Аль-Фараби. Отношение философии к религии

Әбу Наср әл-Фараби ФИЛОСОФИЯНЫҢ ДІНГЕ

кдтысы Мейірімді де шапағатты Алла атымен! ін — бірінші Басшының барша үшін алдынала белгілеген шарттарына бағынатын көзқарастар мен іс-қарекеттер. Діннің көмегімен барша маңдайға жазулы мақсаттарына хетеді. Барша дегеніміз — тайпа, қала, өлке, бөлкім, бір тутас халық не бірнеше ұлт шығар. Егер бірінші өмірші рақымды болып, ізгілікпен басқарса, ойлаған мүратына жетеді, оньщ қарамағындағылардың қай-қайсысы да шынайы шаттық сыйлайтын несібелі бақытқа кенеледі. Тек соңда ғана дін "ізгілікті дін" аталады. Егер де оның басқаруы надандықтың шалығына айналса, онда ол тоғышарлықтың рахатына кенеліп, дені-қары саулық пен қамсыздықтан, не молшылық пен лөззаттан, не қошемет пен пандықтан, не билікген қүралатын күйкі игіліктерге жетудің шарғысын іздейді. Осылайша надан өмірші игілікке кенеліп, бейшара бола тура, өзін бақытты санайды. Мұндай өмірші өзіне бағынышты адамдарды құралға айнадырады, соларды пайдалана отырып, діттеген мақсатына жетеді өрі оны нығайта түседі. Сөйтіп, көзі көріп, қолы ұстамай тұрып, игілікті уысыма түсірдім деп ойлайды. Мұндай өміршілер өзін білімсіз баскарушылардың арасындағы ең төуірімін деп есептейді. Бейберекет басқару барысында әмірші өзінің басшылығын ізгілік пен даналыктың үлгісіне балайды. Өзі

2

де жөне ол басқарған пенделер де, іс жүзіңде басқаша бола түра (тап осылай) ойлайды. Сөйте түра өзі де жөне ол басқарған пенде де несібелі бақытқа балаған, іс жүзінде мүлдем баскаша нәрселерді іздейді. Мүндай басқарудьщ түп-негізі алдамшы бола түра, бағыныштылары оны сезбейді. Бағыныштылары күддық үрып, оны қайырымды да данагөй жан деп ойлайды, өрі онымен бірге көздеулі мақсаттарына үмтылады. Осынау көздеулі мақсатты ол жөне оның қарамағындағылар риясыз көңілмен несібелі бакытқа балап, пасықауан игіліктердің бірін иеленіп қалуға дөмеленеді 1. (Бірінші) қайырымды Әміршінің басқаруы Аляатағаланың шарапат-пейілінен қуат алады. Ізгілікті діннің қарекеті мен көзқарасы шарапатпейілінен танылады. Бүл екі тәсілдің бірі не екеуімен бірге жүзеге асады. Солардың бірі — қүдайдың өзінен тараған шарапат. Екшшісі — өміршінің өзіне жоя гар*. сетіп, ізгі қарекеттер мен көзқарастарды тандауы үигія шапағатын тигізетін Хақ-тағаланың пейілінен алған күштің жебеуімен іс-қарекетін және көзқарасын ай~ қындауы. Мүндай айқындау кейде — бірінпгі, кейде екінші төсілмен жүзеге асады. Назариялық ілім көктен жолдаған Алланың шарапаты адамға қалай жететінін, өрі иландырушы шарапатпейілдщ оған қалай дөрмен дарытатынын тусшдфеди 2. Ізгілікті діннің көзқарасы назариялық жөне еріқжігерлік көзқарастарға бөлінеді. Назариялық көзқарастар Жаратушыны, такуа жаядарды, олардың жан-сезімдік үлағатын, Жаратушыға ықылас-қүрметін, өрқайсысының қимыл-қылығын сипаттайды. Назариялық көзқарастар ең алғашқы денелердің жаралуы мен жоғалуын, олардың басқа дснелерге қалай негіз қалағанын жөне сонғыларыныц бастапқы нөрселерден қалай таралғанын, олардың ара қатынасын, түзілуі мен өзара байланысын түсіндіредь

Бұл денелерде жүріп жаткандардың бәрі әділетті, оларда киянат қылар ештеңе жоқ. Назариялық көзкарастар әр затшң Жаратқан Аллаға жөне тақуаларға қарым-қатынасын қарастырады. Содан соң адамзатгың жаралуы жөне олардың жансезімге, акылга ие болуы, дүниедегі орны жөне Алла мен пайғамбарлардан дарыған қадыр-қасиеті суреттеледі. Назариялық пайымдаулар — пайғамбарлық пен оның мөнін, шаралат-пейілдің пайда болуы мен көрінуін сипаттайды. Олар өлім мен бақильгқ ғүмырды, о дүниеде қайырымды да имаңды такуалар кенелетін бақытты, тоғышарлар мен күнөһарлар үшырайтын азапты сөтгі суреттейді. Ерік-жігерлік көзқарас өткен кезеңдерде басқарған, ақиқатгың хақ жолынан таймаған қасиетті пайғамбарлар мен өміршілерді, парасатты бектер мен көсемдерді үлықтайды. Осы ой-түжырымдар олардың өрқайсысының істеген күнөлары үшін жаза белгілейді. Олардың өрқайсысывың ынсапты іс-өрекеттерін баяндап, олардың көңіл ауаны мен оларға қарсы шыққандардың жан дүниесінің бейімделу ыркын бейнелейді. Еркін ой-пікірлер өлгіндей өшрполердің соңынан бақиға аттанған қалалар мен халықгарды суреттейді. Еркш ой түжырымдары надан адамдарды билептөстеген тоғышар өміршілер мен тұрлаусыз бектерді, сондай-ақ өткен кезендерде дәурен сүрген адасқақ көсемдерді де шенейді. Олардың өрқайсысының күнәлары мен бейбастақ қылықгары үшін жаза белгілеп, олардың көңіл ауанын жөне оларға қарсы шыққандардың жан-дүниесінің ымыра-ырқын бейнелейді. Еркін ой түжырымдары көзі тірі рақымды өрі па-

расатты өміршілер мен шынайы көсемдерді, олардың ізашарларының кылығын, қайырымды істерін сипаттайды. Олар көзі тірі тоғышар өміршілерді, адасқақ кө-. семдер мен надан адамдарды шенейді. Олардың күнөлары мен бейбастақ істері үшін берілер жазаны, пөниден бақиға дейінгі олардыц жакдүниесіндегі бейімділікті айқындайды. Дін қарастыратын заттардың қасиеттері қалада деурен сүруші пенденің бөріне — өміршілерге, бектерге, жалшыларға, олардың жай-ахуалы мен өзара қарымқатынасына, бір-бірімен қарама-қайшылығына, тіші пешенеге жазылған нөрсенің өммасына төн сипаттар болуы керек. Өздерінің жөй-ахуалы мен іс-қарекетгеріне сөйкес олар сипатталғанның бөрін бұлжытпяй ұстануы кажет. Сонда ғана мұның бөрі діннің ой^хұжырымдарьш құрайды. 3. Алла тағаланың асқақтата даңқын арттыратын іс-қарекеттер мен уалі уөждер озық пплиу^ц Олардав кейін рухани тұлғалар мен періштелер һөм ракнмды пайғамбарлар мен парасатты өміршілердің, багзыда дөурен кешкен бектер мен әділ көсемдердің дяңкуге көтерген жандар түруға тиіс. Одан соң ертеректе өмір сүріп, өздерінің жиреншпі шаруаларын кұйтгеген тоғышар өміршілерді, тұрлаусыз бектер мен адасқақ көсемдерді тұқыртатын іс-өрекеттер мен уөлі уөждер тұрады. Одан соң күллі кезеңнің қайырымды өміршілерш, ынсапты бектері мен өділ көсемдерін аскактатыц, олардың қарсыластарын (дұшпандарын) мансұқтайтын іс-қылыктар мен пікір-уөж орын алады. Осындай іс-ерекеттер мен пікір-увждерден кейін қалалар тұрғындарының арасындағы өзара қарымқатынастардағы іс-өрекеттердің жөне өр адамның дербес өрі өзгелермен өзара карым-қатынаста жасантын

іс-қарекеттерінің анықтамасы тұрады. Одан соң өлгі іс-қарекеттердің өркайсысындағы өділдіктің анықтамасы орын алады. Осының өзі ізгілікті дшнің аркдуына айналатын нөрсе болып саналады. 4. Шариғат пен сүннө сияқты дін мен наным да мағыналас сөздер төрізді. Адамдардың көшшлігі (шариғат пен сүннөні) дін кағидаларымен белгілеп қойылған іс-қарекеттер ретінде үғады. Шариғатты алдын ала белпленген ой тұжырымдары деуге болады. Міне, сонда шариғат, дін жөне наным синонимге айналады. Дін екі бөліктен: ой-тұжырымдарын орнықтырудан жөне іс-қылықгарды анықтаудан түрады. Діндегі орныққан ой-тұжырымдардың бірінші түрі екі нөрседен: өдетте, оның маңызын бейнелеп, дөлелдеуге көмектесетін ой тұжырымнан немесе оның жолын ұстанушылардың мөнін білдіретін ой-тұжырымдардантұрады. Ізгілікгі дінмен алдын ала белгіленген ой тұжырымдары не ақиқат не ақикатка лайық болады. Ақиқат дегеніміздің өзі — адамның туабітті қабілетінің не бойға жиған білімінің арқасында иланған нөрсесі. Өзінің жаратылысымен де, бойға жиган білімімсн де адам баласы илана алмайтын нөрселерді қамтыған ой-тұжырымдардың бірінші түрін меңгермесе, тап сол сияқты өлгі ой-тұжырымдардың екі бөлігінен иланарлық нөрсе таппаса, кез-келген дін шатаскан, жаңсақ нанымболып шығады. 5. Ізгілікті дін философияға бара-бар. Философия назариялық жөне тежірибелік болады. Ойшылдық назариялық философия — адам зерделеп таныган, бірақ оны толықтай іске асыра алмаған нәрсе. Төжірибелік философия — зерделеп тану арқылы

адам іске асыратын нөрсе (Дінге байланысты да солай). Діннің төжірибелік бөлігі түтастай тәжірибслік философияға кіреді. Міве, осыдан-ақ діңдегі төжірибелік негіз — өзінің алдьш ала белгілеген өрі тиякақтаған түгастығы пшғады. Әбден тиянақталған шаруа аддын ала белгілемей бастаған іске қарағанда айқыннрақ. Бүның өзі хөй ғана "адам" деп айтканнан гөрі "жазын отырған адам" деудің айқыңдау болатыны тер&ц. Міне, еңдеше, ізгілікті шарвғаттар (нускаулар) толықтай төжірибелік фвлософияньщ тутастығына кфеді Діннің назарвялық ой-тужырымдары назарвялық философиядан дөлелдемелер табады өрі далелдемелсрсіз дінге қабыдданады. Демек, дінді құрайтын екі бөлік философиядан алынған. Өйткені, ғылымның бөлігі екендігі не ғылымнан альшғандығытуралыайтыпжүргензаггьщекітүрібар: не оның ғылыми аксиома ретіңце алынган дөлелдемесі болады, не ғылым түтастықты қамтитыңдығына орай ол да затгардың өмір сүру себептерін түсіңдіреда. Философияның төжірибелік бөлігі кез келген шарттандырылған затгарға немесе өлдекавдай -жі^п^Лт^ қол жеткізу кажет мақсаттарға қатысты іс-қарекетгердің алдьш ала белгілеген шартгарын түсіндіретінів үғамыз. Егер зат туралы ғылымның өзі дөлелдемелі ғылым болса, онда ол ізгілікті діннің алдын ала белгіленген іс-карекеттерін дөйектейтін философияның бөлігін қүрайды. Философияның назариялық бөлігі діннің назариялық бөлігін қуаттайды. Демек, философия ізгілікті діннің мазмүнын қуаттайтын болғаны. Міне, совдықтан, ізгілікгі дінге кіретін басқару ісімен айналысу да философияға мойынүсыну екен.

6. Егер диалектика күшті интеллектіге сенімді дөлелдемелерді не солардың біршамасы беретін нәрселерді дарытса, ал уағыздама өзінің (уағыздын) аясына кірмейтін өрі диалектика қарастыра алмайтын нөрселерді де канағаттандырады, мұндай ретте ізгілікті дін философтарға да жөне жағдайы уағыздаманы тек философия арқылы түсінуге мүмкіндік беретіндерге де қызмет ете алмайды. Діннің ой түжырымдарын танып, жан-төнімен үғынғавдардың көпшілігі табиғи жай-күйіне не өзіяің оған (дінге) берілгендігіне орай, тек өзінің жағдайы бойынша ғана емес, үсынылған іс-қылықтарын бұлжытпай орындайды, даңқ пен байлықгың мөн-маңызын іүйсшбейтіндерге үқсамайды. Сондықтан да диалектика мен уағыздама азаматтардың діни ой-түжырымдарын жақсартъш, осы ой-тұжырымдарды жан-дүниесіне берік орнықтыру өрі қорғау үшін құнды қазынажасайды. Диалектика мен уағыздама алдамшы сөзбен өрі қияңқы қарсылықпен азаматтарды адастырғысы келетіндердің ой-тұжырымдарын еңсеруге мүмкіндік береді. 7. Бірінші басшыға іс-қарекеттің бөрі емес, біразын анықтап, кемеліне келтіру жарасады. Оған анықтаған нөрселердің бөрін кейде кемеліне келтірМеу де жарасады. Кейбір негізделген іс-қарекеттер аныкталады немесе (объективті) себептерге байланысты кейде анықталмайды да: не жарасымды іс-қарекеттердің жиынтығын аныктағанға дейін ол каза табады, не оған шүғыл шаруалар — соғыс жөне т.б. кесел келтіреді не ол іс-өрекеттерді қолы тигенде, анда-санда, оған килігіп қалған шақта немесе осыны өтінген кезде анықгайды- Сонда ғана оларды айқындап, заңдар шығарады, өлдебір мәселе бойынша әрекет етуге қажетгі қағипалар белгілейді. Шешуге тиісгі істері әрдөйім ол

басқарьш түрған кезде, ол басқарған елде пайда бола бермейді. Өзінің уақытыңда хөне елдебір мөселе бойынша анықталған іс-қарекетке мұқтах елде көп іс шешімін таппай қалады. Сонда да ол қахетгі істер бойынша заң шығармайды, өзгелердің қалған шаруаны атқаруына мүмкіндік беретін іс-қарекеттерге катысты өзінің ақылы мен біліміне иек артады. Бір ғана мақсатты көздей отырьш, қалған істі аяқтауды өзгеге аманаттайды. Кей ретте ол пөрмені күшті, мейлінше пайдалы, ізгі де байыпты заңдар пшғаруды хөне іс-өрекеттерді айқындауды, онымен қаланы харақгандыруды көздейді. Ол өзінің ісін хандандырып, зандар шығарады хөне кейінгілер өзіне еліктейтініне үміт артып, қолы тигенге шейін, не өз дөуіріңде немесе өзінен кейін өзгелер (ақырына хеткізін) аяқтап шығуы үшін басқа шаруаны қалдыра түрады. 8. Егер өлгеннен кейін ізбасары барлық істе оіан ұқсайтын болса, оңда осы ізбасар бірінші басшы айқындамаған нөрселерді айқыңдайтын болады. Тіпті, бірінші дітгегеннен басқашарақ болуы да мүмкін. Ссйдай-ақ, ізбасар бірінші шығарған заңдардың көбін езгертіп, егер өз кезеңіне неғүрлым сөйкес келетінш білсе, алдыңдағыға қарағанда, оларды басқашалау анықтауға тиіс. Ол мүны бірінші кателесксндіктен емес, керісінше — бірінші өз кезеңіне сөйкес түрде анықтағандықтан солай істейді. Ізбасар бірінпгіңщ басқаруынан кейінгі дөуірге неғүрлым сөйкесетіңдерін айқындайды, ал бүлар біріншінің нақ өзі қаперлеген нөрселер болуы өбден мүмкін. Сол сияқты, екіншіден кейін үшінші келсе де, барлық істе екінші тәрізді болады, ал үпгінтпідсн кейін төртінші келсе де солай, әркайсысы езі үшырасқан, ізашарлары анықтамай кеткен нөрселерді айқындайды. Ол да ізашары анықтаған нөрселерді өзгертуге тиіс,

өйткені ізашар, егер тірі жүрген болса, тап өзінің ізбасары сияқгы (анықтаманы) үйғарар еді. 9. Егер шынайы басқарушылар болған ынсапты көсемдерді ізбасары, барлық істе соған үқсастар өнеге түтпаса, онда ол ізашарының ісіне қайіігы келіп, өзгертпеуі, керісінше, ізашардьщ анықтаған нөрселерін бөз қалпында қалдыруы үшін оның басқаруындағы қалаларда істеліп жаткаңдардың бәрі алдыңғы анықтамаларға үқсағаны абзал. Ал ол анықтауды қажет ететін жөне ізашары түсіндірмей кеткен нөрселерге үшырасқанда, бірінші арнайы анықтамаларда уәж айтқан өлгі тақылеттес істерді іздестіруге тиіс. Мүңдай ретте ол фикх2 жасауға тиіс. Бүл әрбір заттың шариғатта кдрастырылмаған, мазмүндалмаған сенімді анықтамасын іздеп табуға мүмкіндік береді. Мүндай анықтама бүкіл дінге арналған шариғатты қүрастырушының көздеген мақсатына сай болуға тиіс; мақсат көздеген зандар халық үшін шығарылады. Ізгішктідшнгңойтүжырымдарыньжтияітагі,неғүгмгьш ізгілікті етіп өзгертуге болмайды, өйткені ізгілікті дін өзіне ізгі ой-түжырымдардың бөрін жиып үлгерген. Осылай ойлайтын жан — нағыз низамгер әрі фикхгін білгірі. 10. Егер екі нөрсенің — ой-түжырымдар мен ісқылықтардың анықтамалары енгізілетін болса, фикх екі тараудан: ой-түжырымдар жөніндегі жөне іс-қылықтар жөніндегі бөліктерден құралуға тиіс. Іс-қылық жөніндегі факих5 іс-қылықтарды анықтауға арналған шариғатгы қүрастырушының айтқандарының барлығына қатысты білімдердің бәрін білуге тиісті. Ісқылықтарды анықтау шариғат қүрастырушының айтқаңдары бойынша не өз іс-қарекеті бойынша жүзеге асуы мүмкін. Ол қалай айтса не ол қалай істесе, солай іс-қылық жасалуға тиіс. Егер факих қүрастырушы өз кезеңіне лайықтап шығарған шариғаттан хабардар болып, онын кейбір

ережелерінің одан кейінгі кезде өзгертілгенін білетін болса, соңғы тузетулерді тутынуға тиіс. Егер ол бірінші басшының уағыздамасының тілін жөне өзімен замандас азаматгардың зат белгілерін айқындауға арналған тілді қодданып, қаделеуіндегі садтғүрпын біліп, кейінгі кезде осы анықгамалардың басқаша белгісі бар өзге нөрселерге қатысты қолданыда бастағанынан хабардар болса, онда сол басталкы ксзде осы анықтамалар телінген затгар туралы ұмытпауға тиіс. Заттардың өз атымен емес, басқаша аталатынын да есте тұту керек. Бұл белгілі бір атауға ие болған з$гтың мөн-мағынасын тез түсіну ушін пайдалы. Бұа, соңдай-ақ, сөйлеуші адам нені меңзегенін де, оның жекелей жөне тұтастай нені пайдаланғандығын т$з ұғыну үшін де пайдалы. Сөйлеушінің жеке түрде жөне тұтас күйде паидаланған атаулары (заттың) белгілері жөнінде куөлік береді. Соның аркасында факих салтқа енген істердщ өн бойындағы белгілі жөйттерге қанығады. Ол заттардағы қажетті жөне қажетсіз (кездейсоқ) нөрселердің ұқсастығы мен айырмашылығын, жаратылыстан дарыған касиеттердің қадірін, көсіппшгіктің дағдыларын түсіну кабілетін иеленіп, шариғатты бүкіл айтқан сөздерінің, құрастырушының өзгеге өнеге еткен іс қылықгарының мөн-мағьшасын ұғына алады. Егер шариғатты құрастырушыны көзімен көріо, құлағымен тыңдамаса, егер оның заманында дөурен сүріп, оның мүраттастарымен жүздеспесе немесе ол туралы мағлұматтарға қанықпаса, ол осының бөрі жөніңде жұмған аузын аша алмайды. Бұл мағлұматтар, мейлі жазылсын, мейлі жазылмасын, квпшілікке мөшһүр өрі сенімді деректер, іс-қылықтар жөншдегі факих нені білсе, ой-тұжырымдар жөніндегі факих та соны білуге тиіс. Іс-қылықтар жөніңдегі фикх азаматтық низамды

қамтиды, ендеше, фикх — азаматшқ ғылымның бір башгі өрі практикалық философияға жатады. Іс-қылықтар жөніндегі фикх не назариялық философияға жататын бүгінніц бөлшегін, не назариялық философияға жататын заттардың абстракциясын қамтиды. Демек, фикх — назариялық философияның бөлігі өрі назариялық ғылымның (құрамдас бөлігінс) кіреді. 11. Азаматтық ғылым ең алдымен бақытта зерттейді. Бақытгың екі түрі болады: іс хүзінде ізі болмаса да бақыт сияқты көрінетін бақыт, сондай-ақ өзінің мөнмағынасы бойынша кажетгілікке айналатын, ешқашанда айырбастауға болмайтын шынайы бақыт. Мүқтаж кврінген баска нөрселер қолға түскен кезде зөрулігін жогалтады. Бұл дүниеде де, бүл дүниенің орнын басатын о дүниеде де жоқ бақыт "несібелі бақыт" деп аталады. Бар сияқты көрінетін, бірақ жақындаған сайын алыстай түсетін бақыт туралы айтатын болсақ, ол қысқа тірлікте адамның қыркысып.тартысып жүріп қол жеткізетін байлығы, леззаты, құрметі мен марапат-мадаш жөне т.б. нөрселері төрізді, ал оны жұрт "игілік" депатайды. 12. Содан кейін азаматтық ғылым танып-білу, тадім сіңіру үшін іс-қылықты, өмір салтын, мінез-құлықты еркін кабілетті зерттейді. 13. Одан соң азаматтық ғылым бір адам аталғанның (барлығын түгел) менгеріп, үстана алмайтындыгын түсіңдіреді. Ол бүкіл қогамның іс-қылығында көрініс тауып, қадеге асуы мүмкін. Азаматтық ғылым, егер осы қасиеттер адамдардың арасына таралса, онда олардың бірін меңгерген адам өзге қасиеттер үлесіне тиген басқа адаммен өзара әрекетгеспейінше, оны пайдалана алмайтынын айқындайды. Сондай-ақ, екінші адам да үлесіне тиген өзінің қасиеттерін, өзге касиеттерді меңгерген үшінші адаммен өзара әрекет жасамай, пайдалана алмайды.

Сонымен бірге қоғамда өз қасиеттерін үлескен әрбір қоғам мүшесімен өзара өрекеттесусіз өзінің медгергенін жүзеге асыра алмайтын адамныц болуы мүмкіндагін жоққа шығармайды. Мысалыға: егер ағаштан егіс қүралдарын жасайтын ағаш шебері, темірден сайман соғатын үста, өгіз өсіріп беретін бақташы өзара өрекеттеспесе, егінпгілікпен айналысатьш адам өз ісін ақырына жеткізе алмайды. Бүл ғылым іс-қылықтар мен ерік-қабілетгер, егер олардың түрлері үлкен қауым мүшелсрі арасында не шогырлы топтарда кеңінен таралмаса, мақсатына жете алмайтынын түсіндіреді. Дененің ортақ мақсатқа жетіуі үшін адам органдарының барлығы өзара өрекеттесетіні сиякты қауым топтарының өрқайсысы бір-бірімен өзара өрекет жасауға тиіс. Міне, сондықтан қаунм (мүшелері) бір-бірімен қоңсылас қонуы, одардың үй-жайлары да көршілес болуы қажет. Қауымдасқан мекендерде көршілестіктің алуан түрі бар. Қауымдар мөдениетті түрде, надандау жөне басқаша ыңғайда қоныс тебеді. 14. Адамдардың түрғын үй салуына, пөниде игілікке жөне бақида несібелі бақытқа кенелуіне жөрдемдесетін өмір салтын, қүлыктар мен қабілетгі азаматшқ ғылым бүдан басқаша өмір салтынан, қүлықтар мен қабілеттерден ажыратып береді. Несібелі бақытқа жетуге шарапатын тигізетін өмір салты, қүлықтар, мінездер мен ерік-қабілеттер өздігінен ізгілікті, өздігінен игі де өдемі болып саналады. Қарама-кдрсы іс-қылықтар мен қабілетгер, басқаша бола түра, ізгішкті не вдемі сияқгы көрінеді. Шьшдығында нағыз кесірлі нәрселер солар. 14а. Азаматтақ ғылым қалада не қалаларда, халықта не халықгарда кеңінен таралған іс-қылықтар мен қабілеттерді бірдей пайдаланады. Бүл алгі іс-қылық-

тар мен қабілеттерді ынталы түрде пайдаланатын басқарудың барысында жүзеге асып, жүре-бара жойылып, су аяга кұрдымға кетпеуі үшін оларды нығайта түседі. Мұндай өмір салты мен қарым-қабілетке жол ашып, олардың сақталуына мүмкіндік беретін басқару сипаты өлгілерді (қасиеттерді) нығайтып, қорғаштайтын іс-қимылға бастау боларлық істің, көсшшіліктің, қабілет пен қарымның кезінде салтанат құрмақ. Мұндай іспен шұғылдану — ізгілікгі іс. Мұндай іске негізделген саясат та ізгі саясат. Мүндай қаланың не халықтың бөлшегі саналатын адам ізгі жан болып табыладыШынайы бақыт болып саналатын несібелі бақытқа жетуді мақсат тұтпаған, тек жұртшылыққа игілік сияқты көрінетін мынау тірліктегі рахатгың біріне кенелу мақсатын ғана көздейтін басқару, басқарумен жөне саясатпен айналысу ізгілікті іс емес. Міне, содан олар "надандықпен басқару", "надаңцық саясаты", "надандық шалығы" аталады, патшалық құру деген сөзге лайық емес, өйткені, ежелгі ақылмандар патшалардың бөрі ізгілікпен басқаруға тиіс деп есептеген. Іс-қылықгар мен қарым-қабілеттері арқылы можантопай басқаруға жол беретін қалалар мен халықтар надан қала жөне надан халық атанады. Осыңдай халықтың бөлшегі саналатын адам да надан болып табылады. Мүндай басқару, мұңдай кала мен халық бірнеше тұрге балінеді, олардың өрқайсысы өз ортасының көкейін тескен шілігінің мақсатына сөйкес не көсшқұмар, не даңққұмар, не дүниеқоңыз жөне т.б. аталады. Ізгілікті қаланың кейбір тұрғындары өз еркімен немесе еркщен тыс налан қалада тұруы мұмкін. Кайырымды қаланың тұрғыны топастардың ортасыңда, құдды әлдебір жануарға басқа бір мақұлықтың аяғын қондырып қойған сияқты, өзін бөтен сезінетін болады. Надан қаланың тұрғынын ізгішкті қалаға орналастырса да осындай күйді бастан кешеді. Мейлінше тек-

ті мақулыққа жағдай жасағаңцай өзіне тым асыра камқорлық істеп, артық құрмет көрсетуден азап шегеді. Міне, сондықтан да қайырымы жоктықтан надан қалада өмір суруге мөжбүр болған қайырымды түрғындар, егер қошаметтеп қарсы алатын болса, ізгілікті қалаға қашып баруға тырысады. 14ө. Ізгілікті басқарудьщ екі түрі: біріншісі жөне бірінші төріздісі болады. Бірінші басқару дегеніміз — ең алдымен, қалалар мен халықгарды, егер бұрын ондайдың нышаны орнықпаса, көркейтіп, кдла мен халықгы надандыктың өмір салтынан айықтырып, ізгілікті тұрмысқа бағыттайды. Кім осылай басқарса — сол бірінші басшы. Бірінші санатына жататын басқару өзінің бүкіл ісқарекетінде біріншіге лайық үдеден ттгығадьі. Мұндай басшы сүннө4 бойынша басқарушы, сүннөға сүйенген басшы аталады, оның басқаруы да сүннө бонынша басқару болып шығады. Бірінші ізгілікті басқару ісі қалалар мен халықтардағы ізгілікті өмір салты мен қайырымды қабілеттерді нығайтып, оларды надан өмір салты еніп кетуінен сақтаудың, қорғаштап, аман алып қалудың барлык іс-амалдарын білуден қүралады. Басқарумен ізгілікгі түрде айналысу ісі адамның денсаулығын нығайтып, оны сақтап, қорғайтын, кеселдерге қарсы түратын іс-өрекеттер білімін бойына жиған медицина төрізді. 146. Дөрігер өшпенділікке — өшпеңділік, ыстыккд — салқын, безгекке сұлының суы не дүзгеннің сөлі қарсы қойылуға тшстігін білуге міңдетгі деп тұсіндіреді ғылым. Өзгелеріне қарағанда осы ұш ереже жалпыға танық нөрселер. Ең жалпыламасы — өшпенділікке өшпенділік қарсы қойылатындығы, ең жиірек кездесетіні — безгекке қарсы сұлының суын қолдану керектігі туралы кағида. "Ыстыққа салқыңды қарсы қоятын" біздің пікіршіз жалпы мен жиінің арасынаа

орын алатын ереже. Алайда, шипагер жеке де қарапайым адамдардың, айталық, Зейда мен Амраның агзасын емдеген кезде, Зейданың безгегіне шипа қолдану барысында, өз кәсібімен меңгерген жеке білімдер көмегімен Зейданың безгегін зертгеп алмай тұрып, өшпенділікке өшпенділіктің карсы қойылатынын жөне безгекті сұлының суымен емдеу керектігін білумен ғана шектелуге тиіс емес. Ол сұлының суын крлданғанға шейін өягі безгекті зерттеп зейіндеуге тиіс. Бөлкім, салқын өрі ылғал нерсемен емдеу немесе сұлының суына әлденені араластыру, иө болмаса оған сол төріздіні (бір нөрсені) қоспау керек шығар. Егер де сүлының суын кұю қажет болса, онда қандай мөлшерде жөне канша рет құю керектігі туралы білімді үстанып, су кұйылатын дененің арықтығы мен семіздігіне сөйкестіріп, төулік кезеңіне, сондай-ақ, безгекпен ауырған Зейданың жағдайына өлшемдеу шарт. Науқасты қарап алмай тұрып, ол мұны істей алмайды. Оның үйғарымы (шипасы) науқасты, нақты ретте Зейданы, қаңдай хөл-ахуалда көргеңдігіне сөйкес келетін болады. Сондай-ақ, емдеу дегеннщ не екенін шипагер өзі оқып-үйреніп, разы болған медипина жөніндсгі кітаптардан таба алмайды деп түсіндіреді ғылым. Оған медицина кітаптарында баяндалған түтас та жалпы нөрселерді білу арқылы жету де мүмкін емес. Мүндай шипагерлікке катысты қарым-қабілет жеке-дара жағдайдағы ем-дом қолдану практикасы барысыңда, қарапайым адамның ағзасын емдеу кезінде, науқастың хөлахуалын үзақ бақылау арқылы жөне сырқат адамның жанына шипа дарьггуға жүмсаған уақыт ағымындағы тәжірибеге байланысты пайда болады. Осылаиша, көнігі ішгаагер өз ісінің бүкіл қыр-сырын танып-біліп, қос бірдей қабілетке ие болган кезде өз кәсібін толық меңгере алады; ондай қабілетгің бі-

ріншісі — өз көсібін қүрамдап, көзінен ештеңе таса қалмауы үшін оны толықтырып отыратын тұтастықты түгел тануға бейімдішк; екіншісі — әр адамды емдеу барысындағы, өз көсібімен шүғылдану нөтижесіңцсгі уақыт ағымымен қальштасатын қабілет. 14в. Бірінші басшының іспен шүғылдану жайы да осылай. Ең алдымен ол жалпы нөрселердің басьга кұрайды және бүкіл нөрселерді білуді қамтитын іс-қарекеттермен шектелмейді. Ол, сондай-ақ, төжірибемен, уақыт ағымымен жинақтайтын қабілетке ие болуға тяіс. Бұл санды, сапаны жөне іс-қарекеттердің уақытын, іскарекет арқылы жинақталатын нөрсені анықгауға мүмкіндік береді. Бүған өр калаға, өр халыққа, әрбір адамға сөйкесті түрде басқару барысында, барлық қордаданған мөселелерді шешу кезінде жетуге болады. Басқару іс-өрекеті қайшылықтардың өмір сүретіндігіне орай екідай болады: мен бұл болмаса басқа қала, бұл бодмаса басқа халық, бұл не өзге адам барын мегзеп отырмын. Адамның тұтас не жеке қалада, иө өрбір қауымда, иө өрбір жеке жағдайда көргендеріне катысты қадада немесе халықта, не өрбір жеке жағдайда ұшырасқан нөрселерге қатысты адамның өз іс-өрекетін айқындауына жөрдем беретін кұшті ежелгі ойшыддар "парасаттылық" деп атаған. Бұл күш көсігпің бүкіл мазмұнын білумен жөне оны меңгерумен ғана емес, сондай-ақ адамдармен тіл табысу төжірибесі арқыды дариды. 15. Философияның бөлшегі ретінде азаматшқ ғылым іс-қарекетерді, өмір салтын, ерік қабілетгерді жөне бүтінді зерттеуге кіретін нөрсенің бөрін зерделеп, олардың сипатгамасын береді. Ол өзінің анықтамасыңда бөлшекті де, олардың қалай, қандай затгармен жөне қандай мөлшерде анықталуға тиістігін де зерттейді, бірақ оларды нақты іс-қарекетін анықтамастан қалдыра салады. Өйткені, іс-қарекеттерді анықтау

философияға қатысы жоқ басқа салаға жатады. Анықталуға тиісті, бірақ философияға жатпайтын жағдайлар мен ахуаддар шектеусіз көп. Б р галым екі бөліктен турады. Бір бөлігі шынайы жөне дудамал бақытты ажыратуға, қалалар мен халықтарға төн іс-қарекеттерді, өмір салтын, өдет-ғүрыпты, мінез-құлық пен ерік-қабілеттердің жиынтығын саралауға арналган. Сонымен бірге ол ізгілікті және кесірлі қалалар мен өдет-ғүрыптарды айқындайды. Басқа бөлігі ізгілікті іс-қарекетгер мен қабілеттерді нығайтып, қалалардың түрғындары арасына енгізетін іс-өрекеттерді, сондай-ақ оларды сақтап, нығайтуға қабілетті іс-әрекеттерді танып-білуді қамтиды. 16. Содан соң бүл ғылым басқару ісімен кесірлі айналысудың түрлерін, олардың санын саралайды. Басқарумен өлгіндей айналысу ісінің өрқайсысы бағынышты қала түрғындарының көмегімен мақсаттарына жету үшін жасаған іс-қарекетгеріне сипатгама береді. Сондай-ақ, ғылым ізгілікті емес іс-қарекеттердің, өмір салты мен қарым-қабілеттердің ізгілікті қалаға дерт болып табылатынын түсіндіреді. Мүндай өмір салты мен саясат — басқарумен ізгілікті шүғылданудың да дерті. Ал еңді кесірлі қалаларға тен іс-қарекеттерге, өмір салты мен қарым-қабілетгерге келетін болсақ, олар да ізгілікті қаланың дерті саналады. 17. Одан өрі гылым ізгілікті басқару мен ізгі қалалардың өмір салтын кесірлі өмір салтына жөне рақымсыз қабілетке айналдыратын себептер мен бағыттарды саралап, бұл қүбылыстың қалай жүзеге асатынын көрсетеді. Ғылым, сондай-ақ, пендешілікке душар болып, кесірлі-кегеженге айналмауы үшін ізгілікті қалалар мен саясаткерлер атқаратын іс-өрекеттерді саралап, ажыратады.

Ғылым, егер мұндай қубылыс болып, ізгілікті қалалар мен саясаткерлер бүлінген жағдайда оларды қалыпты ахуалға қайтара өкелуге септесетін затгарды да саралап, зейіндейді. 18. Содан соң ғылым басқарумен бірінші ізгілікті шұғылдану ісі осы көсіптің бүтіндігін білмейінше, назариялық философиямен ұштастырмайьшша жөне парасат-пайымды иеленбейінше тиянақты іс-өрекет болмайтынын түсіндіреді. Парасатгылық — қала түрғыңдарына, халықтар мен қауымдарға қатысты көсіптің іс-қарекетіне қосымша қалыптасатын төжірибеге бітетін күш. Ол ер қауымға, өр халыққа, не қысқа уақыт ағымына, не шектеулі ұзақ мерзімге, не даңғайыр дөуірге қатысты өзінің іс-өрекетгерін айқындайтын межелерді іздеуге қабілетгі. Сондай-ақ қаладағы, халықтағы, қауымдага кез келген оқыс оқиғаларға не жағдайларға кдтысты өзінің ісқарекеттерін айқыңдайды. Парасатгылық дегеніміз — басқарумен бірінші ізгілікті шұғылдану ісі өзек ететін нөрсе. Біріншіден кейін тұратын сүннө бойынша басқару жайына келетін болсақ, ол философияға мүқтаж емес. Ғылым ізгілікті қалалар мен халықтардағы ең пайдалы өрі ізгі нөрсе оның өміршілері мен басшылары уақыт ағымыңда бірінші басшыньщ көрсеткен жолымен бір-бірін ауыстырып отыруы екендігін түсіндіреді. Ғылым бір-бірін ауыстырушы басшылары бірдей ізгілікті нөрселерді меңгеруі үпгін калай карекет ету керектігін көрсетеді. Ол, егер белгісі табыла қалған жағдайда, бірінші басшы төрізді әмірші бола алатынына үміт ету үшін қала басы балаларының бойынан кандай кескін ізлеу керектігін түсіндіреді. Сонымен қатар, нағыз өмірші болуы үшін оны қалай төрбиелеп, өсіру, неге оқытып-

үйрету қажеттігін түсіндіреді. Сонымен қатар, ғылым надандықпен басқарған өміршілердің өз көсібінің қүпиясын меңгеруге қүлшынбайтынын, философияға қызықпайтынын түсіндіреді. Бірақ, олардың әрқайсысы діттегендеріне жеткізетш іс-қарекеттерге сөйкесті түрде жинакталған төжфибенің көмегімен қалада өз мақсатгарына жетеді. Жиіренішті де жымысқы қасиеттері астасқан ісқарекетгердің көмегімен адцамшы игіліктерге кенеледі. Бүл кезде ол жеке басының іс-қарекетін жөне қала түрғандары қаделейтін іс-қарекеттерді анықтау сөтінде арқа сүйейтін нөрселерді іздестіреді. Оның ісі өзі жинақтаган төжірибеге, не мүраттастарының төжірибесіне, не тап сондай мақсатты көздеген басшылардың төжфибесіне сүйенеді. Ол осы төжірибеге елікгеп, өзін ташмдеп үйреткен төрбиеге бағынады. Сөйтіл, ол өзінің жиіренішті, жымысқы да жылпос болмысына сөйкесетін істерді — жеке төжірибесі арқылы менгерген істерді ғана жасайды. 19. Осының бөрінсн кейін түтастай алғанда өлемде кездесетін затгардың қасиетін түсіңдіреді. Түсініктеме өлемдегі мейлінше төмен заттардан басталады. Бүлар басқа заттардың ешқайсысын басқара алмайтын заттар. Олардың үлесіне басшылық жасау, басқару емес, тек қызмет ету ғана тиген. Олардың арасынан осыларды делдалсыз басқарып түратын, басқарушыларына мейлінше жақындау болатын заттар бөлініп шығады. Ғылым басқару сатыларын жөне басқарудағы олардың орнын анықтау шамасын айқындайды. Жетекшіліктің өзі өлі жеткіліксіз. Табиғи органдар мен күпггер өзін өзі басқаруға қабілетсіз. Олар өздерін басқаратын өзге органдар мен күштерді қажетсінеді. Бүл аздай олар өздерін тезге салып, төрбиеге көндіктіретін басқаруды қажет етеді.

Келесі сатыда өздерін басқара алатындай нөрселер пайда болады. Ғылым олардың басқарудағы сатыларын жөне басқарудағы оларды анықтау шамасын айқьшдайды. Бұл басқарудың өзі де, басқа басқарулардан толығырақ көрінгенімен, алі жеткішксіздеу. Сондай-ақ ғылым асылтекті басшы келмейінше, табиғи органдар мен күштердін өзін-өзі басқаруға қабілетсіздігін тұсіндіреді. Олар өздерін басқарып, төрбиелейтін өзге органдар мен куштерді қажет етеді. Олардың арасынан өздерін басқара алатындай нөрселер үдайы бөлініп шығады. Ғылым бұрынгыдай олардың қарым-қатынасын анықтайды. Сөйтіп осы аркылы төменгі сатыдан жоғарғы сатыға дейінгі заттарды айқындау жүзеге асады. Әрбір айқын нөрсенің даму шамасына орай дамымағандарьшың саны азая берсді. Осылайша басқару ісі жетіліп, кемеліне келеді. Осылайша бір кемелдік бірте-бірте кемелділеу басқа бір болмысқа дейін дамьш жетеді. Ғылым жоғары сатыға дешн кемелді болмысқа жене кемелді басқаруға шейін біртіндеп дамитындығына орай төменгі болмыс сатыларының кейбіреуінің сақтальш қалуы қажетгігін түсіндіреді. Әрбір айқын болмыстың дамуына қарай дамымағаңдарының саны кеми бередь Ғылым сонымен қатар заттардың осы қасиетгерінің біркелкілігі мен өртектілігін түсіндіреді. Сипатталған сыңайда кемелдікке карай біртіндеп даму — үздіксіз үрдіс. Басқарудың бір сатысы, Жалғыз қүдірет қана орын тебе алатын деңгейге жеткенге шейін, неғұрлым кемелді баскару сатысына қарай дами береді. Ол — өзінің жалғыздығы түрғысынан алғанда дара қүдірет. Сондай-ақ, Одан биік түратын басшының да, сол сатыда түрып езінен басканы төрбиелей алатындай басшының да болуы мүмкін емес. Құдіретті тәрбиелей алатыңдай богде біреудің болуы да мұмкін емес. Тірлікте Одан басқаның бөрі басқарылады. Ол бол-

мыстағы кемшілік атаулыдан ада. Одан аскан кемел өрі рақьшды ештеңе жоқ. Одан басқалардың бөрінің өлдебір кемістігі бар. Кұдіреті күшті Жаратушыға ең жақын саты ең кемедді саналады, бірақ Оньщ деңгейіне жетеалмайды. 20. Ақиқат болмыстың сатылары азайып, оның кемелденуіне орай ол (нақты) ақиқат болмыстың ең соңғы сатысына жетеді де, оның іс-өрекеттері қызметшінің тірлігіне айналады. Басқарудың ісқарекеті бола алмаған затган жөнё заттың іс-қарекетінен өткен сорлы нөрсе болмас жаратылыста. Ең ежелгі бірінші басшының өзінен кемелді ешнөрсе жоқ. Оның іс-қарекеті құл-құганның тірлігі сняқты емес. Аралық сатыда орналасқан өрбір зат бірівші басшыға қызмет етеді. Осылармен қатар ғылым өлгі заттардың бірігуі мен өзара байланысын, вртектілігіне карамастан, Жалғыз Жаратушының алдыңда бір зат сияқты болатын зат-, тарды, олардың іс-қарекеттерін төртштсудің жолын танытады. Жалғыз Жаратушының ерік-қалауымен өздері қызмет ететін не басқарылатын немесе екі турлі іс-қарекетгі бірдей атқаратын іс-кылықтарға қатысты ез улестеріне тиген табиғи касиеттеріне сөйкес заттардың сатылары анықталады. 21. Ғылым бүл кағидаларды адамның рухани күшіне қатысты да қолданады. 22. Ғылым бұл қағидаларды адам ағзасының органдарына қатысты қодданады. 23. Одан өрі ғылым ізгілікті қалаға қатысты да осы қағиданы қолданып, осы қасиеттерді бойына жинақтаған өмірші мен бірінші басшы Алла тағала екенін, оның болмыс пен өр алуан өлемнің барлығын билейтін бірінші өмір болып табылатынын көрсетеді. 24. Содан соң ғылым іс-қарекеттерді басқаруға емес, керісінше, қршылық етуге ғана мүмкіндік беретін кала

түрғыңдары мен қауымдардың өлеуеттік сатыларын аныктайды. Олардың ерік қабілеттері де басқаруға мүмкіндік бермейді, тек құлшылык кылуға ғана жол ашады. Аралық сатыларды иеленген қауымдарды баскалар басқарады және олар өздерінен жоғары тұрғандарға қызмет етеді. Әміршінің сатысына жақын тұрғандардың ісқарекеттері мен органдары анағұрлым кемеддірек болады. Сондықган олар кемелді басқаруға жуықтап, басқару ісі мен іпүгыдцанушының сатысына жетуі мүмкін. Ғылым бұл іспен шүғыддану қызметші болуға мүмкіндік бермейтінін, тек басқаруға құзыретгі өміршілердің ісі екенін көрсетіп отыр. 23. Содан соң бірінші сатының, қызметпгілер сатысының, басқару сатысына жақын жоғары деңгейге біртіндеп жуықтағанға шейін, өзіне жақын тұрған сатыға дейін бірте-бірте дамуы жүзеге асады. Төменгі сатыдан жоғары сатыға дейін осылай даму қызмет етпейтін, тек басқаратын қала басшысының сатысына жеткенге шейін жалғаса береді. 26. Содан соң өмірдің сатысынан шығьш, ізгілікті қаланың өміршілері мен бірінші басшыға ұстаздық етуші рухани тұлғаның сатысына жеткенге шейін дамиды. Рухани тұлға иманға ұйьш, сол арқылы құдіреті күшті Алланың қаланың бірінші басшысына жолдаған шарапат-пейілін жеткізеді. Осының өзі — рухани тұлғаның сатысы. 27. Осы біртіндеп даму Алла тағаланың сатысына жеткенше тоқтамайды. Оның сөзі асқақгай берсін деп тілейік! Ғылым Алла тағаланың шарапат-пейілі бірішпі басшының сатысына калай жететінін түсіндіреді. Бірінші басшы да каланы, халықшң жөне халықтардың Алла тағала жарылқаған шарапат-пейілін басқарады.

Сонда ғана бірінші басшьшың басқаруы каланың барлық белігінде ең соңгы тупкірше жететіндей тәртіппен орындалады. Ғылым құдіреті күшті Алланың өлемді калай басқарса, ізгілікті қаланы да солай басқаратынын түсіндіреді. Қүдіреті күппі Жаратушының дүниені басқаруының ізгілікті калаларды басқарудан айырмашылығы болганымен, олардың арасында жарасым бар. Сол сияқты дүниенің бөліктері мен ізгілікті қаланың немесе халықтың арасыңда да жарасымдылық орнаған. Дүние бөліктерінің табиғи органдарын, өркеякілігіне қарамастан бөрі бір зат сияқты бір мақсат жолында бірегей іс-қарекет ететіндей қылып бірбірімен келісімді, өзара байланысты, төртіптелген өрі өзара өрекеттесуші етіп жараткдн Әлем әмірпгісі сияқты халықты билеуші де қала мен халық өз бөліктерінің де өркелюлігіне, олардың хал-жағдайлары мен ісқарекетгерінің алуан түрлілігіне карамастан, бірегей іс-карекет жасап өрі бір мақсатқа жететін бір зат сияқты болуы үшін халық пен қала бөліктерінің жан-дүниесіне органдар мен ерік қабілеттерді дарытып, кескіндеуге тиісті. Ғылым бүның бәрі адамның дене мүшелерінің езара өрекеттесуі төрізді екенін көрсетеді. Сол төрізді тгяһяттды жаратушы қүдірет иесі дүниені жөне оның бөліктерін талай нөрсеге түйіншек болған туабітті касиеттермен жөне түйсіктермен жарылкады, дүниенің жөне оның бөліктерінің болмысы да үзақ уақыт бойы өзі қалай жаратылғаңдығына иек артып, малтығып түра береді. Ізгілікті халықтың өміршісі де осыған орай іс-қимыл жасауға тиіс. Ізгшкті қаланың өміршісі (оларды) біріктіру, байланыстырып, өзара әрекеттестіру үшін халыктың жандүниесіне өзі кескіндеген ізгілікті оргаңдармен жөне қарым-қабілеттермен шектеліп кдпмауға тиіс. Олар

жаралғаннан өздерінің жан-дүниесінде ұрыктанған ізгіліктер мен игіліктерді сақтауға, нығайтуға жетелейтін басқа нөрселерді де беруге тиіс. Бір сөзбен айтқанда, Алла тағалаға табынып, Дүниені жаратушы көрсеткен жолмен жүру, болмыстың әркелкілігін ұстанып, оның бүкіл қасиеттерімен, түйсіктерімен, оларға дарыған табиғи пішімдермен, дүниенің барлық түрі өздерінің сатыларына сөйкесгі түрде табиғи шіліктерді иемденгенімен санаса білу керек. Ол, сондай-ақ, қалалар мен халықтардың өркайсысы өзінің хал-жағдайына сөйкесті түрде қалаулы игіліктерге кенеліп, бүкіл халықтар мен қалалардың пөни мен бақида бақытқа жетуі үшін қалалар мен халықтардың шешім қалбылдауына арналған ой-тұжырымдармен, гіішімдермен жөне еркін қасиеттермен де жарылқайды. Бұл үшін ізгішкті қаланың бірінші басшысы назариялық философияны жақсы білуі керек. Әйтпесе ол дүниедегі құдіреті күшті Алла тағала жаратқан заттарға қаныға алмайды. Сонымен бірге, егер тұрғыңдардьщ көзқарастарын, иланымдары мен іс-қарекеттерін біріктіретін, қаланың барлық бөлігін ұштастыратын, байланыстыратын жөне ұйымдастыратын ортақ ой-тұжырымдар болмаса, мұның бөрі мүмкін емес нөрсе екені түсшікті. Сонда ғана "несібелі бақыт" деп аталатын қалаулы мақсатқа жету жолыңдағы олардың іс-қарекетгері бірбірімен келісімді әрі өзара байланысты болады.

АбуНаср яль-Фараби ОТНОШЕНИЕ ФИЛОСОФИИ К РЕЛИГИИ1 Во имя Аллаха милостивого, милосердного! 1. Религия — это взгляд и действия, предопределен­ ные условиями, начертанными для всех первым Гла­ вой. С помощью религии все достигают цели, заложен­ ной в них самих. Все — это племя, город, край, а мо­ жет быть, это один большой народ или множество народов. Если первый правитель истинно добродетелен и доб­ родетельно его правление, он добивается того, что должны достигнуть он сам и каждый, кто находится под его правлением, а именно предельного счастья, которое и является истинным счастьем. И только тог­ да религия будет называться добродетельной религи­ ей. Если же его правление является невежественным, то он ищет средства, с помощью которых можно дос­ тичь одного из невежественных благ, каковыми явля­ ются необходимые блага, которые суть здоровье и благополучие либо достаток и наслаждение, либо честь и величие, либо власть. Таким путем невежественный правитель достигает блага и считает себя счастливым, фактически не являясь им. Такой правитель превра­ щает подвластных ему людей в орудие, используя ко­ торое он достигает цели и упрочивает ее. И он счита­ ет, что достиг блага, не обладая им в действительно­ сти. Такие правители считают себя лучшими среди невежественных правителей.

При заблуждающемся правлении правитель дума­ ет, что его правление добродетельное и мудрое. [Так] сам он считает и так считают те, кем он правит, не­ смотря на то, что это не так. При этом он сам и все, кем он правит, ищут то, что представляется им пре­ дельным счастьем, на самом деле не являющееся им. Хотя такое правление ложно в своей основе, те, кем он правит, не чувствуют этого. Воистину им управляе­ мые уверены в нем и думают, что он добродетелен и мудр, и вместе с ним добиваются видимой цели. Эту видимость он и им управляемые в душе воспринимают за предельное счастье и надеются достичь одного из невежественных благ. Правление [первого] добродетельного правителя связано с откровением, которое исходит от Аллаха. Деяния и взгляды добродетельной религии опреде­ ляются откровением. Это происходит одним из двух способов или обоими вместе. Один из них — ниспос­ ланное откровение. Второй — когда правитель деяния и поступки определяет с помощью силы, обретенной через откровение и от Всевышнего, посылающего от­ кровение, указывающее ему пути для определения доб­ родетельных взглядов и деяний. Иногда такое опреде­ ление достигается первым способом, иногда вторым., Теоретическая наука объясняет, как достигает от­ кровение Аллаха Всевышнего человек, которому оно ниспослано, и как возникает в нем сила от открове­ ния внушающего. 2. Взгляды добродетельной религии делятся на взгля­ ды теоретические и на взгляды волевые. Теоретические взгляды описывают Всевышнего, ду­ ховных лиц, их душевные достоинства, их отношение к Всевышнему, поступки каждого из них. Они также описывают сотворение мира, его частей и свойства последних. Теоретические взгляды объясняют возник-

новение и исчезновение самых первых тел, то, как они оказались основой других тел и как последние произош­ ли от первых, их соотношение, строение и взаимосвязь. Все происходящее в этих телах справедливо, и нет в них несправедливого. Теоретические взгляды рассматривают отношение каждой веши к Аллаху Всевышнему и духовным ли­ цам. Затем описываются сотворение человека и обрете­ ние им души, разума, его положение в мире и его дос­ тоинства, полученные от Аллаха и духовных лиц. Теоретические' воззрения описывают пророчество и его суть, возникновение и явление откровения. Они дают описание смерти и загробной жизни, счастья, которого достигают добродетельные и благонравные, страдания, которому подвергнутся порочные и нечес­ тивцы в загробной жизни. Волевые воззрения описывают достойных пророков и добродетельных правителей, благонравных глав и вождей, правивших в минувшие времена, шедших по пути истины. Эти воззрения определяют кару за деяния, совер­ шенные каждым из них. Они описывают благонрав­ ные действия каждого из них, склонности их душ и души тех, кто им противостоял. Волевые воззрения описывают города и народы, шедшие за такими правителями по потусторонней жизни. Волевые воззрения дают описание порочных пра­ вителей и нечестивых глав, господствовавших над не­ вежественными людьми, и заблудших вождей, живших в минувшие времена. Они определяют кару за деяния и дурные действия каждого из них, склонности их души и душ тех, кто им противостоял.

Волевые воззрения характеризуют добродетельных и благонравных живых правителей и истинных вож­ дей, деяния их предшественников, их добрые поступ­ ки. Они дают описание живых порочных правителей, заблудших вождей и невежественных людей. Они определяют кару за их деяния и дурные по­ ступки, склонности их души до загробной жизни. Надо, чтобы свойства вещей, которые рассматри­ вает религия, были бы свойствами, присущими всем гражданам, живущим в городе, — правителям, главам, слугам, их положению и взаимоотношениям, их про­ тиворечиям друг с другом и всему, что им предопреде­ лено. И надо, чтобы они придерживались того, что описано, согласно их положению и деяниям. И тогда все это составит воззрения религии. 3. Действия и высказывания, возвеличивающие и прославляющие Аллаха, являются первыми. За ними следуют те, которые возвеличивают духовных лиц и ангелов, и те, которыми возвеличиваются добродетель­ ные пророки и правители благонравные, главы и пра­ ведные вожди, которые жили в прошлом. Затем идут поступки и высказывания, которые низ­ водят порочных правителей, нечестивых глав и заблуд­ ших вождей, которые жили раньше и сделали отврати­ тельными дела свои. Затем идут поступки и высказывания, которыми возвеличиваются добродетельные правители, благо­ нравные главы и праведные вожди всех времен и низ­ водятся их соперники [антиподы]. После этих поступков и высказываний идет опреде­ ление действий во взаимоотношениях между жителя­ ми городов и тех действий, которые должен совершать каждый человек сам по себе и во взаимоотношениях с другими людьми.

Затем идет определение справедливого в каждом из этих действий. Это есть то, что включает в себя добродетельная религия. 4. Религия и вера кажутся синонимами, так же как кажутся синонимами шариат и сунна. У большинства людей [шариат и сунна] представ­ ляются действиями, предопределенными установлени­ ями религии. Предопределенные воззрения можно назвать шариатом. И тогда шариат, религия и вера бу­ дут синонимами. Религия состоит из двух частей: из установления воззрений и определения поступков. Первый вид установленных воззрений в религии состоит из двух разновидностей: это либо воззрение, с помощью которого обычно выражается и доказывает­ ся его сущность; либо воззрение, с помощью которо­ го выражается сущность его последователей. Воззрения, предопределенные добродетельной ре­ лигией, либо истинны, либо подобны истине. В целом истина — это то, в чем человек убежден благодаря врож­ денному дару или приобретенным знаниям. Любая религия, которая не обладает первым видом воззрений, охватывающих то, в чем не может быть уве­ рен человек ни по сути своей, ни приобретенными зна­ ниями, религия, в которой нет и подобия этому, в чем можно убедиться из этих двух разновидностей первого вида воззрений, является заблудшей, ошибающейся. 5. Добродетельная религия подобна философии. Философия бывает теоретическая и практическая. Мыслительная теоретическая философия — это та, которую человек познал, но не смог ее полностью осуществить. Практическая — это та, познав которую человек может осуществить. [Так же с религией].

Практическая часть религии целиком входит в прак­ тическую философию. И отсюда имеющееся в рели­ гии практическое — это целостность, ею предопреде­ ленная и начертанная. Руководство предначертанным определеннее дел, совершенных без предопределение. И это подобно тому, что "пишущий человек" опреде­ леннее, чем если сказать просто "человек". И, следо­ вательно, добродетельные шариаты [указания] полно­ стью входят в целостность практической философий. Теоретические воззрения религии находят доказа­ тельства в теоретической философии и приняты рели­ гией без доказательств. Следовательно, две части, из которых состоит ре­ лигия, взяты у философии. Ибо вещь, о которой говорят, что она часть науки или взята у науки, бывает двух видов: либо она имеет доказательства, взятые как научные аксиомы, либо, в виду того, что наука охватывает целостности, она и дает объяснение причин существования вещей. Отсюда следует, что практическая часть филосо­ фии дает объяснение условий, которыми предопреде­ лены действия в отношении любой обусловленной вещи или цели, которую надо достичь в тех условиях. Если наука о вещи есть доказательная наука, то она составляет часть философии, которая придает очевид­ ность предопределенным действиям добродетельной религии. Теоретическая часть философии дает подтвержде­ ния теоретической части религии. Стало быть, философия дает подтверждение содер­ жанию добродетельной религии. И, следовательно, за­ нятие правлением, входящее в добродетельную рели­ гию, подчинено философии. 6. Если диалектика предоставляет сильному интел­ лекту то, что дают достоверные доказательства или

большинство из них, а проповедь удовлетворяет во многом, что не составляет ее [проповеди] сферу и не обосновывает также того, что не рассматривает диа­ лектика, в этом случае добродетельная религия пред­ назначена не для философов и не для тех, чье положе­ ние позволяет понимать проповеди только через фи­ лософию. Большинство тех, кто познал и воспринял воззре­ ния религии, следуют рекомендуемым ею поступкам сообразно естественному состоянию или своей погло­ щенности ею [религией], а не только по своему поло­ жению, не являются теми, кто не понимает значение славы и достатка. По этой причине диалектика и про­ поведь составляют великое благо для улучшения ре­ лигиозных воззрений граждан, в укреплении и защите этих воззрений в их душах. Диалектика и проповедь позволяют одолевать воз­ зрения тех, кто желал бы ввести в заблуждение граж­ дан словом обмана и упрямого противодействия. 7. Первому главе приличествует определять и дово­ дить до совершенства не все поступки, а большинство из них. Ему приличествует иногда не доводить до со­ вершенства все, что он определяет. Многие обосно­ ванные поступки определяются или не определяются иногда по [объективным] причинам: либо потому, что он умирает до того, как определит совокупность при­ личествующих поступков, либо потому, что ему ме­ шают неотложные дела — война и другое, либо пото­ му, что он определяет поступки от случая к случаю, от дела к делу, лишь когда сталкивается с ними или когда его попросят об этом. И тогда он их определяет, издает законы, устанавливает правила, необходимые для действия по тому или иному поводу. Дела, которые он должен решить, не всегда возникают во время его прав­ ления и в той стране, где он правит. Остается много

дел, не решенных в свое время и в стране, которая нуждается в действии, определенном по тому или ино­ му поводу. И тогда он не издает законов по нужным делам и опирается при этом на свой разум и знание по отношению к действиям, дающим возможность дру­ гому сделать остальное. В этом случае издается закон о том, как и сколько надлежит сделать. Остальное пре­ доставляется другому, чтобы он довершил дело, имея в виду те же цели. В ином случае он предусмотрит из­ дание закона и определение действий, наполненных силой, наиболее полезных, благих и серьезных, чтобы ими вооружить город. Он организует свои дела, издает по ним закон и отставляет другие либо до времени, когда он будет свободен для этих дел, либо с тем, что­ бы их довел [до конца] другой в его эпоху иди после него, имея в виду, что последующий будет подражать ему. 8. Если после его смерти преемником станет ему подобный во всех делах, то этот преемник будет опре­ делять то, чего не определил первый. И не только так, как это делал первый. Преемник также должен изме­ нить многое из законов, изданных первым, и опреде­ лить их иначе, чем первый, если он знает, что это бо­ лее соответствует его времени. Он сделает так вовсе не потому, что первый ошибался, а потому, что пер­ вый определил в соответствии со своим временем. Преемник определит наиболее соответствующее вре­ мени после правления первого, и это будет тем, что предусмотрел бы сам первый. Так же, если за вторым последует третий, подоб­ ный второму во всех делах, а за третьим — четвертый, каждый последующий должен определять то, с чем он сталкивается сам, то, что осталось не определенным предшественником. И он должен изменять то, что определял предшествующий, ибо предшествующий,

если бы он продолжал жить, изложил бы [определе­ ния] так же, как это делает его преемник. 9. В случае, если за одним из тех благонравных вож­ дей, которые были истинными правителями, не после­ дует преемник, ему подобный во всех делах, надо, что­ бы во всем, что делается в городах под его правлени­ ем, было бы подражание предыдущему в определени­ ях, чтобы он не противоречил и не изменял дела пред­ шественника, а, напротив, оставил бы определенное предшественником так, как оно есть. А когда он стол­ кнется с тем, что нуждается в определении и не разъяс­ нено предшественником, он должен разыскать подоб­ ные дела, по которым высказывался первый об их оп­ ределении. В этом случае он должен создавать фикх2. Это дает возможность человеку отыскать верное опре­ деление каждой вещи, определение которой не предус­ мотрено и не уточнено шариатом. Такое определение должно происходить согласно цели, заложенной соста­ вителем шариата для всей религии; цели, по которой имеется законодательство, изданное для народа. Воззрение добродетельной религии нельзя уточнять и исправлять более добродетельными, ибо добродетель­ ная религия уже вбирает в себя все добродетельное воззрение. Кто так думает — тот законодатель и зна­ ток фикха. 10. Если вводятся определения двух вещей — воз­ зрений и поступков, нужно, чтобы фикх состоял из двух частей: части по воззрениям и части по поступ­ кам. Факих3 по поступкам должен полностью знать все накопленные знания обо всем, что заявлял состави­ тель шариата по определению поступков. Определе­ ние поступков может быть произведено по высказыва­ ниям составителя шариата или по его собственным поступкам. И надо поступать так, как он сказал или как он поступал.

Если факих знаком с шариатом, который издал со­ ставитель применительно к своему времени, знает по­ следующие изменения некоторых положений шариа­ та, он должен придерживаться его с последними ис­ правлениями. Если он знает язык проповедей первого главы я обычаи граждан его времени в применении и исполь­ зовании языка для определения признаков вещей и видит, что впоследствии эти определения были приме­ нены к другим вещам с иными признаками, он дож­ жен помнить о вещах, для которых первоначально были составлены эти определения. Надо иметь в виду явление, когда вещь называется не своим именем, а другим. Это полезно для быстроте понимания смысла вещи под определенным названи­ ем. Это также полезно для быстрого понимания того, что имел в виду говорящий, и того, что было исполь­ зовано им в частности и в целом. Название, используемое говорящим в частности и в целом, свидетельствует о признаке [вещи]. Благодаря ему факих познает известное в делах, вошедших в обы­ чаи. Он обретает способность понимания сходства и различия необходимого и не необходимого [случайно­ го] в вещах, достоинств данных от природы свойств, навыков ремесла и может постичь суть выражений со­ ставителя шариата во всем, что он говорил, его по­ ступков, которые составитель предписывал и другим. Он не сможет говорить обо всем этом, если сам не видел или не слышал составителя шариата, если не жил в его время, не общался с его сподвижниками или если не знает сведений о нем. Эти сведения, записаны они или нет, известны и достоверны. Факих по воззре­ ниям должен знать то, что знает факих по поступкам. Фикх по поступкам включает гражданское законо-

дательство и, стало быть., фикх — одна из частей граж­ данской науки и входит в практическую философию. Фикх по поступкам охватывает либо части целого, ко­ торое входит в теоретическую философию, либо абст­ ракции вещей, также входящих в теоретическую фи­ лософию. Следовательно, фикх — часть теоретичес­ кой философии и входит [составной частью] в теоре­ тическую науку. 11. Гражданская наука прежде всего исследует сча­ стье. Счастье бывает двух видов: счастье, когда оно ка­ жется счастьем, не будучи им на деле, и счастье ис­ тинное, которое является необходимостью по своей сути и которое нельзя никогда заменить. Когда необ­ ходимы другие вещи, то при их наличии необходимость в них отпадает. Счастье, которого нет ни в посюсто­ ронней, ни в потусторонней жизни, следующей за по­ сюсторонней, называется предельным счастьем. Что касается счастья, которое лишь кажется, но не явля­ ется им, то оно подобно богатству, удовольствиям, почету или возвеличиванию человека и другим вещам, которых домогаются и добиваются в этой жизни, и его публика называет благом. 12. Затем гражданская наука исследует поступки, образ жизни, нравы, характеры, волевые способности, чтобы познать их и следовать им. 13. Затем гражданская наука выясняет, что один человек не может обладать всем [многообразием] пе­ речисленного и придерживаться его. Оно может ис­ пользоваться и проявляться в поступках всего обще­ ства. Гражданская наука определяет, что если эти свой­ ства распространены среди людей, то невозможно, чтобы человек, наделенный одними из них, пользо­ вался бы ими, не взаимодействуя с другим человеком, наделенным другими свойствами. Так же второй чело­ век не может использовать свои свойства, которыми

он наделен, не взаимодействуя с третьим человеком, наделенным другими свойствами. Вместе с тем не исключено, что в обществе может быть человек, который не смог бы воплотить в жизнь то, чем он наделен, без взаимодействия с каждым чле­ ном общества, наделенным своими свойствами. При­ мер тому: тот, который должен заниматься земледе­ лием, не сможет завершить свои дела, если с ним не будут взаимодействовать плотник, который изготовля­ ет ему из дерева орудия земледелия, кузнец, который изготовляет ему железное орудие земледелия, пастух, который взращивает ему вола. Эта наука выясняет, что поступки и волевые спо­ собности не помогут достичь цели, если их виды не распространены в большой общине среди ее членов или в ее больших группах. Каждая из групп общины должна взаимодейство­ вать с другой для достижения общей цели общины, как взаимодействуют все органы человека друг с другом для достижения общей цели тела. И поэтому необхо­ димо, чтобы [члены] общины соседствовали друг с дру­ гом, чтобы соседствовали их жилища. Имеется мно­ жество видов соседствующих в одном местожительстве общин. Бывают общины культурные, невежественные и другие. 14. Образ жизни, нравы и способности, распрост­ раненные в городах и народах, с помощью которых люди создают жилища и достигают благ в этой жизни и предельного счастья в потусторонней, гражданская наука отличает от того образа жизни, нравов и спо­ собностей, которые не являются таковыми. Образ жизни, нравы, характеры и волевые способ­ ности, с помощью которых достигается предельное счастье, являются сами по себе добродетельными, бла­ гом и истинно красивы сами по себе.

Противоположные поступки и способности кажу­ тся благими, добродетельными или красивыми, не бу­ дучи таковыми на деле. В действительности они есть зло. 14а. Гражданская наука разъясняет, что поступки и способности, которые распространены в городе или в городах, в народе или народах, используются сообща. И это происходит при управлении, которое позволяет усер­ дно использовать эти поступки и способности и упро­ чить их, чтобы они не исчезли и не были загублены. Правление, при котором возможны такой образ жизни и способности и возможно их сохранение, мо­ жет иметь место только при тех занятиях, ремесле, способностях и силе, которые порождают действия, упрочивающие и оберегающие эти [свойства]. Этим занимаются правители, и это есть дело пра­ вителя или того, как хотел бы назвать его человек, за­ менив слово "правитель". Сферой деятельности этого занятия является политика, при которой должны со­ вершаться действия, позволяющие упрочить вышеука­ занные образ жизни и способности в городах и наро­ дах и сохранить их. Она должна опираться на знание действий, которые в первую очередь приводят к их [по­ ступков и способностей] упрочению, а затем — к со­ хранению. Правление, при котором в городе или народе воз­ можны образ жизни и способности, способствующие достижению предельного счастья, и возможно их со­ хранение, является добродетельным правлением. За­ нятие им является добродетельным занятием. Поли­ тика, основанная на таком занятии, является добро­ детельной политикой. Город и народ, ведомые такой политикой, являются добродетельными городом и на­ родом. Человек, который является частью этого горо­ да или народа, является добродетельным человеком.

Правление, занятие правлением и политика, кото­ рые не ставят целью достижение предельного счастья, являющегося истинным счастьем, а имеют целью дос­ тижение одного из благ в этой жизни, которое публике представляется благом, не являются добродетельными. И тогда они называются невежественным правлением, невежественной политикой, невежественным занятием и не называются царствованием, ибо древние считали, что у царей должно быть добродетельное правление... Город и народ, допускающие невежественное прав­ ление поступками и способностями, называются не­ вежественным городом и невежественным народом. И человек, который является частью этого города, на­ зывается невежественным человеком. Такое правле­ ние, такие города и народы подразделяются на несколь­ ко видов, 1гя-«дцгй из которых называется согласно пре­ следуемой среди воображаемых благ цели либо слас­ толюбивым, либо честолюбивым, либо домогающим­ ся изобилия и т.д. Некоторые жители добродетельного города могут жить по своей или не по своей воле в невежественном городе. Житель добродетельного города в невежествен­ ном будет чувствовать себя чужим, как если бы жи­ вотному одного вида присоединили бы ногу другого. В таком же положении окажется тот, кто, являясь час­ тью невежественного города, поселился бы в доброде­ тельном городе. Он будет подобен животному, с кото­ рым обращаются так, как если бы оно стало более благородным животным. И поэтому добродетельные граждане, которые вынуждены жить в невежественном городе по причине отсутствия добродетельного, стре­ мятся к бегству в добродетельный город, если их пре­ бывание там будет одобрено. 146. Добродетельное правление бывает двух видов: первое и подобное первому.

Первое правление — это то, которое в первую оче­ редь устраивает в городе или народе добродетельный образ жизни и способности, если таковых раньше не было, и направляет город или народ от невежествен­ ного образа жизни к добродетельному. Кто правит так — тот первый глава. Правление, которое можно отне­ сти к первому, во всех своих действиях следует перво­ му. Такой глава называется правителем по сунне4, гла­ вой по сунне, и его правление есть правление по сун­ не. Первое добродетельное занятие правлением состо­ ит из знания всех действий, которые упрочивают доб­ родетельный образ жизни и добродетельные способ­ ности в городах и народах, их сохранения, сбережения и предохранения от того, чтобы в них не проникло что-либо от невежественного образа жизни. Это неду­ ги, с которыми сталкивается добродетельный город. Добродетельное занятие правлением подобно занятию медициной, которая, вобрав в себя знание всех дей­ ствий, укрепляющих здоровье человека, сохраняющих и берегущих его, противостоит болезням. 14в. Наука разъясняет, что врач должен знать, что враждебности должна противопоставляться враждеб­ ность, жару — холод, желтой лихорадке — ячменная вода или вода тамаринда. Эти три положения более всеобщи, чем иные. Наиболее всеобщим является по­ ложение, что враждебности должна противопостав­ ляться враждебность, наиболее частное — с желтой лихорадкой следует бороться ячменной водой. Наше выражение "жару противостоит холод" занимает сре­ динное положение между всеобщим и частным. Однако, когда врач лечит тела личностей и просто­ го люда, скажем, Зейда и Амра, при лечении желтой лихорадки Зейда он не должен довольствоваться зна­ нием того, что враждебности противопоставляется

враждебность и что желтую лихорадку надо лечить ячменной водой, не обследовав лихорадку Зейда с помощью тех частных знаний, которыми обладает его ремесло. Он должен обследовать эту желтую лихорад­ ку до того, как применить ячменную воду. Может, до этого ее надо лечить чем-то холодным и влажным или ячменную воду надо смешать с чем-то и нельзя зали­ вать ею [одной] и тому подобное. И если необходимо заливать ячменной водой, то надо придерживаться точ­ ных знаний о том, в каком количестве и как часто надо заливать ею, найти соответствие с тучностью и худобой заливаемого тела, соразмерить с временем дня и положением заболевшего лихорадкой Зейда. И тогда врач определит необходимое количество, качество и время использования ячменной воды. И он не может этого сделать, не посмотрев больного. Его определе­ ние [лечение] будет соответствовать тому, в каком по­ ложении он увидел больного, в данном случае Зейда. Наука разъясняет также, что такое лечение врач не может почерпнуть из книг по медицине, которые он изучал и которыми остался доволен. Оно также невозможно только за счет его знаний целостного и общих вещей, которые имеются в медицинских кни­ гах. Способность к такому врачеванию появляется при практике лечебными действиями в каждом отдельном случае, при лечении тел простого люда, при длитель­ ности его наблюдений за положением больных и в связи с опытом, который приходит к нему с течением вре­ мени, когда он оказывает лечебную помощь больным. Таким образом, полноценный врач полностью ов­ ладевает своим ремеслом, когда он познает все имею­ щиеся способы своего занятия и обладает двумя спо­ собностями; одна из них — способность полностью познать целостности, которые составляют его ремес­ ла, и пополнять их, чтобы от него не скрылось ниче-

го; другая приходит с течением времени в результате занятия своим ремеслом, при лечении каждого чело­ века. 14г. Так же обстоит дело с занятием первого главы. Прежде всего оно включает в себя общие вещи и не ограничивается действиями, которые охватывают зна­ ние всех вещей. Оно также должно обладать способ­ ностью, приобретенной с течением времени через опыт и наблюдение. Это позволит определять количество, качество и время действий и того, что обретается дей­ ствием. Этого можно достичь при правлении в соот­ ветствии с каждым городом, каждым народом, каждым человеком, при решении всех возникающих вопросов. Действия правления бывают двоякие, в соответствии с существованием противоположностей: я имею в виду тот или другой город, тот или другой народ, того или иного человека. Силу, с помощью которой человек в состоянии определить свои действия по отношению к тому, что он видит в целом или в каждом городе, или в каждой общине, или в каждом отдельном случае, по отноше­ нию к тому, с чем он сталкивается в городе или наро­ де, или в каждом отдельном случае, древние называли рассудительностью. Эта сила приобретается не только знанием всего содержания ремесла и его владением, но и опытом общения с людьми. 15. Гражданская наука как часть философии зани­ мается изучением действий, образа жизни, волевых способностей и остального, что входит в изучение це­ лостного, и дает их описание. Она также в своем опре­ делении познает части, как, какими вещами и в каком количестве они должны определяться, но оставляет их, не определяя конкретно действия. Ибо определе­ ние действий относится к другой сфере, не относя­ щейся к философии. Имеется бесконечное множество

случаев и положений, которые должны быть опреде­ лены, но не охватываемы философией. Эта наука состоит из двух частей. Одна часть вклю­ чает в себя познание счастья, истинного и кажущего­ ся, классификацию действий, образа жизни, нравов, характера и совокупности волевых способностей, свой­ ственные городам и народам. При этом она различает добродетельные и недобродетельные города и народы. Другая часть охватывает познание действий, упро­ чивающих добродетельные действия и способности и внедряющих их среди жителей городов, а также дей­ ствий, способствующих их сохранению и упрочению. 16. Затем эта наука классифицирует виды недобро­ детельного занятия правлением, их число. Дает описа­ ние действий, которые совершает каждое их этих за­ нятий правлением для достижения цели с их помощью жителями городов, находящихся под этим правлени­ ем. Также наука объясняет, что те действия, образ жиз­ ни и способность, которые не являются добродетель­ ными, являются недугами добродетельных городов. Такой образ жизни и политика являются недугами доб­ родетельного занятия правлением. А что касается дей­ ствий, образа жизни и способностей, которые прису­ щи недобродетельным городам, то они есть недуги доб­ родетельных городов. 17. Далее наука классифицирует причины и направ­ ления, по которым добродетельные правления и об­ раз жизни добродетельных городов превращаются в недобродетельные образ жизни и способности, и как происходит это превращение. Наука также классифицирует и познает действия, которые предпринимают добродетельные города и по­ литик», чтобы они не стали порочными и не превра­ тились в недобродетельные.

Наука также классифицирует и познает вещи, с по­ мощью которых, если произошли такое превращение и порча добродетельных городов и политики, можно вернуть их в здоровое состояние. 18. Затем наука выясняет, что первое добродетель­ ное занятие правлением не может иметь завершенные действия без знания целостностей этого ремесла, без соединения с теоретической философией и без обла­ дания рассудительностью. Рассудительность — это сила, обретающая суще­ ствующий опыт в приложении действий ремесла в от­ ношении жителей городов, народов и общин. Она спо­ собна на поиски начертанного, которым определяет свои действия, образ жизни и способности в отноше­ нии каждой общины либо каждого города, либо каж­ дого народа, либо в течение короткого времени, либо в течение ограниченного длительного времени, либо в отношении большой эпохи. Так же определяет свои действия по отношению к любому возникающему слу­ чаю или положению в городе, народе, общине. Рассудительность — это то, что вбирает в себя пер­ вое добродетельное занятие правлением. Что касается правления по сунне, которое следует за первым, то оно не нуждается в философии. Наука объясняет, что самое полезное и доброде­ тельное в добродетельных городах и народах заключа­ ется в том, чтобы его правители и главы сменяли друг друга во времени по предначертанию первого главы. Наука показывает, как следует действовать, чтобы сменяющие друг друга главы обладали бы одинаковы­ ми добродетелями. Она объясняет, какие начертания надо искать в детях глав городов, чтобы, если они будут обнаруже­ ны в одном из них, была надежда, что он станет гла­ вой, подобным первому главе. Она также наряду с этим

объясняет, как надлежит его воспитывать, как он дол­ жен расти, к чему он должен быть приучен, чтобы он мог стать совершенным правителем. Вместе с тем наука объясняет, что правители, прав­ ление которых невежественно, не испытывают тягу к овладению тайнами своего ремесла и не интересуются философией. Но каждый из них может достичь своей цели в городе с помощью опыта, приобретаемого в соответствии с действиями, посредством которых он достигает намеченного. С их помощью он, наделен­ ный отвратительнейшими и сквернейшими свойства­ ми, достигает кажущихся благ. При этом он ищет то, на что он мог бы опереться в определении собствен­ ных действий и действий, которыми руководствуются жители города. Занятие его сводится к опыту, который он обрел, либо опыту его соучастников по намечен­ ному, либо опыту глав, которые имели те же цели. Он подражает этому опыту, следует своему воспитанию и всему, к чему его приучали. И он творит те дела, кото­ рые соответствуют его отвратительной, скверной и хитрой натуре, — дела, которые он постиг посредством личного опыта. 19. После всего этого наука объясняет свойства ве­ щей, имеющихся в мире в целом. Объяснение начи­ нается с наиболее низших вещей в мире. Это те вещи, которые не могут возглавлять никакую другую вещь. Их долей является только служение, а не возглавление и правление. Из них выделяются вещи, которые правят этими без посредничества, и они наиболее близ­ ки к тем вещам, которыми правят. Наука определяет ступени правления и меру их оп­ ределения в правлении. Главенство само по себе еще НС ДОСТаТС^НХС .^/СТССТВСЩИлС ОрХЗДШЫ И СИЛЫ Н€ А СО*

стоянии править сами собой. Они нуждаются в других органах и силах, которые правили бы ими. Мало это-

го, им необходимо правление, которое правило бы ими и воспитывало. Из следующей ступени постепенно выявляются те, которые правили бы ими. Наука определяет их ступе­ ни в правлении и меру их определения в правлении. Это правление также само по себе еще не достаточно, хотя оно полнее других правлений. Наука также опре­ деляет, что естественные силы и органы не в состоя­ нии править сами собой, пока у них не появится цен­ ный глава. Они нуждаются в других органах и силах, которые правили бы ими и воспитывали. Из них также постепенно выявляются те, которые также правили бы ими. Наука определяет в отноше­ нии их то же, что и по отношению к предыдущим. И происходит таким путем выявление вещей из низших ступеней до вещей высших ступеней. И таким образом правление доводится до совершенства. Таким образом, одно совершенство постепенно развивается до другого совершенного реального. Нау­ ка объясняет, что по мере постепенного развития до высшей ступени, до совершенного реального и совер­ шенного правления необходимо, чтобы сохранялось некоторое число реальных низших ступеней. По мере развития каждого реального будет уменьшаться число неразвитого. Наука вместе с тем объясняет единичность и мно­ жественность этих качеств вещей. Постепенное раз­ витие к совершенству описанным образом — не пре­ кращающийся процесс. Одна ступень правления раз­ вивается до более совершенной ступени правления, пока не достигает ступени, на которой может пребы­ вать лишь Единственный сущий. Он один с точки зрения своей единственности. Так­ же не может быть главы выше Него, не может главы той же ступени, который воспитывал бы каждого, кро-

ме самого себя. Не может быть другого, кто мог бы воспитывать Его. Все в бытии возглавляется, кроме Него. Он лишен недостатков, имеющихся в бытии. Нет ничего совершеннее и добродетельнее, чем Он. Все остальное, кроме Него, имеет те или иные недостат­ ки. Самая ближайшая к Нему ступень является самой совершенной, но не достигает Его ступени. 20. По мере уменьшения ступени реального и его совершенства оно [реальное] достигает самой после­ дней ступени реального, и тогда его действиями будут действия слуги. И нет в бытии более отсталой вещи и никогда действия этой вещи не будут действиями прав­ ления. Нет ни одной вещи, которая была бы совершеннее самого древнего первого единого. И действия его не могут уподобиться действиям слуги. Каждая вещь, за­ нимающая промежуточную ступень, служит первому главе. Наряду с этим наука дает познание соединения я взаимной связи этих вещей, их упорядочение и упоря­ дочение их действий, чтобы, невзирая на их множество, они все были как одна вещь у Единого, воля которого определяет их ступени в соответствии с их естествен­ ными свойствами и тем, чем они наделены в отноше­ нии поступков, которыми они служат или управляются или совершают оба рода действия одновременно. 21. Наука применяет эти положения в отношении духовной силы человека. 22. Наука применяет эти положения в отношении органов человеческого тела. 23. Далее наука применяет также эти положения в отношении добродетельного города и показывает, что правитель и первый глава, в котором сочетаются эти свойства, есть Аллах, который является первым пра­ вителем бытия и мира во всем его разнообразии.

24. Затем наука продолжает определять ступени сословий жителей города и общин, действия которых не позволяют править, а позволяют только служить. Их волевые способности также не позволяют править, а позволяют только служить. Общины, которые занимают промежуточные сту­ пени, будут возглавляться другими и служить тем, кто выше их. Те, которые ближе к ступени правителя, более со­ вершенны в действиях и органах. Поэтому они ближе к совершенному правлению и могут достигнуть ступе­ ни занимающихся правлением. Наука показывает, что это занятие не позволяет быть слугой, а оно занятие правителей, которые толь­ ко правят. 25. Затем происходит постепенное развитие первой ступени, ступени слуг, до ближайшей ступени, пока она не приблизится постепенно к высоким ступеням, близким к ступеням правления. И такое развитие из низших ступеней до высших происходит до тех пор, пока не достигнет ступеньки главы города, который правит, а не служит. 26. Затем из ступени правителя происходит разви­ тие до ступени духовных лиц, наставляющих правите­ лей добродетельного города и первого главу. Духовные лица делают душу верующей, через них снисходит от­ кровение Аллаха всевышнего к первому главе города. Эта ступень есть ступень духовных лиц. 27. Это постепенное развитие не прекращается до тех пор, пока оно не достигнет ступени Аллаха. Да будут возвеличены слова его! Наука объясняет, как достигает откровение Аллаха ступени первого главы. И первый глава правит городом, народом или народами откровением, которым одарил его Аллах всевышний. И тогда правление первого главы

исполняется во всех частях города в таком порядке, чтобы оно достигло самых последних его частей. Наука объясняет, что Аллах всевышний правит доб­ родетельным городом так же, как он правит миром. Хотя Его всевьшшего правление миром отличается от правления добродетельным городом, между ними есть гармония. Так же как есть гармония между частями мира и частями добродетельного города или народа. Также необходимо,чтобы между частями доброде­ тельного народа были согласие, взаимосвязь, порядок и взаимодействие, [какие] должны быть между органа­ ми и волевыми способностями частей добродетельно­ го народа. Так же как правитель мира сделал естественные органы частей мира согласованными, взаимосвязан­ ными, упорядоченными и взаимодействующими так, что, невзирая на свое множество, они стали как одна вещь, совершающая одно действие во имя одной цели, так и правителю народа надлежит создать и начертать в душах частей народа и города органы и волевые спо­ собности, ведущие их к тому же согласию, взаимосвя­ зи друг с другом и взаимодействию так, чтобы народ и народы, невзирая на множество своих частей, различие их положений и действий, стали как одна вещь, совер­ шающая одно действие и достигающая одной цели. Наука показывает, что все это подобно взаимодей­ ствию членов человеческого тела. Подобно тому, как создатель мира одарил мир и его части врожденными свойствами и инстинктом, которые сплелись в некоторых вещах, и бытие мира и его частей будут зиждиться очень долгое время на том, как он был сотворен. Так надлежит действовать и пра­ вителю добродетельного народа. Правитель добродетельного города не должен огра­ ничиваться добродетельными органами и способное-

тями, которые он начертал в душах народа, для их объединения, связи и взаимодействия. Он должен дать им другие вещи, которые приведут к сохранению и упрочению добродетелей и благ, помещенных в их души изначально. Одним словом, надо подражать Аллаху и идти по пути, указанному Создателем мира, придерживаться разнообразия бытия, со всеми его свойствами и инстин­ ктами, естественными формами, заложенными и создан­ ными им, с тем чтобы все виды миров были наделены естественными благами соответственно их ступеням. Он также одаривает города и народы воззрениями на решения, формы и волевые свойства, чтобы каж­ дый из городов и народов обладал бы желанными бла­ гами соответственно своему положению и заслугам для достижения счастья всеми народами игородамив этой и потусторонней |шзни. Для этого шиф, чтобы первый глава добродетель­ ного города хорошо знал теоретическую философию. Иначе он не сможет следовать тем вещам в мире, ко­ торые сотворил Аллах всевышний. Вместе с тем ясно, что все это невозможно, если в городах не будет общего воззрения, объединяющего взгляды, убеждения и действия горожан, соединяюще­ го, связующего и организующего все части города. И тогда будут согласованы и взаимосвязаны их дей­ ствия во имя достижения желанной цели, именуемой предельным счастьем. Примечания 1. Перевод с арабского Б.К. Таяжанова. 2. Фихх — мусульманское право. 3. Факях — знаток мусульманского права. 4. Сунна — совокупность рассказов (хадисов) о выска­ зываниях и деятельности Мухаммеда; закон.