Οι θεσμοί στην Κλασική Ελλάδα

Τίτλος πρωτοτύπου:

Οίβυϋθ ΜΟ53Θ ίθ$ ίη5ΐίΐυΐίοη8 ρίβοηυβε έ Γέροηυβ οΐ335Ϊηυθ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Φωτεινή Κουρούπη ΜΑΚΕΤΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ Ειρήνη Τσομπάνη ΕΙΚΟΝΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ Ψ η φ ί σ μ α τ α τ η ς αθηναϊκής εκκλησίας τ ο υ δήμου {5ος αι. π.Χ.) Η έκδοση αυτή πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια του γαλλικού Υπουργείου Πολιτισμού - Εθνικό Κέντρο Βιβλίου της Γαλλίας. ©

1992, ΑΓΓηδηοΙ ΟοΙίη ΕοίίίθυΓ

©

2 0 0 0 , Ε κ δ ό σ ε ι ς Μ Ε Τ Α Ι Χ Μ Ι Ο {γιατην ελληνική γλώσσα) Ι3ΒΝ 960-375-274-6

3274 025/02

ΒΟΗ©. ΚΩΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ κ.Ε.π.

063,

Κ.Π.

π ρ ο ΣΟΧ Η 11

Η ΦΩΤΟΤΥΠΙΑ ΔΟΛΟΦΟΝΕΙ το ΒΙΒΛΙΟ

παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε μέσο ή τρόπο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

Εκδόσεις ~ Βιβλιοπωλείο Μ Ε Τ Α Ι Χ Μ Ι Ο Ασκληπιού 18, 106 80 Αθήνα Τηλ.: 010 3647433, 010 3621274, Ρθχ: 010 3610750 ΗίΙρ//: ν™Μ.ηηθΐ3ίχηπΐο,9Γ. β-ηη9ίΙ: ηηβ{3ίχηηίο@ιτΊβί3ίχΓηίο.9Γ Κεντρική

διάθεση

ΑΠΟΛΛΩΝ

για τα βιβλιοηω\εία

Ελλάδας και

Α.Ε. {Λθηι^α, ΘεοΙνίκη, Πάτρα,

Κύπρου:

Ηράκλειο)

Κεντρικό: Οιδίποδος 44, Κολοκυνθού, Αθήνα τηλ.: 010 5157200, ίδχ: 010 5143300 Υπο/ίατάστ/ίμα κέντρου: Μαυροκορδάτου 1-3, Αθήνα τηλ.: 010 3821980, ίδχ: 010 3823319

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

9

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Οι δημοκρατικοί θεσμοί; το «αθηναϊκό μοντέλο»

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η εγκαθίδρυση των δημοκρατικών θεσμών στην Αθήνα και η εξέλιξη της αθηναϊκής δημοκρατίας 21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Οι πολιτικοί θεσμοί της Αθήνας τον 5ο και τον 4ο αιώνα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Οι δημοκρατικοί θεσμοί στον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Οι ολιγαρχικοί θεσμοί ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

53 119 125

Σπάρτη - Οι θεσμοί της και η εξέλιξή τους στη διάρκεια της κλασικής εποχής

127

Οι ολιγαρχικοί θεσμοί στον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο

157

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ Οι ομοσπονδίες πόλεων

169

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Οι συμμαχίες

171

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

Το Κοινόν της Κορίνθου

191

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Τα ομόσπονδα κράτη

195

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

213

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

215

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ

219

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

221 7

Η αθηναϊκή αυτοκρατορία τον 5ο αιώνα Πηγή: ΡίβΓΓθ ί έ ν ε ς υ β , ί'Ανβηίυίβ ΟΓβοηυβ, ΑΓΓΐΐ3η(1 ΟοΙίη, 1993

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ατΐαρχές

και εξέλιξη της ελληνικής

πόλης

Η ελληνική πόλη αποτελεί μια πρωτότυπη μορφή κράτους, που φαίνεται να δημιουργείται γύρω στον 8ο αιώνα, όταν ο ελληνικός κόομος αρχίζει να βγαίνει από τέσσερις περίπου αιώνες σκότους, την περίοδο που ουνήθως ονομάζουμε «σκοτεινούς αιώνες», Φτάνει στο απόγειο της κατά την κλασική εποχή (5ος-4ος αιώνας) και επιβιώνει, τυπικά τουλάχιστον, μέχρι το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Δεν είναι στις προθέσεις μας να αναφερθούμε, μέσα στην περιορισμένη έκταση του βιβλίου αυτού, στα ζητήματα που θέτει η γένεση της πόλης, ζητήματα τα οποία είχαν ήδη τεθεί από τους αρχαίους. Για να κατανοήσουμε όμως το ρόλο των ελληνικών πολιτικών θεσμών κατά την κλασική εποχή, έχει σημασία να θυμίσουμε συνοπτικά τα σπουδαιότερα στάδια της εξέλιξης της πόλης. Οι αρχαιότεροι πολιτικοί τύποι που γνωρίζουμε στην Ελλάδα ανάγονται στη μυκηναϊκή εποχή. Από τον 16ο αιώνα εμφανίζεται σε κάποιες περιοχές του ελληνικού κόσμου ένας τύπος κράτους οργανωμένου γύρω από ανάκτορα, Ανασκαφές αποκάλυψαν την ύπαρξη τέτοιων ανακτόρων στη Βοιωτία (Ορχομενός), στην Αττική (Ακρόπολη), και κυρίως στην Πελοπόννησο (Μυκήνες, Τίρυνθα, Πύλος). Από τότε που αποκρυπτογραφήθηκαν οι πλάκες σε Γραμμική Β', οι οποίες βρέθηκαν στα ερείπια των ανακτόρων αυτών, επιχειρήθηκε η ανασύνθεση της οργάνωσης των μυκηναϊκών κρατών. Στην κορυφή της ιεραρχίας βρίσκεται ο άι/οξ, που περιβάλλεται από πρόσωπα τα οποία είναι προφανώς επικεφαλής του στρατού και των διοικητικών υπηρεσιών. Γύρω του βρίσκεται επίσης μια ολόκληρη ομάδα γραφέων με την αρμοδιότητα να συντάσσουν και να διατηρούν τα αρχεία σε πλάκες από άργιλο που έφτασαν ως εμάς.

10

01 ΘΙ-ΣΜΟ!

ΣΊΊΙ.\·

Κ.\.\ΣΙΚΙΙ

Ι-'.ΑΑΑΔΑ

Η μάζα του πληθυσμού περιλάμβανε αφενός τους ελευθερους, μεταξύ των οποίων ξεχώριζαν οι στρατιώτες, οι καλλιτέχνες των ανακτόρων και οι χωρικοί των γύρω περιοχών, αφετέρου τους δούλους ιδιωτών και θεών. Οι ελεύθεροι συμμετείχαν άραγε με κάποιον τρόπο στην πολιτική ζωή του μυκηναϊκού κράτους; Αυτό επιχείρησε να αποδείξει ο Η Θ Π Π Ν ^ Π ΕίίεηίβΓΓθ για τη μινωική Κρήτη, στηριζόμενος σε ανασκαφές που διηύθυνε ο ίδιος στα Μάλλια και οι οποίες αποκάλυψαν ότι υπήρχε ένας μεγάλος ανοιχτός χώρος που θα μπορούσε να είναι αγορά. Υπήρχαν όμως τέτοιες αγορές στη μυκηναϊκή Ελλάδα ή η «πολιτική» ζωή περιοριζόταν στις συνελεύσεις των χωριών; Οι γνώσεις που έχουμε μέχρι σήμερα μας επιτρέπουν απλώς και μόνο να θέσουμε το ερώτημα. Όπως και αν ήταν τα πράγματα, τα περισσότερα μυκηναϊκά ανάκτορα, που υπήρξαν το κέντρο ενός λαμπρού πολιτισμού, χάνονται απότομα στα τέλη του 13ου αιώνα. Η εξαφάνιση τους έχει συσχετιστεί με την εκστρατεία των Ελλήνων στη Μικρά Ασία (πόλεμος της Τροίας) και με την άφιξη στη βαλκανική χερσόνησο νέων ομάδων Ελλήνων από το Βορρά, των Δωριέων, Έγιναν επίσης αναφορές σε εσωτερικές ταραχές και φυσικές καταστροφές. Αρκετές περιοχές πάντως εγκαταλείφθηκαν τότε. Στην κεραμική παρατηρούμε σαφέστατη ένδεια. Η χρήση της γραφής φαίνεται να εξαφανίζεται. Αργότερα, από τον 9ο αιώνα, διαπιστώνουμε την αναγέννηση ορισμένων περιοχών που ποτέ δεν είχαν εγκαταλειφθεί εντελώς, όπως η Αθήνα, και κυρίως την εμφάνιση καινούργιων πόλεων: της Θήβας, της Σπάρτης, του Αργούς. Η αναγέννηση αυτή δεν περιορίζεται στην ηπειρωτική Ελλάδα: στα νησιά και στα παράλια της Μικράς Ασίας ιδρύονται ισχυρά συγκροτημένες ελληνικές πόλεις και οικισμοί, που εξαπλώνονται σημαντικά από τον 8ο αιώνα· η δυτική και η ανατολική λεκάνη της Μεσογείου γεμίζει με ελληνικές πόλεις. Στο ίδιο χρονικό διάστημα τοποθετείται πιθανότατα η σύνθεση των ποιημάτων που η παράδοση αποδίδει στον Όμηρο, τον ίωνα ποιητή. Το παλαιότερο από τα δύο ποιήματα, η Ιλίάδα, διατηρεί την ανάμνηση μιας μεγάλης εκστρατείας των Ελλήνων της Ευρώπης εναντίον της Τροίας, ενώ το δεύτερο, η Οδύοοεια, μέσα από τις περιπέτειες του Οδυσσέα, θυμίζει συγχρόνως τα ταξίδια των πρώτων εποίκων και την πολιτική οργάνωση των πρωτόγονων ελληνικών κρατών. Βγαίνοντας από τους «σκοτεινούς αιώνες», οι αρχαϊκές πόλεις δείχνουν να είναι οργανωμένες πολύ απλούστερα από τα μυκηναϊκά κράτη. Ακόμη και

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Π

αν επικεφαλής της πόλης βρίσκεται συχνά ο βασιλιάς, συνεπικουρούμενος από ένα συμβούλιο γερόντων, η γραφειοκρατία ωστόσο φαίνεται να έχει απαλειφθεί εντελώς, όπως και η τάξη των επαγγελματιών στρατιωτών, αφού το δικαίωμα της οπλοφορίας και της μάχης ανήκει πλέον αποκλειστικά σε εκείνους που εμφανίζονται ως αριστοκρατία. Ωστόσο, η σχετική σταθεροποίηση πόλεων και οικισμών, η επέκταση των Ελλήνων στη Μεσόγειο και, κατά συνέπεια, η αύξηση της παραγωγής και των ανταλλαγών επρόκειτο να φέρουν βαθιές μετατροπές που Θα επηρέαζαν άνισα τα διάφορα τμήματα του ελληνικού κόσμου. Ορισμένα θα έμεναν εντελώς εκτός της κίνησης αυτής. Άλλα, αντίθετα, επρόκειτο να δείξουν αξιοσημείωτη ωριμότητα. Μπορούμε να παρακολουθήσουμε τις εκδηλώσεις των μεταβολών που σημειώθηκαν προς τα τέλη του 8ου και κατά το πρώτο μισό του 7ου αιώνα, αν και με κάποιες δυσκολίες ενίοτε, που οφείλονται στην ερμηνεία των αρχαιολογικών πηγών και στον όψιμο χαρακτήρα των λογοτεχνικών πηγών. Στο επίπεδο των θεσμών που μας ενδιαφέρει εδώ, φαίνεται ότι βρισκόμαστε μπροστά στον κατακερματισμό της μοναρχικής εξουσίας και μάλιστα στην εξαφάνιση της, καθώς ο βασιλιάς μετατρέπεται σε άρχοντα εκλεγμένο για σχετικά περιορισμένο διάστημα, ενώ η εξουσία περνά ουσιαστικά στα χέρια ενός συμβουλίου λιγότερο ή περισσότερο πολυμελούς, το οποίο όμως αποτελείται μόνο από μέλη της αριστοκρατίας, των οικογενειών δηλαδή που κατείχαν το μεγαλύτερο μέρος του εδάφους της πόλης. Με την πρόοδο στην παραγωγή και τις ανταλλαγές, προκαλείται, όσον αφορά την κοινωνία, μεγαλύτερη διαφοροποίηση του πληθυσμού. Και εδώ ωστόσο είμαστε αναγκασμένοι να αρκεστούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες, των οποίων η ερμηνεία δεν είναι πάντοτε εύκολη. Η παρουσία πλούσιων σκευών στους τάφους αποδεικνύει ίσως την ύπαρξη μιας αριστοκρατίας που διαφυλάσσει προσεκτικά τα προνόμιά της και ενδιαφέρεται να αυξήσει τον έλεγχο της στους χωρικούς, οι οποίοι βρίσκονται συνεχώς υπό την απειλή της αβεβαιότητας των εισοδημάτων τους και αναγκάζονται να χρεώνονται ή να εξαρτώνται από τους ισχυρούς. Η ανάπτυξη της αστικής βιοτεχνίας στην Κόρινθο και την Αθήνα συνέβαλε επίσης στη μεταβολή των κοινωνικών δομών της πόλης που γεννιόταν. Τέλος, η διεύρυνση της τάξης των πολεμιστών, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της φάλαγγας των οπλιτών, έπαιξε οπωσδήποτε ρόλο στην αμφισβήτηση των προνομίων μιας μειονότη-

12

01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΙΙΝ

ΚΛΑΣΙΚΗ

ΙίΛΑΑΔΑ

τας παλαιών οικογενειών. Βέβαια πρέπει να αποφεύγουμε τις γενικεύσεις βάσει ορισμένων περιπτώσεων που γνωρίζουμε κάπως καλύτερα. Παραμένει πάντως δεδομένο ότι ο ελληνικός κόσμος γνώρισε από τον 7α αιώνα μια κρίση που είχε δύο συνέπειες: - αφενός τη σύνταξη νόμων, δηλαδή την αντικατάσταση του εθιμικού δικαίου, που γνώριζαν μόνο οι αρχηγοί των αριστοκρατικών οικογενειών, από τον γραπτό νόμο, τον οποίο μπορούσαν όλοι να τον γνωρίζουν - αφετέρου τη διεύρυνση του αστικού ή πιο συγκεκριμένα του πολιπκού σώματος, καθώς οι οπλίτες σχηματίζουν στο εξής, δίπλα στο συμβούλιο των αριστοκρατών, τη Βουλή, η οποία, παρόλο που δεν διαθέτει παντού ουσιαστική εξουοία, εκπροσωπεί σε κάποιο βαθμό το λαό απέναντι στην αριστοκρατία. Εννοείται ότι αυτό δεν έγινε χωρίς χρήση βίας, αφού μάλιστα πολλές φορές χρειάστηκε να λυθεί συγχρόνως και το αγροτικό πρόβλημα. Αυτή η προσφυγή στη βία παίρνει τη μορφή, στις περισσότερες πόλεις (η Σπάρτη αποτελεί τη σημαντικότερη εξαίρεση), εγκαθίδρυσης για μικρό ή μεγαλύτερο διάστημα ενός μεταβατικού καθεστώτος, της τυβαννία 1

01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ

! 162

ΕΛΛΑΔΑ

όσων είναι εγγεγραμμένοι σε κατάλογο που συντάσσουν οι φυλές και είναι μεγαλύτεροι από τριάντα ετών. Αυτοί θα επιλέγουν χους άρχοντες και θα συντάσσουν τον όρκο στον οποίο οι άρχοντες θα πρέπει να ορκίζονται, και σχετικά με τους νόμους, τις ευθύνες και τα άλλα ζητήματα θα πράττουν όπως νομίζουν ότι είναι ωφέλιμο, θα πρέπει να τηρούν τους θεσπισμένους νόμους, και δεν επιτρέπεται να τους τροποποιούν ούτε να θεσπίζουν άλλους. Οι στρατηγοί τώρα θα εκλέγονται από τους πέντε χιλιάδες πολίτες με πλήρη δικαιώματα, αλλά όταν συσταθεί η Βουλή θα ελέγξει τους οπλίτες και μεταξύ αυτών θα εκλέξει για στρατηγούς δέκα άνδρες και έναν γραμματέα, και αυτοί που θα εκλεγούν θα έχουν πλήρη εξουσία για ένα έτος, και αν είναι αναγκαίο θα λαμβάνουν αποφάσεις μαζί με τη Βουλή. Η Βουλή θα εκλέξει και έναν ίππαρχο και δέκα φυλάρχους. Στο μέλλον αυτοί θα εκλέγονται από τη Βουλή όπως ορίζει ο νόμος. Από τους υπόλοιπους άρχοντες, εκτός από τους βουλευτές και τους στρατηγούς, κανείς δεν επιτρέπεται να βρεθεί στο ίδιο αξίωμα περισσότερο από μία φορά. Για να είναι στο μέλλον μοιρασμένοι οι Τετρακόσιοι στα τέσσερα τμήματα, όταν οι άνδρες της πόλης θα πρέπει να αποφασίζουν μαζί με τους άλλους Αθηναίους, οι εκατό άνδρες θα τους κατανείμουν από τώρα». ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ,

ΛΘ/ϊ^ίίϋΐ' /ϊολίτεια, XXX, 2 Κ.εξ.

2. 0 1 ΑΡΧΟΝΤΕΣ

Όπως παντού, οι άρχοι/τες κληρονόμησαν τα προνόμια και τα καθήκοντα των παλαιών βασιλέων. Και γενικά έχουν στενές σχέσεις με τη θοαΑ^, Βέβαια σε πάρα πολλές πόλεις ο αριθμός τους είναι ακόμη σχετικά περιορισμένος. Αλλά τον 50 και κυρίως τον 4ο αιώνα η πρόοδος στην κατανομή των πολπικών και διοικητικών εργασιών έφερε την αύξηση των εξειδικευμένων αρχόντων, ακόμη και στις ολιγαρχικές πόλεις. Οι ονομασίες των αρχόντων είναι πάρα πολλές, και δεν είναι πάντοτε εύκολο να ξεχωρίσουμε δύο άρχοντες που φέρουν διαφορετικούς τίτλους ενώ η φύση των λειτουργιών τους είναι ίδια. Έτσι, ο επώνυμος άρχοντας ονομάζεται μερικές φορές απλώς άρχοντας, όπως στην Αθήνα· αλλά οτην Αμοργό, στη Σάμο, στην Κνίδο, στην Ιθάκη, στο

Ο! ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΙ

ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΟΝ ΥΠΟΛΟΙΠΟ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ

ΚΟΣΜΟ

163

Αίγιο λέγεται δημιουργό(;' στη Μίλητο και στη Νάξο φέρει τον τίτλο του αισυμνήτη, ενώ στην Αλικαρνασσό, στη Χίο, στη Μυτιλήνη, στην Κέρκυρα και στο Ρήγιο επώνυμος άρχοντας είναι ο πρύτανης. Η επωνυμία ήταν γενικά συνδεδεμένη με το υψηλότερο λειτούργημα, αυτό όμως δεν ίσχυε πάντοτε, και συχνά παρέμενε χαρακτηριστικό ενός αξιώματος που στους αρχαϊκούς χρόνους συνεπαγόταν μεγάλες εξουσίες, αλλά που στη συνέχεια η αρχή του περιορίστηκε, όταν εμφανίστηκαν νέα λειτουργήματα τα οποία εξασφάλιζαν πιο εκτεταμένη πραγματική εξουσία σε όποιον τα ασκούσε. Έτσι, λίγο πολύ παντού, πλάι στους επώνυμους άρχοντες, που διατηρούσαν γενικά τα παλιά θρησκευτικά τους καθήκοντα και προήδρευαν στις θυσίες, εμφανίστηκαν άρχοντες που κατείχαν δικαστική εξουσία: στη Μίλητο η ε/τύ}ΐ/υμία προοριζόταν αποκλειστικά για τον αισυμνήτη της αδελφότητας των Μολπών, ενώ ο ανώτατος άρχοντας σε δικαστικά θέματα ονομαζόταν πρύτανης. Τέλος, οι συνεχείς ανάγκες των πολέμων και η τελειοποίηση των στρατιωτικών τεχνικών έδιναν όλο και σημαντικότερο ρόλο στους στρατηγούς· αυτό επιβεβαιώνεται κυρίως τον 4ο αιώνα, όταν ο πόλεμος είχε πια γίνει επάγγελμα. Τα αξιώματα που αναφέραμε μπορούσαν να είναι κληρονομικά ή αιρετά. Κληρονομικά ήταν στις πόλεις όπου, κατά την κλασική εποχή, η αληθινή εξουσία βρισκόταν ακόμη στα χέρια ενός μόνο κέι^οας, όπως συνέβαινε στις πόλεις της Θεσσαλίας, ή ενός μικρού αριθμού γενών, όπως στη Μασσαλία, την Κνίδο και την Ηράκλεια. Αλλού τα αξιώματα ήταν αιρετά, ισόβια ή ετήσια, αλλά πάντοτε υπήρχαν όροι για το δικαίωμα του εκλέγεσθαι. Οι όροι σχετίζονταν μερικές φορές με την καταγωγή: έτσι, σε ορισμένες αποικίες όπως η θήρα και η Απολλωνία, οι άρχοντες επιλέγονταν αποκλειστικά μεταξύ των απογόνων των πρώτων εποίκων. Τις περισσότερες φορές επρόκειτο για όρους τιμήματος: μόνο οι πιο πλούσιοι μπορούσαν να ανέλθουν στα σπουδαιότερα αξιώματα, για τα οποία, εννοείται, δεν αποζημιώνονταν. Τέλος, το πιο διαδεδομένο κριτήριο ήταν η ηλικία. Στην Κέρκυρα ο υποψήφιος για κάποιο αξίωμα έπρεπε να είναι πλούσιος και μεγαλύτερος από τριάντα ετών. Στη Χαλκίδα της Εύβοιας έπρεπε να είναι κανείς τουλάχιστον σαράντα ετών για να αναλάβει κάποιο δημόσιο καθήκον. Το ίδιο κριτήριο, προφανώς ρεαλιστικό, το βρίσκουμε και στις θεωρητικές πολιτείες των συγγραφέων του 4ου αιώνα.

! 164

01 ΘΕΣΜΟΙ

ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ

ΕΛΛΑΔΑ

3. Η Ε Ξ Ε Λ Ι Ξ Η Τ Ω Ν Ο Λ Ι Γ Α Ρ Χ Ι Κ Ω Ν Θ Ε Σ Μ Ω Ν

Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά λέει ότι η ολιγαρχία είναι το λιγότερο σταθερό από όλα τα πολιτικά καθεστώτα. Αναλογίζεται μάλλον την εξαιρετικά ταραγμένη κατάσταση του 4ου αιώνα, και η άποψη του μπορεί να αμφισβητηθεί όσον αφορά τις αρχές της κλασικής περιόδου. Στην πραγματικότητα η ολιγαρχία ήταν για πάρα πολύ καιρό η κυρίαρχη μορφή πολιτικού καθεστώτος στον ελληνικό κόσμο. Η ολιγομελής κυβέρνηση ήταν η πρώτη που διαδέχτηκε την πρωτογενή μοναρχία. Και παρότί σε πάρα πολλές πόλεις η τυραννία έθεσε τέλος στα προνόμια μιας περιορισμένης αριστοκρατίας, σε λίγες μόνο περιπτώσεις με την πτώση των τυράννων εξασφαλίστηκε η νίκη του δήμου και η εδραίωση της δημοκρατίας. Το παράδειγμα της Κορίνθου είναι από αυτή την άποψη χαρακτηριστικό: τους Κυψελίδες διαδέχτηκε ένα στενά ολιγαρχικό καθεστώς. Ο ρόλος της Σπάρτης στην ανατροπή των τυράννων συνετέλεσε στο να ευνοηθεί σχεδόν παντού η εγκαθίδρυση καθεστώτων που προόριζαν αποκλειστικά για μια μικρή ή λίγο μεγαλύτερη μειονότητα την άσκηση της πολιτικής εξουσίας και την πρόσβαση στα αξιώματα. Ακόμη και στην Αθήνα, όπως είδαμε, για μερικά αξιώματα διατηρήθηκε, ακόμη και μετά τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη, η προϋπόθεση του τιμήματος. Πάντως την κλασική εποχή οι βάσεις της ολιγαρχίας δεν είναι πια εκείνες που ήταν κατά την αρχαϊκή περίοδο. Και ενώ η ακίνητη περιουσία παραμένει το πιο διαδεδομένο κριτήριο για την απόκτηση του δικαιώματος του πολίτη, και ο πλούτος σε γη είναι ακόμη η μοναδική μορφή ευγενούς πλούτου, σε εξαιρετικές μονάχα περιπτώσεις η καταγωγή και οι δεσμοί αίματος συνεχίζουν να αποτελούν πλεονέκτημα για την απόκτηση εξουσίας, Η εξέλιξη συνεχίστηκε στη διάρκεια της κλασικής εποχής με τη διάδοση του νομίσματος και τις νέες μορφές πλούτου. Τη θέση των «ευγενών» θα πάρουν οι «ηλούσίοί ή εύποροι», όποια κι αν είναι η πηγή των εισοδημάτων τους. Αυτό κάνει τον Αριστοτέλη, στο τέλος του 4ου αιώνα, να ορίζει την ολιγαρχία ως «κυβέρνηση των πλουσίων». Όταν η ολιγαρχία ήταν αποφασισμένη να μην υποχωρήσει σε τίποτα, έφτανε στο σημείο να επιβάλλει στα μέλη της Βουλής όρκους με τους οποίους δεσμεύονταν να αρνούνται ό,τι επιθυμεί ο λαός. Τις πιο πολλές φορές όμως γινόταν κάποιος συμβιβασμός: έτσι στον Τάραντα η ολιγαρχία έκανε διπλό το κάθε λειτούργημα και το εμπιστευόταν σε δύο άρχοντες, τον έναν

Ο! ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΙ

ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΟΝ ΥΠΟΛΟΙΠΟ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ

ΚΟΣΜΟ

165

αιρετό και τον άλλο κληρωτό. Η κλήρωση αποτελούσε πιο δημοκρατική διαδικασία, αφού επέτρεπε οτα μέλη του δήμου να επιδιώξουν μια θέση στην οποία με εκλογές δεν θα κατάφερναν ποτέ να ανέλθουν. Πιο συχνά η ολιγαρχία επέτρεπε στο δήμο την πρόσβαση στα κατώτατα αξιώματα, όπως συνέβαινε στη Μασσαλία. Εννοείται ότι, κάτω από τέτοιες συνθήκες, η σταθερότητα της ολιγαρχίας ήταν απλώς μια μακρινή ανάμνηση. Καταλαβαίνουμε λοιπόν την πικρή διαπίστωση του Αριστοτέλη. Στην ιστορία του ελληνικού κόσμου τον 4ο αιώνα κυριαρχούν οι διαμάχες πλούσιων και φτωχών, ολιγαρχικών και δημοκρατικών. Και οι ολιγαρχίες έχουν μόνιμα το φόβο μιας δημοκρατικής επανάστασης, ή, ακόμα χειρότερα, το φόβο ότι η οργή του δήμου εναντίον των πλουσίων θα διευκολύνει την κατάληψη της εξουσίας της πόλης από ένα άτομο, αρχηγό μισθοφόρων ή ακόμη και ολιγαρχικό, που θα εγκαθίδρυε προς όφελος του την τυραννία. Αρκεί να αναλογιστούμε τα γεγονότα που, στα μισά του 4ου αιώνα, κατέληξαν στην εγκαθίδρυση της τυραννίας του Εύφρονα στη Σικυώνα, ή του Κλέαρχου στην ίΐοντοηράκλεια, για να καταλάβουμε ότι ο Αριστοτέλης δεν σκεφτόταν μόνο θεωρητικά, σαν φιλόσοφος αποκομμένος από την καθημερινή πραγματικότητα, όταν στα Πολιτικά αναζητούσε τρόπους προφύλαξης της ολιγαρχίας από τα σφάλματα που την οδηγούσαν ανεπιστρεπτί προς την τυραννία.

ΤΡΊΤΟ ΜΈΡΟς

01 ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΕΣ ΠΟΛΕΩΝ

165

Μια μελέτη χων ελληνικών πολιτικών θεσμών δεν θα ήταν πλήρης εάν δεν εξέταζε και τις ομοσπονδίες πόλεων. Οι ομοσπονδίες αυτές πήραν διάφορες μορφές στη διάρκεια των δύο αιώνων ακμής της ελληνικής πόλης, από την απλή στρατιωτική συμμαχία, που είχε ελάχιστους ομοσπονδιακούς θεσμούς, μέχρι τις συμπολιτείες του 4ου αιώνα και της ελληνιστικής εποχής, σωστά ομόσπονδα κράτη με πολύπλοκους κοινούς θεσμούς. Οι ελληνικές ομοσπονδίες είχαν αρχικά εθνικό και θρησκευτικό χαρακτήρα. Οι πόλεις που προέρχονταν από το ίδιο έθνος συναντιόνταν στην κοινή λατρεία του ενός ή του άλλου θεού, το ιερό του οποίου γινόταν κέντρο των κοινών συναντήσεων, όπου κάθε πόλη έστελνε τους αντιπροσώπους της στις γιορτές προς τιμή του θεού. Ο θρησκευτικός χαρακτήρας ποτέ δεν χάθηκε, και η συμμαχία καθαρά στρατιωτικού χαρακτήρα που ίδρυσε η Αθήνα τον 50 αιώνα θα έχει για κέντρο της το ιωνικό ιερό του Δηλίου Απόλλωνα. Ακόμη και τον 3ο αιώνα, το Θέρμο θα είναι το θρησκευτικό και πολιτικό συγχρόνως κέντρο της αιτωλικής συμπολιτείας και οι Αιγές το κέντρο της αντιπάλου αχαϊκής συμπολιτείας. Όταν οι Έλληνες, αντιμέτωποι με τον περσικό κίνδυνο, αποφάσισαν να ενωθούν σε μια στρατιωτική και αμυντική συμμαχία, συγκεντρώθηκαν γύρω από το ιερό του Ποσειδώνα, στον Ισθμό της Κορίνθου. Και όταν μισό αιώνα αργότερα, ο Φίλιππος ο Μακεδόνας προσπαθεί να κάνει πράξη την ενότητα των Ελλήνων, κάτω από τη δική του ηγεμονία, για έναν νέο Μηδικό πόλεμο, επιλέγει τον Ισθμό για κέντρο του Κοινού των Ελλήνων που ιδρύει, αφού σκέφτηκε για λίγο να χρησιμοποιήσει το αμφικτιονικό συμβούλιο των Δελφών. Όμως αυτή η θρησκευτική όψη των ελληνικών ομοσπονδιών δεν πρέπει να μας απασχολεί πολύ, γιατί δεν δημιούργησε μόνιμους πολιτικούς θεσμούς. Ακόμη και το αμφικτιονικό συμβούλιο των Δελφών, συνέλευση των αντιπροσώπων των ελληνικών λαών (και όχι πόλεων), ποτέ δεν έπαιξε πραγματικό πολιτικό ρόλο, εκτός ίσως, αλλά και αυτό είναι υπό συζήτηση, ως

01 ΘΕΣΜΟΙ

! 170

ΣΤΗΝ

ΚΛΑΣΙΚΗ

ΕΛΛΑΔΑ

πρωτεργάτης του ελληνικού αποικισμού, καθώς και κατά ένα σύντομο διάστημα του 4ου αιώνα, όταν οι Θηβαίοι αρχικά και ο Φίλιππος αργότερα σκέφτηκαν να χρησιμοποιήσουν το αμφικτυονικό συμβούλιο για να ικανοποιήσουν τις ηγεμονικές τους φιλοδοξίες. Η μελέτη λοιπόν των θεσμών των ομοσπονδιών πρέπει να περιοριστεί στις πολιτικές οργανώσεις που δημιουργήθηκαν τον 5ο και τον 4ο αιώνα, για να εντάξουν τις πόλεις σε ευρύτερα σύνολα, στους κόλπους των οποίων η αρχή της αυτονομίας, αντίληψη αδιαχώριστη με την ελληνική πόλη, έπρεπε να γίνεται λίγο ή πολύ σεβαστή. 0α ξεχωρίσουμε κυρίως τρεις ομάδες από τα σύνολα αυτά; μια πρώτη αποτελούν οι ουμμαχίε^;, με στρατιωτικό κυρίως χαρακτήρα, που δημιουργήθηκαν από τις δυο αντίπαλες πόλεις, τη Σπάρτη και την Αθήνα, η δεύτερη είναι το Κοινόν των Ελλήνων που ίδρυσε ο Φίλιππος το 338, και το οποίο σήμανε το τέλος των κλασικών χρόνων και της ελευθερίας των Ελλήνων, και τέλος η τρίτη ομάδα, που φτάνει μέχρι την ελληνιστική εποχή, περιλαμβάνει τις συνομοσπονδίες κρατών, από τις οποίες η σπουδαιότερη και η περισσότερο γνωστή κατά την κλασική εποχή είναι η βοιωτική συνομοσπονδία (συμπολιτεία). Σημείωση:

Π ρ έ π ε ι να επιοημάνουμε ε δ ώ την ασάφεια της σύγχρονης ορολογίας που χρη-

οιμοποιείται για τ ο χαρακτηρισμό των δώφορων μορφών των αρχαίων ομοσπονδιών: οι όροι συμπολιτεία

και συνομοσπονδία

χρησιμοποιούνται με την ίδια σημασία, δηλώνοντας

ε ί τ ε τη στρατιωτική και διπλωματική συμμαχία

ε ί τ ε τη συνομοσπονδία,

ένωση κρατών που διατηρούν την αυτονομία τ ο υ ς , ε ί τ ε ακόμη το ομόσπονδο π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι κοινούς θ ε σ μ ο ύ ς και πληρέστερη ενσωμάτωση.

α ρ κ ε τ ά χαλαρή κράτος,

που

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Οι συμμαχίες

Η πρώτη από τις μεγάλες ελληνικές συμμαχίες, η πελοποννησιακή, δημιουργήθηκε στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα, Επέζησε μέχρι το 338, επεκτεινόμενη όλο και περισσότερο, Η αντίπαλη της απικο-δηλιακή συμμαχία εμφανίστηκε το 478. Καταστράφηκε τσ 404 και επανασ υ στάθηκε τον 4ο αιώνα, για να χαθεί και πάλι το 338, ύστερα από το σοβαρό πλήγμα που δέχτηκε με την επανάσταση των συμμάχων τσ 359-357. Και οι δύο υπηρέτησαν πάνω απ' όλα τους ηγεμονικούς στόχους των δύο μεγάλων πόλεων που έριζαν για την κυριαρχία στον ελληνικό κόσμο. Το έκαναν όμως με διαφορετικούς τρόπους, που αποκαλύπτουν την πολυπλοκότητα της ελληνικής πολιτικής εμπειρίας.

1. Η Π Ε Λ Ο Π Ο Ν Ν Η Σ Ι Α Κ Η Σ Υ Μ Μ Α Χ Ι Α

Ο σχηματισμός της φαίνεται να συνδέεται με την ανάπτυξη της σπαρτιατικής πολιτικής στην ίΊελοπόννησα κατά το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα: η πολιτική αυτή ορίστηκε κατά κύριο λόγο ως «αντιτυραννική». Όντως, η Σπάρτη «βοήθησε» τις πόλεις της Πελοποννήσου να απαλλαγούν από τους τυράννους τους: αυτό είναι βέβαιο ότι ισχύει για τη Σικυώνα, ενώ είναι κάπως πιο αμφισβητούμενο για την Κόρινθο και τα Μέγαρα. Και επωφελήθηκε η Σπάρτη για να εδραιώσει ένα είδος ηγεμονίας στις πόλεις αυτές, πράγμα που επέφερε αισθητή αλλαγή της πελοποννησιακής πολιτικής της. Μέχρι τότε η Σπάρτη ασκούσε βασικά πολιτική εδαφικής επέκτασης. Στο εξής, κυριαρχώντας στο ένα τρίτο σχεδόν της Πελοποννήσου, θα ακολουθήσει μια πολιτική συμμαχιών με στρατιωτικό χαρακτήρα· αυτή είναι η συμμαχία. Ο στόχος της πολιτικής αυτής ήταν τριπλός: - να οικειοποιηθεί τη δύναμη του Άργους, του κυριότερου αντιπάλου της στη βορειοανατολική Πελοπόννησο. ΓΓ αυτό και το ενδιαφέρον της για συμμαχία με την Κόρινθο,

! 172

ΟΙ

ΘΕΣΜΟΙ

ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΛΔΛ

~ να αποφύγει την αμφισβήτηση των εδαφικών της κτήσεων, - να διατηρήσει σταθερό τον αριθμό των ομοίων, όπως και των ειλώτων, και έτσι να μην αυξηθεί υπερβολικά το έδαφος της πόλης. Έτσι εξηγείται ο τρόπος που μεταχειρίστηκε η Σπάρτη μετά την ήττα τους την Τεγέα και τη Σκιρίτιδα, οι οποίες ήταν οι πρώτες πελοποννησιακές πόλεις που μπήκαν στη σπαρτιατική συμμαχία, ενώ μέχρι τότε η Σπάρτη προσαρτούσε τα εδάφη των ηττημένων πόλεων. Ποια μέσα διέθετε η Σπάρτη για να φέρει σε πέρας την πολιτική της; Κατ' αρχάς πρέπει να αναφέρουμε τη στερεότητα του συντάγματος της, που ολοκληρώνει την εξέλιξή του γύρω στα μέσα του 6ου αιώνα, και το οποίο, παρά τις προσπάθειες ορισμένων βασιλέων (για παράδειγμα του Κλεομένη), δεν θα αμφισβητηθεί ξανά. Δεύτερον, η Σπάρτη διαθέτει στρατό που είναι τότε ο ισχυρότερος και ο καλύτερα εκπαιδευμένος του ελληνικού κόσμου, και που, όπως ήταν φυσικό, κάνει τη Σπάρτη, μέχρι τους Μηδικούς πολέμους, ηγεμόνα των Ελλήνων. Η πελοποννησιακή συμμαχία είναι το αποτέλεσμα της ηγεμονίας αυτής και συγχρόνως το πιο ισχυρό όργανο της. Δεν θα μπορούσαμε να αναφερθούμε εδώ διεξοδικά στα διαδοχικά στάδια του σχηματισμού της πελοποννησιακής συμμαχίας: στην ουσία, δεν έγινε σύσταση μιας συμμαχίας εξαρχής, αλλά μάλλον μια σειρά διμερών συμμαχιών με σκοπό να δημιουργηθεί μια εχθρική αλυσίδα γύρω από το Αργός. Πρώτα η Τεγέα και οι περισσότερες αρκαδικές πόλεις, μετά η Κόρινθος, η Σικυώνα, και σύντομα οι πιο πολλές πελοποννησιακές πόλεις, εκτός από το Άργος και τις ακόμη ελάχιστα ανεπτυγμένες αχαϊκές πόλεις, βρέθηκαν δεμένες με τη Σπάρτη με ένα σύστημα συμμαχιών. Είναι αμφίβολο εάν η πελοποννησιακή συμμαχία έλαβε από εκείνη τη στιγμή (τέλος του 6ου αιώνα) τη μορφή που θα είχε αργότερα, όπως την περιγράφει ο Θουκυδίδης στην αρχή της διήγησης του Πελοποννησιακού πολέμου. Στην πραγματικότητα μόνο πολύ αργότερα, στη διάρκεια του 5ου αιώνα, οι διμερείς συμμαχίες αντικαταστάθηκαν με μια κοινή συνθήκη, που συνέδεε κάθε πόλη με τη Σπάρτη με αμοιβαία υπόσχεση υποστήριξης, όπως παρουσιάζεται στη φράση «θα έχουμε τους ίδιους συμμάχους και τους ίδιους εχθρούς με τη Σπάρτη». Επίσης, δεν φαίνεται πιθανό να συμβουλευόταν τότε η Σπάρτη για ειρήνη ή πόλεμο τους συμμάχους της μέσα στις ομοσπονδιακές συνελεύσεις: αποφάσιζε μόνη της. Και ίσως με την ευκαιρία ακριβώς των εκστρατειών του

01ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ

173

Κλεομένη στην Απική, και με παρακίνηση των Κορινθίων, οι σύμμαχοι απαίτησαν το δικαίωμα να έχουν λόγο στην τελική απόφαση. Πρέπει πάντως να σημειώσουμε ότι, εάν τον 5ο αιώνα ο λόγος των συμμάχων υπολογίζεται, δεν υπάρχει ωστόσο μόνιμη ούτε έκτακτη ομοσπονδιακή συνέλευση {Εκκλησία), ούτε και ομοσπονδιακό συμβούλιο (Βουλή). Η σύγκληση συνέλευσης των αντιπροσώπων των συμμάχων πόλεων καθορίζεται μόνο από τις περιστάσεις. Όταν συγκαλείται συνέλευση, προεδρεύουν οι σπαρτιάτες έφοροι, θεωρητικά, οι αποφάσεις της συνέλευσης των αντιπροσώπων προηγούνται της σύγκλησης της σπαρτιατικής Απέλλας. Στην πράξη όμως, συνήθως η Σπάρτη αποφασίζει μόνη της και στη συνέχεια πιέζει τους συμμάχους να δεχτούν την πολιτική της (πρβλ. Ξενοφών, Ελληνικά, V, 2,11 κ.εξ.). Όπως δεν υπάρχει μόνιμη ομοσπονδιακή συνέλευση, δεν υπάρχουν και ομοσπονδιακοί άρχοντες. Οι σύμμαχοι δεν πληρώνουν κανένα φόρο και διατηρούν την απόλυτη εσωτερική τους αυτονομία. Δεν έχουν στις πόλεις τους σπαρτιατικές φρουρές, και διατηρούν ακόμη και την ελευθερία των εξωτερικών τους σχέσεων, με την προϋπόθεση να μην αποπειραθούν να θίξουν τα συμφέροντα των μελών της συμμαχίας. Ωστόσο, η αρχή της ηγεμονίας της Σπάρτης περιλάμβανε την υποχρέωση να της παραχωρούν την ανώτατη διοίκηση του πολέμου και να της παρέχουν στράτευμα, όταν το απαιτούσε το κοινό συμφέρον. Και στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, τα στρατεύματα είχαν σπαρτιάτες διοικητές.

Δημοκρατία

και

ιμπεριαλισμός

Στη συνέχεια, όταν η πόλη αναθάρρησε και είχαν συγκεντρωθεί πολλά χρήματα, ο Αριστείδης συμβούλευε τους Αθηναίους να επιβάλουν την ηγεμονία τους και να φύγουν από τα χωράφια για να ζήσουν στην πόλη· γιατί θα υπήρχε τροφή για όλους, και για τους στρατιώτες, και για τους φρουρούς, και για όσους ασχολούνταν με τα κοινά' έτσι θα διατηρούσαν την ηγεμονία τους. Πείστηκαν, και ανέλαβαν την αρχηγία των συμμάχων, στους οποίους φέρονταν δεσποτικά, εκτός τους κατοίκους της Χίου, της Λέσβου και της Σάμου (αυτούς τους είχαν για φύλακες της ηγεμονίας τους, αφήνοντάς τους να διατηρήσουν τα πολιτεύματά τους και την εξουσία τους σε όσους ήδη εξουσίαζαν).

! 74

ΟΙ ΘΕΣΜΟΙ

ΣΤΗΝ

ΚΛΑΣΙΚΗ

ΕΛΛΛΔΛ

Υπήρχε αφθονία τροφής για το λαό, όπως είχε προβλέψει ο Αριστείδης. Διότι περισσότεροι από είκοσι χιλιάδες άνδρες τρέφονταν από τους φόρους και τα τέλη των συμμάχων. Έξι χιλιάδες ήταν οι δικαστές, χίλιοι εξακόσιοι οι τοξότες, χίλιοι διακόσιοι οι ιππείς, πεντακόσιοι οι βουλευτές, πεντακόσιοι οι φρουροί των νεωρίων, πενήντα οι φρουροί της πόλης, περίπου επτακόσιοι οι διάφοροι άρχοντες της πόλης περίπου επτακόσιοι οι άρχοντες εκτός της πόλης· επιπλέον, όταν αργότερα άρχισε ξανά ο πόλεμος, υπήρχαν δυόμισι χιλιάδες οπλίτες, είκοσι πλοία για τη φύλαξη των ακτών, και άλλα πλοία που έφερναν τους φόρους, με δύο χιλιάδες άνδρες οι οποίοι κληρώνονταν. Επίσης υπήρχε το πρυτανείο, τα ορφανά και οι δεσμοφύλακεςόλοι αυτοί λοιπόν συντηρούνταν από το κοινό ταμείο. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Αθηναίων

Πολιτεία.

XXIV

Ωστόσο, ο σεβασμός στην αυτονομία των συμμάχων, τουλάχιστον σε επίπεδο αρχής, καθώς και η προσήλωση στο συμφέρον της συμμαχίας, που αναφέρθηκε προηγουμένως, εξηγούν το ρόλο που έπαιξε η Σπάρτη στο ξέσπασμα του Πελοποννησιακού πολέμου. Δύναμη ηγεμονική αλλά όχι ιμπεριαλιστική, μπορούσε να παρουσιάζεται ως υπερασπιστής της ελευθερίας των Ελλήνων απέναντι στον αθηναϊκό ιμπεριαλισμό. Η επέμβαση της Σπάρτης κατά των τυραννικών καθεστώτων, σε συνδυασμό με το κύρος π]ς σπαρτιατικής δύναμης, δεν θα αργούσαν να προσδώσουν στην πελοποννησιακή συμμαχία ιδεολογικό χαρακτήρα: η μία μετά την άλλη, οί πόλεις της συμμαχίας υιοθετούσαν τους ολιγαρχικούς θεσμούς. Ο Πελοποννησιακός πόλεμος επιτάχυνε την κίνηση αυτή: η νίκη της Σπάρτης έγινε νίκη της ολιγαρχίας, και η Σπάρτη στήριζε παντού τις κυβερνήσεις που της ήταν αφοσιωμένες. Οι σύμμαχες πόλεις των οποίων η πίστη δεν ήταν αποδεδειγμένη δέχονταν φρουρές και κυβερνήτες, τους αρμοοτές. Η σπαρτιατική ηγεμονία μεταβαλλόταν σε στρατιωτικό και πολιτικό ιμπεριαλισμό. Και πολύ σύντομα, ο 4ος αιώνας, που άνοιξε με τη νίκη της Σπάρτης, θα γινόταν ο αιώνας διάσπασης της πελοποννησιακής συμμαχίας, κάτω από τα χτυπήματα της Αθήνας, αργότερα της Θήβας και τέλος του Φίλιππου, αυτής της συμμαχίας με την ασύγκριτη δύναμη, αλλά που ποτέ δεν αποτέλεσε ομόσπονδο κράτος.

ΟίΣΥΜΜΑΧΙΕΣ

175

2. Η Π Ρ Ω Τ Η Α Θ Η Ν Α Ϊ Κ Η Σ Υ Ν Ο Μ Ο Σ Π Ο Ν Δ Ι Α

Η πρώτη αθηναϊκή συνομοοηονδία ήταν η άμεση συνέπεια του πρωτεύοντα ρόλου που η Αθήνα κλήθηκε να παίξει κατά τη διάρκεια των Μηδικών πολέμων, και κυρίως από τότε που, μετά τις Πλαταιές, ο πόλεμος μεταφέρθηκε στην Ασία. Η Αθήνα θα χρησιμοποιούσε το παλιό ιωνικό Κοινόν ως όργανο της νέας ναυτικής της δύναμης στο Αιγαίο, και η Δήλος, κέντρο των Πανιωνίων, θα γινόταν το θρησκευτικό κέντρο της συμμαχίας. Η πρωτοβουλία για το σχηματισμό της φαίνεται πως ανήκε στον Αριστείδη. Το 476 έγινε το συνέδριο σύστασης της συμμαχίας, που συγκέντρωνε όχι μόνο τις ιωνικές πόλεις των μικρασιατικών παραλίων και των νησιών, αλλά και τις πόλεις της Εύβοιας, τις Κυκλάδες, καθώς και μερικές πόλεις της Χαλκιδικής και της Προποντίδας. Οι σύμμαχοι θεωρητικά παρέμεναν αυτόνομοι και ελεύθεροι, και σκοπός της συμμαχίας ήταν να προλάβει κάθε δριμεία επανάκαμψη της περσικής δύναμης και να ολοκληρώσει την απελευθέρωση των Ελλήνων της Ασίας. Αλλά, λόγω της στρατιωτικής και κυρίως ναυτικής ανωτερότητας της Αθήνας, η συνεισφορά στην κοινή άμυνα για τις περισσότερες πόλεις, εκτός από μεγάλα νησιά, όπως η Χίος και η Λέσβος, ήταν χρηματική εισφορά, ο φόρος· ο πρώτος κατάλογος των φόρων πρέπει να καταρτίστηκε από τον ίδιο τον Αριστείδη, και το ποσό ορίστηκε στα τετρακόσια εξήντα τάλαντα. Το προϊόν του φόρου αυτού, που προοριζόταν για την κάλυψη των στρατιωτικών εξόδων της συμμαχίας, το κατέθεταν στο ιερό του Απόλλωνα στη Δήλο και το εμπιστεύονταν στους ελληνοταμίες, ομοσπονδιακούς άρχοντες, οι οποίοι όμως πρέπει εξαρχής να επιλέγονταν από την αθηναϊκή Εκκλησία. Πέρα από τον ομοσπονδιακό στρατό και το κοινό ταμείο, υπήρχαν άραγε και ομοσπονδιακές συνελεύσεις; Ο όρος ουνέδριο αναφέρεται μόνο για τη Β' ναυτική συνομοσπονδία, εκείνη του 4ου αιώνα, και είναι σχεδόν βέβαιο όπ τον 50 αιώνα οι συνελεύσεις των συμμάχων, όπως και στην πελοποννησιακή συμμαχία, δεν είχαν χαρακτήρα μόνιμο, ούτε τακτικό. Τουλάχιστον η Αθήνα δεσμευόταν, προτού λάβει κάποια απόφαση σημαντική για τη συμμαχία, να την υποβάλει σε μια ομοσπονδιακή συνέλευση, τη σύνοδο, όπου όλοι οι σύμμαχοι ήταν ισόφηφοι, για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Θουκυδίδη, η ψήφος όλων δηλαδή ήταν ίσης αξίας. Αλλά πολύ σύντομα, και ενώ επεκτεινόταν το πεδίο δράσης της συμμαχίας και αυξανόταν ο αριθμός των συμ-

ΟΙ

! 176

ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ Ε Λ Λ Λ Δ Λ

μάχων, ιδίως μετά τις πρώτες νίκες του Κίμωνα, ο χαρακτήρας της συμμαχίας θα άλλαζε ριζικά. Είναι ενδιαφέρουσα η εξήγηση που δίνει γι' αυτή την εξέλιξη ο Θουκυδίδης: η άρνηση των συμμάχων να πολεμήσουν επρόκειτο να φέρει την υποδούλωσή τους. Και όντως, ο φόρος φαινόταν σαν η πιο ταπεινωτική απόδειξη της εξάρτησης τους από την Αθήνα. Εάν ωστόσο η εξήγηση αυτή αρκεί για τους συμμάχους, δεν είναι αρκετή για την Αθήνα. Η μετατροπή της αθηναϊκής ηγεμονίας σε αρχή, και των συμμάχων σε αντικείμενα, συνδέεται με την ίδια την εξέλιξη της αθηναϊκής δημοκρατίας. Στο επίπεδο των ομοσπονδιακών θεσμών που μας ενδιαφέρει εδώ, θα προσπαθήσουμε να παρακολουθήσουμε την ταχεία διάλυση της συμμαχίας της Δήλου και τη μετατροπή της σε αθηναϊκή αυτοκρατορία.

Χαρακτηριστικά

της

αθηναϊκής

ηγεμονίας

τον

5ο

αιώνα

Όταν εμείς ασκούσαμε την ηγεμονία, οι ατομικές ιδιοκτησίες έγιναν πλουσιότερες και οι πόλεις μεγαλύτερες. Γιατί δεν φθονούσαμε τις πόλεις που μεγάλωναν, ούτε προκαλούσαμε ταραχές επιβάλλοντας διαφορετικά καθεστώτα σε δύο γειτονικές πόλεις, για να βρίσκονται μεταξύ τους σε προστριβές και να μας κολακεύουν και οι δύο- αντίθετα, θεωρώντας ότι η ομόνοια των συμμάχων ήταν συμφέρον και δικό τους και δικό μας, διοικούσαμε όλες τις πόλεις με τους ίδιους νόμους, βλέποντάς τες όχι δεσποτικά αλλά ως συμμάχους. Είχαμε τη γενική εποπτεία όλων, αλλά αφήναμε κάθε πόλη ελεύθερη ως προς τις εσωτερικές της υποθέσεις, και βοηθούσαμε το λαό από τη μία, πολεμούσαμε πς δυναστείες από την άλλη, θεωρώντας ότι είναι κακό οι πολλοί να κυβερνώνται από λίγους, και οι φτωχότεροι, που κατά τα άλλα δεν είναι κατώτεροι των πλουσίων, να αποκλείονται από τα αξιώματα· κι ακόμη επειδή δεν είναι δυνατόν, ενώ η πατρίδα είναι κοινή για όλους, άλλοι να ασκούν τυραννικά την εξουσία και άλλοι να ζουν ως μέτοικοι, και, παρόλο που έχουν γεννηθεί πολίτες, ο νόμος να τους στερεί το δικαίωμα αυτό. Επειδή στις ολιγαρχίες υπάρχουν τέτοια αρνητικά στοιχεία, κι ακόμη περισσότερα, εγκαθιδρύσαμε στις σύμμαχες πόλεις το ίδιο πολίτευμα που έχουμε κι εμείς, το οποίο δεν νομίζω ότι χρειάζεται να επαινέσω περισσότε-

ΟΙΣΥΜΜΑΧίΕΣ

177

ρο, αφού και με πολύ λίγα λόγια μπορώ να μιλήσω γΓ αυτό, Ζώντας με το πολίτευμα αυτό επί εβδομήντα χρόνια δεν γνωρίσαμε την τυραννίδα, διαφυλάξαμε την ελευθερία μας από τους βαρβάρους, δεν γνωρίσαμε εμφύλιες διαμάχες, και ζούμε ειρηνικά με όλους τους ανθρώπους. ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ, Πανηγυρικός,

103-106

Η αυτονομία των πόλεων σταδιακά περιορίστηκε και οι επεμβάσεις της Αθήνας στην εσωτερική ζωή των πόλεων πολλαπλασιάστηκαν: οι σύμμαχοι όφειλαν να υιοθετήσουν το δημοκρατικό καθεστώς, να προσαρμοστούν στα μέτρα και τα σταθμά της Αθήνας και να χρησιμοποιούν το νόμισμά της. Για να ασκεί καλύτερα την εποπτεία της, η Αθήνα στέλνει σε μερικές πόλεις εηισκόηουί;, που είχαν το καθήκον να επιτηρούν τις κυβερνήσεις και να εξασφαλίζουν την πειθαρχία τους. Μερικές φορές οι αθηναίοι άρχοντες που είχαν εγκατασταθεί στις σύμμαχες πόλεις είχαν στη διάθεση τους και μια αθηναϊκή φρουρά, την οποία διοικούσε ένας φρούραρχος. Τέλος, οι πόλεις χάνουν σταδιακά τη δικαστική τους αυτονομία, προς όφελος των αθηναϊκών δικαστηρίων, στα οποία έπρεπε να παραπέμπονται οι υποθέσεις που αφορούσαν τους πολίτες των συμμάχων πόλεων. Οι απόπειρες αυτές εναντίον της αυτονομίας των πόλεων σημαίνουν ουσιαστικά ότι, στο εξής, η αθηναϊκή Εκκληοία είναι η μόνη που ασχολείται με τα προβλήματα τα οποία απασχολούν το σύνολο της συμμαχίας, Οι ομοσπονδιακές σύνοδοι καλούνται όλο και πιο σπάνια, στο εξής η Βουλή κανονίζει το ποσό του φόρου που θα πληρώνουν οι σύμμαχοι, και από το 454 μεταφέρεται στην Αθήνα το συμμαχικό ταμείο, απ' όπου το αθηναϊκό κράτος δεν διστάζει να αντλεί χρήματα για καθαρά δικές του ανάγκες.

Ψήφισμα

των Αθηναίων

για

την

πόλη

της Χαλχίόας

(4461445)

[Το ψήφισμα αυτό είναι ένα από τα σημαντικότερα κείμενα για να κατανοήσει κανείς τη φύση του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού τον 5ο αιώνα. Δίνουμε μόνο τα αποσπάσματα που φωτίζουν αφενός τη φύση

! 178

01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ

ΕΛΛΑΔΑ

των σχέσεων ανάμεσα στην Αθήνα και τους συμμάχους της, αφετέρου τα χαρακτηριστικά ενός αθηναϊκού ψηφίσματος του 5ου αιώνα,] Η Βουλή και ο δήμος αποφάσισε, η Αντιοχίδα ψυλή ασκούσε την πρυτανεία, ο Δρακοντίδης ήταν επιστάτης, την πρόταση έκανε ο Δίόγνηιος· η Βουλή και οι δικαστές των Αθηναίων θα δώσουν τον εξής όρκο: «Δεν θα εκδιώξω τους Χαλκιδείς από τη Χαλκίδα και δεν θα καταστρέψω την πόλη τους" δεν θα αποφασίσω εναντίον κανενός ιδιώτη ούτε τη στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων ούτε την εξορία, δεν θα του στερήσω την ελευθερία του, δεν θα καταδικάσω κανέναν από αυτούς ούτε σε θάνατο ούτε σε κατάσχεση της περιουσίας του χωρίς να ακούσω την απολογία του, εκτός αν πρόκειται για απόφαση του αθηναϊκού δήμου· δεν θα φέρω σε ψηφοφορία, χωρίς προηγούμενη κλήτευση, καμία απόφαση εναντίον της κοινότητας ή εναντίον ιδιώτη· μέσα σε διάστημα δέκα ημερών, το συντομότερο δυνατόν, θα φέρνω ενώπιον της Βουλής και του δήμου κάθε πρεσβεία από τη Χαλκίδα, όταν θα είμαι πρύτανης- θα διαφυλάττω αυτά τα δικαιώματα για τους Χαλκιδείς όσο υπακούν στο λαό των Αθηναίων». Μια πρεσβεία από τη Χαλκίδα θα δεχτεί τον όρκο των Αθηναίων, παρουσία των επιτρόπων για τον όρκο, και θα καταρτίσει τον κατάλογο εκείνων που ορκίστηκαν οι στρατηγοί θα φροντίσουν να ορκιστούν όλοι. Οι Χαλκιδείς θα δώσουν τον ακόλουθο όρκο: «Δεν θα διαφοροποιηθώ από τον αθηναϊκό δήμο με καμία απάτη ή τέχνασμα, ούτε στα λόγια ούτε στις πράξεις, και δεν θα υπακούσϊο σε κανέναν που θα διαφοροποιηθεί από αυτούς· αν κάποιος προτρέψει σε αποστασία, θα τον καταγγείλω στους Αθηναίους· θα καταβάλλω στους Αθηναίους το ποσό του φόρου που συμφωνήθηκε, και θα είμαι όσο το δυνατόν περισσότερο καλός και πιστός σύμμαχος· θα προστρέξω σε βοήθεια και θα υπερασπιστώ τον αθηναϊκό δήμο, αν κάποιος τον αδικήσει, και θα υπακούω στο λαό των Αθηναίων». Τον όρκο θα δώσουν όλοι οι Χαλκιδει'ς που έχουν φτάσει στην ηλικία της εφηβείας· αν κάποιος δεν ορκιστεί, θα τιμωρηθεί με απμία και η περιουσία του θα κατασχεθεί. Η δεκάτη θα αφιερωθεί στον Ολύμπιο Δία, μία αθηναϊκή πρεσβεία

ΟΙΣΥΜΜΑΧΙΕΣ

17!)

θα μεταβεί στη Χαλκίδα για να επιβλέψει τη διαδικασία του όρκου, παρουσία των επιτρόπων της πόλης, και θα καταρτίσει τον κατάλογο των Χαλκιδέων που ορκίστηκαν. Την πρόταση έκανε ο Αντικλής· για καλή τύχη των Αθηναίων. Οι Αθηναίοι και οι Χαλκιδείς θα ορκιστούν με τον τρόπο που όρισε το ψήφισμα των Αθηναίων για τους Ερετριείς- οι στρατηγοί θα φροντίσουν να γίνουν όλα το συντομότερο δυνατόν ο λαός θα επιλέξει χωρίς καθυστέρηση πέντε πολίτες που θα μεταβούν στη Χαλκίδα για να δεχτούν τον όρκο. [Ακολουθεί ρήτρα που ρυθμίζει το πρόβλημα των ομήρων και των ξένων.] [...] Ο γραμματέας της Βουλής θα φροντίσει να χαραχτεί το παρόν ψήφισμα και ο όρκος στην Αθήνα σε μαρμάρινη στήλη που θα τοποθετηθεί στην Ακρόπολη με έξοδα των Χαλκιδέων στη Χαλκίδα, η βουλή των Χαλκιδέων θα χαράξει το ψήφισμα και θα το τοποθετήσει στο ναό του Ολύμπιου Δία. [...] Την πρόταση έκανε ο Αρχέστρατος: πρώτα πρέπει να ψηφιστεί αυτό που πρότεινε ο Αντικλής· ως προς τις αγωγές, οι Χαλκιδείς θα είναι δικαστές στις δικές τους υποθέσεις στη Χαλκίδα, όπως οι Αθηναίοι στην Αθήνα, εκτός αν πρόκειται για εξορία, θάνατο ή ατιμία- για τις τρεις αυτές περιπτώσεις θα προσφεύγουν στην Αθήνα, ενώπιον της Ηλιαίας των θεσμοθετών, σύμφωνα με το ψήφισμα του δήμου. Για τη φρούρηση της Εύβοιας, οι στρατηγοί έχουν καθήκον να κάνουν ό,τι καλύτερο μπορούν για το μεγαλύτερο συμφέρον των Αθηναίων. Όρκος. δ Υ ί ί ' , 64

Η δημιουργία της Β' αθηναίκή(;

ουνοιιοσηο^δϊίκ^

Όταν ο Καλλίας ήταν άρχοντας της Αθήνας [...] οι Αθηναίοι έστειλαν μια πρεσβεία με μερικούς από τους επιφανέστερους συμπολίτες τους σε όλες τις πόλεις που ήταν υποταγμένες στους Λακεδαιμόνιους, για να τους καλέσουν στην κοινή ελευθερία, διότι η ηγεμονία των Λακεδαιμονίων, όλο και πιο θρασεία και προκληπκή, είχε γίνει γι' αυτούς ανυπόφορη, Γι' αυτό και πολλές πόλεις τάχθηκαν

176

01 Θ Ε Σ ^ ί Ο I ΣΤΗΝ

ΚΛΑΣΙΚΗ Ε Α Α Α Α / ί

αμέσως υπέρ των Αθηναίων πρώτα η Χίος και το Βυζάντιο, μετά οι Ρόδιοι, οι Μυτιληναίοι και πολλοί άλλοι νησιώτες- η κίνηση αυτή γινόταν όλο και ευρύτερη και μεγάλος αριθμός πόλεων ενώθηκε με τους Αθηναίους. Ο αθηναϊκός λαός, περήφανος για την αφοσίωση των συμμάχων του, συγκάλεσε μια συνέλευση όπου όλες οι πόλεις εκπροσωπούνταν. Αποφάσισαν με κοινή συμφωνία ότι η συνέλευση θα γινόταν στην Αθήνα και ότι κάθε πόλη, μεγάλη ή μικρή, θα είχε το ίδιο δικαίωμα ψήφου· ότι όλες οι πόλεις θα ήταν ελεύθερες και ανεξάρτητες και θα αναγνώριζαν τους Αθηναίους ως αρχηγούς της συνομοσπονδίας. ΔΙΟΔΩΡΟΣ, XVI, 28

Αλλά όλες αυτές οι επιθέσεις στην αυτονομία των πόλεων προκαλούσαν επαναστάσεις, αντιδράσεις, και κατά συνέπεια συνεχείς επεμβάσεις της Αθήνας (κατά της Θάσου, κατά των ευβοϊκών πόλεων, κατά της Σάμου), και δυσμενέστερη θέση των ηττημένων συμμάχων, που αντιμετωπίζονταν πια ως εχθροί. ΓΓ αυτό και πολλαπλασιάστηκαν οι κληρουχίες, στρατιωτικές αποικίες πολπών, που είχαν για την κυβέρνηση της Αθήνας το διπλό πλεονέκτημα να δίνουν μια λύση στο κοινωνικό πρόβλημα με την εγκατάσταση των φτωχών Αθηναίων στο έδαφος των συμμάχων, και συγχρόνως να ενισχύουν τον έλεγχο της Αθήνας στους συμμάχους με τη μόνιμη στρατιωτική επιτήρηση, Εξού και το αίσθημα ταπείνωσης που δοκίμαζαν οι σύμμαχοι. Τις παραμονές του Πελοποννησιακού πολέμου, η απικο-δηλιακή συμμαχία είχε χάσει κάθε ομοσπονδιακό χαρακτήρα και γινόταν σιγά σιγά αυτοκρατορία. Και ο πόλεμος, που θα αποτελούσε το μοιραίο χτύπημα γΓ αυτή, έγινε εν μέρει εναντίον αυτής ακριβώς της αυτοκρατορίας. Τον 4ο αιώνα, όταν η Αθήνα επιχειρεί να αποκαταστήσει την ηγεμονία της, είναι αναγκασμένη να υποκύψει στις απαιτήσεις των συμμάχων, που ζητούν εγγυήσεις ότι δεν θα καθιερωθεί ξανά ο φόρος και οι κληρουχίες και απαιτούν τη σύσταση ενεργών ομοσπονδιακών συνελεύσεων.

01ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ

181

3. Η Β Α Θ Η Ν Α Ϊ Κ Η Ν Α Υ Τ Ι Κ Η Σ Υ Ν Ο Μ Ο Σ Π Ο Ν Δ Ι Α

Η ιμπεριαλιστική πολιτική της Σπάρτης κατά τα χρόνια μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου, και η στήριξη της πολιτικής αυτής το 386 από το βασιλιά των Περσών δημιούργησαν στον κόσμο του Αιγαίου ένα κλίμα ευνοϊκό για την Αθήνα. Οι επικεφαλής της δημοκρατίας, που ενδιαφέρονταν για την αποκατάσταση της αθηναϊκής ηγεμονίας στο Αιγαίο, και κυρίως για την εξασφάλιση των προμηθειών της πόλης σε σιτηρά, κατάφεραν να επωφεληθούν από αυτό το κλίμα και να συνάψουν μια σειρά διμερών συμμαχιών με τη Χίο, τη Μυτιλήνη, το Βυζάντιο και τη Μήθυμνα. Ύστερα από σύσκεψη των αντιπροσώπων της Αθήνας και των παραπάνω πόλεων συστήθηκε μια συμμαχία. Έχουμε σπ] διάθεσή μας τον ιδρυτικό χάρτη, και το διάταγμα που τον επικύρωνε και ψηφίστηκε στην Αθήνα τον Φεβρουάριο-ΐνΐάρτιο του 377 με εισήγηση κάποιου Αριστοτέλη. Το κείμενο είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον, όχι μόνο επειδή μας δίνει τον κατάλογο των κρατών που προσχώρησαν τότε στη συμμαχία, αλλά και γιατί δηλώνονται σε αυτό οι αρχές της και υποδεικνύονται οι βασικοί κανόνες της οργάνωσής της.

Ιδρυτικό

ψήφισμα

της Β' αθηναϊκής

συνομοσπονδίας

Αρχοντας ήταν ο Ναυσίνικος, γραμματέας ο Καλλίβιος, γιος του Κηφισοφώντα, από το δήμο της Παιανίας· την έβδομη πρυτανεία ασκούσε η Ιπποθοωντίδα φυλή- η Βουλή και ο δήμος αποφάσισε, ο Χαρίνος από το δήμο της Αθμονίας ήταν επιστάτης, την πρόταση έκανε ο Αριστοτέλης. Για καλή τύχη των Αθηναίων και των συμμάχων της Αθήνας. Προκειμένου οι Λακεδαιμόνιοι να αφήσουν τους Έλληνες να ζήσουν ελεύθεροι και αυτόνομοι και να έχουν πλήρη κυριαρχία στα εδάφη τους, και προκειμένου να διατηρηθεί για πάντα η κοινή ειρήνη που ορκίστηκαν Ελληνες και βάρβαροι, ο δήμος ψηφίζει: αν κάποιος από τους Έλληνες ή τους βαρβάρους, που ζει στην ηπειρωτική χώρα ή στα νησιά, με την προϋπόθεση όπ δεν ανήκει στο βασιλιά, θελήσει να είναι σύμμαχος της Αθήνας και των συμμάχων της, θα μπορεί να είναι, παραμένοντας ελεύθερος και αυτόνομος, διατηρώντας το πολίτευμα που επιθυμεί, χωρίς να δέχεται φρουρά, χωρίς να είναι

! 182

01 ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ

ΕΛΛΑΔΑ

υποταγμένος σε κάποιον άρχοντα, χωρίς να πληρώνει φόρο, όπως έχει αποφασιστεί και για τους κατοίκους της Χίου, της Θήβας και άλλους συμμάχους. Σε εκείνους που θα συνάψουν συμμαχία με τους Αθηναίους και τους συμμάχους τους, ο δήμος θα δώσει όλα τα κτήματα που ανήκουν σε Αθηναίους, με ιδιωτικούς ή δημόσιους τίτλους, στο έδαφος εκείνων που θα έχουν δεχτεί τη συμμαχία, και θα τους δώσει για το θέμα αυτό όλες τις απαραίτητες εγγυήσεις. Αν υπάρχουν στην Αθήνα στήλες εχθρικές προς εκείνους που συμμάχησαν με τους Αθηναίους, η εν ενεργεία Βουλή θα αναλάβει να τις καταοτρέψεί' από την αρχοντία του Ναυσίνικου και μετά, δεν θα υπάρχει κανένα ιδιωτικό ή δημόσιο κτήμα Αθηναίων στο έδαφος των συμμάχων, και δεν θα τους επιτρέπεται να αποκτούν ούτε σπίτι, ούτε γη, με αγορά, με υποθήκη ή με άλλον τρόπο' αν κάποιο αγαθό αγοραστεί ή αποκτηθεί ή ληφθεί ως ενέχυρο με οποιονδήποτε τρόπο, οι σύμμαχοι θα έχουν τη δυνατότητα, αν το επιθυμούν, να φέρουν το ζήτημα στο συνέδριο των συμμάχων οι σύνεδροι θα το πουλήσουν και θα αποδώσουν το μισό της αξίας του στον ενάγοντα, το άλλο μισό στο Κοινόν των συμμάχων. Αν γίνει κάποια επίθεση σε ξηρά ή θάλασσα εναντίον εκείνων που έχουν συνάψει τη συμμαχία, οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοι θα τους παράσχουν βοήθεια σε ξηρά και θάλασσα με όσο το δυνατόν μεγαλύτερες δυνάμεις. Αν κάποιος, είτε είναι αξιωματούχος είτε απλός ιδιώτης, προτείνει και θέσει σε ψηφοφορία κάποιο ψήφισμα αντίθετο με το παρόν ή με κάποια από τις ρήτρες του παρόντος, να τιμωρηθεί με ατιμία, να κατασχεθεί η περιουσία του, και η δεκάτη να αποδοθεί στη θεά, να κατηγορηθεί από τους Αθηναίους και από τους συμμάχους για παραβίαση της συμμαχίας, να καταδικαστεί σε θάνατο ή να εξοριστεί από όλα τα εδάφη που ελέγχουν οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους· αν καταδικαστεί σε θάνατο, να μην μπορεί να ταφεί ούτε στην Αττική ούτε στο έδαφος των συμμάχων. Ο γραμματέας της Βουλής να χαράξει το ψήφισμα αυτό σε λίθινη στήλη, η οποία θα τοποθετηθεί δίπλα στο άγαλμα του Ελευθέριου Δία· οι ταμίες της θεάς να πάρουν εξήντα δραχμές από τα δέκα τάλαντα για να καλυφθούν τα έξοδα της επιγραφής· στη στήλη θα αναγράφονται τα ονόματα των πόλεων που συμμετέχουν τώρα στη συμμαχία και όσων θα προσχωρήσουν στη συνέχεια· το κείμενο της συν-

ΟΙΣΥΜΜΑλΊΕΣ

183

θήκης θα σταλεί σιις πόλεις, και ο δήμος θα ορίσει τρεις πρεσβευτές που θα μεταβούν οτη Θήβα για να πείσουν τους Θηβαίους να ενεργήσουν κατά τον καλύτερο τρόπο· επιλέχθηκαν οι εξής: ο Αριστοτέλης από τον Μαραθώνα, ο Πύρρανδρος από τον Αναφλυούντα, ο Θρασύβουλος από τον Κολυττό. [Ακολουθεί κατάλογος των συμμάχων] ΔΥΊΊ^ 147 == ι 6 11^ 43 = Ιοά II, 123, ΡουΙΙΙουχ, Π" 27

θα μπορούσε να πει κανείς ότι κάθε ρήτρα του χάρτη ήταν ακριβώς το αντίθετο από τις πρακτικές της αττίκο-δηλιακής συμμαχίας του 5ου αιώνα. Όντως, η Αθήνα δεσμευόταν να σέβεται την ελευθερία και την αυτονομία των συμμάχων, έκανε σαφές ότι οι σύμμαχοι της μπορούσαν να διατηρούν την πολιτεία της επιλογής τους, ότι δεν θα τους επιβαλλόταν φρουρά ούτε κυβερνήτης και δεν θα πλήρωναν φόρο. Επιπλέον θα απαγορευόταν σε όλους τους Αθηναίους να αποκτήσουν με οποιονδήποτε τρόπο γη ή σπίτι στο έδαφος μιας σύμμαχης πόλης. Τέλος, η Αθήνα και οι σύμμαχοι θα παρείχαν αμοιβαία βοήθεια σε περίπτωση επίθεσης εναντίον οποιουδήποτε μέλους της συμμαχίας. Σχετικά με την οργάνωση της συμμαχίας, το ψήφισμα του Αριστοτέλη δεν δίνει πολύ συγκεκριμένες πληροφορίες. Αναφέρονται μόνο οι σύνεδροι των συμμάχων, οι οποίοι δέχονται τις μηνύσεις εναντίον Αθηναίων που απέκτησαν περιουσία σε συμμαχικό έδαφος, και αποφασίζουν για την ποινή: πώληση των γαιών, τα κέρδη από την οποία μοιράζονταν στον ενάγοντα και στο Κοινόν των συμμάχων. Αλλά, αφενός η διήγηση του Διόδωρου του Σικελιώτη, αφετέρου άλλα ψηφίσματα, μεταγενέστερα του ψηφίσματος του Αριστοτέλη, μας επιτρέπουν να δούμε καλύτερα τη λειτουργία της συμμαχίας. Βέβαια παραμένουν σκοτεινά πολλά σημεία, τα οποία έχουν προκαλέσει πολλές συζητήσεις. Όμως εκείνο που αμέσως εντυπωσιάζει, είναι το ότι η Β' ναυτική ουνομοοπονδία φαίνεται πολύ καλύτερα δομημένη από την απικο-δηλιακή συμμαχία, πράγμα που αποκαλύπτει τις προόδους που έγιναν στο ελληνικό ομοσπονδιακό σύστημα. Πρώτον, ενώ τον 5ο αιώνα οι σύνοδοι στις οποίες συγκεντρώνονταν οι εκπρόσωποι των συμμάχων δεν είχαν μόνιμο χαρακτήρα, αλλά συγκαλούνταν

! 184

ΟΙ

ΘΕΣΜΟΙ

ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΛΔΛ

μόνο όταν το απαιτούσαν οι περιστάσεις, τον 4ο αιώνα υπάρχει ένα συνέδριο των συμμάχων το οποίο, όπως επιβεβαιώνεται από ψηφίσματα του που έβγαιναν σε διαφορετικές στιγμές του έτους, ήταν μόνιμο; αποδεικνύεται λοιπόν ότι οι σύνεδροι βρίσκονταν μονίμως στην Αθήνα και μπορούσαν να συγκεντρωθούν κάθε φορά που χρειαζόταν. Κάθε πόλη διέθετε μόνο μία ψήφο στο συνέδριο. Έχουμε αναρωτηθεί αν την κάθε πόλη εκπροσωπούσε στο συνέδριο των συμμάχων ένας μόνο σύνεδρος, όπως θα φαινόταν λογικό, ή αν η εκπροσώπηση των πόλεων ήταν ανάλογη με τη σπουδαιότητά τους. Τα κείμενα δεν μας επιτρέπουν να απαντήσουμε με βεβαιότητα, αλλά δεν βλέπουμε το λόγο να υπάρχει πολλαπλή εκπροσώπηση κάποιων πόλεων αφού η ψήφος τους ήταν μόνο μία. Φαίνεται επίσης ότι οι σύνεδροι μπορούσαν να παραμείνουν στα καθήκοντα τους και για περισσότερο από ένα έτος: αυτό το αποφάσιζε προφανώς η κάθε σύμμαχη πόλη. Το συνέδριο συνερχόταν στην Αθήνα, και, καθώς η Αθήνα φαίνεται ότι δεν είχε δικούς της εκπροσώπους, το κύριο ζήτημα που προκύπτει είναι οί σχέσεις μεταξύ του συνεδρίου των συμμάχων και των οργάνων του αθηναϊκού συντάγματος. Δεν είναι εύκολο να απαντήσουμε, καθώς τα κείμενα δεν είναι πάντοτε πολύ σαφή ως προς αυτό, αλλά και επειδή η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό είχε αλλάξει. Το πιο ενδιαφέρον κείμενο είναι σίγουρα το ψήφισμα που αναφέρεται στη σύναψη συμμαχίας μεταξύ Αθήνας και Κέρκυρας και στην είσοδο της Κέρκυρας στη συνομοσπονδία (375/4 I 6 II^ 97 - δγII^ 151). Τουλάχιστον δύο φορές στο κείμενο αυτό συναντάμε τη φράση: «ο/ Αθηναίοι και η ηλειοφηφία τ(ι)ν συμμάχων». Έχει υποστηριχτεί ότι εκεί ακριβώς βρίσκεται η απόδειξη για το ότι οι Αθηναίοι δεν συμμετείχαν στην ψηφοφορία του συνεδρίου. Βλέπουμε όμως αμέσως το θέμα που τίθεται: ποιοι από τους συμμάχους ή από τους Αθηναίους έπαιρναν την πρωτοβουλία για την κοινή απόφαση;

Οί σχέοίΊς

της Αθήνας

με τον ς συμμάχους

της

Διάβασε σε παρακαλώ και τι λέει η απόφαση των συμμάχων, στην οποία αναφέρεται σαφώς ότι, επειδή ο αθηναϊκός λαός συζητά τη σύναψη συνθήκης ειρήνης με τον Φίλιππο, και δεν έχουν επιστρέψει ακόμη οι πρεσβευτές που έστειλε η Αθήνα στις πόλεις της Ελλάδας

01 ΣΥΜΜΑλΊΕΣ

185

καλώντας τις να υπερασπιστούν την ελευθερία των Ελλήνων, οι σύμμαχοι αποφάσισαν, μόλις γυρίσουν οι πρεσβευτές και αναγγείλουν στους Αθηναίους και τους συμμάχους το αποτέλεσμα της αποστολής τους, να συγκαλέσουν οι πρυτάνεις δύο συνελεύσεις της Εκκλησίας του δήμου, όπως ορίζει ο νόμος, και σε αυτές να συζητήσουν οι Αθηναίοι για την ειρήνη· και ό,τι αποφασίσει ο λαός, αυτό να είναι η κοινή απόφαση των συμμάχων. Διάβασε λοιπόν, σε παρακαλώ, την απόφαση των συνέδρων. ΑΙΣΧΙΝΗΣ, Περί της ηαραπρεοβείας,

60

Ως προς αυτό το σημείο, ορισμένα τιμητικά ψηφίσματα, όπως το ψήφισμα προς τιμή του Διονυσίου των Συρακουσών του 369/368 (I α I1^ 103 = 8νΙΡ, 159) ή ακόμη η συνθήκη συμμαχίας με τους Αρκάδες, τους Αχαιούς κτλ. του 362/361 (I 6 ϋ^ 112 ^ ΒγΙΙ', 181) μας επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε τη διαδικασία που πρέπει να ακολουθούνταν συνήθως. Η Βουλή της Αθήνας προετοίμαζε το ψήφισμα, που υποβαλλόταν στους συμμάχους. Αν το κείμενο γινόταν δεκτό, η Βουλή το επεξεργαζόταν ξανά με τη μορφή προβουλεύματος, για το οποίο η Εκκλησία καλούνταν να πάρει την τελική απόφαση. Αν το κείμενο είχε τροποποιηθεί από το συνέδριο, η Βουλή μπορούσε να δεχτεί ή να απορρίψει τις τροποποιήσεις. Η Εκκλησία με τη σειρά της μπορούσε να απορρίψει το ψήφισμα των συμμάχων ή να τροποποιήσει το προβούλευμα. Πάντως τέτοιες διαφωνίες δεν πρέπει να παρουσιάστηκαν παρά σε αρκετά μεταγενέστερη εποχή, και το ψήφισμα που προτεινόταν από τη Βουλή, η οποία είχε επομένως την πρωτοβουλία επί του θέματος, πρέπει τις περισσότερες φορές να γινόταν δεκτό από τους συμμάχους, χωρίς σοβαρές τροποποιήσεις, και να επικυρωνόταν στη συνέχεια από την Εκκλησία. Το μοναδικό παράδειγμα απόφασης της Βουλή