ÂÑÅÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÒÎÂÀÐÈÑÒÂÎ «ËÅÌʲÂÙÈÍÀ» ÔÓÍÄÀÖ²ß ÄÎÑ˲ÄÆÅÍÍß ËÅÌʲÂÙÈÍÈ Ó ËÜÂβ Á²Á˲ÎÒÅÊÀ ËÅÌʲÂÙÈÍÈ, 31
Iâàí Êðàñîâñüêèé, Àíäð³é Òàâïàø
ÍÅÇÀÁÓÒÍß ËÅÌʲÂÙÈÍÀ Ó ÂÅÐղ¯ вÊÈ ÂÈÑËÎÊÈ... ÍÀÐÈÑÈ ÏÐÎ ËÅÌʲÂÑÜʲ ÑÅËÀ ÑÂßÒÊÎÂÓ ÂÅËÈÊÓ, ÑÂßÒÊÎÂÓ ÌÀËÓ (ÑÂßÒʲÂÊÓ), ѲÐÆÎÂÓ ÐÓÑÜÊÓ, ÊÎÒÀÍÜ ² ÊÐÀÌÏÍÓ
Ëܲ Äóìêà ñâ³òó 2004
http://lemko.org
Digitally signed by http://lemko.org DN: cn=http://lemko.org, o=Walter Maksimovich, ou,
[email protected], c=US Date: 2009.12.23 12:30:42 -05'00'
ÁÁÊ Ò3 (4Óê 332.2) ÓÄÊ 94 (477.8) Ê 784
Ôóíäàö³ÿ Äîñë³äæåííÿ Ëåìê³âùèíè ó Ëüâîâ³ Á³áë³îòåêà Ëåìê³âùèíè, 31
Відповідальний редактор Зіновій Матчак Наукова редакція: Василь Кметь — к.і.н., доцент Львівського національного університету ім. І. Франка Андрій Когут — магістр історії
Êðàñîâñüêèé ²., Òàâïàø À. Íåçàáóòíÿ Ëåìê³âùèíà ó âåðõ³â¿ ð³êè Âèñëîêè. Ëüâiâ: Äóìêà ñâ³òó, 2004. 164 ñ.
ISBN 966 8461 03 7 © Êðàñîâñüêèé ². Ä., Òàâïàø À. ². © Äóìêà ñâ³òó, 2004
! ÄÆÅÐÅËÀ ËÞÄÑÜÊί ÏÀÌ'ßÒ² Ùå í³õòî íå âèíàéøîâ ìåõàí³çìó çíèùåííÿ ëþäñüêî¿ ïàì'ÿò³, îñîáëèâî òîãî ì³ñöÿ, äå ó ïàì'ÿò³ á³ëü... Á³ëü â³ä íåñïðàâåäëèâîñò³, á³ëü çà âòðà÷åíèì ³ íàâ³êè íåçâîðîòí³ì. Òå, ùî áóëî îêðåñëåíî ðàìêàìè çàçäàëåã³äü ñïëàíîâàíî¿ äåïîðòàö³¿ ö³ëîãî íàðîäó, ÿêó çàâåðøèëà îïåðàö³ÿ "³ñëà", ùî íå ìàëî ïðåöåäåíò³â ó ªâðîï³ ï³ñëÿ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Çíàºìî ëèøåíü îäèí ôàêò ïîä³áíîãî çëî÷èíó, êîëè ó ìèðíèé ÷àñ çáðîéí³ ñèëè äåðæàâè áðóòàëüíî âèñåëÿþòü ç ð³äíî¿, ïðåäêîâ³÷íî¿ çåìë³ ö³ëèé íàðîä. Ìàºìî äîâîë³ äîêóìåíòàëüíèõ ³ äîñòîâ³ðíèõ äîêàç³â ïðî òå, ùî äåïîðòàö³ÿ ëåìê³â òà àêö³ÿ "³ñëà" ãîòóâàëèñÿ ðàí³øå. Ïðîâ³äíèêè ïîëüñüêîãî íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíîãî ðóõó ïåðåêîíóâàëè ïîëÿê³â, ùî "íåìຠäëÿ íàñ äîáðèõ óêðà¿íö³â". À êîëè òàê òî íàâ³ùî öåðåìîíèòèñÿ? Áðóòàëüíå âèãíàííÿ óêðà¿íö³â-ëåìê³â ç òåðèòî𳿠íèí³øíüî¿ Ïîëüù³ º æîðñòîêèì àêòîì, äî ÿêîþ âäàëàñÿ òîä³øíÿ êîìóí³ñòè÷íà г÷ Ïîñïîëèòà Ëþäîâà ïðîòè àâòîõòîííîãî íàñåëåííÿ, ùî ñïîêîíâ³êó çàñåëÿëî çàõ³äí³ Êàðïàòè ó ìåæèð³÷÷³ Áîðæàâè ç Ñÿíîì òà Ïîïðàäó ç Äóíàéöåì. Çäàâàëîñü áè, ç îãëÿäó íà âèùåñêàçàíå, ÷îãî ìîæíà î÷³êóâàòè â³ä ñêðèâäæåíèõ ëþäåé, êîòð³ âçÿëèñÿ çà êíèãó ñïîãàä³â? Ïîòîïòàíî ìèíóëå, ç êîð³ííÿì âèðâàíî ç íàñèäæåíèõ çåìåëü ö³ëèé ð³ä, çëàìàíî òðàäèö³¿, çí³âåëüîâàíî ö³ííîñò³, ñòâîðþâàí³ íå îäíèì ïðîéäåøí³ì ïîêîë³ííÿì. Êîëè æ áðàòè àâòîð³â ö³º¿ êíèãè, âèñîêîïîâàæíèõ ²âàíà Êðàñîâñüêîãî òà Àíäð³ÿ Òàâïàøà, òî ó íèõ ³ ñîòåíü òèñÿ÷ ¿ì ïîä³áíèõ óêðàäåíî ùå é äèòèíñòâî ³ þí³ñòü. ² âñå æ êíèãà "Ó âåðõ³â'¿ ð³êè Âèñëîêè..." ïèñàëàñü äîáðîì ³ ç ÿêîþñü îñîáëèâîþ íîñòàëüã³éíîþ òåïëîòîþ, ï³ñëÿ ÿêî¿ ïðàãíåòüñÿ íå ïðîêëüîí³â íà àäðåñó êðèâäíèê³â, à òèõî¿ ìîëèòâè. Ó öüîìó ñèëà ñïðàâæíüîãî ìèñòåöòâà ³ ã³äíèõ òåêñò³â, êîëè çà âèñîêèìè ìîðàëüíèìè ïðèíöèïàìè, çà ³ñòèííîþ ãóìàíí³ñòþ êðèºòüñÿ ñïðàâæíÿ áëàãîðîäíà ñóòí³ñòü, ÿê³é íå ïîòð³áíî îçëîáëåííÿ ³ çâîðîõîáëèâî¿ àãðåñèâíîñò³. Âîíà ñàìà ïî ñîá³ º
ð³÷÷þ ñàìîäîñòàòíüîþ, òàêîþ, ùî â³äáóëàñÿ. À âæå ÷èòà÷àì ñàìèì ðîáèòè âèñíîâêè. Óïåâíåíèé, òàê³ âèñíîâêè áóäóòü. Òîìó ùî ´ðóíòîâíå, äîáðå ïðîäóìàíå êîìïîçèö³éíî, ñóìë³ííî îïðàöüîâàíå, ç³ ñêðóïóëüîçíî ä³áðàíèìè ôàêòàìè âèäàííÿ íå ìîæå çàëèøèòè áàéäóæèì. Ó êíèç³ ³ñòîð³ÿ "çàãàëüíà" íà÷å îðãàí³÷íî ïåðåïë³òàºòüñÿ ç îñîáèñò³ñíèì, ³ç òèì, ùî ïåðåæèâ ñàì, òâî¿ ð³äí³, äðóç³, çíàéîì³, îäíîñåëüö³. ² â öüîìó áåççàïåðå÷íà ñèëà "Ó âåðõ³â'¿ ð³êè Âèñëîêè". Çàäëÿ ïàì'ÿò³, âèõîâàííÿ ìîëîä³, äëÿ çì³öíåííÿ â³ðè òà óòâåðäæåííÿ ñïðàâåäëèâîñò³ ³ ïèøóòüñÿ òàê³ êíèãè. ßêîñü îäèí çíàéîìèé æóðíàë³ñò ³ç íåâèìîâíîþ ãîðä³ñòþ ïðîñòÿãíóâ ìåí³ êíèãó, íà îáêëàäèíö³ ÿêî¿ êðàñóâàëîñü éîãî ³ì'ÿ. Êíèãà ïðî ð³äíå ñåëî. Âðó÷àþ÷è âëàñíå òâîð³ííÿ, àâòîð ãîðäîâèòî ïðîð³ê: "Êîæåí ç íàñ çîáîâ'ÿçàíèé íàïèñàòè ³ñòîð³þ ð³äíîãî ñåëà." dz ñâî¿ì îáîâ'ÿçêîì ²âàí Êðàñîâñüêèé òà Àíäð³é Òàâïàø âïîðàëèñÿ äîáðå. Öå íå ïðîñòî æèòòºïèñ ê³ëüêîõ ëåìê³âñüêèõ ñ³ë. Òî ÷àñòèíêà êîæíîãî ç íàñ, áî ç ìàëèõ ð³÷îê ïîñòàþòü á³ëüø³, à ò³ íàïîâíþþòü ìîðÿ. Ìîæíà ç óïåâíåí³ñòþ ñòâåðäæóâàòè, ùî ç³ ç'ÿâîþ ó ñâ³ò êíèãè "Ó âåðõ³â'¿ ð³êè Âèñëîêè..." Ìîðå Óêðà¿íñòâà ñïîâíèëîñÿ âîäàìè æèòòºäàéíîñò³ ³ ñíàãè. ² êîëè á êîæåí ³ç íàñ óçÿâñÿ çà íàïèñàííÿ ³ñòî𳿠ñâîãî ðîäó, ñåëà, ì³ñòà ³ ì³ñòå÷êà, óòâîðèâñÿ á ïðå÷óäîâèé êàëåéäîñêîï óêðà¿íñüêî¿ ìèíóâøèíè, ä³éñíîñò³ ³ çàãàäóâàííÿ ìàéáóòíüîãî. Ñê³ëüêè ¿õ òèõ óêðà¿íñüêèõ ñ³ë?! Ñê³ëüêè äîëü ëþäñüêèõ îáåðòàºòüñÿ ó êðóãîâåðò³ ÷àñó, íåñó÷è ó ñîá³ âåëè÷, òðàã³çì ³ íåçäîëàííó ñò³éê³ñòü äóõó! Êîæíèì ïðèêëàäîì ãåðî¿çìó, ÷åñíîñò³ ³ ñàìîâ³ääàíîñò³ ìè ïîâèíí³ ðàïîðòóâàòè ïåðåä ïðèéäåøí³ìè ïîêîë³ííÿìè ïðî òå, ÿê ìè æèëè, ïðî ùî ìð³ÿëè, ÿê³ ³äåàëè ïëåêàëè, ùî ëþáèëè, à ÷îãî öóðàëèñÿ. Âàæëèâî, àáè æîäíà, çäàâàëîñü áè, íàéìåíøà äåòàëü íå ïðîïàëà, íå çíèêëà, íå ðîç÷èíèëàñÿ íà äîâãèõ ³ñòîðè÷íèõ ïåðåãîíàõ, íå êàíóëà ó ëåòó çàáóòòÿ ïåðåä ëèöåì ³ñòîð³¿. Áî ç íàéìåíøîãî îñêî-
" ëî÷êà âèáóäîâóºòüñÿ ãðàíä³îçíà ìîçà¿êà ä³éñíîñò³, ç ìàëîãî âèðîñòຠâåëèêå, ð³êè íàðîäæóþòü ìîðÿ, à ïàì'ÿòü ïðî îäíó ëþäèíó, ðîäèíó, ð³ä, åòíîñ, ïëåì'ÿ, ö³ëèé íàðîä ñïðèÿº ñêëàäàííþ ö³ë³ñíî¿ êàðòèíè íàøîãî áóòòÿ ó ìèíóëîìó ³ ñó÷àñíîìó. ²ñòîð³ÿ ïðî îêðåìå ìàëåíüêå ñåëî º íåâ³ä'ºìíîþ ñêëàäîâîþ ÷àñòèíêîþ âåëèêî¿ ³ â³÷íî¿ ³ñòî𳿠íàðîäó òà ëþäñòâà çàãàëîì. Ç ìàëîãî âèðîñòຠâåëèêå! Òàê áóëî ³ òàê, ñïîä³âàþñü, áóäå çàâæäè, äîïîêè öåé ñâ³ò. Ïðèºìíî, ùî àâòîðè êíèãè íå çðîáèëè ñïðîáè íàïèñàòè "³ñòîð³þ ï³ä ñåáå". Íà æàëü, ìàºìî äîâîë³ òàêèõ âèäàíü, äå êîíêðåòíà îñîáà ðîáèòü ³ç ñåáå öåíòðàëüíó ô³ãóðó, äîâêîëà êîòðî¿ îáåðòàºòüñÿ ëåäü íå âñÿ ñâ³òîâà ³ñòîð³ÿ. Òàê³ "ôîë³àíòè" ³ "ôîë³àíòèêè" íå âèòðèìóþòü æîäíî¿ êðèòèêè ³ º óæèòêîâèìè õ³áà äëÿ îäí³º¿ õàòè. Òóò, ïîâòîðþñü, ³íøå. Àâòîðè âèðèâàþòüñÿ ç ò³ñíèõ ðàìîê ñâî¿õ ñ³ë, äàþ÷è ðîçãîðíóòó ïàíîðàìó Êðàþ éîãî ìèíóâøèíè, ã³ðêîãî íå âåëüìè âò³øíîãî ñüîãîäåííÿ íåâèçíà÷åíî¿ áóäóùèíè. Ìè ìàºìî "ñòåæêè ³ñòîð³¿", ³ ñïîãàäè ð³çíèõ äîñòîéíèê³â, ³ ë³òîïèñí³ ðÿäêè òà ïîåòè÷í³ êóïëåòè. Ìåíå îñîáèñòî çâîðóøèëè ñâ³òëèíè. Âäèâëÿºøñÿ ó êðàºâèäè ³ íà÷å ñàì òàì ïðèñóòí³é äóøåþ òà ò³ëîì. Òàêèé êðàé íåìîæëèâî íå ëþáèòè, òàêèé êðàé íå çàáóâàºòüñÿ. ² çãàäàëàñü îäíà äîð³æåíüêà, ùî ïàõëà ìàíäð³âêîþ. Áóëî òî â ì³ñöèí³, äóæå ïîä³áí³é äî ò³º¿, ùî çîáðàæåíà íà ñâ³òëèíàõ ³ç âåðõ³â'¿â ð³êè Âèñëîêè. Ìè ¿õàëè ó Íèæàíêîâè÷³. Îáàðó÷ ïóò³âöÿ, ùî ãóáèâñÿ ó ãóñòîìó áóéíîòðàâ'¿, ðîçëîãî ðîçêèíóëèñÿ ðàõìàíí³ ïîëÿ. Ïàëÿíèö³ íèâ òà çåëåí³ âåðåòè ïàñîâèù òî ïíóëèñÿ âãîðó, ñèëêóþ÷èñü ä³ñòàòè äî êóäëàòî¿ õìàðèíè, ùî çàäð³ìàëà íà âèäíîêîë³, òî çá³ãàëè äîíèçó ó ÿðóãè ³ ìî÷àð³. Áëèçüê³ñòü Êàðïàò âãàäóâàëàñü ó íåâèñîêèõ ãîðàõ òà ïàãîðáàõ, ùî ðÿñíî âêðèëè óñþ òåðèòîð³þ. Çà Íèæàíêîâè÷àìè òðåáà áóòè ïîåòîì àáî õóäîæíèêîì, áî ðîçê³øíà ³ íåïîâòîðíà ïðèðîäà òàê ³ ïðîñèòüñÿ, àáè ¿¿ îïîåòèçóâàëè ÷è íàìàëþâàëè. Êðîêóºìî óäâîõ ç îäíèì ì³ñöåâèì äîñë³äíèêîì-êðàºçíàâöåì. Îìèíóâøè êó÷åðÿâèé ë³ñîê, âèäèáóºìî íà ãðåá³íü ïîêàòîãî ãîðáà, íà âåðøå÷êó ÿêîãî ïîñåëèâñÿ ë³íèâèé â³òå-
ðåöü, à âãîð³ àæ çàõëèíàºòüñÿ â³ä ï³ñí³ íåâèäèìèé îêó æàéâîðîíîê. ³òåð íåïåðåðâíî ÷åøå ãóñò³ ãðèâè òðàâ, à æàéâ³ð ñóïðîâîäæóº ïåðåëåñíèêà â³÷íîþ ìåëî䳺þ íåâòîìíîãî ïòàøèíîãî ñåðöÿ. ² íàä óñ³ì öèì ùåäðå ë³òíº ñîíöå òà ãóä³ííÿ áäæ³ë ó ìåäîâîìó êâ³òíèêó, ùî ï'ÿíèòü òà äóðìàíèòü. Äå ùå ³ñíóº ðàé? ² ðàé öåé Ëåìê³âùèíà! Àëå ì³é ñóïóòíèê ÿêèéñü çàñìó÷åíèé òà íåâåñåëèé. "Òàì, çà ïîëüñüêèì êîðäîíîì, ìîº ñåëî, òàì ìîÿ Ëåìê³âùèíà." Íàì äîáðå âèäíî áëèñê³òëèâ³ öÿòêè äàõ³â, êó÷åðÿâ³ ñàäè. Òà ÷îëîâ³ê íå ìîæå íàâ³äàòèñü íà áàòüê³âñüêó çåìëþ õòîñü ïåðåêðèâ ¿¿ êîëþ÷èì äðîòîì. Ìè çíàºìî òîãî "õòîñü". Àëå â³ä öüîãî áîëþ íà ñåðö³ íå ïîìåíøàº. Ìè ñòîÿëè ó çàæóð³, äèâëÿ÷èñü íà ñâîþ ð³äíó, àëå íå íàøó Ëåìê³âùèíó. Çãàäàëàñü öÿ ³ñòîð³ÿ òîä³, êîëè äî ðóê âòðàïèâ ùå ðóêîïèñ ö³º¿ êíèãè. ² ïîäóìàëîñü: ïåâíî, äîáðî䳿 ²âàí Êðàñîâñüêèé òà Àíäð³é Òàâïàø, à çà íèìè ñîòí³, òèñÿ÷³, äåñÿòêè òà ñîòí³ òèñÿ÷ ²âàí³â, Ãàíí, Àíäð³¿â, Îìåëÿí³â, Âàñèë³â òà Ìàð³é äîâãîþ ñêîðáîòíîþ âåðâå÷êîþ òÿãíóòüñÿ äóìêàìè ó ñâîþ Ëåìê³âùèíó. ¯õ îá³êðàëè, âëèëè äî ñåðäåöü â³÷íó òóãó çà ìàëîþ áàòüê³âùèíîþ, âèðâàâøè íàãëî ³ áðóòàëüíî ç ð³äíîãî ñåðåäîâèùà. Äîáðå, ùî íà ñâ³ò³ ³ñíóþòü êíèãè, ÷óäîâî, ùî ùå íå ïåðåâåëèñÿ áàæàþ÷³ ¿õ ïèñàòè, ùî ìàºìî ùå âäÿ÷íèõ ÷èòà÷³â. Êíèãà ìຠäîâãå æèòòÿ, âîíà íå çàëåæèòü â³ä ïðèìõ öèâ³ë³çàö³¿, ÿê, íàïðèêëàä, â³äêëþ÷åííÿ ñâ³òëà à ÷è â³ðóñ ó ñâ³òîâ³é ìåðåæ³-ïàâóòèí³. ² äîáðå, ùî Ëåìê³âùèíà, êðàé, ÿêèé æèâå ó íàøèõ ñåðöÿõ, òåïåð îòðèìóº ïðîäîâæåííÿ ó äðóêîâàíîìó ñëîâ³. Ñâÿòêîâà Âåëèêà, Ñâÿòêîâà Ìàëà, Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà, Êîòàíü, Êðàìïíà.... ʳëüêà ñ³ë Ëåìê³âùèíè. À ðåøòà? Ñê³ëüêè ¿õ áóëî ó ò³é áëàãîñëîâåíí³é ñïîêîíâ³êó óêðà¿íñüê³é ñòîðîí³? Öèì ñåëàì ïîòàëàíèëî. Çíàéøëèñÿ íåáàéäóæ³ ñèíè òà îíóêè, ç³áðàëè òåêñòè, íå ïîøêîäóâàëè ÷àñó, àäæå éäåòüñÿ ïðî ðå÷³, ÿêèì ö³íè ïðîñòî íå ³ñíóº. Áî ÿê âèçíà÷èòè âàðò³ñòü âîäè, ùî ïðîáèâàºòüñÿ ç-ï³ä ãîðáêà, äå òè ìàëèì ïàñòóøêîì äîñõî÷ó íàïèâàâñÿ ö³ëþùî¿ âîëîãè, áåðó÷è ñèëè ç ð³äíî¿ çåìë³? À ëþäè çíàþ÷³ ñòâåðäæóþòü: ó çð³ë³ ðîêè, ÿêùî ñèëè ïîêèäàþòü ³ ÷óºøñÿ íå
# âåëüìè äîáðå, íàñíàãè äîäàñòü âîäèöÿ ç òîãî ì³ñöÿ, äå òè íàðîäèâñÿ. Êîìóñü ïðîñò³øå: óçÿâ êâèòêà ³ ïîäàâñÿ ó ð³äíå ñåëî. ßê áóòè òèì, ÷èº äèòèíñòâî ïåðåêðàºíå äåðæàâíèì êîðäîíîì? ² õòî ìàâ ïðàâî íèùèòè ïàì'ÿòü ðîäó ëþäñüêîãî, âèðèâàþ÷è ö³ëèé åòíîñ ³ç ïðà-ïðàâ³÷íèõ çåìåëü? Çàïèòàíü á³ëüøå, àí³æ â³äïîâ³äåé. ×àñòêîâî ìè îòðèìóºìî â³äïîâ³ä³ íà ïåêó÷³ çàïèòàííÿ ç ö³º¿ êíèãè. Òîé, õòî õî÷ ðàç ó æèòò³ ìàâ íàãîäó ñïðè÷èíèòèñÿ äî òâîðåííÿ òåêñò³â êíèãè, â³äàº, ÿêà òî âèñíàæëèâà ³ ïî÷àñòè íåâäÿ÷íà ïðàöÿ. ²íîä³ äëÿ óòî÷íåííÿ îäí³º¿ äàòè, ïð³çâèùà, ³ìåí³ ëþäèíè äîâîäèòüñÿ çàòðà÷àòè äí³ ³ òèæí³, ïåðåðèâàòè ñòîñè äîêóìåíò³â, ëèñòóâàòèñÿ ç ð³çíèìè óñòàíîâàìè, âèòðà÷àòè ÷àñ, íåðâè ³ êîøòè íà çáèðàííÿ ñòîð³íêè äî ñòîð³íêè, áóêîâêè äî áóêîâêè, ñëîâà äî ñëîâà, ðÿäêà äî ðÿäêà, àæ ïîêè óñå òå íå âèëàøòóºòüñÿ ñèìïàòè÷íèìè "ãðÿäêàìè" òåêñò³â, ùî âáðàí³ â îøàòí³ ïàë³òóðêè. Îñü ÷îìó, â³òàþ÷è íàðîäæåííÿ ùå îäí³º¿ êíèãè, ìîæåìî ùèðî ïîçäîðîâèòè óñ³õ ïðè÷åòíèõ äî ¿¿ ñòâîðåííÿ. ² ÿêî¿ êíèãè! Êîæíå ðå÷åííÿ, íà êîæí³é ñòîð³íö³ íàíèçàí³ ôàêòè, ³íòåðïðåòóþòüñÿ ïî䳿, äàþòüñÿ îö³íêè ³ ðîáëÿòüñÿ óçàãàëüíåííÿ. À íàéãîëîâí³øå òðèâຠïðèñê³ïëèâå òâîðåííÿ ë³òîïèñó ëþäñüêîãî áóòòÿ, ³ñíóâàííÿ ëåìê³âñüêîãî åòíîñó ó äàëåêî íå çàâæäè äîáðîçè÷ëèâîìó òà ñïðèÿòëèâîìó ñåðåäîâèù³. Àâòîðè êíèãè äîñÿãíóëè íàéãîëîâí³øîãî ïîêàçàëè óâåñü òðàã³çì òîãî, ùî â³äáóëîñÿ íà óêðà¿íñüê³é Ëåìê³âùèí³ ó ïåðø³é ïîëîâèí³ XX ñòîë³òòÿ. Ó ïåðø³é ïîëîâèí³ ñòîë³òòÿ... À äðóãî¿ ïîëîâèíè äëÿ ëåìê³â ³ íå áóëî. Óñå îá³ðâàëîñÿ äåïîðòàö³ºþ òà àêö³ºþ "³ñëà". ʳíåöü ³ñòîð³¿, ïîâ³ëüíå àñèì³ëüîâàíå âìèðàííÿ åòíîñó, ðîçïîðîøåíîãî ïî ñâ³òàõ. Íà÷å çóïèíèâñÿ ÷àñ, ç àâàíñöåíè áóòòÿ â³ä³éøëè ä³éîâ³ îñîáè, óñå âòðàòèëî ñåíñ, áî ìàéáóòíº ï³ä çàãðîçîþ. ² íàçàä íåìà âîðîòòÿ. Òàì êîëþ÷èé äð³ò ³ âîðîæ³ñòü, òàì, ó ð³äíîìó êðàþ, ÷óæèíà. ×è ìîæå ð³äíà â³òö³âùèíà ñòàòè ÷óæîþ, çã³ðêíóòè ¿¿ âîäà, íà ÷àäíèé äèì ïåðåòâîðèòèñÿ ë³êóâàëüíå ïîâ³òðÿ äèòèíñòâà? Âèÿâëÿºòüñÿ, ìîæå. Ìîæíà âèáèòè ç-ï³ä í³ã ñîòåíü òèñÿ÷ ëþäåé ¿õíþ îñíîâó îñíîâ, íà ÿê³é òðèìàºòüñÿ ñâ³ò, ð³äíó
çåìëþ. Îñü ëèøåíü ê³ëüêà ðÿäê³â ç³ ñïîãàä³â, óì³ùåíèõ ó êíèç³: "Ïî÷àëî ñìåðêàòèñÿ, íàñòàâ îñòàíí³é ìîìåíò ïðîùàííÿ ç ð³äíèìè ãîðàìè, ð³äíèì ñåëîì. Êîðîâè ðåâ³ëè, íå õîò³ëè âèõîäèòè íà äîðîãó; ñîáàêè ãàâêàëè, âèëè, ñêàâóë³ëè, áî õîò³ëè çàëèøèòèñÿ, òà é ãîñïîäàð³ íå ìàëè ÿê ¿õ áðàòè ç ñîáîþ; êîòè ì'ÿâêàëè, ñóïðîâîäæóâàëè ëþäåé äî äîðîãè ³ æàë³áíî äèâèëèñÿ çà ëþäüìè. Ãîðè íà÷å ïîõèëèëèñÿ, ó ñóìåðêàõ çàõîäó ñîíöÿ õîâàëè ñâî¿ ñëüîçè çà ëþäüìè, ÿê³ ñïîêîíâ³êó æèëè ç íèìè äðóæíî ³ òåïåð ¿õ íàçàâæäè ïîêèäàëè. Òàê ïîêèíóëè ìè ð³äíó Ñâ³ðæîâó Ðóñüêó 20 ÷åðâíÿ 1945 ðîêó. ³äòîä³ óâ³ ñí³ é ïîâñÿêäåííîìó æèòò³ ïàíîðàìà ð³äíîãî ñåëà íå çíèêຠç-ïîï³ä ìî¿õ î÷åé, à òóãà íà ñåðö³ çà ð³äíèìè îñåëÿìè, ïîëÿìè ³ ãîðàìè áîñîíîãîãî äèòèíñòâà íå ìèíàº í³ íà ìèòü." Ùî ìîæíà äîäàòè äî öèõ ñë³â? Çàãàëîì, ó êíèç³ íå òàê áàãàòî çîáðàæåíü ïîðóõ³â ëþäñüêî¿ äóø³. Öå âèäàííÿ ñòàâèëî ñîá³ äåùî ³íøó ìåòó áóòè ìàêñèìàëüíî íàö³ëåíèì íà äîêóìåíòè òà ôàêòè. ² ó öüîìó ñèëà òà âàðò³ñòü äîñë³äæåííÿ. dz ñâ³òîì ³ ó ñâ³ò³ ìîæíà ãîâîðèòè ëèøåíü ìîâîþ ôàêò³â. Åìîö³¿ íå çäàòí³ ðîç÷óëèòè àæ íàäòî ç÷åðñòâ³ëå ëþäñòâî. ×èìàëèì íàäáàííÿì, ùî ëèøåíü ïîñèëþº ö³íí³ñòü êíèãè, º òå, ùî àâòîðè íå îáìåæèëèñÿ ò³ëüêè "êîðäîíàìè" çãàäàíèõ ñ³ë, à äàëè øèðîêó ³ñòîðè÷íó, åòíîãðàô³÷íó ³ êóëüòóðíó êàðòèíó ö³ëîãî êðàþ. Òàêèé ï³äõ³ä âèêëèêຠëèøåíü âäÿ÷í³ñòü ó ïîòåíö³éíèõ ÷èòà÷³â, êîòð³ øóêàþòü ãëèáîêîãî ³ ìóäðîãî ñëîâà. Õòî á òè íå áóâ, ÷èòà÷ó, êèì áè íå ïî÷óâàâñÿ íà åòí³÷íèõ îñòð³âêàõ âåëèêîãî óêðà¿íñüêîãî ìîðÿ ãóöóëîì, ëåìêîì, ïîäîëÿíèíîì, ïîë³ùóêîì, ñëîáîæàíèíîì í³êîëè, í³ íà ìèòü íå òðåáà çàáóâàòè, ùî ³ñíóº õî÷ ³ ñïëþíäðîâàíèé, çíèùåíèé, ïðèíèæåíèé ³ ðîçãðàáîâàíèé, àëå ùå æèâó÷èé îñòð³â óêðà¿íñòâà Ëåìê³âùèíà. Òàì äåñü âèò³êຠçàìóëåíà êðèíèöÿ íåçíèùåííîñò³ ðîäó. Ïðèéäå ÷àñ ³ ïðèéäóòü ëþäè, ðîç÷èùàòü äæåðåëî, âäàðèòü ì³öíèì ñòðóìåíåì æèòòºäàéíà âîäà, àáè äàðóâàòè öüîìó êðàºâ³ ³÷í³ñòü. ²ãîð Ãóðãóëà, ïèñüìåííèê
$
Âñòóïíå ñëîâî гäíó Ëåìê³âùèíó çàâæäè áåðåæ³òü ó ñåðöÿõ ñâî¿õ
Ïðåêðàñíèé êðàé, ùî îõîïëþº çàõ³äí³ Êàðïàòè ïî îáîõ áîêàõ ã³ðñüêîãî õðåáòà â³ä ð³ê Áîðæàâè ³ Ñîëèíêè ³ç Ñÿíîì íà ñõîä³ äî Ïîïðàäó ³ Äóíàéöÿ íà çàõîä³. Êðàé öåé ñêëàäຠáëèçüêî äåñÿòè òèñÿ÷ êâàäðàòíèõ ê³ëîìåòð³â. Ìè íàçèâàºìî éîãî Ëåìê³âùèíîþ. Äî 1944 ð. ëåìêè ñêëàäàëè òóò 9598 â³äñîòê³â êîð³ííîãî íàñåëåííÿ. Ö³ òåðåíè îòðèìàëè íàéìåííÿ â³ä ìåøêàíö³â êðàþ ëåìê³â óêðà¿íö³â, ùî ¿õ òàê íàçèâàþòü â³ä óæèâàíî¿ íèìè ìîâíî¿ ÷àñòêè ëåì çàì³ñòü ëèøå, ò³ëüêè. Ó íàö³îíàëüí³é ñàìîíàçâ³ ëåìêè ïîäåêóäè çáåðåãëè äàâíþ ³ñòîðè÷íó íàçâó ðóñèíè. Ìåøêàíö³ êðàþ ñòâîðèëè áàãàòó ³ ñàìîáóòíþ êóëüòóðó, ÿêà áàçóâàëàñÿ íà êóëüòóð³ Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³, ïðåêðàñí³ çâè÷à¿ òà îáðÿäè, íåïîâòîðíèé ôîëüêëîð. Ìåøêàíö³ ñ³ë óïðîäîâæ áàãàòüîõ ñòîë³òü óòðèìóâàëèñÿ ãîëîâíèì ÷èíîì ³ç ð³ëüíèöòâà, ãîä³âë³ îâåöü ³ õóäîáè, ÷àñòêîâî ç äåðåâîîáðîáíèõ ðîá³ò ³ òêàöòâà. Ó öåíòðàëüí³é ÷àñòèí³ ï³âí³÷íî¿ (òàê çâàíî¿ Ãàëèöüêî¿) Ëåìê³âùèíè, â ðàéîí³ Íèçüêîãî Áåñêèäó, íàä ð³êîþ Âèñëîêîþ ñåðåä ìàëüîâíè÷èõ ã³ð ³ ë³ñ³â ïðèãîëóáèëèñü äî ï³äí³ææÿ ã³ð ëåìê³âñüê³ ñåëà, ïðî ÿê³ éäåòüñÿ ó ö³é êíèæö³, Ñâÿòêîâà Âåëèêà, Ñâÿòêîâà Ìàëà (Ñâÿòê³âêà), Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà, Êîòàíü ³ Êðàìïíà. Íà ï³âíî÷³ öåé êëàïòèê ã³ðñüêîãî êðàþ ñóñ³äóº ç ´ì³íîþ Íîâèé Çìèãîðîä, íà ñõîä³ ç ´ì³íîþ Äóêëÿ, íà çàõîä³ ç Ãîðëèöüêèì ïîâ³òîì, íà ï³âäí³ ñÿãຠÑëîâàöüêîãî
äåðæàâíîãî êîðäîíó. Àäì³í³ñòðàòèâíî çãàäàí³ ñåëà íàëåæàòü äî ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó ϳâäåííî¿ Ïîëüù³. ϳñëÿ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè Ëåìê³âùèíó ñï³òêàëî íåçàáóòíº ãîðå. Ç ³í³ö³àòèâè ñîâ³òñüêîãî ÊÄÁ ³ ïîëüñüêèõ êîìóí³ñòè÷íèõ âëàñòåé ó 1944 1946 ðð. á³ëüø³ñòü ëåìê³â áóëà äåïîðòîâàíà ç Ïîëüù³ äî ÑÐÑÐ, à ðåøòà, ï³äïàâøè ï³ä àêö³þ ³ñëà, ó 1947 ð. íàñèëüíî âèãíàíà íà ï³âí³÷íî-çàõ³äí³ (ïîí³ìåöüê³) çåìë³ Ïîëüù³. Çíèêëè ç ëèöÿ çåìë³ ÷èñëåíí³ ëåìê³âñüê³ ìàëüîâíè÷³ ñåëà ç ëåìê³âñüêèìè öåðêâàìè, ñïëþíäðîâàíî öâèíòàð³. Ñïóñòîøåí³ ñåëà ïîçàðîñòàëè áóðÿíàìè, íåïðîõ³äíèìè õàùàìè. Ó çðóéíîâàíèõ, ñïàëåíèõ ñåëàõ, äå-íå-äå ùå ÿêèéñü ÷àñ ñàì³òíî ñòîÿëè îñèðîò³ë³, îáêðàäåí³ öåðêâè. Àëå é ö³ óö³ë³ë³ æåðòâè ñâàâ³ëëÿ øâèäêî áóëè ðîç³áðàí³ áðàòàìè-ñëîâÿíàìè íà áóä³âåëüíèé ìàòåð³àë, àáî ñïàëåí³, ùîá óæå íå ìîãëè ñâî¿ìè ð³çüáëåíèìè áàíÿìè, ïîõèëåíèìè õðåñòàìè êëèêàòè íåáî ïðî ï³ìñòó. Òàêà æ äîëÿ ñóäèëàñÿ çãàäàíèì âèùå ñåëàì. Ñåëî Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà ïðèïèíèëî ñâîº ³ñíóâàííÿ, ³ ëèøå ïðèäîðîæí³ êàìÿí³ õðåñòè, á³ëüø³ñòü ÿêèõ çðóéíîâàíà, ñâ³ä÷àòü, ùî òóò êîëèñü áóëî ñåëî. Ñâÿòêîâà Âåëèêà ³ Ñâÿòêîâà Ìàëà, Êîòàíü çàëèøèëèñÿ ÿê íåâåëèê³ ïîëüñüê³ ïîñåëåííÿ. Ïîñòóïîâî ðîçâèâàºòüñÿ ñåëî Êðàìïíà ÿê îñåðåäîê òóðèñòè÷íîãî ðóõó. Ñèòóàö³ÿ, ùî ñêëàëàñÿ, âèìàãຠíåâ³äêëàäíîãî çàêàðáóâàííÿ ³ñòî𳿠ëåìê³âñüêèõ ñ³ë ÿê òèõ, ùî âæå íå ³ñíó-
% þòü (¿õ ïîíàä 70), òàê ³ òèõ, ùî ùå ñÿê-òàê çáåðåãëèñÿ. Îñòàíí³ì ÷àñîì ð³çíèìè àâòîðàìè ç³áðàíî ³ñòîð³þ îêðåìèõ ñ³ë (Ãàí÷îâà, Îäðåõîâà, Áîñüêî, Ìøàíà, Á³ëüöàðåâà, Ðåïåäü). Ó Ëåìê³âñüêèõ êàëåíäàðÿõ çà 1994 2004 ðîêè ïîäàíî ³ñòîðè÷í³ äîâ³äêè ïðî 60 íå³ñíóþ÷èõ ñ³ë. Àëå çðîáëåíî äàëåêî íå âñå. Ïðîäîâæåííÿì çàïî÷àòêîâàíèõ äîñë³äæåíü º ³ öÿ êíèæêà. Ïðî ñåëà Ñâÿòêîâó Âåëèêó, Ñâÿòêîâó Ìàëó, Ñâ³ðæîâó Ðóñüêó, Êîòàíü ³ Êðàìïíó â ³ñòî𳿠Ëåìê³âùèíè çãàäêè äîâîë³ ñêóï³. Êîðîòêó ³íôîðìàö³þ ïîäຠØåìàòèçì ãðåêî-êàòîëèöüêî¿ åïàðõ³¿ Ëåìê³âùèíè (Ëüâ³â, 1936), âèñâ³òëþº öèêë íàðèñ³â Ç ³ñòî𳿠òà êóëüòóðè ëåìê³â, ïóáë³êàö³¿ íà ñòîð³íêàõ ãàçåòè Íàøå ñëîâî, (Âàðøàâà, 19771992), ²ëþñòðîâàíà ³ñòîð³ÿ Ëåìê³âùèíè Þ. Òàðíîâè÷à (Ëüâ³â, 1936). Íåùîäàâíî âèéøëà ç äðóêó êíèæêà Ì. Ìèêîëþêà ³ À. Òàâïàøà Ñâÿòêîâà íåçíèùåí³ñòü äîáðà (Ëüâ³â, 2001). Ó ö³é êíèæö³ àâòîðàìè ïðåäñòàâëåíî äâà çàãàëüí³ íàðèñè òà îêðåì³ ñòàòò³, ïðèñâÿ÷åí³ êîæíîìó ç óêàçàíèõ ñ³ë. Ó äîäàòêàõ îïóáë³êîâàíî âàæëèâèé ³ëþñòðàòèâíèé ìàòåð³àë äî ³ñòî𳿠ëåìê³âñüêèõ ñ³ë ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó, çîêðåìà ñòàòòþ î. Äìèòðà
Ñòóïàêà Ïðè÷èíêè äî ³ñòî𳿠Ñâÿòêîâè Âåëèêî¿. Ïåðåâèäàíî ñòàòòþ ïðî ð³äíå ñåëî Ñâ³ðæîâó Ðóñüêó ïåäàãîãà ²âàíà Ùåðáè. Îïóáë³êîâàíî òàêîæ ñïîãàäè Ì. Äðàíÿ òà ². Ùåðáè ïðî Ñâÿòêîâó Âåëèêó. Ïðèºìíî â³äçíà÷èòè, ùî çàâäÿêè ëåìê³âñüêèì àêòèâ³ñòàì ï. Ìèõàéëîâ³ Êóøâàð³ (Êðàìïíà) ³ ï. Ìà𳿠Ïàðèëî (Êîòàíü) ìè îòðèìàëè ö³ííèé ðóêîïèñ ˳òîïèñ ñåëà Êðàìïíî¿ àâòîðñòâà î. Ñòåïàíà Øàëàøà, äåêàíà Äóêëÿíñüêîãî. Ðóêîïèñ íà 60 ñòîð³íêàõ îõîïëþº ïåð³îä â³ä äàâí³õ ÷àñ³â (³ñòîðè÷íèé âñòóï) ³ äî 1936 ðîêó. Ñêëàäàºòüñÿ âðàæåííÿ, ùî ðóêîïèñ îá³ðâàíî ïåðåä÷àñíî, ³ â³í ìàâ ïðîäîâæóâàòèñÿ ïðèíàéìí³ äî 1942 ðîêó. ˳òîïèñ ö³ííå äæåðåëî öåðêîâíèõ òà ³ñòîðè÷íèõ ïîä³é. Çàâäÿêè çóñèëëÿì óïîðÿäíèê³â, ðóêîïèñ ïîâí³ñòþ íàäðóêîâàíèé ó êíèæö³. Õî÷åìî íàãàäàòè, ùî àâòîð ˳òîïèñó î. Øàëàø áóâ çàìîðäîâàíèé 8 ëèñòîïàäà 1943 ðîêó, ÿê ñâ³äîìèé ñâÿùåíèê-óêðà¿íåöü. Àâòîðè êíèæêè Ó âåðõ³â¿ ð³êè Âèñëîêè ùèðî âäÿ÷í³ Ìèõàéëîâ³ Êóøâàð³ (Êðàìïíà), Ìà𳿠Ïàðèëî (Êîòàíü), Áðîí³ñëàâó Áàâîëÿêó, ²âàíîâ³ Ãðàöîíþ (Ñâÿòêîâà Âåëèêà) òà ³íøèì çà äîïîìîãó ó íàïèñàíí³ ö³º¿ êíèæêè.
&
I ÑÒÅÆÊÀÌÈ ²ÑÒÎв¯
Ä
î ïî÷àòêó íîâî¿ åðè çåìë³ òåïåð³øíüî¿ Ëåìê³âùèíè áóëè ïîêðèò³ ãóñòèìè, ìàéæå ñóö³ëüíèìè ë³ñàìè, ³ ëèøå âóçüê³ ïåðåõîäè ÷åðåç êàðïàòñüê³ ïåðåâàëè ñëóæèëè øëÿõîì äëÿ ðèìñüêèõ êóïö³â, ÿê³ ïåðåïðàâëÿëè ñâ³é òîâàð íà ï³âí³÷. Ó VII ñò. Çàõ³äí³ Êàðïàòè (ãîëîâíèì ÷èíîì ó äîëèíàõ) çàñåëÿþòüñÿ ñõ³äíîñëîâÿíñüêèì ïëåìÿì, ùî éîãî ë³òîïèñö³ íàçèâàëè á³ëèìè õîðâàòàìè. Ó äàâí³õ íàðîä³â ñòîðîíè ñâ³òó ïîçíà÷àëèñÿ êîëüîðàìè: á³ëèé çàõ³ä, çåëåíèé ñõ³ä, ÷åðâîíèé ï³âäåíü, ÷îðíèé ï³âí³÷. Îòæå, á³ë³ îçíà÷àëî çàõ³äí³, à õîðâàòè ìîæëèâî, óìîâíà ãåîãðàô³÷íà íàçâà â³ä ñë³â ãîðè, ãîðáè ãîðâàòè (õîðâàòè). Ñàì³ æ ìåøêàíö³ Çàõ³äíèõ Êàðïàò, ÿê ñâ³ä÷èòü óãîðñüêèé ë³òîïèñåöü Àíîí³ì (ìîæëèâî, ºï. Ïåòðî), íàçèâàëè ñåáå ó ²Õ ñò. ðóñàìè, ðóñèíàìè. Á³ëüøà ÷àñòèíà ìåøêàíö³â Êàðïàò, ÿêà çâèêëàñÿ ç íàçâîþ õîðâàòè, ïåðåñåëèëàñÿ íà Áàëêàíñüêèé ï³âîñòð³â, äå é çáåðåãëà ñâîþ íàçâó. Çàõ³äí³ Êàðïàòè íàäàë³ çàñåëÿëè ðóñèíè Ïîäí³ïðîâÿ, ÿê³ ïðèáóâàëè òóò äëÿ áóä³âíèöòâà â Õ² ñò. çàõ³äíî¿ îáîðîííî¿ ôîðòåö³ ì³ñòà Ñÿíîêà. Ó áåçïå÷íèõ ãîðàõ ïîñåëèëèñÿ òàêîæ óò³êà÷³ ç Ðóñ³, ÿê³ ðÿòóâàëèñÿ â³ä òàòàðñüêî¿ íàâàëè; çãîäîì êîçàöüê³ çàãîíè â³éñüêà Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî. Òàêèì ÷èíîì, íàñåëåííÿ Çàõ³äíèõ Êàðïàò ñâî¿ì êîð³ííÿì ïîõîäèòü ³ç Âåëèêî¿ Ðóñ³ Óêðà¿íè ³ òîìó çàâæäè ïî÷óâàëîñÿ â ºäíîñò³ ç ðóñüêèì (óêðà¿íñüêèì) íàðîäîì. Ðóñèíè Çàõ³äíèõ Êàðïàò íà ö³ëå ñòîë³òòÿ ðàí³øå çà ñâî¿õ ñóñ³ä³â ç-íàä Äí³ïðà áóëè çíàéîì³ ç îñíîâàìè õðèñòèÿíñòâà ñõ³äíîãî îáðÿäó, ÿêå ïîøèðèëè òóò áðàòè-ìîíàõè ç Áîëãà𳿠Êèðèëî ³ Ìåôîä³é.
Ó 992 ðîö³ êè¿âñüêèé êíÿçü Âîëîäèìèð Ñâÿòîñëàâè÷ (Âåëèêèé) ïðèºäíàâ ðóñèí³â Çàõ³äíèõ Êàðïàò òà ¿õí³ çåìë³ äî Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³, ç ÿêîþ ìåøêàíö³ ã³ð ïåðåáóâàëè ó ïîñò³éíèõ äðóæí³õ çâÿçêàõ. Ó Çàõ³äí³ Êàðïàòè ïðèáóëè ç Ðóñ³ ñâÿùåíèêè ³ äÿêè, ÿê³ ïðèâåçëè ç ñîáîþ öåðêîâí³ êíèãè, çì³öíþþ÷è ùå ñëàáê³ íà òîé ÷àñ õðèñòèÿíñüê³ ãðîìàäè, ñòâîðèëè îñåðåäîê ïåðåïèñóâàííÿ öåðêîâíèõ êíèã ó Ñÿíîö³, îñåðåäîê ³êîíîïèñíîãî ìàëÿðñòâà. Äÿêè çàïî÷àòêóâàëè ó ãîðàõ øêîëè-äÿê³âêè äëÿ ñåëÿíñüêèõ ä³òåé. Ïðèíàëåæí³ñòü çåìåëü Çàõ³äíèõ Êàðïàò äî Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³ ñïðèÿëà ïîì³òíîìó ðîçâèòêîâ³ êóëüòóðè, ìèñòåöòâà, ïèñåìíîñò³, àðõ³òåêòóðè. ̳ñòî Ñÿíîê ³ç îáîðîííî¿ ôîðòåö³ ïåðåòâîðèëîñÿ íà âåëèêèé êóëüòóðíî-íàóêîâèé öåíòð, òîðãîâåëüíèé ³ ðåë³ã³éíèé îñåðåäîê. Çâ³äñè ïîõîäèâ ðÿä òàêèõ ïåðåäîâèõ ëþäåé, ÿê, íàïðèêëàä, ó÷åíèé ðóñèí Ãðèãîð³é ³ç Ñÿíîêà. Ó 1340 ð. ïîëüñüê³ â³éñüêà çàãàðáàëè ï³âí³÷í³ ñõèëè Çàõ³äíèõ Êàðïàò (ò. çâ. Ãàëèöüêó Ëåìê³âùèíó), à óãîðñüê³ ï³âäåíí³ ñõèëè (Çàêàðïàòòÿ). Ïîâñþäíî áóëà çàïðîâàäæåíà ïàíùèíà. ³äáóâñÿ óïàäîê êóëüòóðè ³ íàóêè ïîñåðåä ìåøêàíö³â ã³ð. Àáè â³äñóíóòè ðóñèí³â óãëèá Êàðïàò, ïîëüñüê³ êîðîë³ ³ øëÿõòà çàïî÷àòêóâàëè äîâãîòðèâàëó êîëîí³çàö³þ Ïðèêàðïàòòÿ í³ìåöüêèìè òà ïîëüñüêèìè êîëîí³ñòàìè. Òàê âèíèêëè íîâ³ ïîëüñüêî-í³ìåöüê³ ïîñåëåííÿ Ãîðëèö³ (â³ä í³ì. Hörlitz), Ðèõâàëüä (Reich Wald), Øèìáàðê (Schön Berg), Çàðøèí (Sehr schön), à òàêîæ ²âàíè÷, Êëèìê³âêà, Ëþáàòîâà ³ ðÿä ³íøèõ. Íîâ³ åêîíîì³÷í³ òà ïîë³òè÷í³ â³äíîñèíè âèìàãàëè íîâèõ þðèäè÷íèõ íîðì. Ðóñüêå ïðàâî ñòàëî çàñòàð³ëèì. ͳìåöüêå (ìàãäå-
' áóðçüêå) ïðàâî ðåãóëþâàëî ì³ñòå÷êîâ³ òîðãîâåëüíî-ðåì³ñíè÷³ â³äíîñèíè. À òîìó ïîëüñüê³ âëàñò³, íå ñòâîðèâøè âëàñíèõ ïðàâîâèõ íîðì âèð³øèëè ëîêàë³çóâàòè ïðèêàðïàòñüê³ ñåëà íà âîëîñüêîìó (ðóìóíñüêîìó) ïðàâ³. Öå áóëî çä³éñíåíî ó XVXVI ñò. À ÷åðåç òå, ùî ïèñüìîâ³ äæåðåëà ç ³ñòî𳿠ñ³ë äî XVXVI ñò. áóëè â³äñóòí³, ëîêàë³çàö³ÿ ñ³ë íà íîâîìó ïðàâ³ õî÷ ³ íå ìàëà æîäíîãî â³äíîøåííÿ äî çàñíóâàííÿ òîãî ÷è ³íøîãî ñåëà, íà æàëü, çãîäîì ñàìå òàê ïîòðàêòóâàëàñÿ ïîëüñüêèìè ³ñòîðèêàìè. Ó ñåðåäèí³ XIX ñò. ïîëüñüê³ äîñë³äíèêè Ê. Äîáðîâîëüñüêèé, Ñ. Ñòàäíèöüêèé, çãîäîì Ð. Ðåéíôóññ, ª. ×àéêîâñüêèé òà ³íø³ çà ôàêòîì ëîêàë³çàö³¿ ñ³ë, ñòâîðèëè òåîð³þ, çà ÿêîþ í³áèòî ó XVXVII ñò. â³äáóëàñÿ âîëîñüêà êîëîí³çàö³ÿ Êàðïàò. Îçáðî¿âøèñü ö³ºþ íåíàóêîâîþ òåîð³ºþ, ïîëüñüê³ äîñë³äíèêè äîâîäèëè, ùî ðóñèíè Êàðïàò íå àâòîõòîíè ³ íå óêðà¿íö³, à íåäàâí³ ïðèøåëüö³ ç Ðóìóí³¿, ÿê³ òóò çðóñèô³êóâàëèñÿ ï³ä âïëèâîì Ñõîäó. Òîìó íå äèâíî, ùî çã³äíî ç ïîëüñüêîþ ³ñòîð³îãðàô³ºþ ëåìê³âñüê³ ñåëà, í³áèòî áóëè çàñíîâàí³ íå ðàí³øå í³æ XV XVII ñò. íà âîëîñüêîìó ïðàâ³. Ó òîé æå ÷àñ â³äîìî, ùî âåëèêà ê³ëüê³ñòü ñ³ë ó Çàõ³äíèõ Êàðïàòàõ, çîêðåìà íà Ñÿíî÷÷èí³, ³ñíóâàëà âæå ó XIXII ñò. íà ðóñüêîìó ïðàâ³. Íàñåëåííÿ Çàõ³äíèõ Êàðïàò çàçíàâàëî ïîñò³éíîãî íàö³îíàëüíîãî ³ ñîö³àëüíîãî ãí³òó â³ä ïîëüñüêèõ óðÿäîâèõ ê³ë, ïîì³ùèê³â. Êð³ì òîãî, ÷àñò³ ñòèõ³éí³ ëèõà ïîâåí³, åï³äå쳿 õâîðîá òà ³í. ñïóñòîøóâàëè ö³ë³ ñåëà. ×àñòî âèëþäíåí³ ñåëà ïîâòîðíî çàñåëÿëè ðóñüê³ ì³ãðàíòè ç ïåðåíàñåëåíîãî Çàêàðïàòòÿ. Íà ïî÷àòêó 1474 ð. ÷åðåç Êàðïàòè ó íàïðÿìêó Çìèãîðîäà ïðîñóâàëèñÿ óãîðñüê³ â³éñüêà, ÿê³ ñïàëèëè ðÿä ñ³ë Ïðèêàðïàòòÿ. Íà ¿õ çâîðîòí³é äîðîç³ ñåëÿíè, îçáðîºí³ ÷èì ïîïàëî, íàïàäàëè íà ïîîäèíîê³ â³éñüêîâ³ ðîçä³ëè óãîðö³â ³ ðîçãðîìëþâàëè ¿õ. Ö³ ïî䳿 ìîæíà ââàæàòè ïî÷àòêîì âèçâîëüíî¿ áîðîòüáè ñåëÿí, ùî ¿¿ íàçèâàºìî çá³éíèöòâîì. Ñåëÿíè ùîðàç àêòèâí³øå ï³ä³éìàëèñÿ íà áîðîòüáó ïðîòè ãíîáèòåë³â. Îáºäíàí³ ó çá³éíèöüê³ çàãîíè, îðãàí³çîâàíî íàïàäàëè íà ïîì³ùèöüê³ ô³ëüâàðêè. Îñîáëèâîãî ðîçìàõó öÿ
áîðîòüáà íàáóëà ó XVII ñò., êîëè ¿¿ î÷îëèâ ñëàâíèé íà óâåñü Áåñêèä îòàìàí ëåìê³âñüêèõ çá³éíèê³â Àíäð³é Ñàâêà. ³í ï³äíÿâ ñåëÿí íà ïîâñòàííÿ ïðîòè øëÿõòè â ÷àñ âèçâîëüíî¿ â³éíè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ï³ä êåð³âíèöòâîì Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî. Äî ïîâñòàíö³â ìàñîâî äîëó÷èëèñü òàêîæ ñåëÿíè ç îêîëèöü Êîðîñíà, ßñëà, Äóêë³. Ó ñ³ìäåñÿòèõ ðîêàõ XVIII ñò. âåëèêó øêîäó Ëåìê³âùèí³ çàâäàëè ïîëüñüê³ â³éñüêîâ³ ôîðìóâàííÿ, ò. çâ. êîíôåäåðàòè, ÿê³ ìàëè íàéá³ëüøèé ñâ³é îáîç ó ñåë³ Ãðàá. 13 ñ³÷íÿ 1770 ð. òóò â³äáóëàñÿ âåëèêà áèòâà êîíôåäåðàò³â ç ðîñ³éñüêèì â³éñüêîì. Óñë³ä çà íåþ â³éñüêà ç³éøëèñÿ ó ñóòè÷ö³ ï³ä Ñâÿòêîâîþ Âåëèêîþ. ³ä 1772-ãî äî 1918 ðîêó Ëåìê³âùèíà ïåðåáóâàëà ó ñêëàä³ Àâñòð³éñüêî¿ ³ìïåð³¿. Ïåð³îä öåé õàðàêòåðíèé ìàñîâîþ åì³ãðàö³ºþ ëåìê³âñüêèõ ñåëÿí çà îêåàí íà çàðîá³òêè. Óêðà¿íñüêèé ³ñòîðèê Þë³àí Áà÷èíñüêèé ó ñâî¿é ïðàö³ Óêðà¿íñüêà åì³ãðàö³ÿ, ò. ², (Ëüâ³â, 1914) çãàäóº, ùî ïåðøèì åì³ãðàíòîì äî ÑØÀ áóâ Þðêî Êàøèöüêèé ç Íîâî¿ Âåñè á³ëÿ Íîâîãî Ñîí÷à, ÿêèé åì³ãðóâàâ ó 1872 ðîö³. Íàñòóïíîãî ðîêó åì³ãðóâàâ Ìèõàéëî Çîëÿê ç Ãàí÷îâè. Ìàñîâà åì³ãðàö³ÿ ëåìê³âñüêèõ ñåëÿí ïî÷àëàñÿ íàïðèê³íö³ 70-õ ðîê³â Õ²Õ ñò. Ñê³ëüêè ñåëÿí åì³ãðóâàëî òîä³ ç Ëåìê³âùèíè , âàæêî âèçíà÷èòè, áî ñëóæáîâö³ çàïèñóâàëè ¿õ çäåá³ëüøîãî ïîëÿêàìè, ñëîâàêàìè, ìàäÿðàìè, ðóñèíàìè àáî æ ðóññêèìè (ðîñ³ÿíàìè). ϳä âïëèâîì íàö³îíàëüíîãî â³äðîäæåííÿ ó Ñõ³äí³é Ãàëè÷èí³, ä³ÿëüíîñò³ ë³òåðàòóðíîãî ãóðòêà Ðóñüêà Òð³éöÿ, çîêðåìà ¿¿ ÷ëåí³â ßêîâà Ãîëîâàöüêîãî òà ²âàíà Âàãèëåâè÷à, ïî÷àëîñÿ íàö³îíàëüíå â³äðîäæåííÿ òàêîæ íà Ëåìê³âùèí³. Ó ñåðåäèí³ ÕIÕ ñò. â Ãàëè÷èí³ ñòâîðþºòüñÿ ïîë³òè÷íà ïàðò³ÿ ãàëèöüêèõ ìîñêâîô³ë³â. ×ëåíè ö³º¿ ïàðò³¿ çàïåðå÷óâàëè ³ñíóâàííÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ââàæàþ÷è éîãî ëèøå åòí³÷íîþ ãðóïîþ ðîñ³ÿí. Íà Ëåìê³âùèí³ âèíèêëà òàêîæ ìåðåæà îðãàí³çàö³é ìîñêâîô³ëüñüêîãî íàïðÿìêó ç ÷èòàëüíÿìè ³ì. Ì. Êà÷êîâñüêîãî. ²äå¿ ìîñêâîô³ëüñòâà ïðèíåñëè ó ñâî¿ êðà¿ ëåìê³âñüê³ åì³ãðàíòè. ßê â³äîìî, íàö³îíàëüíå â³äðîäæåííÿ ç ä³ÿëü-
í³ñòþ Ïðîñâ³òè ïîøèðèëîñÿ íà Ëåìê³âùèí³ ç ïîì³òíèì çàï³çíåííÿì. Ëåìêè ç Ãàëèöüêî¿ Ëåìê³âùèíè, ó òîìó ÷èñë³ åì³ãðàíòè ç³ Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿, Ñâÿòê³âêè, Ñâ³ðæîâî¿ Ðóñüêî¿, Êîòàí³ òà Êðàìïíî¿, ³ ëåìêè ç Çàêàðïàòòÿ íà ïî÷àòêó 90-õ ðð. Õ²Õ ñò. ñòàíîâèëè îñíîâó óêðà¿íñüêîãî åòíîñó â Àìåðèö³ (ïîäîëÿí, ÿêèõ çâàëè áîéêàìè, áóëà ùå äóæå íåçíà÷íà ê³ëüê³ñòü). Ñàìå ëåìêè äàëè ïî÷àòîê ïåðøîìó óêðà¿íñüêîìó ÷àñîïèñó Ñâîáîäà, ùî ïî÷àâ âèõîäèòè ó 1893 ðîö³ â Àìåðèö³. Ïîçèòèâíèì áóëî òå, ùî â ÷àñ ïîÿâè Ñâîáîäè ³ñíóâàëà íåçíà÷íà ê³ëüê³ñòü ïîäîëÿê³â, ÿê³ åì³ãðóâàëè ç ñ³ë íàö³îíàëüíî ñâ³äîìèõ, äå ä³ÿëà Ïðîñâ³òà. dz æìåíüêîþ ñâ³äîìèõ ëåìê³â ³ ÷àñòêîâî ïîäîëÿê³â ðîçïî÷àòî ïðè äîïîìîç³ Ñâîáîäè íàðîäíó óêðà¿íñüêó ïðàöþ. Ñåðåä âèäàòíèõ ä³ÿ÷³â Ñâîáîäè ³ Óêðà¿íñüêîãî Íàðîäíîãî Ñîþçó áóâ ëåìêî Òåîäîç³é Òàëïàø, ÿêèé ó 1880 ð. ïðèáóâ äî Àìåðèêè ç ñåëà Ëàáîâà. Íà êîíôåðåíö³¿ 28 ëþòîãî 1894 ð. áóëî çàñíîâàíî ÓÍÑ ÿê çàïîìîãîâó îðãàí³çàö³þ. Ãîëîâíèì ïðåäñ³äàòåëåì áóâ âèáðàíèé Ò. Òàëïàø. Íà ²² êîíâåíö³¿ (30 òðàâíÿ 1895) â³í îáðàíèé çàñòóïíèêîì ãîëîâíîãî ïðåäñ³äàòåëÿ. ³í àâòîð ðÿäó ïóáë³öèñòè÷íèõ òâîð³â, çîêðåìà ïðàö³ Ìî¿ ñïîìèíè (1895). Âîëîä³â óêðà¿íñüêîþ, ñëîâàöüêîþ, í³ìåöüêîþ ³ ìàäÿðñüêîþ ìîâàìè. Íà òîé ÷àñ â Àìåðèö³ îôîðìèëèñÿ äâ³ ôàêòè÷íî óêðà¿íñüê³ ïàðò³¿, à ñàìå: ãàëè÷àíè, ùî ä³ëèëàñÿ íà óêðà¿íö³â ³ ìîñêâîô³ë³â, òà óãîðñüê³ ðóñèíè, ÿê³ ä³ëèëèñÿ íà ìàäÿðîí³â, ìîñêâîô³ë³â ³ ñëîâàêîðîñ³â. Ñóäèëîñÿ Ñâîáîä³ áîðîòèñÿ ç³ ñâî¿ìè ðóñèíàìè ð³äíèìè âîðîãàìè. Óê³íö³ Ñâîáîäà âèéøëà ïåðåìîæíèöåþ, íå çâàæàþ÷è íà òå, ùî ìîñêâîô³ëüñòâî ìàëî âåëèêó, â³ä÷óòíó äîïîìîãó â³ä Ìîñêâè, ðîñ³éñüêîãî ³ìïåðàòîðà òà Ðîñ³éñüêî¿ Ïðàâîñëàâíî¿ Öåðêâè. Ïîì³òíå ðóéíóâàííÿ ïðèíåñëà íà Ëåìê³âùèíó Ïåðøà ñâ³òîâà â³éíà. Äî òàëåðãîôñüêîãî êîíöòàáîðó àâñòð³éö³ âèâåçëè òðè òèñÿ÷³ ïðåäñòàâíèê³â ëåìê³âñüêèõ ñåëÿí òà ³íòåë³ãåíö³¿, çâèíóâà÷óþ÷è ¿õ ó ñï³âðîá³òíèöòâ³ ç ðîñ³éñüêîþ àð쳺þ ³ ðîçâ³äêîþ. 150 îñ³á ïîìåðëè ó êîíöòàáîð³.
Äî â³éñüêà áóëè ìîá³ë³çîâàí³: ç³ Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿ 56 ÷îëîâ³ê, ç³ Ñâÿòê³âêè 27, ç³ Ñâ³ðæîâî¿ Ðóñüêî¿ 28. Çàãèíóëè ç³ çãàäàíèõ ñ³ë 14 ñîëäàò³â. ϳñëÿ ðîçïàäó Àâñòðî-Óãîðùèíè ó ëèñòîïàä³ 1918 ð. áóëî ïðîãîëîøåíî äâ³ ëåìê³âñüê³ ðåñïóáë³êè. Ó Ñõ³äí³é Ëåìê³âùèí³ (Ñÿíî÷÷èíà) Ñõ³äíîëåìê³âñüêà (Êîìàíåöüêà) ðåñïóáë³êà, ÿêà çàÿâèëà ïðî ñâîº îáºäíàííÿ ³ç Çàõ³äíî-Óêðà¿íñüêîþ Íàðîäíîþ Ðåñïóáë³êîþ (ÇÓÍÐ) òà ó ñåë³ Ôëüîðèíêà (Çàõ³äíà Ëåìê³âùèíà) ïðîãîëîøåíî ñòâîðåííÿ Ðóñüêî¿ ëåìê³âñüêî¿ ðåñïóáë³êè, ÿêà òÿæ³ëà äî Ñõîäó. Ó Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é ä³ÿëà Ðóñüêà Íàðîäíà Ðàäà äëÿ íàâêîëèøí³õ ñ³ë. Ïîëüñüê³ â³éñüêà ïîêëàëè êðàé ñïðîáàì ëåìê³â çáåðåãòè âëàñíó ñàìîñò³éí³ñòü. Âåëè÷åçíèì áàãàòñòâîì ìàòåð³àëüíî¿ òà äóõîâíî¿ êóëüòóðè ëåìê³â áóëè òðèä³ëüí³ õðàìè äàâíüîóêðà¿íñüêîãî òèïó, ùî áóäóâàëèñÿ ç äåðåâÿíèõ ïðîòåñ³â (ó çðóá) íà ãîðáàõ, îãîðîäæóâàëèñÿ, ÿê ïðàâèëî, êàìÿíèì ìóðîì. Íàéäàâí³øèé òèï ëåìê³âñüêî¿ öåðêâè ïîä³áíèé äî ñó÷àñíî¿ áîéê³âñüêî¿, ùî íàéêðàùå çáåðåãëà îñíîâí³ ðèñè äàâíüîóêðà¿íñüêîãî õðàìó. Òðè ñêëàäîâ³ ÷àñòèíè (áàáèíåöü, íàâà, â³âòàðíà ÷àñòèíà) óêëàäåí³ íà îäí³é ë³í³¿ îñ³ â³ä çàõîäó äî ñõîäó. Ïðàâäîïîä³áíî, öå íàñë³äîê ðîçâèòêó íàéäàâí³øî¿ öåðêîâíî¿ äâîä³ëüíî¿ áóä³âë³ ç äîäàííÿì çàõðèñò³¿ çà òðàäèö³ºþ ñõ³äíîãî îáðÿäó. Çà öåðêîâíèìè çàêîíàìè, ó÷àñòü ó ë³òóð㳿 ìîãëè áðàòè ò³ëüêè õðåùåí³, à ³íø³ ò. çâ. îãëàøåíí³, ò³ëüêè ó ïåðø³é ÷àñòèí³ ïðèòâîð³ (áàáèíö³), ç ïåðåãîðîäêîþ â³ä öåíòðàëüíî¿ íàâè. Ç ÷àñîì ïåðåãîðîäêà (ñò³íà) çíèêàº. Öåðêâà ó Ñâ³ðæîâ³é Ðóñüê³é öþ ïåðåãîðîäêó çáåðåãëà. Âåæà-äçâ³íèöÿ ï³çí³øîãî ïîõîäæåííÿ. Âîíà íå çâÿçàíà ç áàáèíöåì, à ñòî¿òü íà âëàñí³é ñòîâïîâ³é êîíñòðóêö³¿. Äî Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè âñ³ öåðêâè íà Ëåìê³âùèí³ íàëåæàëè äî ãðåêîêàòîëèöüêî¿ êîíôåñ³¿. Äî 1926 ð. ñïîñòåð³ãàëèñÿ ïîîäèíîê³ ñïðîáè ïîøèðåííÿ íà Ëåìê³âùèí³ ïðàâîñëàâÿ, àëå ö³ ñïðîáè øâèäêî çãàñëè. Ìàñîâîãî õàðàêòåðó íàáðàâ ðóõ çà ïåðåõ³ä íà ðîñ³éñü-
êå ïðàâîñëàâÿ ó 1926 ð., ùî ïî÷àâñÿ â³÷åì ó ñåë³ Òèëÿâà, ÿêå ö³ëêîâèòî ïåðåéøëî íà ïðàâîñëàâÿ. Ïðèéíÿëè ïðàâîñëàâÿ ³ ñåëÿíè Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿, Ñâÿòêîâî¿ Ìàëî¿, Ñâ³ðæîâî¿ Ðóñüêî¿, Êîòàí³ òà ³íøèõ íàâêîëèøí³õ ñ³ë. Äðóãèé îñåðåäîê öüîãî ðóõó âèíèê òàêîæ ó Çàõ³äí³é Ëåìê³âùèí³. Àáè çóïèíèòè öåé ðóõ, Âàòèêàí ³ ïîëüñüêèé óðÿä ñòâîðèëè ó 1934 ðîö³ Àïîñòîëüñüêèé àäì³í³ñòðàòèâíèé öåíòð Ëåìê³âùèíè ó Ðèìàíîâ³-Çäðîþ, âèëó÷èâøè ç³ ñêëàäó Ãàëèöüêî¿ ìèòðîïî볿 äåâÿòü äåêàíàò³â Ëåìê³âùèíè. Âàæêîþ äëÿ ëåìê³â ñòàëà Äðóãà ñâ³òîâà â³éíà. Îñîáëèâî æîðñòîêîþ áóëà Êàðïàòñüêî-Äóêëÿíñüêà îïåðàö³ÿ â³ä âåðåñíÿ 1944-ãî äî ñ³÷íÿ 1945 ð. Îáèäâ³ âîþþ÷³ ñòîðîíè çàçíàëè âàæêèõ âòðàò. Ïîëÿãëî 87 òèñÿ÷ á³éö³â ðàäÿíñüêî¿ àð쳿, 52 òèñÿ÷³ 700 ñîëäàò³â í³ìåöüêî¿ àð쳿, 6 òèñÿ÷ 300 ÷åõ³â ³ ñëîâàê³â. Çíèùåíà âåëèêà ê³ëüê³ñòü â³éñüêîâî¿ òåõí³êè. Îïåðàö³ÿ ïðèíåñëà çíà÷í³ ðóéíóâàííÿ íàâêîëèøí³ì ñåëàì ßñåëüñüêîãî ³ Êîðîñíÿíñüêîãî ïîâ³ò³â. Öÿ òðàã³÷íà ì³ñöåâ³ñòü íàçâàíà Äîëèíîþ ñìåðò³. Íàéá³ëüø òðàã³÷íèì ïîòðÿñ³ííÿì äëÿ ëåìê³â ââàæàºòüñÿ äåïîðòàö³ÿ 194446 ðð. íà ñõ³ä òà àêö³ÿ ³ñëà 1947 ðîêó. Óíàñë³äîê öèõ ïîä³é ôàêòè÷íî ïðèïèíèëà ñâîº ³ñíóâàííÿ ϳâí³÷íà Ëåìê³âùèíà. dz Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿ âèñåëåíî 838 îñ³á, ç³ Ñâ³ðæîâî¿ Ðóñüêî¿ 530, Ñâÿòêîâî¿ Ìàëî¿ 250, Êîòàí³ 233 îñîáè. Öÿ öèôðà ñêëàäຠïðèáëèçíî 80 â³äñîòê³â íàñåëåííÿ. Ðåøòà äåïîðòîâàíà íà ï³âí³÷íî-çàõ³äí³ çåìë³ Ïîëüù³ ï³ä ÷àñ àêö³¿ ³ñëà. Íåìàëî ëåìê³â ç³ çãàäàíèõ ñ³ë çíàéøëè ïðèñòàíîâèùå ó ì. Êàëóø³ íà ²âàíîÔðàíê³âùèí³. Íà çàëèøåíèõ ãîñïîäàðñòâàõ ð³øåííÿì ïîëüñüêîãî óðÿäó ðîçñåëåíî ïîëüñüê³ ðîäèíè. Ó Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é ïîñåëåíî 32 ðîäèíè, ó Ñâÿòêîâ³é Ìàë³é 28, ó Êîòàí³ 22 ðîäèíè, ïåðåâàæíî ç Íîâîòîðçüêîãî ïîâ³òó. Ñåëî Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà áóëî ïîâí³ñòþ çíèùåíå ³ ïðèïèíèëî ñâîº ³ñíóâàííÿ. Ñåðåä ëåìê³â ó âèãíàíí³, ðîçïîðîøåíèõ ó ÷óæîìó ñåðåäîâèù³, ïî÷àëè çàíèêàòè åëåìåíòè ñàìîáóòíüî¿ ìàòåð³àëüíî¿ òà äóõîâíî¿ êóëüòóðè. Àëå êóëüòóðíå æèòòÿ âèãíàíö³â íå
çàâìåðëî ³ ïîñòóïîâî, õî÷ äîâîë³ áîÿçêî, ïî÷àëè çÿâëÿòèñÿ íîâ³ ïàðîñòêè êóëüòóðíîãî æèòòÿ ëåìê³â. Ïîì³òíà â³äëèãà íàñòóïèëà ó 1956 ð. Ó Ïîëüù³, â Âàðøàâ³, ïî÷àâ âèõîäèòè óêðà¿íñüêèé òèæíåâèê Íàøå Ñëîâî, Óêðà¿íñüêèé êàëåíäàð. Ñòâîðåíî Óêðà¿íñüêå ñóñï³ëüíî-êóëüòóðíå òîâàðèñòâî (ÓÑÊÒ) ç ñåêö³ºþ äî ñïðàâ ðîçâèòêó ðåã³îíàëüíî¿ êóëüòóðè ëåìê³â. Íåâåëèêà ê³ëüê³ñòü ëåìê³â ïîâåðíóëàñÿ ç âèãíàííÿ íà ð³äíó çåìëþ. Äî ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó ó ñåëà Êðàìïíà, Ãðàá ïîâåðíóëîñÿ 250 ëåìê³â. Íåçíà÷íà ê³ëüê³ñòü ïîâåðíóëàñÿ äî ñ³ë Çèíäðàíîâà ³ Ïîëÿíè Êîðîñíÿíñüêîãî ïîâ³òó. Ïîëüñüêà âëàäà ðîáèëà óñå, ùîá ïðèïèíèòè ïîâåðòàííÿ ëåìê³â. Íàïðèêëàä, ðîäèíó Îëüãè ¥àáëè ç Çèíäðàíîâè òðè÷³ çàâåðòàëè ç çàë³çíè÷íî¿ ñòàíö³¿ ó Êîðîñí³. Ö³é ðîäèí³ òàê ³ íå ñóäèëîñÿ æèòè íà ñâî¿ì ³ ì³æ ñâî¿ìè. Ïîæâàâèëîñÿ êóëüòóðíå æèòòÿ ³ íà ñàì³é Ëåìê³âùèí³. Çàñëóãà ó öüîìó íàëåæèòü àêòèâîâ³ ëåìê³â, çîêðåìà Ôåäîðîâ³ ¥î÷ó, ÿêèé ïîâåðíóâñÿ ³ç çàõîäó Ïîëüù³ äî ð³äíîãî ñåëà Çèíäðàíîâè. Ô. ¥î÷ îðãàí³çóâàâ ó íàâêîëèøí³õ ñåëàõ ñï³âî÷³, ìóçè÷í³ ³ äðàìàòè÷í³ ãóðòêè ³, ùî íàéâàæëèâ³øå, ç äîïîìîãîþ ì³ñöåâîãî àêòèâó ó ñàäèá³ áàòüêà ñòâîðèâ Ìóçåé ³ñòî𳿠³ êóëüòóðè ëåìê³â, ùîð³÷íî îðãàí³çîâóº õóäîæí³é ôåñòèâàëü ³ä Ðóñàëÿ äî ²âàíà. Ïî÷èíàþ÷è ç 1983 ð., íà Ëåìê³âùèí³ ïðîõîäèòü ùîð³÷íèé ôåñòèâàëü Âàòðà. Îñòàíí³ì ÷àñîì ïîñò³éíèì ì³ñöåì éîãî ïðîâåäåííÿ º ñ. Æäèíÿ Ãîðëèöüêîãî ïîâ³òó. Ó 1989 ð. íà çàõîä³ Ïîëüù³ ó ˳ãíèö³ ñòâîðåíî Ñòîâàðèø³ííÿ ëåìê³â ðóñîô³ëüñüêîãî íàïðÿìêó, ÿêå ïðîâîäèòü Ëåìê³âñüêó âàòðó íà âèãíàííþ. Ëåìê³âñüêó Âàòðó óñï³øíî ïðîâîäÿòü ëåìêè ç Ñÿíîöüêîãî ³ ˳ñüêîãî ïîâ³ò³â íà ï³âíî÷³ Ïîëüù³ ó Áèòîâ³. 1990 ðîêó ñòâîðåíî ó Ãîðëèöÿõ Îáºäíàííÿ ëåìê³â Ïîëüù³ óêðà¿íñüêî¿ îð³ºíòàö³¿. Ïðè ìóçå¿ ³ñòî𳿠³ êóëüòóðè ëåìê³â ó Çèíäðàíîâ³ çóñèëëÿìè ìóçåéíî¿ ðàäè âèäàºòüñÿ êâàðòàëüíèé ÷àñîïèñ Çàãîðîäà. Ó Ïîëüù³ ä³þòü â³äîì³ ïîïóëÿðí³ ëåìê³âñüê³ ñï³âî÷î-òàíöþâàëüí³ êîëåêòèâè â Êî-
ìàí÷³, Ìîêðîìó, à òàêîæ Ëåìêîâèíà (Á³ëÿíêà), Êè÷åðà (˳ãíèöÿ) òà ³íø³. Ïîë³òè÷íèé çäâèã ó êóëüòóðíîìó æèòò³ ëåìê³â áà÷èìî â Óêðà¿í³, äå ïðîæèâຠïîíàä 200 òèñ. ëåìê³â-âèñåëåíö³â, ó òîìó ÷èñë³ é êîëèøí³ ìåøêàíö³ ñ³ë Ñâÿòêîâà Âåëèêà, Ñâÿòêîâà Ìàëà, Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà, Êîòàíü, Êðàìïíà. Ó 1988 ð. ó Ëüâîâ³ ñòâîðåíî îáëàñíå òîâàðèñòâî Ëåìê³âùèíà. Òàê³ æ òîâàðèñòâà ñòâîðåí³ çãîäîì ó Òåðíîïîë³, ²âàíî-Ôðàíê³âñüêó, Êèºâ³ òà â áàãàòüîõ ³íøèõ îáëàñòÿõ Óêðà¿íè. Ó 2002 ð. ñòâîðåíî ïðàâë³ííÿ Âñåóêðà¿íñüêîãî òîâàðèñòâà Ëåìê³âùèíà. Áàãàòîãðàííó ä³ÿëüí³ñòü ïðîâîäèòü ñòâîðåíà ó 1991 ðîö³ Ôóíäàö³ÿ äîñë³äæåííÿ Ëåìê³âùèíè, ñèëàìè ÿêî¿ ó 1992 ð. ïîáóäîâàíî ëåìê³âñüêó öåðêâó ñâÿòèõ Âîëîäèìèðà ³ Îëüãè (êîï³ÿ öåðêâè 1841 ð. Êîñìè ³ Äåìÿíà ó ñ. Êîòàíü) ó Øåâ÷åíê³âñüêîìó ãà¿ ó ì. Ëüâî-
â³, òàêîæ ñòâîðåíî åêñïîçèö³þ ìóçåþ ³ñòî𳿠³ êóëüòóðè ëåìê³â, âèäàíî ïîíàä 30 ëåìêîçíàâ÷èõ êíèæîê, ó ò. ÷. äåñÿòü Ëåìê³âñüêèõ êàëåíäàð³â; ³ñíóº ê³ëüêà íàðîäíèõ ëåìê³âñüêèõ êîëåêòèâ³â, ñåðåä ÿêèõ Ñòóäåíüêà ç Êàëóøà, ó÷àñíèêàìè ÿêî¿ âèñòóïàþòü ³ ëåìêè ç³ Ñâÿòêîâî¿, Ñâ³ðæîâî¿, Êîòàí³. Ç 1999 ðîêó â Óêðà¿í³ ïðîâîäÿòüñÿ ôîëüêëîðíî-åòíîãðàô³÷í³ ôåñòèâàë³ Ëåìê³âñüêà âàòðà. Ó 1999 ³ 2000 ðîêàõ ôåñòèâàëü ïðîõîäèâ ó ñ. Ãóòèñüêî Áåðåæàíñüêîãî ðàéîíó, à ó 2001 ³ 2003 ðð. ó ì³ñòå÷êó Ìîíàñòèðèñüêà íà Òåðíîï³ëüùèí³. Ëåìêè ñ³ë Ñâÿòêîâà Âåëèêà, Ñâÿòêîâà Ìàëà, Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà, Êîòàíü, Êðàìïíà âèñòóïàþòü âåëüìè àêòèâíèìè ä³ÿ÷àìè íà íèâ³ ëåìê³âñüêî¿ êóëüòóðè. À òàì, çà ãîðîþ, ñåëî ìîº ð³äíå...
!
²² ÑÅËÎ ÑÂßÒÊÎÂÀ ÂÅËÈÊÀ
Öåðêâà â ñ. Ñâÿòêîâà Âåëèêà. Ìàë. À. Ìàñòåÿ, 1969.
"
Ñïèñîê ãîñïîäàðñòâ ñ. Ñâÿòêîâà Âåëèêà (ñòàíîì íà 1939 ð³ê). 1. Ìàéõðè÷ ²âàí (Ãàíè÷íÿê) 2. Ïåëåø Òåîäîð 3. Êàðïëÿê ²âàí 4. ʳëêî Àíò³í 5. Ëèïÿí Ñåìåí 6. Ðóñèí ²âàí (Êèíàê) 7. Ãîéäà Âàñèëü (Áàãàí) 8. Òàâïàø ²âàí 9. ¥ðàöîíü Àíò³í (Ëåãóí) 10. ¥ðàöîíü Ìèõàéëî (Ëåãóíåê) 11. Ïðî÷êî Ìèêîëà 12. ßíêîâè÷ Äàíüêî 13. Ðåøåòàð Ìàð³ÿ (³äåíñüêà) 14. Ãîëäà Ìèõàâ 15. Ðåøåòàð Ñòåôàí (Ïóõèð) 16. Õîìèê ²âàí (Îë³ÿð) 17. Íàãëîâñüêèé Ìèêîëà 18. Íåñòåðÿê ²âàí (Äçÿìáà) 19. Áàâîëÿê Ïåòðî 20. Íàãëîâñüêèé ̳ëüêî 21. Êîáàí Îíóôåð 22. Ðóñèí Ìèõàâ (Êà÷àëà) 23. Ñêóáà Äìèòðî (Á³ãóí) 24. Ãîëäà Ìèõàâ 25. Ëàáèê Îëåêñà 26. Øåâ÷èê Ïàâëî 27. Ìàéõðè÷ Âàñèëü 28. Êîãóò ²âàí 29. Õóòèðà Îëåêñà 30. Õîìèê ²âàí (Áîòêî) 31. Áàâîëÿê Ðîçàë³ÿ 32. Ùåðáà Âàñèëü 33. Ìàéõðè÷ Ñåìåí 34. ¥ðàöîíü Àíäð³é (Õîäàê) 35. Êàñè÷ Ïåòðî 36. Ðóñèíèê ²âàí (Âàñèëèøèí) 37. Ôåäàê ²âàí 38. Ëàáèê Ìàêñèì 39. Ãîëäà ²âàí 40. Äðàíü Ìèêîëà 41. Ñòàðà øêîëà
42. Ãîëäà Öèïð³ÿí 43. Íîâà øêîëà 44. Õîìèê Ïåòðî 45. Áàéñà Âàñèëü 46. Øêèìáà Âàñèëü 47. Õîìèê Ñåìàí 48. Ìàéõðè÷ ²âàí 49. Áàðíà Àíäð³é 50. Ãîëäà ²âàí (Öþðèëà) 51. Ïðàâîñëàâíà ÷àñîâíÿ 52. Ìàéõðè÷ Ìèêîëà 53. Ðóñèí Ïåòðî 54. ßíêîâè÷ ²âàí 55. Íàãëîâñüêèé Ïåòðî 56. Õîìèê Ñòåôàí 57. Êîîïåðàòèâà 58. Ïðàâîñë. ïðèõîäñòâî 59. Íåñòåð Ìèêîëà 60. Ëàáèê Ñòåôàí 61. Îíèùàê Ïàâëî 62. Ëàáèê Öèïð³ÿí 63. Äðàíü Ïåòðî 64. Âàðõîëÿê ßí * 65. Õîìèê Ñòåôàí 66. Âàðõîëÿê Òåîäîð * 67. Õîìèê Âàñèëü 68. Äðàíü Ìèêèòà 69. Êàñè÷ Ìèõàéëî 70. Ãðàáàí Ïåëàã³ÿ 71. Ãðåêî-êàò. ïðèõîäñòâî 72. Ãðåêî-êàò. öåðêâà 73. Ñåí÷àê ²âàí 74. Áàðèê Ìèõàâ 75. Êîëäðà Àíò³í 76. Äðàíü Ñòåôàí 77. Ãîëäà Ïåòðî 78. Õîìèê Ïåòðî 79. ×óëèê ²âàí 80. Ñëîòà ²âàí 81. Êîëäðà Äìèòðî 82. Ñåí÷àê Ìèõàéëî 83. Êóðèëÿê Âàñèëü
# 84. Êàñè÷ Âàñèëü 85. ϳãîø ²ëëÿø 86. ϳãîø ²âàí 87. Êîìàíåöüêèé ²âàí 88. ßíêîâè÷ Ðîçàë³ÿ 89. Ôåø Âàñèëü 90. Áàãàí ²âàí 91. Êîï÷à Òåîäîð 92. Íàãëîâñüêèé Ñòåôàí 93. Íàãëîâñüêèé ²âàí 94. Êàâóëÿ Ïåòðî 95. Ô³ëþñ Ïåòðî 96. Õîìèê Òåîäîð 97. Ñëîíüîâñüêèé Ìèõàéëî 98. Êîëäðà Âàñèëü 99. ßíêîâè÷ Òåîäîð Äîä. Íàä Âèñëîêîþ (êîëîí³ÿ) 100. Äðàíü Âàñèëü 101. Ïóõèð Ìèõàéëî 102. Äðàíü Âàñèëü 103. Äðàíü Ïåòðî 104. Äðàíü Àíäð³é 105. Ñåìàíåíêî Òåîäîð 106. Íàãëîâñüêèé Àíò³í (ç Ïîëÿí) Äîäàòîê гâí³ (ïðèñ³ëîê) 107. Õîìèê Ìèõàéëî 108. Õîìèê Ïåòðî 109. Õîìèê Ñòåôàí 110. Êàï³òóëà Àíäð³é 111. Ëàáèê ²âàí 112. Áàâîëÿê Ïåòðî 113. Õîìèê Âàñèëü 114. Êóøâàðà Ïåòðî 115. Ãëóõàíè÷ Ïðîê³ï 116. Ìàéõðè÷ Ñåìåí 117. Øåâ÷èê ²âàí 118. Áàâîëÿê Ñåìåí 119. Õîìèê Þñòèí 120. Õîìèê Ñåìåí Ïðèñ³ëîê íà Ñèãë³ 121. Êîëäðà Ôèëèï 122. ϳãîø Ïåòðî 123. Áàãàí Âàñèëü Ïðèñ³ëîê Ðèø³âêè 124. Êîëäðà ²âàí 125. Êîëäðà Àíäð³é
126. ʳëêî Âàñèëü 127. Ô³ëÿê Àíäð³é 128. Ñêóáà Ìèõàâ 129. ¥ðàöîíü Òåîäîð 130. Áàâîëÿê Ìèõàéëî 131. Êîâàëü Ïåòðî 132. Êîáàí ²âàí 133. Ðåøåòàð ²âàí 134. Õóòèðà Öèïð³ÿí 135. Êîãóò Ñòåôàí 136. Ìàéõðè÷ Äìèòðî 137. Ùåðáà ²âàí 138. Ìàéõðè÷ Àíäð³é 139. Äðàíü ²âàí 140. Ôèëÿê Éîñèô 141. Òõ³ð Ìèõàéëî 142. Ôèëÿê Äìèòðî 143. ßíêîâè÷ Àíäð³é 144. Ïëàñêîíü Ñòåôàí * 145. Ìàéõðè÷ ²ëüêî 146. Âàðõîëÿê Ìèêîëà 147. Äðàíü ²âàí 148. Õîìèê Ëóêà 149. Õóòèðà Ïàíüêî 150. ʳòèê ²âàí
Ñåðåä íàéá³ëüø ìàëüîâíè÷èõ ñ³ë Öåíòðàëüíî¿ Ëåìê³âùèíè ïðîâ³äíå ì³ñöå, áåç ñóìí³âó, çàéìàëî äî Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ñåëî Ñâÿòêîâà Âåëèêà, ùî ó ïîâ³ò³ ßñëî (òåï. Ïîëüùà). Ñåëî ñëàâèëîñÿ íåçàáóòí³ìè òðàäèö³ÿìè, âèñîêèì ð³âíåì êóëüòóðè éîãî ìåøêàíö³â. Ñåëî äàâíº. ßê ââàæàâ äîñë³äíèê ³ñòî𳿠Ëåìê³âùèíè Þë³ÿí Òàðíîâè÷, âîíî ³ñíóâàëî âæå ó XIV ñò. Ùîïðàâäà, ³ñòîðè÷í³ äæåðåëà òèõ ÷àñ³â íå âèÿâëåí³. Çã³äíî ç ÷èñëåííèìè íàðîäíèìè ïåðåêàçàìè, ïåðø³ ïîñåëåíö³ ïðèáóëè ñþäè ³ç Çàêàðïàòòÿ. Íà êîðèñòü òàêîãî òâåðäæåííÿ ñâ³ä÷àòü íàçâè ã³ð, ïîë³â, à òàêîæ îêðåì³ ïð³çâèùà ðóìóíñüêîãî ïîõîäæåííÿ. Ðóñèíè Çàêàðïàòòÿ ïåðåáóâàëè ó ò³ñíèõ êîíòàêòàõ ³ç ñóñ³äàìè-ðóìóíàìè ³ â ïîáóò³ êîðèñòóâàëèñÿ òàêîæ ðóìóíñüêîþ ìîâîþ. * Ïîëüñüê³ ðîäèíè, ÿê³ ïðèáóëè ïðàö³âíèêàìè ñêëÿíî¿ ãóòè.
$ Ñåëî ðîçòàøîâàíå ó øèðîê³é äîëèí³ ð³÷êè Ñâ³ðæ³âêè íà â³ääàë³ áëèçüêî òðüîõ ê³ëîìåòð³â â³ä âïàä³ííÿ ¿¿ â ð³êó Âèñëîêó. Äî ïîâ³òîâîãî ì³ñòå÷êà ßñëà 35 êì, äî Çìèãîðîäà 16. Ñåëî çíàõîäèòüñÿ íà âèñîò³ 434 ì íàä ð³âíåì ìîðÿ. Ç ï³âí³÷íîãî ñõîäó ìåæóº ç ãîðîþ Êîëÿíèí (707 ì), ç ï³âäåííîãî çàõîäó ç ãîðîþ Óãåðåçä (706 ì). Íàçâà ñåëà ïîõîäèòü, î÷åâèäíî â³ä ñëîâà ñâÿòî àáî â³ä ³ìåí³ ÷è ïð³çâèùà îäíîãî ç ïåðøèõ ïîñåëåíö³â Ñâÿòêà. Ïåðø³ ³ñòîðè÷í³ äæåðåëà ïðî ñåëî ñòîñóþòüñÿ 1510 ðîêó. Òîä³ âîíî áóëî âëàñí³ñòþ ñÿíîöüêîãî êàøòåëÿíà Àíäð³ÿ Ñòàäíèöüêîãî. Íà òîé ÷àñ ñåëî íàðàõîâóâàëî 19 ãîñïîäàðñòâ ³ îäíó ðîäèíó áåççåìåëüíó. Ñèíè À. Ñòàäíèöüêîãî Ìàðêî ³ Ìèêîëà ó 1554 ð. ïîä³ëèëèñÿ ìàºòêàìè ñâîãî áàòüêà. Ñåëî ñòàëî âëàñí³ñòþ ñèí³â Ñòàäíèöüêîãî. Àëå óæå â 1564 ð. (äàòà ëîêàö³¿ ñåëà) íàëåæàëî äî Á³öüêîãî ñòàðîñòâà. Çã³äíî ç îäíèì äæåðåëîì (ïðàâäîïîä³áíî, ïàðàô³ÿëüíîþ õðîí³êîþ), ó 1587 ð. ñåëî ñêëàäàëî 7 âîëîñüêèõ îñåëü (ãîñïîäàðñòâ), ùî, ìîæëèâî, º ïîìèëêîþ çàïèñóâà÷à. Ñåëÿíè ïëàòèëè äàíèíó êàíîí³êàì ìîíàñòèðÿ ñâ. Ôëîð³ÿíà ó Êðàêîâ³. Çã³äíî ç ïàðàô³ÿëüíîþ õðîí³êîþ, 1581 ðîêó òóò ñòîÿëà äåðåâÿíà öåðêâà, â ÿê³é áîãîñëóæ³ííÿ çä³éñíþâàâ ðóñüêèé ñâÿùåíèê. Öåé ôàêò ï³äòâåðäæóº é ³íøèé âèïàäîê: ó 1581 ð. ó÷åíèé ïîïîâè÷ Ëóêà ×àñíèêåâè÷ ç³ Ñâÿòêîâî¿ çàêóïèâ â³ä íåó÷åíîãî ïîïîâè÷à Ñèìåîíà ïîï³âñòâî â ñåë³ Âèñîâ³é çà 250 çîëîòèõ ïîëüñüêèõ. Ó XVII ñò. ñåëî áóëî ïàðîõ³ºþ, äî ÿêî¿ âõîäèëî ßâ³ðÿ. Ãðîìàäà ñïëà÷óâàëà ïîäàòîê ç 19 ëàí³â. Ó 1620 ð. ïî÷àâ ïðàöþâàòè ìëèí. Ó ïàðàô³ÿëüíèõ àêòàõ ñåëà Ãðàá ñòâåðäæóºòüñÿ, ùî âëàñòèòåëü ìèñö³âñüêîãî êëþ÷à, äî ÿêîãî âõîäèëà òàêîæ Ñâÿòêîâà, ä³äè÷ Êîõàíîâñüêèé ó áåðåçí³ 1633 ðîêó íàäàâ ãðåêî-êàòîëèöüêîìó äóõîâåíñòâó ó ñâî¿õ äîáðàõ òàê³ ïðèâ³ëå¿: â³ëüíó ëîâëþ ðèáè ó ïîòîêàõ, áåçîïëàòíèé ïîìîë çåðíà ó äâ³ðñüêèõ ìëèíàõ, ð³çàííÿ äåðåâà íà äîøêè â ïàíñüêèõ òàðòàêàõ. Ó 1757 ð. â ñåë³ ïîáóäîâàíî öåðêâó ñâ. Ìèõà¿ëà Àðõàíãåëà.
Ñâÿòêîâà Âåëèêà áóëà ñåëîì êîðîë³âñüêèì, ùî íàäàâàëî ¿é äîäàòêîâ³ ïðèâ³ëå¿. Ìîæíà ñòâåðäæóâàòè, ùî ñåëî áóëî çâ³ëüíåíå â³ä ïàíùèçíÿíèõ ïîâèííîñòåé. Ó 1765 ð., ÿê ïîäຠîäíå ç äæåðåë, ó ñåë³ íàðàõîâóâàëîñÿ 26 ãîñïîäàðñòâ ³ ä³þ÷èé òàðòàê. Àíàë³çóþ÷è ìàòåð³àëè ò. çâ. Éîñèô³íñüêî¿ ìåòðèêè (ïîçåìåëüíèé êàäàñòð), ñêëàäåíî¿ â ñåëàõ êîëèøíüî¿ Àâñò𳿠ó 1785-87 ðð. çà ðîçïîðÿäæåííÿì ö³ñàðÿ Éîñèôà ² äëÿ ðåãóëþâàííÿ ïîäàòê³â, ïåðåêîíóºìîñü, ùî âîíà íàéá³ëüø òî÷íî ïîäຠîïèñ ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ òîãî ÷àñó, åêîíîì³÷íå ñòàíîâèùå ñåëÿí. Çã³äíî ç îïèñîì ñåëà Ñâÿòêîâà Âåëèêà çà 1785 ð³ê, âîíî ñêëàäàëîñÿ áëèçüêî ³ç 90 ãîñïîäàðñòâ. Íèæ÷å ïîäàºìî òàáëèöþ ãîñïîäàðñòâ ç ³ìÿì ³ ïð³çâèùåì ãîëîâíî¿ îñîáè â ãîñïîäàðñòâ³. Ïîðÿäêîâå ÷èñëî îäíî÷àñíî îçíà÷ຠíóìåðàö³þ ãîñïîäàðñòâ: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.
Ôèëèï Ìàéõðè÷ Ïåòðî Ëèïÿí Òèìêî Ïåéêî Äàíêî Äçÿäèê Âäîâà ʳëêàíÿ Äàíêî Ëèïÿí Äàíêî Ðóñèí Ïåòðî Òàëïàø Ìèõàéëî Ãëóõàíè÷ ßöêî Ãðàöîíü Ïàâëî Ãåëåí÷àê ²âàí Íîãà ³ Ìèõàéëî Íîãà Ãðèöü Ãëóõàíè÷ ²âàí Ìîéñåé ²âàí Êîõàí Þðêî Êîõàí Ôåöüî ϳêîø Äàíêî Êàï³òóëà Òèìêî Ìàéõðè÷ Äàíêî Õîìèê ³ Àíäð³é Äçÿä ²âàí Ìàéõðè÷ Ìàöêî Ñêèáà Ãðèöü Áàçàðíèê ³ Òèìêî Êîáàí Êîñöü Áàçàðíèê
% 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71.
Äîðîòà Êîâàëüêà Àíäð³é Êîõàí Ëóêà Ãóòèðà Ñàâêà Ëèï Þðêî Ìàéõðè÷ ʳíäðàò Ìàéõðè÷ Ôåöêî Ìàéõðè÷ Ôåöêî Ëàáèê Âàñèëü Ïèðòêî ²âàí Ìàéõðè÷ ²âàí Ãðàöîíü Ôåöêî Êóðóö Âàñèëü ³ Äàíêî Ãðàöîíü Ñòåôàí Ãðàöîíü Ñåìåí Ãðàöîíü Ñåìåí ßðîùàê ²âàí Ãðàöîíü ²âàí Ðóñèí Ìàêñèì Ðóñèí Êóçüìà Þð÷èê Àíò³í Õîìèê ³ Ñòåôàí Õîìèê Ãðèöü Õîìèê ßöêî Õîìèê Ôåöüî Ãàëäà Äåìêî Ãàëäà Äìèòðî Äîðîñòîâè÷ Äàíêî Ãàëäà Ìàöêî Ìîéñåé ²âàí Ñìåðåêàíè÷ Ôåöêî Ðóñèí Àôòàí Ãóëèê ²âàí Ãóëà Ìèõàéëî Ñåíêîâè÷ Ïàíüêî Äðàíü ²âàí Äåëèí Ìèêîëà Íåñòåðèí Òèìêî Âàðõîë Õîìà Âàðõîë ²âàí Âàðõîë Ãðèö Ïðèíäà Âàñèëü Êîñòèê Àäàì Ãðàöîíü Ïîï³âñòâî, î. Ïåòðî Òðîõàíîâñüêèé Ëóêà Ãðàöîíü Ãðèö ʳëêî
72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94.
Ôåöêî Ðóñèí ²âàí Êîëäðà Ïðîê³ï Äðàíü Ïåòðî Áàðèê ²âàí Íàéäóõ Âàñèëü Áàðèê Ðîìàí Áàðèê Ñòåïàí Ãðàöîíü Äìèòðî ßíêîâè÷ ²âàí Áàðíà ²âàí Äçÿäèê Êîð÷ìà Áîðè÷êà ßöêî Ñåí÷àê Ìàòâ³é ßíêîâè÷ ʳíäðàò ϳêîø ²âàí ʳòèê Ìèõàéëî Õîìèê ²âàí Äçÿäèê ²âàí Áàãàí Ô³ëüâàðîê. Äîì³í³êàëüíèé áóäèíîê Êîð÷ìà Äîì³í³êàëüíà Ìèêèòà Ãðàöîíü ²âàí ×óðèëî
(Öåíòðàëüíèé äåðæàâíèé ³ñòîðè÷íèé àðõ³â Óêðà¿íè ó Ëüâîâ³. Ôîíä 19 (Éîñèô³íñüêà ìåòðèêà), îïèñ ²², ñïðàâà 233 (1785 ð.) ϳä ÷àñ ñêëàäàííÿ Ïîçåìåëüíîãî ðåºñòðó (êàäàñòðó) 1785 ð. ñåëÿíè ñ. Ñâÿòêîâà Âåëèêà ïîñ³äàëè îðíî¿ çåìë³ 996 ìîðã³â (ìîðã îäèíèöÿ âèì³ðó çåìë³. Ó Ïîëüù³ äîð³âíþâàâ 0,56 ãà). Ïøåíèö³ íå âèðîùóâàëè. Çà ñ³âîçì³íó (òðè ðîêè) çáèðàëè âðîæàé æèòà 640 öåíòíåð³â (ê³ðö³â), ÿ÷ìåíþ ³ îðê³øó 1536 ö. Íàéêðàùå ðîäèâ îâåñ, çá³ð ÿêîãî ñÿãàâ 4,473 öåíòíåðè. Îâåñ, ãîëîâíèì ÷èíîì, âèêîðèñòîâóâàâñÿ ÿê êîðì äëÿ êîíåé ³ ëèøå íåçíà÷íà ÷àñòèíà äëÿ ¿æ³ ëþäåé (íàïðèêëàä, äóæå ñìà÷íèé â³âñÿíèé áîðù ê³ñåëèöÿ). Ëóê ³ ïàñîâèñüê íàðàõîâóâàëîñÿ 1392 ìîðãè, ë³ñ³â 495 ìîðã³â. Óñÿ ñåëÿíñüêà çåìëÿ ä³ëèëàñÿ íà ÷îòèðè íèâè, à ñàìå: ². Ãîðîäè ä³ëÿíêè á³ëÿ ñàäèá, ÿê³ âèêîðèñòîâóâàëèñÿ ÿê ëóêè, ãðÿäêè ç ÿðèíîþ, ãðÿäêè íà êâ³òè, ñàäè. ×àñòèíà ãîðîä³â íàëå-
& æàëà äî êðàùèõ, á³ëüø óðîæàéíèõ, ÷àñòèíà äî ã³ðøèõ, êàìÿíèñòèõ, ìåíø óðîæàéíèõ. ²². Íèâà ³ä Ðåø³âêè. Ïîëÿ áëèæ÷å äî ñàäèá, ïîâñþäíî äîñòóïí³. ² õî÷ ïîäåêóäè ìî÷àðí³, íàëåæàëè äî íàéêðàùîãî çåìåëüíîãî ìàñèâó. ²²². Íèâà Êîëÿíèí. Íèâà ãîðèñòà, ìàëîäîñòóïíà, ñêàëèñòà, ç âåëèêîþ ê³ëüê³ñòþ âàïíÿêó. Öå íàéã³ðøèé çåìåëüíèé ìàñèâ. IV. Íèâà Óãåðåäç. Íèâà ãîðèñòà. Ó ïîð³âíÿíí³ ç ³íøèìè íèâàìè êðàùà â³ä ´ðóíò³â íèâè Êîëÿíèí, àëå ã³ðøà â³ä ´ðóíò³â íèâè ³ä Ðåø³âêè. óðñüê³ óìîâè ñïðè÷èíþâàëèñÿ äî òîãî, ùî îðíèõ çåìåëü ó ñåëÿí áóëî îáìàëü, òà é ñàìà çåìëÿ êàìÿíèñòà, áåç äîñòàòíüîãî îáðîá³òêó ³ ì³íåðàëüíèõ äîáðèâ, äàâàëà á³äíèé âðîæàé. Íàéêðàùå ðîäèâ îâåñ, ÿ÷ì³íü, îðê³ø. Âèñàäæóâàëè ïîð³âíÿíî áàãàòî áàíäóðîê (êàðòîïë³), à òàêîæ êîðìîâèõ áóðÿê³â, ôàñîë³, áîáó. Ìàëè áàãàòî ïàñîâèñüê ³ ëóê, óòðèìóâàëè ÷èìàëî ðîãàòî¿ õóäîáè, îâåöü. Òâàðèííèöòâî áóëî ãîëîâíîþ ãàëóççþ ãîñïîäàðþâàííÿ. Äîäàòêîâî çàéìàëèñÿ ë³ñîðîçðîáêàìè, òêàöòâîì, îáðîáêîþ âîâíè. Ó 18301831 ðð. ñåëî ïîòåðï³ëî â³ä åï³äå쳿 õîëåðè, ç ò³º¿ ïðè÷èíè ñåëÿíè áóëè çâ³ëüíåí³ â³ä ïîäàòê³â. 1845 ðîêó, ÿê çàçíà÷åíî ó ïàðàô³ÿëüí³é õðîí³ö³, ñåëÿíè ïåðåæèëè äóæå ñóâîðó çèìó òà âåëèêó ïîâ³íü. Ïåâíó äîïîìîãó ñåëÿíàì íàäàëà âëàäà. 1847-ãî ïàíóâàâ ó ñåë³ âåëèêèé ãîëîä. Âðîæàéí³ñòü áóëà äóæå íèçüêîþ, ñåëÿíè íå ìàëè çìîãè çàêóïèòè êîðì äëÿ õóäîáè. Õóäîáà ìàñîâî ãèíóëà, ïîøèðþâàëèñÿ ð³çí³ õâîðîáè. Ñåëÿíè ïåêëè õë³á ç êàðòîïë³ ç äîì³øêîþ â³âñÿíî¿ ³ ÿ÷ì³ííî¿ ìóêè. Ó 1849 ð. âäðóãå ïîøèðèëàñÿ åï³äåì³ÿ õîëåðè, ñïðè÷èíèâøè âèìèðàííÿ âåëèêî¿ ê³ëüêîñò³ ëþäåé. Õîäèëè ÷óòêè, ùî 13 ÷åðâíÿ 1857 ð. íà çåìëþ óïàäå êîìåòà, ÿêà çíèùèòü çåìëþ. Âîäà îêåàí³â ìàëà á çàëèòè ªâðîïó. Ö³ ñòðàõè ñïðè÷èíèëèñÿ äî ïèÿöòâà, áàéäóæîñò³. ªâðå¿ çà áåçö³íü âèêóïëÿëè ñåëÿíñüê³ ãîñïîäàðñòâà, ñì³þ÷èñü ó êóëàê ç ëþäñüêî¿ ãëóïîòè. Õî÷ ó ðåçóëüòàò³ ðåâîëþö³¿ 1848 ð. áóëà ñêàñîâàíà ïàíùèíà, ñòàíîâèùå ñåëÿí ïàíùèçíÿíèõ ñ³ë çàëèøàëîñÿ äóæå òÿæêèì. Ó
80-õ ðð. Õ²Õ ñò. ðîçïî÷àëàñÿ åì³ãðàö³ÿ ñåëÿí çà îêåàí, õî÷ âëàäà äî ö³º¿ ïî䳿 ïîñòàâèëàñÿ íåãàòèâíî, ëÿêàþ÷è ñåëÿí, ùî ó äàëåêèõ êðàÿõ ¿õ ÷åêàþòü íåïîì³ðí³ òðóäíîù³, íóæäà. Àëå åêîíîì³÷íà â³äñòàë³ñòü íå çóïèíèëà ìàñîâó åì³ãðàö³þ (äèâ. äîêóìåíòè íà ñòîð. 20). Ïàðàô³ÿëüíà øêîëà ³ñíóâàëà â ñåë³ â³ä 1849 ðîêó. Ó í³é íàâ÷àëîñÿ 42 äèòèíè. Äÿêîìó÷èòåëåì áóâ Äìèòðî Õîâàíñüêèé. Ó 1855 ð. áóëà âæå òðèâ³ÿëüíà øêîëà, â ÿê³é íàâ÷àëîñÿ 22 äèòèíè. Ó÷èòåëþâàâ Ïèëèï Ïðîöüêî. Íàðîäíó øêîëó çàñíîâàíî ó ñåë³ 1882 ð. Ïåðøèì ó÷èòåëåì áóâ Àíàòîëü Ïðèñëîïñüêèé. ×åðãîâó ñóâîðó çèìó ïåðåæèëè ñåëÿíè Ñâÿòêîâè Âåëèêî¿ ó 1887 ðîö³. Ìîðîçè ñÿãàëè 35 ãðàäóñ³â, à ÷åðåç äâà ðîêè íàñòàëà âåëèêà ïîñóõà. Íåñòà÷à ïàø³ çìóøóâàëà çà áåçö³íü çáóâàòè õóäîáó. Óáèòî áàãàòî êîíåé. Ó 1899 ð. ïåðåæèòî ãð³çíó ïîâ³íü, âîäà çíåñëà âñ³ ìîñòè. Íàñòóïíîãî ðîêó ñèëüíà áóðÿ çíèùèëà áàãàòî ãîñïîäàðñüêèõ áóä³âåëü. Ó 1911 ð. çä³éñíåíî ïåðåïèñ íàñåëåííÿ òà ïðîâåäåíî âèáîðè äî àâñòð³éñüêîãî ïàðëàìåíòó. Àêòèâ³çóâàëè ñâîþ ä³ÿëüí³ñòü ÷ëåíè ³ ñèìïàòèêè ïîë³òè÷íî¿ ïàðò³¿ ãàëèöüêèõ ìîñêâîô³ë³â ï³ä êåð³âíèöòâîì ì³ñöåâîãî ñòóäåíòà Âàñèëÿ Êîðáè òà ãðåêî-êàòîëèöüêîãî ñâÿùåíèêà ñóñ³äíüî¿ ïàðàô³¿. Âîíè àã³òóâàëè ñåëÿí âïèñóâàòèñÿ ó âèáîð÷ó ëèñòó ëèøå ÿê ðóññíàê (ç äâîìà ñ), áî ðóñíàê, ìîâëÿâ, íå º òâåðäèì ðóññêèì ³ ëåãêî ìîæå ñòàòè óêðà¿íöåì àáî ïîëÿêîì. ϳä ÷àñ âèáîð³â ñåëÿíè Ñâÿòêîâî¿ ãîëîñóâàëè çà ìîñêâîô³ëüñüêîãî êàíäèäàòà Êóðèëîâè÷à, ïîâ³òîâîãî ñóääþ ç Ðèìàíîâà. Ïåðåä Ïåðøîþ ñâ³òîâîþ â³éíîþ ó ñåë³ áóëà â³äêðèòà ìîñêâîô³ëüñüêà ÷èòàëüíÿ ³ìåí³ Ì. Êà÷êîâñüêîãî. Ïåðøà ñâ³òîâà â³éíà, ÿêà ïî÷àëàñÿ âë³òêó 1914 ðîêó, ïðèíåñëà ñåëÿíàì Ñâÿòêîâî¿ â³ä÷óòí³ âòðàòè. Äî àâñòð³éñüêîãî â³éñüêà ìîá³ë³çîâàíî 56 ÷îëîâ³ê. Çàãèíóëè 4 îñîáè: Âàñèëü Ðåøåòàð, Ìèêîëà Ìîòèêà, Ìèõàéëî Ëàáèê, ßê³â Ñåí÷àê. Âîºíí³ ïî䳿 ÷åðãóâàëèñÿ óñï³õàìè òî àâñòð³éö³â, òî ðîñ³ÿí. ³äñòóïàþ÷è ïåðåä ðîñ³éñüêèìè â³éñüêàìè, àâñò-
'
Ôðàãìåíò àðõ³âíèõ äîêóìåíò³â, ùî çàñâ³ä÷óþòü ïðèáóòòÿ ñâÿòêîâÿí (Âàñèëÿ Òàëïàøà, Ìàêñèìèëÿíà Þð÷èêà òà Àíäð³ÿ Íåñòîðà) äî Àìåðèêè 17 æîâòíÿ 1905 ð. íà êîðàáë³ Íóðäàì, ÿêèé â³äïëèâ ³ç Ðîòòåðäàìà. Çã³äíî ç äîêóìåíòàìè, âîíè ïðÿìóþòü íà ðîáîòó â Ïåíñèëüâàí³þ, äå âæå ïðàöþþòü ¿õí³ îäíîñåëüö³, ó òîìó ÷èñë³ áðàò Àíäð³ÿ Þðêî Íåñòîð
ð³éö³ çíèùóâàëè âñå íà ñâîºìó øëÿõó. Çãîð³ëà ïîëîâèíà ñåëà Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿, óñ³ õàòè (êð³ì öåðêâè) â³ä Ñâÿòê³âêè äî øêîëè. Ïî óñ³é Ëåìê³âùèí³ àâñòð³éñüê³ æàíäàðìè àðåøòóâàëè ïåðåäîâèõ ëþäåé, ³íòåë³ãåíö³þ, ñåëÿí çà ¿õí³ ñèìïàò³¿ äî Ðîñ³¿ ³ âèâîçèëè äî êîíöòàáîðó â Òàëåðãîô³ (Àâñòð³ÿ). Ç Ëåìê³âùèíè âèâåçåíî ïîíàä òðè òèñÿ÷³ îñ³á. 150 çààðåøòîâàíèõ çàãèíóëè â Òàëåðãîô³. dz Ñâÿòêîâî¿ âèâåçåí³: Àíäð³é Êîëäðà, Ãðèöü Êîëäðà, Ìèõàéëî Ëàáèê. Çãîäîì óñ³ ïîâåðíóëèñÿ äî ð³äíîãî ñåëà. Îñê³ëüêè âñ³ çäîðîâ³ ìóæ÷èíè, ïàðóáêè ï³øëè íà â³éíó, ó ñåë³ çàëèøèëèñÿ æ³íêè ³ ä³äóñ³. Âòðàòèâøè ìàºòîê, äàõ íàä ãîëîâîþ, æèëè â ïèâíèöÿõ, ÿìàõ, íåñïàëåí³é ÷àñòèí³ ñåëà. Ïðè â³äñòóï³ ðîñ³éñüêî¿ àð쳿 âåñíîþ 1915 ð. äåÿê³ ñâÿòê³âÿíè ïîäàëèñÿ ç ðîñ³éñüêèìè â³éñüêàìè íà ñõ³ä äî Ðîñòîâà-íà-Äîíó. Çóñòð³ëè òàì â³ä÷óòí³ òðóäíîù³, áåçðîá³òòÿ. Òðàã³÷íî çàãèíóëè Äìèòðî Íàãîâñüêèé òà Àíò³í Êàâóëÿ, ³íø³ ïîâåðíóëèñÿ ó ð³äí³ ãîðè. Ïåðåáóâàííÿ ñåëÿí íà Ñõîä³ ìàëî íåãàòèâíèé âïëèâ, çàðàçèâøè äåÿêèõ ³äåÿìè êîìóí³çìó. Âîäíî÷àñ ñåëÿíè âñóïåðå÷ òâåðäæåííÿì ðîñ³ÿí, ùî æîäíî¿ Óêðà¿íè íåìàº, ïåðåêîíàëèñÿ â ³ñíóâàíí³ ïîíåâîëåíî¿ Óêðà¿íè. Öå çíà÷íî ïîñëàáèëî âïëèâè ðóñîô³ë³â, öåíòðîì ÿêèõ ó ßñåëüñüêîìó ïîâ³ò³ áóëà ñóñ³äíÿ Òèëÿâà. Âîñåíè 1918 ð., ï³ñëÿ óïàäêó ³ ðîçïàäó Àâñòðî-Óãîðùèíè, íà Ëåìê³âùèí³ ïî÷àëàñÿ áîðîòüáà çà ñàìîâèçíà÷åííÿ. Ó Ñõ³äí³é Ëåìê³âùèí³ 3-ãî ëèñòîïàäà 1918 ð. ïðîãîëîøåíî ñòâîðåííÿ Ñõ³äíî-ëåìê³âñüêî¿ (Êîìàíåöüêî¿) ðåñïóáë³êè, ÿêà ïðèºäíàëàñÿ äî ÇÓÍÐ. Ó ñ. Ôëüîðèíêà (Çàõ³äíà Ëåìê³âùèíà) ïðîãîëîøåíî ñòâîðåííÿ Ðóñüêî¿ íàðîäíî¿ ðåñïóáë³êè, ÿêà ïî÷àëà çä³éñíþâàòè çàõîäè ç ïðèºäíàííÿ äî Ñëîâà÷÷èíè àáî Ðîñ³¿. Çãàäàí³ ðåñïóáë³êè ïðî³ñíóâàëè íåäîâãî ³ áóëè ë³êâ³äîâàí³ ïîëüñüêèì â³éñüêîì. Ó òîé æå ÷àñ ó ñåë³ Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é íà íàðîäíîìó â³÷³ ïðîãîëîøåíî ñòâîðåííÿ Ðóñüêî¿ íàðîäíî¿ ðàäè îáºäíàííÿ äëÿ ê³ëüêîõ íàâêîëèøí³õ ñ³ë. Ðàäó, ùî ïðî³ñíóâàëà ê³ëüêà ì³ñÿö³â, î÷îëþâàâ ñâÿùåíèê Ïåòðî Êàëàìóíåöüêèé. Âîíà ïðîâîäèëà äèñêóñ³¿ ïðî ìàéáóòíþ äîëþ Ëåìê³âùèíè, ïðîïî-
íóþ÷è ïðèºäíàííÿ äî ×åõîñëîâà÷÷èíè àáî æ äî Ðîñ³¿. Ðàäà áóëà ë³êâ³äîâàíà íàñòóïîì ïîëüñüêîãî â³éñüêà ³ æàíäàðìåð³¿. ϳñëÿ â³äñòóïëåííÿ ðîñ³éñüêèõ â³éñüê ñâÿòê³âÿíè ïðèñòóïèëè äî â³äáóäîâè ñïàëåíî¿ àâñòð³éöÿìè ÷àñòèíè ñåëà. Àëå íåñòà÷à ìóæ÷èí ãàëüìóâàëà öþ ñïðàâó. Äàâàëàñÿ âçíàêè íåñòà÷à ô³íàíñîâèõ çàñîá³â. Âñå æ, çàâäÿêè çóñèëëÿì, ºäíîñò³ ïîêðèâäæåíèõ ñåëÿí, äî 1925 ðîêó ñåëî áóëî çâåäåíå ç ðó¿í. Ó 1925 ð. ñåëÿíè çàêëàëè ñïîæèâ÷ó êîîïåðàòèâó Ëåìêî, ÿêà ñòàëà íå ëèøå òîðãîâåëüíèì öåíòðîì, àëå é îñåðåäêîì ðîçâèòêó êóëüòóðè ñåëà (äèâ. ôîòî íà ñòîð. 43, 55). Çáóäóâàëè êðàìíèöþ, ÿêà ó 1928 ð. çãîð³ëà ç íåçÿñîâàíèõ ïðè÷èí. Íåçàáàðîì çáóäóâàëè ìóðîâàíèé áóäèíîê äëÿ êðàìíèö³. ²ñíóâàëè òàêîæ äâ³ ïðèâàòí³ êðàìíèö³. Ñï³ëüíèìè çóñèëëÿìè ïîáóäóâàëè øêîëó, â ÿê³é óñï³øíî â÷èòåëþâàëè Çàõàð³é Ñòàí÷àê, Éîñèô Çâ³ðèê. Ìîâîþ âèêëàäàííÿ áóëà óêðà¿íñüêà. Ç ³í³ö³àòèâè â÷èòåë³â ³ ñ³ëüñüêèõ àêòèâ³ñò³â òóò ³ñíóâàâ äðàìàòè÷íèé ãóðòîê, ÿêèé ñòàâèâ 23 ïºñè ùîð³÷íî. Âèáóäóâàëè ñåëÿíè òàêîæ ìîëî÷àðíþ, êðåäèòíó êîîïåðàòèâó ³ðà. Äî ãðåêî-êàòîëèöüêî¿ ïàðàô³¿ ó Ñâÿòêîâ³é íàëåæàëà Ñâÿòê³âêà ³ Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà. Îäíèì ³ç â³äîìèõ ñâÿùåíèê³â áóâ Äìèòðî Ñòóïàê, àâòîð íàðèñó Ïðè÷èíêè äî ³ñòî𳿠ëåìê³âñüêîãî ñåëà Ñâÿòêîâà. гê 1926 îçíàìåíóâàâñÿ àêòèâ³çàö³ºþ ðóñîô³ëüñüêèõ åëåìåíò³â, ÿê³ çàêëèêàëè ïåðåéòè íà ïðàâîñëàâÿ. Òîä³ çâàæèëàñü íà òàêèé êðîê ñóñ³äíÿ Òèëÿâà. Íàñòóïíîãî 1927 ðîêó íà ïðàâîñëàâÿ ïåðåéøëî ìàéæå ö³ëå ñåëî Ñâÿòêîâà. Ó 1937 ð. ñåëî íàðàõîâóâàëî 615 ìåøêàíö³â ïðàâîñëàâíèõ, 26 ãðåêî-êàòîëèê³â ³ 2 ðîäèíè ðèìî-êàòîëèê³â. Ó ñåë³ æèëè òàêîæ òðè ºâðåéñüê³ ðîäèíè, ùî óòðèìóâàëè äâ³ êîð÷ìè: îäíó ïðè äîðîç³ äî Âîë³âöÿ, äðóãó íà ïî÷àòêó øëÿõó äî ñåëà Ðîñòàéíîãî. Ó ñåë³ ïðàöþâàëè 4 êîâàë³, 2 êðàâö³. Îäèí ç ãîñïîäàð³â íà êðàþ ñåëà âèðîáëÿâ ³ç íàñ³ííÿ ëüîíó îë³þ, çìàéñòðóâàâøè ó øïèõë³ð³ îë³éíþ. Îáñëóãîâóâàâ òàêîæ íàâêîëèøí³ ñåëà. Ó 1938 ð. ñïîðóäæåíî øîñå â³ä ñåëà Äîøíèöÿ. Äàâíÿ ñ³ëüñüêà äîðîãà ïðîõîäèëà ïîáëèçó ð³êè, êîòðà ÷àñòî ¿¿ ïåðåòèíàëà. Öå ñòâîðþ-
âàëî ïîâàæí³ íåçðó÷íîñò³, áî ó âèïàäêó äîù³â ³ ïîâåí³ âîäà çíèùóâàëà ì³ñòêè. Íà òîé ÷àñ ó ñåë³ íàðàõîâóâàëîñÿ 186 ñàäèá. Ïðîâåäåíà êîìàñàö³ÿ ´ðóíò³â. Ãðîìàäñüê³ ³ ïðèâàòí³ ë³ñè çíàõîäèëèñÿ ï³ä Óãåðöåì íà Êîëÿíèí³. 1 âåðåñíÿ 1939 ð. â ðåçóëüòàò³ íàïàäó ôàøèñòñüêî¿ Í³ìå÷÷èíè íà Ïîëüùó ðîçïî÷àëàñÿ Äðóãà ñâ³òîâà â³éíà òà í³ìåöüêà îêóïàö³ÿ Ëåìê³âùèíè. Ç ñàìîãî ïî÷àòêó îêóïàö³¿ í³ìö³ çàïî÷àòêóâàëè ïðèìóñîâ³ ðîáîòè ç³ çð³çóâàííÿ ³ âèâåçåííÿ ë³ñó, îáîâÿçêîâ³ õë³áîçäà÷³. Ïî÷àâñÿ ìàñîâèé âèâ³ç ìîëîä³ íà ïðèìóñîâ³ ðîáîòè äî ͳìå÷÷èíè. Ïî â³éí³ äî ñåëà íà¿õàëè ïîëüñüê³ âîÿêè ç âèùèìè ðîñ³éñüêèìè ÷èíàìè îô³öåðàìè ÍÊÂÄ. Ïî÷àëàñÿ øàëåíà àã³òàö³ÿ, ùîáè ëåìêè çãîëîøóâàëèñÿ äî âè¿çäó íà Ñõ³ä, áî ³íàêøå ¿õ óñ³õ âèð³æóòü ïîëüñüê³ ³ óêðà¿íñüê³ ï³äï³ëüí³ áàíäè. Ìàëè ì³ñöå ñóòè÷êè ïîëüñüêèõ æîâí³ð³â ç â³ää³ëàìè ÓÏÀ.  îäí³é ³ç ñóòè÷îê çàãèíóëè òðè óï³âö³, ïîëüñüêèé îô³öåð ³ ê³ëüêà æîâí³ð³â. Ó 1945 ð. ç³ Ñâÿòêîâî¿ äåïîðòîâàíî íà ñõ³ä Óêðà¿íè ïåðåâàæíî â Äîíáàñ 838 îñ³á. Çãîäîì âîíè ïåðå¿õàëè â îñíîâíîìó ó Ëüâ³âñüêó òà ²âàíî-Ôðàíê³âñüêó îáëàñò³ Óêðà¿íè. ×îòèðè ðîäèíè, ÿê³ çàëèøèëèñÿ, ó 1947 ð. â ðåçóëüòàò³ àêö³¿ ³ñëà íàñèëüíî äåïîðòîâàíî íà çàõ³äí³ çåìë³ Ïîëüù³. Ó 19561957 ðð. äåÿê³ ç ëåìê³â ïîâåðíóëèñÿ ç çàõîäó ó ð³äíå ñåëî. ϳñëÿ âèñåëåííÿ ëåìê³â ó Ñâÿòêîâ³é ïîñåëèëèñÿ ïîëüñüê³ ðîäèíè, ì³øàí³, à òàêîæ ê³ëüêà ëåìê³âñüêèõ. Ñåëî íàáóëî õàðàêòåðó ïîëüñüêîãî. Ïðî äàâí³øí³õ ãîñïîäàð³â-ëåìê³â ñâ³ä÷àòü îêðåì³ ³ñòîðè÷íî-àðõ³òåêòóðí³ ïàìÿòêè, ÿê³ ùå çáåðåãëèñÿ. Öå êàïëè÷êà 1862 ðîêó, ÿêà ñòî¿òü íà ïî÷àòêó äîðîãè äî ñ. Äîøíèöÿ. Îêðàñîþ ñåëà º öåðêâà ñâ. Ìèõà¿ëà 1757 ð. Ïåðâ³ñíî äàõ áóâ ïîêðèòèé ãîíòàìè, çãîäîì äåðåâÿíå ïîêðèòòÿ çàì³íåíî
áëÿõîþ. Íà ïî÷àòêó 1950-õ ðð. â öåðêâ³ áóëè äâà ³êîíîñòàñè. Îäèí, XVII ñò., çáåð³ãàâñÿ íà ãîðèù³, äðóãèé, ïåðøî¿ ïîëîâèíè Õ²Õ ñò., ñòîÿâ ó öåðêâ³. Ó 1958 ð. ïðîïàëè îáèäâà. Çàëèøèëèñÿ â³âòàð XVII ñò., ðÿä ³êîí, ïîë³õðîì³ÿ äðóãî¿ ïîëîâèíè XVIII ñò. Öåðêâó ïåðåòâîðåíî íà êîñòåë. Ïîáëèçó âåëèêèé ëåìê³âñüêèé öâèíòàð ç ê³ëüêàíàäöÿòüìà êàìÿíèìè íàäãðîáêàìè. Çáåðåãëîñÿ ê³ëüêà äàâí³õ ëåìê³âñüêèõ õàò. Ö³êàâà ô³ãóðà Ñâÿòà Ðîäèíà çà ïåðåõðåñòÿì äîðîãè äî ñåëà Äîøíèöÿ (äèâ. ôîòî íà ñòîð. 48, 53). dz Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿ âèéøëè: ²âàí Ïóõèð ïîëêîâíèê àâñòð³éñüêî¿ àð쳿. Äðàíü Ïåòðî íàðîäèâñÿ ó 1914 ðîö³. Çäîáóâ âèùó îñâ³òó. 1 ãðóäíÿ 1943 ð. çààðåøòîâàíèé (í³ìåöüêèì ãåñòàïî?) ³ çàñóäæåíèé çà êîíòððåâîëþö³éíó ä³ÿëüí³ñòü äî 20 ðîê³â ïîçáàâëåííÿ âîë³. Ïîìåð ó Âîðêóòñüêîìó êîíöòàáîð³ 1 æîâòíÿ 1944 ðîêó. Ðåøåòàð Ñòåïàí, 1898 ð. íàðîäæåííÿ. Âåòåðàí ³éñüêà Ïîëüñüêîãî, íàãîðîäæåíèé áàãàòüìà äåðæàâíèìè â³äçíàêàìè. Ðåøåòàð Ìèõàéëî. Ñèí Ñòåïàíà, íàðîäæåíèé 1934 ðîêó. Íà÷àëüíèê ïëàíîâîãî â³ää³ëó ÂÀÒ Îð³àíà (Êàëóø). Òàâïàø Àíäð³é, 1934 ð. íàðîäæåííÿ. Ïðåçèäåíò Ëüâ³âñüêî¿ êîíäèòåðñüêî¿ ô³ðìè Ñâ³òî÷, çàñëóæåíèé ïðàö³âíèê ïðîìèñëîâîñò³ Óêðà¿íè, íåîäíîðàçîâî â³äçíà÷åíèé äåðæàâíèìè íàãîðîäàìè, àêòèâíèé ä³ÿ÷ íà êóëüòóðí³é íèâ³ ñåðåä ëåìê³â. Êàñè÷ ˳ä³ÿ çàñëóæåíèé ïåäàãîã (Êàëóø). Áàâîëÿê Áîëåñëàâ íàðîäèâñÿ 15.06.1951 ð. ˳ñíè÷èé ó ïîâ³ò³ ßñëî (Ïîëüùà), àêòèâíèé ä³ÿ÷ íà íèâ³ Ëåìê³âñüêî¿ êóëüòóðè. Ãðàöîíü ²âàí íàðîäèâñÿ 01.06.1966 ð. ˳ñíè÷èé ó ïîâ³ò³ ßñëî (Ïîëüùà), çíàíèé ï³äïðèºìåöü ó ãàëóç³ àãðîòóðèçìó, àêòèâíèé ä³ÿ÷ íà íèâ³ ëåìê³âñüêî¿ êóëüòóðè.
Äìèòðî Ñòóïàê ÏÐÈ×ÈÍÊÈ ÄÎ ²ÑÒÎв¯ ËÅÌʲÂÑÜÊÎÃÎ ÑÅËÀ ÑÂßÒÊÎÂÀ* ². Ïîëîæåííÿ ñåëà Ñåëî Ñâÿòêîâà ëåæèòü â ñåðåäèí³ Ëåìê³âùèíè, â Êðàê³âñüêîìó âîºâ³äñòâ³, â ßñåëüñüêîìó ïîâ³ò³. ³ä ßñëà â³ääàëåíå 35 êì, â³ä íàéáëèæ÷îãî ì³ñòå÷êà Çì³éãîðîäà (Zmigrod) 16 êì, à â³ä áóâøî¿ ÷åñüêî¿ ãðàíèö³ 10 êì. Äî çàë³çíè÷íî¿ ñòàíö³¿ ßñëî âåäå ç³ Ñâÿòêîâî¿ áèòèé ãîñòèíåöü. Ñåëà, ÿê³ îêðóæàþòü Ñâÿòêîâó, ñë³äóþ÷³: Ñâÿòê³âêà (óðÿäîâî: Ñâÿòêîâà Ìàëà), Êîòàíü, Äîøíèöÿ, ßâ³ðÿ, Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà, Âîë³âåöü, Íåçíàºâà ³ Ðîñòàéíå. Ñâÿòêîâà ïîëîæåíà íà âèñîò³ 434 ì ïîíàä ïîçåìîì ìîðÿ. Ç ï³âí³÷íî-ñõ³äíî¿ ñòîðîíè ãðàíè÷èòü âîíà ç ãîðîþ Êîëÿíèí, âèñîòîþ 707 ì, ç³ çàõîäó ç ãîðîþ Ìåðåæêà 794 ì, à ç ïîëóäíåâî-çàõ³äíî¿ ñòîðîíè ç ãîðîþ Óãåðåäç 706 ì. Îêîëèöÿ ñåëà ë³ñèñòà, çäîðîâà.  Ñâÿòêîâ³é ó 1935 ð. áóëî 850 äóø íàñåëåííÿ, ãðåêî-êàòîëèöüêà Öåðêâà, ãðåêî-êàòîëèöüêèé ñâÿùåíèê, äâîêëàñîâà, âñåëþäíà øêîëà, äâ³ êîîïåðàòèâè: ñïîæèâ÷à ³ êðåäèòîâà (çàëîæåí³ ñòàðàííÿìè ó÷èòåëÿ Îñèïà Æâ³ðèêà) ÷èòàëüíÿ, ïðàâîñëàâíà êàïëèöÿ ³ ïðàâîñëàâíèé ñâÿùåíèê. Âñ³ ìåøêàíö³ Ñâÿòêîâî¿ óêðà¿íö³.
²². Íàçâà é ÷àñ îñíóâàííÿ ñåëà Ïðî öå, çâ³äêè Ñâÿòêîâà âçÿëà ñâîþ íàçâó òà â êîòð³ì ðîö³ ïîâñòàëè ïåðø³ îñåë³ öüîãî ñåëà, í³÷îãî ñêàçàòè íå ìîæíà, áî àí³ óñíå ïåðåäàííÿ òóò í³÷îãî íå ãîâîðèòü, àí³ ïèñàíèõ äîêóìåíò³â, ÷è æåðåë, â ò³é ñïðàâ³, ÿ íå çíàéøîâ. * Ñòàòòÿ ïóáë³êóºòüñÿ íà îñíîâ³ ðóêîïèñó 1930-õ ðîê³â. Íà ïî÷àòêó 1960-õ ðîê³â ïëàíóâàëîñü âèäàòè ¿¿ â Êèºâ³ ó çá³ðíèêó Ëåìêè, àëå ç îãëÿäó íà öåíçóðó öå íå âäàëîñÿ. Ïðàâîïèñ îðèã³íàëó çáåðåæåíî.
Îäåí ïåðåêàç ãîâîðèòü, ùî ïðåäêè ñâÿòêîâÿí íàäòÿãíóëè ç ïîëóäíÿ, öå º ³ç çàêàðïàòñüêî¿ Óêðà¿íè. ²íøà âåðñ³ÿ êàæå, ùî ïðåäêè ìåøêàíö³â Ñâÿòêîâî¿ é îêîëèö³ ìàëè íàä³éòè ç ï³âíî÷³, öå º â³ä Çì³éãîðîäà, âèïåðò³ çâ³äòàì ìàçóðàìè. (Öüîãî ïîãëÿäó äåðæèòüñÿ î. Â. ×åðíåöüêèé â ì³ñ³éí³é êíèæî÷ö³, âèäàí³é â Ïåðåìèøë³ ó 1899 ð. ï³ä íàçâîþ Ñåëî Ìèñöîâà â Êîðîñíÿíñüê³ì ïîâ³ò³). Ñê³ëüêè â òèõ äâîõ, ïðîòèâíèõ ñîá³, âåðñ³ÿõ ïðàâäè, íå çíàòè. ²ñòîðè÷íî ïåâíå, ùî â ñóñ³äíüîìó ñåë³ Ñêàëüíèêó (òåïåð âæå ìàéæå ö³ëêîâèòî ñïîëüùåíîìó), á³ëÿ Çì³éãîðîäà, íà ì³ñö³, äå òåïåð ñòî¿òü êîñòüîë, áóëà âäàâíèí³ íàøà Öåðêâà, ïîáóäîâàíà çà ãðîøåâ³ äàòêè çàêàðïàòñüêèõ óêðà¿íö³â.  âèäó öüîãî º ð³÷þ ìîæëèâîþ, ùî ïðåäêè ìåøêàíö³â Ñêàëüíèêà é îêîëèö³, à òèì ñàìèì é Ñâÿòêîâî¿, íàäòÿãíóëè êîëèñü ³ç Çàêàðïàòòÿ, êîëè çàêàðïàòñüê³ óêðà¿íö³ âèáóäóâàëè ñâî¿ì êîøòîì Öåðêâó ó Ñêàëüíèêó. ² òî íàäòÿãíóëè àæ ï³ä ñàì Çì³éãîðîä, ÿêèé ó äàâíèí³ ÿê êàæå Ì. Ãðóøåâñüêèé â ²ñòî𳿠Óêðà¿íè-Ðóñè áóâ óêðà¿íñüêîþ îñåëåþ. Àëå â³äòàê, âèïåðò³ ç ï³ä Çì³éãîðîäà ìàçóðàìè, ïîñóíóëèñü äàëüøå â ãîðè.
²²². ²ñòîðè÷í³ â³äîìîñò³ ïðî Ñâÿòêîâó Ñâÿòêîâà öå îäíî ç íàéñòàðøèõ ëåìê³âñüêèõ ñ³ë. Ïðî íüîãî çíàõîäèìî çãàäêó (ãë. Þ. Òàðíîâè÷: ²ëþñòðîâàíà ³ñòîð³ÿ Ëåìê³âùèíè, ñ. 71) âæå çà ÷àñ³â êîðîëÿ Êàçèìèðà Âåëèêîãî, öå º â XIV ñòîð³÷÷³.  êíèæö³ Îïèñ ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó, íàïèñàí³é î. Âîëîäèñëàâîì Ñàðíîþ â 1908 ð., ãîâîðèòüñÿ, ùî íà ï³äñòàâ³ æåðåë, ùî â 1510 ð. ì³ñöåâîñò³: Ñòàðèé Æìèãîðîä, Ñå-
! ëèñüêà, Êóòè, Áðåçîâà Âîëÿ, Ñâ³ðæîâà, Áóêîâèíà, Ìèñöîâà, Êðàìïíà, Ãðàá ³ Ñâÿòêîâà, áóëè âëàñí³ñòþ ñÿí³öüêîãî êàøòåëÿíà Àíäð³ÿ Ñòàäíèöüêîãî.  äîäàòêó äî Ëüâ³âñüêî¿ ãàçåòè, ¹ 35 ³ 38 ç 1853 ð. ÷èòàºìî, ùî ñèíè âèùå çãàäàíîãî Àíäð³ÿ Ñòàäíèöüêîãî: Ìàðêî é Ìèêîëà, ïîä³ëèëèñü ó 1554 ðîö³ äîáðàìè ñâîéîãî áàòüêà â öåé ñïîñ³á, ùî ç ðóñüêèõ, âèùåçãàäàíèõ âîëîñüêèõ ñ³ë: Ìèñöîâî¿, Êðàìïíî¿, Ñâÿòêîâî¿, Ãðàáó é Ïîëÿí, ïîáèðàëè äîõîäè ïî ïîëîâèí³.  ð. 1581 (ÿê äîêàçóº î. Ñàðíà) íàëåæàëà Ñâÿòêîâà äî á³öüêîãî ñòàðîñòâà ³ áóëî â í³é òîä³ 19 ð³ëüíèõ (õëîïñüêèõ) ãîñïîäàðñòâ, 1 ðîäèíà áåç ð³ëë³, 1 êîì³ðíèê áåç âëàñíî¿ õàòè ³ 1 ñîëòèñòâî. (Àêòè êðàê³âñüêîãî ºï³ñêîïñòâà çàïîäàþòü, ùî ó 1581 ð. áóëî â Ñâÿòêîâ³é 7 âîëîñüêèõ îñåëü).  ïàðàô³ÿëüíèõ àêòàõ ñåëà Âèñîâî¿ (ó Ãîðëè÷÷èí³) º çàçíà÷åíå, ùî ó÷åíèé Ëóêà ×àñíèêåâè÷ ç³ Ñâÿòêîâî¿ êóïèâ ñîá³ â 1585 ð. âèñ³âñüêå ïðèõîäñòâî çà 250 çîëîòèõ ïîëüñüêèõ. Ç âèùå çàïîäàíèõ ê³ëüêîõ ³ñòîðè÷íèõ çâ³ñòîê ìîæåìî çàêëþ÷àòè, ùî ñåëî Ñâÿòêîâà ³ñíóâàëî óæå â XIV ñòîð³÷÷³.  ïàðàô³ÿëüíèõ àêòàõ, à â ñë³ä çà íèìè é ïàðàô³ÿëüí³é õðîí³ö³ ñóñ³äíüîãî ñåëà Ãðàáó ÷èòàºìî, ùî âëàñòèòåëü ìèñö³âñüêîãî êëþ÷à (äî ÿêîãî ó 1633 ð. íàëåæàëè ñåëà: Ìèñöîâà, Ïîëÿíè, Ñâÿòêîâà, Ãðàá, Îæèííà, Âèøåâàäêà, Ðàäîöèíà, Òèõàíÿ, Æèä³âñüêå é Äîâãå), ä³äè÷ Êîõàíîâñüêèé íàäàâ 24.03.1633 ð. ãðåêî-êàòîëèöüêîìó äóõîâåíñòâó (â îðèã³íàë³: ritus graeci-uniti) ó ñâî¿õ äîáðàõ äåÿê³ ïðàâà é ïðèâ³ëå¿, à ñàìå: â³ëüíèé âèðóá äåðåâà òà âèïàñ õóäîáè â éîãî ë³ñàõ, â³ëüíà ëîâëÿ ðèáè â ïîòîêàõ, ìåëåííÿ çá³ææÿ ó äâ³ðñüêèõ ìëèíàõ áåç îïëàòè, ð³çàííÿ äåðåâà íà äîøêè äàðîì â éîãî òàðòàêàõ ³ ò. ä. Ö³ ïðàâà é ïðèâ³ëå¿ ïîòâåðäèâ â³äòàê é íîâèé âëàñòèòåëü âèùå çãàäàíèõ ñ³ë Þð³é, êíÿçü Ëþáîì³ðñüêèé, àêòîì (éîãî â³äïèñ çíàõîäèòüñÿ â ïàðàô³ÿëüíèõ àêòàõ â Ãðàá³) ç Ðÿø³âñüêîãî çàìêó, ç äíÿ 26.05.1746 ð., çàçíà÷óþ÷è ïðè öüîìó, ùî êð³ì äóõîâåíñòâà, òàêîæ é ï³ääàí³ éîìó ñåëÿíå, ìàþòü ïðàâî â éîãî äîáðàõ, òàê ÿê öå áóëî äàâí³øå, ïîáèðàòè ñîá³ áåçïëàòíî ç éîãî ë³ñ³â îïàëîâå é áóä³âåëüíå äåðåâî òà áåçïëàòíî âè-
ïàñàòè ñâîþ õóäîáó íà ïàíñüêèõ ïàñîâèñüêàõ ³ â ë³ñàõ. ³äòàê öåé ñàìèé Þð³é, êíÿçü Ëþáîì³ðñüêèé ùå é ïîøèðèâ ö³ ïðàâà é ïðèâ³ëå¿ äðóãèì àêòîì, âèäàíèì íà çàìêó â Ïå÷ó ï³ä äàòîþ 15.01.1776 ð. Êîëè Ãàëè÷èíà ä³ñòàëàñü â³äòàê â 1772 ð. ï³ä ïàíóâàííÿ Àâñòð³¿, òî íîâà äåðæàâíà âëàäà çàòâåðäèëà ö³ âñ³ ïðàâà é ïðèâ³ëå¿. Àâñòð³éñüê³ ö³ñàð³ âèäàëè â öüîìó âçãëÿä³ â³äïîâ³äí³ ïàòåíòè. Îäíàê, ï³ä ñó÷àñíó ïîðó, öå º â õâèë³ ïèñàííÿ öèõ ñòð³÷îê, ç òèõ ïðàâ é ïðèâ³ëå¿â, íå çíàòè ç ÷躿 âèíè, ñâÿòêîâÿíå íå êîðèñòàþòü Ç âèùå ñêàçàíîãî ìîæåìî âèòÿãíóòè òàêèé âèñíîâîê, ùî ïàíùèíè, ó âëàñòèâîìó çíà÷³íí³ öüîãî ñëîâà, â Ñâÿòêîâ³é íå áóëî àí³ çà ïîëüñüêèõ, êîðîë³âñüêèõ ÷àñ³â, àí³ çà àâñòð³éñüêèõ.  ÷àñàõ, ïðî ÿê³ çãàäóþòü âèùå íàâåäåí³ æåðåëà, íå ìàëè ä³äè÷³ Ñâÿòêîâî¿, íà òåðèòî𳿠öüîãî ñåëà, îðíîãî ïîëÿ, à ìàëè ëèø ñàì³ ë³ñè é ïàñîâèñüêà.  âèäó öüîãî íå áóëî íà ÷³ì ðîáèòè ïàíùèíè. Âïðî÷³ì Ñâÿòêîâà óïðàâëÿëàñü â äàâíèíó âîëîñüêèì ïðàâîì, à òèì ñàìèì áóëà âîíà çâ³ëüíåíà â³ä ïàíùèíè. Òàêîæ é óñíå ïåðåäàííÿ íå çãàäóº í³÷îãî ïðî ïàíùèíó â Ñâÿòêîâ³é. (Ïàíùèíà áóëà â Ìèñöîâ³é, â³ääàëåí³é â³ä Ñâÿòêîâî¿ 12 êì, áî ó çãàäóâàí³é âæå òóò áðîøóðö³ î. Â. ×åðíåöüêèé ïèøå, ùî ìèñöîâÿíå ðîáèëè îäíîãî ðàçó ç êîëàìè é êîñàìè áóíò ïðîòèâ ñâîéîãî ä³äè÷à Þð³ÿ Ëþáîì³ðñüêîãî ³ òî, ìàáóòü, íà òë³ ïàíùèíè. Àëå ³íø³ ëåìê³âñüê³ ñåëà, ïîëîæåí³ äàëüøå â³ä Ìèñöîâî¿, à ïðèíàëåæí³ äî öüîãî ñàìîãî ä³äè÷à, ïàíùèíè íå ðîáèëè). Âàæí³ø³ ïî䳿 ó Ñâÿòêîâ³é ó Õ²Õ ñòîð³÷÷³ Ç âàæí³øèõ ïîä³é, ÿê³ ìàëè ì³ñöå â Ñâÿòêîâ³é ó Õ²Õ ñòîð³÷÷³, ñë³ä â³äì³òèòè åï³äåì³þ õîëºðè, ÿêà ïàíóâàëà òàì â 1830, 1831, 1849 ³ 1873 ðîêàõ ³ çàáðàëà äóæå ìíîãî æåðòâ â ëþäÿõ. Äàëüøå: âåëèêèé ãîëîä, ÿêèé äîêó÷àâ ëþäÿì â 1831, 1846 ³ 1847 ðîêàõ, à â ñë³ä çà ãîëîäîì òèô, ùî äåñÿòêóâàâ íàñåëåííÿ, íî ³ äóæå îñòðó çèìó â 1815 ðîö³, çà ÿêîþ ñë³äóâàëà âåëèêà ïîâ³íü. Ó çâÿçêó ç ïîÿâîþ õîëºðè ïðîãîëîøóâàíî â ñåë³ ð³çí³ çàðàäæåííÿ ñâ³òñüêèõ ³ äóõîâíèõ âëàñòåé òà âèäàâàíî â³äïîâ³äí³ ³íñòðóê-
" ö³¿, ÿê îõîðîíÿòèñü â³ä âèùå çãàäàíî¿ åï³äå쳿. Àëå ÿê ëèø ïîÿâèâñÿ ãîëîä, òî àâñòð³éñüêà, äåðæàâíà âëàäà äàâàëà íåãàéíó ïîì³÷, áóäüòî â íàòóðàë³ÿõ, áóäüòî â ãðîøàõ. Ó 80-õ ðîêàõ ìèíóâøîãî ñòîð³÷÷ÿ ðîçïî÷àëàñü ç³ Ñâÿòêîâî¿ ³ ç³ ñóñ³äí³õ ñ³ë åì³ãðàö³ÿ äî Àìåðèêè. Äåðæàâí³ ÷èííèêè â³äíîñèëèñü äî öå¿ åì³ãðàö³¿ íåãàòèâíî. Ñòàðîñòâî â ßñë³ âèäàëî 6.01.1882 ð. ðîçïîðÿäæåííÿ äî íà÷àëüíèê³â ãðîìàä ³ ïàðàô³ÿëüíèõ óðÿä³â, ùîá âîíè â³äìîâëÿëè ëþäåé â³ä ïëàíîâî¿ åì³ãðàö³¿ äî Àìåðèêè òà ïðåäñòàâëÿëè ¿ì, ùî Àìåðèêà ëåæèòü äóæå äàëåêî, ùî ïîäîðîæ ìíîãî êîøòóº, ùî íà îêåàí³ ïàíóº íåáåçïå÷íà, ìîðñüêà íåäóãà, ùî åì³ãðàíò³â âèêèíóòü äåíåáóäü çà îêåàíîì é âîíè ìóñÿòü òàì ïðîïàäàòè ç ãîëîäó ³ ò. ï. Àëå íàðîä öüîìó íå â³ðèâ ³ õòî ëèø ìàâ ãðîø³ íà äîðîãó, âèáèðàâñÿ â Àìåðèêó øóêàòè ëó÷øî¿ äîë³. Äåÿê³ ³ç ñâÿòêîâÿí, ñâîºþ ðåâíîþ ïðàöåþ ³ çàïîïàäëèâ³ñòþ, äîðîáèëèñü âåëèêîãî ìàéíà â Àìåðèö³, çâ³äêè îáèëüíî ïîìàãàëè ìàòåð³ÿëüíî ñâî¿é ð³äí³ â Ñâÿòêîâ³é ³ ïîñèëàëè âåëèê³ æåðòâè íà Öåðêâó.
IV. Ïåðøà ñâ³òîâà â³éíà Ó ïåðø³é ñâ³òîâ³é â³éí³, â 191418 ðîêàõ, áðàëî ó÷àñòü ïî àâñòð³éñüê³é ñòîðîí³ ç³ Ñâÿòêîâî¿ 56 îñ³á.  áîðáàõ íà àâñòð³éñüêîðîñèéñüê³ì ³ àâñòð³éñüêî-³òàë³éñüê³ì ôðîíòàõ çãèíóëè 4 îñîáè, à ñàìå: Âàñèëü Ðåøåòàð, Ìèêîëà Ìîòèêà, Ìèõàéëî Ëàáèê ³ ßê³â Ñåí÷àê. Âîºííèìè ³íâàë³äàìè âåðíóëè äîì³â: Äàíüêî ßíêîâè÷, Ìèêîëà Øåâ÷èê, Ïåòðî Ìàéõðè÷ ³ Êîáàê Ìèõàéëî. Ïðî÷³ âåðíóëè ç â³éíè äî Ñâÿòêîâî¿ æèâ³ é çäîðîâ³.  çâÿçêó ç âîºííèìè îïåðàö³ÿìè ïîíåñëè ñâÿòêîâÿíå âåëèê³ ìàòåð³ÿëüí³ ñòðàòè, áî àâñòð³éñüêî-óãîðñüê³ â³éñüêà, óñòóïàþ÷è ïåðåä ðîñèéñüêîþ àð쳺þ, ïàëèëè ³ íèùèëè âñå, ùî ñòîÿëî ¿ì íà äîðîç³. Æåðòâîþ âîãíþ, ï³äëîæåíîãî ìàäÿðàìè, âïàëà ïîëîâèíà ñåëà. Ñïàëèëèñü âñ³ ãîñïîäàðñüê³ çàáóäóâàííÿ, êð³ì öåðêâè, â³ä ïî÷àòêó ñåëà, ç³ ñòîðîíè Ñâÿòê³âêè, àæ ïî øêîëó. Âàæí³øèõ âîºííèõ îïåðàö³é íà òåðåí³ Ñâÿòêîâî¿ íå áóëî. Ïî íåçíà÷íèõ ïåðåïàëêàõ, ï³øëè ðîñèéñüê³ â³éñüêà ïîá³äîíîñíî äàëüøå íà Ìàäÿðùèíó. Íàñåëåííÿ ïîëîâèíè ñåëà Ñâÿòêîâî¿ çíà-
éøëîñü, ï³ñëÿ âèùå çãàäàíîãî âîãíþ, â íóæä³ ³ â êðàéíî íåâ³äðàäíîìó ïîëîæåíí³. Îäí³ ç ïîãîð³ëüö³â ìåøêàëè â ïèâíèöÿõ, à äðóã³ â íåñïàëåí³é ÷àñòèí³ ñåëà.
V. Ñâÿòêîâÿíå ó Ðîñòîâ³ íàä Äîíîì Êîëè âåñíîþ 1915-ãî ðîêó óñòóïàëè ç ïîâîðîòîì ðîñèéñüêî-öàðñüê³ â³éñüêà ç Êàðïàò, òîä³ ðàçîì ç íèìè óäàëîñü ìíîãî ñâÿòêîâÿí ó Ðîñ³þ. Ç ïî÷àòêó îñ³ëè âîíè â Ðîñòîâ³ íàä Äîíîì ³ íèìè çàíÿëèñü òàì ð³çí³ äîïîìîãîâ³ êîì³òåòè, ÿêèõ ÷ëåíàìè áóëè ãàëèöüê³ ³íòåë³ãåíòè ñòàðî¿ äàòè, çâàí³ òîä³ çàãàëüíî ìîñêâîô³ëàìè. Àëå ö³ êîì³òåòè ïðàöþâàëè ãîëîâíî íà ñâîþ âëàñíó êîðèñòü, òàê ùî ñâÿòêîâÿíå çíàéøëèñü â âåëèê³é íóæä³ ³ ìóñ³ëè ãîëîäóâàòè. Âîíè ñàì³ ðîçêàçóâàëè àâòîðîâ³ öèõ ñòîð³íîê, ùî â òèõ êîì³òåòàõ ä³ÿëèñü âåëèê³ çëîâæèâàííÿ íà íåêîðèñòü ñåëÿí. Áà÷ó÷è òàê³ ïîðÿäêè, ïîêèíóëè ñâÿòêîâÿíå Ðîñòîâ íàä Äîíîì (òàì çãèíóëî òîä³ òðàã³÷íî äâîõ ñâÿòêîâÿí: àáñîëüâåíò ìåäèöèíè Äìèòðî Íàãîâñüêèé ³ Àíò³í Êàâóëÿ), ðîçáðèëèñü ïî Óêðà¿í³ é Ðîñ³¿ ³ òÿæêîþ ïðàöåþ çàðîáëÿëè íà ñâîº æèòòÿ. Äåÿê³ ç íèõ ïîâìèðàëè íà Óêðà¿í³ ³ â Ðîñ³¿, à äåÿê³ ñåé÷àñ, àáî â ê³ëüêà ë³ò ïî çàê³í÷åíí³ ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, âè÷åðïàí³ ô³çè÷íî ³ ðîçáèò³ äóøåâíî, âåðíóëè äî ñâîéîãî ð³äíüîãî ñåëà. Ïîáóò ÷àñòèíè ñâÿòêîâÿí (÷èòî ÿê âîºííîïîëîíåíèõ, ÷èòî ÿê çá³ãö³â ç ðîñèéñüêîþ àð쳺þ) ìàâ öåé äîäàòí³é äëÿ íèõ íàñë³äîê, ùî âîíè ðàç íà âñå, ïîçáóëèñü öüîãî äóðìàíó, âïîþâàíîãî ¿ì íåñîâ³ñíèìè ëåìê³âñüêèìè ³íòåë³ãåíòàìè-ìîñêâîô³ëàìè, à ñàìå, ùî ëåìêè é ðîñ³ÿíå, öå ìîâëÿâ îäèí ðóññê³é íàðîä. Âèïàäຠòóò â³äì³òèòè, ùî ñâÿòêîâÿí: Àíäð³ÿ Êîëäðó, Ãðèöÿ Êîëäðó ³ Ìèõàéëà Ëàáèêà çàïðîòîðèëè ó 1914 ð. àâñòð³éñüê³ âëàñò³ â ïåêëî Òàëºðãîôó, à âñ³ çâåðíóëè ç â³äòàì çäîðîâ³ äî Ñâÿòêîâî¿.
VI. Ïî䳿 ïî ðîçâàë³ Àâñò𳿠ϳñëÿ ðîçâàëó àâñòð³éñüêî¿ ³ìïå𳿠ó 1918 ð. ñ÷èíèâñÿ â Ñâÿòêîâ³é ³ â îêîëèö³ âåëèêèé ðóõ. Íàðîä óðÿäæóâàâ ç¿çäè é â³÷à (â Ñâÿòêîâ³é 17.11.1918, â Ãëàäèøåâ³ 27.11.1918 ³ ò. ä.) ³ íà íèõ óõâàëþâàâ, ÷è óòâîðèòè îêðåìó Ëåìê³âñüêó ðåïóáëèêó, ÷è ïðèëó÷èòèñü
# äî ×åõîñëîâà÷÷èíè, ÷è äî óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâè íà òåðåí³ Ñõ³äíî¿ Ãàëè÷èíè. Íàéá³ëüøå ãîëîñ³â ó Ñâÿòêîâ³é áóëî çà òèì, ùîá ïðèëè÷èòè Ëåìê³âùèíó äî öå¿ îñòàííüî¿.  Ñâÿòêîâ³é óòâîðåíî òîä³ Ðóñüêó íàðîäíþ ðàäó, ³ òàê³ ðàäè áóëè é â ³íøèõ ñóñ³äí³õ ñåëàõ. Äåÿê³ ÷ëåíè òèõ ðàä çíîñèëèñü íàâ³òü ç ïîëÿêàìè, à äåÿê³ (ÿê îò î. Ì. Þð÷àêåâè÷ ç³ ñóñ³äíüîãî ñåëà ×îðíîãî) ïåðåòðàêòóâàëè* â Ïðàç³ ç ÷åõàìè. (Ïî䳿, ÿê³ çáóëèñü áåçïîñåðåäíüî ïî ðîçïàä³ Àâñò𳿠íà òåðåí³ ëåìê³âñüêèõ ñ³ë ÿñåëüñüêîãî ³ ãîðëèöüêîãî ïîâ³ò³â, ïðåäñòàâèâ òî÷íî é âè÷åðïóþ÷î â ïàðàô³ÿëüí³é õðîí³ö³ ñåëà Ãðàáó, ñó÷àñíèê òèõ ïîä³é, ïàðîõ Ãðàáó, î. Çèíîâ³é Ôëþíò).  ïàðàô³ÿëüíèõ àêòàõ Ñâÿòêîâî¿ çíàõîäèâñÿ ç òèõ ÷àñ³â ö³êàâèé äîêóìåíò, ÿêèé íàâîäæó äîñë³âíî: Ñòàðîñòâî â ßñë³ ë1/ïð. ßñëî, äíÿ 2.01.1919 Äî êñüîíäçà Êàëàìóíåöüêîãî, Ãîëîâè Íàðîäíî¿ Ðóñüêî¿ Ðàäè ó Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é. Òîìó ùî äåëåãàò Íàðîäíî¿ Ðóñüêî¿ Ðàäè, ïðèñóòí³é íà ñüîãîäí³øíüîìó çàñ³äàíí³ ì ïðèá³÷íî¿ Ðàäè, íå çóì³â çàäîâ³ëüíèòè íàñ ïîÿñíåííÿì, â ÿêîìó ñòîñóíêó çàëèøàºòüñÿ Ðóñüêà Ðàäà äî ÷åõî-ñëîâàê³â, à ä³éøëè äî íàñ ÷óòêè, ùî êñüîíäç Þð÷àêåâè÷ ÿê óïîâíîâàæåíèé äåëåãàò ñòâåðäæóº ³ìÿì Ðóñüêî¿ Ðàäè â Ïðàç³ ïðî ïðèºäíàííÿ ðóñüêî¿ òåðèòî𳿠íàøîãî ïîâ³òó äî äåðæàâè ×åõî-Ñëîâàöüêî¿, à òîìó çàñàäíè÷î âèìàãàþ ïîÿñíåííÿ ç òîãî ïðèâîäó ³ òî ó òåðì³í³ äî 3-õ äí³â. Ñë³äóº ïå÷àòêà ñòàðîñòâà â ßñë³ ³ íå÷èòêèé ï³äïèñ. ×è î. Êàëàìóíåöüêèé â³äïîâ³â íà öå ïèñüìî ³ ÿêèé áóâ çì³ñò éîãî â³äïîâ³ä³ íå çíàòè.
VII. Ñåëî ï³ä âëàäîþ ïàíñüêî¿ Ïîëüù³ Ç ïî÷àòêîì 1919 ð. ïîÿâèëèñü â Ñâÿòêîâ³é ³ â îêîëèö³ ïîëüñüê³ ëåã³îí³ñòè é æàíäàðìè ³ çà÷àëè çàâîäèòè òàì ñâî¿ ïîðÿäêè. Àëå * ïåðeòðàêòóâàëè (ç ëàò.) âåëè ïåðåãîâîðè,
êîíñóëüòóâàëèñÿ
ñâÿòêîâÿíå òàê ñêîðî íå ïîãîäèëèñü ç ôàêòîì ïðèíàëåæíîñò³ äî ïîëüñüêî¿ äåðæàâè. Äîêàçîì öüîãî ìîæóòü ñëóæèòè âèáîðè äî ïåðøîãî, ïîëüñüêîãî, çàêîíîäàòíüîãî ñåéìó.  òèõ âèáîðàõ ñâÿòêîâÿíå, ç ìàëèìè âè¿ìêàìè, ó÷àñò³ íå áðàëè, ñîë³äàðèçóþ÷èñü â öüîìó âçãëÿä³ ç óêðà¿íöÿìè ó ñõ³äí³é Ãàëè÷èí³. ßêå áóëî íàñòàíîâëåííÿ ñâÿòêîâÿí äî ïîëÿê³â â ïåðøèõ ðîêàõ ³ñíóâàííÿ ïàíñüêî¿ Ïîëüù³ ñâ³ä÷èòü òàêîæ ôàêò, ùî ï³ä÷àñ ïåðåïèñó íàñåëåííÿ ó 1921 ð. çàÿâëÿëè ñâÿòêîâÿíå êîñêðèïö³éíîìó êîì³ñàðåâ³, ùî âîíè ùå íå çíàþòü, ÿêà ¿õ äåðæàâíà ïðèíàëåæí³ñòü, âçãëÿäíî, ùî íàëåæèòü äî ˳ãè Íàö³é.
VIII. Öåðêâà ³ ñâÿùåíèêè Ãðåêî-êàòîëèöüêà Öåðêâà â Ñâÿòêîâ³é ïîáóäîâàíà ïðè ê³íö³ 18-ãî, àáî íà ïî÷àòêó 19-ãî ñòîð³÷÷à. Öå äåðåâëÿíà áóä³âëÿ â òèïîâî-ëåìê³âñüêîìó ñòèë³, ïðèêðàøåíà â ñåðåäèí³ ñâîºð³äíèìè, ö³êàâèìè ìàëüîâèëàìè. Ëþäå ç³ Ñâÿòêîâî¿ íå ìîãëè ìåí³ ó 1935 ð. çàïîäàòè í³÷îãî ïåâíîãî ïðî öå (àí³ â ïàðàô³ÿëüíèõ àêòàõ íå çíàéøîâ ÿ ïðî öå í³ÿêî¿ íîòàòêè), ç ÿêèõ ôîíä³â ïîáóäîâàíî çãàäàíó öåðêâó, öå º, ÷è áóäóâàëè ¿¿ ñâÿòêîâÿíå ñâî¿ì âëàñíèì êîøòîì, ÷è äîðîãîþ ð³çíèõ çá³ðîê ïî ³íøèõ ñåëàõ, âçãëÿäíî, ÷è çà ìàòåð³ÿëüíîþ äîïîìîãîþ ÿêîãîñü ïàòðîíà. Ïåðåä ïåðøîþ ñâ³òîâîþ â³éíîþ ïðèñèëàëè àìåðèêàíñüê³ ñâÿòêîâÿíå îáèëüí³ ãðîøåâ³ äàòêè íà öþ öåðêâó ³ çà ö³ äàòêè êóïëåíî ìíîãî öåðêîâíîãî ³íâåíòàðÿ. Òàêîæ íå â³äîìî, êîëè ³ õòî åðåãóâàâ ïàðàô³þ ïðè öåðêâ³ ñâ. Ìèõà¿ëà â Ñâÿòêîâ³é, âçãëÿäíî, õòî òà êîëè íàäàâ íåäâèæèìå ìàéíî íà âëàñí³ñòü ïðèõîäñòâà, áî â ö³é ñïðàâ³, êð³ì çãàäóâàíîãî âæå àêòó ç 1746 ð., â ÿêîìó ì. ³. êàæåñü, ùî ãðóíòà, íàäàí³ â³ä äàâíà íà óäåðæàííÿ ñâÿùåíèêà â Ñâÿòêîâ³é, ìàþòü áóòè íåíàðóøåí³, íå çíàéøîâ ÿ á³ëüøå í³ÿêîãî äîêóìåíòó. Äî ãðåêî-êàòîëèöüêî¿ ïàðàô³¿ â Ñâÿòêîâ³é íàëåæàëè ùå é äâà ³íø³, ñóñ³äí³ ñåëà ç îêðåìèìè öåðêâàìè: Ñâÿòê³âêà é Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà.  êíèç³ î. Â. Ñàðíè Îïèñ ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó ÷èòàºìî, ùî â 1581 ð. áóëà â Ñâÿòêîâ³é Öåðêâà ³ ñâÿùåíèê. ×è çãàäàíà Öåðêâà
$ áóëà ïåðøîþ, äå âîíà ñòîÿëà, ÿê âèãëÿäàëà ³ ÿê íàçèâàâñÿ ñâÿùåíèê, ÿêèé ñïîâíÿâ òîä³ â Ñâÿòêîâ³é äóøïàñòèðñüê³ îáîâÿçêè, öüîãî íå çíàºìî. Ìîæëèâî, ùî çãàäóâàíèé âæå òóò ó÷åíèé ç³ Ñâÿòêîâî¿, Ëóêà ×àñíèêåâè÷, ÿêèé ó 1585 ð. êóïèâ ñîá³ âèñ³âñüêå ïðèõîäñòâî ³ ñòàâ ñâÿùåíèêîì â Âèñîâ³é, áóâ ñèíîì òîä³øíüîãî ñâÿùåíèêà ç³ Ñâÿòêîâî¿, áî õòîæ ³íøèé ì³ã áóòè â òèõ ÷àñàõ (öå º ó XVI ñòîð³÷÷³) â Ñâÿòêîâ³é ó÷åíèì, ÿê íå ñâÿùåíèê, âçãëÿäíî, éîãî ð³äíÿ. ßê íàçèâàëèñü ñâÿùåíèêè, ÿê³ äóøïàñòèðþâàëè â Ñâÿòêîâ³é ïåðåä ââåäåííÿì ìåòðèêàëüíèõ êíèã, öüîãî íå çíàºìî, áî ïðî öå íå çíàéøîâ ÿ í³ÿêèõ çàïèñîê. Ïî çàïðîâàäæåíí³ ìåòðèêàëüíèõ êíèã, öå º â³ä 1776 ð. áóëè â Ñâÿòêîâ³é ñë³äóþ÷³ ñâÿùåíèêè: 1) Òðîõàíîâñüêèé Ïåòðî, 2) Ìîõíàöüêèé Îëåêñà, 3) Âàï³íñüêèé ²âàí, 4) Þð÷àêåâè÷ Ìèõàéëî, 5) Þð÷àêåâè÷ Îñèï, 6) Äóðêîò Àëåêñàíäåð, 7) Áàðíîâñüêèé Çàõàð³é, 8) Æóê Ìèõàéëî, 9) Êàëàìóíåöüêèé Ïåòðî, 10) Á³ëèé Ñòåïàí (ñîòðóäíèê ïîïåðåäíüîãî), 11) Ñòóïàê Äìèòðî (àâòîð öèõ ñòð³÷îê), 12) Êàáàð³âñüêèé Éîñàôàò, ï³ñëÿ ÿêîãî áóëè òàì ùå î. î. Âàñèë³ÿíå, à ïî íèõ âæå íå çíàþ, ÷è òàì ùå áóâ ÿêèéñü ñâÿùåíèê, ÷è âæå íå áóëî í³ÿêîãî. Ñë³ä â³äì³òèòè òóò ùå öþ ïîä³þ, ùî â 1927 ð. çà ÷àñ³â î. Êàëàìóíåöüêîãî, ìàéæå ö³ëå ñåëî Ñâÿòêîâà ïåðåéøëî ï³ä âïëèâîì ê³ëüêîõ ì³ñöåâèõ ³ ïîçàì³ñöåâèõ àã³òàòîð³â (ÿêó òî àã³òàö³þ ïîïèðàëè òàêîæ é äåÿê³ ëåìê³âñüê³ äóõîâí³ é ñâ³òñüê³ ³íòåë³ãåíòè-ìîñêâîô³ëè) íà âàðøàâñüêî-ïîëüñüêå ïðàâîñëà⳺. ³äòàê â 1934 ð. âåðíóëî äî ãðåêî-êàòîëèöüêî¿ Öåðêâè 10 îñ³á, à âñ³ ïðî÷³, â õâèë³ ïèñàííÿ öèõ ñòð³÷îê (öå º 1935 ð.) îñòàâàëè äàëüøå â ïðàâîñëàâ³þ.  1929 ð. âèáóäóâàëè ñîá³ ïðàâîñëàâí³ ç³ Ñâÿòêîâî¿ ñâîþ êàïëèöþ (÷àñîâíþ) ³ ìåøêàëüíó äîì³âêó äëÿ ñâîéîãî ñâÿùåíèêà.
²Õ. Øêîëà Ç ïåðåìèñüêîãî Øåìàòèçìó ç 1849 ð. äîâ³äóºìîñÿ, ùî òîä³ áóëà â Ñâÿòêîâ³é ïàðàô³ÿëüíà øêîëà, â ÿê³é áóëî 42 ä³òåé, à ó÷èâ ¿õ äÿêîó÷èòåëü Õîâàíñüêèé Äìèòðî.  1855 ð. áóëà â Ñâÿòêîâ³é âæå òðèâ³ÿëüíà øêîëà, äî
ÿêî¿ õîäèëî 22 ä³òåé, à ó÷èòåëþâàâ Ïèëèï Ïðîöüêî. ³äòàê ïîáóäîâàíî çà ñòàðàííÿì î. Þð÷àêåâè÷à Îñèïà, äåðæàâíó øêîëó ³ ïåðøèì ó÷èòåëåì ó ö³é øêîë³ áóâ â 1882 ð. Àíàòîëü Ïðèñëîïñüêèé, â³äòàê ó÷èòåëþâàëè òàì: ²âàí Ñåëåöüêèé, Ñòàí÷àê Çàõàð³é (ÿêèé çàïðîâàäèâ øê³ëüíó õðîí³êó), Âàñèëü Òóç, Ñòåïàí Äæóãàí, Ðîçïàðà, Àíäðåéêî, Êîñòàíñüêà Îëåíà, Áàðíà Ïèëèï, Áðîíãåëü Ôåë³êñ, ˺îñü ²çèäîð, Óãðèí³âíà Ìàð³ÿ, Æâ³ðèê Îñèï (äóæå çàñëóæåíà äëÿ Ñâÿòêîâî¿ ëþäèíà íà ïðîñâ³òíüîìó ³ åêîíîì³÷íîìó ïîë³), Æâ³ðèêîâà ªâà ³ â õâèë³ ïèñàííÿ öèõ ñòð³÷îê Ãàëþõ Ñòåïàí ³ Âèñëîöüêà Àëåêñàíäðà. Âèêëàäîâîþ ìîâîþ çà àâñòð³éñüêèõ, à â³äòàê é çà ïîëüñüêèõ ÷àñ³â, áóëà â øêîë³ â Ñâÿòêîâ³é óêðà¿íñüêà ìîâà. Àëå â ðîö³ 1934 íàñòóïèëà çì³íà, áî ïîëüñüêà øê³ëüíà âëàäà óñóíóëà ç³ øêîëè óêðà¿íñüêèé áóêâàð, à âïðîâàäèëà áóêâàð, çðåäàãîâàíèé ñóìíî¿ ïàìÿò³ íà ëåìê³âñüêîìó ä³ÿëåêò³ ó÷èòåëåì ç Êðèíèö³ Òðóõàíîâñüêèì.
Õ. Åêîíîì³÷í³ â³äíîñèíè Á³ëüøî¿ ê³ëüêîñò³ îðíîãî ïîëÿ ñâÿòêîâÿíå íå ìàëè. Çàãàëüíî áóëè ëèøåíü 10-30 àðîâ³, óðîæàéí³, ïðèñàäèáí³ ä³ëÿíêè, íà ÿêèõ ïëåêàëè ÿðó, ãîñïîäàðñüêó êóëüòóðó, à ñàìå: ñàäèëè êàðòîïëþ (ÿêà ãàðíî ðîäèëàñü), êàïóñòó, öèáóëþ, ÷èñíîê, ìîðêâó, ïåòðóøêó ³ ò. ï. òà ñ³ÿëè ìàëó ñê³ëüê³ñòü ÿðîãî æèòà ³ ç éîãî ìóêè ó íåä³ë³ ³ ñâÿòà ÿê êàçàëè ìåí³ ïðèãîòîâëÿëè ñìà÷í³ ïèðîãè. Íà äàëüøèõ â³ä ñåëà, ï³ñíèõ ä³ëÿíêàõ, ñ³ÿëè â³âñèê ³ ç éîãî ìóêè, ìàéæå êîæíîãî äíÿ, ïåêëè òàê çâàí³ îù³ïêè, ÿê³ çàñòóïàëè ¿ì õë³á. Ö³ îù³ïêè ñìàêóâàëè ëèøåíü òîä³, êîëè áóëè ñâ³æî ñïå÷åí³, àëå ï³ñíèìè âîíè ¿õ íå ñïîæèâàëè, ëèøåíü ãðóáî ñìàðóâàëè ¿õ âñå ìàñëîì, ÿêîãî ìàëè äîâîë³. Âåñíîþ ñ³ÿëè òàêîæ îðê³ø. Öå áóëà òâåðäà êóëüòóðà, ÿêó òÿæêî áóëî ðîçêóñèòè çóáàìè ³ ìóêà ç îðê³øó ìàëà ñìàê ìóêè ç ïøåíèö³. Áóäó÷è â Ñâÿòêîâ³é ÷åðåç 6 ë³ò (1929-35 ðîêè), óïðàâëÿâ ÿ é íà ìî¿é ïðèñàäèáí³é ä³ëÿíö³ ö³ âñ³, âèùå çãàäàí³ êóëüòóðè, à êð³ì öüîãî ïëåêàâ ÿ ùå é êîðìîâ³ áóðÿêè: ʳðøîãî ³äåàëè é ìàìóòè, ÿê³ íà äèâî ðîäèëèñü ó ìåíå äóæå âåëèê³, âàãîþ 5-6 êã, òàê ùî ðàéîí-
% íå ãîñïîäàðñüêå òîâàðèñòâî çàáèðàëî äåÿê³ ç íèõ íà âèñòàâó â ßñëî. Öèì áóðÿêàì ïðèãëÿäàëèñü ñâÿòêîâÿíå ³, âñë³ä çà ìíîþ, çà÷àëè ¿õ óïðàâëÿòè. Ç îçèìîãî çá³ææÿ ñ³ÿëè ñâÿòêîâÿíå ëèøåíü ïî ê³ëüêà àð³â æèòà ³ òî òàê: íà ïîëîíèí³, íà ÿê³é äèêî ðîñëè êàðëîâàò³ ñîñíîâ³ äåðåâà, âåñíÿíîþ ïîðîþ, îáòèíàëè âîíè ç öèõ äåðåâ ãàëóçêè (öå çâàëîñü: ïàñ³÷èëè), ÿê³ ëåæàëè òàê íà çåìë³ ÷åðåç ë³òî ³ äîáðå âèñîõëè. ³äòàê îñ³ííîþ ïîðîþ ïàëèëè ¿õ, çì³øóâàëè ìîòè÷êàìè ïîï³ë ç ãàëóçîê ç³ çåìëåþ, ñ³ÿëè æèòî ³ ðó÷íî ïðèâîëî÷óâàëè éîãî ãàëóçêàìè ç ÿë³âöÿ. Òàêå æèòî ðîäèëîñü äóæå ãàðíå, âèùå ÿê çâè÷àéíî, ñòåáëî áóëî ãðóáå é ñèëüíå, à ùî íàéâàæí³øå: ÷èñòåíüêå, áåç í³ÿêîãî áóðÿíó. Àëå ï³ñëÿ æèòà, íà öüîìó ïîë³, íå óäàâàëàñü âæå í³ÿêà êóëüòóðà, íàâ³òü íåâèáàãëèâèé â³âñèê. Õî÷ ñâÿòêîâÿíå ìàëè äóæå ìàëî óïðàâíîãî (îðíîãî) ïîëÿ, àëå çà öå ìàëè âîíè äîâîë³ ïàñîâèñüê (ïîëîíèí), ëóê ³ ë³ñ³â. ² òîìó äåðæàëè âîíè ìíîãî ðîãàòî¿ õóäîáè, ìàëè äîâîë³ ìîëîêà, ñèðà é ìàñëà, ³ öå áóëî îñíîâîþ ¿õ æèòòÿ-áóòòÿ. Çèìîâîþ ïîðîþ âîçèëè âîíè îïàëîâå äåðåâî ç³ ñâî¿õ ë³ñ³â äî ßñëà ³ òàì çáóâàëè éîãî ïî 40 çîëîòèõ çà 1 ñàã = 4 ñêëàäîìåòðè, ùî ñòàíîâèëî, ÿê íà ö³ ÷àñè, ãàðíèé ïðèáóòîê. Íàêîëè õòîñü íå ìàâ ñâîéîãî âëàñíîãî äåðåâà, òî êóïóâàâ éîãî ó ì³ñöåâèõ ë³ñàõ ãðàôà Ñêøèíñüêîãî ïî 810 çîëîòèõ çà ãîòîâèé ñàã, â³ç éîãî ó ßñëà ³ òàì ïðîäàâàâ éîãî çà âèùå çãàäàíó ö³íó. Õàòè ñâÿòêîâÿí áóëè ÷èñò³, ÿñí³, ñâ³òë³, ïðîñòîð³, çâè÷àéíî î äâîõ ìåøêàëüíèõ ê³ìíàòàõ, êðèò³ ïåðåâàæíî ãîíòàìè. ͳêîëè íå íàð³êàëè ñâÿòêîâÿíå íà ñâîþ äîëþ. Âñå áóëè âîíè âåñåë³, æèòºðàä³ñí³, æâàâ³ é ðóõëèâ³. Íå ò³ëüêè ìîëîäü, àëå é ñòàðø³, ñêàêàëè âîíè ëåãîíüêî, íåìîâ îëåí³, ó ñâî¿õ êåðïöÿõ, ïî ã³ðñüêèõ ÿðàõ, âèñîêèõ âåðõàõ é ðîçëîãèõ ïîëîíèíàõ. Îñü òàêèìè îñòàëèñü ñâÿòêîâÿíå ó ìî¿é ïàìÿò³! 1945 ð. çàëèøèëè ñâÿòêîâÿíå, ç³ ñëüîçàìè â î÷àõ, ñâî¿ óëþáëåí³ ãîðè ³ ïåðåñåëèëèñü ó Ðàäÿíñüêó Óêðà¿íó, òà ðîçáðèëèñü ïî ð³çíèõ
ì³ñöåâîñòÿõ Äðîãîáèöüêî¿, Ëüâ³âñüêî¿ òà Ñòàí³ñëàâñüêî¿ îáëàñòåé.
ʳíöåâà çàââàãà
Ïðèéøîâøè íà Ëåìê³âùèíó äî Ñâÿòêîâî¿ ó 1929 ð., ïîì³ñòèâ ÿ ñåé÷àñ ó ëüâ³âñüê³é ïðåñ³ äîâøó ñòàòòþ ï³ä çàãîëîâêîì Ïðî ïàðàô³ÿëüí³ é øê³ëüí³ õðîí³êè, ÿêîþ õîò³â ÿ çàîõîòèòè ñâÿùåíèê³â é ó÷èòåë³â, ÿê³ æèëè é ïðàöþâàëè íà ñåë³, äî óâàæíîãî é ñîë³äíîãî âåäåííÿ ïàðàô³ÿëüíèõ é øê³ëüíèõ õðîí³ê ó ¿õ ñåëàõ, çàïîäàþ÷è ñïîñ³á ³ âêàç³âêè, ÿê âåñòè çãàäàí³ õðîí³êè ³ ÿêà êîðèñòü ìîæå áóòè ó ìàéáóòíüîìó ç òàêèõ õðîí³ê äëÿ áóäó÷îãî ³ñòîðèêà íå ò³ëüêè Öåðêâè, àëå é íàøîãî íàðîäó âçàãàë³. Ïðî ùî çíàëèá ìè ñüîãîäí³ ïðî íàéäàâí³ø³ ÷àñè íà Óêðà¿í³ (íàâ³òü âæå â ³ñòîðè÷í³é äîá³), íàêîëèá íå áóëî Ïîâ³ñò³ âðåìåííèõ ë³ò? Íå çíàéøîâøè â Ñâÿòêîâ³é ïàðàô³ÿëüíî¿ õðîí³êè ïðî öå ñåëî, âçÿâñÿ ÿ ñåé÷àñ äî ç³áðàííÿ ð³æíèõ ìàòåð³ÿë³â ïðî ìèíóâøèíó öüîãî ñåëà ³ ïðîñë³äèâ ñóñ³äí³, ïàðàô³ÿëüí³ àêòè, äîêóìåíòè, ìåòðèêàëüí³ êíèãè, äåÿê³ ñóñ³äí³ ïàðàô³ÿëüí³ é øê³ëüí³ õðîí³êè (õî÷ òàêèõ áóëî ìàëî), ñâÿòê³âñüê³ ïàðàô³ÿëüí³ àêòè ³ ñâÿòê³âñüêó øê³ëüíó õðîí³êó, äåÿê³ âæå ïå÷àòàí³ ïðàö³, à âê³íö³, ïðèñëóõàâøèñü óâàæíî é êðèòè÷íî äî óñíîãî ïåðåäàííÿ ñâÿòêîâÿí, çà÷àâ ÿ ïèñàòè ïàðàô³ÿëüíó õðîí³êó ñåëà Ñâÿòêîâà, ïî÷àâøè â³ä ïåðøî¿ ìåí³ â³äîìî¿ ³ñòîðè÷íî¿ çâ³ñòêè ïðî öå ñåëî ó 1510 ðîö³. Ìîÿ ïðàöÿ íàä öåþ õðîí³êîþ òðèâàëà äîâîë³ äîâãî, öå º ê³ëüêà ë³ò, ³ çàê³í÷èëàñü ùîéíî ó 1935 ð., áî, êð³ì öüîãî, ìàâ ùå é ³íøó ïîâàæíó ïðàöþ, äî ÿêî¿ çîáîâÿçàëà ìåíå ìîÿ äóõîâíà âëàäà. ßêèõ 34 ðîêè ï³çí³øå, ï³ñëÿ ìîéîãî ïðèáóòòÿ ó Ñâÿòêîâó, âèáðàâñÿ ÿ ï³õîòîþ íà ìàíäðè ïî íàøîìó äóêëÿíñüêîìó äåêàíàò³, à â³äòàê é ïî ñóñ³äí³õ äåêàíàòàõ: ãîðëèöüêîìó, ãðèá³âñüêîìó, à ÷àñòè÷íî é ïî ìóøèíñüêîìó ³ ä³éøîâ àæ äî Êðèíèö³. ϳä÷àñ öèõ ìàíäð³â â³äâ³äàâ é ÷èñåëüíèõ ñâÿùåíèê³â ³ äåÿêèõ ó÷èòåë³â, òà ïåðåêîíàâñÿ, ùî äåÿê³ ç íèõ âåëè ïàðàô³ÿëüí³ é øê³ëüí³ õðîí³êè ³ òî ìåíøå-á³ëüøå, ïî âêàç³âêàì, ÿê³ ÿ, ñâîéîãî ÷àñó, çàïîäàâ ó ïðåñ³.
& ³äòàê, íà ï³äñòàâ³ ì ñâÿòê³âñüêî¿ ïàðàô³ÿëüíî¿ õðîí³êè, íàïèñàâ ÿ Ïðè÷èíêè äî ³ñòî𳿠ëåìê³âñüêîãî ñåëà Ñâÿòêîâà (äàëåêî á³ëüø³ îáºìîì, ÿê ö³, ùî òåïåð äîëó÷àþ) ³ âèñëàâ ¿õ, ìàáóòü ó 1938 ð. äî ïåðåãëÿíåííÿ áóâøîìó ó÷èòåëåâ³ ñåëà Ñâÿòêîâà, Æâ³ðèêîâ³ Îñèïîâ³, ç ÿêèì ÿ ðàçîì ê³ëüêà ë³ò æèâ ó Ñâÿòêîâ³é, à ÿêèé äîâøå â³ä ìåíå òàì ïåðåáóâàâ ³ äîáðå çíàâ òàìîøí³ â³äíîñèíè. (Çãàäàíèé ó÷èòåëü áóâ â³äòàê øê³ëüíèì ³íñïåêòîðîì, à âê³íö³, çà Ðàäÿíñüêî¿ Âëàäè, äèðåêòîðîì ó÷èòåëüñüêîãî ³íñòèòóòó ó Ëüâîâ³, äå é äàëüøå òàì ïåðåáóâຠíà åìåðèòóð³). Ïåðåãëÿíóâøè ö³ Ïðè÷èíêè, ïîðàäèâ â³í ìåí³ ïîì³ñòèòè ¿õ ó ÿêîìóñü ë³òåðàòóðíî-íàóêîâîìó æóðíàë³ ³ âîíè îïèíèëèñü ó ðåäàêö³¿ ˳òåðàòóðíî-íàóêîâîãî ³ñíèêà ó Ëüâîâ³, çâ³äêè ïîâ³äîìëåíî ìåíå, ùî áóäóòü ïå÷àòàí³ 1939 ð. Îäíàê çàéøëà äðóãà ñâ³òîâà â³éíà ³ ìî¿ Ïðè÷èíêè íå ïîáà÷èëè äåííîãî ñâ³òëà. Àëå ÿêàñü ëþäèíà, ï³ä ïñåâäîí³ìîì çäàºòüñÿ ßðîñëàâè÷ (÷è íå îñòàíí³é ïàðîõ ç³ Ñâÿòêîâî¿ Âàñèë³ÿíèí?) îãîëîñèëà ìàëåíüêîþ áðîøóðêîþ (íàçâè ö³º¿ áðîøóðêè óæå íå ïàìÿòàþ), äîâîë³ íåñêëàäíî ³ áåç çâÿçêó, áåç ìîéîãî â³äîìà é ïîçâîëåííÿ (íå
ïîêëèêóþ÷èñü íàâ³òü íà ìîþ ñâÿòê³âñüêó õðîí³êó) âè¿ìêè ç öå¿ õðîí³êè, ÿêà, ìàáóòü, óæå çàòðàòèëàñü, áî âñ³ ñâÿòêîâÿíå ïåðåñåëèëèñü ó Ðàäÿíñüêó Óêðà¿íó, à ùî ñòàëîñü ç ìåòðèêàëüíèìè êíèãàìè, àêòàìè ³ ç ìîºþ õðîí³êîþ, öüîãî íå çíàþ ³ ïðî öå í³ãäå íå ìîæó äîâ³äàòèñü. dz âñ³õ, ïåðåãëÿíåíèõ ìíîþ, ïàðàô³ÿëüíèõ é øê³ëüíèõ õðîí³ê Ëåìê³âùèíè, íàéö³íí³øîþ ââàæàþ ïàðàô³ÿëüíó õðîí³êó ñåëà Ãðàáó (ïîíàä 500 ñòîð³íîê âåëè÷èíè øê³ëüíîãî çîøèòà), ÿêó íàïèñàâ ïàðîõ Ãðàáó î. Çèíîâ³é Ôëþíò, â ÿê³é âè÷åðïóþ÷î ïðåäñòàâèâ íå ëèø ìèíóâøèíó Ãðàáó, àëå, ÿê ñó÷àñíèê ³ íàî÷íèé ñâ³äîê, âàæí³ø³ ïî䳿 â ÿñåëüñüêîìó ³ ãîðëèöüêîìó ïîâ³òàõ òà íà Ëåìê³âùèí³ âçàãàë³, ÿê³ òî ïî䳿 çáóëèñü òàì ï³ñëÿ ðîçïàäó Àâñòð³¿. Öþ õðîí³êó íàëåæàëî á â³äøóêàòè, áî âîíà ìîæå áóòè äîáðèì ïðè÷èíêîì äî çàäóìàíîãî ôîëüêëîðíî-åòíîãðàô³÷íîãî çá³ðíèêà ï³ä çàãîëîâêîì Ëåìêè. Ïðèì³òêà: ðóêîïèñ ñòàòò³ Ä. Ñòóïàêà çáåð³ãàºòüñÿ â Àðõ³â³ ïðè Ôóíäàö³¿ äîñë³äæåííÿ Ëåìê³âùèíè ó Ëüâîâ³.
'
Ðîìàí Ëóáê³âñüêèé, ïîåò, ëàóðåàò Íàö³îíàëüíî¿ ïðå쳿 ³ìåí³ Òàðàñà Øåâ÷åíêà
IJÀËÎà ÍÀ ̲ÑÖ² ²ÒÖ²ÂÑÜÊί ÕÀÒÈ Ó ÑÂßÒÊÎÂ²É ÂÅËÈÊ²É Àíäð³ºâ³ Òàâïàøó Ìè ïëåìÿ íåçÿñîâàíå? ³äçåìêè Ïðàêîðåíÿ Áåñêèä³â ³ Êàðïàò? ×îìó íàñ äîëÿ âîäèòü íàïîòåìêè? ×îì ð³äíèé êðàé íàì ðàä ³ ìîâ íå ðàä?
Âîíè âîäè øóêàþòü. Äîðîãî¿ Æèâèëüíî¿, ñïàñåííî¿ âîäè. Ìè, áðàòå ì³é, ñèíè, à íå ³çãî¿, Íàì çàêâ³òóþòü áàòüê³âñüê³ ñàäè,
×îìó, ñèíîâå Ëåìêîâèíè, ëåìêè, Íå ìàºì òóò çåìë³, ëèø öâèíòàð³, Ñêëàäàºìî êàëþæíèöü îáåðåìêè  êàïëè÷êàõ, äå ìîëèëèñü ìàòåð³?
Àáè ïðîïàëè äóìè íåâåñåë³, ßê ïîï³ë ó çåëåí³é ìóðàâ³, Ùîá ñïîêîíâ³÷í³ ëåìê³âñüê³ îñåë³ Ó ñïîìèíàõ ñì³ÿëèñü, ìîâ æèâ³,
² ðàç íà ð³ê çáèðàþ÷èñü ó Æäèí³, Æäåìî òîãî, ùî íàñ óæå íå æäå, Áî íàø³ ïîðóéíîâàí³ ñâÿòèí³ Ïîçàòîïëÿëî ëèñòÿ ìîëîäå...
À âóãëèêè, ùî ïðèñêàþòü ³ç âàò³ð, Îêðîïëþâàëè çîëîòèì äîùåì; Íåõàé áëàãîñëîâèòü íàñ Áîæà Ìàò³ð, Êîòðó ìè Óêðà¿íîþ çîâåì,
Î áðàòå ì³é, çàìèñëåíèé âî ñêîðá³, Òâî¿ äóìêè, ìîâ äçâîíè, â ñåðöå áþòü. Ö³ ãîðè, ÿê âåðáëþäè îäíîãîðá³, Êð³çü ì³ðàæ³ ìèíóâøèíè áðåäóòü.
Ùîá ìè ïëåêàëè â ÷èñò³ì ñåðö³ ìð³þ, Òâîðèëè ä³ëî ìóäðå ³ ñâÿòå. ... Ïîñòàâ õðåñòà íà êàìåí³, Àíäð³þ, Õàé äåðåâî êð³çü êàì³íü ïðîðîñòå.
Âîçðàäóºòüñÿ â³÷íèé, ïåðâîçäàííèé Öåé äåíü, öåé ñâ³ò, ùî êàæå íàì: æèâè! ² ìîâ ñâÿòèé Àïîñòîë Ïåðâîçâàííèé Ìîëèòâîþ ñåé êðàé áëàãîñëîâè. 17.05.2001
ßáëóíÿ îò÷îãî äîìó ó Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é. 2002 ð.
!
²âàí ÙÅÐÁÀ ÊÎÐÎÒÊÈÉ ÍÀÐÈÑ ÏÐÎ ²ÑÒÎÐ²Þ ÑÅËÀ ÑÂßÒÊÎÂÀ ÂÅËÈÊÀ Ëåìê³âùèíà êðàé áåçìåæíî¿ êðàñîòè çîëîòîâåðõèõ Áåñêèä³â, áèñòðîâîäíèõ ð³ê ³ ïîò³÷ê³â, ïàõó÷èõ êâ³ò³â ³ çåëåíèõ òðàâ, âåñåëîãî ñï³âó ïòàõ³â òåðèòîð³ÿ íà äåñÿòü òèñÿ÷ êâàäðàòíèõ ê³ëîìåòð³â, ùî ðîçêèíóëàñü â³ä Îñëàâèö³ é Ñÿíó íà ñõîä³ äî Ïîïðàäó é Äóíàéöÿ íà çàõîä³. Ö³ çåìë³, ñïîêîíâ³êó çàñåëåí³ àâòîõòîíàìè ëåìêàìè, áóëè ñïëþíäðîâàí³ âùåíò àêö³ºþ ³ñëà ó 1947 ð. ßê íàñë³äîê çíèêëè ç êàðòè ö³ë³ ñåëà, à äåÿê³ ëèøå ñüîãîäí³ ïî÷èíàþòü ïîòðîõè â³äðîäæóâàòèñÿ. Òàêèì º ³ Ñâÿòêîâà Âåëèêà ó êîëèøíüîìó ßñåëüñüêîìó ïîâ³ò³ Ðåñïóáë³êè Ïîëüùà. Ñåëî ðîçêèíóëîñÿ âçäîâæ ð³÷êè Ñâ³ðæ³âêè ³ç çàõîäó äî ï³âäåííîãî ñõîäó ó êîòëîâèí³ ã³ð Êîëÿíèí, Îñòðåøà, Ìàãóðà, Ìàéäàí, Ìàðåøêà, Óãåðåñ òà Êè÷åðà. Ñóñ³äí³ ñåëà Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà, Âîë³âåöü, Ñâÿòêîâà Ìàëà, Êîòàíü, Äîøíèöÿ òà ßâ³ðÿ. Çâ³äêè ï³øëà íàçâà ñåëà, íå âäàëîñü âèÿñíèòè, ÿê òàêîæ íå âñòàíîâëåíî äàòè çàñíóâàííÿ ñåëà ³ ïåðøèõ éîãî ïîñåëåíö³â. Íàðîäí³ ïåðåêàçè ñâ³ä÷àòü, ùî ïåðøèìè ïîñåëåíöÿìè Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿ áóëè ëþäè, ùî ïðèáóëè ç ï³âäåííèõ ñõèë³â Êàðïàò. Òà ÿê áè òàì íå áóëî, Ñâÿòêîâà Âåëèêà º îäíèì ³ç íàéñòàð³øèõ ñ³ë, ùî ³ñíóâàëè â Êàðïàòàõ óæå â Õ²V ñòîë³òò³. Íåëåãêî áóëî ïåðøèì ïîñåëåíöÿì âèêîð÷îâóâàòè ë³ñè, âèáîðþâàòè ñîá³ ó ïðèðîäè ðîäþ÷èé êëàïòèê çåìë³, ÿêèé çãîäîì ïðèãëåä³âñÿ âåëèêèì çåìëåâëàñíèêàì. Óæå 1510 ðîêó ñåëî ñòàëî âëàñí³ñòþ À. Ñòàäíèöüêîãî é àäì³í³ñòðàòèâíî íàëåæàëî äî Á³öüêîãî ñòàðîñòâà. Íà òîé ÷àñ ó Ñâÿòêîâ³é áóëî âæå 10 ãîñïîäàðñòâ, îäíà ðîäèíà áåççåìåëüíà ³ ñîëòèñòâî. Íåäîâãî ñåëî áóëî âëàñí³ñòþ À. Ñòàäíèöüêîãî. Íåçàáàðîì éîãî ïåðåäàëè ïîì³ùèêîâ³ Êîõàíîâñüêîìó, çãîäîì êíÿçþ Ëþáîìèðñüêîìó. Âîëîäàð³ íàäàëè íàñåëåíîìó ïóíêòó ïåâí³ ïðèâ³ëå¿, à òàêîæ íàä³ëèëè ñåëÿí â³äïîâ³äíèìè îáîâÿçêàìè. Çàâåäåíî
áóëî ïàíùèíó àæ äî 1848 ð. Íåëåãêî æèëîñü ñåëÿíàì. Îðíèõ çåìåëü áóëî îáìàëü. ѳÿëè ïåðåâàæíî îâåñ, ÿ÷ì³íü, îðê³ø, ñàäèëè êàðòîïëþ, êàïóñòó. Ó ñåë³ áóëî áàãàòî ïàñîâèñüê ³ ëóê. Òîìó ñåëÿíè äåðæàëè ÷èìàëî âåëèêî¿ ðîãàòî¿ õóäîáè, áî òâàðèííèöòâî ãîëîâíà ëàíêà ¿õ ãîñïîäàðñòâà. Âèïàñàëè õóäîáó ãîëîâíèì ÷èíîì çà ãîðîþ ó êåðóíêó äî Êðîêîâíîãî ³ Çàâåçëÿ. Âèãàíÿëè òåëÿò, ÿë³âîê, áè÷ê³â, îâåöü òà íåä³éíèõ êîð³â íà òîëîêó íà ö³ëå ë³òî. Äëÿ õóäîáè ñïåö³àëüíî ïîáóäóâàëè ñòîÿíêè, êóäè çàãàíÿëè ¿¿ íà í³÷. ͳõòî íà êëþ÷ äâåðåé ñòîÿíêè íå çàìèêàâ ³ í³õòî õóäîáè íå êðàâ. Òàê áóëî àæ äî âîºííèõ 19401945 ðîê³â. Òàê³ ñòîÿíêè ìàëè, çîêðåìà, ãîñïîäàð³ ². Ìàéõðè÷, ². Ïåëåø, À. Êàðïëÿê, ². ʳâêî, À. Ðóñèí, ². Ãîâäà, ². Òàâïàø, À. Ãðàöîíü, À. Ôèëÿê ³ ³í. Ãàðíîþ áóëà öåðåìîí³ÿ âèãîíó íà òîëîêó õóäîáè ï³ñëÿ Ñâ. Þð³ÿ íà ö³ëå ë³òî. Íà ïîäâ³ð¿ ãîñïîäèíÿ îáõîäèëà õóäîáó ³ îáêóðþâàëà ¿¿ äèìîì ñâÿ÷åíîãî ç³ëëÿ, êðîïèëà ñâÿ÷åíîþ âîäîþ é âèðÿäæàëà äîíå÷êó ÷è ñèíà-ïàñòóõà ç õë³áîì òà ìàñëîì ó òîðáèíö³. Òàêà æ ïðèáëèçíî öåðåìîí³ÿ â³äáóâàëàñü, êîëè ï³çíî âîñåíè ïîâåðòàëàñü õóäîáà äîäîìó. Äîäàòêîâî çàéìàëèñÿ ñåëÿíè ë³ñîðîçðîáêàìè. Óñêëàäíþâàëî ¿õíº æèòòÿ â³ääàëåííÿ Ñâÿòêîâî¿ â³ä ì³ñò, áî äî íàéáëèæ÷îãî ì³ñòå÷êà Çìèãîðîäà áóëî 18 êì, à äî ïîâ³òîâîãî ßñëà 35 êì. Òà ùå ñë³ä äîäàòè, ùî íà øëÿõó ÷åðåç Ñâÿòêîâó Ìàëó é Êîòàíü äî Çìèãîðîäà ïîòð³áíî áóëî äâà ðàçè äîëàòè óáð³ä äîâîë³ âåëèêó ð³÷êó Âèñëîêó. Íå çàâæäè ìîæíà áóëî ¿¿ ïåðå¿õàòè ÷åðåç ïîâåí³, îñîáëèâî âåñíîþ ï³ñëÿ òàíåííÿ ñí³ã³â àáî âë³òêó ï³ñëÿ çëèâ, à äîðîãà ïîï³ä ãîðó Êîëÿíèí ÷åðåç ë³ñ íàâïðîñòåöü äî Äîøíèö³ áóëà ñòð³ìêîþ, íèùåíîþ ÷àñòî äîùîâèìè âîäàìè, òîæ íå ìîæíà áóëî ïåðåâåçòè âåëèêèé âàíòàæ íà ô³ðàõ
! òàêîþ ïîãàíîþ äîðîãîþ. Âîçèëè äî Çìèãîðîäà ïåðåâàæíî äðîâà. Îñíîâíîþ òÿãëîâîþ ñèëîþ áóëè âîëè. Íà êîíåé ïåðåéøëè óæå ï³ñëÿ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Äî óñ³õ òðóäíîù³â äîäàâñÿ ùå ñîö³àëüíèé ³ íàö³îíàëüíèé ãí³ò ñåëÿí ç áîêó ïîëüñüêî¿ øëÿõòè. Ñåëÿíè âò³êàëè â ë³ñè, ñòâîðþâàëè çàãîíè îïðèøê³â, ï³äí³ìàëèñü íà áîðîòüáó ïðîòè ïîëüñüêî¿ øëÿõòè. Ó 16491650 ðð. ï³ä âïëèâîì íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíî¿ â³éíè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó íà ÷îë³ ç Á. Õìåëüíèöüêèì íà òåðèòî𳿠Ëåìê³âùèíè ðîçãîðíóâñÿ âåëèêèé ñåëÿíñüêèé ðóõ. Ñåëÿíè Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿, Ñâ³ðæîâî¿ Ðóñüêî¿, Ïåðåãðèìêè òà ³íøèõ ñ³ë ö³ëèìè çàãîíàìè éøëè äî îïðèøê³â, àêòèâíî âêëþ÷àëèñÿ ó íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíó áîðîòüáó. Àëå ïîïðè ð³çí³ òðóäíîù³ ñåëî âèæèâàëî é ïîñòóïîâî ðîçâèâàëîñÿ. Òðîõè ëåãøå ñòàëî æèòè ñåëÿíàì ï³ñëÿ 1772 ð., êîëè Ëåìê³âùèíà îïèíèëèñü ï³ä âëàäîþ Àâñòð³¿. Ñåëÿíè ìàëè çìîãó âèðóøàòè íà ï³âäåíí³ ñõèëè Êàðïàò ó Ñëîâà÷÷èíó, à òî é Óãîðùèíó, îñîáëèâî íà æíèâà, é çàðîáëÿòè çà ñâîþ ïðàöþ ïøåíèöþ. Êóïóâàëè òàêîæ ìàëèõ áè÷ê³â çà äîñòóïíîþ ö³íîþ, ¿õ çãîäîì âèïàñàëè íà âåëèêèõ âîë³â ³ ïðîäàâàëè íà ÿðìàðêàõ ó Çìèãîðîä³, Îñ³êó, Ãîðëèöÿõ ÷è ßñë³. Òÿæêèìè, ìàéæå òðàã³÷íèìè äëÿ ñåëÿí, âèÿâèëèñü 18301873 ðð. Ó ñåë³ ÷îòèðè ðàçè ñïàëàõóâàëà åï³äåì³ÿ õîëåðè, òðè÷³ ï³ñëÿ çàñóõ ³ ñëüîòëèâèõ ðîê³â âåëèêèé ãîëîä, à ï³ñëÿ äóæå ñóâîðî¿ çèìè 1845 ðîêó áóëà ïîâ³íü. Ìåäè÷íîãî îáñëóãîâóâàííÿ íå ³ñíóâàëî, áî é ë³êàð³â íå áóëî. Ëþäè ðÿòóâàëèñÿ íàðîäíîþ ìåäèöèíîþ. Âèæèâàëè íàéñèëüí³ø³, àëå âèæèâàëè. Òÿæêå åêîíîì³÷íå ñòàíîâèùå ïðèìóøóâàëî ñåëÿí åì³ãðóâàòè çà îêåàí ³ øóêàòè çàðîá³òêó. Òà íå âñ³ì ï³äâåðòàëàñü äîáðà ïðàöÿ, ëèøå îêðåìèì âäàâàëîñü çàðîáèòè ñÿêèé-òàêèé ãð³ø ³ ïîâåðíóòèñÿ, é ïîë³ïøèòè ñâîº åêîíîì³÷íå ñòàíîâèùå. Ñâÿòêîâÿíè áóëè âåëèêèìè òðóäîëþáàìè, ëþäüìè âèñîêî¿ ìîðàë³ é õðèñòèÿíñüêî¿ â³ðè, òÿãíóëèñü äî îñâ³òè. Ó 1757 ðîö³ ïîáóäóâàëè ãàðíó öåðêâó ñâ. Àðõàíãåëà Ìèõà¿ëà, ÿêà ñòî¿òü ïî ñüîãîäí³øí³é äåíü (ïåðåòâîðåíà íà êîñòåë ï³ñëÿ 1947 ð.).
1840 ðîêó ó ñåë³ çàñíîâàíà ïàðàô³ÿëüíà øêîëà, à ïåðøèì ó÷èòåëåì áóâ äÿê Äìèòðî Õîâàíñüêèé. Ó 1858 ð. â÷èòåëþâàâ ó Ñâÿòêîâ³é Îëåêñ³é Ãóòàðà. Ñåðåä ï³çí³øèõ â÷èòåë³â Çàõàð³é Ñòàí÷àê, êîòðèé ïî÷àâ âåñòè øê³ëüíó õðîí³êó. Ïàðîõàìè ó ïàðàô³¿ Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿, ÿêà îáºäíóâàëà Ñâÿòêîâó Âåëèêó, Ñâÿòêîâó Ìàëó òà Ñâ³ðæîâó Ðóñüêó, äîâøèé ÷àñ áóëè: î. Ï. Êàëàìóíåöüêèé, î. Ä. Ñòóïàê, î. Ï. Øóôëàä. Îñòàíí³ì î. Â. Áàðîäàéêî. Ó 1927 ð. Ñâÿòêîâà Âåëèêà ïðèéíÿëà ïðàâîñëàâÿ, ³ íåïîäàë³ê ãðåêî-êàòîëèöüêî¿ öåðêâè áóëî ïîáóäîâàíî òèì÷àñîâó ïðàâîñëàâíó êàïëèöþ (çâàíó ÷àñîâíåþ), ÿêà òàê ³ çàëèøèëàñü äî âèñåëåííÿ ëåìê³â ç³ Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿ ó 1945 ðîö³. Ïðàâîñëàâíèìè ïàðîõàìè äîâøèé ÷àñ áóëè î. ². Êðèíèöüêèé, î. Â. Ïàøêåâè÷. Îñòàíí³é, î. Ì. Êóõàðóê, âè¿õàâ ç³ ñâÿòêîâÿíàìè â Óêðà¿íó ³ ïîñåëèâñÿ ó Õàðê³âñüê³é îáëàñò³. 1882 ðîêó ó Ñâÿòêîâ³é áóëî ïîáóäîâàíî ïåðøó äåðæàâíó øêîëó, äåðåâÿíó, ÿêà çáåðåãëàñü äî 1948 ð. Ïåðøèì ó÷èòåëåì ó ö³é øêîë³ áóâ Àíàòîëü Ïðèñëîïñüêèé. Ðîêè éøëè, çì³íþâàëèñÿ â÷èòåë³, àëå øêîëà ïðîäîâæóâàëà ³ñíóâàòè. Îñîáëèâîãî ðîçêâ³òó íàáóëà øêîëà ó 19221933 ðð., êîëè òóò ïðàöþâàâ íà ïîñàä³ êåð³âíèêà øêîëè Îñèï Çâ³ðèê ç³ ñâîºþ äðóæèíîþ ªâîþ Çâ³ðèê ç äîìó Ñîáîëåâñüêèõ âèõ³äö³ ³ç ëåìê³âñüêîãî ñåëà Êîñòàð³âö³ íà Ñÿíî÷÷èí³. Çíà÷íó øêîäó ïðèíåñëà Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é Ïåðøà ñâ³òîâà â³éíà. Àâñòð³éñüê³ â³éñüêà, â³äñòóïàþ÷è, ñïàëèëè ïîëîâèíó ñåëà â³ä Ñâÿòêîâî¿ Ìàëî¿ àæ äî øêîëè. Ó çâÿçêó ç âåëèêèìè òðóäíîùàìè, ÿê³ âèíèêëè âíàñë³äîê âîºííèõ ëèõîë³òü, ëþäè ïîêèäàëè çãàðèùà ñâî¿õ õàò, âò³êàëè ç ðîñ³éñüêèìè â³éñüêàìè íà ñõ³ä ³ îñ³äàëè àæ ó Ðîñòîâ³-íà-Äîíó. Òóò âîíè ïåðåáóëè ðîêè àæ äî çàê³í÷åííÿ â³éíè, áóëè êèíóò³ íàïðèçâîëÿùå, òåðï³ëè íóæäó é ãîëîä. Áàãàòî ç íèõ ó ïîøóêàõ ïðàö³ ðîç¿õàëèñü ïî Óêðà¿í³ é Ðîñ³¿ é òàì çàëèøèëèñü. Ðåøòà ç âåëèêèìè òðóäíîùàìè, òóæà÷è çà ð³äíèì êðàºì Ëåìê³âùèíîþ òà ñâîºþ óëþáëåíîþ Ñâÿòêîâîþ, çãîäîì ïîâåðíóëèñü ó ñåëî íà çãàðèùà ð³äíèõ õàò. Àâñòð³éö³ ï³-
! äîçðþâàëè ñâÿòêîâÿí ó ñï³âïðàö³ ç ðîñ³éñüêèìè â³éñüêàìè, ÷èìàëî ëþäåé çààðåøòóâàëè, à òàêèõ, ÿê Àíäð³é Êîëäðà, Ãðèöü Êîëäðà, Ìèõàéëî Ëàáèê, êèíóëè ó êîíöòàá³ð â Òàëåðãîô³, äå ò³ çàçíàëè òîðòóð. ϳñëÿ ðîçïàäó Àâñòðî-Óãîðñüêî¿ ³ìïå𳿠ïî Ïåðø³é ñâ³òîâ³é â³éí³ ó 1918 ð. ï³ä âïëèâîì ðåâîëþö³éíèõ ïîä³é ó Ðîñ³¿, ïðîãîëîøåííÿ íåçàëåæíî¿ Óêðà¿íñüêî¿ Íàðîäíî¿ Ðåñïóáë³êè 22 ñ³÷íÿ 1918 ðîêó òà ïðîãîëîøåííÿ 1 ëèñòîïàäà 1918 ðîêó Çàõ³äíîóêðà¿íñüêî¿ Íàðîäíî¿ Ðåñïóáë³êè íà óêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ, ùî áóëè ï³ä àâñòð³éñüêî-óãîðñüêèì âîëîä³ííÿì, ó ò³ì ÷èñë³ ³ íà Ëåìê³âùèí³, ðîçãîðíóâñÿ ðóõ çà ñàìîâèçíà÷åííÿ. Íå çàëèøèëàñü îñòîðîíü öèõ âàæëèâèõ ïîë³òè÷íèõ ïîä³é ³ Ñâÿòêîâà Âåëèêà. 17 ëèñòîïàäà 1918 ðîêó ó ñåë³ â³äáóëîñÿ â³÷å. Ç óñ³õ íàâêîëèøí³õ ñ³ë Ãðàáó, Îæèííî¿, Ðîçòàíü, Êîòàíü, Äîøíèö³, ßâ³ðÿ, Áîðòíîãî, Âîë³âöÿ íà ô³ðàõ ³ ï³øêè çáèðàëèñü ëþäè. Ñòâîðèëè Íàðîäíó Ðàäó òà óõâàëèëè ñòâîðèòè Ëåìê³âñüêó Íàðîäíó Ðåñïóáë³êó. Ïîëüñüê³é âëàä³ íå ñïîäîáàëàñü òàêà óõâàëà, áóëî çààðåøòîâàíî ê³ëüêîõ ñâÿòêîâÿí ³ ë³êâ³äîâàíî Íàðîäíó Ðàäó òà Ëåìê³âñüêó Íàðîäíó Ðåñïóáë³êó. Íåëåãêèìè âèäàëèñÿ ïåðø³ ðîêè ï³ñëÿ â³éíè. Íå áóëî ÷èì çàñ³ÿòè ³ çàñàäèòè çåìëþ. Áðàêóâàëî òÿãëîâî¿ ñèëè çîðàòè çåìëþ. Ëþäè âèæèâàëè, ÿê ìîãëè, àëå ïîâîë³ â³äáóäîâóâàëè ñåëî, ñòàâèëè ³ç ðó¿í íà íîãè, äîïîìàãàëè îäí³ îäíèì, ñï³ëüíî äîëàþ÷è ëèõîë³òòÿ â³éíè. Åêîíîì³÷íå ñòàíîâèùå ñåëÿí áóëî âêðàé âàæêèì. ¯õíº æèòòÿ íå ïîë³ïøóâàëîñü, íàâïàêè ç êîæíèì äíåì ïîã³ðøóâàëîñü. Íàñåëåííÿ çá³ëüøóâàëîñü, ïðè ñàíàö³éí³é Ïîëüù³ âè¿çä çà îêåàí áóâ çàêðèòèé, çàðîáèòè ãðîøà íå áóëî äå. Ç ïðèõîäîì äî ñåëà óæå çãàäóâàíîãî â÷èòåëÿ Îñèïà Çâ³ðèêà ó 1923 ðîö³ ñïðàâè ó ñåë³ ï³øëè òðîõè íà êðàùå. Çàâäÿêè éîãî ñòàðàííÿì ðîçãîðíóëàñü êóëüòóðíî-îñâ³òíÿ ðîáîòà. ϳä ÷àñ â³éíè øêîëà íå ïðàöþâàëà, ³ ìîëîäü ï³äðîñòàëà íåïèñüìåííîþ. Îñèï Çâ³ðèê ðàçîì ç äðóæèíîþ âçÿëèñÿ çà ë³êâ³äàö³þ íåïèñüìåííîñò³ ñåðåä äîðîñëîãî íàñåëåííÿ, îðãàí³çóâàëè äëÿ ìîëîä³ çàíÿòòÿ ç íàâ÷àííÿ ãðàìîòè ó âå÷³ðí³é ÷àñ. Äîäàòêîâî â ïîçàíàâ-
÷àëüíèé ÷àñ ïðàöþâàëè ç³ çä³áíèìè ó÷íÿìè, ï³äãîòîâëÿþ÷è ¿õ äî âñòóïó äî ã³ìíà糿. Ïåòðî Äðàíü çãîäîì áóâ íàéêðàùèì ìàòåìàòèêîì (òàê íàçâàâ Äðàíÿ éîãî â÷èòåëü ìàòåìàòèêè Òàäåé Ðîñòêîâè÷) ó Ïåðåìèøëüñüê³é ã³ìíà糿 é çàê³í÷èâ ¿¿ ç â³äçíàêîþ. Çâ³ðèêè ñòâîðèëè äðàìàòè÷íèé ãóðòîê òà õîð, ÿê³ âèñòóïàëè ç êîíöåðòàìè íà ð³çíèõ ñâÿòàõ, çîêðåìà íà â³äçíà÷åíí³ äàò íàðîäæåííÿ Ò. Øåâ÷åíêà, Ë. Óêðà¿íêè, ². Ôðàíêà, ². Êîòëÿðåâñüêîãî òà ³íøèõ êóëüòóðíèõ ä³ÿ÷³â Óêðà¿íè. Ïðàöÿ íàä ôîðìóâàííÿì íàö³îíàëüíî¿ ñâ³äîìîñò³ ñåëÿí éøëà äîâîë³ ñóòóæíî, ó ïðîòèñòîÿíí³ ç ìîñêâîô³ëüñòâîì, ÿêå ìàëî ãëèáîêå êîð³ííÿ ó Ñâÿòêîâ³é. Ïîðÿä ç êóëüòóðíî-îñâ³òíüîþ ðîáîòîþ Îñèï Çâ³ðèê íàìàãàâñÿ ïîëåãøèòè é åêîíîì³÷íå ñòàíîâèùå. Îðãàí³çóâàâ ó ñåë³ ÷èòàëüíþ, êîîïåðàòèâ, íàâêîëî ÿêîãî ãóðòóâàëèñü ëþäè. ×åðåç êîîïåðàòèâ ñåëÿíè ìîãëè ðåàë³çóâàòè íà ì³ñö³, íå âè¿æäæàþ÷è äî ì³ñòà, ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêó ïðîäóêö³þ, çîêðåìà ÿéöÿ, ìàñëî, ìÿñî. Îêð³ì òîãî, âîíè ìîãëè çà îòîâàðåí³ ãðîø³ òóò æå ïðèäáàòè òîâàðè ïåðøî¿ íåîáõ³äíîñò³: ñ³ëü, öóêîð, ãàñ, ñ³ðíèêè òîùî. Öå çíà÷íî ïîëåãøèëî æèòòÿ ñåëÿí. Íà ð³çíèõ çáîðàõ ÷ëåí³â êîîïåðàòèâó îáãîâîðþâàëèñü ïèòàííÿ ïîë³ïøåííÿ ðîäþ÷îñò³ ´ðóíò³â. ×åðåç êîîïåðàòèâ äîñòàâëÿëè â ñåëî ì³íäîáðèâà, ÿê³ ñåëÿíè ïî÷àëè çàñòîñîâóâàòè ó ñ³ëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâ³. Îêð³ì çâè÷íèõ ïîñ³â³â â³âñà, ÿ÷ìåíþ, îðê³øó, îäåðæóâàëè ãàðí³ âðîæà¿ îçèìîãî æèòà, ïøåíèö³. Çá³ëüøèëèñü ïîñ³âè êîíþøèíè íà â³ääàëåíèõ â³ä ñåëà ìàñèâàõ, ùî çàáåçïå÷óâàëî äîáðèé äîäàòêîâèé êîðì äëÿ âèãîäîâóâàííÿ âîë³â, ÿêèõ ìîæíà áóëî ïðîäàòè çà ãàðí³ ãðîø³ íà ÿðìàðêàõ Çìèãîðîäà, Îñ³êà, ßñëà àáî Ãîðëèöü. Áóëè ñïðîáè ñòâîðèòè â ñåë³ ñâîþ ìîëî÷àðíþ, ÿêà ïî÷àëà ïðàöþâàòè ó ãîñïîäàðÿ Ìèêîëè Äðàíÿ, àëå äîâãî íå ìîãëà âòðèìàòèñü ³ ñàìîë³êâ³äóâàëàñü. Ïðîìèñë³â ó Ñâÿòêîâ³é íå ³ñíóâàëî, çà âèíÿòêîì ñòóï íà ð³÷ö³ Ñâ³ðæ³âö³ ó íèæíüîìó ê³íö³ ñåëà, ÿê³ áóëè âëàñí³ñòþ Â. Êîâäðè. Íà íèõ òîâêëè ëüîí íà îë³þ, à òàêîæ ñóêíî íà ãóíüêè ç ïðÿæ³ îâå÷î¿ âîâíè. Ìàëî ñåëî äâîõ
!! êîâàë³â: Ï. Êàñè÷à òà À. Ðåøåòàðà, òðüîõ øåâö³â: ². Ô³ëþñà, Ëåøêà Õîìèêà òà Ïåòðà Õîìèêà, ìàéñòðà-áóä³âåëüíèêà À. Ôðèëÿêà. Íåäîâãî òðèâàëà äðóæíÿ ñï³âïðàöÿ Î. Çâ³ðèêà ç³ ñâÿòêîâÿíàìè. Éîãî ä³ÿëüí³ñòü íå ñïîäîáàëàñü ïîëüñüê³é âëàä³, ³ 1933 ðîêó ïàíñòâî Çâ³ðèê³â ïåðåâîäÿòü ó ãëèá Ïîëüù³ íà Ñàíäîìèðùèíó äëÿ äîáðà øêîëè. Íà ¿õ ì³ñöå ïðèçíà÷àþòü â÷èòåë³â-ïîëÿê³â, ÿêèì áàéäóæà äîëÿ ñâÿòêîâÿí. Àëå ïë³äíà ïðàöÿ Î. Çâ³ðèêà çàëèøèëà ãàðíèé çàñ³â: ñôîðìóâàâñÿ àêòèâ. Ïåòðî Äðàíü ï³øîâ íàâ÷àòèñÿ äî Ïåðåìèøëüñüêî¿ ã³ìíà糿, éîãî áðàò Ìèêîëà ñòàâ çàìîæíèì ãîñïîäàðåì. Äî àêòèâó Î. Çâ³ðèêà óâ³éøëè òàê³ ïîâàæí³ ãîñïîäàð³, ÿê: ². Ô³ëþñ, Ì. Ëàáèê, À. Ãðàöîíü, Ì. Äðàíü, ². Òàâïàø, ². Áàâîëÿê, Â. Áàâîëÿê, ². ʳâêî, ². Ïðî÷êî, À. Ìàéõðè÷ ³ áàãàòî ³íøèõ, ÿê³ ïðîäîâæóâàëè, íå çâåðòàþ÷è íà óòèñêè ç áîêó ïîëüñüêî¿ âëàäè, õîäèòè ï³ä ÷àñ гçäâÿíèõ ñâÿò ³ç êîëÿäîþ, ñï³âàòè óêðà¿íñüêèõ ï³ñåíü. Àëå ñòàâèòè êîíöåðòè ³ ïºñè óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ó øêîë³ çàáîðîíÿëîñü. Ç 1933 äî 1939 ðîêó ó øêîë³ ïðàöþâàëè ïîëüñüê³ â÷èòåë³, é íàâ÷àííÿ çä³éñíþâàëîñü âèêëþ÷íî ïîëüñüêîþ. Îñîáëèâå ì³ñöå ó ðîçâèòêó ñåëà çàéìàþòü òðèäöÿò³ ðîêè XX ñòîë³òòÿ. Öå áóëè ðîêè íàéêðàù³ çà âñþ ³ñòîð³þ, ðîêè ïåâíîãî åêîíîì³÷íîãî ï³äíåñåííÿ. Ïîâÿçàí³ âîíè ç äâîìà ïîä³ÿìè. Ïåðøà ç íèõ ïðîäîâæåííÿ áóäîâè øîñåéíî¿ äîðîãè â³ä Êîëÿíèíà äî Ñâÿòêîâî¿ Ìàëî¿, ÿêó íå âñòèãëè çàê³í÷èòè çà Àâñòð³¿. Äîðîãà ï³øëà ÷åðåç Ðåø³âêó äî ãîð³øíüîãî ê³íöÿ Ñâÿòêîâî¿ äî Äóÿâè, à ïîò³ì âíèç âçäîâæ ñåëà äî Ñâÿòêîâî¿ Ìàëî¿ é Âèñëîêè ó íàïðÿìêó äî Ðîçñòàíü. Äåðæàâà âèä³ëèëà íà áóä³âíèöòâî ïåâí³ êîøòè, ³ ëþäè ìàëè çìîãó òðîõè çàðîáèòè. Ïî-ïåðøå, äåðæàâà çàïëàòèëà ëþäÿì çà çåìëþ, ùî â³ä³éøëà íà äîðîãó, à öå áóëè ëþäñüê³ ïðèñàäèáí³ ãîðîäè, à ïî-äðóãå, äåðæàâà ïëàòèëà çà ïðàöþ íà áóä³âíèöòâ³ äîðîãè. Ó ðîáîòó âêëþ÷àëèñü ö³ëèìè ðîäèíàìè â³ä ìàëîãî äî âåëèêîãî, ç ô³ðàìè ³ áåç íèõ. Îäí³ êîïàëè ðîâè, ³íø³ âîçèëè ç ð³÷îê êàì³ííÿ, ðîçãîðòàëè éîãî, âàëüöÿìè âòðàìáîâóâàëè, é òàê óñå ïðîñóâàëîñü äóæå
øâèäêî. Ïîíàä 10 êì äîðîãè áóëî ïîáóäîâàíî çà òðè ðîêè (19351937). Çàâåðøèëîñü áóä³âíèöòâî äîðîãè ïðîêëàäåííÿì äåðåâÿíîãî ìîñòà ÷åðåç Âèñëîêó, ÿêèé çºäíàâ Ñâÿòêîâó Ìàëó ç Âåëèêîþ. Âêëþ÷àëèñÿ ó áóä³âíèöòâî äîðîãè ³ ñåëà Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà òà Ñâÿòêîâà Ìàëà øàðâàðêàìè. Êîæíîìó ãîñïîäàðñòâó áóëî äîðó÷åíî â³äïðàöþâàòè íà äîðîç³ ê³ëüêà äí³â. ³äêðèòòÿ öüîãî øëÿõó ïîï³ä Êîëÿíèí äî Çìèãîðîäà çíà÷íî ïîëåãøèëî æèòòÿ ëþäåé êîëèøíüîãî áåçäîð³ææÿ. Ëþäè ïî÷àëè ïîñò³éíî âîçèòè äðîâà äî Çìèãîðîäà, Îñ³êà, Æàâêîâè, ßñëà, à çà ïðèäáàí³ ãðîø³ êóïóâàëè òîâàðè ïåðøî¿ íåîáõ³äíîñò³, à òàêîæ çàðîáëÿâñÿ ãð³ø íà ñïëàòó ïîäàòê³â, ÿê³ áóëè âèñîêèìè é îáòÿæóâàëè ëþäåé, 5060 çëîòèõ íà ð³ê, ïëþñ äî òîãî ùå é ñòðàõóâàííÿ. Îêð³ì äðîâ, òåïåð óæå ñâÿòêîâÿíè, ñâÿòê³â÷àíè ³ ñâ³ðæîâÿíè âîçèëè äåðåâî ÿëèö³ é ñîñíè íà äîøêè ³ ïðîäàâàëè ¿õ íà ïàðîâîìó òàðòàêó ïåðåä Çìèãîðîäîì íà Ìèòàðö³. Ìàéæå â òîé ñàìèé ÷àñ ðîçïî÷àëàñü çåìåëüíà ðåôîðìà (êîìàñàö³ÿ) ó Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é. Ìîëîä³ ó ñåë³ áóëî áàãàòî. Òîæ ìàéæå êîæíîãî äíÿ â³äáóâàëèñÿ âåñ³ëëÿ. Áàòüêî â³äïóñêàâ ñèíîâ³ ÷àñòèíó ñâîãî ´ðóíòó, ³íøèé áàòüêî â³íóâàâ ñâîþ äî÷êó, â³äïóñêàþ÷è ¿é ÷àñòèíó çåìë³, à êîìàñàö³ÿ îáºäíóâàëà öå â îäíå ãîñïîäàðñòâî, é òàêèì ÷èíîì Ñâÿòêîâà çà äâà-òðè ðîêè çá³ëüøèëàñÿ óäâ³÷³. Çà ãîðîþ â Ðåø³âö³ âçäîâæ ð³êè Ðåø³âêè âèðîñëî äðóãå ñåëî. Òàêå æ ñåëî âèðîñëî é ó íàïðÿìêó äî ñ. Âîëîâåöü íà Êðîêîâíîìó. Ðîçêèíóëèñü õàòè ³ íà â³ääàëåíèõ ïîëÿõ àæ ï³ä ãîðè Êîëÿíèí òà Óãåðåñ. À îñê³ëüêè ëþäè çàðîáèëè òðîõè ãðîøåé íà ïðîêëàäàíí³ äîðîãè, òî ñïîðóäæåííÿ õàò éøëî äóæå øâèäêî. Íîâ³ áóäèíêè áóëè çíà÷íî êðàù³ çà ñòàð³. Ïîðóøóâàâñÿ ñòèëü áóäîâè. Òåïåð óæå æèòëîâèé áóäèíîê áóâ îêðåìî â³ä ñòîäîëè é ñòàéí³, íàêðèâàëè õàòè íå ò³ëüêè ñîëîìÿíèìè êè÷êàìè, àëå é áëÿõîþ òà äàõ³âêîþ. Çåìåëüíà ðåôîðìà íà÷åáòî ìàëà ïîëåãøèòè åêîíîì³÷íå ñòàíîâèùå ñåëÿí, à íàñïðàâä³ ïðèçâåëà äî ¿õíüîãî çóáîæ³ííÿ, áî êîëèñü äîñèòü âåëèê³ ãîñïîäàðñòâà ç 15-25 ãà
!" çåìë³ ðîçïàäàëèñü íà ìàë³ ïî 5-3 ãà. ßêùî êîëèñü ó âåëèêèõ ãîñïîäàðñòâàõ ëþäè ìàëè ïî ïàð³ êîíåé, 15-20 ãîë³â ðîãàòî¿ õóäîáè, òî òåïåð ñïðîìàãàëèñÿ íà îäíîãî êîíÿ òà ïàðó êîð³â. Êð³ì òîãî, ðîçêèäàí³ ïî ïîëÿõ õàòè ñòâîðèëè íîâ³ ïðîáëåìè äëÿ ëþäåé, ¿õ ãîñïîäàðñòâà îïèíèëèñü òåïåð íà áåçäîð³ææÿõ, â³ääàëåíèõ â³ä îñíîâíî¿ äîðîãè â ñåë³. Äîáðàòèñü ô³ðîþ äî äîðîãè ÷åðåç ëóêè ³ ïîëÿ áóëî ñêëàäíî, ä³òÿì â³äâ³äóâàòè øêîëó äàëåêî, à ÿêùî âçÿòè äî óâàãè ñí³ãîâó çèìó, òî äîáðàòèñü äî øêîëè ä³òÿì ïî ïîÿñ ó ñí³ãó áóëî íåìîæëèâî. Òà é äîðîñëèì äîáðàòèñÿ ó íåä³ëþ äî öåðêâè, ÷è äî êðàìíèö³, ÷è äî ì³ñòà çà òîâàðàìè ïåðøî¿ íåîáõ³äíîñò³ ñòàëî ïðîáëåìàòè÷íî. Ó 1938 ðîö³ ó Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é â³äáóëèñÿ âåëèê³ â³éñüêîâ³ ìàíåâðè. Óñå ñåëî áóëî çàéíÿòå ï³õîòèíöÿìè. Ëþäè òàêîæ òðîõè ï³äçàðîáèëè, áî ìàëè çìîãó ïðîäàâàòè ñèð, ìàñëî, ÿéöÿ, ìîëîêî, ÿê³ â³éñüêîâ³ ðàäî êóïóâàëè, à äëÿ ïîëüîâî¿ êóõí³ çàêóïîâóâàëè âîë³â, ñâèíåé. Äåñü ó ñåðïí³ óðî÷èñòèìè öåðåìîí³ÿìè â³äáóëîñÿ â³äêðèòòÿ çãàäóâàíîãî âæå ìîñòà ÷åðåç Âèñëîêó. ³éñüêîâèé îðêåñòð çàãðàâ ìåëîä³þ äåðæàâíîãî ã³ìíó Jeszcze Polska nie zgine³a, a êîìàíäóþ÷èé ìàíåâðàìè âèãîëîñèâ ïðîìîâó é óðî÷èñòî â³äêðèâ ì³ñò. ϳääàâ, îäíàê, êðèòèö³ áóäîâó äîðîãè íà Ðîçñòàíü, íàçâàâøè ¿¿ äîðîãîþ ï³ä êîðäîí äëÿ âîðîãà Ïîëüù³. Ëþäè æèëè ìèðíî, çàäîâîëüíÿëèñü ñâî¿ìè çäîáóòêàìè, àëå íå äîâãî ò³øèëèñü ïåâíèìè ïîë³ïøåííÿì åêîíîì³÷íîãî ñòàíîâèùà. Íàä ñâ³òîì íàâèñëè õìàðè Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, à ç íåþ é óñ³ ëèõîë³òòÿ, ÿê³ íå îáìèíóëè ³ Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿. Óæå ó æîâòí³ 1939-ãî ó ñåë³ ïîÿâèëèñü í³ìö³. Ëþäè ñïîä³âàëèñü íà ïîë³ïøåííÿ ñâîãî æèòòÿ, áî äàâñÿ âçíàêè â³êîâèé ñîö³àëüíèé ³ íàö³îíàëüíèé ãí³ò. Íà ïî÷àòêàõ íà÷åáòî âñå ï³øëî íà êðàùå. ³äêðèâàëîñÿ íàâ÷àííÿ ó øêîë³ ç óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ íàâ÷àííÿ. Íà ïîñàäó êåð³âíèêà øêîëè ïðèáóâ â³äîìèé óêðà¿íñüêèé ïèñüìåííèê, ôåéëåòîí³ñò ³ ïðîçà¿ê Âàñèëü óðíèé, ëþäèíà ç óí³âåðñèòåòñüêîþ îñâ³òîþ, âèñîêî¿ åðóäèö³¿, ³íòåë³ãåíòíîñò³ é äîáðîòè, ÷ëåí
ÎÓÍ, çãîäîì ðåäàêòîð ï³äï³ëüíîãî â³ñíèêà ÓÏÀ ˳ñîâèê. Ñâÿòêîâÿíè â³äðàçó ïîëþáèëè Âàñèëÿ óðíîãî, ÿê êîëèñü ³ Î. Çâ³ðèêà. ³í óçÿâñÿ ç âåëèêîþ ëþáîâþ çà ïåäàãîã³÷íó ïðàöþ. Ó ßñë³ íà òîé ÷àñ ó øê³ëüíîìó â³ää³ë³ ïðàöþâàâ ³íñïåêòîðîì äëÿ óêðà¿íñüêèõ øê³ë Î. Çâ³ðèê, êîëèøí³é ó÷èòåëü ³ êåð³âíèê øêîëè ó Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é, òîæ ñòàðàâñÿ, ùîá çðîáèòè äëÿ ñâî¿õ êîëèøí³õ ó÷í³â óñå ìîæëèâå, àáè ¿õ ä³òè çäîáóëè ãàðíó îñâ³òó. ³í äîçâîëèâ ÂàñèëåⳠóðíîìó â³äêðèòè äîäàòêîâèé êëàñ çä³áí³øèõ ä³òåé ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ ²V êëàñó, ùîá âîíè ãîòóâàëèñÿ äî âñòóïó äî óêðà¿íñüêî¿ ó÷èòåëüñüêî¿ ñåì³íàð³¿, ÿêà â³äêðèëàñÿ â ì³ñò³ Êðèíèö³. ²ç âèïóñêíèê³â öüîãî êëàñó äåñÿòåðî ïîäàëè çàÿâè ïðî âñòóï äî ñåì³íàð³¿, óñï³øíî âèòðèìàëè âñòóïí³ ³ñïèòè é íàâ÷àëèñü ó ñåì³íàð³¿: Àííà Ùåðáà, Àííà Ïèðòêî, Àíäð³é Ãàòàëåâè÷, ²âàí Ãàòàëåâè÷, ²âàí Ùåðáà ç³ Ñâ³ðæîâî¿ Ðóñüêî¿; Ìèêîëà ̳øêî, Âàñèëü Ôèëÿê, ²âàí Àðäàí ç³ Ñâÿòêîâî¿ Ìàëî¿ òà Þð³é Íåñòåð ³ Ìèõàéëî Ñëîòà ç³ Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿. Âàñèëü óðíèé ïîâ³ç óñ³õ ïîòÿãîì äî Êðèíèö³, à êðóãëîãî ñèðîòó Þð³ÿ Íåñòåðà ç³ Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿ âçÿâ äî Êðèíèö³ çà ñâ³é âëàñíèé êîøò òà îäÿãíóâ ç í³ã äî ãîëîâè. Âàñèëü óðíèé âïèñàâ íåçàáóòíþ ñòîð³íêó â ³ñòîð³þ íàö³îíàëüíîãî â³äðîäæåííÿ ñâÿòêîâÿí, ðîçâèòêó êóëüòóðè é îñâ³òè â ñåë³. ³í âèñòóïàâ ïåðåä ñåëÿíàìè ç ëåêö³ÿìè ïðî Óêðà¿íó, ¿¿ ãåðî¿÷íó ³ñòîð³þ, ïðî áîðîòüáó çà íåçàëåæíó Óêðà¿íñüêó Äåðæàâó, îðãàí³çîâóâàâ ó ñåë³ âèñòàâè ³ êîíöåðòè óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ, äîïîìàãàâ ëþäÿì â óñüîìó, ç ÷èì äî íüîãî çâåðòàëèñÿ. ×åðåç Óêðà¿íñüêèé äîïîìîãîâèé êîì³òåò ó ßñë³ îðãàí³çóâàâ íàäàííÿ äîïîìîãè á³äí³øèì ëþäÿì. Íà áàç³ çàãàëüíîîñâ³òíüî¿ øêîëè â³äêðèòî áóëî òàêîæ ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêó øêîëó (êóðñè), ÿêó î÷îëèâ ³ ïðîâîäèâ çàíÿòòÿ ³ç ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ ñïðàâ ². dzí÷åíêî ðîäîì ç Ïîëòàâùèíè. Çàíÿòòÿ ïðîâîäèëèñü ó âå÷³ðí³é ÷àñ. ϳñëÿ Âàñèëÿ óðíîãî ç 1941-ãî àæ äî 1945 ðîêó äèðåêòîðîì ³ â÷èòåëåì øêîëè ïðàöþâàâ Âàñèëü Áàçàðíèê ðîäîì ³ç ñåëà
!# Ïàíòíà. ϳä ÷àñ ë³òí³õ êàí³êóë ïðè øêîë³ áóëî îðãàí³çîâàíî äèòÿ÷èé ñàäîê. Ðîáîòó äèòÿ÷èõ ñàäê³â ³íñïåêòóâàëà ²ðåíà Øâàê ðîäîì ³ç ñåëà Òðîñòÿíåöü Áåðåæàíñüêîãî ð-íó. Ïîñò³éíî íàâ³äóâàâñÿ ó Ñâÿòêîâó Âåëèêó òà íàäàâàâ äîïîìîãó øêîë³ ³ ëþäÿì ó ð³çíèõ ñïðàâàõ êîëèøí³é äèðåêòîð øêîëè, à òåïåð ³íñïåêòîð óêðà¿íñüêèõ øê³ë ßñåëüñüêîãî ³ Ãîðëèöüêîãî ïîâ³ò³â Îñèï Çâ³ðèê. Íåäîâãî âèäàâàëîñü ñâÿòêîâÿíàì, ùî æèòòÿ ïîë³ïøèëîñü. Íà ì³ñöå êîëèøíüî¿ øîâ³í³ñòè÷íî¿ âëàäè ïðèéøëà í³ìåöüêà ôàøèñòñüêà. ͳìåöüê³ îêóïàíòè íàêëàëè íà ëþäåé êîíòèíãåíòè çäà÷³ çá³ææÿ, ìàñëà, õóäîáè, ÿºöü òîùî. Ìîëîäü çàáèðàëè íà ïðèìóñîâ³ ðîáîòè äî ͳìå÷÷èíè. Àëå íàéá³ëüøå çàñìó÷óâàëî ëþäåé âèðóáóâàííÿ ñòîë³òí³õ áóê³â íà íåïðîõîäèìèõ ì³ñöÿõ ãîðè Êè÷åðè. ßêùî òðèäöÿò³ ðîêè XX ñò. ìîæíà çàïèñàòè â ³ñòîð³þ Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿ ÿê ðîêè íàéá³ëüøîãî ðîçêâ³òó çà âñþ ³ñòîð³þ, òî ñîðîêîâ³ ðîêè ñòàëè äëÿ ñåëà òðàãå䳺þ. Íà ñõ³äíîìó ôðîíò³ ͳìå÷÷èíà òåðï³ëà ïîðàçêè. ϳä íàòèñêîì ×åðâîíî¿ Àð쳿 í³ìö³ â³äñòóïàëè. Ó ñåðïí³ 1944-ãî ôðîíò ñòàâ íà Äóêëÿíñüêîìó ïåðåâàë³. Äåñü ó ê³íö³ ñåðïíÿ 1944 ðîêó ó Ñâÿòêîâó Âåëèêó ³ Ñâ³ðæîâó Ðóñüêó ââ³ðâàëàñü ðîçâ³äêà ×åðâîíî¿ Àð쳿 íà äâîõ êîíÿõ ³ ãàëîïîì ïðîì÷àëàñü íà çâîðîòíüîìó øëÿõó, âîãíåïàëüíîþ êóëåþ çàïàëèâøè õàòó ²âàíà Õîìèêà íà Äóÿâ³. Òàêèì áóâ ïåðøèé â³çèò áîëüøåâèê³â äî Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿ ó ñåðïí³ 1944 ðîêó. ͳìö³ ï³äòÿãóâàëè â³éñüêà ç ðåçåðâó áëèæ÷å äî ôðîíòó. ² âæå äåñü ó ê³íö³ âåðåñíÿ íà ïî÷àòêó æîâòíÿ âèñåëèëè ëþäåé ç-ï³ä ôðîíòîâî¿ ë³í³¿ ³ç ñ³ë Ïîëÿíè, Êðàìïíà, Êîòàíü, Æèä³âñüêå, Òèõàíÿ, Îæèííà, Ãðàá, Ðîçñòàéíè, Íåçíàéîâà, â òîìó ÷èñë³ ç³ Ñâÿòêîâè Ìàëî¿ òà Ñâÿòêîâè Âåëèêî¿ ïî Äóÿâó. Ñòðàøíî áóëî ñïîñòåð³ãàòè êàðòèíó åâàêóàö³¿ ëþäåé ç-ï³ä ôðîíòó ç Îáî÷³ é ijëèêà. Áîëîòèñòà äîðîãà â³ä Äóÿâè äî Ñâ³ðæîâî¿ Ðóñüêî¿ áóëà çàâàëåíà ô³ðàìè, õóäîáîþ, â³âöÿìè, ãóñüìè. Êðèê ëþäåé, ïëà÷ ä³òåé, áåêàííÿ îâåöü, ðåâ õóäîáè, ³ðæàííÿ êîíåé ñòâîðþâàëè êàðòèíó Ñîäîìó é Ãîììîðè. Ç îáîõ áîê³â äîðîãè íà êîíÿõ ôåëüäæàíäàðìå-
ð³ÿ, ùîá í³õòî íå â³äñòàâ, íå çàõîâàâñÿ äåñü çà êóùàìè ³ äåðåâàìè, ç êðèêîì Schnell, schnell, los, los ãíàëà ëþäåé ó íåçâ³äàíå â ñòîðîíó Áîðòíîãî é äàë³ àæ äî Âðîöëàâà. Òàê ñâÿòêîâÿíè ïîêèäàëè íåäàâíî çâåäåí³ íîâ³ áóäèíêè, çàëèøàëè ñâîº ìàéíî ïî õàòàõ, óðîæàé çá³ææÿ, êàðòîïë³. Ó Ñâÿòêîâ³é ðîçì³ñòèâñÿ øòàá ôðîíòó ç óñ³ìà ñâî¿ìè ñòðóêòóðàìè ³ ôåëüäæàíäàðìåð³ºþ, ïîëüîâèì ñóäîì òà ð³çíèìè â³ää³ëàìè. Ó Ñâ³ðæîâ³é ³ Ñâÿòêîâ³é çä³éñíþâàëîñü ïåðåãðóïóâàííÿ â³éñüê. Ïðèâîçèëè ç ôðîíòó ïîðàíåíèõ, ðîçì³ùóâàëè ¿õ ïî õàòàõ, à ëþäåé ïîâèãàíÿëè äî ñòàºíü. Òàê òðèâàëî àæ äî 15 ñ³÷íÿ 1945 ðîêó, êîëè ï³ä Êðîñíîì ×åðâîíà Àðì³ÿ ïðîðâàëà ôðîíò ³ ï³øëà â íàñòóï íà çàõ³ä. 15, 16, 17 ñ³÷íÿ í³ìåöüê³ â³éñüêà â³äñòóïàëè ç Äóêëÿíñüêîãî ïåðåâàëó. Äåíü ³ í³÷ âîíè, çìîðäîâàí³ ãîëîäîì ³ õîëîäîì, ³øëè ÷åðåç Ñâÿòêîâó, Ñâ³ðæîâó íà Áîðòíå, à çâ³äòè íà Ãëàäèø³â ãîðàìè äî Êðèíèö³, áî äîðîãà ç ßñëà íà Íîâèé Ñîí÷ ³ Êðàê³â áóëà çàáëîêîâàíà â³éñüêàìè ×åðâîíî¿ Àð쳿. ͳìö³ ïîòðàïèëè â îòî÷åííÿ. Ñóìíî ³ ñì³øíî áóëî äèâèòèñÿ íà â³äñòóïàþ÷èõ í³ìö³â, ÿê âîíè ñòîÿëè àáî ñèä³ëè â êîðèòàõ, äåðåâÿíèõ ñêðèíÿõ ÷è ïðîñòî íà äîøêàõ, ïðèâÿçàíèõ äî ìàøèí àáî ãàðìàò, ³ òàê ñóíóëè ïîâîë³, áî éòè ï³øêè íå âñ³ ìîãëè. Òàê, êîëèñü ïèõàòà, í³ìåöüêà àðìàäà çàê³í÷óâàëà ñâ³é Drang nach Osten. ʳëüêà äí³â áóëî áåçâëàääÿ ïî ñåëàõ. Íå ÷óòíî ïîñòð³ë³â ãàðìàò òà ñêîðîñòð³ë³â ³ç ôðîíòó, áî éîãî âæå íå ³ñíóâàëî; òèõî íî÷àìè, àæ ñòðàøíî. Àëå âæå ÷åðåç ê³ëüêà äí³â ó ñåë³ Ñâÿòêîâà Âåëèêà çÿâèëèñü îô³öåðè ×åðâîíî¿ Àð쳿 ç Êðàìïíî¿. Êð³ì ìàòþê³â, â³ä íèõ ìîæíà áóëî ïî÷óòè âèõâàëÿííÿ âîæäÿ âñ³õ íàðîä³â Éîñèôà ³ññàð³îíîâè÷à Ñòàë³íà, éîãî ìóäðî¿ ïîë³òèêè é ñèëè òà éîãî êðèëàò³ ôðàçè: Íàøå äåëî ïðàâîå, è ïîáåäà áóäåò çà íàìè. ³éòîì ó Ñâÿòêîâ³é íà òîé ÷àñ áóâ Äàíüêî ßíêîâè÷. Òðîõè ç éîãî ³í³ö³àòèâè, à ùå á³ëüøå ñîâ³ò³â, ïî÷àëè äîáðîâ³ëüíî âåðáóâàòè ñâÿòêîâÿí äî ëàâ ×åðâîíî¿ Àð쳿. Òàêèõ íàáðàëîñÿ, õòî íå ñõîâàâñÿ, áëèçüêî 10 õëîïö³â. Íà ùàñòÿ, óñ³ ïîâåðíóëèñÿ æèâèìè äîäîìó, áî ç³
!$ Ñâ³ðæîâî¿ Ðóñüêî¿ çàãèíóëî àæ òðîº: Âîâê Àíäð³é, Ðåøåòàð Ïåòðî òà Äçÿäèê Ïåòðî. Íàñòàëà âåñíà, òðàâåíü. ʳíåöü Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Ëþäè ïîâåðòàëèñÿ ç åâàêóàö³¿, àëå íå âñòèãëè íàâ³òü ç³ãð³òè ì³ñöÿ ó ñâî¿õ õàòàõ-ðîçâàëþõàõ, ÿê íà íèõ áóëà óæå ãîòîâà äðóãà åâàêóàö³ÿ. Ðîçïî÷àëîñü òàê çâàíå äîáðîâ³ëüíå ïåðåñåëåííÿ. Óæå â áåðåçí³ äî ñ. Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà ïðèáóëà êîì³ñ³ÿ ç ÓÐÑÐ ³ç çàïèñó ëþäåé íà ïåðåñåëåííÿ â Óêðà¿íó. Ó êâ³òí³ 1945 ðîêó òà æ êîì³ñ³ÿ ïî÷àëà ïðàöþâàòè ó Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é. Ñâÿòêîâÿíè âèÿâèëè áàæàííÿ ïåðåñåëèòèñÿ ó Äí³ïðîïåòðîâñüêó îáëàñòü, àëå íà÷àëüíèêè êîì³ñ³¿ Ï. Òîðÿíñüêèé òà Â. Ñåâàñòüÿíîâ êàòåãîðè÷íî â³äìîâèëè ¿ì ³ ïðèìóñèëè çàïèñóâàòèñÿ ò³ëüêè ó Äîíåöüêó (òîä³ Ñòàë³íñüêó) îáëàñòü. Ëþäè íå ïîñï³øàëè çàïèñóâàòèñÿ, àëå ¿ì ñêàçàëè: ÿêùî íå âè¿äóòü â Óêðà¿íó, òî ïîëÿêè íàñèëüíî âèâåçóòü ¿õ íà ïîí³ìåöüê³ çåìë³ íà çàõ³ä Ïîëüù³. Àêö³ÿ ³ñëà âæå áóëà çàïëàíîâàíà ³ ïåðåäáà÷åíà. Öå íàëÿêàëî ëþäåé. Ó òîìó, ùî ïîëÿêè ìîæóòü òàê â÷èíèòè, íå ñóìí³âàëèñÿ, áî âæå äîñèòü íàòåðï³ëèñü ñîö³àëüíîãî ³ íàö³îíàëüíîãî ãí³òó, à ¿õàòè äî ð³äíèõ áðàò³â â Óêðà¿íó íå â³äëÿêóâàëî, áî çíàëè, ùî âîíè ¿õ êðèâäèòè íå áóäóòü, â ÷îìó âîíè ï³çí³øå é ïåðåêîíàëèñÿ. Êîì³ñ³ÿ çàâåðøèëà ðîáîòó é ïåðå¿õàëà ïðàöþâàòè ó ñ. Ðîçñòàéíè. ×àñ ñïëèâàâ, íàñòóïàëà âåñíà ÷àñ ïîëüîâèõ âåñíÿíèõ ðîá³ò. Ëþäè õâèëþâàëèñü, ïî÷àëè âèõîäèòè ó ïîëå, õòî ìàâ ùå êîí³ é íå áóâ åâàêóéîâàíèé í³ìöÿìè, àëå îõîðîíö³ êîì³ñ³¿ ïîçãàíÿëè ëþäåé ç ïîë³â ³ íå äîçâîëÿëè ðîçïî÷èíàòè ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ ðîá³ò. Àæ ó ÷åðâí³ ëèïí³ ïîäàëè âàíòàæí³ àâòà ³ çàâàíòàæóâàëè ëþäåé ïî ê³ëüêà ðîäèí ç òèì áàãàæåì, ùî õòî çàõîïèâ, ³ â³äïðàâëÿëè íà çàë³çíè÷íó ñòàíö³þ äî ßñëà. Íå âè¿õàëè ç ñåëà ²âàí Íåñòåðÿê ç³ ñâîºþ äðóæèíîþ Òåòÿíîþ ëþäè ïîõèëîãî â³êó, ïîíàä 80 ðîê³â. Îñòàíí³õ âèñåëèëè ó 1947 ð. ï³ä ÷àñ àêö³¿ ³ñëà íà çàõ³ä Ïîëüù³. Òàê òðàã³÷íî çàê³í÷èëàñü ³ñòîð³ÿ êîëèñü ãàðíîãî é âåëèêîãî ñåëà Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿. Ìèíóëè ðîêè. Çàðàç ó ñåë³ ëèøå äâ³ ðîäèíè ³ç êîëèøí³õ ñâÿòêîâÿí Âàñèëÿ Áàâî-
ëÿêà òà Ïåòðà Ãðàöîíÿ (â³ðí³øå éîãî äðóæèíà ç ñèíîì, áî Ïåòðî âæå ïîìåð). Âîíè ïîâåðíóëèñü ï³ñëÿ àêö³¿ ³ñëà ç ïðèìóñîâèõ ðîá³ò ç ͳìå÷÷èíè ³ äèâîì çàëèøèëèñü íå âèñåëåíèìè. Ïóñòèìè ñòàëè Ñâÿòêîâà Âåëèêà òà íàâêîëèøí³ ñåëà. Ó ñåë³ ïîÿâèëèñü ïîëÿêè. Âîíè çàéìàëè êðàù³ áóäèíêè àáî ðîçáèðàëè ò³, â ÿêèõ ùå í³õòî íå ïîñåëèâñÿ. Íàïðèê³íö³ 1945 ðîêó òà â 1946-1947 ðð. ÷åðåç Ñâÿòêîâó ïåðåõîäèëè ñîòí³ ÓÏÀ ijäèêà, Áðîäè÷à, Ãðîìåíêà òà ãðóïè ÎÓÍ Ñìèðíîãî, à òàêîæ ³íø³, ÿê³ ñòàâàëè íà çàõèñò çíåäîëåíèõ ëþäåé â³ä ïîëüñüêî-áîëüøåâèöüêîãî òåðîðó, áîðîëèñü çà ïðàâî óêðà¿íñüêîãî íàðîäó íà íåçàëåæí³ñòü. Âîíè çóïèíÿëèñÿ ó áåçëþäíèõ õàòàõ íà â³äïî÷èíîê ³ ïåðåõîäèëè ðåéäàìè íà çàõ³ä. Ó ëèñòîïàä³ 1946 ðîêó ñîòí³ ðîçì³ñòèëèñü ó ë³ñàõ Êè÷åðè é Ñâ³ðæ³âñüêî¿ Ìàãóðè, äå ïîáóäóâàëè çåìëÿíêè é ïåðåçèìóâàëè. Äîïîìàãàëè ïîâñòàíöÿì ïðîäóêòàìè ñåëÿíè ç Áîðòíîãî. Óï³âö³ ïîçíàéîìèëèñü ç îäíèì ïîì³ðêîâàíèì ïîëÿêîì ó Ñâÿòêîâ³, ÿêèé ïðîäàâàâ íà ÷îðíîìó ðèíêó ¿õí³õ êîíåé, à çà îäåðæàí³ ãðîø³ âîíè çàêóïîâóâàëè ë³êè, ìÿñî òà ³íø³ ïðîäóêòè. Îñòàíí³ ñîòí³ ïåðåéøëè ÷åðåç Ñâÿòêîâó Âåëèêó ó ñåðïí³ 1947 ð. Ùå â 1944-1945 ðð. çâÿçîê ÎÓÍÓÏÀ ç ð³çíèìè ï³äï³ëüíèêàìè çä³éñíþâàâñÿ ç³ ñõ³äíî¿ Ëåìê³âùèíè â³ä ïðîâ³äíèê³â ÎÓÍÓÏÀ Ìèêîëè Ô³ëÿ, Ïóãà÷à, Ìèõàéëà Ôåäàêà, Ñìèðíîãî òà ³íøèõ ïðîâ³äíèê³â äî Ãëàäèøîâà, Êðèíèö³, ßñëà, Ãîðëèöü ÷åðåç ïîñåðåäíèöòâî àâòîðà öèõ ðÿäê³â. Ìèíóëè ðîêè... Ñüîãîäí³ éäåø ñåëîì ïî àñôàëüòó, ùî ïðîêëàäåíèé íà êîëèñü ³ç òàêèì òðóäîì ³ ëþáîâþ ïîáóäîâàíîìó ãîñòèíöåâ³. Íà ð³êàõ çàë³çîáåòîíí³ ìîñòè, íîâ³ ãàðí³ áóäèíêè é çàëèøêè ñòàðèõ ëåìê³âñüêèõ õèæ, íîâà ìóðîâàíà øêîëà, ÿêó ùå âñòèãëè ïîáóäóâàòè ³ íàêðèòè êîëèøí³ ñâÿòêîâÿíè, àëå íå âñòèãëè çàê³í÷èòè. Çàì³ñòü êîëèøí³õ 200 áóäèíê³â óñüîãî íå á³ëüøå 40, é ñêð³çü ïîëüñüêà ìîâà. Éäåø ð³äíîþ íå ñâîºþ çåìëåþ. Íàâ³òü ÷åðåç ñòîë³òòÿ íå â³äðîäèòüñÿ ëåìê³âñüêå ñåëî. Çáåðåãëàñÿ öåðêâà, ïåðåòâîðåíà íà êîñòåë, ÿêà º ñâ³äêîì òîãî, ùî
!% æèëè êîëèñü òóò ïîáîæí³, ïðàöüîâèò³ ëþäè, òà áóäèíîê êîîïåðàòèâó é ÷èòàëüí³, íàâêîëî ÿêîãî ãóðòóâàëèñü êîëèñü ñâÿòêîâÿíè é âèð³øóâàëè óñ³ íàáîë³ë³ ïðîáëåìè. Óñå êîëèñü ð³äíå ñòàëî òåïåð ÷óæèì. Ïîçàðîñòàëè îñîòàìè ³ êðîïèâàìè ì³ñöÿ, äå êîëèñü ñòîÿëè õàòè, ³ ëèøå äå-íå-äå ñòîÿòü çäè÷àâ³ë³ ÿáëóí³, ãðóø³, ÷åðåøí³. Äèâó äàºøñÿ: ñòîë³òòÿìè ïåðåæèâàëè ñâÿòêîâÿíè ð³çí³
çëèäí³ é ëèõîë³òòÿ ãîëîä 1847-ãî, õîëåðó 1873-ãî, ïîñóõó 1889-ãî òà ïîâåí³ ó 1899 ³ 1934 ðîêàõ, à íå çìîãëè ïåðåæèòè íàéá³ëüø öèâ³ë³çîâàíîãî é îäíî÷àñíî íàéæîðñòîê³øîãî XX ñòîë³òòÿ. Ìîæå êîëèñü ³ñòîð³ÿ âèïðàâèòü ñâî¿ ïîìèëêè, é ó âñ³é Ëåìê³âùèí³ òà é ó Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é â³äðîäèòüñÿ Ëåìê³âùèíà ç ¿¿ ïðåêðàñíèìè ï³ñíÿìè ³ òðàäèö³ÿìè. Ëüâ³â. 2 áåðåçíÿ 2001 ð.
Ìèêîëà Äðàíü ÄÅÙÎ ÏÐÎ ÍÀØÓ ËÅÌʲÂÙÈÍÓ
/³äïèñ ç³ ñïîìèí³â ìîãî òàòà, Äðàíÿ Ìèêîëè Äìèòðîâè÷à, 1904 ð.í., ³ç ñåëà Ñâÿòêîâà Âåëèêà, ïîâ. ßñëî íà Ëåìê³âùèí³/* Íà÷àâ ÿ â 1912 ðîö³ õîäèòè â øêîëó. Ïåðøèé â÷èòåëü áóâ ïîëÿê (õðåñòèâñÿ ë³âîþ ðóêîþ), ïðîçâàëè éîãî ë³âàêîì. Ïîòîìó ïðè¿õàâ ïî íîâ³ì ðîö³ íîâèé ó÷èòåëü ²çèäîð ˺óñü, ó÷èâ íàñ äóæå ñòàðàííî, àëå íåäîâãî ò³ëüêè 1,5 ðîêó. Ó 1914 ðîö³ ïî÷àëàñü â³éíà Àâñòðî-Óãîðùèíè ç Ðîñ³ºþ. 1 ñåðïíÿ 1914 ð. ðîñ³éñüê³ â³éñüêà ïåðåéøëè êîðäîí, ³ ñêîðî ïåðåñóâàëèñü íà çàõ³ä. Ïîÿâèëèñü ó íàñ á³æåíö³, ïåðåâàæíî ³íòåë³ãåíö³ÿ ñâÿùåíèêè, ó÷èòåë³, ÿê òî çâè÷àéíî ïåðåä ôðîíòîì. Äî íàñ ó Ñâÿòêîâó ïðèä³ëèëè ³íøîãî â÷èòåëÿ á³æåíöÿ ²âàíà Ñàâ÷óêà (æèâ äî ïîëîâèíè ëèñòîïàäà). Ïðè ê³íö³ ëèñòîïàäà ðóñüê³ â³éñüêà çáëèæàëèñü äî Êàðïàò. 26 ëèñòîïàäà 1914 ðîêó àâñòð³éñüê³ â³éñüêà çàéíÿëè ïîçèö³¿ íà ò. çâ. Âåðøêàõ ³ íåäîñòóïí³ì Êîëÿíèí³ (ãîðà ì³æ ñåëàìè ßâ³ðÿì ³ Ñâÿòêîâîþ). Ó Ñâÿòêîâ³é ôðîíò ïðîòðèìàâñÿ âñüîãî 2 äí³ äî 28 ëèñòîïàäà.  ò³ì ÷àñ³ ïîëîâèíó ñåëà (íèæí³é ê³íåöü äî øêîëè) àâñòð³éö³ ñïàëèëè. Êîëî øêîëè áóâ ÷åðåç ð³÷êó ì³ñò, ³ ï³ä íèì ðîñ³éñüêà îõîðîíà, òî âæå øêîëó ñïàëèòè íå äàëà. Çà îäíèì ðîçãîíîì ðóñüê³ ä³éøëè àæ äî Çáîðîâè ïî äðóãèé á³ê Êàðïàò, àëå ùî ðåçåðâè çà íèìè íå ïîñï³ëè, òî ï³ä òèñêîì ïðîòèâíèêà öîôíóëè äî Êðîñíà. Ó ñ³÷í³ 1915 ðîêó ôðîíò ïðîñóíóâñÿ çíîâ íà Ãðàá, Ðàäîöèíó, Ëèïíó, Êîíå÷íó ³ ò. ä. ×åðåç íåçäàðí³ñòü êîìàíäóâàííÿ, ôðîíò ïðîñòîÿâ ö³ëó çèìó àæ äî * Ïðàâîïèñ îðèã³íàëó çáåðåæåíî.
5 òðàâíÿ 1915 ð. Ñïðîáè ïîñóíóòè äàë³ ÷åðåç ãëèáîê³ ñí³ãè íå äàëè ðåçóëüòàòó. ² òàê ö³ëó çèìó ìè ìóñèëè ïðîãîäîâóâàòè íåïðîøåíèõ ãîñòåé, ùå é êîíåé. Íà ïî÷àòêó îá³öÿëè ïëàòèòè, àëå àí³ êîï³éêè í³õòî íå äàâ. Ò³ëüêè çà êîíÿ, ùî âçÿëè ï³ä ñ³äëî, äàëè áàòüêîâ³ 100 ðóáë³â. Ó íàñ áóëî õóäîáè 10 øò. ³ 10 îâåöü, òî ç³ñòàëî 5 îâåöü, 3 êîðîâè ³ äâîõ ëåäâå æèâèõ òåëÿò. À òðåáà áóëî âèæèâàòè ³ ïîãîð³ëèì ïîìîãòè. Ìàéæå ö³ëà Ëåìê³âùèíà â ïðèôðîíòîâ³é çîí³ áóëà çíèùåíà, àëå â ð³äíèõ ãîðàõ âèæèëà ³ â³äáóäóâàëàñü. ² ùî ò³ëüêè íà íàøîìó æèòò³ â³äáóâàëîñÿ, ÿê ñîá³ ïðèãàäàþ, òî âîëîñ äóáà ñòàº, ³ ÷è òî ä³éñíî âñå áóëî? Íåìîæëèâî âñå îïèñàòè. Äîáðå ïàìÿòàþ Àâñòðî-Óãîðñüêó ìîíàðõ³þ, ìîæíà ñêàçàòè, òî áóëè çîëîò³ ÷àñè. Ó 1918 ð. íàñòàëà г÷ Ïîñïîëèòà. Ùå íà ïî÷àòêó ìîæíà áóëî ìèðèòèñü, òà ç 1936 ð. ïî÷àëè ðîñòè â íå¿ ðîãè, ñàì ñîá³ óðÿä ðèâ ìîãèëó, òâîðèâ ïðîâîêàö³¿, îðãàí³çóâàâ ëàãåð Áåðåçó Êàðòóçüêó, ó÷èòåë³â íàøèõ çàì³íèâ íà ïîëüñüêèõ ï³ëñóä÷èê³â-øîâ³í³ñò³â, ÿê³ íàâ³òü íà ïåðåðâàõ ó÷í³â çìóøóâàëè ãîâîðèòè ïîïîëüñüêè. Âîíè íå ðîçóì³ëè òîãî, ùî âñÿêà àêö³ÿ ïîðîäæóº ñóïðîòèâ. Òàê³ òî ïîëÿêè áóëè êîðîòêîçîð³, íå áà÷èëè òîãî, ÿê³ ÷îðí³ õìàðè çãóùàþòüñÿ íàä ïîëüñüêèì ãîðèçîíòîì. Ïîòîìó, ÿê âæå ðîçãðèì³ëàñü çàâ³ðþõà, çâèíóâà÷óâàëè ñóñ³ä³â, ùî ñï³âïðàöþâàëè ç ôàøèñòàìè.
!& Ó 1917 ðîö³ ìî¿ ðîâåñíèêè (³ ÿ) âæå çàê³í÷óâàëè ò. çâ. ïî÷àòêîâó øêîëó, çàíÿòü áóëî ìàëî, ò³ëüêè ïîâ÷àëè äîáðî¿ ïîâåä³íêè ï³ñëÿ íàâ÷àííÿ. Ó÷èòåëü ïîëÿê Þçåô Êàë³òà ç Ãîðîäêà Äåìáîâåöüêîãî (êîëî ßñëà) ãîâîðèâ äóæå ìóäðî, ÿ éîãî ñëîâà í³êîëè íå çàáóäó, à êàçàâ òàê: Âè ìàºòå ìóäðîãî Ó÷èòåëÿ ³ Ïðîðîêà Òàðàñà Øåâ÷åíêà ... ñâîãî íàó÷àéòåñü ³ ÷óæîãî íå öóðàéòåñü. ² ÷óæîãî íå öóðàéòåñü òàê ðîá³òü, òî ³ âàì áóäå äîáðå, ³ ëþäè âàñ áóäóòü øàíóâàòè. Çà Àâñò𳿠â÷èëè íàñ ïî-ðóñüê³, à íà 3 ³ 4 ðîö³ ïî-ïîëüñüêè ³ ïî-ðóñüêè, òàê áóëî çàâåäåíî, í³õòî í³êîãî íå çìóøóâàâ. Êðàºâ³ ðîçïîðÿäæåííÿ âåëèñü òðèìîâíî: ïî-í³ìåöüêè, ïî-ïîëüñüêè ³ ïî-ðóñüêè. Äî ã³ìíà糿 ìîæíà áóëî ïîñòóïèòè, äå áóëà áóðñà, àëå ³ ãðîø³ íà óòðèìàííÿ. Ó÷èëè òðîõà êðàùå, ÿê òåïåð. ßê çàê³í÷èâ ã³ìíàç³þ, òî âæå áóâ äîñèòü ãðàìîòíèé, çíàâ ìîâó, ÿêó ó÷èâ, ùî ì³ã íåþ ðîçìîâëÿòè (í³ìåöüêó, ôðàíöóçüêó, ëàòèíñüêó). À òåïåð áàãàòî ó÷àòü, òà íå äîâ÷àþòü, ò³ëüêè øòàìïóþòü. Ëþäèíà, ùî º ñòâîðåíà âèùèì ºñòâîì, ìóñèòü ö³ëå æèòòÿ âåñòè áîðîòüáó çà ³ñíóâàííÿ. Òàê íåíàñèòíèé ìຠâñå ÿê³ñü ïðåòåí糿 äî ñëàáêîãî, ùîáè íà íåãî ãàðóâàòè. Êàæäèé òàêèé íà âñå ãîðëî ïðîïàãóº áðàòåðñòâî, ñïðàâåäëèâ³ñòü, ñâîáîäó ³ ò. ä. ³ ò. ï. ... à òóò í³÷îãî íà ãîðèçîíò³ íå âèäíî. Òðåáà ìàòè íà䳿, ùî òàêè êîëèñü òàê áóäå, ÿê íàñ íå ñòàíå. Íå ðàä³ñí³ ÷àñè ïåðåæèâàëè ìè ï³ä ÷àñ îêóïàö³¿ íàøî¿ çåìë³ í³ìöÿìè: äàâàé êîíòèíãåíò çà êîíòèíãåíòîì, äàâàé ÿéöÿ, ìîëîêî, äàâàé õë³á, äàâàé ìÿñî, ³ âñå äàâàé, äàâàé... Ïðàâäà, çà ÿéöÿ äàâàëè öóêîð, ÿêùî ÿéöÿ áóëè âåëèê³ (18 øò. íà 1 êã). À ñê³ëüêè ñòðàõó áóëî, ÿê ïðèáëèæàâñÿ ôðîíò ó 1944 ð. ñåðïåíü ì³ñÿöü ïî 17 ñ³÷íÿ 1945 ð. Äóæå äîðîãî êîøòóâàâ Äóêëÿíñüêèé ïåðåâàë ïîíàä 40 òèñ. çàãèáëèõ. Ãðèì³ëî áåç ïåðåñòàíêó äåíü ³ í³÷, áîìáàðäóâàííÿ, ðîçðèâè ñíàðÿä³â îäíî ïåêëî áóëî íà ò³é çåìë³. Çäàâàëîñü, ùî âæå ³ ê³íöÿ íå áóäå òîìó, òà ìè âèæèëè, ò³ëüêè îäíà æ³íêà çàãèíóëà ÿ áóâ ñâ³äêîì òîìó. Áóäóâàëè í³ìàêè ì³ñò íà Ïîëÿíàõ (ë³òàê, ìàáóòü ðîçâ³äíèê, ðóñüêèé
êðóæëÿâ, í³÷îãî íå êèäàâ). Äðóãîãî äíÿ ðàíåíüêî ãíàëè ëþäåé äî ðîáîòè, ðàïòîì í³ çâ³äòè, í³ çâ³äòè âïàëè òðè ñíàðÿäè íà äîðîãó. Ìè âñ³ ëåæàëè â ðîâ³, à òà æ³íêà ò³êàëà ç õàòè äî ïèâíèö³, ³ îñêîëîê â³ä ñíàðÿäà ðàíèâ ¿¿ â æèâ³ò. Çà äâ³ ãîäèíè âîíà çàê³í÷èëà æèòòÿ. Òàêîæ ó öåé ÷àñ áóâ ðàíåíèé îäèí õëîïåöü ç³ Ñâ³ðæîâî¿ (Ãàòàëåâè÷). Á³ëüø, ìàéæå çà ï³âðîêó, ç ëþäåé í³õòî íå ïðîïàâ. Áîã íàñ ïîìèëóâàâ. Çà âèéíÿòêîì òîãî, ùî íàñ îáæåðëè ÿê âîâêè, ìè âèæèëè áåç ëþäñüêèõ æåðòâ. Àæ íàâåñí³ 1943 ð., ÿê ͳìå÷÷èíà áóëà ðîçãðîìëåíà, ïðèéøëà äî íàñ äðóãà á³äà âèçâîëèòåë³ çàïëàíóâàëè ðàçîì ç ïîëÿêàìè âèãíàòè íàñ, ëåìê³â, ç íàøèõ ïðà ïðà ä³ä³âñüêèõ çåìåëü, ç íàøèõ çåëåíèõ Êàðïàò. Çà óãîäîþ ì³æ Ïîëüñüêèì Òèì÷àñîâèì óðÿäîì ³ óðÿäîì Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó, í³áèòî äîáðîâ³ëüíî ìàëè ïåðåñåëèòè ïîëÿê³â ç³ ñõ³äíî¿ Ãàëè÷èíè äî Ïîëüù³, à ëåìê³â äî Óêðà¿íè. Òà â ä³éñíîñò³ òàê íå áóëî. Ïî÷àëèñü ñòðàøí³ ïðîâîêàö³¿, ïîãðîçè, íàñèëüñòâî ³ ò. ï. Ó ëåìê³â º òàêå ïðèñë³âÿ: ×îãî º á³äíèé áî äóðíèé, à ÷îãî äóðíèé áî á³äíèé. Áóëè ñåðåä ëåìê³â ³ òàê³, ùî ðàä³ëè, äðóã³ âàãàëèñü, òðåò³ ðîçì³ðêîâóâàëè: ìè íå áóëè çàéäàìè íà ö³é çåìë³, à ç íåçàïàìÿòíèõ ÷àñ³â àâòîõòîíàìè. Íàø³ ïðàïðåäêè óò³êà÷³ ïåðåä ìîíãîëàìè, òóðêàìè, à ùå ïåðåä óãðàìè, êîòð³ ì³ãðóâàëè ç-çà Âîëãè, ³ îñ³ëè êîëî ð³êè Äóíàé, à ñëîâÿí âèò³ñíèëè ó Ñåðá³þ, à ÷àñòèíà ï³øëà Êàðïàòñüêèìè ïðàë³ñàìè. Êîëî ð³÷îê, ïîòîê³â áóäóâàëè ñâî¿ îñåë³. ßê êàçàëè ñòàð³ ä³äè áóäóâàëè íà ïíÿõ òèõ äåðåâ, ÿê³ çðóáóâàëè äëÿ áóä³âíèöòâà ñâî¿õ õèæ. Êîð÷óâàëè ë³ñè, óïðàâëÿëè çåìëþ, âåëè ñàìîâèñòà÷àëüíå ñ³ëüñüêå ãîñïîäàðñòâî ³ ñêîòàðñòâî ïðîòÿãîì áàãàòüîõ ñòîë³òü. Êîëè â³äêðèëè Àìåðèêó, ëåìêè îäí³ ç ïåðøèõ ¿õàëè íà çàðîá³òêè çà îêåàí, à çàðîáèâøè òðîõà ãðîøåé íà íàéòÿæ÷èõ ðîáîòàõ, ïîâåðòàëèñü íàçàä, ö³ëóâàëè ñâîþ ð³äíó çåìëþ, ï³äí³ìàëè ñâîþ ãîñïîäàðêó ³ ï³ñíþ ñï³âàëè: ×è çíàºø ò³ ´îðè, äðóæå ìèëèé? Öå íàø³ ëþá³ çåëåí³ Êàðïàòè. Òà çàçäð³ñíèì îêîì çàãëÿäàëè íàø³ ñóñ³äè ïîëÿêè. Õâàëèëè íàøó ïðèðîäó. ϳä ÷àñ ë³òí³õ âàêàö³é ó íîâ³é øêîë³ ïðîæèâàëî ïî ê³ëüêàíàäöÿòü ãàéöåðîê, ÿê³ íå
!' ìîãëè íàäèõàòèñÿ ÷èñòèì ïîâ³òðÿì, íàïèòèñÿ ÷èñòî¿ âîäè, íàìèëóâàòèñü íàøèìè êðàºâèäàìè. Ðîçêàçóâàâ ìåí³ îäèí ïðîôåñîð ó 1933 pîö³, ùî ¿çäèâ ïî âñ³é ªâðîï³, áóâ ó ×åõîñëîâà÷÷èí³ â Êàðëñáàä³, ó Ôðàíö³¿ ³ äðóãèõ êðà¿íàõ, àëå òàêî¿ ïðåêðàñíî¿ ïðèðîäè, ÿê ó íàñ, íå ñòð³÷àâ. ×åðåç áàãàòî ðîê³â ³ ÿ ïåðåêîíàâñÿ, ùî ìàâ òîé ïðîôåñîð ðàö³þ. Òàê òî êîëèñü äóæå äàâíî íàø³ ïðà ïðà ïðàä³äîâå, ùîáè ñïàñòèñü â³ä íåâîë³, ò³êàëè â³ä àç³àò³â, à òåïåð ³íø³, ìîæå ¿õ íàùàäêè, òàêè çàáðàëè íàñ ó íåâîëþ. Ç ÷óæî¿ çëî¿ âîë³ ìè çìóøåí³ áóëè ïîêèíóòè ëþá³ íàø³ Êàðïàòè, ³ ¿õàòè íå çíàòè êóäè ³ íà ùî, ³ çà ùî? Ìè ìèðí³ òðóäàð³, ùî çëîãî ìè êîìó çðîáèëè, ÷èì çàâèíèëè ïåðåä ñâ³òîì? ×îìó ìîâ÷àâ öèâ³ë³çîâàíèé ñâ³ò, êîëè ÷èíèëàñü òàêà êðèâäà? Ö³ ïèòàííÿ íå äàþòü ìåí³ ñïîêîþ, òåïåð, ÷åðåç ï³âñòîë³òòÿ, à òîä³ òâîðèëîñü îñü ùî: ï³ä çàãðîçîþ íàñèëëÿ, ï³ñëÿ òîãî ÿê ïîðóáàëè â ìî¿é õàò³ ñò³ë, äâåð³, â³êíà, ðîçâàëèëè ï³÷ ³ ò. ä., ÿ îñòàíí³ì ç ñåëÿí ïîêèíóâ ð³äíó Ñâÿòêîâó, ïîïðîùàâñÿ ç³ ñâîºþ Áàòüê³âùèíîþ íàçàâæäè. Ùå ó 1939 ð. ìîãî êîíÿ (â³í áóâ ñòðîºâèé) çàáðàëè äëÿ ïîëüñüêîãî â³éñüêà, òî ÿ ïðèâ÷èâ äî ö³º¿ ðîáîòè êîðîâè (îðàâ çåìëþ, âîçèâ, ùî áóëî òðåáà), îòæå çàïðÿã ÿ âö³ë³ë³ ï³ñëÿ ôðîíòó äâ³ êîðîâè äî âîçà, ïîêëàâ íà â³ç ñâî¿ ïîæèòêè òà ä³òåé, ³ òèìè êîðîâàìè äîâ³ç 32 êì äî ßñëà, äå ÷åêàâ íà íàñ åøåëîí íà çàë³çíè÷í³é ñòàíö³¿. Òàê ìîÿ ñ³ìÿ: áàòüêî ³ ìàìà 72 ³ 60 ðð., æ³íêà ³ ÿ 41 ðð., ìî¿ ñèíè 15 ³ 10 ðð., ìî¿ äî÷êè 13 ³ 1 pp. íà ñòàö³¿ â ßñë³ îñòàíí³é paç ïîäèâèëèñü â ñòîðîíó íàøèõ ìèëèõ ã³ð. Öå áóëî 19-ãî ëèïíÿ 1945 ð. Íàñ, 1/3 ÷àñòèíó ñåëÿí Ñâÿòêîâè, çàãíàëè â åøåëîí ïî äâ³ ñ³ì¿ â îäèí âàãîí ³ 24 ëèïíÿ 1945 ð. âèðóøèëè ìè ó íåâ³äîìèé íàì ñâ³ò. Ñòàðø³ ëþäè ïëà÷ó÷è øåïòàëè: Ïðîùàé Ëåìê³âùèíî, ïðîùàé, à ä³òè, ÿê³ âïåðøå áà÷èëè çàë³çíèöþ, äèâèëèñü íà âñå øèðîêî â³äêðèòèìè î÷èìà...  Óñòðèêàõ ìè ïåðåâàíòàæèëèñÿ â ³íøèé åøåëîí âàãîíè òåæ òîâàðí³. Âèäàëè íàì ïî ï³âë³òð³ ñîíÿøíèêîâî¿ î볿. Ïîòîìó áóëà ñòîÿíêà íà ñòàö³¿ Ãëèáîêà 6 äí³â, ÿêà çàâàëåíà ð³çíèìè òðîôåÿìè, ïðèâåçåíèìè ç ͳìå÷÷èíè.
Äàë³ á³ëüøå òèæíÿ ïðîñòîÿëè ìè ïîáëèçó Ñíÿòèíà, òóò óæå ïîñïóñêàëè ç âàãîí³â êîðîâè, ³ ïàñëè ¿õ íà ëóêàõ íåäàëåêî â³ä ñòàö³¿. Ó ÷àñ³ ïðîñòîþ çàïàñàëèñü òðàâîþ íà äàëüøó äîðîãó äëÿ êîðîâ. Òðåáà ñêàçàòè, ùî ï³ä ÷àñ òèõ äîâøèõ ñòîÿíîê ÷àñòî âèíèêàëè ð³çí³ òðàôóíêè, áî æîäíîãî ïîïåðåäæåííÿ ïðî â³äïðàâêó ïî¿çäà íå áóëî ïðîñòî ïðè÷³ïàëè ïàðîâîç ³ ïî¿çä ¿õàâ. ×àñòî çàëèøàëèñü ëþäè, ÿê³ íå çíàëè í³ íîìåðà åøåëîíó, í³ ìàðøðóòó ñë³äóâàííÿ ³ ïîòîìó øóêàëè â³òðà â ïîë³. Òàê çîñòàâ ì³é ñèí Âàñèëü ³ ùå ñóñ³ä Êîáàíèê ç æ³íêîþ, òî â³ä ðàíêó äîãíàëè ïî¿çä àæ âå÷îðîì, à Âàñèëÿ Ãàòàëåíè÷à ç³ Ñâ³ðæîâî¿ æ³íêà ìàéæå ì³ñÿöü áëóêàëà, çàí³ì çíàéøëà ñâî¿õ. Ç ×åðí³âö³â ìè, ÿê ðóøèëè, òî çàòðèìàëèñü àæ çà Çáðó÷åì ó Ìîãèëåâ³. Òàì êàðòèíà çì³íèëàñü ðàçþ÷å, ÿê áè äðóãèé ñâ³ò, ïîÿâèëèñü æåáðàêè: Òüîòþ, äàé õëåáóøêà. Ïî öåé á³ê êîðäîíó áóëè æíèâà âñþäè ñòîãè, îáîðîãè, ³ òàì áóëè æíèâà, àëå ñòîã³â ìàëî, çåëåíî¿ ìóðàâè âçàãàë³ íå âèäíî í³ãäå. Íà ïàñîâèñüêó, äå ïàñëè õóäîáó, ìîæíà áóëî ãîëêó çíàéòè ãîëà çåìëÿ. Êàðòèíà äëÿ íàñ áóëà ðàçþ÷à. ¯äåìî äàëüøå, æ³íêè ìîëÿòüñÿ: Áîæå, ùî òî áóäå ñ íàìè. Äðóãîãî äíÿ áóëà ³ííèöÿ. Ñòîÿíêà. Íà áàçàð³ ïðîäàþòü æèòî, ïøåíèöþ íå ê³ëîãðàìàìè, à ñòàêàíàìè. Òàêîãî ÿ â æèòò³ íå áà÷èâ, íàâ³òü ï³ä ÷àñ îêóïàö³¿. Áàãàòüîì ëåìêàì â³äêðèëèñÿ î÷³, áî áàãàòî ¿õ ðâàëîñÿ äî Ðîñ³¿ ÿê äî ðàþ. Îäèí ç òàêèõ ìåí³ ñêàçàâ ùå â Ñâÿòêîâ³: Òè äóìàºø, ùî áóäåø ïàñòè êîðîëÿ íà ìî¿é çàãîðîä³? íå áóäå òîãî! ¯äåìî äàëüøå, ìèíóëè Êè¿â, íà Ïîëòàâó, òàì ïîñòîÿëè îäèí äåíü ¿äåìî íà Õàðê³â, ïîòîìó íà Ç쳿â. 16 ñåðïíÿ ïðèáóëè íà ê³íöåâó ñòàíö³þ Çàíüêè Õàðê³âñüêî¿ îáëàñò³. Òóò ìàºìî ïðèçíà÷åííÿ ï³ñëÿ øåñòèòèæíåâî¿ ïîäîðîæ³. Ìîÿ æ³íêà ñèëüíî ïîðàíèëàñü çàãíàëà ñîá³ ïðè ç³ñêàêóâàíí³ ç ïåðîíó â ñòåãíî äåðåâÿíó ñêàëêó äîâæèíîþ 15 ñì, ³ ïîò³ì äóæå á³äóâàëà ïðîòÿãîì äâîõ òèæí³â, ïîêè íàðâàëî, ³ ñêàëêó ä³òè âèòÿãíóëè, ÿê ïîêàçàâñÿ ê³í÷èê. Íà Çàíüêàõ ìè ñèä³ëè ùå äâà äí³, ïîêè ïî êîìàíä³ ç Õàðêîâà íàñ ðîç³áðàëè êóïàìè ç òðüîõ êîëãîñï³â ïî
" òðüîõ ñåëàõ: Ëèìàí, Øîëóä³âêà ³ Ãåí³¿âêà. Íàøó ñ³ìþ, à òàêîæ ñ³ìþ Êîï÷³ Ìèêîëè ç æ³íêîþ ³ äâîìà äîðîñëèìè ñèíàìè òà ñåñòðó Êîï÷³ âäîâèöþ Ùåðáèõó ç ïÿòüìà ä³òüìè øê³ëüíîãî â³êó, êóïèëî ñåëî Ãåíó¿âêà ïîíàä 1000 äâîð³â. Ìåíå ïðèä³ëèëè íà êâàðòèðó âäîâèö³ ðîçêóðêóëåíîãî Ïðîòîïîïîâî¿, ÿêà ìåøêàëà ó ñâî¿é õàò³ ç äâîìà äîðîñëèìè ñèíàìè ïî âóë. Ãíèëèöÿ íà êðàþ ñåëà. Òàì áóëî ò³ñíî, ñ³ëüðàäà õîò³ëà âèñåëèòè çîâñ³ì ç xaòè âëàñíèöþ áóäèíêó, àëå ìè íå ïîãîäèëèñü íà òàêå, ³ âîíè ïðîäîâæèëè òóëèòèñü ó ìàëåíüê³é êóõîíö³. Íà çèìó ÿ ïåðåéøîâ íà êâàðòèðó äî âäîâèö³ Êàäàøêîâî¿, ÿêà ìàëî îäíîãî ñèíà äîøê³ëüíîãî â³êó, à õàòà áóëà äâîê³ìíàòíà, ³ áóëà êîëî õàòè ñòàéíÿ äëÿ êîð³â. Òà óñå-òàêè ïðîæèâàòè â ê³ìíàò³ ïëîùåþ áëèçüêî 15 ìåòð³â êâàäðàòíèõ ñ³ì¿, ùî íàë³÷óâàëà 8 ÷îë., áóëî íåëåãêî. Êîì³ñ³¿, ÿêà ïðè¿õàëà ç Õàðêîâà ó â³äïîâ³äü íà ìîþ ïèñüìîâó ñêàðãó â îáëâèêîíêîì, ì³é òàòî, ÿêèé ñïàâ ï³ä ñàìîþ ïîâàëîþ, ñêàçàâ: Ùîá ïåðåéòè ÷åðåç ê³ìíàòó, ÿ ìóøó îáí³ìàòèñü ç íåâ³ñòêîþ. Êàðòèíà, ÿêó ïîáà÷èëà öÿ êîì³ñ³ÿ, ñïðè÷èíèëàñÿ äî òîãî, ùî ïðîòÿãîì ì³ñÿöÿ òåðì³íîâî áóâ çâ³ëüíåíèé áóäèíîê îñîáíÿê êîëèøíüîãî êóðêóëÿ, â ÿêîìó ïðîæèâàâ äèðåêòîð øêîëè, ³ íàäàíèé ìî¿é ìíîãîëþäí³é ñ³ì¿ äëÿ ïîñò³éíîãî ïðîæèâàííÿ. Öå áóâ äèâîâèæíèé âèïàäîê çà óñ³ ìî¿ ðîêè ïåðåñåëåíñüêîãî æèòò³ÿ. Ùå äî íàøîãî ïðèáóòòÿ ó ñ. Ãåí³¿âêó áóëî ïðîâåäåíî ï³äãîòîâêó ñåðåä ñåëÿí, ùî òóò ïðè¿äóòü ìàëîãðàìîòí³ ã³ðñüê³ ëþäè ç Ïîëüù³, áóäüòå ç íèìè äóæå îáåðåæí³ ³ íå áîëòàéòå. ² âîíè ñëóõíÿíî áóëè îáåðåæí³, àëå äóæå ¿õ ö³êàâèëî, ùî ìè ïðèâåçëè ó òèõ âåëèêèõ ñêðèíÿõ íåâæå òî ïðàâäà, ùî òàì ñàëî? Êîëè ìè ïðîæèëè òàì ï³âðîêó, ïîìàëåíüêó ï³çíàëè ì³ñöåâèõ, à âîíè íàñ, äåêîòð³ ³ç ñòàðøèõ ñåëÿí ïî ñåêðåòó ðàäèëè íàì: íå äàéòå ñåáå ïðèñïàòè, áî òåïåð âàì óñå äàþòü, àëå ïðîéäå ÿêèéñü ÷àñ, ³ âè âåðíåòå ¿ì óñå äåñÿòèêðàòíî. Øêîäà âàñ, áî âè ùå íå çíàºòå òî¿ ñèñòåìè. ßêùî ìîæåòå, òî ò³êàéòå çâ³äñè, ïîêè íå ï³çíî. Òèì ÷àñîì ïðèéøëà âåñíà, çàöâ³ëè âèøí³, çàïðàöþâàâ õë³áîðîáñüêèé ³íñòèíêò ðóêè ðâàëèñÿ äî
âåñíóâàííÿ. Á³ëÿ õàòè áóâ äîñèòü âåëèêèé ãîðîä, íåïîãàíèé ñàäîê, òðåáà áðàòèñÿ çà âåñíóâàííÿ íà ³íàêø³é çåìë³, ç ³íàêøèì êë³ìàòîì ìè áåç ïîíÿòòÿ. Ïî÷àëè â÷èòè íàñ ñóñ³äè ÿê îðàòè ëîïàòîþ, ÿê ñàäèòè êàðòîïëþ ³ ò. ä. ³ ò. ä. À â òîé æå ÷àñ òë³ëà ³ñêðà íà䳿 ÿêîñü âòåêòè, ïîêè íå ï³çíî, ³ âåðíóòèñÿ íà Ëåìê³âùèíó. Ó ñóñ³äíüîìó ñåë³ Øîëóäê³âö³ áóëî ïîñåëåíî äîñèòü áàãàòî ëåìê³â ç³ Ñâÿòêîâè Ìàëî¿, òî â³ä íèõ ÿ äîâ³äàâñÿ, ùî íà çàõîä³ Óêðà¿íè º ì³ñòî Êàëóø, ³ ùî âæå áàãàòî ëåìê³â òóäè ïåðå¿õàëî, áî òàì º áàãàòî ïîðîæí³õ õàò, ÿê³ çàëèøèëè ïîëÿêè, ùî âè¿õàëè äî Ïîëüù³; òàì º ôàáðèêà, ³ ìîæíà çíàéòè ðîáîòó; òàì ïðèðîäà òàêà ÿê ó íàñ ³ íåìຠêîëãîñï³â. Öÿ íîâèíà íå äàâàëà ìåí³ ñïîêîþ í³ â äåíü? í³ âíî÷³: ùî ðîáèòè? ÿê ðîáèòè? Ó õàò³ 8 äóø, â ò. ÷. ÷åòâåðî ä³òåé ³ äâîº ïåðåñòàð³ëèõ áàòüê³â. Ïî÷àëîñÿ çáèðàííÿ ó äîðîãó. Íàéïåðøå ãðîø³, ¿õ òðåáà áóäå áàãàòî, à ¿õ íåìà. Ïî÷àâ ÿ ïðîäàâàòè ïîòèõåíüêó, ùî ì³ã ç ðå÷åé, ³ îäíî÷àñíî çáèðàâ ³íôîðìàö³þ ïðî òå, ÿê ñïðàâè ó òèõ, ùî âæå º ó Êàëóø³, ÿê âîíè ¿õàëè, ÿê óñòðî¿ëèñü, ÿê ñïðàâè ç æèòëîì, ðîáîòîþ? ² ñàìå ãîëîâíå ÿê äî íèõ â³äíîñèòüñÿ ì³ñöåâà âëàäà? Òåïåð ÷åðåç áàãàòî ðîê³â, ÿê çãàäóþ òîé ÷àñ, òî ìîðîç ³äå ïî ò³ë³, áî òðåáà áóëî âåëèêî¿ â³äâàãè, ùîá ïóñòèòèñÿ íà òàêó âàæêó ³ íåïåâíó äîðîãó äîäîìó, ³ ìè óñ³ â³äâàæèëèñü... Îäíàê íå ñóäèëîñü íàì âåðíóòèñü äî ð³äíîãî äîìó íà íàø³é Ëåìê³âùèí³, ³ íå äóìàâ ÿ ³ íå ãàäàâ, ùî Êàëóø íå ñòàíå ïåðåñàäî÷íîþ ñòàíö³ºþ, à ó íüîìó ÿ çàëèøóñÿ íàçàâæäè. Íà öüîìó, íà æàëü, çàê³í÷óþòüñÿ ñïîìèíè íàøîãî òàòà. Âîíè áóëè ïèñàí³ íà îñòàííüîìó ðîö³ ¿õ æèòòÿ. ² òàê ³ íå ïîáóâàëè íà Áàòüê³âùèí³ ó íåçàáóòí³é Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é, íàâ³òü òóðèñòîì, íàø³ òàòî... Íàä³þñÿ, ùî ìè, ä³òè ¿õí³ (Âàñèëü, Ìàð³ÿ, Âîëîäèìèð, Àíÿ, ²âàííà), ïðîäîâæèìî òàòîâ³ ñïîìèíè ïðî íàø³ ñêèòàííÿ ó ïîøóêàõ äîðîãè äî äîìó. Íàéñòàðøèé ñèí Âàñèëü, ì. Êàëóø, 15 ëþòîãî 2003 ðîêó
"
Ñâÿòêîâÿíêè Êàâóëÿ Þë³ÿ ³ ßíêîâè÷ Àííà. 1921 ð.
Õàòà Áàãàíà ²âàíà
Ñâÿòêîâÿíèí Áàãàí ²âàí ç íèæíüîãî ê³íöÿ ñåëà
"
Ñâÿòêîâÿíè á³ëÿ êîîïåðàòèâó (êðàìíèö³). 1942 ð.
Øåâ÷èêè ç³ Ñâÿòêîâè. 30-ò³ ðîêè
"!
Ñâÿòêîâÿíè á³ëÿ Êîâäðè. 1942 ð.
Ñâÿòêîâÿíè. 30-ò³ ðîêè
""
Ñâÿòêîâÿíè ¿çäèëè íà âèñòóï äî Ãäàíñüêà. 1937 ð.
Âåñ³ëëÿ Âàñèëÿ Òàâïàøà ç³ Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿ òà ªâè ˳ùèíñüêî¿ ç Êîíå÷íî¿.1950 ð.
"#
Êàïëè÷êà á³ëÿ Íàãëîâñüêîãî ²âàíà. 1979 ð.
Ñâÿòêîâÿíêà Áàãàí Ìàð³ÿ. 2003 ð.
Çóñòð³÷ ñâÿòêîâÿí ³ ñâÿòê³â÷àí ç Áàãàíîì Ìèõàéëîì ç Êàíàäè. Ëüâ³â, òðàâåíü 1968 ð.
"$
Õàòè ²âàíà ¥ðàöîíÿ â ð³çäâÿíèé ÷àñ. 2001 p.
Ñâÿòà ðîäèíà â çèìîâîìó ïåéçàæ³. 2001 p.
Âèä, äå ñòîÿëà õàòà ðîäèíè Òàâïàø³â. 1990 ð.
"%
×àñòóâàííÿ ïñòðóãàìè â ñàäèá³ ²âàíà ¥ðàöîíÿ. 17.05.2001 ð. Íà ïåðåäíüîìó ïëàí³: ². Êðàñîâñüêèé, À. Ïåòðèøàê, À. Òàâïàø, Ð. Ëóáê³âñüêèé
ijÿ÷³ ç³ Ñâ³òîâî¿ ôåäåðàö³¿ óêðà¿íñüêèõ ëåìê³âñüêèõ îáºäíàíü òà Âñåóêðà¿íñüêîãî òîâàðèñòâà Ëåìê³âùèíà: À. Òàâïàø, Á. Áàâîëÿê, Â. Øóðêàëî, Î. Âåíãðèíîâè÷, Â. Àðäàí, ß. Øâÿãëà, ². Ùåðáà, á³ëÿ ðîäèííî¿ õàòè Áàâîëÿê³â. 2000 ð.
"&
Ñ³ì¿ Òàâïàø³â ³ ¥ðàöîí³â íà ð³äí³é çåìë³. 27.07.2002 ð.
Âèä íà ñåëà Êîòàíü, Ñâÿòêîâó Ìàëó, Ñâÿòêîâó Âåëèêó, Ñâ³ðæîâó ³ç ñåëà Êðàìïíî¿. 1996 ð. ß. Äóäà, Ï. Êîãóò, ². ×åðòèê, Â. Òàâïàø, À. Ñóõîðñüêèé, À. Ïåòðèøàê, À. Òàâïàø, Þ. Òàâïàø, ß. Øâÿãëà
"'
Âèä ç ãîðè ijëèê íà Ñâÿòêîâó Âåëèêó. 2000 ð.
Àíäð³éêî Òàâïàø ó Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é. 2003 ð. Âèä ç ãîðè ijëèê íà ãîðó Êîëÿíèí.
#
×ëåíè ïðåçè䳿 Ñâ³òîâî¿ ôåäåðàö³¿ óêðà¿íñüêèõ ëåìê³âñüêèõ îáºäíàíü: Ì. Ãîðáàëü, À. Òàâïàø, Â. Ðîòåöüêèé, Â. Àðäàí, ². Äóäà, ². Ùåðáà, Ñ. Ìèðîí÷åíêî, Î. Âåíãðèíîâè÷. 09.03.2003 ð.
Ñâÿòà ðîäèíà. 2003 ð.
Ïðèäîðîæí³é õðåñò. 2003 ð.
#
Ó ãîñòÿõ ó ¥ðàöîí³â. ²âàí Ãðàöîíü, Àíäð³é Òàâïàø, ²âàí Êðàñîâñüêèé, Áîëåñëàâ Áàâîëÿê. 2003 ð.
Êàïëè÷êà ì³æ ñåëàìè Ñâÿòêîâà Âåëèêà ³ Ðîñòàéíå. 2003 ð.
#
Ñâÿòèé Ìèêîëàé á³ëÿ êîëèøíüî¿ õàòè Ïðî÷ê³â. 2003 ð.
Ñó÷àñíà ´àçä³âêà ²âàíà ¥ðàöîíÿ. 2003 ð.
#!
Öåðêâà Ñâ. Àðõàíãåëà Ìèõà¿ëà (1757 ð.) ó ñ. Ñâÿòêîâà Âåëèêà. 2003 ð.
Öâèíòàð ó ñ. Ñâÿòêîâà Âåëèêà. 2003 ð.
#"
Có÷àñíèé âèãëÿä êîëèøíüîãî êîîïåðàòèâó â ñ. Ñâÿòêîâà Âåëèêà. 2003 ð.
Ïðèäîðîæí³é õðåñò á³ëÿ ï³äí³ææÿ ãîðè Êîëÿíèí. 2003 ð.
Ñó÷àñíèé âèãëÿä øêîëè, ïîáóäîâàíî¿ ëåìêàìè ïåðåä â³éíîþ. 2003 ð.
##
Âèä ñ. Ñâÿòêîâà Âåëèêà. 2003 ð.
#$
Çàãàëüíèé âèãëÿä ñ. Ñâÿòêîâà Âåëèêà. 2003 ð.
Öåíòðàëüíà ÷àñòèíà ñ. Ñâÿòêîâà Âåëèêà. 2003 ð.
#%
III ÑÅËÎ ÑÂßÒÊÎÂÀ ÌÀËÀ (ÑÂßÒʲÂÊÀ)
Öåðêâà ó Ñâÿòêîâ³é Ìàë³é. Ìàë. À. Ìàñòåÿ, 1969.
#&
1
ñòîð³ÿ öüîãî íåâåëèêîãî ìàëüîâíè÷îãî ëåìê³âñüêîãî ñåëà ïîâÿçàíà ç ïîä³ÿìè ñóñ³äíüî¿ Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿ òà Ñâ³ðæîâî¿ Ðóñüêî¿. Óñ³ ñåëà íàëåæàëè äî îäí³º¿ ïàðàô³¿ ó Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é. ×åðåç â³äñóòí³ñòü ³ñòîðè÷íèõ äæåðåë íå ìàºìî çìîãè âêàçàòè òî÷íó äàòó çàêëàäåííÿ çãàäàíèõ ñ³ë. Ç íàðîäíèõ ïåðåêàç³â, çàïèñàíèõ ó ïàðàô³ÿëüí³é õðîí³ö³ Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿, äîâ³äóºìîñÿ, ùî ïåðø³ ìåøêàíö³ öèõ ñ³ë ðóñèíè, ÿêèõ ìàäÿðè âèò³ñíèëè ³ç Çàêàðïàòòÿ. Îêðåì³ ïåðåêàçè ñòâåðäæóþòü, ùî ïåðø³ ìåøêàíö³ ïî÷àòêîâî áóëè âèò³ñíåí³ ìàäÿðàìè àæ â îêîëèö³ Çìèãîðîäà, çâ³äêè ó XIVXV ñò. áóëè â³äò³ñíåí³ ïîëüñüêî-í³ìåöüêèìè êîëîí³ñòàìè óãëèá êàðïàòñüêèõ ã³ð. Äîêàçîì òîãî ìîæå áóòè ïåðøà â ö³é îêîëèö³ öåðêâà ó ñ. Ñêàëüíèê á³ëÿ Çìèãîðîäà, ïîáóäîâàíà ðóñèíàìè ³ç Çàêàðïàòòÿ. Ñâÿòêîâà Ìàëà ðàí³øå, í³æ ³íø³ ñåëà, çãàäóºòüñÿ â ³ñòîðè÷íèõ äîêóìåíòàõ. ²ñíóâàëà âæå ó 1510 ð. ³ áóëà âëàñí³ñòþ Ñòàäíèöüêèõ. Ó 1581 ð. ïîñ³äàëà ñ³ì ñàäèá. Ó òîìó æ ðîö³ òàì áóëà ³ öåðêâà. Ó 1633 ð. ñåëî íàëåæàëî êîðîííîìó õîðóíæîìó Êîõàíîâñüêîìó, ÿêèé òîä³ æ íàäàâ äóõîâåíñòâó ãðåêî-êàòîëèöüêîãî îáðÿäó ïåâí³ ïðàâà ³ ïðèâ³ëå¿. Îçíà÷àëî öå, ùî Ñâÿòêîâà Ìàëà ç îêîëèöåþ óæå ÷åðåç 37 ðîê³â ï³ñëÿ óêëàäåííÿ Óí³¿ âèçíàâàëà ¿¿ ð³øåííÿ, õî÷ öå ìàëî ïðàâäîïîä³áíî. Ïðàâà ³ ïðèâ³ëå¿ ãðåêî-êàòîëèöüêîãî äóõîâåíñòâà ï³äòâåðäèâ íîâèé âëàñíèê ñåëà Àíäð³é Ëþáîìèðñüêèé ëèñòîì â³ä 26 òðàâíÿ 1746 ðîêó. Ó ëèñò³ âêàçóºòüñÿ, ùî ñåëÿíè ìàëè îáîâÿçîê ñêëàäàòè ñâî¿ì ñâÿùåíèêàì äàíèíè, çã³äíî ç öåðêîâíèì ïðàâîì. Ó 1762 ð. ñåëÿíè âèáóäóâàëè ãàðíó òèïîâî ëåìê³âñüêó öåðêâó ñâ. Àðõàíãåëà Ìèõà¿ëà. Öåðêâà áóëà âåëüìè âäàëî îáëàäíàíà ÿê çîâí³, òàê ³ âñåðåäèí³. Ïî â³çèòàö³¿ 1775 ð. çàïèñàíî: Ðåâ³ç³ÿ ìàëîñâÿòê³âñüêî¿ öåðêâè ñâ. Ìèõàéëà Àðõàíãåëà, äåðåâÿíà, íîâà. Ðÿä ïðåäìåò³â äëÿ áîãîñëóæåíü ñð³áí³ ç ïîçîëîòîþ. ×àø³ äâ³ ñð³áí³, ïîçîëî÷åí³. Òðè öèíêîâ³ õðåñòè, äâ³ ïàðè ë³õòàð³â ìîñÿæíèõ, ó â³âòàð³ âåëèêà ³êîíà
²ñóñà Õðèñòà. Ïðåêðàñíèé ³êîíîñòàñ... òâîðöåì ÿêîãî áóâ Ôîìà Âàðôîëîìåé... Ìàëüîâàíà íà äîøö³ ³êîíà Àðõ. Ìèõàéëà ç çàïèñîì íà çâîðîò³ ³ìåí³ ìàëÿðà: Ñìèðåííèé ßê³â ³êîíîïèñåöü ˳ñüêèé, ðîêó 1673 ì³ñÿöÿ ëèïíÿ. Íàéá³ëüøå óñëàâèëàñÿ öåðêâà Ñâÿòêîâî¿ Ìàëî¿ ³êîíîþ Ñòðàøíîãî Ñóäó âèñîêîìèñòåöüêî¿ âàðòîñò³ ðîêó 1674; â³äîì³ áóëè é ³íø³ ³ñòîðè÷í³ ïàìÿòêè, ÿê³ äî íàøèõ äí³â íå çáåðåãëèñÿ. Çã³äíî ç ìàòåð³àëàìè Éîñèô³íñüêî¿ ìåòðèêè 178587 ðð., ÿê³ çáåð³ãàþòüñÿ ó Öåíòðàëüíîìó äåðæàâíîìó ³ñòîðè÷íîìó àðõ³â³ Óêðà¿íè ó Ëüâîâ³, íà òîé ÷àñ ñåëî ñêëàäàëîñÿ ç 28 ñàäèá. Ïîäàºìî ¿õ ïåðåë³ê: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26.
²âàí Òîáÿê Âàñèëü Ìèñüêî Êîíäðàò Ãðåùàê Ïàíüêî Ñèòíèöüêèé Þðêî Ïóõèð Ãðèö Ñòåôàíêà Àíäð³é Êÿ÷ Àíò³í Ôðåí÷êî Àíäð³é Âàðõîë Ëóêà Ïðèñòàø Ïåòðî Ñèòíèöüêèé Àðåíäà Áðîâàð ²âàí Ñèïëÿê Ïåòðî Ôðåí÷êî òà ²âàí Ôðåí÷êî Ëåøêî Ôðåí÷êî ßöêî Ïàðèëÿê ßöêî Ïàñëåé Àíò³í Ôðåí÷êî Òèìêî Äìèòðèê Äàíêî Âàëüêî Ïàâëî Áàâîëÿê, Ìàð³ÿ Ìîðèñêà Ãðèöü Ôðåí÷êî, Ìàð³ÿ Ãëèíèöüêà ßöêî Ñóäà Ïîï³âñòâî, î. Òåîäîð Ôðèíöêåâè÷ Òèìêî Êîï÷à Àíò³í Êàëÿñ
#' 27.
Ãðèöü Êóòðèâà
28.
Ãàâðèëî Êîï÷à
Òîä³ æ ñåëÿíè ïîñ³äàëè 353 ìîðãè îðíî¿ çåìë³. Çà ïåð³îä ñ³âîçì³íè (òðè ðîêè) çáèðàëè òàêèé âðîæàé: æèòà 181 öåíòíåð; ÿ÷ìåíþ 433 öåíòíåðè; â³âñà 1647 öåíòíåð³â; ïøåíèöÿ íå ðîäèëà. Ëóê ³ ïàñîâèñüê íàðàõîâóâàëîñÿ 436 ìîðã³â, ë³ñó 202 ìîðãè. Çåìëÿ ä³ëèëàñÿ íà 5 íèâ: íèâà íèâà íèâà íèâà
I îãîðîäè; II îáøàð; III ä³ë (dzia³); IV ïðèì³ðêè (pszymiarki).
Çà äåÿêèìè äæåðåëàìè, ó 1891 ð. â Ñâÿòêîâ³é Ìàë³é áóëî 247 ëåìê³â ãðåêîêàòîëèê³â ³ 4 ºâðå¿. Ïåðøà ñâ³òîâà â³éíà ïðèíåñëà áàãàòî ñòðàæäàíü ñåëÿíàì. Äî àâñòð³éñüêî¿ àð쳿 áóëî ìîá³ë³çîâàíî 27 ÷îëîâ³ê³â. ×åòâåðî ç íèõ çàãèíóëè. Ó ëèïí³ 1927 ð. ìàéæå âñ³ ìåøêàíö³ ñåëà ïåðåéøëè ç ãðåêî-êàòîëèöüêî¿ â³ðè íà ïðàâîñëàâÿ. Ñïðîáà ïåðåõîäó íà ïðà-
ëèñòîïàäà ó ñóñ³äíüîìó ñ. Òèëÿâà â³äáóëîñÿ ìàñîâå â³÷å çà ïåðåõ³ä íà ðîñ³éñüêå ïðàâîñëàâÿ. Çãîäîì ïåðåéøëè íà íîâó â³ðó é ³íø³ ñóñ³äí³ ñåëà. Àã³òàòîðè äîâîäèëè, ùî ëåìêè ³ ðîñ³ÿíè ºäèíèé íàðîä ³ ùî ëèøå ç Ðîñ³¿ ìîæå ïðèéòè âèçâîëåííÿ, à öüîìó ñïðèÿòèìå ïðàâîñëàâíà öåðêâà. ϳäñèëþâàëè öåé ðóõ ä³ÿ÷³ ìîñêâîô³ëüñüêî¿ îð³ºíòàö³¿ çà îêåàíîì. Ïðèâîäîì äëÿ ðîçðèâó ç ãðåêî-êàòîëèöüêîþ öåðêâîþ ó Ñâÿòêîâ³é Ìàë³é áóëè íåïîðîçóì³ííÿ ñåëÿí ç ãðåêî-êàòîëèöüêèì ïàðîõîì. Ïåðåä Äðóãîþ ñâ³òîâîþ â³éíîþ ó ñåë³ íàðàõîâóâàëîñÿ 62 ãîñïîäàðñòâà, ïðàöþâàâ ïàðîâèé òàðòàê, òðóäèëèñÿ äâà êîâàë³ (ëåìêî ³ öèãàí), øâåöü, äâà êðàâö³, ä³ÿëà îäíîêëàñíà øêîëà. ʳëüê³ñòü ëåìê³â ìåøêàíö³â ñåëà ñòàíîâèëà 292 îñîáè. Ó 1945 ð. 250 ëåìê³â âèñåëåíî íà Ñõ³ä. Ó ñåë³ çàëèøèëîñÿ 7 ðîäèí, àëå é ¿õ ó 1947 ð. ï³ä ÷àñ àêö³¿ ³ñëà äåïîðòîâàíî íà çàõ³äí³ çåìë³ Ïîëüù³. Ó 1956 ð. ëåìêè ïîâåðíóëèñÿ ç çàõ³äíèõ çåìåëü. Ïðèáóëà â ñåëî òàêîæ öèãàíñüêà ðîäèíà. Öåðêâà Àðõàíãåëà Ìèõà¿ëà çáåðåãëàñÿ. Àëå áàãàòî ³êîí ç íå¿ âèêðàäåíî. Óö³ë³ëè ôðàãìåíòè ³êîíîñòàñ³â XVII ³ XVIII ñò., ôðàãìåíòè â³âòàðÿ ç ðîçïÿòòÿì, ùî éîãî íàìàëþâàâ Âàñèëü Ôåäàê ó 1843 ðîö³. Öåðêâó ïåðåòâîðåíî íà êîñòåë ðèìî-êàòîëèöüêî¿ ïàðàô³¿ ó ñóñ³äíüîìó ñåë³ Äîøíèö³.
$
Êîñòàíêåâè÷³ ç³ Ñâÿòê³âêè, 30-ò³ ðîêè
Öåðêâà Àðõàíãåëà Ìèõà¿ëà (1762 ð.)
$
Êàïëè÷êà (ê³íåöü Õ²Õ ñò.). 2003 ð.
Ïðèäîðîæí³é õðåñò. 2003 ð.
Ñòàðà øêîëà (1937 ð.). 2003 ð.
$
IV ÑÅËΠѲÐÆÎÂÀ ÐÓÑÜÊÀ
Öåðêâà ó ñ. Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà. Ìàë. À. Ìàñòåé, 1969.
$!
Ñïèñîê ãîñïîäàðñòâ ó ñ. Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó, (Ïîëüùà) äî äåïîðòàö³¿ â 1945 ðîö³, ïî÷èíàþ÷è ç íèæíüîãî ê³íöÿ ñåëà â³ä Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38.
Õîìèê Ïèëèï Áàâîëÿê Ïàíòåëåéìîí ×óëèê Äàíè¿ë Áàâîëÿê Îëåêñ³é Êñåíè÷ ²âàí Äçÿäèê Âàñèëü Äçÿäèê ²ëëÿ Êîáàí Þñòèí Ùåðáà Îìåëÿí Ñëîòà Ìèõàéëî Äçÿäèê Âàñèëü Øêîëà Öèðêîò ²âàí Ãàëóùàê ²âàí Ùåðáà Ïåòðî Êðàìíèöÿ ³ ÷èòàëüíÿ Ãàòàëåâè÷ Ìèõàéëî dzêðà÷ Âàñèëü Ãàòàëåâè÷ Âàñèëü Ñóäèê Ñòåïàí Ñìåðåêàíè÷ Ñåìåí Ðåøåòàð ³êòîð Ãðåêî-êàòîëèöüêà öåðêâà Ñìåðåêàíè÷ ²âàí Ïðàâîñëàâíà öåðêâà Ñîñîíüêî ²ëëÿ Ñóäèê Ãíàò Ñìåðåêàíè÷ Âàñèëü Ñìåðåêàíè÷ Äìèòðî Ñòàõ Ëåøêî Ñòàõ ²âàí Ñìåðåêàíè÷ Ôåä³ð Áàâîëÿê Êèïð³ÿí Ðåøåòàð Äàíè¿ë Ïèðòêî Ìèõàéëî Ãðåùàê ²âàí ßíêîâè÷ Ôåä³ð Áàáÿê Âàñèëü
39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76.
Ðåøåòàð Ìèõàéëî Ñóäèê Âàñèëü Ðåøåòàð Òèìêî Äèëèí Íåñòîð Êîâäðà ²âàí Áàáÿê Ëóêà Ïîñèïàíêî ªâà Äèòêî Àãàô³ÿ Áàâîëÿê ²ëëÿ Äèëèí ²âàí ʳâêî ²âàí Ïîñèïàíêî ²âàí Âåðáèíñüêèé Âàñèëü Êîáàí Âàñèëü Âåðáèíñüêèé Ìèõàéëî Ñêóáà Àíäð³é Ëàõâàê ²âàí Êàí÷óê Ïåòðî Òóç Äàíè¿ë Òóç Îëåêñà Âîâê Ìèõàéëî Ãàòàëåâè÷ Ïåòðî ʳâêî Ìèõàéëî Âåðáèíñüêèé Äìèòðî Êîâàëü ²âàí Ñìåðåêàíè÷ Äàíè¿ë Ðóñèí ²âàí Áàáÿê ²âàí Ãàíäÿê Ìèõàéëî Äèëèí ²ëëÿ Íàãëîâñüêèé Àãàô³é Ðóñèí Àíäð³é Âåðáèíñüêèé Ïåòðî Äèòêî ²âàí Ðåøåòàð Ïåòðî Ñîñîíüêî ²âàí Áàáÿê Ñòåïàí Ïèëîðàìà Ñòåïàíà Áàáÿêà
$" Ñòàºíêè äëÿ ë³òíüîãî âèïàñó õóäîáè íà ïàñîâèñüêàõ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Ñòàºíêà Ñòàºíêà Ñòàºíêà Ñòàºíêà Ñòàºíêà Ñòàºíêà Ñòàºíêà Ñòàºíêà
Íà Âàç³: Õîìèêà Ïèëèïà ×óëèêà Äàíè¿ëà Áàâîëÿêà Îëåêñè Êîáàíà Þñòèíà Ùåðáè Îìåëÿíà Öèðêîòà ²âàíà Ãàòàëåâè÷à Âàñèëÿ Ñóäèêà Ñòåïàíà
Íå ³ñíóþ÷å óæå â äðóã³é ïîëîâèí³ ÕÕ ñò. ìàëüîâíè÷å ëåìê³âñüêå ñåëî Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà áóëî ðîçòàøîâàíå íà â³ääàë³ 35 êì â³ä ì. ßñëà ³ 18 êì â³ä ì³ñòå÷êà Çìèãîðîäà. Ïðîñòÿãàëîñÿ âçäîâæ ð³÷êè Ñâ³ðæ³âêà, ÿêà âïàäຠó Âèñëîêó. Îòî÷åíå áóëî ãîðàìè: ç³ ñõîäó Êîëÿíèíîì, ï³âí³÷íîãî ñõîäó Ãàâêîþ é Îñòåðåøîì, â³ä ï³âíî÷³ Ìàãóðîþ, Îñòðèì Âåðøêîì, Ãëèâ³âñüêèì Âåðõîì, Âàòêîâîþ, ç çàõîäó Ìàéäàíîì, ³ç ï³âäíÿ Ìàðåøêà ³ Óãåðåñîì. Ñåëî çàñíîâàíå, ïðàâäîïîä³áíî, ó 1574 ðîö³, àëå ïåðøà ³ñòîðè÷íà çãàäêà ïðî íüîãî â³äíîñèòüñÿ äî 1665 ðîêó. Çã³äíî ç íàðîäíèìè ïåðåêàçàìè, ïåðø³ ìåøêàíö³ ñåëà áóëè ðóñèíàìè ç Çàêàðïàòòÿ, âèò³ñíåíèìè çâ³äòè ìàäÿðàìè. Íà êîðèñòü ö³º¿ âåðñ³¿ ñâ³ä÷àòü íàçâè îêðåìèõ ã³ð ³ ïîë³â (íèâ). Çà ³íøèìè ïåðåêàçàìè, ïåðø³ ìåøêàíö³ ñåëà öå ðóñèíè (óêðà¿íö³) Ïîäí³ïðîâÿ, ÿê³, ðÿòóþ÷èñü â³ä òàòàðî-ìîíãîëüñüêèõ íàïàä³â, âò³êàëè ó êàðïàòñüê³ ãîðè. Ó 1680 ð. òóò áóëè 4 ãîñïîäàðñòâà ç çåìëåþ ³ îäíà ðîäèíà áåççåìåëüíà. Ïðàöþâàâ ñ³ëüñüêèé ìëèí. Ó 1765 ð. ñåëî íàðàõîâóâàëî óæå 27 ëàí³â çåìë³ ³ òàðòàê. Êð³ì ñîëòèñà, æèâ òóò êðàéíèê-àäì³í³ñòðàòîð ëåìê³âñüêèõ ñ³ë Á³öüêîãî ñòàðîñòâà. 29 ëèïíÿ 1770 ð. òóò ìàëà ì³ñöå çáðîéíà ñóòè÷êà ïîëüñüêèõ êîíôåäåðàò³â Êàçèìèðà Ïóëàñüêîãî ç ðîñ³éñüêèì â³éñüêîì. Áëèçüêî äâîõñîò êîíôåäåðàò³â çä³éñíèëè ñïðîáó çàõîïèòè ðîñ³éñüêîãî ãåíåðàëà, àëå ðîñ³ÿíè â³äáèëè àòàêó êîíôåäåðàò³â, çàâäàâøè ¿ì â³ä÷óòíèõ âòðàò.
ϳä Ãàâêîþ: 9. Ñòàºíêà Ñîñîíüêà ²ëë³ 10. Ñòàºíêà Äçÿäèêà Âàñèëÿ 11. Ñòàºíêà ×óëèêà Äàíè¿ëà 12. Ñòàºíêà Áàâîëÿêà Îëåêñè 13. Ñòàºíêà Ùåðáè Îìåëÿíà 14. Ñòàºíêà Êîáàíà Þñòèíà 15. Ñòàºíêà Öèðêîòà ²âàíà 16. Ñòàºíêà Ãàòàëåâè÷à Âàñèëÿ Çã³äíî ç çàïèñàìè äî Éîñèô³íñüêî¿ ìåòðèêè (ïîçåìåëüíèé êàäàñòð) 1787 ð., ñåëî ñêëàäàëè 43 ðîäèíè (Öåíòðàëüíèé ³ñòîðè÷íèé àðõ³â Óêðà¿íè ó Ëüâîâ³, ôîíä 19, îïèñ II, ñïðàâà 236): 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.
Âàñèëü Áàâîëÿê Ôåä³ð Ãóëà Äåìêî Âîâê * Ïåòðî Âîâê ²âàí Ìàëèíÿê Þðêî Ãîäè÷ Ñòåôàí Äèëèí Òèìêî Ùåðáà ²âàí Áîáàëü (áåç ´ðóíòó) Âàñèëü Çèêðó÷ Ñåìåí Çèêðó÷ Ñòåôàí Çèêðó÷ Âàñèëü Öèðêîò Ãðèöü Öèðêîò, ²âàí Ñóäèê Òèìêî Ìèöàê ²âàí Êàí÷óãà Ñåìåí Ñòàõ ²âàí Ñìåðåêàíè÷ ²âàí Ñòàõ ßöêî Ðåøåòàð Ïðèõîäñòâî î. Òîìà Ãàòàëåâè÷ Ãðèöü ßðîø Áàðòîëîìåé Ñòîð÷åáà Ïåòðî Ïîëèâêà ³ Âàñèëü Ðóñèíÿê
* Ó êîæíîìó âèïàäêó ïîëüñüê³ ïèñàð³ çàïèñóâàëè ïð³çâèùå ó ïîëüñüêîìó çâó÷àíí³, ÿê Wilk (³ëüê).
$# 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46.
Ôåä³ð Îë³ÿð ²âàí Ãëèâà ²âàí Ïîïîâè÷ Äàíêî Âàðõîë Ïåòðî ßðîø Ôåöüî Áàâîëÿê ²âàí Áîðåê Ñòåôàí Ïîïîâè÷ Ïåòðî Ïîïîâè÷ Àíäð³é Ïîëèâêà Äàíüêî Âîâê Ãðèöü Öàï Ïåòðî Âîâê ßöêî Áàáÿê Ôåä³ð Âàðõîë Ëåøêî Ãóëà Ãðèöü Áàáÿê ²âàí Òèíüî Ôåöêî Ãàòàëåâè÷
Ñåëÿíè Ñâ³ðæîâî¿ Ðóñüêî¿ ïîñ³äàëè: îðíî¿ çåìë³ 300 ìîðã³â, ëóê ³ ïàñîâèñüê 1012 ìîðã³â, ë³ñ³â 1167 ìîðã³â. Çåìëÿ êàìÿíèñòà, ìàëîâðîæàéíà, ãëèíêóâàòà, âèìàãຠóãíîºííÿ. Çà ñâî¿ì ðîçòàøóâàííÿì çåìëÿ ñåëÿí ñêëàäàëàñÿ ç ïÿòè íèâ: I íèâà îãîðîäè ³ çàãîðîäè (po³o¿enie domowe); II íèâà ëàç. ³ä ìåæ³ Ñâÿòêîâî¿ äî íèâè ïîì³ðêè âèùå ïîòîêó. Îäíèì áîêîì íàä îãîðîäàìè, äðóãèì äîòèêàºòüñÿ äî ìåæ³ Âîëîâåöüêî¿; III íèâà ä³ëèê (dzilik); IV íèâà ïîì³ðêè âèùå ïîòîêó â³ä íèâè ëàç äî ìåæ³ Áîðòíÿíñüêî¿; V íèâà ïîì³ðêè íèæ÷å ïîòîêó ïðîñòÿãàºòüñÿ â³ä íèâè ä³ëèê äî ìåæ³ ñåëà Áîðòíå. Îäíèì áîêîì ëåæèòü íàä ïîòîêîì, äðóãèì äîõîäèòü äî ìåæ³ ñåëà Ìðîêîâà. Äàâí³øå ñåëî áóëî ñàìîñò³éíîþ ïàðàô³ºþ. Ó 1797 ð. ïðèºäíàíå äî Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿. Ó 1845 ð. ñåëî íàëåæàëî äî Àâ-
ãóñòà Ñòåðíåãà, ÿêèé êóïèâ éîãî ó Þçåôà Ëåâèöüêîãî. Çãîäîì ñåëî íàáóâ ãðàô Àíò³í Ìèòðîâñüêèé, à ó 1880 ð. ßí Ëåâèöüêèé. Òîé ó 1890 ð. â³äïðîäàâ ñåëî ãðàôèí³ Ïîëþòóëèöüê³é. Ó 1894 ð. ñåëÿíè ïîáóäóâàëè ç äåðåâà ãàðíó öåðêâó ëåìê³âñüêîãî òèïó ³ íàçâàëè ¿¿ ³ìÿì ñâ. ²âàíà Õðåñòèòåëÿ. Ìàáóòü, ó òèõ ÷àñàõ ñåðåä ñåëÿí íàðîäèëàñÿ ëåãåíäà, çà ÿêîþ îäèí õèòðèé ñ³ëüñüêèé ô³ëüîçîô çàäóìàâ îáäóðèòè ñàìîãî ÷îðòà, ïîçè÷èâ ó íüîãî ïîâàæíó ñóìó ãðîøåé, ùî ¿õ íå ìàâ íàì³ðó â³ääàâàòè. ³ääàé ìî¿ ãðîø³, âèìàãàâ ÷îðò. Ãâèäèø ñâî¿ ãðîø³ õèáàëü õòîäè, ÿê ñÿ çîéäóò Êîëÿíèí ç Ìàðåøêîì... Çãóðòîâàíà âåëèêà ãðóïà ÷îðò³â, ï³äíàòóæèâøèñü, çðóøèëà ãîðó Ìàðåøêó ³ ïî÷àëà ñóíóòè ¿¿ íàçóñòð³÷ ³ç ãîðîþ Êîëÿíèí. Ðÿòóþ÷è ñèòóàö³þ, ì³ñöåâèé ñâÿùåíèê çóì³â ïåðåêîíàòè ÷îðò³â ó íåäîö³ëüíîñò³ ¿õ çàò³¿ ³ ãàðàíòóâàâ ïîñëàíöÿì ïåêëà ïîâåðíåíííÿ áîðãó. ×îðòè ïðèïèíèëè ñâîþ øê³äëèâó ðîáîòó, à âïåðòèé ðàí³ø ñåëÿíèí âñå æ ïîâåðíóâ áîðã. Íà ì³ñö³ çñóâó Ìàðåøêè óòâîðèâñÿ ãëèáîêèé ÿð. Ó 1907 ð. ñåëî íàðàõîâóâàëî 455 ãðåêî-êàòîëèê³â, øåñòèîñîáîâó ºâðåéñüêó ðîäèíó, ÿêà âîëîä³ëà êîð÷ìîþ. Ôóíêö³îíóâàëà îäíîêëàñîâà øêîëà, êðàìíèöÿ. Íà ô³ëüâàðêó Ìàéäàí (ó âåðõ³âÿõ ïîòîêó) æèëè ë³ñîâ³ ïðàö³âíèêè. Ç 28 ó÷àñíèê³â Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè çàãèíóëî òðîº. ϳñëÿ â³éíè ñåëÿíè ïîïðàâèëè ïîøêîäæåííÿ, ñïðè÷èíåí³ âîºííèìè ä³ÿìè. Ó ëèïí³ 1927 ð. ñåëî (çà âèíÿòêîì äâîõ ðîäèí) ïåðåéøëî íà ïðàâîñëàâÿ. Ðóõ öåé ïî÷àâñÿ ðîêîì ðàí³øå ó ñóñ³äíüîìó ñåë³ Òèëÿâ³. Ó ñåë³ çáóäîâàíî ùå îäíó öåðêâó, ïðàâîñëàâíó, ÿêà íå çáåðåãëàñÿ. Ó 1933 ð. çàêëàäåíî ÷èòàëüíþ Ïðîñâ³òè (çãîäîì çàêðèòà ïîëüñüêèìè âëàñòÿìè). ijÿëà êîîïåðàòèâà Íàø òðóä, ïðèâàòíà ëåìê³âñüêà êðàìíèöÿ. Íà ïî÷àòîê 1936 ð. ó ñåë³ íàðàõîâóâàëîñÿ 71 ãîñïîäàðñòâî
$$ (äèâ. ñïèñîê), 406 ëåìê³â ïðàâîñëàâíèõ, 22 ãðåêî-êàòîëèêè ³ 2 ðèìî-êàòîëèêè. ²ñíóâàëà îäíîêëàñíà øêîëà ç óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ íàâ÷àííÿ. Ç ÷èñëà ì³æâîºííèõ ïåäàãîã³â íàéá³ëüøå çàñëóã ïåðåä ñåëÿíàìè ³ ¿õ ä³òüìè ìàâ ïåäàãîã-ëåìêî Îñèï Çâ³ðèê. Áóëà ó ñåë³ òàêîæ êîð÷ìà. Ó 1945 ð. óñ³ ìåøêàíö³ áóëè âèñåëåí³ íà ñõ³ä äî Ðàäÿíñüêî¿ Óêðà¿íè. ʳëüêà ëþäåé, ùî ïîâåðíóëèñÿ ç ïðèìóñîâèõ ðîá³ò ó ͳìå÷÷èí³, 1947 ðîêó âèãíàíî íà çàõ³äí³
çåìë³ Ïîëüù³. Ñåëî ïðèïèíèëî ñâîº ³ñíóâàííÿ. Çáåð³ãñÿ ñòàðèé öâèíòàð ç ðåøòêàìè êàìÿíèõ íàäìîãèëüíèõ õðåñò³â òà ÷àñòèíà êóïîëà öåðêâè, íàéñòàðøèé õðåñò, äàòîâàíèé 1883 ðîêîì. Òàêîæ çáåðåãëèñÿ ô³ãóðè Ñâÿòî¿ Ðîäèíè, Ñâÿòîãî Ìèêîëàÿ, òðè ðîçïÿòòÿ ÕIÕ ñò. ²ç ñåëà ïîõîäÿòü: ïåäàãîã Ïåòðî Ñìåðåêàíè÷, ïåäàãîã ²âàí Ùåðáà, ³íæåíåð Ïåòðî Ãàíäÿê.
%$Äîäàòîê
²âàí Îìåëÿíîâè÷ Ùåðáà ÌΪ ÐÎÄÈÍÍÅ ÑÅËΠѲÐÆÎÂÀ ÐÓÑÜÊÀ Ñåëî áóëî ðîçòàøîâàíå â äîëèí³ ñåðåä ïàñìà ã³ð, ³ òîìó ìàëî òåïëèé ã³ðñüêèé êë³ìàò, ñóõ³ ´ðóíòè, íà ÿêèõ ðîñëè íàéð³çíîìàí³òí³ø³ äåðåâà, ÷àãàðíèêè é êóù³, ñóíèö³, áîð³âêè ³ áåçë³÷ ð³çíîìàí³òíèõ ãðèá³â. Öåé êëàïòèê çåìë³, ïîäàðîâàíèé ëþäÿì Áîãîì, áóâ ñïðàâæí³ì ðàéñüêèì êóòî÷êîì. ßêáè ïîáóâàâ ó Ñâ³ðæîâ³é êîëèñü Òàðàñ Øåâ÷åíêî, òî íàïåâíî íàïèñàâ áè, ùî ñ. Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà íåíà÷å ïèñàíêà íà ñëàâí³é Ëåìê³âùèí³. À ÿê³ ÷óäîâ³ ïðàöüîâèò³ ëþäè! Òóò ð³äêî õòî íå áóâ ôàõ³âöåì. Êîâàë³: Îëåêñà Áàâîëÿê, Îìåëÿí Ùåðáà, Ãíàò Ñóäèê, Âàñèëü Êîâäðà, ²âàí Ðóñèí; ñòîëÿðè: Âàñèëü dzêðà÷, Ìèõàéëî ×óëèê, Ïåòðî Ùåðáà; êðàâö³: Ãíàò Áàâîëÿê, Äìèòðî Ñëîòà; êîëî䳿: Ñåìåí Ñìåðåêàíè÷, ²âàí Ëàõâàê, ²âàí Áàáÿê, Ìèõàéëî Ãàíäÿê ³ áàãàòî ³íøèõ; âÿçàëüíèö³, òêàë³. ͳõòî ç íèõ ñïåö³àëüíî¿ îñâ³òè íå çäîáóâàâ, àëå â³ä ñåáå ñàìîãî ìàâ òàëàíò. Áóëè é ñâî¿ ìóçèêàíòè: ²âàí Ëàõâàê (ñêðèïêà), Àíäð³é Âîâê (êëàðíåò), ²âàí Áàáÿê (áóáîí), Âàñèëü Âåðáèíñüêèé (áàñ), Âàñèëü Áàâîëÿê (òðóáêà). Òîæ íå áóëî íóäîòíî, áî îðãàí³çóâàëè çàáàâè áåç ïðîáëåì. Õî÷ æèëè ëþäè íå òàê çàìîæíî, áî ã³ðñüê³ çåìë³ íå ðîäèëè ïøåíèö³ íà á³ëèé õë³á, àëå íà ñâîþ äîëþ íå íàð³êàëè, ñâîºþ ïðàöåþ, âèíàõ³äëèâ³ñòþ çâîäèëè ê³íö³ ç ê³íöÿìè, ëþáèëè ñâî¿ ãîðè, ð³äíó Ëåìê³âùèíó é áóëè ç òîãî çàäîâîëåí³. Ó ñåë³ ä³ÿëè äâ³ öåðêâè ãðåêî-êàòîëèöüêà ³ ïðàâîñëàâíà. Äî 1925 ðîêó áóëà îäíà öåðêâà, à ïîò³ì Ëåìê³âùèíîþ ï³ä âïëèâîì ìîñêâîô³ëüñòâà ïðîêîòèëàñÿ õâèëÿ ìàñîâîãî ïåðåõîäó ëþäåé íà ïðàâîñëàâÿ, ³ â íàøîìó ñåë³ òàêîæ á³ëüø³ñòü ïàðàô³ÿí ïåðåéøëè íà ïðàâîñëàâÿ, àëå, íå çâàæàþ÷è íà ïîä³ë â³ðîñïîâ³äàííÿ, ëþäè æèëè ó çëàãîä³ é ÷àñòî â³äâ³äóâàëè
îäíó é äðóãó öåðêâè, îñîáëèâî ìè, ä³òè. Êîëè â íàøîìó ñåë³ íå áóëî ñëóæáè Áîæî¿, áî áóëà â Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é, à ó ãðåêî-êàòîëèöüê³é öåðêâ³ áóëà ñëóæáà Áîæà, òî áàòüêè í³êîëè íå çàáîðîíÿëè íàì ³òè ó ãðåêî-êàòîëèöüêó öåðêâó. Íå ïåðåéøëè íà ïðàâîñëàâÿ ò³ëüêè äâ³ ðîäèíè â Ñâ³ðæîâ³é Ðóñüê³é: ʳâêî ²âàí òà Äèëèí ²âàí. ×åðåç íåä³ëþ ïðè¿çäèâ ñâÿùåíèê ãðåêî-êàòîëèöüêî¿ öåðêâè ç³ Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿, áî öå áóëà îäíà ïàðàô³ÿ, â³äïðàâëÿâ ñëóæáè Áîæ³ äëÿ âñ³õ ñâî¿õ â³ðíèõ. ²âàí ʳâêî áóâ ïàëàìàðåì ó öåðêâ³. Ñâ³ðæîâÿíè íå áðàëè ¿ì çà çëå, ùî âîíè íå ïåðåéøëè íà ïðàâîñëàâÿ, áî áóëè âîíè ëþäüìè ñòàòå÷íèìè ³ â³ðíèìè ñâî¿é Õðèñòèÿíñüê³é öåðêâ³. Óñ³ îäíîñåëü÷àíè ñòàâèëèñü äî íèõ ç ïîâàãîþ ³ í³êîëè ¿ì í³ â ÷îìó íå äîð³êàëè. Çàðàç ñåëî çíèêëî ç êàðòè âíàñë³äîê äåïîðòàö³¿ é àêö³¿ ³ñëà. ϳñëÿ ðîçïàäó Àâñòðî-Óãîðñüêî¿ ìîíàðõ³¿ Ëåìê³âùèíà îïèíèëàñü ó ñêëàä³ Ïîëüù³. Æèâ³ ôðîíòîâèêè ïîâåðòàëèñÿ ç â³éíè, ³ æèòòÿ ó ñåë³ ïî÷àëî çíîâó ðîçâèâàòèñÿ, ïî÷àëà â³äðîäæóâàòèñü ñàìîáóòíÿ êóëüòóðà, çâè÷à¿ é òðàäèö³¿. Îñîáëèâîãî ðîçâèòêó íàáóëî ñåëî, êîëè ñþäè ïðèáóâ ìîëîäèé äåìîá³ë³çîâàíèé ç àâñòð³éñüêî¿ àð쳿 âèïóñêíèê Ñàìá³ðñüêî¿ ó÷èòåëüñüêî¿ ñåì³íàð³¿, âèõîäåöü ³ç ëåìê³âñüêîãî ñåëà Êîñòàð³âö³â Ñÿíîöüêîãî ïîâ³òó Îñèï Çâ³ðèê. ϳä ÷àñ â³éíè íàâ÷àííÿ ä³òåé ó øêîë³ íå â³äáóâàëîñÿ, à òîìó ìîëîäü ðîñëà íåïèñüìåííîþ. Î. Çâ³ðèê ëþáèâ Ëåìê³âùèíó òà ¿¿ ëþäåé ïîíàä óñå. ³í óçÿâñÿ äî ðîáîòè ç âåëèêèì åíòóç³àçìîì. ijòè øê³ëüíîãî â³êó ïðèéøëè äî øêîëè, ³ íàâ÷àííÿ ïî÷àëîñÿ óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ, áî äî â³éíè â³äáóâàëîñÿ ïîëüñüêîþ ìîâîþ. Â÷èòåëþâàâ ó ñåë³ ïîëÿê Ð. Ãëàäèøåâ. ²ç òèìè ä³òüìè, ÿê³
$& âèéøëè ç³ øê³ëüíîãî â³êó, Çâ³ðèê îðãàí³çóâàâ âå÷³ðí³ êóðñè íàâ÷àííÿ ãðàìîòè. Êð³ì íàâ÷àííÿ ãðàìîòè, â³í îðãàí³çóâàâ ³ç íèìè êîíöåðòè, âèñòàâè, ÷èòàííÿ êíèæîê. Äîì³ãñÿ òîãî, ùî ó ñåë³ ç ìîëîä³ í³õòî íå ëèøèâñÿ íåïèñüìåííèì. Êð³ì òîãî, â³í îêðåìî ïðàöþâàâ ç³ çä³áíèìè ó÷íÿìè, ï³äãîòîâëÿþ÷è ¿õ äî ïîäàëüøîãî íàâ÷àííÿ ó ã³ìíàç³ÿõ àáî ³íøèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàäàõ. Îäèí ³ç éîãî ó÷í³â, Ïåòðî Ñìåðåêàíè÷, áóâ çãîäîì ïåðøèì ðåäàêòîðîì ÷àñîïèñó Íàø ëåìêî ó Ëüâîâ³, çäîáóâ âèùó îñâ³òó é ïðàöþâàâ ïåäàãîãîì ó Ëüâîâ³. ²íøèé Ìèêîëà Áàâîëÿê çàê³í÷èâ ôàõîâó øêîëó ó Ëüâîâ³, ïðàöþâàâ äèðåêòîðîì ìàñëîçàâîäó ó Âîéíèëîâ³ ²âàíî-Ôðàíê³âñüêî¿ îáëàñò³. ϳäãîòóâàâ Î. Çâ³ðèê ³ ³íøèõ õëîïö³â òà ä³â÷àò, àëå íå âñ³ áàòüêè ìîãëè äàòè ñâî¿õ ä³òåé íà íàâ÷àííÿ äî ã³ìíàç³é, áî íå áóëî íà òå êîøò³â. Àëå âîíè ñòàëè çãîäîì àêòèâíèìè â îðãàí³çàö³¿ êóëüòóðíîãî æèòòÿ ó ñåë³, íàâ³òü ï³ñëÿ òîãî, êîëè Îñèï Çâ³ðèê ïåðåéøîâ ïðàöþâàòè â ñóñ³äíº ñåëî Ñâÿòêîâó Âåëèêó, à òóò ç 1923 àæ äî 1939 ðîêó çíîâó ïðàöþâàëè â÷èòåëÿìè ïîëÿêè Ô. Ãàðáàö³ê, ß. Íîâàê, Ê. Êóëü÷èöüêèé, Ô. ßíàñ. Òàê³ õëîïö³, ÿê: Âàñèëü Ñóäèê, Âàñèëü Êîâäðà, Ñåìåí Ãàíäÿê, Âàñèëü Êîâàëü, ²âàí Ðóñèí, Ïåòðî Ùåðáà, Ìèõàéëî Áàâîëÿê, ²ëëÿ Äèëèí, Âàñèëü Ðóñèí; ä³â÷àòà: Ìàð³ÿ Ãàíäÿê, Ãàííà Êîâàëü, Ìàð³ÿ Êîáàí, Þë³ÿ Äèëèí, ªâà Äèëèí, Ìàð³ÿ Áàâîëÿê, Àííà ×óëèê, Ìàð³ÿ Õîìèê îðãàí³çóâàëè ïîñò³éíî êîíöåðòè, âèñòàâè, ôåñòèíè. Îñîáëèâî âèðóâàëî êóëüòóðíå æèòòÿ âë³òêó, êîëè ï³ä â³äêðèòèì íåáîì ïðîâîäèëè íà ³ìïðîâ³çîâàíèõ ñöåíàõ ôåñòèíè, à çàëàìè äëÿ âèñòàâ ñëóæèëè áî¿ñüêà (òîêè), îáëîæåí³ êâ³òàìè, ã³ëêàìè ÿëèí ³ ïîì³ùàëè áàãàòî ëþäåé. Âèñòàâè ñòàâèëè ïåðåâàæíî ó áî¿ñüêó Ñòåïàíà Ñóäèêà, à ôåñòèíè â³äáóâàëèñÿ íà Ìàéäàí³ ì³æ ñåëàìè Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà é Áîðòíå àáî íà ïëîù³ á³ëÿ øêîëè ïîáëèçó ñåëà Ñâÿòêîâà Âåëèêà. Ç äèòèíñòâà çàïàìÿòàëèñü ìåí³ âèñòàâè Íàçàð Ñòîäîëÿ, Çà äâîìà çàéöÿìè, Äàé ñåðöþ âîëþ çàâåäå â íåâîëþ òà ³í.
Ïî-³íøîìó ïðîâîäèëàñü êóëüòóðíî-îñâ³òíÿ ðîáîòà ó çèìîâèé ÷àñ. Âîíà ïåðåì³ùàëàñü ó òåïë³ õàòè. ³ä äîðîñëîãî äî ìàëîãî çàëó÷àëèñü ñåëÿíè äî ðåïåòèö³é ð³çäâÿíèõ âåðòåï³â. Ìåíø³ ä³òè ñõîäèëèñü ó íàø³é õàò³, ñåðåäíüîãî â³êó ïåðåâàæíî ó õàò³ Ïåòðà Ùåðáè, à äîðîñë³ çáèðàëèñü ó ÷èòàëüí³ àáî ó Âàñèëÿ Êîâäðè. Ãàðíîþ òðàäèö³ºþ, ùî ïîºäíóâàëàñü ³ç êîðèñíîþ ïðàöåþ é êóëüòóðîþ, áóëè âå÷îðíèö³. Çáèðàëèñÿ äîâãèìè çèìîâèìè âå÷îðàìè ó ð³çäâÿíèé ï³ñò ä³â÷àòà-ïðÿë³ ç êóæåëÿìè â îäí³é ³ç 10 õàò íèæíüîãî ê³íöÿ Ñâ³ðæîâî¿ Ðóñüêî¿, ê³ëüêà ðàç³â ó íàø³é õàò³ çà ì ïàìÿò³. Çà âå÷³ð ä³â÷àòà çà êóæåëÿìè ïåðåñï³âàëè äåñÿòêè êîëÿäîê ³ ð³çíèõ ï³ñåíü. Ïðèõîäèëè äî ä³â÷àò ³ õëîïö³. Òîä³ îðãàí³çóâàëè ó ïåðåðâàõ òîâàðèñüê³ çàáàâè. Çàê³í÷óâàëèñü âå÷îðíèö³ ï³ñëÿ Éîðäàíñüêèõ ñâÿò òàê çâàíèìè ëàìàíèêàìè ãîñòèíîþ íà ÷åñòü ãîñïîäàðÿ, ó õàò³ ÿêîãî ïðîõîäèëè âå÷îðíèö³. ijâ÷àòà íàâàðèëè, íàïåêëè, âñüîãî ïîïðèíîñèëè, à õëîïö³ ïîñòàðàëèñü ïðî ÷àé ³ êàâó, é çàáàâà â³äáóâàëàñü ³ç âå÷îðà äî ðàíêó. ϳñíÿì, òàíöÿì, âåñåëîùàì íå áóëî ìåæ. ßêáè ìàòè òîä³ ìàãí³òîôîí, ìîæíà áóëî á çàïèñàòè âñå íà ïë³âêó, à òàê, äóìàëîñü, ùî çàâæäè òàê áóäå, à ñòàëîñÿ òàê, ùî ôàêòè÷íî ç äåïîðòàö³ºþ ëþäåé ³ç ¿õ ð³äíèõ ì³ñöü ó 1945-47 ðð. ïðîïàëî ìàéæå âñå. Íîâ³ ñòîð³íêè êóëüòóðíî-îñâ³òíüî¿ ðîáîòè ³ â³äðîäæåííÿ íàö³îíàëüíî¿ ñâ³äîìîñò³ ëþäåé ïî÷àëèñÿ â ñåë³, ÿê íå äèâíî, ç ðîçïàäîì Ïîëüù³ 1939-ãî, ó òàê çâàíîìó Ãåíåðàëüíîìó Ãóáåðíàòîðñòâ³. Äî ñåëà íà ïîñàäó êåð³âíèêà øêîëè ïðèáóâ êîëèøí³é ó÷åíü Îñèïà Çâ³ðèêà, âèïóñêíèê-â³äì³ííèê Ïåðåìèøëüñüêî¿ ã³ìíà糿 ðîäîì ³ç ñåëà Ñâÿòêîâà Âåëèêà Ïåòðî Äðàíü, ÷ëåí ÎÓÍ. Äëÿ íüîãî ï³ñëÿ äâàäöÿòèð³÷íîãî ïàíóâàííÿ ñàíàö³éíî¿ Ïîëüù³ íà íèâ³ îñâ³òè é êóëüòóðè áóëà ö³ëèíà. ßê êîëèñü éîãî â÷èòåëü, â³í óçÿâñÿ ç âåëèêèì åíòóç³àçìîì äî ïðàö³. Áóêâàëüíî ÷åðåç ïàðó äí³â îðãàí³çóâàâ ó ñåë³ ç ìîëîä³ äðàìà-
$' òè÷íèé ³ ñïîðòèâíèé ãóðòêè, êóð³íü ìîëîä³, çàñíóâàâ ÎÓÍ, äî ÿêî¿ íàëåæàëè Âàñèëü Ñóäèê, Ìèõàéëî Ãàíäÿê, Îìåëÿí Ùåðáà, äî þíàöòâà Àíäð³é Ãàòàëåâè÷, Ïåòðî Ãàíäÿê, ²âàí Ùåðáà, Àííà Ùåðáà, Âàñèëü Ùåðáà, Àííà Ïèðòêî. Ó ñåë³ îðãàí³çîâàíî ñïîðòèâí³ çìàãàííÿ. dz çä³áí³øèìè ä³òüìè Ï. Äðàíü ïðàöþâàâ ï³ñëÿ îñíîâíèõ çàíÿòü ó øêîë³, ãîòóâàâ ¿õ äî âñòóïó äî ã³ìíà糿 ó ßðîñëàâ³. Äî òàêèõ ó÷í³â íàëåæàëè àâòîð öèõ ðÿäê³â ²âàí Ùåðáà, ì³é òîâàðèø ²âàí Ãàòàëåâè÷, Àíäð³é Ãàòàëåâè÷, ÿê³ çãîäîì íàâ÷àëèñÿ â óêðà¿íñüê³é ó÷èòåëüñüê³é ñåì³íà𳿠ó Êðèíèö³, à ï³çí³øå çäîáóëè âèùó îñâ³òó. Âæå 1940 ðîêó çà ðàõóíîê çàêîëÿäîâàíèõ ãðîøåé ó Ñâÿòêîâ³é ³ Ñâ³ðæîâ³é áóëî çàêóïëåíî áàãàòî óêðà¿íñüêèõ êíèæîê äëÿ ñåëà, ³ ëþäè ìàëè çìîãó ÷èòàòè òâîðè Òàðàñà Øåâ÷åíêà, ²âàíà Ôðàíêà. Ëåñ³ Óêðà¿íêè, ²âàíà Êîòëÿðåâñüêîãî, ªâãåíà Ãðåá³íêè, Ëåîí³äà Ãë³áîâà òà ³í. Íàö³îíàëüíà ñâ³äîì³ñòü ìîëîä³ çðîñòàëà. Âå÷îðàìè ó øêîë³ ïðîâîäèëèñÿ ðåïåòèö³¿ õîðó, ï³äãîòîâêà äî ïîñòàíîâêè ïºñ, ÷èòàííÿ ñâ³æèõ ãàçåò Êðàê³âñüê³ â³ñò³. Ó âñ³é áàãàòîãðàíí³é êóëüòóðíî-îñâ³òí³é ðîáîò³ ó Ñâ³ðæîâ³é Ðóñüê³é ìîëîäîìó Ï. Äðàíþ äîïîìàãàâ â³äîìèé óêðà¿íñüêèé ïèñüìåííèê, ôåéëåòîí³ñò, àâòîð çíàìåíèòî¿ ïîâ³ñò³ Ðîçãóáëåí³ ñèëè Âàñèëü óðíèé, ÷ëåí ÎÓÍ, àêòèâíèé ó÷àñíèê íàö³îíàëüíî-âèçâîëüíèõ çìàãàíü, çãîäîì ðåäàêòîð ïîâñòàíñüêîãî ÷àñîïèñó ˳ñîâèê, ùî äîïèñóâàâ ï³ä ïñåâäîí³ìîì Ôåäü Òðèíäèê. Â. óðíèé ó 1939-1941 ðð. ïðàöþâàâ íà ïîñàä³ äèðåêòîðà øêîëè ó ñóñ³äíüîìó ñåë³, óæå çãàäóâàí³é ðàí³øå Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é. ³í ïîñò³éíî íàâ³äóâàâñÿ äî Ï. Äðàíÿ. Ïðèãàäóþ ¿õ äèñêóñ³þ ïðî ªâãåíà Êîíîâàëüöÿ, éîãî ³äå¿, íàéáëèæ÷³ çàâäàííÿ ðîáîòè ç ìîëîääþ ó ñåëàõ Ñâÿòêîâà Âåëèêà, Ñâÿòêîâà Ìàëà òà Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà ó ñïðàâ³ íàö³îíàëüíî-ïàòð³îòè÷íîãî âèõîâàííÿ. Ó ëèïí³ 1941 ð. Ï. Äðàíü çà çàâäàííÿì ÎÓÍ áóâ â³äðÿäæåíèé ó ñõ³äí³ îáëàñò³ Óêðà¿íè, äå ó 1944 ð. çàãèíóâ ó Äí³ïðîïåò-
ðîâñüê³é îáëàñò³ â³ä ðóê á³ëüøîâèê³â. Íîâèì ó÷èòåëåì ó ñåë³ ñòàâ Îìåëÿí Öüîê ³ç ñ. Ïàíòíà, àëå âæå òàêî¿ ðîáîòè, ÿê ïðè Ï. Äðàíþ, íå áóëî. Áàãàòî ìîëîä³ çàáðàíî í³ìöÿìè-îêóïàíòàìè íà ïðèìóñîâ³ ðîáîòè äî ͳìå÷÷èíè, ³ âæå òàêîãî åíòóç³àçìó ñåðåä ìîëîä³ íå â³ä÷óâàëîñü, áî é ìîëîä³ îñòàëîñÿ ìàëî. Ïðîäîâæóâàëè àêòèâíó ðîáîòó ï³äë³òêè, îñîáëèâî âë³òêó, êîëè ìè, ñåì³íàðèñòè (à áóëî íàñ 8), ïðèáóâàëè íà ë³òí³ âàêàö³¿ äîäîìó. ß îðãàí³çóâàâ ïîñòàíîâêè ïºñ âë³òêó òà êîëÿäîê âçèìêó. Çàðîáëåí³ ãðîø³ ìè ïåðåäàâàëè â Óêðà¿íñüêèé äîïîìîãîâèé êîì³òåò ó ßñë³ íà ñòóäåíòñüêèé ôîíä, à òàêîæ íà ïðèäáàííÿ êíèæîê äëÿ ñ³ëüñüêî¿ á³áë³îòåêè Ïðîñâ³òè. ×àñ ³øîâ, íà ñõ³äíîìó ôðîíò³ ñòàíîâèùå ͳìå÷÷èíè ã³ðøàëî, ïî÷àâñÿ â³äñòóï í³ìåöüêèõ â³éñüê íà çàõ³ä. Óòèñêè í³ìåöüêî¿ âëàäè âñå çðîñòàëè. Ó ñåë³ ñòàâàëî ìåíøå õóäîáè, áî ïîòð³áíî áóëî çäàâàòè âåëèêó ðîãàòó õóäîáó íà êîíòèíãåíò. Ëþäåé çàñòàâëÿëè âèâîçèòè äåðåâî ç ã³ð, ïî÷àëèñÿ îáëàâè, âèâ³ç ìîëîä³ íà ïðèìóñîâ³ ðîáîòè äî ͳìå÷÷èíè. Ó ë³ñàõ îðãàí³çóâàëèñÿ â³ää³ëè ñàìîîáîðîíè òà ÓÏÀ. Ó ñåðïí³ ôðîíò çóïèíèâñÿ íà Äóêëÿíñüêîìó ïåðåâàë³. Ó äóæå ñêðóòíîìó ñòàíîâèù³ îïèíèëèñÿ ó âåðåñí³ 1944 ð. ïðèôðîíòîâ³ ñåëà: Êðàìïíà, Êîòàíü, Ãðàá, Îæèííà, Ðîñòàéíå, Ñâÿòêîâà Ìàëà, Ñâÿòêîâà Âåëèêà ïî Äóÿâó áóëè åâàêóéîâàí³ íà çàõ³ä. Ó Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é ðîçì³ñòèâñÿ øòàá ôðîíòó ç óñ³ìà ñâî¿ìè ñòðóêòóðàìè: ôåëüäæàíäàðìåð³ºþ, ïîëüîâèì ñóäîì, øòàáàìè ïîëê³â òà ³íøèõ ï³äðîçä³ë³â. ²ç ôðîíòó äîíîñèëèñü çâóêè ãàðìàò ³ ñêîðîñòð³ë³â, à ó Ñâ³ðæîâ³é Ðóñüê³é, íàøîìó ñåë³, çä³éñíþâàëîñü ïåðåòàñóâàííÿ â³éñüê. Ç ôðîíòó ïðèâîçèëè äî ñåëà ïîðàíåíèõ, à íà ¿õ ì³ñöå ïðèâîçèëè âñå íîâ³ ï³äêð³ïëåííÿ äëÿ ôðîíòó. Ó ñåë³ ðåâ³ëè ìàøèíè, ñêëàäè çàâàëåí³ àìóí³ö³ºþ. Ëþäåé çàñòàâëÿëè âèâàíòàæóâàòè ñêðèíüêè ç àìóí³ö³ºþ àáî íàâàíòàæóâàòè çíîâó íà ìàøèíè. ϳä ÷àñ òàêî¿ ðîáîòè âíàñë³äîê âèáóõó çàãèíóëî òðè ÷îëîâ³êè: Àã³é Íàãëîâñüêèé, Äìèòðî Êîâäðà ³ ïîëîíåíèé ç ×åðâîíî¿ Àð쳿 (ïð³çâèùà íå ïàì-
% ÿòàþ), à Þð³é Äçÿäèê çàëèøèâñÿ áåç ïðàâî¿ ðóêè. ͳìö³ ïîâèãàíÿëè ëþäåé ç õàò äî ñòàºíü ³ êîìîð, à ñàì³ ïîçàéìàëè õàòè. Ó íàø³é õàò³ æèëè îô³öåðè: ìàéîð, äâà êàï³òàíè é óíòåð-îô³öåðè. Ìàëè ìàïè, ðàä³îïðèéìà÷³, òåëåôîíè. Ëþäåé çàãàíÿëè äî ðåìîíòó äîð³ã ³ áóäîâè ìîñò³â. Íàñ âèñåëèëè ç õàòè. Ó áî¿ñêàõ, ñòàéíÿõ ñòîÿëè êîí³, í³ìö³ ãîäóâàëè ¿õ ïàøåþ ³ çá³ææÿì, ùî ëþäè çàãîòóâàëè ñîá³ íà çèìó. Äî â³äñòóïó 15 ñ³÷íÿ 1945 ð. âè¿ëè óñå, ùî ò³ëüêè ìîæíà áóëî. Ïðèôðîíòîâ³ ñåëà çàëèøèëèñÿ ðó¿íîþ, íàøå íàï³âðó¿íîþ. Äîðîãè áóëè âùåíò ðîçáèò³, ëþäè ëåäâå äî÷åêàëèñÿ âåñíè, áî ³ îñòàííüî¿ êîðîâè (êîíåé í³ìö³ çàáðàëè) íå áóëî ÷èì äîãîäóâàòè. Çàïàñè çá³ææÿ é êàðòîïë³ òàêîæ çàê³í÷óâàëèñÿ, áî í³ìö³ íå ùàäèëè í³êîãî ³ í³÷îãî. 16, 17, 18 ñ³÷íÿ 1945 ð. äåíü ³ í³÷ éøëè ÷åðåç íàøå ñåëî íà Áîðòíå-Ãëàäèø³â-Êðèíèöþ ïîëêè í³ìåöüêèõ â³éñüê ³ç ïîêèíóòîãî Äóêëÿíñüêîãî ïåðåâàëó. Çìó÷åí³, çàðîñë³, ÷àñòî ó ïðèâÿçàíîìó äî ìàøèíè êîðèò³ àáî ÿê³éñü ñêðèí³ ÷è ñàíêàõ, ³íø³ çíåäîëåí³ ëåäâå ïåðåñóâàëè íîãè. Íå áóëî âæå òî¿ ïèõè, ùî áóëà ó 1939 ð., êîëè âîíè âïåðøå ïîÿâèëèñÿ â íàøîìó ñåë³, ïðèáóâøè íà òåðèòîð³þ Ïîëüù³ ç Áàðä³éîâà ç ×åõîñëîâà÷÷èíè. ʳëüêà äí³â ïî â³äñòóï³ í³ìö³â ó ñåë³ íàñòàëà ìåðòâà òèøà, áåçâëàääÿ, àæ ñòðàøíî áóëî. ͳÿêî¿ âëàäè! Àæ ïî ê³ëüêîõ äíÿõ ïîÿâèëèñÿ ñîâ³òè êàï³òàí ³ç òðüîìà îõîðîíöÿìè ó íåçâè÷íèõ äëÿ íàñ øàïêàõ âóøàíêàõ, âàòíèõ øòàíàõ òà êóðòêàõ, êèðçîâèõ ÷îáîòÿõ. Çðàçó ñêëèêàëè çáîðè ó ñîëòèñà Ìèõàéëà Ãàòàëåâè÷à. Ëþäåé ç³áðàëîñÿ òàê áàãàòî, ùî â õàòó íå âì³ùàëèñü. Óñ³ì õîò³ëîñÿ ïîáà÷èòè ïåðøèõ ñîâ³ò³â. Ïåðøå, ùî ó íèõ ìîæíà áóëî ïî÷óòè, êð³ì ìàòþê³â, òî âèõâàëÿííÿ âåëèêîãî âîæäÿ óñ³õ íàðîä³â ñâ³òó, óëþáëåíîãî Éîñèôà ³ññàð³îíîâè÷à Ñòàë³íà, ïðî ïåðåìîãó íà óñ³õ ôðîíòàõ, à äàë³ éøëà õâàëüáà ñîâ³òñüêîãî ðàþ íà çåìë³. Ïîò³ì ïî÷àëîñÿ äîáðîâ³ëüíå âåðáóâàííÿ ó ×åðâîíó Àðì³þ, ³ õòî íå çíèê ç î÷åé íà òîé ÷àñ, òî ïîïàâ äîáðîâ³ëüíî íà ôðîíò. ²ç ôðîíòó
íå ïîâåðíóëèñÿ Ïåòðî Ðåøåòàð, Àíäð³é Âîâê, Ïåòðî Äçÿäèê. Ëþäè ç íåòåðï³ííÿì ÷åêàëè çàê³í÷åííÿ â³éíè òà íàñòàííÿ êðàùèõ ÷àñ³â. Íåäîâãî ðàä³ëè â³äõîäîâ³ ôðîíòó íà çàõ³ä. Óæå â áåðåçí³ 1945 ð. â ñåëî ïðèáóëà ïåðåñåëåí÷à êîì³ñ³ÿ ç ÑÐÑÐ ó ñêëàä³ òðüîõ ÷îëîâ³ê òà 10 îõîðîíö³â ÷åðâîíîïîãîííèê³â. Çíîâó ïî÷àëîñÿ âñå, ÿê ïåðøî¿ çóñòð³÷³ ç ñîâ³òàìè, ³ç çàãàëüíîãî ç³áðàííÿ ñåëÿí ó øêîë³, âèõâàëÿííÿ ÑÐÑÐ ³ ðàéñüêîãî æèòòÿ â íüîìó. Îäíî÷àñíî çàïðîïîíîâàíî áóëî ëþäÿì äîáðîâ³ëüíî ïåðåñåëèòèñÿ â ÓÐÑÐ, â Äîíåöüêó (òîä³ Ñòàë³íñüêó) îáëàñòü. ϳäêðåñëåíî áóëî êàòåãîðè÷íî, ùî ÿêùî ëþäè äîáðîâ³ëüíî íå ïåðåñåëÿòüñÿ â Óêðà¿íó, òî ïîëÿêè ïðèìóñîâî ïåðåñåëÿòü ¿õ íà çàõ³äí³ ïîí³ìåöüê³ çåìë³ Ïîëüù³. Îòæå, ùå éøëà â³éíà, íå áóëî ùå ïîëüñüêî¿ äåðæàâè, íà ôðîíòàõ ðåâ³ëè ãàðìàòè, à äîëÿ óêðà¿íñüêîãî íàñåëåííÿ ó ìàéáóòí³é Ïîëüù³ áóëà âæå âèð³øåíà. Àêö³ÿ ³ñëà áóëà âæå ïåðåäáà÷åíà. Ïåðøèé äåíü ëþäè ñëóõàëè, àëå íà äðóãèé äåíü í³õòî íå çÿâèâñÿ äî ïåðåñåëåí÷î¿ êîì³ñ³¿ é íå ñï³øèâ çàïèñóâàòèñÿ íà âè¿çä. Ïî õàòàõ éøëè ñóïåðå÷êè. ×îëîâ³ê õîò³â çàïèñàòèñÿ, à æ³íêà ñêàçàëà, ùî, õ³áà ¿¿ çâÿæóòü ³ íàñèëüíî âèñåëÿòü. Áóëî é íàâïàêè. Íà òðåò³é äåíü çíîâó çáîðè, çíîâó àã³òàö³ÿ. Ëþäè âæå òðîõè ïîñì³ëèâ³øàëè ³ ñòàëè ñòàâèòè ðÿä çàïèòàíü: Ìè òóò ìàºìî õàòó, çåìëþ, à òàì ùî áóäåìî ìàòè?! ³äïîâ³äü íà âñ³ ïèòàííÿ áóëà îäíà: Âñüî äàäèì. Ãîñóäàðñòâî ÑÑÑÐ âàì âñå äàñò: áåçïëàòíå íàâ÷àííÿ, ë³êóâàííÿ, ïðàöþ ³ ò. ä. Íå âñ³ ó öå ïîâ³ðèëè, àëå â òîìó, ùî ïîëÿêè ìîæóòü âèãíàòè ëþäåé ³ç ¿õ ïðàä³ä³âñüêèõ ð³äíèõ åòí³÷íèõ çåìåëü, ìàéæå í³õòî ç ëþäåé íå ñóìí³âàâñÿ, ³ öå ¿õ íàéá³ëüøå ëÿêàëî, áî â³êîâå ñîö³àëüíå é íàö³îíàëüíå ïðèãí³÷åííÿ äîáðå äàëîñÿ âñ³ì âçíàêè. À ¿õàòè äî ñâî¿õ ð³äíèõ áðàò³âóêðà¿íö³â íå ïðåäñòàâëÿëî í³ÿêîãî ïîáîþâàííÿ, áî ó áðàòåðñüêîìó ñòàâëåíí³ óêðà¿íö³â âîíè íå ñóìí³âàëèñÿ ³, ÿê ïîò³ì âèÿâèëîñÿ, íå ïîìèëÿëèñÿ.
% ×àñ ³øîâ, àëå ëþäè íå ïîñï³øàëè çàïèñóâàòèñÿ íà âè¿çä. Äåÿê³ ïî÷àëè âèõîäèòè â ïîëå îðàòè, àëå îõîðîíö³ êîì³ñ³¿ çãàíÿëè ëþäåé ç ïîë³â ³ íå äàâàëè äîçâîëó ðîçïî÷èíàòè âåñíÿí³ ðîáîòè. Êð³ì òîãî, êîì³ñ³ÿ çààðåøòóâàëà Äàíè¿ëà Ãîöà, êèíóëà éîãî ó ïèâíèöþ Ôåäîðà ßíêîâè÷à íà äâà äí³ çà òå, ùî â³í ïîëåì³çóâàâ ³ç êîì³ñ³ºþ, ñòàâèâ áàãàòî çàïèòàíü, ÿâíî âèñëîâëþâàâ ñâî¿ ñóìí³âè. Ñâ³òà â³í òðîõè ïîáà÷èâ, ïåðåáóâàþ÷è ê³ëüêà ðîê³â äî â³éíè ó ÑØÀ. Áóâ â³í íàéáàãàòøèì ãîñïîäàðåì ó ñ. Êîòàíü, êóäè â³í íå çì³ã ïîâåðíóòèñÿ, áî ãîñïîäàðñòâî áóëî çðóéíîâàíå, òîìó òèì÷àñîâî ç åâàêóàö³¿ çóïèíèâñÿ ó íàñ, áî ìàâ çà äðóæèíó ñåñòðó áàòüêà Ïåëàã³þ. Ìèíàëè äí³ çà äíÿìè. Íàñòàâ òðàâåíü, ì³ñÿöü çàê³í÷åííÿ â³éíè. Ïåðåñåëåí÷à êîì³ñ³ÿ çàê³í÷èëà ïåðåïèñ ëþäåé, à ëþäè íå âè¿æäæàëè. ͳõòî òðàíñïîðòó ëþäÿì íå äàâàâ, êîëè ïî÷íåòüñÿ ïåðåñåëåííÿ í³õòî íå ÷óâ ³ íå çíàâ. Ëþäè çíîâó ïî÷àëè ïîòðîõó áðàòèñÿ çà âåñíÿí³ ðîáîòè, àëå ³ öèì ðàçîì ¿õ ïîçãàíÿëè îõîðîíö³ êîì³ñ³¿ ç ïîë³â. Ëþäè íåðâóâàëè. Íà ïîëÿõ ðîáèòè íå äàâàëè ³ íå ïåðåñåëÿëè. Çàïàñè õàð÷³â ó âñ³õ ê³í÷àëèñÿ. Íàä ëþäüìè íàâèñàâ ñòðàõ ãîëîäó. Íàðåøò³ íàñòàëî 20 ÷åðâíÿ 1945 ð., äåíü îñòàòî÷íî¿ òðàãå䳿 é ïðîùàííÿ ëþäåé ç³ ñâî¿ìè ð³äíèìè çåìëÿìè, íàïåâíî, íàçàâæäè. Ïîäàëè äî ñ. Ñâÿòêîâà Âåëèêà àâòîìàøèíè ñòóäåáåêåðè é ïî÷àëè çãàíÿòè äî íèõ ëþäåé, à áóëè âæå ó Ñâÿòêîâ³é íàñèëüíî âèãíàí³ ëþäè ç Îæèííî¿, Ãðàáó, Ðîñòàéíè. Îòæå, ïàêóâàëèñÿ íà ìàøèíè ñâ³ðæîâÿíè, ñâÿòêîâÿíè é ³íø³ ïî 5-6 ðîäèí. Õòî ùî çàõîïèâ, ç òèì ñ³â íà ìàøèíó ³ ïî¿õàâ äî ßñëà íà çàë³çíè÷íó ñòàíö³þ. Õëîïö³ é ä³â÷àòà çàëèøèëèñÿ ãíàòè êîð³â äî ßñëà. Ïî÷àëî ñìåðêàòèñÿ, íàñòàâ îñòàíí³é ìîìåíò ïðîùàííÿ ç ð³äíèìè ãîðàìè, ð³äíèì ñåëîì. Êîðîâè ðåâ³ëè, íå õîò³ëè âèõîäèòè íà äîðîãó; ñîáàêè ãàâêàëè, âèëè, ñêàâóë³ëè, áî õîò³ëè çàëèøàòèñÿ, òà é ãîñïîäàð³ íå ìàëè ÿê ¿õ áðàòè ç ñîáîþ;
êîòè ìÿâêàëè, ñóïðîâîäæóâàëè ëþäåé äî äîðîãè ³ æàë³áíî äèâèëèñÿ çà ëþäüìè. Ãîðè íà÷å ïîõèëèëèñÿ, ó ñóìåðêàõ çàõîäó ñîíöÿ õîâàëè ñâî¿ ñëüîçè çà ëþäüìè, ÿê³ ñïîêîíâ³êó æèëè ç íèìè äðóæíî ³ òåïåð ¿õ íàçàâæäè ïîêèäàëè. Òàê ïîêèíóëè ìè ð³äíó Ñâ³ðæîâó Ðóñüêó 20 ÷åðâíÿ 1945 ð. ³äòîä³ óâ³ ñí³ é ïîâñÿêäåííîìó æèòò³ ïàíîðàìà ð³äíîãî ñåëà íå çíèêຠç ìî¿õ î÷åé, à òóãà íà ñåðö³ çà ð³äíèìè îñåëÿìè, ïîëÿìè ³ ãîðàìè áîñîíîãîãî äèòèíñòâà íå ìèíàº í³ íà ìèòü. Êîæíîãî ðàçó íàñ òÿãíå íå äî Ïîëüù³, à äîäîìó, íà ìîãèëè ìàìè, ä³äóñ³â, áàáóñü. ² ñòî¿ø ïî øèþ â îñîòàõ, êðîïèâàõ ³ òåðíÿõ íà ì³ñö³ ð³äíî¿ õàòè é äóìàºø: ßê³ ùàñëèâ³ ò³ ëþäè, ùî íàðîäèëèñÿ íà ð³äí³é çåìë³ é ìàþòü çìîãó íå ïîêèäàòè ¿¿ àæ äî ãðîáó, íå çàçíàþòü òóãè çà ð³äíîþ çåìëåþ, Áàòüê³âùèíîþ ñâîãî äèòèíñòâà. Ìîæëèâî, ³ñòîð³ÿ âèïðàâèòü ñâîþ ïîìèëêó íàâ³òü ÷åðåç ñòîë³òòÿ ³ Ëåìê³âùèíà äî÷åêàºòüñÿ ñâî¿õ ëþäåé, çàëóíຠâåñåëà ëåìê³âñüêà ï³ñíÿ  ãîðàõ Êàðïàòàõ, òàì áè ÿ æèâ. Íå áóëî êîìó çàõèùàòè Ëåìê³âùèíó òà ¿¿ ïðàöüîâèòèõ ëåìê³â. ªäèíîþ òàêîþ ñèëîþ áóëà ÓÏÀ. Ó 1946 òà 1947 ð. ñîòí³ ÓÏÀ ïåðåáóâàëè çèìó ó ë³ñàõ Ñâ³ðæ³âñüêî¿ Ìàãóðè. Çóïèíÿëèñÿ òàêîæ ó áåçëþäíèõ õàòàõ ñ³ë Ñâÿòêîâà Ìàëà, Ñâÿòêîâà Âåëèêà òà Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà ñîòí³ ÓÏÀ ï³ä ÷àñ ðåéä³â íà Çàõ³ä. Çèìîþ 1947 ðîêó ó Ñâ³ðæîâ³ Ðóñüê³é çàãèíóëà â íåð³âíîìó áîþ ç ïîëüñüêèìè êàðàëüíèìè îðãàíàìè ñëàâíà ïîëòàâ÷àíêà, ðåôåðåíò ïðîïàãàíäè ÓÏÀ Ìàð³ÿ ʳòê³øêî Ñòåïîâà. Ëåìê³âùèíà äàëà â ðÿäè ÓÏÀ ïîíàä 300 íàéêðàùèõ þíàê³â, ç ÿêèõ áóëè ñòâîðåí³ ñîòí³ ÓÏÀ íàéõîðîáð³ø³, íàéáîºçäàòí³ø³. Ïðî íèõ òà ¿õ ïðîâ³äíèê³â Âàñèëÿ-Ìàðòèíà ̳çåðíîãî Ðåíà, Ñòåïàíà Ñòåáåëüñüêîãî Õð³íà, Ðîìàíà Êîçåðíèöüêîãî Á³ðà, Ìàð³þ ʳòê³øêî Ñòåïîâó òà ³íøèõ ùå ñêëàäàòèìóòü êíèæêè-ëåãåíäè, ÿêèìè ïèøàòèìóòüñÿ íîâ³ é íîâ³ ïîêîë³ííÿ ëåìê³â.
%
Éîñèï Çâ³ðèê ÄÅ ÁÓËÀ ѲÐÆÎÂÀ Øóìëÿòü ñîñíè â Êîëÿíèí³, Ñìóòèòüñÿ Ìåðåæêà, Òåðíîì â ö³ë³é Ëåìê³âùèí³ Çàðîñòàþòü ñòåæêè.
Äå ñîé ë³ñè øåëåñò³ëè, Ãîëîñèòü ñîñíèíà, À äå ñàäè êðàñí³ öâ³ëè, Êîòèòüñÿ äåðíèíà.
Þæ íå ñï³âàò êîëî îâåöü Áà÷à ïðè ñîñíèí³, Ëåì æàë³áíî ñîé ÿäëîâåöü Ãó÷èò ïðè äåðíèí³.
Ãëóõî, ñìóòíî, ÿê â ïóñòèí³, ͳ ñï³âó, í³ ñëîâà. Äèê³ äåáð³ íà ì³ñöèí³, Äå áóëà Ñâ³ðæîâà.
Òóò áóëî êîëèñü ñåëî Ñâ³ðæîâà. 60-ò³ ðîêè.
Ìèõàéëî Ñìåðåêàíè÷ ÍÀ ÌÎÃÈ˲ ÁÀÁÓѲ Êðóãîì ë³ñ, à ñåðåä ë³ñó Ïîîäèíîê³ êàì³íí³ õðåñòè ² ãîðáî÷êè, ïîðîñë³ êóùàìè é òðàâîþ, Ùî ç ðîêàìè ó çåìëþ âðîñëè.
Âîíà, ÿê ³ ³íø³, áåç çíàê³â, À íà ì³ñö³ õðåñò³â ï³âñòîë³òí³ äåðåâà, Ùî ñàì³ ïðîðîñëè â ñâ³æîâêîïàíèé ãð³á. À ç æèâèìè íà ñõ³ä ïîêîòèëàñÿ ëàâà ñòàëåâà.
² áàðâ³íîê ðîñòå íà ìîãèëàõ çàáóòèõ, ² öâ³òå ñâî¿ì êîëüîðîì íåáà. Ñåðåä â³÷íîñò³ ð³çíèõ ìîãèë ³äíàéòè ëèø îäíó ìåí³ òðåáà.
Âè, áàáóíþ, ï³øëè â ³íøèé ñâ³ò Ó òîé äåíü, ùî äëÿ âñ³õ ñòàâ îñòàíí³ì, ² çàëèøèëèñü Âè íà òåðåíàõ ñâî¿õ, ² ñï³âàþòü äëÿ Âàñ ñîëîâ¿ íà ñâ³òàíí³.
ß ñüîãîäí³ ñòîþ òóò, íà Âàø³é çåìë³, ×åðåç ðîêè ³øîâ ÿ äî Âàñ, ÿê ïî ÷èñòóþ âîäó. Õî÷ í³êîëè íå áà÷èëèñü ìè, Òà ÿ º íàùàäîê ³ Âàøîãî ðîäó. 19.07.2002ð.
%!
Ñâ³ðæîâÿíèí Ñìåðåêàíè÷ âåçå ïàðîõà Øâàéêó, 1937 ð.
Õëîïö³-ñâ³ðæîâÿíè. 1941 ð. Çë³âà íàïðàâî ñòîÿòü: Àíäð³é Êîáàí, ²âàí Ùåðáà, Ìèõàéëî ×óëèê, Àíäð³é Ñêóáà, ²âàí Õîìèê, ²âàí dzêðà÷, Áàâîëÿê. Ñèäÿòü: Ïåòðî Äçÿäèê, ²âàí Ñìåðåêàíè÷, Äìèòðî Ñëîòà, ²âàí Ãàòàëåâè÷, ²ëüêî Ñìåðåêàíè÷, Äìèòðî Êñåíè÷
%"
Ðîäèíà ×óëèê³â. 1942 ð.
ijâ÷àòà ç³ Ñâ³ðæîâî¿, ó÷àñíèö³ õóäîæíüî¿ ñàìîä³ÿëüíîñò³. 1942 ð. Çë³âà íàïðàâî: dzðêà÷ (×óëèê) Àííà, ×óëèê (Ñìåðåêàíè÷) Àííà, Ãàòàëåâè÷ Ìàð³ÿ, Áàâîëÿê Ðîçàë³ÿ, Áàâîëÿê Ìàð³ÿ
%#
Âåëèêäåíü ó Ñâ³ðæîâ³é Ðóñüê³é. 1945 ð.
Ðîäèíà Ãëîâè ³ç ñ. Ìøàíè òà ʳâêî ç³ Ñâ³ðæîâî¿ Ðóñüêî¿ íà âåñ³ëë³ ²âàíà òà Ìàð³¿. 1957 ð.
%$
Öâèíòàð
Ñâ³äêè çíèùåíîãî ñ. Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà (íà öâèíòàð³)
%%
Ìèõàéëî òà Àííà ʳâêî (ç ðîäó Ñìåðåêàíè÷³â). 60-ò³ ðîêè
Ñâÿòèé Ìèêîëàé, äå áóëà ñàäèáà Ãàòàëåâè÷³â, á³ëÿ òðüîõ íàéäàâí³øèõ ìîäðèí
Êðàÿíè á³ëÿ Ëåìê³âñüêî¿ öåðêâè. Ëüâîâ³. 2002 ð.
Ñâÿòà ðîäèíà. Ñêóëüïòóðà, âèêîíàíà ²âàíîì Øàòèíñüêèì ó 1938 ð.
%&
Câÿòå ì³ñöå, äå ñòîÿëà öåðêâà ñâ. ²âàíà Õðåñòèòåëÿ ó Ñâ³ðæîâ³é. 2003 ð.
%'
Öâèíòàð
Íàïèñè íà íàäãðîáêàõ öâèíòàðÿ ñ. Ñâ³ðæîâà
&
Ïðèäîðîæíÿ ô³ãóðà Ñâÿòèõ ó ñ. Ñâ³ðæîâà. 2003 ð.
Âåëèêèé õðåñò. Ôóíäàòîð ²âàí Êîâäðà. 1883 ð.
Ñó÷àñíèé âêàç³âíèê ñåëà Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà
&
V ÑÅËÎ ÊÎÒÀÍÜ
&
Ñïèñîê ãîñïîäàðñòâ ñ. Êîòàíü (ñòàíîì íà 1944 ð³ê çã³äíî ç³ ñõåìîþ-êàðòîþ ñåëà) 1. Ôåø ²âàí 2. Ðóñèíÿê Âàñèëü 3. Ôåø ²âàí, Ñèíèäà ²âàí 4. Ðóñèíÿê ²âàí 5. Òèìê³â Äìèòðî 6. Êóëåíè÷ Äìèòðî 7. Áîâàíêî Ñòåïàí 8. Ïàäèëî ²âàí 9. Ôåø Ðîçàë³ÿ 10. Ôåø Ôåä³ð 11. Ñèíèöÿ Ñòåïàí 12. Áàâîëÿê Âàñèëü 13. Áàãàí Ìèõàéëî 14. Áàâîëÿê Ïåòðî 15. Äàíèëÿê ²âàí 16. Äàíèëÿê Ñòåïàí 17. Ñèäîðèê Âàñèëü 18. Êàñè÷ Àíàñòàñ³ÿ, Áîâàíêî Âàñèëü 19. Íàãëîâñüêèé Âàñèëü 20. Ôåø Âàñèëü 21. Ôåø Âàñèëü 22. Ãàòàëåâè÷ Âàñèëü 23. Ñàâ÷àê Ôåä³ð 24. Ãàòàëåâè÷ Ðîçàë³ÿ, Ïàðèëî Ñòåïàí 25. Ðóñèíÿê Ñåìåí 26. Ãîö Äàíè¿ë 27. Ôóäæàê Ìèõàéëî 28. Ñìåðåêàíè÷ Àíòîí 29. Øêîëà 30. Ôóäæàê Ìèêîëà 31. Ìàðêîâè÷ ²âàí 32. Ñèíèöÿ Àíäð³é
33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63.
Ôóäæàê Âàñèëü Ôóäæàê Àíòîí Ñìåðèêàíè÷ Âîëîäèìèð Ñèíèöÿ Âàñèëü Êàñè÷ ²êà÷ Ñèäîðèê ²âàí Íàãëîâñüêèé Âàñèëü Õàìóëà ²âàí Õàìóëà ²âàí Ôðèíöêî Ãðèãîð³é Ìàðè÷êà Ðóñèíÿê Ðóñèíÿê Ìèõàéëî Ñîê³ë ²âàí Ãàòàëåâè÷ Äìèòðî Êóðèëêî Õîìèê Ñïèðèäîí Ïóõèð Ìèõàéëî Êàñè÷ Ôåä³ð Ðóñèíÿê ²âàí Ïóõèð Äìèòðî Ïóõèð ²âàí Ôó÷êî Ãîö Ñòåïàí Ôåø Ìèõàéëî Íåñòåðÿê Àíòîí Ôåø ²âàí Ñåí÷àêîâè÷ Ìàð³ÿ Ñîê³ë Ôåä³ð Êàñè÷ Ìèêîëà Øèìàíñüêèé Âàñèëü
Ìàïó-ïëàí ñåëà âèãîòîâèâ Ìèðîñëàâ Ãàòàëåâè÷, áàòüêî ÿêîãî áóâ óðîäæåíöåì ñ. Êîòàíü. Ìàòåð³àëè ç³áðàëà ³ óçàãàëüíèëà Ìàð³ÿ Ïàðèëî íà îñíîâ³ ñïîãàä³â îäíîñåëüö³â Ôåäîðà Äàíèëÿêà, ²âàíà Ñåí÷àêîâñüêîãî, Àíàñòàñ³¿ Ãîö, Ìèõàéëà Äàíèëÿêà, Àíàñòàñ³¿ Õàìóëè.
&! Ïðîñèìî ó êîòàí÷àí âèáà÷åííÿ çà ìîæëèâ³ íåòî÷íîñò³. î äîðîç³ ç Êðàìïíî¿ äî Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿ çàõîïëþº ñâîºþ ìàëüîâíè÷³ñòþ ñåëî Êîòàíü. Ïðîñòÿãàºòüñÿ âçäîâæ ïðàâîãî áåðåãà ð³êè Âèñëîêè â³ä ñ. Êðàìïíà, à â³ä ñåðåäèíè ïðîëÿãຠïîçäîâæ áåç³ìåííîãî ïîò³÷êà. Ðîçòÿãíåíå ìàéæå íà 6 êì. Ïîõîäæåííÿ íàçâè ñåëà îñòàòî÷íî íå çÿñîâàíî. Ìîæëèâî, íàçâà öÿ ïîõîäèòü â³ä íàçâè òâàðèíè êîòà àáî æ â³ä ïð³çâèùà îäíîãî ç ïåðøèõ éîãî ìåøêàíö³â Êîòà. Òàêîæ â³äñóòí³ ³ñòîðè÷í³ äæåðåëà ïðî çàñíóâàííÿ ñåëà ³ ðàííþ éîãî ³ñòîð³þ. Ïåðøà ³ñòîðè÷íà çãàäêà ïðî ñ. Êîòàíü â³äíîñèòüñÿ äî 1581 ðîêó. Ó äîêóìåíò³ ãîâîðèòüñÿ, ùî ñåëî íàëåæèòü äî êîðîë³âùèíè, ïîñ³äຠ5 ëàí³â îðíî¿ ð³ëë³ é îäèí ëàí ñîëòèñ³â. Çã³äíî ç çàïèñàìè ó Éîñèô³íñüê³é ìåòðèö³, ñåëî ñòàíîì íà 178587 ðð. ñêëàäàëîñÿ ç 30 ãîñïîäàðñòâ. Õî÷ ó äîêóìåíòàõ íàçâàíî 31 íîìåð ñàäèá, îäíà ç íèõ (ï³ä íîìåðîì 6) ñòîÿëà ïóñòêîþ, ³ çà íåþ íå áóâ çàðåºñòðîâàíèé æîäåí âëàñíèê. Ïîäàºìî òàáëèöþ ãîñïîäàðñòâ ñåëà ñòàíîì íà 1785 ð³ê:
Ï
1. ²âàí ßðèíà 2. ßöêî Áàá÷àê 3. Äìèòðî Äàíèëÿê 4. ßöêî Ìàðêîâè÷ 5. Âàñèëü Äàíèëÿê 6. 7. ²âàí Äàíèëÿê 8. Ãðèöü Ïåø 9. ²âàí Ïåø 10. Ãðèöü Ïàðèëî 11. Âàñèëü Ôóäæàê ³ Ìèõàéëî Ôóäæàê 12. ²âàí Áàíèöüêèé 13. Äàíüêî Êðîõòà 14. Âàñèëü Ñèíèöÿ 15. ²âàí Ñèíèöÿ 16. Ìèõàéëî Êàñè÷ (ìîëîäøèé) 17. Ìèõàéëî Êàñè÷ (ñòàðøèé) 18. Ñòåôàí Ñâÿòêî
19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31.
²âàí Ïîêëàäêî Ãàâðèëî Îáóõ Ãàâðèëî Òåø ßöêî Ðóñèíÿê ßöêî Ôðèíöêî Ñàâêà Áàâîëÿê, Íèöêî Áàâîëÿê ßöêî Áàâîëÿê ßöêî Ïîêëàäêî Ñòåôàí Áàâîëÿê, Ôåä³ð Ãðèíäà Ìèõàéëî Ìàðêîâè÷, ²âàí Äàíèëî, Ëåøêî Áàâîëÿê ²ëüêî Áàâîëÿê Ãðèöü Ñîê³ë.
Óñ³º¿ çåìë³ íà òîé ÷àñ ñåëÿíè ñ. Êîòàíü ïîñ³äàëè 1235 ìîðã³â. Ó òîìó ÷èñë³: îðíî¿ çåìë³ 418 ìîðã³â (çà ñ³âîçì³íó (òðè ðîêè) çáèðàëè ïðèáëèçíî òàêèé âðîæàé: æèòà 335 öåíòíåð³â, ÿ÷ìåíþ 805, â³âñà 1729 öåíòíåð³â); ëóê ³ ïàñîâèñüê 525 ìîðã³â; ë³ñó 129 ìîðã³â. Óñÿ çåìëÿ ä³ëèëàñÿ íà ÷îòèðè íèâè: I. Ãîðîäè ïðèñàäèáí³ ä³ëÿíêè, íà ÿêèõ âèðîùóâàëè ÿðèíó, ôðóêòîâ³ äåðåâà, âèêîðèñòîâóâàëè ÿê ëóêè. II. Áçèííèê (Bzinnik) III. ³ëüøèíè (Olszyny) íèâà íèçüêî¿ ÿêîñò³, íàäàâàëàñÿ õ³áà äëÿ âèðîùóâàííÿ â³âñà. IV. Îìàëòîâà äîëèíà äî íèâè âõîäèòü îðíà çåìëÿ, ïàñîâèñüêî, ÷àñòêîâî çàðîñëå êîð÷àìè. Íèâà ð³âíèííà, äîñòóïíà, çíà÷íî êðàùà â³ä äðóãî¿ òà òðåòüî¿ íèâ*. 19 òðàâíÿ 1763 ð. êíÿçü Þð³é Ëþáîìèðñüêèé ñâî¿ì äåêðåòîì ïåðåêàçàâ äëÿ ïîáóäîâè ãðåêî-êàòîëèöüêî¿ öåðêâè ð³ëëþ Ïàâëèê³âêà. Íå â³äîìî, ÷è áóëî òîä³ çáóäîâàíî öåðêâó ³ ÿêà ¿¿ äîëÿ. Ó ñåë³ ñòî¿òü öåðêâà 1841 ðîêó ñâÿòèõ Êóçüìè ³ Äåìÿíà. Öåðêâà öÿ ÷óäîâà ïàìÿòêà êóëüòîâî¿ àðõ³òåêòóðè. Îêðàñîþ öåðêâè º âèñîêà âåæà-äçâ³íèöÿ ³ äâ³ ìåíø³ áàí³, ùî çàâåðøóþòüñÿ çàë³çíèìè õðåñòàìè âèñîêî¿ ìèñ* Çà ìàòåð³àëàìè Éîñèô³íñüêî¿ ìåòðèêè ñåëà Êîòàíü: Öåíòðàëüíèé äåðæàâíèé ³ñòîðè÷íèé àðõ³â Óêðà¿íè ó Ëüâîâ³, ôîíä 19, îïèñ II, ñïðàâà 224.
&" òåöüêî¿ âàðòîñò³. Ó öåðêâ³ çáåð³ãàëèñÿ ÷èñëåíí³ äàâí³ ³êîíè, ÷àñòèíà ç ÿêèõ áåçïîâîðîòíî ïðîïàëà, ÷àñòèíà çáåð³ãàºòüñÿ ó ìóçå¿ â Ëàíöóò³. Ñåðåä ³êîí Áè÷óâàííÿ Õðèñòà (1737), à òàêîæ Ïàíòîêðàòîð (1689). Äàâíÿ ³êîíà Ðîæäåñòâî Õðèñòà (ð³ê íàïèñàííÿ íåâ³äîìèé) ïàìÿòêà òðàã³÷íî¿ ñìåðò³ ßêîâà Áàâîëÿêà ç éîãî ïîðòðåòîì ó íèæíüîìó êóòêó. ϳñëÿ äåïîðòàö³¿ ëåìê³â öåðêâà ôóíêö³îíóº ÿê ðèìî-êàòîëèöüêèé êîñòåë. Ó ê³íö³ ÕIÕ ñò. òóò ïðîæèâàëî 316 ìåøêàíö³â, ³ç íèõ 300 ãðåêî-êàòîëèêè ³ 16 ðèìî-êàòîëèê³â (ïîëÿê³â). Ó äðóã³é ïîëîâèí³ 30-õ ðð. ÕÕ ñò. ÷àñòèíà ìåøêàíö³â ñåëà ïåðåéøëà íà ïðàâîñëàâÿ.
ϳä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè çãîð³ëà ïîëîâèíà ñåëà. ×àñòèíà ëåìê³â áóëà äåïîðòîâàíà â Óêðà¿íó, ÷àñòèíà ó 1947 ð. äåïîðòîâàíà íà çàõ³äí³ çåìë³ Ïîëüù³ äî Çåëåíîãóðñüêîãî âîºâîäñòâà. ϳñëÿ âèñåëåííÿ ëåìê³â ñåëî ñòàëî ïîëüñüêèì. Ó 50-õ ðð. òóò ñòâîðåíî ÏÃÐ (ïîëüêèé ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèé êîîïåðàòèâ). Ó 70-õ ðð. ó ð³ëüíè÷îìó ãîñïîäàðñòâ³ ïðàöþâàëî áëèçüêî 600 âÿçí³â ñòâîðåíî¿ òóò òþðìè. Âÿçí³, â îñíîâíîìó, âèêîðèñòîâóâàëè ä³ëÿíêè ïîëÿ. 4-êëàñíà øêîëà áóëà ë³êâ³äîâàíà, à ä³òåé â³äâîçÿòü äî øêîëè ó Êðàìïí³é. Êîï³þ ì³ñöåâî¿ öåðêâè ó 1992 ðîö³ ïîáóäîâàíî ó Ìóçå¿ íàðîäíî¿ àðõ³òåêòóðè òà ïîáóòó (Øåâ÷åíê³âñüêèé ãàé ó Ëüâîâ³). Íîâîçáóäîâàíà öåðêâà íîñèòü ³ìÿ ñâÿòèõ Âîëîäèìèðà ³ Îëüãè. Ïðèñâÿ÷åíà 1000-ë³òòþ (992 ð.) çºäíàííÿ çåìåëü òåïåð³øíüî¿ Ëåìê³âùèíè ç Êè¿âñüêîþ Ðóññþ.
Ëåìê³âñüêà õàòà. 2003 ð.
&#
Âèä íà Êîòàíü. 2003 ð.
&$
Âèä íà Êîòàíü. 2003 ð.
Ïðèäîðîæí³é õðåñò. ñ. Êîòàíü. 2003 ð.
Öåðêâà Êîñìè ³ Äåìÿíà (1891 ð.). ñ. Êîòàíü. 2003 ð.
VI ÑÅËÎ ÊÐÀÌÏÍÀ
&&
Ê
ðàìïíà* îäíå ç íàéñòàð³øèõ ñ³ë â îêîëèö³ âåðõ³âÿ Âèñëîêè. Ó íàïèñ³ íàä öåðêîâíèìè äâåðèìà âêàçàíî, ùî 1507 ðîêó òóò ñòîÿëà öåðêâà, ÿêà, çâ³ñíî, íå çáåðåãëàñÿ, ³ íåâ³äîìî, ÷è öå áóëà ïåðøà öåðêâà, ÷è, ìîæå, äðóãà. Òàê ÷è ³íàêøå, ñåëî öå äóæå äàâíº ³ ó 1510 ð. ñòàëî âëàñí³ñòþ ñÿíîöüêîãî êàøòåëÿíà Àíäð³ÿ Ñòàäíèöüêîãî. ϳñëÿ ñìåðò³ À. Ñòàäíèöüêîãî éîãî ñèíè Ìàðêî ³ Ìèêîëà ó 1554 ð. ïîä³ëèëè ì³æ ñîáîþ äîáðà ñâîãî áàòüêà. Ó 1581 ð. ó Êðàìïí³é áóëî 11 ñàäèá (äâîðèù). Çàñíîâíèêîì ñåëà, çà ïîëüñüêèìè äæåðåëàìè, áóâ, ïðàâäîïîä³áíî, Ìèêîëà Ñòàäíèöüêèé, ÿêèé ïîìåð áë. 1510 ð. Çãàäêà ïðî ³ñíóâàííÿ òóò ó 1507 ð. öåðêâè ìîæå áóòè äîêàçîì, ùî ñåëî âèíèêëî ó äðóã³é ïîëîâèí³ XV ñò. Çã³äíî ç íàðîäíèìè ïåðåêàçàìè, ïåðø³ ïðèøåëüö³ çáóäóâàëè ñâî¿ ñàäèáè ïîáëèçó ï³çí³øîãî ñåëà Æèä³âñüêîãî. Àëå çãîäîì ç ïðè÷èíè ÷àñòèõ çá³éíèöüêèõ íàïàä³â ³ ñèëüíèõ â³òð³â, ïåðåíåñëèñÿ íèæ÷å, òóäè, äå ñòî¿òü öåðêâà. Íàçâà Êðàìïíà ïîõîäèòü, ³ìîâ³ðíî, â³ä ñëîâà êðàì. Ñåëî áóëî ðîçòàøîâàíå óçäîâæ òîðãîâåëüíîãî øëÿõó íà Áàð䳿â, ³ êóïö³ ÷àñòî ðîçêëàäàëè òóò ñâî¿ êðàìè. Ïîîäèíîê³ ïîëüñüê³ äîñë³äíèêè âèâîäÿòü íàçâó ñåëà â³ä íåçðîçóì³ëîãî ñëîâà krêpy. Ó 1650 ð. áóëà âåëèêà ïîâ³íü â³ä ð³êè Âèñëîêè. Âîäà çàáðàëà õàòè, ïîëÿ çàñèïàíî ï³ñêîì ³ íàìóëîì. Áóëî çíèùåíî 4 ëàíè ð³ëë³ ³ ïÿòèé ëàí, ïîï³âñüêèé. Çã³äíî ç ìàòåð³àëàìè Éîñèô³íñüêî¿ ìåòðèêè 1787 ð.,** íà òîé ÷àñ ó ñåë³ Êðàìïíà çíà÷èëîñÿ 56 íîìåð³â (ãîñïîäàðñòâ), à ñàìå: 1. Òèìêî 2. ßöêî Êóøâàðà 3. Ëåøêî Êóøâàðà (Êó÷âàðà) 4. Äàíêî 5. Ãðèãîð³é 6. Âàñèëü * Îñê³ëüêè áàãàòî â³äîìîñòåé ïðî ñ. Êðàìïíà ïîäàíî ó ˳òîïèñó, íàðèñ ñêîðî÷åíî. ** Öåíòðàëüíèé ³ñòîðè÷íèé àðõ³â Óêðà¿íè ó ì. Ëüâîâ³. Ñåëî Êðàìïíà, ôîíä 19, îïèñ ²², ñïðàâà 18.
7. Àíòîí 8. Äìèòðî 9. Ïåòðî Ïîïîâ÷àê 10. Ïàâëî Ãàëå÷êî 11. Ñòåôàí 12. ²âàí Êîãóò 13. Ìèõàéëî Êîãóò 14. Ìèêîëà 15. Òèìêî Ïëàòêî 16. Ôåä³ð Ïëàòêî 17. ²âàí Êîáåëÿê 18. Òåîäîð Ñòàùàê 19. Âàñèëü Êðèâ÷èöüêèé 20. Ãðèöü Ëèãóñ 21. ²âàí Çîçóëÿ 22. ²âàí Áîâàíêî 23. Ãðèöü ×àêëîø 24. Âàñèëü Ãóäàê 25. Ëåøêî 26. ²âàí Ïðî÷êî 27. Þðêî Ïðî÷êî 28. Òèìêî Ïóõèð 30. Ìèõàéëî Ïóõèð 31. Ïàâëî Ãàëå÷êî 32. Ìàòâ³é Ìèøê³âñüêèé 33. Ëóêà Øêâ³ð 34. Ëåøêî Øêâ³ð 35. Ñåìåí Òîìÿê 36. Ôåä³ð Ñèïëÿê 37. Âàñèëü Ñèïëÿê 38. Ñåìåí, Âàñèëü 39. Òåîäîð 40. Ãðèöü Êîáèëÿê 41. Ìèõàéëî Êîáèëÿê 42. Ôåöüî 43. Äàíêî Ãàùèê 44. Òèìêî Ãàùèê 45. Äàíêî Ö³ìêî 46. Ñòåôàí 47. Òèìêî 48. Ïàâëî Äè÷êî 49. Ãðèöü Äè÷êî 50. Àíäð³é Ìàðêî 51. Ìèõàéëî Ìàëèíîâñüêèé 52. Ãðèöü Áåíäàø 53. Ìèõàéëî Ô³ëü 54. ²âàí Ìàð÷àê 55. Ãíàò Ïàëàéäà 56. Ãðèöü Ìèðäèø.
&' Ìîæëèâî, ñåðåä ïåðåðàõîâàíèõ ãîñïîäàð³â ì³ã çíàõîäèòèñÿ ïîëÿê ÷è ºâðåé. Ó 1880 ð. â Êðàìïí³é íàðàõîâóâàëîñÿ áëèçüêî 500 ìåøêàíö³â ãðåêî-êàòîëèê³â. Ó 1907 ð., ÿê ïîäàþòü ïîëüñüê³ äæåðåëà, ê³ëüê³ñòü ìåøêàíö³â ñÿãàëà 678 îñ³á. Äî äðóãî¿ ïîëîâèíè ÕIÕ ñò. íàéâàæëèâ³øèì îñåðåäêîì êàìåíÿðñòâà íà Ëåìê³âùèí³ áóëî ñåëî Êðàìïíà. Âèãîòîâëÿëè òàì ïîáóòîâ³ ïðåäìåòè, à òàêîæ íàãðîáí³ ïàìÿòíèêè, ïðèäîðîæí³ õðåñòè ³ êàïëè÷êè. ϳçí³øå êàìåíÿðñòâî ïðîñëàâèëîñÿ ó ñåë³ Áîðòíå ç ñóñ³äí³ìè ñåëàìè Ïåðåãîíèíà, Áîäàêè, Ïñòðóæíå, Âàïåííå, Ôîëþø. Äðóãà ïîëîâèíà ÕIÕ ñò. âïèñàëàñÿ äî ³ñòî𳿠ñåëà ñïàëàõàìè ãîëîäó, åï³äåì³é ð³çíèõ õâîðîá. Ó 1849 ð. ïàíóâàëà åï³äåì³ÿ õîëåðè, ñïðè÷èíåíà ïåðåõîäîì ðîñ³éñüêèõ â³éñüê íà Óãîðùèíó äëÿ ïðèäóøåííÿ òàì ñïàëàõó ðåâîëþö³¿. Åï³äåì³ÿ ïîâòîðèëàñÿ ó 1873 ðîö³. Ïîìåðëî òîä³ 92 îñîáè, â ò. ÷. ó Êîòàí³ 32 ñåëÿí. Ó ðåçóëüòàò³ åï³äå쳿 äèôòå𳿠ïîìåðëà 21 äèòèíà. Ó 185355 ðð. ïàíóâàâ ãîëîä, ÿêèé çàáðàâ ó ìîãèëó 32 ëþäåé. Ïåðåä Ïåðøîþ ñâ³òîâîþ â³éíîþ äî ÷àñó ñïàëåííÿ ìàéæå óñüîãî ñåëà Êðàìïíà áóëà í³áè ì³ñòå÷êîì. ×àñòèíà áóäèíê³â óæå òîä³ êîðèñòóâàëàñÿ êàíàë³çàö³ºþ. Íà ì³ñö³ òåïåð³øíüî¿ øêîëè ³ñíóâàâ âåëèêèé ïàðîâèé òàðòàê. Øêîëà çáóäîâàíà ÷àñòêîâî íà éîãî ôóíäàìåíò³. Îäèí ç ºâðå¿â, Áåðãåð, ïîñ³äàâ êîð÷ìó íà ì³ñö³ áóäèíêó ñòàðîãî îñåðåäêó çäîðîâÿ. Íàéäàâí³ø³ â³äîìîñò³, ùî ñòîñóþòüñÿ ³ñíóâàííÿ øêîëè â Êðàìïí³é, ñÿãàþòü 1835 ð., êîëè ïîáóäîâàíî íîâó ïàðàô³ÿëüíó øêîëó íà ë³âîìó áîö³ äîðîãè äî Ïîëÿí. Ó øêîë³ íàâ÷àëèñÿ ÿê ëåìê³âñüê³, òàê ³ ïîëüñüê³ òà ºâðåéñüê³ ä³òè. Çã³äíî ç³ øê³ëüíîþ õðîí³êîþ, ó 1870 ð. â÷èòåëåì áóâ ì³ñöåâèé äÿê. Ó 1884 ð. ìîâîþ âèêëàäàííÿ áóëà óêðà¿íñüêà. Òîä³ äî øêîëè õîäèëî 70-90 ä³òåé. ϳä ÷àñ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè áóäèíîê øêîëè, ïîä³áíî äî ³íøèõ, áóâ ñïàëåíèé ìàäÿðàìè. Ó 1920 ð. â ãðîìàäñüêîìó áóäèíêó â³äêðèòî íàðîäíó øêîëó ç ïîëüñüêîþ ìîâîþ
âèêëàäàííÿ. Çàïðîâàäæåí³ òàêîæ ëåêö³¿ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè. Ó 1933 ð. ç ³í³ö³àòèâè â³éòà ãðîìàäè Êðàìïíà ²âàíà Ðåøåòàðÿ ðîçïî÷àòî áóäîâó íîâî¿ øêîëè ç òðüîìà êëàñíèìè ê³ìíàòàìè ³ ïîìåøêàííÿìè äëÿ â÷èòåë³â (òðüîõ). Çàâåðøåíî áóä³âíèöòâî ó 1936 ð. Íàâ÷àëîñÿ ïîíàä 90 ä³òåé. Ïîðó÷ ³ç ïîëüñüêîþ ìîâîþ, íàâ÷àííÿ âåëîñÿ ³ ëåìê³âñüêîþ ãîâ³ðêîþ. Ó ì³æâîºííîìó ÷àñ³ â Êðàìïí³é â³äçíà÷èëàñÿ Ïðîñâ³òà, ãîëîâíèì ÷èíîì ñåðåä ìîëîä³, ùî ñïðè÷èíèëî çàêðèòòÿ Ïðîñâ³òè ïîëüñüêèìè âëàñòÿìè. Ïîë³òèêà ïîëîí³çàö³¿ íàö³îíàëüíèõ ìåíøîñòåé ñïðè÷èíèëàñÿ äî ïîâàæíèõ ïîëîí³çàö³éíèõ òåíäåíö³é ñåðåä ëåìê³â, ÿê³ àñèì³ëþâàëèñÿ â ïîëüñüêîìó îòî÷åíí³. Äîçâîëåíî ó øêîë³ ëèøå îáìåæåíó ê³ëüê³ñòü ëåêö³é jêzyka ³emkowskiego. Â÷èòåëÿìè áóëè, â îñíîâíîìó, ïîëÿêè. Ïî âñòóïëåíí³ äî Êðàìïíî¿ í³ìåöüêîãî â³éñüêà ñþäè ïðèáóëà äåëåãàö³ÿ óêðà¿íñüêà, ÿêà çàêëàëà îñíîâè ïðàö³ íà óêðà¿íñüê³é íàö³îíàëüí³é ïëàòôîðì³. Äî ì³ñöåâèõ óðÿä³â ³ øê³ë âïðîâàäæåíî óêðà¿íñüêó ìîâó. Ïîñòåðóíîê ïîë³ö³¿ îáñàäæåíî 12 óêðà¿íñüêèìè ôóíêö³îíåðàìè ï³ä óïðàâë³ííÿì í³ìåöüêîãî êîìåíäàíòà. Âèíèêëè ³ ïîñèëèëè ñâîþ ä³ÿëüí³ñòü ïîëüñüê³ òà ëåìê³âñüêî-ñîâ³òñüê³ ï³äï³ëüí³ îñåðåäêè. Öå çíà÷íî ïîã³ðøèëî ëåìê³âñüêî-ïîëüñüê³ â³äíîñèíè. Ìàëè ì³ñöå âáèâñòâà óêðà¿íñüêî¿ ³íòåë³ãåíö³¿, çîêðåìà ãðåêî-êàòîëèöüêèõ ñâÿùåíèê³â. 8 ëèñòîïàäà 1943 ð. áóâ óáèòèé ãðåêî-êàòîëèöüêèé öåðêîâíèé ä³ÿ÷, äóêëÿíñüêèé äåêàí î. Ñòåïàí Øàëàø. ϳñëÿ â³éíè â³äðåìîíòîâàíî áóäèíîê øêîëè, ÷àñòêîâî çíèùåíèé, ³ ïåðåâåäåíî íàâ÷àííÿ íà ïîëüñüêó ìîâó. Ó ëèïí³ 1946 ð. áóäèíîê øêîëè ³ áóäèíîê ïîñòåðóíêó áóëè ñïàëåí³. Ó òîé ÷àñ ëåìêè ïåðåæèëè áîëþ÷ó òðàãåä³þ. 1945 ðîêó ÷àñòèíó ëåìê³â ñ. Êðàìïíà áóëî äåïîðòîâàíî íà ñõ³ä, à ðåøòó 1947-ãî ó ðåçóëüòàò³ àêö³¿ ³ñëà áóëî âèãíàíî íà çàõ³äí³ çåìë³ Ïîëüù³. Ñåëî ñòàëî ïîëüñüêèì.
' ³ä äåïîðòàö³¿ âðÿòóâàëèñÿ ëèøå ÷îòèðè ì³øàí³ ðîäèíè ³ ãðåêî-êàòîëèöüêèé ñâÿùåíèê î. ²âàí Âèñî÷àíñüêèé. ³äïðàâëÿâ ó öåðêâ³ Áîãîñëóæåííÿ ðèìî-êàòîëèöüêîãî îáðÿäó äëÿ ïåðåñåëåíèõ ç Ãóòè Êðàìïñüêî¿ ïîëÿê³â. ϳñëÿ 1956 ðîêó, êîëè ïîâåðíóëèñÿ ê³ëüêà ëåìê³âñüêèõ ðîäèí, ñâÿùåííèê äîì³ãñÿ ó âëàñòåé äîçâîëó ³ íà ãðåêî-êàòîëèöüê³ â³äïðàâè. Ïîìåð ó 1982 ðîö³. 1957 ðîêó ïåðåìèñüêèé ðèìî-êàòîëèöüêèé ºïèñêîïàò äîðó÷èâ êñüîíäçó Àëüôðåäîâ³ Ìàñòåéîâ³ îáñëóãîâóâàòè Êðàìïíó ³ Êîòàíü. Ó 1962 ð. çàêðèòî öåðêâó â Êðàìïí³é, à ç 1968 ð. ïåðåìèñüêèé á³ñêóï ²ãíàöè Òîêàð÷óê âñòàíîâèâ ó Êðàìïí³é ðèìî-êàòîëèöüêó ïàðîõ³þ, õî÷ öåðêâà äàë³ áóëà çàêðèòà ³ âèìàãàëà ðåìîíòó. Öåðêâà
áóëà â³äðåìîíòîâàíà ó 1972 ð. ³ ïðèçíà÷åíà äëÿ ðèìî-êàòîëèöüêèõ Áîãîñëóæ³íü. Ç Êðàìïíî¿ âèéøëè: 1. ²âàí Êîíñòàíòèíîâè÷. Íàð. 26.12.1821 â ðîäèí³ î. Ìèõàéëà ³ Þë³ÿíè ç Ãîéíàöüêèõ, ïîì. 26.09.1889 ó ³äí³. Àâòîð ïðàö³ Îïèñàíèå èêîí ïî öåðêâàõ ðóññêèõ â ñòîëè÷íîì ãðàäå Ëüâîâå (1858). 2. ²ëëÿ ×óëèê (19302002) ìàòåìàòèê, äîöåíò Ëüâ³âñüêîãî óí³âåðñèòåòó ³ì. ²âàíà Ôðàíêà. 3. Àíàòîëü Êîáåëÿê, ðåäàêòîð, ïóáë³öèñò ³ âèäàâåöü ó Âàðøàâ³. 4. Àííà Ãóëà (ä³âî÷å ïð³çâèùå ѳìêî, íàð. 16.².1937) æèâå ó Êèºâ³, ïðàöþº æóðíàë³ñòîì â Öåíðàëüíîìó óïðàâë³íí³ æóðíàë³ñò³â.
'
˲ÒÎÏÈÑÜ ÏÀÐÎÕ²¯ ÊÐÀÌÏÍÀ ÄÓÊËßÍÑÜÊÎÃÎ ÄÅÊÀÍÀÒÓ 1942 Àâòîð î. Ñòåïàí Øàëàø, äåêàí, óáèòèé ïîëüñüêèìè áàíäàìè 18.ÕI.1943 ³ä Ðåäàêö³¿ Ïóáë³êîâàíà ˳òîïèñü íàïèñàíà ãðåêî-êàòîëèöüêèì ñâÿùåíèêîì, äóêëÿíñüêèì äåêàíîì î. Ñòåïàíîì Øàëàøåì, ÿêèé áóâ çàìó÷åíèé ïîëüñüêèì ï³äï³ëüíèì óãðóïîâàííÿì 8 ëèñòîïàäà 1943 ð. Çà ³íøîþ âåðñ³ºþ, â³í áóâ óáèòèé ó 1945 ð. â ñåë³ Çàâàäêà Ðèìàí³âñüêà. ˳òîïèñü îïèñóº ³ñòîð³þ ñåëà Êðàìïíà. Ó íüîìó ïîäàíî ïî䳿 ïîë³òè÷íîãî, åêîíîì³÷íîãî òà ðåë³ã³éíîãî æèòòÿ êð³çü ïðèçìó ãðåêî-êàòîëèöüêîãî äóõîâåíñòâà. Óêëàäà÷åì ˳òîïèñ³ î. Ñòåïàíîì Øàëàøåì, îêð³ì îïèñó ñó÷àñíèõ éîìó ïîä³é, ç³áðàíî òàêîæ áàãîòî ³ñòîðè÷íèõ â³äîìîñòåé ïðî ìèíóâøèíó ñåëà. Ñóäÿ÷è ç íàçâè, ³ñòîð³ÿ Êðàìïíî¿ ìàëà áóòè äîâåäåíà äî 1942 ð. Íà æàëü, âîñåíè 1936 ð. çàïèñè îáðèâàþòüñÿ. ×è áóëà äîïèñàíà ˳òîïèñü äî ê³íöÿ ³ ÷è çáåðåãëàñÿ äåñü éîãî çàêëþ÷íà ÷àñòèíà, íàì íåâ³äîìî.
Çàâäÿêè ï. Ìèõàéëîâ³ Êóøâàð³ (ñ. Êðàìïíà) ³ ï. Ìà𳿠Ïàðèëî (ñ. Êîòàíü) ñòàëî ìîæëèâèì îïóáë³êóâàòè ˳òîïèñü ïàðîõ³¿ Êðàìïíà Äóêëÿíñüêîãî äåêàíàòó â ö³é êíèæö³. Êîðèñòóþ÷èñü íàãîäîþ, õî÷åìî ñåðäå÷íî ¿ì ïîäÿêóâàòè. Ïðè ï³äãîòîâö³ ìàòåð³àëó äî ïóáë³êàö³¿ ìè ìàëè ìîæëèâ³ñòü êîðèñòóâàòèñÿ êîﳺþ. Ç îãëÿäó íà öå âàæêî çðîáèòè àðõåîãðàô³÷íèé àíàë³ç äîêóìåíòó. Ç ö³º¿ æ ïðè÷èíè íàì íå âäàëîñÿ â³ä÷èòàòè òåêñò ó äåÿêèõ ì³ñöÿõ, âîíè ïîçíà÷àëèñÿ íàñòóïíèì ÷èíîì: [...]. Ïðàâîïèñ îðèã³íàëó çáåðåæåíî. Ìè ïåðåêîíàí³, ùî ïóáë³êàö³ÿ ïàðîõ³ÿëüíîãî ë³òîïèñó º âàæëèâèì êðîêîì äî çá³ëüøåííÿ íàøèõ çíàíü ïðî ìèíóâøèíó Ëåìê³âùèíè. Ðåäàêö³ÿ, àâòîðè
***  àêòàõ ïàðîõ³ÿëüíèõ íåìà æàäíèõ çàïèñîê, ç êîòðèõ ìîæíà áè çàêëþ÷èòè, êîëè ïîâñòàëî ñåëî Êðàìïíà, êîëè êðåîâàíà ïàðîõ³ÿ, çâ³äêè ïîõîäèòü íàçâà Êðàìïíà ³ âçàãàë³ ùî äîòè÷èòü äàâíî¿ ìèíóâøèíè ïàðîõ³¿. ³ä ñòàðèõ ëþäåé òàêîæ ãîä³ äåùî äîâ³äàòèñü. Íàä äâåðìè âõîäîâèìè öåðêîâíèìè íàõîäèòüñÿ òàáëèöÿ ç ïîëüñüêîþ íàïèñþ ç êîòðî¿ ñë³äóº, ùî âæå â ð. 1507 áóëà â
Êðàìïí³é öåðêîâ ïîñòàâëåíà. ×è òî áóëà ïåðøà öåðêîâ â ò³ì ñåë³ íåâ³äîìî. Íàïèñü òà çâó÷èòü: W Imiê Pañskie Amen. Cerkiew Kremska Dekanatu Dukielskiego po pierwszej cerkwi która lat 275 sta³a rozburzeniu (áóëà ðîçðóøåíà àâòîð) teraniejsza za IW. Imci x. Maxymiliana, R. K. O. Biskupa Che³mskiego et. c. Nominata y Gen. Administratora
' Biskupstwa Przemyskiego Sanockiego et. c. Opata Derman. Dubien: y So Krzy¿a Orderu w. Stanis³awa Kawalera pozwoleniem przy dopomo¿eniu ³askawym I. O. Xcia Imci Karola Radziwi³³a W. Wilen. Kolatora staraniem Imci x Micha³a Turkowskiego parocha y gromady miejsca pod Urzêdem dekan. Przewiel. Imci x. Teodora z Pac³awa Pac³awskiego Dziekana Dukielskiego Par. w Jab³onicy Roku Pañskiego jest wystawiona 1782. dz ñë³â cerkwi która lat 275 sta³a rozburzeniu ìîæíà çàêëþ÷èòè ùî öåðêîâ ïîáóäîâàíà â ð. 1507 áóëà âçàãàë³ ïåðøà öåðêîâ â Êðàìïí³é, õîòÿé îñåëÿ ìîãëà áóòè çàëîæåíà äàëåêî ñêîð³øå. Ñòàð³ ëþäè îïîâ³äàþòü, ùî â ïåðøèõ ïî÷àòêàõ ñåëî Êðàìïíà áóëî ðîçòÿãíåíå â ñòîðîíó Æèä³âñüêîãî, àëå ïîçàÿê ãîðè áóëè ïîêðèò³ ãóñòèìè ë³ñàìè â êîòðèõ êðèëèñÿ ðîçáèùàöê³ áàíäè ³ ÷àñòî îñåë³ (ï³ääàâàëèñÿ ¿õ íàïàäàì àâòîð) ï³çí³øå ïîñåëåíö³ âèöîôàëèñÿ íà ï³âí³÷ óòâîðèëè îñåë³ á³ëüøå ñêóï÷åí³ äëÿ ë³ïøî¿ îáîðîíè ³ òàêèé âèä ìຠíèí³øíå ñåëî Êðàìïíà. Äðóãèì àêòîì, ÿêèé ïîäຠäåÿê³ â³äîìîñòè ïðî ïàðîõ³þ Êðàìïíó º êîï³ÿ àêòó ç ð. 1683 ç äíÿ 6 ÷åðâíÿ, êîòðèé âëàñòèòåëüêà Çìèãîðîäà ³ êîëÿòîðêà (?) Õðèñòèíà Ñòîêîâñêà ç³ âçãëÿäó íà ïîëó÷åíºñÿ ç öåðêâîþ êàòîëèöüêîþ îòö³â äóõîâíèõ â ñåëàõ äî Çìèãîðîäà íàëåæà÷èõ ïîçâîëÿº ¿ì (îòæå ³ ïàðîõîâè â Êðàìïí³é) ïîáèðàòè ç êîæíî¿ ð³ë³ ïî êîï³ â³âñà â ñíîïàõ àáî ïî êîðöåâ³ â³âñà ñèïàëîãî, çâ³ëüíÿº ¿õ â³ä òÿãàð³â, ïîçâîëÿº ¿ì ïîñ³äàòè ³ óæèâàòè ´ðóíòà íàëåæà÷³ äî ïàðîõ³¿, ïîçâîëÿº ãîð³âêó ïàëèòè, ïèâî âàðèòè. Ç ñåãî àêòó ñë³äóº, ùî ïàðîõ³ÿ Êðàìïíà ³ ³íø³ ñóñ³äí³ ïàðîõ³¿ â ð. 1683 âæå áóëè ñîºäèíåí³ ç öåðêâîþ êàòîëèöüêîþ íàêîëè ºïèñêîï ïåðåìèñüêèé ²íîêåíò³é Âèííèöêèé äîïåðâà â ð. 1690 ïðèñòóïèâ äî óí³¿. Ìåòðèêàëüí³ êíèãè çà÷àâ ïðîâîäèòè ïàðîõ î. Ìèõà¿ë Òóðêîâñüêèé â³ä ð. 17611775 â îäí³é êíèç³ äëÿ ïîìåðøèõ, óðîäæåíèõ ³ â³í÷àíèõ áåç ïðèïèñàíèõ ðóáðèê, à â³ä ð. 1784 ñóò êíèãè ìåò-
ðèêàëüí³ äëÿ óðîäæåíèõ, ïîìåðëèõ ³ â³í÷àíèõ ç ïðèïèñàíèìè ðóáðèêàìè. Äî ð. 1799 Êîòàíü ñòàíîâèëà ñàìîñò³éíó ïàðîõ³þ. Ïîñë³äíèì ñàìîñò³éíèì ïàðîõîì â Êîòàí³ áóâ î. ²âàí ßðèíà.  1799 ð. Êîòàíü ç³ñòàëà ïðèëó÷åíà äî Êðàìïíî¿ ÿêî äî÷åðíà. Íåâ³äîìî äå ïåðåí³ññÿ î. ²âàí ßðèíà áî â Êîòàí³ íå áóâ äî ê³íöÿ æèòòÿ. ªùå äíåñü º ñë³äè íà îãîðîä³ â Êîòàí³, äå ñòîÿëà ïëåáàí³ÿ. Ïîâ³äàþ, ÿê³ áóëè ñâÿùåíèêè â Êðàìïí³é ïåðåä î. Ìèõàéëîì Òóðêîâñüêèì.  âèùå çãàäàí³ì â³äïèñ³ àêòó ç ð. 1683 º çãàäêà ïðî ïàðîõà â Êðàìïí³é îäíàê íå ïî íàçâèñêó ëèøå ojciec duchowy Krempski. ³ä ÷àñó ÿê çà÷àòî ïðîâîäèòè ìåòðèêè äóøïàñòèðàìè â Êðàìïí³é áóëè: î. Ìèõàéëî Òóðêîâñüêèé ïàðîõ 1761 + 8.I.1801 î. Ëóêà Âåíç³íîâè÷ ïàðîõ 1801 + 5.I.1823 î. ²âàí ѳòèíöêèé ïàðîõ Ìèñöîâî¿ çàâ³äóâàëè ïàðîõ³ºþ î. Àíäð³é Ãâîçäîâè÷ êîñòåë Òèõàí³ 18231826 î. Ìèõà¿ë Êîíñòàíòèíîâè÷ ïàð. 1827 + 14.IÕ.1875 î. Åìèë³ÿí ×èðíÿâñüêèé ïàð. 1869 + 18.VII. 1896 î. Ìèðîí ×èðíÿâñüêèé ïàð. 18961897 íàãëî ïîìåð î. Ôèëèìîí Êèñ³ëåâñüêèé ïàð. 18981899 î. Ïåòðî Êàëàìóíåöê³é çàâ. 18991900 î. Éîñèô Ïåëåõîâè÷ ïàð. 19001910 î. Ñòåôàí ¥àéäà ïàð. 19101928 Äíÿ 29.VI.1833 â³äáóëàñÿ â³çèòàö³ÿ êàíîí³÷íà ÷åðåç Ïðåîñâ. ªïà Ñí³ãóðñüêîãî.  ð. 1849 áóëà õîëåðà íà êîòðó ïîìåðëî â Êðàìïí³é 27 ëþäåé â Êîòàí³ 9 ëþäåé.  ð. 185355 áóâ ãîëîä ïîìåðëî â Êðàìïí³é 22 ëþäåé â Êîòàíè 10 ëþäåé.  ð. 18621863 ïàíóâàëà åï³äåì³ÿ àïä³ïà, íà êîòðó ïîìåðëî â Êðàìïí³é 21 ä³òåé.  ð. 1873 ïàíóâàëà äðóãèé ðàç õîëåðà â³ä êîòðî¿ ïîìåðëî â Êðàìïí³é 33 ëþäåé,
'! â Êîòàíè 23 ëþäåé. Ç äóøïàñòèð³â âèñøå íàâåäåíèõ â³äîìî, ùî î. Åì³ë³ÿí ×èðíÿâñüêèé ïîìåð íàãëî íà óäàð ñåðöÿ íà ë³êòþ ºãî ñèí Ìèðîí ×èðíÿâñüêèé áóâøèé ïî ñìåðò³ â³òöÿ çàâ³äàòåëåì â Êðàìïí³é ïîìåð íàãëî ÿêî ïàðîõ Áðîíèö³ ³ â ñàì äåíü ñîáîð÷èêà äåêàíàëüíîãî, ÿêèé â³äáóâàâñÿ â éîãî ïàðîõ³¿. Î. Ôèëèìîí Êèñ³ëåâñüêèé ïåðåí³ññÿ ç Êðàìïíî¿ äî Ãðàáó, â³äòàê âè¿õàâ äî Àìåðèêè, äå ïîìåð íàãëî. Î. Éîñèô Ïåëåõîâè÷ â ð. 1910 âè¿õàâ äî Àìåðèêè çà îäíîð³÷íîþ â³äïóñòêîþ â³äòàê çðåçè´íóâàâ ç ïàðîõ³¿ ³ 1.10.1910 ð. ñïðîâàäèâñÿ äî Êðàìïíî¿. Î. Ñòåôàí ¥àéäà áóâøèé ñîòðóäíèêîì â Çèíäðàíîâ³é ç ïî÷àòêó ÿêî ñîòðóäíèê óïðàâëÿþ÷³é â³ä 1.10.1911 ÿêî çàâ³äàòåëü.  ð. 1912 ä³ñòàâ ïðåçåíòó, îäíàê íàì³ñíèöòâî íå çãîäèëîñÿ íà ºãî ³íñòèòóö³þ äëÿ òîãî ùî íàëåæèòü äî ðóñîô³ëüñüêî¿ ïàðò³¿. Íà ðåêóðñ âíåñåíèé äî ̳í³ñòåðñòâà, ̳í³ñòåðñòâî çàòâåðäèëî ð³øåíº íàì³ñíèöòâà. Âèñòàâëåíî ïàðîõ³þ ºùå ðàç íà êîíêóðñ ³ çíîâà îòðèìàâ ïðåçåíòó ³ íàì³ñíèöòâî äðóãèé ðàç ñïðîòèâèëîñÿ ³íñòèòóö³¿. Òàêèé áóâ òîä³ êóðñ ïîë³òèêè àâñòð³éñüêî¿. Âåðíóâøè ç êîíô³íàö³¿ çâåðíóâñÿ ïîñðåäñòâîì Ïðåîñâ. ªï. Îðäèíàð³àòó ç ïðîøåííÿì î çãîäó íà ³íñòèòóö³þ ³ íàì³ñíèöòâî òðåò³é ðàç â³äìîâèëî. Äîïåðâà ïî ðîçïàäåíþñÿ Àâñò𳿠Ïðåîñâÿùåííèé Éîñàôàò óä³ëèëè éîìó ³íñòèòóö³¿ áåç çãîäè âëàñòè ñâ³òñüêî¿.  ð. 1912 ÷àñòü ïàðîõ³¿ Ãðàá, Äîâãå ³ ×îðíà ïåðåéøëî íà ïðàâîñëà⳺, îäíàê äàëüøå ñõèçìà íå øèðèëàñÿ áî âëàñòè àâñòð³éñüê³ óâàæàþ÷è ïðîïà´àíäó ïðàâîñëàâ³ÿ ÿêî ïðîïà´àíäó ïîë³òè÷íó â êîðèñòü Ðîñè³, ÿêîþ â ä³éñíîñòè áóëà, ðåïðåñ³ÿìè çëîêàë³çóâàëè ñåé ðóõ, õîòÿé â ïàðîõ³ÿõ â êîòðèõ ïðàâîñëà⳺ çàãí³çäèëîñÿ óòðèìàëîñÿ àæ äî â³éíè. ϳä ÷àñ â³éíè ñàìî ñîáîþ óïàëî. гê 1914 âàæíèé â ³ñòî𳿠âñåñâ³òí³é ³ ñóìíèé â íàñë³äêîì äëÿ ïàðîõ³¿. Âæå ïî óá³éñòâ³ ïðåñòîëîíàñë³äíèêà Ôðàíö-Ôåðäèíàíäà ³ ºãî æåíè â Ñàðàºâ³ ìîæíà áóëî
ïðèïóñêàòè, ùî ç òîãî ùîñü âèêèïèòü õîòÿé ÷àñîïèñè îáñóäæóâàëè ñåé ôàêò äîñèòü ïîâçäåðæëèâî ³ ðîáèëè íàä³þ, ùî êîíôë³êò áóäå çëàãîäæåíèé ìèðíèì ñïîñîáîì. Áóëà òî îäíàê òèøèíà ïåðåä áóðåþ. Äî â³éíè ìóñ³ëî ïðèéòè ÷èì ñêîðøå ÷è ï³çí³øå, áî ðèâàë³çàö³ÿ î âïëèâè íà Áàëêàíàõ ìåæè Àâñòð³ºþ ³ Ðîñèºþ ³ ðèâàë³çàö³ÿ åêîíîì³÷íà ìåæè ͳìå÷÷èíîþ ³ Àíã볺þ ìóñ³ëà çàê³í÷èòèñÿ îðóæíîþ ðîçïðàâîþ òàê ùî ìîðä Ñàðàºâñüêèé íå áóâ âëàñòèâîþ ïðè÷èíîþ âñåñâ³òíüî¿ â³éíè àëå åï³çîäîì, êîòðèé ìîæå äåùî ïðèñï³øèâ º¿ âèáóõ. 1 ñåðïíÿ 1914 ð. çàðÿäæåíî ìîá³ë³çàö³þ, à 2 ñåðïíÿ áóëà îãîëîøåíà â íàéäàëüøèõ çàêóòèíàõ äåðæàâè. Ìóùèíè ïîêëèêàí³ äî â³éñüêà â³ä ðàíà ïðèñòóïàëè äî ñâ. ñïîâ³äè ³ ïðè÷àñò³ÿ ³ ãîòîâèëèñÿ íà â³éíó.  ö³ë³ì ñåë³ áóâ ïëà÷ ³ ïðàùàíº ìóæ³â ç æåíàìè ³ ä³òüìè ìîæå íà âñå. ² î. Ñòåôàí ¥àéäà ì³ñöåâèé çàâ³äàòåëü áóâ ïîêëèêàíèé äî â³éñüêà ÿêî Feldkurat îäíàê ç³ âçãëÿäó íà ñëàáå çäîðîâëÿ çâ³ëüíåíèé. Íå õîò³ëîñÿ â³ðèòè, ùî â³éíà îáõîïèòü ïîëóìÿì ö³ëèé ñâ³ò, ìàëîñÿ íàä³þ; ùî ìîæå ºùå íàñòóïèòü ÿêèéñü çâîðîò ³ ïîºäíàíº, ÷àñîïèñè ðîáèëè íàä³þ, ùî äàñòüñÿ â³éíó çëîêàë³çóâàòè, àëå êîëè âèä³ëîñÿ ïîòÿãè îäèí çà äðóãèì ç â³éñüêîì, àìóí³ö³ºþ, àðìàòàìè, êîëè íàñòóïàëî îäíî âèïîâ³äæåííÿ â³éíè çà äðóãèì, âèä³ëîñÿ ðàíåíèõ ïðèâåçåíèõ ç ïîëÿ áèòâè ìóñ³ëîñÿ çðîçóì³òè, ùî íåìà ñèëè êîòðà ïîòðàôèëà áè çàòðèìàòè ìàøèíó ïóùåíó â ðóõ ³ ñïèíèòè â³éíó, áî òî çíà÷èëî áè çàòðèìàííÿ çåìëþ â º³ á³ãó õ³áà Áîã çðîäèâ áè ÷óäî. Ç ö³ëîãî êðàþ äîõîäèëè ñòðàøí³ â³ñòè î ìàñîâèõ àðåøòóâàííÿõ, îñîáëèâî äóõîâåíñòâà, î ìíîãèõ ðîçñòð³ëàõ.  Ãîðëèöÿõ ðîçñòð³ëÿíî áåç ñóäó áóâøîãî ïðàâîñëàâíîãî ñâÿùåíèêà ç Ãðàáó Ñàíäîâè÷à, â Ñàí÷è ðîçñòð³ëÿíî î. Ñàíäîâè÷à ïàðîõà ç Áðóíàð ³ ºãî ñèíà àêàäåì³êà, íà âñõîä³ âèâ³øåíî ìíîãèõ ñåëÿí çà ìíèìó çäðàäó. Êîìàíäà â³éñüê àâñòðèéñüêèõ õîò³ëà ñêèíóòè ç ñåáå â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà íåóäà÷³ íà ôðîíò³ ñêëàäàëà âèíó íà çäðàäó.  äóêëÿí-
'" ñüê³ì äåêàíàò³ âèàðåøòîâàíî âñ³õ ñâÿùåíèê³â êðîì³ ñâÿùåíèê³â-óêðà¿íö³â. Ïåðøîãî àðåøòîâàíî î. Àëåêñàíäðà ѳëåöêîãî ïàðîõà ó Äîøíèö³ ³ ïîñàäæåíî â òþðì³ â ßñë³. ϳçí³øå äðóãèõ ñâÿùåíèê³â. Äíÿ 6 âåðåñíÿ 1914 ð. àðåøòîâàíî ì³ñöåâîãî çàâ³äàòåëÿ ïàðîõ³¿ î. ¥àéäó.  íåä³ëþ êîëî ãîä. 9 ðàíî, êîëè çàäçâîíåíî íà Óòðåíþ ³ ëþäè ïî÷àëè ñõîäèòèñÿ äî öåðêâè, âïàëî 8 æàíäàðì³â íà ïëåáàí³þ âçÿëèñÿ äîêîíàííÿ àðåøòóâàííÿ. Äâîõ æàíäàðì³â ïðîâîäèëî ðåâ³ç³þ â ïîìåøêàííþ à ïðî÷³ âí³ ïîìåøêàííÿ. ³äòàê â³äñòàâëåíî ºãî íà ïîñòåðóíîê æàíäàðìåð³¿, à ïîò³ì äî Ñòàðîñòâà â ßñë³, à Ñòàðîñòâî â³ääàëî ºãî ñóäîâè â ö³ëè çàòðèìàííÿ â àðåøòè. Òîãî ñàìîãî äíÿ àðåøòîâàíî î. Ìàðèàíà Ìèøêîâñüêîãî ïàðîõà â Ðîñòàéí³ì ³ ºãî æåíó. Ç î. Ìàðèàíîì ñèä³â î. ¥àéäà â îäí³é êå볿 ÷åðåç 2 òèæí³. Ç Êðàìïíî¿ àðåøòîâàíî ñåëÿí Ñòåôàíà Ïîïîâ÷àêà ³ Àëåêñ³ÿ Ôåäèêà à ê³ëüêà äí³â ï³çí³øå Ãðèöÿ Êîáåëÿêà ³ Ãðèöÿ Êóøâàðó. Ñèõ äâîõ ïîñë³äíèõ âèïóùåíî ³ åâàêóéîâàíî äî òàáîðó á³æåíö³â â Ñòèð³¿, à ïðî÷èõ àðåøòîâàíèõ âèâåçåíî äî ßñëà äî òàáîðó ³íòåðíîâàíèõ â Òàëåðãîô³. Î. ¥àéäà áóâ 1 ìàðòà 1915 ð. âèïóùåíèé ç Òàëåðãîôó ³ êîíô³íîâàíèé â Òóððàë, â ì³ñöåâîñòè â Ñòè𳿠äå ïîç³ñòàâàâ äî ìàÿ 1917 ð. äî ðîçâÿçàííÿ òàáîðó ³íòåðíîâàíèõ ÷åðåç ïðàâèòåëüñòâî àâñòðèéñüêå. Æåíà î. ¥àéäè ç ä³òüìè ïî çàíÿòòþ Êðàìïíî¿ ÷åðåç â³éñüêà ðîñèéñüê³ âè¿õàëà äî Ñîãîðîâà êîëî Ñÿíîêà, çâ³äòàì ç â³äâîðîòîì â³éñüê ðîñ³éñüêèõ ç Ãàëè÷èíè âè¿õàëà äî Ðîñè³ ³ ïåðåáóâàëà ç ³íøèìè á³æåíöÿìè â Àõòàðö³ Õàðê³âñüêî¿ ãóáåðí³¿. Äî Êðàìïíî¿ âåðíóëà ç ïî÷àòêîì ëèïíÿ 1918 ð. ³éñüêà àâñòð³éñüê³ â³äñòóïàþ÷è ï³ä íàïîðîì â³éñüê ðîñ³éñüêèõ íàñåëåííÿ åâàêóâàëè íàðàç³ äî Æèä³âñüêîãî, õóäîáó âñþ çàáðàëè, à ñåëî ñïàëèëè. dzñòàëà ñïàëåíà ö³ëà ãîð³øíÿ ÷àñòü Êðàìïíî¿ ïî÷àâøè â³ä ë³ñíè÷³âêè ³ ê³ëüêà õàò â íèæí³ì ê³íöè ñåëà. Áóäèíêè ïàðîõ³ÿëüí³ óòðèìàëèñÿ, àëå ç³ñòàëè ÷àñòêîâî óøêîäæåí³.  Êîòàí³
ç³ñòàëà ñïàëåíà ö³ëà íèæíÿ ÷àñòü ñåëà ïî öåðêîâ ³ 2 àáî 3 õàòè âèùå öåðêâè. Êîëè àâñòðèéñüêî-í³ìåöüê³ â³éñüêà ïåðåðâàëè ðîñèéñüêèé ôðîíò ï³ä Ãîðëèöÿìè ³ â³éñüêà ðîñ³éñüê³ âæå íå â³äñòóïàëè ðåãóëÿðíî àëå ïîïðîñòó óò³êàëè ùîáè ¿ì íå â³äòÿòî â³äâîðîòó. Çíà÷íà ÷àñòü íàñåëåííÿ ç Êðàìïíî¿ ³ Êîòàíè ÿê òàêîæ ç ³íøèõ ñ³ë ç ö³ëèìè ðîäèíàìè ³ óðÿòîâàíèìè äâèæèìîñòÿìè öîôàëèñÿ ðàçîì ç â³éñüêîì ñàì³ íå çíàþ÷è äå ³ ïîùî. Ìóæ÷èíè ó â³ö³ â³éñüêîâ³ì óò³êàëè ùîáè ¿õ íå çàáðàíî äî â³éñüêà, ³íø³ óò³êàëè, áîÿ÷èñü ïîòÿãíåííÿ äî â³äïîâ³äàëüíîñòè çà çíîñèíè ç â³éñüêàìè íåïðèÿòåëüñüêèìè. À âñ³ óò³êàëè â ò³ì ïåðåêîíàííþ, ùî çà 2-3 äíÿ âåðíóòü íàçàä, áî íå â³ðèëè ùîáè â³éñüêà ðîñ³éñüê³ ðàç íà âñå îïóñòèëè Ãàëè÷èíó, à âïðî÷³ì í³õòî íå ïðèïóñêàâ ùî â³éíà òàê äîâãî ïîòðèâàº. Ò³ êîòð³ ç³ñòàëè íà ì³ñöè ëó÷øå çðîáèëè áî ³ õàòè áîäàé ïðîâ³çîðè÷í³ ïîáóäóâàëè, ³íâåíòàð ãîñïîäàðñüêèé ïîâîë³ íàáóëè ³ ´ðóíòà ´àçäè â ÷àñòè îáñ³âàëè ³ ñïðàâëÿëè. Íàòîì³ñòü ò³ ùî ðóøèëèñÿ ç ì³ñöÿ ñèëîþ îáñòàâèí ìóñ³ëè ³òè ùîðàç äàëüøå ³ äàëüøå àæ îïèíèëèñÿ îäí³ íà Óêðà¿í³, äðóã³ íà Ñèá³ðþ, ³íø³ íàä ìîðåì Êàñï³éñüêèì. Æàëü áóëî äèâèòèñÿ íà íèõ, êîëè âåðòàëè â ð. 1918 íàçàä îñîáëèâî ò³ ùî ä³éøëè äî Ðîñè³ ç ö³ëîþ ðîäèíîþ îñòàâëÿþ÷è õàòó ïóñòêîþ, àáî çãàðèùà. Äîð³æíÿ ³øëà íå ç êîæäèì äíåì àëå ³ ç êîæäîþ ãîäèíîþ âãîðó, îñîáëèâî ³íâåíòàð æèâèé, çá³ææÿ ³ îäåæà áóëè äîðîã³. Ðååì³ãðàíòè ïîâèíîñèëè áàãàòî ðóáë³â ïàïåðîâèõ êîòðèõ îäíàêî í³õòî íå õîò³â áðàòè. Çá³æà âçàãàë³ íå ìîæíà áóëî êóïèòè íà òîðç³, ëèøå ïîòàºìíî ³ òðåáà áóëî ïëàòèòè ïàñêàðñüê³ ö³íè. Íà íåùàñòÿ â ð. 1918 íåäîïèñàëà áóëüáà áî ìîðîç çíèùèâ îäåí 22 ÷åðâíÿ, äðóãèé 29 ÷åðâíÿ. Íà â³äáóäîâó ä³ñòàâàëè ïîòåðï³âø³ ç Åêñïîçèòóðè áóä³âåëüíî¿ àñèãíàíòè íà äåðåâî ç äâ³ðñüêèõ ë³ñ³â. Äåÿê³ ñòèíàëè äåðåâà íà ñâî¿ì ïîëè àáî ³ íà ÷óæ³ì. Êðàìïíà â³äáóäóâàëàñÿ äîñèòü ñêîðî ³ ëåãêî, áî ìàëà áàãàòî ñâîãî äåðåâà-ë³ñà ³ òàðòàê â ì³ñöè.
'# Áóäèíêó øê³ëüíîãî â Êðàìïí³é íå áóëî. Äî â³éíè íàóêà â³äáóâàëàñÿ â ñòàð³é ïëåáàí³¿, êîòðà îäíàê ï³ä÷àñ â³éíè ç³ñòàëà çíèùåíà. Ãðîìàäà êóïèëà ïåðåä â³éíîþ ñòàðèé ä³ì ç ïàðöåëåþ ³ ìàëà ïðèñòóïèòè äî áóäîâè íîâî¿ øêîëè. ijì ç³ñòàâ ñïàëåíèé ï³ä÷àñ â³éíè à íà ò³é ïàðöåë³ ïîáóäóâàëà ãðîìàäà íîâèé ãðîìàäñüêèé ä³ì ³ â³ääàëà éîãî òèì÷àñîâî íà øêîëó.  Êîòàíè øê³ëüíèé áóäèíîê ç³ñòàâ ñïàëåíèé à íà éîãî ì³ñöå ïîáóäîâàíî íîâèé ïðè äîïîìîç³ Åêñïîçèòóðè áóä³âåëüíî¿. Ïîñàäà ó÷èòåëüñüêà ç³ñòàëà îáñàäæåíà äîïåðâà â ëèñòîïàä³ 1927 ð.  ð. 1925 â³äáóëèñÿ â òóòåøí³é ïàðîõ³¿ ì³ñ³¿ äëÿ íàðîäó. Ïðîïîâ³äàëè ñóñ³äí³ ñâÿùåíèêè. Ó÷àñòü â³ðíèõ â ì³ñ³ÿõ áóëà ÷èñëåííà. Ç Êîòàíè ïðèõîäèëè ìàëî. ̳ñ³¿ çàê³í÷èëèñÿ îáõîäîì ç ̳ñ³éíèì Õðåñòîì.  ïîñë³äíèé äåíü ì³ñ³é â³äáóâñÿ ñîáîð÷èê.  ð. 1926 â³äáóëàñÿ êàíîí³÷íà â³çèòàö³ÿ äåêàíàòó äóêëÿíñüêîãî ïåðåâåäåíà ÷åðåç Âïð. î. Âîëîäèìèðà Âåíãðèíîâè÷à ïàðîõà Òàðíîâè, ÿêî åïàðõ³àëüíîãî â³çèòàòîðà. Äíÿ 24 ëèïíÿ ïðèáóâ î. ³çèòàòîð äî òóòåøíüî¿ ïàðîõ³¿ â ñóïðîâîä³ äåêàíà äóêëÿíñüêîãî Âïð. î. Âîëîäèìèðà Êëþêè. Ïåðøå â³äâ³äàâ î. ³çèòàòîð öåðêîâ â Êîòàíè, äå â³äïðàâèâ ìîëåáåí, ïîáëàãîñëîâèâ íàð³ä Í. Í. Òàéíàìè ³ êîðîòêî ïðîìîâèâ äî íàðîäó. Ïîò³ì ïîñ³òèâ öåðêîâ â Êðàìïí³é ³ òó â³äïðàâèâ î. ïàðîõ Âå÷åðíþ. Äíÿ 25 ëèïíÿ â íåä³ëþ î. ³çèòàòîð â³äïðàâèâ ñï³âàíó Ñëóæáó Áîæó íà êîòð³é ïðèñòóïèëî äî ñâ. Ïðè÷àñò³ÿ êîëî 100 â³ðíèõ. Ïåðøà â³çèòàö³ÿ êàíîí³÷íà, çàïèñàíà â êíèãàõ ìåòðèêàëüíèõ â³äáóëàñÿ ³ùå 29.VI.1833 ð. ÷åðåç Ïðåîñâ. ²îàíà Ñí³ãóðñüêîãî, à ïîò³ì àæ 2.VI.1908 ÷åðåç Ïðåîñâ. Êîíñòÿíòèíà ×åõîâè÷à. Äíÿ 24 ìàÿ 1921 ð. Ïðåîñâ. Éîñàôàò ïðèáóëè íà ñîáîð÷èê äåêàíàëüíèé â Äîøíèö³ ³ òó ï³äïèñàëè êíèãè ìåòðèêàëüí³, ÿê³ êîæíèé ñâÿùåíèê ìàâ ç ñîáîþ ïðèâîçèòè, îäíàê ñå íå áóëà â³çèòàö³ÿ êàíîí³÷íà â ñòèñë³ì çíà÷³íþ. Ïðåîñâ. Éîñàôàò áåðó÷è ó÷àñòü â ñîáîð÷èêàõ äåêàíàëüíèõ ð³çíèõ äåêàíàò³â õîò³ëè óâ³éòè â êîíòàêò ç äóõîâåíñò-
âîì ³ çàîõîòèòè éîãî äî ðåâíîñòè â äóøïàñòèðñüê³é ïðàö³. Íà ïî÷àòîê 1928 ð. ïðèïàäຠíàéñóìí³éøà ïîä³ÿ â ³ñòî𳿠òóòåøíüî¿ ïàðîõ³¿, ³ìåííî ïåðåõ³ä ÷àñòè ïàðîõ³ÿí ç äî÷åðíî¿ Êîòàíè íà ïðàâîñëà⳺. Ïî÷àòîê çðîáèëà ïàðîõ³ÿ Òèëÿâà, êîòðà â³äëó÷èëàñÿ â³ä êàòîë. öåðêâè â ãðóäí³ 1926 ð. Çà º¿ ïðèì³ðîì ï³øëà ïàðîõ³ÿ ×îðíå, Ðàäîöèíà, Ñâÿòêîâà, êîòð³ ïåðåéøëè ö³ë³ íà ïðàâîñëà⳺, à êðîì³ òîãî â äåÿêèõ ïàðîõ³ÿõ äîñèòü ïðèëó÷èëîñÿ äî ñõèçìè òàê ùî ðóõ ïðàâîñëàâíèé îáíÿâ ìàéæå ö³ëèé äåêàíàò äóêëÿíñüêèé çà âè¿ìêîì ê³ëüêîõ ïàðàô³é, â êîòðèõ âïðî÷³ì ³äå ñèëüíà àã³òàö³ÿ çà ïðàâîñëà⳺ì àáî ³íøèìè ñåêòàìè ðåë³ã³éíèìè, àáî à´³òàö³ÿ ñåëüðîá³âñüêà, êîòðà ÿê â³äîìî âîðîæî â³äíîñèòüñÿ äî âñÿêî¿ ðåë³ã³¿. Òàêèé ñòàí òðèâຠâ õâèëè ïèñàííÿ ñèõ ñòîð³íîê ò. º. â ìàþ 1928 ð. Ïðè÷èíè ïðàâîñëàâ³ÿ ñóòü ïåðåâàæíî õàðàêòåðó ïîë³òè÷íîãî. Ëåìêè âèõîâàí³ â äóñ³ ñòàðîðóñüêî¿ ïàðò³¿, êîòðà, ÿêî ãîëîâíó òî÷êó ñâ ïðîãðàìè ñòàâèòü íàö³îíàëüíó êóëüòóðíó ºäí³ñòü ìàëîðóñüêîãî ³ âåëèêîðóñüêîãî íàðîäà. Âñë³ä çà òèì ïàðò³ÿ ñòàðîðóñüêà ÿêî òàêà ïðèêëîííî â³äíîñèëàñÿ äî ñõèçìè îñîáëèâî â³ä ÷àñó ïîâñòàííÿ â ò³é ïàðò³¿ ò. çâ. íîâîãî êóðñó íà ê³ëüêà ë³ò ïåðåä âèáóõîì âñåñâ³òíüî¿ â³éíè. Î÷åâèäíî ãîä³ âñ³õ íàëåæíèõ äî öå¿ ïàðòè³ ïîñóäæóâàòè î ñõèçìàòèöüê³ ñèìïàò³¿, ïðîòèâíî ìíîã³ îñîáëèâî ñåðåä äóõîâåíñòâà áóëè ùèðèìè ³ ðåâíèìè êàòîëèêàìè. Ëþäå îáðàçîâàí³ óì³ëè â³äð³çíèòè ïîë³òèêó â³ä ðåë³ã³¿, àëå ó ïðîñòîãî ëåìê³âñüêîãî íàðîäà, òåìíîãî áóëî ïîì³øàíº ïîíÿò³é. Ëåìêè óõîäèëè çà òâåðäèõ ðóñèí³â â ïðîòèâåíñòâ³ äî óêðà¿íö³â, à òâåðäèé ðóñèí â ¿õ ïîÿñíåííþ çíà÷èëî ò³ëüêè ùî ïðàâîñëàâíèé. Âïðàâä³ îô³ö³éíî çàÿâëÿëè ñåáå ãð. êàòîëèêàìè, àëå äóõà êàòîëèöüêîãî íå ìàëè, â óí³¿ íå áóëè óòâåðäæåí³, â äóõó ïî÷óâàëè ñåáå ïðàâîñëàâíèìè, ïðèâÿçóþ÷è âïðî÷³ì á³ëüøó âàãó äî ñàìî¿ íàçâè ïðàâîñëàâíèé ÿê äî çì³ñòó. Òî íå äèâíî ùî ïðè íàéìåíø³é à´³òàö³¿ ëåãêî â³äïàäàëè â³ä öåðêâè êàòîëèöüêî¿. Âæå ïå-
'$ ðåä â³éíîþ ÷àñòü ïàðîõ³ÿí â Ãðàá³ ïåðåéøëà íà ïðàâîñëà⳺ âíàñë³äîê à´³òàö³¿, êîòðà íàáëèçèëàñÿ äî ö³ëåé ïîë³òè÷íèõ.  ò³ì ÷àñ³ âëàñòè äóõîâí³ äëÿ óñóíåííÿ çàì³øàííÿ ³ íåïîðîçóì³íü çàðÿäèëè ïðîïóñêàííÿ ñëîâà ïðàâîñëàâíèé íà âåëèê³ì âõîä³ ï³ä÷àñ Ñëóæáè Áîæî¿. Íàð³ä ïðèíÿâ ñå çàðÿäæåííÿ ñïîê³éíî. Äîïåðâà êîëè ðîçïàëàñÿ Àâñòð³ÿ, à Ïîëüùà ºùå íå ðîçòÿãíóëà ñâ âëàñòè íà Ëåìê³âùèíó óñòðîþâàíî â³÷à, íà êîòðèõ ìåæè ³íøèìè ñòàâëåíî äîìàãàííÿ ïðèâåðíåííÿ ñëîâà ïðàâîñëàâíèõ. Äåÿê³ ñâÿùåíèêè óñòóïèëè, äåÿê³ í³. Ç òîãî ïîâñòàâ õàîñ. Íàð³ä ðîçäóìóâàâ òàê: ò³ ùî ñï³âàþòü ïðàâîñëàâíèõ òî òâåðä³ ðóñèíè, à ò³, ùî í³ òî óêðà¿íö³. ² òàê ïðèõîäèëî äî êîíôë³êò³â ìåæè ñâÿùåíèêàìè ³ ïàðîõ³ÿíàìè. Òàêó ñèòóàö³þ âèêîðèñòàâ â³äëàì ñòàðîðóñüêî¿ ïàðò³¿ Ãîëîñà íàðîäà ÿêî îðãàíîì ñâî¿ì ³ ï³ä ïîêðèâêîþ àêö³¿ åêîíîì³÷íî¿ çàêëàäàííÿ Êîîïåðàòèâ ðîçâèíóâ àêö³þ â êîðèñòü ïðàâîñëàâ³ÿ. Ç ïî÷àòêîì ãðóäíÿ 1926 ð. â³äáóëîñÿ ëåìê³âñüêå â³÷å â Òèëÿâ³, íà êîòðå ïðèáóâ ïîñîë Ñåðåáðÿíí³êîâ ³ ïðàâîñëàâíèé ºïèñêîï ç Àìåðèêè Àäàì Ôèëèïîâñêèé. Âêîðîòö³ ïî ò³ì â³÷ó ö³ëà ïàðîõ³ÿ Òèëÿâà çà âè¿ìêîì ê³ëüêîõ ðîäèí ïåðåéøëà íà ïðàâîñëà⳺. Íà æàëü äåÿê³ ³íòåë³ãåíòè ç ïàðò³¿ ñòàðîðóñüêî¿ æèþ÷³ ñåðåä íàðîäà ³ ìàþ÷³ íà íåãî âïëèâ çàì³ñòü íàð³ä îñâ³äîìèòè ùî íå òðåáà ì³øàòè ðåë³ã³¿ ç ïîë³òèêîþ ñâ³äîìî óòâåðäæóâàëè íàð³ä â áëóäíèõ ïîíÿòòÿõ ³ äîïðîâàäèëè íàð³ä äî ìîðàëüíî¿ ðó¿íè. Ïî÷àòîê áóâ çðîáëåíèé, äàëüøà ñïðàâà ï³øëà ëåãêî. Ãîëîñ íàðîäà ãàçåòà åêîíîì³÷íà íå ìàþ÷à îäíàê ç åêîíî쳺þ í³÷îãî ñï³ëüíîãî ðîçñèëàëà áåçïëàòíî äåñÿòêàìè å´çåìïëÿð³â ïî âñ³õ ñåëàõ Ëåìê³âùèíè ïåðåïîâíåíî ñòàòòÿìè äåìà´î´³÷íèìè ³ äîïèñàìè ïîâíèìè áðåõí³ ï³äáóðþâàâ íàð³ä ïðîò³â äóõîâåíñòâà ³ âëàñòè äóõîâíî¿ ï³äðèâàþ÷è ¿õ àâòîðèòåò â íàðîä³. Äå ëèøå ïîâñòàâ íàéìåíøèé êîíôë³êò ìåæè ïàðîõîì ³ ïàðîõ³ÿíàìè ñõèçìà áóëà ãîòîâà. Äå íå áóëî êîíôë³êòó ïàðîõ³ÿíè âèêëèêóâàëè éîãî, øóêàëè çà÷åïêè ïðîâîêóâàëè. Òàê áóëî ³ â Êîòàí³.
Êîëè â ëèïíè 1927 ð. ïàðîõ³ÿ Ñâÿòêîâà ïåðåéøëà íà ïðàâîñëà⳺ ðîç³éøëàñÿ ïîãîëîñêà, ùî ³ Êîòàíü ïåðåõîäèòü. Àëå íå áóëî ïðåòåêñòó. Òðåáà áóëî ºãî çíàéòè. Íàëåæèòü çàïðèì³òèòè, ùî ìàéæå ö³ëà Êîòàíü ñïîð³äíåíà ç³ Ñâÿòêîâîþ, Ñâ³ðæîâîþ ³ çâ³äòàì ³øëà ñèëüíà àð³òàö³ÿ. Áóëî äî ïðåäâèäæåííÿ ùî òàê áóäå ç ö³ëîþ ñèëîþ ïðèïóùåíèé, ðîçõîäèëîñÿ î òî ÿêáè ºãî â³äìåðòè. Î. ïàðîõ â³ä ïåðøî¿ õâèë³ ðîçïîðÿäæåííÿ î ïðîïóùåííþ ñëîâà ïðàâîñëàâíèõ çàñòîñóâàâñÿ äî ñåãî. Îäíàê êîëè ï³ä òèì çãëÿäîì çàïàíóâàâ õàîñ, ³ äåÿê³ ñâÿùåíèêè íà ñâîþ ðóêó ïðèâåðíóëè òî ñëîâî, äåÿê³ çà òèõîþ çãîäîþ êîìïåòåíòíèõ ÷èííèê³â, à â Ìèñöîâ³é î. êàíîí³ê ïîçâîëèâ íà ñå î. ïàðîõîâè. Î. ïàðîõ îòðèìàâøè â³ä ïàðîõ³ÿí ïèñüìåííó ïðîñüáó î ïðèâåðíåííÿ ñåãî ñëîâà ³ ïèñüìåííó çàÿâó ùî ïî÷óâàþòü ñåáå ãð. êàòîëèêàìè, ïîÿñíèâøè ¿ì íå ïðîïîâ³ääþ çíà÷åííÿ ñëîâà ïðàâîñëàâíèé â Áîãîñëóæåííþ ³ ÿêî íàçâó â³ðî³ñïîâ³äàííÿ ³ ïîÿñíèâøè ð³çíèöþ çà÷àâ ñï³âàòè âñ³õ âàñ ïðàâîñëàâíèõ, äóìàþ÷è, ùî â òîé ñïîñ³á â³äáåðå à´³òàòîðàì àð´óìåíòè äî à´³òàö³¿. Àëå ïîìèëèâñÿ, áî òó íå ðîçõîäèëîñÿ î ñëîâî ïðàâîñëàâíèõ ëèøå î ñõèçìó. Ïðåòåêñò ñêîðî çíàéøîâñÿ. Âëàñíå â ò³ì ðîö³ ïîêðèâàíî ïëåáàí³þ ´îíòàìè. Êîòàíÿíå âæå çâåçëè áóëè ´îíòè ³ çëîæèëè íà ïîäâ³ðþ ïàðîõ³ÿëüí³ì. Îäíîãî äíÿ çà¿õàëè 4 ô³ðè íà ïîäâ³ðÿ ïàðîõ³ÿëüíå ³ Âàñèëü Íàðîâñüêèé ³ Âàíüî Ãîö çàÿâèëè ³ìåíåì ãðîìàäè Êîòàíü, ùî ñâî¿ ´îíòè çàáåðóòü, áî ¿ì 䳺ñÿ êðèâäà, áî îíè ïëàòÿòü êîíêóðåíö³þ òàê ñàìî ÿê Êðàìïíà à ìàþòü Áîãîñëóæåííÿ ëèøå ùî òðåòó íåä³ëþ. Íà çàïèòàííÿ ÷îìó äîïåðâà òåïåð äîãàäàëèñÿ î êðèâä³, çàÿâèëè ùî òåïåð ïðèéøîâ íà òî ÷àñ. ¥îíò³â ¿ì íå âèäàíî àëå ñêàçàëè, ùî ºñëè ìàþòü ÿêó ïðåòåíñ³þ äî Êðàìïíî¿ ìîæóòü ç³éòèñÿ îá³ Ðàäè ãðîìàäñüê³ ³ ïîãîäèòèñÿ. Çà 2 òèæí³ ç³áðàëèñÿ îá³ Ðàäè ãðîìàäñüê³ ³ Âàñèëü Íàðîâñêèé ³ìåíåì Ðàäè ãðîìàäñüêî¿ Êîòàíñüêî¿ çàÿâèâ, ùî äîìàãàþòüñÿ, ùîáè ìàëè Áîãîñëóæåííÿ ùî äðóãó íåä³ëþ. Ðàäà ãðîìàäñüêà Êðàìïíî¿ ãîäèëàñÿ íà
'% òî ï³ä óñë³âºì ùî ãðîìàäà Êîòàíü ÿêî òàêà áóäå äàâàòè ò³ëüêî êîíêóðåíöè³ ùî ³ Êðàìïíà. Ðàäà ãðîìàäñüêà ç Êîòàíè çàÿâèëà ùî íà òî íå ãîäèòüñÿ ³ áóäå ñòàðàòèñÿ î â³äëó÷åíº ³ îñ³áíîãî ñâÿùåíèêà ³ â³ä³éøëè. Î. ïàðîõ ñàì òàêî¿ çì³íè íà ñâîþ ðóêó çðîáèòè íå ì³ã áî (íàñòðî¿âñÿ áè) íà ñïðîòèâ Êðàìïíî¿, àëå áóâ áè ïîïåð äîìàãàííÿ Êîòàíè, õîòÿé áåçóñï³øíî, îäíàê áóëî ÿñíî ç äîòåïåð³øíüîãî çàõîâàííÿ ñÿ Êîòàíè, ùî Êîòàíü øóêຠçà÷³ïêè, ùîáè ïåðåéòè íà ïðàâîñëà⳺ ³ ïî ñïîâíåííþ ñåãî áàæàííÿ ìàëè ö³ëèé ðÿä ³íøèõ ÿê: ùîáè î. ïàðîõ ¿çäèâ äî Êîòàíè ñâî¿ìè ê³íüìè ùîáè óñóíóâ ïðîâ³çîð³â öåðêîâíèõ, ùîáè êàñà öåðêîâíà íàõîäèëàñÿ íå â öåðêâ³, à â ãðîìàä³, à ïî ñïîâíåííþ âñ³õ ñèõ æàäàíü çàæàäàëè áè ùîáè íå ñïîìèíàòè â Áîãîñëóæåííþ ïàïó, ñâ. Éîñàôàòà ³ ñëîâà êàòîëèöüêèé íå óæèâàòè ò. º ùîáè î ïàðîõ ºñëè íå ôîðìàëüíî òî ôàêòè÷íî ðàçîì ç íèìè ïåðåéøîâ â ñõèçìó. Òÿãíóëîñÿ òî ê³ëüêà ì³ñÿö³â ³ î. ïàðîõ áóâ äîáðå ïî³íôîðìîâàíèé ùî òâîðèòüñÿ, ùî ðîáèòüñÿ â Êîòàí³ ³ ùî Êîòàíü ï³ä âïëèâîì à´³òàö³¿ ç³ Ñâ³ðæîâî¿ ö³ëîþ ñèëîþ ñòðåìèòü äî ñõèçìè, à íå áóëî ìîæíîñòè ñåãî çäåðæàòè. Î. ïàðîõ ïðîòèä³ÿâ îñâ³äîìëþâàííÿì â ïðîïîâ³äÿõ î ð³çíèö³ ìåæè â³ðîþ êàòîëèöüêîþ à ïðàâîñëàâíîþ äîêàçóâàííÿì, ùî öåðêîâ êàòîëèöüêà º ºäèíîàïîñòîëüñüêà, âêàçóâàííÿì íà íàñë³äêè ïåðåõîäó íà ñõèçìó. Ãðîìàäà âíåñëà äî ªï. Êîíñèñòî𳿠ïðîøåí³º î íàäàííÿ îñ³áíîãî ñâÿùåíèêà. Îäíàê íå âñ³ õîò³ëè ïðèíÿòè íà ñåáå òÿãàð óòðèìóâàííÿ îñ³áíîãî ñâÿùåíèêà, áóäóâàííÿ ïîìåøêàííÿ äëÿ íåãî ³ áóäèíê³â åêîíîì³÷íèõ, ³ìåííî ò³ ùî áóëè ïðîòèâí³ ñõèçì³. Êîëè ïðîâ³çîðè öåðêîâí³ õîò³ëè ³ìåíÿì òèõ çàÿâèòè ïèñüìîì äî ªï. Êîíñ. çà ïîç³ñòàâë³íºì äîòåïåð³øíüîãî ñòàíó ð³÷è ³ êîëè ïîò³ì äîâ³äàëèñÿ ïðèêëîííèêè ñõèçìè â äåíü ñâ. Áåçñåð. Êîñìè ³ Äàìÿíà ïî Ñëóæá³ Áîæ³é ç³áðàëèñÿ íà ðàäó, çàïðîñèëè î. ïàðîõà ³ çàÿâèëè ð³øó÷î, ùî öåðê³âíèêè ìóñÿòü óñòóïèòè, íà äðóãó ìóñÿòü áóòè ³íø³ öåðê³âíèêè, îíè ñàì³ ¿õ âèáåðóòü. Î. ïàðîõ çàÿâèâ ùî ïîíåæå ãðîìàäà âíåñëà ïðîøå-
íº î îñ³áíîãî ñâÿùåíèêà, ïîâèííà ÷åêàòè íà â³äïîâ³äü à òîãäè âñ³ çàäàíÿ ìîæóòü áóòè ïîëàãîäæåí³. Íà äðóãó íåä³ëþ â³éò âðó÷èâ î. ïàðîõîâè êàðòêó, ùî ãðîìàäà âèáðàëà öåðê³âíèê³â: Äìèòðà Ôåøà ³ Ôåäîðà Áàðàíà. Äìèòðî Ôåø ñåé÷àñ çàÿâèâ, ùî íå õî÷å áóòè öåðê³âíèêîì, áî çíàâ äî ÷îãî ñå çì³ðÿº. Î. ïàðîõ â öåðêâ³ îãîëîñèâ, ùî â ò³é õâèë³ öåðê³âíèê³â óñóíóòè íå ìîæå áî íåìà ïðè÷èíè, àëå êîëè ïðèéäå â³äïîâ³äü íà ïðîøåííÿ âèñëàíå äî Êîíñèñòîð³¿, ³ òî æàäàíº ìîæå áóòè çàëàãîäæåíå, áî õîò³â áè àáè âñ³ ñïðàâè áóëè çëàãîäæåí³ ðàçîì, àáè ðàç áóâ ñïîê³é. Ó â³äïîâ³äü íà çàÿâó ðàäà ãðîìàäñüêà ð³øèëà íå ïîñèëàòè ô³ðè äî Êðàìïíî¿ ïî î. ïàðîõà. Ñïðàâà îïåðëàñÿ î î. äåêàíà. Î. ïàðîõ ïîðîçóì³âøèñÿ ç î. äåêàíîì çãîäèâñÿ íà òî, ùî î. äåêàí çàâ³çâå äåëå´àò³â ç Êîòàíè ³ çàÿâèòü ¿ì ùî óñóâຠöåðêîâíèê³â ï³ä óñë³âºì ùî Êîòàí÷àíå íå äóìàþòü î ñõèçì³ ³ ùî íå áóäóòü âèñóâàòè ¿ì öèõ äîìàãàíü. Î. äåêàí ðåêîìåíäîâàíèì ïèñüìîì çàâ³çâàâ äåëå´àò³â, àëå ò³ íå ÿâèëèñÿ. Î. ïàðîõ ñàì íå ì³ã óñóâàòè öåðê³âíèê³â áåç ïðè÷èíè, ùîáè íå â³äòðó÷óâàòè íà çàáàãàíêè ñêàðæíèê³â òèõ, ùî ïðîòèâèëèñÿ ñõèçì³. Êîòàí÷àíå çà÷àëè ñïèñóâàòèñÿ íà ïðàâîñëà⳺, õîäèëè ïî õàòàõ, íàìîâëÿëè, îá³öþâàëè âñÿê³ áëàãà, ãðîçèëè. Íà Íîâèé гê 1928 áóëà Ñëóæáà Áîæà â Êîòàíè ³ òîä³ ñòàëî â³äîìèì ùî Êîòàíü÷àíå íà äðóãèé äåíü â íåä³ëþ ìàþòü ñïðîâàäèòè áàòþøêó äî öåðêâè. Êëþ÷ â³ä öåðêâè íàõîäèâñÿ ó Âàñèëÿ Íàðîâñüêîãî, êîòðèé çëîæèâ ïðèñÿãó, ùî êëþ÷à íå óæèº íà øêîäó öåðêâè ³ íà æàäàííÿ â³ääàñòü î. ïàðîõîâè. ² ä³éñíî êëþ÷ Íàðîâñüêèé â³ääàâ, àëå òîãî ñàìîãî äíÿ âå÷åðîì ÿâèâñÿ Âàñ. Íàðîâñüêèé ³ Ä. Ãîö â êàíöåëÿ𳿠ïàðàô³ÿëüí³é ³ çàÿâèëè, ùî êëþ÷³ äàäóòü ñîá³ çðîáèòè ³ çà ïÿòü ãîäèí áóäóòü ìàòè êëþ÷.  ä³éñíîñòè êëþ÷ ìàëè âæå çðîáëåíèé ³ìåííî Âàñ. Íàðîâñüêèé äàâ çðîáèòè äðóãèé êëþ÷ íà ì³ðó îðèã³íàëüíîãî, ÿêèé íàõîäèâñÿ ó íåãî. Íà äðóãèé äåíü â íåä³ëþ Ñëóæáà Áîæà áóëà çàïîâ³äæåíà â Êðàìïí³é. Àëå ðàíî î. ïàðîõ äàâ çíàòè
'& Êðàìïíÿíàì ùî Ñëóæáà Áîæà áóäå â Êîòàíè, áî òàì ìຠáóòè áàòþøêà. ² ïî¿õàâ äî Êîòàíè. Êîòàíÿíå íå ñïîä³âàëèñÿ ïîãëóï³ëè. Âàñèëü Íàðîâñüêèé ñì³ÿâñÿ êàæó÷è ºãîìîñöü áóäóòü ïðàâèòè Ñëóæáó Áîæó ç öåðê³âíèêàìè. Çà õâèëåþ íàä¿õàâ áàòþøêà, ïóñòèâñÿ äî öåðêâè, àëå âèäÿ÷è ùî öåðêîâ çà÷èíåíà, ï³øîâ äî Áàðàíà ³ òàì ïðàâèâ Ñëóæáó Áîæó. Íà ïåðøèé âèñòóï áàòþøêè â Êîòàíü çàïðîøåí³ áóëè ïðàâîñëàâí³ ç³ ñóñ³äí³õ ³ Êîòàíü÷àíàì äóæå áóëî íå â ñìàê, ùî ìóñ³ëè ïðàâèòè â õàò³. Öåðêîâ íàòîì³ñòü áóëà áèòêîì íàáèòà, áî ³ ç Êîòàíÿí íå âñ³ ïåðåéøëè íà ïðàâîñëà⳺ ³ ç Êðàìïíî¿ äóæå áàãàòî ïðèéøëî. Íà Áîãîÿâëåí³º Ãîñïîäíº ³ Âîäîñâÿò³º â Êîòàí³ â³äáóëîñÿ ó ñâîéîìó ÷àñ³, ïðè ó÷àñòè ãð. êàò. Äîíüêà Íàðîâñüêîãî íàáðàëà âîäè ïî îñâÿ÷åíþ ÷åðåç î. ïàðîõà àëå îòåöü êàçàâ º¿ âèëèòè. Äî öåðêâè íà Áîãîÿâëåí³º ïðàâîñëàâí³ íå ïðîáóâàëè ââ³éòè áî áóëà ïîë³ö³ÿ, êîòðà áóëà áè ¿õ íå ïóñòèëà. Îêîëî ãîä. 10 ðàíî ïðè¿õàâ áàòþøêà ³ îñâÿòèâ ïðàâîñëàâíèì âîäó, à ïîò³ì õîäèâ ïî õàòàõ ïðàâîñëàâíèõ ç³ ñâÿ÷åíîþ âîäîþ. Íà äðóãèé äåíü î. ïàðîõ ìàâ â Êîòàíè Ñëóæáó Áîæó à ïîò³ì â³äâ³äàâ ãð. êàòîëèê³â, ïîêðîïèâ ¿õ õàòè éîðäàíñüêîþ âîäîþ ³ çàîõî÷óâàâ äî âèòðèâàëîñò³ â â³ð³ êàòîëèöüê³é. Ïðè ïîìî÷è ï³äðîáëåíîãî êëþ÷à ïðàâîñëàâí³ âïðîâàäæóâàëè áàòþøêó äî öåðêâè, ³ â ö³ëè õðåùåííÿ ä³òåé. Ùîáè ñåìó ïåðåøêîäèòè î. ïàðîõ äàâ çðîáèòè øòàáè æåë³çí³, êóïèâ êîëîäêó ³ äíÿ 14 ëþòîãî ïî¿õàâ â àñèñòåíö³¿ ïîë³ö³ÿíòà äî Êîòàíè çàìêíóòè öåðêîâ íà íîâèé çàìîê. Çàìîê ïðèáèâàâ Ìèõ. Âàëüêî ç Êðàìïíî¿. Çàëåäâè óñï³â ïðèáèòè çàìîê äî äðóãèõ äâåðåé ïðîâîäÿ÷èõ áåçïîñåðåäíüî äî öåðêâè. À òó íàä³éøëî ê³ëüêàíàäöÿòüîõ ïðàâîñëàâíèõ, çàéíÿëè ì³ñöå ï³ä äçâ³íèöåþ íå õîò³ëè óñòóïàòèñÿ êàæó÷è: çàìêí³òü ³ íàñ. Ââèäó òîãî î. ïàðîõ ëèøèâ ïåðø³ äâåð³ íåçàìêíåí³ ³ â³ä¿õàâ. Ïîë³ö³ÿíò çàõîâóâàâñÿ ö³ëêîì ïàñèâíî. Òîãî ñàìîãî äíÿ çà êîðîòêèé ÷àñ ïî â³ä¿çä³ î. ïàðîõà ïðàâîñëàâí³ çàìîê íîâîïðèáèòèé ðîçáèëè, îòâîðèëè
öåðêîâ ïðè ïîìî÷è ï³äðîáëåíîãî êëþ÷à ³ âïðîâàäèëè áàòþøêó äî öåðêâè ç ïîõîðîíîì äèòèíè äîíüêà Ãîöà. Î. ïàðîõ çðîáèâ äîíåñåííÿ äî Ñòàðîñòâà, ïðîêóðàòî𳿠³ ì³í³ñòåðñòâà â³ðî³ñïîâ³äàíü. Òèì÷àñîì ïðàâîñëàâí³ áåçêàðíî õîäèëè äî öåðêâè, âïðîâàäæóâàëè áàòþøêó ³ ñì³ÿëèñÿ, ùî ¿ì í³÷îãî íå ñòàëîñÿ. Äîïåðâà çà ê³ëüêà íåä³ëü ì³í³ñòåðñòâî çâåðíóëîñÿ äî Ñòàðîñòâà ç ïîðó÷åíºì ñïðàâó ðîçñë³äèòè ³ åâåíòóàëüíî ñïðÿìóâàòè íà ñóäîâó äîðîãó. Òîä³ Ñòàðîñòâî â³çâàëî î. ïàðîõà ùîáè ïðèáèâ íîâèé çàìîê. Î. ïàðîõ êóïèâ çàìîê, ïðèáèâ äî ïåðøèõ äâåðåé âåäó÷èõ ï³ä äçâ³íèöþ, çàìîê â³ä äðóãèõ äâåðåé âèïàâ, äàâ ïåðåðîáèòè, òàê ùî ïðàâîñëàâíèì ï³äðîáëåíèé êëþ÷ íà í³÷î íå ïðèäàñòüñÿ. Àëå çàìîê ïðè ïåðøèõ äâåðÿõ òàêè ïîðóøóâàëè, íàïèõàëè ãâîçä³â, êóëü, íàðåøò³ â³äáèëè äîøêó, âë³çëè ï³ä äçâ³íèöþ, çàìîê îòâîðèëè, ñåðöå â³ä äçâîíà óêðàëè. Ïåðåä Âåëèêîäíåì çàïîâ³äàëè, ùî íà Âåëèêäåíü êàòîëèêè â öåðêâ³ íå áóäóòü. Îäíàê ó Âåëèêîäíó Ïÿòíèöþ ³ íà Âåëèêäåíü Áîãîñëóæåííÿ â³äáóëîñÿ ïðàâèëüíî â ñâî¿ì ÷àñ³ â ñïîêîþ. Âíî÷è ç ñóáîòè íà Âåëèêäåíü ïðè¿õàâ ñòàðîñòà, êîì³ñàð ïîë³ö³¿ ³ îêîëî 20 ïîë³öèÿíò³â ùîáè íå äîïóñòèòè äî åâåíòóàëüíèõ àâàíòóð ³ òîä³ îïå÷àòàíî öåðêâè â Ñâ³ðæîâ³ ³ Ñâÿòêîâ³ Ìàë³é.  ïîíåä³ëîê ñâ³òëèé ïðàâèâ áàòþøêà Ñëóæáó Áîæó íà öìèíòàð³ â Êîòàíè. Ñïðàâà î ðîçáèòÿ çàìêó âåäåñÿ â ñóä³ â Çìèãîðîä³. Ïðï. Êóðàòîð³ÿ íå äîáà÷óâàëà â ò³ì ´âàëòó ïóáëè÷íîãî ³ â³ääàëà ñïðàâó â Çìèãîðîä³ ÿêî przestêpstwo z³oliwego uszkodzenia cudzej w³asnoci. Äî ðîçáèòÿ çàìêó áóëî áè íå ïðèéøëî ºñëè áè Ñòàðîñòâî áóëî ç ñàìîãî ïî÷àòêó ÿñíî ³ åíåðã³÷íî çàáîðîíèëî âäèðàíÿñÿ ïðàâîñëàâíèõ äî öåðêâè. Ñòàðîñòâî çíàëî ùî 䳺ñÿ ³ äîâøèé ÷àñ ìîâ÷àëî. Äîïåðâà ïðàâäîïîä³áíî àëÿðìóþ÷à ñòàòòÿ â Illustrowanym Kurjeri Codziennim m. n. Zagony prawos³awia dochodz¹ pod Kraków ÿêà ïîÿâèëàñÿ äåñü ïåðåä Âîñêðåñ³ííÿì Õð. ñïîâîäóâàëà åíåðã³÷íå âèñòóïëåííÿ ñòàðîñòè.
''  ìàþ 1928 º òàêèé ñòàí ïðàâîñëàâ³ÿ â Êîòàíè, ùî 15 ðîäèí ö³ëèõ º êàòîëèöüêèõ à ê³ëüêà ðîäèí â ÷àñòè, ïðî÷³ ïðàâîñëàâí³. Äíÿ 19 öâ³òíÿ ïîìåðëà Ìàð³ÿ Êàñè÷ âäîâà ïî Òåîäîð³ (Êàëàøêà), êîòðà ïîìèìî íàìîâ, ïîìèìî òîãî ùî ö³ëà ðîäèíà ïåðåéøëà íà ïðàâîñëà⳺ îñòàëà â³ðíà öåðêâ³ êàòîëèöüê³é, ñïîâ³äàëàñÿ ïåðåä ñâî¿ì êàòîë. ñâÿùåíèêîì, âèðàçèëà ïåðåä ñìåðòþ æåëàíº ùîáè õîðîíèâ þ óí³ÿòñêèé ñâÿùåíèê. Ñèí º¿ Äìèòðî Ôåø êîòðèé ñàì ïðàâîñëàâíèé ñïîâíèâ âîëþ ñâ ìàòåð³. Ïðàâîñëàâí³ çìàíèëè âñ³ øêîëè äî öåðêâè íå õîäÿòü. Êîëè ïðàâèòüñÿ â Êîòàíè Ñëóæáà Áîæà ñèäÿòü â õàòàõ, âîëî÷àòüñÿ ïî ñåë³, à êîëè â³ðí³ ç öåðêâè âèõîäÿòü ñâèùóòü íà íèõ. Êàòîëèêàì äîêó÷àþòü, ïðîçèâàþòü ëÿõàìè, ïàêîñòè ðîáëÿòü. Àíäð³ºâ³ Ëàïóíîâè íàëèëè íàôòè äî ñòóäí³, â³äãðîæóþòüñÿ ùî çá³æå íà ïîëè ê³íüìè ñòîëî÷àòü êàòîëèêàì.  Êðàìïí³é â êîðèñòü ïðàâîñëàâ³ÿ ðîçïî÷àâ Ïåòðî Ïîïîâ÷àê (Òîáàê³â) çíàíèé àâàíòóðíèê ³ ïðîöåñîâè÷, çàïîâ³äàâ ùî ïàñêó â Êðàìïí³é 1928 ð. áóäå ñâÿòèòè áàòþøêà, çáèðàâ ï³äïèñè ³ ïîñ³ùàâ ê³ëüêàíàäöÿòü ïðèêëîííèê³â, àëå âèäÿ÷è, ùî ºñòü ñèëüíà îïîçèö³ÿ ïðîòè ïðàâîñëàâ³ÿ ïðèòèõ.  ñïðàâ³ ðîçáèòòÿ çàìêó â öåðêâ³ â Êîòàíè â³äáóëàñÿ ðîçïðàâà íà êîòð³é çàïàâ âèðîê: Äàíüêî Ãîö ³ Âàñèëü Íàðîâñüêèé ä³ñòàëè ïî 14 äí³â àðåøòó, Ôåäîð Ñèäîðèê, ²âàí Êàñè÷, Ëóêà Êàñè÷, Ãðèöü Ôðèíöêî, ²âàí Ôåø ïî 10 äí³â àðåøòó. Âñ³ âíåñëè ðåêóðñ. Òèì ÷àñîì ñîéì óõâàëèâ àìí³ñòþ äëÿ ïðîñòóïê³â ç ìîòèâ³â ïîë³òè÷íèõ ³ ðåë³ã³éíèõ ³ âñ³ì êàðà ç³ñòàëà äàðîâàíà çãëÿäíî ñïðàâà óìîðåíà. Ïðàâîñëàâí³ â Êîòàíè âèäÿ÷è, ùî ïðàâîñëà⳺ í³÷îãî ¿ì íå äàëî, ùî íå ä³ñòàíóòü öåðêâè, ÿê ¿ì çàïåâíÿëè à´³òàòîðè ³ áàòþøêè áóäüòî äëÿ çàñïîêîºíÿ ñâ ñîâ³ñòè, áóäüòî â ö³ëè ïîøêîäæåíÿ î. ïàðîõîâè ãîëîñÿòü ùî î. ïàðîõ âèíåí ùî ïåðåéøëè íà ïðàâîñëà⳺, áî íå õîò³â óñóíóòè öåðê³âíèê³â. Îäíàê â ä³éñíîñòè íà óñóíåííþ öåðêîâíèê³â çàëåæàëî 2-3 ãîñïîäà-
ðÿì êîòð³ ìàëè äî íèõ ÿêóñü ëè÷íó óðàçó. Ñòâåðäèâ ñå ïðè ñâ³äêàõ Òåîäîð Ñèäîðèê, çàêèì ºùå ïåðåéøîâ íà ïðàâîñëà⳺: Ïðîøó º´îìîñöÿ, º ëèøå ê³ëüêîõ òàêèõ ùî ðîáëÿòü á³äó, õîòÿò óñóíåíÿ öåðêîâíèê³â, àëå ÿê îíè õîòÿòü, òî ùî ìè çðîáèìî?! Âïðî÷³ì ëþäå îáçíàêîìëåí³ ç â³äíîñèíàìè íà Ëåìê³âùèí³ çíàþò äå º æåðåëî ñõèçìè ³ äóõîâåíñòâà ãð. êàòîëèöüêîãî äî º¿ ïîøèðåííÿ íå âèíóþòü.  ïàäîëèñò³ 1928 ð. î. Ñòåôàí ¥àéäà ïî ³íñòèòóö³¿ íà ïàðîõà Ñêâàðÿâà â ïîëîâèí³ öåãî ì³ñÿöÿ ïåðåäàâ óðÿäîâàííÿ ³ à´ñèäè ïàðîõ³¿ î. Ìèõàéëîâ³ Âàíüêîâè÷åâè ÿêî çàâ³äàòåëåâè ïàðîõ³¿. Çà ÷àñ çàâ³äóâàííÿ ïàðîõ³ºþ î. Âàíüêîâè÷åì ïîìèìî óñèëüíèõ éîãî ñòàðàíü, ùîá çáàëàìó÷åíèõ ñõèçìîþ ïðèâåñòè äî îïàìÿòàííÿ í³êîãî ç íèõ íå óäàëîñÿ ïîâåðíóòè, áî áóâ òî ùå òîé ÷àñ ùîéíî ïî ñèëüí³é à´³òàö³¿ çà ñõèçìîþ, êîëè âîíè ùå â³ðèëè ôàëüøèâèì îá³öÿíêàì.  ñ³÷í³ 1929 ð. â Êðàìïí³é îñíîâàíî êîîïåðàòèâó Çãîäà ç îáì. ïîð. êîòðà â ê³ëüêà ì³ñÿö³â ï³çí³øå âïèñàëàñÿ â ÷ëåíè Ðóñüêîãî Ðåâ³ç³éíîãî Ñîþçà ó Ëüâîâ³.  ëþò³ì 1929 ð. çàïàíóâàëè äóæå ñèëüí³ ìîðîçè, ÿêèõ íàéñòàðø³ ëþäè íå çàïàìÿòàëè, áî ìîðîçè äîõîäèëè äî 38 öåëüç³ÿ. ×åðåç äîâãó çèìó ³ ìîðîçè ³ â ñàäàõ áàãàòî îâî÷åâèõ äåðåâ ïîâèìåðçàëî íàñòàâ âåëèêèé áðàê ïàø³ òàê ùî çà 1 ä. ñîëîìè ïëà÷åíî 15 çë. à çà ñ³íî 1 ä. â³ä 25 çë. äî 30 çë.  òðàâí³ ö. ð. î. Âàíüêîâè÷ ÿêî ïàðîõ Ãîðîæàíèí ìàëî¿ äåê. Êîìàðíèíñüêîãî ïåðåäàâ óðÿäóâàííÿ î. Ïàíòåëåéìîíîâ³ Ñàëóêîâ³ ÿêî çàâ³äàòåëåâ³ ïàðîõ³¿.  ò³ì ÷àñ³ ïðè¿õàâ äî Êðàìïíî¿ ³íæ. Ñòàí³ñëàâ Çåìáàëü ç³ ñâî¿ìè ïîì³÷íèêàìè, ùîá ïåðåïðîâàäæóâàòè ïîì³ðè êîìàñàö³éí³ íà ãðóíòàõ Êðàìïñüêèõ. Êðàìïñüêå ïîëå ïîøìàòîâàíå íà âåëèêó ê³ëüê³ñòü ïàðöåëü òàê ùî îäèí ãîñïîäàð íå ì³ã âñüîãî óïðàâèòè íå òî ùî ðàö³îíàëüíî ãîñïîäàðèòè. Ñõèçìàòèöüêà à´³òàö³ÿ ñëàáíå íîâèõ àäãåðåíò³â (ïðèõèëüíèê³â) íå çäîáóâຠñîá³. Ïàðîõ³ÿíå êîòð³ îñòàëè â³ðíèìè ïðè ñâ. öåðêâ³ äåðæàëèñÿ êð³ïêî, à íàâ³òü ïîêà-
çóºòüñÿ, ùî äåêîòð³ õîò³ëè á âåðíóòè, àëå ïîêèùî áðàêóº ¿ì ð³øó÷îñòè ³ áîÿòüñÿ ïàêîñòåé ç³ ñòîðîíè ñõèçìàòèê³â.  ë³ò³ 1929 ð. ñòàëà ñòàâèòèñÿ ò. çâ. ÷àñîâíÿ ñõèçìàòèöüêà, îäíàê íåçàáàðîì ïåðåñòàëè ñòàâèòè, áî ä³ñòàëè íàêàç â³ä àäì. âëàñòåé ïåðåðâàòè ðîáîòó. Ïåðøèé ùî ïîâåðíóâñÿ äî ãð. êàò. öåðêâè áóâ ²âàí Ôåø ñèí Äìèòðà ç Êîòàí³, êîòðèé îæåíèâñÿ ç äî÷êîþ Ìèõàéëà Õîìÿêà êðàìïñüêîãî ïðîâ³çîðà. Çà éîãî ïðèì³ðîì ï³øëî äåê³ëüêà çáàëàìó÷åíèõ ñõèçìîþ.  ÷àñ âåëèêîäíî¿ ñïîâ³äè 1930 ð. ð³âíîæ ê³ëüêà äóø íàâåðíóëîñÿ. ̳æ íèìè ³ Âàñèëü Íàðîâñüêèé íà÷àëüíèê ãðîìàäè â Êîòàí³. Íàâåðíåííÿ Âàñ. Íàð. êîëèøíüîãî à´³òàòîðà çà ïðàâîñëà⳺ íàäçâè÷àéíî íå ïîä³ëàëî, ÿê äåêîòð³ äóìàëè, áî ïðî÷³ ëèøàþòüñÿ äàëüøå â ò³ì äóðìàí³, äóðåí³ ïî ÷àñòè (àãåíòàìè) ìîñêâîô³ëüñüêèìè, ÿê³ äåùî ï³äðèâàþòü äîâ³ðÿ äî äóõîâåíñòâà, à ùå á³ëüøå øêîäÿòü òèì, ùî ÷àñ â³ä ÷àñó ïîêàçóþòüñÿ àäãåðåíòàìè ñõèçìè. ϳä çãëÿäîì îñâ³òíèì Êðàìïíÿíå äåùî âèùå ñòîÿòü â³ä Êîòàíü÷àí á³ëüøå ïðåíóìåðóþòü ÷àñîïèñåé, á³ëüøå º îõî÷èõ äî ÷èòàííÿ, á³ëüøå ³íòåðåñóþòüñÿ àêòóàëüíèìè ñïðàâàìè ³ öå ìîæå áóëî ³ îäíîþ ç ïðè÷èí, ùî â ÷àñ³ àð³òàö³¿ çà ñõèçìîþ â ñàì³ì ðîçãàð³ íå äàëèñÿ íàìîâèòè îá³öÿíêàìè ³ áëàãîì ð³çíèì, ÿê³ ãîëîñèëè ïëàòí³ à´³òàòîðè. Âèäêî ö³ çíàëè, ùî ñõèçìà äî äîáðà ¿õ íå äîâåäå, õî÷ ³ ì³æ Êðàìïíÿíàìè áóëà à ìîæå ³ º äî 3-îõ çàõèñíèê³â ïðàâîñëàâ³ÿ. Äåêîòð³ ç ìîëîä³æè îõî÷³ äå÷îãî íàâ÷èòèñÿ ³ ñàì³ ãîëîñÿòüñÿ ³ ïðîñÿòü, ùîá ïðèãîòîâëÿòè ¿õ äî ïðåäñòàâëåííÿ. Äî ñüîãî ÷àñó ïðèãîòîâëåíî ìîëîä³æ äî ê³ëüêîõ ïðåäñòàâëåíü. Âèñòàâà âèéøëà äîñèòü äîáðå. Æàëü ò³ëüêè, ùî îõî÷³ ç ìîëîä³æþ íå ìîæóòü áðàòè àêòèâíî¿ ó÷àñòè â Êîîïåðàòèâ³. Çàñíîâàíà êîîïåðàòèâà ñïî÷àòêó ãàðíî ðîçâèâàëàñÿ, òîðãè äåÿê³ áóëè äîñèòü äîáð³ áî äîõîäèëè äî 5060 çëò. äåííî çàâäÿêè ïîðàä ì³ñöåâîãî ñâÿùåíèêà, îäíàê îï³ñëÿ ïîãàíî ïîêàçóâàëèñÿ íåãîäîâàíÿ íà óïðàâó à çãë. íà Ïåòðà Ïîïîâ÷àêà ÿêî ãîëîâó Íàäç³ðíî¿ Ðàäè, ùî ðÿäèòü êîîïåðàòèâîþ ÿê äèêòàòîð. Ç ÷ëåíàìè óïðàâè íå äóæå ÷èñ-
ëèòüñÿ, éîãî ãàäêà ìóñ³ëà áóòè çðåàë³çîâàíà, à íàâ³òü ä³éøëî äî òîãî ùî â³í ÿê ãîëîâà Íàäç³ð. Ðàäè çàáðàâ ïå÷àòêó Óïðàâè òàê, ùî â ò³é ñïðàâ³ ìóñ³â ³íòåðíóâàòè Ðåâ³ç³éíèé Ñîþç. Ìàéæå ÷åðåç 3 ðîêè â³ä çàñíîâàííÿ êîîïåðàòèâè íå áóëî àí³ îäíèõ çàãàëüíèõ çáîð³â à ùî ùå ö³êàâ³øå òî ñå, ùî êîîïåðàòèâà íå ìຠâèãîòîâëåíîãî á³ëàíñó. Óïðàâà íå ìîæå ïîäàòè íà ï³äñòàâ³ á³ëàíñó ìàºòêîâîãî ñòàíó. Ïðåç òî ïîâñòàëà âåëèêà íåõ³òü äî Çàðÿäó ³ äî éîãî äèêòàòîðà òàê ùî ïîâàæíå ÷èñëî ÷ëåí³â âèñòóïèëî. Ï. Ïîïîâ÷àê â ³ìåíè êîîïåðàòèâè ê³ëüêîõ ÷ëåí³â ñïîíóêàâ äî ïðîöåñó. ×åðåç íåäáàëå ïðîâàäæåííÿ êíèã ³ ÷åðåç ñâîþ ³´íîðàö³þ â ñïðàâàõ âåäåííÿ ä³ëà êîîïåðàòèâíîãî êîîïåðàòèâà ïðîãðàëà ïðîöåñ ³ ÷åðåç òå áàãàòî êîøò³â áåçïîòð³áíî ïîïëàòèëà. Ïðîöåñ ç ²âàíîì ×àêëîø çà 150 $ ùîéíî çà÷àâñÿ àëå º ïåâí³ñòü ùî êîîïåðàòèâà ìóñèòü éîãî ïðîãðàòè. ×åðåç íåâì³ëó ãîñïîäàðêó êîîïåðàòèâà íàáëèæóºòüñÿ ç êîæíèì äíåì äî áàíêðóòñòâà à òèì ñàìèì äî ë³êâ³äàö³¿.  1930 ð. â³äáóëèñü âèáîðè äî Ñîéìó ³ Ñåíàòó. Êðàìïíÿíå ³ Êîòàíüÿíå âñ³ îäíîãîëîñíî ãîëîñóâàëè íà ò. çâ. îäíàêó ïðîóðÿäîâó ïàðò³þ, ç îãëÿäó íà òî, ùî â ò³é îêðóç³ çàñ³äàí³é íå áóëî æàäíîãî êàíäèäàòà íàøîé íàö³îíàëüíîñòè. Ïî âèáîðàõ ä³ñòàëè ñõèçìàòèêè äîçâ³ë ïîñòàâèòè ÷àñîâíþ, ÿêó îíè ïî÷àñòè ïîêðèëè â Êîòàí³ áëÿõîþ êð³ì âåæ³, ùî ïðèçíà÷åíà íà äçâ³íèöþ. Âåñíîþ 1930 ð. ïåðåïðîâàäæåíî ïðè êîìàñàö³¿ êëàñèô³êàö³þ êðàìïñüêèõ ´ðóíò³â. Äî öåãî âèáðàëè ñîá³ Êðàìïíÿíå îäíîãî ÷îëîâ³êà ç Ìèñöîâî¿ à îäíîãî ç Êîòàíè. ˳òîì 1930 ð. äîê³í÷åíî ïîêðèòòÿ áëÿõîþ Êðàìïñüêî¿ ãð. êàòîë. öåðêâè. гâíîæ ïîêàçàëîñÿ íàãàëüíà ïîòðåáà ïîêðèòòÿ áëÿõîþ íîâîþ ñàìî¿ âåæ³-äçâ³íèö³ ïðè öåðêâ³ Êîòàíñüê³é. Çãîäæåíî ìàéñòðà ç ñåëà ï. Ãðèãîð³ÿ Ùóðêà çà 620 çîë. êîòðèé ÿê ñë³ä âèâàæàâñÿ ç ñâ çàäà÷³. Êð³ì öåãî ïðèñòóïëåíî äî ïîìàëüîâàííÿ äâîõ êîïóë Êàò. Öåðêâè á³ëîþ ôàðáîþ, ùîá ñòàðó áëÿõó çàáåçïå÷èòè ïåðåä ðæàâ³íºì. Âåæó ïîêðèòî íîâîþ áëÿõîþ ë³òîì 1931 ð.
Ïî ÷àñòè ç³áðàíî ôîíäè íà òó ö³ëü â³ä êàòîëèöüêèõ ïàðîõ³ÿí â Êîòàí³. Îäíàê ïðè òåïåð³øí³é êðèç³ åêîíîì³÷í³é íå óäàëîñÿ ç³áðàòè âñ³õ ïîòð³áíèõ ãðîøåé, äëÿòîãî çâåðíåíî ïðîõàííÿ î äîïîìîãó äî Åïàðõ³àëüíî¿ Ïîìî÷³ ñåêö³ÿ VII, ÿêî¿ ÷ëåíîì º öåðêâè Êðàìïñüêà ³ Êîòàíñüêà. Ç [...] ïàðîõ³ÿíå ïðåíóìåðóþòü â Êðàìïí³íñüêî á³ëüø³é ÷àñòè êàòîëèöüê³ ÿê Áåñêèä, ê³ëüêà ïðèì. ̳ñ³îíåðà òà Íàøîãî Ïðè÷àñò³ÿ. гâíîæ äåêîòð³ ïðåíóìåðóþòü Íàðîäíþ Ñïðàâó óêð. ãîñïîäàðñüêó ë³òîïèñü. Ïåðåä âèáîðàìè äî Ñåéìó ³ Ñåíàòó ïðèõîäèëè ãðàò³ñîâî ìîñêâîô³ëüñüê³ ÷àñîïèñè ÿê Ãîëîñ Íàðîäà ³ Ðóññêèé Ãîëîñ, îäíàê òåïåð ¿õ íåìà â ñåë³ ç ö³º¿ ïðè÷èíè ùî í³õòî ç àäðåñàò³â íå õî÷å çà íèõ ïëàòèòè. Êîìóí³ñòè÷íèõ ÷àñîïèñ³â ó íàðîä³ íåìà. ³ä 1 âåðåñíÿ 1931 ð. çà÷àâ ó÷èòè â Êîòàíñüê³é øêîë³ ñõèçìàòèöüêèé äóõîâíèê ç Äîøíèö³ Ïàâëî Øâàéêà íàóêè ðåë³ã³¿. ijòåé â I ³ II â³ää³ëàõ ÿêèõ º 15 ãðåêîêàòîëèöüêèõ ä³òåé 31. Ôðåêâåíö³ÿ ãðåêîêàòîëèê³â äî öåðêâè º çàäîâîëÿþ÷à. Öåðêîâ ï³ä÷àñ ñâ. Áîãîñëóæåíü º áèòêîì âèïîâíåíà ëþäüìè: ãîëîâíî íà ñâ. Ñëóæá³ Áîæ³é ³ Âå÷³ðí³. гâíîæ ìîðàëüíèé ñòàí â³ðíèõ çàäîâ³ëüíÿþ÷èé. Ãóðòîê ìîëîä³æíèé ï³ä ïðîâîäîì ²âàíà Äè÷êà â Êðàìïí³é îðãàí³çóºòüñÿ äî òîãî, ùîá çàëîæèòè ÷èòàëüíþ Ïðîñâ³òè. Îäíàê äåêîòð³ ç³ ñòàðøèõ ãîñïîäàð³â ïîêàçàëèñü, ùî âîíè ñâîìó íå ðàä³ âîë³ëè á ùîá ì³ñòî ÷èòàëüí³ Ïðîñâ³òè áóëà ÷èòàëüíÿ Êà÷êîâñüêîãî. Îäèí ç íèõ, ³ìåííî Ïîïîâ÷èê íàçâàâ áóäó÷ó ÷èòàëüíþ â Êðàìïí³é çã³ðäëèâî Ïðîñë³ïà. Òà ïîìèìî éîãî Êðàìïÿíñüêà ìîëîä³æ íå çðàæóºòüñÿ òèì, áî ä³éñíî õî÷óòü ç òåìíîñòè ïðîñë³ïèòèñü, çâåðòàºòüñÿ ïèñüìåííî äî ìàò³ðíîãî Òîâàðèñòâà Ïðîñâ³òà ó Ëüâîâ³ â ñïðàâ³ ³íôîðìàö³é, ÿê çàëîæèòè ÷èòàëüíþ òà â ñïðàâ³ íàä³ñëàííÿ ñòàòóò³â. Ïî îäåðæàíí³ ³íôîðìàö³é ³ ñòàòóò³â ²âàí Äè÷êî ³ ïðî÷³ ç³áðàëè äî 30 ï³äïèñ³â íà ïèñüì³ ç ïîâ³äîìëåííÿì, ùî çàêëàäàþòü ÷èòàëüíþ ³ âèñëàíî öå ïèñüìî äî Âîºâ³äñòâà â Êðàêîâ³. Êð³ì ñòàðàíü
êîëî çàëîæåííÿ ÷èòàëüí³ ìîëîä³æ çáèðàºòüñÿ íà ïðèõîäñòâ³ ê³ëüêà ðàç³â â òèæäåíü òà ïðèãîòîâëþþòüñÿ äî ïðåäñòàâë³ííÿ ï³ä çàã. Äàé ñåðöþ âîëþ çàâåäå â íåâîëþ. Ïðîáè ïåðåâîäèòü ³ ó÷èòü äî ïðåäñòàâëåííÿ æåíà ì³ñöåâîãî ñâÿùåíèêà. Òðåáà çàââàæèòè, ùî äåêîòð³ ç ìîëîä³æè âèðîáëÿþòüñÿ ãðàþòü íå çëå òî º îïðàâäàíà íàä³ÿ ùî íåçàáàðîì áóäóòü äîáðèìè àìàòîðàìè àêòîðàìè, à ïîêè ùî ïîêàçóºòüñÿ òà òðóäí³ñòü ùî âàæêî ¿ì íàëîìèòèñü äî ïðàâèëüíîãî àêöåíòîâàííÿ, áî ïðèçâè÷àºí³ äî ëåìê³âñüêîãî ä³àëåêòó.  ãðóäí³ äàíî ñþ äðàìó ÿêà âèéøëà çàäîâ³ëüíÿþ÷î ïðåäñòàâëåííÿ â³äáóëîñÿ â êîîïåðàòèâí³é ñàë³. ×èñòèé äîõ³ä áóâ ìàëèé, ÿêèé ïðèçíà÷åíî íà ïîòðåáè ñâîãî àìàòîðñüêîãî ãóðòêà. Ïîïåðåäíº ïðåäñòàâëåííÿ äàëî ë³ïøèé äîõ³ä: 41.14 çîë. ßêó òî ñóìó ìîëîä³æ ïðèçíà÷èëà ³ â³ääàëà äî öåðêîâíî¿ êàñè â Êðàìïí³é íà ïîòðåáè öåðêîâí³. Ïîïåðåäíº ïðåäñòàâëåííÿ ï³ä òèò. Ïåùåíà äèòèíà â³äáóëîñÿ â øê³ëüí³é ñàë³. Ïðè ê³íöè ãðóäíÿ 1931 ð. ìîëîä³æ çàîõî÷åíà äîáðèì âèñë³äîì ïðåäñòàâëåííÿ ñòàëà ïðèãîòîâëÿòèñü ï³ä ïðîâîäîì ì³ñöåâîãî ñâÿùåíèêà äî íîâî¿ øòóêè ï³ä çàã. Ìàðòèí Áîðóëÿ íà 5 ä³é. ³äðàäíå ÿâèùå º òå, ùî íå ò³ëüêè ñàìå ïàð³áîöòâî ³ ä³â÷àòà, àëå ³ äâîõ æîíàòèõ ñòàðøèõ ãîñïîäàð³â ³ìåííî: Âîëîä. ×åêîé ³ ²âàí Ïîïîâ÷àê ïîïðîñèëè î ðîë³, çàîõî÷åí³ êðàñíèìè óñï³õàìè ìîëîä³æè. Ïðè ïðîáàõ ïîëîæåíî íàòèñê íà òî, ùî àêòîðè ïîïðàâíî àêöåíòóâàëè, õî÷à ³ ïðèõîäèëî ¿ì òî âàæêî, ñþ òðóäí³ñòü ïîáîðåíî. Ãîñïîäàðñüêà êðèçà ùîðàç òî á³ëüøå ïîãëèáëþºòüñÿ ö³íè çà õóäîáó ³ áåçðîãè ïàäóòü â çàñòðàøàþ÷èé ñïîñ³á òàê ùî äåêîòð³ ç òóòåøí³õ ãðîìàäÿí, âèäÿ÷è ùî ñâîþ õóäîáó ìóñ³ëè á ïðîäàòè çà áåçö³í çìóøåí³ ð³çàòè íà ñâîþ ïîòðåáó ÷îãî ïåðåä òèì íå áóëî, áî ò³ëüêè ç âèïàñó ðîãàòî¿ õóäîáè ³ áåç ð³ã ìîæíà áóëî ïðè ïðîäàæ³ óçèñêàòè íàëåæí³. Äåðåâî ð³âíîæ ÷èì ðàç á³ëüøå ïàäàëî â ö³í³. Ïàøà äîñèòü âèñîêî ïëàòèòüñÿ áî áðàê º¿ òóò â³ä÷óâàþòü. Ó ñâÿçè ç ãîñï. êðèçîþ ³ êîîïåðàòèâà
Çãîäà â Êðàìïí³é â³ä÷óâຠêðèçó, ÿêà ¿¿ òî÷èòü ÿê ÷åðâÿê äåðåâî, äåÿê³ òîðãè íåçâè÷àéíî çìàë³ëè, îáîðîòó âåëèêîãî íåìà: êîîïåðàòèâà, ùîá ïîñòà÷àòè äîâãè ëàäîâ³ ïîñêîðæèëà áîãàòî òàêèõ ÷óæîñòîðîííèõ ëþäåé, çà÷àòèõ â çáàíêðóòîâàí³ì òàðòàêó Íàñòàêà Ãðóáìåðà, êîòð³ ÿê ðîá³òíèêè ìàéíà íå ìàþòü, ïðîöåñó âèãðàòè íå ìîãëà ³ç-çà íåäîðîäíîãî ïðîâàäæåííÿ ä³ëîâèõ êíèã. Êð³ì òîãî âèéøëà â ïðîöåñ³ ç ×àêëîøîì ²âàíîì êîòðèé ìຠïðåòåíç³þ äî íå¿ ê³ëüêàíàäöÿòü ñîòîê çîëîòèõ à ÿêîãî çäàºòüñÿ ÿê ³ âñ³ ïðî÷³ òàêîæ íå âèãðàº. Ç ïî÷àòêîì ãðóäíÿ ö. ð. ïðè¿õàâ ç Ðóññêîãî Ðåâ³ç³éíîãî Ñîþçà ó Ëüâîâ³ ðåâ³çîð, êîòðèé ïî îá÷èñëåíþ âèêàçàâ ùî ïðîöåñîâèõ êîøò³â êîîïåðàòèâà ìàëà çàïëàòèòè äî 5000 çîë. ×ëåíè âèäÿ÷è, ùî ö³ëèé ïðîòÿã ÷àñó ðàòíîâàííÿ êîîïåðàòèâè íå âèêàçàíî ðàõóíê³â âèñòàð÷àþ÷èõ ³ìåíà á³ëàíñó çà òðè ðîêè àæ äîñ³ (óí³êàò â ñâî¿ì ðîä³) ïîâèïîâ³äàëè óä³ëè, ùîá íå â³äïîâ³äàòè â íàéáëèæ÷³é áóäó÷èí³ ïîðóêîþ. Òåïåð³øíèé çàðÿä ï³ä ïðîâîäîì Ïåòðà Ïîïîâ÷àêà (Òîáÿêà) ïðîâîäèòü ïðîöåñè, à â íèõ íå ìຠçìîãè àí³ ùàñòÿ âèãðàòè. Ïðîöåñîâ³ êîøòè çàêè ï³ääåðæóº êîîïåðàòèâó, êîòðà âæå íà äîðîç³ äî ë³êâ³äàö³¿ â ìàéáóòíüîìó ÷àñ³, ò³ëüêè òîìó ùî äåêîòð³ ç çàðÿäó çààí´àæîâàí³ ïîâàæí³ùîþ ñóìîþ ãðîøåé ÷åðåç ï³äïèñü âåêñåë³â ïðè êóï³âë³ òîâàðó íà ñâîº ³ìÿ, áî êîîïåðàòèâà âæå ÿê òàêà ñòðàòèëà äîâ³ðÿ ó êóïö³â ³ â ð³çíèõ ô³ðìàõ. ª äåêîòð³ ãîñïîäàð³ ãîëîâíî ò³, ùî âèñòóïèëè ç ÷àñ³â êîîïåðàòèâà ³ ìîëîä³æ ùî æäóòü íà ðîçâàë êîîïåðàòèâè ðóñîô³ëüñüêî¿, çàì³ñòü çàïîçè÷èòè íîâó, âñòàíîâèòè º¿ â ÷ëåíè Ðåâ³ç³éíîãî Ñîçó ó Ëüâîâ³ òà â³ääàòè º¿ ïðîâ³ä â ðóêè ì³ñöåâîãî ñâÿùåíèêà áî ïåðåêîíàâøèñü ùî ëþäå íå îáçíàêîìëåí³ ç êîîïåð. ä³ëîì íå ïîïðîâàäÿòü àðåíä êîîïåðàòèâíèõ ³ ç ÷àñîì õîòÿòü äîïðîâàäèòè òîâàðèñòâî äî ë³êâ³äàö³¿. Ñõèçìàòèêè â Êîòàí³ ðîçãîðîâàí³ â ñâî¿õ ïîä³ÿõ íà îñÿãíåííÿ öåðêâè ³ åðåêö³îíàëüíèõ ãðóíò³â, ïî÷óëè íåõ³òü ³ îã³ð÷åííÿ äî ñâîãî òåïåð³øíüîãî äóõ³âíèêà. ×àñîâí³ íå äîê³í÷èëè, ñâàðÿòüñÿ ì³æ ñî-
áîþ ³ ïðîâîäÿòü ïðîöåñè ì³æ ñîáîþ, áðàê ãðîøà â³ä÷óâàþòü òèì á³ëüøå â òåïåð³øí³é êðèç³. Êîëè äîâîäèòüñÿ ¿ì ñïëà÷óâàòè âåêñë³ çà ïîáðàíó íà êðåäèò áëÿõó íà ÷àñîâíþ. Äëÿ òîãî, ùîá âèë³çòè ç òèõ òàðàïàò Ïàíüêî Ãîö ³ Ôåäîð Ñèäîðèê ÿê êîì³òåòîâ³ áóäîâè ÷àñîâí³ â Êîòàí³ ïðîñÿòü â ÷àñîïèñ³ ïðàâîñë. Ñëîâî î äîïîìîãó íà ÷àñîâíþ áðàò³â Ëåìê³â ïðàâîñëàâíèõ â Àìåðèö³ ³ âñ³õ òèõ, êîìó äîðîãàÿ âåðà îòöîâ ïðàâîñëàâíèõ. ª [...] ïîâåðíåííÿ, à ïðî÷³ ëèøàþòüñÿ â äóõîâ³ì îòóï³íí³. Íàñë³äîê òîãî îïóñò³ííÿ âæå ïîêàçóºòüñÿ õî÷à ç Âàðøàâè ïðèíèìàþòü íà àäðåñó êîì³òåòó ïðàâîñëàâíîãî â Êîòàí³ ê³ëüêàíàéöÿòü äî 30 ïðèì³ðíèê³â ÷àñîïèñ³ ïðàâîñëàâíî¿ Ñëîâî ùîá ï³ääåðæàòè çíåâ³ðåí³ ñâî¿ îâå÷êà òàê ÿê ïîêàçóºòüñÿ òî ìàëî ïîìàãàº, áî ìàëî ¿õ õòî ÷èòຠ³ â äîäàòêó ïî÷èíຠì³æ íèìè øèðèòèñü ñèìïàò³ÿ äëÿ ïðîòåñò. ñåêòè (áàïòèñò³â). Ñõîäÿòüñÿ òà ïåðå÷èòóþòü (ïàñòîðñüê³) êíèæêè ï³ñëÿ äîíåñåíü ó òåïåð³øíüîãî íà÷àëüíèêà ãðîìàäè Êîòàíü Ôåäîðà Áàðàíà, êîòðèé ìîâ ðàç âèñêàçàòèñü, ùî íåçàäîâãî ïðèéäå ÷àñ êîëè äëÿ íèõ íåïîòð³áíèé áóäå í³ êñüîíäç í³ áàòþøêà. ϳñëÿ íàéíîâ³øèõ â³äîìîñòåé äåñü â Êîòàí³ ³ â Êðàìïí³é çâèâàþòüñÿ ñåêòàíñüê³ à´³òàòîðè ç Ïåðåãðèìêè.  ñ³÷í³ ï³ñëÿ 1932 íàéíîâ³ùèõ äîíåñåíü ìàëè íî÷óâàòè â Ìèõàéëà Êðîõòà ñåêòàíñüê³ à´³òàòîðè ç Ïåðåãðèìêè ëèøèëè ê³ëüêà êíèæîê, à éîãî æåíà â ×àêëîøà Ëåøêà ìàëà çàõâàëþâàòè íîâó íàóêó, ùî ºé òî äóæå ñïîäîáàëîñÿ, ùî ïèñàíî â ºâàíãåë³ÿõ íàçèâàþòü ñåêòàíòñüê³ êíèæêè ñâÿùåí³ìè. Ðîáèòüñÿ âñüî ùî º ìîæëèâèì, ùîá çäóñèòè ñåêòàíòñòâî â ãðîìàä³ â çàðîäêó. Ðåë³ã³éíî-ìîðàëüíèé ñòàí â³ðíèõ â ïàðîõ³¿ º çàäîâ³ëüíÿþ÷èé. Êðàìïíÿíå ïðèâÿçàí³ äî ñâ öåðêâè ³ â³ðíî äîêàçîì òîãî º òî, ùî â ÷àñ³ ñâ. ì³ñ³¿, ÿêà â³äáóëàñÿ â Ïîëÿíàõ ïðè ê³íöè ïàäîëèñòà ö. ð. ï³ä ïðîâîäîì Âïð. îî. Ðåäåìïòîðèñò³â, áîãàòî ç òóòåøíèõ ïàðîõ³ÿí õîäèëî ï³øêè àáî ¿çäèëî íà âå÷³ðí³ ³ ðàí³øí³ ì³ñèéí³ ïðîïîâ³äè. Áóëè ³ òàê³ ùî â Ïîëÿíàõ ëèøàëèñü íà
! ö³ëèé äåíü, ùîá âèñëóõàòè ì³ñ³éíèõ ïðîïîâ³äåé ³ ïðèñòóïèòè äî Íàéñâ. Òàéí. Äíÿ 29.ÕII.1931 áîãàòî Êðàìïëÿí ï³ä ïðîâîäîì ì³ñöåâîãî ñâÿùåíèêà âèáðàëîñÿ ç ïðîöåñ³ºþ äî Ïîëÿí, ùîá òàì ïðèñòóïèòè äî Íàéñâ. Òàéí òà âçÿòè ó÷àñòü â âåëè÷àâ³ì ìàí³ôåñòàö³éí³ì ïîõîä³ ïðè íåñåííþ ì³ñ³éíîãî õðåñòà â ñòîðîíó ñåëà Ïîëÿí çàðàæåíîãî â ö³ëîñòè ìàéæå ñõèçìîþ. гâíîæ áîãàòî Êðàìïíÿí ³ äîîêîëèøíèõ ñ³ë ïðèáóëî äî Ïîëÿí íà çàê³í÷åííÿ ñâ. ì³ñ³¿ ÷è ÿêî çâîëèëè ëàñêàâî ïðè¿õàòè ¯õ Ïðåîñâÿùåíñòâî Êèð Éîñàôàò. Ùîá âèñïîâ³äàòèñü òà ïðèâèòàòè Âëàäèêó òà âèñëóõàòè àðõ³ºðåéñüêî¿ ïðîïîâ³äè, ÿêî¿ çì³ñò ³ íàóêà ëèøàþòüñÿ â ïàìÿòè òóòåøí³õ ïàðîõ³ÿí òà ïðè÷èíèòüñÿ ÷èìàëî äî ñêð³ïëåííÿ ó ñâ. â³ð³ òà ïðèâÿæåñÿ äî Êàò. Öåðêâè.  äí³ 9 ãðóäíÿ 1931 ð. â³äáóâñÿ II çàãàëüíèé ïåðåïèñ íàñåëåííÿ â Ïîëüù³. Âñ³ òóòåøí³ ïàðîõ³ÿíå âïèñàí³ ç³ñòàëè, ùî âîíè ìîâó ìàþòü ëåìê³âñüêó çãëÿäíî ¿õ jêzyk º rusko-³emkowski ç âè¿ìêîì ê³ëüêîõ îñ³á, ùî çàÿâèëè, ùî ¿õ ð³äíà ìîâà º óêðà¿íñüêà. ßê ãîëîñèëè êîíñêðèïö³éíèì êîì³ñàðåì íà äîîêîëè÷í³ ñåëà áóâ òóòåøí³é íà÷àëüíèê ãðîìàäè ²âàí Ðåøåòàð. Êîíñêðèïö³éíèì êîì³ñàðåì áóëè â Êðàìïí³é: 1. Ñòàí³ñëàâ Çåìáàëü, êîìàñàö³éíèé ³íæåíåð ³ 2. Ñòàí³ñëàâ Ñêîòí³öüêèé ë³ñíè÷èé ë³ñ³â â Êðàìïí³é ãð. Ïîòîöüêî¿, â Ãóò³ Êðàìïñüê³é: ªâãåí³ÿ Êàë³òóâíà, à â Êîòàí³ Ñòàí³ñëàâà Âðîïàíêà îá³ ó÷èòåëüêè. Êðàìïñüêà ìîëîä³æ çàîõî÷åíà ÷åðåç äàâàííÿ àìàòîðñüêèõ âèñòàâ ç âëàñíîãî ïî÷èíó â³äíåñëàñÿ ïèñüìåííî äî ìàò³ðíîãî òîâàðèñòâà Ïðîñâ³òà ó Ëüâîâ³ â ñïðàâ³ çàëîæåííÿ ÷èòàëüí³ ³ íàä³ñëàííÿ ñòàòóò³â. Ó â³äïîâ³äü íà ðóêè ²âàíà Äè÷êà Òîâàðèñòâî Ïðîñâ³òà ïðèñëàëî ñòàòóòè âðàç ç ³íñòðóêö³ÿìè ÿê ïîñòóïàòè ïðè çàëîæåííþ ÷èòàëüí³. Ïèñüìî ï³äïèñàíå 30-îìà ç ìîëîä³æè âðàç ç³ ñòàòóòàìè âèñëàíî äî âîºâ³äñòâà â Êðàêîâ³ â ñïðàâ³ çàëîæåííÿ ÷èòàëüí³.  ì³æ÷àñ³ ïðè¿õàâ äåëå´àò ô³ë³¿ Ïðîñâ³òè â Ñÿíîö³. Çàðÿäèâ îñíîâóþ÷³ çáîðè çàãàëüí³, ïîó÷èâ ëþäåé ïðî êîðèñòè
êóëüòóðè, ÿê³ äຠÏðîñâ³òà, óñïîêî¿â âñ³õ òèõ âîðîã³â ÷èòàëüí³ ãîëîâíî ç ñòàðøèõ ãðîìàäÿí ÿê³ ï³äáóðþâàí³ âîðîãàìè óêðà¿íñòâà íàçèâàëè Ïðîñâ³òó Ïðîñë³ïîþ. Ïåðåêîíàâøèñü, ùî ÷èòàëüíÿ Ïðîñâ³òè íå º òàêèì ñòðàøíèì, ÿê âîíè ñîá³ ïðåäñòàâëÿëè, ïî ÿê³ìñü ÷àñ³ ïåðåñòàëè íàð³êàòè, à íàâ³òü äåêîòð³ ç íèõ ñàì³ çàÿâèëè îõîòó âñòóïèòè â ÷ëåíè ÷èòàëüí³.  êâ³òí³ 1932 ð. çàëîæåíî íà çàãàëüíèõ çáîðàõ ÷èòàëüíþ Ïðîñâ³òè â Êðàìïí³é âèáðàíî ç ñàìî¿ ìîëîä³æè âèä³ë, ÿêîãî ãîëîâîþ ñòàâ âèáðàíèé Ãðèöü Ñàðäèðà. ×èòàëüíÿ íàðàç³ íå ìຠäîìó âëàñíîãî, í³õòî ç ãðîìàäÿí íå õî÷å âèíàéíÿòè ê³ìíàòè äëÿ ÷èòàëüí³ ñòðàõà ðàäè òîæ ÷èòàëüíèêè ïîòðîõè ÷èòàþ÷è êíèæêè ïðèñëàí³ ¿ì ç ô³ë³¿ Ïðîñâ³òè â Ñÿíîö³, à äëÿ òîãî ùî íå ìàþòü äå ç³éòèñü ïîêèùî äàþòü çàáàâè ç òàíöÿìè ç ÿêèõ ïðèõîäÿòü äëÿ ÷èòàëüí³ äîñèòü êðàñí³ äîõîäè.  òîé ñïîñ³á ïîâñòàëà ïåðøà ÷èòàëüíÿ Ïðîñâ³òè â ïîâ³ò³ ßñåëüñüê³ì. Êîîïåðàòèâà Çãîäà â Êðàìïí³é ïîâîë³, àëå ïîñë³äîâíî ùîðàç á³ëüøå çáëèæàºòüñÿ äî ö³ëêîâèòî¿ ë³êâ³äàö³¿. ijéøëî äî òîãî, ùî íå ìàþòü ñêëåïàðÿ, áî íå ìàþòü òîâàð³â çà ùî êóïèòè ò³ëüêè âå÷îðàìè îäèí ç ÷ëåí³â óïðàâè äåùî ïðîäຠãîëîâíî òþòþí ³ ïàï³ðîñè âïðî÷³ì ö³ëèìè äíÿìè º êîîïåðàòèâà çàìêíåíà. ×èòàëüíèêè î÷³êóþòü äî òî¿ õâèë³ êîëè ñê³í÷èòüñÿ à´îí³ÿ êîîïåðàòèâè, ùîá çàëîæèòè íîâó êîîïåðàòèâó, à ïîïðè íþ ìîëî÷àðíþ òà âïèñàòè º¿ â ÷ëåíè Ð. Ñ. Ó. Ê. ó Ëüâîâ³. Âèñóâàºòüñÿ íà ÷àñ³ àêòóàëüíà ñïðàâà, à ³ìåííî çàðàç ïî ñê³í÷åííþ êîìàñàö³¿ ñïðàâà çàëîæåííÿ ìîëî÷àðí³. Îäíàê ïîêèùî äëÿ òóòåøí³õ ïàðîõ³ÿí çàíÿò³ ïðîåêòîì êîìàñàö³¿ ãðóíò³â ç ÿêîþ íå âñ³ çàäîâîëåí³, ì³æ êîòðèì º ³ ïðèõîäñòâî.  ïîëîâèí³ æîâòíÿ ïðè¿õàâ ç Îêðóæíîãî Óðÿäó Çåìñêîãî ç Êðàêîâà ï. Ïàâë³êîâñüêèé â ö³ëè ðåâ³ç³¿ ïîì³ð³â ³ ïåðåïðîâàäæåííÿ êîíòðîë³ Êîìàñàöèéíèõ ïðàöü ³ íåçàäîâîëåí³ çãîëîñèëèñü ç ïðîõàííÿì ùîá äåùî ïîïðàâèòè íà ¿õ êîðèñòü ç ïðîºêòó, îäíàê í³õòî í³÷îãî ç òîãî íå ñêîðèñòàâ áî ïîò³øåíî ëþäåé òèõ, ùî íåçàáàðîì
" ïðè¿äå êîì³ñ³ÿ ïåðåä ÿêîþ íåçàäîâîëåí³ ìàþòü ïðàâî ñêëàäàòè ñâîº æàäàííÿ ³ âíîñèòè ïðîòåñòè. Ïîêàçàëîñÿ ùî íà 70 ãîñïîäàðñòâ º îêîëî 20 íåçàäîâîëåíèõ âåëèêèé ïðîöåíò º íåçàäîâîëåíèõ, êîòð³ õîò³ëè á îïðàöüîâàííÿ íîâîãî ïðîåêòó, ïîìèìî òîãî, ùî òî ïîòÿãíå çà ñîáîþ á³ëüø³ êîìàñàö³éí³ êîøòà.  äåíü ïðàçíèêà Êîñìè ³ Äàìÿíà ³ ïàòðîí³â òóòåøíüî¿ öåðêâè â³äáóâñÿ â äí³ 14 ïàäîëèñòà ñîáîð÷èê âñå÷. äóõîâåíñòâà äóêëÿíñüêîãî äåêàíàòó ï³ä ïðîâîäîì Âïð. î. äåêàíà Ñòåôàíà Øàëàøà, ïàðîõà ç Ìèñöîâî¿.  ñåë³ àêòóàëüíîþ òåìîþ äëÿ ðîçìîâ º êîìàñàö³ÿ âñ³ î÷³êóþòü òîãî ç ÿêèì âèñë³äîì çàê³í÷èòüñÿ.  ïîëîâèí³ ñ³÷íÿ 1933 ð. îãîëîøåíî ùî 24 ñ³÷íÿ ïðè¿äå Êîì³ñ³ÿ ç Ïîâ³òîâîãî Çåìñüêîãî Óðÿäó, çëîæåíà ç ³íæ. Âàí³öà ³ Çåìáàëà, ÿêà ³ ä³éñíî ïðè¿õàëà. Íà òèõ çáîðàõ ïðîòè ïðîåêòó çàÿâèëîñÿ 15 ó÷àñíèê³â. ̳æ íèìè ïðèõîäñòâî ³ äâ³ð. Ç ïî÷àòêîì ïðèéøëî ð³øåííÿ ç Ïîâ³òîâîãî Çåìñüêîãî Óðÿäó ç äíÿ 3-ãî ëþòîãî, â ÿê³ì çàòâåðäæåíî ïðîåêò íà íîâ³ íàä³ëè ³ òèì ñàìèì íå óçãëÿäæåíî í³êîìó ç íåçàäîâîëåíèõ éîãî äîìàãàíü ç òèì, ùî ïðîòè òîãî ð³øåííÿ ìîæíà âíåñòè â ðå÷èíö³ 14-îõ äí³â ðåêóðñ äî Êîì³ñ³¿ Çåìñüêîãî Óðÿäó â Êðàêîâ³. Ïðè ê³íö³ ëþòîãî íàñòóïèëà ë³öèòàö³ÿ áóäèíêó ³ òîâàð³â êîîïåðàòèâè Çãîäà ó Êðàìïí³é, êîòðà â³äáóëàñÿ ïðè ó÷àñòè êîìîðíèêà ç Çìèãîðîäà. ˳öèòàö³þ ñïîíóêàëè Äìèòðî Áîâàíêî ³ Ðèðåëü êóïåöü ç³ Çìèãîðîäà à äî íèõ ïðèºäíàâñÿ ùå ²âàí ×àêëîø ñòàðøèé. Áóäèíîê íà ë³öèòàö³¿ êóïèëè Í. Ñàðäåðà çà 120 $ ÿêèé íåçàäîâãî â³äïðîäàíî ç çèñêîì 165 çë. Æèäîâÿíàì íà øêîëó. Òîâàð íà äâîõ ë³öèòàö³ÿõ ðîçêóïèëè ëþäè, à ïðî÷³ òîðã. êíèãè çàáðàâ ç ñîáîþ êîìîðíèê â ö³ëè ñòÿãàííÿ äàëüøèõ íàëåæíîñòåé ç äîâæíèê³â êîîïåðàòèâè ³ ç ÷ëåí³â êîòð³ ï³äïèñàëè äåêëàðàö³¿ ç ïîðóêîþ ïÿòèêðàòíîþ. Ïî ë³öèòàö³¿ êîîïåðàò. ïîâñòàëà âåëèêà çíåîõîòà òà îã³ð÷åííÿ, ùîá çàëîæèòè
íîâó êîîïåðàòèâó à âñë³ä çà òèì ³ åâåíòóàëüíó ìîëî÷àðíþ. Ðåêóðñ ïðîòè âèð³øåííÿ Çåìñüêîãî Ïîâ³òîâîãî Óðÿäó ç äíÿ 3.II. á. ð. âíåñëî ëèø 8 ó÷àñíèê³â êîìàñàö³¿ à òî: 1. Ïðèõîäñòâî, 2. Âàñèëü Ïîïîâ÷àê ñòàðøèé, 3. Êóøâàðà Ñòåôàí, 4. Þð÷èê Àíò³í, 5. Ôðèíöêî Ðîçàë³ÿ, 6. Ñòåôàí Ñâ³ðùêî, 7. Àííà Øêâ³ð ³ Ñòåôàí Êîãóò ÿêèì ³ âèçíà÷åíî ðå÷èíåöü ðîçïðàâè ó Êîì³ñ³¿ Îêðóæíîãî Çåìñüêîãî Óðÿäó íà äåíü 30.III.1933 ð. â Êðàêîâ³. Âñ³ ðåêóðåíòè ïî¿õàëè íà âèùå çãàäàíèé äåíü äî Êðàêîâà, àëå òàì íå ïîëàãîäèëè ïîçèòèâíî í³êîìó â³äêëèê ïðîòèâíî Êîì³ñ³ÿ Çåìñüêîãî Îêðóæíîãî Óðÿäó â Êðàêîâ³ â ö³ëîñòè çàòâåðäèëà ïðîåêò íîâèõ íàä³ë³â. Âñ³ ìàéæå ðåêóðåíòè æäóòü íà ïèñüìåííå âèð³øåííÿ Êîì³ñ³¿ Îêð. Çåìñêîãî Óðÿäó, ÿêå äî óðÿäó ãðîì. â Êðàìïí³é äî öå¿ ïîðè ùå íå íàä³éøëî. Ñóïðîòè òîãî, ùî îñòàòî÷íå ïîëàãîäæåííÿ âèùå çãàäàíî¿ ñïðàâè ïðîâîë³êàºòüñÿ, íåìà ïîðÿäêó ³ çã³äëèâîñòè ïðè âåñíÿíèõ ð³ëüíèõ ðîáîòàõ, áî êîëè áóëà ïîñòàíîâà ãðîìàäè, ùîá ïî ñê³í÷åííþ êîìàñàö³¿ çí. öåãî ðîêó ñ³ÿòè ëèøå òðåòó, à íå ÷åòâåðòó ÷è ïÿòó, òî de facto äåêîòð³ ãðîìàäÿíè öüîãî íå ïðèäåðæóþòüñÿ. Ò³ ùî ä³ñòàëè äîáð³ íàä³ëè íà íèõ âæå ìèíóëî¿ îñåí³ ³ öå¿ âåñíè âæå îðàëè ³ ïîçàñ³âàëè, õî÷ ùå íå º ïðàâíèìè âëàñòèòåëÿìè, à ò³ ùî íå ãîäÿòüñÿ íå ðóõàþòü ³ âçàãàë³ íå îðþòü íà íîâèõ íàä³ëàõ ëèø íà ñòàðèõ, õî÷à ç³ ñòàðèõ íåìàëî ðåêóðåíòè ñòðàòèëè, áî áóäó÷³ âëàñòèòåë³ âæå âë³çëè íà ´ðóíò. ×åðåç òå âèòâîðèëàñÿ â ñåë³ âîðîæíå÷à, ãí³âè, íàð³êàííÿ, à íàâ³òü â áóäó÷èí³ ìîæå ïðèéòè äî åâåíòóàëüíèõ øóêàíü ïðàâäè â ñóä³. гâíîæ â ãðîìàä³ Êîòàíü ³äå ñèëüíà à´³òàö³ÿ çà êîìàñàö³ºþ õî÷à âîíà òàì íå êîíå÷íî ïîòð³áíà äëÿ çàãàëó ãðîìàäÿí. Îäèí ç ãîñïîäàð³â íà ãðîìàä³, à òî: Ôåäîð Ñèäîðèê êîòðèé ïåðåéøîâ â 1927 ð. íà ñõèçìó, îïîíóâàâ äóæå ïðîòè ñêîìàñóâàííÿ ´ðóíò³â â Êîòàí³ ñëîâàìè: ÿê ïîòð³áíî âàì áóëî ïðàâîñëà⳿, òàê òåïåð çàáàãàºòüñÿ êîìàñàö³¿ âàì, øóêàºòå ñîá³ íåïîòð³á-
# íîãî êëîïîòó. Ïðèõèëüíèêè êîìàñàö³¿ âæå áóëè á äàâíî âíåñëè ïðîõàííÿ î ïåðåïðîâàäæíåííÿ êîìàñàö³¿, ò³ëüêè ³ùå çäåðæóþòüñÿ, áî â³éò Êîòàíñüêèé Òåîäîð Áàðàí ï³ä íàïîðîì ïðîòèâíèê³â íå õî÷å íà ¿õ ïîäàíí³ ïðèáèòè ãðîìàäñüêî¿ ïå÷àòêè. Ïðèõîäñòâî äåðæèòüñÿ â ò³é ñïðàâ³ â ðåçåðâ³ ò. çí. íå º àí³ ïðèõèëüíèêîì, àí³ ïðîòèâíèêîì êîìàñóâàííÿ ´ðóíò³â, áî íåçàäîâîëåíå ç êîìàñàö³¿ ´ðóíò³â â Êðàìïí³é.  äíÿõ 6 ³ 7 òðàâíÿ ìຠâ³äáóòèñÿ ó Ëüâîâ³ ñâÿòî Óêðà¿íñüêà ìîëîäü Õðèñòîâ³ ç íàãîäè 1900 ð³÷íèö³ ñìåðò³ ³ âîñêðåñ³ííÿ Õðèñòîâîãî. Ïî â³äïîâ³äí³ì çàîõî÷åííþ ì³ñöåâèì çàâ³äàòåëåì ð³øèëèñü ³ çãîëîñèëèñü äî âè¿çäó ó Ëüâ³â íà äåíü 7.V.33 21 ó÷àñíèê ç Êðàìïíî¿, ÿêèõ ïðè¿çä çãîëîøåíî äî ijëîâîãî Êîì³òåòó ó Ëüâîâ³. Ç Êîòàí³ í³õòî ç ïàðàô³ÿí íå çãîëîñèâñÿ ïîìèìî ïîâ³äîìëåííÿ ³ çàîõî÷óâàííÿ ç òî¿ ïðè÷èíè ùî ìîæå ³ íå ðîçóì³þòü çãëÿäíî íå õî÷óòü ðîçóì³òè êîðèñòåé, ÿê³ á ìîãëè â³äíåñòè ïðè ïî¿çäö³ äî Ëüâîâà. Âïðî÷³ì í³÷îãî òóò äèâíîãî, áî ÿê íå õî÷óòü íà ð³ê ïî 1 çîë. äàòè íàëåæíîñòè äÿêîâ³, òî íå ìîæíà â³ä íèõ âèìàãàòè òàêî¿ âåëèêî¿ æåðòâè, ÿê çà 9 çë. ïî¿õàòè ³ âåðíóòè ç³ Ëüâîâà. ×èòàëüíÿ Ïðîñâ³òè îêàçóº ñâîþ ä³ÿëüí³ñòü â òîé ñïîñ³á, ùî äîñèòü ÷àñòî äຠàìàòîðñüê³ âèñòàâè, ïð. íåäàâíî íà äðóãèé äåíü Âåëèêîäíèõ ñâÿò äàëè âèñòàâó-êîìåä³þ â 4-õ àêòàõ Á³ëÿíñüêîãî ò. íàç. Àðåíäàð â êëîïîò³. Âèñòàâà âèïàëà äîñèòü çàäîâîëÿþ÷î, ò³ëüêè ïóáëèêà, ìîæå ³ççà áðàêó ãðîøåé òðîõè íå äîïèñàëà ãîëîâíî ìîëîä³æ, à ìîæå â ê³íö³ ³ ÷åðåç òå, ùî â àíòðàêòàõ íå ãðàëà ìóçèêà ³ íå áóëî æàäíî¿ çàáàâè ïðè ìóçèö³ ç ïðè÷èíè çàêàçàíîãî ÷àñó. Íà çàãàë ñÿê-òàê ðîçâèâàºòüñÿ ÷èòàëüíÿ. Ñõîäÿòüñÿ íà ÷èòàííÿ ÷àñîïèñ³â, âèçè÷àþòüñÿ êíèæêè, òà ÷àñ äî ÷àñó óñòðîþº çàáàâè ç òàíöÿìè, ùîá çà ÷èñòèé äîõ³ä çàêóïèòè á³ëüøå êíèæîê äëÿ ÷èò. á³áë³îòåêè. Íà ñâÿòî Óêð. Ì. Õðèñòîâ³ íà äåíü 7 òðàâíÿ á. ð. äî Ëüâîâà í³õòî ç³ çãîëîøåíèõ ó÷àñíèê³â íå ïî¿õàâ ïîìèìî òîãî, ùî çàîõî÷åíî ¿õ äî òîãî ï³ä ÷àñ ïðîïîâ³äåé â
öåðêâ³ ³ ïðèâàòíî. Òàê ñàìî ïîñòóïèëè çãîëîøåí³ ó÷àñíèêè ç äîîêîëè÷íèõ ñ³ë, à ïðè÷èíà òîãî áóëà òàêà, ùî äèðåêö³ÿ çàë³çíèöü íå çãîäèëàñÿ ï³çí³øå âèäàòè á³ëåòè äî Ëüâîâà áî ç ïîâîðîòîì 75% çíèæêè ÿê îá³öþâàíî ñïåðøó ä³ëîâîìó Êîì³òåòîâ³ ñâÿòà Ó. Ì. Õ., àëå â îñòàíí³é ìàéæå õâèë³ çãîäèëàñÿ äàòè î ìíîãî ìåíøó çíèæêó. Öå áóëî ÷èìàëîþ ïåðåøêîäîþ äëÿ ó÷àñíèê³â ³ äðóãà ïðè÷èíà ÿêà â Êðàìïí³é ³ â äîîêîëè÷íèõ ñåëàõ áóëà ìàéæå äåöèäóþ÷îþ, áóëà òà, ùî äåÿê³ ç³ ñòîðîæ³ ãðàíè÷íî¿ ³ ÿê ïð. Ëåîí Ìàäàé â³äðàäæóâàâ ³ íàìîâëÿâ çãîëîøåíèõ, ùîá çàíåõàëè âè¿çäè äî Ëüâîâà, à êîëè â äîäàòêó ïîë³ö³ÿ ñòàëà âèïèòóâàòè õòî ç ó÷àñíèê³â çãîëîñèâñÿ äî ¿çäè, òîä³ â³äïàëà ìàéæå âñ³ì îõîòà äî ¿çäè.  òîé ñïîñ³á òóòåøí³ ãðîìàäÿíè, ñòðàõà ðàäè, ñòðàòèëè îõîòó é íàãîäó ïîáà÷åííÿ âåëè÷àâî¿ ðåë³ã³éíî¿ ìàí³ôåñòàö³¿ òà ïåðåæèâàííÿ õâèë³ âåëèêîãî ï³äéîìó äóõà, êîëè ñòî òèñÿ÷ íàøî¿ ìîëîä³ ó Ëüâîâ³ ïðèñÿãàëà íà äîñìåðòíó â³ðí³ñòü Õðèñòîâ³.  ñåë³ Êðàìïíà áîãàòî íàð³êàíü òà íåãîäîâàííÿ äëÿ òîãî, ùî íå íàñòóïèëî äî öå¿ ïîðè ôîðìàëüíå â³ääàííÿ ´ðóíò³â ãðîìàäÿíàì íà íîâèõ ïîä³ëàõ ïî ñêîìàñîâàíí³. гøåííÿ ïèñüìåííîãî â ñïðàâ³ çàòâåðäæåííÿ âçãëÿäíî ïîïðàâëåííÿ ïðîåêòó íîâèõ ïîä³ë³â. Âñ³ æäóòü ãîëîâíî ò³ ùî ä³ñòàëè äîáð³ ïîä³ëè.  íåä³ëþ 7 òðàâíÿ â³ä÷èòàâ íà÷àëüíèê ãðîìàäè ð³øåííÿ Êîì³ñ³¿ Îêðóæíîãî Çåìñüêîãî Óðÿäó â Êðàêîâ³ ç äíÿ 27 êâ³òíÿ ö. ð. â ÿê³ì ìàéæå â ö³ëîñòè çàòâåðäæåíî ïðîåêò íàä³ë³â, êð³ì Ñòåôàíà Ñâ³ðæêà êîòðîìó çì³íåíî îäíó ïàðöåëþ. Òà ïîâ³äîìëåíî âñ³õ òóòåøí³õ ãðîìàäÿí, à ãîëîâíî ðåêóðåíò³â, ùî ð³øåííÿ Êîì³ñ³¿ Îêð. Çåìñüêîãî Óðÿäó â Êðàêîâ³ ï³ñëÿ ïîñòàíîâ íàéíîâ³øèõ çàêîí³â º îñòàòî÷íà â äîðîç³ ³íñòàíö³¿, àëå ìîæíà âíåñòè ñêàðãó ðåêóðåíòàì â ïðîòÿãó äâîõ ì³ñÿö³â â³ä äíÿ äîðó÷åííÿ çãëÿäíî îãîëîøåííÿ ïîâèùîãî ð³øåííÿ äî Íàéâèùîãî Òðèáóíàëó Àäì. â Âàðøàâ³. Ñóïðîòè òàêîãî ñòàíó ñïðàâè, äåêîòð³, à ìîæå ìàéæå âñ³ ç ðåêóðåíò³â ïðèãîòîâ-
$ ëÿþòüñÿ äî òîãî, ùîáè òàêè âíåñòè ñâî¿ ñêàðãè äî Íàéâèùîãî Òðèáóíàëó â Âàðøàâ³ íå îãëÿäàþ÷èñü íà öå, ùî öå áàãàòî ãðîøåé áóäå êîøòóâàòè òà é íåìà âåëèêî¿ íà䳿 íà âèãðàíó ñïðàâó. Ïåðåä ê³ëüêîìà äíÿìè ïðè¿õàâ ç Êðàêîâà äî Êðàìïíî¿ ï. Ìàð³ÿí Ùåðñê³ ïîì³÷íèê ³íæ. Çåìáàëÿ, ùîá ïîçàáèâàòè åâåíòóàëüíî ïîòð³áí³ êàìåí³ ãðàíè÷í³, òà âêàçàòè ãðàíèö³ íîâèõ íàä³ë³â äëÿ òèõ, ùî ¿õ äîáðå íå çíàþòü. Ïðè ò³é ñïîñ³áíîñòè ìຠâ³í ïðèïîðó÷åííÿ ç Çåìñüêîãî Óðÿäó ç³áðàòè ï³äïèñè â ñ³ë ó÷àñíèê³â êîìàñàö³¿ íà öå, ùî êîæäîìó ç íèõ º äîáðå çíàí³ ãðàíèö³ íîâèõ íàä³ë³â. ³í ð³âíîæ çàïåâíþº, ùî êîëî 20 òðàâíÿ á. ð. ïðè¿äå êîì³ñàð ³íæ. Âàí³ö ç ïîâ³òîâîãî Çåìñüêîãî Óðÿäó â ö³ëè ôîðìàëüíîãî â³ääàííÿ íàä³ë³â ñêîìàñîâàíèì íîâèì âëàñíèêàì. Äíÿ 15 òðàâíÿ 1933 ð. ïåðåïðîâàäèâ â³çèòàö³þ íàóêè ðåë³ã³¿ Âñå÷. î. äåêàí Ñòåôàí Øàëàø, ïàðîõ Ìèñöîâî¿ â òóòåøí³é øêîë³ ³ øêîë³ Êîòàíñüê³é. Âíî÷³ ç 27 íà 28 òðàâíÿ íåâèñë³äæåí³ çëî䳿 âêðàëè ïàðó êîíåé, ïàöÿ ³ óïðÿæ â äîì³ òóòåøí³õ ãîñïîäàð³â. Êîíîêðàäñòâî âæå äóæå äàâíî áóëî, à òåïåð çíîâà ïî÷èíàºòüñÿ âîíî. Âïðàâä³ ïåðåêîíàëàñÿ ïîë³ö³ÿ, ùî ïîëÿìè ³ ïàñîâèñüêàìè êîíîêðàäè óò³êàëè ç ñâîºþ äîáè÷åþ ïîíàä Êîòàíü, Ñâÿòêîâó ³ ÷åðåç Ñâ³ðæîâó Ðóñüêó îäíàê äàëüøèé ñë³ä çàãèíóâ ³ äî öå¿ ïîðè ïîêèùî êîíîêðàä³â íå çëîâëåíî. Äíÿ 2 ÷åðâíÿ 1933 ð. çàê³í÷èëàñÿ êîìàñàö³ÿ ´ðóíò³â â òóòåøí³é ãðîìàä³ ÷åðåç öå, ùî ³íæ. Âàí³ö Êîì³ñàð ïîâ³òîâîãî Çåìñüêîãî Óðÿäó â Êðàêîâ³ íà çáîðàõ ó÷àñíèê³â ³ Ðàäà ó÷àñíèê³â ïðîãîëîñèâ, ùî ç äíåì 2 ÷åðâíÿ á. ð. êîæäèé ç ó÷àñíèê³â ñòàíå ïðàâíèì âëàñòèòåëåì íàäàíîãî éîìó íàä³ëó. Ïîêðèâäæåí³ íîâèìè íàä³ëàìè çãëÿäíî ò³, ùî ðåêóðñóâàëè ïðîòè ïåðåïðîâàäæåíîãî ïðîåêòó äî Îêðóæíîãî Óðÿäó Çåìñüêîãî â Êðàêîâ³. Êð³ì ïðèõîäñòâà í³÷îãî íå çèñêàâøè âíåñëè ÷åðåç àäâîêàòà â Äóêë³ äðà Íàëèñíèêà ðåêóðñ ïðîòè ð³øåííÿ Êîì³ñ³¿ Îêðóæí. Çåìñêîãî Óðÿäó â Êðàêîâ³ äî Íàéâèùîãî Òðèáóíàëó
â Âàðøàâ³ à íåäàâíî âñ³ çëîæèëè ïðèïèñàíó òàêñó ùîá ñïðàâó Òðèáóíàë ðîçãëÿíóâ òà íàäàâ îñòàòî÷íå ð³øåííÿ. Òóòåøíÿ êîîïåðàòèâà Çãîäà ö³ëêîâèòî çáàíêðîòóâàëà ÷åðåç ëèõó òà íåâì³ëó ãîñïîäàðêó, òàê ùî íà ë³öèòàö³¿ ñïðîäàâ êîìîðíèê º¿ òîâàð òà ³ ñàì áóäèíîê, êîòðó êóïèëà çà 1300 çë. Àíàñòàç³ÿ Ñàðäèðà.  ò³ì â³äêóïèëà â³ä íå¿ öåé áóäèíîê ãðîìàäà Æèä³âñêå, â ö³ëè ïîñòàâëåííÿ ç òîãî áóäèíêó øêîëè â Æèä³âñüêèì. Çàáðàíî íåçàáàðîì òîé áóäèíîê ³ ïåðåâåçåíî éîãî äî Æèä³âñüêîãî. Ïî ðîç³áðàíí³ ³ ïåðåâåçåíí³ êîîï. áóäèíêó íåìà ÷èòàëüí³ Ïðîñâ³òè íå ìàþòü òàêî¿ çìîãè ÿê ïåðåä òèì äàâàòè òåàòðàëüí³ âèñòàâè, ÷è çàáàâè ç òàíöÿìè áî íåìà âæå òîãî ëüîêàëþ, êîòðèé ÷èòàëüíÿ íà ö³ëü âèùå çãàäàíó âèíàéìàëà. Ñóïðîòè òîãî æèòòÿ ïðîñâ³òíÿíñüêå íà äåÿêèé ÷àñ òåïåð íå ³äå òàêèì òåìïîì ÿê ïåðåä òèì. Âèä³ë ÷èòàëüí³ ìຠíàì³ð àáî êóïèòè ãîòîâèé ä³ì àáî âèñòàâèòè ç íîâîãî ìàòåð³àëó ÷èòàëüíÿíèé ä³ì, ò³ëüêè íà ïåðåøêîä³ äî çðåàë³çóâàííÿ òîãî ñòî¿òü áðàê ïëîù³. ×èñëèòè íà òå, ùî ìîæå ãðîìàäà ïîäàðóº àáî äåñü êóïëÿòü. Íàéêðàùå áóëî á âèêóïèòè òó ïàðöåëþ íà ÿê³é ñòîÿâ äàâí³øå êîîïåðàòèâíèé ä³ì îäíàê öå áóäå äóæå òÿæêîþ ð³÷èþ äëÿ òîãî, ùî ñï³ëüíèêè, ÿê³ ìàþòü öþ ïëîùó æàäàþòü çà öå 100 $. Íåäàâíî â Êîòàí³ ð³âíîæ äåêîòð³ ç ìîëîä³æè ÿê ç êàòîë., òàê ³ ïðàâîñëàâíî¿ õîò³ëè ð³âíîæ â ñåáå â Êîòàí³ çàëîæèòè ÷èòàëüíþ Ïðîñâ³òè ³ âæå ç³áðàëè â³äïîâ³äíó ê³ëüê³ñòü ï³äïèñ³â íà ïîäàííÿ, îäíàê ÷åðåç ïîðàäè òà ñâîãî ðîäà ãðîçüáè ÷èííèêè ÿêèì ÷îãîñü íå íà ðóêó îíè â³äðàäèëè îá³öÿþòü íàâ³òü ñâîþ ïîì³÷ ãðîøåâó, ÿêùî çàëîæàòü ³íøó ÷èòàëüíþ îáùåñòâà Êà÷êîâñüêîãî àáî ïîëüñêî-ðóñêó. Ç îãëÿäó íà òàêó äîáðó ðàäó ìîëîä³æ Êîòàíñüêà ñòðàõà ðàäè â³äñòóïèëà â³ä íàì³ðåíîãî ä³ëà, ùîá çàëîæèòè ÷èòàëüíþ Ïðîñâ³òè, à íå õîòÿ÷è íàâ³òü êîðèñòàòè ç âñÿêî¿ ìàòåð³àëüíî¿ äîïîìîãè çðåçèãíóâàëà ç óñüîãî, òàê ùî òàì íåìà ³ çäàºòüñÿ íå áóäå òàê ñêîðî æîäíî¿ ÷èòàëüí³.
%  øêîëàõ íàðîäí³õ â Êðàìïí³é ³ Êîòàíè ç ïî÷àòêîì øê³ëüíîãî ðîêó 1933/34 âåëèê³ çì³íè. Íà ì³ñöå ó÷èòåëüêè â Êîòàí³ Ñòàí³ñëàâè Âðîíà (Âðîíà÷êà) ï³çí³øå çàìóæíî¿ çà ïøîäîâí³êà ãðàí³÷íåé ñòðàæè Ëåîíà Ìàäàÿ, ÿêà ïîñòàðàëàñÿ ï³òè íà êóðñ âèùèé äî Âàðøàâè ðèñóíê³â ³ ìàëþíê³â ä³ñòàëà ïîñàäó ó÷èòåëüñüêó ïîëüêà ðîäîì ç Çìèãîðîäà Ñòåôàí³ÿ Ìîðàâñêà. Íà ì³ñöå çíîâà Åäâàðäà Ñî÷êà ó÷èò. â Êðàìïí³é ïåðåíåñåíîãî íà ñèëó äðóãîðÿäíó ï³ä ßñëî, çà³ìåíîâàíî òóò ó÷èòåëåì ßíà Êîâàëüñüêîãî ïåðåíåñåíîãî ç Ãðàáó äî Êðàìïíî¿. Çà ñòàðàííÿì òîãî ó÷èòåëÿ, ÿê òàêîæ çàõîäîì Kó³ka m³odzie¿y â ßñë³ ï³ä ïðîâîäîì Âàñèëÿ Õîìÿêà áóâøîãî à´åíòà ïî÷òîâîãî â Êðàìïí³é òà Ñàðäèð³ Ãðèöÿ âèáðàëîñÿ 14 îñ³á ç òóòåøíüî¿ ìîëîä³æè, â ò³ì ëèø äâ³ ä³âêè: Ìàð³ÿ Äåíàñîâè÷ ³ Ðîçàë³ÿ Õîìÿê íà ò. çâ. do³ynki â ßñë³ íà äåíü 3 âåðåñíÿ ö. ð. Òóòåøí³é ó÷èòåëü Êîâàëüñê³ îðãàí³çóâàâ ç ïî÷àòêîì æîâòíÿ ùå wycieczku äî Êðàêîâà â ö³ëè îãëÿíåííÿ ì³ñòà ³ Âàâåëÿ à ïðè ò³é ñïîñ³áíîñòè ùîá òà wycieczka áðàëà ó÷àñòü â òîðæåñòâàõ ÿê³ òàì â³äáóëèñü ç íàãîäè 250 ë³òòÿ ïîá³äè íàä òóðêàìè ï³ä ³äíåì. Áàãàòî îõî÷èõ çãîëîñèëîñÿ (ê³ëüêàíàéöÿòü îñ³á) çà [...] ¿õàòè äî Êðàêîâà, îäíàê æàäíèõ ³íñòðóêö³é Êîâàëüñê³ íå ä³ñòàâ àí³ çíèæêè ñóïðîòè ÷îãî òà wycieczka íå óäàëàñÿ ³ äëÿ òîãî íå ¿õàâ í³õòî. Êîìàíäàíòà ñòîðîæ³ ãðàíè÷íî¿ êîì³ñàðà Ëþäâèêà Âîéðëà ïåðåíåñåíî äî ßñëèñê íà òàêå ñàìå ñòàíîâèñêî, à äî òóò. Êîì³ñàð³àòó ïðèçíà÷åíî òèì÷àñîâî îäíîãî ïøîäîâí³êà. Ñêëåï Õîìÿêà Ìèõàéëà ñëàáî ðîçâèâàºòüñÿ ³ççà áðàêó ãîò³âêè, ÿêèé òåïåð ïðîâàäèòü éîãî ñèí Âàñèëü. Ùîá ë³ïøå òîé ñêëåï ïðîñïåðóâàâ ïîñòàðàâñÿ â³í î ñïðîäàæó ñï³ðòó â ôëÿøêàõ ³ ð³æíîðîäíèõ wódek. ßê çáóâàòè íàðîä ïîòðîõè àëüêîãîëü êóïóº òîé çà÷èíຠïèòè õî÷ òÿæê³ ÷àñè íî º íàãîäà ³ âèãîäà ä³ñòàòè öåé íåêòàð íà ì³ñö³. Ç ïî÷àòêîì æîâòíÿ á. ð. ïðè¿õàâ ç³ Ëüâîâà ç äîðó÷åíí³ òîðãîâåëüíîãî ñóäó â ßñë³ ðåâ³çîð Ðóñüêîãî Ðåâ³ç³éíîãî Ñîþçó Êîãóò â õàðàêòåð³ ë³êâ³äàòîðà òóòåøíüî¿
êîîïåðàòèâè, îäíàê ë³êâ³äàö³¿ íå ïåðåïðîâàäèâ ç öå¿ ïðîñòî¿ ïðè÷èíè, ùî Ïåòðî Ïîïîâ÷àê ñïðàâíèê êîîïåð. íå âèäàâ éîìó, áî òàê ñïîäîáàëîñÿ Ïîïîâ÷àêîâè, êíèæêè äîâæíèê³â, ïå÷àòêè òà ³íøèõ ïîñâ³äîê. ˳êâ³äàòîð îáóðåíèé òàêèì ïîñòóïêîì âïåðòîãî Ïåòðà Ï. â³ä¿õàâ ç í³÷èì ãðîçÿ÷è ùî ñïðàâó òó â³ääàñòü â ðóêè òèõ ÷èííèê³â, ÿê³ çìîæóòü ïðèìóñèòè éîãî äî â³ääà÷³ çãàäàíèõ êíèã òà äîêóìåíò³â, à òîä³ âæå í³÷î íå áóäå ñòîÿòè íà ïåðåøêîä³ äî ñòàòî÷íî¿ ë³êâ³äàö³¿ êîîï.  Êîòàí³ ðîáëÿòü äåêîòð³ ãîñïîäàð³ ñòàðàííÿ î ïåðåïðîâàäæåííÿ çãëÿäíî î ïîñòàíîâó, ùîá ï³ääàòè ´ðóíòà ï³ä êîìàñàö³þ. Òîâ÷êîì äî öüîãî áóëî öå, ùî òàì äåêîòð³ º äóæå íåçã³äëèâ³ ³ äîõîäèòü òàì äî òàêèõ ³íö³äåíò³â, ùî îäèí ñóñ³ä äðóãîãî äëÿ ñåáå íåñèìïàòè÷íîãî ñóñ³äà íå õî÷å ïóñòèòè ç íàâîçîì íàâ³òü â çèì³ ïî çàìåðçë³é çåìë³ ïî ñí³ç³. Áóëî ê³ëüêà òàêèõ âèïàäê³â, ùî âçà³ìíî ïåðåâåðòàëè âîçè ç íàâîçîì, ñâàðèëèñÿ ïðîêëèíàþ÷è à íàâ³òü ëåãêî ìîãëî ä³éòè äî á³éêè.  ö³ëè îìèíåííÿ íà áóäó÷å òàêèõ ïðèêðîñòåé ïîð³øèëî ê³ëüêîõ ïîñòàðàòèñü â Çåìñüê³ì Óðÿä³, ùîá ç âåñíîþ ïî÷àëèñÿ êîìàñàö³éí³ ñïðàâè ïðàö³. Á³ëüø³ñòü ³ òî âåëèêà ç ãðîìàäÿí ñòàëà â îïîçèö³¿, âíîñèëà ñïðîòèâè äî êîìïåòåíòíèõ ÷èííèê³â, îäíàê íåìà æàäíèõ íàä³é íà òå, ùîá ìîãëè ùîñü âä³ÿòè. Ç ì³æ ñõèçìàòèê³â Êîòàíñüêèõ áóëè òàê³, ùî çîáîâÿçàëèñü ó ñâî¿õ áàëà÷êàõ â ðåîìåòð³â ÷è êîìàñ. ³íæåíåð³â òà òàê áè ïîä³ëèëè ´ðóíòà Êîòàíñüê³, ÿêáè î÷åâèäíî ìîãëè, ùî äëÿ ïðèõîäñòâà ïðèçíà÷èëè íàä³ë àæ çà Êîëÿíèíîì â³ä ñòîðîíè çãëÿäíî äîøíèöüêî¿ ãðàíèö³. Íà ì³ñöå ïåðåíåñåíîãî Êîì³ñàðÿ ãðàíè÷íî¿ ñòîðîæ³ Âîéðëà äî ßñíèñê ïðèáóâ ç ïî÷àòêîì ãðóäíÿ äî Êðàìïíî¿ àñï³ðàíò ãðàíè÷íî¿ ñòîðîæ³ Ñòàíèñëàâ Äðà´àí äî ÿêîãî ìîëîä³æ ³ ñòàðø³ ç á³ëüøèì äîâ³ðÿì â³äíîñÿòüñÿ, ÿê äî ïîïåðåäíèêà. Ñüîãîð³÷íèé ïðàçíèê çâ. ïî òóòåøíüîìó Êåðìåø âèïàâ â íåçëó [...] ïîðó òàê, ùî âñ³ îî. ñóñ³äè íà ÷îë³ ç Âïð. î. äåêàíîì ïðè¿õàëè äî Êðàìïíî¿ ç äóõîâíîþ ïîìî-
& ÷èþ. Äîñèòü áàãàòî ïàðîõ³ÿí ïðèñòóïèëî äî ñâ. Òàéí. Çàóâàæàíî, ùî ÿêèéñü çëîä³é ìຠï³äðîáëåí³ êëþ÷³ äî öåðêâè ³ äâà êëþ÷³ äî öåðêîâíî¿ ñêîðáîíè. Áî ïðîïàëà ç öåðêîâíî¿ êàñè â Êðàìïí³é íà ñóìó 187.20 çë. Çëîä³é íå êðàâ âñ³õ ãðîøåé, àëå ëèøàâ äåùî òàê, ùîá íå ñïîñòåð³ãòèñü, ùî â³í òàê ãîñïîäàðèòü. Ñïîñòåðåæåíî òî ç ïî÷àòêîì æîâòíÿ. Çâ³äîìëåíî ïðî öå ïîë³ö³þ ùîá ñë³äèëà çà çëî䳺ì, îäíàê ìèíóëî â³ä öåãî á³ëüøå ÿê òðè ì³ñÿö³, îäíàê í³÷îãî íå âèñë³äæåíî, õòî áè òî ì³ã äîïóñòèòèñÿ òàêîãî â÷èíêó. Ïðè ê³íö³ ãðóäíÿ ñêîíñòàòîâàíî ç ö³ëîþ ïåâíîñò³þ, ùî ãðîø³ ïðîïàäàþòü â ìàëèõ ñóìàõ òàêîæ ç òàöè ³ òî â ÷àñ³ ì³æ Ñë. Áîæîþ à Âå÷³ðíåþ. Ñóïðîòè òîãî ïîñòàâëåíî â Öåðêâ³ íà ñòîðîæ³ äâîõ âòàºìíè÷åíèõ ïàðóá÷àê³â â ö³ëè ïðèëîâëåííÿ çëîä³ÿ, â íåä³ëþ ïåðåä гçäâîì ïî ñê³í÷åí³é Ñë. Áîæ³é äî âå÷³ðí³ îäíàê òîä³ çëîä³é íå ïðèéøîâ ïðàâäîïîä³áíî, ÷åðåç öå, ùî õòîñü ìóñ³â áóòè êîëî Öåðêâè.
1934 ð³ê Íà гçäâî Õðèñòîâå ïî Ñëóæá³ Áîæ³é âèñëàíî íà ñòîðîæó ïðîâ³çîðà Âàñèëÿ Êîáåëÿêà ñèíà Ëóêè, êîòðèé ³ ñàì õîò³â êîíå÷íî ïðèëîâèòè çëîä³ÿ íà ãîðà÷³ì ó÷èíêó. Íåçàáàðîì ï³ä÷àñ âàðòîâàííÿ â öåðêâ³ ïåðåêîíàâñÿ, ùî Ôåäàê ²âàí, äçâîíàð òóòåøíüî¿ öåðêâè, äóæå ï³äîçð³ëî çàõîâóâàâñÿ, áî ê³ëüêà ðàç³â ï³äõîäèâ äî öåðêâè, âåðòàâ íà ïðèõîäñòâî ³ ðîçïèòóâàâ äå º ñâÿùåíèê. Ïðîâ³çîð âàðòóâàâ ï³ä äçâ³íèöåþ, à îï³ñëÿ â³ä÷èíèâ öåðêâó ³ óâ³éøîâ, ùîá òóò ïðèëîâèòè çëîä³ÿ. Äâåð³ â³ä öåðêâè ç ñåðåäèíè íå çàìèêàþòüñÿ íà êëþ÷, äëÿ òîãî áóëè ëèø çà÷èíåí³, îäíàê íå ïðèìêíåí³. Íåâäîâç³ â³í ïî÷óâ, ùî õòîñü ³äå äî Öåðêâè òà âñòðîìèâ ÿêèéñü ï³äðîáëåíèé êëþ÷ àáî âèòðèõ äî çàìêà, à ïîáà÷èâøè, ùî çàìîê íå â³ä÷èíÿºñü ³ äâåð³ ïðàâäîïîä³áíî òðîõè â³äõèëèëèñü ÷èìñêîðøå âèòÿãíóâ ñâ³é êëþ÷ ³ ïî÷àâ óò³êàòè. Ïðîâ³çîð çì³ðêóâàâøè, ùî òî ïåâíî í³õòî ³íøèé ò³ëüêè çëîä³é âèá³ã çà íèì ç öåðêâè ³ òóò äîâ³äàâñÿ â³ä ïåðåõîäÿ÷î¿ Åâêè Êóø-
âàðè, ùî ². Ôåäàê ñêðèâñÿ çà [...] êîëî öåðêâè òà ùå äàâàâ º¿ ðóêîþ çíàê, ùîá éîãî íå çðàäèëà. ³ä ïðîâ³çîðà äîâ³äàëàñü ïîë³ö³ÿ ïðî òîé ïîñòóïîê ². Ô. ³ õî÷à çðîáèëà ó íåãî ðåâ³ç³þ, íå íàéøëà ï³äðîáëåíèõ êëþ÷³â, áî â ì³æ÷àñ³, ÿêáè áóâ ¿õ ìàâ ïðè ñîá³ òî ìàâ ÷àñ ¿õ äåñü çàêèíóòè. Ïî ðåâ³ç³¿ ïðèàðåøòîâàíî ². Ô. òà íà äðóãèé äåíü ïî ïåðåñëóõàííþ íà ïîñòåðóíêó â³äñòàâëåíî äî ñóäó â Çìèãîðîä³. Íà ïî÷àòîê ëþòîãî âèçíà÷åíî ðîçïðàâó, à â ê³ëüêà òèæí³â äðóãó ðîçïðàâó íà ÿê³é çàñòàâ âèðîê ñèëîþ ÿêîãî ². Ôåäàê ç³ñòàâ çàñóäæåíèé íà ½ ðîêó âÿçíèö³ ç çàâ³ùåííÿì çà íàìàãàííÿ êðàäåæè öåðêîâíèõ ãðîøåé, îäíàê íå íà çâîðîò ñêðàäåíèõ ãðîøåé â ñóì³ 187.20 çîë., áî íå çëîâëåíî éîãî íà ãîðà÷³ì â÷èíêó. Êîòàíü÷àíå ðîáëÿòü ñòàðàííÿ, ùîá íå äîïóñòèòè äî êîìàñàö³¿ ´ðóíò³â â Êîòàí³ ³ õî÷à òèõ êîìàñàöèéíèõ îïîíåíò³â º çíà÷íà ñê³ëüê³ñòü òî íåìà æàäíèõ íàä³é íà òî, ùîá Êîìàñàö³ÿ íå â³äáóëàñÿ öåãî ðîêó, ³ççà áðàêó ïðàâíèõ ï³äñòàâ äëÿ òîãî, ùî çãîëîñèñÿ ïðîõàííÿ î êîìàñàö³þ òàêå ÷èñëî êîòàíüñêèõ ãîñïîäàð³â, ÿêèõ ïîâåðõíÿ ´ðóíò³â çãë. ¿õ ñê³ëüê³ñòü âïîâí³ âèñòàð÷àº, ÿêî¿ âèìàãຠçàêîí.  äí³ 21 áåðåçíÿ ä³ñòàâ òóòåøí³é çàâ³äàòåëü ïàðîõ³¿ ÷åðåç äåêàíàëüíèé óðÿä çâ³äîìëåííÿ, ùî éîãî ïðèçíà÷åíî ñàìîñò³éíèì ñîòðóäíèêîì â Êîñòàð³âöÿõ Ñÿí³öüêîãî äåêàíàòó, à íà çàâ³äàòåëÿ òóòåøíüî¿ ïàðîõ³¿ ïðèçíà÷åíî Âñå÷. î. Àíàòîëÿ Êë³øà äîòåïåð³øíîãî çàâ³äàòåëÿ â гïíÿêó. Íà äåíü 3 êâ³òíÿ ïðèçíèà÷èâ ³íæ. Âàí³ö Êîì³ñàð Çåìñüêîãî Óðÿäó ñâ³é ïðè¿çä äî Êîòàí³ â ö³ëè ñêëèêàííÿ çáîð³â òàìîøíèõ ãðîìàäÿí òà âèáðàííÿ ðàäè ó÷àñíèê³â, ùî º ïåðøèì êðîêîì äî ðîçïî÷àòÿ êîìàñàö³éíèõ ïðàöü íà ´ðóíòàõ Êîòàíüñêèõ.  äí³ 4 êâ³òíÿ 1934 â ïðèÿâ³ Âñå÷. î. äåêàíà Ñÿí. Øàëàøà, ÷ëåí³â ïàðîõ³ÿëüíîãî êîì³òåòó òà öåðêîâíèõ ïðîâ³çîð³â ïåðåäàâ óðÿäîâàííÿ òà ïàðîõ³ÿëüí³ àêòè, ìåòðèêè, öåðê. ìàéíî ïàðîõ³ÿëüíå î. Àíàòîëåâ³ Êë³øîâ³ äîòåïåð³øíèé çàâ³äàòåëü.  Êðàìïí³é çà ñòàðàííÿì êîì³ñàðà ñòîðîæ³ ãðàíè÷íî¿ áóäóºñÿ ñòð³ëüíèöÿ. Áî-
' ãàòî ñòàðàíü äî òîãî äîëîæèâ òàêîæ íà÷àëüíèê ãðîìàäè ²â. Ðåøåòàð. Ëþäåé çðàçó ãîíåíî äî ðîáîòè à â³äòàê ïëà÷åíî ¿ì çá³æåì ³ ãð³øìè ³ ïî äîâã³é ïðàö³ ñê³í÷åíî áóäîâó. Äíÿ 20 òðàâíÿ ñ. ð. â³äáóëîñÿ ïîñâÿ÷åííÿ öå¿ ñòð³ëüíèö³. Ç¿õàëîñÿ áîãàòî ãîñòåé ç Çìèãîðîäà ç ßñëà áóâ íàâ³òü çàñòóïíèê ßñåëüñüêîãî ñòàðîñòâà, ³ äîîêîëè÷í³ ó÷èòåë³. Ïî ïîñâÿ÷åííþ áóëè ïî÷åñí³ ñòð³ëè â³äòàê ñòð³ëåöüê³ çàâîäè ùî ïîê³í÷èëèñÿ çàáàâîþ äî ðàíà. Äî ñåëà ïðèõîäèòü âåëèêà ñê³ëüê³ñòü äî 40 ïðèì³ðíèê³â ò. çâ. Êðèíèöüêèé Ëåìêî. Ãàçåòà òà ïåðåïîâíåíà ëàéêàìè íà âñå, ùî óêðà¿íñüêå à ãîëîâíî ïðîòè óêð. äóõîâåíñòâà âèñòóïàº. Ìîëîä³æ òóòåøíÿ ¿¿ íå ÷èòຠâ³äñèëຠàëå öå í³÷îãî íå ïîìàãຠáî ïðèõîäèòü äàëüøå. Ñòàðø³ çíîâà íà öå çàäèâëÿþòüñÿ ïàñèâíî, áî ºùå æèâóòü äóõîì ñòàðîðóññêèì. Äíÿ 11 ÷åðâíÿ íàä³éøëà ïîíàä Êîòàíü âåëèêà áóðÿ ç ãðîìàìè. Ãð³ì óáèâ ²âàíà Ôåøà ãð. êàòîëèêà â éîãî âëàñí³é õàò³. Õàòà çãîð³ëà óðàòóâàëàñÿ ëèøå êîðîâà ³ ê³íü, ùî áóëè òîä³ íà ïàñîâèñüêó. Îñèðîòèâ 4-ðî ìàëîë³òí³õ ä³òåé ³ æ³íêó. Çàõîäîì ÷èòàëüíÿíèê³â â³äáóâàëèñÿ ê³ëüêà ðàç³â íà â³ëüíîìó âîçäóñ³ òàíêîâ³ çàáàâè à äíÿ 24.VI. ö. ð. äàâ àìàòîðñüêèé ãóðòîê ïðè ÷èò. Ïðîñâ³òà ïºñó Òîá³ëåâè÷à ï. ç. Áåçòàëàííà. Îñü ùî ïèøå ïðî Êðàìïíó ÷àñîïèñ Íàø Ëåìêî.  çãàäàí³ì ÷àñîïèñ³ ç äíÿ 15 ëèïíÿ 1934 ð. ÷. 14 º äîïèñü ï³ä çàãîëîâêîì Ïðîáóäæåíà Êðàìïíà íà äîáð³é äîðîç³. Äíÿ 24.VI. ö. ð. àìàòîðñüêèé ãóðòîê ïðè ÷èò. Ïðîñâ³òà â Êðàìïí³é, ïîâ. ßñëî, â³ä³ãðàâ ïºñó Òîá³ëåâè÷à ï. ç. Áåçòàëàííà. Âèñòàâà âèéøëà ãàðíî. Ó÷àñíèê³â âèñòàâè ÷àðóâàëè â ïåðø³é ì³ð³ óêðà¿íñüê³ íàðîäí³ ï³ñí³, â³äñï³âàí³ çãàäàíèì àìàòîðñüêèì ãóðòêîì ç íàãîäè ïðåäñòàâëåííÿ. Öå ïåðøèé ðàç âèñòóïèëà Êðàìïíà íà ñöåí³ â ïðåêðàñíèõ ð³çíîêîë³ðíèõ óêð. íàö³îíàëüíèõ ñòðîÿõ, õî÷ ïðåäñòàâëåííÿ çãàäàíèé ãóðòîê óðÿäæóâàâ äî òåïåð âæå á³ëüøå. Ïðèäèâëÿþ÷èñü çãàäàí³é âèñòàâ³ ëèíóëîñü äóìêîþ äî Ëüâîâà, Êèºâà, Ïîëòàâè ³ ³í-
øèõ óêðà¿íñüêèõ ì³ñöåâîñòåé. ³ä÷óâàëîñü, ùî ëåìê³â ³ óêðà¿íö³â ç³ ñõ³äíî¿ Ãàëè÷èíè âÿæå îäíà ³ òà ñàìà íàö³îíàëüíà íèòêà òà ùî îäí³ ³ äðóã³ öå îäíà â³òêà âåëèêîãî óêðà¿íñüîãî íàðîäó. Íàä ï³äãîòîâàííÿì çãàäàíî¿ âèñòàâè ïîòðóäèëàñü ï. Å. Ñàëóêîâà æåíà áóâøîãî ñâÿùåíèêà â Êðàìïí³é, ÿê òàêîæ ³ òåïåð³øí³é ñâÿùåíèê ç Êðàìïíî¿, çàãàëüíî òàì øàíîâàíèé ³ ëþáëåíèé î. Àíàòîëü Êë³ø. Éîìó ïîìàãàëè: éîãî áðàò Âîëîä. Êë³ø, Äè÷êî ²âàí òà ìíîãî ³íøèõ ³äåéíèõ îäèíèöü ç Êðàìïíî¿. ×åñòü âàì Êðàìïíÿíå! Ïðàöþéòå òàê äàëüøå. Âèïàäຠòóò çãàäàòè, ùî íà 18 ëåìê³âñüêèõ ñåë, â ïîâ. ßñëî ëèø â îäí³é Êðàìïí³é ÷èò. Ïðîñâ³òà º ä³ÿëüíà, áî â äâîõ ³íøèõ ëåìê. ñåëàõ ßñåëüùèíè, äå îñíîâàíî ÷èò. Ïðîñâ³òè, à ñàìå: â Ãðàá³ ³ â Ñâ³ðæîâ³é Ðóñüê³é, âëàäà íå çãîäèëàñÿ íà ä³ÿëüí³ñòü çãàäàíèõ ÷èòàëåíü. Ïðè ê³í÷ó çàçíà÷ó, ùî Êðàìïíÿíå ïîâèíí³ ÷èìñêîðøå ïîñòàðàòèñü ïðî ñâîþ âëàñíó ÷èòàëüíÿíó õàòó, òèì á³ëüøå, ùî ñåðåä òàìîøí³õ îáñòàâèí âèñòàâëåííÿ òàêî¿ õàòè öå çîâñ³ì íå òðóäíà ð³÷ Ëåìêî. Ïðè ê³íöè øê³ëüíîãî ðîêó â³äáóëàñÿ â øêîë³ â Êðàìïí³é ³ Êîòàí³ ïåðåâåäåíà â³çèòàö³ÿ íàóêè ðåë³ã³¿ ÷åðåç Âïð. î. ³çèòàòîðà ²âàíà Êà÷ìàðÿ ³ Âïð. î. äåê. Ñòåôàíà Øàëàøà. Äíÿ 15 ³ 16 ëèïíÿ ïàäàëè äîù³ äóæå ñèëüí³. Ò³ äîù³ ïîïåðåäèëà äâîì³ñÿ÷íà ïîñóõà. Íà ïàñîâèñüêàõ ³ íà ëóêàõ òðàâà íå îêàçóâàëà íàéìåíøîãî æèòòÿ. Âèãëÿäàëî [...] òàê ÿê â îñåí³ ïî ñ³íîêîñàõ ³ ïåðåä çèìîþ. Äîïåðâà ï³çí³éøå çà÷àëè ïåðåõîäèòè äîù³, àëå âæå áóëî çàï³çíî, áî ïð. æèòà áðàêëî íà ïîë³ ³ ñê³í÷èëèñÿ íàãàëüíèìè äîùàìè â äíÿõ 15 ³ 16 ëèïíÿ. Âîäè ïî ïîòîêàõ ç³áðàëè ñèëüíî à âîäà íà Âèñëîö³ âèñòóïèëà ç áåðåã³â ³ âèëÿëàñÿ íà ïîëå òàê, íàïð. êîëî ïðèõîäñòâà áóëà íà ñàì³é äîðîç³. Âîäà íàðîáèëà äîñèòü øêîäè îò ïð. Ìàðèíÿêîâè çàáðàëà éîãî íàä³ë êîòðèé ä³ñòàâ ïðè êîìàñàö³¿ øêîäó îá÷èñëåíî íà 900 çë. Êîëî íîâîâèáóäîâàíî¿ ñòð³ëüíèö³ âîäà ïåðåðâàëà áåð³ã ³ îáëÿëà ºþ äîîêîëà ³ ïîíàä ìåòåð âîäè áóëî â ñåðåäèí³.
Òà, íà æàëü, ëèøèëàñü. Ïîøêîäîâàíèì ï³ä÷àñ ïîâåí³ çàðÿäæåíî çá³ðêè óòâîðåíî Êîì³òåò íåñåííÿ ïîìî÷³ äî êîòðîãî ìóñ³ëè â³éòè â³éò, ñâÿùåíèê, ó÷èòåëü. Áóëà ïåðåâåäåíà çá³ðêà â ãðîìàä³ çáèðàíî çá³æà à çàïîâ³äæåíà çá³ðêà â öåðêâ³ äàëà ïîíàä 7.70 çë., ÿê³ âèñëàíî äî Åï. Êîíñèñòîð³¿. Òðåáà òóò çãàäàòè ùî ð³âíîæ âèéøîâ ïàñòèðñüêèé ëèñò ï³äïèñàíèé Åïèñêîïàòîì ö³ëî¿ Ïîëüù³ îáîõ îáðÿä³â â ñïðàâ³ íåñåííÿ ïîìî÷³ ïîòåðï³âøèì â³ä ïîâåí³. ˳òîì ö. ð. çà÷àëàñÿ êîìàñàö³ÿ ´ðóíò³â â Êîòàí³. Êîìàñàö³ÿ âåäåñÿ ï³ä ïðîâîäîì ³íæ. Âîéòîâè÷à ç Ìóøèíè. Ñõèçìàòèêè çíîâà ï³äíîñÿòü êðèê, ùîáè åðåêö³îíàëüíå ïîëå äàòè çà Êîëÿíèíîì êîëî ãðàíèö³ ñåëà Äîøíèö³, àáî êîëî öåðêâè â Êîòàí³ áî ìîæå êîëèñü äî÷åêàþòüñÿ, ùî Êîòàíü â³äëó÷èòüñÿ â³ä Êðàìïíî¿ ³ ä³ñòàíóòü âëàñíîãî ñâÿùåíèêà. Òóò º õèáà îáìàí, áî æ ñàì³ ïðàâîñëàâí³ ñõèçìàòèêè à äóìàþòü ïðî âëàñíîãî ñâÿùåíèêà, à íå äóìàþòü ïðî íàâåðíåííÿ.  ò³ì º âëàñíèé ëèø ³íòåðåñ òàìîøíüîãî â³éòà, êîòðèé õî÷å, ùîá ä³ñòàâ íàä³ë íà åðåêö³îíàëüí³ì ïîëè à ñâîº âëàñíå êîëî öåðêâè, ùîá ïðèçíà÷åíî åðåêö³¿. [...] ðîçó쳺ñÿ ñõèçìàòèê. Ç ïî÷àòêîì øê³ëüíîãî ðîêó íàñòóïèëà â øêîë³ â Êîòàí³ çì³íà. Âåðíóëàñÿ äàâíÿ ó÷èòåëüêà Ñòàíèñëàâà Ìàäàíîâà à äîòåïåð³øíÿ ó÷èòåëüêà Ñòåôàí³ÿ Ìîðàâñüêà ïåðåéøëà íà òàêå ñàìå ì³ñöå äî Äîøíèö³. Äíÿ 8 âåðåñíÿ â³äáóëàñÿ ñâ. ñïîâ³äü øê³ëüíî¿ ä³òâîðè òàê â Êðàìïí³é ³ â Êîòàí³. ijòè ç Êîòàí³ ïðè¿õàëè ô³ðîþ äî öåðêâè â Êðàìïí³é (ïðàâîñëàâíèé â³ò äàâ ô³ðó) ³ òóò âèñïîâ³äàëèñü. Ëèø îäåí ç ä³òåé ãð. êàò. îáðÿäó Ñòåôàí Íåñòåðàê ÿêîãî áàòüêî ²âàí º ñõèçìàòèêîì, ï³øîâ äî ñïîâ³äè äî ñõèçìàòèöüêîãî áàòþøêè. Íà ñë³äóþ÷èé òèæäåíü äíÿ 14 âåðåñíÿ ï³øîâ çàâ³äàòåëü íà íàóêó ðåë³ã³¿ äî Êîòàí³.  êëàñ³ çàïèòàâñÿ âèùå çãàäàíîãî ó÷åíèêà ÷îìó õîäèâ äî ñïîâ³äè äî áàòþøêè â³äïîâ³â òàê éîìó õîò³ëîñÿ. Ïîäåíåðâîâàíèé çàâ³äàòåëü âäàðèâ éîãî ëåãêî â ëèöå. Ìèíóâ òèæäåíü.  ò³ì ÷àñ³ òîé õëîïåöü, ÿê ïðèçíàâñÿ ì³æ ñâî¿ìè òîâàðèøàìè,
ìàâ äåñü âïàñòè â õàò³ ïðàâîñëàâíîãî äÿêà ç³ ñòðèõó ³ ïîáèâñÿ. Êîðèñòàþ÷è ç òî¿ íàãîäè áàòüêî ñõèçìàòèê çà íàìîâîþ áàòþøêè çàñêàðæèâ çàâ³äàòåëÿ íà ñâ³äîöòâî ë³êàðñüêå. ßê òî çàê³í÷èòüñÿ íåâ³äîìî áî ðîçïðàâè ºùå íå áóëî. Òðåáà òóò çãàäàòè ùî ñêàðãà áóëà çðîáëåíà äîïåðâà àæ äåâÿòîãî äíÿ ïî ò³é ïî䳿 ö. º 24 âåðåñíÿ. Öåé ð³ê, à ãîëîâíî îñ³íü, º ï³ä çíàêîì âèáîð³â äî ãðîìàäöüêèõ ðàä. Ïðîâ³ä íàä âèáîðàìè âçÿëè ó÷èòåëüñòâî, à â Êðàìïí³é ùå äî òîãî ³ ïðèãðàíè÷íà ñòîðîæà. Òóò äîïåðâà âèÿâèëîñÿ ÷èì º ³ õòî º Êîì³ñàð Äðà´àí, êîòðèé äîòåïåð óõîäèâ çà äóæå äîáðîãî ÷îëîâ³êà ³ í³êîìó íå õîò³â øêîäèòè. Ïîêàçàëîñÿ ³íàêøå. Ãîâîðèòü ïðèïîâ³äêà òèõà âîäà áåðåãè ëîìèòü. Ïîëîìèëà âîíà ³ òóò. Ïðèéøëè âèáîðè. Àñï³ðàíò Äðà´àí óêëàäຠïåðøó ë³ñòó âèáèðຠñàìèõ ïîëÿê³â ³ ñîá³ â³ðíèõ õîò³â ç³ ñòàðî¿ ïàðò³¿, ç ìîëîä³æè öåáòî óêð. íå áóëî í³ îäíîãî êàíäèäàòà. ×èòàëüíÿêè äîâ³äàâøèñü ïðî öå ïîñòàâèëè ñâîþ ç³áðàíó ëèñòó à ì³æ ³íøèìè íà ðàäíèõ ïîñòàâèëè êàíäèäàòóðó çàâ³äàòåëÿ ïàðîõ³¿. Âîðîã íå ñïèòü, ìຠäîáð³ óøè à ùå ëóòøèõ äîíîñ÷èê³â. Ñêëèêຠãîëîâó ÷èòàëüí³ Ïðîñâ³òà äî êîìïðîì³ñó ùîá óëîæèòè ñï³ëüíó ë³ñòó. Ïî äîâãèõ òîðãàõ óëîæåíî ñï³ëüíó ë³ñòó îäíèõ âèêèíåíî, ì³æ ³íøèì, ç íàøî¿ ñòîðîíè Âàñèëÿ Êîáåëÿêà öåðê³âíèêà, à ç ¿õ Ñêîòí³öüêîãî òóòåøíüîãî ë³ñíè÷îãî. Çàâ³äàòåëü, õî÷ as Ukrainy, ÿê ãîâîðèñÿ ç³ñòàâ. Çäàâàëîñÿ ùî áóäå ñïîê³é àëå ïî òèø³ áóðÿ. Äîïåðâà òåïåð êîì³ñàð ñòàâ óðÿäóâàòè ñêëèêຠzebranie ³ íà íèõ ³äå íà âñå, ùî óêðà¿íñüêå. Ñâàðèòü çà ï³ñí³ óêð. çà âèøèâêè à âæå íàéá³ëüøå äëÿ íåãî çëî ðîáèòü Ïðîñâ³òà. Ïðè ò³ì âñ³ì ãîâîðèòü ùî âèøëå äî òàáîð³â â³äîêðåìëåííÿ â Áåðåç³ Êàðòóçüê³é. Õëîïö³ ïåðåñòðàøèëèñü, ³ òóò ïîêàçàëàñü ï³äë³ñòü òóòåøíüî¿ ìîëîä³æè. Îäí³ íà äðóãèõ ñêàðæàòü çà ê³ëüêà ïàï³ðîñ³â ³ ïàðó çîëîòèõ. ßê ñêàçàâ ñàì êîì³ñàð ciê¿kie grzechy powie. Õëîïö³ áîÿòüñÿ ãîëîâà ÷èòàëüí³ ²âàí Äè÷êî (êîëèñü òàê
ïðîñëàâëåíèé) ïðàâäîïîä³áíî çà 50 êã öóêðó äëÿ ï÷³ë ðîçâÿçóº ÷èòàëüíþ. Äíÿ 5 ïàäîëèñòà âí³ñ íà ðóêè êîìàíäàíòà ïîë³ö³¿ ðåçè´íàö³þ ö³ëî¿ óïðàâè. Äîáîðîëàñü Óêðà¿íà äî ñàìîãî êðàþ. Áðàê ºäíîñòè, çëîáà, ôàðèñåéñòâî çðîáèëà ñâîº ³ âåëèêà ï³äë³ñòü.  ïàäîëèñò³ ö. ð. â³äáóëèñÿ âèáîðè íà ñîëòèñ³â. Íàïåð³ä ñêëèêà íà ïåðåäâèáîð÷ó íàðàäó. Íàðàäó ñêëèêàâ íà ïðèêàç Ñòàðîñòâà ï. Êîì³ñàð Äðà´àí. Âèãîëîñèâ ãðîìîâèòó ïðîìîâó íàêèíóâñÿ íà âñ³õ ³ âñÿ à ö³ëåþ º¿ áóëî âìîâèòè ó÷àñíèê³â íàðàäè, ùî áàæàííÿì ï. Ñòàðîñòè º ùîáè ñîëòèñîì ç³ñòàâ Âàñèëü Äåìÿíîâè÷ âåëèêèé ï³äõë³áíèê âëàñòü ³ìóùèõ. Íàä³éøîâ ñàì äåíü âèáîð³â. Ç ðàäíèõ ìàëî õòî ïðèéøîâ áî ³ íå ïîòð³áíî áóëî íó ³ ñîëòèñîì ç³ñòàâ Âàñèëü Äåìÿíîâè÷. Ïîä³áíà ³ñòîð³ÿ áóëà â Êîòàí³. Êîãî âëàñòü õîò³ëà òîé ³ ç³ñòàâ ñîëòèñîì ç³ñòàâ âèáðàíèé Òåîäîð Áàðàí äîòåïåð³øíèé â³éò ïðàâîñëàâíèé. Õî÷ áóëè íåâäîâîëåííÿ ïðîòè íåãî, íå ïîìîãëî í³÷î ç³ñòàâ áî òàêå áàæàííÿ áóëî ç ãîðè.  òîìó òåæ ì³ñÿöè âïàëî íà Êðàìïíó íîâå ãîðå à ãîëîâíî íà òó ãîðñòêó ñâ³äîì³øî¿ óêðà¿íñüêî¿ ìîëîä³. Ïðèéøîâ íàêàç ç³ ñòàðîñòâà ùî ÷èòàëüíÿ Ïðîñâ³òà ðîçâÿçàíà. Ïðè÷èíîþ ðîçâÿçàííÿ º âîðîæå â³äíîøåííÿ ÷ëåí³â ÷èòàëüí³ äî ludnoci polskiej i ruskiej pañstwowa [...] dzia³alnoæ ³ âèäóìàíèé í³áè íàïàä íà ïîñòåðóíêîâîãî ï. Êóë³´à. Âðàæ³ííÿ áóëî ïðèêðå à òî òèì á³ëüøå ùî öåé íàêàç ïðèéøîâ â òîé ñàì äåíü êîëè ÷èòàëüíÿíèêè â³äáóâàëè çàãàëüí³ çáîðè Òîâàðèñòâà. Ïðîòè öåãî íàêàçó âíåñåíî â³äêëèê äî Âîºâ³äñòâà â Êðàêîâ³ ÷åðåç Ñòàðîñòâî â ßñë³ ³ ïðîõàííÿ âïðîñò äî ï. Ìàðøàëêà Ï. ϳëñóäñüêîãî äî Âàðøàâè. ×è áóäå âîíî ùî ç òîãî íå çíàòè çäàºñü, ùî ìàëà íàä³ÿ. Ïî âíåñåííþ â³äêëèêó ïðîòè öåãî íàêàçó ïîâñòàëà âåëèêà íàã³íêà ç³ ñòîðîíè Êîì³ñàðà Äðà´àíà ãðîæåííÿ âèâåçåííÿì äî Áåðåçè Êàðòóçüêî¿ ³ ïð. ïð. Äåêîòð³ ï³ääàâàëèñÿ òðàòèëè íàä³þ à íàáðàâøè ñòðàõó ùå á³ëüøå øêîäèëè ñâî¿é íàðîäí³é
ñïðàâ³, ëèø îäèíèö³ ³ äóæå ìàëî òàêèõ º äåðæàëèñÿ äîáðå ³ íå ï³ääàâàëèñÿ. Äåíü ïåðåä ñâ. î. Íèêîëàÿ ïðèéøëà äî ì³ñöåâîãî ñâÿùåíèêà îäíà ä³â÷èíà ç Êîòàí³ îáð. ãð. êàò. Ðîçàë³ÿ Ôóäæàê. Ïðèéøëà ç ïðîñüáîþ â³ä òàìîøíüî¿ ó÷èòåëüêè ï. Øë³øîâí³ î âèïîçè÷åííÿ ñòàðîãî ôåëîíà íà Íèêîëà¿âñüêèé âå÷³ð ³ ãîâîðèëà ïî ïîëüñüêè. Ñâÿùåíèê ç³ñòàâ îáóðåíèé.  ñàì ïðàçíèê î. Íèêîëàÿ ìàâ ïðîïîâ³äü, â ÿê³é çàîõî÷óâàâ äåðæàòèñÿ ñâ â³ðè îáðÿäó ³ ìîâè. Íàòÿêíóâ òåæ ³ íà â÷åðàøí³é ñëó÷àé, îäíàê ³ìåíè ³ íàçâèñüêà íå âèïîìèíàâ. Âèùå çãàäàíà ïî÷óëàñÿ îáðàæåíà ³ ñåé÷àñ ç öåðêâè ïîá³ãëà íà ñêàðãó äî ï. Êîì³ñàðà ïîãðàíè÷íî¿ ñòîðîæ³ à â³äòàê íå çíàòè ÷è çà íàìîâîþ êîãîñü ÷è ñàìà äîáðîâ³ëüíî äî Ñóäó â Çìèãîðîä³ ³ âíåñëà ñêàðãó. Ðîçïðàâà ç³ñòàëà âèçíà÷åíà íà äåíü 18 ñ³÷íÿ 1935 ò. º â ñàìî Íàâå÷åðÿ Áîãîÿâëåííÿ. Òîìó ùî â öåé äåíü ñâÿùåíèê íå ì³ã îïóñòèòè ïàðîõ³¿ ç ïðè÷èíè â³äïðàâè Áîãîñëóæåíü, íàïèñàâ î â³äëîæåííÿ óñ³ ðîçïðàâè íà ³íøèé äåíü. Òàêå âîíî 䳺ñÿ ïîì³æ ðóññêèìè ëåìêàìè.
1935 ð³ê  ÷àñ³ ñâ. Ñëóæáè Áîæî¿ â äåíü Íîâîãî Ðîêó íà ñàìó ïðîïîâ³äü, ìèìî öåãî, ùî òî áóëî ñâÿòî ëèø íàøå ÿâèâñÿ â öåðêâ³ ï. Êîì³ñàð Äðà´àí ³ Êîì. ïîñò. Êîâàë³ê. Ïðèéøëè ìàáóòü íà ïîñëóõàííÿ ïðîïîâ³äè ÿêà áóäå òåìà ³ ÷è íå áóäå òàì ùîñü òàêîãî, ùî áóëîáè ¿ì ïðîòèâíå. Âïðàâä³ òðåáà áóëî äåùî òàêå ñêàçàòè àëå äëÿ ñâÿòîãî ñïîêîþ ïðîïóùåíî òå ì³ñöå ùîá íå ðîáèòè ñîá³ á³ëüøå âîðîã³â. Ç íàäõîäÿ÷èìè ñâÿòàìè Éîðäàíó áóëà ïîãëîñêà, ùî ëàòèííèêè çáèðàþòüñÿ âçÿòè ó÷àñòü â âîäîñâÿò³þ. Ìàëè âçÿòè ó÷àñòü Strzelcy, Ïîë³ö³ÿ ³ Ïîãðàíè÷íà ñòîðîæà.  ñàì äåíü Âîäîñâÿò³ÿ áóëà âåëèêà çàìåò³ëü ³ ÿê ï³çí³éøå äîâ³äàëîñÿ ç öå¿ ïðè÷èíè òà ïàðàäà íå â³äáóëàñÿ. Íà Âîäîñâÿò³þ áóëè ïðèñóòí³ Êîì³ñàð Äðà´àí ³ ê³ëüêîõ ñòðàæàê³â. Äíÿ 25-ãî ñ³÷íÿ ïðèéøëè ç Ïåðåìèøëÿ Ïåðåìèñê³ Åïàðõ³àëüí³ Â³äîìîñòè, äå áóëî ïðîãîëîøåííÿ ùî Ëåìê³âùèíà ç³ñòà-
ëà â³äëó÷åíà â³ä Ïåðåìèñüêî¿ ä³ºöå糿 à àïîñòîëüñüêèì àäì³í³ñòðàòîðîì ç³ñòàâ ³ìåíîâàíèé Âñåñâ. ³ Âïð î. äð. Âàñèëü Ìàñöþõ. Î ò³ì ð³øåííþ ïîâ³äîìëåíî â íàéáëèùó íåä³ëþ â³ðíèì. Ïîì³æ â³ðíèìè âèêëèêàëî öå íå äóæå ðàä³ñíå âðàæ³ííÿ. Êîæäèé ïèòàâñÿ òåïåð ùî òî äàë³ áóäå? Íà òó â³äîì³ñòü ïðî â³ä³ðâàííÿ Ëåìê³âùèíè â Êîòàí³ ³äå ïîãîëîñêà ùî ïîìèìî òîãî ùî ðóññêèé á³ñêóï º ìè ïðàâîñëàâí³ íà óí³¿ íå âåðíåìî. Ïîæèâåì òà ïîáà÷èìî, ùî äàë³ áóäå. Ïî âèÿñíåííþ ñïðàâè ùî äî ðîçâÿçàííÿ ÷èòàëüí³ Ïðîñâ³òà íåíà÷å áè â òîìó ìàâ ïðè÷èíèòèñÿ áóâøèé ãîëîâà ÷èòàëüí³ ²âàí Äè÷êî íà òîìó ì³ñö³ â³äêëèêàíî òîº îá÷åðíåííÿ, ÿê íåïðàâäèâå. Ïðè÷èíîþ ðîçâÿçàííÿ áóëà íàã³íêà ç³ ñòîðîíè âèùèõ âëàñòåé. À òîé íàêëåï òî áóëà ëèø âèäóìêà ï³äëèõ ëþäåé. Äíÿ 14 ëþòîãî ö. ð. â³äáóâàëèñÿ â Êðàìïí³é, âèáîðè äî ãðîìàäñüêî¿ ðàäè ò. çâ. ëàâíèê³â. Âèáîðè áóëè íàïåð³ä äîáðå ï³äãîòîâëåí³ ùîáè âäàëèñÿ íó ³ ÿê áàæàëè òàê ³ çðîáëåíî. Ç Êðàìïíî¿ âèáðàíî äâîõ à ³ìåííî Ëåøêà ×àêëîøà ³ îäíîãî ïîëÿêà ç Êðàìïñüêî¿ Ãóòè Ò³õèë³êà. Íà çàñòóïíèê³â âèáðàíî àæ òðüîõ à òî Äìèòðà Øêâ³ðà, Ñòåô. Áîâàíêà ³ Âîëîä. Ôàéêñà âèáðàí³ òîìó àæ òðîõ áî èíüø³ íå äîïèñàëè áî íå ìîãëè ïðè¿õàòè ç ïðè÷èíè âåëèêèõ ñí³ã³â. [...] áóëî öå ùî ïðè âèáîð³ ðàäíèõ à çãëÿäíî ïðè óëîæåííþ ë³ñòè ð³øàþ÷èé ãîëîñ ìàâ òóòåøí³é Êîìàíäàíò ïîñòåðóíêó êîãî Êè÷ïóê âëàäçà ïðèïîðó÷èëà òîé ³ ç³ñòàâ âòÿãíåíèé íà öþ ëèñòó. Ðîçó쳺ñÿ, ùî ïðè âèáîðàõ áóëà ëèø îäíà ë³ñòà ò. çâ. ïðîóðÿäîâà áî í³õòî íå ìàâ ïðàâà âèñòóïèòè ïðîòè âëàñòü ³ìóùèõ. ʳëüêà äí³â ï³çí³éøå äîòåïåð³øí³é íà÷àëüíèê ãðîìàäè ï. ²âàí Ðåøåòàð ç³ñòàâ çàâ³øåíèé â óðÿäîâàííþ, í³áè çà ñïðîíåâ³ðåííÿ àëå ïðàâäîïîä³áíî òîìó ùî õîò³â êîìàíäóâàòè ÿê â³éò ïðè çá³ðí³é ãðîìàä³ à ö³ëå íåùàñòÿ â òîìó, ùî â³í óêðà¿íåöü. Íå ìîãëè í³÷î ïîìî÷è éîãî ñòàðàííÿ ïðè áóäîâ³ Strzelnicy àí³ ð³çí³ ïðîãóëüêè äî Âàðøàâè íà wêto £emków ³ ò. ä. òðå-
áà áóëî çðå÷èñÿ óðÿäîâàííÿ òàê â³äïëàòèëàñÿ çà éîãî ëîÿëüíó ïðàöþ. Ñïîâíèëàñÿ ïðèïîâ³äêà íå òàê ò³¿ âîðîãè ÿê ò³ äîáð³ ëþäè. Óðÿäîâàííÿ ïåðåáðàâ çàñòóïíèê íà÷àëüíèêà ãðîìàäè ì³ñöåâèé äÿê Âàñèëü Êîáåëÿê. Òóòåøí³é àñï³ðàíò ïîãðàíè÷íî¿ ñòîðîæ³ íàì³ðÿº áóäîâàòè ïîá³÷ ñòð³ëüíèö³ ò. çâ. áàðàêè äå ì³ñòèëîáèñÿ ê³ëüêà ìåøêàíü, âèñòàâîâà ñàëÿ íó ³ wietlica ùîáè íàø³ Êðàìïíÿíè ìàëè äå ñõîäèòèñÿ ó â³ëüíèõ õâèëÿõ.  ò³é ö³ëè ñêëèêຠãðîìàäó ³ ïðîñèòü î ïîì³÷ íó ðîçó쳺ñÿ ëþäè ïðèîá³öÿëè.  òîìó ðîö³ áóëà äîñèòü êîðîòêà çèìà çà÷àëîñÿ ïåðåä íàøèìè гçäâÿíèìè ñâÿòàìè ³ ïðè ê³íöè ëþòîãî çà÷àâ âæå ñí³ã çíèêàòè. Ñí³ãó çà öå áóëî äîñèòü áàãàòî. Ç ïðè÷èíè íàãëî¿ çì³íè ïîøèðèëàñÿ ì³æ íàñåëåííÿì ò. çâ. ´ðèïà. Ïî õàòàõ ìàéæå ö³ë³ ðîäèíè ëåæàëè õîð³ ïåðåá³ã áóâ ëàã³äíèé. Ùî äî øêîëè äàºñÿ â³ä÷óâàòè ñèëüíó ïîëüîí³çàö³þ. ̳ñöåâèé ñâÿùåíèê ïîçè÷àâ êíèæêè äî ÷èòàííÿ ì³æ ä³òâîðó. Êíèæî÷êè ðåë³ã³éíîãî çì³ñòó áîðîíü Áîæå óêðà¿íñüê³ áî âñå ùî óêðà¿íñüêå òî ñòðàøíå òà õèáà â òîìó îäíà á³äà áóëà ùî íå áóëè ïèñàí³ ïî ëåìê³âñüêè òîìó ì³ñöåâèé ó÷èòåëü ï. ßí Êîâàëüñê³ çàáîðîíèâ øê³ëüí³é ä³òâîð³ ïîçè÷àòè â³ä ñâÿùåíèêà êíèæî÷êè ³ âèãîâîðþâàâ ïåðåä ä³òüìè, ùî êîæäó êíèæêó ÿêó ïðèíåñóòü â³ä º´îìîñöÿ â³í spalê. À çà òå ðîçäຠä³òÿì ñàì³ ïîëüñüê³ êíèæêè. Íàñë³äêè öüîãî òàê³ ùî ä³òè ãð. êàò. îáðÿäó óêðà¿íñüêî¿ à çãëÿäíî ï³ñëÿ òóòåøíî¿ ìîäè ëåìê³âñüêî¿ íàðîäíîñòè â³äçèâàþòüñÿ äî ñâÿùåíèêà ³ òî íå â øêîë³ ëèø ïîçà øêîëîþ ïî ïîëüñüêè. Ïî Âåëèêîäí³õ ñâÿòàõ ö. ð. âè¿õàëî ³ âñòóïèëî ç Êðàìïíî¿ äâ³ ä³â÷èíè à öå Åâà Êóøâàðà ³ Òåðåñêà Äè÷êî äî çãðîìàäæåííÿ Ñåñòåð ̳ñ³îíàðîê ijòè Ìà𳿠â Çàð³÷ó ïîâ. ϳíñüê. ϳä÷àñ öåãîð³÷íèõ ôåð³é áóâ ñòâîðåíèé â Êðàìïí³é íà ñòð³ëüíèö³ Obóz Stra¿y Przedniej odz. Kraków. Ïðè¿õàëî 220 ìîëîä³ ä³òåé ç Ïîëüù³ ³ çà ãðàíèö³.
! Áóëî òîðæåñòâåííå â³äêðèòòÿ ïîïåðåäæåíå Áîãîñëóæåííÿì â ì³ñöåâ³é öåðêâ³ ÿêå â³äïðàâèâ â îáðÿä³ ëàòèíñüê³ì. Âñå÷. î. ïðîô. Äóòêåâè÷ ç ßñëà ïåðåáóâàþ÷èé òóò íà ë³òíèñêó. Íà öå òîðæåñòâî ïðèáóëî äîñèòü ãîñòåé ³ç Çìèãîðîäà, ßñëà ç ï. Ñòàðîñòîþ Ìàðàøàí³ì íà ÷îë³. Òàáîð áóâ â Êðàìïí³é ÷åðåç îäèí ì³ñÿöü.  ÷àñ³ òàáîðþâàííÿ çàïðîøóâàíî íàøèõ ëþäåé íà òàê çâ. î´í³ñêà îäíàê êð³ì ê³ëüêîõ ìàëî õòî õîäèâ. ˳òî ö. ð. áóëî äîñèòü çèìíå à çà òå ÷àñò³ áóëè áóð³ ç ãðîìàìè. Îäíîãî ðàçó ç³ðâàëàñÿ ñèëüíà áóðÿ ç ãðîìàìè ³ ãð³ì óäàðèâ â õàòó Ëåøêà ×àêëîøà äå ÷îòèðè îñîáè ïîðàçèâ îäíàê íà ùàñòÿ áóâ â òàáîð³ ë³êàð ³ çàâäÿêè éîìó âèðÿòîâàíî íåùàñíèõ â³ä êàë³öòâà àáî íàâ³òü ³ ñìåðòè. Ïåðåäîâñ³ì ñèíà Ëåøêà Âàñèëÿ êîòðîãî ãð³ì äóæå ïîðàçèâ.  öåìó ðîö³ áóëè òåæ ãðàäîâ³ òó÷³ íàñë³äêîì îäíî¿ ï³â Êîòàí³ ïîòåðï³ëî ñèëüíó øêîäó. Æèòà, â³âñà ³ áàíäóðè áóëè çíèùåí³ ìàéæå çîâñ³ì. Ïðè äî÷åðí³é öåðêâ³ â Êîòàí³ ñê³í÷èëàñÿ êîìàñàö³ÿ. Ïîìèìî âåëèêèõ ñòàðàíü ³ ïðîñüá ïðèõîäñòâî ç³ñòàëî äóæå ïîêðèâäæåíå. Ïðèä³ëåíî ´ðóíò â³ä äîùèöüêî¿ ãðàíèö³ â³ääàëåíå â³ä Êðàìïíî¿ ïîíàä 6 êì à â³ä Êîòàíñüêî¿ öåðêâè 1 ½ êì. Ïðî òàêèé ïðèä³ë ïîëÿ ïîñòàðàëèñÿ ì³ñöåâ³ ñõèçìàòèêè âïðîâàäèâøè Àïîñòîëüñüêîãî Àäì³í³ñòðàòîðà Ëåìê³âùèíè â áëóä. À áóëî âîíî òàê: Ïèøó÷èé ò³ ðÿäêè ïðîòåñòóþ÷è òóò íà ì³ñöè äî Komisji [...] áåç óñï³õó ïðîòè òàêîãî ïðèä³ëåííÿ åðåêö³îíàëüíèõ ´ðóíò³â â³äí³ññÿ ïèñüìåííî äî Àïîñòîëüñüêî¿ Àäì³í³ñòðàö³¿ â Ðèìàíîâ³-Çäðîþ. Òàì ïîðîáëåíî â³äïîâ³äí³ çàõîäè ³ ïðèéøëî ïîâ³äîìëåííÿ, ùî Êîòàíü÷àíè çàì³ðÿþòü âåðíóòè ç³ ñõèçìè íà óí³þ ³ ùî áóäóòü ñòàðàòèñÿ î íàä³ëåííÿ ¿õ ñàìîñò³éíîþ ïàðîõ³ºþ òîìó òàêèé ´ðóíò ³ â òàêîìó ïîëîæåííþ ïðèä³ëåíî åðåêö³îíàëüíèé ´ðóíò. Î÷åâèäíî, áóâ òî ï³äñòóï à ðàäøå êîðèñòü ê³ëüêîõ ñõèçìàòèê³â à íàâ³òü ³ îäíîãî óí³àòà, ùîáè òàê ñòàëîñü. Ñàì³ ïðàâîñëàâí³ ñåáòî ñõèçìàòèêè ñì³ÿëèñÿ ç öåãî ùî â òàêèé áëóä âïðîâàäèëè íàø³ äóõîâí³ âëàñòè.
Âçàãàë³ êîìàñàö³ÿ â Êîòàí³ ï³øëà ëèõî ÷îãî ñâ³äêîì º á³ëüø³ñòü íåçàäîâîëåíèõ. Ïðîòåñòóþòü àëå ÷è ç öåãî ùî áóäå ãîä³ íèí³ ñêàçàòè áà÷èòèìåìî ï³çí³éøå îäíèì ñëîâîì ñêàçàâøè êîìàñàö³ÿ íå âåäå äî äîáðîãî àëå äî á³ëüøî¿ íåçãîäè çàçäðîñòè òà ãí³âó. ×îãî äîêàçîì º íèí³øíà Êîòàíü äå îäí³ äðóãèõ çíåâàæàþòü êàìåí³ ãðàíè÷í³ âèêèäàþòü òà ï³äïàëþþòü øîïè ÿê ï³äïàëåíî øîïó ñîëòèñà Òåîäîðà Áàõòÿíà.  ñåðïí³ ö. ð. ñòàëàñÿ ñóìíà ïîä³ÿ â Êîòàí³ êîòðà äóæå ïîä³ëàëà íà Êîòàíü÷àí. À ³ìåííî ïîìåðëà ìîëîäà æ³íêà Àííà Ïóõèð æ³íêà ²âàíà ïðè ïîðîä³ íàãëî. Ïî äâîõ äíÿõ â³äáóëàñÿ ñåêö³ÿ òë³ííèõ îñòàíê³â ³ äîêàçàíî ùî ïðè÷èíîþ òà íåñïîä³âàíî¿ ñìåðòè áóëà áàáà, íå ïîêëèêàíà äî òîãî. Òà ñàìà áàáà âæå ìàëà òàê³ ñïðàâêè ä³ñòàëà âæå â³ñ³ì ì³ñÿö³â âÿçíèö³ â çàâ³øåíþ ³ òàê íå ïîìîãëî º¿ í³÷îãî ³ òà ñïðàâà òåæ îïèíèëàñÿ â ñóä³ çà ùî ïåâíî áóäå ìóñ³ëà â³äñèä³òè â ²âàíîâ³é õàò³. ³ä÷óâñÿ áðàê ³ñïèòîâàíî¿ àêóøåðêè.  Êðàìïí³é ö. ð. áóäóºòüñÿ âåëèê³ áàðàêè äîõîäîì ì³ñöåâîãî Êîì³ñàð³àòó Ãðàíè÷íî¿ ñòîðîæ³ ï. Ñò. Äðà´àíà. Äåðåâî íà áóäîâó á³ëüøó ÷àñòèíó æåðòâóâàëè ì³ñöåâ³ äîîêîëè÷í³ ñåëÿíè. гâíîæ â òîìó ðîö³ áóäóºñÿ òóò øêîëà òðîêëàñîâà áóäîâó ïðîâàäèòü áóâøèé íà÷àëüíèê ãðîìàäè ². Ðåøåòàð. Ç Êðàìïíî¿ äî Êîòàí³ áóäóºñÿ ãîñòèíåöü ò. çâ. øîñå. Ðîáîòó ðîáëÿòü çà øàðâàðîê ³ ïî ÷àñòè çà ãðîø³.  öåìó ðîö³ îáãîðîäæåíî öìèíòàð. Öìèíòàð ºùå ïîñâÿ÷åíî à ñòàðàþòüñÿ öå çðîáèòè íà öåãîð³÷íèé êåðìàø. Ñïðàâà çà ïîáèòòÿ õëîïöÿ â Êîòàí³ çà öå ùî õîäèâ äî ïðàâîñëàâíîãî áàòþøêè äî ñïîâ³äè ñê³í÷èëàñÿ òèì ùî ïèøó÷èé îò öþ ë³òîïèñü ç³ñòàâ çàñóäæåíèé íà 20 çë. ãðèâíè ³ êîøòà. ³äòàê ñïðàâà îïèíèëàñÿ â ßñë³ â Îêðóæíîìó Ñóä³, äå ïîêðèâäæåíèé öîôíóâ ñâîþ ñêàðãó, àëå îáâèíåíèé ìóñ³â êîøòà 120 çëò. çàïëàòèòè. Òà ñõèçìàòèê äàëüøå íà ñâî¿ì ñòàâëÿº, áî ñâîéîãî ñèíà äî ñïîâ³äè íå ïîñèëàº.
" Òàêå òî âèõîâóâàííÿ ä³òåé ñåðåä ñõèçìàòèöüêèõ áàòüê³â. Äíÿ 26-ãî æîâòíÿ ö. ð. ì³ñöåâèé êåðîâíèê Êîì³ñàð³àòó Ãðàíè÷íî¿ ñòîðîæ³ îæåíèâñÿ ç ó÷èòåëüêîþ ç Êîòàí³ ï. Ñòåôàí³ºþ Ìîðàâñüêîþ. ³í÷àííÿ â³äáóëîñÿ â Çìèãîðîä³. Ç ì³ñöåâî¿ ³íòåë³´åíö³¿ ÿê ð³âíîæ ³ç ñåëÿí í³õòî íå áóâ, áî ³ íå ïðîøåíî. Øêîäà, ùî òàê çàíîñèëîñÿ íà ãó÷íå, áî â òîìó áóâ ³íòåðåñ áóäîâè áàðàê³â. Çàì³òíèì º, ùî íàâ³òü ì³ñöåâèé ó÷èòåëü ï. ². Êîâàëüñüêèé ð³âíîæ íå áóâ. Ïðè÷èíà â ò³ì ùî ï. Êîì³ñàð ñò. Äðà´àí õîò³â íàä óñ³ìà âåðõîâîäèòè äî âñ³õ ñïðàâ ì³øàâñÿ. Íå ò³ëüêî, ùî ïèëüíóâàâ ãðàíèö³ àëå ó âñüîìó ìà÷àâ ñâî¿ ïàëüö³. Íàâ³òü ³ äî öåãî õîò³â í³áè âì³øàòèñÿ ùî ìàâ íàâåðòàòè ñõèçìàòèê³â â Êîòàí³ ÿê òî îá³öÿâ áóâ íà öåãîð³÷í³ì êåðìåøè â Ïîëÿíàõ àëå óñï³õ³â öå¿ ïðàö³ íåñë³äíî. Áóäîâà íîâî¿ øêîëè ç ïðè÷èíè ñëîòè ïîñòóïຠïîâîë³. ª ïîãîëîñêè ùî â³ä ï³âðî÷à áóäå â Êðàìïí³é âæå äâîêëàñ³âêà.  Ãóò³ Êðàìïñüê³é øêîëà T. S. L. ìຠáóòè çíåñåíà ç ïðè÷èíè áðàêó ãðîøà à ä³òè ì³ñöåâ³ ðîçó쳺ñÿ âñ³ ëàòèíñüêîãî îáðÿäó ìàþòü ïåðåéòè äî Êðàìïñüêî¿ øêîëè. Òîìó ùî çíàê T. S. L. ìîæå íå áóäå äîáðå çíàíèé òîìó ïîÿñíþþ ùî ö. çíà÷èòü Towarzystwo Szko³y Ludowej. Ïðåäëîæåíî äî ïåðåãëÿíåííÿ Êðàìïíà 14.ÕI.1935. î. Ñò. Øàëàø äåêàí. Äíÿ 14 ïàäîëèñòà ö. ð. â äåíü õðàìîâîãî ïðàçíèêà ñâ. Áåçð. Êîñìè ³ Äàìÿíà â³äáóâñÿ òóò îñ³ííèé ç¿çä äóõîâåíñòâà äóêëÿíñüêîãî äåêàíàòó.  öåé äåíü çàãîñòèâ äî Êðàìïíî¿ ¯õ Åêñö. Àïîñòîëüñüêèé Àäì³í³ñòðàòîð Ëåìê³âùèíè Äð. Âàñèëü Ìàñöþõ. Ïåðåä âñòóïëåííÿì äî öåðêâè âèòàâ Àï. Àäì³í³ñòðàòîðà íà ´àíêó ïðèõîäñòâà ñîëòèñ ãðîìàäè Âàñèëü Äåìÿíîâè÷. Ïî ïðîìîâ³ ñîëòèñà âèòàëà â ³ìåíè øê³ëüíî¿ ä³òâîðè Àííà Êîãóò ³ âðó÷èëà Àäì³í³ñòðàòîðîâè êèòèöþ êâ³ò³â. ³äòàê Àäì³í³ñòðàòîð â ñóïðîâîä³ ïðîöåñ³¿ ï³øîâ ÷åðåç áðàìó óñòðîºíó â ñèíüî-æîâò³ êðàñêè äî
öåðêâè. Òóò Àï. Àäì³í³ñòðàòîð â³äñëóæèâ ñâ. Ñëóæáó Áîæó â àñèñò³ Âïð. î. äåê. Øàëàøà ïàðîõ. â Ìèñöîâ³é ³ Âñå÷. î. Ñòóïàêà çàâ³ä. ïàðîõ³¿ â Çèíäðàíîâ³é ³ âèãîëîñèâ ïðîïîâ³äü. Ïî ïðèíÿòòþ â³äáóâñÿ ñîáîð÷èê à îï³ñëÿ Àï. Àäì³í³ñòðàòîð âè¿õàâ àâòîì äî Ðèìàíîâà-Çäðîþ. ϳä÷àñ îäíî¿ ëåêö³¿ íàóêè ðåë³ã³¿ â Êðàìïñüê³é øêîë³ ïðèéøëè äî ñâîéîãî ñâÿùåíèêà ò³ íàéìåíø³ øêîëÿðèêè ç ïåðøî¿ êëÿñè ç çàïèòîì ª´îìîñöü ÷ìó ÿê Âè º â øêîë³ òî ìè ãâîðèìî ïàöåð³ ïî ðóñêè à ÿê ó÷èòåëü º òî ïî ï³ëüñüêè. Òèì ä³òÿì íå çíàâ ÿ, ùî â³äïîâ³ñòè. Âèäíî, ùî âîíè êðàùå çðîçóì³ëè ò³ îáñòàâèíè ÿê ò³ êîòð³ çàâåëè ÿêóñü ëåìêîâñüêó ìîâó òà é ïîñòàðàëèñÿ î öå, ùîáè ì³ñòî ñâî¿õ ó÷èòåë³â áóëè ÷óæ³ ³ ùîáè â ÷èñòî óêðà¿íñüêèõ ñåëàõ çàïðîâàäæóâàòè íàóêó â øêîëàõ ç âèêëàäîâîþ ìîâîþ íàâ÷àííÿ ëåìêîâñêî-ïîëüñüêîþ. Òðåáà òóò çàì³òèòè, ùî â ïåðø³é ³ äðóã³é êëàñ³ íà 40 ä³òåé º âñåãî 4 ïîëÿê³â, à çãëÿäíî ä³òåé ëàòèíñüêîãî îáðÿäó. Íó, ÿê áà÷èìî äëÿ òàêî¿ ãîðñòêè ìóñÿòü íàø³ ä³òè ìîëèòèñÿ ïî ï³ëüñüêè.  öåìó ðîö³ âñòóïèëà äî ìîíàñòèðÿ âæå òðåòÿ çðÿäó ä³â÷èíà Àííà ×àêëîø. Çèìà öåãîð³÷íà áóëà äóæå ëåãêà ñí³ã çàëåäâè áóâ ÷åðåç 2 òèæäí³ òàê ùî âæå ê³íöÿ ëþòîãî íàñòàëà âåñíà ïîÿâèëèñÿ øïàêè à âãîð³ ÷óòè áóëî ñï³â æàéâîðîíêà. Öåãî ðîêó ïåðåíåñåíî âæå íàóêó äî íîâî¿ øêîëè à ñòàðà øêîëà ÿê ãðîìàäñüêèé ä³ì ç³ñòàëà ïðèçíà÷åíà äëÿ ´ì³ííîãî óðÿäó.  ïî÷àòêàõ ì³ñÿöÿ áåðåçíÿ íà ãðîìàäñüê³é ðàä³ âèñòóïèâ îäåí ³ç ðàäíèõ, à ³ìåííî Ñàðäèðà ²âàí ïðîòè õîäæåííÿ ñâÿùåíèêà ç éîðäàíñüêîþ âîäîþ, ïðîòè ïðèíîøåííÿ õë³áà â çàäóøí³ äí³ äî öåðêâè. гâíîæ âèñòóïèâ ïðîòè ïëàòí³ äëÿ äÿêà à íàñë³äîê áóâ òàêèé, ùî êîëè äðóãîãî äíÿ çáèðàíî ãðîø³ äëÿ äÿêà ëþäè â³äìîâèëè. Òðåáà òóò çàçíà÷èòè, ùî òîé êîòðèé âèñòóïèâ ïðîòè ñåãî ñàì í³êîëè õë³áà äî öåðêâè íå íîñèâ ³ äÿêîâè í³êîëè íå ïëàòèâ.  ì³ñÿöþ ëþò³ì ñ. ð. äîòåïåð³øí³é óïðàâèòåëü ì³ñöåâî¿ ïî÷òîâî¿ à´åíö³¿ ßí
# Ïåòðèöüêèé ç³ñòàâ ïåðåíåñåíèé à íà éîãî ì³ñöå ïðèéøîâ íîâèé Þçåô Ô³ë³ïåê. Äíÿ 12 áåðåçíÿ 1936 ïîìåð â Ðèìàíîâ³-Çäðîþ Àïîñòîëüñüêèé Àäì³í³ñòðàòîð Ëåìê³âùèíè î. äð. Âàñèëü Ìàñöþõ. ³ñòêà ïðî ñìåðòü áë. ï. î. äðà Â. Ìàñöþõà íàä³éøëà äî Êðàìïíî¿ ÷åðåç ðàä³î ³ ö. ñàìîãî äíÿ 12.III. ïîäàíî â Íîâîìó ÷àñ³ íà çàðÿäæåííÿ ßñåëüñüêîãî ñòàðîñòè âè¿õàëè ç Êðàìïíî¿ äíÿ 15 áåðåçíÿ ÿê â äåíü ïîõîðîíó äåëå´àö³ÿ.  ñêëàä êîòðî¿ â³éøëè Âàñèëü Äåìÿíîâè÷ ñîëòèñ ãðîìàäè, Âàñèëü Êîáåëÿê ì³ñöåâèé äÿê ³ Àëåêñ³é ×àêëîø ðàäíèé ´ì³íè. ßê äåëå´àò äåêàíàòó ïî¿õàâ íà ïîõîðîí î. Àíàòîëü Êë³ø, ì³ñöåâèé çàâ³äàòåëü. Ïîõîðîí çà÷àâñÿ î ãîä 2-³é ï. ïîëóäí³. Áóëè ïðèñóòí³ ¯õ Ïðåîñâÿùåíñòâî Êèð Éîñàôàò Êîöèëîâñüêèé. Åïï. Îðäèíàð³é Ïåðåìèñüêèé ïðîâàäèâ ïîõîðîí. Áóëè ð³âíîæ ïðèñóòí³ ³ áðàëè ó÷àñòü â ïîõîðîíàõ äâà ëàòèíñüê³ Åïèñêîïè, à ñàìå Ïðåîñâÿù. Áàðäà ç Ïåðåìèøëÿ ³ Ïðåîñâÿù. ˳ñîâñüêèé ç Òàðíîâà. Ñâÿùåíèê³â áóëî îêîëî 30 ³ ê³ëüêîõ îáðÿäó ëàòèíñüêîãî. Áóëè ïðåäñòàâëåí³ àäì³í³ñòðàö³éí³ âëàñòè à ñàìå ñòàðîñòà Ñÿí³öüêèé, Êðîñíÿíñüêèé ³ ßñåëüñüêèé. Ïðåäñòàâíèêè ïîë³ö³¿, ïîãðàíè÷íî¿ ñòîðîæ³ ³ ïð. Áóëè òåæ ëåìê³âñüê³ áîãîñëîâè ç Êðàêîâà ç³ ñâî¿ì î. ðåêòîðîì. Ïî â³äïðàâëåííþ ïàíàõèäè ÷åðåç Ïðåîñâ. Êèð Éîñàôàòà âèíåñåíî äîìîâèíó ç ïàëàòè íà ïîäâ³ðÿ ³ òóò ïðîùàâ ïîê³éíîãî Àäì³í³ñòðàòîðà Âïð. î. Êàí. ßäëîâñüêèé, à â³ä ñâ³òñüêèõ ïðîìîâèâ ï. Õèëÿê ãîëîâà Ðóñêî¿ Ñåëÿíñêî¿ Îðãàí³çàö³¿ ó Ëüâîâ³. ³äòàê ïîõîðîí ðóøèâ ç ì³ñöÿ äî íàéáëèæøî¿ öåðêâè â Äîøí³. Äîìîâèíó ñïî÷àòêó íåñëè ñâÿùåíèêè à â³äòàê ïîæàðíà ñòîðîæà. Ïî äîðîç³ ñï³âàëè õîðè ðîçó쳺ñÿ ðóññê³ à ñàìå ç³ Ñÿíîêà ³ ç Âîðîáëÿíêà. Íàðîäà îêîëî ê³ëüêà ñîòîê. Ïî ïðèáóòòþ äî Äîøíà, âíåñåíî äîìîâèíó ç òë³ííèìè îñòàíêàìè áë. ï. î. Àäì³í³ñòðàòîðà äî Öåðêâè. Ïî â³äñëóæåííþ ïîõîðîííîãî Áîãîñëóæåííÿ ÷åðåç Âëàäèê
îáð. ëàòèíñüêîãî, Ïðåîñâÿù. Êèð Éîñàôàò â³äñëóæèâ ïàíàõèäó ³ ïîëÿâ ò³ëî áëàã. îëèâîþ ïîòîìó äîìîâèíó çàìêíåíî à ì³ñöåâèé ïàðîõ î. Âîëîäèìèð Âàõíÿíèí âèãîëîñèâ ïðîïîâ³äü, â êîòð³é íàçâàâ ïîê. î. Àäì³í³ñòðàòîðà ìó÷åíèêîì íà ñòàíîâèù³ Àäì³í³ñòðàòîðà äëÿ ëåìê³â. Ïî ïðîïîâ³äè, Âëàäèêè âèéøëè âðàç ç³ äóõîâåíñòâîì ç Öåðêâè ³ â³ä Öåðêâè âè¿õàëè ç Äîøíà äî ñâî¿õ ñòîð³í.  öåðêâ³ äîìîâèíó ç òë³ííèìè îñòàíêàìè çàïå÷àòàíî ÷åðåç ë³êàðÿ-ô³çèêà ³ íî÷åþ â³éñüêîâèì òîâàðîâèì àâòîì â³äâåçåíî äî Íîâî¿ Âåñè ì³ñöÿ óðîäæåííÿ ïîê. î äðà. Âàñèëÿ Ìàñöþõà, äå äíÿ 15 áåðåçíÿ â³äáóâñÿ ïîõîðîí.  Ðèìàíîâ³-Çäðîþ â ïàëàò³ Ïîòîöüêîãî áóëî ñêðîìíå ïðèéíÿòòÿ äëÿ Âñå÷. äóõîâåíñòâà ³ ïðèáóâøèõ ãîñòåé à äëÿ äåëå´àö³é ëåìê³â ³ ô³ðìàí³â ïîäàíî âå÷åðó â îäíîìó ïàíñ³îíàò³. Òèì÷àñîâó óïðàâó Àïîñòîëüñüêî¿ Àäì³í³ñòðàö³¿ ïîâ³ðåíî ÷åðåç Íóíö³ÿ ç Âàðøàâè î. Êàíöëåðîâ³ ²âàíîâ³ Ïîëàïñüêîìó ïàðîõîâ³ ç Âîðîáëÿíêè. Ïî ñìåðòè Àïîñòîëüñüêîãî Àäì³í³ñòðàòîðà ëèøàºòüñÿ ïèòàííÿ, ùî äàë³ áóäå, ÷è áóäå ã³ðøå, ÷è êðàùå õòî áóäå íàñë³äíèêîì ÷è âçàãàë³ Àäì³í³ñòðàö³ÿ áóäå ÷è áóäå çâè÷åíà. Òî âñå ïîêàæå íàéáëèæùà áóäó÷èíà. Ùî äî ïàðîõ³ÿí Êðàìïíî¿ â³ñòêó ïðî ñìåðòü Àäì³í³ñòðàòîðà òî òðåáà çàçíà÷èòè, ùî íå äóæå òî ïîä³ëàëî íà íèõ ïðèíÿëè ö³ëêîì îáîÿòíî. Êîëè îäíîãî à ³ìåííî Ïåòðà Ïîïîâ÷àêà çàòÿòîãî ðóññêîãî ïàòð³îòà çàïèòàíî ÷îìó íå ïî¿õàâ íà ïîõîðîí, áî ìຠäóæå äîáð³ êîí³ â³äïîâ³â à ùî æ, ÿ ÿê óìðó òî â³í õèáà ïðè¿äå íà ì³é ïîõîðîí. Çà òå Êðàìïñüêèé êåðîâíèê Êîì³ñàð³àòó ïîãð. ñòîðîæ³ ï. Äðà´àí äóæå æàëóâàâ, ùî íå ïî¿õàâ íà ïîõîðîí äî Ðèìàíîâà. ×óæ³ á³ëüøå ïðèâÿçàí³ ÿê ñâî¿. Òàê âîíî ì³æ ëþäüìè âåäåñÿ. Öåãî ðîêó â Êðàìïí³é çàââàæåíî, ùî ñåëÿíè çà÷àëè çàïðîâàäæóâàòè êîëî ñâî¿õ äîì³â ñàäè. Áîãàòî â ò³ì ïîìîãëî ßñåëüñüêå òîâàðèñòâî ð³ëüíè÷å, êîòðå íà äîâã³
$ ñïëàòè äàëî ñåëÿíàì ùåïè. Ãðîìàäà çàêóïèëà äî øêîëè äâàéöÿòü äåðåâåöü à ñàìå òî òîâàðèñòâî ïîäàðóâàëî äåñÿòü. Ïàðîõ³ÿ íå ìàëà ùàñòÿ. гâíîæ ö. ðîêó ìÿñàð ç³ Çìèãîðîäà çàïðîâàäæóº ñâîþ ô³ë³þ ç ìÿñàðñüêèìè âèðîáàìè â Êðàìïí³é â äîì³ Íàñòè Ñàðäèðè. Ïðàöÿ êîëî áàðàêó äëÿ ìîëîäåæ³ ïîñòóïຠäàëüøå, áî â ÷åðâí³ ìຠïðè¿õàòè äî Êðàìïíî¿ îêîëî 800 ìîëîä³æè ðîçó쳺ñÿ ïîëüñüêî¿ íà ôåð³¿. Äíÿ 22-ãî áåðåçíÿ ö. ð. Áîãîñëóæåííÿ, ÿêî â òðåòþ íåä³ëþ â³äáóëîñÿ â Êîòàí³. Âå÷³ðíÿ ÿê çâè÷àéíî â Êðàìïí³é. Êîëè öåðê³âíèê Âàñèëü Êîáåëÿê ï³øîâ, ùîá îòâîðèòè öåðêâó çàïðèì³òèâ, ùî äâåð³ âõîäîâ³ çàìêíåí³ íà îäèí ñïóñê à çâè÷àéíî çàìèêàºñÿ íà òðè. ³éøîâ ó öåðêâó ïîáà÷èâ ñêîðáîíó ðîçáèòó àëå íà æàëü áóëà ïîðîæíà. ²äå äàëüøå êèâîò ðîçáèòèé îòâîðåíèé à Íàéñâÿò³éø³ Òàéíè ðîçñèïàí³ êîëî ïðåñòîëà ðîçó쳺ñÿ ïóøêà çàáðàíà. Îòæå áóëè çëî䳿. Öå¿ ñàìî¿ íî÷³ ç ñóáîòè íà íåä³ëþ (ç 21 íà 22) áóëè çëî䳿 ó Ìà𳿠Ïîïîâ÷àêà ³ òàì ó êîì³ðíèö³ º¿ Åâè Êóøâàðè çðàáîâàíî 150 çëò. àëå í³õòî íå ñïîä³âàâñÿ, ùîáè âîíè áóëè ãîñüòÿìè ó öåðêâ³ áî æ Êðàìïíà â³ä äîâãà âæå íå ìຠìàðêè çëîä³éñüêî¿ à òèì÷àñîì ñòàëîñÿ ³íàêøå.  öåðêâ³ êð³ì âèùå çãàäàíî¿ ïóøêè çðàáîâàíî ÷àøó äèñêîñ ÿêèé ç³ãíóëè ³ çâ³çäó ÿêó íåçàââàæèëè ëèøèëè, çàáðàëè òåæ ìèðíèöþ, êîïº ³ íà òàö³ áóëî ùîñü îêîëî 2 çëò. òî òåæ çàáðàëè. Çëî䳿 áóëè ÷óæ³. Ïîë³ö³ÿ âïàëà íà ¿õ ñë³ä àëå äî öåãî ÷àñó íå âèêðèòî ¿õ, áî âòåêëè çà ãðàíèöþ.  ÷àñ³ îðàííÿ îãîðîäó Ìà𳿠Ïîïîâ÷àê âèãðåáàëè êîí³ ï³äñòàâêè ç ïóøêè ³ ç ÷àø³ àëå âæå ï³ãíåí³. Êðàä³æ òà äóæå íå ìèëî ïîä³ëàëà íà òóòåøí³é ïîñòåðóíîê Äåðæàâíî¿ Ïîë³ö³¿ ³ íà Ïîãðàíè÷íó ñòîðîæó áî íà ¿õ òåðåí³ öå ñòàëîñÿ.  íî÷³ íà 2-ãî êâ³òíÿ ïðèäåðæàëà òóòåøíÿ ïîë³ö³ÿ âíî÷³ î ãîä. 3 äâîõ ï³äîçð³ëèõ ëþäåé â õàò³ Êðîõòè [...] àëå ï³ñëÿ ö³-
ëîäåííîãî âèâ³äó âèïóùåíî ¿õ, áî íå ìàëè ï³äîçð³ííÿ. Çíàéäåí³ êîëî íèõ ðåâîëüâåðè [...] ñêîíô³ñêîâàëà ¿ì. Íàð³ä áóâ ïîðóøåíèé êðàäåæåþ à âæå íàéá³ëüøå çíåâàæåííÿì Íàéñâ. Òàéí, òîìó äîáðîâ³ëüíî â ö³ëè, ïåðåïðîñüáè Åâõàðèñòèéíîãî Õðèñòà ïðèíÿâ íà ñåáå ï³ñò â Êâ³òíó íåä³ëþ äî ïîëóäíÿ. Çàïî÷àòêîâàíî çá³ðêó íà ñïðàâëåííÿ çðàáîâàíèõ ð³÷åé. Ïóøêó äî ïåðåõîâóâàííÿ Íàéñâ. Òàéí ïîçè÷åíî íà ÿêèéñü ÷àñ â Ìèñöîâ³é ó òóòåøíüîãî Âïð. î. äåêàíà Ñòåôàíà Øàëàøà. Ùî äî âèêðèòòÿ ñïðàâíèê³â öå¿ êðàäåæ³ íå ìîæíà í³÷î ïåâíî ñêàçàòè. Ïðàâäîïîä³áíî, áóâ öå îäèí çàâîäîâèé çëîä³é ç Ïîëÿí íàçèâàºñÿ Êîï÷à. ³í, ïðàâäîïîä³áíî, óò³ê íà ×åõî-Ñëîâàö³þ òàê äîêîíàâ ìíîãèõ ðàáóíê³â ³ îäí³ ãîâîðèëè, ùî ìຠáóòè çëîâëåíèé, à äðóã³ ùî äåñü íà ãðàíèö³ ìàâ áóòè óáèòèé. ͳ÷î ïåâíîãî â ö³é ñïðàâ³ íå ìîæíà ñêàçàòè. Ïðè íàãîä³ öå¿ êðàäåæ³ â Êðàìïí³é ìîæíà çàçíà÷èòè, ùî òàê³ ïîä³áí³ áóëè ³ ó Ïåðåãðèìö³ Áîäíàðö³.  Íîâîìó Çìèãîðîä³ áóâ òåæ â òîìó ðîö³ âëîì äî êîñòåëà àëå á³ëüøî¿ øêîäè íå çðîáëåíî ëèøåíü ç êèâîòà çïîæèòî Íàéñâÿò³ø³ Òàéíè. Ö³êàâå òå, ùî íå çàáðàíî ïóøêè îòæå âèäíî âæå òóò ðóêè ÷åðâîíî¿ áîëüøåâèöüêî¿ ÿ÷åéêè.  ëèïíè ö. ð. çâ³ëüíåíî ç îáîâÿçê³â òåïåð³øíüîãî î. äåêàíà Âïð. î. Ñòåôàíà Øàëàøà à â³ääàíî çàâ³äàòåëüñòâî äåêàíà Âïð. î. Ìàð³àíîâè ̳òêîâñüêîìó ïàðîõîâ³ â Ïåðåãðèìö³. ͳ÷î äèâíîãî [...]. гâíîæ ö. ì³ñÿöÿ ñâ. Àïîñò. Ñòîëèöÿ ³ìåíîâàëà íîâîãî Àï. Àäì³í³ñòðàòîðà äëÿ Ëåìê³âùèíè â îñîá³ î. äðà ßêîâà Ìåäâåöüêîãî äîòåïåð³øíüîãî àðõèäèÿêîíà ïðè ãð. êàò. Êàï³òóë³ â Ñòàí³ñëàâîâ³. Äíÿ 31-ãî ñåðïíÿ ö. ð. â³äáóëèñÿ â Êðàìïí³é çáîðè öåðêîâíèõ ï³âö³â. Ö³ëü çáîð³â ïî ñâ. Ñëóæá³ Áîæ³é ç³áðàëèñÿ âñ³ äÿêè äóêëÿíñüêîãî äåêàíàòó â äîì³ ì³ñöåâîãî äÿêà Âàñèëÿ Êîáåëÿêà ñ. Ãðèãîð³ÿ ùîáè òàì ïîðóøèòè äåÿê³ áîëþ÷êè äÿê³âñüê³ ³ âèáðàòè äåëå´àö³þ íà çàãàëüí³ çáîðè äÿê³â, êîòð³ ìàëè â³äáóòèñÿ äíÿ 14 âåðåñíÿ â Ðèìàíîâ³-Çäðîþ.
% Çà ñòàðàííÿì ì³ñöåâîãî íà÷àëüíèêà ïîãðàíè÷íî¿ ñòîðîæ³ ï. Ñò. Äðà´àíà âèê³í÷óºñÿ âåëèêèé áóäèíîê Przysposobienia fizycznego. ª â ïëàí³ ïðîñèòè ¯õ Åêñö. äðà ßêîâà Ìåäâåöüêîãî íà ïðèáóòòÿ äî Êðàìïíî¿ â ö³ëè ïîñâÿ÷åííÿ öåãî äîìó. Öåãî ðîêó íå çàðîäèëà òàòàðêà ³ ñåëÿíè äóæå ïîñóìí³ëè, áî áóäå ìåíøå õë³áà. Âçàãàë³ öåãî ðîêó çá³æà áóäå ìàëî. Ëþäè âïðàâä³ ïîñ³ÿëè áîãàòî, àëå äóæå ìàëî óðîäèëîñÿ. Ïðè÷èíà â òîìó çäàºñÿ òà, ùî â ÷àñ³ äîçð³âàííÿ çá³æà áóëà äîñèòü âåëèêà ñïåêà ³ çá³æà íàãàëüíî äîçð³ëî. гâíîæ ³ áàíäóðêè ö. ðîêó íå äîñòèãàëè, áî, ÿê êàæóòü, ìàëî ¿õ º âäîëèí³ ³ º áîãàòî õðîáàê³â ùî äóæå íèùàòü áàíäóðè. ª âîíî çëå àëå çäàºòüñÿ ºùå ã³ðøå áóäå.
Öåãî ðîêó âïàâ âæå íà Âîçäâèæåííÿ ×åñíîãî Õðåñòà ïåðøèé ñí³ã, àëå äîâãî íå ëåæàâ.  îñåí³ öåãî ðîêó äâ³ êðàìïñüê³ ä³â÷èíè à öå Àííà Êîáåëÿê äîíüêà Âàñèëÿ ò. çâ. Áàðàíêà à äðóãà Ìàð³ÿ Êîãóò ò. ç. Ïðèíäÿâà ïåðåéøëè íà ñõèçìó ò. çâ. ïðàâîñëàâ³ÿ: âèéøëè çàì³æ çà Ñâÿòêîâÿíüñüêèõ ïàð³áê³â. Òóòåøíÿ ìîëîä³æ ÿêà º â³ðíà ãð. êàò. öåðêâ³ çáîéêîòóâàëà òî âåñ³ëëÿ ³ ìàéæå êð³ì äåê³ëüêà îäèíèöü ó÷àñòè ó âåñ³ëüí³é çàáàâ³ íå áðàëà. Ö³êàâà ð³÷, ùî Àííà Êîáåëÿê âçÿëà øëþá áåç ìåòðèêè, áî ïèøó÷èé òó ñóìíó çãàäêó íå äàâ ñâ³äîöòâà õðåùåííÿ à â³í÷àííÿ...
&
Ó ãîñòÿõ ó Ìèõàéëà Êóøâàpè (ñòî¿òü). Ñèäÿòü çë³âà íàïðàâî: ²âàí Êðàñîâñüêèé, Àíàòîë³é Êîáåëÿê, Ôåä³ð Ãî÷, Ìàð³ÿ ³ Àíäð³é Òàâïàø³. 2003 ð.
Õàòà ëåìê³âñüêîãî êóëüòóðíîãî ä³ÿ÷à Ãðèãîð³ÿ Áîâaíêà. 2003 p.
ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÓËÜÒÓÐÀ ËÅÌʲ ßÑÅËÜÑÜÊÎÃÎ ÏβÒÓ
ÌÀÒÅвÀËÜÍÀ ÊÓËÜÒÓÐÀ Êóëüòóðà öå ñóêóïí³ñòü ìàòåð³àëüíèõ ³ äóõîâíèõ íàäáàíü, ÿê³ â³äîáðàæàþòü ³ñòîðè÷íî äîñÿãíóòèé ð³âåíü ðîçâèòêó ñóñï³ëüñòâà é ëþäèíè ³ âò³ëþþòüñÿ â ðåçóëüòàòàõ ïðîäóêòèâíî¿ òà äóõîâíî¿ ä³ÿëüíîñò³. Óñ³ ìàòåð³àëüí³ ö³ííîñò³, ñòâîðåí³ ëþäèíîþ, ñêëàäàþòü ìàòåð³àëüíó êóëüòóðó ñóñï³ëüñòâà. Íà êîæíîìó åòàï³ ³ñòîðè÷íîãî ðîçâèòêó ìàòåð³àëüíà êóëüòóðà â³äîáðàæຠð³âåíü ³ õàðàêòåð ïðîäóêòèâíèõ ñèë ñóñï³ëüñòâà. Ñåëà Ñâÿòêîâà Âåëèêà, Ñâÿòêîâà Ìàëà (Ñâÿòê³âêà), Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà, Êîòàíü ³ Êðàìïíà ðîçòàøîâàí³ ïîðó÷, çàëåæí³ îäíå â³ä äðóãîãî ó ùîäåííîìó æèòò³, ïîáóò³, à òîìó êóëüòóðí³ òðàäèö³¿ â öèõ ñåëàõ ìàéæå íå ð³çíÿòüñÿ ì³æ ñîáîþ. Ó ö³ëîìó ìàòåð³àëüíó êóëüòóðó ëåìê³â ñêëàäàþòü: I. гëüíè÷å ãîñïîäàðñòâî, òðàäèö³éí³ ð³ëüíè÷³ çíàðÿääÿ, çàñîáè ïåðåñóâàííÿ; II. Ëîâåöòâî, ðèáîëîâëÿ, áäæ³ëüíèöòâî; III. Íàðîäí³ ïðîìèñëè (â³â÷àðñòâî, îáðîáêà âîâíè, âîëîêîí, âèðîáíèöòâî î볿, îáðîáêà äåðåâà ³ êàìåíþ, âèð³á äüîãòþ ³ ïðîìèñëîâî¿ ìàç³; IV. ѳëüñüêå áóä³âíèöòâî; V. Òðàäèö³éíèé îäÿã (æ³íî÷èé, ÷îëîâ³÷èé).
I. гëüíè÷å ãîñïîäàðñòâî гëüíèöòâî гëüíèöòâî íà Ëåìê³âùèí³, çîêðåìà â ñåëàõ ïîâ³òó ßñëî, íå ìຠòàêî¿ äàâíüî¿ ³ñòîð³¿, ÿê ó ³íøèõ ñõ³äíèõ ñëîâÿí. Ó Çàõ³äíèõ Êàðïàòàõ â³äñóòí³ ñë³äè âæèâàííÿ ðàëà äàâíüîãî çíàðÿääÿ îáðîá³òêó çåìë³ ñëîâÿíàìè. Àáî âèêîðèñòàííÿ ðàëà âèÿâèëîñÿ çîâñ³ì íåâèã³äíèì çíàðÿääÿì äëÿ îáðîá³òêó êàìÿíèñòîãî ã³ðñüêîãî ´ðóíòó ³ òóò íå çíàéøëî çàñòîñóâàííÿ, àáî æ çåìëåðîáñòâî ÿê îñíîâíà ãàëóçü ñåëÿíñüêîãî ãîñïîäàðñòâà ðîçâèíóëîñü ó Çàõ³äíèõ Êàðïàòàõ ïîð³âíÿíî ï³çí³øå, êîëè âæå ó ñõ³äíèõ ñëîâÿí ïîâñþäíî óâ³éøîâ ó ïî-
áóò ïëóã. Óìîâè Çàõ³äíèõ Êàðïàò ñïðèÿëè ðîçâèòêîâ³ òâàðèííèöòâà, ïîðó÷ ³ç ÿêèì ³ñíóâàâ îáðîá³òîê ðó÷íèì ñïîñîáîì íåâåëèêèõ ïðèñàäèáíèõ ä³ëÿíîê çåìë³. Äëÿ ã³ðñüêèõ ´ðóíò³â õàðàêòåðí³ íàäì³ðíà êèñëîòí³ñòü, á³äí³ñòü, íåäîñòóïí³ñòü äëÿ îáðîá³òêó. ¥ðóíòè íå íàäàþòüñÿ äëÿ âèðîùóâàííÿ çåðíîâèõ êóëüòóð, êð³ì â³âñà, ÿ÷ìåíþ òà äóæå ìàëî¿ ê³ëüêîñò³ æèòà. Âèðîùóâàëè ùå îðê³ø (çåðíî, ïîä³áíå äî ÿ÷ìåíþ, àëå áåç ëóñêè), âèñàäæóâàëè êàðòîïëþ (áàíäóðêè, êîìïåðè), ð³ïó (êàðïë³), ãîðîõ, á³á, ôàñîëþ. Áåççåìåëëÿ ³ ìàëîçåìåëëÿ ñïðè÷èíèëèñÿ äî íåîáõ³äíîñò³ âèêîð÷îâóâàííÿ ë³ñ³â ³ ÷àãàðíèê³â. Äî Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè çáåðåãëàñÿ äàâíÿ âîãíÿíî-âèðîáíà ñèñòåìà çåìëåðîáñòâà, ïîºäíàíà ç âèïàëþâàííÿì ä³ëÿíîê, ïîðîñëèõ êîð÷àìè, äåðåâàìè. ϳñëÿ ñïàëåííÿ êîð÷³â ïîï³ë ðîçêèäàëè ïî âñ³é ä³ëÿíö³, ùî ¿¿ íàçèâàëè âèïàëåíèñüêîì, ïàñ³êîþ àáî íîâèçíîþ. Çåìëþ ñêîïóâàëè ìîòèêàìè, î÷èùàëè â³ä ðåøòè êîðåí³â ³ êàìåí³â. Çàñ³âàëè ä³ëÿíêó â³âñîì, ³íîä³ ÿðèì æèòîì, àáî çàñàäæóâàëè êàðòîïëåþ. ×åðåç äâà ðîêè ä³ëÿíêó çàëèøàëè ï³ä ïàñîâèñüêî, à ùå ÷åðåç 4-5 ðîê³â ïîâòîðþâàëè âèïàëþâàííÿ. Ó ñåëàõ ßñåëüñüêîãî ³ Êîðîñíÿíñüêîãî ïîâ³ò³â íà âèïàëåíèñüêàõ ñ³ÿëè îñîáëèâèé ñîðò ãðå÷êè (òàòàðêè), ùî íàäàâàëàñÿ ëèøå íà ìóêó, ç ÿêî¿ âèï³êàëè ñìà÷íèé õë³á. ϳñëÿ òàòàðêè ñ³ÿëè îâåñ, à ïîò³ì çàêèäàëè ä³ëÿíêó íà ê³ëüêà ðîê³â äëÿ ïîâòîðíîãî âèïàëþâàííÿ. Òÿæêå åêîíîì³÷íå ñòàíîâèùå çìóøóâàëî ñåëÿí ïîäàâàòèñÿ íà æíèâà â Óãîðùèíó, à òàêîæ ñïðèÿëî ìàñîâ³é åì³ãðàö³¿ ñåëÿí çà îêåàí. Òðàäèö³éí³ ð³ëüíè÷³ çíàðÿääÿ Òðàäèö³éíèì çíàðÿääÿì îáðîá³òêó çåìë³ áóâ äåðåâÿíèé ïëóã ç ïðÿìèì ãðÿä³ëåì, ïåðåñòàâíîþ ïîëèöåþ. Äåðåâÿí³ ïëóãè ç êîë³øíåþ çáåðåãëèñÿ â ñåëàõ ßñåëüùèíè ùå íà çëàì³ ÕIÕ ³ ÕÕ ñò. Ïëóã ñêëàäàâñÿ ç ÷îòèðüîõ ãîëîâíèõ ÷àñòèí: ïîëîçà (ñòð³ì), äîøêè (ïîëèöÿ), ÷åï³ã òà ãðÿä³ëÿ. Óñ³ ÷àñòèíè ç òâåðäîãî äåðåâà (äóá, ãðàá, ÿñåí).
Çíàðÿääÿ äëÿ îáðîáêè ´ðóíòó
! Íåð³äêî ÷åï³ãè òà ãðÿä³ëü áóëè çìàéñòðîâàí³ ç îäíîãî êóñêà, ç âèêîðèñòàííÿì äëÿ ÷åï³ã (ðó÷îê) ïðèðîäíîãî ðîçãàëóæåííÿ. Ç äîïîìîãîþ ãðÿä³ëÿ ïëóã çºäíóâàâñÿ ç äåðåâÿíîþ êîë³øíåþ (êîë³÷êà). Ïîðó÷ ³ç äåðåâÿíèì ïëóãîì óæå íà ïî÷àòêó ÕIÕ ñò. íà Ëåìê³âùèí³ çóñòð³÷àâñÿ á³ëüø óäîñêîíàëåíèé ïëóã, ó ÿêîìó ãîëîâí³ ðîáî÷³ ÷àñòèíè ëåì³ø ³ ÷åðåñëî çàì³íþâàëè çàë³çíèìè. Íàïðèêëàä, ó 1807 ð. ìåøêàíö³ ñ. Óñòÿ Ðóñüêå ïîäàëè äî óðÿäó â ßñë³ ñêàðãó íà ïàíñüêèõ åêîíîì³â, ÿê³ íàñèëüíî â³ä³áðàëè ó ñåëÿí Òåîäîðà Ìàñêóíè÷åâà, Âàñèëÿ Áîäàêîâà òà Ïåòðà Áîäàêîâà ïëóæí³ çàë³çà ïðè îðàíö³ âèïàëåíèñüêà. Ïîðÿä ç òÿãëîâèìè ëåìêè âèêîðèñòîâóâàëè ó ÕIÕ-ÕÕ ñò. ³ ðó÷í³ çíàðÿääÿ îáðîá³òêó çåìë³. Öå ëîïàòîïîä³áíà ìîòèêà ç ìàñèâíèì îáóõîì äëÿ ãëèáîêîãî êîïàííÿ ³ ðîçáèâàííÿ ãðóäîê. Íå ìåíø äàâí³ì çíàðÿääÿì áóëà ëîïàòà (çàñòóï) ³ç òâåðäîãî äåðåâà, à ó ÕVIII-ÕIÕ ñò. ç çàë³çíèì îêóòòÿì (íàñàäîì) êîâàëüñüêî¿ ðîáîòè. Ïðè îáðîáö³ çåìë³ âåëèêó ðîëü â³ä³ãðàâàëà áîðîíà äëÿ ðîçïóøóâàííÿ ð³ëë³ òà âèðèâàííÿ áóðÿí³â (ñêîðîä³ííÿ) ³ çàêðèâàííÿ íàñ³ííÿ ïîñ³âó (âîëî÷³ííÿ). Íàéäàâí³øèì çíàðÿääÿì, ùî âèêîíóâàëî ôóíêö³þ áîðîíè, áóâ çð³çàíèé ³ îá÷èùåíèé â³ä ëèñòÿ ã³ëëÿñòèé òåðåí, ùî éîãî ïðèòèñêàëè ïðèâÿçàíèì êàìåíåì ³ âîëî÷èëè ïî ð³ëë³. Ó ïåðø³é ïîëîâèí³ ÕIÕ ñò. âæèâàëàñÿ áðóñêîâà áîðîíà ç äåðåâÿíèìè çóáàìè. Ó äðóã³é ïîëîâèí³ ÕIÕ ñò. äåðåâÿí³ çóáè çàì³íåíî çàë³çíèìè. Äëÿ ðîçïóøóâàííÿ çåìë³ íà ïðèñàäèáí³é ä³ëÿíö³, âèãîðòàííÿ ç ´ðóíòó êàì³ííÿ ³ êîð³ííÿ áóðÿí³â âæèâàëèñÿ çàë³çí³ ãðàáë³ êîâàëüñüêî¿ ðîáîòè ç äåðåâÿíîþ ðó÷êîþ. Íàéäàâí³øèì çíàðÿääÿì çáèðàííÿ êîëîñêîâèõ áóâ ñåðï, ÿêèé ñÿãຠïî÷àòê³â çåìëåðîáñòâà. Ó ÕVIII-ÕIÕ ñò. ìåøêàíö³ ñ³ë ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó âæèâàëè áåççóáèé ñåðï êîâàëüñüêî¿ ðîáîòè (çáåð³ãàºòüñÿ ó Ìóçå¿ ëåìê³âñüêî¿ êóëüòóðè â ñ. Çèíäðàíîâà). Äîñêîíàë³øèì â³ä ñåðïà ³ ïðîäóêòèâí³øèì çíàðÿääÿì çáèðàííÿ âðîæàþ áóëà êîñà. Ó XVIII ïåðø³é ïîëîâèí³ ÕIÕ ñò.
ñåëÿíè ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó âèêîðèñòîâóâàëè êîñè êîâàëüñüêî¿ ðîáîòè. Òàêà êîñà çáåð³ãàºòüñÿ â ëåìê³âñüêîìó ìóçå¿-ñàäèá³ ñ. Çèíäðàíîâà. Òîâùèíà äàâíüî¿ êîñè 0,7 ñì, âàãà 980 ã (ôàáðè÷íî¿ áëèçüêî 350 ã). Òàêà êîñà çíà÷íî êîðîòøà â³ä ôàáðè÷íî¿. Êëåïàëè êîñó íà ïîâåðõí³ ð³âíî¿, êâàäðàòíî¿ çàë³çíî¿ áàáö³ (ñõ³äí³ ³ öåíòðàëüí³ ïîâ³òè Ëåìê³âùèíè) àáî æ íà âóçüê³é çàãîñòðåí³é áàáö³ (ñõ. Ëåìê³âùèíà). Äëÿ çàãðàáóâàííÿ ñîëîìè ³ ï³äáèðàííÿ êîëîñê³â âèêîðèñòîâóâàëèñÿ äåðåâÿí³ ãðàáë³. Íàéïðîñò³øèì ³ íàéïîïóëÿðí³øèì çíàðÿääÿì îáìîëîòó áóâ ö³ï (ö³ïè), ùî ñêëàäàâñÿ ç äåðæàêà (ö³ïèëüí³) òà áè÷à (áèÿêà). Íà ê³íöÿõ ö³ïèëüí³ ³ áèÿêà íàð³çóâàëè êàáëó÷îê ïîäâ³éíå àáî ïîòð³éíå çàãëèáëåííÿ, íà ÿêå íàêëàäàëè äâ³ âèãíóò³ ç ÿë³âöÿ äóãîâèäí³ êàïèö³ ³ ïåðåâÿçóâàëè íà ãëèáèíàõ ðåì³íöåì. Ó ïåòë³ (âóõà) êàïèöü ïðîñóâàëè ðåì³íåöü ³ çâÿçóâàëè. Î÷èùàëè íàìîëî÷åíå çåðíî ç äîïîìîãîþ ðó÷íî¿ â³ÿëêè-øóôë³. Ó çàêðèòîìó ïðèì³ùåíí³ íàáðàíå çåðíî â³äêèäàëè ó ïðîòèëåæíèé êóò. ×èñòå çåðíî äîë³òàëî äî êóòà, à ëåãêà ïîëîâà îñ³äàëà ïî äîðîç³. Íà â³òð³ ñèïàëè çåðíî ç ïîëîâîþ òóò æå. ×èñòå çåðíî ïàäàëî á³ëÿ í³ã, à ïîëîâó â³òåð â³äíîñèâ äàë³. Ó ì³æâîºíí³ ðîêè çð³ñ ð³âåíü ð³ëüíèöòâà. Áóëî âäîñêîíàëåíî çíàðÿääÿ ïðàö³, ïî÷àëîñÿ âèêîðèñòàííÿ ì³íåðàëüíèõ äîáðèâ, çÿâèëèñÿ ê³íí³ êîñàðêè, ìåõàí³÷í³ ìëèíêè äëÿ ÷èùåííÿ çåðíà. ßê òÿãëîâà ñèëà äî II ñâ³òîâî¿ â³éíè âèêîðèñòîâóâàëèñÿ òàêîæ âîëè ³ êîðîâè. Çåðíî ïåðåðîáëÿëè ñàìîñò³éíî çà äîïîìîãîþ òàêèõ ñàìîðîáíèõ ³íñòðóìåíò³â, ÿê ñòóïà äëÿ òîâ÷åííÿ çåðíà íà êàøó ³ æîðíà äëÿ ïåðåìîëó. Çàñîáè ïåðåñóâàííÿ Ó êîæíîìó ëåìê³âñüêîìó ãîñïîäàðñòâ³ îáîâÿçêîâî áóëè çàñîáè ïåðåñóâàííÿ â³ç, à íà çèìó ñàíè. Âîçè áóëè äâîÿêîãî ïðèçíà÷åííÿ: òÿæêèé (ë³ñîâèé) äëÿ ïåðåâåçåííÿ äåðåâà ç ë³ñó ³ ëåãêèé äëÿ
" ïîëüîâèõ ðîá³ò òà ³íøèõ âè¿çä³â. Çà ïðèíöèïîì òåõí³÷íîãî ñêëàäó ð³çíèöÿ ì³æ íèìè ëèøå òà, ùî ó òÿæêîãî âîçà ñèëüí³ø³ ðîáî÷³ äåòàë³, çîêðåìà îñ³. ³ç ñêëàäàºòüñÿ ç ïåðåäíüî¿ ³ çàäíüî¿ òåë³ãè, êîæíà íà äâîõ êîëåñàõ. Ïåðåäíÿ ùå ìຠäèøåëü, ñíèö³, îáåðòåíü. Êîëåñî ñêëàäàºòüñÿ ç ãîëîâè, äî ÿêî¿ âïóñêàºòüñÿ 8-12 ñïðèõ ³ç 6ìà áàãðàìè. Äî òÿæêîãî âîçà çàïðÿãàëè âîë³â àáî êîíåé, äî ëåãêîãî êîíåé. Çèìîþ ¿çäÿòü äî ë³ñó òÿæêèìè ñàíüìè. Äî ëåãêî¿ ðîáîòè òà âè¿çäó âèêîðèñòîâóþòü ëåãê³ çàïåðèñò³ ñàíêè. ˳ñîâ³ ñàí³ ñêëàäàþòüñÿ ç ñàíèöü, øåñòè ñòðàì³â, äâîõ íàñàä³â, îäíîãî îáåðòíÿ, äèøëÿ. Çàïåðèñò³ ñàíêè ìàþòü òåæ îäíó ïàðó ñàíèöü, ÷îòèðè ñòðàìè, äâ³ ëèñòâè, ïåðåäí³é ùèòîê, áîêè, äíî, çàäí³é ùèòîê, äèøåëü (çáîêó íà îäíîãî êîíÿ, ïîñåðåäèí³ íà ïàðó êîíåé). Çàäí³é ùèòîê ÷àñòî ãàðíî âèð³çüáëåíèé ðîñëèííèì îðíàìåíòîì.
II. Ìèñëèâñòâî, ðèáàëüñòâî, áäæ³ëüíèöòâî Ìèñëèâñòâî Ó ë³ñàõ Ëåìê³âùèíè, çîêðåìà â ë³ñàõ ßñåëüñüêîãî, Ãîðëèöüêîãî ïîâ³ò³â, æèëè òàê³ äèê³ òâàðèíè, ÿê ñåðíè, çàéö³, äèêè, îëåí³, ëèñè, ð³äøå çóñòð³÷àâñÿ âåäì³äü ³ âîâê. Òàêîæ âîäèëîñÿ ïòàñòâî. Ó äàâí³ø³ ÷àñè ëåìêè ìàëè ïðàâî ëîâèòè çâ³ðèíó, àëå ÷åòâåðòèíó çäîáóòîãî çìóøåí³ áóëè â³ääàâàòè âëàñíèêîâ³ ë³ñ³â. Ëþäè êîïàëè â ë³ñ³ âîâ÷³ ÿìè, ìàñêóâàëè ¿õ çåëåííþ, çàãàíÿëè òàì âîâê³â ³ âáèâàëè. Îëåí³â òà ³íøó äè÷èíó çàãàíÿëè ó äåðåâÿí³ êîëèáè. Ìàëèõ òâàðèí (çàéö³â, ëèñ³â, êóíèöü) ëîâèëè äî äåðåâÿíèõ ñêðèíîê-ïàñòîê, ùî çàìèêàëè ñâî¿ äâåðö³, ÿê ò³ëüêè òâàðèíà âñòóïèëà òóäè çà ïîæèâîþ. Çàìîâëÿëè ó êîâàë³â òàêîæ çàë³çí³ ïàñòêè, ÿêèìè ëîâèëè ëèñ³â ³ êóíèöü. Öå äâà çàë³çí³ îáðó÷³ ç ïðóæèíîþ, äî ÿêèõ ïðèêð³ïëåíà ïðèìàíêà. ßêùî òâàðèíà äî-
òîðêíåòüñÿ äî ïðèìàíêè, ç ÿçè÷êà ç³ñêàêóº ïðóæèíà, îáðó÷³ ñèëîþ òèñíåííÿ çàêðèâàþòüñÿ ³ ëîâëÿòü òâàðèíó. Ðèáàëüñòâî Ó ð³÷êàõ Ëåìê³âùèíè Ñÿí³ ç Îñëàâîþ é Ñîëèíêîþ, à òàêîæ ó Âèñë³êó ç Òàáîþ ³ ßñåëêîþ, Âèñëîö³, Á³ë³é, Êàìåíèö³, Ðîï³, Ïîïðàä³ ³ Äóíàéö³, æèëè ð³çí³ ðèáè: äóíüêè (êóñåíèö³), ìàðóíè (ìåðåíè, ìåðåíêè), ÿëüö³, îêóí³, ÷åðâóãè, êàðàñ³, ùóêè (ùóïàêè), êîðîïè, ïñòðóãè (ôîðåëü) òà ³íø³. Ó âñ³õ ã³ðñüêèõ ð³÷êàõ æèâå ïñòðóã, ó íàìóëèñòèõ ðàêè. ѳòêàìè àáî ðóêàìè âì³ëè ëîâèòè íàéçâèíí³øó ðèáó. ѳò³ ïëåëè ç³ ñêðó÷åíèõ êîíîïëÿíèõ íèòîê, îáòÿæóâàëè ¿õ âàëêîì, ùîá ñïàäàëè íà äíî. ßê ïðàâèëî, äâîº ðèáàëîê ïðîâîäÿòü ñ³òü ïî ð³÷ö³, à ïîò³ì, ç ðèáîþ, çàòÿãàþòü äî áåðåãà. ²ñíóâàëè ð³çíî¿ ôîðìè ñ³ò³ ³ ñïîñîáè ëîâëåííÿ ðèá. ×åðïàêè ÷îòèðèãðàííà ñ³òêà, ïðèêð³ïëåíà äî äâîõ ñõðåùåíèõ ïàëèöü ç äîâãîþ æåðäêîþ. Ëîâèëè ðèáó ç áåðåãà. гçíîâèäí³ñòþ ö³º¿ ôîðìè º á³ãóíåöü. Íèì ëîâëÿòü ðèáó â íàéáèñòð³øèõ ð³êàõ. Ñòîéîâà ìàðàòà. Ö³ºþ ñ³òêîþ ëîâèëè, ñòîÿ÷è ó âîä³. Äâà äåðåâÿí³ äåðæàêè óòâîðþþòü âèëêó ó ôîðì³ Õ. Äî äîë³øí³õ âèëîê ïðè÷³ïëÿëè ñ³òêó, ùî âãîð³ çâóæóâàëàñÿ. ʳíåöü ñ³òêè òâîðèâ ãí³çäî (ê³ø), ùî éîãî ïðèäåðæóâàâ ðèáàëêà íîãàìè òà ðåãóëþâàâ ñ³òêó. Ëîçîâèé ê³ø (ïëåòåíèé ç ëîçè). Äî íüîãî çàìàíþâàëè ðèáó õë³áîì. ʳø ìîæå áóòè òàêîæ ñ³òêîâèé. Íà çâÿçàí³ îáðó÷³ ïðóòè ç ë³ùèíè òóãî íàòÿãóþòü ñ³òêó. Êëàäóòü íà äíî ð³êè ç ïðèâÿçàíèì êàìåíåì. Ðèáà çàïëèâຠãèðëîì, àëå íàçàä íå ìîæå âèïëèñòè. Ëîâèëè ðèáó òàêîæ íà âóäêó (ïåðåâàæíî ä³òè), ´ðóíò³âêó àáî âóäèöþ. ¥ðóíò³âêà ì³öíà, ç ïîäâ³éíèì ãà÷êîì âóäêà áåç ïîïëàâêà. Êóñîê îëîâà óòðèìóº ¿¿ íà ì³ñö³. Äëÿ ïðèìàíêè âæèâàëè õðóù³â, ïîëüîâèõ êîíèê³â, ÷åðâÿê³â. Âóäèöÿ øíóð äîâæèíîþ äî 20 ì, íà ÿêèé íà â³ääàë³ 1-2 ì ïî÷åïëåí³ ãà÷êè ç ïðèìàíêîþ.
# Çàêëàäàëè íà í³÷ ïîïåðåê ð³êè, ê³íö³ øíóðà ïðèâÿçóâàëè íà îáîõ áåðåãàõ. Ö³êàâ³, àëå çàáîðîíåí³ ñïîñîáè ëîâèòè ðèáó íà îòðóòó. Áäæ³ëüíèöòâî Ó ë³ñàõ, íà ïàñ³êàõ çàêëàäàëè áîðòè äåðåâÿí³ ïí³, ó ÿêèõ áäæîëè ñêëàäàëè ìåä. Áóëè â ë³ñàõ äèê³ áäæîëè (÷îðí³, ïðàöüîâèò³, àëå äóæå êóñàëè), ùî æèëè â äóïëàõ ñòàðèõ äåðåâ. Ëåìêî âèêóðþâàâ ¿õ ç äóïëà, ïðîð³çóâàâ îòâ³ð ó ïí³ ³ çàáèðàâ ï³ëÿñòóðè ìåäó. Ç âîñêó âèëèâàëè ñâ³÷êè äëÿ öåðêâè. Ãîä³âëÿ áäæ³ë ñëàáî ðîçâèíåíà. Äåÿê³ ãîñïîäàð³ ìàëè îêðåì³ ïàñ³êè àáî æ âóëèêè á³ëÿ õàòè, ùî ¿õ çäåá³ëüøîãî ìàëþâàëè.
III. Íàðîäí³ ïðîìèñëè ³â÷àðñòâî, îáðîáêà âîâíè Ïðîäóêòèâí³ñòü ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà â óìîâàõ Êàðïàò áóëà ïîð³âíÿíî äóæå íèçüêîþ ³ íå çàáåçïå÷óâàëà ìàòåð³àëüíèõ ïîòðåá íàñåëåííÿ. Íàÿâí³ñòü âåëèêî¿ ê³ëüêîñò³ ïàñîâèñüê ñïðèÿëà ðîçâèòêîâ³ â³â÷àðñòâà, âèêîðèñòàííþ òàêèõ ïðîäóêò³â â³â÷àðñòâà, ÿê âîâíà, îâå÷³ ñèðè, à òàêîæ çàðîäæåííþ ³ ðîçâèòêîâ³ äð³áíîãî ïðîìèñëó îáðîáêè âîâíè. Ðîçâèòîê â³â÷àðñòâà çàëåæàâ â³ä ïðèðîäíèõ óìîâ. ×åðåç ïîñóõó íà ïî÷àòêó ÕIÕ ñò. ìàëà ì³ñöå ìàñîâà çàãèáåëü îâåöü. Ó ê³íö³ 20-õ ðð. ÕÕ ñò. ïî÷àâ ï³ä³éìàòèñü ð³âåíü òâàðèííèöòâà, çîêðåìà â³â÷àðñòâà. Çðîñëî ïîãîë³âÿ â ßñåëüñüêîìó ïîâ³ò³. Ó 1827 ð. òóò íàðàõîâóâàëîñÿ 12 òèñ. îâåöü, à ó 1846 ïîíàä 44 òèñ. ϳä ê³íåöü ÕIÕ ñò. áàãàòø³ ñåëÿíè ìàëè ïî 30 îâåöü, ³íø³ ïî ê³ëüêà. Ïàñëè îâåöü íà ïîëÿíàõ ³ íà ïîëîíèíàõ. Äåÿê³ ãîñïîäàð³ îáºäíóâàëèñÿ äëÿ ñï³ëüíîãî âèïàñó îâåöü. ³âö³ íî÷óâàëè â êîøàðàõ ç áóäêîþ (êîëèáîþ), äëÿ ïàñòóõà. Ç îâå÷îãî ìîëîêà âèðîáëÿëè ö³ííèé ³ ñìà÷íèé ñèð áóíäç ³ áðèíäçþ, âèêîðèñòîâóþ÷è òåëÿ÷èé êëÿã âì³ñò çàñóøåíîãî øëóíî÷êà òåëÿòè, ÿêå ùå íå âæèâàëî ¿æ³, êð³ì ìàòåðèíñüêîãî ìîëîêà.
Ïåðåðîáëÿþ÷è îâå÷ó âîâíó, ñåëÿíè ñïîâíà çàáåçïå÷óâàëè ñåáå ñóêíîì âëàñíîãî âèðîáó. Îâåöü ñòðèãëè, âîâíó ðîçòÿãàëè (ñêóáëè) ïàëüöÿìè, îêðåìî á³ëó ³ ÷îðíó, íà÷³ñóâàëè íà ñïåö³àëüí³ ù³ò³, ïðÿëè ³ òêàëè. Âîâíÿíó òêàíèíó äîäàòêîâî îáðîáëÿëè â ñòóïàõ (ôîëþøàõ) ñâîºð³äíèõ ñ³ëüñüêèõ ôàáðèêàõ. Ãîëîâíèì åëåìåíòîì äåðåâÿíîãî ìåõàí³çìó ñòóïè áóëî âîäÿíå êîëåñî ç âàëîì ³ ïåðàìè, êîðèòî, âèäîâáàíå â êîëîä³, äâà êëåïà÷³. Òêàíèíó ñêëàäàëè êíèæêîþ ó êîðèò³. Ç êîòëà ïî æîëîáêó ïîäàâàëàñÿ ãàðÿ÷à âîäà, ùî ïîñò³éíî çìî÷óâàëà òêàíèíó. Ïåðà íà âàë³ çà÷³ïàëè ³ ï³ä³éìàëè êëåïà÷³ (äåðåâÿí³ ìîëîòè), ÿê³ ïàäàëè íà òêàíèíó. Ñõ³ä÷àòîçóá÷àòà ôîðìà äíà êëåïà÷à ñïðèÿëà ïåðåâåðòàííþ òêàíèíè. Çà 1820 ãîäèí òêàíèíà çáèâàëàñÿ â ñóêíî, ç ÿêîãî øèëè ñåðäàêè, ãóí³, ÷óãè, õîëîøí³. Ç âîâíÿíèõ íèòîê òêàëè ðóêàâèö³, ñêðó÷óâàëè íàâîëî÷êè äî êºðïö³â. Îáðîáêà âîëîêíà ëüîíó ³ êîíîïåëü Çíà÷íîãî ïîøèðåííÿ äîñÿãëà íà Ëåìê³âùèí³ îáðîáêà âîëîêíà ëüîíó ³ êîíîïåëü òà òêàííÿ ïîëîòíà. Äîìàøíº ïîëîòíî ç îêîëèöü ßñëà, Êîðîñíà, Ðèìàíîâà, Ãîðëèöü áóëî â³äîìå âæå â XVI ñò. Ñåëÿíè çàáåçïå÷óâàëè ïîëîòíîì âëàñí³ ïîòðåáè, à ëèøêè ïðîäàâàëè â ñóñ³äí³õ ì³ñòå÷êàõ, à òàêîæ âèâîçèëè íà ÿðìàðêè ó ³äí³, Áóäàïåøò³. Äîçð³ëèé ëüîí âèáèðàëè ç êîð³íöÿìè, çâÿçóâàëè ó ñí³ïêè, ïðîñóøóâàëè, îáìîëî÷óâàëè ³ ðîçñòåëÿëè íà 3-5 òèæí³â äëÿ ðîñ³ííÿ. Ùî ñòîñóºòüñÿ êîíîïåëü, òî ó ëèïí³ âèáèðàëè ñòåáëèíè ç êâ³òîì, à â ê³íö³ ñåðïíÿ ç íàñ³ííÿì, ùî ¿õ îáìîëî÷óâàëè. Çâÿçàí³ ó ñí³ïêè ñòåáëà ê³ëüêà òèæí³â âèìî÷óâàëè ó ñòîÿ÷³é âîä³ (ìî÷àðàõ), ïîò³ì âèñóøóâàëè. Äëÿ â³ää³ëåííÿ áàäèëëÿ â³ä âîëîêíà âèêîðèñòîâóâàëè ñàìîðîáí³ äåðåâÿí³ íîæèùåïîä³áí³ ïðèëàäè, çâàí³ ìÿäëèöÿ ³ òåðëèöÿ. Ìÿäëèöÿ ìàëà â îñíîâ³ îäèí íàñêð³çíèé ïðîð³ç ð³âåöü, ó ÿêèé âõîäèëà íèæíÿ ÷àñòèíà âèñòóïó (â³ñòðÿ) ðó÷êè. Íà ìÿäëèö³ òîâêëè êîíî-
$
Çàãîðîäà äëÿ îâåöü ç áóäêîþ ïàñòóõà ïëþ. Òåðëèöÿ ïîä³áíèé ïðèëàä, àëå ç äâîìà ïðîð³çàìè â îñíîâ³. Íà í³é òîâêëè (ëàìàëè) ëüîí, à òàêîæ çàâåðøóâàëè òîâ÷åííÿ êîíîïë³. Âîëîêíî, ïðèçíà÷åíå äëÿ ïðÿæ³ íà ïîëîòíî, ïðî÷³ñóâàëè íà ù³òÿõ (äîøêà ç ê³ëüêîìà äåñÿòêàìè äîâãèõ ãîëîê ó öåíòðàëüí³é ÷àñòèí³). Ç ã³ðøîãî âîëîêíà ñêðó÷óâàëè øíóðè (ìîòóçè) íà ñàìîðîáíîìó ñòàíêó ç âîçèêîì. Ç âåðåòåíà íèòêà íàìîòóâàëàñÿ íà ìîòîâèëî. 24 íèòêè çâÿçóâàëè ïåòåëüêîþ ó ïàñìî. 20 ïàñåì ñêëàäàëè ë³êîòü ïðÿæ³, à â³ñ³ì ë³êò³â îäíó øòóêó ïðÿæ³. Òêà÷³ íàìîòóâàëè íèòêè íà ö³âêè òðóáêè, ùî ¿õ âêëàäàëè äî ÷îâíèêà. Îñíîâó ï³äãîòîâëÿëè íà ñíóâàëàõ. Ç ãðóáèõ êîíîïëÿíèõ íèòîê âèãîòîâëÿëè çð³áíå ïîëîòíî íà ì³õè ³ áóäåííèé îäÿã. Ç êðàùîãî ñîðòó êîíîïëÿíèõ íèòîê òêàëè êîí³ïíå ïîëîòíî íà øòàíè, ñîðî÷êè. Ç òîíêèõ ëüíÿíèõ íèòîê âèãîòîâëÿëè íàéêðàùèé ñîðò ïîëîòíà ëÿííå íà ñâÿòêîâó á³ëèçíó ³ îäÿã.
Íàéâèùîþ ÿê³ñòþ ñëàâèëèñÿ âèðîáè òêà÷³â ç îêîëèöü Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿ ³ Ìàëî¿, Êðàìïíî¿, Ïîëÿí. Ó ñ. ²çáè òêàëè äåêîðàòèâíå, ò. çâ. ÷èíîâàíå ïîëîòíî íà ñâÿòêîâ³ æ³íî÷³ ïëàõòè (çàãîðòêè). Âèðîáíèöòâî î볿 Ïîðó÷ ç îáðîáêîþ âîëîêíà ëüîíó ³ êîíîïåëü õàðàêòåðíèì íàðîäíèì ïðîìèñëîì áóëà ïåðåðîáêà çåðíà ëüîíó ³ êîíîïåëü, ïîâÿçàíà ç âèðîáíèöòâîì î볿. Ó ñ. Ñâÿòêîâà Âåëèêà ä³ÿëà îë³ÿðíÿ, ùî îáñëóãîâóâàëà íå ëèøå Ñâÿòêîâó, àëå é íàâêîëèøí³ ñåëà. Ïðîöåñ âèðîáíèöòâà î볿 ïî÷èíàâñÿ ç ïðîñóøóâàííÿ ñ³ìÿ, éîãî îáìåëþâàííÿ â ìëèíêó (î÷èùàëè ëóñêó), çìî÷óâàííÿ îêðîïîì ³ ïðîñìàæóâàííÿ íà êàìÿí³é ïëèò³. Òîä³ ãîòîâó ìàñó çñèïàëè äî ì³øêà ç äîìàøíüîãî ïîëîòíà, çàêëàäàëè â ëåùàòà ìåõàí³çìó äëÿ âèòèñêàííÿ î볿. Íà Ëåìê³âùèí³ âèêîðèñòîâóâàëè òðè òèïè ìåõàí³çì³â:
%
Çíàðÿääÿ äëÿ îáðîáêè âîâíè ³ âîëîêíà ëüîíó òà êîíîïåëü
& 1. Íàéá³ëüø ïîïóëÿðíèé ³ íàéäàâí³øèé, ùî ñÿãຠXVIII ñò., ñêëàäàâñÿ ç äâîõ ãðóáèõ êîëîä, âêîïàíèõ îäíèì ê³íöåì ó çåìëþ íà â³ääàë³ 1,5 ì îäíà â³ä îäí³º¿. Óãîð³ çºäíàí³ ïîïåðå÷êîþ, íà âèñòóïàõ ÿêî¿ øíóðàìè ïðèâÿçàí³ áóëè âàæê³ äåðåâÿí³ äîâáí³, çâàí³ òàðàíàìè. Óíèçó äî 20 ñì íàä çåìëåþ ñòîâïè áóëè çºäíàí³ íåðóõîìîþ êîëîäîþ ç âèäîâáàíîþ ÿìêîþ íà ì³øîê ³ç ãðóáîþ äåðåâÿíîþ çàòè÷êîþ. Âèùå, ó âèäîâáàíèõ ó ñòîâïàõ îòâîðàõ ð³âöÿõ âñòàâëåíà ðóõîìà êîëîäà ÿãëèöÿ.  îòâîðè ñòîâï³â íàä ÿãëèöåþ òàðàíàìè âáèâàëèñÿ äåðåâÿí³ êëèíè, ùî òèñíóëè íà ÿãëèöþ ³ çàòè÷êó. Òàêèì ÷èíîì ç çàãîòîâëåíî¿ ìàñè âèòèñêàëàñÿ îë³ÿ ³ ñïëèâàëà â ïîñóäèíó ï³ä êîëîäîþ. Ó ì³øêó çàëèøàëèñÿ â³äõîäè, çâàí³ ìàêóõîþ, ùî âèêîðèñòîâóâàëèñÿ íà êîðì õóäîá³. 2. Äðóãèé òèï äåðåâÿíîãî ìåõàí³çìó áóâ ïîä³áíèé äî ïåðøîãî, àëå çàì³ñòü òàðàí³â ³ êëèí³â âèêîðèñòîâóâàâñÿ âàæ³ëü-
íèé ïðåñ. Òèñê íà ÿãëèöþ ïåðåäàâàâñÿ ç äîïîìîãîþ âàæåëÿ-ï³äîéìè. Ïîøèðåíèé áóâ ó äðóã³é ïîëîâèí³ ÕIÕ ñò. 3. Òðåò³é òèï ìåõàí³çìó íàëåæàâ äî íàéâ³äîì³øèõ. Çÿâèâñÿ íà ïî÷àòêó ÕÕ ñò. Ïðèíöèï 䳿 ìåõàí³çìó ïîä³áíèé äî ïîïåðåäí³õ, àëå òèñê íà ÿãëèöþ ïåðåäàâàâñÿ ñïîñîáîì çàêðó÷óâàííÿ øðóáè. Ìåõàí³çì çâàëè ãâèíòîâèì. Îáðîáêà êàìåíþ ³äíîñíî âåëèêà ê³ëüê³ñòü ï³ñêîâèêà ñïðèÿëà ðîçâèòêîâ³ êàìÿíîîáðîáíîãî ïðîìèñëó, îñåðåäêîì ÿêîãî ó ÕIÕ ñò. áóëî ñåëî Áîðòíå Ãîðëèöüêîãî ïîâ³òó. Íàéêðàùèé ï³ñêîâèê, ãðóáîçåðíèñòèé, òâåðäèé (ò. çâ. ñèí³é êàì³íü), íàäàâàâñÿ äî âèðîáíèöòâà ìëèíñüêèõ ³ æîðíÿíèõ êàìåí³â. Á³ëèé ï³ñêîâèê, äð³áíîçåðíèñòèé ³ ìÿêøèé, íàäàâàâñÿ íà áóä³âåëüíèé ìàòåð³àë, âèãîòîâëåííÿ íàãðîáíèõ ïàìÿòíèê³â, ïëèò íà ì³ñòêè. Îáðîáëÿëè êàì³íü ç äîïîìîãîþ ð³çíèõ çíàðÿäü: çàë³çíèõ ùèïö³â (øï³ö³â), êëèí³â, ìîëîò³â ³ ìîëîòê³â, äîë³ò.
Êàìåíÿð³ â ñ. Áîðòíå
'
Çíàðÿääÿ äëÿ îáðîáêè äåðåâà ³ êàìåíþ
! Ç Áîðòíîãî öåé ïðîìèñåë ïîøèðèâñÿ äî ³íøèõ ñóñ³äí³õ ñ³ë, ÿê îò: Áîäàêè, Âàïåííå, Ôîëþø, à òàêîæ â îêðåìèõ ñåëàõ ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó (Êðàìïíà, Ñâÿòêîâà). À òóò öåé ïðîìèñåë áóâ ðîçâèíåíèé çíà÷íî ìåíøîþ ì³ðîþ, í³æ ó ñóñ³äí³õ ñåëàõ Ãîðëèöüêîãî ïîâ³òó. Îáðîáêà äåðåâà Ìåøêàíö³ ñ³ë, ðîçòàøîâàíèõ ñåðåä ë³ñ³â (Äàëüîâà, Ìåùàíåöü, Ñóðîâèöÿ, Ïîëÿíè, à òàêîæ ñ³ë ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó) çàéìàëèñÿ íàéïðîñò³øèì äåðåâíèì ïðîìèñëîì çð³çóâàííÿì ³ äîñòàâêîþ äåðåâà äî ïðîìèñëîâèõ òàðòàê³â. Òàðòàê ïðàöþâàâ ó ñåë³ Ñâÿòêîâà Âåëèêà. Ó êîæíîìó ñåë³ ïðîæèâàëè ìàéñòðè îáðîáêè ñìåðåêîâèõ ³ ÿëèöåâèõ êîëîä íà áóä³âåëüíèé ìàòåð³àë (áàëêè áåëüêè, ïðîò³ññÿ, ïëàòâè, òðàãàð³, îäâ³ðêè, êðîêâè). Âîíè òåñàëè ëàòè, âèãîòîâëÿëè ðàìè, ð³çàëè äîøêè. Ç ÿëèö³ ³ ñìåðåêè âèãîòîâëÿëè ïðåäìåòè äîìàøíüîãî ïîáóòó: áî÷³ëêè, êîíîâêè, öåáðèêè, ìàñíè÷êè, ä³éíè÷êè, êîðèòöÿ (íåöêè). ²ç òâåðäèõ ïîð³ä äåðåâà âèãîòîâëÿëè ÷àñòèíè âîçà, çîêðåìà êîëåñà, îñ³, äåðåâÿí³ ÷àñòèíè ïëóãà, áîð³í, ñàíåé. ²ç ìÿêèõ ïîð³ä äåðåâà ëîæêè, ëèæíèêè, ñîï³ëêè. Äåðåâî âèáèðàëè çäîðîâå, áåç ñó÷ê³â, ãóñòîñë³éíå. Ðîáî÷èì ³íñòðóìåíòîì ñëóæèëè ñàìîðîáíèé âåðñòàò, êîáèëèöÿ ñò³ëåöü ç áîââàíîì (ãîëîâà÷åì) íà ï³äï³ðö³, òàêîæ òîï³ð, ìîëîòîê, ïèëêà, äîëîòà. Äåðåâÿí³ ïðåäìåòè âèðîáëÿëè ñåëÿíè ˳ùèí ³ Ïðèñëîïà, Íîâèö³. Êð³ì ãîíò³â âèðîáëÿëè âåðåòåíà, âàëèêè äî ò³ñòà, äèòÿ÷³ çàáàâêè. Ó ñ. Êóíêîâà ìàéñòðóâàëè ñîï³ëêè, ñêðèíüêè, êàëàòàëêè. Ó Ñâÿòêîâ³é ïëåëè âåëüìè ãàðí³ êîøèêè ç êîð³íö³â ÿë³âöþ, ó Âîðîáëèêó á³ëÿ Ðèìàíîâà âèïë³òàëè ç ëîçè êîø³ íà âîçè ï³âê³øêè. Ñåëî Ïåðåãðèìêà ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó ñëàâèëîñÿ âèðîáíèöòâîì áåðåçîâèõ ì³òåë. Ó ñåëàõ Á³ëÿíêà òà Ëîñº Ãîðëèöüêîãî ïîâ³òó ïðîäóêóâàëè äüîãîòü ³ òåõí³÷íó ìàçü. Äî Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ñåëÿíè çáóâàëè ñâî¿ âèðîáè çà êîðäîí òà ïðîäàâàëè íà ÿðìàðêàõ â ßñë³, Ðÿøåâ³, Êðàêîâ³.
IV. ѳëüñüêå áóä³âíèöòâî Çàáóäîâà ñåëà ³ ñàäèáè Ëåìê³âñüê³ ñåëà ðîçòàøîâàí³ â ã³ðñüêèõ äîëèíàõ óçäîâæ ð³÷îê òà ïîòîê³â. Öå ñåëà ç ò. çâ. ë³ñîâî-ëàíîâîþ ñèñòåìîþ, äå âñÿ çåìëÿ ðîçïîä³ëÿëàñÿ íà ñìóãè (ëàíè), ùî òÿãíóëèñÿ âïîïåðåê äîëèíè. Ñàäèáè çíàõîäèëèñÿ â öåíòð³ çåìåëü ïî îáîõ ñòîðîíàõ ð³÷êè. Òàêèì ëàíöþãîâèì òèïîì ëåìê³âñüêèõ ñ³ë áóëè Ñâÿòêîâà Âåëèêà, Ñâÿòêîâà Ìàëà, Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà, Êîòàíü, Êðàìïíà. Çóñòð³÷àëèñÿ ò³ñíî çàáóäîâàí³ ñåëà ç ïëîùåþ ïîñåðåäèí³ (íàïð. Óñòÿ Ðóñüêå). Íåâåëèêà ê³ëüê³ñòü ñ³ë áàãàòîâóëè÷í³ ó ïðîñòîðèõ äîëèíàõ ç íåïëàíîâàíèì ðîçòàøóâàííÿì âóëèöü ³ ïðîâóëê³â (Âåðõîìëÿ, Æåãåñò³â, Ôëüîðèíêà, Ïîëÿíè).  îäíîâóëè÷íèõ ñåëàõ õàòè áóäóâàëèñÿ ð³âíîá³æíî ç äîðîãîþ, ãîëîâíèì ôàñàäîì äî äîðîãè, ÷èì çàáåçïå÷óâàâñÿ êðàùèé äî¿çä äî áî¿ùà. Çà òðàäèö³ºþ íàðîäíîãî áóä³âíèöòâà íà Ëåìê³âùèí³ âèñòóïàþòü äâ³ îñíîâí³ ôîðìè ñåëÿíñüêèõ çàáóäóâàíü íà ñàäèá³: äîâã³ õàòè (äîâã³ õèæ³) ó ñõ³äí³é ³ öåíòðàëüí³é ÷àñòèí³, ê³ëüêàáóäèíêîâ³ ñàäèáè ó çàõ³äí³é. Îäí³ºþ ç íàéäàâí³øèõ ôîðì æèòëà áóëà äâîä³ëüíà õàòà (õàòà + ñ³íè).  îêîëèöÿõ Ãîðëèöü ³ ßñëà äî ñåðåäèíè ÕÕ ñò. çóñòð³÷àëèñÿ ïåðåõ³äí³ ôîðìè æèòëîâèõ ñïîðóä ç ïîä³ëîì: õàòà ç êîìîðîþ + ñ³íè. Âõ³ä äî õàòè ³ êîìîðè áóâ ³ç ñ³íåé. ѳíè òàêîæ âèêîíóâàëè ôóíêö³þ áî¿ùà. Ïîõîäæåííÿ äîâãî¿ õèæ³ ïîâÿçàíå ç ñîö³àëüíèì ñòàíîâèùåì ñåëÿí, ðîçâèòêîì ð³ëüíèöòâà ³ ãîä³âë³ õóäîáè òà îâåöü ó ïðèðîäíèõ óìîâàõ. Âóçüêà ñìóãà âðîæàéíî¿ äîëèíè íå äàâàëà çìîãè ðîçòàøóâàòè ïîòð³áíîãî ê³ëüêàáóäèíêîâîãî êîìïëåêñó çàáóäóâàíü ³ç ïðîñòîðèì ïîäâ³ðÿì. Ç ³íøîãîãî áîêó, ñï³ëüí³ ñò³íè ì³æ îêðåìèìè ïðèì³ùåííÿìè, ºäíàííÿ ï³ä îäíèì äàõîì æèòëà ³ ãîñïîäàðñüêî¿ ÷àñòèíè ñïîðóäè ñïðèÿëî ¿õ êðàùîìó óòåïëåííþ, áóëî îùàäí³øèì. Òîìó äî äâîä³ëüíî¿ õàòè ïîñòóïîâî ïðèáóäîâóâàëèñÿ ïðèì³ùåííÿ. ѳíè-áî¿ùå ïîä³ëåíî íà âëàñòèâ³ ñ³íè ³ êîìîðó, ïîðó÷ ïîì³ùåíî ñòàéíþ, à áî¿ùå
! äîáóäîâóâàëîñÿ â ê³íö³ ñïîðóäè. Òàê âèíèê îäíîðÿäíèé òèï õàòè (õàòà + ñ³íè + êîìîðà + ñòàéíÿ + áî¿ùå), ùî çáåð³ãñÿ ó çàêàðïàòñüêèõ ëåìê³â (ëåìàê³â). Ó ï³âí³÷í³é ÷àñòèí³ Ëåìê³âùèíè â ê³íö³ XVIII ñò. æèòëîâà ÷àñòèíà áóëà ðîçä³ëåíà íà âëàñíå õàòó ³ ìåíøó êîìîðó ç âõîäîì ³ç ñ³íåé àáî æ äîäàòêîâó æèòëîâó õàòèíó. Ñòàéíÿ òåæ ä³ëèëàñÿ íà ñòàéíþ ³ êîìîðó. Òàê ñòâîðèâñÿ äâîðÿäíèé õàðàêòåð ñïîðóäè (õàòà ç õàòèíîþ + ñ³íè + ñòàéíÿ ç êîìîðîþ +áî¿ùå + øîïà). Íåð³äêî ãîñïîäàðñüêèõ ïðèì³ùåíü áóëî á³ëüøå ³ õàòà äîñÿãàëà 30 ì äîâæèíè. Æèòëîâà ÷àñòèíà, ÿê ïðàâèëî, ïëàíóâàëàñÿ ç ï³âäåííî¿ ñòîðîíè, à çà¿çä ³ç ï³âí³÷íî¿. Õàðàêòåðíîþ îñîáëèâ³ñòþ äîâãèõ õàò ó ñåëàõ ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó áóëî âèïóñêàííÿ âîð³ò áî¿ùà ïðèáëèçíî íà 1 ì ïåðåä ôðîíòîíîì õàòè ç âóçüêèì ïåðåõîäîì. Ïîðó÷ ç õàòîþ îêðåìî áóäóâàëè øïèõë³ð (ñèïàíåöü) íà çåðíî òà ïèâíèöþ íà êàðòîïëþ é ³íø³ ïðîäóêòè, ÿê-îò: ìîëîêî, ãîðîäèíà. Áóä³âåëüíèì ìàòåð³àëîì áóëî äåðåâî ÿëèöÿ, ñìåðåêà. Íàéêðàùå íàäàâàâñÿ ìàòåð³àë ç äåðåâà, ÿêå ðîñëî â ãóùàâèí³ íà ï³âí³÷íîìó ñõèë³ ãîðè. Òàêå äåðåâî áóëî òâåðäèì ³ ãóñòîñë³éíèì. Çð³çàëè ³ îá÷èùàëè äåðåâî çèìîþ. Âèáðàíå ï³ä õàòó ì³ñöå ñòàðàííî î÷èùàëè â³ä êóù³â ³ òðàâè, çä³éñíþâàëè ð³çí³ îáðÿäè (îñâÿ÷åííÿ, îáêóðþâàííÿ ç³ëëÿì òà ³íøå), ÿê³ ìàëè çàáåçïå÷èòè ãàðàçä ³ äîñòàòîê. Íà ÷îòèðüîõ êóòàõ ³ ïîñåðåäèí³ áîê³â õàòè êëàëè êàìåí³ âàëóíè (äî ÕIÕ ïî÷. ÕÕ ñò.), ï³çí³øå ðîáèëè ï³äìóð³âîê ³ç êàìåíþ. Äâ³ äîâã³ (íà äîâæèíó õàòè 18 20 ì) ³ äâ³ êîðîòø³ (íà øèðèíó õàòè 78 ì) êîëîäè îáò³ñóâàëè ç ÷îòèðüîõ áîê³â íà ï³äâàëèíè (ñï³äêè). Ïðîòðàâèâøè ¿õ íàôòîþ-ñèð³âöåì (ðîïîþ), ñòàâèëè íà êàìåíÿõ ÷è ï³äìóð³âêó çºäíóâàëè íà êóòàõ çàìêàìè-çàðóáàìè. Äëÿ â³íö³â çðóáó ó XVIII-ÕIÕ ñò. êîëîäó ðîçêîëþâàëè ïîçäîâæíüî òîïîðàìè íà äâà ð³âí³ ï³âêðóãëÿêè; êðóãëèé á³ê äîäàòêîâî ñò³ñóâàëè íà áàëêè, çâàí³ ïðîò³ññÿ.
Äî ê³íöÿ ÕIÕ ñò. â³íö³ çðóáó íà êóòàõ çºäíóâàëè ïðîñòèìè çàìêàìè (íà îáëàï) ç âèñòóïàìè (òîðöÿìè) ê³íö³â áàëîê íà 1030 ñì. Ç ê³íöÿ ÕIÕ ñò. óâ³éøîâ ñïîñ³á âÿçàííÿ êóò³â íà ðèáÿ÷èé õâ³ñò áåç âèñòóï³â. Çàëåæíî â³ä øèðèíè ïðîò³ññÿ, ï³ä äàõ êëàëè 5-9 â³íö³â ùîá äîâåñòè âèñîòó ñò³í äî 2,5-3 ìåòð³â. ʳíö³ äðóãîãî àáî òðåòüîãî â³íöÿ â³ä âåðõó òà áàëîê ïåðåêðèòòÿ âíóòð³øí³õ ñò³í âèïóñêàëèñÿ íàçîâí³ äîâæèíîþ 1-1,5 ì. Âîíè ñëóæèëè îïîðîþ äëÿ ï³ääàøøÿ. Âèñòóï íîñèâ íàçâó îêîëèíîê (Çàõ. Ëåìê³âùèíà) àáî êðîãóëåö. Íàïîëîâèíó êîðîòø³ âèñòóïè íèæ÷èõ áàëîê íàçèâàþòüñÿ ï³âîêîëèíîê ÷è ï³âêðîãóëåö. Îáèäâà âèñòóïè â³äïîâ³äíî îáðîáëÿëèñÿ ³ òâîðèëè äåêîðàòèâíèé åëåìåíò àðõ³òåêòóðè. Íà îêîëèíîê êëàëè áàëêó (îñòð³øíèê) äëÿ ñò³íêè çàãàòè ³ ï³äòðèìêè êàïè äàõó.  îñòàíí³é â³íåöü çðóáó âñòàâëÿëè ñâîëîêè (òðàãàð³). Íàä æèòëîâîþ ÷àñòèíîþ òðè ñâîëîêè ï³äòðèìóâàëè ñòåëþ ç øèðîêèõ äîáðå ïðèïàñîâàíèõ äîùîê. Íà ñåðåäíüîìó ñâîëîö³ âèð³çóâàëè õðåñò, ð³ê ïîáóäîâè. Íà âåðõí³é â³íåöü çðóáó ó çàãëèáëåííÿ âïóñêàëè áàëêè-ïëàòâè, ÿê³ çàêð³ïëÿëè êðîêâè, ùî óãîð³ çºäíóâàëèñÿ; äî êðîêîâ ïðèáèâàëèñÿ ëàòè, äî ÿêèõ ïðèâÿçóâàëè ñîëîìÿí³ ñí³ïêè êè÷êè. Íàéäàâí³øà ôîðìà äàõ³â ÷îòèðèñõèë³. Íà ïî÷àòêó ÕÕ ñò. öÿ ôîðìà ïîñòóïèëàñÿ äâîñõèëèì äàõàì. Ãîëîâíèì àòðèáóòîì æèòëà ëåìê³â áóëà ï³÷. Íàéäàâí³ø³ ïå÷³ ñïîðóäæóâàëèñÿ ç áèòî¿ ãëèíè. Îñíîâà ó ôîðì³ ÷îòèðèêóòíî¿ áðèëè. Óíèçó â³ä äîë³âêè çàëèøàëè ïóñòèé ïðîñò³ð (çàêðèòèé) ç îòâîðîì. Çèìîþ òóò ïåðåáóâàëè êóðè àáî æèëè êðîëèêè. Íà îñíîâó êëàëè êîëîäó ³ç ñóõî¿ ñìåðåêè, òðîõè êîðîòøó â³ä îñíîâè. ¯¿ îáìàùóâàëè ãðóáîþ âåðñòâîþ ãëèíè, äîáðå ïåðåì³øàíî¿ ç ïîëîâîþ; ñïåðåäó êîëîäó çàëèøàëè â³äêðèòîþ. ßê ãëèíà âèñîõëà, êîëîäó çàïàëþâàëè, ³ âîíà òë³ëà ê³ëüêà äí³â. ßê ïàëèëè, äèì ç ïå÷³ âèõîäèâ íà õàòó ³ ñòåëèâñÿ ïîï³ä ñòåëåþ. Òîìó âåðõíÿ ÷àñòèíà õàòè áóëà ïîñò³éíî ÷îðíîþ â³ä ñàæ³. Äèì âèõî-
!
Áóä³âåëüí³ åëåìåíòè òà çàìêè ñ³ëüñüêèõ õàò
!!
Ïðåäìåòè õàòíüîãî ïîáóòó Õ²ÕÕÕ ñò.
!" äèâ ÷åðåç îòâ³ð ó ñòåë³ (â³çíèöÿ, âèæíèöÿ) íà ãîðèùå, à òàêîæ ÷åðåç äîäàòêîâèé îòâ³ð íàä äâåðèìà (ëþòíÿ) äî ñ³íåé. Îñîáëèâå ïðèçíà÷åííÿ ìàâ âèñòóï ïåðåä îòâîðîì ïå÷³ ïðèïåöîê. Ó òîé ÷àñ, ÿê ó âñ³õ ñõ³äíèõ ñëîâÿí, çîêðåìà óêðà¿íö³â, â³äêðèòå âîãíèùå â õàò³ çíèêëî âæå ó ïåðø³é ïîëîâèí³ ÕIÕ ñò., ó ëåìê³â âîíî çáåðåãëîñÿ äî ñåðåäèíè ÕÕ ñò. Íà ïðèï³÷êó ðîçïàëþâàëè âîãíèùå (âàòðó) ³ â ÷àâóííèõ áàíÿêàõ âàðèëè ¿æó. Çáîêó â ï³÷ áóëà âìîíòîâàíà ãðóáà äåðåâÿíà ëàâà çàïåöîê. Äî ê³íöÿ ÕIÕ ñò. â ßñåëüñüêîìó ïîâ³ò³ á³ëüøå í³æ ïîëîâèíà õàò áóëè êóðí³. Ïîï³ä ñò³íàìè ëàâè (äîùàí³), íàïðîòè ïå÷³ äåðåâÿíå ë³æêî. Ñòåëèëè ñîëîìó, íàêðèâàþ÷è ¿¿ ïëàõòîþ ³ç ãðóáîãî äîìàøíüîãî ïîëîòíà. Ó ïðîòèëåæíîìó â³ä ë³æêà êóò³ ñòàâèëè äåðåâÿíèé ñò³ë. Õàðàêòåðíèì äàâí³ì åëåìåíòîì êóðíî¿ õàòè áóëè ãðÿäè ïîëèö³ ç äâîõ êðóãëÿê³â, âñòàâëåíèõ ê³íöÿìè ó çðóá íèæ÷å â³ä ñòåë³ âçäîâæ òîðöåâî¿ àáî ïðîòèëåæíî¿ ñò³íè. Íà ãðÿäàõ ñóøèëè ïîë³íà, òðèìàëè äåðåâÿíèé ïîñóä, äèìèëè öèáóëþ ³ ÷àñíèê. Íà ëàâ³ ïîá³÷, íà ïðèï³÷êó ñêëàäàëè âàæêèé ïîñóä ÷àâóíí³ áàíÿêè, ãëèíÿíèé ïîñóä çáåð³ãàâñÿ íà ïîëèöÿõ àáî ó ìèñíèêó øàôö³ ç ïîëèöÿìè. Íà âåðõí³é ïîëèö³ ñêëàäàëè ãîðíÿòêà, ìèñî÷êè, äåðåâÿíó âàðèõó âåëèêó ëîæêó äëÿ çàì³øóâàííÿ, êîëîò³âêè, ñ³ëüíè÷êó. Íèæ÷å ìèñêè, ãëèíÿí³ áàíÿêè. Ïîðó÷ âèñ³â ñàìîðîáíèé ëèæíèê ³ç äåðåâÿíèìè ëîæêàìè, äåðåâÿíà ö³äèëêà (äçþðàâêà). Íà ïðîòèëåæí³é â³ä âõîäó ñò³í³ âèñ³ëî íå á³ëüøå í³æ äâ³ ïî÷îðí³ë³ â³ä ñàæ³ ³êîíè. Âåñíîþ ñò³íè î÷èùóâàëè â³ä ñàæ³, çàìàçóâàëè á³ëîþ ãëèíêîþ àáî çàá³ëþâàëè âàïíîì. Íàéäàâí³øèì ³ íàéïðîñò³øèì ñïîñîáîì îñâ³òëåííÿ æèòëà áóëî â³äêðèòå âîãíèùå. Ó XVII ïåðø³é ïîëîâèí³ ÕIÕ ñò. äëÿ îñâ³òëåííÿ âæèâàëè ïðîñìîëåí³ æèâèöåþ ñóõ³ ëó÷èíè (òð³ñêè), ùî ¿õ âòèêàëè â ù³ëèíó ãðóáî¿ ñèðî¿ äîøêè òà ïî ÷åðç³ çàïàëþâàëè. Ïîñòóïîâî óâ³éøëè ó ïîáóò íàôòîâ³ (êåðîñèíîâ³) ëàìïè.
Ó äðóã³é ïîëîâèí³ ÕIÕ ñò. êóðí³ õàòè ïîñòóïîâî ïî÷àëè çàíèêàòè. ¯õ çàì³íþâàëè õàòè ç äèìîõîäîì. Íà ïî÷àòêó ÕÕ ñò. ³, çîêðåìà ï³ñëÿ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ïîâñþäíî áóäóâàëè õàòè ç êîìèíîì. ϳ÷ çìåíøóâàëàñÿ â ðîçì³ðàõ. Êîëèøí³é ïðèï³÷îê îïóñêàâñÿ íèæ÷å ïîì³æ ñò³íêàìè ³ íàêðèâàâñÿ çàë³çíîþ ïëèòîþ, ï³ä ÿêîþ ðîçïàëþâàëè âîãîíü. Äèì ³ç ïå÷³ âèõîäèâ ï³ä êàïó íàä ïëèòîþ. Ó ïîáóò óâ³éøëè ïðîìèñëîâ³ ïðåäìåòè (çîêðåìà ïîñóä). Ñò³íè ñòàðàííî âèá³ëþâàëè; ñòåëþ íå á³ëèëè, à ïåð³îäè÷íî çìèâàëè òåïëîþ âîäîþ òà çìàùóâàëè î볺þ. Îðèã³íàëüí³ñòþ â³äçíà÷àëîñÿ çîâí³øíº îçäîáëåííÿ äîâãî¿ õàòè. Ó Öåíòðàëüí³é ³ Ñõ³äí³é Ëåìê³âùèí³ ïðîò³ñè çðóáó â ÕIÕ ñò. ìàëþâàëè íà ÷îðíî ê³ëüêàðàçîâèì çìàùóâàííÿì â³íö³â çðóáó ñèð³âöåì íàôòè (ðîïîþ). Ù³ëèíè ì³æ â³íöÿìè çàìàçóâàëè ãëèíîþ ³ çàá³ëþâàëè. Ñïîðóäà íàáèðàëà ñìóãàñòîãî âèãëÿäó. Ó ñõ³äí³é ÷àñòèí³ ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó òà äàë³ íà ñõ³ä â³íö³ çðóáó òàêîæ çàìàëüîâóâàëè öåãëÿíîþ ñàìîðîáíîþ ôàðáîþ.  îêîëèö³ Îñëàâè ³ Êîìàí÷³ Ñÿíîöüêîãî ïîâ³òó íà âîðîòÿõ áî¿ùà ìàëþâóâàëè äåðåâî æèòòÿ òà ³íø³ åëåìåíòè ðîñëèííîãî îðíàìåíòó. Ïîçàñàäèáíå áóä³âíèöòâî Îêðåìó, äóæå âàæëèâó ä³ëÿíêó ïîçàñàäèáíîãî íàðîäíîãî äåðåâÿíîãî áóä³âíèöòâà ëåìê³â ³, çîêðåìà, ëåìê³â ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó ñêëàäàþòü ïàìÿòêè êóëüòîâî¿ (öåðêîâíî¿) àðõ³òåêòóðè òðèä³ëüí³ çðóáíî-êàðêàñí³ öåðêâè ç âèñîêîþ âåæåþ-äçâ³íèöåþ. Ñóâîð³ñòü ³ ïðîñòîòà ôîðì, ð³çêå ñòðåìë³ííÿ â³ä íàéíèæ÷î¿ áàí³ íàä â³âòàðíîþ ÷àñòèíîþ ÷åðåç öåíòðàëüíèé âåðõ íàâè äî ñòðóíêî¿ ³ íàéâèùî¿ âåæ³-äçâ³íèö³ íàä áàáèíöåì, ÿêà íàäຠâñ³é ñïîðóä³ îñîáëèâî¿ âåëè÷³ ³ äèíàì³÷íîñò³, ïåðåêîíóþòü, ùî íàéñòàðøèé òèï äåðåâÿíî¿ öåðêâè ç îçíàêàìè âïëèâó ãîòè÷íî¿ àðõ³òåêòóðè çáåð³ãñÿ ñàìå íà Ëåìê³âùèí³. Åíåðã³ÿ ëåìê³âñüêî¿ öåðêâè ñïðÿìîâàíà íà õóäîæí³é ðîçïîä³ë ìàñ ³ áàãàòå îôîðìëåííÿ äåêîðàòèâíèõ åëåìåíò³â (ìàê³âîê).
!# Ó 30-õ ðð. ÕÕ ñò. íà òåðèòî𳿠ï³âí³÷íî¿ (ãàëèöüêî¿) Ëåìê³âùèíè íàðàõîâóâàëîñÿ 275 äåðåâÿíèõ öåðêîâ òà ê³ëüêà ìóðîâàíèõ (Âàí³âêà, Ïîëÿíè, Âîðîáëèê Êîðîë³âñüêèé), íà ÿêèõ ïîçíà÷èâñÿ âïëèâ õðåñòîïîä³áíî¿ çàãàëüíîóêðà¿íñüêî¿ ìîíóìåíòàëüíî¿ àðõ³òåêòóðè. Íàéö³êàâ³øîþ ³, áåçïåðå÷íî, íàéö³íí³øîþ ïàìÿòêîþ íàðîäíîãî ìîíóìåíòàëüíîãî áóä³âíèöòâà º öåðêâà â ñ. Ïîâîðîçíèê á³ëÿ Êðèíèö³, çáóäîâàíà â 1612 ðîö³. Ñïîðóä³ âëàñòèâ³ òîíê³ ñèìåòðè÷í³ ôîðìè. Ñåðåä êóëüòîâèõ ñïîðóä õàðàêòåðí³ ãàðìîí³ºþ ñèìåòð³¿, âäàëèì âïèñàííÿì îáºêòà â íàâêîëèøíº îòî÷åííÿ º äåðåâÿí³ öåðêâè ñ³ë ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó, çîêðåìà öåðêâà ñâ. Àðõàíãåëà Ìèõà¿ëà â ñ. Ñâÿòêîâà Âåëèêà (1757), öåðêâà ñâ. Àðõàíãåëà Ìèõà¿ëà â ñ. Ñâÿòêîâà Ìàëà (1762), öåðêâà ñâ. Êîñìè ³ Äåìÿíà â ñ. Êîòàíü (1841) òà öåðêâà ñâ. ²âàíà Õðåñòèòåëÿ â ñ. Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà (1894). Çîâí³ äåðåâÿíèõ öåðêîâ íå ìàëþâàëè, õî÷ áóëè âèíÿòêè. Íàïðèêëàä, ó ñ. Êâÿòîíü ïîìàëüîâàíî íà ÷åðâîíî çðóá öåðêâè, â ñ. Êîìàí÷à ÷åðâîíîþ ôàðáîþ ïîìàëüîâàíî äàõ öåðêâè, à ó Ùàâíèêó ïîìàëüîâàí³ áàí³. ²ç ïîçàñàäèáíîãî áóä³âíèöòâà ñë³ä íàçâàòè ñïîðóäè ïàñòóøîãî ãîñïîäàðñòâà. ϳñëÿ ïåðåõîäó ç êîëåêòèâíîãî íà ³íäèâ³äóàëüíèé âèïàñ ãîñïîäàð áóäóâàâ çà ìåæåþ ð³ëë³ ñåçîííó ñòàéíþ äëÿ õóäîáè ³ îâåöü. ˳òí³ ñòàéí³ íàçèâàëè áóäàìè. ϳäâàëèíó (ñï³äêè) êëàëè íà êàìåíÿõ-âàëóíàõ, â³íö³ çðóáó ç³ ñìåðåêîâîãî êðóãëÿêà âÿçàëè ó ïðîñò³ çàìêè. Äàõ ÷îòèðèñõèëèé, ïåðåâàæíî ï³ä äîøêàìè. Ñåëÿíè ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó áóäóâàëè ñåçîíí³ ñòàéí³ òàêîæ ó âèãëÿä³ îãîðîæ³ çàì³ñòü ñò³í ³ çàêðèâàëè ÷àòèííÿì. Ïîðó÷ ç³ ñòàéíåþ ïàñòóõ áóäóâàâ ìàëó áóäó êîëèáó äëÿ ñïàííÿ ³ çáåð³ãàííÿ îñîáèñòèõ ðå÷åé. Ó ñåðåäèí³ ñòàéí³ áóëà ï³äâ³øåíà íèæ÷å â³ä ñòåë³ äðàáèíà äëÿ êîðì³â, æîëîá, âèäîâáàíèé ó êîëîä³, äåðåâÿíèé ñò³ëü÷èê àáî ïåíüîê äëÿ äî¿ííÿ, äåðåâÿíà ëîïàòà äëÿ çãîðòàííÿ ãíîþ, âèëà äëÿ âèêèäàííÿ ãíîþ, ïîñóä íà ìîëîêî.
V. Òðàäèö³éíèé îäÿã Äî ñåðåäèíè ÕIÕ ñò. ëåìêè âèãîòîâëÿëè îäÿã âèêëþ÷íî ç ïîëîòíà ³ ñóêíà äîìàøíüîãî âèðîáó. Îäÿã øèëè âëàñíîðó÷íî. Ó äðóã³é ïîëîâèí³ ÕIÕ ñò. ïî÷àëîñÿ ïðîíèêàííÿ ïðîìèñëîâèõ íîâîââåäåíü ó ïîáóò³. Öå çíàéøëî ñâ³é â³äáèòîê â åâîëþö³¿ îäÿãó ëåìê³â. Íàðîäí³ òêàíèíè ïîñòóïîâî çì³íèëà ôàáðè÷íà ïðîäóêö³ÿ, õî÷ ôîðìà îäÿãó äî ïåâíî¿ ì³ðè çáåðåãëà íàðîäí³ òðàäèö³¿. Ïîäåêóäè â îäÿç³ ëåìê³â ïîì³òí³ ïîëüñüêî-ñëîâàöüê³ âïëèâè òà âïëèâ ñóñ³äí³õ áîéê³â. Ƴíî÷èé îäÿã Äî íàò³ëüíîãî æ³íî÷îãî îäÿãó íàëåæàòü ñîðî÷êà (îïë³÷à) ³ ñï³äíèê. Áóäåííà ñîðî÷êà ç êîí³ïíîãî ïîëîòíà, áåç íàðÿäíèõ âèøèâîê. Äóæå ãàðí³ â ßñåëüñüêîìó ïîâ³ò³ ñâÿòêîâ³ ñîðî÷êè ç ëÿííîãî àáî á³ëîãî ôàáðè÷íîãî ïîëîòíà, ïðèêðàøåí³ âèøèâêîþ. Ðóêàâè äîâã³ ³ øèðîê³. Õàðàêòåðíîþ îçíàêîþ º áàãàòà ð³çíîêîëüîðîâà âèøèâêà ó íèæí³é ÷àñòèí³ ðóêàâ³â, ÿê³ çâóæóþòüñÿ çáèðàíêàìè ³ øèðîêèì ìàíæåòîì, âèøèòèì ëèñòî÷êàìè, ãàëóçêàìè, êâ³òàìè, ñò³áíóâàííÿì, ãëàääþ. Âíèçó ìàíæåò çàâåðøóºòüñÿ ôàëäàìè ç ð³çíîêîëüîðîâèìè çóáöÿìè. Ñï³äíèê (ïîäîëîê) ç êîí³ïíîãî ïîëîòíà. Ó çàõ³äí³é Ëåìê³âùèí³ çøèòèé ðàçîì ³ç ñîðî÷êîþ (áóäåííèé). Äî ïîÿñíîãî îäÿãó â³äíîñÿòüñÿ ñï³äíèö³ (êàáàòè), øèðîê³, çáèðàí³. Äî ê³íöÿ ÕIÕ ñò. ç äîìàøíüîãî ïîëîòíà, áóäåíí³ áåç îçäîá, ñâÿòêîâ³ ïðèêðàøåí³ ìàëþâàííÿì (ôàðáóâàííÿì) ð³çíèõ â³çåðóíê³â: ñîíå÷êî, êðèâóëüêè, êâ³òè, ëèñòî÷êè. Ìàëþíîê ñèíüîãî àáî áðîíçîâîãî êîëüîðó. Óçîðè âèð³çàëè íà äîøö³, ïîò³ì ïîêðèâàëèñÿ ôàðáîþ ³ â³äòèñêóâàëè íà ïîëîòí³. Ôàðáà ³ç ñèíüêè, ëüíÿíî¿ î볿, öèáóëåâîãî ëóøïèíÿ. Òàêó ñï³äíèöþ íàçèâàëè ìàëüîâàíêîþ àáî ôàðáàíêîþ. Ç ïðîíèêíåííÿì ó ñåëî ôàáðè÷íî¿ òêàíèíè ôàðáàíêè çíèêàþòü. Ïî÷èíàþ÷è ç ê³íöÿ ÕIÕ ñò., ñï³äíèö³ ç òåìíî-ñèíüîãî â á³ë³ ãîðîøêè ôàáðè÷íîãî ìàòåð³àëó.
!$
Ƴíî÷à ãóíüêà
Ƴíî÷à ñîðî÷êà
Ïåðåäîê ñï³äíèö³, ùî éîãî íàêðèâàëà çàïàñêà, âñòàâëÿëè ç ãðóáîãî äîìàøíüîãî ïîëîòíà (éîãî íàçèâàëè ïîëîþ). Ñï³äíèöþ ïë³ñóâàëè ó äð³áí³ çáèðàíêè. Ôàðòóøîê (çàïàñêà) åëåìåíò îäÿãó, ùî çÿâèâñÿ ó ñåðåäèí³ ÕIÕ ñò. Âèãîòîâëÿâñÿ ç òîíêîãî (çäåá³ëüøîãî á³ëîãî àáî ÷îðíîãî) ïîëîòíà, ïðèâÿçóâàâñÿ êðàéêîþ ïîâåðõ ñï³äíèö³. Ïë³ñîâàíèé ó øèðø³, í³æ ñï³äíèöÿ, çáèðàíêè. Óíèçó íàøèâàëè ð³çíîêîëüîðîâ³ âóçüê³ ñòð³÷êè, êîðîíêîâ³ ôàëüáàíè, à òàêîæ âèøèâàëè îðíàìåíòè ç êâ³ò³â ³ ëèñòê³â. Äî ïëå÷îâîãî îäÿãó íàëåæàòü ãîðñåò, êîæóøèíêà, ãóíüêà. Ãîðñåò (ãîðñåòêà) ³ç ñóêíà ð³çíèõ êîëüîð³â, à òàêîæ áàðâèñòîãî øîâêó ÷è îêñàìèòó. Áåçðóêàâíèé âèä êàì³çåëüêè ç ðîçð³çàìè âíèçó ó âèãëÿä³ ï³âêðóãëèõ êëèíö³â (êëàïàí³â, êëàïö³â). Êðà¿ òà âóçüêó ñìóãó ïðîäîâæ øâ³â ïðèêðàøàëè êîëüîðîâîþ âèøèâêîþ äðàáèíêîþ. Ó ßñåëüñüêîìó ïîâ³ò³ ó ì³æâîºííèé ÷àñ ãîðñåòè âèãîòîâëÿëèñÿ òàêîæ ³ç ÷îðíîãî îêñàìèòó, ìåðåæàí³ ð³çíîêîëüîðîâèìè íèòêà-
ìè, ÷àñòî ç íàøèòèìè áëèñêó÷èìè áëÿøêàìè, áóêåòàìè êâ³ò³â, ñêîìïîíîâàíèìè ç íàøèòîãî ð³çíîêîëüîðîâîãî á³ñåðó. ²íîä³ çàì³ñòü ãîðñåòà ïîâåðõ ñîðî÷êè íàä³âàëè êîæóøàíêè, ùî çà ôîðìîþ ïîä³áí³ äî ãîðñåòà, àëå áåç êëèíö³â óíèçó. Âåðõ ³ç ôàáðè÷íîãî îêñàìèòó âèøíåâîãî êîëüîðó, ï³äêëàäêà ç äîìàøíüîãî ñóêíà àáî ïîëîòíà. Êðà¿ îáðàìëåí³ ÷îðíèì êîæóøêîì (áóäåíí³ ìàòåð³àëîì ³íøîãî êîëüîðó). Íàéêðàùîþ ³ íàéö³íí³øîþ îêðàñîþ áóëè äâà ð³çíîêîëüîðîâ³ áóêåòè êâ³ò³â íà ãðóäÿõ çà ïðîåêòîì ñàìî¿ âèøèâàëüíèö³. Çàïèíàëàñÿ íà ãóäçèêè àáî ïåòåëüêè. Ãóíüêà (ãóíü÷à) êóðòêà ç ÷îðíîãî äîìàøíüîãî ñóêíà, âèêîðèñòîâóâàëàñÿ ó õîëîäí³ äí³. Êðà¿ äîâêîëà øè¿, ê³íö³ ðóêàâ³â, íèæí³ òà ïåðåäí³ áåðåãè, à òàêîæ êðà¿ êèøåíü îáðàìëåí³ á³ëèì ÷è ñèí³ì ôàáðè÷íèì ñóêíîì àáî ÷åðâîíèì ³ çåëåíèì âîâíÿíèì øíóðêîì (ñóêíÿòîì). Ƴíî÷³ ãóíüêè ïîä³áí³ äî ÷îëîâ³÷èõ, ëèøå á³ëüø äáàéëèâî âèê³í÷åí³, ³ç êðàùèì âèð³çîì íà áåäðàõ ³ ñïèí³. Óíèçó íà ñïèí³ ðîçð³çè-ôàëäè.
!%
Êîæóøàíêà Âåñíîþ ³ ë³òîì æ³íêè ³ ä³â÷àòà õîäèëè áîñ³. Ïðè ïîòðåá³ âçóâàëè êºðïö³, ùî ¿õ ìóæ÷èíè çøèâàëè ç äâîõ ïðÿìîêóòíèõ êóñê³â òîâñòî¿ øê³ðè. ³ä ñåðåäèíè ÕIÕ ñò. ïî÷àëè íîñèòè (ó íåä³ë³ ³ ñâÿòà) øíóðîâàí³ ç âèñîêèìè õîëÿâêàìè ò. çâ. óãîðñüê³ ÷åðåâèêè àáî ÷îá³òêè. Ó ãàðíó ïîãîäó ä³â÷àòà õîäèëè ç çàïëåòåíèìè êîñàìè áåç õóñòîê àáî îäÿãàëè ëåãêó õóñòèíó (ôàöåëè÷à) ³ çàâÿçóâàëè ñïåðåäó ï³ä øèºþ. Ƴíêè íîñèëè á³ë³ õóñòêè (ôàöåëèêè), ùî ¿õ çàâÿçóâàëè íà øè¿ ççàäó. Ñòàðø³ æ³íêè âåëèêèé á³ëèé ôàöåëèê çàâÿçóâàëè ó øèðîê³ ôàëäè íàä ðàìåíàìè. Íà ðàìåíà íàêèäàëè ñêëàäåíó ïîçäîâæíüî á³ëó ïëàõòó (ðóáåöü, ëàíòóõ), çäåá³ëüøîãî ç ôðåíäçëÿìè, ê³íö³ ÿêî¿ ïðîïóñêàëè ïîï³ä ðóêàìè. Íà ðîãàõ õóñòîê, ùî çâèñàëè ïîçà ñïèíó, âèøèâàëè âåëèê³ áóêåòè êâ³ò³â. Ïî ö³ë³é õóñòö³ âèøèâàëè äð³áí³ êâ³òî÷êè, êðà¿ îáøèâàëè çóáöÿìè ð³çíèõ êîëüîð³â. ijâ÷àòà ³ æ³íêè ðîç÷³ñóâàëè âîëîññÿ íà ïðÿìèé ïðîä³ë (ïåðåä³ë) ïîñåðåäèí³
ãîëîâè. ijâ÷àòà çàïë³òàëè âîëîññÿ â îäíó êîñó, â ê³íö³ ÿêî¿ âïë³òàëè êîëüîðîâó ñòð³÷êó (ñòóæêó), ³ êîñó îïóñêàëè âçäîâæ ñïèíè. Ƴíêè òåæ ä³ëèëè âîëîññÿ íà ïðîä³ë, ðîç÷³ñóâàëè ³ çàêðó÷óâàëè íà îáðó÷êó ç ïðóòà ëîçèíè ÷è ç äðîòó ò. çâ. õîìåâêó, õ³ìëþ, à ïîâåðõ íàêëàäàëè ÷åïåöü (øàïî÷êó) ³ çâÿçóâàëè ïðè÷åïëåíèì äî ÷åïöÿ øíóðêîì íàâêîëî íàâèíåíîãî âîëîññÿ. Ñâÿòêîâèé ÷åïåöü ïðèêðàøàëè êîëüîðîâîþ ìåðåæêîþ. ijâ÷àòà ³ æ³íêè íîñèëè íà øè¿ (çîêðåìà ó ñâÿòêîâ³ äí³) êðàéêè ïðèêðàñè, ñïëåòåí³ ç ð³çíîêîëüîðîâîãî á³ñåðó ó âèãëÿä³ ñòð³÷êè, à òàêîæ êîðàë³ (ïàöüîðêè) ç 10-15 íèòîê ð³çíî¿ äîâæèíè. Áàãàòø³ íîñèëè ÷åðâîí³ ïðàâäèâ³ êîðàë³ ç ìîðñüêèõ êîðàë³â. Íåçàìîæí³ çàì³ñòü äîðîãèõ êîðàë³â íîñèëè ñêëÿí³ ïàöüîðêè. Äî íèæíüî¿ íèòêè êîðàë³â ïîñåðåäèí³ ÷³ïëÿëè õðåñòèê àáî ìåäàëüéîí÷èê ³ç äâîõ êîëüîðîâèõ ñêåëåöü ó âèãëÿä³ ñåðöÿ, îïðàâëåíîãî ó ìåòàëåâó ðàìêó; âñåðåäèí³ âñòàâëÿëàñÿ ³êîíêà. Íîñèëè òàêîæ á³ë³ ³ ÷îðí³ ïàöüîðêè. ²íø³ ïðèêðàñè (áðîøêè, ïåðñòåí³) íîñèëè ð³äêî. ×îëîâ³÷èé îäÿã ×îëîâ³÷èé îäÿã ñåëÿí ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó ìåíø ð³çíîáàðâíèé, í³æ æ³íî÷èé. Âèãîòîâëÿâñÿ, â îñíîâíîìó, ³ç òêàíèí ³ ñóêíà äîìàøíüîãî âèðîáó, à òîìó ìàéæå íå çàçíàâ çì³í ïðîòÿãîì äîâãîãî ÷àñó. Äî íàò³ëüíîãî îäÿãó â³äíîñÿòüñÿ ãà÷³ (ï³äøòàíö³) ³ ñîðî÷êà. Ãà÷³ ç äîìàøíüîãî ïîëîòíà, ç³áðàí³ ó ïîÿñ³ ç ïðîïóùåíèì ÷åðåç øèðîêèé ðóáåöü øíóðêîì ãà÷íèêîì, ùî éîãî çàâÿçóâàëè ñïåðåäó. Öå çàëèøêè äàâíüî¿ ôîðìè øòàí³â íà øíóðîê, ïîøèðåíèõ ó ìèíóëîìó â Óêðà¿í³ ³ Á³ëîðóñ³¿. Ñâÿòêîâà ñîðî÷êà ç ëëÿíîãî, äîáðå âèá³ëåíîãî ïîëîòíà, áóäåííà ç ãðóáøîãî, êîí³ïíîãî. Îòâ³ð íà øèþ ìàâ ðóáåöü ç³ çìîðøêàìè. Ñïåðåäó ðîçòèí ³ç çàðóáëåíèìè êðàÿìè, ùî çàâÿçóâàâñÿ ÷åðâîíîþ òàñåìêîþ. Ñîðî÷êè íåäîâã³ ³ îïóñêàëèñÿ äî øòàí³â. Äî ïîÿñíîãî îäÿãó â³äíîñèìî íàãàâêè ³ õîëîøí³. Íàãàâêè (íîãàâèö³) øòàíè ç
!& äîìàøíüîãî ïîëîòíà, êðàùîãî ³ á³ë³øîãî, í³æ ãà÷³, ïåðåâàæíî ëëÿíîãî, âóçüê³ áåç ìàíæåò³â. Íà ì³ñö³ ïîçäîâæíüîãî øâà âøèòî ðóáåöü ç³ ñêëàäåíî¿ óäâîº ñòð³÷êè ñèíüîãî ñóêíà. Íîñèëè øòàíè íà âóçüêîìó ðåì³íö³, ê³íåöü ÿêîãî çâèñàâ óíèç. Õîëîøí³ øòàíè ç á³ëîãî ñóêíà, äîâã³ äî ê³ñòîê, óíèçó çâóæåí³ ç ðîçð³çîì äî 15 ñì. Íà øâàõ ðóáåöü ³ç ñèíüîãî ñóêíà. Âåðõí³é áåðåã çøèòèé òàê, ùîá ìîæíà áóëî ïðîñóíóòè ïîÿñ. Õîëîøí³ íîñèëè çèìîþ. Ïëå÷îâèé îäÿã ñêëàäàâñÿ ç ëàéáèêà (áðóøëÿêà), ãóíüêè, ãóí³, ÷óãàí³. Ó ê³íö³ ÕIÕ ñò. ïîøèðèâñÿ ò. çâ. óãîðñüêèé ëàéáèê ³ç ñèíüîãî ôàáðè÷íîãî ñóêíà ç ïîòð³éíèì ðîçòèíîì ççàäó. Ñïåðåäó âçäîâæ ðîçð³çó â ßñåëüñüêîìó ïîâ³ò³ íàøèâàëè îäèí-äâà ðÿäêè ìåòàëåâèõ ´óäçèê³â, îçäîáëþâàëè âèøèâêîþ ëåãêèì ñò³áíóâàííÿì ïî êðàÿõ ³ íà êèøåíüêàõ. Çàïèíàâñÿ íà ïåòåëüêè ç â³âíÿíèõ íèòîê. Ãóíüêà êóðòêà ç ÷îðíîãî ÷è áðîíçîâîãî äîìàøíüîãî ñóêíà ç êðàÿìè îáðàìëåíèìè ÷åðâîíèì âîâíÿíèì øíóðêîì, ïëå÷³ ãëàäê³, ç ôàëäàìè óíèçó. Ó ßñåëüñüêîìó ïîâ³ò³ îáøèâàëè êðà¿ ðóêàâ³â. Çàïèíàëàñÿ íà ïåòë³ ç ãóäçèêàìè àáî íà ãà÷êè ç äðîòó. Ãóíÿ êóðòêà äîâøà ³ âàæ÷à çà ãóíüêó, áåç ïðèêðàñ. Íîñèëè çèìîþ. Íàéõàðàêòåðí³øèì äàâí³ì çèìîâèì îäÿãîì ëåìê³â áóëà ÷óãà (÷óãàíÿ). Öå äîâãèé, ïîçà êîë³íà, ïëàù ³ç âåëèêèì, îçäîáëåíèì â³çåðóíêîì ³ òîðîêàìè êîì³ðîì, ùî ñÿãຠàæ ïîçà ïîÿñ. ×óãó ïåðøî¿ ïîëîâèíè ÕIÕ ñò. ². Âàãèëåâè÷ îïèñàâ òàê: ×îðíà äîâãà îïàí÷à (ó ëåìê³â ÷óãàíü) ç ÷îòèðèêóòíèì êîì³ðîì, äî ÿêîãî ïðèðîáëåí³ á³ë³ òîðîêè... Ðóêàâè çàøèò³ ³ ñëóæàòü çàì³ñòü êèøåíü... Êðàÿëè ÷óãó ç ñóêíà ïîäâ³éíî¿ øèðèíè, çøèâàþ÷è äâà çâî¿ ñóêíà âîâíÿíèìè íèòêàìè òàê, ùî íåïîì³òíî áóëî ñë³ä³â çøèâàííÿ. Ñêëàâøè ñóêíî âïîïåðåê, ³ç áîê³â âèòèíàëè äâà òðèêóòí³ êëèíè, ñòâîðþâàëè ïðè ñêëàäàíí³ êîðîòê³ çàøèò³ ðóêàâè. ϳä ÷àñ äîùó êîì³ð çàêèäàâñÿ íà ãîëîâó, òîðîêè ñïåðåäó çàâÿçóâàëèñÿ, òâîðÿ÷è âèã³äíèé êàïòóð.
Âçóâàëèñÿ ó êºðïö³ (õîäàêè), ïîä³áí³ äî æ³íî÷èõ, àëå ç ãðóáøî¿ øê³ðè ³ ç ãðóáøèìè ñêëàäêàìè. Äî í³ã ïðèêð³ïëÿëè íàâîëîêàìè. Çèìîþ íà êºðïö³ íàäÿãàëè âîâíÿí³ ì³øêè ñóêíÿíêè, ùîáè íå êîâçàëèñÿ ³ òåïë³øå áóëî äëÿ í³ã. Íà ãîëîâ³ ë³òîì íîñèëè ò. çâ. óãîðñüê³ êàïåëþõè (êàëàïè) ÷îðí³, ô³ëüöîâ³, âèãîòîâëåí³ ó ñëîâàöüêîìó ì³ñòå÷êó Áàð䳺Ⳡç êðèñàìè, çàêî÷åíèìè óâåðõ ³ ÷åðâîíîþ ñòð³÷êîþ óãîð³. Çèìîþ íîñèëè ÷îðí³ áàðàíÿ÷³ ç äîâãîþ âîâíîþ øàïêè. Ïîïóëÿðíèìè áóëè òàêîæ øàïêè êîïà÷³. Âèãîòîâëÿëèñÿ ç á³ëîãî áàðàíêà, õóòðîì äîñåðåäèíè, çâåðõó ïîêðèâàëèñÿ ñèí³ì ôàáðè÷íèì ñóêíîì ³ç ÷îòèðüîõ òðèêóòíèõ êóñê³â, à ì³æ íèìè íà øâàõ âñòàâëÿëàñÿ âêëàäêà ç ÷åðâîíîãî ñóêíà. Íà âåðøêó, äå ñõîäèëèñÿ øâè, ïðèøèâàëè êîêàðäó ç ÷åðâîíî¿ âîë³÷êè. Óíèçó áåðåãè îáøèâàëè ñòð³÷êîþ ÷îðíîãî êîæóøêà øèðèíîþ 5-7 ñì. Çà÷³ñóâàëèñÿ ïåðåâàæíî íà öåíòðàëüíèé ïðîä³â. Ó ïåðø³é ïîëîâèí³ ÕIÕ ñò. ÷îëîâ³êè íîñèëè ùå äîâãå âîëîññÿ, çàïëåòåíå ó äâ³ êîñè. Âåëèê³ çì³íè ³ áåçïîâîðîòí³ âòðàòè ïðèíåñëà äëÿ ìàòåð³àëüíî¿ êóëüòóðè ëåìê³â äåïîðòàö³ÿ ó 1944-1946 ðð. Ïîçáàâëåí³ çåìë³ ³ çíàðÿäü âèðîáíèöòâà, â óìîâàõ êîëãîñïíî¿ ñèñòåìè, ëåìêè áóëè ïîçáàâëåí³ ìîæëèâîñò³ âèêîðèñòîâóâàòè âæå çàéâ³ çíàðÿääÿ ð³ëüíèöòâà, îäèíèö³ çáåðåãëèñÿ õ³áà ó ôîíäàõ åòíîãðàô³÷íèõ ìóçå¿â. Çíèêëè óìîâè äëÿ ìèñëèâñòâà, ðèáîëîâë³. Áåçïîâîðîòíî â³äìåðëè íàðîäí³ ïðîìèñëè. ³äñóòíº â³â÷àðñòâî ç îáðîáêîþ âîâíè, çàíåïàâ ïðîìèñåë îáðîáêè âîëîêíà, òêàöòâî, âèðîáíèöòâî î볿. Ïîâí³ñòþ çàíåõàíèé ïðîìèñåë îáðîáêè êàìåíþ ³, ôàêòè÷íî, äåðåâà. Ïîâí³ñòþ çì³íèâñÿ õàðàêòåð ñ³ëüñüêîãî áóä³âíèöòâà. Ïðèáóâøè â Óêðà¿íó, ëåìêè îòðèìàëè ãîñïîäàðñòâà äåïîðòîâàíèõ äî Ïîëüù³ ïîëÿê³â. Íîâèõ õàò, òèì á³ëüøå õàò ëåìê³âñüêîãî òèïó, íå áóäóâàëè. Ç ïîçàñàäèáíîãî áóä³âíèöòâà ó ëüâ³âñüêîìó ïàðêó
!' Øåâ÷åíê³âñüêèé ãàé ç ³í³ö³àòèâè àêòèâó ³ Ôóíäàö³¿ äîñë³äæåííÿ Ëåìê³âùèíè â³äòâîðåíî ó 1992 ðîö³ òî÷íó êîï³þ ëåìê³âñüêî¿ öåðêâè 1841 ð. ç ñåëà Êîòàíü. Íîâîçáóäîâàí³é öåðêâ³ íàäàíî ³ìÿ ñâÿòèõ Âîëîäèìèðà ³ Îëüãè. Öåðêâà ñòàëà îñåðåäêîì äóõîâíîãî ³ íàö³îíàëüíîãî â³äðîäæåííÿ, ºäíàííÿ ëåìê³â äâîõ õðèñòèÿíñüêèõ êîíôåñ³é ãðåêîêàòîëèöüêî¿ òà ïðàâîñëàâíî¿. Âèéøîâ ³ç ïîáóòó íàðîäíèé îäÿã ëåìê³â. Éîãî ïîîäèíîê³ çðàçêè çáåð³ãàþòüñÿ â åòíîãðàô³÷íèõ ìóçåÿõ, ìóçåÿõ ëåìê³âñüêî¿ êóëüòóðè (Ëüâ³â, Òåðíîï³ëü, Ìîíàñòèðèñüêà, Çèíäðàíîâà). Ìîäåðí³çîâàí³ çðàçêè ëåìê³âñüêîãî îäÿãó âäÿãàþòü ó÷àñíèêè ëåìê³âñüêèõ õîð³â, îêðåì³ âèêîíàâö³ ëåìê³âñüêèõ ï³ñåíü ï³ä ÷àñ êîíöåðò³â. Ïîäåêóäè çáåðåãëàñÿ òðàäèö³ÿ ëåìê³âñüêèõ âèøèâîê. Ìàòåð³àëüíà êóëüòóðà ëåìê³â, ÿêà çàçíàëà áîëþ÷èõ ³ áåçïîâîðîòíèõ âòðàò, çìîæå â³äíîâèòè ñâî¿ òðàäèö³¿ (çäåá³ëüøîãî â íîâ³é ôîðì³) õ³áà ó ð³äíîìó êðàþ, íà Ëåìê³âùèí³.  Óêðà¿í³ ïîä³áíà ³äåÿ íàðàç³ íåçä³éñíåííà. Êðàùà äîëÿ çóñòð³ëà â Óêðà¿í³ äóõîâíó êóëüòóðó ëåìê³â, ÿêà â ñâî¿é îñíîâ³, ïåðåáóâຠï³ä ïàòðîíàòîì öåðêâè, â ä³ÿõ ñàìî¿ ëþäèíè, ¿¿ äóø³. Äóõîâíå æèòòÿ ëþäèíè ìåíøîþ ì³ðîþ ï³ääàºòüñÿ ðóéíóâàííþ ³ççîâí³.
ÄÓÕÎÂÍÀ ÊÓËÜÒÓÐÀ* Äîñÿãíåííÿ â ä³ëÿíö³ îñâ³òè, íàóêè, ìèñòåöòâà, ë³òåðàòóðè òà ³íøèõ ãàëóçåé äóõîâíî¿ ä³ÿëüíîñò³ ñóñï³ëüñòâà º éîãî äóõîâíîþ êóëüòóðîþ. Äóõîâíà êóëüòóðà â³äáèâຠð³âåíü ³íòåëåêòóàëüíîãî, ìîðàëüíîåòè÷íîãî òà ñîö³àëüíîãî ðîçâèòêó ñóñï³ëüñòâà. Òðàäèö³éí³ ö³ëîð³÷í³ çâè÷à¿ òà îáðÿäè ëåìê³â, â îñíîâíîìó, ôîðìóâàëèñÿ ùå íà *  îñíîâó ö³º¿ ñòàòò³ ïîêëàäåíî äîñë³äæåííÿ Î. Ôàáðèíè Äóõîâíà êóëüòóðà ëåìê³â, îïóáë³êîâàíå ó Ëåìê³âñüêîìó êàëåíäàð³ íà 2003 ð³ê.
ðàíí³é ñòà䳿 ðîçâèòêó ñóñï³ëüñòâà, êîëè ëþäèíà ñòàâèëà ñåáå ó ïðÿìó çàëåæí³ñòü â³ä ÿâèù ïðèðîäè. Ïîñò³éíà çì³íà ï³ð ðîêó (âåñíà, ë³òî, îñ³íü, çèìà) çóìîâèëà ôîðìóâàííÿ êàëåíäàðíèõ çâè÷à¿â çã³äíî ç³ çì³íàìè â ïðèðîä³, ïî÷èíàþ÷è ç âåñíè, êîëè âîñêðåñຠïðèðîäà. Äîðå÷íî çãàäàòè, ùî ó äîõðèñòèÿíñüêèé ïåð³îä íîâèé ð³ê ðîçïî÷èíàâñÿ 1 áåðåçíÿ. Çà òàêèì ñàìèì ïðèíöèïîì àíàë³çóºìî ðîäîâ³ îáðÿäè, ïîâÿçàí³ ç íàéâàæëèâ³øèìè ïåð³îäàìè æèòòÿ ëþäèíè íàðîäæåííÿì, äèòèíñòâîì, îäðóæåííÿì, ñìåðòþ. Íàéá³ëüø ðàä³ñíèì áóâ âåñíÿíèé öèêë çâè÷à¿â òà îáðÿä³â, êîëè âîñêðåñàº, îæèâຠðîñëèííèé ñâ³ò. Áàãàòèé îñ³íí³é öèêë çâè÷à¿â òà îáðÿä³â, ùî îñâÿ÷óâàâ çá³ð âðîæàþ. Çàâåðøóâàâ ð³÷íèé ïðîöåñ çèìîâèé öèêë îáðÿäîâîñò³, ïðèóðî÷åíèé çàê³í÷åííþ ðîá³ò. Õðèñòèÿíñòâî, ÿêå ïî÷àëî ñâ³é ïåðåìîæíèé õ³ä ç ïî÷àòêîì íîâî¿ åðè, çáåðåãëî äàâí³é çâè÷àºâèé ïîä³ë ðîêó, äîïîâíèâøè éîãî íîâèìè ðåë³ã³éíèìè åëåìåíòàìè. Ïîðó÷ ³ç òèì ìåøêàíö³ Çàõ³äíèõ Êàðïàò ïðîòÿãîì ñòîë³òü çáàãà÷óâàëè îáðÿäîâ³ñòü âëàñíèìè ñàìîáóòí³ìè åëåìåíòàìè.
Êàëåíäàðíà îáðÿäîâ³ñòü Båñíÿíèé öèêë Ìÿñíèö³ òà Âåëèêèé ï³ñò Ïî÷àòêîì âåñíÿíîãî öèêëó íàðîäíèõ ñâÿò ³ îáðÿä³â ââàæàþòüñÿ ìÿñíèö³ (çàïóñòè) îäèí ³ç íàéâåñåë³øèõ ïåð³îä³â ó êàëåíäàðíîìó ðîö³. Ó öåé ÷àñ íàïåðåäîäí³ Âåëèêîäíüîãî ïîñòó ñïðàâëÿëè âåñ³ëëÿ, âëàøòîâóâàëè ð³çíîìàí³òí³ çàáàâè. Îñîáëèâî âåñåëèì áóâ îñòàíí³é òèæäåíü ìÿñíèöü ò. çâ. çàïóñòè. Ïîâñþäíî ñïðàâëÿëèñÿ ãîñòèíè, çàáàâè. Ó ï³ñò ðîçïî÷èíàëèñÿ âåñíÿí³ ðîáîòè â ïîë³. Ãîñïîäèíÿ òðè÷³ îáõîäèëà âîçà ç ïîñ³âíèì ìàòåð³àëîì, êðîïèëà ñâÿ÷åíîþ âîäîþ, æåáèñÿ çåðíî íå ñüí³òèëî. Ùå ïîâèííà áóëà ïåðåéòè ãîñïîäàðåâ³ äîðîãó ç äâîìà â³äðàìè ÷èñòî¿ âîäè, æåáè ìàâ ùàñòÿ ó ïîë³. Ïî ïðè¿çä³ íà ð³ëëþ ãîñïî-
" äàð êëÿêàâ, õðåñòèâñÿ, êëàâ ãðóäêó çåìë³ çà ïàçóõó, æåáè ñÿ çàãð³ëà îä ëþäñêîãî ò³ëà ³ äîáð³ ðîäèëà. ϳñëÿ ïåðøî¿ ñêèáè â ê³íö³ çàãîíó êëàâ ï³ä íå¿ ÿéöå, æåáè çåðíî ñÿ âðîäèëî ïîâíå, ÿê òîòî ÿéöå. Ó ïåðøèé äåíü Âåëèêîãî ïîñòó (ïîíåä³ëîê ï³ñëÿ çàïóñò³â) æ³íêè îêðåìèõ ñ³ë ñïðàâëÿëè Ôåäîðîâèöþ áàáñüêå ñâÿòî. ×îëîâ³êè â öåé äåíü âèêîíóâàëè æ³íî÷ó ðîáîòó, à æ³íêè êóïëÿëè ãîð³ëêó, ëàäèëè çàêóñêó ³ ãîñòèëèñÿ, ùîá õîö ºäåí äåí ìàòè ñïîê³é îä õëîï³â. Îñòàííÿ íåä³ëÿ Âåëèêîãî ïîñòó çâåòüñÿ Êâ³òíîþ. Öüîãî äíÿ ó öåðêâ³ îñâÿ÷óâàëè áàãíÿòêà (ãàëóçêè âåðáè ç âåñíÿíèìè áðóíüêàìè).  îñòàííþ ïÿòíèöþ ïåðåä Âåëèêîäíåì ó öåðêâ³ âèñòàâëÿëè Ïëàùàíèöþ. Ïðè îáõîä³ íàâêîëî öåðêâè õëîïö³ êàëàòàëè ñàìîðîáíèìè êàëàòàëêàìè íà çíàê, ùî Õðèñòà ïðèáèâàëè äî õðåñòà. Ó öåé äåíü íå áèëè ó äçâîíè. Âåëèêäåíü Ñâÿòî Âîñêðåñ³ííÿ Õðèñòîâîãî çàâæäè äàðóâàëî ðàä³ñòü ëåìêàì. Ó ñåðåäó ïåðåä Âåëèêîäíåì æ³íêè ïåêëè ïàñêó. Ñë³äêóâàëè, ùîá ò³ñòî íå çàïàëîñÿ ó ïå÷³, áî õòîñü ç ðîäèíè ïîìðå â ò³ì ðîö³. ßêùî ïàñêà ðîñëà â ïå÷³ ïðîñòî âãîðó, òî áóâ äîáðèé çíàê, êîëè ïàñêà ïîòð³ñêàëà êîãîñü ÷åêຠñìåðòü, ÿêùî íà á³ê çàâàëèëàñÿ ìîæíà áóëî ñïîä³âàòèñÿ ïîæåæ³... Ó ïÿòíèöþ íå ñàäèëè êóðåé íà ÿéöÿ, áî, ìîâëÿâ, âèâåëèñü áè êóðè, ÿê³ ñï³âàþòü ³ ÿºöü íå íåñóòü. Ó ñóáîòó ä³â÷àòà ãîòóâàëè ïèñàíêè. Äóæå ãàðí³ ïèñàíêè âèãîòîâëÿëè ä³â÷àòà â ñåëàõ ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó. Õëîïö³ ìàéñòðóâàëè ñèêàâêè, ùîá ó ïîíåä³ëîê îáëèâàòè ä³â÷àò. Ãîòóâàëè ïðîäóêòè äëÿ ¿õ îñâÿ÷åííÿ â öåðêâ³. Ïðàâîñëàâí³ ïðàâèëè Ñëóæáó Áîæó îï³âíî÷³, à ãðåêî-êàòîëèêè ó íåä³ëþ âðàíö³. dz ñâÿ÷åíèì îáõîäèëè âñå îá³éñòÿ, æåáè âèãíàòè âñÿêó á³äó. Ó Âåëèêîäíþ íåä³ëþ ï³ñëÿ ñïîæèâàííÿ îñâÿ÷åíîãî ìîëîäü ñõîäèëàñÿ á³ëÿ öåðêâè, âëàøòîâóþ÷è õîðîâîäè ç ãà¿âêà-
ìè. Çâè÷àé öåé çáåð³ãñÿ ëèøå â ïîîäèíîêèõ ñåëàõ. Âèëåò³ëà ëàñò³âêà çî ñêàëÿ, Çáóäèëà íàñ âøèòêèõ çî ñïàíüÿ, Äåðåâà ñÿ â ñàäàõ ðîçâèâàþò, Íàø³ ëåìêè íîâó ÿð âèòàþò... Íàñòóïíèé ïîíåä³ëîê Ïîëèâàíèé. Ïàðóáêè, ìàë³ õëîïö³ õîäèëè ïî ñåëó ³ ñòåæèëè çà ä³â÷àòàìè, ùîá ¿õ îáëèòè âîäîþ. Ïîáóòóâàëî ïîâ³ðÿ, ùî âåñíÿíà âîäà îìîëîäæóº ëþäèíó, äຠçäîðîâÿ, ïðèíîñèòü ðàä³ñòü. ijòâîðà îáëèâàëà ñåáå âçàºìíî ùå é ó Âåëèêîäí³é â³âòîðîê. Þð³¿â äåíü Ñåðåä çâè÷à¿â âåñíÿíîãî ïåð³îäó âàæëèâå ì³ñöå ó ëåìê³â ßñåëüñüêîãî ³ ñóñ³äí³õ ïîâ³ò³â çàéìàâ äåíü Þð³ÿ (Ãåîðã³ÿ), ÿêèé ñâÿòêóâàëè 23 êâ³òíÿ (çà ñò. ñòèëåì). Ó öåé äåíü ñåëÿíè âïåðøå ï³ñëÿ äîâãîòðèâàëîãî çèìîâîãî ïåð³îäó âèïóñêàëè õóäîáó íà ïàñîâèùå, ñóïðîâîäæóþ÷è öåé çàõ³ä ðÿäîì îáðÿä³â òà ìàã³÷íèõ ä³é. ϳä ïîð³ã ñòàéí³ êëàëè ÿéöå ùîá õóäîáà áóëà ïîâíà, ÿê ÿéöå, ëàíöþã ùîá òðèìàëàñÿ êóïè. Âàæëèâó ðîëü â îáðÿäàõ ïåðøîãî âèãîíó õóäîáè â³ä³ãðàâàëè ñàì³ æ ïàñòóõè. Ó ñåë³ Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà òà ñóñ³äí³õ çàìîæí³ø³ ãîñïîäàð³ ìàëè íà Çàâåçëþ òà ï³ä Ìàãóðîþ ïîáóäîâàí³ ñòàºíêè, êóäè âèãàíÿëè òåëÿò, ÿë³âîê íà ïàñîâèñüêà íà ö³ëå ë³òî, à íà í³÷ çàãàíÿëè ¿õ ó ñòàºíêè. Ó äåíü âèãîíó ãîñïîäèíÿ íà ïîäâ³ð¿ ñàäèáè îáêóðþâàëà õóäîáó, ñïàëþþ÷è îñâÿ÷åíå ç³ëëÿ, òà êðîïèëà õóäîáó ñâÿ÷åíîþ âîäîþ. Ïîò³ì áëàãîñëîâèëà ïàñòóõà íà ùàñëèâèé âèïàñ õóäîáè. Óâå÷åð³ ïåðåä Þð³ºì ïîøèðåí³ áóëè âå÷îðíèö³, ùî ñóïðîâîäæóâàëèñÿ ð³çíèìè â³ðóâàííÿìè ³ â÷èíêàìè. Ùîá â³äüìà íå ïàñêóäèëà ìîëîêà, ìàëþâàëè äüîãòåì õðåñòèêè íà äâåðÿõ õë³âà, êðóæå÷êè íà ðîãàõ êîð³â. Ïåðåä ïîðîãîì ñòàéí³ ñïîðóäæóâàëè äâ³ ÿìêè, íàñèïàëè òóäè ñîë³, à ïðîñò³ð ì³æ ÿìêàìè çàñèïàëè ìàêîì, ïîñâÿ÷åíèì íà Ìàêîâåÿ. ³äüìà íå ìîãëà ïåðåñòóïèòè ÷åðåç ìàê ³ ìóñèëà éîãî âèçáèðàòè. Ïîêè âèçáèðóâàëà äî ê³íöÿ, çàñï³-
" âàëè ï³âí³, ³ â³äüìà âòðà÷àëà ñèëó. Ïîäåêóäè ä³â÷àòà ïëåëè â³íêè ³ ÷³ïëÿëè êîðîâàì íà ðîãè. Òð³éöÿ Çåëåí³ ñâÿòà (Ðóñàëëÿ). Òð³éöÿ îñîáëèâå âåñíÿíå ñâÿòî. Íàïåðåäîäí³ ñâÿòà ëåìêè ïîâñþäíî ïðèêðàøàëè çîâí³ ³ âñåðåäèí³ æèòëîâ³ áóäèíêè òà ãîñïîäàðñüê³ ñïîðóäè ñâ³æèìè ëèïîâèìè ãàëóçêàìè. ϳñëÿ íåä³ëüíî¿ Ë³òóð㳿 ïðîöåñ³ÿ ç õîðóãâàìè ³ ñâÿùåíèêîì îáõîäèëà ïîëÿ, îñâÿ÷óþ÷è ¿õ. Íà ìåæ³ ç ïîëåì ñóñ³äíüîãî ñåëà çàêîïóâàëè â çåìëþ íåâåëèêèé äåðåâÿíèé õðåñò, ùîá íåáåñí³ ñèëè áåðåãëè ïîëå ³ âðîæàé. Ïîäåêóäè ä³â÷àòà ðîáèëè ³ç çåìíîãî ãàëóççÿ àëüòàíêè íàä ïîòîêàìè. Êîëè ñõîäèâ ì³ñÿöü, çóñòð³÷àëè éîãî ï³ñíÿìè ì³ôîëîã³÷íèõ âîäÿíèõ ðóñàëîê (çâ³äñè ³ íàçâà ñâÿòà): Îé-ëÿ-ëÿ-ëþ, ëÿ-ëÿ-ëþ Ïðèéøëè ä³âêè, Ðóñàëþ! Ïîäìå âøèòêè íà ôàëþ (âîäÿíó õâèëþ) Òà ãâèäèìå Ðóñàëþ... Çåëåí³ ñâÿòà (Ðóñàëëÿ) äóæå ëþáèëè ïàñòóõè ñ³ë ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó. Âèáèðàëè çàçäàëåã³äü ïåâíó ïëîùó, ïàñîâèñüêà, äå íàïåðåäîäí³ Ðóñàëÿ íå ïóñêàëè õóäîáó ³ îâåöü, ùîá âèðîñëà ãàðíà òðàâà. Íà Çåëåí³ ñâÿòà çàïóñêàëè òàì õóäîáó, ÿêà øâèäêî íàïàñàëàñÿ, ³ ïàñòóõè, çàãàíÿþ÷è øâèäøå, í³æ çàâæäè, õóäîáó äî ñòàºíîê ³ âèïóñêàþ÷è ¿¿ ï³ñëÿ îá³äà ï³çí³øå, ìàëè ÷àñ íà çàáàâè, ï³ñí³, âãîùàííÿ. Óâå÷åð³ ìîëîäü çàáàâëÿëàñÿ â çàëàõ ïðè ÷èòàëüíÿõ. Ñâÿòî Ðóñàëëÿ çàâåðøóº âåñíÿíèé öèêë êàëåíäàðíî-îáðÿäîâèõ ñâÿò. ˳òí³é öèêë ²âàíà Êóïàëà Íàéâèðàçí³øèì ñâÿòîì öüîãî öèêëó º äàâíüîñëîâÿíñüêå ñâÿòî ²âàíà Êóïàëà, ÿêå ó õðèñòèÿíñüêó åïîõó ïîºäíàíî ç³ ñâÿòîì íàðîäæåííÿ ²âàíà Õðåñòèòåëÿ. Çíà÷åííÿ äàâíüîãî ñâÿòà ïîëÿãàëî ó çâåëè÷åíí³ ïðè-
ðîäè, ÿêà â ÷àñ ë³òíüîãî ñîíöåñòîÿííÿ äîñÿãàëà ñâîãî çàâåðøåííÿ. Ïî âñ³é Ëåìê³âùèí³ äëÿ êóïàëüíîãî ñâÿòà (24 ÷åðâíÿ çà ñòàðèì ñòèëåì, 7 ëèïíÿ çà íîâèì) áóëà ïîøèðåíà çàãàëüíà íàçâà Ñîá³òêà. Âîíà, ïðàâäîïîä³áíî, ïîõîäèòü â³ä íàçâè ãîðè Ñîááîò ó ͳìå÷÷èí³, äå â äàâíèíó ïàëèëè âîãí³ íà ÷åñòü ì³ô³÷íîãî áîãà Ïåðóíà, ãîëîâíèì àòðèáóòîì ÿêîãî áóëî ïàëåííÿ âîãíèù ñîá³òîê ó í³÷ ³ç 6 íà 7 ëèïíÿ. ×àñ ñâÿòêóâàííÿ, êîëè ðîçêâ³òàþòü ðîñëèíè ³ äîçð³âຠâðîæàé, ñóïðîâîäæóºòüñÿ ÷èñëåííèìè îáðÿäàìè ³ çâè÷àÿìè. Ó ßñåëüñüêîìó ïîâ³ò³ õàòè ïðèêðàøàëè ã³ëêàìè ë³ùèíè. Òàêîæ íà âñ³õ ïîëÿõ, çàñ³ÿíèõ ÷è çàñàäæåíèõ, çàïèõàëè ã³ëêè ë³ùèíè. ˳ùèíà ââàæàëàñÿ ñâÿòèì äåðåâîì ³ ìàëà îõîðîíÿòè âðîæà¿ â³ä ãðàäó ³ âñÿêèõ ³íøèõ ñòèõ³éíèõ çàãðîç. ³ðèëè â ìàã³÷íó ñèëó ç³ëëÿ, ç³áðàíîãî â äåíü Êóïàëà. Éîãî çáèðàëè æ³íêè ïåðåä ñõîäîì ñîíöÿ, ïî ðîñ³. dzáðàíå ç³ëëÿ ç ã³ëêàìè ë³ùèíè çâÿçóâàëè â ñí³ïîê, îñâÿ÷óâàëè á³ëÿ öåðêâè ³ çáåð³ãàëè äî íàñòóïíî¿ ñîá³òêè. Âèêîðèñòîâóâàëè ïðè ë³êóâàëüíîìó çàìîâëþâàíí³ ëþäåé ÷è òâàðèí. óðñüê³ êâ³òè ìàëè ë³êóâàëüí³ âëàñòèâîñò³, ³ ¿õ â³äâàðè ïðè âì³ëîìó ïðèãîòóâàíí³ äàâàëè ïîçèòèâí³ ðåçóëüòàòè. Òàêîæ ç³ëëÿ âèêîðèñòîâóâàëè ä³â÷àòà äëÿ âîðîæáè, äëÿ çàïîá³ãàííÿ ñòèõ³éíîìó ëèõîâ³. ϳä ÷àñ áóð³ éîãî ñïàëþâàëè â ïå÷³ ³ ñòåæèëè çà íàïðÿìêîì äèìó. Ñåðåä êóïàëüñüêèõ ðîñëèí äîì³íóþ÷å ì³ñöå ïîñ³äຠïàïîðîòü, ÿêà, çà íàðîäíèì â³ðóâàííÿì, öâ³òå îï³âíî÷³ ëèøå â Êóïàëüñüêó í³÷. Õòî çíàéäå êâ³òêó ïàïîðîò³ é ç³ðâå, ìîæå çíàéòè çàõîâàí³ ñêàðáè, ñòàòè áàãàòèì, ùàñëèâèì, âñåçíàþ÷èì. Ó êóïàëüñüêèõ îáðÿäàõ ãîëîâíèì àòðèáóòîì áóâ âîãîíü (ñîá³òêà). Âîãí³ ïàëèëè çà ñåëîì íà ãîðá³ íèæíüîãî àáî âåðõíüîãî ê³íöÿ ñåëà. Ïàëèâî íà ñîá³òêó ÿë³âåöü õëîïö³ çàãîòîâëÿëè çàçäàëåã³äü, ùîá âèñîõëî. Íàïåðåäîäí³ ñòîâáóð ÿëèö³, âêîïàíèé â çåìëþ, îáêëàäàëè ñó-
" õèìè êóùàìè ÿë³âöþ. Óâå÷åð³ ï³ñíÿìè ³ ìóçèêîþ ñêëèêàëè íà ñîá³òêó: Ãîð³øíÿíè, äîë³øíÿíè Ïîäòå äî íàñ íà ñîá³òêó, Áî â íàñ íà ñîá³òö³ ãðàþò Àæ ñÿ ãîðè ðîçë³ãàþò... Íà ñîá³òêó ñõîäèëîñÿ ìàéæå óñå ñåëî. Âèáèðàëè íàéêðàùó ïàðó, ùî ìð³ÿëà ïðî áëèçüêå âåñ³ëëÿ, ÿê³é äîðó÷àëè çàïàëèòè ñîá³òêó. Êîëè ñîá³òêà ðîçãîðÿëàñÿ, óñ³ ïî÷èíàëè ñï³âàòè ³ òàíöþâàòè. Äóæå ö³êàâî áóëî ñïîñòåð³ãàòè, ÿê íà ãîð³ Ãàâö³ ÷è Ãëèâ³íñüêîìó âåðñ³ ï³çíî ââå÷åð³ çä³éìàëîñÿ âãîðó ÷åðâîíå ïîëóìÿ é ÷óòè áóëî âåñåëèé ñï³â ìîëîä³. ϳñí³, â îñíîâíîìó, ìàëè æàðò³âëèâèé çì³ñò: Îé íà ãîð³ îãåí ãîðèò, Îé òàì Ãàíÿ æàáó ãîíèò. Ãîíèò, ãîíèò äî ïîò³÷êà, Çäî³òè ºé äî ä³íè÷êà... ijâ÷àòà êèäàëè ó âîãîíü ìèíóëîð³÷íå ç³ëëÿ. ×åðåç âîãíèùå ñîá³òêè ñòðèáàëè ñïðèòí³ õëîïö³, ð³äøå ä³â÷àòà. Ðîëü âîãíþ ïîëÿãàëà â éîãî î÷èñí³é ñèë³. ϳçíî âíî÷³ âåñåëà ìîëîäü ïîâåðòàëàñÿ â ð³äí³ îñåë³. Îñ³íí³é öèêë Îáæèíêè (äîæèíêè) Îáæèíêè çàâåðøóâàëè ë³òí³é öèêë îáðÿäîâèõ ñâÿò ³ çâè÷à¿â ³ ðîçïî÷èíàëè îñ³íí³é öèêë îáðÿäîâèõ êàëåíäàðíèõ ñâÿò. Ñï³ëüíà ïðàöÿ ºäíàëà ëþäåé ùå ç äàâíèíè, çîêðåìà ó æíèâà, ÿê³ íà Ëåìê³âùèí³ ïðîõîäèëè ç òðóäíîùàìè: ãàðíó ïîãîäó â ãîðàõ ÷àñòî çì³íþâàëè äîù³, çëèâè. Äî òèõ, ó êîãî çá³ææÿ äîçð³âàëî øâèäøå, ïðèõîäèëè ñóñ³äè, ð³äíÿ, ùîá äîïîìîãòè çáèðàòè õë³á. Âèéøîâøè íà ïîëå ç ñåðïàìè, æåíö³ ñòàâàëè îáëè÷÷ÿì äî ñõîäó ñîíöÿ, õðåñòèëèñÿ ³ ïî÷èíàëè æàòè. Çàâåðøóþ÷è æíèâà, ïëåëè â³íîê ³ç êîëîñê³â ³ ïîëüîâèõ êâ³ò³â, ñàì³ çàêâ³ò÷óâàëèñÿ, óâå÷åð³ ïîâåðòàëèñÿ ç â³íêîì äî ãîñïîäàðÿ, ñï³âàþ÷è:
Íàø ïàí ´àçäà ìîëîäåíüêèé, ϳä íèì êîíèê âîðîíåíüêèé. Ïîçàïèðàâ ãîñïîäîíüêó Òà é ïî¿õàâ íà íèâîíüêó... Ó ï³ñí³ çàêëèêàëè ãîñïîäèíþ ñòîëè çàñòåëÿòè, â³òàëè ´àçäó ç íàãîäè æíèâ, áàæàëè ùå êðàùîãî âðîæàþ íà íàñòóïíèé ð³ê. Çàêëèêàëè ãîñïîäàðÿ ïðèíÿòè â³íåö êðàñíèé âçàì³í çà ãîñòèíó. Ãîñïîäàð³ äÿêóâàëè çà ùåäðó ïðàöþ, ïðèéìàëè â³íîê ³ çàïðîøóâàëè íà ãîñòèíó. Àíäð³ÿ Ïåðâîçâàííîãî Áàãàòå íà íàðîäí³ òðàäèö³¿ ñâÿòî ïðèïàäຠíà 30 ëèñòîïàäà çà ñòàðèì ñòèëåì (13 ãðóäíÿ çà íîâèì) ³ òðàêòóºòüñÿ ÿê ïåðåõ³äíå â³ä îñ³ííüîãî öèêëó êàëåíäàðíèõ ñâÿò äî öèêëó çèìîâèõ. Ñâÿòî Àíäð³ÿ ó íàðîä³ íàçèâàþòü ä³âî÷èì. Íàéá³ëüø ðîçïîâñþäæåíèìè çâè÷àÿìè â öåé äåíü ÷è íàïåðåäîäí³ áóëî âàð³ííÿ ïèðîã³â (âàðåíèê³â) äëÿ âîðîæáè, ìàã³÷íå âèëèâàííÿ âîñêó òîùî. Óâå÷åð³ íàïåðåäîäí³ Àíäð³ÿ ä³â÷àòà ñõîäèëèñÿ â óìîâëåí³é õàò³ íà âå÷îðíèö³, äå âèêîíóâàëè ð³çí³ ä³âî÷³ âîðîæ³ííÿ. Îäíèì ³ç âàæëèâèõ âîðîæ³íü ââàæàëîñü âèëèâàííÿ ðîçòîïëåíîãî âîñêó íà õîëîäíó âîäó. Çàñòèãàþ÷è, â³ñê íàáóâàâ ð³çíèõ ôîðì, íàä ÿêèìè ãóðòîì ãàäàëè: Ùî æ î÷³êóº ä³â÷èíó? ×è øâèäêî âèéäå çàì³æ? Ñê³ëüêè ìàòèìå ä³òåé? ×è áóäå áàãàòîþ ³ ùàñëèâîþ? Âîðîæ³ííÿ âèêëèêàëî ³íîä³ çàãàëüí³ æàðòè, ñì³õ. ²ñíóâàëè é ³íø³ âîðîæ³ííÿ. Íàïðèêëàä, ä³â÷àòà âàðèëè âàðåíèêè ÷è áîáàëüêè ç ò³ñòà, ðîçêëàäàëè ¿õ íà ëàâö³, âïóñêàëè ñîáàêó ³ ñòåæèëè: ÷èþ áîáàëüêó ñîáàêà âõîïèòü ïåðøîþ, òà ä³â÷èíà øâèäêî âèéäå çàì³æ. Íà ïîäâ³ð¿ âñëóõàëèñÿ: çâ³äêè ïåðøèì çàãàâêຠñîáàêà, çâ³äòè ìàâ áè çÿâèòèñÿ íàðå÷åíèé. ϳñëÿ âîðîæ³ííÿ ä³â÷àòà âïóñêàëè õëîïö³â, ïî÷èíàëàñÿ âåñåëà çàáàâà, âå÷åðÿ. Ïîäåêóäè âäîñâ³òà á³ëÿ õàòè íà ñòåæö³ ä³â÷èíà òàºìíî ñ³ÿëà ëüîí, ïðîìîâëÿþ÷è: Àíäð³þ, Àíäð³þ, íà òâ³é äåíü ëüîí ñ³þ, Äàé ì³, Áîæå, çíàòè, ç êèì ãî áóäó áðàòè.
"! ßê ïåðåéäå õëîï, áóäå âåñ³ëëÿ ãíåò, ßê ïðèäå âîðîíà ³ùå ö³ëèé ð³ê äîìà. Êîëè âðàíö³ ïåðøèì ÷åðåç íüîãî ïåðåéäå õëîïåöü íåçàáàðîì â³äáóäåòüñÿ âåñ³ëëÿ. Ïîÿâà öèãàíà ïðîðîêóâàëà ÷îëîâ³êà çðàäëèâîãî. Ƴíêà, ê³ò, ñîáàêà ÷è ïòàõ îçíà÷àëè äàëüøå ä³âóâàííÿ. Óäîñâ³òà ä³â÷èíà â³äëàìóâàëà ê³ëüêà ã³ëîê ÷åðåøí³, ïðèñâÿ÷óþ÷è êîæíó ç íèõ ïåâíîìó õëîïöåâ³. ×èÿ ã³ëêà ó âàçîí³ ïåðøîþ âèïóñêàëà ëèñòî÷êè ³ çàêâ³òàëà äî Ñâÿò-âå÷îðà, çà òîãî õëîïöÿ ä³â÷èíà äî ðîêó ìàëà á âèéòè çàì³æ. Âå÷³ðêè Ó äîâã³ îñ³íí³ é çèìîâ³ âå÷îðè íà Ëåìê³âùèí³ ïîâñþäíî ïðîâîäèëèñÿ âå÷³ðêè (ïðÿäêè), òîáòî âå÷îðíèö³. Âå÷³ðêè ìàëè åêîíîì³÷íå çíà÷åííÿ, áî ó ãóðò³ ó÷àñíèêè êðàùå ³ ïðîäóêòèâí³øå ïðàöþâàëè, îðãàí³çóþ÷è ì³æ ñîáîþ íàâ³òü çìàãàííÿ çà ÿê³ñòü ðîáîòè ³ øâèäê³ñòü. Ç äðóãîãî áîêó, âå÷³ðêè â³ä³ãðàâàëè ðîëü ñ³ëüñüêîãî êëóáó ðîçâàã, çíàéîìñòâà. Ùå ó æîâòí³, à íàéäàë³ ç ïî÷àòêîì Ïèëèï³âêè (15 ëèñòîïàäà çà ñò. ñòèëåì), çáèðàëîñÿ 20-30 ïðÿäèëüíèöü ó âåëèêó õàòó, êóïóâàëè ó ñêëàä÷èíó íàôòó ³ ïî÷èíàëè ïðÿñòè ìàéæå äî ï³âíî÷³. ijâ÷àòà ³ ìîëîäèö³ ïðÿëè ëüîí, êîíîïë³, âîâíó. Ó ñåëàõ ßñåëüùèíè, Êîðîñíÿíùèíè âå÷³ðêè ïðîâîäèëè ³ ï³ñëÿ гçäâà, àëå ä³â÷àòà âæå íå ïðÿëè, à ñêóáëè âîâíó, äåðëè ï³ðÿ, âèøèâàëè, âÿçàëè ðóêàâè÷êè, ñâåòðè. Íàñòð³é çì³íþâàâñÿ, êîëè ïðèõîäèëè õëîïö³. Çì³íþâàëèñÿ òåìè ðîçìîâ, ï³ñåíü. Ãîð³ëêè íå ïèëè, áî öå ÿêðàç áóâ ï³ñò. Õëîïö³ ³ ìóæ÷èíè îõî÷å ðîçïîâ³äàëè ïðî ð³çí³ ïðèãîäè. Íàéá³ëüøå ñòðàõó íàâîäèëè ðîçïîâ³ä³ ïðî çóñòð³÷ ³ç äóøàìè ïîìåðëèõ, ïðî ÷îðò³â, ÿê³ çàòÿãàëè ëþäåé äî ïîòîê³â, ìî÷àð³â. Êð³ì òîãî, ìóæ÷èíè ïëåëè êîøèêè, øèëè êºðïö³, ãóíüêè òà ³íøå. Øóêàþ÷è, äå ö³êàâ³øå, õëîïö³ õîäèëè ç âå÷³ðêè íà âå÷³ðêó, ïåðåâàæíî çàëèøàëèñÿ òàì, äå ïðÿëà íàéáëèæ÷à ñåðöþ. Ïîïóëÿðíèìè íà âå÷îðíèöÿõ áóëè çàãàäêè. Êîæåí ó÷àñíèê çíàâ ¿õ âåëèêó ê³ëü-
ê³ñòü. Íàéö³êàâ³øèé òà íàéá³ëüø óðî÷èñòèé áóâ îñòàíí³é âå÷³ð âå÷³ðîê. ijâ÷àòà áðàëè ç ñîáîþ ìàëèé æìóòîê ïðÿäèâà, íàìîòóþ÷è éîãî íà áóäü-ÿêó æåðäêó, ï³äáèðàëè ñòàð³ âåðåòåíà. ²ñíóâàâ çâè÷àé, çà ÿêèìè îñòàííüîãî âå÷îðà õëîïö³ ëàìàëè êóäåë³ ³ âåðåòåíà íà çíàê òîãî, ùî ðîáîòè çàâåðøåíî. Ïîëàìàí³ çíàðÿääÿ îï³âíî÷³ êèäàëè ó âîãîíü. Òîãî âå÷îðà (íàïåðåäîäí³ Ð³çäâà) îðãàí³çîâóâàëè ãîñòèíó ³ áàâèëèñÿ äî ðàíêó. Çèìîâèé öèêë гçäâî гçäâÿí³ ñâÿòà çàéìàþòü îñîáëèâå ì³ñöå ó çèìîâîìó öèêë³ êàëåíäàðíèõ ñâÿò. Íàïåðåäîäí³ Ð³çäâà, çîêðåìà â äåíü Ñâÿòîãî âå÷îðà, íà êîæíîìó ãîñïîäàðñòâ³ ïðîâîäèëèñÿ ñåðéîçí³ ãîñïîäàðñüê³ ðîáîòè ç ï³äãîòîâêè ðîáî÷îãî ³íâåíòàðþ, çàãîò³âë³ êîðìó äëÿ õóäîáè, íàâåäåííÿ çðàçêîâîãî ïîðÿäêó â ñàäèá³. ijòè ïðèêðàøàëè ÿëèíêó, äîïîìàãàëè âïîðÿäêóâàòè äîì³âêó (õàòó). ×èñëåíí³ îáðÿäè áóëè ïîâÿçàí³ ç³ Ñâÿòîþ âå÷åðåþ. Äî âå÷åð³ ãîñïîäàð ãîäóâàâ õóäîáó äîáðîÿê³ñíèì ñ³íîì, êîæí³é õóäîáèí³ äàâàâ ñêèáêó õë³áà ç ÷àñíèêîì. Ó ñåëàõ ßñåëüùèíè, Ñÿíî÷÷èíè ïåðåä Âå÷åðåþ ³ñíóâàâ çâè÷àé îáâÿçóâàòè ñîëîìÿíèìè ïåðåâåñëàìè ñòîâáóðè ôðóêòîâèõ äåðåâ. Ó äåÿêèõ ñåëàõ îáâÿçóâàëè ó òðåò³é äåíü ñâÿò. Ïåðåä êîæíèì äåðåâîì ãîñïîäàð çàìàõóâàâñÿ íà íüîãî ñîêèðîþ ³ ïðîìîâëÿâ: ß òåáå çðóáàì, áî íå õî÷åø ðîäèòè. Äðóãèé ó÷àñíèê öüîãî ä³éñòâà â³äïîâ³äàâ: Íå ðóáàé (òå), ÿ áóäó ðîäèòè. ² ãîñïîäàð îáâÿçóâàâ ñòîâáóð. Ñòàðø³ ÷ëåíè ðîäèíè ó ïåðåääåíü гçäâà äî Ñâÿòî¿ âå÷åð³ í³÷îãî íå ¿ëè. ijòÿì íå ðåêîìåíäóâàëîñü ¿ñòè ãîðîäèíó ³ ñàäîâèíó, ùîá ò³ëî íå îáñèïàëè ÷èðÿêè. Íå äìóõàëè íà âîãîíü, ùîá íå âèêëèêàòè êîðîñòè (ñâåðáëÿ÷îê). ßêùî âäàëîñÿ òîãî äíÿ ïîçè÷èòè ãðîø³ ó ºâðåÿ, íà âåñü ð³ê çàïåâíÿâñÿ äîáðîáóò ó õàò³. ×åëþñò³ ïå÷³ íå ìîãëè íà ñâÿòî çàëèøàòèñÿ çàê³ï÷åí³, áî çåðíî âðîäèëîñü áè çàñì³÷åíèì.
"" Ãîñïîäèíÿ äáàéëèâî á³ëèëà ÷åëþñò³, à ïîò³ì ñ³äàëà íà ïðèï³÷êó, ùîá êóðè äîáðå êâîêàëè. Ïåðåä âå÷åðåþ ãîñïîäàð çàíîñèâ ó õàòó äîáðó âÿçêó ñîëîìè, ä³òè ðîçñòåëþâàëè ¿¿ ïî õàò³ ³ ï³ä ÷àñ ñâÿò áàâèëèñÿ íà ñîëîì³. Òàêîæ ãîñïîäàð âíîñèâ íåîáìîëî÷åíèé ñí³ï â³âñà, ñòàâèâ ó êóò³ íà ëàâàõ ï³ä ³êîíàìè. Ñí³ï (àáî âÿçêó ñ³íà) ðîçñòåëþâàâ íà ñòîë³, ãîñïîäèíÿ çàñòåëÿëà ïîâåðõ ÷èñòó íîâó ñêàòåðòèíó. ϳä ñò³ë êëàëè ð³çí³ çàë³çí³ çíàðÿääÿ ïðàö³ (ëàíöþã, ìîëîòîê, ëåì³ø òîùî), ÷ëåíè ðîäèíè ï³ä ÷àñ âå÷åð³ òðèìàëè íà íèõ íîãè, æåáè áóëè çäîðîâ³ ³ òâåðä³, ÿê çàë³çî. Êîæíà ãîñïîäèíÿ çàçäàëåã³äü ãîòóâàëà âå÷åðþ ç 12 ñòðàâ (ñò³ëüêè ì³ñÿö³â ó ðîö³ ³ ñò³ëüêè áóëî àïîñòîë³â). ¯ëè õë³á ³ç ÷àñíèêîì ³ ñ³ëëþ, êàïóñòó, ãðèáè, â³âñÿíó êèñåëèöþ, á³á, ìîðêâó, ïèðîãè, ãîëóáö³, áóðÿêîâèé áîðù, ïàìïóøêè. Ðàí³øå êóò³ ëåìêè íå çíàëè, áî íå ñ³ÿëè òóò ïøåíèö³, à ¿ëè ïàíöàêè (ÿ÷ì³ííó êàøó). Çâè÷àé âàðèòè êóòþ ïðèíåñëè íà Ëåìê³âùèíó ñâÿùåíèêè ³ â÷èòåë³ ç³ ñõ³äíî¿ Ãàëè÷èíè. Îáîâÿçêîâîþ áóëà ñâ³÷êà. Ïîáóòóâàâ çâè÷àé, êîëè ïåðåä Ñâÿòîþ âå÷åðåþ óñÿ ñ³ìÿ ³øëà ìèòèñÿ äî ð³÷êè ÷è ïîò³÷êà, â³ðÿ÷è, ùî âîäà ó òîé âå÷³ð ìຠî÷èùóâàëüíó âëàñòèâ³ñòü, äຠñèëó ³ çäîðîâÿ. ßêùî äî ð³÷êè äàëåêî, âìèâàëè ëèöå õîëîäíîþ âîäîþ â õàò³. Ïåðåä âå÷åðåþ ñ³ìÿ ïðîìîâëÿëà ìîëèòâó. Ãîñïîäàð ä³ëèâ õë³á ³ äàâàâ êîæíîìó ñêèáêó ç çóáöåì ÷àñíèêó, çàìî÷åíèì ó ñîë³, æåáè íèõòî íå ñòàâ çëîä³éîì. ϳñëÿ áàæàâ óñ³ì ùàñòÿ ³ çäîðîâÿ, äÿêóâàâ çà äðóæíþ ïðàöþ. ϳñëÿ öüîãî ñïîæèâàëè äâàíàäöÿòü ñòðàâ. Ïðè êîæí³é ñòðàâ³ ä³òè ãîâîðèëè: Íå äîáðå, à ìàòè â³äïîâ³äàëà: ¯æòå, ä³òè, ¿æòå, íà äðóãèé ð³ê áóäå ë³ïøå. Òàêîæ íà ñò³ë ñòàâèëè çàïàñíó ìèñêó ç ¿æåþ äëÿ âáîãîãî ïîäîðîæíüîãî òà ïîê³éíèõ ÷ëåí³â ðîäèíè. Óðàíö³ ðåøòêè ¿æ³ â³ääàâàëè êîðîâàì, ùîá ¿ì â³äüìà (áîñîðêà) íå â³ä³áðàëà ìîëîêà. ³ðèëè, ùî â öþ í³÷ òâàðèíè ðîçóì³þòü
á³ëüøå, í³æ ëþäè, íàâ³òü ðîçìîâëÿþòü ëþäñüêîþ ìîâîþ, àëå ï³äñëóõîâóâàòè ¿õ íå ìîæíà. ϳñëÿ âå÷åð³ ãîñïîäàð ãàñèâ ñâ³÷êó ³ âñ³ ñòåæèëè çà íàïðÿìêîì äèìó. ßêùî â³í áóâ ñêåðîâàíèé äî äâåðåé äî ðîêó õòîñü ³ç ðîäèíè ïîìðå. ßêùî äèì ï³ä³éìàâñÿ âãîðó ï³ä ñòåëþ òî äîáðà ïðèêìåòà. ijòè øâèäêî çâÿçóâàëè ïåðåâåñëîì ëîæêè, æåáè ñÿ õóäîáà â ïîëè êóïè òðèìàëà. ijâ÷àòà âèá³ãàëè íà äâ³ð, êàëàòàþ÷è ëîæêàìè. Ç ÿêîãî áîêó îá³çâåòüñÿ ñîáàêà, çâ³äòàì ìຠçàâ³òàòè ¿¿ ñóäæåíèé. Ïîäåêóäè ó Ñâÿòâå÷³ð õîäèëè ïåðø³ êîëÿäíèêè ç³ çâ³çäîþ. Äî ï³çíüî¿ íî÷³ ç õàò ëóíàëè äçâ³íê³ êîëÿäè, â ÿêèõ ñëàâèëîñÿ гçäâî Õðèñòîâå. Êîëÿäóâàííÿ (ç ç³ðêîþ ÷è âåðòåïîì) ïðîäîâæóâàëîñü ïðîòÿãîì óñ³õ гçäâÿíèõ ñâÿò. Óðàíö³ êèäàëè ó ìèñêó äð³áí³ ìîíåòè, æåáè áóòè áàãàòèì, íàëèâàëè â íå¿ çèìíî¿ äæåðåëüíî¿ âîäè ³ âìèâàëèñÿ. Ó öåé äåíü õîäèëè ëèøå äî öåðêâè. Çàãàëüíå êîëÿäóâàííÿ ïî÷èíàëîñÿ íà äðóãèé äåíü гçäâÿíèõ ñâÿò. ѳëüñüê³ õëîïö³ êîëÿäóâàëè ç æèâèì âåðòåïîì: ïàñòóøêè, òðè öàð³, ²ðîä, æèä, ñìåðòü ³ç êîñîþ, á³äà ç òîðáîþ, àíãåë, ÷îðò. Íîâèé ð³ê Íàñòóïíèì ñâÿòîì ï³ñëÿ гçäâà º Íîâèé ð³ê. Ñâÿòî ñóïðîâîäæóâàëà òðàäèö³éíà îáðÿäîâ³ñòü ð³çíîìàí³òíèõ â³íøóâàíü, íîâîð³÷íèõ ïîáàæàíü. Ââàæàëîñÿ, ùî ùàñòÿ â ä³ì ïðèíîñèòü ïåðøèé â³äâ³äóâà÷-ïîëàçíèê. Öå ïîâèííà áóòè ëþäèíà ÷îëîâ³÷î¿ ñòàò³. Äîáðîþ ïðèêìåòîþ ââàæàëè ïðèõ³ä ïîëàçíèêà-õëîï÷èêà. Ïîëàçíèêè ïîñèïàëè çåðíîì ïîðîãè, ùîá ðîäèëî æèòî, ïøåíèöÿ ³ âñÿêà ïàøíèöÿ, íà ùàñòÿ, çäîðîâÿ, íà òîé Íîâèé ð³ê, àáè ë³ïøå ðîäèëîñÿ, ÿê òîð³ê. Çà ïîáàæàííÿ îòðèìóâàëè äð³áí³ ãðîø³, ïàìïóøêè, âèïå÷åí³ ñïåö³àëüíî äëÿ ïîëàçíèê³â, ãîð³øêè òîùî. Ùåäðèé âå÷³ð, Âîäîõðåñòÿ гçäâÿí³, íîâîð³÷í³ â³òàííÿ ³ ïîáàæàííÿ òðèâàëè äî Ùåäðîãî âå÷îðà òà Âîäîõðåñòÿ (Éîðäàíó). Ïåðåä Âîäîõðåñòÿì ñâÿòêóâàëè ùå îäíó âå÷åðþ Ùåäðó. Ãîòóâàëè òåæ 12
"# ñòðàâ, àëå öÿ âå÷åðÿ íå áóëà òàêîþ óðî÷èñòîþ, ÿê гçäâÿíà. ϳñëÿ âå÷åð³ âñ³ ùåäðóâàëè, áàæàþ÷è áàãàòîãî, ùåäðîãî ðîêó. Çâ³äñè ³ íàçâà ùåäð³âêè. Ùåäðèé âå÷³ð â ò³é õàòèí³, Äîáðèé âå÷³ð ãîñïîäèí³! Ùåäðèé âå÷³ð, äîáðèé âå÷³ð! Ïðèøëè çìå òó ùåäðóâàòè, Ùàñòüîì õèæó ïîñèïàòè. Ùåäðèé âå÷³ð, äîáðèé âå÷³ð! Âèêîíóâàëè êîëÿäêè, â ÿêèõ ÷ëåíè ðîäèíè òðàêòóâàëèñÿ ÿê ÿâèùà ïðèðîäè: ñîíöå ãîñïîäàð, ì³ñÿöü ãîñïîäèíÿ, ç³ðêè ä³òè. Äëÿ äîíüîê îñï³âóâàëàñÿ ¿õ êðàñà, ãîñïîäàð³â ñèëà, ðîçóì, áàãàòñòâî, ãîñïîäèíü êðàñà, ãîñïîäàðí³ñòü, ìàòåðèíñòâî. Íà Éîðäàí ñâÿòèëè âîäó, ñêðîïëþâàëè íåþ æèòëî, ãîñïîäàðñüê³ áóä³âë³ â³ä íå÷èñòèõ ñèë, õóäîáó â³ä ð³çíèõ õâîðîá, ëèõèõ, ÷àð³âíèöü. Òàê çàâåðøóâàâñÿ çèìîâèé êàëåíäàðíèé öèêë ñâÿò ³ îáðÿä³â.
Ðîäîâ³ îáðÿäè Íàðîäæåííÿ ³ õðåñòèíè Ùå äî íàðîäæåííÿ äèòèíè âàã³òíà æ³íêà çìóøåíà áóëà âèêîíóâàòè ñôîðìîâàí³ â³êàìè òðàäèö³¿. Íå äîçâîëÿëîñü ¿é ïåðåõîäèòè òðÿñîâèíó, áî äèòèíà ìîãëà íàðîäèòèñÿ çà¿êîþ, íàñòóïàòè íà êðîòîâèíó, áî öå ñïðèÿëî á âèíèêíåííþ ó äèòèíè ð³çíèõ õâîðîá. Íå ðåêîìåíäóâàëîñÿ ñòóïàòè ïî ñïàëåíèñüêó, áî öå ìàëî ìàòè äëÿ ìàéáóòíüî¿ äèòèíè íåáàæàí³ íàñë³äêè. Õðåñòèëè äèòèíó íà äðóãèé äåíü àáî â íåä³ëþ çà òèæäåíü ÷è äâà. Äî öåðêâè äèòèíó ìîãëà íåñòè ïîâèòóõà ç ïåðøîþ êóìîþ. Êóì³â ìîãëî áóòè ê³ëüêà ïàð. Ïåðøà ïàðà òðèìàëà â öåðêâ³ íåìîâëÿ. Íà âèïàäîê ñìåðò³ áàòüê³â ñàìå íà öþ ïàðó ëÿãàâ îáîâÿçîê îï³êè íàä ïîõðåñíèêîì äî éîãî ïîâíîë³òòÿ. Ïî äîðîç³ äî öåðêâè òà ç öåðêâè ñë³äêóâàëè, ùîá õòîñü íå ïåðåéøîâ äîðîãó ç ïóñòèìè â³äðàìè, áî íå áóëî á äèòèí³ ùà-
ñòÿ. Íå äîçâîëÿëè í³êîìó ãëÿä³òè íà äèòèíó, æåáè íå ä³ñòàëà ç î÷åé. Êóïàëè äèòèíó íàñòóïíîãî äíÿ, â³ðÿ÷è, ùî ÷èì äîâøå òðèìàòèìåòüñÿ íîâîíàðîäæåíîãî îñâÿ÷åíà âîäà ³ ºëåé, òèì çäîðîâ³øîþ ³ ùàñëèâ³øîþ áóäå äèòèíà. Ïðè ïåðøîìó êóïàíí³ õëîïöÿ ó âîäó êëàëè ìîëîòîê, ñîêèðó, ïèëêó, æåáè äîáðèì ãîñïîäàðåì ³ ìàéñòðîì âèð³ñ; ä³â÷èí³ âåðåòåíî, ãîëêó ç íèòêîþ, æåáè äîáð³ âì³ëà ïðÿñòè, øèòè ³ âèøèâàòè. Òàêîæ êëàëè îë³âåöü, ïåðî, æåáè ä³òÿ ñÿ äîáð³ â÷èëî. Ñòåæèëè, ùîá äèòèíó íå çàëèøàòè ñàìó â õàò³, áî ì³ã ïðèéòè äî íå¿ çëèé äóõ. Õðåñòèíè öå çàãàëüíà ðàä³ñòü, ÿêà ïðîÿâëÿëàñÿ â ï³ñíÿõ ³ òàíöÿõ. Ïðè âõîä³ äî õàòè (ï³ñëÿ öåðêâè) ñï³âàëè: Åé êóìå, êóìå, äàé æå âèíà, Áóäåòå ìàòè çà ðî÷îê ñèíà. Åé, ÿê íàì äàòå ëåì çãîð³âêè, Áóäåòå ìàòè ëåì ñàì³ ä³âêè... Ãîñòèëèñÿ äî ï³çíüîãî âå÷îðà. Ñï³âàëè äîâãî, ùîá íàñï³âàòè ùàñòÿ äèòèí³ ³ ìàòåð³. Ïîäåêóäè ³ñíóâàâ çâè÷àé ñêëàäàííÿ ï³ä ÷àñ ãîñòèíè íà òàð³ëêó ãðîøåé äëÿ äèòÿò³, ÿêå óáîãå ³ ãîëå ïðèéøëî íà ñâ³ò. Êóì³â ä³òè íàçèâàëè õðåñíèé, õðåñíà (ñõ³äíà Ëåìê³âùèíà) àáî íàíàøêî, íàíàøêà (çàõ³äíà Ëåìê³âùèíà). Ãîñïîäàð³ çâåðòàëèñÿ îäèí äî îäíîãîêóì, êóìà. Ó ëåìê³âñüê³é ðîäèí³ ³ñíóâàëè âçàºìîäîâ³ðÿ ³ ïîâàãà. ijòåé âèõîâóâàëè ñï³ëüíî, áåç áóäü-ÿêèõ ïîâàæíèõ ñóïåðå÷îê ³ íåïîðîçóì³íü. Ïåðøèì çàâäàííÿì áàòüê³â áóëî âèõîâàòè ä³òåé ñëóõíÿíèìè, ñêðîìíèìè, ç â³ä÷óòòÿì ïîâàãè äî ñòàðøèõ. Âåëèêîþ ãàíüáîþ äëÿ áàòüê³â áóëà á áóäü-ÿêà äð³áíà êðàä³æêà ç áîêó äèòèíè. Áàòüêè ïîñò³éíî ïîâ÷àëè ä³òåé íå ïðèâëàñíþâàòè ÷óæèõ ðå÷åé. Çìàëêó ïðèâ÷àëè õëîïö³â äî äáàéëèâîãî ãîñïîäàðþâàííÿ, ìàòè íàâ÷àëà äîíüêó øèòè, âèøèâàòè, òêàòè, êóõîâàðèòè. Íàðîäíå âåñ³ëëÿ Îäíèì ³ç íàéÿñêðàâ³øèõ ñàìîáóòí³õ åëåìåíò³â äóõîâíî¿ êóëüòóðè ëåìê³â º ¿õíº íàðîäíå âåñ³ëëÿ. Ó âåñ³ëüíèõ çâè÷àÿõ, ãëèáîêîçì³ñòîâíèõ ï³ñíÿõ çíàéøîâ â³ääçåð-
"$ êàëåííÿ óâåñü õàðàêòåð ïðàöåëþáíèõ ìåøêàíö³â Êàðïàò, ¿õ æóðáà, ðàä³ñòü, ùàñòÿ. Íàïåðåäîäí³ âåñ³ëëÿ â õàò³ íàðå÷åíî¿ ¿¿ ïîäðóãè ïëåëè â³íêè äëÿ ìîëîäî¿ òà äðóæîê, âèãîòîâëÿëè áóêåòè äëÿ ìîëîäîãî òà äðóæá³â. Ó òîé æå ÷àñ âåñ³ëüí³ ñâàøêè âèï³êàëè âåëèêèé îçäîáëåíèé õë³á êîðîâàé (áàëåö), ùî º ñèìâîëîì áàãàòñòâà ³ äîñòàòêó. Êîðîâàé óîñîáëþâàâ ìîëîäîãî ãîñïîäàðÿ. ijâ÷àòà âèãîòîâëÿëè ³ç çåëåíîãî âåðøêà ÿëèíêè äåðåâöå-ð³÷êó, ïðèêðàøåíå ð³çíîêîëüîðîâèìè ñòð³÷êàìè, êâ³òàìè, áëèñêó÷èìè áëÿøêàìè. г÷êà ñèìâîë³çóº æèòòÿ (äåðåâî æèòòÿ) ³ ïðèñâÿ÷óºòüñÿ ìîëîä³é ìàòåð³, ÿêà äຠíîâå æèòòÿ. Âåñ³ëüí³ ï³ñí³, çâè÷à¿ öå íåîö³íåííå áàãàòñòâî, ÿêå ïðîíåñëè ëåìêè êð³çü áóðåìí³ ñòîð³÷÷ÿ. Ñàìå ó ëåìê³âñüêèõ âåñ³ëüíèõ ï³ñíÿõ çáåðåãëîñÿ íàéá³ëüøå ñòàðîñëîâÿíñüêèõ ³ äàâíüîðóñüêèõ àðõà¿çì³â. Ñòîë³òòÿìè ëåìêè äîïîâíþâàëè äàâíüîóêðà¿íñüêå âåñ³ëëÿ âëàñíèìè, ñàìîáóòí³ìè òâîðàìè, çáàãà÷óâàëè éîãî çì³ñò ³ ôîðìó, ñòâîðèâøè ÷óäîâèé âåñ³ëüíèé àíñàìáëü ãàðìîí³þ íåïåðåâåðøåíèõ ïåðëèí íàðîäíî¿ êóëüòóðè. Ñòðóêòóðà íàðîäíîãî ëåìê³âñüêîãî âåñ³ëëÿ ìàëî ÷èì â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä çàãàëüíîóêðà¿íñüêîãî. Ãîëîâíèìè ä³éîâèìè îñîáàìè âåñ³ëëÿ º ìîëîäèé, ìîëîäà, äðóæáè, äðóæêè, ñòàðîñòà, ñâàøêè. Âîíî ïî÷èíàºòüñÿ ç îñâ³ä÷èí, îãëÿäèí ³ çàðó÷èí. Âëàñíå âåñ³ëëÿ ïî÷èíàºòüñÿ îäíî÷àñíî ó ìîëîäîãî òà ìîëîäî¿, à ï³ñëÿ øëþáó ñï³ëüíî ïî ÷åðç³ ó ìîëîäî¿ òà ìîëîäîãî àáî íàâïàêè (çàâåðøóºòüñÿ òàì, äå æèòèìóòü ìîëîä³). Ç âåñ³ëëÿì ïîâÿçàíî ðÿä çâè÷à¿â (çàðó÷èíè, ïðîìîâè ñòàðîñòè, ïî÷åïèíè ìîëîäî¿ òà ³í.), ïîøèðåíèõ ïî âñ³é Óêðà¿í³. Îäíàê ÷èìàëî âåñ³ëüíèõ çâè÷à¿â íà Ëåìê³âùèí³ º òðàäèö³ÿìè ñàìèõ ëåìê³â. Â÷èíêè ó÷àñíèê³â âåñ³ëëÿ áóëè ñóâîðî ðåãëàìåíòîâàí³, ³ â³äñòóï â³ä ïðàâèë íå äîïóñêàâñÿ. Êîæíèé êðîê, ä³þ ñóïðîâîäæóâàëè ï³ñí³*. * Åòíîãðàôè-ëåìêè ïðàöþþòü íàä ïîâíèì ñöåíàð³ºì íàðîäíîãî ëåìê³âñüêîãî âåñ³ëëÿ ç ï³ñíÿìè ³ íîòàìè, çðàçêàìè ïðîìîâ ñòàðîñòè, àíàë³çîì çâè÷à¿â ³ â³ðóâàíü.
Ïîõîðîíí³ çâè÷à¿ Êîëè íàñòóïàëà ñìåðòü, ÷ëåíè ðîäèíè çàòðèìóâàëè õ³ä ãîäèííèêà äî ïîâåðíåííÿ ç ïîõîðîíó, æåáè òîò ÷àñ ïîìåðëîìó íå ðàõóâàâñÿ, ïîâåðòàëè äçåðêàëà äî ñò³íè, íå çàãëÿäàëè êð³çü â³êíî, íå ï³äì³òàëè õàòó, ùîá íå íàêëèêàòè íåùàñòÿ. Ñòàðø³ ëþäè îáìèâàëè ïîê³éíèêà, à âîäó âèëèâàëè ó íåäîñòóïíîìó ì³ñö³ (íàïð., êîð÷³ òåðíèíè), îäÿãàëè ïîìåðëîãî ó íîâèé îäÿã, ñïåö³àëüíî ïðèãîòîâëåíèé çàçäàëåã³äü. Ìîëîäèöþ îäÿãàëè ó øëþáíó á³ëó ñóêíþ (ÿêùî çáåðåãëàñü), ä³â÷èí³ øèëè íîâó øëþáíó ñóêíþ, íà ãîëîâó êëàëè â³íîê. Ïàðóáêà îäÿãàëè â íîâó ëëÿíó ñîðî÷êó, ëàéáèê ç ìåòàëåâèìè ãóäçèêàìè, ïîðó÷ êëàëè êàïåëþõ ç ïåðîì. Ïîê³éíîãî êëàëè íà äîøêó (äâ³ äîøêè), ùî çàñòåëþâàëè ñ³íîì ³ á³ëèì ïðîñòèðàäëîì. Ó ãîëîâàõ ñòàâèëè õðåñò, ç áîê³â çàïàëþâàëè ñâ³÷êè. Ïåðåä ïîõîðîíîì ò³ëî âêëàäàëè â òðóíó, êëàëè ïîðó÷ ðå÷³, ÿê³ âæèâàâ íåá³æ÷èê: ôàéêó, òþòþí, äð³áí³ ãðîø³, ìóçèêàíòîâ³ ñêðèïêó, äèòèí³ ³ãðàøêè. Âêëàäàëè íåá³æ÷èêà â òðóíó ÷óæ³ ëþäè, à íå ÷ëåíè ðîäèíè. Ïîõîðîí, ÿê ïðàâèëî, â³äáóâàâñÿ íà òðåò³é äåíü ï³ñëÿ ñìåðò³. Ó äåíü ïîõîðîíó ñâÿùåíèê ³ äÿê â³äïðàâëÿëè â õàò³ ïàðàñòàñ ÷è ïàíàõèäó, äîìîâèíó ñâÿùåíèê êðîïèâ ñâÿ÷åíîþ âîäîþ. Ó âèíîñ³ òðóíè í³õòî ç ÷ëåí³â ðîäèíè ó÷àñò³ íå áðàâ. Òðè÷³ ñòóêàëè òðóíîþ îá ïîð³ã, àáè íåá³æ÷èê, ÿêèé äî öüîãî ÷àñó ÷óâ óñå, çàñíóâ â³÷íèì ñíîì, à òàêîæ, ùî õîäèâ ÷åðåç öåé ïîð³ã. Íàä ãðîáîì ñâÿùåíèê ïðàâèâ ïàíàõèäó ùå ðàç, çàê³í÷óþ÷è ñï³âîì ³÷íàÿ ïàìÿòü, êîðîòêîþ ïðîïîâ³ääþ. Ðîäèíà çàïðîøóâàëà ïðèñóòí³õ íà ãîðÿ÷êè ãàðÿ÷èé îá³ä, ÿêîãî íå ðîáèëè ò³ëüêè ï³ñëÿ ïîõîðîíó äèòèíè. Ïî÷èíàëè îá³ä ³ çàâåðøóâàëè ìîëèòâîþ òà ñï³âîì ³÷íàÿ ïàìÿòü.
"% Íàðîäíå ìèñòåöòâî Ñï³âî÷à òâîð÷³ñòü ϳñåííà êóëüòóðà ëåìê³â âåëè÷åçíå, íåîö³íåííå áàãàòñòâî. ϳñíÿ áóëà íå ãîñòåì, à ïîñò³éíèì ñóïóòíèêîì ùîäåííîãî æèòòÿ. Ëåìê³âñüêà ï³ñíÿ ñòàëà îáºêòîì äîñë³äæåííÿ ÿê óêðà¿íñüêèõ, òàê ³ ïîëüñüêèõ òà ³íøèõ äîñë³äíèê³â: Âàöëàâà ç Îëåñüêà, ßêîâà Ãîëîâàöüêîãî, Îñêàðà Êîëüáåðãà, Ô³ëàðåòà Êîëåññè òà ³íøèõ. Ó ðåïåðòóàð³ óêðà¿íñüêèõ âåðõîâèíö³â Çàõ³äíèõ Êàðïàò, ó òîìó ÷èñë³ ëåìê³â ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó, íàðàõîâóºòüñÿ á³ëÿ øåñòè òèñÿ÷ ï³ñåíü. Ñïðîáóºìî íàâåñòè îñíîâíó ¿õ êëàñèô³êàö³þ: Îáðÿäîâ³ ï³ñí³. Íàéäàâí³øèé æàíð íàðîäíîïîåòè÷íî¿ òâîð÷îñò³. Ó ÕIÕ ñò. òàê³ ï³ñí³ ïî÷àëè çàáóâàòèñÿ. Ó íàðîäíîìó ïîáóò³ ëåìê³â çàëèøèëèñÿ ðåøòêè íàðîäíèõ êîëÿäîê, ùåäð³âêè, âåñ³ëüí³ ï³ñí³, ãà¿âêè. Áàëàäè. Íàðîäíà áàëàäà öå åï³÷íî-ë³ðè÷íà ï³ñíÿ ç äðàìàòè÷íî íàïðóæåíèì ñþæåòîì, ó ÿê³é ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî ôàíòàñòè÷í³ àáî íåçâè÷àéí³, ñòðàõ³òëèâ³ ³ñòîð³¿. Á³ëüø³ñòü áàëàä õàðàêòåðíà äëÿ Ñõ³äíî¿ Óêðà¿íè ³, íàïåâíî, òàì ñòâîðèëàñÿ, àëå çãîäîì ïîøèðèëàñü òàêîæ íà Ëåìê³âùèí³. Êîëèñêîâ³ ï³ñí³. Öå îäèí ³ç íàéá³äí³øèõ æàíð³â Ëåìê³âùèíè. Ïðè÷èíà âàæêà ³ íåâòîìíà ïðàöÿ ìàòåð³, ÿê³é äëÿ äèòèíè çàëèøèëîñÿ ìàëî ÷àñó. Ëþëÿé æå ì³, ëþëÿé, Êåä ì³ ìàø ëþëÿòè, Áî ÿ òåáå íå ìàì Êîëè êîëèñàòè... ϳñí³ ïðî êîõàííÿ (ëþáîâí³, ïàðóáîöüê³, ä³âî÷³) ñòàíîâëÿòü íàéáàãàòøó ãðóïó ï³ñåííîãî ðåïåðòóàðó Ëåìê³âùèíè. ³ä ëåìê³â ðîç³éøëèñÿ ïî Ãàëè÷èí³ ³ Çàêàðïàòò³ òàê³ ï³ñí³, ÿê ×åðâåíà ðóæà, Îé ñóñ³äêî, ñóñ³äêî, ßê ºì áóëà ³ùè ìàëà ³ äåê³ëüêà ³íøèõ. Ëåìê³âñüêèì ï³ñíÿì ïðî êîõàííÿ õàðàêòåðíà åìîö³éíà ñòðèìàí³ñòü, ³íòèìí³ñòü, â³äñóòí³ñòü äðàìàòèçìó. Âàæêå æèòòÿ íà-
êëàëî ñâ³é â³äáèòîê ³ íà êîõàííÿ, àëå ëåìêî íå ïàäàâ äóõîì, â³ðèâ ó ñâî¿ ñèëè, âêëàäàâ ó ï³ñíþ íàä³þ íà êðàùå ìàéáóòíº. ϳñí³ ïðî â³éíó (âîÿöüê³) ñêëàäàëè äîñèòü ÷èñëåííó ãðóïó, àëå çàñì³÷åíó ÷óæèìè ñëîâàìè ³ çâîðîòàìè. Îðèã³íàëüí³ òâîðè ö³º¿ ãðóïè ïîîäèíîê³, àëå áóëè âäàë³ ïåðåêëàäè ïîëüñüêèõ ÷è ñëîâàöüêèõ ï³ñåíü. À â Ìèñöîâ³é ÷îðíà ðîëÿ, ß ºé îðàâ íå áóäó, Ïîâ³äàò ì³ ìîÿ ôðà¿ðî÷êà, Æå íà âîéíó ïî¿äó... Åì³ãðàíòñüê³ ï³ñí³ çàéìàþòü ïîì³òíå ì³ñöå ó ôîëüêëîð³ ëåìê³â. Çìàëüîâóþòü äîëþ åì³ãðàíò³â ³ç Ëåìê³âùèíè, ÿê³ ó äðóã³é ïîëîâèí³ ÕIÕ íà ïî÷àòêó ÕÕ ñò. âè¿æäæàëè íà çàðîá³òêè çà îêåàí. Îñíîâí³ ìîòèâè ò³º¿ îðèã³íàëüíî¿ òâîð÷îñò³ íåâïåâíåí³ñòü ó ñâîºìó ìàéáóòíüîìó, òóãà çà ð³äíèì êðàºì ³ áëèçüêèìè, íàð³êàííÿ íà âàæêó ïðàöþ ç ìàðíèìè çàðîá³òêàìè. Îêðåì³ ï³ñí³ ïðèñâÿ÷åí³ ïðîùàííþ ç ðîäèíîþ, ð³äíîþ çåìëåþ, ðîçëóö³ ÷îëîâ³êà ç äðóæèíîþ, õëîïöÿ ç ä³â÷èíîþ, ä³òåé ç áàòüêàìè. Ïîïóëÿðíîþ áóëà ï³ñíÿ: Áóä çäðàâà, çåìëèöå, ³äó ê Ãàìåðèöå, ³äó çàðîáèòü ï³íÿçü. Áóä çäðàâà, ñåñòðè÷êî, Íå ïëà÷òå, ìàìè÷êî Èùè ñÿ âåðíó äàêîëè çàñ... Æàðò³âëèâ³ ï³ñí³. Öÿ ãðóïà ä³ëèëàñÿ íà: çàãàëüíîâ³äîì³, çíàí³ òàêîæ â ³íøèõ ðåã³îíàõ Óêðà¿íè; ï³ñí³ ñëîâàöüêîãî ³ ïîëüñüêîãî ïîõîäæåííÿ; îðèã³íàëüí³ ëåìê³âñüê³, ÿêèõ º íàéá³ëüøà ê³ëüê³ñòü. Íàä³ëåí³ ãóìîðîì òàêîæ ³íø³ ï³ñí³ ëþáîâí³, ïîáóòîâ³, âåñ³ëüí³. Ëåìê³âñüê³ ìåëî䳿 ð³çíÿòüñÿ â³ä ìåëîä³é öåíòðàëüíèõ îáëàñòåé. ϳñí³ ïðîòÿæíîãî øèðîêîãî õàðàêòåðó ìàéæå â³äñóòí³. Ó ëåìê³âñüêèõ ï³ñíÿõ äîì³íóº æâàâèé òåìï, ï³ñíÿ îäíîãîëîñíà ç åï³çîäè÷íèì ðîçäâîºííÿì íà äâà ãîëîñè. Çâ³ñíî, ëåìêèíÿ, ÿêà ñï³âàëà ïðè êîæí³é ðîáîò³, ñï³âàëà çàâæäè ñàìà. Ùîïðàâäà, ó Ô. Êîëåññè ïîäàþòüñÿ çðàçêè äâî- ³ íàâ³òü òðèãîëîññÿ.
"& гçüáÿðñòâî ïî äåðåâó ³ êàìåíþ Ó ßñåëüñüêîìó ïîâ³ò³ ð³çüáÿðñòâî ïî äåðåâó íå áóëî ðîçâèíóòèì, ïîä³áíî ÿê ó ñóñ³äíüîìó Ñÿíîöüêîìó ïîâ³ò³ (ñåëà ³ëüêà ³ Áàëóòÿíêà). Ó Ñâÿòêîâ³é ïëåëè ìèñòåöüê³ êîøèêè ç êîð³íö³â ÿë³âöþ. гçüáÿðñòâî ïî êàìåíþ áóëî ðîçâèíåíå, ãîëîâíèì ÷èíîì, ó ñ. Áîðòíå ñóñ³äíüîãî Ãîðëèöüêîãî ïîâ³òó. Çâ³äòè ïîøèðèëîñÿ òàêîæ ó ßñåëüñüêèé ïîâ³ò, çîêðåìà â ñåëî Êðàìïíà, ùî ïîðó÷ ³ç ñ. Êîòàíü. ̳ñöåâ³ ìàéñòðè íàâ÷èëèñÿ âèð³çüáëþâàòè ïðèäîðîæí³ õðåñòè ç ðîçïÿòòÿì, ô³ãóðè ñâÿòèõ, íàäìîãèëüí³ ïàìÿòíèêè, ïîáóòîâ³ ðå÷³. Íàéá³ëüøà ê³ëüê³ñòü ïðèäîðîæí³õ õðåñò³â ó Ñâ³ðæîâ³ Ðóñüê³é, Ñâÿòêîâ³ Âåëèê³é. Òàêîæ ïîñòàâëåí³ ô³ãóðè ñâ. Ìèêîëàÿ, ïðèäîðîæí³ êàïëè÷êè. Ö³ ïàìÿòêè áóëè íàâìèñíå çíèùåí³ ï³ñëÿ 1945 ðîêó.
Ðåë³ã³ÿ Ïðîæèâàþ÷è â ãîðàõ, ëåìêè, ôàêòè÷íî, áóëè ³çîëüîâàí³ â³ä ðåøòè ñâ³òó, òèì á³ëüøå, ùî ïðî ñó÷àñí³ çàñîáè ñïîëó÷åííÿ âîíè é íå ÷óëè. À òîìó ¿õ ùîäåííå æèòòÿ áóëî îäíîìàí³òíèì ³ ïîòðåáè ó íüîìó áóëè ñêðîìí³. Íå äèâëÿ÷èñü íà ïðèðîäíó ³çîëÿö³þ, ìåøêàíö³ Êàðïàò ñòâîðèëè áàãàòó, ñàìîáóòíþ äóõîâíó êóëüòóðó, äáàéëèâî ñòàâèëèñÿ äî çâè÷à¿â, òðàäèö³é. Ãîðÿíè äîòðèìóâàëèñü ãëèáîêî¿ ÷åñíîòè, ïîâàãè, äîâ³ðÿ äî áëèæí³õ. ² õî÷ á³ëüø³ñòü ñåëÿí áóëà íåïèñüìåííà, ó ïîáóò³ â³äçíà÷àëèñÿ íå ëèøå âèñîêîþ êóëüòóðîþ, àëå é íåéìîâ³ðíî ö³êàâèìè çíàííÿìè ïðî íàâêîëèøíþ ïðèðîäó. Ëþáèòè ïðèðîäó, ð³äíó çåìëþ, ñ³ìþ, îäíîñåëü÷àí, áóòè ïðèêëàäîì ã³äíîñò³ ³ ïîâàãè äî ³íøîìîâíèõ ñóñ³ä³â ¿õ íàâ÷èëà ðåë³ã³ÿ, ÿêó ãëèáîêî ïîâàæàëè, õî÷ ³ íå ïðîÿâëÿëè ó ïîáóò³ çàéâîãî ðåë³ã³éíîãî ôàíàòèçìó. ̳ñöåâ³ ïàðîõè, ÿê³ çäåá³ëüøîãî çàê³í÷óâàëè áîãîñëîâñüê³ ³íñòèòóòè, àêàäå쳿 ó Ëüâîâ³, Ðèì³ òà ³íøèõ ì³ñòàõ ªâðîïè, ñòàëè ÷è íå ºäèíèìè (ïîðó÷ ç ó÷èòåëÿìè) íîñ³ÿìè äîáðèõ òðàäèö³é, ïîðàä, ä³é. Ïàðîõ íå ëèøå âì³â ïðàâèòè ó öåðêâ³, àëå é áóâ
ó ñåë³ ôåëüäøåðîì, þðèñòîì, äîáðèì ïîðàäíèêîì. Òîìó íå äèâíî, ùî íàðîä ãîðíóâñÿ äî ñâî¿õ ³äåéíèõ êåð³âíèê³â. Ñâÿùåííîñëóæèòåë³ ç óñï³õîì çàêëàäàëè áðàòñòâà òâåðåçîñò³, ïðîâîäèëè íåä³ëüí³ êóðñè êàòåõèçìó äëÿ ä³òåé ³ ìîëîä³, íà ÿêèõ óì³ëè â÷èòè äîáðà, ïðîìîâëÿòè äî äóø³ ñëóõà÷à. Öåðêâà ñïðèÿëà çáåðåæåííþ âåëè÷³ ³ ÷èñòîòè êàëåíäàðíèõ ³ ðîäèííèõ çâè÷à¿â, ñïðèÿëà äáàéëèâîìó ùîäåííîìó âèõîâàííþ ä³òåé, äîïîìàãàëà áàòüêàì ó ö³é âàæëèâ³é ì³ñ³¿. Òîìó íå äèâíî, ùî êóëüòóðíèé ³ ìîðàëüíèé ð³âåíü íàñåëåííÿ Ëåìê³âùèíè áóâ âèñîêèé. Äóæå ð³äê³ñíèì ÿâèùåì áóëè á³éêè, êðàä³æêè, ðîçâîäè òîùî.
Îñâ³òà Ïåðø³ â³äîìîñò³ ïðî îðãàí³çàö³þ íàâ÷àííÿ ó Çàõ³äíèõ Êàðïàòàõ ñÿãàþòü ïî÷àòêó ÕII ñò. Òîä³ â îêðåìèõ ñåëàõ ïî÷àëè ñòâîðþâàòèñÿ øêîëè-äÿê³âêè, â ÿêèõ ñ³ëüñüê³ äÿêè çà íåâåëèêó ïëàòó íàâ÷àëè ä³òåé Ñâÿòîãî Ïèñüìà ³ êàòåõèçìó. Àëå ïðî äÿê³âêè ÕII XVIII ñò. ìàºìî äóæå ñêóïèé äæåðåëüíèé ìàòåð³àë. Ç ÷àñó ïàíóâàííÿ Àâñò𳿠(1772) ñòàíîâèùå ç îñâ³òîþ ñåëÿíñüêèõ ä³òåé ìàéæå íå çì³íèëîñÿ. Õî÷ íà ïî÷àòêó 80-õ ðð. XVIII ñò. ïî÷àëè çàêëàäàòè íàðîäí³ øêîëè ç ðóñüêîþ (óêðà¿íñüêîþ) ìîâîþ íàâ÷àííÿ, áðàê êîøò³â íà áóä³âíèöòâî øê³ë, ï³äðó÷íèê³â ³ â÷èòåë³â ãàëüìóâàëè ðîçâèòîê øê³ëüíèöòâà. Òàêå æ ñòàíîâèùå, ÿê ó ö³ë³é Ëåìê³âùèí³, ³ñíóâàëî â ñåëàõ ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó. Ñòàí øê³ëüíèöòâà õàðàêòåðèçóâàëè ó ñâî¿õ ñïîãàäàõ â³äîì³ ïåäàãîãè Ëåìê³âùèíè Ñòåïàí Áàòþê (Â÷èòåëþâàâ ÿ íà Ëåìê³âùèí³ ï³ä Àâñòð³ºþ), Éîñèô Çâ³ðèê (Øê³ëüíèöòâî íà Ëåìê³âùèí³), Ìàðêî Ãèæà (²ç øê³ëüíî¿ õðîí³êè), ÿê³ âêëàëè íåìàë³ çóñèëëÿ ó ñïðàâó ðîçâèòêó îñâ³òè íà Ëåìê³âùèí³, çîêðåìà ó ïîâ³òàõ Ãîðëèö³ ³ ßñëî. Îñü ùî ïèøå ó ñâî¿é ïðàö³ Ïðè÷èíêè äî ³ñòî𳿠ëåìê³âñüêîãî ñåëà Ñâÿòêîâà î. Äìèòðî Ñòóïàê: ( ðîö³ 1849) áóëà â Ñâÿòêîâ³é ïàðàô³ÿëüíà øêîëà, â ÿê³é áóëî 42 ä³òåé, à ó÷èâ ¿õ äÿê-ó÷èòåëü Õîâàíñüêèé Äìèòðî.
"'  1855 ð. áóëà â Ñâÿòêîâ³é âæå òðèâ³ÿëüíà øêîëà, äî ÿêî¿ õîäèëî 22 ä³òåé, à ó÷èòåëþâàâ Ïèëèï Ïðîöüêî. ³äòàê ïîáóäîâàíî çà ñòàðàííÿì î. Þð÷àêåâè÷à Îñèïà äåðæàâíó øêîëó ³ ïåðøèì ó÷èòåëåì â í³é ó 1882 ð. áóâ Àíàòîëü Ïðèñëîïñüêèé. ϳçí³ø ó÷èòåëþâàëè òàì: ²âàí Ñåëåöüêèé. Çàõàð³é Ñòàí÷àê, Âàñèëü Òóç, Ñòåïàí Äæóãàí, Àíäðåéêî, Êîñòàíñüêà Îëåíà, Ïèëèï Áàðíà... Æâ³ðèê Îñèï (äóæå çàñëóæåíà äëÿ Ñâÿòêîâî¿ ëþäèíà íà ïðîñâ³òíüîìó ³ åêîíîì³÷íîìó ïîë³), Æâ³ðèêîâà Åâà, Ãàëþê Ñòåïàí ³ Âèñëîöüêà Îëåêñàíäðà... Îïëàòà â÷èòåëÿ áóëà äóæå íèçüêîþ, òîìó â÷èòåë³ áóëè çìóøåí³ çàéìàòèñÿ äîäàòêîâî çåìëåðîáñòâîì. Íàé÷àñò³øå îäèí ó÷èòåëü çìóøåíèé áóâ íàâ÷àòè ó äâ³ çì³íè äî 200 ä³òåé. Ïîçì³ííî çºäíóâàëèñü îêðåì³ êëàñè (íàïðèêëàä 1-é ³ç 3-ì, 2-é ³ç 4-ì). Ïðî ÿê³ñíå ïðîãðàìíå íàâ÷àííÿ íå áóëî é ìîâè. Ó áàãàòüîõ øêîëàõ íàâ÷àííÿ â³äáóâàëîñÿ ëèøå çèìîþ, áî âåñíîþ, ë³òîì ³ âîñåíè ä³òè çìóøåí³ áóëè ïàñòè õóäîáó, äîïîìàãàòè ó ãîñïîäàðñòâ³. Âåëèêó ïîñëóãó äëÿ ñïðàâè ïîêðàùåííÿ îñâ³òíüîãî ð³âíÿ íà Ëåìê³âùèí³ çðîáèâ ²âàí Ôðàíêî, ÿêèé çàêëèêàâ óêðà¿íñüêó ³íòåë³ãåíö³þ íàâ÷àòè ëåìê³âñüêèõ ä³òåé ó äàëåêèõ ãîðàõ. Êàìåíÿð çàêëèêàâ íàðîäíèõ ó÷èòåë³â íå ëèøå íàâ÷àòè ëåìê³âñüêèõ ä³òåé ïèñàòè é ÷èòàòè, àëå òàêîæ çàñíîâóâàòè â ñåëàõ äðàìàòè÷í³ ³ õîðîâ³ ãóðòêè, âëàøòîâóâàòè âå÷îðíèö³, âèñòóïàòè ç ëåêö³ÿìè. ϳñëÿ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ï³âí³÷íà ÷àñòèíà Ëåìê³âùèíè â³ä³éøëà äî Ïîëüù³. Ó ñ³ëüñüêèõ øêîëàõ áóëî ââåäåíî íàâ÷àííÿ ïîëüñüêîþ ìîâîþ, à óêðà¿íñüêèõ ó÷èòåë³â ïîëüñüêèé óðÿä âèñëàâ íà ðîáîòó â öåíòðàëüíó Ïîëüùó, çàì³íèâøè ¿õ ó÷èòåëÿìè-ïîëÿêàìè. Äëÿ ëåìê³âñüêèõ ä³òåé âñòóï ó âèù³ íàâ÷àëüí³ çàêëàäè ôàêòè÷íî áóâ çàêðèòèé.
Íàóêà Íèçüêèé îñâ³òí³é ð³âåíü íàñåëåííÿ çàõ³äíèõ Êàðïàò ãàëüìóâàâ ðîçâèòîê íàóêè. Íà Ëåìê³âùèí³ áóëè â³äñóòí³ áóäü-ÿê³ íàó-
êîâî-äîñë³äíèöüê³ îñåðåäêè, íåäîñòóïíèì äëÿ ñåëÿíñüêèõ ä³òåé áóëî íàâ÷àííÿ ó âèùèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàäàõ. Àëå, íå äèâëÿ÷èñü íà òðóäíîù³, ïîîäèíîê³ ëåìê³âñüê³ ä³òè (â³äîìî, ùî â ãîðàõ ïðîïàäàëè íåàáèÿê³ òàëàíòè) çóì³ëè äîñÿãòè âåðøèí íàóêè çà ìåæàìè ð³äíîãî êðàþ. Ïåðøèì â³äîìèì ä³ÿ÷åì íàóêè áóâ Ãðèãîð³é ç Ñÿíîêà (1406-1477) ó÷åíèéô³ëîñîô, ïåäàãîã. Çà òîä³øíüî¿ ñèòóàö³¿ çìóøåíèé áóâ ïèñàòè ëàòèíñüêîþ ìîâîþ. Ïîì³òíó ðîëü â íàóö³ â³ä³ãðàâ Ïàâëî Ðóñèí ç Êîðîñíÿíùèíè (1470-1517) ïîåò ³ ìèñëèòåëü, âèçíà÷íèé ãóìàí³ñò ªâðîïè XVI ñò. Ïîñòóï ó íàóö³ çä³éñíèâ Éîñèô ßðèíà (1789-1817) ç Ðàäîöèíè Ãîðëèöüêîãî ïîâ³òó, ó÷åíèé-ô³ëîñîô, ë³òåðàòóðîçíàâåöü. Ïðî íüîãî, ëþäèíó âåëèêèõ çä³áíîñòåé ³ âåëèêîãî òàëàíòó, ñâ³ä÷èòü òîé ôàêò, ùî ó 25 ðîê³â â³í ñòàâ ïðîôåñîðîì ô³ëîñîô³¿ òà áîãîñëîâÿ. Ïåâíèé âíåñîê â ³ñòîð³þ Ëåìê³âùèíè çðîáèâ Ìèõàéëî Êðèíèöüêèé (1797-1863) ç ñ. Ãàí÷îâà Ãîðëèöüêîãî ïîâ³òó ³ñòîðèê ³ öåðêîâíèé ä³ÿ÷. ³í áóâ àâòîðîì ê³ëüêîõ ³ñòîðè÷íèõ ïðàöü. Íà ï³äñòàâ³ ³ñòîðè÷íèõ äîêóìåíò³â äîâ³â, ùî ëåìêè àâòîõòîíè íà ð³äí³é çåìë³. Òàëàíîâèòèì äîñë³äíèêîì ³ñòî𳿠òà åòíîãðàô³¿ ëåìê³â áóâ Îëåêñà Òîðîíñüêèé (1858-1901) ³ç ñóñ³äíüîãî ñåëà Çàâàäêè Ðèìàí³âñüêî¿. Íàéö³íí³øîþ éîãî ïðàöåþ ñë³ä ââàæàòè íàóêîâî-ïóáë³öèñòè÷íèé íàðèñ Ðóñèíè-Ëåìêè (1860), îïóáë³êîâàíèé ÿê äîäàòîê äî Ëåìê³âñüêîãî êàëåíäàðÿ 2000. ßê ïåäàãîã â³äîìèé Ðóñüêîþ ÷èòàíêîþ äëÿ âèùî¿ ã³ìíà糿 (1868). Äî ÷èñëà öåðêîâíèõ ³ íàóêîâèõ ä³ÿ÷³â íàëåæèòü ãàëèöüêèé ìèòðîïîëèò, êàðäèíàë Ñèëüâåñòåð Ñåìáðàòîâè÷ (1836-1898) ç ñ. Äîøíèöÿ ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó. ³í çàñíóâàâ æóðíàë Ðóñüêèé ѳîí, º àâòîðîì ÷èñëåííèõ ïàñòèðñüêèõ ïîñëàíü. Ó ì³æâîºííèé ÷àñ íà Ëåìê³âùèí³, çîêðåìà ó ßñåëüñüêîìó ïîâ³ò³, â ãàëóç³ íàóêè, ³ñòîð³¿, ôîëüêëîðó ïðàöþâàëè ²âàí Çàëèíñüêèé (1879-1952) ç ñ. Êîðîñòåíêà ïîáëèçó Êîðîñíà, ìîâîçíàâåöü ³ ôîëüêëîðèñò, Þë³ÿí Òàðíîâè÷ (1903-1977, íàðîäè-
# âñÿ â ñ. Ðîñòàéíå ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó), ³ñòîðèê, ïóáë³öèñò, ðåäàêòîð ÷àñîïèñó Íàø Ëåìêî ó Ëüâîâ³, àâòîð ÷èñëåííèõ ìîíîãðàô³é, çîêðåìà ²ëþñòðîâàíà ³ñòîð³ÿ Ëåìê³â (1936), Ìàòåð³àëüíà êóëüòóðà ëåìê³â (1941). Ðàçîì ç Þ. Òàðíîâè÷åì ïðàöþâàâ ðåäàêòîð Íàøîãî Ëåìêà ïåäàãîã Ïåòðî Ñìåðåêàíè÷ (1909-1997) ³ç ñ. Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà.
ÎÑÎÁËÈÂÎÑÒ² ÐÎÇÂÈÒÊÓ ÄÓÕÎÂÍί ÊÓËÜÒÓÐÈ ËÅÌʲ ßÑÅËÜÑÜÊÎÃÎ ÏβÒÓ Â ÓÊÐÀ¯Í²
ϳñëÿ äåïîðòàö³¿ ëåìê³â â Óêðà¿íó âèñåëåíö³ ç ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó, çîêðåìà ³ç ñ³ë Ñâÿòêîâà Âåëèêà, Ñâÿòê³âêà, Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà ³ Êîòàíü, ïîñåëèëèñÿ, â îñíîâíîìó, ó ì³ñòå÷êó Êàëóø íà ²âàíî-Ôðàíê³âùèí³. Ïåâíà ¿õ ÷àñòèíà ïîñåëèëàñÿ â Òåðíîï³ëüñüê³é òà Ëüâ³âñüê³é îáëàñòÿõ. Ó íîâèõ óìîâàõ ïî÷àëàñÿ â³äì³ííà â³ä ïîïåðåäí³õ ñòîð³íêà â ¿õí³é ³ñòî𳿠òà ïîáóò³. Íîâå îòî÷åííÿ, íîâ³ çâè÷à¿ òà îáðÿäè, äåùî â³äì³ííà ìîâà íàêëàëè ñâ³é â³äáèòîê íà êóëüòóðó ëåìê³â. Íåñïðèÿòëèâîþ äëÿ ðîçâèòêó êóëüòóðè áóëà ïîë³òèêà êîìóí³ñòè÷íîãî ðåæèìó, ùî ó æîðñòîêèé ñïîñ³á çàáîðîíÿëà óñå, ùî áëèçüêå ñåðöþ ëþäèíè: ¿¿ äóõîâí³ñòü, íàö³îíàëüíèé ïàòð³îòèçì, ëþáîâ äî çåìë³, ïðàâäèâ³ñòü, âçàºìîïîâàãó, ñòâîðèâøè ïëàòôîðìó çàãàëüíîãî íåäîâ³ðÿ îäèí äî îäíîãî. Çîâñ³ì íåçàâèäíà äîëÿ çóñòð³ëà ìàòåð³àëüíó êóëüòóðó ëåìê³â. Ùîïðàâäà, êðàùà ñèòóàö³ÿ ñêëàëàñÿ â ä³ëÿíö³ äóõîâíî¿ êóëüòóðè ëåìê³â. ¯õ äóõîâíå áàãàòñòâî áàçóâàëîñÿ íà âíóòð³øí³õ, á³ëüø æèâó÷èõ ïî÷óòòÿõ, çîêðåìà ðåë³ã³éíèõ. Çáåðåãëàñÿ áàãàòà ï³ñåííà êóëüòóðà, íàðîäíå ìèñòåöòâî, çíàéøëè ñâ³é ðîçâèòîê îñâ³òà, íàóêà. ²äåîëîã³÷íà áîðîòüáà ïðîòè âñüîãî íàö³îíàëüíîãî, òðàäèö³éíîãî çðîáèëà ç ëåìê³â ëþäåé ïîäåêóäè áàéäóæèõ äî âëàñíèõ òðàäèö³é, äåÿê³ åëåìåíòè äóõîâíî¿ êóëüòóðè âòðàòèëè ñâ³é íàðîäíèé õàðàêòåð. Ç ê³íöÿ 80-õ ðð. â³äðîäæóâàòè òðàäèö³¿ âçÿ-
ëèñÿ êóëüòóðí³ îðãàí³çàö³¿, òîâàðèñòâà Ëåìê³âùèíà, Ôóíäàö³ÿ äîñë³äæåííÿ Ëåìê³âùèíè, Ëåìê³âñüêà öåðêâà ó Ëüâîâ³. Ïåâí³ çì³íè â³äáóëèñÿ â êàëåíäàðí³é ³ ðîäèíí³é îáðÿäîâîñò³ ëåìê³â. ßê ñóòî ðåë³ã³éíà îáðÿäîâ³ñòü ñïîâíà çáåðåãëèñÿ ³ çëèëèñÿ ³ç çàãàëüíîóêðà¿íñüêèìè òðàäèö³ÿìè. Íàòîì³ñòü ïî÷àëà çíèêàòè íàðîäíå íàäáóäîâà (Ôåäîðîâèöÿ, âå÷³ðêè ³ ³íø³). Çíèêëè âåñíÿí³ îáðÿäè, ïîâÿçàí³ ç âè¿çäîì íà ïîëüîâ³ ðîáîòè. Çáåðåãëàñÿ ³ íàâ³òü çíàéøëà ñâ³é ïîäàëüøèé ðîçâèòîê òðàäèö³ÿ ïèñàíêàðñòâà. Ëåìê³âñüê³ ïèñàíêè çàñëóæåíî çàéìàþòü îäíå ç ïåðøèõ ì³ñöü ïîðó÷ ³ç ãóöóëüñüêèìè ïèñàíêàìè. Çì³íèâñÿ õàðàêòåð íàðîäíèõ â³ðóâàíü, ïîâÿçàíèõ ³ç äíåì ñâÿòîãî Þð³ÿ. Çíèêëè ïåðåêàçè ³ â³ðóâàííÿ ó â³äüì. Çáåð³ãñÿ çâè÷àé çàëèøàòè äåñü ó ù³ëèí³ ñòåë³ ó ñòàéí³ áóêåò îñâÿ÷åíîãî ç³ëëÿ â³ä çëèõ ñèë. Ó 90-õ ðð. ÕÕ ñò. ùîðàç øèðøîãî íàðîäíîãî õàðàêòåðó íàáóâຠñâÿòî Ðóñàëëÿ. Ïðî öå ñâ³ä÷èòü ùîð³÷íèé ôåñòèâàëü ³ä Ðóñàëëÿ äî ²âàíà, ÿêèé ïðîâîäèòü ðàäà Ìóçåþ ³ñòî𳿠³ êóëüòóðè ëåìê³â ó Çèíäðàíîâ³é. Ö³êàâå æàðò³âëèâå ë³òíº íàðîäíå ñâÿòî Ñîá³òêà ï³ääàëîñÿ âåëèêèì çì³íàì ³ ñâÿòêóºòüñÿ ÿê ðåë³ã³éíå äåíü ²âàíà Õðåñòèòåëÿ. Çàáóëèñÿ ñîá³òêè, êóïàëüí³ ï³ñí³ ³ çàáàâè. Êóïàëüí³ òðàäèö³¿ äî äåÿêî¿ ì³ðè çíàéøëè ñâîº âò³ëåííÿ ó ôîëüêëîðíî-åòíîãðàô³÷íèõ ôåñòèâàëÿõ Ëåìê³âñüêà Âàòðà, ïî÷àòêîâî ñåðåä ëåìê³â Ïîëüù³. Ïîæâàâèëîñü ë³òíº êóïàëüñüêå ñâÿòêóâàííÿ ñåðåä ëåìê³â â Óêðà¿í³, íàïðèêëàä, ó ñ. Ñîê³ëüíèêè êîëî Ëüâîâà. Ç ³í³ö³àòèâè Òåðíîï³ëüñüêîãî â³ää³ëåííÿ òîâàðèñòâà Ëåìê³âùèíà ñèñòåìàòè÷íî îðãàí³çîâóþòüñÿ ôåñòèâàë³ Âàòðà ó ñ. Ãóòèñüêî òà ì. Ìîíàñòèðèñüêó.  óìîâàõ êîëãîñïíîãî ëàäó çàíåïàëî íàðîäíå ñâÿòêóâàííÿ îáæèíîê. Äåíü Àíäð³ÿ çáåð³ãñÿ ÿê öåðêîâíå ñâÿòî, àëå çì³íèëèñÿ íàðîäí³ òðàäèö³¿ äàâí³õ ä³âî÷èõ âîðîæ³íü. Çàáóëèñÿ êîëèøí³ âå÷³ðêè, ãîëîâíèì ÷èíîì, òîìó, ùî êîìóí³ñòè÷í³ âëàñò³ ñóâîðî çàáîðîíÿëè âå÷³ðí³
# ñõîäèíè ìîëîä³, ÿê³ ðîçö³íþâàëèñÿ íå ³íàêøå ÿê çáîðèùà áóðæóàçíèõ íàö³îíàë³ñò³â. Ó÷àñíèê³â âèïàäêîâèõ ñõîäèí ìîëîä³ ïåðåñë³äóâàëè ä³ëüíè÷í³ àãåíòè ÊÄÁ, âåëè äîïèòè, ëÿêàëè ¿õ ð³çíèìè êàðàìè, ÷àñòî çàñòîñîâóâàëè êàðàëüí³ ñàíêö³¿. Íàéá³ëüøå çèìîâå ñâÿòî гçäâî ëåìêè òàêîæ øèðîêî â³äçíà÷àþòü ï³ñëÿ ðåïàòð³àö³¿, àëå âæå, â îñíîâíîìó, ÿê ñâÿòî öåðêîâíå. Ó ðîêè ïàíóâàííÿ ðàäÿíñüêî¿ ñèñòåìè çàáîðîíÿëàñÿ ó÷àñòü øê³ëüíî¿ ìîëîä³ â êîëÿäóâàíí³, ð³çíèõ ð³çäâÿíèõ çàáàâàõ. Òîìó ñâÿòî ïîñòóïîâî âòðàòèëî íàðîäí³ åëåìåíòè. Ó ñåëàõ ëåìêè ïðîäîâæóâàëè òðàäèö³þ âíîøåííÿ ñîëîìè â õàòó, ñòàâëåííÿ â êóò³ ñíîïà-ä³äóõà, ï³äãîòîâêè ³ ïðîâåäåííÿ Ñâÿò-âå÷åð³. Ç 90-õ ðîê³â ïî÷àëè â³äðîäæóâàòèñü ð³çäâÿí³ òðàäèö³¿ ëåìê³â, çîêðåìà êîëÿäóâàííÿ ìîëîä³. Óñï³øíî âèñòóïàþòü ç Âåðòåïîì ãóðòêè Êðàºçíàâåöü ³ Ëåì÷àòêî ç Êàëóøà. Öå, ãîëîâíèì ÷èíîì, ä³òè âèñåëåíö³â ³ç ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó. Âîíè ï³ä çàãàëüíå çàõîïëåííÿ äâ³÷³ (1999, 2001) âèñòóïèëè â ëåìê³âñüê³é öåðêâ³ ñâÿòèõ Âîëîäèìèðà ³ Îëüãè ó Ëüâîâ³. Êîëÿäóþòü íå ëèøå ñåðåä ëåìê³â â Óêðà¿í³, àëå é Ïîëüù³, à òàêîæ â ³íøèõ êðà¿íàõ. Êîëüîðîâà ôîòîãðàô³ÿ ó÷àñíèê³â Âåðòåïó ïðèêðàñèëà îáêëàäèíêó Ëåìê³âñüêîãî êàëåíäàðÿ 2000. ×ëåíè ãóðòêà Êðàºçíàâåöü íàâ÷èëèñÿ ÷óäîâî â³äñï³âóâàòè öåðêîâíó ë³òóðã³þ. Ïðèíöèïè Ùåäðîãî âå÷îðà çàëèøèëèñÿ ÿê çàãàëüíî-óêðà¿íñüêå ñâÿòî. Çáåðåãëîñÿ ÿê öåðêîâíå. Ùåäðó âå÷åðþ îðãàí³çóâàëè, ÿê ³ ïîïåðåäíþ. Çâè÷àé çàãàëüíîãî ùåäðóâàííÿ çâ³âñÿ äî ì³í³ìóìó. Ñâÿòî Âîäîõðåùà (Éîðäàí) çáåðåãëîñÿ ÿê ðåë³ã³éíå. Êð³ì öåðêîâíèõ â³äïðàâ, ñóïðîâîäæóâàëîñü îñâÿ÷åííÿì âîäè (äî 1990 ð. ó öåðêâ³). Ïåâíèõ çì³í çàçíàëè ³ ðîäèíí³ îáðÿäè. Ó íîâèõ óìîâàõ, ï³ñëÿ äåïîðòàö³¿, ñòàâëåííÿ ðîäèíè äî ê³ëüêîñò³ ä³òåé ñòàëî çì³íþâàòèñÿ. Çÿâèëàñÿ ìîäà íà îäíå-äâîº ä³òåé. Äàëüøå ïåðåðèâàííÿ âàã³òíîñò³, ÿêå êîëèñü òðàêòóâàëîñÿ ÿê íàéòÿæ÷èé ãð³õ,
òåïåð ñòàëî çâè÷àéíèì, áóäåííèì. Ñàìà ïðîöåäóðà õðåùåííÿ äèòèíè çâåäåíà, â îñíîâíîìó, äî öåðêîâíî¿ òðàäèö³¿ ç äîìàøíüîþ ãîñòèíîþ. ϳñëÿ äåïîðòàö³¿ çì³íèâñÿ ³ õàðàêòåð âèõîâàííÿ ä³òåé. ijòè ïîâí³ñòþ áóëè â³ä³ðâàí³ â³ä âïëèâó öåðêâè, ïàðîõè áóëè ïîçáàâëåí³ ïðàâà âïëèâàòè íà âèõîâàííÿ ä³òåé. Òà é äëÿ øêîëè áóëè ñòâîðåí³ óìîâè, ÿê³ ïîçáàâëÿëè ïåäàãîã³â ïðàâà ö³êàâèòèñü ìîëîääþ ïîçà ñò³íàìè øêîëè, à â ñàì³é øêîë³ àòå¿ñòè÷íå âèõîâàííÿ, âèõîâàííÿ âîðîæîñò³ ç áîêó ä³òåé äî áàòüê³â àíòèðàäÿíùèê³â, íàö³îíàë³ñò³â, êóðêóë³â ïðèíîñèëî ëèøå øêîäó äëÿ ñóñï³ëüñòâà. ² ñàìå òå çàäîâîëüíÿëî êîìóíîá³ëüøîâèöüêó âëàäó, ÿêà, çàõîïèâøè óñ³ ëàíêè ãîñïîäàðñòâà, êóëüòóðè, ï³äãîòóâàëà ´ðóíò äëÿ âèõîâàííÿ íîâîãî ñîâåòñêîãî ÷åëîâåêà. Çîâñ³ì çàíåäáàâñÿ õàðàêòåð íàðîäíîãî, êîëèñü äóæå áàãàòîãî çàäóøåâíèì ñï³âîì ³ íåçàáóòí³ìè òðàäèö³ÿìè, ëåìê³âñüêîãî âåñ³ëëÿ. Êîìóí³ñòè÷íà ³äåîëîã³ÿ íå òå ùî íå ï³äòðèìóâàëà íàö³îíàëüíèõ òðàäèö³é, àëå é âñåñòîðîííüî ñïðèÿëà ¿õ çàáóòòþ, ñòâîðþþ÷è íàâêîëî íàö³îíàëüíèõ ñâÿòêóâàíü íåãóìàíí³ òâåðäæåííÿ â íàñàäæóâàíí³ óêðà¿íñüêîãî áóðæóàçíîãî íàö³îíàë³çìó. Ó òàêèõ óìîâàõ âåñ³ëüí³ çâè÷à¿ øâèäêî ïî÷àëè â³äìèðàòè. Âåñ³ëëÿ ïåðåòâîðèëîñÿ íà çâè÷àéíó ñ³ëüñüê³ ãîñòèíó, ùî ïðîâîäèòüñÿ ï³ñëÿ öåðêîâíîãî øëþáó. Âåñ³ëüí³ ï³ñí³ çàì³íåíî ïîáóòîâèìè ç ïåðåãóêàìè ðîñ³éñüêîãî ïîõîäæåííÿ óðêî, ùî çîáîâÿçóþòü ìîëîäèõ ö³ëóâàòèñÿ. ³äòâîðèòè ëåìê³âñüêå íàðîäíå âåñ³ëëÿ â óñ³é éîãî êðàñ³ òà ïåðåäàòè ìîëîäîìó ïîêîë³ííþ ëåìê³âñüêîãî ïîõîäæåííÿ äëÿ âò³ëåííÿ ñöåíàð³þ ó ïîáóò³ íåâ³äêëàäíå çàâäàííÿ åòíîãðàô³â. ϳñëÿ äåïîðòàö³¿ îáðÿä ïîõîðîíó çàçíàâ ïîð³âíÿíî íåâåëèêèõ çì³í, îñê³ëüêè îáðÿä öåé ïåðåáóâàâ ó êîìïåòåíö³¿ öåðêâè. Ùîïðàâäà, ó ðàäÿíñüê³ ÷àñè çàáîðîíÿëîñÿ çä³éñíþâàòè òðàäèö³éí³ ïðîâîäè ç õîðóãâàìè ³ ñâÿùåíèêîì íåá³æ÷èêà íà
# êëàäîâèùå. Ïðîâîäèâñÿ ïàðàñòàñ (àáî ïàíàõèäà) ó õàò³ òà ïàíàõèäà íà êëàäîâèù³. Çáåðåãëîñÿ ó ñâî¿é îñíîâ³ ñï³âî÷å ìèñòåöòâî. Ñàìå öÿ äóõîâíà îñîáëèâ³ñòü êóëüòóðíîãî áàãàòñòâà ëåìê³â, ñêîðèñòàâøèñü ìîæëèâ³ñòþ, ç ïî÷àòêîì 90-õ ðð. ïî÷àëà øâèäêî ïóñêàòè ñâî¿ ïàðîñòêè. Ëåìêè íå ìîãëè çàáóòè ð³äíî¿ ï³ñí³ ³ ïîñò³éíî ðàäóâàëè íåþ ñóñ³ä³â. Ùå ó 1947 ð. â ðåïåðòóàð³ îêðåìèõ õîðîâèõ êîëåêòèâ³â (íàïðèêëàä, õîð êëóáó òðàìâàéíèê³â Ëüâîâà, õîð äåðæóí³âåðñèòåòó òà ³íø³) çíà÷èëèñÿ ëåìê³âñüê³ íàðîäí³ ï³ñí³. Ó 1954 ð. ñòâîðåíî õîð ó ñ. Ëîøí³â, ïîò³ì ó Æîâòíåâîìó (Òåðíîï³ëüùèíà), Ñàìá³ðñüêîìó ðàéîí³ íà Ëüâ³âùèí³. Ó 1969 ð. ôîðìóºòüñÿ â³äîìèé õîðîâèé àíñàìáëü Ëåìêîâèíà (Ëüâ³â). Ó 1991 ð. ç ³í³ö³àòèâè ãîëîâè îáëàñíîãî ñóñï³ëüíî-êóëüòóðíîãî òîâàðèñòâà Ëåìê³âùèíà Ñòåôàíà Êðèíèöüêîãî â ²âàíîÔðàíê³âñüêó áóëî îðãàí³çîâàíî ëåìê³âñüêèé õîð Áåñêèä, à ó Êàëóø³ â 1992 ð. ñòâîðåíî ëåìê³âñüêèé õîð Ñòóäåíêà òà õîð Òåðêè. Îáèäâà õîðè ç âåëèêèì óñï³õîì âèñòóïèëè íà ì³ñöåâ³é ñöåí³, â ²âàíîÔðàíê³âñüêó, ó Ëüâîâ³, â Ïîëüù³ íà ëåìê³âñüêèõ Âàòðàõ. ϳñëÿ ðåïàòð³àö³¿ ëåìê³â ç ïîâ³òó ßñëî â Óêðà¿íó ïîâí³ñòþ çíèêëî ð³çüáÿðñòâî ïî êàìåíþ. Ïðè÷èíîþ öüîãî ñòàëà â³äñóòí³ñòü ï³ñêîâèêà ³ â³äñóòí³ñòü ³íòåðåñó äî öüîãî âèäó âèðîáíèöòâà. ³äìåðëî ïëåò³ííÿ êîøèê³â ç êîðåíþ ÿë³âöÿ. Íàòîì³ñòü ó ì. Êàëóø³ ðîçâèíóâ ñâîþ òâîð÷ó ä³ÿëüí³ñòü ð³çüáÿð Áîãäàí Êîâàëü ³ç ñ. Ùàâíå. Éîãî âèðîáè º ïðèêðàñîþ åêñïîçèö³¿ áàãàòüîõ ìóçå¿â, ö³ííèìè ïàìÿòêàìè ìèñòåöòâà äåðæàâíèõ ³ ïðèâàòíèõ êîëåêö³é. Äî ñåðåäèíè ÕÕ ñò. ðåë³ã³ÿ ³ öåðêâà ìàëè âåëèêèé âïëèâ íà âèõîâàííÿ ìîëîä³. ϳñëÿ äåïîðòàö³¿ ñòàí öåé ð³çêî çì³íèâñÿ. Ðàäÿíñüêà âëàäà ïîâí³ñòþ ³çîëþâàëà âïëèâ öåðêâè íà âèõîâàííÿ ä³òåé. Áóëè çàáîðîíåí³ íåä³ëüí³ íàâ÷àííÿ â öåðêâ³, ñêàñîâàí³ óðîêè ðåë³ã³¿ â øêîë³. Òàêèé ñïîñ³á âèõîâàííÿ ïåðåòâîðèâ çíà÷íó ÷àñòèíó ìîëîä³ ó ëþäåé çëîáíèõ, çàçäð³ñíèõ, áåçäóøíèõ, ñõèëüíèõ äî çëî÷èí³â.
Âåëèê³ íà䳿 ïðèí³ñ ïî÷àòîê 90-õ ðð. ÕÕ ñò., âèíèêíåííÿ óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâè, â³äðîäæåííÿ íàö³îíàëüíî¿ ã³äíîñò³. Âåëèêó íàä³þ âñåëÿº íîâîçáóäîâàíà ó 1992 ð. â Øåâ÷åíê³âñüêîìó ãàþ (Ëüâ³â) ëåìê³âñüêà öåðêâà ñâÿòèõ Âîëîäèìèðà ³ Îëüãè êîï³ÿ öåðêâè 1841 ð. ç ñåëà Êîòàíü, ùî ñòàëà îñåðåäêîì äóõîâíîãî â³äðîäæåííÿ ëåìê³â, ¿õ ðåë³ã³éíîãî ³ íàö³îíàëüíîãî ºäíàííÿ. Çì³íèâñÿ ñòàí îñâ³òè. Ëåìê³âñüê³ ä³òè, çâ³ëüíåí³ â³ä äàâí³øèõ îáîâÿçê³â ïî ãîñïîäàðñòâó, áóëè ïîâñþäíî îõîïëåí³ íàâ÷àííÿì ó ïî÷àòêîâèõ ³ ñåðåäí³õ øêîëàõ. Àëå øê³ëüíà ïðîãðàìà, ùî áàçóâàëàñÿ íà ïðèìóñîâîìó äîòðèìóâàíí³ â÷èòåëÿìè òà ó÷íÿìè àòå¿ñòè÷íèõ òà ³íòåðíàö³îíàëüíèõ çàñàä, çà äåñÿòèë³òòÿ çðîáèëè ñâîþ áðóäíó ñïðàâó. Çâ³ñíî, ùî â íîâèõ óìîâàõ óêðà¿íñüê³ ïåäàãîãè, ïåðåæèâàþ÷è âàæê³ åêîíîì³÷í³ óìîâè, çìóøåí³ äîëàòè ïîâàæí³ òðóäíîù³ ó âèõîâàíí³ íîâîãî ïîêîë³ííÿ. Òàëàíò ëåìê³â çíàéøîâ ñâîº âò³ëåííÿ òàêîæ íà íàóêîâ³é íèâ³. Íàñïðàâä³, ëåìêàì â³äêðèëèñÿ äâåð³ äî íàóêè. ×èñëåíí³ ëåìêè (íàâ³òü ç ïîëüñüêèìè ³ í³ìåöüêèìè ñâ³äîöòâàìè) çìîãëè ñòàòè ñòóäåíòàìè âóç³â. ×åðåç ê³ëüêà ðîê³â âåëèêà ãðóïà ëåìê³â âëèëàñÿ â ðÿäè òâîð÷î¿ ³íòåë³ãåíö³¿ ïåäàãîã³â, ë³êàð³â, ³ñòîðèê³â, þðèñò³â, ïðåäñòàâíèê³â ³íøèõ ãàëóçåé íàóêè. Âèðîñëè òàê³ ïîâàæí³ íàóêîâö³, ÿê Âàñèëü ʳòèê (1923-1984), ÷ëåí-êîðåñïîíäåíò ÀÍ ÓÐÑÐ ç ñ. Ìèñöîâà ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó, äîöåíò ². ×óëèê, ìàòåìàòèê ³ç ñ. Êðàìïíà ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó, Àíäð³é Òàâïàø ç³ Ñâÿòêîâî¿ Âåëèêî¿ òà ³íø³. Ðîçâèòêîâ³ íàóêîâèõ çíàíü ï³ñëÿ 1991 ð. â çíà÷í³é ì³ð³ ñïðèÿëà Ôóíäàö³ÿ äîñë³äæåííÿ Ëåìê³âùèíè (Ëüâ³â). Çà 11 ðîê³â ³ñíóâàííÿ (1991-2002) âèäàëà 30 ëåìêîçíàâ÷èõ êíèã, ó òîìó ÷èñë³ 10 ùîð³÷íèê³â Ëåìê³âñüêîãî êàëåíäàðÿ, ùî éîãî ÷èòà÷³ ñïðèéíÿëè âåëüìè ïîçèòèâíî. Òî æ òâîð³ìî, äóìàéìî, äáàéìî ïðî ð³äí³ ëåìê³âñüê³ òðàäèö³¿, áî âñå, ùî çðîáèìî ñüîãîäí³, íàëåæàòèìå ìàéáóòíüîìó!
#!
Ìàíàñòèðèñüê, ÷åðâåíü 2003 ð. ³äêðèòòÿ Âñåóêðà¿íñüêîãî ôåñòèâàëþ ëåìê³âñüêî¿ êóëüòóðè. Âèñòóïຠãîëîâà Âñåóêðà¿íñüêîãî òîâàðèñòâà Ëåìê³âùèíà Îëåêñàíäð Âåíãðèíîâè÷
Ëåìêè ç âåðõ³âÿ ð³÷êè Âèñëîêè â åòíîãðàô³÷íîìó õîð³ Ñòóäåíüêà. Ì. Êàëóø, 2002 ð.
#"
Ñâ³òîâèé êîíãðåñ ëåìê³â. Êè¿â. Ïèðîãîâî, 2002 ð. ². Äóäà, î. À. Äóäà, Î. Âåíãðèíîâè÷, ß. Øâÿãëà, À. Òàâïàø, Ñ. Êðèíèöüêèé, Ì. Ìèêîëþê, ². Êðàñîâñüêèé
Æäèíÿ Êîíå÷íà, 2001 ð. Ïåòðî Êîãóò, Ôåä³ð Ãî÷, ²âàí Êðàñîâñüêèé, Ðîìàí Ëóáê³âñüêèé, Àíäð³é Òàâïàø
#'
Á²Á˲ÎÃÐÀÔ²ß ***
***
Êðàñîâñüêèé ². Ìàòåð³àëüíà êóëüòóðà // Ëåìê³âùèíà, Ò. II. 1988.
Brykowski R. £emkowska drewniana architektura cerkiewna w Polsce, na S³owacji i Rusi Zakarpackiej. Warszawa, 1986.
Ëåìê³âñüêèé êàëåíäàð íà 2003 ð³ê. Ëüâ³â: Êàìåíÿð, 2002. Ç ³ñòî𳿠òà êóëüòóðè Ëåìê³âùèíè: ñ. Êîòàíü // Íàøå Ñëîâî, 24.03.1985. Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà // ÍÑ, 22.01.1984. Ñâÿòêîâà Âåëèêà // ÍÑ, 14.ÕI 1978. Ñâÿòêîâà Ìàëà // ÍÑ, 22.01.1984. Ñòóïàê Ä. Ïðè÷èíêè äî ³ñòî𳿠Ñâÿòêîâè Âåëèêî¿ // Ëåìê³âñüêèé êàëåíäàð íà 2002. Ëüâ³â, 2001.
Garbacik J. Studia z dziejów Jas³a i powiatu jasielskiego. Kraków, 1964. Sarna W. Opis powiatu jasielskiego. Jas³o, 1908. Martyniewicz J. Kurna chata wystêpuj¹ca w Bieszczadach i Beskidzie Niskim. Sanok, 1983. Mas³ej A. Zabytkowe cerkwie w Jasielskim. Rocznik jasielski. 1970-1971. Jas³o. Pawlu J. Krempna i okolice. Jas³o, 1997.
Ìèêîëþê Ì., Òàâïàø À. Ñâÿòêîâà íåçíèùåí³ñòü äîáðà. Ëüâ³â, 2000.
Reinluss R. ladami ³emków. Warszawa, 1990.
Ôàáðèêà Î. Äóõîâíà êóëüòóðà ëåìê³â // Ëåìê³âñüêèé êàëåíäàð íà 2003. Ëüâ³â, 2002.
Szanter Z., Tandos B., Tur J. Sztuka sakralna na terenach ³emkowskich i bojkowskich. Sanok, 1983.
Ùåðáà ². Òàì, äå áóëî ñåëî Ñâ³ðæîâà // Ëåìê³âñüêèé êàëåíäàð íà 2001. Ëüâ³â, 2000.
Szymczyk W. Przez Dolin¹ mierci i [...] Dukielsk¹. Rzeszów, 1984. Trajdos T. Cerkwie ³emkowskie w Polsce. Nagury, 1990. Wieliczko M. Jasielskie w latach drugiej wojny wiatowej. Warszawa, 1974. Wieliczko M. Jas³o i okolice. Warszawa, 1966.
$
ÄβÄÊÈ ÏÐÎ ÀÂÒÎвÂ
²âàí Êðàñîâñüêèé
Íàðîäèâñÿ 22 æîâòíÿ 1927 ð. â ñåë³ Äîøíî Ñÿíjöüêîãî ïîâ³òó. Íàâ÷àâñÿ â Óêðà¿íñüê³é ó÷èòåëüñüê³é ñåì³íà𳿠â Êðèíèö³ (1941-1944). ϳñëÿ äåïîðòàö³¿ â Óêðà¿íó çàê³í÷èâ êóëüòîñâ³òí³é òåõí³êóì ó Òåðåáîâë³, Ëüâ³âñüêó þðèäè÷íó øêîëó, ³ñòîðè÷íèé ôàêóëüòåò Ëüâ³âñüêîãî äåðæàâíîãî óí³âåðñèòåòó ³ì. ². Ôðàíêà. Îá³éìàâ ïîñàäó ñò. íàóêîâîãî ïðàö³âíèêà ³ñòîðè÷íîãî ìóçåþ (1957-1969) òà çàâ³äóâà÷à íàóêîâîãî â³ää³ëó Ìóçåþ íàðîäíî¿ àðõ³òåêòóðè òà ïîáóòó (1969-1987). ª çíàíèì äîñë³äíèêîì ³ñòî𳿠³ êóëüòóðè ëåìê³â. Éîãî ïåðó íàëåæèòü áëèçüêî 1500 íàóêîâèõ ñòàòåé, íàðèñ³â, ðåöåíç³é, á³ëÿ òðüîõ äåñÿòê³â êíèæêîâèõ âèäàíü. Îñíîâíà íàóêîâà ïðàöÿ Åíöèêëîïåä³ÿ Ëåìê³âùèíè äðóêóºòüñÿ ó Âàðøàâ³. Áåðå àêòèâíó ó÷àñòü ó ðîáîò³ ì³æíàðîäíèõ ³ ðåñïóáë³êàíñüêèõ íàóêîâèõ êîíôåðåíö³é. Îäèí ³ç çàñíîâíèê³â òîâàðèñòâà Ëåìê³âùèíà (1988), Ôóíäàö³¿ äîñë³äæåííÿ Ëåìê³âùèíè (ÔÄË, 1991), ³í³ö³àòîð áóä³âíèöòâà ó Øåâ÷åíê³âñüêîìó ãàþ ëåìê³âñüêî¿ öåðêâè Âîëîäèìèðà ³ Îëüãè, åêñïîçèö³¿ ìóçåþ ³ñòî𳿠ëåìê³â. Ç 2001 ð. ãîëîâà ðåäàêö³éíî-âèäàâíè÷îãî îáºäíàííÿ Âñåóêðà¿íñüêîãî òîâàðèñòâà Ëåìê³âùèíà.
Àíäð³é Òàâïàø
Íàðîäèâñÿ 2 áåðåçíÿ 1934 ð. ó ñ. Ñâÿòêîâà Âåëèêà ßñåëüñüêîãî ïîâ³òó. Ó 1945 ð. äåïîðòîâàíèé â Óêðà¿íó. Çàê³í÷èâ Ëüâ³âñüêèé òåõí³êóì çàë³çíè÷íîãî òðàíñïîðòó. Ó 1966 ð. âèïóñêíèê þðèäè÷íîãî ôàêóëüòåòó, à ó 1974 ð. åêîíîì³÷íîãî ôàêóëüòåòó Ëüâ³âñüêîãî óí³âåðñèòåòó. Ç 1974 äî 1982 ðð. ãîëîâà âèêîíêîìó Ãàëèöüêî¿ ðàéîííî¿ Ðàäè íàðîäíèõ äåïóòàò³â. Ó 1988 ð. îáðàíèé ãåíåðàëüíèì äèðåêòîðîì Ëüâ³âñüêî¿ êîíäèòåðñüêî¿ ô³ðìè Ñâ³òî÷. Ç 1996 ð. ïðåçèäåíò àêö³îíåðíîãî òîâàðèñòâà Ñâ³òî÷. Àíäð³é Òàâïàø çàñëóæåíèé ïðàö³âíèê ïðîìèñëîâîñò³ Óêðà¿íè, â³äçíà÷åíèé ðÿäîì óðÿäîâèõ íàãîðîä. Ïîñò³éíî ñïðèÿº ðîçâèòêîâ³ êóëüòóðè ëåìê³â. ª ÷ëåíîì ïðåçè䳿 Ñâ³òîâî¿ ôåäåðàö³¿ óêðà¿íñüêèõ ëåìê³âñüêèõ îáºäíàíü, ÷ëåíîì êîëå㳿 Âñåóêðà¿íñüêîãî òîâàðèñòâà òà ÷ëåíîì ïðàâë³ííÿ Ëüâ³âñüêîãî îáëàñíîãî òîâàðèñòâà Ëåìê³âùèíà. Ñâîºþ ä³ÿëüí³ñòþ ó ïðàâë³íí³ ôóíäàö³¿ äîñë³äæåííÿ Ëåìê³âùèíè ñïðèÿº âèäàâíè÷³é ä³ÿëüíîñò³ ÔÄË. Ó ñï³âàâòîðñòâ³ ç Ìèêîëîþ Ìèêîëþêîì âèäàâ êíèæêó Ñâÿòêîâà íåçíèùåíí³ñòü äîáðà (2000 ð.)
$
Ç̲ÑÒ Äæåðåëà ëþäñüêî¿ ïàì'ÿò³ ............................................................................... 3 Âñòóïíå ñëîâî .................................................................................................... 6 ². ÑÒÅÆÊÀÌÈ ²ÑÒÎв¯ ................................................................................... 8 ²². ÑÂßÒÊÎÂÀ ÂÅËÈÊÀ ................................................................................. 13 Äîäàòîê Äìèòðî Ñòóïàê Ïðè÷èíêè äî ³ñòî𳿠ëåìê³âñüêîãî ñåëà Ñâÿòêîâà ............................. 23 Ðîìàí Ëóáê³âñüêèé ijàëîã íà ì³ñö³ â³òö³âñüêî¿ õàòè ó Ñâÿòêîâ³é Âåëèê³é ...................... 30 ²âàí Ùåðáà Êîðîòêèé íàðèñ ïðî ³ñòîð³þ ñåëà Ñâÿòêîâà Âåëèêà ........................ 31 Ìèêîëà Äðàíü Äåùî ïðî íàøó Ëåìê³âùèíó .................................................................. 38 ²²². ÑÂßÒÊÎÂÀ ÌÀËÀ (ÑÂßÒʲÂÊÀ) ......................................................... 58 IV. ѲÐÆÎÂÀ ÐÓÑÜÊÀ ................................................................................ 64 Äîäàòîê ²âàí Ùåðáà Ìîº ðîäèííå ñåëî Ñâ³ðæîâà Ðóñüêà ............................................... 70 Éîñèï Çâiðèê Äå áóëà Ñâ³ðæîâà ...................................................................................... 75 Ìèõàéëî Ñìåðåêàíè÷ Íà ìîãèë³ áàáóñ³ ........................................................................................ 75 V. ÊÎÒÀÍÜ ....................................................................................................... 84 V². ÊÐÀÌÏÍÀ .................................................................................................. 91 ˳òîïèñü Ïàðîõ³¿ Êðàìïíà Äóêëÿíñüêîãî äåêàíàòó, 1942 ................ 96 V²². ÍÀÐÎÄÍÀ ÊÓËÜÒÓÐÀ ËÅÌʲ ßÑÅËÜÑÜÊÎÃÎ ÏβÒÓ .............................................................................. 124 Ìàòåð³àëüíà êóëüòóðà ............................................................................. 125 Äóõîâíà êóëüòóðà..................................................................................... 143 Á²Á˲ÎÃÐÀÔ²ß .............................................................................................. 159 ÄβÄÊÀ ÏÐÎ ÀÂÒÎв ............................................................................. 160
$
ÏÅÐÅË²Ê ÂÈÄÀÍÜ Á²Á˲ÎÒÅÊÈ ËÅÌʲÂÙÈÍÈ Ó ËÜÂβ (çà 1991-2003 ðð.) 1. ²âàí Êðàñîâñüêèé, Äìèòðî Ñîëèíêî. Õòî ìè, ëåìêè
Ëüâ³â, 1992. 2. ²âàí Êðàñîâñüêèé. Ò³ëüêè ç ð³äíèì íàðîäîì. Ëüâ³â, 1992. 3. Âîëîäèìèð Áàðíà. Ïîå糿. Òåðíîï³ëü, 1992. 4. ²âàí Êðàñîâñüêèé. Ïð³çâèùà ãàëèöüêèõ ëåìê³â XVIII ñò. Ëüâ³â: Êðàé, 1993. 5. ²âàí Îëåíè÷. Äîëÿ Ëåìê³âùèíè. Ëüâ³â: Êàìåíÿð, 1992. 6. ²âàí Êðàñîâñüêèé. Äî çåìëÿê³â çà îêåàí. Ëüâ³â: Êðàé, 1993. 7. Âàñèëü Õîìèê. Ëåìê³âñüêà ìîëèòâà. Ïîå糿. Ëüâ³â: Êðàé, 1993. 8. Ìàðÿí Êîâàëüñüêèé. Òà íå ÷óæèíöåì º â Óêðà¿í³. Ïîå糿. Ëüâ³â: Êàìåíÿð, 1992. 9. Ñåìåí Ìàäçåëÿí. Ëåìê³âùèíà ó òâîð÷îñò³ Âàñèëÿ Ìàäçåëÿíà. Âñòóï ². Êðàñîâñüêîãî. Ëüâ³â: Êðàé, 1993. 10. Íàðîäíèé ëåìê³âñüêèé êàëåíäàð íà 1994 ð³ê. Ëüâ³â: Êðàé, 1994. 11. Ëåìê³âñüêèé êàëåíäàð íà 1995 ð³ê. Ëüâ³â: Êðàé, 1995. 12. ²âàí Êðàñîâñüêèé. Ìèõàéëî Îðèñèê âèçíà÷íèé ëåìê³âñüêèé ð³çüáÿð ïåðøî¿ ïîëîâèíè XX ñò. Ëüâ³â: Êðàé, 1995. 13. Ëåìê³âñüêèé êàëåíäàð íà 1996 ð³ê. Ëüâ³â: Êðàé, 1995. 14. Ëåìê³âñüêèé êàëåíäàð íà 1997 ð³ê. Ëüâ³â: Êðàé, 1996. 15. ²âàí Êðàñîâñüêèé. Á³áë³îãðàô³÷íèé ïîêàçíèê (äî 70-ë³òòÿ ç äíÿ íàðîäæåííÿ). Ëüâ³â, 1997. 16. ²âàí Êðàñîâñüêèé. Ëåìê³âñüêà öåðêâà ñâÿòèõ Âîëîäèìèðà ³ Îëüãè (äî 5-ð³÷÷ÿ ³ñíóâàííÿ). Ëüâ³â, 1997.
17. Ëåìê³âñüêèé êàëåíäàð íà 1998 ð³ê. Ëüâ³â: Êðàé, 1997. 18. Ëåìê³âñüêèé êàëåíäàð íà 1999 ð³ê. Ëüâ³â: Êðàé, 1998. 19. ²âàí Ìàé÷èê, Ìèõàéëî Öóïðèê. Îäðåõîâà. Ëüâ³â: Êàìåíÿð, 1999. 20. Ëåìê³âñüêèé êàëåíäàð 2000 ð³ê. Ëüâ³â, 1999. 21. ²âàí Êðàñîâñüêèé. ijÿ÷³ íàóêè ³ êóëüòóðè Ëåìê³âùèíè. Ëüâ³â: Äóìêà Ñâ³òó, 2000. 22. Ëåìê³âñüêèé êàëåíäàð íà 2001 ð³ê. Ëüâ³â: Êàìåíÿð, 2000. 23. ²âàí Ñåíüêî, Îëüãà Ôàáðèêà. Íàðîäíà õîðîâà êàïåëà Ëåìêîâèíà. Ëüâ³â: Êàìåíÿð, 2003. 24. Àíäð³é Òàâïàø. Ñâÿòêîâà íåçíèùåíí³ñòü äîáðà. Óïîðÿäíèê Ìèêîëà Ìèêîëþê. Ëüâ³â: Àñòðàí, 2000. 25. ²âàí Êðàñîâñüêèé. ѳÿ÷ çåðåí ïðàâäè (äî 10-ð³÷÷ÿ Ëåìê³âñüêî¿ öåðêâè). Ëüâ³â, 2002. 26. Ëåìê³âùèíà. Åíöèêëîïåäè÷íèé äîâ³äíèê. Âàðøàâà, â äðóö³. 27. Ëåìê³âñüêèé êàëåíäàð íà 2003 ð³ê. Ç äîäàòêîì Ì. Êðóïà. Ñåëî Ðåïåäü. Ëüâ³â: Êàìåíÿð, 2002. 28. ²âàí Êðàñîâñüêèé. Á³áë³îãðàô³÷íèé äîâ³äíèê. ×. ²². (äî 75-ð³÷÷ÿ ç äíÿ íàðîäæåííÿ). Ëüâ³â, 2002. 29. ²âàí Êðàñîâñüêèé. Ðîäèíà ìèòö³â Ñóõîðñüêèõ. Ëüâ³â, 2003. 30. Ëåìê³âñüêèé êàëåíäàð íà 2004 ð³ê. Ëüâ³â: Êàìåíÿð, 2003. 31. ²âàí Êðàñîâñüêèé, Àíäð³é Òàâïàø. Íåçàáóòíÿ Ëåìê³âùèíà ó âåðõ³â¿ ð³êè Âèñëîêè
Ëüâ³â: Äóìêà ñâ³òó, 2004.
Ôóíäàö³ÿ Äîñë³äæåííÿ Ëåìê³âùèíè ó Ëüâîâ³ Á³áë³îòåêà Ëåìê³âùèíè, 31
Êðàñîâñüêèé ². Òàâïàø À.
Ó ÂÅÐղ¯ вÊÈ ÂÈÑËÎÊÈ
http://lemko.org
Digitally signed by http://lemko.org DN: cn=http://lemko.org, o=Walter Maksimovich, ou,
[email protected], c=US Date: 2009.12.23 12:34:19 -05'00'
Відповідальний редактор Зіновій Матчак Наукова редакція: Василь Кметь — к.і.н., доцент Львівського національного університету ім. І. Франка Андрій Когут — магістр історії
Ôîðìàò 70õ100/16. Ïàï³ð îôñåòíèé. Äðóê îôñåòíèé Ãàðí³òóðà Áàëòèêà Óì. äðóê. àðê. 13,2 Îáë. âèä. àðê. 8,6
Äîáðî÷èííèé ôîíä Äóìêà ñâ³òó Âèäàâíèöòâî ÌÑ Ëüâ³â, 79017, âóë. Ðîäèíè Êðóøåëüíèöüêèõ, 14 Òåë. (0322) 75-51-12. Ôàêñ 97-66-39 Å-ïîøòà:
[email protected] www.msvitu.lviv.ua
