Ηθική. Προέλευση και ανάπτυξη

Τα έργα του Κοπότκιν στις «Νησίδες»: - Αναμνήσεις ενός επανοστόστη - Αγροί, εργοστάσιο, εργαστήρια - Ηθική - Αόγια ενός επαναστατημένου - Πώς θα κερδίζουμε το ψωμί μας (Ψωμί και ελευθερία) Η Αλληλοβοήθεια

πρόκειται να εκδοθεί από τις εκδ. Καστανιώτη.

Π. Κροπότκιν, Ηθική. Προέλευση και ανάπτυξη Πρώτη έκδοση : 2007 Μετάφραση : Βασίλης Τομανάς Εκτύπωση: Λιθογραφία, Αντωνιάδης-Ψαρράς Βιβλιοδεσία: Δεληδημητρίου Εξώφυλλο: Μαμαλάκης Α.Ε. Copyriglit: εκδ. Νησίδες Δεσπερέ 3, 54621 Θεσσαλονίκη τηλ. 2310-236575 www.nlssides.gr I.S.B.N.: 978-960-8263-75-8

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ΗΘΙΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ΝΗΣΙΔΕΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρώτο κεφάλαιο. Η ανάγκη να καθορίσουμε

σήμερα τις βάσεις της ηθικής.

11

Η πρόοδος της επιστήμης και της φιλοσοφίας την περασμένη εκατονταετία. Νεωτερική τεχνική πρόοδος. Η δυνατότητα να αναπτύξουμε μία ηθική που να βασίζεται στις φυσικές επιστήμες. Οι νεωτερικές ηθικές θεωρίες. Η θεμελιώδης ατέλεια των νεωτερικών ηθικών συστημάτων. Η θεωρία του αγώνα για την ύπαρξη: η εσφαλμένη ερμηνεία της. Αλληλοβοήθεια στη φύση. Η φύση δεν είναι μη-ηθική. Ο άνθρωπος παίρνει τα πρώτα του μαθήματα ηθικής από τη φύση. Δεύτερο κεφάλαιο. Οι σταδιακά εξελισσόμενες

βάσεις τής νέας ηθικής.

27

Τι παρεμβαίνει στην πρόοδο της ηθικής. Η ανάπτυξη του κοινωνικού ενστίκτου. Η εμπνέουσα δύναμη της εξελικτικής ηθικής. Ιδέες και ηθικές συλλήψεις. Η αίσθηση του καθήκοντος. Η προσωπική δημιουργική ώθηση. Αλληλοβοήθεια, Δικαιοσύνη, Ηθική ως βάσεις της «νατουραλιστικής/ φυσιοκρατικής» ηθικής. Τρίτο κεφάλαιο. Η βασική αρχή της ηθικής στη φύση.

39

Η θεωρία του Δαρβίνου για την προέλευση της ηθικής αίσθησης στον άνθρωπο. Στοιχειώδεις μορφές της ηθικής αίσθησης στα ζώα. Προέλευση της αίσθησης του καθήκοντος στον άνθρωπο. Η αλληλοβοήθεια ως πρώτη πηγή των ηθικών αισθημάτων στον άνθρωπο. Η κοινωνικότητα στο ζωικό βασίλειο. Επικοινωνία των αγρίων με τα ζώα. Η προέλευση της αίσθησης της δικαιοσύνης στους πρωτόγονους λαούς. Τέταρτο κεφάλαιο. Συλλήψεις

της ηθικής στους πρωτόγονους

λαούς.

63

Ανάπτυξη του κοινωνικού ενστίκτου στους άγριους. Διπλή φύση των ηθικών απαιτήσεων στις άγριες φυλές: η εκπλήρωση ορισμένων απαιτήσεων είναι υποχρεωτική, ενώ άλλων απλώς επιθυμητή. Ι^έσα κοινωνικού εξαναγκασμού του ατόμου στους άγριους, σε περίπτωση μη εκπλήρωσης των υποχρεωτικών κανόνων. Εγκαθίδρυση ηθών και τρόπων ζωής (moeurs)

ωφέλιμων στην κοινωνία. Φυλετικοί τρόποι και φυλετική δικαιοσύνη. Διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις και νομοκανονικές τάξεις, και σφοδρή επιθυμία των ξεχωριστών ομάδων για ισχύ/ εξουσία και κυριαρχία πάνω σε άλλους. Εξέλιξη των πρωτόγονων ηθικών συλλήψεων. Η ανάγκη να μελετήσουμε την εξέλιξη αυτή και ο καθορισμός των θεμελιωδών αρχών της ηθικής. Πέμπτο κεφάλαιο. Ανάπτυξη

των ηθικών διδασκαλιών.

Αρχαία Ελλάδα.

81

Ηθικές συλλήψεις των αρχαίων Ελλήνων. Ηθικές διδασκαλίες των σοφιστών. Σωκράτης. Πλάτων. Αριστοτέλης. Επίκουρος. Οι στωικοί. Έκτο κεφάλαιο. Χριστιανισμός.

Μεσαίωνας.

Αναγέννηση.

106

Χριστιανισμός. Αίτια της προέλευσης και επιτυχίας της χριστιανικής διδασκαλίας. Ο χριστιανισμός ως θρησκεία των φτωχών. Χριστιανισμός και βουδισμός. Κύριες διαφορές χριστιανισμού και βουδισμού. Το κοινωνικό ιδεώδες του χριστιανισμού. Μεταβολές του αρχικού χριστιανισμού. Συμμαχία εκκλησίας και κράτους. Ι^εσαίωνας, λαϊκή διαμαρτυρία για την καταπίεση από το κράτος και την εκκλησία. Ο αγώνας του λαού εναντίον της επίσημης εκκλησίας και του κράτους κατά τον Μεσαίωνα. Ελεύθερες πόλεις και θρησκευτικά κινήματα (Αλβιγηνοί/ Αλβιγένσιοι, Λολάρδοι, Χουσίτες). Μεταρρύθμιση. Φράνσις Μπαίηκον. Οι διδασκαλίες του Μπαίηκον περί ηθικής. Χούγκο Γκρότιους. Πρόοδος των διδασκαλιών περί ηθικής κατά τον 16ο αι. Έβδομο κεφάλαιο. Ανάπτυξη

των ηθικών διδασκαλιών

κατά τους νεότερους χρόνους.

133

17ος και 18ος αι. Δύο ρεύματα στην ηθική της νέας εποχής. Ο Χομπς και η ηθική του διδασκαλία. Cudworth και Cumberland. Η Ηθική του Σπνόζα. Τζον Λοκ. Clarl<e. Shaftesbury. Hutcheson. Λάιμπνιτς. Όγδοο κεφάλαιο. Ανάπτυξη

των ηθικών διδασκαλιών

17ος και 18ος αι.

κατά τους νεότερους χρόνους.

159

(συνέχεια)

Απαρχές της νέας φιλοσοφίας στη Γαλλία. Μονταίνι και Charron. Ντεκάρτ [Καρτέσιος]. Gassendi. Bayle. La Rocliefoucauld. La Mettrie. Ελβέτιος. Holbach. Oi Εγκυκλοπαιδιστές. Morelly και Mable. Μοντεσκιέ. Βολταίρος και Ρουσώ. Τυργκό και Κοντορσέ. Νταίηβιντ Χιούμ. Άνταμ Σμιθ.

Ένατο κεφάλαιο. Ανάπτυξη

των ηθικών

διδασκαλιών.

Τέλη του 18ου και αρχές του 19ου αι.

187

Ανάπτυξη των ηθικών διδασκαλιών στη Γερμανία. Καντ. Η θέληση και η κατηγορική επιταγή στην ηθική του Καντ. Μεταφυσική των ηθών. Φίχτε. Σέλινγκ. Χέγκελ. Σλάιερμαχερ. Δέκατο κεφάλαιο. Ανάπτυξη

των ηθικών

διδασκαλιών.

19ος αι.

203

Ηθικές θεωρίες των ά γ γ λ ω ν στοχαστών του πρώτου μισού του 19ου αι. Μάκιντος και Στιούαρτ. Μπένθαμ. Τζον Στιούαρτ Μιλ. Σοπενάουερ. Victor Cousin και Jouffroy. Αύγουστος Κοντ και θετικισμός. Η λατρεία της ανθρωπότητας. Η ηθική του θετικισμού. Λιτρέ. Φόυερμπαχ. Ενδέκατο κεφάλαιο. Ανάπτυξη

των ηθικών

διδασκαλιών.

19ος αι. (συνέχεια)

229

Ανάπτυξη της σύλληψης της δικαιοσύνης. Η ηθική του σοσιαλισμού. Φουριέ. Σαιν-Σιμόν και Ρόμπερτ Όουεν. Προυντόν. «Εξελικτική»

ηθική.

Δαρβίνος και Χάξλεϋ. Δωδέκατο κεφάλαιο. Ανάπτυξη

των ηθικών

διδασκαλιών.

19ος αι. (συνέχεια)

'251

Χέρμπερτ Σπένσερ. Η ηθική διδασκαλία του. Το πρόβλημα της «εξελικτικής» ηθικής. Ανάπτυξη των ηθικών συλλήψεων στον άνθρωπο από τη σκοπιά της κοινωνιολογίας. Εγωισμός και αλτρουισμός. Δικαιοσύνη και φιλανθρωπία. Το κράτος και ο ρόλος που παίζει στη ζωή της κοινωνίας. Δέκατο τρίτο κεφάλαιο. Ανάπτυξη

των ηθικών

διδασκαλιών.

19ος αι. (ολοκλήρωση)

281

Ηθική θεωρία του Γκυώ. Ηθική χωρίς υποχρέωση κ α ι χωρίς επικύρωση, [από τη θρησκεία]. «Ηθική γονιμότητα». Το ζήτημα της αυτοθυσίας στην ηθική θεωρία του Γκυώ. Η «πληρότητα» της ζωής και η επιθυμία για διακινδύνευση και αγώνα. Ο ατομικιστικός χαρακτήρας της ηθικής του Γκυώ. Η αναγκαιότητα να δώσουμε κίνητρα στην ηθική από κοινωνική σκοπιά.

Δέκατο τέταρτο κεφάλαιο.

290

Συμπέρασμα Σημειώσεις

295

Προσθήκη

321

Επίμετρο

323

ΗΘΙΚΗ

11

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. Η Α Ν Α Γ Κ Η ΝΑ Κ Α Θ Ο Ρ Ι Σ Ο Υ Μ Ε Σ Η Μ Ε Ρ Α Τ Ι Σ Β Α Σ Ε Ι Σ Τ Η Σ Η Θ Ι Κ Η Σ Ό τ α ν δ ο ύ μ ε τ η ν τ ε ρ ά σ τ ι α π ρ ό ο δ ο που έ κ α ν α ν οι φ υ σ ι κ έ ς ε π ι σ τ ή μ ε ς κατά τ ο ν 19ο αι. και α ν τ ι λ η φ θ ο ύ μ ε τις υ π ο σ χ έ σ ε ι ς που κ ρ ύ β ο υ ν γ ι α τ ο μ έ λ λ ο ν , σ ί γ ο υ ρ α θα σ κ ε φ τ ο ύ μ ε ότι η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α εισέρχεται σε μία ν έ α ε π ο χ ή π ρ ο ό δ ο υ . Ο π ω σ δ ή π ο τ ε , έχει στη δ ι ά θ ε σ ή τ η ς ό λ α τα στοιχεία για τ η ν π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α μίας τέτοιας ν έ α ς ε π ο χ ή ς . Κατά τα ε κ α τ ό π ε ρ α σ μ έ ν α χ ρ ό ν ι α , α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν ν έ ο ι κ λ ά δ ο ι γ ν ώ σ η ς , που μας κ ά ν ο υ ν ν α β λ έ πουμε τελείως διαφορετικά τους νόμους της ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινωνίας: ανθρωπολογία, προϊστορική εθνολογία (επιστήμη των πρωτ ό γ ο ν ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν θ ε σ μ ώ ν ) , ιστορία τ ω ν θ ρ η σ κ ε ι ώ ν κτλ. Α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν νέοι τ ρ ό π ο ι γ ι α ν α μ ε λ ε τ ο ύ μ ε τ η ν ό λ η ζ ω ή τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς , με β ά σ η τη μ ο ρ ι α κ ή φ υ σ ι κ ή , τ η χ η μ ι κ ή δ ο μ ή τ η ς ύ λ η ς και τ η χ η μ ι κ ή σ ύ ν θ ε σ η μ α κ ρ ι ν ώ ν κ ό σ μ ω ν . Οι π α ρ α δ ο σ ι α κ έ ς α π ό ψ ε ι ς γ ι α τ η θέση τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ στο σ ύ μ π α ν , τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς ζ ω ή ς και τ η φ ύ σ η τ ο υ Λ ό γ ο υ α ν α τ ρ ά πηκαν τελείως από τη γοργή ανάπτυξη της βιολογίας, την εμφάνιση της θ ε ω ρ ί α ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς και τ η ν π ρ ό ο δ ο στη μ ε λ έ τ η τ η ς ψ υ χ ο λ ο γ ί α ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ ω ν ζ ώ ω ν . Δ ε ν θα ήταν α ρ κ ε τ ό α π λ ώ ς ν α π ο ύ μ ε ότι η π ρ ό ο δ ο ς τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς στον κ ά θ ε κ λ ά δ ο τ η ς , ε κ τ ό ς π ι θ α ν ό ν α π ό τ η ν α σ τ ρ ο ν ο μ ί α , ήταν μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η κατά τ ο ν π ε ρ α σ μ έ ν ο α ι ώ ν α α π ό όσο σε ο π ο ι ο υ σ δ ή π ο τ ε τρεις με τέσσερις α ι ώ ν ε ς τ ω ν π α λ α ι ό τ ε ρ ω ν ε π ο χ ώ ν . Πρέπει ν α γ υ ρ ί σ ο υ μ ε δ ύ ο χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α πίσω, σ τ ο υ ς έ ν δ ο ξ ο υ ς χ ρ ό ν ο υ ς τ η ς γ έ ν ε σ η ς τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς σ τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α , γ ι α ν α β ρ ο ύ μ ε μία ά λ λ η τέτοια π ε ρ ί ο δ ο α φ ύ π ν ι σ η ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς . Και πάλι, α κ ό μ η και α υ τ ή η σ ύ γ κ ρ ι σ η δ ε ν θα ήταν σ ω σ τ ή , ε π ε ι δ ή σε ε κ ε ί ν η τ η ν π ρ ώ ι μ η π ε ρ ί ο δ ο τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς ιστορίας ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν κατείχε ό λ α τα θ α ύ μ α τ α τ η ς βιο μ η χ α ν ι κ ή ς τ ε χ ν ι κ ή ς που έ χ ο υ ν π ρ ό σ φ α τ α τεθεί σ τ η ν υ π η ρ ε σ ί α μας. Η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς β ι ο μ η χ α ν ι κ ή ς τ ε χ ν ι κ ή ς δίνει ε π ι τ έ λ ο υ ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο τ η δυνατότητα να απελευθερωθεί από τον δουλικό μόχθο. Συγχρόνως, η νεότερη ανθρωπότητα ανέπτυξε ένα νεανικό, παράτ ο λ μ ο ε φ ε υ ρ ε τ ι κ ό π ν ε ύ μ α , που κ ε ν τ ρ ί σ τ η κ ε α π ό τις π ρ ό σ φ α τ ε ς α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς τ η ς επιστήμης- και οι ε φ ε υ ρ έ σ ε ι ς που α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν σε γ ο ρ γ ή δια δ ο χ ή έ χ ο υ ν σε τέτοια έ κ τ α σ η α υ ξ ή σ ε ι τ η ν π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α τ η ς α ν θ ρ ώ -

12

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

πινης εργασίας, ώστε κατέστησαν επιτέλους εφικτή για τους νεότερους π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ο υ ς λ α ο ύ ς μία γ ε ν ι κ ή ε υ η μ ε ρ ί α α δ ι α ν ό η τ η κ α τ ά τ η ν α ρ χ α ι ό τ η τα, τ ο ν Μ ε σ α ί ω ν α ή και τα π ρ ώ τ α χ ρ ό ν ι α τ ο υ 1 9 ο υ αι. Για π ρ ώ τ η φ ο ρ ά σ τ η ν ιστορία τ ο υ π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ , η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α έχει φτάσει σε σ η μ ε ί ο στο ο π ο ί ο , τ α μέσα γ ι α ν α ι κ α ν ο π ο ι ε ί τις α ν ά γ κ ε ς τ η ς , υ π ε ρ κ α λ ύ π τ ο υ ν α υ τ έ ς τις α ν ά γ κ ε ς . Σ υ ν ε π ώ ς , δ ε ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι πια ν α ε π ι β ά λ λ ο υ μ ε , ό π ω ς γ ι ν ό τ α ν έ ω ς τ ώ ρ α , τ η ν κ α τ ά ρ α τ η ς α θ λ ι ό τ η τ α ς και τ ο υ ε ξ ε υ τ ε λ ι σ μ ο ύ σε μ ε γ ά λ α κ ο μ μ ά τ ι α τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , γ ι α ν α ε ξ α σ φ α λ ί σ ο υ μ ε τ η ν ε υ η μ ε ρ ί α και τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω π ν ε υ μ α τ ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η για τ ο υ ς λ ί γ ο υ ς : η ε υ η μ ε ρ ί α μ π ο ρ ε ί ν α ε ξ α σ φ α λ ι σ θ ε ί γ ι α ό λ ο υ ς , χ ω ρ ί ς ν α φ ο ρ τ ώ σ ο υ μ ε σε κ α ν έ ν α το β ά ρ ο ς τ ο υ κ α τ α π ι ε σ τ ι κ ο ύ , ε ξ ε υ τ ε λ ι σ τ ι κ ο ύ μ ό χ θ ο υ , και η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α μ π ο ρ ε ί ε π ι τ έ λ ο υ ς ν α ξα ν α κτίσει ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή τ η ς ζ ω ή π ά ν ω στις βάσεις τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς . Είναι δ ύ σ κ ο λ ο ν α π ο ύ μ ε εκ τ ω ν π ρ ο τ έ ρ ω ν ε ά ν τα ν ε ό τ ε ρ α π ο λ ι τ ι σ μ έ ν α έ θ ν η θα β ρ ο υ ν μέσα τ ο υ ς τις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς ε π ο ι κ ο δ ο μ η τ ι κ έ ς ι κ α ν ό τ η τ ε ς , τις δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς και τ η ν τ ό λ μ η που χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ι γ ι α ν α χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ο υ ν τις κ α τ α κ τ ή σ ε ι ς τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς νόησης προς το συμφέρον όλων. Δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ρ ο ε ί π ο υ μ ε α ν ο σ η μ ε ρ ι ν ό ς π ο λ ι τ ι σ μ ό ς μας είναι α ρ κ ε τ ά σ φ ρ ι γ η λ ό ς και ν ε α ν ι κ ό ς ώ σ τ ε ν α ε π ω μ ι σ τ ε ί έ ν α τ ό σ ο μ ε γ ά λ ο έ ρ γ ο και ν α το φ έ ρ ε ι στο ε π ι θ υ μ η τ ό π έ ρ α ς . Α λ λ ά έ ν α είναι β έ β α ι ο : η π ρ ό σ φ α τ η α ν α β ί ω σ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς έχει δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι το π ν ε υ μ α τ ι κ ό κ λ ί μ α π ο υ χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι γ ι α ν α δ η μ ι ο υ ρ γ η θ ο ύ ν τέτοιες δ υ ν ά μ ε ι ς και μ α ς έχει ήδη δ ώ σ ε ι τ η ν α ν α γ κ α ί α γ ν ώ σ η για τ η ν π ρ α γ μ ά τ ω σ η τ ο υ μ ε γ ά λ ο υ αυτού έργου. Η ν ε ό τ ε ρ η ε π ι σ τ ή μ η , α φ ο ύ ε π α ν ή λ θ ε στη στέρεα φ ι λ ο σ ο φ ί α τ η ς φ ύ σ η ς που π α ρ α γ κ ω ν ί σ τ η κ ε μετά τ η ν ε π ο χ ή τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς ώ σ π ο υ ο Μπαίηκον ξύπνησε την επιστημονική έρευνα από τον μρκρύ της λήθαργ ο , έχει τ ώ ρ α ε π ε ξ ε ρ γ α σ τ ε ί τα στοιχεία μίας φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς , η ο π ο ί α , α π α λ λ α γ μ έ ν η α π ό υ π ε ρ φ υ σ ι κ έ ς υ π ο θ έ σ ε ι ς και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς τ ό σ ο μ ε γ α λ ε ι ώ δ η ς , τ ό σ ο π ο ι η τ ι κ ή και π ρ ο τ ρ ε π τ ι κ ή , και τ ό σ ο ε κ φ ρ ά ζ ο υ σ α τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α , είναι α σ φ α λ ώ ς ι κ α ν ή ν α γ ε ν ν ή σ ε ι τις ν έ ε ς δ υ ν ά μ ε ι ς . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι πια ν α ν τ ύ ν ε ι τα ι δ ε ώ δ η τ ο υ τ η ς η θ ι κ ή ς ο μ ο ρ φ ι ά ς και μίας κ ο ι ν ω ν ί α ς που βασίζεται στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η με τ ο ν π έ π λ ο τ η ς δεισιδαιμονίας: δεν χρειάζεται να περιμένει από την Υπέρτατη Σοφία να αναμ ο ρ φ ώ σ ε ι τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α . Μπορεί ν α ποριστεί τα ι δ ε ώ δ η τ ο υ α π ό τ η φ ύ σ η και ν α α ν τ λ ή σ ε ι τ η ν α ν α γ κ α ί α δ ύ ν α μ η α π ό τ η μ ε λ έ τ η τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ . Έ ν α α π ό τα μ ε γ α λ ύ τ ε ρ α ε π ι τ ε ύ γ μ α τ α τ η ς ν ε ό τ ε ρ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς ήταν ότι α π έ δ ε ι ξ ε τ η ν α κ α τ α σ τ ρ ε π τ ό τ η τ α τ η ς ε ν ε ρ γ ε ί α ς κατά τ ο υ ς α κ α τ ά π α υ -

ΗΘΙΚΗ

13

τ ο υ ς μ ε τ α σ χ η μ α τ ι σ μ ο ύ ς που υφίσταται στο σ ύ μ π α ν . Για τ ο ν φ υ σ ι κ ό και τ ο ν μ α θ η μ α τ ι κ ό η ιδέα α υ τ ή έ γ ι ν ε η πιο γ ό ν ι μ η π η γ ή α ν α κ α λ ύ ψ ε ω ν . Π ρ ά γ μ α τ ι , ε μ π ν έ ε ι ό λ η τ η ν ε ό τ ε ρ η έ ρ ε υ ν α . Α λ λ ά εξ ίσου μ ε γ ά λ ο ς είναι ο φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό ς τ η ς α ν τ ί κ τ υ π ο ς . Ε ξ ο ι κ ε ι ώ ν ε ι τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο με τ η ν ιδέα ν α σ υ λ λ α μ β ά ν ε ι τ η ζ ω ή τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς ω ς μία α τ ε λ ε ύ τ η τ η σειρά μ ε τ α σ χ η μ α τ ι σ μ ώ ν τ η ς ε ν ε ρ γ ε ί α ς : η μ η χ α ν ι κ ή ε ν έ ρ γ ε ι α μπορεί ν α μετατραπεί σε ήχο, φ ω ς , η λ ε κ τ ρ ι σ μ ό - και α ν τ ι σ τ ρ ό φ ω ς , κ α θ ε μ ι ά α π ό αυτές τις μ ο ρ φ έ ς ε ν ε ρ γ ε ί α ς μ π ο ρ ε ί ν α μ ε τ α τ ρ α π ε ί στις ά λ λ ε ς . Και μέσα σε ό λ ο υ ς α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς μ ε τ α σ χ η μ α τ ι σ μ ο ύ ς , η γ έ ν ν η σ η τ ο υ π λ α ν ή τ η μας, η ε ξ έ λ ι ξ ή τ ο υ και η τ ε λ ι κ ή , α ν α π ό φ ε υ κ τ η κ α τ α σ τ ρ ο φ ή τ ο υ και η εκ ν έ ο υ α π ο ρ ρ ό φ η σ ή τ ο υ στον μ ε γ ά λ ο Κ ό σ μ ο είναι έ ν α α π ε ί ρ ω ς μ ι κ ρ ό επεισόδιο —μία σ τ ι γ μ ο ύ λ α στη ζ ω ή τ ω ν α σ τ ρ ι κ ώ ν κ ό σ μ ω ν . Τ ο ίδιο ισχύει και γ ι α τις έ ρ ε υ ν ε ς που α φ ο ρ ο ύ ν τ η ν ο ρ γ α ν ι κ ή ζ ω ή . Οι π ρ ό σ φ α τ ε ς μ ε λ έ τ ε ς στην πλατιά σ υ ν ο ρ ι α κ ή χ ώ ρ α α ν ά μ ε σ α στον α ν ό ρ γ α ν ο κ ό σ μ ο και στον ο ρ γ α ν ι κ ό , ό π ο υ οι α π λ ο ύ σ τ α τ ε ς δ ι α δ ι κ α σ ί ε ς ζ ω ή ς σ τ ο υ ς κ α τ ώ τ ε ρ ο υ ς μ ή κ υ τ ε ς δ ύ σ κ ο λ α δ ι α κ ρ ί ν ο ν τ α ι —σ\/

διακρίνονται—

α π ό τ η χ η μ ι κ ή α ν α δ ι ά τ α ξ η τ ω ν α τ ό μ ω ν που δ ι α ρ κ ώ ς σ υ μ β α ί ν ε ι στα πιο σ ύ ν θ ε τ α μ ό ρ ι α ύ λ η ς , έ χ ο υ ν α φ α ι ρ έ σ ε ι α π ό τ η ζ ω ή τ ο ν μυστικιστικό τ η ς χ α ρ α κ τ ή ρ α . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε πια σε τέτοιο ε ύ ρ ο ς τ η ζ ω ή , ώ σ τ ε σ υ ν η θ ί σ α μ ε τ ώ ρ α ν α σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε ό λ α τα σ υ μ π ή γ μ α τ α ύ λ η ς στο σ ύ μ π α ν — σ τ ε ρ ε ά , υ γ ρ ά και α έ ρ ι α ( ό π ω ς ο ρ ι σ μ έ ν α ν ε φ ε λ ώ μ α τ α τ ο υ α σ τ ρ ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ ) — ω ς έμβια και δ ι ε ρ χ ό μ ε ν α α π ό τ ο υ ς ίδιους κ ύ κ λ ο υ ς ε ξ έ λ ι ξ η ς και φ θ ο ρ ά ς ό π ω ς τ α έ μ β ι α όντα. Κ α τ ό π ι ν , ε π α ν ε ρ χ ό μ ε ν η στις ιδέες που κ ά π ο τ ε μ π ο υ μ π ο ύ κ ι α ζ α ν στην α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α , η ν ε ό τ ε ρ η επισ τ ή μ η έχει ι χ ν η λ α τ ή σ ε ι β ή μ α π ρ ο ς β ή μ α τ η θ α υ μ α σ τ ή ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς έ μ β ι α ς ύ λ η ς , η οποία, α φ ο ύ ξ ε κ ί ν η σ ε α π ό τις α π λ ο ύ σ τ ε ρ ε ς μ ο ρ φ έ ς που σ χ ε δ ό ν δ ε ν ά ξ ι ζ α ν τ η ν ο ν ο μ α σ ί α « ο ρ γ α ν ι σ μ ό ς » , έχει σ τ α δ ι α κ ά π α ρ α γ ά γ ε ι τ η ν ά π ε ι ρ η π ο ι κ ι λ ί α ό ν τ ω ν π ο υ τ ώ ρ α κ α τ ο ι κ ο ύ ν και ζ ω ν τ α ν ε ύ ο υ ν τ ο ν π λ α ν ή τ η μας. Ε ξ ο ι κ ε ι ώ ν ο ν τ ά ς μας με τ η σ κ έ ψ η ότι κ ά θ ε ο ρ γ α ν ι σ μ ό ς είναι σε π ο λ ύ μ ε γ ά λ ο β α θ μ ό π ρ ο ϊ ό ν τ ο υ π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ό ς τ ο υ , η β ι ο λ ο γ ί α έχει λ ύ σ ε ι έ ν α ν α π ό τ ο υ ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο υ ς γ ρ ί φ ο υ ς τ η ς φ ύ σ η ς : ε ξ ή γ η σ ε τις π ρ ο σ α ρ μ ο γ έ ς στις σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς , που σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε σε κ ά θ ε β ή μ α . Α κ ό μ η και στις πιο ε κ π λ η κ τ ι κ έ ς ε κ δ η λ ώ σ ε ι ς τ η ς ζ ω ή ς — σ τ ο ν τ ο μ έ α τ ο υ α ι σ θ ά ν ε σ θ α ι και τ ο υ σ κ έ π τ ε σ θ α ι , στον οποίο η α ν θ ρ ώ π ι ν η ν ό η σ η πρέπει ν α σ υ λ λ ά β ε ι τις δ ι α δ ι κ α σ ί ε ς με τις ο π ο ί ε ς κ α τ ο ρ θ ώ ν ε ι ν α διατηρεί και ν α σ υ ν τ ο ν ί ζ ε ι τις ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς που δ έ χ θ η κ ε α π ό τα έ ξ ω — α κ ό μ η και σε α υ τ ό τ ο ν τ ο μ έ α , τ ο ν πιο α ι ν ι γ μ α τ ι κ ό α π ό ό λ ο υ ς , ο ά ν θ ρ ω π ο ς έχει ή δ η κ α τ ο ρ θ ώ σ ε ι ν α δ ι α κ ρ ί ν ε ι τ ο ν μ η χ α ν ι σ μ ό σ κ έ ψ η ς α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς τις

14

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

γ ρ α μ μ έ ς έ ρ ε υ ν α ς που υ π έ δ ε ι ξ ε η φ υ σ ι ο λ ο γ ί α . Τ έ λ ο ς , στο ε υ ρ ύ πεδίο τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν θ ε σ μ ώ ν , έ ξ ε ω ν και ν ό μ ω ν , δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ι ώ ν ,

πεποιθήσεων

και ι δ ε ω δ ώ ν , έ χ ο υ ν ρίξει τ ό σ ο ά π λ ε τ ο φ ω ς οι α ν θ ρ ω π ο λ ο γ ι κ έ ς σ χ ο λ έ ς τ η ς ιστορίας, τ ο υ δ ι κ α ί ο υ και τ η ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς , ώ σ τ ε μ π ο ρ ο ύ μ ε ή δ η ν α υ π ο σ τ η ρ ί ξ ο υ μ ε θετικά ότι «η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ε υ τ υ χ ί α γ ι α τ ο υ ς π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς » δ ε ν είναι πια ό ν ε ι ρ ο , κ α θ α ρ ή Ο υ τ ο π ί α . Είναι ε φ ι κ τ ή , και είναι ε π ί σ η ς φ α ν ε ρ ό ότι η ε υ μ ά ρ ε ι α και η ε υ τ υ χ ί α ε ν ό ς έ θ ν ο υ ς ή μίας κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς τ ά ξ η ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α βασιστεί, ο ύ τ ε κ α ν π ρ ο σ ω ρ ι ν ά , στον εξευτελισμό άλλων τάξεων, εθνών ή φυλών. Έτσι, η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η έχει πετύχει έ ν α ν δ ι π λ ό σ τ ό χ ο . Α π ό τ η μια μεριά, έχει δ ώ σ ε ι στον ά ν θ ρ ω π ο έ ν α π ο λ ύ π ο λ ύ τ ι μ ο μ ά θ η μ α μετριοφροσύνης. Του έμαθε να θεωρεί τον εαυτό του μόνον ένα απείρως μ ι κ ρ ό σ ω μ α τ ί δ ι ο τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς . Τ ο ν έ β γ α λ ε α π ό τ ο ν στενό, ε γ ω ι σ τ ι κ ό τ ο υ ε γ κ λ ε ι σ μ ό και δ ι έ λ υ σ ε τ η ν έ π α ρ σ η με τ η ν ο π ο ί α θ ε ω ρ ο ύ σ ε π ω ς ήταν τ ο κ έ ν τ ρ ο τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς και το α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο τ η ς ιδιαίτερης π ρ ο σ ο χ ή ς τ ο υ Δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ . Τ ο υ δ ί δ α ξ ε ότι, χ ω ρ ί ς τ ο ό λ ο ν , το « Ε γ ώ » δ ε ν είναι τ ί π ο τ α · ότι τ ο « Ε γ ώ » μας δ ε ν μπορεί κ α ν ν α ορίσει τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ χ ω ρ ί ς το « Ε σ ύ » . Α λ λ ά σ υ γ χ ρ ό ν ω ς η ε π ι σ τ ή μ η έδειξε στον ά ν θ ρ ω π ο πόσο ι σ χ υ ρή είναι η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α στην π ο ρ ε ί α τ η ς π ρ ο ς τ η ν π ρ ό ο δ ο , α ν ε π ι δ έ ξ ι α χρησιμοποιεί την απεριόριστη ενέργεια της φύσης. Έτσι, ε π ι σ τ ή μ η και φ ι λ ο σ ο φ ί α μάς έ χ ο υ ν δ ώ σ ε ι τ η ν υ λ ι κ ή δ ύ ν α μ η και τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α σ κ έ ψ η ς που α π α ι τ ο ύ ν τ α ι γ ι α ν α φ έ ρ ο υ μ ε στη ζ ω ή τις ε π ο ι κ ο δ ο μ η τ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς οι ο π ο ί ε ς θα ο δ η γ ή σ ο υ ν π ι θ α ν ό ν τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α σε μία ν έ α ε π ο χ ή π ρ ο ό δ ο υ . Υ π ά ρ χ ε ι , ω σ τ ό σ ο , έ ν α ς κ λ ά δ ο ς γ ν ώ σ η ς που υστερεί. Είναι η ηθική,

η διδασκαλία των θεμελιωδών αρ-

χ ώ ν της ηθικότητας. Έ ν α σύστημα ηθικής αντάξιο της σημερινής αναβ ί ω σ η ς τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς , που θα ε π ω φ ε λ ο ύ ν τ α ν α π ό ό λ ε ς τις π ρ ό σ φ α τ ε ς κ α τ α κ τ ή σ ε ι ς γ ι α ν α α ν α σ υ γ κ ρ ο τ ή σ ε ι τα κ α θ α υ τ ό θ ε μ έ λ ι α τ η ς η θ ι κ ή ς σε μία ε υ ρ ύ τ ε ρ η φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή βάση και που θα έ δ ι ν ε στα π ο λ ι τ ι σ μ έ ν α έ θ ν η τ η ν π α ρ α κ ί ν η σ η που απαιτείται γ ι α τ ο μ ε γ ά λ ο έ ρ γ ο που κ α λ ο ύ ν τ α ι ν α υ λ ο π ο ι ή σ ο υ ν — έ ν α τέτοιο σ ύ σ τ η μ α δ ε ν έχει π α ρ α χ θ ε ί α κ ό μ η . Α λ λ ά π α ν τ ο ύ γ ί ν ε τ α ι α ι σ θ η τ ή η α ν ά γ κ η τ ο υ . Σ ή μ ε ρ α έ χ ο υ μ ε α ν ά γ κ η α π ό μία ν έ α , ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η — μ ί α ε π ι σ τ ή μ η εξ ίσου α π α λ λ α γ μ έ ν η α π ό τ η δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί α , τ ο ν θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ό δ ο γ μ α τ ι σ μ ό και τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή μ υ θ ο λ ο γ ί α ό π ω ς είναι ή δ η η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή κ ο σ μ ο λ ο γ ί α και φ ι λ ο σ ο φ ί α , και δ ι α π ο τ ι σ μ έ ν η σ υ γ χ ρ ό ν ω ς α π ό ε κ ε ί ν α τα α ν ώ τ ε ρ α σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α και τις λ α μ π ρ ό τ ε ρ ε ς ε λ π ί δ ε ς που ε μ π ν έ ε ι η ν ε ό τ ε ρ η γ ν ώ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ η ς ιστορίας τ ο υ . Α υ τ ό α ξ ι ώ ν ε ι ε π ί μ ο ν α η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α .

ΗΘΙΚΗ

15

Δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε λ ο γ ι κ ά ν α α μ φ ι β ά λ λ ο υ μ ε ότι μία τέτοια ε π ι σ τ ή μ η είναι ε φ ι κ τ ή . Α ν η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς μάς έχει δ ώ σ ε ι τα στοιχεία μίας φ ι λ ο σ ο φ ί α ς που α γ κ α λ ι ά ζ ε ι τ η ζ ω ή τ ο ύ σ ύ μ π α ν τ ο ς κ ό σ μ ο υ , τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η τ ω ν έ μ β ι ω ν ό ν τ ω ν , τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς φ υ σ ι κ ή ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α ς και τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , πρέπει ν α είναι ι κ α ν ή ν α μας δ ώ σ ε ι και τ η ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή κ α τ α γ ω γ ή και τις π η γ έ ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν . Π ρ έ πει και ν α μ π ο ρ ε ί ν α μας δείξει πού β ρ ί σ κ ο ν τ α ι οι δ υ ν ά μ ε ι ς που είναι ικανές ν α ε ξ υ ψ ώ ν ο υ ν τ η ν η θ ι κ ή α ί σ θ η σ η σε έ ν α ο λ ο έ ν α

μεγαλύτερο

ύ ψ ο ς και κ α θ α ρ ό τ η τ α . Α ν η ε ν α τ έ ν ι σ η τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς και η σ τ ε ν ή γ ν ω ριμία με τ η φ ύ σ η μ π ό ρ ε σ α ν ν α δ ώ σ ο υ ν υ ψ η λ ό φ ρ ο ν α έ μ π ν ε υ σ η σ τ ο υ ς μ ε γ ά λ ο υ ς φ υ σ ι ο δ ί φ ε ς και ποιητές τ ο υ 19ου αι. — α ν μία ματιά σ τ ο υ ς κ ό λ π ο υ ς τ η ς φ ύ σ η ς ε π ι τ ά χ υ ν ε τ ο ν ρ υ θ μ ό τ η ς ζ ω ή ς γ ι α τ ο ν Γκαίτε, τ ο ν Σ έ λ ε ϋ , τ ο ν Μ π ό υ ρ ο ν , τ ο ν Λ ε ρ μ ο ν τ ο φ , ε μ π ρ ό ς στη μ α ι ν ό μ ε ν η θ ύ ε λ λ α , τα ήρεμα β ο υ ν ό , τ ο σ κ ο τ ε ι ν ό δ ά σ ο ς και τ ο υ ς κ α τ ο ί κ ο υ ς τ ο υ ς — γιατί δ ε ν θα έ π ρ ε π ε μία β α θ ύ τ ε ρ η δ ι ε ί σ δ υ σ η στη ζ ω ή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ ω ν π ε π ρ ω μ έ ν ω ν τ ο υ ν α ε μ π ν ε ύ σ ε ι π α ρ ό μ ο ι α τ ο ν ποιητή; Ό τ α ν ο ποιητής βρει τ η ν κ α τ ά λ λ η λ η έ κ φ ρ α σ η γ ι α τ η ν α ί σ θ η σ η τ η ς ε ν ό τ η τ α ς τ ο υ με τ ο ν σ ύ μ π α ντα κ ό σ μ ο και τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ ό ς τ ο υ με τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς του, γ ί ν ε τ α ι ι κ α ν ό ς ν α ε μ φ υ σ ή σ ε ι σε ε κ α τ ο μ μ ύ ρ ι α α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ ο ν ε ν θ ο υ σ ι α σ μ ό τ ο υ . Τ ο υ ς κ ά ν ε ι ν α ν ι ώ θ ο υ ν ό,τι κ α λ ύ τ ε ρ ο έ χ ο υ ν μέσα τ ο υ ς και α φ υ π ν ί ζ ε ι τ η ν ε π ι θ υ μ ί α τ ο υ ς ν α γ ί ν ο υ ν α κ ό μ η κ α λ ύ τ ε ρ ο ι . Π α ρ ά γ ε ι μέσα τ ο υ ς τ η ν ίδια έ κ σ τ α σ η που θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ν π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς ότι α ν ή κ ε α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά στην ε π ι κ ρ ά τ ε ι α τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς . Π ρ ά γ μ α τ ι , τι είναι οι Ψ α λ μ ο ί , που σ υ χ ν ά περιγράφονται ως η ύψιστη έκφραση του θρησκευτικού συναισθήματος ή ω ς τα π ο ι η τ ι κ ό τ ε ρ α ιερά βιβλία τ η ς Α ν α τ ο λ ή ς , α ν όχι π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς ν α ε κ φ ρ α σ τ ε ί η έ κ σ τ α σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ όταν ατενίζει το σ ύ μ π α ν — η π ρ ώ τ η α φ ύ π ν ι σ η τ η ς α ί σ θ η σ η ς που α π ο κ τ ά γ ι α τ η ν π ο ί η σ η τ η ς φ ύ σ η ς ; Η α ν ά γ κ η γ ι α μία ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή έ γ ι ν ε α ι σ θ η τ ή α π ό τ η χ α ρ α υ γ ή της α ν α β ί ω σ η ς τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς , ό τ α ν ο Μ π α ί η κ ο ν , θ έ τ ο ν τ α ς τα θ ε μ έ λ ι α της σ η μ ε ρ ι ν ή ς π ρ ο ό δ ο υ τ ω ν ε π ι σ τ η μ ώ ν , υ π έ δ ε ι ξ ε σ υ γ χ ρ ό ν ω ς τις α δ ρ έ ς γ ρ α μ μ έ ς τ η ς ε μ π ε ι ρ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , π ι θ α ν ό ν λ ι γ ό τ ε ρ ο ε π ι μ ε λ ώ ς α π ό όσο οι δ ι ά δ ο χ ο ι τ ο υ , α λ λ ά με έ ν α ε ύ ρ ο ς σ ύ λ λ η ψ η ς που λ ί γ ο ι έ φ τ α σ α ν έκτοτε και πέρα α π ό το ο π ο ί ο δ ε ν έ χ ο υ μ ε π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι π ο λ ύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο σ ή μερα. Οι κ α λ ύ τ ε ρ ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς τ ο υ 17ου και τ ο υ 1 8 ο υ αι. α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν τ η ν ίδια πορεία, ό τ α ν ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ν α ε π ε ξ ε ρ γ α σ τ ο ύ ν σ υ σ τ ή μ α τ α α ν ε ξ ά ρ τ η τ α από τις ε ν τ ο λ έ ς τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς . Σ τ η ν Α γ γ λ ί α , ο H o b b e s , ο C u d w o r t h , ο Locke, ο S h a f t e s b u r y , ο Paley, ο H u t c h e s o n , ο H u m e και ο A d a m S m i t h

16

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ν τ ι μ ε τ ώ π ι σ α ν με τ ό λ μ η ό λ ε ς τις π τ υ χ έ ς τ ο υ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς . Υ π έ δ ε ι ξ α ν τις φ υ σ ι κ έ ς π η γ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς , και κατά τ ο ν κ α θ ο ρ ι σ μ ό τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ κ ο π ώ ν π ά τ η σ α ν κ υ ρ ί ω ς (εκτός α π ό τ ο ν Paley) στο ίδιο ε μ π ε ι ρ ι κ ό έ δ α φ ο ς . Ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ν α σ υ ν δ υ ά σ ο υ ν με δ ι ά φ ο ρ ο υ ς τ ρ ό π ο υ ς τ ο ν « ι ν τ ε λ ε κ τ ο υ α λ ι σ μ ό » [ ν ο η σ ι α ρ χ ί α ] και τ ο ν ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό τ ο υ L o c k e με τ η ν « η θ ι κ ή α ί σ θ η σ η » και τ η ν α ί σ θ η σ η τ η ς ο μ ο ρ φ ι ά ς τ ο υ H u t c h e s o n , τ η « θ ε ω ρ ί α τ ο υ σ υ ν ε τ α ι ρ ί ζ ε σ θ α ι / έ ν ω σ η ς » τ ο υ H a r t l e y και τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ α ι σ θ ό ν ε σ θ α ι του Shaftesbury. Μιλώντας για τους σκοπούς της ηθικής, ορισμένοι τους α ν έ φ ε ρ α ν ή δ η τ η ν « α ρ μ ο ν ί α » α ν ά μ ε σ α στη φ ι λ α υ τ ί α και στη μ έ ρ ι μ ν α γ ι α τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς , που α π έ κ τ η σ ε μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α στις η θ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς τ ο υ 1 9 ο υ αι. και ε ξ ε τ ά σ τ η κ ε σε σ υ ν δ υ α σ μ ό με τ η ν « α ί σ θ η σ η ε π ι δ ο κ ι μ α σίας» τ ο υ H u t c h e s o n ή τη « σ υ μ π ά θ ε ι α » τ ο υ H u m e και τ ο υ A d a m S m i t h . Τ έ λ ο ς δε, όταν δ υ σ κ ο λ ε ύ τ η κ α ν ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ά τ η ν α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , κ α τ έ φ υ γ α ν στις π ρ ώ ι μ ε ς ε π ι ρ ρ ο έ ς τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς ή σε μια κ ά π ο ι α «εκ γ ε ν ε τ ή ς α ί σ θ η σ η » ή σε μία π α ρ α λ λ α γ ή τ η ς θ ε ω ρ ί α ς τ ο υ Χ ο μ π ς , π ο υ θ ε ω ρ ε ί το δ ί κ α ι ο κ ύ ρ ι α αιτία σ χ η μ α τ ι σ μ ο ύ τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και τον πρωτόγονο άνθρωπο άγριο α-κοινωνικό ζώο. Οι γ ά λ λ ο ι Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς και υλιστές α ν τ ι μ ε τ ώ π ι σ α ν π α ρ ό μ ο ι α το π ρ ό β λ η μ α , και α π λ ώ ς τ ό ν ι σ α ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τ η φ ι λ α υ τ ί α και π ρ ο σ π ά θησαν να κάνουν τη σύνθεση δύο αντίθετων τάσεων της ανθρώπινης φ ύ σ η ς : τ η ς σ τ ε ν ά ε γ ω ι σ τ ι κ ή ς και τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς . Υ π ο σ τ ή ρ ι ξ α ν ότι η κοινωνική ζωή σταθερά ευνοεί την ανάπτυξη των καλύτερων πλευρών τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς . Ο Ρ ο υ σ ώ , με τ η ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή τ ο υ θ ρ η σ κ ε ί α , α π ο τ έ λ ε σ ε τ ο ν σ υ ν δ ε τ ι κ ό κ ρ ί κ ο α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς υλιστές και τ ο υ ς ε ν ο ρατιστές [ιντουσιονιστές], και, α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ο ν τ α ς θ α ρ ρ α λ έ α τα κ ο ι ν ω ν ι κά π ρ ο β λ ή μ α τ α τ η ς ε π ο χ ή ς του, α π έ κ τ η σ ε μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο α κ ρ ο α τ ή ρ ι ο α π ό ό λ ο υ ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς . Α π ό τ η ν ά λ λ η , α κ ό μ η και οι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ι ιδεαλιστές, ό π ω ς ο Ν τ ε κ ά ρ τ [ Κ α ρ τ έ σ ι ο ς ] και ο π α ν θ ε ϊ σ τ ή ς ο π α δ ό ς τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α , και γ ι α έ ν α δ ι ά σ τ η μ α α κ ό μ η και ο « υ π ε ρ β α τ ο λ ο γ ι κ ό ς ι δ ε α λ ι σ τ ή ς » Κ α ν τ , δ ε ν ε μ π ι σ τ ε ύ τ η κ α ν τ ε λ ε ί ω ς τ η ν εξ α π ο κ α λ ύ ψ ε ω ς π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν ιδεώ ν και π ρ ο σ π ά θ η σ α ν ν α δ ώ σ ο υ ν στην η θ ι κ ή έ ν α ε υ ρ ύ τ ε ρ ο θ ε μ έ λ ι ο , α ν και δ ε ν έ κ ο ψ α ν ε ν τ ε λ ώ ς τ ο υ ς δ ε σ μ ο ύ ς τ ο υ ς με τ η ν ε ξ ω α ν θ ρ ώ π ι ν η π ρ ο έλευση του ηθικού νόμου. Η ίδια π ρ ο σ π ά θ ε ι α α ν ε ύ ρ ε σ η ς μίας ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή ς β ά σ η ς γ ι α τ η ν η θ ι κ ή έ γ ι ν ε α κ ό μ η πιο έ ν τ ο ν η τ ο ν 19ο αι., ό τ α ν π ο λ λ ά σ η μ α ν τ ι κ ά η θ ι κ ά σ υ σ τ ή ματα θ ε μ ε λ ι ώ θ η κ α ν στις δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς βάσεις τ η ς ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή ς φ ι λ α υ τ ί ας, τ η ς α γ ά π η ς γ ι α τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ( A u g u s t C o m t e , Littré και π ο λ λ ο ί ή σ σ ο ν ε ς ο π α δ ο ί τ ο υ ς ) , σ υ μ π ά θ ε ι α και δ ι α ν ο η τ ι κ ή τ α ύ τ ι σ η τ η ς π ρ ο σ ω π ι -

ΗΘΙΚΗ

17

κ ό τ η τ α ς ε ν ό ς α ν θ ρ ώ π ο υ με τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ( Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ ) , ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό ς ( Μ π έ ν θ α μ και Μιλ) και ε ξ έ λ ι ξ η ( Δ α ρ β ί ν ο ς , Σ π έ ν σ ε ρ , G u y a u ) , γ ι α ν α μη μ ι λ ή σ ο υ μ ε γ ι α τα σ υ σ τ ή μ α τ α που α π ο ρ ρ ί π τ ο υ ν τ η ν η θ ι κ ή , π ρ ο ή λ θ α ν από τ ο ν La R o c h e f o u c a u l d και τ ο ν M a n d e v i l l e και α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν κ α τ ά τ ο ν 19ο αι. α π ό τ ο ν Νίτσε και α ρ κ ε τ ο ύ ς ά λ λ ο υ ς , οι οποίοι π ρ ο σ π ά θ η σ α ν ν α ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ο υ ν έ ν α ν α ν ώ τ ε ρ ο η θ ι κ ό γ ν ώ μ ο ν α με τις τ ο λ μ η ρ έ ς ε π ι θ έ σεις τ ο υ ς ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν κ ρ α τ ο υ σ ώ ν χ λ ι α ρ ώ ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν και με τη ρ ω μ α λ έ α ε π ι β ε β α ί ω σ η τ ω ν υ π έ ρ τ α τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν τ ο υ α τ ό μ ο υ . Δ ύ ο η θ ι κ ά σ υ σ τ ή μ α τ α τ ο υ 1 9 ο υ αι. —ο θετικισμός ωφελιμισμός

τ ο υ Κ ο ν τ και ο

τ ο υ Μ π έ ν θ α μ — ε π η ρ έ α σ α ν , ω ς γ ν ω σ τ ό ν , βαθιά τ η σ κ έ ψ η

τ ο υ α ι ώ ν α , και ο π ρ ώ τ ο ς σ φ ρ ά γ ι σ ε ό λ ε ς τις ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ έ ς έ ρ ε υ ν ε ς π ο υ α π ο τ ε λ ο ύ ν τ η δ ό ξ α τ η ς ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς . Α π ό α υ τ ά π ρ ο ή λ θ α ν και π ο ι κ ί λ α υ π ο σ υ σ τ ή μ α τ α , έτσι ώ σ τ ε οι περισσότεροι ν ε ω τ ε ρ ι κ ο ί σ η μ α ν τ ι κ ο ί συγγραφείς στην ψυχολογία, την εξέλιξη ή την ανθρωπολογία έχουν ε μ π λ ο υ τ ί σ ε ι τ η ν η θ ι κ ή γ ρ α μ μ α τ ε ί α με ο ρ ι σ μ έ ν ε ς λ ί γ ο - π ο λ ύ π ρ ω τ ό τ υ π ε ς έ ρ ε υ ν ε ς υ ψ η λ ο ύ ε π ι π έ δ ο υ , ό π ω ς ο F e u e r b a c h , ο Bain, ο Leslie S t e p h e n , ο P r o u d h o n , ο W u n d t , ο S i d g w i c k , ο G u y a u , ο Jodl και α ρ κ ε τ ο ί ά λ λ ο ι . Ι δ ρ ύ θ η κ α ν και π ο λ λ έ ς η θ ι κ έ ς εταιρείες, γ ι α ν α π ρ ο π α γ α ν δ ί σ ο υ ν πιο π λ α τιά τ η ν ε μ π ε ι ρ ι κ ή η θ ι κ ή ( α υ τ ή ν που δ ε ν βασίζεται στη θ ρ η σ κ ε ί α ) . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , έ ν α τ ε ρ ά σ τ ι ο κ ί ν η μ α , κ υ ρ ί ω ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς , α λ λ ά με βαθιά η θ ι κ ή ο υ σ ί α , γ ε ν ν ή θ η κ ε κατά το π ρ ώ τ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 9 ο υ αι., με τις ο ν ο μ α σ ί ε ς φ ο υ ρ ι ε ρ ι σ μ ό ς , σ α ι ν - σ ι μ ο ν ι σ μ ό ς και ο ο υ ε ν ι σ μ ό ς , και α ρ γ ό τ ε ρα διεθνής

σοσιαλισμός

και οναρχισμός.

Τ ο κ ί ν η μ α αυτό, π ο υ ο λ ο έ ν α

ε ξ α π λ ώ ν ε τ α ι , σ τ ο χ ε ύ ε ι , με τ η ν υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η τ ω ν ε ρ γ α ζ ο μ έ ν ω ν ό λ ω ν τ ω ν ε θ ν ώ ν , ό χ ι μ ό ν ο ν α α ν α θ ε ω ρ ή σ ε ι τα θ ε μ έ λ ι α τ ω ν κ ρ α τ ο υ σ ώ ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , α λ λ ά και ν α α ν α δ ι α μ ο ρ φ ώ σ ε ι τ η ζ ω ή κατά τ ρ ό π ο που ν α ανοίξει μία ν έ α σ ε λ ί δ α στην η θ ι κ ή ζ ω ή τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς . Σ υ ν ε π ώ ς , θα ν ο μ ί ζ α μ ε ότι, α φ ο ύ τ ό σ ο π ο λ λ ά ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ά η θ ι κ ά σ υ στήματα α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν κατά τ ο ν 18ο και τ ο ν 19ο αι., είναι α δ ύ ν α τ ο ν ν α π ρ ο σ ε γ γ ί σ ο υ μ ε γ ι α ά λ λ η μία φ ο ρ ά τ ο ζ ή τ η μ α χ ω ρ ί ς ν α π έ σ ο υ μ ε σ τ η ν ε π α ν ά λ η ψ η ή στον α π λ ό α ν α σ υ ν δ υ α σ μ ό κ ο μ μ α τ ι ώ ν α π ό τα ή δ η π α ρ ο υ σ ι α σ θ έ ν τ α σ υ σ τ ή μ α τ α . Εν τούτοις, το γ ε γ ο ν ό ς ότι το κ α θ έ ν α α π ό τα κύρια σ υ σ τ ή μ α τ α που δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ α ν τ ο ν 19ο αι. —ο θ ε τ ι κ ι σ μ ό ς τ ο υ Κοντ, ο ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό ς τ ο υ Μ π έ ν θ α μ και τ ο υ Μιλ, και ο α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ ό ς εξελ ι κ τ ι σ μ ό ς τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ , τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ και τ ο υ Γ κ υ ώ , δ η λ α δ ή η θ ε ω ρ ί α της κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς — έχει π ρ ο σ θ έ σ ε ι κάτι σ η μ α ν τ ι κ ό στις σ υ λ λ ή ψ ε ι ς που ε π ε ξ ε ρ γ ά σ τ η κ α ν οι π ρ ο κ ά τ ο χ ο ι τ ο υ , α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι ότι τ ο ζ ή τ η μ α έχει κ ά θ ε ά λ λ ο π α ρ ά ε ξ α ν τ λ η θ ε ί .

18

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Και αν α κ ό μ η π ά ρ ο υ μ ε μ ό ν ο τα τρία τ ε λ ε υ τ α ί α σ υ σ τ ή μ α τ α , δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α μη δ ο ύ μ ε ότι ο Σ π έ ν σ ε ρ α π έ τ υ χ ε ν α ε π ω φ ε λ η θ ε ί α π ό ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ν ύ ξ ε ι ς που π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι στο α ξ ι ό λ ο γ ο σ κ ι α γ ρ ό φ η μ α η θ ι κ ή ς που έ δ ω σ ε ο Δ α ρ β ί ν ο ς στην Καταγωγή

του ανθρώπου'

ενώ ο Γκυώ εισήγαγε

στην η θ ι κ ή έ ν α π ο λ ύ σ η μ α ν τ ι κ ό στοιχείο —το π λ ε ό ν α σ μ α ε ν ε ρ γ ε ί α ς στο σ υ ν α ί σ θ η μ α , τ η σ κ έ ψ η ή τη θ έ λ η σ η — που δ ε ν το ε ί χ α ν πάρει υπ' ό ψ η 01 π ρ ο κ ά τ ο χ ο ι του. Έτσι, α ν κ ά θ ε ν έ ο σ ύ σ τ η μ α σ υ ν ε ι σ φ έ ρ ε ι έ ν α ν έ ο και π ο λ ύ τ ι μ ο στοιχείο, αυτό α κ ρ ι β ώ ς α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι ότι η η θ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η δ ε ν έχει α κ ό μ η σ υ γ κ ρ ο τ η θ ε ί . Π ρ ά γ μ α τ ι , ποτέ δ ε ν π ρ ό κ ε ι τ α ι ν α σ υ γ κ ρ ο τ η θ ε ί , ε π ε ι δ ή π ά ν τ α θα πρέπει ν α παίρνει υπ' ό ψ η ν έ ο υ ς π α ρ ά γ ο ν τ ε ς και ν έ ε ς τάσεις όσο εξελίσσεται η ανθρωπότητα. Δ ε ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι ν α τ ο ν ί σ ο υ μ ε ότι, σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , κ α ν έ ν α α π ό τα η θ ι κ ά σ υ σ τ ή μ α τ α που π ρ ο β λ ή θ η κ α ν κατά τ ο ν 19ο αι. δ ε ν έχει ι κ α ν ο π ο ι ή σ ε ι ο ύ τ ε κ α ν το μ ο ρ φ ω μ έ ν ο κ ο μ μ ά τ ι τ ω ν π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ω ν ε θ ν ώ ν . Για ν α μη μ ι λ ή σ ο υ μ ε γ ι α τα π ο λ λ ά φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά έ ρ γ α στα ο π ο ί α έχει ε κ φ ρ α σ τ ε ί ρητά η α ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η με τ η ν ε ό τ ε ρ η η θ ι κ ή ς η κ α λ ύ τ ε ρ η α π ό δ ε ι ξ η α υ τ ο ύ είναι η α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή ε π ι σ τ ρ ο φ ή στον ιδεαλισμό κατά τα τ έ λ η τ ο υ 1 9 ο υ αι. Η α π ο υ σ ί α τ η ς π α ρ α μ ι κ ρ ή ς π ο ι η τ ι κ ή ς έ μ π ν ε υ σ η ς α π ό τ ο ν θετικισμό τ ο υ Λ ι τ ρ έ και τ ο υ Χ έ ρ μ π ε ρ τ Σ π έ ν σ ε ρ , και η α δ υ ν α μ ί α τ ο υ ς ν α κ α τ α π ι α σ τ ο ύ ν με τ α μ ε γ ά λ α π ρ ο β λ ή μ α τ α τ ο υ π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ μ α ς · η σ τ ε ν ό τ η τ α α ν τ ι λ ή ψ ε ω ν που χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι τ ο ν β α σ ι κ ό φ ι λ ό σ ο φ ο τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ , σε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α π ό ψ ε ι ς του* και η α π ό ρ ρ ι ψ η α π ό τ ο υ ς μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο υ ς θετικιστές τ ω ν α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν που ξ ε χ ω ρ ί ζ ο υ ν τ ο υ ς Ε γ κ υ κ λ ο π α ι διστές τ ο υ 18ου αι. — ό λ α α υ τ ά β ο ή θ η σ α ν ν α δ η μ ι ο υ ρ γ η θ ε ί μία ι σ χ υ ρ ή εναντίωση, προς όφελος ενός μυστικο-θρησκευτικού ιδεαλισμού. Ό π ω ς π ο λ ύ σ ω σ τ ά ε π ι σ η μ α ί ν ε ι ο Fouillé [Φουιγιέ], μία μ ο ν ό π λ ε υ ρ η ε ρ μ η ν ε ί α τ ο υ δ α ρ β ι ν ι σ μ ο ύ , τ η ν οποία τ ο υ έ δ ω σ α ν οι πιο ε π ι φ α ν ε ί ς ε κ π ρ ό σ ω π ο ι τ η ς ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή ς σ χ ο λ ή ς ( χ ω ρ ί ς ούτε μία δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α τ ο υ ίδιου τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ κατά τα π ρ ώ τ α δ ώ δ ε κ α χ ρ ό ν ι α μετά τ η δ η μ ο σ ί ε υ σ η τ η ς γής των ειδών),

Καταγω-

έδωσε ακόμη μεγαλύτερη δύναμη στους αντιπάλους

τής φυσικής ερμηνείας της ηθικής φύσης του ανθρώπου —του λεγόμεν ο υ «νατουραλισμού/ φυσιοκρατίας». Αρχίζοντας ως διαμαρτυρία εναντίον ορισμένων λαθών της φυσιοκ ρ α τ ι κ ή ς / ν α τ ο υ ρ α λ ι σ τ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , η κριτική έ γ ι ν ε σ ύ ν τ ο μ α ε κ σ τ ρ α τεία ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς θ ε τ ι κ ή ς γ ν ώ σ η ς εν γ έ ν ε ι . Θ ρ ι α μ β ε υ τ ι κ ά α ν α γ γ έ λ θ η κ ε η « α π ο τ υ χ ί α τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς » . Εν τούτοις, οι ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς ξ έ ρ ο υ ν ότι κ ά θ ε α κ ρ ι β ή ς ε π ι σ τ ή μ η κινείται α π ό τ η μία π ρ ο σ έ γ γ ι σ η σ τ η ν ά λ λ η , δ η λ α δ ή α π ό μία π ρ ώ τ η π ρ ο σ ε γ γ ι σ τ ι κ ή ε ξ ή γ η σ η μίας ο λ ό κ λ η ρ η ς σ ε ι ρ ά ς φ α ι ν ο -

ΗΘΙΚΗ

19

μ έ ν ω ν στην ε π ό μ ε ν η α κ ρ ι β έ σ τ ε ρ η π ρ ο σ έ γ γ ι σ η . Α λ λ ά οι «πιστοί», και γ ε ν ι κ ά 01 λ ά τ ρ ε ι ς τ ο υ μ υ σ τ ι κ ι σ μ ο ύ , α γ ν ο ο ύ ν τ ε λ ε ί ω ς αυτή τ η ν α π λ ή α λ ή θεια. Μ ό λ ι ς μ ά θ ο υ ν ότι έ χ ο υ ν α ν α κ α λ υ φ θ ε ί α ν α κ ρ ί β ε ι ε ς κατά τ η ν π ρ ώ τ η π ρ ο σ έ γ γ ι σ η , σ π ε ύ δ ο υ ν ν α δ ι α κ η ρ ύ ξ ο υ ν τη « χ ρ ε ο κ ο π ί α τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς » εν γ έ ν ε ι . Ε ν ώ οι ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς ξ έ ρ ο υ ν ότι οι πιο α κ ρ ι β ε ί ς ε π ι σ τ ή μ ε ς , ό π ω ς λόγου χάρη η αστρονομία, ακολουθούν αυτόν ακριβώς τον δρόμο των δ ι α δ ο χ ι κ ώ ν π ρ ο σ ε γ γ ί σ ε ω ν . Ή τ α ν μ ε γ ά λ η α ν α κ ά λ υ ψ η όταν β ρ έ θ η κ ε ότι όλοι 01 π λ α ν ή τ ε ς π ε ρ ι σ τ ρ έ φ ο ν τ α ι γ ύ ρ ω α π ό τ ο ν ήλιο, και ήταν η π ρ ώ τ η « π ρ ο σ έ γ γ ι σ η » ν α υ π ο θ έ σ ο υ μ ε ότι κ ι ν ο ύ ν τ α ν σε κ υ κ λ ι κ έ ς τ ρ ο χ ι έ ς . Έ π ε ι τ α α ν α κ α λ ύ φ θ η κ ε ότι γ ρ ά φ ο υ ν κ ά π ω ς π ε π λ α τ υ σ μ έ ν ο υ ς κ ύ κ λ ο υ ς , δ η λ α δ ή ε λ λ ε ί ψ ε ι ς , και α υ τ ή ήταν η δ ε ύ τ ε ρ η « π ρ ο σ έ γ γ ι σ η » . Α κ ο λ ο ύ θ η σ ε η τ ρ ί τη π ρ ο σ έ γ γ ι σ η , ό τ α ν μ ά θ α μ ε ότι οι π λ α ν ή τ ε ς γ ρ ά φ ο υ ν μία κ υ μ α τ ο ε ι δ ή τ ρ ο χ ι ά , που π ά ν τ α α π ο κ λ ί ν ε ι π ρ ο ς τη μία ή τ η ν ό λ λ η εστία τ η ς έ λ λ ε ι ψ η ς , και ποτέ δ ε ν ξ α ν α γ ρ ά φ ο υ ν τ η ν ίδια α κ ρ ι β ώ ς τροχιά- τ έ λ ο ς , σ ή μ ε ρ α , που γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε ότι ο ήλιος δ ε ν είναι α κ ί ν η τ ο ς , α λ λ ά κινείται και α υ τ ό ς στο διάστημα, οι α σ τ ρ ο ν ό μ ο ι ε π ι χ ε ι ρ ο ύ ν ν α κ α θ ο ρ ί σ ο υ ν τ η φ ύ σ η και τη θ έ σ η τ ω ν ε λ ί κ ω ν κατά μ ή κ ο ς τ ω ν ο π ο ί ω ν τ α ξ ι δ ε ύ ο υ ν οι π λ α ν ή τ ε ς γ ρ ά φ ο ν τ α ς ε λ α φ ρ ώ ς κ υ μ α τ ο ε ι δ ε ί ς ε λ λ ε ί ψ ε ι ς γ ύ ρ ω α π ό τ ο ν ήλιο. Π α ρ ό μ ο ι ε ς π ρ ο σ ε γ γ ί σ ε ι ς , α π ό τ η μία σ χ ε δ ό ν λ ύ σ η τ ο υ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς στην ε π ό μ ε ν η και α κ ρ ι β έ σ τ ε ρ η , ι σ χ ύ ο υ ν σε ό λ ε ς τις ε π ι σ τ ή μ ε ς . Έτσι, λ ό γ ο υ χ ά ρ η , 01 φ υ σ ι κ έ ς ε π ι σ τ ή μ ε ς α ν α θ ε ω ρ ο ύ ν τ ώ ρ α τ η ν « π ρ ώ τ η π ρ ο σ έ γ γ ι σ η » που α φ ο ρ ά τ η ζ ω ή , τ η σ ω μ α τ ι κ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α , τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η τ ω ν φ υ τ ι κ ώ ν και ζ ω ι κ ώ ν μ ο ρ φ ώ ν , τη δ ο μ ή τ η ς ύ λ η ς κτλ., στις ο π ο ί ε ς φ τ ά σ α μ ε τα έτη 1 8 5 6 - 1 8 6 2 , για ν α π ρ ο χ ω ρ ή σ ο υ ν στις ε π ό μ ε ν ε ς , β α θ ύ τερες γενικεύσεις. Από αυτή την αναθεώρηση επωφελήθηκαν ορισμένοι η μ ι μ α θ ε ί ς , γ ι α ν α π ε ί σ ο υ ν ά λ λ ο υ ς , α κ ό μ η η μ ι μ α θ έ σ τ ε ρ ο υ ς , ότι η επιστήμη εν γ έ ν ε ι α π έ τ υ χ ε ν α δώσει λ ύ σ ε ι ς σε ό λ α τα μ ε γ ά λ α π ρ ο β λ ή μ α τ α . Σήμερα, πάρα πολλοί επιχειρούν να αντικαταστήσουν την επιστήμη με τ η ν « ε ν ό ρ α σ η / δ ι α ί σ θ η σ η » , δ η λ α δ ή με τ η μαντεία και τ η ν τ υ φ λ ή πίστη. Α ν α τ ρ έ χ ο ν τ α ς π ρ ώ τ α στον Καντ, έπειτα στον Σ έ λ ι ν γ κ , και έ ω ς στον Lotze, π ο λ λ ο ί σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς κ η ρ ύ σ σ ο υ ν τ ε λ ε υ τ α ί α τ η ν « π ν ε υ μ α τ ο κ ρ α τ ί α » , τον «αντιντετερμινισμό [απουσία αιτιοκρατίας]», τον «απριορισμό», τον « π ρ ο σ ω π ι κ ό ι δ ε α λ ι σ μ ό » , τ η ν « ε ν ό ρ α σ η » κτλ. — γ ι α ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν ότι η πίστη, και όχι η ε π ι σ τ ή μ η , είναι η π η γ ή ό λ η ς τ η ς α λ η θ ι ν ή ς γ ν ώ σ η ς . Η ίδια η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή πίστη κρίνεται α ν ε π α ρ κ ή ς . Α υ τ ό που έχει σ ή μ ε ρ α ζ ή τ η σ η είναι ο μ υ σ τ ι κ ι σ μ ό ς τ ο υ Α γ ί ο υ Β ε ρ ν ά ρ δ ο υ ή ο ν ε ο - π λ α τ ω ν ι σ μ ό ς . Α ν α ζ η τ ο ύ ν τ α ι ο « σ υ μ β ο λ ι σ μ ό ς » , «το λ ε π τ ε π ί λ ε π τ ο » , «το α κ α τ α ν ό η τ ο » . Ξ α ν α ζ ω ν τ ά ν ε ψ ε ώ ς και η πίστη στον μ ε σ α ι ω ν ι κ ό Σατανά^.

20

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Η α λ ή θ ε ι α είναι ότι κ α ν έ ν α α π ό α υ τ ά τα ρ ε ύ μ α τ α σ κ έ ψ η ς δ ε ν έ γ ι ν ε ε υ ρ ύ τ ε ρ α α π ο δ ε κ τ ό α π ό τ ο υ ς σ υ γ κ α ι ρ ι ν ο ύ ς μας- α λ λ ά α σ φ α λ ώ ς β λ έ π ο υ με τ η ν κ ο ι ν ή γ ν ώ μ η ν α κ υ μ α ί ν ε τ α ι α ν ά μ ε σ α σε δ ύ ο ά κ ρ α — α ν ά μ ε σ α σε μία α π ε λ π ι σ μ έ ν η π ρ ο σ π ά θ ε ι α ν α ε ξ α ν α γ κ α σ τ ε ί ν α ε π ι σ τ ρ έ ψ ε ι στα σ κ ο τ ε ι ν ό Π ι σ τ ε ύ ω τ ο υ Ι^εσαίωνα, με ό λ η τ ο υ ς τ η σ υ ν ο δ ε ί α α π ό δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί α , ε ι δ ω λ ο λ α τ ρ ί α και μ έ χ ρ ι μ α γ ε ί α · και, στο ά λ λ ο ά κ ρ ο , μία ε ξ ύ μ ν η σ η τ ο υ « α μ ο ρ α λ ι σ μ ο ύ » και μία α ν α β ί ω σ η τ η ς λ α τ ρ ε ί α ς τ ω ν « α ν ώ τ ε ρ ω ν φ ύ σ ε ω ν » / που τώρα έχουν τώρα ονομαστεί «υπεράνθρωποι» ή «ανώτερα ά τ ο μ α » , που η Ε υ ρ ώ π η τ α έ ζ η σ ε στα χ ρ ό ν ι α τ ο υ β υ ρ ω ν ι σ μ ο ύ και τ ο υ πρώιμου ρομαντισμού. Σ υ ν ε π ώ ς , φ α ί ν ε τ α ι πιο α ν α γ κ α ί ο α π ό κ ά θ ε ά λ λ η φ ο ρ ά ν α δ ο ύ μ ε α ν ο τ ω ρ ι ν ό ς σ κ ε π τ ι κ ι σ μ ό ς γ ι α τ ο κ ύ ρ ο ς τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς σε η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α είν α ι κ α λ ώ ς θ ε μ ε λ ι ω μ έ ν ο ς , και α ν η ε π ι σ τ ή μ η δ ε ν π ε ρ ι έ χ ε ι ή δ η τα σ τ ο ι χ ε ί α ε ν ό ς σ υ σ τ ή μ α τ ο ς η θ ι κ ή ς το ο π ο ί ο , ά μ α δ ι α τ υ π ω θ ε ί σ ω σ τ ά , θα α ν τ α π ο κριθεί στις σ η μ ε ρ ι ν έ ς α ν ά γ κ ε ς . Η περιορισμένη επιτυχία των διάφορων ηθικών συστημάτων που δημ ι ο υ ρ γ ή θ η κ α ν κατά τα ε κ α τ ό π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν α χ ρ ό ν ι α δ ε ί χ ν ε ι ότι ο ά ν θ ρ ω πος δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ι κ α ν ο π ο ι η θ ε ί με μία σ κ έ τ η ν α τ ο υ ρ α λ ι σ τ ι κ ή ε ξ ή γ η σ η τ η ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ ο υ η θ ι κ ο ύ ε ν σ τ ί κ τ ο υ . Θ έ λ ε ι και μία δ ι κ α ι ο λ ό γ η σ ή τ ο υ . Δ ε ν α ρ κ ε ί α π λ ώ ς ν α ι χ ν η λ α τ ή σ ο υ μ ε τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν μας σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν , ό π ω ς ι χ ν η λ α τ ο ύ μ ε το ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ό δ έ ν δ ρ ο ε ν ό ς δ ο μ ι κ ο ύ χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ο ύ ε ν ό ς λ ο υ λ ο υ δ ι ο ύ , και ν α π ο ύ μ ε ότι τα τ ά δ ε αίτια σ υ ν τ έ λ ε σ α ν στη δ ι ό γ κ ω σ η και τ η ν ε κ λ έ π τ υ ν σ η τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς θέλει ν α έχει έ ν α κριτήριο, γ ι α ν α κ ρ ί ν ε ι τ ο η θ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο κ α θ α υ τ ό : Π ο ύ μας ο δ η γ ε ί ; Π ρ ο ς έ ν α ν ε π ι θ υ μ η τ ό σ τ ό χ ο ή π ρ ο ς κάτι που, ό π ω ς λ έ ν ε ο ρ ι σ μ έ ν ο ι κριτικοί, θα είχε ω ς μ ο ν α δ ι κ ό α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ν ε ξ α σ θ έ ν η σ η τ η ς φ υ λ ή ς και τ η ν τ ε λ ι κ ή φ θ ο ρ ά τ η ς ; Α ν ο α γ ώ ν α ς γ ι α τ η ζ ω ή και η ε ξ ο λ ό θ ρ ε υ σ η τ ο υ σ ω μ α τ ι κ ά α σ θ ε ν έ σ τ ε ρου είναι ο ν ό μ ο ς τ η ς φ ύ σ η ς και α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ε ι μία κ α τ ά σ τ α σ η π ρ ο ό δ ο υ , μ ή π ω ς τ ό τ ε η π α ύ σ η τ ο υ α γ ώ ν α και τ ο « β ι ο μ η χ α ν ι κ ό κ ρ ά τ ο ς » , που μας υ π ό σ χ ο ν τ α ι ο Κ ο ν τ και ο Σ π έ ν σ ε ρ , δ ε ν σ η μ α τ ο δ ο τ ο ύ ν τ η ν α π α ρ χ ή της φθοράς της φυλής των ανθρώπων —όπως συμπέρανε τόσο παθιασ μ έ ν α ο Νίτσε; Και α ν έ ν α ς τέτοιος σ κ ο π ό ς είναι α ν ε π ι θ ύ μ η τ ο ς , μ ή π ω ς δ ε ν πρέπει ν α π ρ ο χ ω ρ ή σ ο υ μ ε σε μία ε π α ν α ξ ι ο λ ό γ η σ η ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν « α ξ ι ώ ν » που τ ε ί ν ο υ ν ν α π ε ρ ι ο ρ ί σ ο υ ν τ ο ν α γ ώ ν α ή ν α τ ο ν κ ά ν ο υ ν λ ι γ ό τερο οδυνηρό; Έτσι, τ ο κ ύ ρ ι ο π ρ ό β λ η μ α τ η ς ν ε ό τ ε ρ η ς ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , ό π ω ς επισ ή μ α ν ε ο Β ο υ ν τ στην Ηθική

του, είναι ν α κ α θ ο ρ ί σ ε ι , π ρ ώ τ α απ' ό λ α ,

ΗΘΙΚΗ

21

τ ο ν ε π ι δ ι ω κ ό μ ε ν ο η θ ι κ ό σ τ ό χ ο . Α λ λ ά α υ τ ό ς ο σ τ ό χ ο ς (ή στόχοι), ό σ ο ι δ ε ώ δ η ς και α ν είναι και ό σ ο μ α κ ρ ι ν ή η π λ ή ρ η ς υ λ ο π ο ί η σ ή τ ο υ , π ρ έ π ε ι ν α α ν ή κ ε ι στον κ ό σ μ ο τ η ς π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς . Ο σ τ ό χ ο ς τ η ς η θ ι κ ή ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α είναι « υ π ε ρ β α τ ο λ ο γ ι κ ό ς » , ό π ω ς θ έ λ ο υ ν 01 ιδεαλιστές- π ρ έ π ε ι ν α είναι π ρ α γ μ α τ ι κ ό ς . Π ρ έ π ε ι ν α β ρ ο ύ μ ε η θ ι κ ή ι κ α ν ο π ο ί η σ η στη ζ ω ή και όχι σε μία κ ά π ο ι α κ α τ ά σ τ α σ η έ ξ ω α π ό τη ζωή. Ό τ α ν ο Δ α ρ β ί ν ο ς π ρ ο έ β α λ ε τ η ν ιδέα τ ο ύ « α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η » και π α ρ έ σ τ η σ ε α υ τ ό τ ο ν α γ ώ ν α ω ς β α σ ι κ ή π η γ ή τ η ς σ τ α δ ι α κ ή ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , έ θ ε σ ε γ ι α μία α κ ό μ η φ ο ρ ά το π α λ ι ό ζ ή τ η μ α τ η ς η θ ι κ ό τ η τ α ς ή τ η ς α ν η θ ι κ ό τ η τ α ς τ η ς φ ύ σ η ς . Η π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν τ ο υ κ α λ ο ύ και τ ο υ κ α κ ο ύ , που π ρ ο β λ η μ ά τ ι σ ε τα κ α λ ύ τ ε ρ α μ υ α λ ά α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ η ς Αβέστα,

Ζεντ-

ξ α ν α τ έ θ η κ ε γ ι α μία α κ ό μ η φ ο ρ ά σε σ υ ζ ή τ η σ η , με ν έ α ζ έ σ η και

με μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο β ά θ ο ς α π ό κ ά θ ε ά λ λ η φ ο ρ ά . Οι δ α ρ β ι ν ι κ ο ί π α ρ έ σ τ η σ α ν τ η φ ύ σ η ω ς τ ε ρ ά σ τ ι ο πεδίο μ ά χ η ς , στο ο π ο ί ο το μ ό ν ο π ο υ β λ έ π ο υ μ ε είναι έ ν α ς α κ α τ ά π α υ τ ο ς α γ ώ ν α ς γ ι α τ η ζ ω ή και μία ε ξ ο λ ό θ ρ ε υ σ η τ ω ν α δ ύ ν α μ ω ν α π ό τ ο υ ς ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο υ ς , τ ο υ ς τ α χ ύ τ ε ρ ο υ ς και τ ο υ ς π ο ν η ρ ό τ ε ρ ο υ ς : το κ α κ ό ή τ α ν το μ ό ν ο μ ά θ η μ α π ο υ μ π ο ρ ε ί ν α δ ώ σ ε ι η φ ύ σ η σ τ ο ν άνθρωπο. Ω ς γ ν ω σ τ ό ν , οι ιδέες α υ τ έ ς κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ α ν ε υ ρ ύ τ α τ α . Α λ λ ά α ν ι σ χ ύ ο υ ν , ο ε ξ ε λ ι κ τ ι σ τ ή ς φ ι λ ό σ ο φ ο ς πρέπει ν α λ ύ σ ε ι μία βαθιά α ν τ ί φ α σ η , τ η ν ο π ο ί α ε ι σ ή γ α γ ε ο ίδιος στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ . Δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α α ρ ν η θ ε ί ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α τ έ χ ε τ α ι α π ό μία α ν ώ τ ε ρ η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ « κ α λ ο ύ » και ότι μία πίστη στον σ τ α δ ι α κ ό θ ρ ί α μ β ο τ η ς β α σ ι κ ή ς α ρ χ ή ς τ ο ύ Κ α λ ο ύ είναι βαθιά θ ρ ο ν ι α σ μ έ ν η σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η , και π ρ έ π ε ι ν α ε ξ η γ ή σ ε ι α π ό π ο ύ π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α υ τ ή η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ Κ α λ ο ύ και α υ τ ή η πίστη στην π ρ ό ο δ ο . Δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε φ η σ υ χ ά ζ ε ι α δ ι ά φ ο ρ ο ς με τ η ν ε π ι κ ο ύ ρ ε ι α ε λ π ί δ α , π ο υ δ ι α τ ύ π ω σ ε ο Τ έ ν υ σ ο ν : ότι « κ ά π ω ς , το κ α λ ό θα είναι ο τ ε λ ι κ ό ς σ τ ό χ ο ς τ ο υ κ α κ ο ύ » . Ο ύ τ ε μ π ο ρ ε ί ν α παριστά μέσα τ ο υ τ η φ ύ σ η « μ ε μ α τ ω μ έ ν α δ ό ν τ ι α και ν ύ χ ι α » — ό π ω ς έ γ ρ α ψ ε πάλι ο Τ έ ν υ σ ο ν (και ο δ α ρ β ι ν ι σ τ ή ς Χ ά ξ λ ε ϋ ) , π α ν τ ο ύ σε σ ύ γ κ ρ ο υ σ η με τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ ο ύ κ α λ ο ύ —

και

σ υ ν ά μ α ν α υ π ο σ τ η ρ ί ζ ε ι ότι η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ ο υ κ α λ ο ύ θα θ ρ ι α μ β ε ύ σ ε ι «μακροπρόθεσμα». Πρέπει να εξηγήσει αυτή την αντίφαση. Α λ λ ά α ν έ ν α ς ε π ι σ τ ή μ ο ν α ς υ π ο σ τ η ρ ί ζ ε ι ότι «το μ ο ν α δ ι κ ό μ ά θ η μ α που δίνει η φ ύ σ η στον ά ν θ ρ ω π ο είναι το μ ά θ η μ α τ ο υ κ α κ ο ύ » , τότε ο φ ε ί λει α ν α γ κ α σ τ ι κ ά ν α π α ρ α δ ε χ θ ε ί τ η ν ύ π α ρ ξ η μίας ά λ λ η ς , ε ξ ω - φ υ σ ι κ ή ς ή υ π ε ρ - φ υ σ ι κ ή ς ε π ι ρ ρ ο ή ς που ε μ π ν έ ε ι στον ά ν θ ρ ω π ο σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ « υ π έ ρ τ α τ ο υ κ α λ ο ύ » και κ α θ ο δ η γ ε ί τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η α ν ά π τ υ ξ η π ρ ο ς έ ν α ν

22

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ν ώ τ ε ρ ο σ τ ό χ ο . Και έτσι ε κ μ η δ ε ν ί ζ ε ι τ η ν α π ό π ε ι ρ ά τ ο υ ν α ε ξ η γ ή σ ε ι τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η με τ η δ ρ ά σ η μ ό ν ο φ υ σ ι κ ώ ν δυνάμεων^. Α λ λ ά σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α τα π ρ ά γ μ α τ α δ ε ν είναι τ ό σ ο ά σ χ η μ α , γ ι ατί η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς δ ε ν ο δ η γ ε ί κ α θ ό λ ο υ σε α ν τ ι φ ά σ ε ι ς π α ρ ό μ ο ι ε ς με α υ τ έ ς στις ο π ο ί ε ς ο δ η γ ή θ η κ ε ο Χ ά ξ λ ε ϋ , ε π ε ι δ ή η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς δεν επιβεβαιώνει καθόλου την παραπάνω απαισιόδοξη ά π ο ψ η για την π ο ρ ε ί α τ η ς , ό π ω ς ε π ι σ ή μ α ν ε ο ίδιος ο Δ α ρ β ί ν ο ς στο δ ε ύ τ ε ρ ο έ ρ γ ο του, Η καταγωγή

του ανθρώπου.

Οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ Τ έ ν υ σ ο ν και τ ο υ Χ ά -

ξ λ ε ϋ είναι α τ ε λ ε ί ς , μ ο ν ό π λ ε υ ρ ε ς και σ υ ν ε π ώ ς ε σ φ α λ μ έ ν ε ς . Ε π ι π λ έ ο ν , η ά π ο ψ ή τ ο υ ς είναι α ν τ ι ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή , γιατί ο ίδιος ο Δ α ρ β ί ν ο ς ε π ι σ ή μ α ν ε τ η ν ά λ λ η ό ψ η τ η ς φ ύ σ η ς , σε έ ν α κ ε φ ά λ α ι ο τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ Η του ανθρώπου.

καταγωγή

Έ δ ε ι ξ ε ότι υ π ά ρ χ ε ι στη φ ύ σ η και έ ν α δ ε ύ τ ε ρ ο σ ύ ν ο λ ο

γ ε γ ο ν ό τ ω ν , π α ρ ά λ λ η λ ο π ρ ο ς τ ο ν α γ ώ ν α τ ω ν ό ν τ ω ν μεταξύ τ ο υ ς , α λ λ ά με τ ε λ ε ί ω ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ό ν ό η μ α : η α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α τ ω ν ο μ ο ε ι δ ώ ν ό ν τ ω ν , που σ υ χ ν ά είναι πιο σ η μ α ν τ ι κ ή α π ό τ ο ν μεταξύ τ ο υ ς α γ ώ ν α , εξ αιτίας τ η ς σ η μ α σ ί α ς τ η ς γ ι α τ η ν ε υ ζ ω ί α και τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ ο υ ε ί δ ο υ ς . Α υ τ ή τ η ν ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά σ η μ α ν τ ι κ ή ιδέα — τ η ν ο π ο ί α εν τ ο ύ τ ο ι ς π α ρ α μ ε ρ ί ζ ε ι ο δ α ρ β ι ν ι σ μ ό ς , και ο Ά λ φ ρ ε ν τ Ράσελ Ο υ ά λ α ς φ τ ά ν ε ι ν α τ η ν α ρ ν ε ί τ α ι — ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν α α ν α π τ ύ ξ ω π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο και ν α τ η ν σ τ η ρ ί ξ ω με α κ ό μ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α στοιχεία σε έ ν α βιβλίο στο οποίο π ρ ο σ π ά θ η σ α ν α α ν α δ ε ί ξ ω τ η ν τ ε ρ ά σ τ ι α σ η μ α σ ί α τ η ς Αλληλοβοήθειας

γ ι α τη δ ι α τ ή ρ η σ η τ ω ν ζ ω ι κ ώ ν ε ι δ ώ ν και

τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , και α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο γ ι α τ η σ τ α δ ι α κ ή τ ο υ ς εξέλιξη"^. Χ ω ρ ί ς ν α υ π ο τ ι μ ώ το γ ε γ ο ν ό ς ότι πάρα π ο λ λ ά είδη τ ρ έ φ ο ν τ α ι είτε α π ό είδη που α ν ή κ ο υ ν σε μία κ α τ ώ τ ε ρ η υ π ο δ ι α ί ρ ε σ η τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ β α σ ι λ ε ί ο υ είτε α π ό ο ρ ι σ μ έ ν α μ ι κ ρ ό τ ε ρ α είδη τ η ς ίδιας τ ά ξ η ς με αυτά, ε π ι σ ή μ α ν α ότι ο π ό λ ε μ ο ς στη φ ύ σ η περιορίζεται κ υ ρ ί ω ς σε α γ ώ ν α μ ε τ α ξ ύ δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν ε ι δ ώ ν , ε ν ώ μέσα στο ίδιο είδος, και μέσα σε ο μ ά δ ε ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν ε ι δ ώ ν π ο υ τις σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε ν α σ υ μ β ι ώ ν ο υ ν , η π ρ α κ τ ι κ ή τ η ς

αλληλοβοήθειας

είναι ο κ α ν ό ν α ς , και σ υ ν ε π ώ ς α υ τ ή η ό ψ η τ η ς ζ ω ή ς τ ω ν ζ ώ ω ν παίζει π ο λ ύ μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ρ ό λ ο στην ο ι κ ο ν ο μ ί α τ η ς φ ύ σ η ς α π ό όσο ο π ό λ ε μ ο ς . Είναι και πιο γ ε ν ι κ ή , όχι μ ό ν ο ν εξ αιτίας τ ο υ τ ε ρ ά σ τ ι ο υ α ρ ι θ μ ο ύ τ ω ν κοιν ω ν ι κ ώ ν ε ι δ ώ ν , ό π ω ς τα μ η ρ υ κ α σ τ ι κ ά , τα π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α τ ρ ω κ τ ι κ ά , π ο λ λ ά π ο υ λ ι ά , τα μ υ ρ μ ή γ κ ι α , οι μέλισσες κτλ., που δ ε ν κ υ ν η γ ο ύ ν ά λ λ α ζ ώ α , και τ ο υ σ υ ν τ ρ ι π τ ι κ ο ύ α ρ ι θ μ ο ύ α τ ό μ ω ν που π ε ρ ι έ χ ο υ ν ό λ α τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά είδη, α λ λ ά και ε π ε ι δ ή σ χ ε δ ό ν ό λ α τα σ α ρ κ ο φ ά γ α και α ρ π α κ τ ι κ ά είδη, ιδίως ε κ ε ί ν α που δ ε ν π α ρ α κ μ ά ζ ο υ ν λ ό γ ω τ η ς γ ο ρ γ ή ς ε ξ ο λ ό θ ρ ε υ σ η ς α π ό τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ή για κ ά π ο ι α ά λ λ η αιτία, τ η ν ε φ α ρ μ ό ζ ο υ ν και α υ τ ά σε μια κ ά π ο ι α έ κ τ α σ η . Η αλληλοβοήθεια

είναι το βασικό

γεγονός

της

φύσης.

23

ΗΘΙΚΗ

Α ν η α λ λ η λ ο ϋ π ο σ τ ή ρ ι ξ η είναι τ ό σ ο γ ε ν ι κ ή στη φ ύ σ η , ο λ ό γ ο ς είναι ότι π ρ ο σ φ έ ρ ε ι τ ε ρ ά σ τ ι α π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α σε ό λ α τ α ζ ώ α π ο υ τ η ν π ρ ά τ τ ο υ ν , και α ν α τ ρ έ π ε ι τ ε λ ε ί ω ς τ η ν ι σ ο ρ ρ ο π ί α δ υ ν ά μ ε ω ν σε β ά ρ ο ς τ ω ν α ρ π α κ τ ι κ ώ ν . Α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ε ι το κ α λ ύ τ ε ρ ο ό π λ ο στον μ ε γ ά λ ο α γ ώ ν α για τ η ζ ω ή , που ο φ ε ί λ ε ι δ ι α ρ κ ώ ς ν α δ ι ε ξ ά γ ε τ α ι στη φ ύ σ η ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ κ λ ί μ α τ ο ς , τ ω ν π λ η μ μ υ ρ ώ ν , τ ω ν θ υ ε λ λ ώ ν , τ ο υ π α γ ε τ ο ύ κτλ., και δ ι α ρ κ ώ ς απαιτεί ν έ ε ς π ρ ο σ α ρ μ ο γ έ ς στις ο λ ο έ ν α μ ε τ α β α λ λ ό μ ε ν ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς . Σ υ ν ε πώς, αν την δούμε συνολικά, η φύση δεν δείχνει καθόλου τον θρίαμβο της σωματικής ισχύος, ταχύτητας, πανουργίας ή άλλου χαρακτηριστικού χ ρ ή σ ι μ ο υ στον π ό λ ε μ ο . Α π ε ν α ν τ ί α ς , β λ έ π ο υ μ ε ότι είδη σ α φ ώ ς α δ ύ ν α μ α — ό π ω ς το μ υ ρ μ ή γ κ ι , η μέλισσα, το περιστέρι, η πάπια, ο σ κ ί ο υ ρ ο ς και ά λ λ α τ ρ ω κ τ ι κ ά , η γ α ζ έ λ α , τ ο ε λ ά φ ι κτλ., που δ ε ν έ χ ο υ ν π ρ ο σ τ α τ ε υ τ ι κ ή π α ν ο π λ ί α ο ύ τ ε ι σ χ υ ρ ό ρ ά μ φ ο ς ή κ υ ν ό δ ο ν τ α για α υ τ ο ά μ υ ν α , και δ ε ν είναι δ ι ό λ ο υ π ο λ ε μ ο χ α ρ ή — παρ'

όλ'

α υ τ ά τα κ α τ α φ έ ρ ν ο υ ν θ α υ μ ά σ ι α σ τ ο ν

α γ ώ ν α γ ι α τ η ζωή- και χ ά ρ η στην κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α και τ η ν α μ ο ι β α ί α π ρ ο στασία τ ο υ ς , φ τ ά ν ο υ ν ν α ε κ τ ο π ί σ ο υ ν π ο λ ύ πιο ι σ χ υ ρ ο ύ ς α ν τ α γ ω ν ι σ τ έ ς και ε χ θ ρ ο ύ ς . Τ έ λ ο ς , θ ε ω ρ ο ύ μ ε α π ο δ ε δ ε ι γ μ έ ν ο ότι, ε ν ώ ο α γ ώ ν α ς γ ι α τ η ζ ω ή μπορεί ν α ο δ η γ ή σ ε ι σε π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή ή ο π ι σ θ ο δ ρ ο μ ι κ ή ε ξ έ λ ι ξ η , η π ρ α κ τ ι κ ή τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς ο δ η γ ε ί πάντα σε π ρ ό ο δ ο . Είναι ο κ ύ ρ ι ο ς π α ρ ά γ ο ν τ α ς σ τ η ν π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή ε ξ έ λ ι ξ η τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ β α σ ι λ ε ί ο υ , στην α ν ά π τ υ ξ η τ η ς μ α κ ρ ο β ι ό τ η τ α ς , τ η ς ν ο η μ ο σ ύ ν η ς και α υ τ ο ύ που ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε « α ν ώ τ ε ρ ο τ ύ π ο » στην α λ υ σ ί δ α τ ω ν έ μ β ι ω ν ό ν τ ω ν . Κ α ν έ ν α ς β ι ο λ ό γ ο ς δ ε ν έχει ώ ς τ ώ ρ α α ν τ ι κ ρ ο ύ σ ε ι α υ τ ό ν μου τ ο ν ισχυρισμό^ Έτσι, α φ ο ύ είναι α ν α γ κ α ί ο γ ι α τ η δ ι α τ ή ρ η σ η , τ η ν ε υ ζ ω ί α και τ η ν π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η ό λ ω ν τ ω ν ε ι δ ώ ν , τ ο ένστικτο τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς έχει γ ί ν ε ι κάτι που ο Δ α ρ β ί ν ο ς χ α ρ α κ τ ή ρ ι σ ε « δ ι α ρ κ έ ς έ ν σ τ ι κ τ ο » , που λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί π ά ν τ α σε ό λ α τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α , ιδίως στον ά ν θ ρ ω π ο . Α φ ο ύ έχει τ η ν κ α τ α γ ω γ ή τ ο υ στις α π α ρ χ έ ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ , είναι α σ φ α λ ώ ς έ ν α ένστικτο εξ ίσου βαθιά ρ ι ζ ω μ έ ν ο στα ζ ώ α , α ν ώ τ ε ρα και κ α τ ώ τ ε ρ α , ό π ω ς το ένστικτο τ η ς μ η τ ρ ι κ ή ς α γ ά π η ς - ίσως α κ ό μ η β α θ ύ τ ε ρ ο , ε π ε ι δ ή τ ο σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε σ ε ζ ώ α ό π ω ς τα μ α λ ά κ ι α , ο ρ ι σ μ έ ν α έ ν τ ο μ α και τ α πιο π ο λ λ ά ψ ά ρ ι α , που δ ε ν έ χ ο υ ν τ ο μ η τ ρ ι κ ό ένστικτο. Ά ρ α ο Δ α ρ β ί ν ο ς είχε δίκιο, ό τ α ν θ ε ω ρ ο ύ σ ε ότι το ένστικτο τ η ς « α μ ο ι β α ί α ς σ υ μ π ά θ ε ι α ς » ε ν ε ρ γ ε ί πιο μ ό ν ι μ α στα κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α α π ό όσο α κ ό μ η και το κ α θ α ρ ά ε γ ω ι σ τ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η ς . Ω ς γ ν ω σ τ ό ν , είδε σ' αυτό τα π ρ ώ τ α σ π έ ρ μ α τ α τ η ς η θ ι κ ή ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς , π ρ ά γ μ α που δ υ σ τ υ χ ώ ς λ η σ μ ο ν ο ύ ν π ά ρ α π ο λ ύ σ υ χ ν ά οι ο π α δ ο ί του. Α λ λ ά α υ τ ό δ ε ν είναι ό λ ο . Α π ό τ ο ίδιο ένστικτο π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι τα αι-

24

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ θ ή μ α τ α κ α λ ο σ ύ ν η ς και μ ε ρ ι κ ή ς τ α ύ τ ι σ η ς τ ο υ α τ ό μ ο υ με τ η ν ο μ ά δ α , που α π ο τ ε λ ο ύ ν τ η ν α φ ε τ η ρ ί α ό λ ω ν τ ω ν α ν ώ τ ε ρ ω ν η θ ι κ ώ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν . Π ά ν ω σε α υ τ ό α κ ρ ι β ώ ς το θ ε μ έ λ ι ο α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι η α ν ώ τ ε ρ η α ί σ θ η σ η τ η ς δικαιοσύνης

(ή ισοτιμίας),

ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε αυτοθυσία.

κ α θ ώ ς και ε κ ε ί ν ο π ο υ σ υ ν η θ ί ζ ο υ μ ε ν α

Ό τ α ν β λ έ π ο υ μ ε ότι π ο λ λ έ ς χ ι λ ι ά δ ε ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά

π α ρ υ δ ά τ ι α π ο υ λ ι ά έ ρ χ ο ν τ α ι σε μ ε γ ά λ α σ μ ή ν η α π ό τ ο ν μ α κ ρ ι ν ό Νότο γ ι α ν α φ ω λ ι ά σ ο υ ν στις υ φ α λ ο ρ ά χ ε ς τ ω ν « ο ρ ν ι θ ο β ο υ ν ώ ν » στις α κ τ έ ς τ ο υ Α ρ κ τ ι κ ο ύ ω κ ε α ν ο ύ , και ζ ο υ ν εκεί χ ω ρ ί ς ν α μ ά χ ο ν τ α ι γ ι α τις κ α λ ύ τ ε ρ ε ς θέσεις· ότι α ρ κ ε τ ά σ μ ή ν η π ε λ ε κ ά ν ω ν ζ ο υ ν δ ί π λ α - δ ί π λ α στην π α ρ α λ ί α , ε ν ώ το κ ά θ ε σ μ ή ν ο ς α ρ κ ε ί τ α ι στον δικό τ ο υ ψ α ρ ό τ ο π ο - και ότι χ ι λ ι ά δ ε ς είδη π ο υ λ ι ώ ν και θ η λ α σ τ ι κ ώ ν φ τ ά ν ο υ ν με κ ά π ο ι ο τ ρ ό π ο , χ ω ρ ί ς ν α σ υ γ κ ρ ο ύ ο ν τ α ι ; σε μία δ ι ε υ θ έ τ η σ η γ ι α τις π ε ρ ι ο χ έ ς δ ι α τ ρ ο φ ή ς τ ο υ ς , τις φ ω λ ι έ ς τ ο υ ς , τ ο υ ς τ ό π ο υ ς π ο υ π ε ρ ν ο ύ ν τη ν ύ χ τ α και τ ο υ ς κ υ ν η γ ο τ ό π ο υ ς τ ο υ ς · ή ό τ α ν β λ έ π ο υ μ ε ότι έ ν α ν ε α ρ ό π ο υ λ ί π ο υ έ κ λ ε ψ ε έ ν α ά χ υ ρ ο α π ό τ η φ ω λ ι ά ε ν ό ς ά λ λ ο υ π ο υ λ ι ο ύ δέχεται ε π ί θ ε σ η α π ό ό λ α τα π ο υ λ ι ά τ η ς α π ο ι κ ί α ς τ ο υ , α μ έ σ ω ς α ν τ ι λ α μ β α ν ό μ α σ τ ε τ η ν κ α τ α γ ω γ ή και τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς α ί σ θ η σ η ς τ η ς ισοτιμίας και τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς σ η ς ζ ω ι κ έ ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς . Τ έ λ ο ς , ό σ ο π ρ ο χ ω ρ ο ύ μ ε σε ο π ο ι α δ ή π ο τ ε τ ά ξ η ζ ώ ω ν π ρ ο ς τ ο υ ς α ν ώ τ ε ρ ο υ ς α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ο υ ς τ η ς τ ά ξ η ς α υ τ ή ς ( μ υ ρ μ ή γ κ ι α , σ φ ή κ ε ς και μ έ λ ι σ σ ε ς στα έ ν τ ο μ α , γ ε ρ α ν ο ί και π α π α γ ά λ ο ι στα π τ η ν ά , α ν ώ τ ε ρ α μ η ρ υ κ α σ τ ι κ ά , π ί θ η κ ο ι και κ α τ ό π ι ν ά ν θ ρ ω π ο ς στα θ η λ α σ τ ι κ ά ) , β ρ ί σ κ ο υ μ ε ότι α ν ά λ ο γ α μ ε γ α λ ώ ν ε ι η τ α ύ τ ι σ η τ ο υ α τ ό μ ο υ με τα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ η ς ο μ ά δ α ς τ ο υ , και εν τ έ λ ε ι ώ ς και η α υ τ ο θ υ σ ί α . Σ ε αυτό δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α μη δ ο ύ μ ε τ η ν ένδειξη της φυσικής προέλευσης όχι μόνο των σπερμάτων της ηθικής, α λ λ ά και τ ω ν α ν ώ τ ε ρ ω ν η θ ι κ ώ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν . Έτσι, φ α ί ν ε τ α ι ότι η φ ύ σ η όχι μ ό ν ο δ ε ν μ α ς δίνει έ ν α μ ά θ η μ α α μ ο ρ α λισμού, δηλαδή αδιαφορίας για την ηθική, που πρέπει να καταπολεμηθεί α π ό μία ε ξ ω φ υ σ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή , α λ λ ά είμαστε υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ι ν α δ ε χ θ ο ύ μ ε ότι ίσα-ίσα α π ό τ η φ ύ σ η π ή ρ α μ ε τις ιδέες τ ο υ κ α λ ο ύ και τ ο υ κ α κ ο ύ , και τις α φ η ρ η μ έ ν ε ς ιδέες τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ για το « υ π έ ρ τ α τ ο κ α λ ό » . Είναι α ν τ α ν α κ λ ά σ ε ι ς σ τ ο ν ν ο υ τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ α υ τ ο ύ π ο υ είδε στη ζ ω ή τ ω ν ζ ώ ω ν και σ τ η ν π ο ρ ε ί α τ η ς δ ι κ ή ς τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , και χ ά ρ η σ' α υ τ ό τ ο ύ τ ε ς 01 ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν σε γ ε ν ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ σ ω σ τ ο ύ και τ ο υ λ ά θ ο υ ς . Θ α πρέπει ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι δ ε ν ε ν ν ο ο ύ μ ε ε δ ώ τις π ρ ο σ ω πικές απόψεις εξαιρετικών ατόμων, αλλά την άποψη της πλειονότητας. Π ε ρ ι έ χ ο υ ν τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς ισοτιμίας και τ η ς α μ ο ι β α ί α ς σ υ μ π ά θ ε ι α ς , που ι σ χ ύ ο υ ν γ ι α ό λ α τα ε υ α ί σ θ η τ α ό ν τ α , ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς οι β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς μ η χ α ν ι κ ή ς , που π ρ ο ή λ θ α ν α π ό π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς στην

ΗΘΙΚΗ

25

8nr9àv£ia τ η ς γ η ς , ι σ χ ύ ο υ ν γ ι α τ η ν ύ λ η στο α σ τ ρ ι κ ό δ ι ά σ τ η μ α . Κάτι π α ρ ό μ ο ι ο π ρ έ π ε ι ν α ισχύει και γ ι α τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ χ α ρ α κ τ ή ρ α και τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν θ ε σ μ ώ ν . Η α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ε κ τ υ λ ί χ θ η κ ε στο ίδιο φ υ σ ι κ ό π ε ρ ι β ά λ λ ο ν και κ α θ ο δ η γ ή θ η κ ε α π ό α υ τ ό π ρ ο ς τ η ν ίδια κ α τ ε ύ θ υ ν σ η , ε ν ώ οι κ α θ α υ τ ό θεσμοί γ ι α τ η ν α μ ο ι β α ί α βοήθεια και υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η , π ο υ δ ι α μ ο ρ φ ώ θ η κ α ν στις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς , έ δ ε ι χ ν α ν ο λ ο έ ν α πιο κ α θ α ρ ά στον ά ν θ ρ ω π ο σε π ο ι α ν έ κ τ α σ η ό φ ε ι λ ε σ τ ο υ ς θ ε σ μ ο ύ ς α υ τ ο ύ ς τ η δ ύ ν α μ ή του. Σ ε έ ν α τέτοιο κ ο ι ν ω ν ι κ ό π ε ρ ι β ά λ λον αναπτυσσόταν ολοένα περισσότερο η ηθική πτυχή του ανθρώπου. Σ τ η β ά σ η τ ω ν ν έ ω ν ε ρ ε υ ν ώ ν στο πεδίο τ η ς ιστορίας είναι ή δ η δ υ ν α τ ό ν ν α σ υ λ λ ά β ο υ μ ε τ η ν ιστορία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς ω ς ε ξ έ λ ι ξ η ε ν ό ς η θ ι κ ο ύ π α ρ ά γ ο ν τ α , ω ς ε ξ έ λ ι ξ η μίας ε γ γ ε ν ο ύ ς τ ά σ η ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ν α ο ρ γ α ν ώ ν ε ι τ η ζ ω ή τ ο υ με β ά σ η τ η ν α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α , π ρ ώ τ α στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς , έπειτα σ τ η ν κ ο ι ν ό τ η τ α τ ο υ χ ω ρ ι ο ύ και στις δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς τ ω ν ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν π ό λ ε ω ν — ε ν ώ α υ τ έ ς οι μ ο ρ φ έ ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ο ρ γ ά ν ω σ η ς έ γ ι ν α ν με τ η σ ε ι ρ ά τ ο υ ς οι βάσεις γ ι α τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω π ρ ό ο δ ο , π α ρ ά ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ε ρ ι ό δ ο υ ς ο π ι σ θ ο δ ρ ό μ η σ η ς . Α σ φ α λ ώ ς , πρέπει ν α ε γ κ α τ α λ ε ί ψ ο υ με τ η ν ά π ο ψ η π ο υ π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η ιστορία ω ς α δ ι ά λ ε ι π τ η αλυσίδα ανάπτυξης από την προϊστορική Εποχή του Λίθου έως σήμερα. Η α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν δ ε ν ήταν σ υ ν ε χ ή ς . Ξ α ν ά ρ χ ι σ ε π ο λ λ έ ς φ ο ρ έ ς α π ό τ η ν α ρ χ ή — σ τ η ν Ινδία, τ η ν Α ί γ υ π τ ο , τ η Μ ε σ ο π ο τ α μ ί α , τ η ν Ε λ λ ά δ α , τ η Ρ ώ μ η , τ η Σ κ α ν δ ι ν α β ί α και τη Δ υ τ ι κ ή Ε υ ρ ώ π η , ξ ε κ ι ν ώ ν τ α ς κ ά θ ε φ ο ρ ά α π ό τ η ν π ρ ω τ ό γ ο ν η φ υ λ ή και, μετά, α π ό τ η ν κ ο ι ν ό τ η τ α του χωριού. Α λ λ ά αν θεωρήσουμε την κάθε γραμμή χωριστά, βρίσκουμε α σ φ α λ ώ ς σ τ η ν κ α θ ε μ ι ά τ ο υ ς , και ιδίως στην α ν ά π τ υ ξ η τ η ς Ε υ ρ ώ π η ς μετά τ η ν π τ ώ σ η τ η ς Ρ ω μ α ϊ κ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς , μία σ υ ν ε χ ή δ ι ε ύ ρ υ ν σ η τ η ς σ ύ λ λ η ψ η ς τ η ς α μ ο ι β α ί α ς υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η ς και π ρ ο σ τ α σ ί α ς , α π ό τ η ν π α τριό έ ω ς τη φ υ λ ή , το έ θ ν ο ς και, εν τέλει, τ η δ ι ε θ ν ή έ ν ω σ η τ ω ν ε θ ν ώ ν . Α π ό τ η ν ά λ λ η , π α ρ ά τις π ρ ό σ κ α ι ρ ε ς ο π ι σ θ ο δ ρ ο μ ή σ ε ι ς που σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε σ π ο ρ α δ ι κ ά α κ ό μ η και στα πιο π ο λ ι τ ι σ μ έ ν α έ θ ν η , υ π ά ρ χ ε ι — τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν σ τ ο υ ς ε κ π ρ ο σ ώ π ο υ ς τ η ς π ρ ο χ ω ρ η μ έ ν η ς σ κ έ ψ η ς στον π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ο κ ό σ μ ο και στα π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ά λ α ϊ κ ά κ ι ν ή μ α τ α — η τ ά σ η ν α δ ι ε υ ρ ύ ν ε τ α ι σ τ α θ ε ρ ά η π α ρ ο ύ σ α σ ύ λ λ η ψ η τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς α λ λ η λ ε γ γ ύ η ς και δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , και ν α β ε λ τ ι ώ ν ε τ α ι δ ι α ρ κ ώ ς ο χ α ρ α κ τ ή ρ α ς τ ω ν α μ ο ι β α ί ω ν μας σ χ έ σ ε ω ν . Επισ η μ α ί ν ο υ μ ε , επίσης, τ η ν ε μ φ ά ν ι σ η , με τ η μ ο ρ φ ή ι δ ε ώ δ ο υ ς , τ η ς σ ύ λ λ η ψ η ς α υ τ ο ύ που είναι ε π ι θ υ μ η τ ό γ ι α τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν ά π τ υ ξ η . Τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι οι ο π ι σ θ ο δ ρ ο μ ή σ ε ι ς που σ υ μ β α ί ν ο υ ν κ ά θ ε τόσο θεω ρ ο ύ ν τ α ι α π ό τ η φ ω τ ι σ μ έ ν η μερίδα τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ α π λ έ ς π ρ ο σ ω ρ ι ν έ ς

26

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ρ ρ ώ σ τ ι ε ς τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ ο ρ γ α ν ι σ μ ο ύ , που στο μ έ λ λ ο ν πρέπει ν α ε μ π ο δ ί σ ο υ μ ε τ η ν ε π ά ν ο δ ο τ ο υ ς , α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι ότι ο μ έ σ ο ς η θ ι κ ό ς γ ν ώ μ ο ν α ς είναι τ ώ ρ α υ ψ η λ ό τ ε ρ ο ς α π ό ό,τι στο π α ρ ε λ θ ό ν . Ό σ ο β ε λ τ ι ώ ν ο ν τ α ι τα μέσα γ ι α τ η ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η τ ω ν α ν α γ κ ώ ν ό λ ω ν τ ω ν μ ε λ ώ ν τ ω ν πολιτισ μ έ ν ω ν κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν και ετοιμάζεται ο δ ρ ό μ ο ς γ ι α μία α κ ό μ η α ν ώ τ ε ρ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς γ ι α ό λ ο υ ς , ο η θ ι κ ό ς γ ν ώ μ ο ν α ς θα ε κ λ ε π τ ύ νεται α σ φ α λ ώ ς ο λ ο έ ν α πιο π ο λ ύ . Α ν δ ο ύ μ ε τ α π ρ ά γ μ α τ α α π ό α υ τ ή τ η σ κ ο π ι ά τ η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , ο ά ν θ ρ ω π ο ς είναι σε θ έ σ η όχι μ ό ν ο ν α α ν α - ε π ι β ε β α ι ώ σ ε ι τ η ν πίστη τ ο υ στην η θ ι κ ή π ρ ό ο δ ο , π α ρ ά τα α π α ι σ ι ό δ ο ξ α μ α θ ή μ α τ α περί τ ο υ α ν τ ι θ έ τ ο υ , α λ λ ά μ π ο ρ ε ί και ν α τ η ν θέσει σε ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή βάση. Β λ έ π ε ι ότι α υ τ ή η π ε π ο ί θ η σ η , α ν και π ρ ο ή λ θ ε μ ό ν ο ν α π ό μία ε ν ό ρ α σ η α π ό α υ τ έ ς που π ά ν τ α π ρ ο η γ ο ύ ν τ α ι τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς , ήταν τ ε λ ε ί ω ς σ ω σ τ ή και ε π ι β ε β α ι ώ ν ε τ α ι τ ώ ρ α α π ό τη θ ε τ ι κ ή γ ν ώ σ η .

ΗΘΙΚΗ

27

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 01 Σ Τ Α Δ Ι Α Κ Α Ε Ξ Ε Λ Ι Σ Σ Ο Μ Ε Ν Ε ! Β Α Σ Ε Ι Σ Τ Η Σ ΝΕΑΣ Η Θ Ι Κ Η Σ Α ν 01 ε μ π ε ι ρ ι κ ο ί φ ι λ ό σ ο φ ο ι α π έ τ υ χ α ν μ έ χ ρ ι τ ώ ρ α ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν π ω ς έ χ ο υ μ ε μία σ τ α θ ε ρ ή π ρ ό ο δ ο τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν ( π ο υ μ π ο ρ ε ί ν α ονομαστεί καθοδηγητική αρχή της εξέλιξης), γι'αυτό ευθύνονται πολύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο οι θ ε ω ρ η σ ι α κ ο ί , δ η λ α δ ή οι μ η - ε π ι ο τ η μ ο ν ι κ ο ί φ ι λ ό σ ο φ ο ι . Α ρ ν ή θ η κ α ν με τ ό σ ο σ θ έ ν ο ς τ η ν ε μ π ε ι ρ ι κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ ναισθημάτων του α ν θ ρ ώ π ο υ ' χρησιμοποίησαν τόσο λεπτεπίλεπτα επιχ ε ι ρ ή μ α τ α γ ι α ν α α π ο δ ώ σ ο υ ν υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η σ τ η ν η θ ι κ ή αίσ θ η σ η - και μ ί λ η σ α ν τ ό σ ο π ο λ ύ γ ι α « τ ο ν π ρ ο ο ρ ι σ μ ό τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ » , τ ο ν « τ ρ ό π ο ύ π α ρ ξ ή ς τ ο υ » και τ ο ν « σ κ ο π ό τ η ς φ ύ σ η ς » , ώ σ τ ε ή τ α ν α ν α π ό φ ε υ κ τ η η α ν τ ί δ ρ α σ η α π έ ν α ν τ ι στις μ υ θ ο λ ο γ ι κ έ ς και μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς π ο υ ε μ φ α ν ί σ θ η κ α ν γ ι α το ζ ή τ η μ α α υ τ ό . Ε π ι π λ έ ο ν , οι ν ε ό τ ε ροι ε ξ ε λ ι κ τ ι σ τ έ ς , α φ ο ύ ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ α ν σ τ ο ν ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο τ η ν π α ρ ο υ σ ί α τού σκληρού α γ ώ ν α για την ύπαρξη μεταξύ των διάφορων ειδών, δεν μ π ό ρ ε σ α ν ν α δ ε χ θ ο ύ ν ω ς έ κ φ ρ α σ η ε ν ό ς Α ν ώ τ ε ρ ο υ Ό ν τ ο ς μία τ έ τ ο ι α κ τ η ν ώ δ η δ ι α δ ι κ α σ ί α , π ο υ φ έ ρ ν ε ι τ ό σ ο π ό ν ο στα ε υ α ί σ θ η τ α όντα- σ υ ν ε π ώ ς α ρ ν ή θ η κ α ν ότι μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε ν α α ν α κ α λ ύ ψ ο υ μ ε σ τ ο ν ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο οποιαδήποτε ηθική αρχή. Μόνο τώρα, που η εξέλιξη των ειδών, των α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν φ υ λ ώ ν , τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν θ ε σ μ ώ ν και τ ω ν ί δ ι ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν α ξ ι ώ ν έ χ ε ι α π ο δ ε ι χ θ ε ί π ω ς είναι α π ο τ έ λ ε σ μ α φ υ σ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν , έχει γίνει δυνατόν να μελετήσουμε όλους τους παράγοντες της εξέλιξης αυτής, περιλαμβανομένου του ηθικού παράγοντα της αμοιβαίας σ τ ή ρ ι ξ η ς και α ύ ξ ο υ σ α ς σ υ μ π ά θ ε ι α ς , χ ω ρ ί ς τ ο ν κ ί ν δ υ ν ο ν α ξ α ν α π έ σ ο υ με σε μία υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α . Α λ λ ά , α φ ο ύ έτσι έ χ ο υ ν τα π ρ ά γ μ α τ α , φ τ ά ν ο υ μ ε σε έ ν α σ η μ ε ί ο με π ο λ ύ μ ε γ ά λ η φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή σ η μ α σ ί α . Έ χ ο υ μ ε τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α σ υ μ π ε ρ ά ν ο υ μ ε ότι τ ο μ ά θ η μ α π ο υ π α ί ρ ν ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς α π ό τ η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς και τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς τ ο υ είναι η μόν ι μ η π α ρ ο υ σ ί α μίας δ ι π λ ή ς τ ά σ η ς — π ρ ο ς μία μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , α φ ' ε ν ό ς , και, α φ ' ε τ έ ρ ο υ , μία σ υ ν α κ ό λ ο υ θ η α ύ ξ η σ η σ τ η ν έ ν τ α σ η τ η ς ζ ω ή ς , π ο υ ο δ η γ ε ί σε μία α ύ ξ η σ η τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς γ ι α τα ά τ ο μ α και στη σ ω μ α τ ι κ ή , δ ι α ν ο η τ ι κ ή και η θ ι κ ή π ρ ό ο δ ο . Α υ τ ή η δ ι π λ ή τ ά σ η ε ί ν α ι χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι σ μ α τ η ς ζ ω ή ς εν γ έ νει. Υ π ά ρ χ ε ι π ά ν τ α και α ν ή κ ε ι στη ζ ω ή ω ς μία ιδιότητά τ η ς , ό π ο ι ε ς ό ψ ε ι ς και α ν π ά ρ ε ι η ζ ω ή σ τ ο ν π λ α ν ή τ η μας ή α λ λ ο ύ . Α υ τ ό δ ε ν είναι μία

28

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μεταφυσική διαβεβαίωση της «οικουμενικότητας του ηθικού νόμου», ο ύ τ ε σ κ έ τ η ε ι κ α σ ί α . Χ ω ρ ί ς τ η σ υ ν ε χ ή α ύ ξ η σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , και σ υ ν ε π ώ ς τ η ς έ ν τ α σ η ς και τ η ς π ο ι κ ι λ ί α ς τ ω ν α ι σ θ ή σ ε ω ν , η ζ ω ή ε ί ν α ι αδύνατη. Σ' αυτό έγκειται η ουσία της. Αν λείπει αυτό το στοιχείο, η ζωή τείνει να υποχωρεί, να αποσυντίθεται, να παύει. Αυτό μπορεί να αναγνωρισθεί ως νόμος της φύσης που α ν α κ α λ ύ φ θ η κ ε εμπειρικό. Φ α ί ν ε τ α ι έτσι ότι η ε π ι σ τ ή μ η ό χ ι μ ό ν ο δ ε ν κ α τ α σ τ ρ έ φ ε ι τ α θ ε μ έ λ ι α τ η ς η θ ι κ ή ς , α λ λ ά , α π ε ν α ν τ ί α ς , δίνει σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο

στις

νεφελώδεις μεταφυσικές εικασίες που συνηθίζονται στην υπερβατολογ ι κ ή ε ξ ω φ υ σ ι κ ή η θ ι κ ή . Ό σ ο πιο π ο λ ύ ε μ β α θ ύ ν ε ι η ε π ι σ τ ή μ η στη ζ ω ή τ η ς φ ύ σ η ς , δ ί ν ε ι σ τ η ν ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή η θ ι κ ή μία φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή

βεβαιότητα,

ε κ ε ί π ο υ ο υ π ε ρ β α τ ο λ ο γ ι κ ό ς σ τ ο χ α σ τ ή ς ε ί χ ε ν α σ τ η ρ ι χ θ ε ί μ ό ν ο σε μία αόριστη ενόραση/ διαίσθηση. Α κ ό μ η λ ι γ ό τ ε ρ ο θ ε μ ε λ ι ώ ν ε τ α ι μία ά λ λ η ε π α ν α λ α μ β α ν ό μ ε ν η μ ο μ φ ή π ρ ο ς τ η ν ε μ π ε ι ρ ι κ ή σ κ έ ψ η — δ η λ α δ ή ότι η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς μ π ο ρ ε ί ν α μ α ς ο δ η γ ή σ ε ι μ ό ν ο στη γ ν ώ σ η ψ υ χ ρ ώ ν και μ α θ η μ α τ ι κ ώ ν

αληθειών,

και ότι τ έ τ ο ι ε ς α λ ή θ ε ι ε ς έ χ ο υ ν μ ι κ ρ ό ν α ν τ ί κ τ υ π ο στις π ρ ά ξ ε ι ς μ α ς . Μ α ς λ έ ν ε ότι η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς μ π ο ρ ε ί , σ τ η ν κ α λ ύ τ ε ρ η π ε ρ ί π τ ω σ η , ν α μ α ς ε μ π ν ε ύ σ ε ι τ η ν α γ ά π η γ ι α τ η ν αλήθεια* α λ λ ά η έ μ π ν ε υ σ η γ ι α α ν ώ τ ε ρ α αισθήματα, όπως για την «άπειρη καλοσύνη», μπορεί να δοθεί μόνον α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α . Μ π ο ρ ο ύ μ ε ε ύ κ ο λ α ν α δ ε ί ξ ο υ μ ε ότι ο ι σ χ υ ρ ι σ μ ό ς α υ τ ό ς δ ε ν β α σ ί ζ ε τ α ι στα γ ε γ ο ν ό τ α και σ υ ν ε π ώ ς ε ί ν α ι τ ε λ ε ί ω ς ε σ φ α λ μ έ ν ο ς . Πρώτα-πρώτα, η α γ ά π η της αλήθειας είναι ήδη το ήμισυ —το καλύτερο ήμισυ— όλης της ηθικής διδασκαλίας. Αυτό το καταλαβαίνουν

πολύ

κ α λ ά 01 έ ξ υ π ν ο ι θ ρ η σ κ ε υ ό μ ε ν ο ι . Ό σ ο γ ι α τ η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ « κ α λ ο ύ » και την προσπάθεια γι'αυτό, η «αλήθεια» την οποία μόλις μνημονεύσαμε, δηλαδή η αναγνώριση της αλληλοβοήθειας ως θεμελιώδους χαρακτηρ ι σ τ ι κ ο ύ τ η ς ζ ω ή ς , ε ί ν α ι α σ φ α λ ώ ς μία π α ρ ο τ ρ υ ν τ ι κ ή α λ ή θ ε ι α , η ο π ο ί α α σ φ α λ ώ ς μια μ έ ρ α θ α ε κ φ ρ α σ τ ε ί σ τ η ν π ο ί η σ η τ η ς φ ύ σ η ς , γ ι α τ ί δ ί ν ε ι μία ε π ι π λ έ ο ν α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ή π ι ν ε λ ι ά σ τ ο ν τ ρ ό π ο π ο υ

συλλαμβάνουμε

τη φύση. Ο Γκαίτε, με τ η δ ι α ί σ θ η σ η τ ο υ π α ν θ ε ϊ σ τ ι κ ο ύ τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς , α μ έ σως συνέλαβε όλο το φιλοσοφικό βάρος αυτής της αλήθεια, από την π ρ ώ τ η ν ύ ξ η π ο υ ά κ ο υ σ ε α π ό τ ο ν ζ ω ο λ ό γ ο Έκερμαν^. Ε π ι π λ έ ο ν , ό σ ο πιο β α θ ι ά π ρ ο χ ω ρ ο ύ μ ε στη μ ε λ έ τ η τ ο υ π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , τ ό σ ο π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ο ύ μ ε ότι ί σ α - ί σ α α π ό τ η ζ ω ή τ ω ν ζ ώ ω ν , με τ α ο π ο ί α β ρ έ θ η κ ε σε σ τ ε ν ή ε π α φ ή , π ή ρ ε τα π ρ ώ τ α μ α θ ή μ α τ α τ η ς γ ε ν ναίας υπεράσπισης των σ υ ν α ν θ ρ ώ π ω ν του, την αυτοθυσία για το καλό

ΗΘΙΚΗ

29

τ η ς ο μ ά δ α ς , τ η ν α π ε ρ ι ό ρ ι σ τ η γ ο ν ι κ ή α γ ά π η και τα π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς εν γ έ ν ε ι . Οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς « α ρ ε τ ή ς » και τ η ς « α μ α ρ τ ω λ ό τ η τ α ς » ε ί ν α ι ζ ω ο λ ο γ ι κ έ ς , και ό χ ι μ ό ν ο ν α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς . Ό σ ο γ ι α τ η δ ύ ν α μ η π ο υ α σ κ ο ύ ν στις κ ρ α τ ο ύ σ ε ς η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς 01 ιδέες και τ α ι δ α ν ι κ ά π ο υ σ υ ν ε λ ή φ θ η σ α ν με τ ο μ υ α λ ό , και γ ι α τ ο π ώ ς 01 σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α υ τ έ ς ε π η ρ ε ά ζ ο υ ν με τ η σ ε ι ρ ά τ ο υ ς τ η ν π ν ε υ μ α τ ι κ ή ό ψ η μίας ε π ο χ ή ς , ε ί ν α ι έ ν α ζ ή τ η μ α στο ο π ο ί ο δ ε ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι ν α ε π ι μ ε ί ν ο υ με. Η π ν ε υ μ α τ ι κ ή ε ξ έ λ ι ξ η μ ί α ς δ ε δ ο μ έ ν η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ν δ έ χ ε τ α ι

κατά

κ α ι ρ ο ύ ς ν α π ά ρ ε ι , υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν κ ά θ ε ε ί δ ο υ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ω ν , μία τ ε λ ε ί ω ς λ ά θ ο ς κ α τ ε ύ θ υ ν σ η ή, α π ε ν α ν τ ί α ς , ν α α ν έ β ε ι ψ η λ ά . Α λ λ ά και στις δ ύ ο π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς , οι κ α θ ο δ η γ η τ ι κ έ ς ιδέες τ η ς ε π ο χ ή ς π ο τ έ δ ε ν θα α φ ή σ ο υ ν α ν ε π η ρ έ α σ τ η τ η ν η θ ι κ ή ζ ω ή . Τ ο ίδιο ι σ χ ύ ε ι και γ ι α το ά τ ο μ ο . Β ε β α ι ό τ α τ α οι ιδέες

εινοι

δυνάμεις,

ό π ω ς λ έ ε ι ο Φουιγιέ^· και εί-

ν α ι η θ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς , α ν οι ιδέες είναι σ ω σ τ έ ς και α ρ κ ε τ ά π λ α τ ι έ ς γ ι α ν α α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ο υ ν τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή ζ ω ή τ η ς φ ύ σ η ς στο σ ύ ν ο λ ό τ η ς — ό χ ι μ ό ν ο μία π λ ε υ ρ ά τ η ς . Σ υ ν ε π ώ ς , τ ο π ρ ώ τ ο β ή μ α π ρ ο ς τ η ν ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α μίας η θ ι κ ή ς π ο υ θ α α σ κ ε ί μία α ν θ ε κ τ ι κ ή σ τ ο ν χ ρ ό ν ο ε π ι ρ ρ ο ή σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α , ε ί ν α ι ν α β α σ ί σ ο υ μ ε α υ τ ή τ η ν η θ ι κ ή σε σ τ έ ρ ε α ε δ ρ α ι ω μ έ ν ε ς α λ ή θ ε ι ε ς . Π ρ ά γ μ α τ ι , έ ν α α π ό τα κ ύ ρ ι α ε μ π ό δ ι α σ τ η ν ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α ε ν ό ς ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ο υ η θ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς π ο υ α ν τ ι σ τ ο ι χ ε ί στις π α ρ ο ύ σες α ν ά γ κ ε ς ε ί ν α ι τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι η ε π ι σ τ ή μ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς β ρ ί σ κ ε τ α ι α κ ό μ η σε ν η π ι α κ ό σ τ ά δ ι ο . Α φ ο ύ μ ό λ ι ς ο λ ο κ λ ή ρ ω σ ε τ η ν

καταγραφή

τ ω ν υ λ ι κ ώ ν τ η ς , η κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ί α α ρ χ ί ζ ε ι τ ώ ρ α ν α τ α ε ρ ε υ ν ά , με σ κ ο π ό ν α α ν τ ι λ η φ θ ε ί τις π ι θ α ν έ ς γ ρ α μ μ έ ς μίας μ ε λ λ ο ν τ ι κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς . Α λ λ ά σ υ ν ε χ ώ ς σ υ ν α ν τ ά στο π ε δ ί ο α υ τ ό π ο λ λ έ ς β α θ ι ά ρ ι ζ ω μ έ ν ε ς π ρ ο κ α τ α λ ή ψεις. Το κύριο αίτημα που απευθύνεται τώρα στην ηθική είναι να προσ π α θ ή σ ε ι ν α βρει, με τ η ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή μ ε λ έ τ η τ ο υ ζ η τ ή μ α τ ο ς , τ ο κ ο ι ν ό σ τ ο ι χ ε ί ο στα δ ύ ο σ ύ ν ο λ α εκ δ ι α μ έ τ ρ ο υ ε ν α ν τ ι ο ύ μ ε ν ω ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν π ο υ υ π ά ρ χ ο υ ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και έτσι ν α β ο η θ ή σ ε ι τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ν α π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι σε μια σ ύ ν θ ε σ η τ ω ν δ ύ ο , και ό χ ι σε έ ν α ν σ υ μ β ι β α σ μ ό τους. Το ένα σύνολο περιέχει τα αισθήματα που παρακινούν τον άνθρωπο να υποτάξει άλλους α ν θ ρ ώ π ο υ ς για να τους χρησιμοποιήσει για τ ο υ ς α τ ο μ ι κ ο ύ ς τ ο υ σ κ ο π ο ύ ς , ε ν ώ το δ ε ύ τ ε ρ ο ε κ ε ί ν α που π α ρ α κ ι ν ο ύ ν τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ν α ε ν ώ ν ο ν τ α ι γ ι α ν α π ε τ ύ χ ο υ ν με κ ο ι ν ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α κ ο ι ν ο ύ ς σ τ ό χ ο υ ς - τ ο π ρ ώ τ ο σ ύ ν ο λ ο α ν τ α π ο κ ρ ί ν ε τ α ι σ ε μία θ ε μ ε λ ι ώ δ η α ν ά γ κ η της α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φύσης, τον αγώνα, ενώ το δεύτερο αντιπροσ ω π ε ύ ε ι μία ά λ λ η εξ ίσου θ ε μ ε λ ι ώ δ η τ ά σ η , τ η ν ε π ι θ υ μ ί α γ ι α ε ν ό τ η τ α

30

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

και α μ ο ι β α ί α σ υ μ π ά θ ε ι α . Α υ τ ά τ α δ ύ ο σ ύ ν ο λ α α ι σ θ η μ ά τ ω ν π ρ έ π ε ι φ υ σ ι κ ά ν α α ν ω ν ί ζ ο ν τ α ι το έ ν α ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ ά λ λ ο υ , α λ λ ά εΙνάι α π ο λ ύ τ ω ς ο υ σ ι ώ δ ε ς ν α π ε τ ύ χ ο υ μ ε τ η σ ύ ν θ ε σ ή τ ο υ ς , ό π ο ι α μ ο ρ φ ή και α ν π ά ρ ε ι . Μία τ έ τ ο ι α σ ύ ν θ ε σ η ε ί ν α ι α κ ό μ η πιο α ν α γ κ α ί α , ε π ε ι δ ή ο σ η μ ε ρ ι ν ό ς π ο λιτισμένος ά ν θ ρ ω π ο ς , αφού δεν έχει εδραιωμένες πεποιθήσεις για το ζ ή τ η μ α α υ τ ό , δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α δ ρ ά σ ε ι . Δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α π α ρ α δ ε χ θ ε ί ότι ο αγώνας μέχρις εσχάτων για την επικράτηση, που συνεχίζεται μεταξύ α τ ό μ ω ν και ε θ ν ώ ν , ε ί ν α ι η τ ε λ ε υ τ α ί α λ έ ξ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς - σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , δ ε ν π ι σ τ ε ύ ε ι ότι μ π ο ρ ε ί ν α λ ύ σ ε ι τ ο π ρ ό β λ η μ α κ η ρ ύ σ σ ο ν τ α ς τ η ν α δ ε λ φ ο σ ύ ν η και τ η ν α υ τ α π ά ρ ν η σ η τις ο π ο ί ε ς κ ή ρ υ τ τ ε ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς επί πολλούς αιώνες χωρίς να κατορθώσει να πετύχει την αδελφοσύνη των α ν θ ρ ώ π ω ν και τ ω ν ε θ ν ώ ν , ο ύ τ ε κ α ν τ η ν α ν ο χ ή μ ε τ α ξ ύ τ ω ν δ ι α φ ό ρ ω ν χριστιανικών αιρέσεων. Ό σ ο για τη διδασκαλία των κομουνιστών, η μ ε γ ά λ η π λ ε ι ο ν ό τ η τ α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , γ ι α τ ο ν ίδιο λ ό γ ο , δ ε ν πιστεύει στον κομουνισμό. Έτσι, το κύριο π ρ ό β λ η μ α της ηθικής σήμερα είναι να βοηθήσει την α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ν α ξ ε π ε ρ ά σ ε ι α υ τ ή τ η θ ε μ ε λ ι ώ δ η α ν τ ί φ α σ η . ΓΓ α υ τ ό , π ρ έ π ε ι σ ο β α ρ ά ν α μ ε λ ε τ ή σ ο υ μ ε σε ποια μ έ σ α κ α τ έ φ υ γ α ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι σε δ ι ά φ ο ρ ε ς π ε ρ ι ό δ ο υ ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ ή ς τ ο υ ς , γ ι α ν α κ α τ ε υ θ ύ ν ο υ ν έτσι τις ατομικές δυνάμεις τους, ώστε να αποσπάσουν απ' αυτές το μεγαλύτερο όφελος για την ευζωία όλων, χωρίς συγχρόνως να παραλύσουν την α τ ο μ ι κ ή π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α . Π ρ έ π ε ι ν α μ ε λ ε τ ή σ ο υ μ ε τις τ ά σ ε ι ς π ρ ο ς α υ τ ή την κατεύθυνση που υπάρχουν την παρούσα στιγμή —με τη μορφή δ ε ι λ ώ ν α π ο π ε ι ρ ώ ν π ο υ γ ί ν ο ν τ α ι , κ α θ ώ ς και με τ η μ ο ρ φ ή τ ω ν δ υ ν α τ ο τ ή τ ω ν π ο υ κ ρ ύ β ε ι η ν ε ό τ ε ρ η κ ο ι ν ω ν ί α και μ π ο ρ ο ύ ν ν α χ ρ η σ ι μ ο π ο ι η θ ο ύ ν γ ι α ν α π ε τ ύ χ ο υ μ ε α υ τ ή τ η σ ύ ν θ ε σ η . Ι^ετά, κ α θ ώ ς κ α μ ί α ν έ α κ ί ν η σ η σ τ ο ν π ο λ ι τ ι σ μ ό δ ε ν έ χ ε ι γ ί ν ε ι ποτέ χ ω ρ ί ς ν α π ρ ο κ α λ έ σ ε ι έ ν α ν ο ρ ι σ μ έ ν ο ε ν θ ο υ σ ι α σ μ ό γ ι α ν α ξ ε π ε ρ α σ τ ο ύ ν οι π ρ ώ τ ε ς δ υ σ κ ο λ ί ε ς τ η ς α δ ρ ά ν ε ι α ς και τ η ς ε ν α ν τ ί ω σ η ς , η ν έ α η θ ι κ ή έ χ ε ι χ ρ έ ο ς ν α ε ν σ τ α λ ά ξ ε ι σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ α ι δ α ν ι κ ά π ο υ θα τ ο υ ς ε ν θ ο υ σ ι ά σ ο υ ν και ν α τ ο υ ς δ ώ σ ε ι τις α ν α γ κ α ί ε ς δ υ ν ά μ ε ι ς γ ι α ν α κ τ ί σ ο υ ν μία μ ο ρ φ ή ζ ω ή ς π ο υ θα σ υ ν δ υ ά ζ ε ι τις ε ν έ ρ γ ε ι ε ς τ ω ν α τ ό μ ω ν με τ η ν ε ρ γ α σ ί α γ ι α τ ο κ ο ι ν ό κ α λ ό . Η α ν ά γ κ η γ ι α έ ν α ρ ε α λ ι σ τ ι κ ό ι δ α ν ι κ ό μ ά ς φ έ ρ ν ε ι στη β α σ ι κ ή μ ο μ φ ή π ο υ α π ε υ θ υ ν ό τ α ν α ν έ κ α θ ε ν σε ό λ α τα μη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ά σ υ σ τ ή μ α τ α ηθικ ή ς . Μ α ς λ έ ν ε ότι τ α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά τ ο υ ς δ ε ν θα έ χ ο υ ν π ο τ έ το α ν α γ κ α ί ο κ ύ ρ ο ς γ ι α ν α ε π η ρ ε ά σ ο υ ν τις π ρ ά ξ ε ι ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , ε π ε ι δ ή δ ε ν μ π ο ρ ο ύ ν ν α ε π ε ν δ υ θ ο ύ ν με τ η ν α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , τ η ς υ π ο χ ρ έ ω σ η ς . Είναι α π ο λ ύ τ ω ς α λ ή θ ε ι α ότι η ε μ π ε ι ρ ι κ ή η θ ι κ ή δ ε ν ι σ χ υ ρ ί σ τ η κ ε

ΗΘΙΚΗ

31

ποτέ ότι κ α τ έ χ ε ι τ ο ν ε π ι τ α κ τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ο υ Μ ω σ α ϊ κ ο ύ Δ ε κ α λ ό γ ο υ , λ ό γ ο υ χ ά ρ η . Α λ ή θ ε ι α , α υ τ ό που π ρ ο έ β α λ ε ο Κ α ν τ ω ς « κ α τ η γ ο ρ ι κ ή ε π ι τ α γ ή » ό λ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς , τ ο ν κ α ν ό ν α « Ν α ε ν ε ρ γ ε ί ς έτσι ώ σ τ ε τα ό σ α θέλεις να μπορούν σ υ γ χ ρ ό ν ω ς να χρησιμεύσουν ως βασική αρχή της ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ς ν ο μ ο θ ε σ ί α ς » ^ δ ε ν α π α ί τ η σ ε κ α μ ί α κ ύ ρ ω σ η εκ τ ω ν ά ν ω γ ι α ν α α ν α γ ν ω ρ ι σ τ ε ί γ ε ν ι κ ά ω ς υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ή . Υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε π ω ς ή τ α ν μία α ν α γ κ α ί α μ ο ρ φ ή σ υ λ λ ο γ ι σ μ ο ύ , μία « κ α τ η γ ο ρ ί α » τ η ς ν ό η σ ή ς μας, και δεν προήλθε από οποιεσδήποτε ωφελιμιστικές σκέψεις. Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η ν ε ό τ ε ρ η κ ρ ι τ ι κ ή , α ρ χ ή ς γ ε ν ο μ έ ν η ς α π ό τ ο ν Σ ο π ε ν ό ο υ ε ρ , έ δ ε ι ξ ε ότι ο Κ α ν τ έ σ φ α λ ε . Α σ φ α λ ώ ς , α π έ τ υ χ ε ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι γ ι α τ ί θ α έ π ρ ε π ε ν α είναι κ α θ ή κ ο ν ν α ε ν ε ρ γ ο ύ μ ε σ ύ μ φ ω ν α με τ η ν « ε π ι τ α γ ή » τ ο υ . Π α ρ α δ ό ξ ω ς , έ π ε τ α ι α π ό τ η σ υ λ λ ο γ ι σ τ ι κ ή τ ο υ ίδιου τ ο υ Κ α ν τ ότι ο μόνος λόγος για τον οποίο η «επιταγή» του μπορούσε να αξιώσει τη γ ε ν ι κ ή α π ο δ ο χ ή είναι η κ ο ι ν ω ν ι κ ή τ η ς ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α , α ν και ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α π ό τις κ α λ ύ τ ε ρ ε ς σ ε λ ί δ ε ς π ο υ έ γ ρ α ψ ε ο Κ α ν τ είναι α κ ρ ι β ώ ς ε κ ε ί ν ε ς στις ο π ο ί ε ς ε ν α ν τ ι ώ θ η κ ε σ θ ε ν α ρ ά σε ο π ο ι ε σ δ ή π ο τ ε σ κ έ ψ ε ι ς

ωφελι-

μότητας έμελλε να λ η φ θ ο ύ ν ως θεμέλιο της ηθικής. Στο κάτω-κότω, έγραψε έναν ωραίο πανηγυρικό για την αίσθηση του καθήκοντος, αλλό α π έ τ υ χ ε ν α δ ώ σ ε ι σε α υ τ ή τ η ν α ί σ θ η σ η ο π ο ι ο δ ή π ο τ ε θ ε μ έ λ ι ο ά λ λ ο α π ό τ η ν ε σ ω τ ε ρ ι κ ή σ υ ν ε ί δ η σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ η ν ε π ι θ υ μ ί α τ ο υ ν α δ ι α τ η ρ ή σ ε ι τ η ν α ρ μ ο ν ί α α ν ά μ ε σ α στις δ ι α ν ο η τ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς και τις π ρ ά ξεις του"^. Η ε μ π ε ι ρ ι κ ή η θ ι κ ή δ ε ν ι σ χ υ ρ ί ζ ε τ α ι κ α θ ό λ ο υ ότι β ρ ί σ κ ε ι έ ν α υ π ο κ α τ ά σ τ α τ ο γ ι α τ η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ε π ι τ α γ ή π ο υ ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι στα λ ό γ ι α « Ε γ ώ ειμί Κ ύ ρ ι ο ς ο Θ ε ό ς » , α λ λ ό η ο δ υ ν η ρ ή α σ υ μ φ ω ν ί α α ν ά μ ε σ α στις η θ ι κ έ ς ε ν τ ο λ έ ς τ η ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς θ ρ η σ κ ε ί α ς και στη ζ ω ή τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν π ο υ αυτοαποκαλούνται χριστιανικές, αφαιρεί από την παραπάνω

μομφή

τ η ν α ξ ί α τ η ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , α κ ό μ η και η ε μ π ε ι ρ ι κ ή η θ ι κ ή έ χ ε ι μια κ ά π ο ι α α ί σ θ η σ η τ ή ς υ π ό ό ρ ο υ ς υ π ο χ ρ έ ω σ η ς . Τ α δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά α ι σ θ ή μ α τ α και πράξεις, που περιγράφονται συνήθως από την εποχή του Αύγουστου Κ ο ν τ ω ς « α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ ά » , μ π ο ρ ο ύ ν ε ύ κ ο λ α ν α κ α τ α τ α γ ο ύ ν σε δ ύ ο κ α τηγορίες. Υ π ά ρ χ ο υ ν πράξεις που μπορούν να θεωρηθούν

απολύτως

α π α ρ α ί τ η τ ε ς α π ό τ η σ τ ι γ μ ή που ε π ι λ έ γ ο υ μ ε ν α ζ ο ύ μ ε σε κ ο ι ν ω ν ί α και στις ο π ο ί ε ς , σ υ ν ε π ώ ς , δ ε ν θα έ π ρ ε π ε ποτέ ν α δίδεται το ό ν ο μ α « α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ έ ς » · έ χ ο υ ν τ ο ν χ α ρ α κ τ ή ρ α τ η ς α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ς και είναι π ρ ο ς το σ υ μ φ έ ρ ο ν του ατόμου όπως κάθε πράξη αυτοσυντήρησης. Α π ό την άλλη, υπάρχουν πράξεις που δεν έχουν κανένα χαρακτήρα αμοιβαιό τ η τ α ς . Έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς που κ ά ν ε ι τ έ τ ο ι ε ς π ρ ά ξ ε ι ς δίνει τις δ υ ν ά μ ε ι ς

32

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ ο υ , τ η ν ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό τ η τ α και τ ο ν ε ν θ ο υ σ ι α σ μ ό τ ο υ , και π ε ρ ι μ έ ν ε ι σε α ν τ ά λ λ α γ μ α μία ε π ι β ρ ά β ε υ σ η , και μ ο λ ο ν ό τ ι τ έ τ ο ι ε ς π ρ ά ξ ε ι ς ε ί ν α ι οι πραγματικές πηγές της ηθικής προόδου, δεν μπορούν ασφαλώς

να

έ χ ο υ ν κ α ν έ ν α χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό υ π ο χ ρ έ ω σ η ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , α υ τ έ ς τις δ ύ ο τ ά ξ ε ι ς π ρ ά ξ ε ω ν τις μ π ε ρ δ ε ύ ο υ ν σ υ ν ε χ ώ ς οι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς β ι β λ ί ω ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή , με α π ο τ έ λ ε σ μ α ν α ε μ φ α ν ί ζ ο ν τ α ι π ο λ λ έ ς α ν τ ι φ ά σ ε ι ς κατό τ η ν πραγμότευση ηθικών ζητημάτων. Ωστόσο, η σύγχυση αυτή μπορεί εύκολα να αποφευχθεί. Πρώτα απ' ό λ α , ε ί ν α ι π ρ ο φ α ν έ ς ότι ε ί ν α ι π ρ ο τ ι μ ό τ ε ρ ο ν α δ ι α χ ω ρ ί ζ ο υ μ ε τ α η θ ι κ ά π ρ ο β λ ή μ α τ α α π ό τ α ν ο μ ι κ ά . Η η θ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η δ ε ν α π ά ν τ η σ ε κ α ν στο ζήτημα αν είναι αναγκαία ή όχι η νομοθεσία. Στέκει υπεράνω αυτού. Π ρ ά γ μ α τ ι , γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς περί η θ ι κ ή ς — π ο υ ε ί χ α ν

μεγάλη

επιρροή κατά τα πρώτα χρόνια της Μεταρρύθμισης— που α ρ ν ή θ η κ α ν τ η ν α ν ά γ κ η γ ι α ο π ο ι α δ ή π ο τ ε ν ο μ ο θ ε σ ί α και α π ε υ θ ύ ν θ η κ α ν κατ' ε υ θ ε ί αν στην α ν θ ρ ώ π ι ν η συνείδηση. Η λειτουργία της ηθικής δεν είναι τόσο ν α τ ο ν ί ζ ε ι τα ε λ α τ τ ώ μ α τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και ν α τ ο ν κ α τ η γ ο ρ ε ί γ ι α τ α « α μ α ρ τ ή μ α τ ά » τ ο υ , ό σ ο ν α ε ν ε ρ γ ε ί σε θ ε τ ι κ ή κ α τ ε ύ θ υ ν σ η , α π ε υ θ υ ν ό μ ε ν η στα κ α λ ύ τ ε ρ α έ ν σ τ ι κ τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Κ α θ ο ρ ί ζ ε ι και ε ξ η γ ε ί τις λ ί γ ε ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς , π ο υ , χ ω ρ ί ς α υ τ έ ς , τα ζ ώ α και οι ά ν θ ρ ω π ο ι δ ε ν θα μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α ζ ο υ ν σε κ ο ι ν ω ν ί α - α λ λ ά μ ε τ ά α π ε υ θ ύ ν ε τ α ι και σε κάτι α ν ώ τ ε ρ ο α π ' α υ τ ό : σ τ η ν α γ ά π η , τ ο θ ά ρ ρ ο ς , τ η ν α δ ε λ φ ο σ ύ ν η , τ ο ν α υ τ ο σ ε β α σ μ ό , τ η σ υ μ φ ω ν ί α ε ν ό ς α ν θ ρ ώ π ο υ με τ ο ι δ α ν ι κ ό τ ο υ . Λ έ ε ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ότι, α ν θ έ λ ε ι ν α ζ ή σ ε ι μία ζ ω ή σ τ η ν ο π ο ί α θ α α σ κ ε ί π ι θ α ν ό ν π λ ή ρ ω ς ό λ ε ς τ ο υ τις σ ω μ α τ ι κ έ ς , δ ι α ν ο η τ ι κ έ ς και σ υ ν α ι σ θ η μ α τ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς , π ρ έ π ε ι μια γ ι α π ά ν τ α ν α ε γ κ α τ α λ ε ί ψ ε ι τ η ν ιδέα ότι μ π ο ρ ε ί ν α την κατακτήσει αδιαφορώντας για τους άλλους. Μ ό ν ο ν ε γ κ α θ ι δ ρ ύ ο ν τ α ς μία ο ρ ι σ μ έ ν η α ρ μ ο ν ί α α ν ά μ ε σ α στο ά τ ο μ ο και σ ε ό λ ο υ ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς θα ε ί ν α ι ε φ ι κ τ ή η π ρ ο σ έ γ γ ι σ η σε μία τ έ τ ο ι α ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν η ζ ω ή , λ έ ε ι η Η θ ι κ ή , και π ρ ο σ θ έ τ ε ι : « Κ ο ι τ ά ξ τ ε τ η φ ύ σ η ! Μ ε λ ε τ ή σ τ ε τ ο π α ρ ε λ θ ό ν τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς ! Α υ τ ό θα σ α ς α π ο δ ε ί ξ ε ι ότι έτσι έ χ ο υ ν τ α π ρ ά γ μ α τ α ! » Και ό τ α ν τ ο ά τ ο μ ο , γ ι α τ ο ν ά λ φ α ή β ή τ α λ ό γ ο , α μ φ ι τ α λ α ν τ ε ύ ε τ α ι σε μία ο ρ ι σ μ έ ν η π ε ρ ί π τ ω σ η γ ι α τ ο π ο ι ο ς είναι ο κ α λ ύ τ ε ρ ο ς δ ρ ό μ ο ς γ ι α ν α α κ ο λ ο υ θ ή σ ε ι , η η θ ι κ ή έ ρ χ ε τ α ι σε β ο ή θ ε ι ά τ ο υ και δ ε ί χ ν ε ι π ώ ς θα ή θ ε λ ε ν α ε ν ε ρ γ ή σ ο υ ν οι ά λ λ ο ι σ ε σ χ έ σ η μ' α υ τ ό ν , σε π α ρ ό μ ο ι α π ε ρ ί σ τ α σ η ^ Α λ λ ά α κ ό μ η και τ ό τ ε η α λ η θ ι ν ή η θ ι κ ή δ ε ν χ α ρ ά σ σ ε ι μία ά κ α μ π τ η γ ρ α μ μ ή σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς , ε π ε ι δ ή τ ο ίδιο τ ο άτομο πρέπει να σταθμίσει τη σχετική αξία τ ω ν διαφορετικών κινήτρων που τον επηρεάζουν. Δ ε ν έχει ν ό η μ α να συμβουλεύεις κάποιον, που

ΗΘΙΚΗ

33

δ ε ν α ν τ έ χ ε ι τις α ν τ ι ξ ο ό τ η τ ε ς , ν α δ ι α κ ι ν δ υ ν ε ύ σ ε ι , ο ύ τ ε ν α μ ι λ ή σ ε ι ς γ ι α τ η σ ω φ ρ ο σ ύ ν η τ ο υ γ έ ρ ο ν τ α σε έ ν α ν ν ε α ρ ό γ ε μ ά τ ο ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό τ η τ α . Θ α έ δ ι ν ε τ η ν α π ά ν τ η σ η — τ η β α θ ι ά α λ η θ ι ν ή και ω ρ α ί α α π ά ν τ η σ η π ο υ δ ί ν ε ι ο Έ γ κ μ ο ν τ σ τ η σ υ μ β ο υ λ ή τ ο υ γ η ρ α ι ο ύ κ ό μ η τ α Ο λ ί β α στο δ ρ ά μ α τ ο υ Γ κ α ί τ ε — κ α ι θ α ε ί χ ε δ ί κ ι ο : « Σ α ν ν α τα κ ε ν τ ρ ί ζ ο υ ν α ό ρ α τ α π ν ε ύ μ α τ α , τ α η λ ι α κ ά ά λ ο γ α τ ο υ χ ρ ό ν ο υ τ ρ έ χ ο υ ν με τ η ν ε λ α φ ρ ι ά ά μ α ξ α τ η ς μ ο ί ρ α ς μ α ς · κ α ι α π ο μ έ ν ε ι σ' ε μ ά ς μ ε τ ό λ μ η ν α κ ρ α τ ή σ ο υ μ ε τ α χ α λ ι ν ά ρ ι α και ν α π ρ ο σ τ α τ ε ύ σ ο υ μ ε τ ι ς ρ ό δ ε ς , ε δ ώ α π ό μια π έ τ ρ α στα α ρ ι σ τ ε ρ ά μ α ς , εκεί από το χαντάκι στα δεξιά μας. Προς τα πού πηγαίνει η άμαξα; Ποιος ξέρει; Μπορούμε, άραγε, να θυμηθούμε από πού ήρθαμε;» «Το λ ο υ λ ο ύ δ ι π ρ έ π ε ι ν' α ν θ ί σ ε ι » , ό π ω ς λ έ ε ι ο Γκυώ®, έ σ τ ω κ α ι α ν η ά ν θ η σ ή του σημαίνει θάνατο. Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ο κ ύ ρ ι ο ς σ τ ό χ ο ς τ η ς η θ ι κ ή ς δ ε ν ε ί ν α ι ν α σ υ μ β ο υ λ ε ύ ε ι τον κάθε ά ν θ ρ ω π ο χωριστά. Είναι μάλλον να προβάλλει στους α ν θ ρ ώ π ο υ ς ω ς σ ύ ν ο λ ο μία α ν ώ τ ε ρ η ε π ι δ ί ω ξ η , έ ν α ι δ α ν ι κ ό π ο υ ,

καλύτερα

από οποιαδήποτε συμβουλή, θα τους κάνει να ενεργούν ενστικτωδώς προς τη σωστή κατεύθυνση. Ό π ω ς ακριβώς ο στόχος της πνευματικής εκπαίδευσης είναι ν α μας μάθει να εκτελούμε πάμπολλες νοητικές ε ρ γ α σ ί ε ς σ χ ε δ ό ν α σ ύ ν ε ι δ α , έτσι κ α ι ο σ τ ό χ ο ς τ η ς η θ ι κ ή ς ε ί ν α ι ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι μία τ έ τ ο ι α α τ μ ό σ φ α ι ρ α σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α ώ σ τ ε ν α π α ρ ά γ ε ι σ τ ο υ ς π ο λ λ ο ύ ς , τ ε λ ε ί ω ς π α ρ ο ρ μ η τ ι κ ά , τις π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ ο δ η γ ο ύ ν με τ ο ν κ α λ ύ τ ε ρ ο τ ρ ό π ο σ τ η ν ε υ ζ ω ί α ό λ ω ν και σ τ η ν π λ η ρ έ σ τ ε ρ η ε υ τ υ χ ί α τ ο υ καθενός χωριστά. Αυτός ςίναι ο τελικός στόχος της ηθικής- αλλά για ν α τον πετύχουμε, π ρ έ π ε ι ν α κ α θ α ρ ί σ ο υ μ ε τις η θ ι κ έ ς μ α ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς α π ό τ ι ς α ν τ ι φ ά σ ε ι ς π ο υ π ε ρ ι έ χ ο υ ν . Λ ό γ ο υ χ ά ρ η , μία η θ ι κ ή π ο υ κ η ρ ύ σ σ ε ι « φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α » , σ υ μ π ό ν ι α και ο ί κ τ ο , π ε ρ ι έ χ ε ι α ν α γ κ α σ τ ι κ ά μία θ α ν ά σ ι μ η α ν τ ί φ α σ η . Ξ ε κ ι ν ά με τ η δ ι α β ε β α ί ω σ η τ η ς π λ ή ρ ο υ ς ι σ ό τ η τ α ς κ α ι δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , ή τ η ς π λ ή ρ ο υ ς α δ ε λ φ ο σ ύ ν η ς , α λ λ ά μετά σ π ε ύ δ ε ι ν α π ρ ο σ θ έ σ ε ι ότι δ ε ν χ ρ ε ι άζεται να σκοτιζόμαστε για καμία από αυτές. Η πρώτη είναι ανεπίτευκτη. Ό σ ο γ ι α τ η ν α δ ε λ φ ο σ ύ ν η τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , π ο υ ε ί ν α ι η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς βασική αρχή όλων των θρησκειών, δεν πρέπει να την εκλαμβάνουμε κυριολεκτικά-

ή τ α ν μία π ο ι η τ ι κ ή φ ρ ά σ η ε ν θ ο υ σ ι ω δ ώ ν

ιεροκηρύκων.

« Η α ν ι σ ό τ η τ α ε ί ν α ι ο κ α ν ό ν α ς τ η ς φ ύ σ η ς » , μ α ς λ έ ν ε οι θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ο ί κ ή ρ υ κ ε ς , π ο υ μ π ο ρ ο ύ ν σ' α υ τ ό ν α ε π ι κ α λ ε σ τ ο ύ ν τ η φ ύ σ η π ρ ο ς β ο ή θ ε ι ά τ ο υ ς - α π ό α υ τ ή τ η ν ά π ο ψ η , μ α ς δ ι δ ά σ κ ο υ ν , θα έ π ρ ε π ε ν α π α ί ρ ν ο υ μ ε μαθήματα από τη φύση, όχι από τη θρησκεία που πάντα αντιμαχόταν τ η φ ύ σ η . Α λ λ ά ό τ α ν οι α ν ι σ ό τ η τ ε ς σ τ ο ν τ ρ ό π ο ζ ω ή ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν

34

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π α ρ α γ ί ν ο ν τ α ι έ κ δ η λ ε ς , και τ ο σ ύ ν ο λ ο τ ο υ π α ρ α γ ό μ ε ν ο υ π λ ο ύ τ ο υ μ ο ι ρ ά ζ ε τ α ι ώ σ τ ε ν α έχει ω ς α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ν πιο ε λ ε ε ι ν ή α θ λ ι ό τ η τ α γ ι α τ ο υ ς π ο λ λ ο ύ ς , τ ό τ ε γ ί ν ε τ α ι ιερό κ α θ ή κ ο ν τ ο ν α μ ο ι ρ ά ζ ε σ α ι με τ ο υ ς φ τ ω χ ο ύ ς «ό,τι μ π ο ρ ε ί ν α μ ο ι ρ α σ τ ε ί » χ ω ρ ί ς ν α χ ά ν ε ι ς τ η ν π ρ ο ν ο μ ι ο ύ χ ο θέση σου. Μία τ έ τ ο ι α η θ ι κ ή μ π ο ρ ε ί α σ φ α λ ώ ς ν α ε π ι κ ρ α τ ε ί σε μία κ ο ι ν ω ν ί α γ ι α έ ν α δ ι ά σ τ η μ α , ή και γ ι α π ο λ ύ κ α ι ρ ό , α ν έ χ ε ι τ η ν ε π ι κ ύ ρ ω σ η τ η ς θ ρ η σκείας όπως την ερμηνεύει η κυρίαρχη εκκλησία. Α λ λ ά από τη στιγμή που ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ρ χ ί ζ ε ι ν α ε ξ ε τ ά ζ ε ι κ ρ ι τ ι κ ά τις ε ν τ ο λ έ ς τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς και α π α ι τ ε ί μία λ ο γ ι κ ή πίστη αντί γ ι α σ κ έ τ η υ π α κ ο ή και φ ό β ο , μία τ έ τ ο ι α εσωτερική αντίφαση δεν μπορεί να διατηρηθεί για πολύ καιρό ακόμη. Π ρ έ π ε ι ν α ε γ κ α τ α λ ε ι φ θ ε ί — κ α ι ό σ ο γ ρ η γ ο ρ ό τ ε ρ α , τ ό σ ο το κ α λ ύ τ ε ρ ο . Η ε σ ω τ ε ρ ι κ ή α ν τ ί φ α σ η είναι η θ α ν α τ ι κ ή κ α τ α δ ί κ η ό λ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς και έ ν α σκουλήκι που υπονομεύει την ανθρώπινη ενεργητικότητα. Μία π ά ρ α π ο λ ύ σ η μ α ν τ ι κ ή π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η π ο υ π ρ έ π ε ι ν α

ικανοποιεί

έ ν α ν ε ω τ ε ρ ι κ ό η θ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α είναι ότι δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α ε μ π ο δ ί ζ ε ι τ η ν α τ ο μ ι κ ή π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α , ό τ α ν έχει ω ς υ ψ η λ ή ε π ι δ ί ω ξ η τ η ν ε υ η μ ε ρ ί α τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς ή τ ο υ ε ί δ ο υ ς . Ο Β ο υ ν τ , σ τ η ν έ ξ ο χ η α ν α σ κ ό π η σ η τ ω ν ηθικ ώ ν σ υ σ τ η μ ά τ ω ν που κ ά ν ε ι , ε π ι σ η μ α ί ν ε ι ότι, με α φ ε τ η ρ ί α τ η ν π ε ρ ί ο δ ο τ ο υ Δ ι α φ ω τ ι σ μ ο ύ τ ο υ 1 8 ο υ αι., σ χ ε δ ό ν ό λ α έ γ ι ν α ν α τ ο μ ι κ ι σ τ ι κ ά . Α υ τ ό , εν τ ο ύ τ ο ι ς , α λ η θ ε ύ ε ι μ ό ν ο ν εν μέρει, ε π ε ι δ ή τα δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ε π ι β ε β α ι ώ θ η κ α ν με μ ε γ ά λ η ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό τ η τ α μ ό ν ο σε έ ν α ν τ ο μ έ α : σ τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ί α . Α κ ό μ η και σ τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ί α , η α τ ο μ ι κ ή ε λ ε υ θ ε ρ ί α π α ρ έ μ ε ι ν ε , στη θ ε ω ρ ί α και σ τ η ν π ρ ά ξ η , π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π α τ η λ ή π α ρ ά π ρ α γ ματική. Όσο για τους άλλους τομείς —πολιτικό, διανοητικό, καλλιτεχ ν ι κ ό — μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ο ύ μ ε ότι, ό σ ο πιο ε μ φ α τ ι κ ά ε π ι β ε β α ι ω ν ό τ α ν ο οικονομικός ατομικισμός, τόσο αύξανε σταθερά η υποταγή του ατόμου σ τ η ν π ο λ ε μ ι κ ή μ η χ α ν ή τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς , στο ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , στη νοητική πειθαρχία που απαιτείται για τη στήριξη των κρατούντων θεσ μ ώ ν κτλ. Α κ ό μ η και οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι πιο π ρ ο ω θ η μ έ ν ο ι μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ι σ τ έ ς τ η ς ε π ο χ ή ς μ α ς , ό τ α ν κ ά ν ο υ ν π ρ ο β λ έ ψ ε ι ς γ ι α το μ έ λ λ ο ν ,

υποθέτουν

μία α κ ό μ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α π ο ρ ρ ό φ η σ η τ ο υ α τ ό μ ο υ σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α . Η τ ά σ η α υ τ ή π ρ ο κ ά λ ε σ ε α ν α γ κ α σ τ ι κ ά μία δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α , τ η ν ο π ο ί α δ ι α τ ύ π ω σ ε ο Γ κ ό ν τ γ ο υ ι ν στις α ρ χ έ ς τ ο υ 1 9 ο υ αι. και ο Σ π έ ν σ ε ρ π ρ ο ς τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ , και ο δ ή γ η σ ε τ ο ν Νίτσε στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι π ρ έ π ε ι ν α ξ ε φ ο ρ τ ω θ ο ύ μ ε ό λ η τ η ν η θ ι κ ή , α ν δ ε ν μ π ο ρ έ σ ε ι ν α βρει θ ε μ έ λ ι ο κ α λύτερο από τη θυσία του ατόμου προς το σ υ μ φ έ ρ ο ν της φ υ λ ή ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Αυτή η κριτική των κρατούντων ηθικών συστημάτων είναι

ΗΘΙΚΗ

35

π ι θ α ν ό ν τ ο πιο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι σ μ α τ η ς ε π ο χ ή ς μας, α φ ο ύ ε π ι π λ έ ο ν π η γ ά ζ ε ι ό χ ι τ ό σ ο α π ό μία α τ ο μ ι κ ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α ( ό π ω ς σ υ ν έ β α ι ν ε με τ ο υ ς α τ ο μ ι κ ι σ τ έ ς τ ο υ 1 8 ο υ αι., με ε ξ α ί ρ ε σ η τ ο ν Γ κ ό ν τ γ ο υ ι ν ) ό σ ο α π ό μία π α θ ι α σ μ έ ν η ε π ι θ υ μ ί α γ ι α π ρ ο σ ω π ι κ ή α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α με σ κ ο π ό τ η δ η μ ι ο υ ρ γ ί α μίας ν έ α ς ,

καλύτερης

κ ο ι ν ω ν ί α ς , σ τ η ν ο π ο ί α η ε υ η μ ε ρ ί α ό λ ω ν θα γ ί ν ε ι το θ ε μ έ λ ι ο γ ι α τ η ν π λ η ρ έ σ τ ε ρ η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς προσωπικότητας^. Η μη α ν ά π τ υ ξ η τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς ( π ο υ ο δ η γ ε ί σ τ η ν ψ υ χ ο λ ο γ ί α τ η ς α γ έ λ η ς ) και η έ λ λ ε ι ψ η α τ ο μ ι κ ή ς δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ό τ η τ α ς και π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α ς ε ί ν α ι α σ φ α λ ώ ς μία α π ό τ ι ς β α σ ι κ έ ς α τ έ λ ε ι ε ς τ η ς ε π ο χ ή ς μ α ς . Ο ο ι κ ο ν ο μ ι κ ό ς α τ ο μ ι κ ι σ μ ό ς δ ε ν κ ρ ά τ η σ ε τ η ν υ π ό σ χ ε σ ή του- δ ε ν ο δ ή γ η σ ε σε ε ν τ υ π ω σ ι α κ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς α τ ο μ ι κ ό τ η τ α ς . Η δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή ε ρ γ α σ ί α στο πεδίο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ί α ς είναι ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά α ρ γ ή , και η μ ί μ η σ η π α ρ α μ έ ν ε ι το κ ύ ρ ι ο μ έ σ ο ν γ ι α τ η δ ι ά δ ο σ η π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ώ ν κ α ι ν ο τ ο μ ι ώ ν σ τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α . Τ α ν ε ω τ ε ρ ι κ ά έ θ ν η ε π α ν α λ α μ β ά ν ο υ ν τ η ν ιστορία τ ω ν β α ρ β α ρ ι κ ώ ν φ υ λ ώ ν και τ ω ν μ ε σ α ι ω ν ι κ ώ ν π ό λ ε ω ν , ό τ α ν α ν τ έ γ ρ α φ α ν η μία α π ό τ η ν ά λ λ η τ α ίδια π ο λ ι τ ι κ ά , θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ά και ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά κ ι ν ή ματα, και τις « χ ά ρ τ ε ς τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς » . Έ θ ν η ο λ ό κ λ η ρ α έ χ ο υ ν π ρ ο σ ο ι κ ε ι ω θ ε ί π ρ ό σ φ α τ α με ε κ π λ η κ τ ι κ ή τ α χ ύ τ η τ α τα α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α τ ο υ δ υ τ ι κ ο ε υ ρ ω π α ϊ κ ο ύ β ι ο μ η χ α ν ι κ ο ύ και σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ο ύ π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ - σε α υ τ έ ς τις μη α ν α θ ε ω ρ η μ έ ν ε ς ν έ ε ς ε κ δ ό σ ε ι ς τ ω ν π α λ α ι ώ ν π ρ ο τ ύ π ω ν β λ έ π ο υ μ ε με τ ο ν κ α λ ύ τ ε ρ ο τ ρ ό π ο π ό σ ο ε π ι φ α ν ε ι α κ ό είναι α υ τ ό π ο υ ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε κ ο υ λ τ ο ύ ρ α , π ό σ ο π ο λ ύ είναι α π λ ή μ ί μ η σ η . Σ υ ν ε π ώ ς , ε ί ν α ι φ υ σ ι κ ό ν α α ν α ρ ω τ η θ ο ύ μ ε μ ή π ω ς οι κ ρ α τ ο ύ σ ε ς η θ ι κ έ ς διδασκαλίες βοηθούν να διατηρηθεί αυτή η μιμητική υποταγή. Μήπως δ ε ν σ τ ό χ ε υ σ α ν π ά ρ α π ο λ ύ ν α μ ε τ α τ ρ έ ψ ο υ ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο στο « ι δ ε α τ ι κ ό α υ τ ό μ α τ ο » τ ο υ Χ έ ρ μ π α ρ τ , που είναι α π ο ρ ρ ο φ η μ έ ν ο σ τ η ν ε ν α τ έ ν ι σ η και φ ο β ά τ α ι πιο π ο λ ύ α π ' ό λ α τις θ ύ ε λ λ ε ς τ ο υ π ά θ ο υ ς ; Δ ε ν είναι κ α ι ρ ό ς ν α υ π ε ρ α σ π ι σ τ ο ύ μ ε τα δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ο υ α λ η θ ι ν ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ , π ο υ είναι γ ε μ ά τ ο ς σ φ ρ ί γ ο ς και ι κ α ν ό ς ν α α γ α π ά π ρ α γ μ α τ ι κ ά ό,τι αξίζει ν α α γ α π η θεί και ν α μισεί ό,τι α ξ ί ζ ε ι ν α μ ι σ η θ ε ί — τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ π ο υ είναι π ά ν τ α έ τ ο ι μ ο ς ν α α γ ω ν ι σ τ ε ί γ ι α έ ν α ι δ α ν ι κ ό π ο υ ε ξ ε υ γ ε ν ί ζ ε ι τ η ν α γ ά π η τ ο υ και δ ι κ α ι ο λ ο γ ε ί τις έ χ θ ρ ε ς τ ο υ ; Α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν φ ι λ ο σ ό φ ω ν τ η ς α ρ χ α ι ό τ η τ α ς υ π ή ρ χ ε μία τ ά σ η τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ν α α ν τ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι τ η ν « α ρ ε τή» ως ένα είδος «σοφίας» που παρακινεί τον ά ν θ ρ ω π ο να «καλλιεργεί τ η ν ο μ ο ρ φ ι ά τ η ς ψ υ χ ή ς τ ο υ » , και όχι ν α ε ν ώ ν ε τ α ι με τ ο υ ς « ά σ ο φ ο υ ς / άφρονες» στους αγώνες τους εναντίον των δεινών της εποχής. Αργότ ε ρ α , α υ τ ή η α ρ ε τ ή έ γ ι ν ε « μ η α ν τ ί σ τ α σ η στο κ α κ ό » , και γ ι α π ο λ λ ο ύ ς

36

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ι ώ ν ε ς η α τ ο μ ι κ ή « σ ω τ η ρ ί α » , μαζί με τ η ν π α ρ α ί τ η σ η και τ η ν π α θ η τ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι στο κ α κ ό , ή τ α ν η ο υ σ ί α τ η ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς η θ ι κ ή ς · τ ο α π ο τ έ λ ε σ μ α ή τ α ν η κ ο υ λ τ ο ύ ρ α τ ή ς μ ο ν α σ τ ι κ ή ς α δ ι α φ ο ρ ί α ς γ ι α τ ο κοιν ω ν ι κ ό κ α λ ό και κ α κ ό , και η ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α μ ί α ς ε π ι χ ε ι ρ η μ α τ ο λ ο γ ί α ς γ ι α την υπεράσπιση του «ενάρετου ατομικισμού». Ευτυχώς, η αντίδραση ε ν α ν τ ί ο ν μ ί α ς τ έ τ ο ι α ς ε γ ω ι σ τ ι κ ή ς α ρ ε τ ή ς ε μ φ α ν ί σ τ η κ ε ή δ η , και τ ί θ ε τ α ι τ ο ε ρ ώ τ η μ α ε ά ν μία π α θ η τ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι στο κ α κ ό δ ε ν σ η μ α ί ν ε ι α π λ ώ ς η θ ι κ ή δ ε ι λ ί α — α ν , ό π ω ς δ ί δ α ξ ε η Ζεντ-Αβέστο,

μία ε ν ε ρ γ η τ ι κ ή

πάλη ενάντια στον κακό Αριμάν δεν είναι η πρώτη προϋπόθεση της αρετής®. Χ ρ ε ι α ζ ό μ α σ τ ε η θ ι κ ή π ρ ό ο δ ο , α λ λ ά χ ω ρ ί ς η θ ι κ ό θ ά ρ ρ ο ς δ ε ν είναι δυνατή καμία ηθική πρόοδος. Α υ τ έ ς ε ί ν α ι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α π α ι τ ή σ ε ι ς α π ό τ η ν η θ ι κ ή , τις ο π ο ί ε ς μ π ο ρούμε να διακρίνουμε μέσα στην παρούσα σύγχυση. Ό λ ε ς σ υ γ κ λ ί ν ο υ ν π ρ ο ς μία κ α θ ο δ η γ η τ ι κ ή ιδέα. Α υ τ ό π ο υ θ έ λ ο υ ν σ ή μ ε ρ α οι ά ν θ ρ ω π ο ι ε ί ν α ι μία νέα σύλληψη

της ηθικής

—των θεμελιωδών αρχών της, που

πρέπει να είναι αρκετά πλατιές για να εμφυσήσουν νέα ζ ω ή στον πολ ι τ ι σ μ ό μ α ς , και τ ω ν ε φ α ρ μ ο γ ώ ν τ η ς , π ο υ π ρ έ π ε ι ν α α π α λ λ α γ ο ύ ν α π ό τ ι ς ε π ι β ι ώ σ ε ι ς τ η ς υ π ε ρ β α τ ο λ ο γ ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς και α π ό τ η σ τ ε ν ό τ η τ α τ ο υ μικροαστικού ωφελιμισμού. Τ α σ τ ο ι χ ε ί α γ ι α μία τ έ τ ο ι α ν έ α σ ύ λ λ η ψ η τ η ς η θ ι κ ή ς ε ί ν α ι ή δ η στη δ ι ά θ ε σ ή μ α ς . Η σ η μ α σ ί α τ η ς κοινωνικότητας,

τ η ς αλληλοβοήθειας

στην

ε ξ έ λ ι ξ η τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ και σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η ιστορία, π ι σ τ ε ύ ω ότι μ π ο ρ ε ί ν α θ ε ω ρ η θ ε ί θ ε τ ι κ ά ε δ ρ α ι ω μ έ ν η ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή α λ ή θ ε ι α , και ό χ ι εικασία. Το επόμενο που μπορούμε πιθανόν να θεωρήσουμε δεδομένο ε ί ν α ι ότι ό σ ο η α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ε δ ρ α ι ώ ν ε τ α ι σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η κ ο ι ν ό τ η τ α ω ς έ ξ η , ε ν σ τ ι κ τ ώ δ η ς κ α τ ά κ ά π ο ι ο τ ρ ό π ο , ο δ η γ ε ί σ ε μία π α ρ ά λ λ η λ η α ν ά π τ υ ξ η της αίσθησης δ ε υ τ ι κ ό , την αίσθηση

της δικαιοσύνης, της ισοτιμίας

με τ ο α ν α γ κ α ί ο τ η ς σ υ ν ο -

και τον εξισωτικό

αυτοπεριορισμό.

Η ά π ο ψ η ότι τ α α τ ο μ ι κ ά δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ο υ κ α θ ε ν ό ς ε ί ν α ι εξ ίσου α π α ρ α β ί α σ τ α ό σ ο τ α ίδια δ ι κ α ι ώ μ α τ α κ ά θ ε ά λ λ ο υ α τ ό μ ο υ , ε ν ι σ χ ύ ε τ α ι ό σ ο σ β ή ν ο υ ν 01 τ α ξ ι κ έ ς δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς - και η σ κ έ ψ η α υ τ ή ε π ι β ά λ λ ε τ α ι γ ε ν ι κ ά , ό τ α ν 01 θ ε σ μ ο ί μίας δ ε δ ο μ έ ν η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς α λ λ ά ζ ο υ ν δ ι α ρ κ ώ ς

προς

αυτή την κατεύθυνση. Έ ν α ς ορισμένος βαθμός ταύτισης του ατόμου με τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ η ς ο μ ά δ α ς σ τ η ν ο π ο ί α α ν ή κ ε ι υ π ή ρ ξ ε α ν α γ κ α σ τ ι κ ά α π ό τ ι ς α π α ρ χ έ ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , και ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι ώ ς και σ τ α κ α τ ώ τ ε ρ α ζ ώ α . Α λ λ ά ό σ ο οι σ χ έ σ ε ι ς ισοτιμίας και δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς ε δ ρ α ι ώ ν ο νται στέρεα στην α ν θ ρ ώ π ι ν η κοινωνία, προετοιμάζεται το έδαφος για τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω και γ ε ν ι κ ό τ ε ρ η α ν ά π τ υ ξ η πιο ε κ λ ε π τ υ σ μ έ ν ω ν σ χ έ σ ε ω ν .

ΗΘΙΚΗ

37

στις ο π ο ί ε ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α τ α λ α β α ί ν ε ι και α ι σ θ ά ν ε τ α ι τ ό σ ο κ α λ ά τ ο ν α ν τ ί κ τ υ π ο τ η ς δ ρ ά σ η ς τ ο υ σε ό λ η τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α ώ σ τ ε α π ο φ ε ύ γ ε ι ν α π ρ ο σ β ά λ λ ε ι ά λ λ ο υ ς , έ σ τ ω και α ν , γι' α υ τ ό , χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι π ι θ α ν ό ν ν α π α ρ α ι τ η θ ε ί α π ό τ η ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η ο ρ ι σ μ έ ν ω ν ε π ι θ υ μ ι ώ ν τ ο υ , και ό τ α ν τ ό σ ο π λ ή ρ ω ς τ α υ τ ί ζ ε ι τ α α ι σ θ ή μ α τ ά τ ο υ με τ ω ν ά λ λ ω ν ώ σ τ ε ε ί ν α ι έ τ ο ι μ ο ς ν α θ υ σ ι ά σ ε ι τις δ υ ν ά μ ε ι ς τ ο υ π ρ ο ς ό φ ε λ ό ς τ ο υ ς χ ω ρ ί ς ν α π ε ρ ι μ έ ν ε ι τ ί π ο τ ε σε α ν τ ά λ λ α γ μ α . Α υ τ ά τ α μ η - ε γ ω ι σ τ ι κ ά α ι σ θ ή μ α τ α και έ ξ ε ι ς , π ο υ σ υ ν ή θ ω ς α ν α κ ρ ι β ώ ς ο ν ο μ ά ζ ο ν τ α ι αλτρουισμός

και αυτοθυσία,

μόνον αυτά

α ξ ί ζ ο υ ν , κ α τ ά τ η γ ν ώ μ η μ ο υ , κ υ ρ ι ο λ ε κ τ ι κ ά τ ο ό ν ο μ α ηθική,

α ν και οι

περισσότεροι συγγραφείς, ονομάζοντάς τα αλτρουισμό, τα μπερδεύουν με τ η ν α π λ ή α ί σ θ η σ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς . Έ τ σ ι , αλληλοβοήθεια,

δικαιοσύνη,

ηθική

είναι οι δ ι α δ ο χ ι κ έ ς β α θ -

μίδες μίας ανοδικής σειράς, που μας φ α ν έ ρ ω σ ε η μελέτη του ζωικού κ ό σ μ ο υ και τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Α π ο τ ε λ ο ύ ν μία ο ρ γ α ν ι κ ή α ν α γ κ α ι ό τ η τ α π ο υ εμπεριέχει τη δικαιολόγησή της, επιβεβαιώνεται από όλη την εξέλιξη τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ β α σ ι λ ε ί ο υ , α ρ χ ί ζ ο ν τ α ς α π ό τα πιο π ρ ώ ι μ α σ τ ά δ ι α ( μ ε τ η μ ο ρ φ ή α π ο ι κ ι ώ ν σ τ ο υ ς πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς ο ρ γ α ν ι σ μ ο ύ ς ) και σ τ α δ ι α κ ά υ ψ ώ ν ε τ α ι στις π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ε ς α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ό τ η τ έ ς μ α ς . Α ν μ ι λ ή σ ο υ μ ε μεταφορικά, είναι ένας οικουμενικός νόμος της ο ρ γ α ν ι κ ή ς

εξέλιξης,

και γι' α υ τ ό η α ί σ θ η σ η τ η ς Α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς , τ η ς Δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και τ η ς Η θ ι κ ή ς ε ί ν α ι ρ ι ζ ω μ έ ν ε ς στο μ υ α λ ό τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ με ό λ η τ η δ ύ ν α μ η ενός έμφυτου ενστίκτου —όπου το πρώτο ένστικτο, της Α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς , ε ί ν α ι π ρ ο φ α ν ώ ς τ ο ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο , ε ν ώ τ ο τρίτο, π ο υ α ν α π τ ύ χ θ η κ ε α ρ γ ό τ ε ρ α α π ό τα ά λ λ α , ε ί ν α ι έ ν α α σ τ α θ έ ς α ί σ θ η μ α κ α ι τ ο λ ι γ ό τ ε ρ ο ε π ι τ α κ τ ι κ ό α π ό τα τ ρ ί α . Ό π ω ς η α ν ά γ κ η γ ι α τ ρ ο φ ή , σ τ έ γ η ή ύ π ν ο , τα έ ν σ τ ι κ τ α α υ τ ά είναι ένστικτα αυτοσυντήρησης. Βέβαια, μπορεί μερικές φορές να εξασθεν ή σ ο υ ν , και γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε π ο λ λ έ ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς π ο υ η δ ύ ν α μ η α υ τ ώ ν τ ω ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν χ α λ α ρ ώ ν ε ι , γ ι α τ ο ν ά λ φ α ή β ή τ α λ ό γ ο , σε μία ζ ω ι κ ή ο μ ά δ α ή σε μία α ν θ ρ ώ π ι ν η κ ο ι ν ό τ η τ α - α λ λ ά τ ό τ ε η ο μ ά δ α α ν α γ κ α σ τ ι κ ά α ρ χ ί ζ ε ι ν α μ η ν τα β γ ά ζ ε ι π έ ρ α σ τ ο ν α γ ώ ν α γ ι α τ η ζ ω ή - ο δ ε ύ ε ι π ρ ο ς τ η ν π α ρ α κ μή τ η ς . Και α ν η ο μ ά δ α α υ τ ή δ ε ν σ τ ρ α φ ε ί στις α ν α γ κ α ί ε ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σεις τ η ς σ υ μ β ί ω σ η ς και τ η ς π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς — α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α , δ ι κ α ι ο σ ύ ν η κάι η θ ι κ ή — τ ό τ ε η ο μ ά δ α , η φ υ λ ή ή τ ο ε ί δ ο ς σ β ή ν ε ι και ε ξ α φ α ν ί ζ ε τ α ι . Α φ ο ύ δ ε ν ε κ π λ ή ρ ω σ ε τις α ν α γ κ α ί ε ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ι ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , ο φ ε ί λ ε ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α ν α π α ρ α κ μ ά σ ε ι και ν α α φ α ν ι σ τ ε ί . Α υ τ ά τα σ τ έ ρ ε α θ ε μ έ λ ι α μ α ς δ ί ν ε ι η ε π ι σ τ ή μ η γ ι α ν α ε π ε ξ ε ρ γ α σ τ ο ύ με έ ν α ν έ ο σ ύ σ τ η μ α η θ ι κ ή ς και τ η δ ι κ α ι ο λ ό γ η σ ή του* σ υ ν ε π ώ ς , αντί

38

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

να κηρύσσουμε τη «χρεοκοπία της επιστήμης», αυτό που πρέπει τώρα να κάνουμε είναι να εξετάσουμε πώς η επιστημονική ηθική μπορεί να οικοδομηθεί από τα υλικά που έχει συσσωρεύσει για τον σκοπό αυτό η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή έ ρ ε υ ν α , π α ρ α κ ι ν η μ έ ν η α π ό τ η ν ιδέα τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς .

ΗΘΙΚΗ

39

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΒΑΣΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΤΗ ΦΥΣΗ Το έργο του Δ α ρ β ί ν ο υ δεν περιορίστηκε οτη βιολογία. Ή δ η το 1837, όταν είχε μόλις σκιαγραφήσει αδρά τη θεωρία του για την κ α τ α γ ω γ ή τ ω ν ε ι δ ώ ν , έ γ ρ α ψ ε στο σ η μ ε ι ω μ α τ ά ρ ι ο τ ο υ τ η ν α κ ό λ ο υ θ η σ η μ α ν τ ι κ ή π α ρ α τ ή ρ η σ η : «Η θ ε ω ρ ί α μ ο υ θα ο δ η γ ή σ ε ι σε μία ν έ α φ ι λ ο σ ο φ ί α » . Α υ τ ό π ρ ά γ μ α τ ι έ κ α ν ε . Ε ι σ ά γ ο ν τ α ς τ η ν ιδέα τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς στη μ ε λ έ τ η τ η ς ο ρ γ α ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , ά ν ο ι ξ ε μία ν έ α ε π ο χ ή στη φ ι λ ο σ ο φ ί α ^ και τ ο μ ε τ έ π ε ι τ α σ κ ι α γ ρ ά φ η μ ά τ ο υ γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς ά ν ο ι ξ ε μία ν έ α σ ε λ ί δ α σ τ η ν η θ ι κ ή . Σ τ ο σ κ ι α γ ρ ά φ η μ α α υ τ ό ο Δ α ρ β ί ν ο ς φ ώ τ ι σ ε με κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ο τ ρ ό π ο τ η ν α λ η θ ι ν ή κ α τ α γ ω γ ή τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς και τ ο π ο θ έ τ η σ ε τ ο ό λ ο ζ ή τ η μ α σε μία τ ό σ ο σ τ έ ρ ε η ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή β ά σ η , ώ σ τ ε , α ν και 01 κ α θ ο δ η γ η τ ι κ έ ς τ ο υ ιδέες μ π ο ρ ο ύ ν ν α θ ε ω ρ η θ ο ύ ν μία π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν ι δ ε ώ ν τ ο υ S h a f t e s b u r y και τ ο υ H u t c h e s o n , θα π ρ έ π ε ι εν τ ο ύ τ ο ι ς ν α τ ο υ α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε π ω ς ά ν ο ι ξ ε έ ν α ν έ ο δ ρ ό μ ο γ ι α τ η ν επιστήμη προς την κατεύθυνση που αχνά υπέδειξε ο Μπαίηκον. Έτσι, έ γ ι ν ε έ ν α ς α π ό τ ο υ ς ι δ ρ υ τ έ ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ χ ο λ ώ ν , μαζί με τ ο ν Χ ι ο ύ μ , τον Χομπς ή τον Καντ. Ε ύ κ ο λ α μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α σ υ ν ο ψ ί σ ο υ μ ε τις κ α θ ο δ η γ η τ ι κ έ ς ιδέες τ η ς η θ ι κής του Δαρβίνου. Στην πρώτη κιόλας πρόταση του δοκιμίου του διατυπώνει σαφώς την επιδίωξή του. Αρχίζει επαινώντας την αίσθηση του κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , π ο υ τ η ν χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι με τ α π α σ ί γ ν ω σ τ α π ο ι η τ ι κ ά λ ό γ ι α : «Καθήκον! Θαυμάσια σ κ έ ψ η που δεν λειτουργεί από στοργή, ούτε από κ ο λ α κ ε ί α , ο ύ τ ε με ο π ο ι α δ ή π ο τ ε α π ε ι λ ή . . . » κ τ λ . Ε π ι χ ε ι ρ ε ί ν α ε ξ η γ ή σ ε ι αυτή την αίσθηση του καθήκοντος, ή ηθική συνείδηση, «αποκλειστικά από τη σκοπιά της φυσικής ιστορίας» —μία εξήγηση, προσθέτει, την οποία κανένας ά γ γ λ ο ς σ υ γ γ ρ α φ έ α ς δεν είχε ώς τότε επιχειρήσει να δώσει2. Τ ο ν α α π ο κ τ ά τ ο κ ά θ ε ά τ ο μ ο ξ ε χ ω ρ ι σ τ ά στο δ ι ά β α τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ τ η ν η θ ι κ ή α ί σ θ η σ η , τ ο θ ε ω ρ ε ί φ υ σ ι κ ά « ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά α π ί θ α ν ο υ π ό το π ρ ί σ μ α τ η ς γ ε ν ι κ ή ς θ ε ω ρ ί α ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς » · και α ν τ λ ε ί τ η ν α ί σ θ η σ η α υ τ ή α π ό τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό α ί σ θ η μ α π ο υ είναι ε ν σ τ ι κ τ ώ δ ε ς ή έ μ φ υ τ ο στα κ α τ ώ τ ε ρ α ζ ώ α , π ι θ α ν ό ν και σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο (σ. 1 5 0 - 5 1 ) . Ο Δ α ρ β ί ν ο ς θ ε ω ρ ε ί γ ν ή σιο θ ε μ έ λ ι ο ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν «τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α π ο υ

40

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ο δ η γ ο ύ ν ΤΟ ζ ώ ο ν α α π ο λ α μ β ά ν ε ι τ η σ υ ν τ ρ ο φ ι ά τ ω ν σ υ ν τ ρ ό φ ω ν τ ο υ , ν α ν ι ώ θ ε ι γι' α υ τ ο ύ ς μια κ ά π ο ι α σ υ μ π ά θ ε ι α και ν α ε κ τ ε λ ε ί γι' α υ τ ο ύ ς διάφορες υπηρεσίες»' η συμπάθεια λαμβάνεται εδώ με την ακριβή της έ ν ν ο ι α : ό χ ι ω ς α ί σ θ η μ α λ ύ π η ς γ ι α τ ο ν ά λ λ ο ή « α γ ά π η ς » , α λ λ ά ω ς «αίσθημα συντροφικότητας» ή «αμοιβαίας ευαισθησίας», με την έννοια τ η ς ι κ α ν ό τ η τ α ς ν α ε π η ρ ε α ζ ό μ α σ τ ε α π ό τα α ι σ θ ή μ α τ α ε ν ό ς ά λ λ ο υ . Α υ τ ή ε ί ν α ι η π ρ ώ τ η π ρ ό τ α σ η τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ - η δ ε ύ τ ε ρ η ε ί ν α ι ότι μ ό λ ι ς 01 ν ο η τ ι κ έ ς ι κ α ν ό τ η τ ε ς ε ν ό ς ε ί δ ο υ ς φ τ ά σ ο υ ν σ ε υ ψ η λ ή α ν ά π τ υ ξη, ό π ω ς στον ά ν θ ρ ω π ο , θα αναπτυχθεί αναγκαστικά και το κ ο ι ν ω ν ι κ ό ένστικτο. Α ν δεν α ν α π τ ύ ξ ο υ μ ε αυτό το ένστικτο, το άτομο ο π ω σ δ ή π ο τ ε θ α ν ι ώ θ ε ι μ ί α α ί σ θ η σ η α ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς , ή και α θ λ ι ό τ η τ α ς , ό π ο τ ε [το ά τ ο μ ο ] , α ν α λ ο γ ι ζ ό μ ε ν ο τις π α ρ ε λ θ ο ύ σ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ , β λ έ π ε ι ότι, σε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α π ' α υ τ έ ς , «το α ν θ ε κ τ ι κ ό και π ά ν τ α π α ρ ό ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κτο είχε υποχωρήσει εμπρός σε ένα ά λ λ ο ένστικτο, τότε ισχυρότερο, α λ λ ά που δεν ήταν ανθεκτικό στον χ ρ ό ν ο ούτε ά φ η ν ε πίσω του μία πολύ ζωηρή εντύπωση». Έτσι, για τον Δαρβίνο, η ηθική αίσθηση δεν είναι ένα μυστηριώδες δώρο ά γ ν ω σ τ η ς προέλευσης, όπως ήταν για τον Καντ. Λέει: «Οποιοδήποτε ζώο, προικισμένο με εμφανή κοινωνικά ένστικτα, στα οποία περιλαμβάνονται η α γ ά π η του πατέρα και τ ω ν παιδιών, θα αποκτήσει α ν α π ό φ ε υ κ τ α μία ηθική αίσθηση ή συνείδηση ( « γ ν ώ σ η του καθήκον τ ο ς » , κ α τ ά Κ α ν τ ) , μ ό λ ι ς οι δ ι α ν ο η τ ι κ έ ς τ ο υ δ υ ν ά μ ε ι ς

αναπτυχθούν

ό σ ο , ή σ χ ε δ ό ν ό σ ο , τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ » ( κ ε φ . 4 , σ. 1 4 9 - 1 5 0 ) . Στις δύο αυτές θεμελιώδεις προτάσεις ο Δαρβίνος προσθέτει δύο δευτερεύουσες. Αφού αποκτηθεί η ομιλούμενη γλώσσα, ώστε να μπο-. ρ ο ύ ν ν α ε κ φ ρ α σ τ ο ύ ν οι ε π ι θ υ μ ί ε ς τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς , « η κ ο ι ν ή ά π ο ψ η γ ι α τ ο π ώ ς π ρ έ π ε ι ν α ε ν ε ρ γ ε ί τ ο κ ά θ ε μ έ λ ο ς γ ι α τ ο κ ο ι ν ό κ α λ ό θα γ ί ν ε ι φυσικά, σε καθοριστικό βαθμό, ο οδηγός της δράσης». Εν τούτοις, τ ο α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς δ η μ ό σ ι α ς ε π ι δ ο κ ι μ α σ ί α ς και α π ο δ ο κ ι μ α σ ί α ς ε ξ α ρ τ ά ται α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά α π ό τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς α μ ο ι β α ί α ς σ υ μ π ά θ ε ι α ς . Ε π ε ι δ ή α κ ρ ι β ώ ς α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε σ υ μ π ά θ ε ι α γ ι α τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , ε π ι δ ο κ ι μ ά ζ ο υ μ ε τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ ς · και η κ ο ι ν ή γ ν ώ μ η ε ν ε ρ γ ε ί π ρ ο ς μ ί α η θ ι κ ή κ α τ ε ύ θ υ ν σ η μόνον όπου το κοινωνικό ένστικτο είναι αρκετά ισχυρά αναπτυγμένο. Η α λ ή θ ε ι α τ η ς π α ρ α τ ή ρ η σ η ς α υ τ ή ς ε ί ν α ι π ρ ο φ α ν ή ς . Α ν τ ι κ ρ ο ύ ε ι τις θ ε ω ρ ί ε ς τ ο υ Μ α ν τ ε β ί λ ( σ υ γ γ ρ α φ έ α τ ο υ έ ρ γ ο υ Ο μύθος

των

μελισσών)

και τ ο υ ς λ ί γ ο - π ο λ ύ δ ι α κ η ρ υ γ μ έ ν ο υ ς σ υ ν ε χ ι σ τ έ ς τ ο υ τ ο υ 1 8 ο υ αι., π ο υ επιχείρησαν να παραστήσουν την ηθική ως απλώς ένα σύνολο συμβατικών κανόνων. Τέλος, ο Δαρβίνος αναφέρει και τη συνήθεια/ έξη

ΗΘΙΚΗ

41

ως ισχυρό παράγοντα που διαμορφώνει τη στάση μας απέναντι στους ά λ λ ο υ ς . Α υ τ ή ε ν ι σ χ ύ ε ι τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο και τ η ν α μ ο ι β α ί α σ υ μ π ά θεια, κ α θ ώ ς κ α ι τ η ν υ π α κ ο ή σ τ η ν κ ρ ί σ η τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς . Α φ ο ύ έτσι ε ξ έ φ ρ α σ ε τ η ν ο υ σ ί α τ ω ν α π ό ψ ε ώ ν τ ο υ στις τ έ σ σ ε ρ ι ς α υ τ έ ς π ρ ο τ ά σ ε ι ς , ο Δ α ρ β ί ν ο ς τις α ν α π τ ύ σ σ ε ι π ε ρ α ι τ έ ρ ω . Ε ξ ε τ ά ζ ε ι π ρ ώ τ α τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α στα ζ ώ α , τ η ν α γ ά π η τ ο υ ς γ ι α τ η σ υ ν τ ρ ο φ ι ά και τ η ν α θ λ ι ό τ η τ α π ο υ α ι σ θ ά ν ε τ α ι το κ α θ έ ν α ό τ α ν μ έ ν ε ι μ ό ν ο του* τ η σ υ ν ε χ ή τ ο υ ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή σ υ ν α ν α σ τ ρ ο φ ή " τ ι ς α μ ο ι β α ί ε ς τ ο υ ς π ρ ο ε ι δ ο π ο ι ή σ ε ι ς και τις υ π η ρ ε σ ί ε ς π ο υ π ρ ο σ φ έ ρ ο υ ν το έ ν α στο ά λ λ ο στο κ υ ν ή γ ι και σ τ η ν α υ τ ο ά μ υ ν α . Λ έ ε ι : « Ε ί ν α ι β έ β α ι ο ότι τα σ υ ν ε ρ γ α ζ ό μ ε ν α ζ ώ α έ χ ο υ ν έ ν α αίσθημα α γ ά π η ς το ένα για το άλλο, που δεν το αισθάνονται τα μη-κοιν ω ν ι κ ά ενήλικα ζώα». Ί σ ω ς να μην αισθάνονται και μεγάλη συμπάθεια το έ ν α γ ι α τις α π ο λ α ύ σ ε ι ς τ ο υ ά λ λ ο υ " α λ λ ά π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς σ υ μ π ά θ ε ι α ς σ τ η δ υ σ τ υ χ ί α ή σ τ ο ν κ ί ν δ υ ν ο τ ο υ ά λ λ ο υ ε ί ν α ι μ ά λ λ ο ν κ ο ι ν έ ς , και ο Δαρβίνος παραθέτει λίγα εντυπωσιακότατα παραδείγματα.

Ορισμένα,

όπως ο τυφλός πελεκάνος του Στάνσμπερυ ή ο τυφλός αρουραίος, που και τ ο υ ς δ ύ ο τ ο ύ ς τ α ΐ ζ ο υ ν οι σ ύ ν τ ρ ο φ ο ί τ ο υ ς , έ χ ο υ ν γ ί ν ε ι πια κ λ α σ ι κ ά . Και σ υ ν ε χ ί ζ ε ι ο Δ α ρ β ί ν ο ς : « Ε π ι π λ έ ο ν , ε κ τ ό ς α π ό α γ ά π η και σ υ μ π ά θ ε ι α , τα ζ ώ α ε κ δ η λ ώ ν ο υ ν και ά λ λ ε ς ι δ ι ό τ η τ ε ς π ο υ σ υ ν δ έ ο ν τ α ι με κ ο ι ν ω ν ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α τ α ο π ο ί α σε ε μ ά ς θα τα ο ν ο μ ά ζ α μ ε η θ ι κ ά » , και δίνει λ ί γ α π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς στα σ κ υ λ ι ά κ α ι σ τ ο υ ς ελέφαντες^. Γ ε ν ι κ ά , είναι π ρ ο φ α ν έ ς ότι κ ά θ ε π ρ ά ξ η α π ό κ ο ι ν ο ύ — κ α ι σε ο ρ ι σ μ έ ν α ζ ώ α έ χ ο υ μ ε π ο λ λ έ ς τ έ τ ο ι ε ς πράξεις" ό λ η τ ο υ ς η ζ ω ή α π ο τ ε λ ε ί τ α ι α π ό τ έ τ ο ι ε ς π ρ ά ξ ε ι ς — α π α ι τ ε ί έ ν α ν κ ά π ο ι ο κ α τ α ν α γ κ α σ μ ό . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , θα π ρ έ π ε ι ν α π ο ύ μ ε ότι ο Δ α ρ β ί ν ο ς δ ε ν α ν έ λ υ σ ε το ζ ή τ η μ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς στα ζ ώ α και τα α ρ χ ό μ ε ν α η θ ι κ ά τ ο υ ς α ι σ θ ή μ α τ α σ τ η ν έ κ τ α σ η π ο υ ά ξ ι ζ ε μ ε β ά σ η τ η ν κ ε ν τ ρ ι κ ή θ έ σ η π ο υ κ α τ έ χ ο υ ν στη θ ε ω ρ ί α τ η ς ηθικής του. Εξετάζοντας κατόπιν την ανθρώπινη ηθική, ο Δαρβίνος επισημαίνει ότι, α ν και ο ά ν θ ρ ω π ο ς , ό π ω ς ε ί ν α ι τ ώ ρ α , έ χ ε ι μ ό ν ο λ ί γ α κ ο ι ν ω ν ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α , ε ί ν α ι εν τ ο ύ τ ο ι ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό ο ν π ο υ π ρ έ π ε ι ν α έχει δ ι α τ η ρ ή σ ε ι α π ό π ο λ ύ π α λ ι ά μια κ ά π ο ι α ε ν σ τ ι κ τ ώ δ η α γ ά π η και σ υ μ π ά θ ε ι α γ ι α τ ο υ ς συντρόφους τους. Τα αισθήματα αυτά ενεργούν ως ενορμησιακό ένσ τ ι κ τ ο , π ο υ υ π ο β ο η θ ε ί τ α ι α π ό τ η λ ο γ ι κ ή , τ η ν π ε ί ρ α και τ η ν ε π ι θ υ μ ί α γ ι α έ γ κ ρ ι σ η . Και κ α τ α λ ή γ ε ι : «Έτσι, τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α , π ο υ π ρ έ π ε ι ν α α π έ κ τ η σ ε ο ά ν θ ρ ω π ο ς σε π ο λ ύ α κ α τ έ ρ γ α σ τ η κ α τ ά σ τ α σ η , και π ι θ α ν ό ν κ α τ ε ί χ α ν ώ ς και οι π ι θ η κ ο ε ι δ ε ί ς τ ο υ π ρ ό γ ο ν ο ι , δ ί ν ο υ ν α κ ό μ η τ η ν ώ θ η σ η γ ι α ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α π ό τις κ α λ ύ τ ε ρ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ » . Τ α υ π ό λ ο ι π α

42

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

είναι α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς σ τ α θ ε ρ ά α υ ξ α ν ό μ ε ν η ς ν ο η μ ο σ ύ ν η ς τ ο υ και τ η ς συλλογικής εκπαίδευσης. Είναι π ρ ο φ α ν έ ς ότι οι α π ό ψ ε ι ς α υ τ έ ς είναι σ ω σ τ έ ς μ ό ν ο ν α ν ε ί μ α στε έ τ ο ι μ ο ι ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ότι οι δ ι α ν ο η τ ι κ έ ς ι κ α ν ό τ η τ ε ς τ ω ν ζ ώ ω ν διαφέρουν από του α ν θ ρ ώ π ο υ ως προς τον βαθμό, αλλά όχι ως προς τ η ν ο υ σ ί α . Α λ λ ά α υ τ ό τ ο π α ρ α δ έ χ ο ν τ α ι τ ώ ρ α οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι μ ε λ ε τ η τ έ ς τ η ς σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ή ς ψ υ χ ο λ ο γ ί α ς - και δ ε ν έ χ ο υ ν τ ε λ ε σ φ ο ρ ή σ ε ι οι α π ό π ε ι ρ ε ς που έ γ ι ν α ν π ρ ό σ φ α τ α , γ ι α ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν ότι υ π ά ρ χ ε ι « χ ά σ μ α » α ν ά μ ε σα στα έ ν σ τ ι κ τ α και τις δ ι α ν ο η τ ι κ έ ς ι κ α ν ό τ η τ ε ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ ω ν ζώων^. Εν τ ο ύ τ ο ι ς , α π ό α υ τ ή τ η ν ο μ ο ι ό τ η τ α δ ε ν έ π ε τ α ι ότι θα π ρ έ π ε ι ν α είναι τ α υ τ ό σ η μ α τα η θ ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α που α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά είδη, και α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο σε ε ί δ η που α ν ή κ ο υ ν σε δ ύ ο δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ο μ ο τ α ξ ί ε ς ζ ώ ω ν . Α ν σ υ γ κ ρ ί ν ο υ μ ε τα έ ν τ ο μ α με τ α θ η λ α σ τ ι κ ά , δ ε ν π ρ έ πει π ο τ έ ν α ξ ε χ ν ο ύ μ ε ότι οι ε ξ ε λ ι κ τ ι κ έ ς γ ρ α μ μ έ ς τ ο υ ς α π έ κ λ ι ν α ν σ ε μία π ο λ ύ π ρ ώ ι μ η π ε ρ ί ο δ ο τ η ς ζ ω ι κ ή ς ε ξ έ λ ι ξ η ς . Η σ υ ν έ π ε ι α ή τ α ν ότι ε π ή λ θε μία β α θ ι ά δ ι α φ ο ρ ο π ο ί η σ η τ η ς φ υ σ ι ο λ ο γ ί α ς α ν ά μ ε σ α σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κές υ π ο δ ι α ι ρ έ σ ε ι ς τ ο υ ίδιου ε ί δ ο υ ς ( ε ρ γ ά τ ρ ι ε ς , κ η φ ή ν ε ς ,

βασίλισσες)

στα μ υ ρ μ ή γ κ ι α , στις μ έ λ ι σ σ ε ς , στις σ φ ή κ ε ς κτλ., π ο υ α ν τ ι σ τ ο ι χ ο ύ σ ε σε μία μ ό ν ι μ η φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ή δ ι α ί ρ ε σ η τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς στις κ ο ι ν ω ν ί ε ς τ ο υ ς (ή α κ ρ ι β έ σ τ ε ρ α , δ ι α ί ρ ε σ η τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς και μία φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ή δ ι α ί ρ ε σ η στη δ ο μ ή ) . Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι τ έ τ ο ι α δ ι α ί ρ ε σ η στα θ η λ α σ τ ι κ ά . Σ υ ν ε π ώ ς , μ ά λ λ ο ν είναι α δ ύ ν α τ ο ν ν α κ ρ ί ν ο υ ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι τ η ν « η θ ι κ ή » τ ω ν ε ρ γ α τ ρ ι ώ ν μ ε λ ι σ σ ώ ν ό τ α ν σ κ ο τ ώ ν ο υ ν τ ο υ ς κ η φ ή ν ε ς σ τ η ν κ υ ψ έ λ η τ ο υ ς - και γι' αυτό η εικόνα που παρουσίασε ο Δ α ρ β ί ν ο ς για το ζήτημα αυτό αντιμετ ω π ί σ τ η κ ε τ ό σ ο ε χ θ ρ ι κ ά α π ό τ ο θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ό σ τ ρ α τ ό π ε δ ο . Οι κ ο ι ν ω ν ί ες τ ω ν μ ε λ ι σ σ ώ ν , τ ω ν σ φ η κ ώ ν και τ ω ν μ υ ρ μ η γ κ ι ώ ν , και οι κ ο ι ν ω ν ί ε ς τ ω ν θ η λ α σ τ ι κ ώ ν έ χ ο υ ν α π ό τ ό σ ο ν κ α ι ρ ό ε ι σ έ λ θ ε ι στο μ ο ν ο π ά τ ι τ η ς ανεξάρτητης ανάπτυξής τους, ώστε έχουν χάσει από πολλές απόψεις τ η ν α μ ο ι β α ί α κ α τ α ν ό η σ η . Π α ρ ό μ ο ι α , α ν και ό χ ι τ ό σ ο έ κ δ η λ η , έ λ λ ε ι ψ η α μ ο ι β α ί α ς κ α τ α ν ό η σ η ς π α ρ α τ η ρ ε ί τ α ι και σε α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά σ τ ά δ ι α ε ξ έ λ ι ξ η ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και οι δ ρ ά σ ε ι ς τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν ε ν τ ό μ ω ν έ χ ο υ ν τ ό σ ο π ο λ λ ά κ ο ι ν ά , ώ σ τ ε οι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ι η θ ι κ ο ί δ ά σ κ α λ ο ι τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς

δεν

δίστασαν να συστήσουν στους ανθρώπους να μιμηθούν ορισμένα χαρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά τ η ς ζ ω ή ς τ ω ν μ υ ρ μ η γ κ ι ώ ν και τ ω ν μ ε λ ι σ σ ώ ν . Σ α φ ώ ς , η δική τους αφοσίωση στην ομάδα είναι μεγαλύτερη από τη δική μας· και, α π ό τ η ν ά λ λ η , γ ι α ν α μη μ ι λ ή σ ο υ μ ε γ ι α τ ο υ ς π ο λ έ μ ο υ ς μας ή γ ι α τις κ α τ ά π ε ρ ι ό δ ο υ ς ε ξ ο λ ο θ ρ ε ύ σ ε ι ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ώ ν δ ι α φ ω ν ο ύ ν τ ω ν

και

ΗΘΙΚΗ

43

π ο λ ι τ ι κ ώ ν α ν τ ι π ά λ ω ν , ο α ν θ ρ ώ π ι ν ο ς κ ώ δ ι κ α ς η θ ι κ ή ς υ π έ σ τ η με τ ο ν κ α ι ρ ό β α θ ύ τ α τ ε ς α λ λ α γ έ ς και δ ι α σ τ ρ ε β λ ώ σ ε ι ς . Α ρ κ ε ί ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε τις α ν θ ρ ω π ο θ υ σ ί ε ς στη θ ε ό τ η τ α , τ η ν α ρ χ ή τ ο υ Δ ε κ ά λ ο γ ο υ

(«οφθαλ-

μ ό ν αντί ο φ θ α λ μ ο ύ και ο δ ό ν τ α αντί ο δ ό ν τ ο ς » ) , τ α β α σ α ν ι σ τ ή ρ ι α και τις ε κ τ ε λ έ σ ε ι ς , και ν α σ υ γ κ ρ ί ν ο υ μ ε τ η ν « η θ ι κ ή » α υ τ ή με τ ο ν

βαθύ

σ ε β α σ μ ό γ ι α ό λ α τ α έ μ β ι α π ο υ κ η ρ ύ σ σ ο υ ν οι Μ π ο ν τ ι σ ό τ β α και τ η σ υ γ χ ώ ρ ε σ η ό λ ω ν τ ω ν π ρ ο σ β ο λ ώ ν π ο υ δ ί δ α ξ α ν οι π ρ ώ τ ο ι χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί , γ ι α ν α α ν τ ι λ η φ θ ο ύ μ ε ότι οι η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς , ό π ω ς ό λ α τα ά λ λ α , υ φ ί σ τ α ν τ α ι « α ν ά π τ υ ξ η » και ε ν ί ο τ ε δ ι α σ τ ρ έ β λ ω σ η . Έ τ σ ι , ε ί μ α σ τ ε υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ι ν α σ υ μ π ε ρ ά ν ο υ μ ε ότι, ε ν ώ οι δ ι α φ ο ρ έ ς α ν ά μ ε σ α σ τ η ν η θ ι κ ή τ η ς μ έ λ ι σ σ α ς και τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ο φ ε ί λ ο ν τ α ι σε μία β α θ ι ά δ ι α φ ο ρ ά στη φ υ σ ι ο λ ο γ ί α , 01 ε ν τ υ π ω σ ι α κ έ ς ο μ ο ι ό τ η τ ε ς α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς δ ύ ο σε ά λ λ α ο υ σ ι ώ δ η χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά δ ε ί χ ν ο υ ν μία κ ο ι ν ή π ρ ο έ λ ε υ σ η . Έ τ σ ι , ο Δ α ρ β ί ν ο ς κ α τ έ λ η ξ ε στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι τ ο κοινωνικό

ένστι-

κτο είναι η κ ο ι ν ή π η γ ή α π ό τ η ν ο π ο ί α έ ρ χ ε τ α ι ό λ η η η θ ι κ ή - και ε π ι χ ε ί ρησε να ορίσει επιστημονικά το ένστικτο. Δ υ σ τ υ χ ώ ς , η επιστημονική ψ υ χ ο λ ο γ ί α τ ω ν ζ ώ ω ν β ρ ί σ κ ε τ α ι α κ ό μ η στο ν η π ι α κ ό τ η ς σ τ ά δ ι ο και σ υ ν ε π ώ ς ε ί ν α ι ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά δ ύ σ κ ο λ ο ν α ξ ε μ π λ έ ξ ο υ μ ε τις π ε ρ ί π λ ο κ ε ς σ χ έ σ ε ι ς που υ π ά ρ χ ο υ ν α ν ά μ ε σ α στο κ α θ α υ τ ό κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , και τα γ ο ν ι κά, υ ι κ ά , α δ ε λ φ ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α , κ α θ ώ ς και ά λ λ α έ ν σ τ ι κ τ α και ιδιότητες, ό π ω ς η α μ ο ι β α ί α σ υ μ π ά θ ε ι α α φ ' ε ν ό ς και η λ ο γ ι κ ή , η π ε ί ρ α και μία μιμητική τάση αφ' ετέρου. Ο Δαρβίνος συνειδητοποίησε εν τέλει αυτή τ η δ υ σ κ ο λ ί α και σ υ ν ε π ώ ς ε κ φ ρ ά σ τ η κ ε π ο λ ύ ε π ι φ υ λ α κ τ ι κ ά . Είπε ότι τ α γ ο ν ι κ ά και υ ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α « β ρ ί σ κ ο ν τ α ι π ρ ο φ α ν ώ ς στη β ά σ η τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν » · και έ γ ρ α ψ ε α λ λ ο ύ : «Το α ί σ θ η μ α τ η ς α π ό λ α υ σ η ς τ η ς συντροφιάς είναι πιθανόν επέκταση των γ ο ν ι κ ώ ν ή υικών αισθημάτων αγάπης, αφού το κοινωνικό ένστικτο φαίνεται να α ν α π τ ύ χ θ η κ ε από τα ν ε α ρ ά ά τ ο μ α π ο υ έ μ ε ι ν α ν π ο λ ύ κ α ι ρ ό με τ ο υ ς γ ο ν ε ί ς τ ο υ ς » . Η ε π ι φ ύ λ α ξ η α υ τ ή ή τ α ν π λ ή ρ ω ς δ ι κ α ι ο λ ο γ η μ έ ν η , ε π ε ι δ ή σε ά λ λ α σ η μ ε ί α ο Δ α ρ β ί ν ο ς ε π ι σ ή μ α ν ε ότι το κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο είναι έ ν α ξ ε χ ω ριστό έ ν σ τ ι κ τ ο , π ο υ δ ι α φ έ ρ ε ι α π ό τ α ά λ λ α , έ ν α έ ν σ τ ι κ τ ο π ο υ έ χ ε ι α ν α π τ υ χ θ ε ί με φ υ σ ι κ ή ε π ι λ ο γ ή ω ς α υ τ ο σ κ ο π ό ς , κ α θ ώ ς ή τ α ν χ ρ ή σ ι μ ο γ ι α τ η ν ε υ ζ ω ί α και τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ ο υ ε ί δ ο υ ς . Ε ί ν α ι τ ό σ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς , ώ σ τ ε ό τ α ν ε ν α ν τ ι ώ ν ε τ α ι σε έ ν α ά λ λ ο έ ν σ τ ι κ τ ο , α κ ό μ η και σε έ ν α τ ό σ ο ι σ χ υ ρ ό ό π ω ς η π ρ ο σ κ ό λ λ η σ η τ ω ν γ ο ν έ ω ν στα π α ι δ ι ά τ ο υ ς , σ υ χ ν ά υ π ε ρ τ ε ρ ε ί . Τα πτηνά, λόγου χάρη, όταν έρθει ο καιρός για τη φθινοπωρινή τους α π ο δ η μ ί α , θα α φ ή σ ο υ ν π ί σ ω τα τ ρ υ φ ε ρ ά μ ι κ ρ ά τ ο υ ς (της δ ε ύ τ ε ρ η ς φ ο υ ρ ν ι ά ς ) π ο υ δ ε ν έ χ ο υ ν α κ ό μ η δ υ ν α μ ώ σ ε ι α ρ κ ε τ ά γ ι α μία π τ ή σ η με-

44

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

γ ά λ η ς δ ι α ρ κ ε ί α ς και θα α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ ν τ ο υ ς σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς τ ο υ ς . Σ ' α υ τ ό το π ο λ ύ σ η μ α ν τ ι κ ό γ ε γ ο ν ό ς θα π ρ ο σ θ έ σ ω ότι π ι θ α ν ό ν τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο ε ί ν α ι ι σ χ υ ρ ό α ν α π τ υ γ μ έ ν ο και σε π ο λ λ ά κ α τ ώ τ ε ρ α ζ ώ α , ό π ω ς τ α κ α β ο ύ ρ ι α , και σε ο ρ ι σ μ έ ν α ψ ό ρ ι α στα ο π ο ί α δ ύ σ κ ο λ α μπορεί να θεωρηθεί επέκταση των υικών ή γονικών συναισθημάτων. Σ τ ι ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς α υ τ έ ς ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι μ ά λ λ ο ν ω ς μία ε π έ κ τ α σ η τ ω ν α δ ε λ φ ι κ ώ ν σχέσεων ή αισθημάτων συντροφικότητας, που πιθανόν

ανα-

πτύσσονται κάθε φορά που πολλά νεαρά πλάσματα, αφού γεννήθηκαν σε έ ν α ν σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο τ ό π ο μία σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η χ ρ ο ν ι κ ή σ τ ι γ μ ή ( έ ν τ ο μ α ή π ο υ λ ι ά δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν ε ι δ ώ ν ) , σ υ ν ε χ ί ζ ο υ ν ν α σ υ μ β ι ώ ν ο υ ν , είτε ε ί ν α ι μαζί μ ε τ ο υ ς γ ο ν ε ί ς τ ο υ ς είτε ό χ ι . Σ υ ν ε π ώ ς , θα φ α ι ν ό τ α ν πιο σ ω σ τ ό ν α θ ε ω ρ ο ύ μ ε το κ ο ι ν ω ν ι κ ό , τ ο γ ο ν ι κ ό και τ ο σ υ ν τ ρ ο φ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο ω ς στενά συνδεδεμένα ένστικτα, από τα οποία το κοινωνικό είναι πιθανόν το π ρ ω ι μ ό τ ε ρ ο , και ά ρ α τ ο ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο , α λ λ ά ό λ α α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν μαζί κ α τ ά την εξέλιξη του ζωικού κόσμου. Φυσικά, η ενδυνάμωσή τους βοηθήθηκε από τη φυσική επιλογή, η οποία, μόλις έρχονται σε σύγκρουση, κ ρ α τ ά τ η ν ι σ ο ρ ρ ο π ί α α ν ά μ ε σ ά τ ο υ ς γ ι α τ ο ύ σ τ α τ ο κ α λ ό τ ο υ είδους^. Τ ο πιο σ η μ α ν τ ι κ ό σ τ η ν περί η θ ι κ ή ς θ ε ω ρ ί α τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ ε ί ν α ι φ υ σ ι κά η ε ξ ή γ η σ η π ο υ έ δ ω σ ε γ ι α τ η ν η θ ι κ ή σ υ ν ε ί δ η σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , τ η ν α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς και τις τ ύ ψ ε ι ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς . Σ τ ο σ η μ ε ί ο α υ τ ό σ κ ό ν τ α φ τ α ν α ν έ κ α θ ε ν ό λ ε ς οι η θ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς . Ω ς γ ν ω σ τ ό ν , ο Κ α ν τ α π έ τ υ χ ε , στο κ α τ ά τα ά λ λ α ε ξ α ί ρ ε τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ περί η θ ι κ ή ς , ν α ε ξ η γ ή σει γ ι α τ ί έ π ρ ε π ε ό λ ο ι ν α υ π α κ ο ύ ο υ ν σ τ η ν « κ α τ η γ ο ρ ι κ ή ε π ι τ α γ ή » τ ο υ α υ τ ό γ ι ν ό τ α ν μ ό ν ο ν α ν τ ο ε π ι θ υ μ ο ύ σ ε μία α ν ώ τ ε ρ η δ ύ ν α μ η . Μ π ο ρ ο ύ μ ε π ι θ α ν ό ν ν α δ ε χ θ ο ύ μ ε ότι ο « η θ ι κ ό ς ν ό μ ο ς » τ ο υ Κ α ν τ , α ν λ ί γ ο α λ λ ά ξ ο υ με τ η δ ι α τ ύ π ω σ ή τ ο υ δ ι α τ η ρ ώ ν τ α ς τ ο π ν ε ύ μ α τ ο υ , ε ί ν α ι κάτι στο ο π ο ί ο αναγκαστικά καταλήγει η ανθρώπινη λογική. Δεν δεχόμαστε, βέβαια, τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή μ ο ρ φ ή π ο υ τ ο υ έ δ ω σ ε ο Καντ- α λ λ ά , εν τ έ λ ε ι , η ο υ σ ί α , τ η ν ο π ο ί α δ υ σ τ υ χ ώ ς δ ε ν δ ι α τ ύ π ω σ ε ο Κ α ν τ , ε ί ν α ι η ισοτιμία, σύνη.

η

δικαιο-

Α ν μ ε τ α φ ρ ά σ ο υ μ ε τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή γ λ ώ σ σ α τ ο υ Κ α ν τ στη γ λ ώ σ σ α

τ η ς ε π α γ ω γ ι κ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς , π ι θ α ν ό ν θα β ρ ο ύ μ ε σ η μ ε ί α ε π α φ ή ς α ν ά μ ε σα στη σ ύ λ λ η ψ ή τ ο υ γ ι α τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ο υ η θ ι κ ο ύ ν ό μ ο υ και σ τ η ν άποψη του φυσιοδίφη για την προέλευση της ηθικής αίσθησης. Α λ λ ά α υ τ ό ε ί ν α ι μ ό ν ο τ ο μισό π ρ ό β λ η μ α . Έ σ τ ω , γ ι α ν α κ ά ν ο υ μ ε σ υ ζ ή τ η σ η , ότι ο κ α ν τ ι α ν ό ς « κ α θ α ρ ό ς Λ ό γ ο ς » , α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο ς α π ό κ ά θ ε π α ρ α τ ή ρ η σ η , σ υ ν α ί σ θ η μ α και έ ν σ τ ι κ τ ο , α λ λ ά εξ αιτίας τ ω ν ε γ γ ε ν ώ ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν τ ο υ , πρέπει αναπόφευκτα να φτάσει να διατυπώσει έναν νόμο της δικαιοσ ύ ν η ς π α ρ ό μ ο ι ο με τ η ν « κ α τ η γ ο ρ ι κ ή ε π ι τ α γ ή » τ ο υ Κ α ν τ , και α ν α κ ό μ η

ΗΘΙΚΗ

45

δ ε χ θ ο ύ μ ε ότι κ α μ ί α σ υ λ λ ο γ ι σ τ ι κ ή δ ε ν θα φ τ ά σ ε ι ποτέ σε ο π ο ι ο δ ή π ο τ ε ά λ λ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α , ε π ε ι δ ή τ έ τ ο ι ε ς είναι οι ε γ γ ε ν ε ί ς ιδιότητες τ ο υ Λ ό γ ο υ — α ν τ α δ ε χ θ ο ύ μ ε ό λ α α υ τ ό και α ν α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε π λ ή ρ ω ς τ ο ν ε ξ υ ψ ω τικό χαρακτήρα της ηθικής φιλοσοφίας του Καντ, το μεγάλο ερώτημα ό λ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς π α ρ α μ έ ν ε ι , ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , α κ έ ρ α ι ο : «Γιατί ν α υ π α κ ο ύ ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς σ τ ο ν η θ ι κ ό ν ό μ ο (ή β α σ ι κ ή α ρ χ ή ) τ ο ν ο π ο ί ο δ ι α τ ύ π ω σ ε ο Λ ό γ ο ς τ ο υ ; » Ή τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν : « Α π ό πού έ ρ χ ε τ α ι α υ τ ό τ ο α ί σ θ η μ α υ π ο χ ρ έ ω σ η ς τ ο ο π ο ί ο σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ο ύ ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι ; » Αρκετοί κριτικοί της ηθικής φιλοσοφίας του Καντ έχουν ήδη επισ η μ ά ν ε ι ότι ά φ η σ ε α ν α π ά ν τ η τ ο τ ο μ ε γ ά λ ο α υ τ ό θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς ε ρ ώ τ η μ α . Α λ λ ά θα μ π ο ρ ο ύ σ α ν π ι θ α ν ό ν ν α π ρ ο σ θ έ σ ο υ ν ότι και ο ίδιος ο Κ α ν τ α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε τ η ν α δ υ ν α μ ί α τ ο υ ν α το α π α ν τ ή σ ε ι . Α φ ο ύ σ κ έ φ τ η κ ε ε ν τ α τ ι κ ά τ ο ζ ή τ η μ α και έ γ ρ α φ ε γι' α υ τ ό επί τ έ σ σ ε ρ α χ ρ ό ν ι α , π α ρ α δ έ χ θ η κ ε στο β ι β λ ί ο τ ο υ — π ο υ γ ι α ά γ ν ω σ τ ο λ ό γ ο έ χ ε ι γ ε ν ι κ ά π α ρ α μ ε λ η θ ε ί — Φιλοσοφική

θεωρία

της Θρησκείας

( Π ρ ώ τ ο μ έ ρ ο ς , «Για τ ο ρ ι ζ ι κ ό κ α κ ό

τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς » , π ο υ δ η μ ο σ ι ε ύ τ η κ ε τ ο 1 7 9 2 ) ότι α δ υ ν α τ ο ύ σ ε να εξηγήσει την προέλευση του ηθικού νόμου. Πράγματι, παράτησε το όλο πρόβλημα, αναγνωρίζοντας πως είναι «ακατανόητη η ικανότητα αυτή, που φαίνεται πως έχει θεϊκή προέλευση». Η ακατανοητότητα α υ τ ή , έ γ ρ α ψ ε , π ρ έ π ε ι ν α ε ν θ ο υ σ ι ά ζ ε ι τ ο π ν ε ύ μ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και ν α του δίνει δ ύ ν α μ η για οποιεσδήποτε θυσίες ενδέχεται να του επιβάλλει η μ έ ρ ι μ ν α γ ι α τ ο κ α θ ή κ ο ν του^. Ι^ία τ έ τ ο ι α α π ό φ α σ η , έ π ε ι τ α α π ό τ έ σ σ ε ρ α χ ρ ό ν ι α σ κ έ ψ η ς , ι σ ο δ υ ν α μ ε ί με π λ ή ρ η ε γ κ α τ ά λ ε ι ψ η τ ο υ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς α π ό τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α και π α ρ ά δ ο σ ή τ ο υ στα χ έ ρ ι α τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς . Α φ ο ύ η ε ν ο ρ α τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε έτσι τ η ν α δ υ ν α μ ί α τ η ς ν α λ ύ σ ε ι τ ο π ρ ό β λ η μ α , ας δ ο ύ μ ε π ώ ς τ ο έ λ υ σ ε ο Δ α ρ β ί ν ο ς α π ό τ η σ κ ο π ι ά τ ο υ φ υ σ ι ο δ ί φ η . Ι δ ο ύ , είπε, έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς π ο υ υ π ά κ ο υ σ ε στο α ί σ θ η μ α τ η ς α υ τ ο π ρ ο σ τ α σ ί α ς και δ ε ν δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ ε τ η ζ ω ή τ ο υ γ ι α έ ν α ν σ υ ν ά ν θ ρ ω π ό του- ή έ κ λ ε ψ ε φ α γ η τ ό λ ό γ ω π ε ί ν α ς . Και στις δ ύ ο π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς υ π ά κ ο υ σ ε σε έ ν α τ ε λ ε ί ω ς φ υ σ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , ο π ό τ ε τ ο ε ρ ώ τ η μ α ε ί ν α ι : Γιατί ν ι ώ θ ε ι σ τ ε ν ό χ ω ρ α ; Γιατί σ κ έ φ τ ε τ α ι ότι θα έ π ρ ε π ε ν α ε ί χ ε υ π α κ ο ύ σει σε έ ν α ά λ λ ο έ ν σ τ ι κ τ ο και ν α ε ί χ ε ε ν ε ρ γ ή σ ε ι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά ; Ε π ε ι δ ή , α π α ν τ ά ο Δ α ρ β ί ν ο ς , σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η «τα πιο α ν θ ε κ τ ι κ ά κ ο ι ν ω ν ι κά έ ν σ τ ι κ τ α κ α τ α ν ι κ ο ύ ν τα λ ι γ ό τ ε ρ ο ε π ί μ ο ν α έ ν σ τ ι κ τ α » . Η η θ ι κ ή σ υ ν ε ί δηση, συνεχίζει ο Δαρβίνος, έχει πάντα αναδρομικό χ α ρ α κ τ ή ρ α · μιλά μ έ σ α μ α ς ό τ α ν σ κ ε φ τ ό μ α σ τ ε τις π α ρ ε λ θ ο ύ σ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς μας- και ε ί ν α ι τ ο αποτέλεσμα του α γ ώ ν α στον οποίο το λιγότερο επίμονο, το λιγότερο δ ι α ρ κ έ ς α τ ο μ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο υ π ο χ ω ρ ε ί μ π ρ ο ς στο πιο α ν θ ε κ τ ι κ ό κ ο ι ν ω ν ι κ ό

46

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

έ ν σ τ ι κ τ ο . Σ τ α ζ ώ α π ο υ π ά ν τ α ζ ο υ ν σε κ ο ι ν ω ν ί α , «τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά έ ν σ τ ι κτα είναι π ά ν τ α π α ρ ό ν τ α και ε π ί μ ο ν α » . Τ έ τ ο ι α ζ ώ α είναι π ά ν τ α έ τ ο ι μ α ν α υ π ε ρ α σ π ι σ τ ο ύ ν μαζί με τα ά λ λ α τ η ν ο μ ά δ α και ν α α λ λ η λ ο β ο η θ η θ ο ύ ν με δ ι ά φ ο ρ ο υ ς τ ρ ό π ο υ ς . Α ι σ θ ά ν ο ν τ α ι ά σ χ η μ α , α ν χ ω ρ ι σ τ ο ύ ν α π ό τα ά λ λ α . Τ ο ίδιο ισχύει γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο : « Έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς π ο υ δ ε ν θα κ α τ ε ί χ ε κ α θ ό λ ο υ α υ τ ά τα έ ν σ τ ι κ τ α , θα ήταν τ έ ρ α ς » . Από την άλλη, η επιθυμία του ανθρώπου να κορέσει την πείνα του ή να αφεθεί στην οργή του ή να διαφύγει τον κίνδυνο ή να σφετεριστεί τα κ τ ή μ α τ α ε ν ό ς ά λ λ ο υ , ε ί ν α ι ε κ φ ύ σ ε ω ς π ρ ο σ ω ρ ι ν ή . Η ι κ α ν ο π ο ί η σ η εδώ είναι πάντα ασθενέστερη από την επιθυμία. Όταν την σκεφτόμαστε α φ ο ύ τ η ν ι κ α ν ο π ο ι ή σ ο υ μ ε , δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α τ η ν ξ α ν α ζ ω ν τ α ν έ ψ ο υ με με τ η ν έ ν τ α σ η π ο υ ε ί χ ε π ρ ι ν τ η ν ι κ α ν ο π ο ι ή σ ο υ μ ε . Σ υ ν ε π ώ ς , α ν έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς , γ ι α ν α ι κ α ν ο π ο ι ή σ ε ι μία τ έ τ ο ι α ε π ι θ υ μ ί α , ε ν έ ρ γ η σ ε α ν τ ί θ ε τ α π ρ ο ς τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ ο υ έ ν σ τ ι κ τ ο , και έπειτα α ν α σ τ ο χ ά ζ ε τ α ι τ η ν π ρ ά ξ η τ ο υ — π ρ ά γ μ α π ο υ κ ά ν ο υ μ ε δ ι α ρ κ ώ ς — θα ο δ η γ η θ ε ί « ν α σ υ γ κ ρ ί ν ε ι τις εντυπώσεις της παρελθούσας πείνας, της ικανοποιηθείσης

εκδίκησης

ή τ ο υ κ ι ν δ ύ ν ο υ π ο υ δ ι έ φ υ γ ε σε β ά ρ ο ς ά λ λ ω ν , με τ ο σ χ ε δ ό ν μ ο ν ί μ ω ς π α ρ ό ν έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς σ υ μ π ά θ ε ι α ς και με τ η ν π ρ ό τ ε ρ η γ ν ώ σ η τ ο ύ τι θ ε ω ρ ο ύ ν 01 ά λ λ ο ι α ξ ι έ π α ι ν ο ή μ ε μ π τ ό » . Α π ό τ η σ τ ι γ μ ή π ο υ θα κ ά ν ε ι α υ τ ή τ η σ ύ γ κ ρ ι σ η , θα ν ι ώ θ ε ι « σ α ν ν α ε ί χ ε υ π ο χ ω ρ ή σ ε ι α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς έ ν α π α ρ ο δ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο ή σ υ ν ή θ ε ι α , και α υ τ ό π ρ ο κ α λ ε ί σε ό λ α τ α ζ ώ α δ υ σ φ ο ρ ί α και σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο έ ω ς α θ λ ι ό τ η τ α » . Κ α τ ό π ι ν ο Δ α ρ β ί ν ο ς δ ε ί χ ν ε ι π ώ ς τ α κ ε ν τ ρ ί σ μ α τ α μίας τ έ τ ο ι α ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς , η ο π ο ί α π ά ν τ α « κ ο ι τ ά ζ ε ι π ί σ ω και χ ρ η σ ι μ ε ύ ε ι ω ς ο δ η γ ό ς γ ι α το μ έ λ λ ο ν » , ε ν δ έ χ ε τ α ι σ τ η ν π ε ρ ί π τ ω σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ν α π ά ρ ο υ ν τ η μ ο ρ φ ή ν τ ρ ο π ή ς , λ ύ π η ς , μ ε τ α μ έ λ ε ι α ς ή και ά γ ρ ι α ς τ ύ ψ η ς , α ν το α ί σ θ η μα ε ν ι σ χ υ θ ε ί α π ό τ η σ κ έ ψ η γ ι α τ ο π ώ ς θα τ ο ν κ ρ ί ν ο υ ν ε κ ε ί ν ο ι τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς σ υ μ π α θ ε ί . Σ τ α δ ι α κ ά , η σ υ ν ή θ ε ι α θα α υ ξ ή σ ε ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α τ η δ ύ ν α μ η α υ τ ή ς τ η ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς στις π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , ε ν ώ σ υ γ χ ρ ό ν ω ς θα τ ε ί ν ε ι ν α ε ν α ρ μ ο ν ί ζ ε ι ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τις ε π ι θ υ μ ί ε ς και τα π ά θ η τ ο υ α τ ό μ ο υ με τις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ο υ σ υ μ π ά θ ε ι ε ς και ένστικτα»^. Η β α σ ι κ ή δ υ σ κ ο λ ί α , κ ο ι ν ή σε ό λ α τα σ υ σ τ ή μ α τ α η θ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , ε ί ν α ι ν α ε ρ μ η ν ε ύ σ ο υ μ ε τα π ρ ώ τ α σ π έ ρ μ α τ α τ η ς α ί σ θ η σ η ς τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς και ν α ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε γιατί το α ν θ ρ ώ π ι ν ο μ υ α λ ό π ρ έ π ε ι α ν α γ κ α σ τ ι κ ά ν α φ τ ά σ ε ι στη σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς . Α ν ε ξ η γ η θ ε ί αυτό, η σ υ σ σ ω ρ ε υ μ έ ν η π ε ί ρ α τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς και η σ υ λ λ ο γ ι κ ή τ η ς ν ο η μ ο σ ύ ν η α ν α λ α μ β ά ν ο υ ν τα υ π ό λ ο ι π α . Έ τ σ ι έ χ ο υ μ ε , σ τ ο ν Δ α ρ β ί ν ο γ ι α π ρ ώ τ η φ ο ρ ά , μία ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς αί-

ΗΘΙΚΗ

47

σ θ η σ η ς τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς σε φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή β ά σ η . Η α λ ή θ ε ι α είναι ότι ε ν α ν τ ι ώ ν ε τ α ι στις κ ρ α τ ο ύ σ ε ς ιδέες γ ι α τ η ζ ω ι κ ή και τ η ν

ανθρώπινη

φ ύ σ η - α λ λ ά ε ί ν α ι σ ω σ τ ή . Σ χ ε δ ό ν ό λ ο ι όσοι έ γ ρ α ψ α ν γ ι α τ η ν

ηθική

έ χ ο υ ν έ ω ς τ ώ ρ α βασιστεί στο α ν α π ό δ ε ι κ τ ο α ξ ί ω μ α ότι το ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο έ ν σ τ ι κ τ ο α π ό ό λ α σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , και α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο στα ζ ώ α , ε ί ν α ι τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η ς , π ο υ , εξ αιτίας μίας κ ά π ο ι α ς α σ ά φ ε ι ας σ τ η ν ο ρ ο λ ο γ ί α μ α ς , έ χ ε ι τ α υ τ ι σ τ ε ί με τ η ν α υ τ ο ε π ι β ε β α ί ω σ η ή με τον καθαυτό εγωισμό. Σ υ ν έ λ α β α ν το ένστικτο αυτό ως ένστικτο που περιλαμβάνει, αφ' ενός, πρωταρχικές ενορμήσεις όπως η αυτοάμυνα, η α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η και η ι κ α ν ο π ο ί η σ η τ η ς π ε ί ν α ς , και, α φ ' ε τ έ ρ ο υ , ο ρ ι σμένα π α ρ ά γ ω γ α συναισθήματα όπως το πάθος για κυριαρχία, η πλεον ε ξ ί α , το μίσος, η ε π ι θ υ μ ί α γ ι α ε κ δ ί κ η σ η κτλ. Α υ τ ό το μ ε ί γ μ α , α υ τ ό τ ο σ υ ν ο ν θ ύ λ ε υ μ α τ ω ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν και σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν στα ζ ώ α και σ τ ο υ ς σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ς π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , το π α ρ έ σ τ η σ α ν ω ς π α ν ί σ χ υ ρ η και κ α τ α κ υ ρ ι ε υ τ ι κ ή δ ύ ν α μ η , π ο υ δ ε ν σ υ ν α ν τ ά ε ν α ν τ ί ω σ η στη ζ ω ι κ ή και σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η , με ε ξ α ί ρ ε σ η έ ν α κ ά π ο ι ο α ί σ θ η μ α κ α λ ο σ ύ ν η ς ή ο ί κ τ ο υ . Α λ λ ά α π ό τ η σ τ ι γ μ ή π ο υ η φ ύ σ η ό λ ω ν τ ω ν ζ ώ ω ν και τ ο υ α ν θρώπου α ν α γ ν ω ρ ί σ τ η κ ε ως τέτοια, η μοναδική προφανής στάση ήταν ν α τ ο ν ί σ ο υ ν ιδιαίτερα τ η μ ε τ ρ ι α σ τ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή ε κ ε ί ν ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν δ α σ κ ά λ ω ν π ο υ α π ε υ θ ύ ν θ η κ α ν σ τ ο ν ο ί κ τ ο και δ α ν ε ί σ τ η κ α ν το π ν ε ύ μ α τ η ς διδασκαλίας τους από έναν κόσμο που βρίσκεται έξω από τη φύση — έ ξ ω και π ά ν ω α π ό τ ο ν κ ό σ μ ο που είναι π ρ ο σ ι τ ό ς στις α ι σ θ ή σ ε ι ς μας. Και ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ν α ε ν ι σ χ ύ σ ο υ ν τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν δ ι δ α χ ώ ν τ ο υ ς με τ η ν υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η μίας υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή ς δ ύ ν α μ η ς . Α ν κ ά π ο ι ο ς α ρ ν ι ό τ α ν ν α δ ε χ θ ε ί την άποψη αυτή, όπως έκανε ο

Χομπς λόγου χάρη, η μόνη εναλλακτι-

κή δυνατότητα ήταν να δώσει ιδιαίτερη σημασία στην εξαναγκαστική δράση τ ο υ κράτους, που εμπνέεται από νομοθέτες εξαιρετικής ευφυίας — δ η λ α δ ή , α π λ ώ ς ν α α π ο δ ώ σ ε ι τ η ν κ α τ ο χ ή τ η ς α λ ή θ ε ι α ς ό χ ι σ τ ο ν ιεροκήρυκα αλλά στον νομοθέτη. Α ρ χ ή ς γ ε ν ο μ έ ν η ς α π ό τ ο ν Μ ε σ α ί ω ν α , οι ι δ ρ υ τ έ ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ χ ο λ ώ ν , π ο υ 01 π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι α γ ν ο ο ύ σ α ν τ η φ ύ σ η — α φ ο ύ π ρ ο τ ι μ ο ύ σ α ν τ η μεταφυσική από τη μελέτη της φύσης— έβλεπαν το ένστικτο αυτοεπιβεβαίωσης του ατόμου ως πρωταρχική προϋπόθεση της ύπαρξης των ζ ώ ω ν και τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Η υ π α κ ο ή στις π α ρ ο τ ρ ύ ν σ ε ι ς α υ τ ο ύ τ ο υ ε ν σ τ ί κ τ ο υ θ ε ω ρ ή θ η κ ε θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς ν ό μ ο ς τ η ς φ ύ σ η ς · η α ν υ π α κ ο ή σ' α υ τ ό , θα ο δ η γ ο ύ σ ε σε σ ί γ ο υ ρ η ήττα και σ τ η ν τ ε λ ι κ ή ε ξ α φ ά ν ι σ η τ ο υ ε ί δ ο υ ς . Συνεπώς, η καταπολέμηση αυτών των εγωιστικών παροτρύνσεων ήταν ε φ ι κ τ ή μ ό ν ο ν α ν ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α λ ο ύ σ ε σε β ο ή θ ε ι ά τ ο υ τις υ π ε ρ φ υ σ ι κ έ ς

48

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

δ υ ν ά μ ε ι ς . Ο θ ρ ί α μ β ο ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν α ρ χ ώ ν π α ρ ι σ τ α ν ό τ α ν έτσι ω ς θ ρ ί α μ β ο ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ π ά ν ω στη φ ύ σ η , π ο υ μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε ν α ε λ π ί σ ο υ μ ε π ω ς θα τ ο ν α π ο κ τ ο ύ σ α μ ε μ ό ν ο με έ ξ ω θ ε ν β ο ή θ ε ι α η ο π ο ί α θα ε ρ χ ό τ α ν ω ς ε π ι β ρ ά β ε υ σ η γ ι α τις κ α λ έ ς μ α ς π ρ ο θ έ σ ε ι ς . Μ α ς λ έ ν ε , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , ότι δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α ρ ε τ ή , μ ε γ α λύτερος θρίαμβος του πνεύματος επί της ύλης, από την

αυτοθυσία

γ ι α τ ο κ α λ ό τ ω ν σ υ ν α ν θ ρ ώ π ω ν μας. Α λ λ ά η α υ τ ο θ υ σ ί α γ ι α χ ά ρ η τ η ς μ υ ρ μ η γ κ ο φ ω λ ι ά ς ή ενός σμήνους πουλιών, μίας α γ έ λ η ς α ν τ ι λ ο π ώ ν ή μίας ομάδας πιθήκων, είναι ένα ζ ω ο λ ο γ ι κ ό γ ε γ ο ν ό ς που παρατηρείται κ α θ η μ ε ρ ι ν ά σ τ η φ ύ σ η , έ ν α γ ε γ ο ν ό ς τ ο ο π ο ί ο σε ε κ α τ ο ν τ ά δ ε ς χ ι λ ι ά δ ε ς ζ ω ι κ ώ ν ειδών απαιτεί α π λ ώ ς τη φ υ σ ι κ ά εξελιγμένη συμπάθεια για τα σ υ ν - π λ ά σ μ α τ ά τ ο υ ς , τ η σ τ α θ ε ρ ή π ρ α κ τ ι κ ή τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς και τ η συνείδηση της ζωτικής ενέργειας. Ο Δαρβίνος, που ήξερε τη φύση, είχε τ ο θ ά ρ ρ ο ς ν α β ε β α ι ώ σ ε ι τ ο λ μ η ρ ά ότι α π ό τα δ ύ ο έ ν σ τ ι κ τ α , τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό και τ ο α τ ο μ ι κ ό , ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο , πιο ε π ί μ ο ν ο και πιο μ ο ν ί μ ω ς π α ρ ό ν ε ί ν α ι τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό . Ε ί χ ε α π ό λ υ τ ο δ ί κ ι ο . Ό λ ο ι οι φ υ σ ι ο δ ί φ ε ς π ο υ έ χ ο υ ν μ ε λ ε τ ή σ ε ι τ η ζ ω ι κ ή ζ ω ή στη φ ύ σ η , ι δ ί ω ς στις α κ ό μ α α ρ α ι ο κ α τ ο ι κ η μ έ ν ε ς η π ε ί ρ ο υ ς , θα τ ά σ σ ο ν τ α ν α ν ε π ι φ ύ λ α κ τ α με τ ο μ έ ρ ο ς τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ . Τ ο ένστικτο της αλληλοβοήθειας διέπει τον ζωικό κόσμο, επειδή η φυσική ε π ι λ ο γ ή ε ρ γ ά ζ ε τ α ι γ ι α ν α τ ο δ ι α τ η ρ ή σ ε ι και π ε ρ α ι τ έ ρ ω ν α τ ο α ν α π τ ύ ξει, και α ν ε λ έ η τ α κ α τ α σ τ ρ έ φ ε ι τ α ε ί δ η στα ο π ο ί α γ ι α κ ά π ο ι ο λ ό γ ο ε ξ α σθενεί. Στον μεγάλο α γ ώ ν α για τη ζωή, τον οποίο διεξάγει κάθε ζώο ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς α ν τ ι ξ ο ό τ η τ α ς τ ο υ κ λ ί μ α τ ο ς , τ ο υ π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς και τ ω ν φ υ σ ι κ ώ ν ε χ θ ρ ώ ν , μ ε γ ά λ ω ν και μ ι κ ρ ώ ν , τ α ε ί δ η π ο υ με τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η σ υ ν έ π ε ι α ε φ α ρ μ ό ζ ο υ ν τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς έ χ ο υ ν τις περισσότερες δυνατότητες να επιβιώσουν, ενώ άλλα πεθαίνουν. Την ίδια β α σ ι κ ή α ρ χ ή ε π ι β ε β α ι ώ ν ε ι και η ιστορία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς . Είναι π ο λ ύ α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ ο ότι, αν π α ρ ο υ σ ι ά σ ο υ μ ε έτσι τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , ε π ι σ τ ρ έ φ ο υ μ ε π ρ ά γ μ α τ ι σε κάτι π ο υ ε ί χ ε ή δ η α ν τ ι λ η φ θ ε ί ο ι δ ρ υ τ ή ς τ η ς ε π α γ ω γ ι κ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς Ι^ίπαίηκον. Σ τ ο μ ε γ ά λ ο τ ο υ έ ρ γ ο Instauratio

Magna

[Η μ ε γ ά λ η ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ η τ ω ν ε π ι σ τ η μ ώ ν ] έ γ ρ α ψ ε :

« Ό λ α τ α π ρ ά γ μ α τ α είναι π ρ ο ι κ ι σ μ έ ν α με μία ό ρ ε ξ η γ ι α δ ύ ο ε ι δ ώ ν κ α λ ά —το έ ν α γ ι α έ ν α π ρ ά γ μ α που είναι έ ν α ό λ ο ν κ α θ α υ τ ό , το ά λ λ ο γ ι α κάτι που είναι μ έ ρ ο ς ε ν ό ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο υ ό λ ο υ · και α υ τ ό τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο είναι πιο π ο λ ύ τ ι μ ο και πιο ι σ χ υ ρ ό από το π ρ ώ τ ο , α φ ο ύ τείνει π ρ ο ς τ η δ ι α τ ή ρ η σ η μίας ε υ ρ ύ τ ε ρ η ς μ ο ρ φ ή ς . Τ ο πρώτο μ π ο ρ ε ί ν α ο ν ο μ α σ τ ε ί α τ ο μ ι κ ό , ή κ α λ ό τ ο υ ε α υ τ ο ύ , και τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο κ α λ ό τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς . . . Κ α ι έτσι, γ ε ν ι κ ά , ίσαίσα η σ υ ν τ ή ρ η σ η τ η ς πιο γ ε ν ι κ ή ς μ ο ρ φ ή ς ρ υ θ μ ί ζ ε ι τις ορέξεις»®.

ΗΘΙΚΗ

49

Σ ε έ ν α ά λ λ ο σ η μ ε ί ο ε π α ν έ ρ χ ε τ α ι σ τ η ν ίδια ιδέα. Μ ι λ ά γ ι α « δ ύ ο ο ρ έ ξεις ( έ ν σ τ ι κ τ α ) τ ω ν π λ α σ μ ά τ ω ν » : (1) τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η ς και ά μ υ ν α ς , και (2) τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ ο υ π ο λ λ α π λ α σ ι α σ μ ο ύ και τ η ς δ ι ά δ ο σ η ς , και π ρ ο σ θ έ τ ε ι : «Το δ ε ύ τ ε ρ ο , που είναι ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό , φ α ί ν ε τ α ι π ω ς ε ί ν α ι πιο ι σ χ υ ρ ό και πιο α ξ ι ό λ ο γ ο α π ό τ ο π ρ ώ τ ο , π ο υ ε ί ν α ι π α θ η τ ι κ ό » . Μ π ο ρ ε ί β έ β α ι α κ ά π ο ι ο ς ν α ρ ω τ ή σ ε ι α ν μία τ έ τ ο ι α σ ύ λ λ η ψ η σ υ ν ά δ ε ι με τη θεωρία της φυσικής επιλογής, σ ύ μ φ ω ν α με την οποία ο α γ ώ ν α ς για τ η ζ ω ή , μ έ σ α στο ίδιο ε ί δ ο ς , θ ε ω ρ ε ί τ α ι α ν α γ κ α ί α π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η γ ι α τ η ν ε μ φ ά ν ι σ η ν έ ω ν ε ι δ ώ ν και γ ι α τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η εν γ έ ν ε ι . Α φ ο ύ έ χ ω ή δ η ε ξ ε τ ά σ ε ι δ ι ε ξ ο δ ι κ ά τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό στο έ ρ γ ο μ ο υ Η αλληλοβοήθεια,

δ ε ν θ α ε ι σ έ λ θ ω ε δ ώ σε λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι ε ς κ α ι α π λ ώ ς θα

π ρ ο σ θ έ σ ω τ η ν α κ ό λ ο υ θ η π α ρ α τ ή ρ η σ η . Τ α π ρ ώ τ α λ ί γ α χ ρ ό ν ι α μετά τ η δ η μ ο σ ί ε υ σ η τ η ς Καταγωγής

των ειδών

του Δαρβίνου, τείναμε όλοι να

π ι σ τ ε ύ ο υ μ ε ότι έ ν α ς ά γ ρ ι ο ς α γ ώ ν α ς γ ι α τα μ έ σ α τ η ς ύ π α ρ ξ η ς μ ε τ α ξ ύ τ ω ν μ ε λ ώ ν τ ο υ ίδιου ε ί δ ο υ ς ή τ α ν α ν α γ κ α ί ο ς , γ ι α ν α ο ξ ύ ν ε ι τ ι ς π α ρ α λ λ α γ έ ς και γ ι α ν α γ ε ν ν ή σ ε ι τ α ν έ α υ π ο ε ί δ η και ε ί δ η . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , οι π α ρατηρήσεις της φύσης που έκανα στη Σιβηρία, γ έ ν ν η σ α ν μέσα μου την α μ φ ι β ο λ ί α α ν δ ι ε ξ α γ ό τ α ν έ ν α ς τ έ τ ο ι ο ς σ φ ο δ ρ ό ς α γ ώ ν α ς στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό του είδους- απεναντίας, έδειξαν την τεράστια σημασία της α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς σ ε ε π ο χ έ ς μ ε τ α ν ά σ τ ε υ σ η ς τ ω ν ζ ώ ω ν και γ ι α τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ ο υ ε ί δ ο υ ς ε ν γ έ ν ε ι . Α λ λ ά ό σ ο η β ι ο λ ο γ ί α ε μ β ά θ υ ν ε στα ε ί δ η τ η ς έ μ β ι α ς φ ύ σ η ς και γ ν ώ ρ ι ζ ε τ ο φ α ι ν ό μ ε ν ο τ η ς ά μ ε σ η ς ε π ι ρ ρ ο ή ς τ ο υ π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς γ ι α τ η ν π α ρ α γ ω γ ή π α ρ α λ λ α γ ή ς π ρ ο ς μία ο ρ ι σ μ έ ν η κ α τ ε ύ θ υ ν σ η , ιδίως σε π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς στις ο π ο ί ε ς μ έ λ η τ ο υ ε ί δ ο υ ς χ ω ρ ί ζ ο ν τ α ι α π ό τ ο κυρίως σώμα ως συνέπεια των μεταναστεύσεών τους, ήταν δυνατόν ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε τ ο ν « α γ ώ ν α γ ι α τ η ζ ω ή » μ ε ε υ ρ ύ τ ε ρ η και β α θ ύ τ ε ρ η έ ν ν ο ι α . Οι β ι ο λ ό γ ο ι α ν α γ κ ά σ τ η κ α ν ν α π α ρ α δ ε χ θ ο ύ ν ότι ο μ ά δ ε ς ζ ώ ω ν ενεργούν συχνά ως σύνολο, όταν αγωνίζονται εναντίον αντίξοων συνθ η κ ώ ν ή ε ν α ν τ ί ο ν ε ν ό ς ε χ θ ρ ο ύ ό π ω ς έ ν α σ υ γ γ ε ν έ ς ε ί δ ο ς , με ό π λ ο την αμοιβαία στήριξη των μελών της ομάδας. Έτσι αποκτώνται έξεις που π ε ρ ι ο ρ ί ζ ο υ ν τ ο ν α γ ώ ν α στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ ο υ ε ί δ ο υ ς , ε ν ώ σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ο δ η γ ο ύ ν σε α ν ώ τ ε ρ η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς ν ο η μ ο σ ύ ν η ς στα ε ί δ η π ο υ π ρ ά τ τ ο υ ν τ η ν α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α . Α φ θ ο ν ο ύ ν στη φ ύ σ η τ έ τ ο ι α π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α , και σε κ ά θ ε τ ά ξ η ζ ώ ω ν τα είδη στο α ν ώ τ ε ρ ο σ τ ά δ ι ο α ν ά π τ υ ξ η ς ε ί ν α ι και τα πιο κ ο ι ν ω ν ι κ ά . Έ τ σ ι , η α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ ο υ είδ ο υ ς α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ε ι ( ό π ω ς ή δ η σ υ ν ο π τ ι κ ά ε π ι σ ή μ α ν ε ο Κέσλερ^) τ ο ν β α σ ι κ ό π α ρ ά γ ο ν τ α , τ ο ν κ υ ρ ι ό τ ε ρ ο ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό π α ρ ά γ ο ν τ α σε α υ τ ό π ο υ μπορούμε να ονομάσουμε «εξέλιξη».

50

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Έ τ σ ι , η φ ύ σ η θα π ρ έ π ε ι ν α α ν α γ ν ω ρ ι σ τ ε ί ω ς ο π ρ ώ τ ο ς η θ ι κ ό ς δ ά σ κ α λ ο ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Το κοινωνικό

ένστικτο,

εγγενές στον άνθρωπο

και σ ε ό λ α τ α ά λ λ α κ ο ι ν ω ν ι κ ό ζ ώ α : α υ τ ό ε ί ν α ι η π η γ ή ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν και ό λ η ς τ η ς σ υ ν α κ ό λ ο υ θ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Η αφετηρία για τη μελέτη της ηθικής τέθηκε από τον Δαρβίνο, τριακ ό σ ι α χ ρ ό ν ι α έ π ε ι τ α α π ό τ ό τ ε π ο υ έ κ α ν ε τις π ρ ώ τ ε ς α π ό π ε ι ρ ε ς π ρ ο ς τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η α υ τ ή ο Μ π α ί η κ ο ν , και ε ν μέρει α π ό τ ο ν Σ π ι ν ό ζ α και τ ο ν Γκαίτε^®. Με τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο ω ς β ά σ η γ ι α τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν ά π τ υ ξη των ηθικών συναισθημάτων, έγινε εφικτό, αφού πρώτα ενισχύθηκε η β ά σ η α υ τ ή με π ε ρ α ι τ έ ρ ω σ τ ο ι χ ε ί α , ν α κ τ ί σ ο υ μ ε π ά ν ω σ' α υ τ ή ν ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο ο ι κ ο δ ό μ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο έ ρ γ ο α υ τ ό δ ε ν έ χ ε ι α κ ό μ η ο λ ο κ λ η ρ ω θ ε ί . Οι ε ξ ε λ ι κ τ ι σ τ έ ς π ο υ έ θ ι ξ α ν τ ο ζ ή τ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν , κ α τ ά τ ο πιο μ ε γ ά λ ο μ έ ρ ο ς , γ ι α τ ο ν ά λ φ α ή β ή τ α λ ό γ ο , τις γ ρ α μ μ έ ς τ η ς π ρ ο - δ α ρ β ί ν ε ι α ς και π ρ ο - λ α μ α ρ κ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς , α λ λ ά ό χ ι ε κ ε ί ν ε ς τις ο π ο ί ε ς υ π έ δ ε ι ξ ε ο Δ α ρ β ί ν ο ς , π ι θ α ν ό ν π ά ρ α π ο λ ύ σ υ ν ο π τ ι κ ά , σ τ η ν Καταγωγή

του

ανθρώπου.

Α υ τ ό ι σ χ ύ ε ι και γ ι α τ ο ν Χ έ ρ μ π ε ρ τ Σ π έ ν σ ε ρ . Δ ε ν θ α ε ξ ε τ ά σ ω ε δ ώ τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ (θα τ η ν ε ξ ε τ ά σ ω πιο κ ά τ ω ) , α λ λ ά α π λ ώ ς θ α ε π ι σ η μ ά ν ω ότι η η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ σ υ ν τ έ θ η κ ε με β ά σ η έ ν α ά λ λ ο σ χ έ δ ι ο . Τ α η θ ι κ ά και κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ι κ ά μ έ ρ η τ η ς Συνθετικής

φιλοσοφίας

γράφηκαν

π ο λ ύ π ρ ι ν το δ ο κ ί μ ι ο τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ γ ι α τ η ν η θ ι κ ή α ί σ θ η σ η , υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή ε ν μ έ ρ ε ι τ ο υ Α ύ γ ο υ σ τ ο υ Κ ο ν τ και ε ν μ έ ρ ε ι τ ο υ ω φ ε λ ι μ ι σ μ ο ύ τ ο υ Ι^πένθαμ και τ ω ν α ι σ θ η σ ι ο κ ρ α τ ώ ν τ ο υ 1 8 ο υ αι.^^ Μ ό ν ο στα π ρ ώ τ α κ ε φ ά λ α ι α τ ο υ κ ε ι μ έ ν ο υ « Δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » ( π ο υ δ η μ ο σ ι ε ύ θ η κ ε στο π ε ρ ι ο δ ι κ ό Nineteenth

Century,

τεύχ. Μαρτ.-Απρ. 1890)

β ρ ί σ κ ο υ μ ε στο έ ρ γ ο τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ μία α ν α φ ο ρ ά στη « ζ ω ι κ ή η θ ι κ ή » και τ η ν « υ π ο - α ν θ ρ ώ π ι ν η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » , στις ο π ο ί ε ς ο Δ α ρ β ί ν ο ς ε ί χ ε δ ώ σει τ ό σ ο μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . Α ξ ί ζ ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι η α ν α φ ο ρ ά α υ τ ή δ ε ν σ υ ν δ έ ε τ α ι κ α θ ό λ ο υ με τ η ν υ π ό λ ο ι π η η θ ι κ ή τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ , ε π ε ι δ ή δ ε ν θ ε ω ρ ε ί τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς κ ο ι ν ω ν ι κ ά ό ν τ α π ο υ οι κ ο ι ν ω ν ί ε ς τ ο υ ς α π ο τ ε λ ο ύ ν σ υ ν έ χ ε ι α τ ω ν ο μ ά δ ω ν και τ ω ν φ υ λ ώ ν τ ω ν ζ ώ ω ν . Μ έ ν ο ν τ α ς πισ τ ό ς σ τ ο ν Χ ο μ π ς , τις θ ε ω ρ ε ί χ α λ α ρ ά σ υ μ π ή γ μ α τ α α τ ό μ ω ν ξ έ ν ω ν μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς , π ο υ τ σ α κ ώ ν ο ν τ α ν και φ ι λ ο ν ι κ ο ύ σ α ν δ ι α ρ κ ώ ς , και α ν α δ ύ θ η κ α ν από αυτή τη χαοτική κατάσταση μόνον όταν ένας ανώτερος άνθρωπος, π α ί ρ ν ο ν τ α ς τ η ν ε ξ ο υ σ ί α στα χ έ ρ ι α τ ο υ , ο ρ γ ά ν ω σ ε τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή . Έτσι, το κεφάλαιο για την ηθική τ ω ν ζ ώ ω ν , που πρόσθεσε αργότερα ο Σ π έ ν σ ε ρ , ε ί ν α ι σ α ν ξ ε κ ά ρ φ ω τ ο στο γ ε ν ι κ ό η θ ι κ ό τ ο υ σ ύ σ τ η μ α , και

ΗΘΙΚΗ

51

δ ε ν ε ξ ή γ η σ ε γιατί έ κ ρ ι ν ε α π α ρ α ί τ η τ ο ν α τ ρ ο π ο π ο ι ή σ ε ι τις π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ε ς α π ό ψ ε ι ς τ ο υ στο σ η μ ε ί ο α υ τ ό . Ό π ω ς και α ν έ χ ε ι , δ ε ν π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι τ η ν η θ ι κ ή α ί σ θ η σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ω ς μία π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς π ο υ υ π ή ρ χ α ν σ τ ο υ ς πιο μ α κ ρ ι ν ο ύ ς π ρ ο α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ ς π ρ ο γ ό ν ο υ ς τ ο υ . Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ , α υ τ ή ε μ φ α ν ί σ τ η κ ε α ρ γ ό τ ε ρ α , και π ρ ο ή λ θ ε α π ό τ ο υ ς ε ξ α ν α γ κ α σ μ ο ύ ς π ο υ ε π έ β α λ λ α ν σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς οι π ο λ ι τ ι κ έ ς , κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς και θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς τ ο υ ς α ρ χ έ ς {Στοιχεία

Ηθικής,

§ 45). Η αίσθηση του καθήκοντος, όπως είχε

υ π ο δ ε ί ξ ε ι ο B a i n μετά τ ο ν Χ ο μ π ς , ε ί ν α ι έ ν α π ρ ο ϊ ό ν , ή μ ά λ λ ο ν « μ ί α α ν ά μ ν η σ η » , τ ο υ κ α τ α ν α γ κ α σ μ ο ύ π ο υ ά σ κ η σ α ν κ α τ ά τα π ρ ώ τ α σ τ ά δ ι α τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς οι π ρ ώ τ ο ι , π ρ ο σ ω ρ ι ν ο ί α ρ χ η γ ο ί . Η ε ι κ α σ ί α α υ τ ή — π ο υ , π α ρ ε μ π ι π τ ό ν τ ω ς , δ ύ σ κ ο λ α θα τ η ν υ π ο σ τ ή ρ ι ζ ε η σ ύ γ χ ρ ο ν η έ ρ ε υ ν α — σ φ ρ α γ ί ζ ε ι ό λ ε ς τις π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν α π τ ύ ξ ε ι ς τ η ς ηθικ ή ς τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ . Χ ω ρ ί ζ ε ι τ η ν ιστορία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς σ ε δ ύ ο σ τ ά δια: τ ο « μ α χ η τ ι κ ό » , π ο υ ε π ι κ ρ α τ ε ί α κ ό μ η , και τ ο « β ι ο μ η χ α ν ι κ ό » , π ο υ ε ι σ ά γ ε τ α ι α ρ γ ά - α ρ γ ά σ ή μ ε ρ α , και που τ ο κ α θ έ ν α α π α ι τ ε ί τ η ν ι δ ι α ί τ ε ρ η ηθική του. Στο μαχητικό στάδιο, ο καταναγκασμός ήταν παραπάνω από α π α ρ α ί τ η τ ο ς : ή τ α ν η π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η τ η ς π ρ ο ό δ ο υ . Ή τ α ν και α ν α γ κ α ί ο , στο σ τ ά δ ι ο α υ τ ό , ν α θ υ σ ι ά ζ ε τ α ι τ ο ά τ ο μ ο γ ι α τ η ν κ ο ι ν ό τ η τ α και ν α γ ί ν ε ι η επεξεργασία ενός αντίστοιχου ηθικού κώδικα. Αυτή η αναγκαιότητα κ α τ α ν α γ κ α σ μ ο ύ και θ υ σ ί α ς τ ο υ α τ ό μ ο υ θα σ υ ν ε χ ί σ ε ι ν α υ π ά ρ χ ε ι ό σ ο τ ο β ι ο μ η χ α ν ι κ ό κ ρ ά τ ο ς δ ε ν θα έ χ ε ι π ά ρ ε ι α κ ό μ η τ η θ έ σ η τ ο υ μ α χ η τ ι κ ο ύ κ ρ ά τ ο υ ς . Έ τ σ ι , δ έ χ ε τ α ι (Στοιχεία

Ηθικής,

§ 48-50) δύο διαφορετικά

ε ί δ η η θ ι κ ή ς , π ο υ ε ν α ρ μ ο ν ί ζ ο ν τ α ι με α υ τ ά τ α δ ύ ο δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά κ ρ ά τ η , και η π α ρ α δ ο χ ή α υ τ ή ο δ η γ ε ί τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ σε δ ι ά φ ο ρ α ά λ λ α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α , π ο υ σ τ έ κ ο υ ν ό ρ θ ι α ή π έ φ τ ο υ ν μαζί με τ η ν α ρ χ ι κ ή ε ι κ α σ ί α . Συνεπώς, η επιστήμη της ηθικής παρουσιάζεται ως επιδίωξη ενός σ υ μ β ι β α σ μ ο ύ α ν ά μ ε σ α σε έ ν α ν κ ώ δ ι κ α ε χ θ ρ ό τ η τ α ς και έ ν α ν

κώδικα

φ ι λ ι κ ό τ η τ α ς , α ν ά μ ε σ α σε ισότητα και α ν ι σ ό τ η τ α (§ 8 5 ) . Και α φ ο ύ δ ε ν υπάρχει διέξοδος από αυτή τη διαμάχη —επειδή το βιομηχανικό κράτος θα έ λ θ ε ι μ ό ν ο ν α φ ο ύ π ά ψ ε ι η δ ι α μ ά χ η τ ο υ με τ ο μ α χ η τ ι κ ό κ ρ ά τ ο ς — τίποτε δεν μπορεί να γίνει προς το παρόν, εκτός από το ν α εισαγάγουμε στις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς σ χ έ σ ε ι ς μία ο ρ ι σ μ έ ν η « κ α λ ο σ ύ ν η » π ο υ μ π ο ρ ε ί κ ά π ω ς ν α μ α λ α κ ώ σ ε ι τ ο ν ε ω τ ε ρ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α τ ο ο π ο ί ο β α σ ί ζ ε τ α ι στις α τ ο μ ι κ ι σ τ ι κ έ ς β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς . Σ υ ν ε π ώ ς , ό λ ε ς τ ο υ οι α π ό π ε ι ρ ε ς ν α ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σει ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ά τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς α π ο τ υ γ χ ά ν ο υ ν , και κ α τ α λ ή γ ε ι στο α π ρ ο σ δ ό κ η τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι ό λ α τ α η θ ι κ ά σ υ σ τ ή μ α τ α , φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά και θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ά , α λ λ η λ ο σ υ μ π λ η ρ ώ ν ο ν τ α ι . Α λ λ ά η ά π ο -

52

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ψ η τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ ή τ α ν ε κ δ ι α μ έ τ ρ ο υ α ν τ ί θ ε τ η : υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι η κ ο ι ν ή π η γ ή α π ό τ η ν ο π ο ί α π ρ ο ή λ θ α ν ό λ α τα σ υ σ τ ή μ α τ α και οι δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς , κ α θ ώ ς και οι τ ο μ ε ί ς τ η ς η θ ι κ ή ς τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν θ ρ η σ κ ε ι ώ ν , ήταν η κοινωνικότητα, η δύναμη του κοινωνικού ενστίκτου, που εκδηλ ώ ν ε τ α ι α κ ό μ η και σ τ ο ν ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο και α σ φ α λ ώ ς π ο λ ύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο σ τ ο υ ς πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς ά γ ρ ι ο υ ς . Ο Σ π έ ν σ ε ρ , ό π ω ς ο Χ ά ξ λ ε ϋ , τ α λ α ν τ ε ύ ε τ α ι α ν ά μ ε σ α στις θ ε ω ρ ί ε ς τ ο υ κ α τ α ν α γ κ α σ μ ο ύ , τ ο υ ω φ ε λ ι μ ι σ μ ο ύ και τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , α δ υ ν α τ ώ ν τ α ς ν α βρει έ ξ ω α π ό α υ τ έ ς τ η ν π η γ ή τ η ς ηθικής. Θ α μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε εν κ α τ α κ λ ε ί δ ι ν α π ρ ο σ θ έ σ ο υ μ ε ότι, α ν και η σ ύ λ λ η ψ η α π ό τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ τ ο υ α γ ώ ν α α ν ά μ ε σ α σ τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό και τ ο ν α λ τρουισμό μοιάζει πολύ με την αντιμετώπιση του ζητήματος από τον Κ ο ν τ , 01 α π ό ψ ε ι ς τ ο υ θ ε τ ι κ ι σ τ ή φ ι λ ο σ ό φ ο υ γ ι α τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο — π α ρ ά τ η ν ε ν α ν τ ί ω σ ή τ ο υ σ τ ο ν μ ε τ α σ χ η μ α τ ι σ μ ό τ ω ν ε ι δ ώ ν — ή τ α ν πιο κ ο ν τ ό στις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ π α ρ ά σ τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ .

Εξετάζοντας

τ η σ χ ε τ ι κ ή σ π ο υ δ α ι ό τ η τ α τ ω ν δ ύ ο σ υ ν ό λ ω ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν , κ ο ι ν ω ν ι κ ό και ατομικό, ο Κοντ δεν δίστασε να αναγνωρίσει τα πρωτεία του πρώτου. Είδε μ ά λ ι σ τ α σ τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ ω ν π ρ ω τ ε ί ω ν τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ ε ν σ τ ί κ τ ο υ τ ο δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι σ μ α μίας η θ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς π ο υ ε ί χ ε σ π ά σ ε ι τ ο υ ς δ ε σ μ ο ύ ς τ η ς με τ η θ ε ο λ ο γ ί α και τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή , α λ λ ά δ ε ν ο δ ή γ η σε τ η δ ι α β ε β α ί ω σ η α υ τ ή στη λ ο γ ι κ ή τ η ς κατάληξη^^^ Ό π ω ς ήδη είπαμε, κανένας από τους άμεσους διαδόχους του Δαρβίνου δεν επιχείρησε να αναπτύξει περαιτέρω την ηθική του φιλοσοφία. Ο George Romanes θα αποτελούσε πιθανόν εξαίρεση, επειδή είχε την πρόθεση, αφού είχε μελετήσει τη ζωική ν ο η μ ο σ ύ ν η , να εξετάσει την η θ ι κ ή στα ζ ώ α και τ η ν π ι θ α ν ή γ έ ν ε σ η τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς - γ ι α τ ο ν σ κ ο π ό α υ τ ό σ υ γ κ έ ν τ ρ ω ν ε υλικό^^. Δ υ σ τ υ χ ώ ς , τ ο ν χ ά σ α μ ε π ρ ι ν π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι α ρ κ ε τ ά σε α υ τ ό τ ο υ το έ ρ γ ο . Ό σ ο γ ι α τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς ε ξ ε λ ι κ τ ι σ τ έ ς , είτε υ ι ο θ έ τ η σ α ν σ τ η ν η θ ι κ ή α π ό ψ ε ι ς π ο λ ύ δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς α π ό τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ — ό π ω ς ο Χ ά ξ λ ε ϋ στη δ ι ά λ ε ξ ή τ ο υ « Ε ξ έ λ ι ξ η και η θ ι κ ή » — είτε ε ρ γ ά σ τ η κ α ν π ρ ο ς τ ε λ ε ί ω ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς κ α τ ε υ θ ύ ν σ ε ι ς , α φ ο ύ έ λ α β α ν ω ς β ά σ η τ η ν κ ε ν τ ρ ι κ ή ιδέα τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς . Τ έ τ ο ι α ε ί ν α ι η η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Γκυώ^"^, π ο υ π ρ α γ μ α τ ε ύ ε τ α ι κ υ ρ ί ω ς τ ι ς α ν ώ τ ε ρ ε ς π τ υ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς και δ ε ν ε ξ ε τ ά ζ ε ι τ η ν η θ ι κ ή τ ω ν ζ ώ ω ν . Γι' α υ τ ό και έ κ ρ ι ν α α π α ρ α ί τ η τ ο ν α ε ξ ε τ ά σ ω εκ ν έ ο υ τ ο ζ ή τ η μ α στο έ ρ γ ο μ ο υ Αλληλοβοήθεια:

ένας παράγοντας

της εξέλιξης,

στο ο π ο ί ο τ ο

α π ο τ έ λ ε σ μ α τ ω ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν και τ ω ν έ ξ ε ω ν τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς

ανα-

λύθηκε ως παράγοντας της προοδευτικής εξέλιξης. Τώρα πρέπει να

ΗΘΙΚΗ

53

ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τις ίδιες κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς έ ξ ε ι ς α π ό δ ύ ο α κ ό μ η σ κ ο π ι έ ς : τ ω ν κ λ η ρ ο ν ο μ η μ έ ν ω ν η θ ι κ ώ ν τ ά σ ε ω ν και τ ω ν η θ ι κ ώ ν μ α θ η μ ά τ ω ν π ο υ π ή ρ α ν α π ό τ η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς οι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι π ρ ό γ ο ν ο ι μας- σ υ ν ε π ώ ς , ας με συγχωρήσει ο αναγνώστης, αν επαναλάβω εδώ επιτροχάδην ορισμένα γ ε γ ο ν ό τ α — π ο υ α ν έ φ ε ρ α ή δ η στο έ ρ γ ο μ ο υ Αλληλοβοήθεια—

για να

δείξω την ηθική τους σημασία. Αφού εξέτασα την αλληλοβοήθεια ως όπλο που χρησιμοποιεί το είδος στον α γ ώ ν α του για την ύπαρξη, δηλ α δ ή « α π ό τ η ν ά π ο ψ η π ο υ π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι ιδιαίτερο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν γ ι α τ ο ν φ υ σ ι ο δ ί φ η » , θα τ η ν ε ξ ε τ ά σ ω τ ώ ρ α σ υ ν ο π τ ι κ ά ω ς π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή π η γ ή τ η ς ηθικής αίσθησης στον άνθρωπο, δηλαδή από την άποψη που παρουσιάζει ιδιαίτερο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α . Ο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί χ ε σ τ ε ν έ ς σ χ έ σ ε ι ς με τ α ζ ώ α . Με ο ρ ι σ μ έ ν α π ι θ α ν ό ν μ ο ι ρ ά σ τ η κ ε το κ α τ α φ ύ γ ι ό τ ο υ κ ά τ ω α π ό π ρ ο ε ξ έ χ ο ν τ α β ρ ά χ ι α , σε σ χ ι σ μ έ ς β ρ ά χ ω ν και μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς σε σ π ή λ α ι α - π ο λ ύ σ υ χ ν ά μ ο ι ρ α ζ ό τ α ν μ' α υ τ ά και τ η ν τ ρ ο φ ή τ ο υ . Έ ω ς και π ρ ι ν π ε ρ ί π ο υ ε κ α τ ό ν π ε ν ή ν τ α χ ρ ό ν ι α οι ι θ α γ ε ν ε ί ς τ η ς Σ ι β η ρ ί α ς και τ η ς Α μ ε ρ ι κ ή ς κ α τ έ π λ η ξ α ν τ ο υ ς φ υ σ ι ο δ ί φ ε ς μ α ς με τ η β α θ ι ά γ ν ώ σ η τ ω ν σ υ ν η θ ε ι ώ ν τ ω ν ζ ώ ω ν και π τ η ν ώ ν π ο υ ε ί χ α ν . Α λ λ ά ο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί χ ε α κ ό μ η πιο σ τ ε ν έ ς σ χ έ σ ε ι ς με τ α ζ ώ α και τ α γ ν ώ ρ ι ζ ε α κ ό μ α κ α λ ύ τ ε ρ α . Δ ε ν ε ί χ ε α ρ χ ί σ ε ι α κ ό μ η η ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ή ε ξ ο λ ό θ ρ ε υ σ η τ η ς ζ ω ή ς με τις φ ω τ ι ές στα δ ά σ η και στα λ ι β ά δ ι α , τ α δ η λ η τ η ρ ι α σ μ έ ν α β έ λ η κ τ λ . · και α π ό τ η ν ε κ π λ η κ τ ι κ ή α φ θ ο ν ί α τ ω ν ζ ώ ω ν π ο υ β ρ ή κ α ν οι λ ε υ κ ο ί έ π ο ι κ ο ι π ο υ π ρ ώ τ ο ι κ α τ ο ί κ η σ α ν τ η ν α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ή ή π ε ι ρ ο και π ο υ π ε ρ ι έ γ ρ α ψ α ν τ ό σ ο κ α λ ά δ ι α π ρ ε π έ σ τ α τ ο ι φ υ σ ι ο δ ί φ ε ς , ό π ω ς ο A u d u b o n , ο A z a r a , ο W i e d κ. ά., μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α υ π ο λ ο γ ί σ ο υ μ ε τ η ν π υ κ ν ό τ η τ α τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ π λ η θ υ σ μ ο ύ κατά τη μεταπαγετωνική περίοδο. Ο π α λ α ι ο λ ι θ ι κ ό ς και ο ν ε ο λ ι θ ι κ ό ς ά ν θ ρ ω π ο ς ζ ο ύ σ α ν π ε ρ ι κ υ κ λ ω μ έ ν ο ι α π ό τ ο υ ς β ω β ο ύ ς α δ ε λ φ ο ύ ς τ ο υ ς — ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς ο Ι^Ιπέρινγκ και 01 ν α υ α γ ι σ μ έ ν ο ι τ ο υ ν α υ τ ι κ ο ί , π ο υ α ν α γ κ ά σ τ η κ α ν ν α π ε ρ ά σ ο υ ν τ ο ν χ ε ι μ ώ ν α σε έ ν α ν η σ ί κ ο ν τ ά σ τ η ν Α λ ά σ κ α , έ ζ η σ α ν α ν ά μ ε σ α σε μ ε γ ά λ α πλήθη πολικών αλεπούδων που κυκλοφορούσαν ανάμεσα στους ναυτ ι κ ο ύ ς , έ τ ρ ω γ α ν τ ο φ α γ η τ ό τ ο υ ς και έ ξ υ ν α ν τ η ν ύ χ τ α τις γ ο ύ ν ε ς με τις ο π ο ί ε ς σ κ ε π α σ μ έ ν ο ι κ ο ι μ ο ύ ν τ α ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι . Οι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι π ρ ό γ ο ν ο ί μας ζ ο ύ σ α ν μαζί με τ α ζ ώ α , α ν ά μ ε σ α στα ζ ώ α . Και μ ό λ ι ς ά ρ χ ι ζ α ν ν α β ά ζ ο υ ν σ ε μια κ ά π ο ι α τ ά ξ η τις π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς π ο υ έ κ α ν α ν , και ν α τις μ ε τ α β ι β ά ζ ο υ ν σ τ ο υ ς α π ο γ ό ν ο υ ς τ ο υ ς , τα ζ ώ α και η ζ ω ή τ ο υ ς τ ο υ ς έ δ ι ν α ν τα κ ύ ρ ι α υ λ ι κ ά γ ι α τ ι ς ά γ ρ α φ ε ς ε γ κ υ κ λ ο π α ί δ ε ι ε ς τ η ς γ ν ώ σ η ς τ ο υ ς , κ α θ ώ ς και γ ι α τ η σ ο φ ί α τ ο υ ς , π ο υ τ η ν ε ξ έ φ ρ α ζ α ν με π α ρ ο ι -

54

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μίες και γ ν ω μ ι κ ά . Η ψ υ χ ο λ ο γ ί α τ ω ν ζ ώ ω ν ήταν η π ρ ώ τ η

ψυχολογία

που μελέτησε ο ά ν θ ρ ω π ο ς —και εξακολουθεί να είναι προσφιλές θέμα συζήτησης γ ύ ρ ω από τη φωτιά του καταυλισμού • και η ζωή των ζώων, α λ λ η λ έ ν δ ε τ η με τ η ζ ω ή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , ή τ α ν τ ο θ έ μ α τ ω ν

πρώτων

έ ρ γ ω ν τ έ χ ν η ς , α φ ο ύ ε ν έ π ν ε υ σ ε τ ο υ ς π ρ ώ τ ο υ ς χ α ρ ά κ τ ε ς και γ λ ύ π τ ε ς , και ε ι σ ή λ θ ε α τ ο ύ ς π α λ α ι ό τ ε ρ ο υ ς ε π ι κ ο ύ ς θ ρ ύ λ ο υ ς και κ ο σ μ ο γ ο ν ι κ ο ύ ς μύθους^^ Τ ο π ρ ώ τ ο π ο υ μ α θ α ί ν ο υ ν τ α παιδιά μας στη ζ ω ο λ ο γ ί α ε ί ν α ι γ ι α τα α ρ π α κ τ ι κ ά ζ ώ α : τ α λ ι ο ν τ ά ρ ι α και τις τ ί γ ρ ε ι ς . Α λ λ ά τ ο π ρ ώ τ ο π ο υ π ρ έ π ε ι ν α μ ά θ α ι ν α ν γ ι α τ η φ ύ σ η οι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι ά γ ρ ι ο ι ή τ α ν ότι α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ει μία τ ε ρ ά σ τ ι α σ υ ν ά θ ρ ο ι σ η ζ ω ι κ ώ ν ο μ ά δ ω ν και φ υ λ ώ ν : τ η ς φ υ λ ή ς τ ω ν π ι θ ή κ ω ν , π ο υ σ υ γ γ ε ν ε ύ ε ι π ο λ ύ με τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , τ η ς α ρ π α κ τ ι κ ή ς φ υ λ ή ς των λύκων, της τιτιβίζουσας φυλής των πουλιών, της

πολυάσχολης

φ υ λ ή ς τ ω ν μ υ ρ μ η γ κ ι ώ ν κ τ λ . Γ ι ' α υ τ ο ύ ς , τ α ζ ώ α ή τ α ν μία π ρ ο έ κ τ α σ η του είδους τους —μόνο που ήταν σοφότερα απ' αυτούς. Η πρώτη αόριστη γ ε ν ί κ ε υ σ η π ο υ π ρ έ π ε ι ν α έ κ α ν α ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι γ ι α τ η φ ύ σ η — τ ό σ ο α ό ρ ι σ τ η , ώ σ τ ε μ ο ι ά ζ ε ι με α π λ ή ε ν τ ύ π ω σ η — ήταν ότι τ α έ μ β ι α ό ν τ α και η ο μ ά δ α ή η φ υ λ ή τ ο υ ς ή τ α ν α δ ι α χ ώ ρ ι σ τ α . Εμείς μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α τ α δια χ ω ρ ί σ ο υ μ ε , ε κ ε ί ν ο ι δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ α ν και φ α ί ν ε τ α ι π ο λ ύ α μ φ ί β ο λ ο α ν μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α δ ι α ν ο η θ ο ύ ν μία ζ ω ή χ ω ρ ί ς ο μ ά δ α ή φ υ λ ή . Ε κ ε ί ν ο τ ο ν κ α ι ρ ό ή τ α ν α ν α π ό φ ε υ κ τ η μία τ έ τ ο ι α ε ν τ ύ π ω σ η γ ι α τ η φύση. Ανάμεσα στους πλησιέστερους συγγενείς του, τους

πιθήκους

και τ ι ς μ α ϊ μ ο ύ δ ε ς , ο ά ν θ ρ ω π ο ς είδε ε κ α τ ο ν τ ά δ ε ς είδη^^ ν α ζ ο υ ν σε π ο λ υ μ ε λ ε ί ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς , δ ε μ έ ν α π ο λ ύ σ τ ε ν ά μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς κ ά θ ε ο μ ά δ α ς . Είδε π ώ ς α λ λ η λ ο ϋ π ο σ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ν κ α τ ά τις λ ε η λ α τ ι κ έ ς ε π ι δ ρ ο μ έ ς τ ο υ ς - π ό σ ο π ρ ο σ ε κ τ ι κ ά μ ε τ α κ ι ν ο ύ ν τ α ν α π ό τ ό π ο σε τ ό π ο , π ώ ς σ υ ν ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ν ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν κ ο ι ν ώ ν ε χ θ ρ ώ ν τ ο υ ς και α λ λ η λ ο ε ξυπηρετούνταν, έβγαζαν τα αγκάθια το ένα από το δέρμα του άλλου, φ ώ λ ι α ζ α ν μαζί ό τ α ν ε ί χ ε κ ρ ύ ο κτλ. Β έ β α ι α , σ υ χ ν ά τ σ α κ ώ ν ο ν τ α ν

αλλά

τ ό τ ε , ό π ω ς και τ ώ ρ α , σ' α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς κ α β γ ά δ ε ς ή τ α ν πιο π ο λ ύ ς ο σ α μ α τ ά ς π α ρ ά η π ρ α γ μ α τ ι κ ή ζ η μ ι ά και κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς , σ ε π ε ρ ί π τ ω σ η κ ι ν δ ύ ν ο υ , έ δ ε ι χ ν α ν ε ν τ υ π ω σ ι α κ ό τ α τ η α μ ο ι β α ί α π ρ ο σ κ ό λ λ η σ η - γ ι α ν α μη μ ι λ ή σ ο υ μ ε γ ι α τ η ν ι σ χ υ ρ ή α φ ο σ ί ω σ η τ ω ν μ η τ έ ρ ω ν στα μ ι κ ρ ά τ ο υ ς και τ ω ν γ η ρ α ι ώ ν α ρ ρ έ ν ω ν στην ομάδα τους. Έτσι, η κοινωνικότητα ήταν ο κ α ν ό ν α ς στη φ υ λ ή τ ω ν π ι θ ή κ ω ν και α ν σ ή μ ε ρ α υ π ά ρ χ ο υ ν δ ύ ο ο μ ά δ ε ς μ ε γ ά λ ω ν π ι θ ή κ ω ν , ο γ ο ρ ί λ α ς και ο ο υ ρ α ν γ κ ο υ τ ά ν γ κ ο ς , π ο υ δ ε ν ε ί ν α ι ι δ ι α ί τ ε ρ α κ ο ι ν ω ν ι κ ο ί α λ λ ά ζ ο υ ν σε μ ι κ ρ έ ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς , η π ο λ ύ μ ι κ ρ ή έ κ τ α σ η τ ω ν π ε ρ ι ο χ ώ ν τις ο π ο ί ε ς κ α τ ο ι κ ο ύ ν είναι μία α π ό δ ε ι ξ η τ ο ύ ότι

ΗΘΙΚΗ

55

είναι τ ώ ρ α έ ν α ε ί δ ο ς π ο υ π α ρ α κ μ ά ζ ε ι — π α ρ α κ μ ά ζ ε ι π ι θ α ν ό ν εξ αιτίας του ανελέητου πολέμου που εξαπέλυσε εναντίον τους ο άνθρωπος ως συνέπεια της μεγάλης ομοιότητας των δύο ειδών. Κ α τ ό π ι ν , ο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί δ ε ότι α κ ό μ η και στα σ α ρ κ ο φ ά γ α ζ ώ α ι σ χ ύ ε ι έ ν α ς γ ε ν ι κ ό ς κ α ν ό ν α ς : ποτέ δ ε ν α λ λ η λ ο σ κ ο τ ώ ν ο ν τ α ι . Ορισμένα είναι πολύ κοινωνικά, ό π ω ς ο λ ό κ λ η ρ η η φ υ λ ή τ ω ν σ κ ύ λ ω ν : τα τ σ α κ ά λ ι α , οι σ κ ύ λ ο ι κ ο λ σ ο ύ ν σ τ η ν Ι ν δ ί α , οι ύ α ι ν ε ς . Ο ρ ι σ μ έ ν α ά λ λ α ζ ο υ ν σε μ ι κ ρ έ ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς - α λ λ ά α κ ό μ η και σε α υ τ ά , τα πιο έ ξ υ π ν α , ό π ω ς τ α λ ι ο ν τ ά ρ ι α και οι λ ε ο π α ρ δ ά λ ε ι ς , σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ι γ ι α τ ο κ υ ν ή γι, ό π ω ς μία φ υ λ ή σ κ ύ λ ω ν . Ό σ ο γ ι α τα λ ι γ ο σ τ ά π ο υ ζ ο υ ν — τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν σ ή μ ε ρ α — μ ο ν α χ ι κ ή ζ ω ή , ό π ω ς οι τ ί γ ρ ε ι ς , ή σε μ ι κ ρ έ ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς , σ έ β ο ν τ α ι τ ο ν ίδιο γ ε ν ι κ ό κ α ν ό ν α : δ ε ν α λ λ η λ ο σ κ ο τ ώ ν ο ν τ α ι . Α κ ό μ η κ α ι σ ή μ ε ρ α , π ο υ τα α ν α ρ ί θ μ η τ α κ ο π ά δ ι α μ η ρ υ κ α σ τ ι κ ώ ν π ο υ γ έ μ ι ζ α ν κ ά π ο τ ε τ α λ ι β ά δ ι α έ χ ο υ ν ε ξ ο λ ο θ ρ ε υ θ ε ί και οι τ ί γ ρ ε ι ς τ ρ έ φ ο ν τ α ι κ υ ρ ί ω ς με ε ξ η μ ε ρ ω μ έ ν α ζ ώ α , και σ υ ν ε π ώ ς υ π ο χ ρ ε ώ ν ο ν τ α ι ν α μ έ ν ο υ ν κ ο ν τ ά στα χ ω ρ ι ά , α κ ό μ η και τ ώ ρ α οι α υ τ ό χ θ ο ν ε ς τ η ς Ι ν δ ί α ς μάς λ έ ν ε ότι οι τ ί γ ρ ε ι ς κατορθώνουν να μένουν στους διαφορετικούς χώρους τους χωρίς να διεξάγουν αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ τους για να τους εξασφαλίσ ο υ ν . Ά λ λ ω σ τ ε , φ α ί ν ε τ α ι ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά π ι θ α ν ό ότι α κ ό μ η και τ α λ ι γ ο σ τ ά ζ ώ α π ο υ ζ ο υ ν τ ώ ρ α μ ο ν α χ ι κ ή ζ ω ή — ό π ω ς οι τ ί γ ρ ε ι ς , τα μ ι κ ρ ό τ ε ρ α ε ί δ η γ ά τ α ς ( σ χ ε δ ό ν ό λ α ν υ κ τ ό β ι α ) , οι α ρ κ ο ύ δ ε ς , οι ν υ φ ί τ σ ε ς , οι α λ ε π ο ύ δ ε ς , 01 σ κ α ν τ ζ ό χ ο ι ρ ο ι και λ ί γ α ά λ λ α , δ ε ν ή τ α ν α ν έ κ α θ ε ν μ ο ν α χ ι κ ά ζ ώ α . Για ο ρ ι σ μ έ ν α α π ό α υ τ ά ( α λ ε π ο ύ δ ε ς , α ρ κ ο ύ δ ε ς ) β ρ ή κ α σ α φ ή σ τ ο ι χ ε ί α ότι παρέμειναν κοινωνικά ώσπου άρχισε η εξολόθρευσή τους από τον άνθ ρ ω π ο , και ά λ λ α ζ ο υ ν α κ ό μ η σ ή μ ε ρ α κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή σε α κ α τ ο ί κ η τ ε ς π ε ρ ι ο χ έ ς , ο π ό τ ε έ χ ο υ μ ε λ ό γ ο υ ς ν α π ι σ τ ε ύ ο υ μ ε ότι σ χ ε δ ό ν ό λ α ζ ο ύ σ α ν κ ά π ο τ ε σε κοινωνίες^®. Α λ λ ά και α ν α κ ό μ η υ π ή ρ χ α ν α ν έ κ α θ ε ν ο ρ ι σ μ έ ν α μη κ ο ι ν ω ν ι κ ά ε ί δ η , μ π ο ρ ο ύ μ ε θ ε τ ι κ ά ν α β ε β α ι ώ σ ο υ μ ε ότι ή τ α ν η ε ξ α ί ρεση στον γενικό κανόνα. Έ τ σ ι , τ ο μ ά θ η μ α π ο υ έ δ ι ν ε η φ ύ σ η ή τ α ν ότι α κ ό μ η και τα ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ α ζ ώ α ζ ο υ ν σ υ ν ε ρ γ α ζ ό μ ε ν α . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς π ο υ είδε, μία φ ο ρ ά στη ζ ω ή τ ο υ , μία ε π ί θ ε σ η ά γ ρ ι ω ν σ κ ύ λ ω ν σε μ ε γ α λ ύ τ ε ρ α α ρ π α κ τ ι κ ά ζ ώ α , α σ φ α λ ώ ς σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ ε , μια γ ι α π ά ν τ α , τ η ν α κ α τ α μ ά χ η τ η δ ύ ν α μ η τ ω ν φ υ λ ε τ ι κ ώ ν ο μ ά δ ω ν και τ η ν α υ τ ο π ε π ο ί θ η σ η και τ ο θ ά ρ ρ ο ς

που

ε μ π ν έ ο υ ν στο κ ά θ ε ά τ ο μ ο . Σ τ α λ ι β ά δ ι α και στα δ ά σ η οι π α λ α ι ό τ ε ρ ο ι π ρ ό γ ο ν ο ι μ α ς έ β λ ε π α ν μ υ ρ ι ά δ ε ς ζ ώ α , π ο υ ζ ο ύ σ α ν ό λ α σε μ ε γ ά λ ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς : ο μ ά δ ε ς και φ υ λ έ ς . Αναρίθμητα κοπάδια από ελάφια, ταράνδους, αντιλόπες, χιλιάδες κο-

56

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ά δ ι α β ι σ ώ ν ω ν , και λ ε γ ε ώ ν ε ς α π ό ά γ ρ ι α ά λ ο γ α , γ α ϊ δ ο ύ ρ ι α ,

ζέμπρες

κτλ. μετακινούνταν

ειρηνικά

στις α χ α ν ε ί ς

π ε δ ι ά δ ε ς και β ο σ κ ο ύ σ α ν

ό λ α μαζί. Μ ό λ ι ς π ρ ό σ φ α τ α π α ρ α τ ή ρ η σ α ν οι π ε ρ ι η γ η τ έ ς σ τ η ν κ ε ν τ ρ ι κή Α φ ρ ι κ ή κ α μ η λ ο π α ρ δ ό λ ε ι ς , γ α ζ έ λ ε ς και α ν τ ι λ ό π ε ς ν α β ό σ κ ο υ ν μαζί. Α κ ό μ η και στα ξ η ρ ό ο ρ ο π έ δ ι α τ η ς Α σ ί α ς και τ η ς Α μ ε ρ ι κ ή ς ε ί χ ε κ ο π ά δ ι α α π ό λ ά μ α , ά γ ρ ι ε ς κ α μ ή λ ε ς και ο λ ό κ λ η ρ ε ς φ υ λ έ ς μ α ύ ρ ε ς α ρ κ ο ύ δ ε ς , π ο υ σ υ μ β ί ω ν α ν στα ό ρ η τ ο υ Θ ι β έ τ . Ό σ ο ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ξ ο ι κ ε ι ω ν ό τ α ν με τ η ζωή αυτών των ζώων, αντιλαμβανόταν πόσο στενά ενωμένα ήταν αυτά τα π λ ά σ μ α τ α . Α κ ό μ η και ό τ α ν φ α ί ν ο ν τ α ν ε ν τ ε λ ώ ς α π ο ρ ρ ο φ η μ έ ν α στη β ο σ κ ή και φ α ι ν ο μ ε ν ι κ ά α γ ν ο ο ύ σ α ν τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α ν με π ρ ο σ ο χ ή τ ο έ ν α τις κ ι ν ή σ ε ι ς τ ο υ ά λ λ ο υ , π ά ν τ α έ τ ο ι μ α ν α α ν α λ ά β ο υ ν κ ο ι ν ή δ ρ ά σ η ; Ο ά ν θ ρ ω π ο ς είδε ότι ό λ ε ς οι φ υ λ έ ς ε λ α φ ι ώ ν και κ α τ σ ι κ ι ώ ν , είτε β ο σ κ ο ύ σ α ν είτε κ ά θ ο ν τ α ν κ ά π ο υ , έ β α ζ α ν π ά ν τ α φ ρ ο υ ρ ο ύ ς π ο υ π ο τ έ δ ε ν έ π α υ α ν ν α ε π α γ ρ υ π ν ο ύ ν και ηοτέ δ ε ν α ρ γ ο ύ σ α ν ν α ε ι δ ο π ο ι ή σ ο υ ν ό τ α ν π λ η σ ί α ζ ε έ ν α σ α ρ κ ο φ ά γ ο ζώο* ε ί δ ε π ώ ς , σε π ε ρ ί π τ ω σ η α ι φ ν ί δ ι α ς ε π ί θ ε σ η ς , τ α α ρ σ ε ν ι κ ά και τ α θ η λ υ κ ά π ε ρ ι κ ύ κ λ ω ν α ν τ α μ ι κ ρ ά τ ο υ ς και α ν τ ι μ ε τ ώ π ι ζ α ν τ ο ν ε χ θ ρ ό , δ ι α κ ι ν δ υ ν ε ύ ο ν τ α ς τ η ζ ω ή τ ο υ ς γ ι α τ η ν α σ φ ά λ ε ι α τ ω ν α σ θ ε ν έ σ τ ε ρ ω ν . Είδε και ότι τ α κ ο π ά δ ι α τ ω ν ά λ λ ω ν ζ ώ ω ν ακολουθούν παρόμοιες τακτικές όταν υποχωρούν. Ο πρωτόγονος ά ν θ ρ ω π ο ς τα ήξερε όλα αυτά, που εμείς τα αγνοο ύ μ ε ή ε ύ κ ο λ α τ α λ η σ μ ο ν ο ύ μ ε , και ε π α ν έ λ α β ε α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς

άθλους

τ ω ν ζ ώ ω ν στα π α ρ α μ ύ θ ι α τ ο υ , ε ξ ω ρ α ΐ ζ ο ν τ α ς τις π ρ ά ξ ε ι ς θ ά ρ ρ ο υ ς και α υ τ ο θ υ σ ί α ς με τ η ν π ρ ω τ ό γ ο ν η π ο ί η σ ή τ ο υ και α π ο μ ι μ ο ύ μ ε ν ο ς τ α ζ ώ α στα θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ά τ ο υ τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ ά , π ο υ τ ώ ρ α ε σ φ α λ μ έ ν α ο ν ο μ ά ζ ο ν τ α ι χοροί. Ακόμη λιγότερο μπορούσε ο πρωτόγονος άγριος να αγνοήσει τις μ ε γ ά λ ε ς μ ε τ α ν α σ τ ε ύ σ ε ι ς τ ω ν ζ ώ ω ν , γ ι α τ ί μ ά λ ι σ τ α τ α α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε KdTÔ κ α ι ρ ο ύ ς — ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς οι Τ σ ο ύ κ ι α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν α κ ό μ η τα κ ο π ά δ ι α τ ω ν ά γ ρ ι ω ν τ α ρ ά ν δ ω ν , ό τ α ν τ α σ μ ή ν η τ ω ν κ ο υ ν ο υ π ι ώ ν τα δ ι ώ χ ν ο υ ν α π ό τ ο έ ν α μ έ ρ ο ς τ η ς χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ Τ σ ο ύ κ ι σε έ ν α ά λ λ ο , ή ό π ω ς οι Λ ά π ω ν ε ς α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν τα κ ο π ά δ ι α τ ω ν η μ ι ε ξ η μ ε ρ ω μ έ ν ω ν τ α ρ ά ν δ ω ν στις α ν ε ξ έ λ ε γ κ τ ε ς π ε ρ ι π λ α ν ή σ ε ι ς τ ο υ ς . Και α ν ε μ ε ί ς , με ό λ η τ η β ι β λ ι α κ ή μ α ς γ ν ώ σ η και τ η ν ά γ ν ο ι α τ η ς φ ύ σ η ς , α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε α ν ί κ α ν ο ι ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε π ώ ς ζ ώ α δ ι ά σ π α ρ τ α σε μία τ ε ρ ά σ τ ι α έ κ τ α σ η κ α τ ο ρ θ ώ ν ο υ ν ν α σ υ γ κ ε ν τ ρ ω θ ο ύ ν κ α τ ά χ ι λ ι ά δ ε ς σε μία σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η τ ο π ο θ ε σ ί α γ ι α ν α π ε ρ ά σ ο υ ν έ ν α ν π ο τ α μ ό ( ό π ω ς είδα ο τ ο ν π ο τ α μ ό Α μ ο ύ ρ ) ή γ ι α ν α ξεκινήσουν την πορεία τους προς τα βόρεια, τα νότια ή τα δυτικά, 01 π ρ ό γ ο ν ο ί μ α ς , π ο υ θ ε ω ρ ο ύ σ α ν τ α ζ ώ α πιο σ ο φ ά α π ' α υ τ ο ύ ς , δ ε ν ξ α φ ν ι ά ζ ο ν τ α ν κ α θ ό λ ο υ με τ έ τ ο ι ε ς σ υ ν τ ο ν ι σ μ έ ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς , ό π ω ς δ ε ν

ΗΘΙΚΗ

57

ξ α φ ν ι ά ζ ο ν τ α ι και οι ά γ ρ ι ο ι τ η ς ε π ο χ ή ς μ α ς . ΓΓ α υ τ ο ύ ς , ό λ α τ α ζ ώ α , π τ η ν ά και ψ ά ρ ι α ή τ α ν σε σ υ ν ε χ ή ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α , π ρ ο ε ι δ ο π ο ι ο ύ σ α ν το έ ν α το ά λ λ ο με α ν ε π α ί σ θ η τ α σ ή μ α τ α ή ή χ ο υ ς , α λ λ η λ ο ε ν η μ ε ρ ώ ν ο ν τ α ν γ ι α κ ά θ ε ε ί δ ο υ ς σ υ μ β ά ν τ α και έτσι σ υ γ κ ρ ο τ ο ύ σ α ν μία τ ε ρ ά σ τ ι α κ ο ι ν ό τ η τ α , που ε ί χ ε τ ο υ ς δ ι κ ο ύ ς τ η ς κ α ν ό ν ε ς ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς και κ α λ ώ ν σ χ έ σ ε ω ν μετ α ξ ύ γ ε ι τ ό ν ω ν . Α κ ό μ η και σ ή μ ε ρ α , β α θ ι ά ί χ ν η α υ τ ή ς τ η ς σ ύ λ λ η ψ η ς τ η ς φ ύ σ η ς ε π ι β ι ώ ν ο υ ν στη λ α ο γ ρ α φ ί α ό λ ω ν τ ω ν ε θ ν ώ ν . Α π ό τα π ο λ υ π ρ ό σ ω π α , ζ ω η ρ ά και ε ύ θ υ μ α χ ω ρ ι ά τ ω ν

σκίουρων,

τ ω ν κ υ ν ο μ υ ώ ν , τ ω ν τ ρ ω κ τ ι κ ώ ν ι ά κ ο υ λ ω ν κτλ., και α π ό τ ι ς α π ο ι κ ί ε ς των καστόρων που αφθονούσαν στους μεταπαγετωνικούς

ποταμούς,

ο πρωτόγονος άνθρωπος, που ζούσε ακόμη νομαδική ζωή, διδάχθηκε τα π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α τ η ς ε δ ρ α ί α ς ζ ω ή ς , τ η ς μ ό ν ι μ η ς κ α τ ο ί κ η σ η ς και τ η ς σ υ ν ε ρ γ α σ ί α ς . Α κ ό μ η και τ ώ ρ α β λ έ π ο υ μ ε ( ό π ω ς είδα π ρ ι ν π ε ν ή ν τ α χ ρ ό ν ι α σ τ η ν Υ π ε ρ β α ϊ κ α λ ί α ) ότι οι ν ο μ ά δ ε ς β ο ο τ ρ ό φ ο ι τ η ς Μ ο γ γ ο λ ί α ς , που η α π ρ ο ν ο η σ ί α τ ο υ ς ε ί ν α ι π α ρ ο ι μ ι ώ δ η ς , μ α θ α ί ν ο υ ν α π ό τ ο τ ρ ω κ τ ι κ ό T a m i a s s t r i a t u s τα π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α τ η ς γ ε ω ρ γ ί α ς και τ η ς π ρ ο ν ο η τ ι κ ό τ η τ α ς , γιατί κ ά θ ε φ θ ι ν ό π ω ρ ο λ ε η λ α τ ο ύ ν τις υ π ό γ ε ι ε ς α π ο θ ή κ ε ς α υ τ ώ ν τ ω ν τ ρ ω κ τ ι κ ώ ν και τ ο υ ς α ρ π ά ζ ο υ ν τ ο υ ς α π ο θ η κ ε υ μ έ ν ο υ ς

εδώδιμους

β ο λ β ο ύ ς . Ο Δ α ρ β ί ν ο ς μ ά ς λ έ ε ι ότι σ ε μία χ ρ ο ν ι ά π ε ί ν α ς , οι ά γ ρ ι ο ι έ μ α θ α ν α π ό τις μ α ϊ μ ο ύ δ ε ς ποια φ ρ ο ύ τ α και μ ο ύ ρ α τ ρ ώ γ ο ν τ α ν . Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι α μ φ ι β ο λ ί α ότι οι α π ο θ ή κ ε ς τ ω ν μ ι κ ρ ώ ν τ ρ ω κ τ ι κ ώ ν , γ ε μ ά τ ε ς με κ ά θ ε λ ο γ ή ς τ ρ ό φ ι μ α , θα π ρ έ π ε ι ν α υ π έ δ ε ι ξ α ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο τ η ν κ α λ λ ι έ ρ γ ε ι α τ ω ν δ η μ η τ ρ ι α κ ώ ν . Π ρ ά γ μ α τ ι , τα ιερά β ι β λ ί α τ η ς Α ν α τ ο λ ή ς π ε ρ ι έ χ ο υ ν π ο λ λ έ ς π α ρ α π ο μ π έ ς σ τ η ν π ρ ο ν ο η τ ι κ ό τ η τ α και τ η ν ε ρ γ α τ ι κ ό τ η τ α τ ω ν ζώων, που προβάλλονται ως παράδειγμα στους ανθρώπους. Με τ η σ ε ι ρ ά τ ο υ ς , σ χ ε δ ό ν ό λ α τα π ο υ λ ι ά έ δ ω σ α ν σ τ ο υ ς π ρ ο γ ό ν ο υ ς μας το μ ά θ η μ α τ η ς πιο ε γ κ ά ρ δ ι α ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , τ ω ν τ έ ρ ψ ε ω ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς και τ ω ν τ ε ρ ά σ τ ι ω ν π λ ε ο ν ε κ τ η μ ά τ ω ν τ η ς . Οι ε ν ώ σ ε ι ς τ ω ν π α ρ υ δ ά τ ι ω ν π ο υ λ ι ώ ν γ ι α το φ ώ λ ι α σ μ α και η σ υ ν ε ρ γ α σ ί α τ ο υ ς γ ι α τ η ν π ρ ο σ τ α σ ί α τ ω ν ν ε ο σ σ ώ ν και τ ω ν α υ γ ώ ν τ ο υ ς , είναι π ο λ ύ γ ν ω σ τ ά σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . Τ ο φ θ ι ν ό π ω ρ ο , οι ά ν θ ρ ω π ο ι π ο υ ζ ο ύ σ α ν στα δ ά σ η και δ ί π λ α στα ρ υ ά κ ι α τ ω ν δ α σ ώ ν , ε ί χ α ν κ ά θ ε ε υ κ α ι ρ ί α ν α π α ρ α τ η ρ ή σ ο υ ν τη ζ ω ή τ ω ν ν ε ο σ σ ώ ν π ο υ σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ν σε μ ε γ ά λ α σ μ ή ν η και ξ ό δευαν ένα μικρό μέρος της ημέρας για να βρουν τροφή ενώ την υπόλ ο ι π η μ έ ρ α κ ε λ α η δ ο ύ σ α ν και έπαιζαν^^. Π ο ι ο ς ξ έ ρ ε ι α ν η ιδέα τ ω ν μεγάλων φθινοπωρινών συνάξεων ο λ ό κ λ η ρ ω ν φ υ λ ώ ν για κοινό κυνήγι (Αμπά στους Μογγόλους, Καντά στους Τουνγκούζιους) δεν ήρθε από τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η τ ω ν φ θ ι ν ο π ω ρ ι ν ώ ν σ υ ν ά ξ ε ω ν τ ω ν π ο υ λ ι ώ ν ; Α υ τ έ ς οι

58

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

συνάξεις της φ υ λ ή ς διαρκούν έναν-δύο μήνες, είναι εποχή γιορτής για ό λ η τ η φ υ λ ή και ε ν δ υ ν α μ ώ ν ο υ ν σ υ γ χ ρ ό ν ω ς τ η φ υ λ ε ρ κ ή σ υ γ γ έ ν ε ι α και την ομοσπονδιακή ένωση των διάφορων φυλών. Ο ά ν θ ρ ω π ο ς π α ρ α τ ή ρ η σ ε και το π α ι χ ν ί δ ι τ ω ν ζ ώ ω ν , π ο υ δ ί ν ε ι μ ε γ ά λ η χ α ρ ά σε ο ρ ι σ μ έ ν α είδη, τις σ υ ν α υ λ ί ε ς και τ ο υ ς χ ο ρ ο ύ ς τ ο υ ς ( β λ . Π α ρ ά ρ τ η μ α σ τ η ν Αλληλοβοήθεια)

και τις ο μ α δ ι κ έ ς π τ ή σ ε ι ς ο ρ ι σ μ έ ν ω ν

π ο υ λ ι ώ ν τ ο σ ο ύ ρ ο υ π ο . Ή τ α ν ε ξ ο ι κ ε ι ω μ έ ν ο ς με τ ι ς θ ο ρ υ β ώ δ ε ι ς σ υ ν ά ξεις τ ω ν χ ε λ ι δ ο ν ι ώ ν και τ ω ν ά λ λ ω ν α π ο δ η μ η τ ι κ ώ ν π ο υ λ ι ώ ν , π ο υ γ ί ν ο ν τ α ι τ ο φ θ ι ν ό π ω ρ ο , σ τ ο ν ίδιο τ ό π ο , κ ά θ ε χ ρ ό ν ο , π ρ ι ν κ ι ν ή σ ο υ ν γ ι α το μακρινό τους ταξίδι στον Νότο. Πόσο σ υ χ ν ά ο ά ν θ ρ ω π ο ς θα πρέπει ν α σ τ ά θ η κ ε κ α τ ά π λ η κ τ ο ς ό τ α ν έ β λ ε π ε τις τ ε ρ ά σ τ ι ε ς φ ά λ α γ γ ε ς τ ω ν α π ο δ η μ η τ ι κ ώ ν πουλιών να περνούν πάνω από το κεφάλι του ώρες ο λ ό κ λ η ρ ε ς , ή τις α ν α ρ ί θ μ η τ ε ς χ ι λ ι ά δ ε ς β ι σ ώ ν ω ν , ε λ α φ ι ώ ν ή σ κ ί ο υ ρ ω ν π ο υ έ φ ρ α ζ α ν τ ο ν δ ρ ό μ ο τ ο υ και μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς τ ο ν ε μ π ό δ ι ζ α ν μ έ ρ ε ς ο λ ό κ λ η ρ ε ς , έτσι π υ κ ν έ ς π ο υ ή τ α ν οι τ ά ξ ε ι ς τ ο υ ς σ τ η ν π ο ρ ε ί α τ ο υ ς π ρ ο ς τ ο ν β ο ρ ρ ά ή τ ο ν ν ό τ ο . Ο « ά ξ ε σ τ ο ς ά γ ρ ι ο ς » γ ν ώ ρ ι ζ ε ό λ ε ς α υ τ έ ς τις ο μ ο ρ φ ι έ ς τ η ς φ ύ σ η ς , π ο υ ε μ ε ί ς τις έ χ ο υ μ ε ξ ε χ ά σ ε ι στις π ό λ ε ι ς και τ α π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ά μ α ς και π ο υ δ ε ν τις σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε ο ύ τ ε στα π ε θ α μ έ ν α βιβ λ ί α μ α ς τ η ς « φ υ σ ι κ ή ς ι σ τ ο ρ ί α ς » · ε ν ώ οι α φ η γ ή σ ε ι ς τ ω ν μ ε γ ά λ ω ν ε ξ ε ρευνητών, του Humboldt, του Audubon, του Azara, του Brehm, του N i k o l a i S y e v e r t c l n e f [ S y e v e r t c h o f f ] και π ο λ λ ώ ν ά λ λ ω ν

μουχλιάζουν

στις β ι β λ ι ο θ ή κ ε ς μ α ς . Τ ο ν κ α ι ρ ό ε κ ε ί ν ο , ο π λ α τ ύ ς κ ό σ μ ο ς τ ω ν τ ρ ε χ ο ύ μ ε ν ω ν ν ε ρ ώ ν και τ ω ν λ ι μ ν ώ ν δεν ήταν για τον ά ν θ ρ ω π ο κλειστό βιβλίο. Ο ά ν θ ρ ω π ο ς ήταν ε ξ ο ι κ ε ι ω μ έ ν ο ς με τ ο υ ς κ α τ ο ί κ ο υ ς τ ο υ . Α κ ό μ η και τ ώ ρ α , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , πολλοί ημιάγριοι ιθαγενείς της Α φ ρ ι κ ή ς σέβονται ιδιαίτερα τον κροκόδ ε ι λ ο . Τ ο ν θ ε ω ρ ο ύ ν κ ο ν τ ο σ υ γ γ ε ν ή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , κάτι σ α ν π ρ ό γ ο ν ο . Α π ο φ ε ύ γ ο υ ν μ ά λ ι σ τ α ν α τ ο ν κ α τ ο ν ο μ ά ζ ο υ ν στις σ υ ν ο μ ι λ ί ε ς τ ο υ ς και, α ν πρέπει να τον αναφέρουν, τον αποκαλούν ο «γεροπαππούς» ή χρησιμ ο π ο ι ο ύ ν κ ά π ο ι α ά λ λ η έ κ φ ρ α σ η π ο υ μ α ρ τ υ ρ ε ί σ υ γ γ έ ν ε ι α και σ ε β α σ μ ό . Ι σ χ υ ρ ί ζ ο ν τ α ι ότι ο κ ρ ο κ ό δ ε ι λ ο ς ε ν ε ρ γ ε ί ό π ω ς α υ τ ο ί . Π ο τ έ δ ε ν θα φ ά ε ι τ η λ ε ί α τ ο υ χ ω ρ ί ς ν α κ α λ έ σ ε ι σ υ γ γ ε ν ε ί ς και φ ί λ ο υ ς ν α σ υ μ φ ά γ ο υ ν και α ν έ ν α ς τ η ς φ υ λ ή ς τ ο υ ς σ κ ο τ ω θ ε ί α π ό ά ν θ ρ ω π ο , γ ι α ά λ λ ο λ ό γ ο και ό χ ι γ ι α ε κ δ ί κ η σ η , θα ε κ δ ι κ η θ ο ύ ν τ ο υ ς φ ο ν ι ά δ ε ς . Σ υ ν ε π ώ ς , α ν έ ν α ς ν έ γ ρ ο ς φ α γ ώ θ η κ ε α π ό έ ν α ν κ ρ ο κ ό δ ε ι λ ο , η φ υ λ ή θα φ ρ ο ν τ ί σ ε ι ν α σ κ ο τ ώ σ ε ι τ ο ν σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο κ ρ ο κ ό δ ε ι λ ο που έ φ α γ ε τ ο ν δ ι κ ό τ ο υ ς ά ν θ ρ ω π ο , ε π ε ι δ ή φ ο β ο ύ ν τ α ι ότι, α ν σ κ ο τ ώ σ ο υ ν έ ν α ν α θ ώ ο κ ρ ο κ ό δ ε ι λ ο , θα π ρ ο κ α λ έ σ ο υ ν τ η ν ε κ δ ί κ η σ η τ ω ν σ υ ν τ ρ ό φ ω ν τ ο υ σ κ ο τ ω μ έ ν ο υ ζ ώ ο υ , α φ ο ύ μία τ έ τ ο ι α

ΗΘΙΚΗ

59

ε κ δ ί κ η σ η α π α ι τ ο ύ ν οι ν ό μ ο ι τ η ς β ε ν τ έ τ α ς . Γι' α υ τ ό οι ν έ γ ρ ο ι , α φ ο ύ σ κ ο τώσουν τον υποτιθέμενο ένοχο κροκόδειλο, θα εξετάσουν επιμελώς τα ε ν τ ό σ θ ι α τ ο υ γ ι α ν α β ρ ο υ ν τ α υ π ο λ ε ί μ μ α τ α τ ο υ σ υ ν τ ρ ό φ ο υ τ ο υ ς και έτσι ν α β ε β α ι ω θ ο ύ ν ότι δ ε ν έ κ α ν α ν λ ά θ ο ς και ότι ί σ α - ί σ α ο σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο ς κροκόδειλος άξιζε τον θάνατο. Α λ λ ά αν δεν βρουν καμία απόδειξη της ε ν ο χ ή ς τ ο υ σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο υ ζ ώ ο υ , θα κ ά ν ο υ ν ό λ ε ς τις π ρ ά ξ ε ι ς ε ξ ι λ έ ω σ η ς προς τη φ υ λ ή των κροκοδείλων, για να κ α θ η σ υ χ ά σ ο υ ν τους συγγενείς τ ο υ φ ο ν ε υ θ έ ν τ ο ς ζ ώ ο υ · και θα σ υ ν ε χ ί σ ο υ ν ν α α ν α ζ η τ ο ύ ν τ ο ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό έ ν ο χ ο . Η ίδια π ε π ο ί θ η σ η ε π ι κ ρ α τ ε ί σ τ ο υ ς Ε ρ υ θ ρ ό δ ε ρ μ ο υ ς σε σ χ έ σ η με τ ο ν κ ρ ο τ α λ ί α και τ ο ν λ ύ κ ο , σ τ ο υ ς Ο σ τ ι ά κ γ ι α τ η ν α ρ κ ο ύ δ α κτλ. Ε ί ν α ι π α σ ί δ η λ η η σ ύ ν δ ε σ η τ έ τ ο ι ω ν π ε π ο ι θ ή σ ε ω ν με τ η σ υ ν α κ ό λ ο υ θ η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς έ ν ν ο ι α ς τ η ς δικαιοσύνης^^. Τ α κ ο π ά δ ι α τ ω ν ψ α ρ ι ώ ν και οι κ ι ν ή σ ε ι ς τ ο υ ς στα δ ι ά φ α ν α ν ε ρ ά , ο έ λ ε γ χ ο ς τ ω ν π ρ ο π ο μ π ώ ν π ρ ι ν κ ι ν η θ ε ί ό λ ο το κ ο π ά δ ι π ρ ο ς μία σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η κ α τ ε ύ θ υ ν σ η , θα π ρ έ π ε ι ν α ε ν τ υ π ω σ ί α σ α ν β α θ ι ά τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο α π ό πολύ παλιά. Ί χ ν η του εντυπωσιασμού του συναντούμε στους θρύλους των αγρίων σε πολλά μέρη του κόσμου. Έτσι, λόγου χάρη, ο θρυλικός ν ο μ ο θ έ τ η ς τ ω ν Ε ρ υ θ ρ ό δ ε ρ μ ω ν Ν τ ε κ α ν α β ί ν τ ε , π ο υ υ π ο τ ί θ ε τ α ι ότι τ ο υ ς έ δ ω σ ε τ η ν ο ρ γ ά ν ω σ η σ ε π α τ ρ ι έ ς , π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε τ α ι ότι έ χ ε ι α π ο μ α κ ρ υ ν θ ε ί α π ό τ ο ν λ α ό , γ ι α ν α σ κ ε φ τ ε ί κ ο ν τ ά στη φ ύ σ η : « Έ φ τ α σ ε σ τ η ν ό χ θ η ε ν ό ς ο μ α λ ο ύ , κ α θ ά ρ ι ο υ ρ υ α κ ι ο ύ , δ ι ά φ α ν ο υ και γ ε μ ά τ ο υ ψ ά ρ ι α . Κ ά θ η σ ε κ ά τ ω , έγειρε στην κατηφορική όχθη, κοιτάζοντας έντονα το νερό, παρατηρών τ α ς τ α ψ ά ρ ι α ν α π α ί ζ ο υ ν σε α π ό λ υ τ η α ρ μ ο ν ί α . . . » . Τ ό τ ε σ υ ν έ λ α β ε τ η ν ιδέα ν α χ ω ρ ί σ ε ι τ ο ν λ α ό τ ο υ σε ο μ ά δ ε ς και τ ά ξ ε ι ς ή τοτέμ^^. Σ ε ά λ λ ο υ ς θρύλους, ο σοφός της φ υ λ ή ς μαθαίνει τη σοφία από τον κάστορα, τον σκίουρο ή ένα πουλί. Γ ε ν ι κ ά , γ ι α τ ο ν π ρ ω τ ό γ ο ν ο , τ α ζ ώ α είναι μ υ σ τ η ρ ι ώ δ η ,

αινιγματικά

πλάσματα, που γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν πάρα πολύ καλά τη φύση. Γνωρίζουν πολύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α α π ό ό σ α ε ί ν α ι δ ι α τ ε θ ε ι μ έ ν α ν α μ α ς π ο υ ν . Με τ ο ν ά λ φ α ή βήτα τ ρ ό π ο , με τ η β ο ή θ ε ι α α ι σ θ ή σ ε ω ν π ο λ ύ πιο ε κ λ ε π τ υ σ μ έ ν ω ν α π ό τις δ ι κ έ ς μ α ς , και λ έ γ ο ν τ α ς το έ ν α στο ά λ λ ο ό λ α ό σ α π ρ ο σ έ χ ο υ ν κ α τ ά τις π ε ρ ι π λ α ν ή σ ε ι ς και τις π τ ή σ ε ι ς τ ο υ ς , γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τα π ά ν τ α γ ι α μία α ρ κ ε τ ά μ ε γ ά λ η π ε ρ ι ο χ ή . Α ν ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι « δ ί κ α ι ο ς » α π έ ν α ν τ ι τ ο υ ς , θα τ ο ν π ρ ο ε ι δ ο π ο ι ή σ ο υ ν γ ι α έ ν α ν ε π ι κ ε ί μ ε ν ο κ ί ν δ υ ν ο , ό π ω ς ε ι δ ο π ο ι ο ύ ν τ α ι μετ α ξ ύ τ ο υ ς - α λ λ ά δ ε ν θ α ε ν δ ι α φ ε ρ θ ο ύ ν γι' α υ τ ό ν , ε ά ν σ υ μ π ε ρ ι φ έ ρ ε τ α ι ύ π ο υ λ α . Φ ί δ ι α και π ο υ λ ι ά (η κ ο υ κ ο υ β ά γ ι α θ ε ω ρ ε ί τ α ι α ρ χ η γ ό ς τ ω ν π ο υ λ ι ώ ν ) , θ η λ α σ τ ι κ ά και έ ν τ ο μ α , σ α ύ ρ ε ς και ψ ά ρ ι α — ό λ α

καταλαβαίνουν

το έ ν α τ ο ά λ λ ο και σ υ ν ε χ ώ ς α ν τ α λ λ ά σ σ ο υ ν π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς . Α ν ή κ ο υ ν ό λ α σε μία α δ ε λ φ ό τ η τ α , σ τ η ν ο π ο ί α μ π ο ρ ε ί , σ ε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ε ρ ι -

60

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

πτώσεις, να δεχθούν τον άνθρωπο. Μ έ σ α σ' α υ τ ή τ η ν α π έ ρ α ν τ η α δ ε λ φ ό τ η τ α , υ π ά ρ χ ο υ ν φ υ σ ι κ ά οι α κ ό μ η σ τ ε ν ό τ ε ρ ε ς α δ ε λ φ ό τ η τ ε ς τ ω ν « ο μ ο α ί μ α τ ω ν » . Οι π ί θ η κ ο ι , οι α ρ κ ο ύ δ ε ς , 01 λ ύ κ ο ι , 01 ε λ έ φ α ν τ ε ς και οι ρ ι ν ό κ ε ρ ο ι , τα π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α μ η ρ υ κ α σ τ ι κ ά , 01 λ α γ ο ί κ α ι τ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α τ ρ ω κ τ ι κ ά , οι κ ρ ο κ ό δ ε ι λ ο ι κτλ., γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τ έ λ ε ι α τ ο σόι τ ο υ ς και δ ε ν θα α ν ε χ θ ο ύ ν ν α σ κ ο τ ώ σ ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς έ ν α ν σ υ γ γ ε ν ή τ ο υ ς χ ω ρ ί ς ν α π ά ρ ο υ ν με τ ο ν ά λ φ α ή β ή τ α τ ρ ό π ο « τ ί μ ι α » εκδίκηση. Αυτό πρέπει να έχει πολύ παλαιά προέλευση. Πρέπει να αναπ τ ύ χ θ η κ ε σε μία ε π ο χ ή π ο υ ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν ε ί χ ε γ ί ν ε ι α κ ό μ η π α μ φ ά γ ο ς και δ ε ν ε ί χ ε α ρ χ ί σ ε ι α κ ό μ η ν α κ υ ν η γ ά π ο υ λ ι ά και ζ ώ α γ ι α ν α τ α φ ά ε ι . Πιθανότατα, ο ά ν θ ρ ω π ο ς έγινε παμφάγος κατά την Παγετωνική περίοδο, όταν η βλάστηση εξαφανιζόταν όσο π ρ ο χ ω ρ ο ύ σ ε η παγωνιά. Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η ίδια σ ύ λ λ η ψ η δ ι α τ η ρ ή θ η κ ε έ ω ς σ ή μ ε ρ α . Α κ ό μ η και τ ώ ρ α , όταν ένας άγριος κυνηγά, οφείλει να σέβεται ορισμένους κανόνες ευπ ρ έ π ε ι α ς α π έ ν α ν τ ι στα ζ ώ α και π ρ έ π ε ι ν α τ ε λ ε ί ο ρ ι σ μ έ ν ε ς τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ί ε ς ε ξ α γ ν ι σ μ ο ύ μετά το κ υ ν ή γ ι . Ο ρ ι σ μ έ ν ε ς τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ί ε ς τ ε λ ο ύ ν τ α ι με α υ σ τ η ρ ό τ η τ α , α κ ό μ η και σ ή μ ε ρ α , στις ά γ ρ ι ε ς φ υ λ έ ς , ι δ ί ω ς σε σ χ έ σ η με τα ζ ώ α π ο υ θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι σ ύ μ μ α χ ο ι τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , ό π ω ς λ ό γ ο υ χ ά ρ η η αρκούδα (στους Οροσόν του ποταμού Αμούρ). Είναι γνωστό έθιμο δύο άνδρες από δύο διαφορετικές πατριές να γίνονται αδελφοποιητοί α ν α μ ε ι γ ν ύ ο ν τ α ς το αίμα τους, που κυλά από δύο μ ι κ ρ έ ς τ ο μ έ ς π ο υ έ γ ι ν α ν γ ι α τ ο ν σ κ ο π ό α υ τ ό . Τ έ τ ο ι ε ς ε ν ώ σ ε ι ς ή τ α ν κάτι σ υ ν η θ ι σ μ έ ν ο σε π α λ α ι ό τ ε ρ ε ς ε π ο χ έ ς , και μ α θ α ί ν ο υ μ ε α π ό τις π α ρ α δ ό σεις ό λ ω ν τ ω ν ε θ ν ώ ν , ι δ ί ω ς α π ό τις σ κ α ν δ ι ν α β ι κ έ ς σ ά γ κ ε ς [ έ π η ] , με τι θρησκευτική ευλάβεια τηρούνταν αυτή η αδελφοσύνη. Α λ λ ά ήταν συν η θ ι σ μ έ ν ο γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α έ χ ε ι τ έ τ ο ι ε ς α δ ε λ φ ι κ έ ς σ χ έ σ ε ι ς με έ ν α ζ ώ ο . Σ υ χ ν ά α ν α φ έ ρ ο υ ν κάτι τ έ τ ο ι ο τα π α ρ α μ ύ θ ι α . Έ ν α ζ ώ ο ζ η τ ά α π ό τ ο ν κ υ ν η γ ό ν α τ ο υ χ α ρ ί σ ε ι τ η ζ ω ή και, α ν ο κ υ ν η γ ό ς τ ο ύ τ η ν χ α ρ ί σ ε ι , οι δυο τους γίνονται αδέλφια. Έπειτα ο πίθηκος, η αρκούδα, η ελαφίνα, τ ο π ο υ λ ί , ο κ ρ ο κ ό δ ε ι λ ο ς ή και η μ έ λ ι σ σ α ( ο π ο ι ο δ ή π ο τ ε κ ο ι ν ω ν ι κ ό ζ ώ ο ) θα φ ρ ο ν τ ί σ ε ι ό σ ο γ ί ν ε τ α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο - α δ ε λ φ ό τ ο υ στις κρίσιμες περιστάσεις της ζ ω ή ς του, στέλνοντας τα ζώα-αδέλφια του α π ό τ η δ ι κ ή τ ο υ ή μία ά λ λ η φ υ λ ή ν α τ ο ν π ρ ο ε ι δ ο π ο ι ή σ ο υ ν ή ν α τ ο ν β ο η θ ή σ ο υ ν . Α ν η π ρ ο ε ι δ ο π ο ί η σ η α ρ γ ή σ ε ι ν α φ τ ά σ ε ι , ή π α ρ α ν ο η θ ε ί , και ο ά ν θ ρ ω π ο ς χ ά σ ε ι τ η ζ ω ή τ ο υ , ό λ α α υ τ ά τα ζ ώ α θα π ρ ο σ π α θ ή σ ο υ ν ν α τ ο ν ε π α ν α φ έ ρ ο υ ν στη ζ ω ή και, α ν α π ο τ ύ χ ο υ ν , θα π ά ρ ο υ ν τ η δ έ ο υ σ α εκδίκηση, σαν να ήταν ο ά ν θ ρ ω π ο ς σ υ γ γ ε ν ή ς τους. Κ α τ ά τις π ε ρ ι η γ ή σ ε ι ς μ ο υ στη Σ ι β η ρ ί α π ρ ό σ ε ξ α π ο λ λ έ ς φ ο ρ έ ς π ό σ ο

ΗΘΙΚΗ

61

φ ρ ό ν τ ι ζ ε ο μ ο γ γ ό λ ο ς ή τ ο υ ν γ κ ο ύ ζ ι ο ς ο δ η γ ό ς μ ο υ ν α μη σ κ ο τ ώ σ ε ι α ν ώ φ ε λ α έ ν α ζ ώ ο . Γ ε γ ο ν ό ς ε ί ν α ι ότι κ ά θ ε ζ ω ή ε ί ν α ι σ ε β α σ τ ή α π ό τ ο ν ά γ ρ ι ο , ή μ ά λ λ ο ν ή τ α ν π ρ ι ν έ ρ θ ε ι σε ε π α φ ή με τ ο υ ς Ε υ ρ ω π α ί ο υ ς . Α ν σ κ ο τ ώ σ ε ι ένα ζώο, είναι για τ ρ ο φ ή ή για ρουχισμό, αλλά δεν καταστρέφει ζωή για σκέτη διασκέδαση ούτε από πόθος για καταστροφή. Η αλήθεια είναι ότι 01 Ε ρ υ θ ρ ό δ ε ρ μ ο ι ε ξ ό ν τ ω ν α ν χ ω ρ ί ς λ ό γ ο τ ο υ ς β ί σ ω ν ε ς · α λ λ ά μ ό ν ο ν α φ ο ύ π ρ ώ τ α ε ί χ α ν έ ρ θ ε ι σε ε π α φ ή με τ ο υ ς λ ε υ κ ο ύ ς και ε ί χ α ν π ά ρ ε ι α π ' α υ τ ο ύ ς τ η ν κ α ρ α μ π ί ν α και τ ο π ε ρ ί σ τ ρ ο φ ο . Β έ β α ι α , υ π ά ρ χ ο υ ν ο ρ ι σ μ έ ν α ζώα που θεωρούνται εχθροί του ανθρώπου, όπως η ύαινα ή η τίγρηςα λ λ ά γ ε ν ι κ ά ο ά γ ρ ι ο ς φ έ ρ ε τ α ι με σ ε β α σ μ ό σ τ ο ν μ ε γ ά λ ο ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο στο σ ύ ν ο λ ό τ ο υ και με α υ τ ό τ ο π ν ε ύ μ α ε κ π α ι δ ε ύ ε ι τα π α ι δ ι ά τ ο υ . Έ τ σ ι , η ιδέα τ η ς « δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς » , π ο υ σ υ ν ε λ ή φ θ η α ρ χ ι κ ά ω ς ε κ δ ί κ η σ η , σ υ ν δ έ ε τ α ι με π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς π ο υ έ γ ι ν α ν στα ζ ώ α . Α λ λ ά φ α ί ν ε τ α ι ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά π ι θ α ν ό ότι η ιδέα τ η ς α ν τ α π ό δ ο σ η ς γ ι α τ ο « δ ί κ α ι ο » και τ ο «άδικο» φέρσιμο προήλθε, στην π ρ ω τ ό γ ο ν η ανθρωπότητα, και από τ η ν ιδέα ότι τ α ζ ώ α ε κ δ ι κ ο ύ ν τ α ι τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ά μ α δ ε ν τ ο υ ς φ ε ρ θ ε ί σ ω σ τ ά . Η ιδέα α υ τ ή ε ί ν α ι τ ό σ ο β α θ ι ά ρ ι ζ ω μ έ ν η στο μ υ α λ ό τ ω ν α γ ρ ί ω ν ό λ ο υ τ ο υ κ ό σ μ ο υ , ώ σ τ ε μ π ο ρ ε ί ν α θ ε ω ρ η θ ε ί μία α π ό τ ι ς θ ε μ ε λ ι ώ δεις σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς . Σ τ α δ ι α κ ά δ ι ο γ κ ώ θ η κ ε και έ γ ι ν ε μία σ ύ λ λ η ψ η του μεγάλου όλου, που το συνδέουν συγκεκριμένοι δεσμοί α λ λ η λ ο σ τ ή ρ ι ξ η ς · α υ τ ό τ ο μ ε γ ά λ ο ό λ ο ν ε π ι β λ έ π ε ι ό λ ε ς τις π ρ ά ξ ε ι ς τ ω ν έ μ β ι ω ν ό ν τ ω ν και, χ ά ρ η σ τ η ν α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ό λ ω ν τ ω ν σ χ έ σ ε ω ν στο σ ύ μ π α ν , τ ι μ ω ρ ε ί τα κ α κ ά έ ρ γ α . Η ιδέα α υ τ ή ε ξ ε λ ί χ θ η κ ε στη σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ Ε π ι μ ε ν ί δ η και τ ω ν Μ ο ι ρ ώ ν σ τ ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς , τ ω ν P a r c a e [Ι^οιρών] σ τ ο υ ς Ρ ω μ α ί ο υ ς και τ ο υ Κ ά ρ μ α σ τ ο υ ς ι ν δ ο υ ι σ τ έ ς . Ο ε λ λ η ν ι κ ό ς θ ρ ύ λ ο ς τ ω ν γ ε ρ α ν ώ ν τ ο υ Ί β υ κ ο υ , π ο υ σ υ ν δ έ ε ι α ν θ ρ ώ π ο υ ς και π ο υ λ ι ά , και α ν α ρ ί θ μ η τ ο ι α ν α τ ο λ ι κ ο ί θ ρ ύ λ ο ι , ε ί ν α ι π ο ι η τ ι κ έ ς ε ν σ α ρ κ ώ σ ε ι ς τ η ς ίδιας σ ύ λ λ η ψ η ς . Α ρ γ ό τ ε ρ α , η σ ύ λ λ η ψ η α υ τ ή ε π ε κ τ ά θ η κ ε σ τ ο ν ο υ ρ α ν ό . Σ ύ μ φ ω ν α με τ α α ρ χ α ι ό τ ε ρ α β ι β λ ί α τ η ς Ι ν δ ί α ς , τις Β έ δ ε ς , τ α σ ύ ν ν ε φ α θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ν έ μ β ι α ό ν τ α ό π ω ς τα ζ ώ α . Α υ τ ά είδε ο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς στη φ ύ σ η και α υ τ ά έ μ α θ ε α π ό α υ τ ή ν . Με τ η σ χ ο λ α σ τ ι κ ή μας ε κ π α ί δ ε υ σ η , π ο υ σ υ σ τ η μ α τ ι κ ά α γ ν ο ε ί τ η φ ύ σ η και π ρ ο σ π α θ ε ί ν α ε ξ η γ ή σ ε ι τ α πιο κ ο ι ν ά τ η ς γ ε γ ο ν ό τ α με μεταφυσικές λεπτολογίες, αρχίσαμε να ξεχνούμε αυτό το μεγάλο μάθημα. Α λ λ ά για τους προγόνους μας της εποχής του Λίθου,

κοινωνικότητα

και α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς π ρ έ π ε ι ν α ή τ α ν κάτι τ ό σ ο γ ε ν ι κ ό στη φ ύ σ η , τ ό σ ο σ υ ν η θ ι σ μ έ ν ο , ώ σ τ ε α σ φ α λ ώ ς δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ α ν να φανταστούν αλλιώς τη ζωή.

62

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Η σ ύ λ λ η ψ η του α ν θ ρ ώ π ο υ ως α π ο μ ο ν ω μ έ ν ο υ όντος είναι μεταγενέστερο προϊόν του πολιτισμού, προϊόν ανατολικών θ ρ ύ λ ω ν νιο α ν θ ρ ώ πους που αποτραβήχθηκαν από την κοινωνία. Σε έναν πρωτόγονο, η απομονωμένη ζωή φαίνεται τόσο αλλόκοτη, τόσο έξω από τη συνηθισ μ έ ν η π ο ρ ε ί α τ η ς φ ύ σ η ς , ώ σ τ ε ό τ α ν β λ έ π ε ι μία τ ί γ ρ η , έ ν α ν α σ β ό , μία μ υ γ α λ ή π ο υ ζ ο υ ν μ ο ν α χ ι κ ά , ή α κ ό μ η και ό τ α ν β λ έ π ε ι έ ν α δ έ ν δ ρ ο π ο υ στέκει μονάχο, μακριά από το δάσος, δημιουργεί έναν θρύλο για να εξηγήσει το παράξενο αυτό γεγονός. Δ ε ν δημιουργεί θ ρ ύ λ ο υ ς για να ε ξ η γ ή σ ε ι τ η ζ ω ή σε κ ο ι ν ω ν ί ε ς , α λ λ ά έ χ ε ι α π ό έ ν α ν θ ρ ύ λ ο γ ι α κ ά θ ε π ε ρίπτωση μοναξιάς. Ο ερημίτης, αν δεν είναι σοφός που έχει προσωρινά αποτραβηχτεί από τον κόσμο για να συλλογιστεί το πεπρωμένο του, ή π α ρ α ξ ε ν ι α ρ η ς , ε ί ν α ι στις π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς έ ν α ς α π ο σ υ ν ά γ ω γος, που έχει εκδιωχθεί επειδή διέπραξε ένα βαρύ παράπτωμα παραβιά ζ ο ν τ α ς τ ο ν κ ώ δ ι κ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Έ κ α ν ε κάτι τ ό σ ο ε ν ά ν τ ι ο στη συνηθισμένη πορεία της ζωής, ώστε τον έχουν διώξει από την κοινωνία. Πολύ συχνά είναι μάγος, που κυβερνά κάθε λογής κακοποιές δυν ά μ ε ι ς και έ χ ε ι μια κ ά π ο ι α σ χ έ σ η με τ α π α ν ο υ κ λ ι α σ μ έ ν α π τ ώ μ α τ α π ο υ μ ο λ ύ ν ο υ ν τ ο ν κ ό σ μ ο . Γι' α υ τ ό και π ε ρ ι φ έ ρ ε τ α ι τ η ν ύ χ τ α , και υ λ ο π ο ι ε ί τα π ο τ α π ά τ ο υ σ χ έ δ ι α υ π ό τ ο κ ά λ υ μ μ α τ ο υ σ κ ό τ ο υ ς . Ό λ α τ α ά λ λ α ό ν τ α ζ ο υ ν σε κ ο ι ν ω ν ί ε ς , και η α ν θ ρ ώ π ι ν η σ κ έ ψ η κ υ λ ά ε ι σ' α υ τ ό τ ο α υ λ ά κ ι . Η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή — δ η λ α δ ή το «Εμείς», όχι το « Ε γ ώ » — είναι η κ α ν ο ν ι κ ή μορφή ζωής. Είναι η ζωή. Σ υ ν ε π ώ ς , «Εμείς» πρέπει να ήταν η συνηθ ι σ μ έ ν η σ κ έ ψ η γ ι α τ ο ν π ρ ω τ ό γ ο ν ο , μία « κ α τ η γ ο ρ ί α » τ η ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ , όπως θα έλεγε ο Καντ. Ε δ ώ , σε α υ τ ή τ η ν τ α ύ τ ι σ η ή, μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , σ ε α υ τ ή τ η ν α π ο ρ ρ ό φ η σ η τ ο υ « Ε γ ώ » α π ό τ η ν πατριό ή τ η φ υ λ ή , β ρ ί σ κ ε τ α ι η ρίζα ό λ η ς της ηθικής σκέψης. Η αυτοεπιβεβαίωση της «προσωπικότητας»

ήρθε

π ο λ ύ α ρ γ ό τ ε ρ α . Α κ ό μ η και τ ώ ρ α , η ψ υ χ ο λ ο γ ί α τ ω ν κ α τ ώ τ ε ρ ω ν α γ ρ ί ω ν δεν γνωρίζει «άτομο» ή «προσωπικότητα». Η δεσπόζουσα

σύλληψη

στο μ υ α λ ό τ ο υ ς ε ί ν α ι η φ υ λ ή , με τ ο υ ς α υ σ τ η ρ ο ύ ς κ α ν ό ν ε ς τ η ς , δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί ε ς , τ α μ π ο ύ , έ ξ ε ι ς και σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α . Σ ε α υ τ ή τ η σ τ α θ ε ρ ή , π ά ν τ α π α ρ ο ύ σ α τ α ύ τ ι σ η τ η ς μ ο ν ά δ α ς με τ ο ό λ ο ν , β ρ ί σ κ ε τ α ι η π η γ ή ό λ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς , τ ο σ π έ ρ μ α α π ό τ ο ο π ο ί ο ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν ό λ ε ς οι μ ε τ έ π ε ι τ α σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και οι α κ ό μ η α ν ώ τ ε ρ ε ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Σ τ α ε π ό μ ε ν α κ ε φ ά λ α ι α θα ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε α υ τ έ ς τ ι ς βαθμίδες στην εξέλιξη της ηθικής.

μεταγενέστερες

ΗΘΙΚΗ

63

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΣΥΛΛΗΨΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΓΟΝΟΥΣ ΛΑΟΥΣ Η π ρ ό ο δ ο ς τ ω ν φ υ σ ι κ ώ ν ε π ι σ τ η μ ώ ν τ ο ν 1 9 ο αι. γ έ ν ν η σ ε σ τ ο υ ς σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ ς στοχαστές την επιθυμία να επεξεργαστούν ένα σύστημα ηθικ ή ς σε θ ε τ ι κ έ ς β ά σ ε ι ς . Α φ ο ύ ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ α ν τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς μίας ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς χ ω ρ ί ς υ π ε ρ φ υ σ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς μ ε γ α λ ε ι ώ δ ο υ ς , π ο ι η τ ι κ ή ς και ι κ α ν ή ς ν α δ ι ε γ ε ί ρ ε ι σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ α υ ψ η λ ό τ ε ρ α κ ί ν η τ ρ α , η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η δ ε ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι πια ν α κ α τ α φ ύ γ ε ι στο υ π ε ρ φ υ σ ι κ ό γ ι α ν α δ ι κ α ι ο λ ο γ ή σ ε ι τ α ι δ ε ώ δ η τ η ς η θ ι κ ή ς ο μ ο ρ φ ι ά ς . Ά λ λ ω σ τ ε , η ε π ι σ τ ή μ η π ρ ο β λ έ π ε ι ότι, στο ε γ γ ύ ς μ έ λ λ ο ν , η α ν θ ρ ώ π ι ν η κ ο ι ν ω ν ί α , α π α λ λ α γ μ έ ν η , εξ αιτίας τ η ς π ρ ο ό δ ο υ τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς , α π ό τ η φ τ ώ χ ε ι α τ ω ν π α λ α ι ό τ ε ρ ω ν ε π ο χ ώ ν , και ο ρ γ α ν ω μ έ ν η με β ά σ η τις α ρ χ έ ς τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς , θα μ π ο ρ ε ί ν α εξασφαλίσει στον ά ν θ ρ ω π ο την ελεύθερη έκφραση των διανοητικών, τ ε χ ν ι κ ώ ν και κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ώ ν δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ώ ν τ ο υ ε ν ο ρ μ ή σ ε ω ν . Η π ρ ό βλεψη αυτή ανοίγει τέτοιες ευρείες ηθικές δυνατότητες για τ ο μέλλον, που γ ι α τ η ν π ρ α γ μ ό τ ω σ ή τ ο υ ς δ ε ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι πια ο ύ τ ε η ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ υπερφυσικού κόσμου ούτε ο φόβος της μεταθανάτιας τιμωρίας. Συνεπ ώ ς , υ π ά ρ χ ε ι α ν ά γ κ η γ ι α μία ν έ α η θ ι κ ή , σε ν έ α β ά σ η . Α φ ι ε ρ ώ σ α μ ε τ ο πρώτο κεφάλαιο αυτής της έρευνας στην κατάδειξη της α ν ά γ κ η ς για τη νέα ηθική. Α φ ο ύ α φ υ π ν ί σ τ η κ ε α π ό μία π ε ρ ί ο δ ο π ρ ό σ κ α ι ρ η ς σ τ α σ ι μ ό τ η τ α ς , η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η , στα τ έ λ η τ η ς δ ε κ α ε τ ί α ς τ ο υ 1 8 5 0 , ά ρ χ ι σ ε ν α π ρ ο ετοιμάζει τα υλικά για να επεξεργαστεί αυτή τη νέα, ορθολογική ηθική. Σ τ α έ ρ γ α τ ο υ J o d l , τ ο υ W u n d t , τ ο υ P a u l s e n και π ο λ λ ώ ν ά λ λ ω ν , έχουμε εξαίρετες επισκοπήσεις όλων των προηγούμενων

αποπειρών

π ο υ έ γ ι ν α ν γ ι α ν α βασιστεί η η θ ι κ ή σε δ ι ά φ ο ρ α θ ε μ έ λ ι α : θ ρ η σ κ ε υ τ ι κό, μ ε τ α φ υ σ ι κ ό και υ λ ι κ ό . Κ α θ ' ό λ η τ η δ ι ά ρ κ ε ι α τ ο υ 1 9 ο υ αι., έ γ ι ν α ν π ο λ λ έ ς α π ό π ε ι ρ ε ς ν α βασιστεί η η θ ι κ ή φ ύ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ σ τ η ν ο ρ θ ο λογική φιλαυτία, στην αγάπη για την ανθρωπότητα (Αύγουστος Κοντ και 01 ο π α δ ο ί τ ο υ ) , σ τ η ν α μ ο ι β α ί α σ υ μ π ά θ ε ι α και ν ο η τ ι κ ή τ α ύ τ ι σ η τ η ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς τ ο υ α τ ό μ ο υ με τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ( Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ ) , σ τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α ( ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό ς τ ο υ Μ π έ ν θ α μ και τ ο υ Ι^ιλ) και στη θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς ( Δ α ρ β ί ν ο ς , Σ π έ ν σ ε ρ και Γ κ υ ώ ) .

64

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Τα θεμέλια αυτής της τελευταίας ηθικής τέθηκαν από τον Δαρβίνο· επιχείρησε να ποριστεί τα πρώτιστα στηρίγματα της ηθικής αίσθησης α π ό τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , π ο υ είναι έ μ φ υ τ ο σε ό λ α τ α

κοινωνικά

ζ ώ α . Α φ ο ύ οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι π ο υ γ ρ ά φ ο υ ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή α γ ν ό η σ α ν α υ τ ή τ η ν α π ό π ε ι ρ α και α φ ο ύ τ η ν α π ο σ ι ώ π η σ α ν οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι δ α ρ β ι ν ι κ ο ί , τ η ν α ν έ π τ υ ξ α δ ι ε ξ ο δ ι κ ά στο π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο κ ε φ ά λ α ι ο ( « Η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς η θ ι κ ή ς στη φ ύ σ η » ) . Σ τ ο β ι β λ ί ο μ ο υ Αλληλοβοήθεια

επισήμανα ήδη

π ό σ ο ε υ ρ ύ τ α τ α δ ι α δ ε δ ο μ έ ν ο ε ί ν α ι το κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο στα π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α ζ ώ α ό λ ω ν τ ω ν ε ι δ ώ ν και υ π ο - ε ι δ ώ ν , ε ν ώ ε ί δ α μ ε , λ ί γ ο π α ρ α π ά ν ω , π ώ ς 01 πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι τ η ς Π α γ ε τ ω ν ι κ ή ς και τ η ς π ρ ώ ι μ η ς Μεταπαγετωνικής περιόδου έμαθαν τους τρόπους της κοινωνικής ζωής και τ η ν η θ ι κ ή τ η ς α π ό τ α ζ ώ α , με τα ο π ο ί α ζ ο ύ σ α ν τ ό τ ε π ά ρ α π ο λ ύ κ ο ν τ ά . Κ ά ι α ν α κ α λ ύ ψ α μ ε π ώ ς , στα π ο λ ύ π α λ ι ά π α ρ α μ ύ θ ι α και θ ρ ύ λ ο υ ς , ο ά ν θ ρ ω π ο ς μ ε τ α β ί β α ζ ε α π ό γ ε ν ι ά σε γ ε ν ι ά τ α π ρ α κ τ ι κ ά δ ι δ ά γ μ α τ α π ο υ πορίστηκε από αυτή τη γ ν ώ σ η της ζωής των ζώων. Έτσι, ο πρώτος ηθικός δάσκαλος του α ν θ ρ ώ π ο υ ήταν η φύση. Ό χ ι η φ ύ σ η τ η ν ο π ο ί α π ε ρ ι γ ρ ά φ ο υ ν οι φ ι λ ό σ ο φ ο ι τ ο υ γ ρ α φ ε ί ο υ π ο υ δ ε ν ε ί ν α ι ε ξ ο ι κ ε ι ω μ έ ν ο ι μ' α υ τ ή ν ή οι φ υ σ ι ο δ ί φ ε ς π ο υ έ χ ο υ ν μ ε λ ε τ ή σ ε ι τ η φύση μόνον από τα ν ε κ ρ ά δείγματα τ ω ν μουσείων. Α λ λ ά η φύση μέσα σ τ η ν ο π ο ί α ζ ο ύ σ α ν και ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ν , σ τ η ν τ ό τ ε α ρ α ι ο κ α τ ο ι κ η μ έ ν η Α μ ε ρ ι κ ή , σ τ η ν Α φ ρ ι κ ή και σ τ η ν Α σ ί α , οι μ ε γ ά λ ο ι ι δ ρ υ τ έ ς τ η ς π ε ρ ι γ ρ α φ ι κ ή ς ζ ω ο λ ο γ ί α ς : ο A u d u b o n , ο A z a r a , ο B r e h m κ. ά. Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , η φ ύ σ η τ η ν ο π ο ί α ε ί χ ε στο μ υ α λ ό τ ο υ ο Δ α ρ β ί ν ο ς ό τ α ν στο β ι β λ ί ο τ ο υ Η του ανθρώπου

καταγωγή

έ κ α ν ε μία σ ύ ν τ ο μ η α ν α σ κ ό π η σ η τ η ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ η ς

ηθικής αίσθησης στον άνθρωπο. Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι α μ φ ι β ο λ ί α ότι τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , π ο υ κ λ η ρ ο ν ό μ η σε ο ά ν θ ρ ω π ο ς και σ υ ν ε π ώ ς ε ί ν α ι β α θ ι ά ρ ι ζ ω μ έ ν ο μ έ σ α τ ο υ , ε ν ε ί χ ε τ α σ π έ ρ μ α τ α τ η ς μ ε τ έ π ε ι τ α α ν ά π τ υ ξ η ς και ε ν ί σ χ υ σ η ς , π α ρ ά τ ο ν σ κ λ η ρ ό α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η . Έ δ ε ι ξ α ε π ί σ η ς στο έ ρ γ ο μ ο υ

Αλληλοβοήθεια,

και π ά λ ι β α σ ι ζ ό μ ε ν ο ς στα έ ρ γ α τ ω ν ι κ α ν ώ ν ε ρ ε υ ν η τ ώ ν , π ό σ ο

πολύ

α ν ε π τ υ γ μ έ ν η ε ί ν α ι η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή σ τ ο υ ς ά γ ρ ι ο υ ς και π ώ ς το α ί σ θ η μα τ η ς ι σ ο τ ι μ ί α ς α ν α π τ ύ χ θ η κ ε σ τ ο υ ς πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ο υ ς τ η ς φ υ λ ή ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Έ δ ε ι ξ α και π ώ ς , χ ά ρ η σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α , έγινε εφικτή η ανάπτυξη των ανθρώπινων κοινωνιών, παρά τη σκληρή ζ ω ή τ ο υ ς στη φ ύ σ η . Θ α ε π ι χ ε ι ρ ή σ ω τ ώ ρ α ν α δ ε ί ξ ω π ό σ ο α κ ό μ η α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς στις κ ο ι ν ω ν ί ε ς τ ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν α γ ρ ί ω ν και τι ε π ι ρ ρ ο ή ε ί χ α ν 01 σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α υ τ έ ς στη μ ε τ έ π ε ι τ α ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς (βλ. και

ΗΘΙΚΗ

65

Αλληλοβοήθεια). Δεν ξέρουμε τίποτε για τη ζωή των παλαιότατων α ν θ ρ ώ π ω ν της Παγ ε τ ω ν ι κ ή ς π ε ρ ι ό δ ο υ και τ ο υ τ έ λ ο υ ς τ η ς Τ ρ ι τ ο γ ε ν ο ύ ς π ε ρ ι ό δ ο υ , ε κ τ ό ς α π ό τ ο ότι ζ ο ύ σ α ν σε μ ι κ ρ έ ς ο μ ά δ ε ς , α π ο σ π ώ ν τ α ς με μ ε γ ά λ η δ υ σ κ ο λ ί α γ λ ΐ σ χ ρ α μ έ σ α ύ π α ρ ξ η ς α π ό τις λ ί μ ν ε ς και τα δ ά σ η , και κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ο ν τ α ς γΓ α υ τ ό ε ρ γ α λ ε ί α με κ ό κ α λ α και π έ τ ρ α . Α λ λ ά ή δ η σ' ε κ ε ί ν η τ η μ ο ρ φ ή ζ ω ή ς ο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς έ π ρ ε π ε ν α σ υ ν η θ ί σ ε ι ν α τ α υ τ ί ζ ε ι τ ο « Ε γ ώ » τ ο υ με τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό « Ε μ ε ί ς » . Έ τ σ ι επεξεργαζόταν τα πρωταρχικά θεμέλια της ηθικής. Μεγάλωνε συνηθισ μ έ ν ο ς ν α σ κ έ φ τ ε τ α ι τ η φ υ λ ή τ ο υ σ α ν κάτι τ ο υ ο π ο ί ο υ α π ο τ ε λ ο ύ σ ε μ ό ν ο ν έ ν α μ έ ρ ο ς , και μ ά λ ι σ τ α ό χ ι β α σ ι κ ό , γιατί είδε π ό σ ο α σ ή μ α ν τ ο ς α π ο δ ε ι κ ν υ ό τ α ν ο κ ά θ ε μ ε μ ο ν ω μ έ ν ο ς σ ύ ν τ ρ ο φ ό ς τ ο υ α π έ ν α ν τ ι στη σ κ λ η ρ ή , α π ε ι λ η τ ι κ ή φ ύ σ η , α ν έ π α υ ε ν α ε ί ν α ι μ έ λ ο ς τ η ς φ υ λ ή ς . Χ ά ρ η σε α υ τ έ ς τις σ κ έ ψ ε ι ς , σ υ ν ή θ ι σ ε ν α π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε ι τ η θ έ λ η σ ή τ ο υ π α ί ρ ν ο ν τ α ς υπ' ό ψ η τ ο υ τ η θ έ λ η σ η τ ω ν ά λ λ ω ν , π ρ ά γ μ α που α π ο τ ε λ ε ί τ η ν π ρ ώ τ η β ά σ η ό λ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Π ρ ά γ μ α τ ι , γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε ότι οι π α λ α ι ό τ ε ρ ο ι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι τ η ς Π α γ ε τ ω ν ι κ ή ς και τ η ς π ρ ώ ι μ η ς Μ ε τ α π α γ ε τ ω ν ι κ ή ς π ε ρ ι ό δ ο υ ζ ο ύ σ α ν ή δ η ο μ α δ ι κ ά , σε σ π ή λ α ι α , σε σ χ ι σ μ έ ς β ρ ά χ ω ν ή κ ά τ ω α π ό

προεξέχοντες

β ρ ά χ ο υ ς , και ότι κ υ ν η γ ο ύ σ α ν και ψ ά ρ ε υ α ν με τα σ ύ ν ε ρ γ ά τ ο υ ς . Μία τ έ τ ο ι α σ υ μ β ί ω σ η και σ υ ν ε ρ γ α σ ί α π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι ή δ η τ η ν

επεξεργασία

ορισμένων κανόνων κοινωνικής ηθικής. Α υ τ ή η « ε ν η λ ι κ ί ω σ η » τ ο υ π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ σ υ ν ε χ ί σ τ η κ ε επί δ ε κ ά δ ε ς χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α και, έτσι, το κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο ε ξ α κ ο λ ο ύ θ η σε ν α α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι και έ γ ι ν ε με τ ο ν κ α ι ρ ό ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο α π ό τις ε γ ω ι σ τ ι κές σ κ έ ψ ε ι ς . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς μ ά θ α ι ν ε ν α σ κ έ φ τ ε τ α ι τ ο Ε γ ώ τ ο υ μ ό ν ο δια μέσου της ομάδας του. Θα καταλάβουμε την υψηλή εκπαιδευτική αξία α υ τ ο ύ τ ο υ τ ρ ό π ο υ σ κ έ ψ η ς ό σ ο θα π ρ ο χ ω ρ ο ύ μ ε στη μ ε λ έ τ η μας^. Ή δ η στον ζωικό κόσμο βλέπουμε πώς η προσωπική θέληση των α τ ό μ ω ν σ υ ν δ υ ά ζ ε τ α ι με τ η ν κ ο ι ν ή θ έ λ η σ η . Τ α κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α τ ο μ α θ α ί ν ο υ ν α υ τ ό σε π ο λ ύ μ ι κ ρ ή η λ ι κ ί α — σ τ ο π α ι χ ν ί δ ι τους^, ό τ α ν μ α θ α ί ν ο υ ν να υποτάσσονται στους συγκεκριμένους κανόνες του παιχνιδιού: δεν ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι ν α χ τ υ π ο ύ ν στα σ ο β α ρ ά με τα κ έ ρ α τ α , ν α δ α γ κ ώ ν ο υ ν στα σ ο β α ρ ά ή ν α ε μ π ο δ ί ζ ο υ ν τ ο ν ά λ λ ο ν α παίξει ό τ α ν ε ί ν α ι η σ ε ι ρ ά τ ο υ . Ό τ α ν φτάνουν στην ώριμη ηλικία, η υποταγή της προσωπικής θέλησης σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή θ έ λ η σ η φ α ί ν ε τ α ι κ α θ α ρ ά σε π ο λ λ έ ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς . Οι π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί ε ς τ ω ν π τ η ν ώ ν γ ι α τις μ ε τ α ν α σ τ ε ύ σ ε ι ς τ ο υ ς α π ό τ ο ν β ο ρ ρ ά στον ν ό τ ο , και π ά λ ι π ί σ ω · οι π τ ή σ ε ι ς « ε ξ ά σ κ η σ η ς » π ο υ κ ά ν ο υ ν τ ο σ ο ύ ρουπο, λίγες μέρες πριν τη μετανάστευση- ο συντονισμός τ ω ν ενεργεί-

66

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ώ ν τ ω ν ά γ ρ ι ω ν ζ ώ ω ν και τ ω ν α ρ π α κ τ ι κ ώ ν π ο υ λ ι ώ ν κ α τ ά τ ο κ υ ν ή γ ι - η κ ο ι ν ή ά μ υ ν α ό λ ω ν τ ω ν α γ ε λ α ΐ ω ν ζ ώ ω ν α π έ ν α ν τ ι στα α ρ π α κ τ ι κ ά ' οι μετ α ν α σ τ ε ύ σ ε ι ς ζ ώ ω ν και, ε π ί σ η ς , ο λ ό κ λ η ρ η η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή τ ω ν μ ε λ ι σ σών, σφηκών, μυρμηγκιών, τερμιτών, σχεδόν όλων των καλοβατικών πτηνών, π α π α γ ά λ ω ν , καστόρων, πιθήκων κτλ. —όλα αυτά αποτελούν έκδηλα παραδείγματα τέτοιας καθυπόταξης της προσωπικής θέλησης. Δ ε ί χ ν ο υ ν κ α θ α ρ ά τ ο ν σ υ ν τ ο ν ι σ μ ό τ η ς α τ ο μ ι κ ή ς θ έ λ η σ η ς με τ η θ έ λ η σ η και τ η ν ε π ι δ ί ω ξ η τ ο υ σ υ ν ό λ ο υ , και ο σ υ ν τ ο ν ι σ μ ό ς α υ τ ό ς έ χ ε ι ή δ η γ ί ν ε ι κληρονομική έξη, δηλαδή έ ν σ τ ι κ τ ο ι Ή δ η τ ο 1 6 2 5 ο H u g o G r o t i u s κ α τ ά λ α β ε ξ ε κ ά θ α ρ α ότι έ ν α τ έ τ ο ι ο έ ν στικτο περιέχει τις υποτυπώδεις μορφές του δικαίου. Α λ λ ά α ν α μ φ ί β ο λ α 01 ά ν θ ρ ω π ο ι τ η ς Τ ε τ α ρ τ ο γ ε ν ο ύ ς π ε ρ ι ό δ ο υ β ρ ί σ κ ο ν τ α ν στο ίδιο τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν σ τ ά δ ι ο κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς και π ι θ α ν ό τ α τ α σ ε έ ν α α ξ ι ο π ρ ό σ ε κτα υ ψ η λ ό τ ε ρ ο ε π ί π ε δ ο . Α π ό τ η σ τ ι γ μ ή π ο υ κ α θ ι ε ρ ώ ν ε τ α ι η σ υ μ β ί ω σ η , ο δ η γ ε ί α ν α π ό φ ε υ κ τ α σε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς μ ο ρ φ έ ς ζ ω ή ς , ο ρ ι σ μ έ ν α έ θ ι μ α και π α ρ α δ ό σ ε ι ς , π ο υ , α φ ο ύ α ν α γ ν ω ρ ι σ τ ε ί π ω ς ε ί ν α ι ω φ έ λ ι μ α και γ ί ν ο υ ν συνηθισμένοι τρόποι σκέψης,

εξελίσσονται

α ρ χ ι κ ά σε

ενστικτώδεις

έ ξ ε ι ς και μετά σε κ α ν ό ν ε ς ζ ω ή ς . Έ τ σ ι η ο μ ά δ α ε ξ ε λ ί σ σ ε ι τ η ν η θ ι κ ή τ η ς , τ η ν ο π ο ί α οι π ρ ε σ β ύ τ ε ρ ο ι —οι φ ύ λ α κ ε ς τ ω ν φ υ λ ε τ ι κ ώ ν ε θ ί μ ω ν — θ έ τ ο υ ν υ π ό τ η ν π ρ ο σ τ α σ ί α τ ω ν δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ι ώ ν και τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , δ η λ α δ ή ο υ σ ι α σ τ ι κ ά υ π ό τ η ν π ρ ο σ τ α σ ί α τ ω ν ν ε κ ρ ώ ν προγόνων^. Ορισμένοι διαπρεπείς φυσιοδίφες έκαναν πρόσφατα παρατηρήσεις και π ε ι ρ ά μ α τ α , γ ι α ν α δ ο υ ν α ν τα σ κ υ λ ι ά , τ α ά λ ο γ α και ά λ λ α ζ ώ α π ο υ ζουν πολύ κοντά στον ά ν θ ρ ω π ο έχουν συνειδητές ηθικές συλλήψεις. Τα αποτελέσματα έδωσαν μάλλον σαφή καταφατική απάντηση. Έτσι, λ ό γ ο υ χάρη, τα όσα αναφέρει ο Σπένσερ στον δεύτερο τόμο του έργου τ ο υ Βασικές

αρχές

της ηθικής

είναι ιδιαίτερα π ε ι σ τ ι κ ά και ο δ η γ ο ύ ν σε

μάλλον σημαντικά συμπεράσματα. Παρόμοια, υπάρχουν αρκετά πολύ π ε ι σ τ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α στο έ ρ γ ο τ ο υ R o m a n e s π ο υ α ν α φ έ ρ α μ ε πιο π ά ν ω . Α λ λ ά δ ε ν θα ε π ι μ ε ί ν ο υ μ ε σ' α υ τ ά . Α ρ κ ε ί ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε ότι ή δ η στις ζ ω ι κ έ ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς , και ά ρ α α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο στις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς χ ά ρ η σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή έξη, α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α σ υ λ λ ή ψ ε ι ς π ο υ τ α υ τ ί ζ ο υ ν τ ο π ρ ο σ ω π ι κ ό « Ε γ ώ » με το κ ο ι ν ω ν ι κ ό « Ε μ ε ί ς » και, ό σ ο 01 σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α υ τ έ ς ε ξ ε λ ί σ σ ο ν τ α ι σε κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , τ ο π ρ ο σ ω π ι κ ό « Ε γ ώ » φ τ ά ν ε ι ν α υ π ο τ α χ θ ε ί στο κ ο ι ν ω ν ι κ ό «Εμείς»^. Α π ό τ η σ τ ι γ μ ή π ο υ κ α τ α λ α β α ί ν ο υ μ ε ότι μία τ έ τ ο ι α τ α ύ τ ι σ η τ ο υ α τ ό μ ο υ με τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α γ ι ν ό τ α ν , έ σ τ ω και σε π ο λ ύ μ ι κ ρ ό β α θ μ ό , σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , έ π ε τ α ι ότι, α ν α υ τ ή η σ τ ά σ η ή τ α ν ω φ έ λ ι μ η σ τ η ν α ν θ ρ ω π ό -

ΗΘΙΚΗ

67

τ η τ α , θα έ τ ε ι ν ε α ν α π ό φ ε υ κ τ α ν α ι σ χ υ ρ ο π ο ι η θ ε ί και ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί περ α ι τ έ ρ ω , ιδίως α φ ο ύ ο ά ν θ ρ ω π ο ς α π έ κ τ η σ ε το χ ά ρ ι σ μ α τ ο υ λ ό γ ο υ , π ο υ οδηγεί στην εγκαθίδρυση της παράδοσης. Τέλος, αυτή η στάση έμελλε ν α ο δ η γ ή σ ε ι στη δ η μ ι ο υ ρ γ ί α ε ν ό ς μ ό ν ι μ ο υ η θ ι κ ο ύ ε ν σ τ ί κ τ ο υ . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , α υ τ ό θα γ ε ν ν ή σ ε ι π ι θ α ν ό ν ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α μ φ ι β ο λ ί ε ς , και π ο λ λ ο ί π ι θ α ν ό ν θα ρ ω τ ή σ ο υ ν : « Ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν , χ ω ρ ί ς τ η ν

παρεμβο-

λ ή μίας κ ά π ο ι α ς υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή ς δ ύ ν α μ η ς , μία η μ ι - ζ ω ι κ ή κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ν α μ π ό ρ ε σ ε ν α ε ξ ε λ ι χ θ ε ί σε τ ό σ ο υ ψ η λ έ ς η θ ι κ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς ,

όπως

τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η , τ ο υ Π λ ά τ ω ν α , τ ο υ Κ ο μ φ ο ύ κ ι ο υ , τ ο υ Β ο ύ δ α και τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ ; » Η η θ ι κ ή π ρ έ π ε ι ν α α π α ν τ ή σ ε ι στο ε ρ ώ τ η μ α α υ τ ό . Δ ε ν θα ή τ α ν α ρ κ ε τ ό ν α τ ο π α ρ α π έ μ ψ ε ι στη β ι ο λ ο γ ί α , π ο υ δ ε ί χ ν ε ι π ώ ς οι μ ι κ ρ ο σ κ ο πικοί μ ο ν ο κ ύ τ τ α ρ ο ι ο ρ γ α ν ι σ μ ο ί ε ξ ε λ ί σ σ ο ν τ α ι , σε χ ρ ο ν ι κ ό δ ι ά σ τ η μ α δ ε κ ά δ ω ν χ ι λ ι ά δ ω ν χ ρ ό ν ω ν , σε α ν ώ τ ε ρ α α ν α π τ υ γ μ έ ν ο υ ς

οργανισμούς,

έ ω ς τ α α ν ώ τ ε ρ α θ η λ α σ τ ι κ ά και τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . Ά ρ α η η θ ι κ ή θα π ρ έ π ε ι ν α ε κ τ ε λ έ σ ς ι έ ν α έ ρ γ ο ό π ω ς ε κ ε ί ν ο που έ κ α ν α ν ο Κ ο ν τ και ο Σ π έ ν σ ε ρ στη β ι ο λ ο γ ί α , και π ο λ λ ο ί ε ρ ε υ ν η τ έ ς σ τ η ν ιστορία τ ο υ δ ι κ α ί ο υ . Η η θ ι κ ή π ρ έ π ε ι ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι π ώ ς μ π ό ρ ε σ α ν οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ν α ε ξ ε λ ι χ θ ο ύ ν , α π ό τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α τ η ν ε γ γ ε ν ή στα α ν ώ τ ε ρ α ζ ώ α και σ τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς , σε π ο λ ύ ι δ ε α λ ι σ τ ι κ έ ς η θ ι κ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς . Οι κ α ν ό ν ε ς π ο υ δ ι έ π ο υ ν τ ο ν τ ρ ό π ο ζ ω ή ς τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν φ υ λ ώ ν τ η ς ε π ο χ ή ς μας ε ί ν α ι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ί . Σ ε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά

άγριων κλίματα,

σε φ υ λ έ ς π ο υ ζ ο υ ν σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ α , α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν δια φ ο ρ ε τ ι κ ά έ θ ι μ α και π α ρ α δ ό σ ε ι ς . Ά λ λ ω σ τ ε , οι π ε ρ ι γ ρ α φ έ ς α υ τ ώ ν τ ω ν ε θ ί μ ω ν και π α ρ α δ ό σ ε ω ν α π ό τ ο υ ς π ε ρ ι η γ η τ έ ς δ ι α φ έ ρ ο υ ν π ά ρ α π ο λ ύ μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς , ο ν ά λ ο γ α με τ η φ ύ σ η τ ο υ π α ρ α τ η ρ η τ ή και τ η γ ε ν ι κ ό τ ε ρη σ τ ά σ η τ ο υ α π έ ν α ν τ ι σ τ ο υ ς « κ α τ ώ τ ε ρ ο υ ς α δ ε λ φ ο ύ ς » τ ο υ . Ά ρ α ε ί ν α ι λ ά θ ο ς ν α σ υ ν δ υ ά ζ ο υ μ ε α ν ά κ α τ α τις π ε ρ ι γ ρ α φ έ ς ό λ ω ν τ ω ν ε ι δ ώ ν τ ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν φ υ λ ώ ν , χ ω ρ ί ς ν α ε ξ ε τ ά ζ ο υ μ ε το ε π ί π ε δ ο α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς κ ά θ ε φ υ λ ή ς , και χ ω ρ ί ς ν α σ τ α θ μ ί ζ ο υ μ ε κ ρ ι τ ι κ ά τα λ ε γ ό μ ε ν α τ ω ν σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν των δ ι ά φ ο ρ ω ν περιγραφών. Το λάθος αυτό διέπραξαν ορισ μ έ ν ο ι α ρ χ ά ρ ι ο ι α ν θ ρ ω π ο λ ό γ ο ι , και ώ ς και ο Σ π έ ν σ ε ρ δ ε ν τ ο α π έ φ υ γ ε σ τ η ν ε κ τ ε ν ή σ υ λ λ ο γ ή α ν θ ρ ω π ο λ ο γ ι κ ώ ν σ τ ο ι χ ε ί ω ν π ο υ έκανε®, ο ύ τ ε στο μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο έ ρ γ ο τ ο υ Ηθική, τ ο υ Anthropology

of Primitive

Peopies,

Α π ό τ η ν ά λ λ η , ο W a i t z , στο έ ρ γ ο και π ο λ λ ο ί α ν θ ρ ω π ο λ ό γ ο ι ό π ω ς

ο Ι^όργκαν, ο i^aine, ο Μ. K o v a l e v s k y , ο Post και ά λ λ ο ι , δ ε ν δ ι έ π ρ α ξ α ν α υ τ ό τ ο λ ά θ ο ς . Γ ε ν ι κ ά , α π ό τις π ο λ λ έ ς α φ η γ ή σ ε ι ς γ ι α τ η ζ ω ή τ ω ν α γ ρ ί ω ν , χ ρ ή σ ι μ ε ς μ π ο ρ ο ύ ν ν α είναι μ ό ν ο ν ε κ ε ί ν ε ς π ο υ γ ρ ά φ η κ α ν α π ό π ε ρ ι η γ η τ έ ς και ι ε ρ α π ο σ τ ό λ ο υ ς οι ο π ο ί ο ι έ ζ η σ α ν α ρ κ ε τ ό κ α ι ρ ό μαζί με

68

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τους αγρίους που π ε ρ ι γ ρ ά φ ο υ ν η διάρκεια της συμβίωσής τους είναι από μόνη της, ώς έναν βαθμό, ένδειξη αμοιβαίας κατανόησης. Μετά, α ν θ έ λ ο υ μ ε ν α μ ά θ ο υ μ ε κάτι γ ι α τις π ρ ω τ α ρ χ έ ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ων, πρέπει να μελετήσουμε εκείνους τους αγρίους που κατόρθωσαν να διατηρήσουν καλύτερα από άλλους ορισμένα χαρακτηριστικά του φυλ ε τ ι κ ο ύ τ ρ ό π ο υ ζ ω ή ς α π ό τ η ν π α λ α ι ό τ ε ρ η Ι^εταπαγετωνική π ε ρ ί ο δ ο . Δ ε ν υ π ά ρ χ ο υ ν φ υ σ ι κ ά φ υ λ έ ς π ο υ δ ι α τ ή ρ η σ α ν εξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ τ ο ν τ ρ ό π ο ζ ω ή ς ε κ ε ί ν η ς τ η ς π ε ρ ι ό δ ο υ . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο ν δ ι α τ ή ρ η σ α ν κ α λ ύ τ ε ρα 01 π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι τ ο υ ά π ω Β ο ρ ρ ά —οι Α λ ε ο ύ τ ι ο ι , ρι Τ σ ο ύ κ ι και οι Ε σ κ ι μ ώ ο ι , π ο υ ζ ο υ ν μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α στο ίδιο φ υ σ ι κ ό π ε ρ ι β ά λ λ ο ν στο ο π ο ί ο ζ ο ύ σ α ν ό τ α ν ά ρ χ ι σ α ν ν α λ ι ώ ν ο υ ν οι πάγοι^— και ο ρ ι σ μ έ ν ε ς φ υ λ έ ς τ ο υ ά π ω Ν ό τ ρ υ , δ η λ α δ ή τ η ς Π α τ α γ ο ν ί α ς και τ η ς Ν έ α ς Γ ο υ ι ν έ α ς , και τ α μικ ρ ά υ π ο λ ε ί μ μ α τ α φ υ λ ώ ν π ο υ ε π ι β ί ω σ α ν σε ο ρ ε ι ν έ ς π ε ρ ι ο χ έ ς , ι δ ί ω ς στα Ιμαλάια. Έ χ ο υ μ ε αξιόπιστες πληροφορίες για αυτές ακριβώς τις φ υ λ έ ς του ά π ω Β ο ρ ρ ά α π ό α ν θ ρ ώ π ο υ ς π ο υ έ ζ η σ α ν α ν ά μ ε σ ά τ ο υ ς · ιδίως γ ι α τ ο υ ς Αλεούτιους της βόρειας Αλάσκας, από τον πολύ αξιόλογο

κοινωνικό

ι σ τ ο ρ ι κ ό , τ ο ν ι ε ρ α π ό σ τ ο λ ο Β ε ν ι α μ ί ν ο φ - και γ ι α τ ο υ ς Ε σ κ ι μ ώ ο υ ς , α π ό δ ι ά φ ο ρ ε ς α π ο σ τ ο λ έ ς π ο υ π έ ρ α σ α ν τ ο ν χ ε ι μ ώ ν α στη Γ ρ η λ α ν δ ί α . Ιδιαίτερα διαφωτιστική είναι η περιγραφή των Α λ ε ο ύ τ ι ω ν από τον Βενιαμίνοφ. Π ρ ώ τ α απ' ό λ α θα π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι υ π ά ρ χ ο υ ν δ ύ ο ε ί δ η ε θ ί μ ω ν σ τ η ν η θ ι κ ή τ ω ν Α λ ε ο ύ τ ι ω ν και τ ω ν ά λ λ ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν λ α ώ ν . Η τήρηση τ ω ν εθίμων του πρώτου είδους, συνεπώς των ηθικών ρυθμίσεων, είναι απολύτως υποχρεωτική- η τήρηση τ ω ν εθίμων του δεύτερ ο υ ε ί δ ο υ ς α π λ ώ ς σ υ σ τ ή ν ε τ α ι ω ς ε π ι θ υ μ η τ ή , και οι π α ρ α β ά τ ε ς α π λ ώ ς γ ε λ ο ι ο π ο ι ο ύ ν τ α ι ή δ έ χ ο ν τ α ι σ υ σ τ ά σ ε ι ς . Οι Α λ ε ο ύ τ ι ο ι , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , λ έ ν ε ότι ε ί ν α ι « ν τ ρ ο π ή » ν α κ ά ν ο υ μ ε ο ρ ι σ μ έ ν α πράγματα®. Ό π ω ς έ γ ρ α ψ ε ο Βενιαμίνοφ, «είναι, λ ό γ ο υ χάρη, ''ντροπή" ν α φοβάσαι τ ο ν α ν α π ό φ ε υ κ τ ο θ ά ν α τ ο · ε ί ν α ι ν τ ρ ο π ή ν α π α ρ α κ α λ ε ί ς έ ν α ν ε χ θ ρ ό ν α σε λυπηθεί* ε ί ν α ι ν τ ρ ο π ή ν α σε π ι ά ν ο υ ν ν α κ λ έ β ε ι ς · ή ν α β ο υ λ ι ά ζ ε ι η β ά ρ κ α σ ο υ στο λ ι μ ά ν ι . Είναι ν τ ρ ο π ή ν α φ ο β ά σ α ι ν α μ π ε ι ς στη θ ά λ α σ σ α σε μία θ ύ ε λ λ α - ν α είσαι ο π ρ ώ τ ο ς π ο υ κ ο υ ρ ά ζ ε τ α ι σ ε έ ν α μ α κ ρ ύ τ α ξ ί δ ι ή ν α δ ε ί χ ν ε ι ς π λ ε ο ν ε ξ ί α ό τ α ν μ ο ι ρ ά ζ ο ν τ α ι τα λ ά φ υ ρ α (σε μία τ έ τ ο ι α π ε ρ ί π τ ω σ η , ό λ ο ι οι υ π ό λ ο ι π ο ι δ ί ν ο υ ν σ τ ο ν π λ ε ο ν έ κ τ η τ ο μ ε ρ ί δ ι ό τ ο υ ς , γ ι α ν α τ ο ν ν τ ρ ο π ι ά σ ο υ ν ) · ε ί ν α ι ν τ ρ ο π ή ν α φ α ν ε ρ ώ ν ε ι ς στη γ υ ν α ί κ α σ ο υ τ α μ υ σ τ ι κ ά τ η ς φ υ λ ή ς · ε ί ν α ι ν τ ρ ο π ή , ό τ α ν κ υ ν η γ ά ς με κ ά π ο ι ο ν ά λ λ ο , ν α μ η ν τ ο υ δ ί ν ε ι ς το κ α λ ύ τ ε ρ ο κ ο μ μ ά τ ι τ ο υ ζ ώ ο υ π ο υ σ κ ο τ ώ σ α τ ε · είναι

ΗΘΙΚΗ

69

ν τ ρ ο π ή ν α κ α μ α ρ ώ ν ε ι ς ν ι ο τ α κ ο τ ο ρ θ ώ μ ο τ ά σ ο υ , ιδίως τ α φ α ν τ α ο τ ι κ ά , ή ν α χ λ ε υ ά ζ ε ι ς κ ά π ο ι ο ν ά λ λ ο . Είναι ν τ ρ ο π ή ν α ζ η τ ά ς ε λ ε η μ ο σ ύ ν η · ν α χ α ϊ δ ε ύ ε ι ς τ η ν υ ν α ί κ α σ ο υ μ π ρ ο σ τ ά σε ά λ λ ο υ ς ή ν α χ ο ρ ε ύ ε ι ς μαζί τ η ς · ή ν α π α ζ α ρ ε ύ ε ι ς με έ ν α ν α γ ο ρ α σ τ ή , α φ ο ύ η τ ι μ ή γ ι α τα π ρ ο σ φ ε ρ ό μ ε ν α α γ α θ ά θα κ α θ ο ρ ι σ τ ε ί α π ό έ ν α ν τ ρ ί τ ο . Για τ η γ υ ν α ί κ α , ε ί ν α ι ν τ ρ ο π ή ν α μ η ν ξ έ ρ ε ι ν α ρ ά β ε ι ή ν α χ ο ρ ε ύ ε ι ή, γ ε ν ι κ ά , ν α μ η ν ξ έ ρ ε ι ν α ε κ τ ε λ ε ί τ α θεωρούμενα γυναικεία καθήκοντα- είναι ντροπή να χαϊδεύει τον άνδρα τ η ς ή και α π λ ώ ς ν α τ ο υ μ ι λ ά μ π ρ ο σ τ ά σε άλλους»®. Ο Βενιαμίνοφ δεν μας πληροφορεί πώς διατηρούνται αυτά τα χαρακ τ η ρ ι σ τ ι κ ά τ η ς α λ ε ο ύ τ ι α ς η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά μία α π ο σ τ ο λ ή , π ο υ π έ ρ α σ ε έ ν α ν χ ε ι μ ώ ν α στη Γ ρ η λ α ν δ ί α , π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι π ώ ς ζ ο υ ν οι Ε σ κ ι μ ώ ο ι

—πολλές

ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς σε έ ν α σπίτι. Κ ά θ ε ο ι κ ο γ έ ν ε ι α χ ω ρ ί ζ ε τ α ι α π ό τις ά λ λ ε ς με έ ν α π α ρ α π έ τ α σ μ α α π ό τ ο μ ά ρ ι α ζ ώ ω ν . Α υ τ έ ς οι κ α τ ο ι κ ί ε ς π ο υ μ ο ι ά ζ ο υ ν με δ ι ά δ ρ ο μ ο κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ο ν τ α ι μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς σε σ χ ή μ α σ τ α υ ρ ο ύ , π ο υ στο κ έ ν τ ρ ο τ ο υ β ρ ί σ κ ε τ α ι η εστία, η φ ω τ ι ά . Τ ι ς μ α κ ρ ι έ ς ν ύ χ τ ε ς τ ο υ χ ε ι μ ώ ν α οι γ υ ν α ί κ ε ς τ ρ α γ ο υ δ ο ύ ν τ ρ α γ ο ύ δ ι α τα ο π ο ί α σ υ χ ν ά ε ι ρ ω ν ε ύ ο νται ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ π α ρ α β ί α σ α ν τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς τ η ς κ α λ ή ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς . Α λ λ ά υ π ά ρ χ ο υ ν και κ α ν ο ν ι σ μ ο ί α π ο λ ύ τ ω ς υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ο ί : π ρ ώ τ α - π ρ ώ τα, β έ β α ι α , ε ί ν α ι η α π ό λ υ τ η α π α γ ό ρ ε υ σ η τ η ς α δ ε λ φ ο κ τ ο ν ί α ς , δ η λ α δ ή τ ο υ φ ό ν ο υ στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς . Είναι εξ ίσου α ν υ π ό φ ο ρ ο ν α γ ί ν ε ι ένας φόνος, ή ένας τραυματισμός, από ένα μέλος άλλης φυλής, χωρίς ν α π ά ρ ο υ ν ε κ δ ί κ η σ η οι σ υ γ γ ε ν ε ί ς τ ο υ θ ύ μ α τ ο ς . Υ π ά ρ χ ε ι , κ α τ ό π ι ν , μία ο λ ό κ λ η ρ η σ ε ι ρ ά π ρ ά ξ ε ω ν π ο υ ε ί ν α ι τ ό σ ο α υ σ τ η ρ ά υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ έ ς , ώ σ τ ε η μη τ έ λ ε σ ή τ ο υ ς φ έ ρ ν ε ι σ τ ο ν π α ρ α β ά τ η τ η ν π ε ρ ι φ ρ ό ν η σ η ο λ ό κ λ η ρ η ς τ η ς φ υ λ ή ς , και δ ι α τ ρ έ χ ε ι τ ο ν κ ί ν δ υ ν ο ν α γ ί ν ε ι α π ο σ υ ν ά γ ω γ ο ς και ν α ε κ δ ι ω χ θ ε ί α π ό τ η ν πατριό τ ο υ . Α λ λ ι ώ ς , ο π α ρ α β ά τ η ς τ ω ν κ α ν ό ν ω ν α υ τ ώ ν θα μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α φ έ ρ ε ι σε ό λ η τ η φ υ λ ή τη δυσφορία των α δ ι κ η θ έ ν τ ω ν ζώων, όπως, λόγου χάρη, των κροκοδείλων, των α ρ κ ο ύ δ ω ν ή των αόρατων πνευμάτων των προγόνων που προστατεύουν τη φυλή. Ω ς παράδειγμα, αναφέρει ο Βενιαμίνοφ το α κ ό λ ο υ θ ο περιστατικό. Ό τ α ν κ ά π ο τ ε σ ά λ π α ρ ε γ ι α έ ν α τ α ξ ί δ ι , οι ι θ α γ ε ν ε ί ς σ υ ν ο δ ο ί τ ο υ ξ έ χ α σ α ν να πάρουν τα παστά ψάρια που του είχαν δοθεί για δώρο. Ό τ α ν έπειτα α π ό έξι μ ή ν ε ς ε π έ τ ρ ε ψ ε σ τ ο ν ίδιο τ ό π ο , έ μ α θ ε ότι κ α τ ά τ η ν α π ο υ σ ί α τ ο υ η φ υ λ ή ε ί χ ε π ε ρ ά σ ε ι μία π ε ρ ί ο δ ο π ο λ ύ μ ε γ ά λ η ς π ε ί ν α ς . Α λ λ ά τα ψ ά ρ ι α που τ ο υ ε ί χ α ν δ ω ρ ί σ ε ι δ ε ν τ α π ε ί ρ α ξ α ν και τ ο υ τα π α ρ έ δ ω σ α ν ά θ ι κ τ α . Α ν ε ν ε ρ γ ο ύ σ α ν δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά , θα έ φ ε ρ ν α ν δ ε ι ν ά στη φ υ λ ή . Π α ρ ό μ ο ι α , ο Μ ί λ ε ν τ ο ρ φ έ γ ρ α ψ ε ότι στις ε λ ώ δ ε ι ς π ε δ ι ά δ ε ς τ η ς β ό ρ ε ι α ς Σ ι β η ρ ί α ς κ α -

70

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

νένας δεν παίρνει οτιδήποτε από ένα έλκηθρο που παράτησε κάποιος ο τ ο υ ς β ά λ τ ο υ ς , α κ ό μ η και α ν π ε ρ ι έ χ ε ι τ ρ ό φ ι μ α . Είναι π α σ ί γ ν ω σ τ ο ότι οι κάτοικοι του άπω Βορρά έχουν πολύ συχνά έλλειψη τροφίμων, αλλά η ο ι κ ε ι ο π ο ί η σ η τ ω ν τ ρ ο φ ί μ ω ν που κ ά π ο ι ο ς π α ρ ά τ η σ ε θα ή τ α ν έ γ κ λ η μ α , και έ ν α τ έ τ ο ι ο έ γ κ λ η μ α θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α φ έ ρ ε ι στη φ υ λ ή κ ά θ ε λ ο γ ή ς δ ε ι ν ά . Τ ο ά τ ο μ ο τ α υ τ ί ζ ε τ α ι σ τ η ν π ρ ο κ ε ι μ έ ν η π ε ρ ί π τ ω σ η με τ η φ υ λ ή . Ε π ι π λ έ ο ν , 01 Α λ ε ο ύ τ ι ο ι , ό π ω ς ό λ ο ι οι ά λ λ ο ι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι , έ χ ο υ ν και έ ν α σ ύ ν ο λ ο κ α ν ό ν ω ν π ο υ ε ί ν α ι α π ο λ ύ τ ω ς υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ο ί , α ν ό χ ι ιεροί. Π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο υ ν ό λ α ό σ α σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ι με τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ τ ρ ό π ο υ ζ ω ή ς : η δ ι α ί ρ ε σ η σε κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ά ξ ε ι ς , οι γ α μ ι κ έ ς ρ υ θ μ ί σ ε ι ς , 01 σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς φ υ λ ε τ ι κ ή ς και τ η ς ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ή ς ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς , οι κ α ν ό ν ε ς π ο ύ π ρ έ π ε ι ν α τ η ρ ο ύ ν τ α ι στο ( α τ ο μ ι κ ό ή σ υ λ λ ο γ ι κ ό ) ψ ά ρ ε μ α και κ υ ν ή γ ι , 01 μ ε τ α ν α σ τ ε ύ σ ε ι ς κ τ λ . · τ έ λ ο ς , υ π ά ρ χ ε ι έ ν α σ ύ ν ο λ ο φ υ λ ε τ ι κ ώ ν τελετουργιών καθαρά θρησκευτικού χαρακτήρα. Έχουμε εδώ έναν αυσ τ η ρ ό ν ό μ ο , π ο υ η π α ρ α β ί α σ ή τ ο υ θα έ φ ε ρ ν ε δ υ σ τ υ χ ί α σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν π α τ ρ ι ό ή και σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η φ υ λ ή , και ά ρ α η μ η - σ υ μ μ ό ρ φ ω σ η σε έναν τέτοιο νόμο είναι αδιανόητη ή ανέφικτη. Αν κάποτε παραβιαστεί έ ν α ς τ έ τ ο ι ο ς ν ό μ ο ς , τ ι μ ω ρ ε ί τ α ι ω ς π ρ ο δ ο σ ί α , με ε κ δ ί ω ξ η α π ό τ η φ υ λ ή ή με θ ά ν α τ ο . Π ρ έ π ε ι , εν τ ο ύ τ ο ι ς , ν α π ο ύ μ ε ότι η π α ρ α β ί α σ η α υ τ ώ ν τ ω ν ν ό μ ω ν είναι τόσο σπάνια ώστε θεωρείται αδιανόητη, όπως ο Ρωμαϊκός Ν ό μ ο ς θ ε ω ρ ο ύ σ ε τ η ν π α τ ρ ο κ τ ο ν ί α α δ ι α ν ό η τ η και σ υ ν ε π ώ ς δ ε ν π ρ ο έ βλεπε ποινή για αυτό το έγκλημα. Γ ε ν ι κ ά , ό λ ο ι οι γ ν ω σ τ ο ί σ' ε μ ά ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι λ α ο ί έ χ ο υ ν α ν α π τ ύ ξ ε ι έναν πολύ περίπλοκο τρόπο φυλετικής ζωής. Συνεπώς, έχουν τη δική τ ο υ ς η θ ι κ ή . Σ ε ό λ α δε α υ τ ά τα ά γ ρ α φ α « κ α τ α σ τ α τ ι κ ά » , π ο υ τ α π ρ ο σ τ α τεύει η παράδοση, συναντούμε τρεις βασικές κατηγορίες

φυλετικών

κανόνων. Ο ρ ι σ μ έ ν ο ι α π ' α υ τ ο ύ ς δ ι α τ η ρ ο ύ ν τις σ υ ν ή θ ε ι ε ς π ο υ ε γ κ α θ ι δ ρ ύ θ η κ α ν γ ι α τ η ν π ρ ο μ ή θ ε ι α τ ω ν α ν α γ κ α ί ω ν γ ι α τ ο κ ά θ ε ά τ ο μ ο και γ ι α ό λ η τ η φ υ λ ή . Ό ι κ α ν ό ν ε ς α υ τ ο ί ο ρ ί ζ ο υ ν τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς χ ρ ή σ η ς α υ τ ώ ν π ο υ α ν ή κ ο υ ν σε ό λ η τ η φ υ λ ή : υ δ α τ ι κ ώ ν π ό ρ ω ν , δ α σ ώ ν , μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς των άγριων ή καλλιεργημένων οπωροφόρων δένδρων, των κυνηγοτόπ ω ν και τ ω ν π λ ο ι α ρ ί ω ν . Υ π ά ρ χ ο υ ν και α υ σ τ η ρ ο ί κ α ν ό ν ε ς γ ι α τ ο κ υ ν ή γ ι , γ ι α τ η μ ε τ α ν ά σ τ ε υ σ η , γ ι α τ η δ ι α φ ύ λ α ξ η τ η ς φ ω τ ι ά ς κτλ.^°. Έ π ε ι τ α κ α θ ο ρ ί ζ ο ν τ α ι τ α α τ ο μ ι κ ά δ ι κ α ι ώ μ α τ α και σ χ έ σ ε ι ς : η υ π ο δ ι α ί ρ ε σ η τ η ς φ υ λ ή ς σε π α τ ρ ι έ ς , και τ ο σ ύ σ τ η μ α ε π ι τ ρ ε π τ ώ ν γ α μ ι κ ώ ν σ χ έ σ ε ω ν — μ ί α ά λ λ η π ο λ ύ π ε ρ ί π λ ο κ η δ ι α ί ρ ε σ η , σ τ η ν ο π ο ί α οι α π α γ ο ρ ε ύ σ ε ι ς ε ί ν α ι σ χ ε δ ό ν θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς . Σ τ η ν ίδια κ α τ η γ ο ρ ί α α ν ή κ ο υ ν οι κ α ν ό ν ε ς

ΗΘΙΚΗ

71

τ η ς α ν α τ ρ ο φ ή ς τ ω ν ν έ ω ν , μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς στις ε ι δ ι κ έ ς « μ α κ ρ ι έ ς κ α λ ύ β ε ς » , ό π ω ς σ τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς τ ω ν ν η σ ι ώ ν τ ο υ Ε ι ρ η ν ι κ ο ύ - οι σ χ έ σ ε ι ς με τ ο υ ς γ έ ρ ο ν τ ε ς και τ α ν ε ο γ έ ν ν η τ α - και τ έ λ ο ς οι τ ρ ό π ο ι π α ρ ε μ π ό δ ι σ η ς τ ω ν ο ξ έ ω ν π ρ ο σ ω π ι κ ώ ν σ υ γ κ ρ ο ύ σ ε ω ν , δ η λ α δ ή τι π ρ έ π ε ι ν α γ ί ν ε ι ό τ α ν ο π ο λ λ α π λ α σ ι α σ μ ό ς τ ω ν ξ έ χ ω ρ ω ν ο ι κ ο γ ε ν ε ι ώ ν κ ά ν ε ι ε φ ι κ τ ή τ η βία στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς , κ α θ ώ ς και σε π ε ρ ί π τ ω σ η δ ι έ ν ε ξ η ς ε ν ό ς α τ ό μ ο υ με μία γ ε ι τ ο ν ι κ ή φ υ λ ή , ι δ ί ω ς α ν η δ ι έ ν ε ξ η μ π ο ρ ε ί ν α ο δ η γ ή σ ε ι σε π ό λ ε μο. Ε δ ώ ε γ κ α θ ι δ ρ ύ ε τ α ι έ ν α σ ύ ν ο λ ο κ α ν ό ν ω ν π ο υ , ό π ω ς έ δ ε ι ξ ε ο β έ λ γ ο ς κ α θ η γ η τ ή ς Ernèt N y s , α ν α π τ ύ χ θ η κ ε α ρ γ ό τ ε ρ α και έ δ ω σ ε τα π ρ ώ τα σ τ ο ι χ ε ί α τ ο υ δ ι ε θ ν ο ύ ς δ ι κ α ί ο υ . Τ έ λ ο ς , υ π ά ρ χ ε ι μία τ ρ ί τ η κ α τ η γ ο ρ ί α ρ υ θ μ ί σ ε ω ν , π ο υ θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι ιερές και σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ι με τις θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί ε ς , και τ α δ ι κ α ι ώ μ α τ α π ο υ σ υ ν δ έ ο ν τ α ι με τ η ν ε π ο χ ή τ ο υ έ τ ο υ ς , τ ο κ υ ν ή γ ι , τις μ ε τ α ν α σ τ ε ύ σ ε ι ς κτλ. Ό λ α τα ζ η τ ή μ α τ α α υ τ ά τα ρ υ θ μ ί ζ ο υ ν τ ε λ ε σ ί δ ι κ α οι γ έ ρ ο ν τ ε ς κ ά θ ε φ υ λ ή ς . Β έ β α ι α , οι α π α ν τ ή σ ε ι ς τ ο υ ς δ ι α φ έ ρ ο υ ν α ν ά λ ο γ α με τις π α τ ρ ι ές και τις φ υ λ έ ς , ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς δ ι α φ έ ρ ο υ ν και οι τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ί ε ς .

Εν

τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο σ η μ α ν τ ι κ ό ε δ ώ ε ί ν α ι τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι κ ά θ ε πατριό ή φ υ λ ή , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό το π ό σ ο χ α μ η λ ό είναι τ ο σ τ ά δ ι ο α ν ό π τ υ ξ ή ς τ η ς , έ χ ε ι ή δ η τ η ν π ο λ ύ π ε ρ ί π λ ο κ η η θ ι κ ή τ η ς , τ ο δ ι κ ό τ η ς σ ύ σ τ η μ α γ ι α τ ο τι ε ί ν α ι η θ ι κ ό και τι α ν ή θ ι κ ο . Ό π ω ς έ χ ο υ μ ε δει, η α π α ρ χ ή α υ τ ή ς τ η ς η θ ι κ ή ς έ γ κ ε ι τ α ι στο α ί σ θ η μ α κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , στο α γ ε λ α ί ο έ ν σ τ ι κ τ ο , και σ τ η ν α ν ά γ κ η τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς , π ο υ α ν α π τ ύ χ θ η κ ε σ ε ό λ α τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α και α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο στις π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς . Είναι φ υ σ ι κ ό ο ά ν θ ρ ω π ο ς , χ ά ρ η στο χ ά ρ ι σ μ α τ ο υ λ ό γ ο υ που β ο η θ ά τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς μ ν ή μ η ς και δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί τ η ν π α ρ ά δ ο σ η , ν α ε π ε ξ ε ρ γ ά ζ ε τ α ι πιο π ε ρ ί π λ ο κ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς ζ ω ή ς α π ό τα ζ ώ α . Ε π ι π λ έ ο ν , με τ η ν ε μ φ ά ν ι σ η τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , α κ ό μ η και σ τ η ν πιο α κ α τ έ ρ γ α σ τ η μ ο ρ φ ή τ η ς , η α ν θ ρ ώ π ι ν η η θ ι κ ή ε μ π λ ο υ τ ί σ τ η κ ε με έ ν α ν έ ο σ τ ο ι χ ε ί ο , π ο υ έ δ ω σ ε σε α υ τ ή τ η ν η θ ι κ ή μία ο ρ ι σ μ έ ν η σ τ α θ ε ρ ό τ η τ α , και α ρ γ ό τ ε ρ α τ η ς έ δ ω σ ε π ν ο ή και μία δ ό σ η ι δ ε α λ ι σ μ ο ύ . Κ α τ ό π ι ν , με τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς στις α μ ο ι β α ί ε ς σ χ έ σ ε ι ς έ μ ε λ λ ε ν α γ ί ν ε τ α ι ο λ ο έ ν α πιο ε μ φ α ν ή ς . Τ α π ρ ώ τ α σ η μ ά δ ι α τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς με τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς ισοτιμίας μ π ο ρ ο ύ ν ν α π α ρ α τ η ρ η θ ο ύ ν στα ζ ώ α , ιδίως στα θ η λ α σ τ ι κ ά , σ ε π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς π ο υ η μ η τ έ ρ α τ α ΐ ζ ε ι α ρ κ ε τ ά μ ι κ ρ ά ή στο π α ι χ ν ί δ ι π ο λ λ ώ ν ζώων, όπου πάντα τηρούνται ορισμένοι κανόνες του παιχνιδιού. Α λ λ ά η α ν α π ό φ ε υ κ τ η μετάβαση από το κοινωνικό ένστικτο, δ η λ α δ ή από την α π λ ή ε π ι θ υ μ ί α ή α ν ά γ κ η ν α σ υ μ β ι ώ ν ο υ μ ε με ό μ ο ι ά μ α ς π λ ά σ μ α τ α , στο

72

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ε ί ν α ι α ν α γ κ α ί α στις α μ ο ι β α ί ε ς σ χ έ σ ε ι ς , έμελλε να γίνει από τον άνθρωπο για χάρη της διατήρησης της κοινων ι κ ή ς ζ ω ή ς . Α λ η θ ι ν ά , σε ό λ ε ς τις κ ο ι ν ω ν ί ε ς οι ε π ι θ υ μ ί ε ς και τ α π ά θ η τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν σ υ γ κ ρ ο ύ ο ν τ α ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α με τ ι ς ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ω ν ά λ λ ω ν μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Τ έ τ ο ι ε ς σ υ γ κ ρ ο ύ σ ε ι ς θα ο δ η γ ο ύ σ α ν α ν α π ό φ ε υ κ τ α σ ε α τ ε λ ε ύ τ η τ ε ς έ χ θ ρ ε ς και σ τ η ν α π ο σ ύ ν θ ε σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , α ν σ υ γ χ ρ ό ν ω ς οι ά ν θ ρ ω π ο ι δ ε ν α ν έ π τ υ σ σ α ν — ό π ω ς ή δ η α ν α π τ ύ σ σ ο υ ν και ο ρ ι σ μ έ ν α α γ ε λ α ί α ζ ώ α — μία σ ύ λ λ η ψ η τ η ς ι σ ό τ η τ α ς τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν ό λ ω ν τ ω ν μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Η ίδια σ ύ λ λ η ψ η έ μ ε λ λ ε ν α ε ξ ε λ ι χ θ ε ί σ τ α δ ι α κ ά στη σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , ό π ω ς δ ε ί χ ν ε ι η π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς λέξης Aequitas, Équité, που ορίζει τη σ ύ λ λ η ψ η της δικαιοσύνης, της ι σ ό τ η τ α ς . Γι' α υ τ ό οι α ρ χ α ί ο ι π α ρ ί σ τ α ν α ν τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η τ υ φ λ ή και με μία ζ υ γ α ρ ι ά στα χ έ ρ ι α . Ας πάρουμε ένα παράδειγμα από την πραγματική ζωή. Υπάρχουν, λόγου χάρη, δύο ά ν θ ρ ω π ο ι που έχουν τσακωθεί. Κουβέντα στην κουβ έ ν τ α , ο έ ν α ς κ α τ η γ ο ρ ε ί τ ο ν ά λ λ ο ότι τ ο ν π ρ ό σ β α λ ε . Ο ά λ λ ο ς π ρ ο σ π α θ ε ί ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι π ω ς ε ί χ ε δ ί κ ι ο , π ω ς δ ι κ α ι ο λ ο γ η μ έ ν α ε ί π ε ό,τι είπε. Π ρ ά γ μ α τ ι , με α υ τ ό π ο υ ε ί π ε π ρ ό σ β α λ ε τ ο ν ά λ λ ο , α λ λ ά η π ρ ο σ β ο λ ή τ ο υ ή τ α ν α ν τ α π ό δ ο σ η τ η ς π ρ ο σ β ο λ ή ς π ο υ τ ο υ έ γ ι ν ε , και ή τ α ν ίση, ι σ ο δ ύ ν α μ η με α υ τ ή ν , και ό χ ι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η . Α ν μία τ έ τ ο ι α δ ι α φ ω ν ί α ο ξ υ ν θ ε ί και κ α τ α λ ή ξ ε ι σε κ α β γ ά , και οι δ ύ ο θα π ρ ο σ π α θ ή σ ο υ ν ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν ότι τ ο π ρ ώ τ ο χ τ ύ π η μ α ή τ α ν α ν τ α π ό δ ο σ η τ η ς β α ρ ι ά ς π ρ ο σ β ο λ ή ς και ότι κ ά θ ε ε π ό μ ε ν ο χ τ ύ π η μ α ή τ α ν α ν τ α πόδοση του ακριβώς ισοδύναμου χτυπήματος του αντιπάλου. Έπειτα, α ν φ τ ά σ ο υ μ ε σε τ ρ α υ μ α τ ι σ μ ό και σε δ ί κ η , οι δ ι κ α σ τ έ ς θ α ε ξ ε τ ά σ ο υ ν τ η ν έ κ τ α σ η τ ω ν π ρ ο σ β ο λ ώ ν , και ό π ο ι ο ς έ κ α ν ε τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η π ρ ο σ β ο λ ή θα π λ η ρ ώ σ ε ι τ ο π ρ ό σ τ ι μ ο , γ ι α ν α α π ο κ α τ α σ τ ή σ ε ι τ η ν ισότητα τ ω ν προσβολών. Αυτό συνέβαινε επί πολλούς αιώνες, όποτε η διαφορά δύο α ν θ ρ ώ π ω ν παραπεμπόταν στην κρίση της κοινότητας. Φαίνεται καθαρά από το π α ρ α π ά ν ω παράδειγμα, που δεν το έβγαλα α π ό τ ο μ υ α λ ό μ ο υ α λ λ ά τ ο π ή ρ α α π ό τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή ζ ω ή , τι κ α τ α λ ά β α ι ν α ν 01 πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι ά γ ρ ι ο ι ω ς « δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » και τι κ α τ α λ α β α ί ν ο υ ν 01 πιο φ ω τ ι σ μ έ ν ο ι λ α ο ί σ ή μ ε ρ α ω ς f a i r n e s s , j u s t i c e , A e q u i t a s , é q u i t é , R e c h t i g k e i t κ τ λ . Β λ έ π ο υ ν σε α υ τ έ ς τις σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ν α π ο κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς δ ι α τ α ρ α χ θ ε ί σ α ς ισότητας. Κ α ν έ ν α ς δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α δ ι α τ α ρ ά σ σ ε ι τ η ν ισότητα δ ύ ο μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς · και α π ό τ η σ τ ι γ μ ή π ο υ α υ τ ή δ ι α τ α ρ ά σ σ ε τ α ι , π ρ έ π ε ι ν α α π ο κ α τ α σ τ α θ ε ί με τ η ν π α ρ έ μ β α σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Α υ τ ό δ ι α κ ή ρ υ ξ ε ο Ι^ωσαϊκός Ν ό μ ο ς : « Ο φ θ α λ μ ό ν α ν τ ί ο φ θ α λ μ ο ύ , ο δ ό -

ΗΘΙΚΗ

73

ν τ α αντί ο δ ό ν τ ο ς , τ ρ α ύ μ α α ν τ ί τ ρ α ύ μ α τ ο ς » , α λ λ ά τ ί π ο τ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο . Έ τ σ ι ε ν ε ρ γ ο ύ σ ε η ρ ω μ α ϊ κ ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , έτσι ε ν ε ρ γ ο ύ ν και σ ή μ ε ρ α ό λ ο ι 01 π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι — κ α ι π ο λ λ έ ς έ ν ν ο ι ε ς α π ό α υ τ έ ς δ ι α τ η ρ ε ί η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή νομική επιστήμη. Β έ β α ι α , σε ο π ο ι α δ ή π ο τ ε κ ο ι ν ω ν ί α , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό το σ τ ά δ ι ο α ν ό π τ υ ξ ή ς τ η ς , θα υ π ά ρ χ ο υ ν π ά ν τ α ά τ ο μ α π ο υ ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν ν α ε κ μ ε τ α λ λ ε υ θούν τη δύναμη, τη σβελτάδα, την εξυπνάδα, το θάρρος τους, για να υ π ο τ ά ξ ο υ ν τ η θ έ λ η σ η τ ω ν ά λ λ ω ν στη δ ι κ ή τ ο υ ς θ έ λ η σ η , και ο ρ ι σ μ έ ν α από αυτά τα άτομα πετυχαίνουν τον στόχο τους. Φυσικά, τέτοια άτομα σ υ ν α ν τ ώ ν τ α ι και σ τ ο υ ς πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς λ α ο ύ ς , και τ α β ρ ί σ κ ο υ μ ε σε ό λ ε ς τ ι ς φ υ λ έ ς και λ α ο ύ ς , σ ε ό λ α τ α σ τ ά δ ι α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ε ξ έ λ ι ξ η ς . Α λ λ ά γ ι α ν α α ν τ ι σ τ α θ μ ί σ ο υ ν κάτι τ έ τ ο ι ε ς τ ά σ ε ι ς ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν τ α έ θ ι μ α , σε λ α ο ύ ς σ ε ό λ α τ α σ τ ά δ ι α α ν ά π τ υ ξ η ς , π ο υ έ τ ε ι ν α ν ν α α ν τ ι σ τ α θ ο ύ ν στη μ ε γ α λ ο π ο ί η σ η ε ν ό ς α τ ό μ ο υ σε β ά ρ ο ς ο λ ό κ λ η ρ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Ό λ ο ι 01 θ ε σ μ ο ί π ο υ α ν έ π τ υ ξ ε σε δ ι ά φ ο ρ ε ς χ ρ ο ν ι κ έ ς σ τ ι γ μ έ ς η α ν θ ρ ώ π ι ν η φυλή —ο φυλετικός κώδικας ζωής, η κοινότητα του χωριού, η πόλη, 01 α β α σ ί λ ε υ τ ε ς δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς με τ α κ ο ι ν ά τ ο υ ς σ υ μ β ο ύ λ ι α , η α υ τ ο δ ι α κ υ β έ ρ ν η σ η τ ω ν ε ν ο ρ ι ώ ν και τ ω ν ε π α ρ χ ι ώ ν , η α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε υ τ ι κ ή κ υ βέρνηση κτλ.— όλοι αυτοί προορίζονταν πράγματι να προστατεύσουν τις κ ο ι ν ω ν ί ε ς α π ό τις α υ θ α ί ρ ε τ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς τ έ τ ο ι ω ν α τ ό μ ω ν και α π ό τ η ν α υ ξ α ν ό μ ε ν η ισχύ τους. Α κ ό μ η και οι πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι ά γ ρ ι ο ι , ό π ω ς ε ί δ α μ ε λ ί γ ο πιο π ά ν ω , έ χ ο υ ν σ ύ ν ο λ α ε θ ί μ ω ν π ο υ ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν γ ι α τ ο ν σ κ ο π ό α υ τ ό . Α π ό τ η μία, το έ θ ι μ ο ε δ ρ α ι ώ ν ε ι τ η ν ισότητα τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν . Έ τ σ ι , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , ο Δαρβίνος, παρατηρώντας τους άγριους της Παταγονίας, ξαφνιάστηκε σ α ν είδε ότι, ό π ο τ ε έ ν α ς λ ε υ κ ό ς έ δ ι ν ε σε έ ν α ν ά γ ρ ι ο κάτι φ α γ ώ σ ι μ ο , ο ά γ ρ ι ο ς α μ έ σ ω ς το μ ο ι ρ α ζ ό τ α ν ισότιμα με ό λ ο υ ς τ ο υ ς π α ρ ό ν τ ε ς . Τ ο ίδιο α ν α φ έ ρ ο υ ν π ο λ λ ο ί π α ρ α τ η ρ η τ έ ς γ ι α δ ι ά φ ο ρ ε ς π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς φ υ λ έ ς , και ε ί χ α τ η ν ε υ κ α ι ρ ί α ν α τ ο π α ρ α τ η ρ ή σ ω και ε γ ώ σε α ν θ ρ ώ π ο υ ς σε πιο π ρ ο χ ω ρ η μ έ ν ο σ τ ά δ ι ο α ν ά π τ υ ξ η ς — σ τ ο υ ς ί^πουριάτες, π ο υ ζ ο υ ν σε μ α κ ρ ι ν έ ς π ε ρ ι ο χ έ ς τ η ς Σιβηρίας^^ Υ π ά ρ χ ο υ ν π ο λ λ ά τ έ τ ο ι α π ε ρ ι σ τ α τ ι κ ά σε ό λ ε ς τις σ ο β α ρ έ ς π ε ρ ι γ ρ α φ έ ς τ ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν λαών^2_ Ό π ο υ και α ν μ ε λ ε τ ώ ν τ α ι , οι π α ρ α τ η ρ η τ έ ς β ρ ί σ κ ο υ ν π ά ν τ α τις ίδιες κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς , τ ο ίδιο κ ο ι ν ω ν ι κ ό π ν ε ύ μ α , τ η ν ίδια π ρ ο θ υ μ ί α ν α κ ά μ ψ ο υ ν τ ο π ε ί σ μ α τ ο υ ς π ρ ο ς ό φ ε λ ο ς τ η ς σ τ ή ρ ι ξ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Και ό τ α ν ε π ι χ ε ι ρ ο ύ μ ε ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε τ η ζ ω ή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ κ α τ ά τα πιο π ρ ω τ ό γ ο ν α σ τ ά δ ι α τ η ς α ν ά π τ υ ξ ή ς τ ο υ , β ρ ί σ κ ο υ μ ε τ η ν ίδια φ υ λ ε τ ι κ ή ζ ω ή , τις ίδιες σ υ μ μ α χ ί ε ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ

74

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

γ ι α α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α . Κ α ι υ π ο χ ρ ε ω ν ό μ α σ τ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ότι οι κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς ιδιότητες τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ α π ο τ ε λ ο ύ ν τ ο ν κ υ ρ ι ό τ ε ρ ο π α ρ ά γ ο ν τ α σ τ η ν π α ρ ε λ θ ο ύ σ α α ν ά π τ υ ξ η και στη μ έ λ λ ο υ σ α π ρ ό ο δ ό τ ο υ . Τ ο ν 1 8 ο αι., υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς π ρ ώ τ η ς γ ν ω ρ ι μ ί α ς μ ε τ ο υ ς ά γ ρ ι ο υ ς τ ο υ Ε ι ρ η ν ι κ ο ύ ω κ ε α ν ο ύ , α ν α π τ ύ χ θ η κ ε μία τ ά σ η ε ξ ι δ α ν ί κ ε υ σ η ς τ ω ν α γ ρ ί ω ν π ο υ ζ ο ύ σ α ν «σε φ υ σ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η » — π ι θ α ν ό ν γ ι α ν α α ν τ ι σ τ α θ μ ι σ τ ε ί η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Χ ο μ π ς και τ ω ν σ υ ν ε χ ι σ τ ώ ν τ ο υ , π ο υ π α ρουσίαζαν τους πρωτόγονους σαν άγρια θηρία έτοιμα να α λ λ η λ ο κ α τ α σ π α ρ α χ θ ο ύ ν . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , και οι δ ύ ο α υ τ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α π ο δ ε ί χ θ η κ α ν εσφαλμένες, όπως γνωρίζουμε από πολλούς ευσυνείδητους παρατηρητ έ ς . Ο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν είναι π ρ ό τ υ π ο α ρ ε τ ή ς , α λ λ ά ο ύ τ ε και σ α ρ κ ο β ό ρ ο θηρίσ σ α ν τ ί γ ρ η . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ζ ο ύ σ ε α ν έ κ α θ ε ν και σ υ ν ε χ ί ζ ε ι ν α ζει σε κ ο ι ν ω ν ί ε ς , ό π ω ς χ ι λ ι ά δ ε ς ά λ λ α π λ ά σ μ α τ α . Σ τ ι ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς α υ τ έ ς έ χ ε ι α ν α π τ ύ ξ ε ι ό χ ι μ ό ν ο τις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς ι δ ι ό τ η τ ε ς π ο υ ε ί ν α ι ε γ γ ε ν ε ί ς σε ό λ α τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α , α λ λ ά , χ ά ρ η στο χ ά ρ ι σ μ α τ ο υ λ ό γ ο υ και σ υ ν ε π ώ ς σε μία πιο α ν α π τ υ γ μ έ ν η ν ό η σ η , έ χ ε ι α ν α π τ ύ ξ ε ι α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τ η ν κ ο ι ν ω ν ί κ ό τ η τ ά τ ο υ και π α ρ ά λ λ η λ α έ χ ε ι ε ξ ε λ ί ξ ε ι τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς τ η ς κοινωνικής ζωής, τους οποίους ονομάζουμε ηθική. Στο φυλετικό στάδιο, ο ά ν θ ρ ω π ο ς έμαθε πρώτα απ' όλα τον θεμελιώδη κανόνα κάθε κοινωνικής ζωής: μην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θα ή θ ε λ ε ς ν α σ ο υ κ ά ν ο υ ν έ μ α θ ε ν α σ υ γ κ ρ α τ ε ί με δ ι ά φ ο ρ ο υ ς τ ρ ό π ο υ ς ό σ ο υ ς δ ε ν ή θ ε λ α ν ν α υ π ο τ α χ θ ο ύ ν σε α υ τ ό τ ο ν κ α ν ό ν α . Κ α τ ό π ι ν α ν έ π τ υ ξ ε τ η ν ι κ α ν ό τ η τ α ν α τ α υ τ ί ζ ε ι τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή τ ο υ ζ ω ή με τ η ζ ω ή τ η ς φυλής του. Όταν μελετούμε τους πρωτογόνους, πρώτα-πρώτα αυτούς π ο υ δ ι α τ η ρ ο ύ ν α κ ό μ η τ ο ν τ ρ ό π ο ζ ω ή ς τ η ς Π α γ ε τ ω ν ι κ ή ς και τ η ς π ρ ώ ι μ η ς Μ ε τ α π α γ ε τ ω ν ι κ ή ς π ε ρ ι ό δ ο υ , και ε ν τ έ λ ε ι ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ β ρ ί σ κ ο ν τ α ι στα πιο τ ε λ ε υ τ α ί α σ τ ά δ ι α α ν ά π τ υ ξ η ς τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς , μ α ς ε ν τ υ π ω σ ι ά ζ ε ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο το α κ ό λ ο υ θ ο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό : η τ α ύ τ ι σ η τ ο υ α τ ό μ ο υ με τ η φ υ λ ή τ ο υ . Α υ τ ή η β α σ ι κ ή α ρ χ ή μ π ο ρ ε ί ν α ι χ ν η λ α τ η θ ε ί σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν π ρ ώ ι μ η ιστορία τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ υ λ ή ς και δ ι α φ υ λ ά σ σ ε τ α ι ιδιαίτερα α π ό ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ δ ι α τ η ρ ο ύ ν α κ ό μ η τις π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς μ ο ρ φ έ ς τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς και τ ο υ ς πιο π ρ ω τ ό γ ο νους μηχανισμούς για να πολεμούν τη μητριά τους, τη φύση. Μιλώ για τ ο υ ς Ε σ κ ι μ ώ ο υ ς , τ ο υ ς Α λ ε ο ύ τ ι ο υ ς , τ ο υ ς κ α τ ο ί κ ο υ ς τ η ς Γης τ ο υ ί ΐ υ ρ ό ς και ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ο ρ ε σ ί β ι ε ς φ υ λ έ ς . Ό σ ο π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο μ ε λ ε τ ο ύ μ ε τ ο ν π ρ ω τ ό γ ο ν ο , τ ό σ ο π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο π ε ι θ ό μ α σ τ ε ότι, α κ ό μ η και στις α σ ή μ α ν τ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ , τ α ύ τ ι ζ ε και α κ ό μ η τ α υ τ ί ζ ε ι τ η ζ ω ή τ ο υ με τ η ζ ω ή τ η ς φ υ λής του.

ΗΘΙΚΗ

75

Έ τ σ ι , 01 σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ κ α λ ο ύ και τ ο υ κ α κ ο ύ ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν ό χ ι με β ά σ η το τι α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ε υ ε τ ο κ α λ ό και το κ α κ ό γ ι α έ ν α

κεχωρισμέ-

ν ο ά τ ο μ ο , α λ λ ά τ ο τι α ν τ ι π ρ ο σ ώ π ε υ ε το κ α λ ό και τ ο κ α κ ό γ ι α ό λ η τ η φ υ λ ή . Β έ β α ι α , οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α υ τ έ ς δ ι έ φ ε ρ α ν α ν ά λ ο γ α με τ η ν ε π ο χ ή και τ ο ν τ ό π ο , και ο ρ ι σ μ έ ν ο ι κ α ν ό ν ε ς , ό π ω ς λ ό γ ο υ χ ά ρ η οι α ν θ ρ ω π ο θ υ σ ί ε ς για την καταπράυνση των φοβερών δυνάμεων της φύσης —ηφαιστείων, θαλασσοταραχών, σεισμών—, ήταν α π λ ώ ς παράλογοι. Α λ λ ά από τη σ τ ι γ μ ή π ο υ η φ υ λ ή θ έ σ π ι ζ ε τ ο ν ά λ φ α ή β ή τ α κ α ν ό ν α , το ά τ ο μ ο υ π ο τ α σ σ ό τ α ν σ' α υ τ ό ν , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο π ό σ ο σ κ λ η ρ ό ή τ α ν ν α τ ο ν τηρήσει. Γ ε ν ι κ ά , ρ π ρ ω τ ό γ ο ν ο ς τ α υ τ ι ζ ό τ α ν με τ η φ υ λ ή τ ο υ .

Δυστυχούσε

π ρ ά γ μ α τ ι , α ν έ κ α ν ε μία π ρ ά ξ η π ο υ ή τ α ν π ι θ α ν ό ν α φ έ ρ ε ι στη φ υ λ ή του την κατάρα του αδικηθέντος ή την εκδίκηση των «πολυπληθών» π ρ ο γ ό ν ω ν ή μίας φ υ λ ή ς ζ ώ ω ν : κ ρ ο κ ο δ ε ί λ ω ν , α ρ κ ο ύ δ ω ν , τ ί γ ρ ε ω ν κτλ. Ο «κώδικας του εθίμου» σημαίνει για τον άγριο περισσότερα από όσο η θρησκεία για τον σ ύ γ χ ρ ο ν ο ά ν θ ρ ω π ο —αποτελεί το θεμέλιο της ζωής τ ο υ , και ά ρ α ο α υ τ ο π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ό ς π ρ ο ς τ ο σ υ μ φ έ ρ ο ν τ η ς φ υ λ ή ς , και γ ι α ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς έ ω ς η α υ τ ο θ υ σ ί α γ ι α τ ο ν ίδιο λ ό γ ο , είναι κάτι π ο υ σ υ ν α ν τ ά τ α ι π ο λ ύ συχνά^^. Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , ό σ ο πιο κ ο ν τ ά ε ί ν α ι η π ρ ω τ ό γ ο ν η κ ο ι ν ω ν ί α στις π α λ α ι ό τ ε ρ ε ς μ ο ρ φ έ ς τ η ς , τ ό σ ο πιο α υ σ τ η ρ ά τ η ρ ε ί τ α ι ο κ α ν ό ν α ς «ο κ α θ έ ν α ς γ ι α ό λ ο υ ς » . Και μ ό ν ο ν ε π ε ι δ ή α γ ν ο ο ύ σ α ν ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ά τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή ζ ω ή τ ω ν π ρ ω τ ο γ ό ν ω ν , σ τ ο χ α σ τ έ ς ό π ω ς ο Χ ο μ π ς , ο Ρ ο υ σ ώ και οι ο π α δ ο ί τ ο υ ς β ε β α ί ω σ α ν ότι η η θ ι κ ή π ρ ο ή λ θ ε α π ό μία φ α ν τ α σ τ ι κ ή « η θ ι κή σ υ μ φ ω ν ί α » , ε ν ώ ά λ λ ο ι ε ξ ή γ η σ α ν τ η ν ε μ φ ά ν ι σ ή τ η ς με τ η ν « ά ν ω θ ε ν έ μ π ν ε υ σ η » π ο υ ή ρ θ ε σε έ ν α ν μ υ θ ι κ ό ν ο μ ο θ έ τ η . Σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α , η η θ ι κ ή π η γ ά ζ ε ι α π ό μία κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ε γ γ ε ν ή στα α ν ώ τ ε ρ α ζ ώ α και κατά μείζονα λόγο στον άνθρωπο. Δ υ σ τ υ χ ώ ς , στο φ υ λ ε τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , ο κ α ν ό ν α ς «ο κ α θ έ ν α ς γ ι α ό λ ο υ ς » δ ε ν ε π ε κ τ ά θ η κ ε πιο π έ ρ α α π ό τ η σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η φ υ λ ή . Μία φ υ λ ή δ ε ν α ι σ θ ά ν ε τ α ι υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν η ν α μ ο ι ρ α σ τ ε ί τ α τ ρ ό φ ι μ ά τ η ς με ά λ λ ε ς φ υ λ έ ς . Ε π ι π λ έ ο ν , η ε π ι κ ρ ά τ ε ι α χ ω ρ ί ζ ε τ α ι στις δ ι ά φ ο ρ ε ς φ υ λ έ ς , ό π ω ς σ υ μ β α ί ν ε ι και σε ο ρ ι σ μ έ ν α θ η λ α σ τ ι κ ά και π ο υ λ ι ά , και κ ά θ ε φ υ λ ή έ χ ε ι τ ο ν δ ι κ ό τ η ς ψ α ρ ό τ ο π ο ή κ υ ν η γ ό τ ο π ο . Έ τ σ ι , α π ό τα π ι ο π α λ ι ά χ ρ ό ν ι α ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ν έ π τ υ σ σ ε δ ύ ο ε ι δ ώ ν σ χ έ σ ε ι ς : στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς τ ο υ , και με τις ά λ λ ε ς φ υ λ έ ς μ ε τις ο π ο ί ε ς δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε έ ν α κ λ ί μ α δ ι ε ν έ ξ ε ω ν και π ο λ έ μ ω ν . Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι ή δ η στο φ υ λ ε τ ι κ ό σ τ ά δ ι ο οι γ ε ι τ ο ν ι κ έ ς φ υ λ έ ς έ κ α ν α ν α π ό π ε ι ρ ε ς , και α κ ό μ η κ ά ν ο υ ν , ν α β ε λ τ ι ώ σ ο υ ν τις α μ ο ι β α ί ε ς

76

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ χ έ σ ε ι ς τ ο υ ς . Ό τ α ν κ ά π ο ι ο ς μ π α ί ν ε ι σε έ ν α σπίτι, υ π ο χ ρ ε ώ ν ε τ α ι

να

α φ ή σ ε ι ό λ α τ ο υ τ α ό π λ α έ ξ ω , σ τ η ν είσοδο- και α κ ό μ η και σε π ε ρ ί π τ ω σ η π ο λ έ μ ο υ α ν ά μ ε σ α σε δ υ ο φ υ λ έ ς , ο φ ε ί λ ο υ ν ν α τ η ρ ο ύ ν τ α ι ο ρ ι σ μ έ ν ο ι κ α ν ό ν ε ς , σ χ ε τ ι κ ο ί με τ α π η γ ά δ ι α και τ α μ ο ν ο π ά τ ι α π ο υ χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ ν 01 γ υ ν α ί κ ε ς γ ι α ν α κ ο υ β α λ ο ύ ν τ ο ν ε ρ ό . Α λ λ ά γ ε ν ι κ ά , οι δ ι α φ υ λ ε τ ι κ έ ς σ χ έ σ ε ι ς ( ε κ τ ό ς α ν γ ί ν ε ι μία ο μ ο σ π ο ν δ ί α μ ε τ α ξ ύ γ ε ι τ ο ν ι κ ώ ν φ υ λ ώ ν ) είν α ι τ ε λ ε ί ω ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς α π ό τις σ χ έ σ ε ι ς στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς . Στη συνακόλουθη ανάπτυξη της ανθρώπινης φυλής καμία θρησκεία δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε ν α ξ ε ρ ι ζ ώ σ ε ι τ η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ « ξ έ ν ο υ » . Π ρ ά γ μ α τ ι , οι θ ρ η σκείες συχνότατα γίνονταν πηγή άγριας έχθρας, που μ ε γ ά λ ω ν ε όσο αναπτυσσόταν το κράτος. Ω ς αποτέλεσμα, α ν α π τ ύ χ θ η κ ε ένας διπλός γ ν ώ μ ο ν α ς η θ ι κ ή ς , π ο υ α κ ό μ η υ π ά ρ χ ε ι σ τ η ν ε π ο χ ή μ α ς και ο δ η γ ε ί σ ε φρικωδίες όπως ο Α ' Παγκόσμιος πόλεμος. Α ρ χ ι κ ά , ό λ η η φ υ λ ή α π ο τ ε λ ο ύ σ ε μία ο ι κ ο γ έ ν ε ι α και, ό π ω ς α π ο δ ε ί χ θ η κ ε κ α τ ά τ ο υ ς ν ε ό τ ε ρ ο υ ς χ ρ ό ν ο υ ς , οι χ ω ρ ι σ τ έ ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς ά ρ χ ι σ α ν ν α ε μ φ α ν ί ζ ο ν τ α ι μ ό ν ο σ τ α δ ι α κ ά , ε ν ώ τις γ υ ν α ί κ ε ς στις ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς α υ τ έ ς έ π ρ ε π ε ν α τις π α ί ρ ν ο υ ν α π ό ά λ λ η φ υ λ ή . Θ α π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι τ ο σ ύ σ τ η μ α τ ω ν χ ω ρ ι σ τ ώ ν ο ι κ ο γ ε νειών οδήγησε στην αποσύνθεση του κοινοκτημονικού

συστήματος,

γιατί έδωσε τη δυνατότητα να συσσωρευθεί οικογενειακός

πλούτος.

Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η α ν ά γ κ η γ ι α κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α , π ο υ ε ί χ ε α ν α π τ υ χ θ ε ί

κατά

το προηγούμενο στάδιο, άρχισε να αποκτά νέες μορφές. Στα χωριά α ν α π τ ύ χ θ η κ ε η κ ο ι ν ό τ η τ α τ ο υ χ ω ρ ι ο ύ , και στις π ό λ ε ι ς οι σ υ ν τ ε χ ν ί ε ς τ ω ν τ ε χ ν ι τ ώ ν και τ ω ν ε μ π ό ρ ω ν , α π ό τις ο π ο ί ε ς π ρ ο ή λ θ α ν οι μ ε σ α ι ω ν ι κ έ ς ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς . Με τ η β ο ή θ ε ι α τ ω ν θ ε σ μ ώ ν α υ τ ώ ν , οι μ ά ζ ε ς δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ σ α ν έ ν α ν έ ο σ ύ σ τ η μ α ζ ω ή ς , στο ο π ο ί ο γ ε ν ν ή θ η κ ε μία ν έ ο υ τύπου ενότητα, για να πάρει τη θέση της φυλετικής ενότητας. Α π ό τ η ν ά λ λ η , η μ ε γ ά λ η μ ε τ α ν ά σ τ ε υ σ η τ ω ν λ α ώ ν και οι σ υ ν ε χ ε ί ς επιδρομές γειτονικών φυλών, οδήγησαν αναπόφευκτα στον σχηματισμό της στρατιωτικής τάξης, που κέρδιζε περαιτέρω εξουσία όσο ξεμάθαινε τη στρατιωτική τέχνη ο φιλειρηνικός πληθυσμός των αγρών και τ ω ν π ό λ ε ω ν . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , οι π ρ ε σ β ύ τ ε ρ ο ι , οι φ ύ λ α κ ε ς τ ω ν φ υ λ ε τ ι κ ώ ν π α ρ α δ ό σ ε ω ν , οι π α ρ α τ η ρ η τ έ ς τ η ς φ ύ σ η ς π ο υ σ υ σ σ ώ ρ ε υ α ν τις υ π ο τ υ π ώ δ ε ι ς γ ν ώ σ ε ι ς και οι τ ε λ ο ύ ν τ ε ς τις θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς ι ε ρ ο τ ε λ ε σ τ ί ε ς , άρχισαν να σχηματίζουν μυστικές εταιρείες, για να ενισχύσουν τη δύν α μ ή τ ο υ ς στο π λ α ί σ ι ο τ ω ν α γ ρ ο τ ι κ ώ ν κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν και τ ω ν ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν π ό λ ε ω ν . Α ρ γ ό τ ε ρ α , με τ η ν ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ η τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς , η σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή και η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α σ υ μ μ ά χ η σ α ν , ε π ε ι δ ή υ π ο τ ά χ θ η κ α ν και οι

ΗΘΙΚΗ

77

δύο στην εξουσία του βασιλέα. Θ α π ρ έ π ε ι ε ν τ ο ύ τ ο ι ς ν α π ρ ο σ θ έ σ ο υ μ ε ότι, π α ρ ' ό λ ε ς τις ε ξ ε λ ί ξ ε ι ς που π ε ρ ι γ ρ ά ψ α μ ε πιο π ά ν ω , π ο τ έ δ ε ν υ π ή ρ ξ ε μία π ε ρ ί ο δ ο ς στη ζ ω ή τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν κ α τ ά τ η ν ο π ο ί α οι π ό λ ε μ ο ι ν α α π ο τ ε λ ο ύ σ α ν τ η φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η ζ ω ή ς . Ε ν ώ οι α ν τ ι μ α χ ό μ ε ν ο ι α λ λ η λ ο ε ξ ο ν τ ώ ν ο ν τ α ν και οι ιερείς ε υ λ ο γ ο ύ σ α ν τ ι ς α λ λ η λ ο σ φ α γ έ ς , οι μ ε γ ά λ ε ς μ ά ζ ε ς στα χ ω ρ ι ά και στις π ό λ ε ι ς σ υ ν έ χ ι ζ α ν τ η ν κ α ν ο ν ι κ ή τ ο υ ς ζ ω ή . Σ υ ν έ χ ι ζ α ν τις σ υ ν η θ ι σ μ έ ν ε ς ε ρ γ α σ ί ε ς τ ο υ ς και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ε π ι χ ε ι ρ ο ύ σ α ν ν α

δυναμώσουν

τις ο ρ γ α ν ώ σ ε ι ς π ο υ β α σ ί ζ ο ν τ α ν σ τ η ν α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α και σ τ η ν α λ λ η λοστήριξη, δ η λ α δ ή τον κώδικό τους που προερχόταν από το έθιμο. Η δ ι α δ ι κ α σ ί α α υ τ ή σ υ ν ε χ ί σ τ η κ ε και α ρ γ ό τ ε ρ α , α φ ο ύ ο λ α ό ς υ π ο τ ά χ θ η κ ε σ τ η ν ε ξ ο υ σ ί α τ ο υ κ λ ή ρ ο υ και τ ω ν β α σ ι λ έ ω ν . Σ τ ο κ ό τ ω - κ ό τ ω , ό λ η η ιστορία τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ υ λ ή ς μ π ο ρ ε ί ν α θ ε ω ρ η θ ε ί α φ ' ε ν ό ς μία μ ε γ ά λ η π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α κ α τ ά λ η ψ η τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς από μεμονωμένα άτομα ή ομάδες για να υποτάξουν όσο περισσότερους α ν θ ρ ώ π ο υ ς γ ι ν ό τ α ν , και α φ ' ε τ έ ρ ο υ έ ν α ς α γ ώ ν α ς , τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν τ ω ν α ν δ ρ ώ ν , γ ι α τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ η ς ι σ ό τ η τ α ς τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν και τ η ν α ν τ ί σταση στην α ρ π α γ ή της εξουσίας ή τουλάχιστον στον περιορισμό της. Μ ' ά λ λ α λ ό γ ι α , μία μ ε γ ά λ η π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς φ υ λ ή ς ή τ η ς ο μ ο σ π ο ν δ ί α ς φ υ λ ώ ν . Η ίδια μ ε γ ά λ η π ρ ο σ π ά θ ε ι α ε κ δ η λ ώ θ η κ ε έ ν τ ο ν α στις

μεσαιωνικές

ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς , ι δ ί ω ς κ α τ ά τ ο υ ς λ ί γ ο υ ς α ι ώ ν ε ς α μ έ σ ω ς μετά τ η ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ ή τ ο υ ς α π ό τ ο υ ς φ ε ο υ δ ά ρ χ ε ς κ υ ρ ί ο υ ς τ ο υ ς . Π ρ ά γ μ α τ ι , οι ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς ή τ α ν οι α μ υ ν τ ι κ έ ς σ υ μ μ α χ ί ε ς τ ω ν χ ε ι ρ α φ ε τ η μ έ ν ω ν αστών, δηλαδή των κατοίκων του άστεως, εναντίον των γύρω φεουδαρχών κυρίων. Α λ λ ά σ ι γ ά - σ ι γ ά η δ ι α ί ρ ε σ η τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ σε τ ά ξ ε ι ς ά ρ χ ι σ ε ν α ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι και στις ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς . Σ τ η ν α ρ χ ή , τ ο ε μ π ό ρ ι ο τ ο α σ κ ο ύ σε ο λ ό κ λ η ρ η η π ό λ η . Τ α π ρ ο ϊ ό ν τ α τ η ς β ι ο τ ε χ ν ί α ς τ η ς π ό λ η ς ή τα α γ α θ ά π ο υ α γ ο ρ ά ζ ο ν τ α ν στα χ ω ρ ι ά , ε ξ ά γ ο ν τ α ν α π ό τ η ν π ό λ η ω ς σ ύ ν ο λ ο , με έ μ π ι σ τ ο ύ ς τ η ς , και τ α κ έ ρ δ η α ν ή κ α ν σε ό λ η τ η ν α σ τ ε α κ ή κ ο ι ν ό τ η τ α . Α λ λ ά σ ι γ ά - σ ι γ ά τ ο ε μ π ό ρ ι ο ά ρ χ ι σ ε ν α μ ε τ α τ ρ έ π ε τ α ι α π ό κ ο ι ν ο τ ι κ ό σε ι δ ι ω τ ι κ ό και ά ρ χ ι σ ε ν α π λ ο υ τ ί ζ ε ι όχι μ ό ν ο τις π ό λ ε ι ς α λ λ ά και ά τ ο μ α , και α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο υ ς ε μ π ό ρ ο υ ς ( m e r c a t o r i libri), ιδίως α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν Σ τ α υ ρ ο φ ο ρ ι ώ ν π ο υ ζ ω ν τ ά ν ε ψ ε τ ο ε μ π ό ρ ι ο με τ ο ν Λ ε β ά ν τ ε , τ η ν Ε γ γ ύ ς Α ν α τ ο λ ή . Ά ρ χ ι σ ε ν α σ χ η μ α τ ί ζ ε τ α ι μία τ ά ξ η τ ρ α π ε ζ ι τ ώ ν . Σ ε κ α ι ρ ο ύ ς α ν ά γ κ η ς , οι ά ν θ ρ ω π ο ι α π ε υ θ ύ ν ο ν τ α ν σε α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς τ ρ α π ε ζ ί τ ε ς γ ι α δ ά ν ε ι α , α ρ χ ι κ ά οι ε υ γ ε ν ε ί ς - ι π π ό τ ε ς και α ρ γ ό τ ε ρ α και οι π ό λ ε ι ς .

78

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Έ τ σ ι , σ τ η ν κ α θ ε μ ι ά α π ό τις κ ά π ο τ ε ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς ά ρ χ ι σ ε ν α α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι μία ε μ π ο ρ ι κ ή αριστοκρατία,, που ε ί χ ε στο χ έ ρ ι τις π ό λ ε ι ς , υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ς μία τ ο ν Π ά π α και μία τ ο ν α υ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α ό τ α ν α γ ω ν ί ζ ο ν τ α ν ν α θ έ σ ο υ ν υ π ό τ ο ν έ λ ε γ χ ό τ ο υ ς μία π ό λ η , ή δ ά ν ε ι ζ α ν σε έ ν α ν β α σ ι λ έ α ή η γ ε μ ό ν α γ ι α ν α κ α τ α κ τ ή σ ε ι μία π ό λ η , μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς με τ η β ο ή θ ε ι α τ ω ν π λ ο ύ σ ι ω ν ε μ π ό ρ ω ν και ά λ λ ο τ ε με τ η ς φ τ ω χ ο λ ο γ ι ά ς . Έ τ σ ι , ετοιμάστηκε το έδαφος για το νεότερο συγκεντρωτικό κράτος. Το έργο της συγκεντροποίησης ο λ ο κ λ η ρ ώ θ η κ ε όταν η Ευρώπη αναγκάστηκε να α μ υ ν θ ε ί στις ε ι σ β ο λ έ ς τ ω ν Μ α υ ρ ι τ α ν ώ ν σ τ η ν Ι σ π α ν ί α ( 9 ο , 10ο και 11ο αι.)/ τ ω ν Μ ο γ γ ό λ ω ν στη Ρ ω σ ί α ( 1 3 ο αι.) και τ ω ν Τ ο ύ ρ κ ω ν ( 1 5 ο αι.). Οι π ό λ ε ι ς και οι μ ι κ ρ έ ς η γ ε μ ο ν ί ε ς , που ε ί χ α ν σ υ ν ε χ ε ί ς δ ι α μ ά χ ε ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς , α π ο δ ε ί χ θ η κ α ν α ν ί σ χ υ ρ ε ς α π έ ν α ν τ ι σε τ έ τ ο ι ε ς μ α ζ ι κ έ ς ε ι σ β ο λ έ ς , και έτσι η δ ι α δ ι κ α σ ί α τ η ς κ α θ υ π ό τ α ξ η ς τ ω ν μ ι κ ρ ώ ν ο ν τ ο τ ή τ ω ν α π ό τις μ ε γ ά λ ε ς , και σ υ ν ε π ώ ς η δ ι α δ ι κ α σ ί α τ η ς σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ η ς τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς , κ ο ρ υ φ ώ θ η κ ε στον σχηματισμό μεγάλων πολιτικών κρατών. Ε ξ υ π α κ ο ύ ε τ α ι ότι τ έ τ ο ι ε ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α λ λ α γ έ ς σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή , κ α θ ώ ς και οι θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς και π ό λ ε μ ο ι , σ φ ρ ά γ ι σ α ν

ολό-

κ λ η ρ η τ η δ ο μ ή τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν στις δ ι ά φ ο ρ ε ς χ ώ ρ ε ς σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ε π ο χ έ ς . Κ ά π ο τ ε , θα ξ ε κ ι ν ή σ ε ι π ι θ α ν ό ν μία ε κ τ ε ν ή ς έ ρ ε υ ν α σ τ η ν ο π ο ί α η ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς θα μ ε λ ε τ η θ ε ί σε σ χ έ σ η με τ ι ς α λ λ α γ έ ς σ τ ο ν τ ρ ό π ο κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Μ π α ί ν ο υ μ ε ε δ ώ σε έ ν α πεδίο στο ο π ο ί ο η ε π ι σ τ ή μ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν και δ ι δ α σ κ α λ ι ώ ν , η Η θ ι κ ή , σ υ μ π ί πτει σ υ χ ν ά με τ η ν Κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ί α , δ η λ α δ ή τ η ν ε π ι σ τ ή μ η τ η ς ζ ω ή ς και της ανάπτυξης των κοινωνιών. Άρα, για να α π ο φ ύ γ ο υ μ ε τη μετάβαση α π ό τ ο έ ν α π ε δ ί ο στο ά λ λ ο , θα είναι π ρ ο τ ι μ ό τ ε ρ ο ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε εκ τ ω ν π ρ ο τ έ ρ ω ν σε π ο ι α ζ η τ ή μ α τ α π ρ έ π ε ι ν α π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι η σ φ α ί ρ α τ η ς Ηθικής. Έ χ ο υ μ ε δει ότι σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , α κ ό μ η και στα κ α τ ώ τ ε ρ α σ τ ά δ ι α α ν ά π τ υ ξ η ς , και σε ο ρ ι σ μ έ ν α α γ ε λ α ί α ζ ώ α , υ π ά ρ χ ο υ ν ο ρ ι σ μ έ ν α ε μ φ α ν ή χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά π ο υ τ α ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε η θ ι κ ά . Σ ε ό λ ε ς τις β α θ μ ί δ ε ς τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς α ν ά π τ υ ξ η ς β ρ ί σ κ ο υ μ ε τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α και τ ο ο μ α δ ι κό έ ν σ τ ι κ τ ο , και ο ρ ι σ μ έ ν α ά τ ο μ α ε κ δ η λ ώ ν ο υ ν τ η ν τ ά σ η ν α β ο η θ ή σ ο υ ν τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς και με κ ί ν δ υ ν ο τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ ς . Α φ ο ύ δε τα χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά α υ τ ά β ο η θ ο ύ ν στη δ ι α τ ή ρ η σ η και σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , που με τ η σ ε ι ρ ά τ η ς ε ξ α σ φ α λ ί ζ ε ι τ η ζ ω ή και τ η ν ε υ η μ ε ρ ί α ό λ ω ν , κάτι τ έ τ ο ι ε ς ιδιότητες θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ν α π ό τις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς ή δ η α π ό τ α πιο π α λ ι ά χ ρ ό ν ι α ό χ ι μ ό ν ο ν ε π ι θ υ μ η τ έ ς , α λ λ ά υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ έ ς . Οι π ρ ε σ β ύ τ ε ρ ο ι , οι σ ο φ ο ί , οι μ ά γ ο ι τ ω ν

πρωτόγονων

ΗΘΙΚΗ

79

φ υ λ ώ ν και α ρ γ ό τ ε ρ α οι ιερείς και οι κ λ η ρ ι κ ο ί , ι σ χ υ ρ ί σ τ η κ α ν ότι α υ τ έ ς 01 ιδιότητες τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς ή τ α ν ε ν τ ο λ έ ς α π ό ε π ά ν ω , α π ό τις μυστηριώδεις δυνάμεις της φύσης, δηλαδή από τους θεούς, ή από τον έ ν α Δ η μ ι ο υ ρ γ ό τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς . Α λ λ ά α κ ό μ η και στο π ο λ ύ μ α κ ρ ι ν ό π α ρ ε λ θ ό ν , και ιδίως α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ η ς γ έ ν ε σ η ς τ ω ν ε π ι σ τ η μ ώ ν — σ τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α π ρ ι ν π ά ν ω α π ό 2 . 5 0 0 χ ρ ό ν ι α — οι σ τ ο χ α σ τ έ ς ά ρ χ ι σ α ν ν α εξετάζουν το ζήτημα της φυσικής προέλευσης των ηθικών συναισθημ ά τ ω ν και σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , ε κ ε ί ν ω ν τ ω ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν π ο υ α π ο τ ρ έ π ο υ ν τους ανθρώπους από κακές πράξεις εναντίον των συνανθρώπων τους και γ ε ν ι κ ά α π ό π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ τ ε ί ν ο υ ν ν α ε ξ α σ θ ε ν ή σ ο υ ν τ ο ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό ιστό. Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , π ρ ο σ π ά θ η σ α ν ν α β ρ ο υ ν μία φ υ σ ι κ ή ε ξ ή γ η σ η γ ι α ε κ ε ί ν ο τ ο σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η που είθισται ν α τ ο ο ν ο μ ά ζ ο υ με η θ ι κ ό και θ ε ω ρ ε ί τ α ι α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α ε π ι θ υ μ η τ ό σε μία κ ο ι ν ω ν ί α . Φ α ί ν ε τ α ι ότι τ έ τ ο ι ε ς α π ό π ε ι ρ ε ς έ γ ι ν α ν και κ α τ ά τ η ν πιο μ α κ ρ ι ν ή α ρ χ α ι ό τ η τ α , γ ι α τ ί σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε ί χ ν η τ ο υ ς σ τ η ν Κ ί ν α και σ τ η ν Ι ν δ ί α . Α λ λ ά με ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή μ ο ρ φ ή έ φ τ α σ α ν σ' ε μ ά ς μ ό ν ο ν α π ό τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δα. Ε δ ώ , μία σ ε ι ρ ά σ τ ο χ α σ τ έ ς σε δ ι ά σ τ η μ α τ ε σ σ ά ρ ω ν α ι ώ ν ω ν , ο Σ ω κ ρ ά τ η ς , ο Π λ ά τ ω ν , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς , ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς και α ρ γ ό τ ε ρ α οι σ τ ω ι κοί, ε ξ έ τ α σ α ν β α θ ι ά και φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά τα α κ ό λ ο υ θ α ζ η τ ή μ α τ α : Α π ό π ο ύ π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο οι η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς , π ο υ ε ν α ν τ ι ώ ν ο ν τ α ι στα π ά θ η τ ο υ και σ υ χ ν ά τ α ε λ έ γ χ ο υ ν κ ι ό λ α ς ; Α π ό π ο ύ π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι η α ί σ θ η σ η τ η ς υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ή ς φ ύ σ η ς τ ω ν ηθικ ώ ν α ρ χ ώ ν , π ο υ ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι α κ ό μ η και σε α ν θ ρ ώ π ο υ ς π ο υ α ρ ν ο ύ ν τ α ι τις η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς ζ ω ή ς ; Είναι α π λ ώ ς α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς α ν α τ ρ ο φ ή ς μας — α π ο τ έ λ ε σ μ α που δ ε ν τολμούμε να απαρνηθούμε— όπως υποστηρίζουν τώρα ορισμένοι συγγ ρ α φ ε ί ς και ό π ω ς στο π α ρ ε λ θ ό ν β ε β α ί ω σ α ν μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς ο ρ ι σ μ έ ν ο ι αρνητές της ηθικής; Ή μήπως είναι η ηθική συνείδηση στον ά ν θ ρ ω π ο αποτέλεσμα της φ ύ σ η ς τ ο υ ; Σ ε μια τ έ τ ο ι α π ε ρ ί π τ ω σ η , δ ε ν θα μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α ε ί ν α ι μία ιδιότητα που α ν α π τ ύ χ θ η κ ε εξ αιτίας τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς τ ο υ ζ ω ή ς στο δ ι ά β α πολλών χιλιάδων ετών; Τ έ λ ο ς , α ν η π α ρ α π ά ν ω υ π ό θ ε σ η είναι σ ω σ τ ή , θα π ρ έ π ε ι η η θ ι κ ή σ υ ν ε ί δ η σ η ν α ε ν θ α ρ ρ ύ ν ε τ α ι και ν α α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι , ή θα ήταν κ α λ ύ τ ε ρ ο ν α τ η ν ξ ε ρ ι ζ ώ σ ο υ μ ε Και ν α ε ν θ α ρ ρ ύ ν ο υ μ ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ α ν τ ί θ ε τ ο υ συναισθήματος, της ιδιοτέλειας, του εγωισμού, που θεωρεί επιθυμητή τ η ν ά ρ ν η σ η κ ά θ ε η θ ι κ ή ς ; Και θα ήταν κ α λ ό ν α θ ε ω ρ ή σ ο υ μ ε α υ τ ή τ η ν άρνηση ιδανικό του αναπτυγμένου ανθρώπου;

80

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Α υ τ ά ε ί ν α ι τ α π ρ ο β λ ή μ α τ α π ο υ γ ι α τ η λ ύ σ η τ ο υ ς οι σ τ ο χ α σ τ έ ς ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ν επί π ά ν ω α π ό δ ύ ο χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α , δ ί ν ο ν τ α ς α π α ν τ ή σ ε ι ς π ο υ ο δ η γ ο ύ σ α ν ά λ λ ο τ ε π ρ ο ς τ η μία και ά λ λ ο τ ε π ρ ο ς τ η ν ά λ λ η κ α τ ε ύ θ υ ν σ η . Οι έ ρ ε υ ν ε ς α υ τ έ ς ο δ ή γ η σ α ν σ τ ο ν σ χ η μ α τ ι σ μ ό μ ί α ς ι δ ι α ί τ ε ρ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς , τ η ς Η θ ι κ ή ς , π ο υ σ υ ν δ έ ε τ α ι σ τ ε ν ά α φ ' ε ν ό ς με τ η ν κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ί α και α φ ' ε τ έ ρ ο υ με τ η ν ψ υ χ ο λ ο γ ί α , δ η λ α δ ή τ η ν ε π ι σ τ ή μ η τ ω ν σ υ γ κ ι ν η σ ι α κ ώ ν και δ ι α ν ο η τ ι κ ώ ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Εν τ έ λ ε ι σ τ η ν Η θ ι κ ή ό λ α τ α π α ρ α π ά ν ω ε ρ ω τ ή μ α τ α σ υ ν ο ψ ί ζ ο ν τ α ι σε δ ύ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ η π ρ ο β λ ή μ α τ α : (1) Ν α ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ο υ μ ε τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν και σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν . (2) Να κ α θ ο ρ ί σ ο υ μ ε τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς και ν α ε π ε ξ ε ρ γ α σ τ ο ύ μ ε έτσι έ ν α σ ω σ τ ό (δηλαδή που ανταποκρίνεται στην επιδίωξή του) ηθικό ιδεώδες. Οι σ τ ο χ α σ τ έ ς ό λ ω ν τ ω ν ε θ ν ώ ν ε ρ γ ά σ τ η κ α ν και ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν ν α ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ι π ά ν ω σε α υ τ ό τ ο π ρ ό β λ η μ α . Σ υ ν ε π ώ ς , π ρ ι ν ε κ θ έ σ ω τ α δ ι κ ά μ ο υ σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α , θα ε π ι χ ε ι ρ ή σ ω ν α ε π ι σ κ ο π ή σ ω τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α στα ο π ο ί α κ α τ έ λ η ξ α ν οι σ τ ο χ α σ τ έ ς τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν σ χ ο λ ώ ν . Θα δ ώ σ ω ιδιαίτερη προσοχή στην ανάπτυξη τ ω ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν της δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , η ο π ο ί α , α ν δ ε ν κ ά ν ω λ ά θ ο ς , β ρ ί σ κ ε τ α ι στη ρ ί ζ α ό λ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς και α π ο τ ε λ ε ί τ η ν α φ ε τ η ρ ί α γ ι α ό λ α τ α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α τ η ς η θ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , α ν και α υ τ ό έ χ ε ι κ ά θ ε ά λ λ ο π α ρ ά α ν α γ ν ω ρ ι σ τ ε ί α π ό τ ο υ ς π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς που έ χ ο υ ν γ ρ ά ψ ε ι γ ι α τ η ν η θ ι κ ή .

ΗΘΙΚΗ

81

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΩΝ. ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Ε ί δ α μ ε στο π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο κ ε φ ά λ α ι ο ότι οι πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι λ α ο ί α ν α π τ ύ σ σ ο υ ν τ ο ν δ ι κ ό τ ο υ ς τ ρ ό π ο κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς και ε ξ ε λ ί σ σ ο υ ν τα ε π ι μ ε λ ώ ς δ ι α τ η ρ ο ύ μ ε ν α ή θ η και π α ρ α δ ό σ ε ι ς , τις σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ ς γ ι α τ ο τι είναι κ α λ ό και τι κ α κ ό , γ ι α τ ο τι δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α κ ά ν ο υ ν και ποιο ε ί ν α ι το σ ω σ τ ό σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς . Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , ε ξ ε λ ί σ σ ο υ ν τ η ν ηθική τους. Έ ν α μέρος αυτών των κ α ν ό ν ω ν συμπεριφοράς τίθεται υπό την προστασία του εθίμου. Ορισμένες πράξεις οφείλουν να αποφεύγονται επειδ ή είναι « λ ά θ ο ς » ή « ν τ ρ ο π ή » , και θα έ δ ε ι χ ν α ν μία φ υ σ ι κ ή α δ υ ν α μ ί α ή α δ υ ν α μ ί α χ α ρ α κ τ ή ρ α . Α λ λ ά υ π ά ρ χ ο υ ν και πιο σ ο β α ρ έ ς π α ρ α β ι ά σ ε ι ς και πιο α υ σ τ η ρ ο ί κ α ν ό ν ε ς . Ό π ο ι ο ς π α ρ α β ι ά ζ ε ι α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς , ό χ ι μ ό ν ο ν ε π ι δ ε ι κ ν ύ ε ι α ν ε π ι θ ύ μ η τ α γ ν ω ρ ί σ μ α τ α τ ο υ χ α ρ α κ τ ή ρ α , α λ λ ά και θίγει τ η φ υ λ ή τ ο υ . Α λ λ ά η ε υ ζ ω ί α τ η ς φ υ λ ή ς β ρ ί σ κ ε τ α ι υ π ό τ η ν ε π ι τ ή ρ η σ η τ ω ν « π ο λ υ π λ η θ ώ ν » π ρ ο γ ό ν ω ν , και α ν ο π ο ι ο σ δ ή π ο τ ε π α ρ α β ι ά σ ε ι τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς , π ο υ ε γ κ α θ ι δ ρ ύ θ η κ α ν με τ α χ ρ ό ν ι α , οι νεκροί πρόγονοι εκδικούνται όχι μόνο τον παραβάτη των κ α ν ό ν ω ν που έ χ ο υ ν ο ρ ί σ ε ι , α λ λ ά και ο λ ό κ λ η ρ η τ η φ υ λ ή π ο υ ε π έ τ ρ ε ψ ε τ η ν π α ρ α β ί α σ η τ ω ν π α λ α ι ώ ν π α ρ α δ ό σ ε ω ν . Τ ο ζ ω ι κ ό β α σ ί λ ε ι ο , ό π ω ς ε ί δ α μ ε στο δ ε ύ τ ε ρ ο κεφ., σ υ μ π α ρ α σ τ έ κ ε τ α ι σ τ ο ν κ α λ ό και τ ο ν δ ί κ α ι ο ά ν θ ρ ω π ο , και με ό λ ο υ ς τ ο υ ς τ ρ ό π ο υ ς ε ν α ν τ ι ώ ν ε τ α ι σ τ ο ν κ α κ ό και τ ο ν ά δ ι κ ο ι Α λ λ ά σε π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς στις ο π ο ί ε ς ο λ ό κ λ η ρ η η φ υ λ ή δ ι α π ρ ά τ τ ε ι τ ο κ α κ ό , τ ό τ ε π α ρ ε μ β α ί ν ο υ ν οι δ υ ν ά μ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς , με τ η μ ο ρ φ ή ε υ μ ε ν ώ ν ή μ ο χ θ η ρ ώ ν π λ α σ μ ά τ ω ν με τα ο π ο ί α ε π ι κ ο ι ν ω ν ο ύ ν οι ν ε κ ρ ο ί π ρ ό γ ο ν ο ι τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Γε ν ι κ ά , σ τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς λ α ο ύ ς π ο λ ύ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό ό σ ο σ τ ο υ ς π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ο υ ς , κ ά θ ε μ έ λ ο ς τ η ς φ υ λ ή ς τ α υ τ ί ζ ε τ α ι με τ η φ υ λ ή τ ο υ . Σ τ η ν ε κ δ ί κ η σ η τ ω ν π α τ ρ ι ώ ν , που υ π ά ρ χ ε ι σ ή μ ε ρ α , και υ π ή ρ χ ε , ό π ω ς ε ί ν α ι γ ν ω σ τ ό α π ό τ η ν ιστορία, σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς λ α ο ύ ς , ο κ α θ έ ν α ς είναι υ π ε ύ θ υ ν ο ς γ ι α ό λ ο υ ς και ό λ ο ι γ ι α τ ο ν κ α θ έ ν α τ η ς φυλής τους. Σ υ ν ε π ώ ς , τ ο έ θ ι μ ο , δ η λ α δ ή η σ υ ν ή θ ε ι α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ν α ζει σ ύ μ φ ω ν α με τις κ α θ ι ε ρ ω μ έ ν ε ς π α ρ α δ ό σ ε ι ς , ο φ ό β ο ς γ ι α τ η ν α λ λ α γ ή και η α δ ρ ά ν ε ι α τ η ς σ κ έ ψ η ς π α ί ζ ο υ ν τ ο ν κ ύ ρ ι ο ρ ό λ ο στη δ ι α τ ή ρ η σ η τ ω ν

82

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ε δ ρ α ι ω μ έ ν ω ν κ α ν ό ν ω ν της κοινωνικής ζωής. Α λ λ ά είναι πάντα πιθανές 01 τ υ χ α ί ε ς α π ο κ λ ί σ ε ι ς , και γ ι α ν α δ ι α τ η ρ ή σ ο υ ν ά θ ι κ τ ο τ ο ν κ α θ ι ε ρ ω μ έ ν ο τ ρ ό π ο ζ ω ή ς , οι π ρ ε σ β ύ τ ε ρ ο ι , οι π ρ ο φ ή τ ε ς και οι μ ά γ ο ι κ α τ α φ ε ύ γ ο υ ν σ τ ο ν ε κ φ ο β ι σ μ ό . Α π ε ι λ ο ύ ν τ ο υ ς π α ρ α β ά τ ε ς τ ο υ ε θ ί μ ο υ με τ η ν ε κ δ ί κ η σ η τ ω ν π ρ ο γ ό ν ω ν και δ ι ά φ ο ρ ω ν π ν ε υ μ ά τ ω ν που κ α τ ο ι κ ο ύ ν σ τ ο υ ς α ι θ έ ρες. Τ ο β ο υ ν ό , τ α π ν ε ύ μ α τ α τ ω ν δ α σ ώ ν , χ ι ο ν ο σ τ ι β ά δ ε ς , χ ι ο ν ο θ ύ ε λ λ ε ς , π λ η μ μ ύ ρ ε ς , α ρ ρ ώ σ τ ι ε ς κτλ., ό λ α ε γ ε ί ρ ο ν τ α ι γ ι α ν α υ π ε ρ α σ π ι σ τ ο ύ ν τ ο π α ρ α β ι α σ θ έ ν έ θ ι μ ο . Για ν α δ ι α τ η ρ ή σ ο υ ν α υ τ ό τ ο ν φ ό β ο τ ή ς α ν τ α π ό δ ο σ η ς γ ι α τ η ν π α ρ α β ί α σ η τ ω ν κ α ν ό ν ω ν και ε θ ί μ ω ν , ε γ κ α θ ι δ ρ ύ ο υ ν ιερό τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ ό γ ι α τ η λ α τ ρ ε ί α τ ω ν δ υ ν ά μ ε ω ν τ η ς φ ύ σ η ς και δ ι ε ξ ά γ ο υ ν δ ι ά φ ο ρ ε ς η μ ι θ ε α τ ρ ι κ έ ς τελετές^. Έτσι, η ηθική τίθεται υπό την προστασία των θεοποιημένων δ υ ν ά μ ε ω ν , και η λ α τ ρ ε ί α τ ω ν δ υ ν ά μ ε ω ν α υ τ ώ ν ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι σε θ ρ η σ κ ε ί α , π ο υ ι ε ρ ο π ο ι ε ί και ε ν δ υ ν α μ ώ ν ε ι τ ι ς η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ^ Σε ένα τέτοιο κλίμα, τα ηθικά στοιχεία στον ά ν θ ρ ω π ο είναι τόσο σ φ ι χ τ ά α λ λ η λ έ ν δ ε τ α με τ η μ υ θ ο λ ο γ ί α και τ η θ ρ η σ κ ε ί α , ώ σ τ ε ε ί ν α ι ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά δ ύ σ κ ο λ ο ν α δ ι α χ ω ρ ί σ ο υ μ ε τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο α π ό τις μ υ σ τ ι κ ι σ τ ι κές ε ν τ ο λ έ ς π ο υ έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό ε π ά ν ω , και α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α εν γ έ ν ε ι . Χ ά ρ η σ' α υ τ ό , η σ ύ ν δ ε σ η τ η ς η θ ι κ ή ς με τ η θ ρ η σ κ ε ί α δ ι α τ η ρ ή θ η κ ε μ έ χ ρ ι σήμερα. Ό π ω ς ό λ ο ι οι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι λ α ο ί , οι α ρ χ α ί ο ι Έ λ λ η ν ε ς γ ι α π ο λ ύ κ α ι ρ ό φ α ν τ ά ζ ο ν τ α ν τ α ο υ ρ ά ν ι α σ ώ μ α τ α και τα φ ο β ε ρ ά φ α ι ν ό μ ε ν α τ η ς φ ύ σ η ς σ α ν ι σ χ υ ρ ά α ν θ ρ ω π ό μ ο ρ φ α ό ν τ α , που δ ι α ρ κ ώ ς μ π λ έ κ ο ν τ α ν στη ζ ω ή των α ν θ ρ ώ π ω ν . Έ ν α έξοχο μνημείο των εποχών εκείνων έχει φτάσει ώ ς ε μ ά ς με τ η ν Ιλιάδα,

π ο υ μας δ ε ί χ ν ε ι κ α θ α ρ ά ότι οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς

τ η ς ε π ο χ ή ς ή τ α ν τ η ς ίδιας φ ύ σ η ς με α υ τ έ ς που σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε σ ή μ ε ρ α σε πολλούς άγριους λαούς. Η παραβίαση όσων θεωρούνταν τότε ηθικά τ ι μ ω ρ ο ύ ν τ α ν από τους θεούς, καθώς ο κάθε θεός ήταν α ν θ ρ ω π ο μ ο ρ φ ι κ ή απεικόνιση της ά λ φ α ή της βήτα δ ύ ν α μ η ς της φύσης. Α λ λ ά ενώ πολλοί λαοί έμειναν για πολύ καιρό σε αυτή τη βαθμίδα α ν ά π τ υ ξ η ς , σ τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α , λ ί γ ο υ ς α ι ώ ν ε ς μετά τ η ν ε π ο χ ή π ο υ α π ε ι κ ο ν ί ζ ε ι η Ιλιάδα,

περί τ ο ν 7ο με 6 ο αι. π.Χ., ά ρ χ ι σ α ν ν α ε μ φ α ν ί ζ ο -

ν τ α ι σ τ ο χ α σ τ έ ς π ο υ π ά σ χ ι σ α ν ν α β α σ ί σ ο υ ν τις η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ό χ ι μ ό ν ο σ τ ο ν φ ό β ο τ ω ν θ ε ώ ν , α λ λ ά και σ τ η ν κ α τ α ν ό η σ η της φύσης του α ν θ ρ ώ π ο υ : στον αυτοσεβασμό, στην αίσθηση αξιοπρέπ ε ι α ς και σ τ η ν κ α τ α ν ό η σ η τ ω ν α ν ώ τ ε ρ ω ν δ ι α ν ο η τ ι κ ώ ν και η θ ι κ ώ ν σ τ ό χων.

ΗΘΙΚΗ

83

Ε κ ε ί ν η τ η ν π α λ α ι ά ε π ο χ ή , οι σ τ ο χ α σ τ έ ς α ν ή κ α ν ή δ η σ ε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς σ χ ο λ έ ς . Ο ρ ι σ μ έ ν ο ι ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν ό λ η τ η φ ύ σ η , και σ υ ν ε π ώ ς τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ά , δ η λ α δ ή με τ η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς και με τ ο π ε ί ρ α μ α , ό π ω ς γ ί ν ε τ α ι στις φ υ σ ι κ έ ς ε π ι σ τ ή μες. Ά λ λ ο ι , ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , υ π ο σ τ ή ρ ι ξ α ν ότι η π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς και τ η ς ζ ω ή ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε ξ η γ η θ ε ί φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ά , ε π ε ι δ ή ο ο ρ α τ ό ς κόσμος είναι δημιούργημα υπερφυσικών δυνάμεων. Αποτελεί την ενσάρκωση κάποιου πράγματος, ορισμένων δυνάμεων ή «ουσιών», που κείνται έξω από την περιοχή την προσιτή στην α ν θ ρ ώ π ι ν η παρατήρηση. Ά ρ α ο ά ν θ ρ ω π ο ς μ π ο ρ ε ί ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι το σ ύ μ π α ν ό χ ι δια μ έ σ ο υ τ ω ν ε ν τ υ π ώ σ ε ω ν π ο υ λ α μ β ά ν ε ι α π ό τ ο ν ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό κ ό σ μ ο , α λ λ ά μ ό ν ο με τ ο ν α φ η ρ η μ έ ν ο δ ι α λ ο γ ι σ μ ό , με τ η «μεταφυσική»'^. Π α ρ ' ό λ ' α υ τ ά , σε ό λ ε ς α υ τ έ ς τις ο υ σ ί ε ς π ο υ ε ί ν α ι κ ρ υ μ μ έ ν ε ς α π ό τ α μάτια ή τ η ν κ α τ α ν ό η σ ή μας, οι σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς ε π ο χ ή ς ε κ ε ί ν η ς ε ί δ α ν τ η ν προσωποποίηση της «Υπέρτατης Νόησης», του «Λόγου», της «Υπέρτατης Θέλησης» ή της «Οικουμενικής Ψυχής», που μπορούσε να την συλλάβει ο ά ν θ ρ ω π ο ς μόνο γνωρίζοντας τον εαυτό του. Ανεξάρτητα α π ό το π ώ ς ο α φ η ρ η μ έ ν ο ς σ τ ο χ α σ τ ή ς , ο μ ε τ α φ υ σ ι κ ό ς , π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α ε κ π ν ε υ μ α τ ί σ ε ι τις ιδιότητες α υ τ έ ς και ν α τ ο υ ς α π ο δ ώ σ ε ι μία υ π ε ρ ά ν θ ρ ω π η ή και υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή ύ π α ρ ξ η , π ά ν τ α τις α π ε ι κ ό ν ι ζ ε μ έ σ α τ ο υ , ό π ω ς τ ο υ ς θ ε ο ύ ς τ η ς α ρ χ α ι ό τ η τ α ς , με α ν θ ρ ώ π ι ν η μ ο ρ φ ή και με α ν θ ρ ώ π ι ν ο λ ο γ ι κ ό και σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α , και ο τ ι δ ή π ο τ ε μ ά θ α ι ν ε γι' α υ τ έ ς τις ιδιότητες και σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α π ρ ο ε ρ χ ό τ α ν μ ό ν ο ν α π ό τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η τ ο υ ε α υ τ ο ύ τ ο υ και τ ω ν ά λ λ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Έ τ σ ι , η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ π ν ε υ μ α τ ι κ ο ύ υ π ε ρ φ υ σ ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ σ υ ν έ χ ι σ ε ν α φ έ ρ ε ι τα ί χ ν η τ ο υ πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ α ν θ ρ ω π ο μ ο ρ φ ι σ μ ο ύ τ η ς φ ύ σ η ς . Οι ο μ η ρ ι κ ο ί θεοί ε π έ σ τ ρ ε ψ α ν , μ ό ν ο με πιο ε κ π ν ε υ μ α τ ι σ μ έ ν η μ ο ρ φ ή . Π ρ έ π ε ι , εν τ ο ύ τ ο ι ς , ν α π ο ύ μ ε ότι α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς και μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α β ρ ή κ ε π ο λ ύ π ρ ο ι κ ι σ μ έ ν ο υ ς υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς . Δ ε ν α ρ κ ο ύ ν τ α ν στις π ε ρ ι γ ρ α φ έ ς τ ω ν ο υ ρ ά ν ι ω ν σ ω μ ά τ ω ν και τ ω ν κ ι ν ή σ ε ώ ν τ ο υ ς , τ η ς α σ τ ρ α π ή ς , τ ο υ κ ε ρ α υ ν ο ύ , τ ω ν δ ι α τ τ ό ν τ ω ν ή τ ω ν π λ α ν η τ ώ ν και τ ω ν ζ ώ ω ν , α λ λ ά π ά σ χ ι ζ α ν ν α κ α τ α λ ά β ο υ ν τ η ν π ε ρ ι β ά λ λ ο υ σ α φ ύ σ η ω ς έ ν α σ ύ ν ο λ ο : τ ο σ ύ μ π α ν . Γι' α υ τ ό σ υ ν τ έ λ ε σ α ν α ξ ι ό λ ο γ α σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς γ ε ν ι κ ή ς γ ν ώ σ η ς . Α κ ό μ η και 01 π ρ ώ τ ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς σ χ ο λ ή ς κ α τ ά λ α β α ν — κ α ι ε δ ώ έ γ κ ε ι τ α ι η μ ε γ ά λ η τ ο υ ς α ξ ί α — ότι, ό π ο ι α ε ξ ή γ η σ η και α ν δ ι ν ό τ α ν στα φυσικά φαινόμενα, δεν μπορούσαν να θεωρηθούν αυθαιρεσίες κάποιων κυβερνητών του σύμπαντος. Η αυθαιρεσία, τα πάθη των θεών, η

84

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ υ φ λ ή τύχη δεν μπορούν να εξηγήσουν τη ζωή της φύσης. Είμαστε υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ι ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ότι κ ά θ ε φ υ σ ι κ ό φ α ι ν ό μ ε ν ο — η π τ ώ ση μίας π έ τ ρ α ς , η ρ ο ή ε ν ό ς π ο τ α μ ο ύ ή η ζ ω ή ο π ο ι ο υ δ ή π ο τ ε δ έ ν δ ρ ο υ ή ζώου— αποτελεί αναγκαία εκδήλωση των ιδιοτήτων του συνόλου της έ μ β ι α ς και ά β ι α ς φ ύ σ η ς . Είναι οι α ν α π ό φ ε υ κ τ ε ς και λ ο γ ι κ έ ς σ υ ν έ π ε ι ε ς τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς θ ε μ ε λ ι ω δ ώ ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν στη φ ύ σ η και ό λ η ς τ η ς π ρ ο η γούμενης ζωής της. Η ανθρώπινη νόηση μπορεί να ανακαλύψει αυτούς τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς . Έ τ σ ι , οι « μ ε τ α φ υ σ ι κ ο ί » σ υ χ ν ό π ρ ο α ν ό γ γ ε ι λ α ν τις α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς , ε κ φ ρ ό ζ ο ν τ ό ς τ ε ς με π ο ι η τ ι κ ή μ ο ρ φ ή . Π ρ ά γ μ α τ ι , χ ά ρ η σε μία τ έ τ ο ι α ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , ή δ η α π ό τ ο ν 5ο αι. π.Χ., ο ρ ι σ μ έ ν ο ι έ λ λ η ν ε ς σ τ ο χ α σ τ έ ς , π α ρ ά τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή τ ο υ ς , δια τ ύ π ω σ α ν ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ε ι κ α σ ί ε ς γ ι α τα φ υ σ ι κ ά φ α ι ν ό μ ε ν α και μ π ο ρ ο ύ ν ν α θ ε ω ρ η θ ο ύ ν π ρ ό δ ρ ο μ ο ι τ η ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς φ υ σ ι κ ή ς και χ η μ ε ί α ς . Π α ρ ό μ ο ι α , κ α τ ά τ ο ν Μ ε σ α ί ω ν α και α ρ γ ό τ ε ρ α , μ έ χ ρ ι τ ο ν 1 8 ο αι., ο ρ ι σ μ έ ν ε ς σ η μ α ν τ ι κ έ ς α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς έ κ α ν α ν οι ε ξ ε ρ ε υ ν η τ έ ς οι ο π ο ί οι, ε ν ώ δ ι α τ η ρ ο ύ σ α ν τις μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς ή θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς ε ξ η γ ή σ ε ι ς γ ι α ν α ε ρ μ η ν ε ύ σ ο υ ν τ η δ ι α ν ο η τ ι κ ή και ιδίως τ η ν η θ ι κ ή ζ ω ή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , υιοθέτησαν την επιστημονική μέθοδο όταν μελετούσαν τις φυσικές επιστήμες. Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , η θ ρ η σ κ ε ί α ά ρ χ ι σ ε ν α α π ο κ τ ά πιο π ν ε υ μ α τ ι κ ό χ α ρ α κτήρα. Αντί για τη σύλληψη κεχωρισμένων, α ν θ ρ ω π ό μ ο ρ φ ω ν ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν σ τ η ν Ε λ λ ά δ α , ιδίως σ τ ο υ ς Π υ θ α γ ό ρ ε ι ο υ ς ,

θεών,

συλλήψεις

ο ρ ι σ μ έ ν ω ν γ ε ν ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν που δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ ν τ η ζ ω ή τ ο υ σ ύ μ π α ντος. Τέτοιες σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ήταν η «φωτιά» («θερμική») που αγκάλιαζε ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο ν κ ό σ μ ο , οι « α ρ ι θ μ ο ί » (οι μ α θ η μ α τ ι κ ο ί ν ό μ ο ι τ η ς κ ί ν η σ η ς ) , η « α ρ μ ο ν ί α » (μία ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή ο υ σ ί α τ η ς ζ ω ή ς τ η ς φ ύ σ η ς ) · ε ν ώ , α π ό την άλλη, γ ε ν ν ή θ η κ ε η σ ύ λ λ η ψ η ενός Μοναδικού Ό ν τ ο ς που κυβερνά τ ο σ ύ μ π α ν . Έ γ ι ν α ν και ν ύ ξ ε ι ς σ τ η ν « Ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή Α λ ή θ ε ι α » και τ η « Δ ι καιοσύνη». Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η ε λ λ η ν ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε ν α α ρ κ ε σ τ ε ί γ ι α π ο λ ύ κ α ι ρ ό σε τ έ τ ο ι ε ς α φ η ρ η μ έ ν ε ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς . Περί τ ο ν 4 ο π . Χ . αι., ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν α φ ' ε ν ό ς οι σ ο φ ι σ τ έ ς και οι α μ ο ρ α λ ι ο τ έ ς ( η δ ο ν ι σ τ έ ς κτλ. π ο υ δ ε ν α ν α γ ν ώ ρ ι ζ α ν τ η ν υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ή φ ύ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν α ρ χ ώ ν ) και α φ ' ε τ έ ρ ο υ σ τ ο χ α σ τ έ ς ό π ω ς ο Σ ω κ ρ ά τ η ς και ο Π λ ά τ ω ν (τον 5ο π . Χ . αι.), ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς (τον 4 ο ) και ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς (τον 3 ο ) π ο υ έ θ ε σ α ν τα θ ε μ έ λ ι α τ η ς η θ ι κ ή ς ω ς ε π ι σ τ ή μ η ς - τα θ ε μ έ λ ι α α υ τ ά δ ε ν έ χ ο υ ν χ ά σ ε ι τ η σημασία τους έως σήμερα.

ΗΘΙΚΗ

85

Τ α γ ρ α π τ ά τ ο υ σ ο φ ι σ τ ή Π ρ ω τ α γ ό ρ α ( π ο υ γ ε ν ν ή θ η κ ε περί το 4 8 0 π . Χ . ) έ φ τ α σ α ν σ' ε μ ά ς ω ς α π ο σ π ά σ μ α τ α και σ υ ν ε π ώ ς δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α έ χ ο υ μ ε π λ ή ρ η ε ι κ ό ν α τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ ο υ . Γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε μ ό ν ο ν ότι τ ή ρ η σε α ρ ν η τ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι στη θ ρ η σ κ ε ί α , τ η ν δε η θ ι κ ή τ η ν θ ε ω ρ ο ύ σ ε θ ε σ μ ό που π ρ ο ή λ θ ε α π ό τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η κ ο ι ν ω ν ί α . Κατ' α υ τ ό ν , η η θ ι κ ή κ α θ ο ρ ι ζ ό τ α ν α π ό τ η ν ο λ ό π λ ε υ ρ η α ν ά π τ υ ξ η κ ά θ ε λ α ο ύ σε μία δ ε δ ο μ έ ν η π ε ρ ί ο δ ο . Α υ τ ό ε ξ η γ ε ί τις δ ι α φ ο ρ έ ς στις η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ ω ν δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν λ α ώ ν . Έ π ε τ α ι ότι τ ο « κ α λ ό » και τ ο « κ α κ ό » είναι σ χ ε τ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς . Τ έ τ ο ι ε ς ιδέες υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ο Π ρ ω τ α γ ό ρ α ς , α λ λ ά σ ύ ν τ ο μ α σ χ η μ α τ ί σ τ η κ ε και μία ο λ ό κ λ η ρ η σ χ ο λ ή σ ο φ ι σ τ ώ ν με α υ τ έ ς τις α π ό ψ ε ι ς . Γενικά, δεν συναντούμε στην αρχαία Ελλάδα καμία κλίση προς την ιδεαλιστική φιλοσοφία· το επικρατούν στοιχείο στην Ελλάδα ήταν η σ φ ο δ ρ ή ε π ι θ υ μ ί α γ ι α δ ρ ά σ η και γ ι α ε κ π α ί δ ε υ σ η τ η ς θ έ λ η σ η ς , γ ι α ε ν ε ρ γ ό σ υ μ μ ε τ ο χ ή στη ζ ω ή τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ η α ν θ ρ ώ π ω ν π ν ε υ μ α τ ι κ ά ι σ χ υ ρ ώ ν και ε ν ε ρ γ η τ ι κ ώ ν . Έ φ θ ι ν ε η πίστη σ τ ο υ ς θ ε ο ύ ς ω ς κυβερνήτες των πράξεων των α ν θ ρ ώ π ω ν . Ολόκληροίς ο τρόπος ζωής της αρχαίας Ελλάδας —η οποία αποτελούνταν τότε από μικρές ανεξάρτητες πολιτείες, τις πόλεις-κράτη—, η δίψα για κατανόηση της φύσης, η α υ ξ α ν ό μ ε ν η γ ν ω ρ ι μ ί α με τ ο ν π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ α κ ό σ μ ο χ ά ρ η στα τ α ξ ί δ ι α και τ ο ν α π ο ι κ ι σ μ ό , ώ θ η σ α ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο π ρ ο ς τ η ν ε π ι β ε β α ί ω σ η τ η ς α τ ο μ ι κ ό τ η τ ά ς τ ο υ , π ρ ο ς τ η ν ά ρ ν η σ η τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς τ ο υ ε θ ί μ ο υ και τ η ς πίστης, π ρ ο ς τ η ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ η ς ν ό η σ η ς . Π α ρ ά λ λ η λ α π ρ ο ς α υ τ ή τ η διαδικασία, είχαμε τη ραγδαία ανάπτυξη των επιστημών. Η ανάπτυξη α υ τ ή ή τ α ν α κ ό μ η πιο α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ η ε π ε ι δ ή , μ ό ν ο λ ί γ ο υ ς α ι ώ ν ε ς α ρ γ ό τ ε ρ α , κ α τ ά τ ο υ ς χ ρ ό ν ο υ ς τ η ς Ρ ω μ α ϊ κ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς , και ιδίως μετά την εισβολή στην Ευρώπη των βαρβάρων από την Ασία, η επιστημονική π ρ ό ο δ ο ς σ τ α μ ά τ η σ ε π α ν τ ο ύ . Για π ο λ λ ο ύ ς α ι ώ ν ε ς η ε π ι σ τ ή μ η έ μ ε ι ν ε στάσιμη. Το πνευματικό κίνημα που προήλθε από τους σοφιστές δεν μπορ ο ύ σ ε ν α π α ρ α μ ε ί ν ε ι γ ι α π ο λ ύ κ α ι ρ ό με τ η ν ίδια μ ο ρ φ ή . Ο δ ή γ η σ ε α ν α π ό φ ε υ κ τ α σε μία β α θ ύ τ ε ρ η μ ε λ έ τ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ — τ η ς σ κ έ ψ η ς , τ ω ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν , τ η ς θ έ λ η σ η ς και τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν θ ε σ μ ώ ν τ ο υ — και ό λ η ς τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς κ ό σ μ ο υ , δ η λ α δ ή τ η ς φ ύ σ η ς εν γ έ ν ε ι . Α π ο τ έ λ ε σ μ α α υ τ ή ς τ η ς μ ε λ έ τ η ς ή τ α ν ότι η ε π ι φ α ν ε ι α κ ή σ τ ά σ η τ ω ν σ ο φ ι σ τ ώ ν α π έ ν α ν τ ι στα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α σ ύ ν τ ο μ α έ π α ψ ε ν α

ικανοποιεί

τους σκεπτόμενους α ν θ ρ ώ π ο υ ς . Α π ό την άλλη, η ανάπτυξη των επισ τ η μ ώ ν , α π ε λ ε υ θ ε ρ ώ ν ο ν τ α ς τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο α π ό τ η δ ο υ λ ι κ ή υ π α κ ο ή στη θ ρ η σ κ ε ί α και στο έ θ ι μ ο , ο δ ή γ η σ ε σ τ η ν κ α λ λ ι έ ρ γ ε ι α τ ω ν η θ ι κ ώ ν α ρ χ ώ ν

86

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

με τ η ν π ε ι ρ α μ α τ ι κ ή γ ν ώ σ η και με τ ρ ό π ο π ο λ ύ π λ η ρ έ σ τ ε ρ ο α π ό α υ τ ό ν π ο υ ε ί χ α ν π ε τ ύ χ ε ι οι σ ο φ ι σ τ έ ς με τ η δ ι α λ ε κ τ ι κ ή τ ο υ ς . Ό λ α α υ τ ό μαζί υ π ο ν ό μ ε υ σ α ν τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ η ς σ κ έ τ η ς ά ρ ν η σ η ς . Ο Σ ω κ ρ ά τ η ς ( 4 6 9 - 3 9 9 π.Χ.) εναντιώθηκε στους σοφιστές εν ονόματι τ η ς α λ η θ ι ν ή ς γ ν ώ σ η ς . Σ υ μ μ ε ρ ί σ τ η κ ε τις ε π α ν α σ τ α τ ι κ έ ς τ ο υ ς τ ά σεις, α λ λ ά α ν α ζ ή τ η σ ε μία πιο ι σ χ υ ρ ή β ά σ η α π ό τ η ν ε π ι φ α ν ε ι α κ ή κ ρ ι τ ι κ ή των σοφιστών για να θεμελιώσει την ηθική. Ενώ έμεινε επαναστάτης στη θ ρ η σ κ ε ί α και τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α , σ τ ή ρ ι ξ ε τα π ά ν τ α στο α ν ώ τ ε ρ ο λ ο γ ι κ ό τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και σ τ η ν κ α τ ά κ τ η σ η , α π ό τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , τ η ς ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ς α ρ μ ο ν ί α ς α ν ά μ ε σ α στο λ ο γ ι κ ό και στα δ ι ά φ ο ρ α σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α και πάθη. Άλλωστε, ο Σωκράτης δεν «αρνήθηκε την αρετή», αλλά απλώς την ερμήνευσε ευρύτερα, ως ικανότητα του α ν θ ρ ώ π ο υ να βελτιώνει τη δ ι α ν ο η τ ι κ ή τ ο υ α ν ά π τ υ ξ η , τις τ έ χ ν ε ς και τ η δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή ε ρ γ α σ ί α . Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαία πρώτα από όλα η γνώση- όχι τόσο η ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή γ ν ώ σ η , ό σ ο η κ α τ α ν ό η σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς και τ ω ν α μ ο ι β α ί ω ν σ χ έ σ ε ω ν μ ε τ α ξ ύ τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Δ ί δ α ξ ε ότι η α ρ ε τ ή δ ε ν ε ί ν α ι κάτι π ο υ μ α ς α π ο κ α λ ύ π τ ο υ ν οι θεοί, α λ λ ά μία ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή έ μ φ υ τ η γ ν ώ σ η τ ο ύ τι ε ί ν α ι α λ η θ ι ν ά κ α λ ό και κ ά ν ε ι τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ι κ α ν ό ν α ζει χωρίς να καταπιέζει τους άλλους αλλά να τους συμπεριφέρεται σωστά/ δ ί κ α ι α · τι τ ο ν κ ά ν ε ι ι κ α ν ό ν α υ π η ρ ε τ ε ί τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α και ό χ ι μ ό ν ο τ ο ν εαυτό του. Χωρίς αυτήν, η κοινωνία είναι αδιανόητη. Ο μαθητής του Σωκράτη Πλάτων (428-348 π.Χ.) εξέθεσε πληρέστερα α υ τ έ ς τις α π ό ψ ε ι ς και τ ι ς ε κ π ν ε υ μ ά τ ι σ ε σε μία ι δ ε α λ ι σ τ ι κ ή σ ύ λ λ η ψ η τ η ς η θ ι κ ή ς . Ε ρ ε ύ ν η σ ε α κ ό μ η πιο β α θ ι ά τ η ν ο υ σ ί α τ η ς η θ ι κ ή ς , α ν και ο τ ρ ό π ο ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ ή τ α ν μ ε τ α φ υ σ ι κ ό ς . Δ ε ν θα ε π ι χ ε ι ρ ή σ ω ν α π α ρ ο υ σ ι ά σ ω τ ι ς κ ύ ρ ι ε ς ιδέες τ ο υ Π λ ά τ ω ν α με τ η ν α φ η ρ η μ έ ν η μ ο ρ φ ή τ ο υ ς , α λ λ ά θα τ ο ν ί σ ω α π λ ώ ς τ η ν ο υ σ ί α τ ο υ ς · ιδού η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ : οι βασ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ ο υ κ α λ ο ύ / α γ α θ ο ύ και τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς π ε ρ ι έ χ ο ν τ α ι στη φ ύ σ η . Υ π ά ρ χ ε ι π ο λ ύ κ α κ ό και α δ ι κ ί α στη σ υ μ π α ν τ ι κ ή ζ ω ή , α λ λ ά δ ί π λ α τους στήνονται τα θεμέλια όλου του καλού/ αγαθού. Αυτό ακριβώς το σ τ ο ι χ ε ί ο τ ο υ Κ α λ ο ύ / Α γ α θ ο ύ και τ η ς Δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α φ α ν ε ρ ώ σ ε ι ο Π λ ά τ ω ν και ν α τ ο π ρ ο β ά λ λ ε ι με ό λ η τ ο υ τ η ν ισχύ, έτσι ώ σ τ ε ν α γίνει η καθοδηγητική αρχή της ανθρώπινης ζωής. Δ υ σ τ υ χ ώ ς , αντί ν α α κ ο λ ο υ θ ή σ ε ι τ ο ν δ ρ ό μ ο π ο υ ε ί χ ε ή δ η χ α ρ α χ θ ε ί σ τ η ν Ε λ λ ά δ α , αντί ν α δείξει σε ποια μ ο ρ φ ή π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι οι θ ε μ ε λ ι ώ δεις α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ η φ ύ σ η , α π ό τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α και α π ό τ η ν ο η μ ο σ ύ ν η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , α π ό τ η ν έ μ φ υ τ η ν ο η μ ο σ ύ ν η και α π ό α υ τ ή τ η ν ο π ο ί α α ν α π τ ύ σ σ ε ι η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή , ο Π λ ά τ ω ν α ν α ζ ή τ η σ ε τα

ΗΘΙΚΗ

87

θεμέλια της ηθικής έξω από το σύμπαν, οτην «ιδέα» που υποβαστάζει τη δομή της συμπαντικής ζωής, αλλά δεν εκφράζεται εντελώς καθαρά σ' α υ τ ή ν . Π α ρ ά τις α ν α ρ ί θ μ η τ ε ς ε ρ μ η ν ε ί ε ς τ η ς α φ η ρ η μ έ ν η ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ Π λ ά τωνα, είναι δύσκολο να σ υ λ λ ά β ο υ μ ε την ουσία της φιλοσοφίας του. Α λ λ ά δ ε ν θ α κ ά ν ο υ μ ε λ ά θ ο ς , α ν π ο ύ μ ε ότι ο μ ε γ ά λ ο ς έ λ λ η ν α ς σ τ ο χ α στής, παρά τη βαθιά του κατανόηση της στενής σχέσης της α ν θ ρ ώ π ι ν η ς ζ ω ή ς και τ η ς ζ ω ή ς τ η ς φ ύ σ η ς ε ν γ έ ν ε ι , δ ε ν α π έ δ ω σ ε το η θ ι κ ό στοιχείο στον ά ν θ ρ ω π ο στην προσπάθεια για το ιδιωτικώς αποδεκτό, ό π ω ς έ κ α ν α ν οι σ ο φ ι σ τ έ ς . Ο ύ τ ε θ ε ώ ρ η σ ε τ η ν η θ ι κ ή τ υ χ α ί ο π ρ ο ϊ ό ν τ η ς κοινωνικής ζωής, επειδή η ηθική έπαιρνε διαφορετική μορφή στους δ ι ά φ ο ρ ο υ ς τ ό π ο υ ς και στις δ ι ά φ ο ρ ε ς ε π ο χ έ ς . Θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α α ν α ρ ω τ η θ ε ί , ό π ω ς π ι θ α ν ό ν έ κ α ν ε : π ώ ς γ ί ν ε τ α ι και ο ά ν θ ρ ω π ο ς , α ν και π ρ ο σ π α θ ε ί γι' α υ τ ό π ο υ ε ί ν α ι α π ο δ ε κ τ ό α π ό τ ο ν ίδιο π ρ ο σ ω π ι κ ά , φ τ ά ν ε ι εν τ ο ύ τ ο ι ς σε η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς π ο υ ε ί ν α ι εν τ έ λ ε ι π α ρ ό μ ο ι ε ς σ ε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ύ ς λ α ο ύ ς και σ ε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ε π ο χ έ ς , α φ ο ύ ό λ ο ι θ ε ω ρ ο ύ ν ε π ι θ υ μ η τ ή τ η ν ε υ τ υ χ ί α ό λ ω ν ; Γιατί, σε τ ε λ ε υ τ α ί α α ν ά λ υ σ η , η ε υ τ υ χ ί α τ ο υ α τ ό μ ο υ τ α υ τ ί ζ ε τ α ι με τ η ν ε υ τ υ χ ί α τ η ς π λ ε ι ο ν ό τ η τ α ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ; Γιατί η μ ε ν δ ε ν ε ί ν α ι ε φ ι κ τ ή χ ω ρ ί ς τ η δε; Και τι μ ε τ α τ ρ έ π ε ι τ ο ν ά ν θ ρ ω πο α π ό ε γ ω ι σ τ ι κ ό π λ ά σ μ α σε ο ν ι κ α ν ό ν α ν ο ι ά ζ ε τ α ι γ ι α τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ ω ν ά λ λ ω ν και ό χ ι σ π ά ν ι α ν α θ υ σ ι ά ζ ε ι γι' α υ τ ο ύ ς τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή τ ο υ ε υ τ υ χ ί α και μ έ χ ρ ι τ η ζ ω ή τ ο υ ; Ω ς μ α θ η τ ή ς τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η , ο Π λ ά τ ω ν δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ ε πια ν α α π ο δ ί δ ε ι τη σ ύ λ λ η ψ η του καλού/ αγαθού στην α π ο κ ά λ υ ψ η από τους θεούς Κερ α υ ν ό , Ή λ ι ο , Σ ε λ ή ν η κτλ., δ η λ α δ ή τις δ υ ν ά μ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς τις π ρ ο ι κ ι σ μ έ ν ε ς με α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς ι δ ι ό τ η τ ε ς . Α π ό τ η ν ά λ λ η , χ ά ρ η σ τ η ν υ π ο τ υ π ώ δ η κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς γ ν ώ σ η ς γ ι α τις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς , δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε ν α αναζητήσει την εξήγηση του καλού/ αγαθού —όπως την αναζητούμε ε μ ε ί ς τ ώ ρ α και τ η ν β ρ ί σ κ ο υ μ ε — στη σ τ α δ ι α κ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και στη σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ η τ η ς ισοτιμίας. Ά ρ α β ρ ή κ ε τ η ν ε ξ ή γ η σ η τ ο υ κ α λ ο ύ / α γ α θ ο ύ σ τ η ν Ι δ έ α , σε κάτι α φ η ρ η μ έ ν ο π ο υ δ ι α π ο τ ί ζ ε ι ό λ ο το σ ύ μ π α ν , σ υ ν ε π ώ ς και τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . « Τ ί π ο τ ε δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε κ δ η λ ω θεί σ' α υ τ ό τ ο ν κ ό σ μ ο π ο υ δ ε ν υ π ο ν ο ε ί τ α ι ή δ η στη ζ ω ή τ ο υ ό λ ο υ » , ή τ α ν η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς σ κ έ ψ η τ ο υ , μία γ ν η σ ι ό τ α τ η φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή σ κ έ ψ η . Α λ λ ά δ ε ν τ η ν ο δ ή γ η σ ε ώ ς το τ έ ρ μ α τ η ς . Θ α έ π ρ ε π ε τ ό τ ε ν α φ τ ά σ ε ι στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι, α ν τ ο α ν θ ρ ώ π ι ν ο λ ο γ ι κ ό α ν α ζ η τ ά τ ο κ α λ ό / α γ α θ ό , τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , τ η ν τ ά ξ η , στη μ ο ρ φ ή τ ω ν « ν ό μ ω ν τ η ς ζ ω ή ς » , το κ ά ν ε ι ε π ε ι δ ή ό λ α α υ τ ά τ α σ τ ο ι χ ε ί α π ε ρ ι έ χ ο ν τ α ι στη ζ ω ή τ η ς φύσης* θα έ π ρ ε π ε ν α

88

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

θα έ π ρ ε π ε ν α σ υ μ π ε ρ ά ν ε ι ότι ο ν ο υ ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ α ν τ λ ε ί α π ό τ η φ ύ σ η τ ι ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ γ ι α τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ ο υ κ α λ ο ύ / α γ α θ ο ύ , τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Α ν τ ί γι' α υ τ ό , α ν και π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α μ η ν κ ά ν ε ι το λ ά θ ο ς τ ω ν π ρ ο κ α τ ό χ ω ν τ ο υ , ο Π λ ά τ ω ν έ φ τ α σ ε στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι η α ν α ζ ή τ η σ η α π ό τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο κάτι α ν ώ τ ε ρ ο υ α π ό τ η ν κ α θ η μ ε ρ ι ν ή ζ ω ή , δ η λ α δ ή η α ν α ζ ή τ η σ η τ ο υ κ α λ ο ύ / α γ α θ ο ύ και τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , έ χ ε ι τ η ν ε ξ ή γ η σ η και τ η β ά σ η τ η ς ό χ ι στη φ ύ σ η , α λ λ ά σε κάτι π ο υ β ρ ί σ κ ε τ α ι π έ ρ α α π ό τα ό ρ ι α τ η ς γ ν ώ σ η ς , τ ω ν α ι σ θ ή σ ε ω ν και τ η ς ε μ π ε ι ρ ί α ς μ α ς : σ τ η ν Ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή Ιδέα. Ε ύ κ ο λ α μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε π ώ ς , σε μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ α χ ρ ό ν ι α , 01 « ν ε ο π λ α τ ω ν ι κ ο ί » και α ρ γ ό τ ε ρ α ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς ε π ω φ ε λ ή θ η κ α ν α π ό α υ τ ό τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α τ ο υ λ α μ π ρ ο ύ και ε ρ ε θ ι σ τ ι κ ο ύ έ λ λ η ν α σ τ ο χ α σ τ ή , π ρ ώ τ α γ ι α τ η ν ε ν ί σ χ υ σ η τ ο υ μ υ σ τ ι κ ι σ μ ο ύ και έ π ε ι τ α γ ι α τ η δ ι κ α ι ο λ ό γ η ση τ ο υ μ ο ν ο θ ε ϊ σ μ ο ύ και γ ι α τ η ν ε ξ ή γ η σ η ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ τ ο ι χ ε ί ω ν στον ά ν θ ρ ω π ο : αυτά προέρχονται όχι από τη φυσική ανάπτυξη τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν και τ η ς λ ο γ ι κ ή ς , α λ λ ά α π ό τ η ν α π ο κ ά λ υ ψη, δηλαδή την επιφοίτηση από επάνω, από ένα Υπέρτατο Ον. Ε ύ κ ο λ α μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε και π ώ ς , α φ ο ύ δ ε ν ε ξ έ τ α σ ε τ η ν α ν α γ κ α ι ό τ η τ α ν α ε δ ρ α ι ώ σ ε ι τ η ν η θ ι κ ή στο γ ε γ ο ν ό ς τ η ς

κοινωνικής

ζ ω ή ς — π ρ ά γ μ α π ο υ π ι θ α ν ό ν θα τ ο ν ε ί χ ε ο δ η γ ή σ ε ι ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι τ η ν ισότητα τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν — , α φ ο ύ δ ε ν τ ο ν ε ί χ ε δ ι α π ο τ ί σ ε ι η ι δ έ α ότι ό λ ε ς 01 η θ ι κ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς θα ε ί ν α ι α ν ί σ χ υ ρ ε ς α ν α ν τ ι φ ά σ κ ο υ ν π ρ ο ς το σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο σ ύ σ τ η μ α κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , ο Π λ ά τ ω ν , ό π ω ς οι π ρ ο κ ά τ ο χ ο ι τ ο υ , α π ε ι κ ό ν ι σ ε σ τ η ν Πολιτεία,

ως ιδεώδες κοινωνικό σύστημα,

μία

αυστηρά ταξική πολιτεία, που βασίζεται στην καθυπόταξη ορισμένων τ ά ξ ε ω ν α π ό ά λ λ ε ς , στη δ ο υ λ ε ί α και στη θ α ν α τ ι κ ή π ο ι ν ή . Α υ τ ό ε ξ η γ ε ί και γ ι α τ ί α ρ γ ό τ ε ρ α , σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν ιστορία τ η ς Η θ ι κ ή ς ως επιστήμης της ανάπτυξης των ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν στον άνθρωπο, α ρ χ ή ς γ ε ν ο μ έ ν η ς α π ό τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α και μ έ χ ρ ι τ η ν ε π ο χ ή τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν και τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α , ε π ι κ ρ α τ ε ί η ίδια θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς ιδέα τ η ς ε ξ ω α ν θ ρ ώ π ι ν η ς και ε ξ ω φ υ σ ι κ ή ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Η α λ ή θ ε ι α είναι ότι ο ρ ι σ μ έ ν ο ι σ ο φ ι σ τ έ ς , π ρ ο κ ά τ ο χ ο ι τ ο υ Π λ ά τ ω ν α , έ φ τ α σ α ν σε μία φ υ σ ι κ ή ε ξ ή γ η σ η τ ω ν φ α ι ν ο μ έ ν ω ν . Ή δ η α π ό τ ό σ ο π α λ ι ά , π ρ ο σ π ά θ η σ α ν ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν τ η ζ ω ή τ η ς φ ύ σ η ς με μ η χ α ν ι κ ά αίτια, όπως ακριβώς την εξηγεί τώρα η «θετικιστική» φιλοσοφία· ορισμένοι σ ο φ ι σ τ έ ς μ ά λ ι σ τ α έ φ τ α σ α ν ν α θ ε ω ρ ή σ ο υ ν τις η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α ν α γκαία συνέπεια της φυσικής δομής του ανθρώπου. Α λ λ ά η επιστημονική γ ν ώ σ η των α ν θ ρ ώ π ω ν την εποχή εκείνη δεν ήταν αρκετή για

ΗΘΙΚΗ

89

ν α κ α τ α σ τ ή σ ε ι α π ο δ ε κ τ έ ς κάτι τ έ τ ο ι ε ς ε ρ μ η ν ε ί ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς , και γ ι α πολλούς αιώνες η ηθική παρέμεινε υπό την κηδεμονία της θρησκείας. Μ ό ν ο τ ώ ρ α α ρ χ ί ζ ε ι ν α ο ι κ ο δ ο μ ε ί τ α ι π ά ν ω στη β ά σ η τ ω ν φ υ σ ι κ ώ ν ε π ι στημών. Χ ά ρ η στο γ ε γ ο ν ό ς ότι η μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς ε ί χ ε κ ά ν ε ι μ ό ν ο μ ι κ ρ ή πρόοδο την εποχή εκείνη, η διδασκαλία του Πλάτωνα ήταν φυσικά η πιο π ρ ο σ ι τ ή σ τ ο υ ς π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο υ ς μ ο ρ φ ω μ έ ν ο υ ς . Π ι θ α ν ό ν ε ν α ρ μ ο ν ί σ τ η κ ε και με τις ν έ ε ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς ε π ι ρ ρ ο έ ς α π ό τ η ν Α ν α τ ο λ ή , ό π ο υ αναπτυσσόταν ήδη ο βουδισμός. Α λ λ ά μόνον αυτά δεν αρκούν για να εξηγήσουν την επιρροή του Πλάτωνα, που κράτησε έως την εποχή μας. Η ο υ σ ί α ε ί ν α ι ότι ο Π λ ά τ ω ν ε ι σ ή γ α γ ε σ τ η ν η θ ι κ ή τις ι δ ε α λ ι σ τ ι κ έ ς ε ρ μ η ν ε ί ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Η « ψ υ χ ή » ή τ α ν γι' α υ τ ό ν μία α ν ά μ ε ι ξ η λ ο γ ι κ ή ς , σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ο ς και θ έ λ η σ η ς , α π ό τ η ν ο π ο ί α έ ρ χ ο ν τ α ι σ ο φ ί α , θ ά ρ ρ ο ς και μετριασμός του πάθους. Το ιδεώδες του ήταν η Α γ ά π η / Έ ρ ω ς , η Φιλία· α λ λ ά η λ έ ξ η Α γ ά π η / Έ ρ ω ς ε ί χ ε τ ό τ ε ε υ ρ ύ τ ε ρ η έ ν ν ο ι α α π ό σ ή μ ε ρ α , και ο Π λ ά τ ω ν ε ν ν ο ο ύ σ ε με τ η λ έ ξ η α υ τ ή όχι μ ό ν ο τ η ν α μ ο ι β α ί α π ρ ο σ κ ό λ λ η σ η δ ύ ο ό ν τ ω ν , α λ λ ά και τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι στη σ υ μ φ ω ν ί α α ν ά μ ε σ α στις ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ο υ α τ ό μ ο υ και τις ε π ι θ υ μ ί ε ς ό λ ω ν τ ω ν ά λ λ ω ν μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Ο Έρως τ ο υ ή τ α ν α υ τ ό π ο υ ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε σ ή μ ε ρ α κοινωνικότητα,

αμοιβαία συμπάθεια, το συναίσθημα που, όπως μπο-

ρ ο ύ μ ε ν α δ ο ύ μ ε α π ό ό σ α α ν α φ έ ρ α μ ε π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς και π ή ρ α μ ε α π ό τ η ζ ω ή τ ω ν ζ ώ ω ν και τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , δ ι α π ο τ ί ζ ε ι ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο ν κ ό σ μ ο τ ω ν έ μ β ι ω ν ό ν τ ω ν και ε ί ν α ι εξ ίσου α ν α γ κ α ί ο γ ι α τ η ζ ω ή ό π ω ς το έ ν σ τ ι κ τ ο της αυτοσυντήρησης. Ο Πλάτων δεν το ήξερε αυτό, α λ λ ά ένιωσε ήδη τη σημασία αυτού του θεμελιώδους παράγοντα όλης της προοδευτικής ανάπτυξης, δηλαδή αυτού που ονομάζουμε σήμερα Εξέλιξη. Ε π ι π λ έ ο ν , α ν και ο Π λ ά τ ω ν δ ε ν α ν τ ι λ ή φ θ η κ ε τ η σ η μ α σ ί α τ η ς δικ α ι ο σ ύ ν η ς σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς , π α ρ ο υ σ ί α σ ε τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η με τ έ τ ο ι α μ ο ρ φ ή ώ σ τ ε α ν α ρ ω τ ι ό μ α σ τ ε γιατί οι μ ε τ έ π ε ι τ α σ τ ο χ α σ τ έ ς δ ε ν τ η ν έ θ ε σ α ν στη β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς . Έ τ σ ι , σ τ ο ν διάΚογο

Αλκιβιάδης^,

που

αποδίδεται στον νεαρό Πλάτωνα, ο Σωκράτης οδηγεί τον Αλκιβιάδη ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ότι, π α ρ ' ό λ ο π ο υ οι ά ν θ ρ ω π ο ι είναι ι κ α ν ο ί ν α δ ι ε ξ ά γουν απελπισμένους πολέμους, υποτίθεται για χάρη της δικαιοσύνης, α γ ω ν ί ζ ο ν τ α ι σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α γ ι α ό,τι θ ε ω ρ ο ύ ν π ι ο ω φ έ λ ι μ ο γ ι α τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο σ ω σ τ ό / δ ί κ α ι ο ε ί ν α ι π ά ν τ α ω ρ α ί ο · είναι π ά ν τ α κ α λ ό / α γ α θ ό , δ η λ α δ ή π ά ν τ α π ρ ό σ φ ο ρ ο · έτσι, δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α υ π ά ρ ξ ο υ ν « ζ η τ ή μ α τ α α ν ώ τ ε ρ α α π ό το σ ω σ τ ό / δ ί κ α ι ο , τ ο τ ι μ η μ έ ν ο , τ ο κ α λ ό / α γ α θ ό και το π ρ ό σ φ ο ρ ο » .

90

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Α ξ ί ζ ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι ό τ α ν ο Π λ ά τ ω ν , σ τ ο ν ίδιο δ ι ά λ ο γ ο , μ ι λ ά με τ ο σ τ ό μ α τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η γ ι α τ η ν ψ υ χ ή και τ η θ ε ϊ κ ή τ η ς π τ υ χ ή , θ ε ω ρ ε ί « θ ε ϊ κ ό » ε κ ε ί ν ο τ ο μ έ ρ ο ς τ η ς ψ υ χ ή ς « π ο υ σ χ ε τ ί ζ ε τ α ι με τ η σ ο φ ί α και τ η γ ν ώ σ η » , δ η λ α δ ή ό χ ι με τα σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α α λ λ ά με τ ο λ ο γ ι κ ό . Κ λ ε ί ν ε ι τ ο ν δ ι ά λ ο γ ο με τα α κ ό λ ο υ θ α λ ό γ ι α τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η : « Ε σ ύ και η π ο λ ι τ ε ί α , α ν ε ν ε ρ γ ε ί τ ε σ ο φ ό και δ ί κ α ι α , ε ν ε ρ γ ε ί τ ε σ ύ μ φ ω ν α με τ η θ έ λ η σ η τ ο υ Θ ε ο ύ » — κ α ι « θ α β λ έ π ε τ ε μ ό ν ο ν ό,τι είναι λ α μ π ρ ό και θ ε ϊ κ ό » ( δ η λ α δ ή τ ο λ ο γ ι κ ό π ο υ δ ί ν ε ι δ ύ ν α μ η σ τ η ν ψ υ χ ή ) και « σ ε ε κ ε ί ν ο τ ο ν κ α θ ρ έ φ τ η θα δείτε και θα γ ν ω ρ ί σ ε τ ε τ ο ν ε α υ τ ό σ α ς και τ ο κ α λ ό / α γ α θ ό σ α ς » {Αλκιβιάδης,

I § 134).

Ο Π λ ά τ ω ν έ γ ρ α ψ ε α κ ό μ η πιο κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ι κ ά γ ι α τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , και τ η ν η θ ι κ ή ε ν γ έ ν ε ι , σ τ ο ν δ ι ό λ ο γ ό τ ο υ Συμπόσιον,

σ τ ο ν ο π ο ί ο οι

σ υ μ μ ε τ έ χ ο ν τ ε ς στο σ υ μ π ό σ ι ο ε γ κ ω μ ι ά ζ ο υ ν τ ο ν θ ε ό Έ ρ ω τ α . Ό χ ι στο π ρ ώ τ ο μ έ ρ ο ς τ ο υ δ ι α λ ό γ ο υ , στο ο π ο ί ο λ έ γ ο ν τ α ι κ ο ι ν ο τ ο π ί ε ς γ ι α τ ο ν θεό, α λ λ ά στο δ ε ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς , στη σ υ ζ ή τ η σ η τ ο υ π ο ι η τ ή Α γ ά θ ω ν α με τον Σωκράτη. Οι α ρ ε τ έ ς τ ο υ Έ ρ ω τ α , λ έ ε ι ο π ο ι η τ ή ς , ε ί ν α ι η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , η σ ω φ ρ ο σ ύ ν η και η γ ε ν ν α ι ό τ η τ α - η α γ ά π η γ ι α το κ ά λ λ ο ς - δ ε ν α ν έ χ ε τ α ι α σ χ ή μ ι α . Είναι ο θ ε ό ς « π ο υ α φ α ι ρ ε ί α π ό τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ η ν ε χ θ ρ ό τ η τ α και τ ο υ ς γ ε μ ί ζ ε ι με ο ι κ ε ι ό τ η τ α ... που σ τ έ λ ν ε ι μ ε ι λ ι χ ι ό τ η τ α και δ ι ώ χ ν ε ι τ η ν α γ ρ ι ό τ η τ α - π ο υ δ ί ν ε ι π α ν τ ο τ ι ν ά κ α λ ο σ ύ ν η και δ ε ν δ ί ν ε ι ποτέ κ α κ ό τ η τ α » κ τ λ . {Συμπόσιον,

§ 197).

Σ τ ο ίδιο έ ρ γ ο ο Π λ ά τ ω ν β ε β α ι ώ ν ε ι , και α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι με τα λ ό γ ι α τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η , ότι ο Έ ρ ω ς είναι α δ ι α χ ώ ρ ι σ τ ο ς α π ό τ η ν κ α λ ο σ ύ ν η και τ ο κ ά λ λ ο ς . Ο έ ρ ω ς , λ έ ε ι ο Σ ω κ ρ ά τ η ς , είναι « γ έ ν ν η σ η στο κ ά λ λ ο ς , τ ο υ σ ώ μ α τ ο ς ή τ η ς ψ υ χ ή ς » . Ο έ ρ ω ς π α σ χ ί ζ ε ι ν α π ρ ο σ χ ω ρ ή σ ε ι στο κ α λ ό / α γ α θ ό και στο ω ρ α ί ο , και έτσι, σε τ ε λ ε υ τ α ί α α ν ά λ υ σ η , ο έ ρ ω ς φ τ ά ν ε ι ν α ε ί ν α ι η α ν α ζ ή τ η σ η τ ο υ κ α λ ο ύ / α γ α θ ο ύ και τ ο υ ω ρ α ί ο υ . «Το κ ά λ λ ο ς μίας μ ο ρ φ ή ς σ υ γ γ ε ν ε ύ ε ι με τ ο κ ά λ λ ο ς τ η ς ά λ λ η ς » . Ό τ α ν έ ν α ς ά ν θ ρ ω πος το αντιληφθεί αυτό, «θα γίνει εραστής ό λ ω ν τ ω ν ω ρ α ί ω ν

μορ-

φ ώ ν - στο ε π ό μ ε ν ο σ τ ά δ ι ο , θα θ ε ω ρ ε ί ότι τ ο κ ά λ λ ο ς τ ο υ ν ο υ είναι πιο τ ι μ η μ έ ν ο α π ό τ ο κ ά λ λ ο ς τ η ς ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή ς μ ο ρ φ ή ς » και έτσι θα φ τ ά σ ε ι σ τ η ν ε ν α τ έ ν ι σ η τ ο υ κ ά λ λ ο υ ς π ο υ σ υ ν ί σ τ α τ α ι στο ν α κ ά ν ε ι το κ α θ ή κ ο ν τ ο υ και τ ό τ ε θα κ α τ α λ ά β ε ι ότι «το κ ά λ λ ο ς σε ο π ο ι α δ ή π ο τ ε μ ο ρ φ ή ε ί ν α ι έ ν α και τ ο α υ τ ό » , και τ ο κ ά λ λ ο ς τ η ς μ ο ρ φ ή ς δ ε ν θα ε ί ν α ι πια γι' α υ τ ό ν τ ό σ ο σ η μ α ν τ ι κ ό . Α φ ο ύ φ τ ά σ ε ι σε α υ τ ό το σ τ ά δ ι ο σ τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ ο υ κάλλους —λέει ο Πλάτων— ο άνθρωπος «θα αντιληφθεί ένα κάλλος θ α υ μ ά σ ι α ς φ ύ σ ε ω ς . . . π ο υ είναι α ι ώ ν ι ο , δ ε ν μ ε γ α λ ώ ν ε ι και δ ε ν μ α ρ α ί ν ε -

ΗΘΙΚΗ

91

ται, ο ύ τ ε α υ ξ ά ν ε τ α ι και φ θ ί ν ε ι » , α λ λ ά « ε ί ν α ι α π ό λ υ τ ο χ ω ρ ί ς μ ε ί ω σ η και χ ω ρ ί ς α ύ ξ η σ η και χ ω ρ ί ς κ α μ ί α α λ λ α γ ή » σε ό λ α τ ο υ τα μ έ ρ η , ό λ ε ς τ ι ς ε π ο χ έ ς , α π ό ό λ ε ς τις α π ό ψ ε ι ς , σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς τ ό π ο υ ς , γ ι α ό λ ο υ ς τ ο υ ς ανθρώπους. Ο Πλάτων φτάνει στην ανώτατη βαθμίδα ιδεαλισμού, όταν π ρ ο σ θ έ τ ε ι : α υ τ ό τ ο κ ά λ λ ο ς δ ε ν θα ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι ω ς κάτι που π ε ρ ι έ χ ε τ α ι σε κάτι ά λ λ ο , ω ς κάτι « π ο υ υ π ά ρ χ ε ι λ ό γ ο υ χ ά ρ η σε έ ν α ζ ώ ο ή σ τ ο ν ο υ ρ α ν ό ή στη γ η ή σ ε ο π ο ι ο ν δ ή π ο τ ε ά λ λ ο τ ό π ο » · α λ λ ά ω ς κάτι « π ο υ υ π ά ρ χ ε ι μ ό ν ο τ ο υ , α υ τ ο τ ε λ ώ ς , με τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ , ε ν ι α ί ο στη μ ο ρ φ ή , α ι ώ ν ι ο » {Συμπόσιον,

§ 211).

Τ έ τ ο ι ο ς ε ί ν α ι ο ι δ ε α λ ι σ μ ό ς τ ο υ Π λ ά τ ω ν α , και σ υ ν ε π ώ ς δ ε ν ε ί ν α ι ν α α π ο ρ ο ύ μ ε π ο υ έ χ ε ι ο π α δ ο ύ ς και σ ή μ ε ρ α . Α π ό τ η μία π λ ε υ ρ ά , α ν ο ί γει τον δρόμο για την π ο λ υ π λ η θ ή σχολή των «ευδαιμονιστών»

που

α π ο τ ε λ ο ύ ν α κ ό μ η τ η ν π λ ε ι ο ν ό τ η τ α σ τ η ν η θ ι κ ή και β ε β α ι ώ ν ο υ ν ( ό π ω ς 01 σ ο φ ι σ τ έ ς π ρ ι ν τ ο ν Π λ ά τ ω ν α , και μετά α π ' α υ τ ό ν ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς και 01 ο π α δ ο ί τ ο υ ) π ω ς ό,τι κ ά ν ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς , τ ο κ ά ν ε ι « γ ι α τ η ν η δ ο ν ή τ ο υ » . Ε ξ υ π α κ ο ύ ε τ α ι ότι ο Π λ ά τ ω ν κ α τ α ν ο ο ύ σ ε τ η ν « η δ ο ν ή » ό χ ι με τ η σ τ ε ν ή έ ν ν ο ι α τ ω ν ζ ω ω δ ώ ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν τ ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ , α λ λ ά με τ η ν α ν ώ τ ε ρ η έ ν ν ο ι α τ η ν οποίσ ό ρ ι σ ε σ τ ο ν Αάχητα

και στο Συμπόσιο,

Αλλά

α π ό τ η ν ά λ λ η , ε ι σ ά γ ο ν τ α ς σ υ γ χ ρ ό ν ω ς τις σ υ λ λ ή ψ ε ι ς « ψ υ χ ή » και « κ ά λ λ ο ς » , ω ς κάτι π ο υ με μία έ ν ν ο ι α π ε ρ ι έ χ ε τ α ι στη φ ύ σ η και εν τ ο ύ τ ο ι ς στέκει πάνω απ' αυτήν, ετοίμασε το έδαφος για τη θρησκευτική ηθική και σ υ ν ε π ώ ς π α ρ α μ έ ν ε ι και σ ή μ ε ρ α ο α γ α π η μ έ ν ο ς τ ω ν θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ώ ν σ τ ο χ α σ τ ώ ν . Ή τ α ν ο π ρ ό δ ρ ο μ ό ς τ ο υ ς . Είναι εν τ ο ύ τ ο ι ς α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ ο ότι η α π ό μ έ ρ ο υ ς τ ο υ υ ψ η λ ή σ ύ λ λ η ψ η τ η ς φ ύ σ η ς και τ ο υ η θ ι κ ο ύ κ ά λ λ ο υ ς στη φ ύ σ η — π ο υ ε κ τ ι μ ά τ α ι α ν ε π α ρ κ ώ ς έ ω ς σ ή μ ε ρ α α π ό τ η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή και τ η μη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή η θ ι κ ή — τ ο ν δ ι α φ ο ρ ο π ο ι ε ί και α π ό τ ι ς δ ύ ο . Στο δεύτερο ήμισυ της ζωής του, όταν ο Πλάτων βρέθηκε υπό την ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν π υ θ α γ ο ρ ε ί ω ν , ε π ι χ ε ί ρ η σ ε , με τ η β ο ή θ ε ι α τ ο υ τ υ ρ ά ν ν ο υ τ ω ν Σ υ ρ α κ ο υ σ ώ ν Δ ι ο ν υ σ ί ο υ , ν α ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ε ι μία π ο λ ι τ ε ί α σ ύ μ φ ω ν α με τ ο σ χ έ δ ι ο π ο υ ε ξ έ θ ε σ ε στα έ ρ γ α τ ο υ Πολιτικός

και Νόμοι

(έργο ενός

μυαλού που είχε ήδη αρχίσει να γερνάει). Εκείνο τον καιρό δεν ήταν πια ο ίδιος ι δ ε α λ ι σ τ ή ς ό π ω ς κ α τ ά τ η ν π ρ ώ τ η π ε ρ ί ο δ ο τ η ς ζ ω ή ς και τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ . Σ τ η ν Πολιτεία,

ό π ω ς ε π ι σ η μ α ί ν ε ι με π ί κ ρ α ο μ ε γ ά λ ο ς

θαυμαστής του Βλαντιμίρ Σολοβιόφ, ο Πλάτων διατήρησε όχι μόνο τη δ ο υ λ ε ί α , α λ λ ά και τ η θ α ν α τ ι κ ή π ο ι ν ή γ ι α δ ο ύ λ ο υ ς π ο υ δ ε ν α ν έ φ ε ρ α ν τις π α ρ α β ά σ ε ι ς ά λ λ ω ν , και γ ι α τ ο υ ς π ο λ ί τ ε ς εν γ έ ν ε ι ό τ α ν σαν προς την εδραιωμένη θρησκεία. Έτσι, κάλεσε τους

ασεβού-

ανθρώπους

ν α δ ι α π ρ ά ξ ο υ ν τ ο ίδιο έ γ κ λ η μ α π ο υ τ ό σ ο τ ο ν ε ί χ ε α γ α ν α κ τ ή σ ε ι ό τ α ν ο

92

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

δ ά σ κ α λ ο ς τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η ς ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε εξ αιτίας τ η ς ίδιας θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ς μισαλλοδοξίας. Ο Έρως, τον οποίο κήρυττε ο Πλάτων τόσο υπέροχα, δ ε ν τ ο ν ε μ π ό δ ι σ ε ν α ε γ κ ρ ί ν ε ι α υ τ ά τα ε γ κ λ ή μ α τ α . Α ρ γ ό τ ε ρ α , τ α ίδια ε γ κ λ ή μ α τ α δ ι έ π ρ α ξ ε και η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α , π α ρ ά τ ο ε υ α γ γ έ λ ι ο τ η ς αγάπης που κήρυξε ο ιδρυτής της. Τ η ν ε ν δ ι ά μ ε σ η θ έ σ η α ν ά μ ε σ α στη φ υ σ ι κ ή - ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή και τ η μ ε ταφυσική κατανόηση της ηθικής κατέχει η διδασκαλία του Αριστοτέλη (384-322 π.Χ.). Ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς α ν α ζ ή τ η σ ε τ η ν ε ξ ή γ η σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν μας σ υ λ λ ή ψ ε ω ν όχι σ τ ο ν Υ π έ ρ τ α τ ο Λ ό γ ο ο ύ τ ε σ τ η ν Ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή Ι δ έ α ό π ω ς ο Π λ ά τ ω ν , αλλά στην πραγματική ζωή των α ν θ ρ ώ π ω ν : στην προσπάθεια τους γ ι α ε υ τ υ χ ί α και γι' α υ τ ό που τ ο υ ς είναι ω φ έ λ ι μ ο — κ α ι στο α ν θ ρ ώ π ι ν ο λ ο γ ι κ ό . Δ ί δ α ξ ε ότι σ' α υ τ ή τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α ε ξ ε λ ί σ σ ο ν τ α ν δ ύ ο β α σ ι κ έ ς κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς α ρ ε τ έ ς : η φ ι λ ί α (η α γ ά π η γ ι α τ ο ν σ υ ν ά ν θ ρ ω π ό μ α ς , η κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ό π ω ς λ έ μ ε σ ή μ ε ρ α ) και η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . Α λ λ ά , ό π ω ς θα δ ο ύ μ ε πιο κ ά τ ω , λ έ γ ο ν τ α ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η δ ε ν ε ν ν ο ο ύ σ ε τ η ν ισότητα τ ω ν δικαιωμάτων. Έ τ σ ι , στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η β ρ ί σ κ ο υ μ ε γ ι α π ρ ώ τ η φ ο ρ ά το δόγμα της αυτάρκειας του α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ λογικού. Ό π ω ς ο Πλάτων, έ κ ρ ι ν ε ότι η π η γ ή τ ο υ λ ο γ ι κ ο ύ ε ί ν α ι η Θ ε ό τ η τ α , α λ λ ά η Θ ε ό τ η τ α α υ τ ή , α ν και είναι η π η γ ή τ ο ύ « λ ο γ ι κ ο ύ και τ η ς κ ί ν η σ η ς στο σ ύ μ π α ν » δ ε ν παρεμβαίνει στην οικουμενική ζωή. Γενικά, ενώ ο Πλάτων πάσχισε να εγκαθιδρύσει την ύπαρξη δύο ξεχωριστών κόσμων —του αισθητού τον ο π ο ί ο γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε με τις α ι σ θ ή σ ε ι ς μ α ς και τ ο υ υ π ε ρ α ι σ θ η τ ο ύ π ο υ ε ί ν α ι α π ρ ό σ ι τ ο ς στις α ι σ θ ή σ ε ι ς μ α ς — ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς π ά σ χ ι σ ε ν α τ ο υ ς ε ν ώ σ ε ι . Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι χ ώ ρ ο ς γ ι α τ η ν πίστη στη δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ , και δ ε ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε τ η ν α τ ο μ ι κ ή α θ α ν α σ ί α . Ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς δ ί δ α ξ ε ότι μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α φτάσουμε στην αληθινή κατανόηση της ζωής μας μόνο μέσα από την κατανόηση του σύμπαντος. Είδε ότι 01 η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ θ ε μ ε λ ι ώ ν ο ν τ α ι

στην

πραγματική ζωή. Όλοι πασχίζουν για τη μέγιστη ευτυχία/ευδαιμονία. Η ε υ τ υ χ ί α κ ά ν ε ι τ η ζ ω ή « ά ξ ι α και ν α μ η ν τ η ς λ ε ί π ε ι τ ί π ο τ ε » . Ο ά ξ ε σ τ ο ς ό χ λ ο ς α ν α ζ η τ ά τ η ν ε υ τ υ χ ί α στη δ ι α σ κ έ δ α σ η , ε ν ώ οι φ ω τ ι σ μ έ ν ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι τ η ν α ν α ζ η τ ο ύ ν σε κάτι α ν ώ τ ε ρ ο , ό χ ι σ τ η ν « ι δ έ α » , ό π ω ς δ ί δ α ξ ε ο Π λ ά τ ω ν , α λ λ ά σε «μία ε ν έ ρ γ ε ι α τ η ς ψ υ χ ή ς και τ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν

που

τ ε λ έ σ τ η κ α ν με τ ο λογικό»^ ή τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν ό χ ι κ ό ν τ ρ α στο λ ο γ ι κ ό . «Το κ υ ρ ι ό τ ε ρ ο κ α λ ό / α γ α θ ό τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ είναι μία ε ν έ ρ γ ε ι α τ η ς ψ υ χ ή ς σ ύ μ φ ω ν η με τ η ν α ρ ε τ ή » και, π ρ έ π ε ι ν α π ρ ο σ θ έ σ ο υ μ ε , στη δ ι ά ρ κ ε ι α

ΗΘΙΚΗ

93

όλης της ζωής του ανθρώπου —μία ενεργητική αρετή συνδυασμένη με ε ν έ ρ γ ε ι α . Η ε υ τ υ χ ί α / ε υ δ α ι μ ο ν ί α α π ο κ τ ά τ α ι με μία ζ ω ή σε σ υ μ φ ω ν ί α με τις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , και μία τ έ τ ο ι α ζ ω ή ε ί ν α ι ω ρ α ι ό τ ε ρ η α π ό ο τ ι δ ή π ο τ ε ά λ λ ο : σ υ ν δ υ ά ζ ε ι με τα α ν ω τ έ ρ ω ο φ έ λ η και τ η ν υ γ ε ί α και τ η ν « α π ό κ τ η σ η ό σ ω ν α γ α π ο ύ μ ε » {Ηθ. Νικομ.,

βιβλ. I, κ ε φ . 7 - 8 ) . « Π α ρ '

όλ' αυτό —προσθέτει ο Αριστοτέλης— φαίνεται να έχει την και ε π ι π λ έ ο ν ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν α γ α θ ώ ν / κ α λ ώ ν » , στα ο π ο ί α

ανάγκη

περιλαμβάνει

« φ ί λ ο υ ς , π λ ο ύ τ ο , π ο λ ι τ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή , ε υ γ ε ν ή γ ε ν ι ά , κ α λ ά π α ι δ ι ά και κ ά λ λος». Χωρίς αυτά τα «εξωτερικά αγαθά», η ευτυχία δεν είναι πλήρης ( κ ε φ . 8, 12). Η τ ύ χ η π α ί ζ ε ι ρ ό λ ο σ τ η ν α π ό κ τ η σ η τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς , α λ λ ά « ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν , με μια κ ά π ο ι α δ ι δ α σ κ α λ ί α και φ ρ ο ν τ ί δ α , ν α υ π ά ρ χ ε ι σε κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο π ο υ δ ε ν ε ί ν α ι α ν ί κ α ν ο ς γ ι α α ρ ε τ ή » ( κ ε φ . 13, 3), γ ι α τ ί α κ ό μ η και τ ο α ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό μ έ ρ ο ς τ η ς ψ υ χ ή ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ (τα π ά θ η μ α ς ) « μ ε κ ά π ο ι α έ ν ν ο ι α μ ε τ έ χ ε ι τ ο υ Λ ό γ ο υ / λ ο γ ι κ ο ύ » ( κ ε φ . 13, 1 3 ) . Γ ε ν ι κ ά , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς α π έ δ ι δ ε τ ε ρ ά σ τ ι α σ η μ α σ ί α στο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο γ ι α την ανάπτυξη του ατόμου· η λειτουργία του λογικού είναι να σ υ γ κ ρ α τεί τ α π ά θ η - χ ά ρ η στο λ ο γ ι κ ό ε ί μ α σ τ ε ι κ α ν ο ί ν α κ α τ α λ α β α ί ν ο υ μ ε ότι η π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ ο κ α λ ό τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς δίνει μία π ο λ ύ α ν ώ τ ε ρ η , π ο λ ύ πιο « ω ρ α ί α ε υ τ υ χ ί α » α π ό ό σ ο η π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ η ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η τ ω ν ε ν ο ρ μ ή σ ε ώ ν μας. Μ π ο ρ ο ύ μ ε π ι θ α ν ό ν ν α δ ο ύ μ ε α π ό τα α π ο σ π ά σ μ α τ α α υ τ ά ότι, αντί ν α α ν α ζ η τ ή σ ε ι τ η β ά σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ στις α π ο κ α λ ύ ψ ε ι ς εκ τ ω ν ά ν ω , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς π ε ρ ι ό ρ ι σ ε τις σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α υ τ έ ς σ τ η ν απόφαση του λογικού/ Λόγου που επιδιώκει την ύψιστη ικανοποίηση και ε υ τ υ χ ί α , και κ α τ ά λ α β ε ότι η ε υ τ υ χ ί α ε ν ό ς α τ ό μ ο υ σ υ ν δ έ ε τ α ι σ τ ε ν ά με τ η ν ε υ τ υ χ ί α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς (της « π ο λ ι τ ε ί α ς » , τ η ς ο ρ γ α ν ω μ έ ν η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς ) . Έ τ σ ι , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς είναι ο π ρ ό δ ρ ο μ ο ς τ η ς μ ε γ ά λ η ς σ χ ο λ ή ς τ ω ν « ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ ώ ν » , π ο υ α ρ γ ό τ ε ρ α ε ξ ή γ η σ α ν τα η θ ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α , σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α και π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ω ς π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ η ν ι δ ι ω τ ι κ ή ε υ τ υ χ ί α , και τ η ς ν ε ό τ ε ρ η ς σ χ ο λ ή ς τ ω ν « ω φ ε λ ι μ ι σ τ ώ ν » , π ο υ ξ ε κ ι ν ά α π ό τ ο ν Μ π έ ν θ α μ και τ ο ν Μιλ και φ τ ά ν ε ι έ ω ς τ ο ν Χ έ ρ μ π ε ρ τ Σ π έ ν σ ε ρ . Τ α Ηθικά

Νικομάχεια

τ ο υ Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η , ω ς π ρ ο ς τ η μ ο ρ φ ή και τ η ν

ε π ι μ ε λ ή α ν ά π τ υ ξ η κ ά θ ε ξ έ χ ω ρ η ς σ κ έ ψ η ς , είναι α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α εξ ίσου α ξ ι ο θ α ύ μ α σ τ ο μ ν η μ ε ί ο τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς ό π ω ς και τα υ π ό λ ο ι π α , ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ά και π ο λ ι τ ι κ ά τ ο υ έ ρ γ α . Α λ λ ά στα Ηθικά κομάχεια

και στα Πολιτικά

Νι-

π λ η ρ ώ ν ε ι β α ρ ύ φ ό ρ ο σε α υ τ ό π ο υ λ έ μ ε σ ή -

μερα οπορτουνισμό. Αυτό φαίνεται στον περίφημο ορισμό της αρετής: ε ί ν α ι « έ ξ η , ε ν ε ρ γ η τ ι κ ή ψ υ χ ι κ ή δ ι ά θ ε σ η , π ο υ γ ί ν ε τ α ι με π ρ ο α ί ρ ε σ η , με

94

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ε λ ε ύ θ ε ρ η ε κ λ ο γ ή , π ο υ β ρ ί σ κ ε τ α ι στη μ ε σ ό τ η τ α σε σ χ έ σ η με ε μ ά ς τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς . Η μ ε σ ό τ η τ α α υ τ ή κ α θ ο ρ ί ζ ε τ α ι α π ό τ ο λ ο γ ι κ ό , ό π ω ς θα τ ο κ α θ ό ρ ι ζ ε ο σ ώ φ ρ ω ν ά ν θ ρ ω π ο ς . Η α ρ ε τ ή ε ί ν α ι μ ε σ ό τ η τ α α ν ά μ ε σ α σε δ ύ ο κ α κ ί ε ς , η μια α π ό υ π ε ρ β ο λ ή , η ά λ λ η α π ό έ λ λ ε ι ψ η » ( β ι β λ . II, κ ε φ .

6,10). Τ ο ίδιο μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ο ύ μ ε γ ι α τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δικαιοσύνης®. Α ν και ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς τ η ς α φ ι έ ρ ω σ ε έ ν α ξ ε χ ω ρ ι σ τ ό κ ε φ ά λ α ι ο στα Ηθικά κομόχειο,

Νι-

τ η ν ό ρ ι σ ε με τ ο ίδιο π ν ε ύ μ α ό π ω ς ό ρ ι σ ε τ η ν α ρ ε τ ή ε ν γ έ ν ε ι ,

δ η λ α δ ή ω ς μ ε σ ό τ η τ α α ν ά μ ε σ α σε δ ύ ο ά κ ρ α , και τ η ν κ α τ α ν ο ο ύ σ ε ό χ ι ω ς β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς ι σ ό τ η τ α ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , α λ λ ά με π ο λ ύ π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν η έννοια^. Α υ τ ή τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς α ξ ί ζ ε ι ν α τ η ν π ρ ο σ έ ξ ο υ μ ε ιδιαίτερα, επειδή θεώρησε τη δικαιοσύνη τη μεγαλύτερη αρετή από όλες, « κ α ι δ ε ν ε ί ν α ι τ ό σ ο α ξ ι ο θ α ύ μ α σ τ α [όσο η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ] ο ύ τ ε τ ο π ρ ω ι ν ό αστέρι ούτε το βραδινό». « Σ τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι ό λ ε ς οι α ρ ε τ έ ς » , λ έ ε ι μια π α ρ ο ι μία τ η ς ε π ο χ ή ς . Ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς α ν α μ φ ί β ο λ α κ α τ ά λ α β ε τ η ν η θ ι κ ή σ η μ α σία τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , ε π ε ι δ ή δ ί δ α ξ ε ότι « μ ό ν η η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η α π ό ό λ ε ς τ ι ς α ρ ε τ έ ς φ α ί ν ε τ α ι π ω ς ε ί ν α ι έ ν α κ α λ ό / α γ α θ ό σε σ χ έ σ η με έ ν α ν ά λ λ ο ά ν θ ρ ω π ο » (βιβ. 5, κ ε φ . 1, 1 3 ) · μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , ε ί ν α ι μία μη ε γ ω ι σ τ ι κ ή αρετήδ. Ε π ι π λ έ ο ν , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς π ο λ ύ σ ω σ τ ά σ υ μ π έ ρ α ν ε ότι « σ ε όλες τις ά λ λ ε ς πράξεις αδικίας είναι δυνατόν πάντα να α ν α φ έ ρ ο υ μ ε τ η ν π ρ ά ξ η σε έ ν α ε π ι μ έ ρ ο υ ς ε λ ά τ τ ω μ α » ( β ι β λ . 5, κ ε φ . 2, 3). Α π ό α υ τ ό μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α υ π ο θ έ σ ο υ μ ε ότι ο π ο ι α δ ή π ο τ ε π ρ ά ξ η τ η ν ο π ο ί α θ ε ω ρ ο ύ μ ε κ α κ ή , σ χ ε δ ό ν π ά ν τ α α π ο δ ε ι κ ν ύ ε τ α ι π ω ς ε ί ν α ι μία π ρ ά ξ η α δ ι κ ί α ς ε ν ά ν τ ι α σε κ ά π ο ι ο ν . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , ε ν ώ κ ά ν ε ι τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σε δ ύ ο δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ύ ς τύπους αδικίας —την οικουμενική, που συνίσταται στην παραβίαση του ν ό μ ο υ , και τ η ν « ε π ι μ έ ρ ο υ ς α δ ι κ ί α » , π ο υ σ υ ν ί σ τ α τ α ι σε μία ά ν ι σ η σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς — και τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σε δ ύ ο α ν τ ί σ τ ο ι χ ο υ ς τύπους δικαιοσύνης, ο Αριστοτέλης α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε δύο άλλα είδη « ε π ι μ έ ρ ο υ ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς » ( « δ ι α ν ε μ η τ ι κ ή » και « δ ι ο ρ θ ω τ ι κ ή » ) . « Έ ν α είδ ο ς ε ί ν α ι α υ τ ό π ο υ ε ν δ ι α φ έ ρ ε τ α ι γ ι α τ ι ς δ ι α ν ο μ έ ς τ ι μ ώ ν , ίση ή ά ν ι σ η , και π λ ο ύ τ ο υ ή ο π ο ι ο υ δ ή π ο τ ε ά λ λ ο υ π ρ ά γ μ α τ ο ς π ο υ μ π ο ρ ε ί π ι θ α ν ό ν ν α δ ι α ν ε μ η θ ε ί σ τ α μ έ λ η μίας π ο λ ι τ ι κ ή ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς » , «το ά λ λ ο ε ί ν α ι α υ τ ό π ο υ ε ί ν α ι ε π α ν ο ρ θ ω τ ι κ ό και δ ι έ π ε ι τις σ υ ν α λ λ α γ έ ς μ ε τ α ξ ύ τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν » (βιβ. 5, κ ε φ . 3, 8, 9 ) . Κ α ι σ' α υ τ ό , ο μ ε γ ά λ ο ς σ τ ο χ α σ τ ή ς τ ο υ α ρ χ α ί ο υ κ ό σ μ ο υ π ρ ο σ θ έ τ ε ι α μ έ σ ω ς ότι σ τ η ν ισοτιμία ( « ε π ι ε ί κ ε ι α » ) , σ υ -

ΗΘΙΚΗ

95

ν ε π ώ ς και στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , π ρ έ π ε ι ν α υ π ά ρ χ ε ι τ ο « μ έ σ ο ν » ( « μ ε σ ό τ η ς » ) . Α φ ο ύ τ ο « μ έ σ ο ν » ε ί ν α ι μία κ α θ α ρ ά σ χ ε τ ι κ ή σ ύ λ λ η ψ η , κ α τ έ σ τ ρ ε ψ ε με α υ τ ό τ η ν κ α θ α υ τ ό σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς ω ς γ ν ή σ ι α ς λ ύ σ η ς τ ω ν περ ί π λ ο κ ω ν , α μ φ ι λ ε γ ό μ ε ν ω ν η θ ι κ ώ ν ζ η τ η μ ά τ ω ν , στα ο π ο ί α ο ά ν θ ρ ω π ο ς α μ φ ι τ α λ α ν τ ε ύ ε τ α ι α ν ά μ ε σ α σε δ ύ ο π ι θ α ν έ ς α π ο φ ά σ ε ι ς . Π ρ ά γ μ α τ ι , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς δ ε ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε τ η ν ισότητα στη « δ ι α ν ο μ ή » , α λ λ ά α π λ ώ ς ζ ή τ η σ ε « ε π α ν ο ρ θ ω τ ι κ ή » δικαιοσύνη^. Έ τ σ ι , ε ί ν α ι φ α ν ε ρ ό ότι, ζ ώ ν τ α ς σε μία κ ο ι ν ω ν ί α σ τ η ν ο π ο ί α υ π ή ρ χ ε δ ο υ λ ε ί α , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς δ ε ν τ ό λ μ η σ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ότι η σ υ ν ί σ τ α τ α ι σ τ η ν ισότητα

δικαιοσύνη

των ανθρώπων. Περιορίστηκε στην εμπορική

δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , και ο ύ τ ε κ α ν κ ή ρ υ ξ ε τ η ν ισότητα ω ς ι δ ε ώ δ ε ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ν α ζήσει π ε ρ ί π ο υ ά λ λ α δ ύ ο χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α σε ο ρ γ α ν ω μ έ ν ε ς κ ο ι ν ό τ η τ ε ς , π ρ ι ν , σε μία χ ώ ρ α — τ η Γ α λ λ ί α — α ν α κ η ρ υ χ θ ε ί η ισότητα κ ε ν τ ρ ι κ ή ιδέα τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , μαζί με τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α και τ η ν α δ ε λ φ ο σ ύ ν η . Γ ε ν ι κ ά , σε ζ η τ ή μ α τ α η θ ι κ ή ς και π ο λ ι τ ι κ ή ς , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς δ ε ν π ρ ο ηγήθηκε της εποχής του. Α λ λ ά στους ορισμούς του για την επιστήμη, τ η σ ο φ ί α και τ η ν τ έ χ ν η (βιβ. 6, κ ε φ . 3, 4 , 6) ή τ α ν π ρ ό δ ρ ο μ ο ς τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ ο υ Ι^παίηκον. Σ τ η ν ε ξ έ τ α σ η τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν τ ύ π ω ν τ ο υ « κ α λ ο ύ / α γ α θ ο ύ » και σ τ η ν τ α ξ ι ν ό μ η σ η τ ω ν η δ ο ν ώ ν ή τ α ν π ρ ο π ο μ π ό ς του Μπένθαμ. Επιπλέον, κατάλαβε τη σημασία της απλής κοινωνικότητ α ς , τ η ν ο π ο ί α εν τ ο ύ τ ο ι ς σ υ ν έ χ ε ε με τ η φ ι λ ί α και τ η ν α μ ο ι β α ί α α γ ά π η (βιβ. 8, κ ε φ . 6) και, α π ό τ η ν ά λ λ η , ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς π ο υ σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί ησε κάτι π ο υ π ο λ ύ σ υ χ ν ά π α ρ α β λ έ π ο υ ν οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς ε π ο χ ή ς μ α ς , δ η λ α δ ή ότι, ό τ α ν μ ι λ ο ύ μ ε γ ι α η θ ι κ ή , π ρ έ π ε ι ν α κ ά ν ο υ μ ε τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σε α υ τ ό π ο υ έ χ ο υ μ ε τ ο δ ι κ α ί ω μ α ν α ζ η τ ο ύ μ ε α π ό ό λ ο υ ς και σ τ η ν η ρ ω ι κ ή α ρ ε τ ή π ο υ υ π ε ρ β α ί ν ε ι τις δ υ ν ά μ ε ι ς τ ο υ σ υ ν η θ ι σ μ έ ν ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ (βιβ. 5, κ ε φ 1). Α υ τ ή α κ ρ ι β ώ ς η ιδιότητα, τ η ν ο π ο ί α ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε α υ τ ο θ υ σ ί α ή γ ε ν ν α ι ο δ ω ρ ί α , κινεί τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α π ρ ο ς τα ε μ π ρ ό ς και α ν α π τ ύ σ σ ε ι τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ ο ω ρ α ί ο , π ρ ά γ μ α που ε π ι δ ι ώ κ ε ι ν α α ν α π τ ύ ξ ε ι ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς σ τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ ( ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο κ ε φ . 8 τ ο υ 9 ο υ βιβ.) Α λ λ ά , β έ β α ι α , δ ε ν έ χ ο υ μ ε το δ ι κ α ί ω μ α ν α το απαιτούμε από τον καθένα. Α υ τ ή ή τ α ν η η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α ε ν ό ς μ ε γ ά λ ο υ και

βαθυστόχαστου

δ ι α ν ο η τ ή , π ο υ δ ι α κ ρ ί θ η κ ε σ τ η ν ε π ο χ ή τ ο υ και ά σ κ η σ ε επί τ ρ ε ι ς α ι ώ ν ε ς ( α π ό τ η ν Α ν α γ έ ν ν η σ η κ α τ ά τ ο ν 16ο έ ω ς τ ο ν 19ο αι.) π ο λ ύ

μεγάλη

ε π ι ρ ρ ο ή σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η ε ν γ έ ν ε ι και σ τ η ν η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α . Έ τ σ ι , η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Π λ ά τ ω ν α και η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η

96

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

αντιπροσώπευσαν δύο σχολές που διέφεραν μάλλον ριζικά στην ερμ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς . Οι δ ι ε ν έ ξ ε ι ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς δ ε ν σ τ α μ ά τ η σ α ν και γ ι α π ο λ λ ο ύ ς α ι ώ ν ε ς μετά τ ο ν θ ά ν α τ ο τ ω ν ι δ ρ υ τ ώ ν τ ο υ ς . Σ ι γ ά - σ ι γ ά , ό μ ω ς , 01 δ ι ε ν έ ξ ε ι ς α υ τ έ ς έ χ α σ α ν τ ο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν τ ο υ ς , ε π ε ι δ ή και οι δ ύ ο σ χ ο λ έ ς ε ί χ α ν ή δ η σ υ μ φ ω ν ή σ ε ι ότι τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο δ ε ν ε ί ν α ι τυχαίο φαινόμενο αλλά είναι βαθιά θεμελιωμένο στην α ν θ ρ ώ π ι ν η φύση και ότι υ π ά ρ χ ο υ ν η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς κ ο ι ν έ ς σε ό λ ε ς τ ι ς α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι νωνίες. Τ ο ν 3ο π . Χ . αι. ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν δ ύ ο ν έ ε ς σ χ ο λ έ ς , οι στωικοί κούρειοι.

και οι επι-

Οι σ τ ω ι κ ο ί , σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο υ ς π ρ ο κ α τ ό χ ο υ ς τ ο υ ς Π λ ά τ ω ν α

και Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η , δ ί δ α σ κ α ν ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς π ρ έ π ε ι ν α ζει σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ η φ ύ σ η τ ο υ , δ η λ α δ ή με τ η ν ο η μ ο σ ύ ν η και τις ι κ α ν ό τ η τ έ ς τ ο υ , ε π ε ι δ ή μ ό ν ο μια τ έ τ ο ι α ζ ω ή μ π ο ρ ε ί ν α δ ώ σ ε ι τ η ν ύ ψ ι σ τ η ε υ τ υ χ ί α . Α λ λ ά , ω ς γ ν ω σ τ ό ν , ε π έ μ ε ι ν α ν ιδιαίτερα ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς β ρ ί σ κ ε ι τ η ν ε υ τ υ χ ί α (ευδαιμονία) όχι στην επιδίωξη εξωτερικών ο φ ε λ ώ ν —πλούτου, τιμών κ τ λ . — α λ λ ά ό τ α ν π α σ χ ί ζ ε ι γ ι α κάτι α ν ώ τ ε ρ ο , κάτι ι δ ε ώ δ ε ς · σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η μίας π ν ε υ μ α τ ι κ ή ς ζ ω ή ς γ ι α τ ο κ α λ ό τ ο υ ίδιου τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , τ η ς ο ι κ ο γ ε ν ε ί α ς τ ο υ και τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς - και κ υ ρ ί ω ς , σ τ η ν κ α τ ά κ τ η σ η τ η ς ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς . Θ α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν πιο κ ά τ ω . Ε δ ώ θα α ρ κ ε σ τ ώ ν α ε π ι σ η μ ά ν ω ότι, α ν και οι σ τ ω ι κ ο ί α π έ ρ ρ ι ψ α ν στη δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ ς τ η σ ω κ ρ α τ ι κ ή μ ε τ α φ υ σ ι κ ή τ η ς η θ ι κ ή ς , σ υ ν έ χ ι σ α ν εν τ ο ύ τ ο ι ς το έ ρ γ ο τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η , γ ι α τ ί ε ι σ ή γ α γ α ν τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς γ ν ώ σης, που δίνει στον ά ν θ ρ ω π ο τη δυνατότητα να κάνει τη διάκριση ανάμ ε σ α σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ύ ς τ ρ ό π ο υ ς ν α χ α ί ρ ε τ α ι τ η ζ ω ή και ν α ε π ι ζ η τ ά τ η ν ε υ τ υ χ ί α σ τ η ν πιο τ έ λ ε ι α και π ν ε υ μ α τ ι κ ή τ η ς μ ο ρ φ ή . Ό π ω ς θα δ ο ύ μ ε , η επιρροή τ ω ν στωικών ήταν τεράστια, ιδίως αργότερα, στον ρωμαϊκό κ ό σ μ ο - ε τ ο ί μ α σ ε τ α μ υ α λ ά γ ι α τ η ν α π ο δ ο χ ή τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ , και τ η ν α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε και σ τ η ν ε π ο χ ή μ α ς . Α υ τ ό ι σ χ ύ ε ι ιδιαίτερα γ ι α τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Ε π ί κ τ η τ ο υ ( τ έ λ η τ ο υ 2 ο υ και α ρ χ έ ς τ ο υ 1ου αι. π . Χ . ) , π ο υ η ο υ σ ί α τ η ς α π ο ρ ρ ο φ ή θ η κ ε α π ό τ ο ν θ ε τ ι κ ι σ μ ό και τ η ν ε ό τ ε ρ η φ υ σ ι κ ο επιστημονική σχολή ηθικής. Σ ε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ ο υ ς σ τ ω ι κ ο ύ ς , οι σ ο φ ι σ τ έ ς , ο ι δ ρ υ τ ή ς τ η ς α τ ο μ ι κ ή ς φ υ σ ι κ ή ς Δ η μ ό κ ρ ι τ ο ς ( 4 7 0 - 3 8 0 π . Χ . ) και η σ χ ο λ ή τ ω ν Κ υ ρ η ν α ϊ κ ώ ν εν γένει, θεώρησαν θεμελιώδες χαρακτηριστικό του α ν θ ρ ώ π ο υ ή οποιουδήποτε έμβιου πλάσματος την επιδίωξη της ηδονής, της ευτ υ χ ί α ς ( « η δ ο ν ι σ μ ό ς » ) . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , δ ε ν τ ό ν ι σ α ν ό σ ο έ π ρ ε π ε τ η σ κ έ ψ η ότι υ π ά ρ χ ο υ ν π ι θ α ν ό ν π ο λ λ ο ί τ ρ ό π ο ι ν α ε π ι δ ι ώ κ ο υ μ ε τ η ν η δ ο ν ή , α π ό τ η ν κ α θ α ρ ά ζ ω ι κ ή ε κ π λ ή ρ ω σ η τ η ς ε π ι θ υ μ ί α ς έ ω ς τ η ν πιο α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ ή

ΗΘΙΚΗ

97

α υ τ ο θ υ σ ί α - α π ό τις σ τ ε ν ά π ρ ο σ ω π ι κ έ ς β λ έ ψ ε ι ς έ ω ς τις β λ έ ψ ε ι ς π λ ά τ ι α κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς φ ύ σ η ς . Α λ λ ά α υ τ ό α κ ρ ι β ώ ς είναι τ ο π ρ ό β λ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς — ν α α ν α λ ύ σ ε ι τις δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς μ ο ρ φ έ ς τ η ς ε π ι δ ί ω ξ η ς τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς και ν α δείξει π ο ύ ο δ η γ ο ύ ν και π ό σ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η δίνει η κ α θ ε μ ι ά . Α υ τ ό έ κ α ν ε π ο λ ύ ε υ σ υ ν ε ί δ η τ α ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ( 3 ο ς αι. π . Χ . ) , π ο υ έ γ ι ν ε π ο λ ύ δημοφιλής στον τοτινό ε λ λ η ν ο ρ ω μ α ϊ κ ό κόσμο χ ά ρ η στον καλοδουλεμ έ ν ο τ ο υ ε υ δ α ι μ ο ν ι σ μ ό , δ η λ α δ ή μία η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α π ο υ β α σ ι ζ ό τ α ν μ ε ν σ τ η ν ε π ι δ ί ω ξ η τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς , α λ λ ά μ ε π ρ ο σ ε κ τ ι κ ή ε π ι λ ο γ ή τ ω ν μέσων που οδηγούν στην ευτυχία. « Ο σ κ ο π ό ς τ η ς ζ ω ή ς τ ο ν ο π ο ί ο ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν α σ ύ ν ε ι δ α ό λ α τα έ μ βια ε ί ν α ι η ε υ τ υ χ ί α » , δ ί δ α ξ ε ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς · « ε π ε ι δ ή μ ό λ ι ς γ ε ν ν ι ο ύ ν τ α ι , ε π ι θ υ μ ο ύ ν ή δ η τ η ν ε κ π λ ή ρ ω σ η τ η ς ε π ι θ υ μ ί α ς και α ν τ ι σ τ έ κ ο ν τ α ι σ τ ο ν π ό ν ο » . Τ ο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο ς δ ε ν έ χ ε ι κ α μ ί α σ χ έ σ η μ' α υ τ ό : η φ ύ σ η τ ο ύ ς ο δ η γ ε ί σε α υ τ ή τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η . Τ ο λ ο γ ι κ ό και τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α α ν α μ ε ι γ ν ύ ο ν τ α ι σ τ η ν π ρ ο κ ε ι μ έ ν η π ε ρ ί π τ ω σ η , και τ ο λ ο γ ι κ ό υ π ο τ ά σ σ ε τ α ι στο σ υ ν α ί σ θ η μ α . Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , « η η δ ο ν ή ε ί ν α ι η ο υ σ ί α και ο σ τ ό χ ο ς μίας ε υ τ υ χ ι σ μ έ ν η ς ζ ω ή ς — τ ο π ρ ώ τ ι σ τ ο και φ υ σ ι κ ό κ α λ ό / α γ α θ ό » . Η α ρ ε τ ή ε ί ν α ι ε π ι θ υ μ η τ ή μ ό ν ο ν α ν ο δ η γ ε ί σε α υ τ ό τ ο κ α λ ό / α γ α θ ό , ε ν ώ η φ ι λ ο σοφία^ο είναι ε ν έ ρ γ ε ι α π ο υ , με τ η σ κ έ ψ η , δίνει μία ε υ τ υ χ ι σ μ έ ν η ζ ω ή . Έπειτα ο Επίκουρος εκφράζει τη θεμελιώδη του σκέψη,

πιθανόν

σ κ ό π ι μ α , με μ ά λ λ ο ν α σ α φ ή μ ο ρ φ ή . « Η π ρ ο έ λ ε υ σ η και η ρίζα ό λ ο υ τ ο υ κ α λ ο ύ / α γ α θ ο ύ ε ί ν α ι η ι κ α ν ο π ο ί η σ η τ ο υ σ τ ο μ α χ ι ο ύ » . Οι α ν τ ί π α λ ο ι τ ο υ ε π ω φ ε λ ή θ η κ α ν α π ' α υ τ ό και α π α ξ ί ω σ α ν τ ο ν ε π ι κ ο υ ρ ι σ μ ό . Ε ν ώ ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς π ρ ο φ α ν ώ ς ε ν ν ο ο ύ σ ε ότι η η δ ο ν ή τ ο υ φ α γ η τ ο ύ ε ί ν α ι η α φ ε τ η ρ ί α όλων των ευχάριστων αισθήσεων, από την οποία αργότερα εξελίσσον τ α ι ό λ ε ς 01 τ α π ε ι ν έ ς α λ λ ά και οι α ν ώ τ ε ρ ε ς α ι σ θ ή σ ε ι ς . Σ ι γ ά - σ ι γ ά , α υ τ ή η θεμελιώδης ηδονή εμφανίζει χιλιάδες παραλλαγές, μετασχηματίζεται σε η δ ο ν ή τ η ς γ ε ύ σ η ς , τ η ς ό ρ α σ η ς , τ η ς φ α ν τ α σ ί α ς — α λ λ ά η α φ ε τ η ρ ί α ό λ ω ν τ ω ν η δ ο ν ι κ ώ ν α ι σ θ ή σ ε ω ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και στο ζ ώ ο είναι η η δ ο ν ι κ ή α ί σ θ η σ η π ο υ β ι ώ ν ε ι ό τ α ν τ ρ ώ ε ι . Οι ν ε ό τ ε ρ ο ι β ι ο λ ό γ ο ι ,

που

ε ρ ε υ ν ο ύ ν τα π ρ ώ τ α β ή μ α τ α τ η ς σ υ ν ε ι δ η τ ή ς ζ ω ή ς , π ρ ό θ υ μ α θα σ υ μ φ ω ν ή σ ο υ ν με τ η ν ά π ο ψ η α υ τ ή , ιδίως α ν π ά ρ ο υ ν υπ' ό ψ η τις π ε ρ α ι τ έ ρ ω εξηγήσεις των επικούρειων. Ό π ω ς έ γ ρ α ψ ε ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς , «τα σ ο φ ά και ω ρ α ί α π ρ ά γ μ α τ α σ υ ν δ έ ο ν τ α ι με α υ τ ή τ η ν η δ ο ν ή » . Β έ β α ι α , η η δ ο ν ή α υ τ ή δ ε ν α π ο τ ε λ ε ί τ ο ν τελικό στόχο της ευτυχίας, αλλά μπορεί να ληφθεί ως αφετηρία, επειδ ή η ζ ω ή ε ί ν α ι α δ ύ ν α τ η χ ω ρ ί ς τ ρ ο φ ή . Η ε υ τ υ χ ί α , εν τ ο ύ τ ο ι ς , α π ο ρ ρ έ ε ι α π ό τ ο ά θ ρ ο ι σ μ α τ ω ν η δ ο ν ώ ν και ε ν ώ ά λ λ ο ι η δ ο ν ι σ τ έ ς (ο Α ρ ί σ τ ι π π ο ς

98

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Ο Ν ε ό τ ε ρ ο ς , λ ό γ ο υ χ ά ρ η ) , δ ε ν έ κ α ν α ν ε π α ρ κ ή δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α στις δ ι ά φ ο ρ ε ς η δ ο ν έ ς , ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ε ι σ ή γ α γ ε μία α ξ ι ο λ ό γ η σ η τ ω ν η δ ο ν ώ ν , α ν ά λ ο γ α μ ε τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ ς στη ζ ω ή μας σ υ ν ο λ ι κ ά . Τ α β ά σ α ν ά μ α ς — δ ί δ α ξ ε — μ π ο ρ ε ί ν α ε ί ν α ι ω φ έ λ ι μ α και μ π ο ρ ε ί ν α ο δ η γ ή σ ο υ ν στο κ α λ ό / αγαθό. Έτσι, η επικούρεια ηθική υψώνεται πολύ ψηλότερα από την η θ ι κ ή τ η ς σ κ έ τ η ς ηδονής^^· έ φ τ α σ ε εκεί που π ο ρ ε ύ τ η κ α ν τ ο ν 1 9 ο αι. ο Μ π έ ν θ α μ και ο Τ ζ ο ν Σ τ ι ο ύ α ρ τ Μιλ. Θέτοντας ως στόχο τού ανθρώπου την ευτυχισμένη ζωή συνολικά, και όχι τ η ν ε κ π λ ή ρ ω σ η τ ω ν ι δ ι ο τ ρ ο π ι ώ ν και τ ω ν π α θ ώ ν τ η ς σ τ ι γ μ ή ς , ο Επίκουρος έδειξε τον δρόμο για να κατακτήσουμε την ευτυχία. Πρώτα απ' ό λ α , ο ά ν θ ρ ω π ο ς π ρ έ π ε ι ν α π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε ι τις ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ο υ και ν α α ρ κείται στα λ ί γ α . Ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς , π ο υ στη ζ ω ή τ ο υ ή τ α ν ι κ α ν ο π ο ι η μ έ ν ο ς και με έ ν α κ ο μ μ ά τ ι κ ρ ι θ α ρ ό ψ ω μ ο και λ ί γ ο ν ε ρ ό , μ ι λ ά ε ι ε δ ώ ό π ω ς ο πιο α υ σ τ η ρ ό ς στωικός^2_ Έ π ε ι τ α , π ρ έ π ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ν α ζει χ ω ρ ί ς ε σ ω τ ε ρ ι κ έ ς σ υ γ κ ρ ο ύ σ ε ι ς , μία ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν η ζ ω ή , σε α ρ μ ο ν ί α με τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ , και π ρ έ π ε ι ν α ν ι ώ θ ε ι ότι ζει με α υ τ ά ρ κ ε ι α και ό χ ι υ π ο δ ο υ λ ω μ έ ν ο ς σ η ς ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιρροές^^. Σ τ η β ά σ η τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς δ ι α γ ω γ ή ς θα έ π ρ ε π ε ν α είναι α υ τ ό π ο υ δίνει σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο τ η ν ύ ψ ι σ τ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η . Α λ λ ά οι φ ι λ ο δ ο ξ ί ε ς γ ι α προσωπικό όφελος δεν μπορούν να χρησιμεύσουν ως τέτοια ε π ε ι δ ή η ύ ψ ι σ τ η ε υ τ υ χ ί α κ α τ α κ τ ά τ α ι ό τ α ν οι π ρ ο σ ω π ι κ έ ς

βάση,

φιλοδοξίες

ε ν α ρ μ ο ν ί ζ ο ν τ α ι με τις φ ι λ ο δ ο ξ ί ε ς τ ω ν ά λ λ ω ν . Η ε υ τ υ χ ί α ε ί ν α ι ε λ ε υ θερία/ α π α λ λ α γ ή από το κακό- α λ λ ά η ελευθερία αυτή δεν μπορεί να κ α τ α κ τ η θ ε ί , α ν η ζ ω ή τ ο υ κ α θ ε ν ό ς δ ε ν ε ν α ρ μ ο ν ί ζ ε τ α ι με τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α ό λ ω ν . Η ζ ω ή μάς δ ι δ ά σ κ ε ι α υ τ ό τ ο μ ά θ η μ α , και ο ά ν θ ρ ω π ο ς , ω ς σκεπτόμενο ον, ικανό να επωφελείται από τα μαθήματα της εμπειρίας, δ ι α λ έ γ ε ι α ν ά μ ε σ α στις π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ ο δ η γ ο ύ ν σε α υ τ ή τ η σ υ μ φ ω ν ί α και στις π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ α π ο μ α κ ρ ύ ν ο υ ν α π ό α υ τ ή ν . Έ τ σ ι ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι τ ο η θ ι κ ό οικοδόμημα της κοινωνίας, η ηθική της. Τ ώ ρ α είναι εύκολο να καταλάβουμε πώς, ξεκινώντας από τη δ ή λ ω σ η ότι η α ρ ε τ ή κ α θ α υ τ ή ή η α δ ι α φ ο ρ ί α με τ ο κ υ ρ ι ο λ ε κ τ ι κ ό ν ό η μ α τ η ς λ έ ξ η ς δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι , και ότι τ ο ό λ ο ν τ ή ς η θ ι κ ή ς ε ί ν α ι α π λ ώ ς μία ε κ λ ο γ ι κ ε υ μ έ ν η ι δ ι ο τ έ λ ε ι α , ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς έ φ τ α σ ε σε μία η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α π ο υ δ ε ν ε ί ν α ι δ ι ό λ ο υ κ α τ ώ τ ε ρ η , ω ς π ρ ο ς τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά τ η ς , α π ό τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η ή και τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν . Η κ α θ α ρ ά σ ω μ α τ ι κ ή η δ ο ν ή δ ε ν α γ κ α λιάζει όλη τη ζωή του ανθρώπου- τέτοια ηδονή είναι πρόσκαιρη. Α λ λ ά υ π ά ρ χ ε ι μία ζ ω ή τ ο υ μ ύ α λ ο ύ και τ η ς κ α ρ δ ι ά ς , μία ζ ω ή α ν ά μ ν η σ η ς

και

ε λ π ί δ ω ν , μ ν ή μ η ς και π ρ ό β λ ε ψ η ς , π ο υ α ν ο ί γ ε ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο έ ν α ν ο λ ό -

ΗΘΙΚΗ

99

κλήρο παράδεισο νέων απολαύσεων. Ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ε π ι χ ε ί ρ η σ ε και ν α ε λ ε υ θ ε ρ ώ σ ε ι τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς α π ό τ ο υ ς φ ό β ο υ ς που ε ν σ τ α λ ά ζ ο υ ν σ' α υ τ ο ύ ς οι θεοί οι π ρ ο ι κ ι σ μ έ ν ο ι με κάθε είδους κακές ιδιότητες· προσπάθησε να τους ελευθερώσει από τ ο ν φ ό β ο γ ι α τις φ ρ ι κ ω δ ί ε ς τ ή ς μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή ς και α π ό τ η ν πίστη σ τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ « π ε π ρ ω μ έ ν ο υ » — μ ί α πίστη που σ τ ή ρ ι ζ α ν ώ ς και οι δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ο υ Δ η μ ό κ ρ ι τ ο υ . Για ν α ε λ ε υ θ ε ρ ώ σ ε ι τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς α π ό όλους αυτούς τους φόβους, ήταν α ν ά γ κ η , πρώτα απ' όλα, να τους ελευθερώσει από τον φόβο του θανάτου ή μάλλον από τον φόβο τής μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή ς . Ο φ ό β ο ς α υ τ ό ς ήταν π ο λ ύ ι σ χ υ ρ ό ς σ τ η ν α ρ χ α ι ότητα, γιατί η μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή π α ρ ο υ σ ι α ζ ό τ α ν τ ό τ ε ω ς ύ π ν ο ς στο υ π ό γ ε ι ο σ κ ό τ ο ς , κ α τ ά τ ο ν ο π ο ί ο ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ι α τ η ρ ο ύ σ α κάτι σ α ν σ υ ν ε ί δ η σ η , γ ι α ν α τ ο ν τυραννά^"^. Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς κ α τ α π ο λ έ μ η σ ε τ ο ν π ε σ ι μ ι σ μ ό [ α π α ι σ ι ο δ ο ξ ί α ] που κ ή ρ υ τ τ ε ο Η γ η σ ί α ς ( π ο υ ο π ε σ ι μ ι σ μ ό ς τ ο υ σ υ γ γ έ ν ε υ ε με τ ο υ Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ ) , δ η λ α δ ή τ η ν ε π ι θ υ μ η τ ό τ η τ α τ ο υ θ α ν ά τ ο υ , α π έ ν α ν τ ι στο α π έ ρ α ν τ ο κ α κ ό και τα ά π ε ι ρ α β ά σ α ν α τ ο υ κόσμου τούτου. Γενικά, όλη η διδασκαλία του Επίκουρου πάσχιζε για τη διανοητική και η θ ι κ ή α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Α λ λ ά τ η ς έ λ ε ι π ε κάτι σ η μ α ν τ ι κό: δεν παρείχε ανώτερες ηθικές επιδιώξεις, ούτε καν την αυτοθυσία για το καλό της κοινότητας. Ο Επίκουρος δεν προέβλεψε επιδιώξεις ό π ω ς η ισότητα δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν ό λ ω ν τ ω ν μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ή έ σ τ ω η κ α τ ά ρ γ η σ η τ η ς δ ο υ λ ε ί α ς . Τ ο θ ά ρ ρ ο ς , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , ή τ α ν γι' α υ τ ό ν όχι η ε π ι ζ ή τ η σ η τ ο υ κ ι ν δ ύ ν ο υ , α λ λ ά η ι κ α ν ό τ η τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ν α τ ο ν α π ο φ ε ύ γ ε ι . Τ α ίδια και γ ι α τ ο ν έ ρ ω τ α / α γ ά π η : ο σ ο φ ό ς π ρ έ π ε ι ν α α π ο φ ε ύ γ ε ι τ ο ν π α θ ι α σ μ έ ν ο έ ρ ω τ α / α γ ά π η , γιατί δ ε ν έχει τ ί π ο τ ε φ υ σ ι κ ό και ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό - α υ τ ό π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε ι τ ο ν έ ρ ω τ α / α γ ά π η σε μία ψ υ χ ο λ ο γ ι κ ή α υ τ α π ά τ η και ε ί ν α ι μία μ ο ρ φ ή θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ς λ α τ ρ ε ί α ς — π ο υ δ ε ν ε ί ν α ι α ν ε κ τ ή . Ε ν α ν τ ι ω ν ό τ α ν σ τ ο ν γ ά μ ο , ε π ε ι δ ή ο γ ά μ ο ς , και α ρ γ ό τ ε ρ α τ α π α ι δ ι ά , φ έ ρ ν ο υ ν π ά ρ α π ο λ λ ο ύ ς μ π ε λ ά δ ε ς ( α λ λ ά α γ α π ο ύ σ ε τα π α ι δ ι ά ) . Ε κ τ ι μ ο ύ σ ε π ά ρ α π ο λ ύ τ η φ ι λ ί α . Σ τ η φ ι λ ί α ο ά ν θ ρ ω π ο ς ξ ε χ ν ά τ η ν ιδιοτ έ λ ε ι ά τ ο υ · κ ά ν ο ν τ α ς κάτι που ε υ χ α ρ ι σ τ ε ί τ ο ν φ ί λ ο μας, ε υ χ α ρ ι σ τ ο ύ μ ε τ ο ν ε α υ τ ό μας. Ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς π ε ρ ι τ ρ ι γ υ ρ ι ζ ό τ α ν μ ο ν ί μ ω ς α π ό φ ί λ ο υ ς , και 01 μ α θ η τ έ ς τ ο υ π ρ ο σ έ λ κ υ α ν τ ό σ ο π ο λ λ ο ύ ς ο π α δ ο ύ ς με τ ο π ν ε ύ μ α συντροφικότητας στην κοινή ζωή τους, ώστε, όπως έ γ ρ α ψ ε ο συγκαιρ ι ν ό ς τ ο υ ς Δ ι ο γ έ ν η ς Λ α έ ρ τ ι ο ς , «μία ο λ ό κ λ η ρ η π ό λ η δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α δ ώ σ ε ι σ τ έ γ η σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς » . Οι σ η μ ε ρ ι ν ο ί σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς δ ε ν τ ο ν ί ζ ο υ ν ό σ ο π ρ έ π ε ι τ η ν πίστη τ ω ν ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ω ν στη φ ι λ ί α .

100

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Α ν α λ ύ ο ν τ α ς τις δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ω ν ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ω ν , ο Γ κ υ ώ ε π ι σ ή μ α ν ε σ' α υ τ έ ς μία ε ν δ ι α φ έ ρ ο υ σ α ι δ ι α ι τ ε ρ ό τ η τ α . Σ ε π ρ ώ τ η ματιά, η φ ι λ ί α και η α υ τ ο θ υ σ ί α γ ι α χ ά ρ η τ ο υ φ ί λ ο υ φ α ί ν ε τ α ι π ω ς ε ν α ν τ ι ώ ν ο ν τ α ι στη β α σ ι κ ή ορχή της ιδιοτέλειας η οποία πρέπει να καθοδηγεί τον λογικό άνθρωπο, σ ύ μ φ ω ν α με τ η θ ε ω ρ ί α τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ . Για ν α α π ο φ ύ γ ο υ ν τ η ν α ν τ ί φ α σ η α υ τ ή , 01 ο π α δ ο ί τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ ε ξ ή γ η σ α ν τ η φ ι λ ί α ω ς σ ι ω π η ρ ή κ α τ α ν ό η σ η π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ( α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ή ισοτιμία, θα π ρ ο σ θ έ τ α μ ε ) . Η κ α τ α ν ό η σ η α υ τ ή δ ι α τ η ρ ε ί τ α ι με τ η σ υ ν ή θ ε ι α / έ ξ η . Α ρ χ ι κ ά , η σ χ έ σ η π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό μία α μ ο ι β α ί α π ρ ο σ ω π ι κ ή ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η , α λ λ ά σ ι γ ό - σ ι γ ά κάτι τ έ τ ο ι ε ς σ χ έ σ ε ι ς μ ε τ α β ά λ λ ο ν τ α ι σε σ υ ν ή θ ε ι α / έ ξ η · α ν α δ ύ ε τ α ι η α γ ά π η , και μετά α γ α π ο ύ μ ε τ ο υ ς φ ί λ ο υ ς μ α ς χ ω ρ ί ς ν α ε ξ ε τ ά ζ ο υ μ ε ά μ α μ α ς ε ί ν α ι χ ρ ή σ ι μ ο ι . Έ τ σ ι , οι ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ο ι δ ι κ α ι ο λ ό γ η σ α ν τ η φ ι λ ί α , α π ο δ ε ι κ ν ύ ο ν τ α ς π ω ς δ ε ν ε ν α ν τ ι ώ ν ε τ α ι στη β α σ ι κ ή τ ο υ ς α ρ χ ή : στην επιδίωξη της προσωπικής ευτυχίας. Α λ λ ά τ έ θ η κ ε τ ο ε ρ ώ τ η μ α : « Π ο ι α θ έ σ η θα π ά ρ ε ι ο ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ο ς σε σχέση με ο λ ό κ λ η ρ η την κοινωνία;» Ό π ω ς λέει ο Γκυώ, ο Πλάτων (στον Γοργία)

ε ί χ ε ή δ η δ ι α τ υ π ώ σ ε ι τ η σ κ έ ψ η ότι ο μ ο ν α δ ι κ ό ς ν ό μ ο ς τ η ς φ ύ -

σ η ς ε ί ν α ι τ ο δ ί κ α ι ο τ ο υ ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο υ . Μετά τ ο ν Π λ ά τ ω ν α , οι σ κ ε π τ ι κ ι στές και ο Δ η μ ό κ ρ ι τ ο ς α ρ ν ή θ η κ α ν τ η « φ υ σ ι κ ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » , και π ο λ λ ο ί σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς ε π ο χ ή ς ε κ ε ί ν η ς α ν α γ ν ώ ρ ι σ α ν ότι οι κ α ν ό ν ε ς τ η ς ζ ω ή ς σ τ η ν π ο λ ι τ ε ί α ε γ κ α θ ι δ ρ ύ θ η κ α ν με τ η δ ύ ν α μ η και κ α τ ό π ι ν ε μ φ υ τ ε ύ θ η κ α ν σ τ έ ρ ε α με τ η σ υ ν ή θ ε ι α / έ ξ η . Ο Γ κ υ ώ β ε β α ι ώ ν ε ι ότι ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς π ο υ δ ι α τ ύ π ω σ ε τ η σ κ έ ψ η τ η ν ο π ο ί α α ν έ π τ υ ξ ε α ρ γ ό τ ε ρ α 6 Χ ο μ π ς , και μετά α π ' α υ τ ό ν π ο λ λ ο ί ά λ λ ο ι , ότι ο λ ε γ ό μ ε ν ο ς « φ υ σ ι κ ό ς ν ό μ ο ς » ή τ α ν α π λ ώ ς και μ ό ν ο μία « α μ ο ι β α ί α σ υ μ φ ω ν ί α ν α μη β λ ά π τ ο υ μ ε τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς και ν α μη μ α ς β λ ά π τ ο υ ν 01 ά λ λ ο ι » . . . «Η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η δ ε ν έ χ ε ι α φ ' ε α υ τ ή ς α ξ ί α · υ π ά ρ χ ε ι μ ό ν ο στις α μ ο ι β α ί ε ς σ υ μ φ ω ν ί ε ς και ε γ κ α θ ι δ ρ ύ ε τ α ι ό π ο τ ε

αναλαμβά-

ν ο υ μ ε μία α μ ο ι β α ί α υ π ο χ ρ έ ω σ η ν α μη β λ ά π τ ο υ μ ε τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς και ν α μη μας β λ ά π τ ο υ ν οι ά λ λ ο ι » . « Τ έ τ ο ι ε ς σ υ μ φ ω ν ί ε ς ε ι σ ά γ ο ν τ α ι α π ό τ ο υ ς σοφούς», λέει ο Επίκουρος. «Όχι για να α π ο φ ύ γ ο υ ν να διαπράξουν αδικία, αλλά για να μην την υποστούν από τους άλλους». Χάρη στην α μ ο ι β α ι ό τ η τ α , α π ο δ ε ι κ ν ύ ε τ α ι ότι, π ρ ο σ τ α τ ε ύ ο ν τ α ς τ ο ν ε α υ τ ό μ α ς α π ό τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , π ρ ο σ τ α τ ε ύ ο υ μ ε και τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς α π ό ε μ ά ς . Χ ω ρ ί ς τ έ τ ο ι ε ς σ υ μ φ ω ν ί ε ς και ν ό μ ο υ ς , η κ ο ι ν ω ν ί α θα ή τ α ν α δ ύ ν α τ η · οι ά ν θ ρ ω π ο ι θα α λ λ η λ ο κ α τ α σ π α ρ ά ζ ο ν τ α ν , λ έ ε ι ο ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ο ς Ι^ητρόδωρος ( Γ κ υ ώ , βιβ. 3, κ ε φ . 2). Σ υ ν ε π ώ ς , το σ υ μ π έ ρ α σ μ α α π ό ό λ η τ η ν ε π ι κ ο ύ ρ ε ι α δ ι δ α σ κ α λ ί α ή τ α ν

ΗΘΙΚΗ

lOX

ότι α υ τ ό π ο υ ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε κ α θ ή κ ο ν και α ρ ε τ ή τ α υ τ ί ζ ε τ α ι με τ α σ υ μ φ έ ροντα του ατόμου. Η αρετή είναι το ασφαλέστερο μέσον για να κατακ τ ή σ ο υ μ ε τ η ν ε υ τ υ χ ί α , και, σε π ε ρ ί π τ ω σ η α μ φ ι β ο λ ί α ς γ ι α τ ο π ώ ς ν α ενεργήσουμε, το καλύτερο είναι να ακολουθούμε πάντα την οδό της αρετής. Α λ λ ά η αρετή αυτή δεν περιείχε ούτε τα στοιχειώδη της ανθρώπινης ισότητας. Η δουλεία δεν π ρ ο κ α λ ο ύ σ ε την α γ α ν ά κ τ η σ η του Επίκουρου. Ο ίδιος σ υ μ π ε ρ ι φ ε ρ ό τ α ν κ α λ ό σ τ ο υ ς δ ο ύ λ ο υ ς τ ο υ , α λ λ ά δ ε ν τ ο υ ς α ν α γνώριζε δικαιώματα: προφανώς, ούτε που του περνούσε από το μυαλό η ισότητα τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ν α π ε ρ ά σ ο υ ν π ο λ λ ο ί α ι ώ ν ε ς , π ρ ι ν 01 σ τ ο χ α σ τ έ ς π ο υ α φ ι ε ρ ώ θ η κ α ν στα η θ ι κ ό π ρ ο β λ ή μ α τ α τ ο λ μ ή σ ο υ ν ν α π ρ ο β ό λ λ ο υ ν ω ς β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς τ α ίσα δ ι κ α ι ώ μ α τ α , τ η ν ισότητα όλων των ανθρώπων. Θ α π ρ έ π ε ι , εν τ ο ύ τ ο ι ς , ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε , γ ι α ν α α κ ρ ι β ο λ ο γ ή σ ο υ μ ε , ότι στα γ ρ α π τ ά ε ν ό ς ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ο υ β ρ ί σ κ ο υ μ ε τ η ν π λ η ρ έ σ τ ε ρ η έ κ θ ε σ η τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ - στο π ε ρ ί φ η μ ο π ο ί η μ α Περί της ως των πραγμάτων

φύσε-

TOU ρ ω μ α ί ο υ σ υ γ γ ρ α φ έ α Λ ο υ κ ρ ή τ ι ο υ ( 1 ο ς αι. π . Χ . )

β ρ ί σ κ ο υ μ ε ή δ η ν α ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι η ιδέα τ η ς π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς , δ η λαδή της εξέλιξης, που αποτελεί τη βάση της νεότερης φιλοσοφίας. Ε κ θ έ τ ε ι και τ η ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή , υ λ ι σ τ ι κ ή κ α τ α ν ό η σ η τ η ς ζ ω ή ς τ η ς φ ύ σ η ς , όπως την ερμηνεύει η νεότερη επιστήμη. Γενικά, η σ ύ λ λ η ψ η της φύσ η ς και τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς α π ό τ ο ν Ε π ί κ ο υ ρ ο ο ι κ ο δ ο μ ή θ η κ ε , ό π ω ς και η η θ ι κ ή τ ο υ , χ ω ρ ί ς ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι τ η ν πίστη, ε ν ώ οι σ τ ω ι κ ο ί , ω ς π α ν θ ε ϊ σ τ έ ς , σ υ ν έ χ ι σ α ν ν α π ι σ τ ε ύ ο υ ν στη σ τ α θ ε ρ ή π α ρ έ μ β α σ η υ π ε ρ φ υ σ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν στη ζ ω ή μας. Οι ο π α δ ο ί τ ο υ Π λ ά τ ω ν α , ιδίως οι φ ι λ ό σ ο φ ο ι τ η ς α λ ε ξ α ν δ ρ ι ν ή ς σ χ ο λ ή ς π ο υ π ί σ τ ε υ α ν στα θ α ύ μ α τ α και στη μ α γ ε ί α , α ν α γ κ ά σ τ η κ α ν ν α υ π ο κ ύ ψ ο υ ν στη χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή πίστη. Μ ό ν ο ν οι ε π ι κ ο ύ ρειοι σ υ ν έ χ ι σ α ν ν α α ρ ν ο ύ ν τ α ι τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό , και η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ ς ά ν τ ε ξ ε π ο λ ύ κ α ι ρ ό — π ά ν ω α π ό π έ ν τ ε α ι ώ ν ε ς . Ι^έχρι τ η ν ε μ φ ά ν ι σ η τ ο υ χριστιανισμού, ήταν η ευρύτερα διαδεδομένη διδασκαλία στον αρχαίο κ ό σ μ ο , και έ μ ε ι ν ε και μετά δ η μ ο φ ι λ ή ς γ ι α π ε ρ ί π ο υ τ έ σ σ ε ρ ι ς α ι ώ ν ε ς . Και ό τ α ν τ ο ν 12ο αι., και α ρ γ ό τ ε ρ α κατά τ η ν Α ν α γ έ ν ν η σ η , ά ρ χ ι σ α ν σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η τα ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ά κ ι ν ή μ α τ α , τα π ρ ώ τ α τ ο υ ς β ή μ α τ α σ τ η ν Ι τ α λ ί α τα κ α θ ο δ η γ ο ύ σ α ν 01 δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ ( Γ κ υ ώ , βιβ. 4 , κ ε φ . 1). Η επικούρεια διδασκαλία επηρέασε πολύ τον ορθολογιστή Gassendi ( 1 5 9 2 - 1 6 5 5 ) , τ ο ν μ α θ η τ ή τ ο υ Χ ο μ π ς και μ έ χ ρ ι τ ο ν Λ ο κ , π ο υ ε τ ο ί μ α σ ε τ ο έ δ α φ ο ς γ ι α τ ο υ ς Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς και τ η ν ε ό τ ε ρ η

φυσιοκρατική

φ ι λ ο σ ο φ ί α . Η ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς ή τ α ν ι σ χ υ ρ ή και στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ω ν « ν ε γ κ α -

102

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ ι ο ν ι σ τ ώ ν » [ α ρ ν η τ ι κ ι σ τ ώ ν ] ό π ω ς ο Λ α Ρ ο σ φ ο υ κ ώ και ο Μ α ν τ ε β ί λ , και κ α τ ά τ ο ν 19ο αι. σ τ ο ν Σ τ ί ρ ν ε ρ , σ τ ο ν Νίτσε και σ τ ο υ ς μ ι μ η τ έ ς τ ο υ ς . Τ έ λ ο ς , η τ έ τ α ρ τ η σ χ ο λ ή που α ν α π τ ύ χ θ η κ ε σ τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α και π ή γ ε α ρ γ ό τ ε ρ α στη Ρ ώ μ η και ά φ η σ ε έ ω ς σ ή μ ε ρ α β α θ ι ά ί χ ν η σ τ η ν η θ ι κ ή σκέψη, ήταν η σ χ ο λ ή τ ω ν στωικών. Η ίδρυση της σχολής αυτής αποδίδεται σ τ ο ν Ζ ή ν ω ν α ( 3 4 0 - 2 6 5 π . Χ . ) και τ ο ν Χ ρ ύ σ ι π π ο ( 2 8 1 ή 2 7 6 - 2 0 8 ή 2 0 4 π . Χ . ) · και α ρ γ ό τ ε ρ α , στη ρ ω μ α ϊ κ ή α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α , τις ίδιες δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς α ν έ π τ υ ξ α ν ο Σ ε ν έ κ α ς ( 5 4 π . Χ . - 3 6 μ . Χ . ) και ι δ ί ω ς ο Ε π ί κ τ η τ ο ς ( τ έ λ η 1ου με α ρ χ έ ς 2 ο υ αι. μ . Χ . ) και ο Ι^όρκος Α υ ρ ή λ ι ο ς

(121-180

μ.Χ.). Οι σ τ ω ι κ ο ί ε π ι δ ί ω ξ α ν ν α κ α θ ο δ η γ ή σ ο υ ν τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς κ α λ λ ι ε ρ γ ώ ν τ α ς μ έ σ α τ ο υ ς τ η ν α ρ ε τ ή , δ η λ α δ ή μία ζ ω ή σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ η φ ύ σ η , και με τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς λ ο γ ι κ ή ς και τ η γ ν ώ σ η τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ σύμπαντος. Δεν αναζήτησαν την προέλευση των ηθικών συλλήψεων και β λ έ ψ ε ω ν τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ σε υ π ε ρ φ υ σ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς :

απεναντίας,

β ε β α ί ω σ α ν ότι η ίδια η φ ύ σ η π ε ρ ι έ χ ε ι η θ ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς και σ υ ν ε π ώ ς τ ο υ π ό δ ε ι γ μ α τ η ς η θ ι κ ή ς . Α υ τ ό π ο υ οι ά ν θ ρ ω π ο ι ο ν ο μ ά ζ ο υ ν φ υ σ ι κ ό ν ό μ ο είναι η συνέπεια τ ω ν οικουμενικών ν ό μ ω ν που διέπουν τη ζωή της φ ύ σ η ς , ε ί π α ν . Σ υ ν ε π ώ ς , η σ κ ο π ι ά τ ο υ ς β ρ ί σ κ ε τ α ι σε σ υ μ φ ω ν ί α με τις ιδέες τ ι ς ε μ φ α ν ε ί ς στη ν ε ό τ ε ρ η η θ ι κ ή τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν , τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α , τ ο υ Κ ο ν τ και τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ . Θ α π ρ έ π ε ι μ ό ν ο ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι, ό τ α ν 01 σ τ ω ι κ ο ί μ ί λ η σ α ν γ ι α τ η ν π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή θ ε μ ε λ ί ω σ η τ η ς η θ ι κ ή ς και τ η ς ζ ω ή ς τ η ς φ ύ σ η ς εν γ έ ν ε ι , έ ν τ υ ν α ν σ υ χ ν ά τ α λ ε γ ό μ ε ν ά τ ο υ ς με λ έ ξ ε ι ς μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς . Έ τ σ ι , δ ί δ α ξ α ν ότι ο Λόγος

(ελληνική λέξη) διαποτίζει το

Σ ύ μ π α ν ω ς Γ ε ν ι κ ό ς Ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό ς Λ ό γ ο ς και ότι α υ τ ό π ο υ οι ά ν θ ρ ω π ο ι ο ν ο μ ά ζ ο υ ν ηθικό ν ό μ ο είναι η συνέπεια των οικουμενικών ν ό μ ω ν που δ ι έ π ο υ ν τ η ζ ω ή τ η ς φύσης^^ Τ ο α ν θ ρ ώ π ι ν ο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο ς , ε ί π α ν οι σ τ ω ι κ ο ί , και σ υ ν ε π ώ ς ο τ ρ ό π ο ς π ο υ σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε τ η ν η θ ι κ ή , ε ί ν α ι α π λ ώ ς και μ ό ν ο μία ε κ δ ή λ ω σ η τ ω ν δ υ ν ά μ ε ω ν τ η ς φ ύ σ η ς · α υ τ ό , βέβ α ι α , δ ε ν ε μ π ό δ ι σ ε τ ο υ ς σ τ ω ι κ ο ύ ς ν α υ π ο σ τ η ρ ί ξ ο υ ν ότι τ ο υ λ ι κ ό και η θ ι κ ό κ α κ ό στη φ ύ σ η και σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ε ί ν α ι εξ ίσου φ υ σ ι κ ή σ υ ν έ π ε ι α της ζωής της φύσης όπως το καλό. Συνακόλουθα, όλη η διδασκαλία τους επιδίωκε να βοηθήσει τους ανθρώπους να αναπτύξουν μέσα τους τ ο κ α λ ό και ν α π ο λ ε μ ή σ ο υ ν τ ο κ α κ ό , και έτσι ν α κ α τ α κ τ ή σ ο υ ν τ η μ έ γιστη ευτυχία. Π ο λ λ ο ί α ν τ ί π α λ ο ι τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν ε π ι σ ή μ α ν α ν ότι η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ ς ε κ μ η δ ε ν ί ζ ε ι τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α στο κ α λ ό και τ ο κ α κ ό , και π ρ έ π ε ι ν α δ ε χ θ ο ύ μ ε ότι, α ν και σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή ζ ω ή οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι σ τ ω ι κ ο ί δ ε ν

ΗΘΙΚΗ

103

μπέρδευαν τα δύο πράγματα, εν τούτοις δεν κατόρθωσαν να δώσουν έ ν α σ α φ έ ς κ ρ ι τ ή ρ ι ο γ ι α ν α κ ά ν ο υ μ ε τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α στο κ α λ ό και στο κ α κ ό , ό π ω ς έ κ α ν α ν , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , τ ο ν 19ο αι. οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς , π ο υ όρισαν ως ηθικό στόχο τη μεγαλύτερη ευτυχία των περισσότερων ανθ ρ ώ π ω ν ( Μ π έ ν θ α μ ) ή ε κ ε ί ν ο ι π ο υ α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι στη φ υ σ ι κ ή υ π ε ρ ο χ ή τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ ε ν σ τ ί κ τ ο υ σε σ χ έ σ η με τ ο π ρ ο σ ω π ι κ ό ( Μ π α ΐ η κ ο ν , Δ α ρ βίνος) ή εκείνοι που εισάγουν στην ηθική τ η ν έννοια της δικαιοσύνης, δηλαδή της ισότητας. Γ ε ν ι κ ά , ε ι π ώ θ η κ ε σ ω σ τ ά ότι οι σ τ ω ι κ ο ί δ ε ν φ τ ά ν ο υ ν ν α ο ι κ ο δ ο μ ή σ ο υ ν τ η θ ε ω ρ ί α τ η ς η θ ι κ ή ς π ά ν ω στη β ά σ η τ η ς φ ύ σ η ς . Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι ό τ α ν 01 σ τ ω ι κ ο ί β ε β α ί ω σ α ν ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς π ρ έ π ε ι ν α ζει σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς φ ύ σ η ς , ο ρ ι σ μ έ ν ο ι ε ί χ α ν κ α τ ά ν ο υ ν τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι κ ο ι ν ω ν ι κ ό ζ ώ ο και σ υ ν ε π ώ ς π ρ έ π ε ι ν α υ π ο τ ά σ σ ε ι τις ε ν ο ρ μ ή σ ε ι ς τ ο υ στο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο και στις ε π ι δ ι ώ ξ ε ι ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ω ς σ υ ν ό λ ο υ , και ο Κ ι κ έ ρ ω ν ( 1 0 6 - 1 4 3 μ . Χ . ) α ν έ φ ε ρ ε τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ως θεμέλιο της ηθικής. Ο άνθρωπος μπορεί να κατακτήσει τη σοφία, τ η ν α ρ ε τ ή και τ η ν ε υ τ υ χ ί α , ε ί π α ν οι σ τ ω ι κ ο ί , μ ό ν ο ζ ώ ν τ α ς σ ε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο ν ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό Λ ό γ ο , και η φ ύ σ η μ ά ς ε ν σ τ α λ ά ζ ε ι υ γ ι ή η θ ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α . « Α λ λ ά π ό σ ο λ ί γ ο ή ξ ε ρ α ν οι σ τ ω ι κ ο ί π ώ ς ν α β ρ ο υ ν τ ο η θ ι κ ό στο φ υ σ ι κ ό , και τ ο φ υ σ ι κ ό στο η θ ι κ ό ! » , λ έ ε ι σ ω σ τ ά ο J o d l στη δ ί τ ο μ η Ιστορία

της ηθικής

( 1 9 1 2 ) . Εξ αιτίας α υ τ ή ς τ η ς έ λ λ ε ι ψ η ς στη δ ι δ α σ κ α -

λ ί α τ ο υ ς , έ λ λ ε ι ψ η ς π ο υ στο κ ά τ ω - κ ά τ ω ή τ α ν α ν α π ό φ ε υ κ τ η τ η ν ε π ο χ ή ε κ ε ί ν η , ο ρ ι σ μ έ ν ο ι σ τ ω ι κ ο ί , ό π ω ς ο Ε π ί κ τ η τ ο ς , έ φ τ α σ α ν στη χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ηθική, που αναγνωρίζει την α ν ά γ κ η τής εκ Θεού α π ο κ ά λ υ ψ η ς για να γνωρίσουμε το ηθικό· ενώ άλλοι, όπως ο Κικέρων, αμφιταλαντεύονταν α ν ά μ ε σ α στη φ υ σ ι κ ή και τ η θ ε ϊ κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς - και ο Μ ά ρ κ ο ς Αυρήλιος, που είχε γράψει τόσο ωραίες ηθικές ρήσεις, επέτρεψε τον άγριο διωγμό των χριστιανών (υπερασπίζοντας τους επίσημα αναγνωρ ι σ μ έ ν ο υ ς θ ε ο ύ ς ) . Ο σ τ ω ι κ ι σ μ ό ς τ ο υ ε ί χ ε ή δ η μ ε τ α τ ρ α π ε ί σε θ ρ η σ κ ε υ τικό φανατισμό. Γ ε ν ι κ ά , 01 δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν π ε ρ ι ε ί χ α ν π ο λ λ ά α π ο σ π α σ μ α τ ι κά σ τ ο ι χ ε ί α και π ο λ λ έ ς α ν τ ι φ ά σ ε ι ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό α υ τ ό , σφράγισαν βαθιά τη φιλοσοφία της ηθικής. Ορισμένα λεγόμενά τους έ φ τ α σ α ν στα ύ ψ η τ ο υ ε υ α γ γ ε λ ί ο υ τ η ς ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ς

αδελφοσύνης·

α λ λ ά σ υ γ χ ρ ό ν ω ς δ ε ν α π έ ρ ρ ι ψ α ν τ ο ν α τ ο μ ι κ ι σ μ ό , τ η ν α π ά θ ε ι α και τ η ν απάρνηση του κόσμου. Ο δάσκαλος του Νέρωνα Σενέκας (που αργότερα ε κ τ ε λ έ σ τ η κ ε α π ό τ ο ν μ α θ η τ ή τ ο υ ) σ υ ν δ ύ α σ ε τ ο ν σ τ ω ι κ ι σ μ ό με τ η ν π λ α τ ω ν ι κ ή μ ε τ α φ υ σ ι κ ή , και α ν έ μ ε ι ξ ε σ' α υ τ ά και δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ο υ Ε π ί -

104

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

κ ο υ ρ ο υ και τ ω ν π υ θ α γ ο ρ ε ί ω ν . Α π ό τ η ν ά λ λ η , ο Κ ι κ έ ρ ω ν έ ρ ε π ε σ α φ ώ ς στη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς , δ η λ α δ ή τ η ν έ β λ ε π ε ω ς έ κ φ ρ α σ η τ ω ν φ υ σ ι κ ώ ν και θ ε ϊ κ ώ ν νόμων^®. Α λ λ ά η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς σ κ έ ψ η τ ω ν Σ τ ω ι κ ώ ν ή τ α ν ότι τ ο θ ε μ έ λ ι ο τ η ς η θ ι κ ή ς β ρ ί σ κ ε τ α ι στο λ ο γ ι κ ό τ ο υ α ν θ ρ ώ που. Τ η ν προσπάθεια για το κοινωνικό καλό την θ ε ώ ρ η σ α ν

έμφυτη

ιδιότητα, π ο υ α ν α π τ υ σ σ ό τ α ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ό σ ο πιο π ο λ ύ δ ι ε υ ρ ύ ν ο ν τ α ν 01 ο ρ ί ζ ο ν τ ε ς τ η ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ . Π ρ ό σ θ ε τ α ν ότι ή τ α ν σ ο φ ή ε κ ε ί ν η η σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά π ο υ ε ί ν α ι σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η και με τ η φ ύ σ η « ό λ ω ν τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν » , δ η λ α δ ή με τ η φ ύ σ η ε ν γ έ ν ε ι . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς π ρ έ π ε ι ν α β α σ ί ζ ε ι ό λ η τ ο υ τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α και τ η ν η θ ι κ ή στη γ ν ώ σ η : στη γ ν ώ σ η τ ο υ ε α υ τ ο ύ τ ο υ και ό λ η ς τ η ς φ ύ σ η ς . Να ζεις σ ε σ υ μ φ ω ν ί α με τ η φ ύ σ η σ η μ α ί ν ε ι , κ α τ ά τ ο ν Κ ι κ έ ρ ω ν α , π ρ ώ τ α α π ' ό λ α , ν α γ ν ω ρ ί ζ ε ι ς τ η φ ύ σ η και ν α κ α λ λ ι ε ρ γ ε ί ς σ τ ο ν ε α υ τ ό σ ο υ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ε ν ό ρ μ η σ η , δ η λ α δ ή τ η ν ι κ α ν ό τ η τ α ν α ε λ έ γ χ ε ι ς τις ε ν ο ρ μ ή σ ε ι ς π ο υ ο δ η γ ο ύ ν σ τ η ν α δ ι κ ί α , μ' ά λ λ α λ ό γ ι α ν α α ν α π τ ύ σ σ ε ι ς σ τ ο ν ε α υ τ ό σ ο υ δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , θ ά ρ ρ ο ς και τις λ ε γ ό μ ε ν ε ς α ρ ε τ έ ς τ ο υ π ο λ ί τ η ε ν γ έ ν ε ι . Ε ύ κ ο λ α κ α τ α λ α β α ί ν ο υ μ ε τ ώ ρ α γιατί ο Κ ι κ έ ρ ω ν έ γ ι ν ε ο α γ α π η μ έ ν ο ς σ υ γ γ ρ α φ έ α ς α π ό τ η ν Α ν α γ έ ν ν η σ η και μετά, ιδίως κ α τ ά τ ο ν 1 7 ο αι., και γ ι α τ ί ά σ κ η σ ε τ ό σ ο μ ε γ ά λ η ε π ι ρ ρ ο ή σ τ ο ν Λ ο κ , σ τ ο ν Χ ο μ π ς , σ τ ο ν S h a f t e s b u r y , και σ τ ο υ ς π ρ ο δ ρ ό μ ο υ ς τ η ς Γ α λ λ ι κ ή ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς , Μ ο ν τ ε σ κ ι έ , M a b l y και Ρ ο υ σ ώ . Έ τ σ ι , ο E u c k e n έ χ ε ι α π ό λ υ τ ο δ ί κ ι ο ό τ α ν λ έ ε ι ότι η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς ιδέα του στωικισμού, δηλαδή η ερμηνεία της ηθικής από επιστημονική σκοπιά, η α ν ύ ψ ω σ η τ η ς η θ ι κ ή ς στη σ ω σ τ ή υ ψ η λ ή θ έ σ η τ η ς και η α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α τ η ς σε σ χ έ σ η με τ η ν ύ π α ρ ξ η τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς ω ς ε ν ι α ί ο υ ό λ ο υ , δ ι α τ η ρ ε ί τ α ι μ έ χ ρ ι σήμερα^^ Να ζεις σ τ ο ν κ ό σ μ ο και ν α τ ο υ υ π ο τ ά σ σεσαι σσύνειδα δεν είναι άξιο του α ν θ ρ ώ π ο υ . Πρέπει να φ τ ά ν ο υ μ ε να κ α τ α ν ο ο ύ μ ε τ η ν ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ζ ω ή και ν α τ η ν ε ρ μ η ν ε ύ ο υ μ ε ω ς σ υ ν ε χ ή α ν ά π τ υ ξ η ( ε ξ έ λ ι ξ η ) , και π ρ έ π ε ι ν α ζ ο ύ μ ε σ ύ μ φ ω ν α με τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς α υ τ ή ς . Έ τ σ ι κ α τ α ν ο ο ύ σ α ν τ η ν η θ ι κ ή οι κ α λ ύ τ ε ρ ο ι σ τ ω ι κ ο ί , και με α υ τ ή τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α ο σ τ ω ι κ ι σ μ ό ς β ο ή θ η σ ε π ο λ ύ ν α π ρ ο ο δ ε ύ σ ε ι η επιστήμη της ηθικής. Ε π ι π λ έ ο ν , 01 σ τ ω ι κ ο ί π ρ ο έ τ ρ ε π α ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α τ η ρ ε ί ό χ ι α δ ι ά φ ο ρ η α λ λ ά ε ν ε ρ γ η τ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή . ΓΓ α υ τ ό α ν έ π τ υ ξ α ν δ ύ ν α μ η χ α ρ α κ τ ή ρ α , και α υ τ ή τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή α ν έ π τ υ ξ ε ιδια ί τ ε ρ α ο Ε π ί κ τ η τ ο ς . Ο P a u l s e n γ ρ ά φ ε ι στο Σύστημα

Ηθικής

του

(1899)

ότι « π ο υ θ ε ν ά δ ε ν θα β ρ ο ύ μ ε πιο ι σ χ υ ρ έ ς π α ρ α κ ι ν ή σ ε ι ς ν α γ ί ν ο υ μ ε α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο ι α π ό τα π ρ ά γ μ α τ α π ο υ δ ε ν π ε ρ ν ο ύ ν α π ό τ ο χ έ ρ ι μ α ς και ν α ε ξ α ρ τ ώ μ α σ τ ε α π ό τ ο ν ε α υ τ ό μ α ς με ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ε λ ε υ θ ε ρ ί α , ό π ω ς στο

ΗΘΙΚΗ

σ υ ν ο π τ ι κ ό Εγχειρίδιο

105

του Επίκτητου».

Η ζ ω ή α π α ι τ ε ί α υ σ τ η ρ ό τ η τ α , έ γ ρ α ψ α ν οι σ τ ω ι κ ο ί , δ η λ α δ ή α υ σ τ η ρ ό τ η τ α α π έ ν α ν τ ι στις α δ υ ν α μ ί ε ς μας. Η ζ ω ή είναι α γ ώ ν α ς , και ό χ ι η επικούρεια απόλαυση των κάθε είδους ηδονών. Ο χειρότερος εχθρός του α ν θ ρ ώ π ο υ είναι η απουσία ενός ανώτερου σκοπού. Η ευτυχισμένη ζ ω ή α π α ι τ ε ί ε σ ω τ ε ρ ι κ ό θ ά ρ ρ ο ς , ε ξ υ ψ ω μ έ ν η ψ υ χ ή , η ρ ω ι σ μ ό . Οι ιδέες α υ τ έ ς τ ο υ ς ο δ ή γ η σ α ν στη σ κ έ ψ η τ η ς ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ς α δ ε λ φ ο σ ύ ν η ς , τ η ς « α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς » , δ η λ α δ ή σ ε μία σ κ έ ψ η π ο υ δ ε ν ε ί χ α ν κ ά ν ε ι οι π ρ ο κάτοχοι τους. Α λ λ ά δ ί π λ α σε α υ τ έ ς τ ι ς ω ρ α ί ε ς β λ έ ψ ε ι ς , β ρ ί σ κ ο υ μ ε σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς διαπρεπείς στωικούς αναποφασιστικότητα, αντινομία. Στη διακυβέρνησ η τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς ε ί δ α ν ό χ ι μ ό ν ο τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς φ ύ σ η ς , α λ λ ά και τ η θ έ λ η σ η τ ο υ Υ π έ ρ τ α τ ο υ Λ ό γ ο υ , και μία τ έ τ ο ι α ο μ ο λ ο γ ί α α ν α π ό φ ε υ κ τ α παρέλυσε την επιστημονική μελέτη της φύσης. Η φιλοσοφία τους περ ι ε ί χ ε μία α ν τ ι ν ο μ ί α , και η α ν τ ι ν ο μ ί α α υ τ ή ο δ ή γ η σ ε σε σ υ μ β ι β α σ μ ο ύ ς π ο υ ε ν α ν τ ι ώ ν ο ν τ α ν στις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς τ ο υ ς — σ ε σ υ μ φ ι λ ί ω σ η με ό,τι α π έ ρ ρ ι π τ ε τ ο ι δ ε ώ δ ε ς τ ο υ ς . Η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς α ν τ ι ν ο μ ί α ο δ ή γ η σ ε έ ν α ν σ τ ο χ α σ τ ή ό π ω ς ο Ι^όρκος Α υ ρ ή λ ι ο ς σ ε ά γ ρ ι ο δ ι ω γ μ ό τ ω ν χ ρ ι σ τ ι α ν ώ ν . Η α π ό π ε ι ρ α ν α σ υ ν δ υ ά σ ο υ ν τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή ζ ω ή με τ η ν π ε ρ ι β ά λ λ ο υ σ α ζ ω ή ο δ ή γ η σ ε σε ο ι κ τ ρ ο ύ ς σ υ μ β ι β α σ μ ο ύ ς , σε σ υ μ φ ι λ ί ω σ η με τ η ν ά ξ ε σ τ η , ά θ λ ι α π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α , και ω ς α π ο τ έ λ ε σ μ α , ή δ η β ρ ί σ κ ο υ μ ε στα γ ρ α π τ ά τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν τις π ρ ώ τ ε ς κ ρ α υ γ έ ς α π ε λ π ι σ ί α ς : π ε σ ι μ ι σ μ ό / α π α ι σ ι ο δ ο ξ ί α . Α λ λ ά α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ' α υ τ ά , οι σ τ ω ι κ ο ί ά σ κ η σαν πολύ μεγάλη επιρροή. Προετοίμασαν πολλά μυαλά για την αποδοχ ή τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ , και α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ ς α κ ό μ η και στους ορθολογιστές.

106

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ. ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ Συνοψίζοντας την προχριστιανική ηθική της αρχαίας Ελλάδας, βλέπ ο υ μ ε ότι, π α ρ ά τις δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ε ρ μ η ν ε ί ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ ο υ ς έ λ λ η ν ε ς σ τ ο χ α σ τ έ ς , ό λ ο ι σ υ μ φ ώ ν η σ α ν σε κάτι: ε ί δ α ν ω ς π η γ ή τ η ς η θ ι κ ή ς τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , τ ι ς φ υ σ ι κ έ ς τ ο υ τ ά σ ε ι ς και τ ο λ ο γ ι κ ό τ ο υ . Δ ε ν

είχαν

β έ β α ι α σ α φ ή ιδέα γ ι α τ η ν α λ η θ ι ν ή φ ύ σ η α υ τ ώ ν τ ω ν τ ά σ ε ω ν .

Αλλά

δ ί δ α ξ α ν ότι, χ ά ρ η στο λ ο γ ι κ ό και σ τ ο ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ ρ ό π ο ζ ω ή ς τ ο υ , ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ν α π τ ύ σ σ ε ι φ υ σ ι κ ά και ε ν ι σ χ ύ ε ι τις η θ ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς , π ο υ ε ί ν α ι χρήσιμες για τη διατήρηση της κοινωνικότητας η οποία του είναι απαρ α ί τ η τ η . Γι' α υ τ ό 01 έ λ λ η ν ε ς σ τ ο χ α σ τ έ ς δ ε ν α ν α ζ ή τ η σ α ν

εξωτερικές,

υπερφυσικές δυνάμεις, που να βοηθούν τον άνθρωπο. Αυτή ήταν η ουσία της διδασκαλίας του Σωκράτη, του Αριστοτέλη και ε ν μέρει τ ο υ Π λ ά τ ω ν α και τ ω ν π ρ ώ ι μ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν , α ν και ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς ή δ η ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α βασίσει τ η ν η θ ι κ ή σε φ υ σ ι κ ή - ε π ι σ τ η μ ο ν ι κή βάση. Μόνον ο Πλάτων εισήγαγε στην ηθική ένα ημιθρησκευτικό στοιχείο. Από την άλλη, ο Επίκουρος, πιθανόν ως αντίδραση προς τον Πλάτωνα, πρόβαλε ένα νέο δόγμα: την ορθολογική προσπάθεια του α ν θ ρ ώ π ο υ ν α κ α τ α κ τ ή σ ε ι τ η ν ε υ τ υ χ ί α , τ η ν η δ ο ν ή , και π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α παρουσιάσει αυτή την επιζήτηση της ευτυχίας ως κύρια πηγή της ηθικής στον σκεπτόμενο άνθρωπο. Ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ε ί χ ε α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α δ ί κ ι ο , ό τ α ν β ε β α ί ω ν ε ότι η π ρ ο σπάθεια του α ν θ ρ ώ π ο υ για προσωπική ευτυχία, για πληρότητα ζωής, α ν γ ι ν ό τ α ν κ α τ α ν ο η τ ή σ ω σ τ ά , ή τ α ν μία η θ ι κ ή κ ι ν η τ ή ρ ι α δ ύ ν α μ η . Π ρ ά γ ματι, έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς π ο υ α ν τ ι λ α μ β ά ν ε τ α ι π ό σ ο η κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α , η δικ α ι ο σ ύ ν η και μία ήπια, ισότιμη σ τ ά σ η π ρ ο ς τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ ο υ σ υ ν τ ε λ ο ύ ν σ τ η ν ε υ τ υ χ ί α τ ο υ κ ά θ ε α τ ό μ ο υ και τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ω ς ό λ ο υ , δ ε ν θ α ε ί ν α ι α ν ή θ ι κ ο ς . Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς π ο υ έ χ ε ι α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς ι σ ό τ η τ α ς και έ χ ε ι δ ι δ α χ θ ε ί α π ό τ η ν π ε ί ρ α τ ο υ ν α τ α υ τ ί ζ ε ι τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ά τ ο υ με τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α ό λ ω ν , π ρ έ π ε ι α ν α μ φ ί β ο λ α ν α βρει σε μία τ έ τ ο ι α ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ή ς ε υ τ υ χ ί α ς ένα στήριγμα για την ηθική του. Α λ λ ά ο Επίκουρος στένεψε χωρίς λ ό γ ο τ α π ρ α γ μ α τ ι κ ά θ ε μ έ λ ι α τ η ς η θ ι κ ή ς , β ε β α ι ώ ν ο ν τ α ς ότι η ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή ε π ι ζ ή τ η σ η τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς θα ο δ η γ ή σ ε ι α π ό μ ό ν η τ η ς τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο

ΗΘΙΚΗ

107

σ τ η ν η θ ι κ ή σ τ ά σ η π ρ ο ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς . Λ η σ μ ό ν η σ ε ότι, α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο πόσο μ ε γ ά λ ο τ ί μ η μ α π λ η ρ ώ ν ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς σ τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό , δ ι α τ η ρ ε ί α κ ό μ η τις σ υ ν ή θ ε ι ε ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς · έ χ ε ι και μία σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δικαιοσύνης που οδηγεί στην αναγνώριση, ώς έναν βαθμό, της ισότητας τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , ε ν ώ υ π ά ρ χ ε ι , α κ ό μ η και σε α ν θ ρ ώ π ο υ ς π ο υ έ χ ο υ ν π έ σει σε π ο λ ύ χ α μ η λ ό η θ ι κ ό ε π ί π ε δ ο , μία α σ α φ ή ς σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ ι δ ε ώ δ ο υ ς και τ ο υ η θ ι κ ο ύ κ ά λ λ ο υ ς . Έτσι, ο Επίκουρος ελαχιστοποίησε τη σημασία των κοινωνικών ενσ τ ί κ τ ω ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και β ο ή θ η σ ε τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α θέσει τ η ν π ρ α κ τ ι κ ή « λ ο γ ι κ ή » στη θ έ σ η τ ο υ Λ ό γ ο υ π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , η οποία είναι η αναγκαία προϋπόθεση για την προοδευτική ανάπτυξη της κ ο ι ν ω ν ί α ς . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , π α ρ έ β λ ε ψ ε τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς και τ η ς δ ι α ί ρ ε σ η ς σε κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ά ξ ε ι ς , π ο υ ε ί ν α ι ε χ θ ρ ι κ ή π ρ ο ς τ η ν η θ ι κ ή ό τ α ν η π υ ρ α μ ι δ ι κ ή δ ο μ ή τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ε π ι τ ρ έ π ε ι σε ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς κάτι π ο υ α π α γ ο ρ ε ύ ε ι σε ά λ λ ο υ ς . Π ρ ά γ μ α τ ι , οι ο π α δ ο ί τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ , π ο λ υ ά ρ ι θ μ ο ι σ τ η ν α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α τ ο υ Ι^εγάλου Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ και α ρ γ ό τ ε ρ α στη Ρ ω μ α ϊ κ ή α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α , β ρ ή κ α ν μία δ ι κ α ι ο λ ο γ ί α γ ι α τ η ν α δ ι α φ ο ρ ί α τ ο υ ς α π έ ν α ν τ ι στα δ ε ι ν ά τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς σε α υ τ ή τ η ν α π ο υ σ ί α ε ν ό ς η θ ι κ ο ύ ι δ ε ώ δ ο υ ς π ο υ θ α π ρ ο έ β α λ ε ω ς σ τ ό χ ο τ η ς η θ ι κ ή ς τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η και τ η ν ισότητα τ ω ν ανθρώπων^. Η διαμαρτυρία εναντίον των κοινωνικών φρικωδιών της

εποχής

ε κ ε ί ν η ς και ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς π α ρ α κ μ ή ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς ή τ α ν α ν α π ό φ ε υ κ τ η . Ό π ω ς ε ί δ α μ ε , α υ τ ή η δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α ε κ δ η λ ώ θ η κ ε π ρ ώ τ α στη δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν και α ρ γ ό τ ε ρ α σ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό . Τ ο ν 5ο αι. π . Χ . ά ρ χ ι σ α ν οι π ό λ ε μ ο ι α ν ά μ ε σ α σ τ η ν Ε λ λ ά δ α και τ η ν Π ε ρ σ ί α , οι ο π ο ί ο ι σ τ α δ ι α κ ά ο δ ή γ η σ α ν σ τ η ν π λ ή ρ η π α ρ α κ μ ή τ ο υ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς τ ω ν ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν π ό λ ε ω ν - κ ρ α τ ώ ν τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς , στο ο π ο ί ο ε π ι σ τ ή μ η , τ έ χ ν η και φ ι λ ο σ ο φ ί α έ φ τ α σ α ν σε υ ψ η λ ό ε π ί π ε δ ο α ν ά π τ υ ξ η ς . Έ π ε ι τ α , τ ο ν 4 ο αι. π.Χ., δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε τ ο β α σ ί λ ε ι ο τ ω ν

Μακεδόνων

και ά ρ χ ι σ α ν οι σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ έ ς ε κ σ τ ρ α τ ε ί ε ς τ ο υ Μ ε γ ά λ ο υ

Αλεξάνδρου

σ τ η ν Α σ ί α . Οι α ν θ η ρ έ ς , α ν ε ξ ά ρ τ η τ ε ς δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς τ η ς Ε λ λ ά δ α ς μ ε τ α τ ρ ά π η κ α ν τ ό τ ε σε ε π α ρ χ ί ε ς υ π ο τ α γ μ έ ν ε ς στη ν έ α , κ α τ α κ τ η τ ι κ ή α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α . Οι κ α τ α κ τ η τ έ ς έ φ ε ρ α ν τ ο υ ς δ ο ύ λ ο υ ς και τ α λ ε η λ α τ η μ έ ν α π λ ο ύ τ η α π ό τ η ν Α ν α τ ο λ ή και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ε ι σ ή γ α γ α ν τ ο ν σ υ γ κ ε ν τ ρ ω τ ι σ μ ό και τ ι ς α ν α π ό φ ε υ κ τ ε ς ε π ι π τ ώ σ ε ι ς τ ο υ : τ ο ν π ο λ ι τ ι κ ό δ ε σ π ο τ ι σ μ ό και το πνεύμα της αραπακτικής πλεονεξίας. Επιπλέον, τα πλούτη που συγ κ ε ν τ ρ ώ θ η κ α ν σ τ η ν Ε λ λ ά δ α π ρ ο σ έ λ κ υ σ α ν σε α υ τ ή ν τ ο υ ς λ ε η λ α τ η τ έ ς

108

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α π ό τ η Δ ύ σ η , και ή δ η τ ο ν 3ο αι. π . Χ . ά ρ χ ι σ ε η κ α τ ά κ τ η σ η τ η ς Ε λ λ ά δ α ς από τους Ρωμαίους. Η α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α , κ ά π ο τ ε φ υ τ ώ ρ ι ο γ ν ώ σ η ς και τ έ χ ν η ς , έ γ ι ν ε τ ώ ρ α μία ε π α ρ χ ί α τ η ς ε π ε κ τ α τ ι κ ή ς Ρ ω μ α ϊ κ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς . Ο π υ ρ σ ό ς τ η ς επιστήμης που είχε λάμψει στην Ελλάδα έσβησε για πολλούς αιώνες, ενώ η Ρώμη επεξέτεινε προς όλες τις κατευθύνσεις το συγκεντρωτικό, λ ε η λ α τ ι κ ό κ ρ ά τ ο ς τ η ς , στο ο π ο ί ο η π ο λ υ τ ε λ ή ς ζ ω ή τ ω ν α ν ώ τ ε ρ ω ν τ ά ξ ε ω ν β α σ ι ζ ό τ α ν στη δ ο υ λ ι κ ή ε ρ γ α σ ί α τ ω ν κ α τ α κ τ η μ έ ν ω ν λ α ώ ν , ε ν ώ τα ελαττώματα τ ω ν α ν ώ τ ε ρ ω ν , α ρ χ ο υ σ ώ ν τάξεων έφτασαν σε ακραίες μορφές. Σ τ ι ς σ υ ν θ ή κ ε ς α υ τ έ ς μία δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α ή τ α ν α ν α π ό φ ε υ κ τ η , και ή ρ θ ε π ρ ώ τ α με τ η μ ο ρ φ ή α π ο μ ι μ ή σ ε ω ν τ η ς ν έ α ς θ ρ η σ κ ε ί α ς — τ ο υ β ο υ δ ι σ μ ο ύ , π ο υ γ ε ν ν ή θ η κ ε σ τ η ν Ι ν δ ί α σ τ η ν ο π ο ί α ε ί χ α μ ε μία κ ο ι ν ω ν ι κ ή α π ο σ ύ ν θ ε σ η π α ρ ό μ ο ι α με τ η ς Ρ ω μ α ϊ κ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς — και μετά, π ε ρ ί π ο υ τ έ σ σ ε ρ ι ς α ι ώ ν ε ς α ρ γ ό τ ε ρ α , με τ η μ ο ρ φ ή τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ , π ο υ γ ε ν ν ή θ η κ ε σ τ η ν Ι ο υ δ α ί α , α π ό ό π ο υ σ ύ ν τ ο μ α δ ι α δ ό θ η κ ε στη Μ ι κ ρ ά Α σ ί α , με τις π ο λ λ έ ς ε λ λ η ν ι κ έ ς α π ο ι κ ί ε ς , και α π ό κει στο ε π ί κ ε ν τ ρ ο τ η ς ρ ω μ α ϊ κ ή ς κυριαρχίας, στην Ιταλία. Είναι ε ύ κ ο λ ο ν α φ α ν τ α σ τ ο ύ μ ε π ό σ ο β α θ ι ά ε ν τ ύ π ω σ η , ι δ ί ω ς στις φτωχές τάξεις, έκανε η εμφάνιση αυτών των δύο διδασκαλιών

που

είχαν τόσο πολλά κοινά. Ειδήσεις για τη νέα θρησκεία άρχισαν να διε ι σ δ ύ ο υ ν α π ό τ η χ ώ ρ α κ α τ α γ ω γ ή ς τ η ς , τ η ν Ι ν δ ί α , σ τ η ν Ι ο υ δ α ί α και τη Μικρά Ασία κατά τους δυό τελευταίους αιώνες π.Χ. Κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε μία φ ή μ η ότι ο γ ι ό ς τ ο υ β α σ ι λ έ α , ο Γ κ α ο υ τ ά μ α , κ ε ν τ ρ ι σ μ έ ν ο ς α π ό τ η ν α ν ά γ κ η μίας ν έ α ς π ί σ τ η ς , ε ί χ ε χ ω ρ ί σ ε ι τ η ν ε α ρ ή τ ο υ γ υ ν α ί κ α και ε ί χ ε παρατήσει το παλάτι του, είχε αποβάλει τα βασιλικά του ενδύματα, ε ί χ ε α π α ρ ν η θ ε ί τ α π λ ο ύ τ η και τ η ν ε ξ ο υ σ ί α , και ε ί χ ε γ ί ν ε ι υ π η ρ έ τ η ς τ ο υ λαού του. Ζώντας από ελεημοσύνες, δίδασκε την περιφρόνηση για τα π λ ο ύ τ η και τ η ν ε ξ ο υ σ ί α , τ η ν α γ ά π η γ ι α ό λ ο υ ς , φ ί λ ο υ ς και ε χ θ ρ ο ύ ς δ ί δ α σ κ ε τ η σ υ μ π ό ν ι α γ ι α ό λ α τα ζ ω ν τ α ν ά π λ ά σ μ α τ α , κ ή ρ υ τ τ ε τ η ν κ α λ ο σ ύ ν η και α ν α γ ν ώ ρ ι ζ ε τ η ν ισότητα ό λ ω ν τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν τ ά ξ ε ω ν , ώ ς και τ η ς κ α τ ώ τ ε ρ η ς . Η διδασκαλία του Βούδα Γκαουτάμα [Βούδας σημαίνει δάσκαλος] β ρ ή κ ε γ ρ ή γ ο ρ α π ο λ υ ά ρ ι θ μ ο υ ς ο π α δ ο ύ ς σ τ ο υ ς λ α ο ύ ς τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς είχ α ν κ ο υ ρ ά σ ε ι οι π ό λ ε μ ο ι και οι φ ό ρ ο ι , και τ ο υ ς ε ί χ α ν σ υ μ π ε ρ ι φ ε ρ θ ε ί α π α ξ ι ω τ ι κ ά οι ά ρ χ ο υ σ ε ς τ ά ξ ε ι ς . Σ τ α δ ι α κ ά , η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ ε π ε κ τ ά θ η κε α π ό τ η β ό ρ ε ι ο Ι ν δ ί α π ρ ο ς ν ό τ ο ν και α ν α τ ο λ ι κ ά π ρ ο ς ό λ η τ η ν Α σ ί α . Δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι ασπάστηκαν τον βουδισμό.

ΗΘΙΚΗ

109

Π α ρ ό μ ο ι α κ α τ ά σ τ α σ η ε ί χ α μ ε και π ε ρ ί π ο υ τ έ σ σ ε ρ ι ς α ι ώ ν ε ς α ρ ν ό τ ε ρ α , ό τ α ν μία π α ρ ό μ ο ι α , α λ λ ά α κ ό μ η α ν ώ τ ε ρ η δ ι δ α σ κ α λ ί α , ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς , ά ρ χ ι σ ε ν α ε ξ α π λ ώ ν ε τ α ι α π ό τ η ν Ι ο υ δ α ί α στις ε λ λ η ν ι κ έ ς α π ο ι κ ί ε ς τ η ς Μ ι κ ρ ό ς Α σ ί α ς και κ α τ ό π ι ν ε ι σ έ δ υ σ ε σ τ η ν κ υ ρ ί ω ς Ε λ λ ά δ α και α π ό α υ τ ή ν στη Σ ι κ ε λ ί α και σ τ η ν Ι τ α λ ί α . Τ ο έ δ α φ ο ς ή τ α ν κ α λ ό π ρ ο ε τ ο ι μ α σ μ έ ν ο γ ι α τη ν έ α θ ρ η σ κ ε ί α τ ω ν φ τ ω χ ώ ν , που ε ξ ε γ έ ρ θ η κ α ν ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς α χ ρ ε ι ό τ η τ α ς τ ω ν

πλουσίων.

Ά λ λ ω σ τ ε , οι τ ε ρ ά σ τ ι ε ς μ ε τ α ν α σ τ ε ύ σ ε ι ς ο λ ό κ λ η ρ ω ν λ α ώ ν α π ό τ η ν Α σ ί α σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η , που ά ρ χ ι σ α ν π ε ρ ί π ο υ τ ο ν ίδιο κ α ι ρ ό και δ ι ά ρ κ ε σ α ν δ ώ δ ε κα ο λ ό κ λ η ρ ο υ ς α ι ώ ν ε ς , δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ α ν μία τέτοια φ ρ ί κ η στα μ υ α λ ά τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , ώ σ τ ε έ ν ι ω σ α ν ο ξ ύ τ α τ α τ η ν α ν ά γ κ η γ ι α μία ν έ α θρησκεία^. Οι φ ρ ι κ ω δ ί ε ς που έ ζ η σ α ν τ ό τ ε οι ά ν θ ρ ω π ο ι , έ κ α ν α ν α κ ό μ η και ν η φ ά λ ι ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς ν α χ ά σ ο υ ν τ η ν πίστη τ ο υ ς σε έ ν α κ α λ ύ τ ε ρ ο μ έ λ λ ο ν τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , ε ν ώ οι μ ά ζ ε ς τις θ ε ώ ρ η σ α ν έ ρ γ ο μίας Κ α κ ή ς Δ ύ ν α μ η ς . Η ιδέα « τ η ς σ υ ν τ έ λ ε ι α ς τ ο υ κ ό σ μ ο υ » γ ε ν ν ή θ η κ ε ά θ ε λ ά τ ο υ ς στα μ υ α λ ά τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , και οι ά ν θ ρ ω π ο ι π ρ ο θ υ μ ό τ α τ α α ν α ζ ή τ η σ α ν τη σ ω τ η ρ ί α στη θ ρ η σ κ ε ί α .

/

Τ ο β α σ ι κ ό σ η μ ε ί ο στο ο π ο ί ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς και β ο υ δ ι σ μ ό ς δ ι έ φ ε ρ α ν α π ό ό λ ε ς τις π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς ή τ α ν στο ότι, αντί γ ι α τ ο υ ς ά γ ρ ι ο υ ς , ε κ δ ι κ η τ ι κ ο ύ ς θ ε ο ύ ς π ο υ στη θ έ λ η σ ή τ ο υ ς έ π ρ ε π ε ν α υ π ο τ ά σ σ ο ν τ α ι 01 ά ν θ ρ ω π ο ι , α υ τ έ ς οι δ ύ ο θ ρ η σ κ ε ί ε ς π ρ ό β α λ α ν — ω ς π α ρ ά δ ε ι γ μ α γ ι α τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς και ό χ ι ω ς φ ό β η τ ρ ο — έ ν α ν ι δ ε ώ δ η θ ε ά ν θ ρ ω π ο . Σ τ η ν περίπτωση του χριστιανισμού, η αγάπη του θεϊκού δασκάλου για τους ανθρώπους —για όλους τους ανθρώπους, χωρίς διάκριση έθνους ή κ α τ ά σ τ α σ η ς , και ιδίως γ ι α τ ο υ ς κ α τ ώ τ ε ρ ο υ ς — ο δ ή γ η σ ε σ τ η ν υ ψ η λ ό τ ε ρη η ρ ω ι κ ή θ υ σ ί α : σ τ ο ν θ ά ν α τ ο π ά ν ω σ τ ο ν σ τ α υ ρ ό γ ι α τ η σ ω τ η ρ ί α τ η ς ανθρωπότητας από το Κακό. Α ν τ ί γ ι α τ ο ν φ ό β ο γ ι α έ ν α ν ε κ δ ι κ η τ ι κ ό Γ ι α χ β έ ή γ ι α θ ε ο ύ ς που ή τ α ν προσωποποίηση των κακών δυνάμεων της φύσης, ο χριστιανισμός κήρ υ ξ ε τ η ν α γ ά π η γ ι α τα θ ύ μ α τ α τ η ς κ α τ α π ί ε σ η ς . Ο η θ ι κ ό ς

δάσκαλος

σ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό δ ε ν ή τ α ν μία ε κ δ ι κ η τ ι κ ή θ ε ό τ η τ α , ο ύ τ ε έ ν α ς ι ε ρ έ α ς , ο ύ τ ε έ ν α ς α π ό τ η ν ι ε ρ α τ ι κ ή κ ά σ τ α , ο ύ τ ε και έ ν α ς σ τ ο χ α σ τ ή ς α π ό τ ο υ ς σοφούς· ήταν ένας α π λ ό ς ά ν θ ρ ω π ο ς του λαού. Ενώ ο ιδρυτής του βουδ ι σ μ ο ύ , ο Γ κ α ο υ τ ά μ α , ή τ α ν β α σ ι λ ό π ο υ λ ο π ο υ α π α ρ ν ή θ η κ ε τα π λ ο ύ τ η τ ο υ και έ γ ι ν ε με τ η θ έ λ η σ ή τ ο υ φ τ ω χ ό ς , ο ι δ ρ υ τ ή ς τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ ή τ α ν έ ν α ς ξ υ λ ο υ ρ γ ό ς , π ο υ ά φ η σ ε τ ο σπίτι τ ο υ και τ ο υ ς ο μ ο ί ο υ ς τ ο υ , και έ ζ η σ ε « ό π ω ς ζ ο υ ν τ α π ε τ ε ι ν ό τ ο υ ο υ ρ α ν ο ύ » , π ρ ο σ μ έ ν ο ν τ α ς τ η ν ε π ι κ ε ί μ ε ν η « Η μ έ ρ α τ η ς Κ ρ ί σ ε ω ς » . Οι δ ύ ο αυτοί δ ά σ κ α λ ο ι δ ε ν έ ζ η σ α ν σε

110

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ν α ο ύ ς ο ύ τ ε σε α κ α δ η μ ί ε ς , α λ λ ά α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς φ τ ω χ ο ύ ς , και οι α π ό σ τ ο λ ο ι τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ π ρ ο ή λ θ α ν α π ό α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς φ τ ω χ ο ύ ς και ό χ ι α π ό τ ο υ ς ιερείς. Α ν ο μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς , ό π ω ς και ο β ο υ δ ι σ μ ό ς , ε ξ ε λ ί χ θ η κ ε σε « ε κ κ λ η σ ί α » , δ η λ α δ ή σ τ η ν κ υ β έ ρ ν η σ η τ ω ν « ε κ λ ε κ τ ώ ν » , με τα α ν α π ό φ ε υ κ τ α ε λ α τ τ ώ μ α τ α ό λ ω ν τ ω ν κ υ β ε ρ ν ή σ ε ω ν , μία τ έ τ ο ι α ανάπτυξη ήταν εντυπωσιακή παρέκκλιση από τη θέληση των δύο ιδρυτ ώ ν τ ω ν θ ρ η σ κ ε ι ώ ν , π α ρ ' ό λ ε ς τις π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς π ο υ κ α τ α β λ ή θ η κ α ν α ρ γ ό τ ε ρ α γ ι α ν α δ ι κ α ι ο λ ο γ η θ ε ί α υ τ ή η π α ρ έ κ κ λ ι σ η με π α ρ α θ έ μ α τ α α π ό β ι β λ ί α π ο υ γ ρ ά φ η κ α ν π ό λ λ ό χ ρ ό ν ι α μετά τ ο ν θ ά ν α τ ο τ ω ν δ α σ κ ά λ ω ν . Έ ν α όλλο θεμελιώδες γνώρισμα του χριστιανισμού ήταν πως η κύρια π η γ ή τ η ς δ ύ ν α μ ή ς τ ο υ ή τ α ν τ ο ότι π ρ ό β α λ ε ω ς κ α θ ο δ η γ η τ ι κ ή α ρ χ ή της ζωής του α ν θ ρ ώ π ο υ όχι την προσωπική του ευτυχία, α λ λ ά την ευτ υ χ ί α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , και σ υ ν ε π ώ ς έ ν α ι δ ε ώ δ ε ς , έ ν α κ ο ι ν ω ν ι κ ό ι δ ε ώ δ ε ς , γ ι α τ ο ο π ο ί ο ο ά ν θ ρ ω π ο ς θα ήταν έ τ ο ι μ ο ς ν α θ υ σ ι ά σ ε ι τ η ζ ω ή τ ο υ (βλ., λ ό γ ο υ χ ά ρ η , τ ο Κ α τ ά Μ ά ρ κ ο ν Ε υ α γ γ έ λ ι ο , κ ε φ . I και ΙΓ). Τ ο ι δ ε ώ δ ε ς του χριστιανισμού δεν ήταν ο αποτραβηγμένος έ λ λ η ν α ς σοφός, ούτε ο στρατιωτικός ή άλλου τύπου ήρωας της αρχαίας Ελλάδας ή της Ρώμης, α λ λ ά ένας κ ή ρ υ κ α ς που ξ ε σ η κ ώ θ η κ ε εναντίον τ ω ν καταχρήσεων τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς τ ο υ και ή τ α ν έ τ ο ι μ ο ς ν α α ν τ ι μ ε τ ω π ί σ ε ι τ ο ν θ ά ν α τ ο γ ι α τ ο ε υ α γ γ έ λ ι ο τ η ς π ί σ τ η ς τ ο υ , που π ρ έ σ β ε υ ε τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η γ ι α ό λ ο υ ς , τ η ν ισότητα ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , τ η ν α γ ά π η γ ι α ό λ ο υ ς , φ ί λ ο υ ς και ξ έ ν ο υ ς , και τ έ λ ο ς τ η σ υ γ χ ώ ρ ε σ η τ ω ν π ρ ο σ β ο λ ώ ν , σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ ο ν γ ε ν ι κ ό κ α ν ό ν α τ η ς ε π ο χ ή ς ε κ ε ί ν η ς που ή θ ε λ ε υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ά τ η ν ε κ δ ί κ η σ η γ ι α τις π ρ ο σ β ο λ έ ς . Δ υ σ τ υ χ ώ ς , α υ τ ά α κ ρ ι β ώ ς τα θ ε μ ε λ ι ώ δ η χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ — ι δ ί ω ς η ισότητα και η σ υ γ χ ώ ρ ε σ η τ ω ν π ρ ο σ β ο λ ώ ν — ά ρ χ ι σ α ν π ο λ ύ σ ύ ν τ ο μ α ν α υ π ο τ ι μ ώ ν τ α ι και ν α α λ λ ο ι ώ ν ο ν τ α ι κ α τ ά τ η δ ι ά δ ο σ η τ η ς ν έ α ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , και α ρ γ ό τ ε ρ α λ η σ μ ο ν ή θ η κ α ν τ ε λ ε ί ω ς . Ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς — ό π ω ς ό λ ε ς οι ά λ λ ε ς η θ ι κ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς — π ο λ ύ σ ύ ν τ ο μ α , ήδη α π ό την εποχή των Αποστόλων, μολύνθηκε από τον οπορτουνισμό/ καιροσκοπισμό, δηλαδή από τη διδασκαλία της «ευτυχισμένης μεσότητας». Η διαδικασία αυτή δ ι ε υ κ ο λ ύ ν θ η κ ε από τον σχηματισμό στον χριστιαν ι σ μ ό , ό π ω ς και σε ό λ ε ς τις ά λ λ ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς , μίας ο μ ά δ α ς α ν θ ρ ώ π ω ν π ο υ β ε β α ί ω ν α ν ότι μ ό ν ο ν α υ τ ο ί , π ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο υ ς ε ί χ α ν ν α τ ε λ ο ύ ν τις ι ε ρ ο τ ε λ ε σ τ ί ε ς και τα ιερά μ υ σ τ ή ρ ι α , δ ι α τ η ρ ο ύ ν τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ σε ό λ η τ η ς τ η ν α γ ν ό τ η τ α και ο φ ε ί λ ο υ ν ν α π ο λ ε μ ο ύ ν τις σ υ ν ε χ ώ ς αναφαινόμενες λαθεμένες ερμηνείες της διδασκαλίας αυτής. Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι α μ φ ι β ο λ ί α ότι α υ τ ή η ε ν δ ο τ ι κ ό τ η τ α α π ό τ η μεριά τ ω ν

ΗΘΙΚΗ

111

Αποστόλων εξηγείται, ώς έναν βαθμό, από τους άγριους διωγμούς που εξαπέλυσε εναντίον των πρώτων χριστιανών η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία — ώ σ π ο υ ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς έ γ ι ν ε ε π ί σ η μ η θ ρ η σ κ ε ί α τ ο υ κ ρ ό τ ο υ ς · και είν α ι ε π ί σ η ς π ι θ α ν ό ότι οι π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς έ γ ι ν α ν μ ό ν ο γ ι α τ α μάτια, ε ν ώ ο εσωτερικός πυρήνας των χριστιανικών κοινοτήτων έμενε προσκολλ η μ έ ν ο ς στη δ ι δ α σ κ α λ ί α με ό λ η τ η ς τ η ν κ α θ α ρ ό τ η τ α . Π ρ ά γ μ α τ ι , έ χ ε ι τ ώ ρ α ε δ ρ α ι ω θ ε ί , έ π ε ι τ α α π ό π ο λ λ έ ς ε π ι μ ε λ ε ί ς έ ρ ε υ ν ε ς , ότι τ α τ έ σ σ ε ρ α Ε υ α γ γ έ λ ι α , π ο υ α ν α γ ν ω ρ ί σ τ η κ α ν α π ό τ η ν Ε κ κ λ η σ ί α ω ς οι πιο α λ η θ ε ί ς α φ η γ ή σ ε ι ς τ η ς ζ ω ή ς και τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ , και οι « Π ρ ά ξ ε ι ς τ ω ν Α π ο σ τ ό λ ω ν » και οι « Ε π ι σ τ ο λ έ ς » τ ο υ ς στις ε κ δ ο χ έ ς π ο υ έ χ ο υ ν φ τ ά σει έ ω ς ε μ ά ς , γ ρ ά φ η κ α ν ό λ α τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν τ ο 6 0 - 9 0 μ.Χ., και π ι θ α ν ό ν α ρ γ ό τ ε ρ α , μ ε τ α ξ ύ 9 0 - 1 2 0 μ . Χ . Α λ λ ά α κ ό μ η και τότε, τα Ε υ α γ γ έ λ ι α και 01 Ε π ι σ τ ο λ έ ς ή τ α ν ή δ η α ν τ ί γ ρ α φ α π α λ α ι ό τ ε ρ ω ν κ ε ι μ έ ν ω ν , τα ο π ο ί α οι α ν τ ι γ ρ α φ ε ί ς σ υ μ π λ ή ρ ω ν α ν σ υ ν ή θ ω ς με θ ρ ύ λ ο υ ς που έ φ τ α ν α ν στ' α υ τιά τους3. Α λ λ ά ε κ ε ί ν α α κ ρ ι β ώ ς τ α χ ρ ό ν ι α ε ί χ α μ ε και τ ο υ ς πιο ά γ ρ ι ο υ ς δ ι ω γ μ ο ύ ς τ ω ν χ ρ ι σ τ ι α ν ώ ν α π ό τ ο ρ ω μ α ϊ κ ό κ ρ ά τ ο ς . Οι ε κ τ ε λ έ σ ε ι ς στη Γ α λ ι λ α ί ο ά ρ χ ι σ α ν μ ό ν ο μετά τ η ν ε ξ έ γ ε ρ σ η τ ο υ Ι ο ύ δ α τ ο υ

Γαλιλαίου

ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς ρ ω μ α ϊ κ ή ς κ υ ρ ι α ρ χ ί α ς (το 9 μ . Χ . ) , ε ν ώ α ρ γ ό τ ε ρ α ά ρ χ ι σ ε α κ ό μ η πιο ά γ ρ ι ο ς δ ι ω γ μ ό ς τ ω ν Ε β ρ α ί ω ν μετά τ ο ν ξ ε σ η κ ω μ ό τ ο υ ς ( 6 6 με 7 1 μ . Χ . ) , και οι ε κ τ ε λ έ σ ε ι ς ή τ α ν εκατοντάδες^. Α π έ ν α ν τ ι σε α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς δ ι ω γ μ ο ύ ς , οι χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί ι ε ρ ο κ ή ρ υ κ ε ς , π ο υ ή τ α ν έτοιμοι ν α π ε θ ά ν ο υ ν σ τ ο ν σ τ α υ ρ ό ή σ τ η ν π υ ρ ά , έ κ α ν α ν φ υ σ ι κ ά ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ή σ σ ο ν ε ς π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς στις ε π ι σ τ ο λ έ ς τ ο υ ς π ρ ο ς τ ο υ ς πισ τ ο ύ ς , π ι θ α ν ό ν γ ι α ν α μ η ν ε κ θ έ σ ο υ ν σ τ ο υ ς δ ι ω γ μ ο ύ ς τις α κ ό μ η ν ε α ρ έ ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ έ ς κ ο ι ν ό τ η τ ε ς . Έ τ σ ι , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , τα λ ό γ ι α π ο υ με τ ό σ η κ α κ ο ή θ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η π α ρ α θ έ τ ο υ ν οι ά ρ χ ο υ σ ε ς τ ά ξ ε ι ς : « Δ ώ σ ε τ ε τα τ ο υ Κ α ί σ α ρ ο ς τ ω Κ α ί σ α ρ ι και τ α τ ο υ Θ ε ο ύ τ ω Θ ε ώ » ( Κ α τ ά Μ ά ρ κ ο ν , ΙΒ, 17), π ι θ α ν ό ν ν α ε ι σ ή λ θ α ν στα Ε υ α γ γ έ λ ι α ω ς α σ ή μ α ν τ ε ς π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς , π ο υ δεν επηρέαζαν την ουσία της διδασκαλίας, αφού άλλωστε ο χριστιαν ι σ μ ό ς υ π ο σ τ ή ρ ι ζ ε τ η ν π α ρ α ί τ η σ η α π ό τα ε γ κ ό σ μ ι α α γ α θ ά . Ε π ι π λ έ ο ν , αφού προήλθε από την Ανατολή, ο χριστιανισμός επηρεάστηκε από τις α ν α τ ο λ ί τ ι κ ε ς π ε π ο ι θ ή σ ε ι ς π ρ ο ς μία π ο λ ύ σ η μ α ν τ ι κ ή

κατεύθυνση.

Οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς τ η ς Α ι γ ύ π τ ο υ , τ η ς Π ε ρ σ ί α ς και τ η ς Ι ν δ ί α ς δ ε ν α ρ κ ο ύ ν τ α ν ν α ε ξ α ν θ ρ ω π ί ζ ο υ ν τις δ υ ν ά μ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς , ό π ω ς έ κ α ν α ν οι έ λ λ η ν ε ς και 01 ρ ω μ α ί ο ι ε ι δ ω λ ο λ ά τ ρ ε ς . Έ β λ ε π α ν στο σ ύ μ π α ν έ ν α ν α γ ώ ν α δ ύ ο ι σ ο δ ύ ν α μ ω ν δ υ ν ά μ ε ω ν — τ ο υ Κ α λ ο ύ και τ ο υ Κ α κ ο ύ , τ ο υ Φ ω τ ό ς και τ ο υ Σ κ ό τ ο υ ς — και μ ε τ έ φ ε ρ α ν α υ τ ό ν τ ο ν α γ ώ ν α μ έ σ α σ τ η ν κ α ρ δ ι ά του ανθρώπου. Αυτή η σύλληψη των δύο ανταγωνιστικών δυνάμεων,

112

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

που αγωνίζονταν για την επικράτηση στον κόσμο, διείσδυσε σταδιακά σ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό και έ γ ι ν ε θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς α ρ χ ή τ ο υ . Έ π ε ι τ α , επί π ο λ λ ο ύ ς α ι ώ ν ε ς , η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α , γ ι α ν α ε κ μ η δ ε ν ί σ ε ι με α π ε ρ ί γ ρ α π τ η σκληρότητα όλους όσοι τ ο λ μ ο ύ σ α ν να επικρίνουν τα ανομήματά της, χρησιμοποίησε κατά κόρον αυτή τη σ ύ λ λ η ψ η του ισχυρού σατανά που παίρνει στην κατοχή του την ανθρώπινη ψυχή. Έ τ σ ι , η ε κ κ λ η σ ί α α π έ ρ ρ ι ψ ε ε υ θ έ ω ς τ η ν κ α λ ο σ ύ ν η και τ η σ υ γ χ ώ ρ ε σ η π ο υ κ ή ρ υ ξ ε ο ι δ ρ υ τ ή ς τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ και α π ο τ ε λ ο ύ σ α ν τ η δ ι α φ ο ρ ά τ ο υ α π ό ό λ ε ς τις ά λ λ ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς , με ε ξ α ί ρ ε σ η τ ο ν β ο υ δ ι σ μ ό .

Επι-

πλέον: κατά τον διωγμό των ανταγωνιστών της επέδειξε πρωτοφανή σκληρότητα. Α ρ γ ό τ ε ρ α , οι ο π α δ ο ί τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ , α κ ό μ η και οι πιο πιστοί, α π ο μ α κ ρ ύ ν θ η κ α ν α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ . Ο λ ο έ ν α πιο α λ λοτριωμένη από την αρχική διδασκαλία, η χριστιανική εκκλησία έφτασε στο σ η μ ε ί ο ν α σ υ μ μ α χ ή σ ε ι α ν ε π ι φ ύ λ α κ τ α με τ ο υ ς

κυβερνώντες,

έτσι ώ σ τ ε στα μ ά τ ι α τ ω ν « η γ ε μ ό ν ω ν τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς » οι α λ η θ ι ν έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ έ φ τ α σ α ν ν α θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι ε π ι κ ί ν δ υ ν ε ς , και μ ά λ ι σ τ α τόσο επικίνδυνες ώστε η Δυτική εκκλησία απαγόρευσε την έκδοση της Κ α ι ν ή ς Δ ι α θ ή κ η ς σε γ λ ώ σ σ α ά λ λ η α π ό τ η λ α τ ι ν ι κ ή , π ο υ ή τ α ν α κ α τ α ν ό η τ η α π ό τ ο ν λ α ό , και στη Ρ ω σ ί α σε γ λ ώ σ σ α ά λ λ η α π ό τ η ν ε λ ά χ ι σ τ α κατανοητή παλαιο-σλαβονική^. Α λ λ ά τ ο χ ε ι ρ ό τ ε ρ ο α π ' ό λ α ή τ α ν τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι, κ α θ ώ ς μ ε τ α τ ρ ά π η κ ε σε κ ρ α τ ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α , ο ε π ί σ η μ ο ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς λ η σ μ ό ν η σ ε τ η θ ε μ ε λ ι ώ δ η δ ι α φ ο ρ ά τ ο υ α π ό ό λ ε ς τις π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς

—με

ε ξ α ί ρ ε σ η τ ο ν β ο υ δ ι σ μ ό . Λ η σ μ ό ν η σ ε τ η σ υ γ χ ώ ρ ε σ η τ ω ν π ρ ο σ β ο λ ώ ν και ε κ δ ι κ ο ύ ν τ α ν τ η ν κ ά θ ε π ρ ο σ β ο λ ή σ ύ μ φ ω ν α με τ ο π ν ε ύ μ α τ ο υ Α ν α τ ο λ ι κ ο ύ δ ε σ π ο τ ι σ μ ο ύ . Τ έ λ ο ς , οι ε κ π ρ ό σ ω π ο ι τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς δ ε ν ά ρ γ η σ α ν ν α γ ί ν ο υ ν ι δ ι ο κ τ ή τ ε ς δ ο υ λ ο π ά ρ ο ι κ ω ν ό π ω ς οι κ ο σ μ ι κ ο ί ά ρ χ ο ν τ ε ς , και σ τ α δ ι α κ ά α π έ κ τ η σ α ν τ η ν ίδια ν ο μ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α ό π ω ς οι κ ό μ η τ ε ς , οι δ ο ύ κες και 01 β α σ ι λ ε ί ς · και στη χ ρ ή σ η α υ τ ή ς τ ο υ ς τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς , οι η γ ε μ ό ν ε ς τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς α π ο δ ε ί χ θ η κ α ν εξ ίσου ά π λ η σ τ ο ι και ε κ δ ι κ η τ ι κ ο ί ό π ω ς 01 κ ο σ μ ι κ ο ί η γ ε μ ό ν ε ς . Α ρ γ ό τ ε ρ α , τ ο ν 15ο και τ ο ν 1 6 ο αι., ό τ α ν η σ υ γ κ ε ν τ ρ ο π ο ι η μ έ ν η ε ξ ο υ σ ί α τ ω ν β α σ ι λ έ ω ν και τ ω ν τ σ ά ρ ω ν ά ρ χ ι σ ε ν α ε π ε κ τ ε ί ν ε τ α ι στα κ ρ ά τ η π ο υ σ χ η μ α τ ί ζ ο ν τ α ν τ ό τ ε , η ε κ κ λ η σ ί α ποτέ δ ε ν π α ρ έ λ ε ι ψ ε ν α β ο η θ ή σ ε ι με τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς και τ α π λ ο ύ τ η τ η ς τ η ν ο ι κ ο δ ό μ η σ η και τ η ν ε π έ κ τ α σ η τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς α υ τ ή ς , και ε υ λ ό γ η σ ε με τ ο ν σταυρό κτηνώδεις κυβερνήτες όπως ο Λουδοβίκος Ι Α ' , ο Φίλιππος Β ' και ο Ι β ά ν ο Τ ρ ο μ ε ρ ό ς . Η ε κ κ λ η σ ί α τ ι μ ω ρ ο ύ σ ε ο π ο ι α δ ή π ο τ ε ε ν α ν τ ί ω σ η

ΗΘΙΚΗ

113

(Γτην ε ξ ο υ σ ί α τ η ς με κ α θ α ρ ά Α ν α τ ο λ ί τ ι κ η σ κ λ η ρ ό τ η τ α — μ ε β α σ α ν ι σ τ ή ρια και π υ ρ ά — ε ν ώ η Δ υ τ ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α έ φ τ α σ ε ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι μία ιδιαίτερη α σ τ υ ν ο μ ί α : τ η ν « Ι ε ρ ά » Ε ξ έ τ α σ η . Έ τ σ ι , 01 π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς στις κ ο σ μ ι κ έ ς ε ξ ο υ σ ί ε ς π ο υ έ κ α ν α ν οι π ρ ώ τοι ο π α δ ο ί τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ α π ο μ ά κ ρ υ ν α ν π ο λ ύ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό α π ό τ η διδασκαλία του ιδρυτή του. Η συγχώρεση των προσωπικών

προσβο-

λ ώ ν κ α τ α ρ γ ή θ η κ ε ω ς περιττή, και έτσι α π ο ρ ρ ί φ θ η κ ε ό,τι α π ο τ έ λ ε σ ε τ η θ ε μ ε λ ι ώ δ η δ ι α φ ο ρ ά τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ α π ό ό λ ε ς τις π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς , με ε ξ α ί ρ ε σ η τ ο ν βουδισμό®. Π ρ ά γ μ α τ ι , α ν ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε α π ρ ο κ α τ ά λ η π τ α όχι μ ό ν ο τις π α λ α ι ό τ ε ρ ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς α λ λ ά και τ α ή θ η και τ α έ θ ι μ α τ ο υ π α λ α ι ό τ α τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ τ ρ ό π ο υ ζ ω ή ς τ ω ν ά γ ρ ι ω ν φ υ λ ώ ν , θα β ρ ο ύ μ ε ότι σε ό λ ε ς τις π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς και στις πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς ο μ ά δ ε ς π ί σ τ ε υ α ν , και π ι σ τ ε ύ ο υ ν α κ ό μ η σ ή μ ε ρ α , ότι πρέπει

να μην κάνεις

στους

— δ η λ α δ ή σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ η ς φ υ λ ή ς σ ο υ — ό,τι δεν Θέλεις κάνουν.

άλλους νο

σου

Επ] χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α ό λ ε ς οΓ α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς χ τ ί σ τ η κ α ν

με β ά σ η α υ τ ό ν τ ο ν κ α ν ό ν α - ό ρ α ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς , δ ι δ ά σ κ ο ν τ α ς ν α α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ο υ μ ε ω ς ι σ ό τ ι μ ο υ ς τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς μας, δ ε ν έ κ α ν ε τ ί π ο τ α καινούργιο^. Π ρ ά γ μ α τ ι , σε έ ν α π α λ α ι ό μ ν η μ ε ί ο τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς ό π ω ς η Π α λ α ι ά Δ ι α θ ή κ η , δ ι α β ά ζ ο υ μ ε : « Δ ε ν θα ε κ δ ι κ η θ ε ί ς , δ ε ν θα π α ρ α π ο ν ε θείς ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν π α ι δ ι ώ ν τ ο υ λ α ο ύ σ ο υ , α λ λ ά θα α γ α π ά ς τ ο ν π λ η σ ί ο ν σ ο υ ό π ω ς τ ο ν ε α υ τ ό σ ο υ » . Α υ τ ό α ν α γ ρ ά φ ε τ α ι στο τ ρ ί τ ο β ι β λ ί ο τ η ς Π ε ν τ α τ ε ύ χ ο υ ( Λ ε υ τ ι κ ό ν , ΙΘ, 18: και ο υ κ ε κ δ ι κ ε ί τ α ι σ ο υ η χ ε ι ρ , και ο υ μ η ν ι ε ί ς τ ο ι ς υιοίς τ ο υ λ α ο ύ σ ο υ , και α γ α π ή σ ε ι ς τ ο ν π λ η σ ί ο ν σ ο υ ω ς σ ε α υ τ ό ν ) . Ο ίδιος κ α ν ό ν α ς ι σ χ ύ ε ι και γ ι α τ ο υ ς ξ έ ν ο υ ς : «Ο ξ έ ν ο ς π ο υ κ α τ ο ι κ ε ί μαζί σ α ς θα είναι σ α ν ν α έχει γ ε ν ν η θ ε ί α ν ά μ ε σ ά σ α ς , και θα τ ο ν α γ α π ά τ ε ό π ω ς τ ο ν ε α υ τ ό σ α ς : γ ι α τ ί και εσείς ή σ α σ τ α ν ξ έ ν ο ι στη χ ώ ρ α τ η ς Α ι γ ύ π τ ο υ » ( Λ ε υ τ ι κ ό ν , ΙΘ, 3 4 : ω ς ο α υ τ ό χ θ ω ν εν υ μ ί ν έσται ο π ρ ο σ ή λ υ τ ο ς ο π ρ ο π ο ρ ε υ ό μ ε ν ο ς π ρ ο ς υ μ ά ς , και α γ α π ή σ ε ι ς α υ τ ό ν ω ς σ ε α υ τ ό ν , ότι π ρ ο σ ή λ υ τ ο ι ε γ ε ν ν ή θ η τ ε ε ν γ η Α ι γ ύ π τ ω ) . Π α ρ ό μ ο ι α , η δ ή λ ω σ η τ ω ν Ε υ α γ γ ε λ ι σ τ ώ ν , που τ ό σ ο π ο ι η τ ι κ ά ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι στο Κ α τ ά Μ ά ρ κ ο ν Ε υ α γ γ έ λ ι ο ( κ ε φ . ΙΗ), ότι δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι πιο α ξ ι έ π α ι ν ο π ρ ά γ μ α α π ό τ ο ν α δ ί ν ε ι ς τ η ζ ω ή σ ο υ γ ι α τ ο ν λ α ό σ ο υ , α κ ό μ η και α υ τ ό δ ε ν μπορεί να θεωρηθεί διακριτικό γνώρισμα του χριστιανισμού, επειδή η αυτοθυσία ενός α ν θ ρ ώ π ο υ για τον λαό του υμνήθηκε από όλους τους ε ι δ ω λ ο λ ά τ ρ ε ς και η υ π ε ρ ά σ π ι σ η τ ω ν δ ι κ ώ ν τ ο υ με κ ί ν δ υ ν ο τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ ε ί ν α ι κ ο ι ν ό φ α ι ν ό μ ε ν ο ό χ ι μ ό ν ο στις πιο ά γ ρ ι ε ς φ υ λ έ ς α λ λ ά και στα

114

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

περισσότερα κοινωνικά ζώα. Τ ο ίδιο ι σ χ ύ ε ι γ ι α τ η ν ε υ σ π λ α χ ν ί α / φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α , π ο υ σ υ χ ν ά θ ε ω ρείται δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι σ μ α τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ και α ν τ ί θ ε τ η π ρ ο ς τ η ν π α γ α ν ι σ τ ι κ ή α ρ χ α ι ό τ η τ α . Α λ λ ά η ο υ σ ί α ε ί ν α ι ότι α κ ό μ η και στο φ υ λ ε τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ν , και θ ε ω ρ ε ί τ α ι α κ ό μ η , έ γ κ λ η μ α ν α α ρ ν η θ ε ί ς κ α τ α φ ύ γ ι ο σε έ ν α ν ά ν θ ρ ω π ο τ η ς φ υ λ ή ς σ ο υ — ή και σε έ ν α ν ά γ ν ω σ τ ο π ε ρ ι π λ α ν ώ μ ε ν ο — ή ν α μη μ ο ι ρ α σ τ ε ί ς μαζί τ ο υ τ ο γ ε ύ μ α σ ο υ . Έ χ ω ή δ η α ν α φ έ ρ ε ι , στο τ ρ ί τ ο κεφ., ότι έ ν α ς Ι^πουριάτης π ο υ έ τ υ χ ε ν α φ τ ω χ ύ ν ε ι έ χ ε ι δ ι κ α ί ω μ α ν α τ α ΐ ζ ε τ α ι με τ η σ ε ι ρ ά α π ό ό λ α τ α μ έ λ η τ η ς φ υ λ ή ς τ ο υ , και ότι 01 κ ά τ ο ι κ ο ι τ η ς Γης τ ο υ Π υ ρ ό ς , οι Ο τ ε ν τ ό τ ο ι και ό λ ο ι οι ά λ λ ο ι « ά γ ρ ι ο ι » μ ο ι ρ ά ζ ο ν τ α ι ισότιμα μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς ό λ α τα τ ρ ό φ ι μ α π ο υ τ ο υ ς δ ω ρ ί ζ ο ν τ α ι . Σ υ ν ε π ώ ς , α ν στη Ρ ω μ α ϊ κ ή α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α , ι δ ί ω ς στις π ό λ ε ι ς , ε ί χ α ν π ρ α κ τ ι κ ά ε ξ α φ α ν ι σ τ ε ί κάτι τ έ τ ο ι α ή θ η τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τος, δεν έφταιγε η ειδωλολατρία, αλλά το πολιτικό σύστημα της κατ α κ τ η τ ι κ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς . Θ α ε π ι σ η μ ά ν ω , ω σ τ ό σ ο , ότι σ τ η ν ε ι δ ω λ ο λ α τ ρ ι κ ή Ι τ α λ ί α , τ η ν ε π ο χ ή τ ο υ Ν ο υ μ ά Π ο μ π ί λ ι ο υ , και π ο λ ύ α ρ γ ό τ ε ρ α , κατά τους χ ρ ό ν ο υ ς της αυτοκρατορίας, ήταν ισχυρά αναπτυγμένα τα λ ε γ ό μ ε ν α « κ ο λ έ γ ι α » , δ η λ α δ ή οι ε ν ώ σ ε ι ς π ο υ έ γ ι ν α ν γ ν ω σ τ έ ς κ α τ ά τ ο ν Ι^εσαίωνα ω ς « σ υ ν τ ε χ ν ί ε ς » , τ ω ν τ ε χ ν ι τ ώ ν . Τ α κ ο λ έ γ ι α α υ τ ά α σ κ ο ύ σ α ν τ η ν ίδια υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ή α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α - ο ρ ι σ μ έ ν ε ς η μ έ ρ ε ς

οργάνωναν

σ υ σ σ ί τ ι α κτλ., σ υ ν ή θ ε ι α π ο υ μ ε τ α β ι β ά σ τ η κ ε α ρ γ ό τ ε ρ α και στις σ υ ν τ ε χ ν ί ε ς . Σ υ ν ε π ώ ς , τ ί θ ε τ α ι τ ο ε ρ ώ τ η μ α : ή τ α ν η α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α κάτι α λ η θ ι ν ά ξ έ ν ο στη ρ ω μ α ϊ κ ή π ρ ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α , ό π ω ς

βεβαιώνουν

ο ρ ι σ μ έ ν ο ι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς , π ο υ ε π ι σ η μ α ί ν ο υ ν τ η ν α π ο υ σ ί α τ η ς κ ρ α τ ι κ ή ς και της εκκλησιαστικής φιλανθρωπίας; Ή μήπως η ανάγκη για φιλανθρωπία ε μ φ α ν ί σ τ η κ ε ό τ α ν ε ξ α σ θ έ ν η σ α ν οι σ υ ν τ ε χ ν ί ε ς ή κ ο λ έ γ ι α εξ αιτίας της συγκεντροποίησης του κράτους; Σ υ ν ε π ώ ς , π ρ έ π ε ι ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ότι κ η ρ ύ σ σ ο ν τ α ς τ η ν α δ ε λ φ ο σ ύ ν η και τ η ν α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α π ρ ο ς τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς μ α ς , π ρ ο ς τ α μέλη του λ α ο ύ μας, ο χριστιανισμός δεν εισήγαγε καμία νέα

ηθική

α ρ χ ή . Α λ λ ά ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς και ο β ο υ δ ι σ μ ό ς ε ι σ ή γ α γ α ν ό ν τ ω ς μία ν έ α β α σ ι κ ή α ρ χ ή στη ζ ω ή τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , ό τ α ν ζ ή τ η σ α ν α π ό τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α σ υ γ χ ω ρ ε ί μία π ρ ο σ β ο λ ή π ο υ τ ο υ έ γ ι ν ε . Έ ω ς τ ό τ ε , η φ υ λ ε τ ι κ ή η θ ι κ ή ό λ ω ν τ ω ν λ α ώ ν α ξ ί ω ν ε ε κ δ ί κ η σ η , π ρ ο σ ω π ι κ ή ή και φ υ λ ε τ ι κ ή , για κάθε προσβολή: για φόνο, για τραυματισμό, για εξύβριση. Α λ λ ά η διδασκαλία του Χριστού στην αρχική της μορφή απέρριπτε την εκδίκηση και τ η ν ο μ ι κ ή δ ί ω ξ η , και ζ η τ ο ύ σ ε α π ό τ ο ν ζ η μ ι ω μ έ ν ο ν α α π α ρ ν ε ί τ α ι ο π ο ι α δ ή π ο τ ε « α ν τ α π ό δ ο σ η » και ν α σ υ γ χ ω ρ ε ί τ η ν π ρ ο σ β ο λ ή , ό χ ι μ ό ν ο

ΗΘΙΚΗ

115

μία ή δ ύ ο φ ο ρ έ ς , α λ λ ά π ά ν τ α , σε ό λ ε ς τις π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς . Τ ο α λ η θ ι ν ό μ ε γ α λ ε ί ο τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ β ρ ί σ κ ε τ α ι στα λ ό γ ι α : « Μ η ν ε κ δ ι κ ε ί σ α ι τ ο υ ς ε χ θ ρ ο ύ ς σου»®. Α λ λ ά η κύρια εντολή του Χριστού, που αξίωνε την παραίτηση από κάθε εκδίκηση, απορρίφθηκε πολύ σύντομα από τους

χριστιανούς.

Α κ ό μ η και οι Α π ό σ τ ο λ ο ι τ η ν δ ι α τ ύ π ω σ α ν σε π ο λ ύ πιο μ ε τ ρ ι α σ μ έ ν η μ ο ρ φ ή : « Μ η ν α π ο δ ί δ ε ι ς κ α κ ό αντί κ α κ ο ύ , ο ύ τ ε κ α κ ό τ η τ α αντί κ α κ ό τ η τ α ς , αλλά ευλογία», έ γ ρ α ψ ε ο Απόστολος Παύλος στην πρώτη του Επιστολή (Γ, 9 ) . Ο Π α ύ λ ο ς υ π α ι ν ί σ σ ε τ α ι α ν ε π α ί σ θ η τ α τ η σ υ γ χ ώ ρ ε σ η τ ω ν π ρ ο σ β ο λ ώ ν , α λ λ ά τ η ν ε κ φ ρ ά ζ ε ι με ε γ ω ι σ τ ι κ ή μ ο ρ φ ή : « Ά ρ α είσαι α δ ι κ α ι ο λ ό γ η τ ο ς , ά ν θ ρ ω π ε , ό π ο ι ο ς και α ν είσαι, π ο υ κ ρ ί ν ε ι ς έ ν α ν ά λ λ ο : γιατί κρίνοντας έναν άλλο, καταδικάζεις τον εαυτό σου» (Προς Ρωμαίους, Β, 1). Γ ε ν ι κ ά , αντί γ ι α τις σ α φ ε ί ς ε ν τ ο λ έ ς τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ , π ο υ α π έ ρ ρ ι π τ α ν τ η ν ε κ δ ί κ η σ η , οι Α π ό σ τ ο λ ο ι σ υ σ τ ή ν ο υ ν ά τ ο λ μ α ν α « α ν α β ά λ λ ο υ μ ε τ η ν ε κ δ ί κ η σ η » και π ρ ο β ά λ λ ο υ ν έ ν α γ ε ν ι κ ό λ ο γ ο ε υ α γ γ έ λ ι ο α γ ά π η ς . Έ τ σ ι , τ ε λ ι κ ά , η ε κ δ ί κ η σ η δια μ έ σ ο υ τ ω ν δ ι κ α σ τ η ρ ί ω ν , α κ ό μ η και στις πιο άγριες μορφές της, έγινε αναγκαία ουσία αυτού που είναι γνωστό ως δ ι κ α ι ο σ ύ ν η στα χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ά κ ρ ά τ η και στη χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α . Είναι α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ ο ότι ο ι ε ρ έ α ς και ο δ ή μ ι ο ς είναι μαζί π ά ν ω στο ι κ ρ ί ω μ α . Π α ρ ό μ ο ι ο ή τ α ν τ ο π ε π ρ ω μ έ ν ο και μίας ά λ λ η ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ο υ ς α ρ χ ή ς της διδασκαλίας του Χριστού. Η διδασκαλία του ήταν διδασκαλία της ι σ ό τ η τ α ς . Έ ν α ς δ ο ύ λ ο ς και έ ν α ς ρ ω μ α ί ο ς π ο λ ί τ η ς ή τ α ν γι' α υ τ ό ν ίσα α δ έ λ φ ι α , τ έ κ ν α τ ο υ Θ ε ο ύ . « Κ α ι ό π ο ι ο ς α π ό ε σ ά ς ε ί ν α ι ο α ν ώ τ ε ρ ο ς , θα ε ί ν α ι υ π η ρ έ τ η ς ό λ ω ν » , δ ί δ α ξ ε ο Χ ρ ι σ τ ό ς ( Κ α τ ά Μ ά ρ κ ο ν , I, 4 4 ) . Α λ λ ά σ τ ο υ ς Α π ο σ τ ό λ ο υ ς σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε ή δ η δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ιδέες. Οι δ ο ύ λ ο ι και 01 υ π ή κ ο ο ι ε ί ν α ι ίσοι με τ ο υ ς κ υ ρ ί ο υ ς τ ο υ ς ... α λ λ ά « ε ν Χ ρ ι σ τ ώ » . Σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α , οι Α π ό σ τ ο λ ο ι Π έ τ ρ ο ς και Π α ύ λ ο ς π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο υ ν ω ς θεμελιώδη χριστιανική αρετή την υπακοή των υπηκόων στους κατεσ τ η μ έ ν ο υ ς ά ρ χ ο ν τ ε ς , ω ς χ ρ ι σ μ έ ν ο υ ς α π ό τ ο ν Θ ε ό με « φ ό β ο και τ ρ ό μ ο » , και τ η ν υ π α κ ο ή τ ω ν δ ο ύ λ ω ν σ τ ο υ ς κ υ ρ ί ο υ ς τ ο υ ς . Οι δ ύ ο α υ τ ο ί Απόστολοι απλώς σύστησαν στους κατόχους δούλων να συμπεριφέρ ο ν τ α ι κ α λ ύ τ ε ρ α σ τ ο υ ς δ ο ύ λ ο υ ς τ ο υ ς και ό χ ι ν α π α ρ α ι τ η θ ο ύ ν α π ό τ ο δ ι κ α ί ω μ α ν α έ χ ο υ ν δ ο ύ λ ο υ ς , α κ ό μ η και σε π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς π ο υ οι κ ά τ ο χ ο ι τ ω ν δ ο ύ λ ω ν τ ύ χ α ι ν ε ν α ε ί ν α ι «πιστοί και α γ α π η μ έ ν ο ι » , δ η λ α δ ή π ρ ο σ η λ υ τ ι σ μ έ ν ο ι σ τ ο ν χριστιανισμό®. Αυτή η συμβουλή των Αποστόλων εξηγείται εύκολα: δεν ήθελαν να εκθέσουν τους οπαδούς τους στην κτηνώδη ωμότητα των ρωμαίων αυτοκρατόρων. Α λ λ ά κηρύσσοντας την υπακοή στους κτηνώδεις Καί-

116

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σαρες ως χρισμένους από τον Θεό, ο χριστιανισμός έδωσε στον εαυτό του ένα χ τ ύ π η μ α από το οποίο δεν έχει συνέλθει έως σήμερα. Έ γ ι ν ε η επίσημη θρησκεία του κράτους. Α π ο τ έ λ ε σ μ α ε ί ν α ι ότι η δ ο υ λ ε ί α , και η δ ο υ λ ι κ ή υ π α κ ο ή σ τ ο υ ς κ υ β ε ρ ν ώ ν τ ε ς , π ο υ και τις δ ύ ο τις υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς , ά ν τ ε ξ α ν επί έ ν δ ε κ α α ι ώ ν ε ς , έ ω ς τις π ρ ώ τ ε ς ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς τ ω ν χ ω ρ ι κ ώ ν και τ ω ν κ α τ ο ί κ ω ν τ ω ν π ό λ ε ω ν , τ ο ν 11ο και τ ο ν 12ο αι. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Πάπας Γρηγόριος (που η εκκλησία τον ο ν ό μ α σ ε Μ ε γ ά λ ο ) και π ο λ λ ο ί ά λ λ ο ι π ο υ η ε κ κ λ η σ ί α α ν α κ ή ρ υ ξ ε α γ ί ο υ ς , ε ν έ κ ρ ι ν α ν τ η δ ο υ λ ε ί α , και ο Α υ γ ο υ σ τ ί ν ο ς έ φ τ α σ ε ν α τ η ν

υπερασπι-

στεί, β ε β α ι ώ ν ο ν τ α ς ότι οι α μ α ρ τ ω λ ο ί γ ί ν ο ν τ α ι δ ο ύ λ ο ι ω ς τ ι μ ω ρ ί α γ ι α τις α μ α ρ τ ί ε ς τ ο υ ς . Α κ ό μ η και ο σ χ ε τ ι κ ά φ ι λ ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς φ ι λ ό σ ο φ ο ς Θ ω μ ά ς Α κ ι ν ά τ η ς β ε β α ί ω σ ε ότι η δ ο υ λ ε ί α είναι « θ ε ϊ κ ό ς ν ό μ ο ς » . Π ο λ ύ λ ί γ ο ι κ ά τ ο χ ο ι δ ο ύ λ ω ν ε λ ε υ θ έ ρ ω σ α ν τ ο υ ς δ ο ύ λ ο υ ς τ ο υ ς , και ο ρ ι σ μ έ ν ο ι ε π ί σ κ ο ποι μ ά ζ ε υ α ν χ ρ ή μ α τ α γ ι α ν α ε ξ α γ ο ρ ά σ ο υ ν τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α

ορισμένων

δ ο ύ λ ω ν . Ι^όνο με τ ο ξ ε κ ί ν η μ α τ ω ν Σ τ α υ ρ ο φ ο ρ ι ώ ν οι κ ύ ρ ι ο ι α π ε λ ε υ θ έ ρ ω ν α ν τ ο υ ς δ ο ύ λ ο υ ς τ ο υ ς , α ν έ ρ α β α ν στο μ α ν ί κ ι τ ο υ ς έ ν α ν σ τ α υ ρ ό και πήγαιναν στην Ανατολή για να κατακτήσουν τ η ν Ιερουσαλήμ. Οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι φ ι λ ό σ ο φ ο ι α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ α ν α ν ο ι χ τ ά ή σ ι ω π η ρ ά τ η ν ε κ κ λ η σ ί α . Μ ό ν ο τ ο ν 18ο αι., τ η ν π α ρ α μ ο ν ή τ η ς Γ α λ λ ι κ ή ς ε π α ν ά σ τ α σης, υ ψ ώ θ η κ α ν ορισμένες φ ω ν έ ς των ε λ ε υ θ ε ρ ο φ ρ ό ν ω ν εναντίον της δ ο υ λ ε ί α ς . Η Ε π α ν ά σ τ α σ η και ό χ ι η ε κ κ λ η σ ί α κ α τ ά ρ γ η σ ε τ η δ ο υ λ ε ί α στις γ α λ λ ι κ έ ς α π ο ι κ ί ε ς και τ η δ ο υ λ ο π α ρ ο ι κ ί α στη Γ α λ λ ί α . Α λ λ ά κ α τ ά τ ο π ρ ώ τ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 9 ο υ αι., τ ο ε μ π ό ρ ι ο τ ω ν ν έ γ ρ ω ν δ ο ύ λ ω ν ά κ μ α ζ ε σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η και τ η ν Α μ ε ρ ι κ ή , και η ε κ κ λ η σ ί α σ ι ω π ο ύ σ ε . Σ τ η Ρ ω σ ί α , η κατάργηση της δουλείας, της δουλοπαροικίας των χωρικών, έγίνε μ ό λ ι ς τ ο 1 8 6 1 . Π ρ ο ε τ ο ι μ ά σ τ η κ ε α π ό τις σ υ ν ω μ ο σ ί ε ς τ ω ν

Δεκεμβρι-

σ τ ώ ν ( 1 8 2 5 ) και τ ω ν Π ε τ ρ α σ ε β ι σ τ ώ ν ( 1 8 4 8 ) , κ α θ ώ ς και α π ό τ ο υ ς ξ ε σ η κ ω μ ο ύ ς των χ ω ρ ι κ ώ ν της δεκαετίας του 1850, που αφύπνισαν πάλι σ τ η ν α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α τ ο ν φ ό β ο γ ι α μία ά λ λ η ε ξ έ γ ε ρ σ η ό π ω ς τ ο υ Π ο υ γ κ α σ έ φ . Τ ο 1 8 6 3 κ α τ α ρ γ ή θ η κ ε η δ ο υ λ ε ί α και στις « β α θ ι ά θ ρ η σ κ ε υ ό μ ε ν ε ς » Η . Π . Α . Έ π ε ι τ α α π ό α ι μ α τ η ρ ό α γ ώ ν α |Jε τ ο υ ς δ ο υ λ ο κ τ ή τ ε ς , οι δ ο ύ λ ο ι ελευθερώθηκαν

εν τ ο ύ τ ο ι ς , δ ε ν τ ο υ ς δ ό θ η κ ε γ ι α ν α

συντηρούνται

ούτε ένα κομματάκι γης από αυτήν που καλλιεργούσαν. Ο χριστιανισμός αποδείχθηκε αδύναμος στην πάλη εναντίον της π λ ε ο ν ε ξ ί α ς τ ω ν δ ο υ λ ε μ π ό ρ ω ν και τ ω ν δ ο υ λ ο κ τ η τ ώ ν . Η δ ο υ λ ε ί α ά ν τ ε ξ ε έ ω ς ό τ ο υ οι ίδιοι οι δ ο ύ λ ο ι ά ρ χ ι σ α ν ν α ε ξ ε γ ε ί ρ ο ν τ α ι και έ ω ς ό τ ο υ η α ν ά πτυξη της μηχανοκίνητης παραγωγής πρόσφερε τη δυνατότητα στους

ΗΘΙΚΗ

117

β ι ο μ η χ ά ν ο υ ς ν α α π ο σ π ο ύ ν πιο π ο λ λ ά κ έ ρ δ η α π ό τ η μ ι σ θ ω τ ή ε ρ γ α σ ί α από όσο από την εργασία τ ω ν δ ο υ λ ο π ά ρ ο ι κ ω ν ή των δ ο ύ λ ω ν . Έ τ σ ι , 01 δ ύ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ — η ισότητα και η σ υ γ χ ώ ρ ε σ η τ ω ν π ρ ο σ β ο λ ώ ν — α π ο ρ ρ ί φ θ η κ α ν α π ό τ ο υ ς ο π α δ ο ύ ς και τους κήρυκές του. Πέρασαν δεκαπέντε αιώνες πριν ορισμένοι συγγραφ ε ί ς σ π ά σ ο υ ν τ ο υ ς δ ε σ μ ο ύ ς τ ο υ ς με τ η θ ρ η σ κ ε ί α και τ ο λ μ ή σ ο υ ν ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ ν ω ς θ ε μ έ λ ι ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν τ η μία α π ό τις π α ρ α π ά ν ω α ρ χ έ ς : την ισότητα

των

δικαιωμάτων.

Τ έ λ ο ς , π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς ε π ι κ ύ ρ ω σ ε και τ η ν πίστη σ τ ο ν σ α τ α ν ά και τ α π ρ ω τ ο π α λ λ ή κ α ρ ά τ ο υ ω ς ι σ χ υ ρ ο ύ ς α ν τ ι π ά λ ο υ ς τ ο υ Θ ε ο ύ . Η πίστη σ τ η ν ι σ χ ύ τ η ς Κ α κ ή ς Δ ύ ν α μ η ς ε ν ι σ χ ύ θ η κ ε ιδιαίτερα τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν μ ε γ ά λ ω ν μ ε τ α ν α σ τ ε ύ σ ε ω ν τ ω ν λ α ώ ν . Α ρ γ ό τ ε ρ α , η ε κ κ λ η σ ί α ε κ μ ε τ α λ λ ε ύ θ η κ ε π λ ή ρ ω ς τ η ν πίστη α υ τ ή , γ ι α ν α ε κ μηδενίσει τους «υπηρέτες του σατανά» που τολμούσαν να επικρίνουν τους ηγέτες της. Επιπλέον: η ρωμαϊκή εκκλησία έφτασε να θεωρήσει λάθος ενός υπερβολικά καλού Δ α σ κ ά λ ο υ τη χριστιανική απαγόρευση τ η ς ε κ δ ί κ η σ η ς , και α ν τ ι κ α τ έ σ τ η σ ε το έ λ ε ο ς με τ ο ξ ί φ ο ς και τις π υ ρ έ ς τ η ς , γ ι α ν α α φ α ν ί σ ε ι ό σ ο υ ς χ α ρ α κ τ ή ρ ι ζ ε αιρετικούς^°. Π α ρ ά τ ο υ ς δ ι ω γ μ ο ύ ς τ ω ν χ ρ ι σ τ ι α ν ώ ν στη Ρ ω μ α ϊ κ ή

αυτοκρατορία

και π α ρ ά τ ο ν μ ι κ ρ ό α ρ ι θ μ ό τ ω ν π ρ ώ τ ω ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ώ ν κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν κ α τ ά τους πρώτους αιώνες, ο χριοτιανισμός συνέχισε να διαδίδεται, πρώτα στη Μ ι κ ρ ά Α σ ί α και μετά σ τ η ν Ε λ λ ά δ α , τ η Σ ι κ ε λ ί α , τ η ν Ι τ α λ ί α και γ ε ν ι κ ά στη δ υ τ ι κ ή Ε υ ρ ώ π η . Ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς ήταν μία δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α ε ν α ν τ ί ο ν ο λ ό κ λ η ρ ο υ τ ο υ τ ρ ό π ο υ ζ ω ή ς στη Ρ ω μ α ϊ κ ή α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α τ η ς ε π ο χ ή ς ε κ ε ί ν η ς και ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν ι δ ε ω δ ώ ν τ η ς ζ ω ή ς ε κ ε ί ν η ς , ό π ο υ ο π λ ο ύ τ ο ς των αρχουσών τάξεων βασιζόταν στην απελπιστική φτώχεια των γεω ρ γ ώ ν και τ ο υ π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ τ ω ν π ό λ ε ω ν και ό π ο υ η « κ ο υ λ τ ο ύ ρ α » τ ω ν ε ύ π ο ρ ω ν π ε ρ ι ο ρ ι ζ ό τ α ν σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν α ν έ σ ε ω ν τ η ς ζ ω ή ς και σε μία ο ρ ι σ μ έ ν η κ ο μ ψ ό τ η τ α , και α μ ε λ ο ύ σ ε τ ε λ ε ί ω ς τις α ν ώ τ ε ρ ε ς π ν ε υ μ α τ ι κ έ ς , ν ο η τ ι κ έ ς και η θ ι κ έ ς ανάγκες^^. Α λ λ ά ή δ η τ ό τ ε π ο λ λ ο ί έ ν ι ω θ α ν δ υ σ α ρ έ σ κ ε ι α με τις ε κ λ ε π τ ύ ν σ ε ι ς τ ω ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν τ ω ν α ν ώ τ ε ρ ω ν τ ά ξ ε ω ν π ο υ σ υ μ β ά δ ι ζ α ν με τ η γ ε ν ι κ ή ε ξ α θ λ ί ω σ η · και σ υ ν ε π ώ ς , ό χ ι μ ό ν ο ν 01 φ τ ω χ ο ί , σ τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς υ π ο σ χ ό τ α ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η , α λ λ ά και μ ε μ ο ν ω μ έ ν α ά τ ο μ α α π ό τις ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς και ε ύ π ο ρ ε ς τ ά ξ ε ι ς α ν α ζ ή τ η σ α ν σ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό τ ο ν δ ρ ό μ ο γ ι α μία πιο π ν ε υ μ α τ ι κ ή ζ ω ή . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , αυξανόταν η δυσπιστία προς την ανθρώπινη φύση, που είχε αρχίσει να εκδηλώνεται ήδη στον ε λ λ η ν ο - ρ ω μ α ϊ κ ό κόσμο της εποχ ή ς τ ο υ Π λ ά τ ω ν α και τ ω ν δ ι α δ ό χ ω ν τ ο υ . Τ ώ ρ α , υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν

118

σκληρών συνθηκών ζωής την εποχή των μεγάλων

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μεταναστεύσεων

τ ω ν λ α ώ ν , ε μ π ρ ό ς στα δ ε ι ν ά τ η ς ρ ω μ α ϊ κ ή ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και υ π ό τ η ν ε π ι ρ ροή της Ανατολής άρχισε να αναπτύσσεται ο πεσιμισμός, η απαισιοδοξία- έ φ θ ι ν ε η πίστη τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν στη δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α κ α τ α κ τ ή σ ο υ ν έ ν α κ α λ ύ τ ε ρ ο μ έ λ λ ο ν με τις π ρ ο σ π ά θ ε ι έ ς τ ο υ ς . Οι ά ν θ ρ ω π ο ι β ε β α ι ώ θ η κ α ν ότι η Κ α κ ή Δ ύ ν α μ η θ ρ ι ά μ β ε υ ε στη γ η και π ρ ό θ υ μ α α ν α ζ η τ ο ύ σ α ν π α ρ η γ ο ρ ι ά σ τ η ν πίστη στη μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή , σ τ η ν ο π ο ί α δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι γήινο κακό ή βάσανο. Στις περιστάσεις αυτές, ο χριστιανισμός απέκτησε ολοένα μεγαλύτ ε ρ η ε ξ ο υ σ ί α π ά ν ω στο μ υ α λ ό τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Είναι, ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ ο ότι δ ε ν έ φ ε ρ ε κ α μ ί α ο υ σ ι ώ δ η α λ λ α γ ή σ τ ο ν γ ε ν ι κ ό τ ρ ό π ο ζωής. Πράγματι, όχι μόνον απέτυχε να δημιουργήσει νέες μορφές ζωής π λ α τ ι ά δ ι α δ ε δ ο μ έ ν ε ς , α λ λ ά και έ φ τ α σ ε ν α σ υ μ φ ι λ ι ω θ ε ί , ό π ω ς ο π α γ α ν ι σ μ ό ς π α λ α ι ό τ ε ρ α , με τ η ρ ω μ α ϊ κ ή δ ο υ λ ε ί α , τ η ν ο ρ μ α ν δ ι κ ή δ ο υ λ ο π α ρ ο ι κ ί α και τ ι ς κ α τ α χ ρ ή σ ε ι ς τ η ς ρ ω μ α ϊ κ ή ς α π ο λ υ τ α ρ χ ί α ς . Οι χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί ιερείς σ ύ ν τ ο μ α έ γ ι ν α ν υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ ω ν α υ τ ο κ ρ α τ ό ρ ω ν .

Ανισότητα

ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς και π ο λ ι τ ι κ ή κ α τ α π ί ε σ η π α ρ έ μ ε ι ν α ν ίδιες ό π ω ς π α λ α ι ό τ ε ρ α , και η π ν ε υ μ α τ ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ή τ α ν α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ α κ α τ ώ τ ε ρη. Ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς δ ε ν α ν έ π τ υ ξ ε ν έ ε ς κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς μ ο ρ φ έ ς . Π ρ ά γ μ α τ ι , αναμένοντας σύντομα τη Συντέλεια του κόσμου, ενδιαφέρθηκε πολύ λ ί γ ο γ ι α τ έ τ ο ι ε ς μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ί σ ε ι ς , έτσι ώ σ τ ε π έ ρ α σ α ν π ά ν ω α π ό χ ί λ ι α χρόνια πριν, από τελείως διαφορετικές πηγές, αρχίσουν να αναπτύσσ ο ν τ α ι σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η ν έ α σ υ σ τ ή μ α τ α ζ ω ή ς στις π ό λ ε ι ς π ο υ κ η ρ ύ χ θ η κ α ν α ν ε ξ ά ρ τ η τ ε ς , π ρ ώ τ α στα π α ρ ά λ ι α τ η ς Μ ε σ ο γ ε ί ο υ και μετά στα η π ε ι ρ ω τικά. Σ' αυτά τα νέα κέντρα ελεύθερης ζωής, που έμοιαζαν από την ά π ο ψ η α υ τ ή με τις ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς , ά ρ χ ι σ ε και η αναβίωση των επιστημών, που είχαν παρακμάσει κατά τους χ ρ ό ν ο υ ς τ η ς Μ α κ ε δ ο ν ι κ ή ς και τ η ς Ρ ω μ α ϊ κ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς . Τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν Α π ο σ τ ό λ ω ν , οι ο π α δ ο ί τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ , π ο υ έ ζ η σ α ν αναμένοντας σύντομα την έλευση της Δευτέρας Παρουσίας,

ενδια-

φέρονταν κυρίως να διαδώσουν τη διδασκαλία που υποσχόταν στους α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ η σ ω τ η ρ ί α . Έ σ π ε υ σ α ν ν α δ ι α δ ώ σ ο υ ν τις « χ α ρ μ ό σ υ ν ε ς ειδ ή σ ε ι ς » , τ α « κ α λ ά ν έ α » και, α ν ή τ α ν α ν ά γ κ η , ν α π ε θ ά ν ο υ ν μ α ρ τ υ ρ ι κ ά . Α λ λ ά ή δ η τ ο ν 2ο μ . Χ . αι. ά ρ χ ι σ ε ν α α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή « ε κ κ λ η σ ί α » . Είναι π α σ ί γ ν ω σ τ ο π ό σ ο ε ύ κ ο λ α οι ν έ ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς δ ι α σ π ώ ν τ α ν σε π ο λ υ ά ρ ι θ μ ε ς σ έ κ τ ε ς σ τ η ν Α ν α τ ο λ ή . Η κ α θ ε μ ι ά ε ρ μ η ν ε ύ ε ι τ η ν έ α διδ α σ κ α λ ί α με τ ο ν τ ρ ό π ο τ η ς και π ρ ο σ κ ο λ λ ά τ α ι φ α ν α τ ι κ ά σ τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς . Ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς κ ι ν δ ύ ν ε υ σ ε και α υ τ ό ς α π ό μία τ έ τ ο ι α δ ι ά σ π α σ η

ΗΘΙΚΗ

119

σε μ ι κ ρ ά κ ο μ μ ά τ ι α , α φ ο ύ ε π ι π λ έ ο ν στη Μ ι κ ρ ά Α σ ί α και σ τ η ν Α ί γ υ π τ ο , στις ο π ο ί ε ς δ ι α δ ι δ ό τ α ν γ ο ρ γ ά , α ν α μ ε ί χ θ η κ ε με ά λ λ ε ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς : τ ο ν β ο υ δ ι σ μ ό και τ ο ν α ρ χ α ί ο παγανισμό^^. Γι' α υ τ ό , α π ό τ α π ρ ώ τ α χ ρ ό ν ι α τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ , οι δ ά σ κ α λ ο ι τ ο υ π ρ ο σ π ά θ η σ α ν ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ο υ ν , σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ η ν α ρ χ α ί α π α ρ ά δ ο σ η , μία « ε κ κ λ η σ ί α » , δ η λ α δ ή μία κλειστή ομάδα δ α σ κ ά λ ω ν που έπρεπε να διατηρούν τη διδασκαλία σε όλη της την καθαρότητα ή τουλάχιστον χονδρικά αναλλοίωτη. Α λ λ ά με τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν ε κ κ λ η σ ι ώ ν ω ς φ υ λ ά κ ω ν τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς και τ ω ν ι ε ρ ο τ ε λ ε σ τ ι ώ ν τ η ς , γ ε ν ν ή θ η κ α ν , ό π ω ς σ τ ο ν β ο υ δ ι σ μ ό , α φ ' ε ν ό ς ο μοναστικός θεσμός, δηλαδή η απομάκρυνση ορισμένων

δασκάλων

α π ό τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α , και α φ ' ε τ έ ρ ο υ μία ιδιαίτερη, ι σ χ υ ρ ή κ ά σ τ α , ο κ λ ή ρος, και η π ρ ο σ έ γ γ ι σ η α υ τ ή ς τ η ς κ ά σ τ α ς με τ η ν κ ο σ μ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α μεγ ά λ ω ν ε σ τ α θ ε ρ ά . Φ υ λ ά σ σ ο ν τ α ς ό,τι θ ε ω ρ ο ύ σ ε κ α θ α ρ ό τ η τ α τ η ς π ί σ τ η ς και δ ι ώ κ ο ν τ α ς ό,τι θ ε ω ρ ο ύ σ ε δ ι α σ τ ρ έ β λ ω σ η και ε γ κ λ η μ α τ ι κ ή α ί ρ ε σ η , η εκκλησία σύντομα επέδειξε πρωτοφανή σκληρότητα στον διωγμό των « α π ο σ τ α τ ώ ν » . Π α ν α ν ι κ ή σ ε ι σ' α υ τ ό τ ο ν α γ ώ ν α , π ρ ώ τ α ε π ι ζ ή τ η σ ε και κ α τ ό π ι ν α π α ί τ η σ ε τ η ν υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η α π ό τις κ ο σ μ ι κ έ ς ε ξ ο υ σ ί ε ς , οι ο π ο ί ε ς με τ η σ ε ι ρ ά τ ο υ ς ζ ή τ η σ α ν α π ό τ η ν ε κ κ λ η σ ί α μία ε υ μ ε ν ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ί τ ο υ ς και α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η τ η ς τ υ ρ α ν ν ι κ ή ς ε ξ ο υ σ ί α ς τ ο υ ς πάνω στον λαό. Έτσι, η θεμελιώδης σ κ έ ψ η τής χριστιανικής διδασκαλίας, η μετριοπ ά θ ε ι ά τ η ς , τ ο « π ν ε ύ μ α ή π ι α ς σ ο φ ί α ς » , λ η σ μ ο ν ή θ η κ ε . Τ ο κ ί ν η μ α που ά ρ χ ι σ ε ω ς δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α ε ν ά ν τ ι α στις κ α τ α χ ρ ή σ ε ι ς τ η ς ά ρ χ ο υ σ α ς ε ξ ο υ σίας, έγινε τ ώ ρ α ό ρ γ α ν ο αυτής της εξουσίας. Η ευλογία της εκκλησίας ό χ ι μ ό ν ο σ υ γ χ ώ ρ ε σ ε σ τ ο υ ς κ υ β ε ρ ν ώ ν τ ε ς τ α ε γ κ λ ή μ α τ ά τ ο υ ς , α λ λ ά έ φ τ α σ ε μ έ χ ρ ι ν α π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι τα ε γ κ λ ή μ α τ α α υ τ ά ω ς ε κ π λ ή ρ ω σ η τ η ς θέλησης του Θεού. Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α έ κ α ν ε ό,τι μ π ο ρ ο ύ σ ε γ ι α ν α εμποδίσει τη μελέτη της «παγανιστικής αρχαιότητας» από τους χριστια ν ο ύ ς . Τ α μ ν η μ ε ί α και τ α χ ε ι ρ ό γ ρ α φ α τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς , οι μ ο ν α δ ι κ έ ς π η γ έ ς γ ν ώ σ η ς τ η ν ε π ο χ ή ε κ ε ί ν η , κ α τ α σ τ ρ ά φ η κ α ν , γιατί η ε κ κ λ η σ ί α είδε σ' α υ τ ά μ ό ν ο « π ε ρ η φ ά ν ι α » και « α π ι σ τ ί α » π ο υ υ π έ β α λ ε ο σ α τ α ν ά ς . Η α π α γ ό ρ ε υ σ η α υ τ ή ή τ α ν τ ό σ ο α υ σ τ η ρ ή , και τ α ί ρ ι α ζ ε τ ό σ ο κ α λ ά στο μισαλλόδοξο πνεύμα του χριστιανισμού, ώστε ορισμένα γραπτά των ελλ ή ν ω ν σ τ ο χ α σ τ ώ ν ε ξ α φ α ν ί σ τ η κ α ν τ ε λ ε ί ω ς και έ φ τ α σ α ν στη δ υ τ ι κ ή Ε υ ρ ώ π η μ ό ν ο ν ε π ε ι δ ή τ α δ ι α τ ή ρ η σ α ν οι Ά ρ α β ε ς σ ε α ρ α β ι κ έ ς μ ε τ α φ ρ ά σ ε ι ς . Έ τ σ ι , με ζ ή λ ο ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς ε ξ α φ ά ν ι σ ε τ η ν « ε λ λ η ν ι κ ή σοφία»^^ Α λ λ ά στο μ ε τ α ξ ύ , τ ο φ ε ο υ δ α λ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , με τ η δ ο υ λ ο π α ρ ο ι κ ί α .

120

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ο υ ε γ κ α θ ι δ ρ ύ θ η κ ε σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η μετά τ η δ ι ά λ υ σ η τ η ς Ρ ω μ α ϊ κ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς , ά ρ χ ι σ ε ν α α π ο σ υ ν τ ί θ ε τ α ι , ιδίως α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν Σ τ α υ ρ ο φ ο ρ ι ώ ν και έ π ε ι τ α , α π ό μία σ ε ι ρ ά σ ο β α ρ ώ ν ξ ε σ η κ ω μ ώ ν τ ω ν χ ω ρ ι κ ώ ν και ε ξ ε γ έ ρ σ ε ω ν στις πόλεις^^^ Χ ά ρ η σ τ η ν ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α με τ η ν Α ν α τ ο λ ή , και χ ά ρ η σ τ η ν α υ ξ α ν ό μ ε ν η ε μ π ο ρ ι κ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α στη σ τ ε ρ ι ά και τ η θ ά λ α σ σ α , σ τ η ν

Ευρώπη

σ τ α δ ι α κ ά ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν π ό λ ε ι ς στις ο π ο ί ε ς , π α ρ ά λ λ η λ α με τ η ν α ν ά π τ υ ξη τ ο υ ε μ π ο ρ ί ο υ , τ η ς χ ε ι ρ ο τ ε χ ν ί α ς και τ ω ν τ ε χ ν ώ ν , α ν α π τ ύ χ θ η κ ε και τ ο π ν ε ύ μ α τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς . Α ρ χ ή ς γ ε ν ο μ έ ν η ς α π ό τ ο ν 1 0 ο αι., οι π ό λ ε ι ς αυτές άρχισαν να αποτινάσσουν την εξουσία των κοσμικών κυβερνητ ώ ν και τ ω ν ε π ι σ κ ό π ω ν τ ο υ ς . Οι ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς α υ τ έ ς ε π ε κ τ ά θ η κ α ν γ ο ρ γ ά . Οι π ο λ ί τ ε ς τ ω ν ε ξ ε γ ε ρ μ έ ν ω ν π ό λ ε ω ν σ υ ν έ τ α ξ α ν μ ό ν ο ι τ ο υ ς τις « χ ά ρ τ ε ς » ή « κ α τ α σ τ α τ ι κ ά » τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν τ ο υ ς , και είτε α ν ά γ κ α σ α ν τ ο υ ς κ υ β ε ρ ν ώ ν τ ε ς ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ ν και ν α υ π ο γ ρ ά ψ ο υ ν α υ τ έ ς τις χ ά ρ τ ε ς είτε α π λ ώ ς ε κ δ ί ω ξ α ν τ ο υ ς κ υ β ε ρ ν ώ ν τ ε ς και ο ρ κ ί σ τ η κ α ν ν α τ η ρ ο ύ ν τις α ρ χ έ ς α υ τ ώ ν τ ω ν ν έ ω ν κ α τ α σ τ α τ ι κ ώ ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς . Οι π ο λ ί τ ε ς α ρ ν ή θ η κ α ν π ρ ώ τ α α π ' ό λ α ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ ν τα δ ι κ α σ τ ή ρ ι α τ ω ν ε π ι σ κ ό π ω ν ή τ ω ν η γ ε μ ό ν ω ν , και ε ξ έ λ ε ξ α ν τ ο υ ς δ ι κ α σ τ έ ς τους* δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ α ν τ η δ η μ ο τ ι κ ή π ο λ ι τ ο φ υ λ α κ ή τ ο υ ς γ ι α τ η ν ά μ υ ν α τ η ς π ό λ η ς και δ ι ό ρ ι σ α ν οι ίδιοι τ ο ν δ ι ο ι κ η τ ή τ η ς , και τ έ λ ο ς σ χ η μ ά τ ι σ α ν σ υ μ μ α χ ί ε ς και ο μ ο σ π ο ν δ ί ες με ά λ λ ε ς ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς . Π ο λ λ έ ς π ό λ ε ι ς , ε π ί σ η ς , α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ α ν α π ό τ ο ν ζ υ γ ό τ ω ν κ ο σ μ ι κ ώ ν και ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ώ ν α ρ χ ό ν τ ω ν τ ο ύ ς χ ω ρικούς των γειτονικών περιοχών, στέλνοντας την πολιτοφυλακή τους ν α β ο η θ ή σ ε ι τ ο υ ς χ ω ρ ι κ ο ύ ς . Η Γ έ ν ο β α , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , ε ν έ ρ γ η σ ε έτσι ή δ η τ ο ν 10ο αι. Σ τ α δ ι α κ ά η α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ ω ν π ό λ ε ω ν και ο σ χ η μ α τ ι σ μ ό ς ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν ε ξ α π λ ώ θ η κ ε σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν Ε υ ρ ώ π η : π ρ ώ τ α σ τ η ν Ι τ α λ ί α και τ η ν Ι σ π α ν ί α , έπειτα, τ ο ν 12ο αι., στη Γ α λ λ ί α , στις Κ ά τ ω Χ ώ ρ ε ς και σ τ η ν Α γ γ λ ί α , και ε ν τ έ λ ε ι σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν κ ε ν τ ρ ι κ ή Ε υ ρ ώ πη, έ ω ς τ η Β ο η μ ί α [ Τ σ ε χ ί α ] , τ η ν Π ο λ ω ν ί α και τ η β ο ρ ε ι ο δ υ τ ι κ ή Ρ ω σ ί α , ό π ο υ τ ο Ν ό β γ κ ο ρ ο ν τ και το Π σ κ ο φ , με τις α π ο ι κ ί ε ς τ ο υ ς στη Β ι ά τ κ α , τ η Β ο λ ο γ κ ν τ ά κτλ., έ ζ η σ α ν γ ι α λ ί γ ο υ ς α ι ώ ν ε ς ω ς ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς δ η μ ο κ ρ α τ ί ε ς . Έ τ σ ι , 01 ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς ξ α ν α ζ ω ν τ ά ν ε ψ α ν το ε λ ε ύ θ ε ρ ο π ο λ ι τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , χ ά ρ η στο ο π ο ί ο , π ρ ι ν δ ε κ α π έ ν τ ε α ι ώ ν ε ς , ο δ ι α φ ω τ ι σ μ ό ς ε ί χ ε α ν θ ή σ ε ι τ ό σ ο λ α μ π ρ ά σ τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α . Τ ο ίδιο ε π α ν α λ ή φ θ η κ ε τ ώ ρ α στις ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς τ η ς δ υ τ ι κ ή ς και κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ευρώπης^^ Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς με τ η γ έ ν ν η σ η τ η ς ν έ α ς ε λ ε ύ θ ε ρ η ς ζ ω ή ς , ή ρ θ ε και η α ν α β ί ω σ η τ η ς γ ν ώ σ η ς , τ η ς τ έ χ ν η ς και τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς τ η ς σ κ έ ψ η ς π ο υ ονομάστηκε «Αναγέννηση».

ΗΘΙΚΗ

121

Α λ λ ά δ ε ν θα ε π ε κ τ α θ ώ ε δ ώ σ τ η ν α ν ά λ υ σ η τ ω ν α ι τ ί ω ν π ο υ π ρ ο κ ά λ ε σ α ν τ η ν « Α ν α γ έ ν ν η σ η » τ η ς Ε υ ρ ώ π η ς και έ π ε ι τ α τ η λ ε γ ό μ ε ν η « Ε π ο χ ή τ ο υ Δ ι α φ ω τ ι σ μ ο ύ » . Υ π ά ρ χ ο υ ν π ο λ λ ά έ ξ ο χ α έ ρ γ α γι' α υ τ ή τ η ν εκ ν έ ο υ α φ ύ π ν ι σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς α π ό τ ο ν μ α κ ρ ύ τ ο υ ύ π ν ο , και α κ ό μ η και μία σ ύ ν τ ο μ η ε π ι σ κ ό π η σ ή τ ο υ ς θα μας α π ο μ ά κ ρ υ ν ε

πολύ

α π ό τ ο θ έ μ α μ α ς . Ε π ι π λ έ ο ν , θα π ρ έ π ε ι ν α ε ξ ε τ ά σ ω π ο λ ύ π λ η ρ έ σ τ ε ρ α από όσο έχει γίνει μέχρι τ ώ ρ α όχι μόνο την επιρροή που άσκησε στην α ν ά π τ υ ξ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς και τ η ς τ έ χ ν η ς η α ν α κ ά λ υ ψ η τ ω ν μ ν η μ ε ί ω ν τ η ς α ρ χ α ί α ς ε λ λ η ν ι κ ή ς τ έ χ ν η ς και φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , κ α θ ώ ς και η ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν μ α κ ρ ι ν ώ ν τ α ξ ι δ ι ώ ν π ο υ ε π ι χ ε ι ρ ή θ η κ α ν κατ' α υ τ ή τ η ν π ε ρ ί ο δ ο στο ε μ π ό ρ ι ο με τ η ν Α ν α τ ο λ ή , τ η ν α ν α κ ά λ υ ψ η τ η ς Α μ ε ρ ι κ ή ς κτλ., α λ λ ά θα π ρ έ π ε ι ν α ε ξ ε τ ά σ ω και τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν ν έ ω ν μ ο ρ φ ώ ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς που α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν στις ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς π ό λ ε ι ς . Ι^ετά, θα δ ε ί ξ ω π ώ ς α υ τ έ ς οι σ υ ν θ ή κ ε ς τ η ς α σ τ ε α κ ή ς ζ ω ή ς και η α φ ύ π ν ι σ η τ ω ν χ ω ρ ι κ ώ ν ο δ ή γ η σ α ν σε μία ν έ α κ α τ α ν ό η σ η τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ύ και σε β α θ ι ά ρ ι ζ ω μ έ ν α λ α ϊ κά κ ι ν ή μ α τ α , στα ο π ο ί α η δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α γ ι α τ η ν ε ξ ο υ σ ί α τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς σ υ ν δ υ α ζ ό τ α ν με τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α α π ο τ ί ν α ξ η τ ο υ ζ υ γ ο ύ τ η ς δ ο υ λ ο παροικίας. Τ έ τ ο ι ε ς ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς ε π ε κ τ ά θ η κ α ν σ α ν ι σ χ υ ρ ό κ ύ μ α σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν Ε υ ρ ώ π η . Ξ ε κ ί ν η σ α ν με τ ο κ ί ν η μ α τ ω ν Α λ β ι γ έ ν σ ι ω ν [ Α λ β ι γ η ν ώ ν , Κ α θ α ρ ώ ν ] στη ν ό τ ι ο Γ α λ λ ί α τ ο ν 11ο και 12ο αι. Έ π ε ι τ α , στα τ έ λ η τ ο υ 1 4 ο υ αι. σ τ η ν Α γ γ λ ί α , έ γ ι ν α ν οι α γ ρ ο τ ι κ έ ς ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς τ ο υ J o h n Bail, τ ο υ W a t T y l e r και τ ω ν Λ ο λ ά ρ δ ω ν , π ο υ κ α τ ε υ θ ύ ν ο ν τ α ν ε ν ά ν τ ι α σ τ ο υ ς λ ό ρ δ ο υ ς και ε ν ά ν τ ι α στο κ ρ ά τ ο ς , σε σ υ ν δ υ α σ μ ό με τ ο π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ι κ ό κ ί ν η μ α τ ο υ Ουίκλιφ. Στη Βοημία, αναπτύχθηκε η διδασκαλία του μεγάλου μεταρρ υ θ μ ι σ τ ή και μ ά ρ τ υ ρ α Π α ν Χ ο υ ς ( π ο υ τ ο ν έ κ α ψ ε σ τ η ν π υ ρ ά η ε κ κ λ η σία τ ο 1 4 1 5 ) , π ο υ 01 π ο λ υ π λ η θ ε ί ς ο π α δ ο ί τ ο υ ε ξ ε γ έ ρ θ η κ α ν ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς Κ α θ ο λ ι κ ή ς ε κ κ λ η σ ί α ς και ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ ζ υ γ ο ύ τ ω ν

φεουδαρχών

α ρ χ ό ν τ ω ν . Μετά ά ρ χ ι σ ε τ ο κ ο ι ν ο κ τ η μ ο ν ι κ ό / κ ο μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό κ ί ν η μ α τ ω ν Μ ο ρ α β ώ ν Α δ ε λ φ ώ ν στη Μ ο ρ α β ί α και τ ω ν Α ν α β α π τ ι σ τ ώ ν σ τ η ν Ο λ λ α ν δία, τ η δ υ τ ι κ ή Γ ε ρ μ α ν ί α και τ η ν Ε λ β ε τ ί α . Ό λ α α υ τ ά τα κ ι ν ή μ α τ α α π ο σκοπούσαν όχι μόνο στην κάθαρση του χριστιανισμού από τα κακά που τ ο υ ε ί χ ε φ έ ρ ε ι η κ ο σ μ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α τ ο υ κ λ ή ρ ο υ , α λ λ ά και σ τ η ν α λ λ α γ ή ο λ ό κ λ η ρ ο υ τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς σε έ ν α σ ύ σ τ η μ α ι σ ό τ η τ α ς και κ ο ι ν ο κ τ η μ ο σ ύ ν η ς . Τ έ λ ο ς , θα π ρ έ π ε ι ν α τ ο ν ί σ ο υ μ ε τ ο υ ς μ ε γ ά λ ο υ ς πολ έ μ ο υ ς τ ω ν χ ω ρ ι κ ώ ν στη Γ ε ρ μ α ν ί α κ α τ ά τ ο ν 16ο αι., που ά ρ χ ι σ α ν σε σ υ ν δ υ α σ μ ό με τ ο Π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ι κ ό κίνημα^^^ — κ α θ ώ ς και τ ι ς ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς τ ο υ Π ά π α , τ ω ν φ ε ο υ δ α ρ χ ώ ν και τ ω ν β α σ ι λ έ ω ν .

122

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ο υ ε ξ α π λ ώ θ η κ α ν σε ό λ η τ η ν Α γ γ λ ί α α π ό τ ο 1 6 3 9 έ ω ς τ ο 1 6 4 8 και κ α τ έ λ η ξ α ν σ τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η τ ο υ β α σ ι λ έ α και σ τ η ν κ α τ ά ρ γ η σ η τ ο υ φ ε ο υ δ α ρ χ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς . Β έ β α ι α , κ α ν έ ν α α π ό τα κ ι ν ή μ α τ α α υ τ ό δ ε ν π έ τ υ χ ε τ ο υ ς π ο λ ι τ ι κ ο ύ ς , ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ύ ς και η θ ι κ ο ύ ς σ τ ό χ ο υ ς τ ο υ . Α λ λ ά δ η μ ι ούργησαν στην Ευρώπη δύο συγκριτικό ελεύθερες ομοσπονδίες, την Ε λ β ε τ ί α και τ η ν Ο λ λ α ν δ ί α , και έ π ε ι τ α δ ύ ο σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ό ε λ ε ύ θ ε ρ ε ς χ ώ ρ ε ς , τ η ν Α γ γ λ ί α και τ η Γ α λ λ ί α , ό π ο υ τ α μ υ α λ ό ή τ α ν ή δ η π ρ ο ε τ ο ι μ α σ μ έ ν α σε τ έ τ ο ι α έ κ τ α σ η , ώ σ τ ε οι δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ω ν ε λ ε υ θ ε ρ ο φ ρ ό ν ω ν

βρήκαν

π ο λ υ ό ρ ι θ μ ο υ ς ο π α δ ο ύ ς και οι σ τ ο χ α σ τ έ ς μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α γ ρ ό φ ο υ ν , και μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς α κ ό μ η και ν α τ υ π ώ ν ο υ ν , τ α έ ρ γ α τ ο υ ς , χ ω ρ ί ς τ ο ν κ ί ν δ υ ν ο ν α τ ο υ ς κ ό ψ ο υ ν σ τ η ν π υ ρ ό οι η γ ε μ ό ν ε ς τ η ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς ε κ κ λ η σ ί α ς ή ν α π ε ρ ό σ ρ υ ν ό λ η τ ο υ ς τ η ζ ω ή στη φ υ λ α κ ή . Συνεπώς, για να εξηγήσουμε πλήρως την αναβίωση της φιλοσοφικ ή ς σ κ έ ψ η ς π ο υ χ α ρ α κ τ ή ρ ι σ ε τ ο ν 17ο αι., θα π ρ έ π ε ι ν α ι χ ν η λ α τ ή σ ο υ μ ε τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή α υ τ ώ ν τ ω ν ε π α ν α σ τ α τ ι κ ώ ν λ α ϊ κ ώ ν κ ι ν η μ ό τ ω ν μαζί με τ η ν επιρροή των τότε ν ε ο α ν α κ α λ υ φ θ έ ν τ ω ν υπολειμμότων της αρχαίας ελλ η ν ι κ ή ς γ ρ α μ μ α τ ε ί α ς — τ ω ν έ ρ γ ω ν ε κ ε ί ν ω ν γ ι α τα ο π ο ί α γ ί ν ε τ α ι τ ό σ η σ υ ζ ή τ η σ η σε ό λ ε ς τις ιστορίες τ η ς Α ν α γ έ ν ν η σ η ς , χ ω ρ ί ς ν α γ ί ν ε ι κ α μ ί α μ ν ε ί α τ ω ν λ α ϊ κ ώ ν κ ι ν η μ ό τ ω ν . Α λ λ ό μία τ έ τ ο ι α έ ρ ε υ ν α στη σ φ α ί ρ α τ η ς γ ε ν ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς θα μας ο δ η γ ο ύ σ ε π ο λ ύ μ α κ ρ ι ό α π ό τ ο θ έ μ α μας. Σ υ ν ε π ώ ς θα π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ώ ν α ε π ι σ η μ ά ν ω ότι ό λ α α υ τ ό τ α αίτια, σ υ ν δ υ α σ μ έ ν α , β ο ή θ η σ α ν ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί έ ν α ς ν έ ο ς και πιο ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς τ ρ ό π ο ς ζ ω ή ς . Δ ί ν ο ν τ α ς ν έ α κ α τ ε ύ θ υ ν σ η στη σ κ έ ψ η , β ο ή θ η σ α ν σ τ α δ ι α κ ό ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί μία ν έ α ε π ι σ τ ή μ η , π ο υ σ ι γ ό - σ ι γ ό α π ε λ ε υ θ ε ρ ω ν ό τ α ν α π ό τ η ν κ η δ ε μ ο ν ί α τ η ς θ ε ο λ ο γ ί α ς - β ο ή θ η σ α ν ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί μία ν έ α φ ι λ ο σ ο φ ί α π ο υ π ό σ χ ι ζ ε ν α α γ κ α λ ι ό σ ε ι . τ η ζ ω ή ό λ η ς τ η ς φ ύ σ η ς και ν α τ η ν ε ξ η γ ή σ ε ι με μία φ υ σ ι κ ή β ό σ η · τ έ λ ο ς , β ο ή θ η σ α ν ν α α φ υ π ν ι σ τ ο ύ ν 01 δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ έ ς δ υ ν ό μ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ μ υ α λ ο ύ . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ,

θα

επιχειρήσω να δείξω την ολοένα αυξανόμενη επιρροή που απέκτησε στο ε ξ ή ς στο η θ ι κ ό πεδίο η ε λ ε ύ θ ε ρ η π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α , π ο υ κ ή ρ υ ξ ε τ η ν α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α τ η ς α π ό τ η ν ε κ κ λ η σ ί α , τ ο κ ρ ά τ ο ς και τ ι ς

καθιερωμένες

παραδόσεις. Κατά τους πρώτους δέκα μ.Χ. αιώνες, η χριστιανική εκκλησία είδε τ η μ ε λ έ τ η τ ή ς φ ύ σ η ς ω ς κάτι περιττό, ή και ε π ι β λ α β έ ς , π ο υ ο δ η γ ο ύ σε σε έ π α ρ σ η και « π ε ρ η φ ά ν ι α » , και η π ε ρ η φ ά ν ι α δ ι ω κ ό τ α ν ω ς π η γ ή απιστίας. Το ηθικό στοιχείο στον άνθρωπο, βεβαίωνε η εκκλησία, προέ ρ χ ε τ α ι ό χ ι α π ό τ η φ ύ σ η τ ο υ , π ο υ μ π ο ρ ε ί μ ό ν ο ν α τ ο ν ω θ ή σ ε ι στο κ α κ ό , α λ λ ά α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά α π ό τ η θ ε ϊ κ ή α π ο κ ά λ υ ψ η . Ό λ ε ς οι έ ρ ε υ ν ε ς

ΗΘΙΚΗ

123

γ ι α τις φ υ σ ι κ έ ς π η γ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο α π ο ρ ρ ί π τ ο ν τ α ν , και σ υ ν ε π ώ ς η ε λ λ η ν ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η , π ο υ ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α βασίσει τ η ν η θ ι κ ή σε φ υ σ ι κ ά θ ε μ έ λ ι α , α π ο ρ ρ ί φ θ η κ ε κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ι κ ά . Ε υ τ υ χ ώ ς , οι ε π ι σ τ ή μ ε ς που προήλθαν από την Ελλάδα βρήκαν καταφύγιο στους Άραβες, που μ ε τ έ φ ρ α σ α ν τ ο υ ς α ρ χ α ί ο υ ς έ λ λ η ν ε ς σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς στη γ λ ώ σ σ α τ ο υ ς και σ υ ν ε ι σ έ φ ε ρ α ν και α υ τ ο ί στις γ ν ώ σ ε ι ς μας, ιδίως γ ι α τ η ν υ δ ρ ό γ ε ι ο και τα ο υ ρ ά ν ι α σ ώ μ α τ α , τ α μ α θ η μ α τ ι κ ά εν γ έ ν ε ι και τ η ν ι α τ ρ ι κ ή . Η γ ν ώ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς θ ε ω ρ ή θ η κ ε α π ό τ η ν α ρ α β ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η , ό π ω ς και α π ό τ η ν αρχαία ελληνική παλαιότερα, μέρος της γνώσης της φύσης. Α λ λ ά η χριστιανική εκκλησία απέρριψε αυτή τη γ ν ώ σ η ως αιρετική. Η κατάσ τ α σ η α υ τ ή δ ι ά ρ κ ε σ ε π ά ν ω α π ό χ ί λ ι α χ ρ ό ν ι α , κ α ι μ ό ν ο τ ο ν 11ο αι., ό τ α ν ά ρ χ ι σ α ν σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η οι ε ξ ε γ έ ρ σ ε ι ς τ ω ν π ό λ ε ω ν , ά ρ χ ι σ ε και το κ ί ν η μ α τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ο φ ρ ο σ ύ ν η ς (του ο ρ θ ο λ ο γ ι σ μ ο ύ ) . Ά ρ χ ι σ ε η ε π ι μ ε λ ή ς μελέτη των διάσπαρτων επιβιωνόντων μνημείων της αρχαίας ελληνικ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς και φ ι λ ο σ ο φ ί α ς · και α π ό α υ τ έ ς τις π η γ έ ς , ά ρ χ ι σ α ν ν α μ ε λ ε τ ώ ν τ α ι η γ ε ω μ ε τ ρ ί α , η φ υ σ ι κ ή , η α σ τ ρ ο ν ο μ ί α και η φ ι λ ο σ ο φ ί α . Μ έ σ α στο β α θ ύ σ κ ο τ ά δ ι π ο υ ε ί χ ε ε π ι κ ρ α τ ή σ ε ι σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η επί τ ό σ ο υ ς α ι ώ ν ε ς , η α ν α κ ά λ υ ψ η και η μ ε τ ά φ ρ α σ η ε ν ό ς χ ε ι ρ ο γ ρ ά φ ο υ τ ο υ Π λ ά τωνα ή του Αριστοτέλη έγινε κοσμοϊστορικό γεγονός· άνοιξε νέους, άγνωστους ορίζοντες, αφύπνισε μυαλά, αναβίωσε το συναίσθημα της χ α ρ ά ς με τ η φ ύ σ η και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς α ν έ π τ υ ξ ε τ η ν πίστη στη δ ύ ν α μ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ λ ο γ ι κ ο ύ — τ η ν πίστη που τ ό σ ο π ά σ χ ι σ ε ν α α π ο θ α ρ ρ ύ ν ε ι η χριστιανική εκκλησία. Α π ό τότε άρχισε η αναβίωση, πρώτα των επιστημ ώ ν και έ π ε ι τ α τ η ς γ ν ώ σ η ς εν γ έ ν ε ι , κ α θ ώ ς και οι έ ρ ε υ ν ε ς τ η ς ο υ σ ί α ς και τ ω ν θ ε μ ε λ ί ω ν τ η ς η θ ι κ ή ς . Ο Α β ε λ ά ρ δ ο ς ( 1 0 7 9 - 1 1 4 2 ) τ ό λ μ η σ ε ν α β ε β α ι ώ σ ε ι , σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς , ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς φ έ ρ ε ι μ έ σ α τ ο υ τα π ρ ώ τ α σ τ ο ι χ ε ί α τ ω ν η θ ι κ ώ ν ε ν ν ο ι ώ ν . Δ ε ν β ρ ή κ ε , ό μ ω ς , κ α μ ί α υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η σε α υ τ ή τ ο υ τ η ν α ί ρ ε σ η , και μ ό ν ο τ ο ν ε π ό μ ε ν ο α ι ώ ν α ε μ φ α ν ί σ τ η κ ε στη Γ α λ λ ί α ο σ τ ο χ α σ τ ή ς Θ ω μ ά ς Α κ ι νάτης (1225-1278) που προσπάθησε να συνδυάσει τη διδασκαλία της χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς ε κ κ λ η σ ί α ς με έ ν α μ έ ρ ο ς τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η . Τ η ν ίδια π ε ρ ί π ο υ ε π ο χ ή σ τ η ν Α γ γ λ ί α ο Ρότζερ ί^παίηκον ( 1 2 1 4 - 1 2 9 4 ) ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ε π ι τ έ λ ο υ ς ν α α π ο ρ ρ ί ψ ε ι τις υ π ε ρ φ υ σ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς γ ι α τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς φ ύ σ η ς ε ν γ έ ν ε ι και τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν τ ο υ α ν θ ρ ώ που. Α υ τ ή η τ ά σ η , εν τ ο ύ τ ο ι ς , σ ύ ν τ ο μ α κ α τ α π ν ί χ θ η κ ε , και χ ρ ε ι ά σ τ η κ α ν τ α λ α ϊ κ ά κ ι ν ή μ α τ α π ο υ ή δ η α ν α φ έ ρ α μ ε (στη Β ο η μ ί α , τ η Μ ο λ δ α β ί α , τις χώρες που αποτελούν σήμερα τη Γερμανία, την Ελβετία, τη Γαλλία

124

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

— ι δ ί ω ς τ η ν ό τ ι ο — τις Κ ά τ ω Χ ώ ρ ε ς και τ η ν Α γ γ λ ί α ) — χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ε κ α τ ο ν τ ά δ ε ς χ ι λ ι ά δ ε ς ά ν θ ρ ω π ο ι ν α σ κ ο τ ω θ ο ύ ν με τ η φ ω τ ι ά και το ξ ί φ ο ς ε ν ώ 01 η γ έ τ ε ς τ ο υ ς υ π ο β λ ή θ η κ α ν σε φ ρ ι κ τ ά β α σ α ν ι σ τ ή ρ ι α , κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ο τ ρ ο μ ε ρ ό ς ξ ε σ η κ ω μ ό ς που σ τ α δ ι α κ ά ε ξ α π λ ώ θ η κ ε σε ό λ η τ η ν Ε υ ρ ώ π η α π ό τ ο ν 12ο έ ω ς τ ο ν 16ο αι., π ρ ι ν η ε κ κ λ η σ ί α και οι κ ο σμικοί ηγεμόνες, που καθοδηγούνταν από αυτήν, επιτρέψουν στους σ τ ο χ α σ τ έ ς ν α μ ι λ ο ύ ν και ν α γ ρ ά φ ο υ ν γ ι α τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ω ς π η γ ή τ ω ν η θ ι κ ώ ν ε ν ν ο ι ώ ν και γ ι α τ η σ η μ α σ ί α τ ο υ α ν θρώπινου λογικού στην επεξεργασία των ηθικών αρχών. Α λ λ ά ακόμη και τ ό τ ε η σ κ έ ψ η , κ α θ ώ ς α π ε λ ε υ θ ε ρ ω ν ό τ α ν α π ό τ ο ν ζ υ γ ό τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς , π ρ ο τ ί μ η σ ε ν α α π ο δ ώ σ ε ι σε σ ο φ ο ύ ς κ υ β ε ρ ν ή τ ε ς και ν ο μ ο θ έ τ ε ς ό,τι ε ί χ ε π α λ α ι ό τ έ ρ α α π ο δ ο θ ε ί σ τ η ν εκ Θ ε ο ύ α π ο κ ά λ υ ψ η , ώ σ π ο υ ε π ι τ έ λ ο υ ς έ ν α ν έ ο ρ ε ύ μ α σ κ έ ψ η ς τ ό λ μ η σ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ότι η ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α τ ω ν ηθικών α ρ χ ώ ν ήταν δημιουργικό έργο ο λ ό κ λ η ρ η ς της ανθρωπότητας. Σ τ α μ έ σ α τ ο υ 1 6 ο υ αι., λ ί γ ο π ρ ι ν τ ο ν θ ά ν α τ ο τ ο υ Κ ο π έ ρ ν ι κ ο υ ( 1 4 7 3 1 5 4 3 ) , ε κ δ ό θ η κ ε το β ι β λ ί ο τ ο υ γ ι α τ η δ ο μ ή τ ο υ π λ α ν η τ ι κ ο ύ μας σ υ σ τ ή ματος. Το βιβλίο αυτό έδωσε ισχυρή ώ θ η σ η στην επιστημονική σκέψη. Α π έ δ ε ι ξ ε ότι η Γη δ ε ν β ρ ί σ κ ε τ α ι στο κ έ ν τ ρ ο τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς , και ο ύ τ ε κ α ν στο κ έ ν τ ρ ο τ ο υ π λ α ν η τ ι κ ο ύ μας σ υ σ τ ή μ α τ ο ς - ότι ο ή λ ι ο ς και τα α σ τ έ ρ ι α δ ε ν π ε ρ ι σ τ ρ έ φ ο ν τ α ι γ ύ ρ ω α π ό τη Γη, ό π ω ς ν ο μ ί ζ ο υ μ ε - και ότι ό χ ι μ ό ν ο ν η Γη μ α ς α λ λ ά και ο ή λ ι ο ς , γ ύ ρ ω α π ό τ ο ν ο π ο ί ο κ ι ν ε ί τ α ι η Γη, ε ί ν α ι α π λ ώ ς κ ό κ κ ο ι ά μ μ ο υ α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς ά π ε ι ρ ο υ ς κ ό σ μ ο υ ς . Οι ιδέες α υ τ έ ς δ ι έ φ ε ρ α ν θ ε μ ε λ ι ω δ ώ ς α π ό τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς , π ο υ βεβ α ί ω ν ε ότι η Γ η ε ί ν α ι τ ο κ έ ν τ ρ ο τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς και ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι τ ο αντικείμενο ιδιαίτερης φροντίδας του Δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ της Φύσης. Φυσικά, η ε κ κ λ η σ ί α ά ρ χ ι σ ε ν α κ α τ α δ ι ώ κ ε ι ά γ ρ ι α α υ τ ή τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α , και π ο λ λ ά ή τ α ν τ α θ ύ μ α τ α τ ω ν δ ι ω γ μ ώ ν α υ τ ώ ν . Έ τ σ ι , στη Ρ ώ μ η , η Ι ε ρ ά Ε ξ έ τ α σ η έ σ τ ε ι λ ε σ τ η ν π υ ρ ά τ ο ν Τ ζ ι ο ρ ν τ ά ν ο Ι^προύνο ( 1 5 4 8 - 1 6 0 0 ) γ ι α το έ ρ γ ο τ ο υ Spaccio

délia

bestia

trionfante,

που υποστήριζε την κοπερνίκεια

αίρεση. Α λ λ ά η νέα τάση είχε ήδη διαδοθεί από τους

αστρονόμους,

και γ ε ν ι κ ά οι ά ν θ ρ ω π ο ι σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ί η σ α ν τ η σ η μ α σ ί α τ ω ν ε π α κ ρ ι β ώ ν π α ρ α τ η ρ ή σ ε ω ν και τ η ς μ α θ η μ α τ ι κ ή ς α ν ά λ υ σ η ς , και τ η ς γ ν ώ σ η ς

που

β α σ ί ζ ε τ α ι στο π ε ί ρ α μ α , σε α ν τ ί θ ε σ η με σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α π ο υ β α σ ί ζ ο ν τ α ι στη μ ε τ α φ υ σ ι κ ή . Σ τ η Φ λ ο ρ ε ν τ ί α μ ά λ ι σ τ α ο ρ γ α ν ώ θ η κ ε μία Α κ α δ η μ ί α τ ο υ Π ε ι ρ ά μ α τ ο ς , del C i m e n t o . Λ ί γ ο α ρ γ ό τ ε ρ α , το 1 6 0 9 και το 1 6 1 9 , η δ ι ε ξ ο δ ι κ ή έ ρ ε υ ν α τ ω ν ν ό μων της κίνησης τ ω ν πλανητών γ ύ ρ ω από τον ήλιο που έκανε ο Κέπ λ ε ρ ( 1 5 7 1 - 1 6 3 0 ) ε π ι κ ύ ρ ω σ α ν τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α τ ο υ Κ ο π έ ρ ν ι κ ο υ , και

ΗΘΙΚΗ

125

είκοσι χρόνια αργότερα ο ιταλός επιστήμονας Γαλιλέος

(1564-1642)

δ η μ ο σ ί ε υ σ ε τα κ υ ρ ι ό τ ε ρ α έ ρ γ α τ ο υ , τ α ο π ο ί α όχι μ ό ν ο ν ε π ι β ε β α ί ω σ α ν τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Κ ο π έ ρ ν ι κ ο υ α λ λ ά και έ δ ε ι ξ α ν ε π ι π λ έ ο ν π ο ύ ο δ η γ ε ί η φ υ σ ι κ ή π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι στο π ε ί ρ α μ α . Για τ η ν υ ι ο θ έ τ η σ η τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Κ ο π έ ρ ν ι κ ο υ , η ε κ κ λ η σ ί α τ ο ν υ π έ β α λ ε σε β α σ α ν ι σ τ ή ρ ι α τ ο 1 6 3 3 , και ο Γ α λ ι λ έ ο ς α ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν α α π ο κ η ρ ύ ξ ε ι τις « α ι ρ ε τ ι κ έ ς » α π ό ψ ε ι ς τ ο υ . Α λ λ ά η σ κ έ ψ η ε ί χ ε ή δ η ε λ ε υ θ ε ρ ω θ ε ί α π ό τ ο ν ζ υ γ ό τ η ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς και τ η ς π α λ α ι ά ς ε β ρ α ϊ κ ή ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς , και στον ά γ γ λ ο σ τ ο χ α σ τ ή και π ε ι ρ α ματιστή Φ ρ ά ν σ ι ς Μ π α ί η κ ο ν ( 1 5 6 1 - 1 6 2 6 ) η ε π ι σ τ ή μ η β ρ ή κ ε ό χ ι μ ό ν ο ν έναν συνεχιστή των τολμηρών ερευνών του Κοπέρνικου, του Κέπλερ και τ ο υ Γ α λ ι λ έ ο υ , α λ λ ά και τ ο ν θ ε μ ε λ ι ω τ ή μίας ν έ α ς μ ε θ ό δ ο υ ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς έ ρ ε υ ν α ς — τ η ς μ ε θ ό δ ο υ τ η ς λ ο γ ι κ ή ς π α ρ α γ ω γ ή ς [από τ ο ε π ι μ έ ρ ο υ ς στο γ ε ν ι κ ό ] , π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ η ν ε π ι μ ε λ ή μ ε λ έ τ η τ ω ν γ ε γ ο ν ό τ ω ν τ η ς φ ύ σ η ς και σ τ η ν ά ν τ λ η σ η σ υ μ π ε ρ α σ μ ά τ ω ν α π ό τα γ ε γ ο ν ό τ α α υ τ ά , σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ η ν ε π α γ ω γ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς φ ύ σ η ς [από τ ο γ ε ν ι κ ό στο ε π ι μ έ ρ ο υ ς ] , δ η λ α δ ή με β ά σ η π ρ ο ϋ π ο τ ι θ έ μ ε ν ε ς α φ η ρ η μ έ ν ε ς α ρ χ έ ς . Ε π ι π λ έ ο ν , ο Μ π α ί η κ ο ν σ κ ι α γ ρ ά φ η σ ε τα ο υ σ ι ώ δ η τ η ς ν έ α ς ε π ι σ τ ή μ η ς , π ο υ β α σ ι ζ ό τ α ν , σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς κ λ ά δ ο υ ς τ η ς , σ τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η και τ ο πείραμα. Ή δ η εκείνο τον καιρό επικρατούσε μεγάλη αναταραχή στην Α γ γ λ ί α , που σ ύ ν τ ο μ α κ ο ρ υ φ ώ θ η κ ε σ τ η ν ε π α ν ά σ τ α σ η τ ω ν χ ω ρ ι κ ώ ν και ιδίως τ ω ν μ ε σ α ί ω ν τ ά ξ ε ω ν ( 1 6 3 2 - 1 6 4 8 ) , και κ α τ έ λ η ξ ε σ τ η ν α ν α κ ή ρ υ ξ η τ η ς α β α σ ί λ ε υ τ η ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς και σ τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η τ ο υ β α σ ι λ έ α . Π λ ά ι σ' α υ τ ή τ η ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή και π ο λ ι τ ι κ ή α ν α τ ρ ο π ή , δ η λ α δ ή τ η ν κ α τ ά ρ γ η ση τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς τ ω ν φ ε ο υ δ α ρ χ ώ ν γ α ι ο κ τ η μ ό ν ω ν και τ η ν ά ν ο δ ο σ τ η ν ε ξ ο υ σ ί α τ ω ν α σ τ ε α κ ώ ν μ ε σ α ί ω ν τ ά ξ ε ω ν , ή ρ θ ε και η α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ ω ν μ υ α λ ώ ν α π ό τ ο ν ζ υ γ ό τ ω ν ε κ κ λ η σ ι ώ ν και η α ν ά π τ υ ξ η μίας ν έ α ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , μίας ν έ α ς ε ρ μ η ν ε ί α ς τ η ς φ ύ σ η ς , που β α σ ι ζ ό τ α ν όχι στη ν ο η τ ι κ ή ε ι κ ο τ ο λ ο γ ί α α λ λ ά σ τ η σ ο β α ρ ή μ ε λ έ τ η τ η ς φ ύ σ η ς και στη σ τ α δ ι α κ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς ζ ω ή ς , δ η λ α δ ή σ τ η ν εξέλιξη,

που αποτελεί την ουσία της

νεότερης επιστήμης. Ο Μ π α ί η κ ο ν και ο Γ α λ ι λ έ ο ς ή τ α ν οι π ρ ό δ ρ ο μ ο ι α υ τ ή ς τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς π ο υ , κ α τ ά τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 7 ο υ αι., ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ο ύ σ ε τ η δ ύ ν α μ ή τ η ς και τ η ν α ν ά γ κ η ν α α π ε λ ε υ θ ε ρ ω θ ε ί π λ ή ρ ω ς α π ό τ η ν Κ α θ ο λ ι κ ή και α π ό τ η ν έ α Π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α . Γι' α υ τ ό οι ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς ά ρ χ ι σ α ν ν α σ υ ν ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ι και ν α ι δ ρ ύ ο υ ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ έ ς «Ακαδημίες», δηλαδή συλλόγους για την ελεύθερη μελέτη της φύσης. Η θεμελιώδης αρχή τ ω ν άκαδημιών αυτών ήταν η πειραματική έρευν α , αντί τ ω ν π α λ α ι ό τ ε ρ ω ν λ ο γ ο μ α χ ι ώ ν . Α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς σ τ ό χ ο υ ς ε ί χ α ν οι

126

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α κ α δ η μ ί ε ς , π ο υ π ρ ω τ ο ϊ δ ρ ύ θ η κ α ν σ τ η ν Ι τ α λ ί α , και η Β α σ ι λ ι κ ή Ε τ α ι ρ ε ί α , που ι δ ρ ύ θ η κ ε σ τ η ν Α γ γ λ ί α τ ο ν 17ο αι. και έ γ ι ν ε τ ο π ρ ο π ύ ρ γ ι ο τ η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς γ ν ώ σ η ς και τ ο π ρ ό τ υ π ο γ ι α π α ρ ό μ ο ι ο υ ς σ υ λ λ ό γ ο υ ς στη Γ α λ λ ί α , τ η ν Ο λ λ α ν δ ί α , τ η ν Π ρ ω σ ί α κτλ. Α υ τ ή η τ ό σ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς ε π η ρ έ α σ ε φ υ σ ι κ ά και τ η ν ε π ι σ τ ή μ η τ η ς ηθικής. Αίγα χρόνια πριν την Αγγλική επανάσταση, ο Φράνσις Μπαίηκ ο ν έ κ α ν ε μία π ο λ ύ π ρ ο σ ε κ τ ι κ ή α π ό π ε ι ρ α ν α α π ο σ π ά σ ε ι α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α τ ο ζ ή τ η μ α τ η ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς και τ η ς ο υ σ ί α ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν . Τ ό λ μ η σ ε ν α ε κ φ ρ ά σ ε ι τ η ν ά π ο ψ η ότι ε ί ν α ι λ ά θ ο ς ν α θ ε ω ρ ο ύ μ ε τ η ν α π ο υ σ ί α θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ς π ί σ τ η ς κ α κ ό γ ι α τ η ν η θ ι κ ή - υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι α κ ό μ η και έ ν α ς ά θ ε ο ς μ π ο ρ ε ί ν α είναι έ ν τ ι μ ο ς π ο λ ί τ η ς , ε ν ώ , α π ό τ η ν ά λ λ η , η δ ε ι σ ί δ α ι μ ο ν ι κ ή θ ρ η σ κ ε ί α είναι π ρ α γ μ α τ ι κ ό ς κ ί ν δ υ ν ο ς ό τ α ν α ν α λαμβάνει να καθοδηγεί την ηθική διαγωγή του ανθρώπου. Ο Μπαίηκον εκφράστηκε πολύ προσεκτικά —ήταν αδύνατον να μιλήσεις διαφορετικά τ ό τ ε — α λ λ ά η ο υ σ ί α τ η ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ έ γ ι ν ε κ α τ α ν ο η τ ή , και στο ε ξ ή ς η ιδέα α υ τ ή ά ρ χ ι σ ε ν α ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι ο λ ο έ ν α πιο φ ω ν α χ τ ά και κ α θ α ρ ά σ τ η ν Α γ γ λ ί α και στη Γ α λ λ ί α . Έ π ε ι τ α οι σ ο φ ο ί θ υ μ ή θ η κ α ν τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ και τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν , και ά ρ χ ι σ ε η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , δ η λ α δ ή τ η ς η θ ι κ ή ς π ο υ β α σ ι ζ ό τ α ν σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η , στα έ ρ γ α του Χομπς, του Αοκ, του Shaftesbury, του Cudworth, του Hutcheson, τ ο υ Χ ι ο ύ μ , τ ο υ Ά ν τ α μ Σ μ ι θ κ. ά. σ τ η ν Α γ γ λ ί α και στη Σ κ ο τ ί α , και τ ο υ G a s s e n d i , τ ο υ Έ λ β έ τ ι ο υ , τ ο υ H o l b a c h και π ο λ λ ώ ν ά λ λ ω ν στη Γαλλία^®. Α ξ ί ζ ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι το κ ύ ρ ι ο σ η μ ε ί ο σ τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ ο ν Ι^παίηκον (για το ο π ο ί ο μ ί λ η σ α στο δ ε ύ τ ε ρ ο κ ε φ . ) , δ η λ α δ ή τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι α κ ό μ η και στα ζ ώ α το έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς μ π ο ρ ε ί ν α α π ο δ ε ι χ θ ε ί ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο και πιο σ τ α θ ε ρ ό α π ό τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η ς , α γ ν ο ή θ η κ ε α π ό τ ο υ ς ο π α δ ο ύ ς τ ο υ και μ έ χ ρ ι και α π ό τ ο υ ς τ ο λ μ η ρ ο ύ ς υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ η ς φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή ς ε ρ μ η ν ε ί α ς τ η ς ηθικής^^. Μ ό ν ο ν ο Δ α ρ β ί ν ο ς , περί τ α τ έ λ η τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ , τ ό λ μ η σ ε ν α ε π α ν α λ ά β ε ι τ η σ κ έ ψ η τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν στη β ά σ η τ ω ν δ ι κ ώ ν τ ο υ π α ρ α τ η ρ ή σ ε ω ν τ η ς φ ύ σ η ς , και α ν έ π τ υ ξ ε α υ τ ή τ η ν ιδέα σε λ ί γ ε ς α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ ε ς σ ε λ ί δ ε ς γ ι α τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ο υ η θ ι κ ο ύ σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ο ς στο β ι β λ ί ο τ ο υ Η γωγή

του ανθρώπου

κατα-

(βλ. πιο π ά ν ω , στο δ ε ύ τ ε ρ ο κ ε φ . ) . Α λ λ ά α κ ό μ η

και τ ώ ρ α , ό σ ο ι γ ρ ά φ ο υ ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή δ ε ν τ ο ν ί ζ ο υ ν α υ τ ή τ η σ κ έ ψ η , π ο υ θα έ π ρ ε π ε ν α α π ο τ ε λ ε ί τ ο θ ε μ έ λ ι ο τ η ς ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , ε π ε ι δ ή ε π ι π λ έ ο ν , α ν και με λ ι γ ό τ ε ρ ο σ α φ ή μ ο ρ φ ή , υ π ο ν ο ο ύ ν τ α ν σε ό λ ε ς τις διδασκαλίες που επιδίωξαν να βρουν την εξήγηση της ηθικής του ανθ ρ ώ π ο υ στη φ ύ σ η τ ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ .

ΗΘΙΚΗ

127

Μετά τ ο ν Μ π α ί η κ ο ν , η ίδια ιδέα έ γ ι ν ε κ α λ ά κ α τ α ν ο η τ ή α π ό τ ο υ ς φ ι λ ο σ ό φ ο υ ς τ ο υ 1 7 ο υ αι. και ε κ φ ρ ά σ τ η κ ε α κ ό μ η σ α φ έ σ τ ε ρ α α π ό τ ο ν Χ ο ύ γ κ ο Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς στο έ ρ γ ο τ ο υ De Jure

bellis

( 1 6 2 5 ) . Μετά α π ό λ ί γ α

σ χ ό λ ι α γ ι α τ ο ν Δ η μ ι ο υ ρ γ ό και τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν — ό χ ι ά μ ε σ α , α λ λ ά δια μ έ σ ο υ τ η ς φ ύ σ η ς , « α ν και δ η μ ι ο υ ρ γ η μ έ ν η ς α π ό Ε κ ε ί ν ο ν , εν τ ο ύ τ ο ι ς α ν α λ λ ο ί ω τ η ς και ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή ς φ ύ σ η ς » — ο Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς δ ε ν δ ί σ τ α σ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ότι οι π η γ έ ς τ ο ύ « ν ό μ ο υ » , και τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν π ο υ σ υ ν δ έ ο ν τ α ν τ ό σ ο σ τ ε ν ά με α υ τ ό ν , ή τ α ν : η φ ύ σ η και ο Λ ό γ ο ς π ο υ τ η ν ε ρ μ η ν ε ύ ε ι . Α π έ κ λ ε ι σ ε τ η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή η θ ι κ ή και τις τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ έ ς

ρυθμίσεις

α π ό τ η σ φ α ί ρ α τ η ς φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , και α σ χ ο λ ή θ η κ ε μ ό ν ο με τ η μελέτη της φυσιοκρατικής ηθικής. Λέγοντας «φύση» εννοούσε την ανθ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η , και α ρ ν ή θ η κ ε π ω ς η α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η α δ υ ν α τ ε ί ν α ξ ε χ ω ρ ί σ ε ι τ ο σ ω σ τ ό και τ ο λ ά θ ο ς , ε π ε ι δ ή ο ά ν θ ρ ω π ο ς και τ α ζ ώ α έ χ ο υ ν τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κοινωνικότητας,

που αναπόφευκτα ωθεί τον άνθρωπο να

ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ε ι έ ν α ν ε ι ρ η ν ι κ ό τ ρ ό π ο ζ ω ή ς με τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ ο υ . Ε κ τ ό ς α π ό τις ι σ χ υ ρ έ ς κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ο υ τ ά σ ε ι ς , σ υ ν έ χ ι σ ε ο Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς , ο ά ν θ ρ ω π ο ς , χ ά ρ η στη γ λ ώ σ σ α τ ο υ , έ χ ε ι τ η ν ι κ α ν ό τ η τ α ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί γ ε ν ι κ ο ύ ς κ α ν ό ν ε ς γ ι α τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , και τ η ν ε π ι θ υ μ ί α ν α ε ν ε ρ γ ε ί σε σ υ μ φ ω ν ί α με α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς . Α υ τ ή η έ γ ν ο ι α γ ι α τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α γ ί ν ε τ α ι η π η γ ή τ ω ν ε δ ρ α ι ω μ έ ν ω ν ε θ ί μ ω ν και τ ο υ λ ε γ ό μ ε ν ο υ φ υ σ ι κ ο ύ ν ό μ ο υ ή τ ο υ ν ό μ ο υ π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι στο έ θ ι μ ο . Η α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν α υ τ ώ ν β ο η θ ε ί τ α ι και α π ό τ η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ κ ο ι ν ο ύ ο φ έ λ ο υ ς , α π ό τ η ν ο π ο ί α α π ο ρ ρ έ ε ι η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ τι θ ε ω ρ ε ί τ α ι σωστό/ δίκαιο. Α λ λ ά είναι τελείως λαθεμένο να βεβαιώνουμε —έγραψ ε — ότι 01 ά ν θ ρ ω π ο ι ε ξ α ν α γ κ ά ζ ο ν τ α ν α π ό τ ο υ ς κ υ β ε ρ ν ώ ν τ ε ς τ ο υ ς ν α ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν τ α ι γ ι α τ ο ν ν ό μ ο ή ότι ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν τ α ν γι' α υ τ ό ν α π λ ώ ς γ ι α το ό φ ε λ ο ς . Η φ ύ σ η τ ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ τ ο ν υ π ο χ ρ έ ω ν ε ν α ε ν ε ρ γ ε ί έτσι. « Ε π ε ι δ ή — έ γ ρ α ψ ε ο Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς — α κ ό μ η και στα ζ ώ α υ π ά ρ χ ο υ ν ο ρ ι σ μ έ ν α π ο υ , γ ι α χ ά ρ η τ ω ν π α ι δ ι ώ ν ή τ ω ν σ υ ν τ ρ ό φ ω ν τ ο υ ς , θα π ρ ο σ έ ξ ο υ ν λ ι γ ό τ ε ρ ο τις δ ι κ έ ς τ ο υ ς α ν ά γ κ ε ς ή και θα λ η σ μ ο ν ή σ ο υ ν τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ ς . Α υ τ ό , κ α τ ά τ η γ ν ώ μ η μας, ο φ ε ί λ ε τ α ι σε έ ν α ε ί δ ο ς γ ν ώ σ η ς που έ ρ χ ε τ α ι α π ό τα έ σ ω και σ υ γ κ ρ ο τ ε ί τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ έ τ ο ι ω ν π ρ ά ξ ε ω ν , α φ ο ύ σε ά λ λ ε ς , α π λ ο ύ σ τ ε ρ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο α υ τ ό δ ε ν παρατηρείται»^®. Ι^ία π α ρ ό μ ο ι α τ ά σ η ν α κ ά ν ο υ ν κ α λ έ ς π ρ ά ξ ε ι ς α π έ ν α ν τ ι σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε ώ ς έ ν α ν β α θ μ ό και στα π α ι δ ι ά . Τ ο λ ο γ ι κ ό ε ν ε ρ γ ε ί σ τ α θ ε ρ ά π ρ ο ς τ η ν ίδια κ α τ ε ύ θ υ ν σ η (§ 9 ) . « Ο φ υ σ ι κ ό ς ν ό μ ο ς — έ γ ρ α ψ ε ο Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς — ε ί ν α ι έ ν α ς κ α ν ό ν α ς π ο υ μας τ ο ν υ π ο β ά λ λ ε ι τ ο λ ο γ ι κ ό μας, και με

128

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

αυτόν κρίνουμε την ηθική αναγκαιότητα ή το ηθικώς απαράδεκτο μίας π ρ ά ξ η ς , α ν ά λ ο γ α με τ ο α ν σ υ μ φ ω ν ε ί ή όχι με τ η ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή φ ύ σ η ( μ ε τη φύση του Λόγου)». «Επιπλέον —συνεχίζει ο Γκρότιους— ο φυσικός ν ό μ ο ς είναι τόσο α ν α λ λ ο ί ω τ ο ς , ώ σ τ ε δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α τ ο ν α λ λ ά ξ ε ι ο ύ τ ε ο ίδιος ο Θ ε ό ς . Γιατί, α ν και η δ ύ ν α μ η τ ο υ Θ ε ο ύ είναι υ π έ ρ τ α τ η , μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ο ύ μ ε ότι υ π ά ρ χ ο υ ν π ρ ά γ μ α τ α στα ο π ο ί α δ ε ν ε κ τ ε ί ν ε τ α ι » (βιβ. I, κ ε φ . I, § 10, 5). Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , α ν σ υ ν δ υ ά σ ο υ μ ε τις δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ο υ ί^παίηκον και του Γκρότιους, η προέλευση των ηθικών συλλήψεων γίνεται σαφής, εάν α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε το ένστικτο της κοινωνικότητας ω ς θεμελιώδες χαρακτηρκπΊκό του ανθρώπου. Το ένστικτο αυτό οδηγεί στην ανάπτυξη τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , με ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α ν α π ό φ ε υ κ τ ε ς

παραχωρήσεις

σ τ ο ν π ρ ο σ ω π ι κ ό ε γ ω ι σ μ ό . Ι^ε τ η σ ε ι ρ ά τ η ς , η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή β ο η θ ά την ανάπτυξη των σ υ λ λ ή ψ ε ω ν της φυλετικής ηθικής, την οποία συν α ν τ ο ύ μ ε σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς . Ε π ι π λ έ ο ν , στο πεδίο τ η ς ζ ω ή ς που διαμορφώνεται υπό την επιρροή τού αναμφισβήτητα ισχυρού ενσ τ ί κ τ ο υ τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , υ π ά ρ χ ε ι μία σ υ ν ε χ ή ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α τ ο υ Λ ό γ ο υ / λ ο γ ι κ ο ύ , π ο υ ο δ η γ ε ί τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α α ν α π τ ύ σ σ ε ι ο λ ο έ ν α πιο π ε ρ ί π λ ο κ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς ζ ω ή ς , οι ο π ο ί ο ι με τ η σ ε ι ρ ά τ ο υ ς χ ρ η σ ι μ ε ύ ο υ ν γ ι α ν α ε ν ι σ χ ύ σ ο υ ν τις ε ν τ ο λ έ ς τ ο ύ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ ε ν σ τ ί κ τ ο υ και τ ι ς σ υ ν ή θ ε ι ε ς που α υ τ ό υ π έ β α λ λ ε . Έ τ σ ι ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι , φ υ σ ι κ ά , α υ τ ό που ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε δι KO 10. Έ τ σ ι , ε ί ν α ι φ α ν ε ρ ό ότι η η θ ι κ ή φ ύ σ η και οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ ανθρώπου δεν έχουν καμία ανάγκη υπερφυσικής εξήγησης. Πράγματι, κ α τ ά τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 8 ο υ αι. και κ α τ ά τ ο ν 1 9 ο αι., οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι π ο υ έ γ ρ α ψ α ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή ε π ι σ ή μ α ν α ν ότι π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό δ ύ ο π η γ έ ς : α π ό τ ο έμφυτο

συνοίσθημο,

κ ό τ η τ α ς , και α π ό τ ο λογικό/

Λόγο,

δηλαδή το ένστικτο της κοινωνιπου ε ν ι σ χ ύ ε ι και α ν α π τ ύ σ σ ε ι ό,τι

τ ο υ π α ρ α δ ί δ ο υ ν η κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ό τ η τ α και οι έ ξ ε ι ς π ο υ έ χ ο υ ν ε ξ ε λ ι χ θ ε ί σε έ ν σ τ ι κ τ ο . Α π ό τ η ν ά λ λ η , ό σ ο ι ε π έ μ ε ν α ν ν α ε ι σ ά γ ο υ ν σΤην η θ ι κ ή έ ν α υ π ε ρ φ υ σ ι κ ό , « θ ε ϊ κ ό » σ τ ο ι χ ε ί ο , ε ξ η γ ο ύ σ α ν τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και τις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς έξεις τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ με τ η θ ε ϊ κ ή υ π ο β ο λ ή και π α ρ α μ έ ρ ι ζ α ν τ ε λ ε ί ω ς τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο και οι έ ξ ε ι ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς ε ί ν α ι κ ο ι ν ά στα π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α ζ ώ α . Θ α π ρ ο σ θ έ σ ω ε δ ώ ότι έ χ ο υ μ ε τ ώ ρ α μ ά θ ε ι π ω ς οι έ ξ ε ι ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς ε ί ν α ι τ ο α σ φ α λ έ σ τ ε ρ ο ό π λ ο σ τ ο ν α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η , και γι' α υ τ ό ε ν ι σ χ ύ ο ν τ α ι ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο

ΗΘΙΚΗ

129

erra κ ο ι ν ω ν ι κ ά ε ί δ η . Α λ λ ά η ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς π ο υ δ ό θ η κ ε α π ό τ ο ν Μ π α ί η κ ο ν και τ ο ν Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς ο δ ή γ η σ ε α ν α π ό φ ε υ κ τ α στο ε ρ ώ τ η μ α : σε τι βασίζει τ ο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο ς τ α σ υ μ π ε ρ ό σ μ α τ ό τ ο υ , ό τ α ν ε ξ ε λ ί σ σ ε ι τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς ηθικής; Τ ο ε ρ ώ τ η μ α α υ τ ό τ έ θ η κ ε κατά κ ά π ο ι ο τ ρ ό π ο α κ ό μ η και στην α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α , και ε κ ε ί ν η τ η ν ε π ο χ ή τ ο ύ δ ό θ η κ α ν δ ι ά φ ο ρ ε ς α π α ν τ ή σ ε ι ς . Ο Π λ ά τ ω ν — ι δ ί ω ς κατά τ η ν ύ σ τ ε ρ η π ε ρ ί ο δ ο τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ — και οι ο π α δ ο ί του, θ ε ω ρ ώ ν τ α ς ότι οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ο φ ε ί λ ο ν τ α ι σ τ η ν « α γ ά π η / έ ρ ω τ α » τ η ν ο π ο ί α υ π ο β ά λ λ ο υ ν στον ά ν θ ρ ω π ο ο ρ ι σ μ έ ν ε ς υ π ε ρ φ υ σ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς , έ δ ω σ α ν φ υ σ ι κ ά στο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο π ο λ ύ τ α π ε ι ν ή θέση. Το λογικό του ανθρώπου χρησίμευε απλώς ως διερμηνέας του «Λόγου της φύσης», δηλαδή των υποβολών της υπερφυσικής δύναμης. Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι οι σ κ ε π τ ι κ ι σ τ ι κ έ ς σ χ ο λ έ ς τ ω ν σ ο φ ι σ τ ώ ν , και α ρ γ ό τ ε ρ α ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς και η σ χ ο λ ή τ ο υ , β ο ή θ η σ α ν τ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς αρχαίας Ελλάδας να α π α λ λ α γ ο ύ ν απ' αυτή τη θρησκευτική ηθική. Α λ λ ά α υ τ έ ς οι δ ύ ο σ χ ο λ έ ς , και ά λ λ ε ς π ο υ δ ε ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ α ν τ η ν π α ρ έ μ β α σ η τ η ς Υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή ς Θ έ λ η σ η ς ( λ ό γ ο υ χ ά ρ η , οι Κ υ ρ η ν α ϊ κ ο ί και οι ο π α δ ο ί του Αριστοτέλη), ενώ έδωσαν μεγάλη σημασία στον Λ ό γ ο / λογικό, του έ δ ω σ α ν εν τ ο ύ τ ο ι ς π ο λ ύ π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν ο ρ ό λ ο — μ ό ν ο σ τ η ν α ξ ι ο λ ό γ η σ η τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν και τ ρ ό π ω ν ζ ω ή ς π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ ν α κ α θ ο ρ ί σ ε ι ποιος από αυτούς είναι η ασφαλέστερη οδός προς την ευτυχία τού ανθ ρ ώ π ο υ . Ο η θ ι κ ό ς τ ρ ό π ο ς ζ ω ή ς — λ έ ν ε — είναι α υ τ ό ς π ο υ δίνει τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η π ρ ο σ ω π ι κ ή ε υ τ υ χ ί α και τ η γ κ α τ ά σ τ α σ η μ έ γ ι σ τ η ς ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς , ό χ ι μ ό ν ο στο ά τ ο μ ο α λ λ ά σε ό λ ο υ ς . Η ε υ τ υ χ ί α είναι ε λ ε υ θ ε ρ ί α α π ό τ ο κ α κ ό ' και χ ά ρ η στο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο μ α ς , α π α ρ ν ο ύ μ ε ν ο ι τις α π ο λ α ύ σ ε ι ς τ η ς σ τ ι γ μ ή ς γ ι α πιο δ ι α ρ κ ε ί ς , μ ε λ λ ο ν τ ι κ έ ς χ α ρ έ ς , μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α ε π ι λ έ ξ ο υ μ ε στη ζ ω ή μας α υ τ ό π ο υ μας ο δ η γ ε ί α σ φ α λ έ σ τ ε ρ α σ τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς ν ο η τ ι κ ή ς ι σ ο ρ ρ ο π ί α ς , στη γ ε ν ι κ ή ι κ α ν ο π ο ί η σ η , σ τ η ν α ρ μ ο ν ι κ ή ζ ω ή σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο ν ε α υ τ ό μ α ς , και σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ ά ς μ α ς σε σ υ μ φ ω ν ί α με τις ι δ ι α ι τ ε ρ ό τ η τ έ ς τ η ς . Συνεπώς, αυτή η θέαση της ηθικής απορρίπτει την επιδίωξη της δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς — τ η ς λ ε γ ό μ ε ν η ς αρετής—

ω ς α υ τ ο σ κ ο π ο ύ . Δ ί ν ε ι π ο λ ύ μι-

κ ρ ή π ρ ο σ ο χ ή σε μία ζ ω ή π ο υ κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι α π ό το ι δ ε ώ δ ε ς τ ή ς α γ ά π η ς / έρωτα, όπως το κήρυξε ο Πλάτων. Ο Αριστοτέλης έδωσε πολύ μεγάλη σ η μ α σ ί α σ τ ο ν Λ ό γ ο . Α λ λ ά β λ έ π ε ι τ η δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α τ ο υ Λ ό γ ο υ στη λ ο γ ι κ ό τ η τ α και στη φ ρ ό ν η σ η , και ό χ ι σ τ η ν π α ρ ά τ ο λ μ η α π ό φ α σ η τ η ς ε λ ε ύ θ ε ρ η ς σ κ έ ψ η ς . Τ ο ι δ ε ώ δ ε ς τ ο υ είναι η « σ ω σ τ ή » σ κ έ ψ η , η σ υ -

130

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

γ κ ρ ά τ η σ η τ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν που είναι έ τ ο ι μ ο ς ν α δ ι α π ρ ά ξ ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς ι σ χ υ ρ ή ς σ υ γ κ ί ν η σ η ς , και μία θ έ λ η σ η π ο υ ε μ μ έ ν ε ι στον «ορθολογικό μέσο όρο» όπως καθορίζεται από τη φύση του κάθε ατόμου ξεχωριστά. Ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς α π έ ρ ρ ι ψ ε τη μ ε τ α φ υ σ ι κ ή και σ τ η ρ ί χ θ η κ ε σε μία π ρ α κτική βάση, ορίζοντας ως αφετηρία όλης της δραστηριότητας την προσ π ά θ ε ι α γ ι α τ η ν ε υ τ υ χ ί α , τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό . Τ η ν ίδια ά π ο ψ η — α κ ό μ η πιο έ ν τ ο ν α — ε ί χ α ν , ό π ω ς ε ί δ α μ ε , και ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς και α ρ γ ό τ ε ρ α οι ο π α δ ο ί τ ο υ επί π έ ν τ ε με έξι α ι ώ ν ε ς . Α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ η ς Α ν α γ έ ν ν η σ η ς , δ η λ α δ ή α π ό τ ο ν 16ο αι., α υ τ ή τ η ν ά π ο ψ η ε ί χ α ν και π ο λ λ ο ί σ τ ο χ α σ τ έ ς , π ε ρ ι λ α μ β α ν ο μ έ ν ω ν τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν τ ο υ 1 8 ο υ αι. και τ ω ν σ υ γ κ α ι ρ ι ν ώ ν μ α ς ω φ ε λ ι μ ι σ τ ώ ν ( Μ π έ ν θ α μ , Μιλ) και φ υ σ ι ο κ ρ α τ ώ ν

(Δαρβίνος

και Σ π έ ν σ ε ρ ) . Α λ λ ά ανεξάρτητα από το πόσο μεγάλη μπορεί να ήταν η επιτυχία α υ τ ώ ν τ ω ν δ ι δ α σ κ α λ ι ώ ν , ιδίως τ η ν ε π ο χ ή π ο υ η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α έ ν ι ω θ ε τ η ν α ν ά γ κ η ν α ε λ ε υ θ ε ρ ω θ ε ί α π ό τ ο ν ζ υ γ ό τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς και π ρ ο σ π α θούσε να ανοίξει νέους δρόμους για την ανάπτυξη ν έ ω ν μ ο ρ φ ώ ν κοιν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , εν τ ο ύ τ ο ι ς οι δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς α υ τ έ ς α π έ τ υ χ α ν ν α λ ύ σ ο υ ν τ ο πρόβλημα της προέλευσης των ηθικών συλλήψεων του ανθρώπου. Ν α λ έ μ ε ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς π ά ν τ α π α σ χ ί ζ ε ι γ ι α τ η ν ε υ τ υ χ ί α και γ ι α τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η δ υ ν α τ ή α π ο μ ά κ ρ υ ν σ η α π ό το κ α κ ό , σ η μ α ί ν ε ι

απλώς

ν α δ ι α τ υ π ώ ν ο υ μ ε μία π ά ν τ α π ρ ο φ α ν ή , ε π ι φ α ν ε ι α κ ή α λ ή θ ε ι α , π ο υ τ η ν ε κ φ ρ ά ζ ο υ ν ώ ς και οι π α ρ ο ι μ ί ε ς . Π ρ ά γ μ α τ ι , έ χ ε ι σ υ χ ν ά ε π ι σ η μ α ν θ ε ί ότι, α ν η η θ ι κ ή ζ ω ή ο δ η γ ο ύ σ ε τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο στη δ υ σ τ υ χ ί α , ό λ η η η θ ι κ ή θα ε ί χ ε ε ξ α φ α ν ι σ τ ε ί π ρ ο κ α ι ρ ο ύ α π ό τ ο ν κ ό σ μ ο . Α λ λ ά μία τ έ τ ο ι α γ ε ν ί κ ε υ ση ε ί ν α ι α ν ε π α ρ κ ή ς . Α ν α μ φ ί β ο λ α , η ε π ι θ υ μ ί α γ ι α τ η μ έ γ ι σ τ η ε υ τ υ χ ί α είναι έ μ φ υ τ η σε ό λ α τα έμβια" ε ν τ έ λ ε ι και ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι από αυτή την επιθυμία. Α λ λ ά αυτή ακριβώς είναι η ουσία τού ζητήματ ο ς π ο υ μ α ς α π α σ χ ο λ ε ί . «Γιατί — χ ά ρ η σε ποια ν ο η τ ι κ ή ή α ι σ θ η τ η ρ ι α κ ή δ ι δ α δ ι κ α σ ί α , σε σ υ ν δ υ α σ μ ό με ο ρ ι σ μ έ ν ε ς σ κ έ ψ ε ι ς π ο υ ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε « η θ ι κ έ ς » — α π α ρ ν ε ί τ α ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς τ ό σ ο σ υ χ ν ά κάτι π ο υ α ν α μ φ ί β ο λ α θα τ ο υ π ρ ο σ π ό ρ ι ζ ε α π ό λ α υ σ η ; Γιατί σ υ χ ν ά υ π ο μ έ ν ε ι π ά σ η ς

φύσεως

στερήσεις για να μην παραβιάσει το ηθικό ιδεώδες του;» Δεν μας ικαν ο π ο ι ε ί η α π ά ν τ η σ η π ο υ έ δ ω σ α ν οι π ρ ο α ν α φ ε ρ θ έ ν τ ε ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς και α ρ γ ό τ ε ρ α μία σ ε ι ρ ά ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς - ν ι ώ θ ο υ μ ε ότι το ζ ή τ η μ α δ ε ν π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι μ ό ν ο στο σ υ ν ε τ ό ζ ύ γ ι α σ μ α τ ω ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν και σ τ η ν α π ά ρ ν η σ η τ ω ν π ρ ο σ ω π ι κ ώ ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν π ρ ο ς ό φ ε λ ο ς ά λ λ ω ν ε ν τ ο ν ό τ ε ρ ω ν και πιο δ ι α ρ κ ώ ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν .

Νιώθουμε

ΗΘΙΚΗ

131

ότι ε δ ώ έ χ ο υ μ ε ν α κ ά ν ο υ μ ε με κάτι πιο π ε ρ ί π λ ο κ ο , και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς πιο γενικό.

ν

Ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς ε ν μέρει τ ο κ α τ ά λ α β ε α υ τ ό , ό τ α ν έ γ ρ α ψ ε ότι έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς που έ χ ε ι δ ύ ο ε ν α λ λ α κ τ ι κ έ ς δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς ε ν ε ρ γ ε ί σ ο φ ό α ν λάβει εκείνη την απόφαση που δεν διχάζει τον εσώτερο εαυτό του και τ ο υ δίνει μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η με τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ . Π α σ χ ί ζ ο υ μ ε γ ι α χ α ρ ά , τ ι μ ή , σ ε β α σ μ ό κτλ. — έ γ ρ α ψ ε — όχι μ ό ν ο ν ω ς α υ τ ο σ κ ο π ο ύ ς , α λ λ ά κ υ ρ ί ω ς γ ι α τ η ν α ί σ θ η σ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς που δ ί ν ο υ ν στο λ ο γ ι κ ό μας. Ό π ω ς ε ί δ α μ ε , τ η ν ίδια ά π ο ψ η ε π α ν έ λ α β ε α κ ό μ η σ α φ έ σ τ ε ρ α ο Ε π ί κ ο υ ρος. Α λ λ ά α ν ο ρ ό λ ο ς π ο υ παίζει τ ο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο ς γ ί ν ε ι α π ο δ ε κ τ ό ς με α υ τ ή τ η μ ο ρ φ ή , τ ί θ ε τ α ι τ ο ε ρ ώ τ η μ α : «Τι α κ ρ ι β ώ ς στο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο μας ι κ α ν ο π ο ι ε ί τ α ι σε τ έ τ ο ι ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς ; » Α ν τ ο ε ρ ώ τ η μ α τ ε θ ε ί έτσι, τότε, ό π ω ς θα δ ο ύ μ ε π α ρ α κ ά τ ω , η α π ά ν τ η σ η α ν α γ κ α σ τ ι κ ά θα ε ί ν α ι : «η α ν ά γ κ η γ ι α δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » , δ η λ α δ ή γ ι α ισοτιμία. Εν τ ο ύ τ ο ι ς , α ν δ ε χ θ ο ύ μ ε ότι ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς και ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς έ θ ε σ α ν σ τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ ς το ε ρ ώ τ η μ α αυτό, δεν του έδωσαν αυτή την απάντηση. Η όλη δομή της κοινωνίας τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ ς , π ο υ β α σ ι ζ ό τ α ν στη δ ο υ λ ε ί α τ ω ν π ε ρ ι σ σ ο τ έ ρ ω ν , τ ο όλο πνεύμα τής κοινωνίας, ήταν τόσο α π ο μ α κ ρ υ σ μ έ ν α από τη δικαιοσ ύ ν η και το α ν α π ό φ ε υ κ τ ο ε π α κ ό λ ο υ θ ό τ η ς , τ η ν ισοτιμία (ισότητα δικ α ι ω μ ά τ ω ν ) , ώ σ τ ε είναι π ο λ ύ π ι θ α ν ό ότι ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς και ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ο ύ τ ε κ α ν σ κ έ φ τ η κ α ν ν α υ π ο β ά λ λ ο υ ν το ε ρ ώ τ η μ α . Σήμερα, όμως, που έχει παρέλθει η παλαιά φιλοσοφία, δεν μπορούμε πια ν α α ρ κ ε σ τ ο ύ μ ε στα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α τ ω ν δ ύ ο α υ τ ώ ν σ τ ο χ α σ τ ώ ν και α ν α ρ ω τ ι ό μ α σ τ ε : «Γιατί έ ν α πιο α ν α π τ υ γ μ έ ν ο μ υ α λ ό β ρ ί σ κ ε ι μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η α κ ρ ι β ώ ς σ' ε κ ε ί ν ε ς τις α π ο φ ά σ ε ι ς π ο υ α π ο δ ε ι κ ν ύ εται π ω ς ε ί ν α ι οι κ α λ ύ τ ε ρ ε ς γ ι α τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α ό λ ω ν ; Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι μία β α θ ύ τ ε ρ η , φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ή αιτία γ ι α το γ ε γ ο ν ό ς α υ τ ό ; » Έ χ ο υ μ ε ή δ η δει ( δ ε ύ τ ε ρ ο κ ε φ . ) τ η ν α π ά ν τ η σ η που έ δ ω σ α ν στο π α ρ α π ά ν ω ε ρ ώ τ η μ α ο Μ π α ί η κ ο ν και κ α τ ό π ι ν ο Δ α ρ β ί ν ο ς . Σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , λ έ ν ε , ό π ω ς σε ό λ α τ α α γ ε λ α ί α ζ ώ α , το έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς

κοινωνικότητας

ε ί ν α ι α ν α π τ υ γ μ έ ν ο σε τ έ τ ο ι ο β α θ μ ό ώ σ τ ε ν α είναι ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο και δια ρ κ έ σ τ ε ρ ο α π ό τ α ά λ λ α έ ν σ τ ι κ τ α που μ π ο ρ ο ύ ν ν α υ π α χ θ ο ύ ν μαζί σ τ η ν κοινή ονομασία «ένστικτο της αυτοσυντήρησης». Επιπλέον, στον άνθ ρ ω π ο , ό π ω ς σε έ ν α ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό ο ν που έ χ ε ι ζήσει κ ο ι ν ω ν ι κ ά επί δ ε κ ά δ ε ς χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α , το λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο ς β ο ή θ η σ ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ η και τ η ν τ ή ρ η σ η τ έ τ ο ι ω ν έ ξ ε ω ν , ε θ ί μ ω ν και κ α ν ό ν ω ν ζ ω ή ς , π ο υ ο δ ή γ η σ α ν σε πληρέστερη ανάπτυξη της κοινωνικής ζωής —και ως συνέπεια ήρθε η ανάπτυξη του κάθε ατόμου ξεχωριστά.

132

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Α λ λ ά α κ ό μ η και α υ τ ή η α π ά ν τ η σ η δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α μ α ς ι κ α ν ο π ο ι ή σ ε ι π λ ή ρ ω ς . Γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε α π ό τ η ν π ε ί ρ α μας π ό σ ο σ υ χ ν ό , σ τ ο ν α γ ώ ν α α ν ά μ ε σ α σε σ υ γ κ ρ ο υ ό μ ε ν ε ς ε ν ο ρ μ ή σ ε ι ς , τ α σ τ ε ν ό ε γ ω ι σ τ ι κ ό σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α κ α τ α ν ι κ ο ύ ν τα σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς φ ύ σ ε ω ς . Τ ο β λ έ π ο υ μ ε α υ τ ό σε ό τ ο μ α και σε ο λ ό κ λ η ρ ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς . Σ υ ν ε π ώ ς φ τ ό ν ο υ μ ε ν α π ι σ τ έ ψ ο υ μ ε ότι α ν τ ο α ν θ ρ ώ π ι ν ο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο ς δ ε ν ε ί χ ε τ η ν έ μ φ υ τ η τ ό σ η ν α ε ι σ ό γ ε ι στις α π ο φ ό σ ε ι ς τ ο υ έ ν α ν δ ι ο ρ θ ω τ ι κ ό κ ο ι ν ω ν ι κ ό

παρόγο-

ν τ α , τ ό τ ε οι σ τ ε ν ό ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς α π ο φ ά σ ε ι ς θα ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ α ν π ά ν τ α π ό ν ω στις κ ρ ί σ ε ι ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς φ ύ σ ε ω ς . Ό π ω ς θα δ ο ύ μ ε π α ρ α κ ό τ ω , ε ν ε ρ γ ε ί πράγματι ένας τέτοιος παρόγοντας. Πηγόζει, αφ' ενός, από το βαθιό ρ ι ζ ω μ έ ν ο μ έ σ α μ α ς έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , και α π ό τ η σ υ μ π ό θ ε ι α π ρ ο ς ε κ ε ί ν ο υ ς με τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς μ ο ι ρ α ζ ό μ α σ τ ε τ η μ ο ί ρ α μ α ς , σ υ μ π ό θ ε ι α που αναπτύσσεται μέσα μας ως αποτέλεσμα της κοινωνικής ζωής. Αφ' ετέρου, απορρέει από τη σ ύ λ λ η ψ η της δικαιοσύνης που είναι ε γ γ ε ν ή ς στο λ ο γ ι κ ό / Λ ό γ ο μ α ς . Η π ε ρ α ι τ έ ρ ω ι σ τ ο ρ ί α τ ω ν η θ ι κ ώ ν δ ι δ α σ κ α λ ι ώ ν θα ε π ι β ε β α ι ώ σ ε ι τ ο παραπόνω συμπέρασμα.

ΗΘΙΚΗ

133

ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ΤΩΝ

ΗΘΙΚΩΝ

ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΩΝ

ΚΑΤΑ Τ Ο Υ Σ

ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ

ΧΡΟΝΟΥΣ ( 1 7 ο ς και 1 8 ο ς αι.) Τ α ίδια δ ύ ο ρ ε ύ μ α τ α σ τ η ν η θ ι κ ή π ο υ ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν σ τ η ν α ρ χ α ί α Ελλάδα συνέχισαν να υπάρχουν στους στοχαστές των

μεταγενέστε-

ρ ω ν χ ρ ό ν ω ν μ έ χ ρ ι τ α μ έ σ α τ ο υ 1 8 ο υ αι. Οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι φ ι λ ό σ ο φ ο ι και σ τ ο χ α σ τ έ ς α ν α ζ η τ ο ύ σ α ν α κ ό μ η τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς σε κάτι υ π ε ρ φ υ σ ι κ ό , π ο υ α π ο κ α λ ύ φ θ η κ ε σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ε κ τ ω ν ά ν ω . Οι ιδέες τ ο υ Π λ ά τ ω ν α , π ο υ τ ι ς α ν έ π τ υ ξ ε και τις ε ν ί σ χ υ σ ε η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ε κ κ λ η σία, α π ο τ έ λ ε σ α ν και ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν ν α α π ο τ ε λ ο ύ ν τ η ν ο υ σ ί α τ έ τ ο ι ω ν δ ι δ α σ κ α λ ι ώ ν , α ν και θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ α σ τ ε ν έ ς . Ο Π λ ά τ ω ν και ο Σωκράτης θεωρούσαν τη γ ν ώ σ η του καλού πραγματική κινητήρια δύν α μ η όλης της ηθικής. Α λ λ ά ο Πλάτων δεν παρουσίασε τη γ ν ώ σ η αυτή ω ς κάτι π ο υ α π ο κ τ ή θ η κ ε α π ό τ ο μ η δ έ ν / τ ί π ο τ α . Σ τ η β ά σ η τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Π λ ά τ ω ν α , και ι δ ί ω ς τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν , β ρ ι σ κ ό τ α ν η ά π ο ψ η ότι η η θ ι κ ή α ί σ θ η σ η , π ο υ ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , και α ν α κ ό μ η ε ί ν α ι σε α τ ε λ ή μ ο ρ φ ή , ε ί ν α ι μ έ ρ ο ς μ ί α ς κ ά π ο ι α ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ο υ ς α ρ χ ή ς τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς . Α ν τ ο σ τ ο ι χ ε ί ο α υ τ ό δ ε ν υ π ή ρ χ ε στη φ ύ σ η , δ ε ν θα ε κ δ η λ ω ν ό τ α ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . Έ τ σ ι , υ π ή ρ χ ε μία ο ρ ι σ μ έ ν η σ υ γ γ έ ν ε ι α α ν ά μ ε σ α στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς και στη ν ε ό τ ε ρ η ε π ι σ τ ή μ η , α λ λ ά η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α και 01 δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς π ο υ ε ν έ π ν ε υ σ ε έ κ α ν α ν ό,τι μ π ο ρ ο ύ σ α ν γ ι α ν α ξ ε ρ ι ζ ώ σ ο υ ν α υ τ ή τ η ν ιδέα α π ό τ η ν κ ο σ μ ο θ ε ώ ρ η σ ή μ α ς . Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς έ φ ε ρ ε σ τ η ν η θ ι κ ή ή, α κ ρ ι β έ σ τ ε ρ α , ε ν ί σ χ υ σ ε σ' α υ τ ή ν , τ ο ι δ ε ώ δ ε ς τ η ς α υ τ ο θ υ σ ί α ς γ ι α τ ο κ α λ ό τ ω ν σ υ ν α ν θ ρ ώ π ω ν μας- και ε ν σ α ρ κ ώ ν ο ν τ α ς τ ο ι δ ε ώ δ ε ς α υ τ ό σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο - Χ ρ ι σ τ ό , ο χ ρ ι στιανισμός, όπως ο βουδισμός, έδωσε στον ά ν θ ρ ω π ο ένα υ ψ η λ ό ηθικό μ ά θ η μ α . Α λ λ ά οι ο π α δ ο ί τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς α υ τ ή ς , και ιδίως η ε κ κ λ η σ ί α , σ ύ ν τ ο μ α ά ρ χ ι σ α ν ν α κ η ρ ύ τ τ ο υ ν ότι οι α ρ ε τ έ ς ε κ ε ί ν ω ν π ο υ ε π ι χ ε ι ρ ο ύ ν να πραγματώσουν αυτό το ιδεώδες ζωής δεν έχουν ανθρώπινη προέ λ ε υ σ η . « Ο κ ό σ μ ο ς ε ί ν α ι β ο υ τ η γ μ έ ν ο ς στο κ α κ ό » , ε ί π α ν , σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς . Ε κ φ ρ ά ζ ο ν τ α ς τ ο πεσιμιστικ ό / α π α ι σ ι ό δ ο ξ ο π ν ε ύ μ α τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ ς , οι η γ έ τ ε ς τ η ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς

134

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ε κ κ λ η σ ί α ς β ε β α ί ω σ α ν ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς είναι τ ό σ ο α ν ή θ ι κ ο π λ ά σ μ α , και ο κ ό σ μ ο ς ε ί ν α ι τ ό σ ο υ π ο τ α γ μ έ ν ο ς στο κ α κ ό , ώ σ τ ε ο Δ η μ ι ο υ ρ γ ό ς τ ο υ κ ό σ μ ο υ χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ν α σ τ ε ί λ ε ι στη γ η τ ο ν γ ι ο τ ο υ , γ ι α ν α δ ε ί ξ ε ι σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ ο ν δ ρ ό μ ο π ρ ο ς τ η ν κ α λ ο σ ύ ν η και ν α « λ υ τ ρ ώ σ ε ι τ ο ν κ ό σ μ ο » α π ό τ ο κ α κ ό με τ α β ά σ α ν α και τ ο ν θ ό ν α τ ό τ ο υ . Ό π ω ς είδαμε, η διδασκαλία αυτή εδραιώθηκε τόσο στέρεα, ώστε χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ν α π ε ρ ά σ ο υ ν χ ί λ ι α π ε ν τ α κ ό σ ι α χ ρ ό ν ι α , π ρ ι ν , α ν ά μ ε σ α στις νέες μορφές ζωής που εμφανίστηκαν στην Ευρώπη, αρχίσουν να υ ψ ώ ν ο ν τ α ι φ ω ν έ ς π ο υ β ε β α ί ω ν α ν ότι τα σ π έ ρ μ α τ α τ η ς η θ ι κ ή ς υ π ά ρ χ ο υ ν στη φ ύ σ η . Τ ι ς έ χ ο υ μ ε ή δ η α ν α φ έ ρ ε ι στο π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο κ ε φ ά λ α ι ο . Α λ λ ά α κ ό μ η και σ ή μ ε ρ α τ έ τ ο ι ε ς φ ω ν έ ς τις σ κ ε π ά ζ ο υ ν ε κ ε ί ν ο ι π ο υ σ υ ν ε χ ί ζ ο υ ν ν α β ε β α ι ώ ν ο υ ν με μ ε γ ά λ η α υ τ ο π ε π ο ί θ η σ η , α λ λ ά κ ό ν τ ρ α στα έ γ κ υ ρ α στοιχεία,^ ότι η φ ύ σ η μ π ο ρ ε ί ν α μ α ς δ ώ σ ε ι μ α θ ή μ α τ α μ ό ν ο γ ι α τ ο κ α κ ό . Υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ ν ότι η λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α τ ο υ Λ ό γ ο υ στα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α θ α έ π ρ ε πε ν α ε ί ν α ι η α ξ ι ο λ ό γ η σ η τ ο ύ τι μ α ς δίνει τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η στο δ ε δ ο μ έ ν ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α και σ υ ν ε π ώ ς ότι, ό τ α ν ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι στον ά ν θ ρ ω π ο το ηθικό στοιχείο, έχει υπερφυσική προέλευση. Εν τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο ν έ ο ρ ε ύ μ α σ τ η ν η θ ι κ ή , π ο υ ε ί δ ε ω ς π η γ ή τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και τ η φ ύ σ η π ο υ τ ο ν π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι , δ υ ν ά μ ω νε ολοένα κατά τον αιώνα που μας πέρασε, παρά τα εμπόδια που παρ ε ν έ β α λ λ α ν η ε κ κ λ η σ ί α και τ ο κ ρ ά τ ο ς , και τ ό ν ι ζ ε ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ότι ό λ ε ς 01 η θ ι κ έ ς μ α ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν τ ε λ ε ί ω ς φ υ σ ι κ ά α π ό τ ο α ί σ θ η μ α τ η ς κοινωνικότητας

π ο υ είναι έ μ φ υ τ ο σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και στα

περισσότερα ζώα. Θ α π ρ ο χ ω ρ ή σ ο υ μ ε τ ώ ρ α και θα α ν α λ ύ σ ο υ μ ε α υ τ ή τ η ν έ α δ ι δ α σ κ α λ ί α και θα δ ο ύ μ ε π ώ ς α ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν α α γ ω ν ί ζ ε τ α ι δ ι α ρ κ ώ ς ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς α ν τ ί θ ε τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς , π ο υ π α ί ρ ν ε ι ο λ ο έ ν α ν έ ε ς και πιο ε π ι δ έ ξ ι α μεταμφιεσμένες μορφές. Αλλά αφού η φυσικο-επιστημονική ερμηνεία τ η ς η θ ι κ ή ς α κ ο λ ο υ θ ε ί κ ά π ω ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ύ ς δ ρ ό μ ο υ ς σ τ η ν Α γ γ λ ί α και στη Γ α λ λ ί α , θα ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε α υ τ ή τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η χ ω ρ ι σ τ ά στις δ ύ ο χ ώ ρ ε ς . Θα αρχίσουμε από την Αγγλία, όπου ο Μπαίηκον ήταν ο πατέρας του ν έ ο υ κ ι ν ή μ α τ ο ς - μετά α π ό α υ τ ό ν , ο Χ ο μ π ς έ γ ι ν ε γ ι α κ α ι ρ ό ο πιο σ η μ α ντικός του εκπρόσωπος. Ε ί δ α μ ε ότι οι έ λ λ η ν ε ς φ ι λ ό σ ο φ ο ι , π α ρ ά τις δ ι α φ ο ρ έ ς μ ε τ α ξ ύ τ ω ν σ χ ο λ ώ ν , ό λ ο ι α ν α γ ν ώ ρ ι ζ α ν ότι οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ε ί ν α ι κάτι π ο υ ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι α π ό τις φ υ σ ι κ έ ς τ ο υ τ ά σ ε ι ς και ότι οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α υ τ έ ς ε φ α ρ μ ό ζ ο ν τ α ι στη ζ ω ή με τις π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ α ν ά λ ο γ α με τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή ς κ α τ α ν ό η σ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η -

ΗΘΙΚΗ

135

τ α ς . Ε ί δ α μ ε και π ώ ς ο Μ π α ΐ η κ ο ν και ο σ υ γ κ α ι ρ ι ν ό ς τ ο υ H u g o G r o t i u s ά ν τ λ η σ α ν ρ η τ ά τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό το κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο . Έ τ σ ι , η ιδέα τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν , π ο υ β ε β α ί ω ν α ν ότι τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ε ί ν α ι ε γ γ ε ν έ ς στη φ ύ σ η τ ο υ , ξ α ν α ζ ω ν τ ά ν ε ψ ε στη ν έ α φ υ σ ι κ ο επιστημονική φιλοσοφία. Α λ λ ά ο Χ ο μ π ς π ή ρ ε ε κ δ ι α μ έ τ ρ ο υ α ν τ ί θ ε τ η σ τ ά σ η . Οι α π ό ψ ε ι ς τ ο υ ε π η ρ ε ά σ τ η κ α ν α ν α μ φ ί β ο λ α α π ό τις ιδέες τ ο υ γ ά λ λ ο υ φ ί λ ο υ τ ο υ Γ κ α σεντί (θα ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τ η ν η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Γ κ α σ ε ν τ ί στο ε π ό μ ε ν ο κεφάλαιο). Α λ λ ά η περιφρονητική του στάση απέναντι στον άνθρωπο, που τ ο ν θ ε ω ρ ο ύ σ ε φ α ύ λ ο ζ ώ ο με α χ α λ ί ν ω τ α π ά θ η , δ ι α τ υ π ώ θ η κ ε α ν α μ φίβολα στην Α γ γ λ ί α κατά τους αναστατωμένους καιρούς της Επανάσ τ α σ η ς π ο υ ά ρ χ ι σ ε τ ο 1 6 3 9 και κ ο ρ υ φ ώ θ η κ ε σ τ η ν ε κ θ ρ ό ν ι σ η και τ η ν ε κ τ έ λ ε σ η τ ο υ β α σ ι λ έ α τ ο 1 6 4 9 . Ή δ η τ ό τ ε ο Χ ο μ π ς έ β λ ε π ε με μ ί σ ο ς τ ο υ ς ε π α ν α σ τ ά τ ε ς και α ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν α κ α τ α φ ύ γ ε ι στη Γ α λ λ ί α ό π ο υ έ γ ρ α ψ ε το π ρ ώ τ ο τ ο υ έ ρ γ ο De Cive

[Περί π ο λ ι τ ε ί α ς ] ^

Ε π ε ι δ ή ε κ ε ί ν η τ η ν ε π ο χ ή δ ε ν γ ν ώ ρ ι ζ α ν κ α θ ό λ ο υ οι ά ν θ ρ ω π ο ι τ η ζωή των πρωτόγονων αγρίων, ο Χομπς φαντάστηκε τη ζωή του πρωτόγονου ανθρώπου ως «πόλεμο όλων εναντίον όλων» από τον οποίο 01 ά ν θ ρ ω π ο ι ξ έ φ υ γ α ν μ ό ν ο ν α φ ο ύ ε ν ώ θ η κ α ν σε κ ο ι ν ω ν ί α και σ ύ ν α ψ α ν για τον σκοπό αυτό ένα «κοινωνικό συμβόλαιο». Οπότε ο Χομπς ξεκινά τ ο έ ρ γ ο τ ο υ γ ι α τ ο κ ρ ά τ ο ς με τ η δ ι α β ε β α ί ω σ η ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν ε ί ν α ι κ α θ ό λ ο υ « κ ο ι ν ω ν ι κ ό ζ ώ ο » , π ο υ γ ε ν ν ι έ τ α ι με τις έ ξ ε ι ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τητας, ό π ω ς φ ρ ο ν ο ύ σ ε ο Αριστοτέλης· απεναντίας, ο ά ν θ ρ ω π ο ς είναι απέναντι στον σ υ ν ά ν θ ρ ω π ό του λύκος: Homo homini lupus. Α ν 01 ά ν θ ρ ω π ο ι ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν σ υ ν τ ρ ο φ ι ά , δ ε ν τ ο κ ά ν ο υ ν εξ αιτίας μ ί α ς έμφυτης κοινωνικότητας, αλλά για τα οφέλη που περιμένουν από τους ά λ λ ο υ ς ή α π ό τ ο ν φ ό β ο γ ι α τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς ( κ ε φ . I και II). «Γιατί α ν ε κ φ ύ σ ε ω ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς έ π ρ ε π ε ν α α γ α π ά τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ω ς ά ν θ ρ ω π ο , δ ε ν θα υ π ή ρ χ ε λ ό γ ο ς γ ι α τ ί κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν θα έ π ρ ε π ε ν α α γ α π ά κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο ή γ ι α τ ί θα έ π ρ ε π ε μ ά λ λ ο ν ν α σ υ ν α ν α σ τ ρ έ φ ε τ α ι ε κ ε ί ν ο υ ς σ τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς η κ ο ι ν ω ν ί α α π ο δ ί δ ε ι τ ι μ έ ς ή κ έ ρ δ η » (II, 2). Ό τ α ν 01 ά ν θ ρ ω π ο ι σ υ ν α ν τ ι ο ύ ν τ α ι « γ ι α π ν ε υ μ α τ ι κ ή α π ό λ α υ σ η και ψ υ χ α γ ω γ ί α , ο κ α θ έ ν α ς θα ε υ χ α ρ ι σ τ ι έ τ α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο με ε κ ε ί ν α τ α α σ τ ε ί α π ο υ έ χ ο υ ν ω ς α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο τ α κ ο υ σ ο ύ ρ ι α και τις α ν α π η ρ ί ε ς ε ν ό ς ά λ λ ο υ » (II, 2). « Σ υ ν ε π ώ ς ό λ ε ς οι σ υ ν τ ρ ο φ ι έ ς γ ί ν ο ν τ α ι γ ι α τ ο κ έ ρ δ ο ς ή γ ι α τ η δόξα, δηλαδή όχι για την αγάπη προς τους σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς μας αλλά γ ι α τ η ν α γ ά π η π ρ ο ς τ ο ν ε α υ τ ό μ α ς » . Και κ α τ α λ ή γ ε ι : « Ά ρ α π ρ έ π ε ι ν α δ ε χ θ ο ύ μ ε ότι ό λ ε ς οι μ ε γ ά λ ε ς και α ν θ ε κ τ ι κ έ ς σ τ ο ν χ ρ ό ν ο

κοινωνίες

136

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι ό χ ι α π ό τ η ν κ α λ ή θ έ λ η σ η π ο υ ε ί χ α ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι ο έ ν α ς π ρ ο ς τ ο ν ά λ λ ο , α λ λ ά α π ό τ ο ν α μ ο ι β α ί ο φ ό β ο π ο υ ε ί χ α ν ο έ ν α ς ν·ο τ ο ν ά λ λ ο » (I, 2). Τ ο ό λ ο η θ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α τ ο υ Χ ο μ π ς β α σ ί ζ ε τ α ι σ' α υ τ ή τ η ν ε π ι φ α ν ε ι α κ ή π α ρ ά σ τ α σ η τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς . Θ ε ώ ρ η σ ε α υ τ έ ς τις α π ό ψ ε ι ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς και τ ι ς ε π ι β ε β α ί ω σ ε ε κ ν έ ο υ σ η ς μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ε ς

σημειώσεις

τ ο υ στο κ ε ί μ ε ν ο — σ η μ ε ι ώ σ ε ι ς π ο υ π ρ ο φ α ν ώ ς γ ρ ά φ η κ α ν ω ς α π ά ν τ η σ η σε ε ν σ τ ά σ ε ι ς γ ι α τ ο υ ς ο ρ ι σ μ ο ύ ς και τ α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά του^. Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Χ ο μ π ς , η σ υ μ β ί ω σ η ο ρ ι σ μ έ ν ω ν ζ ώ ω ν και τ ω ν α γ ρ ί ω ν δεν αποτελεί ακόμη πολιτεία. Η νοητική/ ψυχική συγκρότηση του α ν θ ρ ώ π ο υ τ ο ν ε μ π ο δ ί ζ ε ι ν α σ υ ν δ υ α σ τ ε ί σε κ ο ι ν ω ν ί α . Χ ά ρ η σε α υ τ ή τ η ν έ μ φ υ τ η κ λ ί σ η τ ο υ ς οι ά ν θ ρ ω π ο ι είναι ε χ θ ρ ο ί ο έ ν α ς π ρ ο ς τ ο ν ά λ λ ο , και ώ ς και η κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α π ο υ ε π ι δ ε ι κ ν ύ ε ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν ε ί ν α ι φ υ σ ι κ ή τ ο υ ιδιότητα α λ λ ά τ ο υ έ χ ε ι ε μ φ υ τ ε υ θ ε ί με τ η ν α ν α τ ρ ο φ ή τ ο υ . Εκ φ ύ σ ε ω ς , κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο ς θ ε ω ρ ε ί π ω ς είναι ίσος με ο π ο ι ο ν δ ή π ο τ ε ά λ λ ο , για όσο καιρό η ανατροφή του δεν ξεριζώνει από μέσα του αυτή την ιδέα, και θ ε ω ρ ε ί π ω ς δ ι κ α ι ο λ ο γ ε ί τ α ι ν α κ ά ν ε ι κ α κ ό σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς και ν α τ ο υ ς α ρ π ά ζ ε ι τ η ν π ε ρ ι ο υ σ ί α . Εξ ο υ και η κ α τ ά σ τ α σ η π ο λ έ μ ο υ ό λ ω ν εναντίον όλων. Ο άνθρωπος ξεφεύγει από αυτή την κατάσταση μόνον ό τ α ν υ π ο τ ά σ σ ε τ α ι σ ε ά λ λ ο υ ς π ο υ ε ί ν α ι πιο δ υ ν α τ ο ί ή πιο π α ν ο ύ ρ γ ο ι α π ό τ ο ν ίδιο, ή ό τ α ν μία ο μ ά δ α α ν θ ρ ώ π ω ν , α φ ο ύ α ν τ ι λ α μ β ά ν ε τ α ι τ ο υ ς κινδύνους από τη μεταξύ τους σύγκρουση, συνάπτει σ υ μ φ ω ν ί α

και

ι δ ρ ύ ε ι κοινωνία^. Προφανώς, η σύλληψη του πρωτόγονου ανθρώπου από τον Χομπς είναι απολύτως ε σ φ α λ μ έ ν η —τώρα που έχουμε μελετήσει τη ζωή τ ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν α γ ρ ί ω ν και τ ω ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ω ν ζ ώ ω ν π ο υ ζ ο υ ν στις α κ ό μ η α ρ α ι ο κ α τ ο ι κ η μ έ ν ε ς η π ε ί ρ ο υ ς . Β λ έ π ο υ μ ε τ ώ ρ α κ α θ α ρ ά ότι η κ ο ι ν ω ν ι κ ό τητα αποτελεί τόσο ισχυρό όπλο στον α γ ώ ν α εναντίον των εχθρικών δ υ ν ά μ ε ω ν τ η ς φ ύ σ η ς και ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν ά λ λ ω ν ζ ώ ω ν , ώ σ τ ε α ν α π τ ύ χ θ η κ ε σ ε π ο λ λ ά α γ ε λ α ί α ζ ώ α π ο λ ύ π ρ ι ν ε μ φ α ν ι σ τ ο ύ ν στη γ η τ α α ν θ ρ ω π ο ειδή. Σ υ ν ε π ώ ς , για να αναπτύξει την κοινωνικότητα, ο ά ν θ ρ ω π ο ς δεν χρειαζόταν ούτε το «κοινωνικό συμβόλαιο» ούτε το

«κράτος-Λεβιά-

θαν». Ε ί ν α ι φ α ν ε ρ ό ότι ο Χ ο μ π ς ξ ε κ ί ν η σ ε π ά λ ι α π ό τις ίδιες β ά σ ε ι ς τ η ς α ν θρώπινης κοινωνίας για να συναγάγει τους «φυσικούς νόμους», στους οποίους βάσισε την ά π ο ψ ή του για το κοινωνικό σύστημα. Και αφού ή τ α ν υ π ε ρ - σ υ ν τ η ρ η τ ι κ ό ς με μ ι κ ρ ή σ υ μ π ά θ ε ι α γ ι α τ ο ν λ α ό ( υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε τ ο ν μ ο ν ά ρ χ η και τ ο ν Δ ι ε κ δ ι κ η τ ή τ ο υ θ ρ ό ν ο υ τ η ν ε π ο χ ή τ η ς δ η μ ο κ ρ α τ ί -

ΗΘΙΚΗ

137

α ς τ ο υ Κ ρ ό μ ν ο υ ε λ ) , π α ρ ο υ σ ί α σ ε ω ς β ά σ η τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς τις φ ε ο υ δ α λ ι κ έ ς β λ έ ψ ε ι ς τ ο υ κ ό μ μ α τ ο ς τ ο υ , α φ ' ε ν ό ς , και λ ί γ ε ς γ ε ν ι κ ό α π ο δ ε κ τ έ ς κοινοτοπίες, αφ' ετέρου. Για ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν κ ό π ω ς τ η ζ ω ή τ ω ν ζ ώ ω ν και τ ω ν α γ ρ ί ω ν , 01 α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Χ ο μ π ς ε ί ν α ι π ρ ο φ α ν ώ ς ε σ φ α λ μ έ ν ε ς . Κότι τ έ τ ο ι ε ς α π ό ψ ε ι ς έ σ τ ε κ α ν περί τ α μ έ σ α τ ο υ 1 7 ο υ αι., τ ό τ ε π ο υ ε ί χ α μ ε λ ί γ ε ς γ ν ώ σεις γ ι α τ η ζ ω ή τ ω ν « ά γ ρ ι ω ν » λ α ώ ν , α λ λ ά δ υ σ κ ο λ ε υ ό μ α σ τ ε ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε π ώ ς τ έ τ ο ι ε ς α π ό ψ ε ι ς ε π ι β ι ώ ν ο υ ν σ ή μ ε ρ α , π α ρ ά τις ε ξ η γ ή σ ε ι ς και τις α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς τ ο υ 1 8 ο υ και τ ο υ 1 9 ο υ αι. Ί σ ω ς ν α μ π ο ρ ο ύ μ ε α κ ό μ η ν α α π ο δ ώ σ ο υ μ ε στις λ ι γ ο σ τ έ ς π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς τ ι ς π α ρ ό μ ο ι ε ς α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Ρουσώ για την προέλευση της α ν θ ρ ώ π ι ν η ς κοινωνίας, αλλά είναι τελείω ς α κ α τ α ν ό η τ ο π ώ ς έ φ τ α σ ε ν α σ υ μ μ ε ρ ί ζ ε τ α ι τις ίδιες α π ό ψ ε ι ς ο σ ύ γ χρονος φυσιοδίφης Χάξλεϋ, στον οποίο αναγκάστηκα να υπενθυμίσω, ό τ α ν ά ρ χ ι σ ε ν α δ ι α τ υ π ώ ν ε ι α π ό ψ ε ι ς π α ρ ό μ ο ι ε ς με τ ο υ Χ ο μ π ς , ότι στη γη εμφανίστηκαν κοινωνίες πριν εμφανιστεί ο άνθρωπος. Τ ο λ ά θ ο ς τ ο υ Χ ο μ π ς μ π ο ρ ε ί ν α ε ξ η γ η θ ε ί μ ό ν ο ν α π ό τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι έ γ ρ α ψ ε σε μία ε π ο χ ή π ο υ ή τ α ν α ν α γ κ α ί ο ν α ε ν α ν τ ι ω θ ε ί σ τ η ν ε υ ρ έ ω ς διαδεδομένη τότε άποψη της ειδυλλιακής «πρωτόγονης κατάστασης». Η σ ύ λ λ η ψ ή τ ο υ σ υ ν δ ε ό τ α ν με τ ο ν θ ρ ύ λ ο τ ο υ Π α ρ α δ ε ί σ ο υ και τ η ς π τ ώ σ η ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , και τ η ν α σ π ά σ τ η κ α ν η Κ α θ ο λ ι κ ή και η ν ε ο ε γ κ α θ ι δ ρ υ θ ε ί σ α Π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ι κ ή ε κ κ λ η σ ί α , η ο π ο ί α , α κ ό μ η πιο α υ σ τ η ρ ά α π ό την Καθολική, θεωρούσε τη λύτρωση θεμελιώδες δόγμα. Στις περιστάσεις αυτές, ένας συγγραφέας που κατηγορηματικά αρνιό τ α ν τ η ν « π ρ ω τ ό γ ο ν η κ α τ ά σ τ α σ η » και π ο υ α ν τ λ ο ύ σ ε τις η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ζ ω ώ δ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ α π ό τ η σ κ έ ψ η ότι η ε ι ρ η ν ι κ ή σ υ μ β ί ω σ η π ρ ο σ φ έ ρ ε ι πιο π ο λ λ ά π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α α π ό τ ο ν δ ι α ρ κ ή π ό λ ε μ ο —ένας τέτοιος συγγραφέας είχε εξασφαλίσει την επιτυχία. Το «κοινων ι κ ό σ υ μ β ό λ α ι ο » ή η κ α θ υ π ό τ α ξ η α π ό έ ν α ν κ α τ α κ τ η τ ή που π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε ι με τ η βία τ η ν α χ α λ ί ν ω τ η ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν : α υ τ ό ή τ α ν , κ α τ ά τ ο ν Χ ο μ π ς , τ ο π ρ ώ τ ο σ τ ά δ ι ο σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς και τ ο υ δ ι κ α ί ο υ . Έ π ε ι τ α ο Λ ό γ ο ς π ρ ο χ ώ ρ η σ ε και π ε ρ ι ό ρ ι σ ε τ α φ υ σ ι κ ά δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ω ν α τ ό μ ω ν π ρ ο ς το σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο υ ς , και έτσι α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν με τ ο ν κ α ι ρ ό ό λ ε ς 01 « η θ ι κ έ ς » α ρ ε τ έ ς : σ υ μ π ό ν ι α , τ ι μ ι ό τ η τ α , ε υ γ ν ω μ ο σ ύ ν η κτλ. Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Χ ο μ π ς , οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς π ρ ο έ κ υ ψ α ν με π ο λ λ ο ύ ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ύ ς τ ρ ό π ο υ ς , α ν ά λ ο γ α με τ ο ν τ ό π ο και τ η ν ε π ο χ ή σ υ ν ε π ώ ς οι η θ ι κ ο ί κ α ν ό ν ε ς δ ε ν π ε ρ ι έ χ ο υ ν τ ί π ο τ ε γ ε ν ι κ ό , τ ί π ο τ ε α π ό λ υ το^. Ε π ι π λ έ ο ν , π α ρ α τ η ρ ο ύ ν τ α ι μ ό ν ο σε π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς στις ο π ο ί ε ς υ π ά ρ χ ε ι α μ ο ι β α ι ό τ η τ α και ο Λ ό γ ο ς π ρ έ π ε ι ν α ε ί ν α ι ο μ ό ν ο ς κ α θ ο δ η γ η τ ή ς στη

138

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

λ ή ψ η ό λ ω ν τ ω ν α π ο φ ά σ ε ω ν . Α λ λ ά δ ε ν είναι λ ο γ ι κ ό ν α τ η ρ ο ύ μ ε ηθικ ο ύ ς κ α ν ό ν ε ς α π έ ν α ν τ ι σε α ν θ ρ ώ π ο υ ς με τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς δ ε ν μ α ς σ υ ν δ έ ε ι η αμοιβαιότητα. Γενικά, δεν είναι ασφαλές να βασιζόμαστε στον κοινων ι κ ό Λ ό γ ο / λ ο γ ι κ ή γ ι α τ η ν ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς . Η η θ ι κ ή α π α ι τ ε ί μία κ υ β ε ρ ν ώ σ α ε ξ ο υ σ ί α / ι σ χ ύ που δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή η θ ι κ ή με τ ο ν φ ό β ο τ η ς τ ι μ ω ρ ί α ς , και σ' α υ τ ή τ η ν ε ξ ο υ σ ί α / ι σ χ ύ ε ν ό ς α τ ό μ ο υ ή μίας ομάδας οφείλουν όλοι να υπακούουν χωρίς όρους. Στο κράτος, όπως και στη φ ύ σ η , το δ ί κ α ι ο είναι η δ ύ ν α μ η . Η φ υ σ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η τ ο υ α ν θρώπου είναι ο πόλεμος ό λ ω ν εναντίον όλων. Το κράτος προστατεύει τ η ζ ω ή και τ η ν π ε ρ ι ο υ σ ί α ό λ ω ν τ ω ν υ π η κ ό ω ν τ ο υ με α ν τ ί τ ι μ ο τ η ν α π ό λυτη υπακοή τους. Η θέληση του κράτους είναι ο υπέρτατος νόμος. Η υποταγή στην εξουσία του παντοδύναμου «κράτους-Λεβιάθαν» είναι η βάση της κοινωνικότητας. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να πετύχουμε τ η ν ε ι ρ η ν ι κ ή σ υ μ β ί ω σ η , τ η ν ο π ο ί α ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν ν α ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ο υ ν οι η θ ι κ ο ί ν ό μ ο ι και ρ υ θ μ ί σ ε ι ς μ α ς . Ό σ ο γ ι α τ ο κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , δ ε ν έ χ ε ι σ η μ α σ ί α , γιατί είναι α ν ε π α ρ κ ώ ς α ν α π τ υ γ μ έ ν ο σ τ ο ν π ρ ω τ ό γ ο ν ο ά ν θ ρ ω π ο και δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α α π ο τ ε λ έ σ ε ι τ η ν π η γ ή τ ω ν ηθικών α ρ χ ώ ν . Παρόμοια, ο Λ ό γ ο ς δεν έχει καμία επίπτωση στην ανάπτυξη τ ω ν κ α ν ό ν ω ν της κοινωνικής ζωής: ο ά ν θ ρ ω π ο ς δεν έχει έμφυτη σ ύ λ λ η ψ η της δικαιοσύνης- το α ν θ ρ ώ π ι ν ο λογικό, απόλυτα καιροσ κ ο π ι κ ό , ε γ κ α θ ι δ ρ ύ ε ι τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς σε σ υ μ φ ω ν ί α με τις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ η ς ε π ο χ ή ς . Ο ν ι κ η τ ή ς έ χ ε ι δ ί κ ι ο — γ ι α τ ί η ν ί κ η τ ο υ α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι ότι π ρ ο έ β λ ε ψ ε τις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ ω ν σ υ γ κ α ι ρ ι ν ώ ν τ ο υ . Έ τ σ ι ε ρ μ ή ν ε υ σ ε ο Χ ο μ π ς τ η ν η θ ι κ ή - και έτσι τ η ν β λ έ π ο υ ν μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α οι ά ρ χ ο υ σ ε ς τ ά ξ ε ι ς στη σ υ ν τ ρ ι π τ ι κ ή τ ο υ ς π λ ε ι ο ν ό τ η τ α . Από την άλλη, επειδή ο Χομπς ερμήνευσε την ηθική απορρίπτοντας κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ι κ ά τ η θ ρ η σ κ ε ί α και τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή , π ρ ο σ έ λ κ υ σ ε π ο λ λ ο ύ ς ο π α δ ο ύ ς . Τ η ν ε π ο χ ή π ο υ μ α ί ν ο ν τ α ν με ξ έ φ ρ ε ν η α γ ρ ι ό τ η τ α σ τ η ν Α γ γ λ ί α 01 σ υ γ κ ρ ο ύ σ ε ι ς τ η ς Κ α θ ο λ ι κ ή ς ε κ κ λ η σ ί α ς με τ ο υ ς Π ρ ο τ ε σ τ ά ν τ ε ς , και π ο υ η α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς και τ η ς σ κ έ ψ η ς ε ί χ ε γ ί ν ε ι ε π ι τ α κ τ ι κ ή α ν ά γ κ η , η δ ι δ α σ κ α λ ί α π ο υ έ θ ε τ ε σε ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή β ά σ η έ ν α τόσο σημαντικό ζήτημα —την ηθική— ήταν ιδιαίτερα πολύτιμη. Γενικά, η α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ η ς η θ ι κ ή ς και τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α ή τ α ν έ ν α μ ε γ ά λ ο β ή μ α π ρ ο ς τ α ε μ π ρ ό ς , και τα έ ρ γ α τ ο υ Χ ο μ π ς

άσκησαν

αξιοσημείωτη επιρροή προς αυτή την κατεύθυνση. Άλλωστε ο Χομπς, α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς τ ο ν Ε π ί κ ο υ ρ ο , υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι, α ν και τ ο ά τ ο μ ο κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι π ά ν τ α α π ό τα π ρ ο σ ω π ι κ ά τ ο υ σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α , ο ά ν θ ρ ω π ο ς π α ρ ' ό λ ' α υ τ ά φ τ ά ν ε ι στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ά τ ο υ β ρ ί σ κ ο ν τ α ι

ΗΘΙΚΗ

139

π ρ ο ς τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η τ η ς ό σ ο το δ υ ν α τ ό ν μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και τ ω ν ε ι ρ η ν ι κ ώ ν α μ ο ι β α ί ω ν σ χ έ σ ε ω ν . Έ τ σ ι έ π ε τ α ι ότι, α ν και 01 η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό τ ο ν π ρ ο σ ω π ι κ ό ε γ ω ι σ μ ό , γ ί ν ο ν τ α ι π α ρ ' ό λ ' α υ τ ά η β ά σ η γ ι α τ η ν ε π έ κ τ α σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και καλύτερων αμοιβαίων σχέσεων μεταξύ των α ν θ ρ ώ π ω ν . Για τ ο υ ς λ ό γ ο υ ς π ο υ π ρ ο α ν α φ έ ρ α μ ε , η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Χ ο μ π ς γ ν ώ ρισε μ ε γ ά λ η και α ν θ ε κ τ ι κ ή σ τ ο ν χ ρ ό ν ο ε π ι τ υ χ ί α σ τ η ν Α γ γ λ ί α . Α λ λ ά π ο λ λ ο ί δ ε ν ή τ α ν ι κ α ν ο π ο ι η μ έ ν ο ι α π ' α υ τ ή ν , και δ ε ν ά ρ γ η σ α ν ν α ε μ φ α ν ι σ τ ο ύ ν π ο λ λ ο ί σ ο β α ρ ο ί α ν τ ί π α λ ο ί της- μ ε τ α ξ ύ α υ τ ώ ν , ο δ ι ά σ η μ ο ς ά γ γλος ποιητής της εποχής εκείνης Τζον Μίλτον, ορκισμένος αβασίλευτος δ η μ ο κ ρ ά τ η ς και υ π ο σ τ η ρ ι κ τ ή ς τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς τ η ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς και τ ο υ Τ ύ π ο υ , και ο Τ ζ α ί η μ ς Χ ό ρ ι ν γ κ τ ο ν , π ο υ ε ξ έ δ ω σ ε το 1 6 5 6 τ η ν ο υ τ ο π ι κ ή τ ο υ Ωκεάνα

σ τ η ν ο π ο ί α , σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ ο ν Χ ο μ π ς , ε γ κ ω μ ί α ζ ε τ ο

αβασίλευτο δημοκρατικό καθεστώς. Α λ λ ά η βασική κριτική στην ηθική δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Χ ο μ π ς π ρ ο ή λ θ ε α π ό μία ο μ ά δ α ε π ι σ τ η μ ό ν ω ν π ο υ σ υ ν δ έ ο ν τ α ν με τ ο π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Κ α ί μ π ρ ι τ ζ . Η ο μ ά δ α α υ τ ή έ β λ ε π ε εξ ίσου ε χ θ ρ ι κ ά τ ο ν α β α σ ί λ ε υ τ ο δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ό π ο υ ρ ι τ α ν ι σ μ ό τ ο υ Κ ρ ό μ γ ο υ ε λ και τ η φ υ σ ι κ ο - ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή τ ά σ η τ ω ν δ ι δ α σ κ α λ ι ώ ν τ ο υ Χ ο μ π ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , α ν και α υ τ ο ί οι α ν τ ί π α λ ο ι τ ο υ Χ ο μ π ς δ ε ν σ υ μ μ ε ρ ί ζ ο ν τ α ν τις σ τ ε ν έ ς αντιλήψεις τ ω ν ά γ γ λ ω ν θ ε ο λ ό γ ω ν , η φιλοσοφία τους ήταν αδύνατον ν α σ υ μ φ ι λ ι ω θ ε ί με τ η ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό τ η τ α / λ ο γ ο κ ρ α τ ί α γ ε ν ι κ ά και με τις απόψεις του Χ ο μ π ς ειδικότερα, τις οποίες θ ε ώ ρ η σ α ν άμεση προς όλη την ανασχετική ηθική δύναμη. Ο Cudworth

απειλή

[Κάντγουερθ]

υποστήριξε πως είναι αδύνατον να αντλήσουμε την υποχρεωτική φύση ορισμένων ηθικών μας κρίσεων από θεωρήσεις του προσωπικού μας ο φ έ λ ο υ ς . Ε π ι π λ έ ο ν , η η θ ι κ ή δ ε ν είναι δ η μ ι ο ύ ρ γ η μ α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν : οι ρ ί ζ ε ς τ η ς β ρ ί σ κ ο ν τ α ι στη φ ύ σ η τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν , τ η ν ο π ο ί α α δ υ ν α τ ε ί ν α α λ λ ά ξ ε ι α κ ό μ η και η θ έ λ η σ η τ ο υ Θεού" οι η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς ε ί ν α ι εξ ίσου α π ό λ υ τ ε ς με τις μ α θ η μ α τ ι κ έ ς α λ ή θ ε ι ε ς . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ν α κ α λ ύ π τ ε ι τις ιδιότητες τ ο υ τ ρ ι γ ώ ν ο υ , α λ λ ά δ ε ν τις δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί - ε ί ν α ι ε γ γ ε ν ε ί ς στις α ν α λ λ ο ί ω τ ε ς ιδιότητες τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν . Οι η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς θα π α ρ έ μ ε ν α ν α λ η θ ι ν έ ς , και α ν α κ ό μ η χ α ν ό τ α ν ο κ ό σ μ ο ς μ α ς . Σ υ ν α κ ό λ ο υ θ α , β ρ ί σ κ ο υ μ ε σε α υ τ έ ς τις ιδέες τ ο υ C u d w o r t i i μία π ρ ο σ έ γ γ ι σ η σ ε μία σ ύ λ λ η ψ η τ η ς σ η μ α ν τ ι κ ό τ η τ α ς τ η ς η θ ι κ ή ς γ ι α ό λ ο υ ς τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς και τ η ς ι σ ό τ η τ α ς τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν π ο υ α ρ χ ί ζ ε ι ν α ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι κ α θ α ρ ά στη σ ύ γ χ ρ ο ν η ο ρ θ ο λ ο γ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή . Α λ λ ά ο C u d w o r t h ή τ α ν π ρ ω τ ί σ τ ω ς θ ε ο λ ό γ ο ς , και γι' α υ τ ό ν η φιλοσοφία δεν είχε περιεχόμενο χωρίς τη θεόπνευστη δύναμη της θρη-

140

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ κ ε ί α ς και χ ω ρ ί ς τ ο ν φ ό β ο π ο υ ε μ φ υ τ ε ύ ε ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο η θ ρ η σ κ ε ί α . Π ο λ ύ πιο κ ο ν τ ά στις σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς η θ ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς β ρ ί σ κ ε τ α ι έ ν α ς ά λ λ ο ς εκπρόσωπος της σχολής του Καίμπριτζ, ο Richard C u m b e r l a n d μ π ε ρ λ α ν τ , 1 6 3 2 - 1 7 1 8 ) . Σ τ ο έ ρ γ ο τ ο υ De legibus phUosophica

naturae

(Κά-

disquisitio

(Φιλοσοφική πραγματεία για τους νόμους της φύσης),

π ο υ ε κ δ ό θ η κ ε στα λ α τ ι ν ι κ ά στο Λ ο ν δ ί ν ο τ ο 1 6 7 2 , δ ι α τ υ π ώ ν ε ι τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ ω ς ε ξ ή ς : «Το κ α λ ό τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο υ π έ ρ τ α τ ο ς η θ ι κ ό ς ν ό μ ο ς . Ό λ α ό σ α ο δ η γ ο ύ ν σ' α υ τ ό ε ί ν α ι η θ ι κ ά » . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς φ τ ά ν ε ι σ' α υ τ ό τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α , ε π ε ι δ ή ό λ α τ α τ η ς φ ύ σ η ς τ ο ν ω θ ο ύ ν π ρ ο ς α υ τ ή τ η ν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η . Η κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ε ί ν α ι μία ιδιότητα α δ ι α χ ώ ρ ι σ τ η α π ό τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η — α ν α π ό φ ε υ κ τ η

συ-

ν έ π ε ι α τ η ς ο ρ γ ά ν ω σ η ς και τ η ς κ α τ ά σ τ α σ η ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Ό σ ο γ ι α τις απόψεις του Χομπς, που επιχείρησε να αποδείξει το αντίθετο, είναι ε σ φ α λ μ έ ν ε ς , ε π ε ι δ ή η κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α θα π ρ έ π ε ι ν α υ π ή ρ χ ε ή δ η α π ό τ ι ς πρωταρχές του ανθρώπου. Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι ο C u m b e r l a n d δ ε ν ε ί χ ε στη δ ι ά θ ε σ ή τ ο υ τ ι ς α π ο δ ε ί ξ ε ι ς π ο υ κ α τ έ χ ο υ μ ε σ ή μ ε ρ α , τ ώ ρ α π ο υ τ α μ ε γ ά λ α τ α ξ ί δ ι α και η σ υ μ β ί ω σ η τ ω ν ε ξ ε ρ ε υ ν η τ ώ ν με τ ο υ ς ά γ ρ ι ο υ ς λ α ο ύ ς μ ά ς

έδωσαν

να καταλάβουμε τον τρόπο ζωής των πρωτογόνων. Συνακόλουθα, ο C u m b e r l a n d σ τ ή ρ ι ξ ε τ ι ς ε ι κ α σ ί ε ς τ ο υ μ ό ν ο σε γ ε ν ι κ ο ύ ς σ υ λ λ ο γ ι σ μ ο ύ ς π ο υ π ο ρ ί σ τ η κ ε α π ό τ η δ ο μ ή τ ο υ κ ό σ μ ο υ και τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , και α π ό τ η σ χ έ σ η τ ο υ μ ε ά λ λ α π λ ά σ μ α τ α π ρ ο ι κ ι σ μ έ ν α με λ ο γ ι κ ό . Σ ' α υ τ ή τ η ν έ κ τ α ση, έ γ ρ α ψ ε ( π ρ ο φ α ν ώ ς ω ς π α ρ α χ ώ ρ η σ η στις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ ) , ε ί ν α ι τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο ε κ δ ή λ ω σ η τ η ς Θ έ λ η σ η ς τ ο υ Θεού* α λ λ ά κ α θ ό λ ο υ δ ε ν έ π ε τ α ι ότι είναι α υ θ α ί ρ ε τ ο ή μ ε τ α β α λ λ ό μ ε ν ο . Έ τ σ ι , 01 ε ι κ α σ ί ε ς τ ο υ C u m b e r l a n d γ ι α τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν του α ν θ ρ ώ π ο υ από την ανάπτυξη της αίσθησης της κοινωνικότητας ήταν σωστές. Δυστυχώς, δεν ερεύνησε περισσότερο την α ν ά π τ υ ξ η α υ τ ή ς τ η ς α ί σ θ η σ η ς . Α π λ ώ ς ε π ι σ ή μ α ν ε ότι τ ο α ί σ θ η μ α τ η ς γενικής καλοσύνης που αναπτύσσεται από την αίσθηση της κοινωνικ ό τ η τ α ς , α φ ο ύ ε ν ι σ χ ύ ε τ α ι και α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι α π ό τ ο λ ο γ ι κ ό , έ χ ε ι ω ς αποτέλεσμα τόσο καλό για όλα τα λογικά όντα, ώστε ο άνθρωπος, χωρίς καμία παρέμβαση της θεϊκής εξουσίας, θεωρεί

υποχρεωτικούς

τους ηθικούς κανόνες. Βέβαια, α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς την παρόρμηση της κοινωνικότητας, ο άνθρωπος πασχίζει σ υ γ χ ρ ό ν ω ς για την προσωπική του ευτυχία- αλλά υπό την επιρροή της κοινωνικότητας αυτή η επιδίωξη τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ή ς ε υ τ υ χ ί α ς ο δ η γ ε ί στο κ ο ί ν ό κ α λ ό . Ά ρ α η υ π α κ ο ή σ τ η ν α ί σ θ η σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς γ ί ν ε τ α ι π η γ ή χ α ρ ά ς και

ικανοποίησης.

ΗΘΙΚΗ

141

α φ ο ύ ο δ η γ ε ί σε έ ν α ν α ν ώ τ ε ρ ο σ τ ό χ ο . Ε δ ώ σ τ α μ ά τ η σ ε ο C u m b e r l a n d . Δ ε ν ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α ε ξ η γ ή σ ε ι π ώ ς και γιατί, με α φ ε τ η ρ ί α τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α τ ό ρ θωσε να αναπτύξει τα ηθικά του ιδεώδη έως το σημερινό τους επίπεδο και ε ύ ρ ο ς , ο ύ τ ε και ε ξ έ τ α σ ε τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , π ο υ ο δ η γ ε ί σ τ η ν ισοτιμία, και τ α π ε ρ α ι τ έ ρ ω σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α π ο υ β α σ ί ζ ο ν τ α ι σ τ η ν ιδέα α υ τ ή . Α υ τ ό τ ο έ κ α ν α ν α φ ' ε ν ό ς ο Τ ζ ο ν Λ ο κ και οι υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ ο υ , π ο υ ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ν α β α σ ί σ ο υ ν τ η ν η θ ι κ ή σ τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α , και α φ ' ε τ έ ρ ο υ ο S h a f t e s b u r y και οι υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ ο υ , π ο υ θ ε ώ ρ η σ α ν π η γ ή τ η ς η θ ι κ ή ς τ α έ μ φ υ τ α έ ν σ τ ι κ τ α και σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α . Α λ λ ά π ρ ι ν ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τα σ υ σ τ ή μ α τ α α υ τ ό , π ρ έ π ε ι ν α δ ο ύ μ ε τ η ν Ηθική

του Σπινόζα, που επηρέασε

πολύ την περαιτέρω ανάπτυξη των ηθικών διδασκαλιών. Η Ηθική

τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α έχει έ ν α κοινό σ η μ ε ί ο μ ε τ ο υ Χ ο μ π ς : αρνείται

τ η ν ε ξ ω - φ υ σ ι κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , δ ι α φ έ ρ ε ι ριζικά απ' α υ τ ή ν ω ς π ρ ο ς τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς . Για τ ο ν Σ π ι ν ό ζ α , ο Θ ε ό ς είναι η φ ύ σ η . « Έ ξ ω α π ό τ ο ν Θ ε ό δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι υ π ό σ τ α σ η , ούτε και μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α σ υ λ λ ά β ο υ μ ε ά λ λ η υ π ό σ τ α σ η » {Ηθική,

μ έ ρ ο ς I, Θ ε ώ ρ η μ α 15).

Η υλική υπόσταση δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη θεϊκή υπόσταση, γ ι α τ ί ο Θ ε ό ς είναι τ ο α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ι κ ό αίτιο ό λ ω ν τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν , α λ λ ά ε ν ε ρ γ ε ί μ ό ν ο ν εξ αιτίας τ ω ν ν ό μ ω ν τ η ς φ ύ σ η ς Τ ο υ . Είναι λ ά θ ο ς ν α φ α ν τ α ζ ό μ α σ τ ε ότι μ π ο ρ ε ί ν α κ ά ν ε ι ε κ ε ί ν α τα π ρ ά γ μ α τ α π ο υ ε ί ν α ι σ τ η ν ε ξ ο υ σ ί α / δ ύ ν α μ ή Τ ο υ ν α μ η ν είναι. Εξ ίσου λ ά θ ο ς θα ήταν ν α β ε β α ι ώ σ ο υ μ ε ότι η ν ό η σ η τ η ς α ν ώ τ α τ η ς τ ά ξ ε ω ς και η « ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ η ς β ο ύ λ η σ η ς » α ν ή κ ο υ ν στη φ ύ σ η τ ο υ Θ ε ο ύ (I, 17). Σ τ η φ ύ σ η δ ε ν υ π ά ρ χει τίποτε ενδεχομενικό/τυχαίο, αλλά όλα είναι καθορισμένα από την α ν α γ κ α ι ό τ η τ α τ η ς θ ε ϊ κ ή ς φ ύ σ η ς ν α υ π ά ρ χ ο υ ν και ν α ε ν ε ρ γ ο ύ ν με έ ν α ν ο ρ ι σ μ έ ν ο τ ρ ό π ο (I, 2 9 ) . Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , α υ τ ό που οι ά ν θ ρ ω π ο ι ο ν ο μ ά ζ ο υ ν Θ ε ό είναι η φ ύ σ η , π ο υ τ η ν π α ρ α ν ο ε ί ο ά ν θ ρ ω π ο ς . Η β ο ύ λ η σ η είναι μ ό ν ο ν έ ν α ς ο ρ ι σ μ έ ν ο ς τ ρ ό π ο ς σ κ έ ψ η ς , ό π ω ς η ν ό η σ η , και σ υ ν ε π ώ ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α υ π ά ρ χ ε ι β ο ύ λ η σ η , ο ύ τ ε μ π ο ρ ε ί ν α πιεστεί ν α δ ρ ά σ ε ι , ε κ τ ό ς α ν κ α θ ο ρ ί ζ ε τ α ι α π ό έ ν α ά λ λ ο αίτιο, και α υ τ ό πάλι α π ό έ ν α ά λ λ ο , και ο ύ τ ω κ α θ ε ξ ή ς ε π ' ά π ε ι ρ ο ν (I, 3 2 ) . Α π ' α υ τ ό έ π ε τ α ι ότι «ο Θ ε ό ς π α ρ ή γ α γ ε τα π ρ ά γ μ α τ α μ ό ν ο με τ ο ν τ ρ ό π ο και μ ό ν ο με τ η ν τ ά ξ η που π α ρ ά χ θ η κ α ν » (I, 3 3 ) . Η δ ύ ν α μ η / ι σ χ ύ ς τ η ν ο π ο ί α οι κ ο ι ν ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι α π ο δ ί δ ο υ ν σ τ ο ν Θ ε ό ό χ ι μ ό ν ο ν ε ί ν α ι μία α ν θ ρ ώ π ι ν η δ ύ ν α μ η / ι σ χ ύ ς ( π ο υ δ ε ί χ ν ε ι ότι β λ έ π ο υ ν τ ο ν Θ ε ό σ α ν ά ν θ ρ ω π ο ή σ α ν ο ν ό π ω ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς ) , α λ λ ά και υ π ο ν ο ε ί α δ υ ν α μ ί α (II, 3). Γ ε ν ι κ ά , ο Σ π ι ν ό ζ α α ν α λ ύ ε ι π ο λ ύ κ α λ ά τ α

142

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

αίτια π ο υ ο δ η γ ο ύ ν τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ν α α π ο δ ώ σ ο υ ν δ ι ά φ ο ρ α σ υ μ β ά ν τ α τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ ς σ τ η ν υ π έ ρ τ α τ η δ ύ ν α μ η (I, 3 6 ) . Σ υ ν ε π ώ ς , ο Σ π ι ν ό ζ α ή τ α ν ο π α δ ό ς τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ (για τ ο ν ο π ο ί ο θα μ ι λ ή σ ο υ μ ε στο ε π ό μ ε ν ο κ ε φ ά λ α ι ο ) και α ν έ π τ υ ξ ε π ε ρ α ι τ έ ρ ω τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ γ ι α τ η φ ύ σ η - και σ υ γ γ έ ν ε υ ε με τ ο ν Χ ο μ π ς , κ α τ ά τ ο ότι α ρ ν ή θ η κ ε τ η θ ε ϊ κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά με τ η ν τ ο λ μ η ρ ή α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ώ ν τ ο υ α π ό ψ ε ω ν και με τ η ν α π ό λ υ τ η ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ο υ α π ό τον χριστιανικό μυστικισμό, ο Σπινόζα κατάλαβε πάρα πολύ καλά τον ά ν θ ρ ω π ο και τ η φ ύ σ η , ο π ό τ ε δ ε ν α κ ο λ ο ύ θ η σ ε τ ο ν Χ ο μ π ς σ τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς . Α σ φ α λ ώ ς δ ε ν σ υ ν έ λ α β ε τ η ν η θ ι κ ή ω ς κάτι π ο υ β α σ ι ζ ό τ α ν σ τ ο ν ε ξ α ν α γ κ α σ μ ό α π ό τ ο κ ρ ά τ ο ς . Α π ε ν α ν τ ί α ς , έ δ ε ι ξ ε ότι, χ ω ρ ί ς κανένα φόβο για ένα Υπέρτατο Ον ή για την κυβέρνηση, το α ν θ ρ ώ π ι ν ο λ ο γ ι κ ό ε λ ε ύ θ ε ρ α και α ν α π ό φ ε υ κ τ α θα φ τ ά σ ε ι σε μία η θ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , και ότι, κ ά ν ο ν τ α ς α υ τ ό , ο ά ν θ ρ ω π ο ς β ρ ί σ κ ε ι τ η ν υ π έ ρ τ α τ η ε υ τ υ χ ί α , ε π ε ι δ ή τ έ τ ο ι ε ς είναι οι α π α ι τ ή σ ε ι ς τ ο ύ ε λ ε ύ θ ε ρ α και ορθολογικά σκεπτόμενου λογικού του. Έ τ σ ι , ο Σ π ι ν ό ζ α δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε μία γ ν ή σ ι α η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α , δ ι α π ο τ ι σ μ έ ν η α π ό β α θ ύ η θ ι κ ό σ υ ν α ί σ θ η μ α . Π α ρ ό μ ο ι α ή τ α ν και η π ρ ο σ ω π ι κ ή του ζωή. Η ν ο η τ ι κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α με τ η ν ο π ο ί α ο Σ π ι ν ό ζ α έ φ τ α σ ε στα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά τ ο υ μ π ο ρ ε ί ν α ι χ ν η λ α τ η θ ε ί ω ς ε ξ ή ς : «Η β ο ύ λ η σ η και η ν ό η σ η είν α ι έ ν α και τ ο α υ τ ό . Είναι α μ φ ό τ ε ρ ε ς ε π ι θ υ μ ί ε ς και ιδέες τ ο υ α τ ό μ ο υ . Η σφαλερότητα συνίσταται στην άγνοια, που προέρχεται από ανεπαρκή γ ν ώ σ η τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν ή α π ό α ν ε π α ρ κ ε ί ς και σ υ γ κ ε χ υ μ έ ν ε ς ι δ έ ε ς » (II, 3 5 ) · α π ό τ η ν ίδια π η γ ή α π ο ρ ρ έ ο υ ν και οι κ α κ έ ς π ρ ά ξ ε ι ς . Γ ε ν ι κ ά , «στο κ ά θ ε α ν θ ρ ώ π ι ν ο μ υ α λ ό ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ιδέες ε ί ν α ι ε π α ρ κ ε ί ς και ά λ λ ε ς ε ί ν α ι ε λ λ ι π ε ί ς και σ υ γ κ ε χ υ μ έ ν ε ς » . Σ τ η ν π ρ ώ τ η π ε ρ ί π τ ω σ η η ιδέα α κ ο λ ο υ θ ε ί ται α π ό τ η δ ρ ά σ η , ε ν ώ στη δ ε ύ τ ε ρ η ο ν ο υ ς μ α ς υ π ο φ έ ρ ε ι . Ε π ι π λ έ ο ν , «ο ν ο υ ς ε ί ν α ι υ π ο τ α γ μ έ ν ο ς σε π ά θ η , σε ε υ θ ε ί α α ν α λ ο γ ί α π ρ ο ς τ ο ν α ρ ι θ μ ό τ ω ν α τ ε λ ώ ν ι δ ε ώ ν π ο υ έ χ ε ι » (III, 1). Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Σ π ι ν ό ζ α , «ο ν ο υ ς / ψ υ χ ή και τ ο σ ώ μ α ε ί ν α ι έ ν α και τ ο α υ τ ό , π ο υ σ υ λ λ α μ β ά ν ε τ α ι τ η μία φ ο ρ ά με τ η ν ιδιότητα τ η ς σ κ έ ψ η ς , και τ η ν ά λ λ η με τ η ν ιδιότητα τ η ς έ κ τ α σ η ς » (III, 2). Ο Σ π ι ν ό ζ α α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι ε κ τ ε ν ώ ς τ η ν π α ρ α π ά ν ω π ρ ό τ α σ η και α π ο ρ ρ ί π τ ε ι τ η ν τ ρ έ χ ο υ σ α ά π ο ψ η που β ε β α ι ώ ν ε ι ότι « α υ τ ή ή ε κ ε ί ν η η δ ρ ά σ η τ ο υ σ ώ μ α τ ο ς π η γ ά ζ ε ι α π ό τ ο ν ν ο υ / ψ υ χ ή π ο υ κ υ β ε ρ ν ά τ ο σ ώ μ α » . Ό τ α ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι λ έ ν ε α υ τ ό , α π λ ώ ς ο μ ο λ ο γ ο ύ ν ότι α γ ν ο ο ύ ν το π ρ α γ μ α τ ι κ ό αίτιο τ ω ν π ρ ά ξ ε ώ ν τ ο υ ς (III, 2). Οι α π ο φ ά σ ε ι ς τ ο υ ν ο υ / ψ υ χ ή ς « α ν α φ α ί ν ο ν τ α ι σ τ ο ν ν ο υ

ΗΘΙΚΗ

143

α π ό τ η ν ίδια α ν α γ κ α ι ό τ η τ α ό π ω ς οι ιδέες τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν π ο υ ό ν τ ω ς υ π ά ρ χ ο υ ν » (III, 2). Ε π ι π λ έ ο ν , « α ν κάτι α υ ξ ά ν ε ι και β ο η θ ά τ η ν ισχύ δ ρ ά σ η ς τ ο υ σ ώ μ α τ ό ς μ α ς , η ιδέα α υ τ ο ύ τ ο υ π ρ ά γ μ α τ ο ς α υ ξ ά ν ε ι και β ο η θ ά τ η ν ισχύ σ κ έ ψ η ς τ ο υ ν ο υ μ α ς » (III, 11). Χ α ρ ά , ε υ θ υ μ ί α , ε υ ε ξ ί α ο δ η γ ο ύ ν τ ο ν ν ο υ μ α ς σε μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η τ ε λ ε ι ό τ η τ α , ε ν ώ η λ ύ π η έ χ ε ι το α ν τ ί θ ε τ ο α π ο τ έ λ ε σ μ α (III, 11). Κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , σ ώ μ α και ν ο υ ς / ψ υ χ ή είναι αδιαχώριστα. «Η α γ ά π η / έ ρ ω ς δ ε ν ε ί ν α ι τ ί π ο τ ε ά λ λ ο π α ρ ά χ α ρ ά που σ υ ν ο δ ε ύ ε τ α ι α π ό τ η ν ιδέα ε ν ό ς ε ξ ω τ ε ρ ι κ ο ύ αιτίου, και το μίσος δ ε ν είναι τ ί π ο τ ε ά λ λ ο π α ρ ά λ ύ π η π ο υ σ υ ν ο δ ε ύ ε τ α ι α π ό τ η ν ιδέα ε ν ό ς ε ξ ω τ ε ρ ι κ ο ύ α ι τ ί ο υ » (III, 13). Α υ τ ό μ α ς ε ξ η γ ε ί τ η φ ύ σ η τ η ς ε λ π ί δ α ς , τ ο υ φ ό β ο υ , τ η ς ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η ς , τ η ς α π ε λ π ι σ ί α ς , τ η ς ε υ θ υ μ ί α ς ( « χ α ρ ά που α π ο ρ ρ έ ε ι α π ό τ η ν εικόνα ενός παρελθόντος ή μέλλοντος πράγματος για την έκβαση του ο π ο ί ο υ α μ φ ι β ά λ λ ο υ μ ε » ) και τ ω ν τ ύ ψ ε ω ν , τ η ς μ ε τ α μ έ λ ε ι α ς («η λ ύ π η που ε ν α ν τ ι ώ ν ε τ α ι σ τ η ν ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η » ) (III, 18). Α π ό α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς ο ρ ι σ μ ο ύ ς ο Σ π ι ν ό ζ α π ο ρ ί σ τ η κ ε ό λ ε ς τις θ ε μ ε λ ι ώ δεις α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Έ τ σ ι , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , « ε π ι χ ε ι ρ ο ύ μ ε ν α β ε β α ι ώ σ ο υ με τα π ά ν τ α , και όσα α φ ο ρ ο ύ ν ε μ ά ς και όσα α φ ο ρ ο ύ ν τ ο α γ α π η μ έ ν ο α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο , π ο υ φ α ν τ α ζ ό μ α σ τ ε ότι θα δ ώ σ ε ι σε ε μ ά ς ή στο α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο α υ τ ό χ α ρ ά » , και ε π ι χ ε ι ρ ο ύ μ ε ν α α ρ ν η θ ο ύ μ ε τα α ν τ ί θ ε τ α π ρ ά γ μ α τ α ( ά ψ υ χ α α ν τ ι κ ε ί μ ε ν α ή έ μ β ι α ό ν τ α ) . Α φ ο ύ «η ε π ι θ υ μ ί α τ ο υ ν ο υ / ψ υ χ ή ς ή η ι σ χ ύ ς τ η ς σ κ έ ψ η ς ε ί ν α ι ίση και τ α υ τ ό χ ρ ο ν η με τ η ν ε π ι θ υ μ ί α και τ η ν ι σ χ ύ δ ρ ά σ η ς τ ο υ σ ώ μ α τ ο ς , ε π ι χ ε ι ρ ο ύ μ ε ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ο υ μ ε ό,τι φ α ν τ α ζ ό μ α σ τ ε π ω ς ο δ η γ ε ί στη χ α ρ ά » — τ η δ ι κ ή μας και τ ω ν α γ α π η μ έ ν ω ν μας. Α π ό α υ τ έ ς τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς π ρ ο τ ά σ ε ι ς ο Σ π ι ν ό ζ α π ο ρ ί ζ ε τ α ι τ ο ν υψηλότερο τύπο ηθικής. Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι στη φ ύ σ η τ ί π ο τ ε το υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ό , έ γ ρ α ψ ε ο Σ π ι ν ό ζ α · υ π ά ρ χ ε ι μ ό ν ο τ ο α ν α γ κ α ί ο . «Η γ ν ώ σ η τ ο υ κ α λ ο ύ και τ ο υ κ α κ ο ύ είναι μ ό ν ο και μ ό ν ο έ ν α α ί σ θ η μ α χ α ρ ά ς ή λ ύ π η ς σ τ ο ν β α θ μ ό που έ χ ο υ μ ε σ υ ν ε ί δ η σ η α υ τ ο ύ » . « Ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε έ ν α π ρ ά γ μ α κ α λ ό ή κ α κ ό α ν ά λ ο γ α με τ ο α ν β ο η θ ά ή π α ρ ε μ π ο δ ί ζ ε ι τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ η ς ύ π α ρ ξ ή ς μ α ς , και α ν ά λ ο γ α με τ ο α ν α υ ξ ά ν ε ι ή μ ε ι ώ ν ε ι , β ο η θ ά ή κ ω λ ύ ε ι τ η ν ισχύ δ ρ ά σ η ς μ α ς » (IV, 8). Α λ λ ά « κ α ν έ ν α σ υ ν α ί σ θ η μ α δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α π α ρ ε μ π ο δ ι σ τ ε ί α π ό τ η ν α λ η θ ι ν ή γ ν ώ σ η τ ο υ κ α λ ο ύ και τ ο υ κ α κ ο ύ σ τ ο ν β α θ μ ό που είναι α λ η θ ι ν ό , α λ λ α μ ό ν ο σ τ ο ν β α θ μ ό που θ ε ω ρ ε ί τ α ι σ υ ν α ί σ θ η μ α » , δ η λ α δ ή ό τ α ν γίνεται επιθυμία για δράση. Στη δεύτερη περίπτωση «θα παρεμποδίσει ό λ α τα ά λ λ α α ι σ θ ή μ α τ α , α ρ κ ε ί το δ ε ύ τ ε ρ ο ν α είναι τ ο πιο α δ ύ ν α μ ο α π ό τ α δ ύ ο » (IV, 14).

144

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Ε ύ κ ο λ α μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α φ α ν τ α ο τ ο ύ μ ε με π ό σ η ε χ θ ρ ό τ η τ α ε ί δ α ν οι θ ε ο λ ό γ ο ι α υ τ έ ς τ ι ς α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α . Ο Σ π ι ν ό ζ α α ρ ν ή θ η κ ε τ η ν ιδέα τ η ς « α ν τ ι ν ο μ ί α ς » π ο υ π ρ έ σ β ε υ α ν οι θ ε ο λ ό γ ο ι , σ ύ μ φ ω ν α με τ η ν ο π ο ί α «ο Θ ε ό ς ε ί ν α ι ο κ ά τ ο χ ο ς τ η ς α ι ώ ν ι α ς α λ ή θ ε ι α ς , ε ν ώ ο κ ό σ μ ο ς τ ο ν ο π ο ί ο Αυτός δημιούργησε είναι η ό ρ ν η σ ή της». Ο Σ π ι ν ό ζ α ο ι κ ο δ ό μ η σ ε τ η ν Ηθική

του στην ευδαιμονιστική

βάση,

δηλαδή στην προσπάθεια του ανθρώπου να κατακτήσει την ευτυχία. Ο άνθρωπος, έγραψε, όπως όλα τα άλλα πλάσματα, πασχίζει για τη μ έ γ ι σ τ η ε υ τ υ χ ί α , και α π ό α υ τ ή τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ ο λ ο γ ι κ ό τ ο υ π ο ρ ί ζ ε τ α ι τους ηθικούς κανόνες της ζωής: εν τούτοις, κάνοντας αυτό, ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν ε ί ν α ι ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς , γ ι α τ ί μ π ο ρ ε ί ν α κ ά ν ε ι μ ό ν ο ν ό,τι α π ο ρ ρ έ ε ι α ν α γ κ α ί α α π ' τ η φ ύ σ η του^. Αναμφίβολα, ο Σπινόζα επιδίωκε κυρίως να ελευθερώσει την ηθική μας από την τυραννία των συναισθημάτων που μας εμφύτευε η θρησ κ ε ί α και ή θ ε λ ε ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι ότι τ α π ά θ η και οι ψ υ χ ι κ έ ς κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς μας δ ε ν ε ξ α ρ τ ώ ν τ α ι α π ό τις κ α λ έ ς ή κ α κ έ ς π ρ ο θ έ σ ε ι ς μ α ς . Ε π ι δ ί ω κ ε ν α παραστήσει την ηθική ζωή του ανθρώπου σαν να κυβερνάται τελείως από το λογικό του, που η ισχύς/ δ ύ ν α μ ή του αυξάνει όσο αναπτύσσεται η γ ν ώ σ η . Ο Σ π ι ν ό ζ α α φ ι ε ρ ώ ν ε ι στο ζ ή τ η μ α α υ τ ό π ο λ λ έ ς σ ε λ ί δ ε ς τ ο υ τ έ τ α ρ τ ο υ μ έ ρ ο υ ς τ η ς Ηθικής,

ό π ο υ μ ι λ ά «Για τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η δ ο υ λ ε ί α » .

Ο λ ό κ λ η ρ ο το πέμπτο μέρος πραγματεύεται «την ισχύ/ δ ύ ν α μ η της νόησης ή την ανθρώπινη ελευθερία». Σε όλη του την κεφαλαιώδη πραγματεία ο Σ π ι ν ό ζ α π α ρ α κ ι ν ε ί με κ ά θ ε τ ρ ό π ο τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο στη δ ρ ά σ η , α π ο δ ε ι κ ν ύ ο ν τ α ς ότι π ε τ υ χ α ί ν ο υ μ ε τ η ν π λ ή ρ η ε κ π λ ή ρ ω σ η τ ο υ Ε γ ώ μ α ς μ ό ν ο ν ό τ α ν ε ν ε ρ γ η τ ι κ ά , και όχι π α θ η τ ι κ ά , α ν τ ι δ ρ ο ύ μ ε στο π ε ρ ι β ά λ λ ο ν μας. Δυστυχώς, απέτυχε να εξετάσει αν η ικανότητα να αποφασίζουμε τι ε ί ν α ι σ ω σ τ ό και τι μη σ ω σ τ ό ε ί ν α ι μία έ κ φ ρ α σ η τ ο υ θ ε μ ε λ ι ώ δ ο υ ς τ ρ ό π ο υ σ κ έ ψ η ς μας, π ο υ χ ω ρ ί ς α υ τ ή ν η σ κ έ ψ η ε ί ν α ι α ν έ φ ι κ τ η . Η ηθική του Σπινόζα είναι απολύτως επιστημονική. Δεν γνωρίζει μεταφυσικές λεπτολογίες, ούτε αποκαλύψεις εκ των άνω. Τα συμπερ ά σ μ α τ ά τ ο υ α π ο ρ ρ έ ο υ ν α π ό τ η γ ν ώ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ η ς φ ύ σ η ς ε ν γ έ ν ε ι . Α λ λ ά τι β λ έ π ε ι στη φ ύ σ η ; Τι δ ι δ ά σ κ ε ι η φ ύ σ η στο λ ο γ ι κ ό μ α ς , τ ο ο π ο ί ο α π ο φ α σ ί ζ ε ι γ ι α τα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α ; Σ ε ποια κ α τ ε ύ θ υ ν σ η μας οδηγεί; Διδάσκει, έ γ ρ α ψ ε ο Σπινόζα, να μην αρκούμαστε στην ευσ π λ α χ ν ί α / σ υ μ π ό ν ι α , ν α μ η ν κ ο ι τ ά ζ ο υ μ ε α π ό μ α κ ρ ι ά τις χ α ρ έ ς και τις λ ύ π ε ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , α λ λ ά ν α ε ί μ α σ τ ε ε ν ε ρ γ η τ ι κ ο ί . Α λ λ ά π ρ ο ς ποια κατεύθυνση πρέπει να εκδηλώνεται η ενεργητικότητα αυτή; Δυστυχώς,ι ο Σ π ι ν ό ζ α ά φ η σ ε α ν α π ά ν τ η τ ο α υ τ ό το ε ρ ώ τ η μ α . Έ γ ρ α ψ ε κ α τ ά το

ΗΘΙΚΗ

δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 7 ο υ αι., και η Ηθική

145

τ ο υ π ρ ω τ ο ε κ δ ό θ η κ ε μετά τ ο ν

θ ά ν α τ ο τ ο υ το 1 6 7 6 . Τ ό τ ε ε ί χ α ν ή δ η γ ί ν ε ι δ ύ ο ε π α ν α σ τ ά σ ε ι ς : η Μ ε τ α ρ ρ ύ θ μ ι σ η και η Α γ γ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η . Κ α ι οι δ ύ ο α υ τ έ ς ε π α ν α σ τ ά σ ε ι ς ή τ α ν κάτι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό έ ν α ν α γ ώ ν α α π λ ώ ς ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς θ ε ο λ ο γ ί α ς και τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς . Ε ί χ α ν και οι δ ύ ο β α θ ι ά κ ο ι ν ω ν ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α , και η ισότητα τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ή τ α ν τ ο κ ύ ρ ι ο σ ύ ν θ η μ α α υ τ ώ ν τ ω ν λ α ϊ κ ώ ν κινημάτων. Α λ λ ά αυτά τα δύο πολύ σημαντικά φαινόμενα δεν άγγιξαν τον Σπινόζα. Ό π ω ς π ο λ ύ σ ω σ τ ά ε π ι σ η μ α ί ν ε ι ο Jodl, «ο Σ π ι ν ό ζ α ε ί χ ε δει β α θ ύ τ ε ρ α α π ό ό λ ο υ ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς τ η ν η θ ι κ ή . Κατ' α υ τ ό ν , η η θ ι κ ή είναι σ υ γ χ ρ ό ν ω ς τ ο θ ε ϊ κ ό και το α ν θ ρ ώ π ι ν ο , ε γ ω ι σ μ ό ς και α υ τ ο θ υ σ ί α , λ ο γ ι κ ό και σ υ ν α ί σ θ η μ α ( δ η λ . ε π ι θ υ μ ί α ) , ε λ ε υ θ ε ρ ί α και α ν α γ κ α ι ό τ η τ α » . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , π ρ ο σ θ έ τ ε ι ο Jodl, β α σ ί ζ ο ν τ α ς σ κ ό π ι μ α τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ σ τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό , ο Σ π ι ν ό ζ α α γ ν ό η σ ε εξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ τ ι ς κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Β έ β α ι α , α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε τις ε π ι θ υ μ ί ε ς που π α ρ ή γ ε η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή και τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι ξ ε π ε ρ ν ο ύ ν τις κ α θ α ρ ά ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς ε π ι θ υ μ ί ε ς , α λ λ ά θ ε ώ ρ η σ ε τ η ν έ ν ω σ η σε κ ο ι ν ω ν ί α κάτι δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο ν , και έ θ ε σ ε τ η ν α υ τ ά ρ κ ε ι α μίας π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς , τ έ λ ε ι α ς α π ό μ ό ν η ς τ η ς , π ά ν ω α π ό τ η ν ιδέα τ ή ς σ υ ν ε ρ γ α σ ί α ς και τ η ς κοινωνικότητας®. Μ ά λ λ ο ν , τ ο ψ ε γ ά δ ι α υ τ ό ε ξ η γ ε ί τ α ι α π ό το γ ε γ ο ν ό ς ότι κ α τ ά τ ο ν 17ο αι., τ ό τ ε που μ α ί ν ο ν τ α ν οι σ φ α γ έ ς στο ό ν ο μ α τ η ς « α λ η θ ι ν ή ς π ί σ τ η ς » , η πιο ε π ε ί γ ο υ σ α ε π ι δ ί ω ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς ή τ α ν ν α δ ι α χ ω ρ ί σ ε ι τ η ν η θ ι κ ή α π ό κ ά θ ε α ν ά μ ε ι ξ η με χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ έ ς α ρ ε τ έ ς και, έ χ ο ν τ α ς κ ά ν ε ι α υ τ ό , ο Σ π ι ν ό ζ α π ι θ α ν ό ν δ ί σ τ α σ ε ν α ε π ι σ ύ ρ ε ι π ά ν ω τ ο υ α κ ό μ η πιο β α ρ ι έ ς κ ρ ι τ ι κ έ ς υ π ε ρ α σ π ι ζ ό μ ε ν ο ς μία κ ο ι ν ω ν ι κ ή ηθική, δηλαδή υπεραμυνόμενος των κοινοκτημονικών/ κομουνιστικών ι δ ε ώ ν π ο υ π ρ ο ω θ ο ύ σ α ν τ ό τ ε τα ν έ α θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ά κ ι ν ή μ α τ α . Ή τ α ν κ υ ρ ί ω ς α π α ρ α ί τ η τ ο ν α α ν α - ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ε ι τα δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ο υ π ρ ο σ ω π ι κ ο ύ , α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο υ , α υ τ ό ν ο μ ο υ λ ο γ ι κ ο ύ . Σ υ ν ε π ώ ς , β α σ ί ζ ο ν τ α ς τ η ν η θ ι κ ή στη βασική αρχή τής μέγιστης ευτυχίας, την οποία παρουσιάζει χωρίς καμία επιβράβευση του τύπου «πολλαπλασιασμός των κοπαδιών» ή «ευδαιμονία στον παράδεισο», ήταν α ν ά γ κ η να σπάσει τελείως τους δεσμούς τ ο υ με τ η θ ε ο λ ο γ ι κ ή η θ ι κ ή , χ ω ρ ί ς ν α πέσει σ τ ο ν « ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό » ο ύ τ ε σ τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ Χ ο μ π ς και τ ω ν ο π α δ ώ ν τ ο υ . Ό π ω ς και α ν έ χ ε ι , η π α ράλειψη της ηθικής του Σπινόζα, την οποία επισήμανε ο Jodl, ήταν ουσιώδης παράλειψη. Η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Φ ρ ά ν σ ι ς Μ π α ί η κ ο ν , οι τ ο λ μ η ρ έ ς γ ε ν ι κ ε ύ σ ε ι ς τ ο υ Ντεκάρτ, που επιδίωξε να αποκαλύψει τη φυσική ζωή όλου του Σύμ π α ν τ ο ς , η η θ ι κ ή τ ο υ Σ π ι ν ό ζ α , π ο υ ε ξ ή γ η σ ε το η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν

146

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ά ν θ ρ ω π ο χ ω ρ ί ς ν α ε π ι κ α λ ε σ τ ε ί μ υ σ τ η ρ ι ώ δ ε ι ς δ υ ν ά μ ε ι ς , και η α π ό π ε ι ρ α του Γκρότιους να εξηγήσει την ανάπτυξη της κοινωνικότητας

χωρίς

τ η ν π α ρ ε μ β ο λ ή ε ν ό ς υ π ε ρ φ υ σ ι κ ο ύ ν ο μ ο θ έ τ η — ό λ ε ς α υ τ έ ς οι δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς ε τ ο ί μ α σ α ν τ ο έ δ α φ ο ς γ ι α μία ν έ α φ ι λ ο σ ο φ ί α , η ο π ο ί α β ρ ή κ ε τ ο ν πιο διακεκριμένο της ε κ π ρ ό σ ω π ο στον ά γ γ λ ο στοχαστή Λοκ. Ο Λ ο κ δ ε ν έ γ ρ α ψ ε ι δ ι α ί τ ε ρ η π ρ α γ μ α τ ε ί α γ ι α τ η ν η θ ι κ ή . Α λ λ ά στο έ ρ γ ο τ ο υ Δοκίμιο

για την ανθρώπινη

(κατα)νόηση'^

ανέλυσε τόσο βαθιά

τα θ ε μ έ λ ι α τ η ς γ ν ώ σ η ς μ α ς , ώ σ τ ε η α ν ό λ υ σ ή τ ο υ έ γ ι ν ε γ ι α μία ο λ ό κ λ η ρη γ ε ν ι ά η β ά σ η μ ί α ς ν έ α ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς . Ε ξ ε τ ά ζ ο ν τ α ς σε ά λ λ α βιβλία® τ η ν π ρ α κ τ ι κ ή ε φ α ρ μ ο γ ή τ η ς έ ρ ε υ ν ά ς τ ο υ σ τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή και στη ζ ω ή ε ν γένει, διατύπωσε τόσο πολλές σημαντικές σκέψεις για την προέλευσ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , ώ σ τ ε οι α π ό ψ ε ι ς τ ο υ σ φ ρ ά γ ι σ α ν ό λ α ό σ α γ ρ ά φ η κ α ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή κ α τ ά τ ο ν 18ο αι. Τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι ο Λ ο κ δ ε ν ή τ α ν ι δ ρ υ τ ή ς μίας ν έ α ς θ ε ω ρ ί α ς με α υ σ τ η ρ ά π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς α π ό ψ ε ι ς ε ξ η γ ε ί ε ν μέρει τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ . Δ ί ν ο ν τ α ς τ η δ ι κ ή τ ο υ ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς σ κ έ ψ η ς , τ η ς λ ε γ ό μ ε ν η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς τ η ς β ο ύ λ η σ η ς και τ η ς η θ ι κ ή ς εν γ έ ν ε ι , τ ή ρ η σ ε π ο λ ύ α ν ε κ τ ι κ ή σ τ ά σ η π ρ ο ς τις ά λ λ ε ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς , π ρ ο σ π α θ ώ ν τ α ς ν α δείξει τι σ τ ο ι χ ε ί ο α λ ή θ ε ι α ς π ε ρ ι ε ί χ ε η κ α θ ε μ ι ά , έ σ τ ω και α ν ε κ φ ρ α ζ ό τ α ν ε σ φ α λ μ έ ν α . Ο Λοκ, όπως ο Σπινόζα, ήταν κυρίως υποστηρικτής του Ντεκάρτ στην ερμηνεία της γ ν ώ σ η ς μας, δηλαδή τ ω ν διαδικασιών της σ κ έ ψ η ς μ α ς και τ ω ν τ ρ ό π ω ν με τ ο υ ς ο π ο ί ο υ ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς φ τ ά ν ε ι σε σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α . Ό π ω ς ο Ν τ ε κ ά ρ τ , α π έ ρ ρ ι ψ ε τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή και π ά τ η σ ε σε α υ σ τ η ρ ά ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή β ά σ η . Α λ λ ά ο Λ ο κ δ ι α φ ω ν ε ί με τ ο ν Ν τ ε κ ά ρ τ γ ι α τις έ μ φ υ τ ε ς ιδέες π ο υ υ π ά ρ χ ο υ ν στον ά ν θ ρ ω π ο , τις ο π ο ί ε ς ο Ν τ ε κ ά ρ τ και άλλοι πρόδρομοι του Λοκ θεώρησαν πηγή των ηθικών συλλήψεων του α ν θ ρ ώ π ο υ . Ο Λ ο κ β ε β α ί ω σ ε ότι δ ε ν υ π ά ρ χ ο υ ν έ μ φ υ τ ε ς ιδέες ο ύ τ ε σ τ η ν η θ ι κ ή ο ύ τ ε στο λ ο γ ι κ ό εν γ έ ν ε ι . Ρ ώ τ η σ ε : « Π ο ύ είναι ε κ ε ί ν η η π ρ α κ τ ι κ ή αλήθεια που γίνεται οικουμενικά δεκτή χωρίς αμφιβολία ούτε ερώτηση, ό π ω ς θα π ρ έ π ε ι ν α σ υ μ β α ί ν ε ι α ν είναι έ μ φ υ τ η ; Η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , και η τ ή ρ η σ η τ ω ν σ υ μ β ο λ α ί ω ν , ε ί ν α ι κάτι στο ο π ο ί ο φ α ί ν ε τ α ι ν α σ υ μ φ ω ν ο ύ ν 01 π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι . Α υ τ ή ε ί ν α ι μία β α σ ι κ ή α ρ χ ή π ο υ θ ε ω ρ ε ί τ α ι ότι ι σ χ ύ ε ι έ ω ς και στις σ υ μ μ ο ρ ί ε ς τ ω ν λ η σ τ ώ ν και τ ω ν

μεγαλύτερων

π α λ ι α ν θ ρ ώ π ω ν . . . Δ έ χ ο μ α ι ότι οι ε κ τ ό ς ν ό μ ο υ τ η ν τ η ρ ο ύ ν μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς αλλά το κάνουν χωρίς να την θεωρούν έμφυτο νόμο της φύσης. Την ε φ α ρ μ ό ζ ο υ ν ω ς σ υ μ β α τ ι κ ό κ α ν ό ν α στις κ ο ι ν ό τ η τ έ ς τ ο υ ς . . . Δ ι κ α ι ο σ ύ ν η και α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι οι κ ο ι ν ο ί δ ε σ μ ο ί τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς - και σ υ ν ε π ώ ς α κ ό μ η και 01 ε κ τ ό ς ν ό μ ο υ και οι λ η σ τ έ ς π ρ έ π ε ι ν α δ ι α τ η ρ ο ύ ν μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς

ΗΘΙΚΗ

147

πίστη και κ α ν ό ν ε ς ισοτιμίας, γιατί α λ λ ι ώ ς θα δ ι α λ υ θ ε ί η ο μ ά δ α τ ο υ ς . Α λ λ ά α υ τ ό σ η μ α ί ν ε ι ότι ε κ ε ί ν ο ι π ο υ ζ ο υ ν με τ η ν α π ά τ η ή τ η ν α ρ π α γ ή έ χ ο υ ν έ μ φ υ τ ε ς α ρ χ έ ς α λ ή θ ε ι α ς και δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς π ο υ τις δ έ χ ο ν τ α ι και τις τ η ρ ο ύ ν ; » . Σ ' ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ θα ε π ι σ ή μ α ι ν α ν τ η σ υ ν ή θ η

απόκλιση

α ν ά μ ε σ α σε σ κ έ ψ ε ι ς και π ρ ά ξ ε ι ς σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , ο Λ ο κ α π α ν τ ά , ό χ ι τ ε λ ε ί ω ς ι κ α ν ο π ο ι η τ ι κ ό , ότι οι π ρ ά ξ ε ι ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν είναι οι κ α λ ύ τ ε ρ ο ι ε κ φ ρ α σ τ έ ς τ ω ν σ κ έ ψ ε ώ ν τ ο υ ς . Α φ ο ύ οι β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και τ η ς η θ ι κ ή ς δ ε ν γ ί ν ο ν τ α ι δ ε κ τ έ ς α π ό π ο λ λ ο ύ ς , και, μ ο λ ο ν ό τ ι α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο ν τ α ι α π ό ά λ λ ο υ ς , δ ε ν ε φ α ρ μ ό ζ ο ν τ α ι στη ζ ω ή , « ε ί ν α ι π ο λ ύ π α ρ ά ξ ε ν ο και α ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό ν α υ π ο θ έ τ ο υ μ ε π ω ς είναι έ μ φ υ τ ε ς ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ρ α κ τ ι κ έ ς α ρ χ έ ς π ο υ κ α τ α λ ή γ ο υ ν μ ό ν ο σε δ ι α λ ο γ ι σ μ ό » (στο ίδιο, 3). Έ ν α ς σ η μ ε ρ ι ν ό ς α ν α γ ν ώ σ τ η ς , ε ξ ο ι κ ε ι ω μ έ ν ο ς με τ η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , π ι θ α ν ό τ α τ α θα ε π ι σ η μ ά ν ε ι ότι η σ υ λ λ ο γ ι σ τ ι κ ή τ ο υ Λ ο κ ε ί ν α ι ε π ι φ α νειακή. Βέβαια, δικαιολογημένα α ρ ν ή θ η κ ε την ύπαρξη στον ά ν θ ρ ω π ο έμφυτων ιδεών ή συμπερασμάτων, περιλαμβανομένων των

ηθικών,

και δ ι κ α ι ο λ ο γ η μ έ ν α ε ί π ε ότι σ τ η ν η θ ι κ ή , ό π ω ς και σε ό λ α τα ά λ λ α , ο ά ν θ ρ ω π ο ς φ τ ά ν ε ι στα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά τ ο υ με τ η ν π ε ί ρ α / ε μ π ε ι ρ ί α . Α λ λ ά αν γνώριζε τους νόμους της κληρονομικότητας, όπως τους γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε ε μ ε ί ς , ή α ν ε ί χ ε έ σ τ ω σ κ ε φ τ ε ί τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό , δ ε ν θα ε ί χ ε α ρ ν η θ ε ί ότι έ ν α κ ο ι ν ω ν ι κ ό π λ ά σ μ α ό π ω ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς , ή τα ά λ λ α α γ ε λ α ί α ζ ώ α , μ π ο ρ ο ύ σ ε και π ρ ο ο ρ ι ζ ό τ α ν ν α ε ξ ε λ ί ξ ε ι δια μ έ σ ο υ τ η ς κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ό τ η τ α ς ό χ ι μ ό ν ο μία τ ά σ η π ρ ο ς τ η ν ο μ α δ ι κ ή ζ ω ή α λ λ ά και π ρ ο ς τ η ν ισοτιμία και τ η δικαιοσύνη^®. Π α ρ ' ό λ ' α υ τ ά , τ ο ν 1 7 ο αι., η σ τ α υ ρ ο φ ο ρ ί α τ ο υ Λ ο κ ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν « έ μ φ υ τ ω ν » η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν ή τ α ν σ η μ α ν τ ι κ ό β ή μ α π ρ ο ς τα ε μ π ρ ό ς , επειδή αυτή η εναντίωση ελευθέρωσε τη φιλοσοφία από την υποταγή στις δ ι δ α χ έ ς τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς γ ι α τ η ν π τ ώ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ ο ν χ α μένο Παράδεισο. Μετά α π ' α υ τ ή τ η ν ε ι σ α γ ω γ ή , π ο υ ο Λ ο κ τ η ν χ ρ ε ι α ζ ό τ α ν γ ι α ν α α π ο δείξει ότι 01 η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α θ ε ω ρ η θ ε ί ότι ε μ φ υ σ ώ ν τ α ι ε κ τ ω ν ά ν ω , π ρ ο χ ώ ρ η σ ε στο κ ύ ρ ι ο θ έ μ α τ η ς π ρ α γ μ α τ ε ί α ς τ ο υ : σ τ η ν α π ό δ ε ι ξ η τ η ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ ω ν ι δ ε ώ ν και τ ω ν σ υ μ π ε ρ α σ μ ά τ ω ν μας α π ό την παρατήρηση —από την εμπειρία/ πείρα. Στον τομέα αυτό η έρευνά του ήταν τόσο εξαντλητική, ώστε έγινε αργότερα αποδεκτή από τους κ υ ρ ι ό τ ε ρ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ ο υ 1 8 ο υ αι. και τ η ν δ έ χ ο ν τ α ι μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α οι θ ε τ ι κ ι σ τ έ ς . Ο Λ ο κ α π ο δ ε ί κ ν υ ε ρ η τ ά ότι ό λ ε ς μας οι ιδέες ( σ υ λ λ ή ψ ε ι ς , σ κ έ ψ ε ι ς ) π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι είτε ά μ ε σ α α π ό τις α ι σ θ ή σ ε ι ς μ α ς (τις σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε με τ α α ι σ θ η τ ή ρ ι α ό ρ γ α ν α ) είτε α π ό α υ τ ά π ο υ α ν τ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι οι

148

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ι σ θ ή σ ε ι ς μ α ς . Ό λ ο τ ο υ λ ι κ ό γ ι α τ η σ κ έ ψ η τ ο π α ρ έ χ ε ι η ε μ π ε ι ρ ί α , και ο ν ο υ ς / μυαλό δεν περιέχει τίποτε που δεν το έχουν

προηγουμένως

α ν τ ι λ η φ θ ε ί οι α ι σ θ ή σ ε ι ς . «Αυτή τη μεγάλη πηγή των περισσότερων ιδεών που έχουμε, που ε ξ α ρ τ ά τ α ι τ ε λ ε ί ω ς α π ό τις α ι σ θ ή σ ε ι ς μας και ο δ η γ ε ί α π ό α υ τ έ ς σ τ η ν κ α τ α ν ό η σ η , τ η ν ο ν ο μ ά ζ ω α ί σ θ η σ η » , έ γ ρ α ψ ε ο Λ ο κ (βιβ. II, κ ε φ . I, 3). Α λ λ ά β έ β α ι α δ ε ν α ρ ν ή θ η κ ε ότι υ π ά ρ χ ο υ ν ο ρ ι σ μ έ ν ο ι τ ρ ό π ο ι σ κ έ π τ ε σ θ α ι , έ μ φ υ τ ο ι στο λ ο γ ι κ ό μ α ς , π ο υ μ α ς δ ί ν ο υ ν τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α α ν α κ α λ ύ π τ ο υ μ ε α λ ή θ ε ι ε ς . Τ έ τ ο ι ο ι ε ί ν α ι , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , η τ α υ τ ό τ η τ α και η δ ι α φ ο ρ ά δ ύ ο π ρ α γ μ ά τ ω ν π ο υ δ ι α κ ρ ί ν ε ι τ ο λ ο γ ι κ ό , η ισότητα ή α ν ι σ ό τ η τ ά τ ο υ ς · η ε γ γ ύ τ η τ ά τ ο υ ς σε χ ρ ό ν ο και σε χ ώ ρ ο , ή η μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς α π ό σ τ α σ η · π α ρ ό μ ο ι α ε ί ν α ι και η ιδέα τ ο υ α ι τ ί ο υ και α π ο τ ε λ έ σ μ α τ ο ς . Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Λ ο κ , υ π ά ρ χ ο υ ν δ ύ ο κ ύ ρ ι ε ς δ ι α ι ρ έ σ ε ι ς στις α π λ έ ς ιδέες μ α ς π ο υ τ ι ς π ο ρ ι ζ ό μ α σ τ ε α π ό τις α ι σ θ ή σ ε ι ς , και α π ό α υ τ ά π ο υ α ν τ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι οι α ι σ θ ή σ ε ι ς μ α ς . Ο ρ ι σ μ έ ν ε ς σ υ ν δ έ ο ν τ α ι με τ η ν α π ό λ α υ σ η , ά λ λ ε ς με τ ο ν π ό ν ο , ά λ λ ε ς με τ η χ α ρ ά , ά λ λ ε ς με τ η λ ύ π η , και δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι α ί σ θ η σ η ή α ν τ ί λ η ψ η μίας α ί σ θ η σ η ς π ο υ ν α μ η ν α ν ή κ ε ι στη μία ή τ η ν ά λ λ η κ α τ η γ ο ρ ί α (βιβ. II, κ ε φ . X X , 1). « Ώ σ τ ε τ α π ρ ά γ μ α τ α ε ί ν α ι κ α λ ά ή κ α κ ά μ ό ν ο σε σ χ έ σ η με τ η ν α π ό λ α υ σ η ή τ ο ν π ό ν ο . Ο ν ο μάζουμε καλό αυτό που προκαλεί ή αυξάνει την απόλαυση, ή μειώνει τ ο ν π ό ν ο » . Οι α ι σ θ ή σ ε ι ς π α ρ ά γ ο υ ν μ έ σ α μ α ς τις α ν τ ί σ τ ο ι χ ε ς π ρ ο ς α υ τ έ ς ε π ι θ υ μ ί ε ς και π ά θ η , π ο υ τ η φ ύ σ η τ ο υ ς τ η ν γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε π α ρ α τ η ρ ώ ν τ α ς τ α . Γ ε ν ι κ ά , ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε π ι ζ η τ ά ό,τι τ ο υ δ ί ν ε ι ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η και α π ο φ ε ύ γ ε ι ό,τι τ ο υ δ ί ν ε ι π ό ν ο (§ 3 ) . Ε π ι π λ έ ο ν , ο Λ ο κ ε π ι σ ή μ α ν ε ότι α π ό λ α υ σ η και π ό ν ο ς μ π ο ρ ε ί ν α μ η ν ε ί ν α ι μ ό ν ο σ ω μ α τ ι κ ά α λ λ ά και ψ υ χ ι κ ά , και έτσι έθεσε τα θεμέλια της διδασκαλίας που α ν α π τ ύ χ θ η κ ε λ α μ π ρ ά κατά τον 1 9 ο αι. α π ό τ ο ν Τ ζ ο ν Σ τ ι ο ύ α ρ τ Μιλ και ο ν ο μ ά σ τ η κ ε « ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό ς » . Ε π ι π λ έ ο ν , π α ρ α τ η ρ ώ ν τ α ς τ ι ς α λ λ α γ έ ς στις α π λ έ ς ιδέες μ α ς ( υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς α υ ξ α ν ό μ ε ν η ς ε μ π ε ι ρ ί α ς / π ε ί ρ α ς ) , φ τ ά ν ο υ μ ε στη σ ύ λ λ η ψ η τ η ς ι σ χ ύ ο ς μ α ς , δ η λ α δ ή τ η ς ι κ α ν ό τ η τ ά ς μ α ς ν α ε ν ε ρ γ ο ύ μ ε με τ ο ν ά λ φ α ή β ή τ α τ ρ ό π ο · και α π ό α υ τ έ ς τις π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς α π ο ρ ρ έ ε ι η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς « ε λ ε ύ θ ε ρ η ς β ο ύ λ η σ η ς [ l i b e r t y ] » (βιβ. II. κ ε φ . X X I , 1 - 2 ) . Γ ρ ά φ ε ι ο Λ ο κ : « Β ρ ί σ κ ο υ μ ε μ έ σ α μ α ς μία δ ύ ν α μ η ν α α ρ χ ί ζ ο υ μ ε ή ν α α π ο φ ε ύ γ ο υ μ ε κάτι, ν α σ υ ν ε χ ί ζ ο υ μ ε ή ν α τ ε λ ε ι ώ ν ο υ μ ε α ρ κ ε τ έ ς π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ μ υ α λ ο ύ / ν ο υ μ α ς , και κ ι ν ή σ ε ι ς τ ο υ σ ώ μ α τ ό ς μ α ς , α π λ ώ ς με μία σ κ έ ψ η ή προτίμηση του μυαλού/ νου που διατάσσει ή κατά κάποιο τρόπο επιτ ά σ σ ε ι ν α κ ά ν ο υ μ ε τ η ν ά λ φ α ή τ η β ή τ α σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η π ρ ά ξ η » (§ 5). Α π ό τ η θ ε ώ ρ η σ η τ η ς έ κ τ α σ η ς τ η ς ι σ χ ύ ο ς τ ο υ ν ο υ / μ υ α λ ο ύ π ά ν ω στις

ΗΘΙΚΗ

149

π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι η ιδέα τ η ς ε λ ε ύ θ ε ρ η ς

βούλησης»

(§ 7). Α λ λ ά σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α το ε ρ ώ τ η μ α « Ε ί ν α ι η β ο ύ λ η σ ή μ α ς ε λ ε ύ θ ε ρ η ; » δ ι α τ υ π ώ ν ε τ α ι ε σ φ α λ μ έ ν α . Θ α ήταν πιο σ ω σ τ ή η ε ρ ώ τ η σ η : « Ε ί ν α ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς στις π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ ; » Η α π ά ν τ η σ η σ τ η ν ε ρ ώ τ η σ η α υ τ ή θα ή τ α ν ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς μ π ο ρ ε ί β έ β α ι α ν α ε ν ε ρ γ ε ί ό π ω ς θ έ λ ε ι . Α λ λ ά είναι ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς ν α θ έ λ ε ι ; (§ 2 2 ) . Σ τ η ν ε ρ ώ τ η σ η α υ τ ή ο Λ ο κ δίνει α ρ ν η τ ι κ ή α π ά ν τ η σ η , ε π ε ι δ ή η β ο ύ λ η σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ κ α θ ο ρίζεται α π ό μία ο λ ό κ λ η ρ η σ ε ι ρ ά π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ ω ν ε π ι ρ ρ ο ώ ν . Παρακάτω, εξετάζοντας πώς το μυαλό/ νους καθορίζει τη βούληση, ο Λ ο κ ε π ι σ ή μ α ν ε ότι η π ρ ο σ δ ο κ ί α τ ο υ π ό ν ο υ ή έ σ τ ω τ η ς α π λ ή ς δ υ σ α ρ έ σ κ ε ι α ς , ε π η ρ ε ά ζ ε ι τ η β ο ύ λ η σ ή μας π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό τ η ν π ρ ο σ δ ο κ ί α των μεγαλύτερων μελλοντικών χαρών. Γενικά, ο Λοκ εξέτασε τόσο ε π ι σ τ α μ έ ν α τ ι ς σ χ έ σ ε ι ς τ ο υ ν ο υ / μ υ α λ ο ύ μ α ς με τις π ρ ά ξ ε ι ς μ α ς , ώ σ τ ε στον τ ο μ έ α α υ τ ό μ π ο ρ ε ί ν α θ ε ω ρ η θ ε ί π α τ έ ρ α ς ό λ η ς τ η ς μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ η φιλοσοφίας. Εν τ ο ύ τ ο ι ς , π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι, α ν και η ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ Λ ο κ έ γ ι ν ε α ι σ θ η τ ή κ υ ρ ί ω ς στη σ κ ε π τ ι κ ι σ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ 1 8 ο υ αι., ε ί ν α ι ε μ φ α ν ή ς και στη σ υ μ φ ι λ ι ω τ ι κ ή σ τ ά σ η τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς π ρ ο ς τ η θ ρ η σ κ ε ί α , π ο υ ε κ φ ρ ά σ τ η κ ε α ρ γ ό τ ε ρ α σ τ ο ν Κ α ν τ και στη γ ε ρ μ α ν ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ π ρ ώ τ ο υ μ ι σ ο ύ τ ο υ 1 9 ο υ αι. Ελευθερώνοντας την ηθική φιλοσοφία από τον ζυγό της εκκλησίας, ο Λ ο κ έθεσε σ υ γ χ ρ ό ν ω ς την ηθική υπό την προστασία τριών τ ύ π ω ν ν ό μ ο υ : τ ο υ θ ε ϊ κ ο ύ ν ό μ ο υ , τ ο υ ν ό μ ο υ τ η ς π ο λ ι τ ε ί α ς και τ ο υ ν ό μ ο υ τ η ς γ ν ώ μ η ς ή υ π ό λ η ψ η ς (βιβ. II, κ ε φ X X V I , § 7). 'Ετσι, δ ε ν έ σ π α σ ε τ ο ν δ ε σ μ ό με τ η ν ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή η θ ι κ ή , π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ η ν υ π ό σ χ ε σ η τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς στη μ έ λ λ ο υ σ α ζ ω ή . Α π λ ώ ς π ε ρ ι ό ρ ι σ ε τ η σ η μ α σ ί α τ η ς υ π ό σ χ ε σης αυτής. Σ υ μ π ε ρ α σ μ α τ ι κ ά , στο τ ε λ ε υ τ α ί ο μ έ ρ ο ς τ ο υ ίδιου δ ο κ ι μ ί ο υ ο Λ ο κ α φ ι έ ρ ω σ ε λ ί γ α κ ε φ ά λ α ι α σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς ιδέας που σ υ ν α ν τ ά τ α ι σ υ χ ν ά σε γ ρ α π τ ά γ ι α τ η ν η θ ι κ ή , δ η λ α δ ή ότι οι η θ ι κ έ ς α λ ή θ ε ι ε ς ,

όταν

α π α λ λ ά σ σ ο ν τ α ι α π ό τις π ε ρ ι π λ ο κ έ ς και π ε ρ ι ο ρ ί ζ ο ν τ α ι σε θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς , μ π ο ρ ο ύ ν ν α α π ο δ ε ι χ θ ο ύ ν ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς οι

μαθηματικές

α λ ή θ ε ι ε ς . «Η η θ ι κ ή γ ν ώ σ η είναι εξ ίσου ι κ α ν ή ν α μας δ ώ σ ε ι π ρ α γ μ α τ ι κ ή β ε β α ι ό τ η τ α ό π ω ς τα μ α θ η μ α τ ι κ ά » , έ γ ρ α ψ ε ο Λ ο κ , «οι η θ ι κ έ ς μας ιδέες, ό π ω ς 01 μ α θ η μ α τ ι κ έ ς , α φ ο ύ ε ί ν α ι α ρ χ έ τ υ π α , και είναι τ ό σ ο ε π α ρ κ ε ί ς και ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ε ς ιδέες, ό λ η η σ υ μ φ ω ν ί α ή δ ι α φ ω ν ί α π ο υ θα β ρ ο ύ μ ε σ' α υ τ έ ς θα δ ί ν ο υ ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή γ ν ώ σ η , ό π ω ς τα μ α θ η μ α τ ι κ ά σ χ ή μ α τ α » (βιβ. IV, κ ε φ . IV, § 7). Ό λ ο α υ τ ό το μ έ ρ ο ς , και ιδίως τ ο τ μ ή μ α « Η θ ι κ ή

150

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ι κ α ν ή γ ι α α π ό δ ε ι ξ η » ( κ ε φ . III, § 18), π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι ιδιαίτερο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν . Δ ε ί χ ν ε ι κ α θ α ρ ά ότι ο Λ ο κ π λ η σ ί α σ ε π ο λ ύ σ τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ η ς δικαιοσύνης ως βάσης των ηθικών συλλήψεων. Α λ λ ά όταν επιχείρησε ν α ο ρ ί σ ε ι τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , ε ν τ ε λ ώ ς περιττά π ε ρ ι ό ρ ι σ ε α υ τ ή τ η σ ύ λ λ η ψ η , και τ η ν π ε ρ ι έ σ τ ε ι λ ε στη σ ύ λ λ η ψ η τ η ς ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς : « Ε κ ε ί π ο υ δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι ι δ ι ο κ τ η σ ί α δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι α δ ι κ ί α , είναι μία π ρ ό τ α σ η εξ ίσου σ ί γ ο υ ρ η με μία α π ό δ ε ι ξ η τ ο υ Ε υ κ λ ε ί δ η » (βιβ. IV, κ ε φ . III, § 18). Έ τ σ ι , α φ α ί ρ ε σ ε α π ό τη σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και τ η ς ισοτιμίας τ η ν π ρ ώ τ ι σ τ η σ η μασία τ η ν ο π ο ί α έχει, ό π ω ς θα δ ο ύ μ ε πιο κ ά τ ω , γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν ηθικών ιδεών. Η φιλοσοφία του Λοκ επηρέασε πολύ τη μετέπειτα εξέλιξή της φιλ ο σ ο φ ί α ς . Γ ρ α μ μ έ ν η σε α π λ ή γ λ ώ σ σ α , χ ω ρ ί ς τ η β ά ρ β α ρ η ,

στρυφνή

ο ρ ο λ ο γ ί α τ ω ν γ ε ρ μ α ν ώ ν φ ι λ ο σ ό φ ω ν , δ ε ν τ ύ λ ι ξ ε τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς τ η ς σε έ ν α σ ύ ν ν ε φ ο μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς φ ρ α σ ε ο λ ο γ ί α ς π ο υ κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς ε μ π ο δ ί ζ ε ι και τ ο ν ίδιο τ ο ν σ υ γ γ ρ α φ έ α ν α σ χ η μ α τ ί σ ε ι σ α φ ή ιδέα τ ω ν ό σ ω ν ε π ι δ ι ώ κ ε ι ν α ε κ φ ρ ά σ ε ι . Ο Λ ο κ δ ι α τ ύ π ω σ ε σ α φ ώ ς τα θ ε μ ε λ ι ώ δ η τ η ς φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή ς , ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς ε ρ μ η ν ε ί α ς τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς στο σ η μ α ν τ ι κ ό πεδίο τ η ς η θ ι κ ή ς . Σ υ ν ε π ώ ς , ό λ η η μ ε τ έ π ε ι τ α φ ι λ ο σ ο φ ί α , α π ό τη μεταφυσική του Καντ έως τον αγγλικό «ωφελιμισμό», τον «θετικ ι σ μ ό » τ ο υ Α ύ γ ο υ σ τ ο υ Κ ο ν τ και τ ο ν σ η μ ε ρ ι ν ό « υ λ ι σ μ ό » , σ υ ν ε ι δ η τ ά ή ό χ ι ε π α ν έ ρ χ ε τ α ι σ τ ο ν Λ ο κ και σ τ ο ν Ν τ ε κ ά ρ τ . Θ α τ ο δ ο ύ μ ε πιο κ ά τ ω , ό τ α ν ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε α ρ χ ι κ ά τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν και μετά τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ 1 9 ο υ αι. Τ ώ ρ α θα ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τ η σ υ ν ε ι σ φ ο ρ ά τ ω ν ά γ γ λ ω ν διαδόχων του Λοκ. Από εκείνους που έ γ ρ α ψ α ν για την ομοιότητα των ηθικών κ α ν ό ν ω ν με τ ο υ ς μ α θ η μ α τ ι κ ο ύ ς , με τ η ν έ ν ν ο ι α ότι α μ φ ό τ ε ρ ο ι μ π ο ρ ο ύ ν ν α ε ξ α χθούν επακριβώς από λίγες θεμελιώδεις προκείμενες, θα δούμε τον S a m u e l C l a r k e , μ α θ η τ ή τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ και τ ο υ Ν ε ύ τ ω ν α . Σ τ ο έ ρ γ ο τ ο υ « Ο μ ι λ ί α π ο υ α φ ο ρ ά τις α ν α λ λ ο ί ω τ ε ς υ π ο χ ρ ε ώ σ ε ι ς τ η ς φ υ σ ι κ ή ς θ ρ η σ κ ε ί α ς » [Discourse Religion,

Concerning

the Unchangable

Obligations

ofNatural

L o n d o n 1 7 0 8 ] α π ο δ ί δ ε ι σε ε κ ε ί ν η τ η ν ιδέα π ο λ ύ μ ε γ ά λ η σ η μ α -

σία, α φ ο ύ ε π ι π λ έ ο ν σ θ ε ν α ρ ά υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι οι η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς είναι α ν ε ξ ά ρ τ η τ ε ς α π ό τ η β ο ύ λ η σ η τ ο υ Υ π έ ρ τ α τ ο υ Ό ν τ ο ς , και ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ έ χ ε τ α ι τ η ν η θ ι κ ή ω ς υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ή α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό ό λ ε ς τις σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α τις σ υ ν έ π ε ι ε ς τ ω ν α ν ή θ ι κ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν . Σ υ ν ε π ώ ς , θα μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε ν α υ π ο θ έ σ ο υ μ ε ότι ο Clarl<e θα ε π ε ξ ε ρ γ α ζ ό τ α ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω τ η ν ιδέα τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν γ ι α τ η ν κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ή φ ύ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν και θα έ δ ε ι χ ν ε π ώ ς α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι . Α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο ν τ α ς ότι υ π ά ρ χ ο υ ν δ ί π λ α σε

ΗΘΙΚΗ

151

α υ τ ά και τα α ν τ ι κ ο ι ν ω ν ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α , σ υ χ ν ά ε λ κ υ σ τ ι κ ά γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω πο, ο C l a r k e θα μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α ε ξ ε τ ά σ ε ι τ ο ν ρ ό λ ο που παίζει τ ο λ ο γ ι κ ό σ τ η ν ε π ι λ ο γ ή μ ε τ α ξ ύ τ ω ν δ ύ ο , και ν α δείξει τ η σ τ α δ ι α κ ή σ ω ρ ε υ τ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν . Δ ε ν το έ κ α ν ε , ό μ ω ς . Ο κ α ι ρ ό ς δ ε ν ή τ α ν α κ ό μ η ώ ρ ι μ ο ς γ ι α τ η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , και μ ο λ ο ν ό τ ι α υ τ ό ή τ α ν το τ ε λ ε υ τ α ί ο π ρ ά γ μ α π ο υ θα π ε ρ ι μ έ ν α μ ε α π ό έ ν α ν α ν τ ί π α λ ο τ ο υ Λ ο κ , ο C l a r k e , ό π ω ς ο Λ ο κ , σ τ ρ ά φ η κ ε σ τ η ν εκ Θ ε ο ύ α π ο κ ά λ υ ψ η . Ε π ι π λ έ ο ν , ο C l a r k e , ό π ω ς ο Λ ο κ και οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς ο π α δ ο ί τ ο υ , κ α τ έ φ υ γ ε σε θ ε ω ρ ή σ ε ι ς ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α ς , και μ' α υ τ ό α δ υ ν ά τ ι σ ε α κ ό μ η π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τ ο μέρος τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ στο ο π ο ί ο α ν τ λ ε ί τις η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς α π ό τ α κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α . Α π ο τ έ λ ε σ μ α είναι ότι η ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ σ τ η ν η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α ή τ α ν π ο λ ύ μ ι κ ρ ό τ ε ρ η α π ό ό σ ο θα ή τ α ν α ν ε ί χ ε π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ε ί στην επισταμένη επεξεργασία του πρώτου μέρους της θεωρίας του. Πολύ πληρέστερη ήταν η ηθική φιλοσοφία του Shaftesbury. Α π ό ό λ ο υ ς όσοι έ γ ρ α ψ α ν τ ο ν 17ο αι. μετά τ ο ν Μ π α ί η κ ο ν , ο S h a f t e s b u r y έ φ τ α σ ε πιο κ ο ν τ ά α π ό ό λ ο υ ς σ τ η ν ιδέα τ ο υ μ ε γ ά λ ο υ ι δ ρ υ τ ή τ η ς ε π α γωγικής σκέψης. Ο Shaftesbury μίλησε για την καταγωγή των ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν π ο λ ύ πιο τ ο λ μ η ρ ά και ξ ε κ ά θ α ρ α α π ό τ ο υ ς

προκατόχους

τ ο υ , α ν και ή τ α ν υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ς ν α κ α λ ύ π τ ε ι τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς σ κ έ ψ ε ι ς τ ο υ με π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς στη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α , γιατί τ ό τ ε ή τ α ν α δ ύ ν α τ ο ν ν α π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι χ ω ρ ί ς ν α κ ά ν ε ι παραχωρήσεις^^. Ο S h a f t e s b u r y π ρ ώ τ α α π ' ό λ α ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α δείξει ότι η η θ ι κ ή αίσθηση δεν είναι παράγωγη, αλλά εγγενής στην α ν θ ρ ώ π ι ν η φύση. Δ ε ν είναι το α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς α ξ ι ο λ ό γ η σ η ς π ο υ κ ά ν ο υ μ ε τ ω ν ω φ έ λ ι μ ω ν και τ ω ν β λ α β ε ρ ώ ν ε π ι π τ ώ σ ε ω ν τ ω ν π ρ ά ξ ε ώ ν μας- και « α υ τ ό ς ο π ρ ω τ α ρ χ ι κ ό ς και α υ θ ό ρ μ η τ ο ς χ α ρ α κ τ ή ρ α ς τ η ς η θ ι κ ή ς μας α ί σ θ η σ η ς α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι ότι η η θ ι κ ή β α σ ί ζ ε τ α ι σε ψ υ χ ι κ έ ς κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς και ιδιότητες που η π η γ ή τ ο υ ς β ρ ί σ κ ε τ α ι στη φ ύ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και μ π ο ρ ε ί ν α τ η ν κ ρ ί ν ε ι μ ό ν ο δ ε υ τ ε ρ ε υ ό ν τ ω ς , δ η λ α δ ή α φ ο ύ ε κ δ η λ ω θ ο ύ ν . Κ ρ ί ν ο ν τ α ς τις ε κ δ η λ ώ σ ε ι ς τ ω ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν και τ ω ν ε ν σ τ ί κ τ ω ν τ ο υ , ο ά ν θ ρ ω π ο ς τα ο ν ο μ ά ζ ε ι ηθικά ή α ν ή θ ι κ α » . Έ τ σ ι , η ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ η τ ω ν β ά σ ε ω ν τ η ς η θ ι κ ή ς α ξ ι ώ ν ε ι ν α υ π ά ρ χ ε ι το λ ο γ ι κ ό - γ ι α ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε τι ε ί ν α ι σ ω σ τ ό και τι λ ά θ ο ς , γ ι α ν α μας δ ο θ ε ί η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α κ ά ν ο υ μ ε σ ω σ τ έ ς κ ρ ί σ ε ι ς , έτσι ώ σ τ ε « τ ί π ο τ ε φ ρ ι κτό ή α φ ύ σ ι κ ο , τ ί π ο τ ε μη π α ρ α δ ε ι γ μ α τ ι κ ό , τ ί π ο τ ε π ο υ ν α κ α τ α σ τ ρ έ φ ε ι ε κ ε ί ν η τ η φ υ σ ι κ ή σ υ μ π ά θ ε ι α που σ τ η ρ ί ζ ε ι τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α ή το α ν θ ρ ώ π ι ν ο ε ί δ ο ς , ν α μη μ π ο ρ ε ί γ ι α ο π ο ι ο δ ή π ο τ ε λ ό γ ο , ή δια μ έ σ ο υ ο π ο ι α σ δ ή π ο τ ε βασικής αρχής ή έννοιας της τιμής ή της θρησκείας, να πλήττεται ή

152

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ν α δ ι ώ κ ε τ α ι τ η ν ο π ο ι α δ ή π ο τ ε σ τ ι γ μ ή ω ς « κ α λ ό και σ ω σ τ ό α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο εκτίμησης». Ο S h a f t e s b u r y α γ ν ό η σ ε τ η θ ρ η σ κ ε ί α γ ι α τ η ν ε ν δ υ ν ά μ ω σ η τ ω ν ηθικ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν . Έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς που έ γ ι ν ε η θ ι κ ό ς υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή της θρησκείας, έ γ ρ α ψ ε , δεν έχει «περισσότερη χρηστότητα, ευσέβεια και α γ ι ό τ η τ α , α π ό ό σ η η μ ε ρ ό τ η τ α ή ηπιότητα έ χ ε ι μία γ ε ρ ό α λ υ σ ο δ ε μ έ ν η τ ί γ ρ η ς » (βιβ. I, μ έ ρ ο ς III, τμ. III, σ. 2 9 7 . Β λ . και βιβ. II, μ έ ρ ο ς II, τ μ . I). Γ ε ν ι κ ά , ο S h a f t e s b u r y ε κ φ ρ ά σ τ η κ ε κ α θ α ρ ά , ό τ α ν ε ξ έ τ α σ ε τ η θ ρ η σ κ ε ί α και τ η ν α θ ε ΐ α . Ο Shaftesbury εξήγησε την προέλευση των ηθικών

συλλήψεων

α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά με τ ο έ μ φ υ τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο , π ο υ ε λ έ γ χ ε τ α ι α π ό τ ο λ ο γ ι κ ό . Α π ό α υ τ έ ς α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς « τ η ς ι σ ο τ ι μ ί α ς και τ ο υ δ ι κ α ί ο υ » , και η α ν ά π τ υ ξ ή τ ο υ ς ε π η ρ ε ά σ τ η κ ε α π ό τ η ν α κ ό λ ο υ θ η σ κ έ ψ η : «Για ν α α ξ ί ζ ε ι ν α ο ν ο μ ά ζ ε τ α ι κ α λ ό ή ε ν ά ρ ε τ ο , έ ν α π λ ά σ μ α π ρ έ π ε ι ν α έ χ ε ι ό λ ε ς τις κ λ ί σ ε ι ς και ψ υ χ ι κ έ ς δ ι α θ έ σ ε ι ς τ ο υ , τις ν ο η τ ι κ έ ς και ιδιοσ υ γ κ ρ α σ ι α κ έ ς π ρ ο δ ι α θ έ σ ε ι ς τ ο υ , κ α τ ά λ λ η λ ε ς και σ ύ μ φ ω ν ε ς με τ ο κ α λ ό τ ο υ ε ί δ ο υ ς τ ο υ , ή τ ο υ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς στο ο π ο ί ο π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε τ α ι και τ ο υ ο π ο ί ο υ α π ο τ ε λ ε ί μ έ ρ ο ς » (βιβ. II, μ έ ρ ο ς I, τμ. I, σ. 2 8 0 ) . Ε π ι π λ έ ο ν , ο S h a f t e s b u r y α π έ δ ε ι ξ ε ότι τα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και τα ΟΜμφέροντα τ ο υ α τ ό μ ο υ ό χ ι μ ό ν ο σ υ μ π ί π τ ο υ ν , α λ λ ά ε ί ν α ι α δ ι α χ ώ ρ ι σ τ α . Η α γ ά π η γ ι α τ η ζ ω ή και η ε π ι θ υ μ ί α γ ι α ζ ω ή , ό τ α ν τις τ ρ α β ή ξ ο υ μ ε ώ ς τα ά κ ρ α , δ ε ν είναι κ α θ ό λ ο υ π ρ ο ς το σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο υ α τ ό μ ο υ γ ί ν ο ν τ α ι ε μ π ό δ ι ο σ τ η ν ε υ τ υ χ ί α τ ο υ » (βιβ. II, μ έ ρ ο ς II, τ μ . II, σ. 3 1 8 ) . Σ τ ο ν S h a f t e s b u r y β ρ ί σ κ ο υ μ ε και τις α π α ρ χ έ ς τ η ς ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή ς α ξ ι ολόγησης των απολαύσεων, την οποία ανέπτυξαν αργότερα ο Τζον Σ τ ι ο ύ α ρ τ Μιλ και ά λ λ ο ι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς , στο χ ω ρ ί ο στο ο π ο ί ο λ έ ε ι ότι 01 ν ο η τ ι κ έ ς α π ο λ α ύ σ ε ι ς είναι π ρ ο τ ι μ ό τ ε ρ ε ς α π ό τις α ι σ θ η σ ι α κ έ ς

(Συ-

μ π έ ρ α σ μ α , σ. 3 3 7 . Β λ . και βιβ. II, μ έ ρ ο ς II, τ μ . I, σ. 2 9 6 ) . Και στο κ ε ί μ ε ν ό τ ο υ The Moralists: of certain

Conversations

Characteristics...),

A Philosophical on Natura!

Rhapsody,

and Moral

being

Subjects

a

(τομ.

récital II του

π ο υ ε κ δ ό θ η κ ε το 1 7 0 9 , ό π ο υ υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε τις θ ε ω -

ρίες τ ο υ που ε ξ έ θ ε σ ε στο " Α π I n q u i r y C o n c e r n i n g V i r t u e o r Ment" χ λ ε ύ α σ ε «τη φ υ σ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η » σ τ η ν ο π ο ί α , ό π ω ς

και

υπέθετε ο Χομπς,

ό λ ο ι 01 ά ν θ ρ ω π ο ι ή τ α ν μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς εχθροί^^ Α ξ ί ζ ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι ο S h a f t e s b u r y , α π ο ρ ρ ί π τ ο ν τ α ς τ η ν ά π ο ψ η τ ο υ Χ ο μ π ς , («ο ά ν θ ρ ω π ο ς είναι λ ύ κ ο ς γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο » )

ήταν

ο π ρ ώ τ ο ς που ε π ι σ ή μ α ν ε τ η ν ύ π α ρ ξ η τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς στα ζ ώ α . Έ γ ρ α ψ ε : «Οι μ ο ρ φ ω μ έ ν ο ι α ρ έ σ κ ο ν τ α ι ν α μ ι λ ο ύ ν γι' α υ τ ή τ η φ α ν τ α σ τ ι -

ΗΘΙΚΗ

153

κή φ υ σ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η » . . . α λ λ ά « ν α λ έ μ ε α π α ξ ι ω τ ι κ ά γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο π ω ς είναι λ ύ κ ο ς γ ι α τ ο ν ά λ λ ο ν ά ν θ ρ ω π ο φ α ί ν ε τ α ι κ ά π ω ς

παράλογο,

ε ά ν σ κ ε φ τ ο ύ μ ε ότι οι λ ύ κ ο ι ε ί ν α ι π ο λ ύ ε υ γ ε ν ι κ ο ί και σ τ ο ρ γ ι κ ο ί π ρ ο ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς λ ύ κ ο υ ς . Και τα δ ύ ο φ ύ λ α φ ρ ο ν τ ί ζ ο υ ν και θ ρ έ φ ο υ ν τα μικ ρ ά , και η σ τ ε ν ή σ χ έ σ η τ ο υ ς σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι και μετά. Ο υ ρ λ ι ά ζ ο υ ν ο έ ν α ς στον άλλο για να μαζέψουν συντροφιά ή για να κυνηγήσουν ή για να ε π ι τ ε θ ο ύ ν στη λ ε ί α τ ο υ ς , ή σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ι ό τ α ν κ ά π ο ι ο ς α ν α κ α λ ύ ψ ε ι έ ν α μ ε γ ά λ ο κ ο υ φ ά ρ ι . Α κ ό μ η και τ α ε π ι θ ε τ ι κ ά ε ί δ η έ χ ο υ ν τ η ν α ί σ θ η σ η τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς και τ ρ έ χ ο υ ν α γ ε λ η δ ό ν γ ι α ν α β ο η θ ή σ ο υ ν σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς τ ο υ ς που β ρ ί σ κ ο ν τ α ι σε δ ύ σ κ ο λ η θ έ σ η » ( α υ τ ό θ ι , σ. 8 3 - 8 4 ) . Έτσι, αυτό που είπαν ο Μπαίηκον, ο Γκρότιους C ' m u t u a m j u v e n t u m " , δ η λ . αλληλοβοήθεια)

και ο

Σπινόζα

δ ε ν χ ά θ η κ ε και, με τ ο ν

S h a f t e s b u r y , ε ν τ ά χ θ η κ ε στο σ ύ σ τ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς . Τ ώ ρ α , οι σ ο β α ρ έ ς π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς τ ω ν κ α λ ύ τ ε ρ ω ν ζ ω ο λ ό γ ω ν μας, ιδίως στα α ρ α ι ο κ α τ ο ι κ η μ έ ν α ε δ ά φ η τ η ς Α μ ε ρ ι κ ή ς , και οι σ ο β α ρ έ ς μ ε λ έ τ ε ς τ η ς ζ ω ή ς τ ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν φ υ λ ώ ν κ α τ ά τ ο ν 19ο αι., μας έ π ε ι σ α ν ότι ο S h a f t e s b u r y είχε δίκιο. Δ υ σ τ υ χ ώ ς , μέχρι σήμερα υπάρχουν πολλοί

«φυσιοδίφες»

και « ε θ ν ο λ ό γ ο ι » τ ο υ γ ρ α φ ε ί ο υ που ε π α ν α λ α μ β ά ν ο υ ν τ η ν

παράλογη

ρήση του Χομπς. Οι α π ό ψ ε ι ς τ ο υ S h a f t e s b u r y ή τ α ν τ ό σ ο π α ρ ά τ ο λ μ ε ς γ ι α τ η ν ε π ο χ ή τ ο υ και σε π ο λ λ ά σ η μ ε ί α π λ η σ ί α ζ α ν τ ό σ ο π ο λ ύ τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α τ ω ν σ ύ γ χ ρ ο ν ω ν σ τ ο χ α σ τ ώ ν , ώ σ τ ε θα π ρ έ π ε ι ν α π ο ύ μ ε λ ί γ α α κ ό μ η γ ι α τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ . Ο S h a f t e s b u r y χ ώ ρ ι σ ε τις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς τ ά σ ε ι ς σε κοιν ω ν ι κ έ ς , σε ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς και σε ε κ ε ί ν ε ς π ο υ είναι ο υ σ ι α σ τ ι κ ά μη « έ μ φ υ τ ε ς » . Τ έ τ ο ι ε ς , έ γ ρ α ψ ε , ε ί ν α ι το μίσος, η μ ο χ θ η ρ ί α , τ α π ά θ η . Η η θ ι κ ή είναι μ ό ν ο ν η σ ω σ τ ή σ χ έ σ η α ν ά μ ε σ α στις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς και τις ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς τάσεις («συναισθήματα»). Γενικά, ο Shaftesbury τόνισε την ανεξαρτησία τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α , και α π ό τα θ ε ω ρ η σ ι α κ ά κ ί ν η τ ρ α , γιατί η π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή π η γ ή τ η ς β ρ ί σ κ ε τ α ι ό χ ι στη σ κ έ ψ η γ ι α τις π ρ ά ξ ε ι ς μ α ς , α λ λ ά στη φ ύ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , στις ψ υ χ ι κ έ ς δ ι α θ έ σ ε ι ς π ο υ α ν έ π τ υ ξ ε στο δ ι ά β α τ ω ν α ι ώ ν ω ν . Ε π ι π λ έ ο ν , η η θ ι κ ή είναι α ν ε ξ ά ρ τ η τ η και α π ό τις ε π ι δ ι ώ ξ ε ι ς τ η ς , γιατί ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι ό χ ι α π ό τ η ν υ π ο τ ι θέμενη ωφελιμότητα του ά λ φ α ή του βήτα τρόπου δράσης, αλλά από το α ί σ θ η μ α ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ς α ρ μ ο ν ί α ς μέσα τ ο υ , δ η λ α δ ή α π ό το α ί σ θ η μ α ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς ή α ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς μετά τ η ν π ρ ά ξ η . Έτσι ο Shaftesbury, όπως επισήμανε ήδη ο Βουντ, τολμηρά διακήρυξε την ανεξάρτητη προέλευση της ηθικής αίσθησης. Κατάλαβε επίσης πώς ένας ηθικός κώδικας αναπτύχθηκε αναπόφευκτα από αυτή την

154

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή π η ν ή . Ε π ι π λ έ ο ν , α ρ ν ή θ η κ ε κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ι κ ά ότι οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ έ ς θ ε ω ρ ή σ ε ι ς v'O το ω φ έ λ ι μ ο ή ε π ι ζ ή μ ι ο μ ί α ς δ ε δ ο μ έ ν η ς π ρ ά ξ η ς . Ό λ ο ι οι η θ ι κ ο ί κ α ν ό ν ε ς τ ω ν θ ρ η σ κ ε ι ώ ν και 01 ν ό μ ο ι είναι π α ρ ά γ ω γ ε ς , δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο υ σ ε ς μ ο ρ φ έ ς , π ο υ τ η ν π ρ ώ τ ι σ τ η β ά σ η τ ο υ ς α π ο τ ε λ ο ύ ν τα κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ά η θ ι κ ά έ ν σ τ ι κ τ α . Εδώ η φυσιοκρατική ηθική φιλοσοφία του Shaftesbury διαφέρει τελείως από τη φυσιοκρατική φιλοσοφία των γ ά λ λ ω ν στοχαστών του 1 8 ο υ αι., π ε ρ ι λ α μ β α ν ο μ έ ν ω ν τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν , π ο υ π ρ ο τ ί μ η σ α ν ν α τ η ρ ή σ ο υ ν α π έ ν α ν τ ι στα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α τ η σ τ ά σ η τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ και τ ω ν ο π α δ ώ ν τ ο υ . Α ξ ί ζ ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι η δ ι α φ ο ρ ά α υ τ ή ή τ α ν ε μ φ α ν ή ς ήδη στους ιδρυτές του νέου φιλοσοφικού κινήματος

στην

Α γ γ λ ί α και στη Γ α λ λ ί α , δ η λ α δ ή σ τ ο ν Ι^παίηκον, π ο υ α μ έ σ ω ς υ ι ο θ έ τ η σ ε τ η ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή , φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή σ κ ο π ι ά , και σ τ ο ν Ν τ ε κ ά ρ τ , π ο υ δ ε ν είχε ακόμη ορίσει καθαρά τη θέση του. Ό π ω ς και α ν έ χ ε ι , τ η ν ο π τ ι κ ή τ ο υ S i i a f t e s b u r y υ ι ο θ έ τ η σ ε και ο Δ α ρ β ί ν ο ς (στο δ ε ύ τ ε ρ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς έ ρ γ ο τ ο υ : Η καταγωγή

του

ανθρώπου).

Τ η ν ίδια ο π τ ι κ ή π ρ έ π ε ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α ν α υ ι ο θ ε τ ή σ ο υ ν και ό λ ο ι οι α π ρ ο κ α τ ά λ η π τ ο ι φ υ σ ι ο δ ί φ ε ς . Β λ έ π ο υ μ ε τ ο ν S h a f t e s b u r y και ω ς π ρ ό δ ρ ο μ ο τ ο υ Γ κ υ ώ ( G u y a u ) , στις ιδέες που ο δ ε ύ τ ε ρ ο ς α ν έ π τ υ ξ ε στο β ι β λ ί ο τ ο υ « Η θ ι κ ή χ ω ρ ί ς υ π ο χ ρ έ ω σ η ο ύ τ ε ε π ι κ ύ ρ ω σ η » . Σ τ α ίδια σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α κ α τ α λ ή γ ε ι η σ ύ γ χ ρ ο ν η φ υ σ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η · έτσι, α φ ο ύ μ ε λ έ τ η σ α τ η ν α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α στα ζ ώ α και σ τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς , κ α τ έ λ η ξ α ότι θ α ή τ α ν πιο ε ύ κ ο λ ο γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α ξ α ν α γ υ ρ ί σ ε ι στο β ά δ ι σ μ α στα τ έ σ σ ε ρ α π α ρ ά ν α α π α ρ ν η θ ε ί τ α η θ ι κ ά τ ο υ έ ν σ τ ι κ τ α , γιατί α υ τ ά τ α έ ν σ τ ι κ τ α ε ί χ α ν α ν α π τ υ χ θ ε ί σ τ ο ν ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο π ο λ ύ πριν ε μ φ α ν ι σ τ ε ί ο ά ν θ ρ ω π ο ς στη γ η ( Β λ . πιο κ ά τ ω Π α ρ ά ρ τ η μ α , σ. 3 2 1 ) . Ο Hutcheson,

μαθητής του Shaftesbury,

υποστήριξε

πιο

εμφα-

ν τ ι κ ά α π ό ό λ ο υ ς τ ο υ ς σ υ γ χ ρ ό ν ο υ ς τ ο υ το έ μ φ υ τ ο η θ ι κ ό α ί σ θ η μ α . Ο S h a f t e s b u r y δ ε ν ε ξ ή γ η σ ε ε π α ρ κ ώ ς γιατί η α ν ι δ ι ο τ ε λ ή ς π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ ο κ α λ ό τ ω ν ά λ λ ω ν υ π ε ρ τ ε ρ ε ί α π ό τις ε κ δ η λ ώ σ ε ι ς τ ο υ

προσωπικού

ε γ ω ι σ μ ο ύ — κ α ι α υ τ ή τ ο υ η π α ρ ά λ ε ι ψ η ά φ η σ ε α ν ο ι χ τ ό τ ο ν δ ρ ό μ ο στη θ ρ η σ κ ε ί α . Ο H u t c h e s o n , α ν και π ί σ τ ε υ ε πιο π ο λ ύ και σ ε β ό τ α ν

πολύ

π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό τ ο ν S h a f t e s b u r y τ η θ ρ η σ κ ε ί α , α π έ δ ε ι ξ ε πιο ε μ φ α ν τ ι κά α π ό ό λ ο υ ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ τ η ν α ν ε ξ ά ρ τ η τ η φύση των ηθικών μας κρίσεων. Σ τ α έ ρ γ α τ ο υ Philosophiae

moralis

1 7 4 2 , R o t t e r d a m 1 7 4 5 ) και System

institutio

compendiaria

of Moral Philosophy

(Glasgow

(London 1755)

0 H u t c h e s o n ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι ότι κ α θ ό λ ο υ δ ε ν μας κ α θ ο δ η γ ο ύ ν

ΗΘΙΚΗ

155

01 σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α τ ω ν κ α λ ώ ν π ρ ά ξ ε ω ν και τ η β λ α β ε ρ ό τ η τ α τ ω ν κ α κ ώ ν , α λ λ ά ότι α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε ψ υ χ ι κ ή ι κ α ν ο π ο ί η σ η έ π ε ι τ α α π ό μία π ρ ά ξ η π ο υ α π ο σ κ ο π ε ί στο κ α λ ό τ ω ν ά λ λ ω ν και ότι ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε μία τ έ τ ο ι α π ρ ά ξ η « η θ ι κ ή » π ρ ι ν α ρ χ ί σ ο υ μ ε ν α σ κ ε φ τ ό μ α σ τ ε τ η ν ω φ ε λ ι μότητα ή βλαβερότητά της. Αισθανόμαστε ψυχική ανικανοποίηση όταν κ ά ν ο υ μ ε κ α κ έ ς π ρ ά ξ ε ι ς , ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς μας ε υ χ α ρ ι σ τ ε ί η α ρ μ ο ν ί α στις α ν α λ ο γ ί ε ς ε ν ό ς κ τ ί σ μ α τ ο ς ή στη μ ο υ σ ι κ ή και μας δ υ σ α ρ ε σ τ ε ί η έ λ λ ε ι ψ η α ρ μ ο ν ί α ς σ τ η ν α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή ή στη μ ο υ σ ι κ ή . Τ ο λ ο γ ι κ ό κ α θ α υ τ ό δ ε ν θα ήταν ι κ α ν ό ν α μ α ς π α ρ α κ ι ν ή σ ε ι σε μία π ρ ά ξ η που α π ο σ κ ο π ε ί στο κ ο ι ν ό κ α λ ό , α ν δ ε ν ε ί χ α μ ε τ η φ υ σ ι κ ή κ λ ί σ η ν α ε ν ε ρ γ ο ύ μ ε έτσι. Σ υ ν ε π ώ ς ο H u t c h e s o n δίδει στο λ ο γ ι κ ό μία μ ά λ λ ο ν υ π ο δ ε έ σ τ ε ρ η θ έ σ η , π ι θ α ν ό ν πιο υ π ο δ ε έ σ τ ε ρ η α π ό ό σ ο π ρ έ π ε ι . Υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι το λ ο γ ι κ ό α π λ ώ ς βάζει σε τ ά ξ η τις α ι σ θ ή σ ε ι ς και τις ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς μ α ς , και παίζει μ ό ν ο ν ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ό ρ ό λ ο · μ α ς δ ί ν ε ι τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α ζ ή σ ο υ μ ε ε κ ε ί ν ε ς τις α ν ώ τ ε ρ ε ς α π ο λ α ύ σ ε ι ς π ο υ έ χ ο υ ν τ η μ έ γ ι σ τ η σ η μ α σ ί α γ ι α τ η ν ε υ τ υ χ ί α μας. Με τ ο λ ο γ ι κ ό , γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε μ ε ν τ η σ υ μ π α ν τ ι κ ή τ ά ξ η και τ ο κ υ β ε ρ ν ώ ν Π ν ε ύ μ α , α λ λ ά α π ό τ ο λ ο γ ι κ ό α π ο ρ ρ έ ο υ ν και οι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς α π ό ψ ε ι ς γ ι α τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ ο υ η θ ι κ ο ύ και τ ο υ α ν ή θ ι κ ο υ , π ο υ ο δ η γ ο ύ ν δ ι ά φ ο ρ ο υ ς λ α ο ύ ς σε διαφορετικά στάδια ανάπτυξης να εγκαθιδρύσουν πολύ διαφορετικούς η θ ι κ ο ύ ς , μ ε ρ ι κ έ ς φ ο ρ έ ς π ο λ ύ α ν ή θ ι κ ο υ ς , κ α ν ό ν ε ς και έ θ ι μ α . Ε π ο ν ε ί δ ι στες π ρ ά ξ ε ι ς που έ χ ο υ ν δ ι α π ρ α χ θ ε ί σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ε π ο χ έ ς π ρ ο ή λ θ α ν από εσφαλμένες νοητικές κρίσεις, ενώ η ηθική αίσθηση, αν αφεθεί από μ ό ν η τ η ς , α δ υ ν α τ ε ί ν α ο δ η γ ή σ ε ι σε μία η θ ι κ ή α π ό φ α σ η σε μία δ ύ σ κ ο λ η π ε ρ ί π τ ω σ η (βιβ. I, κ ε φ . V, § 7). Εν τ ο ύ τ ο ι ς , μ ά λ λ ο ν θα ή τ α ν πιο σ ω σ τ ό ν α π ο ύ μ ε ότι τ ο η θ ι κ ό αίσ θ η μ α ε ν α ν τ ι ω ν ό τ α ν π ά ν τ α σ' α υ τ έ ς τις α ν έ ν τ ι μ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς , και ότι κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς μ ε μ ο ν ω μ έ ν α ά τ ο μ α ε ξ ε γ έ ρ θ η κ α ν ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ ς , α λ λ ά δ ε ν είχ α ν τ η ν α ν α γ κ α ί α ισχύ γ ι α ν α τις ε μ π ο δ ί σ ο υ ν . Θ α π ρ έ π ε ι ν α θ υ μ η θ ο ύ με και σε ποιο β α θ μ ό ε ί ν α ι υ π ε ύ θ υ ν ε ς οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς γ ι α π ο λ λ έ ς η θ ι κ ά εξευτελιστικές πράξεις. Καθώς αρνούνταν τον ρόλο του λογικού στην α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς , οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς σ τ α θ ε ρ ά π α ρ α κ ι ν ο ύ σ α ν τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ν α υ π α κ ο ύ ο υ ν τ ο υ ς κ υ β ε ρ ν ώ ν τ ε ς και ν α μ ι σ ο ύ ν τ ο υ ς α λ λ ό θ ρ η σ κ ο υ ς , με α π ο κ ο ρ ύ φ ω μ α τις κ τ η ν ω δ ί ε ς τ η ς Ι ε ρ ά ς Ε ξ έ τ α σ η ς και τ ο ν α φ α ν ι σ μ ό ο λ ό κ λ η ρ ω ν π ό λ ε ω ν εξ αιτίας θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ώ ν δ ι ε ν έ ξ ε ω ν . Η α λ ή θ ε ι α είναι ότι ο H u t c h e s o n θ ε ώ ρ η σ ε κ ύ ρ ι σ αξία τ η ς θ ρ η σ κ ε ί ας τις α π ε ί ρ ω ς α ν ώ τ ε ρ ε ς ιδιότητες που α π ο δ ί δ ο υ μ ε σ τ ο ν Θ ε ό — ε ί δ ε ότι η δ η μ ι ο υ ρ γ ί α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς λ α τ ρ ε ί α ς ι κ α ν ο π ο ί η σ ε τις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς α ν ά γ κ ε ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Α ν α μ φ ί β ο λ α η θ ρ η σ κ ε ί α , ό π ω ς ό λ ο ι οι ά λ λ ο ι

156

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

κοινωνικοί θεσμοί, βοηθά οτη δημιουργία ενός ιδεώδους. Α λ λ ά όπως έχουν επισημάνει πολλοί που έ γ ρ α ψ α ν για την ηθική, τον κύριο ρόλο σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή η θ ι κ ή τ ο ν π α ί ζ ο υ ν ό χ ι τ ό σ ο τ α ι δ ε ώ δ η , ό σ ο οι κ α θ η μ ε ρ ι ν έ ς έ ξ ε ι ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Έ τ σ ι , οι χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί και οι β ο υ δ ι στές ά γ ι ο ι α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α χ ρ η σ ι μ ε ύ ο υ ν ω ς π ρ ό τ υ π α και ώ ς έ ν α β α θ μ ό ω ς ε ρ ε θ ί σ μ α τ α σ τ η ν η θ ι κ ή ζ ω ή , α λ λ ά δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α ξ ε χ ν ο ύ μ ε ότι οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι έ χ ο υ ν μία μ ό ν ι μ η δ ι κ α ι ο λ ο γ ί α γ ι α ν α μη τ ο υ ς μ ι μ ο ύ ν τ α ι στη ζ ω ή τ ο υ ς : « Δ ε ν ε ί μ α σ τ ε ά γ ι ο ι » . Ό σ ο γ ι α τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κή ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , ά λ λ ο ι κ ο ι ν ω ν ι κ ο ί θ ε σ μ ο ί και η κ α θ η μ ε ρ ι ν ή ρ ο υ τ ί ν α τ η ς ζ ω ή ς α π ο δ ε ι κ ν ύ ε τ α ι π ω ς ε ί ν α ι π ο λ ύ ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ α α π ό τις διδασκαλίες της θρησκείας. Ο κοινοκτημονικός τρόπος ζωής πολλών π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν λ α ώ ν δ ι α τ η ρ ε ί μ έ σ α τ ο υ ς το α ί σ θ η μ α και τις έ ξ ε ι ς τ η ς α λ λ η λ ε γ γ ύ η ς πολύ καλύτερα από όσο κάνει η χριστιανική θρησκεία. Κ α τ ά τις σ υ ζ η τ ή σ ε ι ς μ ο υ με τ ο υ ς « ά γ ρ ι ο υ ς » ό τ α ν τ α ξ ί δ ε υ α στη Σ ι β η ρ ί α και τ η Μ α ν τ ζ ο υ ρ ί α , δ υ σ κ ο λ ε υ ό μ ο υ ν π ά ν τ α π ο λ ύ ν α ε ξ η γ ή σ ω π ώ ς στις χριστιανικές μας κοινωνίες άνθρωποι πεθαίνουν συχνά από την πείνα, ε ν ώ δ ί π λ α τ ο υ ς ά λ λ ο ι ζ ο υ ν π λ ο υ σ ι ο π ά ρ ο χ α . Ι^ία τ έ τ ο ι α κ α τ ά σ τ α σ η ε ί ν α ι τ ε λ ε ί ω ς α κ α τ α ν ό η τ η σε έ ν α ν Τ ο ύ ν γ κ ο υ ς , σε έ ν α ν Α λ ε ο ύ τ ι ο ή σε π ο λ λούς άλλους «άγριους»· είναι πρωτόγονοι ειδωλολάτρες, αλλά έχουν τον φυλετικό τρόπο ζωής. Τ ο κ ύ ρ ι ο π ρ ο τ έ ρ η μ α τ ο υ H u t c h e s o n ή τ α ν ότι ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α ε ξ η γ ή σ ε ι γιατί 01 α ν ι δ ι ο τ ε λ ε ί ς ιδιότητες υ π ε ρ τ ε ρ ο ύ ν ό ν τ ω ς σε σ χ έ σ η με τις σ τ ε ν ά π ρ ο σ ω π ι κ έ ς β λ έ ψ ε ι ς . Ε ξ η γ ε ί το γ ε γ ο ν ό ς α υ τ ό λ έ γ ο ν τ α ς ότι έ χ ο υ μ ε το αίσθημα εσωτερικής επιδοκιμασίας, που πάντα εμφανίζεται, όταν το κ ο ι ν ω ν ι κ ό α ί σ θ η μ α υ π ε ρ τ ε ρ ε ί σε σ χ έ σ η με τις ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς β λ έ ψ ε ι ς . Έ τ σ ι , α π ά λ λ α ξ ε τ η ν η θ ι κ ή α π ό τ η ν υ π ο χ ρ έ ω σ η ν α δ ώ σ ε ι τα π ρ ω τ ε ί α στη θ ρ η σ κ ε ί α ή σε σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α μίας σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η ς π ρ ά ξ η ς γ ι α τ ο ά τ ο μ ο . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ ε ί χ ε έ ν α β α σ ι κ ό μ ε ι ο ν έ κ τ η μ α : ό π ω ς 01 π ρ ό δ ρ ο μ ο ι τ ο υ , δ ε ν έ κ α ν ε κ α μ ί α δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σ' ε κ ε ί ν ο π ο υ η η θ ι κ ή ο ρ ί ζ ε ι ω ς υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ό και σ' ε κ ε ί ν ο π ο υ θ ε ω ρ ε ί α π λ ώ ς ε π ι θ υ μ η τ ό , ο π ό τ ε το α π ο τ έ λ ε σ μ α ήΫαν π ω ς δ ε ν π ρ ό σ ε ξ ε ότι σε ό λ ε ς τις η θ ι κ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς και σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ η ς ισοτιμίας α π ό το α ί σ θ η μ α και το λ ο γ ι κ ό . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο μ ε ι ο ν έ κ τ η μ α α υ τ ό , ό π ω ς θα δ ο ύ μ ε π α ρ α κ ά τ ω , το έ χ ο υ ν και 01 π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι σ ύ γ χ ρ ο ν ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς . Δ ε ν θα ε ξ ε τ ά σ ω δ ι ε ξ ο δ ι κ ά τη δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ γ ε ρ μ α ν ο ύ σ υ γ χ ρ ό ν ο υ τ ο υ S h a f t e s b u r y και τ ο υ H u t c h e s o n , τ ο υ G o t t f r i e d W i l h e l m

Leibnitz

[ Λ ά ι μ π ν ι τ ς ] , α ν και έ χ ε ι π ο λ λ ά ε π ο ι κ ο δ ο μ η τ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α η κ ρ ι τ ι κ ή π ο υ

ΗΘΙΚΗ

157

ά σ κ η σ ε σ τ ο ν Σ π ι ν ό ζ α και τ ο ν Λ ο κ , και η α π ό π ε ι ρ ά τ ο υ ν α σ υ ν δ υ ά σ ε ι θ ε ο λ ο ν ί α και φ ι λ ο σ ο φ ί α και ν α σ υ μ φ ι λ ι ώ σ ε ι τα ρ ε ύ μ α τ α σ κ έ ψ η ς π ο υ ε κ φ ρ ά σ τ η κ α ν σ τ ο ν Κ α θ ο λ ι κ ι σ μ ό και στις δ ι ά φ ο ρ ε ς Π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ι κ έ ς σ έ κτες, κ α θ ώ ς και σ τ η ν α γ γ λ ι κ ή και τ η ν σ κ ο τ σ έ ζ ι κ η η θ ι κ ή . Ω ς γ ν ω σ τ ό ν , ο Λ ά ι μ π ν ι τ ς , σ υ γ χ ρ ό ν ω ς με τ ο ν Ν ε ύ τ ω ν α , ε ι σ ή γ α γ ε στα μ α θ η μ α τ ι κ ά μία ν έ α και π ο λ ύ γ ό ν ι μ η μ έ θ ο δ ο γ ι α τ η ν έ ρ ε υ ν α τ ω ν φ α ι ν ο μ έ ν ω ν με τ η μ ε λ έ τ η τ ω ν α π ε ι ρ ο ε λ ά χ ι σ τ ω ν μ ε τ α β ο λ ώ ν . Π ρ ό τ ε ι ν ε και μία θ ε ω ρ ί α γ ι α τ η δ ο μ ή τ η ς ύ λ η ς π α ρ ό μ ο ι α με τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η α τ ο μ ι κ ή θ ε ω ρ ί α . Α λ λ ά ούτε η ευρύτατες γνώσεις του ούτε η λ α μ π ρ ή του γ ρ α φ ή τον βοήθησαν ν α σ υ μ φ ι λ ι ώ σ ε ι τ ο ν φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό π α ν θ ε ϊ σ μ ό με τ η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή πίστη, ή τ η ν η θ ι κ ή π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι στη μ ε λ έ τ η τ ω ν θ ε μ ε λ ι ω δ ώ ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς με τ η χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή η θ ι κ ή που βασίζεται σ τ η ν πίστη στη μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή . Α λ λ ά α ν και ο Λ ά ι μ π ν ι τ ς α π έ τ υ χ ε σ τ η ν α π ό π ε ι ρ ά τ ο υ , β ο ή θ η σ ε π ά ντως στην ανάπτυξη της ηθικής, επισημαίνοντας τη σημασία του ενστίκ τ ο υ τ ο υ έ μ φ υ τ ο υ σε ό λ ο υ ς τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς — τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ — γ ι α την ανάπτυξη των θεμελιωδών ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν στον

άνθρωπο.

Έ δ ε ι ξ ε και τ η σ η μ α σ ί α τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς β ο ύ λ η σ η ς γ ι α τ η ν ο ι κ ο δ ό μ η ση τ ω ν ι δ α ν ι κ ώ ν και τ ο υ η θ ι κ ο ύ χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ο υ α τ ό μ ο υ . Δ ι ό τ ι δ ε ν ε ί χ ε δ ο θ ε ί η δ έ ο υ σ α π ρ ο σ ο χ ή σε α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς π α ρ ά γ ο ν τ ε ς . Α ν α μ φ ί β ο λ α ο Λ ά ι μ π ν ι τ ς , στη ν ο η τ ι κ ή τ ο υ σ υ γ κ ρ ό τ η σ η και στη φ ι λοσοφία του, δεν μπόρεσε να απομακρυνθεί από τη θεολογική χρισ τ ι α ν ι κ ή η θ ι κ ή ο ύ τ ε α π ό τ η σ κ έ ψ η ότι η πίστη στη μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή ε ν δ υ ν α μ ώ ν ε ι τις η θ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Α λ λ ά κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς π λ η σ ί α σ ε τ ό σ ο π ο λ ύ τ ο ν α θ ε ϊ σ μ ό τ ο υ B a y l e και τ ο υ S h a f t e s b u r y , ώ σ τ ε σαφώς ενίσχυσε την επιρροή των θεωριών τους. Από την άλλη, η αμφ ι τ α λ ά ν τ ε υ σ ή τ ο υ α ν ά μ ε σ α στη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή και τ η μη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή η θ ι κ ή ο δ ή γ η σ ε α ν α π ό φ ε υ κ τ α στη σ κ έ ψ η ότι υ π ά ρ χ ε ι , σ τ η ν ο υ σ ί α τ η ς η θ ι κ ή ς , κάτι π έ ρ α α π ό τ α έ ν σ τ ι κ τ α , τα π ά θ η και τα α ι σ θ ή μ α τ α - ότι το λ ο γ ι κ ό μ α ς , ό τ α ν κ ρ ί ν ε ι τ α « η θ ι κ ά » και « α ν ή θ ι κ α » φ α ι ν ό μ ε ν α , δ ε ν κ α θοδηγείται μόνον από σκέψεις για την προσωπική ή κοινωνική ωφελιμότητα, όπως βεβαίωνε η σχολή των νοησιοκρατών, τ ω ν οπαδών του Ε π ί κ ο υ ρ ο υ - ότι υ π ά ρ χ ε ι στο λ ο γ ι κ ό μας κάτι γ ε ν ι κ ό τ ε ρ ο , π ο υ α ν α γ ν ω ρίζεται γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α . Ο Λ ά ι μ π ν ι τ ς δ ε ν έ φ τ α σ ε ο ίδιος στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι η υ π έ ρ τ α τ η α ρ χ ή π ο υ ε μ π λ έ κ ε τ α ι στο λ ο γ ι κ ό είναι η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , α λ λ ά ε τ ο ί μ α σ ε τ ο ν δ ρ ό μ ο γι' α υ τ ό . Α π ό τ η ν ά λ λ η , ε ξ έ φ ρ α σ ε τ ό σ ο ό μ ο ρ φ α τ η ν α ν ά γ κ η γ ι α έ ν α ν υ ψ η λ ό φ ρ ο ν α τ ρ ό π ο σ κ έ ψ η ς και π ρ ά ξ η ς , π ο υ ε μ π ν έ ο νται από τη λεγόμενη αυτοθυσία, απεικόνισε τόσο καλά τον ρόλο τού

158

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ι δ ε ώ δ ο υ ς σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς , ώ σ τ ε ε τ ο ί μ α σ ε τ ο έ δ α φ ο ς γ ι α μία σ η μ α ν τ ι κ ή ν ε ω τ ε ρ ι κ ή δ ι α φ ο ρ ο π ο ί η σ η στις η θ ι κ έ ς μας σ υ λ λ ή ψ ε ι ς . Ο δ ή γησε στον χωρισμό αυτού που πρέπει να χρησιμεύει ως αδιαφιλονίκητη βάση όλης της κοινωνικής ζωής, δηλαδή της δικαιοσύνης, από εκείνο που ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ί ν ε ι σ ε ά λ λ ο υ ς ε π ι π λ έ ο ν α π ό τ η σ υ ν η θ ι σ μ έ ν η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η — τ η ν ε τ ο ι μ ό τ η τ α γ ι α αυτοθυσία^^.

ΗΘΙΚΗ

159

ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΩΝ ( 1 7 ο ς και 1 8 ο ς αι. — σ υ ν έ χ ε ι α ) Η α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς — ά ρ α και τ ω ν η θ ι κ ώ ν δ ι δ α σ κ α λ ι ώ ν — α π ό τ ο ν ζ υ γ ό τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς έ γ ι ν ε στη Γ α λ λ ί α π ε ρ ί π ο υ τ η ν ίδια εποχή όπως στην Α γ γ λ ί α . Ο γ ά λ λ ο ς στοχαστής Ρενέ Ντεκόρτ έπαιξε στο κ ί ν η μ α α υ τ ό τ ο ν ίδιο η γ ε τ ι κ ό ρ ό λ ο που έ π α ι ξ ε ο Φ ρ ό ν σ ι ς Μ π α ί η κ ο ν σ τ η ν Α γ γ λ ί α , και τ α κ υ ρ ι ό τ ε ρ α έ ρ γ α τ ο υ ς ε κ δ ό θ η κ α ν σ χ ε δ ό ν τ ο ν ίδιο καιρόν Α λ λ ά για διάφορους λόγους, το γαλλικό κίνημα δεν ακολούθησε τ η ν π ο ρ ε ί α τ ο υ α γ γ λ ι κ ο ύ ; στη Γ α λ λ ί α , οι ε λ ε υ θ ε ρ ι α κ έ ς ιδέες ε ι σ έ δ υ σ α ν σε π ο λ ύ ε υ ρ ύ τ ε ρ ο υ ς κ ύ κ λ ο υ ς και ά σ κ η σ α ν π ο λ ύ β α θ ύ τ ε ρ η ε π ι ρ ρ ο ή σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν Ε υ ρ ώ π η α π ό ό σ ο τ ο κ ί ν η μ α με π ρ ω τ ε ρ γ ά τ η τ ο ν Μ π α ί η κ ο ν , π ο υ π ρ ο κ ά λ ε σ ε ε π α ν ά σ τ α σ η μ ό ν ο σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η και σ τ η ν ε π ι σ τ η μονική εικοτολογία. Τ ο α π ε λ ε υ θ ε ρ ω τ ι κ ό κ ί ν η μ α στη Γ α λ λ ί α ά ρ χ ι σ ε περί τα τ έ λ η τ ο υ 1 6 ο υ αι., α λ λ ά π ή ρ ε ά λ λ ο δ ρ ό μ ο α π ό τ ο α γ γ λ ι κ ό , π ο υ ε κ δ η λ ώ θ η κ ε με τ η μ ο ρ φ ή τ ο υ Π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ι κ ο ύ κ ι ν ή μ α τ ο ς και τ η ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς τ ω ν χ ω ρ ι κ ώ ν και τ ο υ λ α ο ύ τ ω ν π ό λ ε ω ν . Σ τ η Γ α λ λ ί α , η Ε π α ν ά σ τ α σ η ξ έ σ π α σ ε μ ό λ ι ς στα τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι., α λ λ ά οι ε λ ε υ θ ε ρ ι α κ έ ς ιδέες ά ρ χ ι σ α ν ν α ε ξ α π λ ώ ν ο ν τ α ι ε υ ρ έ ω ς στη γ α λ λ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α π ο λ ύ π ρ ι ν τ η ν Ε π α ν ά σ τ α σ η . Ο κύριος φορέας των ιδεών αυτών ήταν η λογοτεχνία. Ο πρώτος που ε ξ έ φ ρ α σ ε ε λ ε υ θ ε ρ ι α κ έ ς ιδέες στη γ α λ λ ι κ ή λ ο γ ο τ ε χ ν ί α ή τ α ν ο Ρ α μ π ε λ α ί ( 1 4 8 3 ; - 1 5 5 3 ) , π ο υ το π ν ε ύ μ α τ ο υ μ ι μ ή θ η κ ε ο Μ ο ν τ α ί ν ι ( 1 5 3 3 - 1 5 9 2 ) . Ο Μονταίνι ήταν από τους λαμπρότερους γ ά λ λ ο υ ς

συγγραφείς.

Ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς π ο υ ε ξ έ φ ρ α σ ε με α ν ά λ α φ ρ η , ε υ α ν ά γ ν ω σ τ η

μορφή,

α κ ρ ι β ώ ς α π ό τ η σ κ ο π ι ά τ ο υ « κ α θ α ρ ο ύ κ ο ι ν ο ύ ν ο υ » , π α ρ ά τ ο λ μ ε ς και πολύ «αιρετικές» απόψεις για τη θρησκεία. Τ α π ε ρ ί φ η μ α Δοκίμια

του Μ ο ν τ α ί ν ι ( 1 5 8 3 ) γ ν ώ ρ ι σ α ν μ ε γ ά λ η ε π ι τ υ -

χία* έ κ α ν α ν π ο λ λ έ ς ε κ δ ό σ ε ι ς και δ ι α β ά σ τ η κ α ν σε ό λ η τ η ν Ε υ ρ ώ π η , και α ρ γ ό τ ε ρ α ώ ς και οι κ ο ρ υ φ α ί ο ι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς τ ο υ 1 8 ο υ και τ ο υ 1 9 ο υ αι. πρόθυμα α ν α γ ν ώ ρ ι ζ α ν τον Μονταίνι ως δάσκαλο τους. Το βιβλίο του β ο ή θ η σ ε ιδιαίτερα σ τ η ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ α π α λ ι ά σ χ ο λαστικά δόγματα.

160

Ο Μ ο ν τ α ί ν ι έ δ ω σ ε στα Δοκίμια

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μόνον ειλικρινείς ομολονΐες για τον

χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ο υ και γ ι α τ α ε λ α τ ή ρ ι α τ ω ν κ ρ ί σ ε ω ν και τ ω ν π ρ ά ξ ε ώ ν τ ο υ , και γ ι α τ ο ν χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν τ ο υ κ ύ κ λ ο υ τ ο υ , γιατί γ ν ώ ρ ι ζ ε α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ η ς α ν ώ τ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Έ κ ρ ι ν ε τις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς

πράξεις

ως εκλεπτυσμένος, κάπως φιλάνθρωπος επικούρειος, που ο εγωτισμός τ ο υ ε ί χ ε μία ε λ α φ ρ ά φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή χ ρ ο ι ά · ξ ε σ κ έ π α σ ε τ η

θρησκευτική

υποκρισία πίσω από την οποία συνήθιζαν να κρύβονται άλλοι επικούρειοι ε γ ω ι σ τ έ ς και οι θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ο ί τ ο υ ς μ έ ν τ ο ρ ε ς . Έ τ σ ι , χ ά ρ η στο μ ε γ ά λ ο λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ό τ ο υ τ α λ έ ν τ ο , ε τ ο ί μ α σ ε το έ δ α φ ο ς γ ι α τ ο ν κ ρ ι τ ι κ ό , σ α ρ κ α σ τ ι κ ό τ ό ν ο π ρ ο ς τ η θ ρ η σ κ ε ί α , ο ο π ο ί ο ς α ρ γ ό τ ε ρ α , τ ο ν 1 8 ο αι., δ ι α π ό τ ι σ ε ό λ η τ η γ α λ λ ι κ ή λ ο γ ο τ ε χ ν ί α . Δ υ σ τ υ χ ώ ς , ο Μ ο ν τ α ί ν ι και οι δ ι ά δ ο χ ο ί τ ο υ μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α δ ε ν έ σ τ ρ ε ψ α ν μία π α ρ ό μ ο ι α λ α ϊ κ ή , σ α ρ κ α σ τ ι κ ή κ ρ ι τ ι κ ή εκ τ ω ν έ σ ω σ τ ο ν μ η χ α ν ι σ μ ό τ η ς κ ρ α τ ι κ ή ς κ υ β έ ρ ν η σ η ς , π ο υ έ χ ε ι τ ώ ρ α π ά ρ ε ι τ η θ έ σ η τ η ς ι ε ρ α ρ χ ί α ς τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς στη δ ι α κ υ β έ ρ ν η σ η τ η ς κοινωνικής ζωής των ανθρώπων. Μία κ ά π ω ς πιο σ ο β α ρ ή έ ρ ε υ ν α , α λ λ ά με τ ο ίδιο στιλ, ε π ι χ ε ί ρ η σ ε λ ί γ ο α ρ γ ό τ ε ρ α ο θ ε ο λ ό γ ο ς και ε ξ ο μ ο λ ό γ ο ς τ η ς β α σ ί λ ι σ σ α ς Μ α ρ γ α ρ ί τ α ς Pierre C h a r r o n ( 1 5 4 1 - 1 6 0 3 ) . Τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ Traité de la sagresse [ Π ρ α γ ματεία περί σ ο φ ί α ς ] ( 1 6 0 1 ) έ γ ι ν ε π ο λ ύ δ η μ ο φ ι λ έ ς . Α ν και ο C h a r r o n παρέμεινε ιερέας, ήταν στην πραγματικότητα γνήσιος σκεπτικιστής, ο δε σ κ ε π τ ι κ ι σ μ ό ς τ ο υ ή τ α ν α κ ό μ η ο ξ ύ τ ε ρ ο ς α π ό τ ο υ Μ ο ν τ α ί ν ι . Ε ξ ε τ ά ζ ο ν τ α ς π α ρ ό μ ο ι α δ ό γ μ α τ α σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς — χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό και ε ι δ ω λ ο λ α τ ρ ε ί ύ — ο C h a r r o n έ δ ε ι ξ ε π ό σ ο π ο λ λ ά κ ο ι ν ά έ χ ο υ ν και π ό σ ο λ ί γ ο χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι η η θ ι κ ή τ η θρησκεία^. Γ ε ν ι κ ά , α υ τ ή η σ κ ε π τ ι κ ι σ τ ι κ ή και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι στη θ ρ η σ κ ε ί α α π ο τ έ λ ε σ ε τ ο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι σ μ α τ η ς γ α λ λ ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ 1 8 ο υ αι. και ε κ δ η λ ώ θ η κ ε ιδιαίτερα στα γ ρ α π τ ά τ ο υ Β ο λ τ α ί ρ ο υ και τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν , κ α θ ώ ς και στο μ υ θ ι σ τ ό ρ η μ α και στα δ ρ α μ α τ ι κ ά θ ε α τ ρ ι κ ά έ ρ γ α τ η ς π ρ ο ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή ς π ε ρ ι ό δ ο υ , και τ έ λος στην Επανάσταση. Ο Μ π α ί η κ ο ν έ δ ω σ ε σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η μία ν έ α και π ο λ ύ γ ό ν ι μ η μ έ θ ό δ σ γ ι α τ η μ ε λ έ τ η τ ω ν φ υ σ ι κ ώ ν φ α ι ν ο μ έ ν ω ν — τ η ν ε π α γ ω γ ι κ ή μ έ θ ο δ ο — και έτσι κ α τ έ ο τ η σ ε ε φ ι κ τ ή τ η ν ο ι κ ο δ ό μ η σ η μίας ε π ι σ τ ή μ η ς γ ι α τ η ζ ω ή στη γ η και γ ι α τ ο σ ύ μ π α ν , χ ω ρ ί ς τ η ν π α ρ ε μ β ο λ ή θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ώ ν και μ ε τ α φ υ σικών εξηγήσεων. Ο Ντεκάρτ, εν τούτοις, συνέχισε ώς ένα βαθμό να χρησιμοποιεί τη μέθοδο της λογικής παραγωγής. Η σκέψη του προηγήθ η κ ε α π ό τις α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς στις ο π ο ί ε ς έ μ ε λ λ ε ν α ο δ η γ ή σ ε ι η ε π α γ ω γ ι κ ή έ ρ ε υ ν α τ η ς φ ύ σ η ς , και ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α ε ξ η γ ή σ ε ι με φ υ σ ι κ ο - μ α θ η μ α τ ι κ ά

ΗΘΙΚΗ

161

θεωρήματα περιοχές της ζωής της φύσης που δεν είχαν ακόμη εξηγ η θ ε ί ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ά —τις π ε ρ ι ο χ έ ς στις ο π ο ί ε ς μ ό λ ι ς τ ώ ρ α α ρ χ ί ζ ο υ μ ε ν α δ ι ε ι σ δ ύ ο υ μ ε . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , π α ρ έ μ ε ν ε π ά ν τ α στο σ τ έ ρ ε ο έ δ α φ ο ς τ η ς φ υ σ ι κ ή ς ε ρ μ η ν ε ί α ς τ ω ν φ α ι ν ο μ έ ν ω ν . Ώ ς και στις τ ο λ μ η ρ ό τ ε ρ ε ς υ π ο θ έ σ ε ι ς τ ο υ γ ι α τ η δ ο μ ή τ η ς ύ λ η ς π α ρ έ μ ε ι ν ε φ υ σ ι κ ό ς , και ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α ε κ φ ρ ά σ ε ι τις υ π ο θ έ σ ε ι ς τ ο υ με μ α θ η μ α τ ι κ ή γ λ ώ σ σ α . Ε κ δ ί δ ο ν τ α ς τα έ ρ γ α τ ο υ στη Γ α λ λ ί α , που δ ε ν ε ί χ ε α κ ό μ η α π ε λ ε υ θ ε ρωθεί από τον ζυγό της Καθολικής εκκλησίας —σε αντίθεση προς την Α γ γ λ ί α — , ο Ν τ ε κ ά ρ τ α ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν α ε κ φ ρ ά ζ ε ι τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά τ ο υ πολύ επιφυλακτικά^ Τ ο 1 6 2 8 α ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν α φ ύ γ ε ι α π ό τ η Γ α λ λ ί α και ν α ε γ κ α τ α σ τ α θεί σ τ η ν Ο λ λ α ν δ ί α , ό π ο υ ε ξ έ δ ω σ ε τα Φιλοσοφικά

δοκίμια

το 1637. Το

β ι β λ ί ο α υ τ ό π ε ρ ι λ ά μ β α ν ε τ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς τ ο υ κ ε ί μ ε ν ο Λόγος μεθόδου,

περί

της

που επηρέασε πολύ την ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης

και έ θ ε σ ε τα θ ε μ έ λ ι α τ η ς μ η χ α ν ι σ τ ι κ ή ς ε ρ μ η ν ε ί α ς τ η ς φ ύ σ η ς . Ο Ν τ ε κ ά ρ τ δ ε ν α σ χ ο λ ή θ η κ ε ιδιαίτερα με τ ο ζ ή τ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς και τ η ς σ χ έ σ η ς τ η ς με τ η θ ρ η σ κ ε ί α , και οι α π ό ψ ε ι ς τ ο υ γ ι α τ α η θ ι κ ά ζ η τ ή ματα ε ί ν α ι γ ν ω σ τ έ ς μ ό ν ο ν α π ό τις ε π ι σ τ ο λ έ ς τ ο υ στη β α σ ί λ ι σ σ α Χ ρ ι σ τ ί να της Σουηδίας. Α κ ό μ η και η σ χ έ σ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς με τ η θ ρ η σ κ ε ί α δ ε ν τ ο ν ε ν δ ι έ φ ε ρ ε ιδιαίτερα, και η σ τ ά σ η τ ο υ α π έ ν α ν τ ι σ τ η ν ε κ κ λ η σ ί α ή τ α ν ε π ι φ υ λ α κ τ ι κ ή , όπως ό λ ω ν των γ ά λ λ ω ν σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν της εποχής εκείνης. Ο θάνατος τ ο υ Τ ζ ι ο ρ ν τ ά ν ο Μ π ρ ο ύ ν ο σ τ η ν π υ ρ ά ήταν κάτι που δ ε ν

ξεχνούσαν.

Α λ λ ά η α π ό π ε ι ρ α τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ ν α ε ξ η γ ή σ ε ι τ η ζ ω ή τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς με φυσικά φαινόμενα που επιδέχονται επακριβή μαθηματική έρευνα —η μέθοδός του ονομάστηκε «καρτεσιανή»— παραμέρισε τόσο τελεσίδικα ό λ ε ς τις δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς , ώ σ τ ε η κ α ρ τ ε σ ι α ν ή φ ι λ ο σ ο φ ί α έ γ ι ν ε σ ύ ν τ ο μ α εξ ίσου ι σ χ υ ρ ό ό π λ ο με τ η ν « ε π α γ ω γ ι κ ή μ έ θ ο δ ο » τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν γ ι α τ η ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ η ς γ ν ώ σ η ς α π ό τ η ν πίστη. Ο Ν τ ε κ ά ρ τ ε π ι μ ε λ ώ ς α π έ φ υ γ ε ό λ ε ς τις ε π ι θ έ σ ε ι ς στις δ ι δ α χ έ ς τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς - έ φ τ α σ ε μ ά λ ι σ τ α ν α π ρ ο β ά λ ε ι μία σ ε ι ρ ά α π ο δ ε ί ξ ε ω ν γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η τ ο υ Θ ε ο ύ . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , οι α π ο δ ε ί ξ ε ι ς α υ τ έ ς β α σ ί ζ ο ν τ α ι σε τ ό σ ο αφηρημένη συλλογιστική, ώστε έδωσαν την εντύπωση πως προβλήθηκαν μόνο για να αποφύγει να τον κατηγορήσουν για αθεϊσμό. Πάντως, τ ο ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ό μ έ ρ ο ς τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ ή τ α ν έτσι δ ο μ η μένο, ώστε δεν περιείχε καμία ένδειξη για την παρεμβολή της θέλησης του Δημιουργού. Ο Θεός του Ντεκάρτ, όπως ο Θεός του Σπινόζα, ήταν το μεγάλο σύμπαν συνολικά, η φύση. Ό τ α ν έ γ ρ α ψ ε για την ψυχική

162

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ζ ω ή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α τ η ν ε ρ μ η ν ε ύ σ ε ι με β ά σ η τ η φ υ σ ι ο λ ο γ ί α , π α ρ ά τις π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς γ ν ώ σ ε ι ς φ υ σ ι ο λ ο γ ί α ς π ο υ ε ί χ α ν τ ό τ ε οι άνθρωποι. Α λ λ ά σ τ ο ν κ ό σ μ ο τ ω ν α κ ρ ι β ώ ν ε π ι σ τ η μ ώ ν , ιδίως στο πεδίο τ η ς μ α θηματικής έρευνας των φυσικών φαινομένων, ο Ντεκάρτ έκανε αξιό λ ο γ α ε π ι τ ε ύ γ μ α τ α . Ε π ι ν ό η σ ε μία ν έ α ε π ι σ τ ή μ η με τις μ ε θ ό δ ο υ ς τ ο υ της μαθηματικής έρευνας, ιδίως στην αναλυτική γεωμετρία, την οποία α ν α - δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε . Ό χ ι μ ό ν ο ν α ν α κ ά λ υ ψ ε ν έ ε ς μ ε θ ό δ ο υ ς , α λ λ ά και τις ε φ ά ρ μ ο σ ε σ τ η ν έ ρ ε υ ν α ο ρ ι σ μ έ ν ω ν α π ό τα δ υ σ κ ο λ ό τ ε ρ α

προβλήματα

της φυσικής του σύμπαντος —στη μελέτη της στροβιλώδους κίνησης τ ω ν α π ε ι ρ ο ε λ ά χ ι σ τ ω ν σ ω μ α τ ι δ ί ω ν τ η ς ύ λ η ς στο σ υ μ π α ν τ ι κ ό δ ι ά σ τ η μ α . Μόνο τώρα, κατά τη μελέτη του συμπαντικού αιθέρα, προσέγγισε πάλι η σ ύ γ χ ρ ο ν η φυσική τα θεμελιώδη προβλήματα της συμπαντικής ζωής. Δ ί ν ο ν τ α ς σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η μία ν έ α μ έ θ ο δ ο γ ι α ν α δ ι ε ι σ δ ύ σ ε ι στα μ υ σ τ ή ρ ι α τ η ς φ ύ σ η ς , ο Ν τ ε κ ά ρ τ , ό π ω ς Ο ί^παίηκον, έ δ ε ι ξ ε σ υ γ χ ρ ό ν ω ς τ η δ ύ ν α μ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ η ν α δ υ ν α μ ί α τ ω ν δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ι ώ ν και τ ω ν ε ν ο ρ α τ ι κ ώ ν / δ ι α ι σ θ η τ ι κ ώ ν , δ η λ α δ ή

υποθετικών,

εξηγήσεων. Λ ί γ ο πιο π ρ ι ν , ο Κ ο π έ ρ ν ι κ ο ς ε ί χ ε α π ο δ ε ί ξ ε ι ότι η γ η μ α ς ε ί ν α ι α π λ ώ ς έ ν α ς δ ο ρ υ φ ό ρ ο ς τ ο υ ή λ ι ο υ , και ότι τα α ν α ρ ί θ μ η τ α α σ τ έ ρ ι α π ο υ β λ έ π ο υ μ ε ε ί ν α ι ε κ α τ ο μ μ ύ ρ ι α κ ό σ μ ο ι π α ρ ό μ ο ι ο ι με το η λ ι α κ ό μ α ς σ ύ σ τ η μ α . Έτσι, το αίνιγμα του σύμπαντος ξ ε δ ι π λ ώ θ η κ ε μπροστά στον ά ν θ ρ ω π ο σε ό λ ο τ ο υ τ ο μ ε γ α λ ε ί ο , και ο α ν θ ρ ώ π ι ν ο ς ν ο υ ς ά ρ χ ι σ ε ν α α ν α ζ η τ ε ί τ η ν εξήγηση της ύπαρξης του σύμπαντος. Ο Μπαίηκον ήταν ο πρώτος που β ε β α ί ω σ ε ότι τ ο π ε ί ρ α μ α και η ε π α γ ω γ ι κ ή μ έ θ ο δ ο ς μ π ο ρ ο ύ ν ν α μ α ς βοηθήσουν να κάταλάβουμε τη ζωή αυτή, ενώ ο Ντεκάρτ επιχείρησε ν α ε ι σ δ ύ σ ε ι στο Είναι τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς και ν α μ α ν τ έ ψ ε ι τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν ο ρ ι σμένους θεμελιώδεις νόμους του —τους νόμους που διέπουν όχι μόνο τ ο η λ ι α κ ό μ α ς σ ύ σ τ η μ α α λ λ ά και π ο λ ύ πιο π έ ρ α α π ό α υ τ ό , τ ο ν α σ τ ρ ι κ ό κόσμο. Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι α ν α ζ η τ ώ ν τ α ς τις β ά σ ε ι ς γ ι α τ η γ ν ώ σ η τ η ς φ ύ σ η ς στη μ α θ η μ α τ ι κ ή σ κ έ ψ η , ό π ω ς ο ν ε ι ρ ε ύ ο ν τ α ν ο Π υ θ α γ ό ρ α ς και οι μ α θ η τ έ ς τ ο υ και α ρ γ ό τ ε ρ α ο Τ ζ ι ο ρ ν τ ά ν ο Ι^προύνο, ο Ν τ ε κ ά ρ τ μ ε γ α λ ο π ο ί η σ ε τ η σ η μ α σ ί α τ η ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ 1 7 ο υ και τ ο υ 1 8 ο υ αι.- και β ο ή θ η σ ε α υ τ ή τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α ν α ο μ ο ι ά σ ε ι με τ η ν ε π ι σ τ ή μ η σ τ η ν α ν α ζ ή τ η σ η τ η ς α λ ή θ ε ι α ς , ό χ ι με τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η και το π ε ί ρ α μ α , α λ λ ά με τ η ν α φ η ρ η μ έ ν η σ κ έ ψ η . Α λ λ ά , α π ό τ η ν ά λ λ η , ο Ν τ ε κ ά ρ τ τ ο π ο θ έ τ η σ ε τ η φ υ σ ι κ ή σε μία β ά σ η που τ η ς έ δ ω σ ε τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α , τ ο ν 19ο αι., ν α

ΗΘΙΚΗ

163

α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ότι η ο υ σ ί α τ η ς θ ε ρ μ ό τ η τ α ς και τ ο υ η λ ε κ τ ρ ι σ μ ο ύ ε ί ν α ι οι π α λ μ ι κ έ ς κ ι ν ή σ ε ι ς ο ρ ι σ μ έ ν ω ν σ ω μ α τ ι δ ί ω ν έτσι η φ υ σ ι κ ή κ α τ ό ρ θ ω σ ε ν α α ν α κ α λ ύ ψ ε ι , περί τ α τ έ λ η τ ο υ 1 9 ο υ αι., μία σ ε ι ρ ά α ό ρ α τ ω ν π α λ μ ι κ ώ ν κ ι ν ή σ ε ω ν , α π ό τις ο π ο ί ε ς οι α κ τ ί ν ε ς Χ α π λ ώ ς μας ε ι σ ή γ α γ α ν σε μία α π έ ρ α ν τ η π ε ρ ι ο χ ή σ τ η ν ο π ο ί α γ ί ν ο ν τ α ι ή δ η α ρ κ ε τ έ ς ά λ λ ε ς α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς , εξ ίσου ε κ π λ η κ τ ι κ έ ς με α υ τ έ ς τις α κ τ ί ν ε ς , ό π ω ς η α σ ύ ρ μ α τ η τηλεφωνία'^. Ο Μ π α ί η κ ο ν θ ε μ ε λ ί ω σ ε μία ν έ α μ έ θ ο δ ο ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς έ ρ ε υ ν α ς και π ρ ο ε ι κ ό ν ι σ ε τις α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς τ ο υ Λ α μ ό ρ κ και τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ , ε π ι σ η μ α ί ν ο ν τ α ς ότι υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν μ ε τ α β α λ λ ό μ ε ν ω ν σ υ ν θ η κ ώ ν η φ ύ σ η δ ι α ρ κ ώ ς ε ξ ε λ ί σ σ ε ι ν έ α ε ί δ η ζ ώ ω ν και φ υ τ ώ ν , ε ν ώ ο Ν τ ε κ ό ρ τ , με τ η « θ ε ω ρ ί α τ ω ν σ τ ρ ο β ί λ ω ν / δ ι ν ώ ν » , π ρ ο ε ι κ ό ν ι σ ε με μία έ ν ν ο ι α τις ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ έ ς α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς τ ο υ 1 9 ο υ αι. Μιλώντας για τον Επίκουρο, επισήμανα τη μεγάλη επιρροή

που

ά σ κ η σ ε με τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ επί π έ ν τ ε α ι ώ ν ε ς σ τ ο ν ε λ λ η ν ι κ ό και κ α τ ό πιν σ τ ο ν ρ ω μ α ϊ κ ό κ ό σ μ ο . Οι σ τ ω ι κ ο ί ε ν α ν τ ι ώ θ η κ α ν π ε ι σ μ α τ ι κ ό στη διδ α σ κ α λ ί α τ ο υ , α λ λ ά α κ ό μ η και ε ξ έ χ ο ν τ ε ς ε κ π ρ ό σ ω π ο ι τ ο υ σ τ ω ι κ ι σ μ ο ύ , ό π ω ς ο Σ ε ν έ κ α ς και ο Ε π ί κ τ η τ ο ς , γ ο η τ ε ύ τ η κ α ν α π ό τ ο ν ε π ι κ ο υ ρ ι σ μ ό . Ι^όνον ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς τ ο ν ε ξ α φ ά ν ι σ ε -

α λ λ ά α κ ό μ η και χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί ,

ό π ω ς ε π ι σ ή μ α ν ε ο Γ κ υ ώ , ο Λ ο υ κ ι α ν ό ς και ο Α υ γ ο υ σ τ ί ν ο ς , τ ο υ α π έ τ ι σ α ν φόρο τιμής. Ό τ α ν κ α τ ά τ ο υ ς α ν α γ ε ν ν η σ ι α κ ο ύ ς χ ρ ό ν ο υ ς ά ρ χ ι σ ε η έ ρ ε υ ν α και η μ ε λ έ τ η τ ω ν μ ν η μ ε ί ω ν τ η ς ε λ λ η ν ο - ρ ω μ α ϊ κ ή ς γ ν ώ σ η ς , οι σ τ ο χ α σ τ έ ς διά φ ο ρ ω ν τ ά σ ε ω ν , που ή θ ε λ α ν ν α α π ε λ ε υ θ ε ρ ω θ ο ύ ν α π ό τ ο ν ζ υ γ ό τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς , ά ρ χ ι σ α ν ν α σ τ ρ έ φ ο ν τ α ι με ιδιαίτερη σ υ μ π ά θ ε ι α στα γ ρ α π τ ά τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ και τ ω ν υ π ο σ τ η ρ ι κ τ ώ ν τ ο υ : τ ο υ Δ ι ο γ έ ν η Λ α έ ρ τ ι ο υ , τ ο υ Κ ι κ έ ρ ω ν α και ιδίως τ ο υ Λ ο υ κ ρ ή τ ι ο υ , π ο υ ήταν α π ό τ ο υ ς π ρ ω ι μ ό τ ε ρ ο υ ς προδρόμους της νεωτερικής επιστημονικής ερμηνείας της φύσης. Τ ο β α σ ι κ ό τ η ς ε π ι κ ο ύ ρ ε ι α ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς είναι, ό π ω ς ε ί δ α μ ε ,

ότι,

α π ο ρ ρ ί π τ ο ν τ α ς καθετί υ π ε ρ φ υ σ ι κ ό και θ α υ μ α τ ο υ ρ γ ό , α π έ ρ ρ ι ψ ε σ υ γ χ ρ ό ν ω ς τ η ν υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς στον

άν-

θ ρ ω π ο . Ε ξ ή γ η σ ε τ η ν α ί σ θ η σ η α υ τ ή με τ η ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α ε υ τ υ χ ί α . Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Ε π ί κ ο υ ρ ο , α υ τ ή η ε υ τ υ χ ί α σ υ ν ί σ τ α τ α ι ό χ ι α π λ ώ ς στην ικανοποίηση των σωματικών α ν α γ κ ώ ν , αλλά στην κατά το δυνατόν μεγαλύτερη πληρότητα ζωής, δηλαδή στην ικανοποίηση των α ν ώ τ ε ρ ω ν α ν α γ κ ώ ν και α ι σ θ η μ ά τ ω ν , π ε ρ ι λ α μ β α ν ό μ ε ν η ς τ η ς α ν ά γ κ η ς γ ι α φ ι λ ί α και κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α . Α υ τ ή ν α κ ρ ι β ώ ς τ η μ ο ρ φ ή « ε π ι κ ο υ ρ ι σ μ ο ύ » ά ρ χ ι σ α ν ν α υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ ν όσοι α π έ ρ ρ ι π τ α ν τ η θ ε ο λ ο γ ι κ ή η θ ι κ ή . Ή δ η κ α τ ά τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 6 ο υ αι. ο Μ ο ν τ α ί ν ι π ή ρ ε π α ρ ό μ ο ι α

164

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α κ ρ ι β ώ ς σ τ ά σ η . Λ ί γ ο α ρ γ ό τ ε ρ α , κ α τ ά τ ο ν 1 7 ο αι., υ ι ο θ έ τ η σ ε τ η ν ε π ι κ ο ύ ρ ε ι α ο π τ ι κ ή στα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α ο φ ι λ ό σ ο φ ο ς Pierre G a s s e n d i , έ ν α ς μ ο ρ φ ω μ έ ν ο ς ι ε ρ έ α ς , φ υ σ ι κ ό ς , μ α θ η μ α τ ι κ ό ς και λ ό γ ι ο ς . Τ ο 1 6 2 4 , ό τ α ν ή τ α ν κ α θ η γ η τ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς στη ν ό τ ι ο Γ α λ λ ί α , δ η μ ο σ ί ε υ σ ε στη λ α τ ι ν ι κ ή γ λ ώ σ σ α έ ν α έ ρ γ ο π ο υ ε ν α ν τ ι ω ν ό τ α ν

ανοιχτό

στις δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ο υ Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η , οι ο π ο ί ε ς κ υ ρ ι α ρ χ ο ύ σ α ν τ ό τ ε στις ε κ κλησιαστικές σχολές^ Στην αστρονομία ο Γκασεντί προέβαλε εναντίον τ ο υ Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Κ ο π έ ρ ν ι κ ο υ , ο ο π ο ί ο ς , ω ς γ ν ω σ τ ό ν , α π έ δ ε ι ξ ε ότι η Γη ό χ ι μ ό ν ο δ ε ν β ρ ί σ κ ε τ α ι στο κ έ ν τ ρ ο τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς , α λ λ ό ε ί ν α ι α π λ ώ ς έ ν α ς ή σ σ ο ν ο ς σ η μ α σ ί α ς δ ο ρ υ φ ό ρ ο ς τ ο υ Ή λ ι ο υ . Εξ αιτίας τ ω ν α π ό ψ ε ω ν α υ τ ώ ν ο Κ ο π έ ρ ν ι κ ο ς θ ε ω ρ ή θ η κ ε α π ό τ η ν ε κ κ λ η σ ί α επικίνδυνος αιρετικός. Στα ηθικά ζητήματα ο Γκασεντί πήρε ακριβώς τη στάση του Επίκουρου. Ο άνθρωπος, βεβαίωσε ο Γκασεντί, επιδιώκει στη ζωή, πρώτα απ' ό λ α , « ε υ τ υ χ ί α και α π ό λ α υ σ η » , α λ λ ά και οι δ υ ο α υ τ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς , ό π ω ς επισήμανε ήδη ο αρχαίος έλληνας φιλόσοφος, πρέπει να ερμηνευτούν με τ η ν ε υ ρ ε ί α έ ν ν ο ι α - ό χ ι μ ό ν ο με τ η ν έ ν ν ο ι α τ ω ν σ ω μ α τ ι κ ώ ν α π ο λ α ύ σεων, που για χ ά ρ η τους ο ά ν θ ρ ω π ο ς είναι ικανός να βλάψει άλλους, α λ λ ά π ρ ω τ ί σ τ ω ς με τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ς ε ι ρ ή ν η ς τ η ς ψ υ χ ή ς π ο υ μπορεί να την πετύχει ο ά ν θ ρ ω π ο ς μόνον όταν βλέπει τους ά λ λ ο υ ς όχι ω ς ε χ θ ρ ο ύ ς α λ λ ά ω ς σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς . Έ τ σ ι , τα γ ρ α π τ ά τ ο υ Γ κ α σ ε ν τ ί α ν τ α ποκρίθηκαν στην ανάγκη των μορφωμένων τάξεων της εποχής εκείν η ς , π ο υ π ρ ο σ π α θ ο ύ σ α ν ν α α π ο τ ι ν ά ξ ο υ ν τ ο ν ζ υ γ ό τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς και τ η ς δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί α ς , α ν και δ ε ν ε ί χ α ν α κ ό μ η σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ή σ ε ι τ η ν α ν ά γ κ η για την επιστημονική ερμηνεία της φύσης εν γένει. Η τάση αυτή τους έσπρωξε α κ ό μ η περισσότερο προς το νέο ιδεώδες μίας κοινωνικής ζ ω ή ς π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ η ν ισοτιμία μ ε τ α ξ ύ τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Τ ο ι δ ε ώ δ ε ς α υ τ ό ά ρ χ ι σ ε ν α π α ί ρ ν ε ι μ ο ρ φ ή κ ά π ω ς α ρ γ ό τ ε ρ α , τ ο ν 1 8 ο αι. Η ε π ο χ ή τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν και τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ , δ η λ α δ ή η ε π ο χ ή τ η ς α ν α β ί ω σ η ς τ η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς μ ε λ έ τ η ς τ η ς φ ύ σ η ς , α π ο τ ε λ ε ί και τ ο σ η μ ε ί ο κ α μ π ή ς σ τ η ν η θ ι κ ή . Οι σ τ ο χ α σ τ έ ς ά ρ χ ι σ α ν ν α α ν α ζ η τ ο ύ ν τ ι ς φ υ σ ι κ έ ς πηγές της ηθικής στην ανθρώπινη φύση. Ο Χομπς, που έζησε κάπως αργότερα από τους δύο προαναφερθέντες ιδρυτές της νεωτερικής φυσ ι κ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς (τα β α σ ι κ ά τ ο υ έ ρ γ α δ η μ ο σ ι ε ύ θ η κ α ν μ ε τ α ξ ύ 1 6 4 2 και 1658) ανέπτυξε, όπως είδαμε, ένα ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ο σύστημα

ηθικής

απαλλαγμένο από τη θρησκεία. Δ υ σ τ υ χ ώ ς , ό π ω ς ε ί π α μ ε , ο Χ ο μ π ς ξ ε κ ί ν η σ ε με μία τ ε λ ε ί ω ς ε σ φ α λ μ έ ν η σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς

ΗΘΙΚΗ

165

ε ν γ έ ν ε ι , και σ υ ν ε π ώ ς ο δ η γ ή θ η κ ε σε τ ε λ ε ί ω ς ε σ φ α λ μ έ ν ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α . Α λ λ ά ά ν ο ι ξ ε έ ν α ν έ ο μ ο ν ο π ά τ ι στη μ ε λ έ τ η τ η ς η θ ι κ ή ς , και έ κ τ ο τ ε μία σ ε ι ρ ά σ τ ο χ α σ τ ώ ν α γ ω ν ί σ τ η κ α ν ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν ότι τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ρ στον ά ν θ ρ ω π ο δεν είναι το αποτέλεσμα του φόβου για την τιμωρία σε α υ τ ή ή σε μία μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή , α λ λ ά το α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς φ υ σ ι κής ανάπτυξης των πραγματικά θεμελιωδών ιδιοτήτων της ανθρώπινης φύσης. Επιπλέον, όσο η νεωτερική ανθρωπότητα

απελευθερώνεται

α π ό φ ό β ο υ ς π ο υ τ η ς ε μ φ ύ τ ε υ σ α ν οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς , υ π ά ρ χ ε ι μία ο λ ο έ ν α α υ ξ α ν ό μ ε ν η α ν ά γ κ η ν α α ν ε γ ε ί ρ ο υ μ ε ε υ γ ε ν έ σ τ ε ρ α και πιο ε κ λ ε π τ υ σ μ έ ν α ο ι κ ο δ ο μ ή μ α τ α κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , και έτσι ν α υ ψ ώ σ ο υ μ ε τ ο ι δ ε ώ δ ε ς τ ο υ η θ ι κ ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ σε α κ ό μ η α ν ώ τ ε ρ η τ ε λ ε ι ό τ η τ α . Ε ί δ α μ ε ή δ η τι σ κ έ φ τ ο ν τ α ν ο π α ν θ ε ϊ σ τ ή ς Σ π ι ν ό ζ α ( υ π ο σ τ η ρ ι κ τ ή ς τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ ) και ο σ ύ γ χ ρ ο ν ό ς τ ο υ Λ ο κ γ ι α τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό . Α λ λ ά α κ ό μη σ α φ έ σ τ ε ρ α ή τ α ν τα ό σ α ε ί π ε ο γ ά λ λ ο ς σ ύ γ χ ρ ο ν ο ς τ ο υ Λ ο κ Pierre Bayle. Α φ ο ύ α ν α τ ρ ά φ η κ ε με τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Ν τ ε κ ά ρ τ , ο B a y l e , με τ η ν α ξ ι ο θ α ύ μ α σ τ η Εγκυκλοποίδειά

του®, θ ε μ ε λ ί ω σ ε τ η ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ε ρ -

μ η ν ε ί α τ η ς φ ύ σ η ς π ο υ σ ύ ν τ ο μ α ά σ κ η σ ε μ ε γ ά λ η ε π ι ρ ρ ο ή στη δ ι α ν ο ητική ανάπτυξη της ανθρωπότητας χ ά ρ η στον Χιούμ, τον Βολταίρο, τ ο ν Ν τ ι ν τ ε ρ ό και τ ο υ ς Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς ε ν γ έ ν ε ι . Ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς π ο υ υποστήριξε δημόσια την απελευθέρωση της ηθικής διδασκαλίας από τη θρησκεία. Με α φ ε τ η ρ ί α τ ο υ ς ο ρ ι σ μ ο ύ ς π ο υ έ δ ι ν ε η ε κ κ λ η σ ί α , ο B a y l e α π έ δ ε ι ξ ε ότι η έ λ λ ε ι ψ η π ί σ τ η ς θα μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α θ ε ω ρ η θ ε ί π η γ ή ή σ τ ή ρ ι γ μ α τ ο υ φαύλου τρόπου ζωής μόνον αν θεωρήσουμε Υπέρτατο Ηθικό Ιδεώδες τ η ν πίστη σ τ η ν α γ ά π η τ ο υ Θ ε ο ύ . Α λ λ ά α υ τ ό δ ε ν ισχύει σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α . Ω ς γ ν ω σ τ ό ν , η πίστη έ χ ε ι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α και σ υ ν δ υ ά ζ ε τ α ι με π ο λ υ ά ρ ι θ μ ε ς δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί ε ς . Ά λ λ ω σ τ ε , η π ρ ο σ κ ό λ λ η σ η σε ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς τ ύ π ο υ ς , ή και μία ε ι λ ι κ ρ ι ν ή ς πίστη σ τ η ν α λ ή θ ε ι α τ ω ν θ ρ η σκευτικών δογμάτων, δεν δίνει στον ά ν θ ρ ω π ο τη δύναμη να τα τηρήσει- γι' α υ τ ό , ό λ ε ς οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς π ρ ο σ θ έ τ ο υ ν στις δ ι δ α χ έ ς τ ο υ ς α π ε ι λ έ ς για τιμωρία αν δεν τα τηρήσει. Από την άλλη, ως γνωστόν, η ηθική μ π ο ρ ε ί ν α σ υ ν υ π ά ρ ξ ε ι κ ά λ λ ι σ τ α με τ ο ν α θ ε ϊ σ μ ό . Σ υ ν ε π ώ ς , είναι α ν ά γ κ η να ερευνήσουμε τη δυνατότητα να εμπεριέχει η α ν θ ρ ώ π ι ν η φύση ηθικές αρχές, που απορρέουν από την κοινωνική ζωή των ανθρώπων. Κ α θ ο δ η γ ο ύ μ ε ν ο ς α π ό τις σ κ έ ψ ε ι ς α υ τ έ ς ο B a y l e θ ε ώ ρ η σ ε τις π ρ ω τ α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς « α ι ώ ν ι ο ν ό μ ο » — ό χ ι με θ ε ϊ κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η , α λ λ ά θ ε -

166

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μελιώδη νόμο της φύσης ή μάλλον θεμελιώδες νεγονός της. Δ υ σ τ υ χ ώ ς , τ ο μ υ α λ ό τ ο υ B a y l e ή τ α ν κ υ ρ ί ω ς σ κ ε π τ ι κ ι σ τ ι κ ό και κ ρ ι τικό' δεν ήταν κατάλληλο να οικοδομήσει ένα νέο σύστημα. Σ υ ν ε π ώ ς , δ ε ν α ν έ π τ υ ξ ε τ η ν ιδέα τ ο υ γ ι α τ η φ υ σ ι κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς σ τ ο ν άνθρωπο. Α λ λ ά δεν του επιτράπηκε να ολοκληρώσει την κριτική του, γ ι α τ ί σ υ ν ά ν τ η σ ε τ ό σ η ν ε χ θ ρ ό τ η τ α α π ό το ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ό σ τ ρ α τ ό π ε δ ο και τις ά ρ χ ο υ σ ε ς τ ά ξ ε ι ς , ώ σ τ ε μ ε τ ρ ί α σ ε ε μ φ α ν ώ ς τ η ν ο ξ ύ τ η τ α τ η ς έ κ φ ρ α σ η ς τ ω ν ι δ ε ώ ν τ ο υ . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η ε ξ έ τ α σ η π ο υ έ κ α ν ε τ η ς ο ρ θ ό δ ο ξ η ς και τ η ς μ ε τ ρ ι ο π α θ ο ύ ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ό τ η τ α ς ή τ α ν τ ό σ ο έ γ κ υ ρ η και έξυπνη, ώστε μπορεί να θεωρηθεί άμεσος πρόδρομος του Ελβέτιου, τ ο υ Β ο λ τ α ί ρ ο υ και τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν τ ο υ 1 8 ο υ αι. Ο σ ύ γ χ ρ ο ν ο ς τ ο υ B a y l e Λ α Ρ ο σ φ ο υ κ ώ (La R o c h e f o u c a u l d ) , α ν και δεν δημιούργησε δικό του φιλοσοφικό σύστημα, έκανε πιθανόν ακόμη π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α α π ό τ ο ν B a y l e γ ι α ν α π ρ ο ε τ ο ι μ ά σ ε ι στη Γ α λ λ ί α τ ο έ δ α φ ο ς γ ι α τ η ν ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α μίας η θ ι κ ή ς α ν ε ξ ά ρ τ η τ η ς α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α . Τ ο πέτ υ χ ε με τ η μ ε γ ά λ η ε π ι ρ ρ ο ή τ ο υ β ι β λ ί ο υ τ ο υ Αποφθέγματα

[Maximes].

Ο Λα Ροσφουκώ ήταν άνθρωπος του κόσμου, που συναναστρεφόταν τ η ν α ν ώ τ ε ρ η κ ο ι ν ω ν ί α . Ω ς ο ξ ύ ς ψ υ χ ο λ ό γ ο ς και ά γ ρ υ π ν ο ς π α ρ α τ η ρ η τής, είδε καθαρά την κενότητα του ανώτερου στρώματος της γ α λ λ ι κ ή ς κ ο ι ν ω ν ί α ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ , τ η ν υ π ο κ ρ ι σ ί α και τ η μ α τ α ι ο δ ο ξ ί α τ ο υ . Είδε ότι, σε τ ε λ ε υ τ α ί α α ν ά λ υ σ η , οι ά ν θ ρ ω π ο ι α υ τ ο ύ τ ο υ κ ύ κ λ ο υ κ α θ ο δ η γ ο ύ νταν αποκλειστικά από την επιθυμία του προσωπικού κέρδοϋς ή της π ρ ο σ ω π ι κ ή ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς α ν ό δ ο υ . Για τ ο ν Λ α Ρ ο σ φ ο υ κ ώ , ή τ α ν π ρ ό δ η λ ο ότι η τ υ π ι κ ή θ ρ η σ κ ε ί α δ ε ν ε μ π ο δ ί ζ ε ι τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ν α κ ά ν ο υ ν α ν ή θ ι κ ε ς π ρ ά ξ ε ι ς και ζ ω γ ρ ά φ ι σ ε με μ ε λ α ν ά χ ρ ώ μ α τ α τ η ζ ω ή τ ω ν σ υ γ χ ρ ό ν ω ν τ ο υ . Β α σ ι ζ ό μ ε ν ο ς στις π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς τ η ς ζ ω ή ς α υ τ ή ς σ υ μ π έ ρ α ν ε ότι ο εγωισμός είναι η μόνη κινητήρια δ ύ ν α μ η της α ν θ ρ ώ π ι ν η ς δραστηριότ η τ α ς , και η σ κ έ ψ η α υ τ ή υ π ο β α σ τ ά ζ ε ι ό λ ο τ ο υ τ ο β ι β λ ί ο . Κατ' α υ τ ό ν , ο ά ν θ ρ ω π ο ς α γ α π ά μ ό ν ο τ ο ν ε α υ τ ό του- α κ ό μ η και σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , α γ α π ά μ ό ν ο τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ . Ό λ α τ α α ν θ ρ ώ π ι ν α π ά θ η και π ρ ο σ κ ο λ λ ή σ ε ι ς ε ί ν α ι απλώς παραλλαγές τού ελαφρώς καλυμμένου εγωισμού. Ο Λα Ροσφουκ ώ ε ξ ή γ η σ ε με ε γ ω ι σ τ ι κ ά κ ί ν η τ ρ α α κ ό μ η και τ α κ α λ ύ τ ε ρ α α ι σ θ ή μ α τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ · θ ε ώ ρ η σ ε ότι η α ν δ ρ ε ί α και το θ ά ρ ρ ο ς ε ί ν α ι ε κ δ η λ ώ σ ε ι ς ματαιοδοξίας, η γενναιοδωρία - εκδήλωση περηφάνιας, η ανοιχτοχεριά - κ α θ α ρ ή φ ι λ ο δ ο ξ ί α , η σ ε μ ν ό τ η τ α - υ π ο κ ρ ι σ ί α κ τ λ . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , π α ρ ά τον πεσιμισμό του, ο Λα Ροσφουκώ βοήθησε πολύ στην αφύπνιση της κ ρ ι τ ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς στη Γαλλία* τ ο δε β ι β λ ί ο τ ο υ Αποφθέγματα,

μαζί με

τ ο υ ς Χ σ ρ σ κ τ ή ρ ε ς τ ο υ σ υ γ χ ρ ό ν ο υ τ ο υ Λ α Μ π ρ υ γ ι έ ρ [La B r u y è r e ] , ή τ α ν

ΗΘΙΚΗ

167

τα α γ α π η μ έ ν α και τ α πιο π λ α τ ι ά δ ι α δ ε δ ο μ έ ν α β ι β λ ί α στη Γ α λ λ ί α τ ο υ τ έ λ ο υ ς τ ο υ 1 7 ο υ και τ ω ν α ρ χ ώ ν τ ο υ 1 8 ο υ αι. Ο Λα Μπρυγιέρ ήταν λιγότερο πεσιμιστής από τον Λα Ροσφουκώ, α ν και θ ε ω ρ ε ί και α υ τ ό ς τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ά δ ι κ ο και α χ ά ρ ι σ τ ο

—ανελέη-

το ε γ ω ι σ τ ή ε κ φ ύ σ ε ω ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ο Λ α Μ π ρ υ γ ι έ ρ φ ρ ο ν ο ύ σ ε ότι οι ά ν θ ρ ω π ο ι α ξ ί ζ ε ι ν α α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ο ν τ α ι με ε π ι ε ί κ ε ι α , ε π ε ι δ ή τ ο υ ς έ χ ο υ ν κ ά ν ε ι κ α κ ο ύ ς οι κ α κ έ ς σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς · ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο άτυχος παρά διεφθαρμένος. Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ο B a y l e , ο Λ α Ρ ο σ φ ο υ κ ώ και ο Λ α Μ π ρ υ γ ι έ ρ , α ν και αρνήθηκαν τη θρησκευτική ηθική, δεν μπόρεσαν να αναπτύξουν ένα η θ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α π ο υ ν α β α σ ί ζ ε τ α ι σε κ α θ α ρ ά η θ ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς .

Αυτό

τ ο ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν α ρ γ ό τ ε ρ α ο Λ α Μετρί [La M e t t r i e ] , ο Ε λ β έ τ ι ο ς και ο Holbach. Ο Λ α Μετρί ή τ α ν α π ό τ α πιο ε π α ν α σ τ α τ ι κ ά μ υ α λ ά τ ο υ 1 8 ο υ αι.· με τ α γ ρ α π τ ά τ ο υ κ ή ρ υ ξ ε π ό λ ε μ ο ε ν α ν τ ί ο ν ό λ ω ν τ ω ν

μεταφυσικών,

θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ώ ν και π ο λ ι τ ι κ ώ ν π α ρ α δ ό σ ε ω ν και, ό π ω ς ο Χ ο μ π ς , ε π ε ξ ε ρ γ ά σ τ η κ ε μία υ λ ι σ τ ι κ ή κ ο σ μ ο λ ο γ ί α με τ η ν ίδια τ ό λ μ η που σ η μ ά δ ε ψ ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ ή τ η ς κ α τ ά τις δ ε κ α ε τ ί ε ς τ ο υ 1 8 5 0 και τ ο υ 1 8 6 0 . Σ τ α έ ρ γ α τ ο υ Φυσική

ιστορία

πος-μηχανή

της ανθρώπινης

ψυχής,

Ο άνθρωπος-φυτό,

κές α π ό ψ ε ι ς ^ Ώ ς και οι τ ί τ λ ο ι τ ω ν β ι β λ ί ω ν τ ο υ , ιδίως τ ο υ Ο μηχανή

Ο

όνθρω-

α ρ ν ή θ η κ ε τ η ν α θ α ν α σ ί α τ η ς ψ υ χ ή ς και υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε υ λ ι σ τ ι άνθρωπος-

(Παρίσι, 1748), δείχνουν πώς ερμήνευε την ανθρώπινη φύση.

Έ γ ρ α ψ ε : «Η ψ υ χ ή μ α ς δ έ χ ε τ α ι τα π ά ν τ α α π ό τ ο α ί σ θ η μ α και τ ι ς α ι σ θ ή σεις, και η φ ύ σ η δ ε ν π ε ρ ι έ χ ε ι τ ί π ο τ ε ε κ τ ό ς α π ό τ η ν ύ λ η π ο υ δ ι έ π ε τ α ι α π ό μ η χ α ν ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς » . Για τις ιδέες τ ο υ , ο Λ α Μετρί ε ξ ο ρ ί σ τ η κ ε α π ό τ η Γ α λ λ ί α , και τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ Ο άνθρωπος-μηχανή

κ ά η κ ε δ η μ ό σ ι α στο

Π α ρ ί σ ι . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς με τ ο ν Λ α Μετρί, υ λ ι σ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α ε ξ έ θ ε σ ε και ο C o n d l l l a c ( 1 7 1 5 - 1 7 8 0 ) , π ο υ α ν έ π τ υ ξ ε τις ιδέες τ ο υ σε δ ύ ο β ι β λ ί α : Πραγματεία

για την προέλευση

Πραγματεία

για τις αισθήσεις

Ο 1 8 ο ς αι. ή τ α ν

της ανθρώπινης

γνώσης

( 1 7 4 6 ) και

(1754).

π ο λ ύ α ξ ι ό λ ο γ η π ε ρ ί ο δ ο ς σ τ η ν ιστορία τ η ς α ν ά -

π τ υ ξ η ς τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς . Μία σ ε ι ρ ά σ τ ο χ α σ τ έ ς , π ο υ α ν α δ ε ί χ θ η κ α ν σ τ η ν Α γ γ λ ί α και τ η Γ α λ λ ί α , α ν ο ι κ ο δ ό μ η σ α ν εξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ τις β ά σ ε ι ς τ η ς σ κ έ ψ η ς μ α ς — τ ο ν τ ρ ό π ο π ο υ β λ έ π ο υ μ ε τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό σ ύ μ π α ν και τ η ν κ α τ α ν ό η σ η τ ο υ ε α υ τ ο ύ και τ ω ν η θ ι κ ώ ν μας σ υ λ λ ή ψ ε ω ν . Ο γ ά λ λ ο ς φ ι λ ό σ ο φ ο ς Ε λ β έ τ ι ο ς ε π ι χ ε ί ρ η σ ε στα μ έ σ α τ ο υ 1 8 ο υ αι. ν α σ υ ν ο ψ ί σ ε ι α υ τ έ ς τις κ α τ α κ τ ή σ ε ι ς τ η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς στο π ε ρ ί φ η μ ο β ι β λ ί ο τ ο υ Περί

πνεύματος.

Ε δ ώ ο Ε λ β έ τ ι ο ς ε ξ έ θ ε σ ε με ε ύ λ η π τ η και ζ ω η ρ ή

168

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μ ο ρ φ ή ό λ α τ α επιαττημονικά ε π ι τ ε ύ γ μ α τ α τ ο υ τ έ λ ο υ ς τ ο υ 1 7 ο υ και τ ο υ 1 8 ο υ αι., ι δ ί ω ς στο πεδίο τ η ς η θ ι κ ή ς . Κατ' α π α ί τ η σ ι ν τ ω ν κ λ η ρ ι κ ώ ν τ ο υ Π α ρ ι σ ι ο ύ , τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ Ε λ β έ τ ι ο υ κ ά η κ ε σ τ η ν π υ ρ ά τ ο 1 7 5 9 , π ρ ά γ μ α που δ ε ν τ ο ε μ π ό δ ι σ ε ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ακόμη μεγαλύτερη επιτυχία. Τα ουσιώδη χαρακτηριστικά των

ιδεών

τ ο υ ε ί ν α ι τα α κ ό λ ο υ θ α : ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι « α ι σ θ η τ η ρ ι α κ ό » ζ ώ ο , και στη β ά σ η τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς β ρ ί σ κ ο ν τ α ι οι α ι σ θ ή σ ε ι ς , α π ό τις ο π ο ί ε ς π η γ ά ζ ο υ ν ό λ ε ς οι μ ο ρ φ έ ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α ς , π ο υ κ α τ ε υ θ ύ νονται από την απόλαυση ή τον πόνο. Συνεπώς, ο ανώτατος ηθικός ν ό μ ο ς έ γ κ ε ι τ α ι σ τ η ν ε π ι ζ ή τ η σ η τ η ς α π ό λ α υ σ η ς και σ τ η ν α π ο φ υ γ ή τ ο υ π ό ν ο υ - α υ τ ά τ α δ ύ ο μ ά ς δ ί ν ο υ ν τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α κ ρ ί ν ο υ μ ε τις ιδιότ η τ ε ς τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν και τις π ρ ά ξ ε ι ς τ ω ν ά λ λ ω ν . Ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε α ρ ε τ ή τ ο ε υ χ ά ρ ι σ τ ο κο\ τ ο ω φ έ λ ι μ ο , και φ α υ λ ό τ η τ α τ ο α ν τ ί θ ε τ ό τ ο υ . Σ τ ι ς πιο ε υ γ ε ν ε ί ς και πιο α ν ι δ ι ο τ ε λ ε ί ς τ ο υ π ρ ά ξ ε ι ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς α π λ ώ ς ε π ι δ ι ώ κ ε ι τ η ν α π ό λ α υ σ η , και ε κ τ ε λ ε ί α υ τ έ ς τις π ρ ά ξ ε ι ς ό τ α ν η α π ό λ α υ σ η π ο υ π α ρ έ χ ο υ ν υ π ε ρ β α ί ν ε ι τ ο ν π ό ν ο π ο υ π ι θ α ν ό ν θα φ έ ρ ο υ ν . Σ τ ο έ ρ γ ο της ανάπτυξης του ηθικού χαρακτήρα ο Ελβέτιος έδωσε μεγάλη σημασία σ τ η ν ε κ π α ί δ ε υ σ η , π ο υ π ρ έ π ε ι ν α α π ο σ κ ο π ε ί ν α κ ά ν ε ι τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ή σ ε ι ότι τ ο π ρ ο σ ω π ι κ ό τ ο υ σ υ μ φ έ ρ ο ν σ υ ν ί σ τ α τ α ι σ τ η ν ε ν α ρ μ ό ν ι σ ή τ ο υ με τ α σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ ω ν ά λ λ ω ν . Η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Ε λ β έ τ ι ο υ και οι α π ό ψ ε ι ς τ ο υ γ ν ώ ρ ι σ α ν

μεγάλη

ε π ι τ υ χ ί α και ά σ κ η σ α ν μ ε γ ά λ η ε π ι ρ ρ ο ή στη γ α λ λ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α , π ρ ο ε τ ο ι μ ά ζ ο ν τ α ς τ ο έ δ α φ ο ς γ ι α τις ιδέες τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν π ο υ ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν στο δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 8 ο υ αι. Σ τ α γ ρ α π τ ά τ ο υ ο H o l b a c h δ ι α τ ή ρ η σ ε τις φ ι λ ο σ ο φ ι κ έ ς α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Λ α Μετρί και τ ο υ Ε λ β έ τ ι ο υ . Ε ξ έ θ ε σ ε τις ιδέες τ ο υ γ ι α τ η ν η θ ι κ ή στο β ι β λ ί ο τ ο υ Κοινωνικό

σύστημα

(1773), που καταδικάστηκε από το Γαλ-

λικό Κοινοβούλιο το 1776. Ο H o l b a c h ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α βασίσει τ η ν η θ ι κ ή σε κ α θ α ρ ά φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή β ά σ η , χ ω ρ ί ς μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς υ π ο θ έ σ ε ι ς . Υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς πασχίζει μονίμως για την ευτυχία- η φύση του τον παρακινεί να αποφ ε ύ γ ε ι τ ο ν π ό ν ο και ν α ε π ι δ ι ώ κ ε ι τ η ν α π ό λ α υ σ η . Σ τ η ν α ν α ζ ή τ η σ η τ η ς ευτυχίας ο άνθρωπος καθοδηγείται από τον Λόγο/ λογικό, δηλαδή από τ η γ ν ώ σ η τ η ς α λ η θ ι ν ή ς ε υ τ υ χ ί α ς και τ ω ν μ έ σ ω ν γ ι α τ η ν ε π ί τ ε υ ξ ή της^. Η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η σ υ ν ί σ τ α τ α ι στο ότι δ ί ν ε ι στον ά ν θ ρ ω π ο τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α ε π ω φ ε λ ε ί τ α ι α π ό τις ι κ α ν ό τ η τ ε ς , τ α δ ι κ α ι ώ μ α τ ά τ ο υ και ό,τι ε ί ν α ι α π α ρ α ί τ η τ ο γ ι α τ η ζ ω ή και τ η ν ε υ τ υ χ ί α τ ο υ , ή ν α μη π α ρ ε μ π ο δ ί ζ ε ι τ η ν ω φ έ λ ε ι α τ ο υ ε α υ τ ο ύ τ ο υ (τομ I, σ. 1 0 4 ) .

ΗΘΙΚΗ

169

Τ ι ς ιδέες τ ο υ H o l b a c h σ υ μ μ ε ρ ί ζ ο ν τ α ν οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι γ ά λ λ ο ι Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς , π ο υ ε ί χ α ν μ' α υ τ ό ν π ο λ ύ φ ι λ ι κ έ ς σ χ έ σ ε ι ς . Τ ο σ α λ ό ν ι τ ο υ στο Π α ρ ί σ ι ή τ α ν τ ο σ τ έ κ ι τ ω ν πιο δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν ω ν σ τ ο χ α σ τ ώ ν τ η ς ε π ο χ ή ς ε κ ε ί ν η ς : τ ο υ Ν τ ι ν τ ε ρ ό , τ ο υ ντ' Α λ α μ π έ ρ , τ ο υ Γ κ ρ ι μ , τ ο υ Ρ ο υ σ ώ , τ ο υ Μ α ρ μ ο ν τ έ λ κ.ά. Α υ τ ο ί α ν έ π τ υ ξ α ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω τις ιδέες τ ο υ H o l b a c h και τις έ κ α ν α ν έ ν α α π ό τ α θ ε μ ε λ ι ώ δ η σ τ ο ι χ ε ί α τ ο υ φ ι λ ο σ ο φ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τος των Εγκυκλοπαιδιστών^. Οι Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς και η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ ς είναι η κ υ ρ ι ό τ ε ρ η και η πιο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ή έ κ φ ρ α σ η τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς τ ο υ 1 8 ο υ αι. Η κλοπαίδεια

Εγκυ-

σ υ ν ο ψ ί ζ ε ι ό λ ε ς τις ε π ι τ ε ύ ξ ε ι ς τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς στις σ φ α ί -

ρες τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς και τ η ς π ο λ ι τ ι κ ή ς έ ω ς τ α τ έ λ η α υ τ ή ς τ η ς π ε ρ ι ό δ ο υ . Αποτελεί ένα πραγματικό μνημείο της επιστημονικής σκέψης του 18ου αι., γιατί σ υ ν τ ά χ θ η κ ε με τ η σ υ ν ε ρ γ α σ ί α ό λ ω ν τ ω ν α ξ ι ό λ ο γ ω ν ε λ ε υ θ ε ροφρόνων Γ ά λ λ ω ν

αυτοί ανέπτυξαν το πνεύμα σαρωτικής

κριτικής

που ενέπνευσε αργότερα τους καλύτερους α ν θ ρ ώ π ο υ ς της Γαλλικής επανάστασης. Ως γνωστόν,

πρωτεργάτες

και

εμπνευστές

της

Εγκυκλοπαίδειας

ήταν 01 φ ι λ ό σ ο φ ο ι Ν τ ι ν τ ε ρ ό ( 1 7 1 3 - 1 7 8 4 ) και ντ' Α λ α μ π έ ρ ( 1 7 1 7 - 1 7 8 3 ) . Οι Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς α π ο σ κ ο π ο ύ σ α ν σ τ η ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ μ υ α λ ο ύ με τ η γ ν ώ σ η · έ λ α β α ν ε χ θ ρ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σ τ η ν κ υ β έ ρ ν η σ η και α π έ ν α ν τ ι σε ό λ ε ς τις π α ρ α δ ο σ ι α κ έ ς ιδέες στις ο π ο ί ε ς β α σ ι ζ ό τ α ν η π α λ α ι ά κ ο ι ν ω ν ι κ ή τ ά ξ η π ρ α γ μ ά τ ω ν . Σ υ ν ε π ώ ς δ ε ν είναι ν' α π ο ρ ο ύ μ ε που εξ α ρ χ ή ς η κ υ β έ ρ ν η σ η και ο κ λ ή ρ ο ς κ ή ρ υ ξ α ν τ ο ν π ό λ ε μ ο σ τ η ν Εγκυκλοπαίδεια

και ό ρ θ ω σ α ν π ο λ λ ά ε μ π ό δ ι α σ τ ο ν δ ρ ό μ ο τ η ς .

Φ υ σ ι κ ά , η η θ ι κ ή τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν ή τ α ν σ ύ μ φ ω ν η με τις ιδέες π ο υ ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ α ν ε κ ε ί ν η τ η ν ε π ο χ ή στη Γ α λ λ ί α . Οι β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς Εγκυκλοπαίδειας

ή τ α ν οι ε ξ ή ς : ο ά ν θ ρ ω π ο ς π α σ χ ί ζ ε ι γ ι α τ η ν ε υ τ υ χ ί α ,

και 01 ά ν θ ρ ω π ο ι σ υ ν δ υ ά ζ ο ν τ α ι σε κ ο ι ν ω ν ί ε ς γ ι α ν α τ η ν ε π ι τ ύ χ ο υ ν ό λ ο ι 01 ά ν θ ρ ω π ο ι έ χ ο υ ν ίσα δ ι κ α ι ώ μ α τ α σ τ η ν ε υ τ υ χ ί α και σ υ ν ε π ώ ς στα μ έ σ α για να κατακτήσουν την ευτυχία- συνεπώς, το σωστό/ δίκαιο ταυτίζεται με τ ο ω φ έ λ ι μ ο . Οι π α ρ ε ξ η γ ή σ ε ι ς π ο υ α π ο ρ ρ έ ο υ ν α π ό τις σ υ γ κ ρ ο ύ σεις μ ε τ α ξ ύ δ ι α φ ό ρ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν π ρ έ π ε ι ν α ρ υ θ μ ί ζ ο ν τ α ι α π ό τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς , π ο υ ε ί ν α ι η έ κ φ ρ α σ η τ η ς κ ο ι ν ή ς β ο ύ λ η σ η ς και π ρ έ π ε ι ν α επικ υ ρ ώ ν ο υ ν μ ό ν ο ν ό,τι ε ί ν α ι ω φ έ λ ι μ ο γ ι α τ η ν ε υ τ υ χ ί α ό λ ω ν . Τ η ν ίδια γ ε ν ι κ ή τ ά σ η έ χ ε ι και ο α β ά ς R a y n a l ( 1 7 1 3 - 1 7 9 6 ) , που το έ ρ γ ο τ ο υ Ιστορία στις

Ινδίες

της εγκατάστασης

και του εμπορίου

γ ρ ά φ η κ ε τ ό σ ο π ο λ ύ με τ ο π ν ε ύ μ α τ η ς

των

Ευρωπαίων

Εγκυκλοπαίδειας,

ώ σ τ ε π ο λ λ ο ί τ ο α π έ δ ω σ α ν σ τ ο ν Ν τ ι ν τ ε ρ ό . Ή τ α ν γ ρ α μ μ έ ν ο με τ ό σ ο ε λ -

170

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

KucjTiKÔ ύ φ ο ς , ώ σ τ ε έ κ α ν ε π ο λ λ έ ς ε κ δ ό σ ε ι ς σε μ ι κ ρ ό χ ρ ο ν ι κ ό δ ι ά σ τ η μ α . Τ ο β ι β λ ί ο π α ρ ο υ σ ί α ζ ε τ η « φ υ σ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η » τ ω ν α γ ρ ί ω ν με α λ η θ ι ν ά χ ρ ώ μ α τ α , και α π ο κ α τ έ σ τ η σ ε τ η ν α λ ή θ ε ι α γ ι α τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή

φύση

τ ω ν π ρ ω τ ο γ ό ν ω ν , τ η ν ο π ο ί α οι Κ α θ ο λ ι κ ο ί ι ε ρ α π ό σ τ ο λ ο ι α π ε ι κ ό ν ι ζ α ν με τα μ ε λ α ν ό τ ε ρ α χ ρ ώ μ α τ α , σ α ν τ ω ν δ α ι μ ό ν ω ν τ η ς κ ό λ α σ η ς . Ε π ι π λ έ ο ν , ο R a y n a l υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε με θ έ ρ μ η τ η ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η τ ω ν ν έ γ ρ ω ν , ο π ό τ ε τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ χ α ρ α κ τ η ρ ί σ τ η κ ε «Η Β ί β λ ο ς τ ω ν Ν έ γ ρ ω ν » . Τ ο ίδιο α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ό και ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ό π ν ε ύ μ α δ ε ί χ ν ο υ ν και τα γ ρ α πτά τ ο υ Ι τ α λ ο ύ Μ π ε κ ό ρ ι α [ B e c c a r i a ] ( 1 7 3 8 - 1 7 9 4 ) . Τ ά χ θ η κ ε ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς ω μ ό τ η τ α ς και υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε τ η ν κ α τ ά ρ γ η σ η τ ω ν β α σ α ν ι σ τ η ρ ί ω ν και τ ω ν θ α ν α τ ι κ ώ ν ε κ τ ε λ έ σ ε ω ν . Κ ή ρ υ ξ ε σ τ η ν Ι τ α λ ί α τις ιδέες τ ω ν γ ά λ λ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν και τ ο 1 7 6 4 έ γ ρ α ψ ε τ ο β ι β λ ί ο Γ ί α τα εγκλήματα την ποινή

και

[Dei delitti e d e l l e p e n e ] , π ο υ μ ε τ α φ ρ ά σ τ η κ ε α μ έ σ ω ς στα

γ α λ λ ι κ ά α π ό τ ο ν Α ν τ ρ έ Μορελέ* π ρ ο σ θ ή κ ε ς έ γ ρ α ψ α ν ο Β ο λ τ α ί ρ ο ς , ο Ν τ ι ν τ ε ρ ό και ο Ε λ β έ τ ι ο ς . Ο Μ π ε κ ά ρ ι α α π έ δ ε ι ξ ε στο β ι β λ ί ο τ ο υ ότι οι σκληρές ποινές που επιβάλλονταν τότε στην Ευρώπη στους παραβάτες του ν ό μ ο υ όχι μόνο δεν ξερίζωσαν το έγκλημα, α λ λ ά απεναντίας έκαν α ν πιο ά γ ρ ι ο και ω μ ό τ ο ν γ ε ν ι κ ό τ ρ ό π ο ζ ω ή ς . Υ ή ο σ τ ή ρ ι ξ ε τ η δ ι α φ ώ τ ι ση τ ω ν μ α ζ ώ ν ω ς τ ρ ό π ο π ρ ό λ η ψ η ς τ ο υ ε γ κ λ ή μ α τ ο ς . Σ τ α τ έ λ η τ ο υ 1 7 ο υ και στις α ρ χ έ ς τ ο υ 1 8 ο υ αι. δ η μ ο σ ι ε ύ τ η κ α ν στη Γαλλία πολλές «Ουτοπίες», δ η λ α δ ή απόπειρες απεικόνισης μίας ιδανικής α ν θ ρ ώ π ι ν η ς κοινωνίας που βασίζεται στον Λόγο.

Ό λ ε ς α υ τ έ ς οι

Ο υ τ ο π ί ε ς β α σ ί ζ ο ν τ α ν σ τ η ν πίστη σ τ η δ ύ ν α μ η τ ο υ Λ ό γ ο υ / λ ο γ ι κ ο ύ και σ τ η ν πίστη ότι η η θ ι κ ή ε ί ν α ι έ μ φ υ τ η ιδιότητα τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Ο πιο α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ ο ς γ ά λ λ ο ς ο υ τ ο π ι κ ό ς σ υ γ γ ρ α φ έ α ς ή τ α ν ο α β ά ς i^oreily. Τ ο 1 7 5 3 δ η μ ο σ ί ε υ σ ε τ ο κ ο ι ν ο κ τ η μ ο ν ι κ ό μ υ θ ι σ τ ό ρ η μ α Naufrage flottants

des

îles

[ Ν α υ ά γ ι ο τ ω ν π λ ω τ ώ ν ν η σ ι ώ ν ] , στο ο π ο ί ο ε π ι χ ε ι ρ ε ί ν α α π ο -

δείξει ότι 01 ά ν θ ρ ω π ο ι μ π ο ρ ο ύ ν ν α φ τ ά σ ο υ ν σ τ η ν ε υ τ υ χ ι σ μ έ ν η ζ ω ή ό χ ι με π ο λ ι τ ι κ έ ς μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ί σ ε ι ς α λ λ ά με τ η σ υ μ μ ό ρ φ ω σ η σ τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς φ ύ σ η ς . Ο Ι^ορελύ α ν έ π τ υ ξ ε λ ε π τ ο μ ε ρ έ σ τ ε ρ α τις κ ο ι ν ο κ τ η μ ο ν ι κ έ ς τ ο υ ιδέες στο έ ρ γ ο τ ο υ Κώδικας νόμων

της

της φύσης.

Ή το αληθινό

πνεύμα

των

(Παρίσι 1755). Εδώ περιγράφει λεπτομερώς την κοινοκτη-

μ ο ν ι κ ή δ ο μ ή τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , σ τ η ν ο π ο ί α τ ί π ο τ ε δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε ί ν α ι ιδιοκ τ η σ ί α ε ν ό ς α τ ό μ ο υ , ε κ τ ό ς α π ό τα α ν τ ι κ ε ί μ ε ν α κ α θ η μ ε ρ ι ν ή ς χ ρ ή σ η ς . Τα βιβλία του Μορελύ άσκησαν μεγάλη επιρροή κατά την προεπαν α σ τ α τ ι κ ή π ε ρ ί ο δ ο και γ ι α π ο λ ύ κ α ι ρ ό χ ρ η σ ί μ ε υ α ν ω ς π ρ ό τ υ π ο γ ι α ό λ α τα σ χ έ δ ι α α ν α δ ι ο ρ γ ά ν ω σ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς με β ά σ η

κοινοκτημονικές

α ρ χ έ ς . Π ι θ α ν ό τ α τ α α υ τ ά τ α β ι β λ ί α ε π η ρ έ α σ α ν τ ο ν i^lably ( 1 7 0 9 - 1 7 8 5 ) ,

ΗΘΙΚΗ

171

που στα έ ρ γ α τ ο υ Συζητήσεις την πολιτική

του Φωκίωνα

γιο τη σχέση

της ηθικής

με

/"Entretiens d e P h o c l o n s u r le r a p p o r t d e la m o r a l e a v e c

la p o l i t i q u e ] ( 1 7 6 3 ) και Το δικαίωμα

κοι τα καθήκοντα

του πολίτη

[Le

droit et les d e v o i r s du c i t o y e n ] υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε τ η ν κ ο ι ν ο κ τ η μ ο σ ύ ν η τ ω ν α γ α θ ώ ν [ c o m m u n i t é d e s b i e n s ] . Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Mably, η π λ ε ο ν ε ξ ί α είναι τ ο κ υ ρ ι ό τ ε ρ ο ε μ π ό δ ι ο σ τ ο ν δ ρ ό μ ο τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς π ρ ο ς μία ε υ τ υ χ ι σ μ έ ν η και η θ ι κ ή ζ ω ή . Σ υ ν ε π ώ ς , ε ί ν α ι α ν ά γ κ η ν α κ α τ α σ τ ρ έ ψ ο υ μ ε π ρ ώ τ α α π ' ό λ α α υ τ ό ν τ ο ν « α ι ώ ν ι ο ε χ θ ρ ό τ η ς ι σ ό τ η τ α ς » και τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς , α υ ξ ά ν ο ν τ α ς τ η ν υ λ ι κ ή ε υ η μ ε ρ ί α . Α ρ γ ό τ ε ρ α , οι ιδέες α υ τ έ ς ε ν έ π ν ε υ σ α ν τ ο ν Γ ρ ά κ χ ο Μ π α μ π έ φ π ο υ , μαζί με τ ο υ ς φ ί λ ο υ ς τ ο υ Μ π ο υ ο ν α ρ ό τ ι και Σ υ λ β α ί ν Μ α ρ ε σ ό λ , ο ρ γ ά ν ω σ α ν τ η « σ υ ν ω μ ο σ ί α τ ω ν ί σ ω ν » , γ ι α τ η ν οποία εκτελέστηκε ο Μπαμπέφ το 1797. Δ ί π λ α σ τ η ν ο υ τ ο π ι κ ή κ ρ ι τ ι κ ή τ ω ν κ ο ι ν ο κ τ η μ ο ν ι σ τ ώ ν , στα μ έ σ α τ ο υ 1 8 ο υ αι., 01 φ υ σ ι ο κ ρ ά τ ε ς , με ε π ι κ ε φ α λ ή ς τ ο ν Q u e s n a y

(1694-1774),

ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν μία κ α θ α ρ ά ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ε ξ ο ν υ χ ι σ τ ι κ ή έ ρ ε υ ν α τ η ς σ υ γ κ α ι ρ ι ν ή ς τ ο υ ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και γ ι α π ρ ώ τ η φ ο ρ ά ε π ι σ ή μ α ν α ν τ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς σ φ ά λ μ α τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς : τ η δ ι α ί ρ ε σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς σε μία π α ρ α γ ω γ ι κ ή τ ά ξ η και σε μ ί α π α ρ α σ ι τ ι κ ή τ ά ξ η ι δ ι ο κ τ η τ ώ ν . Έ θ ε σ α ν γ ι α π ρ ώ τ η φ ο ρ ά και τ ο ζ ή τ η μ α τ η ς ε θ ν ι κ ο π ο ί η σ η ς τ η ς γ η ς . Η α ν ά γ κ η γ ι α α ν α δ ι ο ρ γ ά ν ω σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς γ ι ν ό τ α ν ο λ ο έ ν α πιο α ι σ θ η τ ή και ε π ι τ α κ τ ι κ ή στη Γ α λ λ ί α , και στα μ έ σ α τ ο υ 1 8 ο υ αι. ο β α ρ ώ ν ο ς Μ ο ν τ ε σ κ ι έ , ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ς σ τ ο χ α σ τ ή ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ , δ η μ ο σ ί ε υ σ ε τ η δ ι κ ή τ ο υ κριτική τ η ς π α λ α ι ά ς τ ά ξ η ς π ρ α γ μ ά τ ω ν . Τ ο π ρ ώ τ ο έ ρ γ ο τ ο υ Μ ο ν τ ε σ κ ι έ , στο ο π ο ί ο ε ξ έ τ α ζ ε κ ρ ι τ ι κ ά τ ο ν δ ε σ π ο τ ι σ μ ό και τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α ε ν γ έ ν ε ι , ή τ α ν οι Περσικές Τ ο 1 7 4 8 δ η μ ο σ ί ε υ σ ε τ ο β α σ ι κ ό τ ο υ έ ρ γ ο Το πνεύμα

επιστολές.

των νόμων,

ένα

α π ό τα σ η μ α ν τ ι κ ό τ ε ρ α β ι β λ ί α τ η ς ε π ο χ ή ς ε κ ε ί ν η ς . Σ ' α υ τ ό τ ο υ τ ο β ι β λ ί ο ο Μ ο ν τ ε σ κ ι έ ε ι σ ή γ α γ ε μία ν έ α ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και τ ω ν η θ ώ ν και τ ω ν ν ό μ ω ν τ η ς , π ο υ τ α θ ε ω ρ ο ύ σ ε φ υ σ ι κ ά α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς σ υ ν θ ή κ ε ς . Το πνεύμα

των

νόμων

ε π η ρ έ α σ ε ιδιαίτερα ό λ ο υ ς τ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς

τ ο υ δ ε υ τ έ ρ ο υ μ ι σ ο ύ τ ο υ 1 8 ο υ αι. και ε ν έ π ν ε υ σ ε π ο λ λ έ ς έ ρ ε υ ν ε ς π ρ ο ς τ η ν ίδια κ α τ ε ύ θ υ ν σ η κ α τ ά τις α ρ χ έ ς τ ο υ 1 9 ο υ . Ι δ ι α ί τ ε ρ α σ η μ α ν τ ι κ ή στο έ ρ γ ο α υ τ ό ή τ α ν η ε φ α ρ μ ο γ ή τ η ς ε π α γ ω γ ι κ ή ς μ ε θ ό δ ο υ σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν θ ε σ μ ώ ν — μ ε τ η ν α υ σ τ η ρ ή έ ν ν ο ι α με τ η ν ο π ο ί α ε ν ν ο ο ύ σ ε τ η μ έ θ ο δ ο α υ τ ή ο Μ π α ί η κ ο ν και ο ρ ι σ μ έ ν α δ ι κ ά τ ο υ ε υ ρ ή μ α τ α ε ί χ α ν μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α τ η ν ε π ο χ ή ε κ ε ί ν η . Η κ ρ ι τ ι κ ή στη μ ο ν α ρ χ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α , η π ρ ό β λ ε ψ ή τ ο υ ότι η ζ ω ή θα γ ι ν ό τ α ν πιο ε ι ρ η ν ι κ ή ό σ ο θα

172

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

αναπτυσσόταν το βιομηχανικό σύστημα, η σταυροφορία του εναντίον τ ω ν β ί α ι ω ν π ο ι ν ώ ν γ ι α τις π α ρ α β ι ά σ ε ι ς τ ο υ α σ τ ι κ ο ύ δ ι κ α ί ο υ κτλ. έ γ ι ν α ν συνθήματα όλων των ελευθεριακών κινημάτων της Ευρώπης. Η ε π ι ρ ρ ο ή π ο υ ά σ κ η σ ε ο Μ ο ν τ ε σ κ ι έ στη σ κ έ ψ η τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ ή τ α ν μ α κ ρ ό χ ρ ο ν η — α λ λ ά εξ αιτίας τ ο υ ύ φ ο υ ς και τ ο υ τ ρ ό π ο υ γ ρ α φ ή ς

τα

βιβλία του ήταν προσιτά μόνο στους μορφωμένους. Ο Μοντεσκιέ δεν μ π ό ρ ε σ ε , ή δ ε ν θ έ λ η σ ε , ν α γ ρ ά ψ ε ι γ ι α τις λ α ϊ κ έ ς μ ά ζ ε ς . Για τ ο ν σ κ ο π ό αυτό απαιτούνταν ιδιαίτερες ιδιότητες: κυρίως ένα ύφος που κρατά τ ε τ α μ έ ν η τ η ν π ρ ο σ ο χ ή και ξ ε κ α θ α ρ ί ζ ε ι ό λ ε ς τις ιδέες π ο υ ε κ τ ί θ ε ν τ α ι . Τ ι ς ιδιότητες α υ τ έ ς κ α τ ε ί χ α ν σε μ ε γ ά λ ο β α θ μ ό δ ύ ο φ ι λ ό σ ο φ ο ι τ η ς ε π ο χ ή ς ε κ ε ί ν η ς , ο Β ο λ τ α ί ρ ο ς και ο Ζ α ν - Ζ α κ Ρ ο υ σ ώ , που έ γ ι ν α ν έτσι οι δ ύ ο σ τ ο χ α σ τ έ ς π ο υ π ρ ο ε τ ο ί μ α σ α ν τ η Γ α λ λ ί α γ ι α τ η ν Ε π α ν ά σ τ α σ η και ε π η ρέασαν πολύ την Επανάσταση. Ο Βολταίρος ήταν εξαιρετικά προικισμένο μυαλό. Δεν ήταν φιλόσοφ ο ς με τ η σ τ ε ν ή σ η μ α σ ί α τ η ς λ έ ξ η ς , α λ λ ά χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α ω ς ι σ χ υ ρ ό ό π λ ο ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς π ρ ο κ α τ ά λ η ψ η ς και τ η ς δ ε ι σ ι δ α ι μ ο ν ί α ς . Δ ε ν ή τ α ν μ ο ρ α λ ι σ τ ή ς με τ η ν κ υ ρ ι ο λ ε κ τ ι κ ή σ η μ α σ ί α τ η ς λ έ ξ η ς · οι ηθικές του διδαχές δεν ήταν βαθιές, α λ λ ά ήταν εχθρικές προς όλες τις α σ κ η τ ι κ έ ς και μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς υ π ε ρ β ο λ έ ς . Ο Β ο λ τ α ί ρ ο ς δ ε ν ε ί χ ε δ ι κ ό τ ο υ η θ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , α λ λ ά με τα έ ρ γ α τ ο υ β ο ή θ η σ ε α ξ ι ό λ ο γ α τ η ν ε ν δ υ ν ά μ ω ση της ηθικής της φιλανθρωπίας, του σεβασμού προς την α ν θ ρ ώ π ι ν η π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α . Σ ε ό λ α τ ο υ τα γ ρ α π τ ά ο Β ο λ τ α ί ρ ο ς ζ η τ ο ύ σ ε θ α ρ ρ α λ έ α την ελευθερία της συνείδησης, την κατάργηση της Ιεράς

Εξέτασης,

τ ω ν βασανιστηρίων, τ ω ν θανατικών εκτελέσεων κτλ. Διέδωσε ευρέως τις ιδέες τ η ς ι σ ό τ η τ α ς . τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν και τ ο υ α σ τ ι κ ο ύ δ ι κ α ί ο υ , τ ι ς ο π ο ί ε ς α ρ γ ό τ ε ρ α η Ε π α ν ά σ τ α σ η ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α ε φ α ρ μ ό σ ε ι σ τ η ν πράξη^. Π α ρ ά λ λ η λ α με τ ο ν Β ο λ τ α ί ρ ο , ά σ κ η σ ε και ο φ ι λ ό σ ο φ ο ς

Ζαν-Ζακ

Ρ ο υ σ ώ ι σ χ υ ρ ή ε π ι ρ ρ ο ή στη Γ α λ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η . Ο Ρ ο υ σ ώ ε ί χ ε τ ε λ ε ί ω ς διαφορετικό χαρακτήρα από τον Βολταίρο- ξεκίνησε κάνοντας επίθεση στο κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ και κ ά λ ε σ ε τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ν α ζ ο υ ν α π λ ά και φ υ σ ι κ ά . Δ ί δ α ξ ε ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι ε κ φ ύ σ ε ω ς κ α λ ό ς και ε υ γ ε ν ι κ ό ς , και ότι ό λ ο τ ο κ α κ ό π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό τ ο ν π ο λ ι τ ι σ μ ό . Ο Ρ ο υ σ ώ ε ξ ή γ η σ ε τις η θ ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς με τ η ν ε π ι θ υ μ ί α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ γ ι α π ρ ό ο δ ο με τ η σ ω σ τ ή έ ν ν ο ι α , α λ λ ά σ υ γ χ ρ ό ν ω ς υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι ο σ τ ό χ ο ς τ η ς π ρ ο ό δ ο υ ε ί ν α ι τ α α ν ώ τ ε ρ α κ ο ι ν ω ν ι κ ά ι δ ε ώ δ η . Είδε ω ς α φ ε τ η ρ ί α ό λ ω ν τ ω ν ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ώ ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν σ υ σ τ η μ ά τ ω ν τ η ν ισοτιμία ( « ό λ ο ι οι ά ν θ ρ ω π ο ι γ ε ν ν ι ο ύ ν τ α ι ίσοι») και υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε με τ ό σ ο π ά θ ο ς τ η ν α ρ χ ή αυτή, τόσο θελκτικά, τόσο πειστικά, ώστε τα γραπτά του άσκησαν τε-

ΗΘΙΚΗ

173

ράστια ε π ι ρ ρ ο ή ό χ ι μ ό ν ο στη Γ α λ λ ί α , ό π ο υ η Ε π α ν ά σ τ α σ η έ γ ρ α ψ ε στο λ ά β α ρ ό τ η ς « Ε λ ε υ θ ε ρ ί α , ισότητα, α δ ε λ φ ο σ ύ ν η » , α λ λ ά και σε ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν Ε υ ρ ώ π η . Γ ε ν ι κ ό , ο Ρ ο υ σ ώ ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι σε ό λ α τ ο υ τα έ ρ γ α ω ς ο φ ι λ ό σ ο φ ο ς τ ο υ σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ο ς , στο ο π ο ί ο β λ έ π ε ι τ η ζ ω τ ι κ ή δ ύ ν α μ η που είναι ι κ α ν ή ν α δ ι ο ρ θ ώ σ ε ι ό λ ε ς τις α τ έ λ ε ι ε ς και ν α κ ά ν ε ι μ ε γ ά λ ο υ ς ά θ λ ο υ ς . Είναι ο ε ν θ ο υ σ ι ώ δ η ς υ π ο σ τ η ρ ι κ τ ή ς και ο π ο ι η τ ή ς τ ω ν υ ψ η λ ώ ν ι δ α ν ι κ ώ ν , ο ε μ π ν ε υ σ τ ή ς τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ ο υ πολίτη. Μιλώντας για τη γ α λ λ ι κ ή φιλοσοφία του δεύτερου μισού του 18ου αι., π ρ έ π ε ι ν α α ν α φ έ ρ ο υ μ ε και ά λ λ ο υ ς δ ύ ο σ τ ο χ α σ τ έ ς , τ ο υ ς π ρ ώ τ ο υ ς που δ ι α τ ύ π ω σ α ν τ η ν ιδέα τ η ς προόδου,

π ο υ έ χ ε ι παίξει π ο λ ύ μ ε γ ά λ ο

ρόλο στην ανάπτυξη της νεωτερικής ηθικής φιλοσοφίας: τον Τυργκό [Turgot] και τ ο ν Κ ο ν τ ο ρ σ έ [ C o n d o r c e t ] . Ο Τ υ ρ γ κ ό ( 1 7 2 7 - 1 7 8 1 ) ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς π ο υ δ ι α τ ύ π ω σ ε τ η ν ιδέα τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς π ρ ο ό δ ο υ στο έ ρ γ ο τ ο υ Λόγος

για την παγκόσμια

ιστορία.

Δ ι α τ ύ π ω σ ε τ ο ν ν ό μ ο τ η ς π ρ ο ό δ ο υ ω ς ε ξ ή ς : «Η φ υ λ ή τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , ε ν ώ σ τ α δ ι α κ ό π ε ρ ν ά α π ό τ η ν η ρ ε μ ί α στη δ ρ ά σ η , α ρ γ ά α λ λ ά α κ λ ό ν η τα κινείται προς ολοένα μεγαλύτερη τελειότητα, που συνίσταται στην ε ι λ ι κ ρ ί ν ε ι α στη σ κ έ ψ η , κ α λ ο σ ύ ν η στα έ θ ι μ α και δ ι κ α ι ο σ ύ ν η σ τ ο υ ς ν ό μους». Ο Κοντορσέ ( 1 7 4 3 - 1 7 9 4 ) , που έπεσε θύμα της Τρομοκρατίας, ανέπ τ υ ξ ε π ε ρ α ι τ έ ρ ω τ η ν ιδέα τ η ς π ρ ο ό δ ο υ στο π α σ ί γ ν ω σ τ ο έ ρ γ ο τ ο υ Πίνακας

των προόδων

του ανθρώπινου

πνεύματος

[Tableau d e s p r o g r é s

d e I' é s p r i t h u m a i n ] ( 1 7 9 4 ) . Ό χ ι μ ό ν ο ν ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι τ η ν ύ π α ρ ξ η τ ο υ ν ό μ ο υ τ η ς π ρ ο ό δ ο υ , α λ λ ά και ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α ε ξ α γ ά γ ε ι τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς μ ε λ λ ο ν τ ι κ ή ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς α π ό τ η ν ιστορία τ ο υ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς . Β ε β α ί ω σ ε ότι η π ρ ό ο δ ο ς σ υ ν ί σ τ α τ α ι στην προσπάθεια για κατάργηση των κοινωνικών ανισοτήτων μεταξύ τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν . Π ρ ό β λ ε ψ ε ότι στο μ έ λ λ ο ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι θα μ ά θ ο υ ν ν α σ υ ν δ υ ά ζ ο υ ν τ ο υ ς π ρ ο σ ω π ι κ ο ύ ς σ κ ο π ο ύ ς με τα κ ο ι ν ά σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α και ότι η η θ ι κ ή θα γ ί ν ε ι φ υ σ ι κ ή α ν ά γ κ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ . Ό λ ε ς α υ τ έ ς οι δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς και ιδέες ε π η ρ έ α σ α ν με τ ο ν ά λ φ α ή β ή τ α τ ρ ό π ο το μ ε γ ά λ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό κ ί ν η μ α π ο υ ο ν ο μ ά σ τ η κ ε « Γ α λ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η » . Ό π ω ς ε ί δ α μ ε , η Ε π α ν ά σ τ α σ η α υ τ ή ε ί χ ε ή δ η γ ί ν ε ι στο μ υ α λ ό τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν περί τ α τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι.; οι ν έ ε ς , π α ρ ά τ ο λ μ ε ς ιδέες, που τις ενέπνεε η αίσθηση της α ν θ ρ ώ π ι ν η ς αξιοπρέπειας,

σάρωσαν

σ α ν ο ρ μ η τ ι κ ό κ ύ μ α τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α και κ α τ έ σ τ ρ ε ψ α ν τ ο υ ς α π α ρ χ α ι ω μ έ ν ο υ ς θ ε σ μ ο ύ ς και π ρ ο κ α τ α λ ή ψ ε ι ς . Η Ε π α ν ά σ τ α σ η τ σ ά κ ι σ ε τ α τ ε λ ε υ τ α ί α

174

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α π ο μ ε ι ν ά ρ ι α τ ο υ φ ε ο υ δ α λ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς , α λ λ ά οι ν έ ο ι θ ε σ μ ο ί τ ο υ ς οποίους δημιούργησε ήταν καρπός του φιλοσοφικού κινήματος

που

ά ρ χ ι σ ε σ τ η ν Α γ γ λ ί α και κ ο ρ υ φ ώ θ η κ ε στη Γ α λ λ ί α . Η π ε ρ ί φ η μ η « Δ ι α κ ή ρ υ ξ η τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ ο υ π ο λ ί τ η » π ο υ έ κ α ν ε η Γ α λ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η ε ί ν α ι μία σ ύ ν θ ε σ η τ ω ν ι δ ε ώ ν που ε ί χ α ν α ν α π τ ύ ξ ε ι σ τ α γ ρ α π τ ά τ ο υ ς ο Μ ο ν τ ε σ κ ι έ , ο Β ο λ τ α ί ρ ο ς , ο Κ ο ν τ ο ρ σ έ και ο Ρ ο υ σ ώ . Οι θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς τ η ς ε ί ν α ι : ό λ ο ι οι ά ν θ ρ ω π ο ι γ ε ν ν ι ο ύ ν τ α ι ε λ ε ύ θ ε ροι και ίσοι- ό λ ο ι έ χ ο υ ν ίσο δ ι κ α ί ω μ α ν α α π ο λ α μ β ά ν ο υ ν τ η ζ ω ή και τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α - ό λ ο ι έ χ ο υ ν ίσο δ ι κ α ί ω μ α ν α α ν α π τ ύ σ σ ο υ ν τις φ υ σ ι κ έ ς τ ο υ ς δ υ ν ά μ ε ι ς και ι κ α ν ό τ η τ ε ς - ό λ ο ι έ χ ο υ ν δ ι κ α ί ω μ α σ τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή ε λ ε υ θ ε ρ ί α και σ τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ η ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς . Σ ε ό λ ε ς τις π α ρ α π ά ν ω α ρ χ έ ς β λ έ π ο υ μ ε με κ α θ α ρ ή και σ υ ν ε π τ υ γ μ έ ν η μ ο ρ φ ή τις ιδέες τ ο υ Χ ο μ π ς και τ ο υ Λ ο κ ό π ω ς τ ι ς α ν έ π τ υ ξ α ν οι γ ά λ λ ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς και φ ι λ ό σ ο φ ο ι . Η Γ α λ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η α ν έ θ ε σ ε στις μ έ λ λ ο υ σ ε ς γ ε ν ε έ ς ν α υ λ ο π ο ι ή σ ο υ ν το π ρ ό γ ρ α μ μ α α υ τ ό . Οι ιδέες τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν και τ ο υ Λ ο κ α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν λ α μ π ρ ά

στην

Α γ γ λ ί α κ α τ ά τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο μισό τ ο υ 1 8 ο υ αι. α π ό τ ο ν μ ε γ ά λ ο σ τ ο χ α σ τ ή και φ ι λ ό σ ο φ ο Ν τ α ί η β ι ν τ Χ ι ο ύ μ [ H u m e ] , τ ο πιο α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο μ υ α λ ό τ ο υ 1 8 ο υ αι. Ο Χ ι ο ύ μ έ δ ω σ ε στη ν έ α φ ι λ ο σ ο φ ί α μία σ τ έ ρ ε η β ά σ η : τ η ν ε φ ά ρ μ ο σ ε σε ό λ α τα πεδία τ η ς γ ν ώ σ η ς , ό π ω ς ή θ ε λ ε ο Ι^παίηκον, και μ' α υ τ ό ά σ κ η σ ε μ ε γ ά λ η ε π ι ρ ρ ο ή στη μ ε τ έ π ε ι τ α σ κ έ ψ η . Ο Χ ι ο ύ μ ξ ε κ ί νησε διαχωρίζοντας αυστηρά την ηθική από τη θρησκεία-

αρνήθηκε

την επιρροή της θρησκείας στην εξέλιξη των ηθικών συλλήψεων, την ο π ο ί α ε ί χ α ν δ ε χ θ ε ί οι ά γ γ λ ο ι και σ κ ο τ σ έ ζ ο ι π ρ ό δ ρ ο μ ο ί τ ο υ με ε ξ α ί ρ ε σ η τ ο ν S h a f t e s b u r y . Τ ή ρ η σ ε τ η ν ίδια σ κ ε π τ ι κ ι σ τ ι κ ή σ τ ά σ η με τ ο ν B a y l e , α ν και έ κ α ν ε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π α ρ α χ ω ρ ή σ ε ι ς στο έ ρ γ ο τ ο υ Διάλογοι φυσική

Θρησκείο

γιο τη

[ D i a l o g u e s c o n c e r n i n g N a t u r a l Religion]^°.

Α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ς τις ιδέες τ ο υ Μ π α ί η κ ο ν και τ ο υ B a y l e , ο Χ ι ο ύ μ έ γ ρ α ψ ε ότι 01 ά ν θ ρ ω π ο ι τ ο υ α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο υ τ ύ π ο υ θα ε ξ ε λ ί ξ ο υ ν τις δ ι κ έ ς τ ο υ ς η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς , α λ λ ά « σ ε κάθε θ ρ η σ κ ε ί α , ό σ ο υ π έ ρ ο χ ο ς και α ν ε ί ν α ι ο λεκτικός ορισμός της θεότητάς της, πολλοί λειτουργοί της, πιθανόν 01 π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι , θα ε π ι ζ η τ ή σ ο υ ν τ η θ ε ϊ κ ή ε ύ ν ο ι α ό χ ι με τ η ν α ρ ε τ ή και τα κ α λ ά ή θ η , τα μ ό ν α που είναι α π ο δ ε κ τ ά σε έ ν α τ έ λ ε ι ο ο ν , α λ λ ά με ε π ι δ ε ρ μ ι κ έ ς λ α τ ρ ε υ τ ι κ έ ς ε κ δ η λ ώ σ ε ι ς , με α σ υ γ κ ρ ά τ η τ ο ζ ή λ ο , με φ ρ ε ν ι τ ώ δ ε ι ς ε κ σ τ ά σ ε ι ς ή π ι σ τ ε ύ ο ν τ α ς σε μ υ σ τ η ρ ι ώ δ ε ι ς και π α ρ ά λ ο γ ε ς α π ό ψεις»^^ Ο Χιούμ μιλά συχνά για τον «Υπέρτατο Δημιουργό», αλλά δεν θεωρούσε Αυτόν πηγή τ ω ν ηθικών κρίσεων στον ά ν θ ρ ω π ο . «Τίποτε δεν

ΗΘΙΚΗ

175

μ π ο ρ ε ί ν α δ ι α τ η ρ ή σ ε ι α ν ό θ ε υ τ ε ς τις γ ν ή σ ι ε ς α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς ό τ α ν κρίνουμε την ανθρώπινη συμπεριφορά, παρά μόνον η απόλυτη αναγ κ α ι ό τ η τ α τ ω ν α ρ χ ώ ν α υ τ ώ ν γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς » (τμ. 13, σ. 4 4 3 ) . Το ηθικό μέρος της φιλοσοφίας του Χιούμ αντιπροσωπεύει βέβαια μία μ ε ρ ι κ ή π ε ρ ί π τ ω σ η τ η ς γ ε ν ι κ ή ς τ ο υ ά π ο ψ η ς γ ι α τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς γ ν ώ σ η ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο : « Ό λ α τα υ λ ι κ ά τ η ς σ κ έ ψ η ς α π ο ρ ρ έ ο υ ν α π ό τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό ή τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό μας σ υ ν α ί σ θ η μ α » και ό λ ε ς μας οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς και α π ό ιδέες που είναι π ρ ο ϊ ό ν τ η ς μ ν ή μ η ς , τ η ς φ α ν τ α σ ί α ς και τ η ς σκέψης^^. Οι β ά σ ε ι ς ό λ η ς τ η ς γ ν ώ σ η ς ε δ ρ ά ζ ο ν τ α ι στη φ υ σ ι κ ή ε π ι σ τ ή μ η , και οι ά λ λ ε ς ε π ι σ τ ή μ ε ς θα π ρ έ π ε ι ν α υ ι ο θ ε τ ή σ ο υ ν τις μ ε θ ό δ ο υ ς τ η ς . Μ ό ν ο που θ α π ρ έ π ε ι ν α θ υ μ ό μ α σ τ ε ότι, όταν μελετούμε τους «νόμους» του φυσικού κόσμου, προχωρούμε πάν τ α με δ ι α δ ο χ ι κ έ ς « π ρ ο σ ε γ γ ί σ ε ι ς » . Για τ η ν η θ ι κ ή , ο Χ ι ο ύ μ ε π ι σ ή μ α ν ε ότι υ π ή ρ χ α ν α ν έ κ α θ ε ν δ ι α φ ω ν ί ε ς γ ι α τ ο π ο ύ ν α α ν α ζ η τ ή σ ο υ μ ε τις ρίζες τ η ς : στο λ ο γ ι κ ό ή στο σ υ ν α ί σ θ η μ α ; Φ τ ά ν ο υ μ ε σ τ η ν η θ ι κ ή με μία σ ε ι ρ ά λ ο γ ι κ ώ ν σ υ λ λ ο γ ι σ μ ώ ν ή ά μ ε σ α με το σ υ ν α ί σ θ η μ α και τ η ν ε ν ό ρ α σ η / δ ι α ί σ θ η σ η ; Είναι οι θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς τ α υ τ ό σ η μ ε ς γ ι α ό λ α τα σ κ ε π τ ό μ ε ν α π λ ά σ μ α τ α ή, ό π ω ς οι κ ρ ί σ ε ι ς γ ι α τ η ν ο μ ο ρ φ ι ά και τ η ν α σ χ ή μ ι α , δ ι α φ έ ρ ο υ ν σ τ ο υ ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ύ ς λ α ο ύ ς και α π ο τ ε λ ο ύ ν π ρ ο ϊ ό ν τ η ς ι σ τ ο ρ ι κ ή ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ; Οι α ρ χ α ί ο ι φ ι λ ό σ ο φ ο ι , α ν και σ υ χ ν ά β ε β α ί ω σ α ν ότι η η θ ι κ ή είναι α π λ ώ ς η σ υ μ μ ό ρ φ ω σ η στο λ ο γ ι κ ό , α κ ό μ η πιο σ υ χ ν ά τ η ν π ο ρ ί ζ ο ν τ α ν α π ό τ η ν π ρ ο τ ί μ η σ η / γ ο ύ σ τ ο και το σ υ ν α ί σ θ η μ α . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , 01 ν ε ω τ ε ρ ι κ ο ί σ τ ο χ α σ τ έ ς κ λ ί ν ο υ ν π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ν α ε υ ν ο ο ύ ν το λ ο γ ι κ ό και π ο ρ ί ζ ο ν τ α ι τ η ν η θ ι κ ή α π ό τις πιο α φ η ρ η μ έ ν ε ς β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς . Α λ λ ά π ι θ α ν ό τ α τ α η τ ε λ ι κ ή μ α ς κ ρ ί σ η στα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α — π ρ ά γ μ α που κ α θ ι στά τ η ν η θ ι κ ή ε ν ε ρ γ ό π α ρ ά γ ο ν τ α στη ζ ω ή μ α ς — κ α θ ο ρ ί ζ ε τ α ι α π ό « μ ι α κ ά π ο ι α ε σ ω τ ε ρ ι κ ή α ί σ θ η σ η ή σ υ ν α ί σ θ η μ α , που η φ ύ σ η έ δ ω σ ε σε ό λ ο το α ν θ ρ ώ π ι ν ο ε ί δ ο ς » . Α λ λ ά γ ι α ν α σ τ ρ ώ σ ο υ μ ε τ ο ν δ ρ ό μ ο γ ι α έ ν α τ έ τοιο συναίσθημα, πρέπει να κάνουμε πολλή προκαταρκτική σκέψη, να β γ ά λ ο υ μ ε σ ω σ τ ά σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α , ν α α ν α λ ύ σ ο υ μ ε έ ξ υ π ν α τις σ ύ ν θ ε τ ε ς σ χ έ σ ε ι ς και ν α ε γ κ α θ ι δ ρ ύ σ ο υ μ ε γ ε ν ι κ έ ς β ά σ ε ι ς — κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , ν α π ρ ο σ π α θ ή σ ο υ μ ε με τ ο λογικό^^ Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , οι η θ ι κ έ ς μας σ υ λ λ ή ψ ε ι ς είναι π ρ ο ϊ ό ν τ ω ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν και τ ο υ λ ο γ ι κ ο ύ μ α ς , και τ η ς φ υ σ ι κ ή ς τ ο υ ς α ν ά π τ υ ξ η ς στη ζ ω ή τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν . Η π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ ο γ ε ν ι κ ό κ α λ ό είναι το χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι σ μ α ό λ ω ν τ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν που ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε η θ ι κ έ ς , και η θ ι κ ό κ α θ ή κ ο ν

176

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σημαίνει κ α θ ο δ ή γ η σ η από σκέψεις για το γενικό καλό. Ο Χιούμ δεν α ρ ν ή θ η κ ε τ η ν ε π ι θ υ μ ί α γ ι α π ρ ο σ ω π ι κ ή ε υ τ υ χ ί α σ' α υ τ ή τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α τ η ν ε υ ζ ω ί α τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ σ υ ν ό λ ο υ , α λ λ ά κ α τ ά λ α β ε ε π ί σ η ς ότι τ ο η θ ι κ ό σ υ ν α ί σ θ η μ α δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε ξ η γ η θ ε ί μ ό ν ο με ε γ ω ι σ τ ι κ ά κ ί ν η τ ρ α , ό π ω ς τ ο ε ξ ή γ η σ ε ο Χ ο μ π ς . Ε κ τ ό ς α π ό τ η ν ε π ι θ υ μ ί α γ ι α το π ρ ο σ ω π ι κ ό καλό, α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε ως επιπλέον πηγές ηθικής τη συμπόνια, τη σύλληψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και τ ο α ί σ θ η μ α τ η ς κ α λ ο σ ύ ν η ς . Α λ λ ό ε ρ μ ή ν ε υ σ ε τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ό χ ι ω ς σ υ ν ε ί δ η σ η κάτι υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ο ύ , π ο υ ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι μες στο μ υ α λ ό μ α ς σ τ η ν π ο ρ ε ί α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , α λ λ ό μ ά λ λ ο ν ω ς α ρ ε τ ή , ω ς μία μ ο ρ φ ή φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α ς / ε υ σ π λ α χ ν ί α ς . Έ π ε ι τ α , α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς τ ο ν S h a f t e s b u r y , ε π ι σ ή μ α ν ε τ ο α ί σ θ η μ α α ρ μ ο ν ί α ς και π λ η ρ ό τ η τ α ς , τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α γ ι α π λ ή ρ η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς και τ η ν α ι σ θ η τ ι κ ή σ υ γ κ ί ν η σ η τ η ς ο μ ο ρ φ ι ά ς , π ο υ α π ο ρ ρ έ ε ι α π ό τ η ν πιο π λ ή ρ η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς — μ ί α ιδέα τ η ν ο π ο ί α , ω ς γ ν ω σ τ ό ν , α ν έ πτυξε αξιόλογα πολύ αργότερα ο Γκυώ. Το δεύτερο μέρος της πραγματείας του Χιούμ είναι

αφιερωμένο

σ τ η ν κ α λ ο σ ύ ν η · σ' α υ τ ό ε π ι σ ή μ α ν ε μ ε τ α ξ ύ ά λ λ ω ν ότι η γ λ ώ σ σ α μ α ς π ε ρ ι έ χ ε ι π ά ρ α π ο λ λ έ ς λ έ ξ ε ι ς π ο υ α π ο δ ε ι κ ν ύ ο υ ν ότι η α μ ο ι β α ί α κ α λ ο σύνη έχει τη γ ε ν ι κ ή έγκριση της ανθρωπότητας. Κατόπιν, εξετάζοντας τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , στο ε π ό μ ε ν ο μ έ ρ ο ς τ ο υ β ι β λ ί ο υ τ ο υ , ο Χ ι ο ύ μ κ ά ν ε ι μία ε ν δ ι α φ έ ρ ο υ σ α π α ρ α τ ή ρ η σ η : η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η είναι ω φ έ λ ι μ η σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α και ά ρ α π ρ ο κ α λ ε ί τ ο ν σ ε β α σ μ ό — ξ ε κ ά θ α ρ α . Α λ λ ά η ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α δ ε ν μπορεί να είναι η μόνη πηγή αυτού του σεβασμού. Η δικαιοσύνη έχει αποδειχθεί πως είναι αναγκαία. Ό λ ε ς 01 κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς α ρ ε τ έ ς θα ά ν θ ι ζ α ν σε μία κ ο ι ν ω ν ί α π ο υ θα ε ί χ ε σε α φ θ ο ν ί α τ α π ά ν τ α , χ ω ρ ί ς α ν ά γ κ η γ ι α μ ό χ θ ο , α λ λ ά σε τ έ τ ο ι ε ς σ υ ν θ ή κες δ ε ν θα γ ι ν ό τ α ν σ κ έ ψ η γ ι α μία τ ό σ ο ε π ι φ υ λ α κ τ ι κ ή , ζ η λ ό τ υ π η α ρ ε τ ή ό π ω ς η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η (τμ. 3, μ έ ρ ο ς I, σ. 2 2 2 ) . Γι' α υ τ ό , α κ ό μ η και τ ώ ρ α , ό,τι ε ί ν α ι δ ι α θ έ σ ι μ ο σ ε α φ θ ο ν ί α α π ο τ ε λ ε ί κ ο ι ν ή ι δ ι ο κ τ η σ ί α . Π α ρ ό μ ο ι α , α ν τ ο λ ο γ ι κ ό μας, η φ ι λ ί α , η γ ε ν ν α ι ο δ ω ρ ί α ή τ α ν ι σ χ υ ρ ά α ν α π τ υ γ μ έ ν α — δ ε ν θα υ π ή ρ χ ε α ν ά γ κ η γ ι α δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . «Γιατί ν α δ έ ν ω έ ν α ν ά λ λ ο με έ ν α έ ρ γ ο ή υ π ό σ χ ε σ η , ό τ α ν ξ έ ρ ω ότι ή δ η π α ρ α κ ι ν ε ί τ α ι α π ό τ η ν ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ η τ ά σ η ν α ε π ι δ ι ώ κ ε ι τ η ν ε υ τ υ χ ί α μ ο υ ; ... Γιατί ν α β ά ζ ω ο ρ ό σ η μ α α ν ά μ ε σ α στο χ ω ρ ά φ ι τ ο υ γ ε ί τ ο ν α και στο δ ι κ ό μ ο υ ; » κ τ λ . (σ. 2 2 3 ) . Γενικά, όσο περισσότερη αμοιβαία καλοσύνη, τόσο μικρότερη α ν ά γ κ η για δικαιοσύνη. Α λ λ ά αφού η ανθρώπινη κοινωνία βρίσκεται στην πραγμ α τ ι κ ό τ η τ α σε μία μ έ σ η κ α τ ά σ τ α σ η , π ο υ α π έ χ ε ι π ο λ ύ α π ό το ι δ ε ώ δ ε ς , ο ά ν θ ρ ω π ο ς χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι τ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς - χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι και τ η

ΗΘΙΚΗ

177

δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . Ά ρ α φ α ί ν ε τ α ι κ α θ α ρ ά ότι η ιδέα τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς π α ρ ο υ σ ι ά σ τ η κ ε στον Χ ο μ π ς κ υ ρ ί ω ς με το έ ν δ υ μ α μίας ε ι λ ι κ ρ ι ν ο ύ ς δ ο σ ο λ η ψ ί α ς , γ ι α ν α π ρ ο σ τ α τ ε ύ ε ι τα δ ι κ α ι ώ μ α τ α ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς και όχι με τ η ν ε υ ρ ύ τ ε ρ η έ ν ν ο ι α τ η ς ισοτιμίας. Έ γ ρ α ψ ε : «Έτσι, οι κ α ν ό ν ε ς τ η ς ισοτιμίας ή δικ α ι ο σ ύ ν η ς ε ξ α ρ τ ώ ν τ α ι εξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ α π ό τ η ν ιδιαίτερη κ α τ ά σ τ α σ η και π ε ρ ί σ τ α σ η σ τ η ν ο π ο ί α β ρ ί σ κ ο ν τ α ι οι ά ν θ ρ ω π ο ι , και π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό τ η ν Ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α π ο υ α π ο ρ ρ έ ε ι γ ι α το δ η μ ό σ ι ο / κ ο ι ν ό κ α λ ό α π ό τ η ν α υ σ τ η ρ ή και κ α ν ο ν ι κ ή τ ή ρ η σ ή τ ο υ ς » (σ. 2 2 6 ) . Β έ β α ι α , ο Χ ι ο ύ μ δ ε ν π ί σ τ ε υ ε σ τ η ν ύ π α ρ ξ η μίας « Χ ρ υ σ ή ς Ε π ο χ ή ς » , ο ύ τ ε θ ε ω ρ ο ύ σ ε π ι θ α ν ή μία π ε ρ ί ο δ ο κ α τ ά τ η ν ο π ο ί α ο ά ν θ ρ ω π ο ς ζ ο ύ σ ε μ ο ν α χ ι κ ά . Η κ ο ι ν ω ν ί α υ π ή ρ χ ε α ν έ κ α θ ε ν και, α ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι ε ί χ α ν ζ ή σει α π ο μ ο ν ω μ έ ν ο ι , δ ε ν θα ε ί χ α ν α ν α π τ ύ ξ ε ι ο ύ τ ε τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς ο ύ τ ε κ α ν ό ν ε ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς (σ. 2 2 7 - 8 ) . Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Χ ι ο ύ μ , η α ί σ θ η σ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς π ι θ α ν ό ν π ρ ο ή λ θ ε α π ό τ η σ κ έ ψ η γ ι α τις α μ ο ι β α ί ε ς σ χ έ σ ε ι ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ή α π ό το φ υ σ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο « π ο υ η φ ύ σ η έχει ε μ φ υ τ ε ύ σ ε ι στον κ α θ έ ν α μας γ ι α ε υ ε ρ γ ε τ ι κ ο ύ ς σ κ ο π ο ύ ς » (σ. 2 3 8 ) . Α λ λ ά η δ ε ύ τ ε ρ η π ρ ό τ α σ η π ρ έ π ε ι προφανώς να απορριφθεί. Ο οικουμενικός χαρακτήρας της σύλληψης τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς δ ε ί χ ν ε ι ότι ή τ α ν α ν α π ό φ ε υ κ τ ο π ρ ο ϊ ό ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζωής. Η κοινωνία ήταν αδύνατον να υπάρξει χωρίς αυτή τη σ ύ λ λ η ψ η . Σ υ ν ε π ώ ς , π ρ έ π ε ι ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ότι «το μ ο ν α δ ι κ ό θ ε μ έ λ ι ο α υ τ ή ς τ η ς α ρ ε τ ή ς είναι π ω ς η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η είναι α ν α γ κ α ί α γ ι α τ η σ τ ή ρ ι ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς » . Η α ν α μ φ ί λ ε κ τ η ω φ ε λ ι μ ό τ η τ ά τ η ς ε ξ η γ ε ί γιατί τ η ν σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε π α ν τ ο ύ , και ά λ λ ω σ τ ε είναι «η π η γ ή ε ν ό ς μ ε γ ά λ ο υ μ έ ρ ο υ ς τ η ς α ξ ί α ς που α π ο δ ό θ η κ ε σ τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α , τ η ς κ α λ ο σ ύ ν η ς , τ η ς φ ι λ ί α ς , τ ο υ ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν τ ο ς γ ι α τα κ ο ι ν ά και ά λ λ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν α ρ ε τ ώ ν » (τμ. 3, μ έ ρ ο ς 2, σ. 2 4 1 ) . Ο Χ ι ο ύ μ α π έ δ ω σ ε στη φ ι λ α υ τ ί α σ η μ α ν τ ι κ ό ρ ό λ ο σ τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν έ ξ ε ω ν και σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , και κ α τ ά λ α β ε γιατί ο ρ ι σ μ έ ν ο ι φ ι λ ό σ ο φοι έκριναν βολικό να θεωρούν το ενδιαφέρον για την ευζωία της κ ο ι ν ω ν ί α ς α π λ ή π α ρ α λ λ α γ ή τ ο υ π ρ ο σ ω π ι κ ο ύ σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο ς . Α λ λ ά σε π ο λ λ έ ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς τ ο η θ ι κ ό σ υ ν α ί σ θ η μ α δ ι α τ η ρ ε ί τ α ι , α κ ό μ η και ό τ α ν τα π ρ ο σ ω π ι κ ά σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α δ ε ν σ υ μ π ί π τ ο υ ν με το γ ε ν ι κ ό -

συνεπώς,

παραθέτοντας τέτοια παραδείγματα, ο Χιούμ κατηγορηματικά συμπερ α ί ν ε ι : « Π ρ έ π ε ι ν α α π ο ρ ρ ί ψ ο υ μ ε τ η θ ε ω ρ ί α που ε ξ η γ ε ί ό λ α τα η θ ι κ ά σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α με τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς φ ι λ α υ τ ί α ς » (τμ. 4 , μ έ ρ ο ς 2, σ. 2 5 6 ) . «Τα σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α που π η γ ά ζ ο υ ν α π ό τ η ν α ν θ ρ ω π ι ά είναι τα ίδια σε ό λ ο υ ς τ ο μ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς και π ρ ο κ α λ ο ύ ν τ η ν ίδια ε π ι δ ο κ ι μ α σ ί α ή

178

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α π ό δ ο κ ι μ α σ ί α » (τμ. 9, μ έ ρ ο ς 1, σ. 3 1 0 ) . Α φ ο ύ δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι ά ν θ ρ ω π ο ς π ο υ ν α θ έ λ ε ι ν α μ η ν τ ο ν ε γ κ ρ ί ν ο υ ν οι ά λ λ ο ι , ο Χ ι ο ύ μ υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι η πίστη σ τ ο ν Θ ε ό δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε ί ν α ι η π η γ ή τ η ς η θ ι κ ή ς , γ ι α τ ί η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή πίστη δ ε ν κ ά ν ε ι τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς η θ ι κ ο ύ ς , ε ν ά ρ ε τ ο υ ς . Π ο λ λ ο ί θ ρ η σ κ ε υ ό μ ε ν ο ι , π ι θ α ν ό ν οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι , ε π ι δ ι ώ κ ο υ ν ν α γ ί ν ο υ ν άξιοι τ η ς « θ ε ϊ κ ή ς ε ύ ν ο ι α ς » ό χ ι με τ η ν α ρ ε τ ή και με τ η ν η θ ι κ ή ζ ω ή , α λ λ ά τ ε λ ώ ν τ α ς ι ε ρ ο τ ε λ ε σ τ ί ε ς χ ω ρ ί ς ν ό η μ α ή π ι σ τ ε ύ ο ν τ α ς β α θ ι ά σε μ υ σ τ ι κ ι σ τ ι κ έ ς ιερές τ ε λ ε τ έ ς . Ε ν ώ δ ε ν σ υ μ μ ε ρ ι ζ ό τ α ν τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Χ ο μ π ς , ότι τ α π α λ ι ά χ ρ ό ν ι α 01 ά ν θ ρ ω π ο ι ζ ο ύ σ α ν σ ε κ α τ ά σ τ α σ η δ ι α ρ κ ο ύ ς σ ύ γ κ ρ ο υ σ η ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς , ο Χιούμ κάθε άλλο παρά έβλεπε στην ανθρώπινη φύση μόνο

καλά

σ τ ο ι χ ε ί α . Α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι στις π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ α π ό τ η φ ι λ α υ τ ί α , α λ λ ά υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε και ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ν α π τ ύ σ σ ε ι μία αίσθηση καθήκοντος προς τους άλλους. Ό τ α ν ο ά ν θ ρ ω π ο ς σ κ έ φ τ ε τ α ι λ ο γ ι κ ά και ή ρ ε μ α τις π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ , τις οποίες προκάλεσαν διάφορες εντυπώσεις, ενορμήσεις ή πάθη, αισθάν ε τ α ι τ η ν ε π ι θ υ μ ί α ν α α π ο κ τ ή σ ε ι ο ρ ι σ μ έ ν α π ρ ο τ ε ρ ή μ α τ α , και έτσι γ ε ν νιέται μέσα του η αίσθηση του καθήκοντος. Άρα, ως προς αυτό, ο Χ ι ο ύ μ σ υ μ φ ω ν ο ύ σ ε με τ ο ν Σ π ι ν ό ζ α . Α λ λ ά ό τ α ν α ν έ λ υ σ ε τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν κ ρ ί σ ε ω ν γ ι α τις π ρ ά ξ ε ι ς μ α ς , αντί ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι τ η δ ι π λ ή τ ο υ ς π η γ ή — α π ό τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α και α π ό τ ο λ ο γ ι κ ό — ο Χ ι ο ύ μ α μ φ ι τ α λ α ν τ ε ύ τ η κ ε α ν ά μ ε σ ά τ ο υ ς , ε υ ν ο ώ ν τ α ς πότε τ ο έ ν α και π ό τ ε τ ο ά λ λ ο . Έ φ τ α σ ε μ ά λ ι σ τ α ν α θέσει τ ο ζ ή τ η μ α μ ή π ω ς υ π ά ρ χ ε ι μία ε ν δ ι ά μ ε σ η ι κ α ν ό τ η τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , α ν ά μ ε σ α στο λ ο γ ι κ ό και τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α ,

και

ε ν τ έ λ ε ι τ ά χ θ η κ ε υ π έ ρ τ ο υ σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ο ς . Ό π ω ς ο S h a f t e s b u r y και ο H u t c h e s o n , α π έ δ ω σ ε π ρ ο φ α ν ώ ς στο λ ο γ ι κ ό μ ό ν ο τ η ν π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α γ ι α τ η ν κ ρ ί σ η και τ η ν ε ξ έ τ α σ η τ ω ν γ ε γ ο ν ό τ ω ν . Α λ λ ά η α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή ε τ υ μ η γ ο ρ ί α δ ί δ ε τ α ι α π ό τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α και, μετά α π ' α υ τ ό , τ ο κ α θ ή κ ο ν τ ο υ λ ο γ ι κ ο ύ ε ί ν α ι ν α ε π ε ξ ε ρ γ α σ τ ε ί τ ο υ ς γ ε ν ι κ ο ύ ς κανόνες^"^. Ο Χ ι ο ύ μ έ δ ω σ ε ι δ ι α ί τ ε ρ η σ η μ α σ ί α στο σ υ μ π ά σ χ ε ι ν . Γιατί α π α λ ύ ν ε ι τις σ τ ε ν ά ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς μ α ς τ ά σ ε ι ς και, μαζί με τ η γ ε ν ι κ ή , φ υ σ ι κ ή κ α λ ο σ ύ ν η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , τ ι ς ξ ε π ε ρ ν ά . Έ τ σ ι , και α ν α κ ό μ η σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α τ ο υ ά λ φ α ή β ή τ α τ ρ ό π ο υ ε ν ε ρ γ ε ί α ς μ α ς α σ κ ο ύ ν μία ο ρ ι σ μ έ ν η ε π ι ρ ρ ο ή , δ ε ν α π ο φ α σ ί ζ ο υ ν εν τ έ λ ε ι α υ τ έ ς γ ι α τα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α . Ως γνωστόν, ο Άνταμ Σμιθ ανέπτυξε αργότερα αυτή τη σύλληψη του σ υ μ π ά σ χ ε ι ν και τ η ς α π έ δ ω σ ε π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή σ η μ α σ ί α σ τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η τ ω ν ηθικών αρχών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η στάση του Χιούμ απέναντι στην

ΗΘΙΚΗ

179

έννοια της δικαιοσύνης. Φυσικά, δεν μπορούσε να παραβλέψει την ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς και α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε τ η σ η μ α σ ί α τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς σ τ η ν α ν ά π τ υ ξη τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν . Α λ λ ά είτε ε π ε ι δ ή δ ε ν τ ό λ μ η σ ε ν α δ ώ σ ε ι π ρ ο τ ε ρ α ι ό τ η τ α στο λ ο γ ι κ ό σ τ η ν π ά λ η τ ο υ με τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α είτε ε π ε ι δ ή κ α τ ά λ α β ε ότι σε τ ε λ ε υ τ α ί α α ν ά λ υ σ η η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ε ί ν α ι η α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ η ς ι σ ό τ η τ α ς ό λ ω ν τ ω ν μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς — η β α σ ι κ ή α ρ χ ή που δ ε ν αναγνωρίζεται από τους νόμους— ο Χιούμ απέφυγε να σπάσει τους δεσ μ ο ύ ς τ ο υ με τ ο υ ς υ φ ι σ τ ά μ ε ν ο υ ς ν ό μ ο υ ς ό π ω ς τ ο υ ς ε ί χ ε ή δ η σ π ά σ ε ι με τη θρησκεία. Σ υ ν α κ ό λ ο υ θ α , α π ο μ ά κ ρ υ ν ε τη δικαιοσύνη από τη σφαίρα τ η ς η θ ι κ ή ς και τ η ν π α ρ ο υ σ ί α σ ε ω ς κάτι π ο υ α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι α ν ε ξ ά ρ τ η τ α σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α , α π ο τ έ λ ε σ μ α ρ υ θ μ ί σ ε ω ν π ο υ ε π ι β ά λ λ ε ι το κ ρ ά τ ο ς . Στο ζήτημα αυτό ο Χιούμ εμφανώς ακολούθησε τον Χομπς, ο οποίος, α φ ο ύ π ρ ώ τ α ε π ι σ ή μ α ν ε ότι η α υ θ α ι ρ ε σ ί α (ή, πιο σ ω σ τ ά , τα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ ω ν α ρ χ ο υ σ ώ ν τ ά ξ ε ω ν ) α ν έ κ α θ ε ν ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ ε στη σ φ α ί ρ α της θέσπισης νόμων, απομάκρυνε τελείως τον νόμο από τη σφαίρα τ η ς η θ ι κ ή ς ω ς κάτι π ο υ δ ε ν σ υ ν δ έ ε τ α ι κ α θ ό λ ο υ μ' α υ τ ή ν . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , και στο σ η μ ε ί ο α υ τ ό , ό π ω ς και στο ζ ή τ η μ α τ ο υ ρ ό λ ο υ π ο υ π α ί ζ ο υ ν τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α και το λ ο γ ι κ ό σ τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν α ρ χ ώ ν , ο Χ ι ο ύ μ δ ε ν έ φ τ α σ ε σε τ ε λ ε σ ί δ ι κ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α , με α π ο τ έ λ ε σ μ α όσοι έ γ ρ α ψ α ν γ ι α τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ ν α τ η ς δ ί ν ο υ ν δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ερμηνείες^^ Γ ε ν ι κ ά , ο Χ ι ο ύ μ δ ε ν π ρ ο σ έ φ ε ρ ε μία σ υ σ τ η μ α τ ι κ ή ε ξ ή γ η σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν και δ ε ν δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε έ ν α ν έ ο , ο ρ γ α ν ω μ έ ν ο σ ύ σ τ η μ α η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά α φ ο ύ δ ε ν τ ο ν ι κ α ν ο π ο ι ο ύ σ α ν οι σ τ ε ρ ε ό τ υ π ε ς ε ξ η γ ή σ ε ι ς , α ν έ λ υ σ ε τ ό σ ο ε π ι μ ε λ ώ ς και, σε ο ρ ι σ μ έ ν α σ η μ ε ί α , τ ό σ ο λ α μ π ρ ά τα κ ί ν η τ ρ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ σ τ η ν ά π ε ι ρ η π ο ι κ ι λ ί α τ ω ν π ρ ά ξ ε ώ ν τ ο υ , α π έ δ ω σ ε τ ό σ ο μικ ρ ή ε π ι ρ ρ ο ή στη θ ρ η σ κ ε ί α και σ τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό κ α θ ώ ς και σε σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α την ωφελιμότητα τ ω ν π ρ ά ξ ε ώ ν μας, ώστε α ν ά γ κ α σ ε τους μεταγενέστερ ο υ ς σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς ν α σ κ ε φ τ ο ύ ν τα π ρ ο β λ ή μ α τ α α υ τ ά δ ι ε ξ ο δ ι κ ό τ ε ρ α α π ό ό σ ο ε ί χ α ν κ ά ν ε ι ώ ς τότε. Ε τ ο ί μ α σ ε τ ο έ δ α φ ο ς γ ι α τ η ν ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή , φυσιοκρατική εξήγηση του ηθικού στοιχείου, αλλά συγχρόνως, όπως έ χ ο υ ν ε π ι σ η μ ά ν ε ι ο ρ ι σ μ έ ν ο ι ε ρ μ η ν ε υ τ έ ς τ ο υ , ε τ ο ί μ α σ ε τ ο ν δ ρ ό μ ο και γ ι α τις α ν τ ί θ ε τ ε ς , μη ο ρ θ ο λ ο γ ι κ έ ς , κ α ν τ ι α ν έ ς εξηγήσεις;^®. Η ε π ι ρ ρ ο ή π ο υ ά σ κ η σ ε ο Χ ι ο ύ μ στη μ ε τ έ π ε ι τ α ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς θα π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ τ ε ί ό σ ο θα π ρ ο χ ω ρ ο ύ μ ε στη μ ε λ έ τ η μας. Α π ό τ ο υ ς πιο δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν ο υ ς σ υ ν ε χ ι σ τ έ ς τ ο υ Χ ι ο ύ μ σ τ η ν Α γ γ λ ί α ή τ α ν ο Ά ν τ α μ Σ μ ι θ , π ο υ τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ Η θεωρία σθήματος

του ηθικού

συναι-

( 1 7 5 9 ) έ κ α ν ε δ έ κ α ε κ δ ό σ ε ι ς τ ο ν 1 8 ο αι. Α ρ γ ό τ ε ρ α , ο Σ μ ι θ

α π έ κ τ η σ ε ιδιαίτερη φ ή μ η ω ς σ υ γ γ ρ α φ έ α ς μίας σ ο β α ρ ή ς

οικονομικής

180

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μ ε λ έ τ η ς , και τ ο έ ρ γ ο τ ο υ ο τ ο πεδίο τ η ς η θ ι κ ή ς σ υ χ ν ά π α ρ α β λ έ π ε τ α ι . Α λ λ ά η έρευνα των ηθικών συναισθημάτων που έκανε ήταν ένα νέο και α ξ ι ό λ ο γ ο β ή μ α π ρ ο ς τα ε μ π ρ ό ς , γιατί ε ξ ή γ η σ ε τ η ν η θ ι κ ή σε κ α θ α ρ ά φ υ σ ι κ ή β ά σ η , ω ς έ μ φ υ τ η ιδιότητα τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς και ό χ ι ω ς ά ν ω θ ε ν α π ο κ ά λ υ ψ η , και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς έ κ ρ ι ν ε ότι η η θ ι κ ή δ ε ν ε ξ α ρ τ ά τ α ι α π ό τις σ κ έ ψ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α τ η ς ά λ φ α ή τ η ς βήτα στάσης απέναντι στους σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς του. Η βασική κινητήρια δύναμη στην ανάπτυξη των ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν ή τ α ν κ α τ ά τ ο ν Σ μ ι θ τ ο σ υ μ π ό σ χ ε ι ν , δ η λ α δ ή το σ υ ν α ί σ θ η μ α τ ο έ μ φ υ τ ο στον ά ν θ ρ ω π ο ω ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό ο ν . Ό τ α ν ε γ κ ρ ί ν ο υ μ ε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ρ ά ξεις και δ ε ν ε γ κ ρ ί ν ο υ μ ε ά λ λ ε ς , κ α θ ο δ η γ ο ύ μ α σ τ ε ό χ ι α π ό σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό ό φ ε λ ο ς ή ζ η μ ί α , ό π ω ς β ε β α ι ώ ν ο υ ν οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς , α λ λ ά έ χ ο υ μ ε σ υ ν ε ί δ η σ η τ ο υ π ώ ς οι π ρ ά ξ ε ι ς α υ τ έ ς θα ε π ι δ ρ ο ύ σ α ν σ' ε μ ά ς , και σ υ ν ε π ώ ς α ν α φ α ί ν ε τ α ι μ έ σ α μ α ς η σ υ μ φ ω ν ί α ή δ ι α φ ω ν ί α τ ω ν σ υ ν α ι σθημάτων μας με τα συναισθήματα που προκάλεσαν αυτές τις πράξεις. Όταν είμαστε μάρτυρες της αθλιότητας των ά λ λ ω ν , είμαστε ικανοί να τ η ν συμμεριστούμε," και ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε α υ τ ό το σ υ ν α ί σ θ η μ α σ υ μ π ό σ χ ε ι ν , συμπόνια· συχνά σπεύδουμε να βοηθήσουμε τους πονεμένους ή τους α δ ι κ η μ έ ν ο υ ς . Π α ρ ό μ ο ι α , ό τ α ν π α ρ ε υ ρ ι σ κ ό μ α σ τ ε στη χ α ρ ά τ ω ν ά λ λ ω ν , β ι ώ ν ο υ μ ε και ε μ ε ί ς έ ν α ε υ χ ά ρ ι σ τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α . Α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε δ υ σ α ρ ε σ τ η μ έ ν ο ι και μ η ι κ α ν ο π ο ι η μ έ ν ο ι ό τ α ν β λ έ π ο υ μ ε κ ά π ο ι ο υ ς ν α κ ά ν ο υ ν κ α κ ό σ' έ ν α ν ά λ λ ο ά ν θ ρ ω π ο , και α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε ε υ γ ν ω μ ο σ ύ ν η β λ έ π ο υ μ ε τ ο κ α λ ό . Α υ τ ή είναι μία ιδιότητα τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς

όταν

φύσης-

έ χ ε ι α ν α π τ υ χ θ ε ί α π ό τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή , και ό χ ι α π ό τ η σ κ έ ψ η γ ι α τ η ν κοινωνική ζημία/ βλάβη ή ωφελιμότητα της ά λ φ α ή της βήτα πράξης, ό π ω ς β ε β α ί ω σ α ν οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς και ο Χ ι ο ύ μ . Α π λ ώ ς β ι ώ ν ο υ μ ε μαζί με τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς ό,τι β ι ώ ν ο υ ν ε κ ε ί ν ο ι και, κ α τ α δ ι κ ά ζ ο ν τ α ς κ ά π ο ι ο ν π ο υ προκάλεσε πόνο στον άλλο, καταδικάζουμε αργότερα παρόμοια τον ε α υ τ ό μ α ς , α ν π ρ ο κ α λ έ σ ο υ μ ε λ ύ π η σε έ ν α ν σ υ ν ά ν θ ρ ω π ο . Έ τ σ ι , σ ι γ ά σ ι γ ά , ε ξ ε λ ί χ θ η κ ε η η θ ι κ ή μας^^ Έ τ σ ι , ο Σ μ ι θ α π έ ρ ρ ι ψ ε τ η ν υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς και ε ξ ή γ η σ ε τ η ν η θ ι κ ή φ υ σ ι κ ά , και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς έ δ ε ι ξ ε π ώ ς οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λήψεις του ανθρώπου μπορούν να αναπτυχθούν πέρα από

σκέψεις

για την ωφελιμότητα του ά λ φ α ή του βήτα τύπου α μ ο ι β α ί ω ν σχέσεων — κ α θ ώ ς 01 σ κ έ ψ ε ι ς α υ τ έ ς ή τ α ν ώ ς τ ό τ ε ο μ ό ν ο ς τ ρ ό π ο ς γ ι α ν α ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο « χ ω ρ ί ς τ η ν εκ Θ ε ο ύ α π ο κ ά λ υ ψ η » . Ε π ι π λ έ ο ν , ο Σ μ ι θ δ ε ν α ρ κ έ σ τ η κ ε ν α δείξει γ ε ν ι κ ά α υ τ ή τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν . Α π ε ν α ν τ ί α ς , α φ ι έ ρ ω σ ε το μ ε γ α λ ύ -

ΗΘΙΚΗ

181

τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ σε μία α ν ά λ υ σ η τ ο υ τ ρ ό π ο υ α ν ά π τ υ ξ η ς τ ω ν διάφορων ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , παίρνοντας στην κάθε περίπτωση ως α φ ε τ η ρ ί α τ ο α ί σ θ η μ α τ ο υ σ υ μ π ά σ χ ε ι ν , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό ό λ ε ς τις ά λ λ ε ς σ κ έ ψ ε ι ς . Σ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ ε ξ ή γ η σ ε π ώ ς ό λ ε ς οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς , εξ α ρ χ ή ς , ε π ω μ ί σ τ η κ α ν ω ς κάτι φ υ σ ι κ ό τ η ν π ρ ο σ τ α σ ί α και τ η ν υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η τ ω ν ω φ έ λ ι μ ω ν τ ρ ό π ω ν και η θ ώ ν . Θ α π ε ρ ι μ έ ν α μ ε ότι ο Σ μ ι θ , έ χ ο ν τ α ς φ τ ά σ ε ι ν α κ α τ α ν ο ή σ ε ι έτσι τ η ν η θ ι κ ή , θα α ν α γ ν ώ ρ ι ζ ε ω ς β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς ό χ ι μ ό ν ο τ ο α ί σ θ η μ α τ ο υ σ υ μ π ά σ χ ε ι ν , π ο υ α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή και ό ν τ ω ς ο δ η γ ε ί σε η θ ι κ έ ς κ ρ ί σ ε ι ς , α λ λ ά και μία ο ρ ι σ μ έ ν η ν ο η τ ι κ ή σ υ γ κ ρ ό τ η σ η ,

που

είναι α π ό ρ ρ ο ι α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και π α ί ρ ν ε ι τ η μ ο ρ φ ή τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ νης, δηλαδή της α ν α γ ν ώ ρ ι σ η ς της ισοτιμίας/ ισότητας των μελών της κ ο ι ν ω ν ί α ς . Α λ λ ά ε ν ώ π α ρ α δ έ χ θ η κ ε τ η σ υ μ μ ε τ ο χ ή τ ο υ λ ο γ ι κ ο ύ και τ ο υ συναισθήματος στην επεξεργασία των ηθικών κρίσεων, ο Σμιθ δεν τα δ ι α χ ώ ρ ι σ ε με σ α φ ή ν ε ι α . Ά λ λ ω σ τ ε , ε ί ν α ι ε π ί σ η ς π ι θ α ν ό ότι, τ ο ν κ α ι ρ ό π ο υ έ γ ρ α φ ε ο Σ μ ι θ την πραγματεία του, πολύ πριν τη Γαλλική επανάσταση, η έννοια της ισοτιμίας τ ο ύ ή τ α ν α κ ό μ η ξ έ ν η . Σ υ ν ε π ώ ς , α ν και έ δ ω σ ε μ ε γ ά λ η σ η μασία σ τ η ν α ξ ί α τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς στις η θ ι κ έ ς μ α ς κ ρ ί σ ε ι ς ,

συνέλαβε

εν τ ο ύ τ ο ι ς τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η κ υ ρ ί ω ς με τ η ν ο μ ι κ ή έ ν ν ο ι α — μ ε τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς α π ο ζ η μ ί ω σ η ς σ τ ο ν π α θ ό ν τ α και τ η ς τ ι μ ω ρ ί α ς σ τ ο ν α δ ι κ ο ύ ν τ α . Τ η ν αίσθηση της αγανάκτησης, την οποία αισθανόμαστε όταν βλέπουμε κάπ ο ι ο ν ν α α δ ι κ ε ί τ α ι , τ η ν α π έ δ ω σ ε σε κάτι π ο υ ο ν ό μ α σ ε φ υ σ ι κ ή ε π ι θ υ μ ί α γ ι α α ν τ α π ό δ ο σ η και τ ι μ ω ρ ί α · και θ ε ώ ρ η σ ε τ η ν ε π ι θ υ μ ί α α υ τ ή β ά σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς . Π ρ ό σ θ ε σ ε , β έ β α ι α , ότι μ ό ν ο ν ε π ώ δ υ ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς , π ο υ τις π ρ ο κ ά λ ε σ α ν α ν ά ξ ι α κ ί ν η τ ρ α , α ξ ί ζ ο υ ν τ ι μ ω ρ ί α . Α λ λ ά δ ε ν ε ί π ε λ έ ξ η γ ι α τ η ν ισότητα τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν και, γ ε ν ι κ ά , έ γ ρ α ψ ε γ ι α τ η ν ο μ ι κ ή δικ α ι ο σ ύ ν η και ό χ ι γ ι α τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η τ η ν ο π ο ί α ε π ι ζ η τ ε ί ο ν ο υ ς / ψ υ χ ή μας, α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τα δ ι κ α σ τ ή ρ ι α και τις ε τ υ μ η γ ο ρ ί ε ς τ ο υ ς . Α λ λ ά εξ αιτίας τ ο υ π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ο ύ α υ τ ο ύ χ ά ν ο υ μ ε α π ό τα μάτια μας τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή α δ ι κ ί α — τ η ν τ α ξ ι κ ή α δ ι κ ί α π ο υ σ τ η ρ ί ζ ο υ ν τα δ ι κ α σ τ ή ρ ι α — τ η ν ο π ο ί α η κοινωνία υποστηρίζει, αφού δεν της εναντιώνεται. Οι σ ε λ ί δ ε ς π ο υ α φ ι ε ρ ώ ν ε ι ο Σ μ ι θ στη ζ ή τ η μ α τ η ς δικαιοσύνης^® μ ά ς α φ ή ν ο υ ν με τ η γ ε ν ι κ ή ε ν τ ύ π ω σ η ότι κάτι μ έ ν ε ι α ν ε ί π ω τ ο . Ε ί ν α ι εξ ίσου α δ ύ ν α τ ο ν ν α κ α θ ο ρ ί σ ο υ μ ε ποιο μ ε ρ ί δ ι ο σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς α π έ δ ω σ ε ο Σ μ ι θ στο σ υ ν α ί σ θ η μ α και ποιο στο λ ο γ ι κ ό . Α λ λ ά έ ν α φ α ί ν ε τ α ι κ α θ α ρ ά : ότι ο Σ μ ι θ κ α τ ά λ α β ε τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο όχι ω ς κάτι μ υ σ τ η ρ ι ώ δ ε ς , έ μ φ υ τ ο ή ω ς α π ο κ ά λ υ ψ η εκ Θ ε ο ύ , α λ λ ά ω ς π ρ ο ϊ -

182

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ό ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , π ο υ ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι α ρ γ ά σ τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α και προέρχεται όχι από σκέψεις για την ωφελιμότητα ή βλαβερότητα τ ω ν διάφορων στοιχείων του χαρακτήρα, αλλά ως αναπόφευκτο

επακό-

λ ο υ θ ο τ ο υ σ υ μ π ό σ χ ε ι ν τ ο υ κ α θ ε ν ό ς με τις χ α ρ έ ς και τις λ ύ π ε ς τ ο υ συνανθρώπου του. Ο Σ μ ι θ α φ ι έ ρ ω σ ε λ ί γ α α ξ ι ο θ α ύ μ α σ τ α κ ε φ ά λ α ι α [ιδίως μ έ ρ ο ς 3, κ ε φ . 3], π ο υ μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α δ ε ν έ χ ο υ ν χ ά σ ε ι τ η φ ρ ε σ κ ά δ α και τ η ν ο μ ο ρ φ ι ά τους, στην ανάλυση της φυσικής ανάπτυξης της συνείδησης στον άνθ ρ ω π ο , τ ο υ « α μ ε ρ ό λ η π τ ο υ θ ε α τ ή » μέσα μας, και σ υ ν ά μ α τ η ς α γ ά π η ς γ ι α τ η ν α ξ ι ο π ρ έ π ε ι α τ ο υ χ α ρ α κ τ ή ρ α και τ η ν η θ ι κ ή ο μ ο ρ φ ι ά . Τ α π α ραδείγματά του τα παίρνει από την πραγματική ζωή (μερικές φορές α π ό τ η ν κ λ α σ ι κ ή λ ο γ ο τ ε χ ν ί α ) και π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο υ ν μ ε γ ά λ ο

ενδιαφέρον

γ ι α ό π ο ι ο ν σ κ έ φ τ ε τ α ι β α θ ι ά τα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α και α ν α ζ η τ ά δ ύ ν α μ η ό χ ι σε ά ν ω θ ε ν α π ο κ α λ ύ ψ ε ι ς α λ λ ά στα σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α και στο λ ο γ ι κ ό τ ο υ . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , δ ι α β ά ζ ο ν τ α ς τις σ ε λ ί δ ε ς α υ τ έ ς , λ υ π ο ύ μ α σ τ ε π ο υ ο Σ μ ι θ δ ε ν ε ξ έ τ α σ ε α π ό τ η ν ίδια σ κ ο π ι ά τ η σ τ ά σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ α π έ ν α ν τ ι στα διάφορα προβλήματα του κοινωνικού συστήματος, αφού, επιπλέον, την ε π ο χ ή π ο υ έ γ ρ α φ ε , π ρ ο κ α λ ο ύ σ α ν ή δ η α ν α σ τ ά τ ω σ η σ τ η ν κοινωνία* και π λ η σ ί α ζ ε η μ έ ρ α π ο υ τ α π ρ ο β λ ή μ α τ α α υ τ ά έ μ ε λ λ ε ν α ε μ φ α ν ι σ τ ο ύ ν στο π ρ ώ τ ο π λ ά ν ο , με τ η μ ο ρ φ ή τ η ς α π α ί τ η σ η ς γ ι α κ ο ι ν ω ν ι κ ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . Ό π ω ς ε ί δ α μ ε , ο Σ μ ι θ π ρ ό σ φ ε ρ ε μ ό ν ο μία ε ξ ή γ η σ η τ η ς σ υ μ π ά σ χ ο υ σ α ς σ τ ά σ η ς μ α ς α π έ ν α ν τ ι σε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς και τ η ς κ α τ α δ ι κ α σ τ ι κ ή ς μ α ς σ τ ά σ η ς α π έ ν α ν τ ι σε ά λ λ ε ς . Έ κ ρ ι ν ε π ω ς με τ ο μ υ α λ ό θ ε ω ρ ο ύ μ ε ότι 01 π ρ ά ξ ε ι ς α υ τ έ ς έ γ ι ν α ν π ρ ο ς ε μ ά ς και φ α ν τ α ζ ό μ α σ τ ε π ω ς β ρ ι σ κ ό μ α σ τ ε στη θ έ σ η τ ο υ α δ ι κ η μ έ ν ο υ . Θ α λ έ γ α μ ε ότι, α φ ο ύ με τ η σ κ έ ψ η μας μ π α ί ν ο υ μ ε στη θ έ σ η τ ο υ α δ ι κ η μ έ ν ο υ , ο Σ μ ι θ θα κ α τ α λ ά β α ι ν ε α υ τ ό που π ρ ά γ μ α τ ι σ υ μ β α ί ν ε ι στο μ υ α λ ό μ α ς : α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε τ η ν ισοτιμία. Α ν τ ο π ο θ ε τ η θ ώ με τ η σ κ έ ψ η μ ο υ στη θ έ σ η τ ο υ α δ ι κ η θ έ ν τ ο ς , α ν α γ ν ω ρ ί ζ ω με α υ τ ό τ η ν ισότητά μ α ς και τ η ν ί σ η μ α ς ι κ α ν ό τ η τ α ν α ν ι ώ σ ο υ μ ε τ η ν α δ ι κ ί α . Α λ λ ά ο Σ μ ι θ δ ε ν σ κ έ φ τ η κ ε έτσι. Δ ε ν π ε ρ ι έ λ α β ε στο σ υ μ π ό σ χ ε ι ν το σ τ ο ι χ ε ί ο τ η ς ισοτιμίας και τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς . Γ ε ν ι κ ά , ό π ω ς ε π ι σ ή μ α ν ε ο J o d l , α π έ φ υ γ ε ν α δ ώ σ ε ι μία α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ή β ά σ η σ τ η ν η θ ι κ ή κ ρ ί σ η . Ά λ λ ω σ τ ε , ο Σ μ ι θ π α ρ έ β λ ε ψ ε τελείως την αναγκαιότητα να επισημάνει τη συνεχή ανάπτυξη του ηθικού αισθήματος στον άνθρωπο. Βέβαια, δεν μπορούμε να τον κατηγορ ή σ ο υ μ ε π ο υ δ ε ν έ φ τ α σ ε σ τ η ν ιδέα τ η ς σ τ α δ ι α κ ή ς ζ ω ο λ ο γ ι κ ή ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , τ η ν ο π ο ί α α ν α γ ν ω ρ ί σ α μ ε τ ο ν 19ο αι. μ ε λ ε τ ώ ν τ α ς τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η στη φ ύ σ η . Α λ λ ά π α ρ έ β λ ε ψ ε τα μ α θ ή μ α τ α κ α λ ο σ ύ ν η ς π ο υ π ή ρ ε

ΗΘΙΚΗ

183

Ο πρωτόγονος ά ν θ ρ ω π ο ς από τη φύση, από τη ζωή των κοινωνιών των ζ ώ ω ν και γ ι α τα ο π ο ί α ε ί χ α ν ή δ η μ ι λ ή σ ε ι ο Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς και ο Σ π ι ν ό ζ α . Π ρ έ π ε ι ν α σ υ μ π λ η ρ ώ σ ο υ μ ε α υ τ ή τ η ν έ λ λ ε ι ψ η και ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι ένα πολύ σημαντικό γ ε γ ο ν ό ς στην ανάπτυξη της ηθικής, το συμπόσχειν, δεν αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου:

είναι

έ μ φ υ τ ο στα π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α έ μ β ι α και ε ί χ ε ή δ η α ν α π τ υ χ θ ε ί σε ό λ α τ α α γ ε λ α ί α και κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α . Τ ο σ υ μ π ά σ χ ε ι ν ε ί ν α ι έ ν α θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς γ ε γ ο ν ό ς τ η ς φ ύ σ η ς και τ ο σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε σε ό λ α τα α γ ε λ α ί α ζ ώ α και σε ό λ α τ α π ο υ λ ι ά π ο υ φ ω λ ι ά ζ ο υ ν μαζί. Και στις δ ύ ο π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς , τα ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ α ά τ ο μ α ο ρ μ ο ύ ν γ ι α ν α δ ι ώ ξ ο υ ν τ ο ν ε χ θ ρ ό , είτε είναι α ρ π α κ τ ι κ ό ζ ώ ο είτε α ρ π α κ τ ι κ ό π τ η ν ό . Σ τ α π τ η ν ό έ χ ο υ μ ε και τ η ν π ε ρ ί π τ ω σ η ε ν ό ς ε ί δ ο υ ς να παίρνει κοντά του τα μικρά ενός άλλου είδους, όταν πέφτουν από τ η φ ω λ ι ά . Α υ τ ό , ω ς γ ν ω σ τ ό ν , έ δ ω σ ε μ ε γ ά λ η χ α ρ ά σ τ ο ν γ η ρ α ι ό Γκαίτε, όταν του το είπε ο Έ κ ε ρ μ α ν . Ό λ ο τ ο έ ρ γ ο τ ο υ Σ μ ι θ γ ι α τ η ν η θ ι κ ή ε π ι δ ι ώ κ ε ι ν α δ ε ί ξ ε ι ότι η η θ ι κ ή όφειλε αναγκαστικά να αναπτυχθεί στον ά ν θ ρ ω π ο ως αποτέλεσμα της φύσης του. Ο Σμιθ, δείχνοντας πώς η ανάπτυξη του χαρακτήρα επηρ ε ά σ τ η κ ε α π ό τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ς και η θ ι κ ή ς π ο υ α ν έ π τ υ ξ ε η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α , μ ί λ η σ ε ω ς γ ν ή σ ι ο ς φ υ σ ι ο κ ρ ά τ η ς στη σ φ α ί ρ α τ η ς σ κ έ ψ η ς . Ε π ι σ η μ α ί ν ο ν τ α ς ο ρ ι σ μ έ ν ε ς τ ά σ ε ι ς που ε ν δ έ χ ε τ α ι ν α ε κ τ ρ έ ψ ο υ ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο α π ό τ η ν η θ ι κ ή σ τ ά σ η π ρ ο ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , π ρ ό σ θ ε σ ε ότι η φ ύ σ η μ α ς ε μ π ε ρ ι έ χ ε ι έ ν α ν δ ι ο ρ θ ω τ ι κ ό π α ρ ά γ ο ν τ α γι' α υ τ ή τ η ν α τ έ λεια. Παρατηρώντας συνεχώς τη συμπεριφορά των άλλων, φτάνουμε σε ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς κ α ν ό ν ε ς γ ι α τ ο τι ν α κ ά ν ο υ μ ε και τι ν α μ η ν κ ά ν ο υ μ ε . Έ τ σ ι γ ί ν ε τ α ι η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ε κ π α ί δ ε υ σ η τ ω ν χ α ρ α κ τ ή ρ ω ν και έτσι δ ι α μ ο ρ φ ώ ν ο ν τ α ι 01 γ ε ν ι κ ο ί κ α ν ό ν ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς ( μ έ ρ ο ς 3, κ ε φ . 4 , σ. 2 2 1 - 8 ) . Α λ λ ρ α μ έ σ ω ς μετά, στο ε π ό μ ε ν ο κ ε φ ά λ α ι ο , β ε β α ι ώ ν ε ι ότι οι κ α ν ό ν ε ς ζ ω ή ς , π ο υ ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν έτσι, σ ω σ τ ά θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι Θ ε ϊ κ ο ί Ν ό μ ο ι . «Η θ έ α ση α υ τ ώ ν τ ω ν γ ε ν ι κ ώ ν κ α ν ό ν ω ν σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς είναι α υ τ ό π ο υ σ ω σ τ ά ο ν ο μ ά ζ ε τ α ι α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , μία β α σ ι κ ή α ρ χ ή με τις μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ε ς ε π ι π τ ώ σ ε ι ς σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η ζ ω ή και η μ ό ν η β α σ ι κ ή α ρ χ ή με τ η ν ο π ο ί α οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι ε ί ν α ι ι κ α ν ο ί ν α κ α τ ε υ θ ύ ν ο υ ν τις π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ ς » . Και π ρ ο σ θ έ τ ε ι : « Α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α , οι η θ ι κ ο ί κ α ν ό ν ε ς μάς δ ί δ ο ν τ α ι γ ι α v û κ α τ ε υ θ ύ ν ο υ μ ε τ η σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά μας στη ζ ω ή » ( μ έ ρ ο ς 3, κ ε φ . 5, σ. 2 3 3 ) . Α υ τ ά τα σ χ ό λ ι α τ ο υ Σ μ ι θ δ ε ί χ ν ο υ ν σε π ο ι α ν έ κ τ α σ η ή τ α ν α κ ό μ η δ έ σ μ ι ο ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ και π ό σ ο δ ύ σ κ ο λ ο ή τ α ν , α κ ό μ η και γ ι α έ ν α ν π ο λ ύ λ α μ π ρ ό και τ ο λ μ η ρ ό σ τ ο χ α σ τ ή , ν α α ν α λ ύ σ ε ι το ζ ή τ η μ α τ η ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς

184

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ η ς η θ ι κ ή ς , π ρ ι ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι ε ξ ο ι κ ε ι ω θ ο ύ ν με τ η ν ιδέα τ η ς ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή ς μ ε τ α β ο λ ή ς τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν μ ο ρ φ ώ ν , κ α θ ώ ς και με τις κ ρ ί σ ε ι ς γ ι α τις μ ο ρ φ έ ς α υ τ έ ς και τ η σ τ ά σ η τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν α π έ ν α ν τ ι τ ο υ ς . Ο Σμιθ δεν περιορίστηκε να εξηγήσει την προέλευση της ηθικής. Α ν έ λ υ σ ε πολλά γ ε γ ο ν ό τ α της καθημερινής ζωής, για να δείξει την α λ η θ ι ν ή φ ύ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς σ τ ά σ η ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν στις σ υ ν η θ ι σ μ έ ν ε ς τ ο υ ς σ χ έ σ ε ι ς . Α π ό α υ τ ή τ η ν ά π ο ψ η , η σ τ ά σ η τ ο υ ή τ α ν η ίδια με τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς και τ η ς Ρ ώ μ η ς , ιδίως με τ ο υ Σ ε ν έ κ α και τ ο υ Ε π ί κ τ η τ ο υ . Θ ε ώ ρ η σ ε το σ υ μ π ά σ χ ε ι ν κ α θ ο δ η γ η τ ι κ ό και α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό σ υ ν α ί σ θ η μ α σ τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς και π α ρ έ β λ ε ψ ε τ η σ η μ α σ ί α τ ο υ λ ο γ ι κ ο ύ σε ζ η τ ή μ α τ α δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και ισοτιμίας. Β έ β α ι α , έ κ α ν ε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ε ξ α ι ρ ε τ ι κ έ ς π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς γ ι α τ η δικαιοσύνη^^, α λ λ ά δ ε ν α ν έ φ ε ρ ε πουθενά τη θεμελιώδη σημασία της για την επεξεργασία των ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν . Εστίασε την προσοχή του στην αίσθηση του καθήκοντος και σ' α υ τ ό σ υ μ φ ώ ν η σ ε α π ό λ υ τ α με τ ο υ ς σ τ ω ι κ ο ύ ς — ι δ ι α ί τ ε ρ α με τ ο ν Ε π ί κ τ η τ ο και τ ο ν Μ ά ρ κ ο Α υ ρ ή λ ι ο . Γ ε ν ι κ ά , ο Σ μ ι θ τ ο π ο θ έ τ η σ ε τ η ν η θ ι κ ή σε ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή β ά σ η και έ δ ε ι ξ ε ότι τ α η θ ι κ ά α ι σ θ ή μ α τ α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό τ ο σ υ μ π ά σ χ ε ι ν με ά λ λ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , α ν α π ό φ ε υ κ τ ο σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή , και ότι α ρ γ ό τ ε ρ α η ε κ π α ί δ ε υ σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς σ υ ν ε χ ί σ τ η κ ε με τ ο ν ίδιο τ ρ ό π ο και έτσι ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν οι γ ε ν ι κ ο ί κ α ν ό ν ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Έ δ ε ι ξ ε π ώ ς οι κ α ν ό ν ε ς α υ τ ο ί β ρ ή κ α ν σ τ ή ρ ι ξ η σ τ η ν κ ο ι ν ή σ υ μ φ ω ν ί α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν και π ώ ς σ ή μ ε ρ α σ τ ρ ε φ ό μ α σ τ ε σ' α υ τ ο ύ ς σε π ε ρ ί π τ ω σ η α μ φ ι β ο λ ί α ς , α φ ο ύ τ ο υ ς θεωρούμε βάσεις της κρίσης μας. Μ' α υ τ ή τ ο υ τ η ν ά π ο ψ η ο Σ μ ι θ π ρ ο ε τ ο ί μ α σ ε α ν α μ φ ί β ο λ α το έ δ α φ ο ς για την κατανόηση της ηθικής ως προϊόντος της κοινωνικής ζωής- η η θ ι κ ή α υ τ ή α ν α π τ ύ χ θ η κ ε σ ι γ ά - σ ι γ ά στον ά ν θ ρ ω π ο και η α ν ά π τ υ ξ ή τ η ς σ υ ν ε χ ί σ τ η κ ε π ρ ο ς τ η ν ίδια κ α τ ε ύ θ υ ν σ η μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α — π ά ν τ α χ ω ρ ί ς τ η ν ανάγκη εξωτερικής εξουσίας/ ισχύος για την περαιτέρω πρόοδό της. Α υ τ ό ν τ ο ν δ ρ ό μ ο α κ ο λ ο ύ θ η σ ε η η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α κατά τ ο ν 19ο αι. Σ υ ν ο ψ ί ζ ο ν τ α ς , π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι σε ό λ ε ς τις η θ ι κ έ ς διδ α σ κ α λ ί ε ς π ο υ π ρ ο ή λ θ α ν α π ό , και α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν κ α τ ά , τ ο ν 17ο και τ ο ν 1 8 ο αι., και π ά σ χ ι σ α ν ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς καθαρά επιστημονικά, φυσιοκρατικά, είναι ε μ φ α ν ή ς η επιρροή της επικ ο ύ ρ ε ι α ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς . Σ χ ε δ ό ν ό λ ο ι οι σ η μ α ν τ ι κ ο ί ε κ π ρ ό σ ω π ο ι τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , ιδίως τ ο ν 18ο αι., ή τ α ν ο π α δ ο ί τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ . Α λ λ ά , ε ν ώ β α σ ί ζ ο ν τ α ν στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ , τα η θ ι κ ά δ ό γ μ α τ α τ η ς ν έ α ς ε π ο χ ή ς χ ω ρ ί σ τ η κ α ν σε δ ύ ο ρ ε ύ μ α τ α . Κ ο ι ν ό σ η μ ε ί ο τ ο υ ς ή τ α ν μ ό ν ο ν ότι

ΗΘΙΚΗ

185

α π έ ρ ρ ι ψ α ν τ η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή και τ η μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς . Οι ε κ π ρ ό σ ω π ο ι και τ ω ν δ ύ ο τ ά σ ε ω ν ε π ι δ ί ω ξ α ν ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν φ υ σ ι κ ά τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς και ε ν α ν τ ι ώ θ η κ α ν στις α ξ ι ώ σ ε ι ς τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς που σ υ ν έ δ ε ε τ η ν η θ ι κ ή με τ η θ ρ η σ κ ε ί α . Μία α π ό α υ τ έ ς τις ο μ ά δ ε ς στη φ ι λ ο σ ο φ ί α , ε ν ώ α ν α γ ν ώ ρ ι ζ ε μαζί με τ ο ν Ε π ί κ ο υ ρ ο ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς π α σ χ ί ζ ε ι πριν α π ' ό λ α γ ι α τ η ν ε υ τ υ χ ί α , β ε β α ί ω σ ε εν τ ο ύ τ ο ι ς ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς β ρ ί σ κ ε ι τ η μ έ γ ι σ τ η ε υ τ υ χ ί α ό χ ι όταν ε κ μ ε τ α λ λ ε ύ ε τ α ι ά λ λ ο υ ς γ ι α το ι δ ι ω τ ι κ ό τ ο υ ό φ ε λ ο ς , α λ λ ά ό τ α ν σ υ ν ά π τ ε ι φ ι λ ι κ έ ς α μ ο ι β α ί ε ς σ χ έ σ ε ι ς με ό λ ο υ ς τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς τουε ν ώ 01 υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ η ς ά λ λ η ς τ ό σ η ς — μ ε κ ύ ρ ι ο ε κ π ρ ό σ ω π ό τ ο υ ς τ ο ν Χ ο μ π ς — σ υ ν έ χ ι σ α ν ν α θ ε ω ρ ο ύ ν τ η ν η θ ι κ ή κάτι που με τ η β ί α ε μ φ υ τ ε ύ θ η κ ε σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . Ο Χ ο μ π ς και οι ο π α δ ο ί τ ο υ θ ε ώ ρ η σ α ν τ η ν η θ ι κ ή όχι α π ό ρ ρ ο ι α τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς α λ λ ά κάτι π ο υ τ η ς ε μ φ ύ τ ε υ σ ε μία ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή δ ύ ν α μ η . Μ ό ν ο π ο υ , στη θ έ σ η τ η ς θ ε ό τ η τ α ς και τ η ς ε κ κ λ η σίας, έ β α λ α ν τ ο κ ρ ά τ ο ς και τ ο ν φ ό β ο γ ι α τ ο ν « Λ ε β ι ά θ α ν » — τ ο ν ε μ φ υ τευτή της ηθικής στον άνθρωπο. Έτσι, ένας μύθος αντικαταστάθηκε από άλλον. Πρέπει να επισημάν ο υ μ ε ότι, τ η ν ε π ο χ ή ε κ ε ί ν η , η α ν τ ι κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς α π ό το κ ρ ά τ ο ς ( π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι σε έ ν α σ υ μ β ό λ α ι ο ) ε ί χ ε μ ε γ ά λ η π ο λ ι τ ι κ ή σ η μ α σία. Η ε κ κ λ η σ ί α α ν ή γ ε τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς στη Β ο ύ λ η σ η τ ο υ Θ ε ο ύ ' και θ ε ω ρ ο ύ σ ε π ω ς η ίδια ή τ α ν ο α ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ς τ ο υ Θ ε ο ύ στη γ η . Ε ν ώ στο κ ρ ά τ ο ς , α ν και το ίδιο ε λ ε ύ θ ε ρ α ε π ω φ ε λ ή θ η κ ε α π ό α μ ν η μ ο ν ε ύ τ ω ν χ ρ ό ν ω ν α π ό τ η ν υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς , οι π ρ ο ω θ η μ έ ν ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς τ ο υ 1 8 ο υ αι. ά ρ χ ι σ α ν α μ έ σ ω ς ν α α π ο δ ί δ ο υ ν γ ή ι ν η π ρ ο έ λ ε υ σ η : α π έ δ ω σ α ν τ η ν ε μ φ ά ν ι σ η τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς στο σ ύ μ φ ω ν ο / σ υ μ β ό λ α ι ο τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Και α ν α μ φ ί β ο λ α ό τ α ν , στα τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι., ά ρ χ ι σε σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η ο α γ ώ ν α ς ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς α π ο λ υ τ α ρ χ ι κ ή ς ε ξ ο υ σ ί α ς τ ω ν « ε λ έ ω Θ ε ο ύ » β α σ ι λ έ ω ν , τ ο ν ω φ έ λ η σ ε ιδιαίτερα η θ ε ω ρ ί α τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς που π ρ ο ε ρ χ ό τ α ν α π ό τ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ υ μ β ό λ α ι ο . Α υ τ ή η δ ι α ί ρ ε σ η σε δ ύ ο σ τ ρ α τ ό π ε δ α τ ω ν σ τ ο χ α σ τ ώ ν π ο υ ε ξ ή γ η σ α ν τ η ν η θ ι κ ή κ α θ α ρ ά ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ά και φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ά π α ρ α τ η ρ ε ί τ α ι κ α θ ' ό λ ο τ ο ν 1 7 ο και τ ο ν 18ο αι. Με τ ο ν κ α ι ρ ό , η α π ό σ τ α σ ή τ ο υ ς μ ε γ α λ ώ ν ε ι και η δ ι α φ ω ν ί α τ ο υ ς ο ξ ύ ν ε τ α ι . Ε ν ώ μία ο μ ά δ α σ τ ο χ α σ τ ώ ν σ υ ν ε ι δ η τ ο ποιεί ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ότι η η θ ι κ ή είναι α π λ ώ ς και μ ό ν ο ν η σ τ α δ ι α κ ή α ν ά π τ υ ξ η μίας κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς έ μ φ υ τ η ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , ά λ λ ο ι σ τ ο χ α στές ε ξ η γ ο ύ ν τ η ν η θ ι κ ή ω ς π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ν α κ α τ α κ τ ή σ ε ι τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή ε υ τ υ χ ί α με τ η σ ω σ τ ή έ ν ν ο ι α . Φ τ ά ν ο υ ν σε δ ύ ο δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α , α ν ά λ ο γ α με τ η ν ο μ ά δ α σ τ η ν ο π ο ί α α ν ή κ ο υ ν .

186

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Ο ρ ι σ μ έ ν ο ι σ υ ν ε χ ί ζ ο υ ν ν α β ε β α ι ώ ν ο υ ν , ό π ω ς ο Χ ο μ π ς , ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι « ε μ π ο τ ι σ μ έ ν ο ς α π ό τ ο κ α κ ό » και β λ έ π ο υ ν τ η σ ω τ η ρ ί α μ ό ν ο σε μία α υ σ τ η ρ ά ο ρ γ α ν ω μ έ ν η κ ε ν τ ρ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α , π ο υ σ υ γ κ ρ α τ ε ί τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς να μη μάχονται διαρκώς μεταξύ τους. Το ιδεώδες τους είναι ένα συγκεντρωτικό κράτος, που κυβερνά όλη τη ζωή της κοινωνίας — ω ς π ρ ο ς α υ τ ό , σ υ μ β α δ ί ζ ο υ ν με τ η ν ε κ κ λ η σ ί α . Οι ά λ λ ο ι , α π ε ν α ν τ ί α ς , υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ ν ότι μ ό ν ο ν η ε υ ρ ε ί α ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς και οι μεγάλες ευκαιρίες για τους ανθρώπους να συνάπτουν διάφορες συμφ ω ν ί ε ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς θ α μ α ς ο δ η γ ή σ ο υ ν σε έ ν α ν έ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , π ο υ θ α β α σ ί ζ ε τ α ι στη σ ω σ τ ή / δ ί κ α ι η κ ά λ υ ψ η τ ω ν α ν α γ κ ώ ν . Α υ τ έ ς 01 δ ύ ο α π ό ψ ε ι ς , μαζί με ο ρ ι σ μ έ ν ε ς ε ν δ ι ά μ ε σ ε ς , και ο ρ ι σ μ έ ν ε ς θ ε ω ρ ί ε ς ιτου δ έ χ ο ν τ α ι λ ί γ ο - π ο λ ύ τ η ν ιδέα τ η ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ς π ρ ο έλευσης της ηθικής, κυριαρχούν σήμερα. Α λ λ ά από τη στιγμή που η θεωρία τηςί:ξέλιξης, δηλαδή της σταδιακής ανάπτυξης των πεποιθήσεω ν , η θ ώ ν και θ ε σ μ ώ ν , κ α τ ά κ τ η σ ε μία θ έ σ η σ τ η ν ε π ι σ τ ή μ η , η δ ε ύ τ ε ρ η ά π ο ψ η —που αποσκοπεί στην ελεύθερη οικοδόμηση της ζωής— πήρε σταδιακά το προβάδισμα. Α μ έ σ ω ς πιο κ ά τ ω θα ε π ι χ ε ι ρ ή σ ο υ μ ε ν α α ν ι χ ν ε ύ σ ο υ μ ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν δ ύ ο α υ τ ώ ν ρ ε υ μ ά τ ω ν τ η ς η θ ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς στη σ η μ ε ρ ι ν ή φ ι λ ο σ ο φία.

ΗΘΙΚΗ

187

ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ΤΩΝ

ΗΘΙΚΩΝ

ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΩΝ

ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ

ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ

ΧΡΟΝΟΥΣ ( τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ και α ρ χ έ ς τ ο υ 1 9 ο υ αι.) Ό π ω ς ε ί π α μ ε π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς , οι δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ω ν γ ά λ λ ω ν φ ι λ ο σ ό φ ω ν τ ο υ 1 8 ο υ αι. — τ ο υ Ε λ β έ τ ι ο υ , τ ο υ Μ ο ν τ ε σ κ ι έ , τ ο υ Β ο λ τ α ΐ ρ ο υ , τ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν Ν τ ι ν τ ε ρ ό και ντ' Α λ α μ π έ ρ , και τ ο υ H o l b a c h — έ π α ι ξ α ν σ π ο υ δ α ί ο ρ ό λ ο σ τ η ν ιστορία τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Η τ ο λ μ η ρή ά ρ ν η σ η , α π ό α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς , τ η ς σ η μ α σ ί α ς τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , οι δ η λ ώ σ ε ι ς τ ο υ ς υ π έ ρ τ η ς ( π ο λ ι τ ι κ ή ς τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν ) ισοτιμίας και, τ έ λ ο ς , η α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή σ τ η ν ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν μ ο ρ φ ώ ν τ η ς ζ ω ή ς π ο υ α π έ δ ω σ α ν οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι φ ι λ ο σ ό φ ο ι α υ τ ο ί στο ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ά ε ρ μ η ν ε υ ό μ ε ν ο σ υ ν α ί σ θ η μ α τ η ς ι δ ι ο τ έ λ ε ι α ς — ό λ ο ι α υ τ ο ί οι π α ρ ά γ ο ν τ ε ς ε ί χ α ν μ ε γ ά λ η σ η μ α σία γ ι α τ η δ ι α μ ό ρ φ ω σ η σ ω σ τ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν τ η ς η θ ι κ ή ς · και β ο ή θ η σ α ν τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α ν α σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ή σ ε ι ότι η η θ ι κ ή μ π ο ρ ε ί ν α α π ε λ ε υ θ ε ρ ω θεί τ ε λ ε ί ω ς α π ό τ η ν ε π ι κ ύ ρ ω σ η τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η τ ρ ο μ ο κ ρ α τ ί α τ η ς Γ α λ λ ι κ ή ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς , η γ ε ν ι κ ή εξέγερση που ακολούθησε την κατάργηση των φεουδαρχικών δικαιωμ ά τ ω ν και 01 π ό λ ε μ ο ι μετά τ η ν Ε π α ν ά σ τ α σ η α ν ά γ κ α σ α ν π ο λ λ ο ύ ς στοχ α σ τ έ ς ν α α ν α ζ η τ ή σ ο υ ν γ ι α ά λ λ η μια φ ο ρ ά τ η β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς σε μία υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή δ ύ ν α μ η , τ η ν ο π ο ί α α ν α γ ν ώ ρ ι σ α ν σε λ ί γ ο - π ο λ ύ μ ε τ α μ φ ι ε σ μ έ ν η μ ο ρ φ ή . Η π ο λ ι τ ι κ ή και κ ο ι ν ω ν ι κ ή α ν τ ί δ ρ α σ η σ υ μ π ο ρ ε ύ τ η κ α ν στη σ φ α ί ρ α τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς με τ η ν α ν α β ί ω σ η τ η ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς . Η α ν α β ί ω ση α υ τ ή ά ρ χ ι σ ε στη Γ ε ρ μ α ν ί α , ό π ο υ στα τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι. ε μ φ α ν ί σ τ η κ ε ο μέγιστος γερμανός φιλόσοφος Ιμάνουελ Καντ (1724-1804). Η διδασ κ α λ ί α τ ο υ Κ α ν τ β ρ ί σ κ ε τ α ι στα σ ύ ν ο ρ α τ η ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ ω ν π α λ α ι ό τ ε ρ ω ν ε π ο χ ώ ν και τ η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ ο υ 1 9 ο υ αι. Θ α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε σε α δ ρ έ ς γ ρ α μ μ έ ς τ η ν η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Καντ^. Ο Κ α ν τ ε π ι δ ί ω ξ ε ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι μία ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή η θ ι κ ή , δ η λ α δ ή μία θεωρία των ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν τελείως διαφορετική από την εμπειρική η θ ι κ ή π ο υ υ π ο σ τ ή ρ ι ζ α ν οι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ι γ ά λ λ ο ι και ά γ γ λ ο ι σ τ ο χ α στές τ ο υ 1 8 ο υ αι. Τ ο η θ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α τ ο υ Κ α ν τ ε ί χ ε με τις π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ε ς θ ε ω ρ ί ε ς τ η ν ίδια σ χ έ σ η π ο υ έ χ ε ι η θ ε ω ρ η τ ι κ ή μ η χ α ν ι κ ή με τ η ν ε φ α ρ -

188

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μοσμένη μηχανική. Β έ β α ι α , ο Κ α ν τ δ ε ν ε π ι δ ί ω κ ε κάτι κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ο . Σ χ ε δ ό ν ό λ ο ι οι π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο ι τ ο υ σ τ ο χ α σ τ έ ς ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ν α κ α θ ο ρ ί σ ο υ ν τις ο ρ θ ο λ ο γ ι κ έ ς β ά σ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ ο υ ς ά γ γ λ ο υ ς και γ ά λ λ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς τ ο υ 1 7 ο υ κ α ι τ ο υ 1 8 ο υ αι., ο Κ α ν τ ε π ι δ ί ω ξ ε ν α α ν α κ α λ ύ ψ ε ι τ ο υ ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς ν ό μ ο υ ς τ η ς η θ ι κ ή ς όχι με τ η μ ε λ έ τ η τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς και με τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η τ η ς ζ ω ή ς και τ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , α λ λ ά με τ η ν α φ η ρ η μ έ ν η σ κ έ ψ η . Α ν α ζ η τ ώ ν τ α ς τ η β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς , ο Κ α ν τ σ υ μ π έ ρ α ν ε ότι ε ί ν α ι η αίσθηση

του καθήκοντος.

Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Κ α ν τ , α υ τ ή η α ί σ θ η σ η τ ο υ

καθήκοντος δεν προέρχεται από σκέψεις ωφελιμότητας (ιδιωτικής ή κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ) ο ύ τ ε α π ό τ ο σ υ μ π ά σ χ ε ι ν ή τ η ν κ α λ ο σ ύ ν η · ε ί ν α ι ιδιότητα του α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ λογικού. Υ π ά ρ χ ο υ ν δύο είδη κ α ν ό ν ω ν δ ι α γ ω γ ή ς που μπορεί να δημιουργήσει το α ν θ ρ ώ π ι ν ο λογικό:

ορισμένοι είναι υπό

ό ρ ο υ ς , ά λ λ ο ι ε ί ν α ι α π ό λ υ τ ο ι . Για π α ρ ά δ ε ι γ μ α : α ν θ έ λ ε ι ς ν α είσαι υ γ ι ή ς , ζ ή σ ε μ ε τ ρ η μ έ ν α — κ α ν ό ν α ς υ π ό ό ρ ο υ ς . Κ ά π ο ι ο ς π ο υ δ ε ν Θέλει ν α ζει μετρημένα, πιθανόν θα προτιμήσει να αμελήσει την υγεία του. Τέτοιες ε ν τ ο λ έ ς δ ε ν π ε ρ ι έ χ ο υ ν τ ί π ο τ ε α π ό λ υ τ ο , και ο ά ν θ ρ ω π ο ς μ π ο ρ ε ί ν α τις τ η ρ ε ί ή όχι. Σ ' α υ τ ή τ η ν κ α τ η γ ο ρ ί α κ α ν ό ν ω ν υ π ό ό ρ ο υ ς π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι ό λ ο ι 01 κ α ν ό ν ε ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς π ο υ β α σ ί ζ ο ν τ α ι oto σ υ μ φ έ ρ ο ν — κ α ι τέτοιες υπό όρους εντολές δεν μπορούν να αποτελέσουν τη βάση της η θ ι κ ή ς . Οι η θ ι κ ο ί κ α ν ό ν ε ς π ρ έ π ε ι ν α έ χ ο υ ν τ ο ν α π ό λ υ τ ο χ α ρ α κ τ ή ρ α της κατηγορικής

επιταγής,

και η α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς α π ο τ ε λ ε ί μία

τέτοια κατηγορική επιταγή. Ό π ω ς ακριβώς τα αξιώματα των καθαρών μαθηματικών δεν τα έχει πάρει ο ά ν θ ρ ω π ο ς από την εμπειρία —σκέφτηκε ο Καντ— παρόμοια η α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , με τ η ν ε γ γ ε ν ώ ς υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ή φ ύ σ η τ η ς , έ χ ε ι κάτι α π ό τ ο ν χ α ρ α κ τ ή ρ α ε ν ό ς φ υ σ ι κ ο ύ ν ό μ ο υ και είναι έ μ φ υ τ η στο μ υ α λ ό κ ά θ ε ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ά σ κ ε π τ ό μ ε ν ο υ ό ν τ ο ς . Είναι ιδιότητα τ ο υ « κ α θ α ρ ο ύ Λ ό γ ο υ » . Δ ε ν έχει σημασία που στην πραγματική ζωή ο ά ν θ ρ ω π ο ς ποτέ δ ε ν υ π α κ ο ύ ε ι εξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ σ τ η ν η θ ι κ ή κ α τ η γ ο ρ ι κ ή ε π ι τ α γ ή . Τ ο σ η μ α ν τ ι κ ό είναι ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν έ φ τ α σ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί ζ ε ι τ η ν ε π ι τ α γ ή α υ τ ή με τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η ή με τα σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ά τ ο υ , α λ λ ά τ η ν α ν α κ ά λ υ ψ ε , κ α τ ά κ ά π ο ι ο τ ρ ό π ο , μ έ σ α τ ο υ και τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε ω ς υ π έ ρ τ α τ ο νόμο των πράξεών του. Ποια ε ί ν α ι τ ό τ ε η φ ύ σ η τ ο υ η θ ι κ ο ύ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς ; Τ ο κ α θ ή κ ο ν σ τ η ν ο υ σ ί α τ ο υ ε ί ν α ι α υ τ ό που έχει α π ό λ υ τ η σ η μ α σ ί α και σ υ ν ε π ώ ς δ ε ν μ π ο ρεί π ο τ έ ν α ε ί ν α ι μ έ σ ο ν γ ι α τ η ν ε π ί τ ε υ ξ η ε ν ό ς ά λ λ ο υ σ κ ο π ο ύ — ε ί ν α ι α υ τ ο σ κ ο π ό ς . Τι, λ ο ι π ό ν , έ χ ε ι α π ό λ υ τ η σ η μ α σ ί α γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και

ΗΘΙΚΗ

189

σ υ ν ε π ώ ς θα π ρ έ π ε ι ν α ε ί ν α ι ο σ κ ο π ό ς τ ο υ ; Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Κ α ν τ , « π ι θ α ν ό ν τ ί π ο τ ε δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α σ υ λ λ ά βουμε στον κόσμο ή έξω απ' αυτόν, που να μπορεί να ονομαστεί καλό α π λ ώ ς , δ η λ α δ ή χ ω ρ ί ς ε π ι θ ε τ ι κ ό π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ ό , ε κ τ ό ς α π ό μία

καλή

θ έ λ η σ η » , δ η λ α δ ή ε λ ε ύ θ ε ρ η και ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή θ έ λ η σ η . Τ ο καθετί σ τ ο ν κ ό σ μ ο — λ έ ε ι ο Κ α ν τ — έ χ ε ι σ χ ε τ ι κ ή α ξ ί α και μ ό ν ο μία ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή και ελεύθερη προσωπικότητα έχει απόλυτη αξία αφ' εαυτής. Σ υ ν ε π ώ ς , η ε λ ε ύ θ ε ρ η και ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή θ έ λ η σ η , π ο υ κ α τ έ χ ε ι α π ό λ υ τ η α ξ ί α , α π ο τ ε λ ε ί το α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο τ ο υ η θ ι κ ο ύ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς . « Π ρ έ π ε ι ν α είσαι ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς και ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό ς » : α υ τ ό ς ε ί ν α ι ο η θ ι κ ό ς νόμος^. Α φ ο ύ εγκαθίδρυσε αυτό τον ηθικό νόμο, ο Καντ ποριζεται την πρώτη διατύπωση της ηθικής διαγωγής: «Να ενεργείς ώστε να χρησιμοποιείς τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α , τ ό σ ο στο π ρ ό σ ω π ό σ ο υ ό σ ο και στο π ρ ό σ ω π ο ο π ο ι ο υ δ ή π ο τ ε ά λ λ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , π ά ν τ α σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ω ς σ κ ο π ό και π ο τ έ μ ό ν ο ν ω ς μ έ σ ο ν » ( α γ γ λ . έκδ., σ. 4 7 ) . Ό λ ο ι οι ά ν θ ρ ω π ο ι , ό π ω ς ε μ ε ί ς , είναι π ρ ο ι κ ι σ μ έ ν ο ι με ε λ ε ύ θ ε ρ η και ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή θ έ λ η σ η · σ υ ν ε π ώ ς , δ ε ν μ π ο ρ ο ύ ν ποτέ ν α ε ί ν α ι γ ι α μ α ς μ έ σ α γ ι α έ ν α ν σ κ ο π ό . Τ ο ι δ ε ώ δ ε ς π ο υ π α σ χ ί ζ ε ι ν α π λ η σ ι ά σ ε ι η η θ ι κ ή ε ί ν α ι , κ α τ ά τ ο ν Κ α ν τ , μία π ο λ ι τ ε ί α ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν και ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ώ ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν π ρ ο σ ω π ι κ ο τ ή τ ω ν

μία π ο λ ι τ ε ί α

στην οποία κάθε προσωπικότητα είναι ο σκοπός ό λ ω ν τ ω ν

άλλων.

Π ά ν ω σ' α υ τ ή τ η β ά σ η , ο Κ α ν τ δ ι α τ ύ π ω σ ε ω ς ε ξ ή ς τ ο ν η θ ι κ ό ν ό μ ο : «Να ενεργείς πάντα σαν να έπρεπε ο γ ν ώ μ ο ν α ς της πράξης σου να γ ί ν ε ι με τ η θ έ λ η σ ή σ ο υ κ α θ ο λ ι κ ό ς ν ό μ ο ς τ η ς φ ύ σ η ς » (σ. 3 9 ) . Ή σε μία ά λ λ η ε κ δ ο χ ή : « Ν α ε ν ε ρ γ ε ί ς π ά ν τ α με τ έ τ ο ι ο τ ρ ό π ο , ώ σ τ ε ν α μ π ο ρ ε ί ς ν α θέλεις να γίνει ο υποκειμενικός σου γ ν ώ μ ο ν α ς ένας καθολικός νόμος» (σ. 3 8 ) . Ή π ά λ ι : « Ν α ε ν ε ρ γ ε ί ς μ ό ν ο ν έτσι ώ σ τ ε η θ έ λ η σ ή σ ο υ , μ έ σ ω του γ ν ώ μ ο ν ά της, να μπορεί να θεωρεί τον εαυτό

της συγχρόνως ως

κ α θ ο λ ι κ ό ν ο μ ο θ έ τ η » (σ. 1 8 ) . Η σ ύ ν τ ο μ η π ρ α γ μ α τ ε ί α σ τ η ν ο π ο ί α ο Κ α ν τ ε ξ έ θ ε σ ε α υ τ έ ς τις ιδέες ε ί ν α ι γ ρ α μ μ έ ν η με α π λ ό και π ε ι σ τ ι κ ό ύ φ ο ς , που α π ε υ θ ύ ν ε τ α ι στα κ α λ ύ τερα ένστικτα του ανθρώπου. Συνεπώς, μπορούμε εύκολα να φαντασ τ ο ύ μ ε τι ε ξ υ ψ ω τ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή ε ί χ ε η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Κ α ν τ , ιδίως στη Γ ε ρ μ α ν ί α . Σ ε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τις ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ ι κ έ ς και ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ έ ς θεω ρ ί ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς , που δ ί δ α σ κ α ν στον ά ν θ ρ ω π ο ν α είναι η θ ι κ ό ς ε π ε ι δ ή θα έ β ρ ι σ κ ε σ τ η ν η θ ι κ ή δ ι α γ ω γ ή τ η ν ε υ τ υ χ ί α ( ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ ι κ ή θ ε ω ρ ί α ) ή το ό φ ε λ ο ς ( ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή θ ε ω ρ ί α ) , ο Κ α ν τ β ε β α ί ω σ ε π ω ς π ρ έ π ε ι ν α διά γ ο υ μ ε η θ ι κ ή ζ ω ή ε π ε ι δ ή α υ τ ό απαιτεί το λ ο γ ι κ ό μας. Για π α ρ ά δ ε ι γ μ α , π ρ έ π ε ι ν α σ έ β ε σ α ι τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α σ ο υ και τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ω ν ά λ λ ω ν .

190

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

όχι μ ό ν ο ν ό τ α ν α ν α μ έ ν ε ι ς απ' α υ τ ό ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η ή ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α , α λ λ ά π ά ν τ α και σε ό λ ε ς τις π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς , ε π ε ι δ ή η ε λ ε υ θ ε ρ ί α ε ί ν α ι α π ό λ υ τ ο κ α λ ό / α γ α θ ό και μ ό ν ο ν η ε λ ε υ θ ε ρ ί α α π ο τ ε λ ε ί α υ τ ο σ κ ο π ό - ό λ α τ α ά λ λ α ε ί ν α ι α π λ ώ ς μ έ σ α . Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Κ α ν τ , η α ν θ ρ ώ π ι ν η π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α α π ο τ ε λ ε ί τ η β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς και τ ο υ δ ι κ α ί ο υ . Έ τ σ ι , η η θ ι κ ή τ ο υ Κ α ν τ ε ί ν α ι ιδιαίτερα κ α τ ά λ λ η λ η γ ι α ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ , ενώ αμφισβητούν την υποχρεωτική φύση των εντολών της εκκλησίας ή της Βίβλου, διστάζουν συγχρόνως να υιοθετήσουν την οπτική της φυσικής επιστήμης. Παρόμοια, στον χ ώ ρ ο τ ω ν μ ο ρ φ ω μ έ ν ω ν

επιστη-

μόνων, την ηθική του Καντ υποστηρίζουν εκείνοι που αρέσκονται να π ι σ τ ε ύ ο υ ν ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς . ε κ τ ε λ ε ί π ά ν ω στη γ η μία α π ο σ τ ο λ ή π ρ ο κ α θ ο ρ ι σ μ έ ν η α π ό τ η ν « Υ π έ ρ τ α τ η Β ο ύ λ η σ η » και β ρ ί σ κ ο υ ν στη δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ τ η ν έκφ^ραση τ ω ν « θ ο λ ώ ν τ ο υ ς π ε π ο ι θ ή σ ε ω ν » , μία ε π ι β ί ω σ η τ η ς παλαιότερης πίστης που διασώζεται ακόμη. Ο εξυψωτικός χ α ρ α κ τ ή ρ α ς της ηθικής του Καντ είναι αναμφισβήτητος. Α λ λ ά εν τέλει δεν μας λέει τίποτε για το βασικό π ρ ό β λ η μ α της η θ ι κ ή ς : τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς α ί σ θ η σ η ς τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς . Τ ο ν α λ έ μ ε ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς έ χ ε ι σ υ ν ε ί δ η σ η μίας τ ό σ ο υ ψ η λ ό φ ρ ο ν ο ς α ί σ θ η σ η ς τ ο υ κ α θήκοντος ώστε θεωρεί πως είναι υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ς να υπακούσει, δεν μας π ρ ο χ ω ρ ε ί κ α θ ό λ ο υ π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό εκεί π ο υ ε ί χ α μ ε φ τ ά σ ε ι με τ ο ν Χ ά τ σ ε σ ο ν , π ο υ υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α τ έ χ ε ι έ ν α έ μ φ υ τ ο η θ ι κ ό συναίσθημα το οποίο τον ωθεί να ενεργεί προς αυτή την κατεύθυνση, αφού επιπλέον η ανάπτυξη του συναισθήματος επηρεάζεται αναμφίβολα από τον Λόγο/λογικό. Ο Λόγος, δίδαξε ο Καντ, μας επιβάλλει τον η θ ι κ ό ν ό μ ο , ο δε Λ ό γ ο ς είναι α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο ς α π ό τ η ν ε μ π ε ι ρ ί α και α π ό τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η τ η ς φ ύ σ η ς . Α λ λ ά , α φ ο ύ α π έ δ ε ι ξ ε α υ τ ή τ η θ ε ω ρ ί α με τ ό σ ο ζ ή λ ο και α φ ο ύ τ η ν δ ί δ α ξ ε επί μία τ ε τ ρ α ε τ ί α μετά τ η ν έ κ δ ο σ η τ η ς τικής

του πρακτικού

Λόγου,

Κρι-

α ν α γ κ ά σ τ η κ ε εν τ έ λ ε ι ν α π α ρ α δ ε χ θ ε ί ότι

α δ υ ν α τ ο ύ σ ε ν α βρει σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο τ η ν π η γ ή τ ο υ σ ε β α σ μ ο ύ π ρ ο ς τ ο ν η θ ι κ ό ν ό μ ο και ότι έ π ρ ε π ε ν α ε γ κ α τ α λ ε ί ψ ε ι τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α ν α λ ύ σ ε ι α υ τ ό το θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς π ρ ό β λ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς — υ π α ι ν ι σ σ ό μ ε ν ο ς , σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , μία « θ ε ϊ κ ή π ρ ο έ λ ε υ σ η » α υ τ ή ς τ η ς θ έ α σ η ς τ ο υ η θ ι κ ο ύ ν ό μ ο υ . Είναι δ ύ σ κ ο λ ο ν α π ο ύ μ ε α ν α υ τ ή η α λ λ α γ ή ο π τ ι κ ή ς και α υ τ ή η εππσ τ ρ ο φ ή στη θ ε ο λ ο γ ι κ ή η θ ι κ ή ο φ ε ι λ ό τ α ν σ τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν ε π α κ ο λ ο ύ θ ω ν τ η ς Γ α λ λ ι κ ή ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς ή ε ά ν ο Κ α ν τ ε ξ έ φ ρ α σ ε τ ο 1 7 9 2 τ ι ς ιδέες π ο υ ε ί χ ε ή δ η στο μ υ α λ ό τ ο υ ό τ α ν έ γ ρ α φ ε τις Θεμελιώδεις μεταφυσικής

των ηθών

και τ η ν Κριτική

του πρακτικού

αρχές

Λόγου.

της

Όπως

και α ν έ χ ε ι , έ χ ε ι πει τ α α κ ό λ ο υ θ α ( π ο υ σ υ ν ή θ ω ς δ ε ν τ α α ν α φ έ ρ ο υ ν οι

ΗΘΙΚΗ

191

ε ρ μ η ν ε υ τ έ ς τ ο υ ) : « Υ π ά ρ χ ε ι ε ν τ ο ύ τ ο ι ς έ ν α π ρ ά γ μ α σ τ η ν ψ υ χ ή μας π ο υ δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ά ψ ο υ μ ε ν α το β λ έ π ο υ μ ε με τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η έ κ π λ η ξ η και σε σ χ έ σ η με τ ο ο π ο ί ο ο θ α υ μ α σ μ ό ς ε ί ν α ι σ ω σ τ ό ς ή και ε ξ υ ψ ω τ ι κ ό ς , και α υ τ ό ε ί ν α ι η α ρ χ ι κ ή η θ ι κ ή ι κ α ν ό τ η τ α μ έ σ α μας εν γ έ ν ε ι . Τι υ π ά ρ χ ε ι μέσα μας ( μ π ο ρ ο ύ μ ε π ι θ α ν ό ν ν α α ν α ρ ω τ η θ ο ύ μ ε ) με τ ο ο π ο ί ο ε μ ε ί ς , που είμαστε σταθερά εξαρτημένοι από τη φύση για τόσο πολλές ανάγ κ ε ς μ α ς , υ ψ ω ν ό μ α σ τ ε τ ό σ ο πιο ψ η λ ά π ά ν ω α π ' α υ τ ό σ τ η ν ιδέα μίας α ρ χ ι κ ή ς ι κ α ν ό τ η τ α ς ( μ έ σ α μ α ς ) π ο υ τις β λ έ π ο υ μ ε ό λ ε ς ω ς τ ί π ο τ ε και τον εαυτό μας ως ανάξιο να υπάρχει, αν έμελλε να εντρυφήσουμε στην ι κ α ν ο π ο ί η σ ή τ ο υ ς σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς έ ν α ν ό μ ο τ ο ν ο π ο ί ο ε ν τ έ λ λ ε τ α ι κ υ ρ ι α ρ χ ι κ ά ο Λ ό γ ο ς μ α ς · α ν και μ ό ν ο ν α υ τ ή η χ α ρ ά μ π ο ρ ε ί ν α κ ά ν ε ι τ η ζωή επιθυμητή, ενώ ο Λ ό γ ο ς δεν υπόσχεται τίποτε ούτε απειλεί... Το α κ α τ α ν ό η τ ο α υ τ ή ς τ η ς ι κ α ν ό τ η τ α ς , μίας ι κ α ν ό τ η τ α ς π ο υ δ ι α κ η ρ ύ σ σ ε ι τη θεϊκή της προέλευση, πρέπει να ενθουσιάζει το πνεύμα του α ν θ ρ ώ που και ν α τ ο ε ν δ υ ν α μ ώ ν ε ι γ ι α κ ά θ ε θ υ σ ί α τ η ν ο π ο ί α ε ν δ έ χ ε τ α ι ν α τ ο υ επιβάλλει ο σεβασμός αυτού του καθήκοντος»^ Α φ ο ύ έτσι α ρ ν ή θ η κ ε τ η σ η μ α σ ί α και σ χ ε δ ό ν τ η ν ύ π α ρ ξ η σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο τ ο υ α ι σ θ ή μ α τ ο ς τ ο υ σ υ μ π ά σ χ ε ι ν και τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , στο ο π ο ί ο έ δ ω σ α ν τ έ τ ο ι ο β ά ρ ο ς ο Χ ά τ σ ε σ ο ν και ο Ά ν τ α μ Σ μ ι θ , και α φ ο ύ ε ξ ή γ η σ ε τ η ν η θ ι κ ή ι κ α ν ό τ η τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ με τ η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ιδιότητα τ ο υ Λ ό γ ο υ , ο Κ α ν τ δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε β έ β α ι α ν α βρει στη φ ύ σ η κάτι που θα του έδειχνε τη φυσική προέλευση της ηθικής. Άρα αναγκάστηκε να σ τ ρ α φ ε ί στο ε ν δ ε χ ό μ ε ν ο τ η ς θ ε ϊ κ ή ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ η ς α ί σ θ η σ η ς τ ο υ ηθικ ο ύ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς . Ε π ι π λ έ ο ν , οι ε π α ν ε ι λ η μ μ έ ν ε ς τ ο υ δ η λ ώ σ ε ι ς ότι η αίσ θ η σ η τ ο υ η θ ι κ ο ύ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς ε ί ν α ι έ μ φ υ τ η σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και σε ό λ α τ α « ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ώ ς σ κ ε π τ ό μ ε ν α ό ν τ α » (με ε ξ α ί ρ ε σ η τα ζ ώ α ) μ α ς ο δ η γ ε ί ν α σ κ ε φ τ ο ύ μ ε , ό π ω ς ε π ι σ ή μ α ν ε ή δ η ο Σ ο π ε ν ά ο υ ε ρ , ότι μ ι λ ώ ν τ α ς έτσι ο Κ α ν τ ε ί χ ε στο μ υ α λ ό τ ο υ τ ο ν « κ ό σ μ ο τ ω ν α γ γ έ λ ω ν » . Π ρ έ π ε ι , ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ότι με τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α και τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ δ ι δ α σ κ α λ ί α ο Κ α ν τ β ο ή θ η σ ε ιδιαίτερα σ τ η ν κ α τ α σ τ ρ ο φ ή τ η ς π α ρ α δ ο σ ι α κ ή ς θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς και σ τ η ν π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α τ ο υ ε δ ά φ ο υ ς γ ι α μία ν έ α , κ α θ α ρ ά ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή η θ ι κ ή . Μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ο ύ μ ε χ ω ρ ί ς υ π ε ρ β ο λ ή ότι ο Κ α ν τ β ο ή θ η σ ε ν α ε τ ο ι μ α σ τ ε ί ο δ ρ ό μ ο ς γ ι α τ η ν ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή η θ ι κ ή τ η ς ε π ο χ ή ς μ α ς . Π ρ έ π ε ι ν α θ υ μ ό μ α σ τ ε και ότι, α ν α γνωρίζοντας τον εξυψωτικό χαρακτήρα της ηθικής, ο Καντ πολύ σωστά ε π ι σ ή μ α ν ε π ω ς δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α β α σ ί ζ ε τ α ι σε σ κ έ ψ ε ι ς ε υ τ υ χ ί α ς ή ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α ς , ό π ω ς β ε β α ί ω ν α ν οι ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ έ ς και οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς . Ε π ι π λ έ ο ν , ο Κ α ν τ έ δ ε ι ξ ε ότι η η θ ι κ ή δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α βασιστεί α π λ ώ ς

192

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

στο α ί σ θ η μ α τ ο υ σ υ μ π ά σ χ ε ι ν και τ η ς ε υ σ π λ α χ ν ί α ς / σ υ μ π ό ν ι α ς . Π ρ ά γ ματι, α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο π ό σ ο π λ ή ρ ω ς μ π ο ρ ε ί ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί σ' έ ν α ν ά ν θ ρ ω π ο το α ί σ θ η μ α τ ο υ σ υ μ π ά σ χ ε ι ν π ρ ο ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς ,

υπάρχουν

σ τ ι γ μ έ ς στη ζ ω ή κ α τ ά τις ο π ο ί ε ς α υ τ ό το π ο λ ύ η θ ι κ ό α ί σ θ η μ α έ ρ χ ε τ α ι σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς ά λ λ ε ς τ ά σ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς μ α ς : ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ν α γ κ ά ζ ε ται ν α α π ο φ α σ ί σ ε ι π ώ ς θα ε ν ε ρ γ ή σ ε ι σε μία τ έ τ ο ι α π ε ρ ί π τ ω σ η , και κάτι τέτοιες στιγμές ακούγεται η δυνατή φ ω ν ή της ηθικής συνείδησης. Το θεμελιώδες πρόβλημα της ηθικής έγκειται στον καθορισμό της ικανότ η τ α ς με τ η ν ο π ο ί α ο ά ν θ ρ ω π ο ς μ π ο ρ ε ί ν α α π ο φ α σ ί ζ ε ι σ ε τ έ τ ο ι ε ς α ν τ ι φ α τ ι κ έ ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς και στο γιατί η α π ό φ α σ η τ η ν ο π ο ί α ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε « η θ ι κ ή » τ ο ύ δίνει ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ι κ α ν ο π ο ί η σ η και ε π ι δ ο κ ι μ ά ζ ε τ α ι α π ό τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ ο υ . Ο Κ α ν τ δ ε ν α π ά ν τ η σ ε σ' α υ τ ό τ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς π ρ ό βλημα της ηθικής. Α π λ ώ ς επισήμανε την εσωτερική πάλη στην ψυχή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , και α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε ότι τ ο ν α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό ρ ό λ ο σ' α υ τ ή τ η ν π ά λ η παίζει το λ ο γ ι κ ό και ό χ ι το σ υ ν α ί σ θ η μ α . Μ\ο τ έ τ ο ι α δ ή λ ω σ η δ ε ν λ ύ ν ε ι τ ο π ρ ό β λ η μ α , ε π ε ι δ ή ο δ η γ ε ί α μ έ σ ω ς σε έ ν α ά λ λ ο ε ρ ώ τ η μ α : «Γιατί το λ ο γ ι κ ό μ α ς π α ί ρ ν ε ι τ η ν ά λ φ α και ό χ ι τ η β ή τ α α π ό φ α σ η ; » Ο Κ α ν τ σ ω σ τ ά α ρ ν ή θ η κ ε ν α πει ότι κ α τ ά τ η σ ύ γ κ ρ ο υ σ η δ ύ ο α ν τ ί θ ε τ ω ν τ ά σ ε ω ν το λ ο γ ι κ ό μας κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι α π ό σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α τ η ς η θ ι κ ή ς . Β έ β α ι α , οι σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α τ ω ν η θ ι κ ώ ν π ρ ά ξεων για την ανθρώπινη φυλή άσκησαν μεγάλη επιρροή στην ανάπτυξη τ ω ν η θ ι κ ώ ν μας σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , α λ λ ά π α ρ α μ έ ν ε ι α κ ό μ η κάτι στις η θ ι κ έ ς π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α ε ξ η γ η θ ε ί με τ η σ υ ν ή θ ε ι α ο ύ τ ε με σ κ έ ψ ε ι ς γ ι α ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α ή β λ ά β η , και α υ τ ό το κάτι π ρ έ π ε ι ν α το ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε . Π α ρ ό μ ο ι α , ε ί ν α ι α ν ε π α ρ κ ή ς και η σ κ έ ψ η τ η ς ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ς ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς τ η ν ο π ο ί α α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε ό τ α ν τ ε λ ο ύ μ ε μία η θ ι κ ή πράξη* ε ί ν α ι α ν ά γ κ η να ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε γιατί αισθανόμαστε τέτοια ικανοποίηση, όπως α κ ρ ι β ώ ς όταν σκεφτόμαστε την επιρροή που ασκούν πάνω μας ορισμένοι συνδ υ α σ μ ο ί ή χ ω ν και σ υ ν η χ ή σ ε ω ν είναι α ν ά γ κ η ν α ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε γιατί ο ρ ι σ μ έ ν ο ι είναι ε υ χ ά ρ ι σ τ ο ι στο αυτί μας ε ν ώ ά λ λ ο ι είναι δ υ σ ά ρ ε σ τ ο ι , γιατί ο ρ ι σ μ έ ν ο ι σ υ ν δ υ α σ μ ο ί γ ρ α μ μ ώ ν και δ ι α σ τ ά σ ε ω ν σ τ η ν

αρχιτεκτονική

τ έ ρ π ο υ ν το μάτι μας ε ν ώ ά λ λ ο ι ό χ ι . Έ τ σ ι , ο Κ α ν τ δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε ν α α π α ν τ ή σ ε ι στο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς ε ρ ώ τ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά με τ η ν έ ρ ε υ ν ά τ ο υ γ ι α τ η β α θ ύ τ ε ρ η ε ρ μ η ν ε ί α τ ω ν ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , άνοιξε τον δρόμο για εκείνους που σ α ν τις π ρ ο τ ά σ ε ι ς τ ο υ Ι^ίπαίηκον και, ό π ω ς ο Δ α ρ β ί ν ο ς ,

ακολούθηεπιχείρησαν

ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν τ η ν η θ ι κ ή με το έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς που ε ί ν α ι έ μ φ υ τ ο σε ό λ α τ α α γ ε λ α ί α ζ ώ α , και α π ο τ ε λ ε ί μία θ ε μ ε λ ι ώ δ η ιδιότητα

ΗΘΙΚΗ

193

του ανθρώπου, που ολοένα περισσότερο αναπτύσσεται στην πορεία της εξέλιξης του. Π ο λ λ ά έ χ ο υ ν γ ρ α φ ε ί γ ι α τ η ν η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Κ α ν τ και π ο λ λ ά θα μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε ν α τ ο υ ς π ρ ο σ θ έ σ ο υ μ ε . Α λ λ ά θ α π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ώ σε λ ί γ α ακόμη σχόλια. Σ τ ι ς Θεμελιώδεις

αρχές της μεταφυσικής

των ηθών

—το βασικό έργο

τ ο υ Κ α ν τ γ ι α τ η ν η θ ι κ ή — ο μ ο λ ο γ ε ί ε ι λ ι κ ρ ι ν ά ότι δ ε ν β λ έ π ο υ μ ε γιατί π ρ έ π ε ι ν α ε ν ε ρ γ ο ύ μ ε σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο ν η θ ι κ ό ν ό μ ο , «μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , από πού ο ηθικός νόμος αντλεί την υποχρεωτικότητά του... Πρέπει να π α ρ α δ ε χ θ ο ύ μ ε ε ι λ ι κ ρ ι ν ά ότι ε δ ώ υ π ά ρ χ ε ι κάτι σ α ν φ α ύ λ ο ς κ ύ κ λ ο ς , α π ό τον οποίο φαίνεται πως είναι αδύνατον να ξεφύγουμε. Στην τάξη τ ω ν αποτελεσματικών αιτίων υποθέτουμε πως είμαστε ελεύθεροι, προκειμένου στην τάξη των σκοπών να μπορούμε να συλλάβουμε τον εαυτό μας ω ς υ π ο τ α γ μ έ ν ο σ τ ο υ ς η θ ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς ' και έ π ε ι τ α θ ε ω ρ ο ύ μ ε ότι ε ί μ α σ τ ε υ π ο τ α γ μ έ ν ο ι σε α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς , ε π ε ι δ ή έ χ ο υ μ ε α π ο δ ώ σει στον ε α υ τ ό μ α ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ η ς

βούλησης»"^. Ο Κ α ν τ ε π ι χ ε ί ρ η σ ε

ν α δ ι ο ρ θ ώ σ ε ι α υ τ ό τ ο φ α ι ν ο μ ε ν ι κ ά λ ο γ ι κ ό λ ά θ ο ς με μία ε ξ ή γ η σ η π ο υ α π ο τ ε λ ε ί τ η ν ο υ σ ί α τ η ς γ ν ω σ ι ο θ ε ω ρ ί α ς τ ο υ . Ο Λ ό γ ο ς , είπε, σ τ έ κ ε ι ό χ ι μ ό ν ο π ά ν ω α π ό τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α α λ λ ά και π ά ν ω α π ό τ η γ ν ώ σ η , γιατί π ε ρ ι έ χ ε ι κάτι α ν ώ τ ε ρ ο α π ό α υ τ ό π ο υ μας δ ί ν ο υ ν οι α ι σ θ ή σ ε ι ς μας. « Ο Λόγος δείχνει έναν τόσο καθαρό αυθορμητισμό στην περίπτωση αυτού που κ α λ ώ ιδέες ( Ι δ ε ώ δ ε ι ς Σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ) ώ σ τ ε με α υ τ ό υ π ε ρ β α ί ν ε ι κ α τ ά π ο λ ύ ό λ α ό σ α μ π ο ρ ε ί ν α τ ο υ δ ώ σ ε ι η ε υ α ι σ θ η σ ί α , και α σ κ ε ί τ η ν πιο σημαντική λειτουργία κάνοντας τη διάκριση του κόσμου της αίσθησης α π ό τ ο ν κ ό σ μ ο τ η ς κ α τ α ν ό η σ η ς , και με α υ τ ό ο ρ ί ζ ε ι τα ό ρ ι α τ η ς κ α τ α ν ό η σ η ς » ( α υ τ ό θ ι , σ. 7 1 ) . « Ό τ α ν σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε τ ο ν ε α υ τ ό μας ω ς ε λ ε ύ θ ε ρ ο , μ ε τ α τ ο π ι ζ ό μ α σ τ ε σ τ ο ν κ ό σ μ ο τ η ς κ α τ α ν ό η σ η ς ω ς μ έ λ η τ ο υ και α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε τ η ν α υ τ ο ν ο μ ί α τ η ς β ο ύ λ η σ η ς με τ η σ υ ν έ π ε ι ά τ η ς , τ η ν η θ ι κ ή · ε ν ώ α ν σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε τ ο ν ε α υ τ ό μας ω ς έ χ ο ν τ α μία υ π ο χ ρ έ ω ση, θ ε ω ρ ο ύ μ ε ότι α ν ή κ ο υ μ ε σ τ η ν κ ό σ μ ο τ η ς α ί σ θ η σ η ς και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς σ τ ο ν κ ό σ μ ο τ η ς κ α τ α ν ό η σ η ς » (σ. 7 2 ) . Η ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ η ς β ο ύ λ η σ η ς είναι α π λ ώ ς μία ι δ ε ώ δ η ς σ ύ λ λ η ψ η τ ο υ Λ ό γ ο υ ( « ι δ ε ώ δ η ς » με τ η ν κ α ν τ ι α ν ή έννοια). Π ρ ο φ α ν ώ ς , ο Κ α ν τ ε ν ν ο ε ί μ' α υ τ ό ότι η « κ α τ η γ ο ρ ι κ ή ε π ι τ α γ ή » τ ο υ , ο ηθικός νόμος του που συνιστά τον «θεμελιώδη νόμο του καθαρού ηθικού Λόγου», είναι η αναγκαία μορφή του σκέπτεσθαι του α ν θ ρ ώ π ο υ . Α λ λ ά δ ε ν μ π ό ρ ε σ ε ν α ε ξ η γ ή σ ε ι α π ό πού, γ ι α ποιες αιτίες, ο ν ο υ ς μας ανέπτυξε αυτήν ακριβώς τη μορφή σκέπτεσθαι. Σήμερα, πάντως.

194

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ν δ ε ν κ ά ν ω λ ά θ ο ς , μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α β ε β α ι ώ σ ο υ μ ε ότι π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό τ η ν έ ν ν ο ι α της δικαιοσύνης, όλων

των ανθρώπων.

δ η λ α δ ή α π ό τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η της

ισοτιμίας

Πολλά έχουν γραφεί για την ουσία του καντι-

ανού ηθικού νόμου. Α λ λ ά αυτό που κυρίως εμπόδισε τη διατύπωση αυτού του ν ό μ ο υ να γίνει γενικά αποδεκτή ήταν η διαβεβαίωσή του ότι «η η θ ι κ ή α π ό φ α σ η π ρ έ π ε ι ν α ε ί ν α ι τ έ τ ο ι α , ώ σ τ ε ν α μ π ο ρ ε ί ν α γ ί ν ε ι αποδεκτή ως βάση του οικουμενικού νόμου». Αλλά να γίνει αποδεκτή από ποιον; Από τον Λόγο ενός ατόμου ή από την κοινωνία; Αν εννοεί από την κοινωνία, τότε ο μόνος κανόνας για τ η ν ο μ ό φ ω ν η κρίση για μία π ρ ά ξ η ε ί ν α ι τ ο κ ο ι ν ό κ α λ ό , και τ ό τ ε ο δ η γ ο ύ μ α σ τ ε α ν α π ό φ ε υ κ τ α στη θ ε ω ρ ί α τ ο υ ω φ ε λ ι μ ι σ μ ο ύ ή τ ο υ ε υ δ α ι μ ο ν ι σ μ ο ύ , τις ο π ο ί ε ς τ ό σ ο ε π ί μ ο ν α απέκρουε ο Καντ. Α λ λ ά αν λέγοντας «μπορεί να γίνει αποδεκτή» εννοο ύ σ ε ο Κ α ν τ ότι η β α σ ι κ ή α ρ χ ή π ο υ κ α θ ο δ η γ ε ί τ η ν π ρ ά ξ η μ ο υ μ π ο ρ ε ί και π ρ έ π ε ι ν α γ ί ν ε ι π ρ ό θ υ μ α α π ο δ ε κ τ ή α π ό τ ο ν Λ ό γ ο ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , ό χ ι εξ α ι τ ί α ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α ς α λ λ ά εξ αιτίας τ η ς καθαυτό φύσης του ανθρώπινου σκέπτεσθαι, τότε πρέπει να υπάρχει μία π ρ ο σ ι δ ι ά ζ ο υ σ α ιδιότητα σ τ ο ν α ν θ ρ ώ π ι ν ο Λ ό γ ο τ η ν ο π ο ί α , δ υ σ τ υ χ ώ ς , ο Κ α ν τ α π έ τ υ χ ε ν α ε π ι σ η μ ά ν ε ι . Μία τ έ τ ο ι α π ρ ο σ ι δ ι ά ζ ο υ σ α ιδιότητα υ π ά ρ χ ε ι ό ν τ ω ς και δ ε ν ε ί ν α ι α ν ά γ κ η ν α δ ι ε ξ έ λ θ ο υ μ ε ό λ ο τ ο σ ύ σ τ η μ α της καντιανής μεταφυσικής για να την καταλάβουμε. Την προσέγγισαν ξ ε κ ά θ α ρ α οι γ ά λ λ ο ι υ λ ι σ τ έ ς , και οι ά γ γ λ ο ι και σ κ ο τ σ έ ζ ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς . Α υ τ ή η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς ιδιότητα τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ Λ ό γ ο υ ε ί ν α ι , ό π ω ς ή δ η είπα, η έννοια

της δικαιοσύνης,

της ισοτιμίας.

Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι , και δ ε ν

μ π ο ρ ε ί ν α υ π ά ρ ξ ε ι , ά λ λ ο ς κ α ν ό ν α ς που ν α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α γ ί ν ε ι τ ο ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό κ ρ ι τ ή ρ ι ο γ ι α ν α κ ρ ί ν ο υ μ ε τις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς . Ε π ι π λ έ ο ν , το κ ρ ι τ ή ρ ι ο α υ τ ό τ ο σ ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν , ό χ ι π λ ή ρ ω ς α λ λ ά σε μ ε γ ά λ ο β α θ μ ό , και ά λ λ α σ κ ε π τ ό μ ε ν α ό ν τ α , ό χ ι οι ά γ γ ε λ ο ι ό π ω ς υ π α ι ν ί χ θ η κ ε ο Κ α ν τ , α λ λ ά π ο λ λ ά κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α . Α υ τ ή τ η ν ιδιότητα τ ο υ Λ ό γ ο υ μ α ς μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α τ η ν ε ξ η γ ή σ ο υ μ ε μ ό ν ο ν α ν τ η ν σ υ ν δ υ ά σ ο υ μ ε με τ η σ τ α δ ι α κ ή α ν ά π τ υ ξ η , δ η λ α δ ή τ η ν ε ξ έ λ ι ξ η , τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ ε ν γ έ ν ε ι . Α ν α υ τ ό ισχύει, ε ί ν α ι α δ ύ ν α τ ο ν ν α α ρ ν η θ ο ύ μ ε ότι η κ ύ ρ ι α π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ είναι η π ρ ο σ π ά θ ε ι ά τ ο υ ν α κ α τ α κ τ ή σ ε ι τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή ε υ τ υ χ ί α με τ η ν ε υ ρ ύ τ ε ρ η σ η μ α σ ί α τ η ς λ έ ξ η ς . Ό λ ο ι οι ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ έ ς και ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς έ χ ο υ ν δ ί κ ι ο στο σ η μ ε ί ο α υ τ ό . Α λ λ ά είναι εξ ίσου α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ ο ότι το α ν α σ τ α λ τ ι κ ό η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι π α ρ ά λ λ η λ α με τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α π ρ ο σ ω π ι κ ή ε υ τ υ χ ί α , στα α ι σ θ ή μ α τ α κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και σ υ μ π ά θ ε ι α ς και στις π ρ ά ξ ε ι ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς , π ο υ π α ρ α τ η ρ ο ύ ν τ α ι α κ ό μ η και στα ζ ώ α . Κ α θ ώ ς π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι ε ν μέρει α π ό

ΗΘΙΚΗ

195

ΤΟ α ί σ θ η μ α α δ ε λ φ ο σ ύ ν η ς και εν μέρει α π ό τ ο ν Λ ό γ ο , α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι όσο π ρ ο χ ω ρ ε ί η κ ο ι ν ω ν ί α . Η καντιανή κριτική αφύπνισε αναμφίβολα τη συνείδηση της γερμαν ι κ ή ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και τ η ν β ο ή θ η σ ε ν α π ε ρ ά σ ε ι α λ ώ β η τ η μία κ ρ ί σ ι μ η π ε ρ ί οδο. Α λ λ ά δεν έδωσε στον Καντ τη δυνατότητα να ερευνήσει βαθύτερα τις β ά σ ε ι ς τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς . Μετά τ ο ν π α ν θ ε ϊ σ μ ό τ ο υ Γκαίτε, η κ α ν τ ι α ν ή φ ι λ ο σ ο φ ί α ο δ ή γ η σ ε τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α π ί σ ω σ τ η ν υ π ε ρ φ υ σ ι κ ή ε ξ ή γ η σ η τ η ς η θ ι κ ή ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς και την απομάκρυνε, σαν από ένα επικίνδυνο μονοπάτι, από την αναζήτηση τ η ς θ ε μ ε λ ι ώ δ ο υ ς α ρ χ ή ς τ η ς η θ ι κ ή ς σε φ υ σ ι κ ά αίτια και στη σ τ α δ ι α κ ή ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς — μ ί α ε ξ ή γ η σ η τ η ν ο π ο ί α π ρ ο σ έ γ γ ι σ α ν οι γ ά λ λ ο ι σ τ ο χ α σ τ έ ς τ ο υ 1 8 ο υ αι. Γ ε ν ι κ ά , 01 σ η μ ε ρ ι ν ο ί θ α υ μ α σ τ έ ς τ ο υ Κ α ν τ θα έ κ α ν α ν κ α λ ά ν α ε μ β α θ ύ ν ο υ ν και ν α δ ι ε υ ρ ύ ν ο υ ν τ η ν η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ δ α σ κ ά λ ο υ τ ο υ ς . Β έ β α ι α , είναι ε π ι θ υ μ η τ ό ν α « γ ί ν ε ι ο κ α ν ό ν α ς τ η ς π ρ ά ξ η ς μας κ α θ ο λ ι κ ό ς ν ό μ ο ς » . Α λ λ ά μ ή π ω ς ο Κ α ν τ α ν α κ ά λ υ ψ ε α υ τ ό τ ο ν ν ό μ ο ; Ε ί δ α μ ε , σε ό λ ε ς τις η θ ι κ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς τ ω ν ω φ ε λ ι μ ι σ τ ώ ν και τ ω ν ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ ώ ν , ότι τ ο κ ο ι ν ό κ α λ ό α ν α γ ν ω ρ ί ζ ε τ α ι ω ς β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς . Τ ο ό λ ο ζ ή τ η μ α ε ί ν α ι : Τι π ρ έ π ε ι ν α θ ε ω ρ ε ί τ α ι κ ο ι ν ό κ α λ ό ; Και ο Κ α ν τ ο ύ τ ε κ α ν έ ψ α ξ ε ν α βρει α π ά ν τ η σ η σ' α υ τ ό το θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς η θ ι κ ό ε ρ ώ τ η μ α , που α π α σ χ ό λ η σ ε τ ό σ ο β α θ ι ά τ ο ν Ρ ο υ σ ώ και ά λ λ ο υ ς γ ά λ λ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς πριν τ η Γ α λ λ ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η , και ο ρ ι σ μ έ ν ο υ ς ά γ γ λ ο υ ς και σ κ ο τ σ έ ζ ο υ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς . Ο Κ α ν τ α ρ κ έ σ τ η κ ε ν α υ π α ι ν ι χ θ ε ί τ η Θ ε ϊ κ ή Β ο ύ λ η σ η και τ η ν πίστη στη μ έ λ λ ο υ σ α ζ ω ή . Όσο για τη δεύτερη διατύπωση του Καντ, «να ενεργείς ώστε να χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί ς τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α , τ ό σ ο στο π ρ ό σ ω π ό σ ο υ ό σ ο και στο πρόσωπο οποιουδήποτε άλλου ανθρώπου, πάντα συγχρόνως ως σκοπό και ποτέ μ ό ν ο ν ω ς μ έ σ ο ν » , α ν δ ι α τ υ π ω θ ε ί α π λ ο ύ σ τ ε ρ α , θα λ έ ε ι : « Σ ε ό λ α τα ζ η τ ή μ α τ α που α φ ο ρ ο ύ ν τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α ν α έ χ ε ι ς στο μ υ α λ ό σ ο υ όχι μ ό ν ο τ ο ν ε α υ τ ό σ ο υ α λ λ ά και τα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς » . Α λ λ ά α υ τ ό τ ο σ τ ο ι χ ε ί ο α ν ι δ ι ο τ έ λ ε ι α ς , που το τ ό ν ι σ ε τ ό σ ο π ο λ ύ ο Κ α ν τ και π ο υ θ ε ώ ρ η σ ε τ ο ν τ ο ν ι σ μ ό τ ο υ μ ε γ ά λ ο φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό τ ο υ ε π ί τ ε υ γ μ α , είναι εξ ίσου π α λ α ι ό με τ η ν η θ ι κ ή . Α π ο τ έ λ ε σ ε ή δ η α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο δ ι α φ ω ν ί α ς τ ω ν σ τ ω ι κ ώ ν και τ ω ν ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ω ν σ τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α και, κ α τ ά τ ο ν 17ο αι., τ ω ν ν ο η σ ι ο κ ρ α τ ώ ν και τ ο υ Χ ο μ π ς , τ ο υ Λ ο κ , τ ο υ Χ ι ο ύ μ κτλ. Ε π ι π λ έ ο ν , η δ ι α τ ύ π ω σ η τ ο υ Κ α ν τ είναι α φ ' ε α υ τ ή ς λ α θ ε μ έ ν η . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς γ ί ν ε τ α ι α λ η θ ι ν ά η θ ι κ ό ς όχι ό τ α ν υ π α κ ο ύ ε ι σ τ η ν ε ν τ ο λ ή τ ο υ ν ό μ ο υ , τ ο ν ο π ο ί ο θ ε ω ρ ε ί θ ε ϊ κ ό , και όχι ό τ α ν η σ κ έ ψ η τ ο υ χ ρ ώ μ α -

196

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ ί ζ ε τ α ι α π ό τ ο ι δ ι ο τ ε λ έ ς σ τ ο ι χ ε ί ο τ η ς « ε λ π ί δ α ς και φ ό β ο υ » , π ο υ ε ί ν α ι η α ν α φ ο ρ ά τ ο υ Κ α ν τ στη μ έ λ λ ο υ σ α ζ ω ή - ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι η θ ι κ ό ς μ ό ν ο ν ό τ α ν 01 η θ ι κ έ ς τ ο υ π ρ ά ξ ε ι ς έ χ ο υ ν γ ί ν ε ι δ ε ύ τ ε ρ η φ ύ σ η τ ο υ . Ό π ω ς ε π ι σ ή μ α ν ε ο P a u l s e n , ο Κ α ν τ ε ί χ ε κ α λ ή γ ν ώ μ η γ ι α τις λ α ϊ κ έ ς μ ά ζ ε ς στις ο π ο ί ε ς ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι , πιο σ υ χ ν ά α π ό ό σ ο στις μ ο ρ φ ω μ έ ν ε ς τ ά ξ ε ι ς , η ι σ χ υ ρ ή και α π λ ή πίστη στο κ α θ ή κ ο ν . Α λ λ ά δ ε ν έ φ τ α σ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ισότητα τ ω ν λ α ϊ κ ώ ν μ α ζ ώ ν μ ε τις ά λ λ ε ς τ ά ξ ε ι ς . Ε ν ώ μ ί λ η σ ε τ ό σ ο ό μ ο ρ φ α γ ι α τ η ν α ί σ θ η σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς , και ζήτησε πράγματι να θεωρεί ο καθένας την πράξη του προς τους άλλους π ρ ά ξ η π ο υ ε ί ν α ι ε π ι θ υ μ η τ ή γ ι α ό λ ο υ ς με σ ε β α σ μ ό π ρ ο ς ό λ ο υ ς , δ ε ν τ ό λ μ η σ ε ν α δ ι α τ υ π ώ σ ε ι τ η β α σ ι κ ή α ρ χ ή π ο υ δ ι α κ ή ρ υ ξ α ν ο Ρ ο υ σ ώ και οι Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ έ ς , και η Ε π α ν ά σ τ α σ η τ η ν έ γ ρ α ψ ε στα λ ά β α ρ ά τ η ς : την ανθρώπινη

ισότητα.

Του έλειψε αυτή η θαρραλέα συνέπεια. Είδε την

α ξ ί α τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Ρ ο υ σ ώ στις δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο υ σ ε ς ε π ι π τ ώ σ ε ι ς τ η ς και ό χ ι στη θ ε μ ε λ ι ώ δ η τ η ς ο υ σ ί α — σ τ η ν έ κ κ λ η σ η στη δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . Π α ρ ό μοια, τοποθετώντας τόσο ψ η λ ά την έννοια του καθήκοντος, ο Καντ δεν αναρωτήθηκε: «Από πού αυτός ο σεβασμός;» Απέτυχε να προχωρήσει πιο π έ ρ α α π ό τις λ έ ξ ε ι ς « ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό ς ν ό μ ο ς » και δ ε ν ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α βρει μία ά λ λ η αιτία γ ι α ν α σ ε β ό μ α σ τ ε α υ τ ό τ ο ν ν ό μ ο , με ε ξ α ί ρ ε σ η τ η ν π ι θ α ν ή ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό τ η τ ά τ ο υ . Τ έ λ ο ς , α ν και η ε φ α ρ μ ο γ ή ο π ο ι ο υ δ ή π ο τ ε κ α ν ό ν α σε ό λ ο υ ς α ν ε ξ α ι ρ έ τ ω ς τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ο δ η γ ε ί α ν α π ό φ ε υ κ τ α σ τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς ι σ ό τ η τ α ς ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , π ο τ έ δ ε ν έ φ τ α σ ε σ' α υ τ ό τ ο α ν α π ό φ ε υ κ τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α και έ θ ε σ ε τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ υ π ό τ η ν π ρ ο σ τ α σ ί α ε ν ό ς Υ π έ ρ τ α τ ο υ Όντος^. Ό λ ε ς α υ τ έ ς οι σ κ έ ψ ε ι ς χ ρ η σ ι μ ε ύ ο υ ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω γ ι α ν α ε π ι κ υ ρ ώ σ ο υ ν τ ο ν τ ρ ό π ο με τ ο ν ο π ο ί ο ε ξ η γ ο ύ μ ε τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς κ α ν τ ι α ν ή ς ηθικ ή ς . Ε ί δ ε τ η ν η θ ι κ ή χ α λ α ρ ό τ η τ α τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν στα τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι. ως αποτέλεσμα της ολέθριας επιρροής των αγγλοσαξόνων φιλοσόφων και τ ω ν γ ά λ λ ω ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ι δ ι σ τ ώ ν . Θ έ λ η σ ε ν α α π ο κ α τ α σ τ ή σ ε ι τ ο ν σ ε βασμό προς το καθήκον, που είχε αναπτυχθεί στους α ν θ ρ ώ π ο υ ς υπό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , και ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α τ ο κ ά ν ε ι α υ τ ό σ τ η ν η θ ι κ ή του. Δ ε ν χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι ν α τ ο ν ί σ ο υ μ ε ε δ ώ σε ποιο β α θ μ ό η κ α ν τ ι α ν ή φ ι λ ο σ ο φ ί α , με π ρ ό σ χ η μ α τ ο κ ο ι ν ό κ α λ ό , β ο ή θ η σ ε ν α κ α τ α σ τ α λ ε ί στη Γ ε ρ μ α νία η φιλοσοφία της ανάπτυξης της προσωπικότητας. Αυτό το εξέτασαν ικανοποιητικά πολλοί σοβαροί κριτικοί της καντιανής φιλοσοφίας: W u n d t , P a u l s e n , J o d l κ.ά. «Το α θ ά ν α τ ο ε π ί τ ε υ γ μ α τ ο υ Κ α ν τ — έ γ ρ α ψ ε ο Γ κ ρ ί τ ε — ή τ α ν ότι μ α ς

ΗΘΙΚΗ

197

έ β γ α λ ε α π ό τ η ν κατάετταση χ α ύ ν ω σ η ς σ τ η ν ο π ο ί α ε ί χ α μ ε β υ θ ι σ τ ε ί » . Π ρ ά γ μ α τ ι , η η θ ι κ ή τ ο υ α ν α μ φ ί β ο λ α ε ι σ ή γ α γ ε μία πιο α υ σ τ η ρ ή και ρ ω μ α λ έ α σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σ τ η ν η θ ι κ ό τ η τ α , στη θ έ σ η τ η ς χ α λ α ρ ό τ η τ α ς η ο π ο ί α , ε ν ώ δ ε ν π ρ ο ή λ θ ε α ν α γ κ α σ τ ι κ ό α π ό τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ 1 8 ο υ αι., δ ι κ α ι ο λ ο γ ή θ η κ ε ώς ένα βαθμό απ' αυτήν. Α λ λ ό η διδασκαλία του Καντ δ ε ν σ υ ν ε ι σ έ φ ε ρ ε τ ί π ο τ ε σ τ η ν π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς και σ τ η ν καλύτερη κατανόησή της. Απεναντίας, αφού ικανοποίησε ώς ένα βαθμό τ η φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή α ν α ζ ή τ η σ η τ η ς α λ ή θ ε ι α ς , η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Κ α ν τ ε π ι β ρ ά δ υ ν ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς στη Γ ε ρ μ α ν ί α . Μ ά τ α ι α ο Σ ί λ ε ρ ( λ ό γ ω τ η ς ε ξ ο ι κ ε ί ω σ ή ς τ ο υ με τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α ) π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α κ ά ν ε ι τ η σ κ έ ψ η περί η θ ι κ ή ς ν α σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ή σ ε ι ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς γ ί ν ε τ α ι α λ η θ ι ν ά η θ ι κ ό ς ό χ ι ό τ α ν οι ε ν τ ο λ έ ς τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς π α λ ε ύ ο υ ν μ έ σ α τ ο υ εναντίον των παροτρύνσεων του συναισθήματος, αλλά όταν η ηθική σ τ ά σ η έ χ ε ι γ ί ν ε ι δ ε ύ τ ε ρ η φ ύ σ η τ ο υ . Μ ά τ α ι α π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α δ ε ί ξ ε ι ότι η γνήσια καλλιτεχνική α ν ά π τ υ ξ η (όχι αυτή που είναι σήμερα γ ν ω σ τ ή με τ ο ό ν ο μ α « α ι σ θ η τ ι σ μ ό ς / ε σ τ ε τ ι σ μ ό ς » ) β ο η θ ά σ τ ο ν σ χ η μ α τ ι σ μ ό τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς , ότι η ε ν α τ έ ν ι σ η τ η ς κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ή ς ω ρ α ι ό τ η τ α ς , τ ο υ κ ά λ λ ο υ ς , και η δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή τ έ χ ν η β ο η θ ο ύ ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν α υ ψ ω θ ε ί στο ε π ί π ε δ ο στο ο π ο ί ο π α ύ ε ι ν α α κ ο ύ ε ι τ η φ ω ν ή τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ ε ν σ τ ί κ τ ο υ και στο ο π ο ί ο ο δ η γ ε ί τ α ι σ τ ο ν δ ρ ό μ ο π ρ ο ς τ ο ν Λ ό γ ο και τ η ν α γ ά π η γ ι α τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α . Οι γ ε ρ μ α ν ο ί φ ι λ ό σ ο φ ο ι π ο υ έ γ ρ α ψ α ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή μετά τ ο ν Κ α ν τ , ε ν ώ σ υ ν ε ι σ έ φ ε ρ α ν ο κ α θ έ ν α ς τ ο υ ς τ η δ ι κ ή τ ο υ ο π τ ι κ ή , συνέχισαν, όπως ο δάσκαλός τους, να κατέχουν την ενδιάμεση θέση α ν ά μ ε σ α στη θ ε ο λ ο γ ι κ ή και τ η φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς . Δ ε ν χάραξαν καινούργιους δρόμους, αλλά έδωσαν στους στοχαστές ορισ μ έ ν α κ ο ι ν ω ν ι κ ά ι δ ε ώ δ η , μ έ σ α στα σ τ ε ν ά π λ α ί σ ι α τ ο υ η μ ι φ ε ο υ δ α λ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ ς . Τ ο ν κ α ι ρ ό π ο υ στο πεδίο τ η ς η θ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς μία σ χ ο λ ή τ ω ν ω φ ε λ ι μ ι σ τ ώ ν , με ε π ι κ ε φ α λ ή ς τ ο ν Μ π έ ν θ α μ και τ ο ν Μιλ, π ρ ο χ ω ρ ο ύ σ ε , και σ υ ν ά μ α η γ έ ν ν η σ η τ η ς θ ε τ ι κ ι σ τ ι κ ή ς σ χ ο λ ή ς του Αύγουστου Κοντ προετοίμαζε τη φιλοσοφία για την επιστημονική η θ ι κ ή τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ και τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ , η γ ε ρ μ α ν ι κ ή η θ ι κ ή σ υ ν έ χ ι σ ε ν α φ υ τ ο ζ ω ε ί με τ α ψ ί χ ο υ λ α τ ο υ κ α ν τ ι α ν ι σ μ ο ύ ή π ε ρ ι π λ α ν ι ό τ α ν στις ο μ ί χλες της μεταφυσικής - κ α τ ά καιρούς μάλιστα επανερχόταν, λιγότερο ή π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α ν ο ι χ τ ά , στη θ ε ο λ ο γ ι κ ή η θ ι κ ή . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , π ρ έ π ε ι ν α π ο ύ μ ε ότι α κ ό μ η και α ν η γ ε ρ μ α ν ι κ ή φ ι λ ο σ ο φία τ ο υ π ρ ώ τ ο υ μ ι σ ο ύ τ ο υ 1 9 ο υ αι., ό π ω ς η γ ε ρ μ α ν ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α τ η ς εποχής εκείνης, δεν τόλμησε να κόψει τα δεσμά του φεουδαλικού συστήματος, βοήθησε όντως στην πολύ απαραίτητη ηθική αναβίωση της

198

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Γ ε ρ μ α ν ί α ς , ε μ π ν έ ο ν τ α ς τ η ν έ α γ ε ν ι ά ν α υ π η ρ ε τ ή σ ε ι πιο υ ψ η λ ό φ ρ ο ν α και ι δ ε α λ ι σ τ ι κ ά τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α . Α π ό τ η ν ά π ο ψ η α υ τ ή , ο Φ ί χ τ ε , ο Σ έ λ ι ν γ κ και ο Χ έ γ κ ε λ κ α τ έ χ ο υ ν τ ι μ η τ ι κ ή θ έ σ η σ τ η ν ιστορία τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , και ανάμεσά τους ιδιαίτερη σημασία έχει ο Φίχτε. Δ ε ν θα ε κ θ έ σ ω ε δ ώ τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ , γιατί θα ή μ ο υ ν υ π ο χ ρ ε ω μ έ ν ο ς ν α χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ω μία μ ε τ α φ υ σ ι κ ή γ λ ώ σ σ α π ο υ μ ό ν ο σ υ σ κ ο τ ί ζ ε ι τ η σ κ έ ψ η αντί ν α τ η ν δ ι α υ γ ά σ ε ι . Ο π ό τ ε π α ρ α π έ μ π ω ό π ο ι ο υ ς θ έ λ ο υ ν ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ ν τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Φ ί χ τ ε στο έ ξ ο χ ο β ι β λ ί ο τ ο υ J o d l της ηθικής,

Ιστορία

στο ο π ο ί ο ο ν ο μ ά ζ ε ι τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Φ ί χ τ ε « Η θ ι κ ή τ η ς

δημιουργικής ιδιοφυίας». Θα αναφέρω εδώ μόνον ένα

συμπέρασμα

τ η ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ , γ ι α ν α δ ε ί ξ ω π ό σ ο κ ο ν τ ά έ φ τ α σ ε ο Φ ί χ τ ε σε ο ρ ι σμένα σ υ μ π 0 ά σ μ α τ α της ορθολογικής, επιστημονικής ηθικής. Η φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας προσπάθησε να γίνει

οδηγός

σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η ζ ω ή . Τ ο ίδιο ε π ι δ ί ω ξ ε η η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Φ ί χ τ ε . Έθεσε πολύ υψηλές απαιτήσεις από την ηθική, δηλαδή επέμεινε στην π λ ή ρ η α ν ι δ ι ο τ έ λ ε ι α τ ω ν η θ ι κ ώ ν κ ι ν ή τ ρ ω ν και α π έ ρ ρ ι ψ ε ό λ ο υ ς τ ο υ ς ε γ ω ι σ τ ι κ ο ύ ς σ κ ο π ο ύ ς . Ζ ή τ η σ ε π λ ή ρ η και κ α θ α ρ ή σ υ ν ε ί δ η σ η α π ό τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η β ο ύ λ η σ η και έ θ ε σ ε τ ο υ ς ε υ ρ ύ τ ε ρ ο υ ς και υ ψ η λ ό τ ε ρ ο υ ς σ τ ό χους, τους οποίους όρισε ως υπεροχή του Λ ό γ ο υ που επιτεύχθηκε με τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η ε λ ε υ θ ε ρ ί α και ξ ε ρ ί ζ ω μ α τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς α δ ρ ά ν ε ι α ς . Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ο ύ μ ε ότι, σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Φ ί χ τ ε , η ηθική

συνίσταται

στον

τ η ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ , πάνω

θρίαμβο

της ουσίας

σε όσα αφομοιώνει

του ανθρώπου, παθητικά

της βάσης

από το

περιβάλ-

λον. Ε π ι π λ έ ο ν , ο Φ ί χ τ ε υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ότι η σ υ ν ε ί δ η σ η δ ε ν π ρ έ π ε ι π ο τ έ ν α κ α θ ο δ η γ ε ί τ α ι α π ό τ η ν α υ θ ε ν τ ί α / ε ξ ο υ σ ί α . Ε κ ε ί ν ο ς π ο υ οι π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ βασίζονται στην αυθεντία/ εξουσία, ενεργεί χωρίς συνείδηση. Εύκολα μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α φ α ν τ α σ τ ο ύ μ ε π ό σ ο ε ξ υ ψ ω τ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή ε ί χ α ν κάτι τ έ τ ο ι α λ ό γ ι α στη γ ε ρ μ α ν ι κ ή ν ε ο λ α ί α τ ω ν δ ε κ α ε τ ι ώ ν τ ο υ 1 8 2 0 και τ ο υ 1 8 3 0 . Έ τ σ ι , ο Φ ί χ τ ε ε π α ν ή λ θ ε στη σ κ έ ψ η π ο υ ε ί χ ε ε κ φ ρ α σ τ ε ί σ τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α . Σ τ η β ά σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν κ ρ ί σ ε ω ν β ρ ί σ κ ε τ α ι μία έ μ φ υ τ η ιδιότητα τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ Λ ό γ ο υ , και ο ά ν θ ρ ω π ο ς , γ ι α ν α ε ί ν α ι η θ ι κ ό ς , δ ε ν έ χ ε ι α ν ά γ κ η τη θεϊκή α π ο κ ά λ υ ψ η εκ των άνω ούτε τον φόβο της τιμωρίας σ' α υ τ ή ή στη μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή . Α υ τ ό , ό μ ω ς , δ ε ν ε μ π ό δ ι σ ε τ ο ν Φ ί χ τ ε ν α κ α τ α λ ή ξ ε ι ε ν τ έ λ ε ι στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι κ α μ ί α φ ι λ ο σ ο φ ί α δ ε ν μ π ο ρ ε ί να επιβιώσει χωρίς θεϊκή αποκάλυψη. Ο K r a u s e π ή γ ε σ κ ό μ η πιο πέρα®. Γι' α υ τ ό ν , φ ι λ ο σ ο φ ί α και θ ε ο λ ο γ ί α ή τ α ν έ ν α . Ο B a a d e r ο ι κ ο δ ό μ η σ ε τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ π ά ν ω στα δ ό γ μ α τ α τ η ς Κ α θ ο λ ι κ ή ς ε κ κ λ η σ ί α ς και τ α λ ε γ ό μ ε ν ά τ ο υ ή τ α ν δ ι α π ο τ ι σ μ έ ν α α π ό

ΗΘΙΚΗ

199

ΤΟ π ν ε ύ μ α τ η ς Κ α θ ο λ ι κ ή ς ε κ κ λ η σ ί α ς ^ Ο φ ί λ ο ς τ ο υ B a a d e r Σ έ λ ι ν γ κ π ή γ ε ίσια σ τ ο ν θ ε ϊ σ μ ό / ν τ ε ϊ σ μ ό . Τ ο ιδεώ δ ε ς τ ο υ ε ί ν α ι ο Π λ ά τ ω ν και ο Θ ε ό ς τ ο υ , έ ν α ς π ρ ο σ ω π ι κ ό ς Θ ε ό ς , π ο υ η α π ο κ ό λ υ ψ ή Τ ο υ θα έ π ρ ε π ε ν α π ά ρ ε ι τ η θ έ σ η ό λ η ς τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , 01 γ ε ρ μ α ν ο ί θ ε ο λ ό γ ο ι ε π ι τ έ θ η κ α ν ά γ ρ ι α σ τ ο ν Σ έ λ ι ν γ κ , π α ρ ' ότι τ ο υ ς π α ρ α δ ό θ η κ ε τ ό σ ο ο λ ο κ λ η ρ ω τ ι κ ά . Γιατί κ α τ ά λ α β α ν ότι ο Θ ε ό ς τ ο υ δ ε ν ή τ α ν ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ό ς Θ ε ό ς , α λ λ ά μ ά λ λ ο ν ο Θ ε ό ς τ η ς φ ύ σ η ς , με τ η ν π ά λ η α ν ά μ ε σ α στο κ α λ ό και τ ο κ α κ ό . Ά λ λ ω σ τ ε , ε ί δ α ν τι ε ξ υ ψ ω τ ι κ ή ε π ι ρ ρ ο ή ε ί χ ε η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Σ έ λ ι ν γ κ στη ν ε ο λ α ί α , ε π ι ρ ρ ο ή π ο υ δ ε ν ε ί χ α ν 01 ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ έ ς τ ο υ ς διδασκαλίες®. Ο Χ έ γ κ ε λ ( 1 7 9 0 - 1 8 3 1 ) δ ε ν α φ ι έ ρ ω σ ε έ ν α ιδιαίτερο έ ρ γ ο σ τ η ν η θ ι κή, α λ λ ά ε ξ ε τ ά ζ ε ι τ α η θ ι κ ά π ρ ο β λ ή μ α τ α στη Φιλοσοφίο

του

δικαίου^.

Σ τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ , τ ο δ ί κ α ι ο και οι β ά σ ε ι ς τ ο υ , και η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ η ς ηθικής, σ υ γ χ ω ν ε ύ ο ν τ α ι σε ένα — π ο λ ύ χαρακτηριστικό γνώρισμα του γ ε ρ μ α ν ι κ ο ύ μ υ α λ ο ύ τ ο υ 1 9 ο υ αι. Α ν α λ ύ ο ν τ α ς τον καντιανό ηθικό νόμο, ο Χέγκελ πρώτα απ' όλα επισ ή μ α ν ε ότι ε ί ν α ι λ ά θ ο ς ν α δ ε χ ό μ α σ τ ε ω ς δ ι κ α ι ο λ ό γ η σ η τ ο υ η θ ι κ ο ύ κ α ν ό ν α το ότι μ π ο ρ ε ί γ ε ν ι κ ά ν α α ν α γ ν ω ρ ι σ τ ε ί ω ς ε π ι θ υ μ η τ ό ς . Έ δ ε ι ξ ε π ω ς ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν ν α β ρ ο ύ μ ε μία κ ά π ο ι α γ ε ν ι κ ή β ά σ η γ ι α κ ά θ ε π ρ ά ξ η ή και να α ν υ ψ ώ σ ο υ μ ε την κάθε πράξη στην περιωπή του καθήκοντος. Πράγματι, ό λ ο ι γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε ότι ό χ ι μ ό ν ο ν οι ά γ ρ ι ο ι ε κ τ ε λ ο ύ ν α π ό μία α ί σ θ η ση τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ ε ξ ε γ ε ί ρ ο υ ν τ η σ υ ν ε ί δ η σ ή μ α ς ( π α ι δ ο κ τ ο ν ί α , β ε ν τ έ τ α π α τ ρ ι ώ ν ) , α λ λ ά ότι α κ ό μ η και π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς δ έ χ ο ν τ α ι ω ς γ ε ν ι κ ό κ α ν ό ν α π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ ο ρ ι σ μ έ ν ο ι α π ό μας θεωρούμε τελείως αποκρουστικές (θανατική ποινή, εκμετάλλευση της εργασίας, ταξική ανισότητα κτλ.). Με ό λ ο τ ο ν ο φ ε ι λ ό μ ε ν ο σ ε β α σ μ ό σ τ ο ν Κ α ν τ , ε κ ε ί ν ο ι που σ κ έ φ τ ο ν τ α ι τ η θ ε μ ε λ ί ω σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν ε ν ν ο ι ώ ν α ι σ θ ά ν ο ν τ α ι ότι υ π ά ρ χ ε ι έ ν α ς γ ε ν ι κ ό ς κ α ν ό ν α ς κ ρ υ μ μ έ ν ο ς στο β ά θ ο ς τ ω ν ε ν ν ο ι ώ ν α υ τ ώ ν . Είναι α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ ο ότι α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ η ς α ρ χ α ί α ς Ε λ λ ά δ α ς οι σ τ ο χ α σ τ έ ς α ν α ζ η τ ο ύ σ α ν μία κ α τ ά λ λ η λ η έ κ φ ρ α σ η , με τ η μ ο ρ φ ή μίας σ ύ ν τ ο μ η ς , γ ε ν ι κά α π ο δ ε κ τ ή ς δ ι α τ ύ π ω σ η ς , γ ι α ν α ο ρ ί σ ο υ ν τ ο ν σ υ ν δ υ α σ μ ό κ ρ ί σ η ς και σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ ο ς (ή, πιο σ ω σ τ ά , κ ρ ί σ η ε γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η α π ό τ ο σ υ ν α ί σ θ η μ α ) π ο υ β ρ ί σ κ ο υ μ ε στις η θ ι κ έ ς μ α ς έ ν ν ο ι ε ς . Έ ν ι ω σ ε και ο Χ έ γ κ ε λ α υ τ ή τ η ν α ν ά γ κ η , και α ν α ζ ή τ η σ ε σ τ ή ρ ι ξ η γ ι α την «ηθικότητα» (Moralitàt, ηθική της εσωτερικότητας) στους φυσικά α ν α π τ υ γ μ έ ν ο υ ς θ ε σ μ ο ύ ς τ η ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι α ς , τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και ιδίως τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς . Χ ά ρ η στις τ ρ ε ι ς α υ τ έ ς ε π ι ρ ρ ο έ ς , έ γ ρ α ψ ε ο Χ έ γ κ ε λ , ο ά ν θ ρ ω -

200

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ο ς κ α λ λ ι ε ρ γ ε ί έ ν α τ ό σ ο σ τ ε ν ό δ ε σ μ ό με τ η ν η θ ι κ ό τ η τ α , ώ σ τ ε α υ τ ή χ ά ν ε ι γι' α υ τ ό ν τ ο ν χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ο υ ε ξ ω τ ε ρ ι κ ο ύ κ α τ α ν α γ κ α σ μ ο ύ * β λ έ π ε ι σ' α υ τ ή ν τ η ν ε κ δ ή λ ω σ η τ η ς ε λ ε ύ θ ε ρ η ς β ο ύ λ η σ ή ς τ ο υ . Οι η θ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ες π ο υ α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν έτσι ε ί ν α ι φ υ σ ι κ ά α ν α λ λ ο ί ω τ ε ς . Ε ν σ α ρ κ ώ ν ο ν τ α ν π ρ ώ τ α σ τ η ν ο ι κ ο γ έ ν ε ι α , κ α τ ό π ι ν στο κ ρ ά τ ο ς — α λ λ ά α κ ό μ η κι ε δ ώ έ γ ι ν α ν α λ λ α γ έ ς - ν έ ε ς και α ν ώ τ ε ρ ε ς μ ο ρ φ έ ς η θ ι κ ό τ η τ α ς

αναπτύσσονταν

σ τ α θ ε ρ ά , και ο λ ο έ ν α μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η έ μ φ α σ η δ ι ν ό τ α ν στο δ ι κ α ί ω μ α τ η ς προσωπικότητας να αναπτύσσεται ανεξάρτητα. Α λ λ ά θα πρέπει να θυμ ό μ α σ τ ε ότι η η θ ι κ ό τ η τ α ε ν ό ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ β ο σ κ ο ύ έ χ ε ι τ η ν ίδια α ξ ί α με τ η ν η θ ι κ ό τ η τ α ε ν ό ς π ο λ ύ α ν α π τ υ γ μ έ ν ο υ α τ ό μ ο υ . Στην ερμηνεία της ανάπτυξης των ηθικών εννοιών ο Χέγκελ αναμφ ί β ο λ α π ρ ο ϋ έ γ γ ι σ ε τ ο υ ς γ ά λ λ ο υ ς φ ι λ ο σ ό φ ο υ ς οι ο π ο ί ο ι , ή δ η στα τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι., έ θ ε σ α ν τα θ ε μ έ λ ι α τ η ς θ ε ω ρ ί α ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς . Ο Χ έ γ κ ε λ ή τ α ν ο π ρ ώ τ ο ς σ τ ο χ α σ τ ή ς στη Γ ε ρ μ α ν ί α ( ε κ τ ό ς α π ό τ ο ν Γ κ α ί τ ε ) π ο υ έ κ τ ι σ ε το φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό τ ο υ σ ύ σ τ η μ α π ά ν ω σ τ η ν ιδέα τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , α ν και στη δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ η ε ξ έ λ ι ξ η α υ τ ή π ή ρ ε τ η μ ο ρ φ ή τ η ς π ε ρ ί φ η μ η ς τ ρ ι ά δ α ς : Θέση, αντίθεση,

σύνθεση

[σε α ν ώ τ ε ρ ο ε π ί π ε δ ο ] . Σ ε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς

τ ο ν Κ α ν τ , ο Χ έ γ κ ε λ δ ί δ α ξ ε ότι ο α π ό λ υ τ ο ς Λ ό γ ο ς δ ε ν ε ί ν α ι α ν α λ λ ο ί ω τ η α λ ή θ ε ι α ο ύ τ ε α μ ε τ ά β λ η τ ο σ κ έ π τ ε σ θ α ι " είναι έ ν α ς ζ ω ν τ α ν ό ς , δ ι α ρ κ ώ ς κ ι ν ο ύ μ ε ν ο ς και α ν α π τ υ σ σ ό μ ε ν ο ς Λ ό γ ο ς . Α υ τ ό ς ο ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό ς Λ ό γ ο ς εκδηλώνεται στην ανθρωπότητα, που βρίσκει την αυτο-έκφρασή της στο κ ρ ά τ ο ς . Σ τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Χ έ γ κ ε λ , η α ν θ ρ ώ π ι ν η π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ε ί ν α ι π λ ή ρ ω ς α π ο ρ ρ ο φ η μ έ ν η α π ό τ ο κ ρ ά τ ο ς , στο ο π ο ί ο ο φ ε ί λ ε ι υ π α κ ο ή ο ά ν θ ρ ω π ο ς . Τ ο ά τ ο μ ο ε ί ν α ι μ ό ν ο ν έ ν α ό ρ γ α ν ο στα χ έ ρ ι α τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς , και σ υ ν ε π ώ ς ε ί ν α ι μ ό ν ο ν έ ν α μ έ σ ο ν σε κ α μ ί α π ε ρ ί π τ ω σ η δ ε ν μ π ο ρ ε ί τ ο ά τ ο μ ο ν α χ ρ η σ ι μ ε ύ σ ε ι ω ς σ κ ο π ό ς γ ι α το κ ρ ά τ ο ς . Τ ο κ ρ ά τ ο ς , π ο υ κ υ β ε ρ ν ά τ α ι α π ό μία δ ι α ν ο η τ ι κ ή α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α , α π ο κ τ ά , στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Χ έ γ κ ε λ , μία ό ψ η υ π ε ρ ά ν θ ρ ω π ο υ , η μ ι θ ε ϊ κ ο ύ θ ε σ μ ο ύ . Ε ξ υ π α κ ο ύ ε τ α ι ότι μία τ έ τ ο ι α σ ύ λ λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς α κ υ ρ ώ ν ε ι τ η ν ιδέα ότι η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η / ισοτιμία α π ο τ ε λ ε ί τ η β ά σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν κ ρ ί σ ε ω ν . Ε ί ν α ι φ α ν ε ρ ό και ότι μία τ ό σ ο ε ξ ο υ σ ι α σ τ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς δ ο μ ή ς ο δ η γ ε ί α ν α π ό φ ε υ κ τ α π ί σ ω στη θ ρ η σ κ ε ί α , και σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν α σ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό , ο ο π ο ί ο ς με τ η ν ε κ κ λ η σ ί α τ ο υ έ π α ι ξ ε β α σ ι κ ό ρ ό λ ο στη δ η μ ι ο υ ρ γ ί α τ ο υ ν ε ω τ ε ρ ι κ ο ύ κ ρ ά τ ο υ ς . Σ υ ν α κ ό λ ο υ θ α ο Χ έ γ κ ε λ είδε ω ς κ α θ α υ τ ό πεδίο γ ι α τ η δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ πνεύματος όχι τη σφαίρα της ελεύθερης οικοδόμησης της κοινωνικής ζ ω ή ς α λ λ ά τ η σ φ α ί ρ α τ η ς τ έ χ ν η ς , τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς και τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς . Ό π ω ς σ ω σ τ ά ε π ι σ ή μ α ν ε ο E u c k e n , στη φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Χ έ γ κ ε λ έ χ ο υ -

ΗΘΙΚΗ

201

με έ ν α κ α λ ο δ ο υ λ ε μ έ ν ο σ ύ σ τ η μ α π ο υ β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς λ ο γ ι κ ή ς ' σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , η ε ν ό ρ α σ η / δ ι α ί σ θ η σ η παίζει σ η μ α ν τ ι κ ό ρ ό λ ο στη φιλοσοφία του. Α λ λ ά αν ρωτούσαμε: είναι η ενόραση/ διαίσθηση του Χ έ γ κ ε λ σ υ ν ε κ τ ι κ ή με τ η ν ό λ η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ ; — θ α έ π ρ ε π ε ν α α π α ν τ ή σουμε: Όχι. Η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Χ έ γ κ ε λ ά σ κ η σ ε π ο λ ύ μ ε γ ά λ η ε π ι ρ ρ ο ή όχι μ ό ν ο στη Γ ε ρ μ α ν ί α α λ λ ό και σε ά λ λ ε ς χ ώ ρ ε ς ( ι δ ί ω ς στη Ρ ω σ ί α ) . Α λ λ ά ο φ ε ί λ ε ι τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς ό χ ι στις λ ο γ ι κ έ ς τ η ς δ ι α β α θ μ ί σ ε ι ς , α λ λ ά στη ζ ω ν τ ά ν ι α τ ω ν γ ρ α π τ ώ ν τ ο υ Χ έ γ κ ε λ . Σ υ ν ε π ώ ς , α ν και η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Χ έ γ κ ε λ β ο ή θ η σ ε στη σ υ μ φ ι λ ί ω σ η με τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α τ ο ν ί ζ ο ν τ α ς ότι « ό λ α ό σ α υ π ά ρ χ ο υ ν είναι ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ά » , χ ρ η σ ί μ ε υ σ ε σ υ γ χ ρ ό ν ω ς γ ι α ν α α φ υ π ν ί σ ε ι εκ ν έ ο υ τη σ κ έ ψ η και κ ό μ ι σ ε έ ν α ο ρ ι σ μ έ ν ο ε π α ν α σ τ α τ ι κ ό π ν ε ύ μ α στη φ ι λ ο σ ο φ ί α - π ε ρ ι ε ί χ ε ο ρ ι σ μ έ ν α π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α , και α υ τ ά έ δ ω σ α ν τη δυνατότητα στους λ ε γ ό μ ε ν ο υ ς «αριστερούς» εγελιανούς να χ ρ η σιμοποιήσουν τη διδασκαλία του Χέγκελ ως βάση της επαναστατικής τ ο υ ς σ κ έ ψ η ς . Α λ λ ά α κ ό μ η και γι' α υ τ ο ύ ς η α ν α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό τ η τ α τ η ς ε γ ε λ ι α ν ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς α π ο δ ε ί χ θ η κ ε σ τ α θ ε ρ ό ε μ π ό δ ι ο , ιδίως η υ π ο τ α γ ή τ η ς στο κ ρ ά τ ο ς . Ά ρ α σ τ η ν κ ρ ι τ ι κ ή τ ο υ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς , οι « α ρ ι στεροί» χεγκελιανοί μονίμως δίσταζαν όταν έφταναν να εξετάσουν τη θεμελίωση του κράτους. Δ ε ν θα ε ξ ε τ ά σ ω δ ι ε ξ ο δ ι κ ά τ η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ γ ε ρ μ α ν ο ύ φ ι λ ο σ ό φ ο υ S c h l e i e r m a c h e r ( 1 7 6 8 - 1 8 3 4 ) , π ο υ η η θ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ , εξ ίσου μετ α φ υ σ ι κ ή με τ ο υ Φ ί χ τ ε , ο ι κ ο δ ο μ ή θ η κ ε ( ι δ ί ω ς στη δ ε ύ τ ε ρ η π ε ρ ί ο δ ό τ η ς , 1 8 1 9 - 1 8 3 0 ) με β ά σ η τ η θ ε ο λ ο γ ί α , και ό χ ι α π λ ώ ς τ η θ ρ η σ κ ε ί α · δ ε ν π ρ ο σθέτει σ χ ε δ ό ν τ ί π ο τ ε σ τ α ό σ α ή δ η ε ί π α ν οι π ρ ο κ ά τ ο χ ο ι τ ο υ . Θ α ε π ι σ η μ ά ν ω α π λ ώ ς ότι ο Σ λ ά ι ε ρ μ α χ ε ρ υ π έ δ ε ι ξ ε τ η ν τ ρ ι π λ ή φ ύ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν π ρ ά ξ ε ω ν . Ο Λ ο κ , και η ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ ι κ ή σ χ ο λ ή εν γ έ ν ε ι , β ε β α ί ω σ ε ότι η η θ ι κ ή δ ι α γ ω γ ή είναι τ ο υ π έ ρ τ α τ ο κ α λ ό / α γ α θ ό - ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς τ η ν θ ε ώ ρ η σ ε α ρ ε τ ή και ε κ π λ ή ρ ω σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς π ρ ο ς τ ο ν Δ η μ ι ο υ ρ γ ό ο δε Κ α ν τ , ε ν ώ α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε τ η ν α ρ ε τ ή , είδε σ τ η ν η θ ι κ ή δ ι α γ ω γ ή π ρ ω τ ί σ τ ω ς τ η ν ε κ π λ ή ρ ω σ η τ ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς ε ν γ έ ν ε ι . Για τ η ν η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Σ λ ά ι ε ρ μ α χ ε ρ τ α τ ρ ί α α υ τ ά σ τ ο ι χ ε ί α ε ί ν α ι α δ ι α χ ώ ρ ι σ τ α , και τη θέση της δικαιοσύνης ως βασικού στοιχείου της ηθικής την παίρνει η χριστιανική αγάπη. Γε ν ι κ ά , η φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Σ λ ά ι ε ρ μ α χ ε ρ α π ο τ ε λ ε ί τ η ν α π ό π ε ι ρ α ε ν ό ς Π ρ ο τ ε σ τ ά ν τ η θ ε ο λ ό γ ο υ ν α σ υ μ φ ι λ ι ώ σ ε ι τ η θ ε ο λ ο γ ί α με τ η φ ι λ ο σ ο φ ί α . Ε π ι σ η μ α ί ν ο ν τ α ς ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ι σ θ ά ν ε τ α ι τ ο ν δ ε σ μ ό τ ο υ με το Σ ύ μ π α ν , τ η ν ε ξ ά ρ τ η σ ή τ ο υ α π ' α υ τ ό , τ η ν ε π ι θ υ μ ί α ν α σ υ γ χ ω ν ε υ θ ε ί με τ η

202

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ζωή της φύσης, προσπάθησε να παραστήσει αυτό το συναίσθημα ως καθαρά θρησκευτικό συναίσθημα, λησμονώντας, όπως σωστά επισήμ α ν ε ο J o d l , «ότι α υ τ ό ς ο ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό ς δ ε σ μ ό ς σ φ υ ρ η λ α τ ε ί και κ τ η ν ώ δ ε ι ς α λ υ σ ί δ ε ς π ο υ δ έ ν ο υ ν τ ο α γ ω ν ι ζ ό μ ε ν ο π ν ε ύ μ α με το χ α μ ε ρ π έ ς και το ά ξ ε σ τ ο . Τ ο ε ρ ώ τ η μ α : ' Τ ι α τ ί είμαι τ έ τ ο ι ο ς π ο υ ε ί μ α ι ; " τ έ θ η κ ε στις μ υ σ τ η ρ ι ώ δ ε ι ς σ υ μ π α ν τ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς εξ ίσου σ υ χ ν ό με π ι κ ρ ή κ α τ ά ρ α και με ε υ γ ν ω μ ο σ ύ ν η » .

ΗΘΙΚΗ

203

ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΩΝ

-

1 9 ο ς αι.

Τ ο ν 19ο αι. ε μ φ α ν ί σ τ η κ α ν τ ρ ί α ν έ α ρ ε ύ μ α τ α σ τ η ν η θ ι κ ή : (1) Ο θετικισμός,

π ο υ τ ο ν α ν έ π τ υ ξ ε ο γ ά λ λ ο ς φ ι λ ό σ ο φ ο ς Α ύ γ ο υ σ τ ο ς Κ ο ν τ και

τ ο ν ε κ π ρ ο σ ώ π η σ ε ε π ά ξ ι α στη Γ ε ρ μ α ν ί α ο F e u e r b a c h [ Φ ό υ ε ρ μ π α χ ] . ( 2 ) Ο εξελικτισμός,

δηλαδή η διδασκαλία για τη σταδιακή ανάπτυξη ό λ ω ν

τ ω ν έ μ β ι ω ν ό ν τ ω ν , κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν θ ε σ μ ώ ν και π ε π ο ι θ ή σ ε ω ν , και τ ω ν η θ ι κών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν του ανθρώπου. Η θεωρία αυτή δημιουργήθηκε από τ ο ν Κ ά ρ ο λ ο Δ α ρ β ί ν ο και α ρ γ ό τ ε ρ α τ η ν ε π ε ξ ε ρ γ ά σ τ η κ ε δ ι ε ξ ο δ ι κ ό ο Χ έ ρ μ π ε ρ τ Σ π έ ν σ ε ρ σ τ η ν π ε ρ ί φ η μ η Συνθετική αλισμός,

φιλοσοφία

τ ο υ . (3) Ο

σοσι-

δ η λ α δ ή η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ η ς π ο λ ι τ ι κ ή ς και κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ι σ ό τ η τ α ς

των ανθρώπων. Η διδασκαλία αυτή προήλθε από τη Μεγάλη Γαλλική ε π α ν ά σ τ α σ η και α π ό μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ε ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς που ή λ θ α ν α π ό τ η γ ο ρ γ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς β ι ο μ η χ α ν ί α ς και τ ο υ κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η . Και τ α τ ρ ί α α υ τ ά ρ ε ύ μ α τ α ά σ κ η σ α ν ι σ χ υ ρ ή ε π ι ρ ρ ο ή σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς κ α τ ά τ ο ν 19ο αι. Ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α , δ ε ν έ χ ε ι α ν α π τ υ χ θ ε ί έ ν α ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ο σ ύ σ τ η μ α η θ ι κ ή ς π ο υ ν α β α σ ί ζ ε τ α ι και στις τ ρ ε ι ς α υ τ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς . Ο ρ ι σ μ έ ν ο ι ν ε ω τ ε ρ ι κ ο ί φ ι λ ό σ ο φ ο ι , ό π ω ς ο Χ έ ρ μ π ε ρ τ Σ π έ ν σ ε ρ , ο Γ κ υ ώ και ε ν μέρει ο Β ί λ χ ε λ μ Β ο υ ν τ ( W u n d t ) , ο Π ά ο υ λ σ ε ν ( P a u l s e n ) , ο H ô f f d i n g , ο Gizycl;^ε-ήδη τ α σ π έ ρ μ α τ α τ η ς ηθικής διαδικασίας. Έ τ σ ι , α π ο δ ε ι κ ν ύ ε τ α ι ότι ό λ α ό σ α ε ί π ε στη δ ι ά λ ε ξ η γ ι α τις δ ύ ο α ν τ ί θ ε τ ε ς και α ν τ α γ ω ν ι σ τ ι κ έ ς δ ι α δ ι κ α σ ί ^ , τ η φ υ σ ι κ ή και τ η ν η θ ι κ ή , ή τ α ν εσφαλμένα. Η κοινωνικότητα τ ω ν ζώων περιέχει ήδη τα σπέρματα της η θ ι κ ή ς ζ ω ή ς , τ α ο π ο ί α α π λ ώ ς σ υ ν έ χ ι σ α ν ν α α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι και ν α τ ε λ ε ι ο π ο ι ο ύ ν τ α ι στις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς . Δ ε ν ξ έ ρ ο υ μ ε τι έ κ α ν ε τ ο ν Χ ά ξ λ ε ϋ ν α α λ λ ά ξ ε ι ε κ δ ι α μ έ τ ρ ο υ α π ό ψ ε ι ς . Μ π ο ρ ο ύ μ ε μ ό ν ο ν α υ π ο θ έ σ ο υ μ ε ότι ε π η ρ ε ά σ τ η κ ε α π ό τ ο ν π ρ ο σ ω π ι κ ό του φίλο, καθηγητή R a m o n e s της Οξφόρδης, που προήδρευε κατά τη δ ι ά λ ε ξ η τ ο υ Χ ά ξ λ ε ϋ « Ε ξ έ λ ι ξ η και η θ ι κ ή » . Ε κ ε ί ν η τ η ν ε π ο χ ή ο R a m o n e s δ ι ε ξ ή γ ε μία ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά ε ν δ ι α φ έ ρ ο υ σ α έ ρ ε υ ν α γ ι α τ η ν η θ ι κ ή στα ζ ώ α . Ω ς ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά φ ι λ α λ ή θ η ς και α ν θ ρ ω π ι σ τ ή ς , ο R a m o n e s π ι θ α ν ό ν δια μ α ρ τ υ ρ ή θ η κ ε γ ι α τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α τ ο υ Χ ά ξ λ ε ϋ και ε π ι σ ή μ α ν ε ότι δ ε ν ήταν σωστά τεκμηριωμένα. Πιθανόν επηρεασμένος από αυτή τη διαμαρτυρία εισήγαγε ο Χάξλεϋ τη σημείωση η οποία ανασκεύαζε στην ο υ σ ί α ό σ α ε ί χ ε υ π ο σ τ η ρ ί ξ ε ι στη δ ι ά λ ε ξ ή τ ο υ . Δ υ σ τ υ χ ώ ς , ο θ ά ν α τ ο ς ε μ π ό δ ι σ ε τ ο ν R a m o n e s ν α ο λ ο κ λ η ρ ώ σ ε ι το έ ρ γ ο τ ο υ γ ι α τ η ν η θ ι κ ή στα ζ ώ α - ε ί χ ε σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ σ ε ι π ο λ ύ υ λ ι κ ό γι' α υ τ ό τ ο έργο^^ [ Ε δ ώ τ ε λ ε ι ώ ν ε ι το χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο τ ο υ ε ν δ έ κ α τ ο υ κ ε φ α λ α ί ο υ . ]

ΗΘΙΚΗ

251

ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Τ Ω Ν Η Θ Ι Κ Ω Ν Δ Ι Δ Α Σ Κ Α Λ Ι Ω Ν - 1 9 ο ς αι. (συνέχεια) Ο 1 9 ο ς αι. π ρ ο σ έ γ γ ι σ ε τ ο π ρ ό β λ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό μια ν έ α σ κ ο π ι ά : από τ η σ κ ο π ι ά τ η ς σ τ α δ ι α κ ή ς τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ,

αρχής

γενομένης α π ό την πρωτόγονη εποχή. Βλέποντας όλη τη φύση ως α π ο τ έ λ ε σ μ α τ η ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α ς τ ω ν φ υ σ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν και τ η ς ε ξ έ λιξης, η νέα φιλοσοφία χρειάστηκε να ερμηνεύσει την ηθική από την ίδια σ κ ο π ι ά . Τ ο έ δ α φ ο ς γ ι α μία τ έ τ ο ι α ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς ε ί χ ε ή δ η ε τ ο ι μ α σ τ ε ί στα τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι. Η μ ε λ έ τ η τ η ς ζ ω ή ς τ ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν α γ ρ ί ω ν , η υπόθεση του Λ α π λ ά ς για την προέλευση του ηλιακού μας συστήματος και ιδίως η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς σ τ ο ν φ υ τ ι κ ό και σ τ ο ν ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο - π ο υ είχε ή δ η υ π ο δ ε ι χ θ ε ί α π ό τ ο ν Μ π υ φ ό ν και τ ο ν Λ α μ ά ρ κ , και μετά, κ α τ ά τ η δ ε κ α ε τ ί α τ ο υ 1 8 2 0 , π ρ ο ω θ ή θ η κ ε α π ό τ ο ν G e o f f r o y - S a i n t - H i Î a i r e - τα ι σ τ ο ρ ι κ ά έ ρ γ α π ρ ο ς τ η ν ίδια κ α τ ε ύ θ υ ν σ η π ο υ έ γ ρ α ψ α ν οι σ α ι ν - σ ι μ ο ν ι κοί, ι δ ί ω ς ο Α υ γ ο υ σ τ ί ν ο ς Τ ι ε ρ ύ , και τ έ λ ο ς η θ ε τ ι κ ι σ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ο υ Α ύ γ ο υ σ τ ο υ Κ ο ν τ , ό λ α α υ τ ά μαζί ε τ ο ί μ α σ α ν τ ο ν δ ρ ό μ ο γ ι α τ η ν α φ ο μ ο ί ω σ η τ η ς θ ε ω ρ ί α ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς σ ε ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο ν φ υ τ ι κ ό και ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο και, σ υ ν ε π ώ ς , σ τ ο ν α ν θ ρ ώ π ι ν ο κ ό σ μ ο . Τ ο 1 8 5 9 κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε το π ε ρ ί φ η μ ο έ ρ γ ο τ ο υ Δ α ρ β ί ν ο υ , τ ο ο π ο ί ο π α ρ ο υ σ ί α σ ε ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν α και σ υ σ τ η μ α τ ι κ ά τ η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς . Π ρ ι ν τ ο ν Δ α ρ β ί ν ο , τ ο 1 8 5 0 , η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , α ν και ε λ λ ι π ώ ς α ν α π τ υ γ μ έ ν η , π ρ ο β λ ή θ η κ ε α π ό τ ο ν Χ έ ρ μ π ε ρ τ Σ π έ ν σ ε ρ στο έ ρ γ ο τ ο υ Κοινωνική

στατιστική.

Α λ λ ά οι σ κ έ ψ ε ι ς π ο υ δ ι α τ ύ π ω σ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ στο

βιβλίο αυτό διέφεραν τόσο πολύ από τις απόψεις που επικρατούσαν τ ό τ ε σ τ η ν Α γ γ λ ί α , ώ σ τ ε οι ιδέες τ ο υ α γ ν ο ή θ η κ α ν . Ο Σ π έ ν σ ε ρ

ανα-

γνωρίστηκε ως στοχαστής μόνον αφού άρχισε να δημοσιεύει υπό τον σ υ λ λ ο γ ι κ ό τ ί τ λ ο Συνθετική

φιλοσοφία

μία σ ε ι ρ ά α ξ ι ό λ ο γ ω ν φ ι λ ο σ ο φ ι -

κ ώ ν ε ρ ε υ ν ώ ν στις ο π ο ί ε ς ε ξ έ θ ε τ ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ η λ ι α κ ο ύ μ α ς σ υ σ τ ή μ α τ ο ς , τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς ζ ω ή ς στη γ η και τ έ λ ο ς τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ ε ί δ ο υ ς , τ η ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ και τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν τ ο υ . Η η θ ι κ ή , ό π ω ς π ο λ ύ σ ω σ τ ά υ π ο σ τ ή ρ ι ξ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ , α π ο τ ε λ ε ί μία υ π ο κ α τ η γ ο ρ ί α τ η ς γ ε ν ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ η ς φ ύ σ η ς . Π ρ ώ τ α α ν έ λ υ σ ε τις

252

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς και τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ο υ η λ ι α κ ο ύ μ α ς σ υ στήματος, που γεννήθηκε ως αποτέλεσμα της δραστηριότητας μηχαν ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν έ π ε ι τ α , τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς β ι ο λ ο γ ί α ς , δ η λ α δ ή τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς τ η ς ζ ω ή ς με τ η μ ο ρ φ ή π ο υ π ή ρ ε στη γ η · μετά, τ ι ς β α σ ι κ έ ς αρχές της ψυχολογίας, δηλαδή της επιστήμης της ψυχικής ζωής των ζ ώ ω ν και τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ - κ α τ ό π ι ν , τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ί α ς , δ η λ α δ ή τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς - και τ έ λ ο ς , τις β α σ ι κ έ ς αρχές της ηθικής, δηλαδή της επιστήμης εκείνων των αμοιβαίων σχέσ ε ω ν τ ω ν έ μ β ι ω ν ό ν τ ω ν π ο υ έ χ ο υ ν τ η φ ύ σ η τ η ς υ π ο χ ρ έ ω σ η ς και π ο υ , σ υ ν ε π ώ ς , σ υ γ χ έ ο ν τ α ν γ ι α π ο λ ύ κ α ι ρ ό με τ η θ ρ η σ κ ε ί α ^ Μόνο προς το τέλος της ζωής του, την άνοιξη του 1890, όταν το μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς τ η ς Ηθικής

είχε ήδη γραφεί, ο Σπένσερ δημοσίευσε

δ ύ ο ά ρ θ ρ α σε έ ν α π ε ρ ι ο δ ι κ ό σ τ α ο π ο ί α γ ι α π ρ ώ τ η φ ο ρ ά μ ί λ η σ ε γ ι α τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α και τ η ν η θ ι κ ή στα ζ ώ α , ε ν ώ έ ω ς τ ό τ ε ε ί χ ε ε σ τ ι ά σ ε ι τ η ν π ρ ο σ ο χ ή τ ο υ σ τ ο ν « α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η » και ε ρ μ ή ν ε υ σ ε τ η ν ε φ α ρ μ ο γ ή τ ο υ , στα ζ ώ α και σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , ω ς α γ ώ ν α τ ο υ κ α θ ε ν ό ς εναντίον όλων των ά λ λ ω ν για τα μέσα της ύπαρξης. Κ α τ ό π ι ν , α ν κ α ι ε ί χ ε ή δ η ε κ φ ρ ά σ ε ι τις α π ό ψ ε ι ς α υ τ έ ς σ τ η ν στατιστική, Το άτομο

Κοινωνική

ο Σ π έ ν σ ε ρ δημοσίευσε τη δεκαετία του 1890 το βιβλιαράκι ενάντια

στο κράτος,

στο ο π ο ί ο ε ξ έ θ ε τ ε τ ι ς α π ό ψ ε ι ς τ ο υ ε ν α -

ν τ ί ο ν τ ο υ α ν α π ό φ ε υ κ τ ο υ κ ρ α τ ι κ ο ύ σ υ γ κ ε ν τ ρ ω τ ι σ μ ο ύ και κ α τ α π ί ε σ η ς . Σ τ ο σ η μ ε ί ο α υ τ ό πλη.σίασε π ο λ ύ τ ο ν π ρ ώ τ ο θ ε ω ρ η τ ι κ ό τ ο υ α ν α ρ χ ι σ μ ο ύ , τ ο ν Ο υ ί λ ι α μ Γ κ ό λ ν τ ι ν γ κ , π ο υ το β ι β λ ί ο τ ο υ Έρευνα δικαιοσύνη

για την

πολιτική

ηταν α κ ό μ η πιο α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ ο ε π ε ι δ ή κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ ε τ η ν ίδια

στιγμή που θριάμβευε στη Γαλλία ο επαναστατικός Γιακωβινισμός, δηλαδή η απεριόριστη εξουσία της επαναστατικής κυβέρνησης. Ο Γκόντγ ο υ ι ν σ υ μ φ ω ν ο ύ σ ε α π ό λ υ τ α με τ α γ ι α κ ω β ί ν ι κ α ι δ ε ώ δ η τ η ς π ο λ ι τ ι κ ή ς και ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς ισότητας^, α λ λ ά π ή ρ ε α ρ ν η τ ι κ ή σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σ τ η ν προσπάθειά τους να δημιουργήσουν το κράτος που απορροφά τα πάν τ α και θ α κ α τ α σ τ ρ έ ψ ε ι τ α δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ο υ α τ ό μ ο υ . Π α ρ ό μ ο ι α , ο Σ π έ ν σ ε ρ τ ά χ θ η κ ε ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ δ ε σ π ο τ ι σ μ ο ύ τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς και ε ξ έ φ ρ α σ ε τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ γ ι α τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό τ ο 1842^. Ο Σ π έ ν σ ε ρ , στα β ι β λ ί α τ ο υ Κοινωνική αρχές

της ηθικής,

στατιστική

και Οι

βασικές

ε ξ έ θ ε σ ε τ η θ ε μ ε λ ι ώ δ η τ ο υ ιδέα ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ,

όπως τα κατώτερα πλάσματα, είναι ικανός να αλλάζει απεριόριστα για ν α π ρ ο σ α ρ μ ο σ τ ε ί στις σ υ ν θ ή κ ε ς τ ο υ π ε ρ ι β ά λ λ ο ν τ ο ς . Σ υ ν ε π ώ ς , με μία σειρά % α δ ι α κ ώ ν α λ λ α γ ώ ν , ο ά ν θ ρ ω π ο ς μετασχηματίζεται όταν μεταβ α ί ν ε ι α π ό μία φ ύ σ η κ α τ ά λ λ η λ η γ ι α τ η ν π ρ ω τ ό γ ο ν η ά γ ρ ι α ζ ω ή τ ο υ , σ ε

ΗΘΙΚΗ

253

μία φ ύ σ η κ α τ ά λ λ η λ η γ ι α τ η ν ε δ ρ α ί α , π ο λ ι τ ι σ μ έ ν η ζ ω ή . Η δ ι α δ ι κ α σ ί α αυτή π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ε ί τ α ι με τ η ν κ α τ α π ί ε σ η ο ρ ι σ μ έ ν ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν χ α ρακτηριστικών του ανθρώπινου οργανισμού, όπως, λόγου χάρη, τα π ο λ ε μ ο χ α ρ ή γ ν ω ρ ί σ μ α τ α τ ο υ χ α ρ α κ τ ή ρ α , π ο υ είναι π λ έ ο ν ά χ ρ η σ τ α εξ αιτίας τ η ς α λ λ α γ ή ς τ ω ν σ υ ν θ η κ ώ ν και τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς πιο ε ι ρ η ν ι κ ώ ν σχέσεων. Β α θ μ ι α ί α , υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ ω ν ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν σ υ ν θ η κ ώ ν τ η ς ζ ω ή ς και της α ν ά π τ υ ξ η ς τ ω ν ε σ ω τ ε ρ ι κ ώ ν , α τ ο μ ι κ ώ ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν , και με τ η ν α υ ξ α νόμενη πολυπλοκότητα της κοινωνικής ζωής, η ανθρωπότητα εξελίσσει πιο π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ε ς μ ο ρ φ έ ς ζ ω ή ς και πιο ε ι ρ η ν ι κ έ ς έ ξ ε ι ς και χ ρ ή σ ε ι ς , π ο υ ο δ η γ ο ύ ν σε μία πιο σ τ ε ν ή σ υ ν ε ρ γ α σ ί α . Ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ς π α ρ ά γ ο ν τ α ς στη δ ι α δ ι κ α σ ί α α υ τ ή ή τ α ν , κ α τ ά τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ , τ ο α ί σ θ η μ α τ η ς σ υ μ π ά θειας (ή σ υ μ π ό ν ι α ς ) . Βέβαια, η λιγότερο ή περισσότερο αρμονική συνεργασία

υπονοεί

έναν ορισμένο περιορισμό της ατομικής ελευθερίας, αποτέλεσμα της συμπάσχουσας μέριμνας για την ελευθερία των άλλων. Βαθμιαία εξελ ί σ σ ε τ α ι σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α μία δ ί κ α ι η / ισότιμη δ ι α γ ω γ ή τ ο υ α τ ό μ ο υ και μία δ ί κ α ι η / ισότιμη κ ο ι ν ω ν ι κ ή τ ά ξ η π ρ α γ μ ά τ ω ν , σ τ η ν ο π ο ί α το κ ά θ ε ά τ ο μ ο ε ν ε ρ γ ε ί σ ε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο ν ν ό μ ο τ η ς ίσης ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς ό λ ω ν τ ω ν μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Ό σ ο οι ά ν θ ρ ω π ο ι σ υ ν η θ ί ζ ο υ ν τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζωή, αναπτύσσουν αμοιβαία συμπάθεια, η οποία συγκροτεί

αργότε-

ρα τ η λ ε γ ό μ ε ν η « η θ ι κ ή α ί σ θ η σ η » . Π α ρ ά λ λ η λ α με τ η ν α ν ά π τ υ ξ η α υ τ ή ς της ηθικής αίσθησης αναδύονται στον άνθρωπο διανοητικές συλλήψεις των δίκαιων α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν σχέσεων, που διασαφηνίζονται όσο βελτιώνεται η μορφή της κοινωνικής ζωής. Έτσι, επιτυγχάνεται η συμφιλίωση τ ω ν α τ ο μ ι κ ώ ν φ ύ σ ε ω ν με τις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς α π α ι τ ή σ ε ι ς . Ο Σ π έ ν σ ε ρ ε λ π ί ζ ε ι ότι η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή θ α π ρ ο ο δ ε ύ σ ε ι κ α τ ά τ ρ ό π ο τ έ τ ο ι ο ώ σ τ ε τ ε λ ι κ ά ν α επιτύχει τη μέγιστη ανάπτυξη της προσωπικότητας (εξατομίκευση, δηλ α δ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς α τ ο μ ι κ ό τ η τ α ς και ό χ ι τ ο υ « α τ ο μ ι κ ι σ μ ο ύ » ) , μαζί με τη μέγιστη ανάπτυξη της κοινωνικότητας. Ο Σπένσερ είναι πεπεισμένος ότι η ε ξ έ λ ι ξ η και η π ρ ό ο δ ο ς θα ο δ η γ ή σ ο υ ν σε μία τ έ τ ο ι α

κοινωνική

ι σ ο ρ ρ ο π ί α ώ σ τ ε ο κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο ς , ε κ π λ η ρ ώ ν ο ν τ α ς τις ε π ι θ υ μ ί ε ς τ η ς δ ι κ ή ς τ ο υ ζ ω ή ς , ν α β ο η θ ά α υ θ ό ρ μ η τ α και ε κ ο ύ σ ι α σ τ η ν ε κ π λ ή ρ ω σ η τ ω ν ε π ι θ υ μ ι ώ ν τ η ς ζ ω ή ς ό λ ω ν τ ω ν άλλων^. Κατά τον Σπένσερ, η επιδίωξη της ηθικής είναι η εγκαθίδρυση καν ό ν ω ν η θ ι κ ή ς δ ι α γ ω γ ή ς σε ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή β ά σ η . Η τ ο π ο θ έ τ η σ η τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς σε τ έ τ ο ι α θ ε μ έ λ ι α είναι ιδιαίτερα α π α ρ α ί τ η τ η τ ώ ρ α , π ο υ η ε ξ ο υ σ ί α / α υ θ ε ν τ ί α τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς σ υ ρ ρ ι κ ν ώ ν ε τ α ι και οι η θ ι κ έ ς

254

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

δ ι δ α χ έ ς δ ε ν έ χ ο υ ν πια α υ τ ό τ ο σ τ ή ρ ι γ μ α . Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , η η θ ι κ ή δ ι δ α χ ή π ρ έ π ε ι ν α ε λ ε υ θ ε ρ ω θ ε ί α π ό τις π ρ ο κ α τ α λ ή ψ ε ι ς και α π ό τ ο ν μ ο ν α σ τ ι κό α σ κ η τ ι σ μ ό , π ο υ έ κ α ν α ν μ ε γ ά λ η ζ η μ ί α στη σ ω σ τ ή κ α τ α ν ό η σ η τ η ς η θ ι κ ή ς . Α π ό τ η ν ά λ λ η , η η θ ι κ ή δ ε ν θα έ π ρ ε π ε ν α ε ξ α σ θ ε ν ε ί ε π ε ι δ ή διστάζουμε να απορρίψουμε πλήρως τον στενό εγωισμό. Η ηθική, όταν ε δ ρ ά ζ ε τ α ι σε ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή β ά σ η , ι κ α ν ο π ο ι ε ί τ η ν α π α ί τ η σ η α υ τ ή , γ ι α τ ί 01 η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς π ο υ α ν τ λ ο ύ ν τ α ι ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ό σ υ μ π ί π τ ο υ ν α π ό ό λ ε ς τις α π ό ψ ε ι ς με τις η θ ι κ έ ς α ρ χ έ ς π ο υ α ν τ λ ο ύ ν τ α ι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά - κ ό τ ι π ο υ , δ υ σ τ υ χ ώ ς , οι θ ρ η σ κ ε υ ό μ ε ν ο ι α ρ ν ο ύ ν τ α ι κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ι κ ά ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ ν και μ ά λ ι σ τ α π ρ ο σ β ά λ λ ο ν τ α ι ό τ α ν τ ο υ ς ε π ι σ η μ ά ν ε ι κ ά π ο ι ο ς α υ τ ή τη σύμπτωση. Α φ ο ύ υ π έ δ ε ι ξ ε έτσι τ η ν ε π ι δ ί ω ξ η τ η ς η θ ι κ ή ς , ο Σ π έ ν σ ε ρ π ρ ο σ έ γ γ ι σ ε το ηθικό πρόβλημα, έχοντας ως αφετηρία ορισμένες απλούστατες παρ α τ η ρ ή σ ε ι ς . Για ν α κ α τ α λ ά β ο υ μ ε τ η δ ι α γ ω γ ή και τ ο ν τ ρ ό π ο ζ ω ή ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , π ρ έ π ε ι ν α τ ο υ ς δ ο ύ μ ε , α π ό μία ά π ο ψ η , ω ς ο ρ γ α ν ι κ ό ό λ ο ν , π ο υ α ρ χ ί ζ ε ι α π ό τ α ζ ώ α . Κ α θ ώ ς μ ε τ α β α ί ν ο υ μ ε α π ό τις α π λ ο ύ σ τ α τ ε ς μ ο ρ φ έ ς ζ ω ή ς στις α ν ώ τ ε ρ ε ς και πιο π ε ρ ί π λ ο κ ε ς , β λ έ π ο υ μ ε ότι η δ ι α γ ω γ ή και ο τ ρ ό π ο ς ύ π α ρ ξ ή ς τ ο υ ς ε ί ν α ι ο λ ο έ ν α κ α λ ύ τ ε ρ α π ρ ο σ α ρ μ ο σ μ έ ν α στο π ε ρ ι β ά λ λ ο ν . Ε π ι π λ έ ο ν , οι π ρ ο σ α ρ μ ο γ έ ς α υ τ έ ς σ τ ο χ ε ύ ο υ ν

πάντα

είτε σ τ η ν ε ν δ υ ν ά μ ω σ η τ η ς ζ ω τ ι κ ό τ η τ α ς τ ο υ α τ ό μ ο υ είτε σ τ η ν ε ν δ υ ν ά μ ω σ η τ η ς ζ ω τ ι κ ό τ η τ α ς τ ο υ ε ί δ ο υ ς , η δε δ ε ύ τ ε ρ η σ υ ν δ έ ε τ α ι ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο με τ η δ ι α τ ή ρ η σ η τ ο υ α τ ό μ ο υ ό σ ο πιο π ο λ ύ π λ η σ ι ά ζ ο υ μ ε τις α ν ώ τ ε ρ ε ς μ ο ρ φ έ ς τ ο υ ζ ω ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ . Π ρ ά γ μ α τ ι , η φ ρ ο ν τ ί δ ρ τ ω ν γ ο ν έ ω ν γ ι α τ α τ έ κ ν α τ ο υ ς ε ί ν α ι ή δ η κάτι π ο υ δ ε ί χ ν ε ι τ η σ τ ε ν ή σ ύ ν δ ε σ η τ η ς α υ τ ο δ ι α τ ή ρ η σ η ς τ ο υ α τ ό μ ο υ και τ η ς δ ι α τ ή ρ η σ η ς τ ο υ ε ί δ ο υ ς -

και

α υ τ ή η φ ρ ο ν τ ί δ α μ ε γ α λ ώ ν ε ι και π α ί ρ ν ε ι τ ο ν χ α ρ α κ τ ή ρ α τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ή ς π ρ ο σ κ ό λ λ η σ η ς ό σ ο π λ η σ ι ά ζ ο υ μ ε στις α ν ώ τ ε ρ ε ς μ ο ρ φ έ ς τ η ς ζ ω ι κ ή ς ζωής. Δ υ σ τ υ χ ώ ς , θ α π ρ έ π ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι, κ α θ ώ ς τ ο ν

παρέσυρε

μακριά η θεωρία του α γ ώ ν α για την ύπαρξη, ο Σπένσερ δεν έδωσε ε κ ε ί ν ο τ ο ν κ α ι ρ ό ε π α ρ κ ή π ρ ο σ ο χ ή στο γ ε γ ο ν ό ς ότι σε κ ά θ ε ο μ ο τ α ξ ί α ζ ώ ω ν ο ρ ι σ μ έ ν α ε ί δ η δ ε ί χ ν ο υ ν μία α ν ά π τ υ ξ η τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς , και α ν ά λ ο γ α με τ ο π ό σ ο ο π α ρ ά γ ο ν τ α ς α υ τ ό ς α π ο κ τ ά μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η σ η μ α σ ί α στη ζ ω ή τ ο υ ε ί δ ο υ ς , η δ ι ά ρ κ ε ι α ζ ω ή ς τ ο υ α τ ό μ ο υ π α ρ α τ ε ί ν ε τ α ι και σ υ γ χ ρ ό ν ω ς η πείρα συσσωρεύεται, πράγμα που βοηθά το σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο είδος στον α γ ώ ν α εναντίον τ ω ν εχθρών του. Α λ λ ά , σ υ ν έ χ ι σ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ , η α π λ ή π ρ ο σ α ρ μ ο γ ή στις ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς συνθήκες είναι ανεπαρκής: η πορεία της εξέλιξης βαίνει

παράλληλα

ΗΘΙΚΗ

255

με τ η γ ε ν ι κ ή β ε λ τ ί ω σ η τ ω ν μ ο ρ φ ώ ν ζ ω ή ς . Ο α γ ώ ν α ς γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η μεταξύ τ ω ν α τ ό μ ω ν μ ε ι ώ ν ε τ α ι μ ε τ α ξ ύ τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , ό σ ο τ ο μ α χ η τ ι κ ό και α ρ π α κ τ ι κ ό σ τ ά δ ι ο α ν τ ι κ α θ ί σ τ α τ α ι α π ό τ η λ ε γ ό μ ε ν η β ι ο μ η χ α ν ι κ ή σ υ ν ε ρ γ α σ ί α . Σ τ η ν π ο ρ ε ί α τ η ς δ ι α δ ι κ α σ ί α ς α υ τ ή ς , ε μ φ α ν ί ζ ο ν τ α ι οι σ τ ο ι χειώδεις μορφές των ηθικών κρίσεων. Τι ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε κ α λ ό ή κ α κ ό ; Ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε κ α λ ό α υ τ ό π ο υ ε κ π λ η ρ ώ νει τ ο ν σ τ ό χ ο τ ο υ · και κ α κ ό α υ τ ό π ο υ δ ε ν α ν τ α π ο κ ρ ί ν ε τ α ι σ τ ο ν σ τ ό χ ο του. Έ τ σ ι , κ α λ ό σπίτι ε ί ν α ι α υ τ ό π ο υ μ α ς π ρ ο φ υ λ ά σ σ ε ι σ ω σ τ ά α π ό τ ο κ ρ ύ ο και τ η β ρ ο χ ή . Τ ο ίδιο κ ρ ι τ ή ρ ι ο ε φ α ρ μ ό ζ ο υ μ ε στις π ρ ά ξ ε ι ς μ α ς : «Καλά έκανες που άλλαξες τα βρεγμένα ρούχα σου» ή «Έκανες κακά που ε μ π ι σ τ ε ύ θ η κ ε ς α υ τ ό ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο » / κ α ι ε ν ν ο ο ύ μ ε ότι οι π ρ ά ξ ε ι ς μας ή τ α ν ή δ ε ν ή τ α ν κ α τ ά λ λ η λ ε ς γ ι α τ η ν ε π ι δ ί ω ξ ή μας. Α λ λ ά α υ τ ό ακριβώς συνιστά τη σταδιακή ανάπτυξη της συμπεριφοράς μας. Υ π ά ρ χ ο υ ν και δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν ε ι δ ώ ν ε π ι δ ι ώ ξ ε ι ς . Μ π ο ρ ε ί ν α ε ί ν α ι κ α θ α ρ ά π ρ ο σ ω π ι κ έ ς , ό π ω ς στις δ ύ ο π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς π ο υ α ν α φ έ ρ α μ ε , ή ν α είναι ε υ ρ ύ τ ε ρ α κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς . Μ π ο ρ ε ί ν α ε μ π λ έ κ ο υ ν τ η ν τ ύ χ η ό χ ι μ ό ν ο ν ε ν ό ς α τ ό μ ο υ , α λ λ ά και τ ο υ α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ ε ί δ ο υ ς (§ 8 ) . Ε π ι π λ έ ο ν , ό λ ε ς οι ε π ι δ ι ώ ξ ε ι ς α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι ό χ ι μ ό ν ο στη δ ι α τ ή ρ η σ η τ η ς ζ ω ή ς α λ λ ά και σ τ η ν ε ν τ α τ ι κ ό π ο ί η σ ή τ η ς , ο π ό τ ε τ ο π ρ ό β λ η μ α γ ί ν ε ται ο λ ο έ ν α ε υ ρ ύ τ ε ρ ο και τ ο κ α λ ό τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς τ ε ί ν ε ι ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ σότερο να περιλαμβάνει το καλό του ατόμου. Σ υ ν ε π ώ ς , καλούμε καλή μία σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ό τ α ν σ υ ν τ ε λ ε ί σ τ η ν π λ η ρ ό τ η τ α και τ η ν π ο ι κ ι λ ί α τ η ς ζ ω ή ς μ α ς και τ η ς ζ ω ή ς τ ω ν ά λ λ ω ν - κ ά ν ε ι τ η ζ ω ή γ ε μ ά τ η ε υ χ ά ρ ι σ τ ε ς ε μ π ε ι ρ ί ε ς , δ η λ α δ ή πιο π λ ο ύ σ ι α σ ε π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο , πιο ω ρ α ί α , πιο έντονη^. Έ τ σ Γ ε ξ η γ ε ί ο Σ π έ ν σ ε ρ τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η και τ η σ τ α δ ι α κ ή α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο · δ ε ν τις α ν α ζ η τ ά στις α φ η ρ η μ έ ν ε ς μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ο ύ τ ε στις ε π ι τ α γ έ ς τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , ο ύ τ ε τ έ λ ο ς στη σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ή α ξ ι ο λ ό γ η σ η τ ω ν π ρ ο σ ω π ι κ ώ ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν και ο φ ε λ ώ ν , ό π ω ς π ρ ο τ ε ί ν ο υ ν οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς . Ό π ω ς ο Κ ο ν τ , ο Σ π έ ν σ ε ρ θ ε ω ρ ε ί τ ι ς η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς εξ ίσου α ν α γ κ α ί ο π ρ ο ϊ ό ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ανάπτυξης, όπως η πρόοδος του Λόγου, της τέχνης, της γνώσης, του μ ο υ σ ι κ ο ύ γ ο ύ σ τ ο υ ή τ η ς α ι σ θ η τ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς . Θ α π ρ ο σ θ έ τ α μ ε σ' α υ τ ό ότι η π ε ρ α ι τ έ ρ ω α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ ε ν σ τ ί κ τ ο υ τ η ς ο ρ δ ή ς , π ο υ ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι στο α ί σ θ η μ α τ ο υ « α μ ο ι β α ί ο υ δ ε σ μ ο ύ » τ η ς α λ λ η λ ε γ γ ύ η ς ή τ η ς α λ λ η λ ε ξ ά ρ τ η σ η ς ό λ ω ν α π ό τ ο ν έ ν α και τ ο υ ε ν ό ς α π ό ό λ ο υ ς , είναι εξ ίσου αναπόφευκτο αποτέλεσμα της κοινωνικής ζωής, όπως η ανάπτυξη του Λ ό γ ο υ , τ η ς π α ρ α τ η ρ η τ ι κ ό τ η τ α ς , τ η ς ε υ α ι σ θ η σ ί α ς π ρ ο ς τις ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς και ά λ λ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν .

256

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Έ τ σ ι , ε ί ν α ι α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ ο ότι οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ έ χ ο υ ν σ υ σ σ ω ρ ε υ θ ε ί στη φ υ λ ή τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν ή δ η α π ό τις π α λ α ι ό τ α τ ε ς ε π ο χ έ ς . Οι σ τ ο ι χ ε ι ώ δ ε ι ς μ ο ρ φ έ ς τ ο υ ς ε κ δ η λ ώ θ η κ α ν στα ζ ώ α εξ αιτίας τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς τ ο υ ς ζ ω ή ς . Α λ λ ά γιατί η π ο ρ ε ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς α κ ο λ ο ύ θ η σ ε α υ τ ή ν και ό χ ι τ η ν α ν τ ί θ ε τ η κ α τ ε ύ θ υ ν σ η ; Γιατί δ ε ν π ή ρ ε τ η ν κ α τεύθυνση του αγώνα όλων εναντίον όλων; Στο παραπάνω

ερώτημα

έπρεπε, κατά τη γ ν ώ μ η μου, να απαντήσει η εξελικτική ηθική ως εξής: ε π ε ι δ ή μία τ έ τ ο ι α α ν ά π τ υ ξ η ο δ ή γ η σ ε στη δ ι α τ ή ρ η σ η τ ο υ ε ί δ ο υ ς , σ τ η ν ε π ι β ί ω σ ή τ ο υ , ε ν ώ η α δ υ ν α μ ί α ν α α ν α π τ ύ ξ ε ι α υ τ έ ς τις ιδιότητες τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , σ τ η ν π ε ρ ί π τ ω σ η τ ω ν ζ ώ ω ν και τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν φ υ λ ώ ν , οδήγησε μοιραία στην αδυναμία να επιβιώσουν στον γενικό α γ ώ ν α για τ η ν ύ π α ρ ξ η ε ν ά ν τ ι α στη φ ύ σ η και σ υ ν ε π ώ ς ο δ ή γ η σ ε ζ ώ α και α ν θ ρ ώ π ο υ ς σε ε ξ α φ ά ν ι σ η . Ή , ό π ω ς α π α ν τ ά ο Σ π έ ν σ ε ρ μαζί με ό λ ο υ ς τ ο υ ς ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ έ ς : ε π ε ι δ ή ο ά ν θ ρ ω π ο ς β ρ ή κ ε α π ό λ α υ σ η στις π ρ ά ξ ε ι ς ε κ ε ί ν ε ς π ο υ ο δ η γ ο ύ ν στο κ α λ ό τ η ς κοινωνίας* και ε π ι σ ή μ α ν ε σε ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ τ ά σ σ ο ν τ α ι με τ ο μ έ ρ ο ς τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς ότι τ α λ ό γ ι α τ ο υ Ε υ α γ γ ε λ ί ο υ « Μ α κ ά ρ ι ο ι οι ε λ ε ή μ ο ν ε ς » , « Μ α κ ά ρ ι ο ι οι ε ι ρ η ν ο π ο ι ο ί » , « Μ α κ ά ρ ι ο ς ό π ο ι ος ν ο ι ά ζ ε τ α ι γ ι α τ ο ν φ τ ω χ ό » ή δ η υ π ο ν ο ο ύ ν τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η ε υ λ ο γ ί α ς , δ η λ α δ ή τ η ν α π ό λ α υ σ η π ο υ δ ί ν ε ι η τ έ λ ε σ η τ έ τ ο ι ω ν π ρ ά ξ ε ω ν (§ 14). Β έ β α ι α , η α π ά ν τ η σ η α υ τ ή δ ε ν α π ο κ λ ε ί ε ι μία α ν τ ί ρ ρ η σ η α π ό μ έ ρ ο υ ς τ η ς δ ι α ι σ θ η τ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , π ο υ μ π ο ρ ε ί ν α πει, και λ έ ε ι , ότι « ή τ α ν τ ο θ έ λ η μ α των θεών ή του Δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ να αισθάνεται ο ά ν θ ρ ω π ο ς ιδιαίτερα ικαν ο π ο ι η μ έ ν ο ς , ό τ α ν 01 π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ ο δ η γ ο ύ ν στο κ α λ ό τ ω ν ά λ λ ω ν ή ό τ α ν υ π α κ ο ύ ε ι στις ε ν τ ο λ έ ς τ ο υ Θ ε ο ύ » . Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο κ ρ ι τ ή ρ ι ο π ο υ υ ι ο θ ε τ ο ύ μ ε γ ι α ν α κ ρ ί ν ο υ μ ε τις πράξεις - η υψηλή τελειότητα του χαρακτήρα ή η ορθότητα του κινήτ ρ ο υ · θα δ ο ύ μ ε , σ υ ν ε χ ί ζ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , «ότι ο ο ρ ι σ μ ό ς τ η ς τ ε λ ε ι ό τ η τ α ς , της αρετής, της ορθότητας, αναπόφευκτα μας ανάγει στην ευτυχία, π ο υ β ι ώ θ η κ ε με μια κ ά π ο ι α μ ο ρ φ ή , κ ά π ο ι α σ τ ι γ μ ή , α π ό έ ν α π ρ ό σ ω π ο , ω ς θ ε μ ε λ ι ώ δ η ι δ έ α » . «Έτσι ώ σ τ ε κ α μ ί α σ χ ο λ ή δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α α π ο φ ύ γ ε ι ν α ε κ λ ά β ε ι γ ι α υ π έ ρ τ α τ ο η θ ι κ ό σ τ ό χ ο μία ε π ι θ υ μ η τ ή ψ υ χ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η π ο υ ο ν ο μ ά ζ ε τ α ι ε κ π λ ή ρ ω σ η , ι κ α ν ο π ο ί η σ η , ε υ τ υ χ ί α » (§ 15). Ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , η ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή η θ ι κ ή δ ε ν σ υ μ φ ω ν ε ί α π ό λ υ τ α με τ η ν ε ξ ή γ η σ η α υ τ ή , γ ι α τ ί δ ε ν μ π ο ρ ε ί ν α π α ρ α δ ε χ θ ε ί ότι το η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο α π ο τ ε λ ε ί μ ό ν ο και μ ό ν ο την τυχαία συσσώρευση έξεων που βοήθησαν το είδος στον α γ ώ ν α τ ο υ γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η . Γιατί, ρ ω τ ά ο ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ό ς φ ι λ ό σ ο φ ο ς , δ ί ν ο υ ν σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η ό χ ι οι ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς α λ λ ά οι α λ τ ρ ο υ ι στικές έξεις; Δεν συνιστούν η κοινωνικότητα την οποία παρατηρούμε

ΗΘΙΚΗ

257

παντού στη φ ύ σ η και η α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α π ο υ α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι μ έ σ α α π ό την κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή - δ ε ν σ υ ν ι σ τ ο ύ ν α υ τ έ ς έ ν α μ έ σ ο ν τ ό σ ο γ ε ν ι κ ό σ τ ο ν α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η ώ σ τ ε η ε γ ω ι σ τ ι κ ή α υ τ ο ε π ι β ε β α ί ω σ η και η βία ν α α π ο δ ε ι κ ν ύ ο ν τ α ι α δ ύ ν α μ ε ς και α ν ί σ χ υ ρ ε ς α π έ ν α ν τ ι τ ο υ ς ; Σ υ ν ε π ώ ς , δ ε ν σ υ ν ι σ τ ο ύ ν τ α α ι σ θ ή μ α τ α κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς , α π ό τ α οποία σ τ α δ ι α κ ό και α ν α π ό φ ε υ κ τ α θα α ν α π τ υ χ θ ο ύ ν οι η θ ι κ έ ς μ α ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς - δ ε ν σ υ ν ι σ τ ο ύ ν μία θ ε μ ε λ ι ώ δ η ιδιότητα τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς ή και της ζ ω ι κ ή ς φ ύ σ η ς εξ ί σ ο υ με τ η ν α ν ά γ κ η γ ι α τ ρ ο φ ή ; Θα εξετάσω λ ε π τ ο μ ε ρ ώ ς τα ζητήματα αυτά στο θεωρητικό μέρος του βιβλίου μου, γιατί τα θ ε ω ρ ώ θεμελιώδη για την ηθική. Προς το παρόν, θα ε π ι σ η μ ά ν ω μ ό ν ο ν ότι ο Σ π έ ν σ ε ρ ά φ η σ ε α ν α π ά ν τ η τ α τα θ ε μ ε λ ι ώ δ η α υ τ ά ε ρ ω τ ή μ α τ α . Μ ό ν ο ν α ρ γ ό τ ε ρ α τ α σ κ έ φ τ η κ ε , με α π ο τ έ λ ε σ μ α ν α σ μ φ ι τ α λ α ν τ ε ύ ε τ α ι α ν ά μ ε σ α στη φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή , ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή η θ ι κ ή και στη δ ι α ι σ θ η τ ι κ ή ( δ η λ α δ ή τ η ν ε μ π ν ε ό μ ε ν η ε κ τ ω ν ά ν ω ) . Α λ λ ά α π έ δ ε ι ξ ε σ α φ ώ ς τ η ν α ν ά γ κ η ν α τ ο π ο θ ε τ ή σ ο υ μ ε τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς σε ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή β ά σ η , κ α θ ώ ς και τ η ν έ λ λ ε ι ψ η μίας τ έ τ ο ι α ς β ά σ η ς στα ηθικά συστήματα που προτάθηκαν παλαιότερα ( § 1 8 - 2 3 ) . Ο Σ π έ ν σ ε ρ ε π ι σ ή μ α ν ε ότι, μ ε λ ε τ ώ ν τ α ς τ α δ ι ά φ ο ρ α σ υ σ τ ή μ α τ α τ η ς η θ ι κ ή ς ε π ι σ τ ή μ η ς , α π ο ρ ο ύ μ ε ό τ α ν β λ έ π ο υ μ ε ότι λ ε ί π ε ι α π ό α υ τ ά η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς α ι τ ι ό τ η τ α ς στη σ φ α ί ρ α τ η ς η θ ι κ ή ς . Οι σ τ ο χ α σ τ έ ς τ η ς α ρ χ α ι ό τ η τ α ς υ π ο σ τ ή ρ ι ξ α ν ότι η η θ ι κ ή σ υ ν ε ί δ η σ η έ χ ε ι ε μ φ υ τ ε υ θ ε ΐ

στον

ά ν θ ρ ω π ο α π ό τ ο ν Θ ε ό ή α π ό τ ο υ ς θ ε ο ύ ς , α λ λ ά λ η σ μ ό ν η σ α ν ότι α ν οι πράξεις τις οποίες ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε κακές, επειδή είναι αντίθετες προς τη θέληση του Θεού, δεν είχαν per se [καθ' εαυτές] επιζήμιες επιπτώσεις, δ ε ν θα ε ί χ α μ ε α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ποτέ ότι η α ν υ π α κ ο ή στο θ έ λ η μ α τ ο υ Θ ε ο ύ έ χ ε ι ε π ι ζ ή μ ι ο α ν τ ί κ τ υ π ο σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α και ότι η ε κ π λ ή ρ ω σ η τ ο υ θ ε λ ή μ α τ ο ς τ ο υ Θ ε ο ύ θα ο δ η γ ή σ ε ι στο κ α λ ό . Α λ λ ά εξ ίσου σ φ ά λ λ ο υ ν οι σ τ ο χ α σ τ έ ς π ο υ , ό π ω ς ο Π λ ά τ ω ν , ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς και ο Χ ο μ π ς , β λ έ π ο υ ν τ η ν π η γ ή τ ο υ κ α λ ο ύ και τ ο υ κ α κ ο ύ στους νόμους που επέβαλε καταναγκαστικά η κυρίαρχη εξουσία ή το κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ υ μ β ό λ α ι ο . Α ν έτσι ή τ α ν , θα έ π ρ ε π ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε ότι δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι ε γ γ ε ν ή ς δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α στις σ υ ν έ π ε ι ε ς τ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν , κ α λ ώ ν και κ α κ ώ ν , ε π ε ι δ ή η τ α ξ ι ν ό μ η σ η ό λ ω ν τ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν σ ε κ α λ έ ς και κ α κ έ ς γ ί ν ε τ α ι α π ό τ η ν κ υ ρ ί α ρ χ η ε ξ ο υ σ ί α ή α π ό τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ό τ α ν σ υ ν ά π τ ο υ ν τ ο σ υ μ β ό λ α ι ο (§ 1 9 ) . Π α ρ ό μ ο ι α , λ έ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , ό τ α ν οι φ ι λ ό σ ο φ ο ι ε ξ η γ ο ύ ν τ ο η θ ι κ ό σ τ ο ι χ ε ί ο σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο με τ η ν α π ο κ ά λ υ ψ η εκ τ ω ν ά ν ω , σ ι ω π η ρ ά π α ρ α δ έ χ ο ν τ α ι μ' α υ τ ό ότι οι α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς και τ α α π ο τ ε λ έ σ μ α τ ά

258

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ ο υ ς δ ε ν σ υ ν δ έ ο ν τ α ι με α ν α π ό φ ε υ κ τ ε ς και φ υ σ ι κ έ ς α ι τ ι α κ έ ς σ χ έ σ ε ι ς τις ο π ο ί ε ς μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε και μ π ο ρ ο ύ ν ν α π ά ρ ο υ ν τ η θ έ σ η τ ή ς εκ Θ ε ο ύ α π ο κ ά λ υ ψ η ς (§ 2 0 ) . Α κ ό μ η και οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς , σ υ ν ε χ ί ζ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , κ ά ν ο υ ν ε ν μ έ ρ ε ι α υ τ ό τ ο λ ά θ ο ς , γ ι α τ ί μ ό ν ο ν εν μ έ ρ ε ι α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τ η ν

προέλευση

τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν α π ό φ υ σ ι κ ά αίτια. Κ α τ ό π ι ν π ρ ο χ ω ρ ε ί και δ ι α σ α φ η ν ί ζ ε ι τ η σ κ έ ψ η τ ο υ με τ ο α κ ό λ ο υ θ ο π α ρ ά δ ε ι γ μ α : κ ά θ ε ε π ι σ τ ή μ η α ρ χ ί ζ ε ι σ υ σ σ ω ρ ε ύ ο ν τ α ς π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς . Οι α ρ χ α ί ο ι Έ λ λ η ν ε ς και Α ι γ ύ πτιοι μ π ο ρ ο ύ σ α ν και π ρ ο έ β λ ε π α ν τ η θ έ σ η τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν

πλανητών

μία σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η η μ ε ρ ο μ η ν ί α π ο λ ύ π ρ ι ν α ν α κ α λ υ φ θ ε ί ο ν ό μ ο ς τ η ς π α γ κ ό σ μ ι α ς έ λ ξ η ς και τ η ς β α ρ ύ τ η τ α ς . Η γ ν ώ σ η α υ τ ή α π ο κ τ ή θ η κ ε με τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η , χ ω ρ ί ς ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν κ α θ ό λ ο υ τ α αίτια. Μ ό ν ο μετά τ η ν α ν α κ ά λ υ ψ η τ ο υ ν ό μ ο υ τ η ς π α γ κ ό σ μ ι α ς έ λ ξ η ς , α φ ο ύ μ ά θ α μ ε τ α αίτια και τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς κ ί ν η σ η ς τ ω ν π λ α ν η τ ώ ν , μ ό ν ο τ ό τ ε ο κ α θ ο ρ ι σ μ ό ς τ ω ν κ ι ν ή σ ε ώ ν τ ο υ ς έ π α ψ ε ν α ε ί ν α ι ε μ π ε ι ρ ι κ ό ς και έ γ ι ν ε ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ό ς , ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ό ς . Τ ο ίδιο ι σ χ ύ ε ι γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή . Β έ β α ι α , οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τ η ν ύ π α ρ ξ η μίας κ ά π ο ι α ς α ι τ ι α κ ή ς σ ύ ν δ ε σ η ς , εξ αιτίας τ η ς ο π ο ί α ς θ ε ω ρ ο ύ μ ε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς κ α λ έ ς και ά λ λ ε ς κ α κ έ ς · α λ λ ά α π ο τ υ γ χ ά ν ο υ ν ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν ποια ε ί ν α ι α υ τ ή η σ ύ ν δ ε σ η . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , δ ε ν α ρ κ ε ί ν α π ο ύ μ ε ότι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς ε ί ν α ι χ ρ ή σ ι μ ε ς σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α και ά λ λ ε ς ε ί ν α ι ε π ι ζ ή μ ι ε ς · α υ τ ή ε ί ν α ι α π λ ώ ς μία π ρ α γ ματολογική διαπίστωση, ενώ εμείς θέλουμε να γ ν ω ρ ί σ ο υ μ ε τη γενική αιτία τ η ς η θ ι κ ή ς - τ ο γ ε ν ι κ ό κ ρ ι τ ή ρ ι ο με τ ο ο π ο ί ο μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α κ ά ν ο υ μ ε τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α στο κ α λ ό και στο κ α κ ό . Α ν α ζ η τ ο ύ μ ε μία ο ρ θ ο λ ο γική γενίκευση, για να παριστούμε τους γενικούς κανόνες διαγωγής α π ό μία σ α φ ώ ς ο ρ ι σ μ έ ν η γ ε ν ι κ ή αιτία. Α υ τ ό ς ε ί ν α ι ο σ τ ό χ ο ς τ η ς ε π ι σ τ ή μ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς (§ 2 1 ) . Φυσικά, το έδαφος για την ηθική το είχε προετοιμάσει η ανάπτυξη τ ω ν ά λ λ ω ν ε π ι σ τ η μ ώ ν . Έ χ ο υ μ ε φ τ ά σ ε ι τ ώ ρ α ν α ε ξ ε τ ά ζ ο υ μ ε τα η θ ι κ ά φ α ι ν ό μ ε ν α ω ς φ α ι ν ό μ ε ν α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , π ο υ β ρ ί σ κ ο ν τ α ι σε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο υ ς φ υ σ ι κ ο ύ ς , β ι ο λ ο γ ι κ ο ύ ς και κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς (§ 2 2 - 2 3 ) . Γενικά, ο Σπένσερ πήρε σαφώς τη θέση της ωφελιμιστικής ηθικής και β ε β α ί ω σ ε ότι α φ ο ύ τ ο κ α λ ό στη ζ ω ή είναι α υ τ ό π ο υ α υ ξ ά ν ε ι τ η ν ε υ τ υ χ ί α , και το κ α κ ό α υ τ ό που τ η ν μ ε ι ώ ν ε ι , έ π ε τ α ι ότι η η θ ι κ ή σ τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ε ί ν α ι α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α α υ τ ό π ο υ α υ ξ ά ν ε ι τ η ν ε υ τ υ χ ί α στη ζ ω ή . Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο π ό σ ο οι θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ έ ς ή π ο λ ι τ ι κ έ ς π ρ ο κ α τ α λ ή ψ ε ι ς τ ε ί ν ο υ ν π ι θ α ν ό ν ν α θ ο λ ώ σ ο υ ν τ η ν ιδέα α υ τ ή , λ έ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , ό λ α τα δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά σ υ σ τ ή μ α τ α η θ ι κ ή ς έ χ ο υ ν ο ι κ ο δ ο μ η θ ε ί π ά ν ω σ' α υ τ ή τ η

ΗΘΙΚΗ

259

θ ε μ ε λ ι ώ δ η α ρ χ ή (§ 11). Τα κ ε φ ά λ α ι α , π ο υ α φ ι ε ρ ώ ν ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ σ τ η ν ε ξ έ τ α σ η τ η ς σ υ μ π ε ρ ι φοράς από

φ υ σ ι κ ή και β ι ο λ ο γ ι κ ή σ κ ο π ι ά , είναι π ο λ ύ ε π ο ι κ ο δ ο μ η τ ι κ ά ,

γιατί δ ε ί χ ν ο υ ν κ α θ α ρ ά , με π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α π α ρ μ έ ν α α π ό τ η ζ ω ή , τι σ τ ά σ η θα έ π ρ ε π ε ν α τ η ρ ε ί σε σ χ έ σ η με τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς μία ε π ι σ τ ή μ η που βασίζεται στη θ ε ω ρ ί α τ η ς εξέλιξης®. Στα δ ύ ο α υ τ ά κ ε φ ά λ α ι α , ο Σ π έ ν σ ε ρ δ ί ν ε ι τ η ν ε ξ ή γ η σ η τ η ς φ υ σ ι κ ή ς π ρ ο έ λ ε υ σ η ς τ ω ν θ ε μ ε λ ι ω δ ώ ν σ τ ο ι χ ε ί ω ν π ο υ ε ι σ έ ρ χ ο ν τ α ι σε ό λ ε ς τις η θ ι κ έ ς δ ι δ α σ κ α λ ί ε ς . Γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , ότι μία ο ρ ι σ μ έ ν η λ ο γ ι κ ή α λ λ η λ ο υ χ ί α ε ν ε ρ γ ε ι ώ ν , μία σ υ ν ο χ ή / σ υ ν ε κ τ ι κ ό τ η τ α , α π ο τ ε λ ε ί έ ν α δια κ ρ ι τ ι κ ό γ ν ώ ρ ι σ μ α τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς η θ ι κ ή ς , μαζί με μία σ υ ν ε κ τ ι κ ό τ η τ α (ποτέ δ ε ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ρ ο β λ έ ψ ο υ μ ε τις π ρ ά ξ ε ι ς α ν θ ρ ώ π ω ν με α σ θ ε ν ή , τ α λ α ν τ ε υ ό μ ε ν η θ έ λ η σ η ) · έ π ε ι τ α έ ρ χ ε τ α ι η ι σ ο ρ ρ ο π ί α στις π ρ ά ξ ε ι ς (δεν α ν α μ έ ν ο υ μ ε α π ό έ ν α ν η θ ι κ ά α ν α π τ υ γ μ έ ν ο ά ν θ ρ ω π ο μία σ π α σ μ ω δική, α ν ι σ ό ρ ρ ο π η σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά , ά σ χ ε τ η με τ η ν π α λ α ι ό τ ε ρ η ζ ω ή τ ο υ ) , μαζί με τ η ν π ρ ο σ α ρ μ ο σ τ ι κ ό τ η τ α στο α λ λ α γ μ έ ν ο π ε ρ ι β ά λ λ ο ν .

Τέλος,

υ π ά ρ χ ε ι και μία α ν ά γ κ η γ ι α π ο ι κ ι λ ί α και γ ι α π λ η ρ ό τ η τ α στη ζ ω ή . Α υ τ ό ακριβώς αναμένουμε από ένα αναπτυγμένο άτομο. Η ύπαρξη αυτών τ ω ν ι δ ι ο τ ή τ ω ν μάς χ ρ η σ ι μ ε ύ ε ι ω ς κ ρ ι τ ή ρ ι ο γ ι α τ η ν η θ ι κ ή α ξ ι ο λ ό γ η σ η τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Οι ιδιότητες α υ τ έ ς α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι και στα ζ ώ α , κ α θ ώ ς μ ε τ α β α ί ν ο υ μ ε α π ό τ ο υ ς πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς ο ρ γ α ν ι σ μ ο ύ ς σ τ ο υ ς πιο σ ύ ν θ ε τ ο υ ς , και εν τ έ λ ε ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . Έτσι, σ α φ ώ ς ηθικές ιδιότητες εξελίσσονται στην πορεία της σταδια κ ή ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ ω ν ζ ώ ω ν . Π α ρ ό μ ο ι α , στο α ν θ ρ ώ π ι ν ο ε ί δ ο ς , κ α θ ώ ς μ ε τ α β α ί ν ο υ μ ε α π ό τ η ν π ρ ω τ ό γ ο ν η , ά γ ρ ι α κ α τ ά σ τ α σ η σε πιο σ ύ ν θ ε τ ε ς μορφές κοινωνικής ζωής, παρατηρούμε τη σταδιακή εξέλιξη ενός α ν ώ τερου τύπου ανθρώπου. Α λ λ ά ο ανώτερος τύπος ανθρώπου μπορεί να α ν α π τ υ χ θ ε ί μ ό ν ο σε μία κ ο ι ν ω ν ί α π ο λ ύ α ν α π τ υ γ μ έ ν ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Ι^ία π λ ή ρ η ς , με π λ ο ύ σ ι α π ο ι κ ι λ ί α ζ ω ή ε ν ό ς α ν θ ρ ώ π ο υ μ π ο ρ ε ί ν α ε κ δ η λ ω θ ε ί μ ό ν ο σε μία κ ο ι ν ω ν ί α που ζει μία ζ ω ή π λ ή ρ η και με π λ ο ύ σ ι α π ο ι κ ι λ ί α . Σ ' α υ τ ά τα σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α έ φ τ α σ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ , ε ξ ε τ ά ζ ο ν τ α ς τις ιδιότ η τ ε ς που κ α λ ο ύ μ ε η θ ι κ έ ς α π ό τ η σ κ ο π ι ά τ η ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ς π λ η ρ ό τ η τ α ς της ζωής, δηλαδή από τη βιολογική σκοπιά. Τα γεγονότα τον οδήγησαν ν α σ υ μ π ε ρ ά ν ε ι ότι α ν α μ φ ί β ο λ α υ π ά ρ χ ε ι μία φ υ σ ι κ ή ε σ ω τ ε ρ ι κ ή σ ύ ν δ ε σ η α ν ά μ ε σ α σε α υ τ ό π ο υ μ α ς δίνει ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η και σε α υ τ ό που μας δ ί ν ε ι α υ ξ η μ έ ν η ζ ω τ ι κ ό τ η τ α και, σ υ ν ε π ώ ς , α ν ά μ ε σ α σ τ η ν έ ν τ α σ η τ ω ν σ υ ν α ι σ θ η μ α τ ι κ ώ ν ε μ π ε ι ρ ι ώ ν και στη δ ι ά ρ κ ε ι α τ η ς ζ ω ή ς . Β έ β α ι α , τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α α υ τ ό β ρ ί σ κ ε τ α ι σε ά μ ε σ η α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τις τ ρ έ χ ο υ σ ε ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς

260

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

της υπερφυσικής προέλευσης της ηθικής. Ο Σ π έ ν σ ε ρ ε π ι σ η μ α ί ν ε ι π ε ρ α ι τ έ ρ ω ότι υ π ά ρ χ ο υ ν ο ρ ι σ μ έ ν ο ι τ ύ π ο ι α π ο λ α ύ σ ε ω ν π ο υ ε ξ ε λ ί χ θ η κ α ν κ α τ ά τ η ν ε π ο χ ή π ο υ ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ ε στις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς το α ρ π α κ τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α - α λ λ ά β α θ μ ι α ί α , με τ η μ ε τ ά β α σ η α π ό τ ο μ α χ η τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α στο ε ι ρ η ν ι κ ό , β ι ο μ η χ α ν ι κ ό σ ύ σ τ η μα, η α ξ ι ο λ ό γ η σ η τ ο υ ε υ χ ά ρ ι σ τ ο υ και τ ο υ δ υ σ ά ρ ε σ τ ο υ υ φ ί σ τ α τ α ι μία μ ε τ α β ο λ ή . Δ ε ν β ρ ί σ κ ο υ μ ε πια τ η ν ίδια α π ό λ α υ σ η ό π ω ς ο ά γ ρ ι ο ς στη μ ά χ η , σ τ η ν π ο λ ε μ ι κ ή π α ν ο υ ρ γ ί α και σ τ ο ν φ ό ν ο . Γ ε ν ι κ ά , ε ύ κ ο λ α έ δ ε ι ξ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ σε ποια έ κ τ α σ η η α π ό λ α υ σ η και η χ α ρ ά στη ζ ω ή α υ ξ ά ν ο υ ν τ η ζ ω τ ι κ ό τ η τ α , τ η δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ό τ η τ α και τ η ν π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α , και σ υ ν ε π ώ ς α υ ξ ά ν ο υ ν τ η ν ε υ τ υ χ ί α τ η ς ζ ω ή ς -

ενώ

η λ ύ π η και τ α β ά σ α ν α μ ε ι ώ ν ο υ ν τ η ζ ω τ ι κ ό τ η τ α . Ε ξ υ π α κ ο ύ ε τ α ι ότι η uπεpβoλ^κή α π ό λ α υ σ η μ π ο ρ ε ί π ρ ο σ ω ρ ι ν ά , ή και μ ό ν ι μ α , ν α μ ε ι ώ σ ε ι τ η ζωτικότητα, την εργατικότητα και τη δημιουργικότητα. Η αποτυχία να αναγνωρίσουμε αυτή την τελευταία αλήθεια - α π ο τ υ χ ί α π ο υ ο φ ε ί λ ε τ α ι σ τ η θ ε ο λ ο γ ί α ( κ α ι στο π ο λ ε μ ό χ α ρ ο π ν ε ύ μ α τ ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν ) - ό χ ι μ ό ν ο δ ί ν ε ι λ ά θ ο ς κ α τ ε ύ θ υ ν σ η σε ό λ η τ η σ κ έ ψ η περί η θ ι κ ή ς , α λ λ ά ζ η μ ι ώ ν ε ι και τ η ζ ω ή . Η ζ ω ή δ ε ν ε ρ ε υ ν ά τ α κ ί ν η τ ρ α π ο υ ο δ η γ ο ύ ν έ ν α ν ά ν θ ρ ω π ο ν α δ ι ά γ ε ι μία φ υ σ ι κ ώ ς ε ξ ο υ θ ε ν ω τ ι κ ή ζ ω ή " τ ι μ ω ρ ε ί τ ο ν υ π ε ρ α φ ο σ ι ω μ έ ν ο ε π ι σ τ ή μ ο ν α και τ ο ν κ ο ι ν ό μεθύστακα. Είναι, λ ο ι π ό ν , φ α ν ε ρ ό ότι ο Σ π έ ν σ ε ρ τ ά χ θ η κ ε σ α φ ώ ς στο

πλευ-

ρό τ ω ν « ε υ δ α ι μ ο ν ι σ τ ώ ν » ή « η δ ο ν ι σ τ ώ ν » , δ η λ α δ ή ε κ ε ί ν ω ν π ο υ β λ έ πουν την ανάπτυξη της ηθικής ως επιδίωξη της μέγιστης

ευτυχίας,

τ η ς μ έ γ ι σ τ η ς π λ η ρ ό τ η τ α ς τ η ς ζ ω ή ς . Α λ λ ά α κ ό μ η δ ε ν ε ί ν α ι σ α φ έ ς γιατί ο ά ν θ ρ ω π ο ς β ρ ί σ κ ε ι τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α π ό λ α υ σ ή τ ο υ στη ζ ω ή τ η ν ο π ο ί α ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε η θ ι κ ή . Α ν α κ ύ π τ ε ι τ ο ε ρ ώ τ η μ α : δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι , ά ρ α γ ε , στη φ ύ σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ κάτι π ο υ π ρ ο τ ι μ ά τ η ν α π ό λ α υ σ η τ η ν ο π ο ί α δ ί ν ε ι η « η θ ι κ ή » σ τ ά σ η έ ν α ν τ ι ό λ ω ν τ ω ν ά λ λ ω ν ; Ο Σ π έ ν σ ε ρ δ ε ν α π α ν τ ά στο ερώτημα αυτό. Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η ο υ σ ί α τ η ς η θ ι κ ή ς δ ι δ α σ κ α λ ί α ς τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ π ε ρ ι έ χ ε τ α ι σ' α υ τ ό τ ο κ ε φ ά λ α ι ο γ ι α τ η ν ψ υ χ ο λ ο γ ί α , γ ι α τ η ν ψ υ χ ι κ ή ε μ π ε ι ρ ί α π ο υ , κατά την αργή εξέλιξη της ανθρωπότητας, οδήγησε στην επεξεργασία ορισμένων σ υ λ λ ή ψ ε ω ν που ονομάζονται «ηθικές». Ό π ω ς π ά ν τ α , ο Σ π έ ν σ ε ρ α ρ χ ί ζ ε ι με τ η ν α π λ ο ύ σ τ ε ρ η π ε ρ ί π τ ω σ η . Έ ν α υδρόβιο πλάσμα αισθάνεται την προσέγγιση κάποιου πράγματος. Αυτή η δ ι έ γ ε ρ σ η π α ρ ά γ ε ι στο π λ ά σ μ α μία α π λ ή α ί σ θ η σ η , και η α ί σ θ η σ η α υ τ ή π ρ ο κ α λ ε ί μία κ ί ν η σ η . Τ ο π λ ά σ μ α κ ρ ύ β ε τ α ι ή ο ρ μ ά π ρ ο ς τ ο π ρ ά γ μ α .

ΗΘΙΚΗ

261

α ν ά λ ο γ α με τ ο α ν τ ο β λ έ π ε ι σ α ν ε χ θ ρ ό ή σ α ν λ ε ί α . Εδώ έχουμε την απλούστερη μορφή αυτού που γεμίζει όλη

μας

τη ζ ω ή . Κάτι ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό π α ρ ά γ ε ι μ έ σ α μ α ς μία ο ρ ι σ μ έ ν η α ί σ θ η σ η , και α π ο κ ρ ι ν ό μ α σ τ ε με δ ρ ά σ η , κ ά ν ο ν τ α ς κάτι. Για π α ρ ά δ ε ι γ μ α , δ ι α β ά ζ ο υ μ ε στην ε φ η μ ε ρ ί δ α μία α γ γ ε λ ί α γ ι α έ ν α ε ν ο ι κ ι α ζ ό μ ε ν ο δ ι α μ έ ρ ι σ μ α . Η α γ γ ε λία π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι τ α π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α τ ο υ δ ι α μ ε ρ ί σ μ α τ ο ς και σ χ η μ α τ ί ζ ο υ μ ε στον ν ο υ μ α ς μία ε ι κ ό ν α τ ο υ , π ο υ π α ρ ά γ ε ι μία ο ρ ι σ μ έ ν η α ί σ θ η σ η π ο υ α κ ο λ ο υ θ ε ί τ α ι α π ό π ρ ά ξ η : ή ρ ω τ ο ύ μ ε ν α μ ά θ ο υ μ ε πιο π ο λ λ ά γ ι α το δ ι α μ έ ρ ι σ μ α ή δ ε ν α σ χ ο λ ο ύ μ α σ τ ε ά λ λ ο μ' α υ τ ό . Α λ λ ά μ π ο ρ ε ί ν α έ χ ο υ μ ε μία π ο λ ύ πιο π ε ρ ί π λ ο κ η π ε ρ ί π τ ω σ η . Π ρ ά γ ματι, «ο ν ο υ ς μ α ς α π ο τ ε λ ε ί τ α ι α π ό α ι σ θ ή μ α τ α και α π ό τ ι ς σ χ έ σ ε ι ς μ ε τ α ξύ τ ω ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν . Μ ε σ ύ ν θ ε σ η τ ω ν σ χ έ σ ε ω ν και τ ω ν ι δ ε ώ ν τ ω ν σ χ έ σ ε ω ν , α ν α δ ύ ε τ α ι η ν ό η σ η . Με σ ύ ν θ ε σ η τ ω ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν και τ ω ν ι δ ε ώ ν των αισθημάτων, αναδύεται η συγκίνηση» (§ 41). Ενώ ένα κατώτερο ζώο ή ένας υπανάπτυκτος άγριος επιτίθεται γ ο ρ γ ά στην υποτιθέμενη λ ε ί α , έ ν α ς πιο α ν α π τ υ γ μ έ ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς ή έ ν α πιο έ μ π ε ι ρ ο ζ ώ ο σ τ α θ μίζει τις σ υ ν έ π ε ι ε ς τ η ς π ρ ά ξ η ς τ ο υ . Τ ο ίδιο σ υ μ β α ί ν ε ι και στις η θ ι κ έ ς π ρ ά ξ ε ι ς . Ο κ λ έ φ τ η ς δ ε ν σ τ α θ μ ί ζ ε ι ό λ ε ς τις π ι θ α ν ό τ η τ ε ς και σ υ ν έ π ε ι ε ς τ η ς π ρ ά ξ η ς τ ο υ , α λ λ ά έ ν α ς ε υ σ υ ν ε ί δ η τ ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς τις σ κ έ φ τ ε τ α ι ό χ ι μ ό ν ο σε σ χ έ σ η με τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ α λ λ ά και σε σ χ έ σ η με τ ο ν ά λ λ ο , σ υ χ ν ά και με ό λ ο υ ς τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , με τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α . Τ έ λ ο ς δε, σ τ η ν π ε ρ ί π τ ω ση τ ο υ δ ι α ν ο η τ ι κ ώ ς α ν α π τ υ γ μ έ ν ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ , οι π ρ ά ξ ε ι ς τ ι ς ο π ο ί ε ς καλούμε δίκαιες καθορίζονται συχνά από πολύ περίπλοκες θεωρήσεις α π ό μ α κ ρ ω ν ε π ι δ ι ώ ξ ε ω ν , και σε τ έ τ ο ι ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς γ ί ν ο ν τ α ι ο λ ο έ ν α περισσότερο ιδεώδεις. Β έ β α ι α , σε ό λ α ε ί ν α ι π ι θ α ν ή η υ π ε ρ β ο λ ή . Ο σ υ λ λ ο γ ι σ μ ό ς μ π ο ρ ε ί ν α ο δ η γ ή σ ε ι σε α κ ρ α ί α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α . Α υ τ ό σ υ μ β α ί ν ε ι σ' ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ , απορρίπτοντας τις παρούσες χαρές προς χάριν του μέλλοντος, φ τ ά ν ο υ ν σ τ ο ν α σ κ η τ ι σ μ ό και χ ά ν ο υ ν τ η ν ι κ α ν ό τ η τ α ν α δ ι ά γ ο υ ν μία ε ν ε ρ γ η τ ι κ ή ζ ω ή . Α λ λ ά δ ε ν μ α ς ε ν δ ι α φ έ ρ ο υ ν οι υ π ε ρ β ο λ έ ς . Τ ο σ η μ α ν τ ι κ ό στη σ υ ζ ή τ η σ ή μ α ς ε ί ν α ι ότι μ α ς δ ί ν ε ι μία ιδέα γ ι α τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν κ ρ ί σ ε ω ν και γ ι α τ η ν α ν ά π τ υ ξ ή τ ο υ ς π α ρ ά λ λ η λ α με τ η ν α ν ά π τ υ ξη τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Μ α ς δ ε ί χ ν ε ι π ώ ς πιο π ε ρ ί π λ ο κ ε ς , και σ υ ν ε π ώ ς ε υ ρ ύ τ ε ρ ε ς κ ρ ί σ ε ι ς , α π ο κ τ ο ύ ν τ η ν υ π ε ρ ο χ ή π ά ν ω στις πιο α π λ έ ς και πρωτόγονες. Στη ζωή των α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν κοινωνιών πρέπει αναγκαστικά να περάσει π ο λ ύ ς κ α ι ρ ό ς π ρ ι ν τ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α μ έ λ η τ ο υ ς μ ά θ ο υ ν ν α υ π ο τ ά σ σ ο υ ν τις π ρ ώ τ ε ς α υ θ ό ρ μ η τ ε ς ε ν ο ρ μ ή σ ε ι ς τ ο υ ς σ τ η ν ε ξ έ τ α σ η πιο α π ό -

262

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

μ α κ ρ ώ ν ε π ι π τ ώ σ ε ω ν . Η σ υ ν ή θ ε ι α ν α υ π ο τ ά σ σ ο υ μ ε τις α σ ύ ν ε ι δ ε ς τ ά σ ε ι ς μ α ς στις κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς θ ε ω ρ ή σ ε ι ς με β ά σ η τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή μ α ς ε μ π ε ι ρ ί α α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι π ρ ώ τ α σε κ ε χ ω ρ ι σ μ έ ν α ά τ ο μ α , και κ α τ ό π ι ν τ ο μ ε γ ά λ ο πλήθος τέτοιων ατομικών επαγωγικών συμπερασμάτων

συνδυάζεται

σ τ η ν η θ ι κ ή τ η ς φ υ λ ή ς , π ο υ σ τ η ρ ί ζ ε τ α ι α π ό τ η ν π α ρ ά δ ο σ η και μ ε τ α β ι β ά ζ ε τ α ι α π ό γ ε ν ι ά σε γ ε ν ι ά . Σ τ η ν α ρ χ ή οι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι α ν α π τ ύ σ σ ο υ ν φ ό β ο γ ι α τ η ν οργή των σ υ ν α ν θ ρ ώ π ω ν τους- κατόπιν, φόβο για τον α ρ χ η γ ό

(συ-

ν ή θ ω ς τον στρατιωτικό αρχηγό), που πρέπει να τον υπακούουν

αν

θ έ λ ο υ ν ν α π ο λ ε μ ή σ ο υ ν τ η δ ι π λ α ν ή φ υ λ ή · και τ έ λ ο ς , φ ό β ο γ ι α τ α φ α ν τ ά σ μ α τ α , δ η λ α δ ή γ ι α τ α π ν ε ύ μ α τ α τ ω ν ν ε κ ρ ώ ν , π ο υ θ ε ω ρ ε ί τ α ι ότι σ τ α θ ε ρ ά ε π η ρ ε ά ζ ο υ ν τις υ π ο θ έ σ ε ι ς τ ω ν ζ ω ν τ α ν ώ ν . Α υ τ ά τα τ ρ ί α ε ί δ η φ ό β ο υ σ υ γ κ ρ α τ ο ύ ν τ η ν τ ά σ η τ ο υ ά γ ρ ι ο υ ν α ι κ α ν ο π ο ι ή σ ε ι α μ έ σ ω ς τις ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ο υ , και ε ν τ έ λ ε ι ε ξ ε λ ί σ σ ο ν τ α ι στα φ α ι ν ό μ ε ν α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς π ο υ ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε τ ώ ρ α κ ο ι ν ή γ ν ώ μ η , π ο λ ι τ ι κ ή ε ξ ο υ σ ί α / ισχύ και ε ξ ο υ σ ί α / α υ θ ε ν τ ί α τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , θα π ρ έ π ε ι ν α κ ά ν ο υ μ ε μία δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σε α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς α ν α σ τ α λ τ ι κ ο ύ ς π α ρ ά γ ο ν τ ε ς και στα η θ ι κ ά σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α και έξεις π ο υ α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν α π ό α υ τ ο ύ ς - γ ι ατί τ ο η θ ι κ ό σ υ ν α ί σ θ η μ α και η σ υ ν ε ί δ η σ η β λ έ π ο υ ν ό χ ι τις ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς σ υ ν έ π ε ι ε ς τ η ς π ρ ά ξ η ς π ά ν ω σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , α λ λ ά τις ε σ ω τ ε ρ ι κ έ ς , π ά ν ω σ τ ο ν ίδιο τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , ό π ω ς έ γ ρ α ψ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ σ τ ο ν Ι^ιλ, η θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς ηθική διαίσθηση των α ν θ ρ ώ π ω ν είναι το αποτέλεσμα της συσσωρευμένης πείρας για την ωφελιμότητα ενός συγκεκριμένου είδους αμοιβαίων σ χ έ σ ε ω ν . Ι^όνο σ τ α δ ι α κ ά έ φ τ α σ ε η δ ι α ί σ θ η σ η α υ τ ή ν α α ν ε ξ α ρ τ η τ ο π ο ι ηθεί α π ό τ η ν π ε ί ρ α / ε μ π ε ι ρ ί α . Έ τ σ ι , τ η ν ε π ο χ ή π ο υ ο Σ π έ ν σ ε ρ έ γ ρ α φ ε α υ τ ό τ ο κ ο μ μ ά τ ι τ ω ν Βασικών

αρχών

της ηθικής

(το 1 8 7 9 ) , δ ε ν είδε

κ α μ ί α ε σ ω τ ε ρ ι κ ή αιτία γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η τ ο υ η θ ι κ ο ύ σ τ ο ι χ ε ί ο υ μ έ σ α σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο . Έ κ α ν ε το πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση μόνο το 1 8 9 0 , ό τ α ν έ γ ρ α ψ ε γ ι α τ ο π ε ρ ι ο δ ι κ ό Nineteenth

Century

δύο άρθρα

γ ι α τ η ν Α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α και π α ρ έ θ ε σ ε ο ρ ι σ μ έ ν α σ τ ο ι χ ε ί α γ ι α τ α η θ ι κ ά α ι σ θ ή μ α τ α σε ο ρ ι σ μ έ ν α ζ ώ α (βλ. πιο π ά ν ω , τ ρ ί τ ο κ ε φ . ) . Περαιτέρω, εξετάζοντας την ανάπτυξη των ηθικών συλλήψεων από κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ι κ ή σ κ ο π ι ά , δ η λ α δ ή α π ό τ η σ κ ο π ι ά τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ ω ν κοιν ω ν ι κ ώ ν θ ε σ μ ώ ν , ο Σ π έ ν σ ε ρ ε π ι σ ή μ α ν ε π ρ ώ τ α α π ό ό λ α ότι, α π ό τ ό τ ε π ο υ 01 ά ν θ ρ ω π ο ι ζ ο υ ν σε κ ο ι ν ω ν ί ε ς , π ε ί θ ο ν τ α ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α ότι ε ί ν α ι προς το σ υ μ φ έ ρ ο ν κάθε μέλους της κοινωνίας να υποστηρίζει τη ζωή τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , και α ν α κ ό μ η κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς μία τ έ τ ο ι α δ ρ ά σ η ε ν α ν τ ι ώ -

ΗΘΙΚΗ

263

νεται στις π ρ ο σ ω π ι κ έ ς ε ν ο ρ μ ή σ ε ι ς και ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ο υ . Α λ λ ά , δ υ σ τ υ χ ώ ς , βάσιζε α κ ό μ η τ η σ υ λ λ ο γ ι σ τ ι κ ή τ ο υ σ τ η ν ε σ φ α λ μ έ ν η ά π ο ψ η , π ο υ ε ί χ ε ε δ ρ α ι ω θ ε ί α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ ο υ Χ ο μ π ς , ότι οι π ρ ω τ ό γ ο ν ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι ζ ο ύ σαν όχι σε κ ο ι ν ω ν ί ε ς α λ λ ά μ ο ν α χ ο ί τ ο υ ς ή σε μ ι κ ρ έ ς ο μ ά δ ε ς . Σ ε σ χ έ σ η με τη μ ε τ έ π ε ι τ α ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , δ έ χ θ η κ ε τ η ν α π λ ο υ σ τ ε υ μ έ νη άποψη που καθιέρωσε ο Κοντ: τη σταδιακή μετάβαση των νεωτερικ ώ ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν α π ό τ ο π ο λ ε μ ό χ α ρ ο , μ α χ ό μ ε ν ο κ ρ ά τ ο ς στη φ ι λ ε ι ρ η ν ι κ ή , βιομηχανική κοινότητα. Γι' α υ τ ό , έ γ ρ α ψ ε , σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε σ τ ο υ ς ν ε ω τ ε ρ ι κ ο ύ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς δ ύ ο κ ώ δ ι κ ε ς η θ ι κ ή ς : « Ν α μισείς και ν α κ α τ α σ τ ρ έ φ ε ι ς τ ο ν ε χ θ ρ ό σ ο υ » και « Ν α α γ α π ά ς και ν α β ο η θ ά ς τ ο ν σ υ ν ά ν θ ρ ω π ό σ ο υ » . « Ν α υ π α κ ο ύ ε ι ς στο φ ι λ ό μ α χ ο κ ρ ά τ ο ς » και « Ν α είσαι α ν ε ξ ά ρ τ η τ ο ς π ο λ ί τ η ς και ν α π ρ ο σ π α θείς ν α π ε ρ ι ο ρ ί σ ε ι ς τ η ν ι σ χ ύ τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς » . Α κ ό μ η και σ τ ο υ ς σ η μ ε ρ ι ν ο ύ ς π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ο υ ς λ α ο ύ ς ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι η κ α θ υ π ό τ α ξ η τ ω ν γ υ ν α ι κ ώ ν και τ ω ν π α ι δ ι ώ ν , α ν και α κ ο ύ γ ο ν τ α ι δ ι α μ α ρ τ υ ρ ί ε ς και ε γ ε ί ρ ο ν τ α ι α π α ι τ ή σ ε ι ς γ ι α ισότητα τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν τ ω ν δ ύ ο φ ύ λ ω ν ε ν ώ π ι ο ν τ ο υ ν ό μ ο υ . Ό λ α α υ τ ά μαζί ο δ η γ ο ύ ν σ τ η ν α ν τ ι ν ο μ ί α , στη μ ε σ ο β έ ζ ι κ η η θ ι κ ή , π ο υ σ υ ν ί σ τ α τ α ι σε μία σ ε ι ρ ά σ υ μ β ι β α σ μ ώ ν και π α ζ α ρ ε μ ά τ ω ν με τ η σ υ ν ε ί δ η σ ή μ α ς . Απεναντίας, η ηθική του φιλειρηνικού κοινωνικού συστήματος, αν θέλουμε να ε κ φ ρ ά σ ο υ μ ε την ουσία του, είναι απλούστατη-

μπορούμε

μάλιστα να πούμε πως αποτελείται από αυταπόδεικτες αλήθειες. Προφ α ν ώ ς , α υ τ ό που σ υ ν ι σ τ ά τ ο κ α κ ό σ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι ό λ ε ς τις επιθετικές ενέργειες ενός μέλους της κοινωνίας εναντίον των άλλων, γιατί, α ν α ν ε χ θ ο ύ μ ε τ έ τ ο ι ε ς ε ν έ ρ γ ε ι ε ς , ε ξ α σ θ ε ν ε ί ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό ς δ ε σ μ ό ς . Είναι π ρ ο φ α ν έ ς ότι η δ ι α τ ή ρ η σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς α π α ι τ ε ί τ η σ υ ν ε ρ γ α σ ί α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Ε π ι π λ έ ο ν δε, α ν η σ υ ν ε ρ γ α σ ί α δ ε ν α σ κ ε ί τ α ι γ ι α τ η ν υ π ε ρ ά σ π ι σ η τ η ς ο μ ά δ α ς , δ ε ν θ α κ ι ν η τ ο π ο ι η θ ε ί και γ ι α τ η ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η τ ω ν πιο π ι ε σ τ ι κ ώ ν α ν α γ κ ώ ν : τ ρ ο φ ή , σ τ έ γ η , κ υ ν ή γ ι κ τ λ . Κ ά θ ε σ κ έ ψ η γ ι α τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς θα χ α θ ε ί (§ 5 1 ) . Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο π ό σ ο λ ί γ ε ς είναι οι α ν ά γ κ ε ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς και α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο π ό σ ο π ρ ω τ ό γ ο ν α είναι τ α μ έ σ α γ ι α τ η ν ι κ α γ ο π ο ί η σ ή τους, η συνεργασία είναι αναγκαία· εκδηλώνεται στους πρωτόγονους λ α ο ύ ς στο κ υ ν ή γ ι , σ τ η ν α π ό κ ο ι ν ο ύ κ α λ λ ι έ ρ γ ε ι α τ η ς γ η ς κ τ λ . Μετά, με τ η ν α ν ώ τ ε ρ η α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς , ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι μία μ ο ρ φ ή συνεργασίας στην οποία τα καθήκοντα των διαφορετικών μελών της κ ο ι ν ω ν ί α ς δ ε ν ε ί ν α ι π α ρ ό μ ο ι α , α ν και ό λ ο ι έ χ ο υ ν τ η ν ίδια ε π ι δ ί ω ξ η . Τ έ λ ο ς , α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι μία ά λ λ η μ ο ρ φ ή σ υ ν ε ρ γ α σ ί α ς σ τ η ν ο π ο ί α και η

264

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

φ ύ σ η τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς και οι σ τ ό χ ο ι τ η ς είναι δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ο ί , α λ λ ά η ε ρ γ α σία α υ τ ή σ υ ν ε ι σ φ έ ρ ε ι , ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , στη γ ε ν ι κ ή ε υ ζ ω ί α . Ε δ ώ σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε ή δ η τ η δ ι α ί ρ ε σ η τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς και ε γ ε ί ρ ε τ α ι τ ο ε ρ ώ τ η μ α : « Π ώ ς ν α δ ι α ν ε μ η θ ο ύ ν τ α π ρ ο ϊ ό ν τ α τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς ; » Μ ό ν ο μία α π ά ν τ η σ η μ π ο ρ ε ί ν α δ ο θ ε ί στο ε ρ ώ τ η μ α α υ τ ό : με ε κ ο ύ σ ι α σ υ μ φ ω ν ί α , έτσι ώ σ τ ε η α ν τ α μ ο ι β ή για την εργασία να καταστήσει εφικτή την α ν α π λ ή ρ ω σ η της ενέργειας π ο υ δ α π α ν ή θ η κ ε , ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς σ υ μ β α ί ν ε ι στη φ ύ σ η . Σ ' α υ τ ό π ρ έ π ε ι να προσθέσουμε: «Και για να καταστήσουμε δυνατόν να δαπανούμε ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό τ η τ α σε ε ρ γ α σ ί α π ο υ π ι θ α ν ό ν δ ε ν έ χ ε ι α κ ό μ η α ν α γ ν ω ρ ι σ θ ε ί ω ς α ν α γ κ α ί α και π ο υ δ ί ν ε ι ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η στα κ ε χ ω ρ ι σ μ έ ν α μ έ λ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , α λ λ ά π ο υ π ι θ α ν ό ν με τ ο ν κ α ι ρ ό θα α π ο δ ε ι χ θ ε ί ω φ έ λ ι μ η γ ι α την κοινωνία συνολικά». Α λ λ ά αυτό δεν είναι αρκετό, συνεχίζει ο Σπένσερ. Μπορούμε να φ α ν τ α σ τ ο ύ μ ε μία β ι ο μ η χ α ν ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α , σ τ η ν ο π ο ί α οι ά ν θ ρ ω π ο ι δ ι ά γ ο υ ν μία ε ι ρ η ν ι κ ή ζ ω ή και τ η ρ ο ύ ν ό λ α τ ο υ ς τ α σ υ μ β ό λ α ι α α λ λ ά λ ε ί π ε ι η σ υ ν ε ρ γ α σ ί α γ ι α τ ο κ ο ι ν ό κ α λ ό , και σ τ η ν ο π ο ί α κ α ν έ ν α ς δ ε ν ν ο ι ά ζ ε τ α ι γ ι α τ ο κ ο ι ν ό σ υ μ φ έ ρ ο ν . Σ ε μία τ έ τ ο ι α κ ο ι ν ω ν ί α δ ε ν έ χ ο υ μ ε φ τ ά σ ε ι στο ό ρ ι ο τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ η ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς , γιατί θα μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε π ι θ α ν ό ν ν α δ ε ί ξ ο υ μ ε ότι η μ ο ρ φ ή α ν ά π τ υ ξ η ς π ο υ σ υ μ π λ η ρ ώ ν ε ι τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η με φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α ε ί ν α ι μία μ ο ρ φ ή π ρ ο σ α ρ μ ο σ μ έ ν η σε έ ν α α τ ε λ έ ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α (§ 5 4 ) . «Έτσι, η κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ι κ ή θ έ α σ η τ η ς η θ ι κ ή ς σ υ μ π λ η ρ ώ ν ε ι τ η φ υ σ ι κ ή , τ η β ι ο λ ο γ ι κ ή και τ η ν ψ υ χ ο λ ο γ ι κ ή ά π ο ψ η » (§ 5 5 ) . Α φ ο ύ έτσι ε γ κ α θ ί δρυσε τις Θεμελιώδεις αρχές της ηθικής από τη σκοπιά της εξέλιξης, ο Σ π έ ν σ ε ρ έ γ ρ α ψ ε έ ν α ε π ι π ρ ό σ θ ε τ ο κ ε φ ά λ α ι ο στο ο π ο ί ο α π α ν τ ά στις ε π ι θ έ σ ε ι ς π ρ ο ς τ ο ν ω φ ε λ ι μ ι σ μ ό και, μ ε τ α ξ ύ ά λ λ ω ν , ε ξ ε τ ά ζ ε ι τ ο ν ρ ό λ ο που έπαιξε η δικαιοσύνη στην επεξεργασία των ηθικών συλλήψεων^. Επιχειρηματολογώντας εναντίον της αποδοχής της δικαιοσύνης ως βάσης της ηθικής, ο ωφελιμιστής Μπένθαμ έγραψε: «Αλλά δικαιοσύνη, τι ε ν ν ο ο ύ μ ε ό τ α ν λ έ μ ε δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ; Και γιατί ό χ ι ε υ τ υ χ ί α , α λ λ ά δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ; Ο κ α θ έ ν α ς ξ έ ρ ε ι τι ε ί ν α ι ευτυχία... Α λ λ ά το τι ε ί ν α ι δ ι κ α ι ο σ ύ ν η - α υ τ ό σε κ ά θ ε π ε ρ ί π τ ω σ η είναι α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο δ ι ε ν έ ξ ε ω ν . Α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο ν ό η μ α τ η ς λ έ ξ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , σε τι ά λ λ ο α π ο σ κ ο π ε ί , α ν ό χ ι ν α είν α ι μ έ σ ο ν γ ι α τ η ν κ α τ ά κ τ η σ η τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς ; » {Συνταγματικός

κώδικας,

κ ε φ . 16, τ μ . 6). Ο Σ π έ ν σ ε ρ α π ά ν τ η σ ε στο ε ρ ώ τ η μ α α υ τ ό ε π ι σ η μ α ί ν ο ν τ α ς ότι ό λ ε ς οι α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς - ν ο μ α δ ι κ έ ς , ε δ ρ α ί ε ς και β ι ο μ η χ α ν ι κ έ ς - π ρ ο σ π α θ ο ύ ν ν α κ α τ α κ τ ή σ ο υ ν τ η ν ε υ τ υ χ ί α , α ν και η κ α θ ε μ ι ά χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί δ ι α -

ΗΘΙΚΗ

265

φορετικά μέσα για να το πετύχει. Α λ λ ά υ π ά ρ χ ο υ ν ορισμένες αναγκαίες σ υ ν θ ή κ ε ς , κ ο ι ν έ ς σε ό λ ε ς : α ρ μ ο ν ι κ ή σ υ ν ε ρ γ α σ ί α , α π ο υ σ ί α ά μ ε σ η ς ε π ι θ ε τ ι κ ό τ η τ α ς και α π ο υ σ ί α έ μ μ ε σ η ς ε π ι θ ε τ ι κ ό τ η τ α ς με τ η μ ο ρ φ ή ρ ή ξ η ς τ ο υ σ υ μ β ο λ α ί ο υ . Α υ τ έ ς οι τ ρ ε ι ς σ υ ν θ ή κ ε ς μαζί, π ε ρ ι σ τ έ λ λ ο ν τ α ι σε μία: διατήρηση των δίκαιων, ισότιμων σχέσεων» (§ 61). Η βεβαίωση αυτή τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ έ χ ε ι μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α , γ ι α τ ί τ ο ν ί ζ ε ι τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι π ο λ ύ δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά η θ ι κ ά σ υ σ τ ή μ α τ α , θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ά και μη, π ε ρ ι λ α μ β α ν ο μ έ ν η ς τ η ς θ ε ω ρ ί α ς τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς , σ υ μ φ ω ν ο ύ ν και α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν τ η ν ισοτιμία ω ς β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς η θ ι κ ή ς . Ό λ α σ υ μ φ ω ν ο ύ ν ότι ο σ κ ο π ό ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς ε ί ν α ι η ε υ ζ ω ί α τ ο υ κ α θ ε ν ό ς και ό λ ω ν , και ότι η ισοτιμία α π ο τ ε λ ε ί τ ο α ν α γ κ α ί ο μ έ σ ο ν γ ι α τ η ν ε π ί τ ε υ ξ η α υ τ ή ς τ η ς ε υ ζ ω ί α ς . Και, θα π ρ ο σ θ έ σ ω - α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό το π ό σ ο σ υ χ ν ά η α ρ χ ή τ η ς ισοτιμίας π α ρ α β ι ά σ τ η κ ε σ τ η ν ιστορία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α α π ό τ ο π ό σ ο ε π ι μ ε λ ώ ς οι ν ο μ ο θ έ τ ε ς έ ω ς σ ή μ ε ρ α κ α τ έ β α λ α ν κ ά θ ε π ρ ο σ π ά θ ε ι α ν α τ η ν π α ρ α κ ά μ ψ ο υ ν και οι φ ι λ ό σ ο φ ο ι τ η ς η θ ι κ ή ς ν α τ η ν α π ο σ ι ω π ή σ ο υ ν - μ' ό λ α τ α ύ τ α , η α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ η ς ισοτιμίας α π ο τ ε λ ε ί τ η β ά σ η ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν και ό λ ω ν τ ω ν η θ ι κ ώ ν δ ι δ α σ κ α λ ι ώ ν . Έτσι, απαντώντας στον ωφελιμιστή Μπένθαμ, ο Σπένσερ έπιασε την ουσία της δικής μας ερμηνείας της δικαιοσύνης, δηλαδή την αναγνώριση τ η ς ισοτιμίας. Σ ' α υ τ ό τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ε ί χ ε φ τ ά σ ε ι ή δ η ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς , ό τ α ν έ γ ρ α ψ ε : «το δ ί κ α ι ο , σ υ ν ε π ώ ς , θα ε ί ν α ι τ ο ν ό μ ι μ ο και τ ο ίσο- και το ά δ ι κ ο θα ε ί ν α ι τ ο ά ν ο μ ο και τ ο ά ν ι σ ο » . Π α ρ ό μ ο ι α , οι Ρ ω μ α ί ο ι τ α ύ τ ι σ α ν δ ι κ α ι ο σ ύ ν η και ισοτιμία [ e q u i t y ] , « λ έ ξ η που π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό τ ο a e q u u s , ό π ο υ η λ έ ξ η a e q u u s έ χ ε ι και τ η σ η μ α σ ί α δ ί κ α ι ο ς ή α μ ε ρ ό λ η π τ ο ς » (§ 60)®. Α υ τ ή η έ ν ν ο ι α τ η ς λ έ ξ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η έ χ ε ι π λ ή ρ ω ς δ ι α τ η ρ η θ ε ί στη ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ν ο μ ο θ ε σ ί α , π ο υ α π α γ ο ρ ε ύ ε ι τ η ν ά μ ε σ η και τ η ν έ μ μ ε σ η ( μ ε τ η μ ο ρ φ ή τ η ς ρ ή ξ η ς τ ο υ σ υ μ β ο λ α ί ο υ ) ε π ί θ ε σ η , π ο υ και οι δ ύ ο α π ο τ ε λ ο ύ ν α ν ι σ ό τ η τ α . Ό λ ε ς α υ τ έ ς οι σ κ έ ψ ε ι ς , κ α τ α λ ή γ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , « δ ε ί χ ν ο υ ν τ η ν τ α ύ τ ι σ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς με τ η ν ι σ ό τ η τ α » (§ 6 0 ) . Ι δ ι α ί τ ε ρ α ε π ο ι κ ο δ ο μ η τ ι κ ά ε ί ν α ι τα κ ε φ ά λ α ι α π ο υ α φ ι έ ρ ω σ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ σ τ η ν ε ξ έ τ α σ η τ ο υ ε γ ω ι σ μ ο ύ και τ ο υ α λ τ ρ ο υ ι σ μ ο ύ . Σ ' α υ τ ά ε κ θ έ τ ε ι τα θ ε μ έ λ ι α τ η ς η θ ι κ ή ς τ ο υ . Κατ' α ρ χ ή ν , δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς φ υ λ έ ς α ν θ ρ ώ π ω ν σε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς ε π ο χ έ ς δ ε ν ε ρ μ ή ν ε υ α ν με τ ο ν ίδιο τ ρ ό π ο τ η ν α π ό λ α υ σ η και τ ο ν π ό ν ο . Α υ τ ό π ο υ κ ά π ο τ ε θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ν α π ό λ α υ σ η έ π α υ ε ν α θ ε ω ρ ε ί τ α ι α π ό λ α υ σ η - και αντιστρόφως, αυτό που θεωρούνταν

κοπιαστικό, γίνεται

απόλαυση

στις ν έ ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς . Έ τ σ ι , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , τ ώ ρ α α π ο λ α μ β ά ν ο υ μ ε τ η σ π ο ρ ά , α λ λ ά ό χ ι τ ο ν θ ε ρ ι σ μ ό . Οι σ υ ν θ ή κ ε ς τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς έ χ ο υ ν α λ λ ά ξ ε ι

266

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

και α ρ χ ί ζ ο υ μ ε ν α α π ο λ α μ β ά ν ο υ μ ε π ρ ά γ μ α τ α π ο υ π α λ α ι ό τ ε ρ α θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ν κ ο υ ρ α ο τ ι κ ά . Θ α λ έ γ α μ ε γ ε ν ι κ ά ότι κ ά θ ε ε ρ γ α σ ί α τ η ν ο π ο ί α κ α θ ι σ τ ο ύ ν α π α ρ α ί τ η τ η οι σ υ ν θ ή κ ε ς τ η ς ζ ω ή ς μ π ο ρ ε ί ν α σ υ ν ο δ ε ύ ε τ α ι α π ό α π ό λ α υ σ η και, με τ ο ν κ α ι ρ ό , ό ν τ ω ς θα σ υ ν ο δ ε ύ ε τ α ι . Ώ σ τ ε τι είναι α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό ς , ε ά ν δ ε ν τ ο ν ο ρ ί σ ο υ μ ε ω ς α γ ά π η γ ι α τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , α ν όχι μ έ ρ ι μ ν α γ ι α τις α ν ά γ κ ε ς τ ο υ ς ; Και τι ε ί ν α ι ε γ ω ι σ μ ό ς , δηλαδή αγάπη για τον εαυτό μας; « Έ ν α π λ ά σ μ α π ρ έ π ε ι π ρ ώ τ α ν α ζει και μετά ν α ε ν ε ρ γ ε ί » . Σ υ ν ε π ώ ς η διατήρηση της ζωής του είναι η πρώτιστη μέριμνα κάθε έμβιου όντος. «Ο ε γ ω ι σ μ ό ς π ρ ο η γ ε ί τ α ι τ ο υ α λ τ ρ ο υ ι σ μ ο ύ » , έ γ ρ α ψ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ . «Οι ενέργειες που απαιτούνται για τη συνεχιζόμενη αυτοσυντήρηση, περιλ α μ β α ν ο μ έ ν η ς τ η ς α π ό λ α υ σ η ς τ ω ν ο φ ε λ ώ ν α π ό κάτι τ έ τ ο ι ε ς ε ν έ ρ γ ε ι ε ς , ε ί ν α ι 01 π ρ ώ τ ε ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ι ς γ ι α τ η ν ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ε υ ζ ω ί α . Α υ τ ή η δ ι α ρ κ ή ς υ π ε ρ ο χ ή τ ο υ ε γ ω ι σ μ ο ύ σε σ χ έ σ η με τ ο ν α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι π ε ρ α ι τ έ ρ ω ό τ α ν σ κ ε φ τ ο ύ μ ε τ η ζ ω ή σ τ η ν π ο ρ ε ί α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς » (§ 6 8 ) . Έ τ σ ι , η ά π ο ψ η ότι κ ά θ ε ά τ ο μ ο θα κ ε ρ δ ί ζ ε ι ή θα χ ά ν ε ι α ν ά λ ο γ α με τις ιδιότητες τ η ς φ ύ σ η ς τ ο υ , κ λ η ρ ο ν ο μ η μ έ ν ε ς ή ε π ί κ τ η τ ε ς , γ ί ν ε τ α ι ο λ ο έ ν α πιο ε ύ λ ο γ η . Α υ τ ό ι σ ο δ υ ν α μ ε ί με τ η ν π α ρ α δ ο χ ή ότι «οι ε γ ω ι σ τ ι κ έ ς α ξ ι ώ σ ε ι ς π ρ έ π ε ι ν α έ χ ο υ ν τ η ν π ρ ο τ ε ρ α ι ό τ η τ α σε σ χ έ σ η με τις α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ έ ς » (§ 6 8 - 6 9 ) . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α α υ τ ό ε ί ν α ι ε σ φ α λ μ έ ν ο , α κ ό μ η και μ ό ν ο ν ε π ε ι δ ή η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ε μ φ α ν ί ζ ε ι τ η ν τ ά σ η ν α δ ώ σ ε ι σ τ ο ν κ α θ έ ν α μας τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α χ α ί ρ ε τ α ι ό χ ι μ ό ν ο τ α π ρ ο σ ω π ι κ ά τ ο υ ο φ έ λ η , α λ λ ά , σε π ο λ ύ μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η έ κ τ α σ η , τα κοινωνικά οφέλη. Τ α ρ ο ύ χ α μ α ς , τ α σπίτια μ α ς και οι σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς α ν έ σ ε ι ς μας είναι π ρ ο ϊ ό ν τ α τ η ς π α γ κ ό σ μ ι α ς β ι ο μ η χ α ν ί α ς . Οι π ό λ ε ι ς μ α ς , με τ ο υ ς δ ρ ό μ ο υ ς , τ α σ χ ο λ ε ί α , τις π ι ν α κ ο θ ή κ ε ς και τ α θ έ α τ ρ ά τ ο υ ς είναι ό λ α π ρ ο ϊ ό ν τ α τ η ς π α γ κ ό σ μ ι α ς α ν ά π τ υ ξ η ς επί π ο λ λ ο ύ ς α ι ώ ν ε ς . Ό λ ο ι α π ο λ α μ β ά ν ο υ μ ε τ α πλεονεκτήματα των σιδηροδρόμων: δέστε πόσο τα εκτιμά ο αγρότης π ο υ , γ ι α π ρ ώ τ η φ ο ρ ά , κ ά θ ε τ α ι σε έ ν α β α γ ό ν ι έ π ε ι τ α α π ό μία μ α κ ρ ά π ε ζ ο π ο ρ ί α μες στη β ρ ο χ ή . Α λ λ ά δ ε ν δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε α υ τ ό ς τ ο υ ς σ ι δ η ρ ο δρόμους. Ό λ α α υ τ ά ε ί ν α ι π ρ ο ϊ ό ν σ υ λ λ ο γ ι κ ή ς και ό χ ι ι δ ι ω τ ι κ ή ς δ η μ ι ο υ ρ γ ί α ς , οπότε ο νόμος της ζωής αντικρούει ευθέως το συμπέρασμα του Σ π έ ν σερ. Ο ν ό μ ο ς α υ τ ό ς λ έ ε ι ότι με τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ ο ά ν θρωπος συνηθίζει ολοένα περισσότερο να επωφελείται από επιτεύξεις ό χ ι α υ τ ο ύ τ ο υ ίδιου, α λ λ ά τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς σ υ ν ο λ ι κ ά . Α υ τ ό το β ί ω σ ε κ α τ ά τ η ν πιο π α λ α ι ά π ε ρ ί ο δ ο τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς .

Μελετήστε

ΗΘΙΚΗ

267

έ ν α χ ω ρ ι ό τ ω ν πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν ν η σ ι ω τ ώ ν τ ο υ Ε ι ρ η ν ι κ ο ύ

ωκεανού,

με τ ο μ ε γ ά λ ο τ ο υ κ ο ι ν ό σπίτι, με τις δ ε ν δ ρ ο σ τ ο ι χ ί ε ς , τις β ά ρ κ ε ς , τ ο υ ς κ υ ν η γ ε τ ι κ ο ύ ς κ α ν ό ν ε ς , τ ο υ ς κ α ν ό ν ε ς τ ω ν δ ί κ α ι ω ν σ χ έ σ ε ω ν με τ ο υ ς γ ε ΐ τ ο ν έ ς τ ο υ κτλ. Α κ ό μ η και τ α ε π ι β ι ώ ν ο ν τ α υ π ο λ ε ί μ μ α τ α α ν θ ρ ώ π ω ν τ η ς Π α γ ε τ ω ν ι κ ή ς π ε ρ ι ό δ ο υ , οι Ε σ κ ι μ ώ ο ι , έ χ ο υ ν δ ι κ ό τ ο υ ς π ο λ ι τ ι σ μ ό και δ ι κ έ ς τ ο υ ς γ ν ώ σ ε ι ς , π ο υ τ α ε π ε ξ ε ρ γ ά σ τ η κ α ν ό λ ο ι μαζί και όχι μ ό ν ο ν έ ν α ά τ ο μ ο . Ο π ό τ ε α κ ό μ η και ο Σ π έ ν σ ε ρ χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ν α δ ι α τ υ π ώ σ ε ι τ ο ν θ ε μ ε λ ι ώ δ η κ α ν ό ν α τ η ς ζ ω ή ς π α ί ρ ν ο ν τ α ς υπ' ό ψ η τ ο υ τ ο ν α κ ό λ ο υ θ ο π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ό : «Η ε π ι δ ί ω ξ η τ η ς ι δ ι ω τ ι κ ή ς ε υ τ υ χ ί α ς μ έ σ α στα π λ α ί σ ι α π ο υ π ρ ο δ ι α γ ρ ά φ ο υ ν οι κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς σ υ ν θ ή κ ε ς » (§ 7 0 , σ. 1 9 0 ) .

Πράγματι,

κατά τ η ν π ε ρ ί ο δ ο τ ο υ φ υ λ ε τ ι κ ο ύ τ ρ ό π ο υ ζ ω ή ς - γ ι α τ ί δ ε ν υ π ή ρ ξ ε περ ί ο δ ο ς που ο ά ν θ ρ ω π ο ς ζ ο ύ σ ε μ ο ν α χ ι κ ά - ο ά γ ρ ι ο ς δ ι δ ά χ θ η κ ε α π ό τ α π α ι δ ι κ ά τ ο υ χ ρ ό ν ι α ότι ε ί ν α ι α δ ύ ν α τ η η ζ ω ή σε α π ο μ ό ν ω σ η και η α π ό λ α υ σ η τ η ς ζ ω ή ς σε α π ο μ ό ν ω σ η . Π ά ν ω σ' α υ τ ή τ η β ά σ η , και ό χ ι π ά ν ω στη β ά σ η τ ο υ ε γ ω ι σ μ ο ύ , δ ι α μ ο ρ φ ώ ν ε τ α ι η ζ ω ή τ ο υ , ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς σε μία α π ο ι κ ί α α π ό φ ώ κ ι ε ς ή σε μία μ υ ρ μ η γ κ ο φ ω λ ι ά . Γ ε ν ι κ ά , τ ο μ έ ρ ο ς τ ο υ β ι β λ ί ο υ τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ π ο υ είναι α φ ι ε ρ ω μ έ ν ο σ τ η ν υ π ε ρ ά σ π ι σ η τ ο υ ε γ ω τ ι σ μ ο ύ (§ 7 1 - 7 3 ) ε ί ν α ι π ο λ ύ α δ ύ ν α μ ο . Α ν α μ φ ί β ο λ α χ ρ ε ι α ζ ό τ α ν μία υ π ε ρ ά σ π ι σ η τ ο υ ε γ ω τ ι σ μ ο ύ , α φ ο ύ

επιπλέον,

ό π ω ς έ δ ε ι ξ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ σ τ η ν α ρ χ ή τ η ς π ρ α γ μ α τ ε ί α ς τ ο υ , οι θ ρ η σ κ ε υ ό μενοι ηθικολόγοι έγειραν πολλές παράλογες απαιτήσεις από το άτομο. Α λ λ ά τα ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ π ε ρ ι ο ρ ί σ τ η κ α ν σε μία υ π ε ρ ά σ π ι σ η τ ο υ ν ι τ σ ε ϊ κ ο ύ « ξ α ν θ ο ύ κ τ ή ν ο υ ς » και όχι στη δ ι κ α ι ο λ ό γ η σ η « ε ν ό ς ν ο υ υ γ ι ή σε σ ώ μ α υ γ ι έ ς » . ΓΓ α υ τ ό και φ τ ά ν ε ι στο α κ ό λ ο υ θ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α : «Έτσι, δ ε ί χ θ η κ ε κ α θ α ρ ά ότι ο ε γ ω ι σ μ ό ς π ρ ο η γ ε ί τ α ι τ ο υ α λ τ ρ ο υ ι σ μ ο ύ α π ό ά π ο ψ η ε π ι τ α κ τ ι κ ό τ η τ α ς » (§ 7 4 ) - τ ό σ ο α ό ρ ι σ τ ο , π ο υ είτε δ ε ν δίνει κ α μ ί α π λ η ρ ο φ ο ρ ί α είτε ο δ η γ ε ί σε λ α θ ε μ έ ν α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α . Η α λ ή θ ε ι α είναι ότι στο ε π ό μ ε ν ο κ ε φ ά λ α ι ο ( « Α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό ς ε ν α ν τ ί ο ν ε γ ω ι σ μ ο ύ » ) ο Σ π έ ν σ ε ρ , μ ι μ ο ύ μ ε ν ο ς το δ ι κ α σ τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α τ ο υ κ α τ ή γ ο ρ ο υ και τ ο υ σ υ ν ή γ ο ρ ο υ , ε π ι χ ε ί ρ η σ ε ν α τ ο ν ί σ ε ι τ η μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α τ ο υ α λ τ ρ ο υ ι σ μ ο ύ στη ζ ω ή τ η ς φ ύ σ η ς . Σ τ α π ο υ λ ι ά , στις π ρ ο σ π ά θ ε ι έ ς τ ο υ ς ν α π ρ ο σ τ α τ ε ύ σ ο υ ν τα μ ι κ ρ ά τ ο υ ς δ ι α κ ι ν δ υ ν ε ύ ο ν τ α ς τ η ζ ω ή τ ο υ ς , έ χ ο υ με α μ έ σ ω ς τ ο ν γ ν ή σ ι ο α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό , κι ας είναι μ ό ν ο μ ι σ ο - σ υ ν ε ι δ η τ ό ς . Α λ λ ά η δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η θα ή τ α ν η ίδια, είτε τ ο α ί σ θ η μ α ή τ α ν σ υ ν ε ι δ η τ ό είτε α σ ύ ν ε ι δ ο . Έ τ σ ι , ο Σ π έ ν σ ε ρ α ν α γ κ ά σ τ η κ ε ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ότι «η αυτοθυσία δεν είναι λιγότερο πρωταρχική από την

αυτοσυντήρηση»

(§ 7 5 ) . Σ ε μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ α σ τ ά δ ι α τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ ω ν ζ ώ ω ν και τ ω ν α ν θ ρ ώ -

268

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

π ω ν , υ π ά ρ χ ε ι ο λ ο έ ν α πιο π λ ή ρ η ς μ ε τ ά β α σ η α π ό τ ο ν α σ ύ ν ε ι δ ο γ ο ν ε ϊ κ ό α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό σ τ ο ν σ υ ν ε ι δ η τ ό , και ε μ φ α ν ί ζ ο ν τ α ι ν έ ε ς μ ο ρ φ έ ς τ α ύ τ ι σ η ς τ ω ν π ρ ο σ ω π ι κ ώ ν σ υ μ φ ε ρ ό ν τ ω ν με τα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α ε ν ό ς

συντρόφου

και κ α τ ό π ι ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Α κ ό μ η και οι α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ έ ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ ε ς π ε ρ ι έ χ ο υ ν τ ο σ τ ο ι χ ε ί ο της εγωιστικής απόλαυσης, όπως παραδειγματικό εμφανίζεται στην τέχ ν η , π ο υ τ ε ί ν ε ι ν α μ α ς ε ν ώ ν ε ι ό λ ο υ ς σε μία κ ο ι ν ή χ α ρ ά . « Ώ σ τ ε α π ό τ η χαραυγή της ζωής ο εγωισμός εξαρτιόταν από τον αλτρουισμό όπως ο α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό ς ε ξ α ρ τ ι ό τ α ν α π ό τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό » (§ 8 1 ) . Αυτή η παρατήρηση του Σ π έ ν σ ε ρ είναι σωστότατη. Α λ λ ά αν πρέπει να δεχθούμε τη λέξη «αλτρουισμός», που εισήγαγε ο Κοντ, ως το αντίθετο τ ο υ ε γ ω ι σ μ ο ύ , τ ό τ ε , τι ε ί ν α ι η η θ ι κ ή ; Τι π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε ν α π ε τ ύ χ ε ι η η θ ι κ ή , π ο υ ε ξ ε λ ί χ θ η κ ε στις κ ο ι ν ω ν ί ε ς τ ω ν ζ ώ ω ν και τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , α ν ό χ ι τ η ν ε ν α ν τ ί ω σ η στα κ ε ν τ ρ ί σ μ α τ α τ ο υ σ τ ε ν ο ύ ε γ ω ι σ μ ο ύ και τ η ν ω ρ ί μ α ν σ η τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς σ ε σ υ μ φ ω ν ί α με τ ο π ν ε ύ μ α τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς τ ο υ α λ τ ρ ο υ ι σ μ ο ύ ; Ώ ς και οι ε κ φ ρ ά σ ε ι ς « ε γ ω ι σ μ ό ς » και « α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό ς » είναι εσφαλμένες, επειδή δεν μπορεί να υπάρξει αμιγής αλτρουισμός χ ω ρ ί ς μία π ρ ό σ μ ε ι ξ η π ρ ο σ ω π ι κ ή ς α π ό λ α υ σ η ς , σ υ ν ε π ώ ς χ ω ρ ί ς ε γ ω ι σ μ ό . Ο π ό τ ε , θα ή τ α ν μ ά λ λ ο ν πιο σ ω σ τ ό ν α π ο ύ μ ε ότι η η θ ι κ ή α π ο σ κ ο π ε ί σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν έ ξ ε ω ν και σ τ η ν ε ξ α σ θ έ ν η σ η τ ω ν σ τ ε ν ά π ρ ο σ ω π ι κ ώ ν έ ξ ε ω ν . Α υ τ έ ς οι τ ε λ ε υ τ α ί ε ς κ ά ν ο υ ν τ ο ά τ ο μ ο ν α χ ά ν ε ι α π ό τ α μάτια τ ο υ τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α ό τ α ν κ ο ι τ ά ζ ε ι τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ , και σ υ ν ε π ώ ς αποτυγχάνουν να πετύχουν τον στόχο τους, δηλαδή την ευζωία του α τ ό μ ο υ , ε ν ώ η α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν έ ξ ε ω ν τ η ς α π ό κ ο ι ν ο ύ ε ρ γ α σ ί α ς και τ η ς α λ λ η λ ο β ο ή θ ε ι α ς ε ν γ έ ν ε ι ο δ η γ ε ί σε μία σ ε ι ρ ά ε υ ε ρ γ ε τ ι κ ώ ν σ υ ν ε π ε ι ώ ν γ ι α τ η ν ο ι κ ο γ έ ν ε ι α και γ ι α τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α . Α φ ο ύ ε ξ έ τ α σ ε στο π ρ ώ τ ο μ έ ρ ο ς τ ο υ β ι β λ ί ο υ τ ο υ («Τα δ ε δ ο μ έ ν α της ηθικής») την προέλευση του ηθικού στοιχείου στον ά ν θ ρ ω π ο από σ κ ο π ι ά φ υ σ ι κ ή , β ι ο λ ο γ ι κ ή , ψ υ χ ο λ ο γ ι κ ή και κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ι κ ή , ο Σ π έ ν σ ε ρ π ρ ο χ ώ ρ η σ ε ν α α ν α λ ύ σ ε ι τ η ν ο υ σ ί α τ η ς η θ ι κ ή ς . Σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και στην κοινωνία, έγραψε, διεξάγεται ένας διαρκής α γ ώ ν α ς ανάμεσα σε ε γ ω ι σ μ ό και α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό , κ α ι ο σ τ ό χ ο ς τ η ς η θ ι κ ή ς ε ί ν α ι ν α σ υ μ φ ι λ ι ώ σ ε ι α υ τ έ ς τις δ ύ ο α ν τ ί θ ε τ ε ς τ ά σ ε ι ς . Οι ά ν θ ρ ω π ο ι π ε τ υ χ α ί ν ο υ ν α υ τ ή τ η σ υ μ φ ι λ ί ω σ η , ή και τ ο ν θ ρ ί α μ β ο τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν τ ά σ ε ω ν π ά ν ω στις ε γ ω ι σ τ ι κές, τ ρ ο π ο π ο ι ώ ν τ α ς σ τ α δ ι α κ ά τις β ά σ ε ι ς τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν τ ο υ ς . Σ ε σ χ έ σ η με τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς σ υ μ φ ι λ ί ω σ η ς α υ τ ή ς ο Σ π έ ν σ ε ρ , δ υ στυχώς, συνέχισε να πρεσβεύει την ά π ο ψ η που είχε εκφράσει ο Χομπς. Σ κ έ φ τ η κ ε ότι κ ά π ο τ ε οι ά ν θ ρ ω π ο ι ζ ο ύ σ α ν ό π ω ς ο ρ ι σ μ έ ν α ά γ ρ ι α θ η ρ ί α , ό π ω ς 01 τ ί γ ρ ε ι ς (θα π ρ έ π ε ι ν α π ο ύ μ ε ότι π ο λ ύ λ ί γ α ζ ώ α ζ ο υ ν σ ή μ ε ρ α

ΗΘΙΚΗ

269

τέτοια ζ ω ή ) , π ά ν τ α έ τ ο ι μ ο ι ν α ε π ι τ ε θ ο ύ ν και ν α σ κ ο τ ώ σ ο υ ν ο έ ν α ς τ ο ν ά λ λ ο . Μετά, μία ω ρ α ί α μ έ ρ α , οι ά ν θ ρ ω π ο ι α π ο φ ά σ ι σ α ν ν α ε ν ω θ ο ύ ν σε κ ο ι ν ω ν ί α , και έ κ τ ο τ ε α ν α π τ ύ χ θ η κ ε η κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α . Αρχικά,

η κοινωνική

ορνάνωση

ήταν

στρατιωτική

ή

μαχητική.

Ό λ α ή τ α ν υ π ο τ α γ μ έ ν α στις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ ο υ π ο λ έ μ ο υ και τ ο υ α γ ώ ν α . Η στρατιωτική ανδρεία θεωρούνταν η ανώτερη αρετή, η ικανότητα να αποσπάς από τους γείτονές σου τα κρασιά, τα κοπάδια ή όποια άλλα κ τ ή μ α τ ό τ ο υ ς θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ν τ ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο π ρ ο τ έ ρ η μ α και, σ υ ν ε π ώ ς , η η θ ι κ ή δ ι α μ ο ρ φ ώ θ η κ ε σε σ υ μ φ ω ν ί α με α υ τ ό τ ο ι δ ε ώ δ ε ς , ί^όνο σ τ α δ ι α κό ά ρ χ ι σ ε ν α α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι τ ο ν έ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , τ ο β ι ο μ η χ α ν ι κό σ ύ σ τ η μ α στο ο π ο ί ο ζ ο ύ μ ε τ ώ ρ α , α ν και τ α δ ι α κ ρ ι τ ι κ ό γ ν ω ρ ί σ μ α τ α του μαχητικού συστήματος έχουν κόθε άλλο παρά εξαφανιστεί. Α λ λ ά σήμερα τα χαρακτηριστικά του βιομηχανικού συστήματος έχουν ήδη ε ξ ε λ ι χ θ ε ί , και μαζί μ' α υ τ ά μία ν έ α η θ ι κ ή , σ τ η ν ο π ο ί α υ π ε ρ έ χ ο υ ν τ α χαρακτήριστικά της φιλειρηνικής κοινωνικότητας όπως η συμπάθεια· σ υ γ χ ρ ό ν ω ς , εμφανίστηκαν πολλές νέες αρετές, άγνωστες στον παλαιότερο τρόπο ζωής. Ο αναγνώστης μπορεί να επιβεβαιώσει από πολλά έργα σ ύ γ χ ρ ο ν ω ν και π α λ α ι ό τ ε ρ ω ν σ υ γ γ ρ α φ έ ω ν ( π ο υ τα α ν α φ έ ρ ω στην

Αλληλοβοήθαο)

σε ποιο β α θ μ ό ε ί ν α ι ε σ φ α λ μ έ ν η ή φ α ν τ α σ τ ι κ ή η ά π ο ψ η τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ γ ι α τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς λ α ο ύ ς . Α λ λ ά δ ε ν ε ί ν α ι α υ τ ό τ ο ζ ή τ η μ α . Ε ί ν α ι ιδιαίτερα σημαντικό να ξέρουμε τη μετέπειτα πορεία της ανάπτυξης τ ω ν ηθικών σ υ λ λ ή ψ ε ω ν στον άνθρωπο. Σ τ η ν α ρ χ ή , η ε γ κ α θ ί δ ρ υ σ η κ α ν ό ν ω ν σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς ε ν έ π ι π τ ε στη δ ι κ α ι ο δ ο σ ί α τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς . Ε ξ ή ρ ε τ ο ν π ό λ ε μ ο και τις σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ έ ς α ρ ε τές: θάρρος, υπακοή στους ανωτέρους, ανοικτιρμοσύνη κτλ. Α λ λ ά πλάι στη θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή η θ ι κ ή ά ρ χ ι σ ε ν α α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι η ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή . Ί χ ν η της επισημαίνουμε στην αρχαία Αίγυπτο. Αργότερα, στον Σ ω κ ρ ά τ η και τ ο ν Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η , η η θ ι κ ή δ ι α χ ω ρ ί ζ ε τ α ι α π ό τ η θ ρ η σ κ ε ί α , και εισάγεται στην αξιολόγηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς το στοιχείο της κοινωνικής ωφελιμότητας, δηλαδή του ωφελιμισμού. Το στοιχείο α υ τ ό α γ ω ν ί ζ ε τ α ι ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ο ύ σ τ ο ι χ ε ί ο υ κ α θ ' ό λ η τ η διά ρ κ ε ι α τ ο υ Μ ε σ α ί ω ν α , και κ α τ ό π ι ν , ό π ω ς ε ί δ α μ ε , α π ό τ η ν Α ν α γ έ ν ν η σ η και μετά, η ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή κ α τ ε ύ θ υ ν σ η ξ α ν ά ρ χ ε τ α ι στο π ρ ο σ κ ή ν ι ο και δ υ ν α μ ώ ν ε ι ι δ ι α ί τ ε ρ α κ α τ ά τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο ή μ ι σ υ τ ο υ 1 8 ο υ αι. Τ ο ν 19ο αι., α π ό τ ο ν κ α ι ρ ό τ ο υ Μ π έ ν θ α μ και τ ο υ Μιλ, λ έ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , « έ χ ο υ μ ε τ η ν ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α κ α θ ι ε ρ ω μ έ ν η ω ς μ ο ν α δ ι κ ό γ ν ώ μ ο ν α δ ι α γ ω γ ή ς » (§ 1 1 6 ) - π ρ ά γ μ α , π α ρ ε μ π ι π τ ό ν τ ω ς , τ ε λ ε ί ω ς ε σ φ α λ μ έ ν ο , γ ι α τ ί ο ίδιος ο Σ π έ ν -

270

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ ε ρ α π ο κ λ ί ν ε ι κ ά π ω ς σ τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ α π ό μία τ ό σ ο σ τ ε ν ή ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς ηθικής. Η έξη να ακολουθούμε καθορισμένους κανόνες συμπεριφοράς, κ α θ ώ ς και η θ ρ η σ κ ε ί α και η α ξ ι ο λ ό γ η σ η τ η ς ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α ς δ ι ά φ ο ρ ω ν ε θ ί μ ω ν , γ έ ν ν η σ α ν α ι σ θ ή μ α τ α και σ υ λ λ ή ψ ε ι ς π ρ ο σ α ρ μ ο σ μ έ ν α σε σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο υ ς η θ ι κ ο ύ ς κ α ν ό ν ε ς , και έτσι α ν α π τ ύ χ θ η κ ε η π ρ ο τ ί μ η σ η γ ι α τον τρόπο δ ι α γ ω γ ή ς που οδηγεί στην κοινωνική ευζωία- έπειτα ήρθε η α ν τ ι π ά θ ε ι α ή και η α π ό ρ ρ ι ψ η τ η ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς π ο υ ο δ η γ ε ί στα α ν τ ί θ ε τα α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α . Για ν α ε π ι β ε β α ι ώ σ ε ι τ η ν ά π ο ψ η α υ τ ή , ο Σ π έ ν σ ε ρ (§ 1 1 7 ) α ν α φ έ ρ ε ι π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α α π ό τ α β ι β λ ί α τ η ς α ρ χ α ί α ς Ι ν δ ί α ς και α π ό τον Κομφούκιο, που δείχνουν πώς εξελίχθηκε η ηθική, ανεξάρτητα από τ η ν υ π ό σ χ ε σ η τ η ς ά ν ω θ ε ν ε π ι β ρ ά β ε υ σ η ς . Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ , η ανάπτυξη αυτή οφειλόταν στην επιβίωση εκείνων που ήταν καλύτερα π ρ ο σ α ρ μ ο σ μ έ ν ο ι α π ό τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς στο ε ι ρ η ν ι κ ό κ ο ι ν ω ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ο Σ π έ ν σ ε ρ δ ε ν είδε τ ί π ο τ ε ε κ τ ό ς α π ό ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α σ τ η ν όλη πρόοδο των ηθικών συναισθημάτων. Δεν επισήμανε καμία καθοδηγητική αρχή που προερχόταν από τον Λ ό γ ο ή το συναίσθημα. Σε ένα ο ρ ι σ μ έ ν ο σ ύ σ τ η μ α οι ά ν θ ρ ω π ο ι β ρ ή κ α ν ω φ έ λ ι μ ο ν α δ ι ε ξ ά γ ο υ ν π ο λ έ μ ο υ ς και ν α λ ε η λ α τ ο ύ ν , και σ υ ν α κ ό λ ο υ θ α α ν έ π τ υ ξ α ν κ α ν ό ν ε ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς π ο υ ε ξ ύ ψ ω ν α ν τ η βία και τ η λ ε η λ α σ ί α σ τ η ν π ε ρ ι ω π ή τ ω ν η θ ι κ ώ ν αρχών. Η ανάπτυξη του βιομηχανικού-εμποροκρατικού

συστήματος

σ υ μ β ά δ ι σ ε με μία α λ λ α γ ή α ι σ θ η μ ά τ ω ν και σ υ λ λ ή ψ ε ω ν , και κ α ν ό ν ω ν σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς - κ α ι α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν μία ν έ α θ ρ η σ κ ε ί α και μία ν έ α η θ ι κ ή . Ι^αζί μ' α υ τ ά ή ρ θ ε και κάτι π ο υ ο Σ π έ ν σ ε ρ ο ν ο μ ά ζ ε ι ε π ι κ ο υ ρ ι κ ή / β ο η θ η τ ι κ ή η θ ι κ ή ( « π ρ ο - η θ ι κ ή » ) , μία σ ε ι ρ ά ν ό μ ω ν και κ α ν ό ν ω ν σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς , ά λ λ ο τ ε α ν ό η τ ω ν , ό π ω ς η μ ο ν ο μ α χ ί α , και ά λ λ ο τ ε π ο λ ύ α σ α φ ο ύ ς προέλευσης. Α ξ ί ζ ε ι ν α ε π ι σ η μ ά ν ο υ μ ε ότι ο Σ π έ ν σ ε ρ , με τ η χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ή τ ο υ ευσυνειδησία, επισήμανε ορισμένα στοιχεία που δεν μπορούν να εξηγ η θ ο ύ ν α π ό τ η σ κ ο π ι ά τ ο υ α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά με τ η ν ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή τ ά σ η τ η ς ηθικής. Ω ς γ ν ω σ τ ό ν , στο δ ι ά β α τ ω ν δ ε κ α ε ν ν έ α α ι ώ ν ω ν π ο υ έ χ ο υ ν π α ρ έ λ θ ε ι από την εμφάνιση της χριστιανικής διδασκαλίας, η στρατιωτική αρπ α κ τ ι κ ό τ η τ α ποτέ δ ε ν έ π α ψ ε ν α ε ξ α ί ρ ε τ α ι ω ς η ύ ψ ι σ τ η α ρ ε τ ή . Μ έ χ ρ ι σήμερα, ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Κάρολος, ο Μέγας Πέτρος, ο Φρειδ ε ρ ί κ ο ς Β', ο Ν α π ο λ έ ω ν , θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ι ή ρ ω ε ς . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , σ τ η ν ι ν δ ι κ ή Μαχαμπαρότα,

ιδίως στο δ ε ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς , υ π ο σ τ η ρ ί χ θ η κ ε μία τ ε λ ε ί ω ς

διαφορετική συμπεριφορά:

ΗΘΙΚΗ

271

No συμπεριφέρεσαι όπως

θα ήθελες

Μην κάνεις

στους

τίποτε

στον πλησίον

που δεν θα ήθελες Ο άνθρωπος όταν βλέπει

άλλους

να συμπεριφέρονται

αποκτά

να κάνει έναν

τον πλησίον

κι αυτοί

σ'

εσένα.

σου,

σ' εσένα κανόνα

ο πλησίον

σου.

δράσης

του όπως

τον εαυτό

του.

Ο κ ι ν έ ζ ο ς σ τ ο χ α σ τ ή ς Λ ά ο Τ σ ε δ ί δ α ξ ε ότι «η ε ι ρ ή ν η είναι η ύ ψ ι σ τ η ε π ι δ ί ω ξ η » . Οι π έ ρ σ ε ς σ τ ο χ α σ τ έ ς και τ ο Λ ε υ ι τ ι κ ό ν τ η ς Π α λ α ι ά ς Δ ι α θ ή κ η ς δ ί δ α ξ α ν τ ο ίδιο, π ο λ ύ π ρ ι ν ε μ φ α ν ι σ τ ο ύ ν ο β ο υ δ ι σ μ ό ς και ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ό ς . Α λ λ ά τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α ν τ ί φ α σ η στη θ ε ω ρ ί α τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ τ η ν σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε σε α υ τ ό π ο υ ο ίδιος ε υ σ υ ν ε ί δ η τ α ε π ι σ ή μ α ν ε σε σ χ έ σ η με τ ο ν ε ι ρ η ν ι κ ό τ ρ ό π ο ζ ω ή ς ο ρ ι σ μ έ ν ω ν ά γ ρ ι ω ν φ υ λ ώ ν , ό π ω ς , λ ό γ ο υ χ ά ρ η , οι ι θ α γ ε ν ε ί ς κ ά τ ο ι κ ο ι τ η ς ν ή σ ο υ Σ ο υ μ ά τ ρ α ς ή οι Θ α ρ ο υ τ ω ν Ι μ α λ α ΐ ω ν , η λ ί γ κ α τ ω ν Ι ρ ο κ έ ζ ω ν π ο υ π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι ο Μ ό ρ γ κ α ν ( 1 8 5 1 ) κτλ. (§ 1 2 8 ) . Τ α σ τ ο ι χ ε ί α α υ τ ά , κ α θ ώ ς και οι π ο λ υ ά ρ ι θ μ ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς π ο υ ε π ι σ ή μ α ν α στο έ ρ γ ο μ ο υ Αλληλοβοήθεια

σε σ χ έ σ η με τ ο υ ς α γ ρ ί ο υ ς και τ η ν

ανθρωπότητα κατά τη λ ε γ ό μ ε ν η «βάρβαρη», δηλαδή τη «φυλετική» π ε ρ ί ο δ ο , και τ α π ά μ π ο λ λ α σ τ ο ι χ ε ί α π ο υ π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι στα υ π ά ρ χ ο ντα έργα της α ν θ ρ ω π ο λ ο γ ί α ς - ό λ α αυτά είναι σ α φ ώ ς τεκμηριωμένα. Δ ε ί χ ν ο υ ν ότι ε ν ώ , κ α τ ά τ η ν ί δ ρ υ σ η ν έ ω ν κ ρ α τ ώ ν ή σε ή δ η υ π ά ρ χ ο ν τ α κ ρ ά τ η , τ η ν η θ ι κ ή τ η ς α ρ π α γ ή ς , τ η ς βίας και τ η ς δ ο υ λ ε ί α ς τ η ν ε ί χ α ν σε μ ε γ ά λ η υ π ό λ η ψ η οι ά ρ χ ο υ σ ε ς τ ά ξ ε ι ς , υ π ή ρ χ ε στις λ α ϊ κ έ ς μ ά ζ ε ς , ή δ η α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν πιο π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν α γ ρ ί ω ν , μία ά λ λ η η θ ι κ ή : η η θ ι κ ή τ η ς ισοτιμίας και, σ υ ν ε π ώ ς , τ η ς α μ ο ι β α ί α ς κ α λ ο σ ύ ν η ς . Α υ τ ή η η θ ι κ ή ή δ η υ π ο σ τ η ρ ί χ θ η κ ε και π ρ ο β λ ή θ η κ ε ω ς υ π ό δ ε ι γ μ α στα πιο π ρ ω τ ό γ ο ν α έ π η , ό π ω ς ε π ι σ ή μ α ν α στο δ ε ύ τ ε ρ ο κ ε φ ά λ α ι ο . Σ τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ Βασικές

αρχές

της ηθικής,

στο

υ π ο κ ε φ ά λ α ι ο «Οι ε π α γ ω γ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς » , ο Σ π έ ν σ ε ρ κ α τ έ λ η ξ ε στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι τα η θ ι κ ά φ α ι ν ό μ ε ν α είναι ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά π ε ρ ί π λ ο κ α και ότι είναι δ ύ σ κ ο λ ο ν α κ ά ν ο υ μ ε ο π ο ι α δ ή π ο τ ε γ ε ν ί κ ε υ σ η γι' α υ τ ά . Π ρ ά γ μ α τ ι , τ α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά τ ο υ ε ί ν α ι α σ α φ ή , και μ ό ν ο ν έ ν α π ρ ά γ μ α ε π ι χ ε ι ρ ε ί ν' α π ο δ ε ί ξ ε ι : ότι η μ ε τ ά β α σ η α π ό τ ο μ α χ η τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α σ τ η ν ε ι ρ η ν ι κ ή , β ι ο μ η χ α ν ι κ ή ζ ω ή ο δ η γ ε ί σ τ η ν α ν ά π τ υ ξ η μίας σ ε ι ρ ά ς ε ι ρ η ν ι κ ώ ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν α ρ ε τ ώ ν , ό π ω ς ε ί χ ε ή δ η ε π ι σ η μ ά ν ε ι ο Κ ο ν τ . Έ π ε τ α ι απ' α υ τ ό , έ γ ρ α ψ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ , «ότι η θ ε ω ρ ί α τ η ς ε γ γ ε ν ο ύ ς η θ ι κ ή ς α ί σ θ η σ η ς σ τ η ν α ρ χ ι κ ή τ η ς μ ο ρ φ ή δ ε ν ισχύει, α λ λ ά σ κ ι α γ ρ α φ ε ί μία α λ ή θ ε ι α , και μ ά λ ι στα π ο λ ύ α ν ώ τ ε ρ η α λ ή θ ε ι α - ό τ ι τ α α ι σ θ ή μ α τ α και οι ιδέες π ο υ ε π ι κ ρ α -

272

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ ο ύ ν σε μία κ ο ι ν ω ν ί α ε ί ν α ι π ρ ο σ α ρ μ ο σ μ έ ν α στις δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ ε ς π ο υ κ υ ρ ι α ρ χ ο ύ ν σ' α υ τ ή ν » (§ 1 9 1 ) . Ο α ν α γ ν ώ σ τ η ς έ χ ε ι π ι θ α ν ό ν π ρ ο σ έ ξ ε ι π ό σ ο α π ρ ο σ δ ό κ η τ α φ τ ά ν ε ι σ' αυτό το σχεδόν κοινότοπο συμπέρασμα. Θα ήταν πιο σωστό να συνοψ ί σ ο υ μ ε τ α σ τ ο ι χ ε ί α π ο υ δ ί ν ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , και π ο λ λ ά ό λ λ α π α ρ ό μ ο ι α στοιχεία που παίρνουμε από τη μελέτη των πρωτόγονων λ α ώ ν ,

ως

ε ξ ή ς : Η β ά σ η ό λ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς έ γ κ ε ι τ α ι στο α ί σ θ η μ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , π ο υ ε ί ν α ι ε γ γ ε ν έ ς σε ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο ν ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο , και σ τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς ισοτιμίας, π ο υ α π ο τ ε λ ε ί μία α π ό τις θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς π ρ ώ τ ι σ τ η ς σ η μ α σ ί ας έννοιες του α ν θ ρ ώ π ι ν ο υ Λόγου. Δυστυχώς, τα αρπακτικά ένστικτα που επιβιώνουν ακόμη στους ανθρώπους από την εποχή των πρωτόγον ω ν σ τ α δ ί ω ν τ η ς α ν ά π τ υ ξ ή ς τ ο υ ς α λ λ η λ ε π ι δ ρ ο ύ ν με τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ ο υ α ι σ θ ή μ α τ ο ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς και με τ η σ υ ν ε ί δ η σ η τ η ς ισοτιμίας ως Θεμελιώδους αρχής των ηθικών κρίσεων. Τα ένστικτα αυτά δεν δ ι α τ η ρ ή θ η κ α ν μ ό ν ο , α λ λ ά και α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν ι σ χ υ ρ ά σε δ ι ά φ ο ρ ε ς π ε ρ ι όδους της ιστορίας, κ α θ ώ ς δημιουργούνταν νέες μέθοδοι πλουτισμού' ό σ ο α ν α π τ υ σ σ ό τ α ν η γ ε ω ρ γ ί α και α ν τ ι κ α θ ι σ τ ο ύ σ ε τ ο κ υ ν ή γ ι , και τ η ν α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν τ ο ε μ π ό ρ ι ο , η β ι ο μ η χ α ν ί α , οι τ ρ ά π ε ζ ε ς , οι σ ι δ η ρ ό δ ρ ο μ ο ι , η ν α υ σ ι π λ ο ΐ α και τ έ λ ο ς οι σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ έ ς ε φ ε υ ρ έ σ ε ι ς - κ ο ν τ ο λ ο γ ί ς , ό λ α ό σ α έ δ ω σ α ν τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α σε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς , π ο υ π ρ ο η γ ή θ η κ α ν α π ό τ ι ς ά λ λ ε ς , ν α π λ ο υ τ ί σ ο υ ν σε β ά ρ ο ς τ ω ν πιο κ α θ υ σ τ ε ρ η μ έ ν ω ν γ ε ι τόνων τους. Παρακολουθήσαμε την τελευταία πράξη της διαδικασίας αυτής στον φοβερό πόλεμο του 1914. Ο δ ε ύ τ ε ρ ο ς τ ό μ ο ς τ η ς Ηθικής

τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ ε ί ν α ι α φ ι ε ρ ω μ έ ν ο ς στις

δ ύ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς έ ν ν ο ι ε ς τ η ς η θ ι κ ή ς : σ τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η και σ ε α υ τ ό π ο υ υ π ε ρ β α ί ν ε ι τ η ν α π λ ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η και τ ο ο ν ο μ ά ζ ε ι « φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α , α ρ ν η τ ι κ ή και θ ε τ ι κ ή » , δ η λ α δ ή α υ τ ό π ο υ θ α ο ν ο μ ά ζ α μ ε « μ ε γ α θ υ μ ί α » , α ν και ο ύ τ ε α υ τ ό ς ο ό ρ ο ς ε ί ν α ι τ ε λ ε ί ω ς ι κ α ν ο π ο ι η τ ι κ ό ς . Α κ ό μ η και στις ζ ω ι κ έ ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς , έ γ ρ α ψ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ στα κ ε φ ά λ α ι α π ο υ π ρ ο σ έ θ ε σ ε σ τ η ν

Ηθι-

κή τ ο υ τ ο 1 8 9 0 , μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α ξ ε χ ω ρ ί σ ο υ μ ε κ α λ έ ς και κ α κ έ ς π ρ ά ξ ε ι ς , και ο ν ο μ ά ζ ο υ μ ε κ α λ έ ς , δ η λ α δ ή α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ έ ς , ε κ ε ί ν ε ς τ ι ς π ρ ά ξ ε ι ς π ο υ ω φ ε λ ο ύ ν ό χ ι τ ό σ ο τ ο ά τ ο μ ο ό σ ο τ η δ ε δ ο μ έ ν η κ ο ι ν ω ν ί α και π ο υ β ο η θ ο ύ ν στη δ ι α τ ή ρ η σ η τ ω ν ά λ λ ω ν α τ ό μ ω ν ή τ ο υ ε ί δ ο υ ς ε ν γ έ ν ε ι . Α π ό αυτές εξελίσσεται αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε «υπο-ανθρώπιν η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » , π ο υ σ τ α δ ι α κ ά α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι ο λ ο έ ν α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο . Οι εγωιστικές ενορμήσεις δεν εκδηλώνονται ανεμπόδιστα στην κοινωνία, 01 ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο ι α ρ χ ί ζ ο υ ν ν α υ π ε ρ α σ π ί ζ ο ν τ α ι τ ο υ ς α δ υ ν ά μ ο υ ς , οι α τ ο μ ι κές ι δ ι α ι τ ε ρ ό τ η τ ε ς α π ο κ τ ο ύ ν μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η σ η μ α σ ί α και, γ ε ν ι κ ά , π α ρ ά γ ο -

ΗΘΙΚΗ

273

νται τ ύ π ο ι ο υ σ ι ώ δ ε ι ς γ ι α τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή . Έ τ σ ι , α ν α π τ ύ σ σ ο ν τ α ι στα ζώα διάφορες μορφές κοινωνικότητας. Υπάρχουν, βέβαια, ορισμένες ε ξ α ι ρ έ σ ε ι ς , οι ο π ο ί ε ς ό μ ω ς σ τ α δ ι α κ ό ε ξ α φ α ν ί ζ ο ν τ α ι . Ε π ι π λ έ ο ν , στα δ ύ ο κ ε φ ά λ α ι α γ ι α τ η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , ο Σ π έ ν σ ε ρ δ ε ί χ ν ε ι ότι α υ τ ό τ ο α ί σ θ η μ α α ν α π τ ύ χ θ η κ ε α ρ χ ι κ ό α π ό π ρ ο σ ω π ι κ ό , ε γ ω ι σ τ ι κ ό κίνητρα (φόβος για την εκδίκηση του αδικηθέντος ή των συντρόφων τ ο υ ή τ ω ν ν ε κ ρ ώ ν π ρ ο γ ό ν ω ν ) και ότι, μαζί με τ η δ ι α ν ο η τ ι κ ή α ν ό π τ υ ξ η των ανθρώπων, αναδύθηκε βαθμιαία το αίσθημα της αμοιβαίας συμπόθειας. Κ α τ ό π ι ν , ά ρ χ ι σ ε ν α ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι η ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ή σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δικ α ι ο σ ύ ν η ς , α ν και η α ν ό π τ υ ξ ή τ η ς ε μ π ο δ ί σ τ η κ ε α π ό π ο λ έ μ ο υ ς - α ρ χ ι κ ά μ ε τ α ξ ύ φ υ λ ώ ν , μετό μ ε τ α ξ ύ ε θ ν ώ ν . Με τ ο υ ς α ρ χ α ί ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς , ό π ω ς μπορούμε να δούμε από τα γραπτό των στοχαστών τους, η έννοια της δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς κ α θ ο ρ ί σ τ η κ ε σ α φ έ σ τ ε ρ α . Τ ο ίδιο σ υ ν έ β η και κ α τ ό τ ο ν Μ ε σ α ί ω ν α , ό τ α ν ο φ ό ν ο ς ή ο α κ ρ ω τ η ρ ι α σ μ ό ς ε ξ ι λ ε ω ν ό τ α ν με α π ο ζ η μ ί ω σ η π ρ ο ς τ ο ν ζ η μ ι ω θ έ ν τ α , με ά ν ι σ α π ο σ ό π ο υ ε ξ α ρ τ ώ ν τ α ν α π ό τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή τόξη στην οποία ανήκε ο ζημιωθείς. Μόνο στα τέλη του 18ου κ α ι στις α ρ χ έ ς τ ο υ 1 9 ο υ αι. δ ι α β ό ζ ο υ μ ε σ τ ο ν Μ π έ ν θ α μ και σ τ ο ν Μ ι λ : «ο κ α θ έ ν α ς ν α μ ε τ ρ ά ε ι ω ς έ ν α ς , κ α ν έ ν α ς γ ι α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό έ ν α ν » . Αυτή η έννοια της ισοτιμίας γίνεται τ ώ ρ α δεκτή από τους σοσιαλιστές. Εν τ ο ύ τ ο ι ς , ο Σ π έ ν σ ε ρ δ ε ν ε γ κ ρ ί ν ε ι α υ τ ή τ η ν έ α β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς ισότητας, η οποία, θα προσθέσω, έχει αναγνωριστεί μόνον από τον καιρό της Πρώτης Γαλλικής επανάστασης' την βλέπει να οδηγεί πιθανόν στην ε ξ ά λ ε ι ψ η τ ο υ ε ί δ ο υ ς (§ 2 6 8 ) . Σ υ ν ε π ώ ς , ε ν ώ δ ε ν α π ο ρ ρ ί π τ ε ι α υ τ ή τ η βασική αρχή, επιδιώκει έναν συμβιβασμό, όπως επανειλημμένα έκανε και σε ά λ λ α κ ε φ ά λ α ι α τ η ς σ υ ν θ ε τ ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ ο υ . Σ τ η θ ε ω ρ ί α α ν α γ ν ω ρ ί ζ ε ι π λ ή ρ ω ς τ η ν ισότητα τ ω ν

δικαιωμάτων,

α λ λ ά , α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς μία σ υ λ λ ο γ ι σ τ ι κ ή π α ρ ό μ ο ι α με ε κ ε ί ν η π ο υ χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ό τ α ν έ γ ρ α ψ ε γ ι α τ ο ν σ υ ν ε ι ρ μ ό και τ ι ς υ π ε ρ β α τ ο λ ο γ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς τ η ς ν ό η σ η ς , α ν α ζ η τ ά στη ζ ω ή μία σ υ μ φ ι λ ί ω σ η α ν ά μ ε σ α σ τ η ν ε π ι θ υ μ η τ ή ισοτιμία και στις α ν ι σ ό τ ι μ ε ς α π α ι τ ή σ ε ι ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Α π ό γ ε ν ι ά σε γ ε ν ι ά , έ γ ρ α ψ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ , ε π ή λ θ ε η π ρ ο σ α ρ μ ο γ ή τ ω ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν μ α ς στις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ η ς ζ ω ή ς μ α ς , και, ω ς α π ο τ έ λ ε σ μ α , ε π ή λ θ ε μία σ υ μ φ ι λ ί ω σ η τ η ς δ ι α ι σ θ η τ ι κ ή ς και τ η ς ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή ς θ ε ω ρ ί α ς τ η ς ηθικής. Γενικά, ο Σπένσερ ερμηνεύει ως εξής τη δικαιοσύνη: «Κάθε άνθρωπος είναι ελεύθερος ν α κάνει αυτό που θέλει, αρκεί να μην καταπατά τ η ν ίση ε λ ε υ θ ε ρ ί α ο π ο ι ο υ δ ή π ο τ ε ά λ λ ο υ . Η ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ο υ κ α θ ε ν ό ς περ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι μ ό ν ο ν α π ό τ η ν ίδια ε λ ε υ θ ε ρ ί α ό λ ω ν » (§ 2 7 2 ) .

274

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

« Α ν έ χ ο υ μ ε στο μ υ α λ ό - έ γ ρ α ψ ε ο Σ π έ ν σ ε ρ - ότι, α ν και ό χ ι ο ά μ ε σος στόχος, η μεγαλύτερη ποσότητα ευτυχίας είναι ο μακρινός στόχος, β λ έ π ο υ μ ε κ α θ α ρ ά ότι η σ φ α ί ρ α μέσα σ τ η ν ο π ο ί α ο κ α θ έ ν α ς μ π ο ρ ε ί ν α επιδιώξει την ευτυχία του έχει ένα όριο, που από την ά λ λ η του μεριά β ρ ί σ κ ο ν τ α ι οι π α ρ ό μ ο ι α π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς σ φ α ί ρ ε ς δ ρ ά σ η ς τ ω ν

πλησίον

τ ο υ » (§ 2 7 3 ) . Η δ ι ό ρ θ ω σ η α υ τ ή , λ έ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , ε ι σ ά γ ε τ α ι σ τ α δ ι α κ ά σ τ η ν π ο ρ ε ί α τ ω ν α μ ο ι β α ί ω ν σ χ έ σ ε ω ν μ ε τ α ξ ύ τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν φ υ λ ώ ν και στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς κ ά θ ε φ υ λ ή ς - και ό σ ο γ ί ν ε τ α ι σ υ ν η θ ι σ μ έ ν η στη ζ ω ή , αναπτύσσεται η επιθυμητή έννοια της δικαιοσύνης. Ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς φ υ λ έ ς , σε π ο λ ύ χ α μ η λ ό σ τ ά δ ι ο α ν ά π τ υ ξ η ς , έ χ ο υ ν ε ν τ ο ύ τ ο ι ς μία π ο λ ύ κ α θ α ρ ό τ ε ρ η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς α π ό ό σ ο 01 πιο α ν α π τ υ γ μ έ ν ο ι λ α ο ί , π ο υ δ ι α τ η ρ ο ύ ν α κ ό μ η τις έ ξ ε ι ς τ ο υ π α λ α ι ό τ ε ρ ο υ μ α χ η τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς στη ζ ω ή και στη σ κ έ ψ η τ ο υ ς . Ε ί ν α ι α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ ο - ε ά ν δ ε χ θ ο ύ μ ε τ η ν υ π ό θ ε σ η τ η ς ε ξ έ λ ι ξ η ς - ότι α υ τ ή η φ υ σ ι κ ώ ς δ ι α μ ο ρ φ ω μ έ ν η σ ύ λ λ η ψ η τ η ς δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς , ε ν ε ρ γ ώ ν τ α ς στο α ν θ ρ ώ π ι ν ο μ υ α λ ό γ ι α μία π ο λ ύ μ α κ ρ ά χ ρ ο ν ι κ ή π ε ρ ί ο δ ο , π α ρ ή γ α γ ε ά μ ε σα ή έ μ μ ε σ α μία σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η ο ρ γ ά ν ω σ η τ ο υ ν ε υ ρ ι κ ο ύ μ α ς σ υ σ τ ή μ α τ ο ς , και α π ό α υ τ ό π ρ ο ή λ θ ε έ ν α ς σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο ς τ ρ ό π ο ς σ κ έ ψ η ς , έτσι ώ σ τ ε τ α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α τ ο υ Λ ό γ ο υ μ α ς , π ο υ π ρ ο ή λ θ α ν α π ό τις ε μ π ε ι ρ ί ες α ν α ρ ί θ μ η τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , ε ί ν α ι εξ ίσου έ γ κ υ ρ α με τ α σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α π ο υ β γ ά ζ ε ι έ ν α ά τ ο μ ο α π ό τις π ρ ο σ ω π ι κ έ ς τ ο υ ε μ π ε ι ρ ί ε ς . Και α ν α κ ό μ η δεν είναι σωστά στην κυριολεξία, μπορούν, παρ' όλ' αυτά, να χρησιμ ε ύ σ ο υ ν γ ι α ν α ε γ κ α θ ι δ ρ υ θ ε ί η αλήθεια^. Μ' α υ τ ό ο Σ π έ ν σ ε ρ τ ε λ ε ι ώ ν ε ι τ η σ υ ζ ή τ η σ η γ ι α τις β ά ζ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς και π ρ ο χ ω ρ ε ί σ τ η ν ε φ α ρ μ ο γ ή τ ο υ ς στη ζ ω ή τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν , α π ό τ η σ κ ο π ι ά τ η ς α π ό λ υ τ η ς και τ η ς σ χ ε τ ι κ ή ς η θ ι κ ή ς , α υ τ ή ς π ο υ ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή ζ ω ή ( κ ε φ . IX έ ω ς X X I I ) . Κ α τ ό π ι ν , α φ ι ε ρ ώ ν ε ι ε π τ ά κ ε φ ά λ α ι α σ τ η ν ε ξ έ τ α σ η τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς , τ η ς ο υ σ ί α ς και τ ω ν λ ε ι τ ο υ ρ γ ι ώ ν τ ο υ . Ό π ω ς ο π ρ ο κ ά τ ο χ ό ς τ ο υ ο Γ κ ό ν τ γ ο υ ι ν , α σ κ ε ί α υ σ τ η ρ ή κ ρ ι τ ι κ ή στις ν ε ω τ ε ρ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς και σ τ η ν υ π ο τ α γ ή ό λ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κής ζωής σ ' α υ τ ό . Ο Σπένσερ είχε απόλυτο δίκιο που εισήγαγε στην ηθική την εξέταση της μορφής που έχει πάρει η κοινωνική ζωή- πριν απ' αυτόν, ελάχιστα ε ί χ ε π ρ ο σ ε χ θ ε ί τ ο ζ ή τ η μ α α υ τ ό . Οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ ο υ ς α ν θρώπους εξαρτώνται τελείως από τη μορφή που πήρε η κοινωνική τους ζ ω ή σε έ ν α ν δ ε δ ο μ έ ν ο τ ό π ο και χ ρ ό ν ο . Σ τ ο ε ά ν β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ η ν π λ ή ρ η υποταγή στην κεντρική εξουσία - ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή ή κ ο σ μ ι κ ή - στον απολ υ τ α ρ χ ι σ μ ό ή σ τ η ν α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε υ τ ι κ ή δ ι α κ υ β έ ρ ν η σ η , στη σ υ γ κ ε ν τ ρ ο -

ΗΘΙΚΗ

275

π ο ί η σ η ή στις σ υ μ φ ω ν ί ε ς τ ω ν ε λ ε ύ θ ε ρ ω ν π ό λ ε ω ν και τ ω ν κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν τ ω ν χ ω ρ ι ώ ν στο ε ά ν η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ζ ω ή β α σ ί ζ ε τ α ι σ τ η ν κ υ ρ ι α ρ χ ί α τ ο υ κ ε φ α λ α ί ο υ ή στη β α σ ι κ ή α ρ χ ή τ η ς σ υ ν ε ρ γ α σ ι α κ ή ς κ ο ι ν ο π ο λ ι τ ε ί α ς - ό λ α α υ τ ά α ν τ α ν α κ λ ώ ν τ α ι στις η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν και στις ηθικές διδασκαλίες της δεδομένης εποχής. Για ν α π ε ι σ τ ο ύ μ ε γ ι α τ η ν α λ ή θ ε ι α τ η ς π α ρ α π ά ν ω δ ή λ ω σ η ς , α ρ κ ε ί ν α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε π ρ ο σ ε κ τ ι κ ά τ ι ς η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς ε π ο χ ή ς μας. Με τ ο ν σ χ η μ α τ ι σ μ ό τ ω ν μ ε γ ά λ ω ν κ ρ α τ ώ ν και τ η γ ο ρ γ ή α ν ά π τ υ ξ η τ η ς μικ ρ ή ς και μ ε γ ά λ η ς β ι ο μ η χ α ν ί α ς και τ ο υ τ ρ α π ε ζ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς , και, δ ι α μέσου αυτών, των ν έ ω ν τ ρ ό π ω ν απόκτησης πλούτου,

αναπτύχθηκε

και ο α γ ώ ν α ς γ ι α τ η ν κ υ ρ ι α ρ χ ί α και γ ι α τ ο ν π λ ο υ τ ι σ μ ό ο ρ ι σ μ έ ν ω ν α π ό τ ο ν μ ό χ θ ο τ ω ν ά λ λ ω ν . Για τ η ν ε ξ υ π η ρ έ τ η σ η τ ω ν ε π ι δ ι ώ ξ ε ω ν α υ τ ώ ν , διεξάγονταν διαρκώς αιματηροί πόλεμοι κατά τα περασμένα

εκατόν

τ ρ ι ά ν τ α χ ρ ό ν ι α . Εξ ο υ και τ α ζ η τ ή μ α τ α τ η ς κ ρ α τ ι κ ή ς ε ξ ο υ σ ί α ς / ι σ χ ύ ο ς , της ενίσχυσης ή εξασθένησης αυτής της εξουσίας/ ισχύος, της συγκέν τ ρ ω σ η ς και τ η ς α π ο κ έ ν τ ρ ω σ η ς , τ ο υ δ ι κ α ι ώ μ α τ ο ς τ ο υ λ α ο ύ στη γ η τ ο υ , τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς / ι σ χ ύ ο ς τ ο υ κ ε φ α λ α ί ο υ κτλ. - ό λ α α υ τ ά τα π ρ ο β λ ή μ α τ α έ γ ι ν α ν φ λ έ γ ο ν τ α . Α π ό τ η λ ύ σ η τ ο υ ς π ρ ο ς τ η μία ή τ η ν ά λ λ η κ α τ ε ύ θ υ ν ση ε ξ α ρ τ ά τ α ι α ν α π ό φ ε υ κ τ α η λ ύ σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν . Η η θ ι κ ή κ ά θ ε κ ο ι ν ω ν ί α ς α ν τ α ν α κ λ ά τις ε γ κ α θ ι δ ρ υ μ έ ν ε ς μ ο ρ φ έ ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς της ζωής. Συνεπώς, ο Σπένσερ σωστά εισήγαγε στην ηθική την έρευνα του κράτους. Π ρ ώ τ α α π ' ό λ α κ α τ έ δ ε ι ξ ε ότι οι μ ο ρ φ έ ς τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς , δ η λ α δ ή οι μ ο ρ φ έ ς π ο λ ι τ ι κ ή ς ζ ω ή ς , ε ί ν α ι μ ε τ α β λ η τ έ ς , ό π ω ς ό λ α τ α ά λ λ α στη φ ύ σ η . Π ρ ά γ μ α τ ι , γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε α π ό τ η ν ιστορία π ώ ς έ χ ο υ ν α λ λ ά ξ ε ι οι μ ο ρ φ έ ς των ανθρώπινων κοινωνιών: φυλετικό σύστημα, ομοσπονδίες κοινοτ ή τ ω ν , σ υ γ κ ε ν τ ρ ω τ ι κ ά κ ρ ά τ η . Κ α τ ό π ι ν , σ υ μ φ ω ν ώ ν τ α ς με τ ο ν Α ύ γ ο υ στο Κ ο ν τ , ο Σ π έ ν σ ε ρ ε ί π ε ότι σ τ η ν ιστορία β λ έ π ο υ μ ε δ ύ ο τ ύ π ο υ ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ο ρ γ ά ν ω σ η ς : την π ο λ ε μ ό χ α ρ η ή μαχητική μορφή κράτους που, κ α τ ά τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ , ε π ι κ ρ α τ ο ύ σ ε στις π ρ ω τ ό γ ο ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς · και μία ε ι ρ η ν ι κ ή , β ι ο μ η χ α ν ι κ ή μ ο ρ φ ή , π ο υ η μ ε τ ά β α σ η σ' α υ τ ή ν π ρ α γ μ α τ ο π ο ι είται σ τ α δ ι α κ ά σ ή μ ε ρ α στο π ο λ ι τ ι σ μ έ ν ο κ ο μ μ ά τ ι τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς . Α φ ο ύ α ν α γ ν ώ ρ ι σ α ν τ η ν ίση ε λ ε υ θ ε ρ ί α ό λ ω ν τ ω ν μ ε λ ώ ν τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , 01 ά ν θ ρ ω π ο ι α ν α γ κ ά σ τ η κ α ν ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ο υ ν και τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή ισότητα τ ω ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν , δ η λ α δ ή το δ ι κ α ί ω μ α ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν να επιλέγουν την κυβέρνησή τους. Αλλά, σχολιάζει ο Σπένσερ, ακόμη και α υ τ ό δ ε ν ε ί ν α ι α ρ κ ε τ ό , γιατί έ ν α τ έ τ ο ι ο σ ύ σ τ η μ α δ ε ν ε ξ α λ ε ί φ ε ι τα α ν τ α γ ω ν ι σ τ ι κ ά σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ ω ν δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν τ ά ξ ε ω ν .

276

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Φ τ ά ν ε ι , λ ο ι π ό ν , στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι η ν ε ω τ ε ρ ι κ ή α ν θ ρ ω π ό τ η τ α , π α ρ ά τ α π λ ε ο ν ε κ τ ή μ α τ α τ η ς λ ε γ ό μ ε ν η ς π ο λ ι τ ι κ ή ς ι σ ό τ η τ α ς δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν , θα α π ο τ ύ χ ε ι ν α ε ξ α σ φ α λ ί σ ε ι τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή ισότητα στό ε γ γ ύ ς μ έ λ λ ο ν (§ 352). Δ ε ν θα ε ξ ε τ ά σ ω ε δ ώ τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ γ ι α τα δ ι κ α ι ώ μ α τ α τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν στο κρότος* ε ί ν α ι οι ίδιες με τ ο υ μ έ σ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ τ η ς μεσαίας τάξης τη δεκαετία του 1840' συνεπώς, εναντιώθηκε σφόδρα σ τ η ν α ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ ω ν π ο λ ι τ ι κ ώ ν δ ι κ α ι ω μ ά τ ω ν τ ω ν γ υ ν α ι κ ώ ν . Α λ λ ά θα π ρ έ π ε ι ν α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τ η γ ε ν ι κ ή ιδέα τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ γ ι α τ ο κ ρ ά τ ο ς . Μ α ς β ε β α ι ώ ν ε ι ότι τ ο κ ρ ά τ ο ς δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε α π ό τ ο ν π ό λ ε μ ο . « Ό π ο υ δ ε ν υπήρξε ή δεν υπάρχει πόλεμος, δεν υπάρχει κυβέρνηση»

(§ 3 5 6 ) .

Ό λ ε ς 01 κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς και ό λ ε ς οι ά ρ χ ο υ σ ε ς ε ξ ο υ σ ί ε ς π ρ ο ή λ θ α ν α π ό τ ο ν π ό λ ε μ ο . Β έ β α ι α , σ η μ α ν τ ι κ ό ρ ό λ ο στη δ ι α μ ό ρ φ ω σ η τ η ς κ ρ α τ ι κ ή ς ε ξ ο υ σίας έπαιξε όχι μόνον η α ν ά γ κ η για α ρ χ η γ ό σε περίπτωση πολέμου, α λ λ ά και η α ν ά γ κ η γ ι α έ ν α ν δ ι κ α σ τ ή π ο υ ν α δ ι κ ά ζ ε ι τ ι ς δ ι α μ ά χ ε ς στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ η ς ο μ ά δ α ς . Ο Σ π έ ν σ ε ρ α ν α γ ν ώ ρ ι σ ε α υ τ ή τ η ν α ν ά γ κ η , και εν τ ο ύ τ ο ι ς ε ί δ ε ω ς β α σ ι κ ό αίτιο γ ι α τ η ν ά ν ο δ ο κ α ι τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ κράτους την αναγκαιότητα να υπάρχει ένας α ρ χ η γ ό ς σε καιρό πολέμου^®. Χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι έ ν α ς μ α κ ρ ό ς π ό λ ε μ ο ς γ ι α ν α μ ε τ α τ ρ έ ψ ε ι τ η ν ά ρ χ ο υ σ α ε ξ ο υ σ ί α τ η ς κ υ β έ ρ ν η σ η ς σε σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή δ ι κ τ α τ ο ρ ί α . Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι ότι οι α π ό ψ ε ι ς τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ ε ί ν α ι α ν τ ι δ ρ α σ τ ι κ έ ς α π ό π ο λ λ έ ς α π ό ψ ε ι ς , α κ ό μ η και α π ό τ η σ κ ο π ι ά τ ω ν ε ξ ο υ σ ι α σ τ ι κ ώ ν τ η ς ε π ο χ ή ς μας. Α λ λ ά α π ό μ ί α ά π ο ψ η π ρ ο χ ώ ρ η σ ε π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο α π ό π ο λ λ ο ύ ς ριζοσπάστες

εξουσιαστικούς,

περιλαμβανομένης

της

κομουνιστικής

ομάδας των απολογητών του κράτους, όταν διαμαρτυρήθηκε εναντίον του απεριόριστου δικαιώματος του κράτους να διαθέτει το πρόσωπο και τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ω ν π ο λ ι τ ώ ν τ ο υ . Σ τ ι ς Βασικές

αρχές

της ηθικής,

ο

Σ π έ ν σ ε ρ αφιέρωσε λίγες ιδιαίτερα βαθυστόχαστες σελίδες στον ρόλο και τ η σ η μ α σ ί α τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς " ε δ ώ ε ί ν α ι σ υ ν ε χ ι σ τ ή ς τ ο υ Γ κ ό ν τ γ ο υ ι ν , π ο υ πρώτος υποστήριξε την αντικρατική αντίληψη που είναι τώρα γνωστή ως «αναρχισμός». Έ γ ρ α ψ ε ο Σπένσερ: «Ενώ τα έθνη της Ευρώπης μοιράζονται μεταξύ τους χώρες της γης που κατοικούνται από κατώτερους λαούς, αδιαφορ ώ ν τ α ς κ υ ν ι κ ά γ ι α τις ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ω ν λ α ώ ν α υ τ ώ ν , ε ί ν α ι α ν ό η τ ο ν α α ν α μ έ ν ο υ μ ε στο κ ά θ ε τ έ τ ο ι ο έ θ ν ο ς η κ υ β έ ρ ν η σ η ν α μ π ο ρ ε ί ν α β λ έ π ε ι τ ό σ ο τ ρ υ φ ε ρ ά τις ε π ι θ υ μ ί ε ς τ ω ν α τ ό μ ω ν ώ σ τ ε α υ τ έ ς ν α τ η ν

αποτρέπουν

ν α λ ά β ε ι τ ο ά λ φ α ή τ ο β ή τ α μ έ τ ρ ο . Για ό σ ο κ α ι ρ ό η ε ξ ο υ σ ί α ν α κ ά ν ε ι κ α τ α κ τ ή σ ε ι ς στο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό υ π ο τ ί θ ε τ α ι π ω ς δ ί ν ε ι δ ι κ α ι ώ μ α τ α π ά ν ω στις

ΗΘΙΚΗ

277

κ α τ α κ τ η μ έ ν ε ς χ ώ ρ ε ς , θα π ρ έ π ε ι φ υ σ ι κ ά ν α ε π ι β ι ώ ν ε ι στο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ ο δ ό γ μ α ότι έ ν α ς Ν ό μ ο ς τ ο υ κ ο ι ν ο β ο υ λ ί ο υ μ π ο ρ ε ί ν α κ ά ν ε ι τα π ά ν τ α - ό τ ι το σ ύ ν ο λ ο θα ε π ι β λ η θ ε ί , μ ά λ λ ο ν σ ω σ τ ά , α π ε ρ ι ό ρ ι σ τ α π ά ν ω στις ι δ ι ω τ ι κές β ο υ λ ή σ ε ι ς » (§ 3 6 4 ) . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , μ ί α τ έ τ ο ι α σ τ ά σ η α π έ ν α ν τ ι σ τ η ν α ν θ ρ ώ π ι ν η

προσωπι-

κ ό τ η τ α ε ί ν α ι α π λ ώ ς μία ε π ι β ί ω σ η α π ό π α λ α ι ό τ ε ρ ε ς ε π ο χ έ ς . Η σ η μ ε ρ ι ν ή επιδίωξη των πολιτισμένων κοινωνιών είναι να δίνουν τη δυνατότητα σ τ ο ν κ α θ έ ν α « ν α ε κ π λ η ρ ώ ν ε ι τις α π α ι τ ή σ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς τ ο υ χ ω ρ ί ς ν α παρεμβάλλεται στην εκπλήρωση παρόμοιων απαιτήσεων των ά λ λ ω ν » (§ 3 6 5 ) . Α ν α λ ύ ο ν τ α ς α υ τ ή τ η ν κ α τ ά σ τ α σ η , ο Σ π έ ν σ ε ρ κ α τ έ λ η ξ ε σ τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι η λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς θ α π ρ έ π ε ι ν α π ε ρ ι ο ρ ι σ τ ε ί αποκλειστικά στη διατήρηση της δικαιοσύνης. Κάθε

δραστηριότητα

πέρα από αυτό, αποτελεί παραβίαση τ η ς δικαιοσύνης. Α λ λ ά , κ α τ α λ ή γ ε ι ο Σ π έ ν σ ε ρ , σ ύ ν τ ο μ α οι κ ο μ μ α τ ι κ ο ί π ο λ ι τ ι κ ο ί , π ο υ υ π ό σ χ ο ν τ α ι σ τ ο ν λ α ό ό λ ω ν τ ω ν ε ι δ ώ ν τ α ο φ έ λ η στο ό ν ο μ α τ ο υ κ ό μ ματός τους, θα προσέξουν εκείνους που αξιώνουν τον περιορισμό της κυβερνητικής παρέμβασης στη ζ ω ή των ατόμων. Εν τούτοις, ο Σ π έ ν σερ αφιερώνει τρία κεφάλαια στην εξέταση «Των ορίων τ ω ν κρατικών κ α θ η κ ό ν τ ω ν » και κ λ ε ί ν ο ν τ α ς α υ τ ά τ α κ ε φ ά λ α ι α ε π ι χ ε ι ρ ε ί ν α δ ε ί ξ ε ι π ό σ ο α ν ό η τ ε ς ε ί ν α ι οι π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς τ ω ν ν ο μ ο θ ε τ ώ ν ν α ξ ε ρ ι ζ ώ σ ο υ ν με τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς τις.διαφορές τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν φύσεων. Έ χ ο ν τ α ς αυτό στο μυα λ ό , οι ε γ κ λ η μ α τ ι κ ο ί π α ρ α λ ο γ ι σ μ ο ί , ό π ω ς ε κ ε ί ν ο ι π ο υ δ ι α π ρ ά χ θ η κ α ν π α λ α ι ό τ ε ρ α γ ι α ν α μ ε τ α σ τ ρ έ ψ ο υ ν ό λ ο υ ς τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς σ τ η ν ίδια πίστη, ε π α ν α λ α μ β ά ν ο ν τ α ι έ ω ς σ ή μ ε ρ α , κ α ι οι χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ο ί λ α ο ί , με τις α ν α ρ ί θ μ η τ ε ς ε κ κ λ η σ ί ε ς και τ ο υ ς κ λ η ρ ι κ ο ύ ς τ ο υ ς , ε ί ν α ι εξ ί σ ο υ ε κ δ ι κ η τ ι κ ο ί κ α ι π ο λ ε μ ο χ α ρ ε ί ς ό π ω ς οι β ά ρ β α ρ ο ι . Σ τ ο μ ε τ α ξ ύ , η ζ ω ή , α ν ε ξ ά ρ τ η τα α π ό κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς , ο δ η γ ε ί π ρ ο ς τ η ν α ν ά π τ υ ξ η ε ν ό ς κ α λ ύ τ ε ρ ο υ τ ύ π ο υ ανθρώπου. Δ υ σ τ υ χ ώ ς , ο Σ π έ ν σ ε ρ α π έ τ υ χ ε ν α ε π ι σ η μ ά ν ε ι σ τ η ν Ηθική

τ ο υ τι

ε ί ν α ι α υ τ ό π ο υ στη ν ε ω τ ε ρ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α σ τ η ρ ί ζ ε ι κ υ ρ ί ω ς τ η δ ί ψ α γ ι α πλουτισμό σε βάρος τ ω ν κ α θ υ σ τ ε ρ η μ έ ν ω ν φ υ λ ώ ν και λ α ώ ν . Παρέκαμψ ε ε λ α φ ρ ά τ η κ α ρ δ ί α τ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς γ ε γ ο ν ό ς ότι οι ν ε ω τ ε ρ ι κ έ ς π ο λ ι τισμένες κοινωνίες κατέχουν πολλές δυνατότητες, χωρίς να φύγουν α π ό τ η ν π α τ ρ ί δ α τ ο υ ς , ν α δ ρ έ π ο υ ν τα ο φ έ λ η τ ο υ μ ό χ θ ο υ π ά μ φ τ ω χ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , π ο υ υ π ο χ ρ ε ώ ν ο ν τ α ι ν α π ο υ λ ο ύ ν τ η ν ε ρ γ α σ ί α τ ο υ ς και τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ ς γ ι α ν α σ υ ν τ η ρ ή σ ο υ ν τ α π α ι δ ι ά κ α ι το σ π ι τ ι κ ό τ ο υ ς . Εξ αιτίας αυτού, που αποτελεί την ουσία της νεωτερικής κοινωνίας, η ανθρώπ ι ν η ε ρ γ α σ ί α ε ί ν α ι τ ό σ ο λ ί γ ο ο ρ γ α ν ω μ έ ν η και χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι τ ό σ ο

278

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ν τ ι ο ι κ ο ν ο μ ι κ ά , ώ σ τ ε η π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ ά τ η ς , στη γ ε ω ρ γ ί α και στη βιομ η χ α ν ί α , π α ρ α μ έ ν ε ι μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α π ο λ ύ μ ι κ ρ ό τ ε ρ η α π ό ό σ ο μ π ο ρ ε ί και θα έ π ρ ε π ε ν α ε ί ν α ι . Η ε ρ γ α σ ί α , και α κ ό μ η και η ζ ω ή τ ω ν ε ρ γ α τ ώ ν και τ ω ν α γ ρ ο τ ώ ν , α ξ ι ο λ ο γ ο ύ ν τ α ι τ ό σ ο φ τ η ν ό σ ή μ ε ρ α , ώ σ τ ε οι ε ρ γ ό τ ε ς χ ρ ε ι ό σ τ η κ ε ν α διε ξ α γ ά γ ο υ ν μ α κ ρ ό και κ ο π ι α σ τ ι κ ό α γ ώ ν α γ ι α ν α α π ο σ π ά σ ο υ ν α π ό τ ο υ ς κυβερνώντες τους την επιθεώρηση των εργοστασίων από εργασιακούς ε π ό π τ ε ς και τ η ν π ρ ο σ τ α σ ί α τ ω ν ε ρ γ α τ ώ ν α π ό τ ρ α υ μ α τ ι σ μ ό α π ό τ α μ η χ α ν ή μ α τ α και α π ό τ η δ η λ η τ η ρ ί α σ η ε ν ή λ ι κ ω ν και μ ι κ ρ ώ ν π α ι δ ι ώ ν α π ό δηλητηριώδη αέρια. Ενώ προβάλλει ως θαρραλέος αντίπαλος της πολιτικής εξουσίας/ ι σ χ ύ ο ς τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς , ο Σ π έ ν σ ε ρ , α ν και ε ί χ ε ε π α ρ κ ε ί ς γ ν ώ σ ε ι ς α ρ κ ε τ ώ ν π ρ ο δ ρ ό μ ω ν τ ο υ στο π ε δ ί ο τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν , ή τ α ν ά τ ο λ μ ο ς στο π ε δ ί ο α υ τ ό , και, ό π ω ς οι φ ί λ ο ι τ ο υ τ ο υ φ ι λ ε λ ε ύ θ ε ρ ο υ σ τ ρ α τ ο π έ δ ο υ , α π λ ώ ς δ ι α μ α ρ τ υ ρ ή θ η κ ε ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ μ ο ν ο π ω λ ί ο υ στη γ η . Α π ό φ ό β ο γ ι α τ η ν ε π α ν ά σ τ α σ η , δ ε ν τ ό λ μ η σ ε ν α υ ψ ώ σ ε ι α ν ο ι χ τ ά και τ ο λ μ η ρ ά τ ο α ν ά σ τ η μ ά τ ο υ και ν α ε ν α ν τ ι ω θ ε ί σ τ η ν ε κ μ ε τ ά λ λ ε υ σ η τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς α π ό τ η βιομηχανία. Ο Σ π έ ν σ ε ρ α φ ι ε ρ ώ ν ε ι τ α δ ύ ο τ ε λ ε υ τ α ί α μ έ ρ η τ η ς Ηθικής

του στην

«Ηθική της κοινωνικής ζωής», που την υποδιαιρεί σε δύο μέρη: «Αρν η τ ι κ ή φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α » και « Θ ε τ ι κ ή φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α » . Σ τ η ν α ρ χ ή τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ (§ 5 4 ) , ο Σ π έ ν σ ε ρ ε π ι σ ή μ α ν ε ότι μ ό ν ο ν η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η δ ε ν θα ε ί ν α ι α ρ κ ε τ ή γ ι α τ η ζ ω ή τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς , ότι η δ ι κ α ι οσύνη πρέπει να συμπληρώνεται από πράξεις - γ ι α το καλό τ ω ν ά λ λ ω ν ή ο λ ό κ λ η ρ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς - γ ι α τις ο π ο ί ε ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν π ε ρ ι μ έ ν ε ι ανταμοιβή. Σ' αυτή την κατηγορία πράξεων έδωσε την ονομασία « φ ι λ α ν θ ρ ω πία», « γ ε ν ν α ι ο δ ω ρ ί α » , και ε π ι σ ή μ α ν ε τ ο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν γ ε γ ο ν ό ς ότι, σ τ η ν πορεία των α λ λ α γ ώ ν που επέρχονται τώρα στην κοινωνική ζωή, πολλοί π α ύ ο υ ν ν α α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν «τη δ ι α χ ω ρ ι σ τ ι κ ή γ ρ α μ μ ή α ν ά μ ε σ α σε π ρ ά γ ματα π ο υ π ρ έ π ε ι ν α α ξ ι ώ ν ο ν τ α ι ω ς δ ι κ α ι ώ μ α τ α και σε π ρ ά γ μ α τ α π ο υ π ρ έ π ε ι ν α γ ί ν ο ν τ α ι δ ε κ τ ά ω ς φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α » (§ 3 8 9 ) . Ο Σ π έ ν σ ε ρ φ ο β ό τ α ν ι δ ι α ί τ ε ρ α α υ τ ή τ η « σ ύ γ χ υ σ η » και έ σ π ε υ σ ε ν α τ α χ θ ε ί ε ν α ν τ ί ο ν τ ω ν α π α ι τ ή σ ε ω ν που ε γ ε ί ρ ο υ ν σ ή μ ε ρ α οι ε ρ γ α ζ ό μ ε ν ε ς μ ά ζ ε ς . Κ α τ ά τ η γ ν ώ μ η τ ο υ , οι α π α ι τ ή σ ε ι ς α υ τ έ ς ο δ η γ ο ύ ν σε « ε κ φ υ λ ι σ μ ό » και, π ρ ά γ μ α α κ ό μ η πιο ε π ι β λ α β έ ς , « σ τ ο ν κ ο μ ο υ ν ι σ μ ό και σ τ ο ν α ν α ρ χ ι σ μ ό » . Η ισότητα τ ω ν α μ ο ι β ώ ν σ τ η ν ε ρ γ α σ ί α , έ γ ρ α ψ ε ,

οδηγεί

σ τ ο ν κ ο μ ο υ ν ι σ μ ό , και μετά έ ρ χ ε τ α ι «το δ ό γ μ α τ ο υ Ρ α β α σ ό λ » π ο υ υ π ο -

ΗΘΙΚΗ

279

(ττηρίζει ότι « κ ά θ ε ά ν θ ρ ω π ο ς π ρ έ π ε ι ν α α ρ π ά ζ ε ι ό,τι τ ο υ α ρ έ σ ε ι και ν α ''καταστέλλει", όπως είπε ο Ραβασόλ, όποιον στέκει στον δρόμο του. Έ ρ χ ε τ α ι η α ν α ρ χ ί α και η ε π ι σ τ ρ ο φ ή σ τ ο ν α δ ί σ τ α κ τ ο α γ ώ ν α γ ι α τ η ζ ω ή , ό π ω ς στα ά γ ρ ι α θ η ρ ί α » (§ 3 9 1 ) . Είναι α ν α γ κ α ί ο ν α π ρ ο σ π α θ ή σ ο υ μ ε ν α μ ε τ ρ ι ά σ ο υ μ ε τ η ν α υ σ τ η ρ ό τητα του νόμου της εξολόθρευσης του λιγότερο προσαρμοσμένου, ο ο π ο ί ο ς , σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ , ισχύει στη φ ύ σ η , α λ λ ά α υ τ ό ς ο « μ ε τ ρ ι α σ μ ό ς » θα έ π ρ ε π ε ν α α ν α τ ε θ ε ί σ τ η ν ι δ ι ω τ ι κ ή ε υ σ π λ α χ ν ί α , και όχι στο κ ρ ά τ ο ς . Σ' α υ τ ό τ ο σ η μ ε ί ο ο Σ π έ ν σ ε ρ π α ύ ε ι ν α σ κ έ φ τ ε τ α ι κ ρ ι τ ι κ ά και δ έ χ ε ται τις α π ό ψ ε ι ς τ ο υ πιο κ ο ι ν ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ . Ξ ε χ ν ά τ ε λ ε ί ω ς ότι η μ ε γ ά λ η μ ά ζ α τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν α δ υ ν α τ ο ύ ν ν α α π ο κ τ ή σ ο υ ν τα α ν α γ κ α ί α τ η ς ζ ω ή ς , α δ υ ν α μ ί α π ο υ α ν α π τ ύ χ θ η κ ε στις κ ο ι ν ω ν ί ε ς μας εξ αιτίας τ ο υ σ φ ε τ ε ρ ι σ μ ο ύ τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς / ι σ χ ύ ο ς α π ό τ ο κ ρ ά τ ο ς και τ η ς τ α ξ ι κ ή ς ν ο μ ο θ ε σ ί α ς · α ν και σε έ ν α ά λ λ ο σ η μ ε ί ο μ ι λ ά π ο λ ύ σ ο φ ά ε ν α ν τ ί ο ν τ ο υ σ φ ε τ ε ρ ι σ μ ο ύ της γης στην Αγγλία από τους τωρινούς της κατόχους. Α λ λ ά τον ανησ υ χ ε ί η σ κ έ ψ η ότι στη σ η μ ε ρ ι ν ή Ε υ ρ ώ π η οι ε ρ γ α ζ ό μ ε ν ε ς μ ά ζ ε ς ε γ ε ί ρουν υπερβολικές απαιτήσεις από τη νομοθεσία προς όφελός τους. Ε π ι χ ε ι ρ ώ ν τ α ς ν α δ ι α χ ω ρ ί σ ε ι α υ τ ό που δ ι κ α ί ω ς ο φ ε ί λ ε τ α ι στις μ ά ζ ε ς α π ό ε κ ε ί ν ο π ο υ μ π ο ρ ε ί ν α τ ο υ ς δ ο θ ε ί α π ό φ ι λ α ν θ ρ ω π ί α , ξ ε χ ν ά ότι τ ο αίτιο τ η ς α ν έ χ ε ι α ς και τ η ς χ α μ η λ ή ς π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α ς τ ω ν μ α ζ ώ ν είναι α κ ρ ι β ώ ς τ ο α ρ π α κ τ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , π ο υ ε γ κ α θ ι δ ρ ύ θ η κ ε με τις κ α τ α κ τ ή σ ε ι ς και τ η ν ο μ ο θ ε σ ί α , με α π ο τ έ λ ε σ μ α ν α π ρ έ π ε ι τ ώ ρ α ν α κ α τ α σ τ ρ έ ψ ο υ μ ε τ α δ ε ι ν ά π ο υ σ υ σ σ ώ ρ ε υ σ α ν τ ο κ ρ ά τ ο ς και οι ν ό μ ο ι τ ο υ . Η δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ ε ρ μ η ν ε ύ ε ι ε σ φ α λ μ έ ν α και τ ο ν « α γ ώ ν α γ ι α τ η ν ύ π α ρ ξ η » . Β λ έ π ε ι σ' α υ τ ό ν μ ό ν ο τ η ν ε ξ ο λ ό θ ρ ε υ σ η τ ο υ μη π ρ ο σ α ρ μ ο ζ ό μ ε ν ο υ , ε ν ώ θα έ π ρ ε π ε ν α θ ε ω ρ ή σ ο υ μ ε β α σ ι κ ό τ ο υ χ α ρ α κ τ η ρ ι στικό τ η ν ε π ι β ί ω σ η ε κ ε ί ν ω ν π ο υ π ρ ο σ α ρ μ ό ζ ο ν τ α ι στις μ ε τ α β α λ λ ό μ ε ν ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς . Ό π ω ς ή δ η ε π ι σ ή μ α ν α α λ λ ο ύ {Η αλληλοβοήθεια),

η

δ ι α φ ο ρ ά α ν ά μ ε σ α στις δ ύ ο α υ τ έ ς ε ρ μ η ν ε ί ε ς ε ί ν α ι τ ε ρ ά σ τ ι α . Σ τ η μία π ε ρ ί π τ ω σ η , ο π α ρ α τ η ρ η τ ή ς β λ έ π ε ι τ ο ν α γ ώ ν α α ν ά μ ε σ α στα ά τ ο μ α τ η ς ίδιας ο μ ά δ α ς ή, γ ι α ν α α κ ρ ι β ο λ ο γ ο ύ μ ε , δ ε ν β λ έ π ε ι , α λ λ ά φ α ν τ ά ζ ε τ α ι μες στο μ υ α λ ό τ ο υ έ ν α ν τ έ τ ο ι ο ν α γ ώ ν α . Σ τ η ν ά λ λ η π ε ρ ί π τ ω σ η , β λ έ πει τ ο ν α γ ώ ν α με τις ε χ θ ρ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς ή με τα ά λ λ α ε ί δ η ζ ώ ω ν , π ο υ δ ι ε ξ ά γ ε τ α ι α π ό ο μ ά δ ε ς ζ ώ ω ν α π ό κ ο ι ν ο ύ , δια μ έ σ ο υ τ·,s α λ ληλοβοήθειας. Όποιος παρατηρήσει επιμελώς την πραγματική ζωή των ζώων (όπως έκανε, λόγου χάρη, ο Brelim, τον οποίο ο Δαρ

ις

δι-

κ α ι ο λ ο γ η μ έ ν α α π ο κ ά λ ε σ ε μ ε γ ά λ ο φ υ σ ι ο δ ί φ η ) , θα δει τι τ ε ρ ά σ τ ι ο ρ ό / ο

280

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

παίζει η κοινωνικότητα στον α γ ώ ν α για την ύπαρξη. Θα υποχρεωθεί ν α α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ι ότι, στα α ν α ρ ί θ μ η τ α ε ί δ η ζ ώ ω ν , ε π ι β ι ώ ν ο υ ν ε κ ε ί ν α τα ε ί δ η ή ο μ ά δ ε ς π ο υ ε ί ν α ι πιο ε υ α ί σ θ η τ α στις μ ε τ α β α λ λ ό μ ε ν ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς ζ ω ή ς , ε κ ε ί ν α π ο υ , α π ό ά π ο ψ η φ υ σ ι ο λ ο γ ί α ς , ε ί ν α ι πιο ε υ α ί σ θ η τ α και πιο ε π ι ρ ρ ε π ή σ τ η ν π α ρ α λ λ α γ ή , και ε κ ε ί ν α π ο υ δ ε ί χ ν ο υ ν τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α ν ά π τ υ ξ η τ ο υ ε ν σ τ ί κ τ ο υ τ η ς α γ έ λ η ς και τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς , π ρ ά γ μ α π ο υ π ρ ώ τ α α π ό ό λ α ο δ η γ ε ί , ό π ω ς σ ω σ τ ά ε π ι σ ή μ α ν ε ο Δαρβίνος^^ σ τ η ν καλύτερη ανάπτυξη των νοητικών ικανοτήτων. Δ υ σ τ υ χ ώ ς , ο Σ π έ ν σ ε ρ δεν το πρόσεξε αυτό, και μολονότι στα δύο ά ρ θ ρ α π ο υ δ η μ ο σ ί ε υ σ ε στο π ε ρ ι ο δ ι κ ό Nineteenth

Century

τ ο 1 8 9 0 εν

μ έ ρ ε ι δ ι ό ρ θ ω σ ε α υ τ ό τ ο λ ά θ ο ς μ ι λ ώ ν τ α ς γ ι α τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α στα ζ ώ α και τ η σ η μ α σ ί α τ η ς (τα δ ύ ο α υ τ ά ά ρ θ ρ α π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι σ τ ο ν δ ε ύ τ ε ρ ο τ ό μ ο τ ω ν Βασικών

αρχών

της ηθικής),

εν τ ο ύ τ ο ι ς , η ό λ η δ ο μ ή

της ηθικής του θεωρίας, την οποία είχε επεξεργαστεί παλαιότερα, πάσχει από την εσφαλμένη προκειμένη.

ΗΘΙΚΗ

281

ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Τ Ω Ν Η Θ Ι Κ Ω Ν Δ Ι Δ Α Σ Κ Α Λ Ι Ω Ν - 19ος ΑΙ. (ολοκλήρωση) Α π ό τις π ο λ λ έ ς α π ό π ε ι ρ ε ς π ο υ έ κ α ν α ν ο ι φ ι λ ό σ ο φ ο ι και οι σ τ ο χ α σ τ έ ς του δεύτερου μισού του 19ου αι. να οικοδομήσουν την ηθική πάνω σε α μ ι γ ώ ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή β ά σ η , π ρ έ π ε ι ν α ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε ε π ι μ ε λ έ σ τ α τ α τ ο έ ρ γ ο τ ο υ π ρ ο ι κ ι σ μ έ ν ο υ γ ά λ λ ο υ σ τ ο χ α σ τ ή J.-M. G u y a u ( 1 8 5 4 - 1 8 8 8 ) , ο οποίος δυστυχώς πέθανε πολύ νέος. Ο Γκυώ επιδίωξε να ελευθερώσει τ η ν η θ ι κ ή α π ό ό λ ε ς τ ι ς μ υ σ τ ι κ ι σ τ ι κ έ ς , υ π ε ρ φ υ σ ι κ έ ς . Θεϊκές α π ο κ α λ ύ ψ ε ι ς , α π ό ό λ ο υ ς τ ο υ ς ε ξ ω τ ε ρ ι κ ο ύ ς κ α τ α ν α γ κ α σ μ ο ύ ς κ α ι κ α θ ή κ ο ν τ α και, από την άλλη, επιθυμούσε να εξαλείψει από τη σφαίρα της ηθικής τις θεωρήσεις προσωπικών, υλικών συμφερόντων ή την προσπάθεια για ε υ τ υ χ ί α , π ά ν ω στις ο π ο ί ε ς β ά σ ι ζ α ν τ η ν η θ ι κ ή ο ι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς . Η η θ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α τ ο υ Γ κ υ ώ ε ί χ ε σ υ λ λ η φ θ ε ί μ ε τ ό σ η ε π ι μ έ λ ε ι α και εκτεθεί με τόσο τέλεια μορφή, ώστε είναι α π λ ό να δ ώ σ ο υ μ ε με λίγα λόγια την ουσία της. Όταν ήταν πολύ νέος, ο Γκυώ έγραψε ένα σπουδ α ί ο έ ρ γ ο γ ι α τις η θ ι κ έ ς θ ε ω ρ ί ε ς τ ο υ Ε π ί κ ο υ ρ ο υ ^ Π έ ν τ ε χ ρ ό ν ι α μ ε τ ά τ η δ η μ ο σ ί ε υ σ η α υ τ ο ύ τ ο υ β ι β λ ί ο υ , ο Γ κ υ ώ ε ξ έ δ ω σ ε το δ ε ύ τ ε ρ ο π ο λ ύ α ξ ι ό λ ο γ ο β ι β λ ί ο τ ο υ , La morale

anglaise

contemporaine

[H συγκαιρινή

μας αγγλική ηθική] (1879). Σ ' α υ τ ό το έ ρ γ ο ο Γ κ υ ώ ε ξ έ θ ε τ ε και ε ξ έ τ α ζ ε κ ρ ι τ ι κ ά τ η ν η θ ι κ ή δ ι δ α σκαλία του Μπένθαμ, τ ω ν Μιλ (πατρός και υιού), του Δαρβίνου, του Σ π έ ν σ ε ρ και τ ο υ B a i n . Τ έ λ ο ς , τ ο 1 8 8 4 , δ η μ ο σ ί ε υ σ ε τ ο α ξ ι ό λ ο γ ο έ ρ γ ο τ ο υ Esquisse

d'une

morale

sans

obligation

ni sanction^,

που εξέπληξε

τ ο υ ς μ ε λ ε τ η τ έ ς μ ε τ α κ α ι ν ο τ ό μ α και σ ω σ τ ά σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ ά τ ο υ και με τ η γ λ α φ υ ρ ό τ η τ ά τ ο υ . Τ ο β ι β λ ί ο α υ τ ό έ κ α ν ε ο κ τ ώ ε κ δ ό σ ε ι ς στη Γ α λ λ ί α και μ ε τ α φ ρ ά σ τ η κ ε σ' ό λ ε ς τις ε υ ρ ω π α ϊ κ έ ς γ λ ώ σ σ ε ς . Ο Γ κ υ ώ τ ο π ο θ ε τ ε ί στη β ά σ η τ η ς η θ ι κ ή ς τ ο υ τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς ζ ω ή ς μ ε τ η ν ε υ ρ ύ τ ε ρ η σ η μ α σ ί α τ η ς λ έ ξ η ς . Η ζ ω ή ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι με α ύ ξ η σ η , με π ο λ λ α π λ α σ ι α σ μ ό , μ ε ε ξ ά π λ ω σ η . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Γ κ υ ώ , η η θ ι κ ή θ α έ π ρ ε π ε ν α ε ί ν α ι μία δ ι δ α σ κ α λ ί α γ ι α τ α μ έ σ α με τ α ο π ο ί α η φ ύ σ η ε π ι τ υ γ χ ά ν ε ι τ η ν ι δ ι α ί τ ε ρ η ε π ι δ ί ω ξ ή τ η ς : τ η ν α ύ ξ η σ η και τ η ν α ν ά π τ υ ξ η της ζωής. Σ υ ν ε π ώ ς , το ηθικό στοιχείο στον ά ν θ ρ ω π ο δεν έχει α ν ά γ κ η από καταναγκασμό, από αναγκαστική υποχρέωση, από επικύρωση εκ

282

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

τ ω ν ά ν ω - α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι μ έ σ α μ α ς , εξ αιτίας τ η ς α ν ά γ κ η ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ν α ζει γ ε μ ά τ η , έ ν τ ο ν η , π α ρ α γ ω γ ι κ ή ζ ω ή . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς δ ε ν α ρ κ ε ί τ α ι στη σ υ ν ή θ η , κ ο ι ν ό τ ο π η ύ π α ρ ξ η - α ν α ζ η τ ά τ η ν ε υ κ α ι ρ ί α ν α ε π ε κ τ ε ί ν ε ι τ α ό ρ ι ά τ η ς , ν α ε π ι τ α χ ύ ν ε ι τ ο ν ρ υ θ μ ό τ η ς , ν α τ η ν γ ε μ ί σ ε ι με π ο ι κ ί λ ε ς ε κ φ ρ ά σ ε ι ς και σ υ ν α ι σ θ η μ α τ ι κ έ ς ε μ π ε ι ρ ί ε ς . Ό σ ο α ι σ θ ά ν ε τ α ι π ω ς έ χ ε ι τ η δ υ ν α τ ό τ η τ α ν α π ε τ ύ χ ε ι α υ τ ό ν τ ο ν σ τ ό χ ο , δ ε ν θα π ε ρ ι μ έ ν ε ι

κανέναν

κ α τ α ν α γ κ α σ μ ό ή δ ι α τ α γ ή α π ό τα έ ξ ω . «Το κ α θ ή κ ο ν » , λ έ ε ι ο Γ κ υ ώ , ε ί ν α ι «η σ υ ν ε ί δ η σ η μίας ο ρ ι σ μ έ ν η ς ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ς δ ύ ν α μ η ς , εκ φ ύ σ ε ω ς α ν ώ τ ε ρ η ς α π ό ό λ ε ς τ ι ς ά λ λ ε ς δ υ ν ά μ ε ι ς . Τ ο ν α α ι σ θ ά ν ε τ α ι ε σ ω τ ε ρ ι κ ά το μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο π ο υ έ ν α ς ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι ι κ α ν ό ς ν α κ ά ν ε ι είναι π ρ ά γ μ α τ ι η π ρ ώ τ η σ υ ν ε ί δ η σ η ε κ ε ί ν ο υ π ο υ ε ί ν α ι τ ο κ α θ ή κ ο ν τ ο υ ν α κάνει»^. Α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε , ιδίως σε μία ο ρ ι σ μ έ ν η η λ ι κ ί α , ότι έ χ ο υ μ ε πιο π ο λ λ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς α π ό ό σ ε ς χ ρ ε ι α ζ ό μ α σ τ ε γ ι α τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή μας ζ ω ή , και π ρ ό θυμα θέτουμε αυτές μας τις δυνάμεις στην υπηρεσία των ά λ λ ω ν . Α π ό αυτή τη συνείδηση της υπεράφθονης ζωτικής δύναμης, που προσπαθεί ν α ε κ δ η λ ω θ ε ί σ τ η ν π ρ ά ξ η , α π ο ρ ρ έ ε ι α υ τ ό π ο υ σ υ ν ή θ ω ς ο ν ο μ ά ζ ο υ με α υ τ ο θ υ σ ί α . Α ι σ θ α ν ό μ α σ τ ε π ω ς κ α τ έ χ ο υ μ ε πιο π ο λ λ ή ε ν έ ρ γ ε ι α α π ό ό σ η ν ε ί ν α ι α π α ρ α ί τ η τ η γ ι α τ η ν κ α θ η μ ε ρ ι ν ή μας ζ ω ή , και π ρ ο σ φ έ ρ ο υ μ ε αυτή την ενέργεια στους άλλους. Ξεκινούμε για ένα μακρινό ταξίδι, αναλαμβάνουμε ένα εκπαιδευτικό εγχείρημα ή δίνουμε το θάρρος, την π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α , τ η ν ε π ι μ ο ν ή και τ η ν κ α ρ τ ε ρ ί α μ α ς σε έ ν α κ ο ι ν ό ε γ χ ε ί ρημα. Τ ο ίδιο ι σ χ ύ ε ι γ ι α τ η σ υ μ π ό ν ι α μας γ ι α τις λ ύ π ε ς τ ω ν ά λ λ ω ν . Έ χ ο υ με σ υ ν ε ί δ η σ η , ό π ω ς λ έ ε ι ο Γ κ υ ώ , ότι υ π ά ρ χ ο υ ν π ο λ ύ

περισσότερες

σ κ έ ψ ε ι ς στο μ υ α λ ό μ α ς και ότι υ π ά ρ χ ε ι σ τ η ν κ α ρ δ ι ά μ α ς πιο π ο λ λ ή σ υ μ π ά θ ε ι α ή και πιο π ο λ λ ή α γ ά π η , πιο π ο λ λ ή χ α ρ ά και πιο π ο λ λ ά δ ά κ ρ υ α α π ό ό σ α α π α ι τ ο ύ ν τ α ι γ ι α τ η ν α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ ή μας- και έτσι τα δ ί ν ο υ μ ε σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς , χ ω ρ ί ς ν α ν ο ι α ζ ό μ α σ τ ε γ ι α τις σ υ ν έ π ε ι ε ς . Α υ τ ό α π α ι τ ε ί η φ ύ σ η μ α ς - ό π ω ς α κ ρ ι β ώ ς έ ν α φ υ τ ό ο φ ε ί λ ε ι ν α α ν θ ί σ ε ι , έ σ τ ω και α ν η άνθιση ακολουθείται από τον θάνατο. Ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α τ έ χ ε ι μία « η θ ι κ ή γ ο ν ι μ ό τ η τ α » . «Η α τ ο μ ι κ ή ζ ω ή θα π ρ έ π ε ι ν α δ ι α χ έ ε τ α ι σ τ ο υ ς ά λ λ ο υ ς και, α ν ε ί ν α ι α ν ά γ κ η , ν α δίδεται κιόλας... Α υ τ ή η δ ι ά χ υ σ η ε ί ν α ι η κ α θ α υ τ ό π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η τ η ς α λ η θ ι ν ή ς ζ ω ή ς » ( Σ υ μ π έ ρ α σ μ α , σ. 2 0 9 ) . «Η ζ ω ή έ χ ε ι δ ύ ο π τ υ χ έ ς » , λ έ ε ι ο Γ κ υ ώ : « Α π ό τ η μία, ε ί ν α ι δ ι α τ ρ ο φ ή και α φ ο μ ο ί ω σ η · α π ό τ η ν ά λ λ η , π α ρ α γ ω γ ή και γονιμότητα. Όσο περισσότερα παίρνει, τόσο περισσότερα χρειάζεται να δώσει- α υ τ ό ς είναι ο ν ό μ ο ς τ η ς » . «Η δ α π ά ν η , τ ο ξ ό δ ε μ α είναι μία π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η τ η ς ζ ω ή ς . Είναι η ε κ -

ΗΘΙΚΗ

283

πνοή που ακολουθεί την εισπνοή». Η ζωή που ξεχειλίζει είναι η αληθινή ζ ω ή . « Υ π ά ρ χ ε ι μία ο ρ ι σ μ έ ν η γ ε ν ν α ι ο δ ω ρ ί α π ο υ ε ί ν α ι α δ ι α χ ώ ρ ι σ τ η α π ό τ η ν ύ π α ρ ξ η , και π ο υ χ ω ρ ί ς α υ τ ή ν π ε θ α ί ν ο υ μ ε , μ α ρ α ι ν ό μ α σ τ ε ε σ ω τ ε ρ ι κά. Π ρ έ π ε ι ν α δ ώ σ ο υ μ ε μ π ο υ μ π ο ύ κ ι α - η η θ ι κ ή / η α ν ι δ ι ο τ έ λ ε ι α , ε ί ν α ι τ ο ά ν θ ο ς τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς ζ ω ή ς » (I, ιι, 8 6 - 8 7 ) . Ο Γ κ υ ώ ε π ι σ η μ α ί ν ε ι και π ό σ ο θ ε λ κ τ ι κ ά ε ί ν α ι ο α γ ώ ν α ς και η δ ι α κινδύνευση. Πράγματι, αρκεί να αναθυμηθούμε χιλιάδες περιπτώσεις κ α τ ά τις ο π ο ί ε ς ο ά ν θ ρ ω π ο ς ο φ ε ί λ ε ι ν α α γ ω ν ι σ τ ε ί και δ ι α τ ρ έ χ ε ι κ ι ν δ ύ ν ο υ ς , ε ν ί ο τ ε και σ ο β α ρ ο ύ ς , σε ό λ ε ς τις π ε ρ ι ό δ ο υ ς τ η ς ζ ω ή ς , α κ ό μ η και α φ ο ύ α σ π ρ ί σ ο υ ν τ α μ α λ λ ι ά τ ο υ , μ ό ν ο και μ ό ν ο ε π ε ι δ ή τ ο ν γ ο η τ ε ύ ο υ ν ο α γ ώ ν α ς και η δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η . Ο ν ε α ρ ό ς M z y r i δ ε ν είναι ο μ ό ν ο ς π ο υ τ ο λ έ ε ι , α ν α θ υ μ ο ύ μ ε ν ο ς λ ί γ ε ς ώ ρ ε ς ζ ω ή ς με ε λ ε υ θ ε ρ ί α και α γ ώ ν α : Λ/σ/, γέβο, έζησαδεν υπήρχαν

αυτές

Θα ήταν πιο λυπηρή

και αν στη ζωή οι τρεις

από χίλιες

από όλα όσα προδίδουν

μου

Θαυμάσιες

μέρες,

απόψεις

τα αδύναμα

γηρατειά

σου.

(Λερμοντοφ, Mzyri). Ό λ ε ς 01 μ ε γ ά λ ε ς α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ς και ε ξ ε ρ ε υ ν ή σ ε ι ς τ η ς υ δ ρ ο γ ε ί ο υ και τ η ς φ ύ σ η ς ε ν γ έ ν ε ι , ό λ ε ς οι π α ρ ά τ ο λ μ ε ς π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς ν α δ ι ε ι σ δ ύ σ ο υ μ ε στα μ υ σ τ ή ρ ι α τ η ς ζ ω ή ς και τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς ή ν α χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή σ ο υ μ ε με ν έ α μ ο ρ φ ή τις δ υ ν ά μ ε ι ς τ η ς φ ύ σ η ς , σε μ α κ ρ ι ν ά θ α λ α σ σ ι ν ά τ α ξ ί δ ι α τ ο ν 16ο αι. ή σ τ η ν α ε ρ ο π λ ο ΐ α τ ώ ρ α , ό λ ε ς οι π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς ν α α ν ο ι κ ο δ ο μ ή σ ο υ μ ε τ η ν κ ο ι ν ω ν ί α π ά ν ω σε ν έ ε ς β ά σ ε ι ς π ο υ έ γ ι ν α ν με κ ί ν δ υ ν ο τ η ς ζ ω ή ς , ό λ ε ς οι ν έ ε ς τ ά σ ε ι ς στη σ φ α ί ρ α τ η ς τ έ χ ν η ς - ό λ α α υ τ ά π ρ ο ή λ θ α ν α π ό τ η δ ί ψ α γ ι α α γ ώ ν α και δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η π ο υ κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ς κ α τ α κ υ ρ ί ε υ σ ε κ ε χ ω ρ ι σ μ έ ν α ά τ ο μ α ή κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς ο μ ά δ ε ς ή και ο λ ό κ λ η ρ α έ θ ν η . Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη της ανθρώπινης προόδου. Τ έ λ ο ς , π ρ ο σ θ έ τ ε ι ο Γ κ υ ώ , υ π ά ρ χ ε ι και μία μ ε τ α φ υ σ ι κ ή δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ ση, ό τ α ν π ρ ο β ά λ λ ε τ α ι μία ν έ α υ π ό θ ε σ η στη σ φ α ί ρ α τ η ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς ή κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς έ ρ ε υ ν α ς ή σ κ έ ψ η ς , κ α θ ώ ς και στη σ φ α ί ρ α τ η ς π ρ ο σ ω π ι κής ή κοινωνικής δράσης. Α υ τ ό α κ ρ ι β ώ ς υ π ο β α σ τ ά ζ ε ι τ ο η θ ι κ ό ο ι κ ο δ ό μ η μ α και τ η ν η θ ι κ ή π ρ ό ο δ ο τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς - η η ρ ω ι κ ή π ρ ά ξ η , « ό χ ι μ ό ν ο στη μ ά χ η ή στον α γ ώ ν α » α λ λ ά και στα π ε τ ά γ μ α τ α τ η ς π α ρ ά τ ο λ μ η ς σ κ έ ψ η ς και σ τ η ν α ν α σ υ γ κ ρ ό τ η σ η τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ή ς και τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Ό σ ο γ ι α τ η ν ε π ι κ ύ ρ ω σ η τ ω ν η θ ι κ ώ ν σ υ λ λ ή ψ ε ω ν και τ ά σ ε ω ν π ο υ

284

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

α ν α β ρ ύ ζ ο υ ν μ έ σ α μ α ς - μ ε ά λ λ α λόγ^α, α υ τ ό π ο υ τ ο υ ς δίδει υ π ο χ ρ ε ω τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α - ε ί ν α ι ν ν ω σ τ ό ότι οι ά ν θ ρ ω π ο ι α ν έ κ α θ ε ν α ν α ζ ή τ η σ α ν τ έ τ ο ι α ε π ι β ε β α ί ω σ η και ε π ι κ ύ ρ ω σ η στη θ ρ η σ κ ε ί α , σ ε ε ν τ ο λ έ ς π ο υ λ ά μ β α ν α ν ε κ τ ω ν ά ν ω και υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ν α π ό τ ο ν φ ό β ο γ ι ο τ ι μ ω ρ ί α ή α π ό τ η ν υ π ό σ χ ε σ η γ ι α α ν τ α μ ο ι β ή στη μ έ λ λ ο υ σ α ζ ω ή . Β έ β α ι α , ο Γ κ υ ώ δ ε ν είδε κ α μ ί α α ν ά γ κ η γΓ α υ τ ό , και σ υ ν α κ ό λ ο υ θ α α φ ι έ ρ ω σ ε ο ρ ι σ μ έ ν α κεφάλαια του βιβλίου του για να εξηγήσει την προέλευση της υποχρεωτικότητας των ηθικών κανόνων. Τα κεφάλαια αυτά είναι τόσο εξαίρ ε τ α κ α ι τ ό σ ο κ α λ ο γ ρ α μ μ έ ν α , ώ σ τ ε θ α έ π ρ ε π ε ν α τ α δ ι α β ά σ ο υ μ ε στο γ α λ λ ι κ ό π ρ ω τ ό τ υ π ο . Α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν οι θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς σ κ έ ψ ε ι ς τ ο υ : Π ρ ώ τ α α π ' ό λ α , ο Γ κ υ ώ ε π ι σ ή μ α ν ε ότι υ π ά ρ χ ε ι μ έ σ α μ α ς η ε σ ω τ ε ρική έγκριση τ ω ν ηθικών π ρ ά ξ ε ω ν και η καταδίκη τ ω ν αντικοινωνικ ώ ν π ρ ά ξ ε ω ν . Α υ τ ή έ χ ε ι α ν α π τ υ χ θ ε ί α π ό τ ο πιο μ α κ ρ ι ν ό π α ρ ε λ θ ό ν , εξ αιτίας τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς . Η η θ ι κ ή ε π ι δ ο κ ι μ α σ ί α και α π ο δ ο κ ι μ α σ ί α εμφυσήθηκαν στον άνθρωπο από την ενστικτώδη δικαιοσύνη. Τέλος, τ ο α ί σ θ η μ α τ η ς α γ ά π η ς και τ η ς α δ ε λ φ ο σ ύ ν η ς , π ο υ ε ί ν α ι ε γ γ ε ν έ ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , ε ν έ ρ γ η σ ε κ α ι α υ τ ό π ρ ο ς τ η ν ίδια κατεύθυνση"^. Γ ε ν ι κ ά , υ π ά ρ χ ο υ ν δ ύ ο ε ι δ ώ ν τ ά σ ε ι ς σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο : οι μ ε ν , ε ί ν α ι α κ ό μ η α σ ύ ν ε ι δ ε ς τ ά σ ε ι ς , έ ν σ τ ι κ τ α κ α ι έ ξ ε ι ς , π ο υ γ ε ν ν ο ύ ν σ κ έ ψ ε ι ς οι ο π ο ί ε ς δ ε ν ε ί ν α ι τ ε λ ε ί ω ς κ α θ α ρ έ ς , και οι δε ε ί ν α ι π λ ή ρ ω ς σ υ ν ε ι δ η τ έ ς σκέψεις και συνειδητές ροπές της θέλησης. Η ηθική στέκει στη διαχωρ ι σ τ ι κ ή γ ρ α μ μ ή α ν ά μ ε σ α στις δύο* ο φ ε ί λ ε ι π ά ν τ α ν α κ ά ν ε ι μία ε π ι λ ο γ ή α ν ά μ ε σ α στις δ ύ ο . Δ υ σ τ υ χ ώ ς , οι σ τ ο χ α σ τ έ ς π ο υ έ γ ρ α ψ α ν γ ι α τ η ν η θ ι κ ή δ ε ν π ρ ό σ ε ξ α ν π ό σ ο π ο λ ύ τ ο σ υ ν ε ι δ η τ ό σ' ε μ ά ς ε ξ α ρ τ ά τ α ι α π ό τ ο α σ υ ν ε ί δ η τ ο (I, ι, 7 9 ) . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , η μ ε λ έ τ η τ ω ν η θ ώ ν στις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς δ ε ί χ ν ε ι σε ποιο β α θ μ ό ο ι π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ ε π η ρ ε ά ζ ο ν τ α ι α π ό τ ο α σ υ ν ε ί δ η τ ο . Μ ε λ ε τ ώ ν τ α ς α υ τ ή τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή , ε π ι σ η μ α ί ν ο υ μ ε ότι τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η ς δ ε ν α ρ κ ε ί γ ι α ν α ε ξ η γ ή σ ε ι ό λ ε ς τις π ρ ο σ π ά θ ε ι ες τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ - ό π ω ς υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ ν οι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς . Δ ί π λ α στο έ ν στικτο της αυτοσυντήρησης υπάρχει μέσα μας ένα άλλο ένστικτο: η π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α μία ζ ω ή με μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η έ ν τ α σ η και π ο ι κ ι λ ί α , η δ ι ε ύ ρυνση των ορίων της ζωής πέρα από τη σφαίρα της αυτοσυντήρησης. Η ζ ω ή δ ε ν π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι στη δ ι α τ ρ ο φ ή , α π α ι τ ε ί π ν ε υ μ α τ ι κ ή γ ο ν ι μ ό τ η τ α και π ν ε υ μ α τ ι κ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α π λ ο ύ σ ι α σε ε ν τ υ π ώ σ ε ι ς , α ι σ θ ή μ α τ α και εκδηλώσεις της θέλησης. Βέβαια, τέτοιες εκδηλώσεις της θέλησης - ό π ω ς σωστά επισήμαναν ορισμένοι επικριτές του Γ κ υ ώ - ενδέχεται να ε ν ε ρ γ ο ύ ν , και σ υ χ ν ά ενερ-

ΗΘΙΚΗ

285

γ ο ύ ν , ε ν ά ν τ ι α στα σ υ μ φ έ ρ ο ν τ α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Α λ λ ά ε ί ν α ι γ ε γ ο ν ό ς ότι 01 α ν τ ι κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς (στις ο π ο ί ε ς έ δ ω σ α ν τ ό σ ο μ ε γ ά λ η σ η μ α σ ί α ο Μ α ν τ ε β ί λ και ο Νίτσε) δ ε ν α ρ κ ο ύ ν ο ύ τ ε α υ τ έ ς γ ι α ν α ε ξ η γ ή σ ο υ ν ό λ ε ς τις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς π ο υ π η γ α ί ν ο υ ν π έ ρ α α π ό τ α ό ρ ι α τ η ς σ κ έ τ η ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η ς , ε π ε ι δ ή δ ί π λ α στις α ν τ ι κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς υ π ά ρ χ ε ι και μία π ρ ο σ π ά θ ε ι α γ ι α κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α , γ ι α ζ ω ή ε ν α ρ μ ο ν ι σ μ έ ν η με τ η ζ ω ή τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς σ υ ν ο λ ι κ ά , και οι δ ε ύ τ ε ρ ε ς τ ά σ ε ι ς δ ε ν είναι λ ι γ ό τ ε ρ ο ι σ χ υ ρ έ ς α π ό τις π ρ ώ τ ε ς . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς π ρ ο σ π α θ ε ί ν α π ε τ ύ χ ε ι σ χ έ σ ε ι ς κ α λ ή ς γ ε ι τ ο ν ί α ς και δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . Ε ί ν α ι κ ρ ί μ α π ο υ ο Γ κ υ ώ δ ε ν α ν έ π τ υ ξ ε π λ η ρ έ σ τ ε ρ α α υ τ έ ς τις δ ύ ο τ ε λ ε υ τ α ί ε ς σ κ έ ψ ε ι ς στο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς έ ρ γ ο του* α ρ γ ό τ ε ρ α , μ ί λ η σ ε λ ε π τ ο μ ε ρ έ σ τ ε ρ α γ ι α τ ι ς ιδέες α υ τ έ ς στο κ ε ί μ ε ν ό τ ο υ Education

et

hérédité

[ Ε κ π α ί δ ε υ σ η και κ λ η ρ ο ν ο μ ι κ ό τ η τ α ] ^ Ο Γ κ υ ώ κ α τ ά λ α β ε ότι η η θ ι κ ή δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α ο ι κ ο δ ο μ η θ ε ί μ ό ν ο π ά ν ω σ τ ο ν ε γ ω ι σ μ ό , ό π ω ς φ ρ ο ν ο ύ σ α ν ο Ε π ί κ ο υ ρ ο ς και α ρ γ ό τ ε ρ α οι ά γ γ λ ο ι ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς . Κ α τ ά λ α β ε ότι μ ό ν ο ν η ε σ ω τ ε ρ ι κ ή α ρ μ ο ν ί α και η ε ν ό τ η τ α τ ο υ ό ν τ α ς (l'unité d e l'être) δ ε ν α ρ κ ο ύ ν κ α τ ά λ α β ε ότι η η θ ι κ ή π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε ι και τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς κοινωνικότητας®. Μ ό ν ο π ο υ δ ε ν έ δ ω σε στο έ ν σ τ ι κ τ ο α υ τ ό τ η ν α λ η θ ι ν ή τ ο υ σ η μ α σ ί α , σε α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ ο ν Μ π α ί η κ ο ν κ α ι τ ο ν Δ α ρ β ί ν ο ο ο π ο ί ο ς έ φ τ α σ ε ν α β ε β α ι ώ σ ε ι ότι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και σε π ο λ λ ά ζ ώ α α υ τ ό τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο ε ί ν α ι ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο και ε ν ε ρ γ ε ί πιο μ ό ν ι μ α α π ό τ ο έ ν σ τ ι κ τ ο τ η ς α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η ς . Ο Γ κ υ ώ δ ε ν ε κ τ ί μ η σ ε σωστά και τον αποφασιστικό ρόλο που παίζει σε περιπτώσεις ηθικής αναποφασιστικότητας η ολοένα διευρυνόμενη σύλληψη της δικαιοσύν η ς , δ η λ α δ ή τ η ς ι σ ο τ ι μ ί α ς τ ω ν ανθρώπων^. Ο Γκυώ εξηγεί τη συνείδηση της υποχρεωτικής φύσης της ηθικής, τ η ν ο π ο ί α α ν α μ φ ί β ο λ α ν ι ώ θ ο υ μ ε μ έ σ α μας, ω ς ε ξ ή ς : « Α ρ κ ε ί ν α θ ε ω ρ ή σ ο υ μ ε τις κ α ν ο ν ι κ έ ς κ α τ ε υ θ ύ ν σ ε ι ς τ η ς

ψυχικής

ζ ω ή ς - θ α β ρ ο ύ μ ε π ά ν τ α κάτι σ α ν ε σ ω τ ε ρ ι κ ή π ί ε σ η π ο υ α σ κ ε ί τ α ι α π ό τ η δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α π ρ ο ς α υ τ έ ς τις κ α τ ε υ θ ύ ν σ ε ι ς » . Έ τ σ ι , « η η θ ι κ ή υ π ο χ ρ έ ω σ η , π ο υ έ χ ε ι τ η ρίζα τ η ς στη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α τ η ς ζ ω ή ς , τ υ χ α ί ν ε ι ν α έ ρ χ ε τ α ι α π ό ά π ο ψ η α ρ χ ή ς π ρ ι ν α π ό τ η σ κ ε π τ ό μ ε ν η σ υ ν ε ί δ η σ η , και α ν α β ρ ύ ζ ε ι α π ό τ α σ κ ο τ ε ι ν ά και α σ ύ ν ε ι δ α β ά θ η τ η ς ύ π α ρ ξ ή ς μ α ς » (I, m, 9 7 ) . Η αίσθηση του καθήκοντος, συνεχίζει, δεν είναι ανίκητη- μπορεί να κατασταλεί. Α λ λ ά , ό π ω ς έδειξε ο Δαρβίνος, παραμένει μέσα μας, συν ε χ ί ζ ε ι ν α ζει και μας θ υ μ ί ζ ε ι τ η ν ύ π α ρ ξ ή τ η ς ό π ο τ ε ε ν ε ρ γ ο ύ μ ε ε ν ά ν τ ι α στην αίσθηση του καθήκοντος- αισθανόμαστε εσωτερική δυσαρέσκεια, και α ν α δ ύ ε τ α ι μ έ σ α μ α ς μία σ υ ν ε ί δ η σ η η θ ι κ ώ ν σ τ ό χ ω ν . Ο Γ κ υ ώ π α ρ α -

286

ΚΡΙΣΤΟΦΕΡ ΛΑΣ

θέτει ε δ ώ λ ί γ α ε ξ α ί ρ ε τ α π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α α υ τ ή ς τ η ς ι σ χ ύ ο ς και α ν α φ έ ρ ε ι τ α λ ε γ ό μ ε ν α τ ο υ Σ π έ ν σ ε ρ , π ο υ π ρ ο έ β λ ε ψ ε μία ε π ο χ ή κ α τ ά τ η ν ο π ο ί α το α λ τ ρ ο υ ι σ τ ι κ ό έ ν σ τ ι κ τ ο έ μ ε λ λ ε ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί τ ό σ ο π ο λ ύ σ τ ο ν ά ν θρωπο, ώστε να το υπακούει χωρίς ε μ φ α ν ή προσπάθεια (επισημαίνω ότι π ο λ λ ο ί ζ ο υ ν ή δ η έτσι), και θα έ ρ θ ε ι η μ έ ρ α π ο υ οι ά ν θ ρ ω π ο ι θα τ σ α κ ώ ν ο ν τ α ι μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς γ ι α τ ο π ο ι ο ς θα κ ά ν ε ι μία π ρ ά ξ η α υ τ ο θ υ σ ί α ς . Ό π ω ς έ γ ρ α ψ ε ο Γ κ υ ώ : «Η α υ τ ο θ υ σ ί α π α ί ρ ν ε ι τ η θ έ σ η τ η ς α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς γ ε ν ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς τ η ς ζωής... Α φ ο β ί α ή α υ τ ο θ υ σ ί α δ ε ν ε ί ν α ι μ ό ν ο ν η ά ρ ν η σ η τ ο υ ε α υ τ ο ύ και τ η ς π ρ ο σ ω π ι κ ή ς ζ ω ή ς - ε ί ν α ι η ίδια η ζ ω ή π ο υ έ χ ε ι ε ξ υ ψ ω θ ε ί σε μ ε γ α λ ε ί ο » (II, ι, 1 2 5 ) . Στις περισσότερες περιπτώσεις, η αυτοθυσία παίρνει τη μορφή όχι της πλήρους θυσίας, δηλαδή της θυσίας της ζωής, αλλά της διακινδ ύ ν ε υ σ η ς ή τ η ς π α ρ α ί τ η σ η ς α π ό ο ρ ι σ μ έ ν α π ρ ο ν ό μ ι α . Σ τ ο ν α γ ώ ν α και σ τ ο ν κ ί ν δ υ ν ο , ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε λ π ί ζ ε ι στη ν ί κ η . Η π ρ ο σ δ ο κ ί α α υ τ ή ς τ η ς ν ί κ η ς τ ο ύ δ ί ν ε ι τ η ν α ί σ θ η σ η τ η ς χ α ρ ά ς και τ η ς π λ η ρ ό τ η τ α ς τ η ς ζ ω ή ς . Α κ ό μ η και π ο λ λ ά ζ ώ α χ α ί ρ ο ν τ α ι ν α π α ί ζ ο υ ν με τ ο ν κ ί ν δ υ ν ο · έτσι, λ ό γ ο υ χ ά ρ η , ο ρ ι σ μ έ ν α ε ί δ η π ι θ ή κ ω ν π α ί ζ ο υ ν με τ ο υ ς κ ρ ο κ ο δ ε ί λ ο υ ς . Και σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς ε ί ν α ι π ο λ ύ κ ο ι ν ή η ε π ι θ υ μ ί α ν α τ α β ά ζ ο υ ν με τις α ν α π ο δ ι ές: ο ά ν θ ρ ω π ο ς έχει κατά καιρούς την α ν ά γ κ η να αισθάνεται μεγάλος, ν α έ χ ε ι σ υ ν ε ί δ η σ η τ η ς δ ύ ν α μ η ς και τ η ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς τ η ς θ έ λ η σ ή ς τ ο υ . Α π ο κ τ ά τ η σ υ ν ε ί δ η σ η α υ τ ή με τ ο ν α γ ώ ν α - α γ ώ ν α ε ν ά ν τ ι α σ τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ και στα π ά θ η τ ο υ , ή ε ν ά ν τ ι α στα ε ξ ω τ ε ρ ι κ ά ε μ π ό δ ι α . Μ ι λ ο ύ μ ε ε δ ώ γ ι α α ν ά γ κ ε ς τ η ς φ υ σ ι ο λ ο γ ί α ς , και σ υ ν ή θ ω ς τ α σ υ ν α ι σ θ ή μ α τ α π ο υ μ α ς ω θ ο ύ ν σε ε π ι κ ί ν δ υ ν ε ς π ρ ά ξ ε ι ς γ ί ν ο ν τ α ι πιο έ ν τ ο ν α α ν ά λ ο γ α με τ ο π ό σ ο μεγάλος είναι ο κίνδυνος. Α λ λ ά η ηθική αίσθηση δεν ωθεί τον ά ν θ ρ ω π ο μόνο προς τη διακινδ ύ ν ε υ σ η - κ α θ ο δ η γ ε ί τ ι ς π ρ ά ξ ε ι ς τ ο υ , α κ ό μ η και ό τ α ν α π ε ι λ ε ί τ α ι α π ό α ν α π ό φ ε υ κ τ ο θ ά ν α τ ο . Σ τ ο σ η μ ε ί ο α υ τ ό η ιστορία δ ι δ ά σ κ ε ι σ τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α - τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν σ' ε κ ε ί ν ο υ ς π ο υ ε ί ν α ι π ρ ό θ υ μ ο ι ν α α φ ο μ ο ι ώ σ ο υ ν τα μ α θ ή μ α τ ά τ η ς - ότι «η α υ τ ο θ υ σ ί α ε ί ν α ι μία α π ό τις πιο π ο λ ύ τ ι μ ε ς και ι σ χ υ ρ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς σ τ η ν ιστορία. Για ν α κ ά ν ε ι η α ν θ ρ ω π ό τ η τ α - α υ τ ό τ ο μεγάλο νωθρό σ ώ μ α - ένα βήμα μπρος, χρειαζόταν ανέκαθεν ένα σοκ κ α τ ά τ ο ο π ο ί ο σ υ ν τ ρ ί β ο ν τ α ν ο ρ ι σ μ έ ν α ά τ ο μ α » (II, ι, 1 2 7 ) . Ε δ ώ ο Γ κ υ ώ έ γ ρ α ψ ε π ο λ λ έ ς ε ξ α ί σ ι ε ς σ ε λ ί δ ε ς γ ι α ν α δ ε ί ξ ε ι ότι η α υ τ ο θ υ σ ί α ε ί ν α ι κάτι φ υ σ ι κ ό , α κ ό μ η και σε π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς π ο υ ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ε ι τ ο ν α ν α π ό φ ε υ κ τ ο θ ά ν α τ ο και, ε π ι π λ έ ο ν , δ ε ν θ ρ έ φ ε ι κ α μία ε λ π ί δ α α ν τ α μ ο ι β ή ς στη μ ε τ ά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή . Ε ί ν α ι , εν τ ο ύ τ ο ι ς , α ν ά γ κ η ν α π ρ ο σ θ έ σ ο υ μ ε στις σ ε λ ί δ ε ς α υ τ έ ς ότι τ ο ίδιο σ υ μ β α ί ν ε ι με ό λ α

ο ΕΛΑΧΙΣΤΟΣ ΕΑΥΤΟΣ

287

τα κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α . Η α υ τ ο θ υ σ ί α γ ι α χ ά ρ η τ η ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι α ς ή τ η ς ο μ ά δ α ς είναι κ α ν ό ν α ς σ τ ο ν ζ ω ι κ ό κ ό σ μ ο · ο ά ν θ ρ ω π ο ς , ω ς κ ο ι ν ω ν ι κ ό ζ ώ ο , δ ε ν αποτελεί βέβαια εξαίρεση. Κ α τ ό π ι ν , ο Γ κ υ ώ ε π ι σ ή μ α ν ε μία ά λ λ η ιδιότητα τ η ς α ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σης, η οποία παίρνει κατά καιρούς στην ηθική τη θέση της αίσθησης τ ο υ π ρ ο δ ι α γ ρ α μ μ έ ν ο υ κ α θ ή κ ο ν τ ο ς . Είναι η ε π ι θ υ μ ί α τ η ς δ ι α ν ο η τ ι κ ή ς δια κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η ς , δ η λ α δ ή η ι κ α ν ό τ η τ α ν α π ρ ο β ά λ ε ι μία π α ρ ά τ ο λ μ η ε ι κ α σ ί α - ό π ω ς α π έ δ ε ι ξ ε ο Π λ ά τ ω ν - και ν α π ο ρ ι σ τ ε ί α π ' α υ τ ή ν τ η ν η θ ι κ ή τ ο υ . Ό λ ο ι 01 δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν ο ι κ ο ι ν ω ν ι κ ο ί μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ι σ τ έ ς κ α θ ο δ η γ ο ύ ν τ α ν α π ό τ η ν ά λ φ α ή β ή τ α σ ύ λ λ η ψ η τ η ς κ α λ ύ τ ε ρ η ς ζ ω ή ς τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , και μ ο λ ο ν ό τ ι α δ υ ν α τ ο ύ σ α ν ν α α π ο δ ε ί ξ ο υ ν μ α θ η μ α τ ι κ ά τ ο ε π ι θ υ μ η τ ό και τ ο ε φ ι κ τ ό τ η ς α ν ο ι κ ο δ ό μ η σ η ς τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς π ρ ο ς μία σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η κ α τεύθυνση, ο μεταρρυθμιστής, που έμοιαζε από την άποψη αυτή πολύ με τ ο ν κ α λ λ ι τ έ χ ν η , α φ ι έ ρ ω ν ε ό λ η τ ο υ τ η ζ ω ή , ό λ ε ς τ ο υ τις ι κ α ν ό τ η τ ε ς , ό λ η τ ο υ τ η ν ε ν ε ρ γ η τ ι κ ό τ η τ α , στο έ ρ γ ο α υ τ ή ς τ η ς α ν ο ι κ ο δ ό μ η σ η ς . Σ ε τ έ τ ο ι ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς , έ γ ρ α ψ ε ο Γ κ υ ώ , «η ε ι κ α σ ί α έ χ ε ι π ρ α κ τ ι κ ά τ ο ίδιο α π ο τ έ λ ε σ μ α με τ η ν πίστη - μ έ χ ρ ι γ ε ν ν ά μία ε π α κ ό λ ο υ θ η πίστη η ο π ο ί α , εν τ ο ύ τ ο ι ς , δ ε ν ε ί ν α ι α π ο φ α τ ι κ ή ό π ω ς η ά λ λ η » . Ο Κ α ν τ ά ρ χ ι σ ε μία ε π α νάσταση στην ηθική φιλοσοφία, όταν θέλησε να κάνει «αυτόνομη» τη β ο ύ λ η σ η αντί ν α τ η ν κ ά ν ε ι ν α υ π ο κ λ ί ν ε τ α ι ε μ π ρ ό ς σε έ ν α ν ν ό μ ο α ν ώ τ ε ρ ό τ η ς · α λ λ ά σ τ α μ ά τ η σ ε στα μισά τ ο υ δ ρ ό μ ο υ . Π ί σ τ ε ψ ε ότι η α τ ο μ ι κ ή ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ο υ η θ ι κ ο ύ δ ρ ώ ν τ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α σ υ μ φ ι λ ι ω θ ε ί με τ η ν ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό τ η τ α τ ο υ νόμου... Η α λ η θ ι ν ή « α υ τ ο ν ο μ ί α » π ρ έ π ε ι ν α

παράγει

π ρ ω τ ο τ υ π ί σ τ ο υ α τ ό μ ο υ , ό χ ι γ ε ν ι κ ή ομοιομορφία... Ό σ ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο ς ο α ρ ι θ μ ό ς τ ω ν δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν που π ρ ο σ φ έ ρ ο ν τ α ι π ρ ο ς ε π ι λ ο γ ή ν σ τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α , τ ό σ ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η θα είναι η α ξ ί α τ η ς μ ε λ λ ο ν τ ι κ ή ς και τ ε λ ι κ ή ς σ υ μ φ ω ν ί α ς (II, ιι, 1 3 9 - 1 4 0 ) . Ό σ ο γ ι α τ ο « α π ρ ό σ ι τ ο » τ ω ν ι δ ε ω δ ώ ν , ο Γ κ υ ώ α π ά ν τ η σ ε σ' α υ τ ό με π ο ι η τ ι κ ό λ ό γ ι α : « Ό σ ο πιο α π ο μ α κ ρ υ σ μ έ ν ο ε ί ν α ι τ ο ι δ ε ώ δ ε ς α π ό τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α , τ ό σ ο πιο ε π ι θ υ μητό φ α ί ν ε τ α ι . Και α φ ο ύ η ε π ι θ υ μ ί α ε ί ν α ι η υ π έ ρ τ α τ η δ ύ ν α μ η , το πιο α π ό μ α κ ρ ο ι δ ε ώ δ ε ς κ υ β ε ρ ν ά τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η δ ύ ν α μ η » (II, ιι, 1 4 5 ) . Α λ λ ά η π α ρ ά τ ο λ μ η σ κ έ ψ η που δ ε ν σ τ α μ α τ ά στα μισά τ ο υ δ ρ ό μ ο υ ο δ η γ ε ί σε εξ ίσου ε ν ε ρ γ η τ ι κ ή δ ρ ά σ η . « Ό λ ε ς οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς λ έ ν ε : ' Ε λ π ί ζ ω ε π ε ι δ ή π ι σ τ ε ύ ω , και ε π ε ι δ ή π ι σ τ ε ύ ω σε μία έ ξ ω θ ε ν α π ο κ ά λ υ ψ η " . Εμείς π ρ έ π ε ι ν α λ έ μ ε : " Π ι σ τ ε ύ ω ε π ε ι δ ή ε λ π ί ζ ω , και ε λ π ί ζ ω ε π ε ι δ ή α ι σ θ ά ν ο μ α ι μ έ σ α μ ο υ μία τ ε λ ε ί ω ς ε σ ω τ ε ρ ι κ ή ε ν έ ρ γ ε ι α π ο υ θα π ρ έ π ε ι ν α τ η ν σ υ ν υ π ο λ ο γ ί σ ω στο πρόβλημα"... Μ ό ν ο ν η δ ρ ά σ η μάς δίνει ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η σ τ ο ν εαυτό μας, στους άλλους, στον κόσμο. Ο α φ η ρ η μ έ ν ο ς

διαλογισμός.

288

ΚΡΙΣΤΟΦΕΡ ΛΑΣ

η μ ο ν α χ ι κ ή σ κ έ ψ η , ε ξ α σ θ ε ν ο ύ ν εν τ έ λ ε ι τις ζ ω τ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς » (II, ιι, 148). Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Γ κ υ ώ , α υ τ ό π ρ ό κ ε ι τ α ι ν α π ά ρ ε ι τ η θ έ σ η τ η ς ε π ι κ ύ ρ ω σ η ς , τ η ν ο π ο ί α οι υ π ο σ τ η ρ ι κ τ έ ς τ η ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς η θ ι κ ή ς α ν α ζ ή τ η σ α ν σ τ η θ ρ η σ κ ε ί α και σ τ η ν υ π ό σ χ ε σ η μ ί α ς κ α λ ύ τ ε ρ η ς ζ ω ή ς μετά τ ο ν θ ά ν α το. Π ρ ώ τ α α π ' ό λ α , β ρ ί σ κ ο υ μ ε μ έ σ α μ α ς τ η ν ε π ι δ ο κ ι μ α σ ί α τ η ς η θ ι κ ή ς πράξης, επειδή η ηθική μας αίσθηση, η αίσθηση της αδελφοσύνης, έχει αναπτυχθεί στον ά ν θ ρ ω π ο από αρχαιοτάτων χ ρ ό ν ω ν μέσα από την κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή και α π ό τ η ν π α ρ α τ ή ρ η σ η τ η ς φ ύ σ η ς . Μ ε τ ά ο ά ν θ ρ ω π ο ς β ρ ί σ κ ε ι π α ρ ό μ ο ι α ε π ι δ ο κ ι μ α σ ί α στις η μ ι σ υ ν ε ι δ η τ έ ς κ λ ί σ ε ι ς , έ ξ ε ι ς και έ ν στικτα, τα οποία, αν και δεν είναι α κ ό μ η σαφή, είναι βαθιά φυτεμένα στη φ ύ σ η του α ν θ ρ ώ π ο υ ως κοινωνικού όντος. Ό λ η η φ υ λ ή των ανθ ρ ώ π ω ν έ χ ε ι μ ε γ α λ ώ σ ε ι υ π ό τ ι ς ε π ι ρ ρ ο έ ς α υ τ έ ς επί χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α , και αν υ π ά ρ χ ο υ ν ενίοτε περίοδοι στη ζωή της α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς κατά τις ο π ο ί ε ς ό λ ε ς α υ τ έ ς οι κ α λ ύ τ ε ρ ε ς ιδιότητες φ α ί ν ε τ α ι ν α ε ί ν α ι λ η σ μ ο ν η μ έ νες, έπειτα από ένα χρονικό διάστημα η ανθρωπότητα αρχίζει πάλι να π ρ ο σ π α θ ε ί ν α τις α ν α κ α τ α κ τ ή σ ε ι . Κ α ι ό τ α ν α ν α ζ η τ ο ύ μ ε τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ω ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν α υ τ ώ ν , β ρ ί σ κ ο υ μ ε ότι ε ί ν α ι ε μ φ υ τ ε μ έ ν α σ τ ο ν ά ν θ ρ ω πο α κ ό μ η πιο β α θ ι ά και α π ό τ η σ υ ν ε ί δ η σ ή τ ο υ . Κατόπιν, για να εξηγήσει τη δύναμη του ηθικού στοιχείου στον άνθ ρ ω π ο , ο Γ κ υ ώ α ν έ λ υ σ ε τ η ν έ κ τ α σ η σ τ η ν ο π ο ί α ε ί ν α ι α ν ε π τ υ γ μ έ ν η σ' α υ τ ό ν η ι κ α ν ό τ η τ α γ ι α α υ τ ο θ υ σ ί α και έ δ ε ι ξ ε σε π ό σ ο μ ε γ ά λ ο β α θ μ ό η ε π ι θ υ μ ί α γ ι α δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η και γ ι α α γ ώ ν α ε ί ν α ι ε γ γ ε ν ή ς σ τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς , ό χ ι μ ό ν ο στο μ υ α λ ό τ ω ν η γ ε τ ώ ν , α λ λ ά κ α ι στις μ έ ρ ι μ ν ε ς τ η ς καθημερινής ζωής. Τα χωρία αυτά είναι από τα καλύτερα του έργου του. Γε ν ι κ ά , μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α π ο ύ μ ε ότι σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ε ί α τ ο υ γ ι α τις β ά σ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς χ ω ρ ί ς υ π ο χ ρ έ ω σ η και χ ω ρ ί ς τ η ν ε π ι κ ύ ρ ω σ η τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς , ο Γ κ υ ώ ε ξ έ φ ρ α σ ε τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η ε ρ μ η ν ε ί α τ η ς η θ ι κ ή ς και τ ω ν π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν τ η ς με τ η μ ο ρ φ ή π ο υ έ π α ι ρ ν ε στο μ υ α λ ό τ ω ν μ ο ρ φ ω μ έ ν ω ν π ε ρ ί τις α ρ χ έ ς τ ο υ 2 0 ο ύ άι. Είναι φ α ν ε ρ ό α π ό τ α π α ρ α π ά ν ω ότι ο Γ κ υ ώ δ ε ν ε π ι δ ί ω ξ ε ν α ξ ε τ υ λ ί ξ ε ι ό λ ε ς τις β α σ ι κ έ ς α ρ χ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς , α λ λ ά α π λ ώ ς θ έ λ η σ ε ν α α π ο δ ε ί ξ ε ι ότι η η θ ι κ ή , γ ι α ν α π ρ α γ μ α τ ω θ ε ί και ν α α ν α π τ υ χ θ ε ί , δ ε ν έ χ ε ι α ν ά γ κ η τ η ν έ ν ν ο ι α τ η ς υ π ο χ ρ έ ω σ η ς ή, γ ε ν ι κ ά , ο π ο ι α δ ή π ο τ ε ε π ι κ ύ ρ ω σ η εκ τ ω ν άνω. Τ ο γ ε γ ο ν ό ς ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε π ι δ ι ώ κ ε ι ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι έ ν τ α σ η στη ζωή του, δηλαδή να της δώσει ποικιλία - α ν νιώθει μέσα του τη δύνα-

ο ΕΛΑΧΙΣΤΟΣ ΕΑΥΤΟΣ

289

μη ν α ζ ή σ ε ι μία τ έ τ ο ι α ζ ω ή - α υ τ ό τ ο γ ε γ ο ν ό ς γ ί ν ε τ α ι σ τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α τ ο υ Γ κ υ ώ έ ν α ι σ χ υ ρ ό κ ά λ ε σ μ α ν α ζ ή σ ο υ μ ε σ ω σ τ ά μία τ έ τ ο ι α ζ ω ή . Α π ό τ η ν ά λ λ η , ο ά ν θ ρ ω π ο ς ω θ ε ί τ α ι σ τ ο ν ίδιο δ ρ ό μ ο α π ό τ η ν ε π ι θ υ μ ί α και τ η χ α ρ ά τ η ς δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η ς και τ ο υ σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο υ α γ ώ ν α , και α π ό τ η χ α ρ ά τ η ς δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η ς στη σ κ έ ψ η ( « μ ε τ α φ υ σ ι κ ή δ ι α κ ι ν δ ύ ν ε υ σ η » τ η ν ο ν ο μ ά ζ ε ι ο Γ κ υ ώ ) . Μ' ά λ λ α λ ό γ ι α , ο ά ν θ ρ ω π ο ς ω θ ε ί τ α ι π ρ ο ς τ η ν ίδια κ α τ ε ύ θ υ ν σ η α π ό τ η ν ε υ χ α ρ ί σ τ η σ η π ο υ α ι σ θ ά ν ε τ α ι κ α θ ώ ς π ρ ο χ ω ρ ε ί π ρ ο ς το υ π ο θ ε τ ι κ ό στις σ κ έ ψ ε ι ς τ ο υ , στη ζ ω ή τ ο υ , στη δ ρ ά σ η τ ο υ , δ η λαδή προς εκείνο το οποίο σ υ λ λ α μ β ά ν ο υ μ ε μόνον ως εφικτό. Α υ τ ό α ν τ ι κ α θ ι σ τ ά στη φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή η θ ι κ ή τ η ν α ί σ θ η σ η τ η ς υ π ο χ ρ έ ωσης την οποία δέχεται η θρησκευτική ηθική. Όσο για την επικύρωση στη ν α τ ο υ ρ α λ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή , δ η λ α δ ή ό σ ο ν α φ ο ρ ά τ η ν ε π ι κ ύ ρ ω σ ή τ η ς α π ό κάτι α ν ώ τ ε ρ ο , κάτι γ ε ν ι κ ό τ ε ρ ο , έ χ ο υ μ ε τ ο φ υ σ ι κ ό α ί σ θ η μ α τ η ς ε π ι δ ο κ ι μ α σ ί α ς τ ω ν η θ ι κ ώ ν π ρ ά ξ ε ω ν , και μία δ ι α ι σ θ η τ ι κ ή

ημι-συνείδηση,

την ηθική επικύρωση, που προέρχεται από τη σ ύ λ λ η ψ η της δικαιοσύν η ς , α κ ό μ η α σ ύ ν ε ι δ η , α λ λ ά ε γ γ ε ν ή σε ό λ ο υ ς μ α ς . Τ έ λ ο ς , υ π ά ρ χ ε ι η π ε ρ α ι τ έ ρ ω ε π ι δ ο κ ι μ α σ ί α α π ό τ α ε σ ω τ ε ρ ι κ ά μ α ς α ι σ θ ή μ α τ α α γ ά π η ς και αδελφοσύνης. Α υ τ ή τ η μ ο ρ φ ή π ή ρ α ν γ ι α τ ο ν Γ κ υ ώ οι σ υ λ λ ή ψ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Α ν π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό τ ο ν Ε π ί κ ο υ ρ ο , ε ί χ α ν α ξ ι ό λ ο γ α ε μ β α θ υ ν θ ε ί και, α ν τ ί γ ι α τ ο ν ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ο « σ ο φ ό υ π ο λ ο γ ι σ μ ό » , έ χ ο υ μ ε ή δ η ε δ ώ μία φ υ σ ι ο κ ρ α τ ι κ ή η θ ι κ ή , π ο υ α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο εξ αιτίας τ η ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς τ ο υ ζ ω ή ς . Η ύ π α ρ ξ η μίας τ έ τ ο ι α ς η θ ι κ ή ς έ γ ι ν ε κ α τ α ν ο η τ ή α π ό τ ο ν Ι^παίηκον, τ ο ν Γ κ ρ ό τ ι ο υ ς , τ ο ν Σ π ι ν ό ζ α , τ ο ν Γκαίτε, τ ο ν Κ ο ν τ , τ ο ν Δ α ρ β ί ν ο και ε ν μ έ ρ ε ι α π ό τ ο ν Σ π έ ν σ ε ρ , α λ λ ά α κ ό μ η τ η ν

αρνούνται

με π ε ί σ μ α ε κ ε ί ν ο ι π ο υ π ρ ο τ ι μ ο ύ ν ν α μ ι λ ο ύ ν γ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ω ς ο ν τ ο ο π ο ί ο , α ν και δ η μ ι ο υ ρ γ ή θ η κ ε « κ α τ ' ε ι κ ό ν α τ ο υ Θ ε ο ύ » , ε ί ν α ι σ τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α υ π ά κ ο υ ο ς δ ο ύ λ ο ς τ ο υ Δ ι α β ό λ ο υ , και ο ο π ο ί ο ς μ π ο ρ ε ί ν α α ν α γ κ α σ τ ε ί ν α π ε ρ ι ο ρ ί σ ε ι τ η ν έ μ φ υ τ η α ν η θ ι κ ό τ η τ ά τ ο υ μ ό ν ο με τ ι ς α π ε ι λ έ ς τ ο υ μ α σ τ ι γ ί ο υ και τ η ς φ υ λ α κ ή ς ό σ ο ζει και με τις α π ε ι λ έ ς τ η ς κ ό λ α σ η ς στη μετά θ ά ν α τ ο ν ζ ω ή .

290

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Θα επιχειρήσουμε τώρα να συνοψίσουμε τη σύντομη ιστορική μας ανασκόπηση των διάφορων ηθικών διδασκαλιών. Ε ί δ α μ ε ότι, α π ό τ η ν ε π ο χ ή τ ω ν α ρ χ α ί ω ν Ε λ λ ή ν ω ν μ έ χ ρ ι σ ή μ ε ρ α , υ π ή ρ ξ α ν δ ύ ο β α σ ι κ έ ς σ χ ο λ έ ς σ τ η ν η θ ι κ ή . Οι μ ε ν υ π ο σ τ ή ρ ι ξ α ν ότι οι η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψ ε ι ς ε ι σ ά γ ο ν τ α ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ά ν ω θ ε ν και σ υ ν ε π ώ ς σ υ ν έ δ ε σ α ν τ η ν η θ ι κ ή με τ η θ ρ η σ κ ε ί α . Οι δε ε ί δ α ν τ η ν π η ν ή τ η ς η θ ι κ ή ς μ έ σ α σ τ ο ν ίδιο τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο και ε π ι χ ε ί ρ η σ α ν ν α ε λ ε υ θ ε ρ ώ σ ο υ ν τ η ν η θ ι κ ή α π ό τ η ν ε π ι κ ύ ρ ω σ η τ η ς θ ρ η σ κ ε ί α ς και ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ο υ ν

μία

ρ ε α λ ι σ τ ι κ ή η θ ι κ ή . Ο ρ ι σ μ έ ν ο ι α π ' α υ τ ο ύ ς υ π ο σ τ ή ρ ι ξ α ν ότι τ ο κ ύ ρ ι ο ε λ α τ ή ρ ι ο ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν π ρ ά ξ ε ω ν β ρ ί σ κ ε τ α ι σε κάτι π ο υ ο ρ ι σ μ έ ν ο ι ονομάζουν απόλαυση/ ηδονή, άλλοι μακαριότητα ή ευτυχία, κοντολογ ί ς σ ε κάτι π ο υ δ ί ν ε ι σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η χ α ρ ά και τ έ ρ ψ η . Ό λ ε ς 01 π ρ ά ξ ε ι ς γ ί ν ο ν τ α ι γ ι α τ ο ν σ κ ο π ό α υ τ ό . Ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ν δ έ χ ε τ α ι ν α ε π ι ζ η τ ε ί τ η ν ι κ α ν ο π ο ί η σ η τ ω ν πιο τ α π ε ι ν ώ ν ή τ ω ν πιο υ ψ η λ ώ ν τ ο υ κ λ ί σεων, α λ λ ά πάντα επιδιώκει αυτό που του δίνει ευτυχία, ικανοποίηση, ή τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν μία ε λ π ί δ α γ ι α ε υ τ υ χ ί α και ι κ α ν ο π ο ί η σ η στο μ έ λ λ ο ν . Βέβαια, ανεξάρτητα από το πώς ενεργούμε, εάν επιδιώκουμε πρώτα α π ' ό λ α τ η ν α π ό λ α υ σ η και τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ή ι κ α ν ο π ο ί η σ η ή ε ά ν σ κ ό π ι μ α π α ρ α ι τ ο ύ μ α σ τ ε α π ό τις ά μ ε σ ε ς α π ο λ α ύ σ ε ι ς γ ι α χ ά ρ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ω ν μελλοντικών, ενεργούμε πάντα προς την κατεύθυνση στην οποία, τη δεδομένη στιγμή, βρίσκουμε τη μεγαλύτερη ικανοποίηση.

Συνεπώς,

έ ν α ς η δ ο ν ι σ τ ή ς σ τ ο χ α σ τ ή ς δ ι κ α ι ο λ ο γ ε ί τ α ι ν α πει ότι ό λ η η η θ ι κ ή περιορίζεται στην επιζήτηση, από κάθε άνθρωπο, εκείνου που του δίδει τ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η α π ό λ α υ σ η , και α ν α κ ό μ η θ α έ π ρ ε π ε , ό π ω ς ο Μ π έ ν θ α μ , να επιλέξουμε ως επιδίωξή μας τη μεγαλύτερη ευτυχία των περισσότερ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , δ ε ν έ π ε τ α ι απ' α υ τ ό ότι, α φ ο ύ ε ν ε ρ γ ή σ ω με έ ν α ν τ ρ ό π ο , δ ε ν θα με κ υ ρ ι ε ύ σ ε ι η λ ύ π η - ί σ ω ς και γ ι α ό λ η μ ο υ τ η ζ ω ή - ε π ε ι δ ή ε ν έ ρ γ η σ α με τ ο ν ά λ φ α και ό χ ι με τ ο ν β ή τ α τ ρ ό π ο . Α υ τ ό , αν δ ε ν κ ά ν ω λ ά θ ο ς , μ α ς ο δ η γ ε ί στο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ότι οι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς π ο υ β ε β α ι ώ ν ο υ ν ότι «ο κ α θ έ ν α ς ε π ι δ ι ώ κ ε ι α υ τ ό π ο υ τ ο υ δ ί ν ε ι τ η μ έ γ ι σ τ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η » δ ε ν έ χ ο υ ν φ τ ά σ ε ι σε μία λ ύ σ η , έτσι ώ σ τ ε τ ο θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ς ζ ή τ η μ α ν α κ α θ ο ρ ί σ ο υ μ ε τις β ά σ ε ι ς τ η ς η θ ι κ ή ς , π ο υ α π ο τ ε -

ΗΘΙΚΗ

291

λεΐ ΤΟ κ ύ ρ ι ο π ρ ό β λ η μ α ό λ η ς τ η ς έ ρ ε υ ν α ς στο πεδίο α υ τ ό , π α ρ α μ έ ν ε ι ανοιχτό. Ο ύ τ ε και α π α ν τ ο ύ ν στο ζ ή τ η μ α α υ τ ό οι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς π ο υ , ό π ω ς οι ν ε ω τ ε ρ ι κ ο ί ω φ ε λ ι μ ι σ τ έ ς Μ π έ ν θ α μ , Μιλ και π ο λ λ ο ί ά λ λ ο ι , λ έ ν ε : « Α π ο φ ε ύ γ ο ν τ α ς ν α α π α ν τ ή σ ε ι ς σ ε μία π ρ ο σ β ο λ ή με μία π ρ ο σ β ο λ ή , έ χ ε ι ς α π λ ώ ς α π ο φ ύ γ ε ι μία π ε ρ ι τ τ ή δ υ σ φ ο ρ ί α , μία α υ τ ο κ α τ η γ ό ρ ι α γ ι α έ λ λ ε ι ψ η α υ τ ο ε λ έ γ χ ο υ και γ ι α σ κ α ι ό τ η τ α , τ ι ς ο π ο ί ε ς δ ε ν ε γ κ ρ ί ν ε ι ς γ ι α τ ο ν ε α υ τ ό σ ο υ . Α κ ο λ ο ύ θ η σ ε ς τ ο ν δ ρ ό μ ο π ο υ σ ο υ έ δ ω σ ε τ η μ έ γ ι σ τ η ι κ α ν ο π ο ί η σ η και τώρα πιθανόν φτάνεις να σκέφτεσαι: Πόσο λογική, πόσο καλή ήταν η δ ι α γ ω γ ή μ ο υ » . Σ ' α υ τ ό ο ρ ι σ μ έ ν ο ι « ρ ε α λ ι σ τ έ ς » π ι θ α ν ό ν θα π ρ ό σ θ ε τ α ν : « Σ α ς π α ρ α κ α λ ώ μη μ ι λ ά τ ε σ' ε μ έ ν α γ ι α α λ τ ρ ο υ ι σ μ ό και α γ ά π η σ α ς γ ι α τ ο ν π λ η σ ί ο ν . Ε ν ε ρ γ ή σ α τ ε σ α ν έ ξ υ π ν ο ς ε γ ω ι σ τ ή ς - α υ τ ό είναι ό λ ο » . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , τ ο π ρ ό β λ η μ α τ η ς η θ ι κ ή ς δ ε ν έ χ ε ι π ρ ο χ ω ρ ή σ ε ι ο ύ τ ε β ή μ α , και με ό λ α α υ τ ά τ α ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α . Δ ε ν έ χ ο υ μ ε μ ά θ ε ι τ ί π ο τ ε γ ι α τ η ν π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς η θ ι κ ή ς και δ ε ν έ χ ο υ μ ε α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ε ά ν μία κ α λ ο σ υ ν ά τ η σ τ ά σ η π ρ ο ς τ ο υ ς σ υ ν α ν θ ρ ώ π ο υ ς μ α ς είναι ε π ι θ υ μ η τ ή , και ε ά ν είναι, σε ποιο β α θ μ ό είναι. Ο σ τ ο χ α σ τ ή ς ε ί ν α ι , ό π ω ς και π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς , α ν τ ι μ έ τ ω π ο ς με τ ο ε ρ ώ τ η μ α : « Ε ί ν α ι δ υ ν α τ ό ν η η θ ι κ ή ν α είναι α π λ ώ ς έ ν α τ υ χ α ί ο φ α ι ν ό μ ε ν ο στη ζ ω ή τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν και, σε έ ν α ν ο ρ ι σ μ έ ν ο β α θ μ ό , στη ζ ω ή τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν ζ ώ ω ν ; Είναι δυνατόν να μην έχει θεμέλιο βαθύτερο από την τυχαία καλοσυνάτη μου διάθεση που ακολουθείται από το συμ π έ ρ α σ μ α τ ο υ λ ο γ ι κ ο ύ μ ο υ ότι μία τέτοια κ α λ ο σ ύ ν η ε ί ν α ι ε π ω φ ε λ ή ς γ ι α μ έ ν α , ε π ε ι δ ή με α π α λ λ ά σ σ ε ι α π ό π ε ρ α ι τ έ ρ ω δ υ σ α ρ έ σ κ ε ι α ;

Επιπλέον,

α φ ο ύ 01 ά ν θ ρ ω π ο ι υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ ν ότι δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α α π α ν τ ο ύ μ ε σε κ ά θ ε π ρ ο σ β ο λ ή με κ α λ ο σ ύ ν η και ότι υ π ά ρ χ ο υ ν π ρ ο σ β ο λ έ ς π ο υ κ α ν έ ν α ς δ ε ν θα έ π ρ ε π ε ν α α ν έ χ ε τ α ι , α ν ε ξ ά ρ τ η τ α σε π ο ι ο ν γ ί ν ο ν τ α ι , είναι π ρ ά γ μ α τ ι δ υ ν α τ ό ν ν α μ η ν υ π ά ρ χ ε ι κ ρ ι τ ή ρ ι ο με τ ο ο π ο ί ο ν α μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α κ ά ν ο υ μ ε τ η δ ι ά κ ρ ι σ η α ν ά μ ε σ α σε δ ι ά φ ο ρ ω ν ε ι δ ώ ν π ρ ο σ β ο λ έ ς , και ότι ό λ α ε ξ α ρ τώνται από τον υπολογισμό του προσωπικού συμφέροντος ή απλώς α π ό τ η σ τ ι γ μ ι α ί α ψ υ χ ι κ ή δ ι ά θ ε σ η , κάτι τ υ χ α ί ο ; » Δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι α μ φ ι β ο λ ί α ότι «η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ε υ τ υ χ ί α τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς » , που υ π ο σ τ η ρ ί χ θ η κ ε ω ς βάση τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ η ν π α λ α ι ό τ α τ η π ε ρ ί ο δ ο τ η ς ζ ω ή ς τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , και ιδιαίτερα π ρ ο β λ ή θ η κ ε π ρ ό σ φ α τ α α π ό ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ο ύ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς , α π ο τ ε λ ε ί π ρ ά γ μ α τ ι τ η ν πρώτιστη β ά σ η ό λ η ς τ η ς η θ ι κ ή ς . Α λ λ ά η σ ύ λ λ η ψ η α υ τ ή , α π ό μ ό ν η τ η ς , είναι υ π ε ρ β ο λ ι κ ά α φ η ρ η μ έ ν η και α π ό μ α κ ρ η , και δ ε ν θα ήταν ι κ α ν ή ν α δ η μ ι ο υ ρ γ ή σ ε ι η θ ι κ έ ς έξεις και έ ν α ν η θ ι κ ό τ ρ ό π ο σ κ έ ψ η ς . Γι' αυτό, ήδη α π ό τ η ν πιο μ α κ ρ ι ν ή α ρ χ α ι ότητα, 01 σ τ ο χ α σ τ έ ς α ν α ζ ή τ η σ α ν μία πιο ε υ σ τ α θ ή βάση τ η ς η θ ι κ ή ς .

292

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

Σ τ ο υ ς π ρ ω τ ό γ ο ν ο υ ς λ α ο ύ ς οι μ υ σ τ ι κ έ ς σ υ μ μ α χ ί ε ς τ ω ν μ ά γ ω ν , σ α μ ά ν ω ν , μ ά ν τ ε ω ν ( δ η λ α δ ή οι σ υ μ μ α χ ί ε ς τ ω ν ε π ι σ τ η μ ό ν ω ν τ η ς ε π ο χ ή ς ε κ ε ί ν η ς ) κ α τ έ φ υ γ α ν σ τ ο ν ε κ φ ο β ι σ μ ό , ι δ ί ω ς τ ω ν γ υ ν α ι κ ώ ν και τ ω ν π α ι δ ι ώ ν , με δ ι ά φ ο ρ ε ς α λ λ ό κ ο τ ε ς τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ί ε ς , π ρ ά γ μ α π ο υ ο δ ή γ η σ ε στη σ τ α δ ι α κ ή α ν ά π τ υ ξ η τ ω ν θρησκειών^. Οι θ ρ η σ κ ε ί ε ς ε π ι β ε β α ί ω σ α ν τ α ή θ η και τ α έ θ ι μ α π ο υ ε ί χ α ν α ν α γ ν ω ρ ι σ τ ε ί ω ς ω φ έ λ ι μ α γ ι α τ η ζ ω ή ό λ η ς της φυλής, γιατί είχαν χρησιμεύσει για να χ α λ ι ν α γ ω γ ο ύ ν τα εγωιστικό έ ν σ τ ι κ τ α και ε ν ο ρ μ ή σ ε ι ς τ ω ν α τ ό μ ω ν . Α ρ γ ό τ ε ρ α , σ τ η ν α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α , δ ι ά φ ο ρ ε ς φ ι λ ο σ ο φ ι κ έ ς σ χ ο λ έ ς , και α κ ό μ η α ρ γ ό τ ε ρ α , σ τ η ν Α σ ί α , τ η ν Ε υ ρ ώ π η και τ η ν Α μ ε ρ ι κ ή , πιο π ν ε υ μ α τ ι κ έ ς θ ρ η σ κ ε ί ε ς , ε ρ γ ά σ τ η κ α ν γ ι α τ ο ν ίδιο σ κ ο π ό . Α λ λ ά α π ό τ ο ν 1 7 ο αι. και μετά, ό τ α ν σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η η εξουσία των θρησκευτικών αρχών άρχισε να παρακμάζει, ανέκυψε η α ν ά γ κ η ν α α ν α κ α λ ύ ψ ο υ μ ε δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά θ ε μ έ λ ι α γ ι α τις η θ ι κ έ ς σ υ λ λ ή ψεις. Τότε, α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς τον Επίκουρο, ορισμένοι άρχισαν να προβάλλουν τη βασική αρχή του προσωπικού οφέλους, απόλαυσης

και

ε υ τ υ χ ί α ς με τ η ν ο ν ο μ α σ ί α η δ ο ν ι σ μ ό ς ή ε υ δ α ι μ ο ν ι σ μ ό ς , ε ν ώ ά λ λ ο ι , α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς κ υ ρ ί ω ς τ ο ν Π λ ά τ ω ν α και τ ο υ ς σ τ ω ι κ ο ύ ς , σ υ ν έ χ ι σ α ν λ ί γ ο π ο λ ύ ν α α ν α ζ η τ ο ύ ν σ τ ή ρ ι ξ η στη θ ρ η σ κ ε ί α ή σ τ ρ ά φ η κ α ν σ τ η σ υ μ π ό ν ι α , στη σ υ μ π ά θ ε ι α , π ο υ α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α υ π ά ρ χ ε ι σε ό λ α τ α κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζ ώ α και ε ί ν α ι π ο λ ύ πιο α ν α π τ υ γ μ έ ν η σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , ω ς α ν τ ι σ τ ά θ μ ι σ μ α τ ω ν εγωιστικών τάσεων. Στις δύο αυτές τάσεις ο Πάουλσεν πρόσθεσε στην εποχή μας τον «ενεργισμό», που το ουσιώδες χαρακτηριστικό του θεωρεί πως είναι « η α υ τ ο σ υ ν τ ή ρ η σ η και η π ρ α γ μ α τ ο π ο ί η σ η τ η ς υ ψ η λ ό τ ε ρ η ς ε π ι δ ί ω ξ η ς τ η ς θ έ λ η σ η ς : η ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ο υ ο ρ θ ο λ ο γ ι κ ο ύ Ε γ ώ και η τ έ λ ε ι α α ν ά π τ υ ξ η και ά σ κ η σ η ό λ ω ν τ ω ν α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν δυνάμεων»^. Α λ λ ά και ο « ε ν ε ρ γ ι σ μ ό ς » α π ο τ υ γ χ ά ν ε ι ν α α π α ν τ ή σ ε ι στο ε ρ ώ τ η μ α : « γ ι α τ ί η δ ι α γ ω γ ή ο ρ ι σ μ έ ν ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν και ο τ ρ ό π ο ς σ κ έ ψ η ς τ ο υ ς προκαλεί ευχάριστα ή δυσάρεστα αισθήματα στον θεατή;». Ή γιατί τα ε υ χ ά ρ ι σ τ α α ι σ θ ή μ α τ α μ π ο ρ ο ύ ν ν α ε π ι κ ρ α τ ή σ ο υ ν σε σ χ έ σ η με τ α α ν τ ί θ ε τ ά τ ο υ ς και κ α τ ό π ι ν ν α γ ί ν ο υ ν έ ξ η και ν α ρ υ θ μ ί ζ ο υ ν τ ι ς μ ε λ λ ο ν τ ι κ έ ς μ α ς π ρ ά ξ ε ι ς ; Α ν α υ τ ό δ ε ν ε ί ν α ι τ υ χ α ί ο , τι σ υ μ β α ί ν ε ι ; Για ποιο λ ό γ ο οι η θ ι κ έ ς τ ά σ ε ι ς ε π ι β ά λ λ ο ν τ α ι στις α ν ή θ ι κ ε ς ; Ε ί ν α ι ο λ ό γ ο ς η ω φ ε λ ι μ ό τ η τ α , ο υ π ο λ ο γ ι σ μ ό ς , τ ο σ χ ά θ μ ι σ μ α τ ω ν δ ι ά φ ο ρ ω ν α π ο λ α ύ σ ε ω ν και η ε π ι λ ο γ ή τ ω ν πιο έ ν τ ο ν ω ν και τ ω ν πιο μ ό ν ι μ ω ν α π ' α υ τ έ ς , ό π ω ς δ ί δ α ξ ε ο Μ π έ ν θ α μ ; Ή μ ή π ω ς ε ί ν α ι η δ ο μ ή τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ και ό λ ω ν τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν ζώων, αυτό που μας ωθεί κυρίως προς αυτό που ονομάζουμε η θ ι κ ή - έ σ τ ω και α ν , υ π ό τ η ν ε π ι ρ ρ ο ή τ η ς π λ ε ο ν ε ξ ί α ς , τ η ς μ α τ α ι ο δ ο ξ ί α ς

ΗΘΙΚΗ

293

και τ η ς δ ί ψ α ς γ ι α ε ξ ο υ σ ί α ε ί μ α σ τ ε σ υ γ χ ρ ό ν ω ς ι κ α ν ο ί γ ι α α τ ι μ ί ε ς ό π ω ς η ε κ μ ε τ ά λ λ ε υ σ η μίας κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς τ ά ξ η ς α π ό μία ά λ λ η ή π ρ ά ξ ε ω ν ό π ω ς αυτές που διαπράχθηκαν συχνά κατά τον πρόσφατο πόλεμο [ Α '

Πα-

γκόσμιο]: δηλητηριώδη αέρια, υποβρύχια, Ζέπελιν που βομβάρδιζαν πόλεις, ολοσχερής καταστροφή κατακτημένων εδαφών από τους κατακτητές κτλ.; Π ρ ά γ μ α τ ι , μ ή π ω ς η ζ ω ή και η ό λ η ιστορία τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν δ ε ν μ α ς δ ι δ ά σ κ ο υ ν ότι, α ν οι ά ν θ ρ ω π ο ι κ α θ ο δ η γ ο ύ ν τ α ν α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά α π ό σ κ έ ψ ε ι ς π ρ ο σ ω π ι κ ο ύ ο φ έ λ ο υ ς , δ ε ν θα ή τ α ν ε φ ι κ τ ή κ α μ ί α κ ο ι ν ω ν ι κ ή ζ ω ή ; Ο λ ό κ λ η ρ η η ιστορία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς δ ε ί χ ν ε ι ότι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι μ έ γ α ς σ ο φ ι σ τ ή ς και ότι τ ο μ υ α λ ό τ ο υ μ π ο ρ ε ί ν α βρει, με ε κ π λ η κ τ ι κ ή ε υ κ ο λ ί α , κ ά θ ε λ ο γ ή ς δ ι κ α ι ο λ ο γ ί α γ ι α ε κ ε ί ν ο στο ο π ο ί ο τ ο ν ω θ ο ύ ν οι ε π ι θ υ μ ί ε ς και τ α π ά θ η τ ο υ . Α κ ό μ η και γ ι α έ ν α έ γ κ λ η μ α ό π ω ς ο κ α τ α κ τ η τ ι κ ό ς π ό λ ε μ ο ς τ ο υ 2 0 ο ύ αι. [Α' Π α γ κ ό σ μ ι ο ς ] , π ο υ θ α έ π ρ ε π ε ν α κ ά ν ε ι ό λ ο ν τ ο ν κ ό σ μ ο ν α φ ρ ί ξει, α κ ό μ η και γι' α υ τ ό τ ο έ γ κ λ η μ α ο γ ε ρ μ α ν ό ς Κ ά ι ζ ε ρ και ε κ α τ ο μ μ ύ ρ ι α υ π ή κ ο ο ι τ ο υ , π ε ρ ι λ α μ β α ν ο μ έ ν ω ν τ ω ν ρ ι ζ ο σ π α σ τ ώ ν και τ ω ν σ ο σ ι α λ ι στών, πρόβαλαν τη δικαιολογία πως θα ωφελούσε τον γερμανικό λαόκαι ο ρ ι σ μ έ ν ο ι ά λ λ ο ι , α κ ό μ η πιο ε π ι τ ή δ ε ι ο ι σ ο φ ι σ τ έ ς , έ φ τ α σ α ν ν α δ ο υ ν σ' α υ τ ό ν έ ν α ό φ ε λ ο ς γ ι α ό λ η τ η ν α ν θ ρ ω π ό τ η τ α . Ο Πάουλσεν

περιλαμβάνει στους αντιπροσώπους των

διάφορων

μορφών «εvεpγrσμoύ» στοχαστές όπως ο Χομπς, ο Σπινόζα, ο Σέιφτσμ π ε ρ υ , ο Λ ά ι μ π ν ι τ ς , ο Β ο λ φ , και η α λ ή θ ε ι α , λ έ ε ι , είναι π ρ ο φ α ν ώ ς με τ ο μέρος του ενεργισμού. Και συνεχίζει: «Στις πρόσφατες εποχές, η εξελ ι κ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α φ τ ά ν ε ι στο α κ ό λ ο υ θ ο σ η μ ε ί ο : έ ν α ς ο ρ ι σ μ έ ν ο ς ι δ ε ώ δ η ς τ ύ π ο ς , και η έ κ φ ρ α σ ή τ ο υ στη δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α , ε ί ν α ι η π ρ α γ μ α τ ι κ ή ε π ι δ ί ω ξ η ό λ η ς τ η ς ζ ω ή ς και ό λ η ς τ η ς π ρ ο σ π ά θ ε ι α ς » (σ. 2 7 2 - 4 ) . Τ α ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α με τ α ο π ο ί α ο Π ά ο υ λ σ ε ν σ τ η ρ ί ζ ε ι τ η ν ά π ο ψ ή τ ο υ είναι π ο λ ύ τ ι μ α , γιατί φ ω τ ί ζ ο υ ν ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π λ ε υ ρ έ ς τ η ς η θ ι κ ή ς ζ ω ή ς α π ό τη σκοπιά της θέλησης, που στην ανάπτυξή της δεν έδωσαν την απαιτ ο ύ μ ε ν η π ρ ο σ ο χ ή 01 σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς που π ρ α γ μ α τ ε ύ τ η κ α ν τ η ν η θ ι κ ή . Εν τ ο ύ τ ο ι ς , τ α ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α α υ τ ά δ ε ν δ ε ί χ ν ο υ ν στο τι η ε ν ε ρ γ η τ ι κ ή έ κ φ ρ α σ η τ ο υ ι δ ε ώ δ ο υ ς τ ύ π ο υ δ ι α φ έ ρ ε ι στα η θ ι κ ά ζ η τ ή μ α τ α α π ό τ η ν ε π ι ζ ή τ η σ η στη ζ ω ή τ ή ς « μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ς π ο σ ό τ η τ α ς ε υ χ ά ρ ι σ τ ω ν α ι σ θ ή σ ε ω ν » (σ. 2 7 2 ) . Τ ο π ρ ώ τ ο α ν α π ό φ ε υ κ τ α α ν ά γ ε τ α ι σ τ ο δ ε ύ τ ε ρ ο , και θα μ π ο ρ ο ύ σ ε ε ύ κ ο λ α ν α φ τ ά σ ε ι στη β α σ ι κ ή α ρ χ ή « θ έ λ ω ό,τι θ έ λ ω » , α ν δ ε ν υ π ή ρ χ ε σ τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο κάτι σ α ν α ν α σ τ α λ τ ι κ ό α ν τ α ν α κ λ α σ τ ι κ ό π ο υ ε ν ε ρ γ ε ί σε

294

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

σ τ ι γ μ έ ς π ά θ ο υ ς , κάτι ό π ω ς η α ν τ ι π ά θ ε ι α γ ι α τ η ν ε ξ α π ά τ η σ η , η α π έ χ θ ε ι α γ ι α τ η ν κ υ ρ ι α ρ χ ί α , η α ί σ θ η σ η τ η ς ι σ ό τ η τ α ς κτλ. Να β ε β α ι ώ ν ο υ μ ε και ν α α π ο δ ε ι κ ν ύ ο υ μ ε , ό π ω ς κ ά ν ε ι ο Π ά ο υ λ σ ε ν , ότι η α π ά τ η και η α δ ι κ ί α ο δ η γ ο ύ ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο σ τ η ν κ α τ α σ τ ρ ο φ ή ε ί ν α ι α ν α μ φ ί β ο λ α κ α λ ό και α ν α γ κ α ί ο . Α λ λ ά δ ε ν α ρ κ ε ί . Η η θ ι κ ή δ ε ν ι κ α ν ο π ο ι είται με τ η ν α π λ ή γ ν ώ σ η α υ τ ο ύ τ ο υ γ ε γ ο ν ό τ ο ς - π ρ έ π ε ι ν α ε ξ η γ ή σ ε ι και γ ι α τ ί η ζ ω ή τ η ς ε ξ α π ά τ η σ η ς και τ η ς α δ ι κ ί α ς ο δ η γ ε ί σ τ η ν κ α τ α σ τ ρ ο φ ή . Είναι επειδή αυτή ήταν η θέληση του Δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ της φύσης, στον οποίο αναφέρεται ο χριστιανισμός, ή επειδή το ψέμα σημαίνει πάντα α υ τ ο ε ξ ε υ τ ε λ ι σ μ ό , π α ρ α δ ο χ ή ότι ο ψ ε υ δ ό μ ε ν ο ς ε ί ν α ι κ α τ ώ τ ε ρ ο ς , α σ θ ε ν έ σ τ ε ρ ο ς α π ό ε κ ε ί ν ο ν σ τ ο ν ο π ο ί ο λ έ ε ι τ ο ψ έ μ α , και σ υ ν ε π ώ ς , χ ά ν ο ν τ α ς τον αυτοσεβασμό του, ο άνθρωπος γίνεται ακόμη ασθενέστερος; Το να ε ν ε ρ γ ο ύ μ ε ά δ ι κ α σ η μ α ί ν ε ι ν α ε κ π α ι δ ε ύ ο υ μ ε το μ υ α λ ό μ α ς ν α σ κ έ φ τ ε τ α ι ά δ ι κ α , δ η λ α δ ή ν α σ α κ α τ ε ύ ο υ μ ε ό,τι π ο λ υ τ ι μ ό τ ε ρ ο έ χ ο υ μ ε : τ η ν ι κ α ν ό τητα ν α σκεφτόμαστε σωστά. Σ' αυτά τα ερωτήματα πρέπει να απαντήσει η ηθική που έρχεται να αντικαταστήσει τη θρησκευτική ηθική. Σ υ ν ε π ώ ς , δεν είναι δυνατόν να λ ύ σ ο υ μ ε τ ο π ρ ό β λ η μ α τ η ς σ υ ν ε ί δ η σ η ς και τ η ς φ ύ σ η ς τ η ς , ό π ω ς έ κ α ν ε ο Π ά ο υ λ σ ε ν , λ έ γ ο ν τ α ς α π λ ώ ς ότι η σ υ ν ε ί δ η σ η ε ί ν α ι , α π ό ά π ο ψ η π ρ ο έ λευσης, α π λ ώ ς «μία εθιμική συνείδηση», που προδιαγράφεται από την α ν α τ ρ ο φ ή , α π ό τ η ν κ ρ ί σ η τ η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς γ ι α τ ο τι ε ί ν α ι π ρ έ π ο ν και τι ά π ρ ε π ο , α ξ ι έ π α ι ν ο ή τ ι μ ω ρ η τ έ ο ' και τ έ λ ο ς α π ό τ η θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ε ξ ο υ σία (σ. 3 6 3 ) . Τ έ τ ο ι ε ς ε ξ η γ ή σ ε ι ς π ρ ο κ ά λ ε σ α ν τ η ν ε π ι π ό λ α ι α ά ρ ν η σ η τ η ς η θ ι κ ή ς α π ό τ ο ν Ι^ΐαντεβίλ, τ ο ν Σ τ ί ρ ν ε ρ κ . ά . Γ ε γ ο ν ό ς ε ί ν α ι ότι, ε ν ώ ο τ ρ ό π ο ς ζ ω ή ς κ α θ ο ρ ί ζ ε τ α ι α π ό τ η ν ιστορία τ η ς α ν ά π τ υ ξ η ς μίας δ ε δ ο μ έ νης κοινωνίας, από την ά λ λ η μεριά, η συνείδηση, όπως θα επιχειρήσω να δείξω, έχει πολύ βαθύτερη προέλευση: προέρχεται από τη συνειδητοποίηση της ισοτιμίας, που φυσιολογικά αναπτύσσεται στον ά ν θ ρ ω π ο και σε ό λ α τ α κ ο ι ν ω ν ι κ ά ζώα... [Εδώ τελειώνει το χειρόγραφο.]

ΗΘΙΚΗ

295

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Αρκεί να αναφέρουμε εδώ τα κριτικά και ιστορικά έργα του Paulsen, του Wundt, του Leslle Stephen, του LIchtenberger, του Fouillée, του De Roberty και πολλών άλλων. 2 . Β λ . Α . F o u i l l é e , Le mouvement

positive

idéaliste

et la réaction

contre

la

science

(2η έκδ., Paris 1896). Paul Desjardins, Le devoir présent^ που έκανε

πέντε εκδόσεις σε μικρό χρονικό διάστημα (6η έκδ., Paris 1896)· και πολλά άλλα. 3. Αυτό συνέβη πράγματι με τον Χάξλεϋ στη διάλεξή του με τίτλο Εξέλιξη και ηθική, στην οποία αρχικά αρνήθηκε την παρουσία οποιασδήποτε ηθικής αρχής στη ζωή της φύσης και αυτή του η διαβεβαίωση τον ανάγκασε να αναγνωρίσει την ύπαρξη της ηθικής αρχής έξω από τη φύση. Έπειτα αναίρεσε και αυτή την άποψη σε ένα μεταγενέστερο σχόλιο, στο οποίο αναγνώρισε την παρουσία της ηθικής αρχής στην κοινωνική ζωή των ζώων. [Το δοκίμιο Εξέλιξη και ηθική, που γράφηκε το 1893, περιλαμβάνεται στον 9ο τόμο των Απόντων του Χάξλεϋ, που εκδόθηκαν στη Νέα Υόρκη]. 4. Στο περιοδικό Nineteenth σ τ ο β ι β λ ί ο μ ο υ Αλληλοβοήθεια:

Century (1890, 1891, 1892, 1894, 1896) και Ένας

παράγοντας

της εξέλιξης,

2η αγγλ. έκδ.,

London 1904. 5. Βλ. για το ζήτημα αυτό τις παρατηρήσεις του Λόυντ Μόργκαν και την απάντησή μου σ' αυτές. [Conwy L. Morgan, Animal Behaviour,

London 1900, σ. 227

κ.ε. Η απάντηση περιλαμβάνεται σε μία υποσημείωση στΐ]\/

Αλληλοβοήθεια].

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Βλ. Eckermann, Gespràche

mit Goethe

[Συνομιλίες με τον Γκαίτε],

Leipzig 1848, vol. III, σ. 219, 221. Ο Έκερμαν είπε στον Γκαίτε ότι ένα ξεπεταρούδι, που έπεσε από τη φωλιά του όταν ο Έκερμαν σκότωσε τη μητέρα του, το περιμάζεψε η μητέρα ενός άλλου είδους πουλιού. Ο Γκαίτε συγκινήθηκε βαθύτατα και είπε: «Αν αυτό αποδειχθεί πως είναι γεγονός ευρέως διαδεδομένο, θα εξηγήσει το ''θεϊκό στοιχείο στη φύση"». Οι ζωολόγοι των αρχών του 19ου αι., που μελέτησαν τη ζωή των ζώων στις ακόμη ακατοίκητες περιοχές της αμερικανικής ηπείρου, και ένας φυσιοδίφης όπως ο Μπρεμ, έχουν δείξει ότι αυτό που επισήμανε ο Έκερμαν είναι μάλλον κοινό στον ζωικό κόσμο. 2. Alfred Fouillée, La psychologie

des idées-forces,

(3η έκδ., διευρυμένη, Paris 1912). 3 . Κ α ν τ , Θεμέλια

της μεταφυσικής

των

ηθών.

Paris 1893, δίτομο έργο

296

,

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

4. Εν τούτοις, αργότερα προχώρησε και πιο πέρα. Από το έργο του Φιλοσοφική Θεωρία της πίστης, που εκδόθηκε το 1792, έπεται ότι, αν στην αρχή τοποθέτησε την ορθολογική ηθική εναντίον της αντιχριστιανικής διδασκαλίας της εποχής εκείνης, κατέληξε να αναγνωρίσει το «αδιανόητο της ηθικής ιδιότητας, δείχνοντας τη θεϊκή της προέλευση» {Kants

Works, Hartensteln's Edition, vol.

IV, σ. 143-144). 5. «H Ηθική δεν θα του πει: ''Πρέπει να κάνεις αυτό", αλλά θα αναρωτηθεί μαζί του: ' Τ ι θέλεις, πραγματικό και οριστικό, και όχι μόνο σε μία ψυχική διόθεση της στιγμής;"» (F. Paulsen, System

der Ethik, 2 τόμ., Berlin 1896, τομ.

Ι , σ . 20). 6 . M . G u y a u , A Sketch

of Morality

independent

of Obligation

or

Sanction,

αγγλ. μτφ. Gertrude Kapteyn, London (Watts) 1898. 7. Ο BouvT κάνει μία πολύ ενδιαφέρουσα παρατήρηση: «Γιατί, αν δεν μας παραπλανούν όλες οι ενδείξεις, συμβαίνει τώρα μία επανάσταση της [κοινής] γνώμης, στην οποία ο ακραίος ατομικισμός του Διαφωτισμού δίνει τη θέση του σε μία αναβίωση του οικουμενισμού της αρχαιότητας, που συμπληρώνεται με μία καλύτερη έννοια της ελευθερίας της ανθρώπινης προσωπικότητας —μία βελτίωση που χρωστούμε στον ατομικισμό» {Ethics, III, σ. 34 της αγγλικής μτφ., σ. 459 του γερμανικού πρωτοτύπου). 8. C.P. Tiele, Geschichte

der Religion in Altertum,

γερμ. μτφ. G. Gehrich,

Gotha 1903, τόμ. II, σ. 163 κ.ε. ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Στο έργο του History of Modem Philosophy

ο δανός καθηγητής σκιαγρα-

φεί θαυμάσια τη φιλοσοφική σημασία του έργου τρυ Δαρβίνου. Geschichte neueren Philosophie, 2 . Η καταγωγή

der

γερμ. μτφ. F. Bendixen, Leipzig 1896, τόμ. II, σ.487 κ.ε.

του ανθρώπου,

α γ γ λ . έ κ δ . , κ ε φ . 4 , σ. 1 4 8 κ . ε . Ό λ α τ α π α ρ α -

θέματα είναι από την πρόσφατη έκδοση του κ. Μάρραιυ (1901). 3. Όχι πολύ αργότερα, ο Χέρμπερτ Σπένσερ, που αρχικά πήρε αρνητική στάση απέναντι στην ηθική στα ζώα, ανέφερε παρόμοια παραδείγματα στο περιοδικό τού James Knowles Nineteenth τ ο υ Principles

of Ethics,

Century. Τα αναδημοσιεύει στο βιβλίο

τ ό μ . 2 , π α ρ ά ρ τ . 1.

4. Η αδυναμία ενός μυρμηγκιού, ενός σκύλου ή μίας γάτας να κάνουν μία ανακάλυψη ή να βρουν τη σωστή λύση σε ένα πρόβλημα, την οποία τόσο συχνά επισημαίνουν ορισμένοι συγγραφείς που έγραψαν για το ζήτημα αυτό, δεν αποδεικνύει ότι υπάρχει ουσιώδης διαφορά ανάμεσα στη νοημοσύνη του ανθρώπου και στη νοημοσύνη των ζώων, επειδή την ίδια έλλειψη επινοητικότητας συναντούμε μονίμως και στους ανθρώπους. Όπως το μυρμήγκι σε ένα πείραμα του

ΗΘΙΚΗ

297

Τζον Λάμποκ, χιλιάδες άνθρωποι σε ένα άγνωστο περιβάλλον θα επιχειρήσουν παρόμοια να περάσουν από τα αβαθή ένα ποτάμι, και θα χαθούν στην απόπειρα αυτή, πριν προσπαθήσουν να γεφυρώσουν το ποτάμι με μία αυτοσχέδια γέφυρα —με έναν πεσμένο κορμό, λόγου χάρη. Από την άλλη, βρίσκουμε σε ζώα τη συλλογική νοημοσύνη μίας μυρμηγκοφωλιάς ή μίας κυψέλης μελισσών. Αν ένα μυρμήγκι ή μια μέλισσα στις χίλιες τύχει να βρει τη σωστή λύση, τα άλλα την μιμούνται. Έτσι λύνουν προβλήματα πολύ πιο δύσκολα από εκείνα στα οποία το μεμονωμένο μυρμήγκι ή μέλισσα απέτυχε τόσο οικτρά στα πειράματα ορισμένων φυσιοδιφών και, θα προσθέσω, όπως οι ίδιοι οι φυσιοδίφες αποτυγχάνουν στο στήσιμο των πειραμάτων τους και στα συμπεράσματά τους. Θα πρέπει να θυμηθούμε τις μέλισσες στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού και το κόλπο που έκαναν για να μην τις ενοχλούν οι άνθρωποι διαρκώς στην εργασία τους —κάλυψαν το παραθυράκι παρατήρησης με κερί (βλ. Η αλληλοβοήθεια,

κεφ. I)— ή

οποιοδήποτε άλλο πασίγνωστο γεγονός της επινοητικότητας των μελισσών, των μυρμηγκιών, των λύκων που κυνηγούν ομαδικά. 5. Σε μία έξοχη ανάλυση του κοινωνικού ενστίκτου (σ. 231-32), ο καθηγητής Λόυντ Ι^Ιόργκαν λέει: «Και σ' αυτό το ερώτημα ο πρίγκιπας Κροπότκιν, μαζί με τον Δαρβίνο και τον Espinas, θα απαντούσε πιθανόν χωρίς να διστάσει ότι το πρωταρχικό σπέρμα της κοινωνικής κοινότητας έγκειται στην παρατεταμένη συνοχή της ομάδας των γονέων και των γόνων». Πράγματι· μόνο που θα πρόσθετα: «ή των γόνων χωρίς τους γονείς», επειδή η προσθήκη αυτή θα συμφωνούσε καλύτερα με τα γεγονότα που αναφέραμε πιο πάνω, ενώ αποδίδει πιστότερα και την άποψη του Δαρβίνου. 6. Έκδ. των έργων του Καντ από τον Hartenstein, τόμ. IV, σ. 143-44, αγγλ. μ τ φ ρ . T h . Κ. A b b o t t , Kants

Critique

of Practica!

Reason

and

Other

Works,

London 1879, o. 425-27. 7. Σε μία υποσημείωση, ο Δαρβίνος, με τη συνήθη βαθιά του διαίσθηση, κάνει εν τούτοις μία εξαίρεση. Επισημαίνει: «Η εχθρότητα ή το μίσος φαίνεται πως είναι κι αυτή ένα πολύ επίμονο συναίσθημα, πιθανόν περισσότερο από όλα τ' άλλα που μπορούμε να κατονομάσουμε... Έτσι, το συναίσθημα αυτό θα φαινόταν πως είναι εγγενές, και είναι ασφαλώς πάρα πολύ επίμονο. Φαίνεται πως είναι το συμπλήρωμα και το αντίθετο του γνήσιου κοινωνικού ενστίκτου» (σημ. 27, κεφ. 4, σ. 114, 2η έκδ. Νέα Υόρκη 1917). Αυτό το συναίσθημα, τόσο βαθιά ριζωμένο στη ζωική φύση, εξηγεί προφανώς τους σκληρούς πολέμους μεταξύ διαφόρων φυλών ή ομάδων σε αρκετά ζωικά είδη και στους ανθρώπους. Εξηγεί και την ταυτόχρονη ύπαρξη δύο διαφορετικών κωδίκων ηθικής στα πολιτισμένα έθνη. Αλλά αυτό το ακόμη παραμελημένο ζήτημα μπορεί να αντιμετωπιστεί καλύτερα όταν εξετάσουμε την έννοια της δικαιοσύνης.

298

,

8 . On the Dignity

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

and Advancement

of Learning,

β ι β λ . V I I , κ ε φ . 1. Τ α ε π ι -

χειρήματα του Μπαίηκον υπέρ της άποψης αυτής είναι βέβαια ανεπαρκή. Αλλά θα πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας ότι απλώς σκιαγραφούσε σε αδρές γραμμές μία επιστήμη την οποία έμελλε να επεξεργαστούν οι διάδοχοι του. Την ίδια άποψη εξέφρασαν αργότερα ο Hugo Grotius και ορισμένοι άλλοι στοχαστές. 9. Ο καθηγητής Kessier του πανεπιστημίου της Πετρούπολης έδωσε μία διάλεξη για τον «Νόμο της αλληλοβοήθειας», πριν από μία συνάντηση του Ρωσικού Συνεδρίου των Φυσιοδιφών τον Ιανουάριο του 1880. Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Trudi της Εταιρείας Φυσιοδιφών της Πετρούπολης. Βλ. και Η θεια,

αλληλοβοή-

έ κ δ . , σ. χ κ α ι σ . 6 - 8 . 1 0 . Β λ . Έ κ ε ρ μ α ν , Συνομιλίες

με τον

Γκαίτε.

11. Το έργο του Σπένσερ Data of Ethics κυκλοφόρησε το 1879 και το έργο τ ο υ Justice

το 1 8 9 1 , δ η λ α δ ή π ο λ ύ π ι ο μ ε τ ά α π ό τ η ν Καταγωγή

του

του Δαρβίνου, που εκδόθηκε το 1871. Αλλά το έργο του Κοινωνική

ανθρώπου

στατιστική

είχε εκδοθεί το 1850. Ο Σπένσερ σωστά τόνισε τις διαφορές της φιλοσοφίας του από τη φιλοσοφία του Αύγουστου Κοντ. Αλλά η επίδραση που δέχθηκε από τον πατέρα του θετικισμού είναι αναμφισβήτητη, παρά τον πολύ διαφορετικό τρόπο σκέψης των δύο φιλοσόφων. Για να αντιληφθούμε την επιρροή του Κοντ, θα ήταν αρκετό να παραβάλουμε τις απόψεις του Σπένσερ για τη βιολογία με τις αντίστοιχες του γάλλου φιλοσόφου, ιδίως αυτές που διατυπώνονται στο 3ο κεφ. τ ο υ Discours

préliminaire

{Politique

positive,

1ος τόμ.).

Στην ηθική του Σπένσερ η επιρροή του Κοντ είναι ιδιαίτερα εμφανής στη σημασία που έδωσε ο Σπένσερ στη διάκριση του «μαχητικού» και του «βιομηχανικού» σταδίου της ανθρωπότητας, και στην αντίθεση «εγωισμού» και «αλτρουισμού». Τη λέξη «αλτρουισμός» την χρησιμοποιεί πολύ ευρύτερα από όσο ο Κοντ, που την δημιούργησε και την χρησιμοποίησε πρώτος. 12. «Έτσι, η θετική ηθική διαφέρει όχι μόνον από τη μεταφυσική αλλά και από τη θεολογική ηθική, καθώς παίρνει ως οικουμενική αρχή τη,ν άμεση υπεροχ ή τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν σ υ ν α ι σ θ η μ ά τ ω ν » {Politique

positive.

Discours

préliminaires,

2o μέρος, σ. 93, και αλλού). Δυστυχώς, οι εκλάμψεις ιδιοφυίας που βρίσκουμε διάσπαρτες στο έργο Discours préliminaires

αμαυρώνονται από τις μεταγενέ-

στερες ιδέες του Κοντ, που δύσκολα μπορούμε να τις θεωρήσουμε ανάπτυξη της θετικής μεθόδου. 13. Το αναφέρει στο έργο του Mental Evolution

in Animais,

London 1883,

σ. 352. 1 4 . G u y a u , Esquisse

d'une

morale

sans

obligation

ni sanction,

Paris 1896.

15. To έργο του καθηγητή Lloyd l^organ, που αργότερα ξανάγραψε το παλαιότερο βιβλίο του για τη ζωική νοημοσύνη με τον νέο τίτλο Animal

Behaviour

ΗΘΙΚΗ

299

(London 1900), δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί και θα πρέπει να το αναφέρουμε μόνο σαν υπόσχεση για ολοκληρωμένη μελέτη του ζητήματος, ιδίως από τη σκοπιά της συγκριτικής ψυχολογίας. Στον πρόλογο του έργου μου

Αλληλοβοή-

θεια αναφέρω και άλλα έργα που πραγματεύονται το ίδιο ζήτημα, από τα οποία ιδιαίτερη μνεία αξίζει το Des sociétés animales

(Paris 1877) του Espinas.

16. Ο Κίπλινγκ το κατάλαβε αυτό πολύ καλά στον Μόγλη του. 17. Οι μορφωμένοι γεωλόγοι βεβαιώνουν ότι κατά την Τριτογενή περίοδο υπήρχαν σχεδόν χίλια διαφορετικά είδη πιθήκων. 18. Βλ. Αλληλοβοήθεια,

κεφ. 1 και 2, και Παράρτημα. Από την έκδοση του

βιβλίου μου και μετά, έχω συγκεντρώσει πολλά στοιχεία που επιβεβαιώνουν το ίδιο. 19. Τις συνάξεις αυτές αναφέρει και ο καθηγητής Κέσλερ. Αναφορές σ' αυτές συναντούμε και σε όλους τους ζωολόγους πεδίου [σε αντιδιαστολή προς τους ζωολόγους γραφείου]. 20. Είναι δυνατόν να παραμείνουν αδημοσίευτα τα σημαντικά στοιχεία για την ηθική των ζώων που συγκέντρωσε ο Romanes; 21. John Ο. Brant-Sero, «DekanawideÎi», στο περιοδικό Man, 1901, τομ. I, τεύχ. 134, σ.166. ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Κάθε σκέψη, όπως σωστά επισήμανε ο Φουιγιέ, έχει την τάση να γίνεται ολοένα πιο αντικειμενική, δηλαδή να απαρνείται τις προσωπικές θεωρήσεις και να περνά σταδιακά σε γενικές θεωρήσεις. (FouiHée, Critique des systèmes moraie contemporaine,

de

Paris 1883, σ. 18). Έτσι σχηματίζεται σταδιακά το κοι-

νωνικό ιδεώδες, δηλαδή η σύλληψη ενός εφικτού καλύτερου συστήματος. 2. Βλ. για το ζήτημα αυτό: Karl Groos, Play of Animais, (αγγλ. μτφ. Elisabeth L. Baldwin, N. York 1898). 3. Ο αναγνώστης θα βρει πολλά στοιχεία που σχετίζονται με την υποτυπώδη ηθική στα κοινωνικά ζώα στα εξαίρετα έργα του Espinas, που ανέλυσε διάφορα στάδια της κοινωνικότητας των ζώων στο βιβλίο του Des sociétés (Paris 1877). Βλ. και Romanes, Animal Intelligence,

animales

και τα βιβλία του Huber

και του Forel για τα μυρμήγκια, και του Bûchner, L/e/?e und Liebesleben

in der

Thierweit (1S79, διευρυμένη έκδ. 1886). 4. Ο Ελί Ρεκλύ (αδελφός του γεωγράφου Ελιζέ Ρεκλύ) έγραψε λαμπρές σελίδες για τη σημασία του «μεγάλου πλήθους» των νεκρών προγόνων στο ολιγοσέλιδο αλλά πλούσιο σε ιδέες και στοιχεία βιβλίο του Les primitifs,

Paris

1885.[βλ. τη βιογραφία του, γραμμένη από τον Μαξ Νετλάου, εκδ.Τροπή] 5. Ο Σπένσερ αναλύει διεξοδικά τα στοιχεία αυτά στο έργο του Βασικές αρ-

300

χές

,

της ηθικής

ΠΙΟΤΡ ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ

( τ ό μ . I X κ α ι Χ τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ Σύστημα

συνθετικής

φιλοσοφίας,

1898). 6. Descriptive

Sociology,

με ταξινόμηση και συντονισμό από τον Herbert

Spencer, με συλλογή και επιλογή από τον Davis Duncan, τον Richard Schappig και τον James Collier, οκτάτομο έργο. 7. Είναι πολύ πιθανό ότι με τη σταδιακή τήξη του στρώματος πάγου, που την εποχή της μεγαλύτερης ανάπτυξής του στο βόρειο ημισφαίριο εκτεινόταν περίπου σε 50 βαθμούς βόρειο πλάτος, οι φυλές αυτές κινούνταν συνεχώς προς βορράν υπό την πίεση του αυξανόμενου πληθυσμού των νοτιότερων περιοχών της γης (Ινδία, βόρεια Αφρική κτλ.) στις οποίες δεν είχε φτάσει το στρώμα πάγου. 8 . Memoirs

from

the Unalashf