Φιλοσοφία και λογική σύνταξη

. ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Φιλοσοφία καΐ λογική σύνταξη

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΥΓΕΛΗΣ ΕΠΙΚΟΥΡΙΚΟΙ

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ

R. CARNAP

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΗ PHILOSOPHY AND LOGICAL SYNTAX

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΙΩΑΝΝΑΣ ΓΟΡΔΟΥ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΥΓΕΑΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΓΝΑΤΙΑ

ΘΕΣ)ΝΙΚΗΣ

ΤΑ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ ΤΗΣ ΣΕΙΡΑΣ 1 . D E S C A R T E S : Κανόνες για την καθοδήγηση του πνεύματος Α ' έκδοση 1974, Β ' έκδοση 1976 2 . L E I B N I Z : Μεταφυσική πραγματεία

ΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΣΕΙΡΑΣ 4 . Γ. ΜΟΥΡΕΛΟΥ: Θεμελειώδείς εννοίες της σύγχρονης φιλοσοφίας και επιστημολογίας

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Ό

Σελ. Carnap καΙ δ Κύκλος της Βιέννης

2. Ή

9

της γλώσσας

15

3. 01 βασικές εννοίες της λογικής σύνταξης

19

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΗ I. Η ΑΠΟΡΡΙΨΗ

ΤΗΣ

ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ

1. Ή δυνατότητα επαλήθευσης

25

2. Μεταφυσική

31

3.

Προβλήματα του πραγματικού

.

.

.

.

.

.

.

.

35

4 . 'Ηθική

41

5. Ή Μεταφυσική ώς έκφραση

.

45

6 . Ψυχολογία

51

7 . Λογική ανάλυση

55

I I . Η ΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 1 . Τυπική θεωρία

59

2. Κανόνες σχηματισμού

61

3 . Κανόνες μετασχηματισμού

63

4 . Συντακτικοί δροι

.

5. "Opoi-L 6.

Περιεχόμενο

7.

Προτάσεις που αναφέρονται σέ ψευδο-αντικείμενα .

69 73 79

.

8 . Ή τυπική και ή μή-τυπική γλώσσα

.

83 91

I I I . Η ΣΥΝΤΑΞΗ ΩΣ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ 1 . Ή μή-τυπική γλώσσα

93

2. Ή Τροπική Λογική

99

3 . Σγετικότητα αναφορικά μέ τή γλώσσα

103

8 Σελ. 4 . ψευδο-προβλήματα

.

.107

5. Επιστημολογία

111

6 . Φιλοσοφία της φύσης

.

113

7 . Ή γλώσσα της φυσικής ώς βασική γλώσσα της έπίστήμης

117

8 . Τι δεν ύποστηριζεί δ Physikalismus

125

9 . Ή ενότητα της επιστήμης ΠΙΝΑΚΑΣ

ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Π Ι Ν Α Κ Α Σ ΕΝΝΟΙΩΝ

.

.

.

.

.

.

.

129 133 134

νΕΙΣΑ Γ Ω ΓΗ I. Ό Carnap και 6 Κύκλος της Βιέννης , Ό Rudolf Carnap γεννήθηκε τό 1891 στό Ronsdorf (κοντά στο Barmen) της βορειοδυτικής Γερμανίας. Μετά τό 'θάνατο του πατέρα του τδ 1898 ή οικογένεια του πηγε στο Barmen (Wuppertal) δπου δ Carnap εκαμε τις γυμνασιακές του σπουδές; καΐ αργότερα, τδ 1909, στήν Ίένα. Ά π δ τδ 1910 ώς τδ 1914 δ Carnap σπουδάζει Μαθηματικά, Φυσική καΐ Φιλοσοφία στδ πανεπιστήμιο της Ίένας καΐ του Freiburg. Οι περιοχές της φιλοσοφίας πού τδν ενδιαφέρουν ιδιαίτερα είναι ή γνωσιοθεωρία και ή • έπιστημολογία. Στήν Ίένα μελέτησε τδν Kant κοντά στδν Νεοκαντιανδ φιλόσοφο Bruno Bauch. Ή επίδραση της Καντιανής σκέψης πάνω του άπδ τήν περίοδο αυτή είναι φανερή στη διατριβή του Der Raum, πού γράφει τδ 1920. Στήν Ίένα παρακολούθησε επίσης τά μαθήματα του Gottlob Frege (1848 -1925) πού τδ εργο του ήταν τότε σχεδδν άγνωστο στή Γερμανία. Αύτδ πού εκαμε ξεχωριστή εντύπωση άπδ τά μαθήματα αύτά στδν Carnap ήταν ή ιδέα του Frege πώς ή Λογική του θά μπορούσε νά χρησιμεύση γιά τή συγκρότηση ολόκληρου του συστήματος των Μαθηματικών, πράγμα πού κάμνει άργότερα τδν Carnap νά στρέψη ζωηρδ τδ ενδιαφέρον του γιά τή φιλοσοφική γενικότερα σκέψη του Frege. Ά π δ τδ 1914, με τδ ξέσπασμα του πολέμου, ως τδ 1918 δ Carnap υπηρετεί ώς άξιωματικδς στδ Γερμανικό στρατό, καΐ μάλιστα. τά πρώτα χρόνια (ώς τδ 1917) βρίσκεται στδ μέτωπο. Κατά τή 'διάρκεια του πολέμου δέν ξέκοψε εντελώς μέ τά επιστημονικά και φιλοσοφικά του ενδιαφέροντα. Τότε είναι πού μελετά τή θεο)ρία της σχετικότητας του Einstein κι' αρχίζει νά ενδιαφέρεται γιά τά μεθοδολογικά προβλήματά της. Μετά τδν πόλεμο εζησε γιά λίγο στήν Ίένα (1919 -1921) κι' υστέρα στδ Buchenbach (κοντά στδ Freiburg) ως τδ 1926. Τά χρόνια αύτά αρχίζει ,ο Carnap τΙς φιλοσοφικές του ερευνες. Μελετά τά Princwia Mathematica τών Whitehead καΐ Russell

10 καΐ συγκεντρώνεί δλες του τΙς προσπάθειες στήν εφαρμογή της συμβολικής Λογικής στή διατύπωση καΐ διερεύνηση των φιλοσοφικών προβλημάτων. Ό Frege και δ Russell είναι οί φιλόσοφοι πού άσκοϋν τη μεγαλύτερη επίδραση πάνω του και καθορίζουν, σ' ενα μεγάλο βαθμό, την κατοπινή του εξέλιξη. Τό 1921 γίνεται διδάκτωρ της φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Ίένας. Τήν εποχή αυτή στή Γερμανία ανάμεσα σ' εκείνους πού ακολουθούσαν τήν Ι'δια φιλοσοφική κατεύθυνση ήταν δ Hans Reichenbach, υφηγητής τότε της Φυσικής στο τεχνολογικό ινστιτούτο της Στουτγκάρτης. Μαζί του δ Carnap διατηρούσε αλληλογραφία. Για πρώτη φορά συναντήθηκαν τό Μάρτιο του 1923 σ' ενα μικρό συνέδριο στό Erlangen, πού οργανώθηκε από τόν Carnap καΐ τόν Reichenbach μαζι με δρισμένους άλλους — άνάμεσά τους είναι δ Paul Hertz καΐ δ Kurt Lewin — οί όποιοι εργάζονταν επίσης στήν περιοχή της συμβολικής Λογικής κι' είχαν ώς στόχο τους, με οργανο τήν τελευταία, νά αναπτύξουν μια επιστημονική φιλοσοφία. Τό συνέδριο του Erlangen αποτέλεσε πράγματι, μέσα στή Γερμανία, ενα σημαντικό βήμα πρός τήν κατεύθυνση αύτή. 'Τστερα από τό συνέδριο αύτό ή επαφή του Carnap μέ τόν Reichenbach είναι τακτική. Μέ τή μεσολάβηση του Reichenbach τό καλοκαίρι του 1924 δ Carnap γνωρίζει τόν Moritz Schlick, δ όποιος είχε ήδη οργανώσει τόν φιλοσοφικό Κύκλο τής Βιέννης. Μέ πρόσκληση του Schlick, δ Carnap πάει τό 1926 στή Βιέννη δπου ως τό 1930 είναι υφηγητής τής φιλοσοφίας στό πανεπιστήμιο και τό 1931 γίνεται έκτακτος καθηγητής. Ή παραμονή του στή Βιέννη κατά τό χρονικό αύτό διάστημα υπήρξε από τις πιό γόνιμες περιόδους τής ζωής του. 'Ανάμεσα στα μέλη του Κύκλου τής Βιέννης είναι δ Η. Hahn, δ Otto Neurath, δ Victor Kraft, δ Fr. Waismann καΐ δ Ph. Frank. "Ενα από τά φιλοσοφικά Ίργα πού άσκεϊ τήν εποχή αύτή μεγάλη επίδραση στόν Κύκλο τής Βιέννης είναι δπωσδήποτε τό Tractatus του Wittgenstein. Στις συναντήσεις του Κύκλου τό έργο αύτό άποτελοΰσε άντικείμενο διεξοδικής μελέτης. Ό Wittgenstein είναι ίσως δ φιλόσοφος πού κοντά στόν Russell και τόν Frege άσκησε τή μεγαλύτερη επίδραση πάνω στόν Carnap. Τό 1927 δ Carnap γνωρίζει αέ τή ιχεσολάβηση του Schlick προσωπικά τόν

11 Wittgenstein. ΜαζΙ μέ τον Schlick καΙ τον Waismann είχε άρκετές συναντήσεις τό καλοκαίρι του 1927 μέ τόν Wittgenstein. Δυο κυρίως ιδέες του Wittgenstein ασκούν επίδραση πάνω του: 1. 'Ότι ή αλήθεια των προτάσεων της Λογικής βασίζεται στή λογική τους δομή και δεν έξαρταται άπδ τα συμπτωματικές γεγονότα του εξωτερικού κόσμου* γι' αύτδ καΐ ο'ί προτάσεις αύτές δέν μας μιλούν γιά τόν κόσμο καί, κατά συνέπεια, δεν έ'χουν εμπειρικό περιεχόμενο. 2. 'Ότι πολλές από τις φιλοσοφικές προτάσεις της παραδοσιακής Μεταφυσικής είναι ψευδο-προτάσεις χωρίς γνωστικό περιεχόμενο. 'Από τους άλλους φιλοσοφικούς κύκλους τήν 'εποχή αύτή πού τοποθετούνται άπό τήν άποψη της βασικής τους κατεύθυνσης πολύ κοντά στόν Κύκλο τής Βιέννης είναι ή ομάδα του Βερολίνου πού οργάνωσε δ Reichenbach μέ ενεργά μέλη τούς Walter Dubislav, Kurt Grelling, Kurt Lewin, Wolfgang Kohler καΐ Karl Gustav Hempel, και ή Σχολή τής Βαρσοβίας άνάμεσα στά μέλη τής 6ποίας ήταν δ Jan Lukasiewicz, δ Tadeusz Kotarbinski, δ Stanislaw Lesniewski, δ Kasimierz Ajdukiewicz, δ Henryk Melhberg καΐ δ Alfred Tarski. Ή πρώτη επαφή του Κύκλου τής Βιέννης μέ τούς Πολωνούς θεωρητικούς τής Λογικής γίνεται τό Φεβρουάριο του 1930, δταν δ Tarski καλεσμένος άπό τό μαθηματικό τμήμα τοΰ πανεπιστημίου ερχεται στή Βιέννη καΐ κάνει δρισμένα μαθήματα πάνω στα Μεταμαθηματικά. Ό Carnap είχε μέ τόν Tarski καΐ ιδιαίτερες συναντήσεις, στις δποιες συζήτησαν προβλήματα κοινού ενδιαφέροντος. Οι συζητήσεις αύτές ύπήρξαν γόνιμες για τΙς περαιτέρω ερευνες του Carnap σέ προβλήματα τής μετα-θεωρίας. Ό Carnap, αντίθετα μέ τόν Schlick καΐ άλλα μέλη του Κύκλου της Βιέννης, πιστεύει 'δτι ή τυπική θεώρηση τής γλώσσας Ιχει μεγάλη σημασία για τή διασάφηση των φιλοσοφικών προβλημάτων. Τόν Νοέμβριο του 1930 δ Carnap πάει στή Βαρσοβία υστέρα άπό πρόσκληση τής έκει φιλοσοφικής έταιρείας καΐ δίνει τρεις διαλέξεις' εχει μάλιστα καΐ Ιδιαίτερες συζητήσεις μέ τόν Tarski, τόν Lesniewski καΐ τόν Kotarbinski. Ή άνταλλαγή αύτή φιλοσοφικών ιδεών μέ τή Σγολή της Βαρσοβίας ύπηρΕε για τόν Carnap

12 γόνίμη, γ:ατΙ οΐ Πολωνοί φιλόσοφοι είχαν κάνει πολύ σοβαρή δουλειά στήν περιοχή της Λογικής καΐ τής θεμελίωσης των Μαθηματικών καθώς καΐ στή γενική θεωρία τής γλώσσας. Μια αλλη γόνιμη επαφή του Carnap τήν εποχή αότή στή Βιέννη ήταν μέ τον Κ. Popper πού δέν άνηκε βέβαια ώς μέλος στον Κύκλο τής Βιέννης. Ό Carnap ειχε διαβάσει σέ χειρόγραφο το σημαντικό εργο του Popper Logik der Forschung καΐ τό καλοκαίρι του 1932 είχαν, μαζί και μέ τον Η. Feigl, συζητήσει πάνω σέ φιλοσοφικά προβλήματα. Πολλές από τις ιδέες του Popper τράβηξαν τό ενδιαφέρον του Κύκλου τής Βιέννης, όρισμένες άσκησαν θετική επίδραση στή σκέψη του Carnap καΐ των άλλων μελών του. ^Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα άναφέρουμε εδώ τΙς απόψεις του Popper πάνω στό πρόβλημα τών προτάσεων βάσης. 'Από τό 1930 ό Κύκλος τής Βιέννης απόκτα τό επίσημο δργανο 'διάδοσης τών φιλοσοφικών του Ιδεών, τό περιοδικό ErkenntniSy πού εκδίδεται από τόν Hans Reichenbach καΐ τόν R. Carnap. Κατά τό χρονικό αυτό διάστημα πού δ Carnap βρίσκεται στή Βιέννη ολοκληρώνει δυό εργα του και τά δημοσιεύει: Der logische Aufbau der Welt (1928) Abriss der Logistik (1929). Τό 1931 δ Carnap γίνεται καθηγητής στήν εδρα τής φιλοσοφίας τής Φυσικής πού δημιουργείται μέ υπόδειξη του Ph. Frank στό πανεπιστήμιο τής Πράγας. Στήν Πράγα δπου ζή δς τό 1935 αφιερώνει τόν περισσότερο χρόνο του στήν ερευνά τής τυπικής δομής τής γλώσσας. Τό 1934 δημοσιεύεται τό εργο του Logische Syntax der Sprache {Aoyixi] σύνταξη τής γλώσσας) πού θεωρείται Ινα από τά πιό σημαντικά φιλοσοφικά κείμενα τής εποχής μας. Στήν Πράγα, κατά τό διάστημα αύτό, δ Carnap είχε τήν εύκαιρία νά γνωρίση δυό 'Αμερικανούς φιλοσόφους, τόν Charles Morris και τόν W. V. Quine, πού είχαν δεχθή τήν επίδραση του Κύκλου τής Βιέννης και πού αργότερα τόν βοήθησαν νά μεταβή στίς Ηνωμένες Πολιτείες. Τό φθινόπωρο του 1934 υστέρα από πρόσκληση τής Susan Stebbing δίνει μιά σειρά μαθημάτων στό πανεπιστήμιο του Λονδίνου,, στά όποια προσπαθεί νά έξηγήση σέ μή τεχνική γλώσσα τή φύση της λογικής σύνταξης καΐ τή ση-

13 • μασία της γιά τή φιλοσοφία. Τά μαθήματα αύτά δημοσιεύονται λ£γο αργότερα (1935) μέ τδν τίτλο: Philosophy and Logical Syntax (Φιλοσοφία και λογική σύνταξη). Στο Λονδίνο δ C a m a p εχει τήν ευκαιρία να γνωρίση για πρώτη φορα τον Β. Russell, ή προσωπικότητα του οποίου προκαλεί βαθιά εντύπωση πάνω του. Εκτός άπό τον Russell γνωρίζει ;tal άλλους "Αγγλους φιλοσόφους, βπως είναι δ C. Κ. Ogden, μέ τον δποΐο συζητάει προβλήματα γλώσσας και λογικής, δ J. Η. Woodger, δ δποιος τήν εποχ ή αυτή άσχολειται μέ προβλήματα εφαρμογής της συμβολικής Λογικής στή Βιολογία, δ Alfred Ayer, δ R . Β. Braithwaite και δ Max Black. Μέ τήν άνοδο του Hitler στήν εξουσία τδ 1933 ή πολιτική ατμόσφαιρα γίνεται βαριά ακόμη καΐ στήν Τσεχοσλοβακία καΐ τήν Αυστρία. 'Έτσι τδ 1935 δ Carnap φεύγει άπδ τήν Πράγα καΐ πάει στις Ηνωμένες Πολιτείες της 'Αμερικής. Ά π ό τδ 1936 ώς τδ 1952 είναι καθηγητής της φιλοσοφίας στδ πανεπιστήμιο του Σικάγου. Έκει συνεργάζεται μέ τδν .'Αμερικανό φιλόσοφο Charles Morris, δ δποϊος προσπαθεί να συνδυάση τδν Πραγματισμό μέ τδν Εμπειρισμό. "Ετσι δ Carnap Ιχει τήν ευκαιρία νά γνωρίση καλύτερα τδν Πραγματισμό. Τδ 1 9 3 7 - 3 8 οργανώνει ενα φροντιστήριο έρεύνης στδ όποιο παίρνουν μέρος πολλοί συνάδελφοι του. 'Ανάμεσα σ' αυτούς είναι, καλεσμένος ώς ερευνητής, καΙ δ C. Hempel. Στδ φροντιστήριο αύτδ ασχολούνται μέ προβλήματα κυρίως της Σημαντικής, πού συγκεντρώνουν τδ ενδιαφέρον του Carnap κατά τδ διάστημα αύτό. Τδν χειμώνα του 1939 ερχεται στδ Σικάγο δ Russell καΐ οργανώνει ενα φροντιστήριο, στδ δποϊό παίρνει μέρος δ Carnap, μέ θέμα τά φιλοσοφικά προβλήματα των βασικών εννοιών της Λογικής: τής σημασίας καΐ τής αλήθειας. Τδ εργο του Russell Inquiry into Meaning and Truth εχει τή βάση του στίς Ιρευνες αύτές. Τδ 1940 - 41 δ Carnap προσκαλείται ώς επισκέπτης καθηγητής στδ Harvard. Ε κ ε ί δργανώθηκε μια δμάδα μέ πιδ δραστήρια μέλη τδν Carnap, τδν Russell, τδν Tarski καΐ τδν Quine, ή δποία άσχολήθηκε μέ προβλήματα τής Λογικής. "Ηδη δ Ph. Frank είχε ελθει άπδ τήν Πράγα στίς Ηνωμένες Πολιτείες καΐ ήταν καθηγητής της φιλοσοφίας της Φυσικής στδ πανεπιστήμιο

14 του Harvard. Μαζί του δ Carnap ο ρ γ ά ^ α ε ενα colloquium μέ θέμα τΙς λογικές βάσεις της επιστήμης. Τά μαθήματα του R νοη Mises καΐ του Feigl πάνω στήν έννοια της πιθανότητας κα Ο'ΐ συζητήσεις πού έγιναν ξύπνησαν από τότε ζωηρό τό ένδιαφέ ρον του Carnap για τδ πρόβλημα της πιθανότητας καΐ της έπα γωγής πού θα αποτελέσουν αργότερα κύριο αντικείμενο των φι λοσοφικών του έρευνών. 'Από τό 1942 δ)ς τό 1944 μέ τήν οικονομική υποστήριξη του ιδρύματος Rockfeller κάνει έρευνητική δουλειά στήν περιοχή της Τροπικής Λογικής καΐ της Ση μαντική ς (Santa Fe, New Mexico). 'Από τό 1944 ως τό 1952 βρίσκεται πάλι στό Σικάγο. 'Από τήν περίοδο αότή (1936- 52) στό Σικάγο εχουμε τά έξης σημαντικά ipyoL του: 1939 Foundations of Logic and Mathematics 1942 Introduction to Semantics 1947 Meaning and Necessity 1950 Logical Foundations of Probability. Κατά τό χρονικό διάστημα 1952 - 54 κάνει άποκλειστικά ερευνά στό 'Ίδρυμα των προχωρημένων μελετών του Princeton (Institute of Advanced Studies, Princeton). ΈκεΙ γνωρίζει τόν μαθηματικό John G. Kemeny μέ τόν δποιο συνεργάζεται γιά ενα χρόνο σέ προβλήματα έπαγωγικής Αογικής. Στό Princeton γνωρίζει προσωπικά και τόν Einstein. Τό 1954, υστέρα άπό τό θάνατο του Η. Reichenbach, δ Carnap τόν διαδέχεται στήν εδρα της φιλοσοφίας του πανεπιστημίου της California. Πέθανε στίς 14.9.19701

1. Το πρώτο μέρος ΕΙσαγωγής βασ(ζεταί στήν αυτοβιογραφία του Oarnap (βλ. σχετικά, R. Caraap, «Intellectual Autobiography», στο P. Α. Schilpp (ed.), The Philosophy of Rudolf Carnap, La Salle, Illinois 1963, σελ. 3 - 8 4 ) .

15 I I , Ή λογική ανάλυση της γλοσσοας, Ή βασική — μποροϋμε voc ποΰμε — διαφορά ανάμεσα στον Νεοθετικισμό η τον Λογικό Εμπειρισμό, πού δ πιο σημαντικός εκπρόσωπος του είναι δ Carnap, και τόν παλαιότερο Θετικισμό καΐ Εμπειρισμό συνίσταται στό γεγονός βτι δ πρώτος θεωρεί τήν ανάλυση της γλώσσας ώς τό μόνο εργο της φιλοσοφίας. Γιά να καταλάβουμε τή μεταβολή αύτή πού γίνεται μέσα στούς κόλπους της θετικοεμπειρικής φιλοσοφίας καΐ τούς λόγους πού τήν υπαγορεύουν πρέπει οπωσδήποτε νά τήν συνδέσουμε με τήν κεντρική γιά τήν φιλοσοφία αύτή έννοια ^ του «δεδομένου»^ πού αποτελεί τήν πηγή της γνώσης καΐ τή βάση αναγωγής δλων των επιστημονικών εννοιών. Γιά τόν κλασσικό θετικισμό ή βάση αύτή αναγωγής, δπου θεμελιώνεται ή Ι'δια ή γνώση, είναι αύτό πού δίδεται στήν άμεση αισθητηριακή αντίληψη, τό έπΙ μέρους αισθητό δεδομένο, τό συγκεκριμένο άτομικό βίωμα. Άλλά τό δεδομένο μέ τήν έννοια του συγκεκριμένου άτομικοΰ βιώματος δεν είναι ανακοινώσιμο, δέν §χει διυποκειμενικό χαρακτήρα καΐ γι' αύτό τό λόγο δέν μπορεί νά λειτουργήση ώς 'θεμέλιο της γνώσης. 'Ακόμη και στή μορφή πού πήρε δ φαινομενισμός στό εργο του Carnap Der logische Aufbau der Welt δέν εχουμε πάλι τή 'δυνατότητα νά ξεφύγουμε εντελώς από τόν κίνδυνο του Solipsismus πού κάνει αδύνατη τήν ϊδια τήν επιστήμη καΐ, συνάμα ακόμη πιό φανερή τήν ανεπάρκεια της παραδοσιακής μεθόδου άναγωγής στό ατομικό δεδομένο. Προτού καταπιαστούμε -μέ τό δεδομένο, πρέπει αύτό νά πάρη κάποια μορφή γλωσσικής διατύπωσης, ώστε νά γίνη άνακοινώσιμο. 'Έτσι, βλο τό βάρος του προβλήματος παύει νά είναι δ προσδιορισμός του δεδομένου στό άμεσο ατομικό βίωμα καΐ μετατοπίζεται στήν περιοχή της γλώσσας. Γι' αύτό καΐ δέν αναζητούμε πιά «πρωταρχικά δεδομένα», αλλά «πρωταρχικές προτάσεις», πού εντάσσονται σέ μιά γλώσσα μέ διυποκειμενικό από τήν άρχή χαρακτήρα. Μιά θεωρία του δεδομένου κι' ακόμη λιγότερο μιά γνωσιοθεωρια στήν παραδοσιακή της μορφή δέν είναι πιά δυνατή. Ή φιλοσοφία γίνε-

2. Βλ. σχετίκά μέ τήν εννοβα του (οδεδομενου» W. Stegmuller, Der Phaenomenalismus und seine Schwierigkeiten, Darmstadt 1969, σελ.

9n V ff

16 ται «κριτική, δπως θά πη δ Wittgenstein, της γλώσσας»^. Ή άνάλυση της γλώσσας στή σύγχρονη αναλυτική φιλοσοφία ακολούθησε δυο κατευθύνσεις. Ή μια κατεύθυνση είναι εκείνη πού ακολούθησε δ Wittgenstein στίς Φιλοσοφικές ερεννες, ή αλλη είναι εκείνη πού ακολούθησε δ Garnap. Στον Wittgenstein προέχει ή άνάλυση της καθημερινής γλώσσας, στον Carnap ή κατασκευή μιας ιδεατής γλώσσας απαλλαγμένης άπδ τις ελλείψεις των φυσικών γλωσσών. Πρόκειται για δυδ μεθόδους μέσα στους κόλπους τής αναλυτικής φιλοσοφίας που άποσκοπουν στή διασάφηση των φιλοσοφικών εννοιών καΐ προβλημάτων. Ή μέθοδος του Carnap, πού μας ενδιαφέρει εδώ, συνίσταται στή λογική άνάλυση, πού σημαίνει διερεύνηση δχι τής δομής τών φυσικών γλωσσών, άλλα τών κανόνων στούς οποίους πρέπει νά όπακούη ενα γλωσσικό σύστημα. Γι' αύτό τό λόγο κατασκευάζονται γλωσσικά συστήματα πού έχουν δική τους νομοτέλεια καΐ δικές τους δυνατότητες ανάπτυξης. Ή άνάλυση τής γλώσσας μέ τή σημασία αυτή παίρνει συστηματική μορφή στο εργο του Camap, κατ' αρχήν, ώς λογική σύνταξη τής γλώσσας. Ό λόγος πού δδήγησε τδν Carnap στήν άνάπτυξη τής συντακτικής μεθόδου πρέπει γενικότερα, νά άναζητη'θή στδν άντιμεταφυσικό χαρακτήρα του Κύκλου τής Βιέννης. Ό Νεοθετικισμδς στρέφεται κατά τής Μεταφυσικής μέ στόχο ν' άποδείξη, πρώτον, δτι οι προτάσεις της δεν έχουν εμπειρικό χαρακτήρα καί, κατά συνέπεια, δέν έχουν νόημα, καί, δεύτερον, δτι είναι ψευδο-προτάσεις πού οφείλονται σέ λάθη λογικής σύνταξης τής γλώσσας. «'Ότι στήν καθημερινή γλώσσα, γράφει δ Carnap, είναι δυνατόν νά σχηματίσουμε μια σειρά άπό λέξεις δίχως νόημα, χωρίς νά παραβούμε τους κανόνες τής Γραμματικής, δείχνει δτι ή γραμματική σύνταξη άπδ τή σκοπιά τής καθαρής λογικής είναι άνεπαρκής. 'Άν ή γραμματική σύνταξη αντιστοιχούσε μέ άκρίβεια στή λογική σύνταξη, 'δέν θά μπορούσε νά προκύψη καμιά φευδο-πρόταση. . . 'Άν ή άπο'ψή μας δτι ή Μεταφυσική συνίσταται σέ φευδο-προτάσεις, είναι σωστή, τότε σέ αιά σωστά φτιαγμένη γλώσσα 1. L.

Wittgenstein,

ri96n. 1969ιΓ4>: 40031.

Tractatus

Logico - Philosophicus,

London

17 άπό τήν δποφη της Αογιχης ή Μεταφυσική δέν θά μπορούσε κάν νδο διατυπωθη. Ά π ' αότά γίνεται φανερή ή μεγάλη φιλοσοφική σημασία της κατασκευής μιας λογικής σύνταξης πού επιχειρούν σήμερα οι θεωρητικοί της Λογικής»^. Ό Carnap είναι πεπεισμένος πώς δλα τα προβλήματα της παραδοσιακής φιλοσοφίας είναι, βασικά, ψευδο-προβλήματα πού προέκυψαν άπό τή μή ακριβή διατύπωση τους* δταν τά διατυπώσουμε σωστά, αποκαλύπτονται ώς προβλήματα λογικής άνάλυσης της γλώσσας. Ή διατύπωση προτάσεων πού αναφέρονται στδν κόσμο τής έμπειρίας είναι αποκλειστικό εργο των θετικών επιστημών, ενώ ή φιλοσοφία δέν 'εχει νά κάνη με τδ φυσικδ κόσμο, άλλά μέ τή γλώσσα, Ιτσι ώστε τα φιλοσοφικά προβλήματα πρέπει νά διατυπωθουν δχι στή βασική γλώσσα (Ding-Sprache, Objektsprache), άλλα στή μετα-γλώσσα ή στή γλώσσα τής σύνταξης (Metasprache, Syntaxsprache). Ή τελευταία είναι μιά θεωρία τής τυπικής δομής τής γλώσσας πού άποτελεΐ τδ αντικείμενο τής λογικής άνάλυσης (μετα-θεωρία). Στή θέση, καθώς βλέπουμε, του «δεδομένου» εχουμε τή γλώσσα τήν ίδια για τήν τυπική δομή τής οποίας πρέπει νά μιλήσουμε σέ μιά δεύτερη γλώσσα. Κατά πόσο βέβαια είναι αότδ δυνατδ ύπήρξε ενα άπό τά άντικείμενα συζητήσεων στόν Κύκλο τής Βιέννης Ό Wittgenstein στό Tractatus υποστήριζε δτι δέν μπορούμε νά μιλήσουμε γιά τή λογική δομή των προτάσεων καΐ τή σχέση γλώσσας καΐ πραγματικότητας, άφου βέβαια γι' αύτόν ολόκληρη ή άνάλυση τής γλώσσας συνίσταται σέ προτάσεις χωρίς νόημα. "Ωστόσο δ Carnap Ιδειξε στδ εργο του Αογικη ούνταξη της γλώσσας δτι μπορούμε νά μιλήσουμε γιά τήν τυπική δομή μιας γλώσσας μέσα στήν Ι'δια τή γλώσσα. "Ώς πρότυπο γιά τή διατύπωση τής μετα-θεωρίας του χρησίμευσε στόν Carnap ή θεωρία των άποδείξεων (ή τά Μετα-μαθηματικά) του D. Hilbert (1862 -1943) . Ό Hilbert γιά πρώτη φορά έπιχείρησε μιά τυπική άνάλυση τής γλώσσας μέ σκοπό νά θεμελιώση όλόκληρο τό σύστημα των Μαθηματικών σέ άσφαλεις βά1. R. Carnap, Oberwindung der Metaphysik durch logische lyse der 5prac/ie, Erkenntnis, 2, 1931, σελ. 228. 2. Ηλ. R. Oamao. Intellectual AutobiosraDhy, σελ. 29.

Ana-

18 σεις. Στήν προσπάθειά του αδτή δδηγεϊται στή διάκριση άνάμεσα στα Μαθηματικά ώς καθαρά τυποποιημένο αξιωματικό σύστημα και τίχ Μεταμαθηματικά ώς δργανο διερεύνησης της λογικής δομής και των λογικών ιδιοτήτων του μαθηματικού συστήματος. Μια σαφή εικόνα της μετα-θεωρίας του Hilbert μπορούμε νά εχουμε, αν συγκρίνουμε τό τυποποιημένο γλωσσικό σύστημα μ' ενα παιχνίδι σκάκι δπου οι πεσσοί είναι τα σύμβολα του συστήματος. Για νά παίξουμε τό παιχνίδι αυτό, θά πρέπει νά ξεκινήσουμε άπό δρισμένους άρχικούς συνδυασμούς των πεσσών (τά αξιώματα) . "Γστερα, μετακινούμε τους πεσσούς σύμφωνα μέ τούς κανόνες του παιχνιδιού (οχ κανόνες πρόβασης) οί οποίοι μας επιτρέπουν νά κάνουμε καινούργιους συνδυασμούς (τά θεωρήματα) . Τό παιχνίδι αύτό μπορούμε νά τό παίξουμε, χωρίς νά χρειαστούμε κάποια σημασιολόγηση τών συμβόλων (οι πεσσοί) . Ο: προτάσεις δμως πού θά διατυπώσουμε σχετικά μέ τό παιχνίδι αύτό •δέν είναι προτάσεις χωρίς νόημα, δπως οί θέσεις τών πεσσών και οι κινήσεις τους. Πρέπει εδώ νά κάνουμε διάκριση ανάμεσα στά σύμβολα καΐ τούς τύπους του συστήματος, πού μελετούμε, καΐ στά σύμβολα καΐ τΙς προτάσεις πού διατυπώνουμε γιά νά περιγράψουμε τό έν λόγω σύστημα. Τά τελευταία δέν ανήκουν στό σύστημα, στή θεωρία, άλλά στή μετα-θεωρία. Ή βασική ιδέα της μεταμαθηματικής μεθόδου του Hilbert άποτελει καΐ τήν άφετηρία της συντακτικής μεθόδου του Carnap. "Οπως τά Μεταμαθηματικά αποτελούν μιά γενική θεωρία της τυπικής δομής της μαθηματικής γλώ'σσας, κατά τρόπο ανάλογο, 'άλλά σε γενικότερη ακόμη μορφή, ή λογική σύνταξη θά άποτελέση μιά γενιχή θεωρία της τυπικής δομής τών γλωσσικών έν γένει συστημάτων. Πρωταρχικός σκοπός του Carnap είναι ή άνάπτυξη μιας μετα-θεωρίας βάσει της οποίας θά μπορούσαμε νά διακρίνουμε μέ τυπικά καΐ μόνον κριτήρια τΙς μεταφυσικές άπό τις μή μεταφυσικές προτάσεις καΐ νά αποκλείσουμε τις τελευταίες άπό μιά κατασκευασμένη, ιδεατή γλώσσα. Στή Λογική ούνταξη της γλώσοας δ Carnap επιχειρεί — θά μπορούσαμε νά ποΰμε — μιάν «έπαναξιολόγηση δλων τών άξιών». Αύτό γίνεται άμέσως αντιληπτό, άν προσέξουμε τήν κεντριχή θέση πού εγει στό Ιργο του δ δρος σύνταξη και τό νόηαα πού παίρνει.

19 Μεσα στήν Εννοια αύτή περικλείετα!, δλόκληρη ή Λογική καθώς τονίζει επανειλημμένα δ Carnap, αλλά καΐ ή φιλοσοφία: «όλα τά φιλοσοφικά προβλήματα μέ νόημα ανήκουν στή σύνταξη»^. Ή Λογική δέν Εχει εδώ νά κάνη μέ νόμους της νόησης πού έχουν αιώνιο κύρος ουτε τά φιλοσοφικά προβλήματα είναι τά πιδ γενικά έρωτήματα γιά τδ είναι και τδ νοειν. Οί κανόνες της σύνταξης είναι νόμοι της γλώσσας πού άφοροΰν τή μορφή τών συμβόλων (σημείων) καΐ τις πράξεις στΙς δποιες προβαίνουμε μ' αδτά* καΙ ώς νόμοι της γλώσσας είναι δοσμένοι, στίς φυσικές γλώσσες, ιστορικά ώς συμβάσεις και αλλάζουν άπδ γλώσσα σέ γλώσσα, ένώ στίς κατασκευασμένες γλώσσες αποτελούν δικές μας αύθαίρετες συμβάσεις. Γι' αύτδ και στά πλαίσια της κλασσικής φιλοσοφικής παράδοσης δέν είναι κάν νοητοί ώς αντικείμενα της λογικής Ερευνας, εφόσον τδ άντικείμενο τής Λογικής πρέπει Ιδώ νά τδ συλλάβουμε ώς κάτι πού λειτουργεί εξω άπδ τδ χρόνο, ώς κάτι κατ' εξοχήν ύπερχρονικό. 'Ωστόσο γιά τδν Carnap ^ δ καθένας μπορεί νά φτιάξη τή-Λογική του, άρκεϊ νά μας προσδιορίση τούς συντακτικούς κανόνες του γλωσσικού του συστήματος. Αύτή είναι ή άνώτατη αρχή τής Λογικής, δπως τήν καταλαβαίνει βέβαια δ Carnap. Ό λογικδς συμβατισμδς άποτελεϊ ενα άπδ τά πιδ χαρακτηριστικά γνωρίσματα τής συντακτικής μεθόδου του Carnap. Γενικότερα, μπορούμε νά ποΰμε πώς ή θέση του Carnap άποτελεί μιά ριζική άπόκλιση άπδ τήν παραδοσιακή άντίληψη γιά τδ άντικείμενο τής Λογικής καΐ τής Φιλοσοφίας.

I I I , 01 βασικές άνοιες της λογικής οννταξης. Θά μπορούσε 'ίσως κανείς, άπδ πρώτη άποψη, νά ύποθέση πώς ή σύνταξη Ενει νά κάνη μονάχα μέ τούς τρόπους σχηματισμού τών προ1. Βλ. R. Oamap, Logische

Syntax der Sprache, Wien 1934, σελ.

2 καΐ 202. 2. R. Carnap, Logische Syntax..., σελ. 206. 3. R. Carnap, Logische Syntax..., σελ. 45: «Jeder mag seine Logik, d.h. seine Sprax^hform, wie er will, aufbauen. Nur muss er, wenn er mit uns diskutieren will, deutlich angeben, wie er es maohen will, svntaktische Besitimmuneen s e b e n . . . »

20 τάσεο)ν, άντίθετα μέ τή Λογική πού διερευνά τους κανόνες σύμφωνα μέ τους οποίους μια κρίση συνάγεται από μιαν αλλη ή, άκόμη, τΙς σημασιολογικές σχέσεις των προτάσεων μεταξύ τους. "Ωστόσο στον Carnap οΰτε τό ενα ουτε τό αλλο ισχύει. ΟΕ συντακτικοί του κανόνες στη στενότερη σημασία τους είναι βέβαια κανόνες σχηματισμού, δμως καΐ ο'ι κανόνες μετασχηματισμού, πού αντιστοιχούν στους κανόνες του λογικού συμπερασμου, είναι του ϊδιου είδους μέ τούς πρώτους και μπορούμε, επομένως, εξίσου νά .τούς συλλάβουμε έντελώς τυπικά. Για να γίνη κατανοητή ή άναγωγή αότή της κεντρικής Ίννοιας του λογικού συμπερασμου στήν περιοχή της μορφολογίας της γλώσσας, πρέπει κατ' αρχήν, νά εχουμε ύπόψη μας πώς, δταν δ Carnap μιλάη για προτάσεις (ενας Άλλος βασικός δρος της σύνταξης) δέν εννοεί κρίσεις ^ (judgements, propositions), αλλά «φράσεις» (sentences). Ή πρόταση είναι μιά διάταξη κατά ορισμένο τρόπο των συμβόλων πού άποτελοΰν τα στοιχεία της καΐ πού δέν έχουν κανένα νόημα, είναι απλώς σημάδια^ πάνω στό χαρτί. 'Έτσι, δ λογικός συμπερασμός (Folgerungsbegriff), ή πιό σημαντική έννοια της σύνταξης, συνίσταται στό μετασχηματισμό των προτάσεων βάσει δρισμένων συμβατικών κανόνων, -οί δποϊοι προσδιορίζοντας κάτω άπό ποιές συνθήκες μια πρόταση συνάγεται άπό Άλλες, μας δίνουν δλες τις λογικές σχέσεις μέσα σ' ενα συγκεκριμένο γλωσσικό σύστημα. Ή συντακτική αύτή έρμηνεία τών λογικών σχέσεων μας δίνει νά καταλάβουμε μέ ποιά σημασία στό Ιργο του Carnap ή Λογική γίνεται στήν πραγματικότητα ενας κλάδος της σύνταξης. 'Λλλά στό σημείο άκριβώς 1. Βλ. R. Carnap, Logische Syntax..., σελ. 195: «Wir wollen die Frage, was dieses durch einen Satz Bezeichnete ist, hier beiselte lassen (manche meinen Gedanken oder Gedankeninhalte, andere Fakten oder moglidhe Fakten); diese Frage verfiihrt leioht zu pihilosopihischen Scheinproblemen». 2. Βλ. R. Camap, Logische Syntax..., σελ. 4: «Ein Ausdruck dieser Sprache heisst ein Satz, wenn er in solcher und solcher Weise aus Zeichen der und der Arten in der und der Reihenfolge besteht». 3. Βλ. R. Camap, Logische Syntax..., σελ. 5: «Der Terminus 'Zeichen' soli hier nur soviel heissen wie 'Figur'. Es wird niobt etwa vorausgesetz, dass ein solches Zeichen eine Bedeutung hat oder etwas

Kpypiol·» npt ·»

21 αύτδ προκύπτει 2να σοβαρδ πρόβλημα: είνα: δυνατόν v i πάρη ή σχέση της λογικής ακολουθίας (logical consequence) συντακτική ερμηνεία, νά ισχύη δηλαδή βάσει των κανόνων άποκλειστικίο της σύνταξης χωρίς αναφορά στό νόημα των προτάσεων; Ή συντακτική ερμηνεία βασικών δρων της Λογικής δίνει στον Carnap τή δυνατότητα νά κατασκευάση μιά θεωρία, άπό πρώτη άποψη αυστηρά συνεπή, σύμφωνα με τήν οποία ή γλώσσα παρουσιάζεται σάν ενας κλειστές αύτάρκης κόσμος καΐ δ φιλόσοφος δέν χρειάζεται γι' αύτδ νά άναφέρεται σέ κάτι τδ έξω-γλωσσικό. Χαρακτηριστικό γιά τή μονομέρεια της συντακτικής αύτής αντίληψης δσον άφορα τή γλώσσα, είναι δτι ή θεωρία τοΟ Carnap δέν δίνει στή λέξη σημασιολογική αύτονομία, άλλά ύποστηρίζει πώς τδ νόημά της τδ παίρνει μέσα άπδ τή λειτουργία πού επιτελεί στήν πρόταση. "Αλλά άν τδ νόημα μιας λέξης βασίζεται στδ συνδυασμό της μέ άλλα γλωσσικά σύμβολα, τδ ϊδιο κι' αύτά άντλοΰν τδ νόημά τους άπδ τή σχέση τους μέ τή λέξη. Καταλήγουμε δηλαδή σ' ενα φαύλο κύκλο άπδ τδν δποιο δέν μπορούμε νά ξεφύγουμε, άν δέν άναγνωρίσουμε έκτδς άπδ τή συντακτική καΐ μιάν άλλη διάσταση της γλώσσας πού ονομάζουμε Σημαντική, Ή προσπάθεια του Carnap νά κατασκευάση Ινα αύτόνομο συντακτικό σύστημα άπέτυχε. Ό ίδιος δ Carnap εγκαταλείπει άργότερα τους συντακτικούς άποκλειστικά δρισμούς των βασικών έννοιών της Λογικής και άναγνωρίζει πώς ή συντακτική άνάλυση της γλώσσας πρέπει νά συμπληρωθή μέ τή διερεύνηση των σημασιολογικών σχέσεων άνάμεσα στίς προτάσεις. Τά φιλοσοφικά προβλήματα δέν άποσαφηνίζονται οπωσδήποτε καΐ πολύ λιγότερο λύνονται — μέ άνάλυση μονάχα τών τυπικών σχέσεων άνάμεσα στά σύμβολα (σημεία). Μιά τέτοια άντίληψη γιά τδ Ιργο της φιλοσοφίας είναι πολύ στενή. 'Λπδ τδ 1936 καΐ δστερα δ Carnap άναθεωρεΐ τις άπόψεις του και άναγνωρίζει δτι τδ Ιργο της φιλοσοφίας συνίσταται στή οημειολογικη άνάλυση της γλώσσας. Ά π δ τή σκοπιά της Σημειολογίας (Semiotic) ή άνάλυση της γλώσσας περιλαμβάνει τρία μέρη: 1. Τις σχέσεις άνάμεσα στή γλώσσα καΐ τδν άνθρώπινο δργανισαδ πού τήν γρησιμοποιεΓ πρόκειται δηλαδή γιά τΙς βιολο-

22 γικές, τΙς ψυχολογικές %αΙ τΙς κοινωνιολογικές διαστάσεις του γλωσσικού συμβόλου. Τήν ερευνά αύτή δνομάζουμε Πραγματιοτιχτη (Pragmatics). 2. ΤΙς σχέσεις άνάμεσα στα γλωσσικά σύμβολα καΐ το& άντικείμενα στα δποΐα άναφέρονται, τα σημαινόμενα. Τήν 2ρευνα αδτή ονομάζουμε Σημαηικη (Semantics). 3. Τις λογικές σχέσεις άνάμεσα στα γλωσσικά σύμβολα, μέ τΙς δποΐες άσχολεΐται ή Συντακτική (Syntactics). Τ ή διάκριση αύτή πού κάνει ό Charles Morris στδ Ιργο του Foundations of the Theory of Signs (1938) υΕοθετεΙ καΐ δ Carnap, τδ ενδιαφέρον του ώστόσο στρέφεται κυρίως στή Σημαντική. Τις Ιρευνές του στήν περιοχή αύτή δημοσιεύει σέ δυδ σημαντικά εργα του, στο Introduction to Semantics (1942) καΐ στδ Meaning and Necessity (1947). ΝΙΚΟΛΑΟΣ

ΑΥΓΕΛΗΣ

R. CARNAP ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΑΟΓΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΗ

/. THE REJECTION 1.

OF

METAPHYSICS

Verifiability

The problems of philosophy as usually dealt with arc of very different kinds. From the point of view which I am here taking we may distinguish mainly three kinds of problems and doctrines in traditional philosophy. For the sake of simplicity we shall call these parts Metaphysics, Psychology, and Logic, Or, rather, there are not three distinct regions, but three sorts of components which in most theses and questions are combined: a metaphysical, a psychological, and a logical component. The considerations that follow belong to the third region: we are here carrying out Logical Analysis. The function of logical analysis is to analyse all knowledge, all assertions of science and of everyday life, in order to make clear the sense of each such assertion and the connections between them. One of the principal tasks of the logical analysis of a given statement it to find out the method of verification for that statement. The question is: What reasons can there be to assert this statement; or: How can we become certain as to its truth or falsehood? This question is called by the philosophers the epistemological question; epistemology or the philosophical theory of knowledge is nothing other than a special part of logical analysis, usually combined with some psychological questions concerning the process of knowing. What, then, is the method of verification of a statement? Here we have to distinguish between two kinds of verification: direct and indirect. If the question is about a statement which asserts something about a present perception, e.g. "Now I see a red square on a blue ground," then the statement can be tested directly by my present perception. If at present I do see a red square on a blue ground, the statement is directly verified by this seeing; if I do not see that, it is disproved. To be sure, there are still some serious problems in connection with direct

L Η ΑΠΟΡΡΙΨΗ 1, Ή δυνατότητα

ΤΗΣ

ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ

έπαλήϋ'ενΌης

Τά προβλήματα της φιλοσοφίας πού συχνά μας απασχολούν διαφέρουν πολύ στδ είδος τους. Ά π δ τήν άποψη πού όποστηρίζω εδώ μπορούμε νά διακρίνουμε τρία είδη προβλημάτων χαΐ τρεΤς αντίστοιχους κλάδους της παραδοσιακής φιλοσοφίας. Γιά λόγους άπλότητας θα ονομάσουμε τούς κλάδους αύτούς Μεταφνοική, Ψυχολογία καΐ Λογική, ' Ή , καλύτερα, δεν υπάρχουν τρεις χωριστές περιοχές, αλλά τρΙοί συστατικά μέρη πού στά περισσότερα φιλοσοφικά προβλήμ-ατα τά βρίσκουμε ενωμένα: τδ μεταφυσικό, τδ ψυχολογικό καΐ τδ λογικδ μέρος. Οι απόψεις πού άκολουβοϋν ανήκουν στην. τρίτη περιοχή* κάνουμε εδώ Λογική "Λνάλυοη. Τδ Ιργο της συνίσταται στήν άνάλυση της γνώσης, στήν ανάλυση τών προτάσεων της επιστήμης και της καθημερινής ζωής, με τδ^ σκοπδ νά καταστήσουμε σαφή τή σημασία καΐ τις σχέσεις τους. 'Ένα πρωταρχικδ καθήκον της λογικής άνάλυσης μιας ορισμένης πρότασης είναι νά βρή τή μέθοδο επαλήθευσής της. Τδ ερώτημα είναι: Ποιοι λόγοι μπορούν νά ύπάρχουν πού νά επιβεβαιώνουν τήν πρόταση αότή; ' Ή , πώς μπορούμε νά βεβαιωθούμε γιά τήν αλήθεια ή τδ ψευδός της; Τδ έρώτημα αότδ οι φιλόσοφοι τδ ονομάζουν επιστημολογικό* επιστημολογία ή φιλοσοφική θεωρία της γνώσης 'δέν είναι τίποτε άλλο άπδ ενα ιδιαίτερο τμήμα τής λογικής άνάλυσης, πού συνήθως συνδέεται μέ ορισμένες ψυχολογικές ερευνες σχετικές μέ τδν τρόπο πού συντελείται ή γνώση. Ποιά, λοιπόν, είναι ή μέθοδος επαλήθευσης μιας πρότασης; Έδώ πρέπει νά κάνουμε διάκριση ανάμεσα σέ δύο είδη επαλήθευσης: τήν άμεση καΐ τήν εμμεση. "Αν πρόκειται γιά μιά πρόταση πού βεβαιώνει κάτι σχετικδ μέ μιά παρούσα αντίληψη π.χ. "Τώρα βλέπω ενα κόκκινο τετράγωνο πάνω σέ γαλάζιο φόντο", τότε ή πρόταση μπορεί νά έλεγχθή άμεσα άπδ τήν σχετική άντίληψή μου. ' Ά ν στδ παρδν βλέπω πραγματικά ενα κόκκινο τετράγωνο σέ γαλάζιο φόντο, ή πρόταση επαληθεύεται άμεσα άπδ αύτδ πού βλέπω* άν δέν τδ βλέπω, δέν έπαληθεύεται. 'Ασφαλώς ύπάργουν άκόίΑΥΐ

26 verification. We will however not touch on them here, but give our attention to the question of indirect verification, which is more important for our purposes. A statement Ρ which is not directly verifiable can only be verified by direct verification of statements deduced from Ρ together with other already verified statements. Let us take the statement Pi: "This key is made of iron". There are many ways of verifying this statement: e.g.: I place the key near a magnet; then I perceive that the key is attracted. Here the deduction is made in this way:

Premises: P^: *'This key is made of iron"; the statement to be examined. P2* "If an iron thing is placed near a magnet, it is attracted"; this is a physical law, already verified. P3: "This object—a bar—is a magnet"; statement already verified. P^, "The key is placed near the bar": this is novi^ directly verified by our observation.

From these four premises we can deduce the conclusion:

Pg! "The key will now be attracted by the bar."

This statement is a prediction which can be examined by observation. If we look, we either observe the attraction or we do not. In the first case we have found a positive instance, an instance of verification of the statement Pi under consideration; in the second case we have a negative instance, an instance of disproof of Pi. In the first case the examination of the statement Pi is not finished. We may repeat the examination by means of a magnet, i.e. we may deduce other statements similar to P5 by the help of the same or similar premises as before. After that, or instead of that, we mav make an examination by electrical

27 μερικά σοβαρά προβλήματα σχετικά μέ τήν δμεση επαλήθευση. Δεν θά τά θίξουμε δμως εδώ, αλλά θά στρέψουμε τήν προσοχή μας στήν άμεση επαλήθευση, πού είναι πιο σημαντική γιά τούς σκοπούς μας. Μιά πρόταση Ρ πού δεν επαληθεύεται άμεσα μπορεί νά έπαληθευθή μόνο μέ τήν άμεση επαλήθευση προτάσεων πού συνάγονται άπδ τήν Ρ μαζι μέ άλλες ήδη επαληθευμένες προτάσεις. "Ας πάρουμε τήν πρόταση Ρ ι "Αύτό τό κλειδί είναι καμωμένο άπό σίδερο". Υπάρχουν πολλοί τρόποι επαλήθευσης αύτής της πρότασης: π.χ. Τοποθετώ τό κλειδί κοντά σ' ενα μαγνήτη καΐ άντιλαμβάνομαι δτι τό κλειδί ελκεται. Έδώ τό συμπέρασμα συνάγεται ώς έξης: Προκείμενες:

Ρ^ "Αύτο το κλειδί είναι καμωμένο άπο σίδερο"· ή πρόταση ποί) πρόκειται νά εξετασθή. Ρ2 ""'Αν ενα σιδερένιο αντικείμενο τοποβετηθή κοντά σ' ενα μαγνήτη, ελκεται"· αύτος είναι ενας φυσικός νόμος, ηδη επαληθευμένος. Ρ^ "Αύτο το αντικείμενο — μία ράβδος — είναι μαγνήτης"· πρόταση ήδη επαληθευμένη. Ρ4 "Το κλειδί τοποθετείται κοντά στη ράβδο"· αύτο επαληθεύεται τώρα άμεσα μέ τήν παρατήρηση.

Ά π ό αότές τΙς τέσσερεις προκείμενες μπορούμε νά βγάλουμε τό συμπέρασμα: ρ5 "Το κλειδί θά ύποστή μιάν ελξη άπο τη ράβδο".

Ή πρόταση αυτή είναι μιά πρόβλεψη πού μπορεί νά Ιλεγχθή μέ τήν παρατήρηση. 'Άν κοιτάξουμε, θά παρατηρήσουμε ή δέν θά παρατηρήσουμε τήν ελξη. Έχουμε δηλαδή δύο περιπτώσεις: μιά θετική ή δποία επαληθεύει τήν πρόταση Ρ ι πού εξετάζουμε, και μιάν αρνητική πού άνασκευάζει τήν πρόταση Ρ ι . Στήν πρώτη περίπτωση δ ελεγχος της πρότασης Ρ ι δέν τέλειωσε. Μπορούμε νά τον έπαναλάβουμε μέ τή βοήθεια ενός μαγνήτη, λ.χ. μπορούμε νά συναγάγουμε άλλες προτάσεις παρόμοιες μέ τήν Ρδ μέ βάση τΙς ϊδιες ή παρόμοιες προκείμενες δπως κάναμε παραπάνω. Μετά άπό αδτό, ^ άντ' αότοΰ, υιπορουαε νά προβούμε

28 tests, or by mechanical, chemical, or optical tests, etc. If in these further investigations all instances turn out to be positive, the certainty of the statement Pi gradually grows. We may soon come to a degree of certainty sufficient for all practical purposes, but absolute certainty we can never attain. The number of instances deducible from Pi by the help of other statements already verified or directly verifiable is infinite. Therefore there is always a possibility of finding in the future a negative instance, however small its probability may be. Thus the statement Pi can never be completely verified. For this reason it is called an hypothesis. So far we have considered a singular statement concerning one single thing. If we take a universal statement concerning all things or events at whatever time and place, a so-called natural law, li is still clearer that the number of examinable instances is infinite and so the statement is an hypothesis. Every assertion Ρ in the wide field of science has this character, that it either asserts something about present perceptions or other experiences, and therefore is verifiable by them, or that statements about future perceptions are deducible from Ρ together with some other statements already verified. If a scientist should venture to make an assertion from which no perceptual statements could be deduced, what should we say to that? Suppose, e.g., he asserts that there is not only a gravitational field having an effect on bodies according to the known laws of gravitation, but also a levitational field, and on being asked what sort of effect this levitational field has, according to his theory, he answers that there is no observable effect; in other words, he confesses his inability to give rules according to which we could deduce perceptual statements from his assertion. In that case our reply is: your assertion is no assertion at all; it

29 σέ ήλεκτρικά τέστ, τ) σέ μηχανικά, χημικά ή δπτικά τέστ κ.λ.π. "Αν σ' δλες αυτές τΙς παραπέρα ερευνες εχουμε θετικές περιπτώσεις, ή βεβαιότητα της πρότασης Ρι αυξάνει βαθμιαία. Μπορούμε σύντομα να φτάσουμε σ' ενα. βαθμό βεβαιότητας ικανοποιητικό για δλους τους πρακτικούς σκοπούς μας, ποτέ δμως δέν θά πετύχουμε απόλυτη βεβαιότητα. Ό αριθμός των περιπτώσεων πού μπορούμε να συναγάγουμε από την Ρι μέ τή βοήθεια άλλων προτάσεων πού Ίχουν ηδη έπαληθευθη η πού επαληθεύονται άμεσα είναι άπειρος. Επομένως, υπάρχει πάντοτε ή δυνατότητα νά βρούμε στό μέλλον μιαν αρνητική περίπτωση δσο κι' άν αυτή ή δυνατότητα είναι μικρή. 'Έτσι ή πρόταση Ρι δέν επιδέχεται τελειωτική έπαλήθευση. Για τόν λόγο αυτό ονομάζεται ύπόθεση. 'Ός τώρα έξετάσαμε μιά πρόταση πού άφοροϋσε ενα μόνο πράγμα. "Αν πάρουμε μια γενική πρόταση πού αναφέρεται σ' δλα τά πράγματα ή γεγονότα σ' οποιονδήποτε χρόνο ή χώρο, αύτό πού ονομάζουμε φυσικό νόμο, είναι ακόμη πιό φανερό δτι δ αριθμός των περιπτώσεων πού μπορούν να εξετασθούν είναι άπειρος, κι' έπομένως ή πρόταση είναι μια ύπόθεση. Κάθε πρόταση Ρ στό εύρύ πεδίο της επιστήμης Ιχει αύτόν τόν χαρακτήρα, δηλαδή είτε βεβαιώνει κάτι σχετικό μέ παρούσες αντιλήψεις ή άλλες εμπειρίες μας καί, επομένως, μπορεί νά έπαληθευθη άπό αύτές, ή μπορούμε νά συναγάγουμε προτάσεις σχετικές μέ μελλοντικές αντιλήψεις άπό τήν Ρ μαζί μέ κάποιες άλλες προτάσεις ή'δη επαληθευμένες. "Αν ενας επιστήμονας τολμούσε νά διατυπώση μιά πρόταση άπό τήν οποία δέν θά μπορούσαμε νά συναγάγουμε άλλες πού νά βασίζωνται σέ αντιληπτικά δεδομένα τΐ θά λέγαμε γι' αύτό; Τποθέστε λ.χ. δτι βεβαιώνει πώς ύπάρχει δχι μόνο ενα πεδίο βαρύτητας πού επιδρά πάνω στά σώματα σύμφωνα μέ τούς γνωστούς νόμους της βαρύτητας, άλλά πώς ύπάρχει επίσης ενα πεδίο άνωσης' στήν ερώτηση τΐ είδους επίδραση άσκει αύτό τό πεδίο άνωσης, σύμφωνα μέ τή θεωρία του, άπαντα δτι δέν άσκεϊ καμιάν επίδραση ικανή νά παρατηρηθή' μ' άλλα λόγια, ομολογεί τήν άδυναμία του νά δώση κανόνες σύμφωνα μέ τούς όποιους θά μπορούσαμε άπ' αύτά πού μας βεβαιώνει νά συναγάγουμε προτάσεις πού βασίζονται σέ άντιληπτικά δεδομένα. Στήν περίπτωση αυτή ή άπάντησή μας είναι: ή πρότασή σου 5έν είναι κάν

30 does not speak about any thing; it is nothing but a series of empty words; it is simply without sense. It is true that he may have images and even feelings connected with his words. This fact may be of psychological importance; logically, it is irrevelant. What gives theoretical meaning to a statement is not the attendant images and thoughts, but the possibility of deducing from it perceptual statements, in other words, the possibility of verification. To give sense to a statement the presence of images is not sufficient; it is not even necessary. We have no actual image of the electromagnetic field, nor even, I should say, of the gravitational field. Nevertheless the statements which physicists assert about these fields have a perfect sence, because perceptual statements are deducible from them. I by no means object to the statement just mentioned about a levitational field that we do not know how to imagine or conceive such a field. My only objection to that statement is that we are not told how to verify it.

2.

Metaphysics

What we have been doing so far is logical analysis. Now we are going to apply these considerations not to statements of physics as before, but to statements of metaphysics. Thus our investigation belongs to logic, to the third of the three parts of philosophy spoken about before, but the objects of this investigation belong to the first part. I will call metaphysical all those statements which claim to represent knowledge about something which is over or beyond all experience, e.g. about the real Essence of things, about Things in themselves, the Absolute, and such like. I do not include in metaphysics those theories — sometimes called metaphvsical — whose obiect is to arrange the most general

31 πρόταση· δεν μιλα γιο& τίποτε' δέν είναι παρ& μιά σεφ& κενών λέξεων* είναι απλώς δίχως νόημα. Είναι αλήθεια πώς δ ϊδιος μπορεί νά εχη εικόνες καΐ αισθήματα ακόμη πού νά συνδέωνται μέ τΙς λέξεις του. Τό γεγονός αυτό ϊσως εχη ψυχολογική σημασία' 'δέν εχει δμως σχέση μέ τή λογική. Αυτό πού δίνει θεωρητική σημασία σε μια πρόταση δέν είναι οι εικόνες καΐ οι σκέψεις πού τήν συνοδεύουν, άλλα ή δυνατότητα νά συναγάγουμε από αυτήν προτάσεις πού βασίζονται σέ αντιληπτικά δεδομένα, μ' αλλα λόγια, ή δυνατότητα έπαλήθευσής της. Ή παρουσία εικόνων δέν είναι αρκετή γιά νά δώση νόημα σέ μιά πρόταση: δέν είναι κάν αναγκαία. Δέν εχουμε συγκεκριμένη εικόνα του ήλεκτρομαγνητικοΰ πεδίου, ούτε ακόμη, θά έλεγα, του πεδίου βαρύτητας. 'Ωστόσο οι προτάσεις πού διατυπώνουν οι φυσικοί γιά τά δυο αύτά πεδία έχουν πλήρες νόημα, επειδή μπορούμε νά συναγάγουμε από αυτές αντιληπτικά δεδομένα. Ή άντίρρησή μου στήν πρόταση πού μνημόνευσα παραπάνω σχετικά μέ ένα πεδίο άνωσης δέν συνίσταται καθόλου στο γεγονός δτι δέν γνωρίζουμε πώς νά φανταστούμε ή νά συλλάβουμε ένα τέτοιο πεδίο. Ή μοναδική μου. αντίρρηση στήν πρόταση εκείνη είναι δτι δέν μας είπαν πώς θά τήν έπαληθεύσουμε. 2.

Μεταφυσική

"Ο,τι έχουμε κάνει ώς τώρα είναι άνάλνοη. Στό έξης θά εφαρμόσουμε τις άπόψεις μας δχι σέ προτάσεις της φυσικής, δπως προηγουμένως, άλλά σέ προτάσεις της Μεταφυσικής. Επομένως, ή έρευνά μας -ανήκει στή λογική, τό τρίτο από τά τρία μέρη της φιλοσοφίας πού άναφέραμε παραπάνω, άλλά τά αντικείμενα της έρευνας ανήκουν στό πρώτο μέρος. Θά ονομάσω μεταφυσικες δλες έκεινες τις προτάσεις πού διατείνονται δτι έκφράζουν τή γνώση κάποιου πράγματος πού είναι πάνω ή πέρα από κάθε έμπειρία λ.χ. τή γνώση της πραγματικής ούσίας τών πραγμάτων, τών πραγμάτων καθ"" έαυτά, του 'Απόλυτου, και τά παρόμοια. Στή Μεταφυσική δέν συμπεριλαμβάνω τις θεωρίες έκεϊνες πού δρισμένες φορές όνομάζουμε μεταφυσικές θεωρίες καΐ πού σκοπός τους είναι νά τακτοποιούν τΙς πιο γενικές προ-

32 statements of the various regions of scientific knowledge in a well-ordered system; such theories belong actually to the field of empirical science, not of philosophy, however daring they may be. The sort of statements I wish to denote as metaphysical may most easily be made clear by some examples: "The Essence and Principle of the world is Water," said Thales; "Fire," said Heraclitus; "the Infinite," said Anaximander; "Number," said Pythagoras. "All things are nothing but shadows of eternal ideas which themselves are in a spaceless and timeless sphere," is a doctrine of Plato. From the monists we learn: "There is only one principle on which all that is, is founded": but the dualists tell us: "There are two principles." The materialists say: "All that is, is in its essence material," but the spiritualists say: "All that is, is spiritual." To metaphysics (in our sense of the word) belong the principal doctrines of Spinoza, Schelling, Hegel, and—to give at least one name of the present time— Bergson. Now let us examine this kind of statement from the point of view of verifiability. It is easy to realize that such statements are not verifiable. From the statement: "The Principle of the world is Water" we are not able to deduce any statement asserting any perceptions or feelings or experiences whatever which may be expected for the future. Therefore the statement, "Tlie Principle of the world is Water," asserts nothing at all. It is perfectly analogous to the statement in the fictitious example above about the levitational field and therefore it has no more sense than that statement. The water-metaphysician — as we may call him — has no doubt many images connected with his doctrine; but they cannot give sense to the statement any more than they could in the case of the levitational field. Metaphysicians cannot avoid making their statements nonverifiable, because if thev made them verifiable, the decision about the truth

33 τάσεις των 'διαφόρων περιοχών της Ιπιστημονικης γνώσης σ' ?να καλοδιαρθρωμένο σύστημα: τέτοιες θεωρίες ανήκουν στήν πραγματικότητα στην περιοχή της εμπειρικής επιστήμης, δχι της φιλοσοφίας, δσο κι' άν είναι τολμηρές. Τό είδος των προτάσεων πού Ιπιθυμώ νά ονομάσω μεταφυσικές μπορεί πολύ εδκολα νά καταστή σαφές μέ τή βοήθεια δρισμένων παραδειγμάτων: « Ή Ούσία και Ά ρ χ ή του κόσμου είναι τό Νερό», ειπε δ Θαλής. « Ή Φωτιά», είπε δ Ηράκλειτος. «Τό "Απειρο», είπε δ 'Αναξίμανδρος. « Ό Α ριθμός», είπε δ Πυθαγόρας. «"Ολα τά πράγματα δέν είναι τίποτε αλλο παρά σκιές των αιωνίων ιδεών πού βρίσκονται σέ μιά σφαίρα εκτός χώρου καΐ χρόνου», είναι μιά θεωρία του Πλάτωνα. Ό μονισμός μας διδάσκει πώς «Τπάρχει μιά μόνο άρχή στήν δποία θεμελιώνεται τό καθετί»· ενώ δ δυϊσμός μας λέει πώς «ύπάρχουν δυό άρχές». Ό υλισμός διδάσκει: «'Ό,τι υπάρχει είναι ύλικό στήν οόσία του», ενώ δ ιδεαλισμός μας λέει πώς «'Ό,τι ύπάρχει είναι πνεύμα». Στή μεταφυσική (μέ τή σημασία πού δίνουμε έμεΤς στή λέξη) ανήκουν οί βασικές άρχές του Spinoza, του Hegel, του Schelling καί — γιά νά δώσουμε ενα τουλάχιστον δνομα της έποχής μας — του Bergson. "Ας εξετάσουμε τώρα τό είδος αύτό τών προτάσεων άπό τήν άποψη της δυνατότητας έπαλήθευσής τους. Είναι εδκολο ν' άντι. ληφθούμε δτι τέτοιες προτάσεις δέν έπαληθεύονται. Ά π ό τήν πρόταση: «Ή Ά ρ χ ή του κόσμου είναι τό Νερό» δέν είναι δυνατό νά συναγάγουμε μιά πρόταση πού νά βεβαιώνη δποιεσδήποτε αίσθητηριακές άντιλήψεις ή αισθήματα ή Ιμπειρίες πού μπορούμε νά περιμένουμε στό μέλλον. Επομένως, ή πρόταση « Ή άρχή του κόσμου είναι τό Νερό» δέν μας λέει τίποτε άπολύτως. Είναι άπόλυτα ανάλογη μέ τήν πρόταση πού χρησιμοποιήσαμε στό φανταστικό παράδειγμα σχετικά μέ τό πεδίο άνωσης καί, συνεπώς, δέν Iχει μεγαλύτερο περιεχόμενο άπό τήν πρόταση έκείνη. Ό μεταφυσικός πού παίρνει γι' άρχή τό νερό έχει άναμφίβολα πολλές παραστάσεις συνδεδεμένες μέ τή θεωρία του, άλλά αότές άκριβώς δέν μπορούν νά δώσουν μεγαλύτερο περιεχόμενο στήν πρότασή του άπ' δσο θά έδιναν στήν περίπτωση του πεδίου άνωσης. Οι μεταφυσικοί δέν μπορούν ν' αποφύγουν τή διατύπωση μή έπαληθεύσιμων προτάσεων, γιατί άν τΙς Ικαναν έπαληθεύσιμες, ή διαπίστωση της

34 or falsehood of their doctrines would depend upon experience and therefore belong to the region of empirical science. This consequence they wish to avoid, because they pretend to teach knowledge which is of a higher level than that of empirical science. Thus they are compelled to cut all connection between their statements and experience; and precisely by this procedure they deprive them of any sense.

5. Problems of

Reality

So far I have considered only examples of such statements as are usually called metaphysical. The judgment I have passed on these statements, namely ,that they have no empirical sense, may perhaps appear not very astonishing, and even trivial. But it is to be feared that the reader will find it somewhat more difficult to agree when I now proceed to apply that judgment also to philosophical doctrines of the type usually called epistemological. I prefer to call them also metaphysical because of their similarity, in the point under consideration, to the statements usually so called. What I have in mind are the doctrines of realism, idealism, solipsism, positivism and the like, taken in their traditional form as asserting or denying the reality of something. The realist asserts the reality of the external world, the idealist denies it. The realist — usually at least — asserts also the reality of other minds, the solipsist —· an especially radical idealist — denies it, and asserts that only his own mind or consciousness is real. Have these assertions sense? Perhaps it may be said that assertions about the reality or unreality of something occur also in empirical science, where they are examined in an empirical way, and that therefore they must have sense. This is quite true. But we have to distinguish between two concepts of reality, one occurring in empirical statements and the other occurins in the philosophical statements

35 αλήθειας η του ψεύδους της θεωρίας τους θά εξαρτιόταν άπδ τήν εμπειρία και, επομένως, θά άνηκαν στήν περιοχή της εμπειρικής επιστήμης. Θέλουν δμως ν', άποφύγουν αύτη τή συνέπεια, έπειδή ισχυρίζονται δτι μας δίνουν γνώση πού ανήκει σ' ενα υψηλότερο επίπεδο από τήν εμπειρική επιστήμη. 'Έτσι άναγκάζονται νά κόψουν κάθε επαφή άνάμεσα στίς προτάσεις τους καΐ στήν εμπειρία* άκριβώς δμως μ' αύτήν τή μέθοδο τούς αφαιρούν κάθε νόημα. 3, Προβλήματα

τον

πραγματικού

"Ώς τώρα εξέτασα μόνο παραδείγματα προτάσεων πού συνήθως ονομάζονται μεταφυσικές. Τό συμπέρασμα στό οποίο κατέληξα σχετικά με τις προτάσεις αύτές, δτι δηλαδή δέν Ιχουν εμπειρική σημασία, 'ίσως νά μήν προκαλή κατάπληξη ή καΐ νά φαίνεται κοινότυπο. Φοβούμαι δμως δτι δ αναγνώστης θά δυσκολευθή κάπως περισσότερο νά συμφωνήση, δταν, στη συνέχεια, προχωρήσω στήν εφαρμογή της ίδιας κρίσης σέ φιλοσοφικές απόψεις πού συνήθως ονομάζονται επιστημολογικές. Προτιμώ νά τΙς ονομάσω κι' αύτές μεταφυσικές εξαιτίας της δμοιότητάς τους, άπδ τή σκοπιά πού τις Εξετάζουμε, με τις προτάσεις πού συνήθως τούς δίνουμε τήν δνομασία αυτή. Αύτδ πού εχω στδ νου μου είναι οι άπόψεις του ρεαλισμού, του ιδεαλισμού, του σολιψισμοϋ, του θετικισμού καΐ τά παρόμοιά τους, κοιταγμένες στήν παραδοσιακή μορφή τους, ώς απόψεις πού βεβαιώνουν ή αρνούνται τήν πραγματικότητα ένδς αντικειμένου. Ό ρεαλισμός βεβαιώνει τήν πραγματικότητα του εξωτερικού κόσμου, δ ιδεαλισμός τήν αρνείται. Ό ρεαλισμός συνήθως βεβαιώνει τήν πραγματικότητα καΐ άλλων πνευμάτων, δ Solipsismus — ενας κατ' εξοχήν ριζοσπαστικός ιδεαλισμός — τήν άρνεΐται και βεβαιώνει δτι μόνο τό δικό του πνεύμα ή ή συνείδηση είναι πραγματικά. 'Έχουν νόημα οί άπόψεις αύτές; Μπορούμε ίσως νά πούμε δτι προτάσεις σχετικά με τήν πραγματικότητα κάποιου αντικειμένου διατυπώνονται και στήν εμπειρική επιστήμη, δπου ελέγχονται με τρόπο εμπειρικό, καΐ δτι γι' αύτό πρέπει νά έχουν νόημα. Αύτό είναι απόλυτα σωστό. Πρέπει δμως νά κάνουμε διάκριση άνάμεσα σέ δυό αντιλήψεις της πραγματικότητας, αιά πού άπαντα στίς έηπειρικές προτάσεις καΐ αιά πού

36 just mentioned. When a zoologist asserts the reality of kangaroos, his assertion means that there are things of a certain sort which can be found and perceived at certain times and places; in other words that there are objects of a certain sort which are elements of the space-time-system of the physical world. This assertion is of course verifiable; by empirical investigation every zoologist arrives at a positive verification, independent of whether he is a realist or an idealist. Between the realist and the idealist there is full agreement as to the question of the reality of things of a specified sort, i.e., of the possibility of locating elements of that sort in the system of the physical world. The disagreement begins only when the question about the reality of the physical world as a whole is raised. But this question has no sense, because the reality of anything is nothing else than the possibility of its being placed in a certain system, in this case, in the space-time-system of the physical world, and such a question has sense only if it concerns elements or parts, not if it concerns the system itself. The same result is obtained by applying the criterion explained before: the possibility of deducing perceptual statements. While from the assertion of the reality of the existence of kangaroos we can deduce perceptual statements, from the assertion of the reality of the physical world this is not possible; neither is it possible from the opposite assertion of the unreality of the physical world. Therefore both assertions have no empirical content — no sense at all. It is to be emphasized that this criticism of having no sense applies equally to the assertion of unreality. Sometimes the views of the Vienna Circle have been mistaken for a denial of the reality of the physical world, but we make no such denial. It is true that we reject the thesis of the realitv of the physical world; but we do not

37 τήν βρίσκουμε στίς φιλοσοφικές προτάσεις πού μόλις αναφέραμε. "Οταν ενας ζωολόγος βεβαιώνη τήν πραγματικότητα τόδν καγκουρώ, ή πρόταση του σημαίνει δτι υπάρχουν πράγματα ενός δρισμένου εΐ'δους πού μπορούμε νά τα βρούμε καΐ νά τ' άντιληφθοΰμε σέ συγκεκριμένο χώρο καΐ χρόνο, με αλλα λόγια δτι ύπάρχουν άντικείμενα ορισμένου είδους πού αποτελούν στοιχεία του χωροχρονικου συστήματος του φυσικοΰ κόσμου. Ή πρόταση αύτή είναι άσφαλώς έπαληθεύσιμη' μέ εμπειρική ερευνά κάθε ζωολόγος φθάνει σέ μια θετική επαλήθευση, ανεξάρτητη άπδ τδ αν είναι ρεαλιστής ή ιδεαλιστής. 'Ανάμεσα στόν ρεαλιστή και στδν ιδεαλιστή υπάρχει πλήρης συμφωνία ώς πρός τδ ζήτημα της πραγματικότητας αντικειμένων ορισμένου είδους, δηλαδή της δυνατότητας τοποθετήσεως των στοιχείων του είδους αότου στδ σύστημα του φυσικοΰ κόσμου. Ή διαφωνία αρχίζει άπδ τή στιγμή πού τίθεται τδ ερώτημα για τήν πραγματικότητα του φυσικοϋ κόσμου ώς συνόλου. Άλλα τδ ερώτημα αυτδ δέν εχει νόημα, γιατί ή πραγματικότητα οποιουδήποτε αντικειμένου δέν είναι τίποτε άλλο άπδ τή δυνατότητα τοποθετήσής του σ' ενα ορισμένο σύστημα, στή δική μας περίπτωση στδ χωροχρονικδ σύστημα του φυσικου κόσμου, κι' ενα τέτοιο ερώτημα εχει νόημα μόνο άν αναφέρεται σέ στοιχεία ή μέρη, δχι δταν αναφέρεται στδ ίδιο τδ σύστημα. Στδ ίδιο συμπέρασμα καταλήγουμε, άν εφαρμόσουμε τδ κριτήριο πού εξηγήσαμε παραπάνω, δηλαδή τή δυνατότητα νά συναγάγουμε προτάσεις πού βασίζονται σέ αντιληπτικά δεδομένα. Ένώ άπδ τήν πρόταση πού βεβαιώνει τήν πραγματικότητα ή τήν ύπαρξη των καγκουρώ μπορούμε νά συναγάγουμε τέτοιες προτάσεις δέν είναι δυνατδ νά τδ κάνουμε αύτδ τόσο άπδ τήν πρόταση πού βεβαιώνει τήν πραγματικότητα του φυσικου κόσμου δσο κι' άπδ εκείνη πού τήν αρνείται. Επομένως, καΐ οί δυδ προτάσεις δέν έχουν εμπειρικό περιεχόμενο* δέν έχουν καθόλου νόημα. Πρέπει νά τονίσουμε δτι αύτή ή κριτική ισχύει εξίσου καΐ στή δεύτερη περίπτωση, τήν περίπτωση δηλαδή πού βεβαιώνεται ή μή πραγματικότητα του φυσικου κόσμου. Μερικές φορές οι άπόψεις του Κύ" κλου της Βιέννης θεωρήθηκαν άπδ παρεξήγηση ώς άρνηση τfjς πραγματικότητας του φυσικου κόσμου, άλλα δέν άρνιόμαστε τίποτε τέτοιο. Είναι άλήθεια δτι άπορρίπτουμε τή θέση της πραγαα-

38 reject it as false, but as having no sense, and its idealistic and- thesis is subject to exactly the same rejection. We neither assert nor deny these theses, we reject the whole question. All the considerations which apply to the question of the reality of the physical world apply also to the other philosophical questions of reality, e.g. the reality of other minds, the reality of the given, the reality of universals, the reality of qualities, the reality of relations, the reality of numbers, etc. If any philosophical thesis answering any of these questions positively or negatively is added to the system of scientific hypotheses, this system will not in the least become more effective; we shall not be able to make any further prediction as to future experiences. Thus all these philosophical theses are deprived of empirical content, of theoretical sense; they are pseudotheses. If I am right in this assertion, the philosophical problems of reality — as distinguished from the empirical problems of reality — have the same logical character as the problems (or rather, pseudo-problems) of transcendental metaphysics earlier referred to. For this reason I call those problems of reality not epistemological problems — as they usually are called — but metaphysical. Among the metaphysical doctrines that have no theoretical sense I have also mentioned positivism, although the Vienna Circle is sometimes designated as positivistic. It is doubtful whether this designation is quite suitable for us. In any case we do not assert the thesis that only the given is real, which is one of the principal theses of traditional positivism. The name "logical positivism" seems more suitable, but this also can be misunderstood. At any rate it is important to realize that our doctrine is a logical one and has nothing to do with meta-

39 τικότητας του φυσικου κόσμου, δεν τήν απορρίπτουμε δμως ώς λανθασμένη, άλλα έπείδή δέν εχει νόημα, δπως απορρίπτουμε καΐ τήν Ιδεαλιστική αντίθεση. Ουτε βεβαιώνουμε ουτε αρνιόμαστε τούτες τΙς θέσεις, τις απορρίπτουμε. "Ολα αύτα πού ισχύουν για τδ πρόβλημα της πραγματικότητας του φυσικοΰ κόσμου ισχύουν επίσης και για τά αλλα φιλοσοφικά προβλήματα της πραγματικότητας, λ.χ. της πραγματικότητας άλλων πνευμάτων, της πραγματικότητας του δεδομένου, της πραγματικότητας των γενικών ιδεών, της πραγματικότητας των ποιοτήτων, της πραγματικότητας των σχέσεων, της πραγματικότητας των άριθμών χ.λ.π. 'Άν κάποια φιλοσοφική θέση πού άπαντα σε οποιοδήποτε άπδ τα ερωτήματα αύτα θετικά ή άρνητικά προστεθή στο σύστημα των επιστημονικών ύποθέσεων, τδ σύστημα αύτδ δέν θά γίνη ούτε στδ ελάχιστο περισσότερο άποτελεσματικό* δέν θα ει. μαστέ σε θέση να κάνουμε καμιά έ,πι πλέον πρόβλεψη σχετική μέ τις μελλοντικές μας εμπειρίες. Επομένως, δλες αύτές οι φιλοσοφικές θέσεις στερούνται εμπειρικού περιεχομένου, θεωρητικής σημασίας* είναι ψευδό - θέσεις. , 'Άν ή άποψή μου είναι σωστή, τά φιλοσοφικά προβλήματα της πραγματικότητας — άνεξάρτητα άπδ τά έμπειρικά προβλήματα της πραγματικότητας — έχουν τδν ιδιο λογικδ χαρακτήρα μέ τά προβλήματα (ή μάλλον ψευδό - προβλήματα) της ύπερβατικής μεταφυσικής πού αναφέραμε παραπάνω. Γιά τδν λόγο αύτδ ονομάζω έκεΐνα τά προβλήματα της πραγματικότητας δχι επιστημολογικά προβλήματα — δπως συνήθως ονομάζονται — άλλά μεταφυσικά. 'Ανάμεσα στις μεταφυσικές άπόψεις πού δέν Ιχουν θεωρητική σημασία μνημόνευσα και τδν θετικισμό, μολονότι οι άπόψεις του Κύκλου της Βιέννης μερικές φορές χαρακτηρίζονται ώς 'θετική φιλοσοφία. Είναι αμφίβολο αν αύτδς δ χαρακτηρισμδς μας ταιριάζει άπόλυτα. 'Οπωσδήποτε δέν άσπαζόμαστε τή θέση δτι μόνο τδ δεδομένο είναι πραγματικό, πού είναι μιά άπδ τΙς θεμελιακές θέσεις του παραδοσιακού θετικισμού. Ή ονομασία «Λογικδς Θετικισμδς» φαίνεται καταλληλότερη, άλλά κι' αύτή μπορεί εξίσου νά παρ^ξηγηθή. Είναι πάντως σημαντικδ νά γίνη άντιληπτδ δτι ή άποψη πού πρεσβεύουμε ανήκει στήν περιογή της λογικής καΐ δέν εγει καιχιά σνέ-

40 physical theses of the reality or unreality of anything whatever. What the character of a logical thesis is, will be made clear in the following chapters.

4.

Ethics

One division of philosophy, which by some philosophers is considered the most important, has not been mentioned at all so far, namely, the philosophy of values, with its main branch, moral philosophy or Ethics, The word "Ethics" is used in two different senses. Sometimes a certain empirical investigation is called "Ethics," viz. psychological and sociological investigations about the actions of human beings, especially regarding the origin of these actions from feelings and volitions and their effects upon other people. Ethics in this sense is an empirical, scientific investigation; it belongs to empirical science rather than to philosophy. Fundamentally different from this is ethics in the second sense, as the philosophy of moral values or moral norms, which one can designate normative ethics. This is not an investigation of facts, but a pretended investigation of what is good and what is evil, what it is right to d o and' what it is wrong to do. Thus the purpose of this philosophical, or normative, ethics is to state norms for human action or judgments about moral values. It is easy to see that it is merely a difference of formulation, whether we state a norm or a value judgment. A norm or rule has an imperative form, for instance: "Do not kill!" The corresponding value judgment would be: "Killing is evil." This difference of formulation has become practically very important, especially for the development of philosophical thinking. The rule, "Do not kill", has grammatically the imperative form and will therefore not be regarded as an assertion. But the value statement, "Killing is evil," a l t h o u ^ , like the rule it is merely an expression of a certain wish, has the grammatical form of

41 ση μέ τΙς μεταφυσικές θέσεις για τήν πραγματικότητα ή μή δποιωνδήποτε αντικειμένων. Ποιος είναι δ χαρακτήρας μιας λογικής θέσης θα τό δείξουμε παρακάτω. 4. Ή&ικί] "Ως Ιδώ δέν μνημονεύσαμε μια περιοχήι της φιλοσοφίας πού θεωρείται από δρισμένους φιλοσόφους ώς ή σπουδαιότερη, δηλαδή τή φιλοσοφία των άξιων μέ τον σημαντικότερο κλάδο της, τήν ηθική φιλοσοφία ή Ηθική. Ή λέξη «Ηθική» χρησιμοποιείται μέ δυδ διαφορετικές σημασίες. Μερικές φορές ονομάζεται «Ηθική» μια συγκεκριμένη εμπειρική ερευνά, δπως οι ψυχολογικές καΓοι κοινωνιολογικές έρευνες πού αναφέρονται στίς πράξεις των άνθρώπινων υπάρξεων, και μάλιστα Ικεΐνες πού αφορούν τήν προέλευση των πράξεων αύτών άπδ αισθήματα καΐ επιθυμίες καΐ τήν Ιπιδρασή τους πάνω σέ άλλους ανθρώπους. Ή Ηθική μέ τήν έννοια αύτή εϊνάι εμπειρική, επιστημονική ερευνά: άνήκει στήν έμίτειρική Ιπιστήμη περισσότερο παρά στή φιλοσοφία. Ριζικά διαφορετική άπδ αύτήν είναι ή Ηθική μέ τή δεύτερή της σημασία, ώς- φιλοσοφία των ήθικών άξιων ή ήθικών κανόνων, δπως θά μπορούσε κανείς να τήν δνομάση. Αότή δέν είναι ερευνά γεγονότων, άλλα ερευνά του τΐ είναι καλδ καΐ τι είναι χακό, τΐ είναι σωστδ νά κάνουμε και τι δέν είναι σωστό. Επομένως, δ σκοπός της φιλοσοφικής αδτής ηθικής είναι νά διατυπώση κανόνες ανθρώπινης συμπεριφοράς ή κρίσεις γιά τις ή'θικές άξίες. Είναι εδκολο νά δοΰμε δτι ή διαφορά άνάμεσα σ' ενα κανόνα καΐ σέ μια αξιολογική κρίση έγκειται άπλώς στόν τρόπο μέ τόν δποϊο διατυπώνονται. 'Ένας κανόνας εχει προστακτική μορφή, όπως λ.χ.: «Ού φονεύσεις». Ή άντίστοιχη άξιολογική κρίση θά ήταν: «Ό φόνος είναι κακό». Αυτή ή διαφορά στή διατύπωση εχει άποβή στήν ουσία πολύ σημαντική, ιδιαίτερα γιά τήν ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης. Ό κανόνας «Ού φονεύσεις», ϊχει γραμματικώς προστακτική μορφή καί, συνεπώς, δέν θά θεωρηθή κρίση. Άλλα ή άξιολογική πρόταση « Ό φόνος είναι κακό», μολονότι, δπως καΐ δ κανόνας, είναι άπλώς ή έκφραση μιας συγκεκριμένης έπιθυμίας, Ινει γραμματικώς τή μορφή μιας δη-

42 a declarative sentence. Most philosophers have been deceived by this form into thinking that a value statement is really an assertive statement, and must be either true or false. Therefore they give reasons for their own value statements and try to disprove those of their opponents. But actually a value statement is nothing but a command in a misleading grammatical form. It may have effects upon the actions of men, and these effects may either be in accordance with our wishes or not; but it is neither true nor false. It does not assert anything and can neither be proved nor disproved. This is revealed as soon as we apply to such statements our method of logical analysis. From the statement "Killing is evil" we cannot deduce any statement about future experiences. Thus this statement is not verifiable and has no theoretical sense, and the same thing is true of all other value statements. Perhaps somebody will contend in opposition that the following statement is deducible: "If a person kills anybody he will have feelings of remorse." But this statement is in no way deducible from the statement "Killing is evil". It is deducible only from psychological statements about the character and the emotional reactions of the person. These statements are indeed verifiable and not without sense. They belong to psychology, not to philosophy; to psychological ethics (if one wishes to use this word), not to philosophical or normative ethics. The statements of normative ethics, whether they have the form of rules or the form of value statements, have no theoretical sense, are not scientific statements (taking the word scientific to mean any assertive statement). To avoid misunderstanding it must be said that we do not at all deny the possibility of importance of a scientific investigation of value statements as well as of acts of valuation.

43 λωτικης πρότασης. 01 περισσότεροι φιλόσοφοι απατήθηκαν άπδ αυτήν τήν μορφή, ώστε νά νο|χίσουν δτι μία αξιολογική πρόταση είναι στήν πραγματικότητα μια δηλωτική πρόταση πού πρέπει νά είναι ορθή ή εσφαλμένη. Αυτός είναι δ λόγος για τον οποίο αιτιολογούν τΙς δικές τους αξιολογικές προτάσεις και προσπαθούν νά άνασκευάσουν εκείνες των αντιπάλων τους. Στήν πραγματικότητα όμως μιά αξιολογική πρόταση δεν είναι παρά μιά προσταγή μέ παραπλανητική γραμματικώς μορφή. Μπορεί νά εχη συνέπειες στίς πράξεις των ανθρώπων, οι όποιες είναι δυνατό νά συμφωνοϋν ή νά μή συμφωνοϋν μέ τΙς επιθυμίες μας, αλλά δέν είναι ουτε αληθινή ουτε εσφαλμένη. Δέν βεβαιώνει τίποτε καΐ δέν μπορεί ουτε νά άποδειχ'θή ουτε νά άναιρεθή. Αυτό γίνεται αντιληπτό, μόλις δοκιμάσουμε νά εφαρμόσουμε σέ τέτοιες προτάσεις τήν μέθοδό μας της λογικής ανάλυσης. 'Από τήν πρόταση «Ό φόνος είναι κακό» δέν μπορούμε νά συναγάγουμε καμιά πρόταση σχετική μέ μελλοντικές εμπειρίες. Επομένως,, ή πρόταση αυτή δέν επιδέχεται επαλήθευση και δέν έχει θεωρητικό νόημα. Τό Γδιο πράγμα ισχύει γιά δλες τις άλλες αξιολογικές προτάσεις. 'Ίσως άντιτάξη κάνεις δτι είναι 'δυνατό νά συναγάγουμε τήν ακόλουθη πρόταση: «'Άν κάποιος σκοτώση οποιονδήποτε, θά δοκιμάση αισθήματα τύψης». Άλλά ή πρόταση αύτή δέν συνάγεται μέ κανένα τρόπο από τήν πρόταση « Ό φόνος είναι κακό». Μπορούμε νά τήν συναγάγουμε μόνο από ψυχολογικές προτάσεις σχετικές μέ τό χαρακτήρα καΐ τΙς συναισθηματικές ^ άντιδράσεις του ατόμου πού διέπραξε τό φόνο. Οι προτάσεις αύτές επιδέχονται πράγματι επαλήθευση καΐ δέν στερούνται νοήματος. Ανήκουν στήν ψυχολογία, δχι στήν φιλοσοφία, στήν ψυχολογική ηθική (αν κανείς έπι'θυμή νά χρησιμοποίηση αύτή τή λέξη) , δχι στή φιλοσοφική ηθική. Οι προτάσεις της φιλοσοφικής ηθικής, εϊτε έχουν τή μορφή κανόνων εϊτε τή μορφή αξιολογικών προτάσεων, δέν έχουν θεωρητικό νόημα, δέν είναι επιστημονικές προτάσεις (ή λέξη «Επιστημονικές» σημαίνει εδώ κάθε δηλωτική πρόταση). Γιά ν' αποφύγουμε τΙς παρεξηγήσεις πρέπει νά πούμε δτι δέν •αρνιόμαστε καθόλου τή δυνατότητα της σπουδαιότητας μιας έπιστηαονικης ερευνάς των αξιολογικών προτάσεων καθώς έπίσης καΐ

44 Both of these are acts of individuals and are, like all other kinds of acts, possible objects of empirical investigation. Historians, psychologists, and sociologists may give analyses and causal explanations of them, and such historical and psychological statements about acts of valuation and about value statements are indeed meaningful scientific statements which belong to ethics in the first sense of this word. But the value statements themselves are here only objects of investigation; they are not statements in these theories, and have, here as elsewhere, no theoretical sense. Therefore we assign them to the realm of metaphysics.

5. Metaphysics

as

Expression

Now we have analysed the statements of metaphysics in a wide sense of this word, including not only transcendental metaphysics, but also the problems of philosophical reality and lastly normative ethics. Perhaps many will agree that the statements of all these kinds of metaphysics are not verifiable, i.e., that their truth cannot be examined by experience. And perhaps many will even grant that for this reason they have not the character of scientific statements. But when I say that they are without sense, assent will probably seem more difficult. Someone may object: these statements in the metaphysical books obviously have an effect upon the reader, and sometimes a very strong effect; therefore, they certainly express something, but nevertheless they have no sense, no theoretical content. We have here to distinguish two functions of language, which we may call the expressive function and the representative or cognitive function. Almost all the conscious and unconscious movements of a person, including his linguistic utterances, express something of his feelings, his present mood, his temporarv or permanent dispositions to reaction, and the

45 των πράξεων ήθικης Αποτίμησης. ΚαΙ οί 'δύο τους είναι πράξεις ατόμων καΐ αποτελούν, δπο^ς δλα τα υπόλοιπα είδη πράξεων, δυνατά αντικείμενα έμπειρικης ερευνάς. Οι ιστορικοί, οί ψυχολόγοι και οι κοινωνιολόγοι μπορούν να τις άναλύουν και νά τις αιτιολογούν,' καΐ τέτοιες ιστορικές καΐ ψυχολογικές προτάσεις πού αναφέρονται σε πράξεις αξιολόγησης καΐ σε άξιολογικές προτάσεις είναι πράγματι επιστημονικές προτάσεις μέ νόημα, οί όποιες ανήκουν στήν ηθική μέ τήν πρώτη σημασία της λέξης. 'Αλλά οί άξιολογικές προτάσεις καθ' εαυτές άποτελοϋν εδώ μονάχα άντικείμενο ερευνάς* δέν είναι προτάσεις στις θεωρίες αυτές και δέν 2χουν, εδώ δπως άλλου, θεωρητικό νόημα. Γι' αύτό πιστεύουμε δτι άνήκουν στήν περιοχή της Μεταφυσικής. 5. Ή Μεταφνοικη

ώς

έκφραση

'Έχουμε ήδη αναλύσει τΙς προτάσεις της Μεταφυσικής μέ τήν πλατιά σημασία του δρου, ετσι δστε νά περιλαμβάνη δχι μόνο τήν ύπερβατική μεταφυσική, άλλα και τά προβλήματα της πραγματικότητας καί, τέλος, τή φιλοσοφική ήθική. 'Ίσως νά συμφωνήσουν πολλοί δτι ο'ι προτάσεις δλων αύτών τών ειδών της Μεταφυσικής δέν επιδέχονται Ιπαλήθευση. 'Ότι δηλαδή ή άλήθεια τους δέν μπορεί νά έλεγχθή μέ τήν εμπειρία. 'Ίσως άκόμη πολλοί νά δέχωνται δτι γι' αύτόν τόν λόγο δέν έχουν τό χαρακτήρα τών έπιστημονικών προτάσεων. 'Όταν δμως πώ δτι είναι δίχως νόημα, εΓναι φανερό δτι ή συγκατάθεση θά φανή περισσότερο δύσκολη. Μπορεί κάποιος ν' άντιτείνη: αύτές οι προτάσεις στά βιβλία της Μεταφυσικής άσκοϋν ολοφάνερα μιάν επίδραση πάνω στδν άναγνώστη, κάποτε πολύ έντονη: επομένως, εκφράζουν δπωσδήποτε κάτι, άλλά παρόλ' αότά δέν Ιχουν νόημα, δέν έχουν θεωρητικό περιεχόμενο. Πρέπει νά κάνουμε εδώ διάκριση ανάμεσα σέ δύο λειτουργίες της γλώσσας, τΙς οποίες μπορούμε νά ονομάσουμε «εκφραστική λειτουργία» και «παραστατική ή γνωστική λειτουργία». Σχεδόν δλες οί συνειδητές καΐ άσυνείδητες κινήσεις ενός άτόμου, άκόμη οί γλωσσικές εκφράσεις του, εκφράζουν κάτι άπδ τά αισθήματά του, τήν τωρινή του διάθεση, τΙς προσωρινές η ΐΑόνιαες διαθέσεις του για άντί-

46 like. Therefore, we may take almost all his movements and words as symptoms from which we can infer something about his feelings or his character. That is the expressive function of movements and words. But besides that, a certain portion of linguistic utterances (e.g. "this book is black"), as distinguished from Other linguistic utterances and movements, has a second function: these utterances represent a certain state of affairs; they tell us that something is the case; they assert something, they predicate something, they judge something. In special cases, this asserted state may be the same as that which is inferred from a certain expressive utterance; but even in such cases we must sharply distinguish between the assertion and the expression. If, for instance, somebody is laughing we may take this as a symptom of his merry mood; if, on the other hand, he tells us without laughing: "Now I am merry," we can learn from his words the same thing which we inferred in the first case from his laughing. Nevertheless, there is a fundamental difference between the laughter and the words: "I am merry now". This linguistic utterance asserts the merry mood, and therefore it is either true or false. The laugjiter does not assert merry mood but expresses it. It is neither true nor false, because it does not assert anything, although it may be either genuine or deceptive. Now many linguistic utterances are analogous to laughing in that they have only an expressive function, no representative function. Examples of this are cries like "Oh, Oh" or, on a higher level, lyrical verses. The aim of a lyrical poem in which occur the words "sunshine" and "clouds," is not to inform us of certain meteorological facts, but to express certain feelings of the poet and to excite similar feelings in us. A lyrical poem has no assertive sense, no theoretical sense, it does not contain knowledge. The meaning of our anti-metaphysical thesis may now be

47 δράση και τα παρόμοια. Επομένως, μπορούμε νά θεωρήσουμε σχεδόν δλες τΙς κινήσεις και τις λέξεις του ώς συμπτώματα από τά οποία μπορούμε νά βγάλουμε κάποιο συμπέρασμα για τά αισθήματα και τό χαρακτήρα του. Αυτή είναι έκφραστική λειτουργία των κινήσεων και των λέξεων. Εκτός δμως από αυτήν, ενα μέρος των γλωσσικών εκφράσεων (λ.χ. «αυτό τό βιβλίο είναι μαϋρο»), κοιταγμένο ανεξάρτητα από τΙς άλλες γλωσσικές εκφράσεις καΐ κινήσεις, εκτελεί μιά δεύτερη λειτουργία: αύτές οι εκφράσεις άναπαριστουν μιά συγκεκριμένη κατάσταση πραγμάτων' μας λένε τί ακριβώς συμβαίνει' αποδίδουν ενα κατηγόρημα σε κάτι, άποφαίνονται για κάτι. Σέ ειδικές περιπτώσεις, αύτή ή κατάσταση μπορεί νά είναι ή ιδια μ' εκείνη ή οποία συνάγεται από μιαν ορισμένη έκφραση, αλλ' ακόμη και σέ τέτοιες περιπτώσεις πρέπει νά κάνουμε σαφή διάκριση ανάμεσα στην πρόταση (κρίση) καΐ στήν έκφραση. "Αν, λόγου χάρη, κάποιος γελα, μπορούμε νά θεωρήσουμε τό πράγμα αύτό ώς σύμπτωμα της καλής του διάθεσης* αν, από την άλλη μεριά, μας πή δίχως νά γελα: «Τώρα είμαι χαρούμενος», μπορούμε από τά λόγια του νά μάθουμε τό ϊδιο πράγμα πού στήν πρώτη περίπτωση είχαμε συναγάγει από τό γέλιο του. Πάντως υπάρχει μιά βασική διαφορά ανάμεσα στό γέλιο καΙ τις λέξεις: «Τώρα είμαι χαρούμενος». Αύτή ή γλωσσική έκφραση βεβαιώνει τή χαρούμενη διάθεση καί, επομένως, είναι αληθινή ή εσφαλμένη. Τό γέλιο δέν βεβαιώνει τή χαρούμενη διάθεση, αλλά τήν εκφράζει. Δέν είναι οΰτε αληθινό ουτε εσφαλμένο, έπειδή τίποτε δέν βεβαιώνει, μολονότι μπορεί νά είναι γνήσιο ή ψεύτικο. Πολλές γλωσσικές εκφράσεις είναι ανάλογες μέ τό γέλιο κατά τό δτι επιτελούν έκφραστική μονάχα λειτουργία, δέν περιγράφουν τίποτε. Παραδείγματα τέτοιων εκφράσεων είναι κραυγές δπως «"Ωχ, "Ωχ» ή, σέ ανώτερο επίπεδο, λυρικοί στίχοι. Σκοπός ενός λυρικοΰ ποιήματος στό οποίο συναντα κανείς τις λέξεις «λιακάδα» καΐ «σύννεφα», δέν είναι νά μας καταστήση γνωστά ορισμένα μετεωρολογικά φαινόμενα, αλλά νά έκφράση ορισμένα συναισθήματα του ποιητή καΐ νά ξυπνήση παρόμοια αισθήματα μέσα μας. 'Ένα λυρικό ποίημα δέν έχει θεωρητικό νόημα, δέν περικλείει γνώση. Ή σηαασία της άντι - μεταφυσικής μας θέσης απορεί τώρα

48 more clearly explained. This thesis asserts that metaphysical statements — like lyrical verses — have only an expressive function, but no representative function. Metaphysical statements are neither true nor false, because they assert nothing, they contain neither knowledge nor error, they lie completely outside the field of knowledge, of theory, outside the discussion of truth or falsehood. But they are, like laughing, lyrics, and music, expressive. They express not so much temporary feelings as permanent emotional or volitional dispositions. Thus, for instance, a metaphysical system of monism may be an expression of an even and harmonious mode of life, a dualistic system may be an expression of the emotinal state of someone who takes life as an eternal struggle; an ethical system of rigorism may be expressive of a strong sense of duty or perhaps of a desire to rule severely. Realism is often a symptom of the type of constitution called by psychologists extroverted, which is characterized by easily forming connections with men and things; idealism, of an opposite constitution, the so-called introverted type, which has a tendency to withdraw from the unfriendly world and to live within its own thoughts and fancies. Thus we find a great similarity between metaphysics and lyrics. But there is one decisive difference between them. Both have no representative function, no theoretical content. A metaphysical statement, however — as distinguished from a lyrical verse — seems to have such a content, and by this not only is the reader deceived, but the metaphysician himself. He believes that in his metaphysical treatise he has asserted something, and is led by this into argument and polemics against the statements of some other metaphysician. A poet, however, does not assert that the verses of another are wrong or erroneous; he usually contents himself with calling them bad. The non-theoretical character of metaphysics would not

49 νά έξηγηθη καθαρότερα. Ή θέση αότή βεβαιώνει δτι οΐ μεταφυσικές προτάσεις — δπως οι λυρικοί στίχοι — επιτελούν Ικφραστική μόνον λειτουργία, άλλα δχι και «παραστατική». Οί μεταφυσικές προτάσεις δέν είναι ουτε αληθινές ουτε εσφαλμένες, γιατί τίποτε δέν βεβαιώνουν, δέν περικλείουν οδτε γνώση ουτε πλάνη, βρίσκονται άπόλυτα Ιξω από τό πεδίο της γνώσης, της θεωρίας, ίξω άπό κάθε συζήτηση για την αλήθεια ή τό ψευδός. 'Αλλά, δμοια μέ τό γέλιο, τα λυρικά ποιήματα καΐ τή μουσική, εκφράζουν κάτι. Δέν εκφράζουν τόσο προσωρινά αισθήματα, δσο διαρκείς συναισθηματικές ή βουλητικές καταστάσεις. 'Έτσι λόγου χάρη ενα μεταφυσικό μονιστικό σύστημα μπορεί ν' άποτελη την έκφραση ενός δμαλου και άρμονικου τρόπου ζωής, ενα δυϊστικό σύστημα μπορεί ν'' άποτελη τήν ^Λφραση της συναισθηματικής κατάστασης κάποιου πού θεωρεί τή ζωή ώς διαρκή άγώνα* ενα αόστηρό ήθικό σύστημα μπορεί να έκφράζη μιαν ισχυρή αίσθηση του καθήκοντος ή 'ίσως τήν επιθυμία του να κυβέρνα κανείς αύστηρά. Ό ρεαλισμός είναι συχνά σύμπτωμα του τύπου εκείνου του άνθρώπου πού όνομάζεται άπό τους ψυχολόγους . εξωστρεφής καΐ πού χαρακτηρίζεται άπό τήν ευκολία μέ τήν οποία δημιουργεί δεσμούς μέ άνθρώπους καΐ πράγματα* δ ιδεαλισμός είναι σύμπτωμα ενός διαφορετικού χαρακτήρα, αύτοΰ πού όνομάζεται εσωστρεφής καΐ πού Ιχει τήν τάση ν' άπομονώνεται άπό τόν εχθρικό κόσμο και νά ζή μές στις δικές του σκέψεις καΐ φαντασιώσεις. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, μια μεγάλη όμοιότητα άνάμεσα στή μεταφυσική καΐ στή λυρική ποίηση. Άλλα ύπάρχει μιά άποφασιστική διαφορά άνάμεσά τους. ΚαΙ τά δυό δέν Ιχουν θεωρητικό περιεχόμενο. Μιά μεταφυσική πρόταση δμως — πού είναι διαφορετική άπό ενα λυρικό στίχο — δείχνει νά εχη ενα τέτοιο περιεχόμενο κι'' απ' αύτό δέν άπαταται μόνο δ αναγνώστης, άλλά καΐ δ ίδιος δ μεταφυσικός φιλόσοφος. Πιστεύει δτι στή μεταφυσική του πραγματεία εχει άποφανθή για κάτι και ξεκινώντας απ' αύτό προχωρεί σέ συζήτηση καΐ πολεμική ενάντια στίς προτάσεις ένός άλλου μεταφυσικού φιλοσόφου. Έ ν α ς ποιητής, δμως, δέν ισχυρίζεται δτι οί στίχοι κάποιου άλλου είναι λανθασμένοι* συνήθως μένει ικανοποιημένος μέ τό νά τούς χαρακτηρίζη ώς κακούς. Ό άντι - θεωρητικός γαρακτήρας της Μεταςρυσικης δέν θά

50 be in itself a defect; all arts have this non-theoretical character without thereby losing their high value for personal as well as for social life. The danger lies in the deceptive character of metaphysics; it gives the illusion of knowledge without actually giving any knowledge. This is the reason why we reject it.

6.

Psychology

When we have eliminated metaphysical problems and doctrines from the region of knowledge or theory, there remain still two kinds of philosophical questions: psychological and logical. Now we shall eliminate the psychological questions also, not from the region of knowledge, but from philosophy. Then, finally, philosophy will be reduced to logic alone (in a wide sense of this word). Psychological questions and statements are certainly not without sense. From such statements we can deduce other statements about future experiences and by their help we can verify the psychological statements. But the statements of psychology belong to the region of empirical science in just the same way as do the statements of chemistry, biology, history and the like. The character of psychology is by no means more philosophical than that of the other sciences mentioned. When we look at the historical development of the sciences we see that philosophy has been the mother of them all. One science after another has been detached from philosophy and has become an independent science. Only in our time has the umbilical cord between psychology and philosophy been cut. Many philosophers have not yet realized quite clearly that psychology is no longer an embryo, but an independent organism, and that psychological questions have to be left to empirical research. Of course, we have no objection to connecting psvchological

51 ήταν αύτδς χαθ' Ιαυτδν ?να μειονέκτημα* δλες οΐ τέχνες Ιχουν αότόν τον άντι - θεωρητικό χαρακτήρα δίχως yC αύτδ νά χάνουν την υψηλή τους αξία για τήν Ιδιωτική καΐ τήν κοινωνική ζωή. Ό κίνδυνος βρίσκεται στον άπατηλδ χαρακτήρα της Μεταφυσικής* δίνει τήν ψευδαίσθηση της γνώσης, δίχως να προσφέρη στήν πραγματικότητα καμία γνώση. Αύτός είναι δ λόγος για τδν δποΐο τήν απορρίπτουμε. 6.

Ψυχολογία

'Όταν διαγράψουμε τά μεταφυσικά προβλήματα καΐ τΙς διδασκαλίες άπδ τήν περιοχή της γνώσης ή της θεωρίας, άπομένουν ακόμη δυδ εϊδη φιλοσοφικών ερωτημάτων, τά ψυχολογικά καΐ τά λογικά. Τώρα θά διαγράψουμε τά ψυχολογικά Ιρωτήματα δχι άπδ τήν περιοχή της γνώσης, αλλά άπδ τή φιλοσοφία. Τότε, ΙπΙ τέλους, ή φιλοσοφία θά περιοριστή στή λογική μόνο (μέ τήν πλατιά σημασία της λέξης). Τά ψυχολογικά ερωτήματα καΐ προτάσεις ασφαλώς δέν είναι δίχως νόημα. Ά π δ τέτοιες προτάσεις μπορούμε νά συναγάγουμε άλλες προτάσεις γιά μελλοντικές εμπειρίες καΐ μέ τή βοήθειά τους νά επαληθεύσουμε τΙς ψυχολογικές προτάσεις. 'Αλλά οΐ προτάσεις της ψυχολογίας ανήκουν στήν περιοχή της εμπειρικής έπιστήμης μέ τδν ϊδιο ακριβώς τρόπο πού ανήκουν οι προτάσεις της χημείας, βιολογίας, Ιστορίας κ.λ.π. Ό χαρακτήρας της ψυχολογίας δέν είναι, κάτω άπδ οποιαδήποτε έννοια, περισσότερο φιλοσοφικός άπδ τδ χαρακτήρα τών άλλων έπιστημών πού μνημονεύσαμε. "Όταν έξετάζουμε τήν Ιστορική έξέλιξη τών έπιστημών, διαπιστώνουμε δτι ή φιλοσοφία ύπήρξε ή μητέρα δλων τους. Ή μιά επιστήμη μετά τήν άλλη άποσπάσθηκαν άπδ τή φιλοσοφία καΐ Iγιναν ανεξάρτητες επιστήμες. Μόλις στίς μέρες μας κόπηκε δ ομφάλιος λώρος πού συνέδεε τήν ψυχολογία μέ τή φιλοσοφία. Πολλοί φιλόσοφοι δέν συνειδητοποίησαν ακόμη άπόλυτα δτι ή ψυχολογία δέν είναι πιά ενα Ιμβρυο, άλλά ένας άνεξάρτητος δργανισμδς καΐ δτι τά ψυχολογικά Ιρωτήματα πρέπει νά άφεθουν στήν εμπειρική ερευνά. 'Ασφαλώς 'δέν Ιγουμε καμιάν αντίρρηση γιά τή σύνδεση φυ-

52 and logical investigations, any more than to connecting investigations of any scientific kind. We reject only the confusion of the two kinds of questions. We demand that they should be clearly distinguished even where in practice they are combined. The confusion sometimes consists in dealing with a logical question as if it were a psychological one. This mistake — called psychologism — leads to the opinion that logic is a science concerning thinking, that is, either concerning the actual operation of thinking or the rules according to which thinking should proceed. But, as a matter of fact, the investigation of operations of thinging as they really occur is a task for psychology and has nothing to do with logic. And learning how to think aright is what we do in every other science as well as in logic. In astronomy we learn how to think aright about stars; in logic we learn how to think aright about the special objects of logic. What these special objects of logic are, will be seen in the next chapter. In any case, thinking is not an object of logic, but of psychology. Psychological questions concern all kinds of so-called mental events, all kinds of sensations, feelings, thoughts, images, etc., whether they are conscious or unconscious. These questions for psychology can be answered only by experience, not by philosophising.

Expressive Function of Language Ari

Representative Function of Language Science (=the'System of Theoretical Knowledse") Philosophy 1. Metaphysics 2. (Psychology) 3. Logic

Empirical Sciences Physics, Biology,

ptr

53 χολογικών καΐ λογικών ερευνών δπως καΐ γιδο τή σύνδεση οποιωνδήποτε άλλων επιστημονικών ερευνών. 'Απορρίπτουμε μόνο τή σύγχυση τών δυο ειδών ερωτημάτων. 'Απαιτούμε νά γίνεται σαφής διάκριση άνάμεσά τους άκόμη καΐ δταν στήν πράξη συνδέωνται. Έ σύγχυση κάποτε συνίσταται στό Vi3c πραγματευόμαστε ενα λογικό ερώτημα σαν να ήταν ψυχολογικό. Τδ λάθος αότό, πού δνομάζεται ψυχολογισμός, δδηγει στή γνώμη δτι ή λογική είναι έπιστήμη πού άφορα τή σκέψη, δηλαδή πού άφορα εϊτε τήν πραγματική λειτουργία της σκέψης εΐ'τε τούς κανόνες σύμφωνα μέ τούς οποίους θα επρεπε νά λειτουργή ή σκέψη. Στήν πραγματικότητα δμως ή ερευνά τών λειτουργιών της σκέψης, δπως αύτές αληθινά εκτελούνται, είναι καθήκον της ψυχολογίας -καΙ δεν ?χει καμιά σχέση μέ τή λογική. Αύτδ πού κάνουμε στή λογική, όπως καΐ στίς άλλες επιστήμες, είναι νά μαθαίνουμε πώς νά σκεφτόμαστε σο^στά. Στήν αστρονομία μαθαίνουμε πώς νά σκεφτόμαστε σωστά γιά τ' άστέρια* στή λογική μαθαίνουμε πώς νά σκεφτόμαστε σωστά γιά τά ειδικά άντικείμενα της λογικής. Ποιά είναι αύτά τά ειδικά άντικείμενα της λογικής θά τδ δοΰμε στδ επόμενο κεφάλαιο. Όπωσδήποτε δμως ή σκέψη δεν είναι άντικείμενο της λογικής, άλλά της ψυχολογίας. Τά ψυχολογικά έρωτήματα άφορουν δλα τά ει'δη τών λεγομένων πνευματικών γεγονότων, δλα τά είδη τών αισθήσεων, αισθημάτων, σκέψεων, εικόνων κ.λ.π. ειτε συνειδητών είτε άσυνείδητων. Στά έρωτήματα της ψυχολογίας μπορεί νά δώση άπάντηση ή εμπειρία, ογι ή φιλοσοφία. Εκφραστική λειτουργία της Γλώσσας Τέννες

ΙΙαραστατική λειτουργία της Γλώσσας Επιστήμη ( = τδ Σύστημα της Θεωρητικής Γνώσης) Φιλοσοφία 1. Μεταφυσική 2. (Ψυχολογία)

3. Λογική

'Εαπειρικές έπιστηιιες Φυσική, Βιολογία,

54 7. Logical

Analysis

The only proper task of philosophy is logical analysis. And now the principal question to be answered here will be: ''What is logical analysis?'' In our considerations so far we have already practised logical analysis: we have tried to determine the character of physical hypotheses, of metaphysical statements (or rather, pseudo-statements), of psychological statements. And now we have to apply logical analysis to logical analysis itself; we have to determine the character of the statements of logic, of those statements which are the results of logical analysis. The opinion that metaphysical statements have no sense because they do not concern any facts, has already been expressed by Hume. He writes in the last chapter of his "Enquiry Concerning Human Understanding" (published in the year 1748) as follows: "It seems to me, that the only objects of the abstract sciences or of demonstration, are quantity and number. . . All other enquiries of men regard only matter of fact and existence; and these are evidently incapable of demonstration. . . When we run over libraries, persuaded of these principles, what havoc must we make? If we take in our hand any volume, of divinity or school metaphysics, for instance; let us ask, Does it contain any abstract reasoning concerning quantity or number? No. Does it contain any experimental reasoning concerning matter of fact and existence? No. Commit it then to the flames: for it can contain nothing but sophistry and illusion." We agree with this view of Hume, which says — translated into our terminology —- that only the statements of mathematics and empirical science have sense, and that all other statements are without sense. But now it may perhaps be objected: "How about your own statements? In consequence of your view your own writings, including this book, would be without sense, for they are neither mathematical nor empirical, that is, verifiable bv expe-

55 7. Λογική

άνάλνοη

Μοναδική αρμοδιότητα της φιλοσοφίας είναι ή λογική άνάλυση. Βασικό ερώτημα στό δποιο πρέπει νά δοθή απάντηση είναι: "Τι είναι λογική ανάλυση;" 'Αναπτύσσοντας τις απόψεις μας δ ς εδώ δέν κάναμε τίποτε αλλο παρά λογική ανάλυση: προσπαθήσαμε νά καθορίσουμε τδ χαρακτήρα των φυσικών υποθέσεων, τών μεταφυσικών προτάσεων (ή καλύτερα ψευδό - προτάσεων),. τών ψυχολογικών προτάσεων. Και τώρα πρέπει νά εφαρμόσουμε τή λογική ανάλυση στήν Ι'δια τή λογική ανάλυση. Πρέπει νά καθορίσουμε τδ χαρακτήρα τών προτάσεων της λογικής, τών προτάσεων έκείνο^ν πού αποτελούν προϊόντα λογικής άνάλυσης. Ή γνώμη δτι οι μεταφυσικές προτάσεις δεν έχουν νόημα, γιατί δέν αναφέρονται σε γεγονότα, εχει ήδη διατυπωθή άπδ τον Hume. Γράφει στδ τελευταίο κεφάλαιο της "'Έρευνας πάνω στήν ανθρώπινη νόηση" (εξεδόθη στα 1748) τά έξης: "Μου φαίνεται δτι τά μοναδικά αντικείμενα τών αφηρημένων επιστημών ή της άπόδειξης είναι ή ποσότητα και δ αριθμός. . . 'Όλες οι άλλες ερευνες του ανθρώπου αφορούν τήν πραγματικότητα καΐ τήν ϋπαρξη, πράγματα πού ολοφάνερα δέν μπορούν ν' αποδειχθούν... "Οταν άνατρέχουμε στις βιβλιοθήκες, πεπεισμένοι γιά τις αρχές αύτές, τί καταστροφή πρέπει νά κάνουμε; Παίρνουμε στά χέρια μας ένα τόμο θεολογίας ή μεταφυσικής' ρωτούμε: μήπως περιέχει αφηρημένους συλλογισμούς πού αφορούν τήν ποσότητα ή τδν αριθμό; Μήπως περιέχει πειραματικές ερευνες πού αφορούν τήν πραγματικότητα και τήν ύπαρξη; ' Ό χ ι . Τδ πετούμε, λοιπόν, στή φωτιά, γιατί δέν περιέχει τίποτε άλλο άπδ σοφιστίες και πλάνες". Συμφωνοΰμε μ' αυτήν τήν άποψη του Hume πού λέει — μεταφρασμένη με τή δική μας ορολογία — δτι μόνον οί προτάσεις τών μαθηματικών καΐ της εμπειρικής επιστήμης έχουν νόημα, ένώ δλες οι άλλες προτάσεις δέν έχουν. Είναι δυνατδ δμως νά μας προβάλουν τήν έξης άντίρρηση: "Τί θά λέγατε γιά τις δικές σας προτάσεις; Σάν συνέπεια τών άπόψεο)ν σας τά γραφόμενά σας, άνάμεσά τους αύτδ τδ βιβλίο, είναι δίχως νόημα, γιατί δέν είναι ουτε μαθηματικές ουτε έμπειρικές, δηλαδή δέν έπιδέγονται εμπειρική επαλήθευση''. ΤΙ άπάν-

56 rience." What answer can be given to this objection? What is the character of my statements and in general of the statements of logical analysis? This question is decisive for the consistency of the view which has been explained here. An ansv/er to the objection is given by Wittgenstein in his book Tractatus Logico - Philosophicus. This author has developed most radically the view that the statements of metaphysics are shown by logical analysis to be without sense. How does he reply to the criticism that in that case his own statements are also without sense? He replies by agreeing with it. He writes: ''The result of philosophy is not a number 'philosophical statements,' but to make statements clear" (p. 77). "My statements are elucidatory in this way: he who understands me finally recognizes them as senseless, when he has climbed out through them, on them, over them. (He must so to speak throw away the ladder after he has climbed u p on it.) He must surmount these statements; then he sees the world rightly. Whereof one cannot speak, thereof one must be silent" (p. 189). I, as well as my friends in the Vienna Circle, owe much to Wittgenstein, especially as to the analysis of metaphysics. But on the point just mentioned I cannot agree with him. In the first place, he seems to me to be inconsistent in what he does. He tells us that one cannot make philosophical statements and that whereof one cannot speak, thereof one must be silent; and then instead of keeping silent, he writes a whole philosophical book. Secondly, I do not agree with his assertion that all his statements are quite as much without sense as metaphysical statements are. My opinion is that a great number of his statements (unfortunately not all of them) have in fact sense; and that the same is true for all statements of logical analvsis.

57 τψη μπορεί νά δοθη σ' αυτή τήν αντίρρηση; Ποιος είναι δ χαρακτήρας των προτάσεών μου και γενικά των προτάσεων της λογικής ανάλυσης; Τό ερώτημα αύτό είναι κρίσιμο από τήν άποψη της συνέπειας πού πρέπει νά διακρίνη τή θέση πού πρεσβεύουμε έδώ. Μιάν απάντηση στήν παραπάνω αντίρρηση δίνει δ Wittgenstein στδ βιβλίο του Tractatus Logico - Philosophicus, Ό συγγραφέας αυτός ανέπτυξε με τρόπο πολύ ούσιαστικό τήν άποψη δτι μέ τή λογική άνάλυση Αποδεικνύεται δτι οί προτάσεις της μεταφυσικής δέν έχουν νόημα. Πώς δμως άπαντα στήν κριτική δτι στήν περίπτωση αυτή οί ίδιες του οί προτάσεις δέν έχουν νόημα; Ό Wittgenstein μένει σύμφωνος μέ τήν κριτική αυτή. Γράφει: "Τό αποτέλεσμα της φιλοσοφίας δέν είναι φιλοσοφικές προτάοεις, άλλά ή διασάφηση των προτάσεων" (σελ. 77) . "Για οποίον μέ καταλαβαίνει οι προτάσεις μου άποτελοΰν διευκρινίσεις, δταν, άφου μέ τή βοήθειά τους — πατώντας πάνω τους — τις ύπερπηδήση καΐ προχώρηση πέρα άπό αύτές, τελικά τις αναγνώριση ώς στερημένες από νόημα. (Πρέπει, θά λέγαμε, νά πετάξη μακριά τήν άνεμόσκαλα, άφου άνέβη πρώτα μέ αύτη). Πρέπει νά ξεπεράση τΙς προτάσεις αότές καΐ τότε θά ίδή τόν κόσμο σωστά. Γιά δσα δέν μπορεί νά μιλάη κανείς, γι' αύτά πρέπει νά σωπαίνη"^. Έ γ ώ , δπως καΐ οί φίλοι μου του Κύκλου της Βιέννης, οφείλω πολλά στόν Wittgenstein, ιδιαίτερα δσον άφορα στήν άνάλυση της μεταφυσικής. Δέν μπορώ δμως νά συμφωνήσω μαζί του στό σημείο πού μόλις μνημόνευσα. Κατ' αρχήν, μου φαίνεται ασυνεπής σ' δ,τι κάνει. Μας λέει δτι κανείς δέν μπορεί νά διατυπώση φιλοσοφικές προτάσεις καΐ δτι γιά κείνο πού δέν μπορεί νά μιλήση κάνεις πρέπει νά σωπαίνη. ΚαΙ δμως άντι νά μένη σιωπηλός, γράφει ενα ολόκληρο βιβλίο φιλοσοφίας. 'Έπειτα, δέν συμφωνώ μέ τόν ισχυρισμό δτι δλες οι προτάσεις του στερούνται κάθε νοήματος, βπως οι μεταφυσικές προτάσεις. Ή γνώμη μου είναι δτι ενας μεγάλος αριθμός προτάσεο)ν του (ατυχώς δχι δλες) έχουν νόημα καΐ δτι τό ϊδιο ισχύει γιά δλες τΙς προτάσεις της λογικής ανάλυσης. 1. Στήν ελληνική απόδοση του χωρίου αύτοΰ άπο το Tractatus του Wittgenstein άκολουθουμε τή μετάφραση του Θ. Κιτσόπουλου (Βλ. Δευκαλίων. Τευγος 7/8. Άθγινα 1971. σελ. 2 7 1 ) .

58 It will be the purpose of the following chapters to give reasons for this positive answer to the question about the character of philosophical statements, to show a way of formulating the results of logical analysis, a way not exposed to the objection mentioned, and thus to exhibit an exact method of philosophy, 11. LOGICAL L 'Tormar

SYNTAX

OF

LANGUAGE

Theory

In this chapter an explanation will be given of a theory which we will call "logical syntax", and it will be shown how to operate with the syntactical method. Although the word "philosophy" will not here occur, the syntactical method, as we shall try to make clear in the last chapter, brings us to the very basis of philosophy. The logical syntax of a certain language is to be understood as the formal theory of that language. This needs further explanation. We will call "formal" such considerations or assertions concerning a linguistic expression as are without any reference to sense or meaning. A formal investigation of a certain sentence does not concern the sense of that sentence or the meaning of the single w^rds, but only the kinds of words and the order in which they follow one another. Take, for instance, the sentence: "The book is black." If I assert that this expression consisting of four words is a sentence and further, that the first word is an article, the second a noun, the third a verb, and the fourth an adjective, all these assertions are formal assertions. If, however, I assert that that sentence concerns a book, or that its last word designates a color, then my assertions are not formal, because they have to do with the meaning of the words. A formal investigation of a language would appear to have very narrow limits. Actually, however, this is not the case, because, as we shall see later many questions and considerations which are expressed in a non-formal way can be formiilatpH in tfift formal mnrlft

59 Σκοπδς των επομένων κεφαλαίων θά είνα: νά αιτιολογήσουμε αύτήν τη θετική απάντηση στο Ιρώτημα για τό χαρακτήρα των φιλοσοφικών προτάσεων, νά υποδείξουμε ενα τρόπο διατύπωσης των -αποτελεσμάτων της λογικής ανάλυσης, τρόπο πού ξεπερνά τΙς παραπάνω αντιρρήσεις, κι' ετσι νά δώσουμε μιαν ακριβή φιλοοοφικη μέϋΌδσ. IL Η ΛΟΓΙΚΗ 1. «.Τνπικψ

ΣΥΝΤΑΞΗ

ΤΗΣ

ΓΛΩΣΣΑΣ

Θεωρία

Στο κεφάλαιο αυτό 0ά δώσουμε μιαν έρμηνεία της θεωρίας τήν οποία θά ονομάσουμε "λογική σύνταξη" και θά δείξουμε πώς νά εργαζόμαστε μέ τή συντακτική μέθοδο. Μολονότι ή λέξη "φιλοσοφία" δέν θά χρησιμοποιηθή εδώ, ή συντακτική μέθοδος, δπως θά προσπαθήσουμε νά δείξουμε στο τελευταίο κεφάλαιο, μας φέρνει στήν ϊδια τή βάση της φιλοσοφίας. Ή λογική σύνταξη μιας ορισμένης γλώσσας πρέπει νά θεωρηθή ώς ή τυπική θεωρία της γλώσσας αότής. Το πράγμα εχει ανάγκη από περισσότερες επεξηγήσεις. Θά ονομάσουμε "τυπικές" τις απόψεις εκείνες καΐ τις προτάσεις πού αφορούν μιά γλωσσική έκφραση δίχως τήν παραμικρή αναφορά στή σημασία ή τό νόημά της. Ή τυπική διερεύνηση μιας δεδομένης πρότασης δέν άφορα τή σημασία της πρότασης ή τή σημασία τών έπΙ μέρους λέξεών της, αλλά μονάχα τό είδος τών λέξεων καΐ τή σειρά μέ τήν δποία άκολουθοΰν ή μιά τήν άλλη. Πάρτε, λόγου χάρη, τήν πρόταση: "Τδ βιβλίο είναι μαΰρο". Εφόσον βεβαιώνω δτι ή έκφραση αύτή πού απαρτίζεται άπό τέσσερεις λέξεις είναι μιά πρό;Γαση κι' ακόμα, δτι ή πρώτη λέξη είναι άρθρο, ή δεύτερη ουσιαστικό, ή τρίτη ρήμα και ή τέταρτη επίθετο, δλες αύτές οι προτάσεις μου είναι τυπικές. 'Άν δμως ισχυρισθώ δτι ή πρόταση άναφέρεται σ' ενα βιβλίο ή δτι ή τελευταία λέξη της υποδηλώνει ενα χρώμα, τότε οί προτάσεις μου δέν είναι τυπικές, διότι έχουν νά κάνουν μέ τή οημαοία τών λέξεων. Θά νόμιζε κάνεις δτι ή τυπική διερεύνηση μιας γλώσσας εχει πολύ περιορισμένα πλαίσια. Στήν πραγματικότητα δμως δέν συμβαίνει αύτό, γιατί, δπως θά δούμε αργότερα, πολλά ερωτήματα καΐ απόψεις πού έκφράζονται κατά ενα μή - τυπικό τρόπο μπορούν νά διατυπωθουν [ii τόν τυπικό τρόπο.

60 Such a formal theory of language is, so far as mathematics is concerned, already known by the work of Hilbert. Hilbert has propounded a theory which he calls metamathematics or a theory of proof, and in which the formal method is applied. In this theory of Hilbert, mathematics is dealt with as a system of certain symbols to be operated according to certain rules, and the meaning of the symbols is nowhere spoken of, but only the various kinds of symbols and the formal operations to which they are subjected. Now mathematics is a special part of the whole of language, which includes many other and quite different branches. And the same formal method which Hilbert has applied in his metamathematics to the system of mathematics, we apply in our logical syntax to the whole language-system of science, or to any special part of it, or to any other languagesystem whatsoever.

2. Formation

Rules

When we say that the objects of logical syntax are languages, the word "language" is to be understood as the system of the rules of speaking, as distinguished from the acts of speaking. Such a language-system consists of two kinds of rules, which we will call formation rules and transformation rules. The formation rules of a certain language-system S determine how sentences of this system S can be constructed out of different kinds of symbols. One of the formation rules of the English language, for instance, determines that a series of four words, first an article, second a noun, third a verb of a certain class, and fourth an adjective, constitutes a sentence. Such a formation rule is obviously similar to grammatical rules, especially to the rules of grammatical syntax. But the usual rules of grammatical syntax are not always strictly formal; for instance, we may cite that rule of Latin grammar which determines that nouns designating women, countries, towns, or trees are of fe-

61 Μίά τέτοια τυπική θεωρία της γλώσσας είναι, σ' δ,τι άφορα τ& μαθηματικά, γνωστή ήδη από τό εργο του Hilbert. Ό Hilbert πρότεινε μια θεωρία τήν οποία ονομάζει μεταμαθηματικά ή θεωρία της απόδειξης και στήν οποία εφαρμόζεται ή τυπική μέθοδος. Στήν θεωρία αυτή του Hilbert τα μαθηματικά πραγματεύονται ενα σύστημα συμβόλων πού λειτουργουν βάσει συγκεκριμένων κανόνων: δέν γίνεται πουθενά λόγος γιά τή σημασία των συμβόλων, παρά μονάχα γιά τά ποικίλα εϊδη των συμβόλων καΐ γιά τις τυπικές σχέστίς οποίες υπόκεινται. Τά μαθηματικά πάλι είναι ειδικό τμήμα του συνόλου της γλώσσας, ή οποία περικλείει πολλούς άλλους, έντελώς διαφορετικούς κλάδους. Τήν ϊδια τυπική μέθοδο πού χρησιμοποίησε δ Hilbert στά μεταμαθηματικά του γιά νά τήν έφαρμόση στο σύστημα των μαθηματικών, τή χρησιμοποιούμε κι' έμεΤς στή λογική μας σύνταξη γιά νά τήν εφαρμόσουμε σ' δλόκληρο τό γλωσσικό σύστημα της επιστήμης, ή σ' οποιονδήποτε άλλο εϊδικό τμήμα του, ή σ' οποιοδήποτε άλλο γλωσσικό σύστημα. Κανόνες

οχηματισμον

'Όταν λέμε οτι τό αντικείμενο της λογικής σύνταξης είναι οΕ γλώσσες, ή λέξη "γλώσσα" πρέπει νά νοηθή ώς ονοτημα κανόνων ομιλίας, κοιταγμένο ανεξάρτητα από τήν πράξη της δμιλιας. Έ ν α τέτοιο γλωσσικό σύστημα συνίσταται σέ δυό εϊδη κανόνων πού θά τους ονομάσουμε κανόνες σχηματισμού καΐ κανόνες μετασχηματισμού. Οι κανόνες σηματισμοϋ ενός συγκεκριμένου γλωσσικού συστήματος S καθορίζουν τόν τρόπο με τόν δποΐο προτάοεις τοΟ συστήματος S μπορούν νά κατασκευασθούν από διάφορα εϊδη συμβόλων. "Ενας κανόνας σχηματισμού της 'Αγγλικής γλώσσας λ.χ. καθορίζει δτι μιά σειρά άπό τέσσερεις λέξεις, άπό ενα άρθρο πρώτα, ένα ούσιαστχκό επειτα, άπό ένα ρήμα δρισμένης κατηγορίας κι' ένα επίθετο συνιστούν μιά πρόταση. 'Ένας τέτοιος κανόνας σχηματισμού μοιάζει δλοφάνερα μέ τούς κανόνες της γραμματικής, ιδιαίτερα μέ τούς κανόνες τής γραμματικής σύνταξης. 'Αλλά οι συνηθισμένοι κανόνες τής γραμματικής σύνταξης δέν είναι πάντοτε αύστηρά τυπικοί' μπορούμε π.χ. νά θυμηθούμε εκείνο τόν κανόνα τής λατινικής γραμματικής πού δρίζει δτι τά ούσιαστικά πού ύποδηλώνουν γυναίκες, γώρες, πόλεις ii δέντρα είναι γένους θη-

62 minine gender. Such reference to the meaning of the words are excluded in logical syntax as distinguished from grammatical syntax. The totality of the formation rules of a language-system S is the same as the definition of the term "sentence of S." This definition can be stated in the following form: "A series of words is a sentence of the system 5, if, and only if, it has either this, that, or the other form." Now for a natural language, such as English, the formation rules can scarcely be given completely; they are too complicated. The logicians, as we know, have made language-systems — or at least frameworks for such — which are much simpler and also much more exact than the natural languages. Instead of words, they use symbols similar to the mathematical symbols. Take, for example, the most developed of these symbolic languages, that constructed by Whitehead and Russell in their work Principia Mathematica. Two of the principal formation rules of this language are as follows: (1) an expression consisting of a predicate (that is, one of the small Greek letters, "99," "t/;," etc.) and one or more individual variables (the small Roman letters "Λ:," "Y," etc.) is a sentence; (2) an expression consisting of two sentences and one connecting sign ("v," " 3 , " " = ' ) between them is also a sentence.

5. Transformation

Rules

Much more important than the formation rules are the transformation rules. They determine how given sentences may be transformed into others; in other words: how from given sentences we may infer others. Thus, in the English language there is the rule, that from the two sentences: "all a are ft" and "all b are c" we mav infer: "aU a are c."

63 λυκοΰ. Τέτοιες άναφορές στή σημασία των λέξεων άποκλείονται Gzij λογική σύνταξη σέ αντιδιαστολή προς τή γραμματική σύνταξη. Τό σύνολο των κανόνων σχηματισμού ενός γλωσσικού συστήματος S συμπίπτει μέ τον δρισμο του δρου "πρόταση του S". Ό ορισμός αυτός μπορεί Vii έκφρασθή ώς έξης: "Μιά σειρά άπό λέξεις αποτελεί πρόταση του συστήματος S, αν καΐ μόνον αν, εχη αυτήν, εκείνη, ή τήν αλλη μορφή". Προκειμένου τώρα γιά μιοζ φυσική γλώσσα, δπως είναι ή 'Αγγλική, οι κανόνες σχηματισμού σπάνια μπορούν να διατυπωθοϋν μέ απόλυτη άκριβεια, διότι είναι πολύπλοκοι. Οι θεωρητικοί της λογικής, δπως γνωρίζουμε,-κατασκεύασαν γλωσσικά συστήματα — ή τουλάχιστο πλαίσια γιά τέτοια συστήματα — τά δποια είναι πολύ πιό άπλά καΐ επιπλέον πολύ πιό ακριβή άπό τΙς φυσικές γλώσσες. Άντι λέξεων χρησιμοποιούν σύμβολα δμοια μέ τά σύμβολα των μαθηματικών. Πάρτε ώς παράδειγμα τήν πιό άνεπτυγμένη άπό αύτές τΙς συμβολικές γλώσσες, τήν οποία κατασκεύασαν οΐ Whitehead καΐ Russell στο εργο τους Principia Mathematica, Δυο άπό τούς βασικούς κανόνες σχηματισμού της γλώσσας αύτής είναι οι άκόλουθοι: (1) μιά έκφραση πού άπαρτίζεται άπό ενα κατηγορούμενο (συμβολίζεται μέ ενα άπό τά μικρά γράμματα του ελληνικού άλφαβήτου, φ^ ψ^ κλπ.) και άπό μιά ή περισσότερες άτομικές μεταβλητές (συμβολίζονται μέ τά μικρά γράμματα του λατινικού άλφαβήτου " χ " , "y,""' κ.λ.π.) είναι πρόταση* (2) μιά .φράση που άπαρτίζεται άπό δυό προτάσεις και ενα σημείο σύνδεσης ("ν", άνάμεσά τους είναι έπίσης πρόταση. 3. Κανόνες

μεταονηβατίοαον

Πολύ πιό σημαντικοί άπό τούς κανόνες σχηματισμού είναι οί κανόνες μετασχηματισμού. Καθορίζουν πώς δεδομένες προτάσεις μπορούν νά μετασχηματισθούν σέ άλλες* μέ άλλα λόγια, πώς άπό δεδομένες προτάσεις μπορούμε νά ονναγάγονμε άλλες. Λ.χ. στήν 'Αγγλική γλώσσα υπάρχει δ κανόνας σύμφωνα μέ τόν οποίο άπό δυό προτάσεις: ^'δλα τά a είναι b " καΐ "δλα τά b είναι c " μπορούμε νά συναγάγουιχε "δλα τά a είναι

64 Here only the framework of the sentences is given, not the sentences themselves. In order to make sentences we have to substitute three En^ish nouns in the plural form for the three letters "αΓ "c." T o give an illustration, from the two sentences "all eagles are birds" and "all birds are beasts" we may infer:''all eagles are beasts." In the symbolic language of Whitehead and Russell, we have the following rule. From two sentences of the form and "/I Z) we may infer: " 5 / '

where " 3 " is the implication-sign

The totality of the transformation rules of a language-system S may be formulated as the definition of the term ''direct consequence in Thus, the transformation rules of Principia Mathematica may be stated as follows: "In the system PM a sentence is to be called a direct consequence of a class of other sentences — called premises — if, and only if, one of the following conditions is fulfilled: 1. The sentence has the form " β " and the class of premises consists of and 2. . . . ; 3. . . . " It is to be noted that an axiom or primitive sentence of a language can also be stated in the form of a rule of inference, and therefore also in the form of a part of the definition of "direct consequence." The difference is only that in this case the class of premises is the nuU class (i.e., the class which has no numbers). Thus, instead of ruling: " is to be a primitive sentence of the language S," we may say: " . pvq' is to be a direct consequence of the null class of premises." If a class Ρ of premises is connected with a certain sentence C bv a chain of sentences in such a wav that every

65 Έδώ δίνεται μόνΟ: τδ πλαίσιο των προτάσεων, δχι οΐ ϊδιες οΐ προτάσεις. Γιά νά σχηματίσουμε προτάσεις πρέπει- νά τοποθετήσουμε τρία άγγλικά ούσιαστικά σέ πληθυντικό άρι'θμδ στή θέση των τριών γραμμάτων "a,b,c". Για νά δώσουμε ενα παράδειγμα, άπδ τις δυό προτάσεις "δλοι οι άετοί είναι πουλιά" καΐ "δλα τά πουλιά είναι ζώα" μπορούμε νά συναγάγουμε: "δλοι οι άετοί είναι ζώα». Στή συμβολική γλώσσα τών Whitehead καΐ Russell, Ιχουμε τδν Ακόλουθο κανόνα. Ά π δ δυο προτάσεις της μορφής "Α" καΐ "Α Ζ) Β", δπου "Ζ) " τδ σύμβολο συνεπαγωγής μπορούμε νά συναγάγουμε: "Β". Τό σύνολο τών κανόνων μετασχηματισμού ένδς γλωσσικού συστήματος S μπορεί νά διατυπωθή ώς ό δρισμδς του δρου "άμεσο λογικό Ιπακολούθημα στδ S". Επομένως, οι κανόνες μετασχηματισμού στδ Prindpia Mathematica μπορούν νά διατυπωθοϋν ώς έξης: «Στδ σύστημα ΡΜ μιά πρόταση ονομάζεται άμεσο λογικδ Ιπακολούθημα μιας τάξης άλλων προτάσεων — πού δνομάζουμε προκείμενες ^— άν, καΐ.μόνον άν έκπληρώνεται μιά άπδ τΙς άκόλουθες συνθήκες: 1. Ή πρόταση Ιχει τή μορφή " Β " καΐ ή τάξη τών προκειμένων απαρτίζεται άπδ τΙς " Α " καΐ "Α=> Β". 3. . . . " Πρέπει νά σημειώσουμε δτι ενα άξίωμα ή μιά πρωταρχική πρόταση μιας γλώσσας μπορεί επίσης νά διατυπωθή μέ τή μορφή ένδς κανόνα συμπερασμοϋ και, συνεπώς, μέ τή μορφή μέρους του δρισμου "άμεσο συμπέρασμα". Ή μόνη διαφορά είναι δτι στήν περίπτωση αύτή ή τάξη τών προκειμένων είναι ή μηδενική τάξη (δηλαδή ή τάξη πού δέν εχει άριθμούς). Έ τ σ ι , άντί νά ποΰμε: "'ρΖ) .pvq' είναι πρωταρχική πρόταση της γλώσσας S", μπορούμε νά ποϋμε: " 'ρ 3 .pvq' είναι άμεσο λογικδ Ιπακολούθημα τών προκειμένων της μηδενικής τάξης". "Αν μιά τάξη προκειμένων Ρ συνδέεται μέ μιά συγκεκριμένη πρόταση C μέσα άπδ μιάν Αλυσίδα προτάσεων, Ιτσι ώστε κάθε πρόταση της άλυσίδας ν' άποτε-

66 sentence of this chain is a direct consequence of some sentences preceding the chain, we call the sentence C a consequence of the class Ρ of premises. This term "consequence" is, as we shall soon see, one of the most important terms of logical syntax. We have seen that a language-system is a system of rules of formation and transformation. According to this logical syntax of a language-system S consists of two parts: the investigation or analysis of the formation rules of S, and that of the transformation rules of S. The first part is, as observed above, somewhat similar to grammar, the second part, to logic, especially to the logic of inference or deduction. It is generally supposed that grammar and logic have quite different characters, grammar being concerned with linguistic expressions, and logic with the meaning of thoughts or of statements. But in opposition to this the development of modern logic has shown more and more clearly that the rules of inference can be expressed in a purely formal manner, that is, without any reference to meaning. Our task is merely to draw the consequence from this development and to construct the whole system of logic in a strictly formal way. We shall then have to do neither with thoughts as mental acts nor with their contents, but only with sentences, and with sentences not as vehicles of meaning or sense, but only as series of symbols, of written, spoken, or other signs. It will now be clear why we do not employ here the usual word "proposition." Sometimes it means, not a sentence, but what is expressed by a sentence, and very often it is used ambiguously. Therefore, we prefer to use the word "sentence." Between logic and grammar, or in other words, between

67 λη άμεση ά^ολουθία μερικών άπδ τΙς προηγούμενες προτάσεις, ονομάζουμε την πρόταση C λογική άκολονϋία της τάξης Ρ γ) των προκειμένων. Ό δρος "λογική ακολουθία" είναι, δπως θά δούμε σύντομα, ενας από τους βασικότερους της λογικής σύνταξης. Ε'ίδαμε δτι ενα γλωσσικό σύστημα είναι σύστημα κανόνων σχηματισμού καΐ μετασχηματισμού. Σύμφωνα μέ τά παραπάνω ή λογική σύνταξη ενός γλωσσικού συστήματος S απαρτίζεται άπό δυό μέρη: τή διερεύνηση ή ανάλυση των κανόνων σχηματισμού του S και τή διερεύνηση ή ανάλυση των κανόνων μετασχηματισμού του S. Τό πρώτο μέρος είναι, δπως παρατηρήσαμε παραπάνω, κάτι παραπλήσιο μέ τή γραμματική, τδ δεύτερο μέρος κάτι παραπλήσιο μέ τή λογική, ιδιαίτερα μέ τή λογική του συμπερασμού ή τήν παραγωγική λογική. Υποτίθεται γενικά δτι ή γραμ-, ματική και η λογική Ιχουν απόλυτα διαφορετικούς χαρακτήρες, ή γραμματική ενδιαφέρεται γιά τΙς γλωσσικές εκφράσεις καΐ ή λογική γιά τή σημασία των σκέψεων ή των προτάσεων. Σ' αντίθεση δμως μέ τήν άποψη αύτή ή ανάπτυξη της σύγχρονης λογικής αποδεικνύει όλοένα και πιο καθαρά δτι οί κανόνες του παραγωγικού συμπερασμου μπορούν νά διατυπωθούν μ"" ενα σαφώς τυπικό τρόπο, δηλαδή χωρίς άναφορά στή σημασία. Έ ρ γ ο μας είναι άπλώς νά συναγάγουμε τα συμπεράσματά μας άπό τήν Ιξέλιξη αύτή και νά κατασκευάσουμε τό δλο σύστημα της λογικής μέ αυστηρά τυπικό τρόπο. Δέν θα εχουμε τότε νά κάνουμε οδτε μέ τις σκέψεις ώς διανοητικές ενέργειες ουτε μέ τό περιεχόμενό τους, άλλά μόνο μέ προτάσεις καΐ μάλιστα δχι μέ προτάσεις πού είναι φορείς νοήματος ή σημασίας, άλλά άπλώς σειρές συμβόλων, σημείων γραπτών, προφορικών ή άλλων. Θά δείξουμε τώρα γιατί δέν χρησιμοποιούμε εδώ τή συνηθισμένη λέξη "πρόταση". Όρισμένες φορές ή λέξη αύτή δέν σημαίνει μιά πρόταση, άλλά αύτό πού εκφράζει ή πρόταση και πολύ συχνά χρησιμοποιείται μέ τρόπο διφορούμενο. Γι' αύτό προτιμούμε νά χρησιμοποιούμε τή λέξη "φράση"ΐ. 'Ανάμεσα στή λογική καΐ τή γρααματική, ή αέ άλλα λό1. Ό