Πολιτιστική ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (Μύθος και πραγματικότητα της προχριστιανικής ψυχής)

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΥΠΟΔΟΜΗ

Επιμελητής: Δημοσθένης Κούρτοβικ

Τίτλος πρωτοτύπου: Egon Friedell Kulturgeschichte Griechnlands. Leben und Legende der vorchristlichen Seele.

© για την Ελληνική γλώσσα: εκδόσεις α Πορεία» Ζωοδόχου Πηγής 6, Αθήνα 10678, τηλ. 3831622, fax: 3824359 ISBN 960-7043-15-4

EGON FRIEDELL

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΑΑΑΔΑΣ (ΜΪΘΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΉς Ψ Ϊ Χ Η Σ )

Μετάφραση·.

Δημοοϊθένης Κούρτοβικ Γ'έκΒοση

ΠΟΡΕΙΑ ΑΘΗΝΑ 1994

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΩΝΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ Ψυχή και περιβάλλον 13 - Το ελληνικό τοπίο 15 - Τα βουνά 16 - Τα νησιά 18 - Η ναυσιπλοΐα 19 - Η Βόρεια και Κεντρική Ελλάδα 20 - Η Πελοπόννησος 21 - Το ευσύνοπτο του χώρου 23 - Οι θερμοκρασίες 25 - Ήλιος, νερό και αέρας 26 - Η υποπλασία της αίσθησης για την προοπτική 29 - Λουλούδια 31 - Δέντρα 32 - Καρποί 35 - Λάδι 38 Ορυκτά 40 - Η λιτότητα 42 - Κυνήγι 42 - Άλογο, σκύλος και γάτα 44 - Βόδι, γουρούνι και πρόβατο 47 - Πουλερικά 48 - Ψάρια 50 Πορφύρα 51 - Το ελληνικό αίσθημα για τη φύση 52 - Το ελληνικό δαιμόνιο 54 - Το ελληνικό ήθος 55 - Η σωφροσύνη 5 7 - 0 ελληνικός ατομικισμός 60 - Η επίφαση της επίφασης 61 - Το ελληνικό αλφάβητο 63 - Τα μέρη του λόγου στην αρχαία ελληνική γλώσσα 65 - Η αρχαία ελληνική προφορά 67 - Οι ελληνικές διάλεκτοι 69 - Όμηρος 70 - Ο κόσμος του Όμηρου 78 - Ησίοδος 80 - Ο Όλυμπος 80 - Οι χθόνιοι θεοί 83 - Οι ήρωες 84 - Το υπερπέραν 85 - Τα μυστήρια 86 Οι χρησμοί 87 - Η ελληνική θρησκεία 90 - Οι περίοδοι της αρχαίας ελληνικής ιστορίας 94 - Μετακλασική ιστορία της Ελλάδοις 97 - Τα ελληνικά φύλα 9 9 - 0 ελληνικός αποικισμός 100 - Κροίσος 103 - Η πτώση της μοναρχίας 104 - Δράκων 105 - Σόλων 106 - Το χρήμα στην αρχαία Ελλάδα 107 - Σπάρτη 109 - Ο λακωνισμός 111 - Κρήτη 1 1 4 - Η ιωνική πόλη 1 1 4 - Η τυραννίδα 115 - Πολυκράτης 118Πεισίστρατος 119 - Η πόλις 120 - Η καλοκαγαθία 1 2 2 - 0 αθλητισμός 123 - Η παιδεραστία 124 - Η αντιβαναυσία 126 - Η αγγειογραφία 128 - Η γλυτΓΓική 131 - Το πρώτο μνημείο 133 - Ο ναός 134 -

ο κίονας 135 - Η μουσική 137 - Αρχίλοχος 139 - Αλκμάν 140 - Η ελεγεία 141 - Αλκαίος και Σαπφώ 142 - Ανακρέων 143 - Θέογνις 144 - Σιμωνίδης 145 - Αίσωπος 145 - Η δωρική κωμωδία 146 - Θαλής 147 - Αναξίμανδρος 148 - Αναξιμένης 150 - Πυθαγόρας 1 5 1 - Ο ι Ελεάτες 154 - Η διαλεκτική 156 - Ηράκλειτος 159 - Μαθηματικά 162 - Ιστορία 163 - Η χερσόνησος των Απεννίνων 164 - Οι Ετρούσκοι 166 - Ρώμη 167 - Οι βασιλιάδες 169 - Χαρακτήρας των πρώτων Ρωμαίων 170 - Η ζωή των πρώτων Ρωμαίων 173 - Η λατινική γλώσσα 175 - Η ρωμαϊκή θρησκεία 176 - Η ρωμαϊκή λατρεία 177 Ο μαζδαϊσμός 180 - Η ζαρατουστρική ηθική 182 - Ιράν 185 - Το βασίλειο των Αχαιμενιδών 185 — Το περσικό ταχυδρομείο 188 — Η περσική τέχνη 188 - Η πτώση της Μιλήτου 189 - Μιλτιάδης 190 - Θεμιστοκλής 191 - Ξέρξης 192 - Αεωνίδας 193 - Σαλαμίνα 193 - Τα γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας 195 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ Μ Ε Σ Ο Ϊ Ρ Α Ν Η Μ Α Τ Η Σ Α Θ Η Ν Α Σ Η μάσκα 197 - Ο πραγματικός άνθρωπος 198 - Η αφηρημένη και στιλιζαρισμένη εικόνα μας για τους αρχαίους Έλληνες 198 - Η Αττική Συμμαχία 203 ~ Θεμιστοκλής και Κίμων 204 - Η ελληνική Δύση 206 - Κοινωνική εξέλιξη 206 - Βιοτικό επίπεδο 209 - Η ψυχολογία του αρχαίου Έλληνα 212 - Περικλής 213 - Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος 216 - Αλκιβιάδης 218 - Η αθηναϊκή δημοκρατία 222 - Ο κρατικός προϋπολογισμός της Αθήνοις 224 - Οι γυναίκες 226 - Οι συκοφάντες 228 - Η Πολιτεία του Πλάτωνα 229 - Οι δούλοι 230 - Η μέρα ενός Αθηναίου 232 - Η τέχνη της α αυστηρής» τεχνοτροπίας 234 - Το ελληνικό θέατρο 237 - Ο χορός 241 - Η κάθαρσις 242 - Αρχαίο και χριστιανικό δράμα 243 - Αισχύλος 244 - Πίνδαρος 247 - Πολύγνωτος 248 - Ηρόδοτος 250 - Σοφοκλής 252 ~ Φειδίας 254 - Μύρων 257 Πολύκλειτος 258 - Εμπεδοκλής και Αναξαγόρας 259 - Οι Σοφιστές 263 - Πρωταγόρας 264 - Γοργίας 265 - Πρόδικος και Κριτίας 267 Η επίδραση της σοφιστικής φιλοσοφίας 267 - Η δίκη του Σωκράτη 271 - Η φιλοσοφία του Σωκράτη 272 - Ο ατομικισμός του Δημόκρι-

του 274 - Η θεωρία του Δημόκριτου για την αίσθηση 277 - Η ηθική του Δημόκριτου 278 - Ιπποκράτης 281 - Το αρχαίο βιβλίο 282 Θουκυδίδης 284 - Ευριπίδης 286 - Η κωμωδία 291 - Οι ζωγράφοι 294 - Η μεταπολεμική περίοδος 296 ~ Οι δύο Διονύσιοι 298 - Κύρου Ανάβασις 300 - Επαμεινώνδας 302 - Ο ρωμαϊκός μεσαίωνας 305 - Οι Κέλτες 306 - Οι Μακεδόνες 309 - Φίλιππος 310 - Χαιρώνεια 312 Το μυστικό του Αλέξανδρου 314 - Η ψυχή του Αλέξανδρου 316 - Ο Αλέξανδρος και η μοίρα 318 - Το χάσμα πλούσιων και φτωχών 321 Οι εταίρες 324 - Πριήνη 325 - Η ρητορική 327 - Αρίστιππος 330 - Οι Κυνικοί 331 - Ο Πλάτων και οι ιδέες 333 - Ο πρώτος καθηγητής 336 - Ο αριστοτελικός ορθολογισμός 339 - Απολογισμός του έργου του Αριστοτέλη 341 - Οι «Χαρακτήρες» του Θεόφραστου 343 - Η ψυχολογία του Θεόφραστου 345 - Εύδοξος 346 - Απελλής 347 - Πραξιτέλης 348 - Σκόπας και Αύσιππος 350 - Χαρακτήρας της τέχνης του 4ου αιώνα 352 - Το τέλος της αρχαίας Ελλάδας 354 —

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Ο Egon Friedeil (Έγκον Φριντέλ) γεννήθηκε στην Αυστρία το 1878 και αυτοκτόνησε το 1938^ αμέσως μετά την κατάληψη της χώρας του από τα χιτλερικά στρατεύματα. Σπούδασε φιλοσοφία και γερμανική φιλολογία, αλλά δεν υπήρξε ποτέ ο κλασικός τύπος του γερμανόφωνου σοφολογιότατου. Αντίθετα, ήταν πολύπλευρη και ανήσυχη φυσιογνωμία: εργάσθηκε ως ηθοποιός, καμπαρετίστας, θεατρικός κριτικός, επιφυλλιδογράφος και συγγραφέας. Όσο ζούσε, έγινε γνωστός κυρίως χάρη στο έργο του ((Πολιτιστική ιστορία των νεότερων χρόνων» (1927-31), Έπειτα από αυτό το βιβλίο άρχισε να γράφει μια ((Πολιτιστική ιστορία της αρχαιότητας», με υπότιτλο ((Μύθος και πραγματικότητα της προχριστιανικής ψυχής». Το 1936 κυκλοφόρησε ο πρώτος τόμος αυτού του έργου, αφιερωμένος στην Αίγυπτο και την αρχαία Ανατολή, Το δεύτερο τόμο, με τίτλο ((Πολιτιστική ιστορία της αρχαίας Ελλάδας», τον είχε μόλις τελειώσει ο Φριντέλ όταν τερμάτισε τη ζωή του, μετά τη γερμανική εισβολή. Το χειρόγραφο κατασχέθηκε από τη Γκεστάπο, αλλά σώθηκε χάρη στο θάρρος των κληρονόμων του Φριντέλ, Ο Φριντέλ σχεδίαζε να γράψει κι ένα τρίτο τόμο, με θέμα την αρχαία Ρώμη, για να ολοκληρώσει έτσι αυτό το μεγαλόπνοο έργο του. Αλλά φυσικά αυτό δεν έγινε ποτέ. Ας σημειωθεί εδώ ότι οι πολλές παραπομπές του συγγραφέα στον ((προηγούμενο τόμο» αναφέρονται στον πρώτο τόμο για την Αίγυπτο και την αρχαία Ανατολή, Η ((Πολιτιστική ιστορία της αρχαίας Ελλάδας» δίνει μια πολύπλευρη, σφαιρική εικόνα της ζωής και του πολιτισμού της αρχαίας Ελλάδας, από την καθημερινή ρουτίνα ώς την υψηλή πολιτική, από την κτηνοτροφία ώς την τέχνη και τη φιλοσοφία, όπως την έβλεπε αυτός ο πνευματώδης και μαζί βαθυστόχαστος Βιεννέζος συγγραφέας, Δεν είναι μια εικόνα χλωμά ((αντικειμενική», αλλά ζωντανή

και υποκειμενική. Οπωσδήποτε δεν αντιπροσωπεύει ολόκληρη την Αλήθεια, αλλά περικλείει ένα σωρό αλήθειες. Δεν συμφωνεί με την κλασική, εξιδανικευμένη εικόνα που μας έδωσαν ο Βίνκελμαν, ο Χέλντερλιν και ο Γκαίτε, αλλά μας κάνει να χαμηλώσουμε το βλέμμα μας από τις κολώνες και τ' αγάλματα στη ζωή του δρόμου, Ο Φριντέλ, (ακολουθώντας την παράδοση του Μπάχοψεν, του Μτχονοκχαρτ και του Νίτσε, προσπαθεί να δείξει, πλάι στις φωτεινές πλευρές της κλασικής αρχαιότητας, τις αναπόδραστες και, πολλές φορές, ζοφερές αναγκαιότητες που καθόριζαν τη ζωή της αρχαίας Ελλάδας, την ταραχή και την απόγνωση της αλύτρωτης «προχριστιανικής.χρυχής», Και είναι, φαινομενικά τουλάχιστο, παράδοξο ότι ο συγγραφέας, παρόλο που σ' αρκετά σημεία δείχνει αρκετά καθαρά τις μυστικιστικές του τάσεις, κατάφερε να μας δώσει ένα από τα λίγα πραγματικά κριτικά έργα γύρω από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Το πρώτο και ίσως μεγαλύτερο προσόν αυτού του έργου είναι το ύφος του: κομψό, περίτεχνο, στιλπνό, ασυνήθιστο σε συγγράμματα αυτού του είδους, κάνει το διάβασμα του βιβλίου πραγματική απόλαυση για τον αναγνώστη. Ελπίζω ότι το υποδειγματικό αυτό ύφος δεν αδικήθηκε πολύ στη μετάφραση. Εξίσου ανάλαφρη και πρωτότυπη είναι η διάρθρωση του υλικού του: δεν ακολουθεί αυστηρά τους γνωστούς κανόνες της διαίρεσης κατά θέματα, αλλά είναι πιο πολύ συνειρμική, υποταγμένη στον εσωτερικό ειρμό του λόγου του συγγραφέα, που μπορεί να πετάγεται, χωρίς να ενοχλεί καθόλου, από τη χήνα στην εξέλιξη της γραφής, από τη φάλαγγα των Μυρμιδόνων στη σπαρτιατική κοινωνία, απ' την Αθήνα στη Ρώμη και απ' τον Αισχύλο στον Πολύγνωτο, Όσο για το περιεχόμενο του βιβλίου, είναι αδύνατο να μη θαυμάσει κανείς την πρωτοτυπία και τη βαθύτητα που διακρίνουν τις περισσότερες θέσεις του συγγραφέα, έστω κι αν δεν συμφωνεί παντα μαζί τους. Ιδιαίτερα οι παρατηρήσεις του για το αρχαίο ελληνικό ήθος και την ψυχολογία των αρχαίων Ελλήνων, καθώς και οι αναλύσεις του για την αρχαία ελληνική τέχνη, είναι έξοχες και μαρτυρούν μεγάλη διορατικότητα και ευαισθησία. Θα μπορούσαμε να επεκταθούμε πολύ περισσότερο σε μια διεξοδική ανάλυση των απόψεων του Φριντέλ, αλλά δεν θα το κάνουμε, γιατί θεωρούμε ανεπίτρεπτο να προκαταλάβουμε τον αναγνώστη, 10

Η ((Πολιτιστική ιστορία της αρχασίας Ελλάδας» έχει πάρει από καιρό τη θέση της στη χορεία των κλασικών έργων γύρω από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Αυτό, σε συνδυασμό με τη μεγάλη λογοτεχνική αξία της, μας κάνει δικαιολογημένα περήφανους που παρουσιάζουμε επιτέλους αυτό το έργο στο ελληνικό κοινό, σχεδόν μισό αιώνα μετά τη συγγραφή του. Δημοσθένης Κούρτοβικ Αθήνα — Ιανουάριος 1984

11

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΙΩΝΙΚΗ

ΑΝΟΙΞΗ ((Το μεγαλύτερο μυστικό είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Το καθήκον της παγκόσμιας ιστορίας είναι να λύσει αυτό το ατέλειωτο πρόβλημα,» ΝΟΒΑΛΙΣ

Η άποψη ότι ο άνθρωπος είναι απλό προϊόν του εδάφους, όπως τ' αδέρφια του τα φυτά και τα ζώα, είναι τόσο εύλογη ώστε δεν θα ξαφνιαζόμασταν καθόλου αν μαθαίναμε ότι έχει διατυπωθεί από πολύ παλιά. Και πράγματι, βρίσκουμε να την εκφράζει ο Αριστοτέλης, που με τη σειρά του στηρίζεται στον κορυφαίο γιατρό της αρχαίας Ελλάδας, τον Μέγα Ιπποκράτη, όπως τον ονομάζει με το δίκιο του. Και οι δυο τους διακηρύσσουν απερίφραστα ότι, σε γενικές γραμμές, οι άνθρωποι είναι ό,τι είναι η χώρα τους και το κλίμα τους, με το οποίο συμφωνούν στην ψυχή και στο σώμα. Αλλά οι πιο εύλογες ιδέες δεν είναι και οι ανθεκτικότερες. Αυτό το βλέπουμε στον ίδιο τον Αριστοτέλη, που βγάζει από τη θεωρία του το συμπέρασμα ότι οι κάτοικοι των ψυχρών περιοχών της Ευρώττης είναι μεν ανδρείοι, αλλά τους λείπει η πνευματική ενόραση και το καλλιτεχνικό αισθητήριο και δεν έχουν ιδιαίτερη ικανότητα στη συγκρότηση και τη διοίκηση κρατών. Αυτό το συμπέρασμα, που για τις παγκόσμιες συνθήκες εκείνης της εποχής ήταν απόλυτα σωστό, είναι εξωφρενικά λανθασμένο από τη δική μας σκοπιά* γιατί σήμερα κανένας πια δεν θα τολμούσε να υποστηρίξει ότι στο βόρειο τμήμα της ηπείρου μας, σ^ ένα χώρο που ανέδειξε τον Καντ και τον Νεύτωνα, τον Ρέμπραντ και τον Σαίξττηρ, λείπει η πνευματική ενόραση ή το καλλιτεχνικό αισθητήριο, και ότι η Αγγλία, η Ρωσία και η Πρωσία δεν έδειξαν ικανότητα στη συγκρότηση και τη διοίκηση ενός κράτους. Εδώ βλέπουμε για άλλη μια φορά 1.3

ότι όλες οι φιλοσοφίες της ιστορίας είναι άλλο τόσο λανθασμένες όσο είναι αληθινές: λανθασμένες σε σχέση με το παγκόσμιο τυνεύμα, που το πρόσωπό του είναι μεταβλητό ή μάλλον ανεξιχνίαστο, και αληθινές ως έκφραση της εποχής τους. Όπως φαίνεται, η άποψη του Αριστοτέλη κυριαρχούσε σ' ολόκληρη την κλασική αρχαιότητα: ακόμα κι ένας τόσο οξυδερκής ιστορικός όσο ο Πολύβιος δηλώνει ότι αυτό που διαμορφώνει τα έθιμα των λαών όσο και τη φυσική τους εμφάνιση και το χρώμα τους είναι το κλίμα. Ο Μεσαίωνας παραήταν βαθυστόχαστος για να εγκολπωθεί μια τόσο πεζή αντίληψη. Αλλά το δέκατο ένατο αιώνα η ιδέα αυτή γνώρισε καινούρια ακμή και μάλιστα έγινε σχεδόν ορθόδοξη, ιδιαίτερα με το έργο του Μπακλ «Ιστορία του πολιτισμού στην Αγγλία», που ασχολείται σχεδόν αποκλειστικά μ^ αυτή, προσπαθώντας ν^ αποδείξει, μ^ ένα πλήθος ενδείξεις απ' όλες τις εποχές και περιοχές που ήταν προσιτές τότε, ότι ο άνθρωπος δεν είναι τίποτ' άλλο παρά τφοϊόν της τροφής, του χώματος, των καιρικών συνθηκών και του «γενικού χαρακτήρα των φυσικών φαινομένων». Αυτό δεν απέχει πολύ από το γνωστό ευφυολόγημα του Αούντβιχ Φόυερμπαχ (που όμως το εννοούσε στα σοβαρά): «Ο άνθρωπος είναι ό,τι τρώει»: ο άνθρωπος υποβαθμίζεται σε παρασκεύασμα, του- οποίου οι ικανότητες και τα πεπρωμένα μαγειρεύονται μηχανικά στο εργαστήρι της Φύσης, και ο ιστορικός δεν έχει να κάνει τίποτ' άλλο απ' το να μάθει τη συνταγή αυτού του παρασκευάσματος σε κάθε εποχή και τόπο, για να υψώσει έτσι την ιστορία στο επίπεδο της «γνήσιας επιστήμης». Αλλά ας μην παραείμαστε αυστηροί με τον φουκαρά τον Μπακλ, που πέθανε σε μικρή ηλικία και μάλιστα από τον υπερβολικό ζήλο του στη συγκέντρωση υλικού: αναμφίβολα ήταν ένας από τους πιο παράξενους θανάτους που έχει να διηγηθεί η ιστορία των ανθρώπινων περιπλανήσεων. Ο Μπακλ δεν παρατέντωσε μόνο τις φυσικές του δυνάμεις, σαν γνήσιο τέκνο του δέκατου ένατου αιώνα που ήταν, αλλά και, σαν γνήσιος Εγγλέζος, την ίδια τη θεωρία του. Αλλά σε κάθε έντιμη και δρασ-ΐήρια προσπάθεια υπάρχει ένας πυρήνας αλήθειας, που αξίζει την προσοχή μας, ακόμα και το σεβασμό μας. Αυτό που διαμορφώνει τόσο τδι άτομα όσο και τους λαούς, είναι το ταλέντο τους και ο χαρακτήρας τους. Κανένας δεν ξέρει από πού προέρχονται αυτές οι δύο δυνάμεις* αλλά δεν πρέπει να νομίσουμε ότι, από τη στιγμή που υπάρχουν, το περιβάλλον είναι αδιάφορο. Ακό14

μα και το πλουσιότερο ταλέντο χρειάζεται μια ατμόσφαιρα, από την οποία να μπορεί ν' αντλήσει εμττνεύσεις, ακόμα και ο δυνατότερος χαρακτήρας χρειάζεται ένα μαγνητικό πεδίο, στό οποίο να μπορεί να επιδράσει. Η μοίρα του ττνεύματος που του λείπουν οι εντυπώσεις είναι η ασιτία, το ριζικό της ενέργειας που δεν έχει υλικό για δράση είναι η μυϊκή ατροφία, θ α μπορούσε βέβαια να πει κανείς ότι το γνήσιο πνεύμα έχει την ικανότητα να μετατρέπει τα πάντα σε τροφή του και η αληθινή ενεργητικότητα τα πάντα σε υλικό της· αλλά ας μην κάνουμε το ίδιο λάθος με τον Μπακλ κι ας μην παρατραβήξουμε κι εμείς τη θεωρία μας. Χρειάζεται και η βοήθεια της φύσης, της «περιρ-. ρέουσας ατμόσφαιρας»: ο κόσμος δεν είναι μόνο θέληση και φαντασία. Συμβαίνει εδώ ό,τι και με τα ταξίδια. Οι ταξιδευτές είναι συχνά οι πιο βαρετοί και συνηθισμένοι άνθρωποι· και ούτε αλλάζουν καθόλου. Όταν όμως ο σωστός ταξιδιώτης κάνει το σωστό ταξίδι! Τότε γίνεται το κοσμογονικό θαύμα της επαφής. Σίγουρα αυτό το μαγικό συνταίριασμα της ψυχής με το περιβάλλον δεν είναι ο κανόνας, ούτε για τα άτομα ούτε για τους λαούς· άλλωστε, αυτή είναι η φύση του θαύματος. Κι ωστόσο —πράγμα που είναι ίσως το πιο θαυμάσιο σ' όλη αυτή την υπόθεση— ολόκληρη η παγκόσμια ιστορία αποτελείται από τέτοια θαύματα. Ας αφήσουμε όμως την άξενη, ομιχλώδη περιοχή της εικασίας, που ρωτάει για το «γίγνεσθαι» των πραγμάτων, κι ας σταματήσουμε στο χειροπιαστό, συγκεκριμένο και εμπειρικό γεγονός^ που χωρίς καμιά αμφιβολία βρίσκεται στο άπλετο φως του ήλιου. Ποφατηρούμε ότι, όσο μακριά κι αν κοιτάξουμε στο χώρο και στο χρόνο, ολόκληρη η ιστορία του ανθρώπου εκτυλίχθηκε πάντα σε μια ορισμένη σκηνή, σ' ένα ιδιόμορφο σκηνικός που δεν είναι βέβαια με κανένα τρόπο το ίδιο το δράμα (αυτή η υλιστική άποψη θα ήταν το ίδιο αστήριχτη όσο και η αντίληψη μερικών ιμπρεσάριων ότι το βασικό πράγμα σε μια θεατρική παράσταση είναι τα σκηνικά). Το περιβάλλον δεν είναι παρά ένα σκηνικό αντικείμενο: οιλλά κάθε σκηνοθέτης ξέρει πολύ καλά πόσο σημαντικός και αναντικατάστατος, ακόμα μάλιστα και μοιραίος, είναι μερικές φορές ο ρόλος ενός τέτοιου αντικειμένου. Το ίδιο και κάθε γνήσιος δραματουργός ξέρει πολύ κοιλά ότι τα σκηνικά είναι κάτι περισσότερο από «διάκοσμος», όπως ονομάζονται πολύ άστοχα, ότι συνοδεύουν τα ψυχικά δρώμενα τονίζοντάς τα, χρωματίζοντάς τα, και παίζουν συνεχώς σαν βουβά πρόσωπα. Ο Γκαίτε γράφει: 15

«Τώρα που έχω μπροστά στα μάτια μου τ' ακρογιάλια και τις βουνοσειρές, τους κόλπους και τους όρμους, τα νησιά και τις χερσονήσους, τους βράχους και τις αμμουδιές, τους θαμνόσκεπους λόφους, τ^ απαλά λιβάδια, τα εύφορα χωράφια, τους στολισμένους κήπους, τα περιποιημένα δέντρα, τις κρεμαστές κληματαριές, τα συννεφιασμένα βουνά και τους πάντα χαρούμενους κάμπους, τις ξέρες και τις σύρτες και τη θάλασσα ολοτρίγυρα με τις τόσες αλλαγές και ποικιλίες, τώρα μόλις η Οδύσσεια είναι για μένα ζωντανή λέξη.» Κι όλα αυτά δεν τα έγραψε από την Ελλάδα, αλλά από τη Νεάπολη, όπου πάντως πολλοί Έλληνες βρήκαν από νωρίς μια δεύτερη πατρίδα: τόσο έντονα ένιωθε ο Γκαίτε, ακόμα κι εκεί, τη δύναμη του περίγυρου. Το «ελληνικό τοπίο», παρόλο που επί αιώνες του δίναμε υπερβολική σημασία, είναι οπωσδήποτε αξεχώριστο από τον ελληνικό πολιτισμό. Το φυσικό χαρακτήρα της ελληνικής χερσονήσου μπορεί να τον περιγράψει κανείς με δυο λέξεις: ο εξερευνητής της Μεσογείου Τέομπαλντ Φίσερ την αποκαλεί «θαλάσσια ορεινή χώρα». Ο πλούσιος διαμελισμός του ανάγλυφου και των ακτών της την κάνει να έχει με την Ευρώπη την ίδια σχέση που έχει αυτή η τελευταία με τις υπόλοιπες ηπείρους: απ^ αυτή την άποψη αξίζει να ονομασθεί Ευρώπη της Ευρώπης· και όχι μόνον απ' αυτή την άποψη. Απόκρημνες οροσειρές, jiou μόλις και αφήνουν ανάμεσά τους χώρο για στενές κοιλάδες, σκεπάζουν σχεδόν ολόκληρη την επιφάνειά της· η Θεσσαλία έχει τη μόνη εκτεταμένη πεδιάδα σ' ολόκληρη την Ελλάδα. Σ' αυτό το γεγονός πρέπει ν' αναζητήσουμε τις ρίζες του παροιμιώδους αισθήματος ανεξαρτησίας και του τοπικισμού των Ελλήνων, καθώς και της πολύχρωμης ποικιλίας που παρουσίαζαν οι τοπικές ιδιομορφίες των ελληνικών φύλων και που προκαλούσαν ανέκαθεν την απορία των σύγχρονων όσο και των μεταγενέστερων: σχεδόν κάθε μεγαλούτσικη κοιλάδα είχε, από την ίδια της τη φύση, τη δυνατότητα να γίνει ένας αυτόνομος κόσμος. Γι' αυτό και η αποκλειστική ελληνική μορφή πολιτειακής οργάνωσης, η πόλις^ είναι ένα εξαιρετικά ιδιόρρυθμο πολιτικό μόρφωμα, που σ' αυτή την ακραία έκφρασή του δεν υπάρχει πουθενά αλλού στην παγκόσμια ιστορία παρά μόνο στους Φοίνικες —κι αυτό για παρόμοιους λόγους. Μόνον η Λακωνία και η Αττική κατάφεραν να επεκτείνουν την κυριαρχία τους σ' ευρύτερες περιοχές, αλλά για να τη διατηρήσουν έπρεπε να χρησιμοποιούν την πιο ωμή βία. Ο αρχαίος Έλληνας δεν ανεχόταν κανέναν άλλο πάνω απ' το 16

κεφάλι του παρά μόνο την κοινότητά του και θεωρούσε τυραννίδα ακόμα και την προσπάθεια για μια ευρύτερη κρατική οργάνωση. Όμως η άλλη όψη αυτού του νομίσματος ήταν ότι η πόλις εξασκούσε η (δια μια σχεδόν ανεπανάληπτη στην παγκόσμια ιστορία τυραννία πάνω στους κατοίκους της, που ήταν στιβαγμένοι και περιορισμένοι σ' ένα στενό χώρο, και ότι η χώρα σπαραζόταν από παράλογους εμφύλιους πολέμους: η ιστορία της αρχαίας Ελλάδας είναι μια συνεχής αδελφοκτονία, και δεν είναι τυχαίο ότι η μυθολογία της είναι γεμάτη από οικογενειακές φρικαλεότητες. Η παράδοση διέσωσε την ανάμνηση μόνο των μεγάλων διενέξεων αλλά είναι φανερό ότι ο πόλεμος όλων εναντίον όλων, από χωριό σε χωριό, από κοιλάδα σε κοιλάδα, από επαρχία σε επαρχία, ήταν η συνηθισμένη κατάσταση στην Ελλάδα. Γι'' αυτό και η αρχαία ελληνική ιστορία είναι τόσο σύντομη, αφού μακροπρόθεσμα κανένας λαός, όση αντοχή και όση πολεμική ικανότητα κι αν έχει, δεν μπορεί ν' αντέξει σε μια τέτοια αυτοκατακρεούργηση. Από την άλλη μεριά η Ελλάδα, χάρη στη γεωγραφική της θέση και τη διάπλαση του εδάφους της, ήταν σχεδόν αδύνατο να κατακτηθεί με τα μέσα που είχε στη διάθεσή της η αρχαία πολεμική τέχνη, παρά μόνον έπειτα από συνεννόηση με εσωτερικούς εχθρούς. Καθώς από τρεις πλευρές την περιβρέχει η θάλασσα, μόνον από τα βόρεια μπορούσε ν' απειληθεί στα σοβαρά. Αλλά η φύση είχε ορθώσει απέναντι σ' ένα στρατό που θα εισέβαλλε απ' αυτή την κατεύθυνση ένα πλήθος από προμαχώνες* ακόμα κι αν ένας απ' αυτούς έπεφτε εξαιτίας της υπεροπλίας του εισβολέα, της αμέλειας ή της προδοσίας από τα μέσα, αμέσως υψωνόταν πίσω του ένας καινούριος. Αυτός είναι ^ΝΑας πρόσθετος λόγος που οι ελληνικές πόλεις δεν ενώθηκαν ποτέ: η ενότητα δεν ήταν αδήριτη εθνική ανάγκη. Η σαφής διάρθρωση και το ευσύνοπτο είναι τα δυο βασικότερα γνωρίσματα όλων των δημιουργιών του ελληνικού πολιτισμού: των δραμάτων και των φιλοσοφικών συστημάτων, των ναών και των γλυπτών, των θρησκευτικών πεποιθήσεων και των κοινωνικών σχηματισμών. Κάθε ελληνικό τοπίο μπορεί να το αγκαλιάσει κανείς μ' ένα βλέμμα από την κορυφή των ελληνικών βουνών και να το διασχίσει σε μια μέρα με τα πόδια ή με το υποζύγιο. Και καμιά ελληνική πόλη δεν απέχει από τη θάλασσα περισσότερο από μιας μέρας ταξίδι. Οι Έλληνες ήταν θαλασσινοί. Από τη χαραυγή κιόλας της ύπαρξής 17

τους ήταν ερωτευμένοι με την αφρισμένη θάλασσα, που, διεισδύοντας βαθιά μέσα στη στεριά με τους αναρίθμητους χαριτωμένους κόλπους, έδειχνε από το πρωί ώς το βράδι τα μαγικά της χρώματα: αστραφτογάλαζη στο μεσημεριανό φως, πορφυρή και μενεξεδένια το δειλινό, γκρίζα όταν είχε κακοκαιρία, μαύρη το χειμώνα. Αλλά, αν ο Έλληνας αναγνώρισε αμέσως στο νερό το στοιχείο του, ο λόγος δεν ήταν ότι έβλεπε παντού θάλασσα, παρά ότι αντίκρυζε παντού νησιά κι ακρογιάλια. Η θάλασσα δεν ήταν γι' αυτόν ένας κόσμος μυστηρίου και τρόμου, όπως για τον Αιγύπτιο, αλλά ένας γλυκομίλητος, φιλόξενος σύντροφος, που τον καλούσε σε εύκολες περιπέτειες. Η αρχαία ελληνική λέξη για τη θάλασσα, πο'ντος, συγγενεύει με τη λατινική λέξη pons^ που σημαίνει γέφυρα, και με την ελληνική πάτος που σημαίνει μονοπάτι. Το Αιγαίο πέλαγος είναι κατάσπαρτο με νησιά: υπολείμματα της βυθισμένης ηπείρου Αιγηίδας, που γεωλογικά και γεωγραφικά ανήκουν στην Ελλάδα. Η απόσταση από το ένα νησί στο άλλο δεν είναι πουθενά μεγαλύτερη από σαράντα χιλιόμετρα και συνήθως είναι πολύ μικρότερη· επειδή όλα τα νησιά είναι ορεινά, οι σιλουέτες τους φαίνονται από πολύ μακριά όταν η ατμόσφαιρα είναι καθαρή, κι έτσι ο κάτοικος αυτής της περιοχής της Μεσογείου δεν έχει ποτέ το αίσθημα της καταθλιπτικής μοναξιάς και του απειλητικού άπειρου, που κάνει τη θάλασσα τόσο φοβερή για άλλους λαούς. Τα πάμπολλα νησιά που απλώνονται ανάμεσα στη Βαλκανική χερσόνησο και τη Μικρά Ασία έχουν συγκριθεί με αλυσίδες από φυλάκια, με ορόσημα, με παραστάτες μιας γέφυρας, με βότσαλα σ' ένα χείμαρρο. Αντίκρυ ακριβώς από το κέντρο της Ελλάδας βρίσκεται το μεγαλύτερο νησί της κυρίως Ελλάδας, που απλώνεται μακρόστενο, με πλούσιες βοσκές και μεγάλα κοπάδια, γι' αυτό και ονομάζεται Εύβοια, δηλαδή «αυτή που έχει πολλά βόδια». Κοντά της βρίσκονται οι Κυκλάδες, που ονομάσθηκαν έτσι επειδή είναι τοποθετημένες κυκλικά γύρω από τη μικροσκοπική Δήλο, ένα θρησκευτικό κέντρο της αρχαίας Ελλάδας· τα σημαντικότερα νησιά αυτού του συγκροτήματος ήταν η Πάρος, με το κοσμοξακουσμένο της μάρμαρο, και η Νάξος, η έδρα της λατρείας του Διόνυσου. Το σκαλοπάτι για τη Μικρά Ασία ήταν οι Σποράδες, δηλαδή οι «διασκορπισμένες», με κυριότερο νησί την Κω, την πατρίδα των πιο φίνων γυναικείων φορεμάτων και των πιο ικανών γιατρών. Τα ονομαστότερα νησιά κοντά στη μικρασιατική ακτή ήταν ή Ρόδος, μεγάλη εμπορική δύναμη, και η θαλασσοκρά18

τειρα Σάμος, η Χίος, που έβγαζε τα δυνατά κρασιά, και η Λέσβος, που έστελνε στον κόσμο τα φλογερότερα ερωτικά τραγούδια. Στις άκρες βρίσκονταν προς τα βόρεια, στο «θρακικό πέλαγος», η ηφαιστειογενής Λήμνος, η Ίμβρος, το νησί του Ερμή, η Σαμοθράκη με τα παμπάλαια μυστήριά της και η χρυσοφόρα Θάσος, ενώ στα νότια της Πελοποννήσου ήταν τα Κύθηρα, όπου κάποτε η Λφροδίτη αναδύθηκε στο φως μέσα από τον αφρό των κυμάτων, και, σαν μια πελώρια τραβέρσα, η Κρήτη, που με τα αρχαία κριτήρια αποτελούσε ξεχωριστή ήπειρο. Ανάμεσα στριμωχνόταν ένα πολύχρωμο πλήθος από μικρότερα ή μικροσκοπικά νησάκια. Η ναυσιπλοΓα διευκολυνόταν επίσης χάρη στους πολλούς απάνεμους κόλπους με τα θαυμάσια λιμάνια τους, καθώς και από την κανονικότητα των θαλάσσιων ρευμάτων, τη σπανιότητα της ομίχλης και τη σταθερότητα των ανέμων. Όλα αυτά όμως ίσχυαν μόνο για το καλοκαίρι. Το φθινόπωρο ο αρχαίος Έλληνας δεν ξανοιγόταν πρόθυμα στη θάλασσα, ενώ τον χειμώνα δεν τολμούσε καθόλου. Ιδιαίτερα φοβόταν τον Ζέφυρο, τον δυτικό άνεμο, του οποίου το επικίνδυνο φύσημα περιγράφει με μεγάλη παραστατικότητα ο Όμηρος: σφυρίζοντας κουβαριάζει το σύννεφο και το σπρώχνει κατά την ακτή, όπου μαύρο σαν κατράμι ξεχύνεται μ' άγριο στροβίλισμα, και το λυσσομάνημά του μπορεί να συντρίψει ένα καράβι ακόμα κι ενάντια στη θέληση των θεών. Ακόμα χειρότερος ήταν ο Βορέας, ο βορεινός άνεμος με τη μορφή μαύρου αλόγου: μέσα στο ταγάρι του κουβαλάει παγερές χιονοθύελλες κι ουρλιάζοντας μαστιγώνει τη θάλασσα, σηκώνοντας ψηλά τον άσπρο της αφρό. Ακόμα και τη νύχτα ο Έλληνας δεν αρμένιζε παρά μόνον όταν υπήρχε έκτακτη ανάγκη. Γενικά, κατά κανόνα ο αρχαίος Έλληνας έκανε ακτοπλοία, παραπλέοντας το πολύ-πολύ τους κόλπους, και απόφευγε την ευθεία γραμμή. Όταν ταξίδευε κατά μήκος των πολυσκόπελων ακτών εξασφαλιζόταν χάρη σε θαλασσινά σημάδια και ρίχνοντας τακτικά το σκαντάγιο. Η περίσκεψη του αρχαίου ναυτικού, που σ' εμάς φαίνεται σαν ατολμία, ήταν απόλυτα δικαιολογημένη, γιατί δεν υττηρχε τότε κανένα μέσο ακριβούς προσανατολισμού. Όχι μόνο δεν υπήρχε η πυξίδα, αλλά ούτε καν λεπτομερείς και αξιόπιστοι χάρτες. Οι μόνες ενδείξεις ήταν ο έναστρος ουρανός και ο γνώμων^ που επέτρεπε στο ναυτικό να προσδιορίσει το μάκρος της σκιάς για τον κάθε τόπο και την κάθε μέρα με τη βοήθεια ενός πίνακα, αλλά και πάλι πολύ χονδρικά. Με τέ19

τοιες συνυήκες, δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε τις ναυτικές επιδόσεις των αρχαίων, γιατί, απ' ότι φαίνεται, στις περισσότερες περιπτώσεις έφταναν στον προορισμό τους (αν και βέβαια όχι «σύμφωνα με το ωρολόγιο πρόγραμμα») και μερικές φορές μάλιστα ξεμυτούσαν στο ανοιχτό πέλαγος. Τον πιο αλλόκοτο διαμελισμό τον έχει το βορειότερο τμήμα, όπου η ξηρά σφηνώνει από τ' ανατολικά μέσα στη θάλασσα μια μακρόστενη γλώσσα, τη θρακική χερσόνησο, που τόσο συχνά ακούστηκε στον Παγκόσμιο Πόλεμο με το όνομα Καλλίπολη, ενώ στα δυτικά η χερσόνησος της Χαλκιδικής έχει τρία ολόκληρα πόδια. Αλλά στην αρχαιότητα τα εδάφη αυτά δεν θεωρούνταν μέρος του ελληνικού κόσμου, παρόλο που περιζώνονταν από μια μακριά αλυσίδα ελληνικών αποικιών. Η βόρεια Ελλάδα αρχίζει με τη Θεσσαλία, της οποίας τα δυτικά σύνορα αποτελεί η επιβλητική οροσειρά της Πίνδου. Πέρα απ' την Πίνδο βρισκόταν η Ήπειρος, που ούτε αυτή θεωρούνταν ελληνική, αν και φιλοξενούσε στο τραχύ της έδαφος ένα από τα αρχαιότερα ιερά της χώρας, το μαντείο της Δωδώνης, και μπροστά στη θαλασσοδαρμένη ακτή της απλωνόταν το νησί Κέρκυρα, μια από τις σημαντικότερες ελληνικές αποικίες. Το βορειότερο όσο και ψηλότερο σημείο της αρχαίας Ελλάδας ήταν ο θεσσαλικός Όλυμπος, που η συννεφόσκεπη κορυφή του υψώνεται τρεις χιλιάδες μέτρα πάνω από τη θάλασσα. Ο κυριότερος ποταμός της Θεσσαλίας είναι ο Πηνειός με την κοιλάδα των Τεμπών, που ήταν ξακουστή σ' ολόκληρη την αρχαιότητα για τη ομορφιά των δαφνώνων της και των ελατόδασών της, των λαμπροκόκκινων βράχων της και των χιονόσκεπων κορυφών της. Παράλληλα, ως πύλη εισόδου στην Ελλάδα, είχε τεράστια στρατηγική σημασία. Αναφέραμε πιο πάνω ότι μόνο στη Θεσσαλία υπάρχουν κάπως μεγάλες πεδιάδες· αλλά και η πλούσια άρδευσή της. της δίνει ξεχωριστή θέση ανάμεσα στις υπόλοιπες ελληνικές χώρες. Μόνο σ' αυτή την εύυγρη γη υτυήρχαν μεγάλα σταροχώραφα, που τα πράσινα κύματά τους τα σύγκρινε ο σαστισμένος ξένος με τη θάλασσα, και στις απλόχωρες πεδιάδες ανθούσε όσο πουθενά αλλού στην αρχαία Ελλάδα η ιτυποτροφία και η ξυπασιά του ευπατρίδη. Στην κεντρική Ελλάδα, συνόρευαν με τα βόρεια πρώτα πρώτα οι Ακαρνάνες και οι Αιτωλοί, οι Φωκείς και οι Αοκροί. Όλα αυτά τα φύλα δεν είχαν και τόσο καλή φήμη, τα δύο πρώτα μάλιστα συγκαταλέγονταν στους βαρβάρους· αλλά η Φωκίδα δεν φιλοξενούσε στο έ20

δαφός της τίποτα πιο ασήμαντο από το μαντείο των Δελφών. Προς τα ανατολικά της βρισκόταν η Βοιωτία, που από μια άποψη ήταν η καρδιά της αρχαίας Ελλάδας, και το περίπου ισοσκελές τρίγωνο της Αττικής· αντίκρυ στην Αττική βρίσκονταν η Σαλαμίνα και, νοτιότερα, η Αίγινα, δυο μικρά νησιά, που όμως γνώρισαν για ένα διάστημα μεγάλη ακμή χάρη στο εμπόριο και το ναυτικό τους. Στη Βοιωτία "υψωνόταν η οροσειρά του Ελικώνα, η έδρα των Μουσών ο Παρνασσός στη Φωκίδα, με ύψος δυόμισυ χιλιάδες μέτρα, απόκτησε τη φήμη του την εποχή του μπαρόκ, όχι νωρίτερα. Την Πελοπόννησο τη σύγκριναν ακόμα και στην αρχαιότητα, πολύ εύστοχα, με πλατανόφυλλο· τον μίσχο αυτού του φύλλου τον αποτελούσε η δωρική χώρα της Μεγαρίδας, που χάρη στη γεωγραφική της θέση ήταν προορισμένη να γνωρίσει μεγάλη ακμή, αλλά οι Αθηναίοι την κρατούσαν σε υποδέεστερη μοίρα το ίδιο ζηλότυπα όσο τη Σαλαμίνα και την Αίγινα. Αυτή η γέφυρα ξηράς γίνεται στενότερη στο σημείο ακριβώς που αρχίζει η Πελοπόννησος, κι εκεί, στον Ισθμό, ανάμεσα σε δύο κόλπους, τον Κορινθιακό και τον Σαρωνικό, βρισκόταν η παγκόσμια εμπορική δύναμη που λεγόταν Κόρινθος, με το λαμπρό λιμάνι της, την οχυρή Ακροκόρινθο, που υψωνόταν εξακόσια μέτρα πάνω από την πόλη, και τα πανίσχυρα τείχη της, που, διασχίζοντας εγκάρσια τον Ισθμό, απέκλειαν ολοκληρωτικά την Πελοπόννησο από την υπόλοιπη Ελλάδα. Μια διατρύττηση του Ισθμού σχεδιάσθηκε για πρώτη φορά γύρω στο 600 π.Χ. από τον Περίανδρο, τον τύραννο της Κορίνθου. Τριακόσια χρόνια αργότερα έγιναν καινούρια σχέδια από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή, βασιλιά της Μακεδονίας, κι ακόμα αργότερα από τον Ιούλιο Καίσαρα και τον αυτοκράτορα Καλιγούλα, που ανάθεσε σ' έναν αξιωματικό του να κάνει συστηματικές μετρήσεις. Όμως ο πρώτος που έβαλε μπροστά αυτό το σχέδιο ήταν ο Νέρων, που εγκαινίασε αυτό το έργο με πολλές φανφάρες, αλλα το διέκοψε έπειτα από λίγο καιρό εξαιτίας μιας γαλατικής εξέγερσης και διαφόρων αποθαρρυντικών οιωνών. Η κατασκευή της διώρυγας θα είχε σίγουρα πετύχει, γιατί οι Ρωμαίοι μηχανικοί είχαν διαλέξει την καλύτερη γραμμή, την ίδια ακριβώς που χαράχτηκε το 1881, όταν ξανάρχισαν τα έργα εκσκαφής. Το 1893 η διώρυγα, που είχε μάκρος 6 3/4 χιλιόμετρα και βάθος 8 μέτρα, παραδόθηκε στη συγκοινωνία. Όμως ήταν μια απογοήτευση: σήμερα χρησιμοποιείται σχεδόν αποκλειστικά για την τοπική συγκοινωνία 21

και είναι ζήτημα αν καλύπτει τα έξοδα λειτουργίας της. Η σημασία που είχε η Κόρινθος στην αρχαιότητα οφειλόταν ακριβώς στο γεγονός ότι ήταν χτισμένη σ' έναν ισθμό, κι έτσι δέσποζε σε δυο θάλασσες, αποτελώντας συνάμα το προπύργιο της Πελοποννήσου· για την εσωτερική διακίνηση επαρκούσε, από τα αρχαία χρόνια, ένας πλακόστρωτος δρόμος, ο δίολκος^ χάρη στον οποίο τα φορτία των πλοίων καθώς και τα σχετικά μικρά πλοία σύρονταν από τον ένα κόλπο στον άλλο. Η Πελοπόννησος, που η ίδια είναι χερσόνησος μιας χερσονήσου, έχει κι αυτή με τη σειρά της τέσσερις χερσονήσους: την αργολική, τις δύο λακωνικές και τη μεσσηνιακή. Το μεγαλύτερο μέρος της Αργολίδας υποφέρει από ανομβρία* πιο εύφορη είναι η Λακωνία, που διαρρέεται από τον Ευρώτα, τον «πλούσιο σε καλαμιές»· αλλά η Μεσσηνία, την οποία οι νοτιοδυτικοί άνεμοι επιδαψιλεύουν με βροχές, έχει την πλουσιότερη βλάστηση σ' ολόκληρη την Ελλάδα. Ο επιβλητικός όγκος της οροσειράς του ΤαιΣγετου, που χωρίζει τη Μεσσηνία από τη Λακωνία αλλά μακροπρόθεσμα δεν μπορούσε να προστατέψει τους Μεσσήνιους από τους επεκτατικούς Σπαρτιάτες, τελειώνει στην άκρη της δυτικής λακωνικής χερσονήσου, στο ακρωτήριο Ταίναρο, το νοτιότερο σημείο της ηπειρωτικής Ελλάδας. Προς τα βόρεια της Μεσσηνίας εκτείνεται η Ηλεία, που αρδεύεται από τον Αλφειό, τον μεγαλύτερο ποταμό της Πελοποννήσου, και στις όχθες του Αλφειού βρίσκεται η Ολυμπία, όπου γινόταν το πιο ξακουστό «φεστιβάλ» της αρχαίας Ελλάδας. Αλλά το πιο παράξενο πελοποννησιακό τοπίο είναι η Αρκαδία που, με το σχήμα ενός σχεδόν κανονικού τετράγωνου στη μέση της χερσονήσου, περιτειχισμένη θαρρείς και διαμελισμένη από ψηλά βουνά, απολάμβανε μια ξεχωριστή, ειδυλλιακή γαλήνη σ' όλους τους αιώνες των ελληνικών περιπετειών. Η Αρκαδία έχει συγκριθεί συχνά με την Ελβετία· η-σύγκριση αυτή ευσταθεί ακόμα και από την άποψη ότι οι Αρκάδες, περιζήτητοι και καλοπληρωμένοι μισθοφόροι, νοίκιαζαν τις υπηρεσίες τους στον καθένα, όπως ακριβώς και οι Ελβετοί, για τους οποίουτς υπήρχε στα τέλη του Μεσαίωνα η ρήση «point d'argent, point de Suisse» («Δεν έχει λεφτά, δεν έχει Ελβετούς»). Η ζωή στα ξεκομμένα απ' τον υπόλοιπο κόσμο βουνοτόπια, που ήταν απομονωμένα ακόμα και μεταξύ τους, ήταν τραχειά, λιτή και φτωχή σε πολιτιστικές εκδηλώσεις· μόνο τη μουσοφιλία μοιράζονταν οι Αρκάδες με τους υπόλοιπους''Έλληνες. 22

Την Αρκαδία την έκανε παράδεισο ο συναισθηματισμός των κουρασμένων αλεξανδρινών αστών, κι αυτή η ωραιοποίηση, παρόλο που ήταν ψεύτικη, διατηρήθηκε ώς τις μέρες μας μέσα από τη «βουκολική ποίηση» όλων των σύγχρονων λαών. Η Πελοπόννησος, παρά το «κοτσάνι» που τη συνδέει με την υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα, πρέπει να θεωρηθεί νησί, και πράγματι οι αρχαίοι Έλληνες την ονόμαζαν νησί του Πέλοπα. Ενώ ο χαρακτήρας σχεδόν όλων των υπόλοιπων ελληνικών χωρών είναι έντονα θαλάσσιος, η Πελοπόννησος, με τα βουνά της που θυμίζουν κάστρα, τα απομονωμένα οροπέδιά της και τις κλειστές κοιλάδες της, έχει ηπειρωτικό χαρακτήρα. Οι αρχαίοι Έλληνες την ονόμαζαν ακρόπολη της Ελλάδας. Όπως είναι γνωστό, οι Σπαρτιάτες ήταν ώς το μεδούλι τους στεριανοί, ενώ από την άλλη μεριά, με το συντηρητισμό και τον απομονωτισμό τους, ήταν τυπικοί νησιώτες. Πρέπει να πούμε, με την ευκαιρία, ότι η Πελοπόννησος, που σήμερα είναι ένα τεχνητό νησί, ήταν αρχικά φυσΙκό νησί, γιατί το γεωλογικό υλικό που αποτελεί τον Ισθμό προέρχεται από τα τέλη της τριτογενούς περιόδου. Ο Καντ λέει κάπου για τον αγγλικό λαό ότι έχει ένα χαρακτήρα «που τον δημιούργησε μόνος του»: αυτή η ρήση μπορεί να εφαρμοσθεί σχεδόν επί λέξει στους Λακεδαιμόνιους. Η Σπάρτη είναι η κλασική περίπτωση ενός προϊόντος της τεχνητής επιλργής, που δημιουργήθηκε έξω από τη φύση ή μάλιστα και κόντρα στη φύση. Τέτοια τεχνητά δημιουργήματα διατρέχουν πάντα τον κίνδυνο ν^ αποστεωθούν από νωρίς. Ένα νησί που καλλιεργεί τον εγωκεντρισμό και την «αυτάρκειά» του (ο ιμπεριαλιστικός επεκτατισμός δεν είναι παρά η άλλητπλευρά αυτής της αυτάρκειας), υποκύπτει αργά ή νωρίς στις επιπτώσεις της φυσικής και πνευματικής ενδογαμίας* αυτό φάνηκε με τη Βενετία και θα φανεί και με την Ιαπωνία, ενώ η Αγγλία, νιώθοντας συνειδητά ή ενστικτώδικα τον κίνδυνο, εργάζεται ήδη για να τον αποφύγει, αλλάζοντας στάση. Αυτό που κάνει τη μεγαλύτερη εντύπωση στο σημερινό μάτι, όταν παρατηρεί τον ελληνικό κόσμο, είναι η μικρή έκτασή του. Η απόσταση από τα σύνορα της Μακεδονίας ώς το Ταίναρο είναι 420 χιλιόμετρα, το πλάτος της χερσονήσου κυμαίνεται από 100 ώς 240 χιλιόμετρα, η Αττική δεν είχε ούτε καν τις διαστάσεις του Λουξεμβούργου. Ο συνολικός πληθυσμός τον πέμπτο αιώνα, την εποχή της μεγαλύτερης ακμής, ήταν τρία με τέσσερα εκατομμύρια, μαζί με τις αποι23

κίες ήταν περίπου διπλάσιος. Στην Κύπρο και μόνο υττήρχαν δέκα βασίλεια, και είδαμε στον προηγούμενο τόμο ότι η Κρήτη ήταν μια μεγάλη δύναμη* ακόμα και οι τύραννοι της Σικελίας θεωρούνταν φοβεροί και τρομεροί ηγεμόνες, παρόλο που ο καθένας τους δεν εξουσίαζε παρά ένα μέρος του νησιού. Σύμφωνα με τον «περίπλου», τις ναυτικές αναφορές του πέμπτου και τέταρτου αιώνα, ο τοτινός «γύρος του κόσμου», δηλαδή το ταξίδι από τη μια ώς την άλλη άκρη της τότε γνωστής επιφάνειας της γης, από τη Συρία ώς τη νότια Ισπανία, διαρκούσε ογδόντα μέρες, όσες ακριβώς και ο πραγματικός γύρος του κόσμου που έκανε ο μίστερ Φιλέας Φογκ στο μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν από το 1872. Πρέπει όμως να πούμε ότι η διαδρομή ήταν τότε μεγαλύτερη από τη σημερινή, γιατί, όπως είπαμε, τα αρχαία καράβια έπλεαν όσο ήταν δυνατό κατά μήκος της ακτής: παραπλέανε τα νότια παράλια της Μικράς Ασίας, τα νησία του Αιγαίου, την Πελοπόννησο και τα δυτικά παράλια της Ελλάδας μέχρι την Κέρκυρα, από εκεί περνούσαν στην Κάτω Ιταλία και, διαβαίνοντας το στενό της Μεσσήνης, έπαιρναν τη δυτική ακτή της Ιταλίας, την οποία ακολουθούσαν σ' όλο της το μάρκος, ώσπου τελικά, αρμενίζοντας κοντά στις ακτές της Γαλατίας και της Ισπανίας, έριχναν άγκυρα στις Στήλες του Ηρακλή, στον πορθμό του Γιβραλτάρ. Ό,τι υπήρχε πέρα από εκεί, λόγου χάρη τα Κανάρια νησιά, ονομαζόταν «νησιά των Μακάρων» και οι αρχαίοι έλεγαν ότι οι θεοί είχαν απαγορέψει στους ανθρώπους να ταξιδεύουν πέρα από τις Στήλες του Ηρακλή. Επειδή όμως έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε την ιστορία των αρχαίων Ελλήνων με τα μάτια των δικών τους ιστορικών, που μπορεί βέβαια να μην ήταν υπερβολικά σωβινιστές αλλά ήταν φυσικό να κρίνουν τα πράγματα από τη δική τους σκοπιά, οι διαστάσεις της εικόνας έχουν αλλοιωθεί και για μας. Από την οπτική γωνία της Περσίας, οι πόλεμοι υπέρ της ελευθερίας των Ελλήνων δεν ήταν παρά μια αποτυχημένη εκστρατεία εναντίον μιας από τις πολλές χώρες της πρόσω ασιατικής σφαίρας συμφερόντων, και οι ασταμάτητοι πόλεμοι για την ελληνική ηγεμονία ήταν καβγάδες ανάμεσα σε λιλιπούτια κράτη κάπου στην άκρη μιας παγκόσμιας αυτοκρατορίας. Ίσως η μικρή έκταση του ελληνικού κόσμου να ήταν κι ένας από τους λόγους της βραχυβιότητάς του. Γιατί είναι πολύ πιθανό ότι υπάρχει στους λαούς, όπως και στα ζωικά είδη, μια σχέση ανάμεσα στο μέγεθος και 24

τη διάρκεια ζωής, χωρ(ς φυσικά αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν εξαιρέσεις. Τα μικρά θηλαστικά έχουν συνήθως γεράσει σαν φτάσουν τα δέκα χρόνια, ενώ οι γίγαντες του κόσμου των θηλαστικών, ο ελέφαντας και η φάλαινα, ζουν διακόσια χρόνια και περισσότερα· από την άλλη μεριά, όμως, ο κυπρίνος και ο λούτσος, το κοράκι και ο παπαγάλος, μπορούν κι αυτά μερικές φορές να φτάσουν τα εκατό χρόνια. Εξάλλου, η διάρκεια ζωής δεν είναι μόνο συνάρτηση του μεγέθους του σώματος, αλλά και της έντασης του μεταβολισμού* σ' αυτό μάλλον οφείλεται το ότι οι μεγαλύτερες ηλικίες έχουν διαπιστωθεί στις χελώνες και τους κροκόδειλους. Στα τέρατα της εποχής των δεινοσαύρων ο βραδύς μεταβολισμός συμβάδιζε, όπως φαίνεται, με τη μακροβιότητα· γι' αυτό και θα πρέπει να έφταναν κυριολεκτικά σε «προκατακλυσμιαία» ηλικία. Στον ελληνικό οργανισμό συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο* το μικρό μέγεθός του συνοδευόταν από μια τεράστια αυτοανάλωση λόγω «εσωτερικής τριβής», τόσο στο πολιτικό όσο και στο πνευματικό επίπεδο. Ο ελληνικός πολιτισμός, έστω και μόνο για το ρυθμό με τον οποίο αναπτύχθηκε, αποτελεί μοναδική περίπτωση στην παγκόσμια ιστορία. Ο Φρίντριχ Ράτσελ εκφράζει με ανυπέρβλητη λιτότητα αυτή την αλήθεια λέγοντας: «Η ιστορία των στενών χώρων είναι βιαστική». Και ο έξοχος σύγχρονος του Σίλερ, ο ιστορικός Γιοχάνες φον Μύλερ, είπε: «Τα περισσότερα μεγαλουργήματα έγιναν από μικρούς λαούς». Η Ελλάδα βρίσκεται στην εύκρατη ζώνη, αλλά στην πιο ζεστή περιοχή της, και έχει το ίδιο γεωγραφικό πλάτος με την Καλαβρία, τη Σικελία και το νότιο τμήμα της Ισπανίας· το κλίμα και η βλάστησή της έχουν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους κεντροευρωπαϊκό χαρακτήρα. Αλλά οι ελληνικές κλιματολογικές συνθήκες παρουσιάζουν μερικές χαρακτηριστικές ιδιομορφίες. Σ' αυτές ανήκει, πριν απ' όλα, η παρατεταμένη,, αδιάκοπη καλοκαιρινή ζέστη, που από τις αρχές Ιουνίου ώς τον προχωρημένο Σεπτέμβρη πυρώνει κυριολεκτικά τον αέρα. Συχνά όμως ττνέει το μεσημέρι μια δροσιστική θαλάσσια αύρα, κι έτσι οι πρωινές ώρες, οπότε επικρατεί άτιινοια, είναι οι πιο δυσάρεστες. Μια δεύτερη ιδιορρυθμία του ελληνικού κλίματος είναι οι απότομες εναλλαγές ανάμεσα στην ψυχρή και τη θερμή εποχή. Η θερμοκρασία ανεβαίνει αλματωδώς τον Μάη και το ίδιο ξαφνικά μπαίνει το φθινόπωρο. Αλλά η μέση θερμοκρασία %ου Οκτώβρη αντιστοιχεί στον δικό μας Ιούλη και στο καταχείμωνο υπάρχουν μέρες όπως σ' 25

εμάς τον Σεπτέμβρη. Από την άλλη μεριά, κάθε χειμώνα η θερμοκρασία πλησιάζει στο μηδέν και υπάρχουν μέρες που πέφτει κάτω από το μηδέν, φτάνοντας ώς τους εφτά βαθμούς. Ο σχηματισμός πάγου πάνω σε στάσιμα νερά δεν είναι ασυνήθιστο φαινόμενο και σε κανένα μέρος της Ελλάδας δεν είναι άγνωστο το χιόνι: η περίφημη ομηρική παρομοίωση των λόγων του ανθρώπου με νιφάδες χιονιού ήταν βγαλμένη μέσα απ' τη ζωή. Αλλά και σ' άλλα σημεία ο Όμηρος περιγράφει με παραστατικότητα πώς τα άσπρα «βλήματα του Δία» ταλαιπωρούν στεριά και θάλασσα. Αντίθετα, η γοητευτική εικόνα του χιονισμένου τοπίου ήταν κάτι σπάνιο για τους Έλληνες, γιατί το χιόνι λειώνει σχεδόν μόλις πέφτει. Ο Υμηττός, ο Παρνασσός και τα άλλα ψηλά βουνά έχουν χιονισμένη την κορφή τους για ένα μεγάλο διάστημα της χρονιάς, αλλά πουθενά δεν υπάρχει αιώνιο χιόνι, ούτε καν στον Όλυμπο. Πολύ δριμύτεροι απ' ό,τι στην κυρίως Ελλάδα είναι οι χειμώνες στη βόρεια παρυφή του Αιγαίου. Όταν οι Αθηναίοι πολιορκούσαν την Ποτείδαια (στη ρίζα του δυτικότερου από τα τρία «πόδια» της Χαλκιδικής), τουρτούριζαν από το κρύο και μόνον ο Σωκράτης, που ήταν σ' όλα του πρωτότυπος, υπόμενε το κρύο με ηρωική αδιαφορία, περπατώντας ξυπόλητος πάνω στους πάγους με τη συνηθισμένη φορεσιά του. Όταν όμως αργότερα οι Αθηναίοι γνώρισαν και τον χειμώνα της Θράκης, όπου το κρασί πάγωνε μέσα στα πιθάρια, ενώ τ' αυτιά και τα δάχτυλα των ποδιών ξύλιαζαν από το κρύο, άρχισαν να μη βρίσκουν και τόσο αστείες τις αλεπουδίσιες κουκούλες και τα μακριά πανταλόνια των ντόπιων. Σε γενικές γραμμές, όμως, φαίνεται ότι οι αρχαίος ήταν πολύ λιγότερο ευαίσθητος απ' ό,τι ο σημερινός άνθρωπος στις διακυμάνσεις της θερμοκρασίας. Δεν έπαιρνε κανένα μέτρο για να προφυλαχτεί από τα ρεύματα, τα κρυολογήματα και τον κατάρρου. Η θέρμανση ήταν πέρα για πέρα πρωτόγονη, τα σπίτια είχαν πέτρινα πατώματα, πόρτες που δεν έκλειναν καλά, ανοιχτά παράθυρα, απ' τα οποία έμπαινε μέσα ο αέρας. Ο Νέστωρ, σκεπασμένος από χιόνι, εκτίθεται στους θαλάσσιους ανέμους· σκεφτείτε: ένας άνθρωπος της ηλικίας του και μάλιστα μπροστά σε γιατρό, γιατί ο στρατιωτικός γιατρός Μαχάων στέκεται ατάραχος πλάι του. Ειδικά στην Ελλάδα η ζωηρή αντίθεση ανάμεσα στις εποχές, για την οποία μιλήσαμε πιο πάνω, θα πρέπει να συντελούσε στη σκληραγώγηση των ανθρώπων. Αυτό το κατάλαβε κι ο Ιπποκράτης (ή ένας άλλος, γιατί στη συλλογή που έχει 26

τ' όνομά του είχαν βρει καταφύγιο μια πλειάδα ιατρικών συγγραφέων και δασκάλων, ακόμα και αντίπαλοί του, πράγμα που άλλωστε ήταν γνωστό στα τέλη της αρχαιότητας)· σε μια απ' αυτές τις μπροσούρες, με τίτλο «Περί ανέμων, υδάτων, τόπων», αναπτύσσεται η άποψη ότι το κλίμα είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που ατσαλώνουν την κράση του ανθρώπου: «Το σώμα και το πνεύμα είναι αδύνατο να γίνουν ελαστικά εκεί όπου δεν συμβαίνουν έντονες αλλαγές.» Ο ελληνικός ήλιος είναι παροιμιώδης. Πράγματι, μετεωρολογικές παρατηρήσεις που κράτησαν ένα τέταρτο του αιώνα έδειξαν ότι στην Αθήνα, κατά μέσον όρο, ο ουρανός είναι εντελώς αίθριος τις μισές μέρες του χρόνου, εικοσιπέντε μέρες νεφελώδης και μόνο τρεις μέρες νεφοσκετιής* το υπόλοιπο χρονικό διάστημα είναι αυτό που λέμε «σχεδόν αίθριες μέρες», στις οποίες ο ήλιος είναι αόρατος για μισή ώρα το πολύ. Αλλά και οι άναστρες νύχτες που μετρήθηκαν ήταν μόνο τρεις σ' ολόκληρη τη χρονιά. Επομένως, η Αθήνα έχει συννεφιά μόνο στο ένα δέκατο τρίτο της χρονιάς, ενώ η βόρεια Γερμανία τουλάχιστο στα τέσσερα πέμπτα. Πρέπει όμως να πούμε ότι ακόμα και στη φωτεινή Ελλάδα η Αθήνα θεωρούνταν στην αρχαιότητα ιδιαίτερα ευνοημένη από τον ήλιο. Ούτε η Αίγυπτος δεν έχει καθαρότερο ουρανό. Από αυτή την άποψη, είναι φυσικό να μην είχε ο Έλληνας καμιά ευαισθησία για το χαμηλό, τον διακριτικό, τον μουντό φωτισμό και τον ρομαντισμό του σύθαμπου: ακόμα και τα φαντάσματά του δεν εμφανίζονταν συνήθως τη νύχτα, παρά το καταμεσήμερο, και η φοβερή Έμπουσα, μια οπτασία που ξεπρόβαλλε μέσα στον τρεμουλιαστό καύσωνα του μεσημεριού, δεν έχει τίποτα το τρομαχτικό για τις δικές μας αντιλήψεις. Όμως αυτή την πληθωρικότητα του φωτός οι Έλληνες δεν την θεωρούσαν καθόλου ευλογία* μισούσαν και φοβόντουσαν τα καφτά «βέλη του Απόλλωνα». Αλλά ούτε κι η βροχή τους ερχόταν βολική, γιατί στη χώρα^τους έχει συνήθως τη μορφή ενός σύντομου ψιλόβροχου, που δεν είναι πιο αποτελεσματικό από ένα καταβρεχτικό αυτοκίνητο, ή μιας άγριας νεροποντής, που ξεχύνεται με ολέθριες συνέπειες πάνω στα χωράφια, αποψιλώνει τα βουνά, γεμίζει τις χαράδρες με θορυβώδεις χειμάρρους και καμιά φορά μάλιστα καταστρέφει τεχνητούς δρόμους, ξεριζώνει δάση και πλημμυρίζει ολόκληρες κοιλά-. δες που χρησιμεύουν για τη συγκοινωνία. Αν παρόλ' αυτά, οι αρχαίοι 27

Έλληνες ικέτευαν τον Δία να σμίξει με τη Γη, εννοούσαν κυριολεκτικά τη γονιμοποίηση και τίποτ' άλλο· η «ποίηση της βροχερής μέρας» δεν είχε καμιά θέση στην αρχαιότητα. 'Οταν ο καιρός ήταν βροχερός, σε κανέναν Έλληνα δεν θα ερχόταν η ιδέα να μην καταφύγει αμέσως στο σπίτι του, παρά να μείνει έξω για να παρατηρήσει αυτό το φυσικό θέαμα περπατώντας με την ομπρέλα του, που άλλωστε στα αρχαία ελληνικά λεγόταν σκίάς, δηλαδή αυτή που δίνει σκιά, όπως στα λατινικά λεγόταν umbraculum και στα ιταλικά λέγεται ombrello^ ενώ ο Γάλλος τη amhiti πράγματι με τη βροχή και λέει parapluie. Τους καλοκαιρινούς μήνες δεν βρέχει σχεδόν καθόλου. Ένα άλλο εμπόδιο για τη βλάστηση είναι ο εξαιρετικά ξηρός αέρας. Ιδιαίτερα γύρω από την Αθήνα η υγρασία του αέρα είναι τόσο χαμηλή, ώστε μόνο με δύο άλλες περιοχές της Ευρώπης μπορεί να συγκριθεί: το οροπέδιο της Καστίλλης και το εσωτερικό της Σικελίας. Η καλοκαιρινή ξηρασία ήταν από παλιά το παράπονο των Ελλήνων. Επιπρόσθετα, η χώρα δεν έχει παρά λίγα ρεύματα που ν'^χξίζουν να ονομασθούν ποτάμια, αλλά ακόμα κι αυτά έχουν τόσο σύντομη διαδρομή και τόσο κατηφορική κοίτη, ώστε μόνον ένα μικρό μέρος τους είναι πλωτό. Οι περισσότερες υδάτινες αρτηρίες είναι απλά ρυάκια, που εύκολα μπορεί κανείς να τα περάσει πεζός και πολλές φορές ξεραίνονται εντελώς το-καλοκαίρι. Ο Ιλισός κοντά στην Αθήνα, που έπειτα από νεροποντές γίνεται ένας ορμητικός χείμαρρος, είναι συνήθως ένα λυμφατικό ποταμάκι, που όταν πέφτουν οι μεγάλες ζέστες ξεραίνεται εντελώς. Ο Όμηρος κάνει διάκριση ανάμεσα σε «αείροα» και «χειμερινά» ποτάμια, και η επιστήμη της γεωγραφίας χαρακτηρίζει τα τελευταία μ' έναν ειδικό όρο: την ιταλική λέξη flumara. Έτσι, η τεχνητή άρδευση έπαιζε πάντα μεγάλο ρόλο στον ελληνικό πολιτισμό: τη βρίσκουμε ήδη στον Όμηρο, ενώ ο Πλάτων δεν μπορεί να φανταστεί αλλιώς την ιδανική πολιτεία του παρά αυλακωμένη από ένα ολόκληρο δίκτυο περιποιημένων καναλιών. Σ' αυτές τις συνθήκες εύκολα καταλαβαίνουμε γιατί οι Έλληνες λάτρευαν τόσο πολύ τις νύμφες των ττηγών και θεοποίησαν ακόμα και το αγιάζι, που συχνά είναι για μήνες η μόνη φυσική δροσιά των φυτών: η Αθηνά λατρευόταν με δύο μορφές: ως αυστηρή Άγλαυρος, η απαστράπτουσα, κάτω από τις ακτίνες της οποίας λειώνει η γη, και ως Πάνδροσος, αυτή που ανακουφίζει σκορπίζοντας δροσιά. Για όλους αυτούς τους λόγους, η καλοκαιρινή εικόνα του ελ28

ληνικού τοπίου είναι αρκετά καταθλιπτική. Η επιδερμίδα της γης σκάει και συρρικνώνεται, τα σπαρτά καίγονται από τον λίβα, τα φυτά πέφτουν σε ύτη/ο βαθύ. Στρόβιλοι σκόνης υψώνονται παντού, τα λίγα αειθαλή φυτά που αντέχουν στον καύσωνα δείχνουν σαν αλευρωμένα, οι κοίτες των ποταμών μετατρέπονται σε σκουπιδότοπους. Τα χτυπητά χρώματα της ερήμου απλώνονται πάνω σε βουνά και λαγκάδια, το μεσημέρι ο τρεμουλιαστός αέρας τιήζει και γίνεται καφτή ομίχλη, αλλόκοτες ανταύγειες λάμπουν στην ατμόσφαιρα: η Έμπουσα γίνεται πραγματικότητα. Όλα είναι ακίνητα και νεκρά, μόνο τα τζιτζίκια ενορχηστρώνουν ταιριαστά αυτή την πυρωμένη ερημιά με τη στριγγή, μονότονη μουσική τους. Τη νύχτα όμως τ' αστέρια λάμπουν σαν χρυσά βεγγαλικά στον κρυστάλλινα καθαρό ουρανό. Επειδή ο αέρας στην Ελλάδα περιέχει πολύ λίγους υδρατμούς, δεν αποτελεί, όπως σ' εμάς, ένα μέσο που θολώνει την εικόνα, που ξεθωριάζει τα περιγράμματα, που κάνει τα χρώματα να διαχέονται το ένα στο άλλο κι απλώνει πάνω σ^ ολόκληρο το σκηνικό έναν αχνιστό πέπλο, παρά όλα φαίνονται να έχουν σταθερά περιγράμματα, σαφείς αντιθέσεις και έντονα χρώματα, που στην Ελλάδα ενώνονται σε μια πολύ εντυπωσιακή παλέτα. Οι ελληνικοί ναοί και τα ελληνικά γλυπτά είχαν πάρει κάτι τι από το χρώμα του ουρανού, της θάλασσας, του χιονιού που σκέπαζε τις βουνοκορφές, των γυμνών πλαγιών με τα πολύχρωμα πετρώματά τους, και είναι σχεδόν ακατανόητο πώς μπορούσε κανείς να πιστεύει για αιώνες ότι οι Έλληνες, με όλη αυτή την κραυγαλέα πολυχρωμία γύρω τους, άφησαν άσπρη την πέτρα. Όμως αυτή η διαύγεια της εικόνας έχει κι ένα μειονέκτημα: εξαιτίας της διαφάνειας του αέρα όλα τα αντικείμενα φαίνονται αφύσικα κοντινά και το μάτι δυσκολεύεται να εκτιμήσει τις αποστάσεις τους. Σ"* αυτό οφείλεται, πιθανότατα, το ότι η αίσθηση της προοπτικής ήταν τόσο λίγο ανεπτυγμένη στους αρχαίους Έλληνες, ενώ αντίθετα ο ιμπρεσιονισμός γεννήθηκε στις υγρές περιοχές της Ευρώτυης: την Αγγλία και την Ολλανδία, τη βόρεια Γαλλία και τη Βενετία. Στα δημιουργήματα των αρχαίων Ελλήνων, στα δράματα και τα ποιήματά τους, στα οικοδομήματα και τους ζωγραφικούς πίνακές τους, στα καθεστώτα και τις θρησκευτικές δοξασίες τους τα πάντα είναι προσκηνιακά. Οι Έλληνες ήταν οι ανυπέρβλητοι μάστορες της καθαρής και δυνατής γραμμής. Αυτή η μαστοριά φαίνεται σε κάθε φράση 29

των λόγων και των γραφτών τους, σε κάθε όψη των ναών και των αγαλμάτων τους, σε κάθε σκέψη της φιλοσοφίας και της μυθολογίας τους. 'Οχι σπάνια σφύριζαν ένα ρήτορα επειδή το ρούχο του δεν έριχνε καλές πτυχές, ενώ το σχεδόν παθολογικό ενδιαφέρον τους για όλα τα είδη γυμναστικής και για την επίδειξή τους είναι κατανοητό, αν δούμε σ' αυτό ένα ακατανίκητο πάθος για την ωραία μορφή. Αλλά, όπως τονίσαμε ήδη, δεν πρέπει να υπερτιμά κανείς τη σημασία των φυσικών όρων: είδαμε στον προηγούμενο τόμο ότι οι Κρήτες έκαναν το βήμα προς τον ιμπρεσιονισμό στα προϊστορικά κιόλας χρόνια, ενώ οι Νεοέλληνες πάλι, παρόλο που έχουν μπροστά τους το ίδιο φυσικό σκηνικό, δεν διακρίνονται για το ταλέντο τους στην κλασική πλαστική τέχνη. Το ήπιο κλίμα είχε και μια άλλη συνέπεια: σχεδόν ολόκληρη η ζωή του Έλληνα διαδραματιζόταν έξω από το σπίτι, όπου συνήθως πήγαινε μόνο για να κοιμηθεί. Ο Έλληνας δεν έδινε καμιά αξία σε ευχάριστα και κομψά δωμάτια: ο κύριος χώρος του σπιτιού του ήταν μια ακάλυπτη αυλή, ζωσμένη από μια κιονοστοιχία, που προστάτευε από τον ήλιο. Οι προσόψεις, που έβλεπαν ψυχρές και άψυχες προς το δρόμο, χωρίς κανένα στολίδι, με τη μονοτονία τους να διακόπτεται μονάχα από την πόρτα και σπάνια από μερικά μικρά παράθυρα, έδιναν στην εικόνα της αρχαίας ελληνικής πόλης μια ανατολίτικη χροιά. Οι πιο εύποροι Έλληνες είχαν κάμποσα δωμάτια για ξένους κι ένα γυμνό σαλόνι, την προστάδα, όπου δέχονταν επισκέψεις. Όλα τα άλλα γίνονταν στο ύπαιθρο: στις στοές, ανοιχτούς υπόστεγους χώρους όπου οι άνθρωποι έκαναν περίπατο* στις λέσχες, δημόσια κτίρια που αντιστοιχούσαν ακριβώς στα δικά μας καφενεία, γιατί οι άνθρωποι πήγαιναν εκεί αποκλειστικά για κουβεντολόι· στο παζάρι, το Δείγμα^ όπου δεν ψώνιζε μόνο κανείς, παρά συναντούσε και τους γνωστούς του και μάθαινε τα νέα της πόλης* στους τόπους των λαϊκών συνελεύσεων (στην Αθήνα ήταν η Πνύκα, με το πέτρινο βήμα της, που βρισκόταν πάνω σ' ένα λόφο)* στα λουτρά και στα γυμναστήρια, στους ιππόδρομους και τα θέατρα, που έδιναν τις υπαίθριες παραστάσεις τους μπροστά σε χιλιάδες θεατές. Εννοείται ότι όλες οι επαγγελματικές ασχολίες γίνονταν στο ύπαιθρο. Ακόμα και η φιλοσοφία δεν ήταν υπόθεση του σαλονιού, γιατί όλοι οι μεγάλοι δάσκαλοι δίδασκαν σε ανοιχτούς χώρους, που έδιναν και το όνομά τους στις σχολές τους: η πλατωνική σχολή πήρε το όνομά της από την Ακαδημία, το 30

άλσος του Ακάδημου μπροστά στις πύλες της Αθήνας, η αριστοτελική από τον Περίπατο, ένα διάδρομο όπου περπατούσαν οι μαθητές, η στωική από τη στοά όπου δίνονταν τα μαθήματα, η επικούρεια από τον κήπο του ιδρυτή της, η κυνική από το γυμνάσιο του Κυνοσάργους· και φυσιογνωμίες σαν τον Σωκράτη, τους σοφιστές ή τον Διογένη μόνο στο δρόμο μπορούμε να τις φανταστούμε. Ακόμα και στη σημερινή Ελλάδα ο γιατρός προτιμάει να δέχεται τον κόσμο μπροστά στο φαρμακείο, ο δικηγόρος ή ακόμα και ο δημόσιος υπάλληλος στη βεράντα του καφενείου, ενώ στη κεντρική λεωφόρο συναντάει κανείς ανθρώπους όλων των επαγγελμάτων, όποτε δεν έχουν δουλειά, και ο λαός κοιμάται στο ύπαιθρο από τον Μάη ώς τον Σεπτέμβρη: στην αυλή, στον κήπο, στην ταράτσα. Το ίδιο έκαναν και οι μυριάδες επισκέπτες που συνέρρεαν στην Ολυμπία για τους αγώνες· δεν υπήρχε εκεί παρά μόνον ένας ξενώνας, το Λεωνίδαιον (πράγμα που θα μπορούσαμε να το μεταφράσουμε «Ξενοδοχείον ο Λεωνίδας»), που κι αυτό δημιουργήθηκε μόλις τον τέταρτο αιώνα και δεν ήταν πανδοχείο με τη δική μας έννοια, παρά είχε ιδρυθεί από κάποιον κύριο Λεωνίδα, ένα πλούσιο Πελοποννήσιο, για τη φιλοξενία επιφανών προσκαλεσμένων. Τα βότανα, οι θάμνοι και τα χορτάρια αρχίζουν να φυτρώνουν το φθινόπωρο, με τα πρωτοβρόχια, αντέχουν σ' όλο τον χειμώνα, θρασομανούν την άνοιξη, ξεραίνονται και πεθαίνουν την εποχή της ξηρασίας. Τα ξυλώδη φυτά είναι αειθαλή κι έχουν σκληρά φύλλα, που προστατεύονται από την εξάτμιση χάρη σε μια σκληρή, δερματώδη επιδερμίδα με μεταλλική λάμψη, καθώς επίσης και χάρη στην έκκριση αιθέριων ελαίων, που κάνουν π.χ. τη δάφνη τόσο αρωματική. Στα κωνοφόρα, τη λειτουργία αυτή την επιτελεί η μικρή ανάπτυξη της επιφάνειας των βελονών. Τα λουλούδια έχουν ανοιχτά πέταλα, γιατί πρέπει να τα βγάλουν πέρα με λιγοστό νερό. Σε μεγαλύτερα υψόμετρα, όπου η υγρασία είναι μεγαλύτερη, ή σε νεροτιηγές, βάλτους και μόνιμα ποτάμια συναντάει κανείς μια βλάστηση που μοιάζει περισσότερο με την κεντροευρωπαϊκή. Ο λιτός κόσμος της πόας, του θάμνου και του χαμόδεντρου αντικαθιστά για το Νοτιοευρωπαίο τα λιβάδια του βορρά. Τα αγαπημένα λουλούδια των αρχαίων Ελλήνων ήταν το τριαντάφυλλο και ο κρίνος, ο μενεξές, ο κρόκος και ο υάκινθος· για στεφάνια χρησιμοποιούσαν κατά προτίμηση μυρτιά και δάφνη, ελιά, 31

πεύκο και σέλινο. Το τριαντάφυλλο, ροόον, και ο κρίνος, λείριον^ αναφέρονται σε διάφορες ομηρικές παρομοιώσεις: ο Όμηρος αποκαλεί την αυγή ροδοδάκτυλη και το δέρμα του Αίαντα λειριοεν^ δηλαδή τρυφερό σαν κρίνο, ενώ η Αφροδίτη αλείφει το πτώμα του Έκτορα με ροδομύριστο λάδι. Όμως από την αρχαιότητα κιόλας ένας ερευνητής διατύπωσε το ερώτημα πώς ήταν δυνατό ο Όμηρος να ξέρει το ροδέλαιο, αλλά να μην ξέρει το ρόδο. Συχνά όμως τέτοιες καθημερινές συγκρίσεις είναι εμπνευσμένες από τα πιο εξωτικά πράγματα: κι εμείς επίσης μιλάμε για κροκοδείλια δάκρυα και για βλέμμα βασιλίσκου, παρόλο που αυτά τα δύσμορφα πλάσματα, δεν ανήκουν στην πανίδα μας. Αλλά γύρω στο 600, την εποχή της Σαπφώς, το τριαντάφυλλο, που η ποιήτρια το αγαπούσε πολύ και (ίσως πρώτη αυτή) σύγκρινε μαζί του το μπουμπούκιασμα του κοριτσόπουλου, είχε γίνει ήδη απαραίτητο στοιχείο της γιορταστικής διακόσμησης: η χορεύτρια και η αυλητρίδα, οι ωραίοι έφηβοι και τα ερωτευμένα ζευγάρια, ο πότης και η κούπα του είναι στεφανωμένα με τριαντάφυλλα. Ο κρίνος ήταν συνήθως ο λευκός κρίνος. Μιλώντας για τη βιολέτα, Γον, ο Όμηρος εννοεί πάντα τον μαύρο μενεξέ* αργότερα έγιναν γνωστά και τα ανοιχτόχρωμα είδη: η μανιτιά και το λευκόιο. Ο Πίνδαρος και ο Αριστοτέλης ονομάζουν την Αθηνά ίοστεφές άστυ: ίσως λοιπόν να υπήρχαν από τότε εκτεταμένες καλλιέργειες· και στην αγορά υπήρχαν όλο το χειμώνα φρέσκες βιολέτες, πράγμα που υποδηλώνει ότι ίσως να λειτουργούσαν στην Αθήνα θερμοκήπια. Ο κρόκος ήταν αγαπητός για το άρωμά του, που σήμερα δεν μας λέει και πολλά πράγματα, και τα στίγματα του υπέρου του έδιναν τη ζαφορά, που χρησιμοποιούνταν ως καρύκευμα, φάρμακο και καλλυντικό· προπάντων όμως έδινε στα παπούτσια, στους πέπλους και στα φορέματα (πολύ πιθανό και στα γυναικεία μαλλιά) τη λάμψη ενός έντονα κίτρινου χρώματος, που οι αρχαίοι το εκτιμούσαν σχεδόν όσο και το πορφυρό· σήμερα τη χρησιμοποιούμε μόνο για το χρωμάτισμα ζαχαροπλαστικών προϊόντων. Αλλά οι Έλληνες, παρά την αγάτυη τους για τα λουλούδια, δεν φαίνεται να είχαν πραγματικούς κήπους ή πάρκα πριν από την αλεξανδρινή περίοδο. Ο Όμηρος έχει υπόψη του μόνον ωφέλιμες καλλιέργειες, ενώ ακόμα και για τα λουλούδια του αγρού μιλάει σπάνια. Όλες οι μεσογειακές χώρες είναι φτωχές σε δάση, από τη σκοπιά του Βορειοευρωπαίου. Σ' αυτό όμως δεν φταίει η φύση, παρά οι 32

άνθρωποι. To τσεκούρι, ακόμα και σε διάστημα αιώνων, δεν θα μπορούσε να μειώσει αισθητά τα, αρχικά, πολύ πλούσια αποθέματα ξυλείας· αλλά οι άνθρωποι είχαν συνηθίσει από νωρίς να βάζουν φωτιές στα δάση. Ο Όμηρος και πάλι μας πληροφορεί σχετικά· περιγράφει πώς η αγριεμένη φλόγα, όμοια με φουρτούνα, σαρώνει μανιασμένη το δάσος: οι θάμνοι πέφτουν ξεριζωμένοι, η ανταύγεια της πυρκαγιάς φαίνεται από μακριά, ένας φοβερός πάταγος αντηχεί στις χαράδρες των βουνών. Αυτή η παμπάλαιη εγκληματική συνήθεια διατηρήθηκε ώς τη σημερινή εποχή. Όταν με τον καλοκαιρινό καύσωνα το δάσος στέκει ξερό σαν ίσκα, τότε αρκεί ένας σπινθήρας, που ο άνεμος τον μεταδίνει γοργά, για να εξοντώσει ολόκληρους δρυμούς. Μερικές φορές αυτό συμβαίνει από απροσεξία, συνήθως όμως από πρόθεση. Γιατί έτσι ο βοσκός κερδίζει χωρίς μεγάλο κόπο βοσκοτόπια, που μάλιστα είναι λιπασμένα από τη στάχτη. Ό,τι απόμενε, έπεφτε θύμα των μεγάλων αναγκών της οικοδομικής και της ναυπηγικής, της καρβουνοποιίας και της πισσοποιίας. Αναδάσωση ήταν δύσκολο να γίνει, γιατί οι νεροποντές παρέσυραν τη λεπτή κρούστα του εδάφους. Μια άλλη κακοδαιμονία του Νότου ήταν οι κατσίκες, που ροκάνιζαν άπληστα τους νεαρούς βλαστούς. Σαν να μην έφτανε αυτό, μια πρόσθετη ζημιά γινόταν από τη συνεχή αφαίμαξη των δέντρων με το χαράκωμα, γιατί το ρετσίνι είχε γενική χρήση: για την επάλειψη των τϋήλινων κρασοβάρελων, ως προσθήκη στο κρασί, για τη στερέωση των αρωματικών ουσιών στα μύρα και για ιατρικούς σκοπούς, ιδιαίτερα ως φάρμακο για τυνευμονικές παθήσεις. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν αγνοούσαν καθόλου όλα αυτά τα δεινά, αλλά δεν πήραν ποτέ κανένα σοβαρό μέτρο για να τ^ αντιμετωπίσουν, κι έτσι ήδη τον πέμτιτο αιώνα π.Χ. ήταν αναγκασμένοι να εισάγουν ξυλεία από τη Μακεδονία και τη Θράκη. Από εκείνη κιόλας την εποχή σέρνονταν παντού «άχρηστοι θάμνοι» και τα βουνά ήταν φαλακρά, «μέλη ενός άλλοτε ακμαίου σώματος, που το μάρανε η αρρώστια» όπως έλεγε ο Πλάτων. Ακόμα και οι καρστικές οροσειρές ήταν κάποτε σκεπασμένες με πυκνά δάση. Ο λιθάνθρακας, η μπρικέτα και η τύρφη ήταν άγνωστα στους αρχαίους μεσογειακούς λαούς. Αντίθετα, ο ξυλάνθρακας είχε εκτεταμένη χρήση. Η καύση γινόταν, όπως και σήμερα, σε καμίνια. Για το άναμμα της φλόγας χρησιμοποιούσαν από τα παμπάλαια χρόνια το ξύλινο πυροτρύπανο, αργότερα όμως άρχισαν να χρησιμοποιούν 3

33

ατσάλι, πέτρα και ίσκα, ακόμα μάλιστα και καθρέφτες από ορείχαλκο και γυαλιά από χαλαζία. Αλλά η παράδοση ότι ο Αρχιμήδης πυρπόλησε τον ρωμαϊκό στόλο με κάτοπτρα είναι ένας όψιμος θρύλος, βασισμένος σε προϋποθέσεις που είναι τεχνικά αδύνατες. Για τον φωτισμό χρησίμευε αρχικά το δαδί, από το οποίο εξελίχθηκε ο πυρσός: έδεναν μαζί κάμποσα δαδιά και τα άλειφαν με κατράμι, άσφαλτο ή ρετσίνι. Οι ανασκαφές του Σλήμαν έφεραν στο φως πυρσοστάτες από καφεκόκκινο πηλό με σταλαγματοδόχη. Οι αρχαίοι έβαζαν μεγάλη τέχνη στην κατασκευή διαφόρων φαναριών και φανοστατών οι λάμπες αυτές τροφοδοτούνταν με λάδι ή με λίπος, ενώ για να προστατεύονται από τον άνεμο και τη βροχή τις έβαζαν σ' ένα καλάθι από ξύλο ιτιάς. Οι δρόμοι δεν φωτίζονταν στην αρχαιότητα, ενώ αντίθετα σ' όλες σχεδόν τις ακτές υπήρχαν πυροσκοπιές και, αργότερα, φάροι. Το πιο διαδομένο δέντρο του ελληνικού κωνοφόρου δάσους είναι το πεύκο, που αρκείται σε ξερό αμμώδες έδαφος, όπου δεν ευδοκιμεί κανένα άλλο ωφέλιμο φυτό. Το ξύλο του, παρόλο που σαπίζει ευκολότερα από το ξύλο της βαλανιδιάς, το χρησιμοποιούσαν πολύ στη ναυπηγική. Ο στενότερος συγγενής του πεύκου είναι η κουκουναριά, που τα κουκουνάρια της περιέχουν εδώδιμους σπόρους, για λιχουδιά πολύ αγαπητή στους αρχαίους. Το έλατο υπάρχει μόνο σε ορεινές περιοχές, αλλά όχι σπάνια σε σημαντικές ποσότητες, και το σκοτεινό πράσινο χρώμα του αποτελεί μια ζωηρή έγχρωμη κηλίδα στο περιθώριο του τοπίου. Από τα άλλα κωνοφόρα τα συχνότερα ήταν το κυπαρίσσι (που η σκούρα φλόγα του πενθούσε πάνω από τους τάφους) και ο αειθαλής κέδρος (που οι καρποί του χρησιμοποιούνταν ως φάρμακο, κα'ρύκευμα και θυμίαμα), ένα επίσης ολιγαρκές φυτό, που σκέπαζε τις πλαγιές των λόφων και των βουνών με διάφορες θαμνώδεις μορφές, αλλά και ως δέντρο μπορούσε να φτάσει σε αξιόλογο ύφος. Ανάμεσα στα φυλλοβόλα δέντρα, το σημαντικότερο ρόλο τον έπαιζε η βαλανιδιά, τόσο με τις ετήσιες όσο και με τις αειθαλείς παραλλαγές της, πράγμα που φαίνεται από το γεγονός ότι το όνομά της όρΰς, σήμαινε και απλώς «δέντρο». Την ωραιότερη ανάπτυξη την είχε η ήμερη βαλανιδιά με το εντυπωσιακό φύλλωμά της, τον δυνατό κορμό της που φιλοξενούσε μέλισσες και τους πολλούς καρπούς της, που ψημένοι αποτελούσαν ένα εκλεκτό φαγητό* σήμερα το μόνο που εκτιμούμε στις κηκίδες της ήμερης βαλανιδιάς είναι η ταννίνη που μας δίνουν. Δεψικές ουσίες περιέχουν και οι τερεβινθίδες, που όμως 34

μόνο στην ασιατική πατρίδα τους δίνουν εδώδιμους καρπούς και βάλσαμο: την Ευρώπη, η μαστιχιά και η τερέβινθος δεν δικαιολογούν το όνομά τους. Στην ίδια οικογένεια ανήκει και η φιστικιά, που οι καρποί της, εξαιτίας του λεπτού αρώματός τους, χρησιμοποιούνται πολύ από τους ζαχαροπλάστες για τη γέμιση και την επάλειψη διαφόρων γλυκισμάτων αλλά, όπως φαίνεται, η φιστικιά μεταφυτεύθηκε στην Ελλάδα μόλις στα χρόνια των Διαδόχων. Είναι πολύ πιθανό ότι την ίδια περίπου εποχή πολιτογραφήθηκε στην ελληνική χλωρίδα και η καστανιά: οι καρποί της όχι μόνο ψήνονταν και βράζονταν, αλλά και περνούσαν από κατεργασία για να μετατραπούν σε αλεύρι. Αντίθετα, η ιπποκαστανιά ή αγριοκαστανιά εισήχθη μόλις στα τέλη του δέκατου έκτου αιώνα από την Κωνσταντινούπολη· και πραγματικά, με τους λουσάτους ανθούς της έχει κάτι το τούρκικο. Το όνομα ιπποκαστανιά βγαίνει μάλλον από το γεγονός ότι οι σπόροι της είναι κατάλληλοι μόνο για ζωοτροφή. Αρκετά συχνή είναι στον ελληνικό χώρο η αγριοκουμαριά, ένα χαριτωμένο φυτό με φύλλα που μοιάζουν με της δάφνης και ανανεώνονται ολοένα, και με τρυφερά, ανοιχτόχρωμα άνθη* συχνά περιορίζεται στις διαστάσεις θάμνου* οι καρποί της, που είναι άνοστοι, μοιάζουν στο μέγεθος, το χρώμα και την επιφάνεια με φράουλες· οι αρχαίοι τους έτρωγαν με βουλιμία, αργότερα όμως άρχισαν να τους αποφεύγουν θεωρώντας τους ανθυγιεινούς, ενώ για τα πουλιά αποτελούσαν ανέκαθεν εκλεκτό μεζέ. Το ξύλο της αγριοκουμαριάς ήταν σε πολλές περιοχές η σημαντικότερη καύσιμη ύλη, ενώ από το σκληρό ξύλο της μελίας κατασκευάζονταν κυρίως δόρατα, από το λείο πυξάρι τάβλες και κασετίνες, -αυλοί και ξόανα. Το ψηλόκορμο, πλατύφυλλο πλατάνι, αχώριστος σύντροφος των πηγών και των ρυακιών, απολάμβανε ιδιαίτερη εκτίμηση, χάρη κυρίως στη σκιά του. Αυτό όμως που χαρίζει στο ελληνικό τοπίο τη φυσιογνωμία του δεν είναι τα δέντρα, αλλά το κοντοπίθαρο γένος των θάμνων και ποών, που όλο το χρόνο στεφανώνει μ' ένα λαμπρό στεφάνι χλοάροφύλλης τις πλαγιές των βουνών και τα ριζοβούνια, τα βράχια των ακτών, τα χείλη των γκρεμών και όλα τα υδάτινα ρεύματα, ενώ την άνοιξη τα ραντίζει μ'' αναρίθμητα μπουκέτα ολόλευκων, ρόδινων, χρυσοκίτρινων και πορφυρών ανθών. Το ιερό φυτό του Απόλλωνα ήταν η δάφνη, του Διόνυσου ο κισσός, της Αφροδίτης η μυρτιά. Η μυρτιά στόλιζε από τα παλιότερα κιόλας χρόνια τη νύφη, αλλά χρησιμο35

ποιούνταν και για πεζότερους σκοπούς, π.χ. ως χωνευτικό και ως συστατικό ενός νόστιμου είδους λουκάνικου. Και τη δάφνη επίσης την εκτιμούσαν υπέρμετρα οι αρχαίοι, χρησιμοποιώντας την για να καρυκεύουν τις σάλτσες και τα ηρωικά κατορθώματα, όπως άλλωστε γίνεται και σήμερα. Από τα οπωροφόρα μόνον η συκιά, το κλήμα και η ελιά είχαν οικονομική σημασία για τους αρχαίους Έλληνες. Τα αχλάδια και τα μήλα δεν ευδοκιμούσαν και τόσο. Το μήλο του Πάρη ήταν στην πραγματικότητα ρόδι* αλλά κι αυτός ο τελευταίος καρπός υπήρχε πιο πολύ για να ευφραίνει το μάτι του αρχαίου Έλληνα, γιατί μόνο σε ανατολικότερα εδάφη αποκτά την ονομαστή νοστιμιά του. Το δαμάσκηνο και το κεράσι δεν εξευγενίζονταν. Κι η καρυδιά επίσης φύτρωνε συνήθως μόνο στην άγρια μορφή της. Τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων ήταν κυδώνια, που όταν είναι πολύ φρέσκα δεν έχουν και τόσο ευκαταφρόνητη γεύση* αλλά μερικοί Έλληνες μάγειροι ήξεραν από παλιά να παρασκευάζουν απ"* αυτά λαχταριστές μαρμελάδες, προσθέτοντας κρασί και μέλι. Η χουρμαδιά, που αντέχει σε μεγάλη ζέστη, αλλά απαιτεί και μεγάλη υγρασία (ο Άραβας λέει: χώνει το κεφάλι της στη φωτιά και τα πόδια της στο νερό) δεν δίνει καρπούς στην Ελλάδα και οι αρχαίοι την καλλιεργούσαν μόνον ως αξιοπερίεργο: σε μερικά ιερά, όπως π.χ. στη Δήλο προς τιμή του Απόλλωνος Τα κλαδιά του φοίνικα, τα βάγια, χρησίμευαν ως σύμβολο της νίκης. Ο Οδυσσέας, που ακόμα και καραβοτσακισμένος ζητιάνος δεν έπαψε να είναι γαλαντόμος, χαιρετά τη Ναυσικά με τη διαλεχτή φιλοφρόνηση ότι του εμπνέει τον ίδιο θαυμασμό όπως ο «βλαστός του φοίνικα» ΰτη Δήλο, «γιατί πουθενά αλλού δεν γεννάει η γη τέτοιο φυτό». Αντίθετα, τη συκιά την ευνοούσε πολύ το ξερό κλίμα της Ελλάδας. Οι Έλληνες αγαπούσαν με πάθος τους καρπούς της και διηγιόντουσαν ότι ο Ξέρξης έβαζε να του σερβίρουν καθημερινά αττικά σύκα, για να θυμάται ότι η χώρα που τα έβγαζε δεν του ανήκε ακόμα. Αλλά θα μπορούσε να τα παραγγείλει σε πολύ καλύτερη ποιότητα από τη Σμύρνη, που του ανήκε ήδη. Υπήρχαν δύο κυρίως είδη, τα μαύρα και τα άσπρα σύκα, που στην πραγματικότητα όμως ήταν σκουροκόκκινα και πρασινωπά αντίστοιχα. Τα άσπρα, που ήταν πιο γλυκά, ήταν πιο κατάλληλα για στέγνωμα, ενώ τα μαύρα καταβροχθίζονταν συνήθως νωπά. Τα άγρια είδη ξεφύτρωναν γραφικά μέσα από τις ρωγμές παλιών τειχών και αποσαθρωμένων βράχων. 36

Από κρασιά υπήρχαν πάμπολλα είδη. Με εξαίρεση τα συνηθισμένα τοπικά κρασιά, ήταν πολύ δυνατά και συνήθως γλυκά* τη μεγαλύτερη φήμη την είχαν οι νησιώτικες μάρκες. Οι αρχαίοι έδιναν κρασί ακόμα και στα παιδιά· ο Φοίνιξ, που ανατρέφει τον μικρό Αχιλλέα, του κόβει το κρέας σε κομματάκια και του φέρνει στα χείλια μια κούπα κρασί, αλλά ο ήρωας, που από τότε κιόλας ήταν πολύ ανάγωγος, φτύνει το ποτό. Για να κάνουν τα κρασιά πιο ανθεκτικά τους έβαζαν ένα σωρό συστατικά, που για τα δικά μας γούστα είναι κάπως παράξενα: κυπαρισσοβελόνες, κοπανιστά μύρτα, κηκίδες διαφόρων φυτών προπάντων τα ρετσίνωναν για τα καλά, πράγμα που κάνουν και σήμερα οι Έλληνες. Οι ταξιδευτές που συνηθίζουν αυτό το είδος κρασιών διηγούνται δτι δεν καταλαβαίνουν πώς μπορούσαν πριν να βρίσκουν το ελληνικό κρασί άνοστο. Οι αρχαίοι γνώριζαν και το ξύδι- το έφτιαχναν με την απλή μέθοδο ν' αφήνουν το κρασί να ξινίζει στον αέρα. Το ξύδι λεγόταν δξος (οι Ρώσοι χρησιμοποιούν ακόμα και σήμερα τη δάνεια λέξη ονξονς) και το πόσο γνωστό ήταν μας το δείχνουν τα πολλά παράγωγα και σύνθετες λέξεις που υτ^ιρχαν στα αρχαία ελληνικά: όξις (=αγγείο για ξύδι), όξοπώλης, όξέλαιον (=λαδόξιδο), όξόμελι, όξινίζω* έναν άνθρωπο με ξινισμένα μούτρα τον έλεγαν όξινη. Το ξύδι το χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι και ως συντηρητικό, το ίδιο και το λάδι. Άλλες μέθοδοι συντήρησης που ήταν γνωστές στην αρχαιότητα ήταν το κάτη/ισμα, το πάστωμα και το ερμητικό σφράγισμα. Η σταφίδα, ένα είδος σταφυλιού χωρίς κουκούτσια, που σήμερα αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα εξαγώγιμα προϊόντα της Ελλάδας, δεν υπήρχε στην αρχαιότητα. Την πρωτοκαλλιέργησαν οι Βενετοί κοντά στην Κόρινθο. Κάτω από τον αιώνιο ελληνικό ήλιο μπορεί να στεγνώσει επιτόπου. Η ελιά, ένα δέντρο χωρίς πολλές απαιτήσεις, που ακόμα και σε πετρώδες έδαφος φτάνει σε μεγάλη ηλικία, σχηματίζει στην Ελλάδα ολόκληρα δάση, που το ασημόγκριζο φύλλωμά τους φαίνεται σκονισμένο και είναι κάπως μονότονο. Ο σκληρός κορμός της ελιάς προσφερόταν από παλιά για κατεργασία* το ρόπαλο του Κύκλωπα στην Οδύσσεια είναι από ξύλο ελιάς. Στην Ιλιάδα, όχι μόνον οι θεοί και οι άνθρωποι, παρά και τα άλογα ράτσας αλείφονται με λάδι* τα άλογα του Έκτορα μάλιστα πίνουν και κρασί, πράγμα που μερικοί φιλόλογοι θεώρησαν αδικαιολόγητα ως επική υπερβολή, ξεχνώντας ότι και σήμερα πολλοί δίνουν στα άλογα κούρσας να πιούν σαμπάνια. Για 37

μια φορά ακόμα οι Αθηναίοι ήταν εκείνοι που παινεύονταν ότι έβγαζαν το καλύτερο προϊόν η ελιά ήταν το ιερό δέντρο της προστάτιδας της πόλης Αθηνάς, και στα Μεγάλα Παναθήναια, που γιορτάζονταν προς τιμή της, τα έπαθλα ήταν στάμνες με λάδι. Οι καρποί της ελιάς συνθλίβονταν πρώτα στα ελαιοτριβεία, κατόπιν εκπυρηνίζονταν και εκχυλίζονταν. Για αιώνες επικρατούσε η γνώμη ότι το έντονο άλειμμα του σώματος ήταν μια ιδιοτροπία των Ελλήνων σήμερα όμως, που η συνήθεια αυτή έχει ξαναγίνει της μόδας μαζί με την αναβίωση της εκτίμησης για τον αέρα, τον ήλιο και τον αθλητισμό, οι άνθρωποι αρχίζουν σιγά-σιγά ν^ αντιλαμβάνονται την υγιεινή σημασία της. Οι αρχαίοι Έλληνες όμως δεν χρησιμοποιούσαν μόνο λάδι γι^ αυτόν το σκοπό, παρά και ζωικά λίπη, προπάντων το λίπος που έβγαινε από το μαλλί των προβάτων κι αυτό επίσης το προϊόν ξαναπόκτησε στην εποχή μας την αλλοτινή αίγλη του, αν και πιο πολύ στον τομέα της ιατρικής, όταν το 1885 ο ΑήπραΙχ παρασκεύασε από το λίπος του μαλλιού των προβάτων την πασίγνωστη σήμερα λανολίνη, που διευκολύνει την απορρόφηση πρόσμικτων φαρμακευτικών ουσιών, γιατί διεισδύει πολύ εύκολα στο δέρμα. Το λάδι έπαιζε μεγάλο ρόλο και ως απορρυπαντικό, γιατί η χημική διεργασία της σαπωνοποίησης ανακαλύφθηκε μόλις στα τέλη της αρχαιότητίχς. Ένα αγαπημένο μοτίβο της αρχαίας γλυπτικής είναι ο αποξνόμενος (ο γνωστότερος είναι έργο του Λύσιππου): ένας νέος που μ' ένα ξέστρο αφαιρεί από το σώμα του το λάδι, που απορροφά τη σκόνη και τη βρώμα: σύμφωνα με τις δικές μας αισθητικές αντιλήψεις το μοτίβο αυτό δεν προσφέρεται και τόσο για καλλιτεχνική διαπραγμάτευση, αλλά, όπως φαίνεται, οι αρχαίοι δεν το έβρισκαν καθόλου αντιαισθητικό. Μετά το φαγητό οι αρχαίοι καθάριζαν τα χέρια τους (πράγμα που ήταν απαραίτητο, γιατί τα χρησιμοποιούσαν ως μαχαιροττηρουνα) με ψωμί ή με αρωματισμένο πηλό· τα ασπρόρουχα πλένονταν σε τρεχούμενο νερό, και όπως είναι γνωστό η πριγκίπισσα Ναυσικά ασχολείται προσωπικά μ' αυτή τη δουλειά. Εκτός απ' αυτό οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν πίτουρο και άμμο, στάχτη και σόδα· πάνω απ' όλα όμως η ελαφρόπετρα, η κίσηρις^ ήταν ένα είδος με καθολική χρήση: χρησίμευε για το πλύσιμο των δοντιών, για το καθάρισμα της επιδερμίδας, για την αποτρίχωση, αλλά και για το άργασμα του δέρματος, για το ξύσιμο των γραφίδων, για το σβήσιμο πάνω στην περγαμηνή. 38

Όπως είναι γνωστό, ακόμα και σήμερα οι μεσογειακοί λαοί μαγειρεύουν κυρίως με λάδι. Οι Έλληνες φαίνονται να αισθάνονται σωστή αποστροφή για το βούτυρο και, οπωσδήποτε, το περιφρονούσαν ανέκαθεν ωστόσο, σχεδόν όλες οι λέξεις με τις οποίες χαρακτηρίζεται αυτό το προϊόν στις σύγχρονες πολιτισμένες γλώσσες προέρχονται από την ελληνική λέξη βούτυρον^ που όμως έχει, πιθανότατα, σκυθική προέλευση. Γιατί οι βάρβαροι του Βορρά έτρωγαν πολύ συχνά βούτυρο· οι θράκες μάλιστα επονομάζονταν βοντνροφάγοι. Στους Σκύθες άρεσε επίσης πολύ το αλογίσιο βούτυρο, που σ^ εμάς προκαλεί αηδία. Όμως τα άλλα γαλακτομικά προϊόντα ήταν πολύ προσφιλή στην αρχαία Ελλάδα. Το κατσικίσιο τυρί ήταν βασικό είδος διατροφής του φτωχότερου πληθυσμού, αλλά και οι εύποροι δεν το περιφρονούσαν. Ιδιαίτερα νόστιμο θεωρούνταν το σικελικό κατσικίσιο τυρί. Άλλαζαν τη γεύση του με μπαχαρικά και με το κάπνισμα. Με τον τρίφτη, που δεν έπρεπε να λείπει από καμιά αθηναϊκή κουζίνα, το έτριβαν πάνω σε διάφορους χυμούς και λαχανικά. Το πρόβιο τυρί (η φέτα) ήταν κι αυτό πολύ συνηθισμένο, ενώ λιγότερο απ' όλα έτρωγαν οι αρχαίοι το βοδινό τυρί. Γνωστό ήταν και το καϊμάκι, που λεγόταν αφρόγαλα. Για να προστατεύεται από τις συνηθισμένες απότομες πτώσεις της θερμοκρασίας, ο ηπειρωτικός Έλληνας προτιμούσε το μαλλί από το λινό· σ' αυτό έπαιζε ρόλο και η αίσθησή του για την απλότητα, αφού τα λινά ρούχα θεωρούνταν πολύ πιο πολυτελή. Έτσι, η καλλιέργεια του λίνου δεν υπήρξε ποτέ ιδιαίτερα σημαντική· ο Ησίοδος, που ήταν ειδικός σε ζητήματα γεωργίας, ούτε καν το αναφέρει. Φυσικά, το ίδιο το προϊόν ήταν από παλιά γνωστό στους Έλληνες: στον Όμηρο οι ευγενείς κοιμούνται πάνω σε φίνα σεντόνια και κάτω από ακριβές τέντες· μερικές φορές μάλιστα φορούν και πανοπλίες από λινό. Αντίθετα, τόσο το πουκάμισο όσο και το προσκεφάλι ήταν άγνωστα στην καθαυτό αρχαιότητα. Η χρήση πούπουλων για το γέμισμα των μαξιλαριών είναι βόρεια συνήθεια, που την έφεραν στους νότιους λαούς τα τευτονικά φύλα, αλλά που και σήμερα ακόμα δεν λέει πολλά πράγματα στους Νοτιοευρωπαίους. Εξαιτίας του υποδεέστερου ρόλου που έπαιζε το λίνο στην οικονομία της αρχαιότητας, δυο πολύ σημαντικές εφευρέσεις είναι παιδιά των νεότερων εποχών: το χαρτί που κατασκευάζεται από κουρέλια και η ελαιογραφία. Η εύοσμη πικροδάφνη, με άνθη που μοιάζουν με τριαντάφυλλα, 39

στολίζει σήμερα στην Ελλάδα τα ποτάμια και τα ρυάκια, αλλά δεν εμφανίσθηκε στον ελληνικό χώρο παρά μόλις στα χρόνια των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Εξάλλου έλειπαν, για ν*· αναφέρουμε μόνο τα σπουδαιότερα φυτά, η πορτοκαλιά και η λεμονιά, η ροδακινιά και η βερυκοκιά, η φραγκοσυκιά και ο αθάνατος, η ντομάτα και η πατάτα, το ρύζι και το καλαμπόκι. Τα πιο συνηθισμένα όσπρια και ζαρζαβατικά ήταν η φακή και το φασόλι, το γογγυλι και το λάχανο, το ραπάνι και το μαρούλι, το κολοκύθι και το αγγούρι* το τελευταίο, ένα μεγάλο είδος που σήμερα δεν καλλιεργείται πια, τρωγόταν νωπό, ψητό, βραστό, μαγειρεμένο με κυδώνια (μια συνταγή που χάθηκε), τουρσαρισμένο ως γαρνιτούρα του ψητού κρέατος. Άλλα καρυκεύματα ήταν το κρεμμύδι και το σκόρδο (ανεξάντλητη πηγή χοντρών αστείων στην κωμωδία), το κύμινο, η μουστάρδα και το μυστηριώδες σίλφιον^ ένα ευωδιαστό φυτό, που οι νεαροί βλαστοί του θεωρούνταν μεγάλη λιχουδιά και η ρίζα του έδινε ένα χυμό που ζυγιζόταν κυριολεκτικά με ασήμι. Σήμερα έχει εξαφανισθεί και δεν μπόρεσε, ώς τώρα, να ταυτισθεί με κανένα γνωστό αρχαίο φυτό. Φύτρωνε μόνο στην Κυρηναϊκή, της οποίας αποτελούσε την κύρια πλουτοπαραγωγική πηγή. Η εξόρυξη μετάλλων γινόταν από πολύ νωρίς στην Ελλάδα με μεθοδικό τρόπο: αρχαία αναθηματικά πινάκια δείχνουν γυμνούς μεταλλωρύχους να λαξεύουν σκαλιά στο πέτρωμα κάτω από το φως μιας λάμπας στην οροφή και να καθαρίζουν το μέταλλο σε μεγάλους φούρνους. Αλλά, σε σύγκριση με τις σημερινές μεθόδους, η τεχνική έμεινε σ' ολόκληρη την αρχαιότητα πολύ ατελής και, αν έφερνε κέρδη, αυτό το χρωστούσε στη φτήνεια της εργασίας των δούλων. Χρυσάφι υπήρχε πολύ λίγο στην κυρίως Ελλάδα, αλλά περισσότερο στη Θράκη και τη Μικρά Ασία. Το σημαντικότερο μεταλλείο αργύρου ήταν το ξακουστό λαυρεωτικό, στη νότια ακτή της Αττικής. Το μεταλλείο αυτό ήταν κρατική ιδιοκτησία, αλλά εκπακτωνόταν σε ιδιώτες, που εκτός από ένα εφάπαξ ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλλουν στο κράτος το ένα εικοστό τέταρτο των εσόδων όμως μόνο τον πέμπτο αιώνα το μεταλλείο αυτό γνώρισε πραγματική άνθηση, ενώ την εποχή του Ξενοφώντα η αποδοτικότητά του είχε ήδη μειωθεί αισθητά. Μεγάλα ορυχεία χαλκού υπήρχαν μόνο κοντά στη Χαλκίδα (που κατά πάσα πιθανότητα οφείλει τ^ όνομά της σ' αυτό το μέταλλο). Αντίθετα, κοιτάσματα με σιδηρομετάλλευμα υπήρχαν σε πολλά μέρη, 40

ιδιαίτερα στη Λακωνία, της οποίας τα κράνη και τα σπαθιά, οι τροχοί και τα κοπίδια, τα τσεκούρια και τα δρεπάνια ήταν περιζήτητα ακόμα κι έξω από την Πελοπόννησο. Όμως σ' ολόκληρη την αρχαιότητα το σίδερο έπαιζε πολύ λιγότερο σημαντικό ρόλο απ^ ό,τι στη νεότερη εποχή· ο χυτοσίδηρος ήταν εντελώς άγνωστος. Ο μόλυβδος, αντίθετα, έβρισκε εκπληκτικά μεγάλη ποικιλία χρήσεων: οι αρχαίοι τον χρησιμοποούσαν για τη στήριξη θόλων και για την κατασκευή υδροσωλήνων, για καταπέλτες και σκαντάγια, κουτιά και κάλπες, γραφίδες και κουζινικά σκεύη, ακόμα και για ψεύτικα ζάρια και παιδικά στρατιωτάκια: γι"* αυτό, όπως φαίνεται, οι μολυβδιάσεις δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο. Η χρήση του ορείχαλκου μόνο στα τέλη της αρχαιότητας μπορεί να πιστοποιηθεί με σιγουριά· όπου εμφανίζεται νωρίτερα αυτή η λέξη, δεν μπορούμε ποτέ να ξέρουμε αν δεν πρόκειται για σύγχυση με τον μπρούντζο· και σήμερα ακόμα τα δύο αυτά κράματα συγχέονται το ένα με το άλλο. Όταν κανείς μιλάει για την Ελλάδα, αμέσως έρχεται στο νου του το μάρμαρο. Πραγματικά, ολόκληρη η ανατολική πλευρά της ελληνικής χερσονήσου είναι πολύ πλούσια σ^ αυτό το πέτρωμα που, με την ομορφιά, την πλαστικότητα και την αντοχή του, προσφερόταν για καλλιτεχνική επεξεργασία. Από μια άποψη, είναι κι αυτό δημιούργημα του ελληνικού ήλιου, γιατί αυτός του έδωσε εκείνο τον ζεστό τόνο, χάρη στον οποίο τα γλυπτά έδειχναν κυριολεκτικά ζωντανά. Τα δυο περιφημότερα είδη ήταν το χρυσωπό πεντελικό μάρμαρο, από τα ορυχεία του Βριλησσού, και το χιονόλευκο παριανό μάρμαρο, από το οποίο είναι γεμάτο σχεδόν ολόκληρο το νησί: ακόμα και σήμερα στην Πάρο όλα τα σπίτια, ακόμα και τα τείχη, είναι χτισμένα από μάρμαρο. Στη Νάξο, εξάλλου, υπήρχαν σμυριδωρυχεία, που προμήθευαν ένα άριστο υλικό για το ακόνισμα του σίδερου και το κόψιμο της πέτρας· γι' αυτό και, όπως λέγεται, εκεί κατασκευάσθηκαν για πρώτη φορά τα μαρμάρινα υποστυλώματα και κεραμίδια που αποτελούν ένα τόσο υπέροχο στολίδι όλων των ελληνικών ναών. Το γυαλί, αντίθετα, δεν βρήκε ποτέ την παραμικρή χρησιμοποίηση στην ελληνική οικοδομική τέχνη, και στην κλασική εποχή είναι ζήτημα αν ήταν γνωστό έστω και από περιγραφές· δεν υτυήρχαν έγχρωμοι υαλοπίνακες για να σπάνε το φως και να προστατεύουν από τον άνεμο. Αυτό είναι πολύ παράξενο, γιατί στους κοντινότερους γείτονες των Ελλήνων, τους Αιγύπτιους και τους Φοίνικες, τα κάθε λογής 41

γυαλικά δεν ήταν τίποτα το ασυνήθιστο, ενώ και οι Πέρσες έπιναν από γυάλινα ποτήρια. Εδώ βλέπουμε ότι οι «πολιτιστικές επαφές» δεν έχουν τόσο καθοριστική σημασία όσο πιστεύεται συνήθως. Οι εφευρέσεις δεν ωφελούν καθόλου, όταν δεν προστίθεται σ' αυτές και το ενδιαφέρον. Προφανώς, το γυαλί δεν έλεγε τίποτα στους αρχαίους Έλληνες. Στην αρκετά φειδωλή φύση όπου ζούσαν, οι αρχαίοι Έλληνες έμειναν σε γενικές γραμμές ένας λιτοδίαιτος λαός. Οι Βοιωτοί είχαν τη φήμη φαγάδων, γιατί, χάρη στο εύφορο έδαφός τους και τη λίμνη της Κωπαΐδας, έτρωγαν πολλά ζυμαρικά και πολλά χέλια, ενώ στην Αθήνα ακόμα και η μεσαία τάξη περιοριζόταν συνήθως στο κριθάλευρο και στα μικρά ψάρια του φαληρικού όρμου. Στή Σπάρτη το σταρένιο ψωμί προσφερόταν στο τραπέζι ως εκλεκτή λιχουδιά. Εκεί το κρασί ήταν απαγορευμένο· οι υπόλοιποι Έλληνες το έπιναν έντονα αραιωμένο: η τυπική ερώτηση όταν αγόραζε κανείς κρασί ήταν: «Σηκώνει τρία μέρη νερό;». Συχνά πάντως αυτή την αναλογία τη χαρακτήριζαν σκωπτικά «βατραχόκρασο»· στα συμπόσια οι αρχαίοι εξέλεγαν ένα συμποσιάρχη, όπως εμείς εκλέγουμε «προεδρείο». Αυτός καθόριζε την αναλογία μίξης, που κατά κανόνα δεν ξεπερνούσε το ένα τρίτο σε κρασί. Μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε ότι, παρόλο που τα κρασιά, όπως είπαμε, ήταν πολύ δυνατά και οι αρχαίοι το έτσουζαν ώς αργά τη νύχτα, οι μεθυσμένοι δεν ήταν και πολύ συνηθισμένο θέαμα. Αλλά και οι μεζέδες που έτρωγε κανείς μαζί με το κρασί ήταν πολύ φτωχικοί: σύκα και χουρμάδες, ελιές και πεπόνι, τυρί και αλίπαστα, ρεβίθια και καπνιστά ψάρια. Μπύρα δεν έπιναν οι αρχαίοι Έλληνες καθόλου, παρόλο που οι δυο αρχαιότεροι ιστορικοί τους, ο Εκαταίος και ο Ηρόδοτος, την ανασέρουν ως αγαπημένο ποτό των Αιγυπτίων: «Εδώ δεν θα βρείτε ζυθοπότες», βάζει ο Αισχύλος τον βασιλιά του Άργους να λέει περήφανα στις Δαναΐδες, που μόλις είχαν έρθει από την Αίγυπτο. Οι Ίωνες στη Μικρά Ασία ζούσαν πολυτελέστερα. Ο Ιππώναξ από την Έφεσο, που αργότερα πήγε στις Κλαζομενές και δεν ήταν μόνο δεινός ιαμβουργός αλλά και δεινός σελέμης, λιγουρευόταν τα τραπέζια των πλουσίων με τις παχιές πάπιες και τους τρυφερούς λαγούς, τις γλυκές σουσαμόπιττες και τις χορταστικές μελόπιττες, τις εντράδες και τα θαλασσινά ψάρια. Αλλά το γεγονός ότι τα σφάγια ονομάζονταν ίερεια δείχνει ότι οι αρχαίοι έτρωγαν συνήθως το κρέας 42

τους μόνο σε θρησκευτικές γιορτές. Το κυνήγι δεν είχε ποτέ μεγάλη οικονομική σημασία στην Ελλάδα της ιστορικής περιόδου, αντίθετα με τη μυκηναϊκή περίοδο, παρόλο που σε πολλές περιοχές υπήρχαν ελάφια, ζαρκάδια και λαγοί: οι τελευταίοι μάλιστα ήταν τόσο άφθονοι στο νησί Κάρπαθος, ώστε η έκφραση «ο Καρπάθιος κι ο λαγός» χρησιμοποιούνταν για την περίπτωση που δεν ήξερε κανείς τι να πρωτοδιαλέξει από τη μεγάλη ποικιλία που είχε μπροστά του. Υπάρχουν κι άλλες εκφράσεις που δείχνουν ότι το ζώο αυτό έπαιζε ρόλο στη ζωή του λαού: ένα είδος γκλίτσας λεγόταν λαγοβολών^ δηλαδή αυτός που πετυχαίνει λαγούς, ενώ ένα αγαπημένο φαγητό των Αθηναίων ήταν ο μίμαρκνς: σκωταριές, πνεμόνια, νεφραμιές λαγού βρασμένες σε καρυκευμένο ζουμί, και στην κωμωδία η έκφραση «όλο ψητούς λαγούς τρώει» σημαίνει τον καλοφαγά. Ο λαγός ήταν επίσης σύμβολο του έρωτα, προφανώς λόγω της μεγάλης γονιμότητάς του, που σήμερα σ' εμάς τη συμβολίζει το κουνέλι* αλλά οι αρχαίοι Έλληνες δεν ήξεραν το κουνέλι. Επίσης δεν ήξεραν την πέρδικα, άλλα ήξεραν καλά την πετροπέρδικα, που μαζί με τον λαγό ήταν τα πιο συνηθισμένα θηράματα* στην αθηναϊκή ακτή πρέπει να ήταν πολύ διαδομένη η μαυρόκοτα, φαληρίς^ γιατί απ' αυτήν πήρε τ' όνομά του το Φάληρο. Πιο ρομαντική υπόθεση ήταν το κυνήγι του κάπρου. Όταν εφορμούσε με ορθωμένες τις τρίχες του και μάτια που σπίθιζαν άγρια, ο κυνηγός τον περίμενε με το προβόλων^ ένα είδος λόγχης, που του την έμπηγε στο λαιμό δίνοντάς του το θανάσιμο χτύττημα* όταν όμως αστοχούσε, έπρεπε να πέσει αστραπιαία μπρούμυτα, αλλιώς ήταν χαμένος. Για την αρκούδα λέγεται ότι υπάρχει και σήμερα την Ήπειρο* στην αρχαιότητα ήταν κάτοικος όλων των ελληνικών βουνών. Το όνομα Αρκαδία σημαίνει πάνω-κάτω «χώρα των αρκουδών», και στον πρώτο Μεσσηνιακό Πόλεμο οι άνδρες που κατέβηκαν από την Αρκαδία στον κάμπο φορούσαν ακόμα όλοι αρκουδοτόμαρα. Οι ήρωες της μυθολογίας, όμως, κοσμούνται από τη λεοντή. Η σύγχρονη μανία της αμφισβήτησης επιμένει να το θεωρεί κι αυτό ως ποιητική φιοριτούρα και δεν παραδέχεται ότι ο Όμηρος είχε άμεση αντίληψη για το λιοντάρι. Αν όμως διαβάσει κανείς την ακριβή περιγραφή που δίνει για το εξαγριωμένο θηρίο: «σκύβει με ορθάνοιχτο το στόμα, σάλια τρέχουν ανάμεσα στα δόντια του, μαστιγώνει τα καπούλια του με την ουρά του κι έπειτα τινάζεται με πύρινο βλέμμα», 43

τότε ίσως να μη συμμερισθεί αυτόν τον σκεπτικισμό. Με την (δια ακρίβεια περιγράφει ο Όμηρος το φέρσιμο των λύκων: αφού καταβροχθίσουν ένα ελάφι, τρέχουν με το στόμα τους κόκκινο απ' το αίμα σ' ένα κοντινό ρυάκι για να ρουφήξουν με τις λεπτές γλώσσες τους το καθαρό νερό, που βάφεται κόκκινο. Οι λύκοι ζουν και σήμερα στην Ελλάδα, αν και δεν είναι τόσο συχνοί όσο στα χρόνια του Σόλωνα, που είχε ορίσει αμοιβή για όποιον τους σκότωνε. Ακόμα κι αγριοκάτσικα υπάρχουν σήμερα στα νησιά. Από τα οικιακά ζώα, οι Έλληνες έφεραν μαζί τους το άλογο όταν εγκαταστάθηκαν στον ελληνικό χώρο· αλλά, σε γενικές γραμμές, η χώρα τους δεν πρόσφερε ευνοϊκές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της ιπποτροφίας. Μόνον οι θεσσαλικές ράτσες ήταν εκλεκτές. Το σπαρτιατικό ιππικό ήταν παρακατιανό. Αλλά και οι Αθηναίοι μόνο στην πεδιάδα του Μαραθώνα είχαν ένα κάπως κατάλληλο έδαφος για την ανάπτυξη του ιππικού τους. Ωστόσο, οι Έλληνες απ' τα παλιά αγαπούσαν πολύ τα άλογα. Πολλά ελληνικά ονόματα σχηματίζονται από τη λέξη ίππος, Ο Ξενοφών, που έγραψε μια δική του πραγματεία για την ιππολογία, αποκαλεί το άλογο φίλο του ανθρώπου και άξιο φορέα των θεών. Ένα αγαπημένο θέμα της εικαστικής τέχνης, που το βλέπουμε σε ανεξάντλητες παραλλαγές, ήταν οι άνθρωποι-άλογα, οι κένταυροι. Σ' ορισμένες εποχές μπορεί να μιλήσει κανείς για σωστή ιππομανία. Στο ρεπερτόριο της αττικής κωμωδίας υπήρχε η σάτιρα του «αρχοντοχωριάτη», που έχει μανία με το άθλημα της ιππασίας. Ο Αλκιβιάδης, που ο σνομπισμός του ήταν τόσος όση και η μεγαλοφυία του, ήταν ιδιοκτήτης ενός περιλάλητου ιπποφορβείου, από το οποίο έστειλε εφτά ολόκληρα τέθριππα να τρέξουν στην Ολυμπία* ας σημειώσουμε, με την ευκαιρία, ότι είχε κι ένα τεράστιο εξωτικό σκύλο, που έκανε όλη την Αθήνα να μιλάει γι' αυτόν. Η ιππική τέχνη γνώριζε από τότε κιόλας ένα σωρό φιγούρες και ακροβατικά κόλπα που χρησιμοποιούνται και σήμερα. Οι αρχαίοι ίππευαν χωρίς σέλα, αναβολέα και πέταλα, και χρησιμοποιούσαν για την οδήγηση του αλόγου μόνο τα χαλινάρια και τους μηρούς τους, γιατί οι αρχαίοι ιππογνώστες, όπως και οι σημερινοί άλλωστε, συμβούλευαν τους ιππείς να μη χρησιμοποιούν σπιρούνια και καμουτσίκι. Ακόμα και η κουβέρτα χρησιμοποιούνταν συνήθως μόνο στο στρατό. Ο αναβάτης ανέβαινε στη ράχη του αλόγου πηδώντας με τη βοήθεια της λόγχης του, ενώ τα άλογα εκπαιδεύονταν έτσι ώστε να 44

λυγίζουν τα μπροστινά τους πόδια. Οι αθλητές ιππείς κάθονταν γυμνοί πάνω στο άλογο. Στις αρματοδρομίες τα ατυχήματα ήταν στην ημερήσια διάταξη· τα άλογα έπεφταν κάτω, τα άρματα γίνονταν θρύψαλα, οι ηνίοχοι σέρνονταν στην αρένα. Οι λαϊκές δοξασίες απέδιδαν αυτά τα ατυχήματα σ' ένα δαιμόνιο που το έλεγαν Ταράξιππο και στο οποίο προσεύχονταν πριν από την εκκίνηση. Και ο σκύλος επίσης συνδεόταν με αθλητικές δραστηριότητες: η λέξη κυνηγός σημαίνει «οδηγός σκύλων». Βοηθός κυνηγού ήταν και ο περιφημότερος απ** όλους τους σκύλους της αρχαιότητας: ο γέρικος Άργος, στον οποίο ο Όμηρος έστησε ένα συγκινητικό μνημείο: αυτός μόνο, ξεχασμένος, παραμελημένος, ξαπλωμένος πάνω στην κοπριά, αναγνωρίζει τον επαναπατρισμένο Οδυσσέα που τον άφησε όταν ήταν ακόμα κουτάβι, αλλά, πολύ αδύναμος για να σηκωθεί, το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να κουνήσει τ' αυτιά και την ουρά του* ο κύριός του χύνει κρυφά ένα δάκρυ, «αλλά ο Άργος, μόλις είδε τον Οδυσσέα την εικοστή χρονιά, τυλίχτηκε από τη μαύρη μοίρα του θανάτου». Είναι όμως πολύ περίεργο ότι υπήρχαν στην Τροία σκυλιά της ράτσας «σπιτς», ολόιδια με τα δικά μας. Μια άλλη ράτσα γνωστή από την αρχαιότητα ακόμα ήταν τα «ντόγκεν»: τα ωραιότερα και δυνατότερα, που λέγονταν «μολοσσοί», προέρχονταν από την Ήπειρο και είχαν περίοπτη θέση ως σωματοφύλακες των μεγαλόσχημων ακόμα και ο Κέρβερος, που φυλάει τον άρχοντα του Κάτω Κόσμου και τους θησαυρούς του, είναι ένας πελώριος μαύρος μολοσσός, που διαφέρει από τους άλλους αντιπρόσωπους του είδους του στο ότι έχει τρία κεφάλια. Ακόμα και σήμερα βλέπει κανείς μεγάλα, μαλλιαρά σκυλιά, άγριους απόγονους των μολοσσών, να προστατεύουν τα ελληνικά κοπάδια, χωρίς όμως και να τα συγκρατούν μαζεμένα, όπως τα δικά μας λυκόσκυλα. Κατά τα άλλα, ο σκύλος έπαιζε στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων ένα ρόλο εξίσου σημαντικό όσο και σήμερα. Δεν παραχαϊδευόταν απλώς από τις κυράδες, παρά ήταν ομοτράπεζος των ανθρώπων στο γεύμα, σύντροφος των παιδιών στο παιχνίδι, μέλος των διαφόρων πλανόδιων θιάσων, συνόδευε τον κύριό του στη μάχη. Ακόμα και ο Ησίοδος λέει ότι ο άνθρωπος πρέπει να κανακεύει το σκύλο, και ο διάσημος ιστορικός Αρριανός, που έγραψε για τα πάντα, συμβουλεύει να τον φιλάει κανείς στο κεφάλι και να τον παίρνει μαζί του στο κρεβάτι. Τη σχέση του ανθρώπου με το σκύλο την εκφράζει με γοητευτική αφέλεια ένα ελληνικό επιτύμβιο 45

ποίημα: «Διαβάτη που περνάς και βλέπεις τούτο το μνημείο, να χαρείς μη γελάς που ανήκει σε σκύλο. Δάκρυα κύλησαν ολόγυρά μου και με τα ίδια του τα χέρια ο κύριός μου μάζεψε τη στάχτη μου, μόνος του έφτιαξε κι αυτούς τους στίχους». Αντίθετα δεν υπήρχαν γάτες, παρόλο που οι Αιγύπτιοι τις είχαν από παλιά και μάλιστα τις λάτρευαν ως θεϊκά πλάσματα. Ίσως όμως γι^ αυτόν ακριβώς το λόγο να μην τις άφηναν να φύγουν απ^ τη χώρα τους. Στην Πομπηία βρέθηκαν θαμμένα στη λάβα άλογα, σκύλοι, κατσίκες κι άλλα οικόσιτα ζώα, αλλά ούτε ίχνος από γάτα· η γάτα λείπει επίσης από τις τοιχογραφίες της Πομττηίας και δεν κάνει ποτέ την εμφάνισή της στους μύθους του Αίσωπου. Μαζί μ' αυτήν όμως έλειπε και ο αρουραίος, που είναι ένα «δώρο» της μετανάστευσης των λαών. Αλλά τα ποντίκια ήταν μεγάλη πληγή· ιδιαίτερα ^ στους βυρσοδέψες έδιναν αφορμή για αδιάκοπα παράπονα, ενώ οι τεμπέληδες που ζούσαν σε βάρος των άλλων λέγονταν στην αργκό «ποντίκια»: μια χαμένη κωμωδία είχε αυτόν τον τίτλο, και σ' ένα απόσπασμα από τον Αντιφάνη ένας ακαμάτης λέει: «Στο τραπέζι απρόσκλητος μουσαφίρης εγώ, μοιάζω με το ποντίκι, που άδικα πασκίζει κανείς να το διώξει απ' το πηγάδι». Ένα υποκατάστατο της γάτας ήταν η νυφίτσα. Αυτό το χαριτωμένο, ζωηρό ζωάκι, που, όπως διαβεβαιώνουν οι γνώστες του, όταν είναι σε μικρή ηλικία εξημερώνεται εύκολα, ήταν ο διασκεδαστικός ένοικος πολλών αρχαίων σπιτιών για κυνήγι έβγαινε μόνο τη νύχτα, ενώ τη μέρα την περνούσε στο δωμάτιο πάνω σ' ένα μαλακό μαξιλάρι ή στην αγκαλιά της κυρίας του. Κυνηγάει σχεδόν όλα τα μικρά ζώα: θηλαστικά, πουλιά, φίδια, βατράχια, ακόμα και ψάρια. Όταν είναι εξοικειωμένο με τον άνθρωπο, συμπεριφέρεται σαν γάτα, παίζει μαζί του, πίνει από το χέρι του κι έρχεται στο κρεβάτι του. Επειδή όμως πότε-πότε ξαφρίζει κανένα κομμάτι λαρδί ή ψητό, ένα αβγό ή ακόμα κι ένα ολόκληρο κοτόπουλο, δεν ήταν και πολύ συμπαθές στους δούλους που απασχολούνταν στην κουζίνα. Εκτός απ' αυτό έχει την κακιά συνήθεια, όταν εκνευρίζεται ή νομίζει ότι το κυνηγούν, να ξεφορτώνεται με πολύ... διαπεραστικό τρόπο τα αέρια του, και μπορεί να φανταστεί κανείς με πόση βουλιμία η κωμωδία άδραξε αυτό το «καλαίσθητο» θέμα. Στα παραμύθια, στις παροιμίες και στα παιδικά παιχνίδια η «νυφίτσα και το ποντίκι» αποτελούσαν ένα αχώριστο δίδυμο. Αλλά οι αρχαίοι Έλληνες, εκτός από τη νυφίτσα, είχαν στα σπίτια τους όχι μόνο σκαν46

τζόχοφους παρά και δεντρογαλιές (που είχαν το παρανόμι μνοθήραι)^ πράγμα παράξενο, γιατί η δεντρογαλιά θεωρούνταν δηλητηριώδης, όπως άλλωστε και ο φρύνος, που οι αρχαίοι τον φοβόντουσαν περισσότερο κι απ'' την οχιά. Το βόδι, στα αρχαία ελληνικά βοϋς^ υπάρχει ήδη στα σανσκριτικά με το όνομα go, που κι αυτό μιμείται τη φωνή του ζώου. Η επαρχία της Μολοσσίδας στην Ήπειρο ήταν πασίγνωστη όχι μόνο για τα σκυλιά της, αλλά και για τα μοσχάρια της. Ήταν ένα είδος με βαρύ, παχύ σώμα και τεράστια κέρατα, από τα οποία κατασκευάζονταν κύπελλα· οι αγελάδες αυτές κατέβαζαν καθημερινά έναν αμφορέα γάλα, περισσότερο κι απ' τις καλύτερες «ολλανδικές» αγελάδες μας, γιατί όπως φαίνεται έφταναν σ' ένα μέγεθος που δεν υπάρχει σήμερα. Μεγαλοπρεπή κερασφόρα έβοσκαν επίσης στα πλούσια βοσκοτόπια της Θεσσαλίας και της Βοιωτίας, καθώς και στην Αρκαδία, που και σ' αυτό ακόμα έμοιαζε με την Ελβετία· η Αττική, αντίθετα, έκανε εισαγωγές μοσχαρίσιου κρέατος, γιατί τα ντόπια βόδια έκαναν μόνο για γεωργικές δουλειές, γι' αυτό και στην Αττική λέγονταν ύποζύγια. Το ψητό που έτρωγαν περισσότερο οι κάτοικοι της Αττικής ήταν το χοιρινό. Ένα αγαπημένο, γιορτινό φαγητό των Αθηναίων ήταν γουρουνόπουλο με χυλό από μπιζέλια· αλλά οι Αθηναίοι δεν είχαν ποτέ τη φανφαρόνικη ιδέα των Ρωμαίων να σερβίρουν ολόκληρα γουρούνια πάνω σε μια πιατέλα. Αουκάνικα υπήρχαν πολλών ειδών: ψητά, βραστά, κατϊνιστά, που από τότε κιόλας ήταν όχι σπάνια παρασκευασμένα από άλλα ζώα κι όχι απ' αυτά που νόμιζε ο αγοραστής. Το κύριο ζώο που προμήθευε μαλλί ήταν το πρόβατο, που ευδοκιμούσε και στην Αττική. Από το μαλλί του οι αρχαίοι έφτιαχναν κάπες και κουβέρτες, χαλιά και ταπετσαρίες. Η Αακωνία έβγαζε τον καλύτερο κετσέ. Το γνέσιμο και το φάσιμο θεωρούνταν γυναικείες ασχολίες, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, ώστε ένα κουβάρι νήμα στην εξώπορτα ενός σπιτιού ανάγγελλε τη γέννηση κοριτσιού. Οι αρχαίοι προσπαθούσαν συχνά να μεγαλώσουν το βάρος του ακατέργαστου μαλλιού υγραίνοντάς το· δεν είναι τυχαίο ότι ο Ερμής ήταν ο θεός των βοσκών, των εμπόρων και των κλεφτών. Από το προβατίσιο δέρμα έφτιαχναν ασπίδες και θώρακες, παπούτσια και σανδάλια, σκούφους και περικνημβες. Ήταν πιο περιζήτητο απ' το μοσχαρίσιο δέρμα. Αλλά και το σκυλίσιο δέρμα το χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες για να κατασκευάζουν ασκούς, λουριά, περικεφαλαίες και τσαμ47

πούνες. Τα γάντια, ως εξάρτημα του κομψού ντυσίματος, ήταν άγνωστα στην αρχαιότητα* φοριόντουσαν μόνον όταν έκανε πολύ κρύο και σε ορισμένα επαγγέλματα, π.χ. στην κηπουρική για την προστασία απ'' τ' αγκάθια, και σε γενικές γραμμές δεν χρησιμοποιούνταν συχνά. Όπως αναφέραμε στον πρώτο τόμο, η κότα, που στη Βαβυλωνία ήταν γνωστή από πολύ παλιά, άργησε αρκετά να διαδοθεί στους Αιγύπτιους και στους Εβραίους: οι πρώτοι την αγνοούσαν πριν από την εποχή της Σάιδας, οι τελευταίοι τη γνώρισαν μόλις στα χρόνια της εξορίας. Ο Όμηρος ξέρει το ουσιαστικό άλέκτωρ^ όμως όχι το ίδιο το ζώο. Αλλά την εποχή των περσικών πολέμων αναφέρεται ήδη συχνά από τους ποιητές· το λάλημα και το κορδωτό περπάτημά του, το λειρί και το φυσικό σπιρούνι του τους χρησίμευαν για ένα σωρό παρομοιώσεις. Την εποχή του Περικλή το πουλί αυτό ήταν ήδη εξίσου συνηθισμένο όσο και σήμερα. Ακόμα και στο φτωχότερο αθηναϊκό σπιτικό υπήρχε η κότα, με τα ονόματα άλεκτορίς και όρνις- είναι χαρακτηριστικό ότι το δεύτερο όνομα σήμαινε γενικά το πουλί. Οι κοκορομαχίες ήταν πολύ δημοφιλείς, όπως βλέπουμε από τις πάμπολλες αγγειογραφίες, που δείχνουν με κάθε λεπτομέρεια την εκγύμναση των ζώων, την πορεία της μονομαχίας, το θρίαμβο του νικητή,τη θλίψη του νικημένου. Λέγεται ότι το άθλημα αυτό το εισήγαγε στην Αθήνα ο ίδιος ο Θεμιστοκλής. Αλλά η κοκορομαχία βρήκε πολύ γρήγορα ανταγωνιστή στην ορτυγομαχία, στην οποία οι διοργανωτές της επιδίδονταν με τέτοιο πάθος, ώστε τους δόθηκε σκωπτικά το παρατσούκλι «ορτυγομανείς». Δεν είναι ξεκάθαρο για ποιο λόγο ο κόκορας ήταν ιερό ζώο του Ασκληπιού* αλλά έδωσε στο Σωκράτη την αφορμή να πει μερικά από τα πιο ωραία λόγια που ακούστηκαν στην αρχαιότητα: καθώς ετοιμαζόταν να πιεί το κώνειο, όρισε να θυσιάσουν στον Ασκληπιό ένα κόκορα, από ευγνωμοσύνη που ο θεός τον γιάτρεψε από μια μακρόχρονη αρρώστια. Στα βραχώδη και δασώδη μέρη αφθονούσαν τα αγριοπερίστερα, μαύρα, σταχτιά, χρυσωπά και καφετιά, ενώ το εξημερωμένο περιστέρι, που ήρθε στην Ελλάδα όχι νωρίτερα από την κότα, ήταν συνήθως άσπρο: το διατηρούσαν στους ναούς ως πουλί της Αφροδίτης. Η χήνα, που τόσο το ελληνικό όσο και το γερμανικό όνομά της (Gans) υποτίθεται ότι μιμείται το τσίρισμά της, αναφέρεται ήδη στην Οδύσσεια: υπάρχει στην αυλή της Πηνελότυης, όπου θαυμάζεται για 48

την ομορφιά της. Τα φτερά της όμως δεν τα χρησιμοποιούσαν ακόμα για το γράψιμο. Ο Βίκτορ Χεν, στο γοητευτικό βιβλίο του «Εξημερωμένα φυτά και ζώα», που επειδή είναι γραμμένο με κομψότητα και καλλιέπεια θεωρείται ερασιτεχνικό στους επιστημονικούς κύκλους, αλλά παρά τη βιβλική ηλικία του είναι ακόμα και σήμερα αξεπέραστο, λέει ότι υπάρχουν τρεις μεγάλες εποχές της γραφής: η εποχή της σχισμένης καλαμίδας του Θουκυδίδη και του Τάκιτου, η εποχή του χηνίσιου φτερού που κρατούσαν στο χέρι τους ο Δάντης και ο Γκαίτε, και η εποχή του ατσάλινου φτερού, «με το οποίο γράφονται κύρια άρθρα και χρονογραφήματα, για να στοιχειοθετηθούν υγρά ακόμα στο εργαστήριο και να τυπωθούν με τη δύναμη του ατμού». Μπορεί να φανταστεί κανείς τι θα έλεγε ο Χεν για τη γραφομηχανή, αν είχε προλάβει να δει την εμφάνισή της. Η οικόσιτη πάπια δεν κάνει την εμφάνισή της παρά μονάχα στα χρόνια των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Η άγρια παραλλαγή της ήταν ανέκαθεν πολύ συνηθισμένη, ιδιαίτερα στην περιοχή της ΚωπαΙδας, όπου οι αγριόπαπιες πιάνονταν σωρηδόν με δίχτυα. Σπανιότερα τις κυνηγούσαν με τόξο και βέλος (το αιγυπτιακό ακοντιστήριο ήταν άγνωστο στους Έλληνες). Στο δεύτερο μισό του πέμπτου αιώνα ντεμπουτάρισε στην Αθήνα, όπου προκάλεσε μεγάλη κατάπληξη, το γελοίο παγώνι. Το πουλί αυτό είναι άνοστο και με τις δύο σημασίες της λέξης, γι** αυτό και οι Έλληνες άφησαν τους Ρωμαίους των αυτοκρατορικών χρόνων να το εξυψώσουν σε στολίδι των κήπων τους και εκλεκτό μεζέ, αφού, όπως λέει ο Χεν, «οι Ρωμαίοι είχαν τη μανία να χώνουν τα πάντα στο στόμα τους»· αλλά και στην Ελλάδα, όπου για πολ^ μεγάλο διάστημα το παγώνι έμεινε σπάνιο είδος, υτυήρχαν μερικοί εκκεντρικοί που πλήρωναν για να το αποκτήσουν ποσά που, όπως τουλάχιστον ισχυρίζεται ένα απόσπασμα κωμωδίας, θα έφταναν για την αγορά σπουδαίων έργων τέχνης. Στους γυναικωνίτες ήταν της μόδας, για ένα διάστημα, ο ερωδιός. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τη νυχτερίδα πουλί, όταν δεν την περνούσαν για δαίμονα. Γενικά, οι εννοιολογικές συγχύσεις ήταν συχνές στη ζωολογία. Έτσι, η καμηλοπάρδαλη, που ονομάσθηκε έτσι επειδή η όψη της θυμίζει καμήλα και το τρίχωμά της πάνθηρα, θεωρούνταν υβρίδιο ανάμεσα σ' αυτά τα δύο ζώα, και το δελφίνι, που απ^ όλα τα ζώα της θάλασσας έχει την επιφανέστερη θέση στην ελληνική μυθολογία και ποίηση, θεωρούνταν ψάρι, και μάλιστα ως ο βασιλιάς των ψαριών. Αλλά και 49

της χελώνας η ταξινομική θέση δεν ήταν και τόσο ξεκάθαρη. Στην κουζίνα οι αρχαίοι Έλληνες τη χρησιμοποιούσαν εξίσου λίγο όσο και οι σύγχρονοι, που δεν συγκινούνται από τη νόστιμη σούπα της· αντίθετα, το καβούκι της ήταν σημαντικό για την κατασκευή της λύρας. Από χελώνιο κατασκευάζονταν επίσης κάθε λογής χρηστικά αντικείμενα. Αλλά και πάλι, την κακογουστιά να το χρησιμοποιήσουν για τη διακόσμηση των επίπλων και την επένδυση των τοίχων την επιφύλαξε η Ιστορία στους Ρωμαίους. Ούτε για το στρείδι είχαν οι Έλληνες το πάθος των Ρωμαίων, παρόλο που ο Όμηρος το αναφέρει επαινετικά και ο λαός το έτρωγε πάντα μ' ευχαρίστηση. Βασικό είδος της λαϋκής διατροφής ήταν και τα ψάρια, που οι αρχαίοι Έλληνες τα έτρωγαν σωρηδόν, τόσο φρέσκα όσο και παστά. Στην πρώτη θέση βρισκόταν ο τόννος: είχε για το Αιγαίο την ίδια σημασία που έχει σήμερα για τις βόρειες θάλασσες η ρέγγα. Αλλά, σ' αντίθεση με τη ρέγγα, είναι μεγάλο ψάρι, που όχι σπάνια αποκτά γιγαντιαίες διαστάσεις. Στην περιοχή του Βυζαντίου εμφανιζόταν καμιά φορά σε τόσο πυκνά κοπάδια, ώστε μπορούσε να τον πιάσει κανείς με το χέρι, και η έκφραση «ψάρια στον Ελλήσποντο» είχε την ίδια σημασία όπως «γλαύκα στην Αθήνα» ή «μαλλί στη Δαμασκό». Οι αρχαίοι τον ψάρευαν με αγκίστρι, δίχτυ και τρίαινα, που γι** αυτό είναι και σκήπτρο του Ποσειδώνα. Είναι ενδιαφέρον ότι προσπαθούσαν να τον δελεάσουν και με κουδούνια. Είναι γνωστό ότι και στα δικά μας ιχθυοτροφεία τα ψάρια σπεύδουν για φαγητό όποτε ακούνε ένα κουδούνισμα. Αυτό το εξηγούν οι ειδικοί με την επίδραση της δόνησης του αέρα, και με τον ίδιο τρόπο εξηγούν το γεγονός ότι τα ψάρια αντιδρούν μ' ένα σπασμωδικό τίναγμα σε πυροβολισμούς και διαπεραστικά σφυρίγματα. Αλλά τα αρσενικά μερικών ειδών βγάζουν την εποχή της ωοτοκίας χά^,τι σφυρίγματα και γουργουρητά που, αναμφίβολα, προορίζονται για τα θηλυκά. Υπάρχουν επίσης και ψάρια-μουσουργοί, και είναι δύσκολο να φανταστούμε ένα κουφόμουσικό. Βέβαια, ο μεγαλύτερος απ"* όλους τους καλλιτέχνες του ήχου ήταν πράγματι κουφός, αλλά όχι από γεννησιμιού του. Σ' ολόκληρη την αρχαιότητα διατηρήθηκε η επίμονη αντίληψη ότι τα ψάρια αγαπούν τη μουσική. Ο λαβύρινθός τους, πάντως, δεν περιέχει κανένα ακουστικό όργανο. Μπορεί όμως τα οπτικά τους όργανα ή τα πολύ ευαίσθητα «μουστάκια» τους να διεγείρονται από τα ηχητικά κύματα, κάτι που δεν θα ήταν παρά ένα είδος ακοής που εντοπίζει με διαφορετικό τρόπο τα ακουστικά ερεθίσματα. 50

Ol αρχαίοι είχαν περί πολλού τις ψαρόσουπες. Αλλά για την πιο φημισμένη και πιο δαπανηρή απ' όλες, το γάρον^ δεν ξέρουμε πολύ περισσότερα απ' όσα για το σίλφιον. Ήταν μια λιχουδιά τουλάχιστον εξίσου νόστιμη όσο και το χαβιάρι, για το οποίο όμως οι αρχαίοι φαίνεται ότι δεν ήξεραν τίποτα, παρόλο που ο οξύρρυγχος ήταν γνωστός (ενώ αντίθετα ήταν άγνωστος ο ούσος, απ' τον οποίο βγαίνει το καλύτερο χαβιάρι)· αλλιώτικα οι Ρωμαίοι θα είχαν πέσει πάνω του με τα μούτρα, γιατί έχει όλες τις ιδιότητες που ζητούσαν από ένα φαγητό: είναι ακριβό, εξωτικό, ορεκτικό και αφροδισιακό. Το γάρον περιείχε οξύρρυγχο, επίσης τόννο και σκουμπρί, καθώς και άλλα συστατικά που ήταν μυστικά* για τη συνταγή το μόνο που ξέρουμε είναι ότι έβαζαν στο εκχύλισμα κρασί και μπαχαρικά και κατόπιν το υπέβαλλαν σε πολύμηνη ζύμωση. Στην Πομπηία υπήρχε μια μεγάλη επιχείρηση γάρου: η εταιρία Α. Ουμβρίκιος Σκαύρος και Σία. Μια ακόμα πιο δαπανηρή πολυτέλεια ήταν η πορφύρα. Τα κυριότερα μέρη της Ελλάδας όπου οι αρχαίοι ψάρευαν το ομώνυμο όστρακο ήταν οι ακτές των Κυθήρων, της Αακωνίας και του Κορινθιακού κόλπου. Στη βόρεια πλευρά του τελευταίου, στη Φωκίδα, το όστρακο αυτό ήταν τόσο συχνό ώστε ο μισός πληθυσμός ζούσε απ' αυτό. Η λακωνική πορφύρα δεν υστερούσε παρά μόνον απέναντι στην κοσμοξακουσμένη της Τύρου. Το υγρό που εκκρίνει η πορφύρα είναι αρχικά ασπριδερό, αλλά με την επίδραση του ήλιου χρωματίζεται κατά σειρά λεμονί, κιτρινοπράσινο, πράσινο, μενεξεδί, σκούρο μενεξεδί· ανάλογα με το αν διέκοπτε κανείς αυτή τη διαδικασία νωρίτερα ή αργότερα, μπορούσε να πετύχει τις πιο διαφορετικές αποχρώσεις. Ορισμένα είδη είχαν πιο πολύ μια απόχρωση προς το κόκκινο* με την αραίωση προέκυπτε το κρεμεζί ή το λιλά, με τη διπλή βαφή ένα σχεδόν μαύρο χρώμα: γι' αυτό ο Όμηρος μιλάει για «πορφυρή νύχτα». Η παρασκευή ήταν πολύ πολύπλοκη και δαπανηρή, γιατί κάθε όστρακο δεν έδινε παρά λίγες σταγόνες χρωστικής· ένα και μόνο εργαστήρι κατανάλωνε εκατομμύρια όστρακα κάθε χρόνο. Η σύγχρονη, χημεία είναι σε θέση όχι μόνο να παράγει «συνθετική πορφύρα» στο ένα χιλιοστό περίπου της αρχαίας τιμής της, αλλά και άλλα, πολύ πιο φανταχτερά χρώματα. Ωστόσο, η αρχαία πορφύρα, με τα διάφορα χρώματά της (μενεξεδί, κιτρινοκόκκινο, λιλά, τριανταφυλλί, άλικο) που ίσως να έλαμπαν το ένα μέσα από το άλλο και, όπως λέγεται, με τον καιρό γίνονταν όλο και πιο ωραία, πρέπει να είχε κάτι το 51

μυστηριώδες, που αντιστέκεται σε κάθε χημική ανάλυση. Αυτό το συμπέρασμα βγαίνει από τη μακραίωνη πορφυρομανία των Ελλήνων, στους οποίους η αίσθηση και η χαρά για τα χρώματα ήταν ανεπτυγμένες όσο σε κανέναν άλλο λαό του κόσμου. Αλλά μπορούμε άραγε να πούμε ότι οι Έλληνες, μέσα στην τόσο υπέροχη φύση τους, ανέπτυξαν μια εξίσου έντονη φυσιολατρία; Αν εφαρμόσουμε τα σημερινά κριτήρια, πρέπει ν' απαντήσουμε αρνητικά. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν άμεση συναισθηματική σχέση μόνο με ορισμένα τμήματα της φύσης. Αγαπούσαν μόνο τα κοντινά πράγματα: τα κρασοκόκκινα, ασπροστεφανωμένα κύματα που έσπαγαν στην ακτή, τ' αστραφτογάλαζα ποτάμια και τις κρυσταλλοπράσινες λίμνες, τα βρυοζωσμένα ρυάκια, μέσα στο ασήμι των οποίων άστραφταν πολύχρωμες πέτρες, τα αιωνόβια δέντρα με το πυκνό, λαμπερό φύλλωμά τους, τους φουντωτούς θάμνους με το ανοιξιάτικο χρυσό ή άλικο πανωφόρι τους. Αλλά τα βουνά ήταν γι' αυτούς το πολύ η κορνίζα του τοπίου, κάθε μακρινή επιφάνεια τους προκαλούσε κατάθλιψη, τα ψηλώματα τους φόβιζαν και τον ορίζοντα ούτε καν τον έβλεπαν. Η ανατολή και η δύση του ήλιου ήταν γι' αυτούς απλά φυσικά φαινόμενα, που περιορίζονταν να τα καταγράψουν. Για την ποίηση της νύχτας δεν είχαν κανένα αισθητήριο: το φεγγάρι, που στη σημερινή λυρική ποίηση είναι σχεδόν ο πρωταγωνιστής, στην αρχαία ελληνική παίζει σχεδόν μονάχα το ρόλο ενός χλωμού λυχναριού. Το σιωπηλό δάσος, η μουρμουριστή πηγή, η πολύβουη χαράδρα, το ονειρεμένο λιβάδι ενέπνεαν στους Έλληνες δέος. Εκεί βασίλευε μια θεότητα. Αν θέλετε, κι αυτό επίσης το αίσθημα είναι μια μορφή φυσιολατρίας, αλλά πολύ διαφορετική από τη σημερινή. Ο αρχαίος ενσαρκώνει τη φύση ολότελα αντικειμενικά, με προσωποποιήσεις, ενώ ο σημερινός άνθρωπος ολότελα υποκειμενικά, με ψυχικές διαθέσεις: για τον δεύτερο η φύση είναι ένας αιώνιος καθρέφτης που αντανακλά τις πιο μύχιες συγκινήσεις του, δίνοντάς τους ένα μυστηριώδες βάθος, ενώ για τον πρώτο είναι ένα ξένο μάτι που τον ατενίζει ψυχρά, βουβά και σχεδόν εχθρικά. Φαίνεται ότι η φύση είναι προϊόν των προσλαμβανουσών παραστάσεών μας, όπως προσπαθήσαμε ν' αποδείξουμε στην εισαγωγή του πρώτου τόμου. Η ελληνική φύση ήταν κλασική γιατί ο αρχαίος Έλληνας την αισθανόταν κλασικά. Είπαμε ήδη ότι ο αρχαίος Έλληνας δεν είχε μάτι για τις φωτοσκιάσεις. Αυτό όμως οφειλόταν, εν μέρει, στο γεγονός ότι το ελληνικό τοπίο είναι πραγμα52

τικά φτωχό σε ενδιάμεσους τόνους: σπάνια είναι τυλιγμένο στο αραχνοΰφαντο πέπλο της ομίχλης, της μέρας που χάνεται σιγά-σιγά (γιατί το σούρουπο είναι πολύ σύντομο και η νύχτα πέφτει σχεδόν απότομα) και του φθινόπωρου με τα αχνά μικτά χρώματά του. Επομένως, είναι εξίσου θεμιτό να πει κανείς ότι ο αρχαίος Έλληνας αισθανόταν κλασικά γιατί έτσι τον υποκινούσε να κάνει η φύση όπου ζούσε. Τέτοιες προτάσεις μπορούν πάντα ν' αντιστραφούν. Γιατί δεν ξέρουμε τι είναι πρωτύτερο, η φύση ή ο άνθρωπος, κι ίσως το ίδιο το ερώτημα να είναι κουτό. Ο συμψηφισμός αντικειμένου και υποκειμένου» είναι ανεξιχνίαστος. Ο Νίτσε λέει κάπου: «Ήταν βράδι, ο αέρας μύριζε έλατο, στο βάθος φαινόταν μια γκρίζα οροσειρά, στην κορφή άστραφτε το χιόνι. Ένας γαλάζιος, γαληνεμένος ουρανός ξεδιπλωμένος από πάνω. Κάτι τέτοιο δεν το βλέπουμε ποτέ όπως είναι καθ^ εαυτό, παρά απλώνουμε πάντα πάνω του μια λεπτή ψυχική μεμβράνη —κι αυτή βλέπουμε». Αυτήν ακριβώς την ψυχική μεμβράνη οι αρχαίοι Έλληνες δεν •την έβλεπαν ποτέ. Γιατί δεν ήξεραν ούτε τι σημαίνει μεμβράνη ούτε τι σημαίνει ψυχή. Καμιά από τις δημιουργίες τους δεν είναι τυλιγμένη σε πέπλο. Και δεν θα ήταν τάχα σχεδόν γελοίο να ισχυρισθούμε για έναν οποιοδήποτε αρχαίο Έλληνα, ακόμα και τον πιο ευγενικό και βαθυστόχαστο, ότι είχε αυτό που εμείς λέμε Gemüt (=ευαισθησία σε εσωτερικές αξίες); Με την ευκαιρία, ο διαφορετικός χαρακτήρας του φυσικού αισθήματος είναι η αιτία που οι ιστορικές κινηματογραφικές ταινίες δεν είναι ποτέ πειστικές. Το πολύ πολύ να συμφωνούν τα κοστούμια, αλλά σε καμιά περίπτωση το τοπίο, θ α μπορούσε να είναι πειστικό μόνον αν ο σκηνοθέτης κατόρθωνε να το παρουσιάσει στην οθόνη όπως το έβλεπαν οι άνθρωποι εκείνης της εποχής. Ο Ούρμπαν Γκαντ, στο βιβλίο του «Ο κινηματογράφος», λέει ότι γύρισε κάποτε τον «Δον Κιχώτη» και στην προβολή της ταινίας διαπίστωσε έντρομος ότι στα πλάνα που είχε πάρει εκ του φυσικού από ισπανικά τοπία υτυήρχαν τηλεγραφόξυλα. Τέτοια τηλεγραφόξυλα όμως υπάρχουν σε κάθε δονκιχωτικό τοπίο, έστω κι αν δεν είναι ορατά. Αλλά και για τις υπόλοιπες εθνικές ιδιότητες των αρχαίων Ελλήνων δεν μπορούμε να πούμε παρά σχεδόν μόνο διφορούμενα πράγματα. Γιατί ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός, παρόλο που στο σχολείο μαθαίνουμε τόσα και τόσα γι' αυτόν, έφτασε ώς εμάς σε μια κα53

τάσταση που δεν μας επιτρέπει να σχηματίσουμε παρά μια πολύ θολή εικόνα. Όπως παρατήρησε ο Τζωρτζ Γκρότε, έχουμε στα χέρια μας όσα ξέβρασε η θάλασσα από το ναυάγιο ενός καραβιού. Η ζωγραφική και η μουσική χάθηκαν ολότελα, από τη γλυπτική και την ποίηση διατηρήθηκαν μόνον αμφίσημα συντρίμμια. Το ίδιο κι από την αρχιτεκτονική, αλλά ακόμα και από τη φιλοσοφία, δεν απόμεινε παρά ένας εντυπωσιακός σωρός ερειπίων. Από το Δημόκριτο και τον Ηράκλειτο, τον «γελαστό» και τον «πεισιθάνατο» φιλόσοφο, όπου τους ονόμασαν ανόητα, δεν διαθέτουμε παρά πενιχρά αποσπάσματα· κι ωστόσο ο Ηράκλειτος ήταν το βαθύτερο, ο Δημόκριτος το οικουμενικότερο πνεύμα που έβγαλε ποτέ η Ελλάδα. Είναι το ίδιο περίπου σαν να είχαμε από τον Νίτσε μόνο μια χούφτα αφορισμούς και από τον Χέγκελ μερικές στενογραφημένες σημειώσεις από τις παραδόσεις του. Προπάντων όμως χάθηκαν τα περισσότερα μέτρια έργα, κι αυτή είναι πάντα η μεγαλύτερη απώλεια για την ιστορία του πολιτισμού· γιατί σ' αυτά ακριβώς τα προϊόντα η φωνή της καθημερινής ζωής ακούγεται πιο εύγλωττη και πιο ζωντανή παρά στα αιώνια αριστουργήματα. Όποιος π.χ. θέλει να γνωρίσει τη γερμανική ατμόσφαιρα γύρω στο 1800, θα μάθει περισσότερα από τον Κοτσεμπούε και τον Ίφλαντ παρά από τον Γκαίτε, περισσότερα από τα τραγουδάκια που ήταν τότε της μόδας παρά από τον Μπετόβεν. Αλλά οι αντιφάσεις του ελληνικού εθνικού χαρακτήρα έχουν κι έναν άλλο, βαθύτερο λόγο. Το ελληνικό έθνος έχει χαρακτηρισθεί επανειλημμένα ως η κατεξοχή μεγαλοφυία ανάμεσα στους λαούς. Αλλά η μεγαλοφυία διακρίνεται προπάντων για δύο πράγματα: τη διπολικότητα και την οικουμενικότητά της. Λέγοντας ότι είναι διπολική εννοούμε ότι αποτελείται από αντιθέσεις, και στη διαδικασία της επαφής και εκφόρτισης αυτών των αντιθέσεων εκδιπλώνεται η παραγωγικότητά της. Και λέγοντας ότι είναι οικουμενική εννοούμε ότι είναι καθρέφτης και απόσταγμα ολόκληρης της ανθρωπότητας, έτσι ώστε μπορεί να πει κανείς χωρίς υπερβολή: μεγαλοφυής είναι ένας άνθρωπος που έχει όλες τις ιδιότητες. Πράγματι, δημιουργοί όπως ο Σαίξπηρ και ο Μικελάντζελο, ο Δάντης και ο Ντοστογέφσκι μας δίνουν την εντύπωση ότι όλο το καλό και το κακό του κόσμου ήταν μαζεμένο μέσα τους. Ένα τέτοιο περίπλοκο και συναρπαστικό θέαμα παρουσιάζουν οι Έλληνες ως σύνολο. Για ν' αρχίσουμε με το σημαντικότερο, το ήθος, οι αρχαίοι Έλ54

ληνες ήταν ηθικοί όσο ήταν και ανήθικοι. Αυτοί ουσιαστικά πρωτοδίδαξαν στον κόσμο τι είναι ελευθερία και υπευθυνότητα, πατριωτισμός και ευσέβεια. Οι ανατολικοί λαοί δεν γνώριζαν αυτές τις ηθικές αξίες στην αμιγέστερη έκφρασή τους. Ωστόσο, μάταια θ^ αναζητήσει κανείς στους αρχαίους Έλληνες το σημερινό αίσθημα του δικαίου. Με εξαίρεση μερικούς ποιητές και φιλόσοφους, τους έλειπε η συναίσθηση ότι το έγκλημα είναι απορριπτέο για λόγους αρχών. Σύμφωνα με μια γενική αντίληψη, που ο απόηχός της ήταν αισθητός και σε πολύ μεταγενέστερες εποχές, το έγκλημα είναι μια ιδιωτική υπόθεση που αφορά τον θύτη και το θύμα. Ακόμα και ο φόνος μπορούσε να μείνει ατιμώρητος: αν το θύμα συγχωρούσε πριν πεθάνει το φονιά του, οι συγγενείς δεν δεσμεύονταν πια από το χρέος της κατηγορίας (που την απάγγελλαν αυτο/, όχι το κράτος). Εκείνο που είχε σημασία ήταν να πάρει εκδίκηση η ψυχή· αν η ψυχή παραιτούνταν εθελούσια απ^ αυτή, τότε ούτε στην κοινή ηθική ούτε στη θρησκεία έπεφτε λόγος. Ακόμα και η βάση κάθε ανώτερης μορφής χρηστοήθειας, η φιλαλήθεια, ήταν υπανάπτυκτη στους αρχαίους Έλληνες· ή μάλλον, για να το πούμε απερίφραστα, οι αρχαίοι Έλληνες ήταν ο κλασικός λαός του ψέματος και της λοβιτούρας, και μάλιστα, πράγμα που μάλλον τους επιβαρύνει παρά τους δικαιολογεί, χωρίς να έχουν συνείδηση ότι αυτό είναι κακό. Ο Οδυσσέας, που περισσότερο από κάθε άλλη μορφή της παγκόσμιας λογοτεχνίας μπορεί να διεκδικήσει τον τίτλο του εθνικού ήρωα, είναι πρωταθλητής σ^ όλα τα είδη κατεργαριάς, από την αθώα καυχησιολογία ώς την εξοργιστικότερη απάτη. Αλλά το πιο συγκλονιστικό είναι ότι η Αθηνά τον θαυμάζει απεριόριστα γι' αυτές του τις ικανότητες, κι όχι μόνον αυτό, αλλά και προσθέτει ότι στις ψευτιές μόνον οι θεοί τον ξεπερνούν! Και πράγματι, ήδη στους Ρωμαίους η έκφραση graeca fides (=ελληνική πίστη) ήταν παροιμιώδης, ενώ ακόμα και σήμερα στα γαλλικά η λέξη Grec (=Έλληνας) σημαίνει ούτε λίγο ούτε πολύ «απατεώνας»! Η ψευδορκία φαίνεται ότι ήταν σωστό εθνικό σπορ. Πάντως, πολλοί πίστευαν ότι η ψευδορκία προκαλεί τον όλεθρο του ψεύδορκου και ολόκληρου του γένους του, και γι' αυτόν το λόγο ο Ησίοδος συμβουλεύει τους αναγνώστες του να την αποφεύγουν. Αλλά ούτε που περνάει απ' το μυαλό του ότι πρέπει να την αποφεύγει κανείς για λόγους αρχών. Άλλωστε, σ' ολόκληρη την αρχαιότητα η ψευδορκία έμενε ατιμώρητη, γιατί η τιμωρία της ήταν δουλειά των θεών. Οι θεοί όμως δεν την 55

κόλαζαν για ηθικούς λόγους, παρά επειδή ο ψεύδορκος επέσυρε μόνος του την κατάρα, στο όνομα της οποίας ορκίσθηκε· ο ψεύδορκος πέφτει στα χέρια των δαιμόνων της κόλασης, τους οποίους επικαλέσθηκε: πρόκειται δηλαδή για μια διαδικασία νομική, όχι ηθική. Βέβαια, οι ποιητές και οι φιλόσοφοι παρέπεμπαν ολοένα στη Δίκη, την τρανή θεά της δικαιοσύνης που καθόταν στο πλευρό του Δία, αλλά αυτό ακριβώς μας κάνει να υποθέσουμε ότι στη ζωή οι άνθρωποι δεν την υπολόγιζαν και τόσο. Από την άλλη πλευρά, όμως, πρέπει να επαινέσουμε τους αρχαίους Έλληνες γιατί είχαν μια ειλικρίνεια που η δική μας κοινωνία έχει χάσει σε μεγάλο βαθμό: τους έλειπε κάθε είδος ταρτουφισμού και σεμνοτυφίας, που διαποτίζουν όλες τις πλευρές της ζωής από τότε που η αστική τάξη ανέβηκε στην εξουσία, καθώς και κάθε υποκριτική διακριτικότητα, που σήμερα επιδεικνύεται παντού για «επαγγελματικούς λόγους»· μιλούσαν με αξιοθαύμαστη παρρησία για τις ιδιωτικές τους υποθέσεις, τόσο τις δικές τους όσο και των άλλων συμπολιτών τους. Επίσης, τουλάχιστο τα σώματά τους ήταν απόλυτα ειλικρινή, κινούνταν με φυσική χάρη και ελευθερία, που σήμερα μας φαίνεται σαν χαμένος παράδεισος. Και τέλος, δύσκολα μπορεί κανείς ν^ αρνηθεί μια βαθιά, εσώτερη αίσθηση της αλήθειας σ' ένα λαό που γέννησε τέτοια τέχνη. Αν η ηθική τους μας φαίνεται κάπως ελαττωματική, αυτό οφείλεται εν μέρει στο ότι το σημερινό αίσθημα της τιμής, που είναι από τους κύριους ρυθμιστές της ηθικής συμπεριφοράς μας, τους ήταν ολότελα άγνωστο. Το ξυλοφόρτωμα ξεχνιόταν με μια απλή χρηματική αποζημίωση και η έννοια «προσβολή της τιμής» δεν υπήρχε. Μια και μόνη παράσταση αρχαίας κωμωδίας θα προκαλούσε σήμερα βροχή από μηνύσεις, αντιμηνύσεις, απαγορεύσεις και τα τέτοια. Είναι γνωστό πόσο αισχρές συκοφαντίες εκτόξευαν οι ρήτορες ακόμα και στις πιο ασήμαντες αστικές δίκες εναντίον της αντίπαλης πλευράς. Και δεν μείωνε ούτε την αξιοπρέπεια ούτε τη φήμη του Σωκράτη το ότι μερικοί ακροατές του απαντούσαν στις κάπως στρεψόδικες αποδεικτικές μεθόδους του με καρπαζιές. Ο Σοπενχάουερ ανάλυσε απολαυστικά στά «Πάρεργά» του την ανεμελιά, με την οποία αντιμετώπιζε ολόκληρη η αρχαιότητα τέτοια ζητήματα. Αλλά αυτή η στάση των αρχαίων Ελλήνων έρχεται σε ζωηρή όσο και αλλόκοτη αντίθεση με την κυριολεκτικά νοσηρή φιλοπρωτία, από την οποία διακατέχονταν πάντα. Δεν είχαν άλλο στο μυαλό τους έξω από νίκες και βραβεία, 56

και όλες τις δραστηριότητες της ζωής δεν μπορούσαν να τις φανταστούν αλλιώς παρά με τη μορφή του άγώνος^ στο τέρμα του οποίου περίμενε κάποιο έπαθλο. Αυτή η υστερική επιδίωξη της εύνοιας και της αναγνώρισης προϋποθέτει ένα παράφορο χαρακτήρα, και για επιβεβαίωση δεν χρειάζεται παρά να κοιτάξουμε το δεύτερο εθνικό ήρωα των αρχαίων Ελλήνων, τον Αχιλλέα, που είναι σωστός παληκαράς. «Ο κίνδυνος υποτροπής στον ασιατικό τρόπο ζωής», λέει ο Νίτσε, «απειλούσε πάντα τους Έλληνες». Κανένας λαός δεν έχει τόσο άναρχη μυθολογία, στην οποία συμβαίνουν συνεχώς φοβερά πράγματα. Κανένας λαός δεν θ^ άντεχε καν μια τέτοια μυθολογία. Κι ωστόσο, ολόκληρη η ελληνική ιστορία καταυγάζεται από το ιδανικό της σωφροσύνης^ που λάμπει με τόσο φέγγος και απαλότητα, ώστε ο Βίνκελμαν, και μαζί του ολόκληρος ο γερμανικός κλασικισμός, πίστευε ότι εκεί βρίσκεται το μυστικό της αρχαίας ελληνικής ψυχής. Λέγεται ότι ακόμα και το ίδιο το όνομα του λαού ανάγεται σ^ αυτή την έννοια, γιατί σύμφωνα με μια αρχαία παράδοση ελλην σημαίνει συνετός, λογικός. Από τα «Έργα και ήμέραι» του Ησίοδου ξέρουμε τον βαθυστόχαστο μύθο της Πανδώρας: μέσα απ"* το κουτί ξέφυγαν όλα τα κακά, που από τότε ταλαιπωρούν τους ανθρώπους, αλλά η Πανδώρα έσπευσε να κλείσει το κουτί και το χειρότερο απ' όλα, η έληίς^ έμεινε μέσα. Η λέξη έλπίς^ όπως και η λατινική spes^ σημαίνει προσδοκία, και μάλιστα προσδοκία ενός ευνοϊκού ή δυσμενούς γεγονότος, επομένως τόσο ελπίδα όσο και φόβο. Το ότι αυτά τα δύο συναισθήματα θεωρούνται ως η χειρότερη συμφορά είναι η μεγαλύτερη αποθέωση της φρόνησης που μπορεί να φανταστεί κανείς. Και αυτή τη φρόνηση τη συναντάμε από την αρχή ώς το τέλος της ιστορίας του αρχαίου ελληνικού τινεύματος: γιατί ακόμα και η Στοά, με την οποία τελειώνει η αρχαία φιλοσοφία, διδάσκει ότι η επιθυμία και ο φόβος είναι οι κυριότερες αρρώστιες της ψυχής. Πώς όμως συμβιβάζεται αυτή η θυμοσοφία με την παράλογη θηριωδία του ελληνικού λαού, που όσο κορυφωνόταν η πολιτιστική του ανάπτυξη τόσο δαιμονικότερες μορφές έπαιρνε και κατακρεουργούσε τα πάντα, βαρβάρους και αδελφικές φυλές, γειτονικές πόλεις και συμπολίτες, ταξικούς συντρόφους και ομοαίματους συγγενείς; Και πώς συμβιβάζεται μ' αυτή την ωμότητα, που έκανε ακόμα και τους ανατολικούς λαούς ν' ανατριχιάζουν, εκείνη η χάρη του λόγου 57

και της χειρονομίας, εκείνη η τρυφερή αίσθηση για τις αποχρώσεις της καλλιτεχνικής έμπνευσης και του ρυθμού της ζωής, που προκάλεσε την κατάπληξη και τον θαυμασμό ολόκληρου του μεταγενέστερου κόσμου; Χάρη σ' αυτό το λεπτό ένστικτο για το σωστό, οι Έλληνες δημιούργησαν σε πολλούς τομείς διαχρονικά πρότυπα, και γι' αυτό θα έπρεπε να τους θεωρήσει κανείς ως τον πνευματικά υγιέστερο λαό του κόσμου. Αλλά ο ίδιος αυτός λαός μαστιζόταν από περιοδικούς παροξυσμούς ψυχικών ανωμαλιών: επιδημίες χορομανιας, μαζικές παραισθήσεις, οργιασμούς και οργασμούς, που, φαινόμενα γνώριμα στον κάθε αρχαίο Έλληνα ως «διονυσιακή μανία», για μας αποτελούν μεγάλο αίνιγμα. Στην οικονομία της αρχαίας ελληνικής ψυχικής ζωής αυτές οι παρανοϊκές καταστάσεις αποτελούσαν μια τόσο αυτονόητη πλευρά, ώστε στον ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς το μπροστινό μέρος παρίστανε τη λατρεία αυτού του θεού, ενώ το πίσω μέρος απεικόνιζε την εκστατική λατρεία του Διόνυσου. Εδώ βρίσκεται το σημείο προσπέλασης στην ελληνική απαισιοδοξία, αυτή τη μεγαλοφυή ανακάλυψη του Γιάκομπ Μπούρκχαρτ, που με τον Νίτσε έγινε κοινό κτήμα όλων των καλλιεργημένων ανθρώπων. Πράγματι, μια ελαφριά μελαγχολία τυλίγει όλη την ελληνική τέχνη και χρωματίζει κάθε μύθο των αρχαίων Ελλήνων, και δύσκολα μπορούμε να καταλάβουμε πώς αυτό το γνώρισμα πέρασε απαρατήρητο για τόσον καιρό. Και δεν θα μπορούσε καθόλου να είναι διαφορετικά, γιατί ολόκληρη η προχριστιανική ανθρωπότητα ζούσε αναγκαία μέσα στον ζόφο: μόνο το χαρμόσυνο άγγελμα λύτρωσε τους ανθρώπους από τον βραχνά που τους πλάκωνε. Αλλά στην περίπτωση των Ελλήνων πρόκειται για ένα είδος μεσημεριανής απαισιοδοξίας^ ενός άγχους που τους κυρίευε μέσα στο άπλετο φέγγος του ήλιου. Ήταν κάτι ολότελα διαφορετικό από το άγχος του Βορειοευρωπαίου και, σε σύγκριση μαζί του, φαίνεται πρωτόγονο, αθώο και σχεδόν οικείο, σαν τις τρομαχτικές μουτσούνες που βλέπουμε στο «σπίτι των φαντασμάτων» ενός πανηγυριού· κι έτσι καταλαβαίνουμε επίσης γιατί το κέφι των Ελλήνων έγινε παροιμιώδες. Γιατί πράγματι, οι Έλληνες ήξεραν θαυμάσια να γλεντούν και ν** απολαμβάνουν την κάθε στιγμή της ζωής. Γιατί ήταν «απλοϊκοί» και, όπως δείχνει το αιώνιο μνημείο της τέχνης τους, ήταν ο φυσικότερος λαός του κόσμου. Αλλά κι αυτό πά58

λι δεν είναι εντελώς αλήθεια. Γιατί πώς μπορεί κανείς να ονομάσει απλοϊκό το κλασικό, που αντιπροσωπεύει την ανώτατη βαθμίδα της καλλιτεχνικής συνείδησης; Και, κατά βάθος, η τέχνη τους δεν ήταν καθόλου φυσική, γιατί βασιζόταν στη μανία του «στιλ», που διαπότιζε και καθόριζε τα πάντα: αγγεία και τοιχογραφίες, ναούς και τραγωδίες, ποίηση και πεζογραφία, ώς και τις φαρμακερότερες δημηγορίες και τις πιο θεότρελες κωμωδίες, που όλες είναι δομημένες. Η «μνημειακότητα» θεωρείται τυπικά ελληνική ιδιότητα. Εξάλλου, δεν είναι εύκολο να θεωρήσει κανείς «απόλυτα φυσικό» ένα λαό, στην ψυχική ζωή του οποίου η ομοφυλοφιλία έπαιζε τόσο σημαντικό ρόλο. Γενικά, οι αρχαίοι Έλληνες μελέτησαν τη φύση πολύ επιπόλαια και δεν είχαν ξεκάθαρη αντίληψη γι' αυτήν. Γι' αυτό έχουν χαρακτηρισθεί επανειλημμένα ως «αντεπιστημονικοί». Πράγματι, αισθάνονταν μια παράξενη αντιπάθεια για κάθε είδους πείραμα, και γι' αυτό αγνόησαν εντελώς ολόκληρους τομείς των θετικών επιστημών, όπως π.χ. τη χημεία. Οι γνώμες τους συγκινούσαν πάντα περισσότερο από τις εμπειρίες. Στα τεχνικά επιτεύγματά τους υστερούσαν πολύ όχι μόνον απέναντι στους σημερινούς λαούς, αλλά και απέναντι στους Αιγύπτιους, τους Βαβυλώνιους ή ακόμα και τους ίδιους τους προγόνους τους, τους Μυκηναίους. Γι' αυτό κι ένας νεότερος ιστορικός δεν δίστασε να τους ονομάσει «τον λιγότερο εφευρετικό απ' όλους τους πολιτισμένους λαούς». Οι ιστορικές, γεωγραφικές και αστρονομικές αντιλήψεις τους ήταν παιδαριώδεις, και οι καλύτερες ιδέες μερικών μεταγενέστερων σοφών δεν έφτασαν ποτέ ώς τον κοινό λαό. Υπάρχει όμως και η άλλη πλευρά του νομίσματος. Οι αρχαίοι Έλληνες είναι οι θεμελιωτές του ορθολογισμού και οι επινοητές του θεωρητικού ανθρώπου, του ανθρώπου που αφοσιώνεται στη θεωρία, στην παρατήρηση ως αυτοσκοπό; ποτέ πρωτύτερα δεν είχε υπάρξει κάτι τέτοιο! Όπως είπε ο Ρόντε, «Προηγήθηκαν στη σκέψη από ολόκληρη την ανθρωπότητα· οι βαθύτερες και τολμηρότερες, οι ευσεβέστερες και ασεβέστερες σκέψεις για τους θεούς, τον κόσμο και την ανθρώπινη φύση έχουν την καταγωγή τους στην Ελλάδα.» Όπως ακριβώς, σύμφωνα με μια περιλάλητη ρήση του Ηρόδοτου, ο Ησίοδος και ο Όμηρος δημιούργησαν τη θεολογία του λαού τους, «δίνοντας στους θεούς τα ονόματα, καθορίζοντας τα αξιώματα και τους τομείς της δικαιοδοσίας τους και σχεδιαγραφώντας τη μορφή τους», έτσι και οι αρχαίοι Έλληνες έγιναν οι δάσκαλοι των επιστημών: της ορολογίας 59

και της ιεραρχίας τους, των μορφών και της αρμοδιότητάς τους. Το ίδιο έκαναν και στον τομέα της ποίησης: αυτοί πρώτοι ανακάλυψαν τα επιμέρους είδη, τα οριοθέτησαν, τα ενσωμάτωσαν σ^ ένα ορθολογικό σύστημα· η τραγωδία και η κωμωδία, η ωδή και η ελεγεία, ο αφορισμός και το επίγραμμα, η πραγματολογική ιστοριογραφία και ο φιλοσοφικός διάλογος, τα απομνημονεύματα και η βιογραφία, η δημηγορία και το δοκίμιο είναι λογοτεχνικές μορφές που, χάρη στους Έλληνες, κυριαρχούν ώς σήμερα σ*^ ολόκληρη την παγκόσμια λογοτεχνία· ακόμα και είδη που τα -χώριζαν ήδη οι ανατολικοί λαοί, όπως π.χ. το έπος, η επιστολή, το ερωτικό ποίημα, μόνο με τους Έλληνες απόκτησαν συγκεκριμένη μορφή. Και η ελληνική αρχιτεκτονική, επίσης, δεν είναι απλώς ένα καλλιτεχνικό, αλλά σε ίσο βαθμό και επιστημονικό επίτευγμα. Σ' όλα αυτά εκδηλώνεται η μεγάλη και θεμελιώδης δημιουργική δύναμη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού: ο ατομικισμός του. «Ένας Έλληνας μάγειρας», λέει ο Νίτσε, «είναι πιο μάγειρας από τους άλλους»· και αναμφίβολα, απ' όλους τους λαούς της γης οι Έλληνες είχαν τα περισσότερα άτομα. Υπήρχε όμως στην ελληνική ζωή μια ακόμα ισχυρότερη δύναμη: το κράτος, η πόλις, που προσπαθούσε επίμονα να καθυποτάξει όλα αυτά τα άτομα, να τα ισοπεδώσει, να τα εξουδετερώσει, να τα εκμηδενίσει. Ο διαβόητος οστρακισμός δεν ήταν πολιτικός θεσμός, παρά στρεφόταν γενικά και απροκάλυπτα εναντίον κάθε πιο πλούσιας, πιο ελεύθερης, πιο δυνατής, πιο εντυπωσιακής ατομικότητας, χωρίς την οποία ωστόσο οι Έλληνες δεν μπορούσαν να ζήσουν ευτυχισμένοι: υπήρχε ανάμεσα σ' αυτούς και τους μεγάλους άνδρες τους μιά μόνιμη κατάσταση αγάπης ανάμικτης με μίσος. Όπως πίστευαν ότι οι θεοί τους φθονούσαν κάθε τι που ξεχώριζε, έτσι έκαναν και οι ίδιοι· έχει κανείς την αναπόδραστη εντύπωση ότι αρκούσε να έχει κάποιος μια ασυνήθιστη ικανότητα για να στιγματισθεί ως «εχθρός του δήμου». Οι Έλληνες ήταν λοιπόν πολύ αλλόκοτοι ατομικιστές! Ένα άλλο φαινόμενο, που εξυμνείται ομόφωνα, είναι ο ελληνικός ιδεαλισμός. Αυτό φαίνεται ήδη από το χάρισμά τους να παρατηρούν τον κόσμο χωρίς ιδιοτέλεια, όπως είπαμε πιο πάνω. Εκτός απ' αυτό, ένιωθαν απύθμενη απέχθεια για κάθε βιοποριστική ασχολία, και η βρισιά «βάναυσος», με την οποία εξέφραζαν αυτή την περιφρόνηση, διατηρήθηκε ώς τις μέρες μας.(*) Απ' την άλ(*) Στα γερμανικά, αλλά και στα αγγλικά, η ελληνική αυτή λέξη έχει διατηρήσει

60

λη μεριά, όμως, ήταν ώς το μεδούλι τους υλιστές. Κατά βάθος πίστευαν μόνο στο συγκεκριμένο^ στο χειροπιαστό, στο κοντινό κι έβαζαν το χρήμα και την ιδιοκτησία πάνω απ^ όλα. Η «αντιβαναυσότητά» τους ήταν ουσιαστικά ότι δεν τους άρεσε να εργάζονται· αλλά τον άεργο πλούτο δεν τον απεχθάνονταν καθόλου. Ακόμα και οι λαμπρότεροι ήρωές τους: ο Αγαμέμνων, ο Οδυσσέας, ο Αχιλλέας είναι απίστευτα άπληστοι και στο μυαλό τους έχουν ολοένα λουφέδες, λύτρα και δώρα, ενώ όλοι οι γειτονικοί λαοί, οι Πέρσες και οι Αιγύπτιοι, οι Φοίνικες και οι Ρωμαίοι συμφωνούσαν ότι κάθε Έλληνας εξαγοράζεται. Το μοναδικό αντίθετο παράδειγμα είναι ο Αριστείδης, που με την ανιδιοτέλειά του έγινε αξιοπερίεργο θέαμα στην Ελλάδα και διασημότητα της παγκόσμιας ιστορίας. Αλλά και πάλι πρέπει ν' απαλύνουμε αυτή μας την κρίση. Οι Έλληνες όεν ήταν υλιστές, γιατί αντιμετώπιζαν ολόκληρη τη ζωή σαν παιχνίδι. Σ' αυτό το σημείο αξίζει να επεκταθούμε κάπως περισσότερο, γιατί είναι ο κυριότερος λόγος που μας αναγκάζει ν^ αναγνωρίσουμε ότι οι Έλληνες ήταν η κατ^ εξοχή μεγαλοφυία ανάμεσα στους λαούς. Στον προηγούμενο τόμο είδαμε ότι ένα βασικό γνώρισμα του αρχαίου Αιγύπτιου ήταν η παιχνιδιάρικη διάθεσή του* αλλά ο αρχαίος Αιγύπτιος έπαιζε σαν παιδί, ενώ ο αρχαίος Έλληνας σαν κοιλλιτέχνης. Η διαφορά του καλλιτέχνη από τους υπόλοιπους ανθρώπους είναι ότι δεν εξετάζει τα πράγματα αναζητώντας τη χρησιμότητά τους, αλλά την ουσία τους. Δεν ρωτάει: τι είναι για μένα, παρά τι είναι για τον εαυτό τους. Γι' αυτό μπορεί, και μάλιστα είναι αναπόφευκτο, ν' ανακαλύπτει συνεχώς καινούργια πράγματα. Ό,τι ονομάζουμε χρησιμότητα είναι αυτό που απαιτεί το είδος, το αιώνια απαράλλαχτο· το μυστικό όμως κάθε πλάσματος είναι η μοναδικότητά του. Ο «πρακτικός» άνθρωπος είναι καταδικασμένος να βλέπει σ' ολόκληρη τη ζωή του μονάχα αποσπάσματα της πραγματικότητας, που προάγουν τους σκοπούς του· ο καλλιτέχνης, αντίθετα, αντιμετωπίζει τον κόσμο σαν να ήταν ολότελα άχρηστος: γι' αυτό και μπορεί να τον συλλάβει στο σύνολό του. Αυτή την αλήθεια τη συμπύκνωσε ο νεαρός Σίλερ στα αθάνατα λόγια: «Ο άνθρωπος είναι γνήσιος άνθρωπος μόνον όταν παίζει.» Απ' αυτή τη σκοπιά, ο μύθος για λίγο-πολύ την αρχική της σημασία και σημαίνει τον χοντροκομμένο, άξεστο άνθρωπο. (Σ.τ.Μ.)

61

την απόφαση του Πάρι αποκτά βαθύτερο νόημα. Όπως ο Πάρις, έτσι και οι Έλληνες έπρεπε να διαλέξουν ανάμεσα στα δώρα της Ήρας, της Αθηνάς και της Αφροδίτης. Αν ήθελαν, θα μπορούσαν ν' αποκτήσουν ενωμένοι την κυριαρχία πάνω σ' ολόκληρο τον κόσμο: ούτε η Καρχηδόνα ούτε η Περσία, οι δύο μοναδικοί σοβαροί αντίπαλοί τους, θα μπορούσαν να τους εμποδίσουν. Από την άλλη μεριά πάλι, αν εστίαζαν τις δυνάμεις τους στη γνώση του κόσμου, θα μπορούσαν, χάρη στη μεγαλειώδη ικανότητά τους για ενατένιση, να διεισδύσουν βαθιά στην ουσία των πραγμάτων και ν' αποκτήσουν την ανώτατη δυνατή σοφία. Αυτοί όμως έκαναν ό,τι και ο Πάρις, που προτίμησε την ομορφιά, και μάλιστα μόνο το φάντασμά της, γιατί η αληθινή Ελένη ήταν στην Αίγυπτο. Κι ωστόσο είναι πολύ πιθανό ότι είχαν δίκιο να προτιμούν αυτή την επίφαση της επίφασης από κάθε τι άλλο. Αυτό εννοούσε ο Νίτσε όταν έλεγε: ήταν ρηχοί γιατί ήταν βαθείς. Ο μεγαλοφυής βλέπει τον κόσμο σαν δραματική σύνθεση* αλλά κι αυτός ο ίδιος είναι μια δραματική σύνθεση. Οι αρχαίοι Έλληνες είναι το πλουσιότερο και υποδειγματικότερο, συναρπαστικότερο και φαντασμαγορικότερο θεατρικό θέαμα του κόσμου, και η οικουμένη είναι το αιώνιο και μεταβλητό, κριτικό και αφοσιωμένο κοινό τους. Ακριβώς ο πλούτος τους σ^ αντιθέσεις και αντιφάσεις χαρίζει στους Έλληνες μια μόνιμη αίγλη: είναι παράδοξοι όπως η ίδια η ζωή, σφαιρικοί και πλήρεις όπως οι αθάνατες θεατρικές μορφές, στις οποίες δεν υπάρχει τίποτα το μονόπλευρο ή παραφορτωμένο, άτονο ή χονδροειδές, αμυδρό ή παράταιρο, που να ενοχλεί το μάτι. Το πρώτο και ίσως μεγαλύτερο καλλιτεχνικό δημιούργημα των Ελλήνων είναι η γλώσσα τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι η λέξη «βάρβαρος» σήμαινε αρχικά αυτόν που βγάζει άναρθρους ήχους: η λέξη μιμείται ηχητικά το κακόφωνο ρέκασμα των ξένων λαών, στους οποίους οι αρχαίοι Έλληνες συγκατάλεγαν αρχικά όχι μόνο τους Αφρικανούς και τους Ασιάτες, αλλά και τους Μακεδόνες και τους Ρωμαίους. Σιγά-σιγά η λέξη βάρβαρος έγινε απλώς πολιτιστική έννοια: όποιος μιλούσε και σκεφτόταν ελληνικά, δεν ήταν πια βάρβαρος. Αλλά, όπως είναι γνωστό, αυτό έκαναν σχεδόν όλοι οι κυρίαρχοι λαοί στα τέλη της αρχαιότητας: ειδικά οι Ρωμαίοι έγιναν κυριολεκτικά δίγλωσσος λαός. Στην αρχαιότητα, η ελληνική γλώσσα ήταν μια δύναμη πολύ μεγαλύτερη απ^ ό,τι η γαλλική τον δέκατο όγδοο αιώνα, γιατί δεν είχε δίπλα της, όπως τα γαλλικά, άλλες γλώσσες 62

και λογοτεχνίες που ν' αποτελούν ασθενέστερους μεν, αλλά εξελίξιμους αντίπαλους. Αυτό που πρώτα-πρώτα εξυψώνει τα ελληνικά πάνω απ' όλες τις άλλες γλώσσες (με την εξαίρεση ίσως της ιταλικής) είναι η μουσικότητά τους, συνέπεια του πλούτου τους σε εύηχα φωνήεντα και διφθόγγους και της σπανιότητας των σκληρών συνιζήσεων και απανωτών συμφώνων. Τη γραφή τους οι Έλληνες δεν την επινόησαν οι ίδιοι, παρά την ανέπτυξαν από τα σημάδια, με τα οποία οι βορειοσημιτικοί λαοί υποδήλωναν τα σύμφωνα, προσθέτοντας μόνο τα τέσσερα τελευταία ψηφία του αλφάβητου: το φ, το χ, το ψ και το ω· αλλά το μεγάλο τους κατόρθωμα ήταν ότι έδωσαν σ' ένα μέρος απ"* αυτά τα ψηφία τη σημασία φωνηέντων. Έτσι, η γραφή τους έγινε για πρώτη φορά πραγματικά έναρθρη και ξέφυγε από τη βαρβαρότητα της Ανατολής, της οποίας η γραφίδα απλώς τραύλιζε. Αυτό όμως δεν έγινε πριν απ' την αρχή του έβδομου προχριστιανικού αιώνα* όχι μόνον η μυκηναϊκή περίοδος, την οποία τραγούδησε ο Όμηρος, αλλά κρ^ι η κατά πολύ νεότερη αριστοκρατική κοινωνία, για λογαριασμό της οποίας τραγούδησε, ήταν ακόμα αναλφάβητες. Από τότε κι έπειτα όμως η γραφή διαδόθηκε αρκετά γοργά. Στην αρχή υττήρχαν, όπως φαίνεται, μόνο μνήμονες^ δηλαδή ειδικοί λειτουργοί που κατέγραφαν λογαριασμούς, αποδείξεις πληρωμής και συμβόλαια, αλλά γύρω στο 600 βρίσκονται ήδη παντού επιγραφές: σε αγγεία, ταφικά μνημεία, αναθήματα, ακόμα και σε ανδριάντες στο Αμπού Σιμπέλ της Νουβίας. Οι τελευταίες αυτές επιγραφές γράφτηκαν προφανώς από Έλληνες μισθοφόρους, που βέβαια δεν ανήκαν στην τη^ευματική αφρόκρεμα. Αλλά η ελληνική γραφή που χρησιμοποιείται στα σημερινά σχολεία είναι όψιμο προϊόν: ώς την αλεξανδρινή περίοδο ήταν σε αποκλειστική χρήση η μεγαλογράμματη γραφή. Όπως είναι γνωστό, το ελληνικό αλφάβητο έχει από δύο γράμματα για το Ε και το Ο: το έψιλον και το ήτα, το όμικρον και το ωμέγα. Το ήτα και το ωμέγα υποδήλωναν τον μακρό φθόγγο, αλλά αυτή δεν ήταν η κύρια σημασία τους, γιατί τότε οι Έλληνες θα είχαν επινοήσει ξεχωριστά ψηφία και για το μακρό α, ι και υ* κατά κύριο λόγο υποδήλωναν τον ανοιχτό φθόγγο. Η σαφής διάκριση ανάμεσα στα ανοιχτά και τα κλειστά φωνήεντα αποτελεί και στις σημερινές γλώσσες μια από τις κυριότερες δυσκολίες για τον αρχάριο. Στη γερμανική, τη γαλλική και την ιταλική γλώσσα, το κλειστό e είναι μα63

κρό ή βραχύ, π.χ. στις λέξεις Tee, the, tela και Theater, theätre, teatro, ενώ το ανοιχτό e είναι μακρό: Ähre, air, era' αντίθετα, το βραχύ ανοιχτό e υπάρχει μόνο στα γαλλικά και τα ιταλικά {vertu, verticale) ενώ στα γερμανικά δεν υπάρχει ή υπάρχει μόνο σε μια απλώς συγγενική μορφή, δηλαδή ημίμακρο και όχι τόσο ανοιχτό, σε λέξεις όπως Werder, werben. Erbe, To μακρό κλειστό και το βραχύ ανοιχτό ο υπάρχει και στις τρεις γλώσσες: Rose, rose, rosa* Torte, tortue, torta' το βραχύ κλειστό ο λείπει κι από τις τρεις γλώσσες. Το μακρύ ανοιχτό ο είναι πολύ συχνό στις δυο ρωμανικές γλώσσες, π.χ. tort και toro, encore και ora* στη γερμανική γλώσσα, αντίθετα, είναι ένας ξένος φθόγγος. Η λέξη rosa, το τριαντάφυλλο, προφέρεται στα ιταλικά με ανοιχτό το ο, το ίδιο και στα ισπανικά, όπου όμως το s προφέρεται σ και όχι ζ. Η αγγλική γλώσσα έχει κι αυτή ένα ανοιχτό μακρό ο (Aor^e), αλλά η προφορά του κλίνει λίγο προς το a, όπως ταιριάζει στη γλώσσα του Άγγλου. Το ίδιο συμβαίνει και με το μακρό ανοιχτό ö, που στα γερμανικά είναι άγνωστο, αλλά είναι πολύ συνηθισμένο στα αγγλικά (girl, όπου επίσης τείνει κάπως προς το α), τα γαλλικά {coeur) και τα σουηδικά (/ογ, για, forr, πρωτύτερα). Τέτοιοι ακριβώς μακροί ανοιχτοί φθόγγοι ήταν το η και το ω. Ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα ζητήματα είναι η προφορά του ζήτα. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν το πρόφεραν «τς», όπως οι Γερμανοί, αλλά είτε όπως οι Ιταλοί, δηλαδή «τζ» {zelo) είτε όπως οι Γάλλοι, δηλαδή «ζ» {zero). Είναι πολύ πιθανό ότι και οι δύο εκδοχές είναι σωστές, και συγκεκριμένα ότι στην αλεξανδρινή εποχή ήταν συνηθισμένη η πρώτη προφορά και αργότερα η δεύτερη. Αρχικά μάλιστα το ζήτα ήταν, καθώς φαίνεται, το σημάδι που υποδήλωνε το διπλό σύμφωνο σδ, πράγμα που συμπεραίνουμε από το γεγονός ότι τύποι όπως άθήναζε, θύραζε προήλθαν ολοφάνερα από τους άθήνασδε, θνρασδε και ότι στα ξένα ονόματα το sd μεταγράφεται με ζήτα (π.χ. το όνομα Auramazda γίνεται Ωρομάζης), Στην ελληνιστική περίοδο, το ψηφίο sain των σημιτικών ονομάτων, που είναι ένα απλό S, αποδιδόταν με το ζήτα, γι' αυτό κι εμείς σήμερα γράφουμε Γάζα, Ζαχαρίας κλπ. Αλλά για να σχηματίσουμε σωστή ιδέα για την ελληνική γλώσσα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι, ακόμα κι όταν η γραφή της είχε παγιωθεί από καιρό, εξακολουθούσε να είναι κατά κύριο λόγο μια ομιλούμενη γλώσσα. Πριν από τον πέμπτο αιώνα δεν υττήρχε καθό64

λου αναγνωστικό κοινό στην Ελλάδα. Τα λογοτεχνικά έργα γράφονταν αποκλειστικά για ακροατές και γι' αυτό οι συγγραφείς τους πρόσεχαν τον ρυθμό και την ηχητική αίσθηση σε βαθμό που εμείς σήμερα δεν μπορούμε πια να διανοηθούμε. Αλλά κι αργότερα αυτό δεν άλλαξε καθόλου, γιατί οι Έλληνες ήταν συνηθισμένοι να διαβάζουν φωναχτά. Αυτό το γεγονός δεν αναφέρεται ποτέ από τους αρχαίους συγγραφείς, γιατί ήταν πολύ αυτονόητο, αλλά αναφέρεται μια φορά ως αξιοπερίεργο το αντίθετο: ο Αυγουστίνος διηγείται στις «Εξομολογήσεις» του ότι είχε παρατηρήσει συχνά τον δάσκαλό του Αμβρόσιο ν' αφήνει τα μάτια του να γλιστρούν πάνω στις αράδες, «αλλά η φωνή και η γλώσσα του ησύχαζαν», και η μόνη εξήγηση που βρίσκει γι' αυτή την ανωμαλία είναι ότι ο Αμβρόσιος ήθελε ν' αποφύγει τις ερωτήσεις των επισκεπτών γύρω από το νόημα κάποιου σκοτεινού εδάφιου ή ότι απλώς ήθελε να ξεκουράσει τα φωνητικά του όργανα. Οι πλούσιοι είχαν ειδικούς ακριβοπληρωμένους δούλους για να τους διαβάζουν τα διάφορα κείμενα. Επίσης, οι αρχαίοι έγραφαν πάντα μεγαλόφωνα. Αν είχε διατηρηθεί αυτή η συνήθεια, τότε μεγάλα τμήματα της σύγχρονης βιβλιογραφίας, ιδιαίτερα της επιστημονικής, δεν θα είχαν γίνει ποτέ βιβλία. 'Οχι μόνον ο ρυθμός και η μελωδία είχαν μια σημασία που σήμερα το πολύ πολύ να διατηρείται στη λυρική ποίηση, παρά έπρεπε ακόμα να προσέχει κανείς την αμεσότητα και το εύληπτο της έκφρασης, σε βαθμό που σήμερα απαιτείται μόνον από τον θεατρογράφο. Γι' αυτό, στην ελληνική γλώσσα υπάρχει μόνο «λαϊκή» λΌγοτεχνία, που συνδυάζει τη ζωντάνια και τη ροή του προφορικού λόγου με την ακρίβεια και τη συνοπτικότητα του γραπτού, τη χαριτωμένη παραστατικότητα με την εννοιολογική λεπτότητα και τη μεγαλοπρέπεια με τη σαφήνεια. Ο Ερνέστος Κούρτιος λέει στην «Ελληνική Ιστορία» του: «Ολόκληρη η γλώσσα μοιάζει με το σώμα ενός καλογυμνασμένου παλαιστή, όπου κάθε μυς είναι αναπτυγμένος έτσι ώστε ν' αποδίδει το άριστο.» Έτσι, για παράδειγμα, τα μόρια, που σε καμιά άλλη γλώσσα δεν υπάρχουν σε τέτοιο πλούτο και ποικιλία, είναι πράγματι οι αρθρώσεις του γλωσσικού σώματος, που του δίνουν αξιοθαύμαστη ευλυγισία και ελαστικότητα. Επιτρέποντας στον ομιλητή ν' απαλύνει και να τονίζει, να σκορπάει φώτα, σκιές και αποχρώσεις, χρησιμεύουν με ανυπέρβλητο τρόπο στη δραματοποίηση της γλώσσας, έτσι ώστε είναι ζήτημα αν υπάρχουν καθόλου «ελληνικά του

χαρτιού»· ο εξαίρετος παιδαγωγός Πάουλ Κάουερ αποκαλεί εύστοχα την ελληνική γλώσσα «φθογγοποιημένες χειρονομίες». Με τη γερμανική γλώσσα η ελληνική μοιράζεται το προσόν ότι έχει και τα τρία οριστικά άρθρα, ενώ ο εντελώς απρόσωπος Ρωμαίος δεν έχει κανένα και ο ασεξουαλικός Άγγλος μόνον ένα. Αντίθετα, της λείπει το αόριστο άρθρο, πράγμα που ίσως να οφείλεται στην αντιπάθεια του Έλληνα για κάθε τι που δεν έχει σαφές περίγραμμα. Από τις παλιές ινδογερμανικές πτώσεις, η ελληνική γλώσσα έχει χάσει την αφαιρετική και την οργανική, από την τοπική έχουν μείνει μόνον ορισμένα ίχνη (Ίσθμοι, Μαραθώνι, Σαλαμινι), ενώ οι άλλες πτώσεις έχουν πλούσια ανάπτυξη. Ας συγκρίνουμε με τα ελληνικά τις ρωμανικές γλώσσες, που έχουν μόνο μία πτώση, αφού η αιτιατική είναι ίδια με την ονομαστική, ενώ η γενική και η δοτική σχηματίζονται περιφραστικά με προθέσεις που προέρχονται από τις λατινικές de και ad. Είναι πασίγνωστο με πόση ανεπανάληπτη λεπταισθησία, κι ωστόσο πάντα με σαφήνεια και συνοπτικότητα, μπορεί η ελληνική γλώσσα να εκφράσει, χάρη στα γένη, τους χρόνους και τις εγκλίσεις των ρημάτων της, τις αποχρώσεις του ενδεχόμενου και. του αναγκαίου, του ευκταίου και του αμοιβαίου, του στιγμιαίου και του διαρκούς, του χρονικά κοντινού και μακρινού. Ένα μεγάλο πλεονέκτημα είναι επίσης η ελευθερία στη σύνταξη (που είναι δυνατή χάρη στις σαφείς και μονοσήμαντες καταλήξεις) και στον σχηματισμό συνοπτικών προτάσεων (όπως η απαρεμφατική, η μετοχική, της απόλυτης γενικής και της απόλυτης αιτιατικής). Το εκπληκτικότερο όμως γνώρισμα της ελληνικής γλώσσας είναι η γλωσσοπλαστική της ικανότητα, που με τις χιλιάδες παράγωγα και σύνθετες λέξεις δίνει στον ομιλητή έναν ανεξάντλητο γλωσσικό θησαυρό: επιτρέπει στον ομιλητή να παρακολουθήσει μια βασική έννοια σ^ όλες τις διακλαδώσεις της και ν' αποδίδει με μια και μόνο λέξη εννοιολογικές συναρτήσεις που σε άλλες γλώσσες χρειάζονται μια ολόκληρη πρόταση για να εκφρασθούν. Αυτή την κινητικότητα, που λείπει ολότελα από τα λατινικά και τις θυγατρικές τους γλώσσες, την έχει, εκτός από την ελληνική, μόνον η γερμανική γλώσσα, αλλά οι γερμανικές μορφές δεν είναι τόσο εύηχες ούτε τόσο εύχρηστες και πλαστικές όσο οι ελληνικές. Από το ρήμα βονλενω (=συσκέπτομαι) ο Έλληνας παράγει τις λέξεις βουλή, βούλευμα, βουλευτήριον, βουλευτήρως, βουλευτής, βουλευτικός, βουλήεις (=γνωστικός, συνετός), βουλφόρος, βούλαρ66

χος κι ένα σωρό άλλες συνθέσεις, που μπορούν να πολλαπλασιασθούν ανάλογα με τις ανάγκες του λόγου. Η θέτις, η μητέρα του Αχιλλέα, αυτοαποκαλείται δυσαριστοτόκεια: αυτή που για συμφορά της γέννησε τον άριστο («πικρολεβεντομάνα»)· καμιά άλλη γλώσσα δεν θα μπορούσε να εκφράσει μονολεκτικά μια τέτοια έννοια, μόνο στα γερμανικά θα μπορούσε να υπάρξει η αντίστοιχη λέξη UnglücksHeldenmutter, που όμως δεν ακούγεται όμορφα. Δεν είναι λοιπόν καθόλου παράξενο που οι επιστήμες χρησιμοποιούν ανέκαθεν ελληνικές εκφράσεις, και με ιδιαίτερη προτίμηση μάλιστα οι λεγόμενες «θετικές» επιστήμες: η φυσική και η χημεία, η ζωολογία και η βοτανική, η τεχνολογία και η ιατρική, που δεν μπορούν βέβαια να κατηγορηθούν για «ελληνομανία», όπως οι ανθρωπιστικές επιστήμες. Εξάλλου, σε μια γλώσσα που μπορεί με τόση ευκολία να συνδυάζει τις έννοιες, να τους δίνει αποχρώσεις, να τις τροποποιεί, είναι σχεδόν αδύνατο να μη φιλοσοφήσει κανείς* κι εδώ πάλι την ελληνική γλώσσα δεν τη φτάνει καμιά άλλη παρά μόνον η γερμανική. Μπορούμε να πούμε ότι οι ιδέες του Πλάτωνα ενυπήρχαν ήδη στην ελληνική γλώσσα, όπως οι σκέψεις του μαστρο-Έκχαρτ στη γερμανική. Ο περιττός, αλλά μεγαλοπρεπής δυικός εξαφανίζεται ήδη στην ελληνιστική περίοδο, και η γλώσσα που μιλιόταν στα τέλη της αρχαιότητας πλησιάζει ήδη στη νεοελληνική, που κι αυτή δεν έχει πια δοτική και από τις εγκλίσεις έχει κρατήσει μόνο την οριστική και την προστακτική. Ο Νεοέλληνας προφέρει το η, το υ, το ει και το οι ως i, το αι ως e, το φ (που στα αρχαία ελληνικά προφερόταν p+h) ως ένα φθόγγο, το χ (στα αρχαία ελληνικά k+h) επίσης ως ένα φθόγγο, που πριν από το e και το ί είναι ουρανισκικός και στις άλλες περιπτώσεις λαρυγγικός, το ρ με την άκρη της γλώσσας, όπως και σε πολλές άλλες σύγχρονες γλώσσες (ιδιαίτερα στα ισπανικά), το δ και το θ όπως το μαλακό και το σκληρό αγγλικό th αντίστοιχα, το β ως w. Ακόμα και το υ γίνεται w στους διφθόγγους (αυ, ευ), γι' αυτό κι εμείς λέμε Evangelium κι όχι Euangelium. Αυτό το ψηφίο ήταν αρχικά ένα U, και οι δίφθογγοι προφέρονταν a+u, e+u. Μεταβατικές μορφές ανάμεσα στο u και το w υπάρχουν και σ' άλλες γλώσσες: στα λατινικά το U και το ν είναι ισοδύναμα* το αιγυπτιακό w γίνεται συχνά u στα κοπτικά, ιδιαίτερα στους διφθόγγους· το αγγλικό w προφέρεται σχεδόν u. Ξέσπασε έτσι μια μεγάλη διαμάχη γύρω από το αν οι αρχαίοι 67

Έλληνες, τουλάχιστον από την κλασική περίοδο κι έπειτα, δεν μιλούσαν ολόιδια με τους σημερινούς. Η διαμάχη αυτή ξεκινάει από την εποχή της Μεταρρύθμισης. Η γνώση της ελληνικής γλώσσας έφτασε στη Δύση με Βυζαντινούς λόγιους, που φυσικά έφεραν μαζί τους τη δική τους, δηλαδή τη νεοελληνική προφορά. Σ' αυτή την εκδοχή εναντιώθηκε ο φωστήρας του αιώνα, ο ξακουσμένος Έρασμος από το Ρότερνταμ, με μια πραγματεία που είχε τίτλο «De recta Latini Graecique sermonis pronunciatione» («Για τη σωστή προφορά της λατινικής και της ελληνικής γλώσσας»), και που, κατά τη συνήθεια της εποχής εκείνης, είχε τη μορφή διαλόγου: η αρκούδα και το λιοντάρι λογομαχούν γύρω από τη σωστή προφορά των αρχαίων. Η βασική σκέψη του Έρασμου, απλή και εύλογη, ήταν ότι αν οι αρχαίοι Έλληνες πρόφεραν το ι, το η, το υ, το ει, το οι και το υι με τον ίδιο τρόπο, δηλαδή i, τότε δεν είχαν λόγο να καθιερώσουν χωριστά ψηφία γι' αυτόν τον φθόγγο. Αλλά ο Έρασμος, που ακόμα και στους κατά πολύ σημαντικότερους αγώνες για την πίστη και την ελευθερία ήταν ένα δυνατό τινεύμα σ' αδύνατη σάρκα, χώριζε καιροσκοπικά τη θεωρία από την πράξη, κι έτσι διατήρησε ο ίδιος την παραδοσιακή προφορά. Μερικοί Άγγλοι λόγιοι αγωνίσθηκαν ενεργητικότερα για την καινούργια άποψη· εναντίον τους όμως στράφηκε ο επίσκοπος Γκάρντινερ, που, ως πρύτανης του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ, έβγαλε ένα διάταγμα όπου απειλούσε τους καθηγητές με απομάκρυνση από τη σύγκλητο, τους φοιτητές με αποβολή και τους μαθητές με κατ' οίκον σωφρονισμό, αν τολμούσαν να κάνουν διάκριση στην προφορά ανάμεσα στο αι και το ε ή ανάμεσα στο οι και το ι. Ο επίσκοπος Γκάρντινερ υπήρξε και σ' αυτό το ζήτημα συνεπής με τη γενική στάση του, γιατί ήταν ένας από τους φανατικότερους αιρετικοφάγους της Ιστορίας. 'Οταν κάποιος είναι φοβιτσιάρης ή φανατικός, το δείχνει ακόμα και στην προφορά. Οι οπαδοί της νεοελληνικής προφοράς ονομάζονταν ιωτακιστές ή (από τον θεμελιωτή των ελληνικών σπουδών στη Γερμανία) ροϋχλινιανοί, σ"* αντίθεση με τους ητακιστές ή ερασμιακούς, που όμως βγήκαν νικητές, γιατί σχεδόν όλοι οι σημαντικοί φιλόλογοι τάχτηκαν με το μέρος τους. Σήμερα πια μόνον οι ίδιοι οι Νεοέλληνες είναι ιωτακιστές, για λόγους που δεν έχουν τόσο σχέση με την επιστήμη όσο με την εκπαιδευτική πολιτικής αφού έτσι τονίζεται η συνέχεια ανάμεσα στο παρόν και το ένδοξο παρελθόν. Τπέρ του ητακισμού συνηγο68

ρε(, εκτός από μια σειρά ειδικά επιχειρήματα, η ίδια η κοινή λογική. Είναι στη φύση κάθε γλώσσας ν' αλλάζει συνεχώς, γι' αυτό και δεν είναι δυνατόν οι Έλληνες να μιλάνε σήμερα όπως ακριβώς μιλούσαν πριν από δυο χιλιάδες χρόνια. Άλλωστε, κάθε λαός γράφει αρχικά όπως ακριβώς μιλάει· και αν μιλάει διαφορετικά απ' ό,τι γράφει, αυτό σημαίνει ότι κάποτε μιλούσε διαφορετικά. Αν ο Γάλλος γράφει Corps, αυτό συμβαίνει επειδή οι πρόγονοι του έλεγαν corpus, και γράφει moi γιατί ώς τα τέλη του Μεσαίωνα έλεγε «moj». Έστω και μόνο το γεγονός ότι σε μια κωμωδία του Κρατίνου ο ήχος των προβάτων αποδίδεται ως «βή βή», πράγμα που αντιστοιχεί ακριβώς στο δικό μας «μπε μπε», αποδείχνει ότι το δίκιο είναι με τη μεριά των ητακιστών. Ένας ροϋχλινιανός αντέταξε σ' αυτό το επιχείρημα την ευτράπελη, αλλά εντελώς ανούσια αντίρρηση ότι τα πρόβατα δεν είναι αρμόδια να κρίνουν τα γλωσσικά ζητήματα. Στην πραγματικότητα όμως είναι και παραείναι, γιατί αν, όπως πρέπει μάλλον να υποθέσουμε, εκφράζονταν εκείνο τον καιρό με τον ίδιο τρόπο όπως σήμερα, τότε ο τρόπος που αποδίδει ο Κρατίνος τη φωνή τους μαρτυρεί αδιάσειστα ότι τα πρόβατα και όλοι οι άλλοι Αθηναίοι ήταν ερασμιακοί. Σύμφωνα με τους ιωτακιστές τα πρόβατα θα έπρεπε να έλεγαΰ «wi wi». Αλλά δεν πρέπει να πιστέψει κανείς ότι η ερασμιακή προφορά μας δίνει μια έστω και κατά προσέγγιση πιστή εικόνα της αρχαίας ελληνικής, Ο Φρίντριχ Μπλας λέει πολύ εύστοχα: «Είμαι απόλυτα σίγουρος ότι αν αναστηνόταν ένας αρχαίος Αθηναίος κι άκουγε έναν από εμάς να μιλάει ελληνικά, σύμφωνα με όλα τα πορίσματα της επιστημονικής έρευνας και με το ωραιότερο, το πιο εξασκημένο όργανο, θα έβρισκε την προφορά αποκρουστικά βάρβαρη. Αν όμως άκουγε ένα Νεοέλληνα, μάλλον δεν θ' αγανακτούσε τόσο, αλλά για τον απλούστατο λόγο ότι δεν θα καταλάβαινε ότι αυτή είναι η γλώσσα του.» Όλοι οι σημερινοί λαοί μιλούν τα ελληνικά αλλιώτικα, δηλαδή προσαρμοσμένα στη δική τους γλώσσα (μόνο που τις περισσότερες φορές δεν το συνειδητοποιούν), και όλοι τα μιλούν λάθος. Γι' αυτό δεν έχει και τόση σημασία αν αποδίδουμε τα ελληνικά κύρια ονόματα «σωστά» ή εκλατινισμένα ή ακόμα και εκγαλλισμένα. Ένα παράξενο φαινόμενο είναι ότι ποτέ δεν υττήρξε μια ενιαία ελληνική γλώσσα, παρά τέσσερις μεγάλες διάλεκτοι που συνυπήρχαν η μια πλάι στην άλλη: η ιωνική, η δωρική, η αιολική και η αττική. 69

Στα ιωνικά έγραψαν ο Όμηρος και ο Ησίοδος, οι ελεγειακοί ποιητές και οι ιαμβογράφοι, ο Εκαταίος και ο Ηρόδοτος, ο Ιπποκράτης και οι μαθητές του. Στα δωρικά έγραψαν ο Επίχαρμος, οι Πυθαγόρειοι και όλοι οι λυρικοί ποιητές, με κορυφαίο τον Πίνδαρο. Η αιολική διάλεκτος βρήκε τους κύριους εκπροσώπους της στη Σαπφώ και τον Αλκαίο, η αττική στον Αριστοφάνη, τον Πλάτωνα, τους ρήτορες, τους τραγωδούς. Σ' αυτούς τους τελευταίους ο διάλογος ήταν γραμμένος στην αττική διάλεκτο, ενώ τα χορικά σε δωρική ή έντονα δωρίζουσα διάλεκτο. Η διάλεκτος δεν είχε καμιά σχέση με την καταγωγή του συγγραφέα· η επιλογή της καθοριζόταν μόνον από αισθητικές σκοπιμότητες και από την παράδοση, θ α ήταν π.χ. αδιανόητο να γράψει κάποιος ένα έπος σε άλλη διάλεκτο εκτός από την ιωνική. Από την άλλη πλευρά, όμως, ακριβώς χάρη στο έπος οι Έλληνες απόκτησαν ένα είδος κοινής γλώσσας. Γιατί ο Όμηρος ήταν κάτι σαν ελληνική Βουλγκάτα. «Σ^ αυτόν τον ποιητή», λέει ο Πλάτων», «οφείλει η Ελλάδα τη μόρφωσή της.» Η Ιλιάδα έχει ονομασθεί καθρέφτης της ιπποτικής ζωής, αλλά σε εξίσου μεγάλο βαθμό είναι και καθρέφτης της λαϊκής ζωής, του κόσμου ολόκληρου* η Οδύσσεια είναι ένα από εκείνα τα σπάνια παραμύθια που περικλείουν μέσα τους όλα τα ανθρώπινα. Δικαιολογημένα λοιπόν ο Όμηρος συμβολίζει κάθε τι το ελληνικό. Με τον Όμηρο η πλαστική ικανότητα των Ελλήνων φτάνει, στην αρχή κιόλας της ιστορίας τους, στο απόγειό της. Ο Όμηρος είναι πάνω απ^ όλα ένας ανυπέρβλητος πλαστουργός: αυτή η ιδιότητα χαρακτηρίζει το μαρμάρινο μεγαλείο και την ψυχρότητά του, τα λιγοστά και αδρά, αλλά λαμπερά χρώματά του, τη σύνθεσή του, που συνήθως ξέρει μονάχα ατομικές μορφές και, όπου οι μορφές αυτές σχηματίζουν ομάδες, τις διατάσσει γραμμικά και συμμετρικά: σε αετώματα, ζώνες και ορόφους. Αυτή χαρακτηρίζει ακόμα και τις παρομοιώσεις του, που πλαισιώνουν και συνοδεύουν το ανάγλυφο σαν εμβλήματα ή σαν περιοδικά επαναλαμβανόμενα ποικίλματα. Τοπίο, καιρικές συνθήκες, εποχή του χρόνου — όλα όσα ανήκουν στην «ατμόσφαιρα» απουσιάζουν* γιατί αυτά τα πράγματα βρίσκονται έξω από τις δυνατότητες της γλυπτικής. Όλα έχουν σαφές περίγραμμα, όλα είναι μονοσήμαντα, όλα είναι Gestalt* ενώ αντίθετα η χριστιανική ποίηση (και όλη η σύγχρονη ποίηση είναι χριστιανική) βλέπει τον άνθρωπο ως κάτι το άμορφο και άπειρο. Οι περιπλανήσεις του Οδυσσέα είναι εικόνες, οι περιπλανήσεις του Φάουστ 70

σύμβολα· στην Ιλιάδα ακόμα και τα πιο απίθανα πράγματα είναι πραγματικά, στην «Αγριόπαπια» ακόμα και τα πιο καθημερινά πράγματα είναι θρύλος. Οι ομηρικοί ήρωες έχουν από φυσικού τους γιγάντιες διαστάσεις. Η απίστευτη σωματική τους δύναμη και γρηγοράδα δεν τους κάνει μυθικά πλάσματα, και η τερατώδης όρεξή τους για δόξα ^ι εκδίκηση, αίμα και ψητό κοψίδι δεν τους δίνει τίποτα το παθολογικό. Αυτή τη στρογγυλεμένη περιγραφή του κόσμου την ενισχύει το εξάμετρο με τη μεγαλοπρεπή ροή του και τη λαγαρή διάρθρωσή του, καθώς και η τυποποίηση των αποστροφών και των επιθέτων, που δεν είναι ούτε αποστεωμένες εκδηλώσεις μιας τυφλής παραδοσιοκρατίας ούτε τυφλοσούρτες για να βοηθούν τη μνήμη των ακροατών και των αοιδών, όπως έχει υποτεθεί, παρά είναι εκφράσεις μιας απόλυτα συγκεκριμένης θέλησης του καλλιτέχνη. Όταν ο προσευχόμενος σηκώνει μέρα μεσημέρι τα χέρια του στον «έναστρο ουρανό» και η Ναυσικά πηγαίνει για πλύσιμο τα «αστραφτερά φορέματά» της, οι αρχαίοι Έλληνες σίγουρα είχαν προσέξει αυτές τις «αντιφάσεις» χωρίς να τους ξενίζουν ιδιαίτερα. Σ** ένα κόσμο λουσμένο στην πραγματικότητα, τα φορέματα είναι πάντα αστραφτερά και τα αιώνια άστρα φαίνονται αδιάκοπα. Τον έβδομο αιώνα ο Όμηρος είχε φτάσει κιόλας στο αποκορύφωμα της φήμης του, που κράτησε μια ολόκληρη χιλιετία* από τον έκτο αιώνα κι έπειτα ολόκληρο το έργο του απαγγελλόταν επίσημα κάθε τέσσερα χρόνια στα Παναθήναια* από τον πέμπτο αιώνα κι ύστερα ήταν σχολικό εγχειρίδιο, από το οποίο τα παιδιά μάθαιναν θρησκευτικά και ιστορία, και ήταν στα στόματα όλων ως εγκόλπιο γνωμικών (ακόμα και για να παρωδήσει κανείς κάτι)· τον χρησιμοποιούσαν ακόμα και ως χρησμοδότη, όπως ακριβώς συμβαίνει με τη Βίβλο, ενώ στην υστεροελληνική εποχή η αξία που έδιναν σε κάθε του λέξη γέννησε την επιστήμη της φιλολογίας. Με την Ιλιάδα και την Οδύσσεια συνδέονταν οι «Κύκλιοι ποιητές», που ονομάζονταν έτσι γιατί πραγματεύονταν ολόκληρο τον κύκλο των μύθων που πλαισίωναν τα δύο ομηρικά έττη: την αφορμή του πολέμου, τις μάχες του Αχιλλέα με την Αμαζόνα Πενθεσίλεια, την κατάκτηση του Ίλιου, τις τύχες των Ατρειδών μετά την επιστροφή τους στήν πατρίδα και πολλά άλλα. Για τους Κύκλιους μαθαίνουμε μονάχα από την αποσπασματική «Χρηστομάθεια» του Πρόκλου, πεζογράφημα ενός μεταχρι71

στιανικού Έλληνα γραμματολόγου, στην εποχή του οποίου οι ποιητές αυτοί διαβάζονταν ακόμα πολύ, αλλά, όπως λέει ο ίδιος ο Πρόκλος, λιγότερο για την ποιητική τους αξία και περισσότερο για το πλούσιο μυθολογικό υλικό τους. Και πράγματι, γλύπτες και αγγειογράφοι, λυρικοί και τραγικοί ποιητές εμττνεύσθηκαν πολύ απ' αυτούς, ενώ τα καλλιτεχνικά τους προσόντα θεωρούνταν ομόφωνα απ' όλους τους αρχαίους κριτικούς ως αρκετά χαμηλά. Πενιχρά αποσπάσματα έχουν σωθεί και από το κωμικό έπος «Μαργίτης», που πρέπει να είναι πολύ παλιό, γιατί ο Αρχίλοχος, που έζησε γύρω στο 650, δανείσθηκε απ' αυτό ένα στίχο, και δεν μπορεί να ήταν ασήμαντο, γιατί επί αιώνες συγγραφέας του θεωρούνταν ο Όμηρος. Ο ήρωάς του είναι ένας μπουνταλάς από πλούσια οικογένεια που κάνει όλο γκάφες κι ακόμα και τη νύχτα του γάμου του δεν ξέρει πώς να φερθεί στη γυναίκα του: «πολλά πράγματα καταλάβαινε, αλλά όλα τα καταλάβαινε ανάποδα.» Από πολύ νεότερη εποχή, ίσως από το πρώτο μισό του πέμπτου αιώνα, προέρχεται η «Βατραχομυομαχία», μια παρωδία της Ιλιάδας, από την οποία έχουν σωθεί τριακόσιοι στίχοι, αν και σε πολύ παρεφθαρμένη μορφή. Τα ποντίκια, με επικεφαλής τον βασιλιά τους Ψιχάρπαγα, αποφασίζουν να κάνουν πόλεμο με τα βατράχια και στέλνουν τον κήρυκά τους Εμβασίχυτρο να τους το αναγγείλει. Τα βατράχια, με περικεφαλαίες από κελύφη σαλιγκαριών και δόρατα από μυτερά βούρλα, νικιούνται από τα ποντίκια, που φορούν περικεφαλαίες από καρυδότσουφλα και θώρακες από φασόλια. Η Αθηνά, αγανακτισμένη με τα ποντίκια γιατί ροκάνισαν τον πέπλο της, αλλά και με τα βατράχια γιατί την ενοχλούν όταν κοιμάται, πείθει τους θεούς να μείνουν ουδέτεροι. Στο τέλος όμως οι θεοί στέλνουν τα καβούρια για να δώσουν λύση. Η αφήγηση είναι διασκεδαστική, κυρίως επειδή καταφέρνει να σατιρίσει πετυχημένα το ομηρικό πάθος και το επικό ύφος. Σ' ολόκληρη την αρχαιότητα η ύπαρξη του Όμηρου δεν αμφισβητήθηκε ποτέ. Στην πιο αξιόπιστη πηγή, το ψευδοηροδότειο «Ομήρου βίος», αναφέρεται ότι η γενέτειρα του ποιητή ήταν η Σμύρνη· αλλά και στο σύγγραμμα για τον Όμηρο που αποδίδεται στον Πλούταρχο, καθώς και στο ποίημα για τη μονομαχία ανάμεσα στον Όμηρο και τον Ησίοδο, η Σμύρνη βρίσκεται στην πρώτη θέση. Όπως είναι γνωστό, εφτά πόλεις λέγεται ότι έριζαν για την καταγωγή του Ομήρου· στην πραγματικότητα όμως ήταν ακόμα περισσότερες. Αλ72

λά φαίνεται ότι οι αξιώσεις της Σμύρνης είναι δικαιολογημένες. Γύρω στο 500 π.Χ. οι ραψωδοί αυτοαποκαλούνται Ομηρίδες και θεωρούν ότι όλα τα έπη του κύκλου που απαγγέλλουν είναι ομηρικά. Αλλά από το δεύτερο μισό του αιώνα αρχίζει να σαλεύει η κριτική και ν' αμφισβητεί όλα τα άλλα έπη εκτός από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Μια κάποια υφολογική διαφορά, που αναντίρρητα υπάρχει ανάμεσα σ"" αυτά τα δύο έργα, εξηγήθηκε με την υπόθεση ότι το ένα το έγραψε ο ποιητής στα νιάτα του, ενώ το άλλο στα γεράματά του. Η Ιλιάδα συγκρίθηκε με την εκτυφλωτική λάμψη του μεσημεριανού ήλιου, η Οδύσσεια με το απαλό φέγγος του δειλινού. Αλλά από τότε κιόλας υπήρχε μια μειοψηφία από λόγιους που απέδιδαν το όψιμο έργο σ^ έναν άλλο ποιητή και γι' αυτό ονομάσθηκαν «χωρίζοντες»· όμως το κύρος του Αρίσταρχου από τη Σαμοθράκη, ενός από τους σημαντικότερους αλεξανδρινούς γραμματολόγους, τους αποστόμωσε, κι έτσι στα τέλη της αρχαιότητας η θεωρία τους δεν συζητιόταν πια παρά μόνο σαν αστείο. Νά όμως που αυτή ακριβώς η εκδοχή επικράτησε στη νεότερη εποχή και υποστηρίζεται ακόμα και σήμερα από πολλούς φιλόλογους. Δεν είναι μάλιστα λίγοι εκείνοι που πάνε ακόμα μακρύτερα και αρνούνται γενικά την ενότητα των ομηρικών επών. Ο πρώτος που το έκανε αυτό ήταν ο αβάς Φρανσουά Εντλίν ντ' Ωμπινιάκ στο έργο του «Πραγματεία γύρω από την Ιλιάδα», που δημοσιεύθηκε το 1715, τον ίδιο χρόνο με την περίφημη μετάφραση του Όμηρου από τον Πόουπ. Η θέση του ντ' Ωμπινιάκ ξαναδιατυπώθηκε ογδόντα χρόνια αργότερα από τον πολύ ευυπόληπτο γλωσσολόγο Φρίντριχ Άουγκουστ Βολφ, τον θεμελιωτή της ιστορικής έρευνας της ελληνικής λογοτεχνίας. Το κύριο επιχείρημά του ήταν ότι, όπως πιστοποιεί ολόκληρη η αρχαιότητα, ο Πεισίστρατος ήταν εκείνος που πρώτος διέταξε να συγκεντρωθούν και να καταγραφούν τα ομηρικά έπη. Αυτό όμως ούτε πιστοποιείται απ' όλες τις ττηγές ούτε μπορεί να έγινε για πρώτη φορά από τον Πεισίστρατο. Ακόμα κι αν δεχτούμε ότι η πληροφορία αυτή είναι σωστή, το πιθανότερο είναι ότι ο Πεισίστρατος διέταξε να μπει τάξη και να παγιωθούν γραπτά τα διάφορα άσματα που, εξαιτίας της μεμονωμένης απαγγελίας τους από διάφορους αοιδούς, είχαν σκορπιστεί. Το καλλιτεχνικό ένστικτο του Σίλερ χαρακτηρίζει ανενδοίαστα αυτή την υπόθεση «κυριολεκτικά βάρβαρη», ενώ ο Γκαίτε, αφού τη δέχτηκε αρχικά, την αποκήρυξε ως «υποκειμενική κοτσάνα». Άλλωστε, ο ίδιος ο Βολφ δεν ήταν και τόσο σί73

γουρος για τη θεωρία του, γιατί παραδεχόταν ότι η Ιλιάδα μπορεί να είχε γραφτεί κατά το μεγαλύτερο μέρος της από ένα και μοναδικό ποιητή και ότι ο ίδιος μπορούσε μια χαρά να τη διαβάσει ως ενιαίο όλο, αν άφηνε κατά μέρος τις επιστημονικές αμφιβολίες του. Ωστόσο η θεωρία του Βολφ κίνησε αμέσως μεγάλη προσοχή και άντεξε πολύ στον χρόνο, με τη μορφή διαφόρων παραλλαγών. Οι σημαντικότερες απ' αυτές τις παραλλαγές είναι οι ακόλουθες: Η «υπόθεση της επέκτασης» δέχεται ότι υπήρχε ένας αρχικός πυρήνας με μέτρια έκταση και ότι, με συνεχείς προσθήκες, αυτός ο πυρήνας διογκώθηκε, ώσπου απόκτησε την τελική μορφή του. Είναι γνωστό ότι οι ζωικοί και φυτικοί οργανισμοί αυξάνουν με την αφομοίωση, την προσθήκη δηλαδή νέων συστατικών στα ήδη υπάρχοντα* αλλά προκειμένου για τον οργανισμό ενός λογοτεχνικού έργου η αντίληψη αυτή είναι παράλογη. Η «θεωρία των δημωδών ασμάτων», που θεμελιώθηκε από τον Καρλ Λάχμαν, βλέπει ουσιαστικά τις επικές δημιουργίες των αρχαίων Ελλήνων με τα μάτια του ράφτη, γιατί θεωρεί ότι τα έπη αυτά φτιάχτηκαν χάρη στη συρραφή διαφόρων κομματιών, που το έμπειρο μάτι μπορεί να τα χωρίσει πάλι. Η «θεωρία των Ομηριδών» υποστηρίζει ότι υπήρχε στη Χίο ένα γένος τραγουδιστών που είχε πάρει τ' όνομά του από κάποιον θρυλικό γενάρχη: σ' αυτόν τον γενάρχη αποδίδονταν τα έπη, που στην πραγματικότητα οφείλονταν στη συντεχνιακή μαστοριά των απογόνων του. Μια τέτοια συνεταιρική παραγωγή, που χαρακτηρίζεται από όλο και μεγαλύτερη τεχνική αρτιότητα, είναι κάτι απόλυτα συνηθισμένο στους τενεκετζήδες και τους υφαντές, καθώς και τους διάφορους κλάδους της βιομηχανοποιημένης τέχνης, αλλά αδιανόητη σε καλλιτεχνήματα ανωτάτου επιπέδου. Όλες αυτές οι θεωρητικές κατασκευές προέρχονται από άτομα που συνδυάζουν την ευρυμάθεια και την επιστημοσύνη με την τέλεια άγνοια στα θέματα της ποίησης. Όποιος διαβάζει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια αυθόρμητα, επομένως μη φιλολογικά, παρατηρεί αμέσως ότι είναι συνθεμένη. Η σκέψη να συμπυκνωθούν με τέτοια δραματικότητα η δεκαετία της πολιορκίας και η δεκαετία των περιπλανήσεων του Οδυσσέα και να συγκεντρωθούν γύρω από ένα πυρήνα: στη μια περίπτωση την οργή του Αχιλλέα, στην άλλη την αφήγηση του Οδυσσέα, δεν μπορεί παρά να οφείλεται σ' ένα μεγάλο καλλιτέχνη. Πρέπει μάλιστα να παρατηρήσουμε ότι πολύ λίγα είναι τα αφηγηματικά λογοτεχνήματα που έ74

χουν τόσο αυστηρή και ενιαία δομή: στα μεγάλα μυθιστορήματα της εποχής μας αυτή η διάρθρωση δεν πετυχαίνεται ποτέ (και είναι πολύ πιθανό ότι ούτε καν επιδιώκεται, γιατί, όπως είπαμε, η χριστιανική μορφή τέχνης διαφέρει από την ελληνική)· οπωσδήποτε, η θεωρία των δημωδών ασμάτων (ή μάλλον, σ** αυτή την περίπτωση, η «θεωρία της νουβέλας») θα μπορούσε να εφαρμοσθεί ευκολότερα στον Γκαίτε και τον Γκότφριντ Κέλερ παρά στον Όμηρο. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι όλοι οι στίχοι των δύο επών είναι δημιουργήματα του Όμηρου. Απεναντίας: όχι μόνον οι πολλές τυποποιημένες εκφράσεις, που σίγουρα αποτελούσαν παράδοση ήδη πριν από τον Όμηρο, αλλά και πολυάριθμα μοτίβα, επεισόδια, καλολογικά στοιχεία, πορτρέτα, ακόμα και μεγαλύτερα κομμάτια της σύνθεσης θα πρέπει να τα πήρε ο Όμηρος από αλλού. Και σ' αυτό ακόμα έκανε ό,τι κάνει ένας μεγάλος γλύπτης, που δεν τα φτιάχνει όλα μόνος του, αλλά αναθέτει σ' άλλους να του σμιλέψουν διάφορες φιγούρες, συμπλέγματα, εμβλήματα για το κολοσσιαίο έργο του. Και γενικά, είναι στη φύση του γόνιμου ποιητή να χρησιμοποιεί ανενδοίαστα ξένες δημιουργίες: σ' αυτό το ζήτημα ο Σαίξπηρ και ο Καλντερόν, ο Μολιέρος και ο Νέστροϊ μοιάζουν πολύ μεταξύ τους. Η αιδημοσύνη στην εκμετάλλευση παρασοσιακών θεμάτων και μορφών είναι ένας όψιμος διανοουμενισμός, ένας ημιερασιτεχνισμός, έκφραση αναιμίας του ταλέντου: η σφριγηλή διάνοια είναι αδηφάγα, σίγουρη ότι τα πάντα είναι ιδιοκτησία της. Έτσι απλά εξηγείται γιατί πολλά πράγματα στον Όμηρο «δεν ταιριάζουν». Για τον Όμηρο, όλα ήταν ένας φαντασμαγορικός θεατρικός διάκοσμος, που τον σύνθεσε ο ίδιος δεξιοτεχνικά, αλλά όχι πάντα με δικά του σκηνικά αντικείμενα* δεν είναι λοιπόν παράξενο που μερικές φορές τα αντικείμενα αυτά ξεφεύγουν από το γενικό στιλ ή ταράζουν την προοπτική. Ωστόσο, πουθενά δεν νιώθει κανείς το χέρι του σκηνοθέτη. Ακόμα κι αυτό το γεγονός προσπάθησαν πολλοί να το χρησιμοποιήσουν ως αντεπιχείρημα για την ύπαρξη του Όμηρου, αντί να το αξιολογήσουν ως την ύψιστη έκφραση της ποιητικής τέχνης του. Ο Όμηρος εξαφανίζεται ολότελα πίσω από το έργο του, κι ωστόσο ζει ακόμα και στο μικρότερο μέρος του, όπως η ψυχή στο σώμα, όπως ο θεός στον κόσμο: πανταχού παρών, αλλά αόρατος. Το ίδιο συμβαίνει και με τον Σαίξπηρ: και για τη δική του επίσης ουσία ισχύει ό,τι λέει ο ίδιος για το ττνεύμα στον «Άμλετ»: «πότε είν' εδώ, πότε εκεί, πότε 75

χάνεται». Οι δυο μεγαλύτεροι ποιητές του κόσμου είναι ανώνυμοι με τη διπλή έννοια. Οι άνθρωποι που θεωρούν υπαρκτό μόνον ό,τι τρώγεται, βγάζουν το συμπέρασμα ότι ο θεός και η ψυχή, το έργο του Σαίξτ^ηρ και το έργο του Όμηρου είναι συμπλέγματα μορίων και ατόμων. Η Οδύσσεια έχει πολύ πιο πολύπλοκη και λεπτή δομή απ^ ό,τι η Ιλιάδα: η τελευταία είναι ένα πολύχρωμο χρονικό, η πρώτη ένα μυθιστόρημα με πολυδαίδαλη πλοκή. Το γεγονός ότι ο ποιητής βάζει τον ίδιο τον Οδυσσέα να διηγηθεί ένα μέρος από τις περιπέτειές του, αλλά μόνον ένα μέρος, είναι ένα τέχνασμα τόσο έξυτυνο και γοητευτικό ώστε αντιγράφτηκε αργότερα από πολλούς συγγραφείς, γι' αυτό κι εμείς δεν νιώθουμε πια πόσο πρωτότυπη και μεγαλοφυής ήταν αυτή η ιδέα. Η Οδύσσεια δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ στα γεγονότα της Ιλιάδας· θα νόμιζε κανείς ότι δεν έγιναν μάχες μπροστά στα τείχη της Τροίας, κι ας είναι ο Οδυσσέας ένας από τους βασικούς ήρωες του πολέμου. Επίσης, από μερικές απόψεις οι άνθρωποι στην Οδύσσεια είναι διαφορετικοί: σεμνότεροι, αλλά και συναισθηματικότεροι. Τους περιβάλλει μια σχεδόν αβρή ατμόσφαιρα, ενώ από τους ήρωες της Ιλιάδας λείπει συχνά η λεπταισθησία. Βέβαια, και στην Ιλιάδα οι ήρωες κλαίνε συχνά και γοερά, αλλά πιο πολύ σαν ζωηρά παιδιά, ενώ στο νεότερο έπος οι άνθρωποι απολαμβάνουν για τα καλά τα δάκρυά τους, σχεδόν όπως στα βαρύθυμα, γεμάτα ντέρτι και σαράκι έργα της νεότερης εποχής. Αλλά θα πρόδινε άγνοια από τέχνη αν συμπεραίναμε ότι η Οδύσσεια δεν είναι δυνατό να γράφτηκε από τον Όμηρο. Το ότι ολόκληρη η δράση της Ιλιάδας αποσιωπάται, είναι προφανώς καλλιτεχνική πρόθεση του ποιητή, που δεν θέλει να αυτοεπαναληφθεί. Και το ότι συνθέτει αυτό το δεύτερο έργο με πιο πολύπλοκο τρόπο, ότι δημιουργεί ανθρωπινότερες, πιο ευαίσθητες μορφές, εξηγείται άνετα με την προχωρημένη ηλικία του ποιητή: έχει γίνει ωριμότερος και πραότερος, αλλά και κάπως μελαγχολικότερος. Κι εδώ πάλι μπορούμε να βρούμε αναλογίες με νεότερα λογοτεχνικά έργα: μάταια θ' αναζητήσουμε στον «Γκαιτς» την κοινωνική αισθαντικότητα του «Τάσου», ή τη μεγαλόπρεττη ωμότητα των «Ληστών» στον «Βάλενσταϊν». Μάλιστα, για πολύ καιρό υπήρχε η γνώμη ότι η Ιλιάδα δεν είναι παρά ένα απόσπασμα, κι αυτό γιατί «σταματάει απότομα». Πράγματι, τα δυο σημαντικότερα γεγονότα, δηλαδή ο θάνατος του Αχιλλέα και η καταστροφή της Τροίας, δεν εξιστορούν76

ται καθόλου. Αλλά αυτό και μόνο θα ήταν αρκετό για να καταλάβει κάποιος ότι το τραγούδι για τον θυμό του Πηλείδη γράφτηκε από το χέρι ενός από τους μεγαλύτερους ποιητές όλων των αιώνων. Η σκηνή που ο γέρος Πρίαμος και ο νεαρός Αχιλλέας αλληλοκοιτάζονται με θαυμασμό, στεφανωμένοι κι οι δυο από το λαμπρό φωτοστέφανο του αιώνιου ηρωισμού, και ο δεύτερος χύνει δάκρυα —γιατί σκέφτεται τον γέρο πατέρα του, που κι αυτός έχει χάσει κιόλας τον γιό του, κι ας ζει ακόμα ο μελλοθάνατος— κι έπειτα παραδίνει το πτώμα του Έκτορα, είναι η ύψιστη έκφραση ανθρωπισμού και μεγαλοθυμίας που μπορούσε να βρει η αρχαιότητα, και θα περίμενε κανείς ν' ανοίξουν εκείνη τη στιγμή οι ουρανοί, αν αυτή η αντίληψη δεν παραήταν ξένη για τη φαντασία των αρχαίων Ελλήνων. Κανένας άλλος ποιητής δεν θα είχε σταματήσει εδώ. Στην αρχέτυτυη μορφή του μύθου, ο Αχιλλέας έριχνε το πτώμα του εχθρού κομματιασμένο στα σκυλιά. Από ποιόν άλλο θα μπορούσε να είναι αυτή η καταπληκτική συγχορδία, αν όχι από τον Όμηρο; Ο Ναπολέων θεωρούσε την Ιλιάδα ημερολόγιο εκστρατείας ενός στρατιωτικού. Η άποψη αυτή είναι τερατώδης, αλλά στο στόμα ενός Ναπολέοντα δείχνει ότι ο Όμηρος πρέπει να ήταν στρατιωτική αυθεντία. Ακόμα και τα τραύματα τα περιγράφει με την ειδημοσύνη ενός στρατιωτικού γιατρού, ενώ ο Βιργίλιος δεν έχει ιδέα απ' αυτά τα πράγματα. Αλλά δεν υπάρχει σχεδόν κανένας τομέας, στον οποίο ο Όμηρος να μην είναι ειδήμονας. Πόσο βαθιά διαίσθηση των πιο κρυφών φυσιολογικών διεργασιών φανερώνει, π.χ., όταν εντοπίζει την έδρα των θυμικών κινήσεων στο διάφραγμα! Η καρδιά είναι μια αντλία, ένα μηχανοστάσιο, ο εγκέφαλος ένα τηλεγραφείο ή τηλεφωνείο, ένα διοικητικό κέντρο. Το όργανο της ψυχής μας είναι το ηλιακό πλέγμα. Ακόμα και το χαρακίρι βασίζεται στην πεποίθηση ότι το υπογάστριο (χάρα) είναι η έδρα των ευγενών συναισθημάτων δεν πρόκειται για απλή αυτοκτονία, παρά για πράξη που εκτελείται επίσημα μπροστά σε μάρτυρες και με την οποία ο ένοχος θέλει να πει «Η ψυχή μου ντρέπεται», ενώ ο αθώος «Σας δείχνω την ψυχή μου». Εδώ έχει τις ρίζες του το αινιγματικό «υστερικό γέλιο» και το γέλιο από απόγνωση: το διάφραγμα δεν ταράζεται μόνον από ιλαρότητα. Ακόμα κι αυτό το ξέρει ο Όμηρος, γιατί λέει για τους μνηστήρες: «Κι έτσι γελούσαν με παραμορφωμένα πρόσωπα, καταβρόχθιζαν το κρέας ματωμένο ακόμα και ωμό κι ένιωθαν δάκρυα ν' ανεβαίνουν 77

στα μάτια τους και θρήνου προμήνυμα να σηκώνεται στην καρδιά τους»: πόσες ψυχολογικές και παθολογικές παρατηρήσεις υπάρχουν σε μια και μόνη φράση! Για τη σχέση του Όμηρου με τον κόσμο που περιγράφει μιλήσαμε στον προηγούμενο τόμο. Αν σωπαίνει για ορισμένα πράγματα, αυτό μπορεί να οφείλεται σε τρεις αιτίες. Η πρώτη είναι ότι δεν τα γνωρίζει, όπως πρέπει να υποθέσουμε προκειμένου για την κότα, γιατί είναι πολύ απίθανο να παρέλειπε το «θρεπτικό αβγό» και τον «κήρυκα της μέρας» και να μη χρησιμοποιούσε έστω σε μερικές παρομοιώσεις του την εριστικότητα, την έπαρση και τη δεσποτικότητα του κόκορα, τη στιγμή που οι ομηρικοί ήρωες θυμίζουν κραυγαλέα τα κοκόρια. Η δεύτερη εκδοχή είναι ότι ο Όμηρος αρχαΐζει επίτηδες. Και η τρίτη ότι πρόκειται απλώς για σύμπτωση, όπως π.χ. όταν αναφέρει το κερί, το μέλι και τις μέλισσες, αλλά δε λέει λέξη για τη μελισσοκομία* ας μη ξεχνάμε ότι ο Όμηρος δεν είναι εγκυκλοπαίδεια αρχαιογνωσίας. Η λατρεία του γυμνού και η παιδεραστία είναι ακόμα ξένες στον κόσμο του Όμηρου: ο Οδυσσέας ντρέπεται μπροστά στη Ναυσικά επειδή είναι άντυτος, ενώ ανάμεσα στον Αχιλλέα και τον Πάτροκλο υπάρχει μια απλή φιλική σχέση, που όμως ήδη στον Αισχύλο μετατρέπεται σε ερωτικό δεσμό κι αργότερα ο Λουκιανός (από τον οποίο βέβαια δεν θα έπρεπε να περιμένουμε τίποτα καλύτερο) την υποβαθμίζει με την παρατήρηση: «Κι αυτού του δεσμού η κινητήρια δύναμη ήταν η λαγνεία». Αντίθετα, η γυναίκα παίζει ακόμα πολύ ευγενέστερο και σημαντικότερο ρόλο. Όχι μόνον ο πόλεμος, αλλά και η οργή του Αχιλλέα ξεσπούν με αφορμή μια γυναίκα. Η γυναικεία ψυχή ζει τη δική της ζωή, που η μεταγενέστερη ποίηση της την αρνήθηκε* ο Όμηρος εξατομικεύει με αγάπη όλες τις γυναικείες μορφές. Η Ελένη και η Πηνελόπη είναι και οι δυο τους κυρίες με τα όλα τους κι ωστόσο ενσαρκώνουν η καθεμιά τις ζωηρότερες γυναικείες αντιθέσεις που μπορεί να φανταστεί κανείς. Η Καλυψώ και η Ανδρομάχη είναι δυο ολότελα διαφορετικοί τύποι της αφοσιωμένης συντρόφισσας. Η Ναυσικά, με την ανυπέρβλητη χάρη της, είναι το πρώτο «κοριτσόπουλο» της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η Ήρα, διακριτικότατα κωμική, είναι η πρώτη «παρεξηγημένη γυναίκα». Η απίστευτα τρυφερή σχέση ανάμεσα στην Αθηνά και τον Οδυσσέα είναι η σχέση της νεράιδας με τον προστατευόμενό της, με τον οποίο είναι λιγάκι ερω78

τευμένη: ένα σχεδόν ρομαντικό μοτίβο, που θυμίζει τους «Άσωτους» του Ράιμουντ. Το ότι οι βασιλιάδες οργώνουν, οι πρίγκιπες σφάζουν, γδέρνουν και ψήνουν, οι άρχοντες ζεύουν άλογα και φυλάνε πρόβατα, δεν είναι ίσως τόσο σκόπιμος αρχαϊσμός όσο το αιώνιο στιλ του παραμυθιού, όπως το χειρίζεται με τόση γοητεία ο Άντερσεν: «Μια μέρα ξέσπασε φοβερή καταιγίδα, άστραφτε και βροντούσε, η βροχή έπεφτε ποτάμια, φρίκη σας λέω! Τότε ένα χτύπημα ακούστηκε στην πύλη του παλατιού κι ο βασιλιάς πήγε ν^ ανοίξει». Κατά τα άλλα, το χρώμα εποχής είναι ένα μίγμα από γνήσιες ιστορικές μνήμες και τυποποιημένες αντιλήψεις για τα «παλιά τα χρόνια». Δεν υπάρχουν «Έλληνες», δεν υπάρχει γραφή, δεν υπάρχουν καβαλάρηδες, δεν υπάρχουν πολεμικά πλοία παρά μόνο μεταγωγικές μαούνες με κατάρτι και πανί, δεν υπάρχει ούτε καν η άγκυρα. Όταν οι ήρωες τρώνε, κάθονται σε καθίσματα χωρίς να είναι στεφανωμένοι και καταβροχθίζουν μόνο ψητά, ποτέ βραστά, ποτέ πουλιά ή ψάρια, πράγμα που μάλλον προορίζεται να εκφράσει το αρχοντικό περιβάλλον, γιατί ούτε καν ο επικός ποιητής δεν θα τολμούσε να ισχυρισθεί ότι αυτή ήταν η μοναδική τροφή των θνητών. Μερικές φορές ο ποιητής αποφασίζει να κάνει ένα συμβιβασμό, όπως π.χ. στο όνειρο του Αχιλλέα. Ξέρει ότι οι «Αχαιοί» πίστευαν στην επιστροφή των νεκρών επειδή όμως ο ίδιος δεν πιστεύει πια σ' αυτή, βάζει τον Αχιλλέα να ονειρευθεί την εμφάνιση του Πάτροκλου. Η βασιλική εξουσία, όπως περιγράφεται στο έπος, είναι κατασκεύασμα της ομηρικής αριστοκρατικής εποχής, που δεν μπορεί πια να φανταστεί μια πραγματική μοναρχία. Δεν είναι παρά μια αδύναμη αναλαμπή της πραγματικής μυκηναϊκής εξουσίας. Οι βασιλιάδες είναι διογενείς^ γεννημένοι δηλαδή από το Δία, επομένως βασιλεύουν ελέω θεού, και το σκήπτρο τούς κάνει εξουσιαστές των πάντων. Ο Αγαμέμνων είναι βαοιλεντερος^ δηλαδή πιο βασιλιάς από τους άλλους, και μάλιστα βασιλεντατος^ ο βασιλικότερος απ' όλους· όλ' αυτά όμως δεν είναι παρά διακοσμητικά επίθετα: όλοι οι ηγεμόνες έχουν ίσα δικαιώματα, ο Αγαμέμνων δεν είναι ούτε δικαστής ούτε αρχιστράτηγος, σ' όλες τις σημαντικές αποφάσεις εξαρτάται από το συμβούλιο των ευγενών και τη γενική συνέλευση, στην οποία παίρνουν μέρος όλοι οι ελεύθεροι. Πλάι σ' αυτούς τους τελευταίους υπάρχουν και οι θήτες: μεροκαματιάρηδες ξενικής καταγωγής και 79

δούλοι, που απολαμβάνουν πατρική μεταχείριση και, όπως υποδηλώνει το όνομα οίκέται^ θεωρούνται μέλη της οικογένειας. Οι οικονομικές ανάγκες καλύπτονται ακόμα σε μεγάλο βαθμό από την οικοτεχνία: στο σπίτι φτιάχνεται το αλεύρι και το κρασί, το μαλλί και τα ρούχα, τα παπούτσια και τα έπιπλα. Ο Οδυσσέας κατασκευάζει μόνος τη σχεδία του. Για ορισμένες τέχνες, όπως η αγγειοπλαστική, η αρματοπόιία, η βυρσοδεψία και η κατεργασία των μετάλλων, υπάρχουν πλανόδιοι ειδικοί που λέγονται δημιουργοί^ δηλαδή δημόσιοι εργάτες, γιατί εργάζονται για λογαριασμό ολόκληρης της κοινότητας: σ' αυτούς συγκαταλέγονται επίσης οι γιατροί, οι τραγουδιστές και οι «κήρυκες», που μπορούμε να τους θεωρήσουμε ένα είδος αρχικαμαρότων. Φυσικά δεν λείπουν οι ζευγάδες και οι θεριστές, οι βοσκοί και οι αμπελουργοί. Αλλά σε γενικές γραμμές ο Όμηρος φαντάστηκε τη μυκηναϊκή εποχή πολύ πιο πρωτόγονη απ^ ό,τι ήταν στην πραγματικότητα. Η απονομή δικαιοσύνης είναι αρμοδιότητα των γερόντων, που ουσιαστικά περιορίζονται να παίζουν το ρόλο του διαιτητή σε ιδιωτικές υποθέσεις. Σ"" όλα τ' άλλα ζητήματα το άτομο στηρίζεται στην αυτοβοήθεια και την προστασία των συγγενών. Αλλά σ^ αυτόν τον αριστοκρατικό κόσμο, ο στοχασμός γύρω από το δίκιο και το άδικο δεν παίζει ακόμα σπουδαίο ρόλο. Αυτοί οι ήρωες είναι πολύ ιπποτικοί, πολύ ανδρείοι και μερικές φορές μάλιστα γενναιόψυχοι, αλλά βρίσκονται ακόμα πέρα από τα όρια του καλού και του κακού. Ακόμα κι ο ίδιος ο ποιητής αποφεύγει γενικά τις ηθικές κρίσεις* ήθελε να ξεδιπλώσει μια πανοραμική ζωγραφιά των ανθρώπινων παθών, τίποτα περισσότερο. Αλλά ο κόσμος δεν υπάρχει μόνο για να τον περιεργάζεται κανείς. Γι' αυτό και ο Ησίοδος αποτελεί το απαραίτητο συμπλήρωμα του Όμηρου και οι Έλληνες τον μνημόνευαν πάντα μαζί μ' εκείνον, παρόλο που ως καλλιτεχνικό τάλαντο ούτε καν μπορεί να συγκριθεί με τον Όμηρο. Κατσούφης και στυφός, θρεμένος στον νοτισμένο αέρα της Βοιωτίας, είναι το κλασικό ταίρι του αμοραλιστή ποιητή της ιωνικής κοσμοχάρειας. Ο Δίας είναι το δίκαιο και όλη η αρετή βρίσκεται στη δικαιοσύνη: αυτή είναι η καινούρια ιδέα που ο Ησίοδος διακηρύσσει με ζήλο. Και η ζωή του ανθρώπου είναι εργασία, γιατί οι θεοί όρισαν ότι για να γίνει κανείς ικανός δουλευτής πρέπει να ιδρώσει: αυτό διδάσκει στο ποίημά του Έργα χαί ήμέραι^ που του ενέπνευσε άθελά του ο αδελφός του Πέρσης, ένας τεμπέλης 80

που προσπάθησε να του φάει την πατρική κληρονομιά. Έτσι, ο απατεώνας κι ανεπρόκοπος Πέρσης έγινε αθάνατος, αλλά ο Ησίοδος αποδείχτηκε γνήσιος ποιητής, γιατί στο νου και την καρδιά του η ιδιωτική του υπόθεση έγινε υπόθεση ολόκληρης της ανθρωπότητας και τα παθήματά του έγιναν γι^ αυτόν πηγή σοφίας. Έζησε γύρω στο 700 ή 650, δηλαδή όχι πολύ αργότερα από τον Όμηρο, τον οποίο μιμείται μέχρι αντιγραφής στο μέτρο, τη σύνταξη και το ρυθμό: όπως φαίνεται, αυτή ήταν τότε η μόνη μορφή στην οποία μπορούσε κανείς να εκφρασθεί λογοτεχνικά* το κατάλληλο εκφραστικό μέσο για τον απλό ρεαλισμό του Ησίοδου θα ήταν ο ίαμβος ή ακόμα και ο πεζός λόγος. Στο Μέγα Αλέξανδρο αποδίδεται η ρήση ότι ο Όμηρος έγραψε για βασιλιάδες, ενώ ο Ησίοδος για χωριάτες, και πράγματι οι δυο ποιητές ενσαρκώνουν εντυπωσιακά τους δύο πόλους των ανθρώπινων φιλοδοξιών: τη δόξα και τον καρπό. Ο ομηρικός άνθρωπος περπατάει στη γη τυλιγμένος κιόλας σε μια ολύμπια λάμψη, ο ησιόδειος υπηρετεί σ' όλη του τη ζωή τις βουβές και σκοτεινές, αλλά όχι λιγότερο άφθαρτες δυνάμεις του εδάφους. Εδώ, στην αρχή κιόλας της ελληνικής ιστορίας, οι αιώνιες αντιθέσεις βρήκαν τη διαυγέστερη και εντονότερη έκφρασή τους: το πάθος και το ήθος, ο ηρωικός θάνατος και η αφοσιωμένη στο καθήκον ζωή, η ιπποτική περηφάνεια και η αστική τιμή, η τύχη των όπλων και η ευλογία της εργασίας* η έντεχνη ποίηση και η λαϊκή ποίηση, η πλαστική αντικειμενικότητα και η διδακτική υποκειμενικότητα, η τέρψη και η προκοπή. Οι αρχαίοι Έλληνες αντλούσαν τις θεολογικές αντιλήψεις τους από τον Όμηρο και τον Ησίοδο με τον ίδιο τρόπο που εμείς αντλούμε τις δικές μας από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. Την «Αγία Γραφή» τους δηλαδή την αποτελούσαν κοσμικά ποιήματα, κι αυτό είναι πολύ ενδεικτικό για το χαρακτήρα της θρησκείας τους, τόσο με την καλή όσο και με την κακή έννοια. Η αρχαία ελληνική θρησκεία είναι δημιούργημα της πλαστικής τέχνης σε όχι μικρότερο βαθμό απ' όσο η ελληνική γλώσσα και το ελληνικό έπος· και, σαν να ήταν το δημιούργημα μιας μεγαλοφυίας, προβάλλει ξαφνικά. Οι ζοφεροί μύθοι για τον Κρόνο και τους Τιτάνες είναι ίσως ο τελευταίος απόηχος που απόμεινε στην εποχή του Ησίοδου από την κρητική θρησκεία, και ο αγώνας του Δία και των άλλων θεών εναντίον αυτού του ολότελα αλλότριου κόσμου των δαιμόνων συμβολίζει τη νίκη της ολύμπιας θρησκείας. Στο γνωστό δωδεκάθεο η Εστία, που δεν υπάρχει 6

81

ακόμα στο ιωνικό έπος, προστίθεται απλώς για στρογγύλεμα: ποτέ δεν κατάφερε ν^ αποκτήσει ξεχωριστή προσωπικότητα. Αντίθετα απουσιάζει ο τόσο σημαντικός Διόνυσος. Ο νεφεληγερέτης Δίας είναι πατήρ άν6ρών τε θεών τε, ως δρκιος tiy/OLi προστάτης του όρκου, ως ξένιος προστάτης των ξένων, αλλά και στις δυο αυτές λειτουργίες του δεν είναι πάντα να τον εμπιστεύεται κανείς. Ως επουράνιος θεός έχει την εξουσία πάνω σ'' ολόκληρη τη φύση, όμως μοιράζεται αυτή την εξουσία με τους δυο αδελφούς του, τον Ποσειδώνα, τον κυρίαρχο των θαλασσών, και τον Άδη, τον άρχοντα του κάτω κόσμου, τον «πιο μισητό θεό». Ο Απόλλων είναι προστάτης της μουσικής και της μαντικής, της θεραπευτικής τέχνης και της σκοποβολής, αλλά τα βέλη του στέλνουν κι επιδημίες. Είναι η θεότητα του ήλιου, αλλά ως άργυροβόλος και της σελήνης, επίσης, όπως άλλωστε και η αδελφή του η Άρτεμις, που ως κυνηγέτιδα, αλλά και προστάτιδα των θηραμάτων, παίζει κι αυτή διπλό ρόλο. Η σημασία των τριών άλλων θεαινών Ήρας, Αφροδίτης, Αθηνάς και του Ηφαίστου, του Άρη και του Ερμή είναι γνωστή. Ιδιαίτερα οι δυο τελευταίοι είναι πέρα για πέρα ανήθικοι! Ο Άρης είναι σωστός καπετάν φασαρίας, ο Ερμής κλέφτης. Πίσω απ' αυτούς τους κύριους θεούς έρχεται ένα παρδαλό πλήθος από κατώτερες θεότητες: Σειρήνες και Νηρηίδες, που το τραγούδι και οι φλυαρίες τους κάνουν τη θάλασσα ν' αντηχεί, Δρυάδες και Ορειάδες, που κατοικούν στα δάση και τα βουνά. Σάτυροι και Σειληνοί, που χοροπηδάνε πέρα δώθε με μορφή μισή ανθρώπινη και μισή τρα^ίσια ή αλογίσια. Μοίρες και Ερινύες, που ενσαρκώνουν τη σοβαρή πλευρά της ζωής, νύμφες των πηγών και των λειμώνων. Χάριτες και Μούσες. Το πρώτο πράγμα που μας κάνει εντύπωση στους ελληνικούς θεούς είναι η αρχοντική ομορφιά και καλόγουστη απλότητα, σχεδόν θα λέγαμε: κομψότητα της εμφάνισής τους. Ακόμα και η τροφή, η κατοικία, η ακολουθία τους χαρακτηρίζονται από μια ευγενική λιτότητα. Τα παλάτια τους είναι απέριττα, το υπηρετικό προσωπικό τους αποτελείται από τρία μόνο πρόσωπα, την Ήβη, την Ίριδα και τον Γανυμήδη. Το νέκταρ και η αμβροσία είναι πολύ απλές γαστριμαργικές απολαύσεις —κι εξάλλου, όπως και το ιχώρ, το αίμα των θεών, αποτελούν παράξενα υλιστικές έννοιες: οι αθάνατοι χρειάζονται το φαΓ, το ποτό και τον ζωικό χυμό όχι λιγότερο απ' όσο οι θνητοί, αλλά σε «αθάνατη» μορφή. Και γενικά έχουν ελάχιστες από τις ιδιότη82

τες που θα περίμενε κανείς από ένα θεό. Δεν είναι πανάγαθοι, παρά ύπουλοι, εκδικητικοί και μεροληπτικοί, δεν είναι πανταχού παρόντες, αν και μπορούν να εμφανισθούν αστραπιαία παντού, δεν είναι παντοδύναμοι, εξαιτίας του αμοιβαίου ανταγωνισμού τους και επειδή πάνω απ' αυτούς στέκει η Μοίρα, δεν είναι παντογνώστες (εκτός από τον Απόλλωνα, μερικές φορές, όταν έχει τη μορφή του ήλιου), παρά αντίθετα εξαπατιούνται και μερικές φορές μάλιστα είναι μωρόπιστοι. Η Αθηνά καυχιέται ότι ξεπερνάει τους θεούς στην εξυπνάδα όπως ο Οδυσσέας τους ανθρώπους: ξέρει ότι ανάμεσα στους αθάνατους υπάρχουν μερικοί που είναι αρκετά κουτοί. Ακόμα και ο Δίας την παθαίνει επανειλημμένα.Η παλιννόστηση του Οδυσσέα αποφασίζεται στο συμβούλιο των θεών πίσω απ' την πλάτη του ανυποψίαστου Ποσειδώνα (πράγμα που αποδείχνει και την περιορισμένη εξουσία του βασιλιά των θεών, γιατί αλλιώς δεν θα είχε ανάγκη απ' αυτή τη σύναξη). Ο Όμηρος βέβαια λέει επανειλημμένα: «Αυτό το ξέρει μόνον ο Δίας κι οι άλλοι αθάνατοι θεοί», αλλά πρόκειται για απλό σχήμα λόγου. Απ' την άλλη μεριά, πάλι, οι θεοί ξέρουν τα μελλούμενα: είναι ένα χάρισμα που δεν το έχει μόνον ο Δίας και οι άλλοι θεοί του δωδεκάθεου, αλλά και ημίθεοι, ήρωες, ακόμα και άλογα. Αν όμως ξέρουν τα μελλούμενα, γιατί επεμβαίνουν με τόσο πάθος στη μάχη; Πρέπει πάντως να πούμε ότι δεν τους επιτρέπεται να επεμβαίνουν παρά μονάχα σε έκτακτες περιπτώσεις, γιατί δεν είναι ούτε κυρίαρχοι του κόσμου ούτε, πολύ περισσότερο, δημιουργοί του, αντίθετα έχουν δημιουργηθεί κι οι ίδιοι, γι' αυτό και οι θνητοί γιορτάζουν τα γενέθλιά τους. Είναι όμως αξιοσημείωτο ότι, αν και η ελληνική μυθολογία μιλάει για θεογονία, δεν έχει λυκόφως των θεών. Ξεχωριστό κόσμο αποτελούν οι «χθόνιοι» θεοί των εγκάτων της γης, που στον Όμηρο δεν παίζουν σχεδόν κανένα ρόλο, ενώ στον Ησίοδο είναι ήδη σημαντικότεροι και στη λαϊκή πίστη ο ρόλος τους είναι σπουδαιότατος. Η Δήμητρα, που στην πραγματικότητα λέγεται Γήμητρα, δηλαδή «μητέρα Γη», είναι η προστάτιδα της γεωργίας, και η κόρη της Περσεφόνη είναι η εξουσιάστρια του θανάτου, έχοντας συνήθως την επωνυμία Κόρη, γιατί οι άνθρωποι δεν τολμούσαν να προφέρουν το φοβερό όνομά της. Και ο Διόνυσος επίσης είναι χθόνιος θεός. Στο κρεβάτι της λεχώνας και στο νεκροκρέβατο παραστέκεται η Εκάτη, που κατά τ' άλλα κατοικεί ανάμεσα σε ταφόπετρες. Οι άνθρωποι τη συναπαντάνε σε σταυροδρόμια, στο φεγγαρόφωτο, στο με83

σημεριανό λιοπύρι, και πάντα τους φέρνει συμφορές. Οι τρομαχτικές μορφές της Γοργώς και της Μορμώς, η Λάμια και η Έμπουσα, που αναφέραμε ήδη, είναι σωσίες της. Συχνά η Εκάτη συνοδεύεται από ένα πραγματικό «σκυλολόι»: λυσσασμένα σκυλιά και τις αλύτρωτες ψυχές, που άφησαν τον κόσμο χωρίς να θαφτούν τιμητικά, με τη βία ή «πριν της ώρας τους»: ένα από τα πολλά ονόματά της, Βαυβώ, μιμείται τις οιμωγές της κουστωδίας της. Η Εκάτη είναι η προμάμμη όλων των κακών μαγισσών του κόσμου. Στην αρχή της ιστορικής περιόδου εμφανίζεται το έθιμο της καύσης των νεκρών: το έφεραν στην Ελλάδα οι νέοι λαοί της αιγαίας μετανάστευσης, που, καθώς ζούσαν ημινομαδική ζωή, ήταν αναγκασμένοι να εφαρμόζουν αυτή τη μορφή κηδείας. Πλάι σ' αυτό διατηρήθηκαν στην κυρίως Ελλάδα τα ταφικά έθιμα της μυκηναϊκής περιόδου, και σε μικρότερο βαθμό στη Μικρά Ασία, που της έλειπαν οι παραδόσεις. Στην Αττική υπήρχε το ωραίο έθιμο να σπέρνει κανείς πάνω στον τύμβο δημητριακά, έτσι ώστε ο νεκρός να χαίρεται την καινούρια ζωή. Η φτελιά και το κυπαρίσσι ήταν από τότε οι μόνιμοι φύλακες των τάφων. Οι αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων για τη φύση της ψυχής και τη μεταθανάτια ζωή ήταν πολύ αντιφατικές και θα ήταν άσκοπο να προσπαθήσει κανείς να συναρμολογήσει τις ιδέες τους σε κάποιο σύστημα, για τον απλούστατο λόγο ότι σ' αυτά τα ζητήματα οι Έλληνες δεν ήθελαν καθόλου τη σαφήνεια. Στο επίκεντρο των δοξασιών τους βρίσκεται η ιδιόρρυθμη αντίληψη για την ψυχή. Η ψυχή είναι το δεύτερο εγώ, που στον ύττνο, τη λιποθυμία και την έκσταση εγκαταλείπει το σώμα και ζει αυτόνομα. Το ίδιο κάνει και στην περίπτωση του θανάτου, αυτή τη φορά για πάντα. Η ψυχή όμως είναι μια τρεμάμενη σκιά που αργοσβήνει κάπου μακριά απ^ την εγκόσμια τύρβη. Σε μερικούς εκλεκτούς, βέβαια, οι θεοί χάρισαν την αθανασία, μεταφέροντάς τους στο Ηλύσιο πεδίο, στα νησιά των Μακάρων, όπου εξακολουθούν να ζουν με σάρκα και οστά. Αυτοί οι εκλεκτοί είναι οι ^ρωες. Αυτά όμως γίνονταν στα παλιά χρόνια, τώρα πια όχι. Και σήμερα πάντως συμβαίνει, σύμφωνα με τις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων, να μετατρέπει κάποια θεότητα έναν ευνοούμενό της σε νερό ή πέτρα κι έτσι να του χαρίζει την αθανασία. Οι αρχαίοι Έλληνες έστηναν μνημεία στους ήρωες και διοργάνωναν αγώνες προς τιμή τους. Ο «Δίας ανάμεσα στους ήρωες» 84

είναι ο Ηρακλής. Είναι η δημοφιλέστερη μορφή της ελληνικής μυθολογίας. Ιερά του υτιήρχαν παντού, πολλές πόλεις τον τιμούσαν ως πολιούχο και η καταγωγή απ^ αυτόν ήταν ο υψηλότερος τίτλος ευγενείας, για τον οποίο καυχιόντουσαν ακόμα και βάρβαροι, όπως οι βασιλιάδες της Μακεδονίας. Ο Ηρακλής είναι η προσωποποίηση της ρώμης και του σφρίγους: είναι ο δυνατότερος και ανθεκτικότερος, ο ταχύτερος και ικανότερος στην τοξοβολία απ' όλους τους θνητούς,, αλλά και αδιόρθωτος καυχησιάρης, μέθυσος και φαγάς. Αντίθετα με τους άλλους νεκρούς, οι ήρωες επεμβαίνουν πολλές φορές στη ζωή των ζωντανών. Στον Μαραθώνα πολλοί είδαν τον Θησέα με πλήρη εξάρτυση να οδηγεί τους πολεμιστές στη μάχη. Οι Λοκροί άφηναν πάντα μια θέση κενή στις γραμμές τους, που π^οριζόταν για τον Αίαντα, επειδή πίστευαν ότι αυτός ο ήρωας πολεμούσε αόρατος μαζί τοΌζ. Στα Λεύκτρα εμφανίσθηκε ο Αριστομένης, ο ήρωας των Μεσσηνίων και άσπονδος εχθρός των Σπαρτιατών, και χάρισε στους Θηβαίους τη νίκη. Οι Έλληνες πίστευαν σε τέτοιες εμφανίσεις για πολλούς αιώνες, ακόμα και στα μεταχριστιανικά χρόνια. Λέγεται πως όταν ο Αλάριχος πολιορκούσε την Αθήνα αντίκρυσε τον Αχιλλέα, που στεκόταν μπροστά στα τείχη μέσα στην αστραφτερή πανοπλία του, και έντρομος έκλεισε αμέσως ειρήνη. Οι Έλληνες έβαζαν στο στόμα των νεκρών ένα νόμισμα ως ναύλο για τον Χάροντα και τοποθετούσαν στο φέρετρο κάθε λογής αντικείμενα: για τα παιδιά παιχνίδια, για τις γυναίκες βεντάλιες, καθρέφτες, κοσμήματα, για τους άνδρες όπλα. Πάνω από τον τάφο έχυναν κρασί, λάδι και μέλι. Ακολουθούσε το περίδειτινο, στο οποίο ο νεκρός υποτίθεται ότι ήταν παρών ως οικοδεσπότης. Τον τάφο τον στόλιζαν με κορδέλες και γιρλάντες, μερικές φορές μάλιστα προσπαθούσαν να ευφράνουν την ψυχή του μακαρίτη με μουσική. Γιατί η ψυχή φτερουγίζει σαν νεκροπούλι γύρω απ*^ το μέρος όπου είναι θαμμένο το πτώμα, και μερικές φορές μάλιστα οι άνθρωποι νομίζουν ότι ακούν το κελάδημά της. Αυτό μας θυμίζει το αιγυπτιακό μπα. Είναι φανερό ότι οι αρχαίοι Έλληνες φανταζόντουσαν την ψυχή φτερωτή, γιατί η λέξη ψυχή σημαίνει και πεταλούδα. Μα καλά, η ψυχή δεν βρίσκεται στον Άδη; Ε, αυτές ακριβώς είναι οι αντιφάσεις για τις οποίες μιλήσαμε πιο πάνω, κι όποιος προσπαθεί να τις συμβιβάσει καταλήγει σε μια εικόνα πιο θολή παρά αν τις άφηνε όπως είναι. «Με όσο περισσότερη ακρίβεια χαράζουμε το δρόμο μας)),λέει ο Μπούρκ85

χαρτ (σε άλλη συνάρτηση, αλλά η σοφή ρήση του ισχύει κι εδώ), «τόσο πιο σίγουρο είναι ότι θα χαθούμε». Είναι όμως αναντίρρητο ότι οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ακράδαντα, έστω και με διάφορες συχνά αντιφατικές μορφές, σε μια εντελώς προσωπική μεταθανάτια ζωή: τους ένοχους τους περίμενε η τιμωρία, τους ερωτευμένους το ξανασμίξιμο στο υπερπέραν. Όλος ο κόσμος πίστευε σε φαντάσματα και στον εξορκισμό των νεκρών οι Σπαρτιάτες, που τους άρεσε να κάνουν επίδειξη της αφοβίας τους, θεωρούσαν ότι η μεγαλύτερη παληκαριά είναι να τριγυρίζει κανείς νυχτιάτικα ανάμεσα σε τάφους, ενώ ακόμα και στον Λουκιανό βρίσκουμε τη θελκτική ιστορία μιας κοκέτας κυρίας που παρουσιάζεται σα φάντασμα στον άνδρα της, που έκαψε γι' αυτήν όλο της το θησαυρό, και του ζητάει ένα χρυσό σανδάλι, που έπεσε κάτω απ' το σεντούκι. Οι φιλόσοφοι βέβαια είχαν διαφορετικές ιδέες, αλλά μόνον ώς ένα βαθμό: ο Δημόκριτος, λόγου χάρη, που μπορούμε να τον θεωρήσουμε πατέρα του ελληνικού «Διαφωτισμού», δεν αμφισβητούσε την ύπαρξη φαντασμάτων. Και πλάι σ' αυτές τις δοξασίες υπήρχε μια μεγάλη και ισχυρή αίρεση, οι «Διονυσιακοί», που πίστευαν ακράδαντα στην επιστροφή της ψυχής, αλλά με τη μορφή της μετεμψύχωσης. Τυλιγμένοι στον μανδύα της νύχτας, στο τρεμουλιαστό φως αναμμένων δαυλών, χτυπώντας κύμβαλα και ταμπούρλα, παίζοντας φλογέρα, χόρευαν τον οργιαστικό κύκλιο χορό μέσα σε άγρια δάση και σ' ερημικές πλαγιές, φορώντας αλεποτόμαρα γύρω απ' τους ώμους τους, κέρατα στο κεφάλι, κραδαίνοντας φίδια και μαχαίρια. Μεθυστικά ποτά μεγάλωναν την έκστασή τους, ώσπου τελικά η ψυχή έβγαινε απ' το σώμα κι ενωνόταν με τον θεό, τον Θρακιώτη Διόνυσο. Το πιο παράξενο είναι ότι αυτές οι επιδημικές ψυχώσεις επαναλαμβάνονταν κανονικά κάθε δύο χρόνια: στα τριετήρια Διονύσια, μέσα στο καταχείμωνο. Συγγενική με τη διονυσιακή θρησκεία ήταν η ορφική. Καταγόταν από τον Ορφέα, που κι αυτός ήταν από τη Θράκη. Η κυριότερη διαφορά της από την ολυμπιακή θρησκεία ήταν ότι είχε αναπτύξει μια συγκεκριμένη διδασκαλία, ενώ η τελευταία έμεινε για πάντα μόνον ιεροτελεστία και μυθολογία. Στην ορφική θρησκεία μπορούμε σχεδόν να μιλήσουμε για δόγμα. Σύμφωνα μ' αυτήν, η ψυχή, για να εξιλεωθεί για μια αμαρτία που διέπραξε πρωτύτερα, εξορίζεται στη φυλακή του σώματος* η επίγεια ζωή είναι ο θάνατος της ψυχής: σώμα σήμα, δηλαδή «το σώμα είναι τάφος». Από τον πιστό δεν ζητείται 86

ν^ αποφεύγει το ένα ή το άλλο επίγειο παράπτωμα, αλλά ν' απαρνηθεί την ίδια την επίγεια ύπαρξη: μόνον έτσι μπορεί να ξεφύγει απ' τον θανάσιμο φαύλο κύκλο των αλλεπάλληλων γεννήσεων. Οι πράξεις της περασμένης ζωής ανταποδίδονται στην επόμενη μετενσάρκωση. Αν η ψυχή είναι ολότελα αγνή κι έχει απαλλαγεί απ' όλες τις κηλίδες, θα γίνει μια μέρα ελεύθερη και δεν θα δοκιμάσει πια το μαρτύριο του θανάτου, παρά θα ζει σε αιώνια μακαριότητα, όπως ο θεός, από τον οποίο προέρχεται. Ο δρόμος προς τον εξαγνισμό περνάει μέσα από την ασκητική ζωή, τη χρηστή συμπεριφορά, τη συμμετοχή στα μυστήρια. Η κρεοφαγία είναι αδελφοκτονία. Όλα αυτά μας φαίνονται σχεδόν ινδικά. Τα Ελευσίνια Μυστήρια, που τον έβδομο κιόλας αιώνα ανακηρύχ^καν στην Αθήνα επίσημη εκδήλωση, υπόσχονταν στους μυημένους μια ξεχωριστή τύχη μετά θάνατον: αυτοί θα γλίτωναν απ' το «αποπνιχτικό σκοτάδι του Άδη». Ο Αριστοφάνης περιγράφει με αρκετές λεπτομέρειες στους «Βατράχους» πώς ζουν αυτοί οι εκλεκτοί: ακόμα κι εκεί κάτω ο ήλιος τους επιδαψιλεύει το χαρούμενο φως του, χορεύουν σε μυρτώνες και τραγουδούν, υπό τον ήχο του αυλού, τραγούδια που δοξάζουν τους αθάνατους θεούς. Γι' ν' αποκτήσει κανείς αυτά τα προνόμια δεν χρειαζόταν τίποτ' άλλο παρά η συμμετοχή στα Ελευσίνια, που ήταν ανοιχτά στον καθένα, ακόμα και στους δούλους, τους ξένους, τις γυναίκες και τα παιδιά. Είναι αδύνατο να σχηματίσουμε μια συγκεκριμένη ιδέα γι' αυτές τις τελετές, που κανένας δεν είχε το δικαίωμα να τις «προδόσει, να τις προσβάλει, να τις ερευνήσει»: το σίγουρο είναι ότι δεν απαιτούσαν από τους πιστούς κανενός είδους εσωτερική μεταστροφή, καμιά ιδιαίτερη στάση ζωής ή κοσμοθεωρία, ούτε καν αστική εντιμότητα. Επομένως, για το σημερινό αίσθημα, ολόκληρος αυτός ο θεσμός, που ώς τα τέλη της αρχαιότητας θεωρούνταν ιερότατος, είναι κυριολεκτικά βλάσφημος. Το καταπληκτικότερο όμως είναι η επαγγελία ότι η λατρεία του θεού θα έφερνε και χρηματικά οφέλη, μπάζοντας στο σπίτι «τον Πλούτο, τον αγατιημένο σύνοικο». Ένας πολύ σοβαρότερος θεσμός ήταν οι χρησμοί. Ο Κικέρων λέει ότι πρέπει να τους θεωρούμε αληθινούς, εκτός αν θέλουμε ν' ανατρέψουμε ολόκληρη την παγκόσμια Ιστορία. Ακόμα και οι πατέρες της Εκκλησίας τους παραδέχονταν, μόνο που τους απέδιδαν στον διάβολο. Η δουλειά του μαντείου δεν είναι τόσο να προφητεύει όσο 87

να συμβουλεύει και να καθοδηγεί: δεν αναγγέλλει τόσο αυτό που θα συμβεί όσο αυτό που πρέπει να γίνει. Σπάνια επίσης κάνει κατήχηση. Οι Έλληνες το συμβουλεύονταν σε λατρευτικά ζητήματα, όταν ήθελαν να ιδρύσουν μια καινούργια πόλη, όταν ετοιμάζονταν για πόλεμο, σε περιπτώσεις λιμών, επιδημιών, σεισμών και άλλων κοινών συμφορών αλλά ο χρησμοδότης καταπιανόταν και με τις καθημερινές έγνοιες του ιδιώτη: τον γάμο, την υιοθεσία, τις επαγγελματικές σκοτούρες, τη γεωργία, την ερωτική απογοήτευση, τα ταξίδια. Εννοείται ότι όχι σπάνια οι ερωτήσεις που υποβάλλονταν στα μαντεία ήταν ανόητες: μήπως το παιδί που επρόκειτο να γεννηθεί ήταν από άλλο πατέρα, πού έπρεπε να σκάψει κάποιος για να βρει θησαυρό, ποιός έκλεψε τα παπλώματα, πού γεννήθηκε ο Όμηρος; Το μαντείο των Δελφών ήταν η «υπηρεσία αποικιών» εκείνης της εποχής, γιατί έδινε οδηγίες για την επιλογή του τόπου και τη διάταξη των καινούριων αποικιών, και συνήθως μάλιστα αυτές οι οδηγίες ήταν σοφές. Επίσης ήταν κι ένα είδος διεθνούς δικαστήριου, το ίδιο μεροληπτικό και ανίσχυρο όσο όλα τα μεταγενέστερα, και σε θρησκευτικά ζητήματα είχε τον χαρακτήρα ιερής συνόδου: αλλά ποτέ δεν έπαιρνε αποφάσεις σε δογματικά προβλήματα. Όλα αυτά ήταν υπόθεση ενός συμβούλιου ιερέων, αλλά προφητείες έκανε και η Πυθία: υπνωτισμένη από τους ατμούς που έβγαιναν από μια σχισμή της γης, ανάγγελλε ό,τι της υπαγόρευε ο θεός και η γλώσσα της πήγαινε ροδάνι. Προφητείες γίνονταν επίσης με βάση τα όνειρα, (και μάλιστα των ανθρώπων που κοιμόντουσαν στους ναούς), απ^ το συκώτι των ζώων, το πέταγμα των πουλιών, την αστραπή, το ίδρωμα των θεϊκών ειδώλων, το χλιμίντρισμα των αλόγων, το φτάρνισμα (που τις περισσότερες φορές ήταν κακός οιωνός), το ρίξιμο ζαριών αλλά οι χρησμοδοσίες που βασίζονταν στην παρατήρηση των άστρων — μια τέχνη που τη δίδαξαν στους Έλληνες οι «Χαλδαίοι» — εμφανίσθηκαν μόνο στα όψιμα χρόνια. Σήμερα μας είναι πολύ δύσκολο να συλλάβουμε τον ρόλο που έπαιζαν αυτά τα προμηνύματα στην οικονομία της ελληνικής. ζωής. Ολόκληρη η ζωή των αρχαίων Ελλήνων ήταν κυριολεκτικά τυλιγμένη από σημάδια και νεύματα, και κάθε βήμα που έκαναν είχε κι ένα δεύτερο νόημα. Είναι περίεργο ότι ένας λαός με τόση εξυπνάδα και τόσο ρεαλισμό τσαλαβουτούσε όλη του τη ζωή στη «λάσπη της δεισιδαιμονίας», χωρίς ούτε καν τα φωτεινότερα πνεύματά του να μπορούν ν' αντιδράσουν σ' αυτό. Τον περασμένο αιώνα υπήρ88

χε η άποψη ότι τα όνειρα προέρχονται απ** την κοιλιά· σήμερα τείνουμε περισσότερο να τα αποδίδουμε στα γεννητικά όργανα. Αλλά κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος θα έχει παρατηρήσει ότι οι μορφές που εμφανίζονται στα όνειρά μας κατέχουν παράξενες γνώσεις για το μέλλον, που φέγγει μαγικά μέσα απ*^ αυτές: είναι, θα λέγαμε, «ιστορικά διαφανείς». Επίσης, ποτέ δεν λένε κάτι στραβό, δηλαδή κάτι που να μη ταιριάζει στην ψυχολογία τους, πράγμα που είναι κι αυτό πολύ αλλόκοτο, γιατί βέβαια δεν είναι ο κάθε άνθρωπος μεγάλος λογοτέχνης κι ακόμα και ο κορυφαίος ποιητής κάνει καμιά φορά λάθη στη σκιαγράφηση των ηρώων του. Όπως φαίνεται, λοιπόν, τα όνειρα δεν προέρχονται από εμάς τους ίδιους. Άλλωστε, όχι λίγοι άνθρωποι έχουν ένα χάρισμα που ονομάζεται «ψυχοσκοπία» και που συνίσταται στην ικανότητα να διαβάζουν απ' τους ανθρώπους και τα αντικείμενα τη βιογραφία τους. Πρέπει να δεχτούμε ότι όλα τα πράγματα κουβαλούν μόνιμα μέσα τους την ιστορία τους, τόσο την περασμένη όσο και τη μελλούμενη, αφού όλα είναι ένα αιώνιο παρόν, με το παρελθόν να έχει σταματήσει και το μέλλον να έχει ήδη συμβεί, όχι όμως για εμάς· πρέπει ακόμα να υποθέσουμε ότι η ικανότητά μας να βλέπουμε αυτό το αιώνιο παρόν προέρχεται από την ίδια μας την ξεχασιά — και στις δύο περιπτώσεις, ακόμα και όταν πρόκειται για το μέλλον! Αυτή η ξεχασιά έχει διαβαθμίσεις: στο σαλιγκάρι, που δεν θυμάται ούτε καν τι έγινε χτές και δεν γνωρίζει καθόλου την έννοια του «αύριο», είναι μεγαλύτερη, ενώ στον «μάντη» είναι μικρότερη. Οι Έλληνες δεν μιλούσαν ποτέ γι' αυτά τα πράγματα, ίσως από συστολή, αλλά πιθανότερα επειδή τα θεωρούσαν αυτονόητα. Το ότι υπήρχαν ανάμεσά τους ένα σωρό παιδιάστικες προλήψεις δεν μειώνει τη θεουργία τους, όπως και το γεγονός ότι είχαν ένα σωρό χοντροφτιαγμένες πήλινες κούκλες δεν μειώνει την αξία της πλαστικής τέχνης τους. Στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρξε ποτέ αληθινό ιερατείο. Ο ιερέας διακονεί τον ναό, θυσιάζει για τους πιστούς, διαχειρίζεται τα έσοδα του ναού και διερμηνεύει τη βούληση της θεότητας. Είναι ένας συνηθισμένος κρατικός υπάλληλος ή και απλός ιδιώτης, που διαθέτει ή προφασίζεται ότι διαθέτει ορισμένες τεχνικές γνώσεις. Δεν περιβάλλεται από καμιά ξεχωριστή οσιότητα, το πολύ πολύ του κρατάνε μια προνομιούχα θέση στο θέατρο και στις λαϊκές συνελεύσεις. Δεν ανήκει σε καμιά «αόρατη» Εκκλησία ούτε σε καμιά άλλη ανώτερη κοινότη89

τα, ούτε κηρύγματα κάνει ούτε τους νέους κατηχεί. Στους μεγάλους ναούς διευθύνει ένα πολυάριθμο προσωπικό από υπηρέτες και δούλους, φύλακες και ταμίες, αλλά κατά τα άλλα δεν υπήρχε κανενός είδους ιεραρχία, εκτός από αυτή που καθόριζε η προσωπική υπόληψη. Ίσως το σωστότερο θα ήταν να συγκρίνουμε τη θέση του αρχαίου Έλληνα ιερέα μ^ εκείνη των δικών μας καθηγητών και διδακτόρων, που τους συμβουλεύεται κανείς σε κάθε λογής επιστημονικά ζητήματα και τους εκτιμά ανάλογα με τη φήμη τους και το κύρος του ιδρύματος στο οποίο εργάζονται, αλλά δεν τους θεωρεί ούτε αναντικατάστατους ούτε ιερούς. Για την επικοινωνία του πιστού με τη θεότητα δεν χρειαζόταν κανένας μεσολαβητής: ο βασιλιάς θυσίαζε εξ ονόματος της κοινότητας, ο οικογενειάρχης εξ ονόματος της οικογένειας. Η οικιακή λατρεία υπήρξε πάντα η σημαντικότερη θρησκευτική εκδήλωση στην αρχαία Ελλάδα. Οι κρατικές γιορτές είχαν πάντοτε θρησκευτικό χαρακτήρα· οι επίσημες αργίες δεν υστερούσαν αριθμητικά από τις δικές μας· αλλά δεν υπήρχε κάτι ανάλογο με τη δική μας Κυριακή. Ο Γιάκομπ Μπούρκχαρτ αποκαλεί, πολύ εύστοχα, την αρχαία ελληνική θρησκεία «μια πτυχή της ιδιοσυγκρασίας του ελληνικού λαού». Ήταν η συναρπαστικότερη μυθολογία που έπλασε ποτέ ένας λαός και αργότερα μερικοί φιλόσοφοι την έκαναν μεταφυσική και ηθική, αλλά δεν μπορούμε να την ονομάσουμε θρησκεία με την ανώτερη έννοια, αν όχι γι^ άλλο λόγο τουλάχιστον επειδή δεν απαλλάχτηκε ποτέ από την έννοια της μοίρας. Όπως όλες οι θρησκευτικές αντιλήψεις των Ελλήνων, έτσι κι αυτή είναι κάτι πολύ αντιφατικό: πότε σημαίνει αναπόδραστη αναγκαιότητα, πότε μια ιδιοτροπία της τύχης, πότε θεία δίκη, πότε μια μυστική κληρονομική κατάρα, αλλά πάντοτε καθρεφτίζει μια εξαιρετικά μοιρολατρική αντίληψη. Η αναγκη είναι το απρόσωπο, αναίσθητο πεπρωμένο, η ειμαρμένη ο αναπόδραστος προορισμός, η αίσα (=η ιση, επικά: έίση) είναι το κοινό για όλους ριζικό* η τύχη είναι η αστάθμητη καλοτυχία (ή κακοτυχία), ο πότμος ο λαχνός που πέφτει στον καθένα, η ατη η θεόσταλτη παραφροσύνη· ακόμα και το άγος, το ανοσιούργημα, και ο άλάστωρ, ο δαίμονας της εκδίκησης, είναι, όπως καθένας ξέρει από τις αρχαίες τραγωδίες, τυφλές δυνάμεις. Αλλά η πιο τρέχουσα έννοια ήταν η μοίρα, δηλαδή ο κλήρος, το μερίδιο που ορίζεται στον κάθε άνθρωπο μόλις γεννιέται. Τη μοίρα δεν μπορούν να την αλλάξουν ούτε οι ίδιοι ο: 90

θεοί, τουλάχιστο κατά κανόνα: γιατί μερικές φορές φαίνεται σάμπως η μοίρα να είναι όργανό τους. Μερικές φορές πάλι προσπαθούν τουλάχιστο να την επηρεάσουν ή, ας πούμε, να συνεργασθούν μαζί της. Και υπάρχουν, ακόμα, περιπτώσεις που μερικοί ιδιαίτερα προικισμένοι ή υβριστές άνθρωποι βαδίζουν ενάντια στους θεούς και τη μοίρα: αυτό είναι το ύπέρμορον, αυτό δηλαδή που ξεπερνάει τα όρια της μοίρας και που είναι κάτι φοβερό όσο και αξιοθαύμαστο, κάτι που συνεπισύρει ενοχή όσο και ανταμοιβή. Έπειτα απ' όλα αυτά καταλαβαίνουμε γιατί οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν καμιά λέξη για τη «θρησκεία». Η λέξη ευσεβής (από το ρήμα σέβειν = λατρεύω, τιμώ, σέβομαι) σημαίνει «πιστός στα ιερά έθιμα», και η ευσέβεια είναι, σύμφωνα με τον ορισμό των Στωικών, δικαιοσύνη πρός θεούς, δηλαδή το ν' αποδίδει κανείς στους θεούς τις τιμές που τους αξίζουν. Για τους αρχαίους Έλληνες, ευσέβεια σήμαινε να λατρεύουν τους θεούς και τίποτ' άλλο. Αφού οι θεοί δεν διευθύνουν τις τύχες του κόσμου, δεν υπάρχει λόγος να θεωρούνται ιδιαίτερα ηθικοί. Ο Βιλαμόβιτς λέει: «Την ηθική δεν τη δίδαξαν οι θεοί, μπορούμε να πούμε ότι την έμαθαν από τους. ανθρώπους». Η οργή τους δεν είναι καθόλου απαραίτητο να οφείλεται πάντοτε σε κάποια ανθρώπινη αμαρτία και ο άνθρωπος δεν τη θεωρεί τιμωρία, παρά απλώς συμφορά. Οι θεοί θυμώνουν περισσότερο όταν ο θνητός έχει την αποκοτιά να θέλει να παραβγεί μαζί τους, και το ισχυρότερο ελατήριό τους είναι ο φθόνος: απ' αυτό καταλαβαίνουμε πόσο φθονεροί πρέπει να ήταν οι ίδιοι οι Έλληνες. Η βασική σχέση του θνητού μαζί τους είναι η δυσπιστία, κι όταν κανείς υπακούει στις εντολές τους δεν το κάνει από αφοσίωση παρά από φρονιμάδα, για να μη τους εξερεθίσει. Ασέβεια είναι το να τους προσβάλλει κανείς· οι άλλες αδικίες δεν προκαλούν την αγανάκτησή τους. Οι δίκες λόγω «προσβολής των θεών» ήταν αρκετά συχνές· αλλά αναρωτιόμαστε τι μπορούσε να προσβάλει κανείς σ' αυτούς τους θεούς. Οίκτο — που συχνά μάλιστα ήταν τελείως άτοπος -- ένιωθαν μόνο για τους ευνοούμενούς τους· κατά τα άλλα ήταν άσπλαχνοι. Ούτε και μεταξύ τους αγαπιόντουσαν. Στην Ιλιάδα, η κατάσταση που επικρατεί στον ουρανό ανταποκρίνεται πέρα για πέρα στην κατάσταση της ανθρώπινης κοινωνίας: ο Δίας είναι ο Αγαμέμνων, οι θεοί είναι τυπικά υποτελείς, αλλά ισάξιοί του και πάντα έτοιμοι να σηκώσουν κεφάλι. Ο 'φλυμπος είναι μια ακρόπολη που την κατοικούν έξυπνοι και μπουνταλάδες, όλοι όμως 91

το ίδιο θεϊκοί, το ίδιο άφθαρτοι, θρεμμένοι με νέκταρ και αμβροσία. Η φύση και γενικά η «πραγματικότητα» δεν έχει καμιά ηθική. Επομένως, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για γνήσια θρησκεία παρά μόνον όταν στον φυσικό κόσμο αντιπαρατίθεται ένας άλλος, ανώτερος. Αυτό όμως δεν το κάνει ποτέ η ομηρική θρησκεία: ο θείος κόσμος που μας παρουσιάζει είναι μια επανάληψη του γήινου στον υπερθετικό βαθμό: οι θεοί είναι μακάρια ζωώδεις, όλα διέπονται από μια άψογη φυσική. Το μόνο που ξεχωρίζει τους Ολύμπιους από τους κατοίκους της γης είναι ότι είναι αθάνατοι, επομένως στα πρόσωπά τους διαιωνίζεται η ανθρώπινη ατέλεια, και δεν τους αγγίζουν ούτε γεράματα, ούτε λύπες, ούτε αρρώστιες, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν κι εξαιρέσεις: ούτε η δική τους ύπαρξη είναι πάντα ανέφελη (αν όχι τίποτ'' άλλο, τους την κάνει ξινή η αιώνια ζηλοφθονία τους)· έχουν ένα γιατρό, τον Παιώνα, που γιατρεύει τις πληγές του Άδη και του Άρη, ενώ η Αφροδίτη τραυματίζεται* ο Ερμής κουράζεται απ' τις μακρινές αποστάσεις που διανύει, τον Δία μάλιστα τον παίρνει μια φορά ο ύπνος. Το αποκορύφωμα αυτού του ρεαλισμού, του γοητευτικού στην αφέλεια και την παραστατικότητά του, είναι η στιγμή που ο Άρης ξαποσταίνει απ' τη μάχη μέσα στο σύννεφο που του χρησιμεύει ως ρούχο, κρεβάτι, μεταφορικό μέσο καΓμεταμφίεση, κι ακουμπάει το δόρατό του πάνω στο σύννεφο. Ο ορφισμός, που περιέκλειε σπέρματα μιας πραγματικής θεολογίας, δεν υπήρξε ποτέ εθνική θρησκεία, δεν μπορεί να θεωρηθεί ούτε καν αίρεση (όπως την χαρακτηρίσαμε πιο πάνω), αφού δεν υπήρχε η αντίθετη έννοια της ορθόδοξης Εκκλησίας. Η θρησκεία περιοριζόταν σε λατρευτικές εκδηλώσεις. Μόνον αυτές αποτελούσαν καθήκον, μόνον η παράβασή τους ήταν αθεΓα, «ασέβεια». Συνέβαινε ό,τι περίπου και στην Αναγέννηση, όπου μπορούσε κανείς να σκέφτεται, να λέει και να γράφει ό,τι ήθελε, αρκεί να υποταζόταν στην Εκκλησία, στην εξουσία της και στο τελετουργικό της: στην αρχαία Ελλάδα αυτόν τον ρόλο τον έπαιζε η πόλις. Σε τελευταία ανάλυση, ολόκληρη αυτή η αντίληψη για τη σκοτεινή, αναίσθητη μοίρα, την τύχη που ρίχνει τα ζάρια, τους ματαιόδοξους και οργίλους θεούς υπήρχε ακριβώς εξαιτίας του ανορθολογικού χαρακτήρα της, για να υπάρχει κάποιος φταίχτης όταν ο άνθρωπος δεν ήθελε ν' αναλάβει την ευθύνη των πράξεών του, των καρπών 92

του πάθους του και της μωρίας του. Η θεότητα δεν είναι το αρνί που κουβαλάει πάνω του την κληρονομική ενοχή της ανθρωπότητας, παρά ο τράγος, στον οποίο φορτώνεται η αμαρτία. Μόνο μια τέτοια θρησκεία έκανε υποφερτό το βάρος του κρίματος. Ένας ηθικός θεός θα προκαλούσε τη συντριβή ενός Έλληνα με μέση ηθική. Δεν μιλάμε εδώ για τους εξαιρετικούς χαρακτήρες, που θα συναντήσουμε σε πολλά σημεία της διαδρομής μας. Η θεότητα στην οποία πίστευε ο Σωκράτης, λόγου χάρη, ήταν τόσο ακατανόητη για τον πολύ λαό ώστε ο κόσμος θεωρούσε τον Σωκράτη βλάσφημο, και μάλιστα με απόλυτη ειλικρίνεια. Στον Όμηρο, όπως είναι γνωστό, όλα είναι θεία: όχι μόνον ο ήλιος και η αυγή, η μέρα και η νύχτα, παρά και η ελιά και το κλήμα, ο γιατρός και ο κήρυκας, ο ζητιάνος και ο γουρουνάρης, ακόμα και ο αξιοκαταφρόνητος Πάρις και ο βδελυρός εσμός των μνηστήρων, και λίγο έλειπε ν' ανακηρυχθεί θεϊκός ακόμα και ο θερσίτης. Οι Έλληνες υπήρξαν οι δάσκαλοι της ανθρωπιάς, αλλά με μια ολότελα διαφορετική έννοια απ^ αυτή που έδωσε στη λέξη ο νεο-ουμανισμός, δηλαδή με την έννοια ότι έβλεπαν τα πάντα ανθρωπομορφικά και με ανθρώπινες διαστάσεις. Η ρήση «παντός μέτρον άνθρωπος», με την οποία οι Σοφιστές συνόψιζαν το πρόγραμμά τους, ήταν απ' την αρχή το αστέρι που οδηγούσε τους Έλληνες στα μονοπάτια της Ιστορίας. Γι' αυτό και οι Έλληνες δεν έμαθαν ποτέ το νόημα της ύπαρξης· αλλά και γι' αυτό ακριβώς έγιναν ο καλλιτεχνικότερος λαός της ιστορίας. Οι Έλληνες λοιπόν δεν πίστευαν κατά βάθος σε τίποτα, εκτός από μερικές υπερβολικά ανθρώπινες προκαταλήψεις· όταν με τον καιρό διαλύθηκαν κι αυτές, δεν έμεινε στη θέση τους παρά ένας πλαδαρός ντεϊσμός ή ένας απροκάλυπτος αθεϊσμός. Κι ωστόσο, χωρίς να το υποψιασθούν, το δάχτυλο του θεού φανερώθηκε περίτρανα στην ιστορική τους μοίρα. Ή ίσως να μην ήταν το δάχτυλο του θεού, παρά η εξουσία των δικών τους θεών, που, σύμβολα της ελληνικής ψυχής, οδηγούσαν ύπουλα τους ανθρώπους στην ύβρη. Παράλληλα όμως, επειδή κάθε λαός γράφει ο ίδιος την ιστορία του, όπως και κάθε άτομο γράφει το ίδιο τη βιογραφία του (σ' αυτό συνίσταται η ελευθερία της βούλησης), η ελληνική ιστορία^ με την άνοδο και την ακμή, την κρίση και την παρακμή, είναι κι αυτή ένα ολοκληρωμένο πλαστικό καλλιτέχνημα, σμιλευμένο απ' το χέρι ενός έθνους που υπήρξε ο πιο προικισμένος γλύπτης απ' όλους τους λαούς του κόσμου. Οι επι93

μέρους «περίοδοι», που συνήθως γεννούν δικαιολογημένα την υποψία ότι είναι υποκειμενικές αυθαιρεσίες ή εγκεφαλικές κατασκευές, εδώ ξεχωρίζουν από μόνες τους, σαν ένα λαμπρό παράδειγμα της ανθοφορίας, της ωρίμανσης και του μαρασμού του ανθρώπινου φυτού, θ α μπορούσαμε να την παρομοιάσουμε με τη δομή ενός αετώματος ή μιας τραγωδίας ή και με τη σαφή, αυστηρή κι ωστόσο αβίαστη διάρθρωση του ελληνικού κίονα. Αυτή η τελευταία παρομοίωση, μάλιστα, θα δικαίωνε επιτέλους την όψιμη περίοδο του οικουμενικού ελληνισμού, που θα έπαιζε έτσι τον ρόλο του πλούσιου κιονόκρανου. Στο τέλος του προηγούμενου τόμου συγκρίναμε τη μυκηναϊκή εποχή με τον μεσαίωνα (εννοώντας την πρώιμη περίοδο, π.χ. την εποχή του Χλωδοβίκου ή του θεοδώριχου) και τη σύγχρονή της υστερομινωική με το ροκοκό. Αυτή είναι μια αντίφαση, που όμως όχι σπάνια γίνεται πραγματικότητα στην Ιστορία: με ανάλογο τρόπο, λόγου χάρη, ο ρωσικός λαός, παρά τους ραδιοφωνικούς σταθμούς και τα τρακτέρ, βρίσκεται σήμερα περίπου στον όψιμο μεσαίωνά του: ο μπολσεβικισμός είναι ένας θρησκευτικός ριζοσπαστισμός που τον διακρίνει η μονολιθική ιδεολογία των Βεγάρδων και ο ισοπεδωτικός φανατισμός των Χουσιτών, μόνο που οι Ρώσοι δεν το ξέρουν αυτό· πλάι σ' αυτόν τον κόσμο βρίσκεται ο όψιμος πολιτισμός των δυτικών λαών. Πρέπει πάντως να παρατηρήσουμε ότι η διάκριση σε αρχαιότητα, μεσαίωνα και νεότερα χρόνια δεν είναι τόσο παλιά όσο θα πίστευε κανείς. Προέρχεται από τον καθηγητή του πανεπιστημίου της Χάλλης Κρίστοφ Τσελάριους, που το 1685 δημοσίευσε το έργο του Historia antiqua. Σ^ αυτό του το σύγγραμμα κλείνει την αρχαία εποχή με την ολοσχερή επικράτηση του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου και την αναγόρευση του χριστιανισμού σε επίσημη θρησκεία. Στο κατοπινότερο έργο του Historia medii aevi τοποθετεί το τέλος του μεσαίωνα στην άλωση της Κωνσταντινούπολης. Τα μεταγενέστερα γεγονότα τα πραγματεύθηκε στο σύγγραμμά του Historia ηονα. Αλλά η διαίρεση αυτή δεν βρήκε στην αρχή καμιά απήχηση και καθιερώθηκε μόνο χάρη στον καθηγητή του Γκαίτινγκεν Γιόχαν Κρίστοφ Γκάτερερ, που ανάμεσα στο 1761 και το 1791 δημοσίευσε κάμποσες παγκόσμιες ιστορίες. Ο Γκάτερερ όμως τοποθέτησε την τομή ανάμεσα στον μεσαίωνα και την αρχαιότητα ενάμισυ αιώνα αργότερα ·> ι

ορφανών των σκοτωμένων στρατιωτών. Μερικές φορές όμως τα χρήματα του κράτους δεν έφταναν για όλα αυτά, οπότε η πολιτεία επέβαλλε στους πιο εύπορους πολίτες έναν έκτακτο φόρο εισοδήματος, την εισφορά. Όμως οι άμεσοι φόροι θεωρούνταν πάντοτε αντιδημοκρατικό μέσο, άξιο μόνον ενός τυράννου. Γι' αυτό οι Αθηναίοι προτιμούσαν να καταφεύγουν στις λειτουργίες, τις «υπηρεσίες προς τον λαό», που αποτελούσαν μια μόνιμη επιβάρυνση των πλούσιων. Μια από τις σημαντικότερες ήταν η τριηραρχία, η υποχρέωση δηλαδή να εξοπλίσει και να συντηρεί κανείς ένα πολεμικό πλοίο. Η δαπάνη αυτή δεν ήταν φυσικά τόσο σημαντική όσο θα ήταν σήμερα: οι τριήρεις ήταν ελαφρά ξύλινα σκάφη, που δεν άντεχαν στην τρικυμία και γενικά δεν ήταν κατάλληλα για ταξίδια στην ανοιχτή θάλασσα· ήταν επίσης αρκετά μικρές σε μέγεθος και έπρεπε να σύρονται συχνά στην ξηρά* οι φουρτούνες και οι ναυμαχίες εκμηδένιζαν όχι σπάνια ολόκληρους στόλους, που όμως η πόλη μπορούσε να τους αντικαταστήσει μέσα σε λίγους μήνες. Εξάλλου, στις περισσότερες περιπτώσεις το κράτος προμήθευε τα σύνεργα και το σκαρί του πλοίου, ενώ ο τριήραρχος αναλάμβανε να βάλει τα πανιά, να το επανδρώσει και να το συντηρήσει, απολαμβάνοντας σ' αντάλλαγμα την τιμή να το διοικεί, αν και συχνά μόνο τυπικά* ο πραγματικός διοικητής, ιδιαίτερα στα μεταγενέστερα χρόνια, ήταν ένας επαγγελματίας ναυτικός: ο κυβερνήτης, Επίσης και στο σύστημα της χορηγίας, δηλαδή της συγκρότησης, πληρωμής και εξάσκησης του χορού μιας τραγωδίας ή κωμωδίας, ο χορηγός έπαιρνε συνήθως μόνο τη δόξα, ενώ η δουλειά έπεφτε σ' ένα τεχνικό, κυρίως τον ίδιο τον ποιητή, που ωστόσο έβρισκε πολύ λιγότερη αναγνώριση. Ο γυμνασίαρχος είχε την υποχρέωση να χρηματοδοτεί κάθε λογής αθλητικές εκδηλώσεις, ιδιαίτερα τη φαντασμαγορική λαμπαδηδρομία, μια αθηναϊκή εφεύρεση. Αν η πολιτεία ανάθετε σε κάποιον μια λειτουργία κι αυτός έβρισκε πως θα ταίριαζε καλύτερα σ' έναν άλλο, μπορούσε να ζητήσει δημόσια επανεξέταση της περίπτωσης και, αν κατόρθωνε ν' αποδείξει τον ισχυρισμό του, απαλλασσόταν από την υποχρέωση. Ο άλλος μπορούσε ν' αντισταθεί κάνοντας την πρόταση ν' ανταλλάξει την περιουσία του μ' εκείνη του ενάγοντος: και για τα δύο μέρη επρόκειτο για μια πολύ δύσκολη κατάσταση, που έτσι κι αλλιώς κατέληγε στην ανάθεση της λειτουργίας σε κάποιον. Αυτό οι αρχαίοι το έλεγαν άντίδοσις. Κάτι άλλο πάλι ήταν η έπίδοσις, η εθελοντική εισφορά «για τη σωτη/5

225

ρία του κράτους», την οποία καλούνταν να κάνει ένας πολίτης έπειτα από λαϊκή απόφαση, με δέλεαρ μελλοντικές τιμές και με φόβητρο μελλοντικά καψόνια. Η υποχρέωση του πολίτη ν' αναλάβει μια λειτουργία άρχιζε ήδη από την περιουσία των τριών ταλάντων, κι αν σκεφτούμε ότι τα έξοδα μιας χορηγίας υπολογίζονταν σε 1200 ώς 3.000 δραχμές (ένα πέμπτο του ταλάντου ώς μισό τάλαντο), καταλαβαίνουμε γιατί στην ελληνική γλώσσα υπήρχαν δυο ξεχωριστά ρήματα γι' αυτή την εξοντωτική εργοληψία: καταλειτονργώ και καταχορηγώ, δηλαδή χαντακώνω κάποιον αναθέτοντάς του μια λειτουργία ή μια χορηγία. Ένα από τα κρισιμότερα προβλήματα του αθηναϊκού κράτους ήταν ο επισιτισμός του πληθυσμού: μπορούμε να μιλήσουμε για πραγματική επισιτιστική πολιτική. Όλα τα εγχειρήματα των Αθηναίων στο εξωτερικό αντιμετωπίζονταν από αυτή τη σκοπιά: στην αρχή η Αθήνα δοκίμασε να κατακτήσει την Κύπρο και την Αίγυπτο, κατόπιν τη Σικελία, τελικά τη Θράκη και τα εδάφη γύρω από τον Πόντο* ο Ελλήσποντος είχε την ίδια περίπου σημασία που έχει σήμερα η διώρυγα του Σουέζ. Η εξαγωγή σιτηρών απαγορευόταν κατ' αρχή. Αγορανόμοι επέβλεπαν την ποιότητα των προϊόντων, μετρονόμοι το βάρος, σιτοφύλακες τις τιμές, που ωστόσο παρουσίαζαν σημαντικές διακυμάνσεις από χρονιά σε χρονιά, συχνά μάλιστα είχαν μέσα σε μια μέρα μεταπτώσεις της τάξης του ενός πέμπτου ή και ενός τρίτου. Αυτό το τελευταίο οφειλόταν εν μέρει στις φήμες που διέσπειραν έντεχνα οι εισαγωγείς ή οι χονδρέμποροι: ο Ελλήσποντος τάχα έκλεισε, ξανάρχισαν οι εχθροπραξίες, ένα μεγάλο φορτίο έπεσε σε φουρτούνα ή βούλιαξε. Όχι σπάνια οι εύποροι υπάλληλοι της αγοράς βρίσκονταν στην ανάγκη να πληρώσουν από την τσέπη τους τις διαφορές στις τιμές. Όλα όμως τα δικαιώματα και πλεονεκτήματα για τα οποία μιλήσαμε ίσχυαν μόνο για τους πλήρεις πολίτες, τους απογόνους που προέρχονταν από ένα νόμιμο γάμο ανάμεσα σ' ένα πολίτη και μια πολίτισσα του ίδιου κράτους. Επομένως, όποιος καταγόταν από μια μέτοικη, μια δούλα ή ακόμα κι από μια ελεύθερη ξένη δεν είχε πολιτικά δικαιώματα· ακόμα και η υιοθεσία δεν επιτρεπόταν«' αυτή την περίπτωση. Ωστόσο, η λαϊκή συνέλευση μπορούσε ν' απονείμει τα δικαιώματα του πολίτη σ' ένα άτομο που είχε προσφέρει εξαιρετικές υπηρεσίες στο κράτος. Οι μη πολίτες δεν είχαν το δικαίωμα ν' απο226

κτούν έγγεια ιδιοκτησία, ούτε να συνάψουν εντελώς έγκυρο γάμο, μπορούσαν να κάνουν δίκες μόνο μέσω ενός προστάτη και να συμμετέχουν μόνο σ' ορισμένες από τις επίσημες θρησκευτικές τελετές. Τη σημαντικότερη ομάδα ανάμεσά τους την αποτελούσαν οι μέτοικοι, που όχι σπάνια αποκτούσαν μεγάλες περιουσίες ως εργοστασιάρχες και μεγαλέμποροι, εφοπλιστές και τραπεζίτες, και έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη σύνθεση των λαϊκών στρωμάτων ως λιανοπωλητές και χειρώνακτες, ναυτικοί και λιμενεργάτες. Πλήρωναν ένα «τέλος προστασίας», που στην Αθήνα ήταν δώδεκα δραχμές, και δεν ξεχώριζαν καθόλου από τον υπόλοιπο πληθυσμό, εκτός από τους νομικούς περιορισμούς. Αλλά το δικαίωμα του πολίτη μπορούσε ν' αφαιρεθεί από κάποιον, όταν αυτός εξοριζόταν ή κηρυσσόταν άτιμος, πράγμα που δεν απαγόρευε την παραμονή του στην πατρίδα του. Τα κυριότερα εγκλήματα για τα οποία μπορούσε κανείς να κηρυχθεί άτιμος ήταν: κατάχρηση δημόσιου χρήματος, δωροδοκία, δειλία, τριπλή ψευδομαρτυρία. Συχνά η ποινή αυτή επιβαλλόταν σε άτομα που ήταν απλώς ανεπιθύμητα ή ενοχλητικά, πράγμα που φαίνεται από το γεγονός ότι μπορούσε να εφαρμοσθεί ακόμα και για την «οκνηρία», και ο πολιτικός χαρακτήρας της γίνεται ολοφάνερος αν σκεφτούμε ότι απειλούσε ακόμα κι εκείνους που προσπαθούσαν ν"* ακυρώσουν ή να τροποποιήσουν τις αποφάσεις των λαϊκών συνελεύσεων. Επομένως, αυτή η ακραιφνέστερη από όλες τις δημοκρατίες ήταν κατά βάθος μια ολιγαρχία του κόμματος που κυβερνούσε κάθε φορά, και αγνοούσε τόσο τα «ανθρώπινα δικαιώματα» όσο και την ισότητα των δύο φύλων. Οι γυναίκες δεν είχαν το δικαίωμα ούτε να εκλέγουν ούτε να επενδύουν δημόσια αξιώματα, δεν μπορούσαν να παρευρίσκονται σε πολιτικές συναθροίσεις ούτε σε γιορταστικές εκδηλώσεις, και μόνο στη Σπάρτη είχαν το δικαίωμα ν' αθλούνται. Ολόκληρη τη ζωή τους την περνούσαν υπό την κηδεμονία του πατέρα, του αδελφού, του συζύγου, του ενήλικου γιού· αντίθετα, διατηρούσαν την κυριότητα της προίκας τους, της οποίας ο σύζυγος είχε μόνο την επικαρπία. Στις κοινωνικές συναναστροφές δεν εμφανιζόταν ποτέ η οικοδέσποινα, παρά μόνο χορεύτριες και αυλητρίδες, φιλόσοφες και εταίρες, δυο ομάδες που θεωρούνταν περίπου ταυτόσημες, γιατί τις περισσότερες φορές οι εταίρες ήταν πολύ καλλιεργημένες και οι φιλόσοφες συνήθιζαν να ζουν πολύ ελεύθερα, τουλάχιστον εξωτερικά. Ο Θουκυδίδης βάζει τον Περικλή να λέει: «Η πιο ενάρετη γυναίκα είναι 227

εκείνη που τη σχολιάζουν λιγότερο οι άνδρες, είτε για να την παινέψουν είτε για να την φέξουν.» Η σεμνή γυναίκα, ιδιαίτερα των ανώτερων στρωμάτων, ζούσε τη ζωή του χαρ^μιού. Έβγαινε στον δρόμο μόνο με τη συνοδεία ενός ηλικιωμένου δούλου, του γυναικονόμου, και δεν πήγαινε ούτε καν στην αγορά· βέβαια συχνά μπορούσε να δει κανείς εκεί φτωχότερες γυναίκες, ως πωλήτριες, αλλά κι αυτές δεν εργάζονταν ποτέ στα εργαστήρια. Η γυναίκα εμφανιζόταν δημόσια το πολύ-πολύ ως ιέρεια σε κάποια θυσία που απαιτούσε να είναι ο θύτης θηλυκού γένους ή ως κομπάρσος σε μια γιορταστική πομπή. Κατά τ' άλλα, το καθήκον της ήταν να φέρνει στον άνδρα που παντρευόταν, πρώτα λεφτά και κατόπιν παιδιά. Σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι το «φωτισμένο πνεύμα, που έκανε τους Αθηναίους να γεύονται τη γλυκύτητα της απόλυτης ελευθερίας», όπως λέει ο Βίνκελμαν, μετά τον θάνατο του Περικλή δεν ήταν σχεδόν τίποτα παραπάνω από μια παρδαλή αναρχία, που τον θεμέλιο λίθο της τον είχε βάλει ο ίδιος ο Περικλής με το σύνταγμά του — μια ταραχώδης οχλοκρατία και ταυτόχρονα (αφού ο μυριοκέφαλος αυτός κυρίαρχος μπορούσε να εξαγορασθεί) μια αναίσχυντη πλουτοκρατία. Η δικαιοσύνη ήταν στα χέρια ενός προλεταριάτου από ενόρκους που ενδιαφερόταν μονάχα να βγάλει το μεροκάματο χωρίς να κάνει τίποτα. Τα δημόσια αξιώματα ήταν προσιτά ακόμα και στον ηθικά και πνευματικά υπανάπτυκτο, που σ' αυτή την περίπτωση (επειδή η άσκησή τους ήταν πολύ επίπονη) δεν δελεαζόταν τόσο από τον χαμηλό μισθό όσο από τη δυνατότητα της δωροληψίας. Καθώς ο ένας θεωρούσε τον άλλο ικανό για το χειρότερο (και μάλλον δικαιολογημένα), επικρατούσε εκείνη η κατάσταση που ο Μπούρκχαρτ συνόψισε στη θαυμάσια φράση: η μόνιμη διάθεση των Αθηναίων ήταν σαν να τους έκλεβε κανείς κάτι. Αυτό ήταν το έδαφος, στο οποίο άνθησε η δηλητηριώδης χλωρίδα της συκοφαντίας. Η λέξη «συκοφάντης» σήμαινε αρχικά εκείνον που εντοπίζει και καταγγέλει ανθρώπους που εξάγουν παράνομα σύκα (αν και αυτή η ετυμολογία αμφισβητείται τελευταία), αργότερα όμως κατέληξε να σημαίνει γενικά τον συστηματικό σπιούνο και καταδότη. Εννοείται όμως ότι η απειλή να ξεσκεπαστεί μια υπόθεση και να τεθεί στην κρίση του λαού δεν ήταν ακίνδυνη ούτε καν για τον ολότελα αθώο , πρώταπρώτα γιατί ήταν από μόνο του δυσάρεστο να σύρεται κανείς στο φως της δημοσιότητας, δεύτερον επειδή επρόκειτο συχνά για πολύ 228

αόριστα εγκλήματα, όπως αθεΓα, παράνομη κατοχή κρατικών κτημάτων, καθυστέρηση πληρωμής φόρων, σπατάλη της πατρικής περιουσίας κι άλλα παρόμοια, και τρίτον επειδή οι συκοφάντες δεν δίσταζαν να εκτοξεύουν ακόμα και ολότελα αστήριχτες κατηγορίες. Έτσι, με τον καιρό η λέξη «συκοφαντία» τυήρε τη σημασία της «ψευδούς κατηγορίας». Αλλά, τέτοια που ήταν η ηθική και οικονομική στάθμη των μαζών, δεν ήταν και τόσο δύσκολο να τεκμηριωθεί μια τέτοια κατηγορία με ψευδομάρτυρες. Έτσι, για καλό και για κοικό έπρεπε να βουλώνει κανείς το στόμα των συκοφαντών. Σε γενικές γραμμές οι συκοφάντες, καθώς συνδύαζαν τον εκβιασμό, τη μνησικακία, την εμπάθεια και πληρώνονταν για να σωπάσουν ή για να ψευδομαρτυρήσουν, αντιστοιχούν στους δικούς μας κιτρινιστές δημοσιογράφους, μόνο που έπαιζαν πολύ σημαντικότερο ρόλο στη δημόσια ζωή. Μπορούμε να τους συγκρίνουμε επίσης με δικηγορίσκους, όχι μόνον εξαιτίας της στρεψοδικίας και του θράσους τους, αλλά και επειδή μερικοί πλούσιοι είχαν μόνιμα στην υττηρεσία τους έναν αντισυκοφάντη. Η εξοντωτικότερη κριτική της αθηναϊκής δημοκρατίας είναι η ιδανική πολιτεία του Πλάτωνα, που αποτελεί τον τέλειο αντίποδά της. Ο Πλάτων ζητάει τη διαπαιδαγώγηση ενός μόνιμου σώματος δημοσίων υπαλλήλων σύμφωνα με την αρχή της κατανομής εργασίας, που έχει τα φυσικά της θεμέλια στις ιδιαίτερες καταβολές των ανθρώπων, στις ειδικές γνώσεις τους και στην ανισότητα της ηθικής τους στάθμης. Οι άνδρες που κατέχουν δημόσια αξιώματα δεν επιτρέπεται να έχουν καθόλου ιδιωτική περιουσία· αλλά και γενικά η κυβέρνηση πρέπει να επαγρυπνεί «ώστε να μην εμφιλοχωρήσει στο κράτος ούτε η φτώχεια ούτε ο πλούτος». Οι γυναίκες εξισώνονται απόλυτα με τους άνδρες στην εκπαίδευση και τον τρόπο ζωής και έχουν πρόσβαση σ'' όλα τα επαγγέλματα· πρέπει να υπάρχει κοινοκτημοσύνη των γυναικών και των παιδιών (προφανώς επειδή με τον γάμο και την κληρονομιά γεννιέται η δίψα της ιδιοκτησίας και η ιδιοτέλεια). Το κράτος πρέπει να βρίσκεται μακριά από τη θάλασσα, που ποτίζει τους πολίτες με εμπορικό ττνεύμα και κερδομανία και κάνει τον λαϊκό χαρακτήρα πονηρό και αναξιόπιστο. Από τις τέχνες πρέπει να εξοβελισθούν όλα όσα κολακεύουν τις αισθήσεις, όσα χρησιμεύουν απλώς στην επίδειξη ή δίνουν κακό παράδειγμα (γι' αυτό πρέπει ν' απεμποληθεί και ο Όμηρος, εξαιτίας των ευτελών αντιλήψεών του 229

για τους θεούς, καθώς και το δράμα, επειδή δείχνει κακούς ανθρώπους). Ο Αριστοτέλης παρατήρησε με το δίκιο του ότι η «συμφωνία» όλων των πολιτών που οραματιζόταν ο Πλάτων είναι μονοτονία. Μόνο που και η ίδια η πραγματικότητα δεν ήταν λιγότερο μονότονη. Ο πολιτικός λεγόταν «ρήτωρ», η δίκη «άγών». Όλα ήταν μια μόνιμη θεατρική παράσταση και, επιπλέον, αυτά τα έργα διαδραματίζονταν μπροστά στον αθηναϊκό λαό, που ήταν το καλύτερο κοινό του κόσμου, και μάλιστα για κάθε είδους θεάματα. Η δουλεία δεν απασχολούσε ακόμα τους φιλόσοφους εκείνης της εποχής. Ακόμα και σήμερα σπάνια συνειδητοποιούμε ότι διατηρήθηκε ώς τα σχετικά πρόσφατα χρόνια. Αυτό το δείχνει ακόμα και το ίδιο το όνομα «σκλάβος», που οφείλεται στο γεγονός ότι σ' ολόκληρο τον Μεσαίωνα οι δούλοι ήταν Σλάβοι αιχμάλωτοι. Στην Πρωσία, ένας Αμερικανός υπήκοος είχε ώς το 1857 το δικαίωμα ν' απαιτήσει ν' αναγνωρισθούν επίσημα ως ιδιοκτησία του οι δούλοι που κουβαλούσε μαζί του. Στις αγγλικές αποικίες η χειραφέτηση των δούλων έγινε το 1833, στις γαλλικές το 1848, στη Βόρεια Αμερική το 1865, στη Βραζιλία μάλιστα μόλις το 1888. Ακόμα και σήμερα οι κούληδες στην Ανατολική Ασία και οι Κανάκοι στις Νότιες θάλασσες αντιπροσωπεύουν μια (περιορισμένη) μορφή δουλείας. Στην περίπτωση των δούλων της αρχαίας Ελλάδας, η ίδια η καταγωγή τους ήταν συνήθως ένα υποτιμητικό στοιχείο, γιατί κατά κανόνα προέρχονταν από βαρβαρικές χώρες: τη Λυδία και τη Φρυγία, τη Συρία και τη Λιβύη, τη Θράκη και τον Πόντο· ιδιαίτερα τεμπέληδες θεωρούνταν οι Παφλαγόνες. θεωρητικά όμως κάθε Έλληνας μπορούσε να καταλήξει δούλος λόγω πολέμου, πειρατείας ή χρεών, όπως συνέβη προσωρινά σ^ ένα Πλάτωνα και σ' ένα Διογένη. Στην Αθήνα μάλιστα υτϋήρχε ένας νόμος, σύμφωνα με τον οποίο ο πατέρας είχε το δικαίωμα να πουλήσει δούλα την ατιμασμένη κόρη του, αλλά όπως φαίνεται ο νόμος αυτός υτυήρχε περισσότερο στα χαρτιά παρά στην πράξη, θεωρητικά οι δούλοι ήταν πράγματα, όπως φαίνεται από το όνομά τους: λέγονταν «σώμα άνδρεΐον, γυναικειον», δηλαδή ανδρικό ή γυναικείο σώμα, και «άνδράποδα», δηλαδή ανθρώπινα πόδια, μπαίνοντας έτσι στο ίδιο επίπεδο με τα μεγάλα κτήνη, που ονομάζονταν «κραταίποδα», δηλαδή γερά πόδια. Ο δουλοκτήτης όμως δεν είχε το δικαίωμα να σκοτώσει τον δούλο του: ακόμα κι αν σκότωνε κατά λάθος ένα δούλο, η πράξη του θεωρούνταν ανθρωποκτονία και 230

ο δράστης έπρεπε να εξιλεωθεί τελετουργικά· αν όμως ο φόνος ήταν εσκεμμένος, τότε ισοδυναμούσε με δολοφονία. Μια ορισμένη προστασία των δούλων από την κακομεταχείριση ήταν το άσυλο που πρόσφεραν οι ναοί· επίσης ο δούλος που είχε απάνθρωπο κύριο μπορούσε να ζητήσει από την πολιτεία να εξαναγκάσει τον αφέντη του να τον πουλήσει. Μόλο που ο δούλος δεν ήταν νομικό υποκείμενο και γι' αυτό δεν μπορούσε ούτε να ενάγει ούτε να συμβάλλεται, είχε τη δυνατότητα ν' αποκτά δική του περιουσία ως αντιπρόσωπος του κυρίου του. Επίσης μπορούσε να συμμετέχει στις περισσότερες δημόσιες εκδηλώσεις· μόνον οι αθλητικοί αγώνες, που θεωρούνταν ιεροί, αποτελούσαν εξαίρεση. Εξωτερικά ξεχώριζε από τους ελεύθερους μόνον από τα κοντοκουρεμένα μαλλιά του. Ο Πλάτων συμβουλεύει τους δουλοκτήτες να φέρνονται για το δικό τους συμφέρον καλά στους δούλους, αλλά να μην έχουν πολλή οικειότητα μαζί τους και ν' ανακατεύουν τις εθνικότητες, για να μην εξοικειώνονται ούτε οι ίδιοι οι δούλοι μεταξύ τους. Στην ύπαιθρο η σχέση αφέντη-δούλου ήταν σίγουρα πατριαρχική, όπως στα παλιά χρόνια· στην πόλη εξαρτιόταν από τη χρησιμοποίηση του δούλου, που παρουσίαζε μεγάλη ποικιλία. Ττιήρχαν ανάμεσα στους δούλους διαχειριστές κτημάτων και εργοδηγοί με πολύ υπεύθυνα πόστα, σεβάσμιοι οικονόμοι και διακριτικοί θαλαμηπόλοι, αυστηροί παιδαγωγοί και υπερόπτες βιβλιοθηκάριοι, έμπειροι γλύπτες, γυμναστές αλόγων, οιωνοσκόποι, αρχιμάγειροι, κομμωτές και άλλοι δούλοι ειδικευμένοι σε κάθε λογής δουλειά. Μια ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούσαν οι δημόσιοι δούλοι, πολλοί από τους οποίους απασχολούνταν σε όχι ασήμαντες θέσεις: ως γραφείς στα δικαστήρια, λογιστές στη δημόσια διοίκηση, φύλακες του δημόσιου αρχείου και αστυνομικοί, που ανάλογα με την πατρίδα τους ονομάζονταν Σκύθες, ανάλογα με τον οπλισμό τους τοξότες. Οι δούλοι που έκαναν οικονομίες χάρη σε κάποιο επάγγελμα ή χάρη σε δουλειές που είχαν διεκπεραιώσει οι ίδιοι στο όνομα του ιδιοκτήτη τους μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους· όχι σπάνια όμως η απελευθέρωσή τους ήταν μια χαριστική πράξη του κυρίου τους. Οι απελεύθεροι δούλοι γίνονταν μέτοικοι. Η τιμή των δούλων ήταν κατά μέσον όρο διακόσιες δραχμές, επομένως δεν ήταν και πολύ ψηλή· κατά τα άλλα ήταν ανάλογη με την προσφορά (που έπειτα από πολέμους ανέβαινε αισθητά), το φύλο (οι γυναίκες ήταν κάπως ακριβότερες), την καταγωγή (οι Έλληνες 231

κόστιζαν πολύ περισσότερο) και φυσικά τις ικανότητες: μερικές ειδικότητες (π.χ. όταν ο δούλος ήξερε να παρασκευάζει εκλεκτά αρώματα ή μπορούσε ν' απαγγείλει απ' έξω ολόκληρο τον Όμηρο) ζυγίζονταν με χρυσάφι. Η Αθήνα, η Κόρινθος, οι Συρακούσες και η Αίγινα (ώς την υποταγή της) ήταν κέντρα δουλεμπόριου, γιατί ήταν βιομηχανικές πόλεις* όμως με τα δικά μας κριτήρια οι επιχειρηματικές μονάδες ήταν πολύ μικρές: στο εργοστάσιο όπλων που κληρονόμησε ο Δημοσθένης δούλευαν 33 ξιφουργοί, και γενικά φαίνεται ότι δεν απασχολούνταν περισσότερα από 100 άτομα. Αλλά κι αυτοί οι αριθμοί ήταν αρκετοί για να δημιουργήσουν εργατικό ζήτημα. Όλα τα έξοδα παραστάσεως που καθιέρωσε ο Περικλής ήταν, στην ουσία, επιδόματα ανεργίας. Αν και, όπως τονίσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η ρομαντική αντίληψη που θέλει τον αρχαίο Έλληνα να ζει μόνο για την ομορφιά και την απόλαυση της στιγμής είναι λαθεμένη, πρέπει να παραδεχτούμε ότι από την εποχή του Περικλή και ύστερα υπήρχε ένας αργόσχολος όχλος και ότι γενικά στην αρχαιότητα οι άνθρωποι εργάζονταν πολύ λιγότερο απ' ό,τι σήμερα. 'Οπως συμβαίνει και σήμερα πολλές φορές στις νότιες χώρες, οι δουλειές ήταν τις περισσότερες φορές ευκαιριακές και υτϋήρχαν πολλές μέρες που δεν έκανε κανείς τίποτα. Ένας τέτοιος Αθηναίος σηκωνόταν συνήθως νωρίς-νωρίς, ακόμα κι αν ήταν μουδιασμένος από το μεθύσι της προηγούμενης μέρας. Το ντύσιμό του δεν του έπαιρνε πολύ καιρό, ούτε το πρωινό του, που ήταν μερικές μπουκιές ψωμί βουτηγμένες σε κρασί. Έπειτα έχωνε στο στόμα του μερικά νομίσματα (γιατί η στοματική του κοιλότητα ήταν το πορτοφόλι του) κι έβγαινε έξω. Πήγαινε στη συνέλευση του δήμου, στο δικαστήριο, στο γυμνάσιο, στο πεδίο ασκήσεων, σε μια διάλεξη, και πουθενά δεν περιοριζόταν στον ρόλο του βουβού ακροατή ή θεατή, γιατί είχε τη συνήθεια να πετάει παντού τη δική του κουβέντα. Ύστερα επιθεωρούσε το μαγαζί του, αν είχε μαγαζί, πράγμα που όπως φαίνεται κατέληγε λίγο-πολύ σε φλυαρίες, και τελικά κατέβαινε στρ λιμάνι, όπου φυσικά υττήρχαν τα περισσότερα αξιοθέατα. Ο αρχαίος Έλληνας είχε μια ειδική έκφραση γι' αυτό το σεργιάνισμα: το έλεγε «άγοράζω» και δεν εννοούσε μ' αυτό, όπως θα ήταν η επί λέξει μετάφραση, απλώς «κυκλοφορώ στην αγορά», παρά ένα νόστιμο, απολαυστικό μίγμα από κουτσομπολιό και εκκλησιασμό, πολιτικολογία και αθλητικολογία, βωμολοχίες r.ai φιλοσοφία. Όταν ο καιρός 232

ήταν άσχημος, αυτή η απασχόληση, που ενδεικτικά λεγόταν και «συμπόσιο χωρίς κρασί», μεταφερόταν στα καταστήματα: στα μυροπωλεία, στα κουρεία, στα τσαγκαράδικα, στα μαρμαρογλυφεία, τον χειμώνα κατά προτίμηση στα σιδηρουργεία, όπου έκανε ζέστη. Εδώ το φαγητό έπαιζε ασήμαντο ρόλο: ένα-δυο λουκάνικα από τον πλανόδιο λουκανικά, μερικά προχειροψημένα ψάρια από τον ψαρά, μια χούφτα σύκα έφταναν για τις ανάγκες του στομαχιού. Όταν όμως ο Ισοκράτης ισχυρίζεται ότι παλιότερα, δηλαδή στον παλιό καλό καιρό του Περικλή, ούτε καν ένας σχετικά κόσμιος δούλος δεν πήγαινε σε καπηλειά, εξιδανικεύει την πραγματικότητα· στα καπηλειά οι θαμώνες έπαιζαν επίσης ζάρια και μεθοκοπούσαν με κορίτσια ελαφρών ηθών, τις λεγόμενες «αυλητρίδες». Αλλά σε γενικές γραμμές οι Έλληνες απολάμβαναν τις τέρψεις του λάρυγγα μόνο τις βραδινές ώρες. Έπειτα από ένα απλό γεύμα, το τελετουργικό πλύσιμο των χεριών και τη σπονδή, άρχιζε μια κρασοκατάνυξη που δεν ήταν ανόμοια με τα μεθύσια των διαφόρων φοιτητικών αδελφοτήτων. Αλλά, όπως καθένας ξέρει από το «Συμπόσιο» του Πλάτωνα, το πιοτί δεν ήταν το πιο σημαντικό πράγμα, αν και φυσικά το έργο αυτό του Πλάτωνα είναι μια ποιητική συμπύκνωση και δεν αποδίδει ακριβώς την καθημερινή πραγματικότητα. Η διασκέδαση των συνδαιτυμόνων με αινίγματα, αισχρολογίες, απαγγελίες κι άλλα τέτοια βαρετά πράγματα είναι ένα μεταγενέστερο εκφυλιστικό φαινόμενο. Συχνά το συμπόσιο συνοδευόταν από τον κώμο, μια νυχτερινή πομπή με κρασί και τραγούδια, ερωτικές διαχύσεις και κάθε λογής αταξίες· φαίνεται ότι τα κεφάλια των ερμών, που βρέθηκαν σπασμένα πριν από τη σικελική εκστρατεία, έπεσαν θύματα ενός τέτοιου κώμου. Το έθιμο του κώμου υιοθετήθηκε κι αυτό από τους φοιτητές, αλλά στα νεότερα χρόνια εκχυδαΓσθηκε τόσο, ώστε στο τελετουργικό του δεν ανήκαν μόνον οι άγριοι ξυλοδαρμοί, παρά και η θορυβώδης εκκένωση της ουροδόχου κύστης (και μάλιστα κατά προτίμηση μπροστά στην πόρτα της αγαπημένης). Επίσης έλειπαν στην αρχαιότητα οι συγκρούσεις με τους νυχτοφύλακες, γιατί η αστυνομία σταματούσε τη δουλειά της με τη δύση του ήλιου. Για να πάρουμε μια σωστή εικόνα της ζωής του "αρχαίου Αθηναίου, πρέπει να προσθέσουμε την καλλιτεχνική όψη της πόλης. Παντού υψώνονταν αγάλματα θεών και ηρώων, πολεμάρχων και πολιτικών, ποιητών και φιλοσόφων, ρητόρων και αθλητών, ακόμα 233

μάλιστα και διάσημων εταφών και αλόγων: στους ναούς και στα γύρω οικοδομήματα, στους κήπους και στις στοές, στις λέσχες και στην αγορά, στα θέατρα, τα γυμνάσια και τα στάδια, στις ιερές σπηλιές και στα άλση. Αλλά δεν πρέπει να φανταστούμε κανένα μουσείο γεμάτο κλασικά αριστουργήματα: ιδιαίτερα τα αναθήματα δεν μπορούσαν να είναι όλα χωρίς εξαίρεση σπουδαία έργα τέχνης — αυτό ήταν το ίδιο αδύνατο όσο και για τα τάματα των δικών μας εκκλησιών. Επίσης, με τον καιρό θα πρέπει να δημιουργήθηκε φοβερός συνωστισμός από αγάλματα, και η γενική εντύπωση που έδινε η Ακρόπολη, όπου το χρυσάφι, το αστραφτερό μάρμαρο και τα ζωηρά χρώματα συναγωνίζονταν κραυγαλέα μεταξύ τους, δεν πρέπει να ήταν ανόμοια με την εντύπωση που δίνει ένα τεράστιο κατάστημα παιχνιδιών. Στα γλυπτά, ήταν οπωσδήποτε βαμμένα τα μαλλιά και τα χείλη, τα φρύδια και οι κόρες των ματιών. Τα χρώματα της σάρκας και των ρούχων υποδηλώνονταν με τον εμποτισμό του μάρμαρου, αν δεν αποδίδονταν και μ^ άλλους τρόπους. Οι περικεφαλαίες και οι ασπίδες, τα στεφάνια και τα διαδήματα, τα όπλα και τα κοσμήματα φτιάχνονταν από αστραφτερό μέταλλο. Ίσως όμως ο χρωματισμός να προχωρούσε ακόμα περισσότερο: τα γλυπτά που αποτελούσαν τμήματα οικοδομημάτων ήταν πιθανότατα χρωματισμένα. Επίσης και οι μπρούντζινες μορφές, χάρη στους διάφορους τόνους του μεταλλεύματος και της πάτινας, θύμιζαν παλέτα. Η πρώιμη κλασική περίοδος της λεγόμενης «αυστηρής τεχνοτροπίας» τοποθετείται από το 480 ώς το 460 περίπου. Το βασικό γνώρισμά της είναι μια αδρή και κάπως στυφή νεανικότητα, που εκφράζεται με μια κάποια σκληρότητα των περιγραμμάτων και ακαμψία των κινήσεων: μια λιτότητα, που αγγίζει τα όρια της πεζότητας, μια διαύγεια των γραμμών που πλησιάζει τον πρωτογονισμό* η ψυχική έκφραση δεν τολμάει ακόμα να βγει στην επιφάνεια, οι μορφές βρίσκονται ακόμα, θα έλεγε κανείς, σε προνυμφική κατάσταση. Το αποκορύφωμα αυτής της εξελικτικής βαθμίδας είναι οι «Αιγινήτες», που η ανακάλυψή τους το 1811 προκάλεσε τεράστια αίσθηση. Ο ναός, το αέτωμα του οποίου στόλιζαν κάποτε, δεσπόζει πάνω από τον Σαρωνικό κόλπο και προσφέρει υπέροχη θέα ώς τη Σαλαμίνα. Και πράγματι, οι πολεμικές σκηνές είχαν σκοπό να τιμήσουν τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, αν και, σε συμφωνία με το καλλιτεχνικό αισθητήριο της εποχής, τα θέματά τους ήταν παρμένα από τον Τρωι234

κό πόλεμο· το ότι οι πολεμιστές παριστάνονται γυμνοί σημαίνει ένα ποιητικό στιλιζάρισμα, που ξεκινάει πολύ πριν από την ομηρική περίοδο. Οι καλλιτέχνες είναι ήδη τόσο τέλειοι ανατόμοι που ίσως μάλιστα να επηρεάζονται υπερβολικά από τις γνώσεις τους. Είναι αξιοπαρατήρητο ότι οι μορφές είναι επεξεργασμένες εξονυχιστικά ακόμα και σ-eViv πίσω πλευρά τους. Αυτή η τέχνη δεν ξέρει από τερτίπια και προσποιήσεις, δεν προσπαθεί να εντυπωσιάσει εξωτερικά, αδιαφορεί για τη θεατρική εντύπωση. Το δυτικό αέτωμα φαίνεται ακόμα ολότελα αρχαϊκό, το ανατολικό μοιάζει σαν να ήταν νεότερο κατά μια ολόκληρη καλλιτεχνική εποχή, παρόλο που η χρονολογική διαφορά τους είναι πολύ μικρότερη. Οι Έλληνες παρομοίαζαν τις συνθέσεις των αετωμάτων τους μ"* έναν αετό που έχει απλωμένα τα φτερά· και πράγματι, εδώ κυριαρχεί ήδη ένας πολύ ευγενικός ρυθμός, αλλά και μια παγερή συμμετρία που φαίνεται τυποποιημένη, αν και οι παραστάσεις των αετωμάτων έχουν φιλοτεχνηθεί με εξαιρετική επιδεξιότητα. Ο Χάινριχ Μπρουν μίλησε πολύ εύστοχα για «στάση νεοσύλλεκτου». Σ^ αυτά τα πλαίσια ανήκει και το περίφημο «αιγινήτικο χαμόγελο». Πολλοί πίστεψαν ότι είχε σκοπό να δείξει ότι ο ήρωας, ακόμα και τη στιγμή του θανάτου του, στέκει πιο ψηλά από αυτή την κατάσταση, κάτι που θα ταίριαζε κάπως με την ινδιάνικη νοοτροπία. Αλλά σε μια εξελικτική βαθμίδα, στην οποία το ρεπερτόριο των σημείων είναι ακόμα περιορισμένο, το ανασήκωμα των γωνιών του στόματος μπορεί να σημαίνει και πόνο: το συναντάμε μερικές φορές ακόμα και σε σκηνές ταφής από την πρώιμη Αναγέννηση, όπου εκφράζει υπέρτατη οδύνη. Πιθανότερη είναι μάλλον η εξήγηση ότι οι Έλληνες αντέγραψαν, απλούστατα, αυτό το χαμόγελο από τους Αιγύπτιους, στους οποίους, όπως εξηγήσαμε στον προηγούμενο τόμο, δεν σήμαινε τίποτα λιγότερο από πρωτογονισμό. Στον ναό του Δία της Ολυμπίας, που ανασκάφθηκε γύρω στο 1875-80, οι μετόπες ξεχωρίζουν ιδιαίτερα χάρη στον ωραίο, ανδροπρεπή νατουραλισμό τους. Μπορούμε να συγκρίνουμε αυτά τα οικοδομικά μέρη με τα επιγράμματα: παρόλο που σ' όλους τους ναούς πραγματεύονται πολύ παραπλήσια θέματα, καταφέρνουν ωστόσο να μην επαναλαμβάνονται σχεδόν ποτέ· το μοτίβο των κενταύρων, λόγου χάρη, εκδιπλώνεται σ' ένα ανεξάντλητο πλήθος από τυνευματώδεις παραλλαγές. Το μεταλλικό άγαλμα ενός ηνίοχου από τους Δελφούς, με τον προσεχτικά διπλωμένο, σχεδόν πλισαρισμένο χιτώνα 235

του, είναι ενδιαφέρον κυρίως επειδή έχουν διατηρηθεί τα μάτια (ο βολβός είναι άσπρος, η ίριδα καφετιά, η κόρη μαύρη, τα ματοτσίνορα είναι φτιαγμένα από λεπτά μπρούντζινα φύλλα), πράγμα που δίνει στο κεφάλι εξαιρετική ζωντάνια. Μεγάλη αμεσότητα και δροσιά έχει και ο «Απακανθιζόμενος», ίσως το δημοφιλέστερο γλυπτό της αρχαιότητας, που αντιγράφτηκε αναρίθμητες φορές. Η σκέψη ν' απαθανατισθεί ένας νικητής δρομέας σ'^ αυτή την πεζή και καθημερινή ασχολία είναι πολύ πρωτότυπη. Η υστεροελληνική περίοδος προσηλώθηκε αποκλειστικά σ' αυτή την ασχολία και μετέτρεψε τον κομψό αθλητή σε αλητόπαιδο. Οι καλλιτέχνες ήξεραν τώρα ν^ απεικονίζουν με συναρπαστικό τρόπο τη γυμνή γυναικεία μορφή, όπως δείχνει το μαρμάρινο άγαλμα της Νιοβίδης, που, χτυπημένη από το αδυσώπητο βέλος του Απόλλωνα, σωριάζεται νεκρή καθώς τρέχει. Είναι ένα από τα ωραιότερα γυναικεία σώματα που έχουν βγει ποτέ από τη σμίλη. Η στάση είναι ίσως κάπως υπέρμετρα συγκρατημένη, αλλά απαράμιλλα ευγενική· η διαγραφή του πεσμένου φορέματος έχει γίνει με εξαιρετική λεπταισθησία, αλλά, όπως και στον ηνίοχο των Δελφών, ακόμα συμβατικά. Μια από τις μεγαλύτερες προόδους στην αναπαράσταση του ανθρώπινου κορμιού σημειώθηκε κι αυτή στο πρώτο μισά του πέμπτου αιώνα: η ανακάλυψη της αντίθεσης ανάμεσα στο πόδι που στηρίζει το σώμα και το πόδι που απλώς κρατάει την ισορροπία. Τα δύο πόδια δεν σηκώνουν πια το ίδιο βάρος, παρά το ένα φαίνεται χαλαρωμένο, όπως πράγματι συμβαίνει πάντα στην πραγματικότητα: ήταν μια απελευθερωτική πράξη, που μόνο το ελληνικό πνεύμα μπορούσε να πραγματοποιήσει στην αρχαιότητα. Ο Παρθενώνας, το τελειότερο δείγμα δωρικού ναού, άρχισε να χτίζεται ένα χρόνο μετά το τέλος των Περσικών πολέμων, το 447, και τελείωσε ένα χρόνο πριν ξεσπάσει ο Πελοποννησιακός πόλεμος, το 432. Είναι πολύ πιθανό ότι η επινόηση, το σχέδιο και η διάταξη των πλαστικών μερών έγινε από τον Φειδία* η εκτέλεση δεν είναι παντού εξίσου καλή. Στο εσωτερικό του ναού υψωνόταν το άγαλμα της παρθένας Αθηνάς, που εξαφανίσθηκε χωρίς ν** αφήσει ίχνη· το δυτικό αέτωμα παρουσίαζε τη διαμάχη της θεάς με τον Ποσειδώνα για την κυριαρχία της Αττικής, το ανατολικό αέτωμα τη γέννησή της μέσα από το κεφάλι του Δία· ένα διάζωμα που περιέτρεχε ολόκληρο τον ναό έδειχνε την πομπή των Παναθηναίων, που γινόταν κάθε τέσσερα χρόνια και κορυφωνόταν με την αφιέρωση ενός καινούριου πέπλου κι 236

άλλων δώρων στη θεά. Οι μετόπες περιείχαν σκηνές από μάχες ανάμεσα σε θεούς, Γίγαντες, Λαπίθες, Κενταύρους. Ένα μεγάλο μέρος αυτών των γλυπτών (όσων είχαν διατηρηθεί κάπως) μεταφέρθηκε στην αρχή του περασμένου αιώνα από τον λόρδο Έλγιν στο Λονδίνο, όπου αποτελούν και σήμερα ένα από τα καυχήματα του Βρετανικού Μουσείου. 'Οχι μόνον οι εμπειροτέχνες, αλλά και οι κτηνοτρόφοι ήταν ενθουσιασμένοι από τα βόδια και τα πρόβατα της πομπής, ένας Άγγλος δάσκαλος της ιππασίας μάθαινε στους μαθητές του πώς να κάθονται πάνω στο άλογο παίρνοντας ως πρότυπο τους Αθηναίους καβαλάρηδες της πομπής των Παναθηναίων, και ο Γκαίτε θεωρούσε ότι το κεφάλι του αλόγου στο ανατολικό αέτωμα παρίστανε το «αρχετυπικό άλογο». Παρόλο που εκτός από τον Παρθενώνα χτίστηκαν ακόμα το Ερεχθείο, τα Προπύλαια κι άλλα υπέροχα οικοδομήματα, οι Αθηναίοι εκείνης της εποχής δεν είχαν ακόμα την ιδέα να φτιάξουν πέτρινο θέατρο, παρά αρκούνταν σε πρόχειρες ξυλοδεσιές. Οι κύριες παραστάσεις δίνονταν την άνοιξη στα «Μεγάλα Διονύσια»: επί τρεις μέρες παίζονταν τέσσερα έργα κάθε μέρα, και την εποχή που η δύναμη της Αθήνας είχε φτάσει στο ζενίθ της οι θεατές θα πρέπει να πλησίαζαν τις τριάντα χιλιάδες, θ α πρέπει να υποθέσουμε ότι δεν ήταν και τόσο σπάνιο φαινόμενο να καταρρέουν οι εξέδρες* αλλά και στα πέτρινα σκαλιά των μεταγενέστερων εξεδρών δεν καθόταν κανείς πολύ άνετα, άσε που ήταν καρφωμένος στη θέση του απ^ το πρωί ώς το βράδι, χωρίς τη δυνατότητα να σηκωθεί για να ξεμουδιάσει ή να πάρει ένα αναψυκτικό· επίσης, αυτή την εποχή του χρόνου θα πρέπει να έκανε ήδη πολύ ζέστη. Ο Έλληνας τ' ανεχόταν όλα αυτά με την εύθυμη μακροθυμία του νότιου, κι όσο για τις γυναίκες και τα παιδιά, που ίσως να ήταν πιο ευαίσθητα σ' αυτές τις άβολες συνθήκες, έτσι κι αλλιώς δεν είχαν το δικαίωμα να παρακολουθούν τις παραστάσεις. Η ακουστική όμως ήταν σ' όλες τις θέσεις εξαιρετική, όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς και σήμερα. Ακόμα και σήμερα θα μπορούσε κανείς να παίξει θέατρο σ** αυτά τα αρχαία παλκοσένικα: στο Τιμγκάντ, την «Πομττηία της Αλγερίας», πολλοί σπουδαίοι παριζιάνικοι θίασοι δίνουν από καιρό σε καιρό θεατρικές παραστάσεις, στις οποίες το κοινό μεταφέρεται με τρένα εφοδιασμένα με κλινάμαξες. Τα σκηνικά όμως δεν είναι δυνατό να επιδίωκαν να προκαλέσουν στον θεατή τη θεατρική ψευδαίσθηση, αν όχι γι' άλλο λόγο τουλάχιστον 237

εξαιτίας του ημερήσιου φωτισμού. Οι αρχαίοι σκηνογράφοι περιορίζονταν σε νύξεις: μερικές κολόνες με θριγκό παρίσταναν ένα παλάτι, μερικά δέντρα ένα δάσος, μερικά αντίσκηνα ένα ολόκληρο στρατόπεδο. Η σημερινή σκηνογραφία αναπτύχ^κε μόνον όταν ολοκληρώθηκε η εξέλιξη της τοπιογραφίας και της προοπτικής ζωγραφικής. Ο Αγάθαρχος, που γύρω στα μέσα του πέμπτου αιώνα δοκίμασε για πρώτη φορά να ζωγραφίσει κάπως προοπτικά, επονομαζόταν «σκηνογράφος». Σίγουρα όμως αυτές οι προσπάθειες δεν ήταν παρά πολύ δειλές και σπερματικές. Δεν υπήρχαν παρά ένα ζωγραφιστό φόντο και οι «περίακτοι», ένα είδος περιστρεφόμενων σκηνικών. Στην αρχή η δράση εκτυλισσόταν πάντα στο ύπαιθρο· αν έπρεπε να δειχτεί το εσωτερικό ενός σπιτιού, μεταφερόταν στη σκηνή πάνω σ' ένα ξύλινο μηχάνημα με τροχούς, το εχκνκλημα, που έμπαινε στη σκηνή από τα παρασκήνια. Πρόκειται ουσιαστικά για τη βασική αρχή της «ακτινογραφίας», που υπήρχε και στους Αιγύπτιους: η πρόσοψη γίνεται, πολύ απλά, διαφανής. Επίσης και το μηχάνημα που κουβαλούσε τον από μηχανής θεό, η καταβύθιση των ττνευμάτων των νεκρών (η σκάλα του Χάροντα) και οι συσκευές που χρησίμευαν για την απομίμηση των αστραπόβροντων πρέπει να ήταν πολύ πρωτόγονες: όλες αυτές οι εγκαταστάσεις δεν ήταν σε ψηλότερο επίπεδο απ"* ό,τι οι αντίστοιχες στους σημερινούς θιάσους των μπουλουξήδων. Η εξωτερική εμφάνιση των ηθοποιών θα μας φαινόταν κωμική: ο κόθορνος με τις χοντρές του σόλες, που έκαναν αδύνατο κάθε φυσικό βήμα, η άκαμπτη μάσκα με τον «όγκο», ένα είδος τεράστιου κότσου, το παραφούσκωμα ολόκληρου του σώματος, ακόμα και των δακτύλων, η γκροτέσκα μεγαλοπρέπεια των κυματιστών μανικιών και της μακριάς ουράς του φορέματος. Οι κινήσεις, ακόμα και σε στιγμές μεγάλου πάθους, ήταν αργόσυρτες και ιερατικές, σαν κινηματογραφημένες σε ρυθμό ραλαντί, περίπου σαν κι αυτές που συνιστά αρκετές φορές ο Ρίχαρντ Βάγκνερ. Είναι απίθανο ότι η μάσκα είχε σκοπό να ενισχύει τη φωνή του ηθοποιού, αφού, όπως είπαμε, οι θεατές μπορούσαν ν^ ακούσουν από παντού μια χαρά* το ίδιο απίθανο είναι ότι καθιερώθηκε επειδή ο μίμος έπρεπε να υποδύεται πολλά πρόσωπα, καθώς και γυναίκες: οι ηθοποιοί ξέρουν να λύνουν αυτό το πρόβλημα μ"· άλλο τρόπο. Οι μορφές αυτές δεν προορίζονταν να είναι άνθρωποι, αλλά «εικάσματα»: σύμβολα, παρομοιώσεις, προσωπεία, σκιές. Γι' αυτό κι έχουν αφύσικα μεγάλο ύψος, είναι ανέκφραστες σαν κούκλες, 238

τυλιγμένες σε παλαιικά, βαρβαρικά ρούχα. Το τραγικό γεγονός είναι ένα μυστήριο, γι' αυτό και δεν πρέπει να έχει τη μορφή της πραγματικότητας. Γι'αυτό επίσης όλη η πραγματική δράση, όλα τα συγκλονιστικά δρώμενα, φόνοι, εκρήξεις παράνοιας, μονομαχίες, μεταθέτονται πίσω από τη σκηνή. Αυτό δε γινόταν από σεβασμό προς τους θεατές: τα νεύρα του ελληνικού κοινού άντεχαν τα πάντα, και πραγματικά τα ματωμένα πτώματα εκτίθενται ανενδοίαστα στη σκηνή και οι διάφορες φρικαλεότητες περιγράφονται έντονα και διεξοδικά. Αλλά το να παρουσιασθεί η ίδια η πράξη θα ήταν ένας ανεπίτρεπτος εκπραγματισμός. Για τον ίδιο λόγο δεν υπάρχει καμιά εξέλιξη των χαρακτήρων: η ψυχική μεταμόρφωση αναφέρεται στα χοϊκά και ζωντανά πλάσματα· οι θεοί και οι νεκροί δεν έχουν βιογραφία. Όλη η παράσταση ήταν ένα κινητό ανάγλυφο. Το κοστούμι της κωμωδίας ήταν ολότελα διαφορετικό: επίπεδα παπούτσια, φανελάκια, αστική γκαρνταρόμπα* μόνον η κοιλιά και τα οπίσθια ήταν χοντρά και γελοία. Ο υπερμεγέθης φαλλός από κόκκινο πετσί είναι πολύ πιθανό ότι δεν είχε άσεμνο σκοπό, παρά ήταν σύμβολο του Διόνυσου και της βλάστησης* ανήκει στην εξάρτυση ακόμα και των γυναικείων μορφών. Τα μέλη του χορού, σύννεφα, σφήκες, πουλιά, βάτραχοι κι άλλα τέτοια αλλόκοτα, φανταστικά πλάσματα, επιτελούσαν την ίδια περίπου λειτουργία που έχουν σ' εμάς τα κορίτσια των επιθεωρήσεων. Η μάσκα υτιήρχε και στην κωμωδία, αλλά πολλές φορές απέδιδε πιστά τα χαρακτηριστικά διαφόρων διασημοτήτων: του Κλέωνα, του Σωκράτη, του Ευριπίδη. Τα σκηνικά ήταν κι αυτά πολύ ρεαλιστικότερα: πραγματικά σπίτια με ορόφους, διάφορα καθημερινά αντικείμενα, κωμικά ομοιώματα κλπ.· η δράση εκτυλισσόταν κατά προτίμηση ανάμεσα σε δύο γειτονικά σπίτια, δύο ορόφους, τη γη και τον Όλυμπο. Αρχικά ο ποιητής ήταν ταυτόχρονα χορογράφος και ηθοποιός, και οι τρεις τραγωδίες που έπρεπε να παραδώσει αποτελούσαν πραγματική τριλογία· αργότερα οι απαιτήσεις αυτές καταργήθηκαν. Ε; .λλου, ο ποιητής έπρεπε να γράψει ένα σατυρικό δράμα, μια εύθυμη κα τάληξη της τριλογίας, όπου ο ήρωας παρουσιαζόταν από τις ανθρώπινες πλευρές του και ο τραγικός απόηχος σκορπούσε στην αυτοειρωνία· ήταν ένα είδος εκτόνωσης. Αυτό που η προοπτική τέχνη ενός Σαίξπηρ ή ενός Ίψεν συμπυκνώνει σε μια και μοναδική, αλλά πολυεπίπεδη εικόνα, κατανεμόταν εδώ σε δύο διαφορετικά δραματι239

κά είδη. Το τραγικό χιούμορ δεν μπορούσε να γεννηθεί παρά μόνο στα πλαίσια της χριστιανικής κοσμοαντίληψης, για την οποία όλα τα εφήμερα είναι μια αλληγορία και τίποτα άλλο. Το τι θα παιζόταν το αποφάσιζε ο «δήμαρχος». Αυτός διάλεγε ορισμένα από τα έργα που υποβάλλονταν για τον τραγικό αγώνα. Εδώ προβάλλουν μερικά ερωτήματα, στα οποία είναι δύσκολο να βρεθεί απάντηση. Ήταν μήπως ο άρχων ένα είδος λογοκριτή, που έκρινε αποκλειστικά με θρησκευτικά και πολιτικά κριτήρια; Αλλά οι κωμωδίες που σώθηκαν δείχνουν ότι στην Αθήνα επιτρέπονταν σχεδόν τα πάντα. Αν όμως αξιολογούσε τα έργα καλλιτεχνικά, πώς ήταν ικανός να το κάνει αυτό, αφού, όπως οι περισσότεροι Αθηναίοι λειτουργοί, ήταν ένας απλός πολίτης που είχε βγει με κλήρο; Και γιατί οι Αθηναίοι δεν ανάθεταν τουλάχιστον αυτό το καθήκον σε μια επιτροπή, όπως έκαναν με τους ελλανοδίκες, που έπρεπε να στέψουν νικητή έναν από τους τρεις συναγωνιζόμενους ποιητές; Στο κάτωκάτω, το ζήτημα της έγκρισης ή απόρριψης ενός έργου ήταν τουλάχιστον εξίσου σημαντικό. Αλλά υπήρχε τάχα μεγάλη προσφορά έργων; Υπήρχαν ερασιτέχνες; Υπήρχαν παραγνωρισμένες μεγαλοφυίες; Ξέρουμε μόνο για θεατρικά σκάνδαλα, που ξεσπούσαν όταν το θέμα ή η διαπραγμάτευσή του προκαλούσε δυσαρέσκεια* ποτέ δε γίνεται λόγος για «σκαρταδούρα» που απορρίφθηκε εξαρχής. Ακόμα και οι ποιητές, των οποίων τα έργα θεωρήθηκαν αργότερα «δεύτερης διαλογής» και γι' αυτό χάθηκαν, όπως ο Ίων, ο Αγάθων, ο Κριτίας και άλλοι, πρέπει να ήταν γνήσιοι καλλιτέχνες. Πουθενά δε συναντάμε τη μορφή του πλούσιου σε χρήμα και επιρροή ατζαμή (ο χορηγός λόγου χάρη, που πλήρωνε για όλα, θα μπορούσε σίγουρα να περάσει τα δικά του έργα ή τα έργα των ευνοούμενών του) και του αιώνια άπαιχτου έργου (η έκδοση ενός δράματος σε βιβλίο ήταν μάλλον κάτι το γνωστό, αλλά όλα δείχνουν ότι η έννοια του «βιβλιοδράματος» ήταν άγνωστη)· αν υπήρχαν τέτοια φαινόμενα, σίγουρα δε θα είχαν γλιτώσει από τα βέλη της κωμωδίας και ο Θεόφραστος θα τα είχε αναφέρει, έστω και ακροθιγώς, στους Χαρακτήρες του. Ίσως οι τεχνικές προϋποθέσεις που έπρεπε να εκπληρώνει ένας δραματουργός ήταν τόσο μεγάλες, ώστε μόνο μια μικρή ομάδα ανθρώπων μπορούσε ν' ανταποκριθεί σ' αυτές. Γιατί ο δραματουργός δεν έπρεπε μόνο να κατέχει στην εντέλεια όλα τα μυστικά της στιχοπλοκίας, αλλά να επινοεί κάθε τόσο μόνος του τη μουσική και τους χορούς. Ακόμα και σήμερα 240

πολύ λίγοι έχουν αυτή την ικανότητα, και ίσως να συνέβαινε τότε ό,τι συμβαίνει με τα σημερινά επιστημονικά βραβεία, για τα οποία λίγοι είναι οι υποψήφιοι. Άλλωστε, ούτε στον χώρο της ζωγραφικής και της γλυπτικής ακούμε ποτέ να γίνεται λόγος για αμφίβολους ερασιτέχνες. Είναι αυτονόητο ότι υπήρχε πλήθος από φτηνοδουλειές και αντικείμενα που φτιάχνονταν με τη ρουτίνα του χειροτέχν;η·