíå), èçãëåæäàò äúëáîêî âêîðåíåíè â IV, à ìîæå áè è V-òî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð. Çâåçäàòà Òåíãðè íà êèò. Òéåí-è - “Íåáåñíî åäèíñòâî”, êîÿòî ñå íàìèðàëà íàé-áëèçî äî ñðåäèùíîòî ìÿñòî êúì 2824 ã.ïð.Õð. è ñåãàøíàòà “À” îò Ì. Êîëà å ñòàíàëà âå÷å “Ïîëÿðíà” îòäàâíà, âúïðåêè, ÷å ùå äîñòèãíå òîâà ñè ìÿñòî åäâà ïðåç 2105 ã. Íî îùå ïðåäè Òåíãðè èìàëî å íåñúìíåíî çâåçäíè âêóïÿâàíèÿ, êîèòî ñà ñëóæèëè êàòî ñðåäèùå çà îïðåäåëÿíå íà òóïòåæà ïðè òðîåíèÿòà íà âðåìåíàòà, áèëî â íîùòà, áèëî ñ ïîìîùòà íà ïðåäíèòå îò Êîëàòà, êðàÿ íà Îêà è Îâ÷àðñêàòà, òðîåíåòî íà âðåìåíàòà â ãîäèíàòà, êàêòî è òðîåíåòî íà íåáîñâîäà è âúîáùå íà ïðîñòîðèòå. Çàùîòî îùå â îíèÿ äàëå÷íè âðåìåíà õóíîðñêî áúëãàðñêîòî çàâåäîâåäñòâî å ñëóæèëî è êàòî åäèí îò îñíîâíèòå óêàçàòåëè íà ìèñúëòà âúâ âñÿêî îòíîøåíèå. Êðàéíî èçòúí÷âàíå íàáëþäåíèÿòà, ïîçâîëèëî â ñðàâíèòåëíî ñúâñåì êúñè âðåìåíà îïðåäåëÿíåòî íà íÿêîëêî ñëåäâàùè ñå íàñêîðî åäíà äðóãà ñðåäèùíè: ñëåä Òåíãðè, È-Òåéí - 2668 ã. ñìåñâàíà ñ ïúðâàòà è, äâåòå Òàé-è - “Âúðõîâíîòî åäèíñòâî”, ïî-ïúðâà â 2263 ã., ïî âðåìåíàòà íà öàð ßî è âòîðàòà â 2171 ã. ïî âðåìåíàòà íà öàð Þ, âñå ïðåäè Õð., ñúùî ñìåñâàíè åäíà äðóãà. Ñàìî ïúðâàòà - Òåíãðè, å áèëà ñðàâíèòåëíî ñâåòëà - 3,5 âåë. “À” îò Äðàêîíà (åâðîï.); ñëåäâàùàòà - “Ïúðâà (èëè Åäèíñòâåíà”) â Íåáåòî, ñàìî 4.8 âåë. “È” ïàê îò Äðàêîíà, äîêàòî îñòàíàëèòå äâå Òàé - È - ÂÅä, åäâà îò 6 âåë. - ïî÷òè íåâèäèìè çà îáèêíîâåíî îêî. Èçáèðàíåòî íà òàêèâà Ñðåäèùíè çâåçäè è íàèìåíîâàíèåòî èì ñ îñîáåíèòå èìåíà ïîêàçâà íå ñàìî êðàéíî èçòúíêà íàáëþäàòåëíîñò, à è óïîðèòî òúðñåíå ñ îïðåäåëåíà öåë, òî÷íî íåïîäâèæíî ñðåùàíå è íàé-òî÷íîòî ìó îçíà÷àâàíå, ìàêàð è ñ íàé-ñëàáîâèäèìà çâåçäà. Êàêâà å áèëà òàçè öåë? Êàêâî å îçíà÷àâàëî ñðåäèùíîòî ìÿñòî è, êàêâî å îáåçïå÷àâàëî òî÷íîòî ìó îçíà÷àâàíå?

Öåëòà å áèëà îòêðèâàíå ïîñòîÿííî ñðåäèùå íà Âñåëåíàòà - êîëêîòî äàëå÷å äà å òî è, êîëêîòî îçíà÷àâàùàòà ãî çâåçäà ïîðàäè òîâà äà èçãëåæäà ïî-ñëàáîâèäèìà, à òîâà ïîçíàâàíå è îçíà÷àâàíå îáåçïå÷àâàëî òî÷íî îïðåäåëÿíå íà òóïòåæà íà âðåìåíàòà: â äåíîíîùèåòî, ãîäèíàòà è â æèâîòà íà ÷îâåêà è ðîäà ìó, â Ïðèðîäàòà è Âñåëåíàòà; îçíà÷àâàëî îùå è òî÷íèòå ïîñîêè, íà îòíîñèòåëíèòå îò ëè÷íîòî ñðåäèùå íà ÷îâåêà, à è â îíèÿ âàæåùè â Ïðîñòðàíñòâîòî è íåãîâèòå ïðîñòîðè. Òúðñåùè òîâà ñðåäèùå òå ùå ñà ðàçáðàëè, ÷å äåíîíîùíîòî çàâúðòâàíå íà íåáîñâîäà å ñàìî ïðèâèäíî, äúëæàùî ñå íà ñîáñòâåíîòî íà Çåìÿòà çàâúðòâàíå îêîëî ñåáå ñè, à ñúùî è ãîäèøíîòî íà íåáîñâîäà å ïàê ïðèâèäíî è èçðàçÿâà îáèêîëêàòà íà Çåìÿòà îêîëî Ñëúíöåòî. Òúêìî òàçè ïúëíà îáèêîëêà íà Çåìÿòà, ïðåäñòàâÿ âúâ âðåìåíàòà ãîäèíàòà - îñíîâàòà íà áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå. Ïî òèÿ âðåìåíà îáà÷å íèêúäå âúâ íèêîå ïîçíàòî ñðåäèùå íà êóëòóðàòà â Åâðàçèéñêèÿ ìàòåðèê èëè Àôðèêà íå ñà òúðñèëè â ïîìîù íà ñâîåòî âðåìå÷èñëåíå ïîñòîÿííî ñðåäèùå íà íåáîñâîäà. Íàâñÿêúäå äðóãàäå çà èç÷èñëåíèÿ íà âðåìåíàòà ñà ñè ñëóæèëè ñúñ çàëåçè è èçãðåâè íà ëè÷íè çâåçäè, êàòî îáðàçóâàëè ñ òÿõ ãîäèøíè ñïèñúöè, íàðè÷àíè çîäèÿöè. Òîçè íà÷èí äàâàë â íàé-äîáðèÿ ñëó÷àé òî÷íîñò îò 3 äî 5 äíè. Áúëãàðñêî-õóíîðñêèòå íà÷èíè ñ èçìåðâàíå äúëæèíàòà íà îáåäíàòà ñÿíêà íà ñòîæåðà â çèìíèÿ ñëúíöåñòîåíå äåí è îòáåëÿçâàíå ñúñ çâåçäà ìèíàâàùà ïðåçëàïà òî÷íî â óòðîòî íà òîçè äåí äàâàë òî÷íîñò äî äåí è ÷àñ. Ñ òî÷íèòå ïîñîêè ïúê, îñîáåíî íîùå, íèêîé äðóã íå ñå å çàíèìàâàë. Êàòî çíàåì îáà÷å, ÷å èçâåñòèÿòà çà âñè÷êî òîâà ñå íàìèðàò â ñòàðèííè êèòàéñêè ïèñàíèÿ, èçíèêâà ïèòàíåòî: íå ñà ëè òåçè ïîçíàíèÿ êèòàéñêî, à íå õóíîðî-áúëãàðñêî äîñòîÿíèå? Êàêòî ñà ìèñëèëè ïîâå÷å îò èçñëåäîâàòåëèòå, êàêòî ìèñëèë è Ëåîïîëä äå Ñîñþð, åäèí îò íàé-äîáðèòå ïîçíàâà÷è íà ñòàðèííàòà “íàó÷íà” êèòàéñêà àñòðîíîìèÿ, ïî÷òè äî ãîäèíàòà íà ñìúðòòà ñè. Îò ñúùèòå ñòàðèííè êèòàéñêè ïèñàíèÿ, çíàåì çà æèâîòà, ðàçáèðàíèÿòà, ñòðåìåæèòå, êàêòî íà êèòàéñêèòå òîãàâà íàñåëåíèÿ, òàêà è çà õóíîðèòå, êîèòî îùå òîãàâà êèòàéöèòå ïîçíàâàëè êàòî “ñàíõó” - òðèòå õóíîðñêè ïëåìåíà, åäíî îò êîèòî ñà áèëè áúëãàðèòå. Äîêàòî õóíîðèòå áèëè ñòàäíèöè, ëîâäæèè, âîèíè, ïîñòîÿííî â äâèæåíèå, ïðåêîñÿâàùè ìíîãîêðàòíî ïóñòèíÿòà è æèâååùè â ëåñíî ïðåíîñèìèòå ñè ÷àäúðè (þðòè), äâèæåùè ñå êàêòî äåíå, òàêà äîðè è ïîâå÷å íîùå. Åäíî îò íàé-ãîëåìèòå èì óäîâîëñòâèÿ, êàêòî â äâèæåíèå, òàêà è ïðè ïî÷èâêà íîùå, áèëî íàáëþäåíèå íà çâåçäíîòî íåáå. Êèòàéöèòå, çåìåäåëöè, æèâååùè ïî÷òè íåïîäâèæíî, îáè÷àëè âåäíàãà ùîì ñå ìðúêíå äà ñå ïðèáåðàò â æèëèùàòà ñè, äóïêè â çåìÿòà è “âèñîêî” äà âäèãíàò “âðàòàòà” ñ ïîæåëàíèå íèùî äà íå ãè áåçïîêîè äî ñúìâàíå. Íåíà-

315

ÀÂÈÒÎÕÎË âèæäàëè âñÿêàêâè íîùíè ãëåäêè è íàáëþäåíèÿ è ñìÿòàëè çâåçäîâåäñòâîòî è âðåìå÷èñëåíèåòî çà “öàðñêà ðàáîòà”. Ñìÿòàëè íà äåñåòäíåâíèÿ è òî äî V âåê ïð.Õð., íàé-ìíîãî äî 6 äåñåòäíåâèÿ. Èçìåæäó çâåçäèòå ïîçíàâàëè ñàìî íÿêîè îò íàé-ñâåòëèòå. Ïîäîáíè èìåíà íà çâåçäè, êàòî êàçàíèòå ïî-ãîðå, àêî è âúçìîæíè êàòî ïðåâîäíè, áèëè îñíîâíî ïðîòèâíè íà êèòàéñêèòå äâîè÷íè (äóàëèñòè÷íè) ðàçáèðàíèÿ. Òîâà îñîáåíî ñå îòíàñÿ äî ïîíÿòèåòî Òàé-è - Âåä, ïðîòèâ êîåòî êèòàéöèòå óïîðèòî ñå áîðåëè â ïðîäúëæåíèå íà ïîâå÷å îò äâå õèëÿäîëåòèÿ. Íî êàê ñà ìîãëè äà áúäàò âìúêíàòè è çàïàçåíè â êèòàéñêèòå ïèñàíèÿ õóíîðñêè èìåíà è ðàçáèðàíèÿ, äîðè è ñàìî êàòî ïðåâîäíè? Êèòàéñêàòà äúðæàâà íå áè ìîãëà äà âúçíèêíå âúðõó äâîè÷íèòå ïðîòèâîäúðæàâíè ñõâàùàíèÿ â ìèíàëîòî íà òàìîøíèòå íàñåëåíèÿ. Òÿ å äåëî íà õóíîðñêè äúðæàâíè÷åñêè äóõ è óñòðîéñòâåíà ìèñúë. Îòäåëíè ÷àäúðè, ïîíÿêîãà äîðè öåëè îðäè, îòêúñíàëè ñå îò “ñàí-õó” - òðèòå îñíîâíè õóíîðñêè ïëåìåíà, êàêòî ãè íàðè÷àò êèòàéöèòå, ñà çàâëàäÿâàëè êèòàéñêè çåìëèùà è ïîä÷èíÿâàëè òåõíèòå íàñåëåíèÿ, óñòðîéâàùè ãè â ñâîÿ è òÿõíà çàùèòà â ìàëêè èëè ïî-ãîëåìè äúðæàâíèöè. Ïðåäè äà ñå ïðåòîïÿò íàïúëíî, òå íàðåæäàëè äà áúäàò çàïèñâàíè ïîçíàíèÿòà èì, íàáëþäåíèÿòà, îïèòà è ðàçáèðàíèÿòà èì, êîèòî òàêà ñà ñå çàïàçâàëè, êàòî ïî÷òè “íåðàçáèðàåìè”, “ñâåùåíè” óêàçàíèÿ â ïîêîëåíèÿòà.  îíèÿ âðåìåíà, 27-ÿ, 26-ÿ â. ïð.Õð., â íÿêîé õóíîðñêè, âúçìîæíî áúëãàðñêè ðîä, ñå ðîäèë èçêëþ÷èòåëåí, ñ íåîáèêíîâåíî ïðîíèêíîâåíèå è äúëáî÷èíà ÷îâåê, êîéòî îáõâàíàë â íà÷àëíî åäèíñòâî äîòîãàâàøíèòå õóíîðî-áúëãàðñêè ðàçáèðàíèÿ è ïîçíàíèÿ çà Ïðèðîäàòà, Âñåëåíàòà, çâåçäîâåäñòâîòî. Ïðîñòðàíñòâîòî è ïðîñòîðèòå. Âðåìåòî è âðåìåíàòà, æèâîòà è, óñòðîéñòâîòî íà âñè÷êî òîâà. Äîêàòî ïðîô. Øàâàí íàðè÷à òîâà “îñîáåíà ðåëèãèÿ”, Ëåîïîëä äå Ñîñþð ãî ñìÿòà çà “ñèëíî ðàçâèòà íàóêà” èçïðåâàðèëà â çâåçäîâåäñêî è âðåìå÷èñëåíî îòíîøåíèå õàëäåî-åãèïåòñêèòå ïîçíàíèÿ ñ íàé-ìàëêî äâå õèëÿäîëåòèÿ. Òîé, Ñîñþð, ïðåïîðú÷âà òÿõíîòî ïðåïîäàâàíå â ìîðåïëàâàòåëíèòå àêàäåìèè! Èìåòî íà òîçè âåëèê ÷îâåê îòäàâíà å áèëî íàïúëíî çàáðàâåíî, íî èìåòî íà íåãîâîòî ó÷åíèå íîñÿò è äîñåãà äâåòå íàé-ñëàáîâèäèìè Ñðåäèùíè çâåçäè - Òàé-È - “Âúðõîâíîòî Åäèíñòâî”. Ïúðâîòî çàïàçèëî ñå ïèñìåíî ñâèäåòåëåñòâî îò òèÿ âðåìåíà ñà òàêà íàðè÷àíèòå “Óñòàíîâëåíèÿ íà ßî”. Öàð ßî áèâà ñìÿòàí çà “ïðèêàçåí”, íî äåéñòâèòåëíî å ñúùåñò-

316

âóâàë è óñòàíîâëåíèÿòà ìó, ñèëíî îñïîðâàíè äî íåîòäàâíà, ñà ïîòâúðäåíè ñ ïîëîæåíèåòî íà çâåçäèòå íà ñàìîòî Íåáå ïî îíèÿ âðåìåíà, 24-ÿ - 23-ÿ âåê ïð.Õð., äàäåíî òî÷íî â åäèí îòêúñ îò òÿõ. Òîçè íàé-âàæåí çà íàñ îòêúñ, â çâåçäîâåäñêî è âðåìå÷èñëåíîòî îòíîøåíèå ãëàñè: “Ñðåäíèÿò äåí (ïðîë. ðàâíîäåíñò.) çâåçäàòà Íÿó ñëóæàò äà öúôòè ñðåäàòà íà ïðîëåòòà. Äúëãèÿ äåí (ëåòí. ñëúíöåñòîåíå), çâåçäàòà Õóî óñòàíîâÿâàò ñðåäàòà íà ëÿòîòî. Ñðåäíàòà íîù (åñåí. ðàâí.) çâåçäà íà Õñþ óñòàíîâÿâàò ñðåäíàòà íà åñåíòà. Äúëãàòà íîù çâåçäàòà Ìàî (çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå) ñëóæàò äà îïðåäåëÿò ñðåäàòà íà çèìàòà. Ãîäèíàòà (èìà) 366 äíè. Âìúêíàòèÿ ìåñåö óñòàíîâÿâà ÷åòèðèòå ãîäèøíè âðåìåíà.” Òîçè îòêúñ ñúäúðæà íå ñàìî êðúãîâðàòà íà âðåìåíà, íî è íà íà÷àëà - ãëàâíî íà äåéíîòî è ïî÷èâíîòî è èçðàç íà ìèñúë çà äîïúëíèòåëíîñò, âçàèìîäåéñòâèå, ïðîòèâîïîëîæíîñò è òóïòåæíîñò â êðúãîâðàòà, àêî è èçðàçåíè ïîëóïðèêðèòî è íåñïîìåíàâàíè èçðè÷íî, êàêòî èçðè÷íî íå å ñïîìåíàâàíà è Ñðåäèùíàòà ïî òèÿ âðåìåíà, ïúðâàòà Òàé-È - ÂÅä. Ïî âðåìå íà âòîðàòà ÒàéÈ óïðàâëÿâà ïúðâèÿ â Êèòàé íàñëåäñòâåí öàðñêè ðîä Õñèÿ (Ñÿ). È íåãîâèÿ ó÷ðåäèòåë - âåëèêèÿ öàð Þ áèâà ñìÿòàí çà “ïðèêàçåí”, íî ñúùåñòâóâà íåñúìíåíî. Êèòàéñêèòå êíèæíèöè íå ìîãàò äà ìó ïðîñòÿò, ÷å âúâåë â Êèòàé íàñëåäñòâåíà öàðñêà âëàñò. Íåìó ñå ïðèïèñâàò ìíîãî îòêúñè îò ëåòîïèñà “Øó-êèåí” (“Øó-Äçèí”). Îñîáåíî íåðàçáèðàåì ñå ñìÿòà “àðõàèçìúò” â íåãî, ñïîðåä êîéòî: “ïåòòå ñèðå÷ ÷åòèðèòå ãîäèøíè âðåìåíà” è êîéòî óäîñòîâåðÿâà, ÷å îùå ïî íåãîâè âðåìåíà ïúðâèÿò äåí íà ãîäèíàòà, ñåãàøíèÿò áúëãàðñêè “Èäèíàê” Åíèàëåì îò Èìåííèêà, å áèë îòäåëåí â îñîáåíî, íàé-âàæíî ñðåäèùíî - ïúðâî ãîäèøíî âðåìå, ñ êîåòî ãîäèøíèòå âðåìåíà ñòàâàò ïåò, à íå ÷åòèðè. Ïîðàäè õóíîðñêèÿ ìó ïðîèçõîä è çàïàçâàíå äî êðàÿ íà öàðóâàíåòî ìó õóíîðñêè íðàâè è îáè÷àè, Õñèÿ (Ñÿ) - ðîäúò íà öàð Þ, áèë ìðàçåí â Êèòàé, ïîâäèãàíè áèëè âúñòàíèÿ è íàé-ïîñëå áèë ñâàëåí è ïðîãîíåí ïðè õóíîðèòå. Ïðåñëåäâàí áèë îò âå÷å êèòàéñêèÿ ïî ïðîèçõîä ðîä Øàí-Èí, êîéòî óïðàâëÿâàë Êèòàé 650 ãîä. Èí áèë ñâàëåíè îò ïîëóõóíîðñêèòå Äæîó, êîèòî áèëè çàïàçèëè õóíîðñêèòå ñè ðàçáèðàíèÿ, âúçñòàíîâèëè ñëúí÷åâîòî âðåìå÷èñëåíå, âúâåëè õóíîðñêèòå ñè ðàçáèðàíèÿ è íîâà Ñðåäèùíà - “Á” îò Ì. Êîëà-, òúé êàòî â õèëÿäîëåòèåòî, èçòåêëî îò âðåìåíàòà íà âòîðàòà Òàé-È, òÿ

ÀÂÈÒÎÕÎË áèëà îñòàíàëà òâúðäå ìíîãî âñòðàíè îò ñðåäèùíîòî ìÿñòî. Äæîó âúâåëè â Êèòàé õàëòàâî óñòðîéñòâî, êîåòî ñå ïðåâúðíàëî âúâ ôåîäàëèçúì, à è òå ñêîðî ñå ïîêèòàé÷èëè. Íî àêî è ñàìî êíèæíî, òå çàïàçèëè ñòðàííèòå õóíîðñêè ïîñòèæåíèÿ â ïîçíàíèÿòà, âðåìå÷èñëåíåòî, à äîíÿêúäå â çâåçäîâåäñòâîòî, êîèòî ñå ïðåâúðíàëè â íåðàçáèðàåìè çà ñúâðåìåííèöèòå “àðõàèçìè”.  èìïåðàòîðñêàòà ãîòâàðíèöà çàïàçèëè èëè ïî-ïðàâî âúçñòàíîâèëè ñòàðèòå õóíîðñêè æåðòâîïðèíîøåíèÿ èìåííî: çèìíà æúòâà (çà çèìíî ñëúíöåñòîåíå äåí), ìëàäà ñâèíÿ - áúëãàðñêîòî êîëåäíî ïðàñå; çà ïúðâèÿ äåí íà âòîðàòà òðåòèíà íà ãîäèíàòà - àãíå - áúëãàðñêîòî ãåðãüîâñêî àãíå; çà ëåòíèÿ ñëúíöåñòîåíå äåí - ÷åðâåí ïåòåë - áúëãàðñêîòî ïåòðîâñêî ïèëå; çà ñðåäàòà íà êèòàéñêàòà ãîäèíà, ïî÷òè ñúâïàäàùà ñ íà÷àëîòî íà òðåòàòà ãîäèøíà òðåòèíà, âàðåí áèê - êàêòî è äîñåãà íà òðåòèÿ áúëãàðñêè íàðîäåí ñúáîð. Âúïðåêè ÷å â óïðàâëåíèåòî ñè Äæîó èìàëè êàòî åäíà îò íàé-âàæíèòå ñëóæáè “âåëèê êíÿç àñòðîëîã”, âðåìå÷èñëåíèåòî èì è êàëåíäàðÿ èì áèâàëè ïîñòîÿííî â ïëà÷åâíî ñúñòîÿíèå. Ñòàâàëî íóæäà ïîíÿêîãà äà ñå ïðèáàâÿò çà îïðàâÿíåòî ìó ïî òðè äîïúëíèòåëíè ìåñåöà - ÷åòâúðò ãîäèíà. Äîêàòî ïúê â íàðîäà ïðîäúëæàâàëè äà ñè ñëóæàò ñ øåñò äåñåòäíåâèÿ, êàòî íÿìàëè ïîíÿòèå çà ãîäèíà, êàêòî òîâà ñå âèæäà è îò ïðåäåí â ëåòîïèñà “Öî-÷óàí” àíåêäîò. Ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà III â.ïð.Õð., ïîëóõóíîðñêèòå Öèí çàâëàäÿâàò è îáåäèíÿâàò èçöÿëî Êèòàé. Òå, êàêòî è ñúùî îáåäèíåíàòà õóíîðñêà èìïåðèÿ, ñè ñëóæàò ñúñ ñúùîòî çâåçäîâîäñòâî è âðåìå÷èñëåíå, ïîëçóâàò êàêòî 12ãîä. ßíêóëî⠓æèâîòèíñêè” êðúãîâðàò è 60-ãîäèø. íà Âåëèêèÿ Êðîåæ êðúãîâðàòè; òðîåíèÿòà; çâåçäèòå óêàçàòåëêè; ïðàâèëîòî Øî-òè è ò.í., äîêàòî êèò. íàñåëåíèÿ ïðîäúëæàâàò äà ñå ïðèó÷âàò â èçïîëçâàíåòî íà 12-ãîä. êðúãîâðàò çà áðîåíå íà ìåñåöèòå. Ñëåä çàâúðøâàíå íàïúëíî îáåäèíåíèåòî, èìïåðàòîð Öèí Øè-Õóàí-äè â ã. Çìåé îò êðúãîâðàòà Âîäà çà áëàãîäàðíîñò ñå ïîñòàâÿ ïîä ïîêðîâèòåëñòâîòî íà Âîäà, ïðèåìà öâåòà é (÷åðíî) çà ñâîé ñðåäèùåí è ïîñòàíîâÿâà, êàòî òðîè: äîëó (þã) - Êèòàé - ÷åðâåíî, è ãîðå çëàòíî (Õóíîðñêî). Ïî÷òè çàåäíî, õóíîðè è Öèí, ïðèåìàò íîâà Ñðåäèùíà - ñúâðåìåííàòà ïî-êúñíî íà

Èñóñà, òúé êàòî “Á” îò Ì. Êîëà âå÷å å äîñòà äàëå÷ îò ìÿñòîòî ñî÷åíî îò çåìíàòà îñò. È õóíîðè è Öèí ìèíàâàò îòíîâî êúì 12-ìåñå÷íà ãîäèíà, èçîñòàâÿùè ïðèåòàòà îò òÿõ 13-ìåñå÷íà ðåäîâíà ãîäèíà. Òîâà êîñâåíî ñå ïîòâúðæäàâà îò çàïàçèëèÿ ñå ñòàðèíåí ÷óâàøêè êàëåíäàð (13 ìåñåöà è ïî 28 äíè). Ìàëêî ïðåäè áúëãàðèòå äà ñå âèäÿò ïðèíóäåíè äà ñå èçñåëÿò íà çàïàä îò æèâåëèùàòà ñè â ñúñåäñòâî ñ Êèòàé, èìï. Âó-òè îò Õàí - ñëåä 2-õèëÿäîëåòíà áîðáà íà Êèòàé ïðîòèâ Âåä, îñòàâà äà áúäå óáåäåí äà ïðèåìå çà ãëàâíî áîæåñòâî õóíîðñêîòî Âåä - Òàé-È. Íà çèìíèÿ ñëúíöåñòîåíå, 113 ã.ïð.Õð., òîé ëè÷íî ìó ïðèíàñÿ íàé-ãîëÿìàòà èìïåðàòîðñêà æåðòâà. Íàèñòèíà â óãîäà íà äâîè÷íèòå ñâîè è êèòàéñêè ñõâàùàíèÿ òîé ïðîãëàñÿâà è “Ñóâåðåíêàòà Çåìÿ” çà Áîæåñòâî. *** Áúëãàðèòå áèëè ïðèíóäåíè äà íàïóñíàò ïðàðîäèíàòà ñè, ñåâåðîçàïàäíî îò Êèòàé, çà äà çàïàçÿò ñâîáîäàòà è äîñòîÿíèÿòà ñè - ñâîèòå ðàçáèðàíèÿ, ïîçíàíèÿ è íà÷èíà ñè íà æèâîò, îáè÷àèòå ñè, ìåæäó êîèòî áèëè îò îñîáåíî çíà÷åíèå òÿõíîòî çâåçäîâåäñòâî è âðåìå÷èñëåíå. È òå óñïåëè äà ãè çàïàçÿò â ìíîãî îòíîøåíèÿ ïî÷òè äî íå ìíîãî îòäàâíà. Áëàãîäàðåíèå îöåëÿâàíåòî íà äâà, êàçâà ñå ÷å áèë íàìåðåí è òðåòè, îòêúñè îò ïðåïèñè îò ïèñàíå íà ñëàâÿíîáúëãàðñêè, íàðå÷åíî “Èìåííèê íà áúëãàðñêèòå êàíîâå” Èìåííèêà, ñåãà èìàìå íåñúìíåíî ïðÿêî ñâèäåòåëñòâî çà òÿõíîòî òîãàâàøíî âðåìå÷èñëåíå, à êîñâåíî è çà òÿõíîòî çâåçäîâåäñòâî, óñòðîéñòâî è ðàçáèðàíèÿ. “Àâèòîõîë æèò ëåò 300 ðîä åìó Äîóëî è ëåò åìó Äèëîì Òåíðåì. Èðíèê æèò 150 ëåò ðîä åìó Äîóëî, à ëåò åìó Äèëîì Òåèðåì. Ãîñòóí íàìåñòíèê ñèí 2 ëåò ðîä åìó Åðìè à ëåò åìó Äîõñ Òåíðåì. Êîóðò 60 ëåò äðúæà ðîä åìó Äîóëî à ëåò åìó Øåãîð Âå÷åì. Áåçìåð 3 ëåò à ðîä åìó Äîóëî à ëåò åìó Øåãîð Âå÷åì. Ñèí 5 êúíúç äðúæàøå èíúæåíèå îòáîíó ñòðàíîó Äóíàÿ ëåò 515 îòñòðèæåíàìè ãîëîâàìè è ïàòîì ïàðèòå íà ñòðàíîó Äóíàÿ Èñïåðèõ êúíç òîäæå è äîñåëå. Åñïåðèõ êíç 61 ëåòà ðîä åìó Äóëî à ëåò åìó Âåðåíèàëåì.”

317

ÀÂÈÒÎÕÎË Òîâà å ïúðâàòà íàé-âàæíà ÷àñò îò ïèñàíèåòî. Êàêâî íè ïîêàçâà Èìåííèêà? Òîé íå å ðàçêàçâàòåëíî ïèñàíèå, îñîáåíî â ïúðâàòà ñè ÷àñò, êîÿòî èìà âèäà íà èçðàç (ôîðìóëà). Òîÿ èçðàç, ÷ðåç ïîñî÷âàíå íà òî÷åí ñáîð, å ïðåâúðíàò â óðàâíåíèå, ñúäúðæàùî ïî êðàéíî îïðîñòåí íà÷èí ñúùèíàòà íà áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå, êàêòî è ïðèìåð çà íà÷èíà, ïî êîéòî òðÿáâà äà áúäàò ïðàâåíè áúäåùè îòáåëÿçâàíèÿ. Òàçè ïúðâà ÷àñò å äîñòèãíàëà äî íàñ êàòî ÷å ëè áåç ãðåøêè, äîêàòî ñëåäâàùèòå íåñúìíåíî ñúäúðæàò íÿêîè, íàïðàâåíè ïðè ïðåïèñâàíèÿòà, íà ïðåïèñè îò ïðåïèñè. Ïðåïèñèòå íå ñà îò ïúðâîîáðàç, êîéòî íåâúçìîæíî å äà å áèë ñúñòàâåí íà ñëàâÿíîáúëãàðñêè. Ïðàâåíè ñà áèëè ïðåïèñè îò ïðåâîä. Ïèòàíåòî íà êàêúâ åçèê å áèë ñúñòàâåí è íàïèñàí ïúðâîîáðàçúò íà “Èìåííèêà” áè áèëî ñúâñåì èçëèøíî, àêî îò èìåòî è àâòîðèòåòà íà íàóêàòà íå áå íàëîæåíî íåäîòúìíîòî òâúðäåíèå, ÷å áèë ïèñàí íà ãðúöêè. Îñíîâàíèÿòà çà òàêîâà òâúðäåíèå ñà, ÷å èìà çàïàçåíè íàäïèñè íà ãðúöêè èëè ñ ïîíå ãðúöêè áóêâè, ÷å ãðúöêèÿò åçèê áèë ìåæäóíàðîäåí è äð., ìåæäó êîèòî, àêî è íå âñÿêîãà, áèâà èçòúêâàíî “ïðîñòîòèÿòà è âàðâàðñòâîòî” íà áúëãàðèòå. Âå÷å ñúì îáÿñíÿâàë ⠓Áúëãàðñêî ïèñìî”, ÷å “Èìåííèêà” ùå å áèë íàïèñàí íà áúëãàðñêè ñúñ çíàöè, ïîçíàòè íà áúëãàðèòå îò ïî-ðàíî, ñ êîèòî ñà áèëè ñâèêíàëè äà ñè ñëóæàò çà òàêèâà îòáåëÿçâàíèÿ. Ìíîãî îò òåçè çíàöè ñà âëèçàëè â íîâîñúçäàäåíàòà áúëãàðñêà àçáóêà, à äðóãè, ìíîãî ïî-ãîëÿìà ÷àñò, îêàçàëè ñå èçëèøíè çà àçáóêàòà, ñà ñå çàïàçèëè â óïîòðåáà è äîñåãà â íàðîäà.  ïî-êúñíè êèòàéñêè ïèñàíèÿ èçðè÷íî ñå êàçâà, ÷å “òþðêèòå âúçïðèåëè õóíîðñêàòà ïèñìåíîñò”, à Êèñåëåâ òâúðäè çà íàìåðåíè â äîëèíàòà íà ð. Òàëàñ, íåêèòàéñêè íàäïèñè îò I â.ïð.Õð., ò.å. ïî âðåìåíà, êîãàòî áúëãàðèòå ñà ñòîðèëè òàì ñâîé îíãúë. Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å íàäïèñè è ïèñàíèÿ ñ òàêîâà áúëãàðñêî ïèñìî íå ñà áèëè íàìåðåíè äîñåãà, â äíåøíèòå ïðåäåëè íà Áúëãàðèÿ, íå îçíà÷àâà, ÷å íå å èìàëî (âå÷å ñà íàìåðåíè íàä 160 - áåë.ðåä.). À ñàìî ÷å èëè âñè÷êè ñà áèëè óíèùîæåíè, èëè äîðè ÷å íå ñà áèëè òúðñåíè äîñòàòú÷íî óñúðäíî, çà äà áúäàò íàìåðåíè. Ïúê è îòêúñëå÷íèòå ïðåïèñè íà “Èìåííèêà” ñà ñå çàïàçèëè äàëå÷å îò äíåøíèòå áúëãàðñêè ïðåäåëè. Ïðåäïîëîæåíèåòî çà íàïèñâàíå “Èìåííèêà” íà ãðúöêè, èëè ïîíå ñ ãðúöêè áóêâè, å íàé-íåâúçìîæíîòî. Ïúðâàòà ìó ÷àñò ïðåäñòàâëÿâà ïî ñòðîåæà ñè îñîáåí èçðàç. Íå áè ìîãëî äà ñå äîïóñíå òàêúâ èçðàç äà áúäå èçìèñëåí íàáúðçî, áèëî îò Èñïåðèõ-êàí, áèëî îò ïîìîùíèöèòå ìó. Ïîäîáíè ïî ñòðîåæ èçðàçè å èìàëî è ïðåäè òîâà, ïúðâèÿ ïîçíàò íè å ßî-âèÿ, òîãàâà âå÷å 3 õèëÿäîëåòèÿ ïî÷òè, ïî-ðàíî íóæíè çà ñúêðàùåíèÿ íà íàé-ñòàðè çàïèñâàíèÿ, ïî ðàçíè ïðè÷èíè, íàïð. ïîðàäè âúâåæäàíå íîâà Ñðåäèùíà èëè äîðè ñëó÷àé ïîäîáåí íà Èñïåðèõîâèÿ, êîãàòî ïðåäèøíè çàïèñâàíèÿ ùå ñà áèëè îñòàíàëè ïðè ïî-ñòàðèÿ áðàò Áåçìåð, èëè êàêòî ïðè Öèò-êè êàí-þ, ïðè ïî-ìëàäèÿ.À è ïðåäèøíèòå, ïúê íà ãðúöêè ëè ñà áèëè? Èëè ïðè Àòèëà íà ëàòèíñêè? Èçâåñòíî å, ÷å òîé çíàåë ëàòèíñêè! Àìè ïðåäè íåãî? Èìà è äðóãî îñîáåíî âàæíî â òîçè ñëó÷àé îáñòîÿòåëñòâî. Èñïåðèõ-êàí çàïîâÿäâà ïúðâîíà÷àëíîòî ñâîå çàïèñâàíå â äåíÿ Åíè-àëåì, ã. Âåð..., â êîéòî äåí ïðîãëàñÿâà

318

ñàìîñòîÿòåëíîñòòà íà ñâîÿòà òðåòèíà îò Áúëãàðñêèÿ íàðîä. Òîé ñå îòäåëÿ îò áðàò ñè, çàùîòî îíÿ ïðèåë ÷óæäî ïîä÷èíåíèå. Êîé ïðåäâîäèòåë áè ñè ïîçâîëèë ïðè òàêèâà îáñòîÿòåëñòâà äà èçïîëçâà ÷óæä åçèê è ïèñìî? Òàêàâà ïîñòúïêà áè óíèùîæèëà öÿëîòî ìó îáàÿíèå è äîâåðèå ùî ïëåìåíàòà ìó ñà èìàëè â íåãî. Íàïèñàí íà áúëãàðñêè, ñ áúëãàðñêè áåëåçè, “Èìåííèêúò” ùå å áèë ïðåâåäåí íà ñòàðîáúëãàðñêè ñëåä âúâåæäàíå àçáó÷íîòî ïèñìî íàâåðíî ïî âðåìåíàòà íà Ñèìåîí-öàð. Ïðåâîäúò ùå å áèë èçâúðøåí îò áúëãàðèí, òî÷íî è âåðíî, à ïðåâåäåíè ïðåïèñè, ïðèãîòâåíè â Ïðåñëàâ è Îõðèä ùå ñà áèëè èçïðàòåíè â ñúñåäíè ñëàâÿíñêè çåìè, êàêòî è â Ðóñèÿ. Ìíîçèíà ñà ñå çàíèìàâàëè ñ “Èìåííèêà”. Ùå ñïîìåíåì ñàìî òðè èìåíà: àíãëè÷àíèíúò Áúðè, ïðúâ îòêðèâà â ñòðîåæà ìó 60-ãîäèøåí êðúãîâðàò. Ïðåäïîëîæè ãî çà êèòàéñêè, ïîòúðñè è íå îòêðè 12-ãîäèø. “æèâîòèíñêè” êðúãîâðàò, ðàçáðà è äîêàçà, ÷å ñå êàñàå äî ñëúí÷åâî âðåìå÷èñëåíå. È äâàìàòà áÿõà îòêðèëè ïî÷òè íàïúëíî ãëàâíèòå îñíîâè íà áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå. Íî è äâàìàòà íå áÿõà ñå äîñåòèëè, ÷å ïúðâàòà ÷àñò îò “Èìåííèêà” å ñìåòêîâ èçðàç - ôîðìóëà, ñúäúðæàùà ñú÷åòàíèå è íà äâàòà êðúãîâðàòè, à ñå çàåõà ïîîòäåëíî äà äèðÿò è ïîïðàâÿò äåéñòâèòåëíè è âúîáðàæàåìè ãðåøêè. Ãðåøêè, äîêîëêîòî èìà â èçâåñòíèòå ïðåïèñè íà “Èìåííèêà”, ìîãàò äà áúäàò ïîïðàâåíè ñàìî ñëåä êàòî ñå ïîçíàâàøå è áè ñå ðàçáðàëà íàïúëíî òàçè ôîðìóëà.  òîâà îòíîøåíèå ïðîô. Çëàòàðñêè íàïðàâè íàé-ìíîãî ãðåøêè. Ëèïñàòà íà “èíòåðêàëàöèè” âìåñòî äà ãî íàñî÷è êúì ìèñúëòà, ÷å ñà íåíóæíè, ãî óâëå÷å äà îáÿâè “ëåòîáðîåíåòî” çà “ëóííî”, êàòî çàáðàâÿøå, ÷å àêî âðåìå÷èñëåíå ìîæå äà áúäå è ëóííî, äîðè è äåíîíîùíî, êàêâîòî å áèëî íàð. íàðîäíîòî êèòàéñêî, íà 10äíåâèÿ è äî 6-äíåâèÿ, òî ëåòîáðîåíåòî ìîæå äà áúäå ñàìî Ñëúí÷åâî. Çëàòàðñêè ñå îïèòà îñâåí òîâà äà íàãàæäà äàííèòå îò “Èìåííèêà” è áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå êàòî èçõîæäàùè îò Ð.Õð. Òàêà, ãîäèíàòà, ùî ñìÿòà çà ïúðâà â 12-ãîä. êðúãîâðàò - Ìèøêàòà - ïðèðàâíÿâà â ïúðâàòà ñë.Õð. è âúðõó òàêàâà ïðîèçâîëíà îñíîâà îïèòà ÷ðåç ðàçìåñòâàíèÿ äà ïîïðàâÿ “ãðåøêè” â “Èìåííèêà”. Ãðåøêè, êîèòî íå ïðèëÿãàò êúì íåãîâèòå ëè÷íè ïîãðåøíè ïîñòðîåíèÿ.  äåéñòâèòåëíîñò òàêèâà, ïî-ãîëåìè èëè ïî-ìàëêè ãðåøêè, èçâúðøèõà âñè÷êè. Íå ñàìî íå ñå îïèòàõà äà ðàçáåðàò îñîáåíèÿ èçðàç â ïúðâàòà ÷àñò íà “Èìåííèêà” - êëþ÷ êúì ðàçðåøàâàíå âñè÷êè ïî-âàæíè ïèòàíèÿ, íî è ïðèáåãíàõà äî ïîïðàâêè, âúç îñíîâà íà äàííè çà âðåìåíà ïî ñúâñåì îáúðêàíèòå âèçàíòèéñêè ñâåäåíèÿ, çà êîèòî çíàåõà èëè òðÿáâàøå äà çíàÿò ÷å ñà îáúðêàíè, íåíàäåæäíè è íåâåðíè. Çëàòàðñêè ñ ïðàâî îòõâúðëè “ïîïðàâêàòà” íà Ìèêîëà îò “åíèàëåì” â îìàëåì - 11, êîåòî äðóãè ïúê ñåãà ïîïðàâÿò íà 10, íî ñëåäâàù ïðåäóáåæäåíèåòî ñè çà ïðèðàâíÿâàíå áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå êúì Ð.Õð., à ïîñëå è êúì âèçàíòèéñêîòî, îáúðêà ãî âå÷å ñúâñåì áåçíàäåæäíî. Òîé áå ïðàâ, êàòî òâúðäåøå, ÷å ⠓Èìåííèêà” èìà ñàìî ÷èñëèòåëíè ìåñå÷íè èìåíà, íî çàêëþ÷åíèåòî ìó îòòóê, ÷å íÿìàëî âúîáùå ìåñå÷íè èìåíà â áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå, áå íàïúëíî ïðîèçâîëíî. Ïîíå äâà îò ìåñåöèòå è äîñåãà ñà çàïàçèëè îáè÷àéíèòå ñè èìåíà, Ãîëÿì è Ìàëúê Ñå÷-

ÀÂÈÒÎÕÎË êî, èëè Ãîëåìèíà è Ìàëêèíà. Èìàëè ñà ãè è äðóãèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà, êàòî íàïð. ÷óâàøèòå: Ìàí (ãîëÿì) è Êåñåí (êúñåí, ïî-ìëàä), Êàðëà÷; èìàëè ñà ãè áèëè è îíèÿ áúëãàðè, êîèòî ñåãà áèâàò íàðè÷àíè “òàòàðè”, íàñëåäèëè ñà ãè áèëè è ÷àñò îò òþðêèòå, êàêòî ñâèäåòåëñòâà Àë-Áèðóíè. Çëàòàðñêè ïðîèçâîëíî òâúðäè, ÷å áúëãàðèòå íÿìàëè îïðåäåëåí äåí çà íà÷àëî íà ãîäèíàòà. Òå ñà ãî èìàëè, è òî íàé-äîáðèÿ âúçìîæåí - çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå, ñ ìíîæåñòâî èìåíà, íÿêîè ïðåâåäåíè íà ñëàâÿíîáúëãàðñêè îùå ïî âðåìåíàòà íà ïîêðúñòâàíåòî, êàòî íàïð.: Ïðúâäåí, Åäíàæäåí, Åäèíàê, ñåãà Èäèíàê è äð. íåïðåâîäèìè êàòî Êîëåäà íàïð., ïðèñâîåíî ñëåä ïîêðúñòâàíåòî íà Ðîæäåñòâî, çàùîòî çàä íåãî å òðÿáâàëî äà áúäå ïðèêðèòî òúðæåñòâåíîòî è øóìíî ÷åñòâàíå, çàáðàíåíî îò öúðêâèòå çà ñàìèÿ ñëúíöåñòîåíå äåí.  äåéñòâèòåëíîñò íÿìà äðóãî òàêà òî÷íî è âåðíî îïðåäåëÿíå ñëúíöåñòîéíàòà ãîäèíà, êàêòî îçíà÷àâàíåòî £ ñ ïîñòîÿíåí íåïðîìåíèì ïîðàäè îñîáåíîñòòà ñè íà÷àëåí äåí, êàêòî ñëúíöåñòîéíèÿ çèìåí - íàé-êúñíèÿ ñ íàé-äúëãàòà íîù, ñ äâå íàáëþäåíèÿ, êîèòî âñåêè çäðàâ ÷îâåê å ìîãúë äà èçâúðøè. Ïðè òàêîâà îïðåäåëÿíå íà÷àëíèÿ äåí, ïðîäúëæèòåëíîñòòà íà ãîäèíàòà å ñúâñåì òî÷íî îïðåäåëåíà, äîðè è äà íå ñå çíàÿò òî÷íî äàòèòå é ïî ÷èñëî (365 èëè 366).  íà÷àëíèÿ ñè èçðàç-ôîðìóëà “Èìåííèêúò” êðèå è îùå ñâåäåíèÿ, êîèòî ïîîòäåëíî Áúðè è Ìèêîëà íå áÿõà óñïåëè äà âèäÿò. Òàêà ⠓Àâèòîõîë æèò ëåò 300” è “Èðíèê æèò ëåò 150” ñå ðàçêðèâàò íå ñàìî êðúãîâðàòè, 60-ãîäèø. áå âå÷å ïîçíàò îò êèòàéñêîòî âðåìå÷èñëåíå, ìàêàð è íååäíàêúâ ñ òîçè íà õóíîðè è áúëãàðè. Ïðè òîâà òîé áå ñàìî åäèíèÿò îò êðúãîâðàòèòå íà “Èìåííèêà”. Äðóãèÿò, îòêðèòèÿò îò Ìèêîëà, 12-ãîä., íîñåù èìåíà íà æèâîòíè, áå ñòàíàë èçâåñòåí ÷ðåç òîãàâà íåîòäàâíà îòêðèòèòå òþðêñêè íàäïèñè, ïîðàäè êîåòî îçíà÷åíè êàòî òþðêñêè.  äåéñòâèòåëíîñò, òîâà áå ßíêóëîâèÿò (Þïèòåðîâ) êðúãîâðàò.  òþðêñêèòå íàäïèñè ëèïñâà âñÿêàêúâ íàìåê çà 60-ãîäèø. Ïðè÷èíàòà ùå å ëèïñàòà íà òàêîâà ñú÷åòàíèå ìåæäó 12 è 60-ãîäèø. êðúãîâðàòè è ó êèòàéöèòå, îò êîèòî òþðêèòå ñà âúçïðèåëè ñâîåòî âðåìå÷èñëåíå. Êèòàéñêèÿò 60-ãîäèøåí å ïîäîáåí íà òåõíèÿ äâóìåñå÷åí - 6-äíåâåí, äîêàòî õóíîðñêî-áúëãàðñêèÿò å ñú÷åòàíèå ìåæäó ßíêóëîâèÿ 12-ãîä. è êðúãîâðàòà íà 5-òå Âåùåñòâà - Íà÷àëà, ïî òåõíèÿ Òâîð÷åñêè êðúãîâðàò íà Âåëèêèÿ Êðîåæ (ïîïðàâåíèÿ!). (Ïåòòå Âåùåñò.-Íà÷àëà, çàïàäíèòå ïðåâåæäàò ñ “5-òå åëåìåíòà”, äîêàòî ðóñèòå ñ “5-òå ñòèõèè”). È òàêà, âðåìåíàòà íà Àâèòîõîë 300 ã. è íà Èðíèê 150 ã. ïðåäàâàò è íåùî ïîâå÷å: Àâèòîõîëîâèòå ñà 5 øåñòäåñåòãîäèøíè, à Èðíèêîâèòå 2,5 60-ãîäèøíè, íî ñúùåâðåìåííî òå ñà 25 - 12-ãîä. íà Àâèòîõîë è 12,5 - 12-ãîä. íà Èðíèê. È Àâèòîõîëîâèòå è Èðíèêîâèòå çàïî÷âàò ñ ãîä. ÄèëîìÇìèÿ, ì. Òâèðåì - 9-ÿ. Èðíèêîâèòå îáà÷å çàâúðøâàò ñ ã. Äîêñ-Ñâèíÿ, ïàê ì. Òâèðåì. Íà÷àëíàòà ãîäèíà è â äâàòà ñëó÷àÿ å Äèëîì, êîÿòî è ïî òðèòå âèäà æèâîòèíñêè êðúãîâð. (è â Êèòàé!), èìåííî: ïðèìèòèâåí; ðåôîðìèðàí è òðàäèöèîíåí å ñåäåì ïîäðåä - ïúðâàòà îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà ãîäèíàòà, ïðè òîâà,ïúðâàòà, âòîðàòà è òðåòàòà ãîäèíè è â ïúðâàòà è âúâ âòîðàòà ïîëîâèíè, è â òðèòå âèäà êðúãîâðàòè íå ñìåíÿò ìåñòàòà ñè. Òîâà ïîêàçâà, ÷å Äîêñ-Ñâèíÿ, ãîäèíàòà â êîÿòî çàïî÷âà óïðàâëåíèåòî íà Ãîñòóí - íà-

ìåñòíèêà è çàâúðøâàò êðúãîâðàòèòå íà Èðíèê, å ïúðâàòà â æèâîòèíñêèÿ ßíêóëîâ êðúãîâðàò. Ó êèòàéöèòå îáà÷å, êàêòî è ó òþðêèòå, ïðèåëè âðåìå÷èñëåíèå è êðúãîâðàò îò êèòàéöèòå, ïúðâàòà Ñâèíÿ å ïîñòàâåíà íàêðàÿ, à âìåñòî íåÿ çà ïúðâà å ïðèåòà âòîðàòà - Ìèøêà. Íî âúïðåêè òàçè ñìÿíà òåçè æèâîòíè çàïàçâàò äåéñòâèòåëíîòî ñè ãîäèøíî çíà÷åíèå, íàïð. êðàÿ íà Èðíèêîâèòå - Ñâèíÿ è â äâàòà ñëó÷àÿ ñàìî 579 ã. Ïî òîçè íà÷èí “Èìåííèêà” íè äàâà òî÷íîòî ñúîòíîøåíèå ñ êèòàéñêîòî âðåìå÷èñëåíèå. Çà Àâèòîõîë è Èðíèê âðåìåíàòà ñà îòáåëÿçàíè ñ “æèò”, äîêàòî çà âñè÷êè äðóãè ñ “Äðúæà”. Âå÷å îò äàäåíèòå â äâàòà ñëó÷àÿ âðåìåíà ëè÷è, ÷å òîâà ðàçëè÷èå íå å ñëó÷àéíîñò, íèòî ãðåøêà. Ñ “äðúæà” ÿâíî ñå îçíà÷àâà äåéñòâèòåëíî ëè÷íî âðåìåóïðàâëåíèå. “Æèò” íåñúìíåíî îçíà÷àâà æèâîò, íî ëè÷è íå æèâîòà îò ðàæäàíå äî ñìúðò íà åäíî ñàìî ëèöå. Íàâåðíî “æèò” òóê îçíà÷àâà ñúùîòî, êàêâîòî ïîêúñíî èìåòî íà ïðåâúðíàëèÿ ñå â áúëãàðñêà áóêâà çíàê - + - (Æ) - íàé-îïðîñòåíèÿò èçãëåä íà áúëãàðñêàòà åëáåòèöà, èìåííî “æèâîò” ñ âñè÷êè âúçìîæíè äîïúëíèòåëíè çíà÷åíèÿ, à â äàäåíèÿ ñëó÷àé æèâîò íà íÿêîëêî ïîêîëåíèÿ îò åäèí è ñúùè ðîä, â òî÷íî äàäåíè âðåìåíà. Ìíîçèíà ïðåäïîëàãàõà, ÷å Àâèòîõîë å äðóãî çàïèñâàíå èìåòî íà Àòèëà è ÷å ïîä íåãîâîòî èìå ñå êðèÿò íåèçâåñòíî ìíîæåñòâî èìåíà, èçìèñëåíè èëè çàáðàâåíè - ïðåäè íåãî. Ñúùîòî ïðåäïîëàãàõà è çà Èðíèê. Íî âñè÷êî òîâà ñå îêàçàõà ëåñíè îòãîâîðè íà òðóäíè ïèòàíèÿ, íà êîèòî ñàìî “Èìåííèêà” äàâà âåðíèòå çíà÷åíèÿ. Íÿìà çàáðàâåíè èëè èçìèñëåíè âëàäåòåëè, íÿìà íåçíà÷èòåëíè èìåíà, ïîðàäè êîåòî òå äà ñà ïðîïóñíàòè; íÿìà íèêàêâè ïðîèçâîëíî “çàêðúãëÿâàíå” âðåìåíà. Àâèòîõîë íå å Àòèëà è íåãîâèòå âðåìåíà, íèòî òèÿ íà Èðíèê, ñà áèëè “çàêðúãëÿâàíè” èëè “íàãëàñÿâàíè”. Àâèòîõîë å èìå íà áúäåù êàí-þ, ðîäèë ñå â ãîäèíà 129 ñë.Õð. - Äèëîì (ñðåäàòà íà êðúãîâðàòà), ì. Òâèðåì (9). 5-øåñòäåñåòãîäèøíè èëè 25-ßíêóëîâè êðúãîâðàòè ïîêúñíî ñå áèë ðîäèë íàé-ìëàäèÿò Àòèëîâ ñèí Èðíèê, âñå îò ðîäà Äóëî. Ñìúðòòà íà Àòèëà ñå ñëó÷èëà ïàê â ãîä. Äèëîì, 9-ÿ ì. íî 24 ã. ïî-êúñíî. Òúêìî çàòîâà æèâîòúò íà Àòèëà íå å ïðèëÿãàë íà èçðàçà-ôîðìóëà è îñòàíàë íåèçïîëçâàí çà íåãî. Ãîñòóí îò ðîäà Åðìè å òðÿáâàëî äà ïîåìå óïðàâëåíèåòî êàòî íàìåñòíèê, äîêàòî ùå ìîæå äà ãî ïðåäàäå íà ìàëîëåòíèÿ òîãàâà Êóðòãàí, â ã. Äîêñ, ïàê ì. Òâèðåì, íàçíà÷åí âåðîÿòíî íà ñúñòîÿëèÿ ñå òîãàâà òðåòè ðåäîâåí ãîäèøåí ñáîð. Òàêà ñúùåñòâóâàùèòå ñúáèòèÿ è äàííè çà òÿõ äàëè âúçìîæíîñò äà ñå ïðèãîòâè íàé-âàæíàòà ÷àñò îò ñìåòêîâèÿ èçðàç, ñúñ ñúùèíàòà íà áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíèå. Ïðåäñòîÿëî äà ñå âçåìå è îáÿâè âàæíî ðåøåíèå - íåçàâèñèìîñòòà íà Èñïåðèõîâàòà òðåòèíà îò Áúëãàðñêèÿ íàðîä, ïîðàäè òîâà ÷å áðàò ìó, âëàäåòåëÿò Áåçìåð, ïðèåë ÷óæäî âúðõîâåíñòâî. Ïðåäñòîÿë è íàé-ãîëåìèÿò áúëãàðñêè ïðàçíèê - Åíèàëåì - Íîâà ãîäèíà, çèìíèÿ ñëúíöåñòîíå äåí, ñ ïúðâèÿ ãîäèøåí ñúáîð. Åñòåñòâåíî Èñïåðèõ-êàí ãî èçïîëçâàë çà ïðîãëàñÿâàíå òúðæåñòâåíî ñàìîñòîÿòåëíîñòòà è ïîëó÷àâàíå âñåíàðîäíî îäîáðåíèå. Ñ òîâà è åäíî îò èìåíàòà íà áúëãàðñêàòà Íîâà ãîäèíà - Íîâ-Åäèíñòâåí, Íîâ-Ïúðâåíåö äåí êàòî íàé-âàæíî îò ãîäèøíèòå âðåìåíà, âëÿçúë â èçðàçà-ôîðìóëà.

319

ÀÂÈÒÎÕÎË Êàòî çíàåì âñè÷êî òîâà, áåçìèñëåíî å äà ñè ïðåäñòàâÿìå, ÷å å ìîãëî èìåòî íà Àòèëà äà áúäå çàáðàâåíî, çàáðàâåíè è èìåíàòà íà ïðåäøåñòâåíèöèòå ìó, à ïîìíåí ñàìî íàé-ìëàäèÿ ìó ñèí ñ òî÷íèòå ìó âðåìåíà è ÷å ñëåä íåãî, áèëî ïîðàäè çàáðàâÿíå, áèëî ïîðàäè ëèïñà íà ïðîÿâèëè ñå, áèëè ïðîïóñíàòè âñè÷êè, äî íàìåñòíèêà Ãîñòóí. Ïðîïóñíàò äîðè è áàùàòà íà Êóðò-êàí (Êàí Êóáðàò), ñúùî îò ðîäà Äóëî. Âñè÷êî òîâà íè ïîêàçâà êîëêî ñòàðàòåëíî è óìåëî å áèë ñú÷åòàí òîçè èçðàç, òàêà ÷å â íåãî âñè÷êî äà áúäå ñúâúðøåíî òî÷íî è äà íå äàâà îñíîâàíèÿ çà íèêàêâè ñúìíåíèÿ, à ñúùî òàêà è äà ìîæå äà áúäå ïîìíåí è çàïàçåí çà â ñëó÷àé äîðè, êîãàòî íàïèñàíèòå ÷àñòè îò íåãî áèõà áèëè çàãóáåíè èëè óíèùîæåíè. Òîâà íè ïîêàçâà è íåùî äðóãî. Çà äà áúäå âúçìîæíî ñúñòàâÿíåòî íà èçðàçà, íåîáõîäèìî å áèëî ùîòî ïðàâèëàòà çà èçïîëçâàíå íà ßíêóëîâèÿ êðúãîâðàò íå ñàìî äà ñà áèëè äîáðå ïîìíåíè, íî è íåïðåêúñíàòî èçïîëçâàíè, çàùîòî áåç òÿõ “ïàìåòíàòà êíèæêà”, êàêâàòî ïðåäñòàâÿëî ñàìîòî Íåáå, áè îñòàíàëà íåèçïîëçâàåìà. Ñïúòíèêúò ßíêóë (Þïèòåð) îáèêàëÿ íåáîñâîäà çà îêîëî 12 ãîäèíè, íî èçáúðçâà ñ íàä 50-òèíà äíè è ïîðàäè òîâà, àêî è äîáðå ïîçíàò è â Õàëäåÿ è Èíäèÿ, è äðóãàäå, íå áèë èçïîëçâàí êàòî âðåìåóêàçàòåë. Íî õóíîðèòå è áúëãàðèòå íå æåëàåëè äà ñå îòêàæàò îò íåãî è ïîòúðñèëè è íàìåðèëè ñðåäñòâî äà ïîïðàâÿò òîçè ìó íåäîñòàòúê, îùå ïðåäè äà áèëè óñïåëè äà óñòàíîâÿò ïúðâèòå ñè ñðåäèùíè çâåçäè. Ñðåäñòâîòî å èçâåñòíî ñ êèòàéñêîòî ìó ïðåâîäíî èìå Øî-òè-êî, çà êîåòî îáà÷å êèòàéöèòå íå ñà çíàåëè çà êàêâî ìîæå äà èì ñëóæè. Òî å áèëî âçåòî íàïðàâî îò äúðæàâíîòî è ïëåìåííî óñòðîéñòâî, ñïîðåä êîåòî âèñøè ðúêîâîäèòåëè èìàëè âëàñòòà äà “âúçäèãàò” - íàçíà÷àâàò çà âðåìåííè ñâîè ïúëíîìîùíèöè “íàìåñòíèöè” íå ïî ðîäîâèÿ ðåä. Òàêà â íà÷àëîòî íà ïúðâàòà ãîäèíà îò êðúãîâðàòà íà ßíêóë, íà ñëúíöåñòîéíèÿ çèìåí äåí, ñå ñëåäÿëî êîÿ çâåçäà ìèíàâà ïðåñëàïà (ìåðèäèàíà) ïðèáëèçèòåëíî çàåäíî ñ ßíêóë. Òàÿ çâåçäà áèâàëà íàçíà÷àâàíà çà ïðúâ íåãîâ íàìåñòíèê. ßíêóë ìîæåëî ñåãà äà ñè èçáúðçâà, íî çâåçäàòà íàìåñòíèê íå èçáúðçâàëà è ïîêàçâàëà òî÷íî 12-òå ïúëíè ãîäèíè. Ñëåä èçòè÷àíå 12-òå ãîäèíè, ïàê â ñúùèÿ äåí (ñëúíöåñòîéíèÿ), áèë âúçäèãíàò äðó㠓íàìåñòíèê”. Íî òúé êàòî ìîãëî äà ñå ñëó÷è, ùîòî êàêòî ñàì ßíêóë, òàêà è ïúðâèÿò ìó íàìåñòíèê äà ñå íàìèðà ïîíÿêîãà ïîä íåáîñêëîíà, à äà áèëè íóæíè çà íÿêàêâî óòî÷íÿâàíå, òî íà ïúðâèÿ íàìåñòíèê èçáèðàëè òî÷íî ïðîòèâîïîëîæíà çâåçäà, ïðè êîåòî ñå ñòèãíàëî äî òàêîâà ñúâúðøåíñòâî, ÷å ðàçëèêàòà â ÷àñîâèÿ úãúë ìåæäó äâåòå çâåçäè áèâàë ñàìî íÿêîëêî ñåêóíäè èëè ðÿäêî ïî íÿêîëêî ìèíóòè. Òîâà íîâî çâåçäîâîäñêî óñòðîéñòâî îò äâîéêè ñðåùóïîëîæíè çâåçäè äîáèâàëî èìå “çâåçäè óêàçàòåëêè” èëè “îïðåäåëèòåëêè”. Òå çàïî÷íàëè äà áúäàò èçïîëçâàíè çà òî÷íî îïðåäåëÿíå ÷àñîâåòå ïðåç íîùòà. Âñëåäñòâèå òåçè çâåçäè áèëè çàåòè êàêòî â êèòàéñêàòà äúðæàâíà àñòðîíîìèÿ, êîÿòî íå çíàåëà êàê äà ãè èçïîëçâà, òàêà è â Èíäèÿ, äåòî ãè èçïîëçâàëè ïî êðàéíî íåòî÷åí íà÷èí çà “Ëóíåí çîäèàê”, è ó àðàáèòå, ïî÷òè íåèçïîëçâàíè. Íàçíà÷åíèòå íàìåñòíèöè è ñúâðåìåííàòà èì Ñðåäèùíà äàâàëè è îñîáåíàòà âúçìîæíîñò ÷ðåç ïîëîæåíèåòî íà

320

ßíêóë âñÿêî ñúáèòèå îò îñîáåíà âàæíîñò äà áúäå îçíà÷àâàíî ïî òîçè íà÷èí, ùîòî ñàìî ñ íÿêîëêî äóìè - èìåíà íà çâåçäè, äà áúäå “çàïèñàíî íà íåáîñâîäà” çà âå÷íè âðåìåíà. Îñâåí ÷å îòêðè 12-ãîä. æèâîòèíñêè êðúãîâðàò Ìèêîëà ÷ðåç ñðàâíÿâàíå äàííèòå íà Îìóðòàãîâèÿ (×àòàëàðñêè) íàäïèñ, êîéòî å âúðõó êàìúê è äàâà áúëãàðñêàòà ãîäèíà Øåãîð-Âîë, ðàâíà íà 821 ñúñ ñúùî òàêà Øåãîð âúðõó Îðõîíñêèÿ êàìåíåí íàäïèñ îò 737 ã., äîêàçà, ÷å òîçè 12-ãîä. êðúãîâðàò ó òþðêèòå å îò ñúùèÿ âèä, êàêòî è ó áúëãàðèòå (íî å çíà÷èòåëíî ïî-êúñåí - ñ îêîëî 2000 ã. - çàá.ðåä.). Ïðîô. Çëàòàðñêè îòõâúðëè òîâà ñðàâíåíèå ïîä ïðåäëîã, ÷å å áèëî óêàçàíî, êàê å áèëà óñòàíîâåíà ãîäèíàòà 737 íà Îðõîíñêèÿ íàäïèñ. Èçâåñòíî å îáà÷å, ÷å Îðõîíñêèòå ñà ïðèäðóæåíè îò êèòàéñêè è âúðõó òî÷íàòà èì äàòèðîâêà íå ìîæå äà èìà ñïîð. Íå ìîæå äà èìà ñïîð, ÷å òå ñà ñúùî âúç îñíîâà íà ñëúí÷åâî âðåìå÷èñëåíå, êàòî êèòàéñêîòî. Äîêàçàòåëñòâîòî íà Ìèêîëà å ïðîñòî: 737 + (7 êð. õ 12) 84 ðàâíî 821. Ìîæåì äà ñè ïîñëóæèì ñúñ ñúùàòà ãîä. Øåãîð çà óñòàíîâÿâàíå ã. íà Êóðò-êàíîâàòà ñìúðò, êîÿòî ñïîðåä Èìåííèêà å ñúùî Øåãîð. È íàèñòèíà 737 - 96 (8ê õ 12) ðàâíî 641. Çëàòàðñêè ïðèåìà, ÷å Êóðò - êàí óìðÿë â 642 ã., çàùîòî ñïîðåä Éîàí îò Íèêèó, áèë æèâ ïðåç 641 ã. Îáà÷å Êóðò-êàí ìîæå äà å áèë æèâ â íà÷àëîòî íà 641 (ïðè òîâà ñåïòåìâðèéñêà - çàïî÷âà 1 ñåïò. 640!) è ùå å óìðÿë ïðåç ì. Âå÷åì - 3-ÿ íà 641 ñëúíöåñòîéíà ãîäèíà. Âñè÷êè äðóãè ñðàâíåíèÿ, êîèòî ìîãàò äà ñå íàïðàâÿò ñ Îðõîíñêèòå íàäïèñè, ïîêàçâàò åäíàêâîñò, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å è òþðêñêîòî, âçåòî îò êèòàéñêîòî, íå äàâà íèêàêâè îòêëîíåíèÿ â ãîäèíàòà.  ñàìîòî íà÷àëî - ïúðâîòî îùå èçðå÷åíèå íà ñëåäâàùàòà ÷àñò íà “Èìåííèêà”, å äàäåíà è ïîñëåäíàòà ÷àñò, âàæíà çà âðåìå÷èñëåíåòî. Òîâà èçðå÷åíèå å ìîãëî äà áúäå íàïèñàíî äîðè îùå â íà÷àëîòî, êàòî áúäå îñòàâåíî ìÿñòî çà íàïèñâàíå íà ãîäèíàòà: “...Åñïåðèõ êúíúç... ðîä åìó Äóëî à ëåò åìó Âåðåíèàëåì”.  ÿñíî ñãðåøåíîòî “Âåðåíèàëåì”, íåñúìíåíî “âåð...” îçíà÷àâà èìåòî íà ïîðåäíîòî ãîäèøíî æèâîòíî â êðúãîâðàòà, èìåííî Çìåé, íàâåðíî ïîñáúðêàíî è ñúêðàòåíî. Åíè-àëåì âèäÿõìå îçíà÷àâà: Íîâïúðâåíåö. Íîâ-åäèíñòâåí è ãî èìà ïðåâåäåí êàòî Åäèíàê (ñåãà Èäèíàê); Åäíàæ-äåí; Íîâ-äåí; Íîâà ãîäèíà. ×å êðúãîâðàòíîòî æèâîòíî å äåéñòâèòåëíî Çìåé è ÷å íàèñòèíà ñå îòíàñÿ äî ãîä. 644 íè óâåðÿâà ïàê ñðàâíåíèå ñ Îðõîíñêè - Ñåëåíãèíñêèÿ êàìúê - íàäïèñ, ïàê îò Çìåé, 728 ã. Ñúñòàâåí çà 716 è èçðàçÿâà 728 ã. Òàêà 716-72 ðàâíî 644, èëè 728-84=644 ãîä. (â åäèíèÿ ñëó÷àé 6, à â äðóãèÿ 7 êðúãîâð.), ïî-ðàíî îò Ñåëåíãèíñêèÿ. Ñåãà, êîãàòî âå÷å ñ ïúëíà óâåðåíîñò çíàåì ÷å ïðîãëàñÿâàíå íåçàâèñèìîñòòà å ñòàíàëî â ïúðâèÿ äåí íà ãîä. Çìåé (644), ìîæåì äà èçòúêíåì îùå åäíî ñúâïàäåíèå: Çìåé å öàðñòâåíî æèâîòíî, îëèöåòâîðåíèå íà Íåáåñíèÿ (Áîæèÿ) ñèí, ñúâúðøåíî ñàìîñòîÿòåëíèÿ. Òîâà å êèòàéñêî ðàçáèðàíå, íî ïî îáðàòíî âëèÿíèå, áèëî å íå ñàìî èçâåñòíî, íî è ñïîäåëÿíî äî íÿêîÿ ñòåïåí îò õóíîðè è áúëãàðè. Äîðè êèòàéöèòå ñà áèëè ïðèíóäåíè äà äàäàò íà Ìî-òóí-êàí-þ çâàíèåòî, ïðåâåäåíî íà õóíîðñêè. Òåíãðè êîòî - Íåáåñåí ñèí. Òîâà ñúâïàäåíèå â ãîäèíàòà è ïîäáðàíèÿ äåí Åäèíàê ñàìî äåíÿò å ìîãëî ñâîáîäíî äà áúäå ïîäáðàí çà ïðîãëàñÿâàíå íåçàâèñèìîñòòà, ÿñíî ãîâîðÿò çà çíà÷åíèåòî íà ñúáèòèåòî è çàùî òîãàâà å ñòàíàëî ïúðâîòî îòáåëÿçâàíå ⠓Èìåííèêà”.

ÀÂÈÒÎÕÎË Êîãàòî ãîâîðèì çà ñõîäñòâî íà êèòàéñêè è òþðêñêè êàëåíäàðè è áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå, òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å òå, ñõîäñòâàòà ñà ñàìî âúíøíè, âúïðåêè ïðîäúëæèëàòà è äîñåãà åäíàêâîñò íà ãîäèíèòå.  äåéñòâèòåëíîñò çà òóðñêè êàëåíäàð íå ìîæå äà ñå ãîâîðè.Òþðêèòå âçèìàò êàêâîòî ìîãàò îò êèòàéöèòå, èçïîëçâàò çà êúñî âðåìå è ãî èçîñòàâÿò ïðè ïðèåìàíå íà èñëÿìà, êàòî ãî çàìåñòâàò ñ íàé-èçîñòàíàëîòî ñúùåñòâóâàùî - “ëóííîòî”. Êàêòî êèòàéöè, òàêà è òþðêè, ìàêàð ÷å ñà ñå ïîëçâàëè îò 12ãîä. æèâîòèíñêè êðúãîâðàò, òå íå ïîçíàâàò â äåéñòâèòåëíîñò îñíîâàòà ìó - ßíêóëîâèÿ (Þïèòåðîâèÿ), íèòî íà÷èíà íà ïîëçâàíåòî ìó. Êàêòî ïî-ãîðå áå êàçàíî, ßíêóë èçáúðçâà â 12-òå ãîäèíè íà ñâîÿ êðúãîâðàò íàä 50-òèíà äíè. Çà ïîïðàâêà íà òàçè ìó íåòî÷íîñò õóíîðè è áúëãàðè ñà áèëè ó÷ðåäèëè çâåçäîâåäñêîòî ïðàâèëî “íàçíà÷åíè íàìåñòíèöè” (Øî-òè-êî). Çà òîâà ïðàâèëî íà “âåëèêèÿ êíÿç àñòðîëî㔠Âó-òè, íàé-äîáðèÿò çâåçäîâåä çà âðåìåíàòà ñè è íàé-äîáðîñúâåñòíèÿò ëåòîïèñåö íå ñàìî çà âðåìåíàòà ñè, Ñå-Ìà-Öéåí, êàçâà, ÷å áèëî èçëÿçëî îò óïîòðåáà îùå ïðåäè ßî. Òîâà çíà÷è, ÷å â Êèòàé íèêîé, äîðè è ñàì òîé, íå ãî å ðàçáèðàë è íå å çíàåë èçïîëçâàíåòî ìó, äîêàòî Öèí è õóíîðèòå ñà ãî èçïîëçâàëè äî ïðîïàäàíåòî ñè, à áúëãàðèòå, ïîíå äî ïîêðúñòâàíåòî. Áåç çâåçäè îïðåäåëèòåëêè, áåç íàçíà÷åíè íàìåñòíèöè è áåç âÿðíà Ñðåäèùíà - âñå õóíîðñêî-áúëãàðñêè çâåçäîâåäñêè óñòðîéñòâà, òî÷íîòî èçïîëçâàíå íà ßíêóëîâèÿ êðúãîâðàò å íåâúçìîæíî. Ìîæå áè è ïîðàäè íåóìåíèåòî ñè äà ñè ñëóæàò ñ òîçè êðúãîâðàò êèòàéöèòå êúñíî ñå ðåøèëè äà ãî ïðèåìàò, êàêòî è îùå ïî-êúñíî äà ïðèåìàò 6-äåñåòãîäèøíèÿ. Òàáëèöàòà íà 60-ãîä. âèæ â ðå÷íèêà Îøàíèí, ñòð. 884. Íàâåðíî ïîðàäè âñè÷êî òîâà òå, êèòàéöèòå, íå ñå ðåøèëè äà èçõâúðëÿò è “èòåðêàëàöèîííèòå” ñè ìåñåöè. Ñ âñè÷êî òîâà îñíîâíèÿò èçðàç ⠓Èìåííèêà” íè äàâà êîñâåíî ñâåäåíèÿ è çà áúëãàðñêîòî îñîáåíî çâåçäîâåäñòâî, êîåòî, åäíàêâî ñ îáùîõóíîðñêîòî, êàêòî òîãàâà, òà ÷àê äî âðåìåíàòà íà 17-ÿ â., å áèëî èçïðåâàðèëî åâðîïåéñêîòî ñ íàä 4000 ãîäèíè, êàêòî òîâà òâúðäè Ë. äå Ñîñþð. Ñúùî òàêà êîñâåíî òîçè èçðàç-ôîðìóëà íè äàâà ñâåäåíèÿ çà îñíîâèòå íà äúðæàâíîòî óñòðîéñòâî è ãëàâíèòå îáè÷àè è ðàçáèðàíèÿ íà íàðîäà íè: íàé-ãîëÿì ïðàçíèê è íàé-âàæåí â äúðæàâíî óïðàâèòåëíî îòíîøåíèå - Ïúðâèÿ, åäèíñòâåíèÿ äåí - Åíèàëåì - Èäèíàê, äåíÿ íà îòêðèâàíå ïúðâèÿ ðåäîâåí ãîäèøåí ñúáîð. Ñúùî òàêà âàæåí òðåòèÿ ñúáîð â 9-ÿ ìåñåö Òâèðåì. Íàèñòèíà íàâÿðíî ïîðàäè ëèïñà íà çíà÷èòåëíî ñúáèòèå íå å ñïîìåíàò “Èìåííèêà” âòîðèÿò ñúáîð çàïî÷âàù, â ïúðâèÿ äåí íà 5-ÿ áúëã.ì., íî çàòîâà ïúê ïî-êúñíî Òóäîð Äîêñîâ ïîïúëâà òàçè ïðàçíîòà. Òîçè äåí - ïúðâèÿò íà 5-ÿ ì., ïî âðåìå íà ïîêðúñòâàíåòî ñà ïàäàë â äåíÿ, êîãàòî öúðêâàòà ÷åñòâàëà ñâîÿ ñâåòèÿ õðàáðèÿ Ãåîðãè. Çàåäíî ñ ïîòâúðæäàâàíå îñíîâíîòî íà÷àëî íà òðîåíå âúâ âðåìåíàòà, âèæäàìå ãî ïîòâúðäåíî êàêòî â îáè÷àèòå, òàêà è â äúðæàâíî-óñòðîéñòâåíàòà îáëàñò. Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å îáÿñíåíèå íà íåñëàâÿíñêèòå äóìè â ïðåâîäíèÿ ïðåïèñ íà “Èìåííèêà” è çà äîêàçâàíå ñëúí÷åâàòà îñíîâà íà âðåìå÷èñëåíåòî â íåãî, áå ñòàíàëî íóæäà îò ñðàâíÿâàíèÿ ñ äóìè îò òþðêñêèòå Îðõîíñêè íàäïèñè è ñ ãîäèíè, ïîêàçàíè è óñòàíîâåíè (÷ðåç êèòàéñêè óñïîðåäíè) â òèÿ íàäïèñè, äàäå íîâî îñíîâàíèå çà “ïðà-

âèëíîñòòà” íà âúçïðèåòîòî êðàéíî ïîãðåøíî ñòàíîâèùå, ñïîðåä êîåòî õóíîðèòå è áúëãàðèòå, äîðè è ïúðâè÷íèòå èì òðè ïëåìåíà - ñàí-õó, áèëè îò òþðêñêè, òóðàíñêè ïðîèçõîä, ïîðîäà, ðàñà è ò.í., à åçèêà èì - òþðêñêè. Òîâà ïîãðåøíî ñòàíîâèùå, âíåñëî äîñåãà òîëêîâà îáúðêàíîñò âúâ âñè÷êè ïî÷òè îáëàñòè íà ïîçíàíèÿòà íè çà ìèíàëî íà õóíîðè è áúëãàðè, ñåãà ïðîëè÷àâà ñ âñè÷êàòà ñè íåäîòúìíîñò. Âå÷å íå ñàìî îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å õóíîðè è áúëãàðè ñ îñîáåíèÿ ñè ïðîèçõîä, íðàâè è ìèíàëî ñà ïî-îòäàâíàøíè, íàé-ìàëêîòî ñ ïîâå÷å îò òðè õèëÿäîëåòèÿ, ïðåäè ïðîÿâàòà íà òþðêèòå, íåùà äîáðå ïîçíàòè è äîñåãà,íî ëåêîìèñëåíî ïðåíåáðåãâàíè, íî è îñîáåíèòå èì ïîçíàíèÿ â îáëàñòòà íà çâåçäîâåäñòâîòî, âðåìåñèëíåíèå è äð., êàêòî è äóõîâíîòî èì ðàçâèòèå, èçðàçåíî â ó÷åíèåòî çà Âúðõîâíî åäèíñòâî, ïðàâÿò òàçè íåâÿðíà “òåîðèÿ” íåóäúðæèìà. Íåçàâèñèìî îò ÷èñëîòî è ëè÷íèÿ “àâòîðèòåò” íà ïðèâúðæåíèöèòå é. Òîâà ðàçáèðà ñå, íå íàêúðíÿâà â íèêàêâà ñòåïåí ïðàâîòî è íà òþðêèòå âúðõó îáùîõóíîðñêèòå äîñòîÿíèÿ è äóõîâíî íàñëåäñòâî, äîêîëêîòî òå ñà ïîòîìöè íà õóíîðè. *** Ñ íÿêîëêî äóìè ñàìî, îñîáåíîñòèòå íà áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå, êîèòî ãî ïðàâÿò íàé-äîáðîòî, íàé-îïðîñòåíîòî è íàé-òî÷íîòî îò âñè÷êè ñúùåñòâóâàùè äîñåãà íà Çåìÿòà ñà - êàêòî ñå ïðîÿâÿâàò â ñòàðèííè êèòàéñêè ïèñàíèÿ, “Èìåííèêà” è äð. íàøè íàäïèñè è ïèñàíèÿ è â çàïàçèëè ñå äîðè äîñåãà íàðîäíè îáè÷àè - ñëåäíèòå: 1. Îòäåëåí åäèíñòâåí, íå âëèçàù â ìåñå÷íèòå è ñåäìè÷íèòå äíè, äåí, çà íà÷àëîòî íà ãîäèíàòà êàêòî å è â ïðîåêòà íà êîìèñ ïðè ÎÎÍ, íî ñ ïðåâúçõîäñòâî íàä òîçè ïðîåêò, ÷å áúëãàðñêèÿ Èäèíàê å è ïî ñîáñòâåíèòå ñè îñîáåíîñòè (íàé-êúñèÿò äåí è íàé-äúëãàòà íîù, èçðàçÿâàù òî÷íî âðåìåòî çà îáèêîëêàòà íà Çåìÿòà îêîëî Ñëúíöåòî) åäèíñòâåí, äîêàòî èçáðàíèÿ îò êîìèñèÿòà ïðè ÎÎÍ, 1-âè ÿíóàðè å îáèêíîâåí äåí, áåç ÿñíî î÷åðòàíè è ëåñíî óñòàíîâèìè îò âñÿêîãî ñâîè îñîáåíîñòè. 2. Òðîåíå íà ãîäèøíèòå âðåìåíà: Èäèíàê è ïúðâèòå äíè íà 5-ÿ è 9-ÿ ìåñåöè, ïðåäñòàâÿùî îñîáåíè óäîáñòâà â óñòðîéñòâîòî, óïðàâëåíèåòî, ñòîïàíñòâîòî è îáó÷åíèåòî, êîèòî íèå íå öåíèì, ñàìî çàùîòî íå ãè ïîçíàâàìå. Òðîåíèÿ è âúâ âñè÷êè äðóãè âðåìåíà, äî äåíîíîùèåòî âêëþ÷èòåëíî. 3. Òðèìåñå÷èÿòà ñà ñ ïîðàâíî ÷èñëî äíè è ñåäìèöè, êîåòî óåäíàêâÿâà ñåäìè÷íîòî ðàçïðåäåëåíèå âúâ âñè÷êè òðåìåñå÷èÿ. Ïî ñòàðèÿ îáè÷àé Ã. Ñå÷êî è âñè÷êè ïúðâè â òðèìåñå÷èåòî ìåñåö èìà 31 äíè, âñè÷êè äðóãè ïî 30. Ñúùîòî å ïðèåòî è îò êîìèñèÿòà ïðè ÎÎÍ. 4. Èçïîëçâàíå íà 12- è 60-ãîäèøíè êðúãîâðàòè ñúçäàâàùî ãîëåìè óäîáñòâà â æèâîòà, êàêòî íà îòäåëíèòå ëèöà è ðîäîâå, òàêà è çà öÿëîòî íàñåëåíèå, â óïðàâëåíèå, â îáðàçîâàíèå, ñëóæåáíîñò è äð. Îñîáåíî ïðè âúçñòàíîâÿâàíå îáè÷àÿ êúì èìåòî íà âñÿêî íîâîðîäåíî äà ñå ïðèáàâÿ è òîâà íà êðúãîâðàòíàòà ãîäèíà. Âúïðåêè õèëÿäîëåòíè ãîíåíèÿ îò ñòðàíà íà öúðêâà è äúðæàâíè âëàñòè, ó÷óäâàùî ìíîãî îò ðàçáèðàíèÿòà è ïîçíàíèÿòà íà áúëãàðèòå ñà ñå çàïàçèëè â ñúùèíàòà ñè, äîðè äî êðàÿ íà òóðñêîòî ðîáñòâî. Ïðåñëåäâàíèÿòà, çàïî÷íàëè ñ èçáèâàíå íà íÿêîëêî õèëÿäè ïúðâåíöè - äóõîâíè âîäà÷è

321

ÀÂÈÒÎÕÎË íà íàðîäà, îùå â ïúðâèòå äíè íà âòîðèÿ ðåäîâåí ñúáîð, íà êîéòî áèëî ïðîãëàñåíî ïðèåìàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî. Òîâà ñòðåñíàëî âñè÷êè îñòàíàëè ïúðâåíöè, ñàìèÿ êàí Áîðèñ. Áúëãàðèòå, ñìÿòàùè, ÷å ìåæäó Èñóñîâàòà ïðîïîâåä íà áëàãîâîëåíèå è òåõíèòå ðàçáèðàíèÿ íÿìà ãîëåìè ïðîòèâîðå÷èÿ, ñå óñúìíèëè â èñòèíàòà íà âèçàíòèéñêèòå öúðêîâíèöè çà æåñòîêè ïðåñëåäâàíèÿ è îùå íîâè ãîíåíèÿ. Îùå íà ñëåäíèÿ ðåäîâåí ñúáîð áèëî èçãëåæäà ðåøåíî äà ñå ïðàòÿò äîâåðåíèöè ïðè ïàïàòà â Ðèì ñ èñêàíèÿ è ïèòàíèÿ çà “÷èñòî õðèñòèÿíñòâî, áåç ïåòíà è áðú÷êè”. Ïðîñòàøêàòà íåòúðïèìîñò íà âèçàíòèéñêàòà öúðêâà, íåçàäîâîëèòåëíîñòòà íà ïàïñêèòå îòãîâîðè, êîéòî, ÿâíî å, íå ðàçáèðàë áúëãàðèòå è ïðîòèâîðå÷èåòî â èçèñêâàíèÿòà è íà äâåòå òèÿ öúðêâè ñ ó÷åíèåòî íà Èñóñà, êàêòî áúëãàðèòå ãî ðàçáèðàëè, ïîðîäèëî â òÿõ äâèæåíèå çà çàïàçâàíå ñúùèíàòà íà äîñòîéíñòâàòà, ðàçáèðàíèÿòà, óñòðîéñòâåíèòå óðåäáè è îáè÷àè, çàä öúðêîâíè ïðàçíèöè è ÷åñòâóâàíèÿ. Íàáëèæàâàë Èäèíàê - çèìíèÿ ñëúíöåñòîíå - íàé-ãîëåìèÿò äîòîãàâà áúëãàðñêè ïðàçíèê. Íàáúðçî èçãëåæäà áèëî ðåøåíî øóìíèòå âñåíàðîäíè òúðæåñòâà è ÷åñòâóâàíèÿ äà áúäàò îòëîæåíè ñ äåí-äâà, çà äåíÿ Ðîæäåñòâî, êîåòî òàêà ïîëó÷èëî áúëãàðñêîòî ñè èìå Êîëåäà. Íî ñëúíöåñòîéíèÿò äåí íå çàâèñåë îò íèêàêâà öúðêâà, ïëèòêîóìè ïàïè, ïàòðèàðñè è öúðêîâíèöè. Ïîòúðñèëè ïðèêðèòèå çà òîçè äåí è íàìåðèëè åäèí îò íàé-ñêðîìíèòå öúðêîâíè ñâ. Èãíàòè, çàä êîéòî ïðèêðèëè ÷åñòâóâàíåòî íà - ñêðîìíî íî äîñòîéíî, íà ñëúíöåñòîéíèÿ è òàêà ñå ïîëó÷èëî Åäèíàæäåí - Èãíàæäåí. Ñêðîìåí áúäíè âå÷åð, ñëåäåíå ìèãà Åäèíàê ïî çâåçäèòå â ïîëóíîù, ïîëèâàíå ïúðâåíåöà ñúñ ñòóäåíà âîäà, ñóðîâàêàíåòî ìó è ñóðîâàêàíå ïåëåíà÷åòàòà â ëåãëàòà èì îò ñòàðà æåíà. Òàêà ÷ðåç òðèòå ãëàâíè îáðåäà: íàáëþäàâàíå çâåçäèòå, ïîëèâàíå ñ ëåäåíà âîäà è ñóðîâàêàíå â óòðîòî áèëî èçâúðøåíî ÷åñòâóâàíå íà ïúðâèÿ äåí íà ãîäèíàòà. Èäèíàêñêèÿ ïîëÿç äàë ïúê è äîïúëíèòåëíî èìå íà äåíÿ - Ïîëÿçîâäåí, çà äà ñå çíàå, ÷å òîÿ å äåíÿò, â êîéòî ìîæå äà ñå èçâúðøè ïîëÿçà. Íî âñè÷êî òîâà áèëî ñâúðçàíî ñ òî÷íî è âÿðíî âðåìå÷èñëåíå, à òî ñ îñîáåíî áúëãàðñêî çâåçäîâåäñòâî. Íåñúìíåíî ãîëÿìà ÷àñò îò çâåçäîâåäñêèòå ïîçíàíèÿ è ñïîñîáè ïî âðåìåíàòà íà êúðâàâè ïðåñëåäâàíèÿ ùå äà ñà ñå áèëè çàãóáèëè, çàáðàâèëè, îïðîñòèëè è èçëåçëè îò óïîòðåáà. È âñå ïàê èçãëåæäà ìíîãî íåùî èçìåæäó íàé-âàæíîòî å ìîãëî äà ñå çàïàçè. Íàâåðíî òî áè ñå óêàçàëî ìíîãî ïîâå÷å, àêî ïðîó÷âàíèÿòà è ñúáèðàíå íà îöåëÿëîòî áè ñòàíàëî êúì êðàÿ íà ðîáñòâîòî èëè ïîíå âåäíàãà ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî, çàùîòî ó÷èëèùåòî â ðåâíîñòòà ñè äà íàñàäè íîâè çíàíèÿ, ñïîñîáñòâóâà â ãîëÿìà ñòåïåí çà ïîáúðçîòî çàáðàâÿíå èëè îòõâúðëÿíå ñòàðè ïîçíàíèÿ. Êàòî èçâëå÷åí îò ñòàðèííî êèòàéñêî ïèñàíèå “àðõàèçúì” çâó÷àò äóìèòå íà Èñóïëèéñêèÿ îâ÷àð, êîéòî, çàïèòàí çà Ìåñå÷èíàòà, îòãîâîðèë: “òÿ ñëóãóâà íà ìåñåöèòå”. Åäâà ëè èìà íà÷èí çà èçÿâÿâàíå ñõâàùàíåòî, ÷å Ìåñå÷èíàòà ñ ìåíèòå ñè íÿìà íèêàêâî çíà÷åíèå âúâ âðåìå÷èñëåíåòî. Ðàçïðåäåëåíèåòî - ìåñåöèòå ñà âàæíîòî - òÿ ñàìî èì “ñëóãóâà”. Íà÷àëîòî, êðàÿò è ïðîäúëæèòåëíîñòòà íà áúëãàðñêèòå ìåñåöè ñà íåçàâèñèìè îò ìåíèòå é. Òàêà ïúð-

322

âèÿ - Ã. Ñå÷êî ïî÷âà íà ñëåäíèÿ äåí îò ñëúíöåñòîéíèÿ, ïðîäúëæàâà 31 äíè. Ìàëêèÿò ïðîäúëæàâà 30 äíè è òðåòèÿ Âå÷åì, ñúùî 30 äíè (íÿìàò íèùî îáùî ñ ßíóàðè, Ôåâðóàðè è Ìàðò!); ×åòâúðòèÿ 31 äíè è ò.í.  íàðîäà íè è äîñåãà å çàïàçåíî ñõâàùàíåòî çà ÷èñòî ñëúí÷åâî âðåìå÷èñëåíå. È ìàêàð ÷å Ìåñå÷èíàòà îòïðåäè ïîâå÷å îò 6 õèëÿäîëåòèÿ íå ñëóæè çà ìåðèëî è íåéíèòå ìåíè ïðîäúëæàâàò äà áúäàò ïîäëîæåíè íà òðîåíå, äîñêîðî èìàøå ñàìî òðè ìåíè, à íå 4 “ôàçè”, êàêòî ñå ó÷è. Àíêåòàòà íà Éîð. Êîâà÷åâ ïðåäè 50-òèíà ãîäèíè ïîêàçàëà, ÷å ãîëÿìà ÷àñò îò èìåíàòà íà çâåçäèòå ñà áèëè çàáðàâåíè â íàñåëåíèåòî, ÷å åäíà ÷àñò îò èìåíàòà ñà íîâè, óñâîåíè ïî âðåìå íà òóðñêîòî ðîáñòâî è ÷å ïîâå÷åòî îò ñòàðèòå ùå äà ñà ïðåâåäåíè íà ñëàâÿíîáúëãàðñêè. Ìàëêî ñà çàïàçèëè ñòàðèííèòå ñè èìåíà, êàòî Õîðîòî ñ Ãàéäàðÿ, Òåïñèÿòà è äð. Åäíà ÷àñò îò çâåçäèòå, ïîñî÷åíè îò íàñåëåíèåòî, íå ñà ìîãëè äà áúäàò îòúæäåñòâåíè ñ åâðîïåéñêè îò èçâúðøâàùèòå àíêåòàòà. Íàâÿðíî ñå êàñàå çà íåäîáðå èçâåñòíèòå çâåçäè. Îáùî âçåòî îáà÷å èçâåñòíèòå çâåçäè îòãîâàðÿò â ãîëÿìîòî ñè ìíîçèíñòâî íà íÿêîãàøíèòå çâåçäè îïðåäåëèòåëêè, ñïîñîáíè äà ñëóæàò çà òîâà ñè íàçíà÷åíèå è ïðè ïîñëåäíèòå Ñðåäèùíè íà áúëãàðèòå, êàòî íàïð.: 14 çâåçäè îò Êîëèòå; òèÿ íà Ðàëèöàòà; íà Õîðîòî; Òåïñèÿòà; Êðúñòîâåòå; Êâà÷êàòà ñúñ; Ñòîæåðà, íà Îâ÷àðñêàòà è ìíîæåñòâî îò íåîïðåäåëåíèå ñ åâðîïåéñêèòå èìåíà. Îñîáåíî âàæíî å, ÷å âñè÷êè ïî÷òè ñà çíàåëè çà ñëóæáàòà íà çâåçäèòå ïî îïðåäåëÿíå äíèòå â ãîäèíàòà è ÷àñîâåòå ïðåç íîùòà, ìàêàð ÷å è íå âñè÷êè, äà óìåÿò äà ãî ïðàâÿò. Òðîåíåòî âúâ âðåìåíàòà, îñâåí â ãîäèíàòà ÷ðåç òðèòå ãëàâíè ñúáîðíè äíè è òðîåíåòî íà Ìåñå÷èíàòà, àêî è âå÷å íåèçïîëçóâàåìî, å çàñÿãàëî è òðîåíåòî íà äåíîíîùèåòî. Òàêà óòðî - îò ïîëóíîù äî èçãðåâ ñëúíöå; áÿë äåí - îò èçãðåâ äî çàëåç ñëúíöå è âå÷åð - îò çàëåç äî ïîëóíîù. Òðîåíèÿòà â äúðæàâàòà è íàðîäà ñà çàïîìíåíè ñ èçðàçè êàòî: òðåòàòà ÷àñò íà Áúëãàðèÿ; ïúðâàòà Áúëãàðèÿ; òðèòèíà îò áúëãàðñêèÿ íàðîä, à â ðîäà: ïðàâ îê è ëÿâî èëè äÿñíî êîëåíà. Òðîåíåòî íà ãîäèøíèòå âðåìåíà, ñ äíèòå - íàé-ãîëåìè íàðîäíè ïðàçíèöè è äúðæàâíî óñòðîéñòâåíè ñúáîðè, îïèñàíè ïðåäè ïîâå÷å îò äâå õèëÿäîëåòèÿ îò Ñú-Ìà-Öéåí è âàæåùè çà íàé-ìàëêî äâå õèëÿäîëåòèÿ ïðåäè, ñà çàïàçèëè îòòîãàâà è äîñåãà ïî÷òè ñúùèÿ ñè îáè÷àåí âèä è íà÷èí. Çà Èäèíàê - Êîëåäíèÿ Áúäíè âå÷åð âñè÷êè ñà ñúáðàíè â êúùè. Ïî÷âà êàäåíåòî. Òðèêðàòíî. Îãíèùåòî - ñðåäèùåòî íà äîìà, ïîñëå äâåòå îñíîâíè ïúðâè÷íè íà÷àëà, Äåéíîòî - ïëàìòÿùèÿò â îãíèùåòî îãúí, è ïî÷èâíîòî - âîäàòà â áÿë ìåíåö, òîïëåùà ñå íàä îãíèùåòî. Ñëåäâà ïåòòå Âåùåñòâà - Íà÷àëà; Îãúíÿò âúâ âèä íà òðè æèâè âúãëåíà; Âîäà çà ïèåíå â äåëâà èëè ñòîìíà; Çìèÿ â ïðúñòåíà ÷èíèéêà; Äúðâî - áúäíèêúò, ïîëÿçíèòå òîÿæêè è ñóðîâàêíèöè êðàé îãíèùåòî è Æåëÿçî /Áàêúð/ - ïàëåøíèêúò, íà êîéòî ñà ïîñòàâåíè òðèòå æèâè âúãëåíà è áàêúðåíèòå ñúäîâå. Ñëåäâà òðàïåçàòà ñ õðàíèòå - æúðòâîïðèíîøåíèÿ; ïåòòå ïîñîêè è àêî èìà è äðóãè ïîìåùåíèÿ, íàêðàÿ è òÿõ. Ñëåä êàäåíåòî ïúðâåíåöúò - ðîäîíà÷àëíèêúò, ïîñòàâÿ áúäíèêà äà ãîðè íà îãíèùåòî è ïðåç îäæàêà êàíè Áîãà íà âå÷åðÿ. Îòãîâàðÿ íàé-ñòàðàòà æåíà: âå÷åðÿéòå, äà âè å íàçäðàâå! Ïúðâåíåöúò è äîìàêèíÿòà ðàç÷óïâàò îáðåäíèÿ õëÿá íàä

ÀÂÈÒÎÕÎË ñàìàòà òðàïåçà è ðàçäàâàò íà âñåêèãî ïî êúñ. Ïî÷âà âå÷åðÿòà. Íå å ìúë÷àëèâà, êàêòî ïî-êúñíî ñòàíàëà Èäèíàêñêàòà, íî å òúðæåñòâåíà, áåç èçëèøåí øóì. Êúì ïîëóíîù ïúðâåíåöúò-ðîäîíà÷àëíèêúò, ïðèäðóæåí îò ïî-âúçðàñòíè ìúæå èçëèçà çà íàáëþäåíèå íà çâåçäèòå. Ïîêëîí êúì Ñðåäèùíàòà â ìèãà Èäèíàê. Áèâà ïîëèâàí ñúñ ñòóäåíà âîäà è ñóðîâàêàí.  ñúùîòî âðåìå ñòàðà æåíà ñóðîâàêà ïåëåíà÷åòàòà â ëåãëàòà èì.  êúùè å ðàçòðåáåíî; î÷àêâàò ñå ãîñòè - êîëåäàðè è ñóðîâàêàðè. Îùå îòâúí ñ ïåñíè âëèçàò êîëåäàðèòå. Îò ñòàðèííèòå ïîæåëàíèÿ è äóìè ñåãà íå å îñòàíàëî ïî÷òè íèùî. Ñìèñúëúò å òðÿáâàëî äà áúäå ïðèêðèâàí - öúðêîâíèöè è ÷óæäåíöè ïîðîáèòåëè! Íî ãëàñúò è òóïòåæúò ñå å çàïàçèë. Êîëåäàðèòå õîäÿò íà íåãîëåìè ÷úðäè èëè êóäè. Ñëåä ãîùàâêà, ïðåäè äà ñà ñè îòèøëè êîëåäàðèòå îò ïîñëåäíàòà êóâà, ïðèñòèãàëè è ïúðâèòå ñóðîâàêàðè - ìîì÷åòà íà îêîëî 10-13 ãîäèíè, ìàëêè çà äà áúäàò êîëåäàðè. Ñóðîâàêàðèòå íå áèëè ãîùàâàíè, íî ãè äàðÿâàëè ñ êðàâàé÷åòà è ñóøåëêè. Ñ íàñòúïâàíå áÿë äåí ñòàâàëî âðåìå çà ïîëÿçà. Âúíøåí ïîñåòèòåë ùîì ðàçáèðàë, ÷å å ïúðâè, îòèâàë íàïðàâî âêúùè, ïðè îãíèùåòî è ñ ïîëÿçíàòà ñè òîÿæêà çàïî÷âàë äà ðàçðèâà îñòàíàëàòà îò Áúäíèêà ïåïåë, äîêàòî çàèñêðè è òîãàâà áëàãîñëàâÿë: Êîëêîòî èñêðè â îãíèùåòî, Êîëêîòî çâåçäè íà Íåáåòî, òîëêîâà çäðàâå, ðàäîñò... è ò.í.  òîçè äîì è ðîä. Ïðåäè ïîêðúñòâàíåòî êàí-þâèãè èëè ïúðâåíåöúò â ñòðàíàòà ïðèíàñÿë ðàíî ÊÎËÅÄÍÀÒÀ æåðòâà ïðàñå ïðåä ñúáðàëèÿ ñå íàðîä. Ñëåäâàëî îáùî êúïàíå èëè ïîëèâàíèÿ ñúñ ñòóäåíà âîäà. Íà òîçè äåí, êàêòî èçðè÷íî ñòîè ⠓Èìåííèêà”, å áèëà ïðîãëàñåíà ñàìîñòîÿòåëíîñòòà íà Èñïåðèõîâàòà òðåòèíà îò áúëãàðñêèÿ íàðîä. Ñëåä ïîêðúñòâàíåòî íà òîçè äåí, èçãëåæäà, ðåøåíèÿ ñà áèëè âçèìàíè, à æåðòâîïðèíîøåíèåòî å áèëî çàáðàíåíî îò öúðêâàòà. Ïî ñúùàòà ïðè÷èíà - öúðêîâíà çàáðàíà, è êúïàíåòî áèëî çàáðàíåíî è ïðåíåñåíî íà Áîãîÿâëåíèå. Öúðêîâíàòà çàáðàíà íå óñïÿëà - íàëè òîãàâà è ñàì Èñóñ áèë êúïàí! Íà äðóãèÿ äåí - ïúðâèÿ îò Ã. Ñå÷êî, ñúáîðúò íà ïúðâåíöèòå ïî÷âàë ñâîèòå ñáîðîâå, à äîêàòî òðàåëè ñúâåùàíèÿòà, íàðîäúò è ãîñòèòå ñå âåñåëèëè - òîâà áèëè Áóòàíèòå äíè. Ïúðâèÿò äåí íà 5-ÿ áúëã. ìåñåö áèë äåíÿò íà âòîðèÿ ðåäîâåí ãîäèøåí ñúáîð - íà÷àëîòî íà âòîðàòà ãîäèøíà òðåòèíà. Áèë íàé-ìíîãîëþäíèÿò è íàé-âåñåëèÿò. Âñè÷êè îòèâàëè ñ ïåëåíà÷åòàòà íà ãðúá. Âàæíè äúðæàâíè èëè íàðîäíîñòíè ïèòàíèÿ, êîèòî å òðÿáâàëî äà ïîëó÷àò âñåíàðîäíî îäîáðåíèå, îáèêíîâåíî íÿìàëî, ñàìî âúçâåñòÿâàíå, ïðèÿòíè ðàäîñòíè ñúáèòèÿ áúðçî ìèíàâàëè ñóòðèíòà ïðåç Ñúâåòà.  866 ã. Áîðèñ-êàí, íàâåðíî ñìÿòàù çà ðàäîñòíî ñúáèòèå, âúçâåñòèë ïðèåìàíå õðèñòèÿíñòâîòî. Òîâà äîâåëî äî êðàéíî çëîùàñòíèòå ñúáèòèÿ è ñåòíèíè çà Áúëãàðèÿ. Íî òîçè ñëó÷àé áèë èçêëþ÷åíèå. Ñúáîðúò îáèêíîâåíî áèë ïîñòàâåí íà ÷åñòâàíå íà ñâàòáèòå. È òîçè îáè÷àé áèë çàïàçåí äîðè äîïðåäè ñàìî íÿêîëêî äåñåòèëåòèÿ. Áèâàë íàðè÷àí ãþë-öâåòåí è âñè÷êî áèâàëî îêè÷âàíî ñ öâåòÿ. Íà æúðòâåíîòî àãíå, óìèòî è â÷åñàíî, ïîñòàâÿëè âåíåö; ðî-

äîíà÷àëíèêà ãî îñâåùàâàë; âñè÷êî ñòàâàëî âúâ âåñåëáè è ïåñíè. Ïðåç íîùòà íàáëþäåíèÿ íà çâåçäèòå è ãëàâíî Îâ÷àðñêàòà. Íà äðóãèÿ äåí ñóòðèíòà æåðòâåíèòå àãíåòà áèëè ïå÷åíè â îñîáåíè ïåùè, èçäúëáàíè â êëîíîâåòå íà âèñî÷èíè, íàé-ìíîãî ïî åäíà çà âñåêè ðîä.  òÿõ ïî ðåä ñåìåéñòâàòà íà ðîäà ïåêëè âñÿêî ñâîå àãíå. Òîâà áèëî ñòàð îáè÷àé, êîãàòî ïî öåëè ïëåìåíà îòèâàëè íà ñòàí è íÿìàëî äðóã íà÷èí äà îïåêàò æåðòâèòå ñè. Ñëåä îáåäà ëþëåíèÿ, îáùè êúïàíèÿ è ãëåäàíå íà ïðúñòåíè çà áúäåùè âúçìîæíè ãîäåæè è ñâàòáåíè äâîéêè. Ñëåä ñúáèòèÿòà ïðåç 866 ã. ïðàçíèêúò, êîéòî ïî îíèÿ âðåìåíà ñúâïàäàë òî÷íî ñ äåíÿ íà Ñâ. Ãåîðãè, áèë ñòàíàë îáðàçåö íà ïðèêðèâàíå ñòðàííè ÷åñòâóâàíèÿ çàä öúðêîâíè ïðàçíèöè. Ãåîðãè ñòàíàë íàé-ëþáèìèÿò ñâåòåö, â äåíÿ ìó, ïî-ëè÷åí è îò Âåëèêäåí, êàêòî ñå ïåå â íàðîäíèòå ïåñíè. Òðåòèÿò ðåäîâåí ãîäèøåí ñúáîð ñå ñâèêâàë â ïúðâèòå äíè íà 9-ÿ ì. Òâèðåì. Áèë íàé-íåâèæäàíèÿò çà âèçàíòèéñêè è äîðè çà íÿêîè áúëãàðñêè öúðêîâíèöè ïîä ïðåäëîã, ÷å ñòàâàë â òúæíè çà öúðêâàòà âðåìåíà êàòî óñïåíèå Áîãîðîäè÷íî è Ïîñå÷åíå. Îòêàçâàëè îñâåùàâàíå æåðòâàòà áèê, çàùîòî áèëà “íå÷èñòà”; èñêàëè îòëàãàíå, äîðè çàáðàíàòà ìó. Ñúùèíñêàòà ïðè÷èíà áèëà ÷èñòî âîåííîòî ìó åñòåñòâî, îòáåëÿçâà îùå Ñå-Ìà-Öéåí: ïðåãëåä íà âîéñêèòå è îðúæèå, ïðåáðîÿâàíå íà íàñåëåíèåòî, êîíå, äîáèòúê; ðàçèñêâàíå âàæíè çà äúðæàâàòà ïèòàíèÿ, êàêòî íà÷àëî íà âîåííè ïîõîäè, âîéíè èëè íà÷àëî ïîíå íà ëîâîâå - áîéíè óïðàæíåíèÿ. Íà òîçè ñúáîð â 866 ã. ùå å âçåòî ðåøåíèåòî çà ïðàùàíå ïîñîëñòâî ïðè ïàïàòà ñ èñêàíå çà ÷èñòî õðèñòèÿíñòâî, íàâåðíî ñâèêâàíåòî ìó íà òî÷íîòî âðåìå ñ ïúëíèÿ ìó âîåíåí áëÿñúê ùå å áèëî ïîñëåäíàòà ïðè÷èíà è ïîâîä çà èçïúëíåíèå öúðêîâíè÷åñêèÿ çàãîâîð ïðîòèâ Ðàñàòå Îëàäàìóð-êàí, àêî òàêúâ çàãîâîð å áèë èçïúëíåí. Íà íåãî ñúáîð ñëåä ñìúðòòà íà Âëàäèìèð-Îëäàìóð-Ðàñàòå å áèë èçáðàí çà êàí-þâèãè Ñèìåîí è ðåøåíî ïðèëîæåíèåòî íà áúëãàðñêîòî ïèñìî è ñëàâÿíîáúëãàðñêèÿ (ñòàðîáúëãàðñêèÿ) åçèê â öúðêâàòà è áîãóñëóæåíèåòî. Íà òîçè ñúáîð òîãàâà, òàêà è äîñåãà, îòèâàëè ñàìî çäðàâè, ñèëíè ìúæå è æåíè. Íåïúëíî ãîäíè çà áîéíè ïîõîäè, áðåìåííè è êúðìà÷êè íå ñå äîïóñêàëè. Òîâà ñà áèëè òðèòå ãëàâíè ñúáîðà. Èìàëî å è äðóãè - èçâúíðåäíè, êàêòî è äðóãè ÷åñòâóâàíèÿ ïî ðàçíè ïðàçíåíñòâà èëè âíåçàïíî ïîÿâèëè ñå ñúáèòèÿ. Çà âñè÷êè áèâàëè ïðèãîòâÿíè çàåäíî ñ æèâîòèíñêèòå æåðòâîïðèíîøåíèÿ è îñîáåíè îáðåäíè õëÿáîâå - ñúùî æúðòâîïðèíîøåíèÿ. Òèÿ îáðåäíè õëÿáîâå, íàøàðåíè ñ áåëåçè, èìàëè âñåêè îò òÿõ ñâîé îïðåäåëåí ñìèñúë â ïúëíî ñúãëàñèå ñ ÷åñòâóâàíåòî, çíà÷åíèåòî, ùî ìó ñå îòäàâàëî è âðúçêàòà ìó ñ âðåìåíàòà. Øàðêèòå ïðåäñòàâÿëè ðàçëè÷íè ìèñëè è ïîíÿòèÿ è, ïî íà÷èíà íà êîéòî ìîãëè äà áúäàò ñú÷åòàâàíè, ìîãëè òî÷íî äà ïðåäàäàò çíà÷åíèåòî ùî ñå å ñâúðçàëî ñ äàäåíî ÷åñòâóâàíå. Âèíàãè òî áèëî â ïúëíî ñúãëàñèå ñ äàäåíîòî ÷åñòâóâàíå, à ñúùî è ñëóæáàòà íà õëÿáà â òîâà ÷åñòâóâàíå. Òåçè ìèñëè è ñú÷åòàíèÿ íà ìèñëè, ùî ïðåäñòàâÿëè, â ìèíàëîòî áèëè ÿñíî ðàçáèðàåìè çà ïî÷òè âñè÷êè. Ñåãà îáà÷å íèå òåïúðâà ùå òðÿáâà äà ñå íàó÷èì äà ãè ðàçáèðàìå è òî÷íî ðàçáèðàìå, çà äà ðàçáåðåì íàïúëíî âñè÷êî îíîâà, ùî îùå êðèå íàøåòî âðåìå÷èñëåíå.

323

ÀÂÈÒÎÕÎË

“ÑÊÀÇÀÍÈÅ ÇÀ ÄÚÙÅÐßÒÀ ÍÀ ÕÀÍÀ” È ßÏÎÍÑÊÀÒÀ ÌÈÒÎËÎÃÈß Íåî÷àêâàíè ïàðàëåëè ÑÂÅÒËÎÇÀÐ ÏÎÏÎÂ

Ïðåç 1997 ã. ñëåä íåñêîí÷àåìè ðîäèëíè ìúêè ó íàñ èçëåçå îò ïå÷àò áúëãàðñêèÿò ïðåâîä íà ò.íàð. ïúðâè áúëãàðñêè åïîñ ­ “Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà” (“Øàí êàçú äàñòàíè”), ÷èåòî àâòîðñòâî ñå ïðèïèñâà íà Ìèêàë Áàøùó Èáí Øàìñ Òåáèð. Ñàìàòà ïîåìà, çà êîÿòî ñå òâúðäè, ÷å å ïèñàíà â ïåðèîäà 865-882 ã., å èçãðàäåíà âúðõó ïî-ñòàðî, âåðîÿòíî óñòíî ïðîèçâåäåíèå. Åïîñúò å óíèêàëåí íå ñàìî êàòî ëèòåðàòóðíî ïðîèçâåäåíèå â îáëàñòòà íà äðåâíàòà õóíî-áúëãàðñêà èñòîðèÿ è ìèòîëîãèÿ. Óíèêàëíà å è ñúäáàòà ìó ïðåç âåêîâåòå. Äî íàñ òîé å äîñòèãíàë â ïðåâîä íà ðóñêè åçèê, ñëåä ìíîãîáðîéíè ïåðèïåòèè è èçïèòàíèÿ íà âðåìåòî. Îùå ïúðâèÿò ìó ïðî÷èò ãîâîðè, ÷å å áèë íà íÿêîëêî ïúòè ïðåðåäàêòèðàí è öåíçóðèðàí, ïðåäè äà áúäå ïðåâåäåí íà ðóñêè åçèê îò È. Íèãìàòóëèí è ïðåäîñòàâåí íà øèðîêàòà ïóáëèêà îò íåãîâèÿ ïëåìåííèê Ô. Íóðóòäèíîâ. Çàòîâà ìîæå äà ñå ñúäè ïî ìíîãîáðîéíèòå ïðèçíàöè, êàòî ñå çàïî÷íå îò àâòîðîâèÿ êîëîôîí, äîãìàòè÷íî-áåçêðèòè÷íîòî èñëÿìèçèðàíå íà ãåðîèòå è ñúäúðæàíèåòî è ñå ñòèãíå äî ñòèëîâèòå è åçèêîâè îñîáåíîñòè. Âñè÷êî òîâà îáà÷å ñâèäåòåëñòâà åäèíñòâåíî çà ñëîæíàòà ñúäáà íà ïîåìàòà, ïîäëàãàíà ïîä íàòèñêà íà ðàçëè÷íè èçïèòàíèÿ: íà ïðèìèòèâíèÿ èñëÿìèçúì è âîéíñòâàùèÿ ïàíñëàâèçúì, íåçàâèñèìî îò íåãîâèòå ðàçíîâèäíîñòè: èìïåðèàëèçúì, áîëøåâèçúì èëè ðóñêè íåîãëîáàëèçúì. Ñâåòëèíà âúðõó òàçè ñëîæíà ñúäáà õâúðëÿ Ô. Íóðóòäèíîâ. È â êàçàíîòî îò íåãî íÿìà íèùî íååñòåñòâåíî. Íàïðîòèâ, áè áèëî ïî-íååñòåñòâåíî ïðîñúùåñòâóâàíåòî íà åäèí òàíãðèñòêè ïàìåòíèê íà êóëòóðàòà â óñëîâèÿòà íà âóëãàðíèÿ èñëÿìèçúì. À êîëêîòî äî ðóñêèÿò £ ïðåâîä, òîé ñå å îêàçàë îò èçêëþ÷èòåëíî çíà÷åíèå, ðåøàâàù çà îöåëÿâàíåòî £ â óñëîâèÿòà íà Ñòàëèíîâàòà ñúâåòèçàöèÿ íà íàðîäèòå îò áèâøèÿ ÑÑÑÐ, êîãàòî å óíèùîæåíà ïî íàé-âàðâàðñêè íà÷èí öÿëàòà êèæíèíà íà âîëæñêèòå íè áðàòÿ, ïèñàíà ïðåç âåêîâåòå íà ðîäíèÿ èì åçèê. Ìîæåì ñàìî äà ñúæàëÿâàìå, ÷å âñè÷êèòå òåçè îáñòîÿòåëñòâà, äîâåëè äî îïàçâàíåòî íà ïîåìàòà, äíåñ íÿêîè ãè èçïîëçâàò çà íåéíîòî êîìïðîìåíòèðàíå è îòðè÷àíå. È çà íåçàñëóæåíî îáðóãàâàíå èìåíàòà íà õîðàòà, íàïðàâèëè ÿ äîñòîÿíèå íà ñâåòà, âúïðåêè çîðêîòî îêî è æåëÿçíàòà ðúêà íà âåçäåñúùèòå ñïåöèàëíè ñëóæáè. Òóêà íÿìà äà ñå ñïèðàìå ïîäðîáíî íà çàùèòàòà, êîÿòî ñå ïîñòàðàõìå äà íàïðàâèì ñïîðåä âúçìîæíîñòèòå ñè íà ñòðàíèöèòå íà “Àâè Òîõîë è Èðíèê. Íà÷àëîòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò.” Íàìèðàìå çà äîñòàòú÷íî äà êàæåì, ÷å íå ïðèåìàìå çà îñíîâàòåëíè êðèòèêèòå, ïî÷èâàùè íà áåçïðèíöèïíîñò è ïðåäóáåäåíîñò. Òàêèâà, êîèòî â îòäåëíè ìîìåíòè çâó÷àò èçêóñòâåíî è íàèâíî, ÷å ïðèâëè÷àò ïîâå÷å íà ïîðú÷êîâè æóð-

324

íàëèñòè÷åñêè ëàêàðäèè, íåæåëè íà èçèñêàíà àêàäåìè÷íà ìèñúë. Äîðè è àêî èçëèçàò èçïîä ïåðîòî íà òàêúâ êàïàöèòåò êàòî õàðâàðäñêèÿ ïðîô. Î. Ïðèöàê. Çàùîòî íÿìàìå äðóãè äóìè êúì ïðåòåíöèèòå ìó ïîåìàòà äà áúäå èçðîâåíà â êíèãîõðàíèëèùàòà íà Ìîñêâà è Ñàíêò Ïåòåðáóðã. Äà ìó ñå íåíà÷óäèø íà ìàñòèòèÿ ïðîôåñîð, êàêâî ïðàâè â Õàðâàðä, òà íå ñè ñòîè â Ìàòóøêà Ðóñèÿ è äà ñè ÷åðïè íàïðàâî âîäà îò èçâîðà çà èçñëåäâàíèÿòà ñè íà òþðêîëîã. Ïîñòàðàõìå ñå äà ïîêàæåì êîëêî ñà íåëåïè âàéêàíèÿòà íà Ïðèöàê è íà Ï. Äîáðåâ, ÷å ñâåòîâíàòà íàóêà íå ïîçíàâàëà àâòîðà Ìèêàèë Áàùó. Ñëåä êàòî íå å ïîçíàò, äà ãî áÿõà ïîòúðñèëè. Ìîæå áè òîãàâà ùàñòèåòî áè èì ñå óñìèõíàëî? Íåñåðèîçíî å íàëè÷èåòî íà òðè-÷åòèðè “òàòàðèçìà” äà ñå èçäèãà â ðàíã íà äîêàçàòåëñòâî çà òàòàðñêèÿ ïðîèçõîä íà “Ñêàçàíèåòî”. È ùî å òî òàòàðèçúì è òàòàðèí? Èëè “êîìïåòåíòíî” ùå ñå ïîçîâàò íà Ñòàëèíîâèÿ äèðåêò îò 1920 ã. çà ïðåèìåíóâàíåòî íà âîëæñêèòå áúëãàðè â òàòàðè? Íåñåðèîçíî è ñïåêóëàòèâíî å äàòèðàíåòî íà åïîñà ïî ìîñþëìàíñêèÿ õèæäðà (ëåòîáðîåíå). Íåëåïî å äà ãî ïðîâúçãëàñÿâàø çà òàòàðñêî, ñàìî çàùîòî òðåòèðàëî õóíñêàòà ìèòîëîãèÿ, íàáúðçî ïðîâúçãëàñÿâàéêè è õóíèòå çà òàòàðè! È îùå, è îùå... Êðàéíàòà öåë íà ãëàñîâèòèòå íè êðèòèêàðè ñòàâà âñå ïîâå÷å îò ïðîçðà÷íà. Òúé êàòî çà ñúçäàòåëèòå íà “ñúâåòñêàòà íàöèÿ” âîëæñêè áúëãàðè ñëåä 1920 ã. íå ñúùåñòâóâàò, òàêà è “Ñêàçàíèåòî” áè ìîãëî äà áúäå “òàòàðñêî”, õóíñêî è êàêâîòî è äà å äðóãî, íî â íèêàêúâ ñëó÷àé íå è áúëãàðñêî! Èìåííî çàòîâà ñà âîïëèòå è íàçèäàòåëíèÿ òîí, è äåìîíñòðèðàíèòå ìóñêóëè. Âñè÷êî áúëãàðñêî òðÿáâà äà áúäå çàëè÷åíî! Çàòîâà è ãðîìÿùàòà êðèòèêà ñúóìÿ äà èçïðåâàðè îòïå÷àòâàíåòî íà ãîäèíè ïðåäè òîâà ïîäãîòâåíèÿ çà èçäàâàíå ïðúâ áúëãàðñêè åïîñ! Èñòèíñêî âíèìàíèå è îñîáåí èíòåðåñ îáà÷å çàñëóæàâà åäíà äðóãà ñòðàíà íà êðèòèêèòå. Ñòàâà äóìà çà èçêëþ÷èòåëíî ìíîãîáðîéíèòå ñâèäåòåëñòâà çà âëèÿíèå è çàèìñòâàíå ìåæäó “Ñêàçàíèåòî” è åäèí çíà÷èòåëåí áðîé ñðåäíîâåêîâíè èçòî÷íè ïðîèçâåäåíèÿ, ïèñàíè ìåæäó Õ è ÕV â., ìèòè÷íè îáðàçè è åïèçîäè, íàðîäíè ïîâåðèÿ, îáè÷àè, ðèòóàëè è òðàäèöèè. Çà êðèòèêàðèòå âñè÷êî òîâà áèëî äîêàçâàëî êîìïèëàòèâíèÿ õàðàêòåð íà ïîåìàòà. È íàèñòèíà, ëåñíî å äà ñå êàæå. Ñàìî äåòî å òðóäíî äà ñå ïîêàæå êàê íà ïðàêòèêà ñàìî îò åäíî èìå, íåïîçíàòà äóìà, ñìúòåí îáðàç, áåãúë ôðàãìåíò èëè íåÿñåí ìîòèâ, îòêðèòè â òàêúâ âíóøèòåëåí áðîé ïðîèçâåäåíèÿ, íÿêîé áè ìîãúë äà ñúçäàäå òîëêîâà ÿðêè, íåïðîòèâîðå÷èâè è çàâúðøåíè îáðàçè è ìîòèâè â òàêàâà åíöèêëîïåäè÷íà òâîðáà êàòî “Ñêàçàíèåòî”? Ïðàêòè÷åñêè âúçìîæíà ëè å ïîäîáíà ôàëøèôèêàöèÿ? È êúäå ñà ãðàíèöèòå ìåæäó âúçìîæíîòî è íå-

ÀÂÈÒÎÕÎË âúçìîæíîòî, ñëåä êàòî ãðàíèöèòå íà ìíîæåñòâîòî ïðîèçâåäåíèÿ, ñâúðçàíè ñúñ “Ñêàçàíèåòî”, âñå ïîâå÷å è ïîâå÷å ñå ðàçøèðÿâàò? È òîâà ðàçøèðÿâàíå, êàòî ÷å ëè íÿìà êðàé? Çàùîòî, êàçàíîòî ïî âúïðîñà îò “ôàëøèôèêàòîðà” Õ. Íóðóòäèíîâ áåøå äîïúëíåíî îò ïðîô. Þ. Îëåéíèê. À è íèå ñúùî ïîñî÷èõìå ïðèìåðè íà íàðîäíè îáè÷àè è ïðîèçâåäåíèÿ, íàìåðèëè ñâîèòå àíàëîçè â åïîñà. Êàòî íàïðèìåð, êàçàíàòà çà áúëãàðèòå è Áúëãàðèÿ ⠓Èñêàíäåðíàìå” íà Íàçàìè Ãÿíäæåâè. Èëè ìîòèâúò çà ñúçäàâàíåòî íà ïúðâèòå õîðà ­ òðè ìîì÷åòà è ìîìè÷å, îòêðèâàéêè â íåãî ïðîòîòèïà íà ëåãåíäàòà çà òðèìàòà áðàòÿ Êàé, Ùåê è Õîðèâ è ñåñòðà èì Ëåáåä ­ ðîäîíà÷àëíèöèòå íà èçâåñòíèòå íè ïîëÿíè... Âúçìîæíà ëè å òîëêîâà ìàùàáíà ôàëøèôèêàöèÿ äà áúäå äåëî íà åäèí, äâàìà èëè òðèìà åíòóñèàñòè? Ïðè òîâà îò âðåìåòî íà ïðåäêîìïþòúðíàòà åïîõà? È òîçè âúïðîñ ïðèäîáèâà èçêëþ÷èòåëíî çíà÷åíèå ñ íàïðåäâàíåòî íà ïðèìåðèòå çà ïîäîáíè âðúçêè è âëèÿíèÿ. È ñå ïðåâðúùà âúâ ôàêòîð, óêàçâàù ïîñîêàòà íà íàáëþäàâàíîòî âëèÿíèå. Ïîðàäè òîâà èçñëåäâàíèÿòà â òàçè ïîñîêà ñúâñåì íå ñà ñàìîöåëíè èëè èçëèøíè. Íàëàãà ñå îáà÷å è äðóã åäèí âúïðîñ: Íå å ëè äîøëî âðåìåòî, êîãàòî îñâåí äà òúðñèì îòêúñëå÷íè ñõîäñòâà ñ îòäåëíè åïèçîäè îò ëèòåðàòóðíè ïðîèçâåäåíèÿ, äà ñå âãëåæäàìå ïî-âíèìàòåëíî è â ìèòîëîãèèòå íà íÿêîè îò ìíîãîáðîéíèòå èçòî÷íè íàðîäè, ñ êîèòî õóíî-áúëãàðèòå ñà áèëè â äîñåã ïðåç õèëÿäîëåòèÿòà? ßïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ ñå îêàçà èçêëþ÷èòåëíî ïîäõîäÿùà çà öåëòà. çàùîòî å áèëà îáîáùåíà è ñèñòåìàòèçèðàíà. È çàùîòî, âåäíúæ èçäèãíàòà â ðàíã íà èñòîðè÷åñêà èñòèíà, òÿ å îñòàíàëà íåïîâëèÿíà îò ïî-êúñèòå ðåëèãèîçíè, ôèëîñîôñêè, èäåîëîãè÷åñêè, åòíè÷åñêè è ÷èñòî êîíþíêòóðíè âúçäåéñòâèÿ. Êàêòî è ïîðàäè îáñòîÿòåëñòâàòà, ïîäñêàçâàùè çà íÿêîãàøíàòà âðúçêà è âëèÿíèå íà äðåâíèòå õóíè è ÿïîíöèòå. Êàòî íàïðèìåð èìåòî íà íàé-ãîëåìèÿ ÿïîíñêè îñòðîâ ­ Õîíñþ, äèðåêòíî îòïðàùàùî íè êúì èíòåðåñóâàùèÿ íè åòíîíèì ÕÎÍ. Èëè î÷åâèäíîòî ñõîäñòâî ìåæäó íàçâàíèåòî íà çàãàäú÷íàòà õóíñêà äúðæàâà â Ñðåäíîðå÷èåòî Þ-ïëàí è òîâà íà ßïîíèÿ. Êàêòî è áëèçîñòòà â íàçâàíèÿòà íà ÿïîíñêàòà ñòîëèöà Òîêèî è óíãàðñêèÿ, ò.å. óíîãóðñêèÿ ­ õóíîãóðñêèÿ, ñ äðóãè äóìè, íà õóíñêèÿ Òîêàé. Ïðåäè îáà÷å äà ñìå ñå íàñî÷èëè êúì ïðåäñòàâÿíå íà ñàìèòå ìèòîëîãèè è èçñëåäâàíå íà âðúçêàòà ïîìåæäó èì, ñëåäâà äà óòî÷íèì, ÷å çà ïîçîâàâàíåòî íà ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ ùå èçïîëçâàìå ò.íàð “Êîäæèêè” (Çàïèñêè íà äðåâíèòå äåëà”), ñúñòàâåíè è ïîëó÷èëè ñâåùåíàòà èìïåðàòîðñêà áëàãîñëîâèÿ, ñúîòâåòíî ïðåç 712 è 720 ã. Ñòðóâà ñè ñúùî äà îòáåëåæèì, ÷å çà ðàçëèêà îò íàøåòî “Ñêàçàíèå” ­ ïðåñëåäâàíî, óíèùîæàâàíî, îáðóãàâàíî è îòðè÷àíî, ñâåùåíèòå êíèãè çà èçäèãíàòè ïðè ÿïîíöèòå â êóëò è äîñêîðî áÿõà òðåòèðàíè êàòî îñíîâíè èçâîäè çà ÿïîíñêàòà èñòîðèÿ. Íàáëÿãàìå íà òîçè ôàêò, çàùîòî òîé íàé-òî÷íî ïîêàçâà èñòèíñêîòî âíèìàíèå, êîåòî ñëåäâà äà ñå îòäàäå íà “Ñêàçàíèåòî”, òàêà ñúùî è ïðè÷èíàòà çà ðóñêàòà íåíàâèñò êúì òâîðáàòà ­ ðóñêèÿò êîìïëåêñ çà ìàëîöåííîñò êúì âñè÷êî áúëãàðñêî. À ñåãà íåêà ïðîñëåäèì îñíîâíèòå ìîìåíòè îò ìèòîëîãèèòå íà õóíî-áúëãàðè è ÿïîíöè. Äà çàïî÷íåì ñ ïúðâàòà, òúé êàòî íè ÿ ïðåäîñòàâÿ “Ñêàçàíèåòî”.

Ñïîðåä ïúðâèÿ áúëãàðñêè åïîñ íà âúðõà íà ìèðîçäàíèåòî â õóíî-áúëãàðñêèÿ ïàíòåîí ñòîÿë ñàì áîã Òàíãðà. Ïúðâè íåãîâè òâîðåíèÿ áèëè áåçñìúðòíèòå íåáåñíè äóõîâå ­ Àëïèòå è ïîäâëàñòíèòå èì ïðèðîäíè äàäåíîñòè. Ñëúíöåòî è Ëóíàòà áèëè ñúùî òàêèâà àëïè, à òåõåí ñèí áèë àëïúò-çâåçäà íà èìå Áîÿí. Àëïèòå ÷åñòî âîþâàëè ïîìåæäó ñè è ñúçäàâàëè ìíîãî ñìóò. Òîãàâà òâîðåöúò Òàíãðà, çà äà ãè íàêàæå è ïðèíóäè äà ìèðóâàò, ðåøèë íà òÿõíî ìÿñòî äà ñúçäàäå ñìúðòíèòå õîðà. Òàêà ïî íåãîâà ïîðú÷êà Àëïèòå Áîðèñ è ßðåáèöà ðîäèëè ïúðâèòå õîðà ­ òðè ìîì÷åòà è åäíî ìîìè÷å. Íà ìëàäèÿò Áîÿí íåáåòî ìó ñå ñòîðèëî ñêó÷íî è òîé ñëÿçúë íà Çåìÿòà, êúäåòî ñå çàñåëèë ìåæäó õîðàòà îò ïëåìåòî èìåí. Çàòîâà è áèë íàðå÷åí ñ èìåòî Èìåí. Ðîäèëè ìó ñå òðèìà ñèíà, íàé-ìèë îò êîéòî ìó áèë íàé-ìàëêèÿò ­ Èäæèê ­ äåòåòî íà ëþáèìàòà Áîéãàëà. Êîãàòî ïîðàñíàë, Èäæèê ñå îæåíèë çà äúùåðÿòà íà àëï Áîðèñ ­ àëï-áèé Ñàìàð. Èìàëè ÷åòèðèìà ñèíà, âñåêè îò êîèòî ïîëîæèë íà÷àëîòî íà ñâîé ìíîãîáðîåí íàðîä.  ïðåäåëíà âúçðàñò ïîòîìöèòå íà Èäæèê ñòàíàëè òîëêîâà ìíîãî, ÷å çåìÿòà îêîëî ðåêà Äóëî âå÷å íå ãè ïîáèðàëà è òîé ñå ïðèíóäèë äà òúðñè íîâî ìÿñòî çà çàñåëâàíå. Òàêà Èäæèê è íàðîäúò ìó ñå îçîâàëè ïðè ïëàíèíàòà Õîí, êúäåòî óñåäíàëè è ïðèåëè äà íîñÿò èìåòî £ “õîíè”. Õîíèòå âîþâàëè ïî÷òè íåïðåêúñíàòî ñúñ ñúñåäíèòå èì õèíè (êèòàéöè). Íàé-ìîãúùè òå áèëè ïðè öàðóâàíåòî íà êàí Äæèëêà, çàâëàäÿë ïîëîâèí Õèí. Òîãàâà õèíöèòå ïîòúðñèëè ïîìîùòà íà çëèòå àëïè, à ïúê òå ïîäòèêíàëè Òþðê äà íàïàäíå ñòàíà íà Äæèëêà, äîêàòî òîé áèë íà ïîõîä. Íàõëóëèòå â îñòàíàëèÿ áåç çàùèòíèöè ñòàí òþðêè áåçìèëîñòíî èçáèâàëè æåíèòå è äåöàòà. Çà äà ñïàñè íåâðúñòíèÿ ñè ñèí, æåíàòà íà Äæèëêà ãî ïóñíàëà ñ êîøíèöà âúâ âîäèòå íà Äóëîñó. Òóê åëåí ñïàñèë ìîì÷åíöåòî è ãî îòíåñúë â Ñåäìîðå÷èåòî. Äåòåòî áèëî îòãëåäàíî îò öàðÿ íà ìàñãóòèòå è òîé ìó äàë èìåòî Ãàçàí, à êîãàòî ïîðàñíàëî, ãî îæåíèë çà äúùåðÿ ñè. Òàêà Ãàçàí íàñëåäèë öàðñòâîòî íà ìíîãîáðîéíèòå è ñèëíè ìàñãóòè. Öåëè 300 ãîäèíè ïîòîìöèòå ìó âëàäåëè çåìèòå íà Ñåäìîðå÷èåòî, äîêàòî íàêðàÿ, ïðè óïðàâëåíèåòî íà Áóëþìàð ìåæäó òÿõ è ðîäñòâåíèöèòå èì âúçíèêíàëè ðàçäîðè è Áóëþìàð áèë ïðèíóäåí äà ïîâåäå íàðîäà ñè íà çàïàä. Òàêà ãî çàñåëèë â Åâðîïà. Ñêîðî ñëåä òîâà äîøëî âðåìåòî íà Àóäàí Äóëî, èçâåñòåí îùå êàòî Àòèëà. Ïî-êúñíî íåãîâè ïîòîìöè áèëè êàí Êóáðàò, êàí Äæèëêà è Áàò Óãîð Ìóìèí. Èìåííî ïî âðåìå íà íåãîâîòî óïðàâëåíèå áèëî çàâúðøåíî “Ñêàçàíèåòî”. Òîâà å ñúâñåì íàêðàòêî ñúäúðæàíèåòî íà íàé-ðàííèÿ õóíî-áúëãàðñêè åïîñ. Íà ÷åëíî ìÿñòî â íåãî ñå îòêðîÿâàò èìåíàòà íà Áîÿí Èìåí ­ àëïúò-çâåçäà, îãëàâèë íà çåìÿòà ïëåìåòî èìåí; íà Èäæèê ­ ðîäîíà÷àëíèêúò íà õîíèòå (õóíè) è íà ëåãåíäàðíèÿ Ãàçàí. Ðàçãëåæäàéêè ãè â òÿõíàòà ïîñëåäîâàòåëíîñò è ãåîãðàôèÿ íà ìåñòîïðåáèâàâàíåòî èì: ïîðå÷èåòî íà Äóëîñó (Ïðèáàéêàëèåòî è Ãîðåí Åíèñåé), ïëàíèíàòà Õîí (Òÿí-Øàí) è ñúñåäíà Äæóíãàðèÿ è íà òðåòî ìÿñòî ò.íàð. Ñåäìîðå÷èå (â ñúñåäñòâî íà åç. Áàëõàø), ñêëîííè ñìå äà ïðèåìåì òåçè ãåðîè êàòî åïîíèìè. Ïúðâèÿò, èäåíòèôèöèðàí ñ âåëèêèÿ Ìîòóí, çàåìàù ïåðèîäà îò ïîñëåäíèòå ãîäèíè íà III â.ïð.Õð. äî ïðåñëåäâàíåòî íà õóíèòå â Äæóíãàðèÿ. Âòîðèÿò, ñâúðçàí ñ ïðåñòîÿ íà õîíèòå â Äæóíãàðèÿ îò 93 äî 150 ã. È íàêðàÿ

325

ÀÂÈÒÎÕÎË òðåòèÿò ­ â Ñåäìîðå÷èåòî, îòúæäåñòâÿâàí ñ õóíñêàòà äúðæàâà Þåïàí è ñ ïúðâèÿ ïåðèîä îò áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ ­ Àâèòîõîë. Çàïî÷íàë ñ áóðíèòå ñúáèòèÿ îò 153 ã. è ïðèêëþ÷èë îùå ïî-äðàìàòè÷íèòå ñúáèòèÿ îò 453 ã. È ðàçòðåñëàòà ñâåòà çàãàäú÷íà ñìúðò íà Àòèëà. Ñåãà, ñëåä êàòî ðàçãëåäàõìå îñíîâíèòå ïðåäñòàâè â êîñìîãîíèÿòà íà õóíî-áúëãàðèòå, íåêà ñå ñïðåì íàêðàòêî è íà ìèòîëîãèÿòà íà ñòàðèòå ÿïîíöè. Ñïîðåä âåðñèÿòà íà “Êîäæèêè” (VIII â.), ïúðâîíà÷àëíî ìàòåðèÿòà ïðåäñòàâëÿâàëà õàîòè÷íà ìàñà âúâ ôîðìàòà íà ÿéöå. Ïîñòåïåííî ÷èñòàòà ÷àñò îò ñóáñòàíöèÿòà çàïî÷íàëà äà ñå èçäèãà è òàêà âúçíèêíàëî íåáåòî. Ñëåä òîâà òåæêàòà, ãðóáà ìàñà çàïî÷íàëà äà ñå óòàÿâà, ñúçäàâàéêè çåìÿòà. Ñ ðàçäåëÿíåòî íà Íåáåòî è Çåìÿòà íà Âèñîêàòà Íåáåñíà Ðàâíèíà ñå ïîÿâèëè è ïúðâèòå íåáåñíè áîãîâå: ïðàòâîðåöúò Àìåíîìèíàêàíóøè, à ñëåä íåãî è îñòàíàëèòå îáùî ñåäåì ïîêîëåíèÿ áîãîâå. Ïîñëåäíè ñå ïîÿâèëè Èíçàíàãè è Èäçàíàìè ­ ïúðâèòå ïîëîâè äèôåðåíöèðàíè áîãîâå. Êàòî íà÷àëî òå ñúçäàëè îñåìòå ãîëåìè ÿïîíñêè îñòðîâè. Ñëåä òîâà ­ ïëàíèíèòå, ðåêèòå, ðàñòèòåëíîñòòà è âñè÷êè îñòàíàëè ïðèðîäíè ÿâëåíèÿ, íàðåä ñ ïîêðîâèòåëñòâàùèòå ãè áîãîâå. Ïðè ðàæäàíåòî íà áîãà íà îãúíÿ íåùàñòíàòà Èäçàíàìè çàãèíàëà èçãîðÿëà. Òîãàâà Èäçàíàãè ðîäèë Àìàòåðàñó ­ áîãèíÿòà íà Ñëúíöåòî, Öóêèéîìè ­ áîãúò íà Ëóíàòà è Ñóñàíîî ­ áîãúò íà âÿòúðúò è áèðèòå. Ñïîðåä ïðåäàíèåòî ïúðâàòà ðîæáà íà äâàìàòà ðîäèòåëè ñå ðîäèëà êàòî óðîä è òîâà áèë áîã Åáèñó. Àìàòåðàñó èìàë âíóê íà èìå Íèíèãè. Ïî íåéíà âîëÿ Íèíèãè ñëÿçúë íà çåìÿòà ñúñ çàðúêàòà äà óïðàâëÿâà çà âå÷íè âðåìåíà íàä ßìàòî (ßïîíèÿ). Íà èçïðîâîäÿê Àìàòåðàñó áëàãîñëîâèëà ëþáèìèÿ ñè âíóê è ìó ïðåäàëà òðèòå áîæåñòâåíè àòðèáóòà, ñòàíàëè ïî-êúñíî ñèìâîëè íà èìïåðàòîðñêàòà âëàñò â ßïîíèÿ: áîæåñòâåíîòî îãëåäàëî, áîæåñòâåíèÿ ìå÷ (ìå÷úò íà Ñóñàíîî) è îáîæåñòâåíàòà îãúðëèöà. Íà çåìÿòà Íèíèãè ñå îæåíèë çà êðàñèâàòà ïðèíöåñà Ñàêóÿõèìå è òå èìàëè ÷åòèðè ñèíà: Õîíîàêàðè, Õîíîñóñóìè, Õîíîåðè è Õèêîõîäåìè (Õîíîñóñîðè). Êîãàòî ïîðàñíàë, íàé-ìàëêèÿò áðàò ïðåäïðèåë ïúòåøåñòâèå ïî äúíîòî íà îêåàíà, êúäåòî ñå ñïóñíàë ñ ïîìîùòà íà êîøíèöà. Òóê òîé ñå îæåíèë çà ïðèíöåñà Òîéîòàìà ­ äúùåðÿòà íà áîãà íà îêåàíà, îò êîÿòî èìàë ñèí. Òîé íà ñâîé ðåä ñå îæåíèë çà ëåëÿ ñè è íàñêîðî èì ñå ðîäèëè ÷åòèðè ìîì÷åòà. Íàé-ìíîãî îò òÿõ ñå ïðî÷óë íàé-ìàëêèÿò Êàìóÿìàòîèâàðåõèêî. Êîãàòî ïîðàñíàë òîé ïðåäïðèåë ïðîäúëæèòåëåí ñåäåìãîäèøåí ïîõîä ïî ìîðå è ïî ñóøà è çàâëàäÿë ïîñëåäîâàòåëíî Ñåâåðåí Êþøó è Þæåí Õîíñó, à ïðåç 660 ã.ïð.Õð. áèë ïðîâúçãëàñåí çà ïðúâ ÿïîíñêè èìïåðàòîð ïîä èìåòî Äæèììó. Ñëåäâàò ïúðâèòå ãîäèíè îò ëåãåíäàðíàòà èñòîðèÿ íà ÿïîíñêàòà äúðæàâà. Êîé ñìåë âîéí-çàâîåâàòåë, êîé âåù àäìèíèñòðàòîð, ìàùàáåí ðåôîðìàòîð èëè ïúê ïðîñòî áåçëè÷åí ñóâåðåí ­ ÿïîíñêèòå èìïåðàòîðè ñå íèæåëè åäèí ñëåä äðóã. Òàêà ñå ñòèãíàëî äî ïåòíàäåñåòèÿ ïî ðåäà ñè èìïåðàòîð ­ ñèíúò íà ×óàè è Äæèíãó ­ çàâîåâàòåëêàòà íà Êîðåÿ. Âñè÷êî îêîëî òîçè èìïåðàòîð êàòî ÷å ëè áèëî ñòàíàëî, êàòî ñå çàïî÷íå ñ ðàæäàíåòî, äà ñå ñòèãíå äî îáîæåñòâÿâàíåòî ìó, ñòàíàëî âåêîâå ñëåä íåãîâàòà ñìúðò. Ñòðàííî å è ðîæäåíîòî ìó èìå ­ Õîíäà, è òîâà, ïîä êîåòî òîé óïðàâëÿâàë ­ Îäæèí. Íàé-íåîáÿñíèìî îáà÷å ñè îñòàâà ïðîâúçãëà-

326

ñÿâàíåòî ìó çà áîã íà âîéíàòà. Çàùîòî ïàê ñúùèòå èçâîðè ñâèäåòåëñòâàò, ÷å öàðóâàíåòî ìó íå å çíàìåíóâàíî îò îñîáåíè âîåííè ïîõîäè èëè áîéíè ïîäâèçè. Áè ìîãëî äà ñå êàæå, ÷å òîé å áèë ïî-èçÿâåí êàòî àäìèíèñòðàòîð, ñòðîèòåë èëè êíèæîâíèê è íàé-ìàëêîòî êàòî âîéí. Åòî çàùî, êàêòî îáîæåñòâÿâàíåòî ìó áåç âèäèì ïîâîä è îùå ïîâå÷å, äúëãî âðåìå ñëåä ñìúðòòà ìó, òàêà è èçäèãàíåòî ìó çà áîã, íå íà íåùî äðóãî, à íà âîéíàòà, ñà íàïúëíî íåîáÿñíèìè è ïðåäñòàâëÿâàò èñòèíñêà çàãàäêà è çà ìèòîëîãèÿòà, è çà èñòîðèÿòà. Íåîáõîäèìî ñè îñòàâà è îáâúðçâàíåòî ìó ñ ò.íàð. ñàííüîøèí ­ ðîäåíèòå îò ìå÷à íà Ñóñàíîî è äúõà íà Àìàòåðàñó òðîéêà ìîðñêè áîãèíè ­ Òàãèðè, Òàãèöóè, È÷èêèøèìà, ñ êîèòî îáèêíîâåíî ñå ïî÷èòà çàåäíî. Çàùîòî êóëòúò êúì ìîðñêèòå áîãèíè å äàëå÷ ïî-äðåâåí è âîäè êúì ñúâñåì äðóãè åïîõè, êîãàòî áîãîâåòå âñå îùå íå áèõà ñëåçëè íà çåìÿòà. À íàêðàÿ è îùå íåãî. Íàñêîðî ñëåä öàðóâàíåòî íà Îäæèí è ïî-òî÷íî, ñëåä òîâà íà íåãîâèÿ ñèí Íèíòîêó, âðåìåòî íà èìïåðàòîðèòå-ñòîëåòíèöè ïðèêëþ÷âà. Ñúùåâðåìåííî ñå èçìåíÿ è ñàìèÿò õàðàêòåð íà õðîíèêèòå ­ ìèòîëîãè÷íîòî èì ñúäúðæàíèå çàïî÷âà äà îòñòúïâà ìÿñòî íà ïî-äîñòîâåðíè èñòîðè÷åñêè ñâèäåòåëñòâà. Çàòîâà è íèå ùå ñïðåì äîòóê ðàáîòàòà ñè ñ ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ. Íàäÿâàìå ñå, ÷å è èçíåñåíîòî äîòóê ùå áúäå äîñòàòú÷íî, çà äà íàìåðèì îòãîâîð íà èíòåðåñóâàùèÿ íè âúïðîñ, çà íàëè÷èåòî èëè îòñúñòâèåòî íà íÿêàêâè âðúçêè ìåæäó ìèòîëîãèèòå íà õóíîáúëãàðè è ÿïîíöè. Ñåãà, ñëåä êàòî ïðîñëåäèõìå íàêðàòêî îñíîâíèòå ìîìåíòè íà äâåòå ìèòîëîãèè, íåêà ïðèñòúïèì êúì èçäèðâàíåòî íà îáùè ïîìåæäó èì ïàðàëåëè. Çà ïî-ãîëÿìà íàãëåäíîñò áè áèëî óäîáíî äà ïîäõîäèì êúì ðàáîòàòà âè, ïðèäúðæàéêè ñå êúì õðîíîëîãè÷íèÿ ïðèíöèï â ïðåäñòàâÿíåòî íà ìèòîëîãèèòå. È ïúðâîòî íåùî, êîåòî ùå óñòàíîâèì, å î÷åðòàâàíåòî íà êîíêóðèòå íà íÿêîëêî îñåçàòåëíî äîëîâèìè, îòíîñèòåëíî ñàìîñòîÿòåëíè ñëîÿ â òÿõíàòà ñòðóêòóðà. À ïúðâèÿ ïàðàëåë íàìèðàìå â ñúîòâåòñòâèåòî íà òåçè ñëîåâå, ïðîñëåäåíè è ⠓Ñêàçàíèåòî”, è ⠓Íèõîíêè” è “Êîäæèêè”. È ïðè õóíî-áúëãàðè, è ïðè ÿïîíöè ïîâåñòâîâàíèÿòà çàïî÷âàò ñ åäèí íàé-äúëáî÷èíåí ïëàñò îò êîñìîãîííè ïðåäñòàâè íà äâàòà íàðîäà è âúïðîñèòå çà ñúòâîðåíèåòî íà ñâåòà. Ñëåäâà åäèí ìèòîëîãè÷åí ñëîé, ñâúðçàí ñ Íåáåòî è äåëàòà íà áîæåñòâåíèòå ìó îáèòàòåëè. Íà òðåòî ìÿñòî ñå îòêðîÿâà âòîðè ìèòîëîãè÷åí ñëîé, ñâúðçàí ñ áîæåñòâåíèòå äåëà íà Çåìÿòà, à ñëåä íåãî íàìèðàìå íîâ, âå÷å ëåãåíäàðåí ïëàñò, ÷èèòî îñíîâíè ïåðñîíàæè ñà âúïðåêè è ëåãåíäàðíè, íî âñå ïàê ñìúðòíè, çåìíè õîðà. Ïîñëåäåí, ïåòè ïëàñò, ñúñòàâÿò îáðàçè è ñúáèòèÿ ñ ðåàëíî, èñòîðè÷åñêî ïðèñúñòâèå, íî îáâåÿíè îò âðåìåòî, ïðåâúðíàëè ñå â ïîëóëåãåíäè-ïîëóèñòèíè. Êàòî åñòåñòâåíî ïðîäúëæåíèå ñëåäâà ïëàñòúò äîñòîâåðíî çàñâèäåòåëñòâàíà èñòîðèÿ. Òîé îáà÷å íå å èíòåðåñåí çà íàøåòî èçñëåäâàíå è ïîðàäè òîâà ùå ñòðåìè äî íåãî. Èñòîðèÿòà íà äâà ðàçëè÷íè íàðîäà å ðàçëè÷íî íåùî è íèå íÿìà êàêâî äà î÷àêâàìå îò íåÿ, íàïðîòèâ, î÷àêâàíèÿòà íè äà ïîïàäíåì íà ïàðàëåëè ñà ñâúðçàíè ñ ïðåäèñòîðè÷åñêèòå, ëåãåíäàðíè è ìèòîëîãè÷íè ïåðèîäè îò ñúùåñòâóâàíåòî íà äâàòà íàðîäà. Íàäÿâàìå ñå èçáðîåíèòå ïåò ñúîòâåòñòâàùè ñè õðîíîëîãè÷íè ïëàñòà äà áúäàò äîñòàòú÷íè çà ðàáîòàòà íè. È íå íè îñòàâà íèùî äðóãî, îñâåí äà ïðèñòúïèì êúì àíàëèçà è ñúïîñòàâêàòà íà èçâåñòíèòå íè äàííè.

ÀÂÈÒÎÕÎË Êàòî íà÷àëî íåêà çàïî÷íåì îò íàé-âúòðåøíèÿ è äúëáîê ñëîé â äâåòå ìèòîëîãèè, êàñàåù êîñìîãîííèòå ïðåäñòàâè íà äðåâíèòå õóíî-áúëãàðè è ÿïîíöè. Ïúðâè÷íîòî òâîðåíèå è ïðè äâåòå ìèòîëîãèè ñå ÿâÿâà Íåáåòî, ïåðñîíèôèöèðàíî ïðè õóíî-áúëãàðèòå â ëèöåòî íà âúðõîâíèÿ è åäèíñòâåí áîã Òàíãðà. Âòîðîòî ìÿñòî â éåðàðõèÿòà íà ìèðîçäàíèåòî çàåìà Çåìÿòà, íî è òÿ è íà äâåòå ìåñòà íå å îáîæåñòâåíà, à å ïðåäñòàâåíà ñàìî êàòî àðåíà, ïðåäíàçíà÷åíà çà ðàçâèòèåòî íà ïî-ñåòíåøíèòå ñúáèòèÿ. Åäâà íà òðåòî ìÿñòî, íàðåä ñ âñè÷êèòå îñòàíàëè àëïè (äóõîâå) èëè áîãîâå ñå ïîÿâÿâàò è îñíîâíèòå íåáåñíè ñâåòèëà ­ Ñëúíöåòî è Ëóíàòà. Ñëåäîâàòåëíî îáùà å è òðåòàòà ïîçèöèÿ â éåðàðõèÿòà íà ñâåòà, îòäàâàíà íà Ñëúíöåòî è Ëóíàòà. Îáùî å è òîâà, ÷å çà ðàçëèêà îò äíåñ Ñëúíöåòî å íîñèòåë íà æåíñêîòî íà÷àëî, à Ëóíàòà íà ìúæêîòî. Îáùî å îùå íåùî, ÷å íàé-ïúðâèòå áîãîâå (Òàíãðà è ïúðâèòå øåñò ïîêîëåíèÿ ÿïîíñêè áîãîâå) ñà êàêòî áåçïîëîâè, òàêà è áåçôîðìåíè. À ñåãà íåêà íàäíèêíåì â ìèòîëîãèèòå, ñâúðçàíè ñ íåáåñíèÿ æèâîò íà áîãîâåòå. Òóê, èäåéíî åäíàêâè, âúïðåêè è ïðåñúçäàäåíè ïî ðàçëè÷åí íà÷èí, ñà ëåãåíäèòå çà ñêðèëîòî ñå Ñëúíöå.  “Ñêàçàíèåòî” òîâà å ðåçóëòàò îò èçäèãíàòàòà îò çëèòå àëïè ñòåíà ìåæäó Ñëúíöåòî è Çåìÿòà, äîêàòî ⠓Ñâåùåíèòå êíèãè” îáèäåíàòà îò áðàò ñè ñëúí÷åâà áîãèíÿ Àìàòåðàñó ñå ñêðèâà â íåáåñíàòà ïåùåðà Àìàíîèâàòî. Ðåçóëòàòúò îò òåçè äåéñòâèÿ å ñúùî åäíàêúâ ­ ìðàê, ñòóä, ìðàç, ñìúðò, çàòîâà è äîáðèòå áîãîâå ñ ìíîãî òðóä è áîðáà ñúóìÿâàò äà âúçñòàíîâÿò ñëúí÷åâèÿ îãðåâ, êàòî è â äâàòà ñëó÷àÿ òîâà ñòàâà íå áåç ïîìîùòà íà îïðåäåëåíè ïòèöè.  õóíî-áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ òîâà å äåëî íà äîáðèÿ àëï Êàðãà ­ íàøàòà ãàðãà, äîêàòî ïðè ÿïîíöèòå ìîùíîòî êóêóðèãàíå íà íàñúáðàíèòå îêîëî ïåùåðàòà ìíîæåñòâî ïåòëè ïðèíóäèëî ëþáîïèòíàòà Àìàòåðàñó äà èçëåçå è íàäíèêíå êàêâî ñòàâà íàâúí. Èíòåðåñíè ïàðàëåëè îòêðèâàìå è â ñèìâîëèêàòà, ïúðâîíà÷àëíî äåëî íà áîãîâåòå, à ñëåä òîâà è íà õîðàòà íà çåìÿòà. Ó ÿïîíöèòå òîâà ñà áîæåñòâåíàòà îãúðëèöà, áîæåñòâåíîòî îãëåäàëî è áîæåñòâåíèÿ ìå÷ íà Àìàòåðàñó, êîèòî áîãèíÿòà ïðåäàëà íà ëþáèìèÿ ñè âíóê Íèíèãè ïðè ñïóñêàíåòî ìó â ßïîíèÿ è êîèòî îòòîãàâà äîñåãà ñëóæàò êàòî ñèìâîëè íà èìïåðàòîðñêàòà âëàñò. Ñõîäñòâîòî ìåæäó ÿïîíñêàòà îãúðëèöà-ìúíèñòà è õóíî-áúëãàðñêèÿ ãåðäàí îò ìîíåòè, äîñêîðî íîñåí îò íàøåíñêèòå ìîìè è æåíè, å òâúðäå î÷åâèäíî. Ñëåäâà ñàìî äà ïðèïîìíèì, ÷å òåçè ìîíåòè ñèìâîëèçèðàõà ëþñïèòå íà áîæåñòâåíàòà ðèáà ­ ïðàìàéêàòà Áîéãàëà è èìàõà çà öåë äà ïàçÿò æåíàòà, òúé êàêòî ëþñïèòå ïðåäïàçâàò ðèáèòå. Áîæåñòâåíîòî îãëåäàëî, èçîáðàçåíî äíåñ âúðõó ÿïîíñêîòî íàöèîíàëíî çíàìå (÷åðâåíèÿò êðúã â öåíòúðà ìó), ñ ìàëêî ïîâå÷å óñèëèÿ, îòêðèâàìå è â õóíî-áúëãàðñêàòà ñèìâîëèêà. Îòêðèâàìå ãî ðåäîì ñúñ ñâåùåíàòà ñåäåìëú÷íà ìåíîðà, íàâñÿêúäå, êúäåòî òÿ å èçîáðàçåíà ïî ñòàðèòå áúëãàðñêè çåìè. Îòêðèâàìå ãî è â ìíîãîáðîéíèòå ïðèêàçêè çà ìåäíîòî ãóìíî, îñòàíàëè ïî íàøèòå çåìè îò ïðåäõðèñòèÿ-

íñêè âðåìåíà, â èíòåðïðåòàöèÿòà ìó îò Õð. Áåìáåðñêè. Òàêà, ÷å è îãëåäàëîòî ñå îêàçà îáùî çà äâåòå ìèòîëîãèè. Íå òàêà ñòîè îáà÷å âúïðîñúò ñ òðåòèÿ áîæåñòâåí àòðèáóò ­ ìå÷úò, çàùîòî êîëêîòî è äà å ïîïóëÿðåí òîé ñðåä ÿïîíöèòå, ñëåäèòå ìó íà íàøà ïî÷âà òúé è íå ñå äîëàâÿò*. Çàòîâà ïúê ñå äîëàâÿò òâúðäå îò÷åòëèâî â ìèòîëîãèÿòà íà êåëòèòå. Ñòàâà äóìà çà ëåãåíäàðíèÿ êðàë Àðòóð, çàâëàäÿë ñ âúëøåáíèÿ ñè ìå÷ öÿëà Áðèòàíèÿ. Ñòàâà äóìà çà òîâà, ÷å èðëàíäñêèÿò ïðîòîòèï íà ñúùèÿ ìå÷ íîñåøå ïîêàçàòåëíî íàèìåíîâàíèå Êàëàäáîëã, à íà óåëñêè Êàëåäâóëõ. (Ñìÿòàìå çà èçëèøíî äà êàçâàìå, ÷å è äâåòå òåçè íàçâàíèÿ ñà ñúñòàâíè è ÷å ïúðâèòå èì ÷àñòè ­ Êàëàä è Êàëåä, ïðèåìàìå çà èäåíòè÷íè. Òîãàâà íå å òðóäíî äà óñòàíîâèì åäíîçíà÷íîñòà è íà âòîðèòå èì ÷àñòè, âèäèìà ïî âåðèãàòà âóëõ-âîëõ-áîëõ-áîëã (Ïîêàçàòåëíî å íàé-âå÷å ïîðàäè îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å Êîëàä è Áîëã ôèãóðèðàõà êàòî áàùè è ñèí áúëãàðñêè öàðå â èñòîðèÿòà íà Ñïèðèäîí Éåðîñõèìîíàõ, à Áîëã å èäåíòèôèöèðàí îò ñúâðåìåííàòà èñòîðèîãðàôèÿ êàòî åäèí îò ïðåäâîäèòåëèòå íà êåëòñêàòà èíâàçèÿ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ îò íà÷àëîòî íà III â.ïð.Õð.). Çà òåçè îáà÷å, íà êîèòî êàçàíîòî íå å äîñòàòú÷íî óáåäèòåëíî, ùå ïðåäëîæèì è âòîðè ïúò êúì èçÿñíÿâàíå íà íåùàòà. Íåêà ïðîñëåäèì â îáðàòåí ðåä âåðèãàòà ñúáèòèÿ, çàâúðøèëè ñ ïîáåäîíîñíèòå çàâîåâàíèÿ íà êðàë Àðòóð. Òâúðäè ñå, ÷å òîé áåøå íà÷åíàë ïîõîäà ñè îò íàéñåâåðíèòå ÷àñòè íà Áðèòàíèÿ, ò.å. îò Øîòëàíäèÿ. Íÿêîãàøíîòî íàèìåíîâàíèå íà Øîòëàíäèÿ áå Êàëåäîíèÿ. Êàëåäîíöèòå êàòî íàðîä áÿõà âúçíèêíàëè îò ñìåñâàíåòî íà ìåñòíèòå ïëåìåíà ñ ïðèäîøëèÿ îò Èðëàíäèÿ íàðîä Ôèð Áîëã. Áîëãèòå â Èðëàíäèÿ, çàåäíî ñ óåëñöèòå-âàëèéöè è áåëãèòå-âàëîíöè îò êîíòèíåíòà áÿõà äîøëè òóê îò äàëå÷åí Áàëõ. Ñúùèÿò Áàëõ â Ñðåäíà Àçèÿ êîéòî âñå ïîâå÷å èçñëåäâà÷è èäåíòèôèöèðàò êàòî åäíà îò ïúðâèòå ïðàðîäèíè íà ñúâðåìåííèòå áúëãàðè. Òàêà âåðèãàòà, â åäèíèÿ êðàé íà êîÿòî ñòîåøå êðàë Àðòóð, âîäåøå â äðóãèÿ ñè êðàé äî äðåâíèòå áúëãàðè. Òàêà íåùàòà ñòàâàõà ðàçáèðàåìè. È çàòîâà, çàùîòî ïðåïðàòêàòà êúì êåëòñêàòà ìèòîëîãèÿ áåøå äîïóñòèìà. È çàòîâà, ÷å çàä èìåòî íà âúëøåáíèÿò Êàëàäáîëã (Êàëåäâóëõ) ñå êðèåøå èìåòî íà áúëãàðè è êàëåäîíöè. Ñ òîâà íèå ïîêàçàõìå, ÷å íèêîãà â äðåâíîñòòà ìå÷úò êàòî áîæåñòâåí ñèìâîë íå å áèë ÷óæä è íà ïðåäöèòå íè, ïîäîáíî íà ÿïîíöèòå. Ñ òîâà ïàðàëåëèòå îêîëî âúëøåáíèÿ ìå÷ â ìèòîëîãèèòå õóíî-áúëãàðè è ÿïîíöè íå ñå èç÷åðïâàò. Çàùîòî è â äâåòå ìèòîëîãèè òîé ñèìâîëèçèðàøå íåùî ñúñòàâíî. Ïðè êåëòèòå òîâà áÿõà Êàëåäîíèÿ è Ôèð áîëã, ïðè ÿïîíöèòå ­ áîãèíèòå Òàãèðè, Òàãèöó è È÷èêèøèìà. È àêî ïúðâèòå íè îòïðàùàõà êúì èìåíàòà íà íàðîäè, îò êîèòî åäèíèÿ áÿõà áúëãàðèòå, áèõìå î÷àêâàëè äà å òàêà è ïðè âòîðèòå. À òîãàâà íÿìà äà íè å òðóäíî äà ðàçïîçíàåì â èìåíàòà íà ïúðâèòå äâå îò ñåñòðèòå èìåòî íà äðåâíèòå òîõàðè. Ñúùèòå, êîèòî íÿêîãà êàòî âëàäåòåëè íà Áàëõ ñå÷àõà ìîíåòè ñ áúëãàðñêîòî èìå, çà êîèòî ñå òâúðäåøå, ÷å ñà îáèòàâàëè Ñðåäíà è Öåíòðàëíà Àçèÿ îùå ïðåç äàëå÷íîòî òðåòî õèëÿäîëåòèå ïð.Õð., êîèòî ïðèíàäëåæàõà êúì åâðîïåèäíèÿ àíòðîïîëîãè÷åí òèï, ãîâîðåõà

Àâòîðúò íå å îáúðíàë âíèìàíèå, ÷å áúëãàðèòå âèíàãè ñå çàêëåâàò íàä ìå÷! Ïðè ñêèòèòå òðèòå ñâåùåíè ïðåäìåòà ñà: ñåêèðà (ìå÷), ÷àøà è ïëóã, êîèòî ïàäàò îò íåáåòî!... (áåë. ðåä.) *

327

ÀÂÈÒÎÕÎË åçèê, ïðèíàäëåæàù êúì èíäîåâðîïåéñêîòî åçèêîâî ñåìåéñòâî, áëèçúê íàé-âå÷å äî òîçè íà ôðèãèòå (áðèãè-áúëãàðè), à â êóëòóðíî îòíîøåíèå íîñåõà íàé-ðàííèòå áåëåçè íà êóëòóðèòå îò Ïðè÷åðíîìîðèåòî.  Ñòðóâà ñè îáà÷å, ïðåäè äà ñìå íàïóñíàëè êåëòñêàòà ìèòîëîãèÿ, äà ñè ïðèïîìíèì, ÷å â êåëòñêèÿ Òàðàí íå å òðóäíî äà îòêðèåì èìåòî íà áîã Òàíãàð, ÷å òåõíèÿò áîã Áðàí, íîñåøå îáðàçà íà âðàíà, à Ñåðíóë ­ íà ñúðíà, ÷å áîãèíÿ Íåõàëåíèÿ áåøå íåæåëàíà è íàõàëíà, à îñòðîâúò íà áëàæåíèòå ­ Àâàëîí, âîäåøå èìåòî ñè îò âúëøåáíàòà ÿáúëêà, íà êåëòñêè ­ àáàë. Îñòðîâúò ïúê, êúäåòî ÿïîíñêèÿò Èäçàíãè ñå îòòåãëè íà ñòàðèíè, íîñåøå èìåòî Àâàäæè. Ïðèâúðøâàéêè å ìîòèâà îêîëî áîæåñòâåíèòå àòðèáóòè, îêàçàëè ñå åäíàêâè è çà äâåòå ìèòîëîãèè, íå áèâà äà ïðîïóñêàìå äà îòáåëåæèì è ñõîäñòâîòî ïðè ñú÷åòàâàíåòî èì è ðèòóàëíîòî èì ïðåäñòàâÿíå ïðè äâàòà íàðîäà è äî äíåñ. ßïîíöèòå îêè÷âàò ñâåùåíàòà ñàñàêè èëè íåéíè îò÷óïåíè êëîí÷åòà ñ ìúíèñòà, îãëåäàëöà è ïàð÷åíöà õàðòèÿ èëè ïëàò. Ñúùîòî ïðàâèì íèå ñ Êîëåäíàòà åëõà è ñóðâàêíèöàòà. Äà íå çàáðàâÿìå, ÷å òÿõ è äâåòå ñâúðçâàõìå ñ Êîëåäà ­ îíÿ ñòàð è äîáðîäóøåí ñòàðåö, êîéòî íè íàâåñòÿâà ðåäîâíî íà âðúõ Íîâà ãîäèíà è èäâà îò íàé-ñåâåðíèòå è âå÷íî îêîâàíè îò ñòóä è ìðàç çåìè ­ îò äàëå÷íàòà ìó ðîäèíà ­ Êàëåäîíèÿ. Èíòåðåñíî å äà íàäíèêíåì èìåíàòà è íà íÿêîè îò ñàìèòå áîæåñòâà.  ìèòîëîãè÷íèÿ ïàíòåîí íà õóíî-áúëãàðè öåíòðàëíî ìÿñòî çàåìà ñèíúò íà Ñëúíöåòî è ñàì áåçñìúðòåí àëï Áîÿí, íàðå÷åí îùå Èìåí, ïî èìåòî íà íàðîäà, îãëàâèë òóê, íà çåìÿòà. Èñòèíñêè ðåñïåêò âäúõâà ìíîæåñòâîòî ÿïîíñêè áîæåñòâà è áîæåñòâåíè, íåáåñíè ïîíÿòèÿ, ÷èèòî íàèìåíîâàíèÿ èìàò çà îñíîâà Àìåí èëè Àìàí. Òóê, ðåäîì äî áîãà-ïðàâîòâîðåö Àìåíîìèíàêàíóøè ñå íàðåæäàò îùå Àìåíîêóíèäàìà, Àìåíîêîÿíå, Àìåíîóäçóìå è Àìàíîõîõè, Íåáåñíèÿò ïëàâàù ìîñò Àìàíîóêèõàøè è Íåáåñíàòà ïåùåðà Àìàíîèâàòî. Èìåí è Àìåí ­ ñõîäñòâîòî å î÷åâèäíî è çàñëóæàâà îñîáåíî âíèìàíèå, äîêîëêîòî íè îòïðàùà è êúì åãèïåòñêèÿ Àìîí è êúì öÿëà ïîðåäèöà äóìè, ïîíÿòèÿ, åïèòåòè è èìåíà îò íàé-ðàçëè÷íè åçèöè è êóëòóðè, ÷åñòî ïúòè ñúñ ñàêðàëíî çíà÷åíèå. Íåêà ñåãà íàñî÷èì âíèìàíèåòî ñè êúì äåëàòà íà áîãîâåòå, ñëåçíàëè íà çåìÿòà. È çà äâåòå ìèòîëîãèè öåíòðàëíà ðîëÿ èãðàå åäèí îò íåáåñíèòå áîãîâå, êîéòî, ñëÿçúë íà çåìÿòà, îãëàâÿâà áîãîèçáðàíèÿ íàðîä ­ èìåèêèòå, çà “Ñêàçàíèåòî” èëè ÿïîíöèòå (ÿìàòî, íèõîíãè) çà “Ñâåùåíèòå êíèãè”. È â äâàòà ñëó÷àÿ òîçè áîã å ïîòîìúêúò íà Ñëúíöåòî ­ è Áîÿí Èìåí, è Íèíèãè ­ åäèíèÿò ñèí, à äðóãèÿò âíóê íà îãíåíîòî ñâåòèëî. È ïúðâèòå õóíè, è ïúðâèòå ÿïîíöè ñà ïîòîìöè òðåòî ïîêîëåíèå ñëåä Ñëúíöåòî-ðîäîíà÷àëíèê. Ëþáîïèòåí å è âúïðîñúò ñ ïúðâèòå òâîðåíèÿ íà íåáåñíèòå áîãîâå, êîèòî è â äâåòå ìèòîëîãèè ñå îêàçâàò íåñúâúðøåíè è óðîäëèâè. Ñïîðåä “Ñêàçàíèåòî” óðîäëèâè ñå ðàæäàò ïúðâèòå õîðà. Ñïîðåä “Ñâåùåíèòå êíèãè” êàòî óðîä ñå ðàæäà Åáèñó ­ ïúðâàòà ðîæáà íà Èäçàíàãè è Èäçàíàìè. Êîëêîòî äî äúëáîêî ïðîòèâîðå÷èâèòå äàííè, êîèòî îòêðèâàìå çà íåãî â ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ, òå ñàìî ñâèäåòåëñòâàò çà íåÿñíîòàòà îêîëî íåãîâèÿ îáðàç, êàêòî è äî ïðîòèâîðå÷èâèòå ÷óâñòâà è ìèñëè, ïðåäèçâèêàíè îò íåãî. Çàùîòî àêî çàä ñúçäàäåíèòå îò Àìàòåðàñó Òàãèðè è Òàãè-

328

öó, îòêðèâàìå ïðèñúñòâèåòî íà òîõàðèòå, òî çàä òîâà íà ïúðâîðîäíèÿ £ áðàò ñúùî îòêðèâàìå èìåòî íà åäíîèìåííèÿ íàðîä åáèñó, åäíî îò èìåíàòà íà íå ïî-ìàëêî çàãàäú÷íèòå àéíè îáèòàòåëè è äíåñ íà ÿïîíñêèòå îñòðîâè. Îùå ïîâå÷å, ÷å è òå, ïîäîáíî íà òîõàðèòå, áÿõà åâðîïîèäåí íàðîä, ïðèíàäëåæàù êúì áàëêàíî-êàâêàçêèÿ ðàñîâ òèï è íÿìàõà íè íàé-ìàëúê ïðèìåñ ìîíãîëîèäíîñò.  äîïúëíåíèå áèõìå êàçàëè ñàìî, ÷å è äîñåãà àéíèòå ñà çàïàçèëè êóëòà êúì ìå÷êàòà è ñ òîâà îòíîâî íè âðúùàò êúì ëåãåíäàòà çà êðàë Àðòóð, êúäåòî àðò îçíà÷àâàøå ñúùî ìå÷êà. Íî íàðåä ñ ìå÷êàòà ïî÷èòàõà è çìèÿòà... À è íàëè Èäæèê ­ ëþáèìèÿò ñèí íà Áîÿí è Áîéãàëà, ñúùî ñå áåøå ðîäèë êàòî çìåé÷å? Íî äîðè è òîâà íå ïîñòàâÿ êðàÿ íà îòêðèòèòå îò íàñ ïàðàëåëè, çàùîòî è Áîÿí, è Åáèñó ñå îêàçâàò íå ñàìî íåáåñíè òâîðåíèÿ è áîãîâå, íî è ðå÷íè ïúòåøåñòâåíèöè. Áîÿí ïðåâîçâàù èìåíöèòå ïðåç îïàñíàòà ðåêà Àìóë, Åáèñó ­ ñïóñíàò ñ êîøíèöà îò ðîäèòåëèòå ñè â ðåêàòà. Ìîæåì äà ïðîäúëæèì èçñëåäâàíåòî ñè ñ ÷åòèðèìàòà ñèíà íà Èäæèê ­ ïðàâíóöè íà Ñëúíöåòî. Çàñåëèëè ñå ïðè ïëàíèíàòà Õîí, òå ïðèåëè íåéíîòî èìå è ñòàíàëè ïúðâèòå õîíè, ïðåäàâàéêè èìåòî è íà íàðîäà, âîäåí îò òÿõ.Íèíèãè ñúùî èìà ÷åòèðèìà ñèíà è òå ñúùî ñà ïðàâíóöè íà Ñëúíöåòî. Ëþáîïèòíè ñà è èìåíàòà èì: Õîíîàêàðè, Õîíîñóñóìè, Õîíîåðè è Õèêîõîõîäåìè, çàïèñâàí îùå êàòî Õîíîñóñîðè, ÷èéòî êîðåí íåäâóñìèñëåíî íè îòïðàùà êúì åòíîíèìà ÕÎÍ. Ïðîäúëæàâàéêè ïðîñëåäÿâàíåòî ñè âúðõó “Ñêàçàíèåòî” è “Ñâåùåíèòå êíèãè”, ïîñòåïåííî äîñòèãàìå äî ñàìèòå ïðåäåëè íà ìèòîëîãè÷íîòî, îòâúä êîèòî âå÷å ïðîçèðà èñòîðè÷åñêîòî ìèíàëî. È òî÷íî íà òîâà ìÿñòî áúëãàðñêèÿò åïîñ íè ïðåäëàãà ëåãåíäàòà çà êàí Äæèëêà è íåãîâèÿ ñèí Ãàçàí, êîãîòî èäåíòèôèöèðàõìå êàòî Àâèòîõîë, à äúðæàâàòà ìó â Ñåäìîðå÷èåòî ­ êàòî õóíñêàòà äúðæàâà Þåïàí. Îñòàâà îòêðèò âúïðîñúò çà ïîñëåäâàùàòà ñúäáà íà ñòàðèÿ Äæèëêà è íåãîâàòà âîéñêà.  êðúãà ïîâå÷å íà ëåãåíäàðíîòî, âúïðåêè è ñ ïðåòåíöèèòå çà èñòîðè÷íîñò, ñòîè ðàçêàçúò ⠓Ñâåùåíèòå êíèãè” çà ïúðâèÿ ÿïîíñêè èìïåðàòîð ­ Äæèììó. Êàêòî ðàçáðàõìå, âíóêúò íà Íèíèãè áèë ïðîâúçãëàñåí çà èìïåðàòîð ñëåä ïðîäúëæèòåëåí, ñåäåìãîäèøåí ïîõîä, ïðè êîéòî ïîä÷èíèë è îáåäèíèë ïîä âëàñòòà ñè Ñåâåðåí Êþøó è Þæåí Õîíñó. Òàêà äîñòèãàìå äî ïîðåäíèÿ ïàðàëåë ìåæäó ìèòîëîãèèòå íà õóíî-áúëãàðè è ÿïîíöè. Èçëèçàéêè îò ÷èñòî ìèòîëîãè÷íîòî, ïðåäè äà ñìå ñòúïèëè óâåðåíî íà òåðèòîðèÿòà íà èñòîðè÷åñêè ïîçíàòîòî, õðîíîëîãè÷íîòî ïðîñëåäÿâàíå íà ñúáèòèÿòà ìèíàâà ïðåç çîíàòà íà íÿêàêúâ ìåæäèíåí ïåðèîä. Çà õóíîáúëãàðèòå òîâà å ïåðèîäúò Àâèòîõîë. Çà ÿïîíöèòå òîâà å ïåðèîäúò íà ïúðâèòå ïåòíàäåñåò èìïåðàòîðà. È â äâåòå ìèòîëîãèè òåçè ìåæäèííè ïåðèîäè ñà êîëêîòî ñ ïðåòåíöèèòå çà èñòîðè÷íîñò, òîëêîâà è îáâåÿíè ñ ëåãåíäè è íåèçâåñòíîñò. Ïàðàëåëúò îáà÷å èìà è âòîðà åäíà ñòðàíà. Ñòàâà äóìà çà ôîíåòè÷íîòî ñõîäñòâî â èìåíàòà íà õóíñêèÿ Äæèëêà è íà ÿïîíñêèÿ Äæèììó, ìàðêèðàëè ñïîìåíàòèòå ïåðèîäè. Íàèñòèíà, ñõîäñòâîòî â ñúçâó÷íîñòòà å êîëêîòî íåî÷àêâàíî, òîëêîâà è íåíàòðàïâàùî ñå, ÷å ìîæå ñïîêîéíî äà áúäå ïîäìèíàòî. È òîâà áè áèëî òàêà, àêî íå ñå âúðíåì

ÀÂÈÒÎÕÎË íàçàä ïî èçìèíàëèÿ âå÷å ïúò. Çàùîòî íàïðàâèì ëè òîâà, ùå óñòàíîâèì, ÷å ïîñî÷åíèÿò ïàðàëåë ñúâñåì íå å íåùî èçêëþ÷èòåëíî è èçîëèðàíî. Âå÷å ïîñî÷èõìå çâóêîâîòî ñõîäñòâî ìåæäó ÈÌÅÍ ó õóíî-áúëãàðèòå è ÀÌÅÍ, ó ÿïîíöèòå. Ïîäîáíî ñõîäñòâî îòêðèâàìå è â èìåíàòà íà ÈÄÆÈÊ è ÈÄÇÀÍÀÃÈ. À åòî ñåãà, ÷å ñúùàòà çàâèñèìîñò áåëåæè è èìåíàòà íà ÄÆÈËÊÀ è ÄÆÈÌÌÓ. Ïðè òîâà, ðàçãëåæäàíè â õðîíîëîãè÷åí ïëàí, òåçè ïàðàëåëè ïîçâîëÿâàò äà ñå ãëåäà íà òÿõ êàòî íà âçàèìíî ñúîòâåòñòâàùè ñè. Çàùîòî âñåêè åäèí îò ïîñî÷åíèòå ïðèìåðè çàåìà ñòðîãî îïðåäåëåíî ìÿñòî (ïîçèöèÿ) â ñòðóêòóðàòà íà ìèòîëîãèèòå è âúâ âñè÷êèòå òðè ðàçãëåæäàíè ñëó÷àÿ òåçè ïîçèöèè ñà òâúðäå áëèçêè. À òîâà ïîçâîëÿâà äà ñå ãëåäà, ñ èçâåñòíî ïðèáëèæåíèå, íà äâåòå ìèòîëîãèè êàòî íà óñïîðåäèöà. Õèïîòåçàòà íè, íàèñòèíà, å òâúðäå ïðåäèçâèêàòåëíà, íî ñòðóâà íè ñå, ÷å òðîéíîòî äîòóê ñúîòâåòñòâèå íå áèâà äà ñå ïîäìèíàâà. Çàùîòî âñÿêî ñëåäâàùî óäúëæàâàíå íà íàáåëÿçàíàòà óñïîðåäèöà ùå ïðåäñòàâëÿâà âñå ïîçíà÷èì àðãóìåíò çà íåéíèÿ îáåêòèâåí è çàêîíîìåðåí õàðàêòåð, ïðåâðúùàéêè ñå íàêðàÿ â ñåðèîçíî ñâèäåòåëñòâî çà âçàèìíà âðúçêà ìåæäó äâåòå ìèòîëîãèè. Ïðåäè äà ïðîäúëæèì îáà÷å â òàçè ïîñîêà, ñòðóâà ñè äà îòáåëåæèì è îùå åäèí íå òîëêîâà çàáåëåæèì ïàðàëåë ìåæäó äâàòà ìîòèâà è ïî-êîíêðåòíî òåõíèòå ïðèêëþ÷åíèÿ ïî âîäà. Æåíàòà íà Äæèëêà ñïóñêà ñ êîøíèöà ñèíà ñè âúâ âîäèòå íà Äóëîñó è òàêà ãî ñïàñÿâà îò ÿâíà ãèáåë, ìàéêàòà íà Äæèììó è ñàìèÿò òîé ñà èçâåñòíè ñ ìîðñêèòå ñè ïîõîäè. Òàêà äî ñõîäñòâîòî ñ èìåíàòà ñå íàðåæäà è ñõîäñòâîòî ñ ïîõîäèòå ïî âîäà è íàêðàÿ, òîâà ñ àêòèâíîòî ó÷àñòèå íà æåíàòà-ìàéêà â ïîñî÷åíèòå íà÷èíàíèÿ. Ñõîäñòâî ïðåäñòàâëÿâà ñúùî òàêà è ðåçóëòàòúò îò ïîõîäèòå, äîâåëè äî èçñåëâàíåòî íà Äæèììó è Ãàçàí îò ðîäèíàòà è öàðóâàíåòî èì íàä îáøèðíè äúðæàâè, íî íà íîâî ìÿñòî. Èçîáùî, âîäíèòå ïðèêëþ÷åíèÿ çàåìàò îïðåäåëåíî ìÿñòî â äâåòå ìèòîëîãèè. Âå÷å îòáåëÿçàõìå, ÷å çà ïúëíîòà íà èçëîæåíèåòî ùå ñå ñïðåì è íà îùå åäèí åïèçîä. Áîÿí èìà íà çåìÿòà äâå æåíè è òîâà ñà âîäíèòå êðàñàâèöè Àëïèòå Âèäðà è ðèáàòà Áîéãàëà. Òâúðäå äðàìàòè÷åí å ìîòèâúò ñ ëîáîâòà íà Áîÿ íè Áîéãàëà â äúëáèíèòå íà Äóëîñó. Ïîäîáíà å è ñúäáàòà íà ñèíà íà Íèíèãè, îæåíèë ñå íà äúíîòî íà îêåàíà çà ïðèíöåñà Òîéîòàìà è íà íåãîâèÿ âíóê, âçåë çà æåíà ñåñòðà £ ­ è äâåòå äúùåðè íà áîãà íà îêåàíà. Íåêà îáà÷å ïðîäúëæèì ïî ïîñî÷åíàòà ñëåäà è ïðîñëåäèì êàê ñòîÿò íåùàòà ñ èìåíàòà íà îñòàíàëèòå öåíòðàëíè îáðàçè îò ìèòîëîãèèòå íà õóíî-áúëãàðè è ÿïîíöè. Òàêà ñòèãíàõìå äî “Áè÷à Áîæè” ­ Àòèëà, çàïèñàí ⠓Ñêàçàíèåòî” îùå êàòî Àóäàí ­ èìå, íîñåíî ñúùî è îò ðîäîíà÷àëíèêà Áîÿí Èìåí.  ãåðìàíî-ñêàíäèíàâñêàòà ìèòîëîãèÿ ñëåòè îáðàçè íà æèâàòà ëåãåíäà è ìèòè÷íèÿ ïðàîòåö áÿõà èçêðèñòàëèçèðàëè â áîæåñòâåíèÿ Îäèí èëè Âîòàí. Åòî çàùî, ïðîñëåäèì ëè èìåíàòà íà ïîçíàòèòå íè ÿïîíñêè âëàäåòåëè, âíèìàíèåòî íè ïðèâëè÷à òîâà íà èìïåðàòîð Îäæèí. Òóê íÿìà äà çàùèòàâàìå òåçàòà, ÷å Îäèí/ Àóäàí, Àòèëà/ è Îäæèí ñà åäèí è ñúù èñòîðè÷åñêè ãåðîé. Òÿ íàèñòèíà çâó÷è àáñóðäíî. Íå ìîæåì îáà÷å äà íå îáúðíåì âíèìàíèå íà íåùî äðóãî ­ íà ðàçëè÷èÿòà â ñòèëà íà óïðàâëåíèå íà äâàìàòà âëàäåòåëè. Åäèíèÿò ­ âîèí, çàâîåâàòåë è ðóøèòåë íà ïðîãíèëèÿ ñâåòîâåí ðåä. Äðóãèÿò ­

ìèðîëþáèâ àäìèíèñòðàòîð, ñòðîèòåë è êèíæîâíèê ­ ïðúâ íàëîæèë ïèñìåíîñòòà â ßïîíèÿ. Êàê ëè å ñòàíàëî òîãàâà òàêà, ÷å òîçè ìúäúð è ñïîêîåí âëàäåòåë å áèë ïðîâúçãëàñåí çà áîã íà âîéíàòà? Ïðè òîâà, íå ïðèæèâå, à âåêîâå ïîêúñíî? Âåê ñëåä ñìúðòòà è íà ñàìèÿ Àòèëà. Äà íå çàáðàâÿìå îáà÷å, ÷å òî÷íî òàçè íåî÷àêâàíà è çàãàäú÷íà ñìúðò áåøå ðàçòúðñèëà öåëèÿ òîãàâàøåí ñâÿò è áå ïðîíèêíàëà íàøèðîêî â ìèòîâåòå è íàðîäíîòî òâîð÷åñòâî íà äåñåòêè åâðîïåéñêè è àçèàòñêè íàðîäè. Èçêëþ÷åíî ëè å ïðè òîâà ïîëîæåíèå, îáðàçúò íà Îäæèí äà å âòîðè÷íî ìîäåëèðàí è âçàèìñòâàí îò îáðàçà íà Îäèí? È ñëó÷àéíî ëè å ñõîäñòâîòî â èìåíàòà? Äîïúëíèòåëíà âðúçêà íàìèðàìå è â õóíîðñêàòà ñëåäà, ïî êîÿòî íè îòïðàùàò äâàìàòà âëàäåòåëè: åäèíèÿò ­ õóíîðñêè âîæä, äîêàòî çàä ðîæäåíîòî èìå ­ Õîíäà, íà äðóãèÿ, íå å òðóäíî äà äîëîâèì åòíîíèìà íà ñúùèòå õóíè. Äà íå çàáðàâÿìå è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å Îäæèí ÿïîíöèòå ÷åñòâàõà íàåäíî ñ êóëòà êúì çàãàäú÷íèòå ñàíüîøèí. È òîâà, ÷å è Õîíäà, è Òàãèðè, è áðàò £ Åáèñó íè íàñî÷âàò âñå êúì èìåíàòà íàä ðàçíè èçòî÷íè íàðîäè: õóíè, òîõàíè è àéíè (åáèñó), ÷èèòî êîðåíè îòâåæäàò âñå êúì åäíà è ñúùà èñòîðè÷åñêà äðåâíîñò. Äà íå çàáðàâÿìå, ÷å òå è òðèòå ïðèíàäëåæàõà êúì åâðîïîèäíèÿ àíòðîïîëîãè÷åí òèï. ×å â Àçèÿ áÿõà ïðèøúëöè, ïîÿâèëè ñå ïðèáëèçèòåëíî ïî åäíî è ñúùî âðåìå (òðåòî õèë.ïð.Õð.). ×å áÿõà íîñèòåëè âñå íà áëèçêà ïðè÷åðíîìîðñêî-ñðåäèçåìíîìîðñêà êóëòóðà. Îáîáùàâàéêè êàçàíîòî, ñêëîííè ñìå äà äîïóñíåì, ÷å â ðàìêèòå íà ìèòîëîãèÿòà, ñâúðçâàíåòî íà Îäèí (Àóäàí) è Îäæèí ñúâñåì íå å íåùî èçêëþ÷åíî, íàïðîòèâ, âðúçêàòà å íå ñàìî âèäèìà, íî è êàòî ÷å ëè âòîðè÷íî òúðñåíà è ïîä÷åðòàíà. Êîìó å áèëî íóæíî òîâà? È çàùî ëè ãî å ïðàâèë? Ñêëîííè ñìå äà òúðñèì îòãîâîðèòå â êîíòåêñòà íà íàøàòà õèïîòåçà. Çàùîòî òîâà ÷åòâúðòî ïîðåäíî, ñâúðçâàùî äâåòå ìèòîëîãèè çâåíî, îùå ïîâå÷å ïîëó÷åíî èçêóñòâåíî, ïî÷òè èçêëþ÷âà âúçìîæíîñòòà íàáåëÿçàíèòå âðúçêè äà áúäàò ïëîä åäèíñòâåíî íà ÷èñòà ñëó÷àéíîñò. Ñëåä êàòî îáà÷å ñå óáåäèõìå, ÷å íå ñà ñëó÷àéíè, ñëåäâà äà áúäàò çàêîíîìåðíè. Âúçìîæíî ëè å äà ïðîäúëæèì ïî ñúùèÿ ïúò è äà òúðñèì îùå ïî-óáåäèòåëíî ïîòâúðæäåíèå íà òåçàòà ñè? Îêàçâà ñå, ÷å å âúçìîæíî. Íåêà ïðèñòúïèì êúì ôèíàëíèòå ÷àñòè íà ìèòîëîãèèòå, âúâ âðåìåòî íåïîñðåäñòâåíî ñëåä óïðàâëåíèåòî íà âåëèêèÿ Àòèëà è ìúäðèÿ Îäæèí. Òîãàâà ùå ñå íàòúêíåì íà ñèíîâåòå èì ­ Èðíèê è Èðàöóêî. È êàêòî ùå ñå óáåäèì è òîçè ïúò ôîíåòè÷íàòà áëèçîñò å ñàìî íåùî ïîâúðõíîñòíî, çàä êîåòî ïîòúðñèì ëè, ùå îòêðèåì è äðóãè äîïúëíèòåëíè ïàðàëåëè. Ïúðâî, òå è äâàìàòà ñà ñèíîâå íà âåëèêè âëàäåòåëè, íî è íà íàòèêà, êîèòî ñúñòàâÿõà ïàðàëåëíà äâîéêà ãåðîè îò õóíî-áúëãàðñêàòà è ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèè. Âòîðî, âñè÷êî ñâúðçàíî ñ òÿõ å ïðåäñòàâåíî â êîíòåêñòà íà ïðèò÷àòà çà òðèìàòà áðàòÿ. Òîçè îáù åëåìåíò å îñîáåíî ïîêàçàòåëåí, ïðåäâèä íà ôàêòîëîãè÷åñêàòà ìó íåñúñòîÿòåëíîñò, äîêîëêîòî ñèíîâåòå è íà Àòèëà (Îäèí) è íà Îäæèí ñà áèëè çíà÷èòåëíî ïî-ìíîãîáðîéíè, êàêòî ñâèäåòåëñòâàò èçâîðèòå. Åäíàêâà ñå îêàçâà è ñúäáàòà íà äâàìà îò òðèìàòà áðàòÿ: ïî åäèí èëè äðóã íà÷èí, âñè÷êè òå çàãèâàò. Êàòî ñìúðòòà íà åäèí îò òÿõ ñå ñâúðçâà ñ áèòêàòà ïðè íÿêàêâà ðåêà. Åëàê å óáèò ïðè ð. Íåäàî, äîêàòî

329

ÀÂÈÒÎÕÎË Îÿìàìîðè çàãèâà âúâ âîäèòå íà ð. Óäæè. Âãëåæäàéêè ñå ïî-âíèìàòåëíî â îáðàçèòå íà Èðíèê è íà Èðàöóõî íèå äîëàâÿìå ñúùèÿ èçêóñòâåí õàðàêòåð íà âðúçêàòà ïîìåæäó èì. Íî è òîçè ïúò, ïîäîáíî íà òåçè ìåæäó Îäèí è Îäæèí, òîâà ñàìî ÿ ïîä÷åðòàâà è ïîäñèëâà, ïðèäàâàéêè £ ïî-ãîëÿìà óáåäèòåëíîñò è ïðîâîêàòèâíîñò. Îáîáîùàâàéêè èçòúêíàòîòî äîòóê, ñëåäâà äà îòáåëåæèì, ÷å â ìèòîëîãèèòå íà õóíî-áúëãàðè è ÿïîíöè ñå íàìèðàò ìíîãîáðîéíè è ðàçíîîáðàçíè îáùè ïàðàëåëè è íà ïðåäåí ïëàí îò âñè÷êè òÿõ èçïúêâà îáùîòî õóíîðñêî íà÷àëî. Óñòàíîâÿâà ñå è äðóãà, ñúùî òàêà ëþáîïèòíà îñîáåíîñò. Âúâ âñÿêà îò äâåòå ìèòîëîãèè îòêðèõìå ïî ïåò öåíòðàëíè îáðàçà, ñúñòàâÿùè òåõíèÿ ãðúáíàê. Íàé-íåî÷àêâàíî îáà÷å ñå îêàçà, ÷å ïîñî÷åíèòå îáðàçè áÿõà ñâúðçàíè ïîìåæäó ñè ïî äâîéêè. À íàé-èçóìèòåëíîòî â ñëó÷àÿ å îòíîñèòåëíîòî èì õðîíîëîãè÷íî ñúîòâåòñòâèå. Ñðåùó èìåòî íà ÁÎÿí ÈÌÅÍ íàìèðàìå íàèìåíîâàíèÿòà íà öÿëà ïîðåäèöà ÿïîíñêè áîãîâå, èìåíàòà íà êîèòî çàïî÷âàõà ñ êîðåíà ÀÌÅÍ. Ñðåùó ÈÄÆÈÊ ñòîåøå ÈÄÇÀÍÀÃÈ, ñðåùó ÄÆÈËÊÀ ­ ÄÆÈÌÌÓ ­ ñðåùó ÎÄÈÍ /ÀÓÄÀÍ/ ­ ÎÄÆÈÍ, ñðåùó ÈÐÍÈÊ ­ ÈÐÀÖÓÊÎ. Ïîñî÷èõìå îñâåí òîâà, ÷å ÷èñòî ôîíåòè÷íèòå ñõîäñòâà ñå äîïúëâàò îáèêíîâåíî îò öÿë êîìïëåêñ äîïúëíèòåëíè ïàðàëåëè, èçëèçàùè äàëå÷ èçâúí ÷èñòî åçèêîâîòî ñõîäñòâî. À òîâà ïîçâîëÿâà äà ñå ãîâîðè íå ñàìî çà ôîíåòè÷åí, íî è çà ñúäúðæàòåëåí àñïåêò íà íàáåëÿçàíèòå âðúçêè. Íå å çà ïîäöåíÿâàíå è ãîëåìèíàòà íà íàáåëÿçàíàòà óñïîðåäèöà, èçãðàäåíà îò ïåò ñàìîñòîÿòåëíè çâåíà. Àêî êúì òîâà ïðèáàâèì è ñúîòâåòñòâèÿòà â ïîñëåäîâàòåëíîñò-

330

òà íà òåçè ïåò äâîéêè îáðàçè, êàêòî âå÷å îòáåëÿçàõìå, áèõìå ìîãëè äà ãîâîðèì çà ÿâíà çàêîíîìåðíîñò. Íî è òîâà íå èç÷åðïâà àðãóìåíòèòå, ðàçêðèâàùè íåïîäîçèðàíàòà äîñåãà âðúçêà ìåæäó ìèòîëîãèèòå íà Áúëãàðèÿ è ÿïîíöè. Çàùîòî íàáåëÿçàíàòà òîêó-ùî ïåòçâåçäíà óñïîðåäèöà ñúâñåì íå å åäèíñòâåíîòî íåùî, êîåòî ãè ñâúðçâà. Äà íå çàáðàâÿìå çíà÷èìèÿ áðîé ïàðàëåëè èçâúí íåÿ, ïîñî÷åíè â íà÷àëîòî íà èçñëåäâàíåòî íè. Âñè÷êè òå, ïðèáàâåíè êúì îñíîâíèòå ëèíèè â ñúäúðæàíèåòî íà äâåòå ìèòîëîãèè, ñúñòàâÿò ñêåëåòà íà äâà èçóìèòåëíî áëèçêè îáðàçà. Íåùî ïîâå÷å, áèõìå ìîãëè äà äîïóñíåì, ÷å îò îïðåäåëåíî ìÿñòî íàòàòúê ñõîäñòâîòî â ïîëó÷åíèòå îáðàçè å áèëî ðåçóëòàò íà îñîáåíè ãðèæè è ñòàðàíèå çà ïîääúðæàíåòî ìó. Íÿêîé íàâðåìåòî å ñàìî å çíàåë, íî ñå å è ñòàðàåë òîâà ñõîäñòâî äà ïðîäúëæàâà äà íå ñå ãóáè, äîðè è ñëåä èñòèíñêîòî ðàçêúñâàíå íà âðúçêàòà ìåæäó äâàòà íàðîäà è ñ öåíàòà íà èçêóñòâåíîòî £ ïîääúðæàíå ñúñ ñðåäñòâàòà íà èñòîðè÷åñêàòà ôàëøèôèêàöèÿ. È çàòîâà íå áèõìå ìîãëè äà âèíèì íè íàé-ìàëêî íàáåäåíèòå “ôàëøèôèêàòîðè” íà “Ñêàçàíèåòî”. Ñàìî áèõìå èì ñå ÷óäèëè, çàùî ëè ñà ìúë÷àëè äîñåãà çà äúëáîêèòå âðúçêè íà “ëúæëèâàòà ñè ðîæáà” ñ ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ. Íå îáðàç, íå åïèçîä è íå ìîòèâ ­ öÿëà åäíà ìèòîëîãèÿ ðàçêðèâà âðúçêèòå ñè ñ îáðóãàíîòî “Ñêàçàíèå”, à Ô. Íóðóòäèíîâ ñè ìúë÷è?! Çàòîâà ïúê èçâåñòíèòå íè êðèòèêàðè ñèãóðíî ùå ñòàíàò îùå ïî-ãðúìîãëàñíè è àðîãàíòíè. Ñòðóâà ìè ñå, ÷å ñëåä âñè÷êî óñòàíîâåíî âå÷å, ïðîñòî íå ñè ñòðóâà äà èì îáðúùàìå âíèìàíèå.

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÏÈÑÌÅÍÈ ÑÂÅÄÅÍÈß ÇÀ ÄÂÈÆÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÏËÅÌÅÍÀÒÀ ÁÅÐÑÈËÈ/ÂÅÐÑÈËÈ/ ÁÅÐ×ÓË/ÁÅÐÇÈÒÈ/ÂÀÐÑÀÖÈ Ä-Ð ËÈËÈ ÐÀÉ×ÅÂÀ

Íàøèòå ñúâðåìåííè ñâåäåíèÿ çà ïëåìåíàòà ÁÅÐÑÈËÈ/ÂÅÐÑÈËÈ/ÁÅÐ×ÓË/ÁÅÐÇÈÒÈ/ÂÀÐÑÀÖÈ ñå îñíîâàâàò íà àðàìåéñêè, ñèðèéñêè, àðìåíñêè, êîìåéñêè, õàçàðñêè, àðàáñêè, ëàòèíñêè èçòî÷íèöè, ïèñàíèÿ íà õðèñòèÿíñêè ìèñèîíåðè îò íà÷àëíèòå ñòîëåòèÿ íà õðèñòèÿíñòâîòî, êàêòî è íà áúëãàðñêè èçòî÷íèöè.  ïðåäñòàâåíîòî êðàòêî èçëîæåíèå ùå ñå îïèòàì äà õâúðëÿ ñâåòëèíà âúðõó îòêðèòè ïèñìåíè èçòî÷íèöè, äàâàùè ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà ÁÅÐÑÈËÈ/ÂÅÐÑÈËÈ/ÁÅÐ×ÓË/ÁÅÐÇÈÒÈ/ÂÀÐÑÀÖÈ â Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ è Ñåâåðíà Ñèðèÿ îò ñðåäàòà íà III õèëÿäîëåòèå äî ñðåäàòà íà II õèëÿäîëåòèå ïð.í.å. Ùå ñå ñïðà áåãëî âúðõó ïðèñúñòâèåòî íà ÁÅÐÑÈËÈÒÅ ïî çàïàäíîòî êðàéáðåæèå íà Êàñïèéñêî ìîðå, êúäåòî òÿõíàòà äúðæàâà å ïîçíàòà íà èçòî÷íèòå àâòîðè êàòî ñòðàíàòà ÁÅÐÑÈËÈß/ÁÀÐÑÈËÈß/ÂÅÐÇÈÒÈß èëè êàòî ÀË ÁÀÐØÈË íà àðàáñêèòå àâòîðè ïî-êúñíî. Íàõëóâàíåòî íà òþðêñêèòå ïëåìåíà, à ïî-êúñíî è íà õàçàðèòå êúì V-VI â. è îùå ïî-êúñíî íà àðàáñêèòå ïëåìåíà â òåçè îáëàñòè ðàçðóøàâàò åäíà ðàçâèòà äúðæàâà. Åäíà îò ìíîãîòî åäíîâðåìåííî èëè ïîñëåäîâàòåëíî ñúùåñòâóâàëè áúëãàðñêè äúðæàâè â ðàéîíà íà Êàâêàç, çàïàäíîòî Êàñïèéñêî è èçòî÷íîòî ×åðíîìîðñêî êðàéáðåæèå. Ùå ñå ñïðà íà ïðèäâèæâàíåòî è íÿêîëêî âåêà ïî-êúñíî íà ïðèñúñòâèåòî íà òåçè ïëåìåíà îêîëî ðåêèòå Âàðäàð, Ñòðóìà è Ìåñòà. Çàïàäíèòå è Ñðåäíèòå Ðîäîïè, êàêòî è íà ïðèäâèæâàíåòî è ïðèñúñòâèåòî èì ïî þæíîòî êðàéáðåæèå íà Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî ïîä èìåòî âàðñàöè ó÷àñòâàò â áîðáèòå è æèâîòà íà äðóãè áúëãàðñêè ïëåìåíà, ðàçïîëîæåíè îêîëî ïëàíèíàòà Áóëãàðäàð, çàñâèäåòåëñòâàíî îò ìíîãî ïèñìåíè èçòî÷íèöè ìåæäó IÕ è ÕVI â. Îñêúäíèòå ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêè ïëåìåíà â Ñåâåðíà Ñèðèÿ îò ñðåäàòà íà III äî ñðåäàòà íà II õèëÿäîëåòèå ïð.í.å. íàìèðàìå â ïèñìåíè èçòî÷íèöè, îòêðèòè ïðè ðàçêîïêèòå íà ãðàäà-äúðæàâà Èáëà. Íàïðàâåíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè ìåæäó 1964 è 1980 ã. íà õúëìà Òåë Ìàðäèõ ðàçïîëîæåí íà 55 êì þæíî îò ãð. Àëåïî (Õàëåï) â Ñåâåðíà Ñèðèÿ (äðåâíàòà ñòðàíà Ñóðè èëè Øàì íà àðàáñêè). Äî îòêðèâàíåòî íà òîçè îãðîìåí àðõåîëîãè÷åñêè êîìïëåêñ, ñêðèë îñòàíêèòå íà åäíà öúôòÿùà â êðàÿ íà III õèëÿäîëåòèå ïð.í.å. öèâèëèçàöèÿ çàâëàäÿíà îò Àêàäñêîòî öàðñòâî îò âðåìåòî íà Ñàðãîí Âåëèêè ïîêàçâà åäíà íàðå÷åíà öèâèëèçàöèÿ (êàêâèòî ñà ïî ñúùîòî âðåìå Øóìåð è Åãèïåò). Îòêðèâàíåòî å ðåçóëòàò îò ðàáîòàòà íà ãðóïà èòàëèàíñêè àðõåîëîçè ïî ïîêàíà íà îòäåëà çà Äðåâíà èñòî-

ðèÿ íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà êóëòóðàòà íà Ñèðèÿ, ðúêîâîäåíà îò àðõåîëîãà Ïàóëî Ìàòüî. Ïî-êúñíî â ðàçêîïêèòå ñå âêëþ÷âàò àðõåîëîçè îò öÿë ñâÿò: íåìöè, ôðàíöóçè, àíãëè÷àíè, àìåðèêàíöè, ðóñíàöè, àâñòðèéöè è äð. Äîøëèòå ñ òÿõ ëèíãâèñòè ïðîâåæäàò çàåäíî ñ àðõåîëîçèòå ìíîãîãîäèøíè ïðîó÷âàíèÿ, èçâîäèòå îò êîèòî ïðîìåíÿò âúçãëåäèòå íà íàé-äðåâíàòà èñòîðèÿ íà ÷îâå÷åñòâîòî. Òóê ñà îòêðèòè îñòàíêèòå íà åäíà êóëòóðà, êîÿòî èìà çà ñòîëèöà ãðàä, îòäàëå÷åí íà 75 êì îò ãîëÿìà ðåêà. Íàé-áëèçêàòà å ð. Îðîíò (ñåãà Àë-Àñè), à ïîäàëå÷å å Åôðàò. Òàçè äúðæàâà îò III õèëÿäîëåòèå ïð.í.å., ïî óðîâåí íà äîñòèæåíèÿòà ñè ïî àðõèòåêòóðíè, ñêóëïòóðíè, æèâîïèñíè, ïèñìåíè, èñòîðè÷åñêè, ðåëèãèîçíè è äð. äîñòèæåíèÿ íå îòñòúïâà íèòî íà Øóìåð, íèòî íà Åãèïåò. Ïðåç 1975 ã. å íàïðàâåíî íàé-êðóïíîòî àðõåîëîãè÷åñêî îòêðèòèå ­ àðõèâúò íà äúðæàâàòà Èáëà, êîéòî ñúäúðæà 17 056 ãëèíåíè ïëî÷êè ñ øóìåðñêî êëèíîïèñíî ïèñìî, êîéòî åïèãðàôúò Äæîðäæî Ïåòòèíàòî ïîäðåæäà è êëàñèôèöèðà, íàïèñàíè íà íåèçâåñòåí åçèê. Òåçè êëèíîïèñíè òàáëè÷êè ñå îïèòâàò äà ðàç÷åòàò ìíîãî ëèíãâèñòè. Ìåæäó òÿõ íàé-çàáåëåæèòåëíè îòêðèòèÿ ïðàâÿò Äæîðäæî Ïåòòèíàòî, Àëôîíñî Àðê, Åäìóíä Ñîëáåðæå, Ì.È. Äèàêîíîâ è äð. Ðàç÷èòàíåòî íà òîçè Èáëàèòñêè àðõèâ å ñâúðçàíî â íà÷àëîòî ñ ìíîãî óâëå÷åíèÿ, ñúçäàâàùè âïå÷àòëåíèåòî, ÷å äàðåíèòå ìèòè÷íè ðàçêàçè ñå ïðåâðúùàò â ðåàëíîñò.  íà÷àëîòî ñå ïðèåìà, ÷å ãðàäúò-äúðæàâà Èáëà å îáøèðíà èìïåðèÿ, îáõâàùàùà ïðîñòðàíñòâîòî íà Ãàçà íà Ìúðòâî ìîðå äî ãðàíèöàòà íà äíåøíà Òóðöèÿ. Íà îñíîâà íà òåçè óâëå÷åíèÿ ñà íàïðàâåíè è ïúðâèòå ïóáëèêàöèè. Çà àðõåîëîãè÷åñêèòå íàõîäêè îò ðúêîâîäèòåëÿ íà ðàçêîïêèòå Ïàóëî Ìàòüî, îòïå÷àòàíè ïîä çàãëàâèåòî: “Èáëà îò íîâîíàìåðåíàòà èìïåðèÿ”. (Ðaulo Mathica “Ebla un impero ritrovato”, Torino, 1977). Ñâåäåíèÿòà çà ïèñìåíèòå íàõîäêè ñà ïóáëèêóâàíè îò Äæîðäæî Ïåòòèíàòî ïîä çàãëàâèåòî “Èáëà ­ èìïåðèÿ, îòïå÷àòàíà íà ãëèíà”. (Ebla un impero inciso nele Argiia” Pettinato G. Milano, 1979). Ðàçøèðåíèòå ïî-êúñíè ïðîó÷âàíèÿ ñ âêëþ÷âàíåòî íà øóìåðîëîçè, ñïåöèàëèñòè ïî àêàäñêè è ñåìèòñêè åçèöè, àñèðîëîçè, õåòîëîçè è äð., äîøëè îò ðàçëè÷íè ñòðàíè, êîðèãèðàò òåçè ïúðâè óâëå÷åíèÿ. Òúðïåëèâàòà ðàáîòà íà ôèëîëîçèòå ñ óñòàíîâÿâàíå íà âñåêè êëèíîïèñåí çíàê îò òåêñòîâåòå â àðõèâà íà Èáëà èçÿñíÿâàò õàðàêòåðà íà åçèêà, îðôîãðàôè÷íèòå ïðèâè÷êè íà êîéòî ñúâïàäàò ñúñ ñòàðîàêàäñêèòå åçèöè.

331

ÀÂÈÒÎÕÎË

332

ÀÂÈÒÎÕÎË Îêàçâà ñå, ÷å èáëèàòñêèÿò åçèê å ïðàñåìèòñêè åçèê, çàåìàù ìÿñòî ìåæäó èçòî÷íèòå è çàïàäíèòå ñåìèòñêè (àêàäñêè) äèàëåêòè ñ èçðàçåíî çíà÷èòåëíî äèàëåêòíî ïîñòîÿíñòâî. Îò íàìåðåíèòå òàáëè÷êè ñå âèæäà, ÷å ðàçöâåòúò íà Èáëàèòñêîòî öàðñòâî ñúâïàäà ñ ðàçöâåòà íà Àêàäñêèòå äèíàñòèè îò ïåðèîäà íà ðàííèÿ áðîíç. Øèðîêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà àêàäñêè òåêñòîâå â Èáëà ñòàâà ïðè çàâîåâàòåëíèòå âîéíè íà Àêàäñêèòå äèíàñòòè å ìæäó ÕÕIV è ÕÕII â.ïð.í.å. Òîâà å âðåìåòî íà óïðàâëåíèåòî íà Ñàðãîí, Ðèìóø, Ìàíèøòóø, Íàðàì-Ñóåí, Øèêàëèøàðè. Àêàäñêàòà äúðæàâà äâóêðàòíî àòàêóâà è ðàçðóøàâà Èáëà: âåäíúæ ïðåç 2316 ã.ïð.í.å. è âòîðè ïúò ïðåç 2261 ã.ïð.í.å. Ïîêúñíî Èáëà å íàïàäíàòà îò äðóãè ãðàäîâå-äúðæàâè è íàêðàÿ å ðàçáèòà è ðàçðóøåíà íàïúëíî ïðè çàâîåâàòåëíèòå âîéíè íà õåòèòå. Íàìåðåíèòå òàáëè÷êè ïîêàçâàò, ÷å Èáëàèòñêàòà êàíöåëàðèÿ íå å ñâúðçàíà ñ êàíöåëàðèÿòà íà Þæåí Øóìåð, äîáðå èçâåñòíà âå÷å íà íàóêàòà îò íàïðàâåíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ äî òîâà âðåìå (Óð, Óðóê, Ëàãàø). Êàíöåëàðèÿòà íà ãðàäà-äúðæàâà Èáëà å ñâúðçàíà ñ êàíöåëàðèÿòà íà Ñåâåðåí Øóìåð è òî ñ ãðàäà Êèø (çíà÷åíèåòî íà êîéòî ãðàä å îãðîìíî è çà äðåâíàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ, êîåòî ùå ïîñî÷à â ðàçøèðåíèÿò ðàçäåë íà êíèãàòà, êîÿòî ïèøà “Èñòîðèÿ íà äðåâíèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà”. Ñâúðçàíà å îùå ñ åäèí äðóã íåèçâåñòåí ãðàä, ñêðèò ïîä ãðàäèùåòî Àáó Ñàëàáàõ è îò÷àñòè ñ ãðàäà Íèïóð). Èáëà (Òåë Ìàðäèõ ñåãà) å áèë îáèòàåì îùå ïðåç IV õèëÿäîëåòèå ïð.íå. Òîâà â ðàçêîïêèòå å Ìàðäèõ I. Ïî-ïîäðîáíî ïðè òåçè ðàçêîïêè ñà ïðîó÷åíè ïåðèîäúò íà Ðàííèÿ áðîíç îò IV è III õèëÿäîëåòèå ïð.í.å. è âðåìåòî ìåæäó 2750 è 2200 ã.ïð.í.å. Åïîõàòà íà Ñðåäíèÿ áðîíç îò íà÷àëîòî íà II õèëÿäîëåòèå ïð.í.å. å ïî-ìàëêî ïðîó÷åíà. Íî îò òîâà âðåìå â àðõèâíèòå äîêóìåíòè íà Èáëà ñà îòêðèòè äàííè, êîèòî æèâî èíòåðåñóâàò áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà.  àðõèâíèòå äîêóìåíòè ñà ðàç÷åòåíè ñâåäåíèÿ, êîèòî ñî÷àò êîíòàêòè íà Èáëàèòñêàòà äúðæàâà ñ ïî-áëèçêè èëè ïî-äàëå÷íè ñúñåäíè è íå ñúñåäíè ãðàäîâå äúðæàâè, êàòî íàïð. õóðèòñêèÿ ãðàä äúðæàâà Ìàðè (Òåë Òàõèðè) îêîëî ñåãàøíèÿ ãðàä Àáó Êåìàë íà áðåãà íà ð. Åôðàò, à ÷ðåç íåãî è ðåêàòà, ïî òîçè âîäåí ïúò äî Ïåðñèéñêèÿ çàëèâ è îáðàòíî äî Óðóê, ñ êîéòî ãðàä-äúðæàâà, ïðè óðóêñêèÿ ëóãàë (èìïåðàòîð) Çàãåçè (2335-2326 ã.ïð.í.å.) ñà óñòàíîâåíè ïèñìåíî ïîòâúðäåíè òúðãîâñêè âðúçêè. Óñòàíîâåíè ñà êîíòàêòè ñ ãðàä Õàìàò (ñåãà Õàìà) íà ð. Îðîíò (ñåãà Àë Àñè), ïðèòîê íà ð. Åôðàò. Íà ñåâåðîçàïàä êîíòàêòè ñ ãð. Åìàð (ñåãà Ìåñêåíå) íà çàâîÿ íà ð. Åôðàò. Êîíòàêòè ñ äðóãè ãðàäîâå-äúðæàâè â Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ, çà êîåòî ùå ñòàíå äóìà ïî-äîëó â èçëîæåíèåòî. Òàêèâà ñà âðúçêèòå ñ ãðàäà Äóëó è ãðàäà äúðæàâà À Áàðñàë (À Áàðñèë).  êëèíîïèñíèòå òàáëè÷êè å íàìåðåí òúðãîâñêè äîãîâîð, êîéòî óòî÷íÿâà è ãðàíèöèòå ìåæäó ãðàäà äúðæàâà Èáëà è ãðàäà äúðæàâà À Áàðñèë, êàêòî è óòî÷íåíèòå òúðãîâñêè îòíîøåíèÿ ìåæäó òÿõ ñ ïðàâî íà ïîêðîâèòåëñòâî íà òúðãîâèÿòà ìåæäó òåçè äâà ãðàäà (Sollberger E. “The Socalled tuaty between Ebla ane “Asnz SEb III, 1980).

Îò òàáëè÷êèòå ñå âèæäà, ÷å ãîëåìèòå çà åïîõàòà íà Ðàííèÿ áðîíç ãðàäîâå-äúðæàâè (Ëàãàø, Õàìàò, Åìàð, Ìàðè, Áàðñàë è äð.) ñà èêîíîìè÷åñêè è ïîëèòè÷åñêè íåçàâèñèìè è ñå óïðàâëÿâàò îò ñâîè öàðå, åíîâå èëè ëóãàëè. Ïðåäñòàâåíàòà â íà÷àëîòî íà àðõåîëîçè è ëèíãâèñòè èìïåðèÿ ÈÁËÀ ñúñ çàäúëáî÷àâàíå íà ïðîó÷âàíèÿòà èç÷åçâà, íî îñòàâàò íÿêîëêî âàæíè îòêðèòèÿ çà ñâåòà è íÿêîè âàæíè çà íàñ è íàøàòà èñòîðèÿ ñâåäåíèÿ: 1. Íåñâúðçàíà ñ ðå÷åí ïúò Ñåâåðîñèðèéñêà öèâèëèçàöèÿ, âðúñòíèöà íà Øóìåð è Åãèïåò (ïîñëåäíèòå òèïè÷íè ðå÷íè öèâèëèçàöèè). Òàçè öèâèëèçàöèÿ äàâà îñíîâàòà íà âåëèêà êóëòóðà â ðàéîíà íà Áëèçêèÿ èçòîê. 2. Îòêðèòèåòî íà èáëàèòñêèÿ åçèê ñúñ çàïèñàíè ñ øóìåðñêè ïèñìåíè çíàöè ñâåäåíèÿ (ïî÷òè ðàç÷åòåíè), êîèòî äàâàò èíôîðìàöèÿ çà òîâà âðåìå. Òåçè ñâåäåíèÿ ñà ñúõðàíåíè â Èáëàèòñêèÿ àðõèâ îò êëèíîïèñíè òàáëè÷êè. 3. Ñâåäåíèÿ çà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà áàðñèëè è òåõíèÿò ãðàä À Áàðñèë, êàêòî è îñêúäíè äàííè çà ãðàäà Äóëó, êàêòî è ñâåäåíèÿ çà âðúçêèòå èì ñ õóðèòñêèÿ ãðàä Ìàðè è ñúñ ñåâåðîøóìåðñêèÿò ãðàä Êèø. Íÿìà äà ñå ñïèðàì íà àðõåîëîãè÷åñêèòå, àðõèòåêòóðíè, õóäîæåñòâåíè, ñêóëïòóðíè, ëèíãâèñòè÷íè, ïèñìåíè, ðåëèãèîçíè, èñòîðè÷åñêè è äð. íàõîäêè.  òîâà èçëîæåíèå ùå ñå ñïðà íà åäíà ïî-òÿñíà îáëàñò ­ òîïîíèìè÷åñêèòå íàçâàíèÿ, ðàç÷åòåíè â îòêðèòèòå êëèíîïèñíè òàáëè÷êè è ïî-ïîäðîáíî âúðõó òîïîíèìèêà, ñâúðçàíà ñ ãðàäîâå, ïîäñêàçâàùè áúëãàðñêî ïëåìåííî ïðèñúñòâèå â òîâà ðàííî èñòîðè÷åñêî âðåìå â òîçè ðàéîí íà ïîçíàòèÿ òîãàâà ñâÿò. Ñïîðåä ïðîô. Ïàóëî Ãàðåëè ðàáîòàòà íà àðõåîëîçè è ëèíãâèñòè äîâåæäà äî îòêðèâàíåòî íà 1280 òîïîíèìè÷åñêè íàèìåíîâàíèÿ, ïðîèçõîæäàùè îò òðè èçòî÷íèêà ñ äîáðå ðàç÷åòåíè èìåíà. Òåçè äàííè ñà ñúîáùåíè îò ïðîô. Ïàóëî Ãàðåëè â åäèí äîêëàä â Ðèì, 1980 ã. íà ñèìïîçèóìà “La civita di Ebla”, îòïå÷àòàí â ñïèñàíèå “Àðõåîëîãèÿ è ôèëîëîãèÿ”, áð. III (Garelli P. “Remargues sur les Nows geographiques des Archives d’Ebla, ðóñêè ïðåâîä 1985 ã. “Äðåâíàÿ Ýáëà”, Ìîñêâà, 1985 ã.) Ïðîô. ïàóëî Ãàðåëè èçðåæäà òåçè òðè èçòî÷íèêà, êàòî ãè ïîäðåæäà òàêà: 1. Êàòàëîã íà ïðîô. Äæîðäæî Ïåòòèíàòî îò 1979 ã., âêëþ÷âàù 635 òîïîíèìà (Pettinato J. “Catalogo dei Testi cunciformi di Tell-Mardikh-Ebla Napoli, 1979). 2. Ãðóïà îò 28 êëèíîïèñíè òàáëè÷êè, ôîòîãðàôèðàíè îò ïðîô. Ïàóëî Ìàòüî ñ íàïðàâåíà òðàíñëàöèÿ íà èìåíàòà, êúäåòî ñà óïîìåíàòè 500 íàñåëåíè ïóíêòà. Íàçâàíèÿòà íà 140 òîïîíèìà îò ïîñî÷åíèòå 500 ñúâïàäàò ñ óïîìåíàòèòå â êàòàëîãà íà Äæ. Ïåòòèíàòî òîïîíèìè ­ (Pettubati H. “Aspectti amministrativi e topografici di Ebla nel Ill millenio a,v, Cr. “RSQ 50, 1976). Çàá.: Îò äâàòà èçòî÷íèêà ñå ñúáèðàò îêîëî 1135 òîïîíèìà. 3. “Àòëàíòå Ãåîãðàôèêî” íà Äæ. Ïåòòèíàòî îò 1978 ã. (Petinato J. Atlante geoggrafico del Vicino Oriente Axtico Attestato ad Ebla e ad Abu-Salabich” or NS 42/1978). Îò òóê ñà âçåòè îùå 29 òîïîíèìà. Äåñåòêè òîïîíèìà îò òîâà èçëîæåíèå ñå íàìèðàò â ïúðâèòå äâà ñïèñúêà (âèæ ñòð. 537539). Ïðåç 1979 ã. ïðîô. Àëôîíñî Àðêè ïóáëèêóâà äàííè, âçåòè îò ðàç÷åòåíèòå òàáëè÷êè, îòíàñÿùè ñå äî ñòîïàíñ-

333

ÀÂÈÒÎÕÎË êèÿò æèâîò íà ãðàäà ÈÁËÀ è ñïåöèàëíî ñâåäåíèÿ çà ñêîòîâúäñòâîòî, â êîèòî ñå ñúîáùàâà çà îùå ñåëèùà â áëèçîñò äî ÈÁËÀ. Èìåíàòà íà íÿêîè îò ñåëèùàòà ñå íàìèðàò è â ñïèñúêà íà Ïåòòèíàòî. Äðóãè èìåíà íå ñà îòúæäåñòâåíè (âèæ ïðîô. Àðêè “Åïèãðàôè÷íè äîêàçàòåëñòâà îò ÈÁËÀ è Ñòàðèÿò çàâåò” (Archi A. “The epigraphic evidence from Ebla and the Old Testauont” Bible 60, 1979). ­  òåçè ñúîáùåíèÿ íà ïðîô. Àðêè ñå èçÿñíÿâàò èìåíà íà ñåëèùà, îòúæäåñòâÿâàíåòî íà êîèòî íå ñå îñïîðâà â ñëåäâàùèòå åïîõè íà àðõàè÷íèÿ ïåðèîä: ­ Èìåíàòà íà ñåëèùà, îòúæäåñòâÿâàíåòî íà êîèòî ñå îñïîðâà, å ïðåäìåò íà äúëãè ïðîó÷âàíèÿ äî îêîí÷àòåëíîòî óòî÷íÿâàíå; (Archi A. “Notes on Eblaite geography” SEB II 1980). ­ Ïðè ñúïîñòàâÿíå íà ïèñìåíèòå äàííè îò òåçè ïðîó÷âàíèÿ ñå âèæäà, ÷å èìà ïåòíàäåñåò ãðàäà, êîèòî ìîãàò äà áúäàò ïèñìåíî îòúæäåñòâåíè ÷ðåç íåñúùåñòâåíè çâóêîâè èçìåíåíèÿ â ñëåäâàùèòå åïîõè. Âñè÷êèòå ïåòíàäåñåò ãðàäà ñå íàìèðàò â Ñåâåðíà Ñèðèÿ â ïîäñòúïèòå íà ð. Åôðàò è íåéíèòå ïðèòîöè â ðàéîíà ìåæäó Õàëåá, Õîìñ è Àáó Êåìàë (Ìàðè). Òåçè ñâåäåíèÿ ìîãàò äà ñå ñúïîñòàâÿò ñúñ ñúîáùåíèåòî íà Àñòîóð Ì. îò 1963 ã., ñòð. 233 (Astour M. “Place Names from the Kingdom of Alabah” in the North Syrian List of Tutmos III. “Astendy in historical topography” Y.N.E.S. 22, 1963). Ãðàäîâå, èìåíàòà íà êîèòî íå ñå îñïîðâàò ïî ñïèñúêà íà Äæ. Ïåòòèíàòî, ïóáëèêóâàíè ïðåç 1979 ã. (ñòð. 103 è 110) ñ ïðîèçíîøåíèåòî â Èáëà è â Ìàðè: 1. ÊÅÐÊÅÌÈØ 2. ÕÀÐÀÍ 3. ÈÌÀÐ 4. ÌÀÐÈ 5. ÍÀÃÀÐ 6. ÓÐÑÓÌ (çàá. ïîñëåäíèòå 7. ÀÁÀÒÓÌ 8. ÀÌÀÄÓ /ÕÀÌÀÒ/ 9. ÄÓÄÓÁÊÈ /ÒÓÁÀ/ 10. ÄÓÄÓËÓÊÈ 11. ÄÓÍÅÐ

Íàçâàíèå â Èáëà Qar-ga-mi-iski Har-ra-anki Y-marki Ma-riki Ha-garki Ur-sa-umki ÷åòèðè ãðàäà èìàò A-ba-tumki A-ma-duki

Íàçâàíèå â Ìàðè Kar-ud-mi-is (is) Har-ra-nimki Y-ma(a)-drki Ma-riki Ha-ga-arki Ur-su-uki Åí, à â Ìàðè ­ ËÓÃÀË) A-ba(at)-tiom -

Du-ubki Du-du-luki Tu-ut-tu-ul Du-ne-erki (ÒÈÍÈÍ) 12. ÈÐÈÒÓÌ Ùè-â-øêïíñ Yr-ri-id 13. ÌÀÐÄÓÌ Mar-dumki Mar-kuki 14. ÀÁÀÇÓ Ab-zuki 15. ÕÀÑÀÇÀÐ Xa-sa-sarki Ha-za-za-ar (çàá. îêîí÷àíèåòî ­ ÀÍ íà ãðàäîâåòå å õàðàêòåðíî çà òåçè îò òÿõ, êîèòî ñà ðàçïîëîæåíè ïî ñðåäíîòî òå÷åíèå íà ð. Åôðàò).

Ñëåäâà âòîðàòà ãðóïà îò ãðàäîâåòå â Ñåâåðíà Ñèðèÿ, êîèòî íÿìàò ñâîè àíàëîçè â òðèòå ñïèñúêà è íÿêîè îò èìåíàòà ñå îñïîðâàò äúëãî. Ìåæäó ìíîãîòî ãðàäîâå â òîçè ñïèñúê å ïîñî÷åí ãðàäúò ÄÓËÓÊÈ, íà êîéòî ñïåöèàëíî ùå ñå ñïðà. ÄÓ-ËÓÊÈ, ñ ïðîèçíîøåíèå ÌÀÐÈ ÄÓ-ÄÓ-Ëß-Êè ((Du-du-laki). Ñëåä ìíîãî ñïîðîâå èìåòî ìó å óòî÷íåíî íà ÄÓ-ËÓÊÈ, ò.å. ÄÓËÓ, êîåòî íàñî÷âà íàøåòî âíèìàíèå êúì ðîäà Äóëî.

334

Ñâåäåíèÿ çà òîçè ãðàä èìà â íàé-ðàííè ñâèäåòåëñòâà, îòíàñÿùè ñå çà ïåðèîäà íà III äèíàñòèÿ íà Óð. Ïðîô. Àðêè îòáåëÿçâà, ÷å â òàáëè÷êèòå, ñâúðçàíè ñúñ ñòîïàíñêàòà äåéíîñò íà ÈÁËÀ, òîé ñå ñúîáùàâà âúâ âðúçêà ñ îáìÿíàòà íà òúêàíè. Óïðàâëÿâà ñå îò ÅÍ. Ñðåùà ñå êàòî èìå â ñïèñúöèòå íà Äæ. Ïåòòèíàòî, íî îòñúñòâà îò ò.í. ñïèñúê íà Àáó Ñàëàáàõ, êîåòî äàâà îñíîâàíèå äà ñå ìèñëè, ÷å ñòàâà äóìà çà íå ìíîãî ãîëÿìî ñåëèùå. Èìåòî ìó å óòî÷íåíî ñëåä ìíîãî ñïîðîâå. Äîïóùà ñå, ÷å å ðàçïîëîæåí â Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ, âåðîÿòíî â óñòèåòî íà ð. Áåëèõà, ïðèòîê íà Åôàò. Îïèñâà ñå îêîëî Óðøóì, Èððèòóì è Õàðàíà.  òåêñòîâåòå íà Äæ. Ïåòòèíàòî ñòîè ìåæäó ãðàäîâåòå Ñà-ËåëÊÈ è À-ÐàìÊÈ (SA-LELk and A-ramki). Ñ èìåòî íà êîè ïëåìåíà å ñâúðçàíî òîâà ñåëèùå áè ìîãëî äà ñå ðàçáåðå ïðè ïî-îáñòîéíî ïðîó÷âàíå íà àðõèâèòå íà ÈÁËÀ è ÌÀÐÈ. Âòîðîòî ñåëèùå, çà êîåòî ñå ñïîìåíàâà â 23 òàáëè÷êè è êîåòî èìà çíà÷åíèå çà íàñ, å ãðàäúò äúðæàâà À Áàðñàë/ Áàðñèë. Çà íåãîâîòî èìå ñå âîäÿò ñïîðîâå äâàäåñåò ãîäèíè ïîðàäè íàìåðåíè òàáëè÷êè, â êîèòî ñå äàâà ñâåäåíèå çà òúðãîâñêè äîãîâîð ìåæäó ãðàäà äúðæàâà ÈÁËÀ è ãðàäà-äúðæàâà À Áàðñàë/Áàðñèë, óðåæäàù ãðàíè÷íè è òúðãîâñêè âçàèìîîòíîøåíèÿ ìåæäó äâàòà ãðàäà. Òîïîíèìúò À ÁÀÐ-ÑÈ-ËÀ å òðàíñëèòåðèðàí îò Äæîðäæî Ïåòòèíàòî êàòî À-ÑÓ-ÓÐÊÈ (A-su-urki), êîåòî ìó äàâà îñíîâàíèå äà ìèñëè, ÷å òîâà å òúðãîâñêè äîãîâîð ìåæäó ãðàäà-äúðæàâà ÈÁËÀ è ãðàäà ÀØÓÐ. Óïîðèòàòà ðàáîòà íà ìíîãî ëèíãâèñòè è ñïåöèàëíî ïðîó÷âàíèÿòà íà Åäìîíä Ñîëáåðæå (âèæ ñòàòèÿòà ìó “Çà òàêà íàðå÷åíèÿò äîãîâîð ìåæäó ÈÁËÀ è ÀØÓД, îòïå÷àòàíà â 1980 ã., ñòð. 129-155 â SEb II, 1980 ã. Sollberge E. “The so called trented between Ebla and “Ashur” SEb III, 1980). Ñîëáåðæå è äðóãèòå ëèíãâèñòè ñ óïîðèòàòà ñè ðàáîòà äîêàçâàò, ÷å òðàíëèòåðàöèèòå íà Äîæîðäæî Ïåòòèíàòî ïðîìåíÿò íåñúñòîÿòåëíî òåêñòà (Àøóð ïî òîâà âðåìå íå å îùå âîäåù öåíòúð) è ÷å ñúñ ñèãóðíîñò ñå êàñàå çà òîïîíèìúò À ÁÀÐ-ÑÈ-ËÀ. Ñïîðåä òîïîíèìèòå îò ñïèñúêà ÀÁÓ, èçäàíèå íà Áèãñ, 1974 ã. (Biggs R.D. “Inscription from Tell by Salabikh”, Nigss, 1974), ãðàäúò Àøóð å çàïèñàí êàòî ÀÑ-À-RIH, êàòî ÷àñòèöàòà A+RIH å ðàâíà íà ØÓÐ. Ïî-êúñíèòå ñâåäåíèÿ íà Äæ. Ïåòòèíàòî ñúùî ïîêàçâàò, ÷å èìåòî À-ÑÓ-ÓÐ è À-ÑÈÕÈÐ íå å ðàâíî íà À ÁÀÐ-ÑÀËÊÈ (A BAR-SALKI). Ñïîðåä òîçè ñïèñúê Àáó Ñàëàáàõ ÷àñòèöàòà À+RIH å ðàâíà íà ØÓÐ/ØÈÐ. È ñïîðåä Äèàêîíîâ Ì.È. èìåòî ñïîìåíàòî â äîãîâîðà ìåæäó ãðàäà äúðæàâà ÈÁËÀ è ãðàäà À Áàðñàë/Áàðñèë íå å Àøóð. È òàêà, ñëåä äâàäåñåò ãîäèíè ñïîð ñå äîêàçâà, ÷å Àøóð íå å À Áàðñèë, äîêàçâà ñå, ÷å À Áàðñàë å ãðàä-äúðæàâà, êîéòî å ñêëþ÷èë äîãîâîð ñ ãðàäà-äúðæàâà ÈÁËÀ. Òîçè äîãîâîð å òúðãîâñêè è äàâà ìíîãî èíòåðåñíè ñâåäåíèÿ çà îíàçè îòäàëå÷åíà åïîõà. Ñïîðåä Äèàêîíîâ Ì.È. äîãîâîðúò ìîæå äà ñå ïîäðåäè â òðè ÷àñòè: 1. ÏÐÅÀÌÁÞË (ïúðâà ÷àñò)  òàçè ÷àñò èìà îáðúùåíèå íà öàðÿ íà ÈÁËÀ êúì öàðÿ íà À Áàðñèë/Áàðñàë (ñòð. 59).

ÀÂÈÒÎÕÎË Èìà òàáëè÷êè, â êîèòî ñà ïîñî÷åíè âëàäåíèÿòà íà äâåòå ñòðàíè: âëàäåíèÿòà íà ÈÁËÀ ñà îïèñàíè ïîäðîáíî, à âëàäåíèÿòà íà À Áàðñàë òâúðäå îáùî. Òàêà â òîâà îïèñàíèå òåðèòîðèÿòà íà ÈÁËÀ å ðàçäåëåíà íà äâå ÷àñòè, êàòî â ïúðâàòà ÷àñò ñà âêëþ÷åíè øåñò íàñåëåíè ìåñòà, à âúâ âòîðàòà ­ ÷åòèðèíàäåñåò íàñåëåíè ìåñòà. Âëàäåíèÿòà íà À Áàðñàë ñà îïèñàíè áåãëî è íå ñà ïîäðîáíè. Íàâÿðíî îïèñâàùèÿò ãè íå ãè å ïîçíàâàë äîáðå è íå å èìàë òî÷íè ñâåäåíèÿ. Ñïîðåä Äèàêîíîâ Ì.È. “Òîçè äîãîâîð ìîæå áè îïðåäåëÿ ãðàíèöèòå ìåæäó ÈÁËÀ è À Áàðñàë è ñúäúðæà ñïèñúê íà íàñåëåíèòå ìåñòà, êîèòî ïðåäè ñà áèëè îñïîðâàíè, à ñåãà ñå ñúãëàñóâàò”. 2. ÂÒÎÐÀ ×ÀÑÒ ­ ñúäúðæàíèå íà äîãîâîðà. Òóê å îïèñàíî è ïîêðîâèòåëñòâîòî íà òúðãîâñêèòå âçàèìîîòíîøåíèÿ ìåæäó äâàòà ãðàäîâå-äúðæàâè ÈÁËÀ è À Áàðñàë. Íèòî öàðÿò íà ÈÁËÀ, íèòî öàðÿò íà À Áàðñèë ñà óïîìåíàòè â äîãîâîðà ïî èìå. Òîçè ôàêò Äèàêîíîâ êîìåíòèðà òàêà: “Ìîæå áè òàçè ëèïñà íà öàðñêè èìåíà ïîêàçâà, ÷å äîãîâîðúò íå å ñêëþ÷åí ìåæäó äâå ÷àñòíè ëèöà, à å ñêëþ÷åí ìåæäó äâå öàðñòâà çà ïî-äúëúã ïåðèîä îò âðåìå.” 3. ÒÐÅÒÀ ×ÀÑÒ ñúäúðæà ôîðìà íà ïðîêëÿòèå íàä íàðóøèòåëèòå íà äîãîâîðà (òàáëè÷êè 609 è 628). Ñëåäâà èíäåêñ íà òîïîíèìèòå, ñúîáùåíè â òåçè 23 òàáëè÷êè, ñúäúðæàùè òúðãîâñêèÿ äîãîâîð ìåæäó ãðàäà äúðæàâà ÈÁËÀ è ãðàäà À Áàðñàë. Òîâà ñà âñå èìåíà íà ñåëèùà, íàñåëÿâàíè îò îïðåäåëåíè ïëåìåíà, ÷åñòî äàâàùè èìåòî ñè çà èìåíà íà ãðàäîâåòå â îáëàñòòà Ñóðè è ïî-êúñíî. Òàáëè÷êèòå, ñúäúðæàùè äîãîâîðà ìåæäó äâàòà ãðàäà äúðæàâè ÈÁËÀ è À Áàðñàë, ñå íàìèðàò â ìóçåÿ íà Õàëåï. Âúðõó òåêñòîâåòå ñà ðàáîòèëè ñëåäíèòå ó÷åíè: ïðîô. Ïàóëî Ìàòüî, ïðîô. Äæîðäæî Ïåòòèíàòî, ïðîô. Àëôîíñî Àðêè, Äæîâàíè Áåããå, Ïåëèî Ôîíäàäçåëè, Åäìîíä Ñîëáåðäæå è â ðàçøèðåí òåêñò I Ì 7592420 è Ì.È. Äèàêîíîâ, ä-ð Àÿòà îò Õàëåï, À. Áàõíåñè è Àáóíè è äð. îò Äàìàñê. Êàêâà å ñúäáàòà íà îïèñàíèòå â òåçè òàáëè÷êè ñåëèùà, êàêòî è ñúäáàòà íà æèâåëèòå â òÿõ íàðîäè, å âúïðîñ, êîéòî çàíèìàâà ó÷åíèòå îò ìíîãî ñòðàíè. Èçìåæäó âñè÷êè óòî÷íåíè òîïîíèìè â òåçè òàáëè÷êè íàñ íè èíòåðåñóâà ñïåöèàëíî ñúäáàòà íà òåçè ñåëèùà, èìåíàòà íà êîèòî îòâåæäàò íàøàòà èñòîðèÿ êúì åäíè àðõàè÷íè âðåìåíà. Åäíî ïî-îáñòîéíî ïðîó÷âàíå íà àðõèâà íà ÈÁËÀ, êàêòî è àðõèâà íà õóðèòñêèÿ ãðàä ÌÀÐÈ ùå äàäå îùå ïîâå÷å ñâåäåíèÿ çà íàé-îòäàëå÷åíè ïî ãîäèíè îò áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, íî çàòîâà ñà íóæíè ñïåöèàëèñòè ñ ïîçíàíèÿ ïî øóìåðñêè, àêàäñêè, ñåìèòñêè, àñèðèéñêè è äð. äðåâíè åçèöè. Íåèçâåñòíî å çàñåãà êîãà, çàùî è êúäå ñà ñå ïðèäâèæèëè îáèòàòåëèòå íà òåçè ñåëèùà. Íàñ ñïåöèàëíî íè èíòåðåñóâàò ÄÓËÓÊÈ è À ÁàðñèëÊÈ. Ìîæåì äà äîïóùàìå ðàçëè÷íè ïðè÷èíè: ­ Íàõëóâàíå íà ÷óæäè, ïî-ñèëíè ïëåìåíà, êîèòî ñà èçìåñòèëè âå÷å èçâåñòíèòå; ­ Êàòî ïðè÷èíà ìîãàò äà ñå îáñúæäàò ìíîãîáðîéíèòå âîéíè, êîèòî ïî òîâà âðåìå ñà ñå âîäèëè çà ñúáèðàíå íà áîãàòñòâà è ðîáè; ­ Âúçìîæíî å ïî-êúñíî ïðåñòúïíè÷åñêàòà ïîëèòèêà íà Àñèðèÿ äà å ñòàíàëà ïðè÷èíà çà ïðåñåëâàíå íàñåëåíèåòî è çà ðàçðóøàâàíå íà ñåëèùàòà;

­ Âúçìîæíè ñà êëèìàòè÷íè ïðîìåíè, êîèòî äà ñà ïðèíóäèëè îáèòàòåëèòå íà òåçè ãðàäîâå äà íàïóñíàò ñâîèòå ïîñåëèùà â òúðñåíå íà ïðåïèòàíèå è æèâîò; ­ Âúçìîæíè ñà îùå äåñåòêè ïðè÷èíè. Òúé êàòî íå ðàçïîëàãàìå ñúñ ñèãóðíè àðõåîëîãè÷åñêè è ïèñìåíè ñâåäåíèÿ, íèå ìîæåì ñàìî äà ãàäàåì çà âúçìîæíèòå âåðîÿòíîñòè. Êàêâèòî è äà ñà áèëè ïðè÷èíèòå çà ðàçäâèæâàíåòî íà òåçè ïëåìåíà, â êðàÿ íà I õèëÿäîëåòèå äî í.å. íèå âèæäàìå íà èñòîðè÷åñêàòà ñöåíà ïëåìåíàòà Áåðñèëè/Áàðñèëè/ Âåð÷óë/Âåðñèë/Áåðçèòè/Âàðñàöè, ïðèäâèæåíè êúì Êàâêàç, Ïðèêàñïèåòî è Ïðèêàâêàçèåòî. Ïèñìåíè ñâåäåíèÿ çà òîâà âðåìå ïîêàçâàò ïðèñúñòâèåòî íà òåçè ïëåìåíà â Òåðêñêî-ñóëàêñêîòî ìåæäóðå÷èå è â ïðîñòîðèòå íà Ïðèìîðñêè Äàãåñòàí (çàïàäíîòî Ïðèêàñïèå), êúäåòî ãè íàìèðàìå çàåäíî ñ èðàíî-åçè÷íèòå ñàðìàòè è ñ àëàíèòå (ìàñàãåòèòå) â îáëàñòòà Ïúðâà Ñàðìàòèÿ ïî Ïòîëîìåé è â îáëàñòèòå, çàåòè ïðåäè îò ñêèòèòå, à ïîêúñíî â ãðàíèöèòå íà õóíñêîòî âîåííî ïëåìåííî îáåäèíåíèå è ñëåä ðàçïàäàíåòî ìó â ãðàíèöèòå íà Âåëèêà Áúëãàðèÿ íà Êóáðàò. Íå å èçâåñòíî ñúùî åäíîêðàòíî ëè ñà ñå ïðèäâèæèëè òåçè ïëåìåíà òóê, èëè íà ðàçëè÷íè âúëíè ïî ðàçëè÷íè âðåìåíà è ñà ñå íàñëàãâàëè åäíà ñëåä äðóãà, çà äà ñúçäàäàò îíîâà äúðæàâíî îáåäèíåíèå, êîåòî å èçâåñòíî íà ñòàðèòå àâòîðè îò íà÷àëîòî íà íîâîòî õèëÿäîëåòèå êàòî Áåðñèëè/ Áàðñèëè/Âåð÷óë/Âåðñèë/Âàðñàë. Îñîáåí èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà ñâåäåíèåòî íà Äèîäîð (I â. îò í.å.), ñïîðåä êîãîòî â êðàÿ íà I õèëÿäîëåòèå ïðåäè í.å. è â ïúðâîòî ñòîëåòèå îò âðåìåòî ñëåä Õðèñòîñ, Áåðñèëèòå ñå íàìèðàò âå÷å â îïèñàíèòå çåìè òóê ñðåä ñêèòèòå “Òóê â Èçòî÷íà Åâðîïà îñòàíà ñòðàíàòà ïîä èìåòî Áåðñèëèÿ”, ïèøå Äèîäîð íà ñòð. 317 îò ñâîèòå ìíîãîáðîéíè êíèãè (40 íà áðîé). Âàæíî å è ïî-êúñíîòî ñúîáùåíèå íà Òåîôèëàêò Ñèìîêàòà, ÷å “ïîä íàòèñê íà àâàðñêèòå ïëåìåíà, óãîðñêèòå ïëåìåíà èçáÿãâàëè ïðè ìîêðèòå è ïðè ïëåìåíàòà Áàðñèë, êàêòî è ïðè õóíîãóðèòå, ñàâèðèòå è äð. õóíñêè ïëåìåíà”.  òàçè ïúðâà ÷àñò íà òîâà èçëîæåíèå íÿìà äà ñå ñïèðàì íà ìíîãîáðîéíèòå ïèñìåíè ñâåäåíèÿ îò ñèðèéñêè, àðìåíñêè, ðîìåéñêè, àðàáñêè, ëàòèíñêè, õàçàðñêè è äð. àâòîðè çà ïðèñúñòâèåòî íà äúðæàâàòà Áåðñèëèÿ. Òîâà ùå íàïðàâÿ â ðàçøèðåíàòà ðåäàêöèÿ íà ðàçäåëà îò êíèãàòà ñè “Èñòîðèÿ íà äðåâíèòå áúëãàðñêè ïëåìåíà”. Ùå öèòèðàì ñàìî åäíî ñúîáùåíèå àí Èáí Ðóñòå è Ãàðäèçè, àðàáñêè àâòîðè, ñïîðåä êîåòî áúëãàðèòå ñå äåëÿò íà òðè äÿëà: “Åäèíèÿò äÿë ñå çîâå Áåðñóëà, äðóãèÿò îòäåë ­ Åñåãåë, à òðåòèÿò ­ Áóëãàð”. Êàòî ñå ÿâÿâàò åäíî îò ïëåìåííèòå ïîäðàçäåëåíèÿ íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà, ïëåìåíàòà Áåðñèëè/Áàðñèëè/Âåð÷óë/Âåðñèë/Âàðñàë ñå îçîâàâàò â Ïðèìîðñêè Äàãåñòàí äàëå÷å ïðåäè ïðåñåëâàíåòî íà îñíîâíàòà ìàñà áúëãàðñêè ïëåìåíà êúì Êàâêàç, Ïðèêàâêàçèåòî è Ïðèêàñïèåòî, à ïî-êúñíî è êúì Åâðîïà íà çàïàä. Ïî-ðàííîòî îòñÿäàíå íà áúëãàðñêèòå ïëåìåíà Áåðñèëè/Áàðñèëè â Ïðèìîðñêè Äàãåñòàí (Çàïàäíîòî Ïðèêàñïèå) îáÿñíÿâà è ïî-äðåâíèÿ õàðàêòåð íà èìåòî íà çàåòèòå îò òåçè ïëåìåíà òåðèòîðèè, ñúîáùàâàíî êàòî “Ñòðàíàòà Áåðñèëèÿ/Âåðñèëèÿ” è ïî-êúñíî îò àðàáñêèòå àâòîðè êàòî “Àë Áàðøèë”.

335

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÏÈÑÌÅÍÈ ÇÍÀÖÈ ÍÀ ÑÒÀÐÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ È ÂÐÚÇÊÀÒÀ ÈÌ Ñ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÖÈÂÈËÈÇÀÖÈÈ

Ñðàâíèòåëåí àíàëèç Äîêëàä îò íàó÷íàòà êîíôåðåíöèÿ “2000: Ïðèíîñúò íà áúëãàðèòå â ñâåòîâíàòà öèâèëèçàöèÿ” - ãð. Ñîôèÿ ÁÎÍÎ ØÊÎÄÐΠÂÚÂÅÄÅÍÈÅ Ïî÷òè åäíî ñòîëåòèå ïèñìåíèòå çíàöè íà ñòàðèòå áúëãàðè ñà ïðåäìåò íà èíòåðåñ êàêòî íà áúëãàðñêè, òàêà è íà ÷óæäåñòðàííè ó÷åíè è èçñëåäîâàòåëè. Íàé-ñòàðîòî ñâåäåíèå çà òÿõ å îò IÕ âåê.  ïðîèçâåäåíèåòî íà ×åðíîðèçåö Õðàáúð “Î ïèñìåíàõ” ñå êàçâà: “÷åðòàìè è ðåçàìè... ÷åòÿõà è ãàäàåõà”.  1905 ã. Øêîðïèë ïîñòàâÿ íà÷àëîòî íà ñúáèðàíå è ïóáëèêóâàíå íà ïèñìåíèòå çíàöè íà ñòàðèòå áúëãàðè.  1980 ã. å ïóáëèêóâàíî åäíî öÿëîñòíî è ñèñòåìàòèçèðàíî ïðåäñòàâÿíå íà çíàöèòå îò Ëþäìèëà ÄÎÍ×ÅÂÀÏÅÒÊÎÂÀ (1).  íåãî å âêëþ÷åíà èñòîðèÿòà íà ñúáèðàíåòî è òúëêóâàíåòî íà çíàöèòå, êàêòî è êàòàëîã ñ ìåñòîíàõîæäåíèåòî è âèäà èì, ìàòåðèàëà, âúðõó êîéòî ñà íàíåñåíè, à ñúùî è àâòîðèòå íà ñúîòâåòíîòî îòêðèòèå.  ïðèëîæåíèå ñà ïðåäñòàâåíè è 42 òàáëèöè, ñúäúðæàùè îáùî 1337 çíàêà, îò êîèòî 783 ñà îïðåäåëåíè êàòî ðóíîïîäîáíè, 14 ­ êàòî ãëàãîëè÷åñêè è 185 ñà îò êèðèëèöàòà è ãðúöêàòà àçáóêà (ôèíèêèéñêàòà).  1982 ã. Âàñèë ÉÎÍ×Å ïðàâè ãðàôè÷åí àíàëèç íà ðóíîïîäîáíèòå çíàöè, êàòî ãè íàèìåíóâà “ðîäîâè è íåèçâåñòíè çíàöè”. Íåãîâîòî çàêëþ÷åíèå å ñëåäíîòî: “...îãðîìíàòà ìàñà îò ðàçíîîáðàçíè çíàöè âñúùíîñò ñà âúâåäåíè â ñòðîãî îðãàíèçèðàíà ëîãè÷íî ðàçðàáîòåíà ñèñòåìà, êîÿòî ìîæåì äà ñâåäåì ñàìî äî åäíà ãåîìåòðè÷íà ôèãóðà-ìîäóë”(2).  1992 ã. Ïåòúð ÄÎÁÐÅ ðàç÷èòà è óñòàíîâÿâà ôîíåòè÷íîòî çíà÷åíèå íà ãîëÿìà ÷àñò îò ïèñìåíèòå çíàöè íà ñòàðèòå áúëãàðè. Òîé ïðî÷èòà è ãîëÿìà ÷àñò îò íàäïèñèòå íà ñòàðèòå áúëãàðè (3).*

ÇÀÄÀ×È Ïúðâàòà è íàé-âàæíà çàäà÷à ­ ïðåäìåò íà íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå, å äà ñå óñòàíîâè öÿëîñòíàòà ñèñòåìà îò ïèñìåíè çíàöè íà ñòàðèòå áúëãàðè è ãðàôè÷íàòà ôîðìà íà âñåêè îòäåëåí çíàê. Íàïðàâåí å ïðåãëåä íà ïóáëèêóâàíèòå çíàöè è íàäïèñè, îòêðèòè íà òåðèòîðèÿòà íà Ñðåäíîâå* **

336

êîâíà Áúëãàðèÿ è îïðåäåëåíè â ëèòåðàòóðàòà êàòî “ðóíè÷åñêè”. Íàïðàâåíè ñà ñúùî àíàëèç è ðàçãðàíè÷åíèå íà íàäïèñèòå íà ãðúöêè åçèê ñ ãðúöêè áóêâè, êàêòî è íà áúëãàðñêè åçèê ñ ãðúöêè áóêâè (4-11). Ïðè ãðàôè÷íèÿ àíàëèç íà çíàöèòå îñîáåíî âíèìàíèå å îòäåëåíî íà àðõåîëîãè÷åñêàòà èì äàòèðîâêà. Çà äîñòàòú÷íà ñòåïåí “ñèãóðåí ìàòåðèàë” çà èçñëåäâàíåòî ñà ïðèåòè çíàöèòå, êîèòî ïî àðõåîëîãè÷åñêè äàííè ñà äàòèðàíè â ïåðèîäà 681-850 ã.** è ãåîãðàôñêè ðàçïîëîæåíè îêîëî ñòàðèòå öåíòðîâå íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà. Ãðàôè÷íàòà ôîðìà íà âñåêè îòäåëåí çíàê â èçñëåäâàíåòî å ðåçóëòàò îò àíàëèç íà ìîäèôèêàöèèòå ìó êàòî åäèíè÷åí çíàê âúðõó íàìåðåíè àðòåôàêòè è â êîìáèíàòîðíè êîìïîçèöèè, îáðàçóâàùè òåêñò.  íàñòîÿùåòî èçñëåäâàíå íå ñå ðàçãëåæäàò ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ ðàçãðàíè÷àâàíå íà ôîíåòè÷íè, öèôðîâè, ðåëèãèîçíè èëè äðóãè ñèìâîëè÷íè çíà÷åíèÿ íà çíàöèòå, êàòî ñå ïðèåìà, ÷å òå èìàò ïðîìåíëèâ õàðàêòåð âúâ âðåìåòî, åòíè÷åñêîòî è ãåîãðàôñêîòî ïðîñòðàíñòâî.  ðåçóëòàò íà òîâà èçñëåäâàíå å ñúñòàâåíà òàáëèöà íà ïèñìåíèòå çíàöè íà ñòàðèòå áúëãàðè, êîÿòî ñúäúðæà 132 çíàêà, îò êîèòî 75 ñà ñ ôîíåòè÷íî è 9 ­ ñ öèôðîâî çíà÷åíèå, ðàç÷åòåíè è ïóáëèêóâàíè îò Ïåòúð Äîáðåâ â 1992 ã. (Âæ òàáëèöà ­ 1). Âòîðàòà îñíîâíà çàäà÷à íà èçñëåäâàíåòî å äà ñå óñòàíîâè äîêîëêî óñòîé÷èâà å áèëà ïèñìåíàòà ñèñòåìà çà âèçóàëíà êîìóíèêàöèÿ íà ñòàðèòå áúëãàðè, êîåòî îçíà÷àâà ïðîâåðêà âúâ âðåìåòî. III õèëÿäîëåòèå ïð.Õð.  ãëàâà V íà “Êàìåííàòà êíèãà íà ïðàáúëãàðèòå”, Ï. Äîáðåâ óñòàíîâÿâà íåî÷àêâàíè àíàëîãèè ìåæäó ïðàáúëãàðñêàòà ïèñìåíîñò è òàçè íà Äðåâåí Åëàì. Òîâà å ïðè÷èíàòà, ïîðàäè êîÿòî íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå çàïî÷âà ñúñ ñðàâíèòåëåí àíàëèç íà ïèñìåíèòå çíàöè íà ñòàðèòå áúëãàðè è äðåâíèòå ïèñìåíè ñèñòåìè íà íàðîäèòå îò III õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. Íàïðàâåí å ïðåãëåä íà ëèòåðàòóðàòà çà äðåâíèòå ïèñìåíîñòè è íà äîñòúïíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ìàòåðèàëè, ñêóëïòóðíè ðåëåôè è ôèãóðè, êåðàìèêà, àðõèòåêòóðíè ôðàãìåíòè è äð., âúðõó êîèòî èìà íàíåñåíè çíàöè è íàäïèñè (12-23).  ïåðèîäà 3100-2700 ã.ïð.Õð. ìåæäó Åëàì, Øóìåðè è Àêàäè èìà òÿñíà âðúçêà. Çà íàé-ðàííî îò âñè÷êè äðåâíîèçòî÷íè ñèñòåìè íà ïèñìåíîñò îò ïîâå÷åòî èçñëåäîâàòåëè

Òîâà òâúðäåíèå å ìíîãî îñïîðâàíî îò ñïåöèàëèñòèòå ­ áåë.ðåä.  Èìà íàäïèñè äàòèðàíè îò V-IV-òî õèëÿäîëåòèå ïð.Õð., äîðè è ïî-ñòàðè, çà êîèòî ñå ìúë÷è?!?...áåë.ðåä.

ÀÂÈÒÎÕÎË ñå ïðèåìà øóìåðñêîòî ïèñìî, ÷èåòî íà÷àëî ïî àðõåîëîãè÷åñêè äàííè ñå îòíàñÿ êúì 3100 ã.ïð.Õð. Íÿêîè èçñëåäîâàòåëè íà äðåâíè ïèñìåíîñòè ñà íà ìíåíèå, ÷å øóìåðñêîòî ïèñìî å ïîâëèÿëî íå ñàìî íà åëàìñêîòî, íî è íà åãèïåòñêîòî è ïðîòîèíäèéñêîòî ïèñìî. Íàé-äðåâíèòå îáðàçöè íà òîâà ïèñìî ñå ñðåùàò âúðõó ò.íàð. “ñòîïàíñêè ïëî÷êè” è âúðõó ïå÷àòè, íà êîèòî çíàöèòå èìàò ëèíåéíîãåîìåòðè÷åí õàðàêòåð.  ïåðèîäà 2700-1900 ã.ïð.Õð. øóìåðñêîòî, à ñúùî è åëàìñêîòî ïèñìî ñå ïðîìåíÿò â àáñòðàêòíè êëèíîïèñíè çíàöè. Ïðåõîäúò â êëèíîïèñíî ïèñìî å ðåçóëòàò îò òåõíîëîãèÿòà çà íàíàñÿíåòî íà çíàöèòå âúðõó ãëèíà. Íàé-ðàííàòà ôàçà íà åãèïåòñêàòà ïèñìåíà ñèñòåìà ñå õàðàêòåðèçèðà ñ ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íè çíàöè âúðõó êåðàìèêà. Òåçè çíàöè ñå çàïàçâàò è ïîëçâàò ïîâå÷å îò òðè õèëÿäîëåòèÿ.  ìîíóìåíòàëíèòå ñòåíîïèñè òå ñå äîïúëâàò è îáîãàòÿâàò â êîìïîçèöèîííî îòíîøåíèå ñ ïèêòîãðàìè.  áúðçîïèñíîòî èëè ò.íàð. éåðàòè÷åñêî ïèñìî èçìåíåíèåòî èì íàñòúïâà ñúîáðàçíî òåõíîëîãèÿòà íà íàíàñÿíå ñ ïåðî âúðõó ïàïèðóñ.  èçñëåäâàíåòî ñè â òàçè îáëàñò, È.Å. ÃÅËÁ îòáåëÿçâà, ÷å: “ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íè çíàöè âúðõó ñúäîâå îò ãëèíà ÷åñòî ñå ñðåùàò â äîäèíàñòè÷åñêèÿ ïåðèîä íà Äðåâåí Åãèïåò”(21). Ðåçóëòàòèòå îò ñðàâíèòåëíèÿ àíàëèç íà çíàöèòå îò òðåòîòî õèëÿäîëåòèå, ñâúðçàíè ñ ïèñìåíèòå ñèñòåìè íà øóìåðè, àêàäè, Åëàì, Åãèïåò, Ìîõåíäæî Äàðî è Õàðàïà, ñà ïðåäñòàâåíè â òàáëèöà ­ 2. Áðîÿò íà çíàöèòå, åäíàêâè ñ òåçè íà ñòàðèòå áúëãàðè, å: ØÓÌÅÐÈ, ÀÊÀÄÈ È ÅËÀÌ 35 ÅÃÈÏÅÒ 54 ÌÎÕÅÍÄÆÎ ÄÀÐÎ È ÕÀÐÀÏÀ 19 II õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. Ïðåç âòîðîòî õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. âúçíèêâàò ðåäèöà ïèñìåíîñòè. Ñïàçâàéêè ñúùèÿ ïðèíöèï è ìåòîäèêà, ïîñî÷åíè ïî-ãîðå, å íàïðàâåí ñðàâíèòåëåí àíàëèç ñ êðèòñêîòî ëèíåàðíî ïèñìî, áèáëñêèòå ïèñìåíè çíàöè, õåòñêîòî ëèíåàðíî ïèñìî, êèïúðñêîòî ïèñìî, à ñúùî è òåçè íà Áàêòðèÿ è Êèòàé (19-21, 24-30). Çà ðàçëèêà îò åãèïåòñêîòî ïèñìî, êîåòî ñå ðàçâèâà êàòî êîìïîçèöèîííà ñìåñ îò ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íè è ðèñóíú÷íè çíàöè, â Êðèò ÿñíî ñå ðàçãðàíè÷àâàò äâå ñèñòåìè íà ïèñìåíîñò ­ ðèñóíú÷íà è ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íà. Ïðè õåòèòå, ïîäîáíî íà øóìåðèòå, íà÷àëíàòà ôàçà å ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íà, âòîðàòà ôàçà å ñìåñåíà ­ ðèñóíú÷íà è ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íà, à òðåòàòà ôàçà å êëèíîïèñíî ïèñìî. Êèïúð èìà ÿñíî èçðàçåíî ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íî ïèñìî.  Êèòàé â ðàííàòà ôàçà èìà ïðåîáëàäàâàùî ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íè çíàöè (íàäïèñè âúðõó ãàäàòåëñêè êîñòè).  ñëåäâàùèòå ïåðèîäè êàòî ãðàôè÷íà êîíñòðóêöèÿ çíàöèòå ñå ïðèáëèæàâàò êúì îáîáùåíèÿ îáðàç è âèçóàëíîòî è êîìïîçèöèîííî âúçäåéñòâèå íà êëèíîïèñíîòî ïèñìî. Èçâåñòíè èçìåíåíèÿ íàñòúïâàò â ïåðèîäà íà Èìïåðèÿòà Õàí. Òîãàâà ñå çàáåëÿçâà îïðåäåëåíî âúçâðúùàíå êúì ÷àñò îò ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íèòå çíàöè îò ðàííàòà ôàçà (1800 ã.ïð.Õð.). Ðåçóëòàòèòå îò ñðàâíèòåëíèÿ àíàëèç íà çíàöèòå îò âòîðîòî õèëÿäîëåòèå, ñâúðçàíè ñ ïèñìåíèòå ñèñòåìè íà Êðèò, Áèáúë, Õåòè, Êèïúð, Áàêòðèÿ è Êèòàé, ñà ïðåäñòàâåíè â òàáëèöà ­ 3.

Áðîÿò íà çíàöèòå, åäíàêâè ñ òåçè íà ñòàðèòå áúëãàðè, å: ÊÐÈÒ 20 ÁÈÁÚË 16 ÕÅÒÈ 19 ÊÈÏÚÐ 23 ÁÀÊÒÐÈß36 ÊÈÒÀÉ 18 I õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. Ïî÷òè âñè÷êè ëèòåðàòóðíè èçòî÷íèöè ñî÷àò ïúðâîòî õèë.ïð.Õð. êàòî íà÷àëî íà âúçíèêâàíå íà äðåâíèòå è ñúâðåìåííè àçáóêè (19-22, 31, 32). Ñðàâíèòåëíèÿò àíàëèç çà òàçè åïîõà îáõâàùà: ôèíèêèéñêè ãðúöêè, òðàêèéñêè, êàðèéñêè, åòðóñêè, èáåðèéñêè è ëàòèíñêè ïèñìåíè çíàöè. Ðåçóëòàòèòå îò ñðàâíèòåëíèÿ àíàëèç íà ãîðåñïîìåíàòèòå ïèñìåíîñòè è çíàöèòå íà ñòàðèòå áúëãàðè å ïðåäñòàâåí íà òàáëèöà ­ 4. Áðîÿò íà çíàöèòå, åäíàêâè ñ òåçè íà ñòàðèòå áúëãàðè, å: ÔÈÍÈÊÈÉÑÊÈ 10 ÃÐÚÖÊÈ 28 ÒÐÀÊÈÉÑÊÈ 20 ÊÀÐÈÉÑÊÈ 28 ÅÒÐÓÑÊÈ 18 ÈÁÅÐÈÉÑÊÈ 29 ËÀÒÈÍÑÊÈ 19 I õèëÿäîëåòèå îò í.å.  ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå îò íîâàòà åðà îáøèðíè ðåãèîíè îò Åâðîïà, Àçèÿ è Àôðèêà ïðèåìàò ãðúöêàòà èëè ëàòèíñêàòà ñèñòåìà îò ïèñìåíè çíàöè. Ñëåä ïîõîäà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè íà Èçòîê Áàêòðèÿ ñå èíòåãðèðà â èìïåðèÿòà ìó (306-140 ã.ïð.Õð.). Òàì, çà îôèöèàëíè íàäïèñè, ñå èçïîëçâà ãðúöêàòà (òðàêèéñêà) ñèñòåìà îò çíàöè, íî ïàðàëåëíî ñúùåñòâóâàò è äðóãè ñèñòåìè.  Áàêòðèÿ, Êàâêàç è Þãîèçòî÷íà Åâðîïà ñòàðèòå áúëãàðè çàïàçâàò ñâîÿ ïèñìåíà ñèñòåìà äî ñðåäàòà íà IÕ âåê. Ïðàêòèêàòà äà ñå èçïèñâàò îôèöèàëíè íàäïèñè ñ ãðúöêè çíàöè ñúùåñòâóâà è â Áàêòðèÿ.  áàêòðèéñêèòå àðõåîëîãè÷åñêè ìàòåðèàëè îò IIIII â.ïð.Õð., â íÿêîè íàäïèñè, íàíåñåíè âúðõó êàìúê, å óñòàíîâåíî íàëè÷èåòî íà çíàöè, êîèòî íå ïðèíàäëåæàò íà ãðúöêàòà ïèñìåíà ñèñòåìà, à ñà òèïè÷íè ïèñìåíè çíàöè íà ñòàðèòå áúëãàðè ­ íàïðèìåð çíàê ­ 60 îò òàáëèöà ­ 1. Ïî âðåìå íà Öàð Áîðèñ I âåðîÿòíî å áèëà èçâúðøåíà ðåôîðìà íà ïèñìåíèòå çíàöè, êàòî îò 132 òå ñà íàìàëåíè íà 59 çíàêà â êèðèëèöàòà. Ñúùåâðåìåííî ñúùåñòâóâàò ïàðàëåëíè è áëèçêè ïî ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷åí õàðàêòåð ïèñìåíîñòè, èçâåñòíè îò ëèòåðàòóðàòà êàòî ðóíè÷åñêè (III-ÕIV âåê). Íàïðàâåí å ïðåãëåä íà äîñòúïíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ìàòåðèàë, ñâúðçàíè ñ Þæíà Ðóñèÿ è Êàâêàç, êàêòî è íà ðóíè÷åñêèòå ïèñìåíîñòè êàòî: ãåðìàíñêè, äàòñêè, øâåäñêè è íîðâåæêè, àíãëîñàêñîíñêè è òþðêñêè (19-22, 33-40). Ðåçóëòàòèòå îò ñðàâíèòåëíèÿ àíàëèç íà ãîðåñïîìåíàòèòå ñèñòåìè íà ïèñìåíîñò ñ òåçè íà ñòàðèòå áúëãàðè ñà ïðåäñòàâåíè â ñðàâíèòåëíà òàáë. ­ 5. Áðîÿò íà çíàöèòå (ðóíè÷åñêè), åäíàêâè ñ òåçè íà ñòàðèòå áúëãàðè, å: ÃÅÐÌÀÍÑÊÈ 18 ÄÀÒÑÊÈ 10 ØÂÅÄÑÊÈ/ÍÎÐÂÅÆÊÈ 7

337

ÀÂÈÒÎÕÎË ÀÍÃËÎÑÀÊÑÎÍÑÊÈ 11 ÒÞÐÊÑÊÈ 35 ÞÆÍÀ ÐÓÑÈß, ÊÀÂÊÀÇ 68  òàçè òàáëèöà ïðàâè âïå÷àòëåíèå ãîëåìèÿò áðîé åäíàêâè çíàöè íà òþðêèòå ñ òåçè íà ñòàðèòå áúëãàðè. Èçñëåäâàíèÿòà íà Êûçëàñîâ (40) ïîêàçâàò, ÷å ïî âðåìå íà Ïúðâèÿ òþðêñêè õàãàíàò ïðåç VI âåê îò í.å. òþðêñêèòå ðóíè÷åñêè çíàöè ñà âçàèìñòâàíè îò ðåãèîíà íà Ñîãäà è Áàêòðèÿ (ò.å. îò áúëãàðèòå).

ÀÍÀËÈÇ ÍÀ ÐÅÇÓËÒÀÒÈÒÅ 1. Ñòàðèòå áúëãàðè ñà ïîëçâàëè ñèñòåìà îò ïèñìåíè çíàöè, êîèòî èìàò ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷åí õàðàêòåð. 2. Ãîëÿìà ÷àñò îò çíàöèòå, èçïîëçàâíè îò ñòàðèòå áúëãàðè, ó÷àñòâàò â ïèñìåíèòå ñèñòåìè íà äðåâíèòå öèâèëèçàöèè. 3. Ëèïñâàò èñòîðè÷åñêè è àðõåîëîãè÷åñêè îïîðíè ôàêòè, êîèòî äà äîêàçâàò â êîé ïåðèîä, îò êîå âðåìå è îòêúäå ñòàðèòå áúëãàðè ñà ïðèäîáèëè çà ïîëçâàíå ïèñìåíàòà ñèñòåìà îò çíàöè. 4. Èìà îñíîâàíèÿ äà ñå òâúðäè, ÷å êèðèëèöàòà ïðåäñòàâëÿâà ðåôîðìà íà ïî-ñòàðàòà ïèñìåíà ñèñòåìà, èçïîëçâàíà îò ñòàðèòå áúëãàðè.

ÏÈÑÌÅÍÈ ÇÍÀÖÈ ÂÚÐÕÓ ×ÅÐÍÎÌÎÐÑÊÈ ÏÎÄÂÎÄÅÍ ÀÐÕÅÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈ ÎÁÅÊÒ ÎÒ ÍÅÎËÈÒÀ È ÂÐÚÇÊÀÒÀ ÈÌ Ñ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÖÈÂÈËÈÇÀÖÈÈ Â ïåðèîäà 1962-1998 ã. ñà ïðîâåäåíè îêåàíîëîæêè èçñëåäâàíèÿ íà ×åðíîìîðñêèÿ áàñåéí.  òÿõ ó÷àñòâàò àìåðèêàíñêè, áúëãàðñêè, ðóñêè è òóðñêè èçñëåäîâàòåëè è ñïåöèàëèñòè.  ðåçóëòàò íà èçñëåäâàíèÿòà å óñòàíîâåí êàòàñòðîôàëåí ïîòîï, äàòèðàí ïî âðåìå îò 5600 ã.ïð.Õð­ Èìà îñíîâàíèå äà ñå ïðåäïîëàãà, ÷å òîçè ïîòîï å íàíåñúë ïîðàæåíèÿ íà âèñîêîðàçâèòà öèâèëèçàöèÿ, îáèòàâàùà ñòàðèòå áðåãîâå íà çíà÷èòåëíî ïî-ìàëêî ïî àêâàòîðèÿ ñëàäêîâîäíî åçåðî. Áúëãàðñêèÿò ó÷àñòíèê â òåçè èçñëåäâàíèÿ ­ ïðîô. Ïåòêî ÄÈÌÈÒÐΠîò Èíñòèòóòà ïî îêåàíîëîãèÿ êúì ÁÀÍ, à îòêðèë ïðåç 1985 ã.ïîäâîäåí àðõåîëîãè÷åñêè îáåêò, óñëîâíî íàðå÷åí îò íåãî “×èíèÿòà íà Íîé”. Îáåêòúò èìà ôîðìàòà íà ïðåñå÷åí êîíóñ ñ ðàçìåðè â ñì D1 = 35, D2 = 21 è H = 9 è èìà èçäúëáàíà âúòðåøíà ÷àñò, êàòî íàïîäîáÿâà ÷èíèÿ. Âúðõó âúíøíàòà ñòåíà íà êîíóñà è âúíøíàòà ÷àñò íà äúíîòî èìà çíàöè, èçäúëáàíè ñ îñòðèå. ×àñò îò çíàöèòå ñà ÿñíî ðàçëè÷èìè, íî çà ïîâå÷åòî îò òÿõ ìîæå äà ñå ñúäè ïî ïëèòêèòå îñòàíêè îò ñëåäè â ñòðóêòóðàòà íà ôîðìàòà. Çíàöèòå, íàíåñåíè âúðõó îáåêòà, èìàò ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷åí õàðàêòåð. Íÿêîè îò òÿõ ñà ñú÷åòàíè â êîìïîçèöèè. Èìà è åäíàêâè ïî ôîðìà çíàöè, êîèòî ñå ïîâòàðÿò. Áðîÿò íà ÿñíî ÷åòëèâèòå çíàöè å 28, îò êîèòî ñ ðàçëè÷íà ôîðìà ñà 23. Îáùèÿò áðîé, â êîéòî ñå âêëþ÷âàò è òåçè, îò êîèòî èìà

ñàìî îñòàòú÷íè ñëåäè è íå ìîæå ñ òî÷íîñò äà áúäå âúçñòàíîâåíà ôîðìàòà èì, å îêîëî 60. Íàïðàâåí áåøå ñðàâíèòåëåí àíàëèç íà ôîðìàòà íà çíàöèòå ñ äðóãè òàêèâà, íàìåðåíè íà òåðèòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ, à èìåííî:ïëî÷êè ñúñ çíàöè îò Ãðàäåøíèöà è ïå÷àò îò Êàðàíîâî, äàòèðàíè îêîëî V õèëÿäîëåòèå ïð.Õð., êàêòî è íàé-ðàííèÿ ñëîé çíàöè îò ïåùåðèòå “Ìàãóðàòà” è “Áàéëîâî”. Ðåçóëòàòèòå ñà ïðåäñòàâåíè â ñðàâíèòåëíà òàáëèöà ­ 6. Ïðåç 1998 ã. Òîäîð ÑÒÎÉ×Å ðàç÷èòà ïëî÷êèòå ñúñ çíàöè îò Ãðàäåøíèöà è çíàöèòå îò “Ìàãóðàòà” è “Áàéëîâî” êàòî ìàòåìàòè÷åñêè êàëåíäàðíè íàäïèñè. Òîé çàáåëÿçâà ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íèÿ õàðàêòåð íà çíàöèòå è ÷àñò îò òÿõ îïðåäåëÿ êàòî “ìåàíäðîâèäíè”(43). Íà ôèã. 1 å ïðåäñòàâåíà îáùà âèçóàëíà ñúïîñòàâêà íà ò.íàð. “ñòîïàíñêà òàáëè÷êà” îò Øóìåð, ëèíåàðíî ïèñìî îò Åëàì, ïëî÷êè ñúñ çíàöè îò Ãðàäåøíèöà è ïå÷àò îò Êàðàíîâî. Ëèíåéíîãåîìåòðè÷íèÿò õàðàêòåð, êàêòî è ñõîäñòâîòî ñà î÷åâèäíè. Ïðîáëåìúò å, ÷å àðòåôàêòèòå îò áúëãàðñêèòå çåìè ñà íàé-ìàëêî åäíî õèëÿäîëåòèå ïî-ñòàðè. À êàê äà ñè îáÿñíèì íàëè÷èåòî íà íÿêîè îñîáåíî õàðàêòåðíè ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íè çíàöè ⠓Ìàãóðàòà” è “Áàéëîâî” è ïðèñúñòâèåòî èì â ñâåùåíàòà ñèñòåìà îò çíàöè â Äðåâåí Åãèïåò?* Ðåøàâàéêè ïðîáëåìà çà äàòèðàíåòî íà êàòàñòðîôàòà â ×åðíî ìîðå, ÐÀÉÚÍ è ÏÈÒÌÀÍ (41) ïðåäñòàâÿò õèïîòåçà çà âåðîÿòíèòå ïúòèùà çà ïðåñåëåíèå, êàòî îòáåëÿçâàò âúçíèêâàíåòî íà íîâè ñðåäèùà íà öèâèëèçàöèÿ â íà÷àëîòî íà V õèëÿäîëåòèå (ôèã. 2).  òîì âòîðè, ñòð. 233 îò “Èñòîðèÿ íà ïëàñòè÷íèòå èçêóñòâà”, Íèêîëàé ÐÀÉÍΠ(42) öèòèðà ò.íàð. “Öàðñêè ïàïèðóñ”, ñúñòàâåí îêîëî 1500 ãîäèíè ïðåäè íîâàòà åðà.  íåãî ñå ñúîáùàâà, ÷å ïðåç V õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. îò Ñåâåð ñà äîøëè “ïîëóáîãîâå ­ íàñëåäíèöè íà Áîã Õîð”. Íÿêîè èçñëåäîâàòåëè íà äðåâíèòå ïèñìåíîñòè èçðàçÿâàò ìíåíèå, ÷å åãèïåòñêàòà ïèñìåíîñò å âúçíèêíàëà ïîä âëèÿíèå íà øóìåðñêàòà. Èìà è ìíåíèÿ, ÷å øóìåðèòå ñà ïðèåëè ñâîÿòà ïèñìåíîñò îò ïðåäøåñòâàù ãè êóëòóðåí êðúã. È.Å. ÃÅËÁ (21) äîðè îòáåëÿçâà òàçè âåðîÿòíîñò ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: “îò äðóã åòíè÷åñêè åëåìåíò, êîéòî ïîðàäè îòñúñòâèå íà ïî-äîáúð òåðìèí, àç íàçîâàâàì “åëåìåíò Ք. À ìîæå áè è ïðè äâåòå äðåâíè öèâèëèçàöèè ­ Åãèïåò è Øóìåð, òðÿáâà äà ñå âçèìà ïîä âíèìàíèå ïî-ñòàðàòà ×åðíîìîðñêà öèâèëèçàöèÿ, ñúùåñòâóâàëà îêîëî áðåãîâåòå íà áèâøåòî ñëàäêîâîäíî åçåðî? Õèïîòåçàòà íà Ó. ÐÀÉÚÍ è Ó. ÏÈÒÌÀÍ çà âåðîÿòíèòå ïúòèùà íà ïðåñåëåíèå ïî÷òè íàïúëíî ñúâïàäà ñ ðåçóëòàòèòå îò íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå íà ïèñìåíèòå çíàöè íà ñòàðèòå áúëãàðè è âðúçêàòà èì ñ äðåâíèòå öèâèëèçàöèè, êîèòî äîñêîðî èçãëåæäàõà íÿêàê ñè íåîáÿñíèìè è äîðè øîêèðàùè. Êúäå îáà÷å å ìÿñòîòî íà ñòàðèòå áúëãàðè? Ñâúðçàíî ñ îáùàòà ñõåìà íà ïðåñåëåíèå, Ó. ÐÀÉÚÍ è Ó. ÏÈÒÌÀÍ äîïóñêàò âåðîÿòíîñòòà, ÷å åäèí îò ïðåñåëåíèòå íà Èçòîê íàðîäè ñà òîõàðèòå. Ïðåç V õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. ñïîðåä Éîðãóç ÅÐÎË (41-ñòð. 211212) â Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà å ñúùåñòâóâàëî ñëàäêîâîäíî åçåðî, ÷èÿòî àêâàòîðèÿ å áèëà ñ ïðèáëèçèòåëíè ðàçìåðè íà ×åðíîìîðñêîòî. Âúçìîæíî ëè å òîâà äà å áèë ïúòÿò è íà ñòàðèòå áúëãàðè? Åäíà âúçìîæíà èñòîðè÷åñêà ïèñ-

* Ïîñëåäíèòå äàííè ïîêàçâàò ðàííè ïðåñåëåíèÿ îò Òðàêèÿ â Åãèïåò (ïðåääèíàñòè÷íè åãèïòÿíè) îò 5600 ã.ïð.Õð. ­ áåë.ðåä.

338

ÀÂÈÒÎÕÎË ìåíà ñëåäà å “Àíîíèìíèÿò ëàòèíñêè õðîíîãðàô” îò 354 ã. îò í.å. (44 ­ ñòð. 8-14), â êîéòî áúëãàðèòå ñà îïðåäåëåíè êàòî åäèí îò íàðîäèòå, ïðîèçëåçëè îò íàé-ãîëåìèÿ ñèí íà Íîé ­ Ñèì. Âàæíî çíà÷åíèå çà èçÿñíÿâàíåòî íà òîçè âúïðîñ áèõà èìàëè è ïî-íàòàòúøíèòå ïîäâîäíè èçñëåäâàíèÿ íà äðåâíàòà ×åðíîìîðñêà öèâèëèçàöèÿ. Íå å çà ïðåíåáðåãâàíå è ôàêòúò, ÷å ðåäèöà çíàöè îò V õèëÿäîëåòèå ïð.Õð. ñúâïàäàò ñ ÷àñò îò çíàöèòå â ïèñìåíàòà ñèñòåìà íà ñòàðèòå áúëãàðè. Âúç îñíîâà íà èçëîæåíîòî è ïðåäñòàâåíèòå ãðàôè÷íè ìàòåðèàëè, ïðàâèì ñëåäíèòå èçâîäè è çàêëþ÷åíèÿ: 1. Çíàöèòå âúðõó ïîäâîäíèÿ àðõåîëîãè÷åñêè îáåêò îò íåîëèòà ñ óñëîâíî íàèìåíîâàíèå “×èíèÿòà íà Íîé” èìàò ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷åí õàðàêòåð. 2. Ãîëåìèÿò áðîé ñúâïàäåíèÿ íà ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íè çíàöè â ðàçëè÷íèòå äðåâíè ïèñìåíîñòè ïðåäïîëàãà âåðîÿòíîñòòà äà ñà âúçíèêíàëè â îáù êóëòóðåí öåíòúð ­ “öèâèëèçàöèÿ Ք. 3. Èìà îñíîâàíèå äà ñå ïðåäïîëàãà, ÷å ëèíåéíî-ãåîìåòðè÷íàòà ñèñòåìà îò ïèñìåíè çíàöè å âúçíèêíàëà â äúëáîêà äðåâíîñò è èìà âðúçêà ñ ïåðèîäà ïðåäè êàòàñòðîôàòà â ×åðíî ìîðå (5600 ãîäèíè ïð.Õð.), èçâåñòíà îò ñòàðèòå èçòî÷íèöè êàòî ïîòîï.

Èçïîëçâàíà ëèòåðàòóðà 1. Äîí÷åâà-Ïåòêîâà, Ë. Çíàöè âúðõó àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè îò ñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ, VII-Õ âåê ­ Ñ., 1980. 2. Éîí÷åâ, Â. Äðåâåí è ñúâðåìåíåí áúëãàðñêè øðèôò ­ Ñ., 1982. 3. Äîáðåâ, Ï. Êàìåííàòà êíèãà íà ïðàáúëãàðèòå ­ Ñ., 1992. 4. Áåøåâëèåâ, Â. Ïðàáúëãàðñêèòå íàäïèñè ­ Ñ., 1992. 5. Âàêëèíîâ, Ñ. Ôîðìèðàíå íà áúëãàðñêàòà êóëòóðà. 6. Bogdan, D. Grafitele de la Basarabi, Analele Universitatii Bucuresti, Seria stiinte Sociale Istorias N 16, IX-B., 1960. 7. Çëàòàðñêè, Â.Í. Èñòîðèÿ íà Ïúðâîòî áúëãàðñêî öàðñòâî. ­ Ñ., 1918. 8. Âåëêîâ, È. Ïëèñêà ­ ïúðâàòà áúëãàðñêà ñòîëèöà. ­ Ñ., 1928. 9. Ìàâðîäèåâ, Í. Ñòàðîáúëãàðñêî èçêóñòâî. ­ Ñ., 1959.

10. Àíäðååâ, É. Áúëãàðñêèòå õàíîâå è öàðå, VII-ÕIV â. ­ Ñ., 1998. 11. Ñòåïàíîâ, Ö. Âëàñò è àâòîðèòåò íà ðàííîñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ. ­ Ñ., 1999. III õèëÿäîëåòèå ïð.í.å. 12. Âñåîáùàÿ èñòîðèÿ èñêóñòâ. ­ ò. I ­ Ì., 1956. 13. L’art et I’homme ­ Vol. l. ­ P.: Librairie Larousse, 1957. 14. Parrot. A. Sumer. ­ P., 1981. 15. Porada, E. Alt Iran. ­ B.B., 1962. 16. Basham,A.L. The wonder that was India. ­ L., 1969. 17. Webster, D. Valley of the mummies. ­ National Geographic, 1999, N 4, pp 76-87. 18. Week, K.R. Valley of the kings. ­ Notional Geographic, 1998, N 3, pp 1-33. 19. Diringer, D. The alphabet. ­ L. 1949. 20. Friedrich, J. Geshicht der Schrift ­ Heidelberg, 1966. 21. Ãåëüåá, È.Å. Îïûò èçó÷åíèÿ ïèñìà. ­ Ì., 1982 (GELB, L. A. Study of Writing. ­ Chicago & London, 1963. 22. Éîí÷åâ, Â. Øðèôòúò ïðåç âåêîâåòå ­ Ñ., 1964. 23. Ïüîòðîâñêè, Á., Á. Âàäè Àëëàêè ­ Ì., 1981. II õèëÿäîëåòèå ïð.í.å.* 24. Àâäèåâ, Â.È., Èñòîðèÿ íà Äðåâíèÿ Èçòîê ­ Ñ., 1974. 25. Ìåðåäæè, Ì. Òàéíû äðåâíèõ ïèñìåíà. ­ Ì., 1976. 26. Äþðèíê-Êàñïåð. Ìàðãèíî-Áàêòðèéñêèé àðõåîëîãè÷åñêèé êîìïëåêñ è õàðàïñêîå ïèñüìî. ­ Âåñòíèê äðåâíåé èñòîðèè, 1997, áð. 3, 51-56. 27. Äæîàí, À. Îáðàçû ñâåðõ÷óâñòâåííîãî ìèðà. Áàêòðèéñêîìàðãèàíñêèå ïå÷àòû â èõ ñâÿçè ñ Áëèæíèì Âîñòêîì è äîëèíîé Èíäà. ­ Âåñòíèê äðåâíåé èñòîðèè, 1998, áð. 2, 81-94. 28. ÀÍ ÑÑÑÐ. Äðåâíàÿ Áàêòðèÿ. Ìàòåðèàëû ñîâåòñêî-àíãëèéñêîé ýêñïåäèöèè, 1969-1973. ­ Ì., 1976. 29. Áîíãàðä-Ëåâèí, Ã.Ì.È. Èíäèÿ â äðåâíîñòè. ­ Ì., 1985. 30. ÀÍ ÑÑÐ. Èñòîðèÿ Êèòàÿ. ­ Ì., 1974. I õèëÿäîëåòèå ïð.í.å.** 31. Ãåîðãèåâ, Â. Òðàêèòå è òåõíèÿò åçèê. Ñ., 1971. 32. Fol. A.K. Jordanov, K. Porozhanov & V.Fol. Ancient Thrace. ­ S., 2000. I õèëÿäîëåòèå îò í.å.*** 33. Àðòàìîíîâ, Ì.È. Àðõåîëîãè÷åñêèå ïàìÿòíèêè Êàáàðäèíî-Áàëêàðèÿ. ­ Ìàòåðèàëû è èññëåäîâàíèé ïî àðõåîëîãèè ÑÑÑÐ, 1941, áð. 3.

Ôèã. 1. à) Ãëèíåíî ñúä÷å îò ñ. Ãðàäåøíèöà, âúðõó ÷èÿòî âúòðåøíà ñòðàíà ñà âðÿçàíè ïèñìåíè çíàöè (ðàíåí õàëêîëèò). á) Ãëèíåí ïå÷àò (ïèíòàäåðà) îò ñ. Êàðàíîâî — Ñòàðîçàãîðñêî, ñ ãðàâèðàíè ïèêòîãðàìè è çíàöè (ïðîòîêëèíîïèñ, ðóííè çíàöè), êîèòî íå ñà ðàç÷åòåíè (êúñåí õàëêîëèò — îêîëî V-IV õèë. ïð. Õð.)

339

ÀÂÈÒÎÕÎË 34. Òóð÷àíèêîâ. Ïàìÿòíèêè ïèñìà è ÿçûêà íàðîäîâ Êàâêàçà è Âîñòî÷íîé Åâðîïû. ­ Ë. 1971. 35. Ùåðáàê, À.Ì. Çíàêè íà êåðàìèêå è êèðïè÷àõ èç Ñàðêåëà ­ Áåëîé Âåæè. Ìàòåðèàëû è èññëåäîâàíèé ïî àðõåîëîãèè ÑÑÑÐ. 36. Ïè÷èêÿí, È.Ð. Êëàä Îêñà è õðàì Îêñà. ­ Ì., 1998. 37. Ãðþíáåðã, À.Ë. ßçûêè âîñòî÷íîãî Ãèíäî Êóøà. ­ Ì., 1972. 38. Êðóãëèêîâà, È.Ò. Äèëáåðäæèí. ­ Ì., 1974. 39. Ìàñîí, Â.Ì., Ñòðàíà òûñÿ÷è ãîðîäîâ. ­ Ì., 1966. 40. Êûçëàñîâ, È.Ë. Ìàòåðèàëû ê ðàííåé èñòîðèè òþðêîâ. ­ Ðîññèéñêàÿ àðõåîëîãèÿ, 1998, áð. 1, 71-81; 1999, áð. 4, 99-107. Òàáëèöà 1

340

Íåîëèò 41. Ðàéúí, Ó. è Ó. Ïèòìúí. Íîåâèÿò ïîòîï. Íîâèòå íàó÷íè ðàçêðèòèÿ çà ñúáèòèÿòà, êîèòî ïðîìåíèõà èñòîðèÿòà. ­ Â., 2000. 42. Ðàéíîâ, Í. Èñòîðèÿ íà ïëàñòè÷íèòå èçêóñòâà ­ ò. II è ò. III. ­ Ñ., 1938. 43. Ñòîé÷åâ, Ò. Àðõåîàñòðîíîìèÿ. Ïðàèñòîðè÷åñêè ñâèäåòåëñòâà çà èçìåðâàíå íà âðåìåòî îò Áúëãàðèÿ. ­ Ñ., 1998. 44. Äîáðåâ, Ï. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò. ­ Ñ., 1995. 45. Ðàéúí Ó. è Ó. Ïèòìúí. Íîåâèÿò ïîòîï. Íîâèòå íàó÷íè ðàçêðèòèÿ çà ñúáèòèÿòà, êîèòî ïðîìåíèõà èñòîðèÿòà. ­ Â., 2000.

ÀÂÈÒÎÕÎË Òàáëèöà 2

341

ÀÂÈÒÎÕÎË

342

ÀÂÈÒÎÕÎË

Òàáëèöà 3

343

ÀÂÈÒÎÕÎË

344

ÀÂÈÒÎÕÎË

345

ÀÂÈÒÎÕÎË

Òàáëèöà 4

346

ÀÂÈÒÎÕÎË

347

ÀÂÈÒÎÕÎË

348

ÀÂÈÒÎÕÎË

349

ÀÂÈÒÎÕÎË

350

ÀÂÈÒÎÕÎË

351

ÀÂÈÒÎÕÎË

352

ÀÂÈÒÎÕÎË

353

ÀÂÈÒÎÕÎË

354

ÀÂÈÒÎÕÎË

355

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÐÓÍÈÊÀ ÁÓËÃÀÐÈÊÀ

Áúëãàðñêè øàìàíñêè ìóçèêàëåí ðîã ñ ðóíè÷åñêè íàäïèñè ÐÀÉÊÎ ÑÅÔÒÅÐÑÊÈ

Êîãàòî íàóêàòà ñå äîáåðå äî íîâîîòêðèò öåíåí èñòîðè÷åñêè ïàìåòíèê, íàé-÷åñòî òîé áèâà íàðè÷àí ïî ìåñòîíàõîæäåíåòî, êúäåòî òîé å îòêðèò. Ïðè äðóãè ñëó÷àè, êîãàòî ëèïñâàò òî÷íè äàííè çà äàäåí àðõåîëîãè÷åñêè ïðåíîñèì ïàìåòíèê, â íàóêàòà å ïðèåòî ñúùî òîé äà áúäå íàðå÷åí ïî èìåòî íà íåãîâèÿ ïðèòåæàòåë, â êîéòî òîé å îòêðèò.  íàøèÿò ñëó÷àé ñëåäâà äà ïðèåìåì âòîðèÿ âàðèàíò, òàêà ÷å íîâîîòêðèòèÿò “Áúëãàðñêè øàìàíñêè ìóçèêàëåí ðîã ñ ðóíè÷åñêè íàäïèñè” íàé-äîáðîñúâåñòíî áè ñëåäâàëî äà áúäå íàðå÷åí “Ðîãúò íà Ñòåôàí Õàðèòîíîâ”, êîéòî ðîã å áèë íåãîâî ïðèòåæàíèå ïðèæèâå è ïîäàðåí ëè÷íî îò íåãî íà åäèí ìàë÷óãàí, êîéòî ñè ãî èçáðàë çà “êîëåäåí ïîäàðúê” è òàêà ðîãúò ñòàíàë âðåìåííî ïðèòåæàíèå íà Âåëèñëàâ. Ñòåôàí Õàðèòîíîâ, ñ êîãîòî ñå ïîçíàâàõ ëè÷íî, íî áåç òîãàâà ðîãúò äà ìè å áèë èçâåñòåí, ïî÷èíà ïðåç 1992 ã. Òàêà ÷å äíåñ ëèïñâàò ñèãóðíè äàííè ïî êàêúâ íà÷èí è îòêúäå òîçè óíèêàò çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà êóëòóðíà íàóêà å ïîïàäíàë íà ïîñëåäíîòî ñè ìåñòîíàõîæäåíèå. Îòêúäå è êàê å “ïðåìèíàë” ïðåç âåêîâåòå, íåãîâîòî èñòîðè÷åñêî ìèíàëî è åïîõàòà, â êîÿòî å ñúçäàäåí, îñòàâàò åäíà ãîëÿìà çàãàäêà. Íî òîâà ñå îòíàñÿ íå ñàìî äî ïðîèçõîäà ìó, à ñúùî òàêà è äî ïðåäíàçíà÷åíèåòî íà ðîãà, êàêòî è äî ÇÀÃÀÄÚ×ÍÈÒÅ ÄÂÀ ÐÓÍÈ×ÅÑÊÈ ÍÀÄÏÈÑÀ, èçäúëáàíè âúðõó äâåòå ìåòàëíè ïðúñòåíîâèäíè îáêîâè íà ðîãà. Íà 14 þíè 1992 ã., êîãàòî íàïðàâèõ äâàòà ïðåïèñà íà ðóíè÷åñêèòå çíàöè, ñå îïèòàõ çà ïúðâè ïúò äà íàäóÿ ðîãà è òîé “ñâèðåøå”, íå áåøå ñàìî íÿêàêâà ìúðòâà àðõåîëîãè÷åñêà âåù. Ïðè÷èíèòå äà ïðàâÿ äîñòîÿíèå òîâà îòêðèòèå ñëåä òîëêîâà ãîäèíè ñà ðàçíîñòðàííè è íå íà òÿõ áèõ èñêàë äà ñå ñïèðàì òóê, à äà îáúðíà âíèìàíèå âúðõó íàó÷íàòà èíôîðìàöèÿ, êîÿòî ìîæåì äà èçâëå÷åì îò ìóçèêàëíèÿ ðîã. Äà îáúðíåì âíèìàíèå âúðõó âèäà ìó, ïðåäíàçíà÷åíèåòî ìó è íàé-âå÷å âúðõó ðóíè÷åñêèòå íàäïèñè, êîèòî ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò áèõà ìîãëè äà ïðåäîñòàâÿò çíà÷èìà èíôîðìàöèÿ, ðàçáèðà ñå, áåç äà ñ÷èòàìå, ÷å ïðàâèì îïèò çà ðàç÷èòàíåòî èì.  íàñòîÿùèÿ åòàï íà ïðàáúëãàðèñòèêàòà òîâà å íåâúçìîæíî, íî ìîãàò äà áúäàò èçêàçàíè èçâåñòíè ïðåäïîëîæåíèÿ ñ ãîëÿìà íàó÷íà äîñòîâåðíîñò. Ìóçèêàëíèÿò ðîã å îò ãîâåäî, íî âíóøèòåëíèòå ìó ðàçìåðè íå ïîçâîëÿâàò äà ñå ñ÷èòà, ÷å å îò ìåñòíè ïîðîäè è îòòóê ñëåäâà ïúðâèÿ èçâîä, ÷å å ïðåíåñåí â íàøèòå çåìè. Íî îòêîãà å â Ñîôèÿ è êîé å ïðèíîñèòåëÿò ìó, çàñåãà íå ìîæå äà ñå îòãîâîðè. Ðîãúò å ìàñèâåí è âúíøíàòà ìó ãúðáàâà ñòðàíà å äúëãà 35 ñì, êàòî èìàìå ïðåäâèä îòðÿçàíèÿ âðúõ îêîëî 4-5 ñì, äî êóõèíàòà íà ðîãà (îáð.1à), òàêà ÷å ñå ïîëó÷àâà åäíà ïðèáëèçèòåëíà äúëæèíà îò 40 ñì, ïðè òîâà áåç äîëíàòà ÷àñò äà áúäå ïîäðàâíÿâàíà, à îñòàâåíà òàêà, êàêòî ðîãúò å “îòêúðòåí” îò ãëàâàòà íà æèâîòíîòî. Òîâà

356

íàâåæäà íà ìèñúëòà çà ñúõðàíåíèå íà îðåíäàòà ­ ìàãè÷åñêàòà ñèëà íà æèâîòíîòî (â ñëó÷àÿ íà âîëà). Íî êàêòî íàìåêúò çà “ñúõðàíåíèå íà îðåíäàòà”, íàâåæäàù íà èäåÿòà çà øàìàíñêîòî (êîëîáúðñêîòî) ìó ïðåäíàçíà÷åíèå, òàêà è ðàçìåðèòå ìó íàñî÷âàò êúì åäèí îñîáåí âèä ãîâåäà îò Öåíòðàëíà è Ñðåäíà Àçèÿ â äðåâíîñòòà, à è â íàøå âðåìå. Ïîäîáíà ïîðîäà ãîâåäà èìà è â Óíãàðèÿ, çà êîÿòî ñå ñ÷èòà, ÷å å îò àçèàòñêè ïðîèçõîä. Âòîðèÿò âúïðîñ å ìåòàëíèÿò îáêîâ âúðõó ðîãà. Òîé ñå ñúñòîè îò äâà ìåòàëíè “ïðúñòåíà”, êúì êîèòî ñà áèëè ïðèêà÷åíè ïî åäíà õàëêà, îò êîèòî å çàïàçåíà ñàìî åäíàòà ïðè ãîëåìèÿ ïðúñòåí, äîêàòî âòîðàòà õàëêà ëèïñâà. Òîâà ïîêàçâà, ÷å äâåòå õàëêè ñà ñëóæèëè çà ïðèêðåïâàíå è ÷å ðîãúò å áèë íîñåí íà âðàòà, ñèðå÷ ïðè ïúòóâàíå, à íå ïðè äîìàøíè èëè êóëòîâè íóæäè â êàïèùà è îáðåäíè ìåñòà. Øèðèíàòà íà äâåòå ìåòàëíè ïëàñòèíè, îáðàçóâàùè çàíèòåíè ïðúñòåíè, å 15 ñì. Ìàëêèÿò ïðúñòåí ­ ìåòàëíàòà ÷àñò, ñå íàìèðà íà 4,5 ñì îò îñíîâàòà ­ äîëíèÿ êðàé íà ðîãà. Äúëæèíàòà íà “ìàëêèÿ ïðúñòåí” å 12 ñì, à íà ãîëåìèÿ ïðúñòåí ­ 22 ñì. Çàïàçåíàòà õàëêà å ñ îòâîð 2,3 ñì, ïðåç êîéòî å ïðåìèíàëà ðåìú÷íàòà ïðåçðàìêà, à âåðîÿòíî ñúùèòå ðàçìåðè å èìàëà è äðóãàòà õàëêà ïðè ìàëêèÿ ïðúñòåí, ñâúðçàíè ñ âúíøíàòà ïëàñòèíà è çàíèòâàíåòî èì. Áëàãîäàðåíèå íà òîâà, ÷å ìàëêèÿò ïðúñòåí ñå èçâàæäà, ïðîëè÷àâàò ñëåäè îò çàïàçåíàòà ïîçëàòåíà âúòðåøíîñò íà ñúùèÿ è âäëúáíàòèíêèòå îò çàíèòâàíåòî íà ãîëåìèÿ ïðúñòåí, êúäåòî ñúùî èìà ñëåäè îò ïîçëàòÿâàíå. Òîâà ïîäñêàçâà, ÷å öÿëàòà ìåòàëíà ãàðíèòóðà å áèëà ïîçëàòåíà ïðè èçðàáîòêàòà. Òàêàâà ïîçëàòà íàâåæäà íà ìèñúëòà çà âðúçêà ñúñ çëàòíèòå êîëàííè ãàðíèòóðè ó áúëãàðèòå îò Ïëèñêà (Àáîáà) îò VII-IÕ âåê. Òîâà áè îçíà÷àâàëî, ÷å è ìóçèêàëíèÿò ðîã è ïðåäíàçíà÷åíèåòî ìó ñà áèëè ñâúðçàíè ñ âèñîêîïîñòàâåíî äëúæíîñòíî ëèöå â éåðàðõèÿòà íà áúëãàðñêîòî îáùåñòâî â ïðåäõðèñòèÿíñêèÿ ïåðèîä, ñèðå÷ ïðåäè ïîêðúñòâàíåòî èì â 866 ã. ⠓ëåòî åòõ áåõòè”, ò.å. “â ãîäèíàòà íà êó÷åòàòà” ­ ïåòèÿ ìåñåö. Íî äðóãè äàííè îò ìóçèêàëíèÿ ðîã ïîêàçâàò, ÷å òîé ùå äà å ìíîãî ïî-ñòàð îò ïîñî÷åíèÿ ïåðèîä. Áè ìîãëî äà ñå äîïóñíå, ÷å å ïðèíàäëåæàë íà ãëàâåí øàìàí (êîëîáúð), çà óïîòðåáà ïðè âîåííè ðèòóàëè, ïîõîäè, íàñòúïëåíèÿ. Çà åäíî òàêîâà ïðåäïîëîæåíèå ïîäñêàçâà ÏÚÐÂÈßÒ ÀÍÒÐÎÏÎÌÎÐÔÅÍ ÇÍÀÊ (çíàê ­ 1) îò ìàëêèÿ ïðúñòåí, àíàëîãè÷åí íà çíàêà ÍÅÁÅ ­ ÌÚÆÊÎ ÍÀ×ÀËÎ ó äðåâíèòå êèòàéñêè ïèñìåíè çíàöè ïðåäè II âåê îò í.å. Òðåòèÿò îñíîâåí âúïðîñ, ñâúðçàí ñ ðîãà, å çà íåãîâîòî ñèãíàëíî-ìóçèêàëíî ïðåäíàçíà÷åíèå.  èñòîðèÿòà íà ìóçèêàòà è â êóëòîâèòå ïðàêòèêè ðîãúò å ñúùî òàêà è èçâåñòåí ìóçèêàëåí èíñòðóìåíò. Äà ïðèïîìíèì ðîãà “øîôàð” â ñèíàãîãèòå ïðè èçðàèëòÿíñêàòà ðåëèãèÿ.

ÀÂÈÒÎÕÎË

357

ÀÂÈÒÎÕÎË Áúëãàðñêèÿò ìóçèêàëåí ðîã, îáà÷å, ñå îòëè÷àâà îò èçíåñåíèòå äîñåãà èñòîðè÷åñêè ìóçèêàëíè ðîãîâå ­ êàòî ëîâäæèéñêè è äðóãè. Òóê ñðåùàìå íåùî íåèçâåñòíî çà òåõíîëîãèÿòà íà ðîãîâå ñ ìóçèêàëíî ïðåäíàçíà÷åíèå. Òàêà íàïðèìåð, îáèêíîâåíî öÿëàòà âúòðåøíîñò íà ðîãà ïðåäñòàâëÿâà êóõî ïðîñòðàíñòâî, êàêòî ïðè øîôàðà è ïðè ëîâäæèéñêèòå ðîãîâå. Ïðè íàñòîÿùèÿ ìóçèêàëåí ðîã âúòðåøíîòî óñòðîéñòâî å ðàçëè÷íî. Ôàêòè÷åñêè âúòðåøíîòî ðîãîâî ïðîñòðàíñòâî å ðàçäåëåíî íà òðè ÷àñòè ­ äâå ïðàçíè ÷àñòè ­ ãîðíà è äîëíà è ñðåäíà ÷àñò ­ çàïúëíåíà ñúñ ñìîëèñòî òâúðäî âåùåñòâî, êàòî â öåíòúðà å ïîñòàâåíà òúíêà ìåòàëíà òðúáè÷êà, êîÿòî ñúåäèíÿâà ïðàçíèòå ïðîñòðàíñòâà è ïðè íàäóâàíå ïðåç íåÿ ïðåìèíàâà âúçäóõ (âèæ îáð. 16). Ïîäîáíà òåõíîëîãèÿ íå å èçâåñòíà, íî çàñëóæàâà äà áúäàò íàïðàâåíè äîïúëíèòåëíè èçñëåäâàíèÿ â òàçè íàñîêà. Åäâà ëè òîçè ìóçèêàëåí ðîã å èìàë ïðåäíàçíà÷åíèåòî íà êàìåðòîí, êàêòî è ìàëêî âåðîÿòíî å äà å íÿêàêúâ ôàëøèôèêàò îò êúñíî âðåìå! Ñ÷èòàìå, ÷å ñå êàñàå çà ØÀÌÀÍÑÊÈ ÌÓÇÈÊÀËÅÍ ÐÎÃ, êîéòî å èçïîëçâàí ïðè îïðåäåëåíè ïîëåâè êóëòîâî ­ ðåëèãèîçíè åçè÷åñêè îáðåäè, íàé-âåðîÿòíî êàòî òàíãðèéñêè èíñòðóìåíò êàêòî è øàìàíñêîòî äàéðå, çàñâèäåòåëñòâóâàíî â ðåäèöà íàøè àðõåîëîãè÷åñêè èçîáðàæåíèÿ îò VII-IÕ â. Ñ÷èòàìå, ÷å âúïðîñíèÿò ðîã å ïðèíàäëåæàë, ìîæå áè, íà øàìàíà ÊÎËÎÁÚÐ, ïðèäðóæàâàù âîéñêîâàòà ÷àñò íà êàíà. Ðàçáèðà ñå, ÷å ïîäîáíî òâúðäåíèå å äîñòà òðóäíî äîêàçóåìî, íî ïîíå çàñåãà íå ñå ïðåäëàãà äðóãî îáÿñíåíèå çà ñúùíîñòòà íà Ñò. Õàðèòîíîâèÿ ðîã îò Ñîôèÿ. Ïîñëåäíèÿò ìîæå áè íàé-âàæåí ïðîáëåì òóê ñà äâàòà íàäïèñà. Íèå ãè íàðåêîõìå “ðóíè÷åñêè” îò ãëåäíà òî÷êà íà íåïîçíàòèòå çíàöè, à ñàìàòà äóìà “ðóíà” îçíà÷àâà íà ñêàíäèíàâñêè “òàéíà”. Âñúùíîñò ñêàíäèíàâñêèòå è äðåâíîòþðêñêèòå ðóíè ñà áóêâåíè çíàöè ñ îïðåäåëåíà çâóêîâî-áóêâåíà ñòîéíîñò.* Íàäïèñèòå âúðõó äâåòå ìåòàëíè ïëàñòèíêè, èçäúëáàíè ïðåöèçíî è ðàâíîìåðíî, ñå ðàçëè÷àâàò îò èçâåñòíèòå ðóíè÷åñêè ïèñìåíîñòè. Ïúðâèÿò íàäïèñ å ñúñòàâåí îò 15 çíàêà, à âòîðèÿò ­ îò 33 çíàêà. Íÿêîè çíàöè ñå ïîâòàðÿò è â äâàòà íàäïèñà è íàìèðàò ïàðàëåëè â ìíîæåñòâî ïóáëèêóâàíè çíàöè â êàòàëîãà íà Ë. Äîí÷åâà ­ Ïåòêîâà, ïðîèçõîæäàùè îò ðàçëè÷íè ìåñòà ­ Ïëèñêà, Ïðåñëàâ, Äîáðóäæà è äð.ìåñòà îò âðåìåòî íà Ïúðâàòà áúëãàðñêà äúðæàâà îò VII-IÕ â. Íÿêîè îò çíàöèòå âúðõó ðîãà ìîãàò äà ñå îòêðèÿò è â íàäïèñèòå îò Ìóðôàòëàð, Ðóìúíèÿ, ñ÷èòàíè çà áúëãàðñêè îò õðèñòèÿíñêè ïåðèîä Õ ­ ÕI â. Îïèòèòå äà áúäàò ðàç÷åòåíè èçâåñòíèòå äîñåãà çíàöè (îò ïîëñêèÿ ó÷åí å. Òðèÿðñêè è äð.) äîñåãà íå ñà äàëè ðåçóëòàòè. Íî òóê,

âúðõó ìóçèêàëíèÿ ðîã è â äâàòà íàäïèñà çíàöèòå ñà åäèíè÷íè, áåç ëèãàòóðè, à ìîæå áè ñ äîïúëíèòåëíè “äåòåðìèíàòèâè”, êàêòî å ïðè êèòàéñêàòà è ÿïîíñêàòà ïèñìåíîñòè. ßâíî òóê ñà íàëèöå ñõîäíè ÿâëåíèÿ, ò.å. íÿêîè îò çíàöèòå â äâàòà íàäïèñà íà ðîãà íå ñòîÿò äàëå÷ îò êèòàéñêàòà ïèñìåíà ñèñòåìà îò ïåðèîäà “÷æîó-âåíü” èëè “äà-æóàí” (VIII-II â.ïð.í.å.), ñëåä êîéòî ïåðèîä íàñòúïâàò çíà÷èòåëíè ïðîìåíè â êèòàéñêàòà ïèñìåíîñò èëè ò.í. “ëèøó” è ïî-êúñíî “êàé-øó”. ßâíî, åäíî òàêîâà ñðàâíåíèå ìåæäó íàøèòå ïèñìåíè çíàöè îò ìóçèêàëíèÿ ðîã è êèòàéñêîòî ïèñìî “ñÿî-÷æóàíü” îò II â.ïð.í.å. å äîñòà ïðîáëåìàòè÷íî. Íî íåêà èìàìå ïðåäâèä ôàêòà, ÷å ÷àñò îò äðåâíèòå áúëãàðè, äâèæåéêè ñå ïî ñåâåðíèÿ ïúò íà êîïðèíàòà çàåäíî ñ õóíèòå ïî âðåìå íà õóíñêèÿ èìïåðàòîð Ìîòóí èëè Ìîäå îò II â.ïð.í.å., äîñòèãàò äî Êàñïèéñêî ìîðå. Òàêà, ÷å èìåííî èçëèçàéêè îò ñâîÿòà ðîäèíà, æèâååéêè ñ ìíîãîïëåìåííèÿ ñè ñúñòàâ íà òåðèòîðèÿòà èçòî÷íî îò Òÿí Øàí, ìåæäó ðåêèòå Îðõîí, Ñåëåíãà è ð. Äóëî (äðåâíîòî íàèìåíîâàíèå íà äíåøíàòà ðåêà Òîëî â Ìîíãîëèÿ), áúëãàðè ñà èìàëè äóõîâíè è åçèêîâè êîíòàêòè ñúñ ñåâåðíèòå êèòàéöè. Íî ðàçáèðà ñå, â ñëó÷àÿ å èçêëþ÷èòåëíî íåîáõîäèìî åäíî ïîäðîáíî è ñïåöèàëèçèðàíî àíàëèçèðàíå íà íàøèòå çíàöè è ñúïîñòàâÿíåòî èì ñ êèòàéñêèòå. Òàêà íàïðèìåð: ­ 1, 5, 7 è 9 îò ïúðâèÿ íàäïèñ è ïîäîáíèòå îò âòîðèÿ íàäïèñ âúðõó ìóçèêàëíèÿ ðîã èìàò ãðàôè÷íà è ñåìàíòè÷íà ðàâíîçíà÷íîñò: íåáå, êðåïîñò, ñòðàíà, æåðòâîïðèíîøåíèå è ïð. çíàöèòå âúðõó ðîãà Õàðèòîíîâ èìàò íå çâóêîâà èëè ñðè÷êîâà çíà÷èìîñò, à ËÎÃÎÃÐÀÔÈ×ÅÍ ÑÌÈÑÚË = ÄÓÌÀ, ÈÇÐÀÇ è ïð. Ðàç÷èòàíåòî èì, îáà÷å, çàñåãà å òðóäåí ïðîáëåì, íî ïîñîêàòà íà “ðàç÷èòàíå” å ïúòÿò íà ëîãîãðàôè÷íàòà ïèñìåíà ñèñòåìà. È íàêðàÿ áèõ èñêàë äà îòáåëåæà, ÷å “Ñîôèéñêèÿò” èëè êàêòî óñëîâíî ãî íàðåêîõìå “ÌÓÇÈÊÀËÍÈßÒ ÐÎà ÍÀ ÑÒ. ÕÀÐÈÒÎÍΔ èäâà äà ïîäñêàæå è íàé-âåðîÿòíî äà ïîòâúðäè òâúðäåíèåòî íà àðàáñêèÿ ïèñàòåë Èáí-àí-Íàäèì (987-988 ã.) â êíèãàòà ìó “Êíèãà çà ïèñìåíîñòèòå”, ÷å... ÁÚËÃÀÐÈÒÅ È ÒÈÁÅÒÖÈÒÅ ÈÇÏÎËÇÂÀËÈ ÊÈÒÀÉÑÊÀÒÀ È ÌÀÍÈÕÅÉÑÊÀÒÀ ÏÈÑÌÅÍÎÑÒÈ...”. Íåäîâåðèåòî íà åâðîïåéñêèòå ó÷åíè îò ñðåäàòà íà ÕIÕ â. êúì òîçè ôàêò å îñíîâàòåëíî, òúé êàòî çà ðàííàòà èñòîðèÿ è ïðàðîäèíà íà áúëãàðèòå ñå å çíàåëî äîñòà ìàëêî. Ñåãà îáà÷å, ïðåäâèä ðàçëè÷íèòå äðóãè èçñëåäâàíèÿ îò èñòîðè÷åñêî, àðõåîëîãè÷åñêî, åòíîëîãè÷åñêî è ïð. åñòåñòâî, ñúâðåìåííèòå ó÷åíè áè òðÿáâàëî äà áúäàò íå ïðîñòî ëåêîâåðíè, à äåéñòâèòåëíè ïðîó÷âàòåëè è èçñëåäîâàòåëè íà ðàííèÿ áúëãàðñêè ïåðèîä, êúì êîéòî íè íàñî÷âà è ìóçèêàëíèÿò ðîã ñ íåãîâèòå äâà íàäïèñà.

* È äâàòà âèäà ñà êúñåí âàðèàíò íà äðåâíèòå áúëãàðñêè ðóííè çíàöè è ïèñìåíîñò èäâàùè îùå îò IV-III õèë. ïð.Õð. ­ áåë.ðåä.

358

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÇÍÀ×ÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÄÓÌÀÒÀ “ÎÐÄÀ”

Äúðæàâàòà è ðåäúò â îïîçèöèÿ ñðåùó õàîñà è “ïàëàòêîâèòå ëàãåðè” ÄÈÌÈÒÚÐ ÈÂ. ÄÈÌÈÒÐΠÍàïîñëåäúê íÿêîè íàøè ïñåâäîèçñëåäîâàòåëè è ó÷åíè îò òèïà “áåòîííà ãëàâà” èçïîëçâàò ìàíèïóëàòèâíî è öåëåíàñî÷åíî äóìàòà “îðäà”, ïðèäàâàéêè é íåãàòèâåí è âóëãàðåí ñìèñúë. Òîâà ñå ïðàâè ïî ñúùèÿ íà÷èí, ïî êîéòî ãúðöèòå ñïåêóëàòèâíî è ïî “âèçàíòèéñêè” òúëêóâàò äóìàòà “áúëãàðèí”! Ïîäîáíè òðàêòîâêè ñà ïîçíàòè è ïî ëèíèÿ íà ñúðáîìàêåäîíèñòèòå, êîèòî íè íàðè÷àò ­ “áóãàðè-òàòàðè”!?... Çà ñúæàëåíèå è â íàøèòå ñîáñòâåíè ðåäèöè ñå ïîÿâèõà “þäè”, ðåíåãàòè è îòöåïíèöè, êîèòî ñúùî öåëÿò äóìàòà “îðäà” äà ïðèäîáèå ñìèñúë íà íåîðãàíèçèðàíà òúëïà èëè áàíäà îò ðîäîîòñòúïíèöè è ïðåäàòåëè, ïðåõâúðëÿéêè ïðîáëåìèòå îò áîëíàòà ãëàâà êúì çäðàâàòà!... Òîçè ïîäõîä êúì áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ îáñëóæâà ÿâíî âúíøíè èíòåðåñè, äèðèæèðàíè çíàéíî îòêúäå!... Òúé êàòî íàøåòî èñòîðè÷åñêî äðóæåñòâî íîñè èìåòî “Áúëãàðñêà Îðäà”, ùå äàäåì òî÷íîòî çíà÷åíèå è òúëêóâàíå íà äóìàòà “îðäà”, çà äà ïðåñå÷åì íåíàó÷íèòå ñïåêóëàöèè â òîâà ïîëå. Òóê òðÿáâà äà ïîÿñíèì, ÷å äóìàòà “îðäà” ïðåìèíàâà îò åçèêà íà äðåâíèòå áúëãàðè â äðóãè åçèöè íà íàðîäè ãëàâíî â Àçèÿ, êîèòî ñà ñå ðàçâèâàëè â áúëãàðñêàòà êóëòóðíà ñðåäà, íî â åäèí ìíîãî ïî-êúñåí ïåðèîä! Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà òå íå òðÿáâà äà ñå ñìåñâàò ñ ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå, êîèòî ñïîðåä îïðåäåëåíèåòî íà ä-ð Òà÷î Òàíåâ ñà äðåâåí íàðîä ñúñ ñîáñòâåíà èäåíòè÷íîñò, ïîãðåøíî ñâúðçàí ñ òþðêè, ìîíãîëè, ñëàâÿíè è äð. Íà ñòàðîáúëãàðñêè “îðäà” îçíà÷àâà: ñòîëèöà, ðåä, ïîðÿäúê, ñðåäèùå, äúðæàâíîñò, ñòîëè÷íî íàñåëåíèå, ãîëÿì âîåíåí îòðÿä (ëÿâî è äÿñíî êðèëî íà äúðæàâàòà), ñðåäèùíà îáëàñò è äð. Âåðîÿòíî îò äóìàòà “îðäà” ïðîèçëèçàò è äóìèòå, îðäåí, îðäåð, îðäèíàðåí, îðäèíàðåö, îðäèíàðèóñ, îðäèíàòîð è ò.í., ñâúðçàíè ñ ðåäà â äúðæàâàòà. (âèæ “Áúëãàðñêè òúëêîâåí ðå÷íèê”). Òóê îáðúùàìå âíèìàíèå, ÷å áúëãàðñêèòå ñòîëèöè ìíîãîêðàòíî ñà áèëè ïðåìåñòâàíè ïðè ìèãðàöèÿòà íà áúëãàðñêèòå ãðóïè, íî òîâà íå îçíà÷àâà, ÷å ñòîëèöèòå èì ñà áèëè “ïàëàòêîâè ëàãåðè”, êàêòî íàñêîðî îòáåëÿçâà åäèí “ó÷åí” íà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ â ïîñëåäíàòà íè ñòîëèöà ­ îðäà ­ ãð. Ñîôèÿ!... Áúëãàðñêèòå ñòîëèöè ñà áèëè ìîùíè, óêðåïåíè ãðàäîâå ­ êðåïîñòè. Òàêèâà ñà áèëè: Îðäîñ (â ñåâ.Êèòàé), Êó÷à, Áóãóð, Áàëõ, Õóìàðà, Ôàíàãîðèÿ, Îíãúëà (íà ð. Äóíàâ), Áèëÿð, Âåëèêè Áîëãàð, Êàçàí, Ïëèñêà, Âåëèêè Ïðåñëàâ, Ïðåñïà, Îõðèä è Âåëèêî Òúðíîâî. Íåêà âèäèì ñåãà è äðóãè çíà÷åíèÿ è “òúëêóâàíå” íà äóìàòà “îðäà”, çà äà å ïî-ïúëíî íàøåòî èçñëåäâàíå: Îðäà æ. (òþðê.-ðóñ. 1. Îáåäèíåíèå, ñúþç íà ïëåìåíà ïîä õàíñêà âëàñò ó òþðêñêî-ìîíãîëñêè íîìàäñêè íàñåëåíèÿ. 2. Áåçðåäíà, íåîðãàíèçèðàíà òúëïà. Òóðñêè îðäè íè íàïàäíàõà. (Áúëãàðñêè òúëêîâåí ðå÷íèê, èçä.”Íàóêà è èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1976 ã.). ***

Îðäèÿ æ. îñòàð. (òóð.ordu). 1. Îðäà, àðìèÿ. Íàñêîðî ñëåä ñìúðòòà íà ñòàðèÿ öàð íà Áúëãàðñêîòî öàðñòâî íàïàäíàõà òàòàðñêè îðäèè, òà ãî îïëåíèõà ìíîãî çëå. Ì. Äðèíîâ. Øóìåí å ñðåäíîòî÷èåòî íà âòîðàòà öàðñêà îðäèÿ. Ñ.Ñ. Áîá÷åâ. 2. Âîéíà, ðàçìèðèå. Íå çíàÿ Ìóñòàôà àãà, àìà ïàê âçå äà ñå ðàçêàðàùèñòâà... âçå äà ìè ñå ïëàøè îêîòî... Íà îðäèÿ ­ óáèéñòâà, Ö. Ãèí÷åâ (Ðå÷íèê íà ðåäêè, îñòàðåëè è äèàëåêòíè äóìè â ëèòåðàòóðàòà íè îò ÕIÕ è ÕÕ âåê; èçä. íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ, 1974 ã. *** Îðäà æ. 1. èñò. îðäà; 2. ïðåí. áàíäà, ñáèðùèíà (ÐóñêîÁîëãàðñêèé ñëîâàðü, èçä. “Ðóññêèé ÿçûê, Ìîñêâà, 1975 ã.) *** Îðäó ­ ïðîèçõîæäà îò ìîíãîëñêè, îðäà, “êðàëñêà ðåçèäåíöèÿ, êðàëñêè ëàãåð”, òåðìèí, ñòàíàë øèðîêî ðàçïðîñòðàíåí â ñðåäíîâåêîâíèÿ òþðêñêî-ìîíãîëñêè, à ïîñëå è ïåðñèéñêè ñâÿò, ïðèäîáèâàéêè êàòî âòîðî çíà÷åíèå “âîåíåí ëàãåð”.

1. ÐÀÍÍÀ ÒÞÐÊÑÊÀ È ÈÑËßÌÑÊÀ ÓÏÎÒÐÅÁÀ Äóìàòà îðäó ñå ïîÿâÿâà â íÿêîé îò íàé-ðàííèòå èçâåñòíè òþðêñêè òåêñòîâå, êàòî íàäïèñà Kül-tigin (Talat Tekin, A. Grammar of Orkhon Turkish, Bloomington 1968, 237) è ìîæå äà å ïðåìèíàëà ÷ðåç âúòðåøíî àçèàòñêè íàðîäè êàòî õñèþíã-íó (õóíè) â êèòàéñêèÿ, êàòî wo-lu-to (*oludu=ordu) (G. Doerfer, Turkische und mongolishe Elemente im Neupersischen. ii Turkische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden, 1965, 35). Ïðåç Ñàìàíèäñêèÿ ïåðèîä (IV-Õ âåê), ãåîãðàôúò àë-Ìîãàääàñè, 263, 275 ñïîìåíàâà “Urduwa êàòî “ðåçèäåíöèÿòà íà óïðàâíèê íà èìå Òóðêìåí”, à â ñëåäâàùèÿ ïåðèîä ­ íà Êàðàõàíèäèòå. Urdu å çàïèñàíî êàòî ìîíåòåí äâîð â Òðàíñîêñàíèÿ, ìîæå áè ñòàâà äóìà çà òÿõíàòà ñòîëèöà Áàëàñàãóí (E. von Zambar. Die Munzpragungen des Islam, I, Wiesbaden 1968, 42). Ìåæäóêîíòèíåíòàëíèòå ïðèäâèæâàíèÿ íà òþðêñêîìîíãîëñêèòå íàðîäè ïðåç ÕIII è ÕIV â. îñèãóðèëè øèðîêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà äóìàòà â Èçòî÷íà Åâðîïà ­ èçòî÷íîñëàâÿíñêàòà, ìàäæàðñêàòà, áàëêàíñêàòà è íîâîãðúöêàòà ëèíãâèñòè÷íà çîíà, íàâëèçàéêè íàé-íàêðàÿ â çàïàäíîåâðîïåéñêè åçèöè êàòî àíãëèéñêè è ôðåíñêè horde, íåìñêè Horde è ò.í. (Doerfer, op. cit, 38). Ïî âðåìå íà îñìàíñêèòå òóðöè, ñ òåðìèíà ordu-yu humayun ñå å îáîçíà÷àâàëà èìïåðñêàòà àðìèÿ, êàòî äóìàòà îðäó ñå ïîÿâÿâà êàòî åëåìåíò îò èìåíàòà íà ðàçëè÷íè äëúæíîñòè, ñâúðçàíè ñ àðìèÿòà, íàïð. ordudju bashibaghashi ­ íà÷àëíèê íà òúðãîâöèòå è çàíàÿò÷èèòå (ehli hiref, arbab-j hiref), êîéòî ïðèäðóæàâàë åíè÷àðèòå (âæ.

359

ÀÂÈÒÎÕÎË yeni ceriler) ïî âðåìå íà ïîõîäèòå èì èçâúí ñòîëèöàòà (âæ. I.H. Uzuncarsili, Osmanli devleti teskilatindan, kapikulu ocaklari, Ankara 1943-4, I, 368-73; M.Z. Pakalin, Tarih deyimleri ve terimleri sozlugu, Istanbul 1946-54, ii, 728-9).  Þæíà Àçèÿ, óïîòðåáÿâàí îò èíäèéñêèòå ìîíãîëè ­ êðàëñêàòà ðåçèäåíöèÿ â Äåëõè å áèëà íàðå÷åíà urdu-yi mu’alla “âåëè÷àâèÿò ëàãåð”, òåðìèíúò zaban-i urdu å îáîçíà÷àâàë ñìåñåíèÿò õèíäóñòàíñêî-ïåðñèéñêî-òóðñêè åçèê íà äâîðà è àðìèÿòà, äíåøíèÿ åçèê óðäó íà ãîëÿìà ÷àñò îò ìþñþëìàíèòå â òîçè ðåãèîí (âæ. Yule and Burnell, HobsonJobson, a glossary of Anglo-Indian colloquial words and phrases, 639-40; hind. iii. Languages; and urdu). Òåðìèíúò ñå å èçïîëçâàë è â Ñåôåâèäñêà Ïåðñèÿ, íàïð. Tadhkirat alMuluk, tr, Minorsky, London, 1943, tr. 51, 62), íî ïî âðåìåòî, êîãàòî ãîðíàòà òâîðáà å áèëà íàïèñàíà (íà÷àëîòî íà ÕVIII â.), âå÷å å ñòàíàë àðõàè÷åí è èçëÿçúë îò óïîòðåáà. Áèáëèîãðàôèÿ: ïîñî÷åíà â ñòàòèÿòà. (Ñ.Å. Bosworth)

2.  ÌÎÍÃÎËÑÊÀÒÀ ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÀ ÓÏÎÒÐÅÁÀ  èçòî÷íèöèòå, îòíàñÿùè ñå äî Ìîíãîëñêàòà èìïåðèÿ, äóìàòà ordu ñå èçïîëçâà çà îáîçíà÷àâàíå íà ðåçèäåíöèÿòà èëè äîìàêèíñòâîòî íà ìîíãîëñêèÿ ïðèíö, êîåòî å ðúêîâîäåíî îò åäíà îò ñúïðóãèòå ìó. Ñëåäîâàòåëíî òîé áè ìîãúë äà èìà íÿêîëêî ordu. Ïî âðåìå íà Èëõàíàòà “äà îòèäåø íà ordu” å îçíà÷àâàëî äà ïúòóâàø êúì ìÿñòîòî, êúäåòî ñå íàìèðà óïðàâíèêà, íåçàâèñèìî äàëè òîé å áèë â íÿêîÿ îò ïîñòîÿííèòå ñòîëèöè, êàòî íàïðèìåð Òàáðèç èëè êðàëñêèÿò ëàãåð ñå å ðàçïîëàãàë íÿêúäå äðóãàäå. Òî÷íî òàçè óïîòðåáà íà äóìàòà áåç ñúìíåíèå å çàëåãíàëà â îñíîâàòà íà çàïàäíèÿ òåðìèí “Çëàòíàòà îðäà” (The Golden Horde) ­ èçâåñòíà â èñëÿìñêèÿ ñâÿò êàòî õàíúò íà Êèï÷àê. Quatremere (Rachid-Eldin, Histoire des Mongols de la Perse, Paris 1836, 98, n.25) ïðåäïîëîæèë, ÷å äóìàòà ughruk ïîíÿêîãà å áèëà èçïîëçâàíà çà îáîçíà÷àâàíå, à äî èçâåñòíà ñòå-

360

ïåí è çà îòëè÷àâàíå íà âîåíåí ëàãåð â ïî-îáù ñìèñúë. Ïî âðåìå íà ïúòåøåñòâèåòî ñè â Ìîíãîëèÿ ïðåç 1250 ã. Óèëÿì îò Ðóáðóê, êîéòî èçïîëçâà ëàòèíñêàòà äóìà curia çà ordu, îáúðêâà çíà÷åíèÿòà íà ordu è ortà “ñðåäåí”; “Öàðñêèÿò äâîð ñå íàðè÷à íà òåõíèÿ åçèê orda, êîåòî îçíà÷àâà “ñðåäåí”, òúé êàòî å âèíàãè ðàçïîëîæåí ñðåä õîðàòà” (The Mission of Friar Willam of Rubruck; his journey to the court of the Great Khan Mongke 1253-1255, tr. P. Jackson and ed. Jackson and D.O.Morgen, London 1990, 131 ànd n.4). Òðàíñôîðìàöèÿòà â àíãëèéñêè åçèê íà çíà÷åíèåòî íà äóìàòà “îðäà” îò ëàãåð äî ìíîãî÷èñëåíè íîìàäñêè âîèíè, êîèòî ãî íàñåëÿâàò, å áèë ôàêò îùå ïðåäè ïúðâîòî ñïîìåíàâàíå íà OED (1555). Áèáëèîãðàôèÿ: G. Doerfer, Turkische und mongolische Elemente im Neupersischen, ii Wiesbaden 1965, 32-9 (D.O. Morgan). (Encyclopaedia of Islam, vol. letter “O”, Editors, London, 1990) *** Ordu ­ îò ïåðñ. ìÿñòî èëè ðàéîí, êúäåòî âîåííè, ñïîðòèñòè èëè áîéöè ñå ñúáèðàò ñ öåë òðåíèðîâêà èëè ïî÷èâêà. (Ðå÷íèê íà ïåðñèéñêèÿ åçèê, ä-ð Ìàõøèä Ìîøèðè, èçä. “Ñîðóø”, Òåðåõàí, 1995 ã.) *** Óðäà ­ íà ñòàðîòàòàðñêè åçèê îçíà÷àâà êðúã îò õîðà, ïîäãîòâåíè çà îòèâàíå íà âîéíà èëè ñúáðàíè ïî äðóãè ïðè÷èíè. Íà ðóñêè åçèê ñå óïîòðåáÿâà äóìàòà “ëàãåð”. Íà óéãóðñêè è êàçàõñêè åçèê äóìàòà “óðäà” ñå íàðè÷à ìÿñòîòî, êúäåòî æèâåå âëàäåòåëÿ ­ õðàíà, ò.å. ñòîëèöàòà íà äúðæàâàòà (Ãàéíåòäèí Í. Àõìåðîâ, “Èñòîðèÿ Áúëãàðèè”, Òàòàðñêîå êíèæíîå èçäàòåëüñòâî, 1998 ã., ñòð. 124, áåë. 29). *** Îðäî, Îðäèíèñ ­ 1. Ðåä. ðåäèöà. 2. à) (âîåííî) áîåí ðåä, ñòðîé; á) îòðåä, öåíòóðèÿ; â) äëúæíîñò èëè ÷èí íà öåíòóðèîí; ã) öåíòóðèîí; 3. Êëàñà, ñúñëîâèå; 4. à) Ðåä, ïîðÿäúê; á) ðåäóâàíå, ïðàâèëåí õîä, äâèæåíèå. (Ëàòèíñêî-áúëãàðñêè ðå÷íèê, èçä. “Íàóêà èçêóñòâî”, Ñîôèÿ, 1990 ã.)

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÊÎÐÅÍÚÒ ÍÀ ÇËÎÒÎ ÅÊÀÒÅÐÈÍÀ ÏÅÉ×ÅÂÀ

Æèâååì â ñòðàííî âðåìå, ðàçïúòíî è ðàçäåëíî. Öâåòúò íà íàöèÿòà íè, ìëàäèòå è íàé-óìíèòå õîðà íàïóñêàò Áúëãàðèÿ è ïðîäàâàò òàëàíòèòå è óìà ñè çà áëàãîäåíñòâèåòî íà äðóãè íàðîäè. Ïîëèòèöèòå äðåáíàâî ñå êàðàò â Íàðîäíîòî ñúáðàíèå ãîäèíè íàðåä, à ñòðàíàòà òúíå â ìðàê è íèùåòà, ðàçãðàáâàíà îò ñâîè è ÷óæäè õèùíèöè. Êúäå äà òúðñèì ïðè÷èíèòå çà òîâà? Êîé å òîçè ïîâðàòåí ìîìåíò â 1300-ãîäèøíàòà èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ, èñòîðèÿ ñúñ ñëàâíî íà÷àëî, ìîìåíò, êîéòî íè äîâåäå äî äíåøíîòî ïå÷àëíî íàñòîÿùå. Çà äà èìàìå áúäåùå, è òî íå íàñòðàíà îò Òðåòèÿ ñâÿò, à äîñòîéíî áúäåùå íà íàðîä, ðàçêðèë îãðîìíèÿ ñè ïîòåíöèàë, ñïîñîáåí äà òëàñíå íàïðåä ÷îâåøêàòà êóëòóðà è öèâèëèçàöèÿ, êàêòî íåâåäíúæ ãî å ïðàâèë â ìèíàëîòî ñè, áëèçêî è äàëå÷íî, òðÿáâà äà îïèòàìå äà ðàçêðèåì êîðåíèòå íà çëîòî.Ðàçáèðà ñå, íå å ëåñíî äà ñå òúðñè èñòèíàòà, êîãàòî èñòîðèÿòà íà åäèí íàðîä å ïèñàíà îò íåãîâèòå âðàãîâå, íî âñå ïàê èìà åäíî ñúáèòèå, êîåòî ñòîè â íà÷àëîòî íà íîâàòà åðà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà. Êàêòî õðèñòèÿíñêèÿò ñâÿò áðîè ñâîåòî ëåòî÷èñëåíèå îò ðàæäàíåòî íà Ñïàñèòåëÿ Èèñóñ Õðèñòîñ è ãî íàðè÷à Íîâà åðà, òàêà è áúëãàðñêàòà äúðæàâà èìà ñâîåòî íîâî íà÷àëî êàòî õðèñòèÿíñêà äúðæàâà è òî å ïîêðúñòâàíåòî íà áúëãàðèòå îò öàð Áîðèñ I â 866 ãîäèíà (ïî É. Âúë÷åâ). Ïðè âñÿêî ðàæäàíå, áèëî òî íà ÷îâåê èëè îðãàíèçàöèÿ, äåéñòâàò îïðåäåëåíè, ñïåöèôè÷íè çà âñåêè îòäåëåí ñëó÷àé âëèÿíèÿ, ïðè÷èíè, ñúáèòèÿ. Òå îáðàçóâàò õàðàêòåðíàòà çà íîâîðîäåíîòî èíôîðìàöèîííà ìàòðèöà, êîÿòî áèâà ðåàëèçèðàíà ðàçãúðíàòî âúâ âðåìåòî. Êàêòî êàçâà ïîãîâîðêàòà: “Äåíÿò ñå ïîçíàâà îò ñóòðèíòà.” Êàêâî å òî, òîâà íà÷àëî? Íÿìà äà ñå ñïèðàì íà ïðè÷èíèòå, íàêàðàëè öàð Áîðèñ äà âçåìå ðåøåíèå çà ïðèåìàíå íà íîâà ðåëèãèÿ ­ õðèñòèÿíñòâîòî. Òå ÿâíî ñà ïîëèòè÷åñêè. È òîâà ïîêàçâà, ÷å òîé íå ðàçáèðà ñúùèíàòà íà ó÷åíèåòî íà Èèñóñ Õðèñòîñ, ïðîïîâÿäâàùî äóõîâíîòî ðàçâèòèå íà ÷îâåêà.  ñâÿò, îñíîâàí íà ïðàâîòî íà ñèëíèÿ, êúäåòî âñåêè êîíôëèêò ñå ðåøàâà ÷ðåç âîéíà, òîâà ó÷åíèå ïðîïîâÿäâà ëþáîâ ­ ëþáîâ êúì Áîãà-Îòåö íà ÷îâåöèòå è ëþáîâ êúì áëèæíèÿ. Òî íå ìîæå äà áúäå íàëîæåíî ñúñ çàêîí èëè ñúñ ñèëà, çàùîòî å ÷óæäî è íà çàêîíà, è íà ñèëàòà. È òî å òîëêîâà íåîáè÷àéíî, ÷å ìíîãî ÷åñòî îñòàâà íåðàçáðàíî â ñâîÿòà ñúùíîñò è äî äíåñ. Òîâà ó÷åíèå íå å ñîöèàëíî, íî 800 ãîäèíè ñëåä íåãîâîòî ïðîïîâÿäâàíå òî ñå å ïðåâúðíàëî â äúðæàâíà ðåëèãèÿ íà Ðèì è Âèçàíòèÿ, êîÿòî îáñëóæâà äúðæàâíàòà âëàñò è ÷ðåç ñâîÿòà îðãàíèçàöèÿ, öúðêâàòà, äúðæè â ïîä÷èíåíèå íàðîäèòå è ïîäêðåïÿ âëàñòèìàùèòå. Öàð Áîðèñ I, êîéòî êàòî áúëãàðñêè âëàäåòåë äúðæè è äâåòå êîðîíè ­ ïîëèòè÷åñêàòà è äóõîâíàòà, å ðàçáèðàë,÷å áúäåùåòî íà áúëãàðñêèÿ íàðîä å õðèñòèÿíñêî. Åäèí íåäîñòàòú÷íî îñúçíàò ôàêò å, ÷å âñè÷êî ñå îêàçâà ïîäãîòâå-

íî çà ïðîïîâÿäâàíå íà Õðèñòîâîòî ó÷åíèå â áúëãàðñêèòå çåìè. Äåñåò ãîäèíè ïðåäè ñúäáîâíàòà 866 ãîäèíà ­ ãîäèíàòà íà ïîêðúñòâàíåòî ­ å ãîòîâà íîâàòà áúëãàðñêà àçáóêà, ñúçäàäåíà îò Êîíñòàíòèí-Êèðèë Ôèëîñîô, ïðåâåäåíè ñà îñíîâíèòå õðèñòèÿíñêè êíèãè íà ðàçáèðàåìèÿ áúëãàðñêè åçèê, ïîäãîòâåíè ñà ïðîïîâåäíèöèòå. Çà ñàìèÿ áúëãàðñêè íàðîä õðèñòèÿíñêîòî ó÷åíèå íå å áèëî íåïîçíàòî, òîé å áèë ãîòîâ äà ïîñðåùíå äóõîâíàòà ìó ïðîïîâåä íà áúëãàðñêè åçèê òàêà, êàêòî çàïî÷âà Åâàíãåëèåòî íà Éîàí ­ “ íà÷àëîòî áå Ñëîâîòî”, à íå “Â íà÷àëîòî áå ìå÷úò”. Âìåñòî òîâà “ïîêðúñòåíèÿò òàéíî è â äúëáîêà íîù” (ñïîðåä ëåòîïèñåöà) öàð Áîðèñ ïðèåìà ãîëÿì áðîé âèçàíòèéñêè ìèñèîíåðè, êîèòî çàëèâàò ñòðàíàòà è îïèòâàò äà ïîêðúñòâàò íàñåëåíèåòî, êàòî èçèñêâàò äóõîâíî ïîä÷èíåíèå íà âèçàíòèéñêàòà öúðêâà è ïîäãîòâÿò è ïîëèòè÷åñêîòî ïîä÷èíåíèå íà Áúëãàðèÿ. Ïîñëåäâàëàòà ðåàêöèÿ íà Âåëèêèÿ ñúâåò íà áîèëèòå ­ âúðõîâíèÿ îðãàí íà âëàñòòà â áúëãàðñêàòà äúðæàâà ­ è îòêðèòèÿò âñåíàðîäåí áóíò ñðåùó âèçàíòèéñêàòà ïðîïîâåä è æåñòîêîòî ìó ïîòóøàâàíå å äîáðå èçâåñòíî íà âñåêè áúëãàðèí. Òàêà íà÷àëîòî íà íîâàòà õðèñòèÿíñêà Áúëãàðèÿ å ïîòîïåíî â êðúâ ­ èçáèòè ñà 52 áîëÿðè çàåäíî ñ öåëèòå èì ðîäîâå. Êàêâè ñà ïîñëåäñòâèÿòà? 1. Òîâà å íàëàãàíåòî íà ìå÷ íà åäíà íîâà ðåëèãèÿ. 2. Æåñòîêî ñà èçáèòè âñè÷êè äðóãîìèñëåùè ­ 52 âåëèêè áîèëè çàåäíî ñ öåëèòå èì ðîäîâå. Ïðîëåòè ñà ðåêè íåâèííà êðúâ. 3. Óíèùîæåí å öâåòúò íà íàöèÿòà ­ íàé-ñìåëèòå õîðà, íîñåùè â ñåáå ñè áúëãàðñêèÿ äóõ. 4. Íà ìÿñòîòî íà ïîñå÷åíèòå 52 âåëèêè áîèëè öàð Áîðèñ ïîñòàâÿ âúâ Âåëèêèÿ áîèëñêè ñúâåò ñëàâÿíñêè ïúðâåíöè. Ïîòúïêàíà å áúëãàðñêàòà äúðæàâíà èäåÿ, òúé êàòî ñëàâÿíèòå íå ñà èìàëè ñâîÿ äúðæàâíà èäåÿ è ñúîòâåòíî ñëàâÿíñêà äúðæàâà.  ìîíîëèòíîòî äîòîãàâà óïðàâëÿâàùî ÿäðî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà âëèçàò õîðà, êîèòî íîñÿò ñúñ ñåáå ñè äðóãà êóëòóðà è äðóãà äóõîâíîñò. 5. Ïðîìåíåíà å è ñàìàòà áúëãàðñêà äúðæàâíà èäåÿ ­ êàíúò, êîéòî äúðæè â ðúöåòå ñè è ïîëèòè÷åñêàòà, è äóõîâíàòà âëàñò, îòñòúïâà äóõîâíàòà âëàñò íà öúðêâàòà. Áåç çíà÷åíèå å, ÷å òîé óñïÿâà äà èçâîþâà íåçàâèñèìà áúëãàðñêà öúðêâà ­ äóõîâíîòî ðúêîâîäñòâî íà íàðîäà ìèíàâà â äðóãè ðúöå, ïîëèòè÷åñêàòà è äóõîâíàòà âëàñò âå÷å íå ñà â åäèíñòâî, ñòàâà âúçìîæíî òÿõíîòî ðàçåäèíåíèå è áîðáà çà íàäìîùèå ïîìåæäó èì. 5. Áúëãàðèÿ å çàëÿòà îò âèçàíòèéñêè ìèñèîíåðè, êîèòî Âèçàíòèÿ èçïðàùà êàòî ïðåäåí îòðÿä íà áúäåùîòî çàâîþâàíå íà Áúëãàðèÿ ­ äóõîâíî è ïîëèòè÷åñêî. Áúëãàðñêèÿò öàð ïðàâè òîâà, çà êîåòî íèòî åäèí âèçàíòèéñêè èìïåðàòîð íå å ìîãúë äà ìå÷òàå — îòâàðÿ øèðîêî âðàòèòå ïðåä âåêîâíèÿ áúëãàðñêè âðàã è ñòàâà “äóõîâåí ñèí íà ïîñòàâåíèÿ îò Áîãà èìïåðàòîð”. Ñúâðåìåííèòå âèçàíòèéñêè èñòîðèöè òâúðäÿò, ÷å çàåäíî ñ ïîêðúñòâàíåòî Áîðèñ “îáå-

361

ÀÂÈÒÎÕÎË ùàë äà ñå ïîä÷èíè íà èìïåðàòîðà íà ðîìåèòå”. Áåç çíà÷åíèå å, ÷å òîé áúðçî ðàçáèðà ãðåøêàòà ñè è òúðñè íåçàâèñèìîñò, ëàâèðàéêè ìåæäó äâàòà õðèñòèÿíñêè êîëîñà ­ Ðèì è Âèçàíòèÿ. Íåçàâèñèìî êîÿ öúðêîâíà ñèñòåìà ùå ïðåäïî÷åòå, òîé ñòàâà çàâèñèì îò öúðêâàòà. 7. Íàëîæåíàòà ñ íàñèëèå õðèñòèÿíñêà ðåëèãèÿ îáúðêâà ñúâúðøåíèÿ äîòîãàâà äúðæàâåí ðåä íà áúëãàðñêèÿ íàðîä ­ ïðå÷óïâà íåãîâàòà âîëÿ, óíèùîæàâà òðàäèöèèòå ìó, îïèòâà ñå äà èçêîðåíè ñàìèÿ ìó áúëãàðñêè äóõ. Ìèñëÿ, ÷å îòòîãàâà ñå ïîÿâÿâà ïîãîâîðêàòà: “Ïðåêëîíåíà ãëàâè÷êà îñòðà ñàáÿ íå ñå÷å”. 8. È ïîñëåäíî, íî íå ïîñëåäíî ïî çíà÷åíèå, å íàëàãàíåòî ñ íàñèëèå ­ ñ ìå÷ ­ íà åäíî ó÷åíèå, êîåòî ïðîïîâÿäâà ëþáîâ êàêòî êúì Áîãà, òàêà è êúì áëèæíèÿ, ó÷åíèå, îñíîâàíî íà íåíàñèëèåòî. Âñúùíîñò êðúâòà, ïðîëÿòà â çîðàòà íà íîâà õðèñòèÿíñêà Áúëãàðèÿ, çàïå÷àòâà ïðèíöèïà “Öåëòà îïðàâäàâà ñðåäñòâàòà”. Âúïðîñúò, íà êîéòî òðÿáâà äà ñè îòãîâîðèì, å äàëè ñúñ ñðåäñòâàòà íà çëîòî ìîãàò äà ñå ïîñòèãíàò äîáðè ðåçóëòàòè ­ âúïðîñ, êîéòî ñòîè ïðåä öÿëàòà íè öèâèëèçàöèÿ. Âñè÷êî èçáðîåíî äîòóê ñúçäàâà îñîáåíèÿ èíôîðìàöèîíåí ìîäåë íà áúëãàðñêàòà õðèñòèÿíñêà äúðæàâà, êîéòî îïðåäåëÿ è ïî-íàòàòúøíàòà é ñúäáà. Õàðàêòåðíîòî å, ÷å òîçè ìîäåë ñå ïîâòàðÿ öèêëè÷íî âúâ âðåìåòî. Âàæíî å ñúùî òàêà äà ñå ðàçáåðå, ÷å òîé å èçðàç íà çàêîí çà âúçìåçäèåòî ­ “Êàêâîòî ïîñååø, òîâà ùå ïîæúíåø”. Íåùî, êîåòî ìàëöèíà çíàÿò å, ÷å êîãàòî ÷îâåê äåéñòâà îò ñâîå èìå, òîé ñå ðàçïëàùà ñàì çà ñòîðåíîòî îò íåãî, íî êîãàòî äåéñòâà îò èìåòî íà ãðóïà õîðà, îðãàíèçàöèÿ èëè äúðæàâà, êàêòî â ñëó÷àÿ ïðàâè öàð Áîðèñ êàòî áúëãàðñêè âëàäåòåë, öÿëàòà äúðæàâà è íàðîäúò é òðÿáâà äà ñå ðàçïëàùàò çà ñòîðåíîòî. Òîâà ðàçïëàùàíå îïðåäåëÿ ñúäáàòà íà Áúëãàðèÿ è äî äíåñ. Êàòî ñå âãëåäàìå â íàøàòà èñòîðèÿ, âèæäàìå êàê ïðè âñåêè ïðåëîìåí ìîìåíò â íåÿ öèêëè÷íî ñå ïîâòàðÿ ðåàëèçèðàíåòî íà èíôîðìàöèîííàòà ìàòðèöà: 1. Áîãîìèëñòâîòî âúçíèêâà êàòî îïîçèöèÿ íà îôèöèàëíàòà öúðêâà îùå â ïúðâèòå äåñåòèëåòèÿ ñëåä ïîêðúñòâàíåòî. Òî áèâà ïðîãîíâàíî îò Áúëãàðèÿ è óíèùîæàâàíî ñ îãúí è ìå÷, à êíèãèòå ìó ­ èçãîðåíè. Íî òî, öâåòúò íà äóõîâíîñòòà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä, ðàòóâàùî çà ÷èñòîòàòà íà õðèñòèÿíñêîòî ó÷åíèå, çàëèâà Åâðîïà ñúñ ñâåòëèíàòà íà ìúäðîñòòà è ëþáîâòà. Òî ñúçäàâà åâðîïåéñêè Ðåíåñàíñ, òî ïîäãîòâÿ Ðåôîðìàöèÿòà. Ëèøåíà îò íîñèòåëèòå íà òàçè ìîùíà, íðàâñòâåíà è ñâåòëà èäåÿ, Áúëãàðèÿ ñàìî 100 ãîäèíè ïî-êúñíî áèâà çàâëàäÿíà îò Âèçàíòèÿ. Çà 200 ãîäèíè áúëãàðñêàòà äúðæàâà ïðåñòàâà äà ñúùåñòâóâà. Èíòåðåñíî å, ÷å êîãàòî âúâ Âòîðîòî áúëãàðñêî öàðñòâî ïðè öàð Èâàí Àñåí II áîãîìèëñòâîòî áèâà ïðèåòî è òîëåðèðàíî, áúëãàðñêàòà äúðæàâà áåëåæè ïîëèòè÷åñêè, èêîíîìè÷åñêè è äóõîâåí ðàçöâåò. Òîâà ñå ïîâòàðÿ è äî äíåñ ­ íàé-ñïîñîáíèòå è íàé-óìíèòå áúëãàðè, ïðîêóäåíè îò âëàñòèìàùàòà ïîñðåäñòâåíîñò, ïðîäàâàò óìà è òàëàíòà ñè íà ÷óæäè äúðæàâè è òâîðÿò áëàãàòà èì, à Áúëãàðèÿ òúíå â ìèçåðèÿ â äóõîâåí ìðàê. 2. Ñúçäàäåíèÿò îò öàð Áîðèñ I äâóïîëþñåí ìîäåë íà Âåëèêèÿ áîèëñêè ñúâåò ­ áúëãàðè è ñëàâÿíè ­ äíåñ ñå ïîâòàðÿ ñ äâóïàðòèéíèÿ ìîäåë íà Íàðîäíîòî ñúáðàíèå.

362

3. Ïðè ïðèåìàíåòî íà õðèñèòÿíñêàòà âÿðà ­ ñ ìå÷ ­ ïîêðúñòåíèòå áúëãàðè òðÿáâàëî äà ñìåíÿò áúëãàðñêèòå ñè èìåíà ñ õðèñòèÿíñêè, òîåñò áèáëåéñêè è âèçàíòèéñêè. Ïðèìåð äàë ñàìèÿò öàð Áîðèñ ­ òîé ñå ïðåêðúñòâà íà Ìèõàèë, ãóáè òèòëàòà “öàð” è ñòàâà êíÿç Ìèõàèë, äóõîâåí ñèí íà ðîìåéñêè èìïåðàòîð Ìèõàèë. Êîãàòî Áúëãàðèÿ ïàäà ïîä òóðñêî ðîáñòâî, îòíîâî ñ îãúí è ìå÷ îïèòâàò äà £ íàëîæàò íîâà ðåëèãèÿ è íîâè èìåíà. Äíåñ òîçè ìîäåë îòíîâî ñå ðåàëèçèðà ­ ñàìî ïðåäè äåñåòèëåòèÿ áåøå íàëîæåíà ñ íàñèëèå ñìÿíà íà èìåíàòà íà òóðñêîòî íàñåëåíèå íà Áúëãàðèÿ ­ àêò, êîéòî öÿëàòà ñâåòîâíà îáùåñòâåíîñò îñúäè. 4. Öèêëè÷íî ñå ïîâòàðÿ è èçáèâàíåòî íà èíòåëåêòóàëíèÿ è ïîëèòè÷åñêèÿ åëèò íà Áúëãàðèÿ ­ îò âðåìåòî íà êíÿç Ìèõàèë (öàð Áîðèñ) ïðåç òóðñêîòî ðîáñòâî, Àïðèëñêîòî âúñòàíèå îò 1876 è Ñåïòåìâðèéñêîòî âúñòàíèå îò 1923 ãîäèíà äî õèëÿäèòå æåðòâè, êîèòî âçå êîìóíèçìúò, êàòî ñúçäàäå ñâîèòå ëàãåðè íà ñìúðòòà è ïðîèçíåñå ïðèñúäèòå íà ò.íàð. íàðîäåí ñúä, óíèùîæàâàéêè öâåòà íà íàöèÿòà, çà äà íàëîæè ñâîÿòà âëàñò è èäåîëîãèÿ. 5. Âèæäàìå è äíåñ êàê áúëãàðñêèÿò íàðîä, ëèøåí îò ñâîÿòà äúðæàâíà èäåÿ è íàöèîíàëíî äîñòîéíñòâî, ïðàâè ïîêëîíè ïðåä ÷óæäè äúðæàâè, ïðèåìà òåõíèòå èäåàëè çà ñâîè, îòêàçâà ñå äîðè îò àçáóêàòà ñè, çàáðàâÿ ñâîÿ åçèê è ñòàâà ëåñíà ïëÿ÷êà çà âñÿêî ÷óæäî âëèÿíèå. 6. Êàêâî äà êàæåì çà Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà? Ñúçäàäåíà îò âèçàíòèéñêîòî ïðàâîñëàâèå è íåãîâà íàñëåäíèöà, íàëîæåíà ñ íàñèëèå è ìå÷, íî íåïðèåòà äîêðàé ñðåä íàðîäà, òÿ ñå îïèòâà äà âëàäåå ñâîåòî ïàñòâî ÷ðåç ñòðàõ îò Áîãà, ñòðàøíèÿ, íàêàçâàù þäåéñêè ñòàðîçàâåòåí Áîã, êîéòî íÿìà íèùî îáùî ñ îòêðîâåíèåòî íà Õðèñòîâîòî ó÷åíèå, ÷å Áîã å Îòåö íà ÷îâåöèòå è ãè îáè÷à, êàêòî áàêàòà îáè÷à äåöàòà ñè. Ïðàâîñëàâíàòà öúðêâà, êîÿòî êîíöåíòðèðà ñâîÿòà ñëóæáà âúðõó ãðåõà, ñòðàäàíèåòî è âå÷íîòî íàêàçàíèå íà ãðåøíèòå ÷îâåöè, ïðîïîâÿäâà: “Êîèòî Áîã ëþáè, òÿõ òîé èçîáëè÷àâà è íàêàçâà” (Îòêð. íà Éîàí, 3:19). Òàçè èçîïà÷åíà ôðàçà, ñúçíàòåëíî ïîãðåøíî ïðåâåäåíà, çàùîòî âìåñòî “íàêàçâàì” óïîòðåáåíèÿò ãëàãîë â ïúðâîîáðàçíèÿ ãðúöêè òåêñò å “íàñòàâëÿâàì”, ïîìàãà äà ñå îïðàâäàâàò âñè÷êè çëîäåÿíèÿ íà ÷îâåê ñïðÿìî ÷îâåêà êàòî Áîæèè íàêàçàíèÿ è âíóøàâà ÷óâñòâî çà âèíà ó âñåêè âÿðâàù. À òîçè, êîéòî èìà ÷óâñòâî çà âèíà, òîé áèâà ëåñíîóïðàâëÿâàí. Êîíöåíòðèðàíåòî íà ïðàâîñëàâíàòà öúðêâà âúðõó ãðåõà è ïðîèçòè÷àùîòî îò íåãî íàêàçàíèå, âå÷íîòî ìîëåíèå çà ïîìèëâàíå, ïðîèçíàñÿíî âñåêè äåí ïî öÿëàòà òåðèòîðèÿ íà ïðàâîñëàâèåòî, ñúçäàâàò åäíà ñïåöèôè÷íà èíôîðìàöèîííà ìàòðèöà íà ñòðàäàíèåòî, êîÿòî ñå ðåàëèçèðà ïðè âñè÷êè ïðàâîñëàâíè äúðæàâè. Âèæòå èñòîðè÷åñêèÿ ïúò íà Ãúðöèÿ, Ðóìúíèÿ, Ðóñèÿ Áúëãàðèÿ, Àðìåíèÿ, Ãðóçèÿ, Ñèðèÿ, Ëèâàí, Åòèîïèÿ äîðè äî äíåñ ­ íèìà òîâà íå å æèâîò êàòî ÷å ëè â àäà? Âìåñòî æèçíåóòâúðæäàâàùîòî, ñúáóæäàùî òâîð÷åñêèòå ñèëè ó ÷îâåêà Õðèñòîâî ó÷åíèå, îñíîâàíî íà ñâîáîäàòà è ëþáîâòà, âèæäàìå ïðîïîâÿäâàíåòî íà íåãîâàòà ïðîòèâîïîëîæíîñò. À äíåøíàòà íè ïðàâîñëàâíà öúðêâà, âìåñòî äà ñå çàíèìàâà ñ åäèíñòâåíîòî, çà êîåòî å ñúçäàäåíà ­ ïðîïîâåä

ÀÂÈÒÎÕÎË íà Åâàíãåëñêîòî ó÷åíèå ­ å ðàçäåëåíà íà ëàãåðè è ñèíîäè, êîèòî ñå áîðÿò çà âëàñò è íàäìîùèå, çà âúçâðúùàíå íà öúðêîâíèòå èìîòè è ñèïÿò åäèí ñðåùó äðóã ïðîêëÿòèÿ è àíàòåìè. È çà äà íå çàãóáè âñå ïàê âëàñòòà íàä ïàñòâîòî, òÿ îáÿâÿâà êðúñòîíîñíè ïîõîäè ñðåùó òàêà íàðå÷åíèòå ñåêòè ­ òÿ òúðñè îáåäèíåíèå ñðåùó âðàãà, âìåñòî äà ïðîïîâÿäâà åäèíåíèå â Ëþáîâòà, òàêà êàêòî å çàâåùàë Èèñóñ Õðèñòîñ: “Ïî òîâà ùå ïîçíàÿò, ÷å ñòå ìîè ó÷åíèöè, àêî èìàòå ëþáîâ ïîìåæäó ñè” (Éî, 13:35). Å, ÷èè ó÷åíèöè ñòå, íàøè ìíîãîóâàæàåìè öúðêîâíè îòöè? Íåêà íå áúäà ðàçáðàíà êðèâî ­ àç ñúùî ñúì ïðàâîñëàâíà õðèñòèÿíêà, íî íå ìîãà äà çàòâàðÿì î÷èòå ñè ïðåä î÷åâèäíîòî. Íå ìîãà äà íå âèæäàì áåçêðàéíî òåæêèÿ æèâîò íà ïðàâîñëàâíèòå íàðîäè è ñïîêîéíîòî, óðåäåíî è ùàñòëèâî âñåêèäíåâèå íà äðóãèòå, êîèòî èçïîâÿäâàò âÿðàòà íà ò.íàð. åâàíãåëñêè ñåêòè ­ òÿõíîòî áîãîñëóæåíèå ñå íàðè÷à “õâàëåíèå”, çàùîòî òå ñà áëàãîäàðíè, ÷å ñà ñòàíàëè ÷ðåç èçêóïèòåëíàòà æåðòâà íà Èèñóñ Õðèñòîñ äåöà íà Áîãà, êîéòî ñ ëþáîâ ñå îòíàñÿ êúì òÿõ è ãè äàðÿâà ñ èçîáèëèå è ùàñòèå. Íå ìîãà äà íå âèæäàì, ÷å êîëêîòî å ïî-ëîø æèâîòúò íè, òîëêîâà ïîâå÷å ïàíåãèðèöè ñå ïåÿò â ïðàâîñëàâíà íà ïðàâîñëàâíàòà öúðêâà ­

êàòî ÷å ëè íå Áîã, à òÿ å âñåìîãúùèÿò Ñïàñèòåë. Ñúùèòå ïàíåãèðèöè, êîèòî íÿêîãà èçèñêâàøå êîìóíèñòè÷åñêàòà âëàñò îò íåùàñòíèòå ñè æåðòâè. È çàùîòî âèæäàì âñè÷êî òîâà, è çàùîòî ñúðöåòî ìå áîëè çà íàøàòà èçãóáåíà áúëãàðñêà èäåíòè÷íîñò è íðàâñòâåíè äîáðîäåòåëè, ñïîäåëÿì âñè÷êî òîâà. Íî íåùàòà íå ñà áåçíàäåæäíè. Êîãàòî áîëåñòòà å âèäÿíà, ðàçïîçíàòà è íàçîâàíà, òÿ ìîæå äà áúäå èçëåêóâàíà. Íåîáõîäèìî å ñàìî ïîêàÿíèå ­ íî â äðåâíèÿ, èñòèíñêèÿ ñìèñúë íà òàçè äóìà, êîÿòî îçíà÷àâà “îáðúùàíå, ïðîìÿíà íà óìà”. Íåîáõîäèìî å äà íàïðàâèì ïðåîöåíêà íà òîçè ñúäáîíîñåí ìîìåíò â íàøàòà èñòîðèÿ, íàðå÷åí ïîêðúñòâàíå íà Áúëãàðèÿ, è êîãàòî ðàçáåðåì, ÷å ñ íàñèëèå è êðúâ íå ìîãàò äà ñå ïîñòèãíàò äîáðè ðåçóëòàòè, êîãàòî ïðîìåíèì îòíîøåíèåòî ñè è îñúçíàåì, ÷å ñàìî ñ äóõîâíî èçðàñòâàíå ùå ïîáåæäàâàìå, ùå ïðîìåíèì ñúçíàíèåòî ñè, ùå ïðîìåíèì èíôîðìàöèîííèÿ ìîäåë èëè ùå ñúçäàäåì íîâ. Òîãàâà íîâîòî Ñëîâî, êîåòî ùå èçðå÷å áúëãàðñêèÿò íàðîä, íàìåðèë ñâîÿòà èäåíòè÷íîñò è âÿðà, ùå ãî ïðåâúðíå íàèñòèíà â äóõîâåí êðåäèòîð íà ÷îâå÷åñòâîòî. Íå è ïðåäè òîâà. È àç âÿðâàì, ÷å òàêà ùå áúäå!

363

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÊÚÄÅ Å ÊÎÐÅÍÚÒ ÍÀ ÇËÎÒÎ* ÕÐÈÑÒÎ ÌÀÄÆÀÐΠÊîðàáúò íà Áúëãàðèÿ Íå ìèñëÿ, ÷å “íàé-óìíèòå íè õîðà íàïóñêàò Áúëãàðèÿ è ñå ïðåäàâàò çà ÷óæäî áëàãîäåíñòâèå” (ðàçáèðà ñå, èçêëþ÷âàì òàëàíòëèâèòå äåöà íà àâòîðêàòà íà ñòàòèÿòà ã-æà Ïåé÷åâà, êîèòî ñå ó÷àò â ÑÀÙ). Âÿðíî å, ÷å èìà õîðà, êîèòî ñå ÷óæäåÿò, íî èìà è òàêèâà, êîèòî ëåÿ êðúâ çà áúëãàðñêî ãðàæäàíñòâî. Äóõîâíàòà è åòíè÷åñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íå ñå îïðåäåëÿò îò ãåîãðàôñêîòî ïðèñúñòâèå — ÷åñòî ñòàâà îáðàòíîòî. Íàé-õóáàâèòå ñè áðîøóðè çà Áúëãàðèÿ íàïèñàõ â Êàëèôîðíèéñêàòà ïóñòèíÿ, îò êîÿòî íå çíàåõ ùå ñå çàâúðíà ëè íÿêîãà. Ôàêò å ñúùî, ÷å âàøàòà ðåäàêöèÿ âúðøè ïîâå÷å ðàáîòà çà áúëãàðùèíàòà, îòêîëêîòî îôèöèàëíèòå íè èñòîðèöè, ïðåïèñâàùè âèçàíòèéñêè èíñèíóàöèè â óñëîâèÿòà íà çàäóøàâàùàòà íè ñëàâÿíñêà ïðåãðúäêà. Âÿðíî å, ÷å ïëúõîâåòå ïúðâè íàïóñêàò ïîòúâàùèÿ êîðàá, íî àç ìèñëÿ, ÷å ñåãà å âðåìå, êîãàòî óìíèòå õîðà ñå çàâðúùàò â ðîäèíàòà ñè. Áëàãîäàðåíèå íà òÿõ êîðàáúò íà Áúëãàðèÿ íÿìà äà ïîòúíå.

Áúëãàðèÿ å ìíîãî ïî-äðåâíà Àâòîðêàòà âèæäà ïðè÷èíèòå çà ïå÷àëíîòî ñúñòîÿíèå íà äíåøíà Áúëãàðèÿ ⠓èíôîðìàöèîííàòà ìàòðèöà, çàäàäåíà îò ïîêðúñòâàíåòî íà áúëãàðèòå ïðåç 866 ã.”. Áúëãàðèÿ èìà ìíîãî ïî-äðåâíà èñòîðèÿ îò îòïóñíàòèòå íè îò ñëàâÿíèòå è ïîâòîðåíè îò ã-æà Ïåé÷åâà “1300 ãîäèíè”, çà êîåòî òÿ áå ìíîãîêðàòíî óâåäîìÿâàíà.  òàçè õèëÿäîëåòíà èñòîðèÿ “ïîâðàòíè ìîìåíòè” èìà ìíîãî è íà ìíîãî ïî-íèñêî íèâî. Äíåøíîòî íè ñúñòîÿíèå å íèòî åäèíñòâåíî, íèòî íàé-ëîøî. Áúäåùèòå èñòîðèöè ùå êàæàò çà äíåøíèÿ äåí, ÷å òîâà å âðåìå íà íåáèâàë ðàçöâåò íà ÷àñòíà èíèöèàòèâà, ìîäåðíî ñòðîèòåëñòâî, ñâîáîäíà òúðãîâèÿ è òîòàëíà êîìóíèêàöèÿ (åäâà ëè íå âñåêè äîì å ñúñ ñàòåëèòíà àíòåíà, íåùî, êîåòî â Ëîíäîí íàïðèìåð îùå íå å ïîñòèãíàòî).

Íÿìà “íîâà ðåëèãèÿ” Õðèñòèÿíñòâîòî íå å “íîâà ðåëèãèÿ çà Áúëãàðèÿ”. Õðèñòèÿíè ñà ïî÷òè âñè÷êè áúëãàðñêè êàíîâå. Îùå ÷è÷îòî íà êàí Êóáðàò — Îðãàí — å êðúñòåí â Öàðèãðàä çàåäíî ñ ãîëÿìà ñâèòà áîëÿðè ñúñ ñåìåéñòâàòà ñè. Ñàìèÿò Êóáðàò å êðúñòåí îùå íà ìëàäèíè, êîãàòî å ó÷èë â Êîíñòàíòèíîïîë. Êàêúâ å íàðîäúò, ÷èéòî äúðæàâåí ãëàâà è ïðèáëèæåíèòå ìó ñà õðèñòèÿíè? Ñèíúò ìó Àñïàðóõ å ñúùî õðèñòèÿíèí, êîåòî ñå âèæäà îò îöåëåëèòå îò ïîæàðà âåùè íà ãðîáà ìó â ñåëî Âîçíåñåíêà, Óêðàéíà. Ùîì öÿëîòî öàðñêî ñå-

ìåéñòâî, îáðàçåö çà ïîäàíèöèòå ñè, å îôèöèàëíî õðèñòèÿíñêî, òî íàðîäúò ìó íå ìîæå äà áúäå åçè÷åñêè. Êàí Òåðâåë å íå ñàìî õðèñòèÿíèí, íî å è ïîêðúñòèë áúëãàðèòå â õðèñòèÿíñòâî ñïîðåä Îòåö Ïàèñèé. È òî áåç íàñèëèå è ðåïðåñèè. Íà îëîâåí ïå÷àò ñå ÷åòå íàäïèñ ñ êðúñò: “Áîãîðîäèöå, ïîìàãàé íà öåçàðÿ Òåðâåë.” Íà äðóãè òàêèâà ïå÷àòè ÷åòåì” Õðèñòå, ïîìàãàé íà ñâîÿ ðàá Òåëåðèã.” Èçâåñòíî å, ÷å òîé å íàïóñíàë áúëãàðñêèÿ òðîí è ñå å ïîñâåòèë íà õðèñòèÿíñòâîòî, ñëåä êàòî å ïðî÷èñòèë Áúëãàðèÿ îò âèçàíòèéñêàòà øïèîíñêà ìðåæà. Ñëåäîâàòåëíî òîé å èçïîâÿäâàë èñòèíñêîòî õðèñòèÿíñòâî è ñå å áîðèë ñðåùó ïîëèòè÷åñêîòî âèçàíòèéñêî òàêîâà. Õðèñòèÿíèí å äîðè êàí Îìóðòàã, èçâåñòåí â èñòîðèÿòà êàòî õðèñòèÿíñêè ãîíèòåë. Íà çëàòíèÿ ìó ìåäàëüîí òîé å èçîáðàçåí ñ êîðîíà ñ êðúñò è äúðæàù â ðúêàòà ñè ãîëÿì êðúñò. Íà 24 êîëîíè Îìóðòàã âúçõâàëÿâà êàí Êðóì, êàòî âñè÷êè òåêñòîâå ñà îñåÿíè ñ êðúñòîâå. Ñëåäîâàòåëíî áàùà è ñèí ñà õðèñòèÿíè. Òàêèâà íàäïèñè ñ êðúñòîâå è ïðèçîâàâàíå íà õðèñòèÿíñêè Áîã, à íå íà Òàíãðà, âúçâåëè÷àâàò öàðóâàíåòî è íà êàí Ìàëàìèð. “Áîã âèæäà”, ñå ÷åòå â íàäïèñ íà êàí Ïðåñèÿí. Áúëãàðèòå íå ñà áèëè íàðè÷àíè îò âèçàíòèéöèòå “åçè÷íèöè”, ò.å. íåïîêðúñòåíè, à “íå÷åñòèâè”, ò.å. åðåòèöè. Òîâà å, çàùîòî êàí-Àñïàðóõîâîòî õðèñòèÿíñòâî íå å îò Âèçàíòèÿ**, íî òîâà å äðóãà èñòîðèÿ. Âàæíîòî çà ðàçãëåæäàíàòà òåìà å, ÷å “íà÷àëîòî íà õðèñòèÿíñòâîòî”, çà êîåòî ñå ãîâîðè â ñòàòèÿòà “ÊÍǔ, íå å ïðè Áîðèñ, à âåêîâå ïî-ðàíî.

Èãíîðèðàíå íà ñúîáðàæåíèÿòà íà êàí Áîðèñ?! Àâòîðêàòà íà ÊÍÇ íå æåëàå “äà ñå ñïèðà íà ïðè÷èíèòå, íàêàðàëè öàð Áîðèñ äà ïðèåìå íîâà ðåëèãèÿ”. Òîâà å íåäîïóñòèìî. Íèêîé óâàæàâàù ñåáå ñè ñúä íå ìîæå äà îáâèíÿâà, áåç äà ñå ñúîáðàçÿâà ñ ìîòèâèòå íà îáâèíÿåìèÿ. Íèêîé îñâåí èíêâèçèöèÿòà, ñúäà íà ëèí÷à è öèòèðàíèÿ îò àâòîðêàòà ò.íàð. íàðîäåí ñúä, êúäåòî âñè÷êî å ïðåäðåøåíî. Áåç ðàçãëåæäàíå è âíèêâàíå â òåçè ìîòèâè ïðèñúäàòà å áåçñìèñëåíà è ñå îáåçñèëâà.

Áàëêàíñêîòî ñòúëïîòâîðåíèå Ñúâðåìåííèòå áúëãàðè ó÷àò, ÷å ñà ïîòîìöè íà ïîëóèç÷åçíàëèòå òðàêè, ìíîãî ñëàâÿíè è “øåïà” áúëãàðè. À âñúùíîñò Àñïàðóõîâèÿò ðîä å ïðåâèøàâàë ÷èñëåíî íåêîëêîêðàòíî ñëàâÿíèòå, êîèòî èçìåñòèë îò òåðèòîðèÿòà

* Ñòàòèÿòà å äðóãàòà ãëåäíà òî÷êà (ñïîðåä àâòîðà £) çà ñúáèòèÿòà îêîëî ïîêðúñòâàíåòî ïðè Áîðèñ I. Âåðíè íà òðàäèöèÿòà ñè, äàâàìå ìÿñòî è íà òîâà ìíåíèå. — Áåë. ðåä. ** Ñòàâà äóìà çà àðèàíñòâîòî — ïúðâè÷íà ôîðìà íà õðèñòèÿíñòâîòî, çàêëåéìåíî âïîñëåäñòâèå íà Íèêåéñêèÿ ñúáîð. — Áåë. ðåä.

364

ÀÂÈÒÎÕÎË íà íàøèòå çåìè è çàâàðèë äðóãè åòíè÷åñêè ãðóïè, êîèòî áúðçî àñèìèëèðàë: õóíè, ãúðöè, ãîòè. Áúëãàðèòå èäâàò ñ óòâúðäåíà äúðæàâíà èäåÿ è ÿñíè, ïðîñòè çàêîíè. Çàòîâà òåõíèÿò èìèäæ ðàñòå è äúðæàâàòà èì ñòàâà ïðèòåãàòåëíà ñèëà çà âñè÷êè ñëàáîðàçâèòè èëè îòõâúðëåíè ïëåìåíà è íàðîäè, êîèòî òúðñÿò òóê çàêðèëà è óñëîâèÿ çà æèâîò. Òàêà â íà÷àëîòî íà IX â. ãîëåìè ìàñè àâàðè òúðñÿò òóê óáåæèùå ïîðàäè ðàçñèïâàíåòî íà äúðæàâàòà èì îò Êàðë Âåëèêè. Êàí Êðóì ïðåïðàùà îòòàòúê Äóíàâà ìíîãî ñëàâÿíè, äî Äóíà⠗ ìíîãî ãúðöè îò Îäðèíñêî, íî îñòàâÿ òóê äà ïðåáèâàâàò äåñåòêè õèëÿäè àðìåíöè è ñèðèéöè ïàâëèêÿíè. Ïðåç ñúùèÿ âåê ïî íàøèòå çåìè ñå ïðèþòÿâàò è îãðîìíè ãðóïè âåëèêîìîðàâöè ïîðàäè ðàçãðîìà íà äúðæàâàòà èì îò óíãàðöèòå. Çàïî÷âàò äà íàõëóâàò è óçè, ïå÷åíåãè, ìàäæàðè, êóìàíè. Âñè÷êè òåçè íàðîäè íîñÿò ñâîè òðàäèöèè, áèò, êóëòóðà, ðåëèãèÿ. Òðÿáâàëî íåùî äà îáåäèíè öåëèÿ òîçè êîíãëîìåðàò è äà ãî ñïàñè îò àñèìèëàöèÿ ìåæäó

äâàòà ìîãúùè êîëîñà Ðèìñêàòà èìïåðèÿ å ôîðìàëíî çàãèíàëà ïîä óäàðèòå íà êàí Àòèëà âåêîâå ïðåäè òîâà, íî ðèìñêèÿò èìïåðèàëèçúì îæèâÿâà â ïàïñòâîòî, êîåòî ñ âñè÷êè ñðåäñòâà èñêà äà ñå âúçäèãíå íàä çåìíèòå öàðå è ïîñÿãà ñ õèùíè íîêòè äà çàãðàáè öåëèÿ ñâÿò. Ðåâíèâàòà Âèçàíòèéñêà èìïåðèÿ, ìàêàð è âðåìåííî ïîáåäåíà, ñè îñòàâà ñìúðòåí âðàã íà Áúëãàðèÿ è òúðñè íîâè ìåòîäè çà ïîäìîëíà áîðáà è àñèìèëàöèÿ. Âìåñòî äà ïîáðàòèìÿâà íàðîäèòå â èìåòî íà Õðèñòîâàòà ëþáîâ, òÿ ñåå âðàæäà è ãèáåë ìåæäó òÿõ ÷ðåç Õðèñòîâèÿ êðúñò. Òàêà ïîñëåäíèÿò å ñòàíàë èçïèòàíî ïîëèòè÷åñêî ñðåäñòâî íà èìïåðèÿòà, çà äà ïîñòèãà ïðåêëîíåíèåòî íà âàðâàðèòå ïðåä âàñèëåâñà è òÿõíàòà åëèíèçàöèÿ.

Èñòèíñêî ïîëèòè÷åñêî õðèñòèÿíñòâî Áúëãàðñêèòå êàíîâå ñà ñå áîðåëè ñðåùó ïðîíèêâàíåòî íà âèçàíòèéñêàòà ïîëèòèêà ÷ðåç õðèñòèÿíñòâîòî, à íå ñðåùó Õðèñòîâîòî ó÷åíèå. Îáâèíåíèÿòà â àíòèõðèñòèÿíñòâî ñà ïîðåäíèòå âèçàíòèéñêè èíòðèãè çà îòìúùåíèå. Ìîæå ëè ïðåäøåñòâåíèöèòå íà öàð Áîðèñ äà ñà íàÿñíî ñ èçîïà÷àâàíåòî íà õðèñòèÿíñòâîòî îò Âèçàíòèÿ, à òîé äà íå å? Çàùî òîãàâà òîé å èçáðàë áúëãàðñêè ìàíàñòèð çà ñâîÿ îáèòåë, à íå âèçàíòèéñêè?

Åäèí íàðîä, åäèí êàí, åäèí Áîã Êíÿç Áîðèñ òðÿáâà äúëãî äà ëàâèðà ìåæäó ñòðàøíèÿ ðèìñêè ìå÷ è âèçàíòèéñêîòî êîâàðñòâî. Çàòîâà òîé å ïðèíóäåí äà ïðèåìå õðèñòèÿíñòâîòî îôèöèàëíî çà âñè÷êè ðàçíîîáðàçíè åòíîñè, èçäèãàéêè ïðèíöèïà: åäèí íàðîä, åäèí êàí, åäèí Áîã. Ïðè òîâà òîé ãî èçâúðøâà òîëêîâà óìåëî, ÷å óñïÿâà äà ñêàðà äâàòà õðèñòèÿíñêè êîëîñà íà Îñìèÿ âñåëåíñêè ñúáîð â Êîíñòàíòèíîïîë è äà ãè íàêàðà äà ñè ñúïåðíè÷àò çàðàäè íàñ. Òàêà ÷å ïîêðúñòâàíåòî íå ïîêàçâà “íåðàçáèðàíå íà ó÷åíèåòî íà Èèñóñ Õðèñòîñ”, êàêòî òâúðäè àâòîðêàòà, à èçáèðàíå íà ìåòîä çà ñïàñåíèå è îöåëÿâà-

íå íà Áúëãàðèÿ â àòìîñôåðàòà íà âðàæäóâàùè õðèñòèÿíñêè èìïåðèè. Âñå çà òàçè èäåÿ å òðÿáâàëî äà ñå ñúçäàäå íåçàâèñèìà áúëãàðñêà öúðêâà; äà ñå îáó÷àò áúëãàðñêè äóõîâíèöè; äà ñå ñúòâîðè áúëãàðñêà ïèñìåíîñò; äà ñå èçãðàäè íîâà áúëãàðñêà êóëòóðà, êîÿòî äà îáåçâðåäè ïàãóáíîòî âèçàíòèéñêî âëèÿíèå.  íÿêîëêî ñàìî ãîäèíè, ñ óìåëè è ñëîæíè õîäîâå êíÿç Áîðèñ ñå å ñïðàâèë ñ òàçè êîëîñàëíà è òåæêà ïðîãðàìà. Òàêà ñ åäèí çàìàõ áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë ðåøàâà ìíîãî ïðîáëåìè: âèçàíòèéñêàòà îïàñíîñò, êóëòóðíàòà èçîëèðàíîñò íà âåðñêà îñíîâà îò ñòðàíà íà õðèñòèÿíñêà Åâðîïà, îãðàíè÷àâàíå íà àïåòèòèòå íà ôåîäàëèçèðàùàòà ñå àðèñòîêðàöèÿ; èçäèãàíå íà íðàâñòâåíîñòòà è ñèëàòà íà âÿðàòà ïðåä áðóòàëíîñòòà íà ìå÷à; ïîëàãàíå íà ñåìåéñòâîòî êàòî îñíîâíà êëåòêà íà äúðæàâàòà âìåñòî ðàçòî÷èòåëíîòî õàðåìñòâî (ïîëèãàìèÿ) è äîðè õðèñòèÿíñêî ïðåîäîëÿâàíå íà íåãàòèâíèòå ïîðàæåíèÿ â íàðîäíàòà ïñèõèêà îò ñïîëåòåëèòå ñòðàíàòà íè ïî òîâà âðåìå ïðèðîäíè áåäñòâèÿ. Âåäíàãà ñëåä òîâà êíÿç Áîðèñ îñèãóðÿâà åäèííà ïèñìåíîñò çà ìíîãîïëåìåííèÿ áúëãàðñêè íàðîä, ñ êîÿòî îáðàçîâà íîâèòå öúðêîâíè è äúðæàâíè êàäðè. C òîâà òîé èçäèãà ìîùíà áàðèåðà ïðåä âèçàíòèéùèíàòà è îñèãóðÿâà âúçìîæíîñò çà ñàìîñòîÿòåëíî êóëòóðíî ðàçâèòèå.

Íàñèëèåòî å áèëî íåîáõîäèìî íå çà ïðîêàðâàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî, à çà íåèçïúëíåíèå íà êëåòâåíîòî äîâåðèå, êîåòî áîèëèòå ñà äúëæàëè íà ñâîÿ êàí þâèãèé, è íåñïàçâàíå íà ïî÷èòòà, êîÿòî ìó äúëæàò. Òîâà å ñòðîã õóíîðîáúëãàðñêè çàêîí, êîéòî ñå ñïàçâà â ïðîäúëæåíèå íà õèëÿäîëåòèÿ. Àêî çàãîâîðíèöèòå áÿõà óñïåëè, òå íå áèõà ïîñòúïèëè ïî äðóã íà÷èí, çàùîòî è òå ùÿõà äà èçïúëíÿò ñúùèÿ çàêîí. Íî íÿìàøå äíåñ äà èìà Áúëãàðèÿ, òÿ ùåøå äà áúäå ñìàçàíà îò íàêàçàòåëíèòå õðèñòèÿíñêè àðìèè. Íå ïðîëÿ ëè âåëèêèÿò Ìîéñåé êðúâòà íà íåâåðíèöèòå, êîèòî íå èñêàõà äà ñå êðúñòÿò, íå ñïàñè ëè åâðåéñêèÿ íàðîä è íå ñúçäàäå ëè åâðåéñêàòà íàöèÿ? Ñúçäàòåëèòå íà âñÿêà íîâà öèâèëèçàöèÿ âèíàãè ñà èçïîëçâàëè íàñèëèå íàä äåãðàäèðàùèòå ïëåìåíà. Ïîñëåäíèòå íå ìîãàò äà æèâåÿò áåç çàêîíè, óâàæàâàò ñàìî íàñèëèåòî. Ìíîãî å ëåñíî ñåãà, çàñòàíàëè íà ïîçèöèèòå íà “íåíàñèëèå”, äà ñúäèì âåëèêèòå ñúçäàòåëè. Òà êîÿ äúðæàâà å ñúçäàäåíà áåç íàñèëèå? È êîÿ ðåëèãèÿ å âúäâîðåíà áåç òàêîâà? Íàé-ìàëêî — õðèñòèÿíñòâîòî. Èìà åäíà õàðàêòåðèñòèêà çà îáåêòèâíà ïðåöåíêà íà ìîòèâèòå çà èçâúðøâàíå íà äàäåíà ïîñòúïêà. Òîçè ïîêàçàòåë å

áåçêîðèñòèåòî Êíÿç Áîðèñ íå ïîèñêà íèùî çà ñåáå ñè, íàïðîòè⠗ æåðòâà âñè÷êî, êîåòî èìàøå, çà èäåÿòà íà åäèííà Áúëãàðèÿ. Æåðòâà 52-ìà ñâîè áîëÿðè, çà äà ñïàñè âñè÷êî îñòàíàëî. Òîé ãè îòêúñíà îò ñâîåòî öàðñòâî, à ïîñëå îñòàâè çåìíèÿ ñè òðîí, çà äà ãî çàìåíè ñ ìàíàñòèðñêà êèëèÿ. Òîâà å ãàðàíöèÿòà çà íåãîâîòî áåçêîðèñòèå è çà íåãîâàòà àáñîëþòíà óáåäåíîñò â ïðàâîòàòà íà äåëîòî ìó — ïî-âàæíà îò íå-

365

ÀÂÈÒÎÕÎË ãîâàòà ëè÷íà ñúäáà. Çà òîâà äåëî òîé ïîæåðòâà ñâîÿ öàðñêè æèâîò, ñåìåéíèÿ ñè æèâîò è íàêðàÿ ñèíà ñè. Çà ÷èÿ èçãîäà? Ïîñòàâè íà ñâåùåíèÿ òðîí äóõîâíèêà — Ñèìåîí — ñ åäèí-åäèíñòâåí çàâåò: Áúëãàðèÿ äà áúäå îòíîâî âåëèêà. Íå ïîèñêà íèùî çà ñåáå ñè îòíîâî ñå âúðíà â ìàíàñòèðà.

Äåëàòà Ïîñòúïêàòà íà êíÿç Áîðèñ íè äàâà âúçìîæíîñò äà äèñêóòèðàìå âúðõó íåÿ. Òÿ å áèëà îïåðàöèÿ, áåç êîÿòî áè çàãèíàë öåëèÿò îðãàíèçúì. Ñìåøíî è æàëêî å äà ñå ñúðäèì íà õèðóðãà, ñïàñèë æèâîòà íè, çà äíåøíèòå íè íåñãîäè è áåäè. “Ïî äåëàòà ùå ãè ïîçíàåòå” — êàçâà Õðèñòîñ. Äåëàòà íà Áîðèñ íå ãî ïîêàçâàò íèòî êàòî äåñïîò, íèòî êàòî êîðèñòåí. “Íå áèë âîäèë ïîáåäíè âîéíè” — ìîòèâèðà ñå ã-æà Ïåé÷åâà. Âåëè÷èåòî íà åäèí âëàäåòåë íå ñå èçìåðâà ñ áðîÿ îòñå÷åíè ãëàâè, à ñ ìúäðîñòòà íà íåãîâîòî óïðàâëåíèå. Íèìà å çàãóáèë íÿêàêâà òåðèòîðèÿ? Íÿìà òàêàâà. À å ñïå÷åëèë íàé-òåæêàòà áèòêà — çà ñïàñåíèåòî íà Áúëãàðèÿ. Îñèãóðèë å ìîùåí òëàñúê çà ðàçâèòèåòî íà áúëãàðñêàòà êóëòóðà: àðõèòåêòóðà, æèâîïèñ, ëèòåðàòóðà è äð. èçêóñòâà. Ïîñòðîèë å 7-òå áåëè öúðêâè, ìàíàñòèðè è îáùåñòâåíè ñãðàäè. Èçÿùåñòâîòî íà áúëãàðñêàòà êíèãà, èêîíè è áåëîãëèíåíà ðèñóâàíà êåðàìèêà ãè íàðåæäà ñðåä íàéäîáðèòå îò òàçè åïîõà. Ãëåäàë å íàïðåä è å âèæäàë ÿñíî íåùà, êîèòî äîðè è ñåãà ñà òúìíè çà íÿêîè. Îòñòðàíèë å ïîëîâèíàòà áîëÿðè îò 100-òå, çà äà ïîëó÷è ìíîçèíñòâî. È íÿìà “âñåíàðîäåí áóíò”, à ñàìî áîëÿðñêè áóíò — îõðàíåíèòå áîëÿðè íå èñêàëè äà ñå ðàçäåëÿò ñ ðàõàòà è õàðåìèòå ñè è äà èçäèãíàò ïî åäíà ñàìî ñúïðóãà, ñ êîÿòî äà ñïîäåëÿò æèòåéñêàòà ñè ñúäáà. Èñêàëè ñà äà âúðíàò ñòàðèÿ ðåä, ñ êîéòî, óâè, íå ìîæåëî äà ñå âëåçå â íîâèÿ ñâÿò. Ïèñìåíèòå èçâîðè ñâèäåòåëñòâàò, ÷å íÿìà äðóãè íàêàçàíè îñâåí òÿõ. Êîé å ñïå÷åëèë îò òîâà? Íå ñà ñëàâÿíèòå, êîèòî è ñëåä ïîêðúñòâàíåòî ïðåäïî÷èòàò âèçàíòèéñêà èëè ìàäæàðñêà âëàñò âìåñòî áúëãàðñêà. Íå å âëàäåòåëÿò, êîéòî æåðòâàë òðîíà ñè. Çàëîæèë å âñè÷êî çàðàäè ñâîÿòà âÿðà è èäåÿòà çà âåëèêà Áúëãàðèÿ.

Íåâÿðíà ïîñòàíîâêà ­ íåâåðíè çàêëþ÷åíèÿ Ùîì ïîñòàíîâêàòà íà èíôîðìàöèîííàòà ìàòðèöà íà ã-æà Ïåé÷åâà å íåâÿðíà, íî è çàêëþ÷åíèÿòà £ ùå ñà òàêèâà. Ùå ñïîìåíà íÿêîè îò òÿõ, êàòî èçïîëçâàì íîìåðàöèÿòà îò ñòàòèÿòà £: 1. Ðàäâàì ñå, ÷å àâòîðêàòà ñå å îòêëîíèëà îò öúðêîâíàòà îöåíêà è å ïðèåëà ìîÿòà òåçà çà ðîëÿòà íà áîãîìèëñòâîòî â ñðåäíîâåêîâíà Åâðîïà. Èñêàì äà ïîä÷åðòàÿ îáà÷å, ÷å òî íå áè ñå ðîäèëî, àêî Áúëãàðèÿ íå áå ïðèåëà õðèñòèÿíñòâîòî. È äà íå çàáðàâÿìå, ÷å âäúõíîâèòåëÿò íà áîãîìèëñòâîòî — Áîÿí Ìàãà — å âíóê íà êîìåíòèðàíèÿ êàí Áîðèñ. 2. Äâóïàðòèéíèÿò ìîäåë íà íàðîäíîòî íè ñúáðàíèå íå å ïîñëåäèöà îò äâóïîëþñíèÿ ìîäåë íà Âåëèêèÿ áîèëñêè ñúâåò íà Áîðèñ, à åëåìåíòàðíî èçèñêâàíå íà äåìîêðàòè÷íî óïðàâëåíèå ñ îïîçèöèÿ. Áåç îïîçèöèÿ óïðàâëÿâàùàòà

366

ïàðòèÿ ìîíîïîëèçèðà âëàñòòà, èçîëèðà ñòðàíàòà, ñïèðà ðàçâèòèåòî è ðàçõèùàâà íàöèîíàëíèòå áîãàòñòâà. Àíãëè÷àíèòå èìàò äâóïàðòèåí ìîäåë íà óïðàâëåíèå, áåç äà ñà ïîêðúñòåíè îò êíÿç Áîðèñ, íàëè? Ïåòäåñåò ãîäèíè íèå áÿõìå ïîä ãíåòà íà åäíîïàðòèéíèÿ ìîäåë íà óïðàâëåíèå è ðåçóëòàòèòå ìó ñà íàëèöå: íàøèÿò íàðîä å ãåíåòè÷íî óâðåäåí è ïîñëåäèöèòå ùå ïðîäúëæàò ïîíå îùå 100 ãîäèíè. Äâóïîëþñíèÿò ìîäåë å íåîáõîäèì, çà äà ñå ðåãóëèðà è îïòèìèçèðà óïðàâëåíñêèÿò àïàðàò. 3. ×îâåêúò ïðàâè èìåòî, à íå îáðàòíî. Ñâîáîäíèÿò äóõ îòõâúðëÿ íàñèëñòâåíî íàëîæåíèòå ìó èìåíà, êàêòî òÿëîòî — íåóäîáíàòà óíèôîðìåíà äðåõà. Ñìÿíàòà íà èìåíàòà íà òóðöèòå â Áúëãàðèÿ íå å ïîñëåäèöà îò èíôîðìàöèîííàòà ìàòðèöà, à èçðàâíÿâàíå íà åäíî íàñèëèå ñ äðóãî òàêîâà: âîëæêèòå áúëãàðè è äî äíåñ ñà êðúùàâàíè ñ “òóðñêè” èìåíà. 4. “Èçáèâàíåòî íà äóõîâíèÿ è êóëòóðíèÿ åëèò” å îòïðåäè Áîðèñ è ïðîäúëæàâà è äíåñ, ùîì çàñÿãà íå÷èè èíòåðåñè. Âñåêè òîòàëèòàðèçúì, áèë òîé ôàøèñòêè èëè ïðîëåòàðñêà äèêòàòóðà, îñúùåñòâÿâà ãåíîöèä êúì äðóãîìèñëåùèòå. Âîëæêèòå áúëãàðè, êþðäèòå è ÷å÷åíöèòå ñà äî äíåñ áúëãàðè â ãåíîöèä, áåç äà ñà â èíôîðìàöèîííàòà ìàòðèöà. 5. “Ïîêëîí ïðåä ÷óæäè äúðæàâè” ìîãàò äà ïðàâÿò ñàìî òåçè áúëãàðè, êîèòî íå ñà íàÿñíî ñ âåëèêàòà èñòîðèÿ íà áúëãàðñêèÿ åòíîñ. Ñâèäåòåëè ñìå îòíîâî íà ñëàâÿíñêà äóõîâíà èíâàçèÿ îò çîëîòîâñêè, íåîðüîðèõîâñêè, âèñàðèîíîâñêè è äð. ïîäîáíè äâèæåíèÿ, ñúáëàçíÿâàùè è ìàíèïóëèðàùè ÷èñòèòå è íåîïèòíè äóøè ÷ðåç âèçàíòèéñêèÿ äóõ íà äíåøíà Ðóñèÿ. 6. Êàê áè ìîãëî äà ñå òâúðäè, ÷å å áåç çíà÷åíèå òúðñåíåòî íà “öúðêîâíà íåçàâèñèìîñò”? Ïðèåìàíåòî íà ñïàñèòåëíîòî Õðèñòîâî ó÷åíèå íàèñòèíà ñïàñÿâà Áúëãàðèÿ, à èçâîþâàíàòà íåçàâèñèìà öúðêâà ÿ îñâîáîæäàâà îò ïîëèòè÷åñêà çàâèñèìîñò. Êíÿç Áîðèñ I ñòàâà íåçàâèñèì è îò äâåòå õðèñòèÿíñêè öúðêâè, ñúçäàâàéêè áúëãàðñêà òàêàâà. Òîé, êàêòî è Ñèìåîí, ïðîäúëæàâà äà äúðæè êîðîíàòà íà âëàñòòà è ñêèïòúðà íà âÿðàòà. È íÿìà íèêàêâî “ðàçåäèíåíèå è áîðáà çà íàäìîùèå ìåæäó ïîëèòè÷åñêàòà è äóõîâíàòà âëàñò”. Ñàìî åäíîñòðàí÷èâ è ñïåêóëàòèâåí óì ìîæå äà òâúðäè òîâà. 7. Õðèñòèÿíñòâîòî íå “îáúðêâà áúëãàðñêèÿ íàðîä” è íå “èçêîðåíÿâà áúëãàðñêèÿ äóõ”, à ìó îòâàðÿ íîâè äóõîâíè õîðèçîíòè. Ïîãîâîðêàòà “Ïðåêëîíåíà ãëàâèöà îñòðà ñàáÿ íå ñå÷å” õàðàêòåðèçèðà íàñèëíèöè è íÿìà íèùî îáùî ñúñ ñâîáîäîëþáèâèÿ áúëãàðñêè äóõ è âåëèêîòî ñúçèäàòåëíî äåëî íà íåãîâèÿ êíÿç, òúé êàòî å îòïðåäè Áîðèñîâî âðåìå. 8. È àç ìèñëÿ, ÷å “Çëîòî äîáðî íå ìîæå äà ñúãðàäè”. Íî äàëè å çëî ïðåìàõâàíåòî íà ïëåâåëèòå, ïðî÷èñòâàíåòî îò äúðâåíèöèòå, ñèñòåìèòå ñðåùó êðàäöè, çàùèòíèöèòå íè àðìèè, çàùèòàòà íè îò äîáðà è ñèëíà ðúêà, êó÷åòî ïðåä äîìà íè? Òåçè âúïðîñè ñúùî ÷àêàò îòãîâîð. Âúâ âàðâàðñêè åïîõè è óñëîâèÿ òðÿáâà äà èìàìå äîáðà çàùèòà è äà ñè îòãîâîðèì íà âúïðîñà: çàùî íè ïîñòàâÿ Áîã ïðè òåçè òåæêè óñëîâèÿ? Çà äà ñå íàó÷èì äà îöåëÿâàìå. Çàêîíúò çà âúçìåçäèåòî äåéñòâà íå ñàìî ÷ðåç êàóçàëíàòà âåðèãà “Êàêâîòî ïîñååø, òîâà ùå ïîæúíåø”, íî è ÷ðåç “Íå ñúäåòå, çà äà íå áúäåòå ñúäåíè”. È ñåãà êîé íîñè

ÀÂÈÒÎÕÎË îòãîâîðíîñòòà çà òåæêèòå îáâèíåíèÿ ñðåùó áúëãàðñêèÿ ñâåòè êíÿç Áîðèñ — ëè÷íîñòòà Åêàòåðèíà Ïåé÷åâà èëè ãðóïàòà çàä íåÿ? Ïðîáëåìèòå íà ïðàâîñëàâíàòà íè öúðêâà, êúì êîÿòî àâòîðêàòà ÿâíî å ïðèñòðàñòåíà, ñà âåðñêè, à íå ñîöèàëíè, è èçëèçàò èçâúí êðúãà íà íàøåòî ðàçãëåæäàíå. Ìèñëÿ îáà÷å, ÷å â Ãîñïîäíÿòà ìîëèòâà “Îò÷å íàø” Ó÷èòåëÿò Õðèñòîñ ïîêàçâà ïúò çà ñïàñåíèå îò ñîöèàëíèÿ ãíåò: “Äà äîéäå Òâîåòî öàðñòâî êàêòî íà íåáåòî, òàêà è íà çåìÿòà.” Çà îñúùåñòâÿâàíåòî íà òîçè èäåàë ñòîòèöè õèëÿäè íàøè è ÷óæäè áîãîìèëè æåðòâàõà ñâîÿ æèâîò. Ðåëèãèÿòà íå å åòíîîáðàçóâàù ôàêòîð (ìþñþëìàíèíúò íå âèíàãè å òóð÷èí è áúëãàðèíúò íå âèíàãè å õðèñòèÿíèí). Õðèñòèÿíñòâîòî íå èç÷åðïâà ñúùíîñòòà íà Äóíàâñêàòà áúëãàðñêà äúðæàâà, êàêòî è ìþñþëìàíñòâîòî íå èç÷åðïâà ñúùíîñòòà íà Âîëæêà Áúëãàðèÿ. Òîâà ñà ïîëèòè÷åñêè íàäñòðîéêè, à íå ñúùíîñòíè ïðîöåñè â áúëãàðñêèÿ äóõ. Áúëãàðèòå âèíàãè ñà áèëè ðåëèãèîçíî òîëåðàíòíè. Òàêà Áàò-Áàÿíîâèòå áúëãàðè ïðèåìàò þäåéñêàòà âÿðà; êàí-Àëìúøîâèòå áúëãàðè ïðèåìàò èñëÿìà; íÿêîè íàñëåäíèöè íà êàí Äæèëêè îñòàâàò òàíãðèñòè; äðóãè ïðèåìàò áóäèçìà. Áúëãàðñêèÿò ðîäîâ êîðåí èìà íàé-ìíîãî ìþñþëìàíè, à ñúùî è êàòîëèöè, ïðîòåñòàíòè, åâðåè, áóäèñòè, øàìàíè, òàíãðèñòè. Ñúâñåì ìàëêà ÷àñò — îêîëî 10% — ñà ïðàâîñëàâíè õðèñòèÿíè. Äà ñå ðàçäåëÿò áúëãàðèòå ïî ðåëèãèîçíà ïðèíàäëåæíîñò å ñðåäñòâî çà òÿõíîòî ðàçåäèíåíèå è ïðåäñòàâëÿâà ïî ñúùåñòâî ðåëèãèîçåí ôóíäàìåíòàëèçúì.

Ïîâå÷å ïîçíàíèå! Ñ òîëêîâà îñêúäíè (è íåâåðíè!) äàííè å ìíîãî ðèñêîâàíî äà ñå ïðàâÿò òàêèâà ãåíåðàëíè çàêëþ÷åíèÿ çà õîäà íà öÿëàòà íè èñòîðèÿ. ïðè òîâà ìàùàáèòå íà äíåøíàòà íè íðàâñòâåíî-åìîöèîíàëíà ñèñòåìà ñà íåñúèçìåðèìè è ñëåäîâàòåëíî íåïðèëîæèìè çà îöåíêà íà îíîâà ñìóòíî âðåìå, â êîåòî ñå å ðåøàâàëà ñúäáàòà íà öåëèÿ íè áúëãàðñêè ðîä. Íå ìîæåì ñ òàêèâà îïðîñòåíñêè è ñïåêóëàòèâíè ñðåäñòâà äà ñúäèì åäèí òèòàí ïî äóõ è äåëî. Çàòîâà ìèñëÿ, ÷å òðÿáâà äà ñå ðàáîòè çà ïîïóëÿðèçèðàíå íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, à íå äà ñå òúðñè êîðåíúò íà çëîòî íÿêúäå ïðåäè 1000 ãîäèíè ïðè íàé-âåëèêèÿ áúëãàðèí, êîéòî ïîæåðòâà íå ñàìî ñâîèòå 52-ìà áîëÿðè, íî è òðîíà ñè è ñèíà ñè â èìåòî íà õðèñòèÿíñòâîòî, çàùîòî òî áå ó÷åíèå íà æåðòâàòà. À êàê äà îêà÷åñòâèì íàøåñòâèåòî íà ðóñêèÿ ñëàâÿíñêè êíÿç Ñâåòîñëàâ (969 ã.), êîéòî å ïîáèë íà êîë 20 000 ìú÷åíèöè â Ïëîâäèâ, îáåçãëàâèë íå 52, à 300 áîëÿðè, ñðèíàë ñòîëèöàòà Ïðåñëàâ è ðàçãðàáèë 24 ãðàäà â Òðàêèÿ? Ïîñëå áèëî ëåñíî çà Âèçàíòèÿ äà ïîðîáè Áúëãàðèÿ çà 170 ãîäèíè. Åòî òîâà å èíôîðìàöèîííà ìàòðèöà íà êúðâàâî íàñèëèå, êîåòî, ìàêàð è ñêðèòî îò ó÷åáíèöèòå, òåãíå âúðõó íàñòîÿùåòî è áúäåùåòî íà íàøàòà èñòîðèÿ. Íèìà òîâà íå å êîðåí íà çëîòî?

Ïîñëåñëîâ Ñëåä êàòî ðàçêðèâà “êîðåíà íà çëîòî”, ã-æà Ïåé÷åâà ïðàâè íå ñàìî äèàãíîçà íà áîëíîòî íè îáùåñòâî, íî ïðåä-

ïèñâà è íåîáõîäèìîòî ëåêàðñòâî, ðåøàâàùî âñè÷êè ïðîáëåìè: “Êîãàòî áîëåñòòà å âèäÿíà, ðàçïîçíàòà è íàçîâàíà, òÿ ìîæå äà áúäå èçëåêóâàíà. Íåîáõîäèìî å ñàìî èñòèíñêî ïîêàÿíèå...” Ùîì ïðèçíàåì ãðåøêàòà íà êíÿç Áîðèñ, øàìàíñêàòà ðåëèãèÿ ùå ñå çàäåéñòâà, ùå èçëåêóâà “áúëãàðñêèÿ íàðîä... êîéòî ùå èçðå÷å íîâîòî Ñëîâî... è ùå ñå ïðåâúðíå â äóõîâåí êðåäèòîð íà ÷îâå÷åñòâîòî”. Ìèñëÿ, ÷å ïîêàÿíèå å íóæíî çà âñè÷êè, êîèòî ñëóæèõà íà âëàñòèìàùèòå ïðåç ãîäèíèòå íà àòåèçúì è ìðàêîáåñèå, êîèòî èçæèâÿõìå. Ïîêàÿíèå å íóæíî è íà òåçè âúëöè, êîèòî ïðîäúëæàâàò â îâ÷è êîæè äà ñëóæàò â îëòàðèòå íà ëúæåõðèñòèÿíñêèòå öúðêâè. Íóæíî å è íà òåçè, êîèòî èì ñå êëàíÿõà äî â÷åðà. Áèõ ïîæåëàë íà àâòîðêàòà íà âúïðîñíàòà ñòàòèÿ äà óñïåå äà ñå èçìúêíå îò âëèÿíèåòî íà îâåõòåëèÿ ïðàâîñëàâåí êàíîí, êîåòî ÿâíî ÿ òîðìîçè, çà äà ìîæå äà ðàçñúæäàâà ïî-îáåêòèâíî è çà Õðèñòîâîòî ó÷åíèå (ïî ñâåòà è ó íàñ), è çà ñúäáàòà íà Áúëãàðèÿ. È íå å âúïðîñúò çà êàíîíà — äà ñå ñìåíè èëè íå. Ñèòè ñìå âå÷å íà îáåùàíèÿ. Âúïðîñúò å çà ñâîáîäàòà. îñâîáîæäàâà ëè òàçè ðåëèãèÿ, èëè çàðîáâà äóøèòå. Çàùîòî ñàìî Èñòèíàòà íîñè Ñâîáîäà. À íÿìà ðåëèãèÿ, ïî-âèñîêî îò Èñòèíàòà.

Áîæåñòâåíèÿò ïðîìèñúë Ïðàâîñëàâíîòî õðèñòèÿíñòâî å åïèçîäè÷íî ÿâëåíèå â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Äíåñ òî ñìúêíà ñâîÿòà ëèöåìåðíà ìàñêà è Å. Ïåé÷åâà å îñâåòèëà òî÷íî ñìúðòîíîñíàòà îìðàçà â íåãîâîòî ëèöå. À Âåëèêà Áúëãàðèÿ å áèëà ïðåäè è ùå îñòàíå è ñëåä íåãî. Äà ñè ïðèïîìíèì åäèí íàäïèñ îòïðåäè 1000 ãîäèíè: “Áúëãàðèòå ìíîãî äîáðèíè ñòîðèõà íà õðèñòèÿíèòå, à òå çàáðàâèõà. Íî Òàíãðà âèæäà âñè÷êî...” Äàëàé Ëàìà íàãëåäíî ïîêàçà: “Àêî ïåòòå ïðúñòà îòãîâàðÿò íà ïåòòå ñâåòîâíè ðåëèãèè, à äëàíòà — íà áóäèçìà, òî öÿëàòà ðúêà ñèìâîëèçèðà Òàíãðà.” Àêî Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ íå áå ïðèåëà õðèñòèÿíñòâîòî, òÿ ùåøå äà ïðåêëîíè ãëàâà ïðåä ÿòàãàíà íà íàõëóâàùàòà ïî-êúñíî òóðñêà âÿðà, çàùîòî òÿ å ïî-áëèçêà ïî ìèðîãëåä è ðèòóàëè äî òàíãðèçìà. È ùåøå äà áúäå àñèìèëèðàíà. Àêî Âîëæêà Áúëãàðèÿ íå áå ïðèåëà èñëÿìà, òÿ ùåøå äà áúäå àñèìèëèðàíà ïî-êúñíî îò ðóñêî-ñëàâÿíñêîòî ïðàâîñëàâèå. Áëàãîäàðåíèå íà Áîæåñòâåíèÿ ïðîìèñúë òîâà íå ñòàíà è äâàòà íàðîäà ìîãàò îòíîâî äà áúäàò åäíà íàöèÿ. Âÿðíà å öèòèðàíàòà áúëãàðñêà ïîãîâîðêà “Äåíÿò ñå ïîçíàâà îò ñóòðèíòà”, íî å âÿðíî ñúùî, ÷å “ïèëöèòå ñå áðîÿò íàåñåí”.

Äîøëî å âðåìå...  åñåíòà íà òàçè çàëÿçâàùà öèâèëèçàöèÿ îò ïåïåëèùàòà íà çàãèâàùàòà êóëòóðà áúëãàðñêèÿò Ôåíèêñ ùå âúçêðúñíå îòíîâî. Äîøëî å âðåìå äà ñå ñúáåðàò â Åäèíñòâî îöåëåëèòå è îñúçíàëè ñå áúëãàðè, äà ñè ñïîìíÿò ñëàâíîòî ìèíàëî — ïàòðèàðñè íà ìëàäîòî ÷îâå÷åñòâî, è äà èçïúëíÿò ñâîåòî ïðåäíàçíà÷åíèå — ñåÿòåëè íà íîâàòà êóëòóðà. Àç çíàÿ — òàêà ùå áúäå!

367

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÅÇÎÒÅÐÈÇÚÌ È ËÅ×ÈÒÅËÑÒÂÎ ÍÀ ÄÐÅÂÍÈÒÅ ÁÚËÃÀÐÈ Ä-Ð ÂËÀÄÈÌÈÐ ÕÐÈÑÒΠI. ÅÇÎÒÅÐÈÇÚÌ È ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÌÈÑÒÅÐÈÈ

ïðèëàãàëè â æåðòâà ñàìî â èçêëþ÷èòåëíî âàæíè ñëó÷àè. Çà æåðòâîïðèíîøåíèå ñå äàâàëè ïúðâèòå ïëîäîâå è ïúðâèòå èçìåæäó íåùàòà ­ êîíå, ãîâåäà, îâöå, êó÷åòà, à ÷îâåøêè æåðòâîïðèíîøåíèÿ ­ â èçêëþ÷èòåëíè ñëó÷àè (òàêà íàïðèìåð êàí Êðóì, ïðè îáñàäàòà íà Êîíñòàíòèíîïîë ïðèíåñúë â æåðòâà ìíîãî äîáèòúê è õîðà). Îñâåí òîâà áúëãàðèòå âÿðâàëè â áåçñìúðòèåòî íà äóøàòà è çàòîâà ïðè ñúäáîíîñíè ñëó÷àè, ïðèðîäíè áåäñòâèÿ è äð. òå ïðèíàñÿëè ÷îâåøêè æåðòâè — íàé-çíàòíèÿ èëè äîáúð áîåö, çà äà ìîæå äóøàòà ìó äà îòíåñå ìîëáèòå èì â îòâúäíîòî, òúé êàòî ñàìî íàé-äîñòîéíèÿò áúëãàðèí ìîæå äà êîíòàêòóâà ñ áîãà. Òîâà å îïèñàíî îò Èá Ôàäëàí ïðåç Õ â. âúâ Âîëæêà Áúëãàðèÿ. È äîñåãà òîâà ñå òúëêóâà ïðåâðàòíî êàòî “ñëàáà áúëãàðñêà ÷åðòà”. Íî òî å õàðàêòåðíî è çà òðàêèòå: Õåðîäîò, êí. 4, ãë. 93 è 94, ïàð. 1-4, îïèñâà âÿðâàíèÿòà íà ãåòèòå: “...Òå îáåçñìúðòÿâàò ïî òîçè íà÷èí; ìèñëÿò, ÷å íå óìèðàò (ò.å. âÿðâàò, ÷å â ñìúðòòà ñè ñà æèâè), à ÷å óìðåëèÿò îòèâà ïðè áîãà Çàëìîêñèñ (“ñåâåðíèÿò Îðôåé” — ó÷èòåëÿïðîñâåòèòåë âúâ âÿðàòà è áåçñìúðòèåòî)...” Èçáðàíèêà õâúðëÿò âúðõó òðè êîïèÿ è ïî-íàòàì “...ïîðú÷êèòå ìó ïðàâÿò, äîêàòî å îùå æèâ”... Çà ïðåäïàçâàíå îò âðåäíè âëèÿíèÿ (ò.íàð. ìàãèè) áúëãàðèòå íîñåëè íà ãëàâèòå ñè ëåíòè îò ëåí. Íà îñîáåíà ïî÷èò ñà áèëè ãîëåìèòå êàìúíè (âèäíî îò îòãîâîðèòå íà ïàïà Íèêîëàé). Âåðîÿòíî îãðîìíèÿò êàìåíåí áëîê ïðè Ìàäàðà (äíåñ å îñòàíàëî ìàëêî îò íåãî) å ïðèòåæàâàë òàéíñòâåíà ëå÷åáíà ñèëà. Ïðè íåãî, êàêòî è ïðè êàìúíèòå êðàé ñåëî Êàëóãåðèöà (íà 3 êì îò Ìàäàðà), èäâàëè áîëíè çà èçöåëåíèå. Òàêèâà ìåñòà ñúñ ñèëíî ãåî-ìàãíèòíî èçëú÷âàíå ñà îáÿñíåíè â äðåâ-

“Áúëãàðèòå ñà îò ðåëèãèÿòà íà ìàãèòå”, òàêà ïèøå çà òÿõ àðàáñêèÿò õðîíèñò îò Õ âåê Àë Ìàñóäè. Æðåöèòå íà âúðõîâíèÿ áîã Òàíãðà (íà äðåâíîáúëãàðñêè êîëîáðè) èçâúðøâàëè æåðòâîïðèíîøåíèÿ, ãàäàåëè ïî ðàçëè÷íè íà÷èíè è âëàäååëè ëå÷èòåëñêîòî èçêóñòâî. Ñïîðåä Ìåíàíäúð æðåöèòå-ëå÷èòåëè øåïíåëè íÿêàêâè äóìè îêîëî çàïàëåí îãúí, ïîñëå óäðÿëè çâúíåö è òúïàíè è ñëåä êàòî èçïàäíåëè â òðàíñ ïðîèçíàñÿëè çàêëèíàíèÿ çà èçïúæäàíå íà çëèòå äóõîâå. Äðåâíèòå áúëãàðè ïî÷èòàëè íåîäóøåâåíè ïðåäìåòè è âÿðâàëè â ìàãè÷åñêàòà èì ñèëà. Òå âÿðâàëè, ÷å öÿëàòà âñåëåíà å èçïúëíåíà ñ åäíà îñîáåíà, ñâðúõåñòåñòâåíà ñèëà (èëè ñèëè), êîÿòî íå ïðåäñòàâëÿâà âèíàãè åäíî òî÷íî îïðåäåëåíî áîæåñòâî. Òÿ ñå êðèå ïî íÿêàêúâ íà÷èí âúâ âñè÷êè ïðåäìåòè. Òàçè ñèëà ìîæå äà ïðåìèíàâà îò ÷îâåê â äðóã ÷îâåê èëè îò ÷îâåê â ïðåäìåò è îáðàòíî. Ñåäàëèùå íà òàçè ñèëà ó æèâèòå õîðà è ñúùåñòâà ñå ñìÿòàëà ãëàâàòà è êðúâòà. Òîâà å ïîâåðèåòî çà ò.í. “Ìàíà” èëè “Îðåíäà”. Çàòîâà óáèâàëè æåðòâåíèòå æèâîòíè ñ óäàð, çà äà ñå çàïàçè êðúâòà (ñèëàòà), à õàçàðèòå äàæå ïèåëè êðúâòà. Çàòîâà çíàòíè õîðà ñå óáèâàëè ñ âúæå (óäóøàâàò), çà äà íå ñå ïðîëèâà êðúâòà èì íà çåìÿòà. Îòòóê èäâàë è ðèòóàëúò ñ ïðàâåíå íà ÷àøè îò ÷åðåïà íà çíàòíè âëàäåòåëè, ñèëíè âîéíè è ïð. ñ öåë äà ñå âëåå ñèëàòà íà âðàãà â òîçè, êîéòî ïèå îò íåÿ ­ êàí Êðóì îáêîâàë ÷åðåïà íà Íèêèôîð ñúñ ñðåáðî è ïèåë îò íåÿ. Ïîâåðèåòî çà Îðåíäà (èëè Ìàíà) å àíàëîãè÷íî ñ îñíîâíîòî ïîíÿòèå íà äðåâíîêèòàéñêàòà ôèëîñîôèÿ ­ âúòðåøíàòà åíåðãèÿ “Öè”, òàêà ñúùî è ïðè ÿïîíöèòå ­ ïîíÿòèåòî “Êè”, à ïðè èíäóñèòå ñå íàðè÷à “Ïðàíà”. Òîâà ïîäñêàçâà çà åêçîòåðè÷íè êóëòîâå è ïîçíàíèÿ, èìàùè îáù êîðåí, èäâàù îò äúëáîêà äðåâíîñò. Ðèòóàëúò ñ ÷åðåïèòå-÷àøè å ïîçíàò â Òèáåòñêèÿ åçîòåðè÷åí áóäèçúì ­ ðåëèãèÿòà “Áîí” è ïî äðóãè ìåñòà. Ïðè õóíèòå è áúëãàðèòå ïðè ïúëíîëóíèå èëè óâåëè÷àâàùàòà ñå Ëóíà ñå ïðåäïðèåìàëî íàïàäåíèå (ñïîðåä ïîâåðèåòî Ñèëàòà ñå óâåëè÷àâà èëè âðåìåòî å áëàãîïðèÿòíî çà ñðàæåíèå), à ïðè íàìàëÿâàùà Ëóíà âîéíèòå ñå îòòåãëÿëè. Òîâà ñúâïàäà ñ êîíöåïöèÿòà “Ó-Ñèí” (“ïåòòå ïúðâîñòèõèè”) â äðåâíîêèòàéñêàòà ôèëîñîôèÿ. Ñâåùåíè èëè ìàãè÷åñêè ÷èñëà ó áúëãàðèòå ñà 1à. Òðàêèéñêè áîéöè íà Ïàíêðàòèîí èëè äðóãî áîéíî èçêóñòâî ñ 7 è 9. Ñìÿòàëî ñå, ÷å ÷ðåç ìåñîòî íà æåðòâåíîòî Ïðèëîæåíèå äëàíîâè òåõíèêè (óäàðè). Áîéöèòå ñà ñ õàðàêòåðíàòà äðåâíà áúëãàðñêà ïðè÷åñêà æèâîòíî ñå îñúùåñòâÿâà ìèñòè÷íà âðúçêà ìåæäó ñ áðúñíàòà ãëàâà è êè÷óð. Èçîáðàæåíèå îò áðîíçîâ ñúä II-III âåê, àðõåîëîãè÷åñêè áîæåñòâîòî è ÷îâåêà. Îáîæåñòâÿâàíè æèâîòíè ñå ìóçåé — Êþñòåíäèë.

368

ÀÂÈÒÎÕÎË

Ïðèëîæåíèå 1á. Ìëàäè êðèòÿíè (òðàêî-ïàëàçãè) èãðàÿò þìðó÷åí áîé — ðèñóíêà îò Êðèò-Ñàíòîðèíè, 1500 ã. ïð. Õð.

Ïðèëîæåíèå 1â. Òúðãîâåö íà ðèáà — Ñàíòîðèíè, 1500 ã. ïð. Õð.

íîêèòàéñêàòà íàóêà çà ãåî-ìàíòèÿòà ­ “Ôúí Øóé”, êîÿòî ÿâíî å áèëà èçâåñòíà íà áúëãàðèòå, òúé êàòî ïðè ñòðîåæè íà õðàìîâå è êóëòîâè ñãðàäè ñà èçáèðàíè áèîëîãè÷íî ñèëíè ìåñòà. Íàøèòå äþëãåðè ïðåç ìèíàëèòå âåêîâå íå òðúãâàëè íà ïúò áåç ×èïðîâñêè, Êîòëåíñêè èëè Ïèðîòñêè, êèëèì âúðõó êîéòî ñïåëè (ìåäèöèíñêàòà ðàäèåñòåçèÿ äîêàçâà, ÷å öâåòîâåòå è îðíàìåíòèòå â òÿõ íåóòðàëèçèðàò âðåäíîòî ãåî-ìàãíèòíî âúçäåéñòâèå è òå ïî ñúùåñòâî ïðåäñòàâëÿâàò ñòèëèçèðàíî ðóííî ïèñìî). Äðåâíèòå áúëãàðè ïðèëàãàëè ðàäèåñòåçè÷íèòå ìåòîäè ïðè òúðñåíå íà âîäà è ïðè ñòðîåæ. Òå ïîëçâàëè îòâåñ è áàãåòè îò ëåñêîâè èëè ëîçîâè ïðú÷êè çà îïðåäåëÿíå íà ïîäïî÷âåíèòå âîäè è çåìíèòå èçëú÷âàíèÿ (áëàãîïðèÿòíè èëè ïàòîãåííè). Òå èçïîëçâàëè êàòî èíäèêàòîð è ïîâåäåíèåòî íà æèâîòíèòå çà îïðåäåëÿíå íà áëàãîïðèÿòíèòå çîíè.  Òàòàðñòàí äíåøíèòå æèòåëè ñ÷èòàò, ÷å òàì, êúäåòî ñà æèâåëè áúëãàðè, ìÿñòîòî å ñâåùåíî, à âîäàòà å ëåêîâèòà (èëè ãëèíàòà). Ñúùîòî ïîâåðèå èìà ïðè áàøêèðèòå, êàçàõèòå è ìîíãîëöèòå. Àðõåîëîçèòå ñúùî îò÷èòàò, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ñà çíàåëè êúäå äà ñå çà-

ñåëâàò è êúäå äà ñòðîÿò è âèíàãè èçáèðàëè íàé-õóáàâèòå ìåñòà. Çà òîâà èì ïîìàãàëà áåçñïîðíî ãåîìàíòèÿòà, â êîÿòî íàé-âåùè áèëè êîëîáðèòå. Áúëãàðèòå ïî÷èòàëè ñâåùåíè èçâîðè, èìàùè ìàãè÷åñêè è öåëåáíè ñâîéñòâà â îïðåäåëåíè äíè â ãîäèíàòà ñïîðåä ïîâåðèåòî è òàì ïðàâåëè ðèòóàëè. Òåçè èçâîðè ñà èçâåñòíè è äíåñ ïîä èìåòî “àÿçìî”, êúäåòî õîäÿò è ñåãà õîðà çà èçöåëåíèå, à âîëæêèòå áúëãàðè è äî äíåñ ïðàâÿò ðèòóàëè ïðè òÿõ. Áúëãàðèòå âÿðâàëè â î÷èñòèòåëíàòà ñèëà íà âîäàòà, çà êîåòî ãîâîðÿò è íÿêîè îò òåõíèòå ðèòóàëè êàòî ïðúñêàíåòî íà áîéöèòå ñ âîäà ïðåäè áîé, ïðúñêàíåòî íà âîäà ñëåä æåðòâîïðèíîøåíèå, êàòî ïðèìåð ­ îáðÿäúò, èçâúðøåí ëè÷íî îò êàí Êðóì ïðåä ñòåíèòå íà Êîíñòàíòèíîïîë.

ÏÐÈ×ÅÑÊÈ Èíòåðåñíè ñà è ïðè÷åñêèòå íà äðåâíèòå áúëãàðè. Ñàìî êàíúò èìàë ïðèâèëåãèÿòà äà èìà äúëãà êîñà, à ÷ëåíîâåòå íà àðèñòîêðàöèÿòà áðúñíåëè ãëàâàòà äî òåìåòî è ïóñêàëè

Ïðèëîæåíèå 2à. Íàé-ñòàðîòî èçîáðàæåíèå íà ïðàðîäèòåëÿ íà êèòàéöèòå Ôó Ñè, êîéòî äîøúë îò Çàïàäíèòå îáëàñòè è äîíåñúë ïèñìåíîñòòà, ôèëîñîôèÿòà, îáðàáîòâàíåòî íà çåìÿòà, íàóêèòå; îòêðèë ëúêà è ñòðåëèòå, òúêàíåòî íà ïëàòîâå è ìíîæåñòâî äðóãè êóëòóðíè ïðèäîáèâêè è èçêóñòâàòà. Íà ïðåäñòàâåíîòî èçîáðàæåíèå ëè÷è ñîëàðíà òàíãðèñòêà ñèìâîëèêà è õàðàêòåðíèÿò çà äðåâíèòå áúëãàðè êè÷óð ñïëåòåíà íà òèëà êîñà (÷îìáàñ). Ôó Ñè èìà è äâå ðîã÷åòà íà ãëàâàòà, êîèòî ïðèñúñòâàò íà àíòè÷íè èçîáðàæåíèÿ íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêèÿ è Ìîéñåé. Ãëèíåí àíòðîïîìîðôåí êàïàê íà óðíà (ãàé), åòàï Áàíøàí (2500 ã. ïð. Õð.) (ïî Õåíòöå, 1955 ã.)

Ïðèëîæåíèå 2á. Ñêóëïòóðà íà îáðúñíàòà ãëàâà ñ ïëèòêà îòçàä, êîÿòî ìîæå äà ñå èäåíòèôèöèðà ñ “âåäè÷åñêè æðåö”, Àíàòîëèÿ, 7500 ã. ïð. Õð., ñíèìêà íà Á. Ã. Ñèäàðò (íàé-ñòàðîòî èçâåñòíî òàêîâà èçîáðàæåíèå)

369

ÀÂÈÒÎÕÎË

Ïðèëîæåíèå 3á. Ðàçïîëîæåíèå íà ò. 20 îò Çàäåí ñðåäåí ìåðèäèàí è ÷åòèðèòå èçâúíìåðèäèàííè òî÷êè (ñõåìà ïî Ìà÷åðåò è Ñàìîñþê)

Ïðèëîæåíèå 3à. Ðàçïîëîæåíèå íà ò. 20 îò Çàäåí ñðåäåí ìåðèäèàí ïî äðåâíà òèáåòñêà ðèñóíêà — Àòëàñ ïî òèáåòñêà ìåäèöèíà

äúëãà êîñà ñïëåòåíà íà òðè ïëèòêè. Òîçè âèä ïðè÷åñêà å õàðàêòåðåí è çà êèòàéñêàòà àðèñòîêðàöèÿ äî ÕÕ âåê. Îáèêíîâåíèòå õîðà è âîéíè áðúñíåëè öÿëàòà ãëàâà èëè îñòàâÿëè êè÷óð-ïëèòêà íà âúðõà íà òåìåòî, ò.íàð. ÷îìáàñ. Íî îùå ïî-èíòåðåñíî å, ÷å ñ òàêèâà ïðè÷åñêè ñà è òðàêèéñêèòå öàðå, äîøëè íà ïîìîù íà Òðîÿ.  “Èëèÿäà”, 4 ïåñåí, ñòð. 517-538, èìà èíòåðåñíî îïèñàíèå çà âîæäà íà òðàêèòå Ïåéðîé îò ðàéîíà íà Åíîñ: “...Íî òîé íå ìó ñâàëè âúîðúæåíèåòî, ïîíåæå Ïåéðîé áåøå îáêðúæåí îò äðóãàðèòå ñè òðàêè, ñ ïåð÷åìè íà âúðõà íà ãëàâàòà, êîèòî äúðæàõà äúëãè êîïèÿ â ðúöåòå ñè.”  íàñêîðî îòêðèò áðîíçîâ ñúä îò II-III âåê, èçëîæåí â àðõåîëîãè÷åñêèÿ ìóçåé â ãð. Êþñòåíäèë, èìà áîéíà ñöåíà ñ òðàêèéñêè áîéöè íà ïàíêðàòèîí, êîèòî ñúùî ñà ñúñ õàðàêòåðíàòà äðåâíà áúëãàðñêà ïðè÷åñêà ñ áðúñíàòà ãëàâà è êè÷óð (Ïðèëîæåíèå 1à). Òåçè ïðè÷åñêè ñà õàðàêòåðíè è çà Åãèïåò è ÊðèòñêîÌèêåíñêàòà êóëòóðà (òÿ å òðàêî-ïåëàçãèéñêà). È ïðè äâåòå ìëàäèòå àðèñòîêðàòè íîñÿò êè÷óðè — ïî 1 âëÿâî è äÿñíî èëè äî 3-4 â çàâèñèìîñò îò ñàíà è ãîäèíèòå ñè (âæ. Ïðèëîæåíèå 1á). Ñïîðåä êèòàéñêàòà ìèòîëîãèÿ ñúçäàòåëÿò íà òðèãðàìèòå è ìèñòè÷íèòå äèàãðàìè ­ õåêñàãðàìèòå íà “È-Äçèí”, å ìèòè÷íèÿò ïðàðîäèòåë íà êèòàéöèòå Ôó Ñè (2852-2737 ïð.Õð.). Íàé-ñòàðîòî îòêðèòî íåãîâî èçîáðàæåíèå ïðåäñòàâëÿâà íåîëèòíà êåðàìèêà, íàìåðåíà â ïðîâèíöèÿ Ãàí Ñó (Ñåâåðåí Êèòàé) è å äàòèðàíà 2500 ã.ïð.Õð. Íà íåÿ Ôó Ñè å èçîáðàçåí ñ êðúãëè (åâðîïåéñêè) î÷è è ÷åðòè íà ëè-

370

öåòî, êàòî èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà ïðè÷åñêàòà ­ áðúñíàòà ãëàâà è êè÷óð, êîéòî ñå ñïóñêà êúì òèëà, êàêòî ïðè äðåâíèòå áúëãàðè (Ïðèëîæåíèå 2à). Ñêóëïòóðàòà îò Àíàòîëèÿ ñúùî å ñ áðúñíàòà ãëàâà (Ïðèëîæåíèå 2á). Ïî-èíòåðåñíîòî å, ÷å òî÷íî â çîíàòà íà òåìåòî ñå íàìèðà âàæíàòà â àêóïóíêòóðàòà òî÷êà îò çàäíèÿ ñðåäåí ìåðèäèàí ò. 20-áàé-õóé (ñòîòå ñðåùè), êîÿòî ñïîðåä òðàäèöèîííàòà òèáåòñêà è êèòàéñêà ìåäèöèíà èìà îòíîøåíèå êúì çàáîëÿâàíèÿ íà öåíòðàëíàòà íåðâíà ñèñòåìà (Ïðèëîæåíèå 3à). Àâòîðúò, êîéòî å è ñïåöèàëèñò ïî àêóïóíêòóðà, óñòàíîâè, ÷å îêîëî òàçè òî÷êà èìà ÷åòèðè ò.íàð. èçâúí ìåðèäèàííè òî÷êè, êîèòî îáðàçóâàò ìèñëåí êðúã, â ÷èÿòî çîíà îñòàâà òî÷íî êè÷óðà ­ ïëèòêà (Ïðèëîæåíèå 3á). Çîíàòà íà òî÷êà 20 å ìÿñòîòî, îòêúäåòî ñïîðåä êîíöåïöèÿòà çà âúòðåøíàòà åíåðãèÿ “Öè” ÷îâåê ïîåìà åíåðãèÿ îò Êîñìîñà, à òîâà å è ìÿñòîòî íà íàé-ãîðíàòà “÷àêðà” (åíåðãèåí öåíòúð), ñïîðåä ó÷åíèåòî íà Éîãà. Íîñåíåòî íà òîçè âèä ïðè÷åñêè ó áúëãàðèòå ÿâíî å ñâúðçàíî ñ åçîòåðè÷íîòî ïîâåðèå çà ïî-äîáúð åíåðãèåí êîíòàêò è ïðèåìàíå íà êîñìè÷åñêèòå ñèëè, ÷èéòî íàéäîáúð ïðîâîäíèê ñå ÿâÿâà êîñàòà.  Äàëå÷íèÿ èçòîê èìà è áîéíè ïîõâàòè ñ åçîòåðè÷íè òåõíèêè è ñ ÷îâåøêà êîñà. Ïàê â òàçè çîíà, êàêòî è â çîíàòà íà ôîíòàíåëèòå, ñà ïðàâåíè è ò.íàð. ñèìâîëè÷íè òðåïàíàöèè (íà òÿõ ùå ñå ñïðåì â ìåäèöèíñêèÿ ðàçäåë). Âåðîÿòíî òîçè âèä òðåïàíàöèÿ å ïðàâåíà îò äðåâíèòå áúëãàðè íå ñàìî çà ëå÷åíèå, íî è ñ ðåëèãèîçíî-ìèñòè÷íè öåëè çà ïîñòèãàíå íà îïðåäåëåíè íèâà íà ñúçíàíèå, ñâúðçàíî ñ ìàãè÷åñêàòà ïðàêòèêà íà êîëîáðèòå.

ÈÇÊÓÑÒÂÅÍÈ ÄÅÔÎÐÌÀÖÈÈ ÍÀ ×ÅÐÅÏÀ Ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè íà ÕÕ âåê àðõåîëîãúò Äæîí Ïðàã è õóäîæíèêúò ìåäèê Ðè÷àðä Íèåâ èçâúðøèõà ïèîíåðñêà ðàáîòà â ðåêîíñòðóèðàíåòî íà ãëàâè è ëèöà íà õîðà îò äðåâíîñòòà. Making faces å ïúðâàòà ïóáëèêàöèÿ, ïîñâåòåíà

ÀÂÈÒÎÕÎË íà òÿõíàòà äåéíîñò, êîÿòî ñïîðåä ñïåöèàëèñòèòå èìà îãðîìíî çíà÷åíèå íà èñòîðè÷åñêàòà íàóêà. Òîâà å åäíî ïðèçíàíèå çà âñå ïî-øèðîêîòî ïðèëîæåíèå íà èíòåðäèñöèïëèíàðíèÿ ïîäõîä êúì ðåøàâàíå íà ïðîáëåìè, ñòîÿùè ïðåä ðàçëè÷íèòå òåñíè îáåêòè íà íàó÷åí èíòåðåñ.  õîäà íà ðàáîòàòà Ïðàã è Íèåâ ñà èçïîëçâàëè ïîçíàíèÿ íà êðèìèíîëîçè, çúáîëåêàðè, ðàäèîëîçè, ñïåöèàëèñòè íà ãåíåòèêàòà. Ðåçóëòàòúò å èçêëþ÷èòåëåí — æèâè, äîñòîâåðíè è õàðàêòåðíè îáðàçè îò ìèíàëîòî — öàð Ìèäàñ, êðàñèâà ìèíîéñêà æðèöà, èçâúðøèòåëêà íà ÷îâåøêè æåðòâîïðèíîøåíèÿ, áàùàòà íà Àëåêñàíäúð Âåëèêè — ìàêåäîíñêèÿò öàð Ôèëèï II, åòðóñêà àðèñòîêðàòêà è äð. — ãàëåðèÿ îò îáðàçè, èçïðàâÿùè íè ëèöå â ëèöå ñ ìèíàëîòî. Îñîáåí èíòåðåñ ïðåäèçâèêâà ðåêîíñòðóêöèÿòà íà ÷åðåïà è ñëåä òîâà íà îáðàçà íà ôðèãèéñêèÿ öàð Ìèäàñ. Èíòåðåñúò íå èäâà îò òîâà, ÷å áåøå äàäåíî îáÿñíåíèå íà ëåãåíäàòà çà íåãîâèòå “ìàãàðåøêè óøè” (ñïîðåä ó÷åíèòå ðåçóëòàò îò ðÿäêî çàáîëÿâàíå — hairy pinnae), à îò ôîðìàòà íà íåãîâèÿ ÷åðåï. Òàçè ôîðìà (Ïðèëîæåíèå 4à) îïðåäåëåíî èçäàâà åäíà õàðàêòåðíà îñîáåíîñò — èçêóñòâåíà äåôîðìàöèÿ íà ãëàâà, èçâúðøåíà â äåòñêà âúçðàñò. Ñïîðåä àâòîðèòå òÿ å áèëà ðåçóëòàò îò “êîçìåòè÷íî ïðåâúðçâàíå íà ãëàâàòà íà äåòåòî ïî îïðåäåëåí íà÷èí, çà äà ïîðàñíå òÿ â îñîáåíàòà ïðîäúëãîâàòà “àòðàêòèâíà” ôîðìà, êàêòî ñå èçðàçÿâàò òå, êîÿòî ñå âèæäà íà ñíèìêàòà. Íî çàùî äðåâíèòå ôðèãèéöè (òî÷íîòî èì èìå å áðèãè) ñà ñìÿòàëè òàçè ôîðìà çà “àòðàêòèâíà” è çàùî òÿ å áèëà íåùî íîâî çà äðåâíèòå ãúðöè â ëèöåòî íà Õèïîêðàò? Èçêóñòâåíàòà äåôîðìàöèÿ íà ãëàâàòà å áèëà ïðàêòèêóâàíà îò áðèãèòå, êîèòî çà îêîëî 500 ãîäèíè ñà âëàäååëè ãîëåìè ÷àñòè îò Áàëêàíèòå (Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ) è îò Ìàëà Àçèÿ, ò.å. â íåïîñðåäñòâåíî ñúñåäñòâî è äîðè ñúæèòåëñòâî ñ òÿõ. Òåçè âúïðîñè ñà ñâúðçàíè è ñ èñòîðèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè, çàùîòî íèå çíàåì îò àðõåîëîãèÿòà, ÷å òå ñúùî ñà ïðàêòèêóâàëè òàêàâà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà. Òîâà å ñòàâàëî â ðàííà äåòñêà âúçðàñò ÷ðåç ïðèñòÿãàùè ïðåâðúçêè-ëåíòè âúðõó ãëàâàòà íà äåòåòî (Ïðèëîæåíèÿ 4á è 4â). Íåêà ñå îïèòàìå ñúâñåì íàêðàòêî äà î÷åðòàåì íÿêîè ïîñîêè íà âúçìîæíè èçñëåäâàíèÿ íà òåçè ïðîáëåìè.

Êëàñè÷åñêèòå çíàíèÿ çà òîçè ôåíîìåí, äîñòèãíàëè äî íàñ îò Õèïîêðàò è Ñòðàáîí, ïîñî÷âàò ñêèòèòå êàòî ïúðâèÿ íàðîä, èçïîëçâàë òàçè ïðàêòèêà â äðåâíîñòòà, êàòî íà ïî-êúñåí åòàï êúì òÿõ ñå ïðèáàâÿò è ñàðìàòèòå. Òåçè ïèñìåíè ñâèäåòåëñòâà ñå ïîòâúðäèõà îò àðõåîëîãèÿòà â ñðåäàòà íà 19. âåê (Ì. Ðàòêå, 1849), êàêòî çà çåìèòå íà ñåâåð îò ×åðíî ìîðå, òàêà è çà Öåíòðàëíà Àçèÿ äî Ìîíãîëèÿ è äîðè Êîðåÿ. Ñåãà å èçâåñòíî, ÷å èçêóñòâåíà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà å áèëà øèðîêî ïðàêòèêóâàíà è îò õóíèòå — àðõåîëîãè÷åñêè äîêàçàíà îò Ìîíãîëèÿ äî Åâðîïà, âêëþ÷èòåëíî ïåðèîäà íà Àòèëà. Çíàåì, ÷å áúëãàðèòå ñà èìàëè ñúùèÿ îáè÷àé, à îùå ïðåç 1854 ã. ä-ð Ãèòçèíãåð äîêàçà íåãîâîòî íàëè÷èå è ïðè àâàðèòå. Îáùîïðèåòàòà òåîðèÿ çàñåãà ãëàñè, ÷å òîçè îñîáåí ðèòóàë èëè îáè÷àé èìà ñâîÿ ïðîèçõîä äàëå÷ íà èçòîê, îòêúäåòî å äîíåñåí â Åâðîïà íà ïîñëåäîâàòåëíè âúëíè îò ñêèòè, ñàðìàòè, õóíè, áúëãàðè, àâàðè. Íå áåøå îáúðíàòî âíèìàíèå íà ôàêòà, ÷å â Åãèïåò, ãëàâíî ñðåä æðå÷åñêî-äèíàñòè÷åñêàòà êëàñà, òîçè îáè÷àé å áèë çàêîí (âæ. Ïðèëîæåíèå 4ã), ÿâíî áåëåã íà òåõíèÿ ñòàòóò. Çà ñòðîãî ñïåöèàëèçèðàíèòå äíåøíè èñòîðèöè å òâúðäå òðóäíî äà àñèìèëèðàò “ïðàçíèíà” â õðîíîëîãèÿòà îò ïîâå÷å îò 500 ãîäèíè è “ïðîïàñò” â ãåîãðàôñêîòî ïîëîæåíèå îò ïîâå÷å îò 2000 êì, çà äà ñâúðæàò äâà ïîäîáíè ôåíîìåíà, çàòîâà áåøå ñúçäàäåíà òåîðèÿòà çà “ïàðàëåëèçìà” â ðàçâèòèåòî íà ÷îâå÷åñòâîòî — âìåñòî äà ñå ïðèçíàå áåçïîìîùíîñò ïðåä ôàêòèòå. Íî èçíåíàäèòå, ñâúðçàíè ñ ïðîäúëãîâàòèòå ÷åðåïè, íå ñïèðàò äîòóê. Ïðåç 1846 ã. â íåãîâàòà “Åòíîãðàôèÿ è àðõåîëîãèÿ íà àìåðèêàíñêèòå àáîðèãåíè” Ìîðòúí ïóáëèêóâà ÷åðåï îò Ïåðó ñ î÷åâèäíèòå õàðàêòåðèñòèêè íà ÷åðåïíà äåôîðìàöèÿ (âæ. ïðèëîæåíèå 4ä). Òàçè íàõîäêà å ïðèåòà çà ñëó÷àåí “èíöèäåíò” è îñòàâà â òàçè íåçàâèäíà ïîçèöèÿ, äîêàòî â 1882 ã. Èãíàñèóñ Äîíåëè íå îáúðíà âíèìàíèå íà àíòðîïîëîçèòå, ÷å ñúùàòà ÷åðåïíà äåôîðìàöèÿ ãè ãëåäà îò ñòîòèöè ìîíóìåíòè, îñòàíàëè îò ïðàèñòîðè÷åñêàòà öåíòðàëíà àìåðèêàíñêà êóëòóðà — îò Ìåêñèêî, îò Êàðèáñêèòå îñòðîâè, è å áèëà øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíà ìåæäó ìíîãî ïëåìåíà â Ñåâåðíà Àìåðèêà (ïðèëîæåíèå 4â). Íà 33-èÿ êîíãðåñ íà àìåðèêàíèñòèòå â 1958 ã. Ò. Ä. Ñòþàðä äîêàçà

Ïðèëîæåíèå 4á. Êðàíèîãðàìà íà èçêóñòâåíî äåôîðìèðàí äåòñêè ÷åðåï ñ îçíà÷àâàíå íà äâîéíà ëåíòîâèäíà ïðåâðúçêà. Ëÿâ ïðîôèë (ïî Éîðäàíîâ).

Ïðèëîæåíèå 4â. Êðàíèîãðàìà íà èçêóñòâåíî äåôîðìèðàí æåíñêè ÷åðåï ñ îçíà÷àâàíå íà åäèíè÷íà ëåíòîâèäíà ïðåâðúçêà. Ëÿâ ïðîôèë (ïî Éîðäàíîâ).

371

ÀÂÈÒÎÕÎË íåéíîòî èçïîëçâàíå è â Ïàíàìà.  ñâîÿòà èçêëþ÷èòåëíà êíèãà “Àòëàíòèñ” (1882) Äîíåëè ïðàâè çà ïúðâè ïúò îïèò äà ñúåäèíè â îáù ìîäåë âñè÷êè òåçè ñâåäåíèÿ, êàòî çàêëþ÷àâà, ÷å “...íÿêîãà å ñúùåñòâóâàëà äðåâíà ÷îâåøêà ðàñà (â ñìèñúë íàðîä — á.ì.), îòëè÷àâàùà ñå ñ ïîëåãíàëè íàçàä ÷åëà (ïðîäúëãîâàòè ÷åðåïè ñúñ ñïîìåíàòàòà ïðåäè äåôîðìàöèÿ — á.ì.) è ÷å ïðàêòèêàòà íà èçêóñòâåíàòà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïèòå å áèëà âåðîÿòíî îïèò äà ñå íàïîäîáè ôîðìàòà íà ãëàâèòå íà òåçè äðåâíè öèâèëèçîâàíè è ãîñïîäñòâàùè õîðà.”  òåçè õîðà òîé âèæäà äðåâíèòå æèòåëè íà Àòëàíòèñ, èëè Àòëàíòèäà — ñúçäàòåëèòå íà âèñîêà ÷îâåøêà öèâèëèçàöèÿ, óíèùîæåíà îò ïîòîïà. Èíòåðåñíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å äíåñ, ïîâå÷å îò 100 ãîäèíè ñëåä íåãîâàòà êíèãà, äî ïîäîáíè çàêëþ÷åíèÿ èäâàò ãîëÿì áðîé èçñëåäîâàòåëè, àâòîðè ïðåç ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãîäèíè íà ðàçãðàáâàùè ñå áåñòñåëúðè íà òàçè òåìà — Ìúðè Õîóï, Êîëèí Óèëñúí, Ðîáåð Âþâàë, Àäðèúí Äæèëáåðò, Ãðåúì Õåíêîê è äð. Îöåëåëè àòëàíòèíÿíè èëè íå, õîðàòà ñ ïðîäúëãîâàòè ÷åðåïè íåçàâèñèìî äàëè ïî ðîæäåíèå èëè ÷ðåç èçêóñòâåíà äåôîðìàöèÿ, î÷åâèäíî ñà áèëè áåëÿçàíè ñ èçêëþ÷èòåëåí ñòàòóò — âåðîÿòíî ðåëèãèîçíî-äèíàñè÷åñêè. Õèïîêðàò ñúîáùàâà, ÷å èçêóñòâåíàòà äåôîðìàöèÿ å áèëà áåëåã çà “àðèñòîêðàòè÷åñêè ïðîèçõîä” ïðè ñêèòèòå. Àìàäåå Òèåðè â íåãîâàòà “èñòîðèÿ íà õóíèòå” òâúðäè, ÷å õóíèòå ñà èçïîëçâàëè òàçè ïðàêòèêà çà ñúùàòà öåë. Äîíåëè ïîñî÷âà ñúùàòà ïðè÷èíà è ïðè èíäèàíöèòå îò Îðåãîí è íÿìà ñúìíåíèå, ÷å è â ñëó÷àÿ ñ öàð Ìèäàñ ïðè÷èíàòà å áèëà ñúùàòà è ïîä âèñîêàòà ñè “ôðèãèéñêà” (òðàêèéñêà) øàïêà òîé íå å êðèåë ìàãàðåøêè óøè, à å ïîä÷åðòàâàë ñ íåÿ ñâîÿ ïîëóáîæåñòâåí ñòàòóò. Ðåñòàâðàöèÿòà íà ãëàâàòà íà öàð Ìèäàñ îáðúùà ñ ãëàâàòà íàäîëó äîñåãàøíàòà òåîðèÿ çà èçòî÷íèÿ ïðîèçõîä íà ÷åðåïíàòà äåôîðìàöèÿ è ïîñî÷âà îáðàòíàòà ïîñîêà — îò çàïàä íà èçòîê, êàòî ñå ÿâÿâà åñòåñòâåíà õðîíîëîãè÷íà è

Ïðèëîæåíèå 4å. Áàðåëåô îò äâîðåö â Ïàëåíêàå — Öåíòðàëíà Àìåðèêà

372

ãåîãðàôñêà âðúçêà ìåæäó åãèïåòñêèòå è åâðàçèéñêèòå ïðèìåðè çà íåÿ. Íåêà îáúðíåì âíèìàíèå è íà íåùî ñúâñåì êîíêðåòíî, ñâúðçàíî ñ ðàííàòà ñðåäíîâåêîâíà èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå. Äî ãîëÿìà ñòåïåí íåîáÿñíåí ñè îñòàâà âúïðîñúò êàê ïðåç VI âåê åäèí ñúâñåì ìàëúê âîåíåí êîíòèíãåíò íà ò.íàð. àâàðè (îáèêíîâåíî ïîñî÷âàí ìåæäó 5 è 10 õèëÿäè) óñïÿâà äà ïîä÷èíè âñè÷êè õóíî-áúëãàðñêî-ñàðìàòñêè íàðîäè è ïëåìåíà ìåæäó Êàñïèéñêî ìîðå è Ïàíîíèÿ, âúçñòàíîâÿâàéêè ïî òîçè íà÷èí èìïåðèÿòà íà Àòèëà. Âñè÷êè ïîñî÷åíè íàðîäè ñà ïðàêòèêóâàëè èçêóñòâåíàòà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà, è òî ïðè âëàäåòåëñêèÿ èì åëèò, è àêî òîâà èçäàâà åäèíåí ïðîèçõîä íà òîçè åëèò, íå å ëè ïðèíàäëåæàë òîé êúì íàé-ñëàâíèÿ äèíàñòè÷åñêè ðîä íà Åâðàçèÿ — Äóëî, êîåòî âåäíàãà áè îáÿñíèëî áúðçèÿ óñïåõ íà “àâàðèòå”, òÿõíîòî “èç÷åçâàíå” îò èñòîðèÿòà ñëåä ïîðàæåíèåòî îò ôðàíêèòå, êàêòî è âúçñòàíîâÿâàíåòî íà äèíàñòèÿòà Äóëî îò Êðóì, ïðîèçõîæäàù èìåííî îò ïàíîíñêè êëîí íà òîçè ðîä. È îùå åäíî ñâåäåíèå: â åäèí îò ðåïîðòèòå íà Ñìèòñîíîâèÿ èíñòèòóò âúâ Âàøèíãòîí îò 1859 ã. àíòðîïîëîãúò ïðîô. Àíäåðñ Ðåòçèóñ ñúîáùàâà, ÷å “òàçè ïðàêòèêà (èçêóñòâåíàòà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà — á.ì.) âñå îùå ñúùåñòâóâà â Þæíà Ôðàíöèÿ è â ÷àñòè îò Òóðöèÿ”. Íÿìà äà ñå ó÷óäÿ, àêî ïîä òåçè “÷àñòè îò Òóðöèÿ” ñå èìà ïðåäâèä áàëêàíñêèòå é òåðèòîðèè (ò.å. Áúëãàðèÿ). Êîëêîòî äî Þæíà Ôðàíöèÿ, ïîëåçíî å äà ñè ïðèïîìíèì çà çàñåëâàíåòî íà áîãîìèëèòå (èëè ÷àñò îò òÿõ) òàì, íàðå÷åíè áóãðè, êàòàðè è àëáèãîéöè. È òàêà, èçêóñòâåíàòà äåôîðìàöèÿ å áèëà ïðèçíàê çà áëàãîðîäíè÷åñêà èëè æðå÷åñêà ïðèíàäëåæíîñò è å ïðàâåíà ïðè æðåöèòå ñ öåë ïîâèøàâàíå óìñòâåíèòå ñïîñîáíîñòè èëè ñïîìàãàíå çà ïîñòèãàíå íà ïî-âèñîêî ñúñòîÿíèå íà ñúçíàíèåòî, íåîáõîäèìî ïðè ðèòóàëíèòå ïðàêòèêè. Àâòîðúò ïðåäëàãà ìåòîäîëîãèÿ çà àíàëèç íà åôåêòà îò èçêóñòâåíàòà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà âúðõó ãëàâíèÿ ìîçúê, áàçèðàíè íà êîìïþòúðåí ìîäåë íà êîíôèãóðàöèÿòà íà

Ïðèëîæåíèå 4ä. ×åðåï îò Ïåðó (ïåðèîä íà èíêèòå)

Ïðèëîæåíèå 4ã. Ãëàâè íà åãèïåòñêè æðåöè â ñðàâíåíèå, äîëó/ëÿâî ñ ãëàâà îò Öåíòðàëíà Àìåðèêà ñ øàïêà, èäåíòè÷íà ñ ò.íàð. ôðèãèéñêè òèï øàïêà

ÀÂÈÒÎÕÎË ðàçëè÷íè ÷àñòè íà ìîçúêà ïðåäè è ñëåä èçêóñòâåíà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà. Ïðè êîìïþòúðíàòà îáðàáîòêà, èçâúðøåíà îò ñïåöèàëèñò ïðîãðàìèñò, ñå óñòàíîâÿâà, ÷å òðè âàæíè ïóíêòà â ãëàâíèÿ ìîçúê — õèïîôèçà, åïèôèçà (ïèíåàëíà æëåçà) è ò. 20 îò Çàäåí ñðåäåí ìåðèäèàí (áàéõóé) çàñòàâàò êàòî êîíôèãóðàöèÿ íà åäíà ïðàâà ëèíèÿ îòäîëó íàãîðå. Òîâà ìíîãî íàïîìíÿ çà áèáëåéñêàòà êîíôèãóðàöèÿ íà çâåçäèòå ïðè ðàæäàíåòî íà Èèñóñ. ßâíî ïîäðåæäàíåòî â åäíà ëèíèÿ íà òåçè âàæíè ïóíêòîâå â ãëàâíèÿ ìîçúê ñïîìàãà çà îòêëþ÷âàíå íà ñêðèòèòå ïàðàíîðìàëíè âúçìîæíîñòè íà ÷îâåøêèÿ ìîçúê ïðè êîëîáðèòå (Ïðèëîæåíèå 5). Ïðè ìóìèèòå îò Òàêëà Ìàêàí èìà äåòñêà ìóìèÿ ñ èçêóñòâåíà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà (âèæ öâåòíî ïðèë. ñí. 14 ). Ïðè íàõîäêèòå îò ìàñîâèÿ ãðîá íà íåêðîïîë 3 ïðè ãð. Äåâíÿ èçêóñòâåíàòà äåôîðìàöèÿ íà ÷åðåïà ñå îò÷èòà â 75,5% îò ïîãðåáàíèòå!!! Ìåæäó òÿõ èìà äåôîðìèðàíè ÷åëíè êîñòè íà èíäèâèäè îò âñè÷êè âúçðàñòîâè ãðóïè ­ îò 2-3-ãîäèøíè äåöà ïî èçðàñòíàëè è â çðÿëà è ñòàð÷åñêà âúçðàñò. Òîâà å íàé-âåðîÿòíî ìàñîâèÿ ãðîá íà èçáèòèòå áîèëñêè ðîäîâå ñëåä áóíòà ñðåùó êíÿç Áîðèñ è äîêàçâà, ñïîðåä àâòîðà, ÷å òîé å èçáèë åëèòà íà áúëãàðñêàòà àðèñòîêðàöèÿ è æðåöèòå!

ÃÈÃÀÍÒÈ

Ïðèëîæåíèå 5

 áðîÿ ñè îò 3-9 äåêåìâðè 2004 ã. â. “168 ÷àñà” ïóáëèêóâà ñåíçàöèîííèòå íàõîäêè îò ñêåëåòè ãèãàíòè, îòêðèòè â Áúëãàðèÿ êðàé ßìáîë. Îñåì ãèãàíòñêè 2-ìåòðîâè ñêåëåòà ñà îòêðèòè îò àðõåîëîçè êðàé ÿìáîëñêèòå ñåëà Ìîãèëà è Äðàæåâî. Òðè ñêåëåòà (íà àðèñòîêðàòè÷íî ñåìåéñòâî) ñà îòêðèòè â êðúãëà êàìåííà ãðîáíèöà. Ñúîðúæåíèåòî ñå ñúñòîè îò ãîëÿì êðúã è äðóã ïî-ìàëúê, âïèñàí â íåãî. Âúâ âúòðåøíèÿ êðúã ñà íàìåðåíè ñêåëåòèòå. Ãðîáíèöàòà å èíòåðåñíà ñ òîâà, ÷å âõîäúò £ å îáúðíàò íà èçòîê, êîåòî ãîâîðè çà âðúçêà ñúñ ñîëàðíèòå êóëòîâå, èçïîâÿäâàíè â êðàÿ íà õàëêîëèòà. Ñïîðåä ðúêîâîäèòåëÿ íà åêñïåäèöèÿòà àðõ. Ñòåôàí Áàêúðäæèåâ îñòàíêèòå ïðèíàäëåæàò íà çàãàäú÷íà ðàñà îò ãèãàíòè, äîøëè ïî íàøèòå çåìè ïðåäè ïîâå÷å îò 5000 ãîäèíè. ×åðåïúò îò ãðîá ¹ 24 å íà þíîøà è å ñ èçêóñòâåíà äåôîðìàöèÿ. Ñïîðåä àðõ. Áàêúðäæèåâ ãèãàíòèòå ñà äîøëè îò ìèòè÷íàòà Àòëàíòèäà è ñà ïîëîæèëè íà÷àëîòî íà òðàêèéñêèÿ åòíîñ. Òåçè ïðåäïîëîæåíèÿ, ìàêàð è äîñòà ñìåëè, ïî÷èâàò íà ñåðèîçíè íàó÷íè äîêàçàòåëñòâà.  áúëãàðñêàòà ìèòîëîãèÿ èìà ïðåäàíèÿ çà õîðà ãèãàíòè, à â Áèáëèÿòà â Áèòèå 6:4 ïèøå: “ îíåçè âðåìåíà èìàøå íà çåìÿòà ãèãàíòè”. Íåêà íå çàáðàâÿìå, ÷å â êðàÿ íà 50-òå ãîäèíè íà ÕÕ â. â Þãîèçòî÷íà Òóðöèÿ áå îòêðèò ñêåëåò ñ ðàçìåðè 4,50 ìåòðà, à 6-ìåòðîâ ñêåëåò å îòêðèò ïðåç 1577 ã. â øâåéöàðñêèÿ êàíòîí Ëþöåðí. Ïðåç 1613 ã. êðàé çàìúêà Øîìîí — Ôðàíöèÿ, å îòêðèò ñêåëåò ñ ðàçìåðè 6,80 ì (èçòî÷íèê Äæî Òåéëúð, Ìóçåé íà âêàìåíåëîñòèòå “Ìàóíò Áëàíêî” — Òåêñàñ)! Ëþáîïèòíî å, ÷å êîãàòî â ñðåäíîâåêîâíà Åâðîïà ñðåäíèÿò ðúñò å äîñòèãàë 1,50-1,60 ì, áúëãàðñêèòå ñà áèëè îêîëî 180-190 ñì (íàïð. ñêåëåòúò íà öàð Êàëîÿí å 2 ìåòðà).  àðàáñêè èçâîðè çà ïðåâçåìàíåòî íà Âåëèêè Áîëãàð îò ìîíãîëèòå ñå îïèñâà êàê íàêðàÿ îñòàíàëè îêîëî 1000

373

ÀÂÈÒÎÕÎË áîãàòóðè — ãðàìàäíè âîèíè, âèñîêè ïî 2 ìåòðà. Òå áèëè îáêðúæåíè îò åëèòíà ìíîãîõèëÿäíà ìîíãîëñêà êîííèöà è çàïî÷íàë ïîñëåäíèÿò áîé, êàòî âñè÷êè çàãèíàëè äî åäèí.

ÊÎËÎÁÐÈ Ñâåäåíèå çà åçîòåðè÷íè óìåíèÿ ïðè êîëîáðèòå íè äàâà íàðîäíèÿò ëå÷èòåë Ïåòúð Äèìêîâ. Òî å îïèñàíî âúâ âèçàíòèéñêè èçâîðè êàòî “ëå÷èòåëñêîòî ÷óäî” íà áúëãàðèòå. Ïî âðåìå íà áîé áúëãàðñêè áîåö áèë ïîñå÷åí ñ ìå÷ â êîðåìà. Áîåöúò ïàäíàë íà çåìÿòà è â òîçè ìîìåíò áèë ïîäàäåí íÿêàêúâ îñîáåí ñèãíàë è äî íåãî äîòè÷àë âúçðàñòåí ìúæ, îáëå÷åí â äðåõè îò áÿëà àãíåøêà êîæà. Òîé ïîñòàâèë íÿêàêâè øèïêè, ñ êîèòî çàòâîðèë ðàíàòà, íàìàçàë ÿ ñ êëåéîïîäîáåí ìåõëåì, ñëåä êîåòî èçâúðøèë ñòðàííè äâèæåíèÿ ñ ðúöå íàä ðàíàòà (òîâà ñà ò.íàð. ìàãè÷åñêè ïàñîâå èëè ëå÷åíèå ñ “Öè”). Áîåöúò ñå ïî÷óâñòâàë ïî-äîáðå è ñêîðî îòíîâî âëÿçúë â áîÿ! Òóê å íåîáõîäèìî äà ñå ñïðåì íà ôèãóðàòà è ðîëÿòà íà áúëãàðñêèÿ æðåö-êîëîáúðà è ìÿñòîòî, êîåòî òîé å çàåìàë â æèâîòà íà äðåâíèòå áúëãàðè. Äðåâíàòà áúëãàðñêà ðåëèãèÿ ­ Òàíãðèçìúò, å ñâúðçàíà ñ íàé-äðåâíàòà ìîíîòåèñòè÷íà ðåëèãèÿ íà ÷îâå÷åñòâîòî, èäâàùà âåðîÿòíî îò ïîòúíàëèÿ êîíòèíåíò Ìó (Ëåìóðèÿ) è Àòëàíòèäà. Òàíãðèçìúò ñúùî å ñâúðçàí ñ ìíîæåñòâî åçîòåðè÷íè äîêòðèíè è ó÷åíèÿ, ðàçïðîñòðàíåíè â äðåâíèÿ ñâÿò è ñúõðàíåíè â äíåøíî âðåìå ãëàâíî â Àçèÿ.  òîâà ÷èñëî âëèçàò ñúùî è äðåâíèòå õðàìîâè ìèñòåðèè-ïîñâåùåíèÿ, èçâåñòíè â Åãèïåò, Òèáåò è íà Áàëêàíèòå (Îðôè÷åñêèòå è Äèîíèñèåâè ìèñòåðèè).  ïî-êúñåí ïåðèîä îñòàòúöè îò äðåâíîòî ó÷åíèå ìîãàò äà ñå îòêðèÿò â Äàîñèçìà, Ñòàðàòà òèáåòñêà ðåëèãèÿ Áîí, òèáåòñêèòå ó÷åíèÿ íà Éîãà, ìîíãîëñêèòå è ñèáèðñêè øàìàíè. Æðå÷åñêîòî èçêóñòâî (èëè øàìàíèçìúò) å íàé-äðåâíîòî ðåëèãèîçíî-ìèñòè÷íî ó÷åíèå íà íàøàòà ïëàíåòà. Øàìàíúò (êîëîáúð) å áèë è ôèëîñîô, è âîèí, è ïîåò, è ïåâåö, è àêòüîð (Ïðèëîæåíèå 6). Òîé ñâåùåíîäåéñòâàë ïðåäèìíî íîùåì. Êîëîáúðúò å âëàäååë òàéíñòâîòî äà óïðàâëÿâà ïîòîöèòå ëú÷åíèÿ îò Êîñìîñà, êàêòî è åíåðãèèòå îò íåäðàòà íà çåìÿòà. ×ðåç òÿõ, â ñúñòîÿíèå íà òðàíñ, òîé ìîæåë äà ëåòè â êîñìîñà (ò.í. îòäåëÿíå íà Àñòðàëà îò òÿëîòî), êúäåòî ñå ñðåùàë ñúñ ñúùåñòâà îò äðóãè ñâåòîâå. Àìåðèêàíñêè àñòðîôèçèöè, áåñåäâàëè ñ øàìàíè ñëåä òàêèâà òðàíñîâå, ñ óäèâëåíèå êîíñòàòèðàëè äåòàéëíèòå èì ïîçíàíèÿ çà ñúçâåçäèÿ è äîðè çà êîíêðåòíè îïèñàíèÿ íà ïîâúðõíîñòòà íà ïëàíåòèòå. Òóâèíñêèòå øàìàíè ñà áèëè îáñòîéíî èçñëåäâàíè îò ÍÀÑÀ è ñàìî ìîæåì äà ãàäàåì êàêâî å áèëî óñòàíîâåíî è íàó÷åíî îò òÿõ. Êîëîáúðúò å “îáùóâàë” ñúñ ñâîèòå äóõîâå â ñúñòîÿíèå íà åêñòàç, êîéòî ñå ïðîÿâÿâàë ïîä äâå ôîðìè. Ïðè ïúðâàòà äóõîâåòå ãî îáñåáâàëè è òîé å ãîâîðåë îò òÿõíî èìå è ñëåä òîâà ñâðúõíàïðåæåíèå å èçïàäàë â áåçñúçíàíèå. Ïðè âòîðàòà ôîðìà, êîÿòî å ïî-ñúùåñòâåíà, íåãîâàòà äóøà å ïúòóâàëà â öàðñòâîòî íà íåçðèìîòî, íàïóñêàëà å òÿëîòî, ÷èèòî æèçíåíè ôóíêöèè ñà íàìàëÿâàëè äî êðèòè÷åí ìèíèìóì. Äâåòå ôîðìè ñà ìîãëè äà áúäàò ïîñòèãíàòè ïîñëåäîâàòåëíî ­ ïúðâî äóõúò å âëèçàë â òÿëîòî íà êîëîáúðà

374

Ïðèëîæåíèå 6. Èçîáðàæåíèå íà äðåâíîáúëãàðñêà æðåöêîëîáúð ñ õàðàêòåðíàòà òðèâúðõà øàïêà — è äíåñ â Ìàêåäîíèÿ ÿ íàðè÷àò êîëîáàðêà

è ñëåä òîâà å ïîâåæäàë äóøàòà ìó. Äóõîâåòå ­ ïîìîùíèöè ñà ñëóæåëè íà êîëîáúðà, íî â ñúùîòî âðåìå ñà ãî íàïúòñòâàëè, à äîðè è ñà ìó çàïîâÿäâàëè. Âñúùíîñò øàìàíúò, ïðåäè äà ñòàíå òàêúâ, å íîðìàëåí ÷îâåê, íî òîé å “èçáðàí” îò äóõîâåòå, ñëåä êîåòî ñëåäâà “øàìàíñêà” áîëåñò, êîÿòî òðàå ðàçëè÷íî âðåìå è ïîäãîòâÿ äóõà è òÿëîòî ìó çà òðóäíîòî äåëî íà æðåöà. Ñâîåîáðàçíîòî ïúòóâàíå íà êîëîáúðà ñå å ñúñòîÿëî ïðåäèìíî â ïðåìèíàâàíåòî îò åäíà êîñìè÷åñêà îáëàñò â äðóãà ­ îò Çåìÿòà â Íåáåòî èëè îò Çåìÿòà â Ïðåèçïîäíÿòà. Òî å ñòàâàëî ïî êîñìè÷åñêàòà îñ, ñúåäèíÿâàùà öåíòðîâåòå íà òðèòå íèâà, êîèòî ñà îòáåëÿçàíè ñ ãèãàíòñêî äúðâî, ñâåùåíà ïëàíèíà è ðèòóàëåí ñòúëá (èëè ñòúëáà). Êîëîáúðúò å ñâåùåíîäåéñòâàë âúâ âñÿêî æèëèùå, þðòà èëè øàòðà, êîèòî ñà ñå ïðåâðúùàëè â ìîäåë íà Âñåëåíàòà. Öåíòðàëíèÿò ñòúëá èëè äèìíîòî îòâåðñòèå (êîìèíúò) å ïðåäñòàâëÿâàë ñâåòîâíàòà îñ, à ïîñîêèòå ñåâåð-þã ñå ïðåîáðàçóâàëè â äîëó-ãîðå, ïîðàäè êîåòî ñòàâàë “ïðîáèâúò” è âúçëèçàíåòî íà íåáåòî. Íàäíèêâàíåòî ïðåç îòâîðà â ñðåäàòà íà øàòðàòà å áèë â ñúîòâåòñòâèå ñ ïîâåðèåòî ó øàìàíèñòèòå çà îòâîð â Íåáåòî îêîëî Ïîëÿðíàòà çâåçäà, êúäåòî ìèíàâàëà “Ñâåòîâíàòà îñ”. Íàé-÷åñòî å ïðåäñòàâÿíåòî íà øàìàíñêèÿ ïúò, êàòî ìîñò îò äèì ìåæäó Çåìÿòà è Íåáåòî. Ñïîðåä èñòîðè÷åñêèòå çàïèñè íà êèòàéñêèÿ õðîíèñò Ñúìà Öçÿí (II âåê ïð.Õð.) ïîëÿðíàòà çâåçäà å èçãðÿëà ïðåç 2824 ã.ïð.í.å. è ñå íàðè÷àëà Òåíãðè (Òàíãðà) ­ Òèåí (Òÿí) íà êèòàéñêè åçèê. Òîâà å è íà÷àëîòî íà äðåâíîáúëãàðñêèÿ ñëúí÷åâ êàëåíäàð è áúëãàðñêîòî ëåòîáðîåíå. Ñúçâåçäèåòî Ïëåàäè ñúùî èìà âàæíî çíà÷åíèå â äðåâíîáúëãàðñêàòà Êîñìîãîíèÿ. Òî å ñâúðçàíî ñúñ çâåçäíèÿ íåñòèíàðñêè êàëåíäàð, ïîçíàò â Ñòðàíäæà è Ñàêàð êàòî “Êâà÷êè” èëè “Ñòîæåðè”. Î÷åâèäíî òîâà ñúçâåçäèå å èãðàëî ðîëÿòà íà âðåìåííà îñ â ñòðîãî îïðåäåëåíè äíè îò

ÀÂÈÒÎÕÎË ãîäèíàòà. Ïðåç íîåìâðè êîãàòî å áèëî “ãîðå”, òî å ñúåäèíÿâàëî Íåáå è Çåìÿ, à ïðåç ìàé, êîãàòî å áèëî “äîëó” ­ Çåìÿ è Ïðåèçïîäíÿ. Íàé-èçâåñòíèÿò áúëãàðñêè êîëîáúð îò äðåâíîñòòà å çàãàäú÷íèÿò Áîÿí-Ìàãåñíèê, èçâåñòåí îò ñâåäåíèåòî íà Êðåìîíñêèÿ åïèñêîï Ëóèïðàíä (îò 968 ã. çà ñúáèòèÿ îò 949 ã.), ïðàòåíèê íà ãåðìàíñêèÿ èìïåðàòîð â Êîíñòàíòèíîïîë. “... Òîé (Ñèìåîí) èìàë äâàìà ñèíà ­ åäèíèÿò ñå íàðè÷àë Áàÿí (Áîÿí), à äðóãèÿ, êîéòî æèâåå è äî äíåñ è çäðàâî óïðàâëÿâà áúëãàðèòå ­ Ïåòúð. Áîÿí äîòîëêîâà èçó÷èë ìàãèÿòà, ùîòî îò ÷îâåê âåäíàãà ñòàâàë íà âúëê èëè âñÿêàêúâ äðóã çâÿð...” Ïðî÷åå ëåãåíäàðíèÿò ïåâåö íà ðóñêèòå áèëèíè (èñòîðè÷åñêè ôîëêëîðíè ïåñíè) ñúùî íîñè èìåòî Áîÿí, à îñíîâàòåëÿò íà Äàîñèçìà ­ ìúäðåöúò Ëàî Äçú (VI â.ïð.Õð.), ñïîðåä ëåãåíäèòå å äîøúë îò çàïàäíèòå îáëàñòè (Ñèíäçÿí ­ ìÿñòî îáèòàâàíî â äðåâíîñòòà îò áúëãàðèòå) ­ è â èñòîðè÷åñêàòà õðîíèêà íà Ñúìà Öçÿí ñå ñïîìåíàâà, ÷å äðóãîòî èìå íà Ëàî Äçú å Áîÿí (Ïîÿí). Èìåòî Áîÿí å äðåâíî áúëãàðñêî èìå è èìà çíà÷åíèåòî íà: “Ìàãüîñíèê”, “Æðåö” èëè “Ïîñâåòåí â ìúäðîñòòà”. Èíòåðåñíî èñòîðè÷åñêî “ñúâïàäåíèå” íàëè? Èçâåñòíèÿò áîãîìèë Âàñèëèé Âðà÷ ïî çàíÿòèå å áèë ëå÷èòåë. Èíòåðåñíî å, ÷å ïðåäè äà ãî áóòíàò â êëàäàòà ïðåç 1114 ã. â Öàðèãðàä, òîé, ïîäîáíî íà øàìàíèòå, èçïàäíàë â òðàíñ, ïîêàçâàéêè ëèïñà íà âúëíåíèå è áîëêà. Îïèñâàéêè âèäÿíîòî, Àííà Êîìíèíà ñúîáùàâà, ÷å îãúíÿò ãî îáãúðíàë âåäíàãà öåëèÿ, íî íå çàìèðèñàëî íà èçãîðÿëî, à îò îãúíÿ ñå îòäåëèë ñòúëá îò áÿë ïóøåê ­ òèïè÷åí øàìàíèñòêè ìåòîä çà “èç÷åçâàíå” â îòâúäíîòî. Êîëîáðèòå áèëè íà îñîáåíà ïî÷èò è ïðåäñòàâëÿâàëè ìàãè÷åñêè âîäà÷è íà âîéñêàòà. Ïðåäè âîéíà èëè ñðàæåíèå òå îïðåäåëÿëè äîáðèòå è ëîøèòå äíè è ÷àñîâå, êîèòî çàâèñåëè îò ïîëîæåíèåòî íà çâåçäèòå, èçâúðøâàëè ñúùî ãàäàåíèÿ, çàêëèíàíèÿ è èçãîòâÿëè ìàãè÷åñêè àìóëåòè è çíàöè, êîèòî äà ïðåäïàçâàò âîéíèòå (âèäíî îò îòãîâîðèòå íà Ïàïà Íèêîëàé). Êîëîáúðúò å áèë äóõîâåí âîäà÷ â íåçðèìîòî íà áúëãàðñêèòå âëàäåòåëè. Ìíîãî êàíîâå ñà áèëè è âúðõîâíè æðåöè-êîëîáðè (òèòëàòà êàí-áàãàòóð-êîëîáúð). Êîëîáúðèòå ìîæåëè äèðåêòíî äà âëèÿÿò âúðõó èçõîäà íà áèòêèòå ÷ðåç ìàãè÷åñêè ïðàêòèêè è ðèòóàëè, êîèòî ñêîâàâàëè ïî ìèñòè÷åí íà÷èí âîëÿòà íà âðàãîâåòå. Òå ìîæåëè äà ïðåäèçâèêâàò ïðèðîäíè áåäñòâèÿ â íóæíèÿ ìîìåíò ­ êàòî áóðÿ, óðàãàíåí âÿòúð, ñâåòêàâèöè, ïðîëèâíè äúæäîâå. Êîëîáúðúò ñâåùåíîäåéñòâàë è âúðâÿë ïðåä áîéöèòå, êàòî ïî òîçè íà÷èí å âäèãàë äóõà, ïîâèøàâàë åíåðãèéíîòî íèâî è ïðîòèâîäåéñòâàë íà ïðîòèâíèêîâèòå âðåäíè âëèÿíèÿ. Òåçè ôåíîìåíè ñà äîáðå îïèñàíè â ñïåöèàëíàòà ëèòåðàòóðà è èìà ðåäèöà î÷åâèäöè, êîèòî ñà ãè âèæäàëè. Åäíî òàêîâà ñâèäåòåëñòâî äàâà Çîíàðà ïðåç 515 ã.: “...Áúëãàðèòå îòíîâî íàïàäíàëè Èëèðèê è íÿêîè ðîìåéñêè âîåíà÷àëíèöè èì ñå ïðîòèâîïîñòàâèëè ñúñ ñâîèòå îòðåäè. Íî ïîíåæå îíåçè (áúëãàðèòå) ñè ïîñëóæèëè ñ ìàãèè è çàêëèíàíèÿ, ðîìåèòå ïðåòúðïåëè ïîçîðíî ïîðàæåíèå è âñè÷êè çàãèíàëè, îñâåí ìàëöèíà...” Òîâà å áèëà äðåâíà ôîðìà íà èçâåñòíîòî äíåñ ïñèõîòðîííî âúçäåéñòâèå.  êèòàéñêèÿ ôèëîñîôñêè òðàêòàò íà Äàîñèçìà “Ëèå

Äçú” (îêîëî V-IV âåê ïð.Õð.) ñå ðàçêàçâà çà åäèí æðåö, êîéòî áèë äîøúë îò êðàéíèÿ Çàïàä (ðàéîí, îáèòàâàí îò äðåâíèòå áúëãàðè ­ Òàðèì, à âðåìåòî íà îïèñàíîòî ñúáèòèå å ïðåç äèíàñòèÿòà ×æîó îêîëî 1030-720 ã.ïð.Õð.): “...Ïî âðåìåòî íà ×æóñêèÿ öàð Ìó îò åäíà ñòðàíà íà êðàéíèÿ Çàïàä (?) äîøúë ÷îâåê, êîéòî âëàäååë ñèëàòà íà ïðåâðúùàíèÿòà. Âëèçàë â îãúí è âîäà, ìèíàâàë ïðåç ìåòàë è êàìúê, ïðåîáðúùàë ïëàíèíè, ïðîìåíÿë òå÷åíèÿòà íà ðåêè, ïðåìåñòâàë îãðàäåíè ñúñ ñòåíè ãðàäîâå. Èçäèãàë ñå â ïðîñòðàíñòâîòî è íå ïàäàë, ìèíàâàë ïðåç òâúðäî, áåç äà ñå íàòúêâà íà ïðåãðàäà, íåãîâèòå õèëÿäè è äåñåòêè õèëÿäè ïðåâðúùàíèÿ íÿìàëè êðàé. Òîé ïðîìåíÿë è ôîðìàòà íà íåùàòà, è ìèñëèòå íà õîðàòà. Öàð Ìó ãî ïî÷èòàë ñÿêàø ÷îâåêúò áèë ñâåùåí äóõ, ñëóæåë ìó êàòî íà öàð, îòñòúïèë ìó öàðñêèòå ïîêîè...” Èíòåðåñíî ñâåäåíèå îòíîñíî ñâðúõåñòåñòâåíèòå óìåíèÿ íà êîëîáðèòå äàâà Ãîðäååâ ïî âðåìå íà âîéíàòà íà Ìîñêîâñêà Ðóñèÿ íà êíÿç Èâàí Ãðîçíè ñðåùó Êàçàíñêîòî õàíñòâî (ïîñëåäíèÿ îòëîìúê îò íÿêîãàøíàòà Âåëèêà Âîëæêà Áúëãàðèÿ). Ïðè îáñàäàòà íà ãð. Êàçàí ïðåç 1552 ã. ñå å ñëó÷èëî ñëåäíîòî: “... Ñòåíèòå íà êðåïîñòòà çäðàâî ñå îòáðàíÿâàëè îò êàçàíñêèÿ ãàðíèçîí, ïðè òîâà ïðè çàùèòíèöèòå íà ãðàäà, íà ñòåíèòå íà Êàçàí, åæåäíåâíî ñå ïîÿâÿâàëè øàìàíèòå è ïðåä î÷èòå íà ìîñêîâñêèòå âîéñêè ïðîâåæäàëè âúëøåáíè ðèòóàëè, ïðèçîâàâàéêè ãíåâúò íà áîãîâåòå äà ñå ñòîâàðè âúðõó ãëàâèòå íà îáñàäèòåëèòå. Ïðè çàâúðøâàíåòî íà îáñàäíèòå ðàáîòè ñå íàäèãíàëà ñòðàøíà áóðÿ, êîÿòî ðàçêúñàëà âñè÷êè ïàëàòêè. Ðàçõâúðëÿíè è íàâîäíåíè áèëè ìíîãî ëîäêè ñúñ çàïèñè è áèëè óíèùîæåíè ïðîäîâîëñòâåíèòå ñêëàäîâå. Ìîñêîâñêèòå âîéñêè âèäåëè â òîâà ñòèõèéíî áåäñòâèå âúëøåáñòâîòî íà øàìàíèòå è ñúçíàâàéêè ñâîåòî áåçñèëèå äà ñå áîðÿò ïðîòèâ òåõíèòå ìàãèè, èñêàëè äà ñå îòêàæàò îò îáñàäàòà. Ñúùîòî ìèñëåëè è ïî-ïðîñâåòåíèòå õîðà, çà êîåòî ïèøå â ñâîèòå çàïèñêè è êíÿç Àíäðåé Êóáñêèé. Îò Ñâèÿæ áèëè äîñòàâåíè áîåïðèïàñè è ïðîäîâîëñòâèÿ, à îò Ìîñêâà áèëà ïðåíåñåíà ×óäîòâîðíàòà èêîíà íà Áîæèÿòà Ìàéêà, ïðåä êîÿòî ñå èçâúðøâàëè ìîëåáåíè çà ïðîòèâîäåéñòâèå íà øàìàíèòå...” Òîçè âåëè÷åñòâåí îòïîð âåðîÿòíî å îçëîáèë Èâàí Ãðîçíè, ïîðàäè êîåòî êîãàòî íàêðàÿ Êàçàí å ïðåâçåò íà 2 îêòîìâðè 1552 ã., ñà èçáèòè 190 õèëÿäè íåãîâè æèòåëè, à îò òîçè äåí êíÿç Èâàí Ãðîçíè ñè ïðèñâîÿâà òèòëàòà Öàð íà ðóñè è áúëãàðè! Çà òîâà êàêâî âëèÿíèå íà êîëîáðèòå è òðàéíè ìèñòè÷íè ñëåäè å îñòàâèëî áúëãàðñêîòî ïðèñúñòâèå ÷àê â Àëòàé ãîâîðè îòêðèòîòî è äîêóìåíòèðàíî îò äâàìàòà æóðíàëèñòè íà â. “Íîùåí òðóä” Ìàêñèì Êàðàäæîâ è Öâåòàí Òîì÷åâ ïî âðåìå íà åêñïåäèöèÿòà èì â Àëòàé ïðåç þëè 1998 ã. Ïî âðåìå íà ïðåñòîÿ ñè òàì ïðèñúñòâàò íà ñâàòáà â åäíî ñåëî. Íàé-ãîëÿìàòà êóëìèíàöèÿ íà ñâàòáàòà å ïîäíàñÿíåòî íà äðåâíî ïîñëàíèå êúì ìëàäîòî ñåìåéñòâî: “Äèíà ëà Àéäàð íàê ëà úðúñòó áîëúãàð!”. Áóêâàëíèÿò ïðåâîä å: Ìëàäèòå äà áúäàò çàäðóæíè è äà ñà ùàñòëèâè. Íî íàé-äîáðå çíàåëà ñèëàòà íà òîâà ïîæåëàíèå áàáà Ñóâà Àðàòæàí ­ 89-ãîäèøíà øàìàíêà, æèâååùà íà 20-èíà êèëîìåòðà îò ñåëîòî. Îòèâàéêè ïðè íåÿ òÿ èì êàçàëà ñëåäíîòî: “...Òîâà ïîæåëàíèå ãî ïîëó÷èõ è àç íà ìîÿòà ñâàòáà. Òî å ìíîãî ñòàðî è â íåãî èìà ñèëà. Àç íà âðåìåòî ñðåùíàõ ìå÷êà è

375

ÀÂÈÒÎÕÎË ñå îòúðâàõ ñàìî ñ óïëàõà è çàãóáèõ ãëàñà ñè çà ãîäèíà. Òîãàâà õîäèõ íà êàì (øàìàí íà àëòàéñêè) è òîé ìè êàçà, ÷å ñúì Áîëúãàð. Áîëúãàð å ÷îâåê, êîéòî îöåëÿâà ñëåä ïðåìåæäèÿ. Íèå âÿðâàìå, ÷å òàêúâ ÷îâåê å áåëÿçàí è äóõîâåòå ãî ïàçÿò, çàùîòî òðÿáâà äà ãî áúäå...!”

ØÀÌÁÀËÀ È ÀÐÊÀÈÌ Â ìíîãî èíäèéñêè, òèáåòñêè è êèòàéñêè ëåãåíäè ñå ãîâîðè çà òàéíñòâåíàòà ñòðàíà Øàìáàëà, íàìèðàùà ñå â íåäîñòúïíè çà îáèêíîâåíèòå õîðà îáëàñòè íà Öåíòðàëíà Àçèÿ. Çà Øàìáàëà ñå ãîâîðè â ðåäèöà èíäèéñêè ðåëèãèîçíè òåêñòîâå, à ïðè ðóñêèòå ñòàðîâåðöè ñå å çàïàçèëà â òåõíèòå ïîâåðèÿ ïîä èìåòî Áåëîâîäèå. Íà òèáåòñêè ðèñóíêè âúðõó ïëàò (òàíêà) ñà çàïàçåíè èçîáðàæåíèÿ è ìèñ-

Ïðèëîæåíèå 7á. Àåðîôîòîñíèìêà íà ñâåùåíèÿ ãðàä íà áúëãàðèòå Àðêàèì, III-II â. ïð. Õð. (ïî ßðóëëèíà)

à â ñðåäàòà ñà õîðúò è îðêåñòúðúò. Òóê å ìÿñòîòî äà ïðèïîìíèì, ÷å ñèìâîëúò íà Òàíãðà å êðúã ñ òî÷êà, à ñúùèÿò ñèìâîë îçíà÷àâà ñëúíöå â äðåâåí Åãèïåò è Êèòàé.

ÌÈÑÒÅÐÈßÒÀ ÍÀ ÍÅÑÒÈÍÀÐÈÒÅ

Ïðèëîæåíèå 7à. Ìèñòè÷íà ñõåìà íà Øàìáàëà, ïðåäñòàâåíà êàòî Ìàíäàëà. Òèáåòñêà ðèñóíêà âúðõó ïëàò (ïî Íèêèòîâ).

òè÷íè ñõåìè íà Øàìáàëà, êîÿòî å ïðåäñòàâåíà êàòî ãðàä, çàîáèêîëåí ñúñ ñòåíè êàòî äâà êîíöåíòðè÷íè êðúãà è ðàçäåëåí íà äåâåò êâàðòàëà êàòî ëú÷è â îñåìòå ïîñîêè íà ñâåòà è öåíòúðà (Ïðèëîæåíèå 7à). Èçíåíàäâàùî îáà÷å òî÷íî ñúùàòà å ïëàíèðîâêàòà è íà äðåâíèÿ ñâåùåí ãðàä íà áúëãàðèòå ­ Àðêàèì (3000 ã. ïð.Õð.), îòêðèò îùå 1956 ã. â Ñèáèð äî ãð. ×åëÿáèíñê è çàñåêðåòåí äîïðåäè 10 ãîäèíè îò ðóñêèòå âîåííè. Êîñìè÷åñêè ñíèìêè, çàñíåòè îò àìåðèêàíñêè ñïúòíèê, ïîêàçâàò ñúùîòî ðàçïîëîæåíèå íà ãðàäà (Ïðèëîæåíèå 7á). Ðóñêèòå èñòîðèöè íå êàçâàò êîé å íàðîäúò îò òàçè êóëòóðà — îçíà÷àâàò ãî êàòî äðåâåí, ñòåïåí, à íàïîñëåäúê êàçâàò, ÷å ãðàäúò å “äðåâíîñëàâÿíñêè”?! Èíòåðåñíîòî â ñëó÷àÿ å è òîâà, ÷å ðèòóàëíèÿò òàíö — Ïàíåâðèòìèÿ íà Áÿëîòî áðàòñòâî, ñå èãðàå â êðúã, à ïðè èçïúëíåíèåòî íà ò.íàð. Ãîëÿìà ïàíåâðèòìèÿ ïðåç àâãóñò âñÿêà ãîäèíà íà Ðèëà ñå èãðàå â äâà êîíöåíòðè÷íè êðúãà,

376

Ìíîãîáðîéíè ñà îòãëàñèòå îò Êîñìîãîíèÿòà íà äðåâíèòå áúëãàðè â íàðîäíèòå ïðåäàíèÿ, ïåñíè è îáðåäíè òàíöè. Îñîáåíà ïðèëèêà èìà â íåñòèíàðñòâîòî ­ è äîñåãà íåðàçðåøèìà çàãàäêà, ïðè êîÿòî èçïàäíàëèÿò ïîä óäàðèòå íà òúïàíà è ðèòúìà íà ãàéäà â òðàíñ íåñòèíàð (èëè íåñòèíàðêà) òàíöóâà áîñ ïî æàðàâàòà, ðîâè ñ ðúöå â íåÿ (ëè÷íî ñúì ãî íàáëþäàâàë) è ìîæå äà ïðîðîêóâà, “ïðèõâàíàò” îò äóõà íà îãúíÿ (ñïîðåä ïîâåðèåòî), è äà ðàçêàçâà êàêâî å âèäÿë íà íåáåòî, è äà íîñè âåñòè îò ìúðòâèòå.  ðàçãîâîðà ñè ñ ïðîôåñîðà îò Áåíàðåñêèÿ èíäó-óíèâåðñèòåò Ñâàìè ×îóäõîðè ðóñêèÿò èçñëåäîâàòåë è ïèñàòåë Åðìåé Ïàðíîâ îòáåëÿçâà: “...Òàíöè âúðõó íàæåæåíè âúãëåíè, òóê ìó å ìÿñòîòî äà êàæà, ÷å ñúì âèæäàë â Áúëãàðèÿ. Èíòåðåñíî ­ îæèâè ñå ×îóäõóðè. ­ Òîâà îùå âåäíúæ äîêàçâà õèïîòåçàòà çà îáùàòà ïðàîñíîâà íà êóëòóðèòå íà Èíäèÿ, Øóìåð è Áàëêàíèòå.  Áúëãàðèÿ è æåíèòå ëè âçåìàò ó÷àñòèå â îãíåíèòå òàíöè? Ðàçáèðà ñå, íàðîäúò ãè íàðè÷à íåñòèíàðêè. Êðàéíî ëþáîïèòíî, íåñïîêîéíàòà êðúâ íà æðåöèòå íà îãúíÿ âñå îùå ñå îáàæäà. Äîêîëêîòî çíàì, ïîäîáíè òàíöè èìà è â Øðè Ëàíêà, à â ïëàíèíèòå íà ×èàíãìàé â Òàéëàíä è â ñåâåðåí Âèåòíàì, êúäåòî æèâåÿò ïëåìåíàòà Ìåî, ñúì âèæäàë îáëåêëà è îðíàìåíòè, êîèòî ïîðàçèòåëíî íàïîäîáÿâàò áàëêàíñêèòå (Áúëãàðñêèòå). Åòî òè íàèñòèíà çàãàäêà, äîñòîéíà çà íàé-âíèìàòåëíî èçñëåäâàíå...” Òóê å ìÿñòîòî äà ñå îòáåëåæè ïîðàçèòåëíîòî ñõîäñòâî ìåæäó íåñòèíàðñêèÿ ðèòóàë è ðèòóàëíèÿ òàíö âúðõó íàæåæåíà æàðàâà íà òèáåòñêèòå ìîíàñè. Ðàçëèêàòà â äâàòà ðèòóàëà å ñàìî òàçè, ÷å íåñòèíàðêèòå òàíöóâàò ñ ò.í. “îïàøàòà” èêîíà, à ìîíàñèòå îò Òèáåò ­ ñúñ ñòàòóÿ íà Áóäà â ðúöå.

ÀÂÈÒÎÕÎË Ìèõàèë Àðíàóäîâ â òîì 2 (1969 ã.) íà ñâîèòå î÷åðöè ïèøå ïî òîçè âúïðîñ: “Êàòî àíàëîãèÿ êúì íàøèòå íåñòèíàðè ñ òåõíèòå åêñòàòè÷íè èãðè â îãúíÿ è ïðîðî÷åñòâà áèõìå ìîãëè äà ïðèâåäåì íÿêîè òâúðäå èíòåðåñíè ñëó÷àè äðóãàäå, íàïðèìåð â Êèòàé.  íà÷àëîòî íà ïðîëåòòà èëè ïîñðåä ëÿòî êèòàéöèòå ïðàçíóâàò ò.íàð. “ïîäíîâÿâàíå íà îãúíÿ”. Îáè÷àÿò å ïðàñòàð, òîé å çàñâèäåòåëñòâàí îùå â III õèë.ïð.í.å. â ÷åñò íà áîãà PO-SING-TAI-TE, ò.å. “Âåëèêèÿò áîã”, ïîêðîâèòåë íà æèâîòà, ïîä êîéòî ñå ìèñëè, Ñëúíöåòî, è âñÿêà ãîäèíà ñå ïàëÿò îãíüîâå ïðåä õðàìà íà òâîÿ áîã. ...Õâúðëÿ ñå â î÷è ãîëÿìîòî ñõîäñòâî ìåæäó êèòàéñêèòå è áúëãàðñêèòå îáè÷àè è ìíîçèíà áèõà ïîìèñëèëè, ÷å ñå êàñàå çà çàåìàíå è êóëòóðíî âëèÿíèå âúïðåêè îòäàëå÷åíîñòòà. Íî ðàáîòàòà å ïî-ñëîæíà è ïðîáëåìúò çà ïîòåêëîòî è ðîäñòâîòî òðÿáâà äà ñå ðåøè âúç îñíîâà íà ïî-îáèëåí èñòîðè÷åñêè ìàòåðèàë”. Ðàçáèðàì äîáðå ïèñàíîòî îò Àðíàóäîâ è íåäîóìåíèåòî ìó îòíîñíî êúäå å èñòîðè÷åñêàòà âðúçêà, òúé êàòî ïðåç ãîäèíèòå, êîãàòî å ïèñàë òîâà, òîé íå å èìàë ñåãàøíàòà èíôîðìàöèÿ çà êîíòàêòèòå ìåæäó áúëãàðè è êèòàéöè èëè ïðîñòî íå ìó å áèëî ïîçâîëåíî äà îïèøå èñòèíàòà. Çà òîâà êúäå å âðúçêàòà ãîâîðÿò äîñòàòú÷íî èñòîðè÷åñêè äîêóìåíòè è îñîáåíî îòêðèòèòå â Òàðèì ÷îâåøêè ìóìèè îò Òàêëà Ìàêàí îùå ïðåç 70-òå ãîäèíè íà ÕÕ â., çà êîèòî íàøàòà îôèöèàëíà èñòîðè÷åñêà íàóêà êîíôóçíî ìúë÷è. Âúâ ôèëìà çà ìóìèèòå îò Òàêëà Ìàêàí íà ÂÂÑ, ïðàâåí çà íàó÷íàòà åêñïåäèöèÿ íà åêèï îò çàïàäíè ó÷åíè ïðè îãëåæäàíåòî íà ðèñóíêè âúðõó ñêàëè â åäèí ðàéîí, ðúêîâîäèòåëÿò íà åêñïåäèöèÿòà ­ ïðîô. Âèêòîð Ìàèð (åêñïåðò ïî ðàííà êèòàéñêà èñòîðèÿ), îòáåëÿçâà: “Òàçè ïëàíèíà å èäåàëíîòî ìÿñòî çà âúçïðîèçâåæäàíå íà öåðåìîíèÿ çà ïëîäîðîäèå. Âèæäàì æåíñêè ôèãóðè, èçïîëçâàùè ðèòóàëíè òàíöè è íÿêîè äîðè èçïàäíàëè â åêñòàç ïî âðåìå íà òàíöà. Èçíåíàäâàùî òåçè òàíöóâàùè æåíñêè æèçíåíè ôèãóðè ñ òåõíèòå òúíêè òàëèè è ñòèëèçèðàíè ïîçèöèè ñà ïî÷òè èäåíòè÷íè ñ ôèãóðè, íàìåðåíè â Áúëãàðèÿ è Óêðàéíà**. Òàì ñúùî òàíöüîðèòå ïðàçíóâàò ïëîäîðîäèåòî è ðàçìíîæàâàíåòî. Ôèãóðèòå èìàò ãîëåìè íîñîâå, êðúãëè î÷è è ïðîäúëãîâàòè ëèöà íà åâðîïåéöè (âèæ öâåòíî ïðèë. ñí. 15 è 16). Åòî îùå åäíà âðúçêà íà äðåâíèòå õîðà ñ Åâðîïà.” Åäèíñòâåí îò áúëãàðñêèòå ó÷åíè çàñåãà ïðîô. ä-ð Ãåîðãè Áàêàëîâ îò Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò “Êëèìåíò Îõðèäñêè” èçêàçà ìíåíèå, ÷å “òàíöóâàùèòå” ôèãóðè ñà íà íåñòèíàðè. Îñâåí òîâà ãåíåòè÷íèÿò àíàëèç íà ìóñêóëíà òúêàí îò ìóìèèòå, èçñëåäâàí îò èòàëèàíñêèÿ ãåíåòèê ïðîô. Ïàîëî Ôðàíêàëàöè, ïîêàçâà ïðèíàäëåæíîñòòà èì êúì èíäîåâðîïåéñêè íàðîä îò êàâêàçêè òèï îò ò. íàð. “ïîíòèéñêà ãðóïà”, êúì êîÿòî ïðèíàäëåæàò ñêèòèòå, áúëãàðèòå è òðàêèòå. Íî çà áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà íàóêà å èíòåðåñíî, ÷å ñúùèÿò îãíåí êóëò å õàðàêòåðåí è çà êúçúëáàøèòå îò ïëåìåòî Åçèäè, æèâååùè îò÷àñòè â Ìåñîïîòàìèÿ è Ïåðñèÿ, è êóëòîâåòå, îïèñàíè îò Ïëèíèé êðàé Ðèì â îáëàñòòà íà Ôàëèñêèòå, ïðàêòèêóâàíè îò ìàëîáðîéíè ôàìèëèè, íàðå÷åíè Õèðïè. Ñâåäåíèåòî ñå äîïúëâà è îò Ñòðàáîí â

íåãîâàòà “Ãåîãðàôèÿ”. Òîé îïèñâà êàê ïîä ïëàíèíàòà Ñîðàêòå ëåæè ãðàä Ôåðîíèÿ, íàçîâàí íà ïî÷èòàíàòà áîãèíÿ â Õðàìîâèÿ ëåñ, íà êîÿòî ñå èçâúðøâà ÷óäíî òúðæåñòâî ­ “Èìåííî îáõâàíàòèòå îò áîãèíÿòà ìèíàâàò áîñè è íåâðåäèìè ïî æàðàâà...” Ñúùî íà Èçòîê, â ïðåäåëèòå íà ñòàðà Êàïàäîêèÿ â ãð. Êàñòàáàëà å ïî÷èòàíà áîãèíÿ Ïåðàñèÿ ­ Àðòåìèäà, ÷èéòî õðàì áèë îáñëóæâàí îò “...æðèöè, êîèòî õîäåëè ñ ãîëè íîçå èç ðàçãîðÿëà æàðàâà, áåç äà ñå íàðàíÿâàò...” Êúäå ñà êîðåíèòå íà íåñòèíàðñòâîòî è êúäå å âðúçêàòà ìåæäó òåçè êóëòîâå â òîëêîâà îòäàëå÷åíè ðàéîíè, ùå ñå ïðîèçíàñÿ òåïúðâà íàóêàòà, íî å ÿâíî, ÷å ïðîèçõîäúò íà òîçè ðèòóàë è êóëò èäâà äúëáîêî îò äðåâíîñòòà è íè ñâúðçâà è ðîäåå ñ íàé-äðåâíèòå êóëòóðè è öèâèëèçàöèè â Øóìåð, Áàëêàíèòå è Äàëå÷íèÿ Èçòîê. Äîðè è ñëåä ïîêðúñòâàíåòî* ó áúëãàðèòå ïðåìèíàëè ïîä õðèñòèÿíñêî áóëî ìíîãî åçè÷åñêè ðèòóàëè, îáðåäè, ïîâåðèÿ è ÷èñòî øàìàíèñòè÷íè ÷åðòè.  ñòàðîáúëãàðñêèÿ, à ïîñëå è â íîâîáúëãàðñêèÿ åçèê, çà èäîë îñòàâà äà ñå óïîòðåáÿâàò äðåâíîáúëãàðñêèòå äóìè êóìèð è áàëâàí. Íàïðèìåð â ðàéîíà íà ñ. Êëèêà÷, Àéòîñêî, èìà ñêàëè, íà êîèòî äî êðàÿ íà ÕIÕ â. õîðà ñà õîäèèë íà ïîêëîíåíèå è ìîëèòâà, à ñêàëèòå áèëè íàðè÷àíè ­ “Òåíãðà” (“Òàíãðè”). Ñðåä õîðà îò ðàéîíà áèëà ðàçïðîñòðàíåíà âÿðàòà â ìàãè÷åñêîòî äúðâî ­ “Áóìáàë”. Áàáàòà íà åäèí 80-ãîäèøåí ñòàðåö, ðàçêàçàë ïîâåðèåòî íà êðàåâåä ïðåç 1980 ã., õîäåëà ïðè ñêàëèòå íà ìîëèòâà è ïàëåëà ñâåù çà “Áóìáàë”. Íàé-êúðâàâèÿò õðèñòèÿíñêè ïðàçíèê ­ Ãåðãüîâäåí, íîñè ÷èñòî øàìàíèñòêè ÷åðòè ­ ñëåä çàêîëâàíåòî íà æåðòâåíîòî àãíå, â îùå òîïëàòà êðúâ ñå òîïè ïîêàçàëåöà è ñå ïîñòàâÿ íà èìåííèêà è äðóãè îêîëíè òî÷êà-çíàê â ìåæäóâåæäèåòî, à ïîñëå è ïî áóçèòå.  ìåæäóâåæäèåòî å è ñâåùåíèÿò ÷åðâåí çíàê-òî÷êà ó èíäóñèòå, êàêòî è âàæíà “×àêðà”, à â êèòàéñêàòà ìåäèöèíà å ò. Èí-òàí — ñúùî âàæåí åíåðãèåí öåíòúð. Ãîëÿìàòà ñúïðîòèâà ñðåùó ïîêðúñòâàíåòî è îáâèíåíèåòî îòïðàâåíî êúì Áîðèñ, ÷å íå èì å äàë äîáúð çàêîí, ñ àïîãåÿ ïðè Ðàñàòå, ãîâîðè, ÷å áúëãàðèòå êàòî äîñòîëåïåí íàðîä ñúñ ñèëíî ðàçâèòî ÷óâñòâî çà ñïðàâåäëèâîñò íå ìîãàò äà âúçïðèåìàò îâ÷åäóøèåòî è ðàáîëåïèåòî, ïðîïîâÿäâàíî îò íîâàòà ðåëèãèÿ. Ïîêàçàòåëåí â òîâà îòíîøåíèå å íàäïèñúò îò Ôèëèïè:”Êîéòî òúðñè èñòèíàòà, áîã âèæäà è êîéòî ëúæå, áîã âèæäà. Íà õðèñòèÿíèòå áúëãàðèòå íàïðàâèõà ìíîãî äîáðèíè è õðèñòèÿíèòå ãè çàáðàâèõà, íî áîã âèæäà”. Òîâà ãîâîðè çà ìíîãî äúëáîêè êîðåíè íà Òàíãðèçìà, èçäàâàùî ìíîãîâåêîâíè òðàäèöèè. Åäèí èíòåðåñåí áúëãàðñêè ïàìåòíèê å ñàíäúêúò îò Òåðà÷èíà ­ ðàíåí ñèìâîë íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíîñò. Òîé å áèë ïîäàðåí íà ïàïàòà îò êíÿç Áîðèñ ñëåä ò.íàð. ïîêðúñòâàíå íà áúëãàðèòå. Âúðõó íåãî äðåâåí áúëãàðñêè ìàéñòîð å èçîáðàçèë ìèòè÷íè ñöåíè è æèâîòíè ­ ãðèôîíè, êåíòàâðè è äðóãè, êîèòî ãîâîðÿò çà ìíîãî äðåâíè âÿðâàíèÿ è ñà

* Ïðè êíÿç Áîðèñ ñòàâà âòîðî ïðåïîêðúñòâàíå ïî ãðúöêè îáðàçåö. Äîòîãàâà ó áúëãàðèòå âåðîÿòíî å èìàëî ñèíêðåòèçúì ìåæäó Òàíãðà è àðèàíñòâîòî (ïúðâàòà ôîðìà íà õðèñòèÿíñòâîòî). — Áåë. àâò. ** Íà òåðèòîðèÿòà íà äíåøíà Óêðàéíà å ñúùåñòâóâàëà ñòàðà Âåëèêà Áúëãàðèÿ, ïîâå÷å îò 500 ãîäèíè è òåçè ôèãóðè ñà ñâúðçàíè áåçñïîðíî ñ äðåâíèòå áúëãàðè (âèæ èìåíèê íà áúëãàðñêèòå êàíîâå). — Áåë. àâò.

377

ÀÂÈÒÎÕÎË åäíàêâè ïî ñòèë ñ õóäîæåñòâåíè òâîðáè îò Ñàñàíèäñêîàêàäñêèÿ è Àõåìåíèäñêèÿ ïåðèîä íà Áëèçêèÿ Èçòîê. Âåðîÿòíî â òîçè ñàíäúê ñà ñå íàìèðàëè ãëàâíèòå æðå÷åñêè àòðèáóòè è ñèìâîëè íà Âúðõîâíèÿ áúëãàðñêè êîëîáúð è ïîäíàñÿéêè ãè â äàð íà ïàïàòà, Áîðèñ I å èñêàë äà äîêàæå, ÷å ñòàðàòà “åçè÷åñêà” ðåëèãèÿ å íåâúçâðàòíî ìèíàëî, êàêòî è äà çàñâèäåòåëñòâà õðèñòèÿíñêàòà ñè ñìèðåíîñò. Äà ñå ïðåäàäàò ñèìâîëèòå íà åäíà ðåëèãèÿ íà âúðõîâíèÿ ïðåäñòàâèòåë íà äðóãà ðåëèãèÿ, å ñúùîòî êàêòî äà ïðåäàäå ìå÷à ñè ïîáåäåíèÿ âîæä íà ïîáåäèëèÿ ãî ïðîòèâíèê.Ñëåä íàñèëñòâåíîòî íàëàãàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî êàòî îôèöèàëíà ðåëèãèÿ è îòñòðàíÿâàíåòî íà êîëîáðèòå, óíèùîæàâàíåòî íà ñâåòèëèùàòà èì, ðóíè÷åñêèòå ñèìâîëè è ïèñìåíîñò êàòî “åçè÷åñêè” è “âðåäíè” ïî âíóøåíèå íà ãðúöêîòî äóõîâåíñòâî, íàøèòå âëàäåòåëè îñòàâàò áåç âîäà÷ ⠓íåçðèìîòî”, à Áîðèñ îò êàíà ñþáèãè ñå ïðèçíàâà äî êíÿç è ïðèåìà çà ñâîé äóõîâåí áàùà ñâîÿ êðúñòíèê ­ Âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð!!! Áúëãàðñêèÿò äóõîâåí æèâîò ñòàâà ïîä÷èíåíà ÷àñò îò âèçàíòèéñêèÿ ñ öÿëàòà ìó ïîêâàðà. Êàêâà å ñúäáàòà íà áúëãàðèòå ñëåä òîâà? Ñëåä Áîðèñ I, ïðè öàð Ñèìåîí, èìà åäèí êðàòúê ïåðèîä íà ìîãúùåñòâî, íî òîâà å ñàìî åäíà îñòàòú÷íà èíåðöèÿ îò äðåâíî-áúëãàðñêèÿ äóõ è âîåííàòà ìîù íà Òàíãðèñòêèÿ ïåðèîä. Êúì êðàÿ íà ñâîåòî öàðóâàíå Ñèìåîí ãóáè îò ìàäæàðèòå âñè÷êè çåìè îòâúä Äóíàâ, à òîâà å ïîâå÷å îò 1/3 îò òåðèòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ, çåìè, âëàäåíè âåêîâå íàðåä. Î÷åâèäåí å çà èñòîðèöèòå (êîèòî íå ñòðàäàò îò èäåîëîãè÷åñêè äîãìè) ðåçêèÿò óïàäúê íà äðåâíîáúëãàðñêàòà ìîù, òðàäèöèè è äúðæàâíîñò, äåãðàäàöèÿòà íà îíçè ðåä è ðåñïåêò êúì âÿðà, âëàäåòåë è áîåí äóõ. Ñòðàøèëèùåòî çà âðàãîâåòå — áúëãàðñêàòà óäàðíà ñèëà — êîííèöàòà, âå÷å ÿ íÿìà. Òîâà ãî îòáåëÿçâàò ñ åõèäíîñò, ïðèñúùà çà òÿõ, è âèçàíòèéñêèòå õðîíèêè ­ “÷å... áúëãàðèòå âå÷å íå ñà òîâà, êîåòî áÿõà...” Àâòîðúò èçêàçâà è åäíà òåçà îò ãëåäíà òî÷êà íà íóìåðîëîãèÿòà: èçáèòèòå ðîäîâå ñà 52, à îò ïàäàíåòî íà Áúëãàðèÿ ïîä îñìàíñêî âëàäè÷åñòâî äî îñâîáîæäåíèåòî è ìåæäóíàðîäíîòî ïðèçíàâàíå íà íåçàâèñèìà Áúëãàðèÿ èçìèíàâàò ïî÷òè ... 520 ãîäèíè. Îáÿñíåíèåòî å, ÷å ïîãóáâàíåòî íà 52-òà áîèëñêè ðîäà è íåâèííàòà êðúâ íà òåõíèòå æåíè è äåöà (èçâåñòíî íà Èçòîê êàòî êðúâíà êàðìà), èçáèòè ïî çàïîâåä íà êàíîíèçèðàíèÿ ïî-êúñíî çà “ñâåòåö”* îò Öúðêâàòà êíÿç Áîðèñ I, êàòî ïðîêëÿòèå òåãíàò âåêîâå íàðåä íàä Õðèñòèÿíñêà Áúëãàðèÿ. Êàòî ÷å ëè ïðîêëÿòèåòî íà ñèíîâåòå è äúùåðèòå íà ÒÀÍÃÐÀ, êîèòî íå ñå îòðåêîõà îò íåãî, äåéñòâà è äíåñ!

II. ËÅ×ÈÒÅËÑÒÂÎ È ÌÅÄÈÖÈÍÑÊÈ ÏÎÇÍÀÍÈß Áúëãàðèòå ñìÿòàëè êúïàíåòî çà èçêëþ÷èòåëíî âàæíî. Ñâèäåòåëñòâî çà òîâà å ñàíèòàðíîòî ñòðîèòåëñòâî â Ïëèñêà è Âåëèêà Âîëæñêà Áúëãàðèÿ.  Ñóâàð, Âåëèêè Áîëãàð, Áèëÿð, Æóêîòèí è äð. ñà èçãðàäåíè ïîäçåìíè êàíàëè çà âîäîñíàáäÿâàíå ñ ãëèíåíè âîäîïðîâîäíè òðúáè. Ïðè ðàç-

Ïðèëîæåíèå 8. Îòíåìàíå íà êîñòíî âåùåñòâî ïðè ñèìâîëè÷íà (à) è ðåàëíà (á) òðåïàíàöèÿ íà ÷åðåïà (ïî Éîðäàíîâ) — ãîðå. Çîíà îêîëî bregma è sutura sagitalis, ìÿñòî íà íàé-÷åñòîòî ðàçïîëîæåíèå íà ñèìâîëè÷íèòå òðåïàíàöèè íà ÷åðåïà-ïóíêòèð è ìúæêè ÷åðåï îò íåêðîïîë, ñ. Îäúðöè, Äîáðè÷êî ñúñ ñëåäè îò 11 ñèìâîëè÷íè òðåïàíàöèè (ïî Éîðäàíîâ).

êîïêè â ãð. Áóëãàð ñà îòêðèòè îñíîâèòå íà êàìåííè è äúðâåíè æèëèùà è íà ãîëåìè îáùåñòâåíè áàíè ñ ôîíòàí â öåíòðàëíàòà çàëà, ãðàäñêè âîäîïðîâîä è ïîäçåìíà ñèñòåìà çà îòîïëåíèå â äâîðåöà, ïîñòðîåí îò ãîëåìè âàðîâèêîâè áëîêîâå (ò.í. êâàäðèñòðîåæ ­ íàé-òðóäíèÿò è ñêúï çà èçïúëíåíèå íà÷èí íà ãðàäåæ, õàðàêòåðåí çà äðåâåí Øóìåð è Åãèïåò).  Ïëèñêà, Ìàäàðà, Ïðåñëàâ è àóëà íà Êàí Îìóðòàã ñà îòêðèòè áàñåéíè è áàíè ñ îòîïëèòåëíè èíñòàëàöèè çà âúçäóõà (õèïîêàóñò), ñëîæíà âîäîïðîâîäíà è êàíàëèçàöèîííà ìðåæà, êîÿòî ñâèäåòåëñòâà çà èçêëþ÷èòåëíî âèñîêîòî ðàâíèùå íà äðåâíîáúëãàðñêàòà ëè÷íà è îáùåñòâåíà õèãèåíà. Âîåííàòà ìåäèöèíà è õèãèåíà ñúùî ñà áèëè íà èçêëþ÷èòåëíà âèñîòà. Ïî âðåìå íà ïîõîäè áèëè èçïîëçâàíè ñïåöèàëíè ïîõîäíè áàíè-øàòðè, â êîèòî ñå ïîñòàâÿëè êîæåíè âàíè. Ðàíåíèòå áèëè èçíàñÿíè îò ïîëåñðàæåíèåòî íà áåçîïàñíî ìÿñòî è òàì èì áèëè ïðàâåíè ïðåâðúçêè, õèðóðãè÷åñêè îïåðàöèè è äðóãè ëå÷åáíè ìàíèïóëàöèè. Ðåäèöà ôàêòè äîêàçâàò, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ñà èìàëè ñåðèîçíè ìåäèöèíñêè ïîçíàíèÿ, òå ñà óìååëè äà ïðàâÿò ñëîæíè õèðóðãè÷åñêè îïåðàöèè, òðåïàíàöèè íà ÷åðåïè, èçêóñòâåíè äåôîðìàöèè íà ÷åðåïà è äðóãè. Ïðè íàõîäêèòå îò ïóñòèíÿòà Òàêëà Ìàêàí å îòêðèòà ìóìèÿ, íà êîÿòî ïðèæèâå å íàïðàâåíà ãðúäíà îïåðàöèÿ, êàòî îïåðàòèâíàòà ðàíà å çàøèòà ñ êîíñêè êîñúì. Íàìåðåíè ñà è õèðóðãè÷åñêè èíñòðóìåíòè îò òîçè ïåðèîä (ìóìèèòå ñà íà âúçðàñò 3000 ãîäèíè). Ñâåäåíèÿòà çà ëå÷åáíèòå ìåòîäè è ñðåäñòâà íà áúëãàðèòå ãîâîðÿò çà òÿõíîòî âèñîêî ðàâíèùå. Îñîáåíî çàáå-

* Çà ñâåäåíèå Öúðêâàòà êàíîíèçèðà çà ñâåòöè õîðà, óìðåëè ìú÷åíè÷åñêè çà âÿðàòà ñè è âîäèëè áëàãî÷åñòèâ æèâîò! Ïî ìíåíèå íà àâòîðà òîâà å åäèíñòâåíèÿò ñëó÷àé â èñòîðèÿòà íà õðèñòèÿíñòâîòî ÷îâåê, óáèë òîëêîâà õîðà, äà áúäå îáÿâåí çà ñâåòåö.

378

ÀÂÈÒÎÕÎË ëåæèòåëíî ïîñòèæåíèå ïðåäñòàâëÿâàò èçâúðøâàíèòå òðåïàíàöèè, èçó÷åíè è îïèñàíè îò ä-ð Ïåòúð Áîåâ, ÷èÿòî çàñëóãà å, ÷å ñâåòîâíàòà íàóêà ïðèçíà òåçè òðåïàíàöèè çà ñïåöèôè÷åí äðåâíîáúëãàðñêè îáè÷àé, êîéòî “ìàðêèðà” ïúòÿ íà áúëãàðèòå â Àëòàé ïðåç Ñðåäíà Àçèÿ ÷àê äî öåíòðàëíà Åâðîïà è Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Ïîñî÷åíèòå òðåïàíàöèè áèâàëè äâà âèäà: ñèìâîëè÷íè (ñ ìàãè÷åñêî-îáðÿäåí õàðàêòåð) è èñòèíñêè ­ õèðóðãè÷åñêè òðåïàíàöèè. Ñèìâîëè÷íàòà òðåïàíàöèÿ íà ÷åðåïà ñå îòëè÷àâà îò ðåàëíàòà òðåïàíàöèÿ ïî òîâà, ÷å ñå ïðåìàõâà ñàìî âúíøíàòà ÷åðåïíà ïëàñòèíêà è ÷àñò îò ãúáåñòîòî âåùåñòâî (äèïëîå), áåç äà ñå çàñÿãà âúòðåøíàòà ïëàñòèíêà íà ÷åðåïíèòå êîñòè. Ñèìâîëè÷íèòå òðåïàíàöèè ñà íàé÷åñòî åäèíè÷íè è ïî èçêëþ÷åíèå ìíîæåñòâåíè (íàïð. â ñðåäíîâåêîâíèÿ íåêðîïîë äî ñ. Îäúðöè, Äîáðè÷êî). Ñëåäèòå, êîèòî îñòàâÿò ñèìâîëè÷íèòå òðåïàíàöèè, íàé-÷åñòî èìàò îâàëíà ôîðìà, ñ äèàìåòúð îò 8 äî 20 ìì è äúëáî÷èíà îò 0,5 äî 2 ìì è ñå íàìèðàò âúðõó èëè â ñúñåäñòâî ñúñ ñòðåëîâèäíèÿ øåâ íà ÷åðåïíèÿ ïîêðèâ, ïðåäèìíî îêîëî òî÷êàòà íà ñâúðçâàíå ñ âåíå÷íèÿ øåâ (îáëàñòòà íà Áðåãìà) (Ïðèëîæåíèå 8). Ïðè ìúæêèÿ ÷åðåï îò Ïëèñêà (VII-IÕ â.) ñ òðè áåëåãà îò ðèòóàëíà òðåïàíàöèÿ å ïðèëîæåí ëå÷åáåí ìåòîä çà ëåêóâàíå íà íåðâíî èëè ïñèõè÷åñêî çàáîëÿâàíå. Îò íàìåðåíèòå íàõîäêè ñå óñòàíîâÿâà, ÷å òðåïàíàöèèòå, ïðàâåíè çà ëå÷åíèå íà ïñèõè÷åñêè çàáîëÿâàíèÿ, ñà ïðàâåíè íàé-÷åñòî â îáëàñòòà íà òåìåòî (âúðõà íà ãëàâàòà). Òàì îáà÷å ñúãëàñíî òåîðèÿòà íà òèáåòñêàòà è êèòàéñêàòà ìåäèöèíà ñå íàìèðà âàæíà åíåðãèéíà òî÷êà áàé-õóé (“ñòî ñðåùè”) ­ òîâà å òî÷êà 20 îò ò.íàð. “Çàäåí ñðåäåí ìåðèäèàí”, ïðèëàãàíà ïðè ëå÷åíèå íà ãëàâîáîëèå, íåâðàñòåíèÿ, âëîøàâàíå íà ïàìåòòà, øóì â óøèòå, åïèëåïñèÿ è äð. (Ïðèëîæåíèå 9). Âåðîÿòíî ñèìâîëè÷íèòå òðåïàíàöèè ñà ïðàâåíè îò äðåâíèòå áúëãàðè íå ñàìî çà ëå÷åíèå, íî è ñ ðåëèãèîçíîìèñòè÷íè öåëè çà ïîñòèãàíå íà îïðåäåëåíè íèâà íà ñúçíàíèå, ñâúðçàíî ñ åçîòåðè÷íèòå ïðàêòèêè íà êîëîáðèòå. Ïðè ðåàëíàòà òðåïàíàöèÿ ñå îòíåìà è âúòðåøíàòà êîñòíà

ïëàñòèíêà (ëàìèíà èíòåðíà). Ïðè ðåàëíàòà òðåïàíàöèÿ íà ÷åðåï íà 7-ãîäèøíî äåòå îò íåêðîïîëà ïðè ñ. Îäúðöè, Äîáðè÷êî (IÕ-Õ â.) ñëåäàòà îò òðåïàíàöèÿòà å âúðõó ëÿâàòà òåìåííà êîñò. Ïèðàìèäàòà íà ëÿâàòà ñëåïîî÷íà êîñò å ðàçðóøåíà îò âúçïàëèòåëåí ïðîöåñ, êîéòî å è âåðîÿòíàòà ïðè÷èíà çà òðåïàíàöèÿòà (Ïðèëîæåíèå 10). Òðåïàíàöèÿòà íà ÷åðåïà ñå íàëàãàëà îáà÷å íàé-÷åñòî ïðè ñåðèîçíè òðàâìè íà ãëàâàòà (íàïðèìåð ïðè óäàð ñ áîçäóãàí, ìå÷ èëè áîéíà ñåêèðà) çà îòñòðàíÿâàíå íà êîñòèöèòå ïðèòèñêàùè ìîçúêà. ×åðåïúò îò Ëîâåøêèÿ íåêðîïîë (VIII-ÕI â.) ñâèäåòåëñòâà çà òðåïàíàöèÿ, íàïðàâåíà ïðèæèâå è äîâåëà äî îçäðàâÿâàíå.  ñëó÷àÿ ñå ñ÷èòà, ÷å îïåðàòèâíîòî âìåøàòåëñòâî ñå å íàëîæèëî ñëåä ñ÷óïâàíå íà ÷åðåïà è õëúòâàíå íà ÷àñò îò êîñòòà. Ñëåä ãðèæëèâîòî îáðàáîòâàíå íà òðàâìàòè÷íàòà ðàíà íå ñå å ðàçâèë ñóïóðàòèâåí ïðîöåñ (Ïðèëîæåíèå 11). Òîâà îçíà÷àâà äîáðè ïîçíàíèÿ ïî àñåïòèêà è àíòèñåïòèêà, îïåðàòèâíè èíñòðóìåíòè è èçïîëçâàíå íà áèëêè çà óïîéêà ­ ìàê, áëÿí (ñúäúðæà ñêîïîëàìèí è ñå äàâà êàòî óñïîêîèòåëíî ïðè ïñèõîìîòîðíà âúçáóäà), ìàíäðàãîãà, êîíîï, ìóõîìîðêà, çúðíåø è àëêîõîë. Ïðè ïðàâåíå-

Ïðèëîæåíèå 10. ×åðåï, ïðèíàäëåæàù íà 7-ãîäèøíî äåòå, Infans I, ãðîá 92 îò Ñðåäíîâåêîâíèÿ íåêðîïîë â ñ. Îäúðöè, Äîáðè÷êî (IX-X â.). Ñëåäà îò ðåàëíà (ëå÷åáíà) òðåïàíàöèÿ âúðõó ëÿâàòà òåìåííà êîñò. Ïèðàìèäàòà íà ëÿâàòà ñëåïîî÷íà êîñò å ðàçðóøåíà îò âúçïàëèòåëåí ïðîöåñ, êîéòî å âåðîÿòíàòà ïðè÷èíà çà òðåïàíàöèÿòà, ëÿâ ñòðàíè÷åí èçãëåä (ïî Éîðäàíîâ).

Ïðèëîæåíèå 11. Ìúæêè ÷åðåï îò Ëîâå÷ ñúñ ñëåäà îò ðåàëíà òðåïàíàöèÿ (ïî Àïîñòîëîâ)

Ïðèëîæåíèå 9. Àêóïóíêòóðíàòà òî÷êà ò. 20 (áàé-õóé) “ñòîòå ñðåùè”, èçïîëçâàíà â òèáåòñêàòà òðàäèöèîííà ìåäèöèíà çà ïðèëàãàíå íà çëàòíà èëè “ãîðÿùà èãëà” (ïî Íàìêàé Íîðáó)

379

ÀÂÈÒÎÕÎË òî íà ëå÷åáíèòå òðåïàíàöèè äðåâíèòå áúëãàðñêè õèðóðçè ñà äåéñòâàëè èçêëþ÷èòåëíî âíèìàòåëíî, çàùîòî â ñëó÷àé íà íåóñïåõ è îñîáåíî àêî ïîñòðàäàëèÿ å áèë âàæíà ëè÷íîñò, òå ñà áèëè ïîãðåáâàíè çàåäíî ñ óìðåëèÿ ïàöèåíò! Ïîäîáåí ñëó÷àé å îïèñàí îò Ãåîðãè Êîñòîâ è ïîòâúðäåí îò èçñëåäîâàòåëÿ íà äðåâíè áúëãàðñêè íåêðîïîëè îò Óêðàéíà. Êîíñòàíòèí Êðàñèëíèêîâ (íåêðîïîëà å êðàé ñ. Æîëòîå-Óêðàéíà).  ãðîáà íà õèðóðãà, ÷èèòî ðúöå è ãëàâà ñà áèëè îòñå÷åíè, ñà íàìåðåíè ìåäèöèíñêè èíñòðóìåíòè è ñïåöèàëíè êðúãëè ñðåáúðíè øàáëîíè çà èçâúðøâàíå íà òðåïàíàöèè. Ïîñëåäíîòî äîêàçâà, ÷å äðåâíèòå áúëãàðè ñà çíàåëè çà àíòèñåïòè÷íèòå ñâîéñòâà íà ñðåáðîòî. Îáãàðÿíåòî (ìîêñàòà) êàòî îïåðàòèâíà òåõíèêà â äîíåñåíî îò áúëãàðèòå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Ìîêñàòà ñå èçâúðøâàëà ñ êîðåíè îò òðúñòèêà, îáâèòè ñ âúëíà è íàïîåíè ñ ìàñ. Èìà äàííè, äàâàùè îñíîâàíèå äà ñå ïðèåìå, ÷å áúëãàðèòå ñà èçïîëçâàëè îñâåí áèëêè è àêóïóíêòóðà â ïî-ðàçëè÷åí âàðèàíò ­ ïðàêòèêóâàíà å ñ èãëè îò àêàöèÿ, ãëîã è èãëè îò êîñò. Äîðè äî íà÷àëîòî íà ÕÕ âåê å èìàëî íàðîäíè ëå÷èòåëè (â Ïåðíèøêî), ïðàêòèêóâàùè ëå÷åíèå ñ èãëè îò àêàöèÿ. Äðåâíèòå áúëãàðè ñà îòãëåæäàëè ðàçëè÷íè äîìàøíè æèâîòíè ­ åäúð è äðåáåí ðîãàò äîáèòúê è íàé-âå÷å êîíå. Êàòî äîáðè æèâîòíîâúäè òå ñà ïîçíàâàëè äîáðå ðàçëè÷íèòå çàáîëÿâàíèÿ ïðè æèâîòíèòå è ñà ãè ëåêóâàëè. Âåðîÿòíî ìîêñàòà è àêóêóïóíêòóðàòà ïúðâîíà÷àëíî ñà ïðèëàãàíè âúðõó æèâîòíè, à ñëåä òîâà òåçè ìåòîäè ñà èçïîëçâàíè è ïðè õîðàòà. Ñ ïîìîùòà íà ìîêñàòà è ëå÷åáíîòî îáãàðÿíå ñ íàæåæåíî æåëÿçî òå ñà ëåêóâàëè êîïèòíèÿ ãíèëåö ïðè êîíåòå è îâöåòå, à ñúùî òàêà è íÿêîè ñïåöèôè÷íè çàáîëÿâàíèÿ, ïðåäèçâèêàíè îò æèâîòíèòå íà õîðàòà ­ êàòî “ñèíÿ ïúïêà” (àíòðàêñ) èëè çëîêà÷åñòâåíèÿ öèðåé (êàðáóíêóë).  êèòàéñêàòà âåòåðèíàðíà àêóïóíêòóðà ñà îïèñàíè ðàçëè÷íè ìåòîäè çà ëåêóâàíå íà æèâîòíè è òî íàé-âå÷å íà êîíå. Òúé êàòî å èçâåñòíî, ÷å êîíåòå ñà áèëè êúò â Êèòàé è ñà áèëè âíàñÿíè îòâúí (îò õóíî-áúëãàðèòå), ëåñíî ìîæåì äà ñå äîñåòèì îòêúäå å çàèìñòâàíà òàçè òðàäèöèÿ. À îñâåí òîâà êèòàéöèòå ñà ïðåäïðèåìàëè è âîéíè ñàìî çà íàáàâÿíå íà êîíå ­ ò.íàð. íåáåñíè êîíå... Êàòî äîêàçàòåëñòâî â òàçè íàñîêà ìîãà äà êàæà, ÷å êèòàéöèòå êàòî äðåâåí, íî çåìåäåëñêè íàðîä, ëîãè÷íî áè òðÿáâàëî äà äúðæàò íà òîâà, ñ êîåòî ñå ðàáîòè â îðèçèùàòà ïðè òÿõ ­ áèâîëà. Ó÷óäâàùî å îáà÷å, ÷å îùå â 928 ã.ïð.Õð. å îïèñàíî íàé-ñòàðîòî êðúâîïóñêàíå ïðè êîíå ÷ðåç óáîæäàíå â îáëàñòòà íà þãîëàðíàòà (ÿðåìíàòà) âåíà. Áîéíîòî èçêóñòâî íà áúëãàðèòå (òåõíèêèòå ñúñ çàõâàòè) ãîâîðè, ÷å çà ëå÷åíèå ñà èçïîëçâàíè è òåõíèêèòå íà ìàíóàëíàòà òåðàïèÿ (ò.í. ÷åêðàê÷èéñòâî). Òúðñåéêè ïàðàëåëè ìåæäó áúëãàðñêàòà è èçòî÷íàòà ìåäèöèíà, áèå íà î÷è åäèí èíòåðåñåí ôàêò: èçâåñòíèòå ó íàñ “÷åêðúêöèè”, êîèòî óìåëî íàìåñòâàò êîñòè è èçêúë÷åíè ñòàâè, èìàò ñâîåîáðàçåí òåñò-èçïèò çà ìàéñòîðñòâî ­ äà ñãëîáÿâàò ñ÷óïåíà ñòîìíà â ÷óâàë, áåç äà ÿ ãëåäàò (ñàìî ñ îïèïâàíå). Àáñîëþòíî ñúùèÿò èçïèò-òåñò ñúùåñòâóâà è â Êèòàé çà òåõíèòå íàðîäíè ëåêàðè-ñïåöèàëèñòè ïî îðòîïåäèÿ, çíàå ñå, ÷å ìíîçèíñòâîòî îò òÿõ ñà è ñïåöèàëèñòè ïî áîéíè èçêóñòâà ­ Ó-ØÓ è Öè-Ãóí.

380

ÁÎÃÎÌÈËÈÒÅ Ñëåä ïîêðúñòâàíåòî õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ îêàçâà èçêëþ÷èòåëíî îòðèöàòåëíà ðîëÿ, òúé êàòî çàáðàíÿâà êàêòî òðåïàíàöèèòå, òàêà è ïðèëàãàíèòå äðóãè ìåòîäè íà ëå÷åíèå, çàêëåéìÿâàéêè ãè êàòî “åçè÷åñêè”. Ìíîãî îò ëå÷åáíèòå ìåòîäè, èçïîëçâàíè îò äðåâíèòå áúëãàðñêè æðåöèêîëîáðèòå, ñà ïðåìèíàëè â íàðîäíàòà ìåäèöèíà. Âåðîÿòíî ïðÿê íàñëåäíèê íà ëå÷èòåëñêîòî óìåíèå íà êîëîáðèòå ñå ÿâÿâàò áîãîìèëèòå, êîèòî ñà áèëè è èçêóñíè ëå÷èòåëè. Äàííè çà òîâà ñå íàìèðàò â áîãîìèëñêîòî ñú÷èíåíèå “Çåëåéíèê” îò Õ-ÕI â.  íåãî ñå ñúäúðæàò óêàçàíèÿ çà ëå÷åíèå ñ áèëêè, ìåä è äðóãè ëå÷åáíè ñðåäñòâà çà î÷íè è êîæíè çàáîëÿâàíèÿ, áîëêè â êîðåìà, õúëöàíå, îòðàâÿíèÿ, çúáîáîë, èíôåêòèðàíè ðàíè. Ïðèëàãàíè ñà ñúùî òàêà ïñèõîòåðàïèÿòà è âíóøàâàíåòî íà ïîëîæèòåëíè åìîöèè. Ñâèäåòåëñòâî çà òîâà å è áîãîìèëñêèÿò àïîêðèô “Äåòñòâî Èñóñîâî”, êàêòî è Ñèñèíèåâèòå ìîëèòâè ­ åäíà îò ôîðìèòå íà ñëîâåñíà òðåïàíàöèÿ ó áîãîìèëèòå.  òåçè ëå÷åáíî-çàêëèíàòåëíè ìîëèòâè å èçïîëçâàíà ÷àñò îò áîãîìèëñêàòà ìåäèöèíñêà òåðìèíîëîãèÿ. Òîâà ïî ñúùåñòâî å èçïîëçâàíå íà ò.í. “ìàíòðè”, ïîçíàòè â áóäèçìà è äð. åçîòåðè÷íè ïðàêòèêè, êîåòî è å äðåâíà ôîðìà íà ò.íàð. áèîåíåðãîòåðàïèÿ. Áîãîìèëèòå ñà ïîçíàâàëè è ïðèëàãàëè èðèñîâàòà äèàãíîñòèêà. Çà íåèí îñíîâàòåë ñå ñìÿòà åòèïåòñêèÿò æðåö Åë Àêñ, ëåêóâàë ìëàäèÿ åãèïåòñêè ôàðàîí Òóòàíêàìîí (ôàðàîí îò XVIII äèíàñòèÿ). Îòêúäå òîçè ìåòîä å áèë èçâåñòåí íà áúëãàðñêèòå áîãîìèëè, èñòîðè÷åñêèòå õðîíèêè ìúë÷àò. Íî å ôàêò, ÷å çàåäíî ñ áîãîìèëèòå òîâà çíàíèå å ïðåìèíàëî è â Åâðîïà.  “Ïåñåíòà íà íèáåëóíãèòå” (êîÿòî íà ïðàêòèêà ñè å ÷èñò õóíñêè åïîñ îò âðåìåòî íà Àòèëà) ñå ñïîìåíàâà çà ÷óäîäåéíèÿ íà÷èí íà ðàçïîçíàâàíå íà áîëåñòèòå ïî îêîòî îò áîãîìèëèòå. Òå íîñåëè ñúñ ñåáå ñè òîðáè÷êè ñ áèëêè, êîèòî ðàçìåíÿëè çà õëÿá ñðåùó ëå÷åíèåòî. Çà âëèÿíèåòî íà áîãîìèëñêîòî ëå÷èòåëñòâî âúðõó ìåäèöèíàòà íà Åâðîïà å ïîêàçàòåëåí è ñëåäíèÿò ôàêò. Ïðî÷óòèÿò “Öåëåáíèê” íà Âàñèëèé Âðà÷ å íàìåðåí ïðåç XIX â. â Ñîðáîíàòà. Ïðåâåäåí å íà ôðåíñêè åçèê îò ä-ð Ïåòúð Áåðîí, ïîðàäè èíòåðåñà íà ôðåíñêèÿ ëåêàð Ëóè Êóíå. Íà áàçà íà îñíîâíèòå íà÷àëà çà ðàçðåæäàíå íà ëåêàðñòâåíèòå ïðîäóêòè îïèñàíè â íåãî, Êóíå ïîñòàâÿ îñíîâèòå íà ñúâðåìåííàòà ôðåíñêà õîìåîïàòèÿ. È îùå åäèí ôàêò çà ñèëíèÿ åçîòåðè÷åí áúëãàðñêè îòãëàñ â Åâðîïà å òîçè, ÷å ôðåíñêèòå êðàëñêè äèíàñòèè âåêîâå íàðåä ñà ñå êëåëè âúðõó áúëãàðñêî Åâàíãåëèå, ïèñàíî íà ãëàãîëèöà. Òîâà å Åâàíãåëèåòî íà èìåòî íà ôðåíñêè êðàë è òî ñåãà ñå íàìèðà â ãðàä Ààõåí — Ãåðìàíèÿ.

ÍÀÐÎÄÍÀ ÌÅÄÈÖÈÍÀ Ïðåç ÕIÕ â. â íàðîäîâåä÷åñêèòå ñè èçñëåäâàíèÿ Öàíè Ãèí÷åâ îïèñâà ñëó÷àé íà ëå÷åíèå íà êàðáóíêóë (ò.í. ãÿâîë èëè çëîêà÷åñòâåí öèðåé) â ñ. Îñòðîâ ­ Îðÿõîâñêà îêîëèÿ, îò æåíà, êîÿòî âúçäåéñòâà ñ áàåíå.

ÀÂÈÒÎÕÎË Òîâà îñòðî èíôåêöèîçíî çàáîëÿâàíå íàé-÷åñòî èìàëî â òåçè âðåìåíà ôàòàëåí êðàé. “...Òÿ çåìà, ïèøå Ö. Ãèí÷åâ è íàïðàâÿ 99 òîï÷åòà (êîëêîòî ìèñèðåíè çúðíà) îò õëÿá, íàðåæäà ãè íà 11 ðåäà ­ âñåêè ïî 9 òîï÷åòà îò ïúðâèÿ ðåä ñ äâà ïðúñòà ­ ñ ïîëèæíèêà è ïîêàçàëåöà è êàòî ïî÷íå äà áàå íàä ïúïêàòà, äúðæè ñè ðúêàòà ñ òîï÷åòî äî åäíà äëàí âèñîêî è îáèêàëÿ îêîëî ïúïêàòà íà êîëåëî äî 9 ïúòÿ. Ïîäèð òîâà çåìà âòîðî, è ïð.... è ïî-íàòàòúê ïèøå: “...ò.å. òÿ îáèêàëÿ íàä ïúïêàòà 99 õ 9 = 891 ïúòè. Äîãäå ñâúðøè áàÿíèåòî ñè, áîëíèÿò çàñïèâà: ïúïêàòà ñå ðàçèæäà è áîëíèÿò îçäðàâÿâà.” Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å â òîçè ñëó÷àé ñå ïîëçâà ñâåùåíîòî è ìàãè÷åñêî ÷èñëî íà äðåâíèòå áúëãàðè ­ 9, à áàåíåòî å âèä “ìàíòðè” è òîâà ëå÷åíèå å ôîðìà íà ò.í. áèîíåðãèÿ. Äî êðàÿ íà XIX âåê â áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìåäèöèíà ñà ñå èçïîëçâàëè ÷åðâåíè êàìúíè çà ëå÷åíèå íà ñëàáè è óðî÷àñàíè. ×åðâåíèòå êàìúíè èëè ÷åðâåíà ãëèíà ñå ðàçòâàðÿò âúâ âîäà èëè âèíî è òàêà ñå äàâàò íà áîëíèòå (òå ñúäúðæàò æåëÿçî).  áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìåäèöèíà èìà ìíîãî îñíîâîïîëàãàùè íà÷àëà è ïðèíöèïè, ñâúðçàíè ñ êèòàéñêàòà, èíäèéñêàòà è òèáåòñêàòà ìåäèöèíà. Íàé-âàæíèòå îò òåçè ïðèíöèïè ñà ëå÷åíèåòî è õðàíåíåòî ñïîðåä ñåçîíèòå è ñúáëþäàâàíå íà áèîëîãè÷íèòå ðèòìè, ñâúðçàíè ñ äðåâíèÿ áúëãàðñêè êàëåíäàð. Çà ðàçëèêà îò äíåøíèòå áúëãàðè, äðåâíèòå íå ñà êîíñóìèðàëè òîëêîâà ÷åñòî ìåñî, à ñàìî ïî ïðàçíèöè. Ìåñîòî ñå å êîíñóìèðàëî ñúîáðàçíî ñåçîíèòå: çèìàòà ­ ñâèíñêî, íàïðîëåò ­ àãíåøêî, ëÿòîòî ­ ïòèöè, à åñåíòà ­ òåëåøêî. Îñíîâíè ñà áèëè âåãåòàðèàíòñêèòå ÿñòèÿ îò çåëåí÷óöè, ìëå÷íèòå ïðîäóêòè, ïëîäîâå è ïîäïðàâêèòå îò áèëêè. Äðóãèÿò ñâúðçâàù ôàêòîð å áèëêîëå÷åíèòî, êîåòî å ñ èçêëþ÷èòåëíà âàæíîñò â áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìåäèöèíà. Ïðè íåÿ, êàêòî è â òèáåòñêàòà è êèòàéñêàòà ìåäèöèíà, èìà åäíî ïðàâèëî, ñâúðçàíî ñ ëå÷åáíèòå ðàñòåíèÿ. Òî ñå îòíàñÿ äî òðèäåëíîòî ðàçäåëÿíå íà ñâåòà è íåùàòà (ãîðå-ñðåäàòà-äîëó; íåáå-÷îâåê-çìèÿ; êîðåí-ñðåäà-êðàéíà ÷àñò; Áîæåñòâåí ñâÿò-÷îâåøêè ñâÿò-ïîäçåìåí (äåìîíè÷åí) ñâÿò è ò.í.). Ñúãëàñíî òàçè òðèàäà ÷îâåøêîòî òÿëî ñúùî ñå äåëè íà òðè ÷àñòè (ãëàâà-ñðåäà-äîëíà ÷àñò (ïîä ïîÿñà), êîèòî ñå ñúîòíàñÿò ñïðÿìî áèëêèòå è ëå÷åáíèòå ðàñòåíèÿ ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: ñ êîðåíèòå ñå ëåêóâà äîëíàòà ÷àñò, ñúñ ñðåäíàòà ÷àñò ñå ëåêóâà òÿëîòî è âúòðåøíèòå îðãàíè, à ñ öâåòîâåòå ñå ëåêóâàò ãëàâàòà è øèÿòà. Åäíà íàñêîðî èçëÿçîõà è ìíîãî íîâè äàííè çà ìåäèöèíñêèòå óìåíèÿ íà íàøèòå áðàòÿ ­ âîëæêèòå áúëãàðè. Òóê âèçèðàì ò.íàð. îò íàóêàòà äîìîíãîëñêè ïåðèîä (äî ïàäàíåòî íà Âåëèêà Âîëæêà Áúëãàðèÿ ïîä ìîíãîëñêî âëàäè÷åñòâî ïðåç ÕIII âåê). Çà ðàçëèêà îò Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, âîëæñêèòå áúëãàðè ïðèåìàò èñëÿìà áåç ñúäáîâíè ñúòðåñåíèÿ è äàæå “îìåêîòÿâàò” ôîðìàòà ìó. Äîñòàòú÷íî ïîêàçàòåëíè â òîâà îòíîøåíèå ñà õðîíèêèòå íà Èáí Ôàäëàí. Òàìîøíèÿò èñëÿì äàæå òîëåðèðàë ìåäèöèíñêèòå ïîçíàíèÿ. Êàêâî íàó÷àâàìå îùå çà ìåäèöèíñêèòå óìåíèÿ íà áúëãàðèòå?

Áúëãàðèòå óìååëè äà ïðèãîòâÿò è äîáèâàò ðàçëè÷íè îòðîâè. Ñ òÿõ â ÷àñòíîñò íàìàçâàëè âúðõîâåòå íà ñòðåëèòå. Äî íàñ å ñòèãíàëî èçâåñòèåòî çà îòðàâÿíåòî îò âîëæêèòå áúëãàðè íà ïîëîâåöêèÿ (êóìàíñêèÿ) êíÿç Àåï. Âúâ Âîëæñêà Áúëãàðèÿ îïðåäåëåíî ðàçâèòèå äîñòèãíàëà è ìåäèöèíà, îñíîâàíà íà ïðîãðåñèâíèòå òðàäèöèè íà íàðîäíàòà ìåäèöèíà. Áúëãàðèòå áèëè ïîçíàâà÷è íà ïðèðîäíèòå ëåêàðñòâà: ðàçëè÷íè âèäîâå ðàñòåíèÿ, êàìúíè è ò.í. Àë-Ãàðíàòè ïèøå, ÷å êîãàòî áúëãàðñêèÿò öàð è æåíà ìó ñå ðàçáîëÿëè, òÿõ ãè “ëåêóâàëè ñ ëåêàðñòâà, êîèòî ñà ïðèåòè ïðè òÿõ...” Ñëåäîâàòåëíî âîëæñêèòå áúëãàðè èçïîëçâàëè îïðåäåëåí è â èçâåñòíà ñòåïåí âå÷å èçïèòàí ïðåç âåêîâåòå êðúã îò ëåêàðñòâà. Ëþáîïèòíî å, ÷å ⠓Ðå÷íèê”-à íà Ì. Êàøãàðè äóìàòà “îò” îçíà÷àâà òðåâà è ëåêàðñòâî, à “îòà÷è” ­ ëåêàð, ò.å. áóêâàëíî: òðåâè÷àð. Áúëãàðñêèòå ëåãåíäè ãîâîðÿò çà öåëåáíèòå ñâîéñòâà íà áðåçîâèòå ìåòëè÷êè, ñ ÷èÿòî ïîìîù áèëè èçëåêóâàíà ïàðàëèçèðàíàòà äúùåðÿ íà áúëãàðñêèÿ âëàäåòåë ïðèíöåñà Òóéáèêå — Õ âåê! (Âåðîÿòíî çàáîëÿâàíåòî å áèëî äåòñêè ïàðàëè÷ — á.ì.). Ïðè íåéíîòî ëå÷åíèå áèëè ïðèëàãàíè ñúùî òàêà è ïàðíàòà áàíÿ (!) è ìàñàæ. ÀëÃàðíàòè ñúîáùàâà çà øèðîêàòà óïîòðåáà íà ìåäà ïðè ëåêóâàíå íà ïðîñòóäà è ïèøå, ÷å çà îòäåëÿíåòî íà êàìúíè îò áúáðåöèòå è ïèêî÷íèÿ ìåõóð ñå èçïîëçâàëè ìàëêè òåïàíè ïàð÷åíöà ìåñî îò ïòèöà-êðúñòî÷îâêà. Èçïîëçâàëà ñå ñúùî è ò.í. “áîáðîâà ñòðóÿ”-öåííî ëåêàðñòâåíî ñðåäñòâî, ïîëó÷àâàíî îò ìóñêóñíàòà æëåçà íà ðå÷åí áîáúð-ñàìåö. Òÿ äîðè áèëà âêëþ÷åíà â ñïèñúêà íà ñòîêèòå, èçíàñÿíè îò Âîëæñêà Áúëãàðèÿ â Ñðåäíà Àçèÿ.  êà÷åñòâîòî íà ëåêàðñòâà ñðåùó ðàçëè÷íè çàáîëÿâàíèÿ áèëè èçïîëçâàíè áåëåìíèòèòå (âêàìåíåëîñòè íà áåçãðúáíà÷íè æèâîòíè îò êëàñà íà ãëàâîíîãèòå ìîëþñêè), êîèòî ñå ïðåäëàãàëè âúâ âèä íà ïðàõ. Ïèåëè ãî ïðåäâàðèòåëíî, ñìåñåí ñ äúæäîâíà âîäà èëè ãî ïîñèïâàëè.  Àôãàíèñòàí, Ñåâåðíà Èíäèÿ è â íÿêîè ÷àñòè íà Èðàí îò ñòàðè âðåìåíà â ëå÷åáíàòà ïðàêòèêà ñå èçïîëçâàë ìåõëåìúò “÷àðìå-è áóëãõàð” (áúëãàðñêà êîæà) ñðåùó êîæíè çàáîëÿâàíèÿ è íàé-âå÷å ïðè òåæêè íàðàíÿâàíèÿ. Ïðèãîòâÿëè ãî îò ïåïåë, ïîëó÷åíà îò èçãàðÿíåòî íà ñòàðà êîæà. Ïåïåëíèÿò ïðàøåö ñå ñìåñâàë ñ êîñòåí ìîçúê îò òîêó-ùî çàêëàíî æèâîòíî èëè â êðàåí ñëó÷àé ñ íÿêàêâî îðãàíè÷íî âåùåñòâî.  òðóäîâåòå íà Àáó-ë-Àëÿ Õàìèä èáí Èäðèñ àë-Áóëãàðè ñå äàâàò ñâåäåíèÿ ïî ìåäèöèíà, â ÷àñòíîñò â òÿõ ñå ñúäúðæàò çíàíèÿ ïî åìáðèîëîãèÿ ­ çà âúçíèêâàíåòî íà ñòàäèèòå íà ðàçâèòèå íà çàðîäèøà â ìàé÷èíàòà óòðîáà è äð., à îò ïîåìàòà “Êûññà-è Éóñóô” ñå âèæäà, ÷å åäèí îò îñíîâíèòå ñïîñîáè çà äèàãíîñòèêà ïðè áúëãàðèòå ëå÷èòåëè å áèëî íàïèïâàíåòî íà ïóëñà íà áîëíèÿ. Çà íåãî ñà áèëè íàïèñàíè ñïåöèàëíè ìåäèöèíñêè òðàêòàòè ­ êàòî “Êèòàáû íàáç” (“Êíèãà çà ïóëñà”), øèðîêî ïîïóëÿðíà ñðåä ìþñþëìàíèòå.  ïîåìàòà “Êûññà-è Éóñóô” ñå ñïîìåíàâà çà ìåäèöèíñêèÿ èíñòðóìåíò ­ ëàíöåò. Ëàíöåòèòå ñà ìàëêè íîæè÷êè ñ äâóñòðàííè îñòðèåòà, èçâåñòíè è â áèëÿðñêèòå êîëåêöèè. Îñâåí òîâà ñå ñðåùàò è ïèíñåòè, î÷åâèäíî èçïîëçâàíè â ëå÷åáíàòà ïðàêòèêà. Òàêàâà áðîíçîâà ïèíñåòà å îòêðèòà â Òàíêååâñêèÿ íåêðîïîë çàåäíî ñ ôëàêîí÷å-òóáè÷êè îò òúíêî ñðåáúðíî ôîëèî, ñëóæèëè âåðîÿòíî çà ñúõðàíåíèå íà ëåêàðñòâà.

381

ÀÂÈÒÎÕÎË Ãîëÿì èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâàò äîñòèãíàëèòå äî íàñ ñúîáùåíèÿ çà âîëæñêî-áúëãàðñêè ó÷åíè ìåäèöè, ÷èèòî òðóäîâå ñà áèëè ïîïóëÿðíè íà Èçòîê. Òàêèâà ñà áðàòÿòà Òàäæàäèí è Õàñàí èáí Éóíóñ àë-Áóëãàðè. Òàíäæàí àë-Áóëãàðè å íàïèñàë ñú÷èíåíèåòî “Àò-Òèðÿê àë-Êàáèð” (“Íàé-äîáðè ëåêàðñòâà ñðåùó îòðàâÿíå”), à íåãîâèÿò áðàò Õàñàí ïî ìîëáà íà èçâåñòèÿ ïî îíîâà âðåìå ëåêàð Áàäð àä-äèí Ìàõìóò èáí Óñìàí ïðåïèñàë òîçè òðàêòàò ïðåç 1220-1221 ã. Äíåñ òîé ñå ñúõðàíÿâà â áèáëèîòåêàòà íà Ìåäæëèñà â Èðàí.  òðàêòàòà ïîäðîáíî ñå îïèñâàò ìíîãîòî áèëêè è ïðèðîäíè ïðîäóêòè, êîèòî ãî ïðàâÿò åäèí ìíîãîñúñòàâåí è ñëîæåí ëåêàðñòâåí ïðîäóêò. Èçëîæåíè ñà ïîäðîáíî îïèñàíèÿ íà ñúñòàâêèòå è íà÷èíèòå íà ïðèãîòîâëåíèå íà òèðÿêà, êàêòî è ïðè êîè áîëåñòè è â êàêâè äîçè òðÿáâà äà ñå ïðèåìà. Ãëàâíîòî ïðåäíàçíà÷åíèå íà òèðÿêà å áèë ïðîòèâîòîêñè÷íèÿò ìó åôåêò îò óõàïâàíèÿ íà çìèè èëè äðóãè îòðàâÿíèÿ. Îñâåí òîâà ñïåêòúðúò íà ïðèëîæåíèå íà òèðÿêà â çàâèñèìîñò îò ðåöåïòóðàòà áèë äîñòà øèðîê, êàòî òîé ñå ïðèëàãàë è êàòî ïðîôèëàêòè÷íî è îáùîóêðåïâàùî ñðåäñòâî. Äðóã ìåäèöèíñêè òðàêòàò ïî ôàðìàêîëîãèÿ ­ “Çà ïðîñòèòå ëåêàðñòâà” íà Áóðõàí èáí Èóñóô áóëãàðè, ñúùî òàêà å áèë ìíîãî ïîïóëÿðåí íà Èçòîê. Ñúùî òàêà â Àôãàíèñòàí è Ñåâåðíà Èíäèÿ å áèëî ïðîñëàâåíî èìåòî íà ëå÷èòåëÿ Õîäæà Áóëãàðè, æèâÿë è ðàáîòèë â Ãàçíà (ÕI-ÕII â.). È äî äåí äíåøåí ìþñþëìàíèòå îò âñè÷êè êðàèùà íà ñâåòà èäâàò íà ãðîáà íà áúëãàðñêèÿ ëåêàð è ïðè èçâîðà ñ íåãîâîòî èìå íà ïîêëîíåíèå è ñ íàäåæäà çà èçöåëåíèå. Ïðåç 1971 ã. íà ãðîáà ìó å èçäèãíàò ìàâçîëåé îò áÿë ìðàìîð. Ã. Êîëåäàðîâ ñ÷èòà, ÷å Õîäæà áóëãàðè ïðîèçõîæäà îò Äóíàâñêà Áúëãàðèÿ, îçîâàë ñå íà èçòîê ñëåä ãîíåíèÿòà íà áîãîìèëèòå, ïîçîâàâàéêè ñå ñëåäíîòî, ÷å êîãàòî ïðåäè ñìúðòòà ìó ïîèñêàëè äà óçíàÿò êúäå å ðîäèíàòà ìó, òîé îòâúðíàë “Äàëå÷å íà çàïàä”. Íî âñå ïàê óáåäèòåëíè ñà è äîâîäèòå íà àôãàíñêèÿ èñòîðèê À. Õàáèáè (“Êðàòêà èñòîðèÿ íà Àôãàíèñòàí”, â 2 ò. ­ Êàáóë, 1969 ã.), êîéòî ïèøå, ÷å Õîäæà Áóëãàðè å âîëæñêè áúëãàðèí. Òîé îáðúùà âíèìàíèå íà ñîöèàëíîòî ìó ïîëîæåíèå è ÷å òîé å áèë ïðèíö. Õàêèì Ñàíàè (1070-1140 ã.), âúçïÿë ãî â ñâîèòå ñòèõîâå, ãî íàðè÷à “øàõçàäå”, ò.å. ÷ëåí íà óïðàâëÿâàùèÿ äîì èëè êíÿç. Òàêà èëè èíà÷å, ÿâíî ñðåäíîâåêîâíèòå èçòî÷íèöè è ïî-êúñíèòå èçñëåäîâàòåëè ÷åñòî îáúðêâàò áúëãàðèòå îò Äóíàâ ñ âîëæêèòå áúëãàðè, íî ïî-âàæíîòî å, ÷å â äðåâíîñòòà äóìàòà áúëãàðèí è áúëãàðñêî å âñÿâàëà ðåñïåêò è ïî÷èò íà Èçòîê.

382

Êðàéíî âðåìå å îòêðèòî è íåïðåäóáåäåíî äà ñå êàæå èñòèíàòà çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è äà áúäåì ïîñòàâåíè òàì, êúäåòî å èñòèíñêîòî íè ìÿñòî ­ ïðè íàé-äðåâíèòå êóëòóðè è öèâèëèçàöèè.

Ëèòåðàòóðà: 1. Àïîñòîëîâ, Ìèëàäèí. “Èñòîðèÿ íà ìåäèöèíàòà”, êðàòúê êóðñ. Ñîôèÿ, 1981 ã. 2. Àëàäæîâ, Æèâêî. “Ïàìåòíèöè íà ïðàáúëãàðñêîòî åçè÷åñòâî”. Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî. Àêàäåìè÷íî èçäàòåëñòâî, ïðîô. Ìàðèí Äðèíîâ, Ñîôèÿ, 1999 ã. 3. ä-ð Àëåêñàíäîðâ, Äîðèÿí, “Áîéíè èçêóñòâà è âîåííî äåëî íà äðåâíèòå áúëãàðè”. Îáùîáúëãàðñêà ôîíäàöèÿ “ÒÀÐÃÐÀ”, Ñîôèÿ, 1999 ã. 4. Àðíàóäîâ, Ìèõàèë. “Î÷åðöè ïî áúëãàðñêèÿ ôîëêëîð”, òîì. 2. Ñîôèÿ, Áúëãàðñêè ïèñàòåë 1969 ã., ñòð. 186-394. 5. Ä-ð Áîåâ, Ïåòúð. “Ïðîèçõîäúò íà áúëãàðèòå”; Äîêëàäè îò ìåæäóíàðîäíàòà íàó÷íà êîíôåðåíöèÿ Âàðíà 16-17.11.1996 ã., ñòë. 23. 6. Ãåîðãèåâà, Ðóìÿíà. Ìóìèè îò åâðîïåèäè, îòêðèòè â ïóñòèíÿòà Òàêëà Ìàêàí. Ñêàëíè ðèñóíêè â Êèòàé ñ àíàëîã â Áúëãàðèÿ, ñòàòèÿ âåñòíèê 168 ÷àñà îò 12-18.03.1999 ã. 7. Ãèí÷åâ, Öàíè. “Íåùî ïî áúëãàðñêàòà íàðîäíà ìåäèöèíà”, êí. òòò. 8. Äèìêîâ, Ïåòúð. “Î÷íà äèàãíîçà”, èçäàòåëñòâî “Àñòðàëà”. 9. “Èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ”, Ñîôèÿ, èçä. Îòå÷åñòâî, 1994 ã. 10. ïðîô. Éîðäàíîâ, Éîðäàí. “Ïðàêòè÷åñêà àíòðîïîëîãèÿ çà àðõåîëîçè”, Ñîôèÿ, 1999 ã., ñòð. 123-128. 11. Êàëîÿíîâ, Àí÷î. “Áúëãàðñêîòî øàìàíñòâî”, èçä. Ñîôèÿ, 1995 ã. 12. Êàðàäæîâ, Ìàêñèì, Òîì÷åâ, Öâåòàí. “Áúëãàðèòå ñà ïèïíàòè îò Áîãà, âÿðâàò â Àëòàé”, “Ñòàòèÿ â. “Íîùåí òðóä”, 18.08.1998 ã. 13. Ìèëåâ, Àë., Ëàçîâà, Öâ. è Ïîïîâà, Â. “Èçâîðè çà èñòîðèÿ íà Òðàêèÿ è íà òðàêèòå”, ò. 1, Èíñòèòóò ïî òðàêîëîãèÿ. 13. Ïàðíîâ, Åðìåé “Áîãîâåòå íà ëîòîñà”, Íàðîäíà êóëòóðà, Ñîôèÿ, 1983 ã., ñòð. 153. 14. Ñòîé÷åâ, Àíàíè. “Ñâåòîãëåäúò íà ïðàáúëãàðèòå”, ÁÀÍ 1981 ã. 15. Äîö. ßðóëëèíà, Òàòÿíà. “Ïðàáúëãàðñêè êîñìè÷åñêè ãðàä â Ñèáèð”, â. Íîùåí òðóä, áð. 122, 26-27.06.1998 ã. 16. “Àòëàñ Òèáåòñêîé ìåäèöèíå”, èçä. “Ãàëàðò”, Ìîñêâà, 1994 ã., ñòð. 265. 17. Ãàëèëóëèí, À.Í. “Ìåäèöèíà Âîëæêîé Áóëãàðèè è Êàçàíñêîãî õàíñòâà, Êàçàí, “Ìåíèöèíà” 1997 ã. 18. Äàâëåòøèí Ãàìèðçàí Ìèðãàçÿåâè÷. “Âîëæñêàÿ Áóëãàðèÿ. Äóõîâíàÿ êóëüòóðà”, èçä. Êàçàí, 1994 ã., ñòð. 157-161. 19. Ìà÷åðåò Å.Ñìîñþê È. “Ðóêîâîäñòâî ïî ðåôëåêñîòåðàïèè”, Êèåâ,: Âèùà øêîëà Ãîëîâíîå èçäàòåëüñòâî, 1981 ã. 20. Òàäæàäàòèí Àë-Áóëãàðè. “Àò-Òèðèàê Àë-Êàáèð” (Áîëüøîé Òèðèàê), èçä. ã. Êàçàí, 1997 ã. 21. Hentze, C. Tod, Auferstebung, Weltordnung, Zürich, 1955. 22. Ëè÷åí àðõèâ.

ÀÂÈÒÎÕÎË

ÑÚÄÚÐÆÀÍÈÅ* Äåêàäà Àâè-Tîõîë (Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ) .............................................................................................................................. ........................... 5 A decade Avi-Tohol (Dimitar I. Dimitrov) .............................................................................................................................. ....................................... 7 Ôàííà Ãðèíáåðã Áúëãàðèòå è ñâåòúò (ôðàãìåíò îò ëåêöèÿ íà ïî âúïðîñà çà ñúçäàâàíå íà áúëãàðñêà äîêòðèíà) .................................. 9 Äèìèòúð Òàáàêîâ. Ê-àâè (Êàâà-Êàíà) Òóîõîë (Àâèòîõîë) .................................................................................................................................... 12 Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Ïðîèçõîä è çíà÷åíèå íà èìåòî áúëãàðè ..................................................................................................................... 19 Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Òèòëàòà öàð ­ íàé-äðåâíàòà èìïåðñêà òèòëà â ñâåòà ............................................................................................... 25 Ôàíè Ïîïîâà-Ìóòàôîâà. Çà áúëãàðñêàòà àçáóêà ......................................................................................................................................................31 Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà. Íàáëþäåíèÿ âúðõó ôîðìàëíàòà îñíîâà íà ãëàãîëèöàòà è ñòàðòà ñàíñêðèòñêà ïèñìåíîñò .............................................................................................................................................................................34 Äèìèòúð Òàáàêîâ. Ðåëèãèÿòà íà âñåëåíàòà ­ íåáåñíàòà âÿðà .............................................................................................................................. 43 Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Êîé å áèë Áîðèñ Ãîäóíîâ ........................................................................................................ ....................................... 48 Äèìèòúð Ä. Ñúñúëîâ. Îùå íÿêîè äàííè çà áúëãàðèòå â Ñðåäíà Àçèÿ îò êèòàéñêèòå ëåòîïèñè ñïîðåä Äå Ãðîîò ................................. 55 Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Îùå çà èäåíòèôèêàöèÿòà íà Àâèòîõîë îò Èìåííèêà .............................................................................................. 60 Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Òàéíàòà íà Òàðèìñêàòà êîòëîâèíà ................................................................................................................................ 63 Ä-ð Òà÷î Òàíåâ. Áúëãàðñêîòî âåçìî è Èçòîêúò. Îáÿñíåíèå íà ãëàâà VII çà åëáåòèöàòà ................................................................................65 Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà, Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Èäåíòèôèêàöèÿ íà áúëãàðñêàòà ðóíè÷åñêà ïèñìåíîñò è íà ãëàãîëèöàòà â èíäîåâðîïåéñêèÿ àðåàë ................................................................................................................................................... 127 Ïðîô. Îìåëÿí Ïðèöàê. Ïå÷åíåãèòå (ïðèìåð çà ñîöèàëíà è èêîíîìè÷åñêà òðàíñôîðìàöèÿ) ................................................................... 136 Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Òèòëàòà Êàíàñóáèãè ....................................................................................................................................................... 144 Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Îùå çà áúëãàðñêèÿ åçèê è ñâ. ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé ............................................................................................. 148 Íàðîä áåç ñâîÿ èñòîðèÿ å çàãóáåí (Ðàçãîâîð íà Ïëàìåí Áåéêîâ ñ Òà÷î Òàíåâ, ïðîâåäåí â äîìà ìó íà 30 àâãóñò 1996 ã.) ..................................................................... 152 Ä-ð Òà÷î Òàíåâ. Íîâà âúçìîæíîñò çà òúëêóâàíå íà èìåòî “áúëãàðè” .............................................................................................................. 157 Ä-ð Òà÷î Òàíåâ. Íåïðàâäàòà ñïðÿìî êèðèëèöàòà .................................................................................................................................................. 164 Ä-ð èíæ. Ãåîðãè Ëàìáàäæèåâ. Êîäîâè ñúîòâåòñòâèÿ ìåæäó èìåíà íà ñåëèùà îò Çàïàäåí Òèáåò è Ñðåäíà Ñòàðà ïëàíèíà, ñâúðçàíè ñ èñòîðèÿòà íà ïðàïðàáúëãàðèòå ...................................................................................................... 172 Ä-ð Ñâåòëîçàð Ïîïîâ. “Êíèãàòà íà Åíîõ” è áúëãàðñêèÿò áèòîâ êàëåíäàð ...................................................................................................... 178 Àíäðåé À. Âúíãåâ. Áåçñìúðòíàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ ........................................................................................................................................... 185 Äèìèòúð Èë. Äèìèòðîâ. Ïî ïúòÿ íà áúëãàðèòå ........................................................................................................... ......................................... 187 Âåñåëà Ìëàäåíîâà Èâàíîâà. Äðåâíàòà öàðñêà èíñòèòóöèÿ è äðåâíîáúëãàðñêîòî íàñëåäñòâî ................................................................... 216 Ñâåòîçàð Ïîïîâ. Ïî äèðèòå íà Àâèòîõîë ............................................................................................................................................................... 223 Êèðèë Ïîïîâ. Ïúò ïðåç âåêîâåòå .............................................................................................................. ................................................................ 234 Äèìèòúð Ä. Ñúñúëîâ. Ó÷åíèå çà âúðõîâíîòî åäèíñòâî ...................................................................................................................................... 239 Ëú÷åçàð Òîøåâ. Õåðîäîò è Èðàíñêàòà õèïîòåçà çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðèòå ................................................................................................. 252 Áèáëåéñêèÿò ïîòîï å ñòàíàë â ×åðíî ìîðå ............................................................................................................................... ............................. 253 Àðõ. ä-ð Ñâåòëàíà Ãîëîãà÷åâà-Ïåíåâà. Äàðáàçè – àðõèòåêòóðåí ôåíîìåí è ïðè äðåâíèòå áúëãàðè ....................................................... 256 Åêàòåðèíà Äèìèòðîâà. Àç-áóêè-âåäè ................................................................................................................... .................................................... 261 Ä-ð Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ. Ñèìâîëíàòà ñèñòåìà íà äðåâíèòå áúëãàðè ............................................................................................................ 265 Ñâåòëîçàð Ïîïîâ. Àëåêñàíäúð Âåëèêè â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è ìèòîëîãèÿ .................................................................................................. 273 Â. Ìëàäåíîâà. Ïðîèçõîä íà íàñåëåíèåòî îò ñåëî Áúëãàðñêè êàðààãà÷ (äíåøíîòî ñåëî Òîòëåáåí), Ïëåâåíñêà îêîëèÿ ............................................................................................................................................................................. 278 Ìèëîø Ñèäîðîâ. “Ñåäåìòå ïëåìåíà” è “ñêèòñêîòî çàáëóæäåíèå” .................................................................................................................. 294 Ä-ð Äîðèÿí Àëåêñàíäðîâ. Åòíîãåíåçèñ è èñòîðèÿ íà êàçàöèòå â Óêðàéíà è Ðóñèÿ ...................................................................................... 298 Äèìèòúð Òàáàêîâ. Èñòîðèÿòà íà áúëãàðèòå â ðúöåòå íà ñëàâÿíî-ìàíèàöèòå ................................................................................................ 306 Äèìèòúð Ä. Ñúñúëîâ. Çà áúëãàðñêîòî âðåìå÷èñëåíå .......................................................................................................................................... 315 Ñâåòëîçàð Ïîïîâ. “Ñêàçàíèå çà äúùåðÿòà íà õàíà” è ÿïîíñêàòà ìèòîëîãèÿ .................................................................................................. 324

* Ìàòåðèàëèòå â I òîì ñà õðîíîëîãè÷íî ïîäðåäåíè ñïîðåä ïóáëèêóâàíåòî èì â ïîðåäèöàòà íà ñïèñàíèå ÀÂÈÒÎÕÎË îò êí. I 1995 ã. äî êí. 15 2001 ã., (áåë. ðåä.)

383

ÀÂÈÒÎÕÎË Ä-ð Ëèëè Ðàé÷åâà. Ïèñìåíè ñâåäåíèÿ çà äâèæåíèåòî íà ïëåìåíàòà áåðñèëè/âåðñèëè/ áåð÷óë/áåðçèòè/âàðñàöè ...................................................................................................................................................................................... 331 Áîíî Øêîäðîâ. Ïèñìåíè çíàöè íà ñòàðèòå áúëãàðè è âðúçêàòà èì ñ äðåâíèòå öèâèëèçàöèè .................................................................... 336 Ðàéêî Ñåôòåðñêè. Ðóíèêà áóëãàðèêà ............................................................................................................... ......................................................... 356 Äèìèòúð Èâ. Äèìèòðîâ. Çíà÷åíèåòî íà äóìàòà “îðäà” ...................................................................................................................................... 359 Åêàòåðèíà Ïåé÷åâà. Êîðåíúò íà çëîòî .................................................................................................................................................................... 361 Õðèñòî Ìàäæàðîâ. Êúäå å êîðåíúò íà çëîòî .......................................................................................................................................................... 364 Ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ. Åçîòåðèçúì è ëå÷èòåëñòâî íà äðåâíèòå áúëãàðè ..................................................................................................... 368

Àâèòîõîë® - òîì I Íîâèÿò ïðî÷èò íà áúëãàðñêàòà äðåâíîñò Áúëãàðñêà Âòîðî äîïúëíåíî èçäàíèå Èçäàâà ñäðóæåíèå “Àâèòîõîë” ISBN 954-8925-32-X

ÈÊ “Âèäåëèíà”

Ñúñòàâèòåëñòâî Ðåäàêòîð Òåõíè÷åñêà ðåäàêöèÿ Õóäîæåñòâåíî îôîðìëåíèå Ïðåäïå÷àòíà ïîäãîòîâêà

ä-ð Âëàäèìèð Õðèñòîâ Äèìèòúð Äèìèòðîâ Ïåòúð Ãîëèéñêè Ãåîðãè Ðàë÷åâ Àòàíàñêà Õðèñòîâà

Ôîðìàò 70õ100/8 ïå÷àò ÈÊ “Âèäåëèíà”

384