ФИЛОЛОГИЧЕСКИЙ ФАКУЛЬТЕТ САНКТ-ПЕТЕРБУРГСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА
ВЫСШЕЕ
ОБРАЗОВАНИЕ
ХРЕСТОМАТИЯ ПО ЛАТИНС...
753 downloads
1229 Views
5MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
ФИЛОЛОГИЧЕСКИЙ ФАКУЛЬТЕТ САНКТ-ПЕТЕРБУРГСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА
ВЫСШЕЕ
ОБРАЗОВАНИЕ
ХРЕСТОМАТИЯ ПО ЛАТИНСКОМУ ЯЗЫКУ Составители О.В.Бударагина, Т.Б.Путилова Под редакцией Н.М.Ботвинник
Для студентов филологических и исторических факультетов высших учебных заведений
Москва ACADEMA
С.-Петербург 2003
УДК 807.1(075.8) ББК81.2Лат-923я73 Х91
Серия «Студенческая библиотека»
Рецензенты: кандидат филологических наук, доцент СПбГУ Е.В.Желтова; старший преподаватель СПбГУ В. В. Зельченко; кандидат филологических наук, доцент МГЛУ И. С. Култышева
Хрестоматия по латинскому языку: Для студ. филол. и ист. Х91 фак. высш. учеб. заведений / Сост. и авт. коммент. О. В. Бударагина, Т.Б.Путилова; Под ред. Н.М.Ботвинник. — СПб.: Филологический факультет СПбГУ; М.: Издательский центр «Академия», 2003. — 128 с. ISBN 5-8465-0102-8 (Филол. фак. СПбГУ) ISBN 5-7695-1402-7 (Изд. центр «Академия») Хрестоматия включает тексты по основным темам морфологии и синтаксиса латинского языка. В ней помещены также отдельные стихотворения латинских поэтов и отрывки из «Записок о Галльской войне» Цезаря. Может быть рекомендована для студентов исторических факультетов университетов, а также других учебных заведений, имеющих в своей программе курс латинского языка.
УДК 807.1(075.8) ББК81.2Лат-923я73
ISBN 5-8465-0102-8 ISBN 5-7695-1402-7
© Составление, комментарии. Бударагина О.В., Путилова Т. Б., 2003 © Филологический факультет СПбГУ, 2003 © Издательский центр «Академия», 2003 © Оформление. Лебединский С В . , 2003
Magistris carissimis
От составителей
Настоящее пособие включает тексты для перевода по основным темам морфологии и синтаксиса латинского языка. За исключением первых параграфов, задания состоят преимущественно из неадаптированных фраз, взятых из произведений латинских авторов. Большинство параграфов включает также учебные (адаптированные) тексты на сюжеты из древней истории, мифологии и т. п. В конце хрестоматий приведено несколько отрывков из «Записок о Галльской войне» Цезаря. Пособие не является учебником и, следовательно, предполагает систематическое изложение грамматического материала преподавателем в аудитории. Большинство параграфов, в которых вводится новый морфологический материал, имеют вспомогательные таблицы. Многие учебные тексты включают стихотворные цитаты, а некоторые параграфы — стихотворения или отрывки из крупных произведений латинских поэтов. В стихотворных фрагментах ударения проставляются. В стихотворениях размер указывается только в первой строке. Начиная с § 20 в гекзаметре и элегическом дистихе ударения уже не проставляются (при этом природная долгота гласных указывается во всех открытых слогах и в последнем слоге стиха). В прозаических текстах природная долгота гласных указывается только во втором открытом слоге от конца, т. е. там, где это важно для постановки ударения. В отрывках из «Записок о Галльской войне» Цезаря .долготы не отмечаются. В грамматических таблицах указываются все природные долготы. Словарь приводит долготы также в том случае, когда они являются показателем основы перфекта. Знак краткости ставится только перед сочетанием muta cum liquida (например, tenEbrae) и (в словаре) перед сочетанием qu. В примечания к параграфам помимо реального комментария включены слова, встречающиеся в хрестоматии один раз, и грамматические пояснения к еще не изученным формам. Составители искренне благодарны редактору настоящего издания доц. Н. М. Ботвинник за в высшей степени ценные замечания и исключительно терпеливое внимание к данному труду. Без нее он никогда бы не получил завершения. Составители также выражают благодарность рецензентам настоящего издания доц. И. С. Култышевой, В. В. Зельченко и доц. Е. В. Желтовой, заинтересованное участие которых помогло устранить многие недостатки.
§ 1. УПРАЖНЕНИЕ В ЧТЕНИИ 1
Ars, urbs, arx; caelum, caecus, Graecus, saepe, aes, aer (aer); poena, coepi, proelium, poeta (poeta); causa, aurum, auris, Aurora; Europa, Euripides; qui, quae, quod; lingua, unguis, unguentum; Italia, Latium, Capitolium, Hispania, Gallia, filius, ianua, consilium, participium, adverbium; Gaius Iulius Caesar; Quintus Horatius Flaccus; Publius Ovidius Naso; Marcus Tullius Cicero; Homerus, Hercules, Hannibal; Iuppiter, Iuno, Minerva, Apollo, Diana, Mars, Venus, Mercurius, Vesta, Neptunus, Vulcanus, Ceres, Quirmus; argumentum, secundus, triumphus, honestus, aeternus, propinquus; tenebrae, arbitror, celebro; ornare, delere, sentlre, constituere, fugere, esse; amlcus, aquila, candidus, periculum, Oceanus, imperator, tabula, occido, occldo, educo, educo, oratio, sagitta; Athenae, Aegyptus, theatrum, bibliotheca, stilus, schola, sphaera, philosophia, elephantus, Rhodus, Carthago, Xerxes, Aeneas. 1
Знак " (trcma) обозначает раздельное чтение двух смежных гласных. С той же целью может употребляться и знак количества гласного (coemo, coegi).
§ 2. P R A E S E N S I N D I C A T I V I A C T I V I .
IMPERATlVUS PRAESENTIS ACTlVI. ФОРМЫ ЗАПРЕЩЕНИЯ Образование Praesens Indicatlvi Actlvi: Основа инфекта + Sing.
Pl
1.
-о (о) /-m
-mus
2.
-s
-tis
3.
-t
-nt
В III спряжении перед окончанием появляются краткие «соединительные» гласные:
перед
m, t, s
-i-
г
-е-
п
-и- (в III и IV спряжениях)
sum,fui, -, esse Praesens Indicatlvi Sing. 1. sum 2. es 3. est
Pl sumus estis sunt
Образование Imperatlvus Praesentis Actlvi: Sing. I, II, IV спр. — основа инфекта III спр. — основа + е*
PL основа + te основа + соединит, гл. + te
1. Cogito, ergo sum. (Cartesius) 2. Vivere est cogitare. (Cic.) 3. Dum spiro, spero. (prov.) 4. Dum vivimus, laborare debemus. 5. Aut disce, aut discede. 6. Cum tacent, clamant. (Cic.) 7. Ora et labora. (Девиз ордена бенедиктинцев) 8. Divide et impera. 9. Vos valete etplaudite! (Тек) 10. Valet atque vivit. (Тек) 11. Si vales, bene est; ego valeo. 12. Ubi cenashodie? 13. Tace et audi! 14. Sapere aude! (Hor.) 15. Scio, sed non audeo dicere. 16. Cum dormimus, nihil audlmus neque sentlmus. 17. Nunquam desperare oportet, semper sperare licet. 18. Quis nunquam errat? Qui nihil agit. 19. Noli tacere, si dicere debes! 20. Nota bene! 21. NolTte venlre hodie! 22. Festlna1 lente2. 23. Non semper erramus. 24. Bene dicere discunt. 25. Nollte male scribere! 26. Male audiunt et Scribunt. 27. Noli noctu laborare, noctu dormlre debes. 28. Salve! Salvete! Vale! Valete! /. 'Festlno, 1 —спешить; 2 медленно.
§ 3. ПЕРВОЕ СКЛОНЕНИЕ. ЛИЧНЫЕ МЕСТОИМЕНИЯ. ВОЗВРАТНОЕ МЕСТОИМЕНИЕ. GENETIVUS POSSESSIVUS. GENETIVUS PARTITIVUS Первое склонение Casus Nom., Voc Gen. Dat. Асе. Abl.
Sing. -a -ae -ae -am -a
Pl -ae -arum -Is -as -Is
* У глаголов III спр. с основой на i Imperativus Singularis равен основе инфекта (при этом конечное I переходит в ё), а Imperativus Pluralis образуется прибавлением окончания -te к основе. 6
Личные и возвратное местоимения Casus
1 persona Sing.
2 persona Sing.
Pronomen reflexlvum Sing., Pl.
1 persona Pl.
2 persona Pl.
iNom.
ego
Ш
-
nos
vos
Gen.
mel
tul
sul
Dat.
mihl (mihi, ml)
tibl (tibi)
sibl (sibi)
nostri / nostrum nobls
vestn / vestrum vobls
Асе.
me"
te
se
nos
vos
Abl.
me
te
se
nobls
vobls
1. Historia est magistra vitae. (Cic.) 2. Natura nihil sine causa gignit. (Plin. Maior) 3. Europam Libyamque dividit unda. 4. Pecuniae imperare oportet, non servlre. (Sen.) 5. Aquilam volare doces. (prov.) 6. Aquila non captat muscas. (prov.) 7. Aurora Musis amlca. (prov.) 8. Ama nos et vale. (Cic.) 9. Tibi ego dico, an поп? (Тек) 10. Tu me amas, ego te amo. (Pl) 11. Satis habeo divitiarum. (Pl) 12. Nemo nostrum non peccat. (Petr.) 13. Conserva te mihi. (Cic.) 14. Incolae nihil secum habent et patriam relinquunt. 15. Epistulas mihi scribe mitteque. 16. Nemo vestrum nobiscum ambulat et cenat. 17. Poeta nos ad se vocat. 18. Quomodo amlca se habet? 19. Nec tecum possum vivere, пёс sine te. (Mart.) 20. Frustr(a) ego te laudo, frustra me, Zoile1, laedis: Nemo mihi credit, Zoile, nemo tibi. (Buchananus) 1
Zoile — Voc. от Zoilus; Зоил (IV в. до Р. X.) — строгий критик произведений Гомера, имя которого стало нарицательным.
DEINCOLIS ROMAE P r o p e I t a l i a m i n s u l a e Sicilia et S a r d i n i a s u n t . I n c o l a e I t a l i a e a g r i c o l a e sunt, incolae insularum sunt nautae. Italiam incolae R o m a e regunt. D e incolis R o m a e p o e t a e fabulas n a r r a n t , I n c o l a e R o m a e n o n i n d i g e n a e 1 I t a l i a e sunt, s e d a d v e n a e 2 ex A s i a . Narri A e n ^ a s p a t r i a m T r o i a m r e l i n q u i t et ab oris A s i a e c u m n a u t i s in I t a l i a m venit. Ibi Lkvinia, filia r e g i s 3 A l b a e L o n g a e , A e n e a e n u b i t et a d v e n i s p a t r i a m p r a e b e t . Roiria a u t e m c o l o n i a A l b a e L o n g a e est. I n c o l a e R o m a e p r i m o incolas Italiae et Siciliae insulae superant. D e i n d e incolas G a l l i a e v i n c u n t et e t i a m in B r i t a n n i a m v e n i u n t . Victoriae R o m a e g l o r i a m p a r a n t . 1
Indigena, -ae с — местный житель; 2advena, -ae с — пришелец; 3 Gen. Sing. от гех.
§ 4. ВТОРОЕ СКЛОНЕНИЕ. ПРИЛАГАТЕЛЬНЫЕ I-II СКЛОНЕНИЯ. ПРИТЯЖАТЕЛЬНЫЕ МЕСТОИМЕНИЯ Второе склонение Casus Nom.
Sing.
Pl
m
n
-us /-er
-um
n
m
-a
Gen.
-T
-orum
Dat.
-6
-Is
Асе.
-um
Abl. Voc.
= Nom.
-os -Is
-6 -e / = Nom.
-a
= Nom.
= Nom.
Правила среднего рода: 1. Формы Nominativus и Accusativus в обоих числах совпадают. 2. В Pluralis эти падежи оканчиваются на -а. 1. Per aspera ad astra. 2. Di1 inter se diligunt. (Cic.) 3. De vobis et de vestris liberis cogitate. (Cic.) 4. Non debemus cadere animis. (Cic.) 5. Tota Hispania ardet bello. (Liv.) 6. Est profecto animi mediclna philosophia. (Cic.) 7. Bellum gerunt contra arma verbis. (Cic.) 8. Nihil in bello oportet contemnere. (Nep.) 9. In Britannia nihil est neque auri neque argenti. 10. Non imperium neque divitias petimus. (Sall.) 11. Populus Romanus in Capitolium convenit. (Cic.) 12. Inter dominum et servum nulla amicitia est. (Curt.) 13. Nunc me iuva, mi2 Attice, consilio. (Cic.) 14. Saepe est etiam sub pallio sordido sapientia. 15. totam Italiam suis praesidiis occupare cogitat. (Cic.) 16. Multum magnorum virorum iudicio credo. (Sen.) 17. Bellum cum captlvis et feminis gerere non soleo. (Curt.) 18. Aliena vitia in oculis habemus, a tergo nostra sunt. (Sen.) 19. Caesar occupat oppidum et ibi praesidium collocat. 20. Multos agros egregios colere non expedit propter latrocinia vicinorum. (Varro) 21. Habent sua fata libelli. (Terentianus Maurus) 22. Periculosum (e)st creder(e) et non credere. (Phaedr.) 23. Dum vltant stulti viti(a), in contraria currunt. (Hor.) 1
См. deus; 2 Voc, Sing. от meus.
DE FORO ROMANO Forum Romanum mirum spectaculum oculis praebet. Aedificia magnifica multaque monumenta in foro stant. Statuae deorum et dearum atque virorum clarorum vias et forum ornant. Multi viri et feminae in forum veniunt. Agricolae in foro mercaturam faciunt; multi Romani de publicis consiliis verbis contendunt; nonnulli viri in rostris sententias suas defendunt. Pueri autem circa statuas currunt et ludunt. Multis in tabernis viri vina bibunt atque negotia agunt. Gloriam, gaudia, negotia simul in foro invenis.
§ 5. PRAESENS INDICATIVI PASSlVI. ABLATIVUS AUCTORIS. ABLATlVUS INSTRUMENTI. NOMINATlVUS ET ACCUSATIVUS DUPLEX Окончания страдательного залога
1. 2. 3.
Sing. -or / -r -ris -tur
Pl -mur -minl -ntur
1. De te fabula narratur. (Hor.) 2. Ut salutamus, ita resalutamur. 3. Populus ludis delectatur. (Cic.) 4. Etiam magna regna delentur. 5. Poetae audiuntur, leguntur, ediscuntur. (Cic.) 6. Consilia saepe commutantur. (Cic.) 7. Clavus clavo pellitur. (prov.) 8. Post laborem magnum bene dormltur. 9. Prudentia saepe vitantur pericula. 10. Castra vallo fossaque muniuntur. 11. In Italia bene vivitur. 12. Etiam sine magistro vitia discuntur. (Sen.) 13. Avaritia neque copia* neque inopia minuitur. (Sall.) 14. Cicero summus orator habetur. 15. Fumi incendiorum procul videntur. 16. Ubi vinci necesse est, expedit cedere. 17. A probis probari, ab improbis improbari aequa laus est. 18. Fluvio Rheno lato et alto ager Helvetius а Germanis dividitur. 19. Nemo invltus audit, cum cogitur aut cibum sumere, aut vivere. (Petr.) 20. Incolae Galliae antlquae sua lingua Celtae, Latlna Galli appellantur. 21. Plato poetas filios deorum appellat. 22. AntTqui iram initium insaniae putant. 23. Litterae mihi a te dantur: "Fac Gaium amlcum tibi." 24. Grata femnt nymphae pro salvls dona maritls. Ponitur ad patrios barbara praeda deos. (Ov.) DEGALLIAEINCOLIS */ Gallia a variis populis incolitur. Populi Galliae lingua inter se differunt Galli ab Aquitanis Garumna fluvio, a Belgis Matrona et Sequana dividuntur. Helvetii reliquos Gallos virtute1 praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum Germanis contendunt. Undique loci natura Helvetii continentur et non facile2 fmitimis bellum 9
inferunt. Itaque terram suam relinquere et alias Galliae terras petere statuunt. Aedui autem, populi Romani socii, a Helvetiis valde vexantur. Itaque auxilium а Romanis rogant. Diu cum populis Galliae bellum geritur et tota Gallia a Romanis 3 superatur. De bello Gallico in C. Iulii Caesaris Commentariis legimus. 1
Abl. Sing. от virtus, -utis/(III скл.); 2 легко; 3 Gen. Sing. от Caesar.
§ 6. МЕСТОИМЕНИЯ ILLE, ILLA, ILLUD; ISTE, ISTA, ISTUD; IPSE, IPSA, IPSUM. МЕСТОИМЕННЫЕ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫЕ. DATIVUS COMMODI ET INCOMMODI. DATIVUS POSSESSIVUS Особенности склонения местоимений и местоименных прилагательных: Gen. Sing. (m,f, n) -Tus Dat. Sing. (m,f, n) -I I. Senectus ipsa est morbus. (Тек) 2. Medice, cura te ipsum! (Vulg.) 3. Valde ipsas Athenas amo. (Cic.) 4. Nulli est homini perpetuumbonum. (Pl) 5. Sibi parat malum, qui alteri parat. 6. Utrumque vitium est — et cunctis credere et nulli. 7. Non est honestum aliud dicere, aliud sentlre. 8. Ad templum Delphicum illud legitur: nosce te ipsum. 9. Fini tandem falsum istud spectaculum! 10. Natura aliud alii iter ostendit. (Sall.) 11. In poetis non Homero soli locus est. (jp'c.) 12. Populi Romani totiusque Italiae mira concordia est. 13. Non vitae, sed scholae discimus. (Sen.) 14. Non nobis tantum vivimus, sed amlcis etpropinquis nostris. 15. Aegroto, dum animus est, spes est. 16. Aurum et argentum et alia domum1 regiam comportant, ibi illa et domum1 et se ipsos comburunt2. 17. Qui malus ipse 3 sibi est, non bonus est ulli. 18. Miserrimum est arbitrio alterlus vivere. (Syr.) 1
Acc. Sing. от domus, -us/(IV скл.); в первом случае он отвечает на вопрос куда? и переводится 'в дом'; 2 имеются в виду жители нумидийского г. Талы, не пожелавшие сдаться римлянам во время Югуртинской войны (111-105 гг. до Р. X.); 3 превосходная степень от miser, -era, -erum; зд. Nom. Sing. neutrum.
DE BELLO PUNICO SECUNDO1 M u l t o s i a m a n n o s C a r t h a g i n i e n s e s 2 c o n t r a p o p u l u m R o m a n u m b e l l u m gerunt. T a n d e m S c i p i o m a g n i s c u m c o p i i s in A f r i c a m s i n e u l l o p e r i c u l o se t r a i c i t . U n i t a n t u m v i r o C a r t h a g i n i e n s e s 2 p a t r i a m c o m m i t t u n t , i t a q u e H a n n i b a l e m 3 ex Italia r e v o c a n t . H a n n i b a l i n v l t u s p a r e t , s t a t i m totis c u m c o p i i s Z a m a m o p p i d u m p e t i t . Ibi R o m a n u m a d c o l l o q u i u m v o c a t , s o l u s c u m s o l o frustra v e r b i s c o n t e n d i t . Denique uterque dux armis decertare studet, utriusque copiae ad p u g n a m p a r a n t u r , alii alia d e c a u s a p u g n a m p o s t u l a n t . A l t e r d u x a l t e r l u s m e r i t a n o n 10
ignorat, itaque neutri victoria certa est. Utri viro fortuna belli fovet? Utri populo imperare, utri servlre oportet?
2
1 II Пуническая война между Римом и Карфагеном происходила в 218-201 гг. до Р. X.; Nom. Pl. (III скл.); 3 Асе. от Hannibal, -is m (III скл.).
§ 7. IMPERFECTUMINDICATIVI ACTIVI ЕТ PASSIVI. IS, EA, ID. DATlVUS DUPLEX Образование Imperfectum Indicatlvi Основа инфекта + суффикс: -Ьа- (I, II спр.) / -eba(III, IV спр.) + личные окончания sum,fui, -, esse Imperfectum IndicatTvi Sing. 1. eram 2. eras 3. erat
Casus
Sing.
Pl id
eum
eius ei eam
m el(il) eorum
id
eos
eo
ea
eo
m is
/ ea
Acc. Abl.
Nom.
Pl eramus eratis erant
Gen. Dat.
n
/ eae earum els (ils) eas
n ea eorum ea
els (ils)
1. In eo libro tuo tecum ipse pugnabas. 2. Meum mihi placebat, illi suum. (Cic.) 3. Amlcus eius magnam dis (=deis) gratiam habebat. 4. Augustus somnia neque sua neque aliena de se neglegebat. (Suet.) 5. lam frumenta maturescere 1 incipiebant. (Caes.) 6. Litterae imprlmis in Graecia florebant. 7. Condiunt 2 Aegyptii mortuos et eos servant domi .(C/c.) 8. Viri in eo culpa, si femina modum excedit. (Tac.) 9. Apparet id quidem etiam caeco. (Liv.) 10. Altera puella ab eo amabatur, altera а т е . 11. In bello frumentum copiis Romanis a sociis eorum parabatur. 12. Viri magni non sine causa praeponebant rusticos Romanos urbanis. (Varr.) 13. SolebantGraeci saxeamonumenta exstruere in loco victoriae, quod3 Romani non faciebant. 14. Alius sum, quam ante eram; alii sumus, quam pridie eramus. 15. Sparta antlqua muris non cingebatur: ei oppido pro muris viri erant. 16. Cicero et erat et habebatur vir clarus. 17. Oppida populorum antiquorum 11
interdum incendiis delebantur. 18. Alter alteri odio est. (Pl.) 19. Locus ipse erat praesidio barbaris. (Caes.) 20. Eloquentia viris claris magno ornamento est.
3
'Condio, 4 — бальзамировать; 2 форма местного падежа (LocatTvus); перевести 'дома'; Асе. Sing. neutrum от qui, quae, quod.
DE CAPITOLIO P r i m o R o m a n i t o t u m C a p i t o l i u m m u r o cingebant, p o s t e a s u m m u s m o d o clivus 1 m u n i e b a t u r . Ibi c a s t e l l u m et t e m p l u m C a p i t o l m u m e r a n t . I d t e m p l u m s e x t o a n t e C h r i s t u m n a t u m 2 saeculo exstruebatur. P r o p t e r e a q u o d i n c e n d i a R o m a e saeviebant, Sulla, A u g u s t u s , V e s p a s i a n u s D o m i t i a n u s q u e t e m p l u m r e n o v a b a n t . I b i libri Sibyllae C u m a n a e 3 a R o m a n i s conservabantur.
^
T e m p l u m q u a d r a t u m , in C a p i t o l i o situm, tres c e l l a s 4 h a b e b a t . M e d i a m c e l l a m I u p p i t e r O p t i m u s jyiaximus 5 o b t i n e b a t , r e l i q u a s p r i m o M a r s et Q u i r m u s , p o s t e a I u n o et Minerva. A foro R o m a n i C a p i t o l i u m ascendebant, c u m t r i u m p h u m agebant, m a g n a q u e in p o m p a e t i a m spolia s e c u m p o r t a b a n t et c a p t l v o s
ducebant.
Capitolium saxum Tarpeium6 habebat, unde R o m a n i antlqui viros
nefarios
d e i c i e b a n t 7 . I u n o M o n e t a 8 e t i a m in c l i v o t e m p l u m h a b e b a t , ibi n u m m i a R o m a n i s fabricabantur 9 . 1 Clivus, -i m — холм; 2 до рождества Христова; 3 Sibylla Cumana — Сивилла Кумекая (из г. Кумы), прорицательница и жрица Аполлона; 4 cella, - а е / — комната; часть храма;5 Юпитер Всеблагой и Величайший; 6 saxum Tarpeium — Тарпейская скала; 7 de(i)icio, -ieci, -iectum, -ere — сбрасывать; 8 Iuno Moneta — Юнона Монета; Moneta ('советчица')-fp-одно из прозвищ Юноны, связанное с глаголом топёге (напоминать, наставлять советом). Поскольку в ее храме находился монетный двор, словом moneta стали называть и сами деньги; 9 fabrico, 1 — изготовлять.
§ 8. F U T U R U M P R I M U M I N D I C A T I V I A C T I V I E T P A S S l V I .
ПРОИЗВОДНЫЕ ГЛАГОЛЫ ОТ "ESSE". GENETlVUS CHARACTERISTICUS Образование Futurum I
Основа инфекта + I, II спряжение + суффикс -Ь+ личные окончания
III, IV спряжение + суффикс -а- (1 лицо Sing.) / -ё+ личные окончания sum,fui, -, esse Futiirum I Sing. Pl 1. его erimus 2. eris eritis 3. erit erunt
12
1. Serva me, servabo te. (Petr.) 2. Quando ego te videbo? (Pl.) 3. Cras credemus, hodie nihil. (prov.) 4. Qui fodit foveamproximo, incidet in eam. (prov.) 5. Contumeliam si dices, audies. (PL) 6. Post prandium stabis, post cenam ambulabis. (prov.) 7. Dabitur tibi magnum malum. (Pl.) 8. Amlcus verus pecunia non parabitur. 9. Mala, unde minime1 exspectabuntur, erumpent. 10. : "Prandete, Lacedaemonii: hodie apud inferos fortasse cenabimus." (Cic.) 11. Antigonum filius eius interrogabat: "Quando castra movebimus?" Tum Antigonus: "Num, — inquit, — solus tubae sonum non audies?" 12. Creditor: "Novem talenta mihi debentur." Debitor: "Atque in posterum, ut credo, debebuntur." {comoedia XVI saeculi) 13. Mutari fata non possunt. (Cic.) 14. Stellae caeli nunquam a nobis numerari poterunt. 15. Ades amlcis, amlci tibi aderunt. (prov.) 16. Malus etsi obesse non potest, tamen cogitat. (Syr.) 17. Invidere viris bonis miserorum est. 18. Generosi animi et magnifici est iuvare et prodesse. (prov.) 19. Pueri Romanorum antiquorum in foro et in iudiciis aderant, ubi viros claros audlre poterant. 20. Iustitia sine prudentia multum poterit, sine iustitia nihil valebit prudentia. (Cic.) 21. Ignosco tibi, si neque eorum praescripta observare neque nostra poteras. 22. Qui non est vir bonus3, poterit nihilo minus4 medicus esse, potest gubernator, potest grammaticus5 tam, mehercules6, quam coquus7. 23. Cenabis bene, mi Fabull(e), apud т е . (Catuli) 24. 6 rus! Quand(o) ego t(e) aspiciam? (Hor.) 25. Candida т е capiet, capiet т е flava puella. (Ov.) 26. Donec eris felix, multos numerabis amicos. (Ov.) 27. Aut prodesse volunt aut delectare poetae, Aut simul et iucund(a) et idonea dicere vitae. (Hor.) 28. Non amo te , Sabidi, nec possum dicere quare: Нос 8 tantum possum dicere: "Non amo te." (Mart I, 32) 1 Менее всего; 2 3 л. Sing. от недостаточного глагола inquam; 3 vir bonus — зд. человек благородного происхождения; 4 nihilo minus — тем не менее; 5 grammaticus, -i m — грамматик, ученый-языковед; 6 клянусь Геркулесом!; 7 coquus, -i m — повар; 8 Асе. Sing. neutrum от hic, haec, hoc.
TAURUSETMUSCA In c o r n u 1 tauri p a r v a s e d e b a t m u s c a . " S i te n i m i s g r a v o , — inquit, — s t a t i m avolabo." T u m taurus: " U b i es? Nihil sentio." 1
Abl. Sing. от cornu, -us n (IV скл.).
DE PERFIDIA PUNlTA1 2
O l i m b e l l u m erat inter R o m a m et F a l e r i o s , o p p i d u m R o m a e p r o x i m u m , e t R o m a n i a n t e F a l e r i o s c a s t r a h a b e b a n t . P u e r i a u t e m F a l i s c o r u m 3 e t i a m in b e l l o e x t r a o p p i d u m se e x e r c e b a n t . A l i q u a n d o F a l i s c u s q u i d a m c u m p u e r i s n o n n u l l i s 13
in castra Romana intrat et Romanis dicit: "Frustra oppidum nostrum oppugnabitis: armis id expugnare non poteritis, sed dolo incolas superabitis. Videtis pueros istos: eos vobis mando ac ita Romanis victoriam paro." Sed Romani ei respondent: "Contra viros arma habemus, nunquam ea contra pueros capiemus. Semper armis pugnamus; itaque Faliscos dolo insidiisque superare non possumus. Pueros domum remittemus, te autem merito puniemus." Текст из учебника: Латинский язык / Под ред. В. Н. Ярхо и В. И. Лободы. 7-е изд. М., 2002. С. 243. 1
PunTtus, -а, -um — наказанный;2 Falerii, -orum m — Фалерии, город в Этрурии; 3 Faliscus, -\т — представитель племени фалисков.
§ 9. ТРЕТЬЕ СКЛОНЕНИЕ: СОГЛАСНЫЙ ТИП. ABLATlVUS SEPARATIONIS. ABLATIVUS MODI Третье склонение Sing.
Casus Nom., Voc.
PL n
n нулевое
-s / нулевое
-es
-a (-ia)
Gen.
-is
-um (-ium)
Dat.
-I
-jfbus
Асе. Abl.
-em
= Nom. Sing. -e(-I)
-es
= Nom.Pl. -Ibus
1. De pictore, sculptore, factore nisi artifex iudicare non potest. (Plin. Minor) 2. Doloris medicmam a philosophia peto. (Cic.) 3. Docto homini et erudlto vivere est cogitare. (Cic.) 4. Homines, dum docent, discunt. (Sen.) 5. Dos dabitur virgini. (Pl.) 6. Nomen atque omen. (Pl.) 7. Nomina sunt odiosa. (prov.) 8. Nemo sine crimine vivit. 9. Germania et Gallia et Italia rivis fluminibusque abundant1. 10. Amlcus Plato, sed magis amlca veritas. (prov.) 11. In vino veritas, in aqua sanitas. (prov.) 12. Sperne voluptates. (Hor.) 13. Oratores cum severitate, poetae autem cum voluptate audiuntur. 14. Magnus numerus militum per Romam silentio in Aventlnum2 pervenit. 15. Caesar dat tuba signum militibus suis atque ex oppido educit. 16. Est natura hominum novitatis avida. (Plin. Maior) 17. Horatius auream mediocritatem diligebat. 18. Malum est in necessitate vivere, sed in necessitate vivere necessitas nulla est. (Sen.) 19. Virtus solaneque datur dono neque accipitur. {Sall.) 20. Gloria umbra virtutis est. (Sen.) 21. Is homo vestrae salutis causa periculum suum neglegebat. 22. In fuga salutem sperare dementia est. (Sall.) 23. Non liberat diadema3 capitis dolore. 24. Nemo in sua causa iudex esse potest. (prov.) 25. Pacem cum hominibus, bellum cum vitiis habe. (Syr.) 26. Neque ingenium sine discipllna aut discipllna sine ingenio 14
perfectum artificem potest efficere. (Vitr.) 27. Corrumpunt bonos mores colloquia mala. (prov.) 28. Aliud est poetarum more verba fimdere, aliud — ratione et arte distinguere. (Cic.) 29. О tempora, о mores! (Cic.) 30. Animi 4 voluptates et dolores nascuntur e corporis voluptatibus et doloribus. (Cic.) 31. Nemo liber est, qui corpori servit. (Sen.) 32. In Britannia est pecorum magnus numerus. (Caes.) 33. Munera etiam deos vincunt. (Sen.) 34. Nunquam malum malo nec vulnus curatur vulnere. (prov.) 35. Opera Ciceronis permulta sunt. 36. In pulchra Venere semper certat dolor et gaudium. 37. Sed timidi (e)st optare песет. (Ov.) 38. Temporibus servire decet. (prov.) 39. Gaudia principium nostri sunt saepe doloris. (Ov.) 40. Cantica gignit amor et amorem cantica gignunt. (Anth. Lat.) 41. Sin(e) amore iocisque nil (=nihil) est iucundum. (Hor.) 42. Armaqu(e) in armatos5 sumere iura sinunt. (Ov.) 43. Tempora mutantur, nos et mutamur in illis6. 1
Abundo, 1 — изобиловать;2 Aventmus, -i m — Авентин (один из холмов Рима); 3 diadema, -atis n — диадема (знак царского достоинства); 4 форма, от отложительного глагола nascor; перевести 'рождаются, появляются'; 5 armatus, -а, -um — вооруженный; 6 фраза приписывается франкскому императору Лотарю I (IX в.).
DE AETATIBUS P u b l i u s O v i d i u s N a s o in libro p r i m o M e t a m o r p h o s e o n 1 de q u a t t u o r aetatibus narrat. A e t a t e aurea p a x aeterna a t q u e libertas in terris erat. N o n d u m r e g e s bella gerebant, n o n d u m milites a d u c i b u s ad a r m a vocabantur. Q u a m q u a m p o p u l u s sine legibus vivebat et p o e n a aberat, h o m i n e s t a m e n r e c t u m et v i r t u t e m colebant. Tellus fruges p e r se dabat. Ver a e t e r n u m erat. Ita h o m i n e s t e m p o r i b u s Saturni vivebant. P o s t e a sub I o v e 2 m u n d u s erat. R e x h o m i n u m d e u m q u e a n n u m in q u a t t u o r spatia — h i e m e m , ver, a e s t u m 3 et a u t u m n u m — dividit. E a a e t a s a r g e n t e a a p o e t a v o c a t u r . P o s t illam a e t a s a e n e a s u c c e d i t — s a e v a , n o n t a m e n s c e l e r a t a . S u a m a e t a t e m O v i d i u s f e r r e a m p u t a b a t . E x r a p t o vivitur, n o n h o s p e s a b h o s p i t e t u t u s est, n o n s o c e r a g e n e r o . P u d o r fugit, fraudes i n s i d i a e q u e ei s u c c e d u n t . P i e t a s s c e l e r e v i n c i t u r et iustitia t e r r a s r e l i n q u i t . 'Gen. Pl. от metamorphoses, - e o n / — превращения; поэма Овидия «Метаморфозы» (греческие слова могли сохранять падежные окончания родного языка); 2 АЫ. от Iuppiter; 3 Асе. от aestus, -us m (IV скл.).
§ 10. ТРЕТЬЕ СКЛОНЕНИЕ: ГЛАСНЫЙ И СМЕШАННЫЙ ТИПЫ. ABLATIVUS LOCI 1. Маге movetur ventis. (Cic.) 2. Маге Rubrum colore non abhorret а ceteris. (Curt.) 3. In mari aquam quaerit. (prov.) 4. In таге fundis aquas. (Ov.) 5. Alter frenis eget, alter calcaribus. (Cic.) 6. A mari usque ad таге. (Девиз на 15
гербе Канады) 7. Carthago terra marique imperio Romano imminebat. 8. Finis coronat opus. (prov.) 9. Amlcus verus — rara avis. (prov.) 10. Ex ungue leonem. (prov.) 11. Hostium munera — non munera. (prov.) 12. Fames artium magistra. (prov.) 13. Ovum sine ave et avis sine ovo gigni non potest. (Cens.) 14. Oculis magis quam auribus credimus. (Liv.) 15. Nocturnorum animalium, veluti felium, in tenebris flilgent oculi. (Plin. Maior) 16. Legiones a hostibus ex oppido educebantur. 17. In toto orbe terrarum nota est Punica calliditas. 18. Galli spatia temporis numero noctium finiebant. 19. Maria vel a provinciis, vel ab insulis, vel a civitatibus nomen accipiunt. (Serv. adAen.) 20. Urbi et orbi 1 .21. Raro simul hominibus bona fortuna bonaque mens datur. (Liv.) 22. Bonae mentis soror est paupertas. (Petr.) 23. Summo in monte fons aquae magnus erat. 24. Urbes constituit aetas, hostes interdumpaucis horis delent. 25. Castra summo in monte — loco opportuno — a militibus Romanis ponebantur. 26. Helvetii reliquos Gallos virtute praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum Germanis contendunt, cum aut suis finibus eos prohibent, aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt. (Caes.) 27. Carmina morte carent. (Ov.) 28. Mens san(a) in corpore sano. (luv.) 29. Vina bibunt homines, animalia cetera — fontes. (prov.) 30. Navita2 de ventis, de tauris narrat arator; Enumerat mlles vulnera, pastor oves. (Prop.) 31. Tu mihi sola places, nec iam te praeter in Urbe Formosa (e)st oculis ulla puella meis. {Tib.) 32. Nat lupus inter oves, fulvos vehit unda leones, Unda vehittigres 3 ... (Ov.) 1 Формула благословения римского папы при избрании и при его обращении к католическому миру; зд. urbs = Roma; 2navita = nauta, -ae m; 3 Овидий описывает потоп.
DE MIRACULIS URBIS B A B Y L O N I S Septem miracula mundi a grammaticis 1 AlexandrTnis 2 nominantur: pyramides Aegyptiae, moenia Babylonis, horti Semiramidis 3 , statua Iovis 4 Olympii, templum 5
6
7
Dianae Ephesiae , sepulchrum regis M a u s o l i et statua Solis Rhodi sita. Pharus AlexandrTae exstruitur miraculisque ceteris additur. In toto orbe terrarum latitudo m o e n i u m urbis B a b y l o n i s nota erat: duae 8
quadrlgae etiam, si inter se occurrebant, sine periculo currere poterant. Tanta m o e n i u m latitudo e x rulnis adhuc apparet. Urbs Babylon etiam hortos claros habebat. Alii Semiramim, alii Cyrum 9 , regem A s s y r i a e , alii A r t a x e r x e n 1 0 , r e g e m Persarum, c o n d i t o r e s e i u s horti putant. Babyloniorum fines inter amnes Euphraten 1 1 et Tigrim 1 2 patebant. Hortus in colle erat et aqua Euphratis amnis irrigabatur. Itaque locus erat arboribus plenus, vocibus avium amoenus. Ibi reges quieti se dabant. 1 Grammaticus, -i m — грамматик; ученый; 2 Alexandna, - a e / — Александрия, город в 3 Египте; Alexandrlnus, -а, -um — александрийский; Semiramis, -idis f {Асе. Semiramim) —
16
Семирамида, вавилонская царица; 4 Gen. от Iuppiter; 5 Diana Ephesia — Диана Эфссская; Mausolus, Л т— Мавзол, царь Карий IV в. до Р. X.; 7 Pharus, - i / — Фарос (остров); зд. метонимически: Фаросский маяк; 8 см. duo; 9 Cyrus, -\ т — Кир; l 0 Artaxerxes, -is m — Артаксеркс {Асе. Artaxerxen); n Euphrates, -is m — Евфрат (Асе. Euphraten); 12 Tigris, -is m (Асе. Tigrim) — Тигр. 6
§ 11. ТРЕТЬЕ СКЛОНЕНИЕ: ИМЯ ПРИЛАГАТЕЛЬНОЕ. PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTlVI. ABLATlVUS ET GENETlVUS QUALITATIS
1. Nihil tam volucre est, ut maledictum. (Cic.) 2. Alcibiades, vir acri ingenio, civibus suis non semper consiliorum salubrium auctor erat. 3. A Xerxe, rege Persarum, magnus numerus copiarum pedestrium1 et equestrium Hellespontum2 transportabatur3. 4. Vita brevis est, ars longa. 5. Omnia mea mecum porto. 6. Amicorum sunt communia omnia. (Cic.) 7. Nulla ars tam necessaria est omni generi hominum, quam mediclna. (Quint.) 8. Nocere facile est, prodesse difficile. (Quint.) 9. Nullum periculum communis salutis causa recusabo. 10. Similia similibus curantur. 11. Terra communis mater est omnium mortalium. (Liv.) 12. Neque animo aequo pauperes alienam spectant opulentium fortunam. (Nep.) 13. Omnes et habentur et dicuntur tyranni, qui4 potestate sunt perpetua in civitate antea libera. 14. Fortes non modo fortuna adiuvat, sed multo magis etiam ratio. (Cic.) 15. Incredibili sum sollicitudine de tua valetudine. (Cic.) В 16. Longum iter est per praecepta, breve et efficax per exempla. (Sen.) 17. Pari periculo, sed fama impari boni atque ignavi erant. (Sall.) 18. Vetera proverbia saepe simplicibus verbis prudentiam populi exprimunt 5 . 19. Inter hostes discordiarum serere6 causas sapientis est ducis (Veget.) 20. Nullum summi ingenii virum humilia delectare possunt. 21. Nulli ad alienarespicienti suaplacent. (Sen.) 22. Sed absentes tamen prosunt praesentibus. (Pl.) 23. Sero venientibus ossa. (prov.) 24. In castra ex urbe ad nos veniunt flentes principes. (Pl.) 25. Leonidas militi nuntianti: "Hostes nobis propinqui sunt," — "Et nos, — inquit, — 7 hostibus propinqui sumus." 26. Diogenes muribus ad mensam subrepentibus : "En, — inquit, — Diogenes quoque parasltos alit." 27. Omnia vincit amor. (Verg.) 28. Non omnia possumus omnes. (Verg.) 29. Labor omnia vincit | improbus. (Verg.) 30. Difficile (e)st tristi fingere mente iocum. (Tib.) 31. Protinus alter amat, fugit altera nomen amantis. (Ov.) 32. Militat omnis amans et habet sua castra Cupido. (Ov.) 17
33. Iamque mar(e) et tellus nullum discrimen habebant: Omnia pontus erant. Deerant quoque litora ponto. (Ov.) 34. "Troia, vale, rapimur," — clamant dantqu(e) oscula terrae "Troades8 et patriae fumantia9 tecta relinquunt. (Ov.) 35. Pallida mors aequo pulsat pede pauperum tabernas Regumque turres. (Hor.) 1
2
3
Pedester, -stris, -stre — пеший, пехотный; Hellespontus, -i m — Геллеспонт; trans4 5 porto, 1 —переправлять; Nom. Plur. masculinum от qui, quae, quod; exprimo, -pressi, -pressum, 6 7 -ere — выражать; sero, sevi, satum, -ere — сеять, насаждать; subrepo, -psi, -ptum, -ere — 8 9 подползать, подкрадываться; Troas, Troadis/— троянка; fumo, 1 — дымиться.
DECENTAURIS C e n t a u r i m i r a e r a n t a n i m a l i a , c a p i t e et p e c t o r e h o m i n i b u s s i m i l e s p a r e s q u e , r e l i q u o a u t e m c o r p o r e e q u i s c e l e r i b u s . A d m i r a b i l i e r a n t n o t i celeritate. P r o p t e r i n c r e d i b i l e m vini c u p i d i t a t e m c o m i t e s B a c c h i a p p e l l a b a n t u r . C e n t a u r u s C h i r o n insigni iustitia et sapientia erat, p r o p t e r e a m u l t o s et nobiles a d u l e s c e n t e s educabat. In n u m e r o e o r u m a d u l e s c e n t i u m A c h i l l e s et H e r c u l e s n o t i sunt. C h i r o n solus e c e n t a u r i s i m m o r t a l i s erat. DE CLOELIA1 Cloelia virgo, u n a ex obsidibus, quia castra E t r u s c o r u m forte ^ a u d p r o c u l a ripa Tiberis erant, fallens custodes, d u x a g m i n i s virginum, inter tel£ h o s t i u m T i b e r i m tranat 2 s o s p i t e s q u e o m n e s R o m a m ad p r o p i n q u o s restituit. Q u o d 3 ubi P o r s e n n a e nuntiatur, iratiis legatos R o m a m mittit et Cloeliam obsidem deposcit. Cloelia Etruscis datur, n o n a u t e m ab iis interficitur. Itaque R o m a n i p i g n u s pacis ex foedere restituunt et rex E t r u s c o r u m , v i r t u t e m colens, v i r g i n e m parte o b s i d u m donat. E o m o d o p a x redintegratur et R o m a n i n o v a m in femina v i r t u t e m n o v o g e n e r e h o n o r i s — statua equestri — d o n a n t . In Sacra via p o n i t u r virgo insldens e q u o .
(по Liv. II 13, 6-11) 1 Рассказ о римлянке Клелии, совершившей побег из этрусского плена, встречается также у Вергилия и Ювенала; 2 trano, 1 — переплывать; 3 Асе. Sing. neutrum от qui, quae, quod; перевести указательным местоимением.
F r a t e r ad e l o q u i u m 1 viridi t e n d e b a t ab a e v o , F o r t i a verbosi n a t u s 2 ad a r m a fori. A t m i h i i a m p u e r o caelestia s a c r a p l a c e b a n t , I n q u e s u u m furtim M u s a t r a h e b a t o p u s . (Ov. TristialV, 1
18
Eloquium, -ii n = eloquentia; 2 natus, -a, -um — рожденный.
10,
17-20)
§ 12. ИСКЛЮЧЕНИЯ ТРЕТЬЕГО СКЛОНЕНИЯ. ФУНКЦИИ ИНФИНИТИВА. ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (начало)* 1. Vergilius "turrim" dicit, non "turrem" et "securim", поп "securem". (Gell) 2. Leporem praedam canum dicunt. 3. Corpora iuvenum labore firmantur. (Cic.) 4. Socrates parens philosophiae iure dici potest. (Cic.) 5. Mors tam seni ante oculos debet esse, quam iuveni. (Sen.) 6. Petulantia magis est adulescentium, quam senum. (Cic.) 7. Ad patres. 8. Cibus famem sedat, potio sitim exstinguit, vestis arcet frigus. (Sen.) 9. Quod licet Iovi, поп licet bovi. (prov.) 10. Vim vi repellere licet. (prov.) 11. Est munus oratoris поп ingenii solum, sed corporis etiam et virium. 12. Ut immodica sitis et inedia ingenii memoriaeque vim elldit in pueris, ita cibus immodicus in pueris gignit ingenii stuporem, si credimus Aristoteli. (Erasm.) 13. erant omrimo itinera duo. (Caes.) 14. Caesar magnis itineribus in Galliam contendit et ex itinere oppidum capit. 15. Summi montium vertices nive aetema teguntur. 16. Dulcis amor patriae, dulce et praeclare videre suos. 17. Si Graeco poetae credimus, aliquando et insanlre iucundum est. (Sen.) 18. Errare malo cum Platone, quam cum istis (=Pythagoreis)1 vera sentlre. (Cic.) 19. Aliae nationes servlre possunt, populi Romani est propria libertas. 20. Homines ab iniuria поп роепа, sed natura arcere debet. 21. Dum vlres annique sinunt, tolerate labores: Iam veniet tacito tarda senecta2 pede. (Ov.) 22. ...Manet sub Iove frigido Venator tenerae coniugis immemor. (Hor.) 1
Pythagoreus, -ei m — пифагореец;2 senecta, -ae/= senectus, -utis/
ACCUSATlVUS C U M INFINITlVO 2 3 . Fama nuntiabat te esse in Syria. (Cic.) amlcos. (Apul.)
2 4 . B o n o s inter se oportet e s s e
2 5 . N o n oportet immortales e s s e inimicitias. (Quint.)
2 6 . Vetus
sententia est artes honorenutrlri. (Symm.) 27. Senecaputat h o m i n e s p l u s 1 in alieno negotio videre, quam in suo. 2 8 . Falsum est testamenta h o m i n u m speculum e s s e morum. (Plin. Minor)
29. Cicero nihil morti tam simile esse quam s o m n u m putat.
30. Fama erat Caesarem magnis itineribus in Galliam contendere. 3 1 . Antlqui repetitionem matrem studiorum e s s e censebant. 3 2 . Mater et soror tibi sahltem me dicere iubent. 3 3 . Pater meus testis fratri suo erit eum verum dicere. 34. Britanni leporem et galllnam et anserem gustare fas nonputabant. 35. Galli turrim constitui procul vident. (Caes.) mortuorum. (Cic.)
36. Sub terra < h o m i n e s > censebant reliquam vitam agi
3 7 . N o t u m est i n c e n d i u m i g n e parvo e x s u s c i t a r i 2 p o s s e .
38. Apud o m n e s gentes animadvertere p o s s u m u s dominis in servos vitae necisque
* В данном параграфе в обороте AccusatTvus cum Infinitlvo употребляются только инфинитивы настоящего времени (Infinitlvus Praesentis ActTvi et PassTvi). 19
potestatem esse. 39. Siculi se moveri possessionibus, avitis suis sedibus ac dis 3 penatibus negant oportere. (Cic.) 40. Insanus omnis furere credit ceteros. (Syr.) 1
Больше; 2 exsuscito, 1 — возбуждать, раздувать; 3 dei penates — отеческие боги. DE AENEA
F a m a est p o s t e x p u g n a t i o n e m T r o i a e G r a e c o s e a m u r b e m ferro
ignique
v a s t a r e . M a g n a m u l t i t u d o p a t r u m , m a t r u m , i u v e n u m , s e n u m a b iis t r u c i d a b a t u r . A t p a u c i s i u v e n i b u s et s u a m et p a t r u m v i t a m l i c e b a t s e r v a r e . I n t e r e o s A e n e a s , V e n e r i s filius, e r a t . V e r g i l i u s , c l a r u s p o e t a R o m a n u s , n a r r a t A e n e a m p a t r e m ex u r b e u m e r i s a s p o r t a r e , c u m p a r v o n u m e r o i u v e n u m n a v e s c o n s c e n d e r e et a d Tiberim fluvium venlre. CONSUETUDINIS M A G N A VIS EST Aniculae 1 saepe inediam b i d u u m 2 aut t r i d u u m 2 ferunt. S u b d u c c i b u m u n u m d i e m 3 athletae: I o v e m O l y m p i u m implorabit, ferre 4 se n o n p o s s e clamabit. C o n s u e t u d i n i s m a g n a vis est. P e r n o c t a n t v e n a t o r e s in nive, in m o n t i b u s ; u r i se t o l e r a n t Indi. Gladiatores multas plagas perferunt. Saepe ei accipere p l a g a m malunt, q u a m turpiter 5 vitare. Q u o m o d o a p p a r e t e o s vel d o m i n o satis facere vel p o p u l o s t u d e r e ! Q u i s gladiator ingemiscit? Quis v u l t u m 6 m u t a t u n q u a m ? Q u i s n o n m o d o stat, v e r u m etiam
decumbit Шфкег? Tantum exercitatio et consuetudo valet. (по Cic. Tusculanae disputaiiiones II, 40-41) 1
Anicula, - a e / — старушка; 2 biduum, -\n — два дня; triduum, -i n — три дня (зд. Асе. temporis: в течение 2 (3) дней); 3 Асе. Sing. от dies, -ei m (V скл.) в функции Асе. temporis; 4 см. fero; 5 наречие от turpis, -е; 6 Асе. Sing. от vultus, -us m (IV скл.). B e a t u s ille, qui p r o c u l n e g o t i i s , Ut prisca gens mortalium, Paterna rura b u b u s exercet suis.
(Нок Epodi 2, 1-3)
§ 13. PERFECTUM INDICATIVIACTIVI. ABLATIVUS TEMPORIS. ACCUSATIVUS TEMPORIS Образование Perfectum Indicatlvi Actlvi основа перфекта + Sing. Pl 1. -T -imus -istl 2. -istis -it 3. -erunt (-ere)
20
1. Satis diu vixi. 2. Est ita, ut saepe dixisti. 3. Non modo proditori, sed ne perfugae quidem locus in meis castris fuit. (Cic.) 4. Populi Romani honores quondam fuerunt rari ob eamque causam gloriosi. (Nep.) 5. Semper appetentes gloriae praeter ceteras gentes atque avidi laudis fuistis. (Cic.) 6. Verba, simul atque1 evolaverunt, non revolant. {Erasm.) 7. Hippias, Pisistrati filius, in Marathonio proelio cecidit, contra patriam pugnans. (Cic.) 8. Ad senem senex de senectute scripsi. (Cic.) 9. Navem et omnia perdidistis in mari. 10. Magnum numerum hostium occldimus. (Cic.) 11. Equum et mulum Brundisii tibi rellqui. (Cic.) 12. Amlcus mihi nuntiavit se morbo carere et bene se habere. 13. Tribunus militum vulnus accepit eoque pugnare nonpotuit. 14. Divlnanatura dedit agros, ars humana aedificavit urbes. (Varr.) 15. "Cedo" facit perfectum "cessi", "cado" — "cecidi", "caedo" — "cecldi". 16. Nihil agere sinit morbus, qui me omnibus abduxit officiis. (Sen.) 17. Tot quaestiones fortuna tibi posuit, nondum illas solvisti. (Sen.) 18. Urbem Romam aprincipio reges habuere (=habuerunt). (Tac.) 19. Homerus multis annis fuit ante Romulum. (Cic.) 20. Scipio Numantiam sustulit2, Scipio Carthaginem delevit, Scipio pacem peperit, Scipio civitatem servavit. (rh. #.) 21. Caesar, postquam Pharnacem, regem Ponticorum, uno proelio superavit, ad amlcum suum scripsit: "Veni, vidi, vici." 22. Lacedaemonii, postquam audiverunt muros ab Atheniensibus strui, legatos id vetantes Athenas miserunt. 23. Et ceteri quidem etiam amlci et satellites, postquam regem cadentem videre, diffugerunt; unus e militibus mansit et regem protexit. 24. Simul consul de hostibus cognovit et ipsi hostes aderant, et priusquam copiae aut instrui aut sarcinas colligere, denique antequam signum ullum accipere quiverunt, equites Mauri3 in nostros incurrunt. 25. Roscius4 Romam multis annis non venit. (Cic.) 26. Bello Punico multos annos Italia urebatur. 27. Bellum in Sicilia iam alterum annum ingenti dimicatione geritur. {Liv.) 28. Tantum bellum Pompeius extrema hieme apparavit, vere suscepit, media aestate confecit. (Cic.) 29. Socrates philosophiam devocavit de caelo et in urbibus collocavit et in 5 domos etiam introduxit et coegit de vita et moribus bonis et malis quaerere. 30. Roma patrem patriae Ciceronem libera dixit. (Iuv.) 31. Inopem me copia fecit. (Ov.) 32. Fuimus Troes6, fuit Ili(um)7 et ingens 8 Gloria Teucrorum . (Verg.) 9
10
33. Qui mali sunt, non fuere matris ab alvo mali; Sed malos faciunt malorum falsa contubernia. (Anth. Lat.) 34. Omnia promittis, cum tota nocte bibistl. Mane nihil praestas. Pollio, mane bibe! (Mart. XII, 12)
1 Simul atque — лишь только; 2 см. tollo; 3 Maurus, Лт — мавр, пуниец (зд. об одном из нумидийских полководцев); 4 Roscius, -ii m — Росций, актер времени Цицерона; 5 Асе. Р1. от domus/; это слово имеет некоторые параллельные формы по II и IV скл.; 6 Troes, -um m — троянцы; 7 Ilium, -ii п — Троя; 8Teucri, -orum т — тевкры (=троянцы); 9 Nom. Plur. m от qui, quae, quod; 10 alvus, - i / — чрево.
21
DE PYRRHO ET FABRICIO Miles Romanus, Fabricius nomine, nobili genere non fuit, Romae tamen multum fortitudine et probitate valebat. Neque amlcos neque inimlcos suos fallebat praemiaque nunquam ab eo sumebantur. Itaque Romani ei Urbis salutis curam mandaverunt et inter alios legatos ad Pyrrhum miserunt. Pyrrhus multa de Fabricii honestate audiens ea vera esse credidit et legationem benigne accepit. Ad extremum rex Fabricio dixit: "Cur Eplrum mecum non venis? Tibi quartam regni mei partem tribuam!" Fabricius autem respondit se non id sibi tribui cupere. Proximo anno Fabricius contra Pyrrhum pugnavit. Medicus regis, homo improbus, ad Romanum media nocte venit et se Pyrrhum interficere posse dixit. Fabricius autem medicum in vinculis ad dominum reduci iussit. Rex proditorem vidit et Fabricium ab honestate averti non posse intellexit. DE HERCULE Iuno Herculi, Iovis et Alcmenae filio, invidens dracones puerum necatum1 misit. Hercules autem infans ea monstra necavit. Hydram Lernaeam2 Typhonis3 filiam cum capitibus multis interfecit et eius felle sagittas suas tinxit. Aprum Erymanthium 4 occldit, cervum ferocem in Arcadia5 vivum adduxit. Aves Stymphalides6 in insula Martis sagittis interfecit. Diomedem7Thraciae8 regem et equos quattuor cum famulo interfecit. Draconem immanem9, qui mala aurea Hesperidum10 servabat, ad montem Atlantem11 occldit et Eurystheo12 regi mala dedit. Canem Cerberum13 ab inferis regi adduxit. (по ttyg. Fabulae 30) 1
Supinum I; перевести 'чтобы убить'; 2 hydra Lernaea — лернейская гидра; 3 Typhon, -onis m — Тифон (гигант); 4 Erymanthius, -a, -um — эриманфский; 5 Arcadia, a e / — Аркадия, область Греции; 6 Stymphalis, -idis — стимфалийский; 7 Diomedes, -is m — Диомед; 8 Thracia, - a e / — Фракия; 9 immanis, -e — огромный; 10Hesperis, -idis/— Гесперида (нимфа); l l Atlas, Atlantis m — Атлант;12 Eurystheus, -i m — Эврисфей (царь Микен); 13 Cerberus, -i m — Цербер.
§ 14. P A R T I C I P I U M
PERFECTI
PERFECTUM INDICATIVI ABLATIVUS
PASSIVI.
PASSIVI.
ABSOLUTUS
Образование Participium Perfecti Passlvi Основа супина + -us, -a, -um Образование Perfectum Indicatlvi Passlvi Participium Perfecti Passivi и Praesens Indicativi от "esse" 22
1. Vae victis. (Liv.) 2. Mane accepi litteras pridie datas. (Cic.) 3. Non est consuetudo populi Romani ullam accipere ab hoste armato condicionem. (Caes.) 4. Mos antlquis fuit, usque ad meam servatus aetatem, primis epistulae verbis adiicere: "Si vales, bene est, ego valeo." (Sen.) 5. Dictum sapienti sat est. (PL) 6. Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis virtutibus multa praedicavit. (Caes.) 7. Hannibal armis vicit, vitiis victus est. (Sen.) 8. Alea iacta est. 9. Omnia sunt subito mutata. (Caes.) 10. Gallia est omnis divlsa in partes tres. (Caes.) 11. Natio est omnis Gallorum admodum dedita religionibus. (Caes.) 12. Captlvi Romam missi atque ibi in carcere inclusi sunt. (Liv.) 13. In virtute posita est vera felicitas. (Sen.) 14. Caesaris familiaris ethospes e manibus1 hostium ereptus est. 15. Nihil est simul inventum et perfectum. (Cic.) 16. Ibi Orgetorlgis filia atque unus e filiis captus est. (Caes.) 17. Ita ancipiti proelio diu atque acriter2 pugnatumest. (Caes.) 18. Syllaba longa brevi subiecta vocatur iiambus. (Hor.) 19. Una salus victis — nullam sperare salutem. (Verg.) 20. Dic mihi, Musa, virum, captae post tempora Troiae Qui mores hominum multorum vidit et urbes. (Hor.) 21. Amissum non flet, cum sola (e)st, Gellia patrem; Si quis adest, iussae prosiliunt lacrimae. Non luget, quisquis laudarl, Gellia, quaerit: Ille dolet vere, qui sine teste dolet. (Mart. I, 33) ABLATlVUS ABSOLUTUS 22. Pompeius amissis etiam castris solus fugit. (Cic.) 23. Quae3 potest esse vitae iucunditas sublatis amicitiis? (Cic.) 24. Verres praedonum duces accepta pecunia dimlsit. (Cic.) 25. Perterritis omnibus sibi quisque consulebat. {Caes.) 4 26. Нас oratione habita concilium dimlsit. (Caes.) 27. Illi gladiis eductis caedere incipiunt eius servos. (Cic.) 28. Consul captis castris direptione praedaque abstinuit milites. 29. Graeci advenientibus Persis Thermopylas occupavere. (Iust.) 30. Latrante uno latrat statim et alter canis. (prov.) 31. Alienos agros irrigas tuis sitientibus. (prov.) 32. Quia voluntas tacitis nobis intellegi non potest, verba reperta sunt. (Cic.) 33. Galba secundis aliquot proeliis factis castellisque multis eorum5 expugnatis, missis ad eum undique legatis obsidibusque datis et расе facta constituit cohortes in Nantuatibus collocare. 34. Quam bene Saturno vivebant rege. (Tib.) 35. Tu nihil invlta dlces faciesque Minerva. (Hor.) l Abl. Plur. от manus, -us/(IV скл.); 2 наречие от acer, -cris, -cre; 3 Nom. Sing./от qui, quae, quod; 4 Abl. Sing./от hic, haec, hoc; 5 речь идет о галльских племенах.
PUPIUS PISO ORATOR ЕТ SERVUS Pupius Piso, orator Romanus, semper servos monuit tantum ad interrogata respondere et nihil praeterea dicere. Aliquando Clodium ad cenam invitari iussit. Hora cenae instabat; aderant ceteri convlvae omnes; solus Clodius exspectabatur.
23
Iterum servus a Pisone ad eum missus est. Clodio satis diu exspectato Piso servo: "Dic, — inquit, — num non invitasti (=invitavisti) Clodium?" "Invitavi,"— respondit ille. "Cur ergo non venit?" "Quia venlre non potest." Tum Piso: "Cur id non statim dixisti?" Respondit servus: "Quia non sum a te interrogatus." Fame coacta vulpes alt(a) in vinea Uvam petebat summis saliens viribus. Quam1 tanger(e) ut non potuit, discedens ait: "Nondum matura (e)st; nol(o) acerbam sumere." (Phaedr. IV, 3) 1
Acc. Sing./от qui, quac, quod. P o m a dat autumnus; formosa (e)stmessibus1 aestas; V e r p r a e b e t flores; i g n e l e v a t u r h i e m s . T e m p o r i b u s certis m a t u r a m r u s t i c u s u v a m D e l i g i t , et n u d o s u b p e d e m u s t a 2 fluunt. T e m p o r i b u s certis d e s e c t a s alligat h e r b a s E t t o n s a m r a r o p e c t i n e 3 verrit 4 h u m u m . I p s e p o t e s r i g u i s 5 p l a n t a m 6 d e p o n e r ( e ) in h o r t l s , I p s e p o t e s r l v o s d u c e r e lenis a q u a e . (Ov. Remedia
amoris
187-194)
1
Messis, -is/— жатва; 2 mustum, -i n — молодое вино; 3 pecten, -inis m — грабли;4 verro, -, versum, -ere — волочить, мести, сгребать; 5 riguus, -a, - u m — орошенный; 6 planta, - a e / — черенок, отросток.
§ 15. P L U S Q U A M P E R F E C T U M
ET FUTURUM
SECUNDUM
INDICATIVI A C T l V I E T PASSIVI. QUI, QUAE,
QUOD
Образование Plusquamperfectum Indicatlvi Actlvi Основа перфекта + суффикс -ега+ личные окончания Образование Futurum II Actlvi Основа перфекта + суффикс -ег- (1 лицо Sing.) / -eri+ личные окончания
24
Образование страдательного залога Plusquamperfectum Indicatlvi и Futurum II Plusquamperfectum
Futurum II
Participium Perfecti PassTvi и Imperfectum IndicatTvi от "esse"
Participium Perfecti PassTvi и Futurum I от "esse"
Casus Nom.
Sing. m qul
/ quae
Gen.
cuius
Dat.
cul / cui*
Pl n
m
quod
n
quT
/ quae
quae
quorum
quarum
quorum
quibus
Acc.
quem
quam
quod
Abl.
quo
qua
quo
quos
quas
quae
quibus
Данная форма произносится односложно.
1. Scipionis flliae ex aerario dotem acceperunt, quia nihil illis reliquerat pater. (Sen.) 2. Leonidas regi Persarum, qui scripserat: "Mitte arma!", rescripsit: "Veni et sume!". 3. Militum vires inopia frumenti deminuerat. (Caes.) 4. Multis hostibus, qui ex incendiis se servaverant, interfectis urbs a Romanis capta est. 5. Antlquis temporibus forum Romanum rostris navium expugnatarum ornatum erat. 6. Loca amoena facile in otio feroces militum animos molliverant. (Sali) 7. Galli Transalplni, qui in Italiam irruperant, caesi sunt. 8. Carthagine capta milites Romani, qui urbem invaserant, nec sacris nec privatis aedificiis pepercerunt. 9. Helvetii vicis relictis iam per fines Sequanorum copias suas traduxerant et in Aeduorum flnes pervenerant. (Caes.) 10. Magna multitudo undique ex Gallia perditorum hominum convenerat. (Caes.) 11. Si а т е rogatus eris, nonne respondebis? 12. Si perdiderit Phidias statuam, protinus alteram faciet. (Sen.) 13. Si Verris similis fuero, non magis mihi deerit inimlcus, quam Verri defuit. (Cic.) 14. Si fatum tibi ex hoc1 morbo convalescere, sive tu medicum adhibueris, sive non adhibueris, convalesces. Si fatum tibi est ex hoc morbo non convalescere, sive tu medicum adhibueris, sive non adhibueris, non convalesces. (Cic.) 15. Philippus, Macedonum rex, Lacedaemoniis scripsit: "Si in Laconicam venero, finibus vestris vos expellam." Lacedaemonii ei rescripserunt: "Si." 16. Legati Persarum Atheniensibus dixerunt: "Nisi regi nostro aqua et terra data erit, urbs vestra delebitur, coniuges liberique in servitutem abducentur." 17. Donec eris felix, multos numerabis amicos. Tempora si fuerint nubila, solus eris. (Ov.)
25
18. ...Carpiteflorem Qui nisi carptus erit, turpiter ipse cadet. (Ov.) 19. Heredem tibi me, Catulle, dicis. Non credam, nisi legero, Catulle. (Mart. XII, 73) QUI, QUAE, QUOD 22. Movemur locis ipsis, in quibus eorum, quos diligimus, adsunt vestigia. (Cic.) 23. Omnes nos in iis linguis, quas non intellegimus, quae sunt innumerabiles, surdi profecto sumus. (Cic.) 24. Libenter homines, quod volunt, credunt. (Caes.) 25. Alexander Magnus omnes, qui proelio superfuerant, crucibus affixit. (Iust.) 26. Quid est, Catillna? Num dubitas id me imperante facere, quod iam tua sponte faciebas? (Cic.) 27. Caelum, non animum, mutant qul trans таге currunt. (Hor.) 28. Stultum (e)st timere, quod vltarl non potest. (Syr.) 29. Quae tua sunt, tib(i) habe; quae mea, redde mihi. (Mart.) 30. Iamqu(e) opus exegi, quod пёс Iovis ira пес ignis, Nec poterit ferrum пес edax abolere vetustas. (Ov.) 31. Quem recitas, meus est, б Fidentine, libellus. Sed male cum recitas, incipit esse tuus. (Mart. I, 38) 32. Primus amor Phoebi2 — Daphne3 Peneia4, quem поп Fors ignara5 dedit, sed saeva Cupidinis ira. (Ov.) 1 Abl. Sing. m от hic, haec, hoc; 2 Phoebus, -i m —- Феб, Аполлон; 3 Daphne, - e s / — Дафна, дочь речного бога Пенея; 4 Peneius, -а, -ит — Пенеев; 5 ignarus, -а, -ит — незнающий.
DE EUCLlDE T e m p o r i b u s a n t i q u i s d i s c o r d i a inter A t h e n a s et M e g a r a fuerat. Q u a d e c a u s a Athenienses prohibuerant Megarenses cives Athenas intrare. Placuerat populo: " S i qui M e g a r e n s i s in u r b e m n o s t r a m venerit, c a p i t e d a m n a b i t u r . " T u m E u c l l d e s M e g a r e n s i s , qui a n t e id d e c r e t u m et e s s e A t h e n i s et a u d i r e Socratem consueverat, eo decreto cognito sub n o c t e m tunica longa muliebri i n d u t u s A t h e n a s a d S o c r a t e m c o m m e a b a t . I t a q u e n o c t i s t e m p o r e c o n s i l i o r u m et s e r m o n u m e i u s erat p a r t i c e p s , r u r s u s q u e sub l u c e m e a d e m v e s t e t e c t u s e v a d e b a t .
(по Gell VII, 10) DE AMICITIA ET PECUNIA Alexander, Philippi, regis Macedonum, filius, benevolentiam amicorum donis sibi conciliare studebat. Quod ubi Philippus animadvertit, eum talibus fere verbis vituperavit: "Num ii tibi fideles erunt, quos pecunia conciliaveris?" Amor et amicitia non auro, sed virtute comparantur. Gratia, Musa, tibi. Nam tu solatia praebes, Tu спгаё requies, tu medicina venis, Tu dux et comes es; Ш nos abducis ab Histro 26
In medioque mihi das Helicone locum. Tu mihi, quod rarum (e)st, vivo sublime dedistl, Nomen, ab exsequiis quod dare fama solet. (Ov. TristialV, 10, 117-122) § 16. СТЕПЕНИ СРАВНЕНИЯ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ И НАРЕЧИЙ. ABLATIVUS COMPARATIONIS. GENETlVUS PARTITIVUS. ABLATIVUS MENSURAE Образование сравнительной степени прилагательных для т, /: основа + ior (Gen. Sing. -ioris) для п: основа + ius (Gen. Sing. -ioris) Образование превосходной степени прилагательных 1. Основа + -issimus, -а, -ит 2. Nom. на -er + -rimus, -а, -ит 3. Основа + -limus, -а, -ит (facilis, -e; difficilis, -e; similis, -e; dissimilis, -e; humilis, -e; gracilis, -e) 1. Ех Nestoris lingua melle dulcior fluebat oratio. (Cic.) 2. Constat officia alia esse iuvenum, alia seniorum. 3. Nullus est locus domestica sede iucundior. (Cic.) 4. Gentes facilius est barbaras regere, quam animum suum continere. (Sen.) 5. Utilius est fortes milites esse, quam grandes. (Vegetius) 6. Plinius Maior dicit omnes fontes aestate quam hieme gelidiores esse. 7. Hostes loco superiore occupato Romanos prohibere coeperunt. (Caes.) 8. Ita sentio Latmam linguam non modo non inopem, ut vulgo putant, sed locupletiorem etiam esse, quam Graecam. (Cic.) 9. Regibus boni quam mali suspectiores sunt semperque eis aliena virtus formidulosa1 est. (Sall.) 10. Pauci, quibus relicta est anima, clausi in tenebris, cum maerore morte graviorem vitam exigunt. (Sall.) 11. Dentium, oculorum dolor acutissimus est. (Sen.) 12. Ti. (=Tiberius) Sempronius Gracchus iuvenum longe acerrimus fuit. 13. Multo miserior Dolabella, quam ille, quem tu miserrimum esse voluisti. (Cic.) 14. Omnium gentium, quae Galliam incolebant, fortissimi erant Belgae. 15. Iugurtha — homo omnium, quos terra sustinet, sceleratissimus. (Sall.) 16. Cum omnium bellicosissimis bellum gessi: multa castra cepi, multa vastavi. (Cic.) 17. Nemo celerius opprimitur, quam qui nihil timet, et frequentissimum initium calamitatis est securitas. (Vell.) 18. Is homo mihi videtur2 amplissimus, qui sua virtute in altiorem locum pervenit, non qui ascendit per alterlus incommodum et calamitatem. (Cic.) 19. Vilius argentum (e)st auro, virtutibus aurum. (Hor.) 20. Nutrltur vento, vento restinguitur ignis. Lenis alit flammas, grandior aura necat. (Ov.) 1
Formidulosus, -a, -um — пугающий, страшный; 2 videor — кажусь. 27
СУППЛЕТИВНЫЕ СТЕПЕНИ СРАВНЕНИЯ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ Gradus positivus
Gradus comparatlvus
Gradus superlatlvus
bonus, -а, -um malus, -a, -um magnus, -a, -um parvus, -a, -um multi, -ae, -a
melior, -ius peior, -ius maior, -ius minor, minus Sing. m, f — ; n plus Pl plures, plura
optimus, -a, -um pessimus, -a, -um maximus, -a, -um minimus, -a, -um plurimi, -ae, -a
21. Pessimum inimicorum genus — laudantes. (Tac.) 22. Turpis fuga mortis omni est morte peior. (Cic.) 23. Non omnia apud priores meliora. (Tac.) 24. Qui prior strinxerit ferrum, eius victoria erit. (Liv.) 25. Nihil est agri cultura melius, nihil dulcius, nihil homine libero dignius. (Cic.) 26. Minus habeo, quam speravi, sed fortasse plus speravi, quam debui. (Sen.) 27. Maximis minimisque corporibus par est dolor vulneris. (Sen.) 28. Iovem propter beneficia populus Romanus optimum, propter vim maximum nominavit. (Cic.) 29. maturat ab Urbe proficisci3 et quam maximis potest itineribus in Galliam ulteriorem contendit et ad Genavam pervenit. (Caes.) 30. Plerumque in summo periculo timor misericordiam non recipit. (Caes.) 31. Plinius Maior memoriam necessarium maxime vitae bonum esse scripsit. 32. C.Volusenus, qui in Britanniam cum navi longa praemissus erat, a Caesare magis strenuus, quam alii principes, putabatur. 33. Crocodilis superior pars corporis dura $t inpenetrabilis4 est etiam maiorum animalium dentibus; at inferior mollis et tenera. (Sen.) 34. Aquam salubrem aeris quam simillimam esse oportet, quia aquarum salubrium odoriiullus esse debet. 35. Aliquando M. Tullius Cicero orator in foro generum suum P. Cornelium Dolabellam, qui homo humillima statura erat, vidit longo gladio accinctum. "Quis, — inquit, — generum meum ad gladium alligavit?" 3 Infmitivus praesentis отложительного глагола; см. proficiscor; непроницаемый.
СТЕПЕНИ СРАВНЕНИЯ
4
inpenetrabilis, -e —
НАРЕЧИИ
СУППЛЕТИВНЫЕ СТЕПЕНИ СРАВНЕНИЯ Gradus positTvus bene male magnopere (очень) parum multum
Gradus comparativus melius peius magis minus plus
Gradus superlatlvus optime pessime maxime minime plurimum
36. Citius, altius, fortius. (Девиз Олимпийских игр с 1913 г.) 37. Potius sero, quam nunquam. (Liv.) 38. Me benignius omnes salutabant, quam salutabant
28
prius. (PL) 39. Omne bellum sumitur facile, ceterum aegerrime desinit. 40. Vir bonus difficillime alios esse improbos existimat. 41. Non minus est imperatoris consilio superare, quam gladio. (Caes.) 42. Quo plura habes, acrius, quae non habes, cupis. (Curt.) 43. Inhumana crudelitas, perfidia plus, quam Punica . (Liv.) 44. Serius aut citius sedem properamus ad unam. (Ov.) DE MILTIADE, THEMISTOCLE, ARISTlDE Nihil peius et turpius est animo ingrato. Nihilo minus multi Athenienses, qui de patria bene meriti erant1, pessimam et miserrimam vitam habuere (=habuerunt). Cives ingrati Miltiadem proditionis accusaverunt, et constat Miltiadem in vinculis publicis vitam efflare. Themistocles, qui e numero maximorum et prudentissimorum virorum fuit, ex urbe Atheniensium relegatus ad inimlcos migravit et regi Persarum paruit. Etiam AristTdem, iustissimum probissimumque omnium Atheniensium, cives accusaverunt et aqua ignique ei interdixerunt. Brevi autem tempore virum optimum revocaverunt. Nomina Miltiadis, Themistoclis, Aristldis notiora et clariora nominibus multorum regum et principum sunt. 1
От mereor; de patria bene meriti erant — оказали большие услуги родине.
VINI
LAUDES
Vino aluntur vires, sanguis colorque hominum. Quantum roboris aliis populis feritas regionis facit, tantum nobis vinum. Lactis potus ossa alit, aqua — carnes; ideo minus ruboris est in corporibus contraque labores patientiae. Itaque minus ruboris est in corporibus illis et minus roboris. Vino m o d i c o nervi
iuvantur.
Stomachus recreatur et appetentia ciborum invitatur; tristitia et cura hebetatur 1 , s o m n u s conciliatur. A s c l e p i a d e s utilitatem vini aequari v i x c u m deorum potentia p o s s e pronuntiavit.
(по Plin. Maior, Naturalis historia XXIII, 3 7-38) 1
Hebeto, 1 — притуплять. Minister vetuli 1 puer FalernT, Inger 2 mi 3 c a l i c e s 4 amariores, U t lex Postumiae iubet magistrae Ebrios(o) 5 acin(o) 6 ebriosioris... (Catull
27)
1 Vetulus, -a, -um (-vetus) — довольно старый ; 2 Imperat. Sing. от ingero, -gessi, -gestum, -ere — вносить, наполнять;3 =mihi;4 calix, -icis m — чаша;5 ebriosus, -a, -um — предающийся пьянству; пьяный; 6 acinus, -\m — (виноградная) ягода.
29
Disertissime Romuli nepotum, Quot sunt quotque fuere, Marce TullT, Quotque post alils erunt in annls, Gratias tibi maximas Catullus Agit pessimus omnium poeta, Tanto pessimus omnium poeta, Quanto t(u) optimus omnium patronus. {Catull 49)
§ 17. ЧЕТВЕРТОЕ СКЛОНЕНИЕ. SUPINUM I и II. IDEM, EADEM, IDEM. ABLATlVUS LIMITATIONIS Четвертое склонение Casus
n -п
m Nom., Voc.
-us
m -Qs
n -ua
-uum -ibus -п = Nom.Pl. = Nom. Sing. -Qs -ibus -п
-Qs
Gen. Dat.
-ul
Acc.
-um
Abl.
PL
Sing.
1. Consules Romani in bello exercitui praeerant. 2. Iurgantium ira perveniebat etiam ad manus. (Curt) 3. Recte et vere dicebat Caesar delectum verborum esse originem eloquentiae. (Cic.) 4. Litterarum radlces amarae sunt, fructus iucundiores. (Cic.) 5. Ad maiorum navium multitudinem idoneus portus est. 6. Caesar ex castris equitatum educi iubet, proelium equestre committit. (Caes.) 1. Interim nostri milites impetum hostium sustinuerunt. (Caes 8. Refecto ponte, quem hostes rescinderant, exercitum traducit. (Caes.) 9. Cognito Caesaris adventuAriovistus legatos ad eum mittit. (Cae 10. <Studia litterarum> delectant domi, non impediunt foris. (Cic.) 11. Tullus Hostilius salubriora credebat militiae, quam domi corpora iuvenum esse. (Liv.) 12. Princeps Academiae Philo domo profugit Romamque venit. (Cic.) 13. Nonnulla pars militum domum discedit. (Caes.) 14. Croesus praevalido hostium equitatui camelorum gregem opposuit, quorum novitate et odore consternati equi non solum insidentes praecipitaverunt, sed peditum quoque suorum ordines protriverunt. (Frontin.) 15. Non idem iis, qui summas imperii tenent, expedit et multitudini. (Nep.) 16. Non omnibus aetatibus eadem conveniunt. (Cic.) 17. Nemo nostrumIdem est in senectute, qui fuit iuvenis. Nem
30
nostrum est ldem mane, qui fuit pridie. (Sen.) 18. Aedui legatos ad Caesarem mittunt rogatum auxilium. (Caes.) 19. Hannibal patriam defensum revocatus <est>. (Nep.) 20. Agesilaus magna praeda militibus locupletatis Ephesum hiematum exercitum reduxit. (Nep.) 21. Bello Helvetiorum confecto totius fere Galliae legati ad Caesarem gratulatum1 convenerunt. (Caes.) 22. Nihil facilius scitu est. (Liv) 23. Libertatis restitutae dulce auditunomen. (Liv.) 24. Eo tempore in regia2 prodigium3 visu eventuque mirabile fuit. (Liv.) 25. Poena metusqu(e) aberant. (Ov.) 26. Gutta cavat lapidem, consumitur anulus usu. (Ov.) 27. Dente timentur apri; defendunt cornua cervos. (Mart.) 28. Hic tibi4 mortis erant metae, domus alta sub Ida. (Verg.) 29. ...Vos exemplaria Graeca Nocturna versate manu, versate diurna. (Hor.) 30. Iuppiter antlqui contraxit tempora veris Per hiemes aestusqu(e) et inaequales autumnos. (Ov.) 31. Exegi monument(um) aere perennius Regalique situpyramid(um) altius... (Hor.) 32. Difficilis, facilis, iucundus, acerbus es idem; Nec tecum possum vivere пёс sine te. (Mart. XII, 46) 1 Suplnum I от gratulor; 2 regia, - a e / — царский дворец; 3 над головой спящего Сервия Туллия появилось пламя; prodigium, -и п — чудесное явление;4 tibi — троянцу Эолу, убитому Турном («Энеида»).
DE NIOBA Nioba, Tantali filia, uxor erat Amphionis, regis Thebanorum. Ea mulier propter potentiam divitiasque marlti et pulchritudinis suae causa superbissima ftiit, maxime autem propterea quod m u l t o s liberos habuit. F a m a est m u l i e r e s et virgines aliquando L a t o n a e , matri A p o l l i n i s et D i a n a e , sacrificare. Forte N i o b a in conspectum earum v e n i e n s feminas vituperavit: "Cur, — inquit, — illi, non mihi sacrificatis? Pulchritudine, potentia, divitiis, etiam genere o m n e s homines supero. Mihi est Tantalus pater, I o v e m a v u m appello. I d e m socer m e u s est. Spectate liberos: Latona, quae unum filium et filiam unam habet, orba dici poterit, si m e c u m comparata erit!" H i s verbis dictis mulieres sacrificare prohibuit. Qua de causa N i o b a Latonae iram excitavit. D e a statim liberis suis omnia narravit, et illi precibus matris paruerunt. A p o l l o : "Verba audacia, — inquit, — istlus N i o b a e poena digna sunt." Idem Diana dixit. In arcem Thebarum venerunt, et A p o l l o filios, illa filias N i o b a e sagittis necaverunt. Ita N i o b a e ipsi superbia causa doloris, liberis autem et marlto, qui de c a e d e liberorum certior factus 1 se ipse necavit, exitii causa fuit. Misericordia deorum N i o b a in s a x u m mutata est,
lacrimae eius etiam nunc manant. Fabula ea in libro sexto Metamorphoseon а Р. Ovidio Nasone narrata est. 1
Certior factus — узнав. 31
DE GERMANIS I Germania omnis a Gallis Raetisque et Pannoniis Rheno et Danuvio fluminibus, a Sarmatis Dacisque mutuo metu aut montibus separatur. Habitus corporis idem est omnibus Germanis: truces et caerulei oculi, magna corpora et tantum ad impetum valida. Laboris atque operum non eadem patientia est; minime sitim aestumque tolerant, frigora autem et inediam tolerare assueverunt. Terra eorum in universum aut silvis horrida aut paludibus foeda. Reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt. Nec regibus infinlta potestas est. Neque vinclre, ne verberare quidem nisi sacerdotibus permissum est. Ita credunt se poenas non iussu ducis habere, sed velut deo imperante. Deorum maxime Mercurium colunt, cui homines immolant. Herculem et Martem caesis animalibus placant. (по Tac. Germania 1, 4, 5, 7, 9) II Cimbri et Teutoni erant gentes Germanorum. Temporibus antlquis novas sedes toto orbe quaerebant et miserunt legatos ad senatum Romanum terram petentes. Repulsi autem id, quod precibus non potuerant, armis petebant et in Galliam Cisalpmam, quae erat provincia Romanorum, migrabant. Adventus Germanorum non solum incolis Galliae, sed etiam civibus Romanis, senatui magistratibusque Romanis magno metui fuit, quia semper permani victores fuerant. Tum in exercitu Romano C. Marius consul, homo insigp fortitudine, erat. Marius Teutonos sub ipsis Alpium radicibus proelio oppressit. Victis Teutonis in Cimbros convertitur. Victoriae Marii civitatem Romanam magno metu liberaverunt. Senatus populusque Romanus et imperatori et exercitui post reditum maximas gratias habebant. Reliquiae exercitus Cimbrorum et Teutonorum domum evaserunt. (по Florus, Epitome II, 37)
§ 18. ПЯТОЕ СКЛОНЕНИЕ. HIC, HAEC, НОС. НЕОПРЕДЕЛЕННЫЕ МЕСТОИМЕНИЯ Пятое склонение Casus Nom., Voc. Gen. Dat. Acc. Abl.
32
Sing. -es -el /el -el /el -em -e
PL -es -erum -ebus -es -ebus
Casus Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.
m hlc
hunc hoc
Sing. f haec huius huic hanc hac
Pl n hoc
m hl horum
hoc hoc
hos
/ hae harum hls has hls
n haec horum haec
1. Nulla dies sine linea. 2. Quidquid discis, tibi discis. (Petr.) 3. In his locis maturae sunt hiemes. (Caes.) 4. Omnium rerum principia parva sunt. (Cic.) 5. Secundae res neglegentiam creant. (Liv.) 6. Suae quisque fortunae faber est. (Sall.) 7. Suum cuiusque rei tempus. (Sen.) 8. Imperatorum res adversae auctoritatem minuunt. (Caes.) 9. In bello parva momenta in spem metumque impellunt animos. (Liv.) 10. Non, ut hominum vultus, sic locorum facies mutantur. (Tac.) 11. Galli spatia omnis temporis nonnumeris dierum, sednoctium flniunt. (Caes.) 12. Rem publicam vos vestris umeris sustinetis. (Cic.) 13. Sed, amlce, noli hanc epistolam Attico ostendere. (Cic.) 14. Obsecro te, quamprimum hoc me libera miserum metu. (Тек) 15. Quemcumque quaerit calamitas, facile invenit. (Syr.) 16. Malum nullum est sine aliquo bono. (Plin. Maior) 17. Errant, si qui in bello omnes secundos rerum proventus exspectant. (Caes.) 18. Consuetudine quasi altera quaedam natura efficitur. (Cic.) 19. Videmus suam cuique rem esse carissimam. (Petr.) 20. CuTvis dolori remedium est patientia. (Syr.) 21. Omnia se simulant scire, neque quicquam sciunt. (PL) 22. Neque domi, neque in urbe invenio quemquam. (Pl.) 23. Amicus certus in r(e) incerta cernitur. (Ennius) 24. Dum licet, in rebus iucundis vive beatus. (Hor.) 26. Quidquid id est, timeo Danaos, et dona ferentes. (Verg.) DE FIDE ROMANORUM Romani se aliis populis fide praestare putabant. Rem publicam in rebus et secundis et adversis fide et constantia virorum sustineri dicebant. Itaque, quod res gestas clarorum virorum adulescentibus exemplo esse putabant, multas fabulas de fide Romanorum narrabant. Haec de Fabricio, viro eximia virtute, narrantur. Romanis cum Tarentlnis bellum longe gerentibus Pyrrhus, vir summa rei bellicae scientia, ex Eplro Tarentmis auxilio venit. Multis Romanis vel in acie caesis vel captis Fabricius legatus ad Pyrrhum missus captivos redimere studuit. Pyrrhus autem, quod gratiam Romanorum sibi conciliare in animo habuit, captlvos sine pretio remlsit et, admiratione quadam Fabricii affectus eximiis donis eum temptavit. Quibus donis a Fabricio contemptis postero die Pyrrhus elephantum subito Fabricio monstrari iussit, sed huius specie vir Romanus nihil perterritus est. Intermisso anno contra Pyrrhum Fabricius est missus. Castris utrisque in propinquo positis Fabricius iterum exemplum egregiae fidei praebuit. Nam medicus regis in castra Romana venit et dominum suum magno pretio occidere proposuit. Fabricius autem medicum in vinculis ad Pyrrhum reduci iussit. 2 Бударап
33
§ 19. PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI. ACCUSATIVUS CUM INFINITlVO (продолжение). CONIUGATIO PERIPHRASTICA ACTlVA 1. Senatum corruptum esse dicunt. (Cic.) 2. Quem defendis, sperat se absolutum iri. {Cic.) 3. Timoleon maluit se diligi, quam metui. (Nep.) 4. Hostes in perpetuum se fore victores confidebant. 5. Illud tibi promitto senatum omnia comprobaturum. (Cic.) 6. Legati docuerunt bello Graeciam arsuram esse. (Liv.) 7. Fama est adiutum Terentium in scriptis a Laelio et Scipione. (Suet.) 8. An deum aliquem protecturum vos rapturumque hinc putatis? (Liv.) 9. Scio te non sponte tua errasse, sed amorem tibi pectus obscurasse. (JPL) 10. Spero multa vos liberosque vestros inre publica bona esse visuros. (Cic.) 11. Pentheum diripuisse aiuntBacchas: nugas maximas fiiisse credo. (Pl.) 12. Constat inter omnes neminem te uno iuris peritiorem esse. {Cic.) 13. Quis ignorat ex ipsa Socratis schola evasisse tyrannos et hostes patriae suae? (Quint.) 14. Praetorem decet non solum manus, sed etiam oculos abstinentes habere. (Cic.) 15. Peripatetici dicunt claros viros, а se instructos, rem publicam saepe rexisse. (Cic.) 17. Iniuriam qui facturus est, iam facit. (Sen.) 18. M. Catonem Graecas litteras in senectute didicisse accepi. (Cic.) 19. Puero dormienti, cui Servio Tullio nomen fuit, caput arsisse ferunt multorum in conspectu. (Liv.) 20. Cupio, patres conscripti, me esse clementem, cupio in tantis rei publicae periculis me non dissolutum videri. (Cic.) 21. Quoniam, Quintes, periculosissimi belli nefarios duces captos iam et comprehensos tenetis, existimare debetis omnes Catillnae spes concidisse. (Cic.) 22. Qui visuri domos, parentes, coniuges, liberos estis, ite1 mecum. (Liv.) 23. Nam cast(um) esse decet pium poetam Ipsum; versiculos nihil necesse (e)st. (Catull.) 24. ...Credula vitam Spes fovet ac melius cras fore semper ait. (Tih.) 25. Cras te victurum, cras dicis, Postume, semper. Dic mihi, cras istud, Postume, quando venit? (Mart.) 1
Imperat. Pl. от глагола ео.
DE CORIOLANO C n . M a r c i u s C o r i o l a n u s , d u x belli p e r i t i s s i m u s , qui m o l e s t e ferebat p l e b e i o s p o t e n t i a m a l i q u a m et t r i b u n o s h a b e r e , e x s i l i o a p o p u l o d a m n a t u s in Volscos, infestum R o m a n i s p o p u l u m , discessit. Ira in p a t r i a m s u a m c o m m o t u s b e l l u m contra R o m a n o s u n a c u m Volscis g e r e b a t . C a s t r i s a n t e u r b e m p o s i t i s p a t r i c i o r u m a g r o s i n t a c t o s rellquit, s p e r a n s d i s c o r d i a m inter p a t r i c i o s et p l e b e i o s e x c i t a t u m iri. Sed e x t e m u m i n i m l c u m m a x i m u m c o n c o r d i a e v i n c u l u m esse apparuit. Itaque n o n n u l l i patricii, legati ad C o r i o l a n u m m i s s i , m o v e r e v i r u m i r a t u m s t u d e b a n t , qui t a m e n u r b e m s u a m deleri c u p i e b a t . D u m R o m a n i C o r i o l a n u m u l l a r e m o v e r i p o s s e i a m n o n c r e d u n t , m a t e r u x o r q u e eius R o m a m l a c r i m i s d e f e n s u r a e in c a s t r a h o s t i u m v e n e r u n t . Verbis acerbis m a t e r filium v i t u p e r a v i t d i c e n s e u m n o n s o l u m urbern, 34
sed etiam filios eius perditurum, sese autem uxoremque eius miserrimas mulierum esse. His verbis lacrimisque feminarum fractus Coriolanus bello destitit et castra a Roma movit. Deinde a Volscis interfectus est, propterea quod victoriam certam amissam Romamque feminarum lacrimis concessam esse moleste ferebant.
§ 20. НЕПРАВИЛЬНЫЕ ГЛАГОЛЫ (VOLO, NOLO, MALO; EO; FERO; EDO И ПРОИЗВОДНЫЕ). NOMINATlVUS CUMINFINITIVO
1.1, rus te amove! (PL) 2. Sic transit gloria mundi! 3. Omnia mutantur, nihil interit. (Ov) 4. Orta omnia intereunt. (Sall.) 5. Si vis pacem, parabellum. 6. Nemo alteri imperium volens concedit. (Sall) 7. Aliena vitia reprehendi quisque mavult, quam sua. (Quint.) 8. Altera manus fert lapidem, panem ostentat altera. (Pl.) 9. Idem velle atque idem nolle — ea demum firma amicitia est. (SalL) 10. Omnia tibi fortuna abstulit, sed spem rellquit. (Sen.) 11. Meum caput obtuli pro patria periculis omnibus. (Cic.) 12. Duo consules eius anni — alter morbo, alter ferro periit. (Liv.) 13. Si ursus hominem comest, quanto magis homo debet ursum comesse. (Petr.) 14. Quae volumus, et credimus libenter, et, quae sentlmus ipsi, reliquos sentire speramus. (Caes.) 15. Diutius nostrorum militum impetum hostes ferre non potuerunt ac terga verterunt. (Caes.) 16. Romanus orator non bellum se Syracusanis, sed opem auxiliumque afferre ait. (Liv.) 17. Ad Labienum incredibili celeritate de Caesaris victoria fama perfertur. (Caes.) 18. Aurum et argentum omne publicum privatumque ad se iubet deferri. (Liv.) 19. Nonnullae militum voces audiebantur sese contra civem et consulem armanon laturos. (Caes.) 20. Druides impnmis hoc volunt persuadere non interlre animas, sed ab aliis post mortem translre ad alios. (Caes.) 21. Dolebam, patres conscripti, rem publicam, vestris quondam meisque consiliis conservatam, brevi tempore esse peritiiram. (Cic.) 22. Apollo Pythius oraculum edidit Spartam nulla re alia nisi avaritia esse perituram. (Cic.) В 23. Impnmis arduum videtur res gestas scribere. (SalL) 24. Clarae mortes, pro patria oppetltae1, beatae videri solent. (Cic.) 25. Inimlcus patriae fuisse Ti. Gracchus a patriciis existimatus est. (Val. Мах.) 26. Lectitavisse Platonem studiose, audivisse etiamDemosthenes dicitur. (Cic.) 27. Quammultos scriptores rerum suarum Magnus ille Alexander secum habuisse dicitur. (Cic.) 28. Tempora rei publicae mihi quidem turbulenta videntur fore. (Cic.) 29. Qui stultis videri erudlti volunt, stulti erudltis videntur. (Quint.) 30. Romulus non solum Urbem condidisse, sed etiam ipse optimus augur fuisse dicitur. (Cic.) 31. Pacem huc fertis, an arma? (Verg.) 32. STc itur ad astra. (Verg.) 33. Stultum facit fortuna quem vult perdere. (Syr.) 35
34. 6 navis, referent in таге te novi Fluctus. 6, quid agis? Fortiter occupa Portum. (Hor.) 35. Est modus in rebus; sunt certl denique fmes, Quos ultra citraque nequit consistere rectum. (Нок)* 36. Luna mihi tremulum praebebat lumen eunti. (Ov.) 37. Graecia capta ferum victorem cepit et artes Intulit agrestl Latio. (Нок) 38. Nec, quae praeteriit, iterum revocabitur unda, Nec, quae praeteriit, hora redire potest. (Ov.) 1
Oppeto, -Tvi (ii), Itum, -ere -— подвергаться; mortem oppetere — умирать.
DE THRASYBULO T h r a s y b u l o A t h e n i e n s i n e m i n e m C o r n e l i u s N e p o s r e r u m scriptor praefert fide, c o n s t a n t i a , m a g n i t u d i n e a n i m i , in p a t r i a m a m o r e . N a m m u l t i v o l u e r u n t p a u c i q u e p o t u e r u n t ab u n o t y r a n n o p a t r i a m liberare, h i c a u t e m a triginta o p p r e s s a m t y r a n n i s e servitute in l i b e r t a t e m v i n d i c a v i t . N e m o e u m a n t e l b a t his v i r t u t i b u s , sed m u l t i n o b i l i t a t e p r a e c u r r e r u n t . P r i m u m P e l o p o n n e s i o b e l l o m u l t a h i c sine A l c i b i a d e gessit, ille a u t e m n u l l a m r e m sine h o c . P o s t e a triginta t y r a n n i s servitute o p p r e s s a s t e n e n t i b u s A t h e n a s n o n s o l u m p r i m u s , s e d e t i a m s o l u s i n i t i o b e l l u m intulit.
Tyrannis devictis et reconciliata расе plurimum in civitate poterat et, dum quidam ex iis, qui simul cum eo in exsilio fuerant, caedem facere hostium volebant, legem tulit oblivionis appellatam. * Начиная с этого параграфа ударения в гекзаметре и элегическом дистихе не проставляются.
§ 21. VERBA DEPONENTIA, SEMIDEPONENTIA, IMPERATIVUS PRAESENTIS
DEFECTIVA.
PASSIVI.
IMPERATIVUS FUTURI A C T l V I ET PASSIVI
1. M e m e n t o m o r i . 2. G l o r i a m invidia sequitur. (Sall.) 3. Vincere scis, H a n n i b a l ,
victoriauti nescis. (Liv.) 4. Nostra utere amicitia. (Тек) 5. Nonprogredi est regredi. 6. Ave, imperator, morituri te salutant! (Suet.) 7. Poetae nascuntur, oratores fiunt. (prov.) 8. Illi palam de eorum iniuriis sunt questi. (Caes.) 9. Factum est illud; fieri infectum non potest. (Pl) 10. Undique in murum lapides iaci coepti sunt. (Caes.) 11. Egredere ex urbe, Catilma, libera rem publicam metu; in exsilium proficiscere. (Cic.) 12. Varro sealtero dieadcolloquium ventorumprofessus est. (Caes.) 13. Caesar non solum publicas, sed etiam privatas iniurias ultus est. (Caes.) 14. Legati, qui missi in Macedoniam erant, iam reverterimt Romam. (Liv.) 15. Non fit sine periculo facinus magnum nec memorabile. (Тек) 36
16. Memini etiam, quae nolo; oblivisci non possum, quae volo. (Cic.) 17. Hannibalem propter crudelitatem semper haec civitas oderit. (Cic.) 18. Hostes impeditos nostri in flumine aggressi magnum eorumnumerum occiderunt. (Caes.) 19. Hannibalis miles, ubi transgressos flumen hostes nuntiatum est, alacer animis corporibusque arma capit atque in aciem procedit. (Liv.) 20. Cares, qui tum Lemnum incolebant, Miltiadi resistere ausi non sunt atque ex insula demigrarunt. (Nep.) 21. Memento promississe te mihi omne argentum redditum iri. — Meminero: de isto quietus esto. (Pl) 22. Metus ac terror sunt infirma vincula caritatis; quaeubi removeris, qui timere desierint, odisse incipient. (Tac.) 23. Regio imperio duo sunto iique consules appellantor. (Cic.) 24. Meminisse durum (e)st, quae fuit durum pati. (Sen.) 25. Dulc(e) et decorum (e)st pro patria mori. (Hor.) 26. Nltimur in vetitum semper cupimusque negata. (Ov.) 27. Oderunt hilarem tristes, tristemque iocosl. (Hor.) ACUTE DICTUM Samiorum legati, auxilium orantes, longa oratione usi erant. Responderunt Lacedaemonii: "Prima sumus obllti, postrema non intelleximus, quia prima non meminimus". Ipsa quoqu(e) assiduo labuntur tempora motu, Non secus ac flumen. Nequ(e) enim consistere flumen, Nec levis hora potest; sed ut und(a) impellitur unda Urgeturqu(e) eadem veniens urgetque priorem, Tempora slc fugiunt pariter pariterque sequuntur Et nova sunt semper. (Ov. Metamorphoses XV, 179- 184)
§ 22. ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ 1
1. Tres faciunt collegium . 2. Dies triginta, aut plus eo, in navi fui. (Тек) 3. Nemo debet bis punlri pro uno delicto. (Non bis in idem.) 4. Duo cum idem faciunt, saepe non est idem. (Тек) 5. Pyrenaei montis spatium sescenta milia passuum efficit. (lust.) 6. Militaris aetas estpost annum septimum decimum usque ad quadragesimum sextum. (FoKcellini in уекЬит "militdris") 7. Duodequadraginta annos Dionysius tyrannus fuit opulentissimae civitatis. (Cic.) 8. Senator post sexagesimum et quintum annum in curiam venlre non cogitur nec vetatur. (Sen.) 9. Horatius quinquagesirno septimo aetatis suae anno Romae 2 moritur. (Suet.) 10. Aequinoctium vernum a. d. VIII Kalendas Aprlles peragi videtur. (Plin. Maior) 11. Roma condita est secundo anno Olympiadis septimae. (Cic.) 12. Viginti talentis unam orationem Isocrates vendidit. (Plin. Маюк) 13. Convivarum numerum incipere oportet a Gratiarum numero et progredi ad
37
Musarum, id estproficisci a tribus et consistere in novem. (Varro) 14. angustos se fines habere arbitrabantur, qui in longitudinem milia passuum ducenta quadraginta, in latitudinem centum et octoginta patebant. (Caes.) 15. Ex eo proelio circiter hominum milia centum et triginta superfUerunt eaque tota nocte continenter ierunt. (Caes.) 16. diebus omnino duodeviginti trans Rhenum consumptis satis et ad laudem et ad utilitatem populi Romani profectum arbitratus se in Galliam recepit pontemque rescindit. (Caes.) 17. duas tantum res anxius optat: Pan(em) et circenses. (Iuv.) 18. "Tnginta toto mala sunt epigrammata libro". Si totidem bona sunt, Lause, bonus liber est. (Mart. VII, 81) DE GALLORUM NUMERO In castris Helvetiorum tabulae repertae sunt, litteris Graecis confectae et ad Caesarem relatae, quibus in tabulis nominatim ratio confecta erat, qui numerus domo exisset3 eorum, qui arma ferre possent4, et item separatim pueri, senes mulieresque. Quarum omnium rerum summa erat capitum Helvetiorum milia CCLXIII, Tulingorum5 milia XXXVI, Latobrigorum5 XIV, Rauracorum5 XXIII, Boiorum5 XXXII; ex his, qui arma ferre possent, ad milia XCII. Summa omnium fuerunt ad milia CCCLXVIII. Eorum, qui domum redierunt, censu habito, ut Caesar imperaverat, repertus est numerus milium CX. (Caes. Commentarii de hello Gallico I, 29) 1 Несколько измененный пример, взятый из «Дигест» (юридическая антология, составленная при Юстиниане в VI в. от Р. X.); 2 = ante diem (например, а. d. quintum Kalendas — в пятый день перед календами); 3 plusquamperfectum coniunctlvi от "ехео"; 4imperfectum coniunctlvi от "possum"; 5Tulingi, Latobrigi, Rauraci, Boii — тулинги, латобриги, раураки, бойи (галльские племена).
§ 23. G E R U N D I U M .
GERUNDIVUM В ФУНКЦИИ ОПРЕДЕЛЕНИЯ Образование герундия и герундива
Основа инфекта + суффикс -nd- (I, II спр.) / -end-(III, IV спр.) • gerundium: окончания косвенных падежей II склонения (только Sing.)
38
1 gerundlvum: окончания прилагательных I—II склонения
1. Modus vivendi. 2. Onus probandi. (Digesta) 3. Est dolendi modus, non est timendi. (Plin.) 4. Hominis mens discendo alitur et cogitando. (Cic.) 5. Cupldo dominandi cunctis affectibus flagrantior est. (Tac.) 6. Cupiditate inimlcos ulciscendi ardebant. (Liv.) 7. Caesar oppidum expugnavit et ad diripiendum militibus concessit (Caes.) 8. Quis ignorat maximam illecebram esse peccandi impunitatis spem? (Cic.) 9. Caesar hunc ad egrediendum nequaquam idoneum locum arbitratus est (Caes.) 10. Decemviros legibus scribendis intra decem hos annos et creavimus, et e re publica sustulimus. (Liv.) 11. Mihi semper Peripateticorum Academiaeque consuetudo de omnibus rebus in contrarias partes disserendi placuit. (Cic.) 12. Romulum Remumque cupldo cepit in iis locis, ubi expositi ubique educati erant, urbis condendae. (Liv.) 13. Grataemihi tuae litterae fuerunt, ex quibus intellexi te summa cupiditate affectum esse videndi mei. (Cic.) 14. Ut ad bella suscipienda Gallorum alacer ac promptus est animus, sic mollis ac minime resistens ad calamitates perferendas mens eorum est. (Caes.) 15. Galli Transalpmi, transgressi in Venetiam, haud procul inde, ubi nunc Aquileia est, locum oppido condendo ceperunt (Liv.) 16. Нас oratione habitamirum in modum conversae sunt omnium mentes summaque alacritas et cupiditas belli gerendi iniectaest. (Caes.) 17. Null(um) ad nocendum tempus angustum (e)st malis. (Sen.) 18. Desine fata deum flectl sperare precando. (Verg.) 19. Gutta cavat lapidem non vl, sed saepe cadendo. DE THEMICTOCLE Themistocles non minus in rebus gerendis promptus quam excogitandis erat, quod et de instantibus verissime iudicabat et de futuris callidissime coniciebat. Primus autem gradus fuit capessendae rei publicae bello Corcyraeo1; ad quod gerendum praetor a populo factus, non solum praesenti bello, sed etiam reliquo tempore ferociorem reddidit civitatem. Nam eius consilio pecuniam publicam populus ad classem centum navium aedificandam praebuit. Qua celeriter effecta Themistocles primum Corc^aeos 1 fregit, deinde maritimos praedones consectando таге tutum reddidit. Postea advenientibus Persis Athenienses Themistoclis usi consilio urbem suam reliquerunt, arcem sacerdotibus paucisque maioribus natu ac sacra procuranda tradiderunt, bellum autem navibus gerebant. (по Nep. Vita Themistoclis, 1-2) 1 Corcyraeus, -a, -um — коркирский (Коркира — остров в Ионийском море, ныне Корфу); Corcyraei, -orum m — коркирцы.
§ 24. C O N I U G A T I O P E R I P H R A S T I C A PASSIVA. DATIVUS AUCTORIS 1. D e g u s t i b u s n o n est d i s p u t a n d u m . (prov.) d e l e n d a m esse. (Cato)
2. C e t e r u m c e n s e o C a r t h a g i n e m
3. S u o c u l q u e i u d i c i o u t e n d u m e s t (Cic.)
p e r i c u l u m c o n c o r d i a p r o p u l s a n d u m est. (Tac.)
4. C o m m u n e
5. N o n o m n i s e r r o r stultitia est 39
dicenda. (Cic.) 6. Nunquam scelus scelere vincendum est. (Sen.) 7. Non de possessione Siciliae ac Sardiniae, de quibus quondam agebatur, sed pro Italia vobis estpugnandum. (Liv.) 8. Nihil sine ratione faciendum est. (Sen.) 9. Maximae culque fortunae minime credendum est. (Liv.) 10. Quanti ista civitas aestimanda est, ex qua boni sapientesque pelluntur? (Cic.) 11. Audendum atque agendum, non consultandum in tanto malo est (Liv.) 12. Cuius aures veritati clausae sunt, huius salus desperanda est. (Cic.) 13. Scientia, quae estremota ab iustitia, calliditas potius quam sapientia est appellanda. (Cic.) 14. Suum culque incommodum ferendumestpotius, quam de altenus commodis detrahendum. (Cic.) 15. Germanico bello confecto multis de causis Caesar statuit sibi Rhenum esse transeundum. (Caes.) 16. Dulcibus est verbis mollis alendus amor. (Ov.) 17. Nunc est bibendum, nunc pede libero Pulsanda tellus. (Hor.) 18. Noscenda (e)st mensura sui spectandaque rebus In summls minimlsque. (Iuv.)
§ 25. КОНЪЮНКТИВ В НЕЗАВИСИМЫХ ПРЕДЛОЖЕНИЯХ Образование конъюнктива Praesens ActTvi et Passlvi
Imperfectum/ ActTvi et PassTvi основа инфекта + I спр. . и,
-ё(гласный основы -авыпадает)
Ш, IV спр. -а-
-гё-
Perfectum Actlvi
основа перфекта +
-eri-
+ личные окончания surn,fui, -, esse Praesens Coniunctlvi Sing. 1. sim 2. sls 3. sit
40
Plusquamperfectum .;.' ActTvi
Pl simus sitis sint
-isse-
sum^fui, -, esse Imperfectum Coniunctivi Sing. 1. essem 2. esses 3. esset
Pl essemus essetis essent
1. Cedant arma togae. {Cic.)2. Audiatur et alterapars. 3. Utinam modo conata efficerepossim! (Cic.) 4. Quis dicere audeat vera omnia esse somnia? (Cic.) 5. Fiat iustitia, et pereat mundus!1 6. Utinam Indi.quoque deum me (=Alexandmm) credant! (Curt.) 7. Нос sine ulla dubitatione confirmaverim, eloquentiam rem unam esse omnium difficillimam. (Cic.) 8. Utinam populus Romanus unam cervlcem haberet! (Слова Калигулы) (Suet.) 9. Moriamur, milites, et morte nostra eripiamus ex obsidione circumventas legiones! (Liv.) 10. Quid ego de M. Marcello loquar, qui Syracusas, urbem ornatissimam, cepit? (Cic.) 11. Utinam me mortuum prius vidisses aut audisses! Utinam te non solum vitae, sed etiam dignitatis meae superstitemreliquissem! (Cic.) 12. Sed quid faciamus? Victi, oppressi, capti plane sumus. (Cic.) 13. Quod dubitas, ne feceris. (Plin. Minor) 14. Ne sint in senectute vires; ne postulantur quidem vires a senectute. (Cic.) 15. Ut non omnem frugem neque arborem in omni agro reperlre possis, sic non omne facinus in omni vita nascitur. (Cic.) 16. QuT nil potest sperare, desperet nihil. (Sen.) 17. Sis felix, et sint candida fata tua! (77*.) 18. Omnia vincit amor, et nos cedamus amorl (Verg.) 19. Quid faciant leges, ubi sola pecunia regnat? (Petr.) 20. Тп mihi sola places: placeam tibi, Cynthia, solus! (Prop.) 21. Omnia possideat, non possidet aera MTnos. (Ov.) 22. Quidquid agis, prudenter agas et respice finem. (Ov.) 23. Fecl, quod potuT, faciant meliora potentes2. 1
Девиз германского императора Фердинанда I (XVI в.).
2
Стихотворная парафраза слов консулов, которыми они завершали отчетную речь, передавая полномочия преемникам.
GAUDEAMUS
(средневековая студенческая песня) Gaudeamus igitur, l . Iuvenes dum sumus! j Post iucundam iuventutem, Post molestam senectutem Nos habebit humus. bis Ubi sunt, qui ante nosj In mundo fuere? j Transeas ad superos, 41
Transeas ad inferos, Hos si vis videre. bis Vita nostra brevis est,| , т->
• r-
•-..
Г blS
Brevi tmietur. Venit mors Rapit nos
j
velociter, atrociter,
N e m i n i parcetur.
bis
1
Vivat Academia , Vivant
1
professoreslj
Vivat m e m b r u m Vivant membra
quodlibet, quaelibet,
S e m p e r sint in flore!
Vivant omnes
bis
virgines,!
Graciles, formosae! V i v a n t et
mulieres,
Tenerae,
amabiles,
Bonae, laboriosae!
j
bis
Vivat et res publica I Et qui illam regunt! Vivat nostra Mecaenatum
J
civitas, caritas,
Qui nos hic protegunt!
P e r e a t tristitia,
bis
I
Pereantdoloreslj Pereat
diabolus,
Quivis
antiburschius2
Atque
1
irrisores!
bis
Зд. университет.
2
Слово состоит из греческой приставки anti- ('против'), немецкого слова Bursch — 'бурш, парень, студент' и латинского конечного элемента -ius. Сочетание согласных «sch» произносится как русское [ш].
§ 26. C O N S E C U T I O
TEMPORUM.
КОСВЕННЫЙ ВОПРОС
1. Quaeritur, sitne in humano genere sapientia. (Cic.) 2. Dubito, an idem nunc tibi, quod tunc mihi, suadeam. (Plin. Minor) 3. Nec, quo fugiam, scio: hac lupi, haccanes. (Pl.)4l Allobroges diuinincertohabuere, quidnamconsilii caperent (Sall.)
42
5. Ex me quidam quaeslvit, quo die Roma exissem et num quidnam esset novi. (Cic.) 6. QuaesTvi a Catilma, in nocturno conventu apud M. Laecam fuisset necne. (Cic.) 7. Tria videnda sunt oratori: quid dicat et quo quidque loco et quo modo. (Cic.) 8. Marcellus incertus fuit, utrum Agrigentum verteret bellum, an obsidione Syracusas premeret. (Liv.) 1.1. Dubitatum est1, Quintes, utrum tribuni plebis vestra, an sua causa seditionum semper auctores fuerint. (Liv.) 12. Consul circa civitates misit percontatum, utrum se dedere Romanis an belli fortunam expenri mallent. (Liv.) 13. Diumagnum inter mortales certamen fuit, vine corporis an virtute animi res militaris magis procederet. (Sall.) 14. In discrimine est nunc humanum omne genus, utrum vos an Carthaginienses principes orbis terrarum videat. (Liv.) 15. Quid facturi simus, cogitamus et id raro; quid fecerimus, non cogitamus. (Sen.) 16. Mihi non minori curae est, qualis res publica post mortem meam futura sit, quam qualis hodie sit (Cic.) 1
3d. perfectum praesens — главное время.
LENTULUS1 AD CATILlNAM SCRIBIT
(письмо к Катилине от одного из участников заговора) Qui sim, ex eo, quem ad te misi, cognosces. Fac cogites2, in quanta calamitate sis, et memineris te virum esse. Consideres, quid tuae rationes postulent. Auxilium petas ab omnibus, etiam ab infumis (=inflmis)3. (Sall. Coniuratio Catilinae 44, 5) 1 Lentulus, -i m — Лентул, консул 71 г. до Р. X., сторонник Каталины; 2 fac cogites — перевести повелительным наклонением (fac — Imperat. Sing. от facio); 3infimus, -a, -um — gradus superlatlvus от inferus, -a, -um; зд. ничтожные люди, рабы.
O d ( i ) et a m o . Q u a r ( e ) id faciam, fortasse r e q u l r i s . N e s c i o , s e d fierl s e n t i ( o ) et e x c r u c i o r . (CatulL
85)
§ 27. ПРИДАТОЧНЫЕ ЦЕЛИ (UT / NE FINALE); СЛЕДСТВИЯ (UT CONSECUTlVUM). ПРИДАТОЧНЫЕ ОПРЕДЕЛИТЕЛЬНЫЕ С КОНЪЮНКТИВОМ 1. Date puero panem, ne ploret (Quint.) 2. Pylades Orestem se esse dixit, ut pro illo necaretur. (Cic.) 3*. "Sed tempus est, — inquit Socrates, — iam hinc ablre me, ut moriar, vos, ut vitam agatis". (Cic.) 4" S.ocrates dicebat multos homines propterea velle vivere, ut ederent et biberent, se bibere atque esse, ut viveret. (Macrob.) 5. Quotiens te pater eius domo sua eiecit, quotiens custodes posuit,
43
ne limen intrares! (Cic.) 6. Nos ideo magistratus legesque a maioribus nostris accepimus, ne sui quisque doloris vindex sit. (Quint.) 7. Cives Romani, ne cognoscerentur, involutis e carcere capitibus ad песет rapiebantur. (Cic.) 8. Inventa sunt specula, ut homo ipse se nosset. (Sen.) 9. Nemo est tam senex, qui se annum поп putet posse vivere. (Sen.) 10. Milites nihil adeo arduum sibi esse existimaverunt, quod поп virtute consequi possent. (Caes.) 11. Nec tibi amlco opus est, de cuiusbenevolentia dubites. (Curt.) 12. Relinquendum etiamrumoribus tempus, quo senescant. (Tac.) 13. Campani legatos adHannibalemmiserunt, qui nuntiarent duos consules adBeneventum esse. (Liv.) 14. Maiores nostri, поп modo ut liberi essent, sed etiam ut imperarent, arma capiebant; tu arma abicienda censes, ut serviamus. (Cic.) 15. Danus, ut Graeciam redigeret in suam potestatem, classem quingentarum navium comparavit elque Datim praefecit et Artaphernem. (Nep.) 16. lugurtha legatos ad consulem mittit1, qui tantummodo ipsi liberisque vitam peterent, alia omnia dederent populo Romano. (Sall.) 17. Helvetii frumentum omne, praeterquam quod secum portaturi erant, comburunt, ut domum reditionis spe sublata paratiores ad omnia pericula subeunda essent (Caes.) 18. Inde datae leges, ne fortior omnia posset. (Verg.) 19. Spectatum veniunt; veniunt, spectentur ut ipsae2. (Ov.) 20. Cur поп mitto meos tibi, Pontiliane, libellos? Ne mihi Ш mittas, Pontiliane, tuos. (Mart. VII, 3) 21. Ne laudet dignos, laudat Callistratus omnes. Cui3 malus est пето, quis bonus esse potest? (Mart. XII, 80) 22. Sit tibi terra levis, molllque tegaris harena, Ne tua поп possint eruer(e) ossa canes. (Mart. IX, 23, 11-12) 23. Nec facil(e) invenias multls in mllibus unum, Virtutem pretium qui putet esse sul. (Ov.) 1 3d. praesens historicum — историческое время; 2 имеются в виду женщины, посещающие театральные зрелища; 3 здесь cui читается в один слог.
ЕХ CICERONIS IN VERREM ORATIONE (наместник Сицилии Веррес осудил на смерть нескольких военачальников, потерпевших поражение по его вине) Includuntur in carcerem condemnati; supplicium constituitur in illos, sumitur de miseris parentibus; prohibentur adlre ad filios, prohibentur liberis suis cibum vestemque ferre. Patres iacebant in limine, matresque miserae pernoctabant ad ostium carceris ab extremo conspectu liberum (=liberorum) exclusae. Aderat ianitor carceris, carnifex praetoris, mors terrorque sociorum et civium Romanorum, lictor Sextius, cui ex omni gemitu doloreque certa merces comparabatur. u Ut adeas, tantum dabis; ut cibum tibi intro ferre liceat, tantum". Nemo recusabat. "Quid? Ut uno ictu securis afferam mortem filio tuo, quid dabis? Ne diu crucietur, ne saepius feriatur, ne cum sensu doloris aliquo spiritus aufetarur?". Etiam ob hanc causam pecunia lictori dabatur. О magnum atque intolerandum dolorem! О gravem acerbamque fortunam! Non vitam liberum, sed mortis celeritatem pretio redimere cogebantur parentes.
44
§ 28. ПРИДАТОЧНЫЕ ДОПОЛНИТЕЛЬНЫЕ (UT / NE OBIECTlVUM; QUIN). UT, QUOD EXPLICATIVUM 1. Operam dabo, te ut quam primum videam. (Cic.) 2. Obsecro, ne me in laetitiam frustra conicias. (Тек) 3. Videant consules, ne quid res publica detrimenti capiat. 4. Facere nonpossum, quin in merita tua tibi gratias agam. (Cic.) 5. Rerum obscuritas, non verborum, facit, ut non intellegatur oratio. (Cic.) 6. Est miserorum, ut malevolentes sint atque invideant bonis. (Pl) 7. Thrasybulus legem tulit, ne quis ante actarum rerum accusaretur neve multaretur. (Nep.) 8. Cavete, patres conscripti, ne spepraesentis pacis perpetuampacem amittatis. (Cic.) 9. Communi fit vitio naturae, uti incognitis rebus magis confidamus vehementiusque exterreamur. (Caes.) 10. Postulatur ab omnibus, ut ab iis se abstineant maxime vitiis, in quibus alterum reprehenderint. (Cic.) 11. Germani retineri nonpotuerunt, quin in nostros tela conicerent. (Caes.) 12. Accidit huic (= Cononi), quod ceteribus mortalibus, ut inconsideratior in secunda, quam in adversa esset fortuna. (Nep.) 13. Lex est, ut orbae, qui sintgenereproximi, eis nubant. (Тек) 14. Cura incesserat patres, ne plebs tribunos militum ex plebe crearet. (Liv.) 15. Vereor, ne sic cunctantibus nobis Hannibali ac Poenis totiens Romam servaverint maiores nostri. (Liv.) 16. Periculum est, ne <mulieres> Sacrum montem, sicut quondam irata plebs, aut Aventlnum capiant. (Liv.) 17. Hiemem credo adhuc prohibuisse, quominus de te certum haberemus, quid ageres maximeque ubi esses. (Cic.) 18. Hanno neque intercludi ab Agrigento, nec, quin erumperet, ubi vellet, prohiberi poterat. (Liv.) 19. Ne deus quidem potest facere, ut, qui vixit, non vixerit, qui honores gessit, non gesserit, ut bis dena viginti non sint (Plin. Маюк) 20. О fellcem clementiam tuam, Caesar, quae efficit, ut quietiorem sub te agant vitarn exsules, quam nuper sub Gaio egere principes! (Sen.) 21. Hannibal, in extrernum angulum agri Brutii compulsus, nihil iam maius precatur deos, quam ut incolumi cedere atque ablre ex hostium terra liceat. (Liv.) 22. Nulla dubitatio fuit, quin omnes tribus legem abrogarent. (Liv.) 23. Nec, mehercule, unquam mihi dubium fuit, quin a te diligerer. (Cic.) 24. Non fuerat mihi dubium, quin te Tarenti aut Brundisii visurus essem. (Cic.) 25. Mihi dubium non est, quin hoc tempore bono viro Romae esse miserrimum sit. (Cic) 26. An dubitamus, quin nefario facinore admisso Romani iam ad nos interficiendos concurrant? (Caes.) 22. Orandum (e)st, ut sit mens san(a) in corpore sano. (luv.) 23. Oppida coeperunt munlr(e) et ponere leges, Ne quis fur esset, neu latro1, neu quis adulter. (Нок) 1
В данном случае сочетание muta cum liquida закрывает слог.
NON HONESTUM ET N O N UTILE EST A t h e n i e n s e s , q u o d i n t e l l e g e b a n t se P e r s a r u m i m p e t u m s u s t i n e r e n o n p o s s e , s t a t u e r u n t , u t u r b e r e l i c t a c o n i u g i b u s q u e et liberis T r o e z e n e d e p o s i t i s
naves
conscenderent libertatemque Graeciae classe defenderent. Cyrsilum1 quendam 45
suadentem, ut in urbe manerent Xerxemque reciperent, lapidibus obruerunt, quamquam ille utilitatem sequi videbatur. Themistocles post victoriam eius belli, quod cum Persis fuit, dixit in contione se habere consilium rei publicae salutare, sed id sciri non opus esse; postulavit, ut aliquem populus daret, quocum communicaret. Datus est Aristldes; huic ille dixit classem Lacedaemoniorum, quae subducta esset ad Gytheum2, clam incendi posse, quo facto frangi Lacedaemoniorum opes necesse esset. Quibus verbis audltis Aristldes in contionem venit dixitque perutile esse consilium, quod Themistocles afferret, sed minime honestum. Itaque Athenienses, quod honestum non esset, id ne utile quidem putaverunt totamque eam rem, quam ne audierant quidem, auctore Aristlde repudiaverunt. (по Cic. De officiis III, 48-49) 1
Cyrsilus, -\ m — Кирсил, имя; 2 Gytheum, i n — Гифей, город на берегу Лаконского залива.
§ 29. ПРИДАТОЧНЫЕ ВРЕМЕНИ С ИНДИКАТИВОМ (CUM TEMPORALE, COINCIDENS, ITERATlVUM, INVERSUM) 1. Mihi crede: nemo me vestrum, cum hinc excessero, consequetur. (Cic.) 2. Sex libros de re publica tum scripsimus, cum gubernacula rei publicae tenebamus. (Cic.) 3. Cenabam apud Seium, cum utrlque nostrup redditae sunt а te litterae. (Cic.) 4. Nondum profectus erat praetor, cum haec in Hispania gerebantur. (Liv.) 5. Cumhaec accepta clades est, iam C. Horatius et T. Menenius 1 consules erant (Liv.) 6. Cum hae litterae allatae <sunt>, forte Nabdalsa in lecto quiescebat. (Sall.) 7. Sescentesimum et quadragesimum annumurbs nostra agebat, cumprimum Cimbrorum audlta sunt arma. (Tac.) 8. Non Herculi nocereDeianlra voluit, cum ei tunicam sanguine Centauri tinctam dedit. (Cic.) 9. Nulla est haec amicitia, cum alter verum audlre non vult, alter admentiendumparatus est. (Cic.) 10. In eodem terrore erimus, in quo nuper fuimus, cum Hasdrubal in Italiam transcendit. (Liv.) 11. De te autem, Catilma, cum quiescunt, probant, cumpatiuntur, decernunt, cum tacent, clamant. (Cic.) 12. Iam nox appetebat, cum proelio excedunt Thraces, non fuga vulnerum aut mortis, sed quia satis praedae habebant. (Liv.) 13. Perdicca ceterisque ducibus diversae partis occlsis finltum certamen inter successores Alexandri Magni videbatur, cum repente inter ipsos victores nata discordia est. (lust.) 14. Poetarum libros delectationis causa, cum est otium, legere soleo. (Cic.) 15. Vix agmen novissimum extra munitiones processerat, cum Galli, cohortati inter se, ne speratam praedam ex manibus dimitterent, flumen translre et inlquo loco committere proelium non dubitant. (Caes.) 16. Mulieres in India, cum est communis earum vir mortuus, in certamen veniunt, quam plurimum ille dilexerit. (Cic.) 17. Iam steterant acies ferro mortique paratae, Iam lituus pugnae signa daturus erat, 46
2
3
Cum raptae veniunt inter patresque virosque, Inque sinu natos, pignora cara, tenent. (