Ελληνισμός στη Βενετία

A

ΦIEPΩMA

KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993

2-23 OAΦIEPΩMA Eλληνισμς στη Bενετία. Eπισκπηση της Iστορίας της Eλληνικής Oρθδοξης Aδελφτητας της Bενετίας (1498 - 1953).  Aκμή και παρακμή. H ανάπτυξη και η υποδειγματική οργάνωση της Aδελφτητας, οι εσωτερικές διχνοιες και η συρρίκνωσή τους.  Oι σημαντικτεροι Eλληνες λγιοι στη Bενετία.  H Mαρκιανή Bιβλιοθήκη. Oφείλει τη δημιουργία της στον καρδινάλιο Bησσαρίωνα, ο οποίος δώρισε, το 1468, 900 τμους της βιβλιοθήκης του στην πλη της Bενετίας.  Oι απαρχές της Eλληνικής Tυπογραφίας. Σημαντικς ο ρλος των ελληνικών τυπογραφείων της Bενετίας στη διατήρηση της ελληνικής συνείδησης και στη διάδοση της κλασικής γραμματείας.  Tο ελληνικ Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών στη Bενετία. Tο μοναδικ ελληνικ κέντρο επιστημονικής έρευνας στο εξωτερικ. H ιστορία του χθες και σήμερα.  Tο Mουσείο των Eικνων. Kτίστηκε τον 17ο αιώνα και είναι το πλουσιτερο στην Eυρώπη σε έργα μεταβυζαντινής ζωγραφικής.  O Aγιος Γεώργιος των Eλλήνων. O παλαιτερος και λαμπρτερος Oρθδοξος νας στη Δύση.  «Aπ τον Xάνδακα στη Bενετία». Eλληνικές εικνες στην Iταλία. H έκθεση στο Mουσείο Kορρέρ.  H ελληνική περιουσία στη Bενετία. Tο κράτος αδιαφορεί για τα κτίσματα που η αξία τους ξεπερνά τα 3 δισ. δραχμές.

24

Bενετία, η πρωτεύουσα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας σε γκραβούρα Eποχής

O Eλληνισμς στη Bενετία Eπισκπηση της Iστορίας της Eλληνικής Oρθδοξης Aδελφτητας της Bενετίας (1498 - 1953) TO KYMA της εξ δου των Eλλήνων λογίων απ το Bυζάντιο στις χώρες της δυτικής Eυρώπης κατά τα μέσα του 15ου αιώνος και η μεγάλη συμβολή αυτών στην ανάπτυξη των ελληνικών σπουδών κατά την περίοδο της Aναγεννήσεως είναι ένα απ τα σημαντικ τερα κεφάλαια της ιστορίας του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Oι Bυζαντινοί λ γιοι έδρασαν στη Bενετία (15ος

ΘEAMATA Kινηματογράφοι και θέατρα.

25-31 THΛEOPAΣH

Tο πργραμμα της εβδομάδας.

Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Eξώφυλλο: Yδατογραφία άγνωστου Iταλού ζωγράφου των αρχών του 19ου αιώνα που απεικονίζει το να του Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων στη Bενετία (Iδιωτική συλλογή)

2

- 16ος αι.), περίοδο κατά την οποία η π λις αυτή ήταν το κυρι τερο κέντρο ελληνικών σπουδών ολοκλήρου της Δύσης. H ελληνική παροικία της Bενετίας –το «λίκνον του ενεστώτος της Eλλάδος πολιτισμού» κατά τον I. Bελούδη– συνέβαλε στη διάσωση και διατήρηση της ελληνο-βυζαντινής κληρονομιάς κατά τους χρ νους της Tουρκοκρατίας. H ιστορία των Eλλή-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993

O Aλδος Mανούτιος (περ. 1450 1515). Iταλς ουμανιστής τυπογράφος και εκδτης ελληνικών κλασικών κειμένων. (Aπ το βιβλίο «Alde Manuce et l’ Hellenisme a Venise» του Ambroise Firmin - Didot, Paris, 1875)

νων της Bενετίας και της Oρθ δοξης Aδελφ τητάς των, που αναδείχθηκε η σημαντικ τερη και λαμπρ τερη του Eλληνισμού της Διασποράς, παρουσιάζει ξεχωριστ ενδιαφέρον, αλλά εξακολουθεί μέχρι και σήμερα να είναι άγνωστη στους μη ειδικούς. Oι «Eπτά Hμέρες», με αφορμή τις πολιτιστικές εκδηλώσεις του Iδρύματος Eλληνικού Πολιτισμού που θα διεξαχθούν στη Bενετία αυτές τις μέρες, αφιερώνει τις σελίδες που ακολουθούν στον Eλληνισμ της Bενετίας. H επισκ πηση της ιστορίας, γραμμένη απ τον πιο ειδικ για το θέμα ακαδημαϊκ M. I. Mανούσακα (και τυπωμένη πρ σφατα) δίνει μια συνοπτική αλλά πλήρη εικ να της ιστορίας της Eλληνικής Oρθ δοξης Aδελφ τητας της Bενετίας (1498 - 1953). Tην αναδημοσιεύουμε ολ κληρη, χωρίς, μως τις υποσημειώσεις. H επισκ πηση συμπληρώνεται απ μελέτες για τη Mαρκιανή Bιβλιοθήκη, τις απαρχές της ελληνικής τυπογραφίας και τις ελληνικές εικ νες στην Iταλία. Ξεχωριστή, ωστ σο, αναφορά γίνεται στο Eλληνικ Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών της Bενετίας, το μοναδικ ελληνικ κέντρο επιστημονικής έρευνας στο εξωτερικ , στο Mουσείο των Eικ νων και στο να του Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων. Tο αφιέρωμα στον Eλληνισμ της Bενετίας είναι πρώτα απ’ λα μια αναζωπύρωση της μνήμης του παρελθ ντος αλλά και μια πράξη τιμής για τον Eλληνισμ της Διασποράς που τίμησε και τιμάει το ελληνικ νομα.

Tου M. I. Mανούσακα Aκαδημαϊκού

H IΣTOPIA των Eλλήνων της Bενετίας και της Oρθ δοξης Aδελφ τητάς των, που αναδείχθηκε η σημαντικ τερη και λαμπρ τερη του Eλληνισμού της Διασποράς, παρουσιάζει ξεχωριστ ενδιαφέρον, γιατί συνδέεται ιδιαίτερα με την πνευματική αφύπνιση και την πολιτιστική ανέλιξη του ελληνικού έθνους μετά την Aλωση. Hδη κατά την εποχή της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας, που διατηρούσε σπουδαίες εμπορικές σχέσεις με τη Bενετική Πολιτεία, η παρουσία Eλλήνων εμπ ρων στην π λη των τεναγών δεν ήταν πράγμα ασυνήθιστο ή δυσεξήγητο. Mετά τη Δ’ Σταυροφορία (1204), ταν οι Bενετοί έγιναν κυρίαρχοι μεγάλου μέρους της βυζαντινής επικράτειας, η εγκατάσταση στη Bενετία κατοίκων των ελληνικών αυτών περιοχών (της Kρήτης, της Mονεμβασίας, της Kέρκυρας και άλλων), που ήταν ναυτικοί, έμποροι ή τεχνίτες, διευκολύνθηκε ακ μη περισσ τερο. Aλλά προ πάντων η τουρκική απειλή, που δυνάμωνε απ μέρα σε μέρα, ήταν εκείνη που υποχρέωσε, απ τις αρχές του IΔ’ αιώνα και έπειτα, πολυάριθμους Eλληνες να εγκαταλείπουν την πατρίδα τους και να βρίσκουν καταφύγιο στην πλούσια και ασφαλή πρωτεύουσα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας.

Oργάνωση H κατάλυση της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας (1453) προκάλεσε τη μαζική έξοδο προσφύγων στη Δύση και φυσικά η Bενετία δέχτηκε μεγάλο αριθμ απ’ αυτούς. Eτσι η μικρή ως τ τε ελληνική παροικία της Bενετίας γνώρισε ξαφνικά, με τον ερχομ των προσφύγων αυτών, σημαντική ανάπτυξη. Oι Eλληνες εγίνονταν το πιο ισχυρ ξένο στοιχείο της Bενετικής πρωτεύουσας. Eίχαν λοιπ ν ανάγκη να οργανωθούν. Eνα απ τα πρωταρχικά προβλήματα που οι Eλληνες της Bενετίας είχαν ν’ αντιμετωπίσουν, και πολύ νωρίτερα μάλιστα απ την εποχή αυτή, ήταν το πρ βλημα της ελεύθερης άσκησης των θρησκευτικών τους καθηκ ντων σύμφωνα με τα έθιμα και το δ γμα τους, δηλαδή το δ γμα της Oρθ δοξης Eκκλησίας. Tη θρησκευτική τους αυτή ελευθερία την επέτυχαν μονάχα ύστερα απ σκληρούς και μακροχρ νιους αγώνες. Στην αρχή, συγκεντρώνονταν για τις θρησκευτικές τους ιεροτελεστίες σε ιδιωτικά σπίτια και κρυφά, γιατί οι ορθ δοξοι ιερείς, που τελούσαν τις ιεροτελεστίες αυτές, καταδιώκονταν απ τις βενετικές αρχές ως «σχισματικοί». Mετά τη Σύνοδο της Φλωρεντίας (1439) και τη φαινομενική ένωση των δύο Eκκλησιών, τους εδ θηκε η άδεια να τελούν τις λειτουργίες των σε καθολικές εκκλησίες και μάλιστα στην εκκλησία του Aγίου Bλασίου, παρ’ λες τις δυσκολίες και τα προσκ μματα που τους έφερναν πάντα οι λατίνοι εφημέριοι. H κατάσταση αυτή τους οδήγησε (τώρα που δεν εθεωρούντο πια σχισματικοί, αλλά ουνίτες καθολικοί) να ζητήσουν την άδεια να έχουν ή να οικοδομήσουν δι-

Tο Eλληνικ Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών, ο Aγιος Γεώργιος των Eλλήνων (San Giorgio dei Greci) με το κωδωνοστάσιο. Eίσοδος στο προαύλιο δια της «θαλασσίας οδού» στη Γέφυρα των Eλλήνων (Ponte dei Greci).

κ τους να . Eτσι, ο διάσημος Eλληνας καρδινάλιος Iσίδωρος, μητροπολίτης Kιέβου, που αφού έλαβε ενεργ μέρος στην άμυνα της Kωνσταντινούπολης και γλίτωσε απ τη σφαγή, γύρισε στην Iταλία, παρακάλεσε τη Bενετική Γερουσία να ικανοποιήσει το αίτημα των δύσμοιρων ομοεθνών του, που είχαν μείνει δίχως πατρίδα «quod Graeci Orthodoxi et catholicae fidei habere possint aliquam ecclesiam in hac urbe Venetiarum eisque liceret in ea divina mysteria et divina officia greco ritu celebrare, ut in hac generis et nationis suae calamitate non videantur omnino derelicti atque reiecti». O Iσίδωρος επέτυχε συγχρ νως να υποστηριχτεί το αίτημα αυτ με βούλα του Πάπα Kαλλίστου Γ’ ένθερμου θιασώτη της Σταυροφορίας. H Bενετική Γερουσία, με ψήφισμα της 18ης Iουνίου 1456, δέχτηκε το αίτημα. Aυτή ήταν η πρώτη άδεια που παραχωρήθηκε στους Eλληνες, να χτίσουν εκκλησία στη Bενετία. Aλλά, για κακή τους τύχη, η άδεια αυτή δεν έμελλε να έχει εφαρμογή στην πράξη. Γερουσία, που την είχε παραχωρήσει, πιστεύοντας πως «η μεγάλη πλειοψηφία των Eλλήνων που είναι εγκαταστημένοι σ’ αυτή την π λη ζούσε υπακούοντας στην καθολική πίστη της Aγίας Pωμαϊκής Eκκλησίας», διαπίστωσε γρήγορα πως η πραγματικ τητα ήταν εντελώς διαφορετική. Oι πολυάριθμοι Eλληνες που είχαν συγκεντρωθεί στη Bενετία κατά τα τέλη του IE’ αιώνα ήταν, στη μεγάλη τους πλειον τητα (τουλάχιστον κατά τα τέσσερα πέμπτα) «σχισματικοί», δηλαδή ορθ δοξοι, και η δήθεν υποταγή τους στον Πάπα δεν τους εχρησίμευε παρά μ νο για πρ σχημα. Γι’ αυτ και το ψήφισμα της Γερουσίας ακυρώθηκε, τον επ μενο χρ νο, με άλλο ψήφισμα του τρομε-

ρού Συμβουλίου των Δέκα. Mε νέο ψήφισμα του ίδιου Συμβουλίου, του έτους 1470, οι Eλληνες υποχρεώθηκαν να εξακολουθούν να εκκλησιάζονται και να τελούν τις ιεροτελεστίες των αποκλειστικά και μ νο στην εκκλησία του Aγίου Bλασίου, ως «σχισματικοί ή αιρετικοί». O περιορισμ ς αυτ ς (σε ορισμένες ώρες φυσικά και ίσως σε μια μικρή γωνιά της) αποτελούσε χι εύνοια για τους Eλληνες, πως νομίστηκε, αλλά αντίθετα πολιτικ (ή καλύτερα αστυνομικ ) μέτρο εκ μέρους του Bενετικού Kράτους, που ήθελε έτσι να ελέγχει εύκολα τις συγκεντρώσεις του τ σο πολυάριθμου ξένου αυτού στοιχείου, που είχε εγκατασταθεί στην πρωτεύουσά του. Nέες απ πειρες των Eλλήνων, στα 1473 και στα 1479, δεν είχαν καλύτερο αποτέλε-

σμα. Aντίθετα η Bενετία εννοούσε να τους υποτάξει εντελώς στη δικαιοδοσία των λατινικών εκλησιαστικών αρχών της π λης, σχετικά με το διορισμ των εφημερίων των, που τους υποχρέωνε να υποβάλουν ομολογία πίστεως στο καθολικ δ γμα

Συμβούλιο των Δέκα Oι Eλληνες μως δεν εγκατέλειψαν τον αγώνα, αλλά ακολούθησαν άλλο δρ μο. Tο 1498, με έκκλησή τους στο Συμβούλιο των Δέκα, ζήτησαν την άδεια επικαλούμενοι την πολεμική συμμετοχή τους στην κατάκτηση της Δαλματίας, να οργανωθούν νομίμως, σε Aδελφ τητα σύμφωνα με το συντεχνιακ δίκαιο της εποχής και κατά το υπ δειγμα των Συνέχεια στην 4η σελίδα

H εκκλησία του Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων και το Φλαγγίνειο Kολλέγιο (σημερινή έδρα του Eλληνικού Iνστιτούτου Bενετίας). Xαλκογραφία τυπωμένη απ τον Dom. Louisa (18ος αι.). KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

3

Συνέχεια απ την 3η σελίδα

νη, Kορώνη κ.τλ.) και ασκούσαν λογής λογής επαγγέλματα. Hταν ναυτικοί και έμποροι, βιοτέχνες και εργάτες, ειδικευμένοι τεχνίτες και καλλιτέχνες, άνθρωποι των γραμμάτων και άνθρωποι των πλων. H τάξη μάλιστα των τελευταίων αυτών, που ονομάζονταν ιταλικά «stradioti» (απ την ελληνική λέξη στρατιώτης), είχε αποκτήσει, την εποχή αυτή, πολύ μεγάλη σπουδαι τητα, γιατί η Bενετία την εχρησιμοποιούσε στις πολεμικές της επιχειρήσεις με αρκετή επιτυχία. Oι «Eλληνες στρατιώται» ( πως τους καθιέρωσε ο Kωνσταντίνος Σάθας), συγκροτούσαν σώματα ελαφρού ιππικού, που ήταν φημισμένα για την ευελιξία, την ορμητικ τητα και την ανδρεία τους. Eίναι βέβαιο πως για χάρη των Eλλήνων πολεμιστών αυτών, που είχαν εγγραφεί απ τους πρώτους ως μέλη της Aδελφ τητας, η Bενετία, άρχισε να μεταβάλλει στάση και να δείχνεται τώρα ολοένα και πιο ευνοϊκή προς τους Eλληνες υπηκ ους της, στους οποίους δεν θ’ αργήσει να προσφέρει ανεπιφύλακτα την προστασία της.

άλλων εθνικών μειονοτήτων της Bενετίας, πως οι Δαλματοί και οι Aλβανοί. H Aδελφ τητα αυτή θα είχε ως έδρα την εκκλησία του Aγίου Bλασίου και ως άγιο προστάτη τον Aγιο Nικ λαο. Θα ήταν Aδελφ τητα (Confraternita ή Scuola) λαϊκή, εθνικής μειον τητας και χι επαγγελματική συντεχνία, και θα επεδίωκε κυρίως φιλανθρωπικούς σκοπούς (περίθαλψη των ασθενών, των τραυματιών πολέμου, των ορφανών και των απ ρων). Kαι πραγματικά, με ψήφισμα της 28ης Nοεμβρίου 1498, το Συμβούλιο των Δέκα τους παραχώρησε την άδεια που ζητούσαν H ίδρυση της Aδελφ τητας των Eλλήνων της Bενετίας στάθηκε γεγον ς πρωταρχικής σημασίας για τη μελλοντική τους ανάπτυξη, αλλά και γενικ τερα για την πνευματική και πολιτιστική ιστορία του νέου Eλληνισμού. Aπ τη στιγμή αυτή, είχαν το ν μιμο δικαίωμα να αποκτήσουν δικ τους καταστατικ , να εκλέγουν οι ίδιοι τους εφημερίους των, θέτοντας τέρμα στις έριδες που τους διαιρούσαν και να παίρνουν οποιεσδήποτε αποφάσεις, αρκεί να μην είναι αντίθετες προς τους ν μους του Bενετικού κράτους. Aφού συγκροτήθηκε με τον τρ πο αυτ η Aδελφ τητα των Eλλήνων της Bενετίας, φαίνεται πως άρχισε να λειτουργεί απ την πρώτη στιγμή με τρ πο υποδειγματικ , αν κρίνουμε απ τα τακτικά κατάστιχα που μας εσώθηκαν και που περιέχουν το καταστατικ της, τα οικονομικά της, τις σπουδαι τερες αποφάσεις της κ.τλ. Στην αρχή, τα μέλη (άντρες και γυναίκες) που ενεγράφοντο στην Aδελφ τητα και πλήρωναν την ετήσια συνδρομή τους δεν ήταν πολυάριθ-

Aγιος Γεώργιος

Bενετία, Campo dei Greci. Eργο του Aγγλου ζωγράφου και λιθογράφου Pίτσαρντ Παρκς Mπνινγκτον (1802 - 28). Iδιωτική συλλογή.

μα, αλλά αυξάνονταν σταθερά απ χρ νο σε χρ νο. Eίχαν την καταγωγή ή την προέλευσή τους απ λες σχε-

O καρδινάλιος Bησσαρίων (Tραπεζούντα, περ. 1403 - Pαβέννα, 1472). Bυζαντινς ουμανιστής, θεολγος και φιλσοφος, μια απ τις σημαντικτερες μορφές του 15ου αιώνα. Δώρισε το 1468 τη μεγάλη βιβλιοθήκη με 900 τμους στην πλη της Bενετίας. H δωρεά αυτή αποτέλεσε τον πυρήνα της περίφημης Mαρκιανής Bιβλιοθήκης.

4

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993

δ ν τις ελληνικές χώρες, αλλά ιδίως απ τις βενετοκρατούμενες (Kύπρο, Kρήτη, Eπτάνησα, Nαύπακτο, Mεθώ-

Tο 1511 οι Eλληνες απηύθυναν, για μια ακ μη φορά, στο Συμβούλιο των Δέκα, μιαν εύγλωττη σο και συγκινητική έκκληση: ζητούσαν και πάλι την άδεια ν’ αγοράσουν με έξοδά τους οικ πεδο στη Bενετία, για να χτίσουν εκκλησία αφιερωμένη στον Aγιο Γεώργιο, τον προστάτη των πολεμιστών. Eπρ σθεταν τι, για να υπηρετήσουν καλύτερα την Πολιτεία, είχαν φέρει και εγκαταστήσει στη Bενετία λα τα μέλη των οικογενειών τους και τι, με τον αυξαν μενο διαρκώς αριθμ των πιστών, η εκκλησία του Aγίου Bλασίου ήταν πια εντε-

Iανς ή Iωάννης Λάσκαρις (Kωνσταντινούπολη, περ. 1445 - Pώμη, 1534). Λγιος, διπλωμάτης και εκδτης κλασικών κειμένων. Tο προσωνύμιο Pυνδακηνς, που συνοδεύει συχνά το νομά του, υποδηλώνει τον τπο της οικογένειάς του (απ το Pύνδακο της Bιθυνίας) που ήταν κλάδος της ομώνυμης αυτοκρατορικής οικογένειας του Bυζαντίου.

λώς ανεπαρκής. Aπ την άλλη μεριά, είχαν απ λυτη ανάγκη χώρου και για την ταφή των νεκρών τους. Aυτή τη φορά, το Συμβούλιο των Δέκα ενέκρινε το αίτημα. O Δ γης της Bενετίας Leonardo Loredan γνωστοποιούσε στους Eλληνες την έγκριση αυτή με επιστολή του της 30ής Aπριλίου 1514. Mπορούσαν να οικοδομήσουν, σε οικπεδο που θ’ αγραζαν, μιαν εκκλησία «στο νομα του Aγίου Γεωργίου, για να τελούν τη θεία λειτουργία κατά τον ελληνικ τρπο και να έχουν κοιμητήριο για τους νεκρούς των», με μια μως προϋπθεση, να έχουν εξασφαλίσει πρώτα και την άδεια του Πάπα. Kαι η άδεια αυτή παραχωρήθηκε πράγματι στους Eλληνες της Bενετίας, με δυο βούλες διαδοχικές και σχεδ ν ταυτ σημες, του Πάπα Λέοντος I’, με χρονολογία 18 Mαΐου και 3 Iουνίου 1514. Oι δυο βούλες αυτές, που αργ τερα επικυρώθηκαν απ μια τρίτη του Πάπα Kλήμεντος Z’ της 26ης Mαρτίου 1526, τους παραχωρούσαν συγχρ νως το εξαιρετικ προν μιο να μην υπάγονται στη δικαιοδοσία της τοπικής εκκλησιαστικής αρχής, δηλαδή του Λατίνου πατριάρχη της Bενετίας. Tα τ σο σημαντικά αυτά προν μια, που θα τους εξασφαλίσουν στο μέλλον την απ λυτη σχεδ ν θρησκευτική τους ελευθερία, οι Eλληνες τα πέτυχαν, με την επέμβαση πιθαν τατα στη Pωμαϊκή Aυλή δυο διάσημων Eλλήνων σοφών, που ήταν συνεργάτες και ευνοούμενοι του ουμανιστή Πάπα Λέοντος του I’ (γιού του Λαυρεντίου των Mεδίκων): του Iανού Λάσκαρη και του Mάρκου Mουσούρου. Kαθώς ανακαλύφτηκε πρ σφατα, ο δεύτερος ήταν ενεργ μέλος της Aδελφ τητας, γραμμένος στα επίσημα βιβλία της το 1514 και το 1515.

Mάρκος Mουσούρος Oι εξακριβωμένες αυτές σχέσεις του Mάρκου Mουσούρου, διάσημου φιλολ γου της Aναγέννησης, με την ελληνική αδελφ τητα μας δίνουν την ευκαιρία να υπογραμμίσουμε τον εξαιρετικά σημαντικ ρ λο που οι λ γιοι Eλληνες της Bενετίας έπαιξαν, απ πολύ νωρίς, στον τομέα της καλλιέργειας των κλασικών σπουδών. Δεν πρέπει να λησμονούμε πως η Bενετία, στα τέλη του IE’ και στις αρχές του IΣT’ αιώνα είχε γίνει το λαμπρ τερο κέντρο καλλιέργειας των ελληνικών σπουδών στην Eυρώπη. Kαι αυτ , εξ αιτίας της θαυμαστής εκδοτικής δραστηρι τητας του Aλδου Mανουτίου, που ετοίμαζε και πρ σφερε, για πρώτη φορά τ τε στον κ σμο, τις έντυπες εκδ σεις των μεγαλύτερων συγγραφέων της κλασικής αρχαι τητας. Kαι ακριβώς ο πολυτιμ τερος συνεργάτης του Aλδου στο έργο αυτ ήταν ο Mουσούρος, που πραγματοποίησε τη φημισμένη πρώτη έκδοση των έργων του Πλάτωνα (1513) και που φιλοπ νησε τις δώδεκα απ τις τριάντα πρώτες εκδ σεις (editiones principes) που βγήκαν απ το τυπογραφείο του Aλδου. Aλλά, εκτ ς απ τον Mουσούρο, ο Aλδος είχε και άλλους Eλληνες συνεργάτες: ήταν οι συνεχιστές της παράδοσης του καρδινάλιου Bησσαρίωνα, του μεγάλου αυτού Eλληνα πατριώτη και σοφού,

Xειργραφο αριθμ. 5, Eλληνικ Iνστιτούτο Bενετίας (Mυθιστρημα Mεγ. Aλεξάνδρου), 14ου αι., μικρογραφία.

που μετά την πτώση της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας συνέλαβε το σχέδιο να διασώσει την πνευματική κληρονομιά του ελληνισμού, συγκροτώντας πολύτιμη συλλογή χειρογράφων και κληροδοτώντας την στη Bενετική Πολιτεία, για ν’ αποτελέσει τον πρώτο πυρήνα της Mαρκιανής Bιβλιοθήκης. Aνάμεσα στους συνεργάτες αυτούς του Aλδου συγκαταλέγονταν ο Iωάννης Γρηγορ πουλος, με τον οποίο ίδρυσε την περίφημη «Nεακαδήμεια», ο Zαχαρίας Kαλλέργης και ο Aρσένιος Aποστ λης. O Zαχαρίας Kαλλέργης είχε ιδρύσει στη Bενετία, μαζί με τον Nικ λαο Bλαστ , τυπογραφείο, που τυπώθηκε το 1499, με τη συνεργασία του Mουσούρου, η έκδοση του «Mεγάλου Eτυμολογικού», απ τα αριστουργήματα της τυπογραφικής τέχνης της Aναγέννησης, που χρηματοδοτήθηκε απ τη βυζαντινή αρχ ντισα Aννα Παλαιολογίνα Nοταρά, πρ σφυγα κι αυτή στη Bενετία. O Aρσένιος Aποστ λης, κωδικογράφος και κριτικ ς εκδ της κειμένων, είχε βοηθήσει, το 1508, ακ μη και τον μεγάλο Eρασμο,

ταν αυτ ς προετοίμαζε στη Bενετία τη δεύτερη έκδοση των «Γνωμικών» του. Aλλά, εκτ ς απ τους φιλολ γους, υπήρχαν και πολυάριθμοι Eλληνες αντιγραφείς χειρογράφων, που συνέρρεαν στη Bενετία ήδη απ τα μέσα του IE’ αιώνα. Eίναι αξιοσημείωτο πως ο εφημέριος των Eλλήνων που λειτουργούσε στην εκκλησία του Aγίου Bλασίου απ το 1470 περίπου ως το 1482, ο Γεώργιος Tριβίζιος, ήταν ένας απ τους κωδικογράφους αυτούς και πως τον διαδέχθηκε στην ίδια εκκλησία ο Iωάννης Pώσος († 1497), απ τους πιο εκπληκτικούς για την παραγωγή τους κωδικογράφους

της Aναγέννησης. Kαι ο ένας και ο άλλος προέρχονταν απ την ομάδα των κωδικογράφων στην υπηρεσία του Bησσαρίωνα, καθώς και ο λογι τατος κωδικογράφος Iωάννης Πλουσιαδην ς, που χρημάτισε κι αυτ ς εφημέριος στον Aγιο Bλάσιο. Tον πρώτο αυτ πυρήνα των Eλλήνων ουμανιστών της Bενετίας θα τον διαδεχθεί αργ τερα ολ κληρη αδιάσπαστη σειρά άλλων λογίων.

Διπλ επίτευγμα Aς γυρίσουμε μως στην ιστορία της οικοδομής της εκκλησίας. Tο διπλ επίτευγμα των Eλλήνων, και ιδίως το εξαιρετικ προν μιο που έλαβαν να μην υπάγονται στη δικαιοδοσία του Λατίνου πατριάρχη της Bενετίας, προκάλεσε τη ζωηρή αντίδραση του τελευταίου αυτού, που αντιμετώπιζε το γεγον ς ως μείωση της εξουσίας και προσβολή του κύρους του. Aνάμεσα στον πατριάρχη και την ελληνική αδελφ τητα άρχισαν προστριβές αρκετά ζωηρές (ιδίως το 1527 - 1528), κατά τη διάρκεια των οποίων πρέπει να σημειωθεί

τι οι βενετικές αρχές πήραν το μέρος των Eλλήνων. Tο οικ πεδο αγοράστηκε τελικά, το 1526, σε κεντρικ τατο σημείο της π λης και οικοδομήθηκε προσωρινά (1527) μια μικρή εκκλησία. H οικοδομή της ωραίας και μεγάλης εκκλησίας του Aγίου Γεωργίου άρχισε μ λις το 1539, κράτησε 34 χρ νια και τελείωσε το 1573, με μεγάλες θυσίες και γενναι δωρες εισφορές λων των Eλλήνων, ιδίως των πολυάριθμων ναυτικών και πλοιοκτητών που ήταν περαστικοί απ τη Bενετία. Eστοίχισε συνολικά 15.000 χρυσά δουκάτα. Λίγο μως πριν και λίγο έπειτα απ

την έναρξη της οικοδομής, η αδελφ τητα έμελλε να περάσει μερικά χρ νια ανησυχίας. O Aρσένιος Aποστ λης, ο γνωστ ς λογι τατος αρχιεπίσκοπος Mονεμβασίας, που είχε προσχωρήσει στον καθολικισμ , επέτυχε να του ανατεθεί, το 1534, το κήρυγμα στο να του Aγίου Γεωργίου, και το δικαίωμα να διορίζει ο ίδιος δύο καθολικούς εφημερίους. Tο γεγον ς αναστάτωσε την Aδελφ τητα, που απευθύνθηκε στον οικουμενικ πατριάρχη, για να ζητήσει τον αφορισμ του Aρσενίου· αλλ’ αυτ ς πέθανε μετά ένα χρ νο. O εφημέριος Nικ λαος Tριζέντος, που θεωρήθηκε υπεύθυνος για την κλοπή πολύτιμης εικ νας της Θεοτ κου, επαύθηκε το 1540 απ την Aδελφ τητα. Προσέφυγε τ τε στον Πάπα Παύλο Γ’ και επέτυχε μια βούλα, το 1542, που ανακαλούσε λα τα προν μια που είχε παραχωρήσει στους Eλληνες ο Λέων I’. O Bενετ ς πατριάρχης μπορούσε στο εξής να επεμβαίνει στον Aγιο Γεώργιο και να διορίζει φιλοκαθολικούς εφημερίους. Aλλά μ λις εφτά χρ νια αργ τερα, ο ίδιος αυτ ς Πάπας (με τη μεσολάβηση και πάλι Eλλήνων λογίων, πως ο Nίκανδρος Nούκιος και ο Mατθαίος Δεβαρής, καθώς και του πατριαρχικού εξάρχου Mητροφάνους Kαισαρείας, που είχε έλθει στη Bενετία, στα τέλη του 1546, και που επισκέφθηκε και την Aγία Eδρα), ακύρωσε με νέα του βούλα, της 22ας Iουνίου 1549, την προηγούμενη και επανέφερε σε ισχύ τις βούλες του Λέοντος I’ τις ευνοϊκές για τους Eλληνες. Aπ τ τε και έπειτα οι Eλληνες της Bενετίας θ’ ασκήσουν ελεύθερα τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, χωρίς καμιά επέμβαση της Λατινικής Eκκλησίας επί ενάμιση αιώνα, ώς τις αρχές του IH’.

KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

5

AΦIEPΩMA

Aκμή και παρακμή H ανάπτυξη και η υποδειγματική οργάνωση της Aδελφτητας, οι εσωτερικές διχνοιες και η συρρίκνωσή της Tου M. I. Mανούσακα Aκαδημαϊκού

AΦOY ξεπεράστηκαν οι δυσκολίες της αρχής, οι εχθρικές αντιδράσεις και τα διάφορα εμπδια, η Aδελφτητα, καλά οργανωμένη και επιδέξια διοικούμενη απ το αιρετ Διοικητικ της Συμβούλιο (Banca), με πρεδρο τον gastaldo (αργτερα guardian grande), προδευε με μεγάλα βήματα. Tο κύρος και η δύναμή της μεγάλωναν απ μέρα σε μέρα. O αριθμς των μελών της επλήθαινε συνεχώς, ιδίως, με τη συρροή προσφύγων απ τις βενετικές κτήσεις της Aνατολής, που έπεφταν, η μία μετά την άλλη, στα χέρια των Tούρκων, πως το Nαύπλιο και η Mονεμβασία, το 1540, και η μεγαλνησος Kύπρος, το 1571. H Aδελφτητα εφρντιζε να προσφέρει άσυλο, περίθαλψη και εργασία στους πρσφυγες αυτούς, πως είχε ήδη φροντίσει και για την προικοδτηση δέκα απρων Eλληνίδων κάθε χρνο. Aλλά, εκτς απ τους απρους, που ανελάμβανε να τους περιθάλψει, υπήρχαν και πλούσιοι Mονεμβασιώτες και Kύπριοι, που ήλθαν να αυξήσουν τον αριθμ των μελών της, αλλά και να ενισχύσουν τη δύναμή της.

Δωρητές και ευεργέτες Aπ την άλλη μεριά, πολλοί απ τους Eλληνες τους εγκατεστημένους στη Bενετία, κατά την εποχή αυτή της μεγάλης ευημερίας της Γαληνοτάτης (παραπάνω απ 4 χιλιάδες συνολικά, κατά τη βεβαίωση του Γαβρ. Σεβήρου), επλούτιζαν, εισέδυαν στην οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας και καλλιεργούσαν ακμη και σχέσεις με τη βενετική αριστοκρατία. Δεν άργησαν να παρουσιαστούν οι πρώτοι δωρητές και ευεργέτες, που με τις διαθήκες τους κληροδοτούσαν κινητά και ακίνητα ή χρηματικά ποσά (πολλές φορές σημαντικτατα) στην Aδελφτητα για τα φιλανθρωπικά της έργα ή για τη διακσμηση της εκκλησίας. Γιατί μετά την αποπεράτωση του μεγαλπρεπου οικοδομήματος, βάλθηκαν να το διακοσμήσουν κατά την ορθδοξη παράδοση με καλαισθησία και να το στολίσουν με εικνες, ψηφιδωτά και πολύτιμα ιερά σκεύη. Tο 1574, προσκάλεσαν απ την Kρήτη τον ονομαστ ζωγράφο Mιχαήλ Δαμασκην, που διακσμησε μεγάλο τμήμα του εικονοστασίου και του Iερού. Tο 1592, οικοδμησαν το ψηλ καμπαναρι, που γέρνει απ ττε που θεμελιώθηκε. Kαλλιτέχνες και ζωγράφοι Eλληνες έρχονταν να εγκαταστα-

6

Bενετία, Campo dei Greci. O νας του Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων. Aριστερά, το Φλαγγίνειον Φροντιστήριον. Σ’ αυτ το κτίριο στεγάζεται σήμερα το Eλληνικ Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών Bενετίας

θούν στη Bενετία ή είχαν ήδη εγκατασταθεί, πως ο Mάρκος Mπαθάς, ο Iωάννης Kύπριος, ο Θωμάς Mπαθάς, ο Eμμανουήλ Tζανφουρνάρης και ο δυτικής τεχνοτροπίας Aντώνιος Bασιλάκης (Aliense). Kαι ο ίδιος ο Δομήνικος Θεοτοκπουλος, ο διάσημος El Greco, εργάστηκε επίσης στη Bενετία, πως επιβεβαιώθηκε απ έγγραφα του 1566-1568 που ανακαλύφθηκαν πρσφατα. Kοντά στους καλλιτέχνες, υπήρχαν πάντα και οι αντιγραφείς ελληνικών χειρογράφων (Iω. Mαυρομμάτης, Kορν. Mούρμουρης, Aνδρ. Δαρμάριος, Γεώργ. Tρύφων, Aντ. Eπισκοππουλος, κ.ά.), που εργάζονταν πολύ συχνά για λογαριασμ ξένων συλλεκτών, και μάλιστα βασιλέων και ηγεμνων της Eυρώπης. Oι διασημτεροι Eλληνες ιεροκήρυκες άρχισαν να προσελκύονται στην εκκλησία του Aγ. Γεωργίου και να της δίνουν αίγλη με τα κηρύγματά τους. Tον ίδιο καιρ, πολυάριθμοι λγιοι Eλληνες της Bενετίας είχαν αρχίσει να δημοσιεύουν έργα δικά τους, πως π.χ. ο Aντώνιος Eπαρχος, ο Nικλαος Σοφιανς και ο Nίκανδρος Nούκιος. Aλλοι πάλι, κυρίως κληρικοί, είχαν καταπιαστεί με τη διρθωση και την κριτική έκδοση των λειτουργικών βιβλίων της Oρθδοξης Eκκλησίας (Mηναίων, Ωρολογίων, Ψαλτηρίων, κ.λπ.), που ήταν απαραίτητα στους ελληνικούς πληθυσμούς της Aνατολής. Πρέπει να υπογραμμιστεί το γεγονς τι οι Eλληνες που αναλάμβαναν την επιμέλεια των εκδσεων αυτών, ήταν σχεδν λοι εφημέριοι του Aγίου Γεωργίου, πως ο Bασί-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993

λειος Bαρέλης, ο Nικλαος Mαλαξς, ο Iωάννης Nαθαναήλ, ο Θεοφάνης Λογαράς, ο Γεώργιος BλαστςMπουνιαλέτος. Ως πρτυπά τους εχρησίμευαν τα παλιά λειτουργικά χειργραφα της εκκλησίας και της Aδελφτητας. Bασισμένοι σ’ αυτά, μπρεσαν έτσι να θέσουν τις βάσεις της κριτικής εκδσεως των λειτουργικών ορθδοξων βιβλίων, προσφέροντας ανεκτίμητες υπηρεσίες σ’ λους τους ορθοδξους της Aνατολής. Aπ την άλλη μεριά, πολλά λαϊκά βιβλία στη δημοτική γλώσσα, πως ο «Aπκοπος», το «Πένθος Θανάτου», το «Aνθος Xαρίτων», ο «Aπολλώνιος», κ.ά., με την επιμέλεια άλλων Eλλήνων λογίων (του Nικολ. Λουκάνη, του Δημήτρ. Zήνου, κ.ά.), ή των ίδιων των συγγραφέων τους (Iακ. Tριβώλη, Mάρκου Δεφαράνα, Tζάνε Bεντράμου, Nικολ. Παπαδοπούλου), τυπώνονταν στη Bενετία και γνώριζαν μεγάλη διάδοση. Oλα τα βιβλία αυτά τυπώνονταν σε τυπογραφεία που είχαν ιδρυθεί απ Eλληνες (πως ο Nικλαος Σοφιανς, ο Aνδρέας Kουνάδης, ο Iππλυτος Bάρελης, ο Bεργής ,κ.ά.), αλλά και απ Iταλούς (πως οι αδελφοί Sabio, ο Damian di Santa Maria, ο Cristoforo Zanetti, ο Jacopo Leoncini, κ.ά.).

Γαβριήλ Σεβήρος Στο τέλος του 1577, ένας εφημέριος της εκκλησίας του Aγίου Γεωργίου, ο Γαβριήλ Σεβήρος, που είχε μλις χειροτονηθεί σε μητροπολίτη Φιλαδελφείας απ τον Πατριάρχη της Kωνσταντινούπολης, αντί να εγκατασταθεί στην Kρήτη, πως το

είχε προσχεδιάσει, υποχρεώθηκε για πολιτικούς λγους απ τις βενετικές αρχές να παραμένει στη Bενετία. O Σεβήρος ήταν άνθρωπος μορφωμένος, δραστηριτατος και εξαιρετικά επιδέξιος διπλωμάτης. H Aδελφτητα επωφελήθηκε, για να εξασφαλίσει τις υπηρεσίες του. Tου πρσφερε ετήσιο μισθ 144 δουκάτων και τον αναγνώρισε ως εκκλησιαστικ της προϊστάμενο. Mια ωραία εκκλησία, πως του Aγίου Γεωργίου, νεχτιστη και τσο πλούσια διακοσμημένη, άξιζε την τιμή να έχει επικεφαλής της μητροπολίτη ορθδοξο. H Bενετική Δημοκρατία απ την άλλη μεριά, έτρεφε μεγάλη εκτίμηση προς το Σεβήρο και του χορηγούσε ολοένα και μεγαλύτερα επιδματα και τιμές. Δεν δυσκολεύτηκε να πείσει τον Oικουμενικ Πατριάρχη Iερεμία B’ να μην τον ανακαλέσει ποτέ στη φτωχή του μικρασιατική μητρπολη της Φιλαδέλφειας. Eτσι ο Σεβήρος υπήρξε ο πρώτος μιας σειράς μορφωμένων ορθοδξων μητροπολιτών εγκατεστημένων στη Bενετία, που είχαν άμεση εξάρτηση απ το Πατριαρχείο της Kωνσταντινούπολης και που δεν αναγνώριζαν καθλου τον Πάπα ούτε είχαν κανενς είδους υποταγή στη Λατινική Eκκλησία. Kαι αυτ, χάρις στη φιλελεύθερη θρησκευτική πολιτική της Bενετικής Πολιτείας και ακμη στην προστασία της προς το ελληνικ στοιχείο, που της ήταν τσο αφοσιωμένο και χρήσιμο και σε καιρ ειρήνης και σε ώρα πολέμου.

Θεοφάνης Ξενάκης Mετά το θάνατο του Σεβήρου (1616) η Eλληνική Aδελφτητα προχώρησε η ίδια στην εκλογή του διαδχου του Θεοφάνη Ξενάκη και ο Oικουμενικς Πατριάρχης, με την παρέμβαση της Bενετίας, τον εχειροτνησε μητροπολίτη Φιλαδελφείας. Aπ ττε και ύστερα η έδρα των μητροπολιτών της Φιλαδέλφειας είχε μεταφερθεί de facto στη Bενετία. H εκλογή των γινταν απ τη Γενική Συνέλευση της Eλληνικής Aδελφτητας και επικυρωνταν έπειτα με γράμματα και σιγίλλια των Πατριαρχών της Kωνσταντινούπολης. Για να κρίνει κανείς τη σπουδαιτητα του μητροπολιτικού αυτού θρνου, μέσα στην πρωτεύουσα του βενετικού κράτους και στους κλπους της πλούσιας Eλληνικής Aδελφτητας, είναι αρκετ να γνωρίζει πως πολλές φορές, ανάμεσα στους υποψηφίους του θρνου αυτού, περιλαμβάνονταν ονματα ακμη και Πατριαρχών Aλεξανδρείας και πως μια φορά κατέλαβε το θρνο ένας πρώην Πατριάρχης

Hλιοβασίλεμα στη Bενετία. Φωτογραφία απ το ύψος του Rio dei Greci.

Eνα απ τα τυπικά σπίτια της Bενετίας, απ την Calle dei Greci.

Λεπτομέρεια απ το μαρμάρινο γλυπτ με τον Aγιο Γεώργιο σε πρσοψη σπιτιού στη Bενετία.

Kωνσταντινουπλεως, ο Mεθδιος Γ’ ο Mορώνης. Oι μητροπολίτες της Φιλαδελφείας πρσφεραν σημαντικές υπηρεσίες στον Eλληνισμ της Bενετίας. Mερικοί απ’ αυτούς διακρίθηκαν επίσης ως συγγραφείς απ τον πρώτο τους, τον Γαβριήλ Σεβήρο, που δημοσίευσε θεολογικά και αντιρρητικά έργα, ως τον πολυγραφτατο Γεράσιμο Bλάχο. O Σεβήρος πήρε εξ άλλου την πρωτοβουλία, το 1599, να ιδρύσει και να οργανώσει, δίπλα στην εκκλησία, ένα γυναικείο μοναστήρι, που είχε συγχρνως και αποστολή μορφωτική. Eκτς απ’ αυτ, πέτυχε με τις ενέργειές του, το 1610, τακτική ετήσια χορηγία 150 δουκάτων εκ μέρους της Bενετικής Γερουσίας προς την Aδελφτητα για τη λειτουργία της σχολής των ελληνικών

Tυπικς πλωτς δρμος στη Bενετία, στο Campo dei Greci, τη γειτονιά των Eλλήνων. (Φωτογραφίες: Γιάννης Xατζηγώγας).

και λατινικών Γραμμάτων, που αυτή είχε ιδρύσει απ το 1593. H ελληνική αυτή σχολή της Bενετίας, που λειτούργησε ως τα τέλη του IZ’ αιώνα και που δίδαξαν διάσημοι σοφοί, πως ο Θεφιλος Kορυδαλλεύς (ο πρώτος μεγάλος φιλσοφος της νεώτερης Eλλάδας), ο Mητροφάνης Kριτπουλος, ο Γεράσιμος Bλάχος, ο Aλοΐσιος Γραδενίγος, και αργτερα οι απφοιτοι και οι διδάσκαλοι του Kολεγίου Φλαγγίνη, βοήθησε σημαντικά για τη μρφωση χι μονάχα των μαθητών της Bενετίας, αλλά και λων των άλλων Eλλήνων που έρχονταν να φοιτήσουν σ’ αυτήν απ διάφορες περιοχές.

«Φλαγγίνειον» Oχι πολύ αργτερα, μια άλλη σχο-

λή για ανώτερες σπουδές, ένα κολέγιο, έμελλε να ιδρυθεί στη Bενετία με την πλούσια δωρεά του Kερκυραίου δικηγρου Θωμά Φλαγγίνη, που το 1648 κληροδτησε στην Aδελφτητα ολκληρη σχεδν την τεράστια περιουσία του, που έφτανε σε 171.716 δουκάτα. Tο κολέγιο αυτ, που ονομάστηκε «Φλαγγίνειον» και που ιδρύθηκε το 1662, άρχισε να λειτουργεί απ το 1665. Aργτερα (1685) εγκαταστάθηκε σε ιδιαίτερο μέγαρο (τη σημερινή έδρα του Eλληνικού Iνστιτούτου), που οικοδομήθηκε επίτηδες, γύρω στα 1680, απ τον μεγαλύτερο Bενετ αρχιτέκτονα της εποχής, τον Baldassare Longhena που έχτισε συγχρνως και το συνεχμενο κομψ μέγαρο (που το σημεριν Mουσείο) που είχε προορισμ να

στεγάσει το νοσοκομείο και την αίθουσα των Διασκέψεων της Aδελφτητας.

Mαθητές Tο Φλαγγίνειο Kολέγιο στέγαζε και συντηρούσε δώδεκα εσωτερικούς μαθητές, αλλά δεχταν επίσης και εξωτερικούς. O κανονισμς του είχε συνταχθεί κατά το υπδειγμα των κανονισμών των ελληνικών κολεγίων της Pώμης και της Πάδοβας.Oι μαθητές του «Φλαγγινείου» μπορούσαν να συνεχίσουν τις σπουδές των στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας για ν’ αποκτήσουν τον τίτλο του διδάκτορα. Tο Φλαγγίνειο Kολέγιο αυτ, που υπερακντισε, αλλά δεν εξαφάνισε την παλαιτεΣυνέχεια στην 8η σελίδα

KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

7

AΦIEPΩMA Συνέχεια απ την 7η σελίδα

ρη ελληνική σχολή της Aδελφτητας, λειτούργησε επί ενάμιση σχεδν αιώνα (1665-1797) και δέχθηκε στο διάστημα αυτ περισστερους απ 500 εσωτερικούς τροφίμους απ’ λες τις ελληνικές χώρες. Aπ τη συνεργασία μαθητών και καθηγητών του βγήκαν ενδιαφέροντα βιβλία, πως οι συλλογές «Aνθη ευλαβείας» (1708) και «Graeciae Obsequia Senatui Veneto» (1716) και η φημισμένη τετράτομη «Eγκυκλοπαίδεια Φιλολογική» του Iωάννη Πατούσα (1710). H φήμη και η ακτινοβολία του Kολεγίου ήταν μεγάλη. Πολλοί απ τους διαπρεπέστερους σοφούς και συγγραφείς της νεώτερης Eλλάδας εδίδαξαν ή σπούδασαν στο λαμπρ αυτ εθνικ παιδευτικ ίδρυμα, απ τα σημαντικτερα του Eλληνισμού μετά την Aλωση. Oπως βλέπουμε, ο IZ’ αιώνας δεν ήταν λιγτερο σημαντικς για την Aδελφτητα απ τον προηγούμενο. Aν ο IΣT’ στάθηκε ο αιώνας της πρώτης της ανάπτυξης και της υποδειγματικής της οργάνωσης, ο IZ’ ήταν ο αιώνας της ακμής της. Πολυάριθμοι είναι οι μεγάλοι σοφοί που έζησαν και εργάστηκαν στην ίδια την έδρα της Aδελφτητας, απ τον επίσκοπο Kυθήρων Mάξιμο Mαργούνιο (1549-1602), εξαίρετο θεολγο και φιλλογο, αλλά και ποιητή, που η αλληλογραφία του με σοφούς της Aνατολής και της Eυρώπης (τον Mελέτιο Πηγά, τον Mαρτίνο Kρούσιο, τον Δαβίδ Eσχέλλιο και άλλους) είναι αξιλογη, έως τον Mητροπολίτη Φιλαδελφείας Γεράσιμο Bλάχο (1679-1685) που δεν ήταν λιγτερο γνωστς στους Eυρωπαίους σοφούς της εποχής του και που τα φιλοσοφικά του έργα είναι, ακμη και σήμερα, απ τα σημαντικτερα του νεώτερου Eλληνισμού. O μακροχρνιος πλεμος της Kρήτης (1645-1669), έπειτα η απώλειά της, είχε σπρώξει ώς τη Bενετία κύματα αλλεπάλληλα προσφύ-

Γεώργιος Tραπεζούντιος (Kρήτη, 1395 - Pώμη, 1472 ή 1486). Λγιος της πρώιμης Aναγέννησης απ τους κυριτερους συντελεστές της ανάπτυξης των ανθρωπιστικών σπουδών στην Iταλία κατά τον 15ο αιώνα με το πλούσιο κυρίως διδακτικ και μεταφραστικ έργο του.

γων, που έφεραν μαζί τους χειργραφα, εικνες και άλλα πολύτιμα αντικείμενα και έργα τέχνης. Aνάμεσά τους ξεχώριζαν συγγραφείς, λγιοι, ζωγράφοι και κληρικοί ονομαστοί (Iω. - A. Tρώιλος, Mαρίνος και Eμμανουήλ Tζάνες, Φιλθεος Σκούφος, Γεράσιμος Bλάχος, Aλοΐσιος Γραδενίγος κ.ά.), που ήλθαν να τονώσουν την ήδη αρκετά ζωηρή, πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση των Eλλήνων της Bενετίας. Στον τομέα των Γραμμάτων, το ουσιώδες χαρακτηριστικ της εποχής αυτής είναι η βαθμιαία εγκατάλειψη των κλασικών σπουδών και η στροφή προς τη δημωδέστερη γλώσσα και λογοτεχνία. Πολλά έργα του είδους αυτού, ανάμεσα στα οποία τα αριστουργήματα της κρητικής λογοτεχνίας, πως η τραγωδία «Eρωφίλη» του Γ. Xορτάτση, το έμμετρο μυθιστρημα ο «Eρωτκριτος» του B. Kορνάρου, το θρησκευτικ δράμα «H Θυσία του Aβραάμ», η «Bοσκοπούλα» και άλλα, τυπώνονταν και ξανατυπώνονταν στα βενετικά τυπογραφεία.

Tυπογραφεία

Προμετωπίδα της «Φιλολογικής Eγκυκλοπαιδείας» του Iωάννη Πατούσα. Παρά Nικολάω τω Σάρω. Bενετία 1710.

8

Για να συναγωνισθούν τους Iταλούς εκδτες, τρεις Eλληνες, και οι τρεις απ τα Γιάννινα, ίδρυσαν, στα τέλη του IZ’ και στα μέσα του IH’ αιώνα, εληνικά τυπογραφεία, που ανέπτυξαν εξαιρετική εκδοτική δραστηριτητα. Πρκειται για τον Nικλαο Γλυκή (1670), τον Nικλαο Σάρο (1685) και τον Δημήτριο Θεοδοσίου (1755). O καθένας απ’ αυτούς ετύπωσε πολλές εκατοντάδες ελληνι-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993

κά βιβλία, ιδίως θρησκευτικά και λαϊκά, που γνώρισαν μεγάλη διάδοση σ’ λες τις ελληνικές χώρες της Aνατολής. O Θεοδοσίου μάλιστα επιχείρησε την έκδοση ορθδοξων λειτουργικών βιβλίων και σε σλαβικές ακμη γλώσσες, καθώς και στην αρμενική. H παραγωγή των ελληνικών τυπογραφείων της Bενετίας υπήρξε τσο πλούσια την εποχή αυτή ώστε δεν μπορούμε να απαριθμήσουμε ούτε καν τους τίτλους των σημαντικτερων βιβλίων. Θα αναφέρουμε μονάχα πως αρκετοί Eλληνες συγγραφείς κατέφθαναν ακμη και απ μακριά στη Bενετία, για να τυπώσουν εκεί τα έργα τους, και πως εύρισκαν συχνά, ανάμεσα στα μέλη της Aδελφτητας, γενναιδωρους Mαικήνες, που αναλάμβαναν τα έξοδα της εκτύπωσης. Oι προστάτες αυτοί των Γραμμάτων ήταν επιχειρηματίες, που είχαν πλουτίσει απ το εξαγωγικ και εισαγωγικ εμπριο, που ασκούσαν σε μεγάλη κλίμακα με τις χώρες της Aνατολής, αλλά και της Eυρώπης. Mας είναι γνωστοί πολλοί απ’ αυτούς τους μεγαλέμπορους και διατηρούνται στα αρχεία της Aδελφτητας τα λογιστικά βιβλία και η αλληλογραφία μερικών απ’ αυτούς. (Γ.A. Mέλου, Δ. Περούλη, Λ. Σάρου και K. Σελέκη), που είναι πολύτιμες πηγές για την οικονομική ιστορία της εποχής των.

Mελέτιος Tυπάλδος Στην αρχή του IH’ αιώνα, μια σοβαρή κρίση ήλθε να συγκλονίσει την Aδελφτητα και να διαταράξει

τις καλές της σχέσεις με το Bενετικ Kράτος. O Mητροπολίτης Φιλαδελφείας Mελέτιος Tυπάλδος (1685-1713) εδήλωσε ξαφνικά υποταγή στη Pωμαϊκή Eκκλησία, υπογράφοντας λατινική ομολογία πίστεως. Tτε, η Bενετία αξίωσε παρμοια ομολογία απ λους τους εφημέριους τους Aγίου Γεωργίου, παρ’ λες τις ζωηρές διαμαρτυρίες των Eλλήνων, που έφθασαν στο σημείο να προκαλέσουν την επέμβαση ακμη και του ορθδοξου αυτοκράτορα της Pωσίας, του Mεγάλου Πέτρου (1710). H μεταστροφή αυτή της θρησκευτικής πολιτικής της Bενετίας έναντι των Eλλήνων, σε εποχή που αυτή αισθανταν πιο δυνατή με την κατάκτηση (την προσωρινή, εν τούτοις) της Πελοποννήσου, είχε συνέπειες δυσάρεστες για τους Eλληνες, σο και για την ίδια τη Bενετία. O Tυπάλδος αφορίστηκε απ τον οικουμενικ πατριάρχη (1712) και μετά το θάνατ του (1713), κανείς πια δεν θέλησε να τον διαδεχθεί. Πολυάριθμοι ορθδοξοι της Bενετίας, αρνούμενοι να αναγνωρίσουν εφημέριους υποδουλωμένους στη Λατινική Eκκλησία, εγκατέλειψαν οριστικά την πλη, για να εγκατασταθούν αλλού. H ανωμαλία αυτή που προκλήθηκε στη θρησκευτική ζωή των Eλλήνων της Bενετίας παρατάθηκε ώς τα τέλη σχεδν του IH’ αιώνα. H εκλογή και προπάντων η κοινή αποδοχή ενς νέου μητροπολίτη δεν ήταν εύκολη, διτι η Bενετική Πολιτεία απαιτούσε πάντα ομολογία καθολικής πίστεως και το Oικουμενικο Πατριαρχείο την κατάργηση του βενετικού θεσπίσματος που είχε επιβάλει αυτή την ομολογία. Eτσι, η εκκλησία του Aγ. Γεωργίου των Eλλήνων διευθυνταν απ απλούς βικαρίους, τον Λατίνο αββά Pierantonio Muazzo (17411758) και τον λγιο Eλληνα Σπ. Mήλια (1758-1761). Tο 1761, η Aδελφτητα διάλεξε για μητροπολίτη τον Γεώργιο-Γρηγριο Φατσέα (αντίπαλο του Mήλια), που μως καθαιρέθηκε και αφορίσθηκε απ το Oικουμενικ Πατριαρχείο, γιατί χειροτονήθηκε χωρίς την έγκρισή του (1762). O Φατσέας διατήρησε το θρνο του με τη μονπλευρη στήριξη της Bενετίας απ το 1765 ώς το θάνατ του (1768). Oι δύο μητροπολίτες που εκλέχθηκαν, έπειτα, απ την Aδελφτητα, ο Eπίσκοπος Kυθήρων, Nικηφρος Mρμορης, (1768) και ο ονομαστς Kερκυραίος σοφς Nικηφρος Θεοτκης (1772) δεν δέχθηκαν να χειροτονηθούν χωρίς την κατάργηση του δεσμευτικού θεσπίσματος. Mονάχα λίγο πριν απ την πτώση της, η Bενετική Πολιτεία ξαναγύρισε, τέλος, στην πατροπαράδοτη πολιτική της. Tο 1780, εξελέγη πάλι Eλληνας μητροπολίτης, χωρίς να είναι υποχρεωμένος να ομολογήσει πίστη στον Πάπα. O μητροπολίτης αυτς, Σωφρνιος Kουτούβαλης (†1790), που προσπάθησε, με αμφίβολη επιτυχία, να ξαναδώσει στην έδρα του το παλι της κύρος και να συγκρατήσει στη

AΦIEPΩMA δικαιοδοσία του τους ορθδοξους πληθυσμούς της Δαλματίας, υπήρξε και ο τελευταίος ορθδοξος Mητροπολίτης Φιλαδελφείας στη Bενετία. Παρ’ λες μως αυτές τις εκκλησιαστικές ανωμαλίες, η δραστηριτητα της Aδελφτητας και των μελών της, στο εμπριο και στα γράμματα, δεν εμειώθηκε αισθητά στο διάστημα του IH’ αιώνα. Oι Eλληνες έμποροι εξακολουθούσαν να πλουτίζουν και διέθεταν τώρα σημαντικά ποσά για την ίδρυση και τη συντήρηση σχολείων, ακμη και στις τουρκοκρατούμενες χώρες, στην Aθήνα, στα Γιάννινα, στην Πάτρα, στο Δέλβινο κ.τ.λ. Tο νοσοκομείο της Aδελφτητας, που είχε συσταθεί με το κληροδτημα του Φλαγγίνη, λειτουργούσε πάντα. Eξάλλου, τον αιώνα αυτν του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, τα ελληνικά σχολεία και τυπογραφεία της Bενετίας βρίσκονταν πάντα σε αξιοσημείωτη δραστηριτητα. Aξιλογοι Eλληνες λγιοι προπαρασκεύαζαν ήδη, με τα συγγράμματα και τη διδασκαλία τους, την Eθνική Παλιγγενεσία.

Mέγας Nαπολέων Mε την οριστική κατάλυση μως της Bενετικής Πολιτείας (1797), η Eλληνική Aδελφτητα θα δεχθεί αποφασιστικ πλήγμα. Tα κεφάλαια, τα πολύτιμα αντικείμενα και άλλα της αγαθά δημεύθηκαν απ τον Mεγάλο Nαπολέοντα. Παρά τις νμιμες διεκδικήσεις της, δεν κατάφερε ποτέ να τα πάρει πίσω. Eτσι θα οδηγηθεί στην παρακμή. H διαρροή, εξάλλου, των μελών της, που είχε ήδη αρχίσει, συνεχίστηκε στα επμενα χρνια με επιταχυνμενο ρυθμ. Tην ευνησε η μετατπιση του ευρωπαϊκού εμπορίου προς άλλα κέντρα και έπειτα η αποκατάσταση του ανεξάρτητου Eλληνικού Kράτους (1830), γεγονς που προσείλκυσε στην πατρίδα πολυάριθμους Eλληνες της Διασποράς. Eτσι, κατά τη διάρκεια του IΘ’ αιώνα, η Aδελφτητα θα καταβάλει σοβαρές προσπάθειες, για να επιβιώσει και για να προασπσίσει την αυτονομία της, που την απειλούσαν η αυστριακή κατοχή, αλλά και το πρωτοσύστατο Iταλικ Kράτος (που δεν εννοούσαν να την αναγνωρίσουν ως οργανισμ εθνικ (μειοντητα), αλλά ως θρησκευτικ και φιλανθρωπικ ίδρυμα). Θα αγωνισθεί σκληρά για να συνεχίσει τις παλαιές ευγενείς παραδσεις της ώστε να διατηρήσει σε λειτουργία, έστω και υποτυπώδη, τους θεσμούς της. Kατά καλή τύχη, δεν της έλειψαν ττε ούτε επιφανείς λγιοι, πως ο Bαρθολομαίος Kουτλουμουσιανς, ο Aνδρέας Mουστοξύδης, ο Aιμίλιος Tυπάλδος, ο Aνθιμος Mαζαράκης, ο Iωάννης Bελούδης, ούτε πλούσιοι και γενναιδωροι ευεργέτες, πως ο Kωνσταντίνος Mπογδάνος, ο Γεώργιος E. Pickering, ο Γεώργιος Mοτσενίγος και ο Iωάννης Παπαδ-

πουλος. Mε τη συνδρομή των τελευταίων, η εκκλησία του Aγ. Γεωργίου επισκευάσθηκε διαδοχικά (1844, 1853, 1864, 1883), το Φλαγγίνειο, που αναδιοργανώθηκε (αλλά ως διδακτήριο στοιχειώδους εκπαίδευσης), λειτούργησε και πάλι, απ το 1824 ώς το 1907, με καλούς δασκάλους, αλλά λιγοστούς μαθητές, το νοσοκομείο, με τη δωρεά του Pickering, γνώρισε μια νέα περίοδο δραστηριτητας (1846-1900) και μερικά ελληνικά τυπογραφεία επέζησαν (του Θεοδοσίου ώς το 1824, του Γλυκή ώς το 1854) ή ιδρύθηκαν, πρώτη φορά (του Φοίνικος, του Aγ. Γεωργίου κ.ά.), και διατηρήθηκαν ολκληρο αυτ, τον αιώνα. Aλλά, παρ’ λες αυτές τις προσπάθειες, δεν ανακπηκε η παρακμή. Προστέθηκαν μάλιστα και θλιβερές, εσωτερικές διχνοιες, που προκάλεσαν την επέμβαση του Iταλικού Kράτους στη διαχείριση της Kοιντητας. Tο 1907, το Διοικητικ της Συμβούλιο καταργήθηκε και στη θέση του διορίστηκε Iταλς έκτακτος επίτροπος. Eτσι, η περίλαμπρη Aδελφτητα που είχε επί αιώνες συνδεθεί με τις ιστορικές τύχες και την πολιτιστική ακμή της Γαληνοτάτης και είχε αναδείξει τη Bενετία ως το μεγαλύτερο πολιτιστικ και παιδευτικ κέντρο, την πνευματική πρωτεύουσα του υπδουλου Eλληνισμού, έδειχνε να πλησιάζει στο τέλος της. Tην επαύριον του B’ Παγκοσμίου Πολέμου δεν αριθμούσε παραπάνω απ τριάντα μέλη. Διατηρούσε μως ακμη σημαντικ μέρος απ την περιουσία και τους ιστορικούς

Aργυρπουλος Iωάννης. (Kωνσταντινούπολη, περ. 1415 - Pώμη, 1487). Aπ τους σημαντικτερους Eλληνες σοφούς της Aναγέννησης. Oφείλει τη μεγάλη φήμη του κυρίως στις λατινικές μεταφράσεις του Aριστοτέλη και στην ερμηνεία της φιλοσοφίας του.

και καλλιτεχνικούς θησαυρούς της.

Tο Iνστιτούτο Kαι ττε, ακριβώς, για να επιβιώσει και να αξιοποιηθεί η μεγάλη πο-

Δημήτριος Xαλκοκονδύλης (Aθήνα, 1423 - Mιλάνο, 1511). Bυζαντινς ουμανιστής λγιος, που σταδιοδρμησε μετά την Aλωση στην Iταλία. Kαταγταν απ την επιφανή οικογένεια των Xαλκοκονδυλών και ήταν εξάδελφος του ιστορικού Λανικου Xαλκοκονδύλη.

λιτιστική αυτή κληρονομιά, μια διπλή (ή καλύτερα τριπλή) συμφωνία πραγματοποιήθηκε ανάμεσα στην Eλλάδα, την Iταλία και την Eλληνική Aδελφτητα της Bενετίας. Aπ τη μια, το Iταλικ Kράτος επέτρεπε, το 1948, στο Eλληνικ Kράτος να ιδρύσει στη Bενετία ένα Eλληνικ Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών, ως αντάλλαγμα για την επαναλειτουργία της Iταλικής Aρχαιολογικής Σχολής και του Iταλικού Iνστιτούτου στην Aθήνα. Aπ την άλλη, η Eλληνική Aδελφτητα της Bενετίας παραχωρούσε, το 1953, στο Eλληνικ Kκράτος, για να εξασφαλίσει την υλική βάση του νέου ιδρύματος, λη της την περιουσία, κινητή και ακίνητη, καθώς και τις εικνες, τα χειργραφα, τα βιβλία, τα αρχεία και τα κειμήλιά της, υπ τον ρο να επιχορηγείται απ’ αυτ, για να συντηρεί την ορθδοξη λατρεία. Eτσι, το Eλληνικ Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών της Bενετίας, που εγκαταστάθηκε στο επιβλητικ μνημειακ συγκρτημα της «Πλατείας των Eλλήνων» (Campo dei Greci) και αφιερώθηκε στην επιστημονική έρευνα της ιστορίας, της γραμματείας και της τέχνης του Bυζαντινού και του Nέου Eλληνισμού, με τη βοήθεια των πηγών που διατηρούνται στα αρχεία και στις βιβλιοθήκες της Iταλίας, ανέλαβε την εκπλήρωση αποστολής μεγάλης επιστημονικής και εθνικής σημασίας, ανανεώνοντας τη μακραίωνη πολιτιστική παράδοση του Eλληνισμού της Bενετίας.

KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

9

AΦIEPΩMA

H Mαρκιανή Bιβλιοθήκη Δημιουργήθηκε απ τον καρδινάλιο Bησσαρίωνα που δώρισε, το 1468, 900 τμους στη Bενετία H BIBΛIOΘHKH του Aγίου Mάρκου, σήμερα Eθνική Mαρκιανή Bιβλιοθήκη, οφείλει τη γέννησή της σε έναν Eλληνα, τον καρδινάλιο Bησσαρίωνα. O μεγάλος αυτς ουμανιστής καρδινάλιος δημιούργησε μια βιβλιοθήκη που δεν απείχε πολύ απ το να περιλαμβάνει λη την Kλασική Γραμματεία. Bαθύς γνώστης ο ίδιος της φιλολογίας και της φιλοσοφίας, εισηγητής σε μεγάλο βαθμ στην Iταλία της Πλατωνικής Φιλοσοφίας, θέλησε να διαφυλάξει τον πολύτιμο (ανεκτίμητο) θησαυρ, χάριν του Eλληνισμού της διασποράς, και γενικτερα για την ανθρωπτητα. Mε την πίστη τι η Bενετία, με τη μακρχρονη παράδοση με το Bυζαντιν κράτος και τον Eλληνισμ γενικτερα, αποτελούσε σχεδν ένα άλλο Bυζάντιο, αποφάσισε λίγα χρνια πριν πεθάνει (1469) να δωρίσει στη Bενετική Δημοκρατία τον περίφημο αυτ θησαυρ. Oι σχεδν 800 κώδικες (ελληνικοί και λατινικοί), βάσει της συγκεκριμένης γραπτής δωρεάς, θα αποτελούσαν τον πυρήνα μιας βιβλιοθήκης, ανοιχτής στο κοιν και με κανονισμ για τον δανεισμ των χειρογράφων.

Xειργραφα Tα πολύτιμα αυτά χειργραφα συγκεντρώθηκαν απ τον καρδινάλιο Bησσαρίωνα, ήδη είκοσι περίπου χρνια πριν απ την πτώση (1457). Oταν, μετά τη μνιμη εγκα-

φιλσοφοι της εποχής, κυνηγοί χειρογράφων, και ο ίδιος ο Bησσαρίωνας συνεισέφεραν ώστε να συγκεντρωθεί αυτή η συλλογή, η οποία μάλιστα είχε τα πιο αντιπροσωπευτικά έργα της Eληνικής Γραμματείας και σπουδαία κείμενα της βυζαντινής παιδείας και της ορθδοξης πίστης. Aνάμεσα σ’ αυτούς που υπογράφουν τους κώδικες είναι ο φίλος και προστατευμενς του Mιχαήλ Aποστλης, ο μεγάλος δάσκαλος και φιλλογος που άφησε εποχή στη Φλωρεντία Aνδρνικος Kάλλιστος, ο Aθανάσιος Xαλκιπουλος, ο αξιοθαύμαστος για την καλλιγραφική του δειντητα Iωάννης Pώσσος, ο δάσκαλος του καρδινάλιου Γεώργιος Γεμιστς και μεταξύ των Eλλήνων και ο πασίγνωστος κυνηγς χειρογράφων στη Δύση και στην Aνατολή Ciriaco d’ Ancona. Tα χειργραφα αυτά περιείχαν έργα φιλοσοφικά, ποιητικά, λογοτεχνικά, ρητορικά, ιστορικά, γεωγραφικά, μαθηματικά, αστρονομικά, ιατρικά και λογιών λογιών άλλα.

Kείμενα O καρδινάλιος Bησσαρίων. Bυζαντινς ουμανιστής, θεολγος και φιλσοφος. (Mαρκιανή Bιβλιοθήκη, Bενετία).

τάστασή του στην Iταλία, δεν ξαναγύρισε στην Kωνσταντινούπολη μετά το τέλος των εργασιών της συνδου Φερράρας - Φλωρεντίας (1437 - 1439), άρχισε να συλλέγει ελληνικά χειργραφα με πολλούς

τρπους: έστελνε πράκτορες στην Aνατολή και αγραζε κώδικες απ μοναστήρια (ή έβαζε ανθρώπους να τους αντιγράψουν) είχε συστήσει στην έπαυλή του στη Pώμη ένα κωδικογραφικ εργαστήρι, που Eλληνες οι οποίοι έψαχναν δουλειά στην Iταλία έβρισκαν καταφύγιο και, τέλος, αγραζε κώδικες που έφερναν Eλληνες πρσφυγες στην Iταλία. Tο κωδικογραφικ αυτ εργαστήρι, που σύντομα έγινε μια μικρή ακαδημία, αποτέλεσε ένα κέντρο συστηματικής καταγραφής, μελέτης και σχολιασμού της Kλασικής Γραμματείας, στο οποίο μάλιστα σύχναζαν πολλοί διάσημοι Iταλοί φιλλογοι και μελετητές της κλασικής σκέψης. Eτσι γεννήθηκε η Bιβλιοθήκη του Aγίου Mάρκου, με τους 746 κώδικες (482 ελληνικοί και 264 λατινικοί), μια απ τις πλουσιτερες βιβλιοθήκες της εποχής. H αποστολή των βιβλίων έγινε σταδιακά και τους 466 κώδικες που στάλθηκαν το 1469, ακολούθησαν και άλλοι· ταν μάλιστα στο τέλος μετρήθηκαν, βρέθηκαν 1.024 τμοι τοποθετημένοι σε 57 κιβώτια.

Συλλογή Aποψη απ την Salla Sansovino της Mαρκιανής Bιβλιοθήκης στη Bενετία.

10

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993

Tουλάχιστον είκοσι δύο γραφείς, καλλιγράφοι, διάσημοι λγιοι και

H βιβλιοθήκη υπερέχει σε φιλοσοφικά κείμενα και εκτς απ τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη, συγκαταλέγονται έργα του Θεφραστου, του Aλέξανδρου Aφροδισιέα, του Σιμπλίκιου, του Πλωτίνου, του Iεροκλή και του Πλήθωνα βέβαια. Aπ τους ιστορικούς δεν λείπουν ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφών, ο Πολύβιος και ο Hρδοτος, ενώ απ τις ιατρικές πραγματείες συνελέγησαν πολλά χειργραφα του Γαληνού και ένα του Παύλου Aιγινίτου. O Oμηρος αντιπροσωπεύεται απ τον αρχαιτερο κώδικα της Iλιάδας του I’ αιώνα, τον περίφημο Venetus A, ενώ στην ποιητική συλλογή βρίσκονται ο Aριστοφάνης, οι τρεις τραγικοί, Aισχύλος, Eυριπίδης και Σοφοκλής, ο Πίνδαρος και ο Λυκφρων. H Σφαίρα του Πρκλου, τα Kυνηγητικά του Yππιανού, σε ένα μικρογραφημένο κώδικα του IA’ αιώνα και τα Mυστήρια των Aιγυπτίων του Iάμβλιχου δεν λείπουν απ τη βιβλιοθήκη του Bησσαρίωνα. Yπάρχουν επίσης αρκετά χειργραφα της Δογματικής Θεολογίας, η Eκκλησιαστική Iστορία του Eυσέβειου, Oμιλία του Iωάννη του Xρυσστομου και ένας κώδικας με Ωδές και Ψαλμούς, του I’ ή IA’ αιώνα, στην πρώτη σελίδα του οποίου βρίσκεται μια μικρογραφία του αυτοκράτορα Bασιλείου B’ (976 1025).

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Oι απαρχές της ελληνικής Tυπογραφίας Ο ρλος των ελληνικών τυπογραφείων της Bενετίας στη διατήρηση της ελληνικής συνείδησης και στη διάδοση της Kλασικής Γραμματείας Tου K. Σπ. Στάικου

TA ΠPΩTA ελληνικά βιβλία τυπώθηκαν στην Iταλία σχεδν ταυτχρονα με την αρχή της εξάσκησης της τυπογραφικής τέχνης στη χώρα αυτή. Kαι η τυπογραφική τέχνη εγκαινιάστηκε στην Iταλία απ δύο Γερμανούς τυπογράφους, τον Konrad Sweynheim και τον Arnold Pannartz, που εργάστηκαν, τα δύο πρώτα χρνια (1465-1467), στο μοναστήρι του Subiaco. Tο 1467, μετέφεραν το τυπογραφικ τους υλικ στη Pώμη και απ το Palazzo Massimo συνέχισαν την προσπάθειά τους για την εδραίωση του έντυπου βιβλίου στην Iταλία. Aξίζει να σημειωθεί τι στο άμεσο περιβάλλον τους είχαν για συ-

Tο έμβλημα του ευγενούς Kρητικού λογίου Nικολάου Bλαστού στο «Mέγα Eτυμολογικ», (Bενετία, 1499) που θεωρείται το τυπογραφικ αριστούργημα της Aναγέννησης.

μπαραστάτες στην έκδοση λατινικών μεταφράσεων Eλλήνων συγγραφέων μέλη του ακαδημαϊκού κύκλου του καρδινάλιου Bησσαρίωνα, μεταξύ των οποίων τον Θεδωρο Γαζή, τον Aνδρνικο Kάλλιστο, ακμη και τον ίδιο τον Bησσαρίωνα.

Eλληνικά βιβλία Oλα σχεδν τα ελληνικά βιβλία που τυπώθηκαν στην Iταλία τον 15ο αιώνα εξυπηρετούσαν τα εκπαιδευτικά προγράμματα των σχολικών και πανεπιστημιακών κέντρων της Iταλίας και τη γενικτερη πνευματική κίνηση που βασιζταν στο ουμανιστικ ρεύμα. Mε την ευρεία διάδοση των κλασικών σπουδών και τη συστηματική διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, χι μνο στις μεγάλες πλεις με Πανεπιστήμια αλλά και σε πολίχνες ακμη, τα γραμματικά και λεξικογραφικά έργα γίνονταν απλυτα απαραίτητα. Tα περισστερα μάλιστα απ τα έργα αυτά είχαν γραφτεί και συντάχθηκαν δεκαετίες πριν απ την εμφάνιση της τυπογραφίας στην Iταλία με τη συμμετοχή των Bυζαντινών λογίων στη πνευματική Aναγέννηση της Iταλίας. Tα «Eρωτήματα» του Xρυσολωρά, η «Γραμματική» του Θεδωρου Γαζή, η «Eπιτομή των οκτώ του λγου μερών» του Kωνσταντίνου Λάσκαρι, τα «Eρωτήματα» του Δημητρίου Xαλκοκονδύλη και το δίγλωσσο Λεξικ του Johannes Crastonus αντιπροσωπεύουν τον κορμ των γραμματολογικών αυτών βιβλίων, τα οποία θα γνωρίσουν συχνές επανεκδσεις για τουλάχιστον 100 χρνια. Aν προσθέσουμε σ’ αυτά τις εκδσεις των «Mύθων» του Aισώπου, τρεις εκδσεις του «Ψαλτηρίου», τη «Bατραχομυομαχία» και ορισμένα απ τα σπουδαιτερα έργα των Eλλήνων κλασικών, πως ολκληρο το έργο του Aριστοτέλη, τα έπη του Oμήρου, τους Λγους του Iσοκράτη, τους «Διαλγους του Λουκιανού», τα «Aργοναυτικά» του Aπολλώνιου

Mάρκος Mουσούρος. (Xάνδακας - σημεριν Hράκλειο, περ. 1470 - Pώμη, 1517). Kορυφαίος φιλλογος της Aναγέννησης, καθηγητής του πανεπιστημίου της Πάδοβας (1503-9), απ τους πρώτους εκδτες αρχαίων Eλλήνων συγγραφέων.

του Pδιου, τα «Eιδύλλια» του Θεκριτου, συγγράμματα του Aμμώνιου, του Σιμπλίκιου, του Θεφραστου, του Γαληνού, τις εννέα «Kωμωδίες» του Aριστοφάνη και διάφορα άλλα επιστολογραφικού χαρακτήρα κείμενα και ετυμολογικά «Λεξικά», έχουμε το σύνολο σχεδν των ελληνικών βιβλίων που τυπώθηκαν κατά τον 15ο αιώνα στην Iταλία.

«Eρωτήματα» Mολοντι οι απαρχές της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας οφείλονται σε Eλληνες δασκάλους (Xρυσολωράς, Φλωρεντία 1396), δεν συμβαίνει το ίδιο με την τυπογραφία. Tην πρώτη αππειρα για την εκτύπωση ελληνικού κειμένου την οφείλουμε στον Adam de Ambergau, ο οποίος, γύρω στο 1471, στη Bενετία, τύπωσε τη λατινική μετάφραση των «Eρωτημάτων» του Xρυσολωρά, του Guarino Veronese ή άλλων ανώνυμων μεταφραστών, στην οποία περιέλαβε και ελληνικές λέξεις και φράσεις ως παραδείγματα. Ως το 1476, οπτε ο Δημήτριος Δαμιλάς θα τυπώσει την «Eπιτομή των οκτώ του λγου μερών» του K. Λάσκαρι, στο Mιλάνο, δεν θα λείψουν οι προσπάθειες για την κυκλοφορία ελληνικών εντύπων βιβλίων. Στη Mπρέσια τυπώθηκε η «Bατραχομυομαχία», γύρω στο 1474, απ τον Thomas Ferrandus, με εναλλασσμενο το ελληνικ με το λατινικ κείμενο, απ αράδα σε αράδα. Περίπου την ίδια χρονιά (γύρω στο 1475-76) ο Giovanni da Reno πιθαντατα θα είναι ο τυπογράφος των «Eρωτημάτων» του Xρυσολωρά

στη Bιτσέντζα. Mε τον Δαμιλά δεν εγκαινιάστηκε μνο η εκτύπωση ελληνικών βιβλίων απ Eλληνα, αλλά με τη σχεδίαση μιας οικογένειας στοιχείων και την επίλυση πολλών τεχνικών προβλημάτων γύρω απ τη σύνδεση των τνων και των πνευμάτων με τα φωνήεντα, η ελληνική τυπογραφία θα γνωρίσει άνθηση. O Δαμιλάς μετά τη συνεργασία του με τον Dionysius Paravisimus για την εκτύπωση της «Γραμματικής» του K. Λάσκαρι, παρέμεινε στο Mιλάνο και εργάστηκε τυπογραφικά για λογαριασμ του Bonus Accursius. O Accursius είχε ανοίξει μια ουμανιστική σχολή προσανατολισμένη ιδιαίτερα στην κλασική γραμματεία, και για να υποβοηθήσει τις σπουδές, εξέδωσε μια σειρά απ ελληνικά λεξικά και γραμματικές: το Eλληνο-λατινικ και το λατινο-ελληνικ Λεξικ του Johannes Crastonus (π. 1478-π. 1480), τους «Mύθους του Aισώπου) (π. 1479), το De Accentibus του Saxolus Pratensis (π. 1479), τα «Eιδύλλια» του Θεοκρίτου (π. 1480), την «Eπιτομή» του K. Λάσκαρι (π. 1480) και το Ψαλτήριον (1481). Aς σημειωθεί τι λες τις ελληνικές αυτές εκδσεις τις συνοδεύει η λατινική τους μετάφραση.

O Δαμιλάς Tην ίδια περίπου χρονιά που ο Δαμιλάς τελείωνε τη συνεργασία του με τον Accursius, γύρω στα 1481, και με το πιθαν κλείσιμο της σχολής του, στην Πάρμα, ένας ανώνυμος τυπογράφος θα τυπώσει τα «Eρωτήματα» του Xρυσολωρά, με παράλληΣυνέχεια στην 12η σελίδα

KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

11

Συνέχεια απ τη 12η σελίδα

λη λατινική μετάφραση, μεταξύ του 1480 και 1481. Kαι, δύο περίπου χρνια αργτερα, το 1483 και το 1484, ο Dionysius Bertochus θα κυκλοφορήσει απ τη Bιτσέντζα δύο επανεκδσεις του Λεξικού του Crastonus, ενώ ο Pergino Pasquali θα εγκαινιάσει την ελληνική τυπογραφία στη Bενετία με τα «Eρωτήματα» του Xρυσολωρά, το 1484. Tο τυπογραφικ εγχείρημα του Δαμιλά στο Mιλάνο θα συνεχίσουν στη Bενετία δύο άλλοι Kρητικοί, ο Λανικος ο Kρης και Aλέξανδρος απ τον Xάνδακα, οι οποίοι τύπωσαν, το 1486, τη «Bατραχομυομαχία» και το «Ψαλτήριο». Tα βιβλία αυτά σε αντίθεση προς λες τις προηγούμενες ελληνικές εκδσεις, απευθύνονταν αποκλειστικά στο ελληνικ κοιν και σημειώνουν την απαρχή της ελληνικής έντυπης βιβλιοπαραγωγής. O Δαμιλάς, εγκαταλείποντας το Mιλάνο, θα εγκατασταθεί, έπειτα απ πρσκληση του Δημητρίου Xαλκοκονδύλη, στη Φλωρεντία. Eκεί, μέσα σε μια ενθουσιώδη ατμσφαιρα για την προαγωγή και καλλιέργεια των ελληνικών γραμμάτων, θα συνεργαστεί με τον Xαλκοκονδύλη και θα εκδώσουν τα «Aπαντα» του Oμήρου, το 1488. Tο δίτομο αυτ μνημείο του λγου τυπώθηκε με μια σειρά βελτιωμένων ελληνικών χαρακτήρων που είχαν κοπεί για το Δαμιλά στο τυπογραφείο του Bartolomeo di Libri. Παράλληλα το έντυπο αυτ αντιπροσωπεύει και το πρώτο ελληνικ βιβλίο που τυπώθηκε στη Φλωρεντία. Tο επμενο χρονολογικά ελληνικ βιβλίο τυπώθηκε στη Bιτσέντζα, το 1489. Eνας Γερμανς τυπογράφος ο Leonardus de Basilea, ο επονομαζμενος Achates, με φιλελληνικά αισθήματα θα μπορούσαμε να πούμε, θα τυπώσει, ώς το 1491, τέσσερα ελληνικά βιβλία: την «Eπιτομή» του K. Λάσκαρι (1489), το «Περί ονματος

Αριστερά: Oμηρος. «Bατραχομυομαχία», Bενετία, Λανικος Kρης και Aλέξανδρος Xάνδακος, 1486. Διασώζονται έξι αρχέτυπες και αυτοτελείς εκδσεις της «Bατραχομυομαχίας». Δεξιά: Σελίδα του «Mεγάλου Eτυμολογικού». Eτυμολογικν Mέγα κατά Aλφάβητον πάνυ ωφέλιμον. (Eκδοσις N. Bλαστού), Bενετία, Zαχαρίας Kαλλιέργης για λογαριασμ του Nικολάου Bλαστού, 8 Iουλίου, 1499.

και ρήματος» του ιδίου (αχρονολγητη) και τα «Eρωτήματα του Xρυσολωρά» (1490 και 1491).

Iανς Λάσκαρις Tα θεμέλια που έβαλε ο Δαμιλάς στη Φλωρεντία για την εκτύπωση ελληνικών βιβλίων θα τα εδραιώσει ένα

Eξώφυλλον της εκδσεως του έργου του Eράσμου «Adagia» (συλλογή παροιμιών), που και ο πρλογος του Iταλού ουμανιστή τυπογράφου και εκδτη Aλδου Mανούτιου (Bενετία 1508).

12

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993

απ τα πιο ακτινοβλα πνεύματα της Aναγέννησης, ο Iανς Λάσκαρις. Mε την αμέριστη οικονομική υποστήριξη των Mεδίκων και με τη βοήθεια τεράστιου πλούτου χειρογράφων κλασικών έργων, ο Λάσκαρις θα αφοσιωθεί στην έκδοση ελληνικών έργων με ζηλευτά εκδοτικά αποτελέσματα: εννέα εκδσεις σε διάστημα περίπου τριών ετών. O Λάσκαρις επέλεξε δύο οικογένειες χαρακτήρων για τα βιβλία του, κεφαλαία (καπιταλάκια) για τα κείμενα και πεζά για τα σχλια, μιμούμενος έτσι την πρωττυπη γραφή των αρχαίων συγγραμμάτων. Mε τα καπιταλάκια τυπώθηκαν ορισμένα μνο απ τα βιβλία, επειδή η χρησιμοποίησή τους ανέβαζε δυσανάλογα το κστος του βιβλίου. Tο πρώτο βιβλίο που εξέδωσε ο Λάσκαρις είναι η «Aνθολογία διαφρων επιγραμμάτων» του Mάξιμου Πλανούδη (1494) απ το τυπογραφείο του Lorenzo de Alopa. Xωρίς να αναφέρεται το νομα του τυπογράφου και συχνά αχρονολγητα κυκλοφρησαν με τα στοιχεία αυτά, ώς το 1496, οι εξής εκδσεις: του Eυρυπίδη οι «Tραγωδίες», Kαλλίμαχος, οι «Yμνοι», του Aπολλώνιου Pδιου, τα «Aργοναυτικά» το «Γνώμαι μονστιχοι διαφρων ποιητών», οι «Διάλογοι» του Λουκιανού, ο «Πίνακας» του Kέβητος και τα «Eρωτήματα» του Xρυσολωρά.

Aλδος Mανούτιος Tην ίδια εποχή που ο Λάσκαρις άρχιζε με τις πιο ευοίωνες συνθήκες, στη Φλωρεντία τις εκδοτικές του δραστηριτητες, ο Aλδος Mανούτιος

στη Bενετία διερευνούσε τις προϋποθέσεις για τη λειτουργία ενς τυπογραφείου στη Bενετία προσανατολισμένου στις ελληνικές εκδσεις. Mε αταλάντευτη πίστη για τη σημασία που είχε η ευρύτερη διάδοση της ελληνικής γραμματείας στην ουμανιστική Eυρώπη, πλαισιωμένος και απ Eλληνες λογίους της αξίας του Mάρκου Mουσούρου, του Aρσένιου Aποστλη και του Δημήτριου Δουκά, ο Aλδος θα θεμελιώσει την παραγωγή του ελληνικού βιβλίου στη Bενετία και το παράδειγμά του θα βρει ανταπκριση και στο Bορρά. Mετά τις πρώτες εκδσεις με κάποιο δοκιμαστικ χαρακτήρα, πως του Mουσαίου, «Tα καθ’ Hρώ και Λέανδρον» (π. 1494), το «Ψαλτήριον» (π. 1495) και η «Eπιτομή» του K. Λάσκαρι (1495), ο Aλδος ανέλαβε να ολοκληρώσει την έκδοση του Aριστοτέλη (1495-1498), πρώτη και μοναδική έκδοση έργων του Aριστοτέλη στο πρωττυπο κατά τον 15ο αιώνα. Παράλληλα, απ το τυπογραφείο θα κυκλοφορήσουν τα πιο σημαντικά έργα των Eλλήνων συγγραφέων στο πρωττυπο. Aνάμεσά τους περιλαμβάνονταν: τα «Eιδύλια» του Θεκριτου (1469), οι «Kωμωδίες» του Aριστοφάνη (1498), ένα πολύ χρήσιμο λεξικ με τον ποιητικ τίτλο «Θησαυρς», «Kέρας Aμαλθείας και Kήποι Aδώνιδος» (1496), και μια συλλογή επιστολών που κυκλοφρησε με την επιμέλεια του κυριτερου συνεργάτη του Aλδου, του Mάρκου Mουσούρου, «Eπιστολαί διαφρων φιλοσφων,

ρητρων, ποιητών» (1499). Mε το γύρισμα του αιώνα κατά εποχές το εκδοτικ πργραμμα του Aλδου γνώρισε δυσκολίες και οικονομικά και πολιτικά προβλήματα τον υποχρέωσαν να διακψει τη λειτουργία του τυπογραφείου του. Ωστσο, η εκδοτική δραστηριτητα δεν διακπηκε σε σημείο που να τον αποξενώσει απ το πολυπληθές αγοραστικ του κοιν και τους πολλούς θαυμαστές του. Συνέχισε την έκδοση ελληνικών βιβλίων ώς το θάνατ του (1514).

Kαλλιέργης και Bλαστς Προς τα τέλη του 15ου αιώνα θα λειτουργήσει στη Bενετία το πρώτο ελληνικ τυπογραφείο και, μολοντι δεν είχε ζωή πάνω απ δύο περίπου χρνια (1499-1500), η αισθητική των εκδσεών του και η φυσιογνωμία που έδωσαν στο ελληνικ βιβλίο ο Zαχαρίας Kαλλιέργης και ο Nικλαος Bλαστς, αλλά και οι άλλοι Kρητικοί που πλαισίωσαν το τυπογραφείο, θα επηρεάζει για χρνια το ελληνικ βιβλίο και λες οι εκδσεις της Bενετίας για αιώνες θα έχουν τα βιβλία αυτά πηγή έμπνευσης. Mε μια οικογένεια ελληνικών χαρακτήρων που έκοψε ο Kαλλιέργης, για την οποία μάλιστα έχει χυθεί πολύ μελάνι για το περίτεχνο τρπο σύνδεσης των τνων και των πνευμάτων με τα φωνήεντα, τύπωσε το «Mέγα Eτυμολογικν» (1499), τον Σιμπλίκιο (1499), τον Aμμώνιο (1500) και τον Γαλην (1500). Γύρω στα τέλη του 1500 το τυπογραφείο του Bλαστού σταμάτησε τη λετουργία του, πιθαντατα για οικονομικούς λγους. O Kαλλιέργης, μως, με το ακρεστο πάθος του για την τυπογραφία, κατάφερε να βρει τη δύναμη και τους απαραίτητους πρους, ώστε να δοκιμάσει ξανά την τύχη του, στη Bενετία και πάλι, το 1509. Aπευθυνμενος αυτή τη φορά αποκλειστικά στο διάσπαρτο ελληνισμ, για να έλθει αρωγς στην προσπάθειά του, τύπωσε τα «Eξεψάλματα», την «Eκθεση παραινετική» του Aγαπητού διακνου και το «Ωρολγιο», χωρίς μως ουσιαστική επιτυχία και αυτή τη φορά. O Kαλλιέργης θα επιχειρήσει και τρίτη φορά να προωθήσει την αγορά του ελληνικού βιβλίου με θεματικ προσανατολισμ τέτοιο που θα κάλυπτε τις ανάγκες του ελληνικού κοινού, απ τη Pώμη μως αυτή τη φορά. Mε άριστες προϋποθέσεις και έχοντας τη συμπαράσταση μαικήνων των γραμμάτων και της τέχνης, θα τυπώσει τις «Ωδές» του Πινδάρου (1515), πρώτο αποκλειστι-

κά ελληνικ βιβλίο που τυπώθηκε στη Pώμη. Mε την έκδοση των «Eιδυλλίων» του Θεκριτου, τον επμενο χρνο (1516) θα φανούν οι πρώτες δυσκολίες στη διάθεση των βιβλίων και ο οικονομικς του συνέταιρος, ο Cornelio Benigni, θα αποτραβηχτεί απ την εκδοτική προσπάθεια. O Kαλλιέργης συνέχισε το έργο του και με τα πενιχρά μέσα που του απέμειναν, υποστηριζμενος ίσως και απ το φιλέλληνα πάπα Λέοντα I’, θα εργαστεί στη Pώμη ώς το 1523. Tα χρνια αυτά ο Kαλλιέργης εξέδωσε δύο γραμματικά βιβλία, τις Eκλογές του Θωμά Mαγίστρου και του Φρυνίχου, ένα μικρ βιβλιάριο επονομαζμενο «Hοrae in laudem» (1516), την «Oκτώηχο» (1520) και ένα ογκώδες Λεξικ του Guarino Favorino (1523).

Aρσένιος Aποστλης Tην εποχή εκείνη θα λειτουργήσει στη Pώμη και ένα άλλο ελληνικ τυπογραφείο, το οποίο ήταν στημένο στο χώρο και εξυπηρετούσε τις ανάγκες του Eλληνικού Kολλεγίου. Tην

πρώτη ελληνική έκδοση τη δούλεψε αρχικά ένας Iταλς τυπογράφος ο Vittore Carmelio, στη συνέχεια μως φαίνεται τι το τυπογραφείο πέρασε αποκλειστικά σε ελληνικά χέρια και δεν αποκλείεται την λη εκδοτική εργασία να την εππτευε και ο Aρσένιος Aποστλης. τα βιβλία που τυπώθηκαν εκεί είναι: «Σχλια εις την Oμήρου Iλιάδα» (1517), «Oμηρικά ζητήματα του Πορφύσιου» (1518), «Commentarii in septem tragedias Sophoclis» (1518), «Γέρας ει μ’ ονομάσεις...» (π. 1519), τα Aποφθέγματα (π. 1520) και το Iσοκράτους Λγοι τρεις (π. 1520). H προσπάθεια του Aλδου να εδραιώσει την αγορά του ελληνικού βιβλίου στους ουμανιστικούς κύκλους της Bενετίας, αλλά και έξω απ τα ρια της Iταλίας τον οδήγησε συχνά σε οικονομικ αδιέξοδο, ταυτχρονα μως η πρωτοπορία του αυτή απέφερε τους αναμενμενους καρπούς, αλλά μετά το θάνατ του. Eνας Πατρινς έμπορος, ο Aνδρέας Kουνάδης, θα υλοποιήσει τα οράματα του Iουστίνου Δεκάδυου («Ψαλτήριον», π. 1495) και του Zαχαρία Kαλλιέργη («Eξεψάλματα», 1509), και θα αναλάβει την έκδοση και ε-

μπορία των ελληνικών λειτουργικών βιβλίων για τους Eλληνες της Δύσης και της Aνατολής. O Kουνάδης άρχισε το εκδοτικ του πργραμμα με την «Παρακλητική» και το «Tριώδιον»(1522), δεν περιορίστηκε μως στην έκδοση λειτουργικών βιβλίων που θα κάλυπταν τις ανάγκες της Eκκλησίας, αλλά εγκαινίασε μια σειρά ελληνικών βιβλίων, μικρά φυλλάδια, με λογοτεχνικ και ποιητικ περιεχμενο και μικρά θεατρικού χαρακτήρα έργα, παρμένα κυρίως απ την ανθούσα δημώδη λογοτεχνία. Tο πένθος θανάτου (1524), ο Aπκοπος (1524), η «Iστορία του Tαγιαπιέρα» (1528), ο «Mέγας Aλέξανδρος» και πολλά άλλα είναι εκδσεις που βγήκαν χάρη στη σύλληψη του Kουνάδη και των συνεργατών του. Oι συνεργάτες του αυτοί μάλιστα έπαιξαν σπουδαιτερο ίσως ρλο και απ αυτν τον ίδιο επειδή ο Kουνάδης πέθανε μλις (δύο) χρνια αργτερα (1524), και το έργο του συνέχισαν ο πεθερς Damiani di Santa Maria, ο τυπογράφος Stefano de Sabio και οι αδελφοί του, ο τυπογράφος Hercole Giraldi και ο εκδτης εκκλησιαστικών και λειτουργικών βιβλίων Nικήτας Φαύστος. H εκδοτική επιτυχία του Kουνάδη και κυρίως ο νέος θεματικς προσανατολισμς που δθηκε στο ελληνικ βιβλίο, ανοίγοντας ταυτχρονα μια μεγάλη και ανεκμετάλλευτη αγορά στην Aνατολή, δελέασε και άλλους Iταλούς τυπογράφους στο να εμπλουτίσουν τις κάσες τους με ελληνικά στοιχεία και να αναλάβουν την εκτύπωση ελληνικών εκδσεων. Eκδτες τυπογράφοι, πως ο Melchiorre Sessa με το Pietro Ravani, τη μεγάλη τυπογραφική οικογένεια των Zanetti και τους Giunti στη Φλωρεντία, θα αναλάβουν για λογαριασμ Eλλήνων «βιβλιοπωλών», αλλά και για δικ τους λογαριασμ την έκδοση ελληνικών λειτουργικών βιβλίων, παράλληλα μάλιστα με την κυκλοφορία έργων που ενδιέφεραν αποκλειστικά το ουμανιστικ κοιν. Tα τυπογραφεία της Bενετίας θα τροφοδοτήσουν για αιώνες με ελληνικά βιβλία το διάσπαρτο ελληνισμ και η ελληνική τυπογραφική τέχνη με την αδιάκοπη ιστορία της, ως την απελευθέρωση, θα προσφέρει μεγάλες υπηρεσίες στη διατήρηση της ελληνικής συνείδησης και παράλληλα θα συνεχίσει τη διάδοση της κλασικής γραμματείας στο Bορρά, τουλάχιστον ώς τις αρχές του 17ου αιώνα.

KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

13

AΦIEPΩMA

Tο Eλληνικ Iνστιτούτο Tο μοναδικ ελληνικ κέντρο επιστημονικής έρευνας στο εξωτερικ

TO EΛΛHNIKO Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών της Bενετίας, το μοναδικ ελληνικ κέντρο επιστημονικής έρευνας στο εξωτερικ, ιδρύθηκε με το νμο 1766/1951, σε εφαρμογή μορφωτικής συμφωνίας της Eλλάδας και της Iταλίας (1948) και δέχτηκε ως δωρεά (1953) την περιουσία, σε ακίνητα και κινητά, της άλλοτε ακμαίας Eλληνικής Kοιντητας Bενετίας (με την υποχρέωση της παροχής σε αυτήν ετήσιας επιχορήγησης). H λειτουργία του άρχισε θεωρητικά το 1955, με το διορισμ της πρώτης του διευθύντριας (της καθηγήτριας Σοφίας Aντωνιάδη), στην πραγματικτητα μως το 1958, μλις δηλαδή αποπερατώθηκαν τα έργα της ριζικής ανακαίνισης στο μνημειακ συγκρτημα των κτιρίων της Kοιντητας, που βρίσκεται στην καρδιά της Bενετίας (Castello 3412), δύο βήματα απ τον Aγιο Mάρκο. Tο συγκρτημα αυτ, που έχει ως κέντρο τον ιστορικ «Περίβολο των Eλλήνων» (Campo dei Greci), αποτελείται απ το μέγαρο της Φλαγγινείου Σχολής (σημερινή έδρα του Iνστιτούτου, που τα γραφεία, η βιβλιοθήκη και ο ξενώνας), απ το μέγαρο της Kοιντητας (που σήμερα το Mουσείο, το Παλαι Aρχείο και η μεγάλη αίθουσα των διαλέξεων), κομψά κτίσματα του αρχιτέκτονα Baldassare Longhena, απ το Θησαυροφυλάκιο, στο βάθος του περιβλου (που τα γραφεία της Kοιντητας και το Nέο Aρχείο) και απ το να του Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων (του 16ου αι.), τον αρχαιτερο και λαμπρτερο ελληνικ ορθδοξο να της Δύσης.

Tμήματα Tα κυριτερα τμήματα του Iνστιτούτου είναι η Bιβλιοθήκη, τα

Bενετία 1968. Eλληνες επιστήμονες στο Διεθνές Eπιστημονικ Συνέδριο «Bενετία και Aνατολή έως τον 15ο αιώνα». Στο μέσον, διακρίνεται η πρώτη διευθύντρια του Iνστιτούτου Σοφία Aντωνιάδη. Eπίσης οι καθηγητές N. Tωμαδάκης, M. Mανούσακας, I. Xασιώτης, Xρύσα Mαλτέζου κ.ά.

Aρχεία και το Mουσείο του.  H Bιβλιοθήκη. Περιέχει αρκετά παλαιά βιβλία της Kοιντητας (ιδίως εκδσεις θρησκευτικών και δημωδών ελληνικών έργων, των βενετικών τυπογραφείων), αλλά έχει πλουτιστεί πρσφατα και με νεώτερα και σύγχρονα βοηθήματα και πολλά περιοδικά. Στη συλλογή των 41 ελληνικών χειρογράφων περιλαμβάνονται και τρία ιστορημένα βυζαντινά ευαγγέλια σε περγαμηνή (αριθ. 1, 2, 4), καθώς και το περίφημο χειργραφο του μυθιστορήματος του Mεγ. Aλεξάνδρου (αριθ. 5), με

Eλληνες επιστήμονες στο συνέδριο «Bενετία και Aνατολή έως τον 15ο αιώνα» που πραγματοποιήθηκε στη Bενετία το 1968. Στο βάθος διακρίνεται το μοναστήρι του Σαν Tζιρτζιο Mατζρε, που έγινε το συνέδριο.

14

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993

250 έγχρωμες μικρογραφίες. Iδιαίτερη αξία έχουν παπικές βούλες και επίσημα γράμματα των Δγηδων της Bενετίας προς την Kοιντητα, σε περγαμηνή, καθώς και η σειρά των πατριαρχικών γραμμάτων προς αυτήν.  Tα Aρχεία. Περιέχουν πολλές δεκάδες χιλιάδες λυτών εγγράφων, ανέκδοτων στην πλειοντητά τους και γύρω στα 200 κατάστιχα μητρώων, πρακτικών, ληξιαρχικών και λογιστικών βιβλίων κ.τλ. είναι πολυτιμτατα, γιατί περιέχουν μαρτυρίες για τη δράση, απ τον 15ο αιώνα, χι μνο των Eλλήνων της Bενετίας, αλλά ολκληρου του βενετοκρατούμενου ή και τουρκοκρατούμενου Eλληνισμού της Aνατολής.  Tο Mουσείο. Iδρύθηκε και οργανώθηκε απ τη Σοφία Aντωνιάδη, πρώτη διευθύντρια του Iνστιτούτου, και περιλαμβάνει βυζαντινές και κυρίως μεταβυζαντινές εικνες. Oι σημαντικτερες εικνες του έχουν επισκευασθεί, καθαρισθεί και εκτεθεί. H συλλογή του Mουσείου διαθέτει έργα των διάσημων μεταβυζαντινών αγιογράφων της Kρητικής Σχολής Mιχ. Δαμασκηνού, Γεωργ. Kλντζα, Eμμ. Λαμπάρδου, Θεδ. Πουλάκη, Eμμ. Tζάνε κ.ά. Aλλες αξιλογες εικνες κοσμούν τον επιβλητικ να του Aγ. Γεωργίου, έργο Bενετών αρχιτεκτνων. Eπιστημονικς κατάλογος της συλλογής των εικνων έχει δημοσιευθεί το 1962 απ τον εγκυρτερο μελετητή Mανλη Xατζηδάκη

(Manolis Chatzidakis, «Icones de Saint - Georges des Grecs et de la Collection de l’ Institut Hellenique de Venise», Venise 1962 σ. 222+79 πιν. και 8 εγχρ.).

Σκοποί του Iνστιτούτου Kύριος σκοπς του Iνστιτούτου, που εποπτεύεται απ τριμελή Eπιτροπή στην Aθήνα και του οποίου ο διευθυντής και οι υπτροφοι επιλέγονται απ την Aκαδημία Aθηνών, είναι, κατά τον Oργανισμ του (B.Δ. 720/1966), η μελέτη της ελληνικής ιστορίας και του ελληνικού πολιτισμού κατά τη βυζαντινή και τη μεταβυζαντινή περίοδο, πως εμφανίζονται στα ιταλικά αρχεία και ιδιαίτερα στα βενετικά, καθώς και η έκδοση των σχετικών ιστορικών και φιλολογικών πηγών (αρχείων, εγγράφων και κειμένων), που σώζονται στα πλουσιτερα αρχεία και στις βιβλιοθήκες της Bενετίας και λης της Iταλίας Για την εκπλήρωση του σκοπού αυτού το Iνστιτούτο έχει ανάγκη συνεργατών επιστημνων. Xορηγεί, λοιπν, υποτροφίες σε νέους Eλληνες πτυχιούχους Πανεπιστημίων, που, αφού επιτύχουν σε διαγωνισμ, έρχονται να εργαστούν στο Iνστιτούτο και να ετοιμάσουν διδακτορικές διατριβές, και άλλες μελέτες, με την καθοδήγηση του διευθυντή του (πανεπιστημιακού καθηγητή) και στεγάζονται σε αυτ για διάστημα ενς ή δύο ετών. Tο Iνστιτούτο προσκαλεί εξάλλου

δκιμους ερευνητές, Eλληνες ή ξένους, για μικρτερο διάστημα (δύο ώς έξι μηνών), στους οποίους προσφέρει στέγη και μηνιαία αποζημίωση. Στέγη προσφέρει, ταν έχει τη δυναττητα, και σε επίλεκτους έκτακτους φιλοξενουμένους. Tα πορίσματα των ερευνητών αυτών δημοσιεύονται στο περιοδικ του Iνστιτούτου «Θησαυρίσματα» ή στη σειρά των εκδσεών του που φέρει τον τίτλο «Bιβλιοθήκη του Eλληνικού Iνστιτούτου Bενετίας». Tο Iνστιτούτο συνεργάζεται στενά με τα άλλα ομλογά του επιστημονικά ιδρύματα της Iταλίας και του εξωτερικού και, στο πλαίσιο των πνευματικων ανταλλαγών και εκδηλώσεων, διοργανώνει εκθέσεις, διαλέξεις, συνέδρια και επιστημονικές συναντήσεις. Yποβοηθεί, επίσης, με κάθε τρπο (παροχή πληροφοριών, φωτογραφιών κ.τλ.) τις έρευνες των μελετητών που προσφεύγουν σ’ αυτ απ παντού.

Διευθυντές Πρώτη διευθύντρια του Iνστιτούτου υπηρέτησε (1955-1966) η Σοφία Aντωνιάδη, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Leiden της Oλλανδίας (†1972). Για το λο έργο της γράφτηκαν τα δέοντα απ ειδικούς στον τμο «Mνημσυνον Σοφίας Aντωνιάδη» (Bενετία 1974) που το Iνστιτούτο αφιέρωσε στη μνήμη της. Eιδικτερα για το έργο της στο Iνστιτούτο σημαντική πηγή πληροφοριών παραμένουν οι τρεις πρώτοι τμοι (19621964) του περιοδικού «Θησαυρίσματα» που ίδρυσε η ίδια. Eδώ θα περιοριστούμε να πούμε τι η Σοφία Aντωνιάδη αντιμετώπισε με πίστη, ενθουσιασμ και αδάμαστη θεληματικτητα τα πολλά και σοβαρά προβλήματα που κάθε μεγάλο έργο παρουσιάζει στην αρχή του. Aνακαίνισε ριζικά, με εξαίρετη καλαισθησία, τα μισοερειπωμένα κτίρια, δέ-

Tο μέγαρο της Φλαγγινείου Σχολής (17ος αι.). Σημερινή έδρα του Eλληνικού Iνστιτούτου Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών.

χτηκε και καθοδήγησε τους πρώτους υποτρφους και φιλοξενουμένους, ίδρυσε το Mουσείο και το περιοδικ του Iνστιτούτου, καθώς και τη σειρά των εκδσεών του, που την εγκαινίασε με δύο αξιλογα έργα, τον επιστημονικ κατάλογο των εικνων του Iνστιτούτου απ τον μ. Xατζηδάκη (1962) και τη μονογραφία του A. Ξυγγοπούλου (1966) για το χειργραφο

του Mεγ. Aλεξάνδρου. Tον Σεπτέμβριο του 1966 τη διαδέχτηκε στη διεύθυνση του Iνστιτούτουο M.I. Mανούσακας, τακτικς καθηγητής της Iστορίας των Mέσων και Nεωτέρων Xρνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, που υπηρέτησε δεκαέξι χρνια και αποχώρησε τον Oκτώβριο του 1982, μετά την εκλογή του ως τακτικού μέλους της Aκαδημίας Aθη-

Tα δημοσιεύματα του Iνστιτούτου ΔYO είναι οι σειρές των επιστημονικών δημοσιευμάτων του Iνστιτούτου: α) H Bιβλιοθήκη του Eλληνικού Iνστιτούτου Bενετίας (αριθ. 3-13) που περιλαμβάνει τα ακλουθα έργα: 1 – Manolis Chatzidakis, Icones de Saint-Georges des Grecs et de la collection de l’ Institut hellénique de Venise, Venise 1962. 2 – Aνδρέου Ξυγγπουλου. Aι μικρογραφίαι του μυθιστορήματος του M. Aλεξάνδρου εις τον κώδικα του Eλληνικού Iνστιτούτου Bενετίας, Aθήναι-Bενετία 1966. 3. M. I. Mανούσακα, Aνέκδοτα πατριαρχικά γράμματα (1547-1806) προς τους εν Bενετία μητροπολίτας Φιλαδελφείας και την Oρθδοξον Eλληνικήν Aδελφτητα, Bενετία 1968. 4. Art et Société a Byzance sous lés Paléologues. Actes du Colloque organisé par l’ Association internationale des études byzantines a Venise en septembre 1968, Venise 1971. 5. B.N. Tατάκη, Γεράσιμος Bλά-

χος ο Kρης (1605/7-1685) φιλσοφος, θεολγος, φιλλογος, Bενετία 1973. 6. Mνημσυνον Σοφίας Aντωνιάδη, Bενετία 1974., 7. André Grabar, Les revêtements en or et en argent des icônes byzantines du moyen âge, Venise 1975. 8. Mανλη Xατζηδάκη, Eικνες του Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων και της συλλογής του Iνστιτούτου Λεύκωμα, Bενετία 1975. (Tο κείμενο ελληνικά και γαλλικά). 9. Elisabeth Santschi, Régestes des Arrêts Civils et des Mémoriaux (1363-1399) des archives du duc de Crète, Venise 1976, 10. André Grabar-M. Manoussacas, L’ illustration du manuscrit de Skylitzés de la Bibliothéque Nationale de Madrid, Venise 1979. 11. Elizabeth A. Zachariadou, Trade and Crusade. Venetian Crete and the Emirates of Menteshe and Aydin (1300-1415), Venice 1983. 12. N.M. Παναγιωτάκης, Φραγκίσκος Λεονταρίδης, Bενετία, 1990.

13. M.I. Mανούσακα - Iω. Σκουλά (+), Tα ληξιαρχικά βιβλία της Eλληνικής Aδελφτητας Bενετίας. A’ Πράξεις γάμων (1599-1815), Bενετία 1993. Oι μονογραφίες της αξιλογης αυτής σειράς, επιβλητικές σε γκο και εμφάνιση και γραμμένες απ Eλληνες και ξένους ειδικούς, αναφέρονται σε καίρια θέματα τέχνης και ιστορίας ή στις συλλογές εγγράφων ή εικνων του Iνστιτούτου. O αριθμς 6 είναι αφιερωμένος στη μνήμη της πρώτης του διευθύντριας Σοφίας Aντωνιάδη. β) Tο ετήσιο περιοδικ Θησαυρίσματα που περιλαμβάνει 22 τμους (απ το 1962-1992). Tυπώθηκε επίσης (ελληνικά, αγγλικά και ιταλικά και ο «Oδηγς του Mουσείου των εικνων και του ναού του Aγ. Γεωργίου. Iστορική εισαγωγή M.I. Mανούσακα. Περιγραφικς κατάλογος Aθ. Δ. Παλιούρα, Bενετία 1976. H έκδοση του εικονογραφημένου Oδηγού στάθηκε πολύ χρήσιμη στους μελετητές, αλλά και στους απλούς επισκέπτες του Iνστιτούτου.

νών. Aπ το 1982 έως το 1990 το Iνστιτούτο μένει χωρίς διευθυντή. Tο 1990 αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Iνστιτούτου ο καθηγητής N.M. Παναγιωτάκης, ο οποίος, με χίλιες δυσκολίες, συνεχίζει το έργο των προκατχων του. Aπ τα στοιχεία που παρατέθηκαν στον συνοπτικ αυτ απολογισμ του πολυδιάστατου έργου του Eλληνικού Iνστιτούτου Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών Bενετίας έγινε αντιληπτή η συστηματική προσπάθεια που καταβλήθηκε πάντοτε απ τους υπεύθυνους διευθυντές του για την αποδοτική εκπλήρωση των σκοπών του, στο μέτρο των υλικών και των ανθρωπίνων δυνατοτήτων. Παρ’ λα τα πενιχρτατα οικονομικά του μέσα (με ετήσιο προϋπολογισμ το 1966 ενς μνο εκατομμυρίου δραχμών και δέκα πληθωριστικών εκατομμυρίων το 1982) και παρ’ λο το απελπιστικά ολιγάριθμο προσωπικ του (ένα γραμματέα, μία διοικητική υπάλληλο και ένα θυρωρ και χωρίς ούτε διαχειριστή, ούτε βιβλιοθηκάριο, ούτε αρχειονμο, ούτε επιμελητή μουσείου), το Iδρυμα δεν ανέκοψε την ανοδική του πορεία με εξαίρεση την οκταετία 1982-1990 οπτε, με την έλλειψη διευθυντή και την υπονμευση του έργου του απ ορισμένα κυκλώματα, διέτρεξε σοβαρτατο κίνδυνο. Eυτυχώς, ο κίνδυνος αυτς απετράπη οριστικά και το Iνστιτούτο με το νέο του διευθυντή N.M. Παναγιωτάκη προχωρεί και πάλι απερίσπαστο στο δρμο του προσπαθώντας να αξιοποιήσει, κατά τον καλύτερο τρπο, το πολύτιμο υλικ που είχε στη διάθεσή του, μελετώντας και δημοσιεύοντας τους θησαυρούς του, εκπαιδεύοντας αλλεπάλληλες σειρές νέων Eλλήνων ερευνητών και προβάλλοντας τις κατακτήσεις της ελληνικής επιστήμης στο διεθνή χώρο.

KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

15

Γεωργίου Kλτζα, Kρητς (μνεία 1564 - 1609). Λεπτομέρεια απ την εικονογράφηση του ύμνου «Eπί Σοι χαίρει». Πρκειται για ένα απ τα αριστουργήματα της μεταβυζαντινής τέχνης. (Mουσείο των Eικνων, Bενετία).

AΦIEPΩMA

Tο Mουσείο των Eικ νων Xτίστηκε τον 17ο αιώνα και είναι το πλουσιτερο στην Eυρώπη σε έργα μεταβυζαντινής ζωγραφικής

«Aγιος Γεώργιος», Kρητική Σχολή, 15ος - 16ος αι. (Mουσείο των Eικνων, Bενετία). O Aγιος εικονίζεται καβαλλάρης, φορεί τη στρατιωτική του στολή και σκοτώνει το δράκοντα. Eπάνω δεξιά το χέρι του Θεού τον ευλογεί. Στην επιμελημένη αυτή εικνα έχει προστεθεί και το οικσημο του άγνωστου δωρητή, ζωγραφισμένο στο φτερ του θηρίου.

TO MOYΣEIO των Bυζαντινών και μεταβυζαντινών εικνων του Eλληνικού Iνστιτούτου Bενετίας στεγάζεται στον πρώτο ροφο του μεγάρου της Aδελφτητος του Aγίου Nικολάου των Eλλήνων, που χτίστηκε, μαζί με τη συνεχμενη Φλαγγίνειο Σχολή (τη σημερινή έδρα του Iνστιτούτου), απ το φημισμένο Bενετ αρχιτέκτονα Baldassare Longhena στα τέλη του 17ου αιώνα. Περιλαμβάνει 104 φορητές εικνες απ το 14ο ως το 18ο αιώνα και αντιπροσωπευτικά δείγματα απ ιστορημένους κώδικες, επίσημα έγγραφα της Aδελφτητος, χρυσά και αργυρά μικροτεχνήματα, εκκλησιαστικά κειμήλια και χρυσοκέντητα άμφια. Oι επιφανέστεροι νεοέλληνες αγιογράφοι Mιχαήλ Δαμασκηνς, Γεώργιος Kλντζας, Eμμανουήλ, Λαμπάρδος, Θεδωρος Πουλάκης, Eμμανουήλ Tζά-

16

νες – Mπουνιαλής, Φιλθεος Σκούφος, Bίκτωρ κ.ά., ξεχωρίζουν με τα έργα τους ανάμεσα σε ισάξιους καλλιτέχνες ανώνυμων πινάκων. Λίγες εικνες κωνσταντινοπολίτικης τέχνης, του 14ου και 15ου αι., είναι οι τελευταίες αναλαμπές της βυζαντινής τέχνης των Παλαιολγων που έφθασαν ως τη Bενετία, ενώ τρεις βυζαντινίζουσες ιταλικές εικνες της ίδια εποχής αποτελούν μια απ τις πολλές πνευματικές γέφυρες που συνέδεσαν την Aνατολή με τη Δύση. Tο Mουσείο στο είδος του είναι μοναδικ στην Eυρώπη, το πλουσιτερο σε έργα μεταβυζαντινής ζωγραφικής, λα γνήσια και εξαίρετης ποιτητας, και έχει το μεγάλο πλεονέκτημα να φιλοξενεί τα πιο χαρακτηριστικά έργα των ονομαστών «μαέστρων» της Kρητικής Σχολής. Γιατί η Σχολή που γεννήθηκε στην

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993

Kρήτη και απλώθηκε σ’ ολκληρο το μεσογειακ χώρο – με τις τοιχογραφίες και τις φορητές εικνες – απ το Σινά μέχρι το Aγιον Oρος και απ τα Mετέωρα μέχρι τη Bενετία, είχε τη δύναμη να εκφράσει το ζωνταν πνεύμα του καιρού της και, μέσα απ τον υψηλ ιδεαλισμ, την ποιτητα και την παραδοσιακή πίστη, να ερμηνεύσει τα πνευματικά, καλλιτεχνικά και θρησκευτικά βιώματα των Eλλήνων. H συλλογή των εικνων της Eλληνικής Aδελφτητος Bενετίας σχηματίστηκε σιγά-σιγά απ αλλεπάληλληλες δωρεές των μελών της και άλλων ορθοδξων. Aλλες προέρχονται απ διάφορες ελληνικές περιοχές (ιδίως την Kρήτη και τα Eπτάνησα) και μεταφέρθηκαν κατά καιρούς απ πρσφυγες στη Bενετία και άλλες φιλοτεχνήθηκαν στην πλη αυτή απ Eλληνες καλλιτέχνες, πως ο Kερκυραίος Eμμανουήλ Tζανφουρνάρης και ο Kρητικς Eμμανουήλ Tζάνες. Tο Mουσείο συγκροτήθηκε απ την πρώτη διευθύντρια του Iνστιτούτου (1955-1966) Σοφία Aντωνιάδη και εγκαινιάστηκε το 1959.

AΦIEPΩMA

O Aγ. Γεώργιος των Eλλήνων O παλαιτερος και λαμπρτερος ορθδοξος νας στη Δύση με το γραφικ, γυρτ καμπαναρι

«Xριστς Παντοκράτωρ», τέχνη Kωνσταντινουπλεως, αρχές 14ου αι. O Andre Malraux γράφει στο βιβλίο του «Les voix du silence» τι ο «Xριστς Παντοκράτωρ» στον Aγιο Γεώργιο των Eλλήνων είναι μία απ τις θαυμασιτερες βυζαντινές δημιουργίες που είδε στη ζωή του. Tου Aθανασίου Παλιούρα Προέδρου του Tμήματος Iστορίας - Aρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Iωαννίνων

O OPΘOΔOΞOΣ νας του Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων της Bενετίας είναι ο παλαιτερος και λαμπρτερος νας της Δύσεως. Oικοδομήθηκε με τις συνεισφορές των μελών της Eλληνικής Aδελφτητος και των άλλων Eλλήνων που έφθασαν στη Bενετία, ιδίως των ναυτικών. H οικοδομή του διήρκεσε απ το 1539 ως το 1573 και στοί-

χισε συνολικά 15.000 χρυσά δουκάτα. Aρχιτέκτονες του ναού μαρτυρούνται ο Sante Lombardo (1539-1547), που ανήκε σε οικογένεια ονομαστών οικοδμων, γλυπτών και αρχιτεκτνων της Bενετίας και ο Gianantonio Chiona (1548 και εξ.). Λίγο αργτερα (1587-1603) οικοδομήθηκε για το γραφικ, γυρτ καμπαναρι του ναού, έργο του Bernando Ongarin. O ρυθμς του ναού είναι αναγεννησιακς. Eξωτερικά κοσμείται με αρχιτεκτονιΣυνέχεια στην 18η σελίδα

KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

17

AΦIEPΩMA Συνέχεια απ την 17η σελίδα

κά μέλη σε διάταξη κατά ζώνες (ημιπεσσούς, ημικίονες, σκαλιστά κιονκρανα, οξυκρυφα και καμπύλα αετώματα, γεισίποδες, αχιβάδες). Tο σύνολο παρουσιάζεται απλ και επιβλητικ. O νας είναι μονκλιτος με τρούλλο.

Kυρίως νας O επισκέπτης εισέρχεται στον κυρίως να απ την κεντρική (δυτική) πύλη. Eπάνω απ την εξωτερική πρσοψη της πύλης αυτής υπάρχει ψηφιδωτ του Xριστού Σωτήρος που ευλογεί και κρατεί ειλητάριο με το στίχο «Eγώ ειμί η θύρα...». Eπάνω απ το ψηφιδωτ είναι χαραγμένη με κεφαλαία γράμματα η αφιερωτική επιγραφή των Eλλήνων (1564), που συνέθεσε ο Mιχαήλ Σοφιανς: Xριστώ Σωτήρι και τω αγίω Mάρτυρι Γεωργίω οι μέτοικοι και ο αεί καταίροντες Eνετίαζε των Eλλήνων, πως έχοιεν κατά τα πάτρια τω Θεώ θρησκεύειν, εκ των ενντων φιλοτιμησάμενοι το Iερν ανέθηκαν. AΦΞΔ’

Mιχαήλ Δαμασκηνς Mλις περάσει ο επισκέπτης το νάρθηκα, πάνω απ τον οποίο βρίσκεται ο γυναικωνίτης, που κατασκευάστηκε το 1575, αντικρύζει το επιβλητικ εσωτερικ του ναού, που παρουσιάζει αρκετά πλούσια αρχιτεκτονική διακσμηση με κορνίζες, τριγωνικά και καμπύλα αετώματα, γεισίποδες, αλλά και που είναι στολισμένο με έργα των σπουδαιτερων νεοελλήνων ζωγράφων, που συγκεντρώθηκαν απ την ευλάβεια και την καλαισθησία της Eλληνικής Aδελφτητος της Bενετίας. H Aδελφτης αυτή πράγματι, μετά την αποπεράτωση της οικοδομής του ναού (1573), προσκάλεσε τον κορυφαίο Kρητικ αγιογράφο Mιχάλ Δαμασκην, που φιλοτέχνησε το μεγαλύτερο μέρος του Eικονοστασίου (1574-1582). Aλλος Kρητικς αγιογράφος, ο Eμμανουήλ Tζάνες -Mπουνιαλής εφημέριος του ναού, το συμπλήρωσε αργτερα, ζωγραφίζοντας τα δύο βημθυρα και τους δύο στυλίτες. O Δαμασκηνς επρκειτο να εκτελέσει και τις τοιχογραφίες του τρούλλου, αλλά, επειδή εμποδίστηκε να ξαναέλθει απ την Kρήτη, τις εζωγράφισε ο Iωάννης ο Kύπριος (1589-1593), με την επίβλεψη του περίφημου Bενετού ζωγράφου Tintoretto. Στο Eικονοστάσιο, στην αριστερή πλευρά της Ωραίας Πύλης, τοποθετήθηκε η έξοχη βυζαντινή εικνα του Xριστού Παντοκράτορα, το σπουδαιτερο έργο της συλλογής του Eλληνικού Iνστιτούτου.

Θωμάς Mπαθάς Λίγο αργτερα (1597), η Aδελφτης αποφάσισε να διακοσμήσει το να εσωτερικά απ Eλληνες καλλιτέ-

18

Aποψη απ το εικονοστάσιο στον Aγιο Γεώργιο των Eλλήνων. Tο μεγαλύτερο μέρος του εικονοστασίου φιλοτέχνησε ο κορυφαίος Kρητικς αγιογράφος Mιχαήλ Δαμασκηνς (1574-1582). Mπροστά απ το εικονοστάσιο βρίσκονται τέσσερα αριστουργηματικά ορειχάλκινα κηροπήγια με γλυπτές και σκαλιστές παραστάσεις έργων του Alessandro Vittoria.

χνες, πιστούς στην ορθδοξη παράδοση, με τοιχογραφίες και ψηφιδωτά. Στην κγχη του Iερού κατασκευάσθηκαν τα ψηφιδωτά του Xριστού, της Θεοτκου και του Προδρμου, με σχέδια του Θωμά Mπαθά (1598) απ ειδικούς Bενετούς τεχνίτες. Στο τύμπανο το ψηφιδωτ του Eυαγγελισμού. Πολύ αργτερα έγιναν τα δύο μεγάλα ψηφιδωτά (H «Eις Aδου κάθοδος» και η «Mεταμρφωση» του Xριστού) στα δύο πρώτα τετράγωνα των πλευρικών τοίχων του κυρίως ναού. Στα υπλοιπα τετράγωνα, αντί να συνεχιστούν τα ψηφιδωτά, προτιμήθηκε να τοποθετηθούν μεγάλες εικνες, πάνω απ τα ξυλγλυπτα στασίδια.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993

Kοντά στην πύλη του Διακονικού τοποθετήθηκε ξυλγλυπτος επίσης αρχιερατικς θρνος. O άμβωνας κατασκευάστηκε το 1597 απ τον Giov. Grapiglia. Aπέναντί του ακριβώς υπάρχει μαρμάρινο κενοτάφιο του Γαβριήλ Σεβήρου (†1616), πρώτου μητροπολίτη Φιλαδελφείας με έδρα τη Bενετία, νεανικ έργο του Baldassare Longhena. Tον αρχιτεκτονικ και ζωγραφικ διάκοσμο του κυρίως ναού συμπληρώνουν οι τρεις βαρύτιμες ασημένιες καντήλες, που τοποθετήθηκαν στον κεντρικ του άξονα και τα τέσσερα αριστουργηματικά ορειχάλκινα κηροπήγια με γλυπτές και σκαλιστές παραστάσεις, έργα του Alessandro Vittoria, μπροστά στο εικονοστάσιο.

Mέσα στο Iερ, εκτς απ τον «Eπιτάφιο Θρήνο» και τους 6 ιεράρχες, σημαντικά έργα του Mιχαήλ Δαμασκηνού, διατηρούνται πολλές άλλες αξιλογες εικνες, πως η παλαιολγειος Παναγία με αργυρή επένδυση, ο «Mυστικς Δείπνος» του Bενεδίκτου Eμπορίου, ο αμφιπρσωπος «Eπιτάφιος» του Eμμανουήλ Tζάνε-Mπουνιαλή και άλλες. Mε τις εξαιρετικής τέχνης εικνες αυτές και την πλούσια διακσμηση ο νας του Aγίου Γεωργίου, που επί αιώνες στάθηκε το θρησκευτικ κέντρο χιλιάδων Eλλήνων της Bενετίας, που διατήρησαν με πίστη την παράδοση, την παιδεία και την τέχνη, παρουσιάζει επιβλητική λαμπρτητα και μουσειακ χαρακτήρα.

«O Mυστικς Δείπνος», Kρητική Σχολή, 1517. (Mουσείο των Eικνων, Bενετία). Eργο σπουδαίου Eλληνα ζωγράφου, που ακολουθεί παλιά βυζαντινά πρτυπα. Tην εικνα αφιέρωσε ο Σέρβος Διονύσιος Della Vecehia, εκδτης εκκλησιαστικών βιβλίων στη Bενετία, ταν ακμη οι Eλληνες (και μαζί τους οι Σέρβοι Oρθδοξοι) εκκλησιάζονταν στον Aγιο Bλάσιο.

Συνέχεια απ τη 11η σελίδα

Aριστερά, «H Aγία Aικατερίνη». O γνωστς τύπος της Aγίας, πως τον έπλασε η Kρητική Σχολή και κυρίως οι Γ. Kλντζας, Eμμ. Λαμπάρδος, Bίκτωρ και Iερ. Παλλαδάς. Oλα τα σύμβολα και η ερμίνα που φορεί η Aγία είναι ιταλικής προέλευσης (Aπ το Mουσείο του Eλληνικού Iνστιτούτου Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών της Bενετίας). Δεξιά, «Aγία Tριάδα». Kρητική Σχολή, 17ος αιώνας. Mουσείο Kορρέρ.

Eλληνικές εικ νες Eκθεση στο Mουσείο Kορρέρ με 47 εικνες απ δέκα πλεις της Iταλίας Tης Nανώς Xατζηδάκη Kαθηγήτρια βυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης του Πανεπιστημίου Iωαννίνων

ΣTA πλαίσια των εκδηλώσεων «Bενετία, ένα άλλο Bυζάντιο» το Iδρυμα Eλληνικού Πολιτισμού ανέλαβε την οργάνωση έκθεσης με τίτλο «απ το Xάνδακα στη Bενετία. Eλληνικές εικνες στην Iταλία. 15ος - 16ος αιώνας». Διαφέρει η έκθεση αυτή απ τη σειρά των άλλων εκθέσεων βυζαντινής τέχνης που έχουν γίνει στο εξωτερικ, επειδή περιλαμβάνει εικνες που προέρχονται αποκλειστικά απ τη χώρα που τη φιλοξενεί, και δεν θα ήταν δυνατν να πραγματοποιηθεί χωρίς την πρθυμη συνεργασία του Mουσείου Kορρέρ της Bενετίας. Στην έκθεση παρουσιάζονται 47 εικνες απ 10 διαφορετικές πλεις της Iταλίας. Aπ τη Bενετία συγκεντρώθηκε, πως ήταν φυσικ, ο μεγαλύτερος αριθμς: 19 εικνες απ 4 μουσεία και ιδρύματα, απ έξι εκκλησίες και απ μια ιδιωτική συλλογή. Oι άλλες εικνες της έκθεσης περοέρχονται απ τα μουσεία της Φλωρεντίας, της Πάδοβας, της Tεργέστης, της Bιτσέντσα, της Mπολνια, της Pαβέννας, του Λιβρνο, της Πάρμα και της Mπρέσνια.

Eργαστήρια Oι εικνες που παρουσιάζονται στην έκθεση προέρχονται απ ερ-

γαστήρια ζωγράφων του Xάνδακα του 15ου και του 16ου αιώνα και απευθύνονται σε ένα κοιν διαφορετικής εθνικής και κοινωνικής προέλευσης, καθώς και διαφορετικών θρησκευτικών πεποιθήσεων. Πραγματικά, η Kρήτη που βρισκταν κάτω απ τη Bενετσιάνικη κυριαρχία ήδη απ το 1204 είχε γίνει το μεγαλύτερο κέντρο για την ζωγραφική των εικνων. Eλληνες ή Iταλοί, καθολικοί ή ορθδοξοι έδιναν τις παραγγελίες τους στους ζωγράφους του Xάνδακα, που είχαν αποκτήσει φήμη, που ξεπερνούσε κατά πολύ τα ρια του νησιού τους. H αναγραφή του τπου καταγωγής τους «De Candia», δίπλα στο νομά τους, αποτελούσε μάλιστα την εγγύηση για την ποιτητα του έργου τους. Xαρακτηριστικ γνώρισμα των κρητικών ζωγράφων είναι η διπλή ικαντητα που αποκτούν για να ακολουθούν άλλοτε τα παραδοσιακά πρτυπα της παλαιολγειας τέχνης και άλλοτε τα πρτυπα της ιταλικής ζωγραφικής, που συχνά συνδυάζουν επιλεκτικά, με τρπο ευρηματικ, δημιουργώντας μια νέα τεχνοτροπία που ονομάζεται ιταλοκρητική. Mε την έκθεση αυτή δίνεται η ευκαιρία για την επανεκτίμηση της τέχνης αυτής, καθώς συγκεντρώνονται για πρώτη φορά εικνες που ήσαν λίγο γνωστές και δύσκολα προσιτές στο ευρύ κοιν. Mε την έμφα-

ση που δίδεται στα έργα του 15ου και του 16ου αι., επιχειρείται η ανασυγκρτηση ενς ενιαίου εικαστικού χώρου που κάποτε ήταν πραγματικς. Για το λγο αυτ, πρέπει να θεωρηθεί ιδιαίτερα καλή στιγμή για τις εικνες αυτές η φιλοξενία τους μέσα σε ένα μουσείο, που διαθέτει μια μικρή συλλογή σημαντικών κρητικών εικνων και που εκτίθενται μερικά απ τα πιο αξιλογα έργα της ιταλικής ζωγραφικής απ τον 14ο και τον 15ο αι., έργα που συχνά αποτέλεσαν την πηγή για την ανανέωση της τέχνης των κρητικών ζωγράφων.

Kρητική ζωγραφική Oι εικνες της έκθεσης, δείγματα λαμπρά της κρητικής ζωγραφικής, έφθασαν στην Iταλία σε διαφορετικές εποχές και κάτω απ διαφορετικές συνθήκες, που δεν είναι ακριβώς γνωστές. Στη χώρα αυτή, που έχουν ήδη καταφύγει Eλληνες άρχοντες και διανοούμενοι, κυρίως μετά την άλωση της Πλης το 1453, οι ελληνικές εικνες ήταν περιζήτητες καθώς η τέχνη τους συνδέθηκε απ ορισμένους συντηρητικούς κύκλους με την πιο γνήσια έκφραση του χριστιανού δγματος. Kαι σο και αν οι ιδέες της Aναγέννησης κέρδιζαν έδαφος και η

«ελληνική τέχνη» είχε υποτιμηθεί απ τα ανοιχτά μυαλά και τους καινοτμους της τέχνης, οι «ελληνικές εικνες» με το συντηρητικ τους χαρακτήρα, και τις αναδρομές τους στην ιταλική ζωγραφική του 1300, δεν έπαψαν να προκαλούν συνεχώς το σεβασμ. Eπιβεβαίωση αυτής της στάσης είναι οι πολυάριθμες εικνες που διάσπαρτες στις καθολικές εκκλησίες της Bενετίας (πάνω απ 100) λατρεύονται ως σήμερα τοποθετημένες σε ειδικά προσκυνητάρια. Mερικές απ αυτές, είχαν μεταφερθεί απ την Kωνσταντινούπολη πριν απ την άλωση. Oι περισστερες μως χρονολογούνται με την ίδρυση της ελληνικής Kοιντητας το 1498 και του ναού του Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων το 1527, και ακμη μετά την άλωση του Xάνδακα απ τους Tούρκους το 1669, οπτε νέο κύμα προσφύγων μεταφέρει μαζί του στη Bενετία ιερά κειμήλια και εικνες. Oι ελληνικές εικνες που βρίσκονται στη Bενετία και σε άλλες πλεις της Iταλίας, είναι πολύ περισστερες απ σες παρουσιάζονται στην έκθεση αυτή. Eκφράζονται με αυτές οι παραδσεις και οι αισθητικές προτιμήσεις μιας κοινωνίας, που τις ενσωματώνει στη λατρεία της, για μια τέχνη που δε χάνει ποτέ τη συνοχή της με τη βυζαντινή κληρονομιά.

KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

19

AΦIEPΩMA

Tο Iνστιτούτο σήμερα Tριετία εργώδους προσπαθείας και λαμπρών επιδσεων εν μέσω δυσχερειών οικονομικών και άλλων... σε δεκάδες μελετητές που το επισκέφθηκαν.

Tου Mιχάλη Kατσίγερα

Tον Δεκέμβριο του 1989 ο καθηγητής Nικλαος M. Παναγιωτάκης ανελάμβανε τη διεύθυνση του Eλληνικού Iνστιτούτου Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών της Bενετίας. Eίχε εκλεγεί παμψηφεί τον Mάρτιο του 1987 απ την Σύγκλητο της Aκαδημίας Aθηνών. H ανάληψη των καθηκντων του νέου διευθυντού καταργούσε το καθεστώς «ακυβερνησίας» του Iνστιτούτου το οποίο είχε εκ των πραγμάτων επιβληθεί μετά την αποχώρηση του καθηγητού και ακαδημαϊκού Mανούσου I. Mανούσακα τον Oκτώβριο του 1982. Mετά επτά έτη περιπετειών, δοκιμασίας και ακεφάλου δυσλειτουργίας, κατά τα οποία το Iνστιτούτο κινδύνεψε να μετατραπεί σε κρατικ ξενώνα για κυβερνητικούς και άλλους αξιωματούχους, το μοναδικ και μεγίστης σπουδαιτητας πνευματικ ίδρυμα της Eλλάδος στο εξωτερικ άρχισε να εισέρχεται σε περίοδο ανάκαμψης. H νέα διεύθυνση το βρήκε σε κατάσταση «αυτχρημα τραγική» καθώς επί είκοσι έξι μήνες είχε διακοπεί κάθε είδους επιστημονική δραστηριτητα. Παράλληλα, τα οικονομικά του κάθε άλλο παρά επαρκή ήταν για να καλύψουν τις βασικές του ανάγκες. Mε την ανεκτίμητη συμβολή της υπ την προεδρία του ακαδημαϊκού Aγγέλου Bλάχου Eποπτικής Eπιτροπής άρχισε η προσπάθεια για ομαλή και εύρυθμη λειτουργία του Iνστιτούτου. Mονίμως αντιδρώσα και κωλυσιεργούσα την προσπάθεια αυτή ήταν η ηγεσία της ελληνικής κοιντητας Bενετίας. Σημαντικς συμπαραστάτης του Iνστιτούτου ήταν ο απ τον Σεπτέμβριο του 1991 και έως τον αδκητο θάνατ του στις 25 του περασμένου Aυγούστου πρξενς μας στη Bενετία Στυλιανς Πούλος, ταλαντούχος ποιητής και θεατρικς συγγραφέας γνωστς με το ψευδώνυμο Στέλιος Λύτρας. Παρ’ λες, μως, τις δυσχέρειες κατά τα τρία και πλέον έτη που μεσολάβησαν έκτοτε το Eλληνικ Iνστιτούτο της Bενετίας επανηύρε τον πνευματικ του ρλο και οι προοπτικές του διαγράφονται θετικές εφ’ σον η αναληφθείσα προσπάθεια συνεχισθεί και αναζητηθούν σύγχρονες και ρεαλιστικές λύσεις στο πάγιο οικονομικ του πρβλημα. Eιδικτερα, η κατά τομείς ανάπτυξη της δραστηριτητας του Iνστιτούτου θα μπορούσε να σκιαγραφηθεί με τα ακλουθα βασικά δεδομένα. Στον τομέα του επιστημονικού έργου συνεχίσθηκαν οι εργασίες υποτρφων και άρχισαν νέες· αναπτύχθηκε η πολιτική ανοικτών θυρών σε ,τι αφορά φιλοξενούμενους ερευνητές και επισκέπτες για συναγωγή επιστημονικών πληροφοριών· επανε-

20

Eκδοτική δραστηριτητα Στον εκδοτικ τομέα, ύστερα απ επτά χρνια διακοπής, εκδθηκαν οι ογκώδεις 20ς, 21ος και 22ος τμοι του περιοδικού «Θησαυρίσματα» με πλειάδα μελετημάτων. Eπίσης εκδθηκαν η μελέτη του Nικολάου M. Παναγιωτάκη «Φραγκίσκος Λεονταρίτης, Kρητικς μουσικοσυνθέτης του δεκάτου έκτου αιώνα. Mαρτυρίες για τη ζωή και το έργο του» και «Tα ληξιαρχικά βιβλία της ελληνικής Aδελφτητας Bενετίας. A’ Πράξεις γάμων (1599-1815)» των Mανούσου I. Mανούσακα και Iωάννη Γ. Σκουλά, ενώ ολοκληρώνεται η έκδοση σε δύο τμους των επιστημονικών ανακοινώσεων που παρουσιάσθηκαν στο συνέδριο «Aρχές της Nεοελληνικής Λογοτεχνίας» και το οποίο είχε οργανωθεί απ το Iνστιτούτο στη Bενετία το Nοέμβριο του 1991.

Bιβλιοθήκη και Mουσείο

Bενετία, Campo dei Greci. H Φλαγγίνειος Σχολή (έδρα του Eλληνικού Iνστιτούτου) και ο νας του Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων.

λήφθη με νέες εκδσεις η διακοπείσα εκδοτική δραστηριτητα· πλουτίσθηκε η βιβλιοθήκη· οργανώθηκαν διαλέξεις και σεμινάρια και αναπτύχθηκαν οι σχέσεις με άλλα επιστημονικά ιδρύματα. Eιδικτερα:

Eργασίες υποτρφων Πέντε υπτροφοι του Iνστιτούτου προώθησαν ή ολοκλήρωσαν εργασίες τους σε περισστερα του ενς θέματα ο καθένας. Mεταξύ των εργασιών αυτών περιλαμβάνονται: H μελέτη της Mαρίας Πατραμάνη «O Φραγκιάς Kαλομάτης του Mαρίνου Tζάνε Mπουνιαλή». O εντοπισμς απ την Mαρία Πέττα στη Mαρκιανή Bιβλιοθήκη ανεκδτου βυζαντινού στιχουργήματος με τον τίτλο «Eις τον Eρωτα», αγνώστου συγγραφέα. H διατριβή του Aλέξη Mάλλιαρη «Mετακινήσεις πληθυσμών και εποικισμοί στην Πελοπννησο κατά τη

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993

Δεύτερη Bενετοκρατία (1685-1715)». H συνέχιση της διατριβής του Kωνσταντίνου Λαμπρινού με θέμα «H πλη του Pεθύμνου κατά την περίοδο 1571-1646» με στοιχεία για την οικονομική και κοινωνική ιστορία της. H μελέτη νέων και αγνώστων βιογραφικών στοιχείων του Hλία Mηνιάτη απ την Mαρία Mονδέλου καθώς και σύναξη απ την ίδια υλικού για τον μεγάλο λοιμ του 1592 και την επίδρασή του στην κοινωνία του Xάνδακα. Διακσιοι και πλέον επιστήμονες, Eλληνες και φιλέλληνες φιλοξενήθηκαν απ το Iνστιτούτο οι οποίοι εργάστηκαν στις βιβλιοθήκες και τα αρχεία της Bενετίας –με δικά τους έξοδα– πάνω σε θέματα μελέτης του Bυζαντίου και της πρώιμης σύγχρονης νεοελληνικής ιστορίας και πολιτισμού. Eπίσης το Iνστιτούτο παρέσχε κάθε δυνατή επιστημονική πληροφορία

H βιβλιοθήκη του Iνστιτούτου πλουτίστηκε χάρη στα χρήματα που έδωσε γι’ αυτ το σκοπ το υπουργείο Πολιτισμού απ τα κέρδη του ποδοσφαιρικού στοιχήματος «Λττο». Tο Mουσείο του Iνστιτούτου περιλαμβάνει περίπου τριακσιες εικνες απ τον 14ο έως και τον 19ο αιώνα, απ τις οποίες εκτίθενται οι ογδντα. Aνάμεσά τους ορισμένες μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας, πως ο «Xριστς Παντοκράτωρ» των αρχών του 14ου για την οποία ο Aντρέ Mαλρώ είχε πει τι είναι ο ωραιτερος Xριστς που είδε στη ζωή του.

Tριβές Δυστυχώς περί τις εικνες του Mουσείου, οι οποίες είναι ιδιοκτησία του ελληνικού κράτους, έχουν αναπτυχθεί τριβές μεταξύ του Iνστιτούτου και της Mητροπλεως Iταλίας καθώς ο Mητροπολίτης Σπυρίδων επιζητεί να αποκτήσει δικαιοδοσία επ’ αυτών ζητώντας να ασκεί δικαίωμα πνευματικής εποπτείας κυρίως σ’ ,τι αφορά τη συντήρηση και την αποστολή τους σε διάφορες εκθέσεις. Aυτή η επιδίωξη καθώς και κάποιες, περί την καταβολή συμβολικού τιμήματος για το οίκημα που του έχει παραχωρηθεί, αρνήσεις έχουν αναπτύξει ένα κλίμα εντάσεως, το οποίο ενδέχεται να «ρίξει» το Iνστιτούτο σε νέες περιπέτειες...

Oικονομικά Aλλά δεν είναι μνον αυτές οι τρι-

βές που φέρουν το Iνστιτούτο σε θέση δυσχερή. Eίναι και τα οικονομικά του καθώς λειτουργεί ως χρεοκοπημένη επιχείρηση εκμεταλλεύσεως ακινήτων, ως αγαθοεργ ίδρυμα με καταβολές υπέρ απρων και ελληνικών νεκροταφείων Bενετίας και Λιβρνου και ως μνιμος δίαυλος βοηθείας προς την Iερά Mητρπολη Iταλίας. Tο Iνστιτούτο είναι ιδιοκτήτης σειράς οικημάτων, οι εκμισθώσεις μως των οποίων λγω ενοικιοστασίου, ανάγκης πολυδάπανων επισκευών και φορολογήσεως δεν αποφέρουν ετησίως (1991) παρά το 2,2% της αξίας τους. O καθηγητής Παναγιωτάκης κατάφερε να εξασφαλίσει ορισμένες δωρεές απ τράπεζες και άλλες ιδιωτικές επιχειρήσεις, ενώ κατά καιρούς υπήρξαν ορισμένα επιπλέον δοσίματα του Δημοσίου,τα οποία βελτίωσαν την κατάσταση χωρίς μως να καταστήσουν ανθηρά τα οικονομικά του Iνστιτούτου και να απαλλάξουν τους υπευθύνους του απ τον βραχνά των άδειων ταμείων. Παρ’ λες αυτές τις αντιξοτητες –πέραν των ήδη αναφερθέντων– ανελήφθησαν εργασίες συντηρήσεως στο κεντρικ συγκρτημα των οικημάτων, το Nα του Aγίου Γεωργίου και το κεκλιμένο κωδωνοστάσι του, η καμπάνα του οποίου ήχησε για πρώτη φορά μετά πενήντα χρνια...

«Πλούσιος γάμος» Tην προσεχή Πέμπτη, 16 Σεπτεμβρίου, αρχίζουν στη Bενετία οι οργανωμένες απ το Iδρυμα Eλληνικού Πολιτισμού, που διευθύνει ο ακάματος καθηγητής και ακαδημαϊκς Iωάννης Γεωργάκης, οι εκδηλώσεις «Bενετία ένα άλλο Bυζάντιο» τίτλος–μετάφραση της ρήσης

O Λέων E’ ο Aρμένιος ανακηρύσσεται συναυτοκράτορας απ τον Mιχαήλ A’ Pαγκαβέ. Mικρογραφία απ το μοναδικ ελληνικ χειργραφο του Bυζαντινού ιστορικού Iωάννη Σκυλίτζη. (Aπ το βιβλίο των Andre Grabar - M. Mανούσακα: «H εικονογράφηση του χειρογράφου του Σκυλίτζη της Eθνικής Bιβλιοθήκης της Mαδρίτης», εκδ. Eλληνικ Iνστιτούτο Bε νετίας, Bενετία 1979).

του Bησσαρίωνος «Venetiae quasi allerum Vizantium». Στις εκδηλώσεις αυτές, που περιλαμβάνουν εκθέσεις, παράσταση και συναυλίες (βλέπε πργραμμα ) συμμετέχει το Eλληνικ Iνστιτούτο της Bενετίας. H σημασία των εκδηλώσεων αυ-

τών σε ένα «βήμα»–πρτα στη Mεσευρώπη είναι προφανής για τη χρήση του μεγάλου ελληνικού «πλου» του πολιτισμού. Iσως θα πρέπει οι αρμδιοι του Iνστιτούτου και της Πολιτείας μέσα απ αυτή τη συνεργασία με το ισχυ-

ρ Iδρυμα Eλληνικού Πολιτισμού, να διερευνήσουν τη δυναττητα ενς «πλούσιου γάμου» που θα καθιστούσε το οικονομικώς ανίσχυρο Iνστιτούτο ισχυρ προβολέα του νεοελληνικού πολιτισμού με εμβέλεια πανευρωπαϊκή.

Oι πολιτιστικές εκδηλώσεις στη Bενετία META την κατάλυση της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας, η γαληνοτάτη δημοκρατία της Bενετίας είχε γίνει για τον καρδινάλιο Bησσαρίωνα μια δεύτερη πατρίδα, για τους Eλληνες «ένα σχεδν άλλο Bυζάντιο». Tην τελευταία περίφημη αυτή ρήση του βυζαντινού ουμανιστή –(Venetiae) «quasi alterum Byzantium»– έθεσε το Iδρυμα Eλληνικού Πολιτισμού ως γενικ τίτλο σε μια σειρά πολιτιστικών εκδηλώσεων που θα διεξαχθούν αυτές τις ημέρες στη Bενετία. Συγκεκριμένα οι πολιτισμικές εκδηλώσεις περιλαμβάνουν τέσσερις εκθέσεις που θα διαρκέσουν ώς τις 31 Oκτωβρίου, μια θεατρική παράσταση και δύο μουσικές βραδιές:  Στο Mουσείο Kορέρ, στην Πλατεία του Aγίου Mάρκου, θα παρουσιαστούν πενήντα εικνες της Kρητοβενετικής Σχολής, που βρίσκονται σε καθολικές εκκλησίες της Bενετίας, του Bένετο, καθώς και στο Mουσείο του Eλληνικού Iνστιτούτου Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών. H έκθεση με τίτλο «Aπ τον Xάνδακα στη Bενετία ελληνικές εικνες στην Iταλία» θα εγκαινιαστεί στις 17 Σεπτεμβρίου.  Στη Mαρκιανή Bιβλιοθήκη θα παρουσιασθούν 80 ελληνικά χειργρα-

φα. Tίτλος της έκθεσης είναι «Συλλογή Eλληνικών Kωδίκων της Bενετίας». Θα εγκαινιαστεί στις 16 Σεπτεμβρίου και θα διαρκέσει ώς τις 31 Oκτωβρίου.

Aλδος Mανούτιος  Στο Eλληνικ Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών θα γίνει έκθεση ανέκδοτου αρχειακού υλικού με θέμα: «O Eλληνισμς της Bενετίας». Tην έκθεση, η οποία θα ανοίξει στις 18 Σεπτεμβρίου, θα συνοδεύει και η έκδοση με τίτλο: «Oψεις της ιστορίας του βενετοκρατούμενου Eλληνισμού» την ίδια ημέρα, και πάλι στο ελληνικ ινστιτούτο, θα παρουσιαστεί και μια άλλη σημαντική έκθεση με τίτλο: «Oι ελληνικές εκδσεις απ τον Aλδο Mανούτιο και τα δύο πρώτα ελληνικά τυπογραφεία της Bενετίας. Mε την έκθεση αυτή θα παρουσιαστεί στο ευρύτερο κοιν το έργο του Iταλού ουμανιστή τυπογράφου και εκδτη κλασικών κειμένων. Aξίζει να σημειώσουμε τι για τις εκδσεις των ελληνικών κειμένων ο Aλδος κατασκεύασε δικής του επινησης ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία, τα λεγμενα Corsini (κυρτά), που απέδωσαν τη συνήθη ελληνική γραφή της εποχής του: δεξιοκλινή, με

πολλές συντομογραφίες και συμπλοκές γραμμάτων. Oι πρώτες εκδσεις του Aλδου εμφανίστηκαν το 1494: «Tαλεωμυομαχία», το ποίημα του Mουσαίου «Tα καθ’ Hρώ και Λέανδρον» και το «Ψαλτήριον», με φιλολογική επιμέλεια του Aρσενίου Aποστλη, του Mάρκου Mουσούρου και του Iουστίνου Δεκάδιου αντίστοιχα. Eιδικτερα, σον αφορά την ελληνική φιλολογία, ο Aλδος –με τη συνεργασία Eλλήνων λογίων– μπρεσε να πραγματοποιήσει σπουδαίες με τα μέτρα της εποχής, «πρώτες εκδσεις» (editiones principes) ή βελτιωμένες επανεκδσεις των σημαντικτερων Eλλήνων κλασικών συγγραφέων: Θεκριτο (1495), Aριστοτέλη (1495-98), Aριστοφάνη (1498), Θουκυδίδη (1502), Σοφοκλή (1502), Hρδοτο (1502), Ξενοφώντα (1503), Eυριπίδη (1503), Oμηρο (1504), Δημοσθένη (1504), Πλούταρχο (1509), Πλάτωνα (1513), Πίνδαρο (1513) κ.ά. Eκτς απ Eλληνες κλασικούς συγγραφείς ο Aλδος εξέδιδε –απ το 1947– και Λατίνους. Πρέπει ακμη να σημειωθούν οι εκδσεις έργων συγχρνων του και παλαιτερων Iταλών, Eλλήνων και άλλων συγγραφέων: Πετράρχη, Δάντη, Πλήθωνα, Bησσαρίωνα, Kωνστ. Λά-

σκαρη, Θεδωρου Γαζή, Eράσμου, Aγγελου Πολιτσιάνο, Pιχλιν (Kαπνίωνα) και άλλων. Oι εκδσεις αυτές του Aλδου, με τυπογραφικ σήμα ένα δελφίνι που τυλίγεται σε μια άγκυρα, είναι γνωστές ως «Aλδίνες».

Παραστάσεις Παράλληλα με τις εκθέσεις στις 16 Σεπτεμβρίου θα δοθεί στο θέατρο Pουττο, η παράσταση της «Aντιγνης» απ τη Nέα Σμύρνη σε σκηνοθεσία Λευτέρη Bογιατζή. H ελληνική καμεράτα, υπ τη διεύθυνση του Aλέξανδρου Mυράτ, θα ερμηνεύσει έργα των Bιβάλντι, Pοσίνι και Pεσπίγκι στην Chiesa de la Pieta (εκκλησία του Bιβάλντι) στις 18 Σεπτεμβρίου, ενώ η βυζαντινή χορωδία, υπ τη διεύθυνση του Λυκούργου Aγγελπουλου, θα συμμετάσχει στο Mεγάλο Eσπεριν στην εκκλησία του Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων. Oι εκδηλώσεις στη Bενετία διοργανώνονται απ το Iδρυμα ελληνικού πολιτισμού σε συνεργασία με το Eλληνικ Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών της Bενετίας και το εκεί Eλληνικ Προξενείο.

KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

21

AΦIEPΩMA

H περιουσία στη Bενετία Tο ελληνικ κράτος αδιαφορεί για τα κτίσματα που η αξία τους ξεπερνά τα 3 δισ. δραχμές Tης Θάλειας Iωαννίδου

H EΛΛHNIKH περιουσία στη Bενετία κάθε άλλο παρά ευκαταφρνητη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί. Σαράντα περίπου είναι τα αξιλογα –λγω θέσεως, αλλά και λγω ιστορίας– κτίσματα που δίνουν το ελληνικ «παρών» στην ιταλική πλη και αποτελούν δωρεά της ελληνικής κοιντητας της Bενετίας προς το Eλληνικ Δημσιο (υπουργείο Eξωτερικών), η οποία έγινε το 1953 έναντι ετήσιας επιχορήγησης του Δημοσίου προς την κοιντητα. Tα περισστερα είναι νοικιασμένα σε Eλληνες ή Iταλούς έναντι πολύ χαμηλού μισθώματος, εξ αιτίας της μέτριας συνήθως κατάστασής τους, ενώ το σύνολο των ενοικίων που εισπράττονται επαρκεί απλώς και μνο για να ισοσκελίσει τους φρους προς το Iταλικ Δημσιο.

Περιουσία Tην ελληνική παρουσία και περιουσία στη Bενετία, που σύμφωνα με μετριοπαθείς υπολογισμούς ξεπερνά τα 3 δισ. δρχ., απαρτίζουν:  Tο συγκρτημα του Eλληνικού Iνστιτούτου Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών, της βιβλιοθήκης, της εκκλησίας του San Giorgio dei Greci (Aγιος Γεώργιος των Eλλήνων) –προπύργιου της Oρθοδοξίας στη Δύση– ανεκτίμητης ιστορικής, εθνικής και αρχιτεκτονικής αξίας, με παλιά βιβλία της Eλληνικής Kοιντητας και τοιχογραφίες των μεγαλυτέρων Eλλήνων αγιογράφων.  H ελληνική Mητρπολη, έδρα της Eκκλησίας, που υπάγεται στο Πατριαρχείο Kωνσταντινουπλεως.  Tο ελληνικ προξενείο, το οποίο, παρά την πληθώρα των κτιρίων ελληνικής ιδιοκτησίας, στεγάζεται σε ενοικιαζμενο κτίριο.  Tο μνιμο βυζαντινού ρυθμού κτίσμα-περίπτερο στο χώρο της Mπιενάλε στα Tζιαρντίνι, ένα κτίριο εξαιρετικής αξίας και διαρκούς χρήσεως απ το Eλληνικ Δημσιο.  Oι τάφοι της ελληνικής κοιντητας (και ανάμεσά τους εκείνος του διάσημου ορθδοξου συνθέτη Iγκρ Στραβίνσκι) στο νεκροταφείο του Σαν Mικέλε, με ανεκτίμητη εθνική και ιστορική αξία.  Πενήντα τρία διαμερίσματα σε 25 κτίσματα μέσα στην πλη και πολύ κοντά στην πλατεία του Σαν Mάρκο.  Tρία αγροκτήματα, με κτίρια στα δύο απ αυτά, στην περιοχή της Πάντοβα, περίπου 50 χιλιμετρα απ τη Bενετία. Tην παρουσία αυτή, που ταυτχρονα αποτελεί και περιουσία της Eλλάδας, κατέγραψε τσο σε πολεοδομι-

22

H ιδιοκτησία διαμορφώθηκε για να στεγάσει τα γραφεία της Iεράς Mητροπλεως Iταλίας και το γραφείο της Eλληνικής Kοιντητος. Eξωτερικά η πρσοψη προς το Campo dei Greci είναι περίτεχνη με διακσμηση απ πέτρα γύρω απ τα ανοίγματα των παραθύρων και της εισδου. Eσωτερικά οι χώροι ανακαινίστηκαν τον Mάρτιο του 1992 για τη στέγαση των γραφείων.

κ σο και σε αρχιτεκτονικ επίπεδο επιστημονική ομάδα της Πολυτεχνικής Σχολής του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο ερευνητικού προγράμματος του υπουργείου Πολιτισμού και της Eπιτροπής Eρευνών του AΠΘ. Eπιστημονικοί υπεύθυνοι γι’ αυτ το πργραμμα με τον τίτλο «Kαταγραφή και προτάσεις αξιοποίησης ακινήτων της ελληνικής κοιντητας στη Bενετία Iταλίας» ήταν οι καθηγητές της Πολυτεχνικής Σχολής του AΠΘ Γιώργος Kονταξάκης και Mαν. Tζεκάκης, συντονιστής της ομάδας εργασίας ο επίκουρος καθηγητής Γιάννης Xατζηγώγας, επιστημονικοί συνεργάτες ο λέκτορας Mιχ. Mαλινδρέτος και το μέλος του EΔΠ Σταμ. Bασιλειάδης, οι αρχιτέκτονες Δημ. Aνυφαντάκης, Bίκυ Kερτεμελίδου και Nικ. Kρυωνίδης και οι φοιτητές Aρχιτεκτονικής Δημ. Kονταξάκης, Eλενα Σταυροπούλου και Eιρήνη Συκά. H συνολική εικνα της σημερινής υπάρχουσας κατάστασης της ελληνικής περιουσίας και παρουσίας στη Bενετία, πως εκτιμάται, μπορεί να αποτελέσει και βάση για προτάσεις, προοπτικές και δυναττητες αξιποιήσής της απ οικονομική, διεθνή και

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993

ελληνική – εθνική σκοπιά.Eνθερμος υποστηρικτής αυτής της άποψης είναι ο καθηγητής Aρχιτεκτονικής του AΠΘ κ. Γιώργος Kονταξάκης, που είχε και τη γενική οργάνωση του ερευνητικού προγράμματος, καθώς και ο επίκουρος καθηγητής κ. Γιάννης Xατζηγώγας, ο οποίος γνωρίζει τις «πληγές» των κτιρίων και μεταφέρει την αγωνία του για το δυσοίωνο μέλλον των κτιρίων ελληνικής ιδιοκτησίας, αν δεν υπάρξει η λύση. «Aνησυχώ», δηλώνει, «για την πιθαντητα τα κτίρια αυτά να εγκαταλειφθούν στην τύχη τους, με αποτέλσμα είτε να καταρρεύσουν είτε να πωληθούν. Aλλωστε, η ελληνική περιουσία στη Bενετία δεν είναι μνον αυτή. Eίναι ,τι απέμεινε. Aγωνιώ μήπως τα κτίσματα αφεθούν στη μοίρα τους, στη φυσική φθορά». Hδη ο χρνος έχει αφήσει ανεξίτηλα σημάδια στα περισστερα απ τα κτίρια, με τους φουσκωμένους απ την υγρασία τοίχους, τα σπασμένα σανίδια, τα ετοιμρροπα τούβλα, τα σαπισμένα παντζούρια, τα φθαρμένα κουφώματα, τα ραγισμένα μωσαϊκά. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι ένοικοι προσπάθησαν να βελτιώσουν την κατάσταση με μικρές μετατροπές, προσθήκες, ανακαινίσεις των μπάνιων

και τοποθέτηση ατομικών καλοριφέρ, που ωστσο δεν μπορούν να καλύψουν επαρκώς τις κτιριακές ανάγκες.

Προβλήματα Xαρακτηριστικ είναι το παράδειγμα του κτιρίου που βρίσκεται στην Campo S. Filippo - Giacomo - Corte Sabbionera, το οποίο περιλαμβάνει ένα διώροφο διαμέρισμα 227 τ.μ., που στα μέσα του προηγούμενου αιώνα κατοικούσε ένας δικαστής με την οικογένειά του, χρησιμοποιώντας τα δωμάτια του πρώτου ορφου με θέα προς την πλατεία, ενώ τα πίσω και ο πάνω ροφος κατοικούνταν απ το υπηρετικ προσωπικ. Mετά το θάνατ του, το διαμέρισμα κράτησε μια απ τις καμαριέρες, που το 1938 το νοίκιασε στους σημερινούς ενοίκους, οι οποίοι αποδέχονται την πρταση της επιστημονικής ομάδας του AΠΘ να διαμορφωθεί το κτίριο σε δύο διαμερίσματα και να αξιοποιηθεί ο υπλοιπος άχρηστος χώρος, υπ την προϋπθεση να δημιουργηθεί δεύτερο μπάνιο και να τοποθετηθεί κεντρική θέρμανση. Tο ίδιο συμβαίνει και με το ηλικίας ενς αιώνα τετραώροφο ξενοδοχείο, στη γωνία των οδών Calle di Mezzo

AΦIEPΩMA και Rio del Baretteri. Tο κτίριο ανακαινίστηκε πριν απ τέσσερα χρνια, ωστσο λα τα δωμάτια δεν έχουν μπάνιο ούτε τηλέφωνο, ενώ δεν υπάρχει θέρμανση, με αποτέλεσμα το χειμώνα να λειτουργεί μνον το μισ. Aντιθέτως, πολύ κοντά στη «σωτηρία» του είναι το οίκημα που ανήκει στο Eλληνικ Iνστιτούτο της Bενετίας, στην Calle Casseleria, και αποτελείται απο πέντε οικπεδα, συνολικής έκτασης 400 τ.μ., που συνδέονται μεταξύ τους με σκάλα. H πρταση για το συγκεκριμένο κτίριο προβλέπει την επισκευή του εσωτερικά και την προσθήκη των απαραίτητων στοιχειωδών ευκολιών, ώστε να γίνει δυνατή η φιλοξενία συνολικά 14 ατμων σε έξι δωμάτια με ατομική ή κοινχρηστη τουαλέτα και δυναττητα δημιουργίας στον πρώτο και δεύτερο ροφο μικρής κουζίνας. Tο συνολικ κστος για επισκευές, διαρρυθμίσεις, δίκτυα, χρωματισμ και εξωραϊσμ κυμαίνεται στα 20 εκατ. δρχ. Hδη απ τον Aύγουστο 1991, το κτίριο έχει παραχωρηθεί στο Tμήμα Aρχιτεκτνων του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου, ώστε να επισκευαστεί και να γίνει δυνατή η λειτουργία του την επμενη χρονιά.

Iδιαίτερα περιποιημένο το εσωτερικ του σπιτιού στη Calle dei Greci διατηρεί την αρχοντιά του.

Προτάσεις Γίνεται αντιληπτ, λοιπν, πως προκύπτει απ το ερευνητικ πργραμμα, τι οι λύσεις δεν είναι ανέφικτες. Oι προοπτικές, στο σύνολο του δυνατού φάσματος, συνίστανται στη συνολική αναστήλωση-επισκευή των κτισμάτων για χρήσεις του Eλληνικού Δημοσίου, στη μικτή χρήση των κτισμάτων σε κατηγορίες ενοικίασης, παραχώρησης σε ιδιωτικούς φορείς και επισκευής για χρήση δημοσίων φορέων, στη νέα ενοικίαση, ύστερα μως απ επισκευή ορισμένων κτισμάτων, με σαφώς καλύτερους ρους, ή στην ανταλλαγή ορισμένων σε διμερές επίπεδο Iταλίας-Eλλάδας, αφού και τα δύο μέρη έχουν ιδιοκτησίες εκατέρωθεν. «Σε περίπτωση, επισημαίνει ο επίκουρος καθηγητής κ. Γ. Xατζηγώγας, που δεν υιοθετηθούν οι εναλλακτικές αυτές προοπτικές, ττε η εξέλιξη θα οδηγήσει είτε στην πώληση τμήματος ή του συνλου των κτισμάτων είτε στη συνέχιση της σημερινής κατάστασης, εγκατάλειψης και υποβάθμισης της περιουσίας λγω της φθοράς του χρνου στα κτίσματα και της έλλειψης επισκευών. Για την αξιοποίηση, μως, αυτής της περιουσίας χρειάζεται μια πολιτική απφαση, απ την οποία δεν είναι δυνατν να αποκλείονται κρατικές επιχειρήσεις, ιδιωτικές χορηγίες και η ίδρυση ενς φορέα διαχείρισης, επισκευής και χρήσης της ελληνικής περιουσίας στη Bενετία». Aπ αυτή την απφαση, λοιπν, εξαρτάται το μέλλον της ελληνικής περιουσίας στη Bενετία. Mλις «ανάψει το πράσινο φως», θα χρειαστεί μια πρταση επισκευών, αναστήλωσης και νέων χρήσεων. Προς αυτή την κατεύθυν-

Mέτρια η κατάσταση του κτιρίου στην Corte Sappionera. H εξωτερική ψη του αποτελεί τον καλύτερο μάρτυρα για τις επισκευές που απαιτούνται.

Aποψη εισδου της ιδιοκτησίας που βρίσκεται στη Salizzada del Piquater. H κατάσταση του κτιρίου χαρακτηρίστηκε μέτρια απ τους ερευνητές.

ση, άλλωστε, είναι δυνατν να λειτουργήσει και το ερευνητικ πργραμμα του AΠΘ.

πρχειρο, μέτριο ή εξαιρετικ βαθμ. Eτσι κι αλλιώς η πλη της Bενετίας δεν επιτρέπει αντιπαροχές».

«Eφ’ σον», συνεχίζει ο κ. Γ. Xατζηγώγας, «υπάρχει η πλήρης καταγραφή των κτιρίων και είναι γνωστή η κατάσταση σε λα τα επίπεδα –αρχιτεκτονικά, στατικά, ηλεκτρολογικά– μπορεί να γίνει για τον καθένα μελέτη αποκατάστασης σε

Tο κέντρισμα δθηκε ήδη. Oχι μως απ ελληνικ φορέα, αλλά απ μια ιταλική εταιρία, τη βιομηχανία ζυμαρικών Barilla, που απ πέρσι χρηματοδοτεί την αναστήλωση του καμπαναριού το ορθδοξου ναού του Aγίου Γεωργίου.

Σημείωση: Tα κείμενα για την ελληνική τυπογραφία, το να του Aγίου Γεωργίου της Bενετίας και το Mουσείο των Eικνων έχουν αντληθεί αντίστοιχα απ τις μελέτες: 1) M. I. Mανούσακας - K. Π. Στάικος, «Oι απαρχές της Eλληνικής Tυπογραφίας», εκδ. Eταιρία Σπουδών Nεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Σχολή «Mωραΐτη» Aθήνα, 1989). 2) M. I. Mανούσακας - Aθ. Π. Παλιούρας: «Oδηγς του Mουσείου των εικνων και του ναού του Aγίου Γεωργίου», εκδ. Eλληνικ Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών Bενετίας, Bενετία 1976.

KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

23

ΘEAMATA KINHMATOΓPAΦOI Eπειδή οι ώρες προβολών μπορεί να διαφοροποιηθούν κατά μερικά λεπτά, προτιμήστε πρώτα να τηλεφωνείτε. Oι κινηματογράφοι που έχουν * διαθέτουν Nτ0λμπι Στέρεο.

A£HNA™ A’ ΠPOBOΛHΣ AABOPA* (Tέρμα Iπποκράτους, τηλ. 6423271 6462253) Air Condition Δκτωρ Zιβάγκο (K) Ωρες 7.10-10.30μ.μ. ABANA AΣΣOΣ-ONTEON* (Λ. Kηφισίας 234-Kολλέγιο, τηλ. 6715905) θεριν O θάνατος σου πάει πολύ (κωμωδ. K) ABANA AΣΣOΣ ONTEON* (Λεωφ. Kηφισίας 234, Kολέγιο τηλ. 6715905) Oι επισκέπτες (περιπ. K) AEΛΛΩ (Πατησίων, 8214675) Mεγάλη αποστολή (περιπ. K-13) Ωρες 7-9-11 μ.μ. AEΛΛΩ (Πατησίων, 8214675) Θεριν Oι επισκέπτες (περιπ. K) AΘHNA (Πατησίων, στάση Kεφαλληνίας τηλ. 8233149 Dolby Stereo) Kρυστάλλινες νύχτες (εγχρ. ελληνικ) AΘHNAIA (Xάρητος 50 Kολωνάκι, τηλ. 7215717) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) AΘHNAION (Tέρμα Aμπελοκήπων, τηλ. 7782122) Tομ και Tζέρι - Kωδικ νομα Nίνα (K) Ωρες 5.40-7.15 - 8.50-11.00 μ.μ. AIΓΛH (Zάππειο, τηλ. 3224104) O σωματοφύλακας (περιπ.) AΛEΞANΔPA (Kαλλιθέα. Tηλ. 9560306) H μέρα της Mαρμτας (κωμωδ. K A' ΠPOBOΛH) Ωρες 7-9-11 μ.μ. AΛEΞANΔPA (Πατησίων O.T.E. Tηλ. 8219298 8832666) H μέρα της Mαρμτας (κωμωδ. K A' ΠPOBOΛH) Ωρες 7-9-11 μ.μ. AΛEΞANΔPOΣ (Παπάγου, τηλ. 6545900) Παιχνίδια ενηλίκων (θρίλερ A) AΛΦA (Πλατεία Kολιάτσου, τηλ. 2029401) Tο παιχνίδι των λυγμών (κοινων. A) AΛΦABIΛ* (Tέρμα Mαυρομ., τηλ. 6460521) Oρλάντο (κοινων. K) Ωρες 8.45-11 μ.μ. AMOPE (Πριγκιπονήσων 10, Πολύγωνο, τηλ. 6462519) Σημάδια απ κκκινο (περιπ. K-13) AMΠEΣE (Oδς Bουλιαγμένης τηλ. 9011063) Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία (K) Ωρες 6.50-8.50-10.50 μ.μ. AMYNTAΣ (Πλατεία Yμηττού, τηλ. 7668500) Oι ασυγχώρητοι (K) ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 7782316-7785449) Θεριν Aρωμα γυναίκας (K) ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 7782316 7785449) H μέρα της Mαρμτας (κωμωδ. K) Ωρες 7-9-11 μ.μ. ANNA NTOP (Γλυφάδα τηλ. 8946617) H μέρα της Mαρμτας (κωμωδ. K) Ωρες 6.30-8.20-10.20 μ.μ. AΠOΛΛΩN (Oδς Σταδίου, τηλ. 3236811) H μέρα της Mαρμτας (κωμωδ. K) Ωρες 6.20-8.20-10.20 μ.μ. APKAΔIA* (Nέα Eλβετία, τηλ. 7661166) Mνος στο σπίτι 2 (κωμωδ. K) AΣTEPIA AΣΣOΣ - ONTEON (Kηφισίας 334. Tηλ. 8015152) Oι επισκέπτες (περιπ. K) AΣTOP (Σταδίου τηλ. 3231297) Tομ και Tζέρι - Kωδικ νομα Nίνα (K) Ωρες 4.50-6.30 - 8.10-10.20 μ.μ. AΣTPON (τέρμα Aμπελοκήπων, τηλ. 6922614) Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία (K) Ωρες 7-9-11 μ.μ. ATTAΛOΣ (Nέα Σμύρνη, τηλ. 9331280) Kωδικ νομα Nίνα (περιπ. A) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ. ATTENE (Λευκωσίας 41 πλατεία Aμερικής, 8676871) Oσα παίρνει ο άνεμος (K) Ωρα 9.00 μ.μ. BOΞ (Θεμιστοκλέους 82 Eξάρχεια, τηλ. 3301020 3301014) Φεστιβάλ ταινιών για την ειρήνη με 2 ταινίες κάθε μέρα ΓAΛAΞIAΣ (Aρχή Λεωφ. Mεσογείων - Aμπελκηποι, τηλ. 7773319) Tο σκοτειν εγώ (θρίλερ A) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ ΔANAOΣ* (Λεωφ. Kηφισίας - Πανρμου, τηλ. 6922655) Διαφθορά (περιπ. A) Ωρες 8.45-11 μ.μ. ΔEΞAMENH REFRESH (Πλατεία Δεξαμενής, Kολωνάκι, τηλ. 3623942, 3602363) Tο σκοτειν εγώ (θρίλερ A) Ωρες 8.30-11 μ.μ ΔIANA (Hλεκτ. Σταθμς Mαρούσι, τηλ. 8028587) Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία (K) Ωρες 6.10-8.10-10.10 μ.μ. ΔIONYΣIA (Λεωφ. Συγγρού 286, στροφή N. Σμύρνης, τηλ. 9515514 - 3221983) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) Ωρες 8.45 - 11 μ.μ. EKPAN (Tέρμα Zωοδχου Πηγής, τηλ. 6461895) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) EΛENA (Στάση Oύλεν Iλίσσια, τηλ. 7789120-7753303) Tο ερωτικ αντικείμενο του εγκλήματος (αστυν. περιπ.) EΛΛHNIΣ (Tέρμα Aμπελοκήπων, τηλ. 6464009) Oι ασυγχώρητοι (περιπ.) EMΠAΣΣY (Πατρ. Iωακείμ 5 Kολωνάκι, τηλ. 7220903) Mεγάλη αποστολή (περιπ. K-13) Ωρες 6.05-8.15-10.30 μ.μ. ZEΦYPOΣ (Tρώων 36, Θησείο, τηλ. 3462677) Tο ακρωτήρι του φβου (περιπ. A) HΛEKTPA* (Πατησίων 292, Aγ. Λουκάς, τηλ. 2284185) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) Ωρες 8.45-11 μ.μ.

24

ΘHΣEION (Aποστλου Παύλου 7, τηλ. 34709803420864) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) Ωρες 8.45-11.05 μ.μ. INTEAΛ (Oδς Πανεπιστημίου, τηλ. 3626720) Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία (K) Ωρες 6.30-8.30-10.30 μ.μ. KAΛYΨΩ (Δημ. Σταδίου - Kαλυψούς Kαλλιθέα, τηλ. 9510950-9510909) Mεγάλη αποστολή (περιπ. K-13) Ωρες 7-9-11 μ.μ. KOPONET (Oδς Φρύνης Παγκράτι, τηλ. 75215219029964) Kωδικ νομα Nίνα (περιπ. A) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ. ΛAOYPA (Nικηφορίδη 24 Nέο Παγκράτι, τηλ. 7662060) Σημάδια απ κκκινο (περιπ. K-13) ΛIΛA (Nάξου 115, Aγ. Λουκάς, τηλ. 2016849) Σινέ Tέχνης Kλέφτης ποδηλάτων (κωμωδ. K) MAPΓAPITA (Πλατεία Δαβάκη Kαλλιθέα, τηλ. 9568370) Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία (K) Ωρες 7-9-11 μ.μ. MAPOYΣI AΣΣOΣ - ONTEON 1 (Λεωφ. Kηφισίας 215 Mαρούσι. Tηλ. 8087094 - 8051292) Tομ και Tζέρι - Kωδικ νομα Nίνα Ωρες 5.00-6.45 - 8.35-10.45 μ.μ. MAPOYΣI AΣΣOΣ - ONTEON 2 (Λεωφ. Kηφισίας 215 Mαρούσι. Tηλ. 8087094 - 8051292) Tοπίο στην ομίχλη (K) METPOΠOΛ (`Θήρας 18, Πλατεία Aμερικής, τηλ. 8672006) Eνας Aμερικανς φίλος του Bέντερς (A) METPOΠOΛITAN (Λεωφ. Bουλιαγμένης πλ. Kαλογήρων, τηλ. 9706010) Kωδικ νομα Nίνα (περιπ. A) Ωρες 6.00-8.10-10.20 μ.μ. MΠPONTΓOYAIH* (Πατησίων - Aγ. Mελετίου, τηλ. 8620232) Θεριν Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία (K) Ωρες 8.20-10.30 μ.μ. MΠPONTΓOYAIH* (Πατησίων - Aγ. Mελετίου, τηλ. 8620232) Tο σκοτειν εγώ (A) Ωρες 7- 9 -11 μ.μ. NEA ΠANAΘHNAIA (Tέρμα Mαυρομιχάλη, τηλ. 6425714) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) OAΣIΣ (Παγκράτι, τηλ. 7244015) Eπιστροφή στο Xάουαρντς Eντ (K) OΠEPA AΣΣOΣ - ONTEON (Oδς Aκαδημίας 57. Tηλ. 3622683) Διαφθορά (περιπ. A) Ωρες 6.20-8.20-10.20 μ.μ. OΣKAP (Aχαρνών 330 - Kάτω Πατήσια, τηλ. 2281563) Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία (K) Ωρες 7-9-11 μ.μ. ΠAΛAΣ (Παγκράτι, τηλ. 7515434) Tαράτσα Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) ΠAΛΛAΔION (Kρέμου 120 - Kαλλιθέα, τηλ. 9513349) Tο βιβλίο της ζούγκλας (κινούμενα σχέδια K) ΠΛAZA (Λεωφ. Kηφισίας Φλκα, τηλ. 6921667 6917722) H μέρα της Mαρμτας (κωμωδ. K) Ωρες 7-9-11 μ.μ. ΠTI ΠAΛAI (Bασιλέως Γεωργίου B' Pιζάρη, τηλ.

7291800 - 7243707) H μέρα της Mαρμτας (κωμωδ. K) Ωρες 6.20-8.20-10.20 PAΔIO ΣITY AΣΣOΣ - ONTEON* (Πατησίων Στάση Λυσιατρείο, τηλ. 8674832) Tομ και Tζέρι - Kωδικ νομα Nίνα Ωρες 5.00-6.45 - 8.35-10.45 μ.μ. PIBIEPA (Bαλτετσίου 46 Eξάρχεια, τηλ. 3637716 3644827) Kαζαμπλάνκα (περιπ. K) ΣINE ΠAPI (Πλάκα, τηλ. 3222071 - 3248057) Aρωμα γυναίκας (K) Ωρες 8.30-11.10 μ.μ. ΣINE TAPATΣA* (Mαντζαγριωτάκη 76 Kαλλιθέα τηλ. 93.73.150-9) O Batman επιστρέφει (K) ΣOΦIA (Aργυρούπολη, τηλ. 9927447-9917094) Xελωνονιντζάκια 3 - πολεμιστές στην Iαπωνία (K) Ωρες 6-8-11 μ.μ. ΣTEΛΛA ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Oδς Tενέδου - Φωκίωνος Nέγρη, τηλ. 8674260) Θυμάσαι την Nτλι Mπελ (K) ΣTOYNTIO (Πλ. Aμερικής, τηλ. 8619017) Διαφθορά (περιπ. A) Ωρες 7-9-11 μ.μ. TITANIA* (Πανεπ.-Θεμιστ. 3611147) Kλειστ λγω ριζικής ανακαίνισης TPIANON (Πατησ.-Kοδρ/νος, 8215469) Bασικ ένστικτο (ερωτικ θρίλερ A) TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON* (Kαλλιθέα, 9594422) Θεριν Oι αθρυβοι (περιπ. K) TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON* (Kαλλιθέα, 9594422) Tομ και Tζέρι - Kωδικ νομα Nίνα (περιπ. K) Ωρες 5.20-7 - 8.50-11 μ.μ. ΦΛEPY (Oπισθεν IKA Zωγράφου, τηλ. 7710500) O καιρς των τσιγγάνων (K) ΦΛEPY (Kαλλιθέα, τηλ. 9585247) Zήτημα τιμής (περιπ. K)

HMIKENTPIKOI AΛEKA (Zωγράφου, τηλ. 7773608) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) ANEMΩNH (Περιστέρι, 5713077) Zήτημα τιμής (περιπ. K) ZAΪPA (Γαλάτσι, τηλ. 2931526) TOYS - Παιχνίδια (κωμωδ. K) MAPINA (Πλησίον Γυμνασίου Tαύρου, τηλ. 3470012) Aρωμα γυναίκας (K) ΣΠOPTIΓK (N. Σμύρνη, τηλ. 9333820) Πράσινες τηγανητές ντομάτες (κοινων. K-13) ΦIΛIΠ (Nέα Σμύρνη, τηλ. 9335587) O παίχτης (K)

ΣYNOIKIAKOI ANNA NTOP* (Πλατεία Γλυφάδας, τηλ. 8946617) Mνος στο σπίτι 2 (κωμωδ. K) AXIΛΛEION (Kαλαμάκι, έναντι παλαιού Pοντέο, τηλ. 9810515) Zήτημα τιμής (περιπ. K) ΠOΛENA (Aνω Πατήσια, τηλ. 2910695) Mνος στο σπίτι 2 (κωμωδ. K)

ΠPOAΣTIΩN AEΛΛΩ (Pαφήνα, τηλ. 22.117-23.420) O σωματοφύλακας (K) AKTH (Πλαζ Bουλιαγμένης, τηλ. 8961337) Tρελές αδελφές (K) AΛEΞ (Πρτο Pάφτη, τηλ. 0299-76034) Mνος στο σπίτι 1 (κωμωδ. K) AΛIKH (Δροσιά, τηλ.2281563)

ΘEATPA AΘHNAION (Πατησίων 55, Mουσείο, τηλ. 82.14.000, 82.33.048). Mπέρτολντ Mπρεχτ - Kουρτ Bάιλ «H Oπερα της Πεντάρας» (σκην. Zυλ Nτασσέν). K. Kαζάκος, Λ. Λαζπουλος, Π. Zούνη, K. Kαραμπέτη. AΛEΞANΔPOΣ - πρώην MΠOYPNEΛΛH (Aλεξάνδρας 22, τηλ. 82.25.310). K. Παπαπέτρου «Aγαπάς τη γελάδα.. Aπδειξη!». Στ. Ψάλτης, Δ. Πιατάς. AΛΣOΣ (Πεδίον του Aρεως, είσοδος απ Eυελπίδων, τηλ. 82.12.271, 88.15.700). X. Kλυνν, Γ. Kακουλίδη, Λ. Mπέλλου, B. Mπαλαφούτη «Πίτσες Mπλε». Aννα Παναγιωτοπούλου, X. Kλυνν, Σ. Mουστάκας, Eλ. Γερασιμίδου, Π. Xαϊκάλης. ΔEΛΦINAPIO (δίπλα στο Στάδιο Eιρήνης και Φιλίας, τηλ. 41.26.340, 41.19.549). Eπιθεώρηση «Πακέτο Nτελρ... δα». Π. Kοντογιαννίδης, B. Tριφύλλη. ΔOPAΣ ΣTPATOY (Λφος Φιλοπάππου, τηλ. 92.14.650, 32.44.395). Eλληνικοί χοροί. HPΩΔEIO (τηλ. 32.32.771). Pεσιτάλ τραγουδιού αφιερωμένο στη Mαρία Kάλλας (Πέμ.), Oρχήστρα Δωματίου Φ. Λιστ (Παρ. Σάβ.). ΘEATPO BPAXΩN - MEΛINA MEPKOYPH (Tαταούλων, Bύρωνας, τηλ. 76.66.953, 76.63.990). Aριστοφάνη «Λυσιστράτη». Θ. Kαρακατσάνης (Kυρ., Δευτ.), ΔHΠEΘE Kρήτης «O Πατούχας» (Tετ.). KHΠOΘEATPO NIKAIAΣ (Πέτρου Pάλλη και Kύπρου, τηλ. 49.26.248-5221767). Σταμάτη Φιλιππούλη «Kμματα και ξεροκμματα». Kώστας Tσάκωνας, Xλη Λιάσκου, Γιώργος Kάππης. ΛAMΠETH (Λ. Aλεξάνδρας 106, τηλ. 64.63.685). Λ. Στήβενς «Mαθήματα Γάμου». Kώστας Kαρράς, Mάρω Kοντού. ΛYKABHTTOΣ (Tηλ. 72.27.233, 72.27.236). Σίρλεϊ Mπάσεϊ (Kυρ.), Aριστοφάνη «Λυσιστράτη» Θ. Kαρακατσάνης (Tρ., Tετ., Πέμ.). METPOΠOΛITAN (Λ. Aλεξάνδρας 16, τηλ. 82.23.333). N. Kαμπάνη - B. Mακρίδη «Eλα το βράδυ ...θα είμαι με μια φίλη σου!!!». B. Tσιβιλίκας, M. Bιδάλη. MINΩA (Πατησίων 91, τηλ. 82.10.048). Eπιθεώρηση «Bλαμμένα Aχρηστα Mυαλά». Kώστας Xατζηχρήστος, N. Γερασιμίδου. ΠAPK: (Λεωφρος Aλεξάνδρας 36, τηλ. 82.17.369, 82.13.920) «Sweet Charity». Σμαρούλα Γιούλη, Xρήστος Πολίτης, Mαριάννα Tλη. ΣMAPOYΛA (Eυελπίδων 11, τηλ. 88.33.145). Γ. Διαλεγμένου «Xάσαμε τη θεία... στοπ». Γ. Διαλεγμένος. TΣIPKO MEDRANO (Δέλτα Π. Φαλήρου, τέρμα Συγγρού). Eως 10 Oκτωβρίου. Kάθε μέρα 7 μ.μ. και 9.30 μ.μ. Kυριακές: 11 π.μ., 5 μ.μ., 7.30 μ.μ. ΦΛOPINTA (Πατησίων και Mετσβου 4, τηλ. 82.28.501).Nίκου Tσιφρου - Πωλ Bασιλειάδη «Eρωτευθείτε... παρακαλώ!» Γ. Παπαζήσης, I. Kαλέση.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΣEΠTEMBPIOY 1993

O σωματοφύλακας (K) AΛOMA (Aργυρούπολη, τηλ. 9922397, 3211208) Tο παιχνίδι των λυγμών (κοινων. A) AΛΣOΣ* (Δεκελείας 154, N. Φιλαδέλφεια, τηλ. 2532003, 2513563) Tο παιχνίδι των λυγμών (κοινων. A) AMAPYΛΛIΣ (Aγ. Παρασκευή, τηλ. 6396315) Mνος στο σπίτι 2 (κωμωδ. K) AMIKO (Xαλάνδρι, τηλ. 6815532) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) ANNA (N. Eρυθραία, τηλ. 8072827) Mια ξανθιά στο πιάτο μου (κωμωδ. K) ANOIΞIΣ (Eυριπίδου 19 N. Hράκλειο τηλ. 2833345) Kαζαμπλάνκα (περιπ. K) AΣTPON (Λούτσα Tηλ. 0294-82249) O μπάτσος του θηριοτροφείου (κωμωδ. K) AYPA (Λούτσα Tηλ. 0294-83524) Φονικ πλο 3 (περιπ. K-13) AΦPOΔITH (Eλληνικ, τηλ. 9619044) Φονικ πλο 3 (περιπ. K-13) AXAPNIΣ (Mενίδι, τηλ. 2469970) Nαυαγοί στο νησί των δεινοσαύρων (περιπ. K) BAPKIZA (τηλ. 8973926) Honeymoon in Vegas (K) BIOΛETTA (Aνω Bούλα, τηλ. 8956719) Tρελές αδελφές (κωμωδ. K) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ HΛIOYΠOΛHΣ (Eθνικής Aντιστάσεως - Hλιούπολη, τηλ. 9919818) H Δονούσα (K) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ IΛION (AΣTEPI) (Φιλοκτήτου και Nέστορος, Nέα Λισια τηλ. 2628391) Aρωμα γυναίκας (K) ΔHM. KIN/ΦOΣ NOΣTAΛΓIA (N. Hράκλειο, τηλ. 2756894) Πάνω κάτω και πλαγίως (ελληνικ K-13) ΔHM. KIN/ΦOΣ ΠETPOYΠOΛHΣ (Tηλ. 2650404) H γυναίκα της διπλανής πρτας (A) ΔIANA (Mαρούσι, τηλ. 8028587) Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία (K) KATEPINA (Xαϊδάρι) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) KATIA (Kαμένα Bούρλα, τηλ. 0235-22353) Για πάντα νέοι (K) KOPAΛI * (Σαρωνίδα, τηλ. 54097) Παγκσμιος στρατιώτης (K) ΛAΓONHΣI (Λαγονήσι, τηλ. 0291-23911) Nύχτες με τον εχθρ μου (K) MAPΓAPITA (Xαλάνδρι, 6012719) Πράσινες τηγανητές ντομάτες (κοινων. K-13) MAPIEΛ (Πρτο Pάφτη, Tηλ. 0299-71335) Eνα πουλί πάνω σε σύρμα (κωμωδ. K) MAPIΛENA (Aιγύπτου 123, Tερψιθέα - Aνω Γλυφάδα, τηλ. 9612229) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) MΠOMΠONIEPA* (Kηφισιά, τηλ. 8019687) Mνος στο σπίτι 2 (κωμωδ. K) ΠAΛΛAΣ (Eλευσίνα, τηλ. 5546990) Για πάντα νέοι (K) ΠΛANHTHΣ (Aνω Bούλα, τηλ. 8991502) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.) ΠOPTO PAΦTH (Tηλ. 73479) Mια νύχτα στον κσμο (K) PIA (Bάρκιζα , τηλ. 8970844) Zήτημα τιμής (K) PIO (Γλυφάδα, 9628758) Σημάδια απ κκκινο (περιπ. K-13) ΣIΣΣY (N. Mάκρη, τηλ. 91.811) Aπαγορευμένη έλξη (K) ΣOΦIA (Aργυρούπολη, τηλ. 9927447) Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία (K) TPIANON (Σαρωνίδα Tηλ. 0291-54931) Mοιραίο πάθος (A) ΦIΛOΘEH* (Φιλοθέη, Tηλ. 6833398 - 6844708) Tο σκοτειν εγώ (θρίλερ A) ΨYXIKO* (Στάση Φάρου, τηλ. 6476437) O τελευταίος των Mοϊκανών (περιπ.)

¶EIPAIA A' ΠPOBOΛHΣ ANEΣIΣ ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Eυαγγελίστρια, τηλ. 4119629) Πάνω κάτω και πλαγίως (ελλην. K-13) AΠOΛΛΩN (Πασαλιμάνι, τηλ. 4297502) Tομ και Tζέρι - Kωδικ νομα Nίνα Ωρες 4.30-6.15 - 8.10-10.20 μ.μ. ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MEΛINA (Σωκράτους 65 - Δραπετσώνα, τηλ. 4625249) 1492 Xριστφορος Kολμβος (ιστορ. περιπ. K) ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MOΣXATOY (Hλεκτρικς Σταθμς, τηλ. 4816276) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) ZEA (Πασαλιμάνι τηλ. 4521388) Tο ακρωτήρι του φβου (περιπ. A) KAΣTEΛΛA (τηλ. 4173906) Aρωμα γυναίκας (K) KATEPINA ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Bύρωνος και Xιλής Aγ. Eυθύμιος Kερατσίνι) Aρωμα γυναίκας (K) ΣINE AKPOΠOΛ (Tαξιαρχών 44-Kορυδαλλς, 4952232) H Aβυσσος (K) ΣINE ΠAPAΔEIΣOΣ (Zάππα 44 - Kορυδαλλς τηλ. 4960955) 1492 Xριστφορος Kολμβος (ιστορ. περιπ. K) ΣINEAK ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Πλατεία Δημαρχείου, τηλ. 4115354) Xελωνονιντζάκια 3 πολεμιστές στην Iαπωνία (K) Ωρες 6.20-8.20 - 10.20 μ.μ. ΦΩΣ (B' Mεραρχίας, τηλ. 4520982) Eναρξη απ πρωίας δύο έργα Tο δίδυμο του τσαμπουκά