Ôèëîñîôñêàÿ êëàññèêà: âïåðâûå íà ðóññêîì
Thomas von Aquin
Die Gottesbeweise in der «Summe gegen die Heiden» und der «S...
10 downloads
189 Views
2MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
Ôèëîñîôñêàÿ êëàññèêà: âïåðâûå íà ðóññêîì
Thomas von Aquin
Die Gottesbeweise in der «Summe gegen die Heiden» und der «Summe der Theologie» Text mit Übersetzung, Einleitung und Kommentar, herausgegeben von Horst Seidl
Felix Meiner Verlag Hamburg
Ðîññèéñêàÿ Àêàäåìèÿ Íàóê Èíñòèòóò ôèëîñîôèè
Ôîìà Àêâèíñêèé
Äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà â «Ñóììå ïðîòèâ ÿçû÷íèêîâ» è «Ñóììå òåîëîãèè» Ââåäåíèå è êîììåíòàðèè Õîðñòà Çàéäëÿ Ïåðåâîä ñ ëàòèíñêîãî è íåìåöêîãî Ê.Â.Áàíäóðîâñêîãî Îòâåòñòâåííûé ðåäàêòîð Ñ.Ñ.Íåðåòèíà
Ìîñêâà 2000
ÁÁÊ 87.3 ÓÄÊ 14 Ô-76
Îòâåòñòâåííûé ðåäàêòîð Ñ.Ñ.Íåðåòèíà
Ô-76
Ôîìà Àêâèíñêèé Äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà â «Ñóììå ïðîòèâ ÿçû÷íèêîâ» è «Ñóììå òåîëîãèè». – Ì., 2000. – 137 ñ. Ïåðåâîäîì êíèãè ïðîôåññîðà Ëàòåðàíñêîãî ïàïñêîãî óíèâåðñèòåòà Õîðñèòà Çàéäëÿ Èíñòèòóò ôèëîñîôèè îòêðûâàåò íîâóþ ñåðèþ, â êîòîðîé áóäóò ïå÷àòàòüñÿ âïåðâûå íà ðóññêîì ÿçûêå èëè â íîâûõ ïåðåâîäàõ êëàññè÷åñêèå ôèëîñîôñêèå òåêñòû. Âíèìàíèþ îòå÷åñòâåííîãî ÷èòàòåëÿ ïðåäëàãàåòñÿ íåñêîëüêî ñîêðàùåííûé ïåðåâîä êíèãè Õ.Çàéäëÿ î ïÿòè äîêàçàòåëüñòâàõ áûòèÿ Áîãà Ôîìû Àêâèíñêîãî. Ïåðåâîä ñ íåìåöêîãî è ëàòèíñêîãî îñóùåñòâëåí Ê.Â.Áàíäóðîâñêèì ïîä ðåäàêöèåé Ñ.Ñ.Íåðåòèíîé. Âðóññêèé òåêñò, ïîìèìî Ââåäåíèÿ, êîììåíòàðèåâ è Äîïîëíåíèÿ, âîøëè ëèøü äâà «Ïðèëîæåíèÿ» (II è V) èç ïÿòè (âòîðîå òàêæå â íåïîëíîíì âèäå). Áèáëèîãðàôèÿ ïåðåâîäîâ è èññëåäîâàíèé íà ðóññêîì ÿçûêå ñîñòàâëåíà Ê.Â.Áàíäóðîâñêèì.
ISBN 5-201-02019-4
© Horst Seidl, 1996 © Ê.Â.Áàíäóðîâñêèé, ïåðåâîä, 2000 © ÈÔ ÐÀÍ, 2000
Ñâåòëîé ïàìÿòè Îòöà Äð. Òåîôèëà ×èïêå Î.Ï. (V 24 íîÿáðÿ 1981)
ÂÂÅÄÅÍÈÅ*
I. Êðàòêèé îáçîð äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû â îáåèõ «Ñóììàõ» Äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû ìû îáíàðóæèâàåì â äâóõ èçëîæåíèÿõ, â Summa contra Gentiles (S.c.G, 1259-64) è â Summa theologiae (S.th., 1266-72)1 . Ïðè èõ ñîïîñòàâëåíèè ìîæíî çàìåòèòü, ÷òî â ïåðâîé ðàáîòå Ôîìà ìíîãî è ÷àñòî ïðèâëåêàåò àðèñòîòåëåâñêèå èñòî÷íèêè, â òî âðåìÿ êàê âî âòîðîé îí îòâëåêàåòñÿ îò íèõ è ñòðåìèòñÿ ê ñòðîãîé ôîðìå ïðîâåäåíèÿ äîêàçàòåëüñòâà. Ïî ñðàâíåíèþ ñ ïåðâûì òåêñòîì âòîðîé çàìåòíî êîðî÷å, îí îò÷àñòè ïðåîáðàçóåò ðàíåå èñïîëüçîâàííûå àðãóìåíòû è â öåëîì îò÷åòëèâåå ïîêàçûâàåò ñîáñòâåííîå äîñòèæåíèå Ôîìû, êîòîðîå çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî èçáûòî÷íûé ìàòåðèàë èñòî÷íèêà îí ïðåîáðàçîâàë â íîâóþ ôîðìó è îáîáùèë åãî â ñâîèõ «äîêàçàòåëüñòâàõ áûòèÿ Áîãà».  S.c.G I 13 èçëàãàþòñÿ ïåðâûå äâà äîêàçàòåëüñòâà, íà îñíîâàíèè äâèæåíèÿ âåùåé, ñóùåñòâóþùèõ â ìèðå. Ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî âåäåò çàêëþ÷åíèå ê äâèæèòåëþ – ñíà÷àëà äâèæèìîå, çàòåì ïåðâîå íåäâèæèìîå – Áîãå. Ïðèâëå÷åíû (àðèñòîòåëåâñêèå) àðãóìåíòû: (1) ÷òî äâèæèìîå âñåãäà ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî äðóãèì (à íå ñàìî ñîáîþ) è (2) ÷òî äâèæèìûõ äâèãàòåëåé íå ìîæåò áûòü áåñêîíå÷íî ìíîãî. Âî âòîðîì äîêàçàòåëüñòâå ïðèâîäÿòñÿ (àðèñòîòåëåâñêèå) àðãóìåíòû ïðîòèâ äîïóùåíèÿ, ÷òî êàæäîå äâèæóùåå äâèæèìî, ïîíèìàåìîãî êàê àêöèäåíòàëüíî èñòèííîå è êàê ñóùíîñòíî èñòèííîå. *
Ññûëêè â òåêñòå êíèãè äàþòñÿ íà îðèãèíàëüíûé òåêñò «Ïðèëîæåíèé», â êâàäðàòíûõ ñêîáêàõ – óêàçàíèå íà äàííîå èçäàíèå. Òåêñò â ñíîñêàõ, îáîçíà÷åííûõ çíàêîì *, è â êâàäðàòíûõ ñêîáêàõ – ïåðåâîä÷èêà. Ïðèìå÷àíèÿ îòâåòñòâåííîãî ðåäàêòîðà îãîâàðèâàþòñÿ ñïåöèàëüíî. 4
Òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî âåäåò ê ïåðâîé äåéñòâóþùåé ïðè÷èíå è îïèðàåòñÿ íà àðãóìåíò ïåðâîãî äîêàçàòåëüñòâà, ñîãëàñíî êîòîðîìó íå ìîæåò áûòü áåñêîíå÷íî ìíîãî äâèãàòåëåé. Ïîñêîëüêó â ñëó÷àå íåñêîëüêèõ äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí äàííûõ äâèæèìûõ âåùåé äîëæíà ñóùåñòâîâàòü óïîðÿäî÷åííàÿ öåïü îò ñðåäíèõ ïðè÷èí ê ïåðâîé, òî áåñêîíå÷íî ìíîãèå äåéñòâóþùèå ïðè÷èíû ìîãëè áû áûòü òîëüêî ñðåäíèìè, áåç ïåðâîé, ÷òî ïðèâåëî áû ê èõ óñòðàíåíèþ, ïîñêîëüêó ñðåäíèå çàâèñÿò îò ïåðâîé ïðè÷èíû è íå ìîãóò áûòü áåç íåå. Íî ïåðâàÿ äåéñòâóþùàÿ ïðè÷èíà âñåõ âåùåé åñòü Áîã. ×åòâåðòîå äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò èç íàëè÷èÿ áîëüøåé èëè ìåíüøåé èñòèííîñòè âåùåé, ÷òî äîëæíî èìåòü ïðè÷èíîé íàèâûñøóþ èñòèíó (Àðèñòîòåëü, «Ìåòàôèçèêà» II, 1), êîòîðàÿ, âìåñòå ñ òåì, åñòü íàèâûñøåå ñóùåå, Áîã; âåäü èñòèííîå è ñóùåå âçàèìîîáðàòèìû. Ïÿòîå äîêàçàòåëüñòâî çàêëþ÷àåò îò öåëåóñòðåìëåííîñòè åñòåñòâåííûõ âåùåé ê ïåðâîé âåäóùåé öåëåâîé ïðè÷èíå, ò. å. ê Áîãó. Øåñòîå äîêàçàòåëüñòâî, â S.c.G I 15, íà÷èíàåòñÿ ñ êîíòèíãåíòíîãî ñóùåãî, êîòîðîå ìîæåò êàê áûòü, òàê è íå áûòü, è ïîòîìó, äëÿ òîãî, ÷òîáû áûòü, íóæäàåòñÿ â ïðè÷èíå.  ñëó÷àå åñëè è îíà êîíòèíãåíòíà, à áåñêîíå÷íûé ðÿä êîíòèíãåíòíûõ ïðè÷èí íå ìîæåò ñóùåñòâîâàòü, òî ñêîðåå ñëåäóåò äîïóñòèòü íåîáõîäèìóþ ïðè÷èíó. Åñëè â ýòîì ñëó÷àå ñóùåñòâóåò ìíîãî çàâèñèìûõ ïðè÷èí, êîòîðûå èìåþò ïðè÷èíó íåîáõîäèìîñòè âîâíå, òî èõ ÷èñëî íå áåñêîíå÷íî, è îíè äîëæíû â êîíöå êîíöîâ çàâèñåòü îò îäíîé ïåðâîé, ñóùåñòâóþùåé ñàìà ïî ñåáå è ÿâëÿþùåéñÿ àáñîëþòíî íåîáõîäèìîé. È òàêîâàÿ åñòü Áîã.  S.th. I q.2 a.3 ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî èìååò òàêîå æå ñòðîåíèå, êàê ïåðâîå â S.c.G. Èñõîäÿ èç äâèæèìûõ âåùåé â ìèðå, îíî âîçâîäèò èõ äâèæåíèå ê äâèãàòåëÿì, êîòîðûå ñàìè òàêæå ïðèâîäÿòñÿ â äâèæåíèå äðóãèìè, íî â êîíå÷íîì èòîãå äîëæíû çàâèñåòü îò ïåðâîãî, íåïîäâèæíîãî äâèãàòåëÿ. Òî, ÷òî äâèæèìîå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî äðóãèì (à íå ñàìî ñîáîþ), Ôîìà çäåñü îáîñíîâûâàåò ïîñðåäñòâîì àðèñòîòåëåâñêîãî ó÷åíèÿ î ïîòåíöèè è àêòå (ñîãëàñíî êîòîðîìó äâèæèìîå, êàê ïîòåíöèàëüíîå, àêòóàëèçèðóåòñÿ äðóãèì, óæå àêòóàëüíûì, äâèæóùèì). Ñóùåñòâîâàíèå áåñêîíå÷íî ìíîãèõ äâèãàòåëåé íåâîçìîæíî, ïîñêîëüêó ýòî áû óñòðàíèëî ïåðâûé íåïîäâèæíûé äâèãàòåëü. Íî òàêîâîé åñòü Áîã. Âòîðîå äîêàçàòåëüñòâî ñîîòâåòñòâóåò òðåòüåìó â S.c.G è ïîäîáíî åìó èìååò ïðåäïîñûëêîé ïîðÿäîê â äåéñòâóþùèõ ïðè÷èíàõ. Ãäå ñóùåñòâóåò íåñêîëüêî äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí, òàì äîëæíà ñóùåñòâîâàòü ïåðâàÿ, êîòîðàÿ òîëüêî è åñòü ïðè÷èíà â ïîëíîì ñìûñëå ñëîâà, è îò íåå çàâèñÿò äðóãèå, êàê îïîñðåäóþùèå. Áåñêîíå÷íûé ðåãðåññ ñäåëàë áû âñå ïðè÷èíû ñðåäíèìè, è óñòðàíèë áû ïåðâóþ, èç-çà ÷åãî áûëè áû óñòðàíåíû è ïðî÷èå. 5
Òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî (èìåþùåå èñòî÷íèêàìè òðóäû Àâèöåííû, Ìàéìîíèäà è Àðèñòîòåëÿ) îñíîâûâàåòñÿ íà ïðîòèâîïîëîæíîñòè ìåæäó âîçìîæíûì/êîíòèíãåíòíûì è íåîáõîäèìûì – êîíòèíãåíòíûå âåùè, ñóùåñòâóþùèå â ìèðå è ìîãóùèå êàê áûòü, òàê è íå áûòü, çàâèñÿò îò ïðè÷èí, êîòîðûå, êîëü ñêîðî ñàìè îíè òàêæå êîíòèíãåíòíû è íå íåîáõîäèìû â ñòðîãîì ñìûñëå, äîëæíû áûòü âîçâåäåíû ê íåîáõîäèìîé ïðè÷èíå, èíà÷å âñå îíè áûëè áû óñòðàíåíû, è íè÷åãî áû íå ñóùåñòâîâàëî ñåé÷àñ (÷òî ëîæíî). Íî ïåðâàÿ íåîáõîäèìàÿ ïðè÷èíà åñòü Áîã. ×åòâåðòîå äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò èç ìåíüøåé èëè áîëüøåé èñòèííîñòè, áëàãîñòè è ñïîñîáíîñòè ñóùåñòâîâàòü â ìèðñêèõ âåùàõ, êîòîðûå çàâèñÿò (ïðåæäå îò èììàíåíòíûõ ïðè÷èí, íî â êîíå÷íîì èòîãå) îò ïåðâîé (òðàíñöåíäåíòíîé) ïðè÷èíû. Îíà äîëæíà èìåòü òàêèå ñâîéñòâà â íàèáîëüøåé ìåðå (ò.å. áûòü èìè) è, òåì ñàìûì, áûòü è íàèâûñøèì ñóùèì, ò.å. Áîãîì. Ïÿòîå äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò èç öåëåñîîáðàçíîé äåÿòåëüíîñòè ïðèðîäíûõ âåùåé è âîçâîäèò èõ ïðåæäå âñåãî ê èììàíåíòíûì èì öåëåâûì ïðè÷èíàì. Íî îíè äîëæíû, ïîñêîëüêó îíè ñàìè íåðàçóìíû, â êîíå÷íîì èòîãå çàâèñåòü îò ïåðâîé (òðàíñöåíäåíòíîé) öåëåâîé ïðè÷èíû, êîòîðàÿ åñòü ðàçóìíîå ñóùåñòâî, ò.å. Áîã.
II. Èíäóêòèâíàÿ ôîðìà äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû Êàê ìîæíî ïîíÿòü èç êðàòêîãî îáçîðà, äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû èìåþò èíäóêòèâíóþ ôîðìó – îíè èñõîäÿò èç îïûòíî âîñïðèíèìàåìûõ âåùåé â ìèðå è ïðèâîäÿò èõ ê ïðè÷èíàì, ñíà÷àëà êî âòîðè÷íûì, çàòåì ê ïåðâîïðè÷èíå. Èíäóêöèÿ æå (epagoge) â èñõîäíîì, àðèñòîòåëåâñêîì ñìûñëå, çíà÷èò «ïîäâåäåíèå», à èìåííî ê åäèíè÷íûì âåùàì îïûòà, ÷òîáû, èñõîäÿ èç íèõ, âûâåñòè îáùåå, ïðè÷èííîå. Äåäóêòèâíûå äîêàçàòåëüñòâà, íàïðîòèâ, çàêëþ÷àþò îò îáùåãî, ïðè÷èííîãî (êîòîðîå óæå äî ýòîãî îáíàðóæåíî èíäóêòèâíûì ïóòåì) ê åäèíè÷íûì ñëó÷àÿì, âîñïðèíèìàåìûì â îïûòå. Ñàì Ôîìà ÿñíî âûñêàçûâàåòñÿ îá èíäóêòèâíîé ôîðìå ñâîèõ äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà â îáåèõ «Ñóììàõ», ïðè ýòîì îí èñïîëüçóåò àðèñòîòåëåâñêîå ó÷åíèå î äîêàçàòåëüñòâå («Âòîðàÿ Àíàëèòèêà», îñîáåííî I 13).  S.c.G I 11-12 è S.th. I q.2 a.2 îí ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî ñóùåñòâîâàíèå Áîãà ñëåäóåò äîêàçûâàòü èñõîäÿ èç åãî äåéñòâèé, êîòîðûå ïîñòèæèìû, áëàãîäàðÿ îïûòó, â âèäèìîì òâîðåíèè, è â 6
S.c.G I, 12 îí òàê âåäåò àðãóìåíòàöèþ, âñëåä çà Àðèñòîòåëåì: äîêàçàòåëüñòâî òîãî, ÷òî íå÷òî ñóùåñòâóåò, à èìåííî êàê ïðè÷èíà äàííîãî äåéñòâèÿ, èìååò â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà íå ïðè÷èíó, à äåéñòâèå, ÷åðåç êîòîðîå äåëàåòñÿ âûâîä î ïðè÷èíå è ÷òîéíîñòè.  äîêàçàòåëüñòâå áûòèÿ Áîãà «ñëåäóåò â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà ïðèíèìàòü íå áîæåñòâåííóþ ñóùíîñòü èëè ÷òîéíîñòü, íî âìåñòî ÷òîéíîñòè êàê ñðåäíèé òåðìèí ïðèíèìàåòñÿ äåéñòâèå, êàê òî ïðîèñõîäèò â äîêàçàòåëüñòâàõ òîãî, ÷òî (íå÷òî) ñóùåñòâóåò».  S.th. I 2, 2 Ôîìà òàêæå óïîìèíàåò àðèñòîòåëåâñêîå ðàçëè÷åíèå ìåæäó «äîêàçàòåëüñòâîì òîãî, ÷òî» (demonstratio quia) è «äîêàçàòåëüñòâîì, ïî÷åìó» (demonstratio propter quid): ïîñëåäíåå îáîñíîâûâàåò äåéñòâèÿ íåêîåé âåùè, èñõîäÿ èç åå ïðè÷èíû, êîòîðàÿ íàõîäèòñÿ â ñðåäíåì òåðìèíå. Íàïðîòèâ, «äîêàçàòåëüñòâî òîãî, ÷òî» ïîêàçûâàåò ñóùåñòâîâàíèå ïðè÷èíû âåùè, èñõîäÿ èç åå äåéñòâèé, êîòîðûå òåïåðü ïðèíèìàþòñÿ â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà; âåäü äåéñòâèÿ äëÿ íàñ ïîíà÷àëó èçâåñòíåå, ÷åì ïðè÷èíà. Òàêèì îáðàçîì, ñóùåñòâîâàíèå Áîãà äîëæíî áûòü äîêàçàíî èñõîäÿ èç Åãî äåéñòâèé, êîòîðûå áåðóòñÿ â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà â äîêàçàòåëüñòâå. Âîçðàæåíèå îïïîíåíòà (âòîðîå), ÷òî äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà äîëæíî ñîäåðæàòü â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà ÷òîéíîñòü Áîãà, Ôîìà îòêëîíÿåò ïðè ïîìîùè àðèñòîòåëåâñêîãî àðãóìåíòà2 , ÷òî çíàíèþ ÷òîéíîñòè íåêîòîðîé âåùè äîëæíî ïðåäøåñòâîâàòü çíàíèå òîãî, ÷òî îíà ñóùåñòâóåò. Òàêèì îáðàçîì, â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà â äîêàçàòåëüñòâå áûòèÿ Áîãà äîëæíà íàõîäèòüñÿ íå ÷òîéíîñòü Áîãà, à òîëüêî «òî, ÷òî çíà÷èò èìÿ «Áîã»», ïîñêîëüêó, òî åñòü, èìÿ îáîçíà÷àåò äåéñòâèå Áîãà; âåäü áîæåñòâåííûå èìåíà áåðóòñÿ íà îñíîâàíèè Åãî äåéñòâèé, à îíè íàì áîëåå èçâåñòíû, ÷åì Åãî ÷òîéíîñòü. ×òîáû ëó÷øå ïîíèìàòü èíäóêòèâíóþ ïðèðîäó äîêàçàòåëüñòâà òîãî, ÷òî Áîã ñóùåñòâóåò, ñëåäóåò ïðèíÿòü âî âíèìàíèå àðèñòîòåëåâñêèé òåêñò âî «Âòîðîé Àíàëèòèêå» I 13, â êîòîðîì ïðîâîäèòñÿ ðàçëè÷èå ìåæäó «äîêàçàòåëüñòâîì òîãî, ÷òî» è «äîêàçàòåëüñòâîì, ïî÷åìó...», ò.å. (ñîãëàñíî áîëåå ïîçäíåé òåðìèíîëîãèè) ìåæäó èíäóêòèâíûì è äåäóêòèâíûì äîêàçàòåëüñòâîì.  òî âðåìÿ êàê äåäóêòèâíûå äîêàçàòåëüñòâà îáîñíîâûâàþò îòíîøåíèå ïðåäìåòñâîéñòâî, îïðåäåëåííîå â òîé èëè èíîé íàóêå, èñõîäÿ èç èõ ïðè÷èí, ïðè÷åì ïðåäìåòû Î1, Î2, Î3 (Î – objectus) ïðèíèìàþòñÿ â êà÷åñòâå ìåíüøåãî òåðìèíà, ñâîéñòâà èëè äåéñòâèÿ E (effectus) – â áîëüøåì, à ïðè÷èíà Ñ (causa) – â ñðåäíåì: Ñ—Å Î 1,2,3 — Ñ Î 1,2,3, – Å, 7
òî èíäóêòèâíûå äîêàçàòåëüñòâà ïðîâîäÿòñÿ òàê, ÷òî îíè îò äàííûõ ñâîéñòâ, êîòîðûå ÷àùå âñåãî ñóòü äåéñòâèÿ ïðåäìåòîâ, ïðîèçâîäÿò âûâîä î ïðè÷èíå, êîòîðàÿ íàõîäèòñÿ â ïðåäìåòàõ, ïðè÷åì äåéñòâèÿ, ÷òî õàðàêòåðíî, ïîÿâëÿþòñÿ â ñðåäíåì òåðìèíå, à ïðè÷èíà, íàïðîòèâ, â áîëüøåì: Î 1,2,3 — Å Å—Ñ Î 1,2,3 — Ñ. Òàêîå èíäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé îáðàùåíèå äåäóêòèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà. Îñíîâàíèå äëÿ èíäóêòèâíîãî õîäà, ñ èíûì, ÷åì â äåäóêòèâíîì, ïîëîæåíèåì òåðìèíîâ, çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî (êàê èçëîæåíî â I 13) äåéñòâèÿ äëÿ íàñ ïîíà÷àëó èçâåñòíåå, íàãëÿäíåå, ÷åì ïðè÷èíû, êîòîðûå åùå òîëüêî äîëæíû áûòü íàéäåíû. Àðèñòîòåëü ýòî îáúÿñíÿåò äâóìÿ ïðåêðàñíûìè ïðèìåðàìè èç àñòðîíîìèè – èç îïûòà ìû çíàåì, ÷òî ïëàíåòû (â ïðîòèâîïîëîæíîñòü íåïîäâèæíûì çâåçäàì) íå ñâåòÿòñÿ, è èç ýòîãî çàêëþ÷àåì, ÷òî îíè áëèæå. Èñõîäíûé ïóíêò «ïðèíÿò ïîñðåäñòâîì èíäóêöèè èëè ïîñðåäñòâîì âîñïðèÿòèÿ» (78à 35). Òàêèì îáðàçîì, ïðåæäå ïîÿâëÿåòñÿ íå-ñâå÷åíèå êàê ïðè÷èíà äëÿ áëèçîñòè ïëàíåò, è ïîëó÷àåòñÿ òàêîé âûâîä, êîòîðûé äàåò ïîñëåäîâàòåëüíîñòü I-IIIII äîêàçàòåëüñòâà ïåðâîé ôèãóðû (barbara): II Ïëàíåòû íå ñâåòÿòñÿ; I íå-ñâåòÿùèåñÿ íåáåñíûå òåëà íàõîäÿòñÿ â áîëüøåé áëèçîñòè; III ïëàíåòû íàõîäÿòñÿ â áîëüøåé áëèçîñòè. Îäíàêî îêàçûâàåòñÿ, íàîáîðîò, ÷òî áëèçîñòü ïðè÷èíû ñâèäåòåëüñâóåò î íå ñâå÷åíèè, è ÷òî ïðèâåäåííîå äîêàçàòåëüñòâî â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà íàçûâàåò íå ïðè÷èíó, íî äåéñòâèå, à ïðè÷èíó – â êà÷åñòâå áîëüøåãî òåðìèíà. Èñõîäÿ èç èçâåñòíîãî áëàãîäàðÿ îïûòó ñâîéñòâà ëóíû îáðàçîâûâàòü ôàçû, áûëî âûâåäåíî, åùå äî Àðèñòîòåëÿ, ÷òî îíà èìååò ôîðìó øàðà. Ïîëó÷àåòñÿ èíäóêòèâíûé âûâîä, êîòîðûé â ëîãè÷åñêîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè I-II-III ÿâëÿåòñÿ äîêàçàòåëüñòâîì ïåðâîé ôèãóðû (darii): II Ëóíà îáðàçóåò ôàçû; I òåëà, îáðàçóþùèå ôàçû, èìåþò ôîðìó øàðà; III Ëóíà èìååò ôîðìó øàðà. Èç ýòîãî ïðèìåðà âíîâü âèäíî, ÷òî ñðåäíèé òåðìèí, êîòîðûé íà ïåðâûé âçãëÿä ñîäåðæèò ïðè÷èíó, â äåéñòâèòåëüíîñòè ñîäåðæèò äåéñòâèå; ïðè÷èíó æå ñîäåðæèò áîëüøèé òåðìèí; íå îáðàçîâàíèå ôàç åñòü ïðè÷èíà øàðîîáðàçíîñòè Ëóíû, íî íàîáîðîò – âòîðîå åñòü ïðè÷èíà ïåðâîãî3 . 8
Çäåñü ñëåäóåò çàìåòèòü, ÷òî èíäóêòèâíûé õîä ïîäëèííîãî äâèæåíèÿ ïîçíàíèÿ îçíà÷àåò îáíàðóæåíèå ïðè÷èíû, êîòîðàÿ äî ñèõ ïîð áûëà íåèçâåñòíîé. Åñëè ìû âåðíåìñÿ ê äîêàçàòåëüñòâàì áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû, òî â íèõ íåñëîæíî îáíàðóæèòü èíäóêòèâíóþ ôîðìó çàêëþ÷åíèÿ, êîòîðàÿ ñâÿçàíà ñ îáíàðóæåíèåì ïðè÷èíû, êàê òàêîâîé (ïîíà÷àëó) íåèçâåñòíîé. À èìåííî, äîêàçàòåëüñòâà ïðåæäå âñåãî ïðèõîäÿò ê èììàíåíòíûì ïðè÷èíàì (ñ) â âåùàõ, íàõîäÿùèõñÿ â ìèðå (Î), íî îíè îáíàðóæèâàþòñÿ êàê íåäîñòàòî÷íûå, «âòîðè÷íûå» ïðè÷èíû è ïðîÿâëÿþòñÿ êàê äåéñòâèÿ (Å) (òðàíñöåíäåíòíîé) «ïåðâîé» ïðè÷èíû. Òàê, ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò èç ýìïèðè÷åñêè äàííûõ, äâèæèìûõ âåùåé (Î 1,2,3) è ñâÿçûâàåò èõ ñ ïðè÷èíàìè äâèæåíèÿ (ñ), êîòîðûå, îäíàêî, ñàìè ïðîÿâëÿþòñÿ êàê äâèæèìûå, èìåþùèå ïðè÷èíó (Å), è òðåáóþò âîñõîæäåíèÿ ê ñîáñòâåííîé, íåïîäâèæíîé, ïåðâîé ïðè÷èíå (Ñ). II Î 1,2,3 — ñ/Å I ñ/Å — Ñ III Î 1,2,3 — Ñ. Òî æå ñòðîåíèå èìåþò è ïðî÷èå äîêàçàòåëüñòâà (ñì. íèæå Êîììåíòàðèé è Ïðèëîæåíèå II, ãäå îíè âñåãäà ïðåäñòàâëåíû â èõ èíäóêòèâíîì ïîñòðîåíèè, íà÷èíàþùåìñÿ ñ ïîñûëêè II, îòíîñÿùåéñÿ ê âåùàì, ïîñòèæèìûì â îïûòå). Õîä âñåãäà èíäóêòèâåí è êàæäûé ðàç îáîçíà÷àåò ïîäëèííîå äâèæåíèå ïîçíàíèÿ â óêàçàííîì ñìûñëå. Ýòî ïîêàçûâàåò, ìåæäó ïðî÷èì, è ïîíÿòèå «ïÿòü ïóòåé», êîòîðîå íàïîìèíàåò êàê îá èñõîäíî ðåëèãèîçíîé ìåòàôîðå ïóòè, òàê è î ìåòàôèçè÷åñêîì âîñõîæäåíèè â ïîçíàíèè ê òðàíñöåíäåíòíîìó íà÷àëó, ñîãëàñíî ôèëîñîôñêîé òðàäèöèè4 . Äîêàçàòåëüñòâà íà÷èíàþòñÿ èíäóêòèâíî ñ åäèíè÷íûõ âåùåé, ïîñòèæèìûõ â îïûòå (Î 1,2,3), ñð. â S.th. I 2,3: «Äîñòîâåðíî è óñòàíîâëåíî ÷óâñòâîì, ÷òî íå÷òî äâèæåòñÿ â ýòîì ìèðå». Òàêîâî íà÷àëî ïåðâîãî äîêàçàòåëüñòâà, à íà÷àëî òðåòüåãî ãëàñèò: «Ìû îáíàðóæèâàåì ñðåäè âåùåé íåêîòîðûå, êîòîðûå èìåþò âîçìîæíîñòü êàê áûòü, òàê è íå áûòü...». Çàòåì äîêàçàòåëüñòâî ïðîäîëæàåòñÿ, ïîñëå ïðîöèòèðîâàííîãî íà÷àëüíîãî ïîëîæåíèÿ, îáîáùàþùèì âûñêàçûâàíèåì: «Âñå, ÷òî äâèæåòñÿ, ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åìòî äðóãèì» è îáîñíîâûâàåò ýòî èíäóêòèâíûì îáðàçîì5 , èñõîäÿ èç ïîíÿòèé ïîòåíöèè è àêòà, ñ ïîìîùüþ êîòîðûõ åùå Àðèñòîòåëü îïðåäåëÿë äâèæåíèå. Îäíàêî çäåñü äåëàåòñÿ íå îáùèé âûâîä î ïðè÷èííîì îòíîøåíèè, êàê òàêîâîì, ìåæäó äâèæèìûì è äâèæóùèì – îíî ìîæåò áûòü ïîíÿòî òîëüêî èíäóêòèâíî, ýìïèðè÷åñêè – íî î ñâîéñòâå ýòîãî îòíîøåíèÿ, à èìåííî, òîì, ÷òî äâèæóùåå è äâèæèìîå ðàçëè÷íû, ÷òîáû èñêëþ÷èòü ñàìîäâèæåíèå (òî÷íåå – ñàìîïðè÷èííîñòü)6 . 9
III. Êðèòèêà Ôîìîé àðãóìåíòà Àíñåëüìà  îáåèõ «Ñóììàõ» òåêñòó ñ äîêàçàòåëüñòâàìè áûòèÿ Áîãà Ôîìà ïðåäïîñûëàåò îáñóæäåíèå òîãî, ìîæåò ëè áûòü äîêàçàíî ñóùåñòâîâàíèå Áîãà. Äâà ïðîòèâîïîëîæíûõ âîççðåíèÿ ñòàâÿòñÿ ïîä âîïðîñ: îäíî ñ÷èòàåò ñóùåñòâîâàíèå Áîãà èçâåñòíûì ñàìèì ïî ñåáå, äðóãîå – íåïîñòèæèìûì è ïðèíèìàåìûì òîëüêî íà âåðó. Ê ïåðâîìó âîççðåíèþ Ôîìà ïðè÷èñëÿåò àðãóìåíò Àíñåëüìà: îí èñõîäèò èç ñóùíîñòíîãî ïîíÿòèÿ Áîãà êàê Òîãî, «ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò ìûñëèòüñÿ íå÷òî áîëüøåå», ÷òîáû òåì ñàìûì äîñòè÷ü ïîíèìàíèÿ òîãî, ÷òî Áîã äîëæåí ñóùåñòâîâàòü íå òîëüêî â èíòåëëåêòå, íî è â äåéñòâèòåëüíîñòè, «ïîñêîëüêó òàêîâîå – áîëüøå». Òî, «ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò ìûñëèòüñÿ íå÷òî áîëüøåå», Áîã, íå ìîæåò ìûñëèòüñÿ êàê íå-ñóùèé, íî òîëüêî êàê ñóùèé. Ôîìà óïîìèíàåò îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî íàçâàííîãî âîççðåíèÿ â S.c.G I 10 åùå è äàëüíåéøèå àðãóìåíòû, à èìåííî, ÷òî ïðåäèêàòû, êîòîðûå âûñêàçûâàþòñÿ î ñóáúåêòå èäåíòè÷íûì îáðàçîì, èçâåñòíû ñàìè ïî ñåáå èç ñóáúåêòà; òàê ïðîèñõîäèò â òàâòîëîãè÷åñêèõ âûñêàçûâàíèÿõ («÷åëîâåê åñòü ÷åëîâåê») è â âûñêàçûâàíèÿõ, îïðåäåëÿþùèõ ñóùíîñòü («÷åëîâåê åñòü æèâîå ñóùåñòâî»), ê êîòîðûì òàêæå îòíîñèòñÿ âûñêàçûâàíèå «Áîã åñòü», ïîñêîëüêó ñóùíîñòü Áîãà åñòü Åãî ñîáñòâåííîå áûòèå; äàëåå, ÷òî ñóùåñòâîâàíèå Áîãà èçâåñòíî åñòåñòâåííûì îáðàçîì, ïîñêîëüêó âñå åñòåñòâåííûì îáðàçîì ñòðåìÿòñÿ ê Íåìó, è ÷òî Îí äîëæåí áûòü íàèáîëåå èçâåñòíûì, ïîñêîëüêó âñå äðóãîå ïîçíàåòñÿ áëàãîäàðÿ Åìó.  S.th. I 2.1 ïðèâîäèòñÿ åùå àðãóìåíò îò èñòèíû: èñòèííûå âûñêàçûâàíèÿ ñóùåñòâóþò (äàæå äëÿ òîãî, êòî ýòî îòðèöàåò, âåäü ñàìî îòðèöàòåëüíîå âûñêàçûâàíèå ïðåòåíäóåò íà òî, ÷òîáû áûòü èñòèííûì). Íî åñëè ñóùåñòâóåò èñòèííîå, òî ñóùåñòâóåò è åãî ïðè÷èíà, êîòîðàÿ åñòü ñàìà èñòèíà, Áîã. Êðèòè÷åñêîå îòíîøåíèå Ôîìû â S.c.G I 11 è S.th. I 2.1 îñíîâûâàåòñÿ íà àðèñòîòåëåâñêîì ðàçëè÷åíèè ìåæäó «òåì, ÷òî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå» è «òåì, ÷òî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå è äëÿ íàñ»7. Èçâåñòíîå ñàìî ïî ñåáå ñîäåðæèòñÿ â âûñêàçûâàíèÿõ, ïðåäèêàò êîòîðûõ çàêëþ÷åí â ñóáúåêòå èäåíòè÷íûì îáðàçîì; òàê ïðîèñõîäèò â ñëó÷àå âûñêàçûâàíèé, îïðåäåëÿþùèõ ñóùíîñòü («÷åëîâåê åñòü æèâîå ñóùåñòâî») â ïîñûëêàõ â õîäå íàó÷íûõ äîêàçàòåëüñòâ. (Òàêæå «äëÿ íàñ» èçâåñòíû âûñêàçûâàíèÿ, åñëè èõ ïîíÿòèÿ îáùåèçâåñòíû, íàïðîòèâ, îíè èçâåñòíû òîëüêî ñàìè ïî ñåáå, åñëè îíè ïîíèìàþòñÿ ÷åëîâåêîì, ñâåäóùèì ëèøü â òîé èëè èíîé íàóêå). Ïðàâäà, âûñêàçûâàíèå «Áîã åñòü» èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå, ïîñêîëü10
êó ïðåäèêàò ñîäåðæèòñÿ â ñóáúåêòå, âåäü ñóùíîñòü Áîãà òîæäåñòâåííà Åãî áûòèþ, íî íå äëÿ íàñ, ïîñêîëüêó ñóùíîñòü Áîãà íå ÿâëÿåòñÿ äëÿ íàñ èçíà÷àëüíî èçâåñòíîé. Ïîýòîìó åùå òîëüêî ñëåäóåò äîêàçàòü, ÷òî Áîã åñòü, à èìåííî, èñõîäÿ èç áîëåå èçâåñòíîãî äëÿ íàñ, èç Åãî äåéñòâèé â òâîðåíèè. Òàêæå ïîíÿòèå ñóùíîñòè Áîãà ó Àíñåëüìà, êàê òîãî, «ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò ìûñëèòüñÿ íå÷òî áîëüøåå», ïîíÿòíî ñàìî ïî ñåáå, íî íå äëÿ êàæäîãî8. È, òàêèì îáðàçîì, âîçìîæíî, ÷òî ÷åëîâåê îòðèöàåò ñóùåñòâîâàíèå Áîãà (êîãäà îí îñïàðèâàåò ñóùíîñòü Áîãà) èç-çà ñëàáîñòè ÷åëîâå÷åñêîãî ðàçóìà, êîòîðûé èçíà÷àëüíî îòíîñèòñÿ êàê ñëåïîé ê íàèáîëåå èçâåñòíîìó ñàìîìó ïî ñåáå (íàèáîëåå èíòåëëèãèáåëüíîìó, Áîãó; ñð. Àðèñòîòåëü, «Ìåòàôèçèêà» II 1)9 . Ïðàâäà î Áîãå ìû, ëþäè, èìååì åñòåñòâåííîå çíàíèå, êîòîðîå, îäíàêî, ñìóòíî è íåîïðåäåëåííî (â ñîîòâåòñòâèè ñ íåîïðåäåëåííûì ñòðåìëåíèåì ÷åëîâåêà ê Áîãó) è ìîãóùåå âêëþ÷àòü çàáëóæäåíèå (âïëîòü äî ñîìíåíèÿ â ñóùåñòâîâàíèè Áîãà), è, òàêèì îáðàçîì, íè â êîåì ñëó÷àå íå ÿâëÿåòñÿ òî÷íûì ïîíèìàíèåì ñóùíîñòè Áîãà. Íî êðèòèêà Ôîìû èäåò äàëüøå: äàæå åñëè áû êàæäûé ïîíèìàë àíñåëüìîâî ïîíÿòèå ñóùíîñòè Áîãà, òî èç ýòîãî òîëüêî ñëåäîâàëî áû, ÷òî Áîã ñóùåñòâóåò â ðàçóìå, à íå â äåéñòâèòåëüíîñòè. Ïðè ýòîì Ôîìà â S.c.G I 11 âíîâü ññûëàåòñÿ íà àðèñòîòåëåâñêèé ïðèíöèï: «Âåäü íåîáõîäèìî, ÷òîáû áûëè òåì æå ñàìûì îáðàçîì îïðåäåëåíû è âåùü (ñîãëàñíî åå áûòèþ) è ñìûñë èìåíè (ò.å. åå ÷òîéíîñòü)»10. Ïîä «òåì æå ñàìûì îáðàçîì» èìååòñÿ â âèäó èíäóêòèâíîå ñõâàòûâàíèå ñóùåñòâîâàíèÿ è ÷òîéíîñòè íåêîòîðîé âåùè (â ïðîòèâîïîëîæíîñòü äåäóêòèâíî-íàó÷íûì äîêàçàòåëüñòâàì); ýòî êàñàåòñÿ ñîäåðæàíèÿ ïîñûëîê äîêàçàòåëüñòâà (êîòîðûå ñàìè áîëåå íå ïîäëåæàò äîêàçàòåëüñòâó). Ñóùåñòâîâàíèå è ÷òîéíîñòü – äâà àñïåêòà îäíîãî áûòèÿ êàæäîé âåùè, è ïîýòîìó îíè ðàâíîçíà÷íû: åñëè ñóùíîñòü íåêîòîðîé âåùè ïðèíèìàåòñÿ êàê òîëüêî ìûñëèìàÿ, òî åå ñóùåñòâîâàíèå – òîæå, è íàîáîðîò. Ïîýòîìó íåâîçìîæíî, êàê òîãî õî÷åò Àíñåëüì, âûâîäèòü èç òîëüêî ìûñëèìîãî ïîíÿòèÿ î ñóùíîñòè Áîãà åãî äåéñòâèòåëüíîå ñóùåñòâîâàíèå; âåäü äëÿ ýòîãî ïðåæäå ñëåäîâàëî áû ïðèíÿòü ñóùíîñòü Áîãà êàê äåéñòâèòåëüíóþ (íî ñ ýòèì îòðèöàòåëè Áîãà íå ñîãëàøàþòñÿ). Êðèòèêà Ôîìû ñîîòâåòñòâóåò çäåñü àðèñòîòåëåâñêîìó ó÷åíèþ, ÷òî ìû íå ìîæåì ïîíÿòü ñóùíîñòü ÷åãî-òî, åñëè ïðåæäå íå óçíàåì î åãî ñóùåñòâîâàíèè11 . Èìåííî ïîýòîìó íåîáõîäèìî è â îòíîøåíèè Áîãà ïðåæäå îïðåäåëåíèÿ Åãî ñóùíîñòè äîêàçàòü Åãî ñóùåñòâîâàíèå. 11
Íàêîíåö, ê ýòîìó æå îòíîñèòñÿ ñëåäóþùåå: åñëè ñóùåñòâîâàíèå Áîãà âûâîäèìî èç Åãî ñóùíîñòè, à â Áîãå ñóùíîñòü è ñóùåñòâîâàíèå èäåíòè÷íû, òî îíî âîîáùå íåäîêàçóåìî, íî äîëæíî «òîò÷àñ», ò.å. íåïîñðåäñòâåííî áûòü ÿñíûì èç åãî ñóùíîñòè. Ýòî îïÿòü-òàêè ñîãëàñóåòñÿ ñ ïîñòóëàòîì èç ó÷åíèÿ Àðèñòîòåëÿ, ñîãëàñíî êîòîðîìó ñâîéñòâî (áîëüøèé òåðìèí â äåäóêòèâíîì äîêàçàòåëüñòâå) íå ìîæåò áûòü äîêàçàíî îò ïðåäìåòà, ìåíüøåãî òåðìèíà, åñëè îíî èäåíòè÷íî ñ åãî ñóùíîñòüþ èëè ÿâëÿåòñÿ åãî ñóùíîñòíûì ïðèçíàêîì; âåäü â (ïåðâûõ, íåïîñðåäñòâåííûõ) ïîñûëêàõ äîêàçàòåëüñòâà ñðåäíèé òåðìèí äîëæåí âêëþ÷àòü â ñåáÿ ñóùíîñòíûé ïðèçíàê ïðåäìåòà, òàê ÷òî âûâîä óæå ïðèíèìàåòñÿ â ïîñûëå çàðàíåå, è ïîëó÷àåòñÿ petitio principii12 . Ñêîðåå ñâîéñòâî, êîòîðîå ñëåäóåò äîêàçàòü, èñõîäÿ èç ïðåäìåòà, äîëæíî íàõîäèòüñÿ âíå åãî ñóùíîñòè. Äàëåå ìû óïîìÿíåì î ïîïûòêàõ, ïðåäïðèíÿòûõ â íåäàâíåé ëèòåðàòóðå, ïîäêðåïèòü àðãóìåíò Àíñåëüìà è ëèøèòü ñèëû êðèòèêó Ôîìû13 . Çàùèòíèêè àðãóìåíòà Àíñåëüìà óêàçûâàþò ñåãîäíÿ íà òî, ÷òî îí íå äåëàåò çàêëþ÷åíèÿ, èñõîäÿ èç ïóñòîé èäåè, èç ÷èñòîãî ïîíÿòèÿ Áîãà îòíîñèòåëüíî Åãî äåéñòâèòåëüíîãî áûòèÿ, íî ïðåäïîñûëàåò õðèñòèàíñêóþ âåðó â Áîãà, íà êîòîðóþ Àíñåëüì ÿâíî ññûëàåòñÿ â «Ïðîñëîãèîíå» (íàïðèìåð, ãë. 1: «åñëè íå óâåðóþ, íå óðàçóìåþ»*, ÷òî ñîçâó÷íî Èñàéå, 7, 9). Ôîìà æå êðèòèêîâàë àðãóìåíò èç «Ïðîñëîãèîíà», ãë. 2, âûðâàâ åãî èç êîíòåêñòà. Íåêîòîðûå èíòåðïðåòàòîðû âèäÿò âî âòîðîé ÷àñòè äîêàçàòåëüñòâà (ãë. 3, à èìåííî, ÷òî íåëüçÿ ïîìûñëèòü, ÷òî Áîã íå ñóùåñòâóåò) åãî ñîáñòâåííóþ ñåðäöåâèíó, ïîñêîëüêó çäåñü ðå÷ü èäåò íå î ÷åì-òî áåçëè÷íîì (î òîì, ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå), à î ëè÷íîñòíîì Áîãå14 . Îäíàêî êîíöåïöèè, ïðåäñòàâëÿþùèå ðàçëè÷íîå ñîîòíîøåíèå ìåæäó ðàöèîíàëüíî ìûñëÿùèì Àíñåëüìîì è âåðóþùèì Àíñåëüìîì ñåãîäíÿ îñïàðèâàþò äðóã äðóãà15 . Ñåãîäíÿ â äèñêóññèè îá àðãóìåíòå Àíñåëüìà âûäåëÿþòñÿ äâà íàïðàâëåíèÿ, êîòîðûå îõàðàêòåðèçîâàòü êàê «èäåàëèñòè÷åñêîå» è «ðåàëèñòè÷åñêîå» áûëî áû íåäîñòàòî÷íî, ïîñêîëüêó ýòî ìîæåò ââåñòè â çàáëóæäåíèå. Ïåðâîå ðàññìàòðèâàåò àíñåëüìîâî ïîíÿòèå î ñóùíîñòè Áîãà â ôîðìàëüíîì îòíîøåíèè êàê äàííîñòü â ðàçóìå è äåëàåò çàêëþ÷åíèå, ïîñêîëüêó ðàçóì íå ìîæåò ïîëó÷èòü åãî èç ñåáÿ, î Áîãå, êàê ïðè÷èíå (÷òî ïûòàëñÿ ñäåëàòü óæå Äåêàðò â åãî òðåòüåì «Ðàçìûø*
Ñì.: Àíñåëüì Êåíòåðáåðèéñêèé. Ñî÷. Ì., 1995. Ñ. 128. – Ïðèì. ðåä. 12
ëåíèè»)16; èäåÿ Áîãà ïîñòèãàåòñÿ â íàøåì ðàçóìå ðåôëåêñèâíî êàê äåéñòâèå Áîãà17 . Íî åñëè âîçíèêíåò ñîìíåíèå, ÷òî çäåñü ñîçíàíèå ïîíèìàåòñÿ ïî-êàðòåçèàíñêè ñî ñâîèìè èäåÿìè, çàêëþ÷åííûìè â íåì, òî èäåÿ Áîãà âñå ðàâíî äîëæíà èìåòü ïðè÷èíó «âîâíå»18. Ê ýòîìó ìíå õîòåëîñü áû äîáàâèòü, ÷òî ìû äåéñòâèòåëüíî îñîçíàåì îáúåêòû, êîòîðûå ìû ïîçíàåì, è èõ ñîäåðæàíèå â ðàçóìå, íî íå îñîçíàåì ïîñðåäñòâîì ýòèõ îáúåêòîâ â ðàçóìå òîãî, ÷òî ÿâëÿåòñÿ èõ ïðè÷èíîé. Ñêîðåå ýòè ïðè÷èíû âûâîäÿòñÿ â òåîðèè ïîçíàíèÿ è ðàöèîíàëüíîé ïñèõîëîãèè (êîòîðûå óæå îñíîâûâàþòñÿ íà îíòîëîãè÷åñêè-ìåòàôèçè÷åñêèõ ïðåäïîñûëêàõ). Âñå æå ñëåäóåò ïðèçíàòü, ÷òî â àíñåëüìîâîì ïîíÿòèè î ñóùíîñòè Áîãà, êàê òîãî, «ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå», çàêëþ÷åíà ãíîñåîëîãè÷åñêàÿ è ìåòàôèçè÷åñêàÿ ïðîáëåìàòèêà19 . Äðóãîå íàïðàâëåíèå èíòåðïðåòàöèè àðãóìåíòà Àíñåëüìà ðàññìàòðèâàåò åãî ïîíÿòèå Áîãà ñîäåðæàòåëüíî: ýòî ïîíÿòèå èìååò òàêîå îáúåêòèâíî-ðåàëüíîå ñîäåðæàíèå, êîòîðîå, íåîáõîäèìûì îáðàçîì, äîëæíî áûòü îòíåñåíî ê ðåàëüíî ñóùåñòâóþùåé äåéñòâèòåëüíîñòè20 . Åñëè âåðíóòüñÿ ê êðèòèêå Ôîìîé ýòîãî àðãóìåíòà, òî ìíå êàæåòñÿ, ÷òî îíà îñòàåòñÿ çíà÷èìîé äëÿ óïîìÿíóòîé äèñêóññèè. Åå ìîæíî èçëîæèòü â ñëåäóþùèõ ïóíêòàõ: 1. Õîòÿ â «Ïðîñëîãèîíå» Àíñåëüìà è ñóùåñòâóåò òåñíîå îòíîøåíèå ìåæäó ðåëèãèîçíûì îïûòîì âåðû è ðàöèîíàëüíûì ïîçíàíèåì Áîãà, âñå æå áåññïîðíà ïîïûòêà â ãë. 2 óòâåðäèòü âåðó â Áîãà ïîñðåäñòâîì àðãóìåíòàöèè ðàçóìà.  ýòîé ìåðå ÷èòàòåëþ ïîçâîëÿåòñÿ ðàöèîíàëüíî èñïûòàòü ýòîò àðãóìåíò, êàê ýòî óæå ïðîèçîøëî ó Ãàóíèëî, Ôîìû è äð.  ãë. 2 ïðåäñòàâëåíî äåäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî ñ òðåìÿ òåðìèíàìè, ñðåäíèé èç êîòîðûõ ñîäåðæèò ïîíÿòèå î ñóùíîñòè Áîãà, ìåíüøèé – Áîãà è áîëüøèé – Åãî ñóùåñòâîâàíèå â äåéñòâèòåëüíîñòè, à èìåííî â ïðîòèâîïîëîæíîñòü àëüòåðíàòèâå ïðîñòî ìûñëèìîãî ñóùåñòâîâàíèÿ â ðàçóìå; àëüòåðíàòèâå, êîòîðàÿ îòâåðãàåòñÿ, ïîñêîëüêó îíà ïðîòèâîðå÷èò ïîíÿòèþ î ñóùíîñòè Áîãà, ñîãëàñíî êîòîðîìó Îí åñòü Íàèáîëüøåå, Ñîâåðøåííåéøèé; âåäü áûòü â äåéñòâèòåëüíîñòè «áîëüøå», ÷åì áûòü ëèøü ìûñëèìûì â ðàçóìå. I Òî, ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå, åñòü èëè òîëüêî â ðàçóìå èëè â ðàçóìå è â äåéñòâèòåëüíîñòè. Íî îíî íå åñòü òîëüêî â ðàçóìå; âåäü ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî ñóùåå â ðàçóìå è â äåéñòâèòåëüíîñòè, è îíî – áîëüøå (potest cogitari esse et in re; quod maius est). 13
II Áîã åñòü òî, ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå. III Áîã – åñòü (ñóùåñòâóåò) è â ðàçóìå, è â äåéñòâèòåëüíîñòè.* Íåëüçÿ îòðèöàòü, ÷òî ýòî çàêëþ÷åíèå ëîãè÷åñêè íåêîððåêòíî, ïîñêîëüêó áîëüøèé òåðìèí ïðèìåíÿåòñÿ äâóñìûñëåííî; áûòüâ-äåéñòâèòåëüíîñòè, â ïðîòèâîïîëîæíîñòü ê ïðîñòî ìûñëèìîìó áûòèþ, â áîëüøîé ïîñûëêå åñòü èìåííî òîëüêî ìûñëèìîå äåéñòâèòåëüíîå áûòèå, â çàêëþ÷åíèè æå, íàïðîòèâ, äåéñòâèòåëüíîå áûòèå â äåéñòâèòåëüíîñòè21 . Ëîãè÷åñêàÿ îøèáêà ñâÿçàíà ñ âèäîì ýòîãî äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðîå ñòðåìèòñÿ äîêàçàòü ñóùåñòâîâàíèå Áîãà äåäóêòèâíûì ïóòåì è ïîýòîìó â áîëüøåé ïîñûëêå ìîæåò ââåñòè äåéñòâèòåëüíîå áûòèå Áîãà òîëüêî êàê ìûñëèìîå (potest cogitari esse et in re); âåäü êàê äåéñòâèòåëüíîå îíî åùå òîëüêî äîëæíî áûòü äîêàçàíî â âûâîäå. Ïðè ýòîì íè÷åãî íå ìåíÿåòñÿ, åñëè ïîíèìàòü â ñðåäíåì òåðìèíå íàçâàííóþ ñóùíîñòü Áîãà êàê îáúåêòèâíî-ðåàëüíóþ. Êðèòèêà Ôîìû îòíîñèòñÿ íå ê ýòîé ëîãè÷åñêîé îøèáêå; âåäü îí âîîáùå óñìàòðèâàåò â àðãóìåíòå Àíñåëüìà íå ïîäëèííûé ñèëëîãèçì, íî íåïîñðåäñòâåííîå çàêëþ÷åíèå. È âïîëíå ñïðàâåäëèâî; âåäü òîò, êòî èìåë áû ïîíèìàíèå ñóùíîñòè Áîãà, ïîëó÷èë áû è ñóùåñòâîâàíèå Áîãà êàê ñàìî ñîáîé ðàçóìåþùååñÿ. Íî ëþäÿì íå èçâåñòíà ñóùíîñòü Áîãà ñàìà ïî ñåáå. Ôîìà íå êðèòèêóåò ñâÿçü ìåæäó ïîíÿòèåì ñóùíîñòè è äåéñòâèòåëüíûì ñóùåñòâîâàíèåì, îí, ñêîðåå, çàìå÷àåò, ÷òî äåéñòâèòåëüíîå ñóùåñòâîâàíèå ìîæåò áûòü ñâÿçàíî òîëüêî ñ äåéñòâèòåëüíîé ñóùíîñòüþ, òî åñòü ñ ñóùíîñòüþ äåéñòâèòåëüíî ñóùåãî. 2. Îñíîâîïîëàãàþùóþ èäåþ ýòîé êðèòèêè ìîæíî, ïîæàëóé, ïðåäñòàâèòü ñëåäóþùèì îáðàçîì: äëÿ Ôîìû íåñîìíåííî (ýòî áûëî çíà÷èìî óæå äëÿ Àðèñòîòåëÿ), ÷òî ïîíÿòèÿ íàøåãî îáùåãî è íåîáõîäèìîãî çíàíèÿ èìåþò îáúåêòèâíî-ðåàëüíîå, à íå ïðîñòî ìûñëèìîå çíà÷åíèå. Íî, ñîãëàñíî Ôîìå è Àðèñòîòåëþ, òàê ïðîèñõîäèò ïîòîìó, ÷òî íàøè ïîçíàíèÿ èñõîäÿò èç îïûòà äåéñòâèòåëüíûõ âåùåé22 . Íå ñóùåñòâóåò íèêàêîãî ïîçíàíèÿ ñóùíîñòè âåùåé áåç ïðåäøåñòâóþùåãî îïûòà îòíîñèòåëüíî èõ äåéñòâèòåëüíîãî ñóùåñòâîâàíèÿ23 . ×òî êàñàåòñÿ ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà, òî, ñîãëàñíî Ôîìå, îíî ïîçíàâàåìî, èñõîäÿ èç Åãî äåéñòâèé (â íàñ è â âåùàõ âíå íàñ). Íåðåôëåêñèâíî ìû ïîçíàåì åãî ïðåæäå âñåãî â ðåëèãèîçíîé è íðàâñòâåííîé îáëàñòè. Íî åñëè ìû æåëàåì îñóùåñòâèòü ðåôëåêñèþ è íàó÷íîå ïîíèìàíèå, òî ìû äîëæíû åãî âûâåñòè, êàê ýòî ïðîèñõî*
Ñì.: Àíñåëüì Êåíòåðáåðèéñêèé. Ñî÷. Ñ. 128–129. – Ïðèì. ðåä. 14
äèò â èíäóêòèâíûõ äîêàçàòåëüñòâàõ áûòèÿ Áîãà. Òàêèì îáðàçîì, êðèòèêà Ôîìû â êîíå÷íîì èòîãå îñíîâûâàåòñÿ íà ïåðâè÷íîñòè äåéñòâèòåëüíîãî ïåðåä âîçìîæíûì è ìûñëèìûì (÷òî âûðàæàåò âñÿ êëàññè÷åñêàÿ ìåòàôèçèêà). Êîíå÷íî, è Àíñåëüì ïðèçíàåò ýòó ïåðâè÷íîñòü; âåäü è åãî àðãóìåíò åñòü îáîñíîâàíèå ýòîãî. Îäíàêî, áëàãîäàðÿ êðèòèêå Ôîìû, ñòàíîâèòñÿ ÿñíûì, ÷òî ýòó ïåðâè÷íîñòü íåâîçìîæíî îáîñíîâàòü äåäóêòèâíî, íî îíà ñîñòàâëÿåò ïðåäïîñûëêó âñÿêîãî äîêàçàòåëüíîãî çíàíèÿ. Ïîýòîìó òàêæå áåçðåçóëüòàòíî ñòðåìëåíèå äîêàçàòü áûòèå/ñóùåñòâîâàíèå Áîãà èç Åãî ñóùíîñòè; âåäü òîò, êòî ïûòàåòñÿ ñîâåðøèòü ýòî äîêàçàòåëüñòâî, äîëæåí óæå ïðåäïîëàãàòü Áîãà ñ Åãî ñóùíîñòüþ êàê ñóùåãî äåéñòâèòåëüíî. 3. Ïðîäîëæàÿ êðèòèêó Ôîìû, ñêàæåì åùå ñëåäóþùåå: áûòèå Áîãà, êîòîðîå äîëæíî áûòü ïîíÿòî èç Åãî ñóùíîñòè, – ýòî íå Åãî ïðîñòîå ñóùåñòâîâàíèå, íî è òîæäåñòâåííîå ñ Åãî ñóùíîñòüþ òàêáûòèå (sosein), vere esse, summum esse24 . Îòíîñèòåëüíî ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà ìîæåò ñòàâèòü âîïðîñ òîëüêî òîò, êòî íå èìååò ïîíÿòèÿ î Åãî ñóùíîñòè. Ýòîò âîïðîñ ìîæåò áûòü ïîñòàâëåí äâîÿêî: (à) ìîæåò ëè êòî-ëèáî âîïðîøàòü î Áîãå, êàê î ëþáîì ïðåäìåòå – åñòü ëè Îí? Âåäü ýòîò âîïðîñ âûäàåò îòñóòñòâèå çíàíèÿ î Áîãå è âûêàçûâàåò íåñîðàçìåðíîñòü, ïîñêîëüêó Áîã ñóùåñòâóåò íå êàê íåêàÿ âåùü íàðÿäó ñ äðóãèìè, íî êàê ïðè÷èíà âñåõ âåùåé. (b) Íî êòî âîïðîøàåò î Áîãå, – ñóùåñòâóåò ëè Îí êàê ïðè÷èíà âñåõ âåùåé, – òîò ñòàâèò ñîðàçìåðíûé âîïðîñ, íî ðàâíûì îáðàçîì âûêàçûâàåò îòñóòñòâèå ïîíèìàíèÿ ñóùíîñòè Áîãà; èíà÷å áû îí ïîíèìàë òî, ÷òî Áîã åñòü ïðè÷èíà âñåãî (è òî, êàêèì îáðàçîì Îí åñòü ýòà ïðè÷èíà), è íå íóæäàëñÿ áû â òîì, ÷òîáû ñòàâèòü òàêîé âîïðîñ. Íî òîò, êòî èññëåäóåò ýòîò âîïðîñ, ñòðåìèòñÿ ê èíäóêòèâíîìó äîêàçàòåëüñòâó, êîòîðîå, èñõîäÿ èç âåùåé ìèðà êàê äåéñòâèé, âåäåò çàêëþ÷åíèå ê Áîãó, êàê ïðè÷èíå, è, òàêèì îáðàçîì, óäîñòîâåðÿåò òî, ÷òî Îí åñòü ïðè÷èíà âñåãî, êàê òàêîâàÿ. 4. Íèêàêàÿ íàóêà íå ìîæåò äîêàçàòü áûòèå ñâîåãî ïðåäìåòà – íè åãî ñóùåñòâîâàíèå, íè òàê-áûòèå, íî äîëæíà åãî èìåòü ïðåäïîñûëêîé. Ýòî èìååò ñèëó è äëÿ õðèñòèàíñêîé òåîëîãèè, äëÿ êîòîðîé Áîã ÿâëÿåòñÿ ïðåäìåòîì èññëåäîâàíèÿ. Íå ñóùåñòâóåò äåäóêòèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðîå ìîãëî áû ââåñòè ïîíÿòèå áûòèÿ â áîëüøîé òåðìèí è ïîñðåäñòâîì ïðåäìåòà â ìåíüøåì òåðìèíå âûâåñòè çàêëþ÷åíèå25 . Ôàêòè÷åñêè äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû íàõîäÿòñÿ åùå ó ïîðîãà õðèñòèàíñêîé òåîëîãèè è îòíîñÿòñÿ, ïî èõ ïðîèñõîæäåíèþ, åùå ê «ôèçèêå» (íàòóðôèëîñîôèè) è «ìåòàôèçèêå» (ñîîòâåòñòâåííî, ê «åñòåñòâåííîé òåîëîãèè»), êîòîðàÿ èìååò ïðåäìåòîì íå Áîãà, íî âñå ñóùåå, âåùè â ìèðå, òàê æå, êàê è èìååò ïðåäïîñûëêîé èõ ñóùåñòâîâàíèå, è äîëæíà âåñòè 15
ê çàêëþ÷åíèþ î Áîãå, êàê ê ïåðâîé ïðè÷èíå âñåãî ñóùåãî, âñåõ âåùåé. Ïðè ýòîì Åãî áûòèå ðàñêðûâàåòñÿ âìåñòå ñ õîäîì äîêàçàòåëüñòâà, âåäü ïîñêîëüêó âåùè â ìèðå äåéñòâèòåëüíî ñóùåñòâóþò è íåîáõîäèìî ñâÿçàíû, êàê äîêàçàíî, ñ ïåðâîïðè÷èíîé, ò.å. ñ Áîãîì, òî Áîã òàêæå äîëæåí äåéñòâèòåëüíî ñóùåñòâîâàòü 26.
IV. Îíòîëîãè÷åñêèé ïîäõîä â äîêàçàòåëüñòâàõ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû Äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà ïî èõ ïðîèñõîæäåíèþ êàê óæå óïîìÿíóòî, îòíîñÿòñÿ ê «ôèçèêå» è «ìåòàôèçèêå», è èõ îñíîâíûå èñòî÷íèêè — ñîîòâåòñòâóþùèå òðóäû Àðèñòîòåëÿ. Ãîâîðÿ òî÷íåå, Ôîìà èñïîëüçóåò îïðåäåëåííûå õîäû äîêàçàòåëüñòâà èç àðèñòîòåëåâñêîé «Ôèçèêè», êíèãè VII-VIII è «Ìåòàôèçèêè», êíèãè II è XII – òàê íàçûâàåìîé «òåîëîãè÷åñêîé» êíèãè, â êîòîðîé èäåò ðå÷ü î «áîæåñòâåííîé», íåìàòåðèàëüíîé îòäåëåííîé (=òðàíñöåíäåíòíîé) ñóáñòàíöèè. Ýòà åñòåñòâåííàÿ òåîëîãèÿ èìååò â êà÷åñòâå îñíîâû ó÷åíèå î «ñóùåì êàê òàêîâîì», «îíòîëîãèþ», ñîãëàñíî ïîçäíåéøåìó íàèìåíîâàíèþ. Àðèñòîòåëåâñêàÿ ôèçèêà òàêæå îñíîâûâàåòñÿ íà îíòîëîãè÷åñêèõ ïðåäïîñûëêàõ, êîòîðûå îñîáåííî ÿñíî îáíàðóæèâàþòñÿ â ó÷åíèè î ÷åòûðåõ ïðè÷èíàõ, îá àêòå è ïîòåíöèè è î ïåðâîì, íåïîäâèæíîì äâèãàòåëå (è âíîâü ïðèíèìàþòñÿ â «Ìåòàôèçèêå» I-II, IX è XII) 27 . Àðèñòîòåëåâñêèé õîä äîêàçàòåëüñòâà Ôîìà ïðåîáðàçîâàë â íîâóþ ôîðìó «äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà» è äëÿ ýòîãî (íåèçáåæíî) èçúÿë èõ èç èñõîäíîãî êîíòåêñòà «îíòîëîãè÷åñêîé» ÷àñòè àðèñòîòåëåâñêîé ìåòàôèçèêè, ÷òîáû ñäåëàòü èõ ââåäåíèåì â íà÷àëî íîâîé íàóêè, «sacra doctrina» õðèñòèàíñêîé òåîëîãèè.  èñòîðè÷åñêîì ïëàíå ýòî ïðèâåëî ê íåáëàãîïðèÿòíîìó ïîñëåäñòâèþ – ñîâðåìåííàÿ êðèòèêà äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà ñîâåðøåííî ïðåíåáðåãàåò èõ ñâÿçüþ ñ àðèñòîòåëåâñêîé îíòîëîãèåé, õîòÿ äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà â òîìèñòñêîé ôîðìå îñíîâûâàþòñÿ íà îíòîëîãè÷åñêèõ ïðåäïîñûëêàõ. Åñëè îñòàâëÿòü ýòî áåç âíèìàíèÿ, òî äîêàçàòåëüñòâà íå áóäóò ïîíÿòû â ïîëíîé ìåðå è íå ñìîãóò âûäåðæàòü êðèòèêó 28 . Åñëè âûÿâèòü îíòîëîãè÷åñêèé ïîäõîä ê «ïÿòè ïóòÿì» â S.th. I 2.3 Ôîìû, òî ýòî ìîæåò âìåñòå ñ òåì ïîìî÷ü ïðîÿñíèòü ïðîáëåìó åäèíñòâà ïÿòè äîêàçàòåëüñòâ; âåäü îíè, êàê êàæåòñÿ, íåñîïîñòàâèìû ïî èñõîäíûì ïóíêòàì è ïî ñòðóêòóðå. 16
Íà ïåðâûé âçãëÿä, ïÿòü äîêàçàòåëüñòâ èìåþò â êàæäîì ñëó÷àå ðàçëè÷íîå íà÷àëî: – ïåðâîå è âòîðîå äîêàçàòåëüñòâî – äâèæåíèå âåùåé, – òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî – èõ êîíòèíãåíòíîñòü, – ÷åòâåðòîå äîêàçàòåëüñòâî – ñâîéñòâà â ðàçëè÷íîé ñòåïåíè ñîâåðøåíñòâà, – ïÿòîå äîêàçàòåëüñòâî – öåëåñîîáðàçíîñòü ïðèðîäû29 . Îäíàêî ñ òî÷êè çðåíèÿ àðèñòîòåëåâñêî-òîìèñòñêîé îíòîëîãèè ðå÷ü èäåò òîëüêî î ðàçëè÷íûõ ïðèçíàêàõ áûòèÿ âåùåé â ìèðå: – «äâèæåíèå», ñîãëàñíî àðèñòîòåëåâñêîìó îïðåäåëåíèþ, (ïðèâëå÷åííîìó â ïåðâîì äîêàçàòåëüñòâå), åñòü íå ÷òî èíîå, êàê íåçàâåðøåííûé àêò áûòèÿ, – áûòèå «êîíòèíãåíòíûì» – ìîäóñ áûòèÿ âåùåé â ìèðå ñ âîçìîæíîñòüþ «áûòü è íå áûòü», êîòîðûé ïðîòèâîïîñòàâëåí ìîäóñó áûòèÿ íåîáõîäèìûì è âå÷íûì; – «áîëåå» è «ìåíåå» ñëåäóåò ïîíèìàòü íå ñîãëàñíî êîëè÷åñòâåííûì èëè êà÷åñòâåííûì ñòåïåíÿì, íî êàê ñòåïåíè áûòèÿ, ñîîòâåòñòâåííî èõ íåóíèâîêàëüíîé, íî àíàëîãè÷íîé, «òðàíñöåíäåíòíîé» ïðèðîäå30 (ñîãëàñíî öèòèðóåìîìó â ÷åòâåðòîì äîêàçàòåëüñòâå ìåñòó èç «Ìåòàôèçèêè» II 1), êîòîðîé òàêæå ñëåäóþò áûòèéñòâåííûå ïðèçíàêè èñòèííî-ñóùåãî è áëàãî-ñóùåãî; – öåëåñîîáðàçíîñòü åñòåñòâåííûõ âåùåé âçàèìîñâÿçàíà, ïîñêîëüêó îíà âîñõîäèò ê òðàíñöåíäåíòíîé öåëåâîé ïðè÷èíå, ñ îíòîëîãè÷åñêèì (òðàíñöåíäåíòíûì) áûòèéñòâåííûì ïðèçíàêîì áëàãîñòè. Îñíîâàíèåì òîãî, ÷òî ñóùåñòâîâàíèå Áîãà äîêàçûâàåòñÿ íåñêîëüêèìè ïóòÿìè, ñëóæèò òî, ÷òî áûòèå âåùåé èìååò ðàçëè÷íûå ïðèçíàêè, îäíè èç êîòîðûõ áëèæå ÷óâñòâåííîìó îïûòó, ÷åì äðóãèå, è ïðèíèìàþòñÿ â ïåðâûõ äîêàçàòåëüñòâàõ òàê, ÷òî ïåðåõîä îò íèõ ê äðóãèì äîêàçàòåëüñòâàì îñóùåñòâëÿåòñÿ – îò áîëåå î÷åâèäíîãî ÷óâñòâàì ê èíòåëëèãèáåëüíîìó. Áûòèå â äâèæåíèè áîëåå î÷åâèäíî31 , ÷åì áûòèå âåùåé êàê êîíòèíãåíòíûõ è ÷åì áûòèå â êà÷åñòâå áîëüøå èëè ìåíüøå ñóùåãî è èñòèííîãî. Ïîýòîìó Ôîìà îáîçíà÷àåò ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî êàê manifestior via (...sensu constat aliqua moveri in hoc mundo). Íà îñíîâå îáùåîíòîëîãè÷åñêîãî ïîäõîäà ïÿòü äîêàçàòåëüñòâ èìåþò îáùóþ ñòðóêòóðó, íåñìîòðÿ íà ðàçëè÷íûå èñõîäíûå ïóíêòû: îíè âûâîäÿò çàêëþ÷åíèå îò áûòèÿ âåùåé, èìåþùåãî ïðè÷èíó, ê ïðè÷èíàì, ñíà÷àëà ê îïîñðåäóþùèì, «âòîðè÷íûì» ïðè÷èíàì (â âåùàõ) à îò íèõ – ê «ïåðâîé» (òðàíñöåíäåíòíîé) ïðè÷èíå. Ïîýòîìó âàæíî ðàçëè÷íûå ñâîéñòâà, èç êîòîðûõ, êàê âûøå óêàçà17
íî, èñõîäÿò ïÿòü äîêàçàòåëüñòâ, ïîíèìàòü êàê ïðèçíàêè áûòèÿ, ÷òî ëåãêî âèäåòü â òðåòüåì è ÷åòâåðòîì äîêàçàòåëüñòâàõ, è íåñêîëüêî òðóäíåå â îñòàëüíûõ ñëó÷àÿõ, îñîáåííî â ïåðâîì äîêàçàòåëüñòâå, ïîñêîëüêó ìû äâèæåíèå ïîíèìàåì ôèçèêàëèñòñêè, èñõîäÿ èç ñîâðåìåííîãî åñòåñòâåííîíàó÷íîãî âçãëÿäà. Îäíàêî ó Àðèñòîòåëÿ è ó Ôîìû äâèæåíèå îïðåäåëÿåòñÿ èñõîäÿ èç ïîòåíöèè è àêòà áûòèÿ è ñëåäóåò, â îïðåäåëåííîé ñòåïåíè, èõ àíàëîãè÷íîé è òðàíñöåíäåíòíîé ïðèðîäå. Èç ïÿòè äîêàçàòåëüñòâ ìîæíî ïðèíÿòü ñëåäóþùåå: òîëüêî îò òðàíñöåíäåíòíûõ ïðèçíàêîâ áûòèÿ â ÷óâñòâåííûõ âåùàõ âåäóò ïóòè ê òðàíñöåíäåíòíîé, ïåðâîé ïðè÷èíå. Òî æå ñàìîå èìååò ñèëó îòíîñèòåëüíî õîäà äîêàçàòåëüñòâ â S.c.G. I 13, êîòîðûå èñõîäÿò èç òåõ æå ñâîéñòâ âåùåé â ìèðå, êàê è â S.th. Åùå áîëåå ÿâíî îòêðûâàåòñÿ îíòîëîãè÷åñêèé ïîäõîä â äîêàçàòåëüñòâàõ áûòèÿ Áîãà, åñëè ïðèíÿòü âî âíèìàíèå è äðóãèå õîäû äîêàçàòåëüñòâà èç S.th. I. 44, S.c.G. II 15 è èç De pot. III 5, â êîòîðûõ â îñíîâíîì âåäåòñÿ ðå÷ü î òîì, «÷òî Áîã åñòü ïðè÷èíà áûòèÿ äëÿ âñåõ âåùåé» (quod Deus sit omnibus causa essendi), ñëåäîâàòåëüíî, ðå÷ü èäåò íå î ïðîñòîì ñóùåñòâîâàíèè Áîãà, êîòîðîå ñ÷èòàåòñÿ äîêàçàííûì, õîòÿ êîñâåííî îíè âåäóò ê ýòîìó. Îíè ïðîâîäÿòñÿ, êàê è äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà, èíäóêòèâíûì îáðàçîì è ÿâëÿþòñÿ èõ âàæíûì äîïîëíåíèåì.  S.c.G. II (ãë. 15) ââîäÿòñÿ ñåìü àðãóìåíòîâ, êîòîðûå èñõîäÿò ïðåèìóùåñòâåííî èç áûòèÿ âåùåé â ìèðå: àðãóìåíò (1) óòâåðæäàåò: òî, ÷òî ïîäõîäèò êàê îáùèé ïðèçíàê ê íåñêîëüêèì ñóùíîñòíî ðàçëè÷àþùèìñÿ âåùàì, íå ìîæåò èìåòü ñâîþ ïðè÷èíó â ñâîåé ñóùíîñòè (non secundum quod ipsum), íî äîëæíî èìåòü åå â äðóãîé ïðè÷èíå (per aliquam causam). Íî «áûòèå» ñêàçûâàåòñÿ îáî âñåì, ÷òî åñòü (esse autem dicitur de omni eo quod est), à èìåííî ïî àíàëîãèè (per analogiam). Òàêèì îáðàçîì âñå âåùè äîëæíû çàâèñåòü â ñâîåì áûòèè îò òðàíñöåíäåíòíîé ïðè÷èíû áûòèÿ (íàõîäÿùåéñÿ âíå èõ ñóùíîñòè), êîòîðàÿ ñàìà íå èìååò áîëåå ïðè÷èíû áûòèÿ è êîòîðàÿåñòü Áîã (oportet igitur quod ab alio cui nihil est causa essendi, sit omne illud quod quocumque modo est...)32 . Àðãóìåíò (2) äâèæåòñÿ ïàðàëëåëüíî (1) è èñõîäèò èç ðàçëè÷íûõ ñòåïåíåé áûòèÿ âåùåé â ìèðå (áûòèÿ â áîëüøåé èëè ìåíüøåé ñòåïåíè), êîòîðîå îïÿòü-òàêè ìîæíî ïîíÿòü êàê îáùíîñòü ïî àíàëîãèè – áûòèå âåùåé â ìèðå ïðèñóùå èì òàêèì îáðàçîì, ÷òî çàâèñèò íå îò èõ ïðèðîäû (non simpliciter dependet ex illa natura...), íå îò èììàíåíòíûõ èì ñóùíîñòíûõ ïðè÷èí, íî îò íåêîòîðîé äðóãîé ïðè÷èíû (... sed ex alia causa), êîòîðàÿ òðàíñöåíäåíòíà èì. Âïðî÷åì Ôîìà ïðèìåíÿåò, êàê è â ÷åòâåðòîì äîêàçàòåëüñòâå S.th. (ñð. S.c.G I 13, 18
ïðåäïîñëåäíèé àáçàö), àðãóìåíò èç àðèñòîòåëåâñêîé «Ìåòàôèçèêè» II 1, ñîãëàñíî êîòîðîé èñòèííîå è ñóùåå â íàèâûñøåé ñòåïåíè (maxime ens) åñòü ïðè÷èíà âåùåé, êîòîðûì ïðèçíàêè «èñòèííûé» è «ñóùèé» ïîäîáàþò ïî àíàëîãèè ê íåìó (ê ïåðâîìó ïðîîáðàçó). Àðãóìåíò (3) ñâÿçàí ñ (1) îáùíîñòüþ (îáîáùåííîñòüþ) ïî àíàëîãèè ïðèçíàêà áûòèÿ (omnibus autem commune est esse) êàê îáùåãî äåéñòâèÿ, êîòîðîìó äîëæíà ñîîòâåòñòâîâàòü åäèíàÿ, îáùàÿ, òðàíñöåíäåíòíàÿ ïðè÷èíà. Àðãóìåíò (4) ïîëàãàåò, ÷òî Áîã, ïî ñâîåé ñóùíîñòè, åñòü ñàìî áûòèå (Deus autem est ens per essentiam suam, quia est ipsum esse) è, òàêèì îáðàçîì, ïðè÷èíà âñåõ âåùåé, êîòîðûå ïîëó÷àþò ñâîå áûòèå, íàõîäÿñü â çàâèñèìîñòè ïî àíàëîãèè, ïîñðåäñòâîì ïðè÷àñòíîñòè (per participationem) ê íåìó (Deus igitur est causa essendi omnibus aliis). Àðãóìåíò (5) èñõîäèò, êàê è òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî â S.th., èç êîíòèíãåíòíîãî áûòèÿ âåùåé â ìèðå, ñ èõ âîçìîæíîñòüþ áûòü èëè íå áûòü, è ïðèâîäèò ê çàêëþ÷åíèþ î íåîáõîäèìîé, ïåðâîé ïðè÷èíå, êîòîðàÿ îïðåäåëÿåò âåùè (èç âîçìîæíîñòè/ïîòåíöèè) ê (àêòóàëüíîìó) áûòèþ. Åñëè ñóùåñòâóåò íåñêîëüêî ïðè÷èí, òî îíè – êîíå÷íû ïî ÷èñëó è íå àáñîëþòíî íåîáõîäèìû ñàìè ïî ñåáå; âåäü ïðè÷èíà, ñàìà ïî ñåáå íåîáõîäèìàÿ, äîëæíà áûòü åäèíñòâåííîé (êàê äîêàçûâàåò S.c.G I 42). Àðãóìåíòû (6) è (7) òåñíî ñîïðèêàñàþòñÿ ñî (2), ïîñêîëüêó îíè âåäóò çàêëþ÷åíèå îò ñîâåðøåíñòâà âåùåé â áîëüøåé èëè ìåíüøåé ñòåïåíè ê ñîâåðøåííîìó â âûñøåé ñòåïåíè, Áîãó, êàê ê ïåðâîé ïðè÷èíå. Èç òðåõ ïðèâåäåííûõ â De potentia III 5 îñíîâàíèé òîãî, ÷òî âñå âåùè ñîòâîðåíû Áîãîì, ïåðâîå ïî ñîäåðæàíèþ òàêîå æå, êàê àðãóìåíò (1) â S.c.G.: ïðèçíàê áûòèÿ îáíàðóæèâàåòñÿ âî âñåõ âåùàõ (cum enim esse inveniatur omnibus rebus commune...). Íî îáùèé ïðèçíàê â ðàçëè÷àþùèõñÿ ïî ñóùíîñòè âåùàõ äîëæåí áûòü äåéñòâèåì îäíîé, îáùåé ïðè÷èíû, êîòîðàÿ íàõîäèòñÿ íå â ñóùíîñòè âåùåé, à âíå èõ (oportet quod de necessitate eis non ex seipsis, sed ab aliqua una causa esse attribuatur)33. Äîâîäû (2) è (3) ñîãëàñóþòñÿ ñ (2) è îñîáåííî ñ (4) àðãóìåíòàìè â S.c.G. (è âîñõîäÿò îïÿòüòàêè ê Àðèñòîòåëþ, «Ìåòàôèçèêà» II 1). Äîâîä (3) ÿâíî ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî ïåðâûé ïðîîáðàç, ñ êîòîðûì ñîîòíîñèòñÿ âñå ïðî÷åå ñóùåå (ðàñïðåäåëåííîå ïî ñòåïåíÿì, â îòíîøåíèè àíàëîãèè), îêàçûâàåòñÿ ñàìèì áûòèåì. ×òî æå, íàêîíåö, êàñàåòñÿ äîêàçàòåëüñòâà â S.th. I 44, 1, ÷òî «âñå, ÷òî ñóùåñòâóåò òåì èëè èíûì îáðàçîì, – îò Áîãà (êàê ïðè÷èíû)», òî îíî, òàêæå êàê ÷åòâåðòîå äîêàçàòåëüñòâî â I 2. 3 è âòîðîé è ÷åòâåðòûé àðãóìåíòû â S.c.G. II 15, èñõîäèò èç ïðèçíàêà áûòèÿ â âåùàõ â ìèðå è âîçâîäèò èõ â ñîîòâåòñòâèè ñ àíàëîãèåé ïî 19
ñòåïåíÿì («ñîãëàñíî ïðè÷àñòíîñòè») ê ïåðâîìó àíàëîãó, áûòèå êîòîðîãî íå ïðè÷àñòíî áîëåå íè÷åìó, òàê ÷òî îí ñóáñèñòèðóåò ñàì ïî ñåáå.
V. Îòíîñèòåëüíî ïðèðàâíèâàíèÿ ìåòàôèçè÷åñêîé ïåðâîïðè÷èíû ê Áîãó 1. Êàê ñëåäóåò èç ïðåäûäóùèõ ãëàâ, â äîêàçàòåëüñòâàõ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû âûÿâëÿþòñÿ ìåòàôèçè÷åñêèå õîäû. Îíè èñïîëüçóþò îò÷àñòè õîäû èç àðèñòîòåëåâñêîé «Ôèçèêè» è «Ìåòàôèçèêè» (ñì. íèæå, Ïðèëîæåíèå I) è ïðèâîäÿò, êàê è òå, ê ïåðâîé ïðè÷èíå (äâèæåíèÿ, áûòèÿ, öåëåâîé). Äîêàçàòåëüñòâàìè «Áîãà» îíè ñòàíîâÿòñÿ òîëüêî ïîòîìó, ÷òî êàæäûé ðàç â êîíöå ìåòàôèçè÷åñêàÿ ïåðâîïðè÷èíà ïðèðàâíèâàåòñÿ ê ïî÷èòàåìîìó â ðåëèãèè Áîãó (... quod omnes dicunt Deum, è äð.) Ýòî ïðèðàâíèâàíèå ÿâëÿåòñÿ íå ñîñòàâíîé ÷àñòüþ äîêàçàòåëüñòâ, íî ïðèáàâëåíèåì ê íèì, ðàâíûì îáðàçîì íè â îäíó èç ïîñûëîê äîêàçàòåëüñòâà íå ââîäèòñÿ ïîíÿòèå «Áîã», à òîëüêî «ïåðâîïðè÷èíà». Ýòèì ïðèðàâíèâàíèåì Ôîìà ïðèñîåäèíÿåòñÿ ê ìåòàôèçè÷åñêîé òðàäèöèè, áåðóùåé íà÷àëî ñ Ïëàòîíà è Àðèñòîòåëÿ, êîòîðûå íåîáõîäèìîå, âå÷íîå, òðàíñöåíäåíòíîå ñóùåå îáîçíà÷àþò êàê «áîæåñòâåííîå». Àðèñòîòåëü äàæå íàçûâàåò «òåîëîãè÷åñêîé» çàêëþ÷èòåëüíóþ ÷àñòü ñâîåé «Ìåòàôèçèêè», â êîòîðîé ðå÷ü èäåò î òàêîì ñóùåì.  êíèãå XII îí ïðèõîäèò, â ðåçóëüòàòå èíäóêòèâíîãî çàêëþ÷åíèÿ, ê ñóùåñòâîâàíèþ íåìàòåðèàëüíîé, îòäåëåííîé (=òðàíñöåíäåíòíîé) ñóáñòàíöèè (ãë. 6), êîòîðàÿ, áóäó÷è íåïîäâèæíîé, «ïðèâîäèò â äâèæåíèå âñå ïðî÷èå êàê ïðåäìåò ëþáâè» (ãë. 7, 1072b 3-4, «îò êîòîðîé çàâèñÿò íåáî è ïðèðîäà», b 13-14); íà îñíîâàíèè ýòîãî ïåðâîå ñóùíîñòíîå îïðåäåëåíèå ýòîé ïðè÷èíû – ÷èñòàÿ àêòóàëüíîñòü áûòèÿ. Êàê òàêîâàÿ, îíà äîëæíà áûòü ÷èñòîé äåÿòåëüíîñòüþ óìà (âåäü ýòî – åäèíñòâåííî ñîïîñòàâèìîå ñ íàøèì îïûòîì34) è åñòü íàèñîâåðøåíåéøàÿ æèçíü, «èáî äåÿòåëüíîñòü óìà – ýòî æèçíü. Ìû íàçûâàåì Áîãà âå÷íûì, íàèëó÷øèì æèâûì ñóùåñòâîì, òàê ÷òî Áîãó ïðèñóùà íåïðåðûâíàÿ è âå÷íàÿ æèçíü; è èìåííî ýòî åñòü Áîã» (b 27-30). Âûñêàçûâàíèå «ìû íàçûâàåì Áîãà...» ñîçâó÷íî âûñêàçûâàíèþ Ôîìû: ...quod omnes dicunt Deum, è óêàçûâàåò è çäåñü è òàì íà ïðåäñòàâëåíèå î Áîãå ó ëþäåé. Îòñþäà, âïðî÷åì, ÿñíî, ÷òî ïðèðàâíèâàíèå ìåòàôèçè÷åñêîé ïåðâîïðè÷èíû ê Áîãó îñíîâûâàåòñÿ íà îòíîøåíèè ìåæäó ìåòàôèçèêîé è ðåëèãèåé. Ñóùåñòâóþò ïðîòèâîïîëîæíûå òî÷êè çðå20
íèÿ íà ýòî îòíîøåíèå, óæå íà÷èíàÿ ñ ðàííåõðèñòèàíñêèõ àïîëîãåòîâ è ó÷èòåëåé: îäíè òåñíî ñâÿçûâàþò ãðå÷åñêóþ ìåòàôèçèêó ñ õðèñòèàíñêîé ðåëèãèåé, âèäÿ â õðèñòèàíñêîì ó÷åíèè îá îòêðîâåíèè ñâåðøåíèå ãðå÷åñêîé ìóäðîñòè35 è, íàîáîðîò, â ôèëîñîôèè – ïðèãîòîâëåíèå õðèñòèàíñêîãî ó÷åíèÿ îá îòêðîâåíèè, ñòàâÿ, íàïðèìåð, Ïëàòîíà, â îäèí ðÿä ñ ïðîðîêàìè Âåòõîãî Çàâåòà36 . Äðóãèå æå, íàïðîòèâ, ïðîâîäÿò ðàçëè÷èå ìåæäó ãðå÷åñêîé ìèðñêîé ìóäðîñòüþ è õðèñòèàíñêîé âåðîé37 .  Íîâîå Âðåìÿ ñòàíîâèòñÿ èçâåñòíûì ðàçëè÷åíèå Ïàñêàëÿ (â åãî Memorial, Pensées Nr. 256) ìåæäó «Áîãîì Àâðààìà, Èñààêà è Èàêîâà» è «Áîãîì ôèëîñîôîâ è ó÷åíûõ». È íå ìåíåå èçâåñòíî ðåçêîå ðàçãðàíè÷åíèå Êàíòîì çíàíèÿ è âåðû, êîòîðîå ñâÿçàíî ñ åãî êðèòèêîé äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà, âûðàæåííûõ â ôîðìå ðàöèîíàëèçìà åãî âðåìåíè. Ñîâðåìåííûå òåîëîãè òàêæå âûñêàçûâàþòñÿ ïðîòèâ òîãî, ÷òî ñóùåñòâîâàíèå Áîãà ïîäëåæèò ôèëîñîôñêîìó äîêàçàòåëüñòâó âî èìÿ ýêçèñòåíöèàëüíî-ðåëèãèîçíîãî îïûòà îòíîñèòåëüíî Áîãà êàê àáñîëþòíî Èíîãî38 . 2. ×òî êàñàåòñÿ äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû è åãî ïðèðàâíèâàíèå Áîãà ê ìåòàôèçè÷åñêîé ïåðâîïðè÷èíå, òî, ïîæàëóé, áûëî áû ïîëåçíî äëÿ ëó÷øåãî ïîíèìàíèÿ, ñäåëàòü êðàòêèå îáùèå çàìå÷àíèÿ îá îòíîøåíèè ìåòàôèçèêè è ðåëèãèè: (à) Òåñíîå îòíîøåíèå ìåæäó ìåòàôèçèêîé è ðåëèãèåé – íåîñïîðèìî. Åñëè ðàññìàòðèâàòü ýòî â èñòîðè÷åñêîì ïëàíå, êîðíè ãðå÷åñêîé ôèëîñîôèè è ìåòàôèçèêè óõîäÿò â îáëàñòü ðåëèãèè39 . Íî ðàññìàòðèâàòü íà îñíîâàíèè ýòîãî ìåòàôèçèêó êàê ïðîäîëæåíèå ðåëèãèîçíûõ ìèôîâ èëè êàê çàìàñêèðîâàííûé ìèô áûëî áû íåîïðàâäàííî40. Ñêîðåå ñëåäóåò ïðèçíàòü, ÷òî ìåòàôèçèêà, â òîì âèäå, â êàêîì îíà ñôîðìèðîâàëàñü ó Ïëàòîíà è Àðèñòîòåëÿ â ñîáñòâåííî íàóêó, ñîñòàâëÿåò ñàìîñòîÿòåëüíóþ ÷åëîâå÷åñêóþ äåÿòåëüíîñòü, êîòîðàÿ îòëè÷íà îò ðåëèãèîçíîé ïî âèäó è ïî öåëåïîëàãàíèþ. (b) Îòíîñèòåëüíî ðàçëè÷èÿ ìåæäó ðåëèãèåé è ìåòàôèçèêîé: â òî âðåìÿ êàê ðåëèãèÿ íåïîñðåäñòâåííî íàïðàâëåíà íà Áîãà, ìåòàôèçèêà èìååò ïðåäìåòîì âñå ñóùåå êàê òàêîâîå, ïðè÷èíû êîòîðîãî îíà ðàçûñêèâàåò. Òàêèì îáðàçîì, ìåòàôèçèêå ñîîòâåòñòâóåò äðóãàÿ ÷åëîâå÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü, à èìåííî, ïîçíàâàòåëüíàÿ, òåîðåòè÷åñêàÿ, â òî âðåìÿ êàê ðåëèãèîçíàÿ ÿâëÿåòñÿ ïðàêòè÷åñêîé, ñîãëàñíî Ôîìå – habitus moralis; åå öåëü – íå ïîçíàíèå ðàäè ïîçíàíèÿ, à ñëóæåíèå Áîãó è ïî÷èòàíèå Åãî – cultus Dei. Èñõîäÿ èç ýòîé òî÷êè çðåíèÿ, íå ñóùåñòâóåò, ñîáñòâåííî, íèêàêîãî «Áîãà ôèëîñîôîâ» íàðÿäó ñ Òåì, êîòîðûé ïî÷èòàåòñÿ â ðåëèãèè, íî òîëüêî ìåòàôèçè÷åñêàÿ ïåðâîïðè÷èíà ôèëîñîôîâ è Áîã âåðóþùèõ. Õîòÿ îáà – òîæäåñòâåííû, íî ÷åëîâåê çàíèìàåò îòíîñèòåëüíî ýòîé åäè21
íîé äåéñòâèòåëüíîñòè äâå ðàçëè÷íûå ïîçèöèè. È, ñîîòâåòñòâåííî, ýòà äåéñòâèòåëüíîñòü íàõîäèòñÿ â ðàçëè÷íûõ îòíîøåíèÿõ ê ÷åëîâåêó, à èìåííî, ïðåæäå âñåãî êàê Áîã ðåëèãèîçíîãî îïûòà, à çàòåì êàê ïåðâîïðè÷èíà (ñàìî áûòèå), íà êîòîðóþ íàïðàâëåíî òåîðåòè÷åñêîå ïîçíàíèå41 . (ñ) Õîòÿ ìåòàôèçèêà è ðåëèãèÿ ñóòü äâå ðàçëè÷íûå äåÿòåëüíîñòè è ïîçèöèè ÷åëîâåêà, îíè èìåþò âñå æå è ñóùåñòâåííóþ îáùíîñòü, êîòîðàÿ ñîñòîèò â òîì, ÷òî îáå ñóòü äóõîâíûå äåÿòåëüíîñòè. Ðåëèãèÿ – ýòî íå èððàöèîíàëüíûé ïðåäìåò ÷óâñòâà, îíà îáëàäàåò ïðèñóùåé åé ðàöèîíàëüíîñòüþ è èñòèííîñòüþ42 .  ýòîì çàêëþ÷àåòñÿ, â êîíå÷íîì èòîãå, îñíîâàíèå äëÿ âîçìîæíîñòè ñîïîñòàâëåíèÿ ìåòàôèçè÷åñêîé ïåðâîïðè÷èíû ñ Áîãîì ðåëèãèè. Ìåòàôèçè÷åñêè ýòî ñîïîñòàâëåíèå îïðàâäàíî ïîñðåäñòâîì ÷èñòîé ðàçóìíîé àêòóàëüíîñòè ïåðâîïðè÷èíû Áûòèÿ (ãîâîðÿ ïî-àðèñòîòåëåâñêè). Îíî òàêæå îïðàâäûâàåòñÿ è äàííûìè èç èñòîðèè è ôåíîìåíîëîãèè ðåëèãèè, ñîãëàñíî êîòîðûì áîëüøèíñòâî êóëüòóð âêëþ÷àþò â ñåáÿ ïðåäñòàâëåíèå î «òðàíñöåíäåíòíîì», ìîãóùåñòâåííîì ñóùåñòâå, íåâèäèìîì è îáëàäàþùåì äóõîâíîé ïðèðîäîé43 . Õðèñòèàíñêîå îòêðîâåíèå â íàèáîëüøåé ñòåïåíè îòâå÷àåò ðåëèãèîçíîé ïðèðîäå ÷åëîâåêà, ïîñêîëüêó îíî íàèáîëåå èíòåëëèãèáåëüíî (åãî Áîã – òðèåäèíîå äóõîâíîå ñóùåñòâî, è Åâàíãåëèå âî Õðèñòå åñòü ñàìî áîæüå ñëîâî)44 . 3. È â çàêëþ÷åíèå åùå îäíî çàìå÷àíèå î êðèòèêå äîêàçàòåëüñòâ ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà ñ ðåëèãèîçíûõ è òåîëîãè÷åñêèõ ïîçèöèé: Êüåðêåãîð, êàê èçâåñòíî, îñóæäàåò èõ, êàê «ïàðàäîêñ» è «ìåòàôèçè÷åñêóþ ïðè÷óäó»45 , ïîñêîëüêó, êàê îí óòâåðæäàåò, òîò, êòî íàìåðåâàåòñÿ äîêàçàòü ñóùåñòâîâàíèå Áîãà, óæå äîëæåí èìåòü ïîíÿòèå î íåì èç ðåëèãèîçíîãî îïûòà, èíà÷å îí íå çíàë áû, î ÷åì îí ïðèâîäèò äîêàçàòåëüñòâî. Åñëè æå îí óæå èìååò îïûò î Áîãå, òî åìó íåò íóæäû â äîêàçàòåëüñòâå; âîîáùå áåññìûñëåííî ïûòàòüñÿ äîêàçàòü ñóùåñòâîâàíèå íåêîòîðîãî ïðåäìåòà (êàê áû èçâëåêàÿ åãî èç íè÷åãî). Ñ ýòèì ìîæíî ïîëíîñòüþ ñîãëàñèòñÿ, íî ýòî íå èìååò îòíîøåíèÿ ê äîêàçàòåëüñòâàì Ôîìû, êîòîðûå ñîäåðæàò â ïðåäïîñûëêàõ íå «Áîãà», à «ïåðâóþ ïðè÷èíó». Êðîìå òîãî îíè âåäóò íå ê ñóùåñòâîâàíèþ îäíîãî ïðåäìåòà íàðÿäó ñ äðóãèìè ïðåäìåòàìè, à ê ñóùåñòâîâàíèþ òîé «ïåðâîé ïðè÷èíû» âñåõ ïðåäìåòîâ, êîòîðàÿ ïîêàçûâàåòñÿ òîëüêî êàê òàêîâàÿ46 . Åñëè æå ìû íåïîñðåäñòâåííî èñïûòàëè íà îïûòå Áîãà êàê «ïðåäìåò», òî åñòü âî âñòðå÷å ëèöîì ê ëèöó, òî ýòî ñëó÷èëîñü ñ íàìè â ðåëèãèîçíîé ñôåðå, îòëè÷àþùåéñÿ îò ñôåðû ìåòàôèçèêè, ñîîòâåòñòâóþùåé ïîçíàíèþ, è, ðàçóìååòñÿ, â ðåëèãèîçíîé ñôåðå íå ñòàâèòñÿ âîïðîñ î äîêàçàòåëüñòâàõ. 22
 ïîñëåäíåå âðåìÿ Ê.Áàðò â «Öåðêîâíîé äîãìàòèêå» («Kirchliche Dogmatik») è Ã.Êþíã â «Ñóùåñòâóåò ëè Áîã?» («Existiert Gott?») âíîâü ïîä÷åðêèâàþò ïðîòèâîïîëîæíîñòü ìåæäó «Áîãîì ôèëîñîôîâ» è «Áîãîì Áèáëèè» è íåîäîáðèòåëüíî âûñêàçûâàþòñÿ î «åñòåñòâåííîé òåîëîãèè» ñ äîêàçàòåëüñòâàìè ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà. Êþíã ïûòàåòñÿ îòâåòèòü íà âîïðîñ, êàê è ðàíåå Áàðò, èñõîäÿ èç ÷åëîâå÷åñêîãî îïûòà âåðû. Íî ýòî, îñìåëþñü ñêàçàòü, íåâåðíîå ðåøåíèå; ÷åëîâåê çàäàåò ñåáå âîïðîñ î ñóùåñòâîâàíèè Áîãà íå â êà÷åñòâå âåðóþùåãî, à çàíèìàÿ ôèëîñîôñêî-ïîçíàâàòåëüíóþ ïîçèöèþ.  òàêîì ñëó÷àå íåîáõîäèìî äàòü îòâåò, îñíîâàííûé íà ìåòàôèçèêå, à íå íà ðåëèãèîçíîé âåðå. Ýòîìó ñîîòâåòñòâóåò è òî, ÷òî äîêàçàòåëüñòâà ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà ó Ôîìû îáðàùåíû íå êî âñåì âåðóþùèì ÿçû÷íèêàì, à ê ó÷åíûì ñðåäè íèõ, êîëü ñêîðî îíè íàõîäÿòñÿ â ñôåðå ôèëîñîôèè è òåîëîãèè.
23
Ïðèìå÷àíèÿ 1
2 3
4 5
Ïî ïîâîäó äàòèðîâêè, èñòî÷íèêîâ, èçäàíèé è ëèòåðàòóðû, îòíîñÿùèõñÿ ê ñî÷èíåíèÿì Ôîìû, çàìå÷àòåëüíîå èññëåäîâàíèå ñîäåðæèòñÿ â íåäàâíî ïîÿâèâøåéñÿ êíèãå J. Weisheipl O.P., Thomas v. Aquin. Sein Leben und seine Theologie (Über.), Gras-Wien-Köln (Styria), 1980. Àðèñòîòåëü. Âòîðàÿ Àíàëèòèêà II 7-8. Ïðèìåð ñ Ëóíîé òàêæå ïîäêðåïëÿåòñÿ èñòîðèåé ôèëîñîôèè. Òàê, íàïðèìåð, åùå Ãåðàêëèò ñ÷èòàë Ëóíó îãíåîáðàçíîé è ñàìîñâåòÿùåéñÿ. Îí ãîâîðèë î âîçäóøíîì «ëóííîì ÷åëíå», êîòîðûé âåäåò çà ñîáîé îãîíü è âûñâåòëÿåò ñâîèì âðàùåíèåì ôàçû (D.-Kr., Fr.d.VS., 12 A 1, 9 ff). Èíäóêòèâíîå çàêëþ÷åíèå î ïðèðîäå Ëóíû, à èìåííî, ÷òî îíà íå îãíåííàÿ, à îñâåùåíà Ñîëíöåì è øàðîîáðàçíàÿ, ââîäèòñÿ òàêæå êàê èñòèííàÿ ïðè÷èíà îáðàçîâàíèÿ ôàç.  «Ïåðâîé Àíàëèòèêå» II 23 Àðèñòîòåëü âûâîäèò èíäóêòèâíîå çàêëþ÷åíèå òàê, ÷òî ñóáúåêò, âåùè, èçâåñòíûå èç îïûòà (íàïðèìåð, æèâûå ñóùåñòâà), çàíèìàþò ìåñòî ñðåäíåãî òåðìèíà, à ïðè÷èíà (îòñóòñòâèå æåë÷è) è äåéñòâèå (äîëãîæèòåëüñòâî) – ìåñòî êðàéíèõ òåðìèíîâ: I Âåùè — äåéñòâèå (II Âåùè — ïðè÷èíà) II* Ïðè÷èíà — âåùè III Ïðè÷èíà — äåéñòâèå. Êàê ïîêàçûâàåò ñõåìà, çàêëþ÷åíèå ñîâåðøåíî ïîñðåäñòâîì îáðàùåíèÿ ïîñûëêè II ê ïåðâîé ôèãóðå. Èíäóêòèâíîå çàêëþ÷åíèå ïðèâîäèò â âûâîäå ê âûñêàçûâàíèþ, êîòîðîå ìîæåò áûòü ïîñûëêîé äåäóêòèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðîå ïîëó÷àåòñÿ ïîñðåäñòâîì îáðàùåíèÿ èíäóêòèâíîãî çàêëþ÷åíèÿ: III Ïðè÷èíà — äåéñòâèå II Âåùè — ïðè÷èíà I Âåùè — äåéñòâèå Âî «Âòîðîé Àíàëèòèêå» I 13 íàçâàííîå èíäóêòèâíîå çàêëþ÷åíèå I Äåéñòâèå — ïðè÷èíà II Âåùè — äåéñòâèå III Âåùè — ïðè÷èíà ìîæíî îáðàòèòü ïîñðåäñòâîì îáðàùåíèÿ ïîñûëêè I â äåäóêòèâíîå: I* Ïðè÷èíà — äåéñòâèå III Âåùè — ïðè÷èíà II Âåùè — ïðè÷èíà. Òî æå ñàìîå ïðåîáðàçîâàíèå áûëî áû âîçìîæíî è â ñëó÷àå èíäóêòèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà. Ïðåäïîñûëêîé ÿâëÿåòñÿ òî, ÷òî ñîîòâåòñòâóþùèå òåðìèíû îáðàòèìû, è ýòî ïîçâîëÿåò ðàñïðîñòðàíèòü ÷àñòíûé òåðìèí — åäèíè÷íóþ âåùü, ïîñòèæèìóþ â îïûòå, íà óíèâåðñàëüíûé òåðìèí èíäóêòèâíûì ïóòåì. Îòíîñèòåëüíî ïîíÿòèÿ «via» ñð. òàêæå Fabro Ñ. Il fondamento metafisico della IV via // Doctor Communis, 1965, S. 53. Ñð. êîììåíòàðèé è àíàëèç â Ïðèëîæåíèè [Seidl H., Thomas von Aquin. Die Gottesbeweise in der «Summe gegen die Heiden» und der «Summe der Theologie». Hamburg, 1996.].
24
6
7 8 9
10
11
12
13
14
15 16 17 18
19
Òàê êàê íàøå èññëåäîâàíèå ñëåäóåò èíäóêòèâíîìó ïóòè äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû, îíî âûÿâèëî èõ ñîáñòâåííûé ìåòàôèçè÷åñêèé õîä (â òîëüêî ÷òî ïðèâåäåííîé îáùåé ñõåìå). Ìû ïðîàíàëèçèðóåì åå íèæå (â êîììåíòàðèè è â Ïðèëîæåíèè II) åùå áîëåå ïîäðîáíî â îòíîøåíèè òðåõ òåðìèíîâ; âåäü â èññëåäîâàòåëüñêîé ëèòåðàòóðå ñ÷èòàåòñÿ, ÷òî èíäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî íåëüçÿ îáíàðóæèòü â òåêñòàõ Ôîìû, è îíî ëèáî âîîáùå íå âîñïðîèçâîäèòñÿ, ëèáî, âìåñòî ýòîãî, âîñïðîèçâîäèòñÿ íåâåðíî, â äåäóêòèâíîé ôîðìå. «Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 2, 71b 33-72a 5; ñð. «Ìåòàôèçèêà» VII 4 1029b 3-12; «Ôèçèêà» I 1. Ôàêòè÷åñêè â íåì óæå ñîäåðæèòñÿ òåîëîãè÷åñêîå óáåæäåíèå. Âïðî÷åì, ýòà èäåÿ íå òîëüêî àðèñòîòåëåâñêàÿ, íî è õðèñòèàíñêàÿ, êîòîðóþ ñàì Àíñåëüì âûðàæàåò â «Ïðîñëîãèîíå», ãë. 1: a patria in exsilium, a visione Dei in caecitatem nostram. Íî Àíñåëüì èìååò â âèäó (â ãë. 4), ÷òî è îòðèöàòåëü Áîãà ìîæåò ïîíèìàòü ñâîé àðãóìåíò íåïîñðåäñòâåííî. Ïî÷òè áóêâàëüíîå ïîâòîðåíèå «Ìåòàôèçèêè» VI 1, 1025b 17-18, ñîãëàñíî êîòîðîé «îäíà è òà æå äåÿòåëüíîñòü ðàññóæäåíèÿ äîëæíà âûÿñíèòü ÷òîéíîñòü ïðåäìåòà è òî, ÷òî îí åñòü» (ñð. «Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 1-2, 71b 16-17, 72b 1925, II 19). S.th. I 2,2 ad 2: ñð. Àðèñòîòåëü. Âòîðàÿ Àíàëèòèêà II 7-8. Ïîýòîìó è â îñíîâå îïðåäåëåíèÿ ñóùíîñòè íåêîòîðîé âåùè ëåæèò «ãèïîòåçà ñóùåñòâîâàíèÿ», ò.å. ïðåäïîñûëêà åå ñóùåñòâîâàíèÿ («Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 2).  êíèãå II 1-2 èçëîæåíî, ÷òî ìû ìîæåì ñïðàøèâàòü î ñóùíîñòè ÷åãî-òî, åñëè òîëüêî åãî áûòèå óæå óñòàíîâëåíî: âåäü â ñóùíîñòè çàêëþ÷åíà ïðè÷èíà ñóùåñòâîâàíèÿ è íåâîçìîæíî ñïðàøèâàòü î ïðè÷èíå ñóùåñòâîâàíèÿ ÷åãî-òî, åñëè íå óñòàíîâëåíî, ñóùåñòâóåò ëè îíî âîîáùå. Ñì. Âòîðàÿ Àíàëèòèêà II 4; ñð. 6, 92à 20-27. Êîíòåêñò ýòîãî ìåñòà òàêîâ, ÷òî íèêàêîå äîêàçàòåëüñòâî íå ìîæåò âåñòèñü îò îïðåäåëåíèÿ è ñóùíîñòè íåêîòîðîé âåùè [petitio principii – ïðåäâîñõîùåíèå îñíîâàíèÿ; ëîãè÷åñêàÿ îøèáêà, âîçíèêàþùàÿ â äîêàçàòåëüñòâå èëè â ñêðûòîì äîïóùåíèè íåäîêàçàííîé ïðåäïîñûëêè. – Ïðèì. ðåä.] Õîðîøèé îáçîð î ñîñòîÿíèè èññëåäîâàíèé äàåò àíòîëîãèÿ «The Many faced Argument» (Ed. J.H. Hick, À.C. McGill, N.Y., 1967). Ïîëåçíîå èçäàíèå òåêñòîâ (äâóÿçû÷íîå, ñ ââåäåíèåì è óêàçàòåëåì ñëîâ) ïðåäñòàâëÿåò Fr. S. Schmitt Î. S.B. Anselm v. Canterbery, Proslogion. Stuttgart (Holzboog), 1962. Òàê ïîëàãàþò ïðåæäå âñåãî Ê. Áàðò è À.Øòîëüö (Barth Ê. Fides quaårens intellectum: Anselms Beweis der Existenz Gottes, 1931; Stolz Ans. Vere esse im Proslogion des hl. Anselm // Scholastik (9) 1934, 400-409). The Many faced Argument, S. 51-69. Òàê ïîëàãàþò Á. Àäëüõîõ, À. Äóðîô è Å. Æèëüñîí; îáñóæäåíèå èõ ñì. â: The Many faced Argument, S. 79-83. Ó Ðàâåññîíà è Ýìå Ôîðåñòà (ñì. The Many faced Argument, S. 89-93). Òàê Ìàê Ãèëë (Ibid. S. 82), âèäèò çíà÷èìîñòü â òîì, ÷òî «ñóùåñòâóåò àêòèâíàÿ îòêðûòîñòü ÷åëîâåêà ê ðåàëüíîñòè – ê ðåàëüíîé ñóùíîñòè áëàãîäàðÿ «ïîíèìàíèþ» è ê âîçìîæíîé ñóùíîñòè áëàãîäàðÿ «ïðåäïîëîæåíèþ»». Ñð. The Many faced Argument, S. 83-89, ãäå óòâåðæäàåòñÿ, ÷òî àíñåëüìîâî ïîíÿòèå Áîãà îáîçíà÷àåò ãðàíèöû ÷åëîâå÷åñêîé ìûñëè, êîòîðàÿ ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ íà âñå ðåàëüíî âîçìîæíîå, â òî âðåìÿ êàê Áîã, â êà÷åñòâå ïðè÷èíû âñåãî 25
20
21 22
ðåàëüíî âîçìîæíîãî, ÿâëÿåòñÿ äåéñòâèòåëüíûì è íå ìîæåò áîëåå ìûñëèòüñÿ êàê âîçìîæíîå (è òî, ÷òî ìîæåò íå ñóùåñòâîâàòü). Îòíîñèòåëüíî ýòîãî ìíå õîòåëîñü áû çàìåòèòü: åñëè Áîã, êàê îñíîâà âñåãî âîçìîæíîãî, Ñàì íå åñòü îïÿòü-òàêè âîçìîæíîñòü, íî íåîáõîäèìûì îáðàçîì äåéñòâèòåëüíîñòü, òî òàêîå ïîíèìàíèå íå ìîæåò áûòü äîñòèãíóòî èñõîäÿ èç âîçìîæíîãî (âåäü ïîíèìàíèþ âîçìîæíîãî ïðåäøåñòâóåò ïîíèìàíèå äåéñòâèòåëüíîãî), íî òîëüêî èñõîäÿ èç äåéñòâèòåëüíî ñóùåñòâóþùèõ âåùåé (òâîðåíèÿ) ïîñðåäñòâîì âîñõîæäåíèÿ ê èõ ïðè÷èíå (ê Òâîðöó). Íî ýòî ïðîèñõîäèò ïðè èíäóêòèâíîì õîäå ìûñëè, êàê â äîêàçàòåëüñòâàõ Ôîìû. É.Êîïïåð (J.Kopper. Reflexion und Raisonnement im ontologischen Gottesbeweis. Köln 1962) âïå÷àòëÿþùèì îáðàçîì ïîêàçàë, ÷òî â àðãóìåíòå Àíñåëüìà âîçìîæíîñòü ïîñòèæåíèÿ Áîãà ðàçóìîì ñâÿçàíà ñ ðåôëåêñèåé î ãðàíèöàõ íàøåé âîçìîæíîñòè ïîíèìàíèÿ. Ýòîò àðãóìåíò ÿâëÿåòñÿ ðàññóæäåíèåì íå òîëüêî î ñóùåñòâîâàíèè Áîãà, íî òàêæå è î ñàìîé òàêîé âîçìîæíîñòè ïîíèìàíèÿ. Òàê ó A.Kolping, Beckaert, A.Daniels. Îäíàêî Ìàê Ãèëë (S. 77 è äàëåå) êðèòè÷åñêè çàìå÷àåò îòíîñèòåëüíî ýòîé èíòåðïðåòàöèè, ÷òî îíà ÷åðïàåò îáúåêòèâíóþ ðåàëüíîñòü ïîíÿòèÿ Áîãà èç ðåëèãèîçíîãî îïûòà, íî äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà íå ìîæåò ññûëàòüñÿ íà ðåëèãèîçíûé îïûò; âåäü â òàêîì ñëó÷àå ìîæíî îñïàðèâàòü òî, ÷òî ó Àíñåëüìà âîîáùå ñóùåñòâóåò äîêàçàòåëüñòâî. Äëÿ Ê.Áàðòà èçâåñòíûé àðãóìåíò Àíñåëüìà òàêæå ÿâëÿåòñÿ òåîëîãè÷åñêîé ýêñïëèêàöèåé ðåëèãèîçíîé âåðû â Áîãà. Áîëåå ôèëîñîôñêè îáîñíîâàííûì ÿâëÿåòñÿ èññëåäîâàíèå Ä.Ãåíðèõà (Henrich D. Der ontologische Gottesbeweis. Sein Problem und seine Geschichte in der Neuzeit. Tübingen, 1960). Îí — è ýòî ïîó÷èòåëüíî, — ïîêàçûâàåò, êàê â èñòîðèè âîäåéñòâèÿ àíñåëüìîâà ïðåäìåòà — âïëîòü äî Ãåãåëÿ — ïðîÿâëÿåòñÿ îäíà ïðîáëåìà çàïàäíîé ìåòàôèçèêè, êàñàþùàÿñÿ ñîîòíîøåíèÿ ìûøëåíèÿ è áûòèÿ: îíà ïîñòîÿííî çàùèùàåò îíòîëîãè÷åñêèé àðãóìåíò îò êðèòèêè, áóäòî òîò ñîâåðøàåò íåçàêîííûé ïåðåõîä îò ïðîñòî ìûñëèìîé ñóùíîñòè Áîãà ê Åãî ðåàëüíîìó ñóùåñòâîâàíèþ. Âñå ïîíÿòèÿ íåîáõîäèìîãî è âñåîáùåãî ïîçíàíèÿ èìåþò ñêîðåå îáúåêòèâíî-ðåàëüíîå, à íå ïðîñòî ìûñëèìîå çíà÷åíèå è îòíîñÿòñÿ ê ñôåðå ðåàëüíîãî. ×òî êàñàåòñÿ ÷àñòî ïðèâîäèìîãî ïðèìåðà ñ òðåóãîëüíèêîì è åãî ñâîéñòâîì èìåòü ñóììó óãëîâ 2R, òî ýòî ñâîéñòâî ÿâëÿåòñÿ íå ïðîñòî ìûñëèìûì, íî äîêàçàííûì îòíîñèòåëüíî ðåàëüíûõ óãëîâ. Òàêîå îïðîâåðæåíèå êðèòèêè Àíñåëüìà ìíå êàæåòñÿ ñêîðåå îòíîñèòñÿ ê òîé ôîðìå êðèòèêå Ôîìû, êîòîðóþ âîñïðîèçâîäèò Ý. Æèëüñîí, à íå ê ñàìîìó Ôîìå; âåäü ó íåãî (êàê è ó Àðèñòîòåëÿ) åùå íå ñóùåñòâóåò ñîâðåìåííîãî, ñòðîãîãî ðàçäåëåíèÿ ìûøëåíèÿ è áûòèÿ. Ãåíðèõ ñïðàâåäëèâî ïîëàãàåò, ÷òî â êàíòîâñêîé êðèòèêå îíòîëîãè÷åñêîãî àðãóìåíòà ðå÷ü èäåò î áîëüøåì, ÷åì ïðîñòî î ðàñêðûòèè ëîãè÷åñêîé îøèáêè. Îíà ñêîðåå êàñàåòñÿ, ïîìèìî ïðî÷åãî, çàâèñèìîñòè ïîíÿòèÿ ñîâåðøåíñòâà Áîãà îò Åãî íåîáõîäèìîñòè, êîòîðóþ Äåêàðò ïðèíÿë â êà÷åñòâå îíòîëîãè÷åñêîãî àðãóìåíòà. Îòíîñèòåëüíî ëîãèêè ýòîãî àðãóìåíòà è åãî êðèòè÷åñêîé ïðîâåðêè ñì. òàêæå: The Many faced Argument, S. 69 ff. Òàêæå â âûøåïðèâåäåííîì ïðèìåðå, ÷òî òðåóãîëüíèê èìååò ñóììó óãëîâ 2R, ýòî ãåîìåòðè÷åñêîå çíàíèå èñõîäèò èç îïûòà ñ äàííûìè â ñîçåðöàíèè, äåéñòâèòåëüíûìè òðåóãîëüíèêàìè. È èìåííî ýòî ñëóæèò ãàðàíòèåé òîìó, ÷òî ãåîìåòðè÷åñêèå ôèãóðû ñ èõ äîêàçóåìûìè ñâîéñòâàìè íå òîëüêî èäåàëüíûå è 26
23 24
25 26
27
28
29
30
ìûñëèìûå â óìå ó÷åíîãî, íî òàêæå èìåþò fundamentum in re [îñíîâàíèå â äåéñòâèòåëüíîñòè]. Àðèñòîòåëü âî «Âòîðîé Àíàëèòèêå» (I 1, 71à 19-24) ïðèâîäèò ïðèìåð, êàê «â (íà÷åð÷åííîì) òðåóãîëüíèêå, âïèñàííîì â ïîëóîêðóæíîñòü», îïîçíàåòñÿ òðåóãîëüíèê, è ïîýòîìó åìó äîëæíî ïðèíàäëåæàòü, êàê è êàæäîìó òðåóãîëüíèêó, ñâîéñòâî ñóììû óãëîâ áûòü ðàâíîé 2R. «Ïðèâåäåíèå» åñòü ãëàãîë îò ñóùåñòâèòåëüíîãî epagoge, induction, êîòîðîå îáîçíà÷àåò îïûò, îñóùåñòâëÿþùèéñÿ â ñôåðå äåéñòâèòåëüíûõ, äàííûõ åäèíè÷íîñòåé. Ýòî ñîîòâåòñòâóåò, êàê óæå ñêàçàíî âûøå, âàæíîìó ïîëîæåíèþ èç ó÷åíèÿ Àðèñòîòåëÿ î òåîðèè ïîçíàíèÿ (Âòîðàÿ Àíàëèòèêà II 7-8). [Âîèñòèíó áûòèå, âûñøåå áûòèå – ëàò.] Íà ýòî îáðàùàåò îñîáîå âíèìàíèå À.Øòîëüö (Stolz A. Vere esse im Proslogion des hl. Anselm // Scholastik (9) 1934, 400409; Zur Theologie Anselms im Proslogion // Catholica (1) 1939 (Paderborn), 1-24). Êàê ýòî ïðîèñõîäèò â àðãóìåíòå Àíñåëüìà, åñëè âîîáùå ïîíèìàòü åãî êàê ñèëëîãèçì. ß íå áóäó ðàçáèðàòü ïîäðîáíî êðèòèêó Ãàóíèëî, ïîñêîëüêó îíà íå îòíîñèòñÿ ê óïîìÿíóòîé òî÷êè çðåíèÿ, îò÷åòëèâî ïðåäñòàâëåííîé â êðèòèêå Ôîìû, ñëåäóþùåé àðèñòîòåëåâñêîìó ó÷åíèþ î íàóêå. Âîçðàæåíèÿ Ãàóíèëî íàïðàâëåíû ñêîðåå ïðîòèâ àíñåëüìîâà ïîíÿòèÿ ñóùíîñòè Áîãà êàê òîãî, «ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íè÷åãî áîëüøåãî» – îíè ñòàâÿò ýòî ïîíèìàíèå ïîä âîïðîñ è ïðåäïîëàãàþò âåðó â êà÷åñòâå ïðåäïîñûëêè, îòäåëÿþò ýòî ïîíÿòèå ñóùíîñòè êàê òîëüêî ìûñëèìîå â ðàçóìå îò ðåàëüíî ñóùåãî (ïðè ÷åì èñïîëüçóþò íåïîäõîäÿùèé ïðèìåð òîëüêî ìûñëèìîãî, èäåàëüíîãî îñòðîâà) è êðèòèêóþò åãî ôîðìóëèðîâêó – âìåñòî «òîãî, ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íè÷åãî áîëüøåå», äîëæíî ñòîÿòü «... íè÷òî áîëüøåå íå ìîæåò áûòü ïîñòèãíóòî» èëè åùå òî÷íåå: «÷òî áîëüøå, ÷åì âñå âåùè», ÷òîáû òàêèì ïóòåì ëèøèòü ñèëû ýòîò àðãóìåíò è óñòðàíèòü åãî. [Èìååòñÿ â âèäó Ãàóíèëî èç Ìàðìóòüå, âîçðàæåíèå êîòîðîãî «Â çàùèòó ãëóïöà» ïîìåùåíî â: Àíñåëüì Êåíòåðáåðèéñêèé. Ñî÷. Ñ. 147–153. – Ïðèì. ðåä.] Ñð. ìîþ ñòàòüþ «Zur metaphysischen Voraussetzung in Aristoteles’ «Physica»» â: Natur und Geschichte (X. Dt. Kongr. f. Philos. 1972), Hamburg (Meiner) 1973, 429-437. Äàííàÿ ãëàâà èçëîæåíà â ìîåì äîêëàäå íà VIII Ìåæäóíàðîäíîì òîìèñòñêîì êîíãðåññå 9 ñåíòÿáðÿ 1980 ã. â Ðèìå. Ïîó÷èòåëüíî áûëî áû ðàññìîòðåòü, êàê Êàíò ñâÿçûâàåò ñâîþ êðèòèêó äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà (â äèàëåêòè÷åñêîé ÷àñòè «Êðèòèêè ÷èñòîãî ðàçóìà») ñ îñíîâàòåëüíîé êðèòèêîé (ðàöèîíàëèñòè÷åñêîé) ìåòàôèçèêè è îíòîëîãèè (â àíàëèòèêå). Ïîïûòêó óïîðÿäî÷èòü äîêàçàòåëüñòâà ïî èõ ïîäõîäó â ñîîòâåòñòâèè ñ ÷åòûðüìÿ ïðè÷èíàìè, êàê ýòî ïûòàåòñÿ Ý. Êåííè (Kenny À. The Five Ways, p. 34 ff), ìîæíî îñóùåñòâèòü òîëüêî ïîñðåäñòâîì íàñèëüñòâåííîé èíòåðïðåòàöèè (ñì. íèæå, Ïðèëîæåíèå [Seidl H., Thomas von Aquin. Die Gottesbeweise in der «Summe gegen die Heiden» und der «Summe der Theologie». Hamburg, 1996]). «Òðàíñöåíäåíòíûì» íàçûâàåòñÿ, êàê èçâåñòíî, ñóùåå ñî ñâîèìè ïðèçíàêàìè, êîëü ñêîðî îíî ïðåâîñõîäèò ðîäû êàòåãîðèé. Ïðè ýòîì ñóùåñòâóåò àíàëîãèÿ ïî îòíîøåíèþ ïåðâîé ïðè÷èíå êàê ê ïåðâîé èíñòàíöèè. Òàê óæå àêöèäåíòàëüíîå áûòèå îòíîñèòñÿ ê ñóáñòàíöèàëüíîìó, êàê áûòèå â ìåíüøåé ñòåïåíè ê áûòèþ â áîëüøåé ñòåïåíè («Ìåòàôèçèêà» IV 2 è VII 1) è âîîáùå êàê áûòèå, èìåþùåå ïðè÷èíó, ê ïðè÷èííîìó (ñð. Ââåäåíèå II ìîåãî êîììåíòàðèÿ ê «Ìåòàôèçèêå», òîì 2, XVII è äàëåå. Ñîãëàñíî ÷åòâåðòîìó äîêàçàòåëü27
31
32
33
34 35 36 37
38
39
ñòâó (ñëåäóÿ «Ìåòàôèçèêå» II 1) áûòèå â áîëüøåé èëè ìåíüøåé ñòåïåíè íàïðàâëåíî íà ìàêñèìóì, êîòîðûé åñòü ïåðâîïðè÷èíà è ïåðâîàíàëîãèÿ äëÿ âñåãî áîëåå èëè ìåíåå èñòèííîãî è ñóùåãî. Ñîãëàñíî Àðèñòîòåëþ, äâèæåíèå, ñ îäíîé ñòîðîíû (êàê íåçàâåðøåííûé àêò áûòèÿ («Ôèçèêà» III 1-2)), ïîñòèãàåòñÿ è îïðåäåëÿåòñÿ ðàçóìîì, à, ñ äðóãîé ñòîðîíû, ïîñòèãàåòñÿ ÷óâñòâàìè, ïîñêîëüêó îíî (êàê è ïîêîé, ÷èñëî, âåëè÷èíà, åäèíîå «Î äóøå» II 6 è III 2) — äëÿ òàê íàçûâàåìîãî «îáùåãî ÷óâñòâà» åñòü «îáùåå âîñïðèíèìàåìîå». Ñ ýòèì ñîãëàñóåòñÿ òî, ÷òî Àðèñòîòåëü â «Ôèçèêå» VIII 3 (253à 32-34) îòðèöàåò ïîïûòêó ýëåàòîâ îòêëîíèòü ñ ïîìîùüþ àðãóìåíòîâ äâèæåíèå âîîáùå, êàê áîëåçíü ðàçóìà, ïîñêîëüêó îí «îñòàâëÿåò â ñòîðîíå ÷óâñòâåííîå âîñïðèÿòèå». Äëÿ ëó÷øåãî ïîíèìàíèÿ ñëåäóåò çàìåòèòü, ÷òî áûòèå è ñóùíîñòü âåùåé â ìèðå, äåéñòâèòåëüíî, òåñíî ñâÿçàíû (è ìîãóò òàêæå áûòü ñâÿçàíû â âûñêàçûâàíèè ïîñðåäñòâîì ëîãè÷åñêîãî òîæäåñòâà), íî, ðàññìîòðåííûå îíòîëîãè÷åñêè, îíè íå òîæäåñòâåííû; ñóùíîñòü âåùåé â ìèðå íå åñòü ïðîñòî èõ áûòèå (êàê â ñëó÷àå ñ Áîãîì) – ñì. S.th. I 3, 4. Êîëü ñêîðî áûòèå îòëè÷íî îò ñóùíîñòè, îíî îòíîñèòñÿ, ïîæàëóé, ïðåæäå âñåãî ê àñïåêòó ñóùåñòâîâàíèÿ, â îòíîøåíèè êîòîðîãî è ñòàâèòñÿ âîïðîñ î ïðè÷èíå. Ïîñêîëüêó â ñëó÷àå âåùåé â ìèðå èõ èììàíåíòíûå ñóùíîñòíûå ïðè÷èíû îïÿòü-òàêè «ñóùåñòâóþò», â òàêîì æå àêòå ñóùåñòâîâàíèÿ, êàê è ñàìè âåùè, òî îíè âûäàþò èõ ðàäèêàëüíóþ çàâèñèìîñòü îò òðàíñöåíäåíòíîé ïðè÷èíû áûòèÿ. Ýòî äîêàçàòåëüñòâî èìååò òó æå èíäóêòèâíóþ ñòðóêòóðó, êàê è äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà â Ñóììàõ (ñì. âûøå, ãë. II, ñòð. 11). Îíî èñõîäèò, êàê è òî, èç íåêîåãî ïðèçíàêà, êîòîðûì îáëàäàþò âåùè â ìèðå (Î1,2,3) è âåäåò, ÷åðåç ïðè÷èííîñòü (ñ), êîòîðàÿ íàõîäèòñÿ â ñóùíîñòè âåùåé, ê òðàíñöåíäåíòíîé, ïåðâîé ïðè÷èíå (Ñ). Î1,2,3 — ñ ñ—Ñ Î1,2,3 — Ñ. Ñð. («Î äóøå», III 5 430à 17-18) óòâåðæäåíèå, ÷òî «íàø ðàçóì ïî ñâîåé ñóùíîñòè íàõîäèòñÿ â àêòóàëüíîñòè» (ñ ÷òåíèåì ™nerge…v âìåñòî ™nšrgeia). Íàïðèìåð, ó Èóñòèíà Ìó÷åíèêà, êîòîðûé õðèñòèàíñêóþ ðåëèãèþ íàçûâàë «åäèíñòâåííî èñòèííîé ôèëîñîôèåé». Òàê, Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêèé âèäèò â Ïëàòîíå «ôèëîñîôñêîãî ó÷åíèêà Ìîèñåÿ». Òàê ó Òåðòóëëèàíà â Apologeticum («Àïîëîãåòè÷åñêèõ ñî÷èíåíèÿõ») è â De praescriptionibus adv. haereticos («Î ïðåñêðèïöèÿõ ïðîòèâ åðåòèêîâ»).  De carne Christi («Î ïëîòè Õðèñòà») åñòü èçâåñòíîå âûñêàçûâàíèå: certum est quia impossibile est [«Ýòî íåñîìíåííî, èáî íåâîçìîæíî» Ñì.: Òåðòóëëèàí Ê.Ñ.Ô. Èçáð. ñî÷. Ì., 1994. Ñ. 166. – Ïðèì. ðåä.]). Èç XIX ñòîëåòèÿ â îñîáåííîñòè ñëåäóåò íàçâàòü C.Êüåðêåãîðà, èç íàøåãî – Ê.Áàðòà è Ä.Áîíõîôôåðà, ïðîèçíåñøåãî àôîðèçì (â «Akt und Sein»): «Áîã, êîòîðûé «ñóùåñòâóåò», – íå ñóùåñòâóåò» (Den Gott, den «es gibt», gibt es nicht). Ïåðâûå ãðå÷åñêèå ôèëîñîôû, íà÷èíàÿ ñ Ôàëåñà, ñ èõ âîïðîñàìè îá àðõý (íà÷àëå) âåùåé ÿâíî íàõîäèëèñü ïîä âëèÿíèåì ðåëèãèîçíûõ ìèôîâ (Ãåñèîäà è äð.) î íà÷àëå êàê ðîäà áîãîâ è ëþäåé, òàê è êîñìîñà, õîòÿ èõ ñïîñîá âîïðîøàíèÿ ÿâëÿåòñÿ ïðèíöèïèàëüíî íîâûì è äâèæèì íå ðåëèãèîçíûì, à ïîçíàâàòåëüíûì èíòåðåñîì (ñð. â îñîáåííîñòè ââåäåíèå â êíèãå Capelle W. Die Vorsokratiker, Stuttgart ( Êröner), 1968). 28
40
41
42 43 44
45 46
Òàêèå ïîíÿòèÿ, êàê «î÷èùåííîñòü» ïîçíàíèÿ (îò ÷óâñòâåííîãî) è «ñîçåðöàíèå» (theoria), èçíà÷àëüíî, ïî âèäèìîìó, ïðîèñõîäÿò èç ÿçûêà ìèñòåðèé. Òàê â: Topitsch E. Vom Ursprung und Ende der Metaphysik (dtv, München, 1972). Îòíîñèòåëüíî Ïëàòîíà ìíå õîòåëîñü áû â äîïîëíåíèå ñêàçàòü: åñëè îí (â «Ôåäðå» è «Ïèðå») ñîîòíîñèò ôèëîñîôñêèé ïîäõîä è ñàêðàëüíûé â ìèñòåðèÿõ è îáðàçóåò íîâûå ìèôû äëÿ óãëóáëåíèÿ ôèëîñîôñêîãî ïîíèìàíèÿ, òî ýòî ïðîèñõîäèò ñêîðåå íå â èñõîäíî ðåëèãèîçíîì ìûøëåíèè, à â ïàìÿòü î ðåëèãèîçíûõ èñòîêàõ, ïåðåä ëèöîì ôèëîñîôèè, êîòîðàÿ ñòàíîâèòñÿ ìåæäó òåì ñëèøêîì îáîñîáëåííîé íàóêîé. Ñð. Geyer C.-Fr. Einf. i. d. Philosophie d. Antike. Darmstadt, 1978, (ãë. 1); èíà÷å â Albert K. Griechische Religion und Platontsche Philosophie. Hamburg (Meiner), 1980, ñîãëàñíî êîòîðîìó îò Ãåñèîäà äî Ïëàòîíà äîëæíî ñóùåñòâîâàòü ðåëèãèîçíîå ôèëîñîôñòâîâàíèå. Ìåæäó ìåòàôèçèêîé è ðåëèãèåé ñëåäóåò ïðîâîäèòü ðàçëè÷èå êàê ìåæäó äâóìÿ òèïàìè ÷åëîâå÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè, – ÷òî, ïî-âèäèìîìó, ñ íåîáõîäèìîñòüþ ïðîòèâîðå÷èò ìàðêñèñòñêî-ëåíèíñêîé êðèòèêå ðåëèãèè; îíà âèäèò â ðåëèãèè íàðîäîâ (â èõ èñòîðè÷åñêîì ñòàíîâëåíèè) òîëüêî ïðèìèòèâíóþ ñòóïåíü îáúÿñíåíèÿ ïðèðîäû, êîòîðàÿ çàòåì ïðåîäîëåâàåòñÿ ðàçâèòèåì åñòåñòâåííûõ íàóê è óñòðàíÿåòñÿ ïîñðåäñòâîì êðèòèêè äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà. Îøèáêà çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî çäåñü ðåëèãèîçíàÿ äåÿòåëüíîñòü ðàññìàòðèâàåòñÿ íå êàê ñàìîñòîÿòåëüíàÿ, íî êàê ñâåäåííàÿ ê íàó÷íîé. Íåâåðíî òàêæå ïîëàãàòü, ÷òî ðåëèãèîçíîå ïî÷èòàíèå Áîãà âîçíèêàåò èëè óíè÷òîæàåòñÿ â çàâèñèìîñòè îò óãëóáëåíèÿ èëè êðèòèêè äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà. Äðóãàÿ îøèáêà, ïñèõîëîãè÷åñêîãî ðîäà, çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî ðåëèãèÿ ðàññìàòðèâàåòñÿ êàê ïðîäóêò âîñïèòàíèÿ. Ïðàâäà, ðåëèãèîçíàÿ ñïîñîáíîñòü ó ÷åëîâåêà, êàê è êàæäàÿ äðóãàÿ (íàïðèìåð, ñîöèàëüíàÿ, ìóçûêàëüíàÿ è äð.) íóæäàåòñÿ â âîñïèòàíèè, òî åñòü â àêòóàëèçàöèè êàê äåÿòåëüíîñòè (ïîñðåäñòâîì îáó÷åíèÿ, óïðàæíåíèÿ è äð.). È, òåì íå ìåíåå, âîñïèòàíèå – ýòî íå âñå; îíî äîëæíî áûòü ñâÿçàíî ñ åñòåñòâåííîé ñïîñîáíîñòüþ. Åñëè åå íå áûëî áû â ÷åëîâåêå èçíà÷àëüíî, òî åå íåâîçìîæíî áûëî áû âîñïèòàòü. Â. Êëþêñåí îáðàòèë íàñòîé÷èâîå âíèìàíèå íà «ðàöèîíàëüíîñòü ðåëèãèîçíîãî îïûòà» â äîêëàäå â Áîííå îò 27, 10. 1980. Ñð. Heiler Fr., Erscheinungsformen und Wesen der Religion. Stuttgart, 1961. S. 455ff. Èíòåëëèãèáåëüíàÿ ñóùíîñòü õðèñòèàíñêîãî îòêðîâåíèÿ – ïðè÷èíà åå âñòðå÷è â èñòîðèè ñ ãðå÷åñêîé ôèëîñîôèåé è ðàçâèòèÿ òåîëîãèè – âñåãäà ïîä÷åðêèâàëàñü öåðêîâíûìè ó÷åíûìè; íàïðèìåð, Àâãóñòèíîì â òðàêòàòàõ «Îá èñòèííîé ðåëèãèè» [Áëàæåííûé Àâãóñòèí. Òâîðåíèÿ. Ò. 1. Êèåâ, 1998. – Ïðèì. ðåä.], «Î åäèíñòâå âåðîâàíèÿ» è ïðî÷., Åâñåâèåì â Praeparatio evangelica [«Åâàíãåëè÷åñêîì ïðèóãîòîâëåíèè» – Ïðèì. ðåä.], Ãðèãîðèåì Íèññêèì â Oratio catechetica magna [«Áîëüøîé êàòåõè÷åñêîé ðå÷è». – Ïðèì. ðåä.] (IV â.), Èîàííîì Äàìàñêèíûì â «Èñòîêàõ ïîçíàíèÿ» (êí. II, VIII â.). Òàêæå è àðàáñêèé òåîëîã Àâåððîýñ (XII â.) â Harmonia religionis et philosophiae [«Ãàðìîíèè ìåæäó ðåëèãèåé è ôèëîñîôèåé». – Ïðèì. ðåä.] ðàññìàòðèâàåò âîçìîæíîñòü ðàöèîíàëüíîãî ðàñêðûòèÿ ìóñóëüìàíñêîé ðåëèãèè ñ ïîìîùüþ àðèñòîòåëåâñêîé ôèëîñîôèè.  Philosophische Brocken, ãë. 3. Ïî Àðèñòîòåëþ, íàóêà òàêæå íå ìîæåò ïðèâåñòè äîêàçàòåëüñòâî î ñóùåñòâîâàíèè åå ïðåäìåòîâ, à äîëæíà èìåòü åãî â êà÷åñòâå ïðåäïîñûëêè. (Ñì. â ãë. III Ñ. 17).
29
ÔÎÌÀ ÀÊÂÈÍÑÊÈÉ ÄÎÊÀÇÀÒÅËÜÑÒÂÀ ÁÛÒÈß ÁÎÃÀ Â «SUMMA CONTRA GENTILES» È «SUMMA THEOLOGIAE»
30
SUMMA CONTRA GENTILES
Liber primus Capitulum 10 De opinione dicentium quod Deum esse demonstrari non potest cum sit per se notum Haec autem consideratio qua quis nititur ad demonstrandum Deum esse, superflua fortasse quibusdam videbitur, qui asserunt quod Deum esse per se notum est, ita quod eius contrarium cogitari non possit, et sic Deum esse demonstrari non potest. Quod quidem videtur ex his. Illa enim per se esse nota dicuntur quae statim notis terminis cognoscuntur: sicut, cognito quid est totum et quid est pars, statim cognoscitur quod omne totum est maius sua parte. Huiusmodi autem est hoc quod dicimus Deum esse. Nam nomine Dei intelligimus aliquid quo maius cogitari non potest. Hoc autem in intellectu formatur ab eo qui audit et intelligit nomen Dei: ut sic saltem in intellectu iam Deum esse oporteat. Nec potest in intellectu solum esse: nam quod in intellectu et re est, maius est eo quod in solo intellectu est; Deo autem nihil esse maius ipsa nominis ratio demonstrat. Unde restat quod Deum esse per se notum est, quasi ex ipsa significatione nominis manifestum. Item. Cogitari quidem potest quod aliquid sit quod non possit cogitari non esse. Quod maius est evidenter eo quod potest cogitari non esse. Sic ergo Deo aliquid maius cogitari posset, si ipse posset cogitari non esse. Quod est contra rationem nominis. Relinquitur quod Deum esse per se notum est.
31
ÑÓÌÌÀ ÏÐÎÒÈ ßÇÛ×ÍÈÊÎÂ
Êíèãà ïåðâàÿ Ãëàâà 10 Î ìíåíèè ãîâîðÿùèõ: òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü äîêàçàíî, ïîñêîëüêó ýòî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå Òî ðàçìûøëåíèå, íà êîòîðîå îïèðàþòñÿ äëÿ äîêàçàòåëüñòâà òîãî, ÷òî Áîã åñòü, ïîæàëóé, ïîêàæåòñÿ èçëèøíèì òåì, êòî óòâåðæäàåò: òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå, ïîñêîëüêó ïðîòèâîïîëîæíîå ýòîìó íåëüçÿ ïîìûñëèòü è, òàêèì îáðàçîì, òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü äîêàçàííûì. Ýòî, ïî ìåíüøåé ìåðå, êàæåòñÿ [âûòåêàþùèì] èç ñëåäóþùåãî. Âåäü «èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå» íàçûâàåòñÿ òî [óòâåðæäåíèå], êîòîðîå èçâåñòíî òîò÷àñ, êàê òîëüêî ïîçíàþòñÿ åãî òåðìèíû: òàê, íàïðèìåð, åñëè ïîçíàíî, ÷òî åñòü öåëîå è ÷òî åñòü ÷àñòü, òîò÷àñ æå ïîçíàåòñÿ, ÷òî âñÿêîå öåëîå áîëüøå ñâîåé ÷àñòè. Íî òàêîãî ðîäà è òî, ÷òî ìû ãîâîðèì, – «Áîã åñòü». Âåäü ïîä èìåíåì Áîãà ìû ïîíèìàåì íå÷òî, îòíîñèòåëüíî ÷åãî íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå. Ýòà æå [èäåÿ] îáðàçóåòñÿ â èíòåëëåêòå òîãî, êòî ñëûøèò è ïîíèìàåò èìÿ Áîãà; ïîòîìó íàäëåæèò, ÷òîáû Áîã áûë, ïî êðàéíåé ìåðå, â èíòåëëåêòå. Íî Îí íå ìîæåò áûòü òîëüêî â èíòåëëåêòå: âåäü òî, ÷òî åñòü è â èíòåëëåêòå è â äåéñòâèòåëüíîñòè, áîëüøå, ÷åì òî, ÷òî òîëüêî â èíòåëëåêòå. Íî áîëüøå Áîãà íåò íè÷åãî, êàê ïîêàçûâàåò ñàì ñìûñë Åãî èìåíè1 . Ïîýòîìó îñòàåòñÿ [çàêëþ÷èòü]: òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå; ýòî î÷åâèäíî êàê áû èç çíà÷åíèÿ èìåíè. À òàêæå. Ìîæíî ïîìûñëèòü, ÷òî íå÷òî åñòü, åñëè î íåì íåëüçÿ ïîìûñëèòü, ÷òî åãî íåò. Íî «òî, ÷òî åñòü» î÷åâèäíî áîëåå òîãî, î ÷åì ìîæíî ïîìûñëèòü, ÷òî åãî íåò. Ñëåäîâàòåëüíî, ìîæíî ïîìûñëèòü íå÷òî áîëüøåå Áîãà, åñëè î Íåì ìîæíî ïîìûñëèòü, ÷òî Åãî íåò. ×òî ïðîòèâîðå÷èò ñìûñëó èìåíè2 . Ñëåäîâàòåëüíî, îñòàåòñÿ [çàêëþ÷èòü]: òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå. 32
Adhuc. Propositiones illas oportet esse notissimas in quibus idem de seipso praedicatur, ut, homo est homo; vel quarum praedicata in definitionibus subiectorum includuntur, ut, homo est animal. In Deo autem hoc prae aliis invenitur, ut infra ostendetur, quod suum esse est sua essentia, ac si idem sit quod respondetur ad quaestionem quid est, et ad quaestionem an est. Sic ergo cum dicitur, Deus est, praedicatum vel est idem subiecto, vel saltem in definitione subiecti includitur. Et ita Deum esse per se notum erit. Amplius. Quae naturaliter sunt nota, per se cognoscuntur: non enim ad ea cognoscenda inquisitionis studio pervenitur. At Deum esse naturaliter notum est: cum in Deum naturaliter desiderium hominis tendat sicut in ultimum finem, ut infra patebit. Est igitur per se notum Deum esse. Item. Illud per se notum oportet esse quo omnia alia cognoscuntur. Deus autem huiusmodi est. Sicut enim lux solis principium est omnis visibilis perceptionis, ita divina lux omnis intelligibilis cognitionis principium est: cum sit in quo primum maxime lumen intelligibile invenitur. Oportet igitur quod Deum esse per se notum sit. Ex his igitur et similibus aliqui opinantur Deum esse sic per se notum existere ut contrarium mente cogitari non possit.
Capitulum 11 Reprobatio praemissae opinionis et solutio rationum praemissarum Praedicta autem opinio provenit partim quidem ex consuetudine qua ex principio assueti sunt nomen Dei audire et invocare. Consuetudo autem, et praecipue quae est a puero, vim naturae obtinet: ex quo contingit ut ea quibus a pueritia animus imbuitur, ita firmiter teneat ac si essent naturaliter et per se nota. Partim vero contingit ex eo quod
33
Ê òîìó æå. Òåì ïîëîæåíèÿì íàäëåæèò áûòü íàèáîëåå èçâåñòíûìè, â êîòîðûõ òîìó æå ñàìîìó ïðåäèöèðóåòñÿ òî æå ñàìîå, êàê, íàïðèìåð: «÷åëîâåê åñòü ÷åëîâåê», èëè â êîòîðûõ ïðåäèêàòû çàêëþ÷àþòñÿ â îïðåäåëåíèÿõ ñóáúåêòîâ, êàê: «÷åëîâåê åñòü æèâîå ñóùåñòâî». Íî (êàê íèæå áóäåò ïîêàçàíî, â ãë. 22) ê Áîãó ïðåæäå, ÷åì ê [÷åìó-ëèáî] äðóãîìó, îòíîñèòñÿ òî, ÷òî Åãî ñóùåñòâîâàíèå åñòü Åãî ñóùíîñòü, êàê åñëè áûëî áû îäíèì è òåì æå òî, ÷òî äàåòñÿ â îòâåò íà âîïðîñû «÷òî Îí åñòü?» è «åñòü ëè Îí?». Ñëåäîâàòåëüíî, êîãäà ãîâîðèòñÿ «Áîã åñòü», òî ïðåäèêàò èëè åñòü òî æå ñàìîå, ÷òî è ñóáúåêò, èëè, ïî êðàéíåé ìåðå, çàêëþ÷åí â îïðåäåëåíèè ñóáúåêòà. È, òàêèì îáðàçîì, òî, ÷òî Áîã åñòü, áóäåò èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå3 . Äàëåå. Òî, ÷òî èçâåñòíî åñòåñòâåííûì îáðàçîì, ïîçíàåòñÿ ñàìî ïî ñåáå; âåäü äëÿ åãî ïîçíàíèÿ íå òðåáóåòñÿ óñèëèÿ èññëåäîâàíèÿ. À òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî åñòåñòâåííûì îáðàçîì4 , ïîñêîëüêó åñòåñòâåííûì îáðàçîì æåëàíèå ÷åëîâåêà ñòðåìèòñÿ ê Áîãó, êàê ê ïðåäåëüíîé öåëè, ÷òî áóäåò ÿñíî íèæå (I, 3, 25). Ñëåäîâàòåëüíî, òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå. À òàêæå. Íàäëåæèò áûòü èçâåñòíûì ñàìîìó ïî ñåáå òîìó, ïîñðåäñòâîì ÷åãî ïîçíàåòñÿ âñå îñòàëüíîå. Íî Áîã èìåííî òàêîâ. Âåäü êàê ñâåò ñîëíöà åñòü îñíîâàíèå âñÿêîãî çðèòåëüíîãî âîñïðèÿòèÿ, òàê è áîæåñòâåííûé ñâåò åñòü îñíîâàíèå âñÿêîãî óìîïîñòèãàåìîãî ïîçíàíèÿ, ïîñêîëüêó ïåðâûé óìîïîñòèãàåìûé ñâåò íàõîäèòñÿ â Íåì â íàèáîëüøåé ñòåïåíè5 . Ñëåäîâàòåëüíî, íàäëåæèò, ÷òîáû òî, ÷òî Áîã åñòü, áûëî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå. Òàêèì îáðàçîì, èç ýòèõ è ïîäîáíûõ [äîâîäîâ] íåêîòîðûå ñîñòàâèëè ìíåíèå: òî, ÷òî Áîã åñòü, ñóùåñòâóåò êàê èçâåñòíîå ñàìî ïî ñåáå, òàê ÷òî ïðîòèâîïîëîæíîå íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî óìîì. Ãëàâà 11 Îïðîâåðæåíèå ïðåäûäóùåãî ìíåíèÿ è ðàçðåøåíèå ïðåäûäóùèõ äîâîäîâ Óïîìÿíóòîå æå ìíåíèå ïðîèñõîäèò îò÷àñòè èç ïðèâû÷êè, ïîñêîëüêó èçíà÷àëüíî îíè [ñòîðîííèêè ýòîãî ìíåíèÿ] áûëè ïðèó÷åíû ñëóøàòü è ïðèçûâàòü èìÿ Áîãà. Ïðèâû÷êà æå, è ïðåæäå âñåãî òà, êîòîðàÿ ñ äåòñòâà, ïðèîáðåòàåò ñèëó ïðèðîäû; èç-çà ÷åãî ñëó÷àåòñÿ, ÷òî òî, ÷òî âïèòàëîñü äóøîé ñ äåòñòâà, òàê êðåïêî óäåðæèâàåòñÿ, êàê åñëè áû îíî áûëî åñòåñòâåííî è èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå. Îò÷àñòè æå ýòî ïðîèñõîäèò îò òîãî, ÷òî 34
non distinguitur quod est notum per se simpliciter, et quod est quoad nos per se notum. Nam simpliciter quidem Deum esse per se notum est: cum hoc ipsum quod Deus est, sit suum esse. Sed quia hoc ipsum quod Deus est mente concipere non possumus, remanet ignotum quoad nos. Sicut omne totum sua parte maius esse, per se notum est simpliciter: ei autem qui rationem totius mente non conciperet, oporteret esse ignotum. Et sic fit ut ad ea quae sunt notissima rerum, noster intellectus se habeat ut oculus noctuae ad solem, ut II Metaphys. dicitur. Nec oportet ut statim, cognita huius nominis Deus significatione, Deum esse sit notum, ut prima ratio intendebat. – Primo quidem, quia non omnibus notum est, etiam concedentibus Deum esse, quod Deus sit id quo maius cogitari non possit: cum multi antiquorum mundum istum dixerint Deum esse. Nec etiam ex interpretationibus huius nominis Deus, quas Damascenus ponit, aliquid huiusmodi intelligi datur. – Deinde quia, dato quod ab omnibus per hoc nomen Deus intelligatur aliquid quo maius cogitari non possit, non necesse erit aliquid esse quo maius cogitari non potest in rerum natura. Eodem enim modo necesse est poni rem, et nominis rationem. Ex hoc autem quod mente concipitur quod profertur hoc nomine Deus, non sequitur Deum esse nisi in intellectu. Unde nec oportebit id quo maius cogitari non potest esse nisi in intellectu. Et ex hoc non sequitur quod sit aliquid in rerum natura quo maius cogitari non possit. Et sic nihil inconveniens accidit ponentibus Deum non esse: non enim inconveniens est quolibet dato vel in re vel in intellectu aliquid maius cogitari posse, nisi ei qui concedit esse aliquid quo maius cogitari non possit in rerum natura. Nec etiam oportet, ut secunda ratio proponebat, Deo posse aliquid maius cogitari si potest cogitari non esse. Nam quod possit cogitari non esse, non ex imperfectione sui esse est vel incertitudine, cum suum esse sit secundum se manifestissimum: sed ex debilitate nostri intellectus, qui eum intueri non potest
35
íå ïðîâîäèòñÿ ðàçëè÷èÿ ìåæäó òåì, ÷òî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå ïðîñòî, è òåì, ÷òî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå îòíîñèòåëüíî íàñ. Âåäü òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå ïðîñòî, ïîñêîëüêó òî, ÷òî Áîã åñòü, åñòü Åãî áûòèå. Íî ïîñêîëüêó òî, ÷òî åñòü Áîã, ìû íå ìîæåì óõâàòèòü óìîì, îíî îñòàåòñÿ íåèçâåñòíûì îòíîñèòåëüíî íàñ. Íàïðèìåð, òî, ÷òî âñÿêîå öåëîå áîëüøå ñâîåé ÷àñòè, èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå ïðîñòî, íî äëÿ òîãî, êòî óìîì íå óõâàòèë ñìûñëà «öåëîãî», íàäëåæàëî áû, ÷òîáû ýòî áûëî íåèçâåñòíûì. È òàê ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî îòíîñèòåëüíî ñàìîãî èçâåñòíîãî èç âåùåé, íàø èíòåëëåêò âåäåò ñåáÿ êàê ãëàç ñîâû ïî îòíîøåíèþ ê ñîëíöó, êàê ãîâîðèòñÿ âî âòîðîé [êíèãå] «Ìåòàôèçèêè». È íå íàäëåæèò, ÷òîáû òîò÷àñ æå, êàê ïîíÿòî, ÷òî îáîçíà÷àåòñÿ èìåíåì «Áîã», ñòàëî èçâåñòíûì òî, ÷òî Áîã åñòü, êàê òî íàìåðåâàëñÿ [äîêàçàòü] ïåðâûé äîâîä. Âî-ïåðâûõ, ïîñêîëüêó íå äëÿ âñåõ, êòî ñîãëàøàåòñÿ, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî, ÷òî Áîã åñòü òî, áîëåå ÷åãî íè÷åãî íåâîçìîæíî ïîìûñëèòü, òàê êàê ìíîãèå äðåâíèå ãîâîðèëè, ÷òî ýòîò ìèð åñòü Áîã. È íå èç òîëêîâàíèé ýòîãî èìåíè – «Áîã», êàê ïîëàãàåò Äàìàñêèí6 , äàåòñÿ ïîíèìàíèå ÷åãî-òî òàêîãî ðîäà. Äàëåå, ïîñêîëüêó, äàæå äîïóñòèâ, ÷òî äëÿ âñåõ, ïîíèìàþùèõ èìÿ «Áîã», Îí åñòü íå÷òî, áîëåå ÷åãî íè÷òî íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî, âñå æå íå áóäåò íåîáõîäèìûì, ÷òî áû òî, îòíîñèòåëüíî ÷åãî íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå, áûëî â äåéñòâèòåëüíîñòè. Âåäü íåîáõîäèìî, ÷òîáû áûëè ðàâíûì îáðàçîì îïðåäåëåíû è âåùü è ñìûñë èìåíè. Èç òîãî æå, ÷òî âûðàæàåìîå ýòèì èìåíåì «Áîã» ñõâàòûâàåòñÿ óìîì, ñëåäóåò òîëüêî òî, ÷òî Áîã åñòü â èíòåëëåêòå. Ïîýòîìó íå áóäåò íåîáõîäèìûì, ÷òîáû òî, áîëüøå ÷åãî íåâîçìîæíî íè÷åãî ïîìûñëèòü, ñóùåñòâîâàëî èíà÷å, êàê â èíòåëëåêòå. È èç ýòîãî íå ñëåäóåò, ÷òî íå÷òî, áîëüøå ÷åãî íåâîçìîæíî ÷òî-ëèáî ïîìûñëèòü, ñóùåñòâóåò â ïðèðîäå âåùåé. È òàê íè÷åãî íåñîîáðàçíîãî íå ïðåäñòàâëÿåòñÿ òåì, êòî ïîëàãàåò, ÷òî Áîãà íåò, âåäü åñëè íå÷òî äàíî èëè â ïðèðîäå âåùåé èëè â èíòåëëåêòå, òî âïîëíå ñîîáðàçíî, ÷òî ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå, êðîìå êàê äëÿ òîãî, êòî äîïóñêàåò, ÷òî â ïðèðîäå âåùåé åñòü íå÷òî, áîëüøå ÷åãî íåâîçìîæíî íè÷åãî ïîìûñëèòü. È íå íàäëåæèò, êàê ýòî ïðåäñòàâëåíî âî âòîðîì äîâîäå, ÷òî ìîæíî ïîìûñëèòü íå÷òî áîëüøåå, ÷åì Áîã, åñëè î Íåì ìîæíî ïîìûñëèòü, ÷òî Åãî íåò. Âåäü òî, ÷òî î Íåì ìîæíî ïîìûñëèòü, ÷òî Åãî íåò, [ñëó÷àåòñÿ] íå èç-çà íåñîâåðøåíñòâà èëè íåäîñòîâåðíîñòè Åãî áûòèÿ, èáî Åãî áûòèå, ñàìî ïî ñåáå, íàèáîëåå î÷åâèäíî, íî èç-çà ñëàáîñòè íàøåãî èíòåëëåêòà, êîòîðûé íå ìîæåò ñîçåðöàòü Åãî 36
per seipsum, sed ex effectibus eius, et sic ad cognoscendum ipsum esse ratiocinando perducitur. Ex quo etiam tertia ratio solvitur. Nam sicut nobis per se notum est quod totum sua parte sit maius, sic videntibus ipsam divinam essentiam per se notissimum est Deum esse, ex hoc quod sua essentia est suum esse. Sed quia eius essentiam videre non possumus, ad eius esse cognoscendum non per seipsum, sed per eius effectus pervenimus. Ad quartam etiam patet solutio. Sic enim homo naturaliter Deum cognoscit sicut naturaliter ipsum desiderat. Desiderat autem ipsum homo naturaliter inquantum desiderat naturaliter beatitudinem, quae est quaedam similitudo divinae bonitatis. Sic igitur non oportet quod Deus ipse in se consideratus sit naturaliter notus homini, sed similitudo ipsius. Unde oportet quod per eius similitudines in effectibus repertas in cognitionem ipsius homo ratiocinando perveniat. Ad quintam etiam de facili patet solutio. Nam Deus est quidem quo omnia cognoscuntur, non ita quod alia non cognoscantur nisi eo cognito, sicut in principiis per se notis accidit: sed quia per eius influentiam omnis causatur in nobis cognitio.
Capitulum 12 De opinione dicentium quod Deum esse demonstrari non potest sed sola fide tenetur Est autem quaedam aliorum opinio praedictae positioni contraria, per quam etiam inutilis redderetur conatus probare intendentium Deum esse. Dicunt enim quod Deum esse non potest per rationem inveniri, sed per solam viam fidei et revelationis est acceptum. Ad hoc autem dicendum moti sunt quidam propter debilitatem rationum quas aliqui inducebant ad probandum Deum esse. Posset tamen hic error fulcimentum aliquod falso sibi assumere ex quorundam philosophorum dictis, qui ostendunt in Deo idem esse essentiam et esse, scilicet id
37
ñàìîãî ïî ñåáå, à òîëüêî èñõîäÿ èç Åãî äåéñòâèé. Òàêèì îáðàçîì, ê ïîçíàíèþ Åãî áûòèÿ ïðèõîäÿò ïîñðåäñòâîì ðàññóæäåíèé. Íà òîì æå îñíîâàíèè ðàçðåøàåòñÿ è òðåòèé äîâîä. Âåäü ïîäîáíî òîìó, êàê íàì èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå, ÷òî öåëîå áîëüøå ñâîåé ÷àñòè, òàê âèäÿùèì ñàìó Áîæüþ ñóùíîñòü íàèáîëåå èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå òî, ÷òî Áîã åñòü, èç-çà òîãî, ÷òî Åãî ñóùíîñòü åñòü Åãî áûòèå. Íî ïîñêîëüêó ìû íå ìîæåì ñîçåðöàòü Åãî ñóùíîñòü, òî ê ïîçíàíèþ Åãî áûòèÿ ìû ïðèõîäèì íå ÷åðåç Íåãî ñàìîãî, à ÷åðåç Åãî äåéñòâèÿ. Îòíîñèòåëüíî ÷åòâåðòîãî ðåøåíèå òàêæå ÿñíî. Âåäü ÷åëîâåê åñòåñòâåííûì îáðàçîì ïîçíàåò Áîãà òàê æå, êàê åñòåñòâåííûì îáðàçîì Åãî æåëàåò. Íî ÷åëîâåê æåëàåò Åãî åñòåñòâåííûì îáðàçîì, ïîñêîëüêó îí åñòåñòâåííûì îáðàçîì æåëàåò áëàæåíñòâà, êîòîðîå åñòü íåêîòîðîå ïîäîáèå áîæåñòâåííîé áëàãîñòè. Ñëåäîâàòåëüíî, íàäëåæèò, ÷òîáû íå ñàì Áîã, ðàññìàòðèâàåìûé ñàì ïî ñåáå, áûë èçâåñòåí ÷åëîâåêó åñòåñòâåííûì îáðàçîì, íî ëèøü Åãî ïîäîáèå. Ïîýòîìó íàäëåæèò, ÷òîáû ÷åëîâåê ïåðåõîäèë ê Åãî ïîçíàíèþ ïóòåì ðàññóæäåíèÿ – ïîñðåäñòâîì Åãî ïîäîáèé, îòêðûòûõ â Åãî äåéñòâèÿõ. Îòíîñèòåëüíî ïÿòîãî ðåøåíèå ïðîÿñíÿåòñÿ ëåãêî. Âåäü Áîã åñòü òî, áëàãîäàðÿ ÷åìó âñå ïîçíàåòñÿ íå òàêèì îáðàçîì, ÷òî äðóãîå íå ïîçíàåòñÿ, åñëè íå ïîçíàí Îí, (êàê â ñëó÷àå îñíîâàíèé, èçâåñòíûõ ñàìèõ ïî ñåáå), íî ïîñêîëüêó âñÿêîå ïîçíàíèå ïðè÷èíÿåòñÿ â íàñ ïîñðåäñòâîì Åãî âëèÿíèÿ7 . Ãëàâà 12 Î ìíåíèè ãîâîðÿùèõ, ÷òî òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü äîêàçàíî, íî äîñòèãàåòñÿ òîëüêî âåðîé Íî åñòü è íåêîòîðîå äðóãîå ìíåíèå, ïðîòèâîïîëîæíîå ïðåäûäóùåìó, ñîãëàñíî êîòîðîìó áåñïîëåçíî óñèëèå ñòðåìÿùèõñÿ äîêàçàòü òî, ÷òî Áîã åñòü. Âåäü îíè ãîâîðÿò: òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü îáíàðóæåíî ðàçóìîì, íî ñëåäóåò ýòî ïðèíèìàòü òîëüêî ïóòåì âåðû è îòêðîâåíèÿ8 . Ê òîìó æå, ÷òîáû òàê ãîâîðèòü, íåêîòîðûå áûëè ïîáóæäåíû ñëàáîñòüþ äîâîäîâ, êîòîðûå ïðèâîäèëè èíûå äëÿ äîêàçàòåëüñòâà òîãî, ÷òî Áîã åñòü 9 . Îäíàêî ýòà îøèáêà ìîæåò ëîæíûì îáðàçîì íàéòè äëÿ ñåáÿ íåêóþ îïîðó èç âûñêàçûâàíèé íåêîòîðûõ ôèëîñîôîâ, êîòîðûå óêàçûâàþò, ÷òî â Áîãå òî æå ñàìîå – Åãî ñóùíîñòü è áûòèå, òî åñòü òî, 38
quod respondetur ad quid est, et ad quaestionem an est. via autem rationis perveniri non potest ut sciatur de Deo quid est. Unde nec ratione videtur posse demonstrari an Deus sit. Item. Si principium ad demonstrandum an est, secundum artem philosophi, oportet accipere quid significet nomen; ratio vero significata per nomen est definitio, secundum philosophum, in IV Metaph.; nulla remanebit via ad demonstrandum Deum esse, remota divinae essentiae vel quidditatis cognitione. Item. Si demonstrationis principia a sensu cognitionis originem sumunt, ut in Posterioribus ostenditur, ea quae omnem sensum et sensibilia excedunt, videntur indemonstrabilia esse. Huiusmodi autem est Deum esse. Est igitur indemonstrabile. Huius autem sententiae falsitas nobis ostenditur, tum ex demonstrationis arte, quae ex effectibus causas concludere docet. Tum ex ipso scientiarum ordine. Nam, si non sit aliqua scibilis substantia supra substantiam sensibilem, non erit aliqua scientia supra naturalem, ut dicitur in IV Metaph. Tum ex philosophorum studio, qui Deum esse demonstrare conati sunt. Tum etiam apostolica veritate asserente, Rom. 1, 20 : invisibilia Dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur. Nec hoc debet movere, quod in Deo idem est essentia et esse, ut prima ratio proponebat. Nam hoc intelligitur de esse quo Deus in seipso subsistit, quod nobis quale sit ignotum est, sicut eius essentia. Non autem intelligitur de esse quod significat compositionem intellectus. Sic enim esse Deum sub demonstratione cadit, dum ex rationibus demonstrativis mens nostra inducitur huiusmodi propositionem de Deo formare qua exprimat Deum esse. In rationibus autem quibus demonstratur Deum esse, non oportet assumi pro medio divinam essentiam sive quidditatem, ut secunda ratio proponebat: sed loco quidditatis accipitur pro medio effectus, sicut accidit in demonstrationibus quia ; et ex huiusmodi effectu sumitur ratio huius nominis Deus. Nam omnia divina nomina imponuntur vel ex remotione effectuum divinorum ab ipso, vel ex aliqua habitudine Dei ad suos effectus.
39
÷òî îòâå÷àåò íà âîïðîñ «÷òî åñòü?» è íà âîïðîñ «åñòü ëè?». Íî ïóòåì ðàçóìà íåâîçìîæíî äîñòè÷ü çíàíèÿ î Áîãå – ÷òî Îí åñòü. Ïîýòîìó êàæåòñÿ, ÷òî íåâîçìîæíî ðàçóìîì äîêàçàòü, åñòü ëè Áîã. À òàêæå. Åñëè â êà÷åñòâå îñíîâàíèÿ äëÿ äîêàçàòåëüñòâà òîãî, åñòü ëè Îí, ñîãëàñíî èñêóññòâó [ðàññóæäåíèÿ] Ôèëîñîôà, íàäëåæèò ïðèíÿòü òî, ÷òî îáîçíà÷àåò èìÿ, ñìûñë æå, îáîçíà÷åííûé èìåíåì, åñòü îïðåäåëåíèå (ñîãëàñíî Ôèëîñîôó, ïî ÷åòâåðòîé [êíèãå] «Ìåòàôèçèêè»), òî íå îñòàíåòñÿ íèêàêîãî ïóòè äëÿ äîêàçàòåëüñòâà òîãî, ÷òî Áîã åñòü, åñëè óñòðàíèòü çíàíèå áîæåñòâåííîé ñóùíîñòè èëè ÷òîéíîñòè. À òàêæå. Åñëè îñíîâàíèÿ äîêàçàòåëüñòâà áåðóò íà÷àëî îò ÷óâñòâåííîãî ïîçíàíèÿ, êàê áûëî äîêàçàíî âî «Âòîðîé [Àíàëèòèêå]», òî, ïî-âèäèìîìó, íåäîêàçóåìî òî, ÷òî ïðåâîñõîäèò âñÿêîå ÷óâñòâî è ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìîå. Íî òî, ÷òî Áîã åñòü, – òàêîãî ðîäà. Ñëåäîâàòåëüíî, ýòî íåäîêàçóåìî. Íî ëîæíîñòü ýòîãî ìíåíèÿ íàìè ïîêàçûâàåòñÿ è íà îñíîâàíèè èñêóññòâà äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðîå ó÷èò âûâîäèòü ïðè÷èíû èç äåéñòâèé è èç ñàìîãî ïîðÿäêà íàóê, — âåäü åñëè íåò íåêîòîðîé ïîçíàâàåìîé ñóáñòàíöèè ñâåðõ ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìîé, òî íå áóäåò íèêàêîé íàóêè ñâåðõ íàòóðàëüíîé, êàê ãîâîðèòñÿ â ÷åòâåðòîé [êíèãå] «Ìåòàôèçèêè», — è èç óñèëèé ôèëîñîôîâ, êîòîðûå ñòðåìÿòñÿ äîêàçàòü òî, ÷òî Áîã åñòü, è èç àïîñòîëüñêîé èñòèíû, ãëàñÿùåé â [ïîñëàíèè ê] Ðèì. 1, 20: «íåâèäèìîå Åãî ïîñòèãàåòñÿ ÷ðåç ïîçíàííûå òâîðåíèÿ». È íå äîëæíî ñáèâàòü òî, ÷òî â Áîãå ñóùíîñòü è ñóùåñòâîâàíèå – îäíî è òî æå, êàê ïðåäñòàâëÿë ïåðâûé äîâîä. Âåäü ýòî ïîñòèãàåòñÿ îòíîñèòåëüíî áûòèÿ, êîòîðûì Áîã ñóáñèñòèðóåò â ñàìîì ñåáå, è íàì íåèçâåñòíî, êàêîâî îíî êàê Åãî ñóáñòàíöèÿ. Íî ýòî íå ïîçíàåòñÿ î áûòèè, êîòîðîå îáîçíà÷àåò ñîñòàâíîå [ïîíÿòèå] èíòåëëåêòà10. Òàê è òî, ÷òî Áîã åñòü, ïîäïàäàåò ïîä äîêàçàòåëüñòâî, ïîñêîëüêó íàø óì èç äîêàçàòåëüíûõ äîâîäîâ ïðèâîäèòñÿ ê ôîðìèðîâàíèþ ïîëîæåíèÿ î Áîãå òàêîãî ðîäà, – âûðàæàþùåãî òî, ÷òî Áîã åñòü. Íî â òåõ äîâîäàõ, êîòîðûìè äîêàçûâàåòñÿ òî, ÷òî Áîã åñòü, íå íàäëåæèò áðàòü â êà÷åñòâå ñðåäíåãî [òåðìèíà] áîæüþ ñóùíîñòü èëè ÷òîéíîñòü, êàê ïðåäëàãàë âòîðîé äîâîä. Íî íà ìåñòî ÷òîéíîñòè â ñðåäíåì ïðèíèìàåòñÿ äåéñòâèå, ïîäîáíî òîìó, êàê ïðîèñõîäèò â äîêàçàòåëüñòâàõ «ïîñêîëüêó»; è èç òàêîãî ðîäà äåéñòâèÿ áåðåòñÿ ñìûñë èìåíè Áîã. Âåäü âñå áîæüè èìåíà ïîëàãàþòñÿ èëè ðàäè îòëè÷åíèÿ áîæüèõ äåéñòâèé îò Íåãî Ñàìîãî11, èëè èç íåêîòîðîãî îòíîøåíèÿ Áîãà ê Ñâîèì äåéñòâèÿì. 40
Patet etiam ex hoc quod, etsi Deus sensibilia omnia et sensum excedat, eius tamen effectus, ex quibus demonstratio sumitur ad probandum Deum esse, sensibiles sunt. Et sic nostrae cognitionis origo in sensu est etiam de his quae sensum excedunt.
Capitulum 13 Rationes ad probandum Deum esse Ostenso igitur quod non est vanum niti ad demonstrandum Deum esse, procedamus ad ponendum rationes quibus tam philosophi quam doctores catholici Deum esse probaverunt. Primo autem ponemus rationes quibus Aristoteles procedit ad probandum Deum esse. Qui hoc probare intendit ex parte motus duabus viis. Quarum prima talis est: omne quod movetur, ab alio movetur. Patet autem sensu aliquid moveri, utputa solem. Ergo alio movente movetur. Aut ergo illud movens movetur, aut non. Si non movetur, ergo habemus propositum, quod necesse est ponere aliquod movens immobile. Et hoc dicimus Deum. Si autem movetur, ergo ab alio movente movetur. Aut ergo est procedere in infinitum: aut est devenire ad aliquod movens immobile. Sed non est procedere in infinitum. Ergo necesse est ponere aliquod primum movens immobile. In hac autem probatione sunt duae propositiones probandae: scilicet, quod omne motum movetur ab alio; et quod in moventibus et motis non sit procedere in infinitum. Quorum primum probat philosophus tribus modis. Primo, sic. Si aliquid movet seipsum, oportet quod in se habeat principium motus sui: alias, manifeste ab alio moveretur. – Oportet etiam quod sit primo motum: scilicet quod moveatur ratione sui ipsius, et non ratione suae partis, sicut movetur animal per motum pedis; sic enim totum non moveretur a se, sed sua pars, et una pars ab alia. Oportet etiam
41
Íî ÿñíî èç ýòîãî òî, ÷òî õîòÿ Áîã ïðåâîñõîäèò âñå ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìîå è ÷óâñòâî, âñå æå ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìû Åãî äåéñòâèÿ, èç êîòîðûõ áåðåòñÿ äîêàçàòåëüñòâî äëÿ îáîñíîâàíèÿ òîãî, ÷òî Áîã åñòü. È, òàêèì îáðàçîì, íà÷àëî íàøåãî ïîçíàíèÿ, äàæå î òîì, ÷òî ïðåâîñõîäèò ÷óâñòâî, – â ÷óâñòâå. Ãëàâà 13 Äîâîäû ê äîêàçàòåëüñòâó òîãî, ÷òî Áîã åñòü Ïîêàçàâ, òàêèì îáðàçîì, ÷òî íå òùåòíî ñòðåìèòüñÿ ê äîêàçàòåëüñòâó òîãî, ÷òî Áîã åñòü, ìû ïåðåéäåì ê èçëîæåíèþ äîâîäîâ, êîòîðûìè êàê ôèëîñîôû, òàê è êàòîëè÷åñêèå ó÷èòåëÿ îáîñíîâàëè òî, ÷òî Áîã åñòü. Âî-ïåðâûõ æå, ìû èçëîæèì äîâîäû ê äîêàçàòåëüñòâó òîãî, ÷òî Áîã åñòü, êîòîðûå ïðîâîäèò Àðèñòîòåëü. Îí íàìåðåâàåòñÿ äîêàçàòü ýòî, èñõîäÿ èç äâèæåíèÿ, äâóìÿ ïóòÿìè. Èç êîòîðûõ ïåðâûé òàêîé. (à) Âñå, ÷òî äâèæåòñÿ, äâèæåòñÿ ÷åìòî äðóãèì. Íî áëàãîäàðÿ ÷óâñòâó ÿñíî, ÷òî íå÷òî äâèæåòñÿ, êàê, íàïðèìåð, ñîëíöå. Ñëåäîâàòåëüíî, îíî äâèæåòñÿ äðóãèì äâèæóùèì. (b) Òàêèì îáðàçîì, ýòî äâèæóùåå ëèáî äâèæåòñÿ, ëèáî íåò. Åñëè íå äâèæåòñÿ, òî, ñëåäîâàòåëüíî, ìû ïîëó÷àåì èñêîìîå – ÷òî íåîáõîäèìî ïîëàãàòü íåêîå íåäâèæèìîå äâèæóùåå. È ýòî ìû íàçûâàåì Áîãîì. Åñëè æå îíî äâèæåòñÿ, òî, ñëåäîâàòåëüíî, äâèæåòñÿ äðóãèì äâèæóùèì. Òàêèì îáðàçîì, èëè ýòîò ïðîöåññ äîëæåí óéòè â áåñêîíå÷íîñòü, èëè ïðèéòè ê íåêîåìó äâèæóùåìó íåäâèæèìîìó. Íî ïðîöåññ íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü. (c) Ñëåäîâàòåëüíî, íåîáõîäèìî ïîëàãàòü íåêîå ïåðâè÷íîå íåäâèæèìîå äâèæóùåå12. Íî â ýòîì äîêàçàòåëüñòâå ñëåäóåò äîêàçàòü äâà ïîëîæåíèÿ , à èìåííî, (à) ÷òî âñå äâèæèìîå äâèæåòñÿ ÷åì-òî äðóãèì è (b) ÷òî ïðîöåññ â [ñôåðå] äâèæóùèõ è äâèæèìûõ íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü. (a) Ïåðâîå èç íèõ Ôèëîñîô äîêàçûâàåò òðåìÿ ñïîñîáàìè. Âîïåðâûõ, òàê. Åñëè íå÷òî äâèæåò ñàìî ñåáÿ, òî íàäëåæèò, ÷òîáû îíî èìåëî îñíîâàíèå äëÿ ñâîåãî äâèæåíèÿ â ñåáå, èíà÷å î÷åâèäíî, ÷òî îíî äâèæåòñÿ äðóãèì. Íàäëåæèò òàêæå, ÷òîáû îíî áûëî äâèæèìî ïåðâè÷íûì îáðàçîì, òî åñòü äâèãàëîñü áû íà îñíîâàíèè ñàìîãî ñåáÿ, à íå íà îñíîâàíèè ñâîåé ÷àñòè, êàê îäóøåâëåííîå ñóùåñòâî ïåðåäâèãàåòñÿ ïîñðåäñòâîì äâèæåíèÿ íîã. Âåäü òàê öåëîå äâèæåòñÿ ñàìî, íî ñâîåé ÷àñòüþ, è îäíà ÷àñòü – äðóãîé. Íàäëåæèò òàêæå, 42
ipsum esse divisibile, et habere partes: cum omne quod movetur sit divisibile, ut probatur in VI Physic.. His suppositis sic arguit. Hoc quod a seipso ponitur moveri, est primo motum. Ergo ad quietem unius partis eius, sequitur quies totius. Si enim, quiescente una parte, alia pars eius moveretur, tunc ipsum totum non esset primo motum, sed pars eius quae movetur alia quiescente. Nihil autem quod quiescit quiescente alio, movetur a seipso: cuius enim quies ad quietem sequitur alterius, oportet quod motus ad motum alterius sequatur; et sic non movetur a seipso. Ergo hoc quod ponebatur a seipso moveri, non movetur a seipso. Necesse est ergo omne quod movetur, ab alio moveri. Nec obviat huic rationi quod forte aliquis posset dicere quod eius quod ponitur movere seipsum, pars non potest quiescere; et iterum quod partis non est quiescere vel moveri nisi per accidens; ut Avicenna calumniatur. Quia vis rationis in hoc consistit, quod, si aliquid seipsum moveat primo et per se, non ratione partium, oportet quod suum moveri non dependeat ab aliquo; moveri autem ipsius divisibilis, sicut et eius esse, dependet a partibus; et sic non potest seipsum movere primo et per se. Non requiritur ergo ad veritatem conclusionis inductae quod supponatur partem moventis seipsum quiescere quasi quoddam verum absolute: sed oportet hanc conditionalem esse veram, quod, si quiesceret pars, quod quiesceret totum. Quae quidem potest esse vera etiam si antecedens sit impossibile: sicut ista conditionalis est vera, si homo est asinus, est irrationalis. Secundo probat per inductionem, sic. Omne quod movetur per accidens, non movetur a seipso. Movetur enim ad motum alterius. Similiter neque quod movetur per violentiam: ut manifestum est. – Neque quae moventur per naturam ut ex se mota, sicut animalia, quae constat ab anima moveri. – Nec iterum quae moventur per naturam ut gravia et levia. Quia haec moventur
43
÷òîáû ñàìî îíî áûëî äåëèìûì è èìåëî ÷àñòè, ïîñêîëüêó âñå, ÷òî äâèæåòñÿ – äåëèìî, êàê îí äîêàçûâàåò â øåñòîé [êíèãå] «Ôèçèêè» 13 . Ïðè òàêèõ ïðåäïîñûëêàõ îí âåäåò àðãóìåíòàöèþ ñëåäóþùèì îáðàçîì. Òî, ÷òî ïîëàãàåòñÿ äâèæèìûì ñàìèì ñîáîþ, åñòü ïåðâè÷íî äâèæèìîå. Ñëåäîâàòåëüíî, ïðè ïîêîå îäíîé åãî ÷àñòè ñëåäóåò ïîêîé öåëîãî. Åñëè æå ïðè ïîêîÿùåéñÿ îäíîé ÷àñòè äðóãàÿ åãî ÷àñòü äâèãàëàñü áû, òî íå ñàìî öåëîå áûëî áû ïåðâè÷íî äâèæèìûì, íî òà ÷àñòü åãî, êîòîðàÿ äâèæåòñÿ, ïðè òîì ÷òî äðóãàÿ ïîêîèòñÿ. Íî íè÷òî èç òîãî, ÷òî ïîêîèòñÿ, êîãäà ïîêîèòñÿ äðóãîå, íå äâèæåòñÿ ñàìî; âåäü äëÿ òîãî, ïîêîé ÷åãî ñëåäóåò èç ïîêîÿ äðóãîãî, íàäëåæèò, ÷òîáû è åãî äâèæåíèå ñëåäîâàëî áû îò äâèæåíèÿ äðóãîãî; è, òàêèì îáðàçîì, îíî íå äâèæåòñÿ ñàìî. Ñëåäîâàòåëüíî, òî, ÷òî ïîëàãàëîñü äâèæóùèìñÿ ñàìèì ïî ñåáå, ñàìî ïî ñåáå íå äâèæåòñÿ. Ñëåäîâàòåëüíî, íåîáõîäèìî, ÷òîáû âñ¸, ÷òî äâèæåòñÿ, äâèãàëîñü ÷åì-òî äðóãèì. È íå áóäåò ïðåïÿòñòâèåì ýòîìó äîâîäó òî, ÷òî íåêòî, ïîæàëóé, ìîæåò ñêàçàòü, ÷òî ÷àñòü òîãî, ÷òî ïîëàãàåòñÿ äâèæèìûì ñàìèì ñîáîþ, íå ìîæåò ïîêîèòüñÿ. È, äàëåå, ÷òî ÷àñòè íàäëåæèò ïîêîèòüñÿ èëè äâèãàòüñÿ òîëüêî àêöèäåíòàëüíî, êàê ëîæíî òîëêóåò Àâèöåííà14. Âåäü ñèëà äîâîäà â òîì ñîñòîèò, ÷òî åñëè íå÷òî äâèæåò ñàìîå ñåáÿ ïåðâè÷íûì îáðàçîì è ñàìî ïî ñåáå, íå íà îñíîâàíèè ÷àñòè, òî íàäëåæèò, ÷òîáû åãî äâèæåíèå íå çàâèñåëî áû îò äðóãîãî; íî äâèæåíèå ñàìîãî äåëèìîãî, êàê è åãî áûòèå, çàâèñèò îò ÷àñòåé è, òàêèì îáðàçîì, îíî íå ìîæåò äâèãàòü ñàìîå ñåáÿ ïåðâè÷íî è ñàìî ïî ñåáå. Ñëåäîâàòåëüíî, íå òðåáóåòñÿ äëÿ èñòèíû âûâåäåííîãî çàêëþ÷åíèÿ ïðåäïîëàãàòü, êàê íåêóþ àáñîëþòíóþ èñòèíó, ÷òî ÷àñòü ñàìîãî äâèæóùåãîñÿ ïîêîèëàñü áû, íî íàäëåæèò áûòü èñòèííûì òàêîìó óñëîâíîìó [çàêëþ÷åíèþ]: «åñëè ÷àñòü ïîêîèòñÿ, òî ïîêîèòñÿ è öåëîå», êîòîðîå ìîæåò áûòü èñòèííûì, äàæå åñëè àíòåöåäåíò íåâîçìîæåí; êàê, íàïðèìåð, òàêîå èñòèííî óñëîâíîå [çàêëþ÷åíèå]: åñëè ÷åëîâåê – îñåë, òî îí íåðàçóìíûé. Âî-âòîðûõ, îí äîêàçûâàåò [òî, ÷òî âñå äâèæèìîå äâèæåòñÿ äðóãèì] ïîñðåäñòâîì èíäóêöèè, òàêèì îáðàçîì. Âñå, ÷òî äâèæåòñÿ àêöèäåíòàëüíî, íå äâèæåòñÿ ñàìî ïî ñåáå. Äâèæåòñÿ æå îíî èç-çà äâèæåíèÿ äðóãîãî. Ñõîäíûì îáðàçîì [íå äâèæåòñÿ ñàìî ïî ñåáå] òî, ÷òî äâèæåòñÿ íàñèëüñòâåííî, ÷òî î÷åâèäíî. È íå òî, ÷òî äâèæåòñÿ ïî ïðèðîäå, êàê äâèæèìîå èç ñåáÿ (ex se), íàïðèìåð, îäóøåâëåííûå ñóùåñòâà, êîòîðûå, êàê èçâåñòíî, äâèæóòñÿ äóøîé. È, ñ äðóãîé ñòîðîíû, íå òî, ÷òî äâèæåòñÿ ïî ïðèðîäå, – íàïðèìåð, òÿæåëîå è ëåãêîå, ïîñêîëüêó îíè ïðèâîäÿòñÿ â äâèæåíèå 44
a generante et removente prohibens. – Omne autem quod movetur, vel movetur per se, vel per accidens. Et si per se, vel per violentiam, vel per naturam. Et hoc, vel motum ex se, ut animal; vel non motum ex se, ut grave et leve. Ergo omne quod movetur, ab alio movetur. Tertio probat sic. Nihil idem est simul actu et potentia respectu eiusdem. Sed omne quod movetur, inquantum huiusmodi, est in potentia: quia motus est actus existentis in potentia secundum quod huiusmodi. Omne autem quod movet est in actu, inquantum huiusmodi: quia nihil agit nisi secundum quod est in actu. Ergo nihil est respectu eiusdem motus movens et motum. Et sic nihil movet seipsum. Sciendum autem quod Plato qui posuit omne movens moveri, communius accepit nomen motus quam Aristoteles. Aristoteles enim proprie accepit motum secundum quod est actus existentis in potentia secundum quod huiusmodi: qualiter non est nisi divisibilium et corporum, ut probatur in VI Physic.. Secundum Platonem autem movens seipsum non est corpus: accipiebat enim motum pro qualibet operatione, ita quod intelligere et opinari sit quoddam moveri; quem etiam modum loquendi Aristoteles tangit in III De anima. Secundum hoc ergo dicebat primum movens seipsum movere quod intelligit se et vult vel amat se. Quod in aliquo non repugnat rationibus Aristotelis: nihil enim differt devenire ad aliquod primum quod moveat se, secundum Platonem; et devenire ad primum quod omnino sit immobile, secundum Aristotelem. Aliam autem propositionem, scilicet quod in moventibus et motis non sit procedere in infinitum, probat tribus rationibus. Quarum prima talis est. Si in motoribus et motis proceditur in infinitum, oportet omnia huiusmodi infinita corpora esse: quia omne quod movetur est divisibile et corpus, ut probatur in VI Physic. Omne autem corpus quod movet motum, simul dum movet movetur. Ergo omnia ista infinita simul moventur dum unum eorum movetur. Sed unum eorum,
45
îò ñîòâîðåíèÿ èõ (a generante) è ïðè îòñóòñòâèè ïðåïÿòñòâóþùåãî. Âñå æå, ÷òî äâèæåòñÿ, ëèáî äâèæåòñÿ ñàìî ïî ñåáå, ëèáî àêöèäåíòàëüíî. È åñëè ñàìî ïî ñåáå, òî ëèáî íàñèëüñòâåííî, ëèáî ïî ïðèðîäå. À òî, [÷òî ïî ïðèðîäå], – èëè äâèæèìî èç ñåáÿ, êàê îäóøåâëåííîå ñóùåñòâî; èëè íå äâèæèìî èç ñåáÿ, êàê, íàïðèìåð, òÿæåëîå è ëåãêîå. Ñëåäîâàòåëüíî, âñå, ÷òî äâèæåòñÿ, äâèæåòñÿ äðóãèì15. Â-òðåòüèõ, îí äîêàçûâàåò òàê. Íè÷òî òî æå ñàìîå íå åñòü è àêòóàëüíî è ïîòåíöèàëüíî â îòíîøåíèè îäíîãî è òîãî æå. Íî âñå, ÷òî äâèæåòñÿ, êàê òàêîâîå, – ïîòåíöèàëüíî, ïîñêîëüêó äâèæåíèå åñòü àêò ïîòåíöèàëüíî ñóùåñòâóþùåãî, êàê òàêîâîãî. Âñå æå, ÷òî äâèæåò, – àêòóàëüíî, êàê òàêîâîå, ïîñêîëüêó íè÷òî íå äåéñòâóåò èíà÷å, êàê áóäó÷è àêòóàëüíûì. Ñëåäîâàòåëüíî, íåò íè÷åãî, ÷òî áûëî áû îäíîâðåìåííî è äâèæóùèì, è äâèæèìûì â îòíîøåíèè îäíîãî è òîãî æå äâèæåíèÿ. È, òàêèì îáðàçîì, íè÷òî íå äâèæåò ñàìîå ñåáÿ16. Íî ñëåäóåò çíàòü, ÷òî Ïëàòîí17, êîòîðûé ïîëàãàë, ÷òî âñå äâèæóùåå äâèæåòñÿ, èìÿ «äâèæåíèå» ïîíèìàë áîëåå îáùî, ÷åì Àðèñòîòåëü. Àðèñòîòåëü æå ïîíèìàë äâèæåíèå â ïîäëèííîì ñìûñëå, ñîãëàñíî êîòîðîìó îíî åñòü àêò ïîòåíöèàëüíî ñóùåñòâóþùåãî, êàê òàêîâîãî, ïîñêîëüêó îíî ïðèñóùå òîëüêî äåëèìîìó è òåëó, êàê äîêàçûâàåòñÿ â øåñòîé [êíèãå] «Ôèçèêè». Ñîãëàñíî æå Ïëàòîíó, ñàìîäâèæóùåå íå åñòü òåëî; âåäü îí ïîíèìàë äâèæåíèå êàê íåêîòîðóþ äåÿòåëüíîñòü, òàê ÷òî «ïîíèìàòü» è «èìåòü ìíåíèå» åñòü íåêîå äâèæåíèå. Ýòîò ñïîñîá ðå÷è óïîìèíàåò è Àðèñòîòåëü â òðåòüåé [êíèãå] «Î äóøå»18. Ñëåäîâàòåëüíî, ñîãëàñíî ýòîìó, îí [Ïëàòîí] ãîâîðèë, ÷òî ïåðâîå ñàìîäâèæóùåå äâèæåò ñåáÿ òåì, ÷òî ïîíèìàåò ñåáÿ, æåëàåò èëè ëþáèò ñåáÿ. Ýòî íè â êîåé ìåðå íå ïðîòèâîðå÷èò äîâîäàì Àðèñòîòåëÿ; âåäü íåò ðàçëè÷èÿ – îáðàùàòüñÿ ê ÷åìóòî ïåðâîìó, êîòîðîå äâèæåò ñåáÿ, ïî Ïëàòîíó, èëè îáðàùàòüñÿ ê ïåðâîìó, êîòîðîå âñåöåëî íåïîäâèæíî, ïî Àðèñòîòåëþ. (b) Íî äðóãîå ïîëîæåíèå, à èìåííî, ÷òî â [ñôåðå] äâèæóùèõ è äâèæèìûõ ïðîöåññ íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü, îí äîêàçûâàë òðåìÿ äîâîäàìè. Èç íèõ ïåðâûé òàêîâ 19. Åñëè â [ñôåðå] äâèãàòåëåé è äâèæèìûõ ïðîöåññ óõîäèò â áåñêîíå÷íîñòü, òî íàäëåæèò, ÷òîáû âñ¸ òàêîãî ðîäà áûëî áåñêîíå÷íûìè òåëàìè, ïîñêîëüêó âñÿêîå äâèæóùååñÿ åñòü äåëèìîå è òåëî, êàê äîêàçûâàåòñÿ â øåñòîé [êíèãå] «Ôèçèêè»20. Íî âñÿêîå òåëî, êîòîðîå äâèæåò êàê äâèæèìîå, òàêæå äâèæåòñÿ, êîãäà äâèæåò. Ñëåäîâàòåëüíî, âñå ýòî áåñêîíå÷íîå ñîâìåñòíî äâèæåòñÿ, ïîêà äâèæåòñÿ îäíî èç íèõ. Íî îäíî èç íèõ, 46
cum sit finitum, movetur tempore finito. Ergo omnia illa infinita moventur tempore finito. Hoc autem est impossibile. Ergo impossibile est quod in motoribus et motis procedatur in infinitum. Quod autem sit impossibile quod infinita praedicta moveantur tempore finito, sic probat. Movens et motum oportet simul esse: ut probat inducendo in singulis speciebus motus. Sed corpora non possunt simul esse nisi per continuitatem vel contiguationem. Cum ergo omnia praedicta moventia et mota sint corpora, ut probatum est, oportet quod sint quasi unum mobile per continuationem vel contiguationem. Et sic unum infinitum movetur tempore finito. Quod est impossibile, ut probatur in VI Physicorum. Secunda ratio ad idem probandum talis est. In moventibus et motis ordinatis, quorum scilicet unum per ordinem ab alio movetur, hoc necesse est inveniri, quod, remoto primo movente vel cessante a motione, nullum aliorum movebit neque movebitur: quia primum est causa movendi omnibus aliis. Sed si sint moventia et mota per ordinem in infinitum, non erit aliquod primum movens, sed omnia erunt quasi media moventia. Ergo nullum aliorum poterit moveri. Et sic nihil movebitur in mundo. Tertia probatio in idem redit, nisi quod est ordine transmutato, incipiendo scilicet a superiori. Et est talis. Id quod movet instrumentaliter, non potest movere nisi sit aliquid quod principaliter moveat. Sed si in infinitum procedatur in moventibus et motis, omnia erunt quasi instrumentaliter moventia, quia ponentur sicut moventia mota, nihil autem erit sicut principale movens. Ergo nihil movebitur. Et sic patet probatio utriusque propositionis quae supponebatur in prima demonstrationis via, qua probat Aristoteles esse primum motorem immobilem. Secunda via talis est. Si omne movens movetur, aut haec propositio est vera per se, aut per accidens. Si per accidens, ergo non est necessaria:
47
ïîñêîëüêó îíî îãðàíè÷åíî, äâèæåòñÿ â òå÷åíèè îãðàíè÷åííîãî âðåìåíè. Ñëåäîâàòåëüíî, âñå òî áåñêîíå÷íîå äâèæåòñÿ â òå÷åíèå êîíå÷íîãî âðåìåíè. Íî ýòî íåâîçìîæíî. Ñëåäîâàòåëüíî, íåâîçìîæíî, ÷òîáû â [ñôåðå] äâèãàòåëåé è äâèæèìûõ ïðîöåññ óõîäèë â áåñêîíå÷íîñòü. Òî, ÷òî íåâîçìîæíî, ÷òîáû íàçâàííîå áåñêîíå÷íîå äâèãàëîñü â òå÷åíèå êîíå÷íîãî âðåìåíè, äîêàçûâàåòñÿ òàê. Äâèæóùåìó è äâèæèìîìó íàäëåæèò áûòü âìåñòå, ÷òî îí äîêàçûâàåò ïîñðåäñòâîì èíäóêöèè èç åäèíè÷íûõ âèäîâ äâèæåíèÿ. Íî òåëà ìîãóò ñóùåñòâîâàòü âìåñòå òîëüêî ÷åðåç íåïðåðûâíîñòü èëè ñîïðèêîñíîâåíèå. Ñëåäîâàòåëüíî, åñëè âñå ñêàçàííîå äâèæóùåå è äâèæèìîå – òåëà, êàê äîêàçàíî, òî íàäëåæèò, ÷òîáû îíè áûëè, ïîñðåäñòâîì íåïðåðûâíîñòè èëè ñîïðèêîñíîâåíèÿ, êàê áû îäíèì äâèæèìûì. È, òàêèì îáðàçîì, îäíî áåñêîíå÷íîå äâèæåòñÿ â òå÷åíèè êîíå÷íîãî âðåìåíè, ÷òî íåâîçìîæíî, êàê äîêàçàíî â øåñòîé [êíèãå] «Ôèçèêè». Âòîðîé äîâîä äëÿ äîêàçàòåëüñòâà ýòîãî òàêîâ.  [ñôåðå] óïîðÿäî÷åííûõ äâèæóùèõ è äâèæèìûõ [âåùåé], òî åñòü òåõ, êîòîðûå äâèæóòñÿ ïî ïîðÿäêó îäíî îò äðóãîãî, íåîáõîäèìî îáíàðóæèâàåòñÿ, ÷òî ïðè óäàëåíèè ïåðâîäâèæóùåãî èëè îòñòðàíåíèè åãî îò äâèæåíèÿ íè÷òî äðóãîå íå áóäåò äâèãàòü è äâèãàòüñÿ, ïîñêîëüêó ïåðâîäâèæóùåå åñòü ïðè÷èíà äâèæåíèÿ âñåãî îñòàëüíîãî. Íî åñëè äâèæóùåå è äâèæèìîå ñîãëàñíî èõ ïîðÿäêó óõîäÿò â áåñêîíå÷íîñòü, òî íå áóäåò íèêàêîãî ïåðâîäâèæóùåãî, íî âñå áóäåò êàê áû ñðåäíèì äâèæóùèì. Ñëåäîâàòåëüíî, íè÷òî èç îñòàëüíîãî íå ìîãëî áû äâèãàòüñÿ. È, òàêèì îáðàçîì, íè÷òî â ìèðå íå äâèãàëîñü áû21. Òðåòèé äîâîä âåäåò ê òîìó æå, íî òîëüêî â èçìåíåííîì ïîðÿäêå, à èìåííî íà÷èíàÿ îò âûñøåãî. È îí òàêîâ. Òî, ÷òî äâèæåò êàê èíñòðóìåíò, ìîæåò äâèãàòü òîëüêî â òîì ñëó÷àå, åñëè åñòü íå÷òî, ÷òî äâèæåò ïåðâè÷íûì îáðàçîì. È åñëè áû ïðîöåññ â [ñôåðå] äâèæèìûõ è äâèæóùèõ óõîäèë â áåñêîíå÷íîñòü, òî âñå áûëî áû äâèæóùèì êàê èíñòðóìåíò, ïîñêîëüêó ïîëàãàåòñÿ êàê äâèæóùåå äâèæèìîå, è íè÷òî íå áûëî áû äâèæóùèì ïåðâè÷íûì îáðàçîì. Ñëåäîâàòåëüíî, íè÷òî íå áóäåò äâèãàòüñÿ22. È, òàêèì îáðàçîì, ÿñíî äîêàçàòåëüñòâî òåõ äâóõ ïîëîæåíèé, êîòîðûå ïîëàãàëèñü íà ïåðâîì ïóòè äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðûì Àðèñòîòåëü îáîñíîâàë, ÷òî ñóùåñòâóåò íåïîäâèæíûé ïåðâîäâèãàòåëü. Âòîðîé ïóòü òàêîâ23. Åñëè âñÿêîå äâèæóùåå äâèæåòñÿ [÷åì-òî äðóãèì], òî ýòî ïîëîæåíèå èñòèííî èëè ñàìî ïî ñåáå, èëè àêöèäåíòàëüíî. Åñëè àêöèäåíòàëüíî, òî, çíà÷èò, îíî íå íåîáõîäèìî, 48
quod enim est per accidens verum, non est necessarium. Contingens est ergo nullum movens moveri. Sed si movens non movetur, non movet: ut adversarius dicit. Ergo contingens est nihil moveri: nam, si nihil movet, nihil movetur. Hoc autem habet Aristoteles pro impossibili, quod scilicet aliquando nullus motus sit. Ergo primum non fuit contingens: quia ex falso contingenti non sequitur falsum impossibile. Et sic haec propositio, omne movens ab alio movetur, non fuit per accidens vera. Item, si aliqua duo sunt coniuncta per accidens in aliquo; et unum illorum invenitur sine altero, probabile est quod alterum absque illo inveniri possit: sicut, si album et musicum inveniuntur in Socrate, et in Platone invenitur musicum absque albo, probabile est quod in aliquo alio possit inveniri album absque musico. Si igitur movens et motum coniunguntur in aliquo per accidens, motum autem invenitur in aliquo absque eo quod moveat, probabile est quod movens inveniatur absque eo quod moveatur. – Nec contra hoc potest ferri instantia de duobus quorum unum ab altero dependet: quia haec non coniunguntur per se, sed per accidens. Si autem praedicta propositio est vera per se, similiter sequitur impossibile vel inconveniens. Quia vel oportet quod movens moveatur eadem specie motus qua movet, vel alia. Si eadem, ergo oportebit quod alterans alteretur, et ulterius quod sanans sanetur, et quod docens doceatur, et secundum eandem scientiam. Hoc autem est impossibile: nam docentem necesse est habere scientiam, addiscentem vero necesse est non habere; et sic idem habebitur ab eodem et non habebitur, quod est impossibile. Si autem secundum aliam speciem motus movetur, ita scilicet quod alterans moveatur secundum locum, et movens secundum locum augeatur, et sic de aliis; cum sint finita genera et species motus, sequetur quod non sit abire in infinitum. Et sic erit aliquod primum movens quod non movetur ab alio. – Nisi forte aliquis dicat quod fiat reflexio hoc modo quod, completis omnibus generibus et speciebus motus, iterum oporteat redire ad primam: ut, si movens secundum locum alteretur et alterans augeatur, iterum augens moveatur secun-
49
âåäü òî, ÷òî èñòèííî àêöèäåíòàëüíî, – íå íåîáõîäèìî. Ñëåäîâàòåëüíî, ìîæåò áûòü, ÷òî íèêàêîå äâèæóùåå íå äâèæåòñÿ. Íî åñëè äâèæóùåå íå äâèæåòñÿ, òî è íå äâèæåò, êàê óòâåðæäàåò îïïîíåíò. Ñëåäîâàòåëüíî, ìîæåò áûòü, ÷òî íè÷òî íå äâèæåòñÿ, âåäü åñëè íè÷òî íå äâèæåò, òî íè÷òî è íå äâèæåòñÿ. Íî ýòî Àðèñòîòåëü ñ÷èòàåò íåâîçìîæíûì, à èìåííî, ÷òîáû êîãäà-ëèáî íå áûëî íèêàêîãî äâèæåíèÿ24. Ñëåäîâàòåëüíî, ïåðâîãî íå ìîãëî áûòü, ïîñêîëüêó èç ëîæíîãî âîçìîæíîãî [óòâåðæäåíèÿ] íå ñëåäóåò ëîæíîãî íåâîçìîæíîãî. Èòàê, ýòî ïîëîæåíèå, «âñÿêîå äâèæóùåå äâèæåòñÿ äðóãèì», íå áûëî áû èñòèííûì êàê àêöèäåíòàëüíîå. Ê òîìó æå. Åñëè íåêèå äâå [âåùè] ñâÿçàíû àêöèäåíòàëüíî è ñóùåñòâóþò â ÷åì-òî, è åñëè îäíà èç íèõ îáíàðóæèâàåòñÿ áåç äðóãîé, òî âåðîÿòíî, ÷òî äðóãàÿ ìîæåò îáíàðóæèòüñÿ áåç ïåðâîé. Òàê, åñëè áåëîå è ó÷åíîå íàõîäÿòñÿ â Ñîêðàòå, à â Ïëàòîíå íàõîäèòñÿ ó÷åíîå áåç áåëîãî, òî âåðîÿòíî, ÷òî â êîì-òî äðóãîì ìîæåò íàõîäèòüñÿ áåëîå áåç ó÷åíîãî. Åñëè æå äâèæóùåå è äâèæèìîå ñîåäèíÿþòñÿ â íå÷òî àêöèäåíòàëüíî, à äâèæèìîå æå íàõîäèòñÿ â ÷åìòî áåç òîãî, ÷òî åãî äâèæåò, òî âîçìîæíî è äàæå íåîáõîäèìî, ÷òîáû äâèæóùåå íàõîäèëîñü áåç òîãî, ÷òî äâèæèìî. È ïðîòèâ ýòîãî íå ìîæåò áûòü ïðèâåäåí [ñëó÷àé] òåñíîé ñâÿçè äâóõ [âåùåé], îäíà èç êîòîðûõ çàâèñèò îò äðóãîé, ïîñêîëüêó îíè ñâÿçàíû íå ñàìè ïî ñåáå, íî àêöèäåíòàëüíûì îáðàçîì. Åñëè æå ñêàçàííîå ïîëîæåíèå èñòèííî ñàìî ïî ñåáå, òî òàêæå ñëåäóåò íåâîçìîæíîå èëè íåñîîáðàçíîå, ïîñêîëüêó íàäëåæèò, ÷òîáû äâèæóùåå äâèãàëîñü èëè òàêèì æå âèäîì äâèæåíèÿ, êàêèì îíî äâèæåò, èëè èíûì. Åñëè òàêèì æå, òî, ñëåäîâàòåëüíî, íàäëåæèò, ÷òîáû èçìåíÿþùåå èçìåíÿëîñü è, äàëåå, ÷òîáû ëå÷àùåå ëå÷èëîñü è ÷òîáû ó÷àùåå ó÷èëîñü òîé æå ñàìîé íàóêå. Íî ýòî íåâîçìîæíî, âåäü ó÷àùåìó íåîáõîäèìî îáëàäàòü çíàíèåì, ó÷àùåìóñÿ æå íàäëåæèò íå îáëàäàòü èì; è, òàêèì îáðàçîì, òîò æå ñàìûé áóäåò îáëàäàòü è íå îáëàäàòü òåì æå ñàìûì, ÷òî íåâîçìîæíî. Åñëè æå îíî äâèæåòñÿ äðóãèì âèäîì äâèæåíèÿ, òî åñòü òàê, ÷òîáû èçìåíÿþùåå äâèãàëîñü îòíîñèòåëüíî ìåñòà, à äâèæóùåå îòíîñèòåëüíî ìåñòà óâåëè÷èâàëîñü áû (è òàê îáî âñåì äðóãîì), è åñëè ðîäû è âèäû äâèæåíèÿ êîíå÷íû, òî ñëåäóåò, ÷òî íåò óõîäà â áåñêîíå÷íîñòü. È, òàêèì îáðàçîì, ïîëó÷èòñÿ íåêîå ïåðâîäâèæóùåå, êîòîðîå íå äâèæåòñÿ äðóãèì. Ðàçâå, ìîæåò áûòü, êòî-òî ñêàæåò, ÷òî ïîñëåäóåò òàêîé âîçâðàò, ÷òî, ïî èñ÷åðïàíèè âñåõ ðîäîâ è âèäîâ äâèæåíèÿ, âíîâü íàäëåæèò âåðíóòüñÿ ê ïåðâîìó, êàê åñëè äâèæóùåå îòíîñèòåëüíî ìåñòà èçìåíÿåòñÿ, à èçìåíÿþùåå – óâåëè÷èâàåòñÿ, òî îïÿòü òàêè óâåëè÷èâàþùåå äâèãàëîñü áû îòíîñè50
dum locum. Sed ex hoc sequetur idem quod prius: scilicet quod id quod movet secundum aliquam speciem motus, secundum eandem moveatur, licet non immediate sed mediate. Ergo relinquitur quod oportet ponere aliquod primum quod non movetur ab alio exteriori. Quia vero, hoc habito quod sit primum movens quod non movetur ab alio exteriori, non sequitur quod sit penitus immobile, ideo ulterius procedit Aristoteles, dicendo quod hoc potest esse dupliciter. Uno modo, ita quod illud primum sit penitus immobile. Quo posito, habetur propositum: scilicet, quod sit aliquod primum movens immobile. – Alio modo, quod illud primum moveatur a seipso. Et hoc videtur probabile: quia quod est per se, semper est prius eo quod est per aliud; unde et in motis primum motum rationabile est per seipsum moveri, non ab alio. Sed, hoc dato, iterum idem sequitur. Non enim potest dici quod movens seipsum totum moveatur a toto: quia sic sequerentur praedicta inconvenientia, scilicet quod aliquis simul doceret et doceretur, et similiter in aliis motibus; et iterum quod aliquid simul esset in potentia et actu, nam movens, inquantum huiusmodi, est actu, motum vero in potentia. Relinquitur igitur quod una pars eius est movens tantum et altera mota. Et sic habetur idem quod prius: scilicet quod aliquid sit movens immobile. Non autem potest dici quod utraque pars moveatur, ita quod una ab altera; neque quod una pars moveat seipsam et moveat alteram; neque quod totum moveat partem; neque quod pars moveat totum: quia sequerentur praemissa inconvenientia, scilicet quod aliquid simul moveret et moveretur secundum eandem speciem motus; et quod simul esset in potentia et actu; et ulterius quod totum non esset primo movens se, sed ratione partis. Relinquitur ergo quod moventis seipsum oportet unam partem esse immobilem et moventem aliam partem. Sed quia in moventibus se quae sunt apud nos, scilicet in animalibus, pars movens, scilicet anima, etsi sit immobilis per se, movetur tamen per accidens; ulterius ostendit quod primi moventis seipsum pars movens non movetur neque per se neque per accidens.
51
òåëüíî ìåñòà. Íî èç ýòîãî ñëåäóåò òî æå ñàìîå, ÷òî è ïðåæäå, à èìåííî – òî, ÷òî äâèæåò ñîãëàñíî íåêîåìó âèäó äâèæåíèÿ, äâèæåòñÿ ñîãëàñíî òîìó æå ñàìîìó, õîòÿ íå íåïîñðåäñòâåííî, à îïîñðåäîâàííî. Ñëåäîâàòåëüíî, îñòàåòñÿ òî, ÷òî íàäëåæèò ïîëàãàòü íå÷òî ïåðâîå, êîòîðîå íå äâèæåòñÿ ÷åì-òî äðóãèì, âíåøíèì åìó. Îäíàêî, åñëè ïðèíÿòü òî, ÷òî ñóùåñòâóåò ïåðâîäâèæóùåå, êîòîðîå íå äâèæåòñÿ èíûì, âíåøíèì åìó, òî èç ýòîãî íå ñëåäóåò, ÷òî îíî åñòü âñåöåëî íåäâèæèìîå, êàê äàëåå ïðîäîëæàåò Àðèñòîòåëü, ãîâîðÿ, ÷òî ýòî ìîæåò ïðîèñõîäèòü äâîÿêî. Âî-ïåðâûõ, òàê, ÷òî ýòî ïåðâîå âñåöåëî íåäâèæèìî. Äîïóñòèâ ýòî, ïîëó÷àåòñÿ [èñêîìîå] óòâåðæäåíèå, à èìåííî, ÷òî ñóùåñòâóåò íå÷òî ïåðâîäâèæóùåå íåäâèæèìîå. Âî-âòîðûõ, òàê, ÷òî ýòî ïåðâè÷íîå äâèæåòñÿ ñàìî ñîáîé. È ýòî êàæåòñÿ âåðîÿòíûì, ïîñêîëüêó òî, ÷òî ñóùåñòâóåò áëàãîäàðÿ ñåáå, âñåãäà ïåðâè÷íåå òîãî, ÷òî ñóùåñòâóåò áëàãîäàðÿ äðóãîìó. Ïîýòîìó âïîëíå ðåçîííî, ÷òî è ñðåäè äâèæèìûõ ïåðâîäâèæèìîå äâèæåòñÿ ñàìî ïî ñåáå, à íå äðóãèì25. Íî, ïðè äîïóùåíèè ýòîãî, ñëåäóåò òî æå ñàìîå. Âåäü íåëüçÿ ñêàçàòü, ÷òî äâèæóùåå ñàìîå ñåáÿ âñåöåëî äâèæåòñÿ îò âñåãî [ñåáÿ], ïîñêîëüêó â ýòîì ñëó÷àå ïîñëåäîâàëè áû óïîìÿíóòûå íåñîîáðàçíîñòè, à èìåííî, ÷òî íåêòî îäíîâðåìåííî ó÷èë áû è ó÷èëñÿ áû, è òàê æå â îòíîøåíèè äðóãèõ äâèæåíèé, è, ñ äðóãîé ñòîðîíû, ÷òî íå÷òî îäíîâðåìåííî áûëî áû â ïîòåíöèè è â àêòå, âåäü äâèæóùåå, êàê òàêîâîå, àêòóàëüíî, äâèæèìîå æå – ïîòåíöèàëüíî. Òàêèì îáðàçîì, îñòàåòñÿ, ÷òî îäíà åãî ÷àñòü åñòü òîëüêî äâèæóùåå, äðóãàÿ – äâèæèìîå. È òàê ïîëó÷àåòñÿ òî æå, ÷òî âûøå, à èìåííî, ÷òî ñóùåñòâóåò íå÷òî íåïîäâèæíîå äâèæóùåå26. Íî íåëüçÿ ñêàçàòü íè òîãî, ÷òî è òà è äðóãàÿ ÷àñòü äâèæåòñÿ, òàê, ÷òî îäíà [äâèæåòñÿ] äðóãîé, íè òîãî, ÷òî îäíà ÷àñòü äâèæåò ñàìîå ñåáÿ è äðóãóþ, íè òîãî, ÷òî öåëîå äâèæåò ÷àñòü, íè òîãî, ÷òî ÷àñòü äâèæåò öåëîå, – ïîñêîëüêó ïîñëåäîâàëè áû âûøåóïîìÿíóòûå íåñîîáðàçíîñòè, à èìåííî, ÷òî íå÷òî îäíîâðåìåííî äâèãàëî è äâèãàëîñü áû ñîãëàñíî îäíîìó è òîìó æå âèäó äâèæåíèÿ, è ÷òî îíî áûëî áû îäíîâðåìåííî è ïîòåíöèàëüíî è àêòóàëüíî; è äàëåå, ÷òî öåëîå íå áûëî áû äâèæóùèì ñåáÿ ïåðâè÷íûì îáðàçîì, íî íà îñíîâàíèè ÷àñòè. Ñëåäîâàòåëüíî, îñòàåòñÿ, ÷òî äâèæóùåìó ñàìîå ñåáÿ íàäëåæèò áûòü â îäíîé ÷àñòè íåäâèæèìûì è â äðóãîé ÷àñòè – äâèæèìûì27. Íî ïîñêîëüêó â ñàìîäâèæóùåìñÿ, êîòîðîå îáíàðóæèâàåòñÿ ñðåäè íàñ, à èìåííî – â æèâûõ ñóùåñòâàõ, äâèæóùàÿ ÷àñòü, òî åñòü äóøà, åñëè è íåäâèæèìà ñàìà ïî ñåáå, îäíàêî äâèæåòñÿ àêöèäåíòàëüíî, òî äàëåå îí ïîêàçûâàåò, ÷òî äâèæóùàÿ ÷àñòü ïåðâè÷íîãî ñàìîäâèæóùåãîñÿ íå äâèæåòñÿ, íè ñàìà ïî ñåáå, íè àêöèäåíòàëüíî. 52
Moventia enim se quae sunt apud nos, scilicet animalia, cum sint corruptibilia, pars movens in eis movetur per accidens. Necesse est autem moventia se corruptibilia reduci ad aliquod primum movens se quod sit sempiternum. Ergo necesse est aliquem motorem esse alicuius moventis seipsum qui neque per se neque per accidens moveatur. Quod autem necesse sit, secundum suam positionem, aliquod movens se esse sempiternum, patet. Si enim motus est sempiternus, ut ipse supponit, oportet quod generatio moventium seipsa quae sunt generabilia et corruptibilia, sit perpetua. Sed huius perpetuitatis non potest esse causa aliquod ipsorum moventium se: quia non semper est. Nec simul omnia: tum quia infinita essent; tum quia non simul sunt. Relinquitur igitur quod oportet esse aliquod movens seipsum perpetuum, quod causat perpetuitatem generationis in istis inferioribus moventibus se. Et sic motor eius non movetur neque per se neque per accidens. Item, in moventibus se videmus quod aliqua incipiunt de novo moveri propter aliquem motum quo non movetur a seipso animal, sicut cibo digesto aut aere alterato: quo quidem motu ipse motor movens seipsum movetur per accidens. Ex quo potest accipi quod nullum movens seipsum movetur semper cuius motor movetur per se vel per accidens. Sed primum movens seipsum movetur semper: alias non posset motus esse sempiternus, cum omnis alius motus a motu primi moventis seipsum causetur. Relinquitur igitur quod primum movens seipsum movetur a motore qui non movetur neque per se neque per accidens. Nec est contra hanc rationem quod motores inferiorum orbium movent motum sempiternum, et tamen dicuntur moveri per accidens. Quia dicuntur moveri per accidens non ratione sui ipsorum, sed ratione suorum mobilium, quae sequuntur motum superioris orbis. Sed quia Deus non est pars alicuius moventis seipsum, ulterius Aristoteles, in sua Metaphysica, investigat ex hoc motore qui est pars moventis seipsum, alium motorem separatum omnino, qui est Deus.
53
Âåäü ïîñêîëüêó ñàìîäâèæóùååñÿ, êîòîðîå ñóùåñòâóåò ñðåäè íàñ, à èìåííî îäóøåâëåííûå ñóùåñòâà, ðàçðóøèìî, òî äâèæóùàÿ ÷àñòü â íåì äâèæåòñÿ àêöèäåíòàëüíî. Íî íåîáõîäèìî, ÷òîáû ðàçðóøèìîå ñàìîäâèæóùååñÿ áûëî âîçâåäåíî ê íåêîåìó ïåðâè÷íîìó ñàìîäâèæóùåìóñÿ, êîòîðîå ñóùåñòâóåò âå÷íî. Ñëåäîâàòåëüíî, íåîáõîäèìî, ÷òîáû áûë íåêèé äâèãàòåëü íåêîòîðîãî ñàìîäâèæóùåãîñÿ, êîòîðûé íå äâèãàëñÿ áû íè ñàì ïî ñåáå, íè àêöèäåíòàëüíî28. Íî òî, ÷òî, ñîãëàñíî åãî ïîçèöèè, íåîáõîäèìî, ÷òîáû âñåãäà ñóùåñòâîâàëî íå÷òî ñàìîäâèæóùååñÿ, ÿñíî. Âåäü åñëè äâèæåíèå – âñåãäà, êàê îí ïîëàãàåò, òî íàäëåæèò, ÷òîáû ïîðîæäåíèå ñàìîäâèæóùåãîñÿ, êîòîðîå ïîðîæäàåìî è ðàçðóøèìî, áûëî âå÷íî äëÿùèìñÿ. Íî ïðè÷èíîé ýòîãî âå÷íî äëÿùåãîñÿ íå ìîæåò áûòü íå÷òî èç ñàìîäâèæóùåãîñÿ, ïîñêîëüêó îíî íå âå÷íî. È íå âñå [ñàìîäâèæóùèåñÿ] âìåñòå, âî-ïåðâûõ, ïîñêîëüêó îíè òîãäà áûëè áû áåñêîíå÷íû [ïî ÷èñëó], âî-âòîðûõ, ïîñêîëüêó îíè íå îäíîâðåìåííû. Òàêèì îáðàçîì, îñòàåòñÿ ñëåäóþùåå: íàäëåæèò, ÷òîáû áûëî íå÷òî íåïðåðûâíî ñàìîäâèæóùååñÿ, ÷òî ïðè÷èíÿëî áû íåïðåðûâíîñòü ïîðîæäåíèÿ â òåõ íèçøèõ ñàìîäâèæóùèõñÿ. È, òàêèì îáðàçîì, äâèãàòåëü èõ íå äâèæåòñÿ íè ñàì ïî ñåáå, íè àêöèäåíòàëüíî29. À òàê æå. Ìû âèäèì, ÷òî íåêîòîðûå ñðåäè ñàìîäâèæóùèõñÿ íà÷èíàþò ñûçíîâà äâèãàòüñÿ èç-çà íåêîòîðîãî äâèæåíèÿ, êîòîðûì îäóøåâëåííîå ñóùåñòâî äâèæåòñÿ íå îò ñåáÿ ñàìîãî, êàê, íàïðèìåð, áëàãîäàðÿ ïåðåâàðåííîé ïèùå èëè óñâîåííîìó âîçäóõó, – òàêèì äâèæåíèåì ýòîò äâèãàòåëü, äâèæóùèé ñåáÿ, òàêæå äâèæåòñÿ àêöèäåíòàëüíî íå äâèæåòñÿ âñåãäà. Èç ýòîãî ìîæíî ïðèíÿòü, ÷òî ñàìîäâèæóùåå, äâèãàòåëü êîòîðîãî äâèæåòñÿ ñàì ïî ñåáå èëè àêöèäåíòàëüíî, äâèæåòñÿ íå âñåãäà. Íî ïåðâîå ñàìîäâèæóùåå äâèæåòñÿ âñåãäà, èíà÷å íå ìîãëî áû äâèæåíèå áûòü âå÷íûì, ïîñêîëüêó âñÿêîå èíîå äâèæåíèå ïðè÷èíÿåòñÿ äâèæåíèåì ïåðâîãî ñàìîäâèæóùåãîñÿ. Òàêèì îáðàçîì, îñòàåòñÿ, ÷òî ïåðâîå ñàìîäâèæóùååñÿ äâèæåòñÿ äâèãàòåëåì, êîòîðûé íå äâèæåòñÿ íè ñàì ïî ñåáå, íè àêöèäåíòàëüíî30. Ïðîòèâ ýòîãî äîâîäà íå ãîâîðèò è òî, ÷òî äâèãàòåëè íèçøèõ îðáèò îñóùåñòâëÿþò âå÷íîå äâèæåíèå, è âñå æå î íèõ ãîâîðÿò, ÷òî îíè äâèæóòñÿ àêöèäåíòàëüíî. Ïîñêîëüêó ãîâîðÿò, ÷òî îíè äâèæóòñÿ àêöèäåíòàëüíî íå íà îñíîâàíèè èõ ñàìèõ, íî íà îñíîâàíèè èõ äâèæèìûõ [òåë], êîòîðûå ñëåäóþò äâèæåíèþ âûñøèõ îðáèò31. Íî ïîñêîëüêó Áîã íå åñòü ÷àñòü ÷åãî-òî ñàìîäâèæóùåãîñÿ, òî äàëåå Àðèñòîòåëü â ñâîåé «Ìåòàôèçèêå»32 , èñõîäÿ èç òîãî äâèãàòåëÿ, êîòîðûé åñòü ÷àñòü ñàìîäâèæóùåãîñÿ, èññëåäóåò äðóãîé äâèãàòåëü, îòäåëåííûé îòî âñåãî, êàêîâîé åñòü Áîã. 54
Cum enim omne movens seipsum moveatur per appetitum, oportet quod motor qui est pars moventis seipsum, moveat propter appetitum alicuius appetibilis. Quod est eo superius in movendo: nam appetens est quodammodo movens motum; appetibile autem est movens omnino non motum. Oportet igitur esse primum motorem separatum omnino immobilem, qui Deus est. Praedictos autem processus duo videntur infirmare. Quorum primum est, quod procedunt ex suppositione aeternitatis motus: quod apud Catholicos supponitur esse falsum. Et ad hoc dicendum quod via efficacissima ad probandum Deum esse est ex suppositione aeternitatis mundi, qua posita, minus videtur esse manifestum quod Deus sit. Nam si mundus et motus de novo incoepit, planum est quod oportet poni aliquam causam quae de novo producat mundum et motum: quia omne quod de novo fit, ab aliquo innovatore oportet sumere originem; cum nihil educat se de potentia in actum vel de non esse in esse. Secundum est, quod supponitur in praedictis demonstrationibus primum motum, scilicet corpus caeleste, esse motum ex se. Ex quo sequitur ipsum esse animatum. Quod a multis non conceditur. Et ad hoc dicendum est quod, si primum movens non ponitur motum ex se, oportet quod moveatur immediate a penitus immobili. Unde etiam Aristoteles sub disiunctione hanc conclusionem inducit: quod scilicet oporteat vel statim devenire ad primum movens immobile separatum, vel ad movens seipsum, ex quo iterum devenitur ad movens primum immobile separatum. Procedit autem Philosophus alia via in II Metaphys., ad ostendendum non posse procedi in infinitum in causis efficientibus, sed esse devenire ad unam causam primam: et hanc dicimus Deum. Et haec via talis est. In omnibus causis efficientibus ordinatis primum est causa medii, et medium est causa ultimi: sive sit unum, sive plura media. Remota autem causa, removetur id cuius est causa. Ergo, remoto primo, medium causa esse non poterit. Sed si procedatur in causis efficientibus
55
Âåäü ïîñêîëüêó âñÿêîå ñàìîäâèæóùååñÿ äâèæåòñÿ ïîñðåäñòâîì âëå÷åíèÿ, òî íàäëåæèò, ÷òîáû äâèãàòåëü, êîòîðûé åñòü ÷àñòü ñàìîäâèæóùåãîñÿ, äâèãàëñÿ èç-çà âëå÷åíèÿ ê ÷åìó-òî âëåêóùåìó, êàêîâîå åñòü íàèâûñøåå â äâèæåíèè: âåäü âëåêîìûé åñòü íåêîòîðûì îáðàçîì äâèæèìîå äâèæóùåå; âëåêóùåå æå åñòü äâèæóùåå, âñåöåëî íåïîäâèæíîå. Òàêèì îáðàçîì, íàäëåæèò, ÷òîáû áûë ïåðâîäâèãàòåëü, îòäåëåííûé è âñåöåëî íåïîäâèæíûé, êàêîâîé åñòü Áîã. Óïîìÿíóòûå æå õîäû [àðãóìåíòàöèè], êàê êàæåòñÿ, îñëàáëÿþòñÿ äâóìÿ [âîçðàæåíèÿìè]. Èç íèõ ïåðâîå – ÷òî îíè èñõîäÿò èç ïðåäïîñûëêè î âå÷íîñòè äâèæåíèÿ, ÷òî ñðåäè êàòîëèêîâ ïîëàãàåòñÿ ëîæíûì. È îòíîñèòåëüíî ýòîãî ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî íàèáîëåå äåéñòâåííûé ïóòü äîêàçàòåëüñòâà òîãî, ÷òî Áîã åñòü, èñõîäèò èç òîãî, ÷òî åñëè ïðèíÿòü ïðåäïîñûëêó î âå÷íîñòè ìèðà, òî áóäåò ìåíåå î÷åâèäíî, ÷òî Áîã åñòü. Âåäü åñëè ìèð è äâèæåíèå íà÷èíàþòñÿ ñûçíîâà, òî ÿñíî, ÷òî íàäëåæèò ïîëàãàòü íåêóþ ïðè÷èíó, êîòîðàÿ ñûçíîâà ïðîèçâîäèò ìèð è äâèæåíèå, ïîñêîëüêó âñå, ÷òî òâîðèòñÿ ñûçíîâà, äîëæíî áðàòü íà÷àëî îò íåêîåãî óñòðîèòåëÿ, ïîñêîëüêó íè÷òî íå ïðèâîäèò ñåáÿ îò ïîòåíöèàëüíîñòè ê àêòóàëüíîñòè èëè îò íåáûòèÿ ê áûòèþ. Âòîðîå – ÷òî â âûøåóïîìÿíóòûõ äîêàçàòåëüñòâàõ ïðåäïîëàãàåòñÿ, ÷òî ïåðâîå äâèæóùååñÿ, à èìåííî íåáåñíîå òåëî, äâèæåòñÿ èç ñåáÿ. Èç ýòîãî ñëåäóåò, ÷òî îíî – îäóøåâëåííîå ñóùåñòâî, ñ ÷åì ìíîãèå íå ñîãëàøàþòñÿ33. È îòíîñèòåëüíî ýòîãî ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî åñëè ïåðâîå äâèæóùåå íå ïîëàãàåòñÿ äâèæèìûì èç ñåáÿ, òî íàäëåæèò, ÷òîáû îíî äâèãàëîñü íåïîñðåäñòâåííî îò âñåöåëî íåïîäâèæíîãî. Ïîýòîìó Àðèñòîòåëü äàëåå âûâîäèò ýòî çàêëþ÷åíèå ñ äèçúþíêöèåé, à èìåííî: íàäëåæèò, ÷òîáû îíî ñðàçó ïðèõîäèëî èëè ê ïåðâîìó íåïîäâèæíîìó îòäåëåííîìó äâèæóùåìó, èëè ê ñàìîäâèæóùåìóñÿ, îò êîòîðîãî, îïÿòü-òàêè, ïðèâîäèëîñü ê ïåðâîìó äâèæóùåìó, êîòîðûé íåïîäâèæåí è îòäåëåí34. Íî Ôèëîñîô ïðîâîäèò âî âòîðîé [êíèãå] «Ìåòàôèçèêè» è äðóãîé ïóòü äëÿ äåìîíñòðàöèè òîãî, ÷òî â [ñôåðå] äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí ïðîöåññ íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü, íî íàäëåæèò ïðèõîäèòü ê îäíîé ïåðâîé ïðè÷èíå, è åå ìû íàçûâàåì Áîãîì. È ýòîò ïóòü òàêîâ. Âî âñåõ óïîðÿäî÷åííûõ äåéñòâóþùèõ ïðè÷èíàõ ïåðâàÿ åñòü ïðè÷èíà ñðåäíåé, à ñðåäíÿÿ – ïðè÷èíà ïîñëåäíåé, áóäü ñðåäíÿÿ îäíà èëè áóäü èõ ìíîãî. Åñëè æå óñòðàíèòü ïðè÷èíó, óñòðàíÿåòñÿ è òî, ÷åãî îíà ïðè÷èíà. Ñëåäîâàòåëüíî, åñëè óñòðàíèòü ïåðâóþ ïðè÷èíó, òî íå ìîãëà áû ñóùåñòâîâàòü ñðåäíÿÿ ïðè÷èíà. Íî åñëè ïðîöåññ â [ñôåðå] äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí 56
in infinitum, nulla causarum erit prima. Ergo omnes aliae tollentur, quae sunt mediae. Hoc autem est manifeste falsum. Ergo oportet ponere primam causam efficientem esse. Quae Deus est. Potest etiam alia ratio colligi ex verbis Aristotelis. In II enim Metaphys. Ostendit quod ea quae sunt maxime vera, sunt et maxime entia. In IV autem Metaphys. Ostendit esse aliquid maxime verum, ex hoc quod videmus duorum falsorum unum altero esse magis falsum, unde oportet ut alterum sit etiam altero verius; hoc autem est secundum approximationem ad id quod est simpliciter et maxime verum. Ex quibus concludi potest ulterius esse aliquid quod est maxime ens. Et hoc dicimus Deum. Ad hoc etiam inducitur a Damasceno alia ratio sumpta ex rerum gubernatione: quam etiam innuit Commentator in II Physicorum. Et est talis. Impossibile est aliqua contraria et dissonantia in unum ordinem concordare semper vel pluries nisi alicuius gubernatione, ex qua omnibus et singulis tribuitur ut ad certum finem tendant. Sed in mundo videmus res diversarum naturarum in unum ordinem concordare, non ut raro et a casu, sed ut semper vel in maiori parte. Oportet ergo esse aliquem cuius providentia mundus gubernetur. Et hunc dicimus Deum.
Capitulum 15 Quod Deus sit aeternus ... Amplius. videmus in mundo quaedam quae sunt possibilia esse et non esse, scilicet generabilia et corruptibilia. Omne autem quod est possibile esse, causam habet: quia, cum de se aequaliter se habeat ad duo, scilicet esse et non esse, oportet, si ei approprietur esse, quod hoc sit ex aliqua causa. Sed in causis non est procedere in infinitum, ut supra probatum est per rationem Aristotelis. Ergo oportet ponere aliquid quod sit necesse esse.
57
óõîäèë áû â áåñêîíå÷íîñòü, íèêàêàÿ ïðè÷èíà íå áûëà áû ïåðâîé. Ñëåäîâàòåëüíî, óíè÷òîæàþòñÿ âñå äðóãèå, ñðåäíèå. Íî ýòî î÷åâèäíî ëîæíî. Ñëåäîâàòåëüíî, íàäëåæèò ïîëàãàòü, ÷òî ñóùåñòâóåò ïåðâàÿ ïðîèçâîäÿùàÿ ïðè÷èíà. Êàêîâàÿ åñòü Áîã. Ìîæíî è äðóãîé äîâîä âûâåñòè èç ñëîâ Àðèñòîòåëÿ. Âåäü âî âòîðîé [êíèãå] «Ìåòàôèçèêè» îí ïîêàçûâàåò35: òî, ÷òî åñòü íàèáîëüøåå èñòèííîå, åñòü è íàèáîëüøåå ñóùåå.  ÷åòâåðòîé æå [êíèãå] «Ìåòàôèçèêè» îí ïîêàçûâàåò36, ÷òî ñóùåñòâóåò íå÷òî íàèáîëåå èñòèííîå, èç òîãî, ÷òî ìû âèäèì, ÷òî èç äâóõ ëîæíûõ îäíî áîëåå ëîæíî, ÷åì äðóãîå, ïîýòîìó íàäëåæèò, ÷òîáû äðóãîå áûëî áîëåå èñòèííûì, ÷åì ïåðâîå. Ýòî æå [ïðîèñõîäèò] ñîãëàñíî ïðèáëèæåíèþ ê òîìó, ÷òî èñòèííî ïðîñòî è â íàèáîëüøåé ñòåïåíè. Èç äâóõ [ýòèõ îñíîâàíèé] ìîæíî çàêëþ÷èòü äàëåå, ÷òî åñòü íå÷òî, êîòîðîå åñòü íàèáîëåå ñóùåå. È ýòî ìû íàçûâàåì Áîãîì. Ê ýòîìó æå Äàìàñêèí ïðèâîäèò äðóãîé äîâîä37, âçÿòûé èç óïðàâëåíèÿ âåùàìè, êàêîâîå îòìå÷àåò è Êîììåíòàòîð â [êîììåíòàðèè íà] âòîðóþ êíèãó «Ôèçèêè»38. È îí òàêîâ. Íåâîçìîæíî, ÷òîáû íåêèå ïðîòèâîïîëîæíûå è íåñîãëàñóþùèåñÿ [âåùè] áûëè ñîãëàñîâàíû â îäíîì ïîðÿäêå âñåãäà èëè ïî áîëüøåé ÷àñòè, åñëè îíè íå íàõîäÿòñÿ ïîä íåêèì óïðàâëåíèåì, êîòîðîå ïîëîæèëî äëÿ âñÿêîãî è åäèíè÷íîãî, ÷òîáû îíè ñòðåìèëèñü ê îïðåäåëåííîé öåëè. Íî ìû âèäèì, ÷òî â ìèðå âåùè ðàçëè÷íîé ïðèðîäû ñîãëàñóþòñÿ â åäèíîì ïîðÿäêå, è íå ðåäêî è ñëó÷àéíî, íî âñåãäà èëè ïî áîëüøåé ÷àñòè. Ñëåäîâàòåëüíî, íàäëåæèò, ÷òîáû ñóùåñòâîâàë íåêòî, ïðîâèäåíèåì êîåãî óïðàâëÿåòñÿ ìèð. È åãî ìû íàçûâàåì Áîãîì. Ãëàâà 15 ×òî Áîã – âå÷åí ...Äàëåå. Ìû âèäèì â ìèðå íåêèå [âåùè], êîòîðûå ìîãóò áûòü è íå áûòü, à èìåííî, ïîðîæäàåìûå è óíè÷òîæàåìûå. Âñå òî, ÷òî ìîæåò áûòü, èìååò ïðè÷èíó, ïîñêîëüêó, åñëè îíî ðàâíûì îáðàçîì îòíîñèòñÿ ê îáîèì, òî åñòü ê áûòèþ è íåáûòèþ, è åñëè îíî ïîëó÷àåò áûòèå, òî íàäëåæèò, ÷òîáû îíî ïðîèñõîäèëî îò íåêîòîðîé ïðè÷èíû. Íî â [ñôåðå] ïðè÷èí ïðîöåññ íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü, êàê áûëî äîêàçàíî âûøå áëàãîäàðÿ äîâîäàì Àðèñòîòåëÿ. Ñëåäîâàòåëüíî, íàäëåæèò ïîëàãàòü íå÷òî, êîòîðîå ñóùåñòâîâàëî áû ñ íåîáõîäèìîñòüþ. 58
Omne autem necessarium vel habet causam suae necessitatis aliunde; vel non, sed est per seipsum necessarium. Non est autem procedere in infinitum in necessariis quae habent causam suae necessitatis aliunde. Ergo oportet ponere aliquod primum necessarium, quod est per seipsum necessarium. Et hoc Deus est: cum sit causa prima, ut ostensum est. Est igitur Deus aeternus: cum omne necessarium per se sit aeternum.
59
Âñå æå íåîáõîäèìîå èëè èìååò ïðè÷èíó ñâîåé íåîáõîäèìîñòè îò äðóãîãî, èëè íå èìååò [îò äðóãîãî], íî íåîáõîäèìûì îáðàçîì áëàãîäàðÿ ñàìîìó ñåáå. Íî ïðîöåññ íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü â [ñôåðå] íåîáõîäèìûõ [âåùåé], êîòîðûå èìåþò ïðè÷èíó ñâîåé íåîáõîäèìîñòè îò äðóãîãî. Ñëåäîâàòåëüíî, íàäëåæèò ïîëàãàòü íå÷òî ïåðâè÷íî íåîáõîäèìîå. È ýòî – Áîã, ïîñêîëüêó Îí åñòü ïåðâàÿ ïðè÷èíà, êàê ïîêàçàíî. Òàêèì îáðàçîì, Áîã – âå÷åí, ïîñêîëüêó âñå ñàìî ïî ñåáå íåîáõîäèìîå – âå÷íî.
60
SUMMA THEOLOGIAE
Prima pars Questio 2: De Deo, an Deus sit in tres articulos divisa Quia igitur principalis intentio huius sacrae doctrinae est Dei cognitionem tradere, et non solum secundum quod in se est, sed etiam secundum quod est principium rerum et finis earum, et specialiter rationalis creaturae, ut ex dictis est manifestum; ad huius doctrinae expositionem intendentes, primo tractabimus de Deo; secundo, de motu rationalis creaturae in Deum; tertio, de christo, qui, secundum quod homo, via est nobis tendendi in Deum. Consideratio autem de Deo tripartita erit. Primo namque considerabimus ea quae ad essentiam divinam pertinent; secundo, ea quae pertinent ad distinctionem personarum; tertio, ea quae pertinent ad processum creaturarum ab ipso. Circa essentiam vero divinam, primo considerandum est an Deus sit; secundo, quomodo sit, vel potius quomodo non sit; tertio considerandum erit de his quae ad operationem ipsius pertinent, scilicet de scientia et de voluntate et potentia. Circa primum quaeruntur tria: Primo: utrum Deum esse sit per se notum. Secundo: utrum sit demonstrabile. Tertio: an Deus sit.
61
ÑÓÌÌÀ ÒÅÎËÎÃÈÈ
×àñòü I Âîïðîñ 2: Î Áîãå (åñòü ëè Áîã?), – ðàçäåëåííûé íà òðè ãëàâû Èòàê, ïîñêîëüêó ãëàâíîå íàìåðåíèå ýòîãî ñâÿùåííîãî ó÷åíèÿ – ïåðåäàâàòü çíàíèå î Áîãå, è íå òîëüêî ñîãëàñíî òîìó, êàê Îí åñòü â ñåáå, íî è ñîãëàñíî òîìó ÷òî Îí åñòü íà÷àëî è öåëü âåùåé (à îñîáåííî ðàçóìíûõ òâîðåíèé), è ýòî ÿñíî èç ñêàçàííîãî (âîïð. 1, ãë. 7), òî, íàìåðåâàÿñü äàòü èçëîæåíèå ýòîãî ó÷åíèÿ, ìû, âî-ïåðâûõ, èçëîæèì ó÷åíèå î Áîãå; âî-âòîðûõ, î äâèæåíèè ðàçóìíûõ òâîðåíèé ê Áîãó (÷àñòü II); â-òðåòüèõ, î Õðèñòå, Êîòîðûé, ñîãëàñíî òîìó, ÷òî Îí âî÷åëîâå÷èëñÿ, åñòü äëÿ íàñ ïóòü â íàøåì óñòðåìëåíèè ê Áîãó (÷àñòü III). Ðàññìîòðåíèå æå, îòíîñÿùååñÿ ê Áîãó, áóäåò òðîÿêîå. À èìåííî, âî-ïåðâûõ, ìû ðàññìîòðèì òî, ÷òî îòíîñèòñÿ ê áîæåñòâåííîé ñóùíîñòè; âî-âòîðûõ, òî, ÷òî îòíîñèòñÿ ê ðàçëè÷èþ Ïåðñîí (âîïð. 27); â-òðåòüèõ, òî, ÷òî îòíîñèòñÿ ê ïðîèñõîæäåíèþ òâîðåíèé îò Áîãà (âîïð. 44). Îòíîñèòåëüíî æå áîæåñòâåííîé ñóùíîñòè, âî-ïåðâûõ, ñëåäóåò ðàññìîòðåòü, åñòü ëè Áîã; âî-âòîðûõ – êàêîâ Îí åñòü, èëè, ëó÷øå, êàêîâ Îí íå åñòü (âîïð. 3); â-òðåòüèõ, ñëåäóåò ðàññìîòðåòü òî, ÷òî îòíîñèòñÿ ê Åãî äåÿòåëüíîñòè, à èìåííî, çíàíèå, âîëþ è ìîãóùåñòâî (âîïð. 14). Îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî ñòàâèòñÿ òðè âîïðîñà: Ïåðâûé: ÿâëÿåòñÿ ëè òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå? Âòîðîé: ÿâëÿåòñÿ ëè ýòî äîêàçóåìûì? Òðåòèé: åñòü ëè Áîã?
62
Articulus 1 Utrum Deum esse sit per se notum Ad primum sic proceditur. Videtur quod Deum esse sit per se notum. 1. Illa enim nobis dicuntur per se nota, quorum cognitio nobis naturaliter inest, sicut patet de primis principiis. Sed, sicut dicit Damascenus in principio libri sui, omnibus cognitio existendi Deum naturaliter est inserta. Ergo Deum esse est per se notum. 2. Praeterea, illa dicuntur esse per se nota, quae statim, cognitis terminis, cognoscuntur, quod philosophus attribuit primis demonstrationis principiis, in I Poster., scito enim quid est totum et quid pars, statim scitur quod omne totum maius est sua parte. Sed intellecto quid significet hoc nomen Deus, statim habetur quod Deus est. Significatur enim hoc nomine id quo maius significari non potest, maius autem est quod est in re et intellectu, quam quod est in intellectu tantum, unde cum, intellecto hoc nomine Deus, statim sit in intellectu, sequitur etiam quod sit in re. Ergo Deum esse est per se notum. 3. Praeterea, veritatem esse est per se notum, quia qui negat veritatem esse, concedit veritatem esse, si enim veritas non est, verum est veritatem non esse. Si autem est aliquid verum, oportet quod veritas sit. Deus autem est ipsa veritas, Ioann. XIV, ego sum via, veritas et vita. Ergo Deum esse est per se notum. Sed contra, nullus potest cogitare oppositum eius quod est per se notum ut patet per philosophum, in IV Metaphys. et I Poster., circa prima demonstrationis principia. Cogitari autem potest oppositum eius quod est Deum esse, secundum illud Psalmi 52, 1, dixit insipiens in corde suo, non est Deus. Ergo Deum esse non est per se notum.
63
Ãëàâà 1 ßâëÿåòñÿ ëè ñàìî ïî ñåáå èçâåñòíûì òî, ÷òî Áîã åñòü Îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî [ðàññóæäåíèå] ïðîèñõîäèò ñëåäóþùèì îáðàçîì: êàæåòñÿ, ÷òî òî, ÷òî Áîã åñòü, ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå. 1. Âåäü íàìè íàçûâàåòñÿ «ñàìèì ïî ñåáå èçâåñòíûì» òî, çíàíèå ÷åãî íàì ïðèñóùå åñòåñòâåííûì îáðàçîì, êàê, íàïðèìåð, ýòî ÿñíî îòíîñèòåëüíî ïåðâûõ îñíîâàíèé. Íî, êàê ãîâîðèò â íà÷àëå ñâîåé êíèãè Äàìàñêèí39, çíàíèå î ñóùåñòâîâàíèè Áîãà åñòåñòâåííûì îáðàçîì âëîæåíî âî âñåõ. Ñëåäîâàòåëüíî, òî, ÷òî Áîã åñòü, ÿâëÿåòñÿ ñàìèì ïî ñåáå èçâåñòíûì. 2. Êðîìå òîãî, «ñàìèì ïî ñåáå èçâåñòíûì» íàçûâàåòñÿ òî, ÷òî ïîçíàåòñÿ òîò÷àñ, êàê òîëüêî ïîçíàíû òåðìèíû, – ýòî Ôèëîñîô â ïåðâîé [êíèãå] Âòîðîé [Àíàëèòèêè] àòðèáóòèðîâàë ïåðâûì îñíîâàíèÿì äîêàçàòåëüñòâà. Âåäü êàê òîëüêî ïîçíàíî, ÷òî åñòü öåëîå è ÷òî åñòü ÷àñòü, òîò÷àñ æå ïîçíàåòñÿ, ÷òî âñÿêîå öåëîå áîëüøå ñâîåé ÷àñòè. Íî êàê òîëüêî ïîíÿòî, ÷òî îáîçíà÷àåò ýòî èìÿ – «Áîã», òîò÷àñ æå ïîçíàåòñÿ è òî, ÷òî Áîã åñòü. Âåäü ýòèì èìåíåì îáîçíà÷àåòñÿ òî, ïî îòíîøåíèþ ê ÷åìó íè÷òî íå ìîæåò îáîçíà÷àòüñÿ êàê áîëüøåå; òî æå, ÷òî åñòü â äåéñòâèòåëüíîñòè è â èíòåëëåêòå, áîëüøå, ÷åì òî, ÷òî åñòü òîëüêî â èíòåëëåêòå; ïîýòîìó èç òîãî, ÷òî Áîã åñòü â èíòåëëåêòå, òîò÷àñ æå, êàê òîëüêî ïîíÿòî ýòî èìÿ «Áîã», ñëåäóåò òàêæå, ÷òî Îí ñóùåñòâóåò â äåéñòâèòåëüíîñòè. Çíà÷èò, òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå. 3. Êðîìå òîãî, òî, ÷òî èñòèíà åñòü, ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå, ïîñêîëüêó òîò, êòî îòðèöàåò, ÷òî èñòèíà åñòü, äîïóñêàåò [òåì ñàìûì], ÷òî èñòèíà åñòü, âåäü åñëè èñòèíû íåò, òî èñòèííî, ÷òî èñòèíû íåò. Íî åñëè ñóùåñòâóåò íå÷òî èñòèííîå, òî íàäëåæèò, ÷òîáû ñóùåñòâîâàëà èñòèíà. Áîã æå åñòü ñàìà èñòèíà: «ß åñìü ïóòü, èñòèíà è æèçíü» (Èí. 14, 6). Ñëåäîâàòåëüíî, òî, ÷òî Áîã åñòü, ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå. Íî ïðîòèâ ýòîãî òî, ÷òî íèêòî íå ìîæåò ïîìûñëèòü ïðîòèâîïîëîæíîñòü òîãî, ÷òî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå, êàê ýòî ÿñíî, áëàãîäàðÿ Ôèëîñîôó, èç ÷åòâåðòîé [êíèãè] Ìåòàôèçèêè è èç ïåðâîé [êíèãè] Âòîðîé [Àíàëèòèêè], îòíîñèòåëüíî ïåðâûõ îñíîâàíèé äîêàçàòåëüñòâà. Ïðîòèâîïîëîæíîñòü æå òîãî, ÷òî Áîã åñòü, ìîæåò áûòü ïîìûñëåíà, ñîãëàñíî Ïñàëìó 52, 1: «Ñêàçàë áåçóìåö â ñåðäöå ñâîåì – íåò Áîãà». Ñëåäîâàòåëüíî, òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå. 64
Respondeo dicendum quod contingit aliquid esse per se notum dupliciter, uno modo, secundum se et non quoad nos; alio modo, secundum se et quoad nos. Ex hoc enim aliqua propositio est per se nota, quod praedicatum includitur in ratione subiecti, ut homo est animal, nam animal est de ratione hominis. Si igitur notum sit omnibus de praedicato et de subiecto quid sit, propositio illa erit omnibus per se nota, sicut patet in primis demonstrationum principiis, quorum termini sunt quaedam communia quae nullus ignorat, ut ens et non ens, totum et pars, et similia. Si autem apud aliquos notum non sit de praedicato et subiecto quid sit, propositio quidem quantum in se est, erit per se nota, non tamen apud illos qui praedicatum et subiectum propositionis ignorant. Et ideo contingit, ut dicit Boetius in libro De hebdomadibus, quod quaedam sunt communes animi conceptiones et per se notae, apud sapientes tantum, ut incorporalia in loco non esse. Dico ergo quod haec propositio, Deus est, quantum in se est, per se nota est, quia praedicatum est idem cum subiecto; Deus enim est suum esse, ut infra patebit. Sed quia nos non scimus de Deo quid est, non est nobis per se nota, sed indiget demonstrari per ea quae sunt magis nota quoad nos, et minus nota quoad naturam, scilicet per effectus. Ad primum ergo dicendum quod cognoscere Deum esse in aliquo communi, sub quadam confusione, est nobis naturaliter insertum, inquantum scilicet Deus est hominis beatitudo, homo enim naturaliter desiderat beatitudinem, et quod naturaliter desideratur ab homine, naturaliter cognoscitur ab eodem. Sed hoc non est simpliciter cognoscere Deum esse; sicut cognoscere venientem, non est cognoscere petrum, quamvis sit petrus veniens, multi enim perfectum hominis bonum, quod est beatitudo, existimant divitias; quidam vero voluptates; quidam autem aliquid aliud. Ad secundum dicendum quod forte ille qui audit hoc nomen Deus, non intelligit significari aliquid quo maius cogitari non possit, cum quidam crediderint Deum esse corpus. Dato etiam quod quilibet intelligat hoc nomine Deus significari hoc quod dicitur, scilicet illud quo maius cogitari non potest; non tamen propter hoc sequitur quod intelligat id quod significatur per nomen, esse in rerum natura; sed in apprehensioneintellectus tantum.
65
Îòâå÷àþ: ñëåäóåò ñêàçàòü: òî, ÷òî íå÷òî – èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå, ñëó÷àåòñÿ äâîÿêî. Îäíèì îáðàçîì – ñîãëàñíî ñàìîìó ñåáå, íî íå äëÿ íàñ; äðóãèì îáðàçîì – ñîãëàñíî ñàìîìó ñåáå è äëÿ íàñ. Âåäü íåêîå ïîëîæåíèå (êàê «÷åëîâåê åñòü æèâîå ñóùåñòâî») èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå èç-çà òîãî, ÷òî ïðåäèêàò âêëþ÷àåòñÿ â ñìûñë ñóáúåêòà; âåäü «æèâîå ñóùåñòâî» ïîëó÷àåòñÿ îò ñìûñëà «÷åëîâåê». Èòàê, åñëè î ñóáúåêòå è ïðåäèêàòå âñåì èçâåñòíî, ÷òî îíè åñòü, òî ýòî ïîëîæåíèå áóäåò èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå äëÿ âñåõ; òàê, íàïðèìåð, ïðîèñõîäèò â ïåðâûõ îñíîâàíèÿõ ïðè äîêàçàòåëüñòâå, òåðìèíû êîòîðûõ îòíîñÿòñÿ ê íåêèì îáùèì [ïîíÿòèÿì], êîòîðûå çíàåò êàæäûé, – òàêèì, êàê ñóùåå è íåñóùåå, öåëîå è ÷àñòü, è òîìó ïîäîáíîå. Åñëè æå îòíîñèòåëüíî ïðåäèêàòà è ñóáúåêòà êîìó-òî íå èçâåñòíî, ÷òî îíè åñòü, òî ïîëîæåíèå, êàê òàêîâîå, áóäåò èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå, íî íå äëÿ òåõ, êîìó íå èçâåñòåí ïðåäèêàò è ñóáúåêò ïîëîæåíèÿ. È ïîòîìó ñëó÷àåòñÿ, êàê ãîâîðèò Áîýöèé â êíèãå Î ãåáäîìàäàõ 40, ÷òî ñóùåñòâóþò íåêîòîðûå êîíöåïöèè óìà îáùèå è èçâåñòíûå ñàìè ïî ñåáå, íî òîëüêî äëÿ ìóäðûõ, – òàêèå, êàê «áåñòåëåñíîå íå íàõîäèòñÿ â [êàêîì-ëèáî] ìåñòå». Èòàê, ÿ ãîâîðþ, ÷òî ýòî ïîëîæåíèå, «Áîã åñòü», êàê òàêîâîå, èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå, ïîñêîëüêó ïðåäèêàò åñòü òî æå ñàìîå, ÷òî è ñóáúåêò; âåäü Áîã åñòü ñâîå áûòèå, êàê äàëåå áóäåò ÿñíî (âîïð. 3, ãë. 4). Íî ïîñêîëüêó ìû íå çíàåì î Áîãå òîãî, ÷òî Îí åñòü, äëÿ íàñ [ýòî ïîëîæåíèå] íå ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìèì ïî ñåáå, íî òðåáóåòñÿ åìó áûòü äîêàçàííûì ïîñðåäñòâîì òîãî, ÷òî áîëåå èçâåñòíî äëÿ íàñ, è ìåíåå èçâåñòíî ïî ïðèðîäå, à èìåííî, ïîñðåäñòâîì äåéñòâèÿ. Èòàê, îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî ïîçíàíèå òîãî, ÷òî Áîã åñòü, â íåêîòîðîì îáùåì [ñìûñëå], ïðè íåêîòîðîé íåÿñíîñòè, âëîæåíî â íàñ åñòåñòâåííûì îáðàçîì, à èìåííî, ïîñêîëüêó Áîã åñòü áëàæåíñòâî äëÿ ÷åëîâåêà; âåäü ÷åëîâåê åñòåñòâåííûì îáðàçîì æåëàåò áëàæåíñòâà, à òî, ÷òî åñòåñòâåííûì îáðàçîì æåëàåòñÿ ÷åëîâåêîì, è ïîçíàåòñÿ èì åñòåñòâåííûì îáðàçîì. Íî ýòî íå åñòü ïðîñòî ïîçíàíèå òîãî, ÷òî Áîã åñòü; òàê, ïîçíàâàòü èäóùåãî íå çíà÷èò ïîçíàâàòü Ïåòðà, õîòÿ áû Ïåòð è áûë èäóùèì; âåäü ñîâåðøåííûì áëàãîì ÷åëîâåêà, òî åñòü áëàæåíñòâîì, ìíîãèå ñ÷èòàþò áîãàòñòâî, èíûå æå – íàñëàæäåíèÿ, èíûå – íå÷òî äðóãîå. Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî ñëåäóåò ñêàçàòü: ìîæåò áûòü òàê, ÷òî òîò, êòî ñëûøèò ýòî èìÿ «Áîã», íå ïîíèìàåò òîãî, ÷òî èì îáîçíà÷àåòñÿ íå÷òî, áîëüøå ÷åãî íè÷òî íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî, ïîñêîëüêó íåêîòîðûå âåðèëè, ÷òî Áîã åñòü òåëî. Íî äàæå äîïóñòèâ, ÷òî íåêòî ïîíèìàåò, ÷òî ýòèì èìåíåì «Áîã» îáîçíà÷àåòñÿ òî, ÷òî ãîâîðèòñÿ, à èìåííî, òî, îòíîñèòåëüíî ÷åãî íåëüçÿ ïîìûñëèòü íå÷òî áîëüøåå, òî âñå æå èç ýòîãî íå ñëåäóåò, ÷òî îí ïîíèìàë áû, ÷òî îáîçíà÷àåìîå èìåíåì åñòü â ïðèðîäå âåùåé, íî òîëüêî – [÷òî îíî] â îõâàòå èíòåëëåêòà. 66
Nec potest argui quod sit in re, nisi daretur quod sit in re aliquid quo maius cogitari non potest, quod non est datum a ponentibus Deum non esse. Ad tertium dicendum quod veritatem esse in communi, est per se notum, sed primam veritatem esse, hoc non est per se notum quoad nos.
Articulus 2 Utrum Deum esse sit demonstrabile Ad secundum sic proceditur. Videtur quod Deum esse non sit demonstrabile. 1. Deum enim esse est articulus fidei. Sed ea quae sunt fidei, non sunt demonstrabilia, quia demonstratio facit scire, fides autem de non apparentibus est, ut patet per Apostolum, ad Hebr. 11, 1. Ergo Deum esse non est demonstrabile. 2. Praeterea, medium demonstrationis est quod quid est. Sed de Deo non possumus scire quid est, sed solum quid non est, ut dicit Damascenus. Ergo non possumus demonstrare Deum esse. 3. Praeterea, si demonstraretur Deum esse, hoc non esset nisi ex effectibus eius. Sed effectus eius non sunt proportionati ei, cum ipse sit infinitus, et effectus finiti; finiti autem ad infinitum non est proportio. Cum ergo causa non possit demonstrari per effectum sibi non proportionatum, videtur quod Deum esse non possit demonstrari. Sed contra est quod Apostolus dicit, ad Rom. 1, 20: invisibilia Dei per ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur. Sed hoc non esset, nisi per ea quae facta sunt, posset demonstrari Deum esse, primum enim quod oportet intelligi de aliquo, est an sit. Respondeo dicendum quod duplex est demonstratio. Una quae est per causam, et dicitur propter quid; et haec est per priora simpliciter. Alia est per effectum, et dicitur demonstratio quia: et haec est per ea quae sunt priora quoad nos,
67
Íî íåâîçìîæíî äîêàçàòü òî, ÷òî Îí åñòü â äåéñòâèòåëüíîñòè, íå äîïóñòèâ, ÷òî íå÷òî, îòíîñèòåëüíî ÷åãî íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî áîëüøåå, åñòü â äåéñòâèòåëüíîñòè; ÷òî íå äîïóùåíî ïîëàãàþùèìè, ÷òî Áîãà íåò. Îòíîñèòåëüíî òðåòüåãî ñëåäóåò ñêàçàòü: òî, ÷òî åñòü èñòèíà â îáùåì [ñìûñëå], èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå; íî òî, ÷òî åñòü ïåðâàÿ èñòèíà, íå èçâåñòíî íè ñàìî ïî ñåáå, íè äëÿ íàñ. Ãëàâà 2 Äîêàçóåìî ëè òî, ÷òî Áîã åñòü Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî [ðàññóæäåíèå] ïðîèñõîäèò ñëåäóþùèì îáðàçîì: ïî-âèäèìîìó òî, ÷òî Áîã åñòü, – íåäîêàçóåìî. 1. Âåäü òî, ÷òî Áîã åñòü, – ïîñòóëàò âåðû. Íî òî, ÷òî îòíîñèòñÿ ê âåðå, íåäîêàçóåìî; ïîñêîëüêó äîêàçàòåëüñòâî ïðîèçâîäèòñÿ çíàíèåì, âåðà æå îòíîñèòñÿ ê íåâèäèìîìó, êàê ÿñíî èç Àïîñòîëà, [èç ïîñëàíèÿ] ê Åâð. 11, 1. Ñëåäîâàòåëüíî, òî, ÷òî Áîã åñòü, íåäîêàçóåìî. 2. Êðîìå òîãî, ñðåäíÿÿ [ïîñûëêà] â äîêàçàòåëüñòâå åñòü ÷òîéíîñòü. Íî î Áîãå ìû íå ìîæåì çíàòü, ÷òî Îí åñòü, íî òîëüêî ÷òî Îí íå åñòü, êàê ãîâîðèò Äàìàñêèí41. Ñëåäîâàòåëüíî, ìû íå ìîæåì äîêàçàòü òî, ÷òî Áîã åñòü. 3. Êðîìå òîãî, åñëè áû è äîêàçûâàëîñü òî, ÷òî Áîã åñòü, ýòî ïðîèñõîäèëî áû òîëüêî èñõîäÿ èç Åãî äåéñòâèé. Íî Åãî äåéñòâèå íåñîðàçìåðíî Åìó, ïîñêîëüêó Ñàì Îí áåñêîíå÷åí, à äåéñòâèå – êîíå÷íî; êîíå÷íîå æå íåñîðàçìåðíî áåñêîíå÷íîìó. Ñëåäîâàòåëüíî, ïîñêîëüêó ïðè÷èíà íå ìîæåò áûòü äîêàçàííîé íà îñíîâàíèè äåéñòâèÿ, åé íå ñîðàçìåðíîãî, êàæåòñÿ, ÷òî òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü äîêàçàííûì. Íî ïðîòèâ ýòîãî òî, ÷òî ãîâîðèò Àïîñòîë [â ïîñëàíèè] ê Ðèì. (1, 20): íåâèäèìîå Áîãà óñìàòðèâàåòñÿ, ïîçíàâàåìîå áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî ñîòâîðåíî. Íî ýòîãî íå áûëî áû, åñëè áû òî, ÷òî Áîã åñòü, íåâîçìîæíî áûëî äîêàçàòü èñõîäÿ èç òîãî, ÷òî ñîòâîðåíî; âåäü ïåðâîå, ÷òî íàäëåæèò ïîçíàâàòü î ÷åì-òî, ýòî – åñòü ëè îíî. Îòâå÷àþ: ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî äîêàçàòåëüñòâî áûâàåò äâîÿêèì. Îäíî – èç ïðè÷èíû, è îíî íàçûâàåòñÿ «èç-çà ÷åãî», è èñõîäèò èç òîãî, ÷òî ïåðâè÷íåå ïðîñòî. Äðóãîå – èç äåéñòâèÿ, è îíî íàçûâàåòñÿ äîêàçàòåëüñòâîì «ïîñêîëüêó»; è îíî èñõîäèò èç òîãî, ÷òî ïåðâè÷íåå îòíîñèòåëüíî íàñ. 68
cum enim effectus aliquis nobis est manifestior quam sua causa, per effectum procedimus ad cognitionem causae. Ex quolibet autem effectu potest demonstrari propriam causam eius esse (si tamen eius effectus sint magis noti quoad nos), quia, cum effectus dependeant a causa, posito effectu necesse est causam praeexistere. Unde Deum esse, secundum quod non est per se notum quoad nos, demonstrabile est per effectus nobis notos. Ad primum ergo dicendum quod Deum esse, et alia huiusmodi quae per rationem naturalem nota possunt esse de Deo, ut dicitur Rom. 1, 19 non sunt articuli fidei, sed praeambula ad articulos, sic enim fides praesupponit cognitionem naturalem, sicut gratia naturam, et ut perfectio perfectibile. Nihil tamen prohibet illud quod secundum se demonstrabile est et scibile, ab aliquo accipi ut credibile, qui demonstrationem non capit. Ad secundum dicendum quod cum demonstratur causa per effectum, necesse est uti effectu loco definitionis causae, ad probandum causam esse, et hoc maxime contingit in Deo. Quia ad probandum aliquid esse, necesse est accipere pro medio quid significet nomen non autem quod quid est: quia quaestio quid est, sequitur ad quaestionem an est. Nomina autem Dei imponuntur ab effectibus, ut postea ostendetur, unde, demonstrando Deum esse per effectum, accipere possumus pro medio quid significet hoc nomen Deus. Ad tertium dicendum quod per effectus non proportionatos causae, non potest perfecta cognitio de causa haberi, sed tamen ex quocumque effectu potest manifeste nobis demonstrari causam esse, ut dictum est. Et sic ex effectibus Dei potest demonstrari Deum esse: licet per eos non perfecte possimus eum cognoscere secundum suam essentiam.
Articulus 3 Utrum Deus sit Ad tertium sic proceditur. Videtur quod Deus non sit. 69
Âåäü ïîñêîëüêó íåêîå äåéñòâèå íàì î÷åâèäíåå, ÷åì åãî ïðè÷èíà, òî îò äåéñòâèÿ ìû ïåðåõîäèì ê ïîçíàíèþ ïðè÷èíû. Èç ëþáîãî æå äåéñòâèÿ ìîæåò áûòü äîêàçàíî òî, ÷òî åãî ñîáñòâåííàÿ ïðè÷èíà åñòü, åñëè òîëüêî åå äåéñòâèå áîëåå èçâåñòíî äëÿ íàñ; ïîñêîëüêó åñëè äåéñòâèå çàâèñèò îò ïðè÷èíû, òî, ïðè íàëè÷èè äåéñòâèÿ, íåîáõîäèìî [ñëåäóåò], ÷òî ïðåäñóùåñòâóåò åãî ïðè÷èíà. Ïîýòîìó òî, ÷òî Áîã åñòü, ïîñêîëüêó ýòî íå èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå äëÿ íàñ, äîêàçóåìî èç äåéñòâèé, èçâåñòíûõ íàì. Èòàê, îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî ñëåäóåò ñêàçàòü: òî, ÷òî Áîã åñòü, è ïðî÷åå òàêîãî ðîäà, ÷òî ìîæåò áûòü èçâåñòíî î Áîãå åñòåñòâåííûì îáðàçîì, î ÷åì ãîâîðèòñÿ â [ïîñëàíèè] ê Ðèì. (1, 19), – ýòî íå ïîñòóëàòû âåðû, à òî, ÷òî ïðåäøåñòâóåò ïîñòóëàòàì; âåäü âåðà òàê ïðåäïîëàãàåò åñòåñòâåííîå ïîçíàíèå, êàê áëàãîäàòü – ïðèðîäå, è êàê ñîâåðøåíñòâî – ñîâåðøåíñòâóþùååñÿ. Îäíàêî íè÷òî íå ïðåïÿòñòâóåò òîìó, ÷òî äîêàçóåìîå è ïîçíàâàåìîå ñàìî ïî ñåáå ïðèíèìàåòñÿ êàê äîñòîâåðíîå òåì, êòî íå óõâàòûâàåò äîêàçàòåëüñòâî. Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî ñëåäóåò ñêàçàòü: ïîñêîëüêó ïðè÷èíà äîêàçûâàåòñÿ èñõîäÿ èç äåéñòâèÿ, òî äëÿ îáîñíîâàíèÿ òîãî, ÷òî ïðè÷èíà ñóùåñòâóåò, íåîáõîäèìî èñïîëüçîâàòü äåéñòâèå âìåñòî îïðåäåëåíèÿ ïðè÷èíû; è ýòî áîëåå âñåãî îòíîñèòñÿ ê Áîãó. Âåäü äëÿ äîêàçàòåëüñòâà òîãî, ÷òî íå÷òî ñóùåñòâóåò, íåîáõîäèìî ïðèíèìàòü êàê ñðåäíèé [òåðìèí] òî, ÷òî îáîçíà÷àåò èìÿ, íî íå òî, ÷òî ýòî åñòü, ïîñêîëüêó âîïðîñ «÷òî ýòî åñòü?», ñëåäóåò çà âîïðîñîì «åñòü ëè ýòî?». Èìåíà æå Áîãà ïåðåíîñÿòñÿ îò äåéñòâèé, êàê ïîçæå áóäåò ïîêàçàíî (âîïð. 13, ãë. 1), ïîýòîìó äëÿ äîêàçàòåëüñòâà òîãî, ÷òî Áîã åñòü, èñõîäÿùåãî èç äåéñòâèÿ, ìû ìîæåì ïðèíèìàòü â êà÷åñòâå ñðåäíåãî [òåðìèíà] òî, ÷òî îáîçíà÷àåò ýòî èìÿ «Áîã». Îòíîñèòåëüíî òðåòüåãî ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî èñõîäÿ èç äåéñòâèÿ, íåñîðàçìåðíîãî ïðè÷èíå, íåâîçìîæíî ïîëó÷àòü ñîâåðøåííîå ïîçíàíèå î ïðè÷èíå; îäíàêî íà îñíîâàíèè ëþáîãî äåéñòâèÿ ìîæåò áûòü äëÿ íàñ ÿñíî äîêàçàíî òî, ÷òî ïðè÷èíà ñóùåñòâóåò, êàê ñêàçàíî. È, òàêèì îáðàçîì, èç äåéñòâèé Áîãà ìîæåò áûòü äîêàçàíî òî, ÷òî Áîã åñòü; õîòÿ èñõîäÿ èç äåéñòâèé ìû ìîæåì Åãî ïîçíàâàòü íå â ñîâåðøåíñòâå, íå ñîãëàñíî Åãî ñóùíîñòè. Ãëàâà 3 Åñòü ëè Áîã? Îòíîñèòåëüíî òðåòüåãî [ðàññóæäåíèå] ïðîèñõîäèò ñëåäóþùèì îáðàçîì: êàæåòñÿ, ÷òî Áîãà íåò. 70
1. Quia si unum contrariorum fuerit infinitum, totaliter destruetur aliud. Sed hoc intelligitur in hoc nomine Deus, scilicet quod sit quoddam bonum infinitum. Si ergo Deus esset, nullum malum inveniretur. Invenitur autem malum in mundo. Ergo Deus non est. 2. Praeterea, quod potest compleri per pauciora principia, non fit per plura. Sed videtur quod omnia quae apparent in mundo, possunt compleri per alia principia, supposito quod Deus non sit, quia ea quae sunt naturalia, reducuntur in principium quod est natura; ea vero quae sunt a proposito, reducuntur in principium quod est ratio humana vel voluntas. Nulla igitur necessitas est ponere Deum esse. Sed contra est quod dicitur Exodi 3, 14, ex persona Dei: Ego sum qui sum. Respondeo dicendum quod Deum esse quinque viis probari potest. Prima autem et manifestior via est, quae sumitur ex parte motus. Certum est enim, et sensu constat, aliqua moveri in hoc mundo. Omne autem quod movetur, ab alio movetur. Nihil enim movetur, nisi secundum quod est in potentia ad illud ad quod movetur, movet autem aliquid secundum quod est actu. Movere enim nihil aliud est quam educere aliquid de potentia in actum, de potentia autem non potest aliquid reduci in actum, nisi per aliquod ens in actu, sicut calidum in actu, ut ignis, facit lignum, quod est calidum in potentia, esse actu calidum, et per hoc movet et alterat ipsum. Non autem est possibile ut idem sit simul in actu et potentia secundum idem, sed solum secundum diversa, quod enim est calidum in actu, non potest simul esse calidum in potentia, sed est simul frigidum in potentia. Impossibile est ergo quod, secundum idem et eodem modo, aliquid sit movens et motum, vel quod moveat seipsum. Omne ergo quod movetur, oportet ab alio moveri. Si ergo id a quo movetur, moveatur, oportet et ipsum ab alio moveri et illud ab alio. Hic autem non est procedere in infinitum, quia sic non esset aliquod primum movens; et per consequens nec aliquod aliud movens, quia moventia secunda non movent nisi per hoc quod sunt mota a primo movente, sicut baculus non movet nisi per hoc quod est motus a manu.
71
1.  ñëó÷àå åñëè îäíà èç ïðîòèâîïîëîæíîñòåé áûëà áû áåñêîíå÷íîé, äðóãàÿ ïîëíîñòüþ óíè÷òîæèëàñü áû. Íî ýòî ïîíèìàåòñÿ â èìåíè «Áîã», à èìåííî, ÷òî Îí åñòü íåêîå áåñêîíå÷íîå áëàãî. Ñëåäîâàòåëüíî, åñëè áû Áîã áûë, íå îáíàðóæèâàëîñü áû íè÷åãî çëîãî. Íî çëîå îáíàðóæèâàåòñÿ â ìèðå. Ñëåäîâàòåëüíî, Áîãà íåò. 2. Êðîìå òîãî , òî, ÷òî ìîæåò ñîâåðøàòüñÿ ïîñðåäñòâîì íåìíîãèõ íà÷àë, íå òâîðèòñÿ ìíîãèìè. Íî êàæåòñÿ, åñëè ïðåäïîëîæèòü, ÷òî Áîãà íåò, òî âñå, ïðîèñõîäÿùåå â ìèðå, ìîæåò ñîâåðøàòüñÿ áëàãîäàðÿ äðóãèì íà÷àëàì; âåäü òî, ÷òî ñóùåñòâóåò êàê ïðèðîäíîå, ñâîäèòñÿ ê íà÷àëó, êîòîðîå åñòü ïðèðîäà; òî æå, ÷òî ïðîèñõîäèò îò íàìåðåíèÿ, ñâîäèòñÿ ê íà÷àëó, êîòîðîå åñòü ÷åëîâå÷åñêèé ðàçóì èëè âîëÿ. Òàêèì îáðàçîì, íåò íèêàêîé íåîáõîäèìîñòè ïîëàãàòü, ÷òî Áîã åñòü. Íî ïðîòèâ ýòîãî òî, ÷òî ãîâîðèòñÿ â Èñõîäå (3, 14) îò ëèöà Áîãà: ß åñìü Òîò, Êîòîðûé åñìü. Îòâå÷àþ. Ñëåäóåò ñêàçàòü: òî, ÷òî Áîã åñòü, ìîæåò áûòü îáîñíîâàíî ïîñðåäñòâîì ïÿòè ïóòåé. Ïåðâûé æå è ñàìûé î÷åâèäíûé ïóòü òîò, êîòîðûé áåðåòñÿ èç äâèæåíèÿ. Âåäü äîñòîâåðíî è óñòàíîâëåíî ÷óâñòâîì, ÷òî íå÷òî äâèæåòñÿ â ýòîì ìèðå. Âñå æå, ÷òî äâèæåòñÿ, ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî äðóãèì. Âåäü ÷òî-ëèáî äâèæåòñÿ òîëüêî âñëåäñòâèå òîãî, ÷òî îíî íàõîäèòñÿ â ïîòåíöèàëüíîñòè îòíîñèòåëüíî òîãî, ê ÷åìó îíî äâèæåòñÿ; äâèæåò æå íå÷òî âñëåäñòâèå òîãî, ÷òî îíî àêòóàëüíî. Âåäü «ïðèâîäèòü â äâèæåíèå» åñòü íå ÷òî èíîå, êàê âûâîäèòü íå÷òî èç ïîòåíöèàëüíîñòè â àêòóàëüíîñòü; èç ïîòåíöèàëüíîñòè æå â àêòóàëüíîñòü íè÷òî íå ìîæåò áûòü âûâåäåíî èíà÷å, êàê áëàãîäàðÿ ÷åìó-òî ñóùåìó àêòóàëüíî. Òàê àêòóàëüíî òåïëîå, íàïðèìåð, îãîíü, äåëàåò äåðåâî, êîòîðîå ïîòåíöèàëüíî òåïëîå, àêòóàëüíî òåïëûì, è, òåì ñàìûì, ïðèâîäèò åãî â äâèæåíèå è èçìåíÿåò åãî. Îäíàêî íåâîçìîæíî, ÷òîáû òî æå ñàìîå áûëî áû îäíîâðåìåííî àêòóàëüíûì è ïîòåíöèàëüíûì â îòíîøåíèè îäíîãî è òîãî æå, – íî òîëüêî â îòíîøåíèè ðàçëè÷íîãî; âåäü àêòóàëüíî òåïëîå íå ìîæåò áûòü îäíîâðåìåííî ïîòåíöèàëüíî òåïëûì, íî îíî âìåñòå ñ òåì ïîòåíöèàëüíî õîëîäíîå. Ñëåäîâàòåëüíî, íåâîçìîæíî, ÷òîáû íå÷òî áûëî äâèæóùèì è äâèæèìûì â îòíîøåíèè îäíîãî è òîãî æå è îäíèì è òåì æå îáðàçîì, èëè ÷òîáû îíî ïðèâîäèëî â äâèæåíèå ñàìîå ñåáÿ. Ñëåäîâàòåëüíî, âñå, ÷òî äâèæåòñÿ, äîëæíî ïðèâîäèòüñÿ â äâèæåíèå äðóãèì. Ñëåäîâàòåëüíî, åñëè òî, ïîñðåäñòâîì ÷åãî [íå÷òî] ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå, òàêæå äâèæåòñÿ, òî îíî äîëæíî ñàìî ïðèâîäèòüñÿ â äâèæåíèå äðóãèì; è òàê æå î äðóãîì. Íî ýòîò ïðîöåññ íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü; ïîñêîëüêó òàê íå áûëî áû íè÷åãî ïåðâè÷íî äâèæóùåãî; à âñëåäñòâèå ýòîãî è íè÷åãî, äâèæóùåãî äðóãîå, ïîñêîëüêó âòîðè÷íîå äâèæóùåå íå äâèæåò èíà÷å, êàê áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî îíî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ïåðâè÷íî äâèæóùèì, êàê, íàïðèìåð, ïàëêà äâèæåò òîëüêî áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ðóêîé. 72
Ergo necesse est devenire ad aliquod primum movens, quod a nullo movetur, et hoc omnes intelligunt Deum. Secunda via est ex ratione causae efficientis. Invenimus enim in istis sensibilibus esse ordinem causarum efficientium, nec tamen invenitur, nec est possibile, quod aliquid sit causa efficiens sui ipsius; quia sic esset prius seipso, quod est impossibile. Non autem est possibile quod in causis efficientibus procedatur in infinitum. Quia in omnibus causis efficientibus ordinatis, primum est causa medii, et medium est causa ultimi, sive media sint plura sive unum tantum, remota autem causa, removetur effectus, ergo, si non fuerit primum in causis efficientibus, non erit ultimum nec medium. Sed si procedatur in infinitum in causis efficientibus, non erit prima causa efficiens, et sic non erit nec effectus ultimus, nec causae efficientes mediae, quod patet esse falsum. Ergo est necesse ponere aliquam causam efficientem primam, quam omnes Deum nominant. Tertia via est sumpta ex possibili et necessario, quae talis est. Invenimus enim in rebus quaedam quae sunt possibilia esse et non esse, cum quaedam inveniantur generari et corrumpi, et per consequens possibilia esse et non esse. Impossibile est autem omnia quae sunt, talia esse, quia quod possibile est non esse, quandoque non est. Si igitur omnia sunt possibilia non esse, aliquando nihil fuit in rebus. Sed si hoc est verum, etiam nunc nihil esset, quia quod non est, non incipit esse nisi per aliquid quod est; si igitur nihil fuit ens, impossibile fuit quod aliquid inciperet esse, et sic modo nihil esset, quod patet esse falsum. Non ergo omnia entia sunt possibilia, sed oportet aliquid esse necessarium in rebus. Omne autem necessarium vel habet causam suae necessitatis aliunde, vel non habet. Non est autem possibile quod procedatur in infinitum in necessariis quae habent causam suae necessitatis, sicut nec in causis efficientibus, ut probatum est. Ergo necesse est ponere aliquid quod sit per se necessarium, non habens causam necessitatis aliunde, sed quod est causa necessitatis aliis, quod omnes dicunt Deum.
73
Ñëåäîâàòåëüíî, íåîáõîäèìî ïðèéòè ê ÷åìó-òî ïåðâè÷íîìó äâèæóùåìó, êîòîðîå íè÷åì íå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå, è âñå ïîä ýòèì ðàçóìåþò Áîãà. Âòîðîé ïóòü – èç ñìûñëà äåéñòâóþùåé ïðè÷èíû. Âåäü ìû îáíàðóæèâàåì, ÷òî â ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìîì åñòü ïîðÿäîê äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí; îäíàêî íå îáíàðóæèâàåòñÿ (äà ýòî è íåâîçìîæíî), ÷òîáû íå÷òî áûëî áû äåéñòâóþùåé ïðè÷èíîé ñàìîãî ñåáÿ; ïîñêîëüêó, òàêèì îáðàçîì, îíî áûëî áû ïðåæäå ñàìîãî ñåáÿ, ÷òî íåâîçìîæíî. È íåâîçìîæíî, ÷òîáû â äåéñòâóþùèõ ïðè÷èíàõ ïðîöåññ óõîäèë â áåñêîíå÷íîñòü, ïîñêîëüêó âî âñåõ óïîðÿäî÷åííûõ äåéñòâóþùèõ ïðè÷èíàõ ïåðâè÷íîå åñòü ïðè÷èíà ñðåäíåãî, à ñðåäíåå – ïðè÷èíà ïîñëåäíåãî, áóäü ñðåäíèõ ìíîãî èëè áóäü îíî òîëüêî îäíî. Åñëè æå óñòðàíåíà ïðè÷èíà, òî óñòðàíÿåòñÿ äåéñòâèå; ñëåäîâàòåëüíî, åñëè áû íå áûëî ïåðâè÷íîãî ñðåäè äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí, íå áûëî áû íè ïîñëåäíåãî, íè ñðåäíåãî. Íî åñëè áû ïðîöåññ ñðåäè äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí óõîäèë áû â áåñêîíå÷íîñòü, òî íå áûëî áû ïåðâè÷íîé äåéñòâóþùåé ïðè÷èíû, è, òàêèì îáðàçîì, íå áûëî áû íè ïîñëåäíåãî äåéñòâèÿ, íè ñðåäíèõ äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí; ÷òî î÷åâèäíî ëîæíî. Ñëåäîâàòåëüíî, íåîáõîäèìî ïîëàãàòü íåêóþ ïåðâè÷íóþ äåéñòâóþùóþ ïðè÷èíó, êîòîðóþ âñå íàçûâàþò Áîãîì. Òðåòèé ïóòü âçÿò èç âîçìîæíîãî è íåîáõîäèìîãî, è îí òàêîâ. Âåäü ìû îáíàðóæèâàåì ñðåäè âåùåé íåêîòîðûå, ìîãóùèå áûòü è íå áûòü; òàê êàê îáíàðóæèâàþòñÿ íåêîòîðûå [âåùè], êîòîðûå ïîðîæäàþòñÿ è ðàçðóøàþòñÿ, è âñëåäñòâèå ýòîãî ìîãóùèå áûòü è íå áûòü. Íî íåâîçìîæíî äëÿ ÷åãî-ëèáî òàêîãî áûòü [âå÷íî]: ïîñêîëüêó òî, ÷òî ìîæåò è íå áûòü, â íåêîòîðûé ìîìåíò íå ñóùåñòâóåò. Òàêèì îáðàçîì, åñëè âñå ìîæåò è íå áûòü, òî â íåêîòîðûé ìîìåíò íè÷åãî èç âåùåé íå ñóùåñòâîâàëî áû. Íî åñëè ýòî èñòèííî, òî è òåïåðü íè÷åãî íå áûëî áû; ïîñêîëüêó òî, ÷òî íå åñòü, íà÷èíàåò áûòü òîëüêî áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî åñòü; òàêèì îáðàçîì, åñëè áû íè÷åãî ñóùåãî íå áûëî, íåâîçìîæíî áûëî, ÷òîáû íå÷òî íà÷àëî áûòü, è, òàêèì îáðàçîì, íè÷åãî áû íå áûëî, ÷òî, î÷åâèäíûì îáðàçîì, ëîæíî. Ñëåäîâàòåëüíî, íå âñÿêîå ñóùåå – ëèøü âîçìîæíîå, íî íàäëåæèò, ÷òîáû íå÷òî áûëî íåîáõîäèìûì â äåéñòâèòåëüíîñòè. Âñå æå íåîáõîäèìîå ëèáî èìååò ïðè÷èíó ñâîåé íåîáõîäèìîñòè âîâíå, ëèáî íå èìååò. Âåäü íåâîçìîæíî, ÷òîáû ïðîöåññ ñðåäè òîãî íåîáõîäèìîãî, êîòîðîå èìååò ïðè÷èíó ñâîåé íåîáõîäèìîñòè, óõîäèë â áåñêîíå÷íîñòü, êàê è ñðåäè äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí, ÷òî óæå îáîñíîâàíî. Ñëåäîâàòåëüíî, íåîáõîäèìî ïîëàãàòü íå÷òî íåîáõîäèìîå ñàìî ïî ñåáå, íå èìåþùåå ïðè÷èíó íåîáõîäèìîñòè âîâíå, íî ÿâëÿþùååñÿ ïðè÷èíîé íåîáõîäèìîñòè äëÿ äðóãèõ; ýòî âñå íàçûâàþò «Áîãîì». 74
Quarta via sumitur ex gradibus qui in rebus inveniuntur. Invenitur enim in rebus aliquid magis et minus bonum, et verum, et nobile, et sic de aliis huiusmodi. Sed magis et minus dicuntur de diversis secundum quod appropinquant diversimode ad aliquid quod maxime est, sicut magis calidum est, quod magis appropinquat maxime calido. Est igitur aliquid quod est verissimum, et optimum, et nobilissimum, et per consequens maxime ens, nam quae sunt maxime vera, sunt maxime entia, ut dicitur II Metaphys. Quod autem dicitur maxime tale in aliquo genere, est causa omnium quae sunt illius generis, sicut ignis, qui est maxime calidus, est causa omnium calidorum, ut in eodem libro dicitur. Ergo est aliquid quod omnibus entibus est causa esse, et bonitatis, et cuiuslibet perfectionis, et hoc dicimus Deum. Quinta via sumitur ex gubernatione rerum. Videmus enim quod aliqua quae cognitione carent, scilicet corpora naturalia, operantur propter finem, quod apparet ex hoc quod semper aut frequentius eodem modo operantur, ut consequantur id quod est optimum; unde patet quod non a casu, sed ex intentione perveniunt ad finem. Ea autem quae non habent cognitionem, non tendunt in finem nisi directa ab aliquo cognoscente et intelligente, sicut sagitta a sagittante. Ergo est aliquid intelligens, a quo omnes res naturales ordinantur ad finem, et hoc dicimus Deum. Ad primum ergo dicendum quod, sicut dicit Augustinus in Enchiridio: Deus, cum sit summe bonus, nullo modo sineret aliquid mali esse in operibus suis, nisi esset adeo omnipotens et bonus, ut bene faceret etiam de malo. Hoc ergo ad infinitam Dei bonitatem pertinet, ut esse permittat mala, et ex eis eliciat bona. Ad secundum dicendum quod, cum natura propter determinatum finem operetur ex directione alicuius superioris agentis, necesse est ea quae a natura fiunt, etiam in Deum reducere, sicut in primam causam. Similiter etiam quae ex proposito fiunt, oportet reducere in aliquam altiorem causam, quae non sit ratio et voluntas humana, quia haec mutabilia sunt et defectibilia; oportet autem omnia mobilia et deficere possibilia reduci in aliquod primum principium immobile et per se necessarium, sicut ostensum est.
75
×åòâåðòûé ïóòü áåðåòñÿ èç ñòåïåíåé, êîòîðûå îáíàðóæèâàþòñÿ â âåùàõ. Âåäü â âåùàõ îáíàðóæèâàåòñÿ íå÷òî áîëåå èëè ìåíåå áëàãîå, è èñòèííîå, è áëàãîðîäíîå; è òàê î äðóãîì òîãî æå ðîäà. Íî «áîëåå» è «ìåíåå» ãîâîðèòñÿ î ðàçëè÷íîì, ïîñêîëüêó îíî ðàçëè÷íûì îáðàçîì ïðèáëèæàåòñÿ ê òîìó, ÷òî åñòü íàèáîëüøåå; òàê, íàïðèìåð, áîëåå òåïëîå – òî, ÷òî áîëåå ïðèáëèæàåòñÿ ê íàèáîëüøåìó òåïëó. Òàêèì îáðàçîì, åñòü íå÷òî ñàìîå èñòèííîå, è íàèëó÷øåå, è áëàãîðîäíåéøåå, è âñëåäñòâèå ýòîãî íàèáîëåå ñóùåå; âåäü òî, ÷òî íàèáîëåå èñòèííîå, åñòü íàèáîëåå ñóùåå, êàê ãîâîðèòñÿ âî âòîðîé [êíèãå] Ìåòàôèçèêè42. Òî æå, ÷òî íàçûâàåòñÿ íàèáîëüøèì â íåêîòîðîì ðîäå, åñòü ïðè÷èíà âñåãî, ÷òî îòíîñèòñÿ ê ýòîìó ðîäó. Òàê, íàïðèìåð, îãîíü, êîòîðûé åñòü íàèáîëåå òåïëîå, åñòü ïðè÷èíà âñåãî òåïëîãî, êàê ãîâîðèòñÿ â òîé æå êíèãå43. Ñëåäîâàòåëüíî, ñóùåñòâóåò íå÷òî, ÷òî äëÿ âñåãî ñóùåãî åñòü ïðè÷èíà áûòèÿ, è áëàãà, è âñÿêîãî ñîâåðøåíñòâà; è ýòî ìû íàçûâàåì Áîãîì. Ïÿòûé ïóòü áåðåòñÿ èç óïðàâëåíèÿ âåùàìè. Âåäü ìû âèäèì, ÷òî òå [âåùè], êîòîðûå ëèøåíû ïîçíàíèÿ, à èìåííî, ïðèðîäíûå òåëà, äåéñòâóþò ðàäè öåëè; ýòî ÿñíî èç òîãî, ÷òî îíè âñåãäà èëè ïî áîëüøåé ÷àñòè äåéñòâóþò îäíèì è òåì æå îáðàçîì, êàê áû ïðåñëåäóÿ íàèëó÷øåå; ïîýòîìó ÿñíî, ÷òî îíè äîñòèãàþò öåëè íå ñëó÷àéíî, íî îò íàìåðåíèÿ. Òî æå, ÷òî íå èìååò ïîçíàíèÿ, ñòðåìèòñÿ ê öåëè ëèøü áóäó÷è íàïðàâëåííûìè ÷åì-òî ïîçíàþùèì è ìûñëÿùèì, êàê, íàïðèìåð, ñòðåëà – ëó÷íèêîì. Ñëåäîâàòåëüíî, åñòü íå÷òî ìûñëÿùåå, êîòîðîå íàïðàâëÿåò ê öåëè âñå ïðèðîäíûå âåùè, è ýòî ìû íàçûâàåì Áîãîì. Èòàê, îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî ñëåäóåò ñêàçàòü: êàê ãîâîðèò Àâãóñòèí â Ýíõèðèäèîíå44, Áîã, ïîñêîëüêó Îí â âûñøåé ñòåïåíè áëàã, íèêîèì îáðàçîì íå äîïóñêàë áû, ÷òîáû áûëî çëîå â Åãî òâîðåíèÿõ, åñëè íå áûë áû íàñòîëüêî âñåìîãóù è áëàã, ÷òî òâîðèë áëàãî äàæå èç çëîãî. Ñëåäîâàòåëüíî, áåñêîíå÷íîé áëàãîñòè áîæüåé ïðèñóùå òî, ÷òî Îí äîïóñêàåò çëîå è èç íåãî ñîòâîðÿåò áëàãîå. Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî ñëåäóåò ñêàçàòü: ïîñêîëüêó ïðèðîäà äåéñòâóåò ðàäè îïðåäåëåííîé öåëè, áóäó÷è íàïðàâëåííîé íåêèì âûñøèì äåÿòåëåì, òî íåîáõîäèìî äåéñòâóþùåå îò ïðèðîäû âîçâîäèòü ê Áîãó, êàê ê ïåðâîé ïðè÷èíå. Ñõîäíûì îáðàçîì òî, ÷òî äåéñòâóåò èç íàìåðåíèÿ, íàäëåæèò ñâîäèòü ê íåêîòîðîé âûñøåé ïðè÷èíå, êîòîðàÿ íå ÿâëÿåòñÿ ÷åëîâå÷åñêèìè ðàçóìîì è âîëåé, ïîñêîëüêó îíè èçìåí÷èâû è íåäîñòàòî÷íû; íàäëåæèò æå âñå èçìåí÷èâîå è ìîãóùåå áûòü íåäîñòàòî÷íûì âîçâîäèòü ê íåêîòîðîìó ïåðâè÷íîìó íåïîäâèæíîìó è ñàìîìó ïî ñåáå íåîáõîäèìîìó íà÷àëó, êàê óêàçàíî âûøå.
76
Ïðèìå÷àíèÿ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33
34 35 36 37 38 39
Àíñåëüì Êåíòåðáåðèéñêèé. Ïðîñëîãèîí. Ãë. 2. [Ñì.: Àíñåëüì Êåíòåðáåðèéñêèé. Ñî÷. Ì., 1995. Ñ. 128-129.] Òàì æå. Ãë. 3. [Ñ. 129.] Òàì æå. Ãë. 5. [Ñ. 130.] Èîàíí Äàìàñêèí. Î âåðå ïðàâîñëàâíîé. I, 1 è 3. [Ñì.: Èîàíí Äàìàñêèí. Òî÷íîå èçëîæåíèå ïðàâîñëàâíîé âåðû. Ì., Ðîñòîâ-íà-Äîíó, 1992. Ñ. 76.] Àâãóñòèí. Ìîíîëîãè. I, 1, 3. [Ñì. â: Àâãóñòèí. Ýíõèðèäèîí. Êèåâ, 1996. Ñ. 158.] Èîàíí Äàìàñêèí. Î âåðå ïðàâîñëàâíîé. I, 9. [Ñ. 99-100.] Ñð. Àâãóñòèí, Îá èñòèííîé ðåëèãèè, 39. [Ñì. â: Àâãóñòèí. Ýíõèðèäèîí. Ñ.266.] Ñð. Ìàéìîíèä. Âîäèòåëü êîëåáëþùèõñÿ. I, 74. Ñð. òàì æå, I, 70. Ò.å. «åñòü» êàê ñâÿçêà â ñóæäåíèè. Ò.å. àïîôàòè÷åñêèì îáðàçîì. Àðèñòîòåëü. Ôèçèêà. VII 1, 241b 24-242à 15; VIII 5, 256à 13-21. [Ñì. Àðèñòîòåëü. Ñîáð. ñî÷. â 4 ò. Ò. 3. Ì. 1981. Ñ. 205; Ñ. 234-235.] Àðèñòîòåëü. Ôèçèêà. I 4, 234b 10-20. [Òàì æå. Ñ. 186-187.] Avicenna. Sufficientia. II, 1. Àðèñòîòåëü. Ôèçèêà. VIII, 4, 254b 7-25b. [Ñ. 230-231.] Òàì æå. VIII 5, 257b 6-15. [Ñ. 238.] Ïëàòîí. Ôåäð. [Ïëàòîí. Ñîáð. ñî÷. â 4 ò. Ò. 2. Ì., 1993. Ñ. 154.] Àðèñòîòåëü. Î äóøå. III 7, 431à 7. [Ñ. 437-438.] Àðèñòîòåëü. Ôèçèêà. VII 1, 242a 15-243a 2. [Ñ. 205-206.] Òàì æå. VI 4, 234b 10-20. [Ñ. 186-187.] Òàì æå. VIII 5, 256à 17-21. [Ñ. 234-235.] Òàì æå. VIII 5, 256à 21-b3. [Ñ. 235.] Òàì æå. VIII 5, 256 b 3-13. [Ñ. 235-236.] Òàì æå. VIII 5, 250b 11-252à 4. [Ñ. 221-222.] Ñð. òàì æå. VIII 5, 257à 25-33. [Ñ. 237.] Òàì æå. VIII 5, 257b 3-12. [Ñ. 238.] Òàì æå. VIII 5, 257b 13– 258à 5. [Ñ. 238-239.] Òàì æå. VIII 5, 258b 10-16. [Ñ. 240-241.] Òàì æå. VIII 5, 258b 23-259à 21. [Ñ. 241-242.] Òàì æå. VIII 5, 259b 3-28. [Ñ. 243.] Òàì æå. VIII 5, 259 b 28-31. [Ñ. 243-244.] Àðèñòîòåëü. Ìåòàôèçèêà. XII 7, 1072à 26-30. [Ñ. 309.] Ñì. Âàñèëèé Âåëèêèé. Íà Øåñòîäíåâ. Ãîìèëèÿ 3,6; Èîàíí Äàìàñêèí. Î âåðå ïðàâîñëàâíîé. II, 6 [Ñ. 55.]; Albertus Magnus. Summa de creat. I tr. 3, q. 16, f. 2; In II Sent. 14, 6; S. theol. II tr. 11, q. 53, m. 3; Bonaventura. In II Sent. 14.1, a. 3, q. 2. Ñð. Àðèñòîòåëü. Ôèçèêà. VIII 5, 258à 5-8. [Ñ. 239.] Àðèñòîòåëü. Ìåòàôèçèêà. 993b 28-31. [Ñ. 95.] Òàì æå. 1008b 31-1009à 5. [Ñ. 133-134.] Èîàíí Äàìàñêèí. Î âåðå ïðàâîñëàâíîé. I, 3. [Ñ. 78.] Averroes. Commentarium in Physicam. II t.75 (IV/75 L). [Êîììåíòàòîðîì íàçûâàëè Àâåððîýñà. – Ïðèì. ðåä.] Èîàíí Äàìàñêèí. Î âåðå ïðàâîñëàâíîé I, 1. 3. [Ñ. 76]. 77
40
41 42 43 44
Boethius. De hembdomadibus. MPL T. 64, col. 311. [Áîýöèé. Êàêèì îáðàçîì ñóáñòàíöèè ìîãóò áûòü áëàãèìè â ñèëó òîãî, ÷òî îíè ñóùåñòâóþò, íå áóäó÷è áëàãàìè ñóáñòàíöèàëüíûìè // Áîýöèé. «Óòåøåíèå Ôèëîñîôèåé» è äðóãèå òðàêòàòû. Ì., 1990. Ñ. 161.] Èîàíí Äàìàñêèí. Î âåðå ïðàâîñëàâíîé, I 1, 4. [Ñ. 79-81.] Àðèñòîòåëü. Ìåòàôèçèêà. 993b 23-31. Òàì æå. Àâãóñòèí. Ýíõèðèäèîí. ML 40, 236. [Ñì: Áë. Àâãóñòèí. Ýíõèðèäèîí. Êèåâ, 1996. Ñ. 294.]
78
ÊÎÌÌÅÍÒÀÐÈÉ Ê ÑÓÌÌÅ ÏÐÎÒÈ ßÇÛ×ÍÈÊΠ(I 10-13 È 15)
Êíèãà ïåðâàÿ Ãëàâà 10 Î ìíåíèè ãîâîðÿùèõ: òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü äîêàçàíî, ïîñêîëüêó ýòî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå Òî ðàçìûøëåíèå... Ïîä «òåìè [òåîëîãàìè]» ïîäðàçóìåâàþòñÿ Àíñåëüì è åãî ïîñëåäîâàòåëè, êàê ÿñíî èç áóêâàëüíûõ öèòàò èç «Ïðîñëîãèîíà» ãë. 2 è 3.  ýòîì òðóäå, êàê è â «Ìîíîëîãèîíå», Àíñåëüì ïðåäñòàâèë äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà, êîòîðîå ñóùåñòâîâàíèå (Dasein) Áîãà äåäóêòèâíî âûâîäèò èç ïîíÿòèÿ Åãî ñóùíîñòè. Åìó òàêæå ïðèíàäëåæèò ïîëîæåíèå, ÷òî «åãî ïðîòèâîïîëîæíîñòü (íåáûòèå Áîãà) íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíà». Îäíàêî, è Ôîìà ñîãëàñåí ñ òåì, ÷òî åñëè íåêòî äîñòèã áû òàêîãî ïîíèìàíèÿ ñóùíîñòè Áîãà, òî îí òàêæå íåïîñðåäñòâåííî ïîñòèã áû Åãî ñóùåñòâîâàíèå, íå íóæäàÿñü â çàêëþ÷åíèè ïðè ïîìîùè äîêàçàòåëüñòâà1 . Âåäü «èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå» íàçûâàåòñÿ... Ñëåäóþò äîâîäû â äóõå ñòîðîííèêîâ âçãëÿäà, ñîãëàñíî êîòîðîìó ñóùåñòâîâàíèå Áîãà ïîñòèãàåòñÿ èç ïîíÿòèÿ Åãî ñóùíîñòè è ÿâëÿåòñÿ, òàêèì îáðàçîì, «èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå». Ôîìà ïðåäïîñûëàåò èçëîæåíèþ àðãóìåíòîâ îáùåå îïðåäåëåíèå «èçâåñòíîãî ñàìî ïî ñåáå», êàê òîãî, ÷òî ïîçíàåòñÿ íåïîñðåäñòâåííî èç ïîíÿòèÿ. Ïîÿñíåíèå ê ýòîìó ñì. íèæå, ê ãë. 11. Ïåðâûé äîâîä – àíñåëüìîâ àðãóìåíò èç «Ïðîñëîãèîíà», ãë. 2, ñîãëàñíî êîòîðîìó âûñêàçûâàíèå «Áîã åñòü» ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå, ïîñêîëüêó ïîä èìåíåì (ïîíÿòèåì) «Áîã» ïîíèìàåòñÿ Åãî ñóùíîñòü – êàê «òî, ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå÷òî áîëüøåå íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî», è, òåì ñàìûì, ïîñòèãàåòñÿ òàêæå è ðåàëüíîå áûòèå (ñóùåñòâîâàíèå) Áîãà, à íå òîëüêî Åãî (ìûñëèìîå) ñóùåñòâîâàíèå â íàøåì èíòåëëåêòå; âåäü ðåàëüíîå áûòèå – «áîëüøå», ÷åì òîëüêî ìûñëèìîå. À òàêæå. Ìîæíî ïîìûñëèòü... Âòîðîé äîâîä ñîäåðæèò ìûñëü èç àíñåëüìîâà «Ïðîñëîãèîíà», ãë. 3, êîòîðàÿ òåñíî âçàèìîñâÿçàíà ñ äîâîäîì èç ãë. 2; âåäü òî, ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò áûòü 79
ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå, äîëæíî áûòü òåì, íåáûòèå ÷åãî íåìûñëèìî, ò.å. îíî äîëæíî áûòü íåîáõîäèìûì îáðàçîì, ïîñêîëüêó áûòèå «áîëüøå», ÷åì íåáûòèå. Ê òîìó æå. Òåì ïîëîæåíèÿì íàäëåæèò... Òðåòèé äîâîä ñëåäóåò äàëüíåéøåìó îáùåìó îïðåäåëåíèþ «îñíîâàíèé, ñàìèõ ïî ñåáå èçâåñòíûõ»: òàêîâûå ñóòü îïðåäåëåíèÿ (åñëè îòâëå÷üñÿ îò òàâòîëîãèé) – îïðåäåëÿþùèå ïðèçíàêè çàêëþ÷åíû â ïîíÿòèè ïîäëåæàùåãî îïðåäåëåíèþ èëè èäåíòè÷íû åìó 2. Íî ó Áîãà ñóùíîñòü è áûòèå/ñóùåñòâîâàíèå òîæäåñòâåííû3. Òàêèì îáðàçîì, âûñêàçûâàíèå «Áîã åñòü» ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå. Äàëåå. Òî, ÷òî èçâåñòíî åñòåñòâåííûì îáðàçîì... ×åòâåðòûé äîâîä îñíîâûâàåòñÿ íà âûñêàçûâàíèè Èîàííà Äàìàñêèíà («Î âåðå ïðàâîñëàâíîé» I 1 è 3): «Âñÿêîìó (÷åëîâåêó) ïîíèìàíèå òîãî, ÷òî Áîã åñòü, âëîæåíî Èì åñòåñòâåííûì îáðàçîì». Ñ ýòèì äàííûé äîâîä ñâÿçûâàåò äàëüíåéøåå îïðåäåëåíèå «èçâåñòíîãî ñàìîãî ïî ñåáå»: ýòî ñîäåðæàíèå åñòåñòâåííîãî ïîçíàíèÿ, êîòîðîå óæå çàðàíåå ïðèñóùå ÷åëîâåêó áåç òðóäà ïðèîáðåòåíèÿ ïîçíàíèÿ 4. Åñòåñòâåííîå çíàíèå î ñóùåñòâîâàíèè Áîãà ñîîòâåòñòâóåò åñòåñòâåííîìó óñòðåìëåíèþ ê íåìó 5. Òàêèì îáðàçîì, ñóùåñòâîâàíèå Áîãà ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå. À òàêæå. Íàäëåæèò... Ïÿòûé äîâîä ïðèñîåäèíÿåòñÿ ê àâãóñòèíîâñêîìó ó÷åíèþ î Áîãå, êàê î íàèâûñøåì íà÷àëå áûòèÿ è ïîçíàíèÿ (â Soliloquia, De libero arbitrio è De Trinitate), êîòîðîå âîñõîäèò ê ñîîòâåòñòâóþùåìó ó÷åíèþ Ïëàòîíà («Ãîñóäàðñòâî» VI). Ôîìà ñïðàâåäëèâî ñâÿçûâàåò åãî (â äóõå ïîñëåäîâàòåëåé äàííîãî äîâîäà) ñ àðèñòîòåëåâñêîé êîíöåïöèåé áîæåñòâåííîãî íà÷àëà áûòèÿ êàê íàèâûñøåãî èíòåëëèãèáåëüíîãî, íàïîëíåííîãî ñâåòîì («Ìåòàôèçèêà» II è XII). Ãëàâà 11 Îïðîâåðæåíèå ïðåäûäóùåãî ìíåíèÿ è ðàçðåøåíèå ïðåäûäóùèõ äîâîäîâ Óïîìÿíóòîå æå ìíåíèå... Ïðåæäå ÷åì Ôîìà îáðàòèòñÿ ê êàæäîìó èç ïðåäûäóùèõ äîâîäîâ, îí ïðåäïîñûëàåò ïîÿñíåíèÿ ê âûðàæåíèÿì «åñòåñòâåííûì îáðàçîì» è «èçâåñòíîå ñàìî ïî ñåáå». Ïîñëåäîâàòåëè Àíñåëüìà óïîòðåáëÿþò â ñâîèõ äîâîäàõ ïîíÿòèå ñóùíîñòè Áîãà, êîòîðîå îíè ñ÷èòàþò «èçâåñòíûì åñòåñòâåííûì îáðàçîì», õîòÿ îíî åñòü ðåçóëüòàò ðåëèãèîçíîãî âîñïèòàíèÿ. Íî êîëü ñêîðî îíè ñ÷èòàþò, ÷òî ýòî ïîíÿòèå Áîãà «èçâåñòíî ñàìî ïî 80
ñåáå», Ôîìà ïîïðàâëÿåò èõ ïîñðåäñòâîì àðèñòîòåëåâñêîãî ðàçëè÷åíèÿ6 ìåæäó «èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå» è «èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå è äëÿ íàñ». Òåì ñàìûì Àðèñòîòåëü îáîçíà÷àåò öåëü è èñõîäíóþ òî÷êó ïðèîáðåòåíèÿ íàìè ïîçíàíèÿ. Ïîñòèæåíèå ïîíÿòèÿ ñóùíîñòè Áîãà (êàê ïðèíöèïà áûòèÿ è ïîçíàíèÿ, «ïî ñðàâíåíèþ ñ êîòîðûì íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå») è âïðÿìü ñàìî ïî ñåáå (ïðåäìåòíî) íàèáîëåå èçâåñòíî, íî äëÿ íàñ ïîíà÷àëó íå èçâåñòíî, ïîñêîëüêó íàøå ïîçíàíèå íà÷èíàåòñÿ ñ ÷óâñòâåííîãî è ïîíà÷àëó îòíîñèòñÿ ê èíòåëëèãèáåëüíîìó êàê áû «ñëåïî», ñîãëàñíî àðèñòîòåëåâñêîìó ñðàâíåíèþ â «Ìåòàôèçèêå» II 1. È íå íàäëåæèò... Ïðîòèâ ïåðâîãî äîâîäà Ôîìà ïðèâîäèò äâà âîçðàæåíèÿ: âî-ïåðâûõ, ïîä èìåíåì Áîãà (ïóñòü îíî äàæå ñîäåðæèò íåêîå åñòåñòâåííîå çíàíèå î Íåì) åùå íå äàåòñÿ ïîñòèæåíèå ïîíÿòèÿ ñóùíîñòè, âðîäå àíñåëüìîâñêîãî, – ÷òî Áîã åñòü òî, «ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå÷òî áîëüøåå íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî». Óêàçàíèå íà àíòè÷íûõ ôèëîñîôîâ, âîçìîæíî àòîìèñòîâ, òàêèõ êàê Äåìîêðèò è Ýìïåäîêë, ñ èõ ïðåäñòàâëåíèÿìè î Áîãå, êàê î ÷åì-òî ìàòåðèàëüíîì. Äàëåå óêàçàíèå íà õðèñòèàíñêèå èìåíà Áîãà, êàê ó Äàìàñêèíà – íàïðèìåð, Ïðîñòîé, Íåñîòâîðåííûé, Áåññìåðòíûé, Òâîðåö âåùåé. Îíè òàêæå íå ïîíèìàþòñÿ òîò÷àñ æå â äóõå àíñåëüìîâà ïîíÿòèÿ ñóùíîñòè Áîãà. Âî-âòîðûõ, åñëè äàæå ïðèíÿòü, ÷òî êàæäûé ïîñòèã ñ ñàìîãî íà÷àëà ýòî ïîíÿòèå ñóùíîñòè Áîãà, òî èç ýòîãî ñëåäóåò òîëüêî ìûñëèìîå, à íå äåéñòâèòåëüíîå ñóùåñòâîâàíèå Áîãà. Ýòî Ôîìà îáîñíîâûâàåò ôðàãìåíòîì èç ó÷åíèÿ Àðèñòîòåëÿ, ñîãëàñíî êîòîðîìó «íåîáõîäèìî, ÷òîáû áûëè ðàâíûì îáðàçîì îïðåäåëåíû âåùü è çíà÷åíèå åå èìåíè»7 , òî åñòü ñóùåñòâîâàíèå è ÷òîéíîñòü ïðåäìåòà, îòíîñÿùèåñÿ ê îäíîé íàóêå, è èìåííî ïîñðåäñòâîì èíäóêöèè, à íå äåäóêöèè. Òàêèì îáðàçîì, Ôîìà íå êðèòèêóåò ñâÿçü ìåæäó ñóùíîñòüþ è ñóùåñòâîâàíèåì Áîãà, êàê òàêîâóþ, íî, ñêîðåå, îòìå÷àåò, ÷òî è òî è äðóãîå ïîñòèãàåòñÿ òåì æå èíäóêòèâíûì ïóòåì; åñëè ñóùíîñòü ÷åãî-òî âûâåäåíà ðàçóìîì, òî åãî ñóùåñòâîâàíèå ÿâëÿåòñÿ, ðàâíûì îáðàçîì, òîëüêî ìûñëèìûì. È íàîáîðîò – åñëè ñóùåñòâîâàíèå ÷åãî-òî ïðèíèìàåòñÿ (èëè ïîçíàåòñÿ) êàê äåéñòâèòåëüíîå, òî åãî ñóøíîñòü, ðàâíûì îáðàçîì, ïðèíèìàåòñÿ èëè ïîçíàåòñÿ êàê äåéñòâèòåëüíàÿ, òî åñòü êàê ñóùíîñòü äåéñòâèòåëüíîé âåùè. Ïîòîìó ìûñëü î íåáûòèè (íåñóùåñòâîâàíèè) Áîãà – íåïðîòèâîðå÷èâà, âåäü òåì ñàìûì íå óñòðàíÿåòñÿ Åãî äåéñòâèòåëüíîå áûòèå (ñóùåñòâîâàíèå). Äàëåå, Áîã ìîæåò áûòü òåì, «ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå÷òî áîëüøåå íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî», ëèøü äëÿ òîãî, êòî óæå ïðèíÿë (èëè ïîçíàë) Åãî êàê äåéñòâèòåëüíî ñóùåãî; ïî ñðàâíåíèþ ñ Áîãîì, ñóùåñòâîâàíèå êîòîðîãî âûâåäåíî ðàçóìîì, òîëüêî ìûñëèìî, èìååòñÿ íå÷òî «áîëüøåå» íà äåëå, à èìåííî ñóùåñòâóþùèé Áîã 8 . 81
È íå íàäëåæèò... Ðàçðåøåíèå âòîðîãî äîâîäà: òî, ÷òî ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå, ÷åì Áîã, åñëè ïîìûñëèòü Åãî íåáûòèå (áîëüøèì áûëî áû äåéñòâèòåëüíîå áûòèå), ÿâëÿåòñÿ ïðîòèâîðå÷èâûì, ïîñêîëüêó ïðè óñòðàíåíèè áûòèÿ (ñóùåñòâîâàíèÿ) Áîãà â ìûøëåíèè íå óñòðàíÿåòñÿ Åãî äåéñòâèòåëüíîå áûòèå. Íî âîçìîæíîñòü ìûñëèòü íåáûòèå Áîãà ïîëó÷àåòñÿ íå èç-çà íåäîñòîâåðíîñòè äåéñòâèòåëüíîãî áûòèÿ Áîãà, ïîñêîëüêó îíî – «ñàìî ïî ñåáå ñàìîå èçâåñòíîå» (óæå ïî ó÷åíèþ Àðèñòîòåëÿ), íî èç-çà ñëàáîñòè ÷åëîâå÷åñêîãî ðàçóìà (êîòîðûé ïîíà÷àëó «ñëåï» ïî îòíîøåíèþ ê íåìó, ñîãëàñíî àðèñòîòåëåâñêîìó ñðàâíåíèþ â «Ìåòàôèçèêå» II 1); âåäü èçâåñòíîå «ñàìî ïî ñåáå» (èíòåëëèãèáåëüíîå) ïîíà÷àëó íåèçâåñòíî «äëÿ íàñ» (òàê êàê ìû äîëæíû èñõîäèòü èç ÷óâñòâåííîãî îïûòà). Íà òîì æå îñíîâàíèè ðàçðåøàåòñÿ... Îòíîñèòåëüíî òðåòüåãî äîâîäà: Ôîìà ñîãëàøàåòñÿ ñ òåì, ÷òî èäåíòè÷íîñòü ñóùíîñòè è áûòèÿ â Áîãå åñòü «ñàìîå èçâåñòíîå ñàìî ïî ñåáå», íî ïîïðàâëÿåò äàííûé äîâîä àðèñòîòåëåâñêèì ðàçëè÷åíèåì, ÷òî «áîëåå èçâåñòíîå ñàìî ïî ñåáå» ïîíà÷àëó «íåèçâåñòíî äëÿ íàñ». Îäíàêî ïóòü ïîçíàíèÿ èäåò îò íåèçâåñòíîãî ê èçâåñòíîìó, îò ÷óâñòâåííîãî ê èíòåëëèãèáåëüíîìó, îò ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìûõ äåéñòâèé ê óñìàòðèâàåìûì èíòåëëåêòîì ïðè÷èíàì. È, òàêèì îáðàçîì, ïóòü ïîçíàíèÿ ê ñóùåñòâîâàíèþ è ñóùíîñòè Áîãà äîëæåí èñõîäèòü èç Åãî äåéñòâèé â âèäèìîì òâîðåíèè9 . Îòíîñèòåëüíî ÷åòâåðòîãî... Åñòåñòâåííîìó ñòðåìëåíèþ ÷åëîâåêà ê Áîãó, â ñàìîì äåëå, ñîîòâåòñòâóåò åñòåñòâåííîå çíàíèå î Íåì (ñì. âûøå ïðèì. 5 è 6), êîòîðîå, òåì íå ìåíåå, âåñüìà íåÿñíî è îòíîñèòñÿ áîëåå ê Åãî äåéñòâèþ (ñõîäñòâó, ïîäîáèþ) â ÷åëîâåêå, à íå ê ñàìîé Åãî ñóùíîñòè. Ïîòîìó è íàïðàâëåííîå íà Áîãà ñòðåìëåíèå ÷åëîâåêà ñâÿçàíî ñî ñòðåìëåíèåì ê ñîáñòâåííîìó áëàæåíñòâó, êîòîðîå äîëæíî îñóùåñòâèòüñÿ â ÷åëîâåêå êàê ñîâåðøåííîå áûòèå è ÿâëÿåòñÿ ïîäîáèåì áîæåñòâåííîãî ñîâåðøåíñòâà10 . Îòíîñèòåëüíî ïÿòîãî... Ïÿòûé äîâîä Ôîìà ðàçðåøàåò ïîñðåäñòâîì ðàçëè÷èÿ, êîòîðîå ñóùåñòâóåò ìåæäó ìåòàôèçè÷åñêîé ïðè÷èíîé ïîçíàíèÿ êàê ïðè÷èíîé áûòèÿ, ò.å. Áîãîì è íàó÷íûì íà÷àëîì ïîçíàíèÿ: áëàãîäàðÿ Áîãó îáúåêòû è ñóáúåêò ïîçíàíèÿ âîîáùå ñóùåñòâóþò, òàê ÷òî îíè ìîãóò ñîñòîÿòü â îòíîøåíèè ïîçíàíèÿ. ßñíî, ÷òî Áîã êàê ìåòàôèçè÷åñêàÿ ïðè÷èíà âñåõ îáúåêòîâ ïîçíàíèÿ íå ìîæåò áûòü â ðàâíîé ìåðå îáúåêòîì ïîçíàíèÿ, íî òîëüêî ìîæåò áûòü âûâåäåí (è òàêèì îáðàçîì, «ïîçíàí») êàê èõ ïðè÷èíà. Íà÷àëà ïîçíàíèÿ â íàóêàõ, êîòîðûå êàñàþòñÿ ñóùåñòâîâàíèÿ è ñóùíîñòè èõ 82
ïðåäìåòîâ, íàïðîòèâ, íàõîäÿòñÿ â ïîñûëêàõ äîêàçàòåëüñòâ è äîëæíû áûòü ñàìè ïî ñåáå èçâåñòíåå è ïîíÿòíåå, ÷åì çíàíèÿ, äîêàçóåìûå è âûâîäèìûå ñ èõ ïîìîùüþ11 . Ãëàâà 12 Î ìíåíèè ãîâîðÿùèõ, ÷òî òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü äîêàçàíî, íî äîñòèãàåòñÿ òîëüêî âåðîé Íî åñòü... Èçäàíèå Àëüáåðòà è Ýíãåëüãàðäà Î.Ð.* óêàçûâàåò çäåñü íà Ìàéìîíèäà (èóäåéñêèé òåîëîã, 1135-1204), êîòîðûé â Dux neutrorum («Âîäèòåëå êîëåáëþùèõñÿ») I 74 ïðèâîäèò àðãóìåíòû «äèàëåêòèêîâ» â ïîëüçó ñîòâîðåíèÿ ìèðà (è òåì ñàìûì êîñâåííî â ïîëüçó ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà-Òâîðöà), ÷òîáû âñåõ èõ ðàçâåí÷àòü êàê íåîñíîâàòåëüíûå.  I 70 àðèñòîòåëåâñêîå ó÷åíèå î ñóùåñòâîâàíèè íåïîäâèæíîãî äâèãàòåëÿ íåáåñíûõ ñôåð ïîäêðåïëÿåòñÿ ìåñòàìè èç Âåòõîãî Çàâåòà. Îäíàêî ýòà îøèáêà... Ñëåäóþò àðãóìåíòû â äóõå òåõ, êòî ïîëàãàåò, ÷òî ôèëîñîôñêèå äîâîäû ñêîðåå ãîâîðÿò ïðîòèâ ïîçíàâàåìîñòè ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà, ÷åì çà íåå. Ïåðâûé äîâîä: åñëè, ñîãëàñíî ôèëîñîôñêîìó ó÷åíèþ12 â Áîãå ñóùíîñòü è ñóùåñòâîâàíèå èäåíòè÷íû, íî ñóùíîñòü Áîãà, â ñîáñòâåííîì ñìûñëå, íåïîçíàâàåìà äëÿ ÷åëîâåêà, òî íåïîçíàâàåìî è áûòèå/ñóùåñòâîâàíèå Áîãà. À òàêæå... Âòîðîé äîâîä îñíîâûâàåòñÿ íà àðèñòîòåëåâñêîì ó÷åíèè, ÷òî íàó÷íîå äîêàçàòåëüñòâî äîëæíî ñîäåðæàòü â ñâîèõ ïîñûëêàõ îáîçíà÷åíèå èìåíè ñâîåãî ïðåäìåòà (â êà÷åñòâå «íà÷àëà»)13 , è ÷òî ýòî îáîçíà÷åíèå ñîäåðæèòñÿ â îïðåäåëåíèè14 . Ýòî èìååò ñèëó è äëÿ èíäóêòèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðîå âûâîäèò ñóùåñòâîâàíèå îò ÷åãî-òî (à íå òîëüêî äëÿ äåäóêòèâíîãî, êîòîðîå îáîñíîâûâàåò ïîëîæåíèå äåë). Äîêàçàòåëüñòâî ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà äîëæíî, òàêèì îáðàçîì, ñîäåðæàòü â ñâîèõ ïîñûëêàõ óêàçàíèå íà ñóùíîñòü Áîãà, îòíîñèòåëüíî êîòîðîé, îäíàêî, ìû, ëþäè, íå èìååì íèêàêîãî ïîíÿòèÿ. À òàêæå... Òðåòèé äîâîä ññûëàåòñÿ íà «Âòîðóþ Àíàëèòèêó» I 18, ñîãëàñíî êîòîðîé ïðåêðàùåíèå íåêîåãî ÷óâñòâåííîãî âîñïðèÿòèÿ (íàïðèìåð, ñëóõà) âëå÷åò çà ñîáîé íåäîñòàòîê â íàó÷íîì ïîçíàíèè (íàïðèìåð, íåäîñòàòîê â îáëàñòè ãðàììàòèêè); âåäü äåäóêòèâíûå äîêàçàòåëüñòâà âûâîäÿòñÿ èç îáùèõ íà÷àë, êîòîðûå ïðåæäå *
Ñì.: Thomas von Aquin. Summe gegen die Heiden. (Summa contra gentiles). 4 Bde. Hgg. v. K.Albert u. P.Engelhardt O.P. Bd. 1. Darmstadt (Wissensch. Buchges), 1974. 83
äîëæíû áûòü âûâåäåíû èç ÷óâñòâåííîãî îïûòà. Ïîñêîëüêó Áîã íå ïîñòèãàåì â ÷óâñòâåííîì îïûòå, òî êàæåòñÿ, ÷òî íåâîçìîæíî íèêàêîå ïîçíàíèå íè î Íåì, íè î Åãî ñóùåñòâîâàíèè. Íî ëîæíîñòü ýòîãî ìíåíèÿ... Äàëåå Ôîìà îòêëîíÿåò íàçâàííûå äîâîäû îïïîíåíòîâ è ïðåæäå âñåãî ïðèâîäèò â îáùåé ôîðìå ÷åòûðå êîíòðàðãóìåíòà, – âî-ïåðâûõ, àðèñòîòåëåâñêîå ó÷åíèå îá èíäóêòèâíûõ çàêëþ÷åíèÿõ, êîòîðûå ñîâåðøàþò âûâîä îò äåéñòâèé ê ïðè÷èíå («Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 13); âî-âòîðûõ, èåðàðõèþ ôèëîñîôñêèõ äèñöèïëèí – ôèçèêè è ìåòàôèçèêè, êîòîðàÿ çàâèñèò îò âîïðîñà, åñòü ëè ñâåðõ ìàòåðèàëüíîé ñóáñòàíöèè åùå è íåìàòåðèàëüíàÿ, òðàíñöåíäåíòíàÿ («Ìåòàôèçèêà» VI 1); â-òðåòüèõ, ðàíåå íàéäåííûå ôèëîñîôñêèå äîêàçàòåëüñòâà ñóùåñòâîâàíèÿ ìåòàôèçè÷åñêîé ïåðâîé ïðè÷èíû (=Áîãà); â-÷åòâåðòûõ, ñâèäåòåëüñòâà Ïèñàíèÿ, ó àï. Ïàâëà, Ïîñëàíèÿ ê Ðèìëÿíàì. È íå äîëæíî ñáèâàòü... Ðåøåíèå ïåðâîãî äîâîäà: áûòèå Áîãà, èäåíòè÷íîå ñ Åãî ñóùíîñòüþ, åñòü íå÷òî áîëüøåå, íåæåëè ïðîñòîå ñóùåñòâîâàíèå Áîãà, êîòîðîå âûâîäèòñÿ èç ïîñûëîê äîêàçàòåëüñòâ (èñõîäÿùèõ èç äåéñòâèé Áîãà â òâîðåíèè). Íî â òåõ äîâîäàõ... Âî âòîðîì äîâîäå íå ïðèíèìàåòñÿ âî âíèìàíèå ðàçëè÷èå ìåæäó äåäóêòèâíûì è èíäóêòèâíûì äîêàçàòåëüñòâîì: â äåäóêòèâíîì äîêàçàòåëüñòâå â ñðåäíåì òåðìèíå ñîäåðæèòñÿ ïîíÿòèå î ñóùíîñòè ïðåäìåòà, êîòîðîå âìåñòå ñ òåì âêëþ÷àåò ïðè÷èíó äåéñòâèÿ, äîêàçûâàåìóþ íà îñíîâàíèè ïðåäìåòà. Èíäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî, ïîëàãàÿ â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà äåéñòâèå, âåäåòñÿ ÷åðåç íåãî ê ïîíÿòèþ ñóùíîñòè ïðè÷èíû è ê åå ñóùåñòâîâàíèþ. Òàêèì îáðàçîì, áîæåñòâåííûå èìåíà ïðèìåíÿþòñÿ â äîêàçàòåëüñòâàõ áûòèÿ Áîãà â òîé ìåðå, â êàêîé îíè îáîçíà÷àþò äåéñòâèÿ Áîãà â òâîðåíèè, îòëè÷íûå îò Íåãî èëè îòíîøåíèå Áîãà ê ñîòâîðåííîìó Èì. Íî ÿñíî èç ýòîãî... Òðåòèé äîâîä Ôîìà ðåøàåò âíîâü ïîñðåäñòâîì óêàçàíèÿ íà èíäóêòèâíûé ïðîöåññ ïîçíàíèÿ, êîòîðûé âîñõîäèò îò äåéñòâèé ê ïðè÷èíàì, îò ÷óâñòâåííîãî (áîëåå èçâåñòíîãî íàì) ê èíòåëëèãèáåëüíîìó (áîëåå èçâåñòíîìó ñàìî ïî ñåáå), ò.å. â êîíöå êîíöîâ ê ïåðâîé, ìåòàôèçè÷åñêîé ïðè÷èíå (ê òðàíñöåíäåíòíîé, íåìàòåðèàëüíîé ñóáñòàíöèè, ê Áîãó)15 . Ãëàâà 13 Äîâîäû ê äîêàçàòåëüñòâó òîãî, ÷òî Áîã åñòü Ïîêàçàâ, òàêèì îáðàçîì... Ôîìà òåïåðü ïåðåõîäèò ê èçëîæåíèþ äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà, êîòîðûå îí ïåðåíÿë îò ôèëîñîôîâ, îñîáåííî îò Àðèñòîòåëÿ, è îò êàôîëè÷åñêèõ ó÷èòåëåé, òàêèõ êàê Èîàíí Äàìàñêèí, è êîòîðûå îí ïðåîáðàçîâàë â ñîáñòâåííóþ, 84
íîâóþ ôîðìó. Ìû âîñïðîèçâîäèì äîêàçàòåëüñòâà âíîâü â òîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè, â êàêîé îíè äàíû â òåêñòå, òî åñòü ñëåäóÿ èõ ñòàíîâëåíèþ â èíäóêòèâíîì ïîðÿäêå. Öèôðû I, II, III îáîçíà÷àþò, íàïðîòèâ, ëîãè÷åñêîå ñëåäîâàíèå (ñîãëàñíî ïåðâîé ôèãóðå). Èç êîòîðûõ ïåðâûé... Ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî èìååò ñëåäóþùóþ ñõåìó: II Êàæäîå äâèæèìîå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ïðè÷èíîé äâèæåíèÿ. (I) Ïðè÷èíà äâèæåíèÿ ëèáî äâèæèìà, ëèáî íåïîäâèæíà. Åñëè íåïîäâèæíà, òî ñðàçó æå ñëåäóåò III, åñëè äâèæèìà, òî ñëåäóåò: I (Äâèæèìàÿ) ïðè÷èíà äâèæåíèÿ ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå èëè äðóãîé äâèæèìîé ïðè÷èíîé äâèæåíèÿ, in infinitum; èëè ïåðâîé, íåïîäâèæíîé ïðè÷èíîé äâèæåíèÿ. (Ðåãðåññ in infinitum íåâîçìîæåí.) III Êàæäîå äâèæèìîå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ïåðâîé, íåïîäâèæíîé ïðè÷èíîé äâèæåíèÿ16 . Îòíîñèòåëüíî ïîñûëêè II: èñõîäíûì ïóíêòîì äîêàçàòåëüñòâà ÿâëÿþòñÿ ýìïèðè÷åñêèå åäèíè÷íûå ñëó÷àè äâèæóùåãîñÿ (aliquid moveri). Îò íèõ îíî ïåðåõîäèò ê èíäóêòèâíîìó îáîáùåíèþ «êàæäîå äâèæóùååñÿ» è ê îáùåìó ïîñòóëàòó ïðè÷èíû (ñì. Ïðèëîæåíèå II). Àëüòåðíàòèâà îòíîñèòåëüíî ïðè÷èíû äâèæåíèÿ (èëè íåïîäâèæíà, èëè äâèæèìà) ðåøàåòñÿ â ïîëüçó äâèæèìîé ïðè÷èíû äâèæåíèÿ, ïîñêîëüêó ýòî, áåç ñîìíåíèÿ, ñîîòâåòñòâóåò îïûòó. Îòíîñèòåëüíî ïîñûëêè (I)/I: îíà ââîäèò âòîðóþ àëüòåðíàòèâíóþ äèçúþíêöèþ, êîòîðàÿ êàñàåòñÿ äâóõ ñóùåñòâåííî ðàçëè÷íûõ âèäîâ äâèæóùèõ ïðè÷èí, – äâèæèìîé («âòîðè÷íîé») è íåïîäâèæíîé («ïåðâîé»). Òîëüêî íåïîäâèæíàÿ (ïåðâàÿ) óäîâëåòâîðÿåò òðåáóåìîìó ïîíèìàíèþ ïðè÷èííîñòè. Ñîãëàñíî ýòîìó, òðè òåðìèíà èíäóêòèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà òàêîâû: äâèæèìîå, äâèæèìîå äâèæóùåå è íåïîäâèæíîå äâèæóùåå. Ïîñëåäíåå ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé. Ïðàâäà, äâèæèìîå äâèæóùåå ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé äëÿ äâèæèìîãî, íî òîëüêî îïîñðåäîâàííîé (âòîðè÷íîé) è, ñîáñòâåííî, äåéñòâèåì ïåðâîïðè÷èíû; êàê äåéñòâèå, îíî íàõîäèòñÿ â ñðåäíåì òåðìèíå17 . Ñîäåðæàòåëüíî äâèæèìîå ìîæíî ïîíèìàòü ïðåæäå âñåãî êàê áåçæèçíåííóþ äâèæèìóþ âåùü, íàïðèìåð, êàìåíü, à äâèæèìîå äâèæóùåå – êàê æèâîå ñóùåñòâî. Îäíàêî â ïîëíîì ñìûñëå ýòîãî ïîíÿòèÿ ñëåäóåò ðàññìàòðèâàòü äâèæèìîå êàê çåìíîå æèâîå ñóùåñòâî, à äâèæèìîå äâèæóùåå – êàê íà÷àëî, êîòîðûì ÿâëÿåòñÿ äóøà, íàõîäÿùàÿñÿ â íåì18 . Íî â ýòîì äîêàçàòåëüñòâå... Òåïåðü Ôîìà ïåðåõîäèò ê îáñóæäåíèþ äâóõ äîïóùåíèé â ãëàâíîì äîêàçàòåëüñòâå: ïåðâîå – òàê íàçûâàåìûé ïîñòóëàò ïðè÷èíû, ÷òî êàæäîå äâèæèìîå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî äðóãèì; âòîðîå êàñàåòñÿ íåâîçìîæíîñòè áåñêî-
{ {
85
íå÷íîãî ðåãðåññà â ñôåðå ïðè÷èí. Òàê íàçûâàåìûé «ïîñòóëàò ïðè÷èíû» óæå ïðåäïîëàãàåò ïîíÿòèå è ïîíèìàíèå ïðè÷èíåííîãî è ïðè÷èíû19, è ýòî ïîíèìàíèå ïåðâîé ïðè÷èíû â äîêàçàòåëüñòâå íå çàâèñèò îò óñïåõà àðãóìåíòîâ ïðîòèâ áåñêîíå÷íîãî ìíîæåñòâà ïðè÷èí. Ñêîðåå íàîáîðîò – â ýòèõ àðãóìåíòàõ óæå èñïîëüçóåòñÿ ïîíÿòèå ïåðâîé ïðè÷èíû. Îäíàêî òî, ÷òî â ðåçóëüòàòå ýòîãî íå ñëó÷àåòñÿ petitio principii, èçëîæåíî â äðóãîì ìåñòå (ñì. Ïðèëîæåíèå, II, Ñ. 120 [I, 118] è ñë. è V, Ñ. 174 [II, 124] è ñë.). Ïåðâîå èç íèõ... Ïåðâîå äîïóùåíèå Ôîìà îáîñíîâûâàåò ïîñðåäñòâîì òðåõ àðèñòîòåëåâñêèõ àðãóìåíòîâ: Àðãóìåíò I («Ôèçèêà» VII 1, 241b 24 – 242a 15) èñõîäèò èç òðåõ ïðåäïîñûëîê – âî-ïåðâûõ, ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå (æèâîå ñóùåñòâî) ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå íå âíåøíèì íà÷àëîì, à îáëàäàåò íà÷àëîì äâèæåíèÿ â ñåáå. Âî-âòîðûõ, ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå åñòü «ïåðâè÷íî» è «ñàìî ïî ñåáå» äâèæèìîå, òî åñòü äîëæíî ïðèâîäèòü ñåáÿ â äâèæåíèå «êàê öåëîå», âî âñåõ ñâîèõ ÷àñòÿõ. Â-òðåòüèõ, ñàìî-ñåáÿäâèæóùåå, êàê êàæäîå äâèæèìîå, äåëèìî, èìååò ÷àñòè20 . Ýòî ãîâîðèò â ïîëüçó âòîðîé ïðåäïîñûëêè, – ÷òî ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå äîëæíî áûòü äâèæèìûì âî âñåõ ÷àñòÿõ. Ïðè òàêèõ ïðåäïîñûëêàõ... I Êàæäîå ïåðâè÷íî äâèæèìîå òàêîâî, ÷òî ïðè ïîêîå îäíîé ÷àñòè ñëåäóåò ïîêîé öåëîãî (òî åñòü îíî òàêîâî, ÷òî ïîêîèòñÿ êàê öåëîå, åñëè ïîêîèòñÿ îäíà ÷àñòü)21 . II Ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå åñòü ïåðâè÷íî äâèæèìîå. III Ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå òàêîâî, ÷òî... è ò.ä. I’ Òî, â ÷åì ïðè ïîêîå îäíîé ÷àñòè ñëåäóåò ïîêîé öåëîãî, òàêîâî, ÷òî ïðè äâèæåíèè îäíîé ÷àñòè ñëåäóåò äâèæåíèå öåëîãî (òî åñòü îíî òàêîâî, ÷òî íàõîäèòñÿ â äâèæåíèè êàê öåëîå, åñëè äâèæåòñÿ îäíà ÷àñòü). II’ Ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå òàêîâî, ÷òî ïðè ïîêîå... è ò.ä. III’ Ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå òàêîâî, ÷òî ïðè äâèæåíèè... è ò.ä. 1. Òî, â ÷åì äâèæåíèþ îäíîé ÷àñòè ñëåäóåò äâèæåíèå öåëîãî, íå åñòü äâèæèìîå îò ñåáÿ ñàìîãî (íî îò ÷åãî-òî äðóãîãî, ò.å. îò îäíîé ÷àñòè). 2. Ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå òàêîâî, ÷òî â íåì ïðè äâèæåíèè... è ò.ä. 3. Ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå íå åñòü äâèæèìîå ñàìî ñîáîé, ÷òî ïðîòèâîðå÷èâî. Ñëåäîâàòåëüíî, îäíà èç ïðåäïîñûëîê ïðîòèâîðå÷èâà, à èìåííî, ÷òî ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå åñòü ïåðâè÷íî äâèæèìîå22 . (Ñëåäîâàòåëüíî, îíî äîëæíî, êàê è êàæäîå äâèæèìîå, ïðèâîäèòüñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî äðóãèì.) È íå áóäåò ïðåïÿòñòâèåì ýòîìó äîâîäó... Ôîìà çäåñü íå ñîãëàøàåòñÿ ñ âîçðàæåíèåì Àâèöåííû (980-1037), ÷òî â ñëó÷àå ñàìîñåáÿ-äâèæóùåãî îäíà ÷àñòü íå ìîãëà áû ïåðåéòè ê ïîêîþ èëè äâèæåíèþ, è åùå ðàç óêàçûâàåò íà äîêàçàòåëüíûé íåðâ àðãóìåíòà: 86
ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå (ñîãëàñíî áîëåå ñòðîãîìó ñìûñëó ýòîãî ïîíÿòèÿ ó Ôîìû; ñì. ïðèì. 22) íå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷àñòüþ. Íî ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå èìååò ÷àñòè è çàâèñèò â ñâîåì äâèæåíèè/ ïîêîå îò ñâîåé ÷àñòè, åñëè ÷àñòü ïðèõîäèò ê äâèæåíèþ/ïîêîþ. Òàêèì îáðàçîì, îíî íå åñòü äâèæèìîå ñàìî ïî ñåáå23 . Çàòåì âîçðàæåíèå Àâèöåííû ðàçðåøàåòñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì: «åñëè ÷àñòü ïðèõîäèò ê äâèæåíèþ èëè ïîêîþ» åñòü ëèøü óñëîâíîå äîïóùåíèå, à íå ôàêòè÷åñêîå. Âî-âòîðûõ, îí äîêàçûâàåò... Àðãóìåíò 2 («Ôèçèêà» VIII 4, 254b 24-33): II Äâèæèìîå åñòü èëè àêöèäåíòàëüíî äâèæèìîå, èëè äâèæèìîå ñàìî ñîáîé, äâèæèìîå íàñèëüñòâåííî, äâèæèìîå îò ïðèðîäû, ÷åì-òî äðóãèì (ñîòâîðèâøèì), äâèæèìîå èç ñåáÿ (äâèæóùåé ÷àñòüþ). I Âñå, ÷òî ëèáî åñòü àêöèäåíòàëüíî äâèæèìîå, ëèáî äâèæèìîå ñàìî ñîáîé, è ò.ä. è ò.ä., åñòü ïðèâîäÿùååñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî (äðóãèì), à íå äâèæèìîå ñàìî ñîáîé. III Äâèæèìîå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî (äðóãèì), à íå ñàìî ñîáîé. Ýòî äîêàçàòåëüñòâî èìååò èíäóêòèâíóþ ñòðóêòóðó, êàê è ãëàâíîå äîêàçàòåëüñòâî. Â-òðåòüèõ, îí äîêàçûâàåò... Àðãóìåíò 3 («Ôèçèêà» VIII 5, 257b 6-13): I Òî, ÷òî îäíîâðåìåííî â àêòå è â ïîòåíöèè, åñòü îäíîâðåìåííî è äâèæóùåå è äâèæèìîå. II Íèêàêîå ñóùåå íå åñòü îäíîâðåìåííî â àêòå è ïîòåíöèè. III Íèêàêîå ñóùåå íå åñòü îäíîâðåìåííî äâèæóùåå è äâèæèìîå, òî åñòü äâèæèìîå ñàìî ñîáîþ. Íî ñëåäóåò çíàòü... Èñòîðèêî-ôèëîñîôñêîå çàìå÷àíèå, êàñàþùååñÿ ïðîòèâîïîñòàâëåíèÿ ïëàòîíîâñêîé è àðèñòîòåëåâñêîé êîíöåïöèé äóøè êàê íà÷àëà äâèæåíèÿ. Ïëàòîí îïðåäåëÿåò äóøó êàê ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå («Ôåäð» 24, «Çàêîíû» X, 6). Àðèñòîòåëü êðèòèêóåò ýòî îïðåäåëåíèå («Î äóøå» I 3); äëÿ íåãî ñàìî-ñåáÿäâèæóùåå – ýòî æèâîå ñóùåñòâî, äóøà æå, íàïðîòèâ, íåïîäâèæíîå äâèæóùåå («Ôèçèêà» VIII 5). Íî Ôîìà ðàññìàòðèâàåò îáå
{
{
{
{
{
87
êîíöåïöèè êàê âïîëíå ñîâìåñòèìûå, ïîñêîëüêó Ïëàòîí èìååò â âèäó äâèæåíèå äóøè, à Àðèñòîòåëü – òåëåñíîå äâèæåíèå; îäíàêî îí ïðèçíàåò è ñïåöèôè÷åñêîå äâèæåíèå äóøè («Î äóøå» III 7, 431à 6-7). Ñàìîäâèæåíèå äóøè åñòü åå âîçâðàòíàÿ íàïðàâëåííîñòü (ðåôëåêñèâíîñòü) íà âîëþ è íà ïîçíàíèå. Íà ýòî èìåþòñÿ óêàçàíèÿ ó Ïëàòîíà (íàïðèìåð, «Õàðìèä») è ó Àðèñòîòåëÿ (íàïðèìåð, «Î äóøå» III 4, 429b 9; «Ìåòàôèçèêà» II 7, 1072b 19-21). Íî òîëüêî Ôîìà, ñëåäóÿ Àâãóñòèíó â êîíòåêñòå îòîáðàæåíèÿ áîæåñòâåííîé òðîè÷íîñòè â ÷åëîâå÷åñêîé äóøå, ñîçäàåò ñîáñòâåííîå ó÷åíèå îá ýòîì (ñì. îñîáåííî Sent. I, d.3, qu. 5; S. th. I q. 87).  çàâåðøàþùåì ñîïîñòàâëåíèè Ôîìîé «ïåðâîãî» ó Ïëàòîíà è ó Àðèñòîòåëÿ, ïëàòîíîâî «ïåðâîå», ïîæàëóé, íå ñëåäóåò ïîíèìàòü êàê ìèðîâûå äóøè («Ôåäð»), êîòîðûì ñîîòâåòñòâóþò òàêèå æå ó Àðèñòîòåëÿ. Ñêîðåå ïåðâîìó, âñåöåëî íåïîäâèæíîìó äâèãàòåëþ ó Àðèñòîòåëÿ, òî åñòü áîæåñòâåííîé ñóáñòàíöèè, êàê ÷èñòîìó ðàçóìíîìó ñóùåñòâó, ó Ïëàòîíà ñîîòâåòñòâîâàë áû ìèðîâîé ðàçóì, áîæåñòâåííûé äåìèóðã, ìûñëü êîòîðîãî Ïëàòîí (ñîãëàñíî àðèñòîòåëåâñêîìó èçëîæåíèþ â «Î äóøå» I) ñèìâîëèçèðóåò êðóãîâûì äâèæåíèåì. Íî äðóãîå ïîëîæåíèå... Ïåðåõîä ê îáîñíîâàíèþ âòîðîãî äîïóùåíèÿ òðåìÿ àðãóìåíòàìè. Èç íèõ ïåðâûé... I Òî, ÷òî äâèæåò êàê äâèæèìîå, â òî æå âðåìÿ íàõîäèòñÿ â äâèæåíèè, åñëè îíî äâèæåò. II Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå òàêîâî, ÷òî ... è ò.ä. III Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå íàõîäèòñÿ â äâèæåíèè â òî æå ñàìîå âðåìÿ, êîãäà îíî äâèæåò, òî åñòü åñëè îäèí åãî ÷ëåí ïðèâîäèòñÿ èì â äâèæåíèå. I’ Òî, ÷òî íàõîäèòñÿ â äâèæåíèè â òî æå ñàìîå âðåìÿ, äâèæåòñÿ â òå÷åíèè êîíå÷íîãî âðåìåíè, åñëè îäèí åãî ÷ëåí äâèæåòñÿ â òå÷åíèè êîíå÷íîãî âðåìåíè. II’ Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå òàêîâî, ÷òî... è ò.ä. III’ Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå äâèæåòñÿ â òå÷åíèå êîíå÷íîãî âðåìåíè («Ôèçèêà» VI 1, 242à 55-62 è 242à 62b45, è 242à15-243à 2). Íî ýòî íåâîçìîæíî. Òàêèì îáðàçîì, äîëæíà áûòü ëîæíîé ïîñûëêà, ÷òî ñóùåñòâóåò áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå. Òî, ÷òî íåâîçìîæíî... Íåâîçìîæíîñòü ïîêàçûâàåòñÿ ñëåäóþùèì: 1. Òî, ÷òî íàõîäèòñÿ â íåïðåðûâíîñòè è ñîïðèêîñíîâåíèè, ÿâëÿåòñÿ îäíîâðåìåííî êàê áû îäíèì òåëîì. 88
2. Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæóùåå-äâèæèìîå òàêîâî, ÷òî... è ò.ä. 3. Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå ÿâëÿåòñÿ îäíîâðåìåííî êàê áû îäíèì (áåñêîíå÷íûì) òåëîì. 1’ Áåñêîíå÷íî áîëüøîå òåëî íàõîäèòñÿ â áåñêîíå÷íîì äâèæåíèè. 2’ Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå ÿâëÿåòñÿ áåñêîíå÷íî áîëüøèì òåëîì. 3’ Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå íàõîäèòñÿ â áåñêîíå÷íîì äâèæåíèè, òî åñòü äâèæåòñÿ â òå÷åíèå áåñêîíå÷íîãî âðåìåíè («Ôèçèêà» 238à 32– b 16 è 242b 45-53). Íî ýòî ïðîòèâîðå÷èò çàêëþ÷åíèþ III’. Ñëåäîâàòåëüíî, ýòî íåâîçìîæíî. Îòíîñèòåëüíî äàëüíåéøåé èíòåðïðåòàöèè ñì. Ïðèëîæåíèå, IV, Ñ. 144. Äàííûé àðãóìåíò îñïàðèâàåò äîïóùåíèå îïïîíåíòîâ î áåñêîíå÷íî ìíîãèõ òåëåñíûõ âåùàõ êàê äâèæèìîãî-äâèæóùåãî, êîòîðîå äîëæíî íàõîäèòüñÿ ìåæäó ïîñëåäíèì (äâèæèìûì) è ïåðâûì (íåïîäâèæíûì äâèæóùèì). Îäíàêî îñòàåòñÿ àðèñòîòåëåâñêîå ïîíèìàíèå ñðåäíåãî, äâèæèìîãî-äâèæóùåãî, îðèåíòèðîâàííîå íà æèâîå ñóùåñòâî. Áåñêîíå÷íî ìíîãèå òåëåñíûå âåùè äîëæíû áûëè áû ñîâìåñòíî áûòü ïðîäîëæåííûì îðãàíîì è äåéñòâîâàòü êàê îäíî áåñêîíå÷íî áîëüøîå, îðãàíè÷åñêîå òåëî, êîòîðîå âûïîëíÿëî áû îáùåå, îäíîâðåìåííîå äâèæåíèå â òå÷åíèå êîíå÷íîãî âðåìåíè. Îðèåíòàöèÿ ñîâðåìåííûõ èíòåðïðåòàòîðîâ íà ðÿä áèëüÿðäíûõ øàðîâ, êîòîðûå îïîñðåäóþò âíåøíèé äâèãàòåëüíûé òîë÷îê, ÿâëÿåòñÿ ââîäÿùåé â çàáëóæäåíèå. Âòîðîé äîâîä... I Óïîðÿäî÷åííûé ðÿä äâèæèìîãî-äâèæóùåãî áåç ïåðâîãî ÿâëÿåòñÿ íè äâèæèìûì, íè äâèæóùèì. II Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå ÿâëÿåòñÿ óïîðÿäî÷åííûì ðÿäîì. III Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæóùåå-äâèæèìîå íå ÿâëÿåòñÿ íè äâèæèìûì, íè äâèæóùèì. («Ôèçèêà» VIII 5, 256à 17-21). Íî ýòî íåâîçìîæíî, ïîñêîëüêó íå÷òî â ýòîì ìèðå äâèæåòñÿ. Ïîíèìàíèå ýòîãî àðãóìåíòà çàâèñèò îò ïîíèìàíèÿ óïîðÿäî÷åííîãî ðÿäà (ñì. Ïðèëîæåíèå, II , Ñ. 119 [I, 118] è ñë., IV 147-148 è V 173 [II, 124] è ñë.). Òðåòèé äîâîä... I Ñðåäíåå äâèæóùåå íå ìîæåò áûòü áåç ïåðâîãî äâèæóùåãî. II Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå åñòü ñðåäíåå äâèæóùåå. III Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæóùåå âêëþ÷àåò ïåðâîå äâèæóùåå, ÷òî ëîæíî: âåäü áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå – áåç ïåðâîãî. Òàêèì îáðàçîì, äîïóùåíèå áåñêîíå÷íî ìíîãîãî äâèæèìîãî-äâèæóùåãî – ëîæíî. 89
Âòîðîé ïóòü... Âòîðîå äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà âûâîäèòñÿ èç òîãî, ÷òî íå êàæäîå äâèæóùåå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå, òî åñòü ÷òî èìååòñÿ ïåðâîå, íåïîäâèæíîå äâèæóùåå. Îíî èñõîäèò èç äîïóùåíèÿ îïïîíåíòîâ, «÷òî êàæäîå äâèæóùåå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå», ÷òîáû îòêëîíèòü åãî êàê íåâîçìîæíîå (ïîñðåäñòâîì reductio àd absurdum). Ñóùåñòâóåò äâå âîçìîæíîñòè ïîíèìàíèÿ ýòîãî äîïóùåíèÿ, èëè (À) òàê, ÷òî ýòî âûñêàçûâàíèå ÿâëÿåòñÿ èñòèííûì àêöèäåíòàëüíî, èëè (Â) òàê, ÷òî îíî ÿâëÿåòñÿ èñòèííûì ñàìî ïî ñåáå. Íî â îáîèõ ñìûñëàõ âûñêàçûâàíèå ÿâëÿåòñÿ íåâîçìîæíûì. Îòêëîíåíèå äîïóùåíèÿ (À), ÷òî êàæäîå äâèæóùåå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå êàê èñòèííîãî àêöèäåíòàëüíî: II Òî, ÷òî äâèæåò, ìîæåò áûòü èëè äâèæèìûì èëè íåäâèæèìûì äâèæóùèì. I Íåäâèæèìîå äâèæóùåå íå åñòü äâèæóùåå. III Òî, ÷òî äâèæåò, ìîæåò áûòü íåäâèæóùèì («Ôèçèêà» VIII 5, 256b 7-13). Íî ýòî íåâîçìîæíî, ïîñêîëüêó â òàêîì ñëó÷àå êîãäà-ëèáî ìîãëî íå áûòü íèêàêîãî äâèæåíèÿ, â òî âðåìÿ êàê ïî Àðèñòîòåëþ äâèæåíèå ñóùåñòâóåò âñåãäà. Ïîñûëêà I èçëàãàåòñÿ êàê äîïóùåíèå îïïîíåíòà (ut adversarius dicit); ñîãëàñíî åé äîëæíî ñóùåñòâîâàòü òîëüêî äâèæèìîå-äâèæóùåå â ïðîòèâîïîëîæíîñòü äîïóùåíèþ Ôîìû, êîòîðîå ïðåäíàçíà÷åíî òîëüêî äëÿ äîêàçàòåëüñòâà, ÷òî íå êàæäîå äâèæóùåå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå. Ïîñêîëüêó èç êîíòèíãåíòíîé ïîñûëêè íå ìîæåò ñëåäîâàòü íèêàêîé íåâîçìîæíîñòè, òî ýòà ïîñûëêà áûëà íå èñòèííîé êàê àêöèäåíòàëüíàÿ, êîíòèíãåíòíàÿ, íî ëîæíîé êàê íåîáõîäèìàÿ. Ê òîìó æå. Åñëè íåêèå äâå... I Òî, ÷òî ñîåäèíåíî ñ íåêèì ñâîéñòâîì àêöèäåíòàëüíî, ìîæåò ñóùåñòâîâàòü è áåç ýòîãî ñâîéñòâà. II Êàæäîå äâèæóùåå òàêîâî, ÷òî ñ íåêèì ñâîéñòâîì, à èìåííî ñ ïîäâèæíîñòüþ, îíî ñâÿçàíî àêöèäåíòàëüíî. III Êàæäîå äâèæóùåå ìîæåò áûòü è áåç ñâîéñòâà ïîäâèæíîñòè («Ôèçèêà» VIII 5, 256b 13-20). Îäíàêî ýòî ïðîòèâîðå÷èò äîïóùåíèþ îïïîíåíòà, êîòîðîå, òàêèì îáðàçîì, ëîæíî. Åñëè æå... Îòêëîíåíèå äîïóùåíèÿ (Â): òî, ÷òî äâèæóùåå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå, èñòèííî ñàìî ïî ñåáå: II Òî, ÷òî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå, íåîáõîäèìûì îáðàçîì åñòü äâèæèìîå. I Äâèæèìîå(-äâèæóùåå) ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå èëè òàêèì æå îáðàçîì (êîòîðûì îíî ÿâëÿåòñÿ äâèæóùèì), èëè äðóãèì îáðàçîì, íî ìíîãèìè âèäàìè äâèæåíèÿ, êîíå÷íûìè ïî ÷èñëó.
{
90
Ïåðâàÿ àëüòåðíàòèâà èñêëþ÷àåòñÿ, ïîñêîëüêó íå÷òî íå ìîæåò îäíîâðåìåííî â îòíîøåíèè òîãî æå ñàìîãî äâèæåíèÿ áûòü äâèæèìûì è äâèæóùèì (ïîòåíöèàëüíûì è àêòóàëüíûì). III Òî, ÷òî äâèæåò, íàõîäèòñÿ â äðóãèõ, íî êîíå÷íûõ ïî ÷èñëó âèäàõ äâèæåíèÿ äâèæèìîãî («Ôèçèêà» VIII 5, 136b 27 – 257à 25). Ïîñêîëüêó âèäû äâèæåíèÿ êîíå÷íû ïî ÷èñëó, îíî íå ìîæåò ïåðåõîäèòü îò îäíîãî ñïîñîáà äâèæèìîãî-äâèæóùåãî ê äðóãîìó äî áåñêîíå÷íîñòè, òàê ÷òî çàêëþ÷åíèå ïðèâîäèò ê ÷åìó-òî íåïîäâèæíî äâèæóùåìó, âîïðåêè äîïóùåíèþ (Â). Íî åñëè ïîñðåäñòâîì ýòîãî ðàññóæäåíèÿ îïÿòü-òàêè ïûòàòüñÿ ðåäóöèðîâàòü ïðèâåäåíèå äâèæóùåãî â äâèæåíèå ê òîìó æå ñàìîìó âèäó äâèæåíèÿ – ïî êðóãó, òî âíîâü âûñòóïàåò ïåðâàÿ àëüòåðíàòèâà äîïóùåíèÿ I, êîòîðàÿ, îäíàêî, äîëæíà èñêëþ÷èòüñÿ, êàê íåâîçìîæíàÿ. Îäíàêî, åñëè ïðèíÿòü òî... Èç ïðåäûäóùèõ àðãóìåíòîâ ñëåäóåò, ÷òî íå êàæäîå äâèæóùåå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå, òî åñòü, ÷òî äîëæíî ñóùåñòâîâàòü ïåðâîäâèæóùåå. Íî (â õîäå àðèñòîòåëåâñêîãî èññëåäîâàíèÿ â «Ôèçèêå» VIII 5) ýòîìó, ïî-âèäèìîìó, ïðîòèâîñòîèò òî, ÷òî ñóùåñòâóåò ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå, à èìåííî æèâîå ñóùåñòâî. Ïîýòîìó â «Ôèçèêå» VIII 5 àíàëèç ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåãî ïðèâîäèò ê òîìó ðåçóëüòàòó, ÷òî îíî íå ìîæåò ñåáÿ äâèãàòü êàê öåëîå, íî ÷òî ñëåäóåò ðàçëè÷àòü â íåì äâèæèìóþ ÷àñòü è «íåïîäâèæíóþ äâèæóùóþ», òî åñòü òåëî è äóøó (257à 25 è äàëåå). Ôîìà ïðèñîåäèíÿåòñÿ ê ýòîìó âî âòîðîì äîêàçàòåëüñòâå. Ñàìîäâèæóùååñÿ íå ìîæåò ñåáÿ äâèãàòü êàê öåëîå, ïîñêîëüêó îíî òîãäà áûëî áû â îòíîøåíèè îäíîãî è òîãî æå äâèæåíèÿ îäíîâðåìåííî è äâèæèìûì è äâèæóùèì, è äîëæíî áûòü è â ïîòåíöèè, è â àêòå, ÷òî íåâîçìîæíî. Íî íåëüçÿ... Äàëåå, ñëåäóÿ àðèñòîòåëåâñêîìó îáðàçöó (257b 13 – 258à 5), Ôîìà èñêëþ÷àåò ðàçëè÷íûå âîçìîæíîñòè, êàñàþùèåñÿ îòíîøåíèÿ äâóõ «÷àñòåé» ñàìîäâèæóùåãîñÿ: – îáå ÷àñòè íå äâèæóò äðóã äðóãà ïîïåðåìåííî; – îäíà ÷àñòü íå äâèæåò ñåáÿ è ïðè ýòîì äðóãèå; – öåëîå íå äâèæåò ÷àñòü (ïîñêîëüêó îíî ïðè ýòîì ïðèâîäèëî áû â äâèæåíèå ñàìîå ñåáÿ); – ÷àñòü òàêæå íå äâèæåò öåëîå (ïîñêîëüêó ÷àñòü òîãäà òàêæå ïðèâîäèëà áû ñåáÿ ñàìîå â äâèæåíèå).  ïåðâîì ñëó÷àå îäíà è òà æå ÷àñòü â îòíîøåíèè îäíîãî è òîãî æå äâèæåíèÿ áûëà áû îäíîâðåìåííî äâèæóùåé è äâèæèìîé, ÷òî íåâîçìîæíî.  îñòàëüíûõ ñëó÷àÿõ, îäíàêî, îäíà ÷àñòü áûëà áû êàê âñå ñàìîäâèæóùååñÿ, ÷òî íåâîçìîæíî òàê æå, êàê è äëÿ öåëîãî êàê öåëîãî. Ñð. òàêæå êîììåíòàðèé Ôîìû ê ýòîìó ìåñòó «Ôèçèêè» (lect. 10, Nr. 1054-1061). 91
Íî ïîñêîëüêó â... Çäåñü Ôîìà ïðîäîëæàåò ñëåäîâàòü õîäó àðèñòîòåëåâñêîãî äîêàçàòåëüñòâà â «Ôèçèêå» VIII 6. Äóøè, êàê íà÷àëà â ïðåõîäÿùèõ æèâûõ ñóùåñòâàõ, ñàìè íå âå÷íû è äâèæóòñÿ ñ òåëîì, â êîòîðîì îíè äåéñòâóþò, òîëüêî àêöèäåíòàëüíî. Òàêèì îáðàçîì, íåîáõîäèìî ñëåäóåò âçîéòè ê âå÷íûì äóøàì-íà÷àëàì, ò.å. ê íà÷àëàì íåáåñíûõ ñôåð è çâåçä (258b 10-16). Ñð. êîììåíòàðèé ê «Ôèçèêå» (lect. 12, Nr. 1069). Îò íèõ çàâèñÿò ïðåõîäÿùèå äóøè â èõ ñóêöåññèâíîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè (258b 16 è äàëåå). Íî òî, ÷òî... Ïåðâûé äîâîä â ïîëüçó âå÷íîãî ñàìîäâèæóùåãîñÿ. Îí îñíîâûâàåòñÿ íà âå÷íîñòè äâèæåíèÿ (êîòîðîå äëÿ Àðèñòîòåëÿ ÿâëÿåòñÿ äîêàçàííûì; ñì. «Ôèçèêà» VIII 1) è íà ñëåäóþùåì èç ýòîãî âå÷íîì, ïîñëåäîâàòåëüíîì ïðîäîëæåíèè (ðîäà) ïðåõîäÿùèõ æèâûõ ñóùåñòâ. Ïðè÷èíà ýòîãî íå ìîæåò áûòü íè â îäíîì èç ïðåõîäÿùèõ æèâûõ ñóùåñòâ, íè âî âñåõ âìåñòå, à òîëüêî â îõâàòûâàþùåì èõ, óïîðÿäî÷èâàþùåì, âå÷íîì ñàìîäâèæóùåìñÿ (258b 16 – 259à 8). À òàêæå... ñðåäè... Âòîðîå îñíîâàíèå: ïðåõîäÿùèå, çåìíûå æèâûå ñóùåñòâà ïîëó÷àþò âîçäåéñòâèå îò âíåøíèõ ïðè÷èí äâèæåíèÿ, ïîñðåäñòâîì êîòîðûõ èõ äóøè-íà÷àëà àêöèäåíòàëüíî ïðèâîäÿòñÿ â äâèæåíèå. Ïîëó÷àåòñÿ ñëåäóþùàÿ àðãóìåíòàöèÿ: 1. Òî, ó ÷åãî íà÷àëà äâèæåíèÿ ïðèâîäÿòñÿ â äâèæåíèå àêöèäåíòàëüíî ÷åì-òî âíåøíèì, äâèæåòñÿ íå âñåãäà. 2. Çåìíûå æèâûå ñóùåñòâà òàêîâû, ÷òî èõ íà÷àëà äâèæåíèÿ... è ò.ä. 3. Çåìíûå æèâûå ñóùåñòâà äâèæóòñÿ íå âñåãäà. È, íàîáîðîò, èìååò ñèëó: 1’ Òî, íà÷àëà äâèæåíèÿ ÷åãî ïðèâîäÿòñÿ â äâèæåíèå íå àêöèäåíòàëüíî, äâèæåòñÿ âå÷íî. 2’ Æèâûå ñóùåñòâà íåáåñíûõ ñôåð òàêîâû, ÷òî èõ íà÷àëà äâèæåíèÿ ... è ò.ä. 3’ Æèâûå ñóùåñòâà íåáåñíûõ ñôåð äâèæóòñÿ âñåãäà. Çàêëþ÷åíèå ïîäòâåðæäàåòñÿ âå÷íûì êðóãîâûì äâèæåíèåì íåáà, êîòîðîå Àðèñòîòåëü ïðèçíàåò äîêàçàííûì. Òàêèì îáðàçîì, ïîñûëêè 1 è 2 äîëæíû áûòü èñòèííûìè. Ñð. «Ôèçèêà» VIII 6, 259b 3-28. Ïðîòèâ ýòîãî äîâîäà... Âîçìîæíîå âîçðàæåíèå è ðåøåíèå: ñóùåñòâóþò íà÷àëà äâèæåíèÿ, êîòîðûå ïðè÷èíÿþò âå÷íîå äâèæåíèå è òåì íå ìåíåå ïðèâîäÿòñÿ â äâèæåíèå àêöèäåíòàëüíî, à èìåííî íà÷àëà äâèæåíèÿ íåáåñíûõ ñôåð âíóòðè íåáåñíîé òâåðäè; âåäü êàæäàÿ èñïûòûâàåò îò áîëåå âûñîêîé âëèÿíèå (òîãî ðîäà, ÷òî îíà âåäîìà èõ äâèæåíèåì). Íà ýòî Ôîìà îòâå÷àåò ïðè ïîìîùè àðèñòîòåëåâñêîãî ðàçëè÷åíèÿ ìåæäó «àêöèäåíòàëüíî ïðèõîäÿùèì â äâèæåíèå îò ñåáÿ» è «àêöèäåíòàëüíî ïðèâîäÿùèìñÿ â äâèæåíèå 92
îò äðóãîãî» («Ôèçèêà» 259b 28-31). Äóøà çåìíîãî æèâîãî ñóùåñòâà ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå îò ñåáÿ àêöèäåíòàëüíî, ïîñêîëüêó îíà ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå îò òåëà, êîòîðîå îíà ïðèâîäèò â äâèæåíèå. Äóøà íåáåñíûõ ñôåð ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå àêöèäåíòàëüíî òîëüêî îò äðóãîãî, ïîñêîëüêó âûñøèå ñôåðû îñóùåñòâëÿþò îäíî äâèãàòåëüíîå âëèÿíèå íà íèæíèå. Ýòî êàñàåòñÿ «íåêîòîðûõ (äóøåâíûõ) íà÷àë», òî åñòü ïîä÷èíåííûõ ñôåð çâåçä, êîòîðûå ïðîèçâîäÿò êîìáèíèðîâàííûå äâèæåíèÿ (à èìåííî ïîñðåäñòâîì âëèÿíèÿ îò îäíîé èëè íåñêîëüêèõ ïîä÷èíåííûõ ñôåð), òàêèõ, êàê ïëàíåòû. Ñîãëàñíî ýòîìó àáñîëþòíî íåïîäâèæíîå, ïåðâîå íà÷àëî äâèæåíèÿ áûëî áû äóøîé ïåðâîé ñôåðû, òî åñòü ñôåðû òâåðäè. Íî ïîñêîëüêó Áîã... Çäåñü Ôîìà ñîâåðøàåò, âñå åùå ñëåäóÿ Àðèñòîòåëþ, ïîñëåäíèé øàã: îò ïåðâîãî äóøåâíîãî íà÷àëà (ïåðâîé íåáåñíîé ñôåðû) ê òðàíñöåíäåíòíîìó, áîæåñòâåííîìó íà÷àëó, ïðè÷åì îí îáðàùàåòñÿ îò àðèñòîòåëåâñêîé «Ôèçèêè» ê «Ìåòàôèçèêå». À èìåííî, «Ôèçèêà» ïðèâîäèò ê «íåïîäâèæíîìó äâèãàòåëþ», êîòîðûé äåéñòâèòåëüíî êàê íà÷àëî-äóøà ñîâåðøåííî íåïîäâèæåí ïî îòíîøåíèþ ê ôèçè÷åñêîìó äâèæåíèþ. Íî îáíàðóæèâàåòñÿ, ÷òî â ìåòàôèçè÷åñêîì îòíîøåíèè îí ìîæåò áûòü âíîâü «äâèæèìûì», ïîñêîëüêó îí óñòðåìëåí ê òðàíñöåíäåíòíîìó íà÷àëó è ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå èì êàê «æåëàííûì», òî åñòü â âûñøåé ñòåïåíè äîñòîéíûì óñòðåìëåíèÿ Áëàãîì («Ìåòàôèçèêà» XII 7). Îíî – «ïðèâåäåíèå â äâèæåíèå», êîòîðîå íàõîäèòñÿ, ñîãëàñíî ñëîâàì Àðèñòîòåëÿ, «â íåïîäâèæíîì» 24 .  òðàêòàòå «Î äóøå» III 9-10 Àðèñòîòåëü ãîâîðèò, ÷òî äóøà ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå îáúåêòîì åå ïîçíàíèÿ è ñòðåìëåíèÿ, êîòîðûé âíå åå, ò.å. ex distantia. Äóøà, òåì ñàìûì, õîòÿ è åñòü (ãîâîðÿ ôèçè÷åñêè) íåïîäâèæíîå íà÷àëî äâèæåíèÿ, îêàçûâàåòñÿ âíîâü äâèæèìûì-äâèæóùèì, ìåæäó òåëîì êàê äâèæèìûì è îáúåêòîì êàê íåïîäâèæíûì äâèæóùèì. Ôîìà ïðàâèëüíî óâèäåë ñâÿçü ìåæäó òðàêòàòàìè «Î äóøå» III 910 è «Ìåòàôèçèêà» XII 7-8 (ñì. åãî êîììåíòàðèé ê ýòîé ãëàâå «Ìåòàôèçèêè»). Ïåðâîå íà÷àëî áûòèÿ, Áîã, äâèæåò êàê öåëü, êàê ñàìî áëàãî. Îíî – òàêîé îáúåêò, ÷òî «äâèæåò» íà÷àëà-äóøè íåáåñíûõ ñôåð è çåìíûå æèâûå ñóùåñòâà, òî åñòü ïðèâîäèò ê áûòèþ è óäåðæèâàåò â íåì; îíî – «íà÷àëî, îò êîòîðîãî çàâèñèò íåáî è ïðèðîäà» (1072b 14)25 . Óïîìÿíóòûå æå õîäû... Äâà âîçðàæåíèÿ – îíè êàñàþòñÿ äâóõ äîïóùåíèé â äîêàçàòåëüñòâå áûòèÿ Áîãà, êîòîðûå ïðîèñõîäÿò èç ÿçû÷åñêîé, àðèñòîòåëåâñêîé «Ôèçèêè» è ïðîòèâîðå÷àò õðèñòèàíñêîìó ó÷åíèþ, à èìåííî, – ÷òî ñóùåñòâóåò âå÷íîå äâèæåíèå è ÷òî íåáåñíûå òåëà èìåþò äóøè. Îòâåò Ôîìû íà îáà âîçðàæåíèÿ: äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà íå çàâèñèò îò ýòèõ äâóõ äîïóùåíèé, êîòîðûå òîëüêî îòÿã÷àþò åãî è ïîòîìó íå ÿâëÿþòñÿ íåîáõîäèìûìè äëÿ âûâîäà â äîêàçàòåëüñòâå. 93
Íî Ôèëîñîô ïðîâîäèò... Òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà: îíî îñíîâûâàåòñÿ íà àðãóìåíòå èç àðèñòîòåëåâñêîé «Ìåòàôèçèêè» II 2 è äîïîëíÿåò ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî, îñîáåííî â îòíîøåíèè ýëèìèíàöèè áåñêîíå÷íî ìíîãèõ ïðè÷èí â ïîëüçó îäíîé ïåðâîé. Ñõåìà äîêàçàòåëüñòâà: I Ñðåäíèå ïðè÷èíû íåêîåãî ðÿäà (âêëþ÷àþùåãî ïîñëåäíþþ, ñðåäíþþ è ïåðâóþ) â ñëó÷àå, åñëè ïåðâàÿ óñòðàíåíà, íå äâèæóòñÿ. II Áåñêîíå÷íî ìíîãèå óïîðÿäî÷åííûå ïðè÷èíû ñóòü ñðåäíèå ïðè÷èíû è ò. ä. III Áåñêîíå÷íî ìíîãèå óïîðÿäî÷åííûå ïðè÷èíû íå äâèæóòñÿ. Òàêèì îáðàçîì, äîëæíî áûòü êîíå÷íîå ÷èñëî ïðè÷èí, âêëþ÷àþùåå ïåðâóþ. Ñð. âûøå, îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî äîêàçàòåëüñòâà, àðãóìåíò «ïðîòèâ äîïóùåíèÿ áåñêîíå÷íî ìíîãèõ ïðè÷èí», Ñ. 91–93. Ìîæíî è ... ×åòâåðòîå äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà: îíî ñîîòâåòñòâóåò ÷åòâåðòîìó â S. th. è îïèðàåòñÿ, êàê è òî, íà àðèñòîòåëåâñêèé àðãóìåíò â «Ìåòàôèçèêå» II 1. II Áîëåå èëè ìåíåå èñòèííîå èìååò ïðè÷èíîé íàèâûñøåå èñòèííîå. I Íàèâûñøåå èñòèííîå åñòü íàèâûñøåå ñóùåå (=ïåðâîïðè÷èíà áûòèÿ). III Áîëåå èëè ìåíåå èñòèííîå èìååò ïðè÷èíîé íàèâûñøåå ñóùåå (=ïåðâîïðè÷èíó áûòèÿ). Äëÿ ïîíèìàíèÿ ýòîãî äîêàçàòåëüñòâà âàæíî òî, ÷òî â ñëó÷àå ïîíÿòèÿ íàèâûñøåãî èñòèííîãî è ñóùåãî ñëåäóåò ïðèíÿòü âî âíèìàíèå ïðèíöèï àíàëîãèè è ïðè÷èííîñòè (ñì. Ïðèëîæåíèå, IV, Ñ. 154 è ñë.). Ê ýòîìó æå... Ïÿòîå äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà, êîòîðîå ñîîòâåòñòâóåò ïÿòîìó â S. th., èìååò ñëåäóþùóþ ñõåìó: I Ïðîòèâîïîëîæíûå [âåùè], êîòîðûå âñåãäà èëè ïî áîëüøåé ÷àñòè ñîãëàñîâàíû âî èìÿ îäíîé öåëè, íàõîäÿòñÿ ïîä óïðàâëåíèåì îäíîé îõâàòûâàþùåé èõ öåëåâîé ïðè÷èíû. II Ïðèðîäíûå âåùè ñóòü ïðîòèâîïîëîæíûå è ò.ä. III Ïðèðîäíûå âåùè íàõîäÿòñÿ ïîä óïðàâëåíèåì îäíîé îõâàòûâàþùåé èõ öåëåâîé ïðè÷èíû. Ýòî äîêàçàòåëüñòâî îòëè÷àåòñÿ îò äîêàçàòåëüñòâà â S. th. â òîé ìåðå, â êàêîé îíî ïðèáëèæàåòñÿ ê èñòî÷íèêó ó Èîàííà Äàìàñêèíà.  S.th. öåëåñîîáðàçíîñòü õàðàêòåðèçóåòñÿ ñîîáðàçíîñòüþ ñ ðàçóìîì, (÷òî ïðèâîäèò äàëåå, ïîñêîëüêó ïðèðîäíûå âåùè íå îáëàäàþò ðàçóìîì, ê íåîáõîäèìîìó çàêëþ÷åíèþ î òðàíñöåíäåíòíîì ðàçóìå êàê öåëåâîé ïðè÷èíå). Çäåñü æå, â S.c.G., íàïðîòèâ, öåëåñîîáðàçíîñòü îïðåäåëÿåòñÿ (ñëó÷àþùåéñÿ âñåãäà èëè ïî áîëüøåé ÷àñòè) ñîãëàñîâàííîñòüþ ïðîòèâîïîëîæíîãî ðàäè åäèíîé öåëè. Ïðè ýòîì, êàê è ó Äàìàñêèíà, èìåþòñÿ â âèäó íå èñêëþ÷è94
òåëüíî æèâûå ñóùåñòâà, íî â ðàâíîé ìåðå ïðèðîäíûå íà÷àëà, êîòîðûå, îáëàäàÿ ïðîòèâîïîëîæíûìè ñâîéñòâàìè, ñîâìåñòíî êîìáèíèðóþòñÿ â ïðèðîäíûõ ïðîöåññàõ (èíà÷å â S. th.).  îñòàëüíîì ýòîò õîä äîêàçàòåëüñòâà âûÿâëÿåò èíäóêòèâíóþ ñòðóêòóðó 26 . Ãëàâà 15. ×òî Áîã âå÷åí ...Äàëåå. Ìû âèäèì... Ïðèâåäåííîå çäåñü äîêàçàòåëüñòâî âå÷íîñòè Áîãà ñîäåðæèò îäíîâðåìåííî è äîêàçàòåëüñòâî Åãî ñóùåñòâîâàíèÿ è ñîîòâåòñòâóåò òðåòüåìó äîêàçàòåëüñòâó â S. th. II Òî, ÷òî ìîæåò áûòü è íå áûòü, çàâèñèò, êàê îò ïðè÷èíû, èëè îò ÷åãî òî âîçìîæíîãî è äàëåå in infinitum, èëè îò ÷åãî-òî íåîáõîäèìîãî. Ïåðâûé ÷ëåí àëüòåðíàòèâû èñêëþ÷àåòñÿ, íà îñíîâàíèè ðàíåå äàííîãî â ïåðâîì è âòîðîì äîêàçàòåëüñòâàõ àðãóìåíòà ïðîòèâ áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà â ñôåðå ïðè÷èí. Âñå æå íåîáõîäèìîå... I Íåîáõîäèìîå åñòü èëè îòíîñèòåëüíî íåîáõîäèìîå, çàâèñÿùåå îò äðóãèõ ïðè÷èí in infinitum; èëè àáñîëþòíî, ñàìî ïî ñåáå íåîáõîäèìîå. Çäåñü òàêæå èñêëþ÷àåòñÿ ïåðâûé ÷ëåí àëüòåðíàòèâû ñ âîçìîæíûì ðåãðåññîì in infinitum. Îòñþäà ñëåäóåò: III òî, ÷òî ìîæåò áûòü èëè íå áûòü, çàâèñèò îò àáñîëþòíî íåîáõîäèìîãî.
{
{
95
ÊÎÌÌÅÍÒÀÐÈÉ Ê ÑÓÌÌÅ ÒÅÎËÎÃÈÈ I 2, 1-3
Âîïðîñ 2 Ãëàâà 1 ßâëÿåòñÿ ëè ñàìî ïî ñåáå èçâåñòíûì òî, ÷òî Áîã åñòü Îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî... Çäåñü Ôîìà ïðèâîäèò òðè äîâîäà (ïîñëåäîâàòåëåé Àíñåëüìà), êîòîðûå, êàê êàæåòñÿ, ãîâîðÿò â ïîëüçó òîãî, ÷òî ñóùåñòâîâàíèå Áîãà ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå. Ôîìà èçëàãàåò èõ êàê âîçðàæåíèÿ ïðîòèâ ñîáñòâåííîé ïîçèöèè. 1. Âåäü... íàçûâàåòñÿ ... Ïåðâûé äîâîä îñíîâûâàåòñÿ íà åñòåñòâåííîì, «âëîæåííîì â ÷åëîâåêà» çíàíèè î Áîãå è Åãî ñóùåñòâîâàíèè, ñîãëàñíî ñëîâàì Èîàííà Äàìàñêèíà. 2. Êðîìå òîãî, «ñàìèì ïî ñåáå èçâåñòíûì» íàçûâàåòñÿ òî... Âî âòîðîì äîâîäå Ôîìà ïî÷òè áóêâàëüíî èçëàãàåò àíñåëüìîâ àðãóìåíò è ñâÿçûâàåò åãî ñ îñíîâíûì çíà÷åíèåì «ñàìî ïî ñåáå èçâåñòíîãî»27 , à èìåííî – òî, ÷òî íåïîñðåäñòâåííî ïîñòèãàåòñÿ â ñâîåì ïîíÿòèè (íàïðèìåð, öåëîå áîëüøå, ÷åì åãî ÷àñòü). Íî, ñîãëàñíî Àíñåëüìó æå, ïîä èìåíåì (ïîíÿòèåì) «Áîã» íåïîñðåäñòâåííî ïîñòèãàåòñÿ, ÷òî Îí åñòü òî, «ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå». È îíî çàêëþ÷àåò â ñåáå ðåàëüíîå áûòèå, ïîñêîëüêó òàêîâîå «áîëüøå», ÷åì áûòèå ïðîñòî ìûñëèìîå. 3. Êðîìå òîãî... Àðãóìåíòàöèÿ â òðåòüåì âîçðàæåíèè ôîðìàëüíî ÿâëÿåòñÿ òîé æå ñàìîé, ÷òî è óæå èñïîëüçîâàííàÿ Ïëàòîíîì ïðîòèâ ñîôèñòà (Ïðîòàãîðà) â «Òåýòåòå» (22, 171b). Àâãóñòèí ïåðåíÿë ýòîò àðãóìåíò â êîíòåêñòå ñâîåãî äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà (â Sîliloquia è De libero arbitrio), êîòîðîå âûâîäèò çàêëþ÷åíèå îò èñòèííîãî ê ñàìîé èñòèíå, ê Áîãó. Íî ïðîòèâ ýòîãî... Âîçðàæåíèÿì ïðîòèâîïîñòàâëåí êîíòðàðãóìåíò28 : à èìåííî, ÷òî, ñîãëàñíî àðèñòîòåëåâñêîìó ó÷åíèþ, ïðîòèâîïîëîæíîå ïî îòíîøåíèþ ê òîìó, ÷òî «èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå», íåìûñëèìî, ïîñêîëüêó îíî èñêëþ÷åíî, â òî âðåìÿ êàê íåáûòèå Áîãà ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî. 96
 «Ìåòàôèçèêå» IV 3 Àðèñòîòåëü ó÷èò, ÷òî îáùèå àêñèîìû, êàê, íàïðèìåð, àêñèîìà êîíòðàäèêöèè, ñóòü «íàèáîëåå äîñòîâåðíûå íà÷àëà», «â îòíîøåíèè êîòîðûõ íåâîçìîæíî îáìàíóòüñÿ» (1005b 8 è ñë.). Âî «Âòîðîé Àíàëèòèêå» I 2, 72a 15 è ñë. è 10, 76b 23 è ñë. îò îáùèõ àêñèîì, êîòîðûå êàæäûé äîëæåí ïðèíÿòü ñ íåîáõîäèìîñòüþ (è ïî îòíîøåíèþ ê êîòîðûì, òàêèì îáðàçîì, íå ìîæåò áûòü ïðîòèâîïîëîæíîãî), îòëè÷àþòñÿ îñîáûå íà÷àëà äîêàçàòåëüñòâà â îòäåëüíûõ íàóêàõ – îïðåäåëåíèÿ, ãèïîòåçû, ïîñòóëàòû, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ íåîáõîäèìûìè òîëüêî äëÿ çíàòîêà â ñîîòâåòñòâóþùåé íàóêå, à ó÷àùåìóñÿ äîëæíû áûòü ÿñíû ëèøü îò÷àñòè, à îò÷àñòè íåÿñíû (òàêîâû, íàïðèìåð, ïîñòóëàòû). Îòâå÷àþ... Ïîçèöèÿ Ôîìû çàêëþ÷àåòñÿ â äâîÿêîì ðàçëè÷åíèè, êîòîðîå îí óæå ïðèâåë â S.c.G. I 11, ñëåäóÿ àðèñòîòåëåâñêîìó ó÷åíèþ î ïîçíàíèè: (à) ðàçëè÷åíèå ìåæäó èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå è èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå è äëÿ íàñ (òî åñòü, ìåæäó èíòåëëèãèáåëüíûì è ÷óâñòâåííûì, îáùèì è åäèíè÷íûì, ïðè÷èíîé è äåéñòâèåì). Ïåðâîå ïîÿñíÿåòñÿ ïðèìåðîì îïðåäåëåíèÿ ñóùíîñòè: «÷åëîâåê åñòü æèâîå ñóùåñòâî». Âûñêàçûâàíèå «Áîã åñòü», â àíñåëüìîâñêîì ñìûñëå, òàêæå ïîíèìàåòñÿ êàê âûñêàçûâàíèå î ñóùíîñòè. (b) Ðàçëè÷åíèå, â ñëó÷àå èçâåñòíîãî ïî ñåáå, ìåæäó îáùèìè è ÷àñòíûìè íà÷àëàìè. Ñîãëàñíî Àðèñòîòåëþ, îáùèå íà÷àëà ïðåäøåñòâóþò âñåì íàóêàì è ïîñòèãàþòñÿ êàæäûì ÷åëîâåêîì êàê íåîáõîäèìûå (è, ò.î., ïðîòèâîïîëîæíîå èì íåâîçìîæíî); íàïðîòèâ, ÷àñòíûå îòíîñÿòñÿ ê îòäåëüíûì íàóêàì è ïîñòèãàþòñÿ â ñâîåé íåîáõîäèìîñòè òîëüêî òåìè, êòî îáó÷åí â ýòèõ íàóêàõ.  êà÷åñòâå ïðèìåðîâ îáùåãî íà÷àëà Ôîìà ïðèâîäèò ïðåäñòàâëåíèÿ, êàñàþùèåñÿ «ñóùåãî è íå-ñóùåãî, öåëîãî è ÷àñòè», òî åñòü ïðèíöèï êîíòðàäèêöèè – òî æå ñàìîå â òîì æå îòíîøåíèè íå ìîæåò îäíîâðåìåííî áûòü (÷åì-òî) è íå áûòü, è, çàòåì, ïðèíöèï, ñîãëàñíî êîòîðîìó öåëîå áîëüøå ñâîåé ÷àñòè. (ñ) Ðåøåíèå ïðîáëåìû: ÷òî êàñàåòñÿ âûñêàçûâàíèÿ, ÷òî Áîã åñòü, êîòîðîå, ïîíèìàåìîå â äóõå Àíñåëüìà, íå òîëüêî ÿâëÿåòñÿ óòâåðæäåíèåì ñóùåñòâîâàíèÿ, íî îäíîâðåìåííî è ïîíèìàíèåì ñóùíîñòè Áîãà, òî îíî, ñ îäíîé ñòîðîíû, – ñàìî ïî ñåáå èçâåñòíîå íà÷àëî, íî ñ äðóãîé ñòîðîíû – íå îáùåå, à ÷àñòíîå íà÷àëî, îòíîñÿùååñÿ ê òåîëîãèè. È ïîñêîëüêó îíî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå, íî íå äëÿ íàñ, òî åãî åùå ñëåäóåò äîêàçàòü â ýòîé íàóêå ïîñðåäñòâîì äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðîå èñõîäèò èç áîëåå èçâåñòíîãî äëÿ íàñ, à èìåííî îò äåéñòâèé Áîãà â òâîðåíèè, êàê ýòî è ïðîèñõîäèò â äîêàçàòåëüñòâàõ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû. ...îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî... Ôîìà äàåò îòâåòû íà âîçðàæåíèÿ, îáñóæäàÿ èõ èñõîäÿ èç (àðèñòîòåëåâñêîãî) ðàçëè÷åíèÿ ìåæäó ñàìî ïî ñåáå èçâåñòíûì è èçâåñòíûì äëÿ íàñ. 97
Îòâåò íà ïåðâîå âîçðàæåíèå: äåéñòâèòåëüíî, çíàíèå î áûòèè/ ñóùåñòâîâàíèè Áîãà «âëîæåíî â íàñ åñòåñòâåííûì îáðàçîì» (ñîãëàñíî ñëîâàì Äàìàñêèíà), íî îíî (áûòèå, ñîðàçìåðíîå Áîãó) íå åñòü èçâåñòíîå ñàìî ïî ñåáå, à òîëüêî èçâåñòíîå äëÿ íàñ, òî åñòü Áîã â ýòîì ñëó÷àå ïîçíàí íàìè òîëüêî î÷åíü íåÿñíî è ïîñðåäñòâîì îáðàçîâ, à èìåííî, â òîé ìåðå, â êàêîé Îí åñòü ïðè÷èíà áëàæåíñòâà, ê êîòîðîìó ìû ñòðåìèìñÿ. (Ïîòîìó ýòî çíàíèå åäâà ëè ìîæåò ñëóæèòü ïåðâîé ïîñûëêîé èíäóêòèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà.) Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî... Îòâåò Ôîìû íà âòîðîå âîçðàæåíèå ñîâåðøàåòñÿ òåìè æå äâóìÿ øàãàìè, ÷òî è â S.c.G. I 11: âî-ïåðâûõ íå êàæäûé ñâÿçûâàåò ñ èìåíåì Áîãà àíñåëüìîâî ïîíÿòèå Åãî ñóùíîñòè, – ÷òî Îí åñòü òî, «ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå÷òî áîëüøåå íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî», òî åñòü áûòèå/ñóùåñòâîâàíèå Áîãà äëÿ íàñ íå ÿâëÿåòñÿ ñàìî ïî ñåáå èçâåñòíûì. Âî-âòîðûõ, åñëè äàæå ïðèíÿòü ýòî, òî èç ïîìûñëåííîé ñóùíîñòè Áîãà ïîñëåäóåò òîëüêî ìûñëèìîå, à íå ðåàëüíîå áûòèå. Ãäå ñóùåñòâîâàíèå ïðèíèìàåòñÿ êàê äåéñòâèòåëüíîå, òàì è ñóùíîñòü äîëæíà áûòü ïðèíÿòà êàê äåéñòâèòåëüíàÿ, òî åñòü êàê ñóùíîñòü äåéñòâèòåëüíî ñóùåãî. Íî äåéñòâèòåëüíîå ñóùåñòâîâàíèå Áîãà íåêîòîðûìè îòðèöàåòñÿ è äîëæíî áûòü ñíà÷àëà äîêàçàííûì (ñð. ïîÿñíåíèÿ âûøå, ê S.c.G. I 11). Îòíîñèòåëüíî òðåòüåãî... Îòâåò íà òðåòüå âîçðàæåíèå: «ïåðâàÿ èñòèíà èçâåñòíà íàì íå ñàìà ïî ñåáå», ïîñêîëüêó îíà âçàèìîñâÿçàíà ñ ïåðâîé ïðè÷èíîé áûòèÿ è, êàê è òà, äîëæíà áûòü îáíàðóæåíà â äëèòåëüíîì ìåòàôèçè÷åñêîì õîäå äîêàçàòåëüñòâà. Ãëàâà 2 Äîêàçóåìî ëè òî, ÷òî Áîã åñòü Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî... Ôîìà èçëàãàåò ïðåæäå âñåãî òðè âîçðàæåíèÿ ïðîòèâ ñîáñòâåííîé ïîçèöèè, ñîãëàñíî êîòîðîé ñóùåñòâîâàíèå Áîãà äîêàçóåìî. Îíè ñîîòâåòñòâóþò ôèäåèñòè÷åñêîé òî÷êå çðåíèÿ, êîòîðàÿ ïîëàãàåò ñóùåñòâîâàíèå Áîãà ïðåäìåòîì âåðû. 1. Âåäü òî ... Ïåðâîå âîçðàæåíèå òîëêóåò ñóùåñòâîâàíèå Áîãà êàê ïîñòóëàò âåðû è îñíîâûâàåòñÿ íà ñëîâàõ Ïàâëà èç ïîñëàíèÿ ê Åâðåÿì. 2. Êðîìå òîãî... Äåäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà (êàê ó Àíñåëüìà) âêëþ÷àåò Åãî â ñåáÿ â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà, â âèäå ïîíÿòèÿ î ñóùíîñòè Áîãà. Íî ìû íå îáëàäàåì ïîíèìàíèåì ñóùíîñòè Áîãà. Ñëåäîâàòåëüíî... 3. Êðîìå òîãî... Èíäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî, èñõîäÿùåå èç äåéñòâèé Áîãà (â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà) òàêæå íåâîçìîæíî, ïîñêîëüêó ïðè÷èíà, Áîã, íåñðàâíèìî ïðåâîñõîäèò äåéñòâèÿ. 98
Íî ïðîòèâ ýòîãî... Êîíòðàðãóìåíò, âíîâü ñî ññûëêîé íà ñëîâà Ïàâëà. Îòâå÷àþ... Ôîìà îáîñíîâûâàåò ñâîþ ïîçèöèþ ïîñðåäñòâîì àðèñòîòåëåâñêîãî ðàçëè÷åíèÿ («Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 13) ìåæäó äåäóêòèâíûì è èíäóêòèâíûì äîêàçàòåëüñòâîì. Äåäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî îáîñíîâûâàåò òî, êàê îáñòîèò äåëî ñ íåêîòîðûì ïðåäìåòîì, èñõîäÿ èç åãî ïðè÷èíû, êîòîðàÿ çàêëþ÷àåò â ñåáÿ åãî ñóùíîñòíîå ïîíÿòèå. Èíäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî, íàïðîòèâ, âûâîäèò èç äåéñòâèé ñóùåñòâîâàíèå èõ ïðè÷èíû. Äåéñòâèÿ è ïðè÷èíà îòíîñÿòñÿ äðóã ê äðóãó êàê áîëåå èçâåñòíîå äëÿ íàñ, êîòîðîå íàëè÷åñòâóåò â ÷óâñòâåííîì îïûòå, ê áîëåå èçâåñòíîìó ñàìîìó ïî ñåáå, èíòåëëèãèáåëüíîìó, êîòîðîå îòêðûâàåòñÿ è ïîñòèãàåòñÿ èíòåëëåêòîì. Ïóòü îò äåéñòâèé ê ïðè÷èíå – èíäóêòèâíûé, ïóòü îò ïðè÷èíå ê äåéñòâèÿì, ïîäëåæàùèì îïðåäåëåíèþ, – äåäóêòèâíûé. Åñëè äàæå íåâîçìîæíî äîêàçàòü ñóùåñòâîâàíèå Áîãà äåäóêòèâíî èç Åãî ñóùíîñòè, òî ìîæíî âñå æå âûâåñòè èíäóêòèâíî, èñõîäÿ èç Åãî äåéñòâèé â òâîðåíèè. ...îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî ... Ïåðâîìó âîçðàæåíèþ Ôîìà ïðîòèâîïîñòàâëÿåò ðàçëè÷åíèå ìåæäó ïîñòóëàòàìè âåðû â ñòðîãîì ñìûñëå è äðóãèìè, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ ñêîðåå ïðåàìáóëàìè âåðû è êîòîðûå â òîé ìåðå ïðèíèìàþòñÿ íà âåðó, â êàêîé îíè ìîãóò áûòü ïîíÿòû ðàçóìîì. Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî... Âòîðîå âîçðàæåíèå èñõîäèò èç äåäóêòèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà ñ ïîíÿòèåì ñóùíîñòè â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà. Íî â èíäóêòèâíîì äîêàçàòåëüñòâå ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà äåëî îáñòîèò íå òàê; îíî èñõîäèò, êàê áûëî èçëîæåíî, èç íåêîòîðûõ äåéñòâèé Áîãà, êîòîðûå çäåñü ïðèíèìàþòñÿ â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà äîêàçàòåëüñòâà. Îòíîñèòåëüíî òðåòüåãî... Òðåòüå âîçðàæåíèå âåðíî â îòíîøåíèè ïîçíàíèÿ ñóùíîñòè Áîãà, îäíàêî íå â îòíîøåíèè ïîçíàíèÿ ïðîñòî Åãî áûòèÿ. Ãëàâà 3 Åñòü ëè Áîã? Îòíîñèòåëüíî òðåòüåãî... Ïðåæäå ÷åì èçëîæèòü ñâîè äîêàçàòåëüñòâà ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà â îñíîâíîé ÷àñòè, Ôîìà ïðèâîäèò ñëåäóþùèå äâà âîçðàæåíèÿ, êàñàþùèåñÿ Áîãà êàê íàèâûñøåé öåëåâîé ïðè÷èíû. 1.  ñëó÷àå, åñëè îäíà èç ïðîòèâîïîëîæíîñòåé... Ïåðâîå âîçðàæåíèå èñõîäèò èç ñóùåñòâîâàíèÿ çëà â ìèðå – íàðÿäó ñ Áîãîì êàê áåñêîíå÷íûì áëàãîì, íå ìîãëî áû áûòü çëà, êàê ïðîòèâîïîëîæíîãî. 99
2. Êðîìå òîãî... Âòîðîå âîçðàæåíèå: Áîã ÿâëÿåòñÿ èçëèøíèì íà÷àëîì – äëÿ îáúÿñíåíèÿ ïðèðîäû è ÷åëîâåêà äîâîëüíî ñàìîé ïðèðîäû êàê (öåëåâîãî) íà÷àëà è ÷åëîâå÷åñêîé äóøè (îáëàäàþùåé ðàçóìîì è âîëåé). Íî ïðîòèâ... Êîíòðàðãóìåíò îñíîâûâàåòñÿ íà ìåñòå èç Èñõîäà29 . Îòâå÷àþ... Äàëåå Ôîìà èçëàãàåò ïÿòü äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà. Ïåðâîå âåäåò àðãóìåíòàöèþ, èñõîäÿ èç íàëè÷èÿ äâèæåíèÿ â ìèðå. Ìû âîñïðîèçâîäèì äîêàçàòåëüñòâî, ñëåäóÿ òåêñòó, â åãî èíäóêòèâíîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè. Öèôðû I, II, III, íàïðîòèâ, îáîçíà÷àþò ëîãè÷åñêóþ ïîñëåäîâàòåëüíîñòü (ñîãëàñíî ïåðâîé ôèãóðå ñèëëîãèçìà). (à) Íèæíÿÿ ïîñûëêà èñõîäèò èç ÷óâñòâåííîãî îïûòà â îòíîøåíèè õîòÿ áû îäíîé äâèæóùåéñÿ âåùè, ñóùåñòâóþùåé â ìèðå, è ñâÿçûâàåò åå ñ ïðè÷èíîé äâèæåíèÿ (êàê Àðèñòîòåëü â «Ôèçèêå» VII 1). Çäåñü íå ñëåäóåò ïîíèìàòü äâèæåíèå íè òîëüêî êàê ôèçè÷åñêîå (â ñîâðåìåííîì ñìûñëå)30 , íè òîëüêî êàê ìåòàôèçè÷åñêîå (íàïðèìåð, êàê äâèæåíèå íåòåëåñíîãî ñóùåãî). Ñêîðåå, â îòíîøåíèè ÷óâñòâåííûõ âåùåé, îíî ÿâëÿåòñÿ îäíèì è òåì æå äâèæåíèåì, êîòîðîå îáëàäàåò êàê ôèçè÷åñêèì àñïåêòîì, òàê è îíòîëîãè÷åñêè-ìåòàôèçè÷åñêèì (ïåðåõîä îò ïîòåíöèàëüíîãî áûòèÿ äâèæèìîé âåùè ê àêòóàëüíîìó). Ýòî èìååò çíà÷åíèå äëÿ äâèæåíèÿ â îòíîøåíèè âñåõ êàòåãîðèé: ñóáñòàíöèè, êîëè÷åñòâà, êà÷åñòâà è ìåñòà. Îäíàêî óæå ó Àðèñòîòåëÿ äîêàçàòåëüñòâî îò äâèæåíèÿ âåëîñü èñõîäÿ èç äâèæåíèÿ îòíîñèòåëüíî ìåñòà, ïîñêîëüêó, ñîãëàñíî åìó, íàèáîëåå ñèëüíûì ÿâëÿåòñÿ îáðàòíîå çàêëþ÷åíèå î ïðèíöèïå äóøè êàê íà÷àëà â ñëó÷àå æèâûõ ñóùåñòâ. Íèæíÿÿ ïîñûëêà îáðàçóåòñÿ òàê íàçûâàåìûì ïîñòóëàòîì ïðè÷èíû: «âñå, ÷òî äâèæåòñÿ, äâèæåòñÿ ÷åì-ëèáî äðóãèì». Îí âûâåäåí èíäóêòèâíûì ïóòåì èç îòäåëüíûõ ñëó÷àåâ äâèæóùèõñÿ âåùåé, ïîñòèæèìûõ â îïûòå. Åãî ñîäåðæàíèå íå ïðîñòî òî, ÷òî êàæäîå äâèæèìîå âîîáùå èìååò ïðè÷èíó äâèæåíèÿ (÷òî äîëæíî áûòü ïîíÿòíî è òàê, áëàãîäàðÿ èíäóêöèè), íî òî, ÷òî ïðè÷èíà äâèæåíèÿ îòëè÷íà îò äâèæóùåãîñÿ êàê òàêîâîãî, ñëåäîâàòåëüíî, ÷òî îíî «ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî äðóãèì»31 . Ýòî ïîäòâåðæäàåòñÿ èç îïðåäåëåíèÿ äâèæåíèÿ (Àðèñòîòåëü, «Ôèçèêà» III 1-2), ñîãëàñíî êîòîðîìó äâèæèìîå åñòü àêòóàëüíîñòü ïîòåíöèàëüíîãî, êàê òàêîâîãî, ïîñêîëüêó îíî íå íàõîäèòñÿ íè â ïîòåíöèè, íè â àêòå. È îíî íå ìîæåò áûòü òåì æå ñàìûì â îòíîøåíèè òîãî æå ñàìîãî, òî åñòü òîãî æå ñàìîãî äâèæåíèÿ, áûòü îäíîâðåìåííî è â ïîòåíöèè è â àêòå, äâèæèìûì è äâèæóùèì. Ïîòåíöèàëüíîñòü è àêòóàëüíîñòü ïî îòíîøåíèþ ê òîìó æå ñàìîìó äâèæåíèþ äîëæíû ðàñïðåäåëÿòüñÿ ïî äâóì ðàçëè÷àþùèìñÿ íà÷àëàì. 100
(b) Âåðõíÿÿ ïîñûëêà ââîäèò äèçúþíêöèþ ïî îòíîøåíèþ ê äâèæóùåìó: èëè îíî äâèæåòñÿ ÷åì-òî äðóãèì, êîòîðîå ñàìî äâèæåòñÿ îïÿòü-òàêè äðóãèì in infinitum, èëè æå íåïîäâèæíûì äâèæóùèì32 . Îäíàêî ïåðâûé ÷ëåí äèçúþíêöèè, ðåãðåññ in infinitum, èñêëþ÷àåòñÿ, è, òàêèì îáðàçîì, ñëåäóåò (ñ) çàêëþ÷åíèå, êîòîðîå ïðèâîäèò ê ñóùåñòâîâàíèþ íåïîäâèæíîãî äâèæóùåãî, ñâÿçàííîãî ñ ñóùåñòâóþùèìè äâèæèìûìè âåùàìè, èç êîòîðûõ èñõîäèò íèæíÿÿ ïîñûëêà. Ñõåìà äîêàçàòåëüñòâà: II Äâèæèìîå èìååò ïðè÷èíîé (äâèæèìîå) äâèæóùåå. I Äâèæèìîå äâèæóùåå èìååò ïðè÷èíîé èëè äâèæèìîå äâèæóùåå è òàê in infinitum, èëè íåïîäâèæíîå äâèæóùåå. III Äâèæèìîå èìååò ïðè÷èíîé íåïîäâèæíîå äâèæóùåå. Îòíîñèòåëüíî II: èçëîæåíèå òàê íàçûâàåìîãî ïîñòóëàòà ïðè÷èíû ñëåäóåò èíäóêòèâíî èç ïîíÿòèé ïîòåíöèàëüíîãî è àêòóàëüíîãî: 1. Ïîòåíöèàëüíîå èìååò ïðè÷èíîé àêòóàëüíîå, êîòîðîå (èëè èäåíòè÷íî ñ ïîòåíöèàëüíûì, èëè) îòëè÷íî îò ïîòåíöèàëüíîãî. 2. Äâèæèìîå ÿâëÿåòñÿ ïîòåíöèàëüíûì. 3. Äâèæèìîå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå àêòóàëüíûì, êîòîðîå îòëè÷íî îò íåãî. Îòíîñèòåëüíî I: Ðåãðåññ äâèæèìîãî äâèæóùåãî â áåñêîíå÷íîñòü èñêëþ÷àåòñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì: 1’. Äâèæèìîå-äâèæóùåå (êàê ñðåäíåå ìåæäó äâèæèìûì êàê ïîñëåäíèì è íåïîäâèæíûì äâèæóùèì êàê ïåðâûì) íå äâèæåòñÿ áåç ïåðâîãî. 2’. Áåñêîíå÷íî ìíîãèå äâèæóùèåñÿ ñóòü äâèæèìûå-äâèæóùèå áåç ïåðâîãî. 3’. Áåñêîíå÷íî ìíîãèå äâèæóùèåñÿ íå äâèæóòñÿ. Íî â òàêîì ñëó÷àå òàêæå íå ñóùåñòâóåò è äâèæèìîãî, ÷òî ïðîòèâîðå÷èò ïðèíÿòîìó â ïîñûëêå II. Ýòè àðãóìåíòû â èíäóêòèâíîé ôîðìå ïðîÿñíÿþò ïîíÿòèÿ ñðåäíåãî è ïåðâîãî äâèæóùåãî. Òîëüêî ïåðâîäâèæóùåå ÿâëÿåòñÿ â ïîëíîì ñìûñëå ïðè÷èíîé. (Ñì. Ïðèëîæåíèÿ II è IV (îòíîñèòåëüíî êðèòèêè petitio principii*)).
{ {
*
[Seidl H., Thomas von Aquin. Die Gottesbeweise in der «Summe gegen die Heiden» und der «Summe der Theologie». Hamburg, 1996.] 101
Âòîðîé ïóòü... Âòîðîå äîêàçàòåëüñòâî ðîäñòâåííî ïåðâîìó. Îáùåìó ïîíÿòèþ äâèæóùåãî â ïåðâîì ñîîòâåòñòâóåò âî âòîðîì óçêîå ïîíÿòèå äåéñòâóþùåé ïðè÷èíû. Îíî ïîëó÷àåòñÿ èç îïûòà îòíîñèòåëüíî óïîðÿäî÷åííûõ äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí. (à) Èç íåãàòèâíîãî óòâåðæäåíèÿ, ÷òî íè÷òî íå ÿâëÿåòñÿ ñâîåé ñîáñòâåííîé ïðè÷èíîé (ñîãëàñíî òàê íàçûâàåìîìó ïîñòóëàòó ïðè÷èíû, ñì. ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî), ïîçèòèâíî ïîëó÷àåòñÿ íèæíÿÿ ïîñûëêà, – ÷òî âåùè â ìèðå çàâèñÿò îò äåéñòâóþùåé ïðè÷èíû. (b) Âåðõíÿÿ ïîñûëêà ïåðåõîäèò ê èñêëþ÷åíèþ óãðîçû ðåãðåññà äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí â áåñêîíå÷íîñòü. Äèçúþíêòèâíàÿ àëüòåðíàòèâà â ñëó÷àå ìíîãèõ óïîðÿäî÷åííûõ ïðè÷èí òàêîâà, ÷òî îíè çàâèñÿò îò ïåðâîé ïðè÷èíû. (ñ) Çàêëþ÷åíèå, íàêîíåö, ïðèõîäèò ê ñóùåñòâîâàíèþ ïåðâîé äåéñòâóþùåé ïðè÷èíû. Ñõåìà äîêàçàòåëüñòâà: II Âåùè, ñóùåñòâóþùèå â ìèðå, çàâèñÿò îò äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí. I Äåéñòâóþùèå ïðè÷èíû çàâèñÿò èëè îò äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí, êîòîðûå îïÿòü-òàêè ïðèâîäÿòñÿ â äåéñòâèå äðóãèìè, è äàëåå in infinitum; èëè îò íå ïðèâîäèìîé â äåéñòâèå íè÷åì äðóãèì ïåðâîé äåéñòâóþùåé ïðè÷èíû. III Âåùè, ñóùåñòâóþùèå â ìèðå, çàâèñÿò îò ïåðâîé äåéñòâóþùåé ïðè÷èíû. Îòíîñèòåëüíî I: äîêàçàòåëüñòâî ïî÷òè ïîëíîñòüþ çàíèìàåò îòêëîíåíèå áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà â äåéñòâóþùèõ ïðè÷èíàõ. Àðãóìåíò òàêîé æå, ÷òî è â ïåðâîì äîêàçàòåëüñòâå, ñì. âûøå, 1’-3’, òîëüêî çäåñü âìåñòî äâèæèìîãî-äâèæóùåãî – äåéñòâóþùèå ïðè÷èíû, ïðèâåäåííûå â äåéñòâèå äðóãèìè33 . Ýòîò àðãóìåíò âçÿò èç àðèñòîòåëåâñêîé «Ìåòàôèçèêè» II 2. Òðåòèé ïóòü... Òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò èç âîçíèêàþùèõ è óíè÷òîæàþùèõñÿ åäèíè÷íûõ âåùåé, ñóùåñòâóþùèõ â ìèðå è îáíàðóæèâàþùèõñÿ â îïûòå.  îíòîëîãè÷åñêè-ìåòàôèçè÷åñêîì àñïåêòå îíè ñóòü «âîçìîæíûå» ïî îòíîøåíèþ ê áûòèþ è íåáûòèþ (êîíòèíãåíòíûå)34 . (à) Íèæíÿÿ ïîñûëêà ñâÿçûâàåò ýòî âîçìîæíîå, âîçíèêàþùåå è óíè÷òîæàþùååñÿ, ñ ïðè÷èíàìè, êîòîðûå, â ñâîþ î÷åðåäü, ñóòü íå âîçìîæíûå, íî íåîáõîäèìûå. Ïåðâîå èñêëþ÷àåòñÿ35 ïðè ïîìîùè àðãóìåíòà, êîòîðûé äàåò â ðåçóëüòàòå: «ñëåäîâàòåëüíî, íå âñå ñóùåå ÿâëÿåòñÿ òîëüêî âîçìîæíûì...» è âûâîäèòñÿ èíäóêòèâíî èç âîçìîæíîãî, ïîä êîòîðîå ïîäïàäàåò âñå âîçìîæíîå, ïîñòèæèìîå â îïûòå:
{
102
1. Òî, ÷òî íå ñóùåñòâóåò òåïåðü èëè íåêîãäà íå ñóùåñòâîâàëî, íå ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé äëÿ òîãî, ÷òî ñóùåñòâóåò òåïåðü. 2. Âîçìîæíîå åñòü òî, ÷òî ëèáî íå ñóùåñòâóåò òåïåðü, ëèáî íåêîãäà íå ñóùåñòâîâàëî36 . 3. Âîçìîæíîå íå ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé äëÿ òîãî, ÷òî ñóùåñòâóåò òåïåðü. Íî ïîñêîëüêó òåïåðü íå÷òî ñóùåñòâóåò, òî íå òîëüêî ìîãëî áûòü íå÷òî âîçìîæíîå, íî òàêæå äîëæíî áûòü íåîáõîäèìîå – â ïðîøëîì è íàñòîÿùåì. (b) Âåðõíÿÿ ïîñûëêà âíîâü äàåò äèçúþíêöèþ ìåæäó îáóñëîâëåíî íåîáõîäèìûìè ïðè÷èíàìè è áåçóñëîâíî íåîáõîäèìîé è ýëèìèíèðóåò (êàê ïåðâîå è âòîðîå äîêàçàòåëüñòâî ïî îòíîøåíèþ ê äâèæóùèì è äåéñòâóþùèì ïðè÷èíàì) áåñêîíå÷íûé ðåãðåññ â ñôåðå îáóñëîâëåííî íåîáõîäèìûõ ïðè÷èí. (ñ) Çàêëþ÷åíèå î ñóùåñòâîâàíèè áåçóñëîâíî íåîáõîäèìîé ïðè÷èíû (áûòèÿ) êîíòèíãåíòíûõ âåùåé â ìèðå. Ñð. Àðèñòîòåëü, «Ìåòàôèçèêà» XII 6. Ñõåìà äîêàçàòåëüñòâà: II Âîçìîæíîå (âîçíèêàþùåå è óíè÷òîæàþùååñÿ) èìååò ïðè÷èíîé (îáóñëîâëåíî) íåîáõîäèìîå, à íå âîçìîæíîå. I Îáóñëîâëåííîå íåîáõîäèìîå èìååò ïðè÷èíîé èëè âíîâü îáóñëîâëåííîå íåîáõîäèìîå in infinitum; èëè áåçóñëîâíî íåîáõîäèìîå. III Âîçìîæíîå (âîçíèêàþùåå è óíè÷òîæàþùååñÿ) èìååò ïðè÷èíîé áåçóñëîâíî íåîáõîäèìîå. Îòíîñèòåëüíî I: Ýëèìèíàöèÿ ïåðâîãî ÷ëåíà äèçúþíêöèè, ïðè÷åì àðãóìåíò òîò æå, ÷òî è â ïåðâîì è âòîðîì äîêàçàòåëüñòâàõ, òîëüêî âìåñòî äâèæèìîãî äâèæóùåãî è ïðèâåäåííîé â äåéñòâèå äåéñòâóþùåé ïðè÷èíû ñòîèò îáóñëîâëåííî íåîáõîäèìîå. Îíî îòíîñèòñÿ ê áåçóñëîâíî íåîáõîäèìîìó êàê âòîðè÷íàÿ (ñðåäíÿÿ) ïðè÷èíà – ê ïåðâîé, êîòîðàÿ îäíà òîëüêî è ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé â ïîëíîì ñìûñëå. Ïðèëîæåíèå: ïàðàëëåëüíîå ìåñòî èç Ìàéìîíèäà, Dux neutrorum II 1  ýòîé ãëàâå Ìàéìîíèä ïðèâîäèò ÷åòûðå äîêàçàòåëüñòâà ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà, èç êîòîðûõ ïåðâûå òðè èìåþò àðèñòîòåëåâñêèé èñòîê. Ïåðâîå ñòàâèò âñå ìàòåðèàëüíûå äâèæåíèÿ çåìíûõ âåùåé â îòíîøåíèå ê âå÷íîìó äâèæåíèþ âûñøèõ íåáåñíûõ ñôåð, ïåðâîäâèãàòåëåì êîòîðûõ äîëæíà áûòü íå äóøà ýòèõ ñôåð, à íå÷òî òðàíñöåíäåíòíîå, Áîã. Âòîðîå äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò èç äâèæèìîãî äâèæóùåãî, êîòîðîå ÿâëÿåòñÿ ñðåäíèì ìåæäó òîëüêî äâèæèìûì, êàê ïîñëåäíèì, è ïåðâûì, íåïîäâèæíûì äâèæóùèì, è âûâîäèò, êîëü ñêîðî ñóùåñòâóþò ïîñëåäíåå è ñðåäíåå, íåîáõîäèìîå ñóùåñòâîâàíèå è ïåðâîãî. Òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî íà÷èíàåòñÿ
{
103
ñ ðàçëè÷åíèÿ òðåõ âîçìîæíûõ ñëó÷àåâ: íå ïîäëåæàò âîçíèêíîâåíèþ è óíè÷òîæåíèþ (à) èëè íèêàêàÿ âåùü, (b) èëè âñå âåùè, (ñ) èëè òîëüêî ÷àñòü âåùåé, à äðóãàÿ – íåò. Ïåðâàÿ âîçìîæíîñòü (à) ïðîòèâîðå÷èò îïûòíîìó âîñïðèÿòèþ âîçíèêàþùèõ è óíè÷òîæàþùèõñÿ âåùåé, âòîðàÿ (b) èñêëþ÷àåòñÿ ïîñðåäñòâîì reductio ad absurdum, òàê ÷òî îñòàåòñÿ òîëüêî òðåòüÿ (ñ). Reductio ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé òîò æå àðãóìåíò, êîòîðûé Ôîìà ïðèìåíÿåò â ñâîåì òðåòüåì äîêàçàòåëüñòâå, è ïðîèçâîäèòñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì: åñëè âñå âåùè áûëè áû ïðåõîäÿùè, ò.å. òîëüêî âîçìîæíû, òî âñ¸ äîëæíî áûëî èñ÷åçíóòü è òåïåðü íå ìîãëî áû íè÷åãî áûòü, ÷òî ïðîòèâîðå÷èò îïûòó. Ñëåäîâàòåëüíî, äîëæíî òàêæå ñóùåñòâîâàòü íå÷òî íåîáõîäèìîå, à èìåííî òàêîå, êîòîðîå ÿâëÿåòñÿ íåîáõîäèìûì èëè íà îñíîâàíèè äðóãîé ïðè÷èíû èëè íà îñíîâàíèè ñâîåé ñîáñòâåííîé ñóùíîñòè.  îáåèõ ñëó÷àÿõ äîêàçàòåëüñòâî èäåò ê ïåðâè÷íîìó, êîòîðîå íåîáõîäèìî íà îñíîâàíèè ñâîåé ñóùíîñòè, è îíî äîëæíî áûòü íåìàòåðèàëüíûì, åäèíûì è ïðîñòûì – Áîãîì. «Âòîðîå (ò.å. âîçìîæíîñòü (b)) ðàâíûì îáðàçîì íåìûñëèìî è äîêàçàòåëüñòâî òîãî, îòíîñèòåëüíî âñåõ ñóùèõ âåùåé, – ÷òî êàæäàÿ èç íèõ, ïîæàëóé, áûëà áû ñàìà ïî ñåáå ïðåõîäÿùåé, ïîñêîëüêó êàæäàÿ èç íèõ ïîäëåæèò âîçíèêíîâåíèþ è óíè÷òîæåíèþ. Íî ÷òî ÿâëÿåòñÿ âîçìîæíûì ïî ðîäó (âèäó), äîëæíî, êàê òû çíàåøü, áûòü ñóùåñòâóþùèì áåçóñëîâíî íåîáõîäèìûì îáðàçîì. Ñëåäîâàòåëüíî, âñå ñóùèå âåùè ïî íåîáõîäèìîñòè äîëæíû áûëè èñ÷åçíóòü. Íî åñëè áû âñå èñ÷åçëè, òî áûëî áû íåìûñëèìî, ÷òîáû õîòÿ áû îäíà âåùü êàê-ëèáî íàëè÷åñòâîâàëà; âåäü íå îñòàëîñü áû òîãî, ÷òî ìîãëî áû ïðèâåñòè ýòó âåùü ê ñóùåñòâîâàíèþ, è, òåì ñàìûì, ïîñëåäîâàëî áû, ÷òî âîîáùå íå ñóùåñòâîâàëî áû íèêàêîé ñóùåé âåùè. Íî ìû òåïåðü âèäèì, ÷òî âåùè íàëè÷åñòâóþò, è ìû ñàìè òàêæå íàëè÷åñòâóåì. Òåì ñàìûì èç ýòîãî èçûñêàíèÿ ñëåäóåò ñ íåèçáåæíîñòüþ: ñîãëàñíî òîìó, ÷òî èìåþòñÿ ñóùèå âåùè, êàê ìû âèäèì, êîòîðûå ñòàíîâÿòñÿ è ïðåõîäÿò, äîëæíî ñóùåñòâîâàòü Åäèíîå Ñóùåå, êîòîðîå íå ñòàíîâèòñÿ è íå ïðåõîäèò, è â ñëó÷àå ýòîãî Ñóùåãî, êîòîðîå íå ñòàíîâèòñÿ è íå ïðåõîäèò, íåò íèêàêîé âîçìîæíîñòè èñ÷åçíîâåíèÿ, è îíî îáëàäàåò ñêîðåå íåîáõîäèìûì, à íå âîçìîæíûì áûòèåì. Íî äàëåå îí ãîâîðèò: òî, ÷òî íàëè÷åñòâóåò íåîáõîäèìûì îáðàçîì, ìîæåò íåîáõîäèìî ñóùåñòâîâàòü íå èíà÷å, êàê èëè ñîãëàñíî ñâîåé ñóùíîñòè èëè ñîãëàñíî ñâîåé ïðè÷èíå, òàê ÷òî åãî áûòèå è åãî íåáûòèå ñîãëàñíî åãî ñóùíîñòè âîçìîæíî, íî ñîãëàñíî åãî ïðè÷èíå – íåîáõîäèìî, íî òîãäà äîëæíî, êàê ìû ñêàçàëè â äåâÿòíàäöàòîì îñíîâíîì òåçèñå, åãî ïðè÷èíà íàëè÷åñòâóåò íåîáõîäèìûì îáðàçîì. Òàêèì îáðàçîì, äîêàçàíî, ÷òî, åñëè èìååòñÿ íå÷òî ñóùåå òàêèì îáðàçîì, êàê ãîâîðèò Àðèñòîòåëü, 104
à èìåííî ñóùåå, êîòîðîå íè âîçíèêàåò, íè ïðåõîäèò, ïîñêîëüêó îíî èìååò ïðè÷èíó, ñóùåñòâóþùóþ íåîáõîäèìî, òî ïðîñòî è áåçóñëîâíî äîëæíî áûòü ñóùåå, êîòîðîå íåîáõîäèìî íàëè÷åñòâóåò ñîãëàñíî ñâîåé ñóùíîñòè, è, åñëè îíî íå íàëè÷åñòâîâàëî áû, òî íå èìåëîñü áû âîîáùå íè÷åãî ñóùåãî, íè âîçíèêàþùåãî è èñ÷åçàþùåãî, íè òàêîãî, êîòîðîå íè âîçíèêàåò, íè èñ÷åçàåò. Ýòî – äîêàçàòåëüñòâî, êîòîðîå èñêëþ÷àåò ëþáîå ñîìíåíèå, ëþáîå îïðîâåðæåíèå è ëþáóþ ïîëåìèêó, íå ñ÷èòàÿ òåõ, êòî íå çíàåò ïðàâèë ïîñòðîåíèÿ äîêàçàòåëüñòâà». (Òåêñò Ìàéìîíèäà ïðèâîäèòñÿ ïî íåìåöêîìó ïåðåâîäó Weiss À. Philosophische Bibliotek Bd. 184b. Hamburg (Meiner)2 1972, S. 30-31). Ýòîãî àðãóìåíòà ó Àðèñòîòåëÿ â çàâåðøåííîé ôîðìå íåò; îí ñîñòàâëåí èç èäåé, çàèìñòâîâàííûõ èç «Ìåòàôèçèêè» XII 6, 1071b 3-22 è IX 8, 1050b 6-19.  ýòèõ ìåñòàõ íàõîäèòñÿ òàêæå reductio ad absurdum, òàê â 1071b 6: åñëè ñóáñòàíöèè, êîòîðûå ñóòü ïåðâûå (íà÷àëà) âñåõ ñóùèõ, «âñå áûëè áû ïðåõîäÿùèìè, òî âñ¸ áûëî áû ïðåõîäÿùèì», è 1051b 19: íåîáõîäèìî-ñóùåå åñòü ïåðâîå èç âñåãî ñóùåãî, è «åñëè åãî íå áûëî áû, òî íå áûëî áû (âîîáùå) íè÷åãî», ÷òî ïðîòèâîðå÷èò îïûòó. Àâèöåííà, êàê ïîñðåäíèê Àðèñòîòåëÿ, ìîã áû ïîâëèÿòü íà àðãóìåíòàöèþ Ìàéìîíèäà, ê ïðèìåðó, â äèõîòîìè÷åñêîì äåëåíèè íåîáõîäèìî-ñóùåãî íà îáóñëîâëåííîå è àáñîëþòíîå (ñð. ïðèìå÷àíèÿ Âàéñà ê ïåðåâîäó; äàëåå èññëåäîâàíèÿ Æåíè (Geny) è Áðþéå (Bruyges)). Ïî ñðàâíåíèþ ñ òåêñòîì Ìàéìîíèäà, òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî Ôîìû âûêàçûâàåò íåêîòîðûå îòêëîíåíèÿ. Òàê, íàïðèìåð, â íåì âåäåòñÿ àðãóìåíòàöèÿ íå ïîñðåäñòâîì ïðåõîäÿùåñòè âñåãî ñóùåãî êàê âèäîâîãî ïðèçíàêà, êîòîðûé íåîáõîäèìî ïðèñóù åìó, è åñëè áû âñå áûëî ïðåõîäÿùèì, òî âñå ñóùåå äîëæíî áûëî óæå ïðîéòè. Ñêîðåå â íåì âåäåòñÿ àðãóìåíòàöèÿ, èñõîäÿ èç ïðèðîäû ñàìîãî âîçìîæíîãî, êîòîðîìó ñâîéñòâåííî íå áûòü âå÷íûì, íî ïîñëå êîíå÷íîãî âðåìåíè ïðåêðàòèòü áûòü (ñì. Ïðèëîæåíèå IV, Ñ. 150 è ñë.*). ×åòâåðòûé ïóòü... ×åòâåðòûé ïóòü èñõîäèò èç íåêîòîðûõ ñâîéñòâ, êîòîðûå âñòðå÷àþòñÿ âî âñåõ âåùàõ â ìèðå â ðàçëè÷íîé ñòåïåíè, – òàêèõ êàê áëàãîå, èñòèííîå, áëàãîðîäíîå. Èõ íå ñëåäóåò ñìåøèâàòü ñî ñâîéñòâàìè èç ðîäà êîëè÷åñòâà èëè êà÷åñòâà, êîòîðûå òàêæå âñòðå÷àþòñÿ â ðàçëè÷íîé ñòåïåíè, íàïðèìåð áîëåå èëè ìåíåå äëèííîå, êðàñíîå è ò.ä.  äàííîì äîêàçàòåëüñòâå ðå÷ü èäåò î òðàíñöåíäåíòíûõ ñâîéñòâàõ, êîòîðûå âñòðå÷àþòñÿ âî âñåõ ðîäàõ ñóùåãî âîîáùå (îíè «ïðåâûøàþò» èõ), íî â ðàçëè÷íîé ñòåïåíè. *
Seidl H. Op. cit. 105
(à) Íèæíÿÿ ïîñûëêà óòâåðæäàåò, ÷òî âåùè â ìèðå ñ òàêèìè (òðàíñöåíäåíòíûìè) ñâîéñòâàìè, èìåþùèìè ðàçíóþ ñòåïåíü, óñòðåìëåíû ê ìàêñèìóìó, ê êîòîðîìó îíè â áîëüøåé èëè ìåíüøåé ñòåïåíè ïðèáëèæàþòñÿ37 . Ìàêñèìóì åñòü ñóùåå, êîòîðîìó ýòè ñâîéñòâà ïðèñóùè â íàèáîëüøåé ñòåïåíè, è îíî ñàìî åñòü ñóùåå â íàèáîëüøåé ñòåïåíè, ïîñêîëüêó Áëàãîå, Èñòèííîå è Ñóùåå óæå ñîãëàñíî àðèñòîòåëåâñêîìó ó÷åíèþ («Ìåòàôèçèêà» II 1, «Íèêîìàõîâà ýòèêà» I 4) âçàèìîçàìåíèìû (êîíâåðòèðóåìû). (b) Âåðõíÿÿ ïîñûëêà îïðåäåëÿåò ìàêñèìóì êàê ïðè÷èíó âåùè ñ åå ñâîéñòâàìè, íàïðàâëåííûìè íà ìàêñèìóì, è, òàêèì îáðàçîì, åå áûòèÿ. (ñ) Çàêëþ÷åíèå âåäåò ê ñóùåñòâîâàíèþ ìàêñèìóìà êàê íàèâûñøåé ïðè÷èíû áûòèÿ âåùåé â ìèðå, îò ñóùåñòâîâàíèÿ êîòîðûõ èñõîäèëà ìåíüøàÿ ïîñûëêà. Ñõåìà äîêàçàòåëüñòâà: II Âåùè ñ (òðàíñöåíäåíòíûìè) ñâîéñòâàìè (êàê áëàãîå èëè èñòèííîå), èìåþùèìè ðàçíóþ ñòåïåíü, çàâèñÿò îò ìàêñèìóìà ýòèõ ñâîéñòâ, êîòîðûé îäíîâðåìåííî åñòü è ñóùåå â íàèâûñøåé ñòåïåíè. I Ñóùåå â íàèâûñøåé ñòåïåíè åñòü íàèâûñøàÿ ïðè÷èíà áûòèÿ. III Âåùè ñî ñâîéñòâàìè (òàêèìè, êàê áëàãîå è èñòèííîå), èìåþùèìè ðàçíóþ ñòåïåíü, çàâèñÿò îò íàèâûñøåé ïðè÷èíû áûòèÿ. Ýòî äîêàçàòåëüñòâî, êàê è ïðåäûäóùåå, èìååò èíäóêòèâíóþ ôîðìó, íî îòëè÷àåòñÿ îò íåãî òåì, ÷òî îíî íå òîëüêî âîñõîäèò ê ïåðâîé ïðè÷èíå ÷åðåç ñðåäíèå, êîòîðûå ìîæíî ëåãêî äîïîëíèòü, íî â íèæíåé ïîñûëêå îäíîâðåìåííî óñòàíàâëèâàåò îòíîøåíèå âåùåé â ìèðå ê íàèâûñøåìó ñóùåìó, çàòåì, â âåðõíåé ïîñûëêå, íàïðîòèâ, ïîëàãàåò, ÷òî ýòî íàèâûñøåå ñóùåå åñòü ïåðâàÿ ïðè÷èíà áûòèÿ. Ïÿòûé ïóòü... Ïÿòîå äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò èç îïûòà, ãîâîðÿùåãî î öåëåñîîáðàçíîé äåÿòåëüíîñòè â ïðèðîäíûõ âåùàõ, êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ ñîðàçìåðíîé ðàçóìó (òî åñòü ìîæåò áûòü ïîíÿòà íàøèì óìîì êàê öåëåñîîáðàçíàÿ), â òî âðåìÿ êàê ñàìè ïðèðîäíûå âåùè ëèøåíû ðàçóìà. (à) Íèæíÿÿ ïîñûëêà îòíîñèò öåëåñîîáðàçíóþ äåÿòåëüíîñòü ïðèðîäíûõ âåùåé ê èììàíåíòíîé öåëåâîé ïðè÷èíå, ïîñêîëüêó îíè «äåéñòâóþò ðàäè öåëè». Êðèòåðèé òîãî, ÷òî ýòî öåëåâàÿ ïðè÷èíà, à íå ñëó÷àé – òîò ôàêò, ÷òî ïðèðîäíûå âåùè äåéñòâóþò «âñåãäà èëè ïî áîëüøåé ÷àñòè òåì æå ñàìûì îáðàçîì» (ñð. Àðèñòîòåëü, «Ôèçèêà» II). 106
(b) Âåðõíÿÿ ïîñûëêà îòíîñèò ñîðàçìåðíóþ ðàçóìó äåÿòåëüíîñòü öåëåâîé ïðè÷èíû ê ðàçóìíîìó íà÷àëó, êîòîðîå òðàíñöåíäåíòíî ïðèðîäíûì âåùàì. Àëüòåðíàòèâà, – ÷òî îíî èì èììàíåíòíî, – èñêëþ÷àåòñÿ, ïîñêîëüêó ïðèðîäíûå âåùè êàê ñêàçàíî, ëèøåíû ðàçóìà38 , (ñì. òàêæå Ïðèëîæåíèå IV, Ñ. 157 è ñë.*). (ñ) Òàêèì îáðàçîì, çàêëþ÷åíèå âåäåò ê ñóùåñòâîâàíèþ òðàíñöåíäåíòíîãî ðàçóìíîãî íà÷àëà, êîòîðîå åñòü òðàíñöåíäåíòíîå, âñåîõâàòûâàþùåå öåëåâîå íà÷àëî. Ñõåìà äîêàçàòåëüñòâà: II Ïðèðîäíûå âåùè, îáëàäàþùèå öåëåñîîáðàçíîé (ñîîáðàçíîé ðàçóìó) äåÿòåëüíîñòüþ, âåäîìû (èììàíåíòíûìè) öåëåâûìè ïðè÷èíàìè. I Èììàíåíòíûå öåëåâûå ïðè÷èíû öåëåñîîáðàçíîé (ñîðàçìåðíîé ðàçóìó) äåÿòåëüíîñòè âåäîìû ðàçóìíûì íà÷àëîì, êîòîðûé ïðèðîäíûì âåùàì [èëè èììàíåíòåí èëè] òðàíñöåíäåíòåí. III Ïðèðîäíûå âåùè, îáëàäàþùèå öåëåñîîáðàçíîé äåÿòåëüíîñòüþ, âåäîìû òðàíñöåíäåíòíûì ðàçóìíûì íà÷àëîì. Îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî... Îòâåò íà ïåðâîå âîçðàæåíèå: Ôîìà, ïðèñîåäèíÿÿñü ê Àâãóñòèíó, ïîëàãàåò çëî â ìèðå íå íåñîâìåñòèìûì ñ áåñêîíå÷íîé áëàãîñòüþ Áîãà. Èìåííî ïîòîìó, ÷òî Åãî áëàãîñòü áåñêîíå÷íà, Îí äîïóñêàåò äàæå âîçìîæíîñòü çëà è ìîæåò çàñòàâèòü åãî ñëóæèòü áëàãó. Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî... Äëÿ Ôîìû òàêæå èìååò ñèëó îñíîâîïîëîæåíèå, ÷òî íà÷àëà íå ñëåäóåò óìíîæàòü áåç íåîáõîäèìîñòè. È, òàêèì îáðàçîì, îí òàêæå íå ââîäèò «ïåðâóþ ïðè÷èíó» íàðÿäó ñ ïðèðîäíûìè ïðè÷èíàìè è ÷åëîâå÷åñêèì äóõîì, ÷òîáû îáúÿñíÿòü åþ ïðèðîäíûå ïðîöåññû è ÷åëîâå÷åñêèå ïîñòóïêè; äëÿ ýòîãî, äåéñòâèòåëüíî, äîâîëüíî äðóãèõ íà÷àë. Íî «ïåðâàÿ ïðè÷èíà» íåîáõîäèìà äëÿ îáúÿñíåíèÿ ñàìèõ ïðèðîäíûõ âåùåé è ÷åëîâå÷åñêîãî äóõà, ïîñêîëüêó îíè ÿâëÿþòñÿ íåñîâåðøåííûìè è çàâèñèìûìè.
{
*
Seidl H. Op. cit. 107
Ïðèìå÷àíèÿ 1 2
3 4 5
6
7
8 9
10 11 12
13
Îòíîñèòåëüíî ñòðóêòóðû àíñåëüìîâà àðãóìåíòà è åãî êðèòèêè Ôîìîé ñì. ââåäåíèå, III. Ýòî âîñõîäèò ê àðèñòîòåëåâñêîìó ó÷åíèþ îá îïðåäåëåíèè («Ìåòàôèçèêà» VII 4-12), ñîãëàñíî êîòîðîìó îïðåäåëÿþùåå òîæäåñòâåííî îïðåäåëÿåìîìó (äåôèíèåíäóìó), òîëüêî áåç óïîòðåáëåíèÿ åãî èìåíè (1029b 19-20). Ïîìèìî öèòèðóåìîãî ìåñòà èç S.c.G. I 22 ñì. òàêæå S. th. I q.3, a.4. Ýòî îïðåäåëåíèå âîñõîäèò ê Àðèñòîòåëþ («Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 1-2), ñì. íèæå, Êîììåíòàðèé ê ãë. 11. Ïîäñòóïû ê ýòîé èäåå òàêæå îáíàðóæèâàþòñÿ ó Àðèñòîòåëÿ, êîòîðûé (â «Íèêîìàõîâîé ýòèêå») ãîâîðèò î «åñòåñòâåííîì æåëàíèè» ÷åëîâåêà, íî âïåðâûå îíà áûëà ðàçâåðíóòà â ñõîëàñòèêå è îñîáåííî ó Ôîìû, êàê ïîêàçûâàåò ñîîòâåòñòâóþùåå ìåñòî â S.c.G. III 25; ñð. òàêæå Sent. I dist. 3, art. 5; S.th. I q.93 a.8. Ñì. «Âòîðóþ àíàëèòèêó» I 2, 71b 34 è äàëåå; «Ìåòàôèçèêó» I 2, 983à 11-23; II 1, 983à 11-23 è VII 4, 1029b 3-12. Ó÷åíèå î åñòåñòâåííîì, ââëîæåííîì â ÷åëîâå÷åñêóþ äóøó çíàíèè î Áîãå (êàê îíî ïðåäñòàâëåíî ó Äàìàñêèíà), ïî-âèäèìîìó, èìååò ïëàòîíè÷åñêèå èñòîêè. Îäíàêî îíî âïîëíå ñîâìåñòèìî ñ àðèñòîòåëåâñêèì ó÷åíèåì î ïîçíàíèè («Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 1-2 è II 19), ñîãëàñíî êîòîðîìó ëþáîå ïðèîáðåòåíèå íàìè ïîçíàíèÿ îáóñëîâëåíî «ïðåæäå ïîçíàííûì» è ñîîòâåòñòâóþùèì «ïðåäïîçíàíèåì» (ïðåäçíàíèåì, îñîçíàíèåì) áûòèÿ âåùåé.  ñõîëàñòè÷åñêîé òðàäèöèè, è îñîáåííî ó Ôîìû, ýòî ó÷åíèå óãëóáëåíî òåì, ÷òî ïðåäçíàíèå î áûòèè âåùåé òàêæå èìïëèöèðóåò ïðèíöèï áûòèÿ (Áîãà), õîòÿ è íåÿâíî. «Âòîðàÿ Àíàëèòèêà», 2, 71b 17-19; «Ìåòàôèçèêà» VI 1, 1023b 14-18 (ñì. ïîÿñíåíèÿ â ìîåì êîììåíòàðèè ê «Ìåòàôèçèêå» ê ýòîìó ìåñòó [Aristoteles. Metaphysik. (Buch I-IV). Philosophische Bibliotek. Bd. 307. Hamburg, 1982.]). Ñì. âûøå, Ââåäåíèå, III.  êà÷åñòâå ïðèìåðà «èçâåñòíîãî ñàìî ïî ñåáå» íà÷àëà Ôîìà ïðèâîäèò òî, ÷òî öåëîå áîëüøå, ÷åì åãî ÷àñòü, ñëåäóÿ, ïî-âèäèìîìó, ñõîäíîìó ïðèìåðó, ÷àñòî óïîòðåáëÿåìîìó Àðèñòîòåëåì: åñëè îòíÿòü ðàâíûå ÷àñòè îò ðàâíîãî, òî îñòàíåòñÿ ðàâíîå («Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 10, 16a 41; b 22; 77a 31). Ïî ïîâîäó ñâÿçè áëàæåíñòâà è Áîãà êàê öåëè ÷åëîâå÷åñêîãî ñòðåìëåíèÿ ñì. S.th. I-II q.3 a.1-4. Ñð. Àðèñòîòåëü. Âòîðàÿ Àíàëèòèêà. I 2. Ýòî ó÷åíèå âîñõîäèò ê Àðèñòîòåëþ, «Ìåòàôèçèêà» XII 6, 1071b 19-20, ãäå òðàíñöåíäåíòíàÿ, íåìàòåðèàëüíàÿ, ïåðâàÿ (áîæåñòâåííàÿ) ñóáñòàíöèÿ îïðåäåëÿåòñÿ êàê òàêîå íà÷àëî, «ñóùíîñòü êîòîðîãî åñòü àêòóàëüíîñòü». Ïîñêîëüêó ïîòåíöèàëüíîñòü è àêòóàëüíîñòü, ñîãëàñíî IX 6 è ñë., ñóòü äâà ñïîñîáà áûòèÿ, òî â äàííîì ìåñòå àêòóàëüíîñòü ñëåäóåò ïîíèìàòü êàê ÷èñòóþ àêòóàëüíîñòü áûòèÿ. Âî «Âòîðîé Àíàëèòèêå» ãîâîðèòñÿ â öåëîì, ÷òî î ïðåäìåòå è ñâîéñòâàõ â äîêàçàòåëüñòâå ñ ñàìîãî íà÷àëà äîëæíî áûòü èçâåñòíî, «÷òî íàçâàííîå çíà÷èò» (71à 13), è òî, ÷òî ýòî çíà÷åíèå ââîäèòñÿ â ïîñûëêè äîêàçàòåëüñòâà (ïîñêîëüêó, òàêèì îáðàçîì, îíî òàêæå åñòü íà÷àëî). 108
14
15
16
17 18 19 20 21
22
Óêàçàíèå íà «Ìåòàôèçèêó» IV êàñàåòñÿ ìåñòà ãë. 7, 1012à 21-24, êîòîðîå ãëàñèò âåñüìà îáùî, ÷òî îïðåäåëåíèå îïðåäåëÿåò òî, ÷òî îáîçíà÷àåò èìÿ. Ó÷åíèå îá îïðåäåëåíèè íàõîäèòñÿ â êíèãå VII 4-12. Ðàçëè÷íûå ðîäû îïðåäåëåíèé ïðèâîäÿòñÿ âî «Âòîðîé Àíàëèòèêå» II 10. Òðåòèé äîâîä, ïîæàëóé, èìååò ñåíñóàëèñòñêóþ ÷åðòó: âåäü â íåì, ïî-âèäèìîìó, íå ïðèíèìàåòñÿ âî âíèìàíèå, ÷òî â ñëó÷àå ïîçíàíèÿ ìèðñêèõ âåùåé óæå èìååò ìåñòî ïåðåõîä îò ÷óâñòâåííîãî ê èíòåëëèãèáåëüíîìó.  ýòîì ïðîöåññå ïîçíàíèÿ, ñîãëàñíî Ôîìå, îí ÿâëÿåòñÿ òîëüêî î÷åðåäíûì øàãîì ê ïåðâîé, ìåòàôèçè÷åñêîé ïðè÷èíå. Ñð. S.th. I q.88 a.1-3, î íàëè÷èè â ÷åëîâå÷åñêîé äóøå çíàíèÿ î òîì, «÷òî åå ïðåâûøàåò». Âïðî÷åì Ôîìà ïîä÷åðêèâàåò, ñëåäóÿ Àðèñòîòåëþ, ÷òî âñÿêîå ÷åëîâå÷åñêîå ïîçíàíèå áåðåò íà÷àëî îò ÷óâñòâåííîãî âîñïðèÿòèÿ. Òðè øàãà äîêàçàòåëüñòâà â òåêñòå ïåðåâîäà îáîçíà÷åíû (à)-(ñ). Îíè ñëåäóþò Àðèñòîòåëþ («Ôèçèêà» VIII 5, 258b 4-9), ñì. àíàëèç â Ïðèëîæåíèè, I. Îòíîñèòåëüíî ïîñòóëàòà ïðè÷èíû ñì. Àðèñòîòåëÿ («Ôèçèêà» VII 1, 241b 24-242à 15: ñð. J.A.Weisheipl O.P. The Principle: Omne quod movetur ab alio movetur // Medieval Ðhysics, ISIS (56) 1965, 26 ff). Îòíîñèòåëüíî èíäóêòèâíîé ôîðìû ýòîãî è äðóãèõ äîêàçàòåëüñòâ ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà ñì. Ââåäåíèå, II. Ñì. Ïðèëîæåíèå, IV, îòâåò íà âîçðàæåíèÿ íà ïåðâûå äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà.  äàííîì äîïóùåíèè ðå÷ü èäåò î òîì, ÷òî ïðè÷èíà âñåãäà åñòü «äðóãîå», îòëè÷íîå îò ïðè÷èíåííîãî. Ñîãëàñíî «Ôèçèêå» VI 4, 234b 10-20; ñì. Ïðèëîæåíèå, II. Ñîãëàñíî ïðåäïî÷òèòåëüíîìó òðàäèöèîííîìó ÷òåíèþ áåç non ïåðåä sequitur ñì.: Rolfes E. Zur Kontroverse über den Wortlaut des Textes i.d. philosophischen Summa des hl. Thomas 1, 13: ergo àd quietem unius partis eius (non) sequitur quies totius. In: Jahrb. f. Philos. u. spek. Theol. (20) 1906, 39-45. Ýòà ñòàòüÿ ÿâëÿåòñÿ îòâåòîì íà Weber S., Der Gottesbeweis aus der Bewegung bei Thomas von Aquin auf seinen Wortlaut untersucht. Freiburg, 1902. Âîñïðîèçâåäåíèå Ôîìîé àðèñòîòåëåâñêîãî çàêëþ÷åíèÿ îòêëîíÿåòñÿ îò íåãî; âåäü ïðåäïîñûëêó, ÷òî ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå åñòü ïåðâè÷íî äâèæèìîå, îí ïîíèìàåò â òîì ñìûñëå, áóäòî îíà ââåäåíà Àðèñòîòåëåì êàê ïðåäïîñûëêà îïïîíåíòà, êîòîðàÿ çàòåì áóäåò îòêëîíåíà ïîñðåäñòâîì àðãóìåíòà. Îäíàêî â «Ôèçèêå» VII 1 ýòî ñîáñòâåííàÿ ïðåäïîñûëêà Àðèñòîòåëÿ è, òàêèì îáðàçîì, òàì çàêëþ÷åíèå âûâîäèòñÿ èíà÷å: èìåííî ïîñêîëüêó ïðåäïîñûëêà äîëæíà áûòü âåðíîé (242à 44), òî åñòü ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå «ñàìî ïî ñåáå è ïåðâè÷íî» (=êàê öåëîå), òî ïðè ïîêîå îäíîé ÷àñòè äðóãàÿ íå ìîæåò îñòàâàòüñÿ â äâèæåíèè, à ïðè äâèæåíèè îäíîé ÷àñòè äðóãàÿ íå ìîæåò îñòàâàòüñÿ â ïîêîå, íî ïðè äâèæåíèè îäíîé ÷àñòè äðóãèå äîëæíû òàêæå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå, è, òàêèì îáðàçîì, öåëîå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå «÷åì-òî», à èìåííî äâèæóùåéñÿ ÷àñòüþ. Äëÿ Ôîìû æèâûå ñóùåñòâà ñóòü äâèæèìîå íå per se, à ex se. Îäíàêî ó Àðèñòîòåëÿ íåò òàêîãî ðàçëè÷àþùåãî ñëîâîóïîòðåáëåíèÿ; îí îáîçíà÷àåò ñàìî-ñåáÿäâèæóùåå âñåãäà êàê äâèæèìîå ñàìî ïî ñåáå. Ó Àðèñòîòåëÿ ïðåäïîñûëêà êàñàåòñÿ «äâèæèìîãî ñàìîãî ïî ñåáå» â ïðîòèâîïîëîæíîñòü òîìó, «÷òî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå, êîãäà ÷òî-òî èç íåãî (=÷àñòü) ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå» (241b 38), òàêèì îáðàçîì, â ïðîòèâîïîëîæíîñòü òîìó, ÷òî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå òîëüêî â îäíîé ÷àñòè, à íå êàê öåëîå. Íî Ôîìà çàîñòðÿåò ïðîòèâîïîëîæíîñòü, 109
23
24
25
26
27 28
29
30
à èìåííî ìåæäó òåì, ÷òî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå íà îñíîâàíèè ñàìîãî ñåáÿ (ratione sui ipsus), è òåì, ÷òî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå íà îñíîâàíèè ñâîåé ÷àñòè (ratione suae partis). Îí ïîíèìàåò ïîä ýòèì ÷àñòü òåëà, íàïðèìåð, íîãè. ßñíî, ÷òî æèâîå ñóùåñòâî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå êàê öåëîå íà îñíîâàíèè äâèæóùèõñÿ íîã òîëüêî àêöèäåíòàëüíî, à íå per se. Îäíàêî ó Àðèñòîòåëÿ àðãóìåíò èñõîäèò èç òîãî, ÷òî æèâîå ñóùåñòâî íà äåëå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå êàê öåëîå äâèæóùåé ÷àñòüþ, à èìåííî òåì, ÷òî ñîäåðæèò äâèæóùåå äóøåâíîå íà÷àëî. Ó Àðèñòîòåëÿ àðãóìåíò íàïðàâëåí íà äîêàçàòåëüñòâî íå òîãî, ÷òî ñàìî-ñåáÿäâèæóùåå íå åñòü äâèæèìîå ñàìî ïî ñåáå, íî òîãî, ÷òî îíî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî (=÷àñòüþ), ïîñêîëüêó îíî ñàìî ïî ñåáå (=êàê öåëîå) åñòü äâèæèìîå; ñð. ïðåäûäóùåå ïðèì. Ñð. ìîè ïîÿñíåíèÿ ê àðèñòîòåëåâñêîé «Ìåòàôèçèêå», ò. II, ââåä. III 7 è êîììåíòàðèè ê XII 7. – Ìåòàôîðà «æåëàííîãî» âçÿòà èç ó÷åíèÿ î äóøå è, ïîæàëóé, ÿâëÿåòñÿ åäèíñòâåííî âîçìîæíîé äëÿ òîãî, ÷òîáû ïðîÿñíèòü ìåòàôèçè÷åñêîå ïîëîæåíèå äåë. Ïîñêîëüêó â «Ôèçèêå» VIII 6 óæå áûëî îáúÿñíåíî, ÷òî ïåðâûé íåïîäâèæíûé äâèãàòåëü íå òîëüêî åñòü ïðè÷èíà âå÷íîãî äâèæåíèÿ, íî òàêæå óäåðæèâàþùåå â òîæäåñòâåííîì áûòèè (259b 26), òî åãî ñëåäóåò ïîíèìàòü íå òîëüêî â çíà÷åíèè ïåðâîãî äóøåâíîãî íà÷àëà, íî è êàê èìïëèöèðóþùåãî òåì ñàìûì ìåòàôèçè÷åñêîå íà÷àëî áûòèÿ. Ýòî äîêàçàòåëüñòâî, èñõîäÿ èç åñòåñòâåííûõ âåùåé, èíäóêòèâíûì ïóòåì ôîðìèðóåò îáùóþ èäåþ êàæäîé èç ïðîòèâîïîëîæíîñòåé, êîòîðûå íàõîäÿòñÿ â ñîãëàñèè ðàäè åäèíîé öåëè. Ñîãëàñíî Àðèñòîòåëþ, «Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 1-2. Òàêæå ñì. ïîÿñíåíèÿ ê S.c.G. I 10 è 11. Êàæäàÿ ãëàâà â «Ñóììå òåîëîãèè» ïîñòðîåíà òàêèì îáðàçîì, ÷òî ñîáñòâåííîé ïîçèöèè Ôîìû â îòíîøåíèè òîãî èëè èíîãî âîïðîñà, èçëàãàåìîé â îòâåòíîé ÷àñòè (corpus articuli: respondeo) ïðåäøåñòâóåò disputatio in utramque partem [äèñêóññèÿ ñ îáåèõ ñòîðîí], ñ âîçðàæåíèÿìè (obiectiones) è êîíòðàðãóìåíòàìè (sed contra). Ïîñëå îòâåòíîé ÷àñòè ñëåäóþò åùå è îòâåòû íà âîçðàæåíèÿ. Ñì. ââîäíûå òðóäû Ãðàáìàííà [Grabmann M. Thomas von Aquin. Eine Einfürung in seine Persönlichkeit und Gedankenwelt. Köln, 1917.], Ñåðòèéÿíæà [Sertilanges A.D. Der hl. Thomas von Aquin. Köln, 1954.] è Ðîëüôà-Áîðìàíà [Die Philosophie des Thomas von Aquin. In Auszügen aus seinen Schriften herausgg. von E. Rolfes und K. Bormann. Hamburg (Meiner, Philosophische Bibliothek Bd. 100), 1977]. Ïðàâäà ñîâðåìåííàÿ ýêçåãåçà ñïðàâåäëèâî ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî ýòî ìåñòî èç Èñõîäà ÿâëÿåòñÿ íå ìåòàôèçè÷åñêèì âûñêàçûâàíèåì, à ñïåöèôè÷åñêè ðåëèãèîçíûì îòêðîâåíèåì Áîãà, ñâÿçàííîãî ñî ñâîèì íàðîäîì: ß òîò, êòî åñòü ñ âàìè. Îäíàêî â ëþáîì ñëó÷àå íåëüçÿ îòðèöàòü, ÷òî èìÿ «Áîã» ñâÿçàíî ñ åâðåéñêèì ñëîâîì «áûòü» è âûðàæàåò ñóùåñòâîâàíèå Áîãà íàä âðåìåíàìè. Òàêæå íåëüçÿ ñõîäó îòðèöàòü, ÷òî èìåíà, ñëîâà è âûñêàçûâàíèÿ â ðàçëè÷íîì æèçíåííîì ÷åëîâå÷åñêîì îáèõîäå èìïëèöèòíî ñîäåðæàò è ìåòàôèçè÷åñêîå çíà÷åíèå, êîòîðîå ìîæåò áûòü ýêñïëèöèðîâàíî ìåòàôèçèêîé. Ïî ïîâîäó îòíîøåíèÿ ìåòàôèçèêè è ðåëèãèè ñì. âûøå, Ââåäåíèå V. Ñð. ïî ýòîìó ïîâîäó òàêæå Ð. Ìàçè (Masi R. De prima via S. Thomae // DC 1965, 3-37), êîòîðûé, îäíàêî, ïðèíèìàåò äâà èçíà÷àëüíûõ îòíîøåíèÿ ê âåùàì â ìèðå, – ôèçè÷åñêîå è ìåòàôèçè÷åñêîå, êîòîðûå ñóùåñòâóþò ðÿäîì äðóã ñ äðóãîì. Ñõîäíîå ó Å.Âèíàíñà: Winance E. Le premier moteur // DC 1954, 4-27. (ñì. íèæå, Ïðèëîæåíèå IV, Ñ. 140 è ñë. [Seidl H. Cit. po.]. 110
31
32
33
34
Èíàÿ èíòåðïðåòàöèÿ äàíà â íåìåöêîì èçäàíèè Ôîìû (S. 334, anm. 23): îíî èñõîäèò èç ïîñòóëàòà ïðè÷èíû â ïåðâîé ïîñûëêå è ïîä÷åðêèâàåò â íåé âñåîáùíîñòü äâèæèìîãî. «Âñå, ÷òî íàõîäèòñÿ â äâèæåíèè...» äîëæíî çíà÷èòü: «âåñü ìèð, òâîðåíèå, åñòü äâèæåíèå». «Äðóãîå», ñîãëàñíî ýòîìó, – Áîã ïî îòíîøåíèþ ê ìèðó: «Ñëåäîâàòåëüíî, îíî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå «Äðóãèì»», òî åñòü Áîãîì. Äîêàçàòåëüñòâî, òàêèì îáðàçîì, ïðîõîäèò îäíèì øàãîì, ìèíóÿ áåñêîíå÷íóþ äèñòàíöèþ, îò ìèðà ê Áîãó. – Ñ ñîâðåìåííîé êðèòèêîé ñîãëàøàåòñÿ Âèíàíñ (â óê. ñî÷.). Îí äîïóñêàåò äâîÿêóþ èíòåðïðåòàöèþ ïðåäëîæåíèÿ ïðè÷èíû, ôèçèêàëèñòñêóþ è ìåòàôèçè÷åñêóþ, íî ïîÿñíÿåò âòîðóþ âíîâü ïîñðåäñòâîì ôèçèêàëèñòñêèõ ïðèìåðîâ, òàêèõ, êàê ðàñïàä íåéòðîíîâ, ðàñùåïëåíèå ÿäðà, ïîåçä è ëîêîìîòèâ.  ñëó÷àÿõ ïðèìåðîâ ñ êàìíåì, ïàëêîé è ðóêîé ñëåäóåò ïðèíèìàòü âî âíèìàíèå, ÷òî îíè îðèåíòèðîâàíû íà æèâîå ñóùåñòâî, çäåñü – íà ÷åëîâåêà: äâèæåíèå ÿâëÿåòñÿ îðãàíè÷åñêè åäèíûì, èìåþùèì ñâîþ ïðè÷èíó â äóøå. Ðóêà – îðãàí äóøè, ïàëêà ðàâíûì îáðàçîì ÿâëÿåòñÿ îðãàíîì, ïðîäîëæàþùèì ðóêó. Ñì. Ïðèëîæåíèå IV, Ñ. 147 è ñë. Õîä ìûñëè âî âòîðîì äîêàçàòåëüñòâå àíàëèçèðóåòñÿ â: J.B. Lotz, De secunda via S. Thomae Aqu. (DC 1965, 39-40). – Ð.Ãàððèãó-Ëàãðàíæ (Garrigou-Lagrange R. La deuxiéme preuve de l‘existence de Dieu // DC 1954, 28-40) ïî îòíîøåíèþ ê ïðèíöèïó íå-áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà â ñôåðå ïðè÷èí óïîìèíàåò, ïðàâäà, ðàçëè÷åíèå ìåæäó àêöèäåíòàëüíî è ñóùíîñòíî óïîðÿäî÷åííûìè ïðè÷èíàìè, íî ïîÿñíÿåò âòîðûå íåóäà÷íûìè ïðèìåðàìè, âðîäå ñëåäóþùèõ (33-34): êîðàáëü íåñîì îêåàíîì, îêåàí – çåìíûì øàðîì, êîòîðûé óäåðæèâàåòñÿ ñîëíöåì, óäåðæèâàþùèìñÿ äðóãèì öåíòðîì ãðàâèòàöèè, è äàëåå, íî íå â áåñêîíå÷íîñòü. Èëè òåïëî íà çåìíîé ïîâåðõíîñòè çàâèñèò îò ñîëíöà, îíî æå – îò òåïëà áîëåå âûñîêîãî òåïëîâîãî öåíòðà, ÷òî, îïÿòü-òàêè, íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü. Ýòè ïðèìåðû ïîêàçûâàþò íå ïîä÷èíåíèå ïðè÷èí, à ñîñåäñòâî âåùåé, à èìåííî â ïðîñòðàíñòâåííîâðåìåííîì êîíòèíóóìå. Ïðè÷èíû ïðèâîäÿòñÿ â äåéñòâèå òîëüêî ìàòåðèàëüíûìè âòîðè÷íûìè ïðè÷èíàìè, ñóùåñòâóþùèìè ñðåäè âåùåé, ãîâîðÿ ïî-òîìèñòñêè, òîëüêî àêöèäåíàëüíûìè çàâèñèìîñòÿìè. Ïðàâäà, Ãàððèãó-Ëàãðàíæ ðàçìûøëÿåò òàêæå è î «ìåòàôèçè÷åñêèõ» çàâèñèìîñòÿõ, ò.å. çàâèñèìîñòÿõ îò íðàâñòâåííîñòè èëè ñâÿòîñòè, êîòîðûìè ÷åëîâåê íå ìîæåò îáëàäàòü îò ñåáÿ ñàìîãî è êîòîðûå, òàêèì îáðàçîì, äîëæíû ïðèâîäèòüñÿ â äåéñòâèå ïåðâîïðè÷èíîé, ñâÿòîñòüþ ñàìîãî Áîãà (35), îäíàêî ýòà ìûñëü, ïîæàëóé, ñëèøêîì óäàëåíà îò òåêñòà secunda via, âòîðîãî ïóòè, êîòîðûé äîëæåí áûòü íå ìîðàëüíûì, à ìåòàôèçè÷åñêèì äîêàçàòåëüñòâîì áûòèÿ Áîãà. «Âîçìîæíîå» çäåñü – íå ïðîñòî àáñòðàêòíàÿ îáùíîñòü, ýòî ñëîâî îòíîñèòñÿ ê êîíêðåòíûì âåùàì, êîòîðûå âîçíèêàþò è óíè÷òîæàþòñÿ. Âåðíóþ èíòåðïðåòàöèþ ýòîìó äàåò degl’Innocenti V. La validità della «terza via» // DC 1954, 41-70. Ñðàâíèâàÿ òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî ñ ñîîòâåòñòâóþùèì â S.c.G I 15 îí óñòàíàâëèâàåò äâà ðàçëè÷èÿ, ïåðâîå èç êîòîðûõ ÿ íàõîæó ïðàâèëüíûì: â òî âðåìÿ, êàê äîêàçàòåëüñòâî â S.c.G. âåäåò õîä àðãóìåíòàöèè ÷åðåç possibile esse (=generabile) [ìîãóùåå áûòü (=ïîðîæäàåìîå)], â S.th. – ÷åðåç possibile non esse (=corruptibile) [ìîãóùåå íå áûòü (=ðàçðóøàåìîå)]. Íî âòîðîå îòëè÷èå, à èìåííî, ÷òî äîêàçàòåëüñòâî â S.c.G. èäåò ê ïåðâîé äåéñòâóþùåé ïðè÷èíå, à â S.th., íàïðîòèâ, ê ïåðâîé ìàòåðèè, ïî ìîåìó ìíåíèþ, íåâåðíî. – Ïîäðîáíîå ñðàâíåíèå äîêàçàòåëüñòâà îò êîíòèíãåíòíîãî â îáåèõ «Ñóììàõ» ñóùåñòâóåò â: Geny P. A propos 111
35 36
37
38
des preuves thomistes de l`existence de Dieu, ñîãëàñíî êîòîðîìó âåðñèÿ â S.c.G. I 15 èìååò â êà÷åñòâå èñòî÷íèêà Àâèöåííó, à â S.th. – Ìàéìîíèäà (Dux neutrorum, êí. II, 1). Áðþéå (Bruyges M. Exégése de la «tertia via» de S. Thomas d`Aquin [Revue de philosophie (N.S.3), 1932]) èñòî÷íèêîì âìåñòî Àâèöåííû ñ÷èòàåò ñêîðåå Àâåððîýñà. Âïðî÷åì, îí îáðàùàåò âíèìàíèå åùå è íà ïàðàëëåëüíûé òåêñò ó Ðèõàðäà Ñåí-Âèêòîðñêîãî (De Trinitate, lib. I, c. 8 // MPL t. 196, col. 894 D).  íåìåöêîì èçäàíèè Ôîìû (S. 336, Anm. 25) ìîæíî íàéòè ïàðàëëåëü â õîäå ìûñëè ó Ôîìû è â «åäèíñòâåííî âîçìîæíîì äîêàçàòåëüñòâå» Êàíòà: ïîñðåäñòâîì reductio ad absurdum [ñâåäåíèÿ ê àáñóðäó] («è, òàêèì îáðàçîì, íè÷åãî íå áûëî áû») Ôîìà æåëàåò çàêëþ÷èòü íå îò äåéñòâèòåëüíîãî ê íåîáõîäèìîìó, íî òîëüêî îò ïîíÿòèÿ âîçìîæíîãî, êàê è Êàíò â ñâîåì äîêàçàòåëüñòâå èñõîäèò íå èç ðåàëüíîé âîçìîæíîñòè âåùåé, íî èç èõ ÷èñòî ëîãè÷åñêîé, âíóòðåííåé âîçìîæíîñòè. Ïðîòèâ ýòîãî ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî Êàíò êàê ðàç èñõîäèò èç ïîíÿòèÿ èìåííî ðåàëüíî, à íå òîëüêî ëîãè÷åñêè âîçìîæíîãî, è ÷òî Ôîìà âåäåò äîêàçàòåëüñòâî íå îò ïîíÿòèÿ âîçìîæíîãî, íî îò ñóùåñòâóþùèõ â ìèðå âåùåé, êîòîðûå ñóòü âîçìîæíûå, êîíòèíãåíòíûå (ñì. Ïðèëîæåíèå III). Äàëüíåéøèå êîíòðîâåðçû â èíòåðïðåòàöèÿõ îòíîñèòåëüíî tertia via îáñóæäàþòñÿ â: Philippe M.D. La troisiéme voie de S. Thomas (DC 1965, 41-17) è Giacon C. Alcune osservazioni sulla III e IV via di S. Thommaso (ib. 131-145). Ñîãëàñíî ïðåäïî÷òèòåëüíîìó ÷òåíèþ: impossibile est autem omnia quae sunt talia esse (âìåñòî: talia semper esse). Ñð. Stallmach J. Zur Problematik der «tertia via» der Gottesbeweise Thomas’ v. Aquin [Miscellanea mediaev., 1963]. Ïðåêðàñíîå ïàðàëëåëüíîå ìåñòî ïðèâîäèò Æåíè èç S.th. I q.194 a.4 (Utrum aliquid in nihilum redigatur). Ñì. Ïðèëîæåíèå IV, Ñ. 154 è ñë. [Seidl H. Op. cit.]. Ãîñïîäñòâóåò êîíòðîâåðçà ìåæäó ïëàòîíîâñêè è àðèñòîòåëåâñêè îðèåíòèðîâàííûìè èíòåðïðåòàöèÿìè ÷åòâåðòîãî äîêàçàòåëüñòâà, ñð. Fabro C. Sviluppo, significato e valore della «IV via» (DC 1954, 110-130), è òàêæå Il fondamento metafisico della IV via (DC 1965, 49-70). Ñì. òàêæå Ïðèëîæåíèå IV, Ñ. 154 è ñë. [Seidl H. Op. cit.]. Ïî ïîâîäó ñîäåðæàòåëüíîé ïðîáëåìàòèêè ïÿòîãî äîêàçàòåëüñòâà ñì. Parente P. La quinta via di S. Tommaso. Significato e valore (DC 1954, 110-130) è Duquesne M. De quinta via. La preuve de Dieu par le gouverment des choses (DC 1963, 71-92). (Ñì. Ïðèëîæåíèå IV, Ñ. 157 è ñë. [Seidl H. Op. cit.]).
112
Ïðèëîæåíèÿ I [II]. Îáùàÿ ñòðóêòóðà äîêàçàòåëüñòâ â «ïÿòè ïóòÿõ» ó Ôîìû Äîïîëíèòåëüíî ê ñõåìàì äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà, âûÿâëåííûõ â êîììåíòàðèÿõ, çäåñü ñëåäóåò òàêæå âîñïðîèçâåñòè îáùóþ îñíîâíóþ ñòðóêòóðó è äàòü êðàòêîå ïîÿñíåíèå. Îñíîâíàÿ ñòðóêòóðà îáðàçîâàíà èíäóêòèâíûì õîäîì äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà. Èõ íèæíèå ïîñûëêè èñõîäÿò èç âåùåé, ïîñòèæèìûõ â îïûòå è íàëè÷åñòâóþùèõ â ìèðå (Î1, O 2, O 3 (O — objectum)), ñ îïðåäåëåííûìè ñâîéñòâàìè — äâèæåíèåì, êîíòèíãåíòíîñòüþ (âîçìîæíîñòüþ âîçíèêàòü è óíè÷òîæàòüñÿ), âîçìîæíîñòüþ áûòü â áîëüøåé èëè ìåíüøåé ñòåïåíè, ïðèðîäíîé öåëåñîîáðàçíîñòüþ – è ñâÿçûâàåò èõ ñ áëèæàéøèìè ïðè÷èíàìè (c1, c 2, c 3 (c — causa)). Âåðõíèå ïîñûëêè ïîêàçûâàþò, ÷òî ýòè ïðè÷èíû çàâèñÿò îò äðóãèõ è ñòàâÿò èõ, êàê «âòîðè÷íûå» ïðè÷èíû, â äèçúþíêòèâíîå ïðîòèâîïîñòàâëåíèå ê «ïåðâîé» ïðè÷èíå â ñîáñòâåííîì ñìûñëå (C). Ïðè ýòîì çäåñü ââîäèòñÿ àðãóìåíò, ñîãëàñíî êîòîðîìó âòîðè÷íûõ ïðè÷èí íå ìîæåò áûòü áåñêîíå÷íî ìíîãî, ïîñêîëüêó â ýòîì ñëó÷àå áûëà áû óñòðàíåíà ïåðâàÿ ïðè÷èíà, à âìåñòå ñ íåé – è îñòàëüíûå. (Èñêëþ÷åíèå ñîñòàâëÿåò ÷åòâåðòîå äîêàçàòåëüñòâî â S. th., êîòîðîå ïðîïóñêàåò ïðîìåæóòî÷íûé øàã ÷åðåç âòîðè÷íûå ïðè÷èíû). Âòîðè÷íûå ïðè÷èíû äåéñòâóþò òîëüêî â ñèëó ïåðâîé, îíè âûêàçûâàþò ñåáÿ êàê äåéñòâèÿ ïåðâîé è âûñòóïàþò â èíäóêòèâíîé ñõåìå äîêàçàòåëüñòâà â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà. Âûâîä ãëàñèò î íåîáõîäèìîé ñâÿçè ìåæäó âåùàìè â ìèðå è ïåðâîé ïðè÷èíîé è, òåì ñàìûì, îäíîâðåìåííî äîêàçûâàåò åå ñóùåñòâîâàíèå; âåäü êîëü ñêîðî âåùè â ìèðå äåéñòâèòåëüíî ñóùåñòâóþò, òî äîëæíà áûòü è ïåðâîïðè÷èíà, íåîáõîäèìûì îáðàçîì ñâÿçàííàÿ ñ íèìè, îò êîòîðîé îíè çàâèñÿò. II O — c I c — [c1, 2, 3... (ðåãðåññ â áåñêîíå÷íîñòü)] Ñ III O — C. ×åðòà îáîçíà÷àåò ïðè÷èííóþ çàâèñèìîñòü, ñêîáêà – äèçúþíêòèâíîå ïðîòèâîïîëîæåíèå, îäíà àëüòåðíàòèâà êîòîðîãî èñêëþ÷àåòñÿ, à èìåííî ïîñðåäñòâîì àðãóìåíòîâ î íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà â ñôåðå âòîðè÷íûõ ïðè÷èí. Çäåñü åùå ñëåäóþò äîïîëíÿþùèå çàìå÷àíèÿ: 1. Ïîíÿòèå ïðè÷èíû, ââåäåííîå â íèæíåé ïîñûëêå äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà — â ðàçëè÷íûõ àñïåêòàõ äâèæóùåé, äåéñòâóþùåé, öåëåâîé ïðè÷èí è ïðè÷èíû áûòèÿ – íå îáîçíà÷àåò ñ ñàìîãî íà÷àëà «ïåðâîïðè÷èíû», õîòÿ îíî è ñîäåðæèò åå èìïëèöèòíî. Ýêñïëèöèðóåòñÿ îíà òîëüêî â èíäóêòèâíîì õîäå ñàìîãî äîêàçàòåëüñòâà, à èìåííî â äèçúþíêòèâíîì ïðîòèâîïîñòàâëåíèè ê çàâèñèìûì, âòîðè÷íûì ïðè÷èíàì. È, òàêèì îáðàçîì, âåðõíèå ïîñûëêè ââîäÿò, â êàæäîì ñëó÷àå, äèçúþíêöèþ ìåæäó âòîðè÷íûìè ïðè÷èíàìè è ïåðâîé — ìåæäó äâèæèìûìè-äâèæóùèìè
{
113
ïðè÷èíàìè è ïåðâîé, áåçóñëîâíîé; ìåæäó åñòåñòâåííî-èììàíåíòíûìè öåëåâûìè ïðè÷èíàìè è ìåòàôèçè÷åñêîé, ïåðâîé1 . ( îòäåëüíûõ ñëó÷àÿõ â õîäå äîêàçàòåëüñòâà ââåäåíû åùå äàëüíåéøèå, îñîáûå äèçúþíêöèè). Ïåðâîïðè÷èíà ñóùåñòâåííî îòëè÷àåòñÿ îò âòîðè÷íûõ è íàõîäèòñÿ â èñêëþ÷èòåëüíîì ïðîòèâîïîñòàâëåíèè ïî îòíîøåíèþ ê íèì. Âòîðè÷íûå ïðè÷èíû çàâèñÿò îò ïåðâîé; îíè íå ìîãóò áåç íåå íè ñóùåñòâîâàòü, íè äåéñòâîâàòü. Ïîýòîìó îíè ìîãëè áû íå ïðåäïîëàãàòü ïåðâóþ òîëüêî â òîì ñëó÷àå, åñëè èõ áûëî áû áåñêîíå÷íî ìíîãî. 2. ×òî êàñàåòñÿ ÷àñòî îñïàðèâàåìûõ àðãóìåíòîâ îòíîñèòåëüíî ïîñòóëàòà ïðè÷èíû è íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà â ñôåðå ïðè÷èí, òî íåîáõîäèìî çàìåòèòü ñëåäóþùåå: Àðãóìåíòû îòíîñèòåëüíî ïîñòóëàòà ïðè÷èíû ñòðåìÿòñÿ äîêàçàòü íå òî, ÷òî âîîáùå èìååòñÿ ïðè÷èííîñòü, íî òî, ÷òî äëÿ ïðè÷èíû ñóùåñòâåííî âñåãäà áûòü îòëè÷íîé îò ïðè÷èíåííîãî. Ýòè àðãóìåíòû èìåþò èíäóêòèâíûé õàðàêòåð, êàê è äåôèíèöèè â òîé ôîðìå, â êîòîðîé îíè èñïîëüçóþòñÿ â äîêàçàòåëüñòâàõ; âåäü îíè, íà îñíîâàíèè îïûòà, óêàçûâàþò íà íå÷òî îòíîñèòåëüíî ñóùíîñòè äâèæåíèÿ è äâèæóùåé ïðè÷èíû (êàê äåéñòâóþùåãî íà÷àëà îòíîñèòåëüíî ïîòåíöèàëüíîãî). Àðãóìåíòû î íåâîçìîæíîñòè ðåãðåññà â ñôåðå ïðè÷èí, ïîæàëóé, èìåþò òàêæå èíäóêòèâíî-äåôèíèöèîííûé âèä: äèçúþíêöèþ ìåæäó áåñêîíå÷íî ìíîãèìè, âòîðè÷íûìè ïðè÷èíàìè è ïåðâîé ìîæíî ñðàâíèòü ñ äèçúþíêöèåé ìåæäó ïðîòèâîïîëîæíûìè ñóùíîñòíûìè ñâîéñòâàìè (äèôôåðåíöèÿìè) â äåôèíèöèÿõ. È êàê â ñëó÷àå äåôèíèöèè óæå áëàãîäàðÿ îïûòó ïðåäïîëîæåíî, ÷òî ïîäëåæàùåå îïðåäåëåíèþ ñóùåñòâóåò, íî åùå íå èçâåñòíî, êàêèìè ñâîéñòâàìè îáëàäàåò, âåäü ýòî òîëüêî è äîëæíî áûòü ðåøåíî ïîñðåäñòâîì äåôèíèöèè, òàê è ðàññìàòðèâàåìûå àðãóìåíòû èìåþò ïðåäïîñûëêîé ñóùåñòâîâàíèå ïðè÷èííîñòè â ñôåðå äâèæèìûõ âåùåé â ìèðå, íî åùå íå òî, â êàêîé ôîðìå – â ôîðìå ëè áåñêîíå÷íî ìíîãèõ ïðè÷èí èëè êîíå÷íûõ ïî ÷èñëó, âêëþ÷àþùèõ ïåðâóþ. Êàê ðàç ýòî ïûòàþòñÿ ðàçðåøèòü àðãóìåíòû è ïðèâîäÿò ê ðåçóëüòàòó, ÷òî ñóùåñòâîâàíèå â âèäå áåñêîíå÷íî ìíîãèõ ïðè÷èí ïðîòèâîðå÷èò ñóùíîñòè ïðè÷èííîñòè. Ñêîðåå â ñëó÷àå íåñêîëüêèõ ïðè÷èí äîëæíà áûòü ïåðâàÿ, îò êîòîðîé çàâèñÿò îñòàëüíûå è êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé â ïîëíîì ñìûñëå. Òî, ÷òî òàêîâàÿ ñóùåñòâóåò, ïîëó÷àåòñÿ èç åå ñâÿçè ñ ïîñòèæèìûìè â îïûòå, âòîðè÷íûìè ïðè÷èíàìè (â îáåèõ ïîñûëêàõ) è ñ ïðè÷èíåííûìè âåùàìè, ñóùåñòâóþùèìè â ìèðå (â âûâîäå). Òàêèì îáðàçîì â ýòèõ àðãóìåíòàõ íåò íèêàêîãî petitio principii; îíè íå ïðåäïîëàãàþò çàðàíåå ñóùåñòâîâàíèå ïåðâîé ïðè÷èíû. Ãèïîòåòè÷åñêîå äîïóùåíèå áåñêîíå÷íî ìíîãèõ ïðè÷èí ïðèâíîñèò íå÷òî â ïîíèìàíèå âòîðè÷íûõ ïðè÷èí â èõ ñóùíîñòíîì ïðîòèâîïîëîæåíèè ê ïåðâîé; âåäü îíè, â êîíå÷íîì èòîãå, â ñîâîêóïíîñòè îáóñëîâëåíû åþ è âîîáùå íå ìîãëè áû áåç íåå íè äåéñòâîâàòü, íè ñóùåñòâîâàòü. Íî ïîíèìàíèå ïåðâîé ïðè÷èíû íå çàâèñèò îò âîïðîñà, ñóùåñòâóåò ëè áåñêîíå÷íî ìíîãî ïðè÷èí èëè íåò. Ïîíÿòèå ïåðâîé ïðè÷èíû äîñòèãàåòñÿ íå òîëüêî áëàãîäàðÿ ïîíÿòèþ íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íî ìíîãèõ 114
ïðè÷èí. Ïîýòîìó åñëè äîïóùåíèå áåñêîíå÷íî ìíîãèõ ïðè÷èí âûñòóïàåò êàê âîçðàæåíèå ïðîòèâ ñóùåñòâîâàíèÿ ïåðâîé ïðè÷èíû, òî, íàîáîðîò, ýòî âîçðàæåíèå îòêëîíÿåòñÿ ïîñðåäñòâîì ïîíÿòèÿ î âòîðè÷íîé è ïåðâîé ïðè÷èíàõ. Ñõîäíî îáñòîèò äåëî ñ àðãóìåíòàìè â ïåðâîì äîêàçàòåëüñòâå áûòèÿ Áîãà, êîòîðûå êàñàþòñÿ «ïîñòóëàòà ïðè÷èíû», — ÷òî êàæäîå äâèæèìîå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî äðóãèì è ïðåäïîëàãàþò ïîíÿòèå ïðè÷èíû êàê óæå ïîíÿòîå (à èìåííî èç ýìïèðè÷åñêèõ ñëó÷àåâ äâèæèìûõ âåùåé â ìèðå, èìåþùèõ ïðè÷èíó). Ýòè àðãóìåíòû èìåþò ïîâîäîì âîçìîæíîå âîçðàæåíèå îïïîíåíòà, à èìåííî, ÷òî äâèæèìàÿ âåùü êàê öåëîå ìîæåò áûòü ïðè÷èíîé ñâîåãî äâèæåíèÿ. 3. Ïî îòíîøåíèþ ê íåîñõîëàñòè÷åñêèì èçëîæåíèÿì äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà ìîæíî, ìåæäó ïðî÷èì, çàìåòèòü, ÷òî îíè, äåéñòâèòåëüíî, ãîâîðÿò îá èíäóêòèâíîé ñòðóêòóðå, íî ñêðûâàþò åå ïðè âîñïðîèçâåäåíèè äîêàçàòåëüñòâ. Îíè äîïóñêàþò, ÷òîáû äîêàçàòåëüñòâî íà÷èíàëîñü ñ âûñêàçûâàíèÿ î ñóùåì è ñóùåñòâîâàíèè. Òàê Ô. Âàí Ñòååíáåðãåí (Steenberghen F. v. Ontologie, 1953, übers. v. A. Guggenberger) ïðåäñòàâëÿåò åäèíñòâåííîå äîêàçàòåëüñòâî, ê êîòîðîìó «ìîæíî ñâåñòè êàæäîå äðóãîå, åñëè îíî äåéñòâèòåëüíî èìååò ñèëó, è ýòî — ìåòàôèçè÷åñêîå äîêàçàòåëüñòâî ñóùåñòâîâàíèÿ áåñêîíå÷íîãî áûòèÿ, ïîñêîëüêó òîëüêî áëàãîäàðÿ åìó ïîíèìàåòñÿ è îáîñíîâûâàåòñÿ êîíå÷íîå ñóùåå» (244). Îí íà÷èíàåò ñ «àíòèíîìèè ìåæäó êîíå÷íûì è àáñîëþòíûì» (237) è ïðîäîëæàåò ñëåäóþùèì îáðàçîì (239-40): I Âñÿêîå ñóùåñòâóþùåå åñòü èëè àáñîëþòíîå èëè îòíîñèòåëüíîå. II Ïîðÿäîê êîíå÷íîãî ñóùåãî ñóùåñòâóåò. III 1 Ïîðÿäîê êîíå÷íîãî ñóùåãî åñòü èëè àáñîëþòíûé èëè îòíîñèòåëüíûé. 2 Íî îí íå àáñîëþòíûé. 3 Ñëåäîâàòåëüíî, îí – îòíîñèòåëüíûé, òî åñòü çàâèñÿùèé îò àáñîëþòíîãî. Ýòî äîêàçàòåëüñòâî äîëæíî áûòü àïîñòåðèîðíûì; âåäü «îíî áàçèðóåòñÿ íà âûñêàçûâàíèè î ñóùåñòâîâàíèè, íà ñóæäåíèè î ñóùåñòâîâàíèè, îáëàäàþùåì àáñîëþòíîé ôàêòè÷åñêîé î÷åâèäíîñòüþ è ãëàñÿùèì: íå÷òî ñóùåñòâóåò, êîíå÷íîå ñóùåå ñóùåñòâóåò» (240-41). Íî, ïî ìîåìó ìíåíèþ, ýòî ñïîðíûé ïóíêò: èíäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî, êàê ðàç ïîòîìó, ÷òî îíî äîëæíî èñõîäèòü èç ñóùåñòâóþùèõ âåùåé, ìîæåò íå ââîäèòü èõ ñóùåñòâîâàíèå â ýêçèñòåíöèàëüíîì âûñêàçûâàíèè, êàê ýòî ïðîèñõîäèò â ðàññìàòðèâàåìîì äîêàçàòåëüñòâå, â ïîñûëêå II. Òàêèì îáðàçîì, ýòî äîêàçàòåëüñòâî âåäåòñÿ, ïîæàëóé, òîëüêî ÷åðåç îáùèå ïîíÿòèÿ ñóùåñòâóþùåãî è ñóùåãî, ÷òîáû èñõîäÿ èç íèõ ñäåëàòü íåêîòîðûé âûâîä2 . Ïîñûëêà III 1 èìååò â îñíîâå îáùóþ äèçúþíêöèþ: «âñÿêîå ñóùåå åñòü èëè àáñîëþòíîå èëè îòíîñèòåëüíîå» è íåïîñðåäñòâåííîå çàêëþ÷åíèå: «âñå, ÷òî íå àáñîëþòíî – îòíîñèòåëüíî (ê ÷åìó-òî)». (204 è äàëåå). Íî êîíå÷íîå ñóùåå íå àáñîëþòíîå. Ñëåäîâàòåëüíî... 115
Ñõîäíûì îáðàçîì è ó Â. Áðþããåðà (â âàæíîé ðàáîòå Brugger W. Summe einer philosophischen Gotteslehre. München, 1979), íàïðèìåð, äàåòñÿ õîä äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðîå äîëæíî ñîîòâåòñòâîâàòü «âòîðîìó ïóòè» Ôîìû. Îíî íà÷èíàåòñÿ ñ âûñêàçûâàíèÿ îáî âñåì ñóùåì (55 è äàëåå), è åãî ìîæíî ñîêðàùåííî è ñõåìàòè÷íî âîñïðîèçâåñòè ñëåäóþùèì îáðàçîì: I Íå âñå ñóùåå îòíîñèòåëüíî, òî åñòü èìååò ïðè÷èíó. II Âñå îòíîñèòåëüíî ñóùåå ÿâëÿåòñÿ äåòåðìèíèðîâàííûì äðóãèì ñóùèì, íå èìåþùåì ïðè÷èíû, àáñîëþòíûì. (Èñêëþ÷åíèå áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà â îòíîñèòåëüíûõ ïðè÷èíàõ). III Ñóùåñòâóåò íå èìåþùåå ïðè÷èíû, àáñîëþòíîå ñóùåå. Ïðàâäà, Áðþããåð ïîä÷åðêèâàåò èíäóêòèâíóþ ôîðìóëó äîêàçàòåëüñòâà; âåäü îí îñíîâûâàåòñÿ íà îïûòå îòíîñèòåëüíî ñóùåñòâóþùåãî, íàïðèìåð, íà «ôàêòå íàøåãî ñóùåñòâîâàíèÿ» (53). Îäíàêî íå ðàçâèâàåòñÿ ëè äîêàçàòåëüñòâî, êàê êàæåòñÿ, òîëüêî èç îáùåãî ïîíÿòèÿ «ñóùåñòâóþùåãî îòíîñèòåëüíî»?  îñíîâå ëåæèò óíèâåðñàëüíàÿ äèçúþíêöèÿ: âñå ñóùåå/ñóùåñòâóþùåå èëè îòíîñèòåëüíî èëè àáñîëþòíî. Èç ïîñûëêè I, ÷òî íå âñå ñóùåå/ñóùåñòâóþùåå îòíîñèòåëüíî3 , ïîëó÷àåòñÿ çàòåì, áëàãîäàðÿ, êàê êàæåòñÿ, íåïîñðåäñòâåííîìó çàêëþ÷åíèþ, ÷òî íåêîòîðûå (èëè îäíî) ñóùåå/ñóùåñòâóþùåå – àáñîëþòíû. Ðàäè èíòåðåñà ñòîèò åùå óïîìÿíóòü, ÷òî ó Ôðàíñèñêî Ñóàðåñà â Disputationes metaphysicae (1567, disp. 29, sect. 1, 21 ff.) ýëåìåíòû èç äîêàçàòåëüñòâà Àðèñòîòåëÿ è Ôîìû îò äâèæåíèÿ è îò êîíòèíãåíòíîãî ââîäÿòñÿ â íîâîå ìåòàôèçè÷åñêîå äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà, êîòîðîå âåäåòñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì: I Âñå ñóùåå èëè ñîòâîðåíî èëè íå ñîòâîðåíî. II Íå âñå ñóùåå ñîòâîðåíî. III Íåêîòîðûå èëè îäíî ñóùåå – íå ñîòâîðåíû. Îòíîñèòåëüíî II: 1 Âñå ñîòâîðåííîå ñóùåå èëè ñîòâîðåíî ñàìî ñîáîé èëè ñîòâîðåíî äðóãèì, êîòîðîå èëè âíîâü ñîòâîðåíî äðóãèì è ò.ä. äî áåñêîíå÷íîñòè èëè íå ñîòâîðåíî. 2 Íî íå âñå ñóùåå ÿâëÿåòñÿ ñîòâîðåííûì ëèáî ñàìî ñîáîé, ëèáî äðóãèì (ñîòâîðåííûì). 3 Íå âñå ñóùåå ñîòâîðåíî äðóãèì. Ê ïîñûëêå 2 ïðèâîäÿòñÿ àðãóìåíòû (ïðåèìóùåñòâåííî àðèñòîòåëåâñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ), ÷òî íå ñóùåñòâóåò êðóãîâîé ñàìîïðè÷èííîñòè (sect. 1, 22-24) è áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà â ñôåðå ïðè÷èí (sect. 1, 25-33). Ôàáðî4 óêàçûâàåò íà àðãóìåíò â Sent. I, dist. 3, expos. textus, divisio primae, êàê íà «äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà». Àðãóìåíò ââåäåí per viam causalitatis* è èìååò ñëåäóþùóþ ñõåìó: I Âñå, ÷òî ïîëó÷àåò áûòèå èç íè÷åãî, äîëæíî çàâèñåòü îò ÷åãî-òî äðóãîãî (Åäèíîãî), êîòîðîå íàäåëÿåò åãî áûòèåì. *
Ïóòåì ïðè÷èííîñòè (ëàò). 116
II Íî âñå ñîòâîðåííîå ïîëó÷àåò áûòèå èç íè÷åãî (íà ÷òî óêàçûâàåò åãî íåñîâåðøåíñòâî è ïîòåíöèàëüíîñòü). III Ñëåäîâàòåëüíî, îíî äîëæíî çàâèñåòü îò ÷åãî-òî Åäèíîãî è Ïåðâîãî, êîòîðîå åñòü Áîã. Îäíàêî ýòî äîêàçàòåëüñòâî âåäåòñÿ íå î ñóùåñòâîâàíèè Áîãà (îíî óæå äîêàçàíî), íî î ñâîéñòâå Áîãà, î åãî Åäèíñòâå (â òðîè÷íîñòè), êîòîðîå îáîñíîâûâàåòñÿ èç ñóùíîñòè ñîòâîðåííîãî è ñóùíîñòè ïðè÷èíû òâîðåíèÿ (êîòîðàÿ ïðèâîäèò íå÷òî èç íè÷òî â áûòèå). Äàëåå Ôàáðî 5 óïîìèíàåò àðãóìåíòû èç Sent. II, d. 1, q. 1, a.1, êàê ðàííþþ ïîïûòêó äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû. Íî ýòè àðãóìåíòû òîëüêî äîêàçûâàþò åäèíñòâî è ïåðâè÷íîñòü Áîãà, à íå Åãî ñóùåñòâîâàíèå. Çäåñü ìû èõ âîñïðîèçâîäèì â ñõåìàòè÷åñêîé ôîðìå. Ïåðâûé àðãóìåíò: I Òî, ÷àñòè ÷åãî âçàèìîóïîðÿäî÷åíû, óñòðåìëåíî ê Åäèíîìó (íàèâûñøåìó Áëàãó). II Âåùè â ìèðå åñòü òî, ÷àñòè ÷åãî âçàèìîóïîðÿäî÷åíû. III Âåùè â ìèðå óñòðåìëåíû ê Åäèíîìó (íàèâûñøåìó Áëàãó), êàêîâîå åñòü Áîã. Âòîðîé àðãóìåíò: I Òî, ñóùíîñòü ÷åãî íå åñòü åãî áûòèå, çàâèñèò â ñâîåì áûòèè îò äðóãîãî, ñóùíîñòü ÷åãî åñòü åãî áûòèå è ò.î. Åäèíîãî, Ïåðâîãî â ðÿäó «àíàëîãèé áûòèÿ». II Âåùè â ìèðå ñóòü òàêîãî ðîäà, ÷òî èõ ñóùíîñòü íå åñòü èõ áûòèå. III Âåùè â ìèðå çàâèñÿò îò Ïåðâîãî, Åäèíîãî, êîòîðîå åñòü Áîã. Òðåòèé àðãóìåíò: I Áîëåå èëè ìåíåå ñîâåðøåííîå ñâÿçàíî ñ ïåðâûì íàèñîâåðøåííåéøèì. II Íåìàòåðèàëüíîå ñóùåå åñòü ñîâåðøåííîå â ìåíüøåé èëè áîëüøåé ñòåïåíè (â ñèëó îòëè÷èé äðóã îò äðóãà). III Íåìàòåðèàëüíîå ñóùåå ñâÿçàíî ñ ïåðâûì íàèñîâåðøåííåéøèì, êàêîâîå åñòü Áîã. II [V] Ïîïûòêè ñèìâîëè÷åñêîé ôîðìàëèçàöèè Äàëåå ìû îáðàòèìñÿ ê íåêîòîðûì êðèòè÷åñêèì ïóíêòàì, ïðåæäå âñåãî ó Ñàëàìóõè (Salamucha) è Áåíäèåêà (Bendiek). Îáîçíà÷åíèå áåñêîíå÷íîãî ìíîæåñòâà â ñìûñëå ñîâðåìåííîé ìàòåìàòèêè, íàïðèìåð, áåñêîíå÷íîãî ÷èñëîâîãî ðÿäà ìåæäó 1 è 2, êàê «àêòóàëüíîãî» — íå âûäåðæèâàåò êðèòèêè. Ïðàâäà, îíî ÿâëÿåòñÿ «òâåðäûì ôàêòîì» — ïîñòîëüêó, ïîñêîëüêó ñ åãî ïîìîùüþ ìîæíî ïðîèçâîäèòü âû÷èñëåíèÿ â ìàòåìàòèêå, íî ïîòîìó îíî îñòàåòñÿ òîëüêî ìûñëèìûì, è ò.î. òîëüêî ïîòåíöèàëüíûì. Óæå äëÿ Àðèñòîòåëÿ ìàòåìàòè÷åñêîå áåñêîíå÷íîå áûëî ïîëíîöåííîé âåëè÷èíîé, íî îñóùåñòâëåííîé òîëüêî â ìûñëè, è, òàêèì îáðàçîì, ïîòåíöèàëüíîé. Åãî íåâîçìîæíî ñâåñòè ê âåùàì, è, òàêèì îáðàçîì, àêòóàëèçèðîâàòü, êàê, íàïðèìåð, íåëüçÿ àêòóàëüíî ñâåñòè îòðåçîê ê áåñêîíå÷íî ìíîãèì ÷àñòÿì, õîòÿ îí ìîæåò ìûñëèòüñÿ 117
äåëèìûì äî áåñêîíå÷íîñòè. Íå ñóùåñòâóåò àêòóàëüíî áåñêîíå÷íîãî â ïðèðîäå, è, òàêèì îáðàçîì, â ïðèðîäíûõ ñóùíîñòíî óïîðÿäî÷åííûõ ïðè÷èíàõ, ñ êîòîðûìè èìååò äåëî äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà. Ôîìà ïðîâîäèò ðàçëè÷èå ìåæäó ñóùíîñòíûì è àêöèäåíòàëüíûì ðÿäîì ïðè÷èí. Ïîñëåäíèé (íàïðèìåð, ðÿä ïîêîëåíèé) ïðîèñõîäèò âî âðåìåííîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè (ñóêöåññèâíî); îí ìîæåò ìûñëèòüñÿ êàê ïðîäîëæàþùèéñÿ â áåñêîíå÷íîñòü, è, òåì ñàìûì, ÿâëÿåòñÿ âîçìîæíûì. Íàïðîòèâ, ñóùíîñòíûé ðÿä ïðè÷èí ñóùåñòâóåò îäíîâðåìåííî êàê öåëîå ( simul totum) è, òàêèì îáðàçîì, íèêîãäà íå ìûñëèì êàê áåñêîíå÷íûé, ò.å. íåâîçìîæåí. «Ñóùíîñòíî óïîðÿäî÷åííîå ìíîæåñòâî, äàæå åñëè îíî, per impossibile, äîëæíî áûòü áåñêîíå÷íûì, äîëæíî ïîíèìàòüñÿ «totum simul»», åñòü ïðîòèâîðå÷èâîå òðåáîâàíèå, — âåäü áåñêîíå÷íîñòü ñóùíîñòíî óïîðÿäî÷åííîãî ìíîæåñòâà, êîòîðîå ìûñëèòñÿ è ïîíèìàåòñÿ êàê íåâîçìîæíîå, âîîáùå íå ìîæåò ìûñëèòüñÿ, íå ãîâîðÿ óæå î òîì, ÷òîáû ìûñëèòüñÿ êàê «totum simul». Ôàêòè÷åñêè ó Àðèñòîòåëÿ è ó Ôîìû àðãóìåíòû î íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà íàïðàâëåíû íà âîçðàæåíèå îïïîíåíòó, êîòîðûé ìûñëèò áåñêîíå÷íûé ðåãðåññ êàê ñóêöåññèâíî ïðîäîëæàþùèéñÿ, è îòêëîíÿþò åãî, ïîìèìî ïðî÷åãî, òàêæå óêàçàíèåì íà òî, ÷òî ñóùíîñòíî óïîðÿäî÷åííûé ðÿä äâèæóùèõ ïðè÷èí äîëæåí áûòü « simul totum», ÷òî äåëàåò áåñêîíå÷íûé ðåãðåññ íåâîçìîæíûì è íåìûñëèìûì. Âîçðàæåíèå î petito principii â ñëó÷àå àðãóìåíòà î íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà íå óìåñòíî: ïðàâäà, â ýòîì àðãóìåíòå èäåò ðå÷ü î ïåðâîé äâèæóùåé ïðè÷èíå, íî òîëüêî êàê î âîçìîæíîé, êîòîðàÿ íàõîäèòñÿ â äèçúþíêòèâíîì ïðîòèâîïîñòàâëåíèè ê áåñêîíå÷íîìó ðåãðåññó âòîðè÷íûõ ïðè÷èí. Òîëüêî ïîñðåäñòâîì èñêëþ÷åíèÿ ýòîé àëüòåðíàòèâû äîêàçûâàåòñÿ íåîáõîäèìîå ñóùåñòâîâàíèå ïåðâîïðè÷èíû â âûâîäå. Îäíàêî àëüòåðíàòèâà ðàçðåøàåòñÿ èç ñóùíîñòè âòîðè÷íîé è ïåðâîé ïðè÷èí êàê è èç ñóùíîñòè áåñêîíå÷íîãî (êàê âûøå èçëîæåíî â Ïðèëîæåíèè II), íî íå ïîñðåäñòâîì ïðîñòîãî óòâåðæäåíèÿ ñóùåñòâîâàíèÿ ïåðâîïðè÷èíû ïðîòèâ ñóùåñòâîâàíèÿ áåñêîíå÷íîãî ìíîæåñòâà âòîðè÷íûõ. Áåíäèåê àíàëèçèðóåò secunda ratio* S.c.G I 13 (in moventibus et motis ordinatis) ñëåäóþùèì îáðàçîì: «1) ïåðâîå åñòü ïðè÷èíà äâèæåíèÿ âñåõ äðóãèõ. Èç ýòîãî ñëåäóåò: 2) åñëè ïåðâîäâèæóùåå óñòðàíåíî èëè îòäàëåíî îò äâèæåíèÿ, òî íèêàêîå äðóãîå íå ïðèâîäèëî áû â äâèæåíèå è íå ïðèâîäèëîñü áû â äâèæåíèå. 3) åñëè áû áûëè äâèæóùèå è äâèæèìûå ïîñëåäîâàòåëüíî óõîäèëè áû â áåñêîíå÷íîñòü, òî íå áûëî áû íåêîåãî ïåðâîäâèæóùåãî. Èç ýòîãî, íà îñíîâàíèè (2): 4) Ñëåäîâàòåëüíî, íè÷òî äðóãîå íå ìîãëî áû äâèãàòüñÿ. È, òàêèì îáðàçîì, íè÷åãî íå äâèãàëîñü áû â ìèðå. *
âòîðîå äîêàçàòåëüñòâî (ëàò.). 118
Õîä ìûñëè ñâ. Ôîìû ñîäåðæèò äâà äîêàçàòåëüñòâà. Ìû ðàññìîòðèì ïðåæäå (1): ïåðâîå åñòü ïðè÷èíà äâèæåíèÿ âñåõ äðóãèõ. Ïîëîæåíèå, êàê îíî ïðèâåäåíî çäåñü, èìïëèöèðóåò ñóùåñòâîâàíèå «ïåðâîãî» ... Ìû êîìáèíèðóåì ýòî óòâåðæäåíèå: «ñóùåñòâóåò ïåðâîäâèæóùåå» (=1’) ñ (3) è ïîëó÷àåì ñëåäóþùåå çàêëþ÷åíèå: à) åñëè ñóùåñòâóåò... óõîä â áåñêîíå÷íîñòü, òî íå ñóùåñòâóåò ïåðâîäâèæóùåãî (=3). b) îäíàêî ñóùåñòâóåò ïåðâîäâèæóùåå (=1’); ñëåäîâàòåëüíî, ( modus tollens): íå ñóùåñòâóåò íèêàêîãî óõîäà â áåñêîíå÷íîñòü. Ñ ýòèì äîêàçàòåëüñòâîì ... ñâÿçàíî âòîðîå, êîòîðîå ïðîèñõîäèò ñëåäóþùèì îáðàçîì: à’) åñëè ñóùåñòâóåò óõîä â áåñêîíå÷íîñòü, òî íå ñóùåñòâóåò âîîáùå íèêàêîãî ïåðâîäâèæóùåãî (=à)=3); b’) åñëè ïåðâîäâèæóùåãî íå ñóùåñòâóåò, òî íå ñóùåñòâóåò âîîáùå íèêàêîãî äâèæåíèÿ (=2); ñ) îäíàêî äâèæåíèå ñóùåñòâóåò... Ñëåäîâàòåëüíî, (ïîñðåäñòâîì äâîéíîãî ïðèìåíåíèÿ modus tollens), íå ñóùåñòâóåò óõîäà â áåñêîíå÷íîñòü». (Ñ. 15). Çàòåì Áåíäèåê óòâåðæäàåò, ÷òî ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî äåëàåò èçáûòî÷íûì âòîðîå, íî îíî âëå÷åò çà ñîáîé petito principii: âåäü îíî ïðåäïîëàãàåò ñóùåñòâîâàíèå ïåðâîé ïðè÷èíû, êîòîðîå åùå òîëüêî äîëæíî áûòü äîêàçàííûì. Îòíîñèòåëüíî ýòîãî ñëåäóåò ñêàçàòü — ïîëîæåíèå (1) íå îáðàçóåò ó Ôîìû ñîáñòâåííîé ïîñûëêè, íî îòíîñèòñÿ êàê ÷àñòü ê ïîëîæåíèþ (2). Îí íå óòâåðæäàåò ïîçèòèâíî ñóùåñòâîâàíèå ïåðâîïðè÷èíû, íî, â ñëó÷àå åå îòðèöàíèÿ, âûñêàçûâàòüñÿ î íåé òàê: åñëè îòðèöàòü ïåðâîïðè÷èíó, òî êàê òàêóþ, îò êîòîðîé çàâèñÿò âñå ïðî÷èå (âåäü ýòî âûòåêàåò èç ñóùíîñòè ïåðâîïðè÷èíû). (Èëè, êàê óäà÷íî âûðàçèëñÿ Ñêîò — ýòîò àðãóìåíò ãîâîðèò î prima causa òîëüêî per abnegationem.) Çäåñü òàêæå ñóùåñòâóþò íå äâà äîêàçàòåëüñòâà, à òîëüêî îäíî, ñîñòîÿùåå èç (2) (3) è (4) 6 . Ê ñóùíîñòè âòîðè÷íîé, ñðåäíåé ïðè÷èíû îòíîñèòñÿ çàâèñèìîñòü îò ïåðâîé. Ïðè äîïóùåíèè áåñêîíå÷íî ìíîãèõ âòîðè÷íûõ ïðè÷èí áûëà áû óñòðàíåíà ïåðâàÿ è, òåì ñàìûì, âòîðè÷íûå. Ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî àêòóàëüíàÿ áåñêîíå÷íîñòü íåâîçìîæíà, è ýòî ïðîèñõîäèò â ïåðâóþ î÷åðåäü íå ïîòîìó, ÷òî åå íåâîçìîæíî ïðîéòè, ïåðåñ÷èòàòü, à ïîòîìó, ÷òî îíà ñóùåñòâåííûì îáðàçîì ÿâëÿåòñÿ ñóêöåññèâíûì ïîðÿäêîì, ñâÿçàííûì ñ ìàòåðèàëüíûì êîíòèíóóìîì, ïðîñòðàíñòâåííî-âðåìåíîé ïðîòÿæåííîñòüþ è äâèæåíèåì, è ïîòîìó, ÷òî â ïðèðîäå ìàòåðèÿ, ïðîñòðàíñòâî è âðåìÿ, ðàâíî êàê è äâèæåíèå — êîíå÷íû. Ñ îíòîëîãè÷åñêîé òî÷êè çðåíèÿ, ìàòåìàòè÷åñêè áåñêîíå÷íûé ÷èñëåííûé ðÿä â ëþáîì ñëó÷àå îñòàåòñÿ ïîòåíöèàëüíûì, ñóêöåññèâíûì è àêöèäåíòàëüíûì ïîðÿäêîì, õîòÿ îí è ìîæåò ìûñëèòñÿ êàê çàâåðøåííûé. Ýòî íå äîëæíî ïðèâîäèòü ê òîìó çàáëóæäåíèþ, ÷òî îí àêòóàëåí simul totum è äàæå ìîæåò ñëóæèòü ïàðàäèãìîé äëÿ ìåòàôèçè÷åñêîãî, ñóùíîñòíî óïîðÿäî÷åííîãî ðÿäà ïðè÷èí. 119
Îòíîñèòåëüíî ìåñò ó Äóíñà Ñêîòà è Ñóàðåñà, íà êîòîðûå ññûëàåòñÿ Áåíäèåê:  Quaest. subt. s. libr. Metaph. Arist., c. II, qu. 6, â scholium III Ñêîò ïðèâîäèò ïðàâèëüíóþ èíòåðïðåòàöèþ àðèñòîòåëåâñêîãî àðãóìåíòà (èç «Ìåòàôèçèêè» II 2) ïðîòèâ áåñêîíå÷íî ìíîãèõ ñðåäíèõ ïðè÷èí. Âûñêàçûâàíèå, öèòèðóåìîå Áåíäèåêîì: probatio quod ratio petit — íå ñîáñòâåííîå âîççðåíèå Ñêîòà, íî âîñïðîèçâåäåíèå âçãëÿäà îïïîíåíòà. À èìåííî, òàì îí ïðèâîäèò ÷åòûðå âîçìîæíûõ âîçðàæåíèÿ îïïîíåíòà ïðîòèâ àðèñòîòåëåâñêîãî àðãóìåíòà è çàòåì îòêëîíÿåò êàæäûé èç íèõ. Âîçðàæåíèå (1): àðèñòîòåëåâñêèé àðãóìåíò ñëèøêîì ñëàá, îí äîñòàòî÷åí òîëüêî äëÿ îòêëîíåíèÿ àêöèäåíòàëüíî óïîðÿäî÷åííîãî áåñêîíå÷íîãî ðÿäà. Êîíòðàðãóìåíò Ñêîòà: àêöèäåíòàëüíûé ïîðÿäîê íå òðåáóåò ñ íåîáõîäèìîñòüþ ïåðâîãî. Âîçðàæåíèå (2) ññûëàåòñÿ íà êàæóùååñÿ ïðîòèâîðå÷èå â êîììåíòàðèè Àâåððîýñà ê ýòîìó ìåñòó «Ìåòàôèçèêè». Âîçðàæåíèå (3): åñëè àêöèäåíòàëüíî óïîðÿäî÷åííûé ðÿä ìîã áû áûòü áåñêîíå÷íûì, òî ñóùåñòâîâàëî áû áåñêîíå÷íîå ÷èñëî. Íî âèä ÷èñåë ñóùíîñòíî óïîðÿäî÷åí. Ñëåäîâàòåëüíî, â ñóùíîñòíî óïîðÿäî÷åííîì òàêæå ñóùåñòâóåò áåñêîíå÷íîå. Îòâåò Ñêîòà: ýòî òðåáîâàíèå íå ñîîòâåòñòâóåò äåéñòâèòåëüíîñòè, ïîñêîëüêó – â îòëè÷èå îò äîïóùåíèÿ îïïîíåíòà – â ñëó÷àå ñ ÷èñëàìè íàëè÷åñòâóåò ïîòåíöèàëüíàÿ áåñêîíå÷íîñòü (...non sequitur, nisi quod in numeris in potentia est infinitas, non in actu) (à ïîòåíöèàëüíàÿ áåñêîíå÷íîñòü — ñóêöåññèâíà, íå ñóùíîñòíà.) Âîçðàæåíèå (4): probatio quod ratio petit, «ïîñêîëüêó îí (Àðèñòîòåëü) ïðèíèìàåò êàê ìàëóþ ïîñûëêó, ÷òî âñå ïðè÷èíû – ñðåäíèå. Ñëåäîâàòåëüíî, îí èìååò ïðåäïîñûëêîé ïåðâóþ è ïîñëåäíþþ; âåäü èíà÷å îí ïîëîæèë ñðåäíþþ áåç êðàéíèõ». Îòâåò Ñêîòà íà ýòî: «îòíîñèòåëüíî äàëüíåéøåãî – â ïîñûëêó ïîëîæåíî, ÷òî âñå ïðè÷èíû ñðåäíèå, ïðè îòðèöàíèè (per abnegationem) ïåðâîé è ïîñëåäíåé. Ïîýòîìó îí ïðèíèìàåò íå ïîçèòèâíî (non accipit... positive) òî, ÷òî ñóùåñòâóþò áåñêîíå÷íî ìíîãèå ïðè÷èíû, òàê ÷òî ñóùåñòâóåò ïðîñòî ïåðâàÿ è ïîñëåäíÿÿ, ïî ñðàâíåíèþ ñ êîòîðûìè íàçâàíû (òå) ñðåäíèå, íî â íåãàòèâíîì ñìûñëå (negative), ïðè îòðèöàíèè (per abnegationem) ïåðâîé è ïîñëåäíåé». Êîììåíòàðèé èçëèøåí. Ñëåäóåò åùå âîçðàæåíèå (5) è åãî îòâåðæåíèå. Ñêîò îáîáùàåò tota vis rationis, âñþ ñèëó àðèñòîòåëåâñêîé àðãóìåíòàöèè, òàêèì îáðàçîì: «íàðÿäó ñî âñåìè ïðè÷èíàìè, èìåþùèìè ïðè÷èíû, ñóùåñòâóåò íåêàÿ ïåðâàÿ ïðè÷èíà, ÷òî îòðèöàåòñÿ, åñëè ïðåäïîëîæèòü áåñêîíå÷íîñòü; âåäü òîãäà âñÿêèé ðàç áûëà áû íåêàÿ ïðè÷èíà ÷åãîòî, íî íå âñåãî ïðè÷èíåííîãî». Ýòî Áåíäèåê ïîíèìàåò òàê, ÷òî áóäòî çäåñü Ñêîò ãèïîòåòè÷åñêè ïðåäñòàâëÿåò àêòóàëüíî áåñêîíå÷íûé ðÿä âòîðè÷íûõ ïðè÷èí, è çàòåì àðãóìåíòèðóåò: ïîñêîëüêó îíè èñêëþ÷àþò ïåðâóþ, òî îíè íåâîçìîæíû. Òåêñò, îäíàêî, ãîâîðèò îáðàòíîå: Ñêîò ïðåäñòàâëÿåò áåñêîíå÷íûé ðÿä íå êàê ñîâåðøåííûé àêòóàëüíî, íî êàê ïðîäîëæàþùèéñÿ, ïðè÷åì «ó ëþáîé ïðè÷èíû ñóùåñòâóåò âñåãäà äðóãàÿ», òàê, ÷òî îíè íèêîãäà íå ïðèøëè áû ê ïåðâîé. Áåñêîíå÷íûé ðÿä ïî ñâîåìó ñóùåñòâó ñóêöåññèâåí è îòâåðãàåò ïåðâóþ ïðè÷èíó. 120
Äðóãîå, ïðèâåäåííîå Áåíäèåêîì, ìåñòî èç Quodlib. qu. 7 tom. 25 p. 306 (ïàðèæñêîå èçäàíèå), ãëàñèò: íåîáõîäèìî (... è äîêàçàòåëüñòâî Àðèñòîòåëÿ («Ìåòàôèçèêà» II 2) ... óòâåðæäàåò ýòî), ÷òîáû âñåãäà â ïðîèçâîäÿùèõ ïðè÷èíàõ äåëî îáñòîÿëî òàê, ÷òîáû âñÿêàÿ ñîâîêóïíîñòü ïðè÷èíåííîãî èìåëà ïðè÷èíó, íî íå òó, êîòîðàÿ áûëà áû ÷åì-òî èç ýòîé ñîâîêóïíîñòè, ïîñêîëüêó â òàêîì ñëó÷àå òî æå ñàìîå áûëî áû ïðè÷èíîé ñåáÿ; ñëåäîâàòåëüíî – íå÷òî âíå âñåé òîé ñîâîêóïíîñòè. Ñëåäîâàòåëüíî, åñëè â ïðè÷èíàõ íåò óõîäà â áåñêîíå÷íîñòü, òî íå òîëüêî ëþáàÿ áûëà áû ïðè÷èíåííîé, íî è âñå ìíîæåñòâî áûëî áû ïðè÷èíåííûì è, ñëåäîâàòåëüíî, èìåëî ïðè÷èíó âíå âñåãî òîãî ìíîæåñòâà; ñëåäîâàòåëüíî, ñòàòóñ ó íåå áûë áû, êàê ó ïåðâîãî ïðè÷èíÿþùåãî». Áåíäèåê çà÷åðêèâàåò «non» ïåðåä «ascendatur», ÷òîáû èçëîæèòü òåêñò íà ñâîé ìàíåð: Äóíñ Ñêîò ãèïîòåòè÷åñêè ïðèíèìàåò àêòóàëüíî áåñêîíå÷íûé ðÿä ïðè÷èí è ïîêàçûâàåò çàòåì, ÷òî îí, îäíàêî, äîëæåí çàâèñåòü îò ïåðâîé ïðè÷èíû âîâíå, êîòîðàÿ íåñîâìåñòèìà ñ áåñêîíå÷íî ìíîãèìè ïðè÷èíàìè; äëÿ Áåíäèåêà ýòî êðóãîâîé è ïîòîìó íå íåîáõîäèìûé âûâîä (âåäü ñîãëàñíî ñîâðåìåííîé, ìàòåìàòè÷åñêè îðèåíòèðîâàííîé êîíöåïöèè áåñêîíå÷íîå ìíîæåñòâî áåç ïåðâîãî ìîæåò ñóùåñòâîâàòü). Ìîå îòíîøåíèå: ïðè âû÷åðêèâàíèè «non» íåïîíÿòíî âòîðîå «ergo», êîòîðîå ñëåäóåò ïåðâîìó. Ñëîâà «necesse est statim esse» (íåîáõîäèìî, ÷òîáû âñåãäà), «non ascendatur in infinitum» (íåò óõîäà â áåñêîíå÷íîñòü) è «ergo in illo erit status» (ñëåäîâàòåëüíî, ó íåå áûë áû ñòàòóñ) âçàèìîñâÿçàíû â åäèíîé ìûñëè. Òåêñò âìåñòî íåãàòèâíûõ àðãóìåíòîâ ïðîòèâ áåñêîíå÷íîñòè (êîòîðûå óæå ïðèâåäåíû äðóãèì îáðàçîì) ïðèâîäèò ïîçèòèâíûé àðãóìåíò â ïîëüçó êîíå÷íîñòè ïðè÷èííîãî ðÿäà. Òîëüêî ïðè åå äîïóùåíèè ïîíèìàåòñÿ òðàíñöåíäåíòíîñòü ïåðâîé ïðè÷èíû ïî îòíîøåíèþ êî âñåì âòîðè÷íûì è èõ çàâèñèìàÿ ÷àñòíàÿ ïðè÷èííîñòü. Äóíñ Ñêîò ãîâîðèò: «åñëè íå æåëàþò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü (êîòîðàÿ â äðóãîì ìåñòå äîêàçàíà êàê íåâîçìîæíàÿ), òî ñëåäóåò ïðèéòè ê ïåðâîé ïðè÷èíå, êîòîðàÿ íàõîäèòñÿ âíå ñîâîêóïíîñòè âñåõ ïðî÷èõ». ( ñëó÷àå áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà âòîðè÷íûõ ïðè÷èí òàêàÿ ñîâîêóïíîñòü âîîáùå íå ìîæåò ñóùåñòâîâàòü.) Ìåñòî èç Ñóàðåñà, ïðèâåäåííîå Áåíäèåêîì (Disp. Metaph., disp. 29, sect. 1, c. 25), âíîâü ïðèâîäèò âîçìîæíîå âîçðàæåíèå îïïîíåíòà (íàðÿäó ñ äðóãèìè), êîòîðîå Ñóàðåñ ðåçêî îòâåðãàåò (î ÷åì óìàë÷èâàåò Áåíäèåê): â àðèñòîòåëåâñêîì àðãóìåíòå íåò petito principii òîãî ðîäà, ÷òî îí ïðîñòî ñ íà÷àëà óòâåðæäàë áû ñóùåñòâîâàíèå ïåðâîé ïðè÷èíû; îí óêàçóåò «ex propria ratione et subordinatione causarum*» íåâîçìîæíîñòü áåñêîíå÷íî ìíîãèõ ïðè÷èí. Òàêæå ó Äóíñà Ñêîòà è Ñóàðåñà íå ïðåäïîëàãàåòñÿ íåçàêîííîãî ïåðåõîäà îò «äèñòðèáóòèâíîé» ê «êîëëåêòèâíîé» ïðè÷èííîñòè, òî åñòü îò çàâèñèìîñòè ïðè÷èíû îò áëèæàéøåé â ðÿäó ê çàâèñèìîñòè âñåõ âòîðè÷íûõ ïðè÷èí îò ïåðâîé. Êðèòèêà âåäåòñÿ, îòòàëêèâàÿñü îò ëîæíîãî ïðåäñòàâëåíèÿ î ëèíåéíîì ðÿäå ïðè÷èí, ïðè êîòîðîì êàæäàÿ ïðè÷èíà ãîìî*
èç íàäëåæàùåãî ñìûñëà è ñóáîðäèíàöèè ïðè÷èí (ëàò.). 121
ãåííà ñ áëèæàéøåé è, òàêèì îáðàçîì, òàêæå ãîìîãåííà è èõ ÷àñòè÷íàÿ ïðè÷èííîñòü.  òàêîì ñëó÷àå, êîíå÷íî, íåëüçÿ âîîáùå íèêîãäà ïðèéòè ê «êîëëåêòèâíîé» ñîâìåñòíîé ïðè÷èííîñòè. Îäíàêî ñóùåñòâóåò âåðòèêàëüíûé ïîðÿäîê ïðè÷èí, â ñëó÷àå êîòîðîãî êàæäàÿ áîëåå âûñîêàÿ íå ãîìîãåííà ñ ñîîòâåòñòâóþùåé áîëåå íèæíåé, à, òàêèì îáðàçîì, íå ãîìîãåííà è èõ ïðè÷èííîñòü; ñêîðåå êàæäàÿ èç áîëåå âûñîêèõ âñåãäà ñèëüíåå êàæäîé èç áîëåå íèçêèõ òàê, ÷òî îíà äåéñòâóåò âî âñåõ äðóãèõ, è ïîòîìó îíè âñå âìåñòå çàâèñÿò îò íåå. Íàêîíåö, ñäåëàåì åùå íåáîëüøîå îáðàùåíèå ê êðèòè÷åñêèì ñîîáðàæåíèÿì Ðèâüåòòè-Áàðáî (Rivetti-Barbò: â «ïîñòóëàòå ïðè÷èíû» (omne quod movetur, ab alio movetur) «movetur», êîíå÷íî, â îáåèõ ñëó÷àÿõ èìååò òîæå ñàìîå, à èìåííî òðàíçèòèâíî-ïàññèâíîå çíà÷åíèå «ïðèâåäåíèÿ â äâèæåíèå», áåç petitio principii èëè òàâòîëîãèè.  çíà÷åíèè «ïðèâåäåíèÿ â äâèæåíèå» ãîðàçäî ñèëüíåå âûÿâëÿåòñÿ îòíîøåíèå ê ïðè÷èíå, ÷åì â íåïåðåõîäíîì çíà÷åíèè «ñòàíîâëåíèÿ» (êîòîðîå îòñòàèâàþò Ìàñíîâî è Ðèâüåòòè-Áàðáî). Ïðàâäà â ñëó÷àå ñòàíîâÿùåãîñÿ ïðåæäå âñåãî âîçíèêàåò âîïðîñ – èìååò ëè âîîáùå îíî äâèæóùóþ ïðè÷èíó êàê â ñëó÷àå «ïðèâåäåíèÿ â äâèæåíèå», êîãäà çíà÷åíèå ñëîâà óæå óêàçûâàåò íà òàêóþ. Íî â ñëó÷àå ïîñòóëàòà ïðè÷èíû äåëî ñîñòîèò, ñîáñòâåííî, íå â òîì, ÷òîáû äîêàçàòü, ÷òî äâèæèìîå âîîáùå èìååò ïðè÷èíó (÷òî äîëæíî áûòü ïîíÿòíî èç èíäóêöèè, èç îïûòà), íî ÷òî îíî íå ñëóæèò ïðè÷èíîé ñàìîìó ñåáå, à ñêîðåå èìååò ïðè÷èíîé «÷òî-òî äðóãîå». Äîïîëíåíèå  ñâîåé ñòàòüå «Áåñêîíå÷íàÿ ïðè÷èííàÿ ðåãðåññèÿ» Ï. Áðàóí7 îáñóæäàåò ðàííèå êðèòè÷åñêèå èíòåðïðåòàöèè, êîòîðûå îòíîñÿòñÿ ê òåêñòàì Àðèñòîòåëÿ è Ôîìû ïî ýòîé òåìå. Îí íàõîäèò, ÷òî â êðèòèêå ìàëî óäåëÿåòñÿ âíèìàíèÿ çíà÷åíèþ «êàóçàëüíàÿ ñåðèÿ, óïîðÿäî÷åííàÿ per se» è óêàçûâàåò íà îïðåäåëåíèå Äóíñà Ñêîòà ( Opus oxon. I, dist. II q.1): «Â ñóùíîñòíî óïîðÿäî÷åííûõ ïðè÷èíàõ âòîðè÷íàÿ çàâèñèò îò ïåðâîé èìåííî â àêòå ïðè÷èíåíèÿ». Áðàóí ñïðàâåäëèâî çàùèùàåò àðèñòîòåëåâñêèé àðãóìåíò («Ìåòàôèçèêà» II 2) è ñîîòâåòñòâóþùèé â äîêàçàòåëüñòâå Ôîìû îò äâèæåíèÿ, ÷òî â ñëó÷àå áåñêîíå÷íîãî ðÿäà äâèæèìîãî è äâèæóùåãî, ãäå à ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå îò b, b îò ñ, ñ îò d è ò.ä., âîïðîñ, ÷òî åñòü ïðè÷èíà äâèæåíèÿ à, íå ìîæåò áûòü ðåøåí â äîñòàòî÷íîé ìåðå ïîñðåäñòâîì ïðèáàâëåíèÿ b, ïîñêîëüêó b íå åñòü èñòèííàÿ ïðè÷èíà: «âåäü êàê äîëãî íè ïðîäîëæàëñÿ áû ðÿä, ìû íå íàõîäèì òîãî, ÷òî ðåàëüíî äâèæåò à ... Ðåãðåññ, òàêèì îáðàçîì, ïîðî÷åí â òîì, ÷òî òðåáóåìîå îáúÿñíåíèå äâèæåíèÿ à îòêëîíÿåòñÿ ñòîëü äîëãî, êàê äîëãî ïðîäîëæàåòñÿ ðÿä» (232). Îäíàêî ìíå êàæåòñÿ, ÷òî è ñàì Áðàóí íå ïîëíîñòüþ èñ÷åðïàë îïðåäåëåíèå Ñêîòà per se óïîðÿäî÷åííûõ ïðè÷èí; âåäü îí îðèåíòèðóåòñÿ (224 è äàëåå) âñåöåëî íà ëèíåàðíûé ðÿä ìàòåðèàëüíûõ âåùåé, òàêèõ, êàê êàìåíü, ïàëêà, ðóêà, ñëåäóÿ ïðèìåðàì ó Àðèñòîòåëÿ, îäíàêî íå çàìå÷àÿ ïåðåõîäà îò áåçæèçíåííîãî ê æèâîìó. Íî íàìåðåíèå Àðèñòîòåëÿ – ïåðåéòè ê äóøåâíîìó íà÷àëó êàê ê ïðè÷èíå äâèæåíèÿ è äàëåå ê (òðàíñöåíäåíòíîé) ïðè÷èíå ýòîé ïðè122
÷èíû. Âåðòèêàëüíûé, ìåòàôèçè÷åñêèé ïîðÿäîê ïðè÷èí ó Àðèñòîòåëÿ è Ôîìû Äóíñ Ñêîò óäà÷íî âûðàçèë êàê «ordo causarum*» èëè êàê «causae per se ordinatae**». Ýòîò ïîðÿäîê âåñüìà îòëè÷åí îò ðÿäà âåùåé, êîòîðûå èìåþò ïðè÷èíó è ñîó÷àñòâóþò â äâèæåíèè.  ordo causarum áîëåå âûñîêèå ïðè÷èíû ñîäåéñòâóåò â äåéñòâèè íèçøèõ, à ïåðâàÿ — âî âñåõ äðóãèõ. È âñå ïðèõîäÿò ê îäíîìó ñîâìåñòíîìó äåéñòâèþ â îäíîâðåìåííîì Òåïåðü. Ïîýòîìó â îäíîâðåìåííîñòè per se óïîðÿäî÷åííûõ ïðè÷èí è â íåâîçìîæíîñòè àêòóàëüíîé áåñêîíå÷íîñòè îáíàðóæèâàåòñÿ âàæíûé äîâîä ïðîòèâ äîïóùåíèÿ, ÷òî ýòèõ ïðè÷èí — áåñêîíå÷íî ìíîãî; âåäü áåñêîíå÷íîñòü èìååò â ñåáå íå÷òî îò íåîïðåäåëåííîñòè è ïîòåíöèàëüíîñòè è ñâÿçàíà ñ ìàòåðèàëüíîñòüþ, äâèæåíèåì è ïðîñòðàíñòâåííî-âðåìåííûì ïðîòÿæåíèåì. Îäíàêî Áðàóí íå ïðèíèìàåò ýòîãî âî âíèìàíèå. Îí ñêîðåå âûíîñèò ñóæäåíèå, «÷òî àðãóìåíò (â ïîëüçó ïåðâîé ïðè÷èíû) íå îñíîâûâàåòñÿ íà ïðåäïîëîæåííîé îäíîâðåìåííîñòè ïðè÷èííîãî ðÿäà, óïîðÿäî÷åííîãî per se. Ïîýòîìó îí íå ìîæåò áûòü ïðîñòî ïðèìåíåíèåì õîðîøî èçâåñòíîãî ó÷åíèÿ Àðèñòîòåëÿ î òîì, ÷òî àêòóàëüíàÿ áåñêîíå÷íîñòü íåâîçìîæíà» (228-29). Ìåíäèíã8 ïðåäñòàâëÿåò êàê îáùóþ ñõåìó ïÿòè (èëè, ïî ìåíüøåé ìåðå, ïåðâûõ òðåõ) äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû ñëåäóþùèé «àðãóìåíò-ïàðàäèãìó» (15): «1. Ïóñòü À – íåêîòîðîå äàííîå äåéñòâèå (íåêîòîðîå äàííîå îïûòà). 2. ÐÑ (ïðèíöèï ïðè÷èííîñòè). 3. Ñóùåñòâóåò ñóùíîñòü  («Â» — ëþáàÿ ñóùíîñòü, êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé À è íå åñòü À). (èç (1) è (2)) 4. Ñàìî  èëè èìååò ïðè÷èíó, èëè íå èìååò. 5. Åñëè  èìååò ïðè÷èíó, òî ñóùåñòâóåò ñóùíîñòü Ñ («Ñ» — ëþáàÿ ñóùíîñòü, êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé  è åñòü íå  ïî ÐÑ). 6 IR (ïðèíöèï áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà ïðè÷èí). 7. Ñëåäîâàòåëüíî, åñëè  èìååò ïðè÷èíó, òî èìååòñÿ ñóùíîñòü D («D» — ëþáàÿ ñóùíîñòü êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé — âîçìîæíî îòäàëåííîé — Ñ, D è À, è êîòîðàÿ íå åñòü íè Ñ, íè Â, íè À, è íå ÑÂÀ, âçÿòûå êàê åäèíûé îáúåêò, è ñàìî D íå èìååò ïðè÷èíû.) Ñëåäîâàòåëüíî, ñóùåñòâóåò ïðè÷èíà, êîòîðàÿ ñàìà íå èìååò ïðè÷èíû. 8. Åñëè  íå èìååò ïðè÷èíû, òî  åñòü ïðè÷èíà, êîòîðàÿ íå èìååò ïðè÷èíû. 9. Ñëåäîâàòåëüíî, åñòü ïðè÷èíà, êîòîðàÿ íå èìååò ïðè÷èíû (4, 7, 8)». Äëÿ Ìåíäèíãà íåðâ äîêàçàòåëüñòâà çàêëþ÷àåòñÿ íå â «ïðèíöèïå äîñòàòî÷íîãî îñíîâàíèÿ», êàê äëÿ áîëüøèíñòâà ñîâðåìåííûõ òîìèñòîâ (Ìàðèòåíà, Êîïëñòîíà, Õèò÷à, Ãè÷à), íî â äâóõ ïðèíöèïàõ — êàóçàëüíîñòè è íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà ïðè÷èí, êîòîðûå, îäíàêî, ïðèìåíÿþòñÿ íåçàâèñèìî äðóã îò äðóãà. Ïîñëåäíèé ÿâëÿåòñÿ íåèç-
* ïîðÿäîê ïðè÷èí (ëàò.). ** ïðè÷èíû, óïîðÿäî÷åííûå ñàìè ïî ñåáå (ëàò.). 123
áûòî÷íûì è íåîáõîäèìûì äëÿ äîêàçàòåëüñòâà; áåç íåãî îíî íå äîñòèãàåò ïåðâîé ïðè÷èíû. Ðàâíûì îáðàçîì Ìåíäèíã ñ÷èòàåò ýòîò ïðèíöèï óÿçâèìûì è òðèâèàëüíûì, è, òàêèì îáðàçîì, äëÿ íåãî îñòàåòñÿ îòêðûòûì, èìååò ëè «àðãóìåíò-ïàðàäèãìà» ñèëó äîêàçàòåëüñòâà èëè íåò. Ìîå îòíîøåíèå ê èíòåðïðåòàöèè Ìåíäèíãà: ýëèìèíèðîâàòü ïðèíöèï äîñòàòî÷íîãî îñíîâàíèÿ è îòäåëèòü åãî îò ïðèíöèïà êàóçàëüíîñòè ïîæàëóé, íåâîçìîæíî. Äåéñòâèòåëüíî, íå êàæäàÿ ïðè÷èíà – äîñòàòî÷íàÿ; âåäü ñóùåñòâóþò âòîðè÷íàÿ è ïåðâàÿ. Íî â ïðèíöèïå êàóçàëüíîñòè óæå çàêëþ÷åíî òðåáîâàíèå äîñòàòî÷íîé ïðè÷èííîñòè, êàê ýòî âûÿâëÿåòñÿ êàê ðàç â àðãóìåíòå î íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà: ïðè÷èíû, êîòîðûå îïÿòü-òàêè çàâèñÿò îò äðóãèõ, ïðîÿâëÿþòñÿ èìåííî êàê íåäîñòàòî÷íûå, «âòîðè÷íûå», â òî âðåìÿ êàê òîëüêî ïåðâàÿ åñòü ïðè÷èíà â ïîëíîì, äîñòàòî÷íîì ñìûñëå. Íî òåì ñàìûì òàêæå ÿñíî, ÷òî àðãóìåíò î íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà íå ìîæåò áûòü îòäåëèìûì îò ïðèíöèïà êàóçàëüíîñòè è îò ïîäðàçóìåâàåìîãî â íåì ïðèíöèïà äîñòàòî÷íîãî îñíîâàíèÿ: ïðè÷èíû, êîòîðûå óõîäÿò â áåñêîíå÷íîñòü â çàâèñèìîì ðÿäó, âûÿâëÿþòñÿ, êàê ñêàçàíî, êàê âòîðè÷íûå, îïîñðåäóþùèå, íå óäîâëåòâîðÿþùèå ïðèíöèïó êàóçàëüíîñòè. Òîëüêî ïåðâàÿ óäîâëåòâîðÿåò åìó. (Ñð. âûøå ïðàâèëüíóþ èíòåðïðåòàöèþ ó Áðàóíà.) Ïðè îòäåëåíèè îáîèõ ïðèíöèïîâ – êàóçàëüíîñòè è íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà, — «àðãóìåíò-ïàðàäèãìà» ðàñïàäàåòñÿ íà äâå ÷àñòè, ïåðâàÿ èç êîòîðûõ îñòàåòñÿ ïðè ýìïèðè÷åñêèõ, ïðè÷èííûõ îòíîøåíèÿõ, à âòîðàÿ íå ïðèõîäèò ñ ïðèíóäèòåëüíîé ñèëîé ê òðàíñöåíäåíòíîé, ïåðâîé ïðè÷èíå. Ïðèíöèï íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà, îòäåëåííûé îò ïðèíöèïà ïðè÷èííîñòè, îòêðûò âñåâîçìîæíîé êðèòèêå è íå èìååò ñèëó äëÿ äîêàçàòåëüñòâà ñóùåñòâîâàíèÿ ïåðâîïðè÷èíû.
124
Ïðèìå÷àíèÿ 1 2
3
4 5 6
Äèçúþíêöèè ÿñíî îïîçíàþòñÿ â òåêñòå âñÿêèé ðàç ïî «aut... aut». Ôîìà îòêðûòî ãîâîðèò òàêæå î disiunctio â S.c.G I 13, äîêàçàòåëüñòâî (2), â êîíöå. Îòíîñèòåëüíî ýòîãî ñëåäóåò çàìåòèòü, ÷òî íèêàêîå äîêàçàòåëüñòâî (â òîì ÷èñëå è äåäóêòèâíîå) íå ìîæåò ñîäåðæàòü â êà÷åñòâå ïîñûëêè ýêçèñòåíöèàëüíîå âûñêàçûâàíèå â êà÷åñòâå ñâîåãî ïðåäìåòà; âåäü åãî ñóùåñòâîâàíèå äîëæíî áûòü óæå èçâåñòíûì äî äîêàçàòåëüñòâà è áûòü ïðåäïîñûëêîé (ñð. Ââåäåíèå, Ñ. 13–14). Ýòà ïîñûëêà íàïîìèíàåò î âûñêàçûâàíèè Ôîìû â «òðåòüåì ïóòè», ÷òî íå âñÿêîå ñóùåå – êîíòèíãåíòíî. Îäíàêî îíî íå îáðàçóåò âåðõíþþ ïîñûëêó òðåòüåãî ïóòè, íî ïîëó÷àåòñÿ èç äîïîëíèòåëüíîãî àðãóìåíòà, êîòîðûé èñêëþ÷èò àëüòåðíàòèâó (èíäóêòèâíî ââåäåííîé) íèæíåé ïîñûëêè, êîòîðàÿ ãëàñèò: êîíòèíãåíòíûå âåùè â ìèðå èìåþò ïðè÷èíó ëèáî êîíòèíãåíòíóþ, ëèáî íåîáõîäèìóþ (ñì. Êîììåíòàðèé). Fabro C. Il fondamento metafisico della IV via // Doctor Communis, 1965, S. 72. Cit. op., S. 55. Âåðâåéí â ñâîåé ðåöåíçèè (Verweyen H. // Theol. Revue 79, 1983, 215-217) êðèòè÷åñêè îòíîñèòñÿ ê òîìó, ÷òî ñîãëàñíî äàííîé íà ñòð. 104 èíòåðïðåòàöèè ïîñòóëàò ïðè÷èíû âûâåäåí èíäóêòèâíûì ïóòåì; âåäü «èç èíäóêöèè ìîæåò áûòü âûâåäåí ïðèíöèï, îáëàäàþùèé íå äîñòàòî÷íîé ìåòàôèçè÷åñêîé ñèëîé, à òîëüêî âåðîÿòíîñòíîé äåéñòâåííîñòüþ» (216). Îäíàêî ýòî – ñîâðåìåííàÿ êîíöåïöèÿ, íå ñîãëàñóþùàÿñÿ ñ êëàññè÷åñêîé èíäóêöèåé ó Ôîìû è Àðèñòîòåëÿ, êîòîðàÿ âåäåò îò îïûòà ê îáùåìó íåîáõîäèìîìó ïîíÿòèþ, êàê ðàç îòíîñèòåëüíî ïðè÷èí. Äëÿ Âåðâåéíà â ñõåìå äîêàçàòåëüñòâà îò äâèæåíèÿ íà ñòð. 105 «ïîñëåäîâàòåëüíîñòü ïîëîæåíèé II è I åäâà ëè ìîæåò áûòü âûâåäåíà èç òåêñòà» (217). Òåì íå ìåíåå ÷èòàòåëü ìîæåò íàéòè åå ïðÿìî â òåêñòå. Ïîñûëêà II — «äâèæèìîå èìååò ïðè÷èíîé (äâèæèìîå) äâèæóùåå» — ñîîòâåòñòâóåò: omne autem quod movetur, ab alio movetur. Ïîñûëêà I — «äâèæèìîå äâèæóùåå èìååò ïðè÷èíîé...» — ñîîòâåòñòâóåò òîìó, ÷òî ñëåäóåò íåñêîëüêî íèæå (ïîñëå ïîÿñíÿþùåãî ôðàãìåíòà: Nihil enim... ab alio moveri): Si ergo id a quo movetur, moveatur, ñ ýëèìèíèðîâàíèåì ðåãðåññà in infinitum â ñôåðå äâèæóùèõ ïðè÷èí. Åñëè æå îí âîçðàæàåò, ÷òî â ïîñûëêå II «íå ñëåäóåò ñðàçó ìûñëèòü äâèæèìîå äâèæóùåå» (217), òî ÿ õîòåë áû, ñîãëàøàÿñü, äîáàâèòü — íî òàêæå îïðåäåëåííî è íå íåïîäâèæíîå äâèæóùåå. Ïîñûëêà II çàêëþ÷àåò â ñåáå ïî ìåíüøåé ìåðå âîçìîæíîñòü, ÷òî äâèæóùåå íå åñòü óæå íåïîäâèæíîå, èíà÷å äîêàçàòåëüñòâî íå ìîãëî áû ïðîäîëæàòüñÿ ïîñûëêîé I: si ergo id a quo movetur, moveatur... È ýòó èìïëèöèòíóþ âîçìîæíîñòü â ïîñûëêå II ÿ âûðàçèë ïîñðåäñòâîì ñêîáîê — (äâèæèìîå). Îòíîñèòåëüíî íåâîçìîæíîãî ñëåäñòâèÿ, ÷òî íå ñóùåñòâîâàëî áû äâèæèìîãî, ïîÿñíÿåòñÿ âûøå (ñ. 106) â Êîììåíòàðèè — ýòî ïðîòèâîðå÷èëî áû ïîñûëêå II. Âåðâåéí âûêàçûâàåò íåäîâîëüñòâî ýòèì è ïîïðàâëÿåò — äâèæèìîå «åñòü òîëüêî ïðåäïîñûëêà äëÿ ïðèìåíåíèÿ ïîñûëêè II (ïîñòóëàòà ïðè÷èíû)» (217); âåäü äëÿ íåãî, êàê óïîìÿíóòî âûøå, íå ìîæåò áûòü íèêàêîãî èíäóêòèâíîãî ïåðåõîäà îò îïûòà â îòíîøåíèè äâèæèìîãî ê îáùåìó ïðè÷èííîìó ïðèíöèïó. Íî êàê ðàç òàêîé ïåðåõîä ÿâíî ñîâåðøàåòñÿ â òåêñòå (èìåííî â òîì ïðîÿñ125
7 8
íÿþùåì ôðàãìåíòå (Nihil enim ... ab alio moveri): Certum est enim, et sensu constat, aliqua moveri in hoc mundo. Omne autem quod movetur, ab alio movetur... Äâèæèìîå, ïîñòèæèìîå â îïûòå, âûñòóïàåò çäåñü ïðåäïîñûëêîé äëÿ ñàìîãî ïîñòóëàòà ïðè÷èíû, à íå òîëüêî äëÿ åãî ïðèìåíåíèÿ. Brown P. Infinite Causal Regression // Aquinas, Modern Studies in Philosophy (ed. A. Kenny). London, 1969. Manding B.O. An Analysis of the «quinque viae» (Diss. Syracuse Univ., Ph. D. 1977).
126
Áèáëèîãðàôèÿ ïåðåâîäîâ è èññëåäîâàòåëüñêèõ òðóäîâ íà ðóññêîì ÿçûêå* 1. Ïåðåâîäû Ñóììû: Ôîìà Àêâèíñêèé. [Ôðàãìåíòû èç «Ñóììû òåîëîãèè» è «Ñóììû ïðîòèâ ÿçû÷íèêîâ», ïåð. Ñ.Ñ.Àâåðèíöåâà] // Áîðãîø Þ. Ôîìà Àêâèíñêèé. Ì., 1966 (2-å èçä.: Ì., 1975). (Ïåðåèçäàíû â: Àíòîëîãèÿ ìèðîâîé ôèëîñîôèè â 4 òò. Ò. 1. ×. 2. Ì.: Ìûñëü, 1969; à òàêæå â: Ñèìâîë. ¹ 33. Èþëü 1995. Ïàðèæ.) Ôîìà Àêâèíñêèé. Ñóììà òåîëîãèè. [÷àñòü I]. Âîïðîñ 1. Î ñâÿùåííîì ó÷åíèè // Âåñòíèê ÐÕÃÈ ¹3, ÑÏá., 1999. (Ïåð. Ê.Â.Áàíäóðîâñêîãî). Ôîìà Àêâèíñêèé. Ñóììà òåîëîãèè. [÷àñòü I]. Âîïðîñ 8. Î ñóùåñòâîâàíèè Áîãà â âåùàõ // Âåñòíèê ÐÕÃÈ ¹3, ÑÏá., 1999. (Ïåð. Ò.Â.Àíòîíîâà è Î.Ý.Äóøèíà). Ôîìà Àêâèíñêèé. Ñóììà òåîëîãèè. [÷àñòü I]. Âîïðîñ 16. Îá èñòèíå // Âåñòíèê ÐÕÃÈ ¹3, ÑÏá., 1999. (Ïåð. Ê.Â. Áàíäóðîâñêîãî). Ôîìà Àêâèíñêèé. Ñóììà Òåîëîãèè. [×àñòü I.] Âîïðîñ XVI. Îá Èñòèíå. [Ãëàâû 1-3] // Ìåòàôèçè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ. ¹ 1. ÑÏá., 1994.(Ïåð. Î.Ý.Äóøèíà). Ôîìà Àêâèíñêèé. Ñóììà òåîëîãèè, ÷àñòü I, âîïð. 76, ñòàòüÿ 4. // Ëîãîñ, ¹2, Ì., 1991. (Ïåð. Ì.À.Ãàðíöåâà). Ôîìà Àêâèíñêèé. Î íàïàäåíèè äåìîíîâ [Ñóììà òåîëîãèè, ÷àñòü I. Âîïðîñ 114] // ×åëîâåê. ¹ 5. Ì., 1999. Ñ. 86-99. (Ïåð. Ê.Â.Áàíäóðîâñêîãî). Ôîìà Àêâèíñêèé. Ñóììà òåîëîãèè I-II. Âîïðîñ 18. Î áëàãå è çëå ïðèìåíèòåëüíî ê ÷åëîâå÷åñêèì äåéñòâèÿì âîîáùå // Âîïðîñû ôèëîñîôèè. Ì., 1997, ¹9 (Ïåð. Ê.Â.Áàíäóðîâñêîãî). Äèñêóññèîííûå âîïðîñû: Ôîìà Àêâèíñêèé. Äèñêóññèîííûå âîïðîñû îá èñòèíå (Âîïðîñ 1, ãë. 4-9) // Áëàãî è èñòèíà: êëàññè÷åñêèå è íåêëàññè÷åñêèå ðåãóëÿòèâû. (Ïîä ðåä. À.Ï.Îãóðöîâà.) Ì., 1998. Ñ. 171-191. (Ïåð. Ê.Â.Áàíäóðîâñêîãî). Ôîìà Àêâèíñêèé. 14 ñòàòüÿ èç «Äèñêóññèîííîãî âîïðîñà î äóøå» (Î áåññìåðòèè äóøè) // Èñòîðèêî-ôèëîñîôñêèé åæåãîäíèê’98. Ì., 2000. (Ïåð. Ê.Â.Áàíäóðîâñêîãî). Êîììåíòàðèè: Ôîìà Àêâèíñêèé. Êîììåíòàðèé ê «Ôèçèêå» Àðèñòîòåëÿ. Êíèãà I, Âñòóïëåíèå, Sent. 7-11. (Ôèçèêà 184à16-b14) // Ôèëîñîôèÿ ïðèðîäû â Àíòè÷íîñòè è â Ñðåäíèå âåêà. ×. 1. Ì., 1998. Ñ. 136139. (Ïåð. Ò.Þ. Áîðîäàé). *
Ñîñòàâèòåëü Ê.Â.Áàíäóðîâñêèé. 127
Äðóãèå ñî÷èíåíèÿ: Ôîìà Àêâèíñêèé. Î åäèíñòâå èíòåëëåêòà ïðîòèâ àâåððîèñòîâ // Áëàãî è èñòèíà: êëàññè÷åñêèå è íåêëàññè÷åñêèå ðåãóëÿòèâû. (Ïîä ðåä. À.Ï.Îãóðöîâà.) Ì., 1998. Ñ. 192-214. (Ïåð. è ïðåäèñëîâèå Þ.Â.Ïîäîðîãè). Ôîìà Àêâèíñêèé. Î íà÷àëàõ ïðèðîäû // Âðåìÿ, èñòèíà, ñóáñòàíöèÿ. Ì., 1991 (Ïåð. Â.Ï.Ãàéäåíêî). Ôîìà Àêâèíñêèé. Î ïðàâëåíèè ãîñóäàðåé // Ïîëèòè÷åñêèå ñòðóêòóðû ýïîõè ôåîäàëèçìà â Çàïàäíîé Åâðîïå 6-17 ââ. Ë.: Íàóêà, 1990. (Ïåð., ïðåä., êîìì. Í.Á.Ñðåäèíñêîé). Ôîìà Àêâèíñêèé. Î ñìåøåíèè ýëåìåíòîâ // Ôèëîñîôèÿ ïðèðîäû â Àíòè÷íîñòè è â Ñðåäíèå âåêà. ×. 2. Ì., 1999. (Ïåð. Â.Ï. Ãàéäåíêî). Ôîìà Àêâèíñêèé. Î ñóùåì è ñóùíîñòè // Èñòîðèêî-ôèëîñîôñêèé åæåãîäíèê-88. Ì., 1988. Ñ. 228-252. (Ïåð. Â.Å.Êóðàïîâîé, ïðåäèñëîâèå À.Ë.Äîáðîõîòîâà).
2. Ñòàòüè è èññëåäîâàíèÿ Àíäðååâà È.Ñ., Ïîïîâà À.À. Ôèëîñîôèÿ Ôîìû Àêâèíñêîãî â ñîâðåìåííûõ çàðóáåæíûõ èññëåäîâàíèÿõ // Ñîâðåìåííûå çàðóáåæíûå èññëåäîâàíèÿ ïî ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè. Ñáîðíèê îáçîðîâ è ðåôåðàòîâ. Ì., 1979. Ñ. 85-113. Áàíäóðîâñêèé Ê.Â. Äîêàçàòåëüñòâî áåññìåðòèÿ äóøè, ðàññìîòðåííîå ÷åðåç ïðèçìó ôèëîñîôñêèõ ïåðñîíàëèé // Èñòîðèêî-ôèëîñîôñêàÿ ïåðñîíàëèÿ: ìåòîäîëîãè÷ñêèå àñïåêòû. (Ìàòåðèàëû êîíôåðåíöèè ìîëîäûõ ó÷åíûõ 2 äåêàáðÿ 1999 ã.). Ì., 1998. Ñ. 55-65. Áàíäóðîâñêèé Ê.Â. Ê ïóáëèêàèè 14 âîïðîñà èç «Äèñêóññèîííûõ âîïðîñîâ î äóøå» // Èñòîðèêî-ôèëîñîôñêèé åæåãîäíèê’98. Ì., 2000. Áàíäóðîâñêèé Ê.Â. Ïðîáëåìû ýòèêè â «Ñóììå òåîëîãèè» Ôîìû Àêâèíñêîãî // Âîïðîñû ôèëîñîôèè. ¹ 9. Ì., 1997. Áàíäóðîâñêèé Ê.Â. Îñíîâíûå ïîëîæåíèÿ òåîðèè «èñòèíû» ó Ôîìû Àêâèíñêîãî // Áëàãî è èñòèíà: êëàññè÷åñêèå è íåêëàññè÷åñêèå ðåãóëÿòèâû. (Ïîä ðåä. À.Ï.Îãóðöîâà.) Ì., 1998. Ñ. 159-170. Áàíäóðîâñêèé Ê.Â. Äåìîíîëîãèÿ Ôîìû Àêâèíñêîãî // ×åëîâåê. ¹ 5. Ì., 1999. C. 79-85. Áåçàíñîí À. Çàïðåòíûé îáðàç. Ì., 1999. C. 173-181. Áîðãîø Þ. Ôîìà Àêâèíñêèé. Ì., 1966. (2-å èçä.: Ì., 1975). Áðîíçîâ À. Àðèñòîòåëü è Ôîìà Àêâèíàò â îòíîøåíèè ê èõ ó÷åíèþ î íðàâñòâåííîñòè. ÑÏá. 1884. Ãàéäåíêî Â.Ï. Î òðàêòàòå Ôîìû Àêâèíñêîãî De mixtione elementorum // Ôèëîñîôèÿ ïðèðîäû â Àíòè÷íîñòè è â Ñðåäíèå âåêà. ×. 2. Ì., 1999. Ãàéäåíêî Ï.Ï. Ïîíèìàíèå áûòèÿ ó Ôîìû Àêâèíñêîãî // Çàïàäíîåâðîïåéñêàÿ ñðåäíåâåêîâàÿ ñëîâåñíîñòü. Ì., 1985. Ñ. 2731. 128
Ãåðòûõ Â. Ñâîáîäà è ìîðàëüíûé çàêîí ó Ôîìû Àêâèíñêîãî // Âîïðîñû ôèëîñîôèè. 1994. ¹ 1. Ñ. 87-101. Æèëüñîí Ý. Ðàçóì è Îòêðîâåíèå â Ñðåäíèå Âåêà // Áîãîñëîâèå â êóëüòóðå Ñðåäíåâåêîâüÿ. Êèåâ, 1992. Ñ. 5-48. Æèëüñîí Ý. Òîìèçì. Ì., 2000. Æèëüñîí Ý. Ôèëîñîô è òåîëîãèÿ. Ì., 1995. Æèëüñîí Ý. Ôîìà Àêâèíñêèé [ðåôåðàò] // Ðàáîòû Ý. Æèëüñîíà ïî êóëüòóðîëîãèè è èñòîðèè ìûñëè. Ðåôåðàòèâíûé ñáîðíèê. Âûï. I. Ì. 1987. Êà÷àíîâà È.Ì. Ôèëîñîôèÿ Ôîìû Àêâèíñêîãî // Âîïðîñû ôèëîñîôèè. ¹ 3. 1958. [Êèìåëåâ Þ. À.] Ôîìà Àêâèíñêèé. Èíòåðïðåòàöèÿ è ðåöåïöèÿ. Èññëåäîâàíèÿ è òåêñòû // Ñîâðåìåííûå çàðóáåæíûå èññëåäîâàíèÿ ïî ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè. Ñáîðíèê îáçîðîâ è ðåôåðàòîâ. Ì., 1979. Ñ. 174-182. [Ðåö. íà ñáîðíèê, ïîñâÿùåííûé 700-ëåòèþ ñî äíÿ ñìåðòè Ôîìû Àêâèíñêîãî Thomas von Aquino. Interpretation und Rezeption: Studien und Texte. (Hrsg. von W.P. Eckert). Mainz. 1974]. Êèðàáàåâ Í.Ñ. Àðàáî-ìóñóëüìàíñêàÿ ôèëîñîôèÿ â òðóäàõ Ôîìû Àêâèíñêîãî // Ñîâðåìåííûå çàðóáåæíûå èññëåäîâàíèÿ ïî ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè. Ñáîðíèê îáçîðîâ è ðåôåðàòîâ. Ì., 1979. Ñ. 114-125. Êèðàáàåâ Í.Ñ. Âëèÿíèå àðàáî-ìóñóëüìàíñêîé ôèëîñîôèè íà çàïàäíîåâðîïåéñêóþ ìûñëü â ýïîõó ñðåäåíâåêîâüÿ // Ñîâðåìåííûå çàðóáåæíûå èññëåäîâàíèÿ ïî ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè. Ñáîðíèê îáçîðîâ è ðåôåðàòîâ. Ì., 1979. Ñ. 46-55. Êîïëñòîí Ô.×. Àêâèíàò. Ââåäåíèå â ôèëîñîôèþ âåëèêîãî ñðåäíåâåêîâîãî ìûñëèòåëÿ. Äîëãîïðóäíûé, 1999. (Ïåð. Â.Ï. Ãàéäåíêî). Ìàëàøåíêî È.Å. Äàíòå è Ôîìà Àêâèíñêèé: Äâà ïîäõîäà ê ðåøåíèþ âîïðîñà î ñîîòíîøåíèè ñâåòñêîé è äóõîâíîé âëàñòè // Âåñòíèê ÌÃÓ. Ñåð. 7. Ôèëîñîôèÿ. 1980. ¹ 4. Ìàðèòåí Æ. Êðàòêèé î÷åðê î ñóùåñòâîâàíèè è ñóùåñòâóþùåì // Ìàðèòåí Æ. Ôèëîñîô â ìèðå. Ì., 1994. Íåðåòèíà Ñ.Ñ. Âåðóþùèé ðàçóì. Ê èñòîðèè ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè. Àðõàíãåëüñê, 1995. Ñ. 319-335. Íîñîâ Í.À. Ôîìà Àêâèíñêèé è êàòåãîðèÿ âèðòóàëüíîñòè // Âèðòóàëüíàÿ ðåàëüíîñòü. Ôèëîñîôñêèå è ïñèõîëîãè÷åñêèå ïðîáëåìû. Ì., 1997. C. 68-85. Ïàíîôñêèé Ý. Ãîòè÷åñêàÿ àðõèòåêòóðà è ñõîëàñòèêà // Áîãîñëîâèå â êóëüòóðå Ñðåäíåâåêîâüÿ. Êèåâ, 1992. Ñ. 49-78. Ïåòðîâ Ì.Ê. ßçûê, çíàê, êóëüòóðà. Ì., 1991. Ñâåæàâñêè Ñ. Ñâÿòîé Ôîìà, ïðî÷èòàííûé çàíîâî // Ñèìâîë. ¹ 33. Èþëü 1995. Ïàðèæ, 1995. Øðåéäåð Þ.À. Ó÷åíèå ñâ. Ôîìû Àêâèíñêîãî è ïðîáëåìû ñîâðåìåííîãî îáùåñòâà // Òåîëîãèÿ. 1993. ¹ 1. 129
Øðåéäåð Þ.À. Ñâîáîäà êàê òâîð÷åñêàÿ îðèåíòàöèÿ â ìèðå // Âîïðîñû ôèëîñîôèè. 1994. ¹ 1. Ñ. 85-86. ×åñòåðòîí Ã. Ñâÿòîé Ôîìà Àêâèíñêèé // ×åñòåðòîí Ã. Âå÷íûé ÷åëîâåê. Ì., 1991. [ßðóøèíà Ò.È.] Ôîìà Àêâèíñêèé â ôèëîñîôñêîì ðàçãîâîðå // Ñîâðåìåííûå çàðóáåæíûå èññëåäîâàíèÿ ïî ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè. Ñáîðíèê îáçîðîâ è ðåôåðàòîâ. Ì., 1979. Ñ. 183-191. [Ðåö. íà ñáîðíèê Thomas von Aquin im philosophischen Gespräch. (Herausgegeben von W. Kluxen). Freiburg/München, 1975.]
3. Àâòîðåôåðàòû äèññåðòàöèé Ãðåöêèé Ñ.Â. Ïðîáëåìû àíòðîïîëîãèè â ôèëîñîâñêèõ ñèñòåìàõ Èáí Ñèíû è Ôîìû Àêâèíñêîãî. Äóøàíáå, 1990. Äçèêåâè÷ Å.À. Ôèëîñîôñêî-ýñòåòè÷åñêèå âçãëÿäû Ôîìû Àêâèíñêîãî. Ì., 1986. Äóøèí Î.Ý. Èñòèíà è áûòèå â âûñîêîé ñõîëàñòèêå (Ôîìà Àêâèíñêèé è Äóíñ Ñêîò). ÑÏá., 1992. Ëóïàíäèí È.Â. Àòîìèçì è êîíòèíàóëèçì â ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè. Ì., 1989. Ñòîêÿëî Â. Ãíîñåîëîãèÿ Ôîìû Àêâèíñêîãî è åå èíòåðïðåòàöèÿ çàïàäíîãåðìàíñêèìè íåîòîìèñòàìè. Ì., 1967.
4. Ó÷åáíàÿ ëèòåðàòóðà* Ãàéäåíêî Â.Ï., Ñìèðíîâ Ã.À. Çàïàäíîåâðîïåéñêàÿ íàóêà â ñðåäíèå âåêà. Ì., 1989. Ãðàöèàíñêèé Ï.Ñ. Ôîìà Àêâèíñêèé // Ïîëèòè÷åñêèå ó÷åíèÿ: Èñòîðèÿ è ñîâðåìåííîñòü: Äîìàðêñèñòñêàÿ ïîëèòè÷åñêàÿ ìûñëü. Ì., 1976. Êèìåëåâ Þ.À., Ïîëÿêîâà Í.Ë. Íàóêà è ðåëèãèÿ: èñòîðèêî-êóëüòóðíûé î÷åðê. Ì., 1988. Ñ. 100-102, 107-109. Êèìåëåâ Þ.À. Ôèëîñîôèÿ ðåëèãèè. Ì., 1998. Êîïëñòîí Ô.×. Èñòîðèÿ ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè. Ì., 1997. Ñ. 210-238. Ëîñåâ À.Ô. Ýñòåòèêà Âîçðîæäåíèÿ. Ì., 1982. Ñ. 149-161. Ìàéêà Þ. Ñîöèàëüíîå ó÷åíèå êàòîëè÷åñêîé öåðêâè. Ðèì, Ëþáëÿíà, 1994. Ïîïîâ Ï.Ñ., Ñòÿæêèí Í.È. Ðàçâèòèå ëîãè÷åñêèõ èäåé îò àíòè÷íîñòè äî ýïîõè Âîçðîæäåíèÿ. Ì., 1974. Ðåàëå Äæ., Àíòèñåðè Ä. Çàïàäíàÿ ôèëîñîôèÿ îò èñòîêîâ äî íàøèõ äíåé. Ò. 2. Ñðåäíåâåêîâüå. ÑÏá., 1994. Ñ. 133-149. Ñîêîëîâ Â.Â. Ñðåäíåâåêîâàÿ ôèëîñîôèÿ. Ì., 1978. *
Ââèäó ñóùåñòâîâàíèÿ áîëüøîãî êîëè÷åñòâà ó÷åáíîé è ñïðàâî÷íîé ëèòåðàòóðû, â ïóíêòàõ 4 è 5 óêàçûâàåòñÿ ëèøü íàèáîëåå îáøèðíûå è ïðèâîäÿùèå íàèáîëåå îðèãèíàëüíûé ìàòåðèàë ðàáîòû. 130
Øðåéäåð Þ.À. Ýòèêà. Ââåäåíèå â ïðåäìåò. Ì., 1998. (Ðàçäåë «Ñâîáîäà è ìîðàëüíûé çàêîí â ó÷åíèè ñâ. Ôîìû Àêâèíñêîãî». Ñ. 70-89).
5. Ñïðàâî÷íàÿ ëèòåðàòóðà Àâåðèíöåâ Ñ.Ñ. Ôîìà Àêâèíñêèé // Ôèëîñîôñêèé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü. Ì., 1983 (2-å èçä. 1989). Ñ. 710-711. Àâåðèíöåâ Ñ.Ñ. Ñóììà ïðîòèâ ÿçû÷íèêîâ. Ñóììà òåîëîãèè // Ôèëîñîôñêèé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü. Ì., 1989. Ñ. 636-637. Ñòÿæêèí Í., Àâåðèíöåâ Ñ., Äðàãóí Á. Ôîìà Àêâèíñêèé // Ôèëîñîôñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ â 5 ò. Ò. 5. Ì., 1970. Ñ. 380-382. Ðàäëîâ Ý.Ë. Ôîìà Àêâèíàò // Õðèñòèàíñòâî. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü â 3 ò. Ò. 3. Ì., 1995. Ñ. 131-133.
131
Áèáëèîãðàôèÿ
I. Èçäàíèÿ Opera omnia. iussu impensaque Leonis XIII P.M. edita. (Editio Leonina) Roma. 1882. Summa contra gentiles. Turin: Marietti. 1946. Summa theologiae. Turin: Marietti. 1952. Suma contra los Gentiles. Biblioteca de autores cristianos. (lateinisch-spanisch) Madrid. 1967. Summa theologiae. Biblioteca de autores cristianos. Madrid. 1951. Deutsche Thomas-Ausgabe (in über zwanzig Bänden). herausgegeben von Katholischen Akademikerverband. Salzburg. 1933 ff. Summe gegen die Heiden (Summa contra gentiles). 4 Bände herausgegeben von K.Albert und P. Engelhardt O.P.. Bd. l. Darmstadt. 1974.
II. Ââîäíûå òðóäû î Ôîìå Àêâèíñêîì è ñáîðíèêè, ïîñâÿùåííûå äîêàçàòåëüñòâàì áûòèÿ Áîãà Grabmann M. Thomas von Aquin. Eine Einführung in seine Persönlichkeit und Gedankenwelt. Köln, 1917. Gilson E. Le thomisme. Paris, 1947. Manser G.M. Das Wesen des Thomismus. Freiburg/Schweiz, 1949. Chenu M.D. Introduction à l’étude de s. Thomas d’Aquin. Montréal-Paris, 1950. Sertillanges A.D. Der hl. Thomas von Aquin. Köln2, 1954. Meier H. Thomas von Aquin. Sein System und seine geistesgeschichtliche Stellung. Paderbon2, 1961. Aquinas. Modern Studies in Philosophy. Ed. A. Kenny. mit Beiträgen von D.Knowles. P.Geach. McCabe. J.F.Ross. P.Brown, J.Salamucha, J.N.Deck, A.Kenny, P.Sheehan, A.Donagan, G.G.Grisez. London, 1969. Führt ein Weg zu Gott? Herausgegeben von Norbert Luyten. mit Beiträgen von D.Dubarle, H.Dolch, H.Doms, N.A.Luyten, J.Meurers, B.Thum. Freiburg, 1972. Thomas von Aquin im philosophischen Gespräch. Herausgegeben von W.Kluxen, mit Beiträgen von W.Kluxen, B.Lakebrink, G.Verbeke, A.Kenny, G.Jüssen, L.Honnefelder, J.P.Beckmann, G.Schrimpf, G.Wieland und einer Gemeinschaftsarbeit des Bonner «Collegium Philosophicum». Freiburg, 1975. Die Philosophie des Thomas von Aquin. In Auszügen aus seinen Schriften herausgegeben von E.Rolfes und K.Bormann. Hamburg, 1977. Thomas von Aquin (drei Bände). I: Chronologie und Werkanalyse (1978). II: Philosophische Fragen (in Vorbereitungen). III: Philosophie und Praxis (in Vorbereitungen). Herausgegeben von K. Benrath. Darmstadt. Göllner R., Görtz H.-J., Kienzier Kl. Einladung zum Glauben. Freiburg, 1979. Weisheipl J. Thomas von Aquin. Sein Leben und seine Theologie. Graz, 1980. 132
Doctor Communis (DC). Zwei Jahrgänge der Zeitschrift widmen sich dem Thema der Gottesbeweise bei Thomas: Jahrgang 1954: Sulle .cinque vie’ di S. Tommaso, Jahrgang 1965: De Deo in philosophia s. Thomae et in hodierna philosophia. Quinque sunt viae // Studi tomistici, 9 (Actes du Symposium. Rolduc 1979. ed. L. Eiders). Rom 1980. L’existence de Dieu (ed. par le Collège dominicaine de théologie à La Sarte-Huy). Tournai, 1963. III. Îòäåëüíûå èññëåäîâàíèÿ, ñòàòüè Allers R. Anselm von Canterbury. Leben und Lehre. Werke. Wien, 1936. Antweiler A. Die Anfangslosigkeit der Welt nach Thomas von Aquin und Kant. Trier, 1961. Baßler W. Die Kritik des Thomas von Aquin am ontologischen Gottesbeweis. Köln, 1970. Beck H. Der Gott der Weisen und Denker. Aschaffenburg, 1970. Bendiek J. Zur logischen Struktur der Gottesbeweise // Franzis-kanische Studien. 1956. S. 1-38, 296-371. Brandenstein B. v. Weg zur Gotteserkenntnis // Salzburger Jahrbuch für Philosophie (9). 1965. Brown P. Infinite Causal Regression // Aquinas, Modern Studies Philosophy. Edited by A.Kenny. London, 1969. 214—236. Brugger W. Summe einer philosophischen Gotteslehre. München, 1979. Bruyges M. Exégèse de la «tertia via» de s. Thomas d’Aqu. // Revue de philosophie (N.S.3), 1932. 113-146. Chossat. Dieu // Dict. Théol. Cathol.. t.IV. p. l. c.942. Clark B.L. Philosophical Arguments for God’s Existence // Sophia, 1964. 3 ff. Copleston Fr. St. Thomas Aquinas: Proofs of God’s Existence. // A History of Philosophy. vol. 2: Mediaeval Philosophy. New York, 1962. S. 55 ff. Copleston Fr. Aquinas. London, 1955. Gramer W. Gottesbeweise und ihre Kritik. Frankfurt am Mein, 1967. Duquesne M. De quinta via. La preuve de Dieu par le gouvernement des choses // DC, 1965. 71-92. Dyroff A. Der ontologische Gottesbeweis des hl. Anseimus in der Scholastik. Münster, 1928. Fabro C. Sviluppo. significato e valore della IV via // DC, 1954. 71-109. Fabro C. II fondamento metafisico della IV via // DC, 1965.49-70. Finili A. Recent work on the Tertia via // Dominican Studies, 1954. Garrigou-Lagrange Fr.R. Dieu, son existence et sa nature. Paris, 1950. Garrigou-Lagrange Fr.R. La deuxieme preuve de l’existence de Dieu // DC, 1954. 28— 40. Geny P. A propos des preuves thomistes de l’existence de Dieu // Revue de philosophie, 1924. 575-601. Giacon C. Aicune osservazioni sulla III e IV via die S.Tommaso // DC, 1965.131-145. 133
Gregoire F. Essai d’une phénoménologie des preuves métaphysiques de Dieu (Questions concernant l’existentialisme). Louvain, 1955. Grunwald G. Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. Münster, 1907. Hemmerle Kl. Fragen nach Gott // Die Botschaft von Gott. Herausgegeben von Kl.Hemmerle. Freiburg, 1974. S. 11-28. Herrlin O. The Ontological Proof in Thomistic and Kantian Interpretation. Uppsala, 1950. Hinske N. Teilhabe und Distanz als Grundvoraussetzung der Gottesbeweise des Thomas von Aquin // Philosophisches Jahrbuch, 75 1968. 279-293. Hirsch E.Chr. Das Ende aller Gottesbeweise? Hamburg, 1975. Hirschberger J. Die Gottesbeweise: Vergängliches — Unvergängliches // Denkender Glaube. Frankfurt av Mein, 1966. 101-149. Huonder Qu. Die Gottesbeweise. Geschichte und Schicksal. Stuttgart, 1968. degl’Innocenti V. La validità della .tertia via’ // DC, 1954. 41-70. Kenny A. The Five Ways. London, 1969. Kremer K. Gottesbeweise – ihre Problematik und Aufgabe. Ein Beitrag zum Grundlagenproblem der Theologie; Trierer Theol. Zeitschrift (82) 1973. 321338. Ders. (Hgg.). Metaphysik und Theologie (Einleitung. 1—11). Leiden (Brill), 1980. Lobkowicz N. Wortmeldung (S. 241-256 Bemerkungen über Gottesbeweise). Graz (Styria), 1980. Lotz J.B. De secunda via S. Thomae Aqu. // DC, 1965. 39-40. Lotz J.B. Zur Struktur der religiösen Erfahrung (Festschr. Guardini). Würzburg, 1965. 205-226. Lotz J.B. Zur Struktur des Gottesbeweises. Theol. und Philos. 56, 1981. 481-506. Manding B.O. An Analysis of the quinque viae. Diss. Syracuse University (Typoskript) 1977. Maritain J. Approaches to God. New York, 1954. Masi R. De prima via S. Thomae // DC, 1965. 3-37. Mitterer A. Der Bewegungssatz (omne quod movetur, ab alio movetur) nach dem Weltbild des hl. Thomas und dem der Gegenwart // Scholastik 1934. 372-399. 381-519. Moreau J. Le Dieu des philosophes. Paris, 1969. Parente P. La quinta via di s. Tommaso. Significato e valore // DC, 1954.110-130. Pattin A. La structure de la Tertia via // DC, 1965. 253-258. Pegis A.C. St. Anselm and the Argument of the «Proslogion» // Mediaeval Studies XXVIII. Toronto, 1966. Philippe M.D. La troisieme voie de s. Thomas // DC, 1965. 41-47. Planty-Bonjour J.-P. Der Gottesbeweis aus den Seinsstufen // Philos. Jahrb. 69.1962.282-97. Rivetti-Barbò Fr. La struttura logica della prima via per provare l’esistenza di Dio // Rivista di filosofia neoscolast, 1960. 241-317. Rolfes E. Gottesbeweise bei Thomas von Aquin und Aristoteles. Limburg, 1927. Salamucha J. Dowod .ex motu’ na istienie boga. Analiza logiczna argumentacij sw. Tomasza z Akw // Collectanea Theologica 1934. 53-92. — Àíãë. ïåð.: The Proof ex motu for the Existence of God: Logical Analysis of St. Thomas’ Arguments // Aquinas. London, 1969.175-213. 134
Seidl H. Die aristotelischen Quellen der Transzendentalien-Aufstellung bei Thomas von Aquin. De ver. 1.1 // Philosophisches Jahrbuch 80. 1973.166-171. Seidl H. L’union mystique dans l’explication philosophique de Plotin // Revue Thomiste 85. 1985. 253-264. Seidl H. Bemerkungen zur ‚quarta via‘ des Thomas von Aquin // Möglichkeit oder Unmöglichkeit natürlicher Gotteserkenntnis heute (herausgegeben von Kl. Kremer). Leiden, 1985. 52-72. Schmucker J. Die primären Quellen des Gottesglaubens. Freiburg, 1967. Siegmund G. Naturordnung als Quelle der Gotteserkenntnis. Neubegründung des teleologischen Gottesbeweises. Fulda, 1950. Siegmund G. Der Kampf um Gott. Buxheim, 1976. Skoda Fr. Die sowjetrussische philosophische Religionskritik heute. Freiburg, 1968. Söhngen G. Weisheit der Theologie durch den Weg der Wissenschaft // Mysterium Salutis I. Kap. IV. S. 907 ff. Stallmach J. Zur Problematik der .tertia, via’ der Gottesbeweise Thomas’ von Aquin / / Miscellanea mediaev. 1963. 380—385. Verweyen J.M. Zur Logik der Gottesbeweise // Kant-Studien, 1918.302-327. Weischedel W. Der Gott der Philosophen I und II. Darmstadt, 1972. Weisheipl J. The Principle, omne quod movetur, ab alio movetur’ // Mediaeval Physics. ISIS 1965. 26-45. Weite B. Religionsphilosophie. Freiburg, 1978. Weite B. Auf der Spur des Ewigen. Freiburg, 1965. Williams C.J.F. Hie autem non est procedere in infinitum // Mind, 1960. 403-405. Winance E. Le premier moteur // DC, 1954. 4—27. Wuchterl K. Religion und Philosophie (UTB 1199). 1982.
135
Ñîäåðæàíèå ÂÂÅÄÅÍÈÅ .................................................................................................................4 I. Êðàòêèé îáçîð äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû â îáåèõ «Ñóììàõ»................................................................................................... 4 II. Èíäóêòèâíàÿ ôîðìà äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû ...............................................................................................6 III. Êðèòèêà Ôîìîé àðãóìåíòà Àíñåëüìà ......................................................... 10 IV. Îíòîëîãè÷åñêèé ïîäõîä â äîêàçàòåëüñòâàõ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû ............................................................................................. 16 V. Îòíîñèòåëüíî ïðèðàâíèâàíèÿ ìåòàôèçè÷åñêîé ïåðâîïðè÷èíû ê Áîãó .......................................................................................... 20 ÔÎÌÀ ÀÊÂÈÍÑÊÈÉ ÄÎÊÀÇÀÒÅËÜÑÒÂÀ ÁÛÒÈß ÁÎÃÀ  «SUMMA CONTRA GENTILES» È «SUMMA THEOLOGIAE».................................................................................... 30 ÑÓÌÌÀ ÏÐÎÒÈ ßÇÛ×ÍÈÊΠÊíèãà ïåðâàÿ .............................................................................................................. 32 Ãëàâà 10. Î ìíåíèè ãîâîðÿùèõ: òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü äîêàçàíî, ïîñêîëüêó ýòî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå ...................... 32 Ãëàâà 11. Îïðîâåðæåíèå ïðåäûäóùåãî ìíåíèÿ è ðàçðåøåíèå ïðåäûäóùèõ äîâîäîâ ........................................................................................... 34 Ãëàâà 12. Î ìíåíèè ãîâîðÿùèõ, ÷òî òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü äîêàçàíî, íî äîñòèãàåòñÿ òîëüêî âåðîé .................................... 38 Ãëàâà 13. Äîâîäû ê äîêàçàòåëüñòâó òîãî, ÷òî Áîã åñòü ...................................... 42 Ãëàâà 15. ×òî Áîã – âå÷åí ...................................................................................58 ÑÓÌÌÀ ÒÅÎËÎÃÈÈ Âîïðîñ 2: Î Áîãå (åñòü ëè Áîã?), – ðàçäåëåííûé íà òðè ãëàâû .............................. 62 Ãëàâà 1. ßâëÿåòñÿ ëè ñàìî ïî ñåáå èçâåñòíûì òî, ÷òî Áîã åñòü ........................ 64 Ãëàâà 2. Äîêàçóåìî ëè òî, ÷òî Áîã åñòü .............................................................. 68 Ãëàâà 3. Åñòü ëè Áîã? ........................................................................................... 70 ÊÎÌÌÅÍÒÀÐÈÉ Ê ÑÓÌÌÅ ÏÐÎÒÈ ßÇÛ×ÍÈÊΠ(I 10-13 È 15) .............79 ÊÎÌÌÅÍÒÀÐÈÉ Ê ÑÓÌÌÅ ÒÅÎËÎÃÈÈ I 2, 1-3 ............................................. 96 Ïðèëîæåíèÿ ............................................................................................................. 113 Áèáëèîãðàôèÿ ïåðåâîäîâ è èññëåäîâàòåëüñêèõ òðóäîâ íà ðóññêîì ÿçûêå ........ 127 Áèáëèîãðàôèÿ .......................................................................................................... 132
136
Íàó÷íîå èçäàíèå
Ñåðèÿ «Ôèëîñîôñêàÿ êëàññèêà: íîâûå ïåðåâîäû» ÔÎÌÀ ÀÊÂÈÍÑÊÈÉ Äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà â «Ñóììå ïðîòèâ ÿçû÷íèêîâ» è «Ñóììå òåîëîãèè» Óòâåðæäåíî ê ïå÷àòè Ó÷åíûì ñîâåòîì Èíñòèòóòà ôèëîñîôèè ÐÀÍ
Õóäîæíèê: Þ.À.Àíîøèíà Òåõíè÷åñêèå ðåäàêòîðû: Þ.À.Àíîøèíà, Í.Á.Ëàðèîíîâà Êîððåêòóðà ïåðåâîä÷èêà
Ëèöåíçèÿ ËÐ ¹ 020831 îò 12.10.98 ã. Ïîäïèñàíî â ïå÷àòü ñ îðèãèíàë-ìàêåòà 00.00.2000. Ôîðìàò 60õ84 1/16. Ïå÷àòü îôñåòíàÿ. Ãàðíèòóðà Òàéìñ. Óñë. ïå÷. ë. 4,28. Ó÷.-èçä. ë. 10,34. Òèðàæ 500 ýêç. Çàêàç ¹ 046. Îðèãèíàë-ìàêåò èçãîòîâëåí â Èíñòèòóòå ôèëîñîôèè ÐÀÍ Êîìïüþòåðíûé íàáîð Í.Á.Ëàðèîíîâà Êîìïüþòåðíàÿ âåðñòêà: Þ.À.Àíîøèíà, Í.Á.Ëàðèîíîâà Îòïå÷àòàíî â ÖÎÏ Èíñòèòóòà ôèëîñîôèè ÐÀÍ 119842, Ìîñêâà, Âîëõîíêà, 14
