ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Η στέρνα του Θεού ..............................................................
9
Η μπανιέρα του Αρχιμή...
349 downloads
512 Views
8MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Η στέρνα του Θεού ..............................................................
9
Η μπανιέρα του Αρχιμήδη ...................................................
21
Τα καρνέ του Λεονάρντο................................................ .....
31
Τα έπιπλα του Μπερνάρ παλισσύ....................... ... ..............
39
Το αεικίνητο ........................................................................
45
.
Το μήλο του Νεύτωνα ..........................................................
53
Φρανκενστάιν ......... .... .......................................................
61
Ο κρίκος που έλειπε.............................................................
71
Ο δαίμονας του Μάξγουελ ....................... ...........................
79
Ο μύθος της προόδου ...........................................................
89
Το φίδι του Κεκουλέ ............................................................
99
.
.
.
Ο πίνακας του Μεντελέγεφ .................................................. 107 Η ερωμένη του Αλφρέδου Νόμπελ....................................... 113 E=mc2 ............................................................................. . 121 .
Ο χρυσός αριθμός του Ματίλα Γκύκα .................................. 129 Η γάτα του Σρέντινγκερ ....................................................... 137
Εξωγήινοι ............................................................................ 147 Το Μπιγκ Μπανγκ ...................................... ........................ 155 .
Οι μαύρες τρύπες.................................................................. 163 Η πεταλούδα του Λόρεντς.................................................... 171
Στο όνομα της επιστήμης . ........................................... ..... . 181 .
.
.
Το σκάφος του διαβόλου ........................................ ......... ... ]91 .
7
.
Β στέρνα του θεού
Αυτό που όλοι ξέρουμε είναι ότι ο Νεύτων έβλεπε τα μήλα να τα τραβάει η Γη, ότι ο Αϊνστάιν συνήθιζε να βγάζει έξω τη γλώσ σα του και πως ο Αρχιμήδης πετάχτηκε από την μπανιέρα φωνάζοντας. Όσο για τον Λεονάρντο ντα Βίντσι αυτός ήξερε να τα κάνει όλα. Όλοι νομίζουμε ότι οι επιστήμονες είναι μά γοι, ικανοί να δημιουργούν μέσα στο εργαστήριο καινούριες παραλλαγές τεράτων, όπως ο Φρανκενστάιν και ότι κάθε επι στημονικό γεγονός -στην ουσία του ακατανόητο για τους εκτός των τειχών της επιστήμης- οδηγεί, με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο, στους μεγάλους αυτούς μύθους. Σ' έναν μεγά λο Άγγλο φυσικό θα ήταν αρκετό να ξέρει ότι κατέχει την έδρα του Νεύτωνα και πως συνεχίζει τ ις εργασίες του Αϊνστάιν. Μαθαίνουμε ότι ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου αγόρα σε ένα πολύτιμο χειρόγραφο του Λεονάρντο. Ένας Γάλλος που πήρε πρόσφατα το βραβείο Νόμπελ χαρακτηρίστηκε ως ένας νέος Νεύτων. Η ιδέα του να πλησιάσουμε και να κοιτάξουμε από κοντά αυτό το Πάνθεον των μεγάλων της επιστήμης είναι περίπου εικονοκλαστική. Για να το καταφέρουμε, πρέπει να απαρνη θούμε κάθε αίσθημα ιερότητας που θα μπορούσε να μας διακα τέχει - όπως εκείνο το αγόρι που σε μία επίσκεψη στη θαυμα τουργό πηγή της Λούρδης, ρώτησε τον ξεναγό «πόσο νερό χωράει αυτή η στέρνα;» Τέτοια, περίπου, πρέπει να είναι τα 9
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
ερωτήματα για τους μύθους της επιστήμης αθώα και με σκοπό την απομυθοποίησή τους. Τι ήταν το μήλο του Νεύτωνα; Φιρίκι ή ξινόμηλο; Πώς ήταν η μπανιέρα του Αρχιμήδη; Μήπως ένας μεγάλος ξύλινος κάδος; Ο Λεονάρντο; Ήξερε να λύνει εξισώ σεις δεύτερου βαθμού; Ελάχιστοι είναι οι ερευνητές της μυθολογίας που έσκυψαν πάνω στους επιστημονικούς μύθους. Ο Ρολάν Μ παρτ στο βι βλίο του Μυθολογίες αγγίζει προσεκτικά τον μύθο για τον εγκέφαλο του Αϊνστάιν, ενώ ο Κλοντ Λεβί-Στρος σε κάποιο εισαγωγικό του σημείωμα παρατηρεί ότι ο κόσμος της επιστή μης ουσιαστικά δεν αγγίζει την καθημερινή μας λογική «με εξαίρεση ορισμένες λοξοδρομήσεις που παρουσίασαν κάποιοι παλαιότεροι τρόποι σκέψης και τις οποίες οι σημερινοί επι στήμονες επιχειρούν να επανορθώσουν για μας». Η στάση των απλών ανθρώπων απέναντι στην επιστήμη είναι «λίπασμα» που ευνοεί την ανάπτυξη και την άνθηση μύ θων οι οποίοι αντιστέκονται στο χρόνο. Εκτός από τα περίφη μα Εύρηκα και E=mc2, ένα σωρό τέτοιοι μύθοι έχουν διεισδύ σει στο υποσυνείδητο των απλών ανθρώπων αλλά και των ε ρευνητών, διαιωνίζοντας έτσι τους πανάρχαιους φόβους και τις προαιώνιες ελπίδες του είδους «άνθρωπος». Δεν έχουμε, λοι πόν, διαλέξει εμείς τους μύθους που συγκροτούν αυτό το βι βλίο· μας έχουν διαλέξει εκείνοι. Εμείς δεν επιδιώξαμε μία τυπική παρουσίαση των μύθων της επιστήμης, γιατί δεν πι στεύουμε ότι όλες αυτές οι ιστορίες ενσαρκώνουν -με τον έναν ή τον άλλο τρόπο- τον ανθρώπινο πόθο για την απόλυτη γνώση, ο οποίος οδηγεί στη μανία της ταξινόμησης. Η δική μας σειρά της παρουσίασης είναι απλώς χρονολογική, αλλά ο αναγνώστης δεν είναι υποχρεωμένος να τη σεβαστεί. Θα μπο ρούσε να τις διαβάσει με οποιονδήποτε τρόπο -πηδώντας, λόγου χάριν, από το φίδι του Κεκουλέ στη γάτα του Σρέντιν γκερ- αποδεχόμενος έτσι με την ανάγνωσή του τη θεώρησή μας αυτή. Κάθε κουλτούρα έχει τους δικούς της επιστημονικούς μύ]0
Η ΣΤΕΡΝ Α ΤΟΥ ΘΕΟΥ
θους. Στις Ηνωμένες Πολιτείες ο Τόμας Έντισον θα είχε βρει μία θέση στο Πάνθεον όπως και ο Αλεξάντερ Φλέμινγκ στην Αγγλία, αλλά και πολλοί ακόμα σε διάφορους άλλους λαούς. Εάν αυτό είχε επικρατήσει, θα βλέπαμε την επιστήμη των Α ράβων όχι μόνο σαν ιμάντα μεταβίβασης γνώσης από τον αρ χαίο ελληνικό στοχασμό στη σύγχρονη επιστήμη, αλλά σαν κάτι πλουσιότερο, ενώ η μαθηματική παράδοση των Ινδών και η τεχνολογία της Κίνας θα έπαιρναν τη θέση «πρώτου πλά νου», την οποία η δυτική κουλτούρα τούς έχει αρνηθεί. Αλλά και κάθε εποχή έχει τους δικούς της μύθους. Εάν ο Μπερνάρ Παλισσύ έχει αρχίσει να χάνεται από τα βιβλία της Ιστορίας και ο μύθος για το αεικίνητο έχει αρχίσει να ξεχνιέται, ο Λε ονάρντο ντα Βίντσι, ο Αϊνστάιν και τα μυστήρια των ιπτάμενων δίσκων διατηρούνται αξιοπρεπώς στην κοινωνική μνήμη, ενώ κατά τα τελευταία χρόνια το χάος με το φαινόμενο πεταλούδας και το Μπιγκ Μπανγκ έχουν κάνει μια εντυπωσιακή εμφάνιση στο προσκήνιο της σύγχρονης μυθολογίας. Κανένας, βέβαια, μύθος δεν εξαφανίζεται για πάντα' χάνεται, πρόσκαιρα μόνο, για να ξαναγεννηθεί και -με τις πτυχές του σε μια αδιάκοπη ανανέωση- να διηγηθεί και να ξαναδιηγηθεί την ίδια πάντοτε ιστορία' για τον άνθρωπο και τη φύση, για τον άγγελο και για τον δαίμονα, για τον Θεό και για τον διάβολο. Οι μύθοι είναι πάντοτε μανιχαϊστικοί' το καλό και το κακό σε μία διαρκή αντιπαράθεση. Όλοι οι μύθοι της επιστήμης είναι μέσα σ' ένα τέτοιο κλίμα. Η μυθοποίηση του διαλόγου ανάμεσα στη φύση και τον άνθρωπο δεν παύει να ταλαντεύεται ανάμεσα σε δύο πόλους, που μπορεί να παίρνουν διάφορα ονό ματα, αλλά δεν αλλάζουν χαρακτήρα. Ο δαίμονας του Μάξγου ελ απέναντι στον θεό του Νεύτωνα και στις προφητείες του Μεντελέγεφ. Στη μία όχθη το γράσο των μηχανών, στην απέ ναντι η καθαρότητα των μαθηματικών. Από δω το σώμα και από κει το πνεύμα. Από τη μια πλευρά ο ντετερμινισμός, από την άλλη το Χάος. Κάθε Μπιγκ Μπανγκ παραπέμπει στη μαύρη τρύπα του και κάθε μαγικός τύπος στην ατομική του βόμβα. ΙΙ
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
Ανάμεσα σε δύο, κάθε φορά, πόλους υπάρχουν πάντα ο ι ρωγ μές της αμφιβολίας και της αβεβαιότητας, τις οποίες αρνούμα στε επίμονα να συνδέσουμε με την επιστήμη. Ο Ρολάν Μπαρτ το έχει ήδη υπογραμμίσει. Είναι πολλοί οι ιcίνδυνoι που απειλούν τις μυθολογίες. Οι μύθοι δεν ΙCρίνO νται. Η ύπαρξή τους αποτελεί απόδειξη της χρησιμότητάς τους. Πολλές, ωστόσο, από τις απόπειρες απομυθοποίησης κα ταλήγουν σε εκτιμήσεις απελπιστικά προφανείς όσο και ανού σιες ιcαι μετατρέπονται σιγά σιγά σε αναλύσεις του συλλογικού υποσυνείδητου και της ευπιστίας των απλών ανθρώπων. Προ κειμένου για επιστημονικούς μύθους, οι σχετιιcές απόπειρες παραμερίζουν το γεγονός ότι αυτοί αντλούν τη νομιμότητά τους από την επισ τημονική κοινότητα, η οποία ουσιαστικά τους έχει πλάσει. Τέτοιου είδους απόπειρες εξετάζουν περισσό τερο τη διάδοση ιcαι την επιιcράτηση του μύθου παρά τον ίδιο τον μύθο και τη δημιουργία του. Η επικρατέστερη άποψη είναι ότι οι μύθοι γεννιούνται κατά κάποιον τρόπο- από πείσμα. Το πείσμα του απλού αν θρώπου απέναντι στο ακατανόητο, το πείσμα που πηγάζει από την αίσθηση του απoιcλεισμoύ από τις επιστημονικές εξελίξεις, το πείσμα που γεννάει η αδυναμία της διείσδυσης στην ομορ φιά των μεγάλων θεωριών, έστω και αν η αδυναμία αυτή οφεί λεται σε έλλειψη μαθηματικών εφοδίων. Και η μικρή αυτή απελπισία γεννάει εικόνες ιcαι φράσεις από όλους κατανοη τές την εικόνα ενός μήλου που πέφτει. τη φράση «όλα είναι σχετιιcά». Εικόνες ιcαι φράσεις που δεν είναι οπωσδήποτε ό μοιες με κάτι που πραγματικά συνέβη. Δεν απoιcλείεται τέ τοιου είδους στοιχεία να παίρνουν μέρος σ τη διαμόρφωσ η των επιστημoνιιcών μύθων. Αν θέλουμε, όμως, να σιcύψoυμε με προσοχή στη γέννηση ιcαι στην οικοδόμησή τους, χρειάζε ται να επιστρέψουμε στις πηγές. Και η επιστροφή στις πηγές αρχίζει, εννοείται, με επιστροφή στα βασικά κείμενα της επι στήμης. 12
Η ΣΤΕΡΝΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ
Τα ιερά ψεύδη Α πό την άλλη μεριά, οι χαρακτήρες θυμί ζουν εκε ίνους των παραμυθιών των γιαγιάδων μας δίπλα στη σόμπα' και οι κατα στάσεις το ίδιο. Ο ι περισσότερες από τις ιστορίες είναι είτε ασεβείς παραλλαγές ιστοριών της Βίβλου, όπου τα φ ίδια και τα μήλα αφθονούν, είτε προμηθεϊκές διηγήσεις, όπου ατρόμη τοι άνθρωποι επιχειρούν να κλέψουν από τους θεούς την ιερή φλόγα της γνώσης. Ο μαθηματικός Λοράν Σβαρτς, αναφερόμε νος στην απόδειξη ενός θεωρήματος, μας προσφέρει ένα καλρ παράδειγμα βιβλικού στιλ: Κάθε βράδυ ήμο υν σίγουρος ότι είχα καταφέρει να το αποδείξω, αλλά και κάθε πρωί σε κάποια στιγμή έβλεπα το λάθος μέσα στις προσπάθειες της προηγούμενης νύ χτας. Την έβδομη ημέρα έπεσαν τα τείχη.
Τα παραδε ίγματα προμηθεϊκού στιλ αφθονούν. Ο Γκάους έλεγε πως «η λύση του αινίγματος του φάνηκε σαν μια ξαφνική λάμ ψη», ο Τέσλα είπε κάποτε ότι «η ιδέα μού ήρθε ό πως μια έκλαμ ψη και αμέσως αποκαλύφθηκε η αλήθεια», ο Ρολάν Μορένο ομολόγησε ότι η ιδέα τού ήρθε ένα πρωί την ώρα που ξύπνησε ανάβοντας ένα τσιγαριλίκι, ενώ ο Άγγλος μαθηματικός Κρί στοφερ Ζίμαν καθόταν στην τουαλέτα όταν η φλόγα της έ μπνευσης άναψε μέσα του και τον πυρπόλησε. Η φλόγα της επινόησης έχει την τάση να ανάβει εκεί όπου κανείς δεν το περιμένει' σχεδόν ποτέ μέσα στο εργαστήριο και πολύ συχνά όταν ο εμπνεόμενος βρίσκεται σε κίνηση μεταφε ρόμενος με συνηθισμένα οχήματα και με λεωφορεία. Ο Πουαν καρέ είχε την αρχική ιδέα δ ιασχ ίζοντας τη μεγάλη λεωφόρο και την επόμενη ιδέα κατά τη στιγμή που είχε αρχίσει να ανε βαίνει στο λεωφορείο. Το μεταφορικό αυτό μέσο έφερε τύχη και στον Κεκουλέ, ο ο ποίος φαντάστηκε τον χημικό τύπο της βενζίνης μέσα σ' ένα λονδρέζικο λεωφορείο. Πλησιάζοντας α κόμα πιο κοντά εντυπωσιάζεται κανείς 13
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
από τον πλούτο των λεπτομερειών που συναντά σ' αυτές τις αφηγήσεις. Ο Πουανκαρέ διευκρινίζει ότι εκείνο το πρωί πή γαινε να πιει έναν καφέ, κάτι που δεν ήταν μέσα στις συνήθειές του, ενώ ο Κεκουλέ λέει ότι βρισκόταν στον πάνω όροφο του λονδρέζικου λεωφορείου και πως το λεωφορείο αυτό ήταν το τελευταίο της ημέρας με δρομολόγιο από το Islington στο Clap ham, λες και επιζητεί να προσδιορίσει με ακρίβεια τον χωρό χρονο της αστραπιαίας έκλαμψης που τον οδήγησε στον χημι κό τύπο της βενζίνης. Ερευνώντας τις σχετικές δημοσιεύσεις διαπιστώνει κανείς ότι κυλάει πολύς χρόνος -συχνά μέχρι και δεκαετίες- από την εποχή της ανακάλυψης μέχρι τη στιγμή που κάνει την εμφάνισή της η συγκεκριμένη διήγηση η αναφε ρόμενη σ' αυτή. Ο Πουανκαρέ και ο Γκάους δεν μιλούν για τα κατορθώματά τους, παρά κατά το τέλος της ζωής τους. Ο Τέσλα αφηγείται τις λεπτομέρειες της δικής του ανακάλυψης σαράντα δύο χρόνια μετά. Ο Κεκουλέ αναφέρθηκε στο λονδρέζικο λε ωφορείο, σε μι� εκδήλωση που οργανώθηκε προς τιμήν του, τριάντα εννέα χρόνια μετά το γεγονός. Όσο για τον Νεύτωνα, φαίνεται ότι δεν είχε πει τίποτα για επεισόδιο με μήλο μέχρι το 1726, οπότε ήταν πλέον ογδόντα τεσσάρων ετών. Ένας βιογρά φος του, ο Ρ ίτσαρντ Β έστφαλ αναφέρει ότι «τα χρόνια που κύλησαν από την εποχή του επεισοδίου με το μήλο μέχρι τη στιγμή της αφήγησής του είναι τόσο πολλά, ώστε να μην απο τελούν εγγύηση για το αληθές της αφήγησης και για την ακρί βειά της. Η ηλικία εξάλλου που είχε ο Νε ύτων όταν αναφέρθη κε στο επεισόδιο, δημιουργεί την υποψία ότι η αφήγηση έχει, ίσως, εμπλουτίσει την κάποια αρχική ανάμνηση με στοιχεία μεταγε νέστερα. Αυτό ενισχύεται από τα ίδια τα γραπτά του, στα οποία παρουσιάζεται μια ιστορία αρκετά διαφορετική». Ο Γκάους, πάντως, έγρα ψε κάποτε ότι «από τη στιγμή που ένα ωραίο οικοδόμημα έχει πια χτιστεί, δεν πρέπει να επιστρέ φουμε στον αρχικό σκελετό». Οι περισσότερες από αυτές τις ιστορί ες έμπνευσης μας έρχονται, λοιπόν, από αφηγήσεις καλοσυνάτων ασπρομάλλη14
Η ΣΤΕΡΝΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ
δων, καθώς οι ίδιοι ρίχνουν μια τελευταία ματιά στο προσωπι κό τους παρελθόν. Είναι συνεπώς φυσικό με τις επιστροφές αυτές τα πραγματικά γεγονότα να γίνονται πιο λαμπερά, να φωτίζονται με έναν διαφορετικό τρόπο και να κάνουν την εμ φάνισή τους ζωντανές λεπτομέρειες, πο λλές από τις οποίες είναι επινοήσεις του αφηγητή. «ο μύθος)) , έγραφε κάποτε ο Ρολάν Μπαρτ, «είναι μια ιστορία απόλυτα δικαιολογημένψ) και η παροιμία «το καλό το ψέμα έρχεται από πολύ μακριά)) ταιριάζ ει πάρα πο λύ σ τις ιστορίες έμπνευσης με τις οποίες φωταγωγείτα ι το μακρύ δρομολόγιο της επιστημονικής προό δου. Αυτά τα ιερά ψεύδη είναι εξάλλου μισοαλήθειες και μισο ψέματα με δεδομένο το ότι οι κοινοί θνητοί τα έχουν ανάγκη.
Η αγιοποίηση του καθημερινού Έχουμε την πεποίθηση ότι η καινούρια γνώση -εφόσον πε ριέχει κάτι το ριζικά διαφορετικό- δεν μπορεί παρά να είναι «γνώση εξ αποκαλύψεωρ) και ότι πολύ συχνά η νέα ανακάλυψη δεν είναι τίποτε άλλο από ένα διαφορετικό βλέμμα πάνω σε πράγματα της καθημερινής ζωής και σε έννοιες συνηθισμέ νες. Από την άλλη μεριά, ο απλός άνθρωπος, αισθανόμενος ότι δεν μπορεί να κατανοήσει τα πορίσματα μιας νέας επιστη μονικής θεωρίας και να διεισδύσει στην ουσία της, ικανοποιεί ται με το να κάνει συλλογές αυθεντικών κειμένων και σχετικών αξεσουάρ και να τα διατηρεί σαν άγια λείψανα στο μικρό προ σωπικό του μουσείο, κάτι, δηλαδή, σαν αυτό που κάνουν όσοι συνηθίζουν να μαζεύουν αυτόγραφα, οι ροκάδες που κάνουν συλλογή κομματιών από τα ρούχα του Τζόνι Χαλι ντέι ή τα μικρά παιδιά που φυλάνε σαν θησαυρό στα συρτάρια τους γρα ναζάκια από παλιά παιχνίδια, χρησιμοποιημένα ελατήρια και μικρά κομματάκια σπάγκου. Διατηρώντας λοιπόν συλλογές επιστημονικών ντοκουμέντων νιώθουμε ότι αυτό μας απαλλάσ σει από το βαρύ καθήκον του «να κατανοήσουμε)) και αισθανό15
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
μαστε πως έχουμε ένα φυλακτό για να μας προστατεύει από μεταφυσικές αγωνίες. Συγκεντρώνουμε έτσι στοιχεία με μπα νιέρες, μήλα και μαθηματικούς τύπους, τα οποία θεωρούμε «διάμεσα » προς την απρόσιτη επιστημονική αλήθεια. Αυτά είναι, βέβαια, αντικ είμενα σαν ε κ είνα που έβαζαν κάποτε στους τάφους των βασιλέων, ώστε να υπάρχουν μαζί με τον νεκρό, και το γεγονός σήμαινε έναν ενταφιασμό πρώτης τάξε ως. Πρόκ ειται για διαδικασίες αγιοποίησ ης. Η ίδια η λαϊκή φαντασία, που αναγορεύει τον αποθανόντα βασιλιά άγιο, αγιο ποιεί και την επιστημονική θεωρία. Τι είναι όλο αυτό; Πράξη που θυμίζει συνήθειες βαρβάρων ή έκφραση μιας ειρωνείας πνευματώδους και σαρκαστικής, η οποία εμπεριέχει και την επίγνωση του ότι οι ανθρώπινες θε ωρίες είναι θνησιγενείς και παρέρχονται χωρίς ουσιαστικά να διεισδύουν στο εσωτερικό μιας γαλήνιας Πραγματικότητας, για την οποία ποτέ δεν θα έχουμε την «τελευταία λέξη»; Για τί, αν ο θεός δίνει ορισμένες φορές τη συγκατάθεσή του για να ανάψει ένας σπινθήρας μέσα σε προικισμένο ανθρώπινο εγκέ φαλο -ένα εκπληκτικό Ε mc2 για παράδειγμα- αμέσως μετά κάνει ό, τι μπορεί για να τον σβήσει και να περιορίσει τις συ νέπειες. Πρέπει, επίσης, να αντικρίσουμε τους επιστημονικούς μύθους ως έκφραση μιας συγκεκριμένης βεβαιότητας αυτής που επιμένει ότι το νεογέννητο «έμπνευση» δεν είναι τέκνο μιας αντι κειμενικής παρατήρησης της φύσης κατά την οποία έχουμε παραμερίσει τα μυσταγωγικά στοιχεία της σχέσης μας με αυτήν. Ή, με άλλα λόγια, της βεβαιότητάς μας ότι οι μεγά λες ανακαλύψεις δεν είναι προϊόντα της επιστημονικής μηχα νής, αλλά δημιουργήματα ανθρώπων όπως εσείς κι εγώ, οι οποίοι χρησιμοποιώντας πολύ κοινά μέσα κατάφεραν να απο καταστήσουν έναν συμπαθή διάλογο με τη φύση και οι οποίοι, για να εκφράσουν την πολυπλοκότητά της, αναζήτησαν μία γλώ σσα πολ ύ πιο κατάλληλη από τη σ υνηθισ μένη. Διότι -καθώς όλος ο κόσμος το διαισθάνεται- η μεγάλη ανακάλυ ψη υπήρχε πάντα «στην άκρη των χειλιών». Πάντα το υπο=
16
Η ΣΤΕΡΝΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ
πτευόμουνα ότι όλα είναι σχετικά, ότι σε κάθε σώμα βυθισμέ
νο σε υγρό ασκείται άνωση, ότι ο χώρος είναι καμπύλος ... και δεν μου έλειπε παρά η κατάλληλη γλώσσα για να το εκφράσω . Και επειδή θεωρείται αδύνατον το να εκφραστεί μια επι στημονική καινοτομία -όπως, λόγου χάριν, οι θεωρίες του Αϊνστάιν- με απλό και κατανοητό από όλους τρόπο, η λύση εί ναι μία: η μαγική φόρμουλα Ε mc2 να μετατραπεί σε μύθο και να τονιστεί ιδιαίτερα η «ανθρώπινψ> πλευρά της προσωπι κότητας του επιστήμονα' ο Αλβέρτος Αϊνστάιν ήταν κακός μαθητής στο σχολείο. Αυτή η αγιοποίηση του καθημερινού είναι ίσως ένα από τα κλειδιά της επιστημονικής πρακτικής. Καλλιεργήστε τον κήπο σας, ζήστε το παρόν, παρατηρήστε την πτώση των μήλων με βλέμμα αλλιώτικο, εμπιστευθείτε την έμπνευση που έρχεται μέσα στο λουτρό σας. Ο μύθος θα βρίσκεται εκεί, έτοιμος να βοηθήσει στο έργο της συμφιλίωσης ανάμεσα στην επιστήμη και στους κοινούς θνητούς -συμπεριλαμβανομένων και των επιστημόνων- έτοιμος να γεφυρώσει το καθημερινό με το αδιανόητο και το μαγικό με το συνηθισμένο. Στο έργο αυτό της γεφύρωσης -στο οποίο είναι σημαντική η συμβολή του μύθου- μπορούμε ωστόσο να διακρίνουμε την παρουσία της «πανάρχαιας» διττότητας: ο σοφός επιστήμων, ο ικανός για το καλύτερο, είναι ταυτόχρονα ικανός και για το χειρότερο. Και οι δύο πτυχές του συμμετέχουν ισότιμα, συνυπάρχουν. Ο σοφός επιστήμων είναι «σχιζοφρενής». Όπως συμβαίνει και με τις θερμικές μηχα νές, ο μύθος δεν λειτουργεί παρά μόνον όταν συνυπάρχουν δύο πηγές, η θερμή (το καλό) και η ψυχρή (το κακό). Η μηχανή είναι μάλιστα τόσο πιο αποδοτική, όσο με γαλύτερη είναι η διαφορά ανάμεσα στις δύο θερμοκρασίες. Το ακτινόμετρο του Κρουκς, η γνωστή συσκευή με τους τέσσερις τροχούς που περιστρέφονται εντυπωσιακά χωρίς τη βοήθεια κινητήρα, παριστάνει ακόμα καλύτερα τη λειτουργία του επιστημονικού μύθου. Το μυστικό του βρίσκεται στο ότι κάθε δίσκος της συσκευής έχει δύο όψεις, μία μαύρη και μία =
17
Η ΜΠΑΝ1ΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
λευκή. Όσο το φως πέφτει πάνω της κανείς δεν μπορε ί να τη σταματήσει. Και όσο περισσότερο τη φωτ ίζουμε, τόσο πιο γρήγορα περιστρέφεται. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τους μύθους. Όσο περισσότερο επιχειρούμε να τους απομυθοποιή σουμε φωτίζοντας τις διάφορες πτυχές τους, τόσο μεγαλύτερη ώθηση τους δίνουμε.
18
Β μπανιέρα του Αρχιμήδn
Γυμνός σαν σκουλήκι και με τα νερά να τρέχουν πάνω το υ, ίδιος με μουσκεμένο παπί, ο Αρχιμήδης κατηφορίζει τον κε ντρικό δρόμο των Συρακουσών τρέχοντας και ουρλιάζοντας,
Εύρηκα, Εύρηκα! Ένα αιφνίδιο ξεχ είλισμα τ ης μπα νιέρας
τον έσπρωξε να βγει γυμνός στους δρόμους. Όλοι σήμερα ξέ
ρουμε ότι ο Αρχιμήδης διατύπωσε πρώτος την περίφημη Αρχή της υδροστατικής, την οποία γενιές ολόκληρες του παρελθό ντος, του παρόντος και του μέλλοντος α ποστήθιζαν, αποστηθί ζουν κα ι θα αποστηθίζουν: σε κάθε σώμα βυθισμένο σε οποιο δήποτ ε υγρό ασκείται δύναμη κατα κόρυφη κατ ε υθυνόμενη προς τα πάνω, ίση με το βάρος του εκτοπισμένου υγρού. Ωραίες εποχές εκείνες μπορούσε κανείς να κάνει φυσική α κόμα και μέσα στην μπανιέρα του. Φανταστ είτε το ύφος των αστυνομικών της Γενεύ ης, εάν οι τετρα κόσιοι φυσικοί που υπέγραψαν την ανακάλυψη του καινούριου σωματιδίου έβγαι ναν, όλοι μαζί, γυμνοί α πό την πισίνα που βρίσκεται κοντά στο CERN) ουρλιάζοντας «το βρήκαμε». Εκείνη, βέβαια, ήτα ν μία εντελώς διαφορετική εποχή, αλλά και μία διαφορετική ιστορία. Διότι, μολονότι έχουν κυκλοφορήσει πολλά για τον Αρχιμήδη,
). CERN είναι το Ευρωπαϊκό Ερευνητικό Κέντρο φυσικής στοιχειωδών σωμα τιδίων στη Γενεύη.
2]
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
τα ιστορικώς τεκμηριωμένα στοι χεία που διαθέτουμε για τη ζωή του είναι ελάχιστα. Γεννημένος το 287 π. χ. στις Συρακούσες πέθανε το έτος 212 π.Χ. Το πώς ακριβώς έζησε μας είναι σχεδόν άγνωστο. Όλα όσα γνωρίζουμε για την ιδιωτική και τη δημόσια ζωή του προ έρχονται α πό δύο πηγές. Η πρώτη είναι σίγουρα τα ίδια τα γραπτά του ή, τουλάχιστον, καθετί που διασώθηκε. Συνολικά δέκα έργα, τα οποία, μετά α πό περιπέτειες, έχουν φθάσει ως εμάς, δέκα έργα χωρίς κανέναν απολύτως αντίκτυπο στην επι στημονική σκέψη μέχρι και τον δέκατο όγδοο α ιώνα. Ένα α ληθινό χρυσωρυχείο για τους φυσικούς και τους μαθ ηματι κούς, οι οποίοι, ανάμ εσα σε άλλους «βόλους χρυσού», θ α βρουν εκεί τα θεμέλια της θεωρητικής μηχα νικής και μία μέ θοδο εμβα δομέτρησης του κύκλου, που οδηγεί στα πρώτα ολο κληρώματα της ιστορίας των Μαθηματικών. Ελάχιστα όμως ξέρουμε για τη ζωή αυτού του ανθρώπου. Είχε άραγε γυναίκα; Παιδιά; Πώς περνούσε τον καιρό το υ; Πώς διασκέδαζε; Είναι τεκμηριωμένο ότι ο πατέρας του, ο Φειδίας, ήταν αστρονόμος. Μπορούμε επίσης να συμπεράνουμε για τον ίδιο ό τι υπήρξε σύμβουλος και φίλος το υ Ιέρωνος Β', του τυράννου των Συρα κουσών, και ό τι αναμφίβολα ταξίδεψε στην Αίγυπτο και έμεινε στην Αλεξάνδρεια. Για όλα τα άλλα δεν υπάρχει καμία βεβαιότητα, παρά τις διάφορες αφηγήσεις για τη ζωή του, που υπάρχουν σε κείμενα Ελλήνων και Ρωμαίων χρονικογράφων. Οι αφηγήσεις αυτές αναφερόμενες όλες σε επιστημονικά γεγονότα αποτ ελούν τη δεύτ ερη πηγή πληροφοριών για τ ο έργο το υ Αρχιμ ήδη κα ι είναι εκείνες που έχουν εμπλουτίσει τον μύθο του. Μία μέρα, αναφέρει ο Πρόκλος, χρονικογράφος του 50υ μ.Χ. αιώνα, απευθυνόμενος ο Αρχιμ ήδης αλαζονικά στον Ιέρω να είπε: «Δώσε μου ένα στήριγμα και θα μπορέσω να σηκώσω τη Γ η». Ήταν η περίπτωση της καθέλκυσης του πλοίου Συρα Ι(ούσα, ενός τρικάταρτου γίγαντα της εποχής -με μήκος πε ρισσότερο α πό σα ράντα μέτρα- τη ναυπήγηση το υ οποίου
22
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
είχε επιβλέψει ο ίδιος . Σύμφωνα πάντοτε με τον Ρωμαίο χρονι κογράφο, κατά την καθέλκυσ η του πλοίου οργάνωσε στο λιμά νι ένα πραγματικό «σόου». Μπροστά σε ένα έκπληκτο πλήθος, το πλοίο φορτωμένο μέ χρι την κουπαστή κα ι με όλο το πλήρω μά του μετακινήθηκε με τη βοήθεια ενός συστήμα τος τροχα λιών α πό τον ίδιο τον Αρχιμήδη. Εκκωφαντική κατάρρε υση ενός «αναντίρρητου» αποδιδόμενου στον Αριστοτέλη, σύμφω να με το οποίο δεν είναι δυνατόν να αυξήσουμε όσο θέλουμε την τιμή μιας δύναμης υπάρχει ένα όριο, το οποίο είνα ι αδύ να τον να ξεπεραστ εί. Την α πόδειξη αυτή την πρόσφερε η κα θημερινή εμ πειρία. Είναι «λογικά» αδύνα τον ένας άνθρωπος μόνος του να με τακινήσει ένα πλοίο, για τη ρυμούλκηση του οποίου απαιτείται μία ολόκληρη ομάδα ρυμουλκών. Εάν ίσχυε κάτι τέτοιο, ακόμα κι ένα νήπιο θα μπορούσε, με τη βοήθεια ενός «πολλαπλασιαστή δύναμης » να μετακινεί τεράστιες άμα ξες. Στις φαινομενικά λογικές εμπειρικές α υτές προβλέψεις της μεγάλης επιστημονικής α υθεντίας του προηγούμενου αιώνα, ο Αρχιμήδης α πάντησε επίσης εμπειρικά, α λλά άμεσα. Αυθαδία σε έμπρακτα, παρουσιάζοντας γεγονότα: ένας άνθρωπος μόνος του μπορούσε, με τη βοήθεια τ ρο χα λιών, να ρυμουλκεί ένα φορτωμένο πλοίο. Μάθημα, λοιπόν, πρώτο: αντίθετα με ό,τι έδειχνε η φαινομενική εμπειρία ο Αρχιμήδης δεν είναι, τελι κά, τρελός είναι �I\:α νός να κυ ριαρχήσει πάνω σ τον κόσμο χάρ η στην επισ τήμη. Η ιδέα επικ ρά τησε κα ι σ το υς α ιώνες που ακολούθησαν έκα νε την «προσωπική» διαδ ρομή της. Ένα επίση ς πα σίγνωστο επεισόδιο αναφέρει ο Βιτρού βιος, Ρωμαίος αρχιτέκτονας που έζησε τον πρώτο Π.Χ. αιώνα. Αφηγείται πώς ο Αρχιμήδης αποστόμωσε κα ι ταπείνωσε τον χρυσοχόο που είχε πουλήσει στον Ιέρωνα μία κορόνα ως χρυ σή, ενώ στην πραγμα τικότητα είχε με έντεχνο τρόπο α ναμείξει και ασήμι στην κα τασκευή της. Οι υποψίες το υ Ιέρωνα, αφη γείται ο Βιτρούβιος, τον οδήγησαν στον Αρχιμήδη' το υ ζήτησε να επινοήσει μία μέθοδο ώστε να αποκαλυφθεί η απάτη. Στο επεισόδιο αυτό αναφέρεται κα ι το
23
Εύρηκα που κραύγασε ο
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
Αρχιμήδης όταν ανακάλυψε την περίφημη Αρχή και ταυτόχρο να την κατάλληλη μέθοδο για να δια πιστωθεί η απάτη. Γέμισε μ ία μεγάλη λεκάνη, μέχρι τα χείλη, με νερό και βύθισε, μας λέει ο Βιτρούβιος, αρχικά ένα κομμάτι α πό ατόφιο χρυσάφι με βάρος ίσο με εκείνο της κορόνας μαζεύοντας προσεκτικά όλο το νερό, που φυσικά ξεχείλισε από τη λεκάνη. Επανέλαβε το ίδιο με ένα ίδιου βάρους κομμάτι από καθαρό ασήμι κα ι, τέλος , με την περίφημη κορόνα του τυράννου. Εύκολα διαπίστωσε ό τι η κορόνα «εκτόπιζε» περισσότερο όγκο νερού σε σχέση με το χρυσό κομμά τι και λιγότερο σε σχέση με το ασημένιο. Ντ ροπή για τον απα τεώνα χρυσοχόο και θ ρίαμβος για την επιστημονι κή πρακτική. Βέβαια, το νερό που ξεχείλισε από την μπανιέρα το υ Αρχι μήρη δεν μας διδάσκει τίποτα για την περίφημη Άνωση· η μ έθοδος για την οποία μας μ ιλάει ο Βιτ ρούβιος δεν είναι τίπο τε άλλο α πό μία ογκομέτρηση. Αυτό είνα ι, όμως, μία λεπτομέ ρεια, γιατί εκείνο που με τράει στην αφήγηση είναι η κραυγή. Στην εξιστόρηση του Β ιτρούβιου διαγράφεται το προφίλ του σοφού -είναι κάπως μεγαλομανής, αλλά κα ι πολύ α ποτελε σ μα τ ικός- συ γχρόνως, όμως , η α φήγηση επικεντ ρώνε τ α ι στην αρχέγονη κραυγή του. Μας δίνει έ τσι τη δυνατότητα να διακρίνουμε την ουσία: η επισ τήμη είναι μεγαλοφυής και απλή
ταυτόχρονα. Και αυτή ακριβώς είναι η βασική σημασία του Εύρηκα, μιας λέξης που διατηρείται ακμ αιότατη είτε ως τ ίτλος του Ευρωπαϊκού Προγράμμα τος Τεχνολογίας είτε ως τίτλος σε ά ρθρα εφημερίδων είτε ως όνομα επιστημονικών περιοδικών.
Εξάλλου, α υτό που μας κάνει να νιώθουμε κοντά σ τον τόσο μακρινό Αρχιμήδη είναι λιγότερο η μεγαλοφυια του και περισσότερο η ανθρώπινη διάστασή του. Βρίσκοντας τη λύση ενός αινίγμα τος ή ανακαλύπτοντας το μυστικό κάποιου λαβύ ρινθου ο καθένας μας θα μπορούσε να αναφωνήσει το δικό του
Εύρηκα. Χιλιάδες μικ ρά Εύρηκα εμφα νίζονται καθημερινά
στον κόσμο και είτε θυμίζουν ότι εδώ η επιστήμη επαγρυπνά είτε δείχνουν ότι, σύμφωνα με 'tη φ ράση του Πικάσο, την οποία
24
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
εσφα λμένα προσα ρμόζουμε στη λογική της επιστήμης, «δεν ψάχνουμε' βρίσκουμε». Το
Εύρηκα είναι μία λέξη που συγκα
λύπτει την πολυπλοκότητα του συμπλέγματος «τεχνολογία-ε πιστήμψ>, ένας χιτώνας που την κάνει αόρατη. Από τους μι κροϋπολογιστ ές μέχρι τα φαξ, όλα τα προϊόντα της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης, ενώ είναι όλο κα ι πιο α πλά στον χειρισμό τ ους, πα ρουσιάζονται όλο κα ι πιο δ υσνόη τα -σ το «γιατί» της λειτουργία ς τους- σ' εμάς τους κοινούς θνη τούς. Ανάμε σα στην επιστήμη και σε μας το χάσμα συνεχώς διευρύνεται, α λλά το Εύρηκα υπάρχει για να μας ενθα ρρύνει. Χα ρακτηριστι κό γνώρισμα του μοναχικού ερευνητή και ύστατο «δακτυλικό α ποτύπωμα» ενός μακρινού πλέον παρελθόντος, το
Εύρηκα μας
μιλάει για μία εποχή κατά την οποία α κόμα και οι πιο φανατι κοί ζηλωτές της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης -εκείνοι για τους οποίους «καθετ ί που είναι δυνατόν να γίνει, γίνε ται»- θα μπο ρούσαν να α πα ρνηθούν έστω και στιγμιαία το επιστημονικό πνεύμα και να πιστέψουν ότι ένας αυτοδίδακτος και μοναχικός lταλός εφευρέτης έφτιαξε μία μηχανή που επιτρέπει στα αερο πλάνα να καταναλώνουν ελάχιστες ποσότη τες καυσίμου. Δεύτερη λοιπόν ιστορία α λλά και δεύτερο μάθημα: Είκοσι τρεις αιώνες μετά την πρώτη αναφώνησή του, το
Εύρηκα αντη
χεί πάντα. Και φαίνεται ότι και στο μ έλλον θα αν τηχεί. Γιατί μ έσα από τη γύμνια το υ και την α πλότητά του διακηρύσσει
α υτό που κάθε κοινός θνητός φ αντάζεται για την επιστημονική ανακάλυψη: την αστρα πή της έμπνευσης τη διαδέχεται η κραυ γή της χαράς και η σφοδρότητα της εκδήλωσής της. Και είναι τόση , που ο εφευρέτης μ έσα στην αφηρημάδα του βγαίνει γυ μ νός σ τους δρόμους, ως το βραβείο για την κατάκτησ η της καινούριας γνώσης να ήταν η απελευθέρωση του κορμιού. Η ιδέα, σφηνωμένη σ το κοινωνικό υποσυνείδητο , διατηρείται ανα λλοίωτη είκοσι τρεις αιώνες μετά: ακινητοποιημένος σε αναπηρική καρέκλα, προσβεβλημένος α πό σοβα ρή ασθένεια το υ νευρικού συστήματος, με σώμα συντετριμμένο, α λλά με βλέμμα ζωντανό - ιδού ο σύγχρονός μας. ο Άγγλος αστροφυ-
25
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
σικός Σ τέφεν Χόκινγκ (Stephen Hawking). Στην Αγγλία τον βλέπουμε παντού· μέΊΡΙ και σε πρόσφατ η έκδοση μιας «Συ νοπτικής ιστορίας των τηλεπικοινωνιών». Στη Γαλλία τον συ ναντάμε κάπως λιγότερο, αν κα ι έΊει αΡΊίσει να γίνεται αρκετά γνωστός από την εΠΟΊή που κυκλοφόρησε το βιβλίο του Το χρονικό του χρόνου. ΚατέΊει την έδρα το υ Νεύτωνα στο Πα νεπιστήμιο του Κέμπριτζ και θεωρείται αυθεντία της αστροφυ σικής με ειδικότητα στις περίφημες μαύρες
τρύπες. Με το σώμα
του ουσιαστικά νεκρωμένο και με πνεύμα που επιμένει να δη μιουργεί , μπορεί και συμβολίζει -καλύτερα α πό οποιονδήποτε άλλον - τη μυθική ιδέα της «οφειλής» που απαιτεί η Γνώση από τους ανθρώπους αλλά και τον μεγάλο σεβασμό προς εκεί νους που αναλαμβάνουν την εξόφλησή της. Ένας σεβασμός όπου ο θαυμασμός ανα μειγνύεται με φόβο. Γιατί η κληρονομιά που μας άφησε ο ΑΡΊιμήδης είναι τερά στια και ανάμεσα στα σΤΟΙΊεία της υπάΡΊει και η εικόνα του επιστήμονα αρκετά σκοτεινή. Ανάμεσα στις α πόκρυφες -α ναφερόμενες σε αυτόν - ιστορίες, η σημαντικότερη είναι ίσως εκείνη για την πολιορκί α των Συρακουσών. Γύρω στα 214 π.χ., το τελευτα ίο αυτό ΟΊυρό της ανεξα ρτησίας των ελληνικών πόλεων πολιορκείται από τις λεγεώνες του Ρωμαίου υπάτου Μάρκελλου. Η παραθαλάσσια πόλη, σύμμαΊος τ ης ΚαΡΊηδό νας εναντίον της Ρώμης, πολιορκήθηκε επί τριάντα ολόκλη ρους μήνες, κατά τη διάρκεια των οποίων - σύμφωνα με όσα εξιστορούν ο Πλούταρ χος, ο Πολύβιος και ο Τίτος Λίβιος- οι Συρακούσιοι κ ατάφερναν να α ποκρούουν τους επιτιθέμενους χάρη στις «σατανικές» μηΊανές που είχε επινοήσει ο Αρχιμή δης: καταπέλτες ικανοί να εκσφενδονίζουν τεράστια κομμάτια βράΊων προς τις γαλέρες των πολιορκητών, σκορπιοί για να τραβούν τα δόρατα, γερανοί που κατάφερναν να γαντζώνουν όσα σκάφη πλησίαζαν στα προπύργια των τεΙΊών, μέΊΡΙ και κοίλοι «μα γικοί» καθρέφτες ικανοί να εστιάζουν το ηλιακό φως στα πανιά των εΊθρικών πλοίων και να προκα λούν αναφλέ ξεις και πυρκαγιές. Αν εξαιρέσουμε αυτούς τους τελευταίους ,
26
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
με δεδομένο ότι οι τεχνολογικές δυσκολίες του εγχειρήμα τος ήταν μάλλον ανυπέρβλητ ες (μ έχρι και οι τεχ νικοί το υ προ γράμμα τος «πόλεμος των άσ τρων» το υ πρώην προέδρου Ρί γκαν είχαν ομολογήσει ότι το να κα τευθύνουμε μία δέσμη α νακλώμενου φωτός προς κινούμενο στό χο δεν είναι καθόλου εύκολο) τα υπόλοιπα είναι μάλλον βέβαιο ότι έχουν συμβεί και δείχνουν ότι ο Αρχιμήδης είχε αφιερώσει το μηχανολογικό του τα λέντο στην υπηρεσία της πόλης του. Ενίσχυσε κατ' αρχήν τα τείχη της πόλης και κατάφερε, στη συνέχεια, να πετύχει ση μαντικές βελτ ιώσεις σε πολεμικές μηχανές γνωστές στους με σογειακούς λαούς α πό τον προηγούμενο αιώνα. Η πόλη έπεσε το φθινόπωρο του 212 π.Χ., όταν κάποιοι α πό τους πολιορκού μενους δημιούργησαν ρήγμα από το οποίο πέρασαν οι λεγεω νάριοι το υ Μάρκελλου. Ο Αρχιμήδης, σύμφωνα με την αφήγη ση του Πλουτάρχου, σκοτώθηκε α πό έναν Ρωμαίο στρατιώτη, στον οποίο είχε α παγορεύσει να α γγίξει το σ χέδιο που είχε χαράξει μ ε το ραβδί του στην α μμουδιά των Σ υρακουσών... Ιδού λοιπόν το στοιχείο του μυθικού. Σ την πραγματικότη τα, η άλωση των Συρα κουσών, της πιο ισχυρής και κα λά ο χυ ρωμένης πόλης της Μεσογείου, οφείλετα ι μάλλον σε εσωτερι κές αντιδικίες ανάμεσα σε οπαδούς της Ρώμης και της Καρχη δόνας παρά σε μια συγκεκριμένη πράξη προδο τική. Η πτώση συνοδεύτηκε από πράξεις ιδιαίτερης βαναυσότητας: οι σφαγές και οι λεηλασίες ήταν τέτοιες, που έκαναν τη ρωμαϊκή Σύγκλη το να αρνηθεί να χαρακτηρίσει θριαμβευτή τον Μάρκελλο, ο οποίος ενδιαφέρθηκε εμφανώς περισσότερο για τη λαφυραγώ γηση της πόλης παρά για τη σφα γή ενός μα θηματ ικού το υ 2 οποίου την ύπα ρξη ίσως και να μην έμαθε ποτέ .
2. Σήμερα δεν υπάρχει ίσως άνθρωπος που να αγνοεί τον Αρχιμήδη. Η ανάμνησή του διέσχισε τους αιώνες χωρίς να χάσει τίποτα από τη λάμψη της. Ο Οτιέ μάς θυμίζει ότι κατά τον δέκατο έβδομο αιώνα ο Παmcάλ στις
«Σκέψεις» του α
ναγνωρίζει δύο μεγάλες προσωπικότητες τον Ιησού Χριστού και τον Αρχι-
27
Η
ΜΠΑΝΙΕΡΑ
ΤΟΥ
ΑΡΧΙΜΗΔΗ
Η διήγηση του Πλουτάρχου, γράφει ο ιστορικός Μισέλ Οτιέ στο βιβλίο του Σ τοιχεία της ιστορίας των επιστημών ,
θέτει επί τάπη τος το ζήτημα της δεοντολογίας του επιστήμονα και των κανόνων που θα μπορούσαν να διέπουν την επιστ ημο νική πρακτική. Εάν ο τύραννος του το ζητούσε, ο Αρχιμήδης θ α συμφωνούσε σ το να αφεθεί ελεύθερη κα ι ανεξέλεγκτη η δύναμη της επιστήμης. Κάτι τέτοιο δεν θα του έκανε ούτε κρύο ούτε ζέστη. Η εξιστόρηση το υ γεγονότος που οδήγησε στην θανάτωσή του φανερώνει ότι ήταν εξίσου αδιάφορος τόσο για τη διείσδυση των ρωμαϊκών λεγεώνων, όσο κα ι για το ενδεχό μενο μιας δικής του α πόδρασης. Όλες οι παρα λλαγές της αφή γησης του θανάτου του Αρχιμήδη συγκλίνουν στο ό τι ένα μόνο πράγμα τον ενδιέφερε και αυτό ήταν οι ιδέες του. Τρίτη ιστορία α λλά και τρίτο μάθημα. Ο ερευνητής, ολο κληρωτικά αφοσιωμένος στην αναζήτηση της αλήθειας, ελά χιστα ενδιαφέρεται για ηθικές θεωρήσεις. Κατά τη σύγκρουση τ ου κα λού με τ ο κακό νιώθει να βρίσκετα ι πάνω α πό αυτή. Πρόκειτα ι για τη γνωστ ή ιδέα ό τι η α λήθεια, αναγκαστικά επιστημονική, είναι ανεξάρτητη από τους ανθρώπους . «Η επι στήμη δεν έχει μία ορισμένη ηθική. Η φύση αγνοεί τους ηθι κούς νόμους ». Η άποψη ανήκει στον Πίτερ Ν τιούεσμπεργκ - μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της Αμερικής - και, μολο νότι είναι πιθανόν διατυπωμένη με περισσή αθωότητα, σκια γραφεί πολύ κα λά από τη μια πλευρά του νομ ίσματος το σημε ρινό προφίλ του επιστήμονα. Και, όπως κάθε μυθική μορφή πα ραπέμπει οπωσδήποτε στην άρνησή τ ης, θα μπορούσε κα νείς να δει στην άλλη πλευρά του νομίσματος το προφίλ του επιστήμονα που ανησυχεί για το καλό της Ανθρωπότητας. Ο
μήδη. Ο Κοντ στο θετικιστικό του ημερολόΎΙΟ, στον τέταρτο μήνα, τον α φιερωμένο στην επιστήμη της αρχαιότητας, δίνει το όνομα
«Αρχιμήδης».
Είναι το μοναδικό όνομα επιστήμονα ανάμεσα σε άλλα λαμπερά ονόματα, όπως Μωυσής, -σμηΡος και Ιούλιος Καίσαρ.
28
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
Παστέρ απέναντι στον Αρχιμήδη. Ο πανάρχαιος δ ιάλογο ς για τους σκοπούς και τα μέσ α τ ης επιστήμης δεν πρόκειται να σταματήσει ποτέ. Τρεις ιστορίες, τρία μαθήματα αλλά μία μόνον ιδ έα: αυτή που «έρχεται» για να φωταγωγεί τη σκέψη του ερευνητή ή για να την ελευθερώνει από τις αλυσίδες της. Και ο κεραυνός που ίσως προκαλεί τον ερχομό της λέγεται Επιστήμη. Να γιατί ο πρώτος στη σειρά, αλλά και ο αρχαιότερος ήρωας της επιστή μης λέ γεται Αρχιμήδης και όχι Ευκλείδης ή Πυθαγόρα ς, οι οποίοι - αν και υπήρξαν στοχαστές εξίσου σημαντικοί μ ε ε κείνο ν- στην παγ κόσμια κοινή γνώμη δεν φθάνουν ούτε στο ένα εκατοστό της διασημότητας του Αρχιμήδη. Σ την γκαλερί πάντως της ιστορίας της ανθρώπινης Σκέψης το πορτρέτο του Αρχιμήδη συγκεντρώνει τα στοιχεία εκείνα, που μας επιτρέ πο υν να καμαρώνο υμε την επιστήμη και να συζητάμε για το μεγαλείο της.
29
Τα καρνέ του Λεονάρντο
Σήμερα ο άρχων του κόσμου ονομάζεται Μπιλ Γκέιτς είναι ο «βασιλιάς» της πληροφορικής. Λένε γι' αυτόν ότι ο ήλιος δεν δύει ποτέ στους απέραντους ορίζοντες της αυτοκρατορίας του. Ο «βασιλιάς» χρειάστηκε κάποτε να πληρώσει αρκετά εκατομ μύρια δολάρια για να αποκτήσει ένα καρνέ' ένα καρνέ με σχέ δια από το χέρι ενός μεγάλου μετρ, ενός ανθρώπου της Α να γέννησης που θεωρείται «ο μετρ». Είναι αυτός που ζωγράφισε την
Τζοκόντα, ο άνθρωπος που η διεισδυτική του ματιά είδε
πολύ πιο μακριά από τον ορίζοντα του αιώνα του, ένας σχεδια στής παράξενων μηχανών, που θα κατασκευάζονταν πεντακό σια, περίπου, χρόνια αργότερα, ένας άνθρωπος που έζησε από το 1452 μέχρι το 1519, ένας ασύγκριτος ζωγράφος, τολμηρός γλύπτης, ιδιοφυής εφευρέτης, θαυμάσιος μηχανικός, προφήτης σύγχρονων πολιτισμικών επιτευγμάτων. ένα από τα εξαιρετικά παιδιά της Ανθρωπότητας. ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ένας Uomo universale. Αυτό το τελευταίο είναι εκείνο τουλάχιστον που θα μείνει όταν όλα τα άλλα θα έχουν ξεχαστεί. Όσοι, βέβαια, νομίζουν ότι Μάξγουελ είναι μια φίρμα καφέ και ότι ο Γκέι-Λισσάκ είναι Άγγλος ομοφυλόφιλος, θεωρούν τον Λ εονάρντο ως τον κατεξοχήν εφευρέτη. Αυτό φυσικά αδαεί τον θεϊκό Λεονάρντο ντα Βίντσι. Είναι δύσκολο να εντοπιστεί η βασική ιδιότητά του. Μεγαλοφυής; Αναμφίβολα. Καλλιτέχνης; Με την πλήρη
31
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
έννοια του όρου. Εξάλλου, στην πατρίδα του, τη Φλωρεντία, ζωγράφοι και οικοδόμοι, γλύπτες και μεταλλουργοί, μ ηχανικοί και χρυσοχόοι ανήκαν σε μια και μόνο συντεχνία· στο σωμα τείο των Τεχνών. Καλλιτέχνης ή μηχανικός; Αλλά κατά τη συγκεκριμένη εποχή και στη συγκεκριμένη πόλη διάζευξη δεν υφίσταται. Ο Λ εονάρντο είναι και «το ένω) και «το άλλΟ )). Ωστόσο, «το άλλο» πολύ πε ρισσότερο από «το ένω), γιατί η τεχνολογία υπήρξε το μεγάλο του πάθος, αυτό για το οποίο του απονεμή θηκαν οι τίτλοι: Architecto ed Engegnero (Αρχιτέκτων και Μη χανικός) στην αυλή του Καίσα ρα Βοργία στη Φλωρεντία, Pain tre et lngenieur (Ζωγράφος κα ι Μηχανικός) στην αυλή του Λ ουδοβίκου του Ι Β'. Γιατ ί είναι αλ ήθε ια ότι ο δημιουργός της Mona Lisa ζωγράφισε πάρα πολύ λίγο. Μας άφησε δώδεκα μόνο πίνακες. Τόσοι είναι εκείνοι, τουλάχιστον, που θεωρού νται αναμφίβολα δικοί του. Αυτό ήταν κα ι ένα στοιχείο έκπλη ξης για τους ανθρώπους της εποχής του. Πώς είναι δυνατόν ένας ζωγράφος με τόσο μεγάλο ταλέντο να είναι τόσο φειδω λός σε δημιουργίες; Η απάντηση είναι μάλλον απλή. Η ζωή του ήταν κατά βάση αλλού. Μέσα στα μαθηματικά, τα οποία θαύμαζε απεριό ριστα, μέσα στη Μηχανική, όπου διέπρεπε, εφόσον τα προβλή ματα είχαν σχέση με πρακτικά ζητήματα, μέσα στην Ανατομία, όπου η οξύτητα της ματιάς του και η φινέ τσα των σχεδιασμών του τον έκαναν να ξεχωρίζει, και πάνω απ' όλα μέσα στην Τεχνική, όπου έβρισκε «χώρΟ)) για να εκφραστεί με τον καλύ τερο τρόπο η περιέργειά του, η φαντασία του και η απαράμιλλη αισθητική του για τα μεγάλα έργα και για τις μηχανές τις οποίες συνεχώ ς βελτίωνε· τα τειχίσματα του Πιομπ ίνο, στα κανάλια της Ρομάνα, τους μύλους για τις μ ηχανές των υφα ντουργείων της Λομβαρδίας, την ιδέα μιας τουρμπίνας ατμού: ο Λεονάρντο ντα Βίντσι ζούσε μέσα στην Τεχνική λειτουργώ ντας σαν ένα αχόρταγο πνεύμα. Την έμπνε υση που αναζητούσε την έβρισκε γύρω του ·
32
ΤΑ ΚΑΡΝΕ ΤΟΥ ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ
στους ωρολογοποιούς, στους υαλοφυσητ ές, σ τους τεχνίτες που έφτιαχναν καμπάνες, στις διηγήσεις των ταξιδιωτών που είχαν δει μ ε τα μάτια τους εδώ έναν ανεμόμυλο κι εκεί έναν δίσκο για να λειαίνουν τους καθρέφτες, αλλά και στα επιστη μονικά γραπτά του Μεσαίωνα, όπου ανακάλυπτε έως και φυσι κούς νόμους για τη διάδοση του φωτός κ αι για την οπτική γενικότερα. Τα καρνέ του είναι «κήποι» ιδεών και υλοποιήσε ων, τους οποίους συντηρεί με ευλάβεια. Η ανάλυσή τους, πα ρα τηρεί ο Τσαρλς Τρούσντελ, ερευνητής της ιστορίας των μαθηματικών, δείχνει ό τι, ενώ είναι ικανός για εμπνεύσεις τρο μερά πρωτό τυπες, «καμία από τις μεγάλες επιστημονικές ανα καλύψεις δεν θα μπορούσαμε να του αποδώσουμ ε». Ένας άλλος ερευνητής του έργου του, ο Φίλιππο Αρέντι σημειώνει ότι «η επιστημονική του ιδιοφυία είναι περισσότερο αποτελεσματική στ ις παρατηρήσεις παρά στη σύνθεση, εί ναι πιο ικανός στο να διαισθάνεται παρά στο να αφαιρεί και να συμπεραίνει». Στον τομέα της τεχνικής ξαναφέρνει συχνά στο φως ιδέες προκατό χων του, όπως ο Τάκολα ή ο Φ ραντζέσκο ντ ι Τζιόρτζιο τις οποίες, ορισμένες φορές, βελτιώνει. Όσο για την κουλτούρα του, δύσκολο να την κρίνουμε. Είναι βέβαια αρκ ετά ευρυμαθής όχι όμως τόσο, ώστε, σύμφωνα τουλάχιστον με τις προδιαγρα φές του Ουμανισμού, να τον χαρακτηρίσουμε Uomo universale. Κι αυτό διότι χειρίζε ται τη λατινική γλώσσα -και στον γρα πτό και στον προφορικό λόγο- μ ε όχι και τόσο μεγάλη ευχέ ρεια, ελάχιστα πράγματα γνωρίζει για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και η συνάντησή του με τη γεωμετρία είναι αρκε τά όψιμη. «Ε ίναι, τελικά», γράφει ο ιστορικ ός Κάρλο Μακάνι, «άνθρωπος μιας μέσης κουλτούρας, κάπου στο μέσον της από στασης που χωρίζει έναν αμαθή από έναν λόγιο». Όταν κατά τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα τα σκορπι σμένα εδώ και εκεί καρνέ του ξαναβρέθηκαν και συναρμολο γήθηκαν σαν ένα δύσκολο παζλ, η αντίδραση του κόσμου έφθα σε στα όρια του ενθουσιασμού και άρχισε η εξύμ νηση ενός ονείρου. Μία ενσάρκωση αυτού του ονείρου είναι η περίφημη
33
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
αυτοπροσωπογραφία του Τορίνο, χρονολογημένη το έτος Ι 5 Ι 2. Με πυκνή γενειάδα και με πολύ μακριά μαλλιά -αν και δεν πρέπει να του είχε απομείνει ούτε μια τρίχα εκείνη την εποχή και μολονότι μια τέτοια «κόμη» δεν ήταν τότε της μόδας - ο Λεονάρντο αυτοπαρουσιάζεται μάλλον ως ένας μάγος παρά ως επιστήμονας. Όταν τα υπέροχα ιχνογραφήματα, τα αναρίθμητα σχεδιά σματα, οι ποικίλες σημειώσεις και οι λεπτομερείς περιγραφές του επιβλητικού αυτού ανθρώπου ήρθαν στο φως, ο κόσμος της Τέχνης και της επιστήμ ης συγκλον ίστηκε περισσότερο και από όσο είχε συγκλονιστεί με την ανακάλυψη της Πομπηίας κάτω από τις στάχτες της, εκατόν πενήντα χρόνια πριν. Έ να σωρό παλιά ερωτηματικά βγήκαν στην επιφάνεια: τι ρόλο έπαι ξε ο απελευθερωτικός αριστοτελισμός κατά την εποχή εκείνη; Η εαλησία; Π οιοι ήταν εκείνοι που προκάλεσαν την αναγέν νηση των τεχνών και των επιστημών μετά τη μακριά νύχτα του Μεσαίωνα; Μήπως ο Λεονάρντο ήταν ο ιππότης που νίκησε τα σκοτάδια της εποχής, ένας μεγάλος καλλιτέχνης, ένας μοναχι κός στοχαστής, ένας αληθινός ήρωας της επιστήμης; Κάθε λεπτομέρεια από το έργο του χρησιμοποιήθηκε ως υλικό για τη συγκρότηση του μύθου. Και πριν απ' όλα η
Τζοκόντα. Το
αινιγματικό της χαμόγελο, σιβυλλικό και ασύλληπτο, ήταν ό,τι έπρεπε για την ενίσχυση του μύθου. Χαμογελούσε διότι διέκρι νε το μέλλον; Γιατί περί αυτού πρόκειται. Ένας μεγαλοφυής ζωγράφος είχε μπορέσει να διακρίνει «αδιανόητες» μ ηχανές που θα λειτουργούσαν σ' ένα πολύ μακρινό μέλλον. Και σ' αυτό το σημείο επικεντρώθηκε το ενδιαφέρον του κοινού. Ζω γράφος, γλύπτης, εφευρέτης, αλλά κυρίως μηχανικός και χρη σμοδότης ικανότερος και από τον Νοστράδαμο, προικισμένος με τη θεϊκή δύναμη να βλέπει το μέλλον. Ένας άνθρωπος πολύ πιο μπροστά από την εποχή του, που είχε ξυπνήσει σε στιγμές «νύχτας» όταν οι συνάνθρωποί του βρίσ κονταν σε βαθύ ύπνο. Η απόδειξη; Βρίσ κεται μέσα στα καρνέ. Εκεί υπάρχουν όλα εκείνα που φαντάστηκε' οι ιπτάμενες μηχανές, το ελικόπτε-
34
ΤΑ ΚΑΡΝΕ ΤΟΥ ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ
ρο, το αλεξίπτωτο, οι ερπύστριες, το υποβρύχιο... Όλα αυτά κι ένα σωρό ακόμα «προφητικές εφευρέσεις» αποδίδονται σ' αυ τόν χωρίς καμία αναφορά σε προγενέστερους ερευνητές, εφό σον αποδεχόμαστε σαν ένα είδος πίστης ότι πριν από τον Λε ονάρντο δεν υπήρχε παρά μόνο το σκοτάδι της αμάθειας και ότι χωρίς αυτόν ο Μεσαίωνας θα ήταν ακόμα πιο σκοτεινός. Εφοδιασμένη με τέτοια στοιχεία η δημοτικότητα του Λε ονάρντο με την έλευση του εικοστού αιώνα συνέχισε να μεγα λώνει αδιάκοπα. Μόνον ο Αρχιμήδης και ο Αϊνστάιν, για δια φορετικούς ο καθένας λόγους, θα μπορούσαν να τον ανταγω νιστούν. Η συνολική, ωστόσο, παρουσία του Λεονάρντο στο κοινωνικό προσκήνιο είναι πιο έντονη. Αν δεν υπήρχε παρά ένα μόνο βιβλίο που να διακηρύσσει την ιδέα της επιστήμης, αυτό θα περιείχε τους πίνακες και τα περίφημα �χέδια του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Στη σημερινή κοινωνία της εργασίας ο σύγχρονος Ισχυ ρός Άνθρωπος έχει βρει το τοτέμ του. Είναι ένα σχέδιο του Λεονάρντο. Δύο άνθρωποι σχεδιασμένοι έτσι, ώστε η εικόνα του ενός να βρίσκεται μέσα στην εικόνα του άλλου' ο πρώτος είναι γυμνός και όρθιος με τα χέρια τεντωμένα οριζόντια σαν «ΕσταυρωμένΟζ». Για τον δεύτερο δεν βλέπουμε παρά μόνο τα τεντωμένα χέρια του λοξά προς τα πάνω και τα ανοιχτά τεντω μένα πόδια του. Γιατί μία τέτοια επιλογή; Τι είναι αυτό που παριστάνει το συγκεκριμένο σχεδίασμα και κάνει τον σύγχρο νο άνθρωπο να το θεωρεί τοτέμ του πολιτισμού του; Σε μία σύγχρονη διαφήμιση παρουσιάζεται ένας άνθρωπος του ο ποίου το άγχος εξαφανίζεται μόλις διαπιστώνει ότι ένας ανα ντικατάστατος συνεργάτης του είναι τελικά «εκεί», έτοιμος να τον βοηθήσει. Δύο άνθρωποι σε αλληλομετάθεση. Αυτό ακρι βώς παριστάνει και το σχέδιο του Λεονάρντο. Εκεί βρίσκεται και η απάντηση στο γιατί ο σύγχρονος άνθρωπος της τεχνο επιστήμης το έχει κάνει τοτέμ. Ο Λεονάρντο πέθανε' ζήτω ο σύγχρονος Ισχυρός Άνθρω πος της τεχνοεπιστ ήμης, ο οποίος ξέρει να επιστρέφει στους
35
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
παλιούς καλούς καιρούς, τότε που όλες οι γνώσεις του κόσμου ήταν δυνατόν να γίνονται κτήμα ενός μόνο ανθρώπου. Ο παλιός αυτός κόσμος δεν υπάρχει πλέον, αλλά η αναγέννησή του περ νάει μέσα από ένα «δίκτυο αρμοδιοτήτων». Μέσα σ' έναν κό σμο ταγμένο σ την υπηρεσία της υπερεξειδίκευσης , η θεϊκή τεχνοεπιστήμη έχει ανάγκη να θ υμάται ότι υπήρξε κάποτε μια εποχή κατά την οποία ήταν απολύτως ανθρώπινη.
36
Τα έnm!α του Μnερvάρ Πα!ιασύ
Ο Μπερνάρ Παλισσύ (1510-1589), ο άνθρωπος που έριξε στη φω τιά τα έπιπλα του σπιτιού του για να φτιάξει κερα μικά, έ'Χει πια 'Χαθ εί από τα σ'Χολικά εηειρίδια της Ιστορίας. Έ'Χει ωστό σο σημαδέψει τη σκέψη πολλών γενεών μαθητών Λυκείου, οι οποίοι μέσα από τις περιπέτειές του διδά'Χτηκαν τη σημασία της αφοσ ίωσης σ' έναν σκοπό και της απόλαυσης που σου προσφέρει η προσπάθεια για να πετύ'Χεις κάτι. Από τους 'Χιλιά δες αυτούς μαθητές του παρελθόντος, άλλοι μεν τον θαύμασαν -που τόλμησε να ρίξει τα έπιπλά του στη φωτιά, ενώ εκείνοι θα έτρωγαν ξύλ ο αν έκαναν έστω και μι α γρατσουνιά στον μπουφέ της σαλοτραπεζαρίας- άλλοι δ ε έμειναν με την έκπλη ξη, διερωτώμενοι «προς τι όλες αυτές οι προσπάθειες για να φτιάξει μπιμπελό σαν αι;τά που βρίσκει κανείς εύκολα στο τζάκι του παππού του;» Τέσσερις αιώνες νωρίτερα οι γείτον ες του Παλισσύ εί'Χαν τα ίδια ερωτήματα. Γιατί, εάν σ ήμερα το κεραμικό έ'Χει γίνει ένα υλικό της πρωτοπορίας -η έρευνα της συμπεριφοράς του θα μπορούσε να οδηγήσει σε επιστημονικές βραβεύσεις- στα Ι 550 οι άνθρωποι θεωρούσαν την κεραμική σαν μία τέ'Χνη μι κρής σημασίας, για την οποία δεν θα άξιζε, βέβαια, τον κό πο να θυσιάσει κανείς την ηρεμία της οικογενειακής του ζωής. Από τη σκοπιά του εικοστού αιώνα, η ιστορία του Παλισσύ εντυ πωσιάζει ακόμα περισσότερο. Σε μία επο'Χή όπου ο Αμβρόσιος 39
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
Παρέ ανακαλύπτει τη σύγχρονη χειρουργική και ο Κοπέρνικος περιγράφει με επαναστατικό τρόπο τις τροχιές των ουράνιων σωμάτων, ο Παλισσύ κατασκοτώνεται φτιάχνοντας πιάτα δια κοσμημένα με καρκίνους και ερπετά σε ανταύγειες βαθυκόκκι νες... Περνάει δέκα χρόνια από τη ζωή του σπάζοντας πήλινα αγγεία και επενδύοντάς τα με παράξενα μείγματα, κασσίτερου, αντιμονίου, στάχτης και πέτρας του Ρeήgοrd και συγχρόνως φτιάχνοντας φούρνους υαλουργίας, τους οποίους τροφοδοτεί με καύσ ιμο τους ξύλινους ορθοστάτες από το ν φρά χτη του κή που του και αργότερα με τα τραπέζια κα ι με τις σα νίδες από το πάτωμα του σπιτιού του. «Νιώθω απόλυτα εξουθ ενωμένος λόγω του μόχθου της δουλειάς κα ι της υψηλής θ ερμοκρασίας του φούρ νου. Εδώ και ένα μήνα το πουκάμισό μου έχει κολλήσει πάνω μου και αυτό απωθεί όσους θα ήθελαν να με βοηθήσουν, ενώ στην πόλη με κατακρίνουν γιατί επιδιώκω να ρίξω στη φωτιά το σανίδωμα του σπιτιού μου. Χάνω έτσι, σιγά σιγά, το κύρος μου· δεν είναι λίγοι εκείνοι που με θεωρούν τρελό». Οδηγούμενος από απο τυχία σε αποτυχία μέσα από συντρίμμια αγγείων, με φόντο τις φωνές των παιδιών του να ζητάνε φαί, τους γείτονες να τον λοιδορούν και τη γυναίκα του να γκρινιάζει, ο Μπερνάρ Πα λισσύ επέμενε. Με το άγχος να είναι το βασικό στοιχείο της όλης προσπάθειας, υπομονετικός αλλά και επίμονος βυθ ιζόταν ολοένα και περισσότερο σε μία απελπισμένη αναζήτηση. Πί στευε ότι θα κατάφερνε να φτιάξει σμάλτο σαν αυτό που είχε δει σε μία πηγή της Φαέντσα. «Σμάλτο μιας σπάνιας ομορφιάς, τέτοιας που από τότε -συγκρουόμενος με τη λογική μου βάλθηκα να αναζητώ το μυστικό του. Ένιωθα ένας άνθρωπος χωμένος στο απόλυτο σκοτάδι που αρχίζε ι όμως να ψηλαφεί». Έρωτας για την τέχνη; Ο Παλισσύ είναι ένας καλλιτέ χνης, ένας ψηλαφητής του σκοταδιού, πρέπει όμως να βρει και ένα καινούριο επάγγελμα. Στα 1540 η υαλουργία δεν αμεί βεται· ούτε και η ζωγραφική πορτρέτων αποδίδ ει. Αντί να πε ριοριστεί σε μία πτωχική διαβίωση, ζώντας από τις παραγγε40
ΤΑ ΕΠΙΠΛΑ ΤΟΥ ΜΠΕΡΝΑΡ ΠAΛlΣΣY
λίες πορτρέτων και από τα χρωματιστά υαλικά του, ο Παλισσύ θα προτιμήσει να εξ ερευνήσει μια περιοχή άγνωστη αλλά και πολλά υποσχόμενη. Κανένας Γάλλος δεν ξέρει να αντιγράφει τα ιταλικά κεραμικά, παρόλο που οι πλούσ ιοι πελάτες δεν λεί πουν. Η επιμονή του κάποτε θ α δικαιωθεί . Ύστερα από αλλε πάλληλες αποτυχίες θα καταφέρει να ανακαλύψει το μυστικό του σμάλτου. Το γεγονός θα του προκαλέσει πολύ μεγάλη χα ρά. Είναι η χαρά του ανθρώπου που φτάνει σε μ ια καινούρια δημιουργία. Μαζί έρχεται και η αναγνώριση. Η ζωή του αλλά ζει εκ βάθρων. Ο σταβλάρχης του Μονμορανσ ί τον φέρνει στη βασιλική αυλή και γίνεται «εφευρέτης των κεραμικών ρουστίκ του βασιλιά και της βασιλομήτορος». Το ήθος φαίνεται να δι καιώνεται, αλλά το μαγευτικό κομμάτι της ιστορίας σταματάει εδώ. Ο Πα λισσύ είχε την ατυχή ιδ έα να μεταστραφεί στον προτεσταντισμό την παραμονή της σφαγής του Αγ ίου Βαρθο λομαίου. Θα αποφύγει τον θάνατο χάρη στις υψηλές γνωριμίες του, αλλά η ζωή του θα συνεχιστεί μέσα σ ' ένα σκοτεινό κελί της Βαστίλλης, ό που δεν θα τον επισκεφτεί ούτε μία φορά ο βασιλιάς Ερρίκος ο Γ. Η ιστορία του Μπερνάρ Παλισσύ μάς δ ιδάσκει τρία ση μαντικά πράγματα: ότι το μέλλον ανήκει στους τολμηρούς, ότι εκείνος που ψάχνει βρίσκει (και κυρίως εφόσον καταφεύγει σε πειραματικές μεθόδους) και ότι σε μια γενναία καρδιά τίποτα δεν είναι αδύνατον. Ο ίδ ιος ο Παλισσύ έλεγε κάποτε: «Π ρέπει κανείς να είνα ι γενναίος, εύστροφος, ευέλικτος και εργατικός». Το ότ ι μόνο το σανίδωμα του πατώματός του δι έσχισε τους αιώνες και γράφτηκε στην ιστορία είναι κατάφωρα άδικο. Για τί η «επιστήμη» του Παλισσύ πήγα ινε πολύ πιο μακριά από το μυστικό της κατασκευής σμάλτου. Οδήγησε σε μια «τέχνη της Γης» η οποία απετέλεσε έναν προπομπό της Γεωλογίας, της Παλα ιοντολογίας και της Χημείας. Σε μια εποχή που οι άνθρω ποι είναι «σίγουροι» ότι τα νερά των ποταμώ ν έρχονται από το εσωτερικό της Γης, εκείνος αποδεικνύει με πειραματική μέθο δο ότι προέρχονται αποκλειστικά και μόνο από τη βροχή. Ενώ 41
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
έναν αιώνα αργότερα ο Ισαάκ Νεύτων θα καταπονηθεί σχεδόν όσο και αυτός -με διαφορετικούς στόχους και με μικρότερη επιτυχία- ασχολούμενος με τους φούρνους των αλχημιστών, «αυτός», ο σπεσιαλίστας του πράσινου με χρώμιο, του λευκού με κασσίτερο και του πορφυρού με χρυσό, έχει ήδη αποδείξει ότι η μετατροπή ενός μετάλλου σε άλλο μέταλλο είναι μια χίμαιρα. Δύο αιώνες πριν από τη γέννηση της κρυσταλλογραφίας προτείνει μια ταξινόμηση των κρυστάλλων. Ενδιαφ έρεται κυ ρίως για τα απολιθώματα και -αυθαδιάζοντας σε ό,τι πιστεύει η εποχή του- ισχυρίζεται ότι δεν είναι «λείψανα του Κατα κλυσμού» αλλά «είδη που έχουν εξαφανισθεί». Οι νεωτεριστι κές αυτές ιδέες, οι ο ποίες σπάνια γεννιούνται σε ανθρώπους πο υ καίνε σανιδώμα τα, σχετικά σ ύντομα θα εκτιμηθούν. Ο Αμβρόσιος Παρέ συμβαίνει να είναι τακτικός ακροατής των δημόσιων διαλέξεων που έδινε ο Παλισσύ στο Παρίσι, πάνω σε διάφορα ζητήματα της ιστορίας της φύσης, λίγο πριν να κλειστεί οριστικά στη Βαστίλλη. Αυτό ωστόσο δεν ήταν αρκε τό για την ιστορία των Επιστημών, ώστε να αποδώσει στον Παλισσύ το «ανάστημα» του Λεονάρντο, ο οποίος εύκολα θα τον υποσκελίσει και θα γίνει αυτός το πρότυπο του ανθρώπου της Αναγέννησης. Έμεινε η υπόθεση του σανιδώματος, η ο ποία «πέρασε» στους μετα γενέστερους ως ένα αρχέτυπο της σύγκρουσης κοινωνίας και ε πιστήμης. Γιατί είναι αλήθεια ότι ο Παλισσύ έκαψε καθετί πο υ ήταν ξύλινο. Κατ έστρεψε το σπίτι του για να τροφοδοτήσει την επιστημονική αναζήτηση, μεταφράζοντας με τον δικό του τρό πο το home sweet home σε «σμάλτο, αγαπημένο σμάλτο». Να κάτι που συμβολίζει υποδειγματικά τη δίψα για γνώση και τη συνεπαγόμενη ορμή, η οπο ία δεν ανακόπτεται από κανένα ε μπόδιο. Να κάτι που μας διδάσκει ότι το πάθος της αναζήτησης μπορεί να οδηγήσει μέχρι και στην περιφρόνηση των κοινωνι κών συ μβατικών δεδομένων. Το ότι ο μύθος του Παλισσύ χά θηκε από τα σχολικά βιβλία είναι εξίσου διδακτικό με τον ίδιο 42
ΤΑ ΕΠΙΠΛΑ ΤΟΥ ΜΠΕΡ1'{ΑΡ ΠΑΛ ΙΣΣΥ
τον μύθο· η κοινωνία ξέρει πάρα πολύ καλά τι πρέπει να περι μένει και τι πρέπει να φοβάται από τις παθιασμένες έρευνες. Έμαθε να δυσπιστεί προς τους διάφορους Παλισσύ του σήμε ρα, τους περιορίζει σε τύπου CNRS ερευνητικά εργαστήρια και σε περίπτωση επιτυχών αποτελεσμάτων τούς απονέμει μετάλ λια. Όσο για την αναπόφευκτη κοινωνική άνοδο του εφευρέτη του σμάλτου, αυτή δεν είχε κάποια ιδιαίτερη σημασία σε μία κοινωνία όπως εκείνη της Γαλλίας του δέκατου έκτου αιώνα. Ο μ ύθος Παλισσύ είναι ζωντανό ς, περιορίζεται όμως στα ξύλινα σανίδια του σπιτιού του. Οι σημερινοί ερευνητές θα μπορούσαν, ωστόσο, να ανα γ νωρίσουν τη σημασία των πράξεων του Μ περνάρ Παλισσύ και να τον θεωρήσουν έναν από τους μεγάλους προάγγελους της επιστήμης. Βέβαια, χάθηκε χωρίς να αφήσει πίσω του μα θητές και πήρε όλα τα μυστικά στον τά φο του. Αυτό μας φέρνει στη σκέψη την ανησυχητική ύπαρξη «μυστικών», τα οποία πολυάριθμοι ερ ευνητές της εποχής μας επιμένουν να «κρα τούν» λόγω και του ειδικού ενδιαφέροντος που εκδηλώνει η σύγχρονη βιομηχανία. Κάποτε ο Μπερνάρ Παλισσύ αναρωτή θ ηκε: «Δεν είδ ες τους σμαλτουργούς της Λιμόζ; Έκαναν το λάθος να κρατήσουν την ανακάλυψή τους μυστική και η τέχνη τους έγινε τόσο ευτελής, που τους είναι δύσκολο να κερδίζουν τα προς το ζην με τις τιμές στις οποίες πωλούν τελικά τα έργα τους». Η σύγχρονη τεχνοεπιστήμη έχει συλλάβει την ουσία του όλου ζητήματος. Έχει διακρίνει τον κίνδυνο να υπονομευ θ εί η βασική κοινωνική αποστολή της επιστημονικής έρευνας, που είναι η ελεύθερη διάδοση της γνώ σης.
43
Το αεικίvητο
Ο καθένας μας μεγάλωσε με τον ίδιο τρόπο που ενηλικιώθηκε η Ανθρωπότητα. Κατά την ανάπτυξη κάθε ανθρώπου ανακεφα λαιώνεται ολόκληρη η εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Όλα, λοιπόν, τα βρέφη, περνούν και από την «εποχή του τροχού ». Ξα πλωμένα στο πάτωμα κρατού ν στο ένα χέρι ένα αυτοκινητάκι. Περνούν τον καιρό τους παρατηρώντας ώρες ολόκληρες έναν τροχό να περιστρέφεται κατά τη μία φορά, να σταματάει κι ύστερα να στρέφεται κατά την αντίθετη. Μ ε ρικά χρόνια αργότερα τα βρέφη έχουν πλέον γίνει άνθρωποι ενήλικοι. Οι πιο πραγματιστές από αυτούς ξαναπαίζουν το ίδιο παιχνίδι με το τιμόνι του αυτοκινήτου τους. Κάποιοι άλλοι, διόλου πραγματιστές, που είναι και ελάχιστοι, αφιερώνουν τον χρόνο τους -καμιά φορά και τη ζωή τους- στο να περι στρέφουν όχι ένα,' τροχό αλλά τον τροχό, αυτόν που θα γυρίζει συνεχώς δίχως ποτέ να σταματάει, μετατρέπουν την άρρητη μακρινή βρεφική ανάμνηση σε έκσταση κοσμική, ρίχνονται, κοντολογίς, στην αναζήτηση του αεικίνητου. Αν υπάρχει ένας μύθος «με σκληρή ζωή», είναι ακριβώς αυτός για το αεικίνητο. Τα πρώτα του ίχνη τα βρίσκουμε τον πέμπτο μ.Χ. αιώνα σε ένα σανσκριτικό χειρόγραφο που εκδό θηκε στην Ιταλία με τίτλο Siddhanta CΊromani. Χίλια χρόνια αργότερα ξανακάνει την εμφάνισή του στο Antrum Magico Medicum του Ιταλού Μαρκ Αντουάν Τσιμάρα, τον δέκατο έ45
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
κτο αιώνα στο Le Diverse e Artificiose Macchine το υ επίσης Ιταλού Αγκοστίνο Ραμέλι και τον δέκατο έβδομο αιώνα στο Theatrum Machinarum Novum του Γερμανού Γκέοργκ Μπέ κλερ, ο οποίος βέβαια γράφει στα λατινικά, όπως και οι δύο προηγούμενοι. Κατά τρόπο όμως αναπάντεχο η ιδέα κάνει την εμφάνισή της και σε κείμενο του μεγάλου Νεύτωνα, ο οποίος φαντάζεται «να ανακλώνται και να διαθλώνται οι ακτίνες βα ρύτητας» ώστε «να δημιουργείται αεικίνητο)) . Στη συ νέχεια η αναζήτηση εξαπλώνεται. Η πολ ύ τεκμ ηριωμένη μ ελέτ η το υ Αμερικάνου ιστορικού της τεχνολογίας Άρθουρ Ορντ-Χιουμ δείχνει ότι οι σχετικές προσπάθειες φθάνουν στο απόγειό τους κατά τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και αρχίζουν αργά να χάνονται κατά το πέρασμα στον εικοστό. Παρά την -χρο νολογημένη από το 1775- σχετική απόφαση της Ακαδημίας Επιστημών του Παρισιο ύ να μη δέχεται μνημόνια αναφερόμε να στο αεικίνητο (το ίδιο ίσχυε και για τα αναφερόμενα στον τετραγωνισμό του κύκλου και στην τριχοτόμηση γωνίας) χι λιάδες αιτήσεις για δι πλώματ α ευρεσιτ εχνίας συνέχισαν να υποβάλλονται μέχρι το 1911 στην Αγγλία και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Οι αιτήσεις βέβαια αυτές εξετάζονταν μόνον εφόσον συνοδεύονταν από αντίστοιχες διατάξεις που μπορούσαν να λειτουργούν. Οι μηχανές υλοπο ίησης του αεικίνητου ακολουθο ύν σαν ένα είδος διακριτικής σκιάς- την πρόοδο της μηχανικής μέσα στους αιώνες. Κατά την εποχή του Μεσαίωνα οι μηχανές αυτές είναι ουσιαστικά νερόμυλοι που ενεργοποιούν έναν ατέρ μονα κοχλία. Αυτός, σ τρεφόμενος, ξανανεβάζει το νερό που τους κάνει να συνεχίζουν να περιστρέφονται. Τα σχέδιά τους εμφανίζονται σε περγαμ ηνές της εποχής και συνήθως συνο δεύονται από πραγματείες είναι οι πρώτες πραγματείες μηχα νικής στην ιστορία της επιστήμης. Στην επόμενη φάση οι α εικίνητες μηχανές είναι ανεμόμυλοι που ενεργοποιούν φυση τήρες, ενώ αρκετά αργότερα το αεικίνητο επιδιώκεται με εκ κρεμή μεγάλης πολυπλοκότητας, με οδοντωτούς τροχούς που 46
ΤΟ ΑεlΚΙΝΗΤΟ
λαδώνονται, ρουλεμά ν με διαμάντια και βαρίδια τοποθετημένα επιδέξια σε κατάλληλες θέσεις. Μαγνήτες «μπαλαντέρ», τριχο ειδείς σωλήνες, και σειρές από σπόγγους οι οποίοι συγκρατού σαν νερό και το απελευθέρωναν κατά τη συμπίεσή τους έκαναν τη ν εμφάνισή τους πριν αρχίσουν να έρχονται στο προσκήνιο οι ένα σωρό ηλεκτρικές μη χανές με σπειροειδή, μάλιστα, σύρ ματα και χάλκινες επαφές, μετά τη ν ανακάλυψη της περίφημης ηλεκτρικής στήλης, γύρω στα 1800, από τον Αλεσάντρο Βόλτα. Όλες αυτές οι ιδιοφυείς μη χανές έπεφταν, βέβαια, «θύματα» των τριβών και των ανελέη των νόμων τη ς μη χανικής. Το σχε τικό, ωστόσο, «μουσείο αεικίνη των μη χανών», εκτός του ότι αποτελεί ένα νεκροταφείο απραγματοποίη των στόχων και ψευ δαισθήσεων, συνιστά και έναν ύμνο στη ν ανθρώπινη επινοη τι κότη τα, το αριστού ργημα της οποίας μπορεί κανείς να σ υνα ντήσει στο Μουσείο Βικτωρίας και Αλβέρτου του Λονδίνου. Είναι ένα εκπλη κτικό εκκρεμές, που βρίσκεται εκεί από τη δεκαετία του 1760. Ο κατασκευαστής του λεγόταν Τζέιμς Κοξ. Ωρολογοποιός αλλά και κατασκευαστής πρωτότυπων αυτοματισμών, σύγχρο νος του διάσημου Τζον Χάρισον, του εφευρέτη του χρονομέ τρου, εξίσου άξιος με αυτόν, αλλά με πολύ μικρότερη φήμη, υπήρξε, οπωσδήποτε, κάτι πολύ περισσότερο από ένας απλός τεχνίτης. Χαρακτηριστική είναι η περίφημη δήλωσή του ότι το εκκρεμές του λειτουργεί βάσει ενός συνόλου διαπλεκόμενων μηχανολΟΎικών και φιλοσοφικών αρχών. Κ αι πράγματι η ενερ γειακή του πη γή δεν είναι ούτε το νερό, ο ύτε ο ά νεμος, ούτε ο μαγνη τισμός, ούτε ο ηλεκτρισμός, αλλά οι μεταβολές της ατμο σφαιρικής πίεσης. Πρόκειται για ένα τεράστιο βαρόμετρο που περιέχει ογδόντα, περίπου, χιλιόγραμμα υδραργύρου, εφοδια σμένο με πλωτήρα, ο οποίος, μέσα από ένα εκπληκτικό σύστη μα γραναζιών, ρυθμίζει το ανέβασμα των βαριδιών βάσει των αυξομειώσεων της ατμοσφαιρικής πίεσης. Βέβαια, οι φυσικοί θα «κάνουν ένσταση » για να υποστηρίξουν ότι δεν πρόκειται για αεικίνη το, εφόσον η διάταξη δ εν είναι απομονωμένη ή, με 47
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
τα δικά τους λόγια, «δεν είναι κλειστό το σύστημα». Αλλά και οι μετεωρολόγοι θα αντιτείνουν ότι το μηχάνημα θα πάψει να λειτουργεί αν μεταφερθ εί σε περιοχή με βαρομετρικό τέλμα, όπου η τιμή της ατμοσφαιρικής πίεσης μεταβάλλεται. Το εκ κρεμές ωστόσο του Κοξ -εφόσον κανείς δεν το ξεκρέμασε και δεν άδειασε τον υδράργυρό του- εξακολουθ εί να λειτουργεί μέχρι σήμερα και θα συνεχίσει να α ιωρείται μέχρις ότου τα ξύλινα βαρίδια του σαπίσουν για τα καλά. Το εκκρεμές του Κοξ δεν ανέκοψ ε διόλου τις έρευνες για το αει κ ίνητο. Έδ ειχνε, αναμφ ίβο λα , πως δ εν ήταν αρκετά «φιλοσοφικό», εφόσον με την παρεμβολή της ατμόσφαιρας παρέπεμπε εμφανώς σε κάποια εξωτερική ενεργειακή πηγή. Ο νόμος για τη διατήρηση της ενέργειας -ο οποίος επιβάλλει ότι η ενέργεια ενός σ υστήματος μπορεί να αλλάζει «πρόσωπα» αλλά σε καμιά περίπτωση δ εν αυξομειώνεται- συνέχισε να οικοδομείται. Στα 1824 ο Νικολά Λεονάρ Σαντί Καρνό με έναν επιβλητικό τρόπο, απέδειξε ότι είναι αδύνατον να πραγματο ποιηθ εί ένα «αληθ ινό» αεικίνητο. Η απόδειξη υπάρχει στο βιβλίο του Σκέψεις πάνω στην κινητήρια δύναμη της φω τιάς, ένα έργο 118 σελίδων, το οποίο εστιάζ ει σε μια θ εμελιώδη ασυμμετρία της φύσης ενώ ειναι δυνατόν μια ποσότητα μηχα νικής ενέργειας να μετατραπεί εξ ολοκλήρου σε ενέργεια θερ μική, το αντίστροφο δεν είναι δυνατόν να γί νει. Η μέγιστη, λόγου χάριν, απόδοση ενός σύγχρονου κινητήρα αυτοκινήτου μόλις ξεπερνάει το 25%. Το μεγαλύτερο, δηλαδή, μέρος της ενέργειας που προέρχεται από την καί)ση της βενζίνης ξοδεύ εται για τη φθορά του κινητήρα και για τη θέρμανση του περι βάλλοντος. Για να φθάσει στο μεγάλης σημασίας αυτό συμπέ ρασμα, με σοβαρότατο αντίκτυπο πολύ πέραν των συνόρων της θ ερμοδυναμικής -μέχρι και στην περιοχή της βιολογίας- ο Καρνό χρησιμοποίησε το παράδειγμα ενός μ ύλου που λειτουρ γεί τροφοδοτούμενος με ενέργεια υπό μορφή θερμότητας και του οποίου η λειτουργία είναι αδύνατη χωρίς την ύπαρξη δύο «πηγών»' μιας θερμής και μιας ψυχρής. Το κυνήγι του αεικίνη48
ΤΟ ΑεΙΚIΝΗΤΟ
του που ξεκίνησε με σκέψεις πάνω σε μύλους φαίνεται να τε λειώνει πάλι με σκέψεις πάνω σε μύλους. Τελεία και παύλα; Όχι απο λύτως. Εφόσον η διατήρηση της ενέργειας δ εν είναι ένας φυσικός νόμος, αλλά μία Αρχή με χαρακτήρα αξιώματος, δ εν μπορούμε να πο ύμε ότ ι κάθε ελπίδα έχει χαθεί. Σύμφωνα με τον Μαξ Πλανκ: «Η Αρχή της διατήρησης της ενέργειας είναι, πριν απ' όλα, ένας νόμος ε μπειρικός. Μολονότι σήμερα αποδεχόμαστε ότι είναι παγκό σμιος και ότι αγκαλιάζει όλα τα γνωστά φαινόμενα, είναι δυ νατόν κάποια μέρα να δούμε την ισχύ του να περιορίζεται. Σε μια τέτοια περίπτωση το πρόβλημα του αεικίνητου θα γινόταν ακαριαία ένα πραγματικό πρόβλημα». Σε αναμονή αυτο ύ του γεγονότος το αεικίνητο, διωγμέ νο από τους μύλους, από τα εκκρεμή και από τους κινητήρες, έχει καταφύγει στη «χώρα» των ατόμων, όπου τα ηλεκτρόνια -αν και μέσα σε κβαντικά «στάσιμερ) καταστάσεις- δεν παύουν να περιφέρονται γύρω από πυρήνες εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια. Φαίνεται επίσης να εμφανίζεται στις εύθραυστες και ανησυχητικά τέλειες δια τάξεις της σύγχρονης τεχνολογ ίας που λέγονται πυρηνικοί αντιδραστήρες ισχύος. Αυτά τα μηχανήματα θα είχαν σίγουρα σαγηνεύσει τον Τζέιμς Κοξ καθώς παράγουν υλικό -όχι όμως ενέργεια- περισσότερο από όσο καταναλώνουν . Αλλά οι πυ ρήνες και τα άτομα δεν παίζουν στο παιχνίδι, θα πουν οι ορθο λογιστές της επίσημης επιστ ήμης και ο Σούπερ-Φοίνι ξ σε κα μιά περίπτωση δεν συνεπάγεται το ανείπωτο θαύμα μιας μηχα νής π ραγματικά αυτόνομης, που θα λει τουργούσε μόνη της ανεξάρτητα από κάθε πηγή ενέργειας και θα ήταν το απόλυτο μηχανολογικό νιρβά να, η αιώνια ψυχή της μηχανικής, που θα αψηφούσε τις τριβές και τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής. Είναι φανερό ότι αυτό το οπο ίο ονειρεύονταν κατά το παρελθόν και θα συνεχίζουν πά ντα να ονειρεύονται οι μύστες του αεικίνητου δ εν έχει τίποτα το «μηχανικό)). Ο Αριστοτέλης φανταζόταν ότι έξω από τη σφαίρα των απλανών αστέρων υ πάρχει το «Πρώτο Κινούν» που αποτελεί τη θ εϊκή αιτία της 49
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
κίνησης των πλανητών. Με ανάλογο τρόπο, μύστες του αεικί νητου θέλουν να εντοπίσουν και να απομονώσουν την «ψυχή της κίνησης ». Αυτό που αναζητού ν είναι απλά και σε ανηγμένο μοντέλο το μυστικό της ζωής. Σε χειρόγραφο του ένατου μ.Χ. αιώνα διαβάζουμε ότι ο Άραβας αλχημιστής Γιαμπίρ Ιμπν Χα γιάν πρότεινε τη συγκέντρωση όλων των οργανικών ουσιών μέσα σε μια σφαίρα αιώνιας κίνησης προκειμένου να αναδη μιουργηθεί ζωντανή ύλη. Το γεγονός δείχνει ότι η εμμονή στην ιδέα του αεικίνητου είναι κάτι πολύ πιο σοβαρό από όσο με πρώτη ματιά φαίνεται και εντάσσεται λιγότερο μέσα στην εξέ λιξη της μηχανικής και περισσότερο μέσα στην εξέλιξη της βιολογίας. Ποιος τολμά να πει ότι οι μύθοι είναι ευτελείς κα τασκευές της ανθρώπινης Σκέψης ; Σίγουρα όχι οι ερευνητές που διαθέτουν φυσική ευφυία, οι γνήσιοι απόγονοι του Ιμπν Χαγιάν και του Τζέιμς Κοξ. Ενώ αυτοί οι τελευταίοι αναζητούσαν το «πνεύμα μέσα στη μηχα νή», οι σπεσιαλίστες της Τεχνητής Νοημοσύνης κατασκευά ζουν μηχανές που μιμούνται την ανθρώπινη σκέψη. Εάν η σι λικόνη των ηλεκτρονικών ψύλλων και τα νευρωνικά δίκτυα έχουν αντικαταστήσει τα καλολαδωμένα γρανάζια, η αναζήτη ση της σκεπτόμενης μηχανής μοιάζει σαν μια αδελφή της ανα ζήτησης του αεικίνητου. Θα ήταν ίσως ερεθιστικό αν λέγαμε ότι το αεικίνητο δεν ενεργοποιεί τον μύθο του αλλά εκείνος αυτοπεριστρέφεται μέσα στους αιώνες. Η αρχή της διατήρη σης της ενέργειας δεν ισχύει για μυθικά αντικείμενα. Ο μεγά λος Βίκτορ Ουγκό το είχε εκφράσει με έξοχο τρόπο στο Η τέχνη και η επισ τήμη, λ έγοντας: «Η επιστήμη αναζητεί το αεικίνητο και το βρίσκει' είναι ο ίδιος ο εαυτός της ».
50
Το
μήlo του Νεύτωνα
Είναι το διασημότερο αντικείμενο του «φολκλόρ» της επιστή μης. Οι Μπιτλς το έκαναν λογότυπο της δικής τους εταιρείας δίσκων. Η Apple, μία από τις πιο γνωστές φίρμες στην πληρο φορικ ή, το χρησιμοποιεί σε μια έ γχρωμη παραλλαγή όπου παρουσιάζεται δαγκωμένο. Το ξανασυναντάμε -τεκμή ριο πα γκοσμιότητας- στη Ρουμπρίκα του Γκότλιμπ σχεδιασμένο τη στιγμή που πέφτει στο κεφάλι του Νεύτωνα*' εκείνος εμφανί ζεται σοβαρός και ντυμένος με ρούχα της εποχή ς. Στην εγκυ κλοπαίδεια Λαρούς. η πτώση του παρουσιάζεται με τον τίτλο Ιστορική ΑλληΎορία. Το περίφημο αυτό μ ήλο που, κά ποια μέρα σε ένα περιβόλι του Λινκολνσά ιρ, άρχισε να πέφτει προς τη γη είναι εξίσου διάσημο με τον Ισαάκ Νεύτωνα και πολύ πιο γνωστό από την έννοια της Παγκόσμιας Έλξης, στην ανακά λυψη της οποίας οδήγησε, όπως δείχνουν τα πρά γματα, με τη δική του πτώση. Το μήλο λοιπόν επιμένει να εμφανίζεται ως σύμ βολο σε διάφορους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας -όπως είναι η μουσική, η πληροφορική και η πολιτική- με δεδομένο το ότι διαθέτει ιδιαίτερα μεγάλες εκφραστικές δυνα τότητες. Γιατί το μήλο δεν είναι ένας οποιοσδήποτε καρπός.
•
Τον Άιζακ Νιούτον
(Isaac Newιon) έχουμε «μάθει» να τον λέμε Ισαάκ Νεύτωνα
(Σ.τ.Μ.)
53
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
κάτι που το κάνει να ξεχωρίζει ανάμεσα σε όλους τους ύ καρπο ς των οπωροφόρων. Διαθέτει την κρυφή γοητεία του αγροτικού τρόπου παραγωγής ενώ ταυτόχρονα είναι ελάχιστα «εξαγνισμένο» από το βιβλικό παρελθόν του με τη γνωστή ερεθ ιστική γεύση του προπατορικού αμαρτήματος. Η ιστορία του μήλου συμ βολίζει με εξαιρετικό τρόπο τις νοησιακές επαναστάσεις που μπορούν να ξεσπάσουν από την απλή παρατήρηση ενός αντικειμένου, η συμπεριφορά του ο ποίου συνήθως δεν μας απασχολεί. Όλοι οι βιογράφοι του Νεύτωνα συμφωνούν σε ένα συγκεκριμένο σημείο' αναφορά σε παρατήρηση κάποιου μήλου δεν έγινε παρά το 1726, λίγο δηλαδή πριν από το θάνατό του, ενώ η σχετική ανέκδοτη αφή γηση τοποθετεί το γεγονός εξήντα χρόνια νωρίτερα, το 1666, τη χρονιά δηλαδή όπου -σύμφωνα με μεταγενέστερες αναφο ρές- σκέφτηκε να επεκτείνει τη δράση της βαρύτητας μέχρι τη Σελήνη. Διότι το μήλο δεν είναι δυνατόν να αποσυνδεθεί από το φεγγάΡΖ. Το αυθεντικό εξάλλου ερώτημα ήταν: «εφόσον το μήλο πέφτει, γιατί δεν πέφτει το φεγγάρι;» Και η απάντηση είναι ότι καΖ το φεγγάρι πέφτει (ένα σώμα σε κυκλική κίνηση γύρω από τη Γη συνεχώς πέφτει καθώς «στρίβει» διαρκώς και προς τα «κάτω»), αλλά και ότι πέφτει με τον ίδιο τρόπο. Τα πράγματα, δηλαδή, εξελίχθηκαν έτσι, ώστε να νομιμοποιείται το οποιοδήποτε ερώτημα σχετικά με την αλήθεια της ανέκδο της αφήγησης. Ο Γουίλ ιαμ Στάκλεϋ, ο οποίος έγραψε αργότερα το Α\'α μνήσεις από τη ζωή του σερ Isaac Newton, τοποθετεί την ιστο ρία στις 15 Απρι λίου του 1726. « Μετά το δείπνο ο ωραίος καιρός μάς καλούσε να πιούμε το τσάι μας στον κήπο, κάτω από τις μηλιές. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, ανάμεσα σε άλλα, μου είπε ότι βρισκόταν σε μια κατάσταση ανάλογη με εκείνη του τότε που του ήρθε η ιδέα για την παγκόσμια βαρύ τητα. Η ιδέα γεννήθηκε από την πτώση ενός μήλου μια μέρα που εί χε διάθεση να ρεμβάσει και καθόταν στον κήπο». Η ψυχρή και α λαζονική προσωπικό τητα του Νε ύτωνα - ο 0γ πά ρχει
54
ΤΟ ΜΗΛΟ ΤΟΥ ΝΕΥΤΩΝΑ
ποίος έκανε σκόπιμα τα περισσότερα κείμενά του δυσπρόσιτα και τις εξισώσεις του «έτσι ώστε να φέρνουν σε δύσκολη θέση τους μέτριους μαθηματικούς»- δύσκολα συμβιβάζεται με μια δική του αφήγηση τόσο ζεστή και ξεκάθαρη. Ο Στάκλεϋ, ο οποίος δυσκολευόταν να κατανοήσει τα ανώτερα μαθηματικά , εμφανίζεται, εξάλλου, έκπληκτος από την τόλμη της σύντομης αφήγησης ο τόνος της δεν θύμιζε καθόλου τις συνήθως βαθυ στόχαστες ανταλλαγές απόψεων με τον σερ Ισαάκ. Παρατηρεί δε ότι η αφήγηση δεν απευθυνόταν σε εκείνον και ό τι δεν υπήρξε άμεσος ακροατής της. Μόνον ένα πρόσωπο, το οποίο ουσιαστικά αγνοούσε τα θέματα της επιστήμης, ήταν όμως πολύ έμπιστο στον σερ Ισαάκ, θα μπορούσε να του αποσπάσει μια τέτοια ομολογία, όπως η ιστορία του μήλου. Το «πρόσωπο» ήταν η Κάθριν Κόντουιτ, η αγαπημένη του ανιψιά, το μόνο από τα μέλη της οικογένειας με το οποίο είχε μία σχετική οικειό τητα και -χωρίς αμφιβολία- η μοναδική γυναίκα την οποία πλησίασε ποτέ. Οι γελοιογράφοι της εποχής δεν δίστασαν να σατιρίσουν με σκίτσα τους τον απόλυτο μισογυνισμό του σερ Ισαάκ (όλοι οι βιογράφοι του βε βαιώνουν ότι δεν ερωτεύτηκε ποτέ) αλλά και τη γνωστή σ' όλο το Λονδίνο γοητεία της νε αρής και όμορφη ανιψιάς του. Ο Τζόναθαν Σουίφτ μιλάει για την πολύ όμορφη ματιά της (. Και χωρίς τους μύθους της, θα λέγαμε εμείς.
5. Απόσπασμα από ομιλία του Φρανσουά Μιτεράν.
95
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
Ειδικά όμως ο μύθος της προόδου έχει σήμερα αναμφίβολα εξασθενήσει έχοντας χάσει την αυθεντική απλότητα που διέθε τε στα «νεανικά του χρόνια». Τελικά, ίσως το λατινικό progres
SiO να σημαίνει «δρόμος προς την αρετή».
96
Το φίδι του Κεκουλέ
Έχει μυρωδιά παράξενη. Είναι υγρό δηλητηριώδες και καρκι νογόνο. Όταν αναφλέγεται, ένας εντυπωσιακά μαύρος καπνός κάνει την εμφάνισή του. Το όνομά του είναι βενζόλιο και τα σχολικά βιβλία χημείας μάς λένε ότι ο μοριακός του τύπος είναι C6H6_ έξι άτομα άνθρακα και έξι άτομα υδρογόνου. Μας λένε όμως και κάτι ακόμα' ότι τα έξι άτομα άνθρακα σχηματί ζουν έναν δακτύλιο, βρίσκονται σε «κύκλο». Οι ιδιότητές του είναι σημαντικές: βασιζόμενοι σ' αυτό οι άνθρωποι παρασκεύα σαν ένα πλήθος από χρωστικές ουσίες, εκρηκτικά, πλαστικά υλικά και εντομοκτόνα. Όσο για την περίφημη διαφάνειά του, φτάνει να πούμε ότι είναι τόσο διαφανές όσο και το γυαλί. Ένα κομμάτι γυαλί βυθισμένο σε βενζόλιο γίνεται αόρατο. Το σχεδόν μαγικό αυτό υγρό σχετίζεται και με μία συ ναρπαστική ιστορία. Το χρονικό της αποσαφήνισης της μο ριακής του δομής, κατά τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα, είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση μέσα στα χρονικά των διαφό ρων ανακαλύψεων και εξακολουθεί να εξάπτει τη φαντασία των ανθρώπων. Φανταστείτε λοιπόν ότι η ανακάλυψη έγινε μέσα σε όνειρο. Έστρεψα την πολυθρόνα μου προς τη φωτιά και χαλάρω σα τόσο, που ένιωσα πια μισοκοιμισμένος. Τα μικροσκο πικά άτομα άρχισαν πάλι να πηγαινοέρχονται πάνω κάτω 99
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ
ΤΟΥ
ΑΡΧΙΜΗΔΗ
μπροστά στα μάτια μου (... ). Σχημάτιζαν μακρόστενες α λυσίδες, πολλά ήταν ενωμένα σφικτά μεταξύ τους, βρίσκο νταν όμως όλα σε αδιάκοπη κίνηση. Έβλεπα τις αλυσίδες να μπλέκονται και να περιστρέφονται σαν να ήταν μακρό στενα φίδια. Ένα όμως από αυτά τράβηξε έντονα την προ σοχή μου. Τι ήταν αυτό εκεί κάτω; Ένα από τα φίδια είχε δαγκώσει την ίδια την ουρά του και στριφογύριζε με έναν αστείο τρόπο μπροστά στα μάτια μου. Ξύπνησα με μια ξαφνική έκλαμψη (... ) .
Ο άνθρωπος που είδε στον ύπνο του τον χημικό τύπο του βενζο λίου -αυτόν, δηλαδή, τον οποίο οι συνάδελφοί του χρόνια ολόκληρα αναζητούσαν- λεγόταν Φρειδερίκος Αύγουστος Κεκουλέ. Σε μια εποχή που οι χημικοί ακόμα «ξιφομαχού σαν» για το «εάν υπάρχουν άτομα» -και οι μεν υποστήριζαν ότι τα άτομα πράγματι υπάρχουν, ενώ οι δε επέμεναν ότι δεν αποτελούν τίποτε άλλο από πλάσματα της ανθρώπινης νόησής μας- ο Κεκουλέ έκανε αποφασιστικά την επιλογή του. Τα άτομα σίγουρα υπήρχαν ως βασικά δομικά συστατικά της ύ λης. Και όχι μόνον αυτό. Μπορούσε και τα έβλεπε με το βλέμ μα, εννοείται, της σκέψης. Και δεν ήταν μόνο το όνειρο που είδε μισοκοιμισμένος πάνω στην πολυθρόνα. Πριν από επτά χρόνια μέσα σ' ένα λονδρέζικο λεωφορείο είχε «πρωτοδεί» άτομα να χοροπηδούν μπροστά στα μάτια του· στα «μάτια» της σκέψης του, εννοείται. Είχε οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι τα άτομα του άνθρακα μπορούσαν να συγκροτούν μακρό στενες αλυσίδες. Και το κρίσιμο αυτό συμπέρασμα -που βα σίζεται στο ότι καθένα από τα άτομα άνθρακα μπορεί και «διατηρεί» τέσσερις χημικούς δεσμούς με τα γειτονικά του αποτελεί με τη σειρά του το θεμέλιο της οργανικής χημείας. Η επιστήμη αυτή είχε μεγάλο σουξέ κατά τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα καθώς -επιτέλους- επέτρεπε τη δημιουργία συνθετικών από οργανικές ουσίες, ενώ ταυτόχρονα απεδείκνυε ότι η «ζωική πνοή» -για την οποία είχε εδραιωθεί η πεποίθη100
ΤΟ ΦΙΔΙ ΤΟΥ ΚΕΚΟΥΑΕ
ση πως ήταν αναγκαία προκειμένου να ζωοδοτεί κάθε ζωντανό πλάσμα- ήταν άχρηστη, τουλάχιστον για την επιστήμη. Μπορεί κανείς να εντυπωσιαστεί από το γεγονός ότι οι χημικοί πέρασαν από την αλυσίδα στον κύκλο την εποχή ακρι βώς που εφευρέθηκε το πετάλι του ποδηλάτου. Ο πρώτος αυτός μηχανισμός μεταβίβασης κίνησης μέσω α'λυσίδας επινοήθηκε το έτος 1869. Προξενεί, επίσης, εντύπωση το να βλέπουμε να κάνει την εμφάνισή του ένα φίδι, το οποίο συνδυαζόμενο με το μήλο του Νεύτωνα δημιουργεί μία καθαρά ειδυλλιακή εικόνα παραδείσου. Τα πράγματα όμως δεν ήταν τόσο ειδυλλιακά. Τα διάφορα «πιστεύω» στην ύπαρξη ατόμων έκαναν τη θεϊκή κα ταγωγή της ζωής να θεωρείται περιττή και την πίστη σ' αυτήν να αρχίσει να κλονίζεται, με συνέπεια όλοι εκείνοι που εξακο λουθούσαν να πιστεύουν περισσότερο στον Θεό και λιγότερο στα άτομα άρχισαν να επιτίθενται στις απόψεις των χημικών, οι οποίες κατ' αυτούς ανέδιδαν μία οσμή που θύμιζε θειάφι. Έπαιξε ρόλο και το ότι αυτός που μύησε τους ανθρώπους στην οργανική χημεία, ο Κεκουλέ, βασίστηκε σε ένα τυπικά «εσω τερικό» όραμα που άγγιζε τον αποκρυφισμό. Το φίδι που δα γκώνει την ουρά του -και αυτό το ήξεραν όλοι οι αλχημι στές- είναι ο Ουροβόρος, σύμβολο της ενότητας ύλης και σύμπαντος, έμβλημα του ιερού περίπλου της Δημιουργίας, ο οποίος αυτοδημιουργείται και αυτοκαταναλώνεται. Είναι, με λίγα λόγια, μια εικόνα που αντιστοιχεί στο περίφημο «το όλον βρίσκεται μέσα στο όλον». Για να είμαστε, όμως, ακριβείς χρειάζεται να θυμηθούμε ότι ισχύει και το αντίστροφο. Κατά παράξενο τρόπο, οι πιο έντονες επιθέσεις ενάντια στο όραμα του Κεκουλέ δεν έγιναν από θεολόγους -όπως κανείς θα περίμενε- αλλά από τους χημικούς της εποχής του. Θεωρούσαν απαράδεκτο το ότι μια καινούρια επιστήμη μόλις -και ύστερα από μακροχρόνιο μόχθο- απελευθερωμέ νη από το παλιό αλχημιστικό της παρελθόν θα μπορούσε να οικοδομηθεί πάνω στο όραμα ενός φιδιού που δαγκώνει την ουρά του. Χωρίς να το θέλει ο Κεκουλέ είχε αγγίξει μια ευαί10 1
Η ΜΠΑΝ1ΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
σθητη χορδή η οποία ποτέ δεν είχε πάψει να δονείται. Ένα χρόνο αργότερα σ' ένα εξειδικευμένο γερμανικό περιοδικό, το Chemische Berichte, βλέπουμε ένα σχέδιο με δύο βενζοϊκούς κύκλους, καθένας από τους οποίους σχηματιζόταν από έξι πι θήκους έτσι ώστε ο ένας να κρατιέται από την ουρά του άλλου. Το όραμα δέχτηκε επιθέσεις κυρίως εκ μέρους των «καθαρών» και σκληρών χημικών. Η τελευταία χρονολογείται το 1985. Η Ένωση Αμερικανών Χημικών είχε τότε αφιερώσει την ετήσια επιστημονική Συνδιάσκεψή της στην υπόθεση του βενζολίου. οπότε δύο Αμερικανοί χημικοί βρήκαν την ευκαιρία να υπο στηρίξουν ότι ο Κεκουλέ ήταν αδύνατον να έχει δει στον ύπνο του την περίφημη φόρμουλα του βενζολίου. Γιατί έχει χυθεί τόσο πολύ μελάνι για ένα απλό όνειρο; Ποιο είναι το κίνητρο όλων αυτών των επιθέσεων; Δεν είναι, σίγουρα, ούτε κάποια διάθεση απόρριψης της αλχημείας -η οποία, εξάλλου, είτε το θέλουμε είτε όχι, είναι ο πρόγονος της σημερινής χημείας- ούτε κάποια ακαμψία θεολογική. Είμα στε λοιπόν αναγκασμένοι να προσανατολιστούμε σε μια ερμη νεία εντελώς διαφορετική. Όπως και τον Νεύτωνα -ο οποίος, εξάλλου, πέρασε μήνες ολόκληρους ασχολούμενος αποκλει στικά με τους αλχημιστικούς του φούρνους- τον Κεκουλέ πρέπει να τον άγγιξε η «χάρις». με την έννοια που της έδιναν οι αρχαίοι εσωτερικιστές. Στο Η πηγή των εραστών της επι στήμης, κλασικό έργο της αλχημείας, γραμμένο στα 1413, ο γεννημένος στη Βαλανσιέν συγγραφέας του Ζαν ντε Λαφο · νταίν εξηγεί λεπτομερώς το πώς αποκτάται η γνώση από τους μυούμενους. Είναι πολύ πιθανό ότι Και ο λαϊκός μύθος για Γνώση εξ Αποκαλύψεως κατάγεται από αυτό το έργο. Διότι ο Λαφονταίν, τεσσερισήμισι αιώνες πριν από τον Κεκουλέ, ήταν και αυτός ένας ονειροπόλος, ο οποίος δυόμισι αιώνες πριν από τον Νεύτωνα είχε αδυναμία στα περιβόλια:
• Ο Jehan de La Fontain. La Fonιaine des amoureux de science (Σ.τ.Μ.).
102
ΤΟ ΦΙΔΙ ΤΟΥ ΚΕΚΟΥΛΕ
λίγο μετά το φαί με πήρε ο ύπνος μέσα σ' ένα μαγευτικό περιβόλι και από όσο κατάλαβα κοιμήθηκα αρκετές ώρες. Γεύτηκα την απόλαυση του να είμαι μέσα στο όνειρο που είχα ονειρευτεί. Μέσα στο όνειρο ο Λαφονταίν συναντά δύο όμορφες γυναίκες με καθαρό βλέμμα -η μία είναι η Γνώση και η άλλη η Φρό νηση- οι οποίες του αποκαλύπτουν: Η
επιστήμη είναι δώρο του Θεού έρχεται μέσα από την έμπνευση. Έτσι προσφέρεται από τον Θεό σε ανθρώπους που μπορούν να εμπιlέονται. Ιδού, λοιπόν, διατυπωμένο σε μια γλώσσα δροσερή αυτό που δεν μπορούν να ανεχθούν οι χημικοί, τόσο οι σύγχρονοι όσο και εκείνοι του παρελθόντος. Είναι η αδικία του να βλέπουν εξαιρετικά όνειρα μόνον ορισμένοι «εκλεκτοί» (, στράφηκε τότε προς τον Οπενχά ιμε ρ και του είπε: «Α πό 'δώ και πέρα είμαστε όλοι παιδιά της καινούριας κατά ρας». Λί γες μέρες αργότερα, δύο τέ τοιες βόμβες αφάνισαν πρώ-
149
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
τα τη Χιροσίμα και αμέσως μετά το Ναγκασάκι. Για πρώτη φορά στην ιστορία του ο άνθ ρωπος διέθε τε ένα ό πλο ικανό να καταστρέψει τον πλανήτη. Αυτή τουλάχιστον είναι η εντύ πωση που αποκομίζουν οι Δυτικοί καθώς κοιτάζουν τις φωτο γραφίες με τις δύο γιαπωνέζικες πόλεις - ή μάλλον με ό,τι απέμεινε από αυτές. Α πό 'δώ και πέρα η επιστήμη παύει να είναι αθώα στα μάτια τουλάχιστον της κοινής γνώμης. Η επι χείρηση «Τρίνιτυ» συμβολίζει μία εξέλιξη αναμενόμε νη από την εποχή του ΑΙ Παγκοσμίου πολέμου. Οι επιστήμονες δε ν θα είναι πια εξερευνητές της ωφέλιμης και αμερόληπτης Γνώσης, η οποία αποβλέπει σ το καλό της Ανθρωπότητας και μόνον σ' αυτό. Η επιστήμη πέθανε' ζήτω η τεχνοεπιστήμη. Υπάρχει μέσα σ' όλα αυτά κάτι που να οδηγεί σε ιπτάμε νους δίσκους; Ίσως το όνειρο για μια υπέρτατη πανά γαθ η δύ ναμη που θα ήταν ικανή να ελέγχει την ανθρώπινη επιστήμη και να περιορίζει την παντοδυναμία της. Α υτό εξάλλου εκφρά ζεται και με το φιλμ The day the Earth stood sti11 (Η μέρα που η Γη έμεινε ακίνητη) που γύρισε το ]95] ο Ρόμπερτ Γουάιζ. Σ' αυτό αφηγείται την ιστορία ενός πλάσματος που ήρθε από κά ποιο άστρο και ζήτησε από τους κατοίκους της Γης να σταμα τήσουν τις πυρηνικές δοκιμές . Σαράντα χρόνια αργότερα, ένα παρόμοιο μήνυμα υπάρχει και στο φιλμ Η Άβυσσος, όπου οι εξωγήινοι, κρυμμένοι σε μια ωκεά νια τάφρο, ματαιώνουν την έκρηξη μιας υδ ρογονοβόμβας. Κάτι που φέρνει στο μυαλό λευ κή μαγεία, ίσως και μαύρη. Ο ρόλος, πάντως, των UFO είναι να συμβάλουν στο να ξεπεραστεί η αντίθεση ανάμεσα στην πενι κιλίνη και τη Χιροσί μα. Ο Μισλέ, αναλύοντας τον ρόλο των μαγισσών κατά τον Μεσαίωνα, γράφει ότι η επαναστατική τους συμπεριφορά πή γαζε από την απουσία ελπίδας που χαρακτήριζε εκείνη την εποχή, την ιδιαίτερα δύσκολη για μια γυναίκα. Η μάγισσα, ως μοναδικός γιατρός για τους ανθρώπους της εποχής εκεί νης, ευνόησε την εμφάνιση της σύγχρονης επιστήμης. «Η Σί βυλλα μπορούσε να προβλέπει την ανθρώπινη μοίρα, ενώ η
150
ΕΞΩΓΗΙΝΟΙ
μάγισσα μπορούσε και να επιδρά πάνω της» . Η μία διάβαζε το αναπόφευκτα ε περχό με νο μέλλον, η άλλ η κατάφερ νε με τη δράση της να το αποσοβεί. Κάπως α ντ ίστοιχα λειτουργούν σήμερα οι αστρολόγοι και οι εξωγήινοι επισκέπτες. Ο ι πρώ τοι, βασιζόμενοι στην «επιστήμη της εξουσίας των άστρων» , διαβάζουν μέσα από τις σχετι κές θέσεις των ουράνιων σωμάτων
τη μοίρα καθενός από εμάς, ενώ οι εξωγήινοι επισκέπτες είναι ικανοί να επηρεάσουν το πεπρωμένο μας. Ο ρόλος τους φα ίνε ται να περιορίζ εται από την αδυναμία τους απέναντι σε μια
πα νίσχυρη επιστήμη, η οποία εμφανίζ εται σαν το μοναδικό καταφύγιο, χωρίς, ωστόσο, να είναι σ ίγουρο ότι διαθέτει τα μέσα. Από εδώ πηγάζει και το ένα, αν όχι το κυρίαρχο, χαρα κτηριστικό των επισκεπτών. Προερχόμενοι από έναν τεχνολο γικό παρά δεισο, ξεφε ύγουν από τα πλα ίσια της ανθρώπινης ε πιστήμης και συχνά αψηφο ύν τους νό μους του Σύμπαντος, στους οποίους εμείς οι άνθρωποι πιστεύουμε. Έχοντας τη δυ νατότητα να πραγματοποιούν αθόρυβες πτήσεις και να μετακι νούνται με απίστευτα μεγάλες ταχύτητες, είναι σ ίγουρα αόρα
τοι για τα ανθρώπινα ραν τάρ. Αποτελούν ένα κομμάτι του μέλλον τος, βρίσκονται μέσα σ' αυτό το μέλλον, για το οποίο οι ειδικοί μάς λένε και μας ξαναλένε ότι πρέ πει να βιαστούμε και να κινηθο ύμε προς αυ τό. Διότι στην εποχή μας το παρόν δεν γίνεται πια κατανοητό με βάση το παρελθόν, αλλά μόνο σε σχέση με το επερχόμενο
μέλλον, το οποίο οφείλουμε να οικοδομήσουμε. Σε μιαν εποχή όπου τα βιομηχανικά προϊόντα βρίσκονται σε εμπόλεμη κατά σταση μεταξύ τους -καθώς ένας υπολογιστής, έξι μόλις μήνες μετά την πρώτη εμ φάνισή του, θεωρείται ξεπερασμέ νος και κάθε νέα τεχνολογία αρχίζει να γερνάει από την πρώτη στιγμή που υιοθετείται- σε μια εποχή που η πληροφορία είνα ι πραγ
ματι κός πλούτος, οι εξωγήινοι αποτελούν στοιχείο ενθάρρυν σης καθώς είναι τόσο «προχωρημένοι» και τόσο μακριά μέσα στο μέλλον, που δεν έχουν καμία ανάγκη να εξε λιχθούν. Μπο ρούν να βρίσκονται σε στασιμότητα ενώ εμείς δεν μπορούμε.
151
Η ΜΠΑΝ1ΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
Εκείνοι ακίνητοι, εμείς σε αγώνα δρόμο υ. Εκείνοι αθώοι, εμείς με καθόλου καθα ρά χέρια. Να γιατί ο Λακόμπ, ο σοφός ουμα νιστής της ταινίας Στενές επαφές τρίτου τύπου, ορθολο γιστής
αλλά όχι τέλειος, δεν μπορεί να διεισδύσει στο εξωγήινο δια στημικό σκάφος του Σ πίλμπεργκ. Σε αντίθεση προς τους ελά
χιστους ενήλικους που κατάφεραν να παραμείνουν αθώοι, εκεί νος είναι φορέας του προπατορικού αμαρτήματος της Ε πιστή μης, το οποίο συμβολίζεται με τη Χιροσίμα. Υπο βάλλοντάς μας την ιδέα της ύπαρξ ης ενό ς κόσμ ο υ πο λύ μακρινού που δεν αγωνιά για το μέλλον, ενός κόσμο υ απ' όπου θα μπορούσα με να ατενίζουμε συνο λικά το Σύμπαν, οι εξωγήινοι ενσαρκώ νουν την ελπίδα της επιστήμης στον αγώνα της να ξαναβρεί τη χαμένη της αθωότητα.
152
Το ΜΠΙΥΚ ΜπανΥΚ
Σε μια κατάλληλη ατμόσφαιρα «κόμικς», το Μπιγκ Μπανγκ (Big Bang) θα μπορούσε να είναι η εικόνα μιας τσιχλόφουσκας που βγαίνει σιγά σιγά από το στόμα ενός ήρωα της Μάρβελ. Μια πανδαισία χρωμάτων που φαίνονται να έχουν ξεφύγει από αμερικάνικο περιοδικό, σαν εκείνα όπου ο μυθολογικός ή ο λαϊκός ήρωας χρησιμοποιεί τις υπερεξουσίες του, χρησιμο ποιεί τις υπεράνθρωπες δυνατότητές του. Το μήνυμα ΜΠΙΎΚ ΜπανΎΚ, εξαιρετικά περιληπτικό, παραπέμπει σε μια επιστή μη ικανή να διεισδύει στον κόσμο των medja, όπου η παγκο σμιότητα και ο διεθνής αντίκτυπος εξαρτώνται από τη γλώσσα της επικοινωνίας. Και δεν είναι μόνον η σύμπραξη της μαγικής εξίσωσης Ε mc2 του Αϊνστάιν - βασικό μυστικό του κόσμου συμπυκνωμένο μέσα σε τρία γράμματα, ίσως ακατανόητα, αλλά σίγουρα «καλομαγειρεμένα». Είναι, ίσως περισσότερο, η αρχι κή ονοματοδοσία, η επιλογή της φράσης Μπιγκ Μπανγκ, «ωμή» και αποκαλυπτική μιας διεργασίας την οποία ο Μάρ σαλ Μακ Λιούαν είχε συνοψίσει με τη φράση «το μήνυμα είναι ένα μασάζ». Όταν ο Μισέλ Ροκάρ έκανε την περίφημη έκκλη ση για την ενότητα του Σοσιαλιστικού Κόμματος Γαλλίας και πρότεινε το σχήμα Μπιγκ Μπανγκ, φανταζόταν ότι στην κοινή γνώμη θα λειτουργούσε σαν εικόνα μιας μεγάλης αναταραχής, η οποία μέσα από μια μεγάλη έκρηξη θα κατέληγε στη δη μιουργία ενός νέου «σοσιαλιστικού Σύμπαντος». Βέβαια, στην =
155
Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
πολιτική, όπως και στην επιστήμη, η οποιαδήποτε μεταφορά είναι δίκοπο μαχαίρι. Γιατί όμως Μπιγκ (Big); Αλλά και γιατί Μπανγκ (Bang); Για το Big που σημαίνει μεγάλο, η απάντηση φαίνεται σχετικά εύκολη. Πάρτε ένα άστρο, έλεγε ο Έντινγκτον, πολλαπλασιά στε το με το εκατό χιλιάδες εκατομμύρια και θα έχετε έναν γαλαξία. Πάρτε έναν γαλαξία, πολλαπλασιάστε τον με το εκα τό χιλιάδες εκατομμύρια και θα έχετε το Σύμπαν. Είναι, δηλα δή, αδύνατον να φανταστεί κανείς έστω και μια υποψία χαμό γελου στην αφετηρία μιας τέτοιας απεραντοσύνης. Διαπιστώ νουμε, ωστόσο, ότι κατά την εποχή της Big Science ο όρος φαινόταν σαν να έχει δημιουργηθεί για να καταγραφεί ανάμε σα σ' αυτά που ο Άλβιν Βάινμπεργκ ονόμαζε