ΗΓΕΜΟΝΕΣ ΤΟΥ
ΜΕΣΑΙΩΝΙ
ΟΥ
ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ
φο και το uπεγρα στον γιο της και σuν' ψε' κατοπιν το εοωσε αuτοκράτορα για να ...
90 downloads
702 Views
22MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
ΗΓΕΜΟΝΕΣ ΤΟΥ
ΜΕΣΑΙΩΝΙ
ΟΥ
ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ
φο και το uπεγρα στον γιο της και σuν' ψε' κατοπιν το εοωσε αuτοκράτορα για να το uπογράΨει κι αuτός με τη σειρά τοu ... ,
21
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Ε Ι ΣΑΓΩΓΗ
Η αυτοκράτειρα �ταν Ύ) Eιρ�ν Ύ) , Ύ) οποία κυβερνοίισε εν ονόματι του αν�λικoυ γιου ΤΎ)ς επί επτά συνεχ� χρόνια. Και τότε όλοι οι επίσκοποι επευφήμησαν με μια φωνή τους αυτοκράτορες με τα ακόλουθα λόγια: «ΠοΜχρονοι να είναι οι αυτοκράτορες Κωνσταντίνος και Ειρήνη, η μητέρα του ' πο Μχρονοι να είναι οι Ορθόδοξοι αυτοκράτορες, ποΜχρονοι να είναι οι νικηφόροι αυτοκράτορες, πολύχρονοι να είναι οι ειρη νοποιοί αυτοκράτορες. Είθε η μνήμη του νέου Κωνσταντίνου και της νέας Ελένης να μείνει στους αιώνες! Κύριε, φύλαττε την αυτοκρατορία τους! Χάρισέ τους ειρηνική ζωή! Στήριξε την κυριαρχία τους! Ω, ουράνιε πατέρα, φύλαττε τους κυβερ νήτες της γης)) . Ύστερα οι αυτοκράτορες διέταξαν να ανα γνωσθούν μεγαλοφώνως τα κείμενα των Πατέρων που είχαν γίνει αποδεκτά και είχαν υπογραφεί στην τέταρτη συνεδρία ση της Νικαίας ... Με αυτόν τον τρόπο ολοκληρώθηκαν οι εργασίες της Συνόδου.
Τ α παραπάνω δοξαστικά λόγια παρομοιάζουν ΤΎ) χ�pα αυτο κράτειρα και τον δεκαεξάχρονο γιο ΤΎ)ς με τον Κωνσταντίνο Α', τον πρώτο Ρωμαίο αυτοκράτορα που ασπάσΤΎ)κε τον χρι στιανισμό, και ΤΎ) μΎ)τέρα του ΕλένΎ), Ύ) οποία στις αρχές του Δ' αιώνα είχε ανακαλίιψει τον Τίμιο Σταυρό (το τίμιο ξίιλο, , ειχαν , , ' Κωνσταντινος ' στο οποιο σταυρωσει τον Ι Ύ)σου' ) . Ο νεος και Ύ) νέα ΕλένΎ) αγιoπoι�θΎ)καν από ην ΟρθόδοξΎ) ΕκκλΎ)σία και Ύ) μν�μΎ) τους εορτάζεται κάθε χρόνο στις 1 8 Αυγοίιστου. Όπως ο Κωνσταντίνος Α' είχε προεδρείισει σΤΎ)ν Α' Οικουμε νικ� Σίινοδο το 325, Ύ) οποία επίσΎ)ς είχε διεξαχθεί ση Νίκαια, Ύ) E ιρ�νΎ) πpo�δpευσε σην τελικ� συνεδρίασΎ) ης Ζ' Οικου μενικ�ς Συνόδου, για να τονίσει τον Ύ)γετικό ΤΎ)ς ρόλο σΤΎ)ν , υπο' θ εσΎ) ΤΎ)ς ανασΤΎ)' λωσΎ)ς των εικονων. Ω στοσο Ύ)ταν γυναι, , κα. Ε'ιχε παντρευτει, εναν ' ΤΎ)ν ε ξouαυτοκρατορα και ασκουσε σία σαν άνδρας Ύ)γεμόνας ως ΤΎ)ν ενΎ)λικίωσΎ) του γιου ΤΎ)ς. '
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
22
"
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
Όταν ο τελευταίος ενηλικιώθηκε και αποπειράθηκε να κυβερ" ' δ ιεκ δ'ικησε και τελ ικα" απεκτησε νησει μονος του, η Ε ιρηνη τον ολοκληρωτικό έλεγχο της Αυτοκρατορίας. Είκοσι οκτώ χρόνια αργότερα η προσπάθεια της Ε ιρήνης για την αποκατάσταση των εικόνων έμελλε να αποτύχει. Ό μως η εγγονή της Ευφροσύνη επέπρωτο να παίξει ρόλο-κλει δί όταν ο προγονός της Θεόφιλος, στα δεκαέξι του περίπου, έφτασε σε ηλικία γάμου. Ο ρόλος της μητέρας τής επέβαλλε να βοηθήσει τον γιο της να διαλέξει νύφη. Ανάμεσα στις επτά υποψήφιες, ο Θεόφιλος επέλεξε τη Θεοδώρα και « . . . μπροστά σε όλη τη Σύγκλητο της πρόσφερε ένα χΡυσό δαχτυλίδι, εχέγ γυο της αυτοκρατορικής μνηστείας. Αμέσως μετά, οι κυρίες επί των τιμών της αυτοκράτειρας Ευφροσύνης . . . την παρέλα βαν και τη φρόντισαν με την κοσμιότητα, τη σεμνότητα και " μετον σε β ασμο' που της οφει'λονταν. 'Υστερα απο" εικοσι δ υο ρες, η προαναφερθείσα Θεοδώρα στέφθηκε μαζί με τον αυτο' ' , Θεοφι ' λο . . . στον παναγιοτατο κρατορα και σε β ασμιοτατο ναο, του Αγίου Στεφάνου του Π ρωτομάρτυρος στο Ανάκτορο της Δάφνης». Δώδεκα χρόνια αργότερα, το 84 2 , ο Θεόφιλος πέθανε σε ηλικία είκοσι εννέα ετών , αφήνοντας χή ρα τη Θεοδώρα με τον δίχρονο γιο τους Μ ιχαήλ. Εκείνη αποφάσισε να υπερα σπιστεί τα δικαιώματα του γιου της στον θρόνο του πατέρα του. Όταν την επέκρινε ένας ασκητή ς, ο Συμεών, ο οποίος είχε καταδιωχθεί από τον Θεόφιλο, του απάντησε : «Αφού πι στεύεις για μένα όσα λες, φύγε μακριά μου. Γιατί σκοπεύω να κυβερνήσω με πυγμή , όπως διδάχτηκα από τον άνδρα και σύζυγό μου. Θα το διαπιστώσεις». Μέσα σ' έναν χρόνο η Θεο δώρα αποκατέστησε τη λατρεία των εικόνων. Η Θεοδώρα τι μάται ως αγία γι' αυτή της την πράξη , η οποία εορτάζεται έως τις μέρες μας ως ο Θρίαμβος της Ορθοδοξίας. Με αυτόν τον τρόπο η νύφη της εγγονής τής Ειρήνης απεκατέστησε για μιαν ακόμη φορά σε περίοπτη θέση τις ιερές εικόνες του Βυζαντίου. Παράλληλα διατήρησε τον έλεγχο της αυτοκρα�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
, , εξουσιας , , �οωοεκα ,� ' τα επομενα τορικης χρονια, ωσοτου ο γιος της Mιχα�λ ενηλικιώθηκε και άρχισε να βασιλεύει για λογα ριασμό του. Αυτές οι τρεις χ�ρες άσκησαν αυτoκρατoρικ� εξουσία και άλλαξαν τον ρου της ιστορίας της Αυτοκρατορίας προσχεδια σμένα, με συνέπεια και αποφασιστικότητα. Η Eιρ�νη, η Ευ φροσύνη και η Θεοδώρα άσκησαν την εξουσία και την επιρρo� τους στο Βυζάντιο το τελευταίο τέταρτο του Η' και το πρώ το μισό του Θ' αιώνα ως σύζυγοι αυτοκρατόρων : του Λέοντα Δ' ( 775-780), του Mιχα�λ Β' (820-829) και του Θεόφιλου (829842) αντίστοιχα. Δεν είναι μόνο ότι προσωπικά υπoστ�ριξαν την εικονολατρία. Πρώτα η Eιρ�νη και κατόπιν , οριστικά, η Θεοδώρα αποκατέστησαν τη λατρεία των εικόνων ύστερα από δύο περιόδους επίσημων διωγμών. Η Ευφροσύνη, με τη σει� , α' λλ ων γυ' ξε κρισιμο ' ' � των ουο ρα, της, επαι ρο'λ ο ως συνοεσμος ναικών. Η συνεισφορά της είναι ιδιαίτερα σημαντικ�, γιατί διατ�ρησε το αίσθημα του καθ�κoντoς που επιτάσσει το αυ τοκρατορικό αξίωμα και ανέλαβε κάτω από αντίξοες συνθ�κες τις ευθύνες της απέναντι στη δυναστεία. Eγγoν� μιας εξαι ρετικά επιτυχημένης αυτοκράτειρας και μέλλουσα πεθερά μιας άλλης, η Ευφροσύνη αποτέλεσε τον συνδετικό κρίκο μιας ανεπανάληπτης σειράς γυναικείας πρωτοκαθεδρίας. Ο ρόλος της ανάμεσα στις δύο διάσημες για τα εικονολατρικά τους αι σθ�ματα αυτοκράτειρες είναι ακόμη πιο σημαντικός, επειδ� μέχρι σ�μερα παρέμεινε σχεδόν άγνωστος. Οι πηγές της επο χ�ς της δεν αναγνώριζαν τη συμβoλ� της και σπάνια της δό θηκε η δέουσα πρoσoχ� στις ιστορικές αναλUσεις. Ο γάμος τους με μέλη της κυβερνώσας δυναστείας επέ τρεψε σε αυτές τις γυναίκες να απoκτ�σoυν ιδιαίτερη σχέση με την εξόχως διαβρωτικ� εξουσία των ηγεμόνων του Βυζα, " ' ντιου, αρχικα, μεσω των συ ζυγων τους και αργοτερα μεσω των ' γιων τους. Ως χ�ρες εξακολούθησαν να φορούν την αυτοκρα τoρικ� πορφύρα και επινόησαν πρόσθετους τρόπους για να επηρεάζουν τις εξελίξεις. Δεν �ταν μόνες στην προσπάθειά Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Ε Ι ΣΑΓΩΓΗ
τοuς, αρκετοί �ταν οι άνδρες ποu τις βo�θΎ)σαν. Στψ πραγ ματικόΤΎ)τα αποκατέσΤΎ)σαν μια βαθιά πατριαρχικ� τάξΎ) πραγμάτων και οι ίδιες αποδείΧΤΎ)καν πιστοί ΤΟΠΟΤΎ)ΡΎ)τές ΤΎ)ς. Ωστόσο ο σuνδuασμός των επιτεuγμάτων τοuς ανέδειξε ΤΎ)ν εύσΤΟΧΎ) χρ�σΎ) τοu αuτοκρατορικού πλούτοu, τις πολιτι κές τοuς δεξιόΤΎ)τες και ΤΎ) σταθερ� τοuς στράτεuσΎ) σΤΎ) δια φύλαξΎ) τοu λατρεuτικού ρόλοu των χριστιανικών εικόνων. Δεν φαίνεται να uπάρχει παρόμοιο ιστορικό αντίστοιχο, όποu yu ναίκες από τρεις διαδοχικές γενεές αναλαμβάνοuν ΤΎ)ν Ύ)γε, , , σια μιας κινΎ)σΎ)ς με "εκα t:" e αΡΎ) ταUΤΟΤΎ)τα ' και πετuχαινοuν, παρά τις προβλέΨεις περί τοu αντιθέτοu, τον σκοπό τοuς. Το Βuζάντιο είναι διάσΎ)μο για τις αuτοκράτειρές τοu. Ο , " ' ζ ε λ αχιστες ' κοσμος 'ζ ' κλ ασικος εχει να επι δ ει"ει αντα"ιες τοuς, αν εξαιρέσοuμε τψ Κλεοπάτρα και ΤΎ)ν Αγριππίνα· ο ισλαμι κός κόσμος καμία. Οι Βόλσκοι uπό ΤΎ)ν Καμίλα και οι αρχαίοι Βρετανοί uπό ΤΎ) Βοuδίκκα θριάμβεuσαν κατά των Ρωμαίων, προκαλώντας εντuπώσεις χωρίς όμως απτά αποτελέσματα. Α ργότερα, εδώ κι εκεί σΤΎ) μεσαιωνικ� ιστορία, ανακαλύ' σuχνα" φαινεται να ' β ασι'λ ισσες, οι οποιες πτοuμε δ υναμικες εμπνέονται από όσα τις δίδαξαν οι Βuζαντινές. ΣΤΎ)ν πρώιμΎ) , , προσωΠΙΚΟΤΎ)τες " νεοτεΡΎ) ιστορια οπως Ύ) Ελ ισα' βετ Α" Ύ)ταν οι εξαιρέσεις. Όμως στο μεσαιωνικό Βuζάντιο, από τψ ΕλένΎ) , ζ τεσσερις ' " ανε δ ει"ε " ' Ύ) οποια τον Δ' αιωνα εως ΤΎ) Ζ ωΎ), αν δ ρες ζ' ζ ' ' να "εχναμε στο αuτοκρατορικο, α"ιωμα τον ΙΑ" αιωνα, χωρις το κορίτσι τοu Ιπποορόμοu ποu γο�τεuσε τον αuτοκράτορα Ιοuστινιανό τον ΣΤ' αιώνα, Ύ) ιστορία ΤΎ)ς Βuζαντιν�ς Αuτο κρατορίας βρίθει από αuτοκράτειρες ποu ακτινοβολούν στις σελίδες ΤΎ)ς. Οι τρεις αuτοκράτειρες τοu Η' και τοu Θ' αιώνα , , ΤΎ)ς ' ανακα' λu Ψ αν τα προτuπα ποu τις ενεπνεuσαν σε ιστοριες ΎστεΡΎ)ς ΑρχαιόΤΎ)τας. Η πιο γνωστ� απ' αuτές �ταν ίσως Ύ) ιστορία σΤΎ)ν οποία εμπλέκεται Ύ) πρώΤΎ) Θεοδώρα, εκείνΎ) ποu έγινε σύζuγος τοu ζ σΤΎ)ν αποφασΎ) , ' τοu Ι οuστινιανοu" : αφορα τον ρο' λο ποu επαι"ε αuτοκράτορα να μψ εγκαταλείψει τψ πρωτεύοuσα ΤΎ)ς AuDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
Ε Ι ΣΑΓΩΓΗ
τοκρατορίας, την Κωνσταντινοuπολη, στη διάρκεια των τα ραχών τοu 5 3 2 . Ενόσω οι σuγκεντρωμένοι στασιαστές έψαλ λαν στον Ιππόδρομο το σuνθΎJμά τοuς (:> να κανει με πολ u' μεγα' λ ες ομαυες αν' , , ' s:' θ ρωπων ποu ειναι ντuμενοι μεγα λοπρεπα και υιακατεχοDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
54
ΓΥΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, να προσε λ κυσουν ' νται απο, την αγωνια την αυτοκρατορι, , ' δ θ ' ΚΎ) προσοχη , ο πραιποσιτος ιευ υνει με επιτελ ικο' νου αυ' λ ΟΚΎ) παρασταση ' ΤΎ), την πο λυπ , μια πραγματικη, αναπαράσταση της τελετ�ς ο συμβολισμός της οπο[ας κινδυ, , να επισκιασ θ ει" απο τις επαναλ αμβανομενες νευει υποκλ'ισεις και τους διαπληκτισμούς. Σε μια αυτoκρατoρικ� Aυλ� YJ οπο[α εκλαμβάνεται ως , λ αση της «επουρανιας» ' ' ' αντανακ , οι ευνουχοι υπο δ υονται τον ρόλο των αγγέλων , μιας άλλης κατηγορ[ας προσώ πων χωρ[ς φύλο, των έσχατων διαμεσολαβητών . Μετέ φεραν μηνύματα από την Aυλ� στην ευρύτερη κοινων[α, , " με τον ε ξ ω κο' συνε' δ εαν τα δ ιαμερισματα των γυναικων σμο. Τα θηλυκά μέλη της αυτoκρατoρικ�ς οικογένειας " τους ευνουχους ως δ ι, χρησιμοποιουσαν τους προσωπικους πλωμάτες και τους διόριζαν σε πολιτικά υπεύθυνες θέ σεις . Το παράδειγμά τους το ακολουθούσαν όλες οι αρι, του λα, οικογενειες, , , , λYJ Ψ YJ ενος ' στοκρατικες οπου YJ προσ , , ' ' απολ υτως ' θ εωρειτο χιστον ευνουχου υπηρετη αναγκαια. " , Ι Σ ε αυτο' το π λ αισιο επισης, οι ευνουχοι υπηρετουσαν πα, , , μεταφεροντας μηνυματα, , ' ρομοιους σκοπους, αναλ αμβ ανοντας ευα[σθητες διαπραγματεύσεις και διδάσκοντας ΤΎ) , Ι Αυτες ' οι αρμο δ ιοτητες ' ' δ εν ηταν νεοτερη γενια. φυσικαΙ , ' Ι Ι καινουργιες για τους ευνουχους. Στο παρε λθον ορισμενοι αξιωματούχοι ε[χαν ασκ�σει τεράστια επιρρo� , σε σημε[ο " στο ονομα του αυτοκρατορα ' ' ' να κυ βερνουν ( οπως σχε δ ον για παράδειγμα ο Χρυσάφιος στα τέλη του Δ Ι αιώνα). Οι , Ι Ι θαν να εκμετα λλευονται ' αυτοκρατειρες εμα τις περισται ι σεις που τις εφερναν σε στενη" επαφη με αυτους τους εκ" Ι προσωπους του τριτου φυλou.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
55
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
,.�
Δ n μόσιες τελετές στ nν Κωνσταντινούπολn ".,
Π έρα από τα τείχη του Μεγάλου Π αλατίου , το Σώμα , , ' μολονοτι ' μερι' εντονΎ) παρουσια, των ευνουχων δ εν ειχε , , , και" αγενειαι αξ ιωματουχοι παρεστεκαν παντα το αυτο" ' του ' 'Οποτε ο αυτοκρατορας Ύ) Ύ) συμβια κρατορικο' ζευγος. εμφανίζονταν δΎ)μόσια έξω από το Παλάτια, συνοδεύο, και με' λΎ) των Π ρασινων ' ' φρουρους νταν απο' πα λ ατιανους " ' ' ' και των Β ενετων, β ασικο καθΎ)κον των οποιων Ύ)ταν να / , " εΠΕUφΎ)μOυν τους Ύ)γεμονες ενωΙ προχωρουσαν μεσα σΤΎ)ν πόλΎ) . ΑνάλογΎ) υΠΎ)ρεσία αναλάμβαναν πολλές φορές και , , ' και στρατιωτες, οι αξ ιωματουχοι ΤΎ)ς πο' λΎ)ς, κα θ ως συ' ' γκλΎ)ΤΙΚΟΙ' και απ λοι' πο λ ιτες που ακο λου θουσαν κατα" πο, ' ' ' Σ εαμα. υχνα ο αυτοκρατορας δας για να μΎ) χασουν το θ " ολΎ) ΤΎ) μερα ' του επισκεπτομενος ' ' και περνουσε εκκ λΎ)σιες ανάβοντας καντήλια στους βωμούς, προσευχόμενος για τους προγόνους του και μοιράζοντας χρήματα στα πλή θΎ) . Σταματούσε σε πολλά στρατόπεδα για να αναπαυθεί , να μετακινειται " ' και να αλλα' ξ ει ρουχα, προτιμουσε με αρμα και όχι με άλογο, ή περπατούσε με ταπεινqφροσύνΎ) , , ι ι για να τιμΎ)σει ΤΎ) μνΎ)μΎ) καποιαυ συγκεκριμενου γεγο, , ' ' Ο ι Β ενετοι συμμετειχαν με μουσινοτος. και οι Π ρασινοι κή συνοδεία που ανήγγελλε στον λαό αυτές τις θορυβώ, κυριαρχουι πομπες, , ι στις οποιες δ εις και συναρπαστικες σαν τα πολύχρωμα λάβαρα και οι στρατιωτικές στολές, οι έφιπποι φρουροί, τα τραγούδια και ο ήχος φΟΡΎ)τών μου σικών οργάνων . " εμφανισεις στους δ ρομους , αυτοκρατορικες ' Ο ι τακτικες ΤΎ)ς πρωτεύουσας έκαναν τα μέλΎ) ΤΎ)ς Αυλής πια οικεία Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
στους απλούς κατοίκους της Κωνσταντινούπολης, οι 0, συχνα, εκμεταλλευονταν ' , για να τους την ευκαιρια ποιοι " , γνωστοποιησουν τις απο' ψ εις τους. Ε ιτε φωναζαν για να " ' προ σελ κυσουν την προσοχη' των ηγεμονων σε καποια αδ ι" ειτε απο δ οκιμα , η ' ' ζαν τους δ ιεφ θαρμενους κια, υπουργους, ελπίδα τους πως κάποτε θα εισακούονταν στη ριζόταν στην τακτικ� επανάληψη των τελετουργικών της Aυλ�ς. Κάτω από τη διεύθυνση των Πράσινων και των Βένετων, ο Ιππόδρομος παρέμεινε η σκην� όπου διαδραματίζονταν , και στους , ' δ ια' λογοι αναμεσα οι πιο εντονοι στον ηγεμονα υπηκόους του. Κάθε φορά που ο ηγεμόνας πρo�δρευε από ' ' αυτοι' οι αι.,ιωματουχοι 1:" το αυτοκρατορικο, θεωρειο, του ιπποδρομίου καθοδηγούσαν τις καθιερωμένες επευφημίες, οι , , μπορουσαν , ' για να εκφρασουν οποιες να αλλοιω θ ουν συγκεκριμένα λαϊκά αιτ�ματα. Οι Βένετοι και οι Π ράσινοι " τον τροπο ως η φωνη' του λαου. ' παρουσια' ζονταν με αυτον " , ' περιπτωσεις, 'Ο μως σε πο λλ ες οταν ο ηγεμονας πραγμα, ' , ' ' Π ' 1:" λ απο το αλ ατιο, τοποιουσε μια τε ετουργικη πομπη ει.,ω ολόκλη ρη η Κωνσταντινούπολη μετατρεπόταν σε αρένα , αντιπαρα' θ εσης του λ αου' με τον αυτοκρατορα. , ' τε λ ετες ' δημιουργουνταν ' επισης για να σηματοΝ εες , οι' της αυτοκρατορικης δ οτουν ' τη ζωη' ο' λων των με λων , , ' κογενειας, απο' τη βαπτιση μεχρι την ταφη, . Κ α' θ ε διαβα, που εφερνε , ' ει δ ικο' τυπικο, ι ι απαιτουσε τηρια τελ ετουΡΎια " , συχνα την αυτοκρατορικη οικογενεια στον μητροπολ ιτι' Αποστο' λων ' στον ναο' των Αγιων ' Σ οφιας, κο, ναο, της Αγιας "οπου ειχαν ταφει' πολλ οι" αυτοκρατορες και σε α' λλα ιερα' όπου στεγάζονταν λείψανα αγίων . Άλλες τελετές αποτε λούσαν μετεξέλιξη αρχαίων παραδόσεων , για παράδειγμα " του τρυγου στην ασιατικη, πλ ευρα' του Β οσπο' η ευ λ ογια ρου . Αν και σηματοδοτούσε την ένταξη μιας επoχιακ�ς Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
57
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡ Ι Ν
, στα μεσαιωνικα, χριστιανικα' τε λ ετοuργικα, ' ο αργιορτης χικός χαρακτ�ρας της παρέμενε πρoφαν�ς, προκαλώντας αρκετές έγνοιες στοuς επικεφαλ�ς της Εκκλησίας . Με την εuκαφία αuτ�ς της γιoρτ�ς, σχεδόν ολόκληρη η ιε, των αι) λ ικων , ' σuνο' δ EUE το αuτοκρατορικο' ζεuγος ραρχια , ' ' λ ' ' λ νακτορων ως τοuς παν ω σε π οιαρια, απο το ψανι των Α , , " ' αμπε λωνες, οποι) ο πατριαρχης και ο κληρος τοι) τοuς ανε, , ' ' μεναν για να ει)λογησοuν τα φuτα. 'Ετσι αρχαιες κοσμικες παραδόσεις και ειδωλολατρικές τελετές σuνδεδεμένες με , τοι) κρασιοu, , ενσωματω' θηκαν ' τον Β ακχο, τον προστατη ' λ ο. Α ντι' να σταδ ιακα' στον χριστιανικο' τε λ ετοuργικο' xux , θ εοι)" οταν οι αγροτες , " επικα λοuνται το ονομα τοι) αρχαιοι) ,εκο βαν και πατοuσαν " ' , τον πρωτο τρuγο, οι ιερωμενοι ει)λ0, , γοuσαν τη σο δ εια' και παρεuρισκονταν στο φ θ ινοπωρινο' " οπως " ' ' ' , ενα ει δ ος μεγα λou πικνικ γ λ εντι ποι) ακο λou θ οuσε απεικονίζεται στις νωπογραφίες. Όμως σε τελετοuργιι ι οροuς , " κοuς αuτοΙ σημαινε οτι η αuτοκρατορικηι Α u λη' γιορταζε μια πανάρχαια ειδωλoλατρικ� εoρτ� με την καινοίιρ' ' Η μερψνα ' για χριστιανικη, της εν δuμασια. για τις πολ uπλοκες μετακιν�σεις ενός μεγάλοι) πλ�θοuς σημαντικών , " αντικεψενων και των απαραι' αν θ ρωπων , τε λετοuργικων τητων για τον εορτασμό προμηθειών αν�κε στην αρμο' ' ' . σuγκεκριμενων αι) λ ικων δ ιοτητα
..." Χριστιανική πατρωνία
e.,ι
Π αρότι οι αuτοκράτεφες δεν παρακολοuθοuσαν πάντοτε
τις ιπποδρομίες και δεν πραγματοποιοίισαν τόσο πολλές Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
58
ΓΥΝΑ Ι Κ Ε Σ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
' 1: 1: ' , του Μ εγα' λου Π αλατιου , ' 0ει,ορμΎ)σεις ει,ω απο' τα τεΙΧΎ) " / πως οι συ' ζυγοι" τους , ειχαν παρεμφερεις τροπους να ερχο" , ' 1: ' ντα ι σε επαφΎ) με τον ει,ω κοσμο, ειτε για να εκπ λΎ)ρωσουν φιλανθρωπικούς σκοπούς, είτε παράλλΎ)λα συμμε τέχοντας σε πολλές εκδΎ)λώσεις αγαθοεργού χαρακτήρα. Αυτός ο δΎ)μόσιος ρόλος πιθανόν να εξελίΧΤΎ)κε ακολου, , ' Α' , θ ωντας ' το προτυπο ΤΎ)ς μΎ)τερας του Κ ωνσταντινου " ' πο λυ' σΎ)μαντικο, ' ΤΎ)ς ΕλενΎ)ς, Ύ) οποια ειχε ανα λ α' β ει ενα διπλωματικό ταξίδι σΤΎ)ν Ιερουσαλή μ ΤΎ) δεκαετία του 3 30. Αν και πρωταρχικός στόχος του ταξιδιού ΤΎ)ς ήταν Ύ) f , Ι , εΙΡΎ)νευσΎ) ΤΎ)ς στρατιωΤΙΧΎ)ς αναταραΧΎ)ς στις φρουρες, Ύ) ΕλένΎ) ξόδεψε παράλλΎ)λα άφθονο αυτοκρατορικό χρυσό για ΤΎ)ν οικοΟόμΎ)σΎ) και ΤΎ) διακόσμΎ)σΎ) εκκλΎ)σιών , ξενώ, ΤΎ)ς ' νων και α' λλων εγκαταστασεων για τους προσκυνΎ)τες Ιερής ΠόλΎ)ς. Ο ρόλος ΤΎ)ς Χριστιανής ευεργέτιδος ενί, , ' s:s:- ' σχυσε ΤΎ)ν εννοια ΤΎ)ς χριστιανΙΧΎ)ς ουναστειας που ωρυ, " οτι αργοτερα ' Το γεγονος αθΎ)κε απο' τον Κ ωνσταντινο. ναΚΎ) ρύχθΎ)κε αγία από ΤΎjV ΟρθόδοξΎ) ΕκκλΎ)σία επειδή ανακάλυψε τον Τίμιο Σταυρό, συνέτεινε αναμφίβολα στΎjV εξέχουσα θέσΎ) που κατέχει σΤΎ) λα'ίκή μνήμΎ) . , ΤΎ)ς αυτοκραΤΟΡΙΧΎ)ς οικογε' των γυναικων Σ τα χερια νειας, το χρήμα που προοριζόταν για ΤΎjV οικοΟόμΎ)σΎ) χρι στιανικών μνΎ) μείων έδωσε μεγάλΎ) ώθΎ)σΎ) σΤΎ) λατρεία ' , s:, , εγινε ' ΤΎ)ς Π αρ θ ενου, Ύ) οποια σταοιακα Ύ) καινουργια προστάτιδα ΤΎ)ς ΚωνσταντινούπολΎ)ς και ο πνευματικός ΤΎ)ς , Κατα' το πρωτο , μισο, του Ε " αιωνα, Ύ) Π ου λυπερασπισΤΎ)ς. χερία, Ύ) πρωτόΤΟΚΎ) κόρΎ) του αυτοκράτορα Αρκαδίου, , , , εκκ λΎ)σιες ' και ' αφιερωμενες εκτισε αρκετες σΤΎ)ν Π αναγια s:, ' που ενισχυσαν μια σχεΟΙΎ)υ' θυνε προσωπικα' τελετουργιες , ' Ο ργανωνοντας ' απο, ' λ ατρεια. τικα, καινουργια λ ιτανειες , εκκ λΎ)σια ' στον ναο, των ' σΤΎ)ν α' λλΎ) και αγρυπνιες ΤΎ) μια "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
59
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Βλαχερνών , η Πουλχερία πρωτοστάτησε στην ανακήρυ ξη της Μαρίας ως Θεοτόκου, μητέρας του Θεοίι. Αυτός ο οοξαστικός τίτλος, που έγινε οεκτός στην Οικουμενική Σίινοοο της Εφέσου το 4 3 1 , συνέβαλε στη οιαοικασία με την οποία η Αειπάρθενος μεταβλήθηκε σε πανίσχυρο με σολαβητή . Η εξέλιξη αυτή ενισχίιθηκε χάρη στην ανα κάλυψη 060 πoΛUτιμων ιερών κειμηλίων , του πέπλου και της ζώνης της Παρθένου, τα οποία τοποθετήθηκαν επί' της. 'Εναν αιω' σημα σε ζ"εχωριστα" ιερα των εκκ λησιων , ' Ι ου' της π λουσιας ' να αργοτερα, με την πατρωνια κυριας λιανής Ανικίας, συζίιγου συγκλητικοίι, οικοοομήθηκε κο ντά στο μεγάλο υοραγωγείο της πόλης ο μεγαλόπρεπος , της Αγιας , θηκε προσφα' ' Π ο λυευκτου ' ναος , που ανασκαφ , , " ' �οεν εχει απομεινει τιποτα απο, το κτηριο, τα τα. Μ ολ ονοτι , , � , αποκαλυπτουν ' θεμε' λ ια και η ερειπωμενη τοιχοοομια ενα μνημειακό οικοΟόμημα οιακοσμημένο με εξαιρετικά κομ ψοτεχνή ματα, στα οποία περιλαμβάνεται ένας μακρο' καθ αγιασμος ' της εκκ λησιας. ' ' στιχουργικος Αυτο' σκεl'..._ης το επίγραμμα οιασώζεται επίσης σε μια φιλολογική συλ λογή με ανάλογες επιγραφές και έτσι κατέστη ουνατή η ι , Ι Ι , αναγνωριση του κτηριου, το ονομα του πατρωνα του και της αγίας στην οποία η Ιουλιανή αφιέρωσε την εκκλησία της. Η λ ι θομαν{α του ΣΤ' αιώνα ήταν οημοφιλής ανάμεσα , " 'Ετσι κα λλ ιε ρ σε επισκοπους, επαρχους και ηγεμονες. γήθηκε ένα πνείιμα άμιλλας , που αποκορυφώθηκε με τις υπερβολικές οαπάνες του lουστινιανοu και της Θεοοώρας για κάθε λογής κτήρια. Η αυτοκράτειρα θεωρείται προ σωπικά υπείιθυνη για την οικοΟόμηση πολλών φι" "'νθρω, , ωρυματων , � πικων που προορι' ζονταν για την ανακουφιση , ' αυτο" οι κατοικοι της πρωτη ς φτωχειας · για τον λογο Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
60
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ι / , ζ' τεuοuσας ει,εφρασαν την εuγνωμοσuνη τοuς ανεγειροντας , , λ μα προς τιμην , αγα ' αuτο, ποu τοπο' της . Τ ο μνημειο ενα , ' ζ απΌ, την πο' 8 ετη' 8ηκε πανω σε μια τιμητικη, στη' λη ει,ω λη , στις Αρκαοιανές, στοuς « Κ�ποuς αναΨuχ�ς», σμιλεύ τηκε σε πορφuρίτη, την πορφuρ� πέτρα ποu χΡησιμοποιού" σαρκοφαγοuς · σαν αποκ λ ειστικα' για τις αuτοκρατορικες λεγόταν μάλιστα ότι �ταν σχεΟόν εξίσοu όμορφο με την ίοια τη ΘεοΟώρα. Ο οημόσιος ρόλος των γuναικών της " Ι , � αuτοκρατορικης οικογενειας ως εuεργετωων και πατρω, εκκ λησιων , ' ' τοuς επετρε νων χριστιανικων ψ ε να σuμμετασχοuν στην επέκταση της Κωνσταντινούπολης και στην περαιτέρω φ�μη της. Έτσι ανέλαβαν την εu8ύνη για έναν πολύ σημαντικό τομέα οικοΟόμησης, ποu πρόσφερε στοuς , , ' Ρ ωμης ' " ' κατοικοuς της Ν εας ενα ολο και πιο εντονο αισ8η μα της ομορφιάς της πόλης τοuς και της εξέχοuσας , ' 8 εσης της στον κοσμο. " ' Θ s:. " Αν και η σuγκεκριμενη ... εοοωρα ειναι γνωστο' οτι ει" s:. ' ' ' χε β αρuνοντα ρολ ο στο τεραστιο προγραμμα ανοικοοο, , ' μεταγενεστερες μησης τοu Ι οuστινιανοu, αuτοκρατειρες , , ' μετα τον 8 ανατο ' ανε' λ α β αν παρομοιο ρο' λο μονο των σu' ζuγων , " , να εποπτεuσοuν τοuς. Ω ς χηρες, επρεπε πρωτα την ι / Ι , , , ταφη τοu VEXPou ηγεμονα, μερικες φορες σε καινοuργιο μν�μα, και να οιασφαλίσοuν τον εορτασμό τη ς μν�μης " s:. , ' 8 εταν οιαρκως τοu. 'Ετσι προσ καινοuργιες επετειοuς στο , " ' ημερο λ ογιο των uποχρεωσεων και επινοοuσαν νεες τε λ ετές για να εξασφαλ[σοuν την oρ8� τοuς τ�ρηση . Επιπλέον, " " s:. s:. οι αuτοκρατειρες ωρuαν σε τακτα' οιαστη ματα νεα φι λ ανs:. , ' , 8 ρωπικα' ωρuματα για να s:.uιαιωνισοuν το s:.οΙΚΟ' τοuς ονο, ζ ' s:. , " φορες κατασκεuα αν ναοuς για τις οικες τοuς μα. Αρ�;::τ ες , , " ' τοuς να σuγκεντρωοικογενειες, ωστε ολοι οι σuγγενεις , , 's:. 8α μπονονται στον ωιο τελ ικο" τοπο αναπαuσεως, οποu
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, τους. , , ' για τις ψ υχες ρουσαν να αναπεμπονται προσευχες Όλη αυτή Ύ) δρασΤΎ)ριόΤΎ)τα έκανε τις γυναίκες ΤΎ)ς αυτο5::" οικογενειας να μοια' ζουν σαν φρουροι' ΤΎ)ς uUκραΤΟΡΙΚΎ)ς ναστείας . ...
Το δεύτερο μέτρο που π�ρε ο Ιουστινιανός κατέληξε στην
Ι ει' δ ους αυτοκρατορικουΙ ελ εγχου ' Ι επι β ο λη' ενος σε ορισμενες περιοχές της Ελλάδας. Εφάρμοσε μια παραλλαγ� του συστ�ματoς στρατιωτικ�ς διοίκησης που είχε αναπτυχτεί για τη φύλαξη των ανατολικών συνόρων της ΑυτοκρατοΙ καταΙ των Αρα' βων. Π ροκειται Ι τυπο Ι Ι Ι επαρριας για εναν νεο Ι Ι Θεμα. Ι Ι δ ιοικησης χιακης που ταυτιστηκε με τον ορο ' ΑρχιΙ Ι ' Ι Θ Ι κα τον συνανταμε στη Μ ικρα Ασια και τη ... ρακη και αργότερα επεκτείνεται σε περιοχές της Ελλάδας, στα ΒαλΙ νησιαΙ του Α ιγαιου. Ι Ι δ ει ξη Ι Ι κανια και ορισμενα Η πρωτη εν Ι θ εσμουΙ σε μια Ι συγκεγια την εισαγωγηΙ του καινουργιου κριμένη περιφέρεια είναι συν�θως μια καταγραφ� που Ι Ι στρατιωτικουΙ ως επικεαναφερεται στον δ ιορισμοΙ ενος φαλ�ς της νεοσύστατης επαρχιακ�ς διοίκησης με τον τίτ λο στpαΤΎJγός. Στην Kεντρικ� Ελλάδα η παραπάνω εξέ λιξη μαρτυρείται το 695, όταν ο Λεόντιος διορίζεται στρα ΤΎJγός της Ελλάδος, μολονότι ο τελευταίος αρνείται να αναλάβει τα νέα του καθ�κoντα. Αντίθετα τίθεται επιΙ ' μιας ε ξ εγερσης κεφα λης καταΙ του Ι ουστινιανουΙ Β ' και Ι Ι λ ων , αυτοκρατορας Ι Ι στεφεται, με τη δυναμ η των οπ : ε ξ 0Ι Ι χρονια. Αλλ αΙ ρι' ζει τον Ι ουστινιανοΙ και κυ βερναΙ επιΙ τρια ,...
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
" 'C ' πρεπει στο μεταc,u να ειχε αποχαταστα θ ει" ως εναν β αθ μό Ύ) επαφ� με ΤΎ)ν πρωτεUοuσα. Πρόσφατα βρέθΎ)χε σΤΎ) , για το μετρο' ΤΎ)ς Αθ Ύ)νας " � , υιαρχεια των ανασχαφων ενα χρυσό νόμισμα του Ιουστινιανοι) Β' ΤΎ)ς περιόδου 692-695. " του εωους � Ε'ιναι το πρωτο ' του που αναχαλυπτεταt, αφου, " , � που αρ' τε λ ειως τα νομισματα ΤΎ)ς περtoυου μας λειπουν , του Ζ' χαι τε λειωνει , του Θ'" " αιω' χι' ζει στα μεσα στα μεσα , που χρονο λογουνται , ' λou . ' να, τοτε τα νομισματα του Θ... εοφι Η νέα αρχαιoλoγιχ� αναχάλυψΎ) επιβεβαιώνει ότι χάποιος , χαποτε , , ' � χατειχε σΤΎ)ν ΚεντριχΎ)' Ελλαυα ενα νομισμα χομ, " � ι μενο στο νομισματοχοπειο ΤΎ)ς πρωτευουσας σΤΎ) uιαρχεια ΤΎ)ς βασιλείας του Ιουστινιανοι) Β ' . Η οργάνωσΎ) μιας επαρχιαχ�ς διοίχΎ)σΎ)ς, Ύ) οποία θα , , ' ' Ύ)ταν σε θ εσΎ) να ανταποχρινεται στις αναγχες ΤΎ)ς πρωτεuοuσας, προϊιπέθετε ΤΎ)ν uπαρξΎ) οιχονομιχών αξιωμα τοuχων που θα μεριμνοuσαν για ΤΎjV χαταγραφ� των πό ρων ΤΎ)ς περιoχ�ς. Η επιθεώΡΎ)σΎ) αχόμΎ) χαι μιας μιχρ�ς περιoχ�ς παρείχε ΤΎ) δυνατόΤΎ)τα στρατολόγΎ)σΎ)ς ανδρών , , � � φορολογιχα' εσοστον αυτοχρατοριχο, στρατο, χαι απευωε δα σε ταχτιχ� βάσΎ) , βασιχό μέλΎ)μα του νέου διοιχΎ)ΤΙ� Ι Ι συνυεοταν χουι μΎ)χανισμου, ο οποιος ι με το συσΤΎ)μα των Θεμάτων. Σταδιαχά Ύ) επαρχιαχ� διοίχΎ)σΎ) χατόρθωσε να ' ' χατα λογου χαταρτι' ζει στρατιωτιχους ς : λ'ιστες οιχογε" , που υποχρεουνταν , ' νειων να προμΎ) θ ευουν εναν εφιππο χαι πλ�ρως εξοπλισμένο στρατιώΤΎ) για να υΠΎ)ρετ�σει ΤΎ) ' ' Σ ε αυτους ' τους χαταλ ογους χαστρατιωτιχΎ), του θΎ)τεια. ταγραφόταν επίσΎ)ς το ποσοστό ΤΎ)ς μειωμένΎ)ς φορολο γίας σΤΎ)ν έγγειο ιδιοχΤΎ)σία για όσο χαιρό ο στρατιώΤΎ)ς " , ζε χαι �υεν μπορουσε ' να βΟΎ) θα' ΤΎ)ν οιχογενεια του. απουσια Οιχογένειες που δεν εμφανίζονταν στους στρατιωτιχοuς , ' χατα λογους χαταγραφονταν σε 'C"εχωριστα' φορο λογιχα' ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
79
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, , ορι , ζαν τους φορους , τα οποια ' λαν να πλΎ)μΎ)τρωα, που οφει ρώνουν για ΤΎ) γΎ) που κατείχαν. ι Ι Η στενΎ), συναφεια αναμεσα σε στρατιωτικα, και φορο, ω ς συνεπεια " ' ειχε οτι ο ι υπευ' θυνοι για λογικα' ζΎ)ΤΎ)ματα ΤΎ)ν Τ�ΡΎ)σΎ) αυτών των μΎ)τρώων αξιωματοόχοι όφειλαν " ολ α τα ΚΤΎ)ματα ' ' να καταμετρουν που καλλ ιεργουνταν απο, , , ' ' θεωρουσαν ' αν θ ρωπους οι οποιοι τους εαυτους τους πιστους , ' ' λΎ)ς και υΠΎ)κοους του αυτοκρατορα ΤΎ)ς Κωνσταντινουπο να επιβάλλουν τους φόρους που τους αναλογοόσαν. Προ, φοΎ) αγονΎ) γΎ) υεν uικαιo, , , ' ο;:, ' ο;:, κειμενου το συσΤΎ)μα να ειναι ρολογείτο το ίδιο με ΤΎ) γόνιμΎ) , αρδευόμενΎ) γΎ) , ενώ οι, " , βΟυια , κογενειες που κατειχαν ενα ζευγαρι ' ο;:, επρεπε να πλΎ), ι Ι αποΙ αυτες Ι που υιε � ' θεταν μοναχα ' ρωνουν περισσοτερο φορο , , ,ενα β ΟυΙ ' ο;:, Ύ), εναν , , ο;:, γαωαρο ειτε κα θο' λου ζωικο κεφα' λ αιο. Τελικά ο υπολογισμός των φόρων εφαρμόσΤΎ)κε σε όλο , το ζωικο" κεφα λ αιο, τα οπωροφορα ' ο;:, ' υεντρα, τα κτισματα , " ' ' και τα αγροτικα εργα λ εια που κατειχε Ύ) καθ ε οικογενεια, και επινo�θΎ)καν πoλUπλoκες μέθοδοι αποτίμΎ)σΎ)ς. Εξαι τίας ΤΎ)ς απουσίας γραπτών πλΎ)ροφοριών για τον Ζ ' και τον Η' αιώνα, Ύ) ανασόστασΎ) ΤΎ)ς πρώιμΎ) ς λειτουργίας αυτου, του συσΤΎ)ματος ειναι υυσκο ' ο;:, ' , λΎ) . Ο μως αναφορες σε ' ' ' κατα λογους στρατιωτικους και στους αξ ιωματουχους που τους κατάρτιζαν και τους ανανέωναν, υποδΎ)λώνουν ΤΎ) δραστικ� επίβλεψΎ) ΤΎ)ς ζω�ς στις επαρχίες. Κάτω από , του στpαΤΎJYOυ,/ Ύ) παρουσια " κρατικων αξ ιωΤΎ)ν ε ξουσια , ι ι " � ματουχων συνετεινε σΤΎ)ν οικουομΎ)σΎ) επισΎ)μων ΟΙΚΎ)μα, ' ' και συνε' β αλε σΤΎ)ν ενισχυσΎ) των και νεων εκκ λΎ)σιων του κόρους ΤΎ)ς κεντρικ�ς κυβέρνΎ)σΎ)ς στις απόμακρες επαρ χίες. Δεν σώζονται μαρτυρίες για το ενδεχόμενο ενδιαφέρον του Λεοντίου για ΤΎ)ν Kεντρικ� Ελλάδα στο διάσΤΎ)μα ΤΎ)ς '
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
80
'
ΓγΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγl)Α
βασιλείας του ( 695-698). Ωστόσο πιθανολογείται ότι σε κάποιο Θέμα της Ελλάοος πρέπει να υπ�ρξε κάποια ανα ταραχ� , επειo� μια γενιά αργότερα, περί το 720, ο Αγαλ λιανός, ένας τουρμάρχης (κατώτερος αξιωματικός), Ύ)γ� θΎ)κε μιας αποτυΧΎ)μένΎ)ς πoλιτιx�ς εξέγερσΎ)ς. Ο τίτλος απορρέει από ΤΎ) λέξΎ) τούρμα, που συν�θως σΎ)μαίνει μια μικρ� στρατιωτιx� υποοιαίρεσΎ) ενός Θέ ματος. Οι Ελλαι ι ι διχοι απεπ λ ευσαν υπο ΤΎ)ν Ύ)γεσια του Αγαλλ ιανουι απΌι ΤΎ)ν Ελλάοα, όμως ναυάγΎ)σαν σΤΎ) οιάρκεια μιας θύελ λας. Είναι λοιπόν βέβαιο ότι είχαν επιβλΎ)θεί κάποιες οιοιι ι ι ι ι ι s:ΚΎ)τικες υομες· ο ναυτικος χαραΚΤΎ)ρας αυτων των s:-υομων ι ι ι ανταποκρινεται στα συμφεροντα ΤΎ)ς Κ ωνσταντινουπολΎ)ς για τον έλεγχο ΤΎ)ς ακτoγραμμ�ς και των λιμένων ΤΎ)ς ΕλλάΟας. Αλλά είναι αOUνατο να εκτιμ�σoυμε ΤΎ)ν ι ι Ι ' Ι:' s:' Σ φραγωες εκτασΎ) αυτου του ε λ εγχου σΤΎ)ν ενυοχωρα. αξιωματούχων αποσπασμένων στο Θέμα της Ελλάδος (ε παρχία ΤΎ)ς Kεντριx�ς Ελλάοας ) εμφανίζονται σΤΎ) οιάρι Π Ι Ι Ι , κεια του H i αιωνα. αροτι ειναι τοις πασι γνωστοι ποσο Ι Ι ι S:- ' ' Ι υυσκο λΎ) ειναι Ύ) χρονολογΎ)σΎ) τους, το γεγονος οτι αρκει , ι ι ι ι ' τες απ αυτες εχουν s:-υιασω θ ει και ανακα λ υπτονται τυχαια ι ι ι ι ι σε τοποθεσιες ανασκαφων, υπουΎ) λωνει ΤΎ)ν παρουσια ενος s:αυξανόμενου οικτύου επαρχιακών ΟΙΟΙΧΎ)τικών υπαλλ� λων τους οποίους οιόριζε Ύ) πρωτεύουσα . '
.." Εκκλn σιαστική οργάνωσ n τ nς Ελλάδας ι
ι
ι
�
ι
' Μ ια προσ θεΤΎ) πλευρα του αυτοκρατορικου ελεγχου σΤΎ)ν
Ελλάοα επιβίωσε κατά ΤΎ) μακρόχρονΎ) περίοοο προσαρι Ι μογΎ)ς , ΤΎ)ν εΠΟΧΎ)ι που οι Σλ α/ β οι επεκτειναν τους οικιDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
81
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡ ΙΝ
" : Ύ)ταν Ύ) , τους χαι χατε λ αμ ' β αν αν μεγα' λ ες περιοχες σμους , λευ, ' ' επισχοπων . Α υΤΎ) Ύ) παραπ , των χ ριστιανων ιεραρχια ΡΎ) δoμ� ΤΎ)ς βυζαντιν�ς αυτoxρατoριx�ς εξουσίας είχε ως αποτέλεσμα να τοποθεΤΎ)θούν υΨΎ)λόβαθμοι χλΎ)ριχοί επι xεφαλ�ς των Μο μΎ)τροπολιτιχών ΕΧΧλΎ)σιών, ΤΎ)ς Θεσ σαλονίΧΎ)ς στον βορρά χαι ΤΎ)ς Κορίνθου στον Ισθμό. Με , , , των � λειμματα, ' οι αρχιεπισχοποι αυτων χαποια χρονιχα, υια " ειχαν , ευρων � , -οι οποιες � , επιφανων ' εχχλΎ)σιαστιχων υυο , , , " � � θ ει στα πρωιμα χριστιανιχα χρονια- υιαΤΎ)ΡΎ)σαν ιuρυ ΤΎ) ι Ι υπο/ ΤΎ)ν ε ξou, στις περιοχες συνεΧΎ) χριστιανΙΧΎ)Ι παρουσια σία τους. Οι αρχιεπίσχοποι διόριζαν επίσχοπους για βΟΎ)" " ' τους, τους οποιους θους συχνα τους στρατο λογουσαν απο Ι " Ύ)ταν εχεινοι που οργαι τον τοπιχο' χ λΎ)' ΡΟ . Αυτοι' οι ιερεις νωναν ΤΎ)ν άμυνα όταν απειλούνταν Ύ) ύπαρξΎ) ολόχλΎ)ρων , , οφει' λ ε' χοινΟΤΎ)των . Σ ε ορισμενους μα' λ ιστα απ' αυτους ται αναντίΡΡΎ)τα Ύ) επιβίωσΎ) πολλών πόλεων , τον πλΎ), ουΎ)γΎ)σαν �, ' τοπο θεσιες, ' θυσμο' των οποιων σε πιο ασφαλ εις , Ο ι επισχοπιχοι" χατα λογοι ' βουνων ' χαι νΎ)σια. σε πλ αγιες (γνωστοί ως Notitiae episcopatuum ) διασώζουν τον βασι, ι , χο, σχε λ ετο' ΤΎ)ς ιεραρχιας, ενωΙ τοπιχαΙ αρχεια, οπως για παράδειγμα οι επιγραφές στις χολόνες του Παρθενώνα, " οποτε πε' θ αινε ενας " συνΎ) θ ως , ' επισΎ)μαινουν οτι αρχιερεας τον αντιχαθιστούσαν . Αλλά αΧόμΎ) χαι στις μεγάλες επι, ειναι , ' �' λο να εχτιμΎ)σουμε ΤΎ)ν αχρι βΎ)' σΎ)μασχοπες υυσχο σία του χριστιανιχού ελέγχου � ΤΎ)ν εμβέλεια ΤΎ)ς χριστια νιx�ς επιρρo�ς πέρα από τα τείχΎ) ΤΎ)ς επισxoπιx�ς πόλΎ)ς. , , , Π αντως αυτοι, οι εχχλΎ)σιαστιχοι' αξ ιωματουχοι ειχαν Ι , ιαμεσΎ) επαφΎ), με ΤΎ)ν πρωτευουσα ' χα' οποτε συγχαλ ειτο � Α ρχετοι" επισχοποι απο ΤΎ)ν ποια εχχ λΎ)σιασΤΙΧΎ)" συνΟυος. Ελλάδα συμμετείχαν σΤΎ)ν ΣΤ' Oιxoυμενιx� Σύνοδο χαι ΤΎ) συνέχειά ΤΎ)ς , ΤΎ)ν εν Τρούλλω Σύνοδο το 692, χι έτσι ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ ιΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
τους OόθΎJκε ΎJ ευκαιρία να ταξιοέψουν σΤΎJν Κωνσταντι" μεσα σε �uωuεκα , λΎJ uuo , ,� � � ' φορες νουπο χρονια. Αυτοι' οι uEσμοί ανάμεσα στις περιφέρειες ΤΎJς Αυτοκρατορίας και ", , , , � ' σΎJμαντικoι, σαν μεσα ει;,αιρετικα στο κεντρο ΎJταν EVuU, , , ' ναμωσΎJς του αυτοκρατορικου ελ εγχου : εφερναν τους επιΙ ι ι σκοπους ΤΎJς περιφερειας σε αμεσΎJ επαφΎJι με το πνευματικό κλίμα ΤΎJς Βασιλεύουσας και ΤΎJν παιδεία του πα τριάΡΧΎJ ΤΎJς · Επέτρεπαν στους κλΎJρικoύς να ταξιδεύουν , με έξοδα ΤΎJς κυβέρνΎJσΎJς, για να παρευρεθούν σε μία σύ ναξΎJ όπου συζΎJτoύσαν θεολογικά προβλήματα και θέμα τα εκκλΎJσιαστικ'ής πειθαρχίας. Επιπλέον οι επισκέψεις αυτές συντελούσαν σΤΎJν εξάπλωσΎJ του εκκλΎJσιαστικoύ Ι ι αρχιτεκτονικου, και �uιακοσμΎJτικουΙ υφους που επικρατου, ' σχε' και σΤΎJν πλΎJρoφOΡΎJσΎJ σε σΤΎJν πρωτευουσα, κα θ ως τικά με τις εξελίξεις σΤΎJν αγιογραφία, τις λειτουργικές πρακτικές κι ένα σωρό άλλα χαραΚΤΎJ ριστικά ΤΎJς θΡΎJ, , , , Μ ε αυτον , ζωΎJς. ' τον τροπο μπορουσαν να γισκευΤΙΚΎJς , , οι εΙUΎJσεις �, ' θεγια τις θαυματουργες νουν ευρεως γνωστες , , ' ' ' ραπειες που οφει λονταν σε ιερα λει ψ ανα, οπως για παράδειγμα του αγίου Αρτεμίου που φυλάσσονταν σΤΎJν πρωτεύουσα, για κάποιες σΎJμαντικές καινούργιες ιερές εικόνες που είχαν τoπoθεΤΎJθεί στις εκκλΎJσίες ΤΎJς Κωνλ , Ι , , σταντινουπο ΎJς, ΎJι για τους νεους υμνους που ειχαν γραφτεί ώστε να τιμάται ΎJ μν'ήμΎJ συγκεκριμένων αγίων . Η , , , �, �uιασπoρα, των εΙUΎJσεων γινοταν με παρομοιο τροπο και , Ρ , � , , , ' σΤΎJ ωμΎJ κατα ΤΎJν πρωιμΎJ φασΎJ του uυτικου Μ εσαιωΙ ι , υμνων , να : το υφος των εκκλΎJσιαστικων ΎJ οι τροποι οικοι OόμΎJσΎJς ωραιότερων εκκλΎJσιών οιαδίδονταν σε απομαι απΌ, τους πρoσκυνΎJτες ι και τους επιι κρυσμενες περιοχες Π ' , ' σκεπτες του Αγιου ετρου. " , � , σΎJ μαντι'H�UΎJ τον Ζ ' αιωνα γινεται φανερο, οτι τα uUO Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
ι , ι , Ι ι ει.,οuσιας ΠΟι) ειχαν μεινει t:' κοτερα κεντρα χριστιανΙΚΎ)ς 'α θ ικτα απο' τις αρα β ικες ' καταΚΤΎ)σεις , ' ΑνασΤΎ)ν Εγγuς τολή προωθοόσαν διαφορετικές εκκλΎ)σιαστικές παραδό σεις μέσα στα όρια ΤΎ)ς σφαίρας επιρροής ΠΟι) τοuς αντι" ' ΤΎ)ς πνεuματικες ' Η Ρ ωμΎ) , στοιχοuσε. ανεπτuσσε τις δ ικες ΠΎ)γές ΠΟι) βασίζονταν σΤΎ) λατινική κλΎ)ρονομιά ΤΎ)ς και ' Η ' απομακρuνοταν ' ολοενα απο" τις αντιστοιχες ελλΎ)νικες. ΚωνσταντινοόπολΎ) αντίθετα επέμενε στψ ελλψική κλΎ)' των Ύ)γε' και σΤΎ)ν εκ Θ εοΙ)' ει.,οuσια ρονομια, ΤΎ)ς, κα θ ως !: , μονων ΤΎ)ς , σΤΎ)ν προ σπα' θεια' ΤΎ)ς να προσαρμοστει, στον , , ' κατα' πολu' μικροτερο κοσμο ΤΎ)ς. ΑπειλοuμενΎ) απο, τοuς Άραβες και τοuς Σλάβοuς, λαοός ποι) αντιπροσώπεuαν μια εντελώς νέα εξ αποκαλόψεως θρΎ)σκεία και μια ολοζώ ντανΎ) ειδωλολατρική παράδοσΎ) αντίστοιχα, Ύ) Βuζαντινή , , ' Ύ)ταν ' Η πραγστριμωγμενΎ) για τα καλ α. Αuτοκρατορια ματικόΤΎ)τα ΤΎ)ς θέσΎ)ς ΤΎ)ς ως μίας ΔUναμΎ)ς ανάμεσα σε πολλές άλλες είχε σαν αποτέλεσμα ΤΎ) μεταμόρφωσΎ) τοι) πολιτισμοό ΤΎ)ς και τον περιορισμό ΤΎ)ς οπτικής ΤΎ)ς γω" , " ' Ο ι auv δ uασμενες νιας. πιεσεις ε δ ωσαν xatvoupyta ε μφασΎ) στον ελλΎ)νικό και χριστιανικό χαρακτήρα τοι) Βuζα, σΤΎ)ν εΠΙΚΎ)" ΠΟΙΎ)σΎ) τοι) Γ εωρντιοu, ποι) γινεται εμφανΎ)ς ι ι γίοΙ) από ΤΎ)ν Πισιδία. Φροuρός ΤΎ)ς βuζαντινής παιδείας, , ο αΙ) λ ικος " προικισε τον αuτοκρατο' ' λογιος αuτος ΠΟΙΎ)ΤΎ)ς , " νεο προσωνuμιο, , ρα με ενα το «πιστος ' εν Χ ριστω' β ασιλεός» . Αν και ΧΡΎ)σιμοποιοόσε τα πιο εκλεπτuσμένα αρ χαία ελλΎ)νικά ΤΎ) ς εποχής τοu , ο Γεώργιος αναγνώριζε , ΤΎ) γλωσσΙΚΎ)' εΠΙΡΡΟΎ)' τοι) λ αοΙ)' ποι) επεuφΎ)μοuωστοσο , σε τον Ύ)γεμόνα ως βασιλέα των Ρωμα{ων. Αuτή Ύ) ονοt" ' σΎ), μανε ΤΎ)ν ορισΤΙΚΎ), ει.,αφανισΎ) ματο λογια των λ ατιν ι' , , , κι ετσι , ' των δ ικασΤΎ)κων τα ελλΎ)νικα' εγιναν Ύ) γ λωσσα ρίων, καθώς και ΤΎ)ς κuβερνήσεως. ΠαράλλΎ)λα, οι επίσΎ)�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
μοι ορισμοί της Ορθόδοζης πίστης και πρακτικ�ς λάμ βαναν όλο και λιγότερο υπόψη τους τις απόψεις της Ρώι ι ι "' ι ακομη περισσοτερο τη λ ατινικηι Δ uμης, αΠΟι.,ενωνοντας ι ι ' ση απΌ τον αυτοκρατορικο ε λ εγχο. '4ς
Η
ε ν Τρο ύ λλω
Σύ νοδος
έ"
ι
ι απΌι τις πιο σημαντικες ι εγνοιες ι Μ ερικες των Β uζαντινων
περιγράφονται έ μμεσα στις αποφάσεις της εν Τρούλλω Συνόδου , της συνέλευσης των επισκόπων που πραγματο πoι�θηκε στη Βασιλεόουσα το 692 όστερα από διαταγ� Ι Ι οι του Ι ουστινιανουι Β ' προκειμενου να εκσυγχρονιστουν ι ι οι επισημες ι Αυτες εκκ λησιαστικοιι νομοι. εκκλησιαστι" , κες αποφασεις αντιπροσωπευουν την προσπα' θ εια να ενιι ειχε ι καται σχυ θ ειι η χριστιανικηι ενοτητα, αφουι το Ι σλ αμ λάβει τις τρεις επιφανείς πατριαρχικές έδρες , την lερου σαλ�μ, την Αντιόχεια και την Αλεζάνδρεια. Όταν ο louι Β ' συγκα' λ εσε αυτηΙ την οιχουμενικηι συνο ι δ ο, ο στινιανος ι ι ι ι προσωπικαι αλλαι δ ιοΑΙ δ εν συμμετειχε παπας Σ εργιος ι ι του τον Β ασι'λ ειο, επισκοπο ι Ι ρισε αντιπροσωπο Γ ορτυνος ι , επι λ εγοντας ι ' Ι Ι "' στην Κ ρητη ετσι εναν ει.,εχοντα κληρικοι από την εκκλησιαστικ� επισκoπ� του Ανατολικοό lλλυι ι ριχουι που υποκειτο στον ε' λ εγχοι του. Ε προκειτο για μια τεράστια περιoχ� που περιλάμβανε τη Bαλκανιχ� χερ σόνησο, την Ελλάδα, την Kρ�τη , τη Σικελία και τη Νό τιο Ιταλία και η οποία �λκε την καταγωγ� της από την πoλιτιχ� διαίρεση της Pωμα'ί κ�ς Αυτοκρατορίας επί Διο κλητιανοό. Το lλλυρικό είχε τότε προσαρτηθεί στη Δόση . Η εκκλησιαστικ� επισκoπ� του Ανατολικοό lλλυρικοό Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΙ Ν
, � αντιπροσωπευε μια επικρατεια η οποια οεν αντιστοιχουσε σε πολιτικές � γλωσσικές διαιρέσεις. Στα τέλη του Ζ ' , " 'C ' στο ανατολ ικο' αιωνα, η επεκταση της παπικης ε"ουσιας τμ�μα της Αυτοκρατορίας, όπου η ελλΎ)VΙΚ� γλώσσα επι κρατοόσε απ' άκρη σ' άκρη , συνιστοόσε ανωμαλία. Και 5:.' 5:." ' η Ρωμη ' , ' και περισσο' οτι περιοριζοταν ο λοενα οεοομενου τερο στη χρ�ση της λατινικ�ς τόσο στα πνευματικά ζη, , Ι f � επιρροη τη" ματα οσο και στον κοσμικο τομεα, η (ιuυΤΙΚΎ»> στο Ιλλυρικό �ταν πιθανότατα ασ�μαντη . Πάντως ο Βα σίλειος διέθετε το προβάδισμα απέναντι στους άλλους " , ,� επισκοπους ως εκπροσωπος της επισκοπικης εορας του Αγίου Πέτρου . Οι αποφάσεις που πάρθηκαν το 692 παρέχουν τριών ει δών τεκμ�ρια : μας μεταφέρουν πληροφορίες για τις πε, που β ρισκονταν " , κατω απο αυτοκρατορικο, ε' λ εγχο ριοχες ' , την εποχη, , για τη σχεση ' ' εκεινη του Ε πισκοπου της Ρωμης με το Βυζάντιο ' τέλος, για τις ασχολίες των επισκό, ' ' Αυτοκρατορια. πων στη συρρικνωμενη πλ εον Κατ' αρχάς οι επισκοπές που αντιπροσωπεόονται στη Σόνοδο αποκαλόπτουν ότι στα τέλη του Ζ ' αιώνα η Βυ ζαντιν� Αυτοκρατορία καΛUπτει μονάχα ένα τμ�μα της προηγοόμενης έκτασ�ς της. Οι συγκεντρωμένοι κλη ρι, κοι" προερχονταν απο, εναν μεγα' λο αρι θ μο' πο' λεων , 2 1 1 , σε αντίθεση με τους 3 38 Πατέρες της Α ' Oικoυμενικ�ς Συνόδου της Νικαίας το 3 25, όμως η περιoχ� που εκπρο, , ι " ειναι πολ υ' περιορισμενη σωπουν : οι περισσοτεροι προερ, 5:." ' την καροια χονται απο, τη Μ ικρα' Ασια, της χριστιανικης Αυτοκρατορίας , τα νησιά του Αιγαίου και τη Νότιο Ιτα λία. Δεότερον , το 4 5 1 η Κωνσταντινοόπολη είχε επιτόχει 5:.' " ' να επι βα' λ ει το κυρος της ως το ισοουναμο αντιστοιχο της ,
,
/
86
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Παλαιάς ΡώμΎ)ς. Ωστόσο οι οιάοοχοι του Αγίου Πέτρου εξακολουθοίισαν να αξιώνουν υψΎ)λότεΡΎ) εξουσία βασιζό μενοι στα λόγια του Ι Ύ)σοίι σΤΎ)ν Kαιν� Διαθ�ΚΎ) : « . . Ότι Ι:' ' ' Π ετρος θ ε' λω oιxouoσυ εισαι και επι" ταυΤΎ)ς ΤΎ)ς πετρας μ�σει ΤΎ)ν εκκλΎ)σίαν μου » ( Ματθαίος 1 6 : 1 8). Σε θέματα ' ' ' ' πει θαρχιας, οι Ε πισκοποι ΤΎ)ς Ρ ωμΎ)ς εκτε λουσαν επι" αιωνες τα καθ�κoντα ανωτάτου οικασΤΎ)ρίου για τις ΕκκλΎ), ΤΎ)ς Δ υσΎ)ς. ' s.- ειχαν ' ' 'Ο μως τα παπικα' uιαταγματα σιες υεν Ι:ισχίι σΤΎ)ν Aνατoλ� και Ύ) Σίινοοος τα αγνοοίισε . Πρόσθε' ' s.' , uιαφωνιες : Ύ) αγαμια τα ζΎ)ΤΎ), ματα προκαλουσαν επισΎ)ς των κλΎ) ρικών, Ύ) νΎ)στεία, Ύ) χρ�σΎ) άζυμου άρτου στις Ευ, και πανω , ' του « Π ιχαριστιες απ , ο' λ α Ύ) φρασεο λ ογια στείιω», όπου Ύ) πρόσθεΤΎ) λατινικ� φράσΎ) Filioque (και εκ του YιoU) σΤΎ) oιακ�ρυξΎ) που αφορά ΤΎ)ν προέλευσΎ) του " μονο σΤΎ) Δ υσΎ) ' Πνευματος ' ' 1:' . γινοταν υεΚΤΎ) Αγιου ΤΎ)ν Παλαιά και ΤΎ) Νέα ΡώμΎ) τις οίχαζαν επίσΎ)ς έθι μα που αντανακλοίισαν τις οιαφορετικές κλΎ) ρονομιές τους. Η ανΎ)συχία ΤΎ)ς Aνατoλ�ς για ΤΎ)ν επιβίωσΎ) ορι σμένων ειοωλολατρικών παραοόσεων φαινόταν ακατα νόΎ)ΤΎ) στις εκκλΎ)σιαστικές Αρχές ΤΎ)ς ΔίισΎ)ς , οι οποίες � ι Ι Ι Ι , υεν ειχαν αμεσΎ) εμπειρια απο, τις αστικες γιορτες που καταοικάσΤΎ)καν το 692. Έστω και αν υπ�ρχαν ακόμΎ) μάντεις που πρόλεγαν το μέλλον ερμΎ)νείιοντας τους σΧΎ)s.' που κυκ λοφορου, των νεφων ' ' και υιασκευαστες s.ματισμους σαν με αρκοίιοες-χορείιτριες στους ορόμους, σΤΎ) ΡώμΎ) εί" ' ' ' οπου s.χαν t:ι.,εχασει πια τις εορτες ανυρες και γυναικες φο" " ' 1:- μοσια Ύ) ρουσαν ρουχα του αντι' θ ετου φυ' λου, χορευαν υΎ) , " ' ε λλΎ)νικο' φορουσαν μασκες που παρεπεμπαν στο αρχαιο Οράμα. ΑκόμΎ) και σΤΎ)ν επoχ� του πάπα Γ ΡΎ)γορίου Α' ( 590-604) οι φΟΙΤΎ)τές ΤΎ)ς Noμικ�ς που οιασκέοαζαν με , Ι τροπο , / εναν γενικαι αναρμοστο, κοινως Ύ)ταν , Ι παγανιστικο, .
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
πια ασυν�θιστo φαινόμενο. Οι Χριστιανοί της Δύσης δεν ασχολούνταν με τα εβρα·ίκά έθιμα όπως οι Χριστιανοί της Aνατoλ�ς και ακόμΎ) λιγότερο με τους Αρμένιους, τα ξε, ' χωριστα, χριστιανικα, ε' θ ιμα των οποιων ανΎ)συχουσαν ΤΎ) � ' λ φωσΎ)ς Σ υνΟυΟ. ' � 'Ετσι οι ιεροι" κανονες κατα, ΤΎ)ς συναυε με τους Εβραίους -επισκέ ψεις στα σπίτια τους, δΎ)μόσιες εμφανίσεις μαζί τους στα λουτρά, παρακολούθΎ)σΎ) των , τους, επισκε' ψ εις για ιατρικους ' ' λογουςεορτων Ύ)" κατα " , , � � των αρμενικων παραυοσεων, οπως για παραυειγμα Ύ) προσφορά κρέατος σΤΎ)ν εκκλΎ)σία, σ� μαιναν πoλu λίγα γι' , , πα, � ' Ανατο λΎ)' και Δ υσΎ) ' ειχαν αυτους. επισΎ)ς υιαφορετικες ραδόσεις για ΤΎ) νΎ)στεία και Ύ) σχετικ� ρωμα·ίκ� πρακτι κ� προκαλούσε ΤΎ) δυσφορία ΤΎ)ς Συνόδου . , , ' για τους Χ ριστιανους ' που ζουσαν Ο ι ανΎ)συχιες στα τρια " υπο , β ρισκονταν ' Ανατο λ ικα' Π ατριαρχεια ' τα οποια π λ εον ισλαμικ� κατoχ� �ταν το τρίτο θέμα που απασχόλΎ)σε ΤΎ) Σύνοδο. Η εξαιρετικά μειωμένΎ) εκπροσώΠΎ)σΎ) των πε, " που ειχαν καταΚΤΎ) θ ει" απο τους Ά ρα βες φανερωνε ριοχων τους κινOUνους για τον χριστιανισμό σΤΎ) γενέθλια γΎ) του. , ' ' 'Ο σοι επισκοποι ξεφυγει ' ειχαν αποΙ τις κατεχομενες αποι τους Μουσουλμάνους περιοχές και ζούσαν ως πρόσφυγες , σε γειτονικα, ευαφΎ) �" ' λΎ) , ειτε ειτε σΤΎ)ν Κ ωνσταντινουπο , , ' � ι εν θ αρρυνονταν να επιστρε ψ ουν το συντομοτερο υυνατο " κοινΟΤΎ)τες. 'Οσοι ειχαν ' ι για να φροντισουν τις χριστιανικες , , ' λ αν να υπερασπιστουν ' τις παραμεινει στις εστιες τους οφει παραδόσεις ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας. Ωστόσο Ύ) Σύνοδος παραδέ, ο αρα β ικος , ε' θ ε' ε' λ εγχος σε αυτες ' τις περιοχες ΧΤΎ)κε οτι τε σοβαρά πρoβλ�ματα. Η ραγδαία εξάπλωσΎ) του Ισλάμ, , οι Βυ ζαντινοι' θ εωρουσαν " ' το οποιο σαν μια καινουργια αι, ' ' σε ο' λους ακομΎ) ρεσΎ) , τους ευαισ θΎ)ΤΟΠΟΙΎ) περισσοτερο στο ζ�ΤΎ)μα του ορισμού ΤΎ)ς δικ�ς τους Ορθοδοξίας. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
88
ΓΥΝΑ Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Μια ακόμΥ) πλεuρά αuτ�ς Τ'f)ς αν'f)σuχίας καθρεφτίζε ται στις ρuθμίσεις Τ'f)ς Σuνόοοu σχετικά με τον ρόλο Τ'f)ς τέχν'f)ς στις χριστιανικές εκκλ'f)σίες. Για πρώΤΥ) φορά μια , ' ';:, Τ'f)ς τεκατα" τοu ειuοuς ' s:, νομο θ εΤ'f)σε οικοuμενικ'f), σuνοuος χν'f)ς ποu μποροόσε να οιεγείρει ακάθαρτα αισθ� ματα. ' ' Αντι'θ ετα, εγκωμιασε τις αναπαραστασεις τοu Χ ριστοu' με , ' αν θ ρωπινΥ) μορφΥ), προκειμενοu να uπεν θ uμι' ζεται 'f) ενσάρκωσ� τοu και 'f) επί γ'f)ς ζω� τοu . Η πρoσ�λωσ� Τ'f)ς s:, s:, " ρολο Τ'f)ς χριστιανΙΚ'f)ς " τεχν'f)ς ευωσε ' ';:, σ'f)στον υιuακτικo , μανΤΙΚΥ), ω' θ'f)σ'f) σΤ'f)ν αuτοκρατορικ'f)" τεχν'f). Ενω' το σuμβολο τοu σταuροό είχε ΧΡ'f)σιμΟΠΟΙ'f)θεί για αιώνες, τώρα , , " επαιρνε ΤΥ) θ εσΥ) ' τοu αuτοκρατορα ο Χ ριστος σΤ'f)ν εμπροσθια όψΥ) των νομισμάτων. Σε μια άλλΥ) πιθανότατα σχε τικ� εξέλιξ'f) , οι αγιογράφο ι Τ'f)ς Aνατoλ�ς άρχισαν να ζω γραφίζοuν ΤΥ) ΣταόρωσΥ) με εικόνες τοu πάσχοντος Χρι, , στο π λ EUpO' ΤΟU οποιοu ' Π α' β ρισκονται 'f) λUΠ'f)μεν'f) στοu, ναγία και ο άγιος Ιωάνν'f)ς. Η χρ�σY) Τ'f)ς τέχν'f)ς ως au, προπαγανυας, , s:, ' τοκραΤΟΡΙΚ'f)ς σε αντι' θ εσΥ) με Τ'f)ν απαγο, , σΤ'f)ν ισλ α' ρεuσ'f) Τ'f)ς απεικονισ'f)ς αν θ ρωπινων μορφων , , , ' αν θ οuσε ' μΙΚΥ) θ Ρ'f)σκεια, s:, ιuιαιτε ρως σε μονασΤ'f)ρια ποu " οπως τοu Αyιou , ' uπο' μοuσοu λ μανΙΚΥ)' ε ξ οuσια, β ρισκονταν Σάββα και άλλα παλαιστινιακά μoναστ�ρια κοντά σΤ'f)ν Ιεροuσαλ�μ και ΤΥ) Β'f)θλεέμ, καθώς και σΤ'f)ν περίφ'f)μ'f) , " 'f)ταν ο ' ΙUΡUΤ'f)ς s:, ' Τ'f)ς οποιας κοινΟΤ'f)τα τοu 'Ο ροuς Σ ινα, Ιοuστινιανός Α' . Η Σόνοοος τοu 692 εικονογραφεί με αuτόν τον τρόπο " ' οποu Τ'f)ν καινοφανΥ)" καταστασΥ) πο λ ιορκιας ειχαν β ρέ θ ει' οι Χριστιανοί Τ'f)ς Αιγόπτοu, Τ'f)ς Παλαιστίν'f)ς και Τ'f)ς Σu ρίας. Οι αποφάσεις Τ'f)ς αφοροόν επίσ'f)ς πολλά θέ ματα ποu σχετίζονταν με Τ'f)ν αuξανόμεν'f) απομόνωσΥ) Τ'f)ς Au τοκρατορίας και των Ορθόοοξων κατοίκων Τ'f)ς. Αuτ� 'f) Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
89
Ι
ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΤΝ /
,
,
κατασταση , με τη σεφα της , τοuς αναγκασε να επιμει, vouv για τον περισσοτερο ε λληνικο' παρ α, λατινικο' χαρακτ�ρα της και τις ανησuχίες σχετικά με την αίρεση ΤΟι) Ισλάμ. Μολονότι ο Βασίλειος και οι Κρητικοί επίσκοποι ' ζαν πο λu' κα λ α' την κοσμοχαλ ασια" ΠΟι) ειχαν προγνωρι ξεν�σει οι αραβικέ ς επιθέσεις , δεν είναι βέβαιο αν ο πά πας Σέργιος είχε αντιληφθεί το μέγεθος ΤΟι) πρoβλ�μα τος. Και παρ' όλο ΠΟι) ο Επίσκοπος της Ρώμης κατανοού σε τοuς κινδύνοuς ΠΟι) αντιπροσώπεuαν για τοuς Χριστια" πρακτικες, πο λλα' απο, τα περιστα, οι παγανιστικες νοuς τικά ΠΟι) αναφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη είχαν ξε' ' . 'Ετσι οι κανονες χαστει, ε δω' και καφο' στη Δ uaΎI ΠΟι) Ψ η' , , ' φισαν οι σuγκεντρωμενοι επισκοποι δ εν αντανακλοuσαν μόνο τις ιδιαίτερες δuσκολίες ΠΟι) αντιμετώπιζαν οι Εκ κλησίες της Aνατoλ�ς, αλλά παράλληλα και την ανάπτu ξη ξεχωριστών πρακτικών . Όταν τα πρακτικά της Σuνό δοι) στάλθηκαν στη Ρώμη , ο πάπας Σέργιος αρν�θηκε να τα αποδεχθεί και μέχρι το 7 1 1 δεν είχαν αναγνωριστεί στη Δύση . Αλλά ακόμη και τότε, οι ρuθμίσεις της εν Τρούλ λ ω Σuνόδοu δεν κuκλοφόρησαν εuρέως ούτε μελετ�θη, ' εκκ λησιαστικων ' ' κακαν οπως οι προηγοuμενες σι) λλ ογες , νονων . Στην Aνατoλ� όμως, οι αποφάσεις της εν Τρούλλω Σu, β αση ' ' ΤΟι) χριστιανικοι), νο' δΟι) ενισχuσαν τη σuρρικνωμενη πληρώματος και ταuτόχρονα σηματοδότησαν την έναρξη ενός πιο θεμελιακού διαχωρισμού της Δuτικ�ς από την Aνατoλικ� Εκκλησία. Σαράντα χρόνια αργότερα (περί ποι) το 7 3 3 ), ο αuτοκράτορας Λέων Γ' απαίτησε από τη Ρώμη να εγκαταλείψει ολόκληρη την επισκoπ� ΤΟι) Ανα τολικού Ιλλuρικού. Οι επίσκοποι της Σικελίας, της Νό τιας Ιταλίας, της Kρ�της, της ενδοχώρας της Ελλάδας, Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
9°
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
των Βαλκανίων και του Αιγαίου πέρασαν στον έλεγχο του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως . Αποσπώντας ι αυτες ι τις απομακρυσμενες ι αποι τη Δ υτικηι Ε κκλησια περιοχές που όλες μιλοίισαν ελληνικά, ο Λέων αντιστάθμιι ι περιφερειων ι που σε καπως τις απω' λειες των ανατο λ ικων ι ι ι ι ειχαν κατακτη θ ει απο τους Ά ρα βες. Σ τερωντας τη Ρ ω' ι ι ' μη αποι τη β αση της στα Β α λ κανια, ο αυτοκρατορας επιθυμοίισε παράλληλα να τψωρ�σει τον πάπα για την α προθυμία του να συνεργαστεί στην καινοίιργια απoγραφ� της γης και της ιοιοκτησίας , που στόχευε στην αίιξηση της αυτoκρατoρικ�ς φορολογίας στη Δίιση . Η Ρώμη οια μαρτυρ�θηκε μάταια για την απώλεια του ΑνατολΙΧοίι Ιλλυρικοίι. Η αυθαίρετη απόφαση του αυτοκράτορα οεν ζ' ι αυc,ανοντας ι της Δ υΙ '>' Ι ανακλη/ θηκε ποτε, ετσι τη υυσφορια ι ι Ι σης κατα των αυτοκρατορων του Η' αιωνα. Σ ε μια επισφαλ� επoχ� , κατά τη οιάρκεια της οποίας η κεντρικ� Ιταλία Οέχτηκε την απειλ� των επιθέσεων των Λομβαρ οών , η οιαμάχη για τη φορολογία της έγγειας ιοιοκτη σίας βάθυνε τις πολιτιστικές οιαφορές ανάμεσα στην Πα λαιά και τη Νέα Ρώμη . ι και στο αστικο' '>'' Ι στο εκκλησιαστικοι οσο Τ οσο υικαιο, η ι Ι Ανατο λη' και η Δ υση Ι αρχισαν να αποκ λ 'ινουν ση μαντικα. Το Βυζάντιο εξακολοίιθησε να εφαρμόζει το ρωμα·ί κό οίι στα ελληνικα, ι ενωι τα uιαφo'>' ι καιο, αν και μεταφρασμενο ρα βασίλεια της Δίισης προσάρμοσαν τις οικές τους πα ραΟόσεις στις μεσαιωνικές συνθ�κες. Μολονότι το ουτιι ι ι αc,ιωσεις ι 'C ι κοι προτυπο ενισχυε τις οικουμενικες της Ρ ωμης ι της Δ υση Ι ς , οι για την υποταγηι ο' λ ων των Χ ριστιανων ι Ι ' Ι '>' αστικοιι κωυικες συνεχισαν να ε ξε λ ισσονται ανε ξαρτητα, ανάλογα με τις πoλU οιαφορετικές μεταξίι τους περιφε ρειακές πρακτικές. Στην Aνατoλ� αντίθετα, το ιοανικό Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
του οικουμενικού ρωμα·ί κού αστικού δικαίου εναρμονιζό'" " ταν με το επικυριαρχο συστη μα του εκκλΎ)σιαστικου' υΙ, , , , "' " καιου, και ετσι τα υυο συσΤΎ) ματα ενισχυονταν αμοι β α�α. Ο ι εκκλΎ)σιαστικοί κανόνες που εκδόθΎ) καν το 692, για παράδειγμα, αναγνωρίσΤΎ)καν αμέσως ως ρυθμίσεις με πλ� ΡΎ) αυτoκρατoρικ� ισχύ. Στο Βυζάντιο , Ύ) αμοιβαία "" συσΤΎ)ματα , , επφΡΟΎ)" αναμεσα στα υυο επετρεπε ΤΎ)ν πολu' , , , ' ' στενΎ) συνεργασια μεται."υ "C ' Ε κκλΎ)σιας και κρατους, πραγ" " κα θε υυνατο"" ' ειχε "C μα που σΎ)μαινε οτι Ύ) κοσμΙΚΎ)' ει."ουσια ΤΎ)τα να ασκεί δικαστικ� δίωξΎ) κατά των εκκλΎ)σιαστι'" , αυΙΚΎ)ματων ' ψ Ύ) Ύ)ταν ' ' κων . Απ' αυΤΎ), ΤΎ)ν απο ' αι."ιοσΎ)μειω"C "' " ' ΤΎ) Ύ) αντι' θεσΎ) αναμεσα στο ανατο λ ικο' και το υυτικο τμΎ)μα του παλιού ρωμα·ί κού κόσμου , αφού σΤΎ) ΔύσΎ) ο πολι τικός κατακερματισμός και Ύ) κατάτμΎ)σΎ) ΤΎ)ς εθνικ�ς κυ ριαρχίας εμπόδιζαν ΤΎ) δΎ) μιουργία μιας παρόμοιας σφαι ρικ�ς συμμαχίας μεταξύ ΤΎ)ς κoσμικ�ς και ΤΎ)ς εκκλΎ)σια, ει."ουσιας. ' "C σΤΙΚΎ)ς '4'5
Λέων Γ' και αυτοκρατορική μεταρρύ{}μιση
?.,
Α υτ� Ύ) διάστασΎ) ΤΎ)ς Α νατoλ�ς με ΤΎ) ΔύσΎ) αποκρυ
στάλλωσε τις διαφορές ανάμεσα στο ελλΎ)νικό και το λα' οιτινικο τμΎ)μα του χριστιανικου κοσμου. Σ ε πολ ιτικους, κονομικούς και θεολογικούς όρους, τα 060 τμ� ματα ΤΎ)ς , " , β αθ μο,' ωχριστιανοσυνΎ)ς ειχαν απομακρυν θ ει' σε τετοιο στε Ύ) επόμενΎ) μείζων διαμάχΎ) έλαβε ΤΎ)ν πιο ακρ�ία μορ φ� . Η σύγκρουσΎ) αφορούσε τον ρόλο των εικόνων , κυ ριάΡΧΎ)σε για τα επόμενα 1 50 χρόνια και αποτελεί το βα σικό θέμα του παρόντος βιβλίου. Ο ι καταβολές ΤΎ)ς πρέπει ,
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
"
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
" χατα , των Α ρα' β ων αφετιχων να αναζΎ)ΤΎ) θ ουν ' στις νιχες ' στις αρχες του Η αιωνα. Απο' τα τε' λΎ) του του Β υζαντιου Ζ" αιωνα του λ αχιστον, , χαι νωριτερα, , ' ' αν οχι το χαλ ιφατο , ' ΤΎ)ς Δ αμασχου φανερωσε ΤΎ)ν προ' θ εσΎ) του να χαταχΤΎ)σει ΤΎ)ν ΚωνσταντινοίιπολΎ) χαι να ΤΎ)ν χαταστήσει ισλα μιχή πρωτείιουσα ΤΎ)ς Ανατολιχής Μεσογείου. Η απειλή , , σο β αΡΎ)" , ωστε σΤΎ) s:-υιαρχεια ' ' βαΤΎ)ς συντομΎ)ς Ύ)ταν τοσο σιλείας του Αναστασίου Γ' ( 7 1 3-7 1 5) όλοι οι χάτοιχοι ΤΎ)ς βυζαντινής πρωτείιουσας οιατάΧΤΎ)χαν να εγχαταλείψουν , ' s:-uια θ εs:- ' Ι: ' αν μπορουσαν ' ΤΎ)ν πο' λΎ) , εχτος να απουεΙι.,ουν οτι ι ' " τουν προμΎ)' θ ειες για εναν χρονο χαι ειναι ετοιμοι να πολεμήσουν. ΠαράλλΎ)λα ο αυτοχράτορας προχώΡΎ)σε σΤΎ)ν ι , �I , , επισχευΎ) των αυυναμων σΎ)μειων των οχυρωσεων, γνωριζοντας ότι οι Άραβες θα επιχεφοίισαν τριπλή επίθεσΎ) από στεριά χαι θάλασσα. Ο οιάοοχός του ΘεοΟόσιος Γ' ( 7 1 57 1 7) παραιτήθΎ)χε όταν πραγματοποιήθΎ)χε Ύ) εχθριχή εχ, αφΎ)νοντας , στρατεια, στον στραΤΎ)γο' του Θ... ε' ματος των Ανατολιχών ΤΎ)ν ευθίινΎ) για ΤΎ)ν προστασία ΤΎ)ς πόλΎ)ς. Με " " χαριερας ονοματι , τον τροπο, ' Ι Κ0αυτον ενας στρατιωτιχος , γεννΎ) θ ει" στα συνορα με ΤΎ) Σ υρια, ' αναγονων, που ειχε , , το ονομα ' ' χαι ΠΎ)ρε ρευ' θ Ύ)χε αυτοχρατορας του Β υζαντιου " που εμεινε γνωσΤΎ), σΤΎ)ν ' S:Λ εων Γ ' . ' I υρυσε μια s:-υυναστεια Ιστορία ως Συριαχή (που συχνά αλλά λανθασμένα ανα φέρεται ως «Ισαυριχή » ) χαι Ύ) οποία έμελλε να βασιλείι, , ' s:- ' ' Ο Λεων χαταπιασει για τα επομενα χρονια. ογυοντα σΤΎ)χε αμέσως με ΤΎ)ν οργάνωσΎ) ΤΎ)ς άμυνας ΤΎ)ς Βασι' λευουσας χατα' των Αρα' βων, ΤΎ) στρατιωτιχΎ)" ταχτιχΎ) των , , του στο παρε λ ' ζε χα λα" απο ΤΎ)ν εμπεφια οποιων γνωρι θόν. Ανέλαβε επίσΎ)ς οιπλωματιχές πρωτοβουλίες για να εμπλέξει τους Βουλγάρους χαι να οωροοοχήσει τους Χα, των πολ ιορχΎ)των ' . ' στα νωτα ' ζαρους για να επιτε θουν "
'
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
93
ΤΖΟΥ
ΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, " ' ποu κρατησε Μ ετα' απο, πο λ ιορκια περισσοτερο απο έναν χρόνο, οι Άραβες έλαβαν διαταγές από τη Δαμασκό να επιστρέψοuν στη Σuρία και στις 1 5 Αuγοόστοu τοu 7 1 8 προετοιμάστηκαν να αποχωρ�σοuν. Αuτ� τη σημαντικ� , της Κοιμησεως ' ' ' ημερομηνια, της Θεοτοκοu την απο( ετσι καλοόν στην Aνατoλ� ), οι Βuζαντινοί γιόρτασαν μια με' . Δεν ηταν ' λ "ιγοι εκεινοι ποu την απε' δ ωσαν στη γα' λη νικη δόναμη της Θεοτόκοu , τη θε'ίκ� προστάτιδα της πόλης. Πάντως και ο Λέων πιστώθηκε με την επιΟέξια xρ�ση τοu uypou πuρός, της εόφλεκτης νάφθας ποu αναφλεγόταν ' ' καθ ως ' και με τις επιμο' λ ις ερχοταν σε επαφη, με το νερο, τuχημένες διαπραγματεόσεις ποu κατέληξαν στη σuν δρoμ� των Βοuλγάρων και των Χαζάρων . Ο Λέων επω φελ�θηκε επίσης από μια φoβερ� καταιγίδα στο Αιγαίο, " στο, καταστραφηκε , ' στη δ ιαρκεια της οποιας ο εχθ ρικος λος ποu επέστρεφε στα αραβικά λιμάνια. Από το 7 1 9 και εξ�ς ο θρίαμβος κατά των δuνάμεων τοu Ισλάμ εορταζό" κα θ ε χρονο ' και λογικα' ταν με αναμνηστικη, λ ειτοuργια θα έπρεπε να είχε βάλει τέλος στις αραβικές ελπίδες για κατάκτηση της πρωτεόοuσας . Ωστόσο, στις δεκαετίες τοu 720 και τοu 7 30 οι Σαρα κηνοί εξακολοόθησαν τις επιθέσεις τοuς και κάθε καλο καίρι εισέβαλλαν στα βuζαντινά εδάφη αρπάζοντας κο' ' και τρομοκρατωντας τοuς πα' δ ια, καιγοντας κα λλ ιεργειες , ' θωναν ' ' ' κατοικοuς καθε cppoupιou και κα θε πο' λης ποu κατορ ' , ' να κuριεuσοuν . Τα στρατεuματα ποu στα' θ μεuαν στις xu" , ' ριες επαρχιες ε μεναν κλ εισμενα στοuς στρατωνες τοuς και δεν ριψοκινδόνεuαν σuγκροόσεις. Η στρατηγικ� πεί ρα τοu Λέοντα δεν oδ�γησε σε καθαρ� νίκη για δόο ολό" ' ωσποu κληρες δ εκαετιες, κατενικησε μια σημαντικη, αραβικ� δόναμη στη μάχη τοu Ακροηνοό, το 740. Όμως, σε �
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
94
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, ' ' 'C αυτοκρατορες, αντι' θ εσΎ) με τους ΠΡΟΎ)γουμενους ει;.,Ι εκ , " ' ' των οποιων ορισμενοι ειχαν κυ βερνΎ)σει για λ ιγοτερο απο, , 'C χρονια " χρονια και κανενας ' ' ",, ειχε ' 'Cι;.,επερασει ' τρια υεν τα ει;.,Ι , , " ' ' στον θ ρονο, ο Λεων κυ βερνΎ)σε για εικοσι τεσσερα χρο, , ' με μια σειρα, μενια και αναμορφωσε ΤΎ)ν Αυτοκρατορια τρων που στόχευαν να OΎ)μιoυργ�σoυν μεγαλίιτεΡΎ) σταθε, , Η προσΎ)' λ ωσΎ)' του στο νομικο, συσΤΎ)μα, ΡΟΤΎ)τα. στο αυτοκρατορικό νόμισμα, σΤΎ) στρατιωτικ� μεταρρίιθμισΎ) , σΤΎ) συνέχεια ΤΎ)ς ουναστείας και στις αλλαγές στην Εκ κλΎ)σία ισχυροποίΎ)σαν ΤΎ) οιοίΚΎ)σΎ) με τρόπο που αργότε ρα θα αποοεικνυόταν σωτ�ριoς για ΤΎ)ν επιβίωση του Bu, , ζαντιου. Απ' αυτα, τα μετρα, Ύ) θ ΡΎ)σκευΤΙΚΎ)' του μεταρρυ' θμισΎ) μακροπρόθεσμα �ταν πιθανόν το λιγότερο σΎ)μαντιι , , Ι στιγματισε κο,, μολονοτι τον αυτοκρατορα ως αιρετικο και ΟιώΚΤΎ) . '4 ωστοσο ζοuν τον σίιγχρονο ελληνορθόοοξο γάμο. Μόλις τελειώσει , " οποu ' η τε λ ετη' , οι νεονuμφοι απο, την εκκλησια, βγαινοuν , , ' . Σ τη σuνε' s:- ' και ζητωκραuγες τοuς περψενει νεα uποuοχη χεια προχωροίιν αργά μέσα από οιάφορα τμ�ματα τοu ανα, , τοuς, στη Μ α' κτοροu και κατεu θuνονται στον νuμφωνα , , " ' ' της Δ αφγναuρα, ποu απεχει αρκετα απο το Ανακτορο νης : ακολοuθοuν μια oιαoρoμ� ανάμεσα στοuς κ�ποuς, στα Οέντρα και στοuς στάβλοuς. Οι φατρίες παίζοuν μοu, , οι τραγοuuιστες ' θεν και τοuς χαφεS:- ' στεκοuν σικη, εκατερω , " , με λωυικα s:- ' s:τοuν το νιοπαντρο αuτοκι uστερα σuνοuεuοuν " ' S:- ' , τοu . Ο Αεων κρατορικο' ζεuγος μεχρι το uπνοuωματιο και η Eφ�νη αποθέτοuν τα αuτοκρατορικά τοuς στέ μματα , ' ' και προσερχονται στο νuφικο' κρε βατι στο γαμη' λ ιο σuμποσιο το οποίο παρατίθεται στην Αίθοuσα των Δεκαεννέα Ακοuβίτων. Φορώντας ακόμη τα γαμ�λια στέφανα σuμ, ' ' μετεχοuν στο γλ εντι μαζ 'ι με ο' λ οuς τοuς κα λεσμενοuς τοu , αuτοκρατορα. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Όμως ΎJ τελετ� δεν τελειώνει εδώ. 1 8 Για ΤΎJV αuτοκρά, " τεφα uπαρχει αΚOμΎJ ενα και ει..,t:' α φετικαι σΎJμαντιχO, τελετοuργικό, το οποίο λαμβάνει χώρα ΤΎJν τρίΤΎJ μέρα με' , μΎJ «ΎJ μερα , ' ' , τα, τον γαμο . 1 9 Ε ιναι ΎJ επισΎJ τοu λοuτροu» � , , Ι Ι οποu ΎJ αuτοκρατεφα επισκεπτεται με ΤΎJ σuνοuεια ΤΎJς ένα από τα πολλά λοuτρά τοu Μεγάλοu Παλατίοu. Οι φα, παρατασσονται , ' ' θ εν τοu '>'uρομοu τριες εκατερω ποu θα ακολοuθ�σει ΎJ πoμπ� , με τρία μοuσιχά όργανα στραΤΎJγικά ΤOΠOθεΤΎJμένα για να σuνοδεuοuν ΤΎJν ακολοuθία. Είθισται να σuνοδεuει μια oλόκλΎJ ΡΎJ oρχ�στρα με μοuσικ� όσοuς , " ' αι..,ζ ιωματοuχοuς ειναι uπεu θuνοι για να μεταφεροuν με α" απαραΙΤΎJτα για ΤΎJν τε λεΤΎJ" αντιχειμεσφα' λ εια ορισμενα , , � Ι ι υοχεια, πετσετες και τα ανανα -το κοuτι με τα αρωματα, , για ΤΎJν πλuσΎJ' ' γκαια στο λοuτρο' και στον ναο' ΤΎJς Αγιας , , Χ ριστινας. " ' Α uτο' το ΚΤΎJ ριακo σuγΚΡΟΤΎJμα φαινεται οη , , τοu Ανακτοροu ' ' ' τμΎJμα ΤΎJς Μαγναuρας, ωστοαποτε λοuσε , , � , , ι σο ΎJ πoμΠΎJ απο τον νuμφωνα υεν παuει να ειναι χρονοβόρα διαδικασία λόγω τοu πλ�θοuς των ατόμων ποu σuμ μετέχοuν και ΤΎJς θορuβώδοuς μοuσιχ�ς σuνοδείας. " , ' ΎJ αuτοκρα'Οταν τα αντικειμενα φτασοuν στο λοuτρο, , " , ' τεφα βγαινει απο τον νuμφωνα ακο λou θοuμενΎJ απο ΤΎJν " θl Κ ' '>" Μ εγα' λΎJ uρια επι των τιμων, ΤΎJν παραχα ιστρα, και uUO , " επι των τιμων , ποu xou β αλouv ' uιακoσμΎJΤΙακoμΎJ κuριες '>' , ι , , ' ' ( πι θανοτατα κοuς Υρανατες απο πορφUΡΙΤΎJ μιχρες σκαλιστές απoμιμ�σεις ροδιών ) ποικιλμένοuς με πολότιμοuς λίθοuς. 20 Η εμφάνισΎJ ΤΎJς Eφ�νΎJς προκαλεί τις επεuφΎJ" , ' μιες των παρεuρισκομενων , πρωτα των Ε ενετων και μετά των Πράσινων, ποu ζΎJτωκραuγάζοuν εναλλάξ σuνο δεία και των τριών οργάνων . MέλΎJ ΤΎJς Σuγκλ�τοu σu'>' ' ' '>'uιασχι' ζει το VOuEuouv αUΤΎJ, ΤΎJν ασuνΎJ' θισΤΎJ πoμΠΎJ' καθως Ανάκτορο ΤΎJς Μαγναυρας και μέχρι το κεφαλόσκαλο ποu Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" ' Ε κει' παι' ζει μουσικ'Υ)' το ενα ' στο λουτρο. Ι:ου'Υ)γει οργανο και οι ύπατοι αναλαμβάνουν τον ρόλο των συνοδών, κα θώς 'Υ) Εψήν'Υ) κατεβαίνει Τ'Υ)ν ελικoειδ� σκάλα που οδ'Υ)' ' Χ ριστινας ' γει, στο λουτρο' Τ'Υ)ς Αγιας . 'Οταν βγαινει απο, , " Ι:' ' το λουτρο, Τ'Υ) συνΟυευουν και πα λ ι οι συγκλ'Υ)ΤΙΚΟΙ, ενω τα μέλ'Υ) των φατριών ακολουθούν τραγουδώντας σε όλ'Υ) , , , ' πισω Ε κει' παρατασσοπρος τον νυμφωνα. Τ'Υ) Ι:-uιαυρoμ'Y) Ι:Ι:- ", ' ' ' ' ' λ ιο ωσπου νται σε 'Υ) μιχυκ να φτασει 'Υ) Ε φ'Υ)ν'Υ) στο υει.,Ι , " ' ' τμ'Υ)μα Τ'Υ)ς α ψ'l:ωας του κοιτωνα, και φευγουν οταν τελειωΙ:" ' ' ' λ Μ σει και ο τε ευταιος υμνος. ε αυτον τον τροπο υινεται " του γαμου και ανανεωνεται ' 'ι:ε, μφασ'Υ) στον στοχο 'Υ) ελπωα , ' ' για Τ'Υ) γενν'Υ)σ'Υ) απογονων . Γ ια μια αυτοκρατειρα οι επευφ'Υ)μίες που επαναλαμβάνονται αδιάκοπα: «Πολλά τα έτ'Υ) , πολλά τα έτ'Υ) , πολλά τα έτ'Υ) ! » ενδέχεται να υποκρύπτουν , , Ι:- ' απει λ'Υ)' : αν αποτυχει να γενν'Υ)σει το πολυμιαν αuιoρατ'Y) ' ' 1:- " αραγε θ α μπορεσει να απολ αυσει πο' θ'Υ)ΤΟ αρσενικο' παωι, , ' ' ' θ πο λλα ετ'Υ) στον αυτοκρατορικο ρονο ;
.." Ο πρώτος χρόνος της αυτοκράτειρας
c"
Σ τις 20 Δεκεμβρίου , Τ'Υ)ν Kυριακ� πριν από τα Χριστού γεννα, 'Υ) E φ�ν'Y) βρέθ'Υ) κε στο επίκεντρο Τ'Υ)ς πρoσoχ�ς Τ'Υ)ς Aυλ�ς χάρ'Υ) σΤ'Υ)ν προαναφερθείσα τελετ� του λου τρού. Η επερχόμεν'Υ) γιoρτ� Τ'Υ)ς γένν'Υ)σ'Υ)ς του Χριστού , , Ι:- ευωχιας ' ' και 'Υ) περιουος που Ι:-uιαρκoυσε μεχρι τα Ε πιφανεια (6 Ιανουαρίου) �ταν γιoρτ� χαράς για όλους τους Χρι" , του Μ εσαιωνα. ' 'Ετσι 'Υ) αυτοκρατεφα στιανους ειχε Τ'Υ)ν ευκαιρία να δει Τ'Υ)ν Aυλ� σΤ'Υ)ν πιο λαμπρ� μoρφ� Τ'Υ)ς. Ήταν άλλωστε και ο ερχομός του Νέου Έτους που εορ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 39
ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΙ Ν
ταζόταν σχεΟόν ειοωλολατρικά με αρματοορομίες στον lππόΟρομο. Αυτοκρατορικά συμπόσια παραθέτονταν κα θΎ)μερινά. Όμως στο μυαλό ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς κυριαρχο6σε πά" ' νω απ, ο' λα το κα θΎ)κον ΤΎ)ς τεκνΟΠΟΙΎ)σΎ) ς : οφει λ ε να χα" ' ' s:- ' s:στον Λ εοντα, για να ε"αuιαυoχo ρισει εναν γιο, εναν t: σφαλιστεί Ύ) συνέχεια ΤΎ)ς Συριακ�ς ουναστείας με ΤΎ)ν , ΤΎ)ν ειχε , συνυεσει , ' s:- ' ' ο γαμος ΤΎ)ς. Ο Λεων πι θανοταοποια , Ι , του, " νυχτα του γαμου τα περασε ΤΎ)ν πρωΤΎ) με ΤΎ) γυναικα ,ομως αφου' ο καθ ενας " ' s:' s:ειχε τα UΙκα του υιαμερισματα ,ισως να μΎ) ζο6σαν μαζί επί μονίμου βάσεως. Ωστόσο ΤΎ)ν επιι ι συχνα, , ωσπου ι , σκεπτοταν, προφανως Ύ) εγκυμοσυνΎ) ΤΎ)ς έγινε πια φανερ� . Έξι μ�νες μετά, Ύ) Eιρ�νΎ) �ξερε ότι έμελλε να εκπλΎ)ρώσει τον πρωταρχικό σκοπό του γάμου ΤΎ)ς. Η υγεία ΤΎ)ς και Ύ) υγεία του αγέννΎ)του μωρο6 ΤΎ)ς , " s:' αποτε λουσαν εκτοτε το κεντρο του ενυιαφεροντος στο , ανακτορο. , ' τον καιρο' Ύ) Ε ΙΡΎ)νΎ) s:' 'ΟλΟ αυτον περιφεροταν στα υια, , ' ' ' μερισματα ΤΎ)ς, πι θ ανοτατα σΤΎ)ν πεΡΙΟΧΎ) του Χρυσοτρι, ' Κλ ινου. 'Ηταν Ύ) αυ θ ενΤΎ)ς αυτου του μικρου" τμΎ)ματος του , , ' αυανακτορου και οι α"ιωματουχοι που ειχαν ΤΎ)ν ευ θυνΎ) ' t: � , Ι , , των χωρων / των Ύ)ταν υποχρεωμενοι να υπακουουν στις υιαταγές ΤΎ)ς. Αν και δεν �ταν μεγαλ6τεΡΎ) από οεκαέξι ε τών , Ύ) θέλΎ)σΎ) και ο χαρακτ�ρας ΤΎ)ς οοκιμάζονταν στο , ' ' s:-uιε' μενε στα πιο υιακεκριμενα s:Και αφου' ο Λεων επακρο. " , , � υιαμερισματα των ανακτορων, μπορουσε να εχει ΤΎ)ν Ύ)συχία ΤΎ)ς. Άλλωστε και οι πέντε ετεροθαλείς αοελφοί του , ' s:- ' τους υιαμερισματα s:' και τους συ ζυγου ΤΎ)ς ειχαν τα υικα προσωπικο6ς τους υΠΎ) ρέτες. Τα μέλΎ) ΤΎ)ς ευρ6τεΡΎ)ς οι' s:- συναντιουνταν ' κογενειας υεν συχνα" ολ α μαζι,' αλλα' ασφα" ' και τις κοσμιλως παρευρισκονταν στις εκκλΎ)σιαστικες κές τελετές του Πάσχα και σε άλλες σΎ)μαντικές θΡΎ)Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΤ ΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
σκευτικές εορτές. Στη διάρκεια όλου του έτους 770, Ύ) Ει ρήνΎ) συμμετείχε σε αυτές τις συνάξεις παραΤΎ)ρώντας τα τεκταινόμενα. Ειδικότερα παρακολουθούσε πολύ στενά ΤΎ)ν πεθερά ΤΎ)ς , ΤΎ)ν Ευδοκία, αφού και Ύ) ίδια θα επωμι, , ' ζοταν ' τον ρο' λο ΤΎ)ς πρεσ βυτεΡΎ)ς αυτοκρατειρας μια μερα. Είτε Ύ) Ευδοκία ΤΎ) βΟΎ)θούσε είτε δεν ΤΎ)ς έδινε σΎ), επειδΎ)' π ιθανον ' ΤΎ) θεωρουσε ' απει λΎ)' για τις αυτομασια κρατορικές βλέ ψεις των δικών ΤΎ)ς γιων , των καισάρων, Ύ) νεαρή νύφΎ) , όπως άλλωστε πολλές άλλες σΤΎ) θέσΎ) ΤΎ)ς, μάθαινε τον ρόλο ΤΎ)ς παρακολουθώντας . ΠαραΤΎ), συνε' β αινε, ακουγοντας , ' ρωντας ο,τι προσεκτικα, τις τυποΠΟΙΎ)μένες προσφωνήσεις και τις οδΎ)γίες του τελετάΡΧΎ) που δΙΎ)ύθυνε τα διάφορα στάδια, Ύ) ΕιρήνΎ) παρευρισκόταν στις τελετές για να μάθει τον ρόλο που θα καλούνταν να , ' '", με το π λΎ)ρωμα του χρονου . παΙι,ει Στις 1 4 Ιανουαρίου του 7 7 1 , Ύ) ΕιρήνΎ) γέννΎ)σε έναν 21 ' ' του ανακτορου . 'Η ταν γιο σΤΎ)ν Α ι' θ ουσα ΤΎ)ς Π ορφυρας " ' Ύ) δ ευτεΡΎ) μο' λ ις φορα' που γεννιοταν ενα παι δ 'ι σΤΎ)ν ει δ ι, , ' ' · στο ΚΎ) αι θ ουσα ΤΎ)ν επεν δ εδυμενΎ) με πορφυρα, υφασματα Η , ι ' ' ", ' θα εφερε Α ιτο προσωνυμιο πορφυΡΟΥεννητος. ει,Ύ)ς , " θουσα ΤΎ)ς Π ορφυρας, που απεπνεε τους αυτοκρατορικους 'C ι ι , συνειρμους μεται,ωτων , των πορφυρων υφασματων και των πορφυρών πολύτιμων λίθων , προοριζόταν για ΤΎ) χρήσΎ) Τ ' ' , του αυτοκρατορα. ο κυριαρχο ' συγγενων των θΎ) λυκων , χρωμα ΤΎ)ς , που οφει λοταν στα πορφυρα" πετασματα, ε' δ ι/ νε έμφασΎ) στα πιο πολυτελή υλικά που αποτελούσαν α, οι, βυζαντινΎ)ς , ποκ λειστικο' προνομιο ΤΎ)ς αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)ς κογένειας. Αν και δεν γνωρίζουμε ΤΎ) χρονολογία κατα, ι ' λος πορφυΡΟΥεννητος ' ΤΎ)ς Α'ιθουσας, ο τιτ συναντασκευΎ)ς ται πρώΤΎ) φορά σ' ένα χειρόγραφο του 763 που αναφέρε22 Ο ι'δ ιος ο ' Δ' , τον συ' ζυγο ΤΎ)ς Ε ΙΡΎ)νΎ)ς. ' ται στον Λ εοντα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Λέων είχε γενν'Υ)θεί σ' αυτό το δωμάτιο το 750. Είναι λοι, , πι θ ανο' 'Υ) Α ι' θ ουσα Τ'Υ)ς Π ορφυρας " ειτε να κτισΤ'Υ)κε πον " , ' ' Ε 'Υ) τον πατερα του Λεοντα Γ " , ειαπο' τον Κωνσταντινο " , στις αναγκες αυΤ'Υ)ς Τ'Υ)ς συγκεκριτε να προσαρμοσΤ'Υ)κε μέν'Υ)ς χρ�σ'Y)ς ένας άλλος κοιτώνας, ο οποίος πρoϋπ�ρχε. Αν και δεν αποκλείεται τα ετερoθαλ� αΟέλφια του Λέο ντα Δ' να είχαν γενν'Υ)θεί σΤ'Υ)ν Αίθουσα Τ'Υ)ς Πορφύρας, κα, τους υεν ' θ'Υ)κε ποτε' με αυτο, το περι' βλεπτο νενα s:- αναφερ επίθετο. Η μεγάλ'Υ) τύχ'Υ) Τ'Υ)ς Eιρ�ν'Y)ς, που έγινε μ'Υ)τέρα ενός αρσενικού παιδιού, μελλοντικού κλ'Υ)ρονόμου Τ'Υ)ς εξουσίας , , του, γιορτασΤ'Υ)κε , του πατερα αμεσως απο' Τ'Υ)ν Α υλ'Υ)' και ολόκλ'Υ) Ρ'Υ) Τψ πόλ'Υ) Τ'Υ)ς Κωνσταντινούπολ'Υ)ς. Ένα τόσο , συνΟυευοταν , γεγονος , s:- ' ευτυχες παντοτε με τις ανα' λογες δ'Υ)μόσιες επευφ'Υ)μίες, οι οποίες �ταν καταχωρισμένες στο Περ{ της Βασιλε{ου τάξεως ως οι πλέον ταιριαστές για Τ'Υ) γένν'Υ)σ'Υ) ενός διαδόχου . 23 Επιπλέον στάθ'Υ)κε 'Υ) αφορ' που συνυεονταν S:- ' s:- ' του με Τ'Υ)ν ονοματουοσια μ'Υ), για τε λ ετες ' ' 'Υ) Ε ΙΡ'Υ)ν'Υ) ' ' Σ ε αυτες παΙULOυ, s:- συμμετειχε. s:- , στις οποιες υεν περιλαμβάνονται τα συγχαΡ'Y)τ�ρια Τ'Υ)ς Συγκλ�τoυ προς τον αυτοκράτορα, 'Υ) λιτανεία προς Τ'Υ) Μεγάλ'Υ) Εκκλ'Υ)σία για Τ'Υ)ν πατριαρχικ� πρoσευχ� των ευχαριστιών για τον , ' S:- ", ' υει,ιωσ'Υ) επιτυΧ'Υ)μενο τοκετο, και μια σΤ'Υ)ν Α ι' θουσα του Σίγμα, όπου οι φατρίες ζ'Υ)τούν να εορταστεί το γεγονός με , αναρτουν , , ' ' S:Κ ατοπιν οι φατριες αγωνες στον Ι ππουρομο. μια σ'Υ) μαία, σ'Υ) μάδι ότι οι ιπποδρομίες θα διεξαχθούν Τ'Υ)ν , , και ο' λοι οι κατοικοι ' ' επομεν'Υ) προσκα λουνται να συγκεντρωθούν στον Ιππόδρομο για να μάθουν το όνομα του νεο, ι ' γενν'Υ)του πορφυΡΟΥεννητου. Τ'Υ)ν επομεν'Υ) και αφου, ανα" , ' κοινωνεται το αναμενομενο ονομα Κ ωνσταντινος, ακολουθούν επευφ'Υ) μίες και διεξάγονται οι ιπποδρομίες. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗ Ν ΠΟΡΦΥΡΑ
, , ενα Ι εωικο � , ποτοΙ ' Σ τη crUVEXEta ο αuτοκρατορας κερναει ποu το έλεγαν λ οχόζεμα (κατά λέξ'Υ) « ζωμός Τ'Υ)ς λεχώ νας» ), το οποίο διανέ μεται δωρεάν σε όλο τον πλ'Υ)θuσμό. ι ι ι ι Ι πριγκιπα Μ εσα στο ανακτορο, οι προποσεις για τον νεο λαμβάνοuν χώρα στο προστώο Τ'Υ)ς Αίθοuσας των Δεκαεν, ' Α xou β "ιτων , οποu τα με' λ'Υ) Τ'Υ)ς κα' θ ε τα' ξ'Υ)ς ερχονται νεα με Τ'Υ) σειρά να πιοuν λοχόζεμα. Στψ πόλ'Υ) το ίδιο ποτό s:" o uOU, ' ' s:,υιανεμεται απο, Τ'Υ) Χαλ Κ'Υ)' κατα" μ'Υ)κος Τ'Υ)ς Μ εσ'Υ)ς " ' ' · οι φτωΠ u' λ'Υ) τοu ανακτοροu μεχρι Τ'Υ)ν Αγορα τοu Β οος χοί μάλιστα -«οι εν Χριστώ αδελφοί μας» - καλούνται ι, θouv και να πιοuν εις UYEtav ' s:, , ' να ερ τοu παωιοu s:,uιαιτερως , γεν' ' λ'Υ)ρες μερες. Ο αuτοκρατορας ' για επτα, ο λοκ κερναει , " ι � ναιουωρα τοuς UΠ'Υ)κοοuς τοu οποτε 'Υ) yuvatxa τοu γεν, υεν , αγορι. , Ακομ'Υ) " ενα uγιες ' s:, ναει και αν οι ζ'Υ)τωκραuγες , " ' s:, Τ'Υ)ς, 'Υ) Ε ΙΡ'Υ)ν'Υ) εφταναν στα uιαμερισματα ' ασφα λως ' θα ειχε πλ'Υ)ροφΟΡ'Υ)θεί τα τεκταινόμενα. " ' Σ Τ'Υ) crUVEXEta, 'Υ) αuτοκρατειρα πρεπει να προετοιμαστεί για Τ'Υ) σ'Y)μαντικ� τελετ� στ'Υ) διάρκεια Τ'Υ)ς οποίας θα δεχτεί τα σuγχαΡ'Υ)τ�ρια σύσσωμ'Υ)ς Τ'Υ)ς Αuλ�ς. Πρόκει ται για μια μεγαλoπρεπ� τελετ� ποu προβλέπεται για ' s:, μερα ' ' Τ'Υ)ν ογυο'Υ) μετα, τον τοκετο.' Ο κοιτωνας Τ'Υ)ς αuτο, , , με xpuεωικα s:, υιακοσμειται κρατειρας s:, ' για Τ'Υ)ν περιστασ'Υ) , , " , ' s:, σαφι πετασματα απο αλλ α υωματια ΤΟU ανακτοροu , ποu " στοuς ΤΟΙΧΟUζ, ' και τα κρεμοuν ' τα απ λωνοuν στο κρε βατι ενώ παράλλ'Υ)λα ανάβοuν λUχνοuς με πολλά κεριά. Η μ'Υ), / ' πιο αναπαuτιχα, γινεται τερα κα' θ εται οσο και το μωροΙ ' , ι ι � Ι φορεμα. Κατοπιν το προσωπικο, ντuνεται με ενα εωικο , , " τοu κοιτωνα, οι Euvouxot ποu ειναι uπεu θuvot για τα ωιαιs:, , , ' τερα αuτοκρατοριχα, υιαμερισματα, cruyxaιpouv Τ'Υ)ν αuτοs:, , " ' ' κρατειρα. Α μεσως μετα προσερχονται οι κuριες Τ'Υ)ς Α uλ�ς ανάλογα με Τ'Υ) σειρά τοuς (πρώτα οι γuναίκες, αφού Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΙ
, ' παιuιoυ Υ;, " υπο θεσΎ) , " ειναι βασικα' γυναικεια Ύ) γεννΎ)σΎ) ενος , f I �' εστω και αν ο αυτοκρατορας υεχεται πρωτος τα συγχαΡΎ)τ�ρια. ΑκόμΎ) και οι x�ρες των αξιωματοίιχων που έχουν αποβιώσει περνοίιν πριν από τους άνδρες ). Κάθε ομάδα Ι και προ, ι / συγχαιρει και ευχεται σΤΎ) μΎ)τερα, σΤΎ)ν οποια , , , , s, ' 'Υ , ' οι ανσφερει απΌ ενα μικρο υωρο . στερα ακο λου θ ουν δρες ΤΎ)ς Aυλ�ς, πρώτα τα μέλΎ) ΤΎ)ς Συγκλ�τoυ και κα, , , τοπιν οι υπο' λοιποι αξ ιωματουχοι κατα, σειρα' αξ ιωματος . ' ' για μια πιο μεγα λοπρεΠΎ)' Μ πορει' να προκειται απ λ ως παραλλαγ� των εορτασμών που επιφυλάσσονται για κάθε , ομως , , τοκετο, " επιτυΧΎ) μενο για ΤΎ)ν Ε ΙΡΎ)νΎ) ειναι μια ποΛU σΎ) μαντικ� στιγμ� , αφοίι με ΤΎ) γέννΎ)σΎ) του γιου ΤΎ)ς διασφαλίζεται Ύ) συνέχεια ΤΎ)ς Συριακ�ς δυναστείας. , " Ε πι" σαραντα Ύ)μερες, οπως και ο' λ ες οι λ εΎ) Ε ΙΡΎ)νΎ), χώνες , θεωρείτο ακάθαΡΤΎ) και παρέμεινε περιορισμένΎ) s, , s, ' επιστροφΎ), ΤΎ)ς στους , ΤΎ)ς. Η σταυιαΚΎ) στα υιαμερισματα δΎ)μόσιους χώρους αποκορυφώθΎ)κε με ΤΎ)ν εκκλΎ)σιαστι" εγινε και πα' λ ι s,υεΚΤΎ), ' οποτε ΚΎ), τε λ εΤΎ)' του κα θ αρμου, σΤΎ)ν εκκλΎ)σιαστικ� κοινόΤΎ)τα. Η τελετ� του καθαρμοίι , , , , γεννΎ)σει. ' Ύ)ταν απαραΙΤΎ)ΤΎ) για κα' θ ε γυναιχα που ειχε Μετά από τον καθαρμό, Ύ) Eιρ�νΎ) συμμετείχε σΤΎ) βά' πτισΎ) του γιου ΤΎ) ς που τε' λ εσε και πα' λ ι ο πατριαΡΧΎ)ς, αυτ� ΤΎ) φορά στον μΎ)τροπολιτικό ναό ΤΎ)ς Αγίας Σο, ,� , το ονο, 24 Σ υμφωνα ι ι φιας. με ΤΎ)ν παραυοσΎ) , το αγορι ΠΎ)ρε , ' Ε ' , του Ύ)γεμονευοντος μα του παππου' του Κωνσταντινου ' , / , αυτοκρατορα. ΣΤΎ) Χρονογραφια του, ο Θ εοφανΎ)ς υπαινισ, Ύ)ταν ι ' σεται οτι αρκετα, ασυνΎ)ι θ ιστο για εναν παππου, να παρίσταται σΤΎ) γέννΎ)σΎ) του γιου του παιδιοίι του . 25 ΣπάΙ , , ι ' ζουσε νια ενας αυτοκρατορας αρκεταΙ ωστε να χαρειΙ ενα s, ' των , ευτυχες , - πολλοι' πε' θ αιναν στα πευια , γεγονος τοσο s, " , ' ' μαχων Ύ) επεφταν θυματα υΟ λοφονων, συχνα' σε πο λu" νεο�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ι ι ειχε ι ι απ, αUΤΎ)ι τοu Κ ωνσταντινοu Ε Ι , ο οποιος τεΡΎ) Ύ) λ ικια βασιλεύσει τριάντα σuναπτά έΤΎ). Το 77 1 , ο γιος ΤΎ)ς Eιρ�ι ΤΎ)ν τεταρι ι ι s:, αντιπροσωπεuε νΎ)ς, Κωνσταντινος, οεν μονο ι ι ι ι s:, εΠΙΤUΧΎ)μενΎ)ς s:,uuναστειας, α λ ΤΎ) γενια μιας ιuιαιτερως I s:, παρα' λλΎ) λ α ΤΎ)ν uποσχεσΎ) ι ι σuνει λα' εοινε μιας εΙΡΎ)νΙΚΎ)ς χειας ΤΎ)ς εξοuσίας ΤΎ)ς στο μέλλον . Ένα μέλλον nou οια γραφόταν λαμπρό για τψ Eιp�νΎ), καθώς προχωρούσε εν πoμπ� με ΤΎ) σuνοοεία ΤΎ)ς προς ΤΎ)ν Αγία Σοφία για τα ι ι Ι εκπ λΎ)ρωσει ι β αφτισια τοu πρωτοτοκοu ytou ΤΎ)ς. Ε ιχε το πρώτο και σΎ)μαντικότερο καθ�κoν μιας αuτοκρατορικ�ς πριγκίπισσας . ...s
Η Ειρήνη ως μητέρα και αυτοκράτειρα
?.,
Μ εταξύ 77 1 και 775, σΤΎ)ν εξωτερικ� πoλιτικ� τοu Κων, καται των Αραι ι ι Ε Ι κuριαΡΧΎ)σαν σταντινοu οι εκστρατειες ι ι , ενωι στο εσωτερικοι ο αuτοκραβων και των Β ou λγαρων τορας εξακολοuθούσε να καταοιώκει όσοuς εικονολάτρες ι ι ι περισσοτερο ι Ύ)σαν γνωστοι.ι 'Ετσι ενισχuσε s:, ακομΎ) τον οει βοuς ( καται ι ι τοu θ ριαμ σμοι αναμεσα στοuς στρατιωτικοuς των Αράβων σΤΎ) Σuκ� , το 77 1 , και σΤΎ) Μοψοuεστία, το 772, και κατά των Βοuλγάρων το 7 7 3 ) και σΤΎ)ν επίσΎ) μΎ) , γεγονος ι nou εμφuσοuσε ι εικονομαχια, αuτοπεποι' θ Ύ)σΎ) ι ι καται των εικονοs:, στοuς στρατιωτες τοu . Σ τοuς uιωγμοuς λατρών διέπρεψε ο στραΤΎ)γός τοu Θέματος των ΘραΚΎ) σίων Mιχα�λ Λαχανοδράκων . Πολλοί μοναχοί οι οποίοι αρνούνταν να δεχτούν το Σύμβολο ΤΎ)ς Πίστεως nou είχε εκδώσει Ύ) εικoνoμαχικ� Σύνοδος τοu 754 βασανίσΤΎ)καν, τuφλώθΎ)καν και εξορίσΤΎ)καν ' όσοι οεν αντιστέκονταν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 45
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙ Ν
, , κα λογριες. ' μοι ' Ο ι επισΎ) υποχρεωνονταν να παντρευτουν διωγμοί των εικονολατρών , των βιβλίων τους , των εικό, , τους συνεχισΤΎ)κε νων τους και των μονασΤΎ)ριων με σφο, ' υΡΟΤΎ)τα, � , του λ αχιστον σε αυΤΎ), ΤΎ)ν πεΡΙΟΧΎ), , με ΤΎ)ν αμε' ' Η καταστασΎ) ρισΤΎ) συγκατα' θ εσΎ) του αυτοκρατορα. α' λ λαζε το 774, όταν μια ναυτικ� συμφορά κατέστρεψε πολλά πολεμικά πλοία που είχαν σταλεί κατά ΤΎ)ς Βουλ γαρίας και στάθΎ)κε Ύ) αφoρμ� για μια τελιχ� εκστρατεία το 775 με στόχο τψ oριστικ� συντριβ� των Βουλγάρων . Όμως σΤΎ) διάρκεια αυτ�ς ΤΎ)ς επίθεσΎ)ς ο Κωνσταντίνος , τραυματισΤΎ)κε στον μΎ)ΡΟ" και πε θ ανε κατα' ΤΎ) μεταφορα, του από ΤΎ) ΣΎ)λυβρία στψ πρωτείιουσα.26 Μετά τον θάνατό του , τον Αυγουστο του 775, ο Κων, " Ε Ι ταφΎ)κε σταντινος με τιμες στο αυτοκρατορικοι μαυ, ' στον ναο' των Αγιων ' πλ αι ' Αποστο' λ ων απο' ΤΎ) συσω λ ειο ζυγό του Ευδοκία και τους γιους του . Ο πρωτότοκος , ο Λέων , αναΚΎ)ρυχθΎ)κε μοναδικός αυτοκράτορας. ΣΤΎ) διάρ κεια ΤΎ)ς διαδικασίας ΤΎ)ς διαδoχ�ς μια σειρά από σΎ)μα ντικές διαβατήριες τελετουΡΥίες συμπλ�ρωνε τα προ φαι αυτοκρατορα , , νΎ)ι σΤΎ)ν αντικαταστασΎ) του ενος απο, τον άλλον. Ως αποτέλεσμα ΤΎ)ς ανακ�ρυζΎ)ς του Λέοντα, Ύ) Ει ρ�νΎ) έγινε αυτοκράτειρα και Ύ) χ�ρα Ευδοκία υποβιβά" , ' Ο ταν συντελ ειται σΤΎ)κε σε αυτοκρατεφα-μΎ)τερα. μια τόσο μεγάλΎ) αλλαγ� , Ύ) παλαιότεΡΎ) αυτοκράτειρα οφεί λει να παραμερίσει για χάρΎ) ΤΎ)ς νέας παραχωρώντας ΤΎ)ς � , , και τους κοιτωνες που προορι' ζονται για τα uιαμερισματα , , ' ' περιπτωΣ ε μερικες ΤΎ)ν Ύ)γεμονευουσα αυτοκρατειρα. Ι Ι ι , � σεις τα πραγματα και το υεν γινονταν με αυτον τον τροπο , ' ' ' ζ ' β νεο αυτοκρατορικο ευγος ρισκοταν αποκ λ εισμενο απο, τα επίσΎ) μα διαμερίσματα.27 Το 775 δεν υπάρχουν ενδεί ζεις ότι Ύ) Ευδοκία ακολουθΎ)σε αυτό το παράδειγμα, πράγDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
μα ποu θα οδΎ)γούσε σε ενοχλΎ)τικές σuγκρούσεις. ΠιθανόΙ ανακτορο ι ' ι,εχωριστο " , , τατα μετακομισε σε ενα Ύ)Ι σε καποω " , , ' μονασΤΎ)ΡΙ ΤΎ)ς περωΧΎ)ς· Ο μως οι πεντε γωι ΤΎ)ς , οι καισαρες, ίσως να μΎ)ν ήταν το ίδω πρόθuμοι να παραΙΤΎ)θούν από το δικαίωμα πρόσβασΎ)ς στο Μέγα Παλάτω. Αλλά βέβαια ο θάνατος τοu πατέρα τοuς, Ύ) ανακήρuξΎ) τοu Λέο ντα ως μοναδικού Ύ)γεμόνα τοu Βuζαντίοu , καθώς και Ύ) " 1:' τοu yιou τοu Κωνσταντινοu , ' uπαρι,Ύ) μειωναν στο ελ αχιστο " " να γινει ' τις πι θανΟΤΎ)τες για οποων δΎ)ποτε απο αuτοuς , , καποτε αuτοκρατορας . , " στοσο uπαρχοuν σΎ) μαντικες εν δ εΙι,εις ' 1:" οτι ορισμενοι Ω , ' ανΎ)σuχοuσαν στρατιωτικοι, επαρχιακοι' δ ωΙΚΎ)τες και Ύ)' θ ελαν να απαλλαγούν από το ζήΤΎ)μα ΤΎ)ς αuτοκρατορικής " ' ' και τοuς πεντε κλΎ)ρονομιας καισαρες. Π Ύ)γαν σΤΎ)ν πρω, , ' μα ζ'ι με τεuοuσα για τον επομενο εορτασμο' τοu Π ασχα ένα μεγάλο πλήθος ποu σuγκεντρωνόταν καθΎ) μερινά στον Ιππόδρομο. ΟλόκλΎ)ΡΎ) ΤΎ) ΜεγάλΎ) Εβδομάδα τοu 776, από την Κuριακή των Βα'ιων μέχρι ΤΎ) ΜεγάλΎ) Πέ μΠΤΎ) , οι διαδΎ)λωτές διατράνωναν ΤΎ)ν αφοσίωσή τοuς ' ' στοuς Ύ)γεμονες, στον Λεοντα και τον νεαρο, τοu γω, τον Κωνσταντίνο. ΤΎ) ΜεγάλΎ) Παρασκεuή , ο Λέων σuγκά λεσε ΤΎ) ΣύγκλΎ)ΤΟ, τον στρατό και τον λαό και τοuς uπεν, , τον ' θ uμισε ' δ ωσει ' ' μονο να απο δ εχθ ouv τον ορκο ποu ειχαν , ' και τοuς απογονοuς τοu ως ι' δ ω, τον γω τοu Κωνσταντινο Ύ)γεμόνες. Ο όρκος επαναλήφθΎ)κε προφορικά παροuσία των κατάλοιπων τοu Τιμίοu Σταuρού ποu φuλάσσονταν σΤΎ)ν Αγία Σοφία, ενώ παράλλΎ)λα αποτuπώθΎ) κε γρα1:' , ' Γ ια να ει,ασφα πτως. και Ύ) λ ιστει' Ύ) οικογενειαΚΎ), ενΟΤΎ)τα σuναίνεσΎ) των ετεροθαλών αδελφών τοu , ο νεότερος, ο Εuδόκιμος, προβιβάσΤΎ)κε ΤΎ)ν επομένΎ), το Μεγάλο Σάβ βατο, στο αξίωμα τοu νoβελ tσσιμoυ. Ύστερα οι καίσαρες ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 47
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡ Ι Ν
" οπου τε' λ ε' Σ οφια, ' Δ ' στην Αγια 'ο;:. συνοοευσαν τον Λεοντα σαν την καθιερωμένη λειτουργία της αλλαγ�ς του κα λύμματος της Αγίας Τράπεζας. Κατόπιν οι συγκλητικοί , και εκπροσωπους του ' ακο λου θουμενοι απο, στρατιωτικους λαοίι απόθεσαν τους καταλόγους που περιλάμβαναν τον ι ι " γραπτοι ορκο αφοσιωσης στον αυτοκρατορα πανω στην Αγία Τράπεζα, το ιερότερο μέρος της ιερότερης εκκλη σίας του Βυζαντίου . Ο Λέων ανέβηκε στον άμβωνα μαζί με τον πατριάρχη και παρακάλεσε τους παριστάμενους 0;:. ' τον γιο του Κ ωνσταντινο , ' σαν αυτοκρατορα, να οεχτουν ' Ν ' και το χερι ' του Χ ριστοω) ' . « α εισαι «απο, την Ε κκλησια βέβαιος, Υιέ του Θεοίι, ότι οεχόμαστε τον αφέντη Κων" , ως αυτοκρατορα σταντινο μας απο" το χερι Σ ου και θα τον προστατείιουμε και θα πεθάνουμε για χάρη του ! » αν α" ουτε το χερι , , ο;:. ψ ' οεν ' 'C,εραν οτι φωνησαν ο' λοι. 28 'Ομως τοτε ' ' να τον σωσει απο" το χερι της του Θ... εου' ο;:.οεν θα καταφερνε γυναίκας. Έτσι επισφραγίστηκε μια ζεxωριστ� αυτoκρατoρικ� OιαOox� . Όλα τα απαραίτητα συστατικά στοιχεία, Εκ κλησία, στρατός, Σίιγκλητος και λαός, έοωσαν τη συγκα0;:. ' ' τα' θ εση' τους. Μ ια καινουργια τε λ ετη' ανακη' ρυι,ζ ης uια βo�ς εισ�xθη στη λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου, , ' ' προκειμενου να οριστει, ο γιος του Λ εοντα, ο Κωνσταντινος, οιάοοχος του θρόνου. Αφοίι λοιπόν ο Λέων εζασφάλι, ' σε αυτο, που η' θελ ε, ζητησε απο, τον πατριαρχη να τακτο' την αυγη' της Κυποιησει τα της στε εως που ε' λαβε χωρα , ριακ�ς του Πάσχα, 1 4 Απριλίου του 776. Μια φoρητ� 'ψ Αγία Τράπεζα τoπoθετ�θηκε στο αυτοκρατορικό θεωρείο που Οέσποζε στον ΙππόΟρομο. Εοώ, κάτω από τα βλέμ ματα του πλ�θoυς που είχε συγκεντρωθεί στις κερκίοες του απέραντου ιπποορομίου, ο πατριάρχης ευλόγησε τα ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
αυτοκρατορικά εμβλ�ματα και ο Λέων Δ' έστεψε συναυ, , ' τοκρατορα τον πενταχρονο γιο του Κωνσταντινο. Μ ετα' απ' αυτ� τη ΟΎ) μόσια χειρονομία, μετέβΎ)σαν όλοι εν χορώ σΤΎ)ν Αγία Σοφία για να γιορτάσουν ΤΎ)ν πιο σΎ) μαντικ� , ' που υποχριστιανΙΚΎ), γΙΟΡΤΎ), , ΤΎ)ν ΑναστασΎ) του Χ ριστου, , , ΤΎ) σωΤΎ)ρια και ΤΎ)ν αιω, ' πιστους σχεται στους αλΎ) θ ινους ' νια ζωΎ)' . Μ ια προσφαΤΎ) ανα' λ υσΎ) αυτου' του σΎ)μαντιχου, , του , ' στο πλ αισιο ' γεγονοτος υπογραμμι' ζει οτι, ΤΎ)ς εΟΡΤΎ)ς Πάσχα, οι Βυζαντινοί ενοεχομένως να θεώΡΎ)σαν ΤΎ)ν εκ ' με' ρους του Λεοντα προσφορα, του γιου του στον λαο' ΤΎ)ς ΚωνσταντινοίιπολΎ)ς ως παραλλΎ)λισμό ΤΎ)ς θείας οωρεάς του Yιou του Θεοίι προς τον κόσμο. 29 Ο πατριάΡΧΎ)ς παρί σταται σε κάθε στάοιο ΤΎ)ς οιαοικασίας για να εγγυΎ)θεί ΤΎ) oιαoox� του Κωνσταντίνου, απ' ΤΎ)ν οποία αποκλείονται , "c ' " παρεχει ΤΎ)ν υποσΤΎ)ΡΙι.,Ύ) ' του . 'Ε τσι Ύ) Ε κκλΎ)σια οι θ ειοι s:' , ΤΎ)ς στα υικαιωματα του πρωτοτοκου και επιχειρει, να εξα, ' , s:λ ει' ψ ει τις ενυεχομενες απαιΤΎ)σεις των καισαρων , των παιοιών ΤΎ)ς ΕυΟοκίας. ' σΤΎ) λ ει' ' σΎ) μαντικο" οτι Ύ) Ε φΎ)νΎ) συ μμετειχε Ε ιναι τουργία του Πάσχα του 776 στον μΎ)τροπολιτικό ναό ως , s:, ' π λ εον ' οριστει, που ειχε μΎ)τερα του παωιου-αυτοκρατορα ως μοναοικός κλΎ)ρονόμος ΤΎ)ς αυτoκρατoρικ�ς εξουσίας. " του υπερωου C χατη'Ε φτασε σΤΎ) νοτιοανατο λ ΙΚΎ)' γωνια χούμενα) μέσω ΤΎ)ς ιoιωτιχ�ς ανυψωμένΎ)ς οιόοου που συs:' ' s:' ' συνουευομενΎ) νευεε το ανακτορο με ΤΎ)ν εκκλΎ)σια, απο, μέλΎ) ΤΎ)ς αυτoκρατoρικ�ς φρουράς ( σχολαΟ που κρατοίι-. , ' Β ε' β αια Ύ) συμμεΤΟΧΎ) ΤΎ)ς Ύ)ταν αναμενοσαν σΚΎ)πτρα. , , ι ι μενΎ) ' οι αυτοκρατορες επαιρναν παντοτε μερος σΤΎ)ν κεντρικ� εoρτ� ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας. Αλλά το 776, μετά ΤΎjV ανα κ�ρυξΎ) του γιου ΤΎ)ς στο αξίωμα του συναυτοκράτορα, Ύ) παρουσία ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς οεν μπορεί να περάσει απαρατ�'
'
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤ!Θ ΧΕΡΙΝ
" α λλ ωστε Ύ) αφιc,Ύ) ' ", ' ΤΎ)ς χωριστα' απο" τους ανΡΎ)τη , ουτε δρες ΤΎ)ς αυτοκρατορικής οικογένειας . " ' για να τους οσες προσπα' θ ειες κι αν εγιναν Ω στοσο, φράξουν τον δρόμο προς τψ αυτοκρατορική εξουσία, οι φιλοδοξίες των καισάρων δεν ξεριζώθΎ)καν. Αντίθετα, συ νέχισαν να δολοπλοκοίιν όσο διήρκεσε Ύ) βασιλεία του , , � , Η Ε φΎ)νΎ) , ΤΎ) �UΙαOOΧΎ). ' προΎ)ταν τους, με στοχο πατερα φανώς ενήμεΡΎ) γι' αυτή ΤΎ)ν αντιπαλόΤΎ)τα, όπως και για / " Ύ) γεννΎ)σΎ) του γιου ΤΎ)ς ειχε αναστει'λ ει τις απαιτο οτι , ' τους. Η στε' ψ Ύ) του νεαρου" πριγκιπα ΚωνσταντιΤΎ)σεις νου ως αυτοκράτορα πιθανόν να τους ώθΎ)σε να ξεφορτω θοίιν το ταχίιτερο τον ετεροθαλή αδελφό τους Λέοντα. Γιατί μόλις μερικές εβδομάδες αργότερα, τον Μάιο του 776, ο ΝΙΚΎ)φόρος, ο μεγαλίιτερος από τους καίσαρες, κα, Τ ο αυτοκρατορικο' ' 'C ' ΤΎ)γΟΡΎ)' θ Ύ)κε οτι εψφαινε συνωμοσια. συμβοίιλιο συνεδρίασε και αφαίρεσε τους τίτλους ευγε� ' λ φια, τα οποια , απο, ο' λ α τα αοε ' εc,ορισΤΎ)καν ' 'C σΤΎ) Χερνειας , , " , ' σωνα με το αιτιο λογικο οτι παρε βΎ)σαν τον ορκο που ει�, ' Ε ' . ΑυΤΎ)" Ύ)ταν ' τους, Κωνσταντινο στον πατερα χαν οωσει 'C , � , � , , ' περιοοους εc,οριας, Ύ) πρωΤΎ) απο τις πολλ ες κατα, ΤΎ) οιαρ' κεια των οποίων τα ετεροθαλή αΟέλφια του Λέοντα Δ ' συνέχισαν ν α συνωμοτοίιν εναντίον του και αργότερα ενα ντίον του Κωνσταντίνου ΣΤ' . Κατά τα έΤΎ) 78 1 /782, 792 και 799 αποτέλεσαν το επίκεντρο εξεγέρσεων, οι οποίες όμως όλες κατεστάλΎ)σαν . Δεν αποκλείεται κάποιες δυ, να εκμετα λλ ευονταν , ' τους και, σαφατριες σαρεσΤΎ) μενες ρες και οι τελευταίοι να μΎ) δροίισαν με δική τους πρωτο, �, ' . Μ ετα' απο" εικοσι τρια τον θ ρονο βου λ 'ια για να κεροισουν χρόνια, το 799, έπαψαν οριστικά να είναι εν δυνάμει αυ τοκρατορικοί διεκδΙΚΎ)τές, όταν Ύ) ΕφήνΎ) διέταξε να τυ φλωθοίιν οι τέσσερις νεότεροι. 30 Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Ας επιστρέΨοuμε όμως στο 776, όταν οι καίσαρες εξο ρίστηκαν στη βόρεια ακτ� της Μαόρης Θάλασσας. Την , I� � , , Ι αποuεικνuει Ι ακομη γεγονος το ποσο σηωια χρονια, ενα μαντικ� �ταν �oη η Eιρ�νη ως αuτοκράτειρα. Όταν ο Βοόλγαρος ηγεμόνας Τελέριχος αναζ�τησε καταφόγιο στην Κωνσταντινοόπολη , ο Λέων ΔΙ τον Οέχτηκε φιλό ξενα. Ο Τελέριχος βαπτίστηκε Χριστιανός με ανάοοχό Ι Ι τοu τον αuτοκρατορα, προ β ι β αστηκε σε πατρικιο και παι ντρεότηκε μια σuγγεν� της Eιρ�νης. Δεν γνωρίζοuμε το � Ι Ι της, ομως Ι � Ι λ φη , ανι Ψ ιαΙ ηΙ αυε ονομα σαν εξαυε λ φηΙ της αuτοκράτειρας βρέθηκε στοuς εξέχοντες κόκλοuς της Au λ�ς. Η σuμμαχία απέφερε στον Τελέριχο μια σόζuγο με Ι Ι τοu θ εση Ι Ι , ποu ανταποκρινοταν u Ψ η ληι θ εση στη νεα στη Ι Ι Ι Ι Π αρομοια βuζαντινηΙ ιεραρχια. μετρα καταγραφονται σuχνά, αφοό η αuτοκρατορικ� Αuλ� σuν�θιζε να uποθάλπει τοuς ανταγωνισμοός σε απομακρuσμένες περιοχές. Ανάλογη �ταν η περίπτωση τοu Άοαλγι, yιou τοu τε λεuταίοu βασιλιά των Λομβαροών ΔεσιΟέριοuς, ο οποίος έχασε τον θρόνο τοu μετά την κατάκτηση της Παβίας από τον Καρλομάγνο ( 774 ) . Ύστερα από είκοσι χρόνια Ι Ι Ι με το ονοΙ Ι λη , οποu ηταν γνωστος στην Κωνσταντινοuπο μα Θεόοοτος, στάλθηκε στην Ιταλία για να απαιτ�σει τον τίτλο τοu (ανεπιτuχώς, όπως αποΟείχτηκε ) . Ο γιος τοu Γκριμάλοος π�ρε επίσης νόφη από το Βuζάντιο, σuγγεν� της αuτοκρατορικ�ς οικογένειας . Καλωσορίζοντας και Ι Ι Ι uποστη ριΙ ζοντας εκπεσοντες ηγεμονες, οι αuτοκρατορες Ι μια μερα Ι οι προστατεuομενοι Ι Ι τοuς θα τοuς αΙη λ πιζαν οτι νταπέοιοαν τη γενναιόοωρη φιλοξενία τοuς επιβάλλοντας φιλοβuζαντιν� πoλιτικ� στις χώρες τοuς. Το έθιμο αuτό μας uπενθuμίζει το πλ�θoς των ικετών και των ξένων τοuς Ι Ι Ι η αuτοκρατορικηΙ Α u ληΙ και οι οποιοι οποιοuς σuντηροuσε Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
παράλληλα παρίσταντο στις περισσότερες εΚΟ"Υ)λώσεις και έτσι εΠ"Υ)ρεάζονταν από το βuζαντινό ίιφος εζοuσίας . Αuτές οι μέθοοοι οεν �ταν βέβαια καινοφανείς : οι·περισ, , ' πολ ιτισμοι' ειχαν ' 1; ' παρομοιες σuσοτεροι αρχαιοι αναπτuc.,ει ν�θειες , όμως σΤ"Υ)ν πρώιμ"Υ) μεσαιωνικ� περίοοο "Υ) Αuλ� ' ' ' λ"Υ)ς "Υ)ταν Τ"Υ)ς ΚωνσταντινΟUΠΟ απο, τις ε λαχιστες ποu μποροίισαν να σuνΤ"Υ) ροίιν έναν λαμπρό κίικλο τελετοuργικ�ς ζω�ς , τον οποίο οι αλλοοαποί έβρισκαν πoλU εντuπωσια, κο. Ο γάμος μιας σuγγενοίις Τ"Υ)ς Eιρ�ν"Y)ς με τον Βοίιλγα ρο πρίγκιπα επιβεβαιώνει Τ"Υ) σποuοαιόΤ"Υ)τα Τ"Υ)ς οικογε νείας Τ"Υ)ς (για τψ οποία γνωρίζοuμε ελάχιστα). l! εuμε, , UΠΟUΟΧ"Υ) , φαινε' "- ' τοu Τε λ EpLXou ν"Υ)ς απο' τοuς Β uζαντινοuς ται ότι αποοuνάμωσε τοuς Βοuλγάροuς, οι οποίοι οεν απο" πειρα' θ "Υ)καν να εκστρατεuσοuν εναντιον Τ"Υ)ς Αuτοκρατο, για πολλ α" χρονια. 'Ο μως οι ανατο λ ικες , uE' περιοχες ..- ' ριας , , ' ' χονταν επανει λ"Υ)μμενες εισ βο λ ες και uπεφεραν απο τις λε"Υ)λασίες των Αράβων. Το 777, ο Λέων Δ' έστειλε τις σuν οuασμένες οuνάμεις όλων των ανατολικών Θεμάτων κα, " οποu και καΤ"Υ)' ' τα, Τ"Υ)ς Γερμανικειας σΤ"Υ) Β ορειο Σ uρια, γαγαν περιφαν� νίΚ"Υ) "Υ) οποία εορτάσΤ"Υ)κε με θρίαμβο στο " "Υ)ταν ενα , αuτοκρα' ' Ο ι Σ οφιανες των Σοφιανων. Ανακτορο , , ' , οποu τορικοι ΟΙΚ"Υ)μα σΤ"Υ)ν ασιαΤΙΚ"Υ), αΚΤ"Υ), τοu Β οσποροu " , "..- ' τα σuγχαΡ"Υ)τα στρατεuματα uεχονταν κατα παραuοσ"Υ) τ�ρια μετά τις μάχες και μοιράζονταν μέρος Τ"Υ)ς πολεμι, λ ειας. ' ' ''' Ο νεαρος πριγκιπας Κωνσταντινος Κ"Υ)ς σuνοuεuσε τον πατέρα τοu και οι OUO τοuς καθισμένοι στοuς θρόνοuς τοuς επέβλεψαν Τ"Υ) oιανoμ� των λαφίιρων . Αργότερα πραγματoπoι�θ"Y)κε "Y) νικ"Y)τ�ρια παρέλασ"Υ) μέσα στψ πό λ"Υ) ακολοuθώντας Τ"Υ)ν προκαθορισμέν"Υ) πορεία : έμπαιναν σΤ"Υ)ν Κωνσταντινοίιπολ"Υ) από Τ"Υ) Χρuσ� Πίιλ"Υ) , παρ�λαu"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙ Κ Ε Σ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, , και κατεναν μπροστα, απο' πο λλ α' ση μαντικα, μνη μεια , ' ' � , ληγαν στον I ππουρομο, οπο\) οι α\)τοκρατορες χαφετο\)σαν τον στρατο, και το πλη' θ ος απο' το α\)τοκρατορικο, το\)ς θεωρείο. '4ς
Λέων ΔΙ και εικονομαχία
?..,
"
, και στην εξ ωτερικη' πολ ιτικη' Τ οσο , στην εσωτερικη, οσο
Δ ' εμφανι' ζεται σ\)νεχιστης 1:- ' , των παραυοσεων ' το\) , ο Λ εων ι , το\) πατερα το\) και \)περμαχος της εικονομαχιας, παροτι ' ' , ' μετα' τον θ ανατο το\) πατριαρχη Ν ικητα τον αντικατει , ' (λ εχτορα ) απο' το προσωπικο, στη σε με εναν αναγνωστη ' αργοτερα , ' το\) Π ατριαρχειο\), τον Π α\)' λο, ο οποιος \)πο, ξε οτι , 1:-' ' Σ τη στηρι υεν σ\)μφωνο\)σε με το\)ς εικονομαχο\)ς. διάρκεια της βασιλείας το\) Λέοντα, επετράπη σε λίγο\)ς εικονολάτρες να επιστρέΨο\)ν από την εξορία. Όμως στο ι , ' ' Ι λ εγεταιεσωτερικο, το\) ανακτορο\), οταν -οπως ο Λεων ι ι ι ανακα' λ\) Ψ ε τη Ι:- σ\)νωμοσια ορισμενων ε\)νο\)χων αξ ιωμαι εικονες, ι ι ι , το\)χων πο\) υιακινο\)σαν ιερες πηρε πολ\)' σκληρά μέτρα. 31 Οι εικόνες είχαν καταργηθεί και η λατρεία το\)ς είχε καταδικαστεί απόΙ:-τη Σύνοδο το\) 754, σ\)νεπώς 1:- ' ι ι ζαν πως UΙακινυ\)νε\)αν οι \)παιτιοι γνωρι . ' Υστερα αποι έρε\)νες σ\)νέλαβαν τον Ιάκωβο τον παπία (\)πεύθ\)νο α σφαλείας το\) Μεγάλο\) Παλατίο\) ), τέσσερις χουβιχουλά' ) και καμποσο\)ς ι ι Ι ( ολ οι το\)ς ε\)νο\)χοι ριους το\) ανακτορο\) Π ανών\)μό\)ς θεοσεβείς, το\)ς οποίο\)ς μαστίγωσαν και εξε\) τέλισαν δημοσίως \)ποχρεώνοντάς το\)ς να βαδίσο\)ν αλ\) σοδεμένοι στην κεντρικ� λεωφόρο της πόλης μέχρι το ' ι ' , Ι ραιτωριο, οπο\) και το\)ς φ\) λ ακισαν . Τ ο\)ς ειχαν κο\)ρεDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 53
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ψει, σΎ)μάδι πως διέπραξαν σοβαρό έγκλΎ) μα. Ο Θεοφά, ' νΎ)ς, ενας απο, τοuς au λλΎ)φ θ εντες, πε' θανε απο' τις κακοuχίες και αργότερα αναΚΎ) ρύχθΎ)κε μάρτuρας ως εικονολά ΤΡΎ)ς · Η Eφ�νΎ) δεν σuνδέθΎ)κε με αuτό το επεισόδιο. 32 Ω στόσο μεταγενέστερες ΠΎ)γές προσθέτοuν το όνομά ΤΎ)ς " στοuς σuνωμοτες ' μα λ ιστα μια εκδΟΧΎ)' τοu Ι Β " αιωνα ποu οφείλεται στον Γεώργιο Κεδρψό αναφέρεται γραφικά σε μια σύγκροuσΎ) ανάμεσα στον αuτοκράτορα και σΤΎ) σuμΙ ειναι Ι ' ' τοu , ΤΎ)ν οποια ' ο Λεων καΤΎ)γορει, οτι κρuφΎ)ι ειβ ια κονολάΤΡΎ)ς. Ο αuτοκράτορας τψ αποδοκψάζει και ΤΎ)ς λέει πως δεν πρόκειται να ξανακοψΎ)θεί μαζί ΤΎ)ς. 33 Πρό- . σφατα Ύ) αφ�γΎ)σΎ) αuτ� αποδόθΎ)κε επιδέξια σε μια ΠΎ)γ� σχεδόν σύγχρονΎ) με τα γεγονότα ποu περιγράφονται. , , ' Ύ) αφΎ)γΎ)σΎ) 'Ετσι uποτι' θ εται οτι ειναι αλΎ) θ ινΎ)' και Ύ) Ε ι, εμφανι' ζεται να εχει , ' σuμπα' θ ειες πριν ΡΎ)νΎ) εικονολατρικες από το 780. 34 Σύμφωνα με αuτ� ΤΎ)ν εκδoχ� , Ύ) E φ�νΎ) �ταν γνωστ� εικονολάΤΡΎ)ς και πριν από τον γάμο ΤΎ)ς με τον Λέοντα Δ ' . Ο πεθερός ΤΎ)ς Κωνσταντίνος Ε ' ΤΎ)ν έβα λε να ορκιστεί στα Άγια Εuαγγέλια ότι δεν θα έφερνε πο, ' θα ακο λou θouaE ' ΤΎ)ν τε" εικονες μες στο ανακτορο και οτι ' εικονομαΧΙΚΎ), τοu πο λ ΙΤΙΚΎ)' εσαει." Ο μως εκεινΎ) κατα" ' στραΤΎ)γΎ)σε τον ορκο ΤΎ)ς και στα κρuφα' λ ατρεuε τις ιε, ' , εικονες. , Ο ι EuvoUXOL ρες τοu αuτοκρατορικοu, κοιτωνα auνελ�φθΎ)σαν να μεταφέροuν εικόνες ποu είχε παραγγείλει Ύ) Eφ�νΎ). Μόλις αΠOκαΛUφΤΎ)κε Ύ) πραγματικ� ΤΎ)ς ταu, , , , ' ΤΟΤΎ)τα, ο Λ εων εικονομαχος, στραφΎ)κε Δ ' , ορκισμενος εναντίον ΤΎ)ς. Από ΤΎ) μεριά ΤΎ)ς, Ύ) Eφ�νΎ), προκεψένοu , ' ' να επισπεuσει ΤΎ)ν ανασΤΎ)' λ ωσΎ) των εικονων, δ εν εκανε , ' ' ' τιποτα για να εμπο δ ισει τον θ ανατο τοu au ζurou ΤΎ)ς, ο οποίος αποδίδεται στοuς ψεuδάνθρακες ποu ο αuτοκράDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥ
Α Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" , πανε, μορφοu ' ενος τορας ε' βγα λ ε στο μετωπο τοu εζαιτιας , ' , πολ uτε λοuς στε μματος ποu φοροuσε. Η παραπάνω περιγραφή προσπαθεί να εμφανίσει την Ειρήν"Υ) αφοσιωμέν"Υ) και θεοσεβούμεν"Υ) εικονολάΤΡ"Υ) από την παιοική Τ"Υ)ς "Υ)λικία, ανένΟΟΤ"Υ) οπαΟό Τ"Υ)ς καταοικα, ' παρα, Τ"Υ)ν αντι' θεσ"Υ) τοu Κωνσταντινοu ' λατρειας σμεν"Υ)ς Ε ' , σε βαθμό ποu να οιαΤ"Υ) ρεί τις οικές Τ"Υ)ς εικόνες στο , " τετοιο ειναι , , Κατι ανακτορο. ταuτοχρονα πο λu' κολ ακεuτικό για Τ"Υ) νεαρή αuτοκράτειρα και ταπεινωτικό για τον , Π ροφανως " τιποτα απο, τα � , � αuτοκρατορα. uUO υεν LaXUEL , α" ' � , "Υ) Ε ΙΡ"Υ)ν"Υ) πο λuτως, ομως "Υ) επιμον"Υ), να απουειχτεΙ εικο' ' , �, νο λ αΤΡ"Υ)ς απο, τα γεννοφασκια Τ"Υ)ς ενυεχεται να καταλ"Υ)ζει σΤ"Υ) οιαστρέβλωσ"Υ) Τ"Υ)ς ιστορικής αλήθειας. Το επι χείΡ"Υ)μα σχετικά με Τ"Υ)ν uποτιθέμεν"Υ) Π"Υ)γή τοu Η' αιώνα, , , κατεγρα ' ' ' ψ ε επακρι β ως ' τα λογια Τ"Υ)ς Ε ΙΡ"Υ)ν"Υ)ς, ει"Υ) οποια ναι προφανώς επινό"Υ)σ"Υ) σuγγραφέων ποu έζ"Υ)σαν πoλu αρ, ρα και αναζ"Υ)τοuσαν " ' γοτε προσ θ ετοuς τροποuς για να , , ' , αντιαμαuρωσοuν το ονομα τοu Κωνσταντινοu, τον οποιο " "Υ)γεμονα. Δ εν μπο, ζαν ως αιρετικο' εικονομαχο μετωπι Ι ενας Ι � θοuμε ι αuροuμε ωστοσο να υιανΟ"Υ) οτι τοΙ σο ισχuρος , , ι τοκράτορας θα οιάλεγε για τον πρωτότοκο γιο τοu μια νύφ"Υ) οπαΟό Τ"Υ)ς ειοωλολατρίας (αφού τέτοια θεωρούσαν οι εικονομάχοι Τ"Υ) λατρεία των εικόνων). Η uποτιθέμεν"Υ) , προ σπα' θ εια' τοu να εκμαιεuσει Τ"Υ) σuγκατα' θ εσ"Υ) μιας νεα, , , " � ' ( υεν Ρ"Υ)ς πριγκιπισσας "Υ)ταν παραπανω απο υεκαπεντε � ετών ), βάζοντάς Τ"Υ) να ορκιστεί σΤ"Υ) Βίβλο ότι οεν θα ακο λοuθούσε εικονολατρικές πρακτικές, τον παροuσιάζει σαν , " ' ανΟ"Υ)ΤΟ και Τ"Υ)ν Ε ΙΡ"Υ)ν"Υ) σαν πεισματαρικο κοριτσι. 'Ο μως, ' ' , � , αντι' θ ετα, "Υ)ταν ο πιο ισχuρος στο Β u ζαντιο και ανυρας , , , " ' εκειν"Υ) μια εζ αιρετικα τuχεΡ"Υ) νεαΡ"Υ) γuναικα ποu επε λ εγ"Υ) για να γίνει μέλος Τ"Υ)ς Αuλής. Και αφού "Υ) επιλογή Τ"Υ)ς Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 55
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
νύψης ήταν στο χέρι του Κωνσταντίνου, Ύ) ΕφήνΎ) είχε 'i: ' τον ρο' λο του αυυναμου, αυτου, που τιμΎ)' θΎ)κε με ΤΎ)ν επιλογή του αυτοκράτορα, επιλογή που εξάλλου έγινε για 'πολιτικούς λόγους. Η άΠΟψΎ) ότι είχε φτάσει στΎjV πρωι , " � τευουσα για να υιαφωνΎ)σει με τον αυτοκρατορα σε ενα τόσο σΎ) μαντικό θεολογικό ζήΤΎ)μα παραβλέπει πως κά, , " ' ' αυτοματως θα ΤΎ)ς ειχε τι τετοιο στεΡΎ)σει κα θε πι θανοΤΎ)τα να παντρευτεί τον γιο του. Έτσι οεν είναι ουνατό να κομίζεται Ύ) μαρτυρία του Κε ΟΡΎ)νού, γραμμένΎ) μάλιστα τρεις αιώνες αργότερα, ως απόοειξΎ) ΤΎ)ς πρώιμΎ)ς εικονολατρίας ΤΎ)ς ΕφήνΎ)ς. Όπως ' ' και ο' λ οι οι μεταγενεστεροι ιστορικοι' που ανα θ εωΡΎ)σαν ΤΎ)ν ιστορία του Βυζαντίου κατά τον Η' αιώνα, ο ΚεΟΡΎ)-· νός ανακάλυψε ανεξήγΎ)τα κενά σΤΎ) σωζόμενΎ) αφήγΎ)σΎ) του ΘεοφάνΎ) και επεοίωξε να τα καλύψει. Είναι μια οια οικασία που εκτυλίσσεται ανάμεσα στον Θ' και τον Ι Β ' , ' ' ' ξΎ) εικονο λ ατρικων αιωνα και αποκα λ υπτει ΤΎ)ν αναπτυ παραΟόσεων που επεφύλασσαν για ΤΎ)ν ΕφήνΎ) τον ρόλο , του θu' ιστορια ' '!: τους. Η επινΟΎ)μενΎ) μιας απο, τις Ύ)ρωωες ' ' 'i: ' μου, του Λεοντα για ΤΎ)ν εικονολ αΤΡΎ) συ' ζυγο' του ουΎ)γει ι f Θ ' ωστοσο ΤΎ)ν προσΟΧΎ)" μας σε κατι που αποσιωπα ο εοφανΎ)ς σΤΎ) ΧρονΟΥραφία του και έχει ιοιαίτεΡΎ) σΎ)μασία. Δεν , ' ' γινεται που θ ενα" μνεια για α' λλους απογονους ΤΎ)ς Ε φΎ), ' ' · ο Κ ωνσταντινος νΎ)ς και του Λεοντα παρεμεινε το μονα" , πο λ u' ασυνΎ)' θ ιστο, αν ' τους παωι. 'i:' Ε ιναι 'i: υΙΚΟ οντως κατι και όχι χωρίς ΠΡΟΎ)γούμενο. Για τους Ύ)γεμόνες του Με" , ' για σαιωνα το πλΎ)' θ ος των απογονων Ύ)ταν το ζΎ)τουμενο ΤΎjV εξασφάλισή τους, έστω και αν κατέλΎ)γε σε αοελφι, μοναχογιου' θα Ύ)ταν ' ' θανατος ' ενος ΚΎ), αντι ζΎ) λ'ια. Ο τυχαιος , �" ι πραγματι τραγωυια για εναν αυτοκρατορα, γι αυτο οι πε, ' 'i: ' και οι γυναι, ρισσοτεροι Ύ)' θ ε λ αν να κανουν πο λλα' παωια �
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Ι Ι , κες τοuς γεννοuσαν κατα" κανονα κα' θ ε �uUO περιποu χρο/ νια. Γιατί λοιπόν ο Λέων και Ύ) Eιρ�νΎ) οεν απέΚΤΎ)σαν άλλοuς απογόνοuς ; Ο ΚεΟΡΎ)νός βρίσκει ΤΎ)ν απάνΤΎ)σΎ) σΤΎ)ν ιστορία ποu , ο αuτοκρατορας " ' ' οτι θuμωσε το σο πο λu' με ΤΎ) σu' ζUyO' λεει τοu, ώστε αpν�θΎ)κε να ξανακοιμΎ)θεί μαζί ΤΎ)ς. Αλλά αu τ� οεν μπορεί να θεωρΎ)θεί σoβαp� εξ�γΎ)σΎ) . Αν Ύ) Eιρ� νΎ) είχε πραγματικά βρεθεί ένΟΧΎ) εικονολατρίας, τότε θα , " σιγοuρα τιμωΡΎ) θ ει' οπως ειχε και οι α' λλ οι πα λ ατιανοι' αξιωματούχοι. Το οιαζύγιο και Ύ) εξορία θα �ταν οι αρμό ζοuσες ποινές για μια αuτοκράτειρα ποu θα είχε σuλλΎ), ' με τετοιο , φ θ ει' να α ψ Ύ)φα' τοuς κανονες ΤΎ)ς Ε κκ λΎ)σιας " ' ' να ξ αναπαντρεuτει, Υστερα ο Λ εων θα μποροuσε τροπο. , " πραξει και ο πατε, και να κανει πο λλα' παιuια, � " οπως ειχε ρας τοu μετά τον θάνατο ΤΎ)ς πρώΤΎ)ς και ΤΎ)ς οεύτεΡΎ)ς , ' οι EuvoUXOL σu ζ'uyou τοu. 'Ομως μοναχα τοu παλατιοu' μαρτύΡΎ)σαν για ΤΎ) λατρεία των εικόνων . Είναι βέβαιο λοιπόν , ο Λ εων ' ' , οτι εξ ακο λou' θ Ύ)σε να κοιμαται με ΤΎ) γuναικα τοu, ελπίζοντας ότι Ύ) Eιρ�νΎ) θα τοu χάριζε και άλλοuς γιοuς. Μια πιθαν� αιτία για ΤΎ)ν έλλεΙψΎ) άλλων απογόνων , " ισως να xpu' β εται πισω απο ΤΎ) γuναικεια , εΠΙΤΎ)οεΙΟΤΎ)τα , � ποu γνώριζε τρόποuς να αποφεύγει ΤΎ) σύλλΎ) ψΎ) � να προ καλεί απoβoλ� . Ενοεχομένως παρόμοιες γuναικολογικές , , γνωσεις να Ύ)ταν εκεινΎ) ΤΎ)ν εΠΟΧΎ)Ι πρωτογονες, ωστοσο / , / " , ΧΡΎ)σιμοποιοuνταν και Ύ)ταν μαλ ιστα αρκετα' αποτε λ εσμα" απο τον αστικο, οσο ' ζονται τοσο , , τικες, ωστε να καταοικα � , 35 και από τον εκκλΎ)σιαστικό νόμο. Βέβαια είναι εξίσοu πι θανό να μΨ κατάφερε Ύ) Eιρ�νΎ) να σuλλάβει ανάμεσα στο 772 (αφ�νoντας ένα οιάσΤΎ)μα περίποu οεκαοκτώ μψών μετά ΤΎ) γέννΎ)σΎ) τοu Κωνσταντίνοu) και το 780, έτος θα, ' ' τοu πρωτοu , νατοu τοu σu ζ uyou ΤΎ)ς. 'Ι σως ο τοκετος ΤΎ)ς
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 57
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
παιοιού να είχε τέτοιες επιπλοχές πομ να ομσχόλεΨαν πο λύ τ-ην ιχανότητά της να σμλλάβει για οεύτεΡΎ) φορά. Μια μεταγενέστερΎ) πλ"f)ροφορία για Τ"f)ν μγεία Τ"f)ς Εψήν"f)ς πι θανόν να είναι σχετιχ� με το θέμα. Ανάμεσα στο 780 χαι το 790 "f) Eφ�νΎ) θεράπεμσε τις αιμορραγίες Τ"f)ς στα ιαμα τιχά λομτρά Τ"f)ς εχχλ"f)σίας Τ"f)ς Παρθένομ Τ"f)ς ΖωοΟόχομ Π"f)γ�ς. Έβαλε μάλιστα να χατασχεμάσομν ψ"f)φιοωτές ει' , 36 Ε' , , s:- 'C εμγνωμοσμν"f)ς. ιναι αγνωστο αν αμΤΎ), χονες σε ενοεΙι,Ύ) "f) θεραπεία αφορούσε γμναιχολογιχά πρoβλ�ματα. Ωστό, , σο αν λ α' βομμε μπο' ψ "f) μας Τ"f)ν πιεσΎ) πομ ασχομνταν στα s:' ' ' ' ' αμτοχρατοριχα ζεμγαρια να αποχΤ"f)σομν πολλα παωια χαι Τ"f)ν προσοοχία ότι μια νεαρ� χαι προφανώς μγι�ς αμτο, , , s:- ' χρονια, ' θα γεννομσε χρατεφα "f) ε' λλ ει Ψ "f) περιπομ ανα, ομο γονιμόΤ"f)τας εχ μέρομς Τ"f)ς παραμένει μμστ�ριo. Και οεν λύνεται με τ-ην μπόθεσΎ) ότι ο Λέων Δ' επέλεξε με ΤΎ) θέ λ"f)σ� τομ να μΎ) σμνομσιάζεται μαζί Τ"f)ς. ι , , ι Μ ια αχομΎ) ενστασΎ) για Τ"f)ν ιστορια οπως Τ"f)ν παρα' αποτελ ει' το γεγονος " οη ο Θ s:' ' θ ετει ... εοφαν"f)ς ο ΚεUΡ"f)νος 'ζ s:' ' ειχονο λ α, οεν φαινεται να γνωρι ει τιποτε για τις χρμφες τριχές πεπoιθ�σεις Τ"f)ς Εφ�ν"f)ς. Ωστόσο , "f) εμνoϊχ� μεΙ ι , , ταχειρισΎ) Τ"f)ς αμτοχρατειρας αποΙ τον χρονογραφο μας " ' πομ θα τομ επετρε' επισ"f)μαινει οτι, αν s:-uιε' θ ετε στοιχεια ' s:- ' 'C ΤΎ) γενναιΟΤ"f)τα παν να επωεΙι,ει χαι Τ"f)ν πμγμΎ)" Τ"f)ς οσο , s:' Τ"f)ς, οεν ' uιστασει ' s:θ α ειχε "f)ταν εν ζωΎ)' ο σμ' ζμγος να τα , " , ' ΧΡ"f)σιμΟΠΟΙ"f)σει. Δεν χανει ομως χανενα σχολ ιο για τις θρ"f)σχεμτιχές αντιλ� Ψεις Τ"f)ς Ειρ�ν"f)ς μέχρι τα μέσα Τ"f)ς οεχαετίας τομ 780 χαι αφ�νει τομς αναγνώστες να μπο/ Ι ' θ ετομν οτι "f) αμτοχρατειρα Τ"f)ρομσε τομς χανονισμομς , , Τ"f)ς " , , τομ ειχονομαχιας, οπως εχανε χαι "f) μεγα' λ"f) π λ ειο Ψ "f)φια πλ"f)θμσμού ανεξάΡΤ"f)τα από τα πιστεύω τομ χαθενός. Στα οεχαπέντε χρόνια πομ μεσολάβ"f)σαν από Τ"f)ν άφιξ� Τ"f)ς, Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
το 769, έως το 784 περίπου , οπότε οιόρισε τον αρχιγραμ ματέα της πατριάρχη, η Eφ�νη στάθηκε μάρτυρας πολ λών αλλαγών . Οι προσωπικές της απόψεις πιθανότατα οιαμορφώθηκαν λιγότερο από πρoκαταλ� Ψεις και περισ, ' και κοινωνικους σοτερο απο' πο λ ιτικους " παραγοντες. Η , των παλ ατιανων ' αξ ιωματουχων , � συνωμοσια ενυεχομενως , , , να της αποκα' λu Ψ ε για πρωτη φορα' το β αθu" υπογεω ρευ" ' , μα της εικονο λ ατριας που υεν ειχε καμφθ ει απο την κα� ταοίκη των εικόνων το 754. Είτε επηρέασε την Eφ�νη εί τε όχι, τη βo�θησε να αντιληφθεί τις σοβαρές οιενέξεις στους κόλπους της βυζαντιν�ς Εκκλησίας, καθώς και ανά μεσα στην Εκκλησία της Κωνσταντινο6πολης και στα u, ' οπου ' πο' λοιπα πατριαρχεια η πρακτικη, της εικονολατριας είχε Οιατηρηθεί. " απο ψ εις του Λεοντα , ' Δ' για τις εικονες Ο ι προσωπικες παραμένουν ασαφείς. Έμεινε προσηλωμένος στις θεολο" αντφρησεις του πατερα , του, κα θ ως ' και στην πο λ ιγικες τικ� της Εκκλησίας που καταοίκαζε τους εικονολάτρες ' ' s:, , υεν � , και προφανως επετρεπε την υπαρ στα ωιωξη εικονων ' s:, � , της ωιας ,� του τη ς τικα, του uιαμερισματα, στην καρuια , για παραυειγματισμο " απε' . Γ ια τον λογο ' αυτο, s:, εξουσιας λυσε τους ευνο6χους που είχαν αμφισβητ�σει το κ6ρος του , τους σε s:,υημοσω ' ' ' 'Ο μως και μετετρε θ εαμα. ψ ε την τψωρια οεν οιαθέτουμε αποοείξεις ότι όντως πίστευε πως οι ει" " οτι ' ' Το γεγονος '):, λο λ ατρικες. εωω κονες ηταν απαραιτητως " , , � οι συνωμοτες υεν καταυικαστηκαν σε θανατο ισως να ση� μαίνει μια ελαφριά απόκλιση στην εφαρμoγ� της αυτο, πο λ ιτικης ' ' ' της εικονομαχιας. Λεγεται κρατορικης μα' λ ι, , ' ' ' στα οτι ορισμενοι εικονο λ ατρες ε ξ οριστοι επεστρε ψ αν στην Αυτοκρατορία στη οιάρκεια της βασιλείας του. Ο Λέων �ταν περισσότερο απασχολημένος με τον πόλεμο Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
1 59
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΤΝ
Ι καταΙ των Α ρα' βων και την επεκταση του αυτοκρατορικουΙ ελέγχου στις οιάφορες περιοχές της Αυτοκρατορίας μέ σω του συστ� ματoς επαρχιακ�ς οιακυβέρνησης των ΘεΙ 'C ΤΥ) μετακινηση Ι Ι Ι Σ υριων Ι Ι αματων . Δ ιεταc,ε των αιρετικων Ι Ι αποΙ τα ανατο λ ικαΙ συνορα Ι κω β ιτων στη Θ... ρακη, για να ενισχυσει μια αραιοκατοικη μενη περ ιοχη που αποκτουσε ολοένα και μεγαλύτερη σημασία για την πρoμ�θεια σε τρόφιμα της πρωτεόουσας. Η θεολογία οεν φαίνεται να ενοιέφερε ιοιαιτέρως τον Λέοντα Δ ' . Η βασιλεία του πάντως υπήρξε σύντομη και ο θάναΙ και απροσυοκητος. Ι Ι Ο τος του στα τριαντα του 'C"αφνικος Ι:' Ι Ι στα χρυσαφικαΙ και πρωΙ υπερμετρη Ι Λ εων ' ειχε αυυναμια Ι:' Ι Ι Ι Ι Ι στη Μ ετιστως σε ενα χρυσοποικι λτο στεμμα που ανηκε γάλη Ε κκλησία (Αγία Σοφία). Όμως YJ συνεχ�ς χρ�ση του προκάλεσε την ανάπτυξη ψευοανθράκων στο κεφάλι του , που με ΤΥ) σειρά τους του προξένησαν υψηλό πυρεΙ και πεΙ θανε. Το γεγονος Ι ηταν Ι 1:' ' αυοκητο τοΙ αποΙ τον οποιο ' Ι Ι Ι Ι Ι Ι:' ζε αποΙ και υεν το ειχε προ ουυεις γνωρι βλε ψ ει κανεις, ετσι Ι:' Ι Ι Ι Ι Ι:' υπομυστηριωυης τι πε' θ ανε ο αυτοκρατορας μια ακομη Ι Ι Ι ' θ εση για την οποια μεταγενεστεροι ιστορικοι ε ψ αχναν να βρουν αλλού τα αίτια. Η ανάμιξη της Eιρ�νης στον πρώι μο θάνατο του συζύγου της υποβάλλεται από τα μεταγεΙ ο θανατος Ι Ι Ι Ι της : πι θ ανον νεστερα επιτευγματα του αυτοκράτορα να οφειλόταν σε αργ� οηλητηρίαση , � στην αποι Ι σχεσεις. Ι Ι Π αντως ΧΥ} αποΙ τις συ ζυγικες οι ιστορικοιΙ που είναι σχεΟόν σύγχρονοι με ΤΥ) συγκεκριμένη περίοοο οεν Ι κατηγορια, Ι εστω Ι της αΠOυιuoυν καμια και αν Ι:'υεν υινουν 1:' ' 1:' 1:' ' εξηγ�σεις για τον θάνατο του Λέοντα. Ο ξαφνικός θάνατος του συζύγου της στις 8 Σεπτεμ βρίου του 780 οη μιούργησε μια εντελώς νέα κατάσταση για την Eιρ�νη , Η άμεση έγνοια της �ταν να εξασφαλί,
"
1 60
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
,
ΓγΝΑΤΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
σει τη διαδoχ� του γιου της Κωνσταντίνου που είχε στε φθεί συναυτοκράτορας. Όμως ο αν�λικoς Ύ)γεμόνας δεν , , και θα , να κυ βερνΎ)σει ' ' εννιαμισι μπορουσε σε Ύ) λ ικια ετων , για του λαχιστον ' � ' , . ' ζ χρονια ' χρειαζοταν ε"ι ΚΎ)υεμονια ακομΎ) Σαν μΎ)τέρα του, Ύ) Eφ�νΎ) διορίσΤΎ)κε αυτομάτως στο Συμ βούλιο ΤΎ)ς Αντιβασιλείας, αφού θεωρείτο ως το πλέον κα" ' � , τα συμτα' λλΎ) λο ατομο για να προστατευσει απο καρυιας φέροντα του αν�λικoυ αυτοκράτορα. Η Eφ�νΎ) ως χ�ρα , , ' ' ζ ' απ, ο,τι Ύ)ταν ε λ ευ' θ εΡΎ) να ασΚΎ)σει μεγα λυτεΡΎ) ε"ουσια , , μονο , ε"ζ ονοματος ως συ' ζυγος , οχι του γιου ΤΎ)ς αλλα' και για λογαριασμό ΤΎ)ς. Το 780, ενώ παράλλΎ)λα συμμετείχε στις επικ�δειες τελετές για τον Λέοντα Δ' και φρόντιζε , του στο αυτοκρατορικο' μαυσω λ ειο ' π λ αι ' τα ΤΎ)ς ταφΎ)ς , , , ' στον πατερα του, Ύ) Ε φΎ)νΎ) σκεφτοταν τον τροπο με τον οποίο θα διασφάλιζε ΤΎ) θέσΎ) ΤΎ)ς, καθώς και ΤΎ) θέσΎ) του ι ι ' , γιου ΤΎ)ς. 'Ηταν εικοσι πεντε ετων περιπου . ...�
Η Ειρήνη ως αντιβασίλισσα (7 80 - 7 90)
e"
Κ άτω από τψ επικεφαλίδα «Έτος 6273 από κτίσεως κό σμου», ο συγγραφέας ΤΎ)ς ΧρονΟΥραφ{ας που αποδίδεται στον ΘεοφάνΎ) κάνει μια βαρυσ�μανΤΎ) δ�λωσΎ) : ο Θεός ' ' και στο ορφανο, ΤΎ)ς να τον υο"ασουν � ζ' επετρε ψ ε σε μια ΧΎ)ρα , �, ,οπως, στο παρε λθ ον " το ειχαν πρα' ξ ει «τα αυυναμα χερια των ψαράδων και των αγραμμάτων ». 37 Η σύγκρισΎ) μιας , " ασυνΎ) θ ι' γυναικας με τους Α ποστο' λους Ύ)ταν προφανως σΤΎ) , όμως σΤΎ)ν εγκωμιαστικ� αφ�γΎ)σΎ) ΤΎ)ς βασιλείας ΤΎ)ς ο ΘεοφάνΎ)ς επιδαψιλεύει επαίνους σΤΎ)ν «ευσεβεστά, " ' ΤΎ) Ε φΎ)νΎ»> . Αυτο' βε' β αια ειναι απορροια ΤΎ)ς μετεπειτα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
προσφοράς της στ-ην Εκκλησία με την αποκατάσταση της λατρείας των εικόνων . Όμως ο συγγραφέας οιαβλέπει εκ , ' ' των υστερων στη στιγμη' του θ ανατου του Λ εοντα τη θαυματoυργ� θεία επέμβαση . Στο Συμβούλιο της Αντιβασιλείας πρέπει να συμμε τείχε ο πατριάρχης Παύλος μαζί με άλλους ηγέτες της / , , Ι πολ ιτικης και της στρατιωτικης γραφειοκρατιας, οι οποιοι Ι " κυ βερνουσαν εν ονοματι του νεαρου, αυτοκρατορα και με , � ι ι των αυτοκρατορικων ι οικαιωμαγνωμονα την προστασια των του Κωνσταντίνου . Η Eιρ�νη είχε τη θέση της οί πλα τους παράλληλα ανακηρύχθηκε συν-ηγεμόνας της " νομισμα' μαζι' με τον γιο της. Τ α πρωτα Αυτοκρατοριας τα που εκΟόθηκαν το 780 παρουσιάζουν τον Κωνσταντί νο ΣΤ' στα οεξιά του Σταυρού, στη θέση του πρεσβύτερου αυτοκράτορα, με τη μητέρα του Eιρ�νη στα αριστερά. Στην οπίσθια όψη απεικονίζονταν οι τρεις προηγούμενες γενιές της Συριακ�ς ουναστείας : ο Λέων Δ ' , ο Κωνστα, , στο χερι ' ' ' Γ' . 'Ετσι οποιος ντινος κρατουσε Ε ' και ο Λ εων " Ι " � , οτι το νεαρο αγοτου τα νεα νομισματα μπορουσε να οει , , του ' στεφ θ ει" απο τον πατερα ρι-αυτοκρατορας , που ειχε το 776, ασκούσε την αυτoκρατoρικ� εξουσία την οποία μοιραζόταν με τη μητέρα του Eιρ�νη (βλ. εικόνα Ι α) . 38 , , , ' μηχανισμος ' Τα νομισματα s:ηταν ενας πολυ' αποοοτικος νομιμοποίησης της βυζαντιν�ς εξουσίας. Το χρ�μα �ταν " s:- s:- s:- ' · οι στρατιωτες αρκετα' uιαoεooμενo αμει β ονταν με χρυσα, , ' , σο'λ ι δους, ' νομισματα, οι φοροι π ληρωνονταν με χρυσους ' ' τα χα' λ κινα νομισματα χρησιμοποιουνταν στις κα θημερι, " ' νες συναλλαγες και τα αναμνηστικα νομισματα κο' βονταν , , , ' s:- s:- ' ενος Ο ι επισημες ανακοινωσεις για τη οιαοοχη σε ασημι. ηγεμόνα συχνά χρειάζονταν αρκετές εβοομάοες για να φτάσουν στις μακρινές περιοχές της Αυτοκρατορίας , γι' Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
,
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" " t' αυτο τα νομισματα ηταν σημαντικοι' φορεις των νεων εc.,ελίξεων και παράλληλα ζωτικό στοιχείο της αυτοκρατορι, , προπαγανυας. ' των νεων ' s:, Η κυκλ οφορια κης νομισματων ενίσχυε το μ�νυμα που �θελε να γνωστoπoι�σει η Eιρ� νη : ότι oηλαo� η Συριακ� ουναστεία εξακολουθούσε να οιατηρεί τον σταθερό έλεγχο της Αυτοκρατορίας με την τέταρτη �oη γενιά της, με τη συγκυβέρνηση του Κων σταντίνου ΣΤ' και της ίΟιας. Όπως πρέπει να είχε προβλέψει η Eιρ�νη, οι ελπίοες των καισάρων αναθερμάνθηκαν όταν πλη ρoφoρ�θηκαν τον θάνατο του ετεροθαλούς αοελφού τους. Αμέσως μετά τις σαράντα ημέρες πένθους που ακολούθησαν την ταφ� του , αμφισβ�τησαν την Eιρ�νη συνωμοτώντας με στόχο την ανακ�ρυξη του πρεσβύτερου, του Νικηφόρου, ως αυ" , �c.,εσκεπαστηκε , Ο μως η συνωμοσια τοκρατορα. και συνε" ' � ' θησαν αρκετοι' εc.,εχοντες �, οπως ο Β αραc.,ιωματουχοι, ληφ ' Θ ' ' s:,υας, πρωην ' Α ρμενιακων ,ο στρατηγος του ε ματος των Γρηγόριος, λΟΥοθέτης του δρόμου (υπουργός Εξωτερι κών ), ο Κωνσταντίνος, δομέστιχος των εξχουβιτόρων (αρ, των ιππικων , συνταγματων ' χηγος ) , και ο Θ εοφυ' λ ακτος, γιος του ναυάρχου (δρουΥΥάριου) της Δωoεκαν�σoυ Ρα γκαβέ . Η Eιρ�νη έβαλε να τους μαστιγώσουν και να τους ξυρίσουν το κεφάλι και κατόπιν τους εξόρισε. 39 Τον Νι κηφόρο και τους αοελφούς του τους τιμώρησε χρίοντάς τους κληρικούς (πράγμα που σ�μαινε υπoχρεωτικ� αγα, ) και υποχρεωνοντας " ' τους να ιερουργησουν στη Μ εμια γάλη Εκκλησία, την Αγία Σοφία, στην εoρτ� των επο' ' ' s:, ' Χ ριστουγεννων μενων . Αποφασισε επισης στη υιαρκεια , ' , της γεννησεως των εορτασμων του Χριστου' να τε λ εσει την τε λ ετουργικη" αποκατασταση του στε, μματος -που " ειχε προκα λ εσει ' ' ' υποτι' θεται οτι τον θανατο του συζυγου ,
�
�
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ΤΎ)ς- σΤΎ) θέσΎ) πο!) ΤΟ!) άρμοζε . Κατ' εντoλ�ν ΤΎ)ς μάλι στα το στέ μμα στολίσΤΎ)κε με περισσότερα μαργαριτά" επροκειτο για το λ εγομενο ' , «στεμμα το!) Μ αuρια. Ε ιτε ι , ' ' ο εν λογω , , ptxΙOU» , το οποιο αuτοκρατορας ειχε αναΡΤΎ)σει στο ιερό ΤΎ)ς Αγίας Σοφίας το Πάσχα το!) 60 1 , είτε �ταν , , , ' προσφερει ' λειος, καποιο α' λλο πο!) ειχε αργοτερα ο Η ρακ ανΎ)κε πραγματι στα αΥια σχευη το!) μΎ)ΤΡΟΠΟλ ιτικο!)" ναοu. " ι , 'Ε τσι επιστρεφοντας το, Ύ) αuτοκρατειρα το αποκατεσΤΎ)' ' ' ' σε σΤΎ)ν αρμοζοuσα θ εσΎ) το!) και μα λ ιστα εχοντας προ" παραπανω σΤΎ)ν ομορφια' και ΤΎ)ν αuιωγμοuς, να ξαναφτιαχνοuν οσες ειχαν , , , καταστραφει και να αναπτuσσοuν καινοuργιες τεχνοτρο' , "ό> ' , "ό> πιες σΤΎJ uιακoσμ ΎJσΎJ. Ε ικονες απ αUΤΎJ ΤΎJν περιουο και , ' στο ε ξΎJ' ς απεικον 'ιζ ouv ΤΎJ Σ ταuρωσΎJ με τον πασχοντα Χριστ6 να περιστοιχίζεται από ΤΎJν Παρθένο και τον άγιο IωάννΎJ. 60 Αuτ� ΎJ καινούργια έμφασΎJ στο σΚΎJνικό ΤΎJς MεγάλΎJς Παρασκεu�ς ίσως να είχε τις ρίζες ΤΎJς σε λει" ι (θ ΡΎJσκεuτικα" ΠOΙΎJτοuργικα' ΠOΙΎJματα, οπως τα χονταχια , " ματα ) τοu Ρ ωμανοu, τα οποια ειχαν ενσωματω θ ει' σΤΎJν , , ' Ε πισΎJς ' κανoνΙΚΎJ, λ ατρεια. στα σκριπτορια, τοuς χωροuς ,
,
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
,
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
αντιγραφ�ς των μοναστη ριών , αντιγράφονταν και εικονο" , , γραφουνταν καινουργια εικονολ ατρικα' κειμενα, οπως εκείνο που αποδίδεται στη Moν� του Αγίου ΙωάννΎ) του Β ' , , απτισΤΎ) , που συχνοτερα αναφερεται ως Μ ονη' Σ του, συγκλητικου' του Ε ' αιωνα , ' ' , ' του, γιατι, οταν το παιχνωι των εχθρων Ύ) στρατια' του Θ εματος των Αρμενιακών πλΎ) PoφOP�θΎ)κε ΤΎ)ν τόΧΎ) του στραΤΎ)γοό ΤΎ)ς, Ύ) εξέγεpσ� ΤΎ)ς μετατράΠΎ)κε σε ανοιχτό πόλεμο κατά ΤΎ)ς ΚωνσταντινοόπολΎ)ς. Η ανταρσία μο, '>' " για εναν νοπω' λΎ)σε ΤΎ)ν προσΟΧΎ)' του αυτοκρατορα σχεοον , '>" , και τον υποχρεωσε , χρονο να ανα λα' β ει ουο εκστρατειες ε, ι , , ναντιον των στασιαστων και να συγκεντρωσει τις προ σπαθειές του σε μια εσωτεpικ� σόρραξΎ) σε βάρος όλων των , ' ' κρατικων ' υπο θ εσεων α' λλ ων σΎ)μαντικων . Τε λ ικα' κατορθωσε να πατάξει ΤΎ)ν εξέγερσΎ) των Αρμενιακών και να φέρει σΤΎ)ν ΚωνσταντινοόπολΎ) χίλιους αλυσοδεμένους " " παΡΎ) λ ασαν ταπεινωμενοι ' αιχμα λ ωτους, οι οποιοι μεσω ΤΎ)ς ΠόλΎ)ς των Βλαχερνών . ΣΎ)μάδεψαν τα μέτωπά τους ' , ' , ' ζ « Αρμενιος χαραζοντας τις λει.,εις συνωμΟΤΎ)ς» και κατοπιν 'Ί ' 77 , ει.,ορισΤΎ)καν 'C ' ' και αλ l\Ου. 'ΟσΤΎ) Σ ικελ ια οι στασιαστες ' '>' , ' ' μως ο Κωνσταντινος που τον ειοεν ανταμει ψ ε εκεινους ' ' '>' '>" ' ζ χαν υποσΤΎ)ριι.,ει κι ετσι οεν καταφερε να κεροισει ΤΎ) μακροχρόνια αφοσίωσΎ) αυτοό του Μστροπου τμ�ματoς του επαρχιακοό στρατοό. �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
200
ΓΥΝΑΙ ΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
' ' και οχι ' "f) ς, ποu ' λοταν στοuς σuμβ ou' λοuς -"f)" μαντεις- Τ"f)ς Ε ιp"f)V " οτι 'ζ ' ζ ' λ ' ισχuρι ονταν πως γνωρι αν απο πα ιες προφ"f)τειες , θα xu βερνοuσε " "f)ταν θ ε' λ"f)μα Θ... Eou' " μονΥ) Τ"f)ς και οτι εκεινΥ) ο γιος Τ"f)ς να μ"f)ν κλ"f)ρονομ�σει Τψ Αuτοκρατορία. Ο Θε οφάν"f)ς σχολιάζει : « ΠλανεUΤ"f)κε, σαν γuναίκα και μάλι στα φιλόοοξ"f) , και ένιωθε ικανΟΠΟΙ"f)μέν"f) ποu τα πράγ� ι ι , , , , θ ει με αuτον · οεν "f)ταν ματα ειχαν οντως ερ τον τροπο σε , , θ ρωποι ειχαν θ εσΥ) ' ' να αντι λ"f)φ θ ει" οτι εκεινοι οι αν επινo�σει αuτό το πρόσΧ"f) μα επειo� �θελαν να ελέγχοuν τις κρατικές uποθέσεις» . 1 1 5 Προσπαθώντας να ερμ"f)νεuσει Τ"f)ν , " ' αντιπα λΟΤ"f)τα αναμεσα σε μ"f)τερα και γιο , ο Θ... εοφαν"f)ς " , ' uπαινισσεται οτι "f) αuτοκρατειΡα κατεu θuνοταν ολοκλ"f), εκμετα λλ Euo' Τ"f)ς, οι οποιοι ' ρωτιχα" απο τοuς ιxu λ ικοuς ' Ι:> ' Τ"f)ς κα θ ως νταν ΤΥ) φuσιο λογΙΧΥ)' YUVΙXΙXEtιx αuuναμια ' και , " τον τροπο στον Ι:> ξ'ιες Τ"f)ς, επιτρεποντας με αuτον τις φι λΟοΟ " ' Σ ταuρακιο ' λ να οικειοποιειται τον ρο ο τοu αuτοκρατορα. Έτσι, όταν ο Σταuράκιος πλ"f)ροφορ�θ"f)κε τα σχέοια τοu " ' ' κωσε Τ"f)ν αuγοuστα Κ ωνσταντινοu, « ξ εσ"f) εναντιον τοu yιou Τ"f)ς»,1 1 6 με αποτέλεσμα αντί γι' αuτόν να εξοριστοίιν σΤΥ) Σικελία οι έμπιστοι τοu Κωνσταντίνοu. Ο χρονογραφος " , ειχε εντοπισει σωστα' το 1:>οομικο" προβλ"f)μα ποu ώθ"f)σε τον Κωνσταντίνο ΣΤ', είκοσι χρόνων Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
τότε, να πρoσπαθ�σει να αναλάβει τις ευθίινες της θέσΎ)ς , , , Η αντιτου αυτοκρατορα που του ανΎ)κε uικαιωματικα. � ι " Ύ)ταν ανΎ)/ ' του, ειχε ' κυ βερνΎ)σει οσο β ασι' λ ισσα, Ύ) μΎ)τερα λικος με ΤΎ)ν αρωγ� των ευνοίιχων αξιωματοίιχων , πολ, " ειχαν ΠΡΟΎ)γουμενως λοιι εκ των οποιων υΠΎ)ρεΤΎ)σει στα οιαμερίσματά ΤΎ)ς. Ήταν οεμένοι μαζί ΤΎ)ς με ισχυροίις οεσμοίις και ολοφάνερα το συμφέρον τους �ταν να εξα κoλoυθ�σει εκείνΎ) να κυβερνά. Σκάρωσαν λοιπόν μια «προφΎ)τεία» ότι o�θεν θα κυβερνοίισε μόνΎ) ΤΎ)ς, χωρίς , , , τους τον γιο ΤΎ)ς, προκεψενου να υιαΤΎ)ΡΎ)σουν τους �υικους � εξέχοντες . ρόλους στην κυβέρνΎ)σΎ) . Ύστερα από μια οεΙ , 'C ι ασΚΎ)σΎ)ς καετια ΤΎ)ς εc,οuσιας μεσω ΤΎ)ς αυτοκρατεφας, οεν �ταν οιατεθειμένοι να ανεχτοίιν ΤΎ)ν αλλαγ� Ύ)γεμό, , 'C"εκα' θ αρα, ο Σταυρακιος ' ' Ύ)ταν αρνα. Αν , οπως φαινεται χΎ)γός αυτ�ς ΤΎ)ς αυλικ�ς φατρίας, τότε ο Κωνσταντίνος , εντοπισει , ι λ ε να απομακρυ' ειχε σωστα" το ατομο που οφει , 'Ο Θ ' 'C ' νει απΌ ΤΎ)ν εc,οuσια. μως, συνεχι' ζει ο εοφανΎ)ς, ο αυ, , ΤΎ)ν προ' θεσΎ) να αναλα' βει τον ε' λεγχο ΤΎ)ς τοκρατορας ειχε ' , ' «μαζ'ι με ΤΎ) μΎ)τερα Αυτοκρατοριας του ». 1 1 7 Ο ιστορικος , " οτι ο Κ ωνσταντινος ' ' αν αλοιπον θ εωρουσε �υεν πιστευε , να κυ βερνΎ)σει " ' ΤΎ)ν Ε φΎ)νΎ). ' ΚαΤΎ)γκαιο μονος του , χωρις , , , , / γορουσε ομως τους υπουργους ΤΎ)ς επεΙUΎ) � του στερουσαν ' . ΤΎ)ν αυτοκραΤΟΡΙΚΎ), του θ εσΎ) Σε αυτ� ΤΎ) oι�γΎ)σΎ) ΤΎ)ς πρώΤΎ)ς έΚρΎ)ξΎ)ς ΤΎ)ς άμεσΎ)ς , ' ' και σΤΎ) μΎ)αντιπαλΟΤΎ)τας αναμεσα στον Κ ωνσταντινο , Ι , , τερα του, ο χΡονογραφος καταφευγει σε αυτοι που εχω ονο, , ' ' ' μασει «στερεοτυΠΎ) με θΟυΟ � για ΤΎ)ν ανα λυσΎ) του ρο λου των γυναικών σΤΎ)ν εξουσία». Δεν λαμβάνει υπόψΎ) του ΤΎ)ν πιθανόΤΎ)τα Ύ) ίοια Ύ) Eφ�νΎ) να οιέκρινε ΤΎ) νευρικόΤΎ) τα του γιου ΤΎ)ς και να προσπάθΎ)σε να ΤΎ)ν καταστείλει με μια ωμ� επίοειξΎ) ΤΎ)ς πρoσωπικ�ς ΤΎ)ς ισχίιος. Αντίθετα, ,
"
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 33
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, ' ' ' αφου, 'f)ταν γυναικα, π λ ανΥ)' θ 'f)XE απο' ο λοφανερα μυ θ ευματα για τον o�θεν θεόσταλτο ρόλο Τ'f)ζ " �ταν ανίκανΥ) , " επροκειτο για τεχνασμα ' s:να κατα λ α' β ει οτι σχεUΙασμενO να επιτρέπει στους συμβοίιλους Τ'f)ς να οιαΤ'f)ροίιν τις θέΙ , ι · και εκανε ο,τι σεις τους σΤ'f)ν αυτοκραΤΟΡΙΚΥ), �UΙΟΙΚ'f)σ'f) , , ' προκειμενου να αμυν θ ει' κατα, Τ'f)ς προτεινε ο Σ ταυρακιος , του γιου Τ'f)ς. Στο τε' λος Τ'f)ς ιστοριας, ' Τ'f)ς συνωμοσιας ο , , : ζ , ' s:Θ ' ' ζει ενα ... εοφαν'f)ς φαινεται να υιασω αι,ιοπιστο στοιχειο ότι Ο'f)λαο� ο πρωθυπουργός Τ'f)ς προειοοποί'f)σε Τ'f)ν Ει, ' Ι:' , ' του Κ ωνσταντινου και Τ'f)ν προετρεp'f)v'f) για τα σχευια "s:" Ψ ε να του καταφερει ενα προειuοποι'f)ΤΙΚΟ χτυΠ'f) μα. Αυτό �ταν το καθ�κoν του ως σίιμβουλός Τ'f)ς. Αλλά μοιάζει απίθανο 'f) E ιρ�νY) να μ'f)ν είχε �oY) υπόψΥ) Τ'f)ς Τ'f)ν αυξα" οταν 'f) , ζ ' του γιου Τ'f)ς για ανει,αΡΤ'f)σια, νομενΥ) επι θ υμια " , UΙOtx'f)s:s:- ' στρατιωτικους αποφασισΤΙΚΟΤ'f)τα Τ'f)ς να υιορισει , πιστους , σε EXEtv'f), , ' αποκαλυ' τες παρα, στον Κωνσταντινο, ' s:- ' , , Τ'f)ς. Ο Θ ... εοφαν'f)ς το παραυεπτει Τ'f)ν προνΟ'f)ΤΙΚΟΤ'f)τα , , s:' καταγραφει λ'ια που αντιμετωπισε χεται κα θ ως ΤΥ) υυσκο 'f) Eιρ�νY) προκειμένου να πείσει ορισμένες στρατιωτικές , , ι τον ορκο ι ' Ι:' να απαρνΥ) θουν μοναυες αφοσιωσ'f)ς που ειχαν οώσει στον Κωνσταντίνο το 775. Ι Ι ι � , κατω ι Ω στοσο 'f) παραυΟΧΥ) αποΙ το κειμενο ειναι προβλέψιμ'f) : οι γυναίκες είναι αΟίιναμες και χρειάζονται συμ, οι ανυρες. , ' ειναι ' ' Ι:' Ε πιπ λεον απ, ο,τι βου' λους περισσοτερο " ' που σερ β'ιρονται σε περισσοτερο ευπιστες στις κο λακειες " κατεχουν σ'f) μαντικ'f)' ει,ουσια. , Δεν ειναι ,ατομα τα οποια ζ ' σε θέσΥ) να αντιλ'f)φθοίιν τις κρυφές προθέσεις των κολά" τους φυσΥ) κων . Κ αι ο' λ α αυτα' οφει'λονται σΤΥ) γυναικεια , " s:' ζ ' που τις καταυικα ει, μετα το αμαΡΤ'f)μα Τ'f)ς Ε υας, να ειΙ:' , , ' γυναικες ' Μ ερικες μποναι κατωτερες απο, τους ανυρες. , , , " s:' πανω απο ΤΥ) γυναικεια τους αυυρει, σπανιως, να αρ θ ουν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 34
, ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ναμία και να επισείξοuν ΜναμΎ) και θάρρος ανσρός. Η ΕιΙ Ι αuτες , οταν , ι ι ' τις αρετες � επιuεικνuει ερχεται αντιμεΡΎ)νΎ) τωΠΎ) με το πραξικόΠΎ)μα τοu uποuργού ΤΎ)ς των Οικονο μικών , τοu ΝΙΚΎ)φόροu. Ο ΘεοφάνΎ)ς χαραΚΤΎ)ρίζει ΤΎ)ν α ντίσρασ� ΤΎ)ς ως προ"ίόν ενός «γενναίοu και σuνετού μuα, ' ' ' , και προσ θ ετει, «παρ , ο' λο ποu θα επρεπε να Ύ)ταν λOU» σuντετριμμένΎ) εξαιτίας αuτ�ς ΤΎ) ς ξαφν ικ�ς σuμφοράς , ' ' ' ) ». 1 1 8 Τ α λογια περισσοτερο επεΙUΎ)' Ύ)ταν γuναικα ( ακομΎ) ποu βάζει κατόπιν στο στόμα ΤΎ)ς αποκαλύπτοuν ακριβώς αuτό το αρρενωπό θάρρος. Η Eιρ�νΎ) αναλαμβάνει εξ ολο' ζ , ΤΎ)ς, uμνει' τον Θ... εο' ποu ' ' Σ κ λΎ)ΡΟU ΤΎ)ν EU θ uνΎ) των πραι,εων ' ψ 1:- ' ΤΎ)ν ανu ωσε στον αuτοκρατορικο' θ ρονο και απουεχεται ΤΎ)ν ίσια θεϊκ� κρίσΎ) Ύ) οποία τώρα ανασεικνύει τον ΝΙΚΎ), 1:- ΤΎ) σuντομΎ) αγορεuσΎ) , σΤΎ) θ εσΎ) ' ΤΎ)ς. ε αUΤΎ) , ο Θ... εοφορο φάνΎ)ς σείχνει πώς σuμπεριφέρεται μια γuναίκα περιβε βλΎ)μένΎ) ΤΎ)ν πορφύρα, με ΤΎ) ΜναμΎ) ενός άνσρα και αu τoκρατoρικ� σιαπαισαγώγΎ)σΎ) , ερχόμενος σε κατάφωρΎ) αντίθεσΎ) με τοuς ΠΡΟΎ)γούμενοuς ισχuρισμούς τοu σχετι κά με ΤΎ)ν έμφUΤΎ) και αναπόφεUΚΤΎ) ανικανόΤΎ)τα τοu yu, φu' λou. 'Εχοντας κατα' vou αUΤΎ)ν , ΤΎ)ν αντιφασΎ) , ναικειοu Ι , , �uιαΧUΤΎ) " στα κειμενα ΤΎ)ς σuγκεκριμενΎ)ς περιοποu ειναι oou, ας εξετάσοuμε τα επιτεύγματα ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς ως αuτο κράτειρας. "
'
'4�
Η πολιτική της Ειρήνης ως αυτοκράτειρας 7 9 7 - 802 ϊ>"
Μ όλις ο Κωνσταντίνος απομακρύνθΎ)κε από τ-ην εξοu-
, Ύ) Ε ΙΡΎ)νΎ) ζ ' l:' ' ' ει,ευωσε σια, μια ανακοινωσΎ) ποu πλΎ)ροφοροuDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 35
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡ[Ν
, ο γιος της υεν , s:, Ύ)ταν ' ' αuτοκρατορας. πλ εον σε τον λ αο' οτι Η είδΎ)σΎ) προκάλεσε αμέσως 060 απόπειρες ανατρoπ�ς ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς από τοuς γιοuς τοι; Κωνσταντίνοι; Ε ' . Τον Οκτώβριο τοι; 797, ο Αέτιος, ένας από τοuς εuνοuχοuς σuμβοuλοuς ΤΎ)ς, σuνέτριψε ΤΎ)ν πρώΤΎ) εξέγερσΎ) και εξό ρισε τοuς πρώψ καίσαρες σΤΎ)ν Aθ�να. Αλλά το επόμε νο έτος, δuνάμεις τοι; Ελλαδικου Θέματος σuνεργάσΤΎ)καν , , ' , τον Ακαμιρ, ' ' και προσπαΣλα' βο Ύ)γεΤΎ) με εναν ντοπιο , ΤΎ)ς ' Σε αUΤΎ)" ΤΎ)ν περιπτωσΎ) , οι σuγγενεις θΎ)σαν 1:�ανα. , , , ' Ε ΙΡΎ)νΎ)ς ΤΎ)ς φανΎ)καν ΧΡΎ)σιμοι : ο ανι ψ ιος ΤΎ)ς Θ.. εοφι;'λ α" τον τιτλο τοι; σπα θαριου, ' ι κτος Σ αρανταΠΎ)χος, ποι; ειχε , τοι; Κωνσταντι" ' στα' λθΎ)κε για να ζΎ)ΤΎ)σει απο τον πατερα νο, τον αδελφό ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς, να καταστείλει ΤΎ) σuνωμο" ' Τ οτε ' τuφ λω' θΎ)καν και οι uπο' λοιποι τεσσερις σια. και σαρες . 1 1 9 Αλλά ακόμΎ) και σε αuτ� ΤΎ) θλιβερ� κατάστασΎ) εξακολουθΎ)σαν να βρίσκονται στο επίκεντρο ΤΎ)ς προσο χ�ς άλλων στασιαστών : το 8 1 1 /8 1 2, σΤΎ) διάρκεια ΤΎ)ς βα, για ΤΎ)ν εν' τοι; Μ ιχαΎ)' λ Α " , μια ακομΎ) σuνωμοσια σι λ ειας , , ΤΎ)ν εΠΟΧΎ), Ύ)ταν ' ' -ποι; εκεινΎ) s:, λ φων θ ρονισΎ) των αυε φuλακισμένοι στψ Πάνορμο- αποκάλuψε ΤΎ) σuνεχιζόμενΎ) προσκόλλΎ)σΎ) στοuς γιοuς τοι; Κωνσταντίνοι; Ε ' . 1 20 Πα ρά ΤΎ) μικρ� διαφορά στο όνομα, σε αuτ� τψ περίπτωσΎ) 060 άνδρες μέλΎ) ΤΎ)ς οικογένειας ΤΎ)ς Eιρ�νΎ)ς αναφέρο" φορα. 'Ι σως ο κατα' πολu' , ντα ι για πρωΤΎ) και τε λ εuταια νεότερος αδελφός ΤΎ)ς Κωνσταντίνος είχε μείνει στψ Ελ λάδα όταν Ύ) E ιρ�νΎ) άρχισε να ακτινοβολεί σΤΎ)ν πρωι ' 'C των αρχο, " προσφατα προαχθ ει' σΤΎ)ν τα�Ύ) τεuοuσα και ειχε ντων μαζί με τον γιο τοu, τον σπαθάριο . Αλλά αν είχαν " σιγοuρα θα απο, πιο λαμπρα' μεγαλεια, ' ελπισει για ακομΎ) ' s:, s:, , , ' γΟΎ)τεUΤΎ)καν . Η Ε ΙΡΎ)νΎ) υεν σκοπεuε επ ' ouueV l να euΙ 2 νo�σει τοuς σuγγενείς ΤΎ)ς. 1 Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Η E ιρ�ν Ύ) ανυπομονούσε να εοραιώσει μια σταθεp� 'c ' πολ ΙΤΙΚΎ)' και γι " αυτο τον σκοπο, ' το 798 , εστει' ε"ωτεΡΙΚΎ) λε πρεσβείες τόσο στους Άραβες όσο και στους Φράγκους. Τα νέα για ΤΎ)ν τύφλωσΎ) του Κωνσταντίνου κω ΤΎ)ν αποι ι ι 'C ' ανακοινωνονται ' μακρυνσΎ) του αποι ΤΎ)ν ε"ουσια στους 'C"ε, , ' ",, ' ' νους Ύ)γεμονες απο ης uuo αποστο λ ες που αμφοτερες , , ' ' αλ - Ρασιντ Ο Χαρουν εχουν κοινο" στοχο : ΤΎ)ν εΙΡΎ)νΎ). αρ, , , "" νειτω να uιακο' Ψ ει ης στραηωτικες του επιχεΙΡΎ)σεις κατά του Βυζαντίου , που εξελίσσοντω ευνοϊκά για εκείνον. Αντίθετα μάλιστα, στέλνει τον Αμπντ αλ-Μαλίκ να λεΎ) λατ�σει ΤΎ)ν Καππαοοκία κω ΤΎ) Γαλςχτία, και το επόμε" , σΤΎ) νο ετος επιη θ εται στο αυτοκρατοραο' ιπποφορ βεω, Μαλάγινα, όπου και λαφυραγωγεί όλο τον εξοπλισμό του στρατοπέοου του Θέμάτος του Οψικίου . Φαίνετω λοιπόν , οι εχθ ροπρα"ιες ", ' με τους Άρα βες εινω ' οτι γραφτο, να συ" γινονται uεκτα , Ω στοσο ",, ' σΤΎ) Δ υσΎ) ' με ' , τα νεα νεχιστουν. καλύτερο τρόπο. Η Eιρ�νΎ) απωτεί ΤΎ)ν απελευθέρωσΎ) , "" λ φου' του πατριαΡΧΎ) ' ' Τ αρασωυ, ' αuε του Σ ισιννωυ, ο οποως είχε αιχμαλωηστεί από τους Φράγκους το 788, αίΤΎ) μα που ικανοποιείται. Ο Κάρολος ανταποοίοει στέλνοντας " εΙΡΎ)νΎ)ς κω ετσι , ΤΎ) ""ωΚΎ)' του πρεσ βεια αποκα θ 'ισταντω κω πάλι οι επαφές ΤΎ)ς Ανατoλ�ς με ΤΎ) ΔύσΎ) μετά από μακρά Oιακoπ� . 1 22 Όμως ακόμΎ) και αν οι Άραβες κω οι Φράγκοι αποΟέ χοντω ΤΎ)ν Eιρ�νΎ) ως μoναoα� αυτοκράτειρα του Βυζα" ο τροπος που Ύ) τελ ευτωα 'C ' οικεωΠΟΙΎ)' θΎ)κε ΤΎ)ν ε"ουντωυ, σία προκαλεί αμφιβολίες κω υποψίες. Μάλιστα μερικοί σύμβουλοι του Καρόλου αναρωτωύντω ποως στ' αλ�θεια κυβερνά ΤΎ)ν Αυτοκρατορία. Για τους Δυηκούς Ύ)γέτες, " ειχαν και στο , και εκκ λΎ)σιαστικους, ' οι οποωι κοσμικους παρελθόν οιπλωμαηκές επαφές με το Βυζάντω , Ύ) Eιρ�Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 37
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, ι , 'C για μεγαι νΥ) ταυτι'ζ εται με ΤΥ) γυναικα που ειχε υπαρ '\:> ' , , ' Λεων ' Γ ' oιεκuικησε την ανωτατη κο, του τροπο, ο παπας , '\:> '\:> ' " 'ζ ' να χρισει εναν αυτοει.,ουσια το uικαιωμα που του εοινε κρατορικό ηγεμόνα της Δόσης , γεγονός που καθιέρωσε ένα σοβαρό προηγοόμενο. Αντλώντας από τις αρχαίες πα, '\:> ' ' ' ζ ραοοσεις περι, ανακηρυι.,ης των ηγεμονων και τα παπικα πρωτόκολλα που χρησιμoπoι�θηκαν όταν ο Κάρολος α νυψώθηκε στη θέση του patricius Romanorum, η τελετ� της στέψης συμπληρώθηκε με το πρόσθετο χαρακτη ριJ f , ι Ι στικοι του χρισματος με αγιο μυρο, το οποιο χρησιμευε , , " επι αιω, ' και επισκοποι στη Δ υση για να χριονται β ασιλ εις νες. Τα γεγονότα της 25ης Δεκεμβρίου του 800 παρου, που προσφερ , θηκε απο' ' σαν μια ευκαφια σια' ζονται λοιπον , ' λοκη τελ εμονη της. Φ υσικα" μεσα απο" αυτη την πολυπ ι 'C , ι ' τη ο παπας ει.,εφρασε την ευγνωμοσυνη του προς τον μο, , " ναρχη που ειχε σωσει τη ζωη, του και τον ειχε αποκατα, ' στησει στον επισκοπικο, του θ ρονο. , του ' ' ' 'Ο σο κι αν η σταση του Καρολου απεναντι στο νεο " Ι Ι ", ' αι.,ιωμα παραμενει ασαφης , η αποφαση του να εγκαταλείψει τη σχεδιαζόμενη στρατιωτικ� εκστρατεία κατά των βυζαντινών επαρχιών τη ς Δόση ς είναι ανεξ�γητη . , " , '\:> '\:> ' Ενοεχομενως , σκοπευε μ αυτον τον τροπο να κεροισει την υπoστ� ριξη της E φ�νης. Πάντως ανεξάρτητα από τον λόγο, ο Κάρολος εγκατέλειψε τα προηγοόμενα σχέδιά , απο, τις σπου' , μιας του να επιτε θ ει' κατα, της Σ ικε λ ιας Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 57
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
" κτησεις στ-η Δ υσ"η , � , ' , μιας περιοχηςβU ζαντινες υαιοτερες κλειοί για τον έλεγχο των εξελίξεων σΤΎ) ΔύσΎ) . Αντί γι' " , ανακοινωσε , �, ' θα επωιωκε ' εναν γαμο με ΤΎ)ν Ε φΎ)αυτο, οτι , " μισα του παλ αιου' , νΎ) προκειμενου να επανενωσει τα �υυο ρωμα'ί κού κόσμου που είχε μείνει χωρισμένος για πoλu καφό. Ως αποτέλεσμα αυτής ΤΎ)ς αλλαγής πολιτικής, οιό ρισε πρέσβεις για να ταξιΟέψουν σΤΎ)ν Ανατολική πρω� , μεσω , , ' μια συμμαχια τευουσα και να υιαπραγματευ θουν του , ' ' Η αποφασΎ) γαμου του με ΤΎ)ν αυτοκρατεφα. υποσΤΎ)ΡΙ, θ εσε και ' ' Γ ' , που προσ ζ οταν και απο" τον παπα Λεοντα τους οικούς του απεσταλμένους σΤΎ)ν πρεσβεία. Στο μεταξύ στο Βυζάντιο, τα νέα για τις αυτοκρατορι, ζ ' , γνωστα, με � ' κες αc,ιωσεις σταυιακα του Καρο' λου γινονταν οιάφορες παραλλαγές. Για οεκαοκτώ μήνες, ωστόσο, Ύ) ΕφήνΎ) επέλεξε να αγνοεί τις ποικίλες φή μες και περί μενε ΤΎ)ν απάνΤΎ)σΎ) του ίοιου του Καρόλου στις οικές ΤΎ)ς " , πρεσ βεια, , Ύ) � ' Οταν επιτε' λους φτανει προτασεις. Ύ) υυΤΙΚΎ) ΕφήνΎ) εμφανίζεται ως ευνο'ίκά οιακείμενΎ) στψ ιΟέα ενός , ' Ι Ι ' γαμου . Η προτασΎ) φαινεται να προερχεται αποι τον Κ α" " � , ρολο, ο οποιος ισως με αυτο το τεχνασμα να επωιωκει ΤΎ) , εc,οuσιας ' με ΤΎ)ν Ε φΎ)ν ζ ' Ύ) . μοφασια, ΤΎ)ς αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)ς Εκείνος θ α οιαΤΎ) ρούσε τον καινούργιο του τίτλο ω ς Ύ)γε" , ενω Ύ) αυ, μονας του �υυτικου, μισου' ΤΎ)ς Αυτοκρατοριας τοκράτεφα θα οιαΤΎ)ρούσε τον οικό ΤΎ)ς σΤΎ)ν Ανατολή . Για ΤΎ)ν ΕφήνΎ) Ύ) ιΟέα πιθανόν να μΎ)ν ήταν οιόλου και νούργια, αν όντως είχε και Ύ) ίοια προτείνει παρεμφερή πολιτική στον Κάρολο . Όμως οεν μοιάζει να είχε σκε φτεί τι θα γινόταν μετά τον θάνατο και των ουο τους. Πα ρά ΤΎ)ν κακή κατάστασΎ) ΤΎ)ς υγείας ΤΎ)ς, οεν είχε ακόμΎ) λάβει τις απαραίΤΎ)τες αποφάσεις για τψ επίλυσΎ) του ζΎ) τήματος ΤΎ)ς οιαοοχής ΤΎ)ς . Από ΤΎ)ν άλλΎ) ο Κάρολος είDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ Π ΟΡΦΥΡΑ
χε πολλο6ς δυνητικο6ς κληρονόμους, αλλά δεν είχε διο, , ,," ' ,," ' του . Η ιuεα ' ,," ' να {(κληρονομησει» ρισει ακομη τον υιαυοχο " μεσω ενος " γα, λ ος την Ανατο λ ικη' Αυτοκρατορια ο Κ αρο , " ' αυιανοητη ,," μου μοια' ζει μα' λλον τοσο , οσο και η σκε' ψ η οτι η Eιρ�νη θα μπορο6σε να προβάλει διεκδικ�σεις στα δυ τικά εδάφη . Όμως για τους αυλικο6ς και τους συμβο6λους , που , , Δ υτικου' ηγεμονα της αυτοκρατειρας η απει λη' ενος θα έπαιζε τον oπoιoδ�πoτε ρόλο στην κυβέρνηση της Ρω μα·ί κ�ς Αυτοκρατορίας του Βυζαντίου, συνιστο6σε μια φο βερ� μελλoντικ� πρooπτικ� . Προς το παρόν, το 802, η , βεις με ενυιαφερον , , , τους πρεσ ,," ' Ε ιρηνη ακουει και ισως να "" , , ' συγκατανευε στις προτασεις τους αν υεν επενε' β αινε ο Αετιος, ο αρχιευνο6χος. 1 4 1
'*'
Η πτώση της Ειρήνης
e'"
Τ ο καλοκαίρι του 802 , μια σειρά περιστατικών απειλο6ν
" ο αφορητος ενα' Στο εσωτερικο, 'C ' της Ε ιρηνης. την ει,αυσια γκαλισμός που έχει επιβάλει ο Αέτιος στον στρατό εξω" , "" θ'ιαι,ιωματουχους, θ ει' ορισμενους , 'C ' τους οποιους εχει ηυη , ' ' 'C ' ι,ει θ 'C η συμπεριφορα του και κατεχουν εσεις ει,ουσιας, να , , της Ε ιρηνης. ' ' Η αυτοκρατειρα συνωμοτησουν εναντιον βα, Ι της στην πρωτευουσα, σι'ζεται στα ερεισματα ομως προ" φανώς δεν προειδοποιείται για τους κινδ6νους που εγκυ μονο6ν αυτές οι εξελίξεις. Η εσωτερικ� διχόνοια βαθαίνει με την άφιξη των Φράγκων και των παπικών πρεσβευι ι συμμαχια , που των μια {(ει,ωτερικψ> 'C , , οι οποιοι , προτεινουν , , ' ' ' πολu' επιφο βη . Α μφοτεροι ορισμενοι αυ λ ικοι τη θ εωρουν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 59
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
θέτοuν το ζ�τημα της διαδoχ�ς, θέμα ποu Ύ) Eφ�νΎ) επι, ' ' ' ' σuνεωΎ)τοποιει ' οτι Ο Αετως λ εγει ..να αγνΟΎ)σει. πι θ ανον , ' ζ "-υεν προκειται να κερυισει ''- ' ΤΎ)ν αuτοκραΤΟΡΙΚΎ)' εc.,οuσια και ' ' ' Ο ' ζ πιε ει τον uποuργο των ικονομικων , τον Ν ΙΚΎ)φορο, να εξεγερθεΙ Αξίζει να σΎ) μειωθεί ότι ο Αέτως εξακολούθΎ), " Ύ)γεμονα· ζ , σε να κατεχει u Ψ Ύ) λ α' αc.,ιωματα και uπο' τον νεο πέθαναν και οι δύο στο πεδίο ΤΎ)ς μάΧΎ)ς, το 8 1 1 . Η απροθuμία ΤΎ)ς E φ�νΎ)ς να ρuθμίσει το ζ�ΤΎ)μα ΤΎ)ς διαδoχ�ς αποδεικνύεται τελικά Ύ) καταστρoφ� ΤΎ)ς. Η " , ' εκ θ ρονι' ζεπρωΤΎ) απο τις τρεις γuναικες σΤΎ)ν πορφuρα , , ' ' ζ ' τον ται απο ενα xu βερνΎ)ΤΙΚΟ πραc.,ΙΚΟΠΎ)μα με επικεφα λΎ)ς ΝΙΚΎ)φόρο και μια ομάδα ομΟ·ίδεατών τοu αuλικών, με ΤΎ)ν , , ζ τοu στρατοu.' Εζc.,απατοuν ' τοuς φροuροuς ΤΎ)ς uποσΤΎ)ΡΙc.,Ύ) , , ' Π u' λΎ)ς τοu ανακτοροu, ' Χα λ ΚΎ)ς οι οποωι τοuς ανοιγοuν τις πόρτες λίγο πριν από το χάραμα ΤΎ)ς Δεuτέρας, 3 1 Ύ)ς Οκτωβρίοu τοu 802. Στρατιώτες περικuκλώνοuν το Ανά κτορο τοu Ελεuθερίοu όποu ζούσε Ύ) Eφ�νΎ) . 142 Στο πραξι κόΠΎ) μα σuμμετέχοuν οι δύο αδελφοί Τριφύλλωι, ποu εί χαν λάβει μέρος σΤΎ)ν πασχαλιν� πoμπ� τοu 799, καθώς και ο σαχελλάριος (θΎ)σαuροφύλακας ) Λέων από ΤΎ) Σι' αc.,ιωματοuχος , , ζ ' ' νωΠΎ) και ο χοιαιστωρ νομικος ) ( ανωτατος Θεόκτιστος. Μαζί τοuς είναι και δύο δuσαρεσΤΎ) μένοι πρώΎ)ν στραΤΎ)γοί τοuς οποίοuς είχε απολύσει Ύ) Eφ�νΎ), ο ΓΡΎ)γόρως, τέως κόμΎ)ς τοu ΟΨικίοu , και ο Πέτρος, δωι, των σχολ ων. ' ζ ' αναμενομενο. ' Η αναμιc.,Ύ) ΚΎ)ΤΎ)ς ' 'Η ταν κατι " σuγγενΎ) ΤΎ)ς Ε ι' ' Σ αρανταΠΎ)ΧΟU, τοu Λ εοντος προφανως ρ�νΎ)ς, παροuσιάζει περισσότερα πρoβλ�ματα. Δεν γνω, Ι ρι' ζοuμε τιποτα για το προσωπο τοu πριν αποΙ ΤΎ) σuμμει τoχ� τοu στο πραξικόΠΎ)μα κατά ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς, όμως αφού Ύ) άρνΎ)σ� ΤΎ)ς να προωθεί μέλΎ) ΤΎ)ς οικογένειάς ΤΎ)ς σε " ζ' θ εσεις εc.,εχοuσες ειναι γνωσΤΎ)" , ειναι πι θανο" να UΠΎ)ρχαν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, ' ' θαν ε Yj Ε LpYjVYj, , ' γαμος τε λ εσΤYjκε. Η 'ωια εχοντας στο πλ EUpO' , Σ ταuρακια, ' ΤYjς τον πρω 8 uποuργο' ΤYjς, τον EUVouxo επι8εώΡYjσε τα κορίτσια και κατέλYjζε σΤΎ) Μαρία. Σόμφω" 'C ι Ι πριγκιπας να με τον Biιο του Φιλ αρετου, ο νεαρος επαΙι.,ε , σYjμαντικο, ρο' λο σΤYjν επιλOYYj" , Yjταν πο λu' εuχαρισΤYjμενος με ΤΎ) νόφΎ) τοu και γέμισε ΤYjν οικογένειά ΤYjς με οώ ρα, στα οποία περιλαμβάνονταν μεγαλοπρεπείς επαόλεις κοντά στο Μέγα Παλάτια. 1 4 ι ι , 'Ο , ' ποιες κι αν Yjταν οι σuν 8 Yjκες τοu γαμοu τοu, ενα Yjταν βέβαια : ο Κωνσταντίνος έπρεπε να σuγκατατε8εΙ Τα αu, ' ζαν κανενα ρο' λο στις "Ι>υιατοκρατορικα" τεκνα "Ι>υεν επαι ' " χεφιζονταν οι γονεις , πραγματεuσεις τις οποιες τοuς . Ο ι γονείς με ΤΎ) σειρά τοuς είχαν τα οικά τοuς κίνYjτρα για να ' στον υεινα "Ι> ' , ' ''Ι> Yj , Άλλωστε ο' λοι επιμεινοuν στον ταυε γαμο. Ψ , , ' κοινωνιας αντιπροσωπεuαν , οι γαμοι ΤYjς u Yj λYjς οικογενειακά σuμφέροντα και οικονομικές και κοινωνικές σκο, , ' ειχαν Αν τωρα ' πιμΟΤYjτες. τα γαμΎ)' λ ια κα λλ ιστεια Yj οχι κάποια σχέσΎ) με ΤYjν πραγματικόΤYjτα, το αποτέλεσμα οεν αφ�νει αμφιβολίες : ο Κωνσταντίνος παντρεUΤYjκε ΤΎ) "1> ' ΤYjς λ0' ' ' κι αuτο" Yjταν ο' λο. Γ ια καποιοuς Μ αρια, uικοuς γοuς, τοuς οποίοuς οuΟόλως γνωρίζοuμε, Yj Eιρ�νΎ) απο, ' ' φασισε να σuγγενε' ψ ει με ΤYjν οικογενεια τοu Φ ι λαρετοu. Η ιστορία των καλλιστείων για ΤΎ)V επιλoγ� νuφYjς επι, ' "1> ' ' τοu τρεπει στον Ν ΙΚYjτα να εκ8 εσει ΤYjν π λ εuρα' ΤYjς UΙΚYjς ι , , , Ι οικογενειας και ΧΡYjσιμοποιειται σαν ενας εuχαριστος τροπος για ΤΎ) σuγκάλuψYj μιας εντελώς ρεαλιστικ�ς πολιτι κ�ς στραΤYjγικ�ς. Τότε ποιας ο λόγος να μας απασχολεί το ζ�ΤYj μα; "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
280
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
'4 ' , ' ' ποu θα αντιστοιχοuσε με την γιων για τα παωια, γεγονος , προτεσταντικη, τα, ση για ονοματα ποu σχετι' ζ ονται με λOU'ό> ' λOUUta, σε αντι' θ εση με τα περισσοτερο οικεια χριστιανι' , , , οι Καθολ ικοι.' Στην περικα ονοματα ποu χρησιμοποωuν πτωση τοu Φιλάρετοu πιθανόν να σuνΟέεται με την κρι, Ι ι ' τικηι ποu ασκοuσαν οι εικονομαχοι απεναντι στη λ ατρεια ι ι Ι Ι των αγιων , ποu σuχναι ειχε ως επικεντρο τις εικονες. Πράγματι οεν uπάρχοuν ενοείξεις στον Βίο για το αν aU, , ' λ ατρεuε τη, η τοι σο χριστιανικηι οικογενεια τις εικονες. Πάντως η Εuφροσuνη όταν γενν�θηκε οεν π� ρε το όνομα Υπατία. 1 6 Αντίθετα βαπτίστηκε ΕuφροσUνη. Ότι , , , , ' επι βε βαιωνεηταν η νεοτερη απο, τις κορες της Μ αριας , Ι , 'ό> ' ' απεu θ UVEt ' ται σ ενα γραμμα ποu ειχε και στις uUO τοuς ο , , , ' 'ό> 'ό>' ' οποu η Ε φηνη προσφωνειαγως Θ ... εουωρος ο Στοuuιτης, ται πρώτη ως μεγαλUτερη . Όπως σημειώθηκε προηγοu μένως, οεν uπάρχοuν επίση μες καταγραφές των ημερο μ-ηνιών της γέννησ�ς τοuς. Όμως η Eφ�νη οεν μπορεί να γενν�θηκε πριν από τον Αuγοuστο τοu 789 το νωρίτε ρο, oηλαo� εννέα μ�νες μετά τον γάμο των γονιών της, οπότε το 79 1 φαίνεται σαν πιθανό έτος γέννησης της Eu'ό> ' , 'ό> ' , ωστοσο να γεννη' θηκαν Και οι uUO ενυεχομενως φροσuνης. μερικά χρόνια αργότερα, ανάμεσα στο 789 και το 794. Αν όντως η Εuφροσuνη �ρθε στον κόσμο προς το τέλος αuτ�ς της χρoνικ�ς περιόοοu, το 793 � το 794, η γέννησ� της πι, 'C ' λησε την uπομονη' τοu αuτοκρατορα ' να ε"αντ θ ανον ποu 'ό> ' 'ό> , , , , UΙαυOΧO. 1 7 ειχε αναγκη απο, εναν αρρενα "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝTlΘ ΧΕΡΙΝ
,." Τα παιδικά χρόνια της Ευφροσύνης : Η εμπειρία της εξορίας Ε"
Ε χοντας uπο' ψ Ύ) τοuς παραπανω , ασαφεις " παραγοντες, δεν
" απο τα παιδ ικα' ΤΎ)ς , να ποuμε , με ακρι' β εια ποσα μποροuμε , , ' ' λΎ) χρονια περασε Ύ) Ε uφροσuνΎ) σΤΎ)ν Κ ωνσταντινοuπο , " ενα το λ ιγοτερο. ' ' σε καμια, πεΩ στοσο τεσσερα το πο λ u, ρίπτωσΎ) το περιβάλλον των γuναικείων διαμερισμάτων τοu Μεγάλοu Παλατίοu δεν θα ασκήσει σΎ)μαντική επιρ, ' και τα δuo ' μικρα, κοριτσια ' εφριστοuν "C ΡΟΎ), προτοu' Ύ) Μαρια από ΤΎ)ν πρωτεύοuσα. Όμως Ύ) μΎ)τέρα και Ύ) μεγαλύτεΡΎ) αδελφή ΤΎ)ς θα ΤΎ)ς μιλήσοuν αργότερα για ΤΎjV προνομιού χο, αuτοκρατορική ζωή ποu ζούσαν στΎjV Αuλή πριν τις " αναφερει ' Σ uμφωνα ' ' ζ ο αuτοκρατορας. εκδ ιωc.,ει με τα οσα ο ΘεοφάνΎ)ς, ο Κωνσταντίνος ΣΤ' διέδιδε πως Ύ) γuναίκα τοu προσπαθούσε να τον δΎ)λΎ)ΤΎ) ριάσει, πράγμα ποu ισο δuναμούσε με σχέδιο δολοφονίας (έγκλΎ)μα το οποίο νο μιμοποιούσε το διαζύγιο ) . Επιπλέον , κάτι τέτοιο στοι χειοθετεί επίθεσΎ) κατά τοu αuτοκράτορα, δΎ)λαδή πράξΎ) , , τιμωρειται , ' Ύ) οποια ' Στον εσχαΤΎ)ς προ δοσιας με θ ανατο. , ' τοu ιεΒιο ι Γ1' 1. αρασιου ι ( σuγγραμμα τοu Ιγνατιοu ι του αΥιου ροδιακόνοu ποu χρονολογείται μετά το 84 3 ) , ο πατριάρχΎ)ς φέρεται να θεωρεί επαίσχuνΤΎ) και ψεuδή ΤΎjV καΤΎ)γορία. 1 8 ΕκείνΎ) ΤΎ)ν εποχή πάντως οι άνθρωποι δεν εξέφραζαν α νοιχτά τις uποψίες τοuς για τα αλΎ)θινά κίνΎ)τρα τοu Κων σταντίνοu. Ο Ταράσιος αρνήθΎ)κε να κείρει μοναχή ΤΎ) Μαρία παρά ΤΎ) θέλΎ)σή ΤΎ)ς, όμως δεν κατάφερε να ΤΎ) " ' "C ' ποu ΤΎ)ς επε' βα λ ε ο ανσωσει απο ΤΎ) μονασΤΙΚΎ), Ec.,opta δρας ΤΎ)ς. Αφού ΤΎ)ν καταγγείλοuν ότι αποπειράθΎ)κε να δΎ)λΎ)ΤΎ)ριάσει και να δολοφονήσει τον αuτοκράτορα, Ύ) Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
286
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
" και οι κορες της uποχρεωνονται , Μ αρια να εγκατα λ ει' ψ ouv την Κωνσταντινούπολη τον Ιανοuάριο Tou 795 και να ει ι ι ' Ι Ι Ι αργοτερα, οπως γκλ ElaTouv σ , ενα μοναστηρι. Επτα μηνες είδαμε, ο Κωνσταντίνος ΣΤ' παντρεύτηκε τη Θεοδότη , " , , και την εστε ' μια XUpla επι των τιμων , χουβιχουλ αρια, ι ψε 9 αuτοκράτειρα, αυΥούστα. 1 , ' ο Κωνσταντινος ' 'Ε τσι λοιπον καταφερε aUTO" ποu η θ ελε, πληρώνοντας όμως το τίμημα. Η αποτuχία της Μα, να Tou χαρισει " ' ριας εναν γιο και uιαυoχo κατε' λΎ)ι"C.,ε σε ενα Ι:- ' ι:αμφιλεγόμενο διαζύγιο και σ' έναν δεύτερο γάμο Tou au, 1:- " αμεσως ως παρα, τοκρατορα, ποu καταγγε' λθ ηκε σχευον νομος από τον Πλάτωνα, τον ηγούμενο της Μονής Σακ κοuδίωνος, και τον ανιψιό Tou Θεόδωρο , σuγγενών και των 060 της Θεοδότης. 20 Ωστόσο οι σuγγενικοί δεσμοί δεν , επηρεασαν την αντι' θ εση' τοuς σε aUTO" τον γαμο ποu παραβίαζε τοuς εκκλησιαστικούς κανόνες. Πάντως δεν φαί νεται να διαμαρτuρήθηκε κανείς στον αuτοκράτορα για ' Τ ι απεγιναν ο' λ οι aUTOl' οι ' να uπερασπιστει, τη Μ αρια. , " ' ωνσταντινοuΚ ' θ ζ σuγγενεις ποu ειχαν ερ ει μα ι της στην πολη το 788, μόλις επτά χρόνια νωρίτερα, και είχαν εγκα τασταθεί στην πρωτεύοuσα; Φαίνεται πως δεν την uπο, "C , στιγμη' . Δ εν ειναι ' ' στηρι"αν στην πιο κρισιμη για εκεινη επίσης ξεκάθαρο πού ακριβώς εξορίστηκαν στην αρχή η Μαρία και οι κόρες της . Μια μεταγενέστερη πηγή laxu, aUToxpaTEιpa , , θηκε σε ενα ' μορι' ζεται οτι αποσuρ ' η πρωην , ποu ειχε ' ιupuaEl Ι:- , ναστηρι η ιuια, 'ι:- τη Μονη' των Δ εσποινων, ι αλλά δεν της επετράπη να μείνει εκεΙ Άλλοι αναφέροuν , μοναστηρι , «στα " σταλθ ηκε στη Μ ονη' τα .1Γ'αστριου, Ι ενα οτι περίχωρα τη ς Κωνσταντινούπολης». Ο ισόβιος εγκλει σμός της πραγματοποιήθηκε τελικά σ' ένα μοναστήρι ποu είχε ιδρύσει η Ειρήνη, η αuτοκράτειρα-μητέρα, στο νησί Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
της Πριγκίπου, πριν από το 780. 21 Το 795 �ταν κιόλας ένα " υπο την προστασια � " � ' της Ε ιεικονο λατρων uιασημο ιuρυμα ρ�νης. ...�
Η ζωή της Μαρίας ως μοναχής
c'"
Ε τσι από τα τρυφερά της χρόνια η Ευφροσύνη έζησε στη , ' ' Η μητερα συνεχη, αφανεια του μοναστικου, εγκ λ εισμου. , , παρ α' τη θ ε' ληση' της απο τον κατη' εκαρη της, η Μ αρια, , , ' ψ αν τα μα λλ ια' και την αν αχητη, του πατριαρχη · της εκο γκασαν να ενταχτει, σε μια θ ρησκευτικη" κοινοτητα στο , ' ' που β ρισκεται στη μεγα λυτερο απο' τα Π ριγκιποννησια, Θ '" α' λ ασσα του Μ αρμαρα" οχι μακρια" απο την Κωνσταντι, uεν , , , λη . Το νησι" ειναι μικρο, � υπαρχει � τροπος uιαφuνουπο , παρα" μονο απο, τη θ α' λ ασσα. Άραγε ενα ' βu ζαντινο, γης Αλκατράζ; Ίσως όμως για την Ευφροσύνη και τη μεγα λύτερη αoελφ� της, την Eιρ�νη , η Πρίγκιπος με τα πευ κοοάση της, τα κόκκινα βράχια της και την υπέροχη θα, , απαισιος , , ' να μην ηταν λ ασσινη' θ εα τε λ ικα' και τοσο τοπος. Ως παιοιά έζησαν στο Moναστ�ρι με τη μητέρα τους, " απο το , � ' σε uιαμερισματα ' πι θανον κα λυτερα επιπ λ ωμενα , ' συνη θ ισμενο, με υπηρετες να τις φροντι' ζουν και να τους , " , � 'Οταν ενη λικιω' θηπαρεχουν καποια μορφη εκπαιuευσης. " τους ορ, , ' να �uωσοuν τους ιερους καν και μπορουσαν π λ εον , ' να ενταχτηκαν κους, πι θ ανον στη θ ρησκευτικη" κοινοτη, , πε' θ α, , ' ' τα. Αλλα οχι απαραιτητα. Η Ε ιρηνη φαινεται οτι , · �uεν γινεται , στο προσωπο " , νε νεα μνεια της μετα' το 8 1 6 , , ' � ε' ζησε για να χαρει, την αποκαταπεριπου , κι ετσι uεν , , της. σταση της οικογενειας Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑ Ι ΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Δεν υπάρχει λόγος να αμφισβ"Υ)τήσουμε τον ισχυρισμό " οτι "Υ) αυτοκρατεφα " � , ' Ε φ"Υ)ν"Υ) του Θ εοφαν"Υ) ειχε ωρυσει αυ, ' Μ ονασΤ"Υ)ΡΙ !: ' σΤ"Υ)ν Π ριγκιπο, ' ' το' το ι.,ακουστο οπου β Ρ"Υ)κε άσυλο "Υ) Μαρία. Ο ίδιος υπήρξε αυτόΠΤ"Υ)ς μάρτυρας Τ"Υ)ς βασιλείας Τ"Υ)ς και του θανάτου Τ"Υ)ς και επιπρόσθετα "Υ) γυ,� θ Ρ"Υ)σκευΤΙΚ"Υ)' , του , "Υ) Μ εγαλ ω, " ενταΧΤ"Υ)κε σΤ"Υ)ν ωια ναικα " , 'C Τ"Υ)ς αυτοκραι κοινΟΤ"Υ)τα με Τ"Υ)ν προσωΠΙΧ"Υ) υποσΤ"Υ)ΡΙι.,"Υ) τεφας. Ο ρόλος Τ"Υ)ς Εφήν"Υ)ς ως προστάτιδας Τ"Υ)ς Μονής !: ' επι βε β αιωνεται απΌ, το γεγονος οταν πρωτοει.,ορισΤ"Υ)' , οτι , , , , ' λ"Υ) περασε ' κε απΌ' Τ"Υ)ν ΚωνσταντινουΠΟ ενα μικρο, �uιασΤ"Υ)μα στψ Πρίγκιπο, το 802 (βλ. κεφάλαιο 2 ) . Στον Βίο της αγίας Ειρήνης, μια πoλU μεταγενέστεΡ"Υ) συγγραφή , "Υ) " φερεται να απευ θ υνει ' σΤ"Υ)ν Ε φ"Υ)ν"Υ) ' μια επαινεΤΙΚ"Υ), ομι λ ια "Υ)γουμέν"Υ) Τ"Υ)ν παραμονή Τ"Υ)ς αναχώρ"Υ)σής Τ"Υ)ς για Τ"Υ) Λέ, , ' συγκεντρωνονται ' σ βο. 'Ολες οι μοναχες κλ αιγοντας γυρω Τ"Υ)ς Τ"Υ) στιγμή που "Υ) Εφήν"Υ) φεύγει. Ύστερα από τον θάνατό Τ"Υ)ς, το 803 , "Υ) σορός Τ"Υ)ς μεταφέρεται με τις οφει λόμενες τιμές από Τ"Υ) Λέσβο σΤ"Υ)ν Πρίγκιπο και τοποθε, τειται για να αναπαυτει/ σε μια καινουργια σαρκοφαγο , , φτιαγμέν"Υ) από μάρμαρο Τ"Υ)ς Προκοννήσου στο παρεκ κλήσι του Αγίου Νικολάου , σΤ"Υ)ν αριστερή πλευρά Τ"Υ)ς μονασΤ"Υ)ριακής εκκλ"Υ)σίας. 22 Δεν είναι εύκολο να υποθέσουμε αν το κύρος Τ"Υ)ς Μα, !: ' λ 'ισει καποια ριας ως τεως αυτοκρατεφας Τ"Υ)ς ειχε ει.,ασφα , , , " " ' ' θ λλ προνομια απεναντι στις α ες μοναχες "Υ) αν αντι ετα Τ"Υ)ν καταδίκασε σε μια πιο σκλ"Υ) ρή ζωή . Στα τέλ"Υ) του ΣΤ' αιώνα, γυναίκες Τ"Υ)ς αριστοκρατίας που ήταν πιστές σΤ"Υ) " υποχρεωνονταν να φορανε , τραΜ ονοφυσΙΤΙΚ"Υ)' Ε κκλ"Υ)σια , , , χια ρασα και να καθαρι' ζουν τα αποχωΡ"Υ)Τ"Υ) ρια του μοναι Η αυτοκραΤΟΡΙΚ"Υ)' πρι, ' σΤ"Υ)ριουι οπου τις ειχαν περιορισει. , , ' ' Αν θ ουσα, που εγινε κα λογρια στα τε' λ"Υ) του Η' γκιπισσα �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 89
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, αιωνα, αφιερω' θ ηκε στο xou βα' λημα τοu νεροu' και στο σερβίρισμα των αοελφών της στην αίθοuσα εστίασης της μο, '1> " , 23 'Ενα α' λλο σχεuον περι, της yuσuγχρονο κειμενο νης. ναικείας μoναστικ�ς ζω�ς uπογραμμίζει ότι κάποιες πο' ' '1> , λ u' αφοσιωμενες μοναχες uεν επετρεπαν ποτε" στις αλλες , Η " , να τις σερ β ιροuν ειτε να τοuς χuνοuν νερο, στα χερια. oιατρoφ� τοuς �ταν εξαιρετικά λιτ� . Η Αθανασία οεν , , ' της Χρuσο βαλαντοu ' ετρωγε ποτε" φροuτα· η Ε φηνη ετρω, " , ' ' γε μονο ψ ωμι και επινε νερο με λ ιγα πρασινα λ αχανικα' το βράΟu . Τα ρούχα τοuς �ταν φτιαγμένα από τραχύ μαλλί , , " φορεμα ποu το α' λλαζαν μια φο' ενα κατσικας, ειχαν μονο ' ' Π , κοιμοντοuσαν , , φορες ρα, τον χρονο, κα' θ ε ασχα. Μ ερικες πάνω σε πέτρες, χωρίς καν να πλαγιάζοuν . 24 , , 'Ενα ε λ αφρως ' μεταγενεστερο κειμενο τοu Θ " αιωνα ε" , ' ζησει ' ' πι βε β αιωνει οτι γuναικες ποu ειχαν μιαν ανετη ζωη, ' Ι:: '1> , , , ' προτοu γινοuν μοναχες οφει λ αν να επωεΙι,οuν ταπεινοφροσύνη αναλαμβάνοντας ιοιαιτέρως επίμοχθες και xou' ' , ' '1> ' Μ ε αuτον τον τροπο η Θ.. εοuωρα ραστικες εργασιες. απο, τη Θεσσαλονίκη μεταβλ�θηκε σε « τιποτένια uπηρέτρια» ποu εκτελούσε τις πιο καθημερινές οικιακές οοuλειές : ζύ μωνε ψωμί, άλεθε στάρι, μαγείρεuε, ψώνιζε , κοuβαλούσε , 'C ' Η αι,ιωση ' , τα 'Cι,U' λ α και uφαινε. της στην αγιοσuνη ισχuρoπoι�θη κε από την oλoκλη ρωτικ� της uπακο� στην πνεuματικ� της μητέρα, την ηγοuμένη Άννα, την οποία φρόντιζε η Θεοοώρα τα τελεuταία χρόνια της ζω�ς της. ' ' απο λ εσει 'Ο ταν η Άννα ηταν ' κατακοιτη και ε ιχε τα λ0γικά της, η Θεοοώρα την κοu βαλούσε στο λοuτρό, την , ζε και τη γuρνοuσε , στο κρε β ατι ' ' για να νιω' θ ει πιο ανεται , η και οταν ' ' και τη χτuτα, ακομ Υ) Άννα την καταριοταν ' , Μ , '1> ' της ποuσε. ε αuτον τον τροπο εκuη λω' θηκαν τα σημεια αληθιν�ς αγιοσύνης, η οποία αργότερα επιβεβαιώθηκε με �
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, , ' α' που γινονταν στον ταφο της μετα' τον θαν τα θ αυματα τό της . 25 Εφόσον επικρατοuσε αυτή Yj γενική αρχή , Yj Μαρία , , 'οφειλε να επωεΙc.,ει � , '(;' ταπεινΟΤYjτα και να εκτελ ει' παρομοιες , Ε κεινΥ) " ισως να ενιω ' ' ΤYjς Π αρθ ε το ΜοναστYjΡΙ αγγαρειες. " , ' θ ενου περισσοτερο σαν τοπο κραΤYj σYjς παρα' σαν θ PYj, ' να μοιρα' Και α' λλ ες γυναικες πι θανον ,� σκευτικο, ωρυμα. ζονταν ΤYjv-εζορία ΤYjς : καταδικασμένες μοιχαλίδες, αι ρετικές, πρώYjν σuζuγοι επισκόπων και φρενοβλαβείς κα, ' στο ' εγκλ ειονταν ' τα, κανονα σε μονασΤYjρια. Ο εγκλεισμος μοναστή ρι και Yj προσαρμογή στον μοναστικό βίο ήταν ο , " αυτων των γυναικων. , Σε ' συνΥ) θ εστερος τροπος τιμωριας μια εποχή όπου δεν υφίσταντο φυλακές με ΤΥ) σuγχρονYj ι Ι Ι εννοια του ορου, τα απομονωμενα μονασΤYjρια ισως να , ' ωιο σκοπο., Τ ο πραιτωριον ΧΡYjσιμεuαν για τον ,� ι ( επισYjμYj κατοικία του επάρχου ΤYjς ΚωνσταντινοuπολYjς ) διέθετε , ' ' Ηταν κε λ ια' οπου φυ λ ακι' ζ ονταν συνΥ), θ ως οι στασιαστες. , ,ομως εc.,ισοu , 'ζ ' θ λ συνΥ) ες να τους φυ ακι ουν σε ασφαλYj' με'(;' , ' ' και σε μονες, , pYj , κοντα, σε �uιαφoρες εκκλYjσιες, κα θ ως ακόμΎ) και στα υπόγεια του Μεγάλου Παλατίου . Όταν , ευρες , ' ' εκλ εγονταν ,� παντρεμενοι ιερεις σε επισκοπικες , , " τις γυναικες τους οι οποιες υποχρεωνονταν να �υιαζευχθουν , , , ' ' υπακουοντας στον νομο κλ εινονταν σε μονασΤYjρια μα' ζ0' ' κρια" απο τους πρωYjν συ ζυγους τους. 'Ο σοι καταuικα � , , , ' ' λ ικα εγκλYjματα τιμωρου'(;' 'ιταν ως αιρετικοι Yj για σεc.,οuα , , ' ' Και οι ανυρες επισYjς εγκλειο, � νταν με παρομοιο τροπο. ν,αν σε εκκλYjσιαστιχά ιδρUματα. Εκθρονισμένοι αυτο, " Ι ' κρατορες και αυτοκρατειρες κατα κανονα τε λ ευτουσαν , , , , ' τους σε μονασΤYjρια τqν β ιο ζουσαν ' οπου υπο �υιαΡΚΥ), φρουΡYjσYj , αν δεν ήταν κιόλας φυλακισμένοι σε κελιά. Στις , του Η " αιωνα, ο Φ ι λ ιππικος ' ' τυφ λ ω' θYjκε και κατοαρχες J
'
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Πlν φυλακίστηκε στη Μονή -του Δαλμα-τίου, δlαδαασία που θα επαναλαμβανό-ταν πολλές φορές σ-το μέλλον ( βλ . παρακά-τω την περίπ-τωση -του ΒαρδάνΎ) Τοόρκου ). Πολ, , , λ Ol' φυσlκα, Ύ)-ταν κω εκεlνΟl που αναζΎ)-τουσαν ' κα-ταφυγω ι / , , , σ-ΤΎ) μονασ-ΤlΚΎ) απομονωσΎ) απο -τον κοσμο, ο-ταν συνεlδΎ)-τοποωόσαν πως Ol αυ-τοκρα-ΤΟΡlκές -τους φlλοδοξίες δεν μποροόσαν να εκπλΎ)ρωθοόν. 26 , ' ' Δ εν εψασ-τε σε θ εσΎ) να εκ-τψΎ)σουμε -το ποσοσ-το, -των , ΚΟlνων , εγκ λΎ) μαηων , ' που κρα-τουν-ταν γυνααων σε μονα, , " σ-ΤΎ) Ρlα, αν κω θα πρεπεl να Ύ)-ταν λ 'lγες ωσ-τοσο Ol αφοσlωμένες μοναχές που κα-τέφευγαν σε μονές ωθοόμενες απο, -ΤΎ) ΧΡlσηανlΚΎ)" -τους Πlσ-ΤΎ) xal -ΤΎ)ν προσΎ)' λ ωσΎ)' -τους , , ' Ύ)-ταν σ-τα θ εlα υποχρεωμενες να συναγε λ α' ζον-τω μαζ l' , , ' Πl θ ανο" Ύ) πρωΎ)ν αυ-τοκρα-τεφα -τους. Ε 'lναl λΟlπον να β ρεθΎ)κε έγκλεlσ-ΤΎ) σε μlα μlκ-τή ομάδα. Δεν γνωρίζουμε με ι , , μlα -τε-ΤΟlα ' δ ωαουσε ποων -τροπο ' Ύ) Ύ)γουμενΎ) ΚΟlνΟ-ΤΎ)-τα, όμως αφΎ)γήσεlς που δlασώθΎ)καν σε σόγχρονες xal κά πως με-ταγενέσ-τερες ΠΎ)γές έλκουν -τψ προσοχή μας σ-τα προβλή μα-τα που ενδεχομένως αναφόον-ταν. ΜεΡlκά νεα, ' ρα" ΚΟΡl-τσlα αναζΎ)-τουσαν κα-ταφυγω σε μονασ-ΤΎ), Ρlα rla " καΠΟlων , , να αποφυγουν -ΤΎ)ν επψονΎ) ερωηΚΎ)' πο λ lOPXla ανδρών , άλλες είχαν δlανΟΎ)ηκά προβλήμα-τα, ενώ 0plι , , 27 'Οπως κω σμενες κα-τεχον-ταν απο, δαψονlκαι πνευμα-τα. σε κα' θ ε μlΚΡΎ)" ΚΟlνΟ-ΤΎ)-τα, μlΚΡΟζΎ)' λ lες xal προσωΠlΚΟl' , : , " απο -ΤΎ)ν Ύ)γουμενΎ) αν-ταγωνlσμΟl, επρεπε να εΠl λυ θ ουν , -ΤΎ)ς Ύ)-ταν , " που επε β αλ Ύ) ΚΡlσΎ) -τε λ εσl'δ lΚΎ) xal Ol -τψωΡlες λε αυσ-ΤΎ)ρές. Μ ία από -Τlς αφοσlωμένες αδελφές σ-το Μονασ-τήΡl -ΤΎ)ς , " ' ' Π ΡlγΚlπου ' πρωΎ)ν Ύ)-ταν Ύ) Μ εγαλω, συζυγος -του Θ.., εοφανΎ), ο οποίος έγραψε μέρος -ΤOυλάXlσ-ΤOν -ΤΎ)ς ΧρονΟΥραΗ lσ-ΤΟΡlα ' -του αρρα β ωνα ' φιας. -τους σε πο λ υ" μlΚΡΎ) Ύ) λ lι Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΤΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" ' ο σuντομος κια, γαμος ποu επακο λ ou' θ ησε και απο' τον " ' δ εν απεκτησαν ' ' καθ ως ' και η αποφαση οποιο παι δ ια, τοuς , , ' προτuπο ' να χωρισοuν ακο λou θ ει" ενα καθ ιερωμενο . Σ uμ' Θ .. εο' δ ωφωνα με τον πανηγuρικο, ποu σuνε' θ εσε ο αγιος ρος Στοuδίτης για τον Θεοφάν η , ο τελεuταίος εγκατέ στησε τη Μεγαλώ στο Moναστ�ρι της Παρθένοu στην Πρίγκιπο με την πρoτρoπ� της αuτοκράτεφας Eφ�νης " πη ρε το μοναστικο" ονομα Ε φηνη. ' ' και εκεινη Κατοπιν ο " " Θ ' "' εοφανης εκαρη στο γειτονικο νησακι της Κα λ ωνuμοu " , και κι ετσι ειση λθ ε στη μακρα' μοναστικη' ζωη, τοu, οποτε τελειοποίησε τις δεξιότητες της γραφ�ς ( χαλλιτεχνίας) και σuνέγραψε την περίφημη ιστορία τοu ποu τόσο σuχνά αναφέρεται στην παρούσα μελέτη . Σuμφώνησαν να μην ξαναϊδωθούν ποτέ πια. Ενώ η Mεγαλώ-Eφ�νη πιθανόν , παρει , ' να ειχε μαζ'ι της την προικα της, μια και ο πα" '', ' Μ ε θ Ουιος τριαρχης ισχuρι' ζεται πως καταγοταν απο πο, ' , Θ ' λu' π λοuσια οικογενεια, και ο .. εοφανης απο τη μερια, τοu έκανε ανάλογες δωρεές στη θρησκεuτικ� κοινότητα της , η γuναικα , τοu ' ' ' να uπο θ εσοuμε Π ριγκιποu . Μ ποροuμε οτι ασπάστηκε τον μοναστικό βίο με τη θέλησ� της και ότι χρίστηκε μoναχ� με τη λειτοuργία εισδoχ�ς των γuναικών στη μoναστικ� ζω� . 28 " , Α cpou' η Μ εγαλω' και ο Θ εοφανης ειχαν αποφασισει να χωρίσοuν το 780/781 περίποu , εκείνη �ταν από τις πα" εφτα, , ' ' της κοινοτητας λ αιοτερες αυε οταν η Μ αρια ..- λ φες σε με τις δύο μικρές της κόρες δεκατέσσερα χρόνια αρ, , Η Μ εγαλω' ε' ζησε και μετ α" τα πρωτα χρονια γοτερα. τοu " Θ , σu' ... αιωνα για να π ληροφορη θ ει' τον θ ανατο τοu πρωην ζύγοu της, τοu Θεοφάνη, το 8 1 8, από τον άγιο Θεόδωρο Στοuδίτη . Είναι πoλu παράξενο ότι αuτό το σuλλuπητ� ριο γράμμα απεuθύνεται στη Mεγαλώ-Eφ�νη και τη Μα�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 93
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
'
Ι ' μια φιρια, και μας β αζει στον πειρασμοΙ να υπο θ εσουμε \:Ο Ι \:ο Ι ι Ι λ 'ια αναμεσα στις υυο γυναικες που υεν τεκμαιρεται απΌι πουθενά αλλοό. 29 Αν όντως έτσι συνέβαινε , αυτό θα σήΜ ι ι μαινε οτι Ύ) αρια στον καταναγκαστικοι εγκλ εισμοι ΤΎ)ς Μ ι ι ι στο ονασΤΎ) ΡΙ ειχε συναι Ψ ει φι λ 'ιες και με αΙ λλ ες γυναικες ΤΎ)ς αριστοκρατίας, κάτι το αναμενόμενο. Κάτω απ' ι ι ι ' αυτες τις σταθ Εραι ανα λλοιωτες συν θΎ)κες, οι γυναικες που Ι ι 'ζ ' περιορι ονταν σε μονασΤΎ)ρια για πο λ ιτικους λογους μποι Ι ι ' ρουσαν να βρουν ευχαρισΤΎ) συντροφιαΙ αναμεσα σε εκει' ι ι Ι ' νες που ειχαν αναζΎ)ΤΎ)σει καταφυγιο απΌ τον κοσμο στις ι ι γυναικειες κοινΟΤΎ)τες. Η αμετάκλΎ)ΤΎ) αφοσίωσΎ) στον Χριστό σΎ) μαοεόεται από ΤΎ)ν τελετή ΤΎ)ς κουράς των μαλλιών , που συμβολί, , , Ι ζει ΤΎ)ν απαρνΎ)σΎ) του κοσμου και των ανεσεων του και ΤΎ)ν υιοθέΤΎ)σΎ) ΤΎ)ς φτώχειας, ΤΎ)ς υπακοής και ΤΎ)ς αγνόι ι ι ζ συχναι αντιμετωπι αν ΤΎ)ν ορκωμοσια ΤΎ)τας. Ο ι γονεις / Ι Ι ι σαν ενα θ εαματικο' γεγονος και εντυναν τις κορες τους Ι ι ι Αυμε π λουσια μετα ζ ωται ρουχα και ακρι β α' κοσμΎ)ματα. τή Ύ) πρακτική καταοικάσΤΎ)κε στψ εν Τρούλλω Σόνοοο ι ι ι 1\:0 ζΎ) π λουτου ως πεΡΙΤΤΎ)ι επιuει που πιθανον να εκανε τα κοΠ , ι ι ι ι ριτσια να μετανιωσουν για ΤΎ)ν αποφασΎ) τους. αρομοιες I , , Ι � καταυικες για αναρμοστο ντυσιμο και φανταχτεΡΎ), επιοειζΎ) πλοότου αφοροόν τόσο λα·ί κοός όσο και κλΎ)ρικοός. Γ ι ι ι ι λαιγαν αντιι να χαμογελουν ιατιι αν καποια κοριτσια εκ / f , ι χαρουμενα σΤΎ)ν ΠΡΟΟΠΤΙΚΎ) να γινουν «νυμφες του Χ ριι ι ι \:ο ι ι στου» , τα υακρυα τους πι θ ανον να παρερμΎ)νευονταν. ι ι ι ι 'Ετσι ο εκκ λΎ)σιαστικος κανονας απαιτουσε ταπεινοι ντυσιμο που οεν θα προκαλοόσε ΤΎ)ν παραμικρή αίσθΎ)σΎ) απώλειας . 30 " , Ι ι H ιuεα � ' οτι ο μοναστικος ορκος Ύ)ταν πραγματι μια τει ι ι ι \:ο ι λ εΤΎ) ισουυναμΎ) με εναν κοσμικο γαμο απανται συχναι σε
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, σΤΎ)ν τε λ εΤΎ)' τοu εποuρανιοu " αναφορες γαμοu στοuς β 'ιοuς , " Ε ' των αγιων γuναιχων. να περιπ λοχο γαμΎ)' λ ιο τελ ετοuρ' , ποu σuμπ λΎ)γιχο, με τον Χ ριστο' στον ρο' λο τοu νuμφιοu , , νuφιχο, , ενα , γαμΎ)' λ ιο γλεντι , ' ρωνοταν με ενα χαι εναν νuμφώνα, χαθιστούσε ολοφάνερο ότι τα χορίτσια δίνοντας τον όρχο τοuς δεσμεύονταν διά βίοu να εγχαταλείψοuν τον χόσμο για να εναγχαλιστούν τον Χριστό. Οι αλΎ)θινά αφο'Ι, ' ULO θετοuσαν ' β ιou ' παρ θ ενια ' χαι ' σιωμενες μοναχες ΤΎ) οια , " , ι ποu πιστο' εγχα θ ισταντο μονιμα σ ενα μερος, γεγονος , " ' ΤΎ)ς χΟΡΎ)ς τοu Κ ωνποιει Ύ) περιπτωσΎ) ΤΎ)ς Αν θοuσας, σταντίνοu Ε ' , Ύ) οποία σΤΎ) διάρχεια ΤΎ)ς δεχαετίας τοu 780 , ' αρνειται να uποχu' ψ ει στις επανει λΎ)μμενες προσπα' θ ειες , ΤΎ)ς να ΤΎ)ν πεισει , ' ' λετοu πατερα να παντρεuτει.' Παροτι , " ' Ε ' ' γεται οτι Ύ) αuτοχρατειρα φΎ)νΎ) ειχε πιεσει ΤΎ)ν Αν θou, , " ' Μ ' σα να παραμεινει στο εγα Π α λ ατιο, εχεινΎ) φοροuσε παΙ Ι , χοuρε λ ιασμενο ι ντα ενα τριχινο pouxo ασχΎ)ΤΎ)" χατω απο, ' 'Ι- ' τα αuτοχρατοριχα ΤΎ)ς ενuuματα χαι τε λ ιχα" αποσuρ θΎ)χε '1' , , ' Α <pou' πρωτα uιενειμε απο, τα εγχοσμια. ο' λ α ΤΎ)ς τα uπαρχοντα στοuς φτωχούς , σε εχχλΎ)σίες χαι σε θεoσεβ� ιδρύ" ' ' Τ ' 31 Η αποσuρσΎ) ματα, εχαΡΎ) απο τον πατριαΡΧΎ) αρασιο. ' 'Ι, , ' ΤΎ)ς Αν θοuσας απο, τον χοσμο σΎ)μαινε οτι οεν θ α επανερΙ , , ι ι ' ζε απο' ενα θ χοταν ποτε σε αuτον , οuτε χαν α μεταχομι , , σε χαποιο μονασΤΎ)ΡΙ α' λλο. ΣΤΎ)ν εξορία ΤΎ)ς σΤΎ) Moν� ΤΎ)ς Πριγχίποu, Ύ) πρώΎ)ν , , '1' , ' αuτοχρατειρα ειχε το οιχαιωμα να λαμβανει γραμματα 'ο ' 'Ι, '1' '1" ,αγιος Θ ... εοοωρος Σ ΤΟUUΙΤΎ)ς εγραφε σε αUΤΎ)ν χαι στις uUO Η ΤΎ)ς χόρες, ΤΎ)ν ΕuφροσύνΎ) χαι ΤΎ)ν Eιρ�νΎ) . 32 Μαρία " χαι πραγματι οι επιστολ ες , τοu απαντοuσε ' τοu προφανως Θεόδωροu δεν αφ�νοuν αμφιβολία ότι οι γuναίχες ποu τοu έγραφαν (χαι �ταν χάμποσες) τοu έστελναν πλΎ)ροφορίες, τοu ζΎ)τούσαν ΤΎ) σuμβοuλ� τοu χαι uποστ�ριζαν ΤΎ)ν uπόDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 95
ΤΖΟΥΝΤιΘ ΧΕΡΙΝ
θεσΎ) ΤΎ)ς εικονολατρίας με διάφορους τρόπους. 33 Άρα Ύ) ' υεν ' Μ αρια ' αποκομμενΎ) ' εντε λ ως απο τον κοσμο. 1:- Ύ)ταν ' ' Ε φΎ)νΎ)ς, ' Ε πιπ λεον, μετα ΤΎ)ν πτωσΎ) ΤΎ)ς αυτοκρατεφας Ύ) Μαρία και οι κόρες ΤΎ)ς πιθανότατα υπ�ρξαν μάρτυρες ΤΎ)ς άφιξ�ς ΤΎ)ς σΤΎ)ν Πρίγκιπο, ΤΎ)ς αναχώΡΎ)σ�ς ΤΎ)ς για ΤΎ) Λέσβο το 80 3 και ΤΎ)ς επιστρoφ�ς ΤΎ)ς μέσα στο φέρε, , ' ' συνε' βΎ)σαν ετσι τα πραγματα, αυΤΎ), Ύ)ταν τρο. Αν οντως " , 1:1:- ' αυτοκρακαι Ύ) μοναυΙΚΎ) φορα που συνανΤΎ)' θΎ)καν οι υυο τεφες μεταξύ Ιανουαρίου του 795, όταν Ύ) Μαρία εξορί σΤΎ)κε, και Νοεμβρίου του 802, όταν το ίδιο συνέβΎ) σΤΎ)ν Eφ�νΎ). 34 "
"
.." Π αραδόσεις της {}ρησκευτικής ζωής των γυναικών στα τέλη του Η ' αιώνα eι.ι Ι
Λ 'ιγες γυναικειες μοναστικες κοινΟΤΎ)τες μοφα' ζονταν τις "
καθιερωμένες παραδόσεις που συνδέονταν με τα πιο φΎ) μισμένα ανδρικά μoναστ�ρια, όσα �σαν συγκεντρωμένα ΤΎjV επoχ� εκείνΎ) στο όρος Όλυμπος ΤΎ)ς Βιθυνίας. 35 Ανά' " Ι:μεσα στους θ ΡΎ)σκευτικους οικους που 'ωρυσαν οι γονεις του αγίου Θεόδωρου γύρω στο 78 1 εντοπίζουμε μια χτυΠΎ)ΤΎ), αντι' θ εσΎ) . Ε νω' Ύ) μΎ)τερα του, Ύ) Θ εοκτισΤΎ) , και Ύ) , ' αδελφ� του μετέτρεψαν το σπίτι τους σΤΎ)ν Κωνσταντι, λΎ) σε μονασΤΎ)' ΡΙ του οποιου υΠΎ), ρι.,ε νουπο ' ' Ύ) Θ εοκτισΤΎ) 'C πιθανόν Ύ) πρώΤΎ) Ύ)γουμένΎ), ο πατέρας και τα αδέλφια ' ι:του Θ εουωρου μια μονΎ) αρρενων στο Σ ακκουι:'ωρυσαν Ι:- , σε ωΙΟΚΤΎ)τους Ι:- ' υιον οικογενειακους , ' αγρους, Ύ) οποια εγινε διάσΎ) μο εικονολατρικό κέντρο . Ο θείος του , Πλάτων , �ταν ο πρώτος Ύ)γούμενος του ΜονασΤΎ)ριού και με ΤΎ) σεφά του ο Θεόδωρος έγινε ο δεύτερος. Οι παραδόσεις �
�
"
'
�
"
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
τοu Μοναστη ριού μεταφέρ8Ύ) καν σΤΎ) Μονή Στοuοίοu " , ' ,, ' εγινε Ύ)γοuμενος ΤΎ)ς. Υπο' ΤΎ)ν προσταοταν ο Θ'"' εοοωρος σία ΤΎ)ς αuτοκράτειρας ΕιρήνΎ)ς εισήχ8Ύ)σαν σΎ) μαντικές " τε 8 Ύ)καν νεα " προτuπα ιερα' μεταρρu 8 μισεις με τις οποιες τικής σuμπεριφοράς. ΣΤΎ) οιάρκεια ΤΎ)ς οεύτεΡΎ)ς περιό oou ΤΎ)ς εικονομαχίας, Ύ) εικονολατρική κοινόΤΎ)τα οιαλύ8Ύ)κε με αuτοκρατορική εντολή και σΤΎ) Μονή εγκατα, ' Μ ετα' 8 εο λογια. στα' 8Ύ)καν μοναχοι" πιστοι σΤΎ)ν επισΎ)μΎ) το 843, Ύ) οιαοικασία αντιστράφΎ)κε και Ύ) Μονή Στοuοίοu εξακολού8Ύ)σε να ακτινοβολεί σαν φάρος ΤΎ)ς μεταρρύ8μισΎ)ς ΤΎ) ς μοναστικής πρακτικής . Σε σύγκρισΎ) με ΤΎ)ν " ανα, αUΤΎ)ς , ΤΎ)ς Μ ονΎ)ς, " τιποτα περισσοτερο ' ιστορια οεν ' ,, , " ' φερεται για ΤΎ) γuναικεια μονΎ) ποu ειχε ιuρuσει Ύ) Θ'"' εο, Ι ' Ι ι κοινΟΤΎ)τες σπανια μαΚΡΟΎ)μερεuαν κτισΤΎ) . Ο ι γuναικειες " " , , ' σuχνα, ιuρuονταν απο μια εuσε βΎ)' π λοuσια πατρωνα και "οεν επι β ιωναν " ' μετα' τον 8 ανατο ΤΎ)ς. Οι Βuζαντινές μοναχές εκείνΎ)ς ΤΎ)ς περιόοοu σuμπλή, ποu οφει ' λ αν να ΤΎ)ροuν ' ως «νuμφες τοu ρωναν ΤΎ)ν αγαμια " " με ΤΎ) φτωχεια και ΤΎ)ν uπαΚΟΎ)' . Δεν ειχαν Χ ριστοω) καμια " , , , περιοuσια · Ύ) οιατροφΎ) τοuς Ύ)ταν πο λu' λ ΙΤΎ)' και Ύ) κα 8 ε, , ' νερο, uφαινε, μια, με ΤΎ) σειρα, ΤΎ)ς μαγειρεuε, xou βαλοuσε ' ' ' ζε και παει ' λεγοντας κα8 αρι . .;:;.uπνοuσαν ΤΎ)ν κα 8ορισμενΎ) ώρα για να ψάλοuν στις ακολοu8ίες και αφοσιώνονταν σΤΎ)ν εκμά8Ύ)σΎ) τοu ΨαλΤΎ) ρίοu και των Εuαγγελίων τα , , αποσΤΎ)' 8 ι ζαν . Σ πανια ' οποια επιτρεπονταν επισκε' ψ εις, όμως οι μοναχές μπορούσαν να παραστούν σΤΎ)ν ΚΎ)οεία , " στενοu τοuς σuγγενΎ)" · κατα τ " αλλ α ελ αχιστες ' ενος Ύ)ταν , ι ' ζ κοσμο ' οι επαφες αναμεσα στον ει.,ω και σΤΎ) μονασΤΙΚΎ), ,, ' ενας , , " κοινΟΤΎ)τες αναφερονται , Π ο λλ ες κοινΟΤΎ)τα. επεΙUΎ) " αγιος, ενας , " ' με λλοντικος πλοuσιος πατρωνας Ύ) καποια αu" " ' απ τοκρατειρα επε λ εγαν να τις εuνΟΎ)σοuν . Σε ορισμενες ,
,
�
,
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
2 97
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, υιακρινουμε � , , τις Π"ηγες ' 'c ενος ' ανεπισΎ)' αυτες ΤΎ)ν υπαρc,Ύ) , ζ' " φραγματος αναμεσα ' 'c aVEc,apμου ταc,ικου στις π λουσιες , ' ΤΎ)τες γυναικες που υιο θ ετουσαν με ΤΎ) θ ε' λΎ)σΎ)' τους τον , " ' μοναστικο β ιο και των υΠΎ)ρετριων τους που εκαναν τις οιάφορες Οουλειές . Ωστόσο υπάρχουν τόσο πολλές αφΎ) γ�σεις γυναικών που οεν εκμεταλλεύθΎ)καν το πλούσιο ' ' " ζ ' τους για να Ec,arOpaaOUV προνομια, ωστε ειναι παρε λθ ον Μσκολο να γεν ικεύουμε. Οι πιο αφοσιωμένες μοιράζο'C ' , , ζωΎ)' ΤΎ)ς κοινΟΤΎ)τας νταν ΤΎ)ν κεκανονισμενΎ) ανεc,αΡΤΎ)τα απο, ΤΎ)ν καταγωγΎ), τους. ι Κατα, τον Η' αιωνα, Ι ' Ι ωστοσο, τα μονασΤΎ)ρια τοσο των / ι ι � " υποκειντο σΤΎ)ν εποπτεια γυναικων οσο και των ανυρων , , �" ' ωιως κοντα, σΤΎ)ν πρωτευουτου κρατους, οσα β ρισκονταν , , ζ ' ' σα. 'Οταν εικονομαχοι Ύ)γεμονες ασκουσαν ΤΎ)ν εc,Oυσια, ι ι , , ο' λ ες οι μοναστικες κοινΟΤΎ)τες υποχρεουνταν να ΤΎ)ρουν , , " επρεπε να ΤΎ)ν επισΎ)μΎ) πολ ΙΤΙΚΎ)' για τις εικονες, οι οποιες , , ακομΎ) , ' , να σο β ατιστουν αποσυ ρ θ ουν και να καταστρα, ' ' ' ( οχι Ύ) αυτοκραΤΟΡΙΚΎ)" πριγκιπισφουν. Η αγια Αν θουσα , κο� λο' μονασΤΎ)ΡΙ " , , � σα ) , Ύ) οποια υιοικουσε ενα τεραστιο υΙΠ ' , ' � , θΎ) κε απο αc,ιωματουχους ζ ' ντα στο Μ αντιναιο, καταυιωχ , στει' λει ο Κωνσταντινος , ' που ειχε για να ΤΎ)ν πεισουν να υιο" ' αρ' θ εΤΎ)σει τις απο' ψ εις των εικονομαχων . Ο ταν εκεινΎ) , ' νΎ)' θΎ)κε, ΤΎ) β ασανισαν μαζι' με τον ανι ψ ιο, ΤΎ)ς που Ύ)ταν επικεφαλ�ς του ανορικού μονασΤΎ)ριού. ΤΎ)ν Ανθούσα ΤΎ)ν ξάπλωσαν καταγ�ς και ΤΎ) μαστίγωσαν , ΤΎ)ς έβαλαν φλε, , ' γομενες εικονες στο κεφα' λ ι και τοπο θ εΤΎ)σαν πυρακτωμένα κάρβουνα στα πόοια ΤΎ)ς. 36 Όσο κι αν παρόμοια με, , επι βε β αιωνεται , , � Ύ)ταν , ταχειρισΎ) υεν ο κανονας, ωστοσο , οι εικονομαχοι , ,� ' ' ζαν και ευερναν ακομΎ) και γυοΤι β ασανι ναίκες. Μετά το 787 όλοι οι μοναχοί όφειλαν να επιστρέ' , ' των εικονων ' . Ο ι Ύ)γουμενισσες επρεπε Ψ ουν σΤΎ) λατρεια
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, ' πο λ ιτιΚ"η' , αλλ ιως � , ' UΙετρεχαν να εφαρμοσουν τη νεα τον , � , , �υει ΠΡΟΎ)γουμενως, ' . 'Ο πως εχουμε να τψωΡΎ) θουν χινυυνο ι ι ι ' 'C απο, τους ειορισμενες γυναιχες επαινουνται ι."εχωριστα ' ' ' το θ αρρος ' χονο λατρες συγγραφειζ τους εντοπι' ζεται σε , , ' ' συν θΎ)χες που αποχαλυπτουν ισχυΡΎ), πισΤΎ) στις ειχονες , ' ' χαι αποφασιστιχΟΤΎ)τα να αναχουφισουν τα θ υματα των , τους. 'Ε τσι, αναμεσα , απο, τα βασανα � ' ' � λυιωγμων στις «αυε φές» ΤΎ)ς Μαρίας ίσως να υπ�ρχαν μεριχές που είχαν υπο φέρει χαι τώρα έορεπαν τους χαρποός ΤΎ)ς αφoσίωσ�ς τους ' ' σΤΎ)ν πραχτιχΎ), ΤΎ)ς ειχονο λ ατριας. λογιχο' να Φ αινεται υποθέσουμε ότι μεταξό 795 χαι 8 1 5 Ύ) Moν� ΤΎ)ς Πριγχί, πιστα, τις ειχονο λ ατριχες , ' ρυ θ μισεις ' που ΤΎ)ρουσε που τεθΎ)χαν σε εφαρμoγ� το 787. �
Η ανατροφή της Ε υφροσύνης
?.,
, , , ΤΎ)ς χορες ' χαι οι �υυο ' σΤΎ) �uιαρχεια Ύ) Μ αρια Τ ι εχαναν
" χρονων που μεσολ αβ ουν ' απο, ΤΎ)ν ανατων επτα, μαχρων γχαστιχ� τους άφιξΎ) σΤΎ) Moν� το 795 ως ΤΎ)ν εξορία ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς το 802 ; Παρά ΤΎ)ν απoμόνωσ� τους πιθανόν θα εί χαν πλΎ)ροφΟΡΎ)θεί τις εξελίξεις σΤΎ)ν Aυλ� : τον οεότερο " , του Κ ωνσταντινου ' ΣΤ' , ΤΎ)ν εχ θ ρονισΎ) γαμο του χαι ΤΎ)ν Τόφλωσ� του (797), ΤΎ) βασιλεία ΤΎ)ς Eφ�νΎ)ς χαι ΤΎjV προ, που παρειχε , σε μοναχους " οπως οι Σ τoυuιτες, �, χαστασια θώς χαι ΤΎ)ν περαιτέρω υπoστ�ριξ� ΤΎ)ς σε ιορόματα, όπως , ' ' λ ει' το Μ ονασΤΎ)' ΡΙ ΤΎ)ς Π ριγχιπου β ρισχονταν οπου εγχ , , ' περιπτωσΎ) οπου Ύ) Α υ λΎ)' στες. Γνωρι' ζουμε μα' λ ιστα μια ' ασχολΎ)' θΎ)χε μαζ 'ι τους : μετα, ΤΎ)ν επισχευΎ)' ΤΎ)ς εχχ λΎ)σιας ΤΎ)ς Αγίας ΕυφΎ)μίας σΤΎ)ν ΚωνσταντινοόπολΎ) , μιχρά τε299
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ ΕΡΙ Ν
, , στα' λθΎ)καν σΤΎ)ν Π ριγκι' μαχια απΌ, τα λ ει' Ψ ανα της αγιας , ' ' μικρα, κοριτσια. Αυτο' το 1:-υωρο, που πι θαπο για τα 1:-υυο , ' 1:- ' κανοτατα οφει' λ εται σΤΎ)ν Ε ιΡΎ)νΎ), αποτε λ ει' ΤΎ) μοναυΙΚΎ) ταγραμμένΎ) επαφ� ΤΎ)ς γιαγιάς με τις εγγονές ΤΎ)ς. Για τψ ΕυφροσίινΎ) και τψ αoελφ� ΤΎ)ς, αυτά τα επτά χρόνια θα σΎ) ματoooτ�σoυν ΤΎ) μεταμόρφωσ� τους από μικρά κο" κοπε λ ες που εχουν , ' ' συνεΙUΎ)σΎ) ' 1:των ριτσια σε νεαρες πλΎ)ΡΎ) θεολογικών οιαφορών για τις εικόνες, έχουν εξοικειωθε[ με τις ορθές μορφές λατρε[ας και πιθανότατα έχουν οι οαχτε[ ανάγνωσΎ) και γραφ� από τις γΎ)ραιότερες μοναχές � από έναν εντεταλμένο παιΟαγωγό. Παρ' όλο που ε[ναι , ' απΌ, τον κοσμο, ' μπορει, να αλλΎ)αποκλ εισμενΎ) Ύ) Μ αρια Θ , , , ' ο αγιος ... εολογραφει με σΎ)μαντικους εικονολατρες, οπως ' , Οωρος. Και καθώς το χάσμα ανάμεσα στους Στουο[τες και τους οπαοούς του Ταράσιου σχετικά με το οιαζύγιο ΤΎ)ς Μαρ[ας εξακολουθε[ να βαθα[νει, ε[ναι ολοφάνερο ότι οι , ΤΎ)ς ΤΎ)ν ΤΎ)ρουν " ενΎ)μεΡΎ). Γ ι " αυτους ειναι , υποσΤΎ) ρικτες , , ' μια γυναικα που καΤΎ)γΟΡΎ) θΎ)κε αυικα 'C ' και ει.,ορισΤΎ)κε παΙ:, , ΤΎ)ς παΡΎ)γορια. ι Τα νεα ' για Ι ρανομα, κι αυτο, ειναι Ύ) μονΎ) τον γάμο ΤΎ)ς ΘεοΟόΤΎ)ς με τον Κωνσταντ[νο που καταγ, ' και κατοπιν Ύ) γεννΎ)σΎ) και ο προωγε' λθ Ύ)κε ως μοιχικος ρος θάνατος του γιου τους Λέοντα που τον ακολούθΎ)σε ο , του πρωΎ)ν , , συ ζυγου ' ακρωΤΎ) ριασμος ΤΎ)ς, ο' λ α αυτα' σιγου, , ' αγαναΚΤΎ)σΎ) που αιρα ενετειναν ΤΎ) Ι:-υικαιο λογΎ) μενΎ) σθανόταν Ύ) Μαρ[α για όσα βάσανα εξακολουθούσε να , υποστει., υποφερει ΤΎ)ς αυικιας 'C ' ει.,αιτιας που ειχε , Ι:- ' Η ΕυφροσύνΎ) πιθανόν να μψ ε[χε αντιλΎ)φθε[ όλα αυ, , Ύ) παιuι. ' Ι:-υιuασκεται 1:- ' 1:- ' Ω στοσο τα" οσο Ύ)ταν ακομ ΤΎ)ν εικο' και πραΚΤΙΚΎ), και αποκταΙ β ασΙΚΎ)ι παινολαΤΡΙΚΎ)' θεολογια Οε[α. Ως εν�λΙΚΎ) θα αποοε[ξει ότι οιαθέτει σύνεσΎ) και ι ι ι ΤΎ)ς. Ε πιuεικνυει Ι:ικανΟΤΎ)τες στον χειΡισμοι των συγγενων "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
300
ΓγΝΑΤΚΕΣ ΣΤΗΝ Π ΟΡΦΥΡΑ
'" , " αρετες που ΤΎ) uιαπoτι ' ζουν εΠΙσ"ης τις αυτοκρατορικες ίσως χάρΎ) μιας συνειδΎ)τής μίμΎ)σΎ)ς των επιφανών προ, ' , , ) . π αραμενει ' γονων ΤΎ)ς ( εστω και αν Ύ)ταν εικονομαχοι Ύ) , , ' ' νομψΎ) ΚΟΡΎ) του Κωνσταντινου ΣΤ' , εγγονΎ)' του Λεοντα Δ' και ΤΎ)ς E ιρ�νΎ)ς και δισέγγονΎ) του Κωνσταντίνου Ε ' , ' , βλΎ)του στρατιωτικου' Ύ)γεΤΎ) ' του ανυπερ . Τ ο πεπρωμενο , ' Γ ιατι' μετα, τον ΤΎ)ς β ρισκεται σε αυΤΎ)' ΤΎ)ν κλΎ)ρονομια. θάνατο ΤΎ)ς μεγαλίιτεΡΎ)ς αδελφ�ς ΤΎ)ς, ΤΎ) ς E ιρ�νΎ)ς, Ύ) "" ' εν ζωΎ)" απογονος του Λεοντα Ε υφροσυνΎ) ειναι Ύ) μοναΟΙΚΎ) Γ ' , το τελευταίο επιζών μέλος ΤΎ)ς ένδοξΎ)ς Συριακ�ς δυ, που ειχε ' κυ βερνΎ)σει ' τον Η' ' ναστειας ΤΎ)ν Αυτοκρατορια αιώνα. Στις ταραγμένες πρώτες δεκαετίες του Θ' αιώνα, ο σύνδεσμος αυτός θα αποδειχτεί εξαιρετικά πολύτψος. "
'4 ' του ΠΡΟ'Ί)γουμενου Σ υριακ'Ί)' υυναστεια αιωνα, ο Λεων α' λ , ' λ αι,ε ζ το ονομα ' του μεγα λ υτερου γιου απο το αρμενικο, Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Σμπατ (εξελληνισμένο σε Συμβάτιο) σε Κωνσταντίνος και τον έστεψε συναυτοκράτορα. Διατάζοντας τον λαό να τους επευφΎ) μεί με ΤΎjV παραδοσιακή ιαχή : « Πολλά τα έΤΎ) του Λέοντα και του Κωνσταντίνο\») , επιδίωκε ολο, μακροχρονΎ) , , � , μια νεα οικογενειαφανερα να εγκαθ ιυρυσει 3 κή δυναστεία. 5 Ήλπιζε επίσΎ)ς να επωφελΎ)θεί από ΤΎ) βαθιά ριζωμένΎ) νομιμοφροσι.'ινΎ) σΤΎ) μνήμΎ) του Κωνστα, οεν , σ βΎ)στει, ποτε, αναμεσα , � ειχε ' Ε ' , Ύ) οποια ντινου στα , � , τακτικα, στρατευματα των Θεματων . . ΣΤΎ) υιαρκεια ' ΤΎ)ς καταστροφικής βουλγαρικής εκστρατείας του 8 1 3 , οπα� ' του Κωνσταντινου ' Ε " παρεισεφΡΎ)σαν στον ναο, των οΟΙ Αγίων Αποστόλων σΤΎ)ν Κωνσταντινοι.'ιπολΎ) σΤΎ) διάρκεια , � τον ταφο , του καλ ωντας ' και ανοι ' σχευιασε ενα μαυσωλ ειο υυναστεια που �λπιζε να ιΟρύσει. Aυτ� �ταν Ύ) πρoφαν�ς πρόθεσ� του όταν κατασκεύαζε ΤΎ) Moν� του Μυρελαίου (Αγίου Μύρου ), περιβάλλοντας με αυτοκρατορικούς συνειρμούς , τα' του Θ εουωρα ' ' Ι:> s:- ' ειχε s:- ' του ωρυμα το uικo οπου Ύ) συ' ζυγος φεί το 9 2 2 . Παρότι τα ουναστικά του σχέοια καταπνίγΎ) καν εξαιτίας ΤΎ)ς επψoν�ς του Κωνσταντίνου Ζ ' , οεν u, ' , Ύ) οιπαρχει αμφι β ολ 'ια για τον σκοπο' του . Π αρομοιως κογένεια των Φωκάοων εμφανίζεται να έχει OΎ)μιoυργ�σει ένα ουναστικό ιεροφυλάκιο σΤΎ)ν ΚαππαΟοκία. Η οιαοι' ' , αντανακλ α' ΤΎ)ν αναπτυ"Ύ) 'C και ΤΎ)ν επικραΤΎ)σΎ) κασια αρι�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, � , π λουσιων " που ειχαν , ομαυων ' οικογενειων στοκρατικων μεγάλες έγγειες ιδιοκτησίες στις επαρχίες και ανέκαθεν εποφθαλμιοίισαν ΤΥ)ν αυτoκρατoρικ� εξουσία. Οι πολυά" , ' ει.,εγερσεις ' , r: σΥ)μαινουν επισΥ)ς οτι σπαρι θ μες ανεπιτυχεις , , , ' κοινωνιας και νια εφταναν σΤΥ)ν κορυφΥ) ΤΥ)ς βu ζαντινΥ)ς συνεπώς έπρεπε να συμβιβάζονται με τοπικά ιερά. Τα τε, " ωστοσο μπορουν Ι να γινουν λευταια με ΤΥ) σεφαι τους πολύ σΥ)μαντιχές εστίες πολιτικών φιλοδοξιών και περιφε, . , αναμνΥ)στικων , εορτασμων ρειακων �
Άλλε ς αυτοκρατορικές δραστηριότητες ...,
, , επιτε' λ εσε τον ρο' λο που ΤΥ)ς εΗ Ε υφροσυνΥ) ' φαινεται οτι πιφίιλασσε ο Mιχα�λ Β ' · τουλάχιστον δεν υπάρχουν στοι, " οτι ο ,ωιος ' θΥ)κε. Ε ιτε ' ο αυτοκρατορας � υυσαρεσΤΥ) � , σκοχεια " οχι, Υ) υευ, � , � ' ειτε πευε σο β αρα' να κανει και α' λλ α παωια, , " ' του �υεν τεκνΟΠΟΙΥ)σε. ' Ι σως να Υ)ταν στεφα, τεΡΥ) συ' ζ υγος , οτι , ο ' υπο' θ εσΥ) που μοια' ζει σο β αροτεΡΥ) απο, ΤΥ)ν ειχασια γάμος τους υπ�ρξε συμβατικός και εξυΠΥ)ρετοίισε μόνον πολιτικές σκοπψόΤΥ)τες. 73 Οι άνδρες υπό φυσιολογικές ' σει.,ουαζ , � , ' συν θΥ)κες παντρευονται προσυοκωντας κανονικες " ' � ' Ωστοσο ' λος παρεμεινε ' ο Θ... εοφι λ ικες σχεσεις και παωια. το μοναδικό παιδί του M ιχα�λ και στέφθΥ)κε συναυτο κράτορας το 82 1 . Η ΕυφροσίινΥ) πιθανότατα φρόντιζε για τις ανάγκες του προγονοίι ΤΥ)ς όπως όφειλε ως θετ� μΥ), , , , � υεκα ' λος Υ)ταν � , χρονων ' Υ) Ε υφροΟΘ οταν ... εοφι Y)UY) τερα. ι , , , / / συνΥ) παντρευΤΥ)κε τον πατερα του , συνεπως ειναι �υυσκο' ΤΥ)ν πι θ ανΥ)' επφΡΟΥ)" ΤΥ)ς επανω του . λο να εΚΤψΥ)σουμε Πάντως σε όλες τις σΥ)μαντικές αυλιχές εκδΥ)λώσεις ο νεα330
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Γ γ ΝΑ Ι Κ Ε Σ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ρός Θεόφιλος εμφανιζόταν να ακολοuθεί το αuτοκρατοριι ι ΤΎ)ν εuκαφια ι να ανακοι ζεuγος και Ύ) Ε UcppOaUVYJ ι θα ειχε ' ι Ι Ι Ι ι 1:: ε ι στενΎ) σχεσΎ) μαζ ι τοu. Τ α οσα aUVE β Ύ)σαν σΤΎ) ΠΤUι.., οιάρκεια ΤΎ)ς βασιλείας τοu μια οεκαετία αργότερα uπο� Ι οντως Ι Ι Ι Ι ι ΟΎ) λωνοuν οτι ετσι ειχαν τα πραγματα. Ο Θεόφιλος εκπαιοεύΤΎ)κε στΎjV αuτοκρατορικ� τέχνΎ) κατά κύριο λόγο από άρρενες παιοαγωγούς, εuνούχοuς ΤΎ)ς Αuλ�ς και ειοικούς σε όλα τα θέ ματα ποu όφειλε να καΙ ι ι Ι ι Ο Μ ιχαΎ)' λ Β ' Ύ)ταν τεχει. αμορφωτος, οπως τοσοι α' λλοι , ι τοu θ povou, ι στρατιωτικοιι σφετεριστες γι αuτο Ύ)ταν αποφασισμένος να εξασφαλίσει για τον γιο τοu τοuς καλύτε ροuς οασκάλοuς και να τον οιοάξοuν εξέχοντες λόγιοι. Ο I� � ι ι αuτοκρατορας οιορισε uπεu' θuvo για ΤΎ)ν εκπαωεuσΎ) τοu ι ι εναν Ι Ι Θ ι λou τον Ι ωαννΎ) ... εοφι Γ ραμματικο, πο λu' μορφωμει ι ι ι ι νο κλΎ) ΡΙΚΟ και μελλ οντικο πατριαΡΧΎ) . Α uτο τ ο προσωπο ι ι τοu γνωσεΙζ ι ειναι γνωστοι για τις θ εο λογικες " ως αναγνώσΤΎ)ς σΤΎ)ν εκκλΎ)σία ΤΎ)ς Αγίας Σοφίας στις αρχές τοu ... αιωνα ' Ι Ι επιφορτιστειΙ αποΙ τον Λ εοντα Θ' Ε Ι να EpEUειχε ν�σει τις βιβλιoθ�κες ΤΎ)ς ΚωνσταντινούπολΎ)ς και να βρει , , Ι κειμενα εικονομαχων προκειμενοu να uποσΤΎ)Ρ ιΙι..,'C ε ι ΤΎ)ν αναβίωσΎ) ΤΎ)ς εικονομαχίας πριν από ΤΎ) Σύνοοο τοu 8 1 5. Ο ΙωάννΎ)ς Γραμματικός οιαοραμάτισε βασΙΧό ρόλο σΤΎ)ν επαναφορά ΤΎ)ς ειχονομαχίας και εξασφάλισε ΤΎ)ν opθ� εμπέοωσΎ) ΤΎ)ς εικoνoμαχικ�ς θεολογίας εκ μέ ροuς τοu Θεόφιλοu. 74 Εκτός από ΤΎ) θεoλoγικ� τοu εκπαίοεuσΎ) , ο ' Ι λο να αΠΟΚΤΎ)Ι Ι Ι εν θ αρρuνε ι Ι ωαννΎ)ς φαινεται οτι τον Θ ... εοφι , πριγκιπας , ο νεαρος , ι γνωσεις, ι σει νομικες τις οποιες auvΜαζε με τον μεγάλο τοu ενθοuσιασμό για ΤΎ)ν οικοΟόμΎ)Ι ι ι ' ανακτορων σΎ) περιτεχνων και πολuτε λων και εκκ λΎ)σιων. Ι χαραΚΤΎ)ριστικοι τοu πι θανον ι να Αuτοι το σuγκεκριμενο I� ι οφει' λ εται σΤΎ)ν εκπαωεuσΎ) ποu ε' λ αβε αποι μικρος. "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
33 \
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
Άλλες όψεις της ζω�ς της Ευφροσύνης ως αυτοκράτει, μπορουμε , να υπο θ εσουμε, ' ρας, τις οποιες σχετι' ζονται με την επίσημη θέση της ως αυτoκρατoρικ�ς συμβίας. Γνω" κα θ ε αυτοκρατειρα , στη οια ' J . 86 Άλλοι, ' λ ος , " οτι ο Θ εοφι ' ' οπως ο Γ ενεσιος, χαταγραφοuν απ λ ως , τοu . ΑUΤΎJ' ΎJ ανα' ' απο, τον πατερα χλΎJ ρoνoμΎJσε τον θ ρονο χολοuθία οφείλεται πιθανόν στο ότι, το 829, ο Θεόφιλος �ταν �δΎJ δεχαέξι χρόνων, στα πρόθuρα ΤΎJς ανδριχ�ς ΎJλι, " μποροuσε να χΙ) βερνΎJσει " χιας, χαι σuνεπως χωρις Σ uμβ06λιο Αντιβασιλείας. Μόνον οι Σuνεχιστές τοι) Θεοφά νΎJ ισχuρίζονται πως ο Θεόφιλος είχε �δΎJ ενΎJλιχιωθεί χαι παρέλαβε τον θρόνο από τον πατέρα τοu . 87 Όμως αuτ� ΎJ , " ' ΠΎJγΎJ" , οπως θα δ οuμε παραχατω, ειναι απρoσΧΎJ ματιστα , ' επι θ ετιχΎJ" χατα των ειχονομαχων αuτοχρατορων τοι) Θ' , χαι πι θ ανον ' να επιθuμει' να επφρι' ψ ει ο' λ α τα σφα' λ αιωνα ματα μονάχα στον Θεόφιλο. ' " Αναμεσα ' στις πρωτες πραc,εις τοι) νεοΙ) ΎJγεμoνα, δ uo "c " " , αφΎJγΎJσεις , ' : αρχετες "" ζει να σχο λ ιαστοuν ac,t αναφεροuν οτι ο Θεόφιλος σuγχάλεσε ΤΎJ Σ6γχλΎJΤo στο Α νάχτορο ΤΎJς , δ ρες ' Μ αγναuρας ' ' χαι ζΎJΤΎJσε να μα' θ ει τι απεγιναν οι αν �
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ Ι Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
που είχαν συνωμoτ�σει με τον M ιχα�λ Β ' για να δολο φoν�σoυν τον Λέοντα Ε' την ημέρα των Χριστουγέννων του 820. Όταν τον πλη ροφόρησαν , ο αυτοκράτορας τους απ�γγειλε κατηγορία για τον φόνο του αυτοκράτορα και διέταξε τον έπαρχο της πόλης να τους επιβάλει την οφει λόμενη τιμωρία (θάνατο), ισχυριζόμενος μάλιστα ότι το , του . Η αυστηροτητα , υποσχε θ ει' στον πατερα ' ειχε και η αδικία αυτ�ς της αναδρoμικ�ς δικαστικ�ς απόφασης μπο" ' ρει" να σημαινουν πως ο αυτοκρατορας η θ ελ ε να καταλα, " , , � ' βουν ολοι οτι οσο νεαρος κι αν ηταν, υεν σκοπευε να ανε" κατα της ζ ωης ' του . Α φου' ο αυτοχτει" καμια συνωμοσια , , , επι' θ εση ενα' του Θ... εου, ' καμια κρατορας ειναι εκ λ εκτος , , , , του �υεν μπορει να παρα βλεφ θ ει" η να μεινει ντων ατιμω, ο Λεων � � , ' Ε " ηταν ο πνευματιρητη . 'Ο μως υευομενου ΟΤΙ κός πατέρας του Θεόφιλου, η επιθυμία να εκδικηθεί τον , του νονου' του πι θανον " να επαιξε καποω ' φονο ρο' λο στην 88 � όφαση του αυτοκράτορα. Η δεύτερη πράξη του πη γαζει από την εκτίμηση που έτρεφε ο Θεόφιλος στον παι δαγωγό του , τον Ιωάννη Γραμματικό : τον διόρισε αυτο, ι , κρατορικο εκπροσωπο ({παρα, τω πατριαρχψ> με το αξ 'ιω" ' μα του συΥχε'λλ ου, πραγμα που ουσιαστικα' σημωνε οτι θα , , , ' Τ ου ανε' θ εσε γινοταν ο επομενος ηγετης της Ε κκλησιας. , επισης μια σημαντικη" κω ευωσ θ ητη �υΙΠ λ ωματικη' απο" ' τον τροπο στο λη' προς τους Ά ρα βες. Μ ε αυτον ενας φη, ' ' ' μισμενος εικονομαχος τοπο θ ετη' θηκε σε μια εξ ελογως χουσα θέση , γεγονός που δεν άφηνε καμιά αμφιβολία ότι , αυτοκρατορας ' ζε την εκκλησιαστικη' πο' θα συνεχι ο νεος , , του κατα' της λ ατρειας ' των εικονων λ ιτικη' του πατερα . Αλλά και στο στρατιωτικό πεδίο ο Θεόφιλος εξακολου, του κατα, των αρα β ικων θησε την πο λ ιταη' του πατερα ' δυνάμεων που είχαν επιτεθεί κω καταλάβει την Kρ�τη Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
343
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων της βασιλείας του για πεφατες απο Μ ιχαη' λ Β ' . Ε προκειτο ' ' που ει.,ορμουσαν 1:' " , ' αναζητωντας ' τη μουσου λ μανικη' Ι σπανια, μια κωνουργια , , ' Μ ' Α ' ' ναυτικη β αση στην Ανατο λ ικη εσογεω . φου πρωτα η Αλεξάνδρεια αρν�θηκε να τους δεχτεί, επιτέθηκαν στην Kρ�τη , φόνευσαν τον Χ ριστιανό ηγέτη της, τον μητροπο λίτη Γόρτυνος, και άλλους κω αποπεφάθηκαν να ιδρό σουν ένα ξεχωριστό αραβικό βασίλεω στη ν�σo. Παρά τις εκστρατείες που επανειλημμένως επιχείρησαν οι Βυζα, / Ι νηνοι" εναντων τους, απετυχαν να εκτοπισουν απο την " , τους ανεπιθ υμητους ' ' αυτους νεοφερμενους, και ετσι Κ ρητη ο Θεόφιλος κλη ρονόμησε ένα σοβαρό πρόβλημα που όφει λε να αντιμετωπίσει. Βρέθηκε λοιπόν ευθός αμέσως απα σχολη μένος με στραηωηκά ζητ�ματα και οι σωζόμενες , , ενωαφερονται , ' γι , αυτα. ' Καποιες ' ' λογο κατα κυρω πηγες s:, " , " ωστοσο καταγραφουν ενα α' λλο ση μανηκο γεγονος που συνέβη στην αρχ� της βασιλείας του : τον γάμο του αυτο, " φροντισε η θετη" μητερα του, η Ε uκρατορα, για τον οποω , η. φροσυν �
Ο γάμος του Θεόφιλου
�
Π αρότι οι αφηγ�σεις σχετικά με τον γάμο ποικίλλουν από τη μια πηγ� στην άλλη , δεν υπάρχει αμφιβολία όη η Eu φροσόνη π�ρε την πρωτοβουλία για να ξεκιν�σει η δια δικασία. Το 829 ο προγονός της �ταν πιθανότατα δεκαέ ξι χρόνων, δηλαδ� στη σωστ� ηλικία για να παντρευτεΙ Η Ευφροσόνη βάλθηκε να του βρει την κατάλληλη νόφη . Κι έτσι φτάνουμε στην τρίτη αναφορά σε γαμ�λια καλDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
344
./
ΓΥΝΑ ΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
'� " O πως ειuαμε, , " λ ιστεια. Ύ) πρωΤΎ) που εχει καταγραφει, Ύ)�, ' ' του Σταυρακιου με τον γαμο ταν αυΤΎ), που συνυεεται , του , του Θ , � ' Α' , ΤΎ)ν πρωΤΎ) γιου του Ν ΙΚΎ)φορου υεκαετια '" " αιωνα. Η οεότεΡΎ) ιστορία γράφΤΎ)κε λίγο αργότερα, αλλά αφορά τον προγενέστερο γάμο των γονιών ΤΎ)ς Ευφροσό' απο' ΤΎ)ν Ά μνια και του Κ ωνσταντινου ' νΎ)ς, ΤΎ)ς Μ αριας ΣΤ' , τον οποίο είχε ρυθμίσει Ύ) αυτοκράτειρα Eιρ�νΎ) και τελέσθΎ)κε το 788. Ο τρίτος οιαγωνισμός ομορφιάς είναι ,� , , για τον οποιο ' Ύ) Ε υψροσυνΎ) ' επε' λε"ε Ο παρων 'C μια ομαυα πανέμορφες νεαρές και προσκάλεσε τον Θεόφιλο να οια λέξει ΤΎ) μέλλουσα σόζυγό του . Σόμφωνα με κάποιες πα ραλλαγές , ο αυτοκράτορας ΤΎ)ς πρόσφερε ένα χρυσό μ� λο υποουόμενος έτσι τον αρχαίο ρόλο του Πάρι. 89 Έχουμε κάθε λόγο να αμφιβάλλουμε για τις περίτε χνες λεπτομέρειες και τις οιάφορες εκοοχές αυτών των γαμ�λιων καλλιστείων που σώζονται στις χρονογραφίες � , Ύ) νεαΡΎ)" κυρια που αναυειχ � , θΎ)κε νιτου Ι " αιωνα, επεΙUΎ) , ι , , , ΚΎ)τρια και εγινε αυτοκρατειρα αναγνωρισΤΎ)κε αργοτερα ως αγία ΤΎ)ς ΟρθόοοξΎ)ς ΕκκλΎ)σίας. Για να μνΎ)μονεόο, ΤΎ)ς γραφΤΎ)κε , , ' νται τα επιτευγματα ενας Βως ' σ ε πανΎ), ' του Ι " αιωνα, γυρικο, υφος, στα τε' λΎ) του Θ... ' Ύ), στις αρχες , . 90 ' προτου, συνταχτουν ' ' οι εν λ ογω πι θ ανον χρονογραφιες Ακολουθώντας τους κανόνες για τ α παρεμφερ� αυτοκραι , κανονικα' απευ θ υνονται ' τορικαι εΥκωμια, τα οποια σε αυτοκράτορες, ο άγνωστος συγγραφέας οίνει έ μφασΎ) σΤΎ) φυσικ� ομορφιά ΤΎ)ς αυτοκράτειρας, στις Ύ)θικές αρετές , 'C " ΤΎ)ς και σΤΎ)ν ε"εχουσα πισΤΎ) ΤΎ)ς στις εικονες, που ΤΎ)ς προσέοωσαν ΤΎ)ν αυτoκρατoρικ� ΤΎ)ς φ� μΎ) . Γράφοντας πoλU αργότερα από το γεγονός, ο άγνωστος συγγραφέας οιανθίζει ΤΎ)ν αφ�γΎ)σ� του για να αποοείξει τις ανώτερες αρετές ΤΎ)ς αυτοκράτειρας, προσπαθώντας παράλλΎ)λα να Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
345
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, , , � θ αρμενο ' εικονομαχο, μειωσει τον οιεφ τον αυτοκρατορα Θεόφιλο. Ξεκαθαρίζει ότι YJ Ευφροσί>νYJ, ΤYJν οποία θεωρεί , , , που �οιαΙ Ι φυσΙΚΥ)ι μYJτερα του αυτοκρατορα, YJταν εκεινΥ) λεξε αυτές τις ανυπέρβλYJτες καλλονές προετοιμάζοντας τον γάμο. " οτι σε αυτο, το σYJμειο , ' YJ Ε υφροσυνΥ) ' Φ αινεται λοιπον παίρνει τψ πρωτοβουλία. Σύμφωνα με τον Βίο, στέλνει αγγελιαφόρους σε όλΥ} ΤYJν επικράτεια για να επιλέξουν θελκτικές νεαρές γυναίκες που έχουν τψ κατάλλYJλYJ YJλι κία.91 Ε ίναι YJ στιγμ� που σε ολόκλYJΡYJ ΤYJν Αυτοκρατορία / εχει , � , του κα' θε πατερα ι ο οποιος Ι με αναι μια ΚΟΡΥ} YJ καροια , πιο γοργα. , Και αν YJ ' λογα προσοντα αρχι' ζει να χτυπαει " θυγατερα ' μου επι λ εγει' για αυτοκρατειρα; Ε τσι τι' θ εται σε ενέργεια ο μYJχανισμός προσέλκυσYJς ΤYJς επαρxιακ�ς αριστοκρατίας σΤΥ) ζω� ΤYJς μYJτρόπολYJς, ίσως και στο κέ ντρο ΤYJς ίοιας ΤYJς αυτoκρατoρικ�ς Aυλ�ς. Από όλες τις γωνιές του Βυζαντίου, καλά πλYJροφΟΡYJμένοι, φιλόοοξοι " , προσπα θουν ' ' να β ρουν εναν τροπο να προω θYJσουν γονεις , , " � , τις κορες τους. Αλλ α' YJ Ε υφροσυνΥ) εχει φυσικα τα οικα ΤYJς σχέΟια. Δεν πρόκειται να επιτρέψει στον Θεόφιλο να οιαλέξει μια ακατάλλYJλYJ . νύφYJ , και τα οικά ΤYJς κριτ�ρια , , ' περι, κατα λλYJ λΟΤYJτας ισως να ειναι αρκετα" ασυνΥ) θ ιστα. , τον ρο'λο ΤYJς, YJ ικανΟΤYJτα ' Ε νω' YJ ομορφια" παιζει βε β αιως ΤYJς νύφYJς να τεκνoπoι�σει, YJ θέσΥ) ΤYJς οικογένειάς ΤYJς σΤΥ) χώρα και YJ στάσΥ) ΤYJς ίοιας και των συγγενών ΤYJς , " να ειναι Ec,taou " εικονες πι θ ανον "" σYJμααπεναντι στις ιερες ντικοι" παραγοντες. 'Ο πως και να εχει, αν πιστε' ψ ουμε τις οιάφορες αφYJγ�σεις, ανάμεσα στις νεαρές καλλονές που " ' θ εωΡΥ)' θYJκαν πως συγκεντρωναν τα απαιτουμενα προσο, , , αφοσιωμενες �ουο ' ' ντα του λαχιστον εικονο λ ατρεις ειχαν επιλεγεί από ΤYJν ΕυφροσύνYJ. Ο Θεόφιλος απέρριψε τψ '
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ Ι Κ Ε Σ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
πρώτη , την Κασσία, και μετά «διάλεξε» τη δεότερη , τη Θεοδώρα. Αυτή είναι η τρίτη γυναίκα στην πορφόρα με την οποία ασχολείται το παρόν βιβλίο. Οι τελετές της στέψης της Θεοδώρας και του γάμου της με τον Θεόφιλο έγιναν στις 5 Ιουνίου του 830, σόμ φωνα με τα προβλεπόμενα τελετουργικά (βλ. κεφάλαιο " ακομη καλλονη' απο, την ε' τον τροπο ' μια 4) . Μ ε αυτον παρχία αναρρψt)κε στην υψηλότερη θέση που θα μποροό σε να προσδοκά μια Βυζαντινή. Όπως και η Ειρήνη, η ' και η Θ... εοφανω' πριν απ " αυτη , η Θ... εουωρα Μ αρια s:- ' μεταμορφώθηκε από ασή μαντη κοπέλα στην πιο σημαντική γυναικεία μορφή της Αυτοκρατορίας. Η οικογένειά της τη συνόδεψε στην πρωτεόουσα προσδοκώντας τις σχετι κές ανταμοιβές. Σε αντίθεση με το χαμηλό προφίλ της ' μετα" το;; γαμο της στο πλ αισιο ' της αυτοκρατοΜ αριας ρικής δυναστείας, η Θεοδώρα ανυψώθηκε αμέσως στο αξίωμα της αυτοκράτειρας. Η Ευφροσόνη δεν φιλοδο, , , ν α εχει ' της τη νιοπαντρη υπο, την ε ξ ουσια σ υ' ζυγο ξουσε Ι , f , � του προγονου της, ουτε την ενυιεφερε η περαιτερω πα' Αντι' θ ετα, s:ραμονη, της στα αυτοκρατορικα' υιαμερισματα. S:- ' αμεσως , μετα" το πεθα αποσυρ θ ει" απο την Α υ λη' σχευον ρας των τελετών . Έτσι η εκλογή της Θεοδώρας από τον Θεόφιλο γιορτάζεται με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο, με την Ι " , ι αντικατασταση της παλ αιοτερης γενιας απο τη νεοτερη . , με, , ' , ' αποκτα, αμεσα ζευγαρι πληρη ε ξουσια Τ ο νιοπαντρο σα στο Μέγα Παλάτιο. Όλες οι σωζόμενες αφηγήσεις γι' αυτά τα γαμήλια , " με τετοιον τροπο, ' παρουσια' ζουν τα γεγονοτα καλλ ιστεια Ι / , / ωστε εκεινοι που τιμουσαν τις εικονες να εμφανι' ζονται / , Ι ι λ οι' τους ητπαντοτε νικηφοροι και οι εικονομαχοι αντιπα τημένοι. Ισχυρίζονται δηλαδή ότι η Ευφροσόνη είχε ορDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
347
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, ομορφιας, , " ωστε Ι τον uιαγωνισμο Ι � γανωσει με τετοιο τροπο ο Θεόφιλος να μΎ)ν μπορεί παρά να οιαλέξει μια εικονο, : ΤΎ)ν Κασσια " Ύ) ΚασσιανΎ)' -nou μετα' τα καλ ' νuφΎ) λ αΤΡΎ) λιστεία έγινε μoναχ� και αφοσιώθΎ)κε σΤΎ) σuγγραφ� , " ΠΟΙΎ) ματων , και Ύ) οποια Ι UΠΎ)Ρι uμνων και θ ΡΎ)σκεuτικων ξε μια εξαίρεΤΎ) σuγγραφέας, από τις ελάχιστες γuναίκες , στο Β uζαντιο� , nou τε λ ικα" εγι' σuγγραφεις Ύ)' ΤΎ) Θ.... εοuωρα " ' ' Κ ' γι αuνε εικονο λαΤΡΎ)ς αγια. αι εκεινΎ) nou πιστωνεται Τ� ΤΎ)ν επιλoγ� είναι Ύ) κόρΎ) ΤΎ)ς Μαρίας από ΤΎ)ν Άμνια, Ύ) εγγoν� ΤΎ)ς αuτοκράτεφας Eφ�νΎ)ς, εκείνΎ)ς nou είχε , , ' των εικονων ' � ΤΎ)ς αποκατασΤΎ)σει ΤΎ) λ ατρεια σΤΎ) Σ uvouo Νικαίας το 787. Το ολοφάνερο σuμπέρασμα είναι ότι Ύ) ΕuφροσίινΎ) �ταν κρuφ� εικονολάΤΡΎ)ς nou έκρuβε προσεζ ' ' ' κτικα' τις πεποιθΎ)σεις ΤΎ)ς και καταφερε να εc.,απαΤΎ)σει , , " � ' τον προγονο ΤΎ)ς. Β ε β αια αUΤΎ) Ύ) εΚUΟΧΎ) ειναι βο λ ΙΚΎ)' , ζ ' γιατι, τον παροuσια' ζει ως ανΟΎ)ΤΟ nou α' θ ελ α' τοu επε' λEc.,E για γuναίκα τοu μια ΟΎ)λωμένΎ) εικονολάΤΡΎ) .92 Αλλά μια τόσο απόλUΤΎ) θεoλoγικ� ερμΎ)νεία παρα βλέπει το γεγονός ότι Ύ) ΕuφροσίινΎ) �ταν επίσΎ)ς πορφυι " τεpoyεν.ν ΎjΤΎj, γεννΎ)' θΎ)κε σΤΎ)ν Α ι' θοuσα ΤΎ)ς Π ορφuρας, κνο ζεuγοuς Ύ)γεμόνων και ανατράφΎ)κε με ΤΎ)ν αuτοκρα' cruv θΎ)κες ' ΤΟΡΙΚΎ)" αuρα, παρα, τις �uΙO' λou αuτοκρατορικες , " �, σΤΎ)ν Π ρ ,ιγκιπο . Μ εσα απο ΤΎ)ν απροσUΟΚΎ)ΤΎ) προτασΎ) γάμοu τοu M ιχα�λ Β ' , Ύ) ΕuφροσuνΎ) μπόρεσε να επι στρέψει σΤΎ)ν κoσμικ� ζω� ως αuτοκράτεφα, επικεφαλ�ς ΤΎ)ς βuζαντιν�ς Αuλ�ς. Ως σuζuγος τοu M ιχα�λ Β' πραγ, , μαΤΟΠΟΙΎ)σε ΤΎ)ν αuτοκραΤΟΡΙΚΎ)" ΤΎ)ς μοφα, επαναβε β αιωνοντας όλα τα χαραΚΤΎ) ριστικά ΤΎ)ς βuζαντιν�ς οuναστι κ�ς εξοuσίας nou ΤΎ)ς είχε εμφuσ�σει Ύ) μΎ)τέρα ΤΎ)ς Μα ρία. Η ΕuφροσuνΎ) οεν �ταν μια όμορφΎ) κοπέλα από ΤΎ)ν " " αντιθ ετα προερχοταν επαρχια' απο το πιο εκλ εκτο" τμΎ)Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, και ειχε , επιστρε' ψ ει σε αu' κοινωνιας μα της βuζαντινης " ' φuσικα. ' Η ταuτοτητα το' εντε λως της ως με' λ οuς τοu εσω" οπως �uuνατη, ' ' λou ηταν τερικοu, αuτοκρατορικοu, xux εc,ισοu "c' , ' ' και η πιστη της στην uπο θ εση της εικονολ ατριας. , , , να φροντισει , ι ι τοu 'Ε τσι οταν εφτασε η ωρα για τον γαμο προγονού της, η Εuφροσύνη ήταν καλά προετοιμασμένη. Ήξερε πως έπρεπε να διαλέξει ΙUα νεαρή κοπέλα, την , θα ηταν ' ' να επηρεα' ζει ωστε ' στο με, λλον να οποια σε θ εση έχει δεδομένη την uποστή ρ ιξή της . Βασικά προσόντα ήταν η κατάλληλη ηλικία για να γεννήσει πολλά παιδιά και η προέλεuση από μια όχι και τόσο ισχuρή (χωρίς πολ, ) οικογενεια " , η οποια θα παρε' επαφες ' ' της επαρχιας λ ες " � ' Ε uφροσuνη ' και υεν μεν ε εσαει πιστη στην αuτοκρατεφα " " ποτε . Π αντως, οσο και να η' λεγχε θα την αμφισ βητοuσε , " ' τις οικογενειες ποu ειχαν η Ε uφροσuνη των uπο ψ ηφιων ξεχωρίσει στα γαμήλια καλλιστεία, θα της ήταν Μσκο λο να εξασφαλίσει ότι στην τελική φάση θα σuμμετείχαν , εικονολατρεις. " , ' ' Το πι θανοτερο ειναι οτι επετρε μοναχα Ψε " εκεινες οι νεαρες , ποu η '� , ωια θεωνα σuμμετασχοuν μονο ρούσε κατάλληλες. Ο Θεόφιλος πήρε την τελική τοu απόφαση και η Θεο" ανα λuση στο κεφα, τοu (λεπτομερης � " εγινε γuναικα ' υωρα λαιο 4). Πoλu σύντομα η αuτοκράτεφα γέννησε τρεις κό, , " πε θ ανε σε μικρη' η λ ικια ' ' αργορες κι εναν γιο, ο οποιος τερα γέννησε άλλες 060 κόρες και τελικά, το 840, έναν γιο, τον Μιχαήλ , ο οποίος κλη ρονόμησε τον θρόνο τοu πατέρα τοu το 8 4 2 . Ο γάμος ποu είχε κανονίσει η Eu φροσύνη το 830 αποδείχτηκε σταθερός. Το ζεuγάρι ήταν , , τοu λ αχιστον ' ταφιαστο, με τα μεσαιωνικα, κριτηρια, και � , , ' Θ ' ζ ' ακομη και μετ α τον θανατο τοu au urou της η ... εουωρα , " �υεν εκρu ' της σ εκεινον . Ε "ιτε εγινε καβε την αφοσιωση "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
349
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ποιος διαγωνισμός ομορφιάς ανάμεσα στις uποΨ�φιες νυ, , , απ λ ως , οικογενειες " εχοuμε να κανοuμε φες ειτε με �uUO διαφoρετικ�ς κoινωνικ�ς θέσης ποι) σuγγένεψαν με αuτόν , , ι αuτοu, τοι) γαμοι ι ) επι βε β αιωνεται τον τροπο, Ύ) σΎ) μασια με ΤΎ)ν εΠΙΤUΧΎ)μένΎ) πορεία των σuγγενών ΤΎ)ς Θεοδώρας σΤΎ)ν πρωτεUοuσα. Η μΎ)τέρα ΤΎ)ς Φλωρίνα, οι τρεις αδελ φές ΤΎ)ς ποι) καλοπαντρεόΤΎ)καν και οι Μο αδελφοί ΤΎ)ς , ψ αν οπως , ' προκο αναμενοταν . ' λος φροντισε Απ ο,τι φαινεται ' οΘ ... εοφι για τοuς σuγγε, νείς ΤΎ)ς πολuμελοuς οικογενείας ΤΎ)ς γuναίκας τοu. Ιδιαι τέρως τίμΎ)σε ΤΎ)ν πεθερά τοι) δΎ) μιοuργώντας για χάΡΎ) , , , λο : αuτον ' ΤΎ)ς πατριχιας ' καινοuργιο , ΤΎ)ς εναν εντε λως τιτ ζωστής (Ύ) ονομασία τοι) τίτλοι) αναφέρεται σΤΎ)ν πολu τελώς διακοσμΎ)μένΎ) ζώνΎ) τοι) αξιώματος). Ανuψώνοντάς ΤΎ) με αuτόν τον τρόπο, ο Θεόφιλος καθιέρωσε μια UψΎ) λ� θέσΎ) σΤΎ) βuζαντιν� Αuλ� Ύ) οποία προοριζόταν απο, , , κλειστικα' για γuναικες : Ύ) πε θ Ερα' τοι) αuτοκρατορα κατειχε ΤΎ)ν πέμΠΤΎ) θέσΎ) σΤΎ)ν αuτοκρατορικ� ιεραρχία. Δεν " μαρτuριες για τον αντικτuπο , ' �υια θ ετοuμε πο λλ ες αuτοu, , " ' ' ' � UΙO θεΤΎ)σει το τοι) νεοι) τιτ λou , αφοι)' Ύ) Φλωρινα ειχε Ύ)υΎ) , , Θ ' πιο χριστιανικο, ονομα ... εοκτισΤΎ) και προτιμΎ)σε το μοναστικό περιβάλλον από ΤΎ) ζω� ΤΎ)ς Αuλ�ς. ΔΎ) μιουργΎ) σε τα δικά ΤΎ)ς διαμερίσματα σΤΎ) Moν� τα Γαστρ{ου, Ύ) , � και ΤΎ)ν οικογε, , σuνuε � , � ' θ Ύ)κε εΙUΙΚOτερα οποια με ΤΎ)ν ΙUια , , ' Ύ) θ εσπισΎ) ' ' ' νεια, ΤΎ)ς. Ω στοσο θ λ μιας καινοuργιας u Ψ Ύ) Ύ)ς εσΎ)ς για ΤΎ) μΎ)τέρα ΤΎ)ς αuτοκράτειρας σ�μανε ΤΎ)ν πα ρεμβoλ� ενός τίτλοι) ποι) προοριζόταν μόνο για γuναίκες , , λων και των κι) βερνΎ)τικων ' ' θ εσεων στο σuσΤΎ)μα των τιτ ' ' , , , � τοuς οποιοuς κατειχαν αποκ λειστικα' ανυρες. Ισως ο Θ ... εοφιλος να θεώρΎ)σε ότι μ' αuτόν τον τρόπο τιμά απλώς ΤΎ) , αντι, , ΤΎ)ς σuμβ 'ιας τοu , αλλα' ενυεχομενως � μΎ)τερα να ειχε "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
ληφθεί τις ανάγκες των θΎ)λuκών μελών ΤΎ)ς Αuλ�ς και , " να αποφασισε να κατοχuρωσει τον ελεγχο" τοu επανω τοuς. '*'
Η ιεραρχία της βυζαντινής Α υλής
�
Ο πως είοαμε ΠΡΟΎ)γοuμένως, το συσΤΎ)μα τω�ΨΎ)τικών , λ ων και των κρατικων " ' αc.,ιωματων 'C Ύ)ταν οuσιαστικα, τιτ σuνοεδεμένο με την έννοια ΤΎ)ς τάξΎ)ς.93 Μια τάξΎ) Ύ) οποία έπρεπε να οιαΤΎ) ρείται ως εγγόΎ)σΎ) για ΤΎ)ν oρθ� διεξα, τον τροπο ' ' ' ε λεγχο' . Ε πισΎ)ς γωγΎ), των τε λ ετων με αuτον , ' ταν Ύ) προσ β ασΎ) στα πο λuωρα αuτοκρατορικα" σuμποσια, , μας πλΎ) ροφοροuν " τεσσερις σω ζομενοι ' για τα οποια κατάλογοι ( ταχτιχά ) όποu περιλαμβάνονται πλάνα με τις ' ' ' πο λ u' σΎ) μαντικο, σΤΎ)ν au λ ΙΚΎ)' ορισμενες στοιχειο θ εσεις, , , ' Μ ετα' τον πατριαΡΧΎ) ε θ ψοτuπια. , ποu κατατασσεται σΤΎ)ν " , " � ' θ εσΎ) αuτων των κατα λογων , ερχεται uεuτερος ο πρωΤΎ) χαίσαρ (ο πιθανός διάδοχος) ' ο νοβελίσσψος (τίτλος ποu απονέ μεται σε μέλΎ) ΤΎ)ς αuτοκρατορικ�ς οικογένειας ) ' θ εσΎ) ' " ακο λou θ ει' σΤΎ)ν ΤΡΙΤΎ) και ο χουροπαλ αΤΎ)ς σΤΎ)ν τε" ' ' ταΡΤΎ) ( ενας ακομΎ) τιτ λος ποu επιφu λ ασσεται για τον , , , , , � � � γαμ β ρο και τον υιαυοχο, εφοσον ο αuτοκρατορας υεν εχει γιο). Αμέσως μετά τον χουροπαλάΤΎ) ακολοuθεί Ύ) πατρι' Μ ε αuτον ' ..,ωσΤΎ). " τον τροπο, Ύ) αuτοκραΤΟΡΙΚΎ), οικοΥ χια , , � , ΤΎ)ς κοινω� γενεια πιο σταθ Ερα' σΤΎ)ν καρυια ευραιωνεται νίας ΤΎ)ς Αuλ�ς. Μετά ΤΎ)ν πεθερά ακολοuθοuν οι U ψΎ)λό βαθμοι αuλικοί, ο μάΥιστρος (ανώτατος σuμβοuλος ) , ο ραίχτωρ (ο επικεφαλ�ς ΤΎ)ς νoμικ�ς UΠΎ)ρεσίας) , ο σύ Υχελλος (ο προσωπικός αντιπρόσωπος τοu αuτοκράτορα παρά τω πατριάρχΎ) ) και ο πραιπόσιτος � ΠΡΟ'ίστάμενος Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
35 1
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
, Ι Ι του ιερου, κοιτωνος, ο αρχιευνουχος που ειναι επιφορτισμένος με τις αυλικές ΟιαΟικασίες. ' ' Το παλ αιοτερο απο" αυτα τα ταχτιχα, χρονο λογειται απο, τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Θεόφιλου και υπο ΟΎ)λώνει ΤΎ)ν πρωτοβουλία ΤΎ)ς Aυλ�ς για να καταγραφοόν ι , " , οσα ΠΡΟΎ)γουμενως μεταφερονταν μεσω ΤΎ)ς προφΟΡΙΚΎ)ς παράΟοσΎ)ς.94 Η παραπάνω εξέλιξΎ) υποοεικνόει ότι Ύ) βυ ζαντιν� Aυλ� θεώΡΎ)σε απαραίΤΎ)ΤΎ) ΤΎ)ν καταγραφ� του συστ�ματoς ιεράΡΧΎ)σΎ)ς που είχε γίνει πλέον αρκετά πο λόπλοκο. Νέα Θέ ματα, που αντανακλοόσαν ΤΎ)ν επέκτα σΎ) ΤΎ)ς αυτoκρατoρικ�ς εξουσίας τόσο προς ανατολάς όσο � " καινουργιοι τιμΎ)ΤΙΚΟΙ, τιτ ' ' λ οι, οπως και προς ουσμας αυ, ' , �ΟΙΟΙΚΎ)τιχες θ εσεις τος Υ , νεες που , ΤΎ)ς πατριχιας , ."ωστης" θεσπίσΤΎ)καν για να αντιμετωπιστεί Ύ) αυξΎ) μένΎ) οουλειά ΤΎ)ς καταγραφ�ς των αρχείων - όλες αυτές οι αλλαγές καθρεφτίζονται έμμεσα σΤΎ) οιευθέΤΎ)σΎ) των θέσεων στα Μ ε παραπανω � , ' , αυτοκρατορικα, οειπνα. απο, τετρακοσιους , αι" , , , καλ εσμενους ειναι απαραΙΤΎ)ΤΎ) μια σαφΎ)ς τακτικους σθΎ)σΎ) τάξεως. Επιπλέον πρέπει να οριστοόν οι αρμόζου' "Cι.,ενοι ' , , , σες προτεραΙΟΤΎ)τες οταν ειναι παροντες πρεσ βευ" Ύ) τιμωμενοι Ι Ι Ύ)ΡΟΙ που κρατουνταν Ι τες ομ στο «χρυσοι κλουβί» ΤΎ)ς βυζαντιν�ς Aυλ�ς, καθώς και οι γιοι των Βενετών, " " οικογενειων των Β ου λγαρων και ντοπιων αριστοκρατικων που εκπαιοεόονταν ως αυτοκρατορικοί ακόλουθοι . Όλοι " � , , ' επωιωκουν με σ θ ενος μια θ εσΎ) κοντα στον αυτοκρατορα, � στα ψΎ)λά του τραπεζιοό, όμως σε ελάχιστους οίνε ται.95 Η οιάσωσΎ) του συγκεκριμένου καταλόγου με τις , με το ' ' ' ( που ειναι θ εσεις των προσκεκλΎ) μενων γνωστος ' , ονομα του ιστορικου, που τον επιμε λΎ)' θΎ)κε - ως ταχτιχον , ' ' λος φρο' του Ουσπενσκι να εννΟΎ) θ ει" οτι ο Θ ... εοφι ) αφΎ)νει ντιζε ιοιαιτέρως για ΤΎ) ΧΡΎ)στ� οιοίΚΎ)σΎ) ΤΎ)ς Aυλ�ς του , Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
35 2
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
" , περι λ αμ , λοκο ' β ανε εναν Ί) οποια εuρuτερο και πια περιπ , στο παρε λθ ον. ' , xu βερνΊ)ΤΙΚΟ, μΊ)χανισμο" απο ο,τι �
Η Ε υφροσύνη αποσύρεται
?..,
" γuρισε ΤΊ)ν πλαΤΊ) ' ΤΊ)ς σε ο' λ α αuτα" οταν αΗ ΕuφροσuνΊ) , , , ' . Αφοu' οργα' ποφασισε να φuγει απο' το Μ εγα Π α λατια , , ' λou, αποσuρ ' θΊ)κε νωσε με επιτuχια τον γαμο τοu Θ εοφι , " τα επισΊ) μα αuτοκρατορικα, αφΊ)νοντας στο νεαρο, ζεuγαρι διαμερίσματα. Σε ανάλογες μεταβιβάσεις ΤΊ)ς εξοuσίας από ΤΊ) μια γεν ιά σΤΊ)ν άλλΊ) , Ί) αuτοκράτειρα-μΊ)τέρα , " επρεπε να αποφασισει ειτε να αποτρα βΊ)χτει' στα s:-υικα' ΤΊ)ς , , , σΤΊ)ν πο' λΊ) , οποτε ' και s:-υεν ανακτορα ποu β ρισκονταν μεσα θα κuριαρχο6σε σΤΊ) ζω� ΤΊ)ς Ί) Αuλ� , είτε να παραμείνει , , ' ' . Ε φοσον ' Π α λ ατια στο Μ εγα Ί) αuτοκρατειρα-μΊ)τερα έφεuγε από το Παλάτια, ξεπερνο6σαν ΤΊ) δoμικ� δuσκο, ' , , s:- μποροuσε ' ποu προεκuπτε οποτε Ί) νεοτεΡΊ) γενια, υεν λ ια ι ι , ι � να καΤΟΙΚΊ)σει στα επισΊ)μα αuτοκρατορικα υιαμερισματα. Σε παρόμοιες περιπτώσεις, Ί) διαδoχ� περιπλεκόταν σu χνά από μακροχρόνιαuς καβγάδες, ποu �ταν γνωστό ότι , ' s:' απο" τον εναν Ί)γεμοΤΊ) μετα β'ι β ασΊ) ε ξοuσιας σuνοuεuαν να στον άλλο. Η Εuφροσ6νΊ) φαίνεται ότι στάθμισε το εν, s:" σuγκροuσεις και αποφασισε ' υεχομενο να προκ λΊ) θouv να " , ' λο και ΤΊ) νεαΡΊ)' σu' ζuyo τοu αφΊ)σει μονοuς τοuς τον Θ.... εοφι στο Μέγα Παλάτια. Το σuμπέρασμα ποu προκ6πτει απ' αuτ� ΤΊ)ν τόσο σ6ντομΊ) αναχώΡΊ)σ� ΤΊ)ς από ΤΊ)ν Αuλ� εί, υεν , ΤΊ)ς στο πλαι ' ' s:- ενιω ' ναι οτι ΤΊ)ν παροuσια θε απαραΙΤΊ)ΤΊ) " ειχε εμπιστοσuνΊ) ' λο και , s:- ' ΤΊ)ς Θ εουωρας στον Θ... εοφι , οτι , , , s:- ' ξouv σΤΊ) νεα αuτοκρατειρα στοuς εuνοuχοuς για να s:-υιuα �
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
353
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
" πιστεuε πως το νεαρο, ' και οτι το α!) λ ικο' τε λ ετοuργικο, , επρεπε , , ζEUyapt να αφε θ ει' να ωριμασει στοuς ρο' λ οuς το!) αuτοκράτορα και ΤΎ)ς αuτοκράτεφας. Ορισμένοι ιστορικοί ισχuρίζονται ότι ο προγονός ΤΎ)ς εξεοίωξε ΤΎ)ν ΕuφροσύνΎ) από το Παλάτιο, uπαινισσόμενοι ξανά ότι Ύ) ΕuφροσύνΎ) έφερνε εμπόοια σΤΎ) θΡΎ)σκεuτικ� το!) πoλιτικ� . Οι Σuνεχιστές το!) ΘεοφάνΎ) uποσΤΎ)ρίζοuν " , ' ψ Ύ) και επιμενοuν ' uποχρεωαUΤΎ), ΤΎ)ν απο οτι Ύ) Ε uφροσuνΎ) θΎ)κε να εγκαταλείψει την Αuλ� . Άλλοι ωστόσο παροu, εφuγε , ' Ψ Ύ) : οτι σια' ζοuν ΤΎ)ν αντι' θ εΤΎ) απο με ΤΎ) s:-UΙΚΎ)' ΤΎ)ς ελεύθεΡΎ) βούλΎ)σΎ), προφανώς επειo� επιθuμούσε να μεί νει κάπο!) αλλού.96 Ο όρος-κλειοί είναι Ύ) λέξΎ) εχούσιος πο!) ΧΡΎ)σιμοποιείται στον Βίο της Θεοδώρας.97 Αuτό πο!) S:- ' ΧΎ)ρες , " , αντφΡΎ)σΎ) ειναι οτι οι uUO s:-uεν επωεχεται -Ύ) Ε us:- ' , , , Θ ' φροσuνΎ) και Ύ) ... εοκτισΤΎ) - προτιμΎ)σαν αμφοτερες το μο, μΎ) ζωΎ)' στο Μ εγα ' ' Π α λατιο. νασΤΎ), ΡΙ απο, ΤΎ)ν επισΎ) Η , , στενΎ) τοuς σχεσΎ) και Ύ) αποστασΎ) πο!) κραΤΎ)σαν απο ΤΎ)ν ι Ι Ι ιστορικούς με Αuλ� ερμΎ)νεύονται από μεταγενέστεροuς , ' ' πραβ ασΎ) ΤΎ)ν κοινΎ), τοuς αφοσιωσΎ) στις εικονο λ ατρικες κτικές. Αλλά τα πράγματα οεν εξελίΧΤΎ)καν απαραιτ�' ' ' . Π ραγματι, τως κατ" αuτον τον τροπο για ΤΎ) Θ... εοκτισΤΎ) οεν οιαθέτοuμε πολλές μαρτuρίες. Ο Βίος ΤΎ)ς κόΡΎ)ς ΤΎ)ς, ΤΎ)ς Θεοοώρας, παροuσιάζει μιαν αναμενόμενΎ) εικονολα τρικ� θέσΎ) , uπογραμμίζοντας το θάρρος ΤΎ)ς οικογένειας " , πο!) παραστεκοταν σε οσοuς αντιστεκονταν στοuς �uιωγμούς. ΣΤΎ)ν περίπτωσΎ) ΤΎ)ς ΕuφροσύνΎ)ς, μπορούμε να uποθέσοuμε ότι Ύ) ανατρoφ� ΤΎ)ς ΤΎ)ν είχε προοιαθέσει για , s:- ' ' των εικονων ΤΎ)ν ορισΤΙΚΎ)' ΤΎ)ς uεσμεuσΎ) σΤΎ) λ ατρεια . Όμως οεν οιαθέτοuμε μαρτuρίες για τuχόν προσπάθειές ΤΎ)ς να αποτρέΨει τον Θεόφιλο να ακολοuθ�σει ΤΎ)ν πολι, τοu . Γνωρι , , ' ζε καλα' ποια Ύ)ταν ΤΙΚΎ), το!) πατερα Ύ) επισΎ)Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
354
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Ι Ι Ι Ι � μΎ) αυτοκραΤΟΡΙΚΎ) στασΎ) απεναντι στις εικονες και υεν , ' ' να υπονομευσει ' επι θυμουσε ΤΎ) θ εσΎ) ΤΎ)ς ως αυτoκρα�ι' θ εσεις. ' ' Αυτο' α' λ ρας υιο θετωντας ανοιχτα' εικονολ ατρικες " " λ ωστε αποτε λουσε μερος των υπο λογισμων ΤΎ)ς οταν αποδέχθΎ)κε ΤΎ)ν πρότασΎ) γάμου, το 820, από έναν γνω, στο, εικονομαχο. Η ΚωνσταντινοόπολΎ) είχε πολλά ανάκτορα, προα" επαυ λ εις και επισΎ) , , θα ' μες κατοικιες, στιακες τα οποια " , να ΧΡΎ)σΨΟΠΟΙΎ)σει ' �' μπορουσε μια εξ εχουσα υεσποινα. Ως πρώΎ)ν αυτοκράτειρα, Ύ) ΕυφροσόνΎ), όπως Ύ) μΎ)τέρα � Ύ) , " πε θ Ερα' του Ύ)γεμονευοντος αυτοκρατορα, ειχε εξ ασφα λ ι, , , � ζ , οταν , , θ Ύ)σμενο το αυτοκρατορικο επιπευΟ ωΎ)ς αποσυρ κε · μέσω των τίτλων ΤΎ)ς και των επιδομάτων έπαιρνε αρκετά χρ�ματα, μεταξωτά ροόχα κατάλλΎ)λα για ΤΎ)ν τά ξΎ) ΤΎ)ς, δεν ΤΎ)ς έλειπε προφανώς τίποτα. Ομοίως Ύ) μΎ) τέρα ΤΎ)ς αυτοκράτειρας , Ύ) Φλωρίνα-ΘεοκτίσΤΎ) , θα απο' ' β ανε ανα' λογα προνομια απο, ΤΎ) στιγμΎ)" που ειχε απολαμ φασίσει να μΎ) μείνει σΤΎ)ν Aυλ� με ΤΎ)ν κόρΎ) ΤΎ)ς. Ωστόσο και οι Μο συμπεθέρες επέλεξαν να περάσουν τα τελευ, υιαμερισματα , τους χρονια , , , � � ταια σε ΙUιωτικα που ανΎ)καν � ,� , , ' ει'Οπως ειuαμε, Ύ) Ε υφροσυνΎ) σε θ ΡΎ)σκευτικα' ιuρυματα. ι ι Ι / , χε υπο ΤΎ)ν προστασια ΤΎ)ς ορισμενα μονασΤΎ)ρια τα οποια / " ' ΤΎ)ς Κυρας �, με το ονομα ΤΎ)ς . Το Μ ονασΤΎ)ΡΙ συνυεονται Ευφροσύνης πιθανόν να είχε �δΎ) καθιερωθεί ως το ιερό ' , , ' και Ύ) αυε � λ φΎ)' ΤΎ)ς. 'Ι σως μαοπου αναπαυονταν οι γονεις λιστα να προέτρεψε ΤΎ) ΘεοκτίσΤΎ) να διαλέξει ΤΎ) Moν� ΙΊ � / Ύ) οποια , " επισΎ)ς συνυεοταν ' με ΤΎ)ν Ε υφροσυτα αστριου, , , , ' Θ νΎ). E�υω' Ύ) ... εοκτισΤΎ) μπορουσε να σΤΎ)σει τα �υιαμερισμα, ' αντα' ξ ιο τα, ΤΎ)ς, ενα π λΎ)" ρως αυταρκες μικρο' παλ ατακι , , ΤΎ)ς , � ' μιας π λουσιας πατρικιας, και να σχευιασει τον ταφο σΤΎ) μoνασΤΎ)ριακ� εκκλΎ)σία.98 Μετά το 830, Ύ) Ευφρο-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
355
ΤΖΟΥΝΤΤΘ Χ Ε Ρ Τ Ν
, , εμφανι' ζ εται να επισκεπτεται σuνη τακτικα' τη Μ ονη' τα ' ' αρκετο" χρονο με τη Θ εοκτιστη ΙΊαστριου ' και να περναει , οι πε, ' εκει., 'Ε χοντας αποσuρ θ ει' εκαναν πι θανοτατα ο,τι , , ' ' ' λ ' ρισσοτεροι η λ ικιωμενοι : καθονταν πλ αι π αι, κοuτσομπολεuαν, μιλούσαν για το παρελθόν τοuς και αφιέρωναν χρό νο στη ροuτίνα της καθη μεριν�ς ζω�ς.99 �
'4'"
, � με τις πεντε , , ' � Σ το περιφΎ)μο σχεοιο πριγκιπισσες πο\) οι-
�, ' ' να λ ατρε\)ο\)ν ' ' πως οασκονται τις εικονες, Ύ) Ε \)φροσ\)νΎ) δεν φαίνεται πο\)θενά. Η σΎ) μασία ΤΎ)ς παραμερίζεται, το , πο\) επι βε β αιωνεται ι ' , , ειναι μονο μεσα απ, α\)ΤΎ)Ι ΤΎ)ν εικονα , ' ' Ο μ\)' θ ος ΤΎ)ς εικονο λ ατριας . Β ασισμενες σε περιτεχνες αναθεωp�σεις προγενέστερων καταγραφών , οι παραλλα, το\) ΙΑ ' και το\) Ι Β " αιωνα ανιχνε\)ο\)ν , , γες στις γ\)ναικες το\) Θ ' αιώνα μια προδιάθεσΎ) να αντισταθοόν σΤΎ)ν εικο, Ύ) Θ... εοοωρα , Γνωρι' ζ οντας οτι , θΎ)κε αγια � , αναΚΎ)Ρ\)Χ ' νομαχια. επειδ� είχε ανατρέΨει ΤΎ)ν αίρεσΎ) , οι σ\)γγραφείς ΤΎ) σ\)ν, �οεο\)ν , , με μια μ\)σΤΙΚΎ)Ι και Ύ)ρωΙΚΎ), αφοσιωσΎ) στις εικονες, ενισχόοντας ΤΎ)ν έ μφασΎ) πο\) αποδίδο\)ν σΤΎ) σχέσΎ) το\) " εικονες. " φ\)' λο\) με ΤΎ) στασΎ) απεναντι στις θ PΎJσκε\)τικες , , Α\)ΤΎ)' ΎJ γενναια Ι επιτεινει των γ\)ναικων ΤΎJν αι αντιστασΎJ " ι νoσΙOΤΎJτα των αφετικων ΎJγεμoνων και \)πο, εικονομαχων γραμμίζει το ατελέσφορο ΤΎJς προσπάθειάς το\)ς. Οζόνο" φ\)λ α, οι χρονογραφοι ' , , μεντας το χασμα αναμεσα στα �u\)O ' το\) οπτικο\)" στοιχειο\) ' παρα' λλΎJ λα ΤΎJ σΎJμασια γαλοποιο\)ν ' Α \)το' με ΤΎJ σεισΤΎJ θ PΎJσκε\)ΤΙΚΎJ" αφoσιωσΎJ στις εικονες. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
ενος ' " , του Δ αβ 'ω'1> ' χρησιμοποωυνται την ιστορια επισης προσωΑ ρετες ' που απεικονι' ζονται ως Μ ουσες ' ποποιημενες , με τα κλασικά τους ενοίιματα, ενώ ο Mωυσ�ς και οι Π ρο φ�τες έχουν τη oικ� τους θέση ως πρόορομοι του Χρι στοίι. Ψαλτ�ρια που κατασκευάστηκαν μετά το 843 και , , τα κειμενα , ' σω' ζονται ως σημερα υπουη οτι με ανα'1> λωνουν παραστατικ� οιακόσμηση �ταν από τα πρώτα προ'ί όντα της εικoνoλατρικ�ς τέχνης μετά το 843. 56 " Αναμεσα τους τα μΎ)νολ ΟΥια, , καταγραφουν , τα οποια το ι ημέρολόγω των αγίων της Ορθόοοξης Εκκλησίας κάθε , , της αυτοκρατεφας , ΘεΟυωμηνα, '1> ' '1>ωασω' ζουν μια εικονα ρας ως αγίας. Το περίφημο ΜΎ)νολόΥιον του Βασιλείου, περί το έτος 1 000, περιλαμβάνει ένα πορτραίτο της όπου η Θεοοώρα απεικονίζεται με μια άλω και μια μικρ� στρογ γυλ� εικόνα στα χέρια της , την ημέρα που την τιμά η Εκ, " οχι σε καποω , , ' Ε'ιτε αναγεται ειτε προγενεστερο κ λησια. , , , ' πρωτοτυπο, ειναι απο, τις ελ αχιστες εικονες της αυτο, , ' θηκαν και την παρουσια' ζει ακαμπτη κρατεφας που υιασω '1> , αγια. , Κανενα , ' προσωπικο, χαρακτηοπως αρμο' ζει σε μια ριστικό της οεν οιατηρείται μετά τη μεταμόρφωσ� της , , , Π ι θανον , ' παντως το πορτραιαπο, αυτοκρατεφα σε αγια. ι , , , το να εχει αντιγραφειι αποι καποια προγενεστερο χεφογραφο φιλοτεχνη μένο μετά τον θάνατό της προκειμένου να επικυρωθεί η η μέρα εορτασμοίι της μν�μης της. 57 Η , " εορτης της Θ εουωρας ονομαστικης απο, την Ε κθ εσπιση '1> ' , σημαινει " οτι πι θ ανοτατα ' ' ζωγραφιστει, και θα ειχαν κλησια " ' α' λλ ες εικονες της. Σ την πραγματικοτητα αυτο που κα�
�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙ Κ ΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
θορίζει τφ αγιότητά της είναι ο ρόλος της στην αναστ� λωση των εικόνων . Η λατρεία της Θεοδώρας είναι το\) επίση μο\) είδο\)ς και καθιερώθηκε χωρίς την ύπαρξη κά, αγιοτητας, , ' ' θεραπε\)ποιο\) σημειο\) οπως οι θα\)ματο\)ργες τικές ιδιότητες των λειψάνων της. '4 λ φ�ς τ�ς Eιρ�νΎ)ς, ποu αλλού κατονομάζεται ως Θεοοοσία, με τον Βάροα, τον αοελφό ΤΎ)ς αuτοκράτειρας Θεοοώρας (παράγραφος 6). Δεν αποκλείεται λοιπόν ένας αξιόπιστος ' τον Β'ιο. " ΠUΡΎ)νας να xpu' βεται σε αuτον ιστορικος Η οεύτεΡΎ) αφ�γΎ)σΎ) τοu γάμοu τοu M ιχα�λ είναι εξίt:' ' ' σοu αναι.,ιοπισΤΎ) , αUΤΎ), ΤΎ) φορα' επεΙUΎ) \:> ' περι λ αμ β ανεται στον Επικήδειο ποu είχε σuνθέσει ο Λέων ΣΤ' για τον , τοu Β ασι' λειο, ο οποιος , ' uιαoραματισε ' κεντρικο, ροπατερα \:> \:> λο σΤΎ) βασιλεία τοu M ιχα�λ Γ ' .85 Ο λόγος αναγνώσΤΎ) κε σΤΎ)ν ΚΎ)οεία τοu Βασιλείοu το 888 και ο στόχος τοu � ταν ξεκάθαρος. Η περιγραφ� των γαμ�λιων καλλιστείων , , οργανωσει ' t:' ι προκειμενοu να επιλ ε' ι.,ε ποu ειχε Ύ) Θ.... εοοωρα \:> ' ο M ιχα�λ ΤΎ) μέλλοuσα γuναίκα τοu επικεντρώνεται σε μια άλλΎ) uποΨ�φια ποu οεν έμελλε να κεροίσει το έπα θλο . Σκοπός τοu Λέοντα είναι να περιγράψει πώς ο αuτο κράτορας οεν οιάλεξε ΤΎ)ν Εuοοκία Iγγεριν� επειo� -και , ' ' αUΤΎ)" επισΎ)ς- προοριζοταν να παντρεuτει, εναν καλuτερο άνΟρα. Εοώ uπαινίσσεται ότι Ύ) σuγκεκριμένΎ) Εuοοκία θα , , , ' τον τροπαντρεuοταν αργοτερα τον Β ασι' λ ειο. Μ ε αuτον , , , τοu , αφοu' Ύ) Ε uuoπο τεκμΎ) ριωνει τον γαμο των γονιων \:> ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, " ' ΙγγερινΎ)' Ύ)ταν μΎ)τερα τοu και ο Β ασι' λ ειος Α' πατεκια ρας τοu. Έτσι τοuλάχιστον ισχuρίζεται ο Λέων ΣΤ' σΤΎ) δικ� τοu αφ�γΎ)σΎ) των γαμ�λιων καλλιστείων , περισσότερο , , 'Ομως γνωρι' ζοuμε απο, α' λλες απο" τριαντα χρονια μετα. ΠΎ)γές πως οίιτε αuτ� δεν είναι Ύ) πραγματικ� ιστορία. Η αφοσίωσΎ) τοu Mιχα�λ σΤΎ)ν ερωμένΎ) τοu έμελλε να απο δειχτεί Ύ) πιο μόνψΎ) δέσμεuσΎ) ΤΎ)ς ζω�ς τοu . Η Εuδοκία Iγγεριν� δεν �ταν απλώς πανέμορφΎ) γuναίκα : �ταν απ' , φαινεται , , ΤΎ)ς ζωΎ)ς ' τοu . 'Ετσι, οταν ' ο,τι Ύ) β ασΙΚΎ)' γuναικα ο Mιχα�λ «επιλέγει» ΤΎ)ν άλλΎ) Εuδοκία, Ύ) τελεuταία γί, " ομως και cru' ζuγος. Γ ιατι' ο Μ ινεται αuτοκρατεφα, οχι χα�λ δεν έχει καμιά πρόθεσΎ) να εγκαταλείψει ΤΎ)ν ερω μένΎ) τοu .
..." Β ασίλειος ο Μακεδών
�
Τ ο κλειδί για να κατανο�σοuμε το περίπλοκο αποτέλε σμα των γαμ�λιων καλλιστείων βρίσκεται στον ρόλο ποu , 'C ο Β ασι' λ ειος, γνωστος " γι' ως Μ ακε δ ων ' , ο οποιος επαιc,ε " , Τα ' ' ' νεται φι λος τοu Μ ιχαΎ) λ Γ εκεινΎ) περιποu ΤΎ)ν εΠΟΧΎ). " στις ιστοριες ποu ' ' μπερ δεματα και οι αντιφασεις αφθ ovouv περιβάλλοuν το άτομό τοu. Αν απαλείψοuμε τις μεταγε, ' ' 'ζ νεστερες προσ θΎ)κες ποu προορι' ζ ονταν να απο δ εΙc,οuν οτι �ταν σuγγεν�ς ΤΎ)ς κuβερνώσας Aρμενικ�ς δuναστείας, ι ι , ι θ εν αuτοκρατορικο, ' οτι Ι οτι το πεπρωμενο τοu Ύ)ταν ανεκα , , ' ' εσωσε το Β u ζαντιο απο, εναν τρuφΎ) λο' και αδ uναμο Ύ)γει , , ' ' τοu μονα, Ύ) καταγωγΎ) τοu παραμενει σκοτεινΎ). Ο ι γονεις είχαν μετοικίσει από ΤΎ)ν Αρμενία σΤΎ)ν περιoχ� ΤΎ)ς ΜαDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
447
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
� , ποu ειχε Θ.... εμα ' ζ' κευονιας uπο, την αuτο" γινει ανει.,αρτητο κράτεφα Eφ�νΎ)" ο Νικηφόρος Α' τ-ην είχε ΧΡΎ)σψoπoι� σει σαν ασπίοα των οuτικών σuνόρων με ΤΎ) Βοuλγαρία. , �υεν ειχε , σΤΎ)ν επαρχια, , προοπτικες ' ο Β αΝ ιω' θοντας οτι σίλειος, όπως πολλοί άλλοι φιλόοοξοι νέοι πριν και μετά " ' αναζΎ)ΤΎ)σε ' Οι απ, αuτον, ΤΎ)ν ΤUΧΎ) τοu σΤΎ)ν πρωτεuοuσα. " �" � ' ζει α' λογα και Ύ) uuναμΎ) ικανΟΤΎ)τες τοu να υαμα τοu σΤΎ)ν πάλΎ) και άλλα αθλ�ματα προσέλκuσαν τψ πρoσoχ� κά" Ετσι ταπεινα' πρωτομΠΎ)κε , ποιων σuγκ λΎ)τικων. σΤΎ)ν Α u, � " ' α λλα' πολu' uu�, λΎ)' προκεψενοu ενα ει.,αφετικο 'C να υαμασει στροπο άλογο. Τα κατάφερε, με αποτέλεσμα να οιοριστεί , " στα βλouς o εκει, υεν � αργΎ) στοuς αuτοκρατορικοuς σε να τραβ�ξει ΤΎ)ν πρoσoχ� τοu Mιχα�λ Γ ' . , Δ εν ζι.,εροuμε ' "� με ποιον τροπο καταφερε να κερυισει και να oιαΤΎ)ρ�σει ΤΎ) σuμπάθεια τοu Mιχα�λ. Λέγονται πολ λά για ΤΎ)ν uποτιθέ μενΎ) ομοφuλοφιλία τοuς . 86 Όμως εί, οταν , αuτοκρατορας ι οτι ι ι ΤΎ)ν Ι 'Cι.,εκιναει ναι σαφες ο νεαρος , " ' ενΎ) λ ΙΚΎ) ζωΎ)' τοu και uποχρεωνεται απΌ ΤΎ) μΎ)τερα τοu να οιαλέξει μια σuζuγο, ο Mιχα�λ στρέφεται στον φίλο τοu Βασίλειο. Tou ζΎ)τάει μάλιστα να τον βOΎ)θ�σει να οιαΤΎ) ρ�σει ΤΎ) σuντροφιά ΤΎ)ς ερωμένΎ)ς τοu παίρνοντας οιαζίι' για να νuμφεu θ ει' γιο απΌ, ΤΎ) �υΙΚΎ), ΤΟU σu' ζ uyo, ΤΎ) Μ αρια, , , , ο γα' ' τον τροπο � ' Ι Ε ε αuτον Μ κατοπιν ΤΎ)ν uuοκια γγερινΎ) . μος τοu αuτοκράτορα με ΤΎ)ν Εuοοκία Δεκαπολίτισσα εί χε μόνον τuπικ� αξία. ΠαράλλΎ)λα και ο γάμος τοu Βα σιλείοu με τψ άλλΎ) Εuοοκία θα �ταν φuσικά σuμβατι, acpou, Ύ) προ'θ εσΎ) τοu Μ ιχαΎ)' λ ειναι , ' κος, να σuνεχισει να , " ' Π'ισω απΌ, auχαφεται τον ερωτα τοu με ΤΎ)ν Ι γγερινΎ). , λοκες σuμ" γαμοuς xpu' βονται περιπ , τοuς τuπικοuς τοuς φωνίες, ώστε ο Mιχα�λ και Ύ) Εuοοκία Iγγεριν� να οια, , �, � ενεκρινε ' Ύ) Θ .... εουωρα. ΤΎ) ΡΎ)σοuν ΤΎ) σχεσΎ) τοuς ποu υεν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑ ΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
Όμως τα πρoσχ�ματα πρέπει να τηΡΎ)θοόν - Ύ) επιλoγ� στα yαμ�λια 'Καλλιστεία θα ισχόσει και ο Mιχα�λ θα παντρε\) τεί μια πανέμορφΎ) γ\)ναίκα πο\) ΤΎ)ν είχε οιαλέξει Ύ) μΎ) τέρα το\), ενώ παράλλΎ)λα θα απολαμβάνει ΤΎ) σ\)ντροφιά , " ειναι βολ ικα' παντρε' ΤΎ)ς ερωμενΎ)ς το\) πο\) τωρα πλ εον , " μενΎ) με τον καλ\)τερο το\) φι' λΟ . Ο Λέων φ\)σικά οεν αναφέρει τίποτα απ' όλα α\)τά στο , ' ' το\) Β ασι' λειο. Ε 'ιναι ωεγκωμιο πο\) π λ εκει στον πατερα , " , , ' στοσο σαφες οτι οι σ\)Υχρονοι το\) αντι λ αμ β ανονταν ΤΎ) σόγχ\)σΎ) , αφοό οεν �ταν ξεκάθαρες οι εξελίξεις.Β? Το πρώs:, ' ζ\)γιο ' ' απο, ΤΎ) σ\)' ζ\)γο' ειναι το οια το\) Β ασι λ ειο\) το βΎ)μα " στε λνει πισω , , ΤΎ)ς ' ΤΎ)ν οποια ' το\) Μ αρια, σΤΎ)ν οικογενεια σΤΎ) Μακεοονία φορτωμένΎ) με τα κατάλλΎ)λα οώρα για αποζΎ)μίωσΎ) . Προφανώς θα βρέθΎ)καν κάποιες εόλογες αι, για να ξεφορτωθ ει' ΤΎ)ν πρωΤΎ) , αν , το\) σ\)'ζ\)γο, Ύ) οποια, τιες s:" , ' κα θο' λο\) μεχρι τοτε, τον ειχε σ\)νοκαι οεν αναφερεται οεόσει σΤΎ)ν ΚωνσταντινοόπολΎ) . Κατόπιν ο Βασίλειος , , πο\) οι παντες , παντρε\)εται ΤΎ) γ\)ναιχα σΤΎ)ν Α \) λΎ)' γνωότι είναι ερωμένΎ) το\) Mιχα�λ, τψ κόρΎ) το\) Ιγγέ ρίζο\)ν ρο\), τψ α\)τoκρατoριχ� μοιχαλίΟα. Αποοέχεται λοιπόν , με ΤΎ) θ ε' λΎ)σΎ)' το\) τον ταπεινωτικο" ρολο το\)' κατ ονομα s:" ωστε ο α\)τοκρατορας , ' ΙγγερινΎ)ς, ' σ\) ζ \)γο\) ΤΎ)ς Ε \)οοκιας να μπορεί να έχει τα\)τόχρονα σόζ\)γο και ερωμένΎ). Το , , λεπτες , γινεται ι ειναι ι ι ' ποσο οι ισορροπιες ολοφανερο οταν ο Mιχα�λ, επιμένοντας να βρει στον φίλο το\) Βασίλειο μια ερωμένΎ) , το\) «προσφέρει» ΤΎ) μεγαΛUτεΡΎ) αoελφ� το\), ΤΎ) Θέκλα τψ πορφ\)ρογέννΎ)ΤΎ) . Ο Βασίλειος σ\)μφωνώντας σε όλα α\)τά αντιλαμβανό" ' ε\)γνωμων οσο καφο, κραταν πως ο Μ ιχαΎ)' λ θα το\) Ύ)ταν s:, ο ερωτας το\) για ΤΎ)ν Ε \)οοκια ' ' ΙγγερινΎ)' . Και ετσι το\)σε " γεννΎ)σε εναν s:, , " εγινε. 'Ο ταν το 85 9 Ύ) 17 .L:{\)uοκια φαινεται οτι ,
"
449
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
γιο, τον Κωνσταντίνο, ο Βασίλειος όφειλε να τον αναγνω ρίσει σαν οικό του παρ' όλη την αμφιλεγόμενΎ) πατρόΤΎ) τα. Μερικά χρόνια μετά, το 866, Ύ) Ευοοκία απέΚΤΎ)σε και ' s:- ' υευτερο γιο, τον Λεοντα, και σε αυΤΎ)" ΤΎ)ν περιπτωσΎ) ορι, ι , Ι , σμενες ΠΎ)γες καταγραφουν αυτο, που προφανως Ύ)ταν κοι, , ' ' ' ' Ο Λ νο μυστικο : « εων ο αυτοκρατορας γεννΎ) θΎ)κε απο τον Mιχα�λ και ΤΎ)ν Ευοοκία Iγγεριν� » . 88 Φυσικά ο Mιχα�λ S:' ' ' και τον υεν μπορουσε να αναγνωρισει τον Κωνσταντινο , τετοιο , ' Λεοντα θα αποκα' λυπτε ως γιους του , αφου, κατι τον συμβιβασμό. Έτσι θεωρ�θΎ)καν παιοιά του Βασιλείου, , , ' ' Δ εν ζι.,ερουμε ποσοι αν και ορισμενοι το αμφισ βΎ)τουσαν. S:- ' " ' των υυο s:- ' ανυρων. αυ λ ικοι' Ύ)ταν εν γνωσει ΤΎ)ς συμφωνιας , " ' ' Ω στοσο φαινεται απι θ ανο να περνουσαν απαραΤΎ)ΡΎ)τες οι " συνανΤΎ)σεις του αυτοκρατορα , s:' ΤΎ) συχνες με ΤΎ)ν Ευυοκια, γυναίκα του Βασιλείου . Σε αυτό το οιάσΎ) μο « menage a trois» , των 060 φίλων και ΤΎ)ς όμορφΎ)ς Ευοοκίας Iγγεριν�ς, ο Mιχα�λ είναι ο , ' ' ' Η γυναιμονος που επωφε λ ειται και μα' λ ιστα παρανομα. κα του, Ύ) Ευοοκία Δεκαπολίτισσα, είναι αυτοκράτειρα αλ λά οεν έχει παιοιά επειo� ο Mιχα�λ είναι πoλU απασχο λΎ)μένος με τψ άλλΎ) ΕυΟοκία. Ο φίλος του Βασίλειος εί, f , , , αγορια που ναι υποχρεωμενος να προσποιειται οτι τα �υυο 5::0 ' ΙγγερινΎ)' , ο Κων, γεννΎ)σει , , του Ε υυοκια ειχε Ύ) γυναικα σταντίνος και ο Λέων , είναι οικά του . Αλλά βέβαια είναι οι παράνομοι απόγονοι του Mιχα�λ. Στο μεταξύ το αυ τοκρατορικό ζεύγος παραμένει άτεκνο και Ύ) συνέχεια ΤΎ)ς ουναστείας απειλείται σοβαρά. Μετά τον θάνατο του Μ ι, , ' ' θα γεννΎ)σει 5::0 ' 5::0 ' ακομΎ) αγορια, τον Σ τεχαΎ)' λ Ύ) Ε υυοκια υυο " " γνΎ)σια ' ζ 5::0 τα οποια ειναι προφανως φανο και τον Αλ ει.,ανυρο, παιοιά του Βασιλείου. Στον Επικήδειο που συνθέτει αρS:- ' " , Ύ) εμφασΎ) που υινει , ' του ο Λεων γοτερα για τον πατερα Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
" , τ-ης ωιας ο;:. ' ο;:. ' σΤΎ) υΎ)μιουργια του στοχευει στ-ην παΤΡΟΤ'1)τα , και για τον εαυτο" του . Ο μως οι αμφι β ο λ'ιες εντυπωσΎ)ς , , " " σιγουρο ειναι ' Το μονο οη ο παραμενουν , τοτε και τωρα. Mιχα�λ, αν και εξωτερικά συμμορφώθΎ)κε στον γάμο που κανόν ισε Ύ) Θεοοώρα για λογαριασμό του, σΤΎ)ν πράξΎ) ακόρωσε ΤΎjV επιλoγ� ΤΎ)ς νόφΎ)ς. Πιθανόν ο απόΎ)χος από το μάθΎ)μα των γαμ�λιων καλλιστείων του Κωνσταντίνου , , , , ' ΣΤ' και του ατυχου πρωτου του γαμου να συζΎ)τιοταν ακομΎ) στΎjV Aυλ�. , , με τον ο;:.υιαγωνισμο, 'Ετσι, αν Ύ) Θ... εουωρα 0;:. ' πιστευε οτι 855 θα απομάκρυνε τον γιο ΤΎ)ς από έναν ομορφιάς του , που θ εωρουσε " αναρμοστο, απετυχε , ο;:. 0;:. ' Η παταγωυως. υεσμο {(επιλoγ� » ΤΎ)ς Ευοοκίας Δεκαπολίτισσας προοριζόταν να προμΎ)θεόσει στον Mιχα�λ μια κατάλλΎ)λΎ) και νόμιμΎ) σό ζυγο. Όμως με ΤΎ) συνενoχ� του φίλου του, του Βασιλείου, ο Mιχα�λ ακυρώνει ΤΎ)ν ουσία και οιαΤΎ) ρεί μονάχα ΤΎjV , λου θ ει' να κοιζ τυΠΙΚΎ), μορφΎ), αυτου, του γαμου, ενω' εc.,ακο " με, ' ' ' Τ μαται με ΤΎ)ν ερωμενΎ) του . ο αποτε λ εσμα ειναι οη νει χωρίς νόμιμους οιαΟόχους, αφοό τα παιοιά ΤΎ)ς Euoo κίας Iγγεριν� ς θεωροόνται παιοιά του Βασιλείου . Μ ια , , , " ο;:. ' ζει μια κρισιακομΎ) συνεπεια ειναι οτι ο Β ασι' λειος κερuι μΎ) θέσΎ) στο πλευρό του M ιχα�λ ως ο καΛUτερός του φί λος και Ύ) Θεοοώρα παρακολουθεί αν�μΠOΡΎ) ΤΎ)ν αυξανό μενΎ) επφρo� του στον γιο ΤΎ)ς. Ενώ κατορθώνει να οιοι κεί μια Αυτοκρατορία, οεν είναι σε θέσΎ) να ελέγξει τον , και εο;:. λειες ' του . Τοσο ' αυΤΎ), οσο γιο ΤΎ)ς και τις ερωτουου , , ' ' 0;:. ' κεινος θ α Ύ)ταν πο λu' κα λ υτερα αν Ύ) Θ... εουωρα του ειχε ' επιτρε' ψ ει να παντρευτει, ΤΎ)ν αγαΠΎ) μενΎ) του Β'ικινγκ, ΤΎjV οποία Ύ) Θεοοώρα αντιμετώπιζε ως απειλ� .
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
'4�
Η πτώση της Θεοδώρας από την εξουσία (856) και η δολοφονία του Θεόκτιστου
�
Μ ολονότι οι χρονογραφίες, πο\) γράφτηκαν κατά κύριο '" " εναν αιωνα " γεγονοτα, uια" λ ογο μετα τα σ\)γκεκριμενα " , στις λ επτομερειες, ' φωνο\)ν στην πλ ειονοτητα το\)ς επιΙ Ι Ι βε β αιωνο\)ν ' οτι α\)τος πο\) σ\)νωμοτησε για την ανατροπηι το\) Θεόκτιστο\) �ταν ο Βάροας , ο θείος τού M ιχα�λ . Όπως είοαμε προηγο\)μένως , ο Βάροας ο\)σφορούσε βλέ ποντας τον Θεόκτιστο να κατέχει την εξο\)σία και αισθαΙ ι ' κ\)νοταν παραμερισμενος απο" τον εμπειρο, η λ ικιωμενο 'Ε ' , . τσι καποια στιγμη μετα το 855 , πι θ ανον ' μετα, βερνητη Μ "" , γαμο , τον α\)τοκρατορικο πο\) ση ματοuοτησε την ενη λ ι"" ' λ κιωση το\) ιχαη , πρoειuoπoιησε τον ανι Ψ ιο" το\) οτι η Θεοοώρα σχεοίαζε να τoπoθετ�σει κάποιον άλλο στον θρό νο, είτε μέσω ενός νέο\) γάμο\) είτε παντρεύοντας μία από τις αοελφές της με τον κατάλληλο γαμπρό. Αν σ\)νέβαι νε κάτι παρόμοιο, ο Mιχα�λ θα τ\)φλωνόταν και οεν θα γιΣ , , ' α\)το' ο Β αρuας ' '" πονοταν ποτε, α\)τοκρατορας. το ση μειο ντάρει στο γνωστό προηγούμενο της Eιρ�νης και το\) γιο\) της Κωνσταντίνο\) ΣΤ ' . Παράλληλα λοιοορεί τον νεαρό "' " , παροτι εχει , , πριγκιπα επειuη πια ενη λ ικιωθ ει' και θα μπο, ρο\)σε να κ\) βερνα' για λογαριασμο' το\) , '''uεν ασκει' καμια, εξο\)σία. Έτσι ο M ιχα�λ πείθεται να σ\)νωμoτ�σει μαζί το\) για την ανατρoπ� το\) Θεόκτιστο\). 89 Αν και το αρχι κό σχέοιο προέβλεπε την εξορία το\) Θεόκτιστο\) , οι σ\)'''uO, ' θη καν απο" πανικο και ο ε\)νο\)χος ' νωμοτες κατα ληφ λoφoν�θηκε τη στιγμ� πο\) προσπαθούσε να κρ\)φτεί κά τω από μια κλίνη μες στο ανάκτορο.90 "
,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
s:- '
Η οολοφονία τοu προξένΎ)σε μεγάλΎ) ΛUΠΎ) σΤΎ) Θεο" μεταγενευωρα . Σ ε μιαν απο' τις πιο εμπεριστατωμενες στερες χρονογραφίες εμφανίζεται να επιπλ�ττει τονs:-γιο ' " εκεινοu ποu «τοu ειχε ' σταθ ει' σαν uεuΤΎ)ς για τον φονο " , τερος πατερας» . 91 Αν και Ύ) σuγκεκριμενΎ) παραΤΎ)ΡΎ)σΎ) ι , , Ι μας κανει να uποπτεuομαστε τον πραγματικο στοχο των Σuνεχιστών τοu ΘεοφάνΎ), αποτελεί παράλλΎ)λα ένα εν οιαφέρον σχόλιο για ΤΎ)ν uποτιθέμενΎ) σuμπεριφορά τοu f , Ι , Θ ' ... εοκτιστοu απεναντι στον νεαρο πριγκιπα, οσο και για τις απόψεις ΤΎ)ς Θεοοώρας για τον εuνοοι)μενό ΤΎ)ς. Η θλί ψΎ) και ο θuμός ΤΎ)ς αποοίοονται στο γεγονός ότι Ύ) θέσΎ) ΤΎ)ς στψ Αuλ� αποοuναμώνεται σε μεγάλο βαθμό με τον θάνατό τοu. Πράγματι, ο Mιxα�λ θα oιεκoικ�σει στο εξ�ς ΤΎ)ν κλΎ)ρονομιά τοu ως εν�λικoς και κατόπιν θα ΤΎ)ν εμπι στεuτεί στον θείο τοu, τον αοελφό ΤΎ)ς Θεοοώρας, ΒάρΟα. " , ΤΎ)ς αuτοκρατειρας ' Ο ι ανΎ)σuχιες ειναι s:-υικαιο λογΎ) μενες. Ο Βάροας, αφοι) πρώτα εκoικ�θΎ)κε τον αξιωματοι)χο ποu τον εξόρισε το 844 και οεν τοu επέτρεψε να σuμμετάσχει σΤΎ)ν αντιβασιλεία, βάζει τώρα τον Mιxα�λ και ΤΎ) Σι)" , ' γκλΎ)ΤΟ να ανακοινωσοuν οτι ο αuτοκρατορας ενΎ) λ ικιωθΎ)κε και στο εξ�ς θα κuβερνά για λογαριασμό τοu.92 Στψ πραγματικόΤΎ)τα όμως ο Mιxα�λ αναθέτει ΤΎ)ν καθΎ)με ριν� οιαχείρισΎ) ΤΎ)ς οιακuβέρνΎ)σΎ)ς στον Βάροα, ποu έτσι s:' ' , αντικα θ ιστα" τοσο τον Θ ... εοκτιστο οσο και ΤΎ) Θ ... εουωρα. Μολονότι παραμερίζεται μετά ΤΎ) οολοφονία τοu πρω, s:- ' θuποuργοu' ΤΎ)ς , Ύ) Θ ... εουωρα αρπα' ζεται απο' τα απομειναρια ΤΎ)ς εξοuσίας ποu είχε ασκ�σει ως αντιβασίλισσα. Τα επόμενα 060 χρόνια οιαΤΎ)ρεί τον έλεγχο των οιαμερισμά των ΤΎ)ς στο Μέγα Παλάτιο. Είναι ένα παράοειγμα τοu σuν�θοuς πρoβλ�ματoς ΤΎ)ς oιαoox�ς - Ύ) παλιά μΎ)τέρα, , s:-υεν επιτρεπει ' αuτοκρατειρα σΤΎ)ν καινοuργια να καταλα' Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
453
ΤΖΟΥΝΤΤΘ ΧΕΡΙΝ
βει τα διαμερίσματα που της αν�κoυν δικαιωματικά στον ' . Μ ε το πεισμα ' αυτοκρατορικο, γυναικωνιτη της η Θ... εο" δ ωρα ' καταστρεφει κα θ ε συναισ θηματικο' δ εσμο" αναμεσα σε γιο και μητέρα. Αντίθετα με την Ευφροσόνη που απο φάσισε να απoχωρ�σει στα γρ�γoρα το 830, η Θεοδώρα , , , ' η χεφοτερα, Α κομ αρνειται να εγκαταλ ει' ψ ει το ανακτορο. ι , , Ι ' ' Ιγνατιο οταν ο αυτοκρατορας απαιτει απο τον πατριαρχη ι f Ι Ι , να την κεφει μοναχη , ο πατριαρχης αρνειται τηρωντας , , , ' τους κανονες της Ε κκλησιας, συμφωνα με τους οποιους καμιά γυναίκα δεν μπορεί να υποχρεωθεί να περιβληθεί το , ' ' πρεμοναστικο" σχημα ' η υιο θ ετηση του μοναστικου, β ιου πει να είναι εθελοόσια. Ο Ιγνάτιος αναμφίβολα έχει υπό ψη του το σχίσμα που επακολοόθησε μετά την υποχρεω τικ� κουρά της Μαρίας της Άμνιας και τον δεότερο γά μο του συζόγου της. Αρνείται λοιπόν να χρίσει τη Θεοδώ ρα και τις κόρες της μοναχές ενάντια στη θέλησ� τους.93 Η Εκκλησία έρχεται σε ρ�ξη με το Μέγα Παλάτιο, πράγ' ' " οτι η εκ θ ρονιση μα που σημαινει του Ι γνατιου απο, το πατριαρχικό αξίωμα, τον Νοέ μβριο του 858, συνδέεται κατά πάσα βεβαιότητα με την εκδίωξη της Θεοδώρας από τα , , ' που πι θανοτατα ' ανακτορα, γεγονος συνε' βη το προηγουμεν ο καλοκαίρι, τον Αόγουστο � τον Σεπτέ μβριο του 858. Στη αρχ� ο Mιχα�λ επιδιώκει να εξευμενίσει τη μη1:" ' " τερα του . Υστερα προσπα θ ει' να την απομακρυνει' ει,Οβελίζει τρεις από τις αδελφές του σε ένα μoναστ�ρι, κα" ενω τη μικροτερη , ' τα" πασα πι θανοτητα τον Καριανο, , την Πουλχερία, που �ταν η αγαπη μένη της Θεοδώρας, τη στέλνει στη Moν� τα Γαστρ{ου.94 Παράλληλα προβιβά ζει τον Βάρδα σε διoικητ� της ανακτoρικ�ς φρουράς (δο" του ετσι τον δ ρομο , ' ' που μεστιχο των σχολ ων ' ) , ανοιγοντας θα τον oδηγ�σει στην κoρυφ� της βυζαντιν�ς γραφειοDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
454
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
κρατίας. Τελικά αναγκάζει ΤΎ) Θεοδώρα να εγκαταλείψει ι ι ι ι 'C ' ζ σuναπται ζε για εικοσι το οποιο εc,οuσια εc,Ι το ανακτορο, χρόνια, και ΤΎ) στέλνει να σuναντήσει ΤΎ)ν αγαΠΎ)μένΎ) ΤΎ)ς κόρΎ) στο Μοναστήρι. Σύμφωνα με τον Βίο της Θεοδώρας, ι ι ι ι ι 'C UΠΎ)ρc,ε Ύ) αιτια των β ασανων ΤΎ)ς. ο φονος τοu Θ εοκτιστοu s:, Ι Ι Ι i Ο Bως υεν καταγραφει τιποτα το σuγκεκριμενο για τον θάνατο τοu εuνούχοu, απλώς αναφέρει : «ο Βάρδας τον s:, I ι ι ι s:, ι αUΙκα» , και ταuτοχρονα υινει μισοuσε και τον σκοτωσε έμφασΎ) σΤΎ) λύΠΎ) ΤΎ)ς Θεοδώρας για ΤΎ) δολοφονία τοu εuνοοuμένοu ΤΎ)ς . 95 Αποτέλεσμα αuτών των εξελίξεων ήταν ότι Ύ) αuτοκράτεφα uποχρεώθΎ)κε να φύγει από το ανάκτορο παρά ΤΎ) θέλΎ)σή ΤΎ)ς, αντίθετα με ΤΎ)ν απόφασΎ) ΤΎ)ς ΕuφροσύνΎ)ς να αποχωρήσει με δική ΤΎ)ς πρωτοβοu λία.96 �
'4�
Η απομάκρυνση της Θεοδώρας από την Αυλή (858) ?.,
Ο σο θuμό κι αν ένιωθε εξαιτίας ΤΎ)ς αναγκαστικής εξο-
s:, I s:, ι Ι Ι ... εουωρα ριας ΤΎ)ς απΌι ΤΎ)ν Α u λΎ)' , Ύ) Θ υεν μποροuσε να και ι ι ι s:, ι ι 'C κρατοuσε τα Ύ)νια ΤΎ)ς εc,οuσιας. νει τιποτα οσο ο Β αρυας Ορισμένοι ιστορικοί πιστεύοuν πως Ύ) Θεοδώρα σχεδίαζε s:, s:, ι ι Ι ι ' λοφονια ΤΎ) υΟ τοu - τοι σο σφουρα Ύ)ταν τα αισθΎ)ματα ΤΎ)ς. Ι ι ι ι Ο Biως ΤΎ)ς αφΎ)νει να εννΟΎ) θ ει οτι αρκετοι auyxλΎ)ΤΙΚΟΙι ι ι ι ι 'C αλλαι εκειεπι θuμοuσαν να ΤΎ)ν επαναφεροuν σΤΎ)ν εc,auσια νΎ) αρνιόταν .97 Ο αδελφός ΤΎ)ς είχε σφετεριστεί ΤΎ) θέσΎ) ΤΎ)ς ως επικεφαλής ΤΎ)ς κuβέρνΎ)σΎ)ς και ήταν φuσικό να νιώθει κακεντρέχεια απέναντί τοu . Το Σuμβούλιο Αντι-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
455
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΧΕΡΙΝ
, παραμερισΤΎ)κε , , ' ' στην ουσια οταν ο Μ ιχαΎ)' λ ανεβ ασι λειας λαβε ΤΎ)ν πρώΤΎ) του εκστρατεία μαζί με τον άλλο του θείο, τον Πετρωνά ' Ύ) Θεοδώρα, προς μεγάλΎ) ΤΎ)ς ΛUΠΎ), είδε τον γιο ΤΎ)ς και τον αδελφό ΤΎ)ς να θριαμβείιουν . Για προφανείς λόγους διαθέτουμε ελάχιστες μαρτυρίες γι' αυ τ� ΤΎ)ν περίοδο ΤΎ)ς ζω�ς ΤΎ)ς. Ο Β{ος ΤΎ)ς αναφέρει σχε" ' Ύ) ζ τικα, : {( Μ ετα' ΤΎ)ν απομακρυνσΎ) ΤΎ)ς απο, ΤΎ)ν ει.,ουσια, ευλαβ�ς και θεoσεβ�ς αυτοκράτειρα Θεοδώρα φρόντισε , αν θ ρωπους ' για προ' αρκετους που αποτα' θΎ)καν σε εκεινΎ) στασία και τους βo�θΎ)σε με την καλ� ΤΎ)ς ΤΎ)ν καρδιά, τον ενάρετο χαρακτ�ρα ΤΎ)ς και ΤΎ)ν πoνετικ� ΤΎ)ς φίισΎ) , , ι ι αποι Ψ εις γυναικα». � Ι αποι πο λλ ες 98 γιατι, Ύ)ταν μια σπουυαια Η Θεοδώρα πιθανόν να ωφελ�θΎ)κε έμμεσα από ΤΎ) με γάλΎ) νίΚΎ) που εορτάσΤΎ)κε με θρίαμβο το 863, όταν ο Πε τρωνάς περικίικλωσε τις δυνάμεις του Εμιράτου ΤΎ)ς Με, ι και φονευσε ι ι μεται λ ΙΤΎ)νΎ)ς τον αΡΧΎ)γοι τους. Φ αινεται οτι " , απ αυτο οι περιορισμοιι που ειχαν επι βλΎ) θ ειι στα θΎ) λυκαι μέλΎ) ΤΎ)ς αυτoκρατoρικ�ς οικογένειας χαλάρωσαν και Ύ) Θεοδώρα και οι κόρες ΤΎ)ς μπόρεσαν να επανέλθουν σΤΎ)ν , ι ι � I ανεΚΤΎ)σε πιθανοτατα τον τιτκοσμΙΚΎ)ι ζωΎ)ι . Η Θ... εουωρα ι ι ι ΤΎ)ς περι λαμ βανεται ι λο ΤΎ)ς αυΥουστας, εφοσον το ονομα ι τεκμΎ)ριωνουν ι ι στα θ ριαμβευτικαι acta τα οποια ΤΎ)ν υπαρξΎ) μιας πλειάδας αυτοκρατορισσών . 99 Το γεγονός επιβει ι ' ΑΙ προς Ν ικολ αου αποΙ μια επιστο λΎ)' του παπα β αιωνεται ΤΎ) Θεοδώρα, τον Νοέ μβριο του 866. Σε αυτ� ο πάπας ι μα του πατριαΡΧΎ) ι ι , Ι γνατιου αντιμετωπι' ζει θ ετικα, το αιΤΎ) , ι ι ι Ι Ο οποιος υποσΤΎ)ΡΙ' ζ ει οτι εκ θ ρονισΤΎ)κε μονο και μονο ει ι � " αρνΎ) θΎ)κε να κειρει ΤΎ)ν αυτοκρατειρα και τις θ uπεΙUΎ) Η γατέρες ΤΎ)ς ενάντια σΤΎ) θέλΎ)σ� τους. 10Ο ανάμιξΎ) του Επισκόπου ΤΎ)ς ΡώμΎ)ς στα εσωτερικά ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας ΤΎ)ς ΚωνσταντινοίιπολΎ)ς έ μελλε να oδΎ)γ�σει σε τεράστιες '
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
οuσχολίες χαι οιενέξεις είναι λοιπόν ενοιαφέρον να σΥ) μειώσοuμε ΤΥ) μεγάλΥ) σΥ)μασία ποu απέοιοε ο νόμιμος πα�, τριαΡΧΥ)ς στις σχεσεις τοu με ΤΥ) Θ .... εοοωρα. , ,
' " , Άραγε να επανεχΤΥ)σε τοuλ' αχιστον ενα μερος τοu επι, 'λou ΤΥ)ς ως αuτοχρατειρας-μΥ)τερας; " Κ' ατι τετοιο σΥ)μοu ρο οεν φαίνεται πιθανό. ΣΤΥ)ν πραγματιχόΤΥ)τα Υ) βασική α, � 'C για ΤΥ)ν αποχαταστασΥ) ' των αuτοχρατοριχων ποuεΙc,Υ) , yU' λ α, Υ) μεγαλ' ναιχων οτι Υ) Θεχ uτεΡΥ) αοε � λ φΥ), ' μετα, ειναι , , �
' θ Υ)χε απο ' το ΜονασΤΥ)ΡΙ ' ' για να γινει , τοu Καριανοu φερ ερωμένΥ) τοu Βασιλείοu.1Ο1 Ο Βασίλειος ΤΥ)ν εγχατέλει ψε το 867 χαι εχείνΥ) βρήχε άλλον εραστ� στο πρόσωπο τοu ΙωάννΥ) ΝΥ)τοχομήΤΥ). Όταν όμως το πλΥ)ροφορήθΥ) χε ο Βασίλειος, οιέταξε να τοuς οείροuν χαι τοuς οίιο χαι , ' λα να γινει μοναχος. αναγχασε τον ΙωαννΥ) ' , , Τελιχα' Υ) Θεχ , � ιuρuσε ενα παρεχχλ' Υ)σι ποu το αφιερωσε σΤΥ)ν πρωτο, , �
μάρτuρα Θέχλα, στο σπίτι ΤΥ)ς στις Βλαχέρνες. Λεγόταν 'C εc,αιρετιχα χαι uιαχoσμY)μενo με πε' ομορφο , πως Υ)ταν , � , ' λ α πε , , Η Θεχ 'θανε χαταχΟΙΤΥ). ρισσια τεχνΥ). ' Απο' το γε�
γονός αuτό νομίζω πως μποροίιμε να σuμπεράνοuμε ότι Υ) ' λ α uπεφερε πολ' u οντας εστεμμενΥ) αuγοuστα χωρις Θεχ ' , , , �
,
χαμιά εξοuσία, μια πορφuρογέννΥ)ΤΥ) ποu φιλοοοξοίισε να οιαοραματίσει αuτοχρατοριχό ρόλο χαι ποu τελιχά στε 2 ρήθΥ)χε χάθε οuνατόΤΥ)τα πολιτιχής επιρροής. 10 Ο Βάροας είχε πλέον σταθεροποιήσει ΤΥ)ν εξοuσία τοu
χαι ΤΥ) οεχαετία μετά ΤΥ)ν πτώσΥ) ΤΥ)ς Θεοοώρας (856) εί ναι ο uπέρτατος Υ)γεμόνας τοu Βuζαντίοu.103 Ο Μιχαήλ προάγει πειθήνια τον θείο τοu στα UψΥ)λότερα αξιώματα' το 862 τον οιορίζει χαίσαρα, πράγμα ποu σΥ)μαίνει ότι ο Βάροας θα τον οιαοεχθεί στον αuτοχρατοριχό θρόνο αν σuμβεί το απεuχταίο στον Μιχαήλ. Ο Γενέσιος αναφέρει ότι Υ) Θεοοώρα εχοήλωσε τον θuμό ΤΥ)ς προς τον αοελφό
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
457
ι
ι
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
ι
ι
της στε' λνοντας τοu εναν χιτωνα ποu τοu επεφτε πολu' κοι ι ι ι ι ι s:, ι ντος πανω στο pOUlO uπηρχε μια ΧΡUση περοικα, σuμβ 0λο εξαπάτησης. 104 Το περιστατικό πρέπει να σuνέβη πε ρί το 866, γιατί θεωρ�θηκε προφητικό και οεν έγινε εuι ι s:, χαριστως αποοεκτο. Στο μεταξύ ο Βασίλειος ανερχόταν παράλληλα με τον ΒάρΟα. Ο M ιχα�λ εκμεταλλεύθηκε την παραίτηση κά ποιων αξιωματικών για να προβιβάσει τον φίλο τοu σε u' Ι ' ( τοu αuτοοπως αuτηΙ τοu στρατορος θ εσεις, Ι Ψ η λοτερες ι , Ι Ι ζ/ κρατορικοu ιπποκομοu ) και αργοτερα σε ενα αι"ιωμα ποu , Ι ( τοu παραχοψωμενου κανονικα, κατεχοταν αποΙ εuνοuχο Ι ). Όταν ο Βασίλειος ανέλαβε αuτ� τη θέση τοu αρχιθαλαι Ι το uπνο' μηπο' λou ποu εχει την εu θ uνη να προστατεuει ι ι ι ι s:, οωματιο τοu αuτοκρατορα, απεκτησε προσ βαση στον στει ι ι ι ι νο xuxλο των προσωπικων uπηρετων τοu ηγεμονα. Ο ι γαι ι ι ι μη' λ ιες σuμφωνιες ποu οφει λ ε να τη ρει, τοu απεφεραν uψηλά αξιώματα και ακόμη μεγαλύτερη γειτνίαση με τον ι ι ι αuτοκρατορα. Π αραμενοντας πιστος τοu φι' λ ος και εκπληρώνοντας όλες τοu τις επιθuμίες, ο ΜακεΟόνας κατόρι ι ' θ ωσε να αποκτησει μια πο λu' ισχuρηΙ θ εση αναμεσα σε ει ι ι ι κεινοuς ποu ειχαν αμεση επαφη με τον Μ ιχαη' λ . Έχοντας τώρα εξασφαλίσει μια γερ� βάση , ο Βασίλειος άρχισε να οιαβάλλει τον Βάροα στον φίλο τοu λέγοντας ι , , ' τοu σuνωμοτοuσε Ι τοu και πως εκειοτι ο θ ειος εναντιον νος (ο Βασίλειος oηλαo� ) θα μπορούσε να αποτρέ Ψει αuι ι ι ι ι ' Ο Β αροας s:, ειχε uπο τον ε' λ εγχο τοu ο' λ οuς τες τις απει λ ες. ι ι ι ι s:, s:, θ ειι ει"οχος 'C τοuς uιοικητικοuς τομεις ειχε αναοειχ οργαι ι ι ι s:, νωτικος νοuς και οιορατικος πατρωνας τοu πολ ιτισμοu και ι I s:, s:, ι Ι μεταμορφωτης παιuειας. Η ανωτερη εκπαιuεuση ειχε θεί εκ βάθρων με τον οιορισμό ανθρώπων όπως ο Λlων ο Μαθη ματικός, ο οποίος οημιούργησε καινούργιες σχολές Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
, γενιας ,� , στις επτα' κλ ασικες ' της νεας για την εκπαωεuση ελεύθερες τέχνες. Αλλά εκτός από την κuβερνητικ� ΤΟι) δραστη ριότητα, ο Βάρδας ενθάρρuνε την άνθηση της ιεραπoστoλικ�ς δράσης σε νέες περιοχές. Χάρη στη δικ� ' � , ' παΤΟι) επιμονη, εκ θ ρονιστηκε ο Ι γνατιος και υιοριστηκε , Ι Ι ι , τριαρχης ενας σuγγενης της αuτοκρατορικης οικογενειας, ο Φώτιος. Παρότι η διαδικασία της αντικατάστασης προ κάλεσε ποικίλες αντιδράσεις, και ιδίως ΤΟι) πάπα Νικο, , ' Α' στον οποιο λ αοι) ' προσεφuγε ο Ι γνατιος, ο Φ ωτιος κα' τάφερε αμέσως να ασκ�σει μεγάλη επφρo� μέσα από τον καινούργιο ΤΟι) ρόλο. Το 866, η σuμπαράστασ� ΤΟι) στοuς αγίοuς Κύριλλο και Μεθόδιο απέφερε καρπούς με τον προσηλuτισμό των Βοuλγάρων και την uιοθέτηση ΤΟι) χρι στιανισμού στην Ορθόδοξη μoρφ� ΤΟι) στη Μοραβία και άλλες περιοχές ΤΟι) σλαβικού κόσμοu . �
Η δολοφονία του Β άρδα (866)
�
, ΠΟι) ε"οργισε ' Ι σως να ηταν ' η επιτuχια ", ' αuτη' ακρι β ως τον
Βασίλειο. Η αντιπαλότητά ΤΟι) προς τον θείο τού Mιχα�λ οξύνθηκε σε σημείο να πρoειδoπoι�σει τον φίλο ΤΟι) για , ' : ο Β αρυας ' � ετρεφε μια uποτι θ ε' μενη σuνωμοσια αuτοκρατορικές φιλοδοξίες και σύντομα θα αναλάμβανε δράση για να ξεφορτωθεί τον Mιχα�λ, τον νόμιμο αuτοκράτορα. Α ληθινές � όχι, οι φ� μες έπεισαν όχι μόνο τον Mιχα�λ αλ, , " να ειχαν uποφερει λα' και α' λλοuς ΠΟι) πι θανον στα χερια ' ' ' Ο ι σuνωμοτες ΤΟι) αuταρχικοu, κι) βερνητη ΤΟι) κρατοuς. ' οργανω' θηκαν και κατεστρωσαν την ανατροπη" ΤΟι) καισαρα, όπως αποκαλείτο ο Βάρδας. Η εuκαφία δόθηκε χάDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
459
ΤΖΟΥΝΤΊΘ ΧΕΡΤΝ
ι ι Ι καται ΤΎ)ς Κ ΡΎ)ΤΎ)ς , οπου ΡΎ) σε μια εκστρατεια θα συμμετείχαν Ό Βάροας και ο M ιχα�λ. , ..- υ λ οποιειται ι ι ι οταν το εκστρατευτιχοι σωμα Τ ο σχευιο Θ Θ ι του ... εματος ' ι Ι φτανει στους ΚΎ)πους, στις ακτες των .., ραι ι ι ι για ι ΚΎ)σιων, απ, οπου επροκειτο να αποπλ ευσουν τα πλοια ΤΎ)ν KΡ�ΤΎ) . Εκεί ο Συμβάτιος, ο γαμπρός του Βάροα, οί νει το σ6νθΎ)μα για ΤΎ) ooλoφoνικ� επίθεσΎ) στις 2 1 Απρι λίου του 866. 1 05 Μόλις ο Βάροας πέφτει νεκρός, οι συνωι Ι Ι μοτες κομματια' ζουν το σωμα του και καρφωνουν τα γεν, , , ι νΎ)τικα, του οργανα σε ενα κονταρι, ετσι ωστε να υποφερει ι ' Ι και μεται θ ανατον , και τα περιφερουν σε ο' λο το στρατοπεοο με τον πιο εξευτελιστικό τρόπο. 106 Η οολοφονία και , υιχονοια ι Ύ) α' θλ ια μεταχειρισΎ) του νεκρουι προ",ενουν στο ..- ι 1:: στράτευμα. Ο Βάροας έχαιρε εκτίμΎ)σΎ)ς σε ορισμένους ι λους. Μ εται τον θ ανατο ' Ι του , Ύ) εκστρατεια Ι καταΙ ΤΎ)ς κυκ ι ι ι ι Κ ΡΎ)ΤΎ)ς ακυρωνεται αμεσως και ο Μ ιχαΎ)' λ με τον Β ασιλειο επιστρέφουν σΤΎ)ν Κωνσταντινο6πολΎ) . Έτσι οίνεται � , και , σχεuιαστει ι ' Ύ) εκστρατεια Ι ειχε Ι μονο Ύ) εντυπωσΎ) οτι μόνο για ΤΎ) οιευκόλυνσΎ) ΤΎ)ς Οολοφονίας. Μολονότι οεν γνωρίζουμε τίποτα σχετικά, κάποιος θα βρέθΎ)κε να μαζέ ψει τα απομεινάρια και να θάψει το α κρωΤΎ)ριασμένο πτώμα του ΒάρΟα. Πιθανόν Ύ) Θεοοώρα ι να φροντισε για ΤΎ)ν ταφΎ)ι του σΤΎ) Μ ονΎ)ι τα 1Τ'αστριο ι υ, ι ι ι ι β ρισκοταν ι ι ο ταφος του. Αν οπου αργοτερα αναφερεται οτι " , ι οντως εγινε ετσι, το κυρος του οικογενειακου, ιερου, προφανώς αποοείΧΤΎ)κε ισχυρότερο από το μίσος που έτρεφε Ύ) Θεοοώρα για τον αοελφό ΤΎ)ς. Ίσως πάλι να ΤΎ)ν είχαν εντυπωσιάσει τα επιτε6γματα ΤΎ)ς οεκάχρονΎ)ς Ύ)γεμονίας του. Μετά τον θάνατό του, Ύ) Θεοοώρα οεν θέλΎ)σε να λΎ) σμονΎ)θεί Ύ) μν�μΎ) του και τον έθαψε ανάμεσα στους συγ γενείς ΤΎ)ς στο ιερό, όπου �OΎ) αναπαυόταν Ύ) μΎ)τέρα τους "
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓγΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ πορφγΡΑ
Θ εοκτισΤΎ) , �, ' ' τον τροπο ' . Μ ε αυτον Ύ) Θεοοωρα προχωΡΎ)σε σΤΎ) συσΤΎ)ματικ� ΟΎ)μιουργία ενός τόπου όπου θα μνΎ)μο" , ' , νευοταν Ύ) οιχογενεια ΤΎ)ς και οπου τελ ικα' θα θα βοταν και Ύ) ίΟια. Μετά το 866, ωστόσο, και αφού έχει πια εξουοετερω θεί ο Βάροας, ο Βασίλειος βλέπει να του ανοίγεται ο ορό μος για την εξουσία. Πείθει τον M ιχα�λ Γ ' να τον κάνει , Ι Ι , , εταφο του στεφοντας τον συναυτοκρατορα, με το επιχει" σωσει τον Μ ιχαΎ)' λ απο' , αυτος, ' ο Β ασι' λ ειος , ειχε ΡΎ)μα οτι τον θάνατο σΤΎ)ν επίθεσΎ) που σχεοίαζε εναντίον του ο ΒάρΟας. Ο Mιχα�λ υποχωρεί και τον χρίζει συναυτοκράι ι τορα φορωντας του το στεμμα, αφου, πρωτα το ευ λογει' ο , ' ' ' ' πατριαΡΧΎ)ς στο ιερο' ΤΎ)ς Αγιας Σ οφιας. ΛεπτομεΦ ωτιος ρ�ς περιγραφ� σώζεται σΤΎ) χρονογραφία που αποοίοεται ' , ' ' στον Λ εοντα απο λ υτως αξ ιοπιΓ ραμματικο' και φαινεται σΤΎ) : το Σάββατο ΤΎ)ς ΠενΤΎ)κoστ�ς του 866, στ�θΎ)καν , , " � , θ ρονοι ' ουο αν και υΠΎ)ρχε ενας αυτοκρατορας και ΤΎ)ν επο, , � , , ' ' μενΎ) μερα, ΚυριαΚΎ) , οι ουο αυτοκρατορες κα θ ονταν π λ αι 107 πλάι στους θρόνους τους. Ο πατριάρχΎ)ς Φώτιος τους προσφώνΎ)σε με αυτ� τους ΤΎ)ν ιοιόΤΎ)τα σε Μο ΚΎ) ρύγματά του : το πρώτο επ' ευκαι ρία των αποκαλυΠΤΎ) ρίων του ψΎ)φιοωτού ΤΎ)ς Παρθένου και του Θείου Βρέφους σΤΎ)ν Αγία Σοφία στις 2 9 Μαρτίου του 867, το οεύτερο με το οποίο συνόψισε ΤΎ) σύνοοο που συνεκλ�θΎ) το καλοκαίρι του ιοίου έτους . «ΑξιαγάΠΎ)ΤΟ ζεύγος ευσεβών αυτοκρατόρων, που ακτινοβολείτε μες , � � , ' αγαΠΎ)τα" ονοσΤΎ)ν πορφυρα, συνοεοεμενοι με τα π λ εον , , και του υιου" . . . νοιαζεστε περισσοτερο ματα του πατρος για την Ορθοοοξία παρά για την αλαζονεία του αυτοκρα τορικού oιαo�ματoς . . . ». Και αργότερα : «ο Κύριος φρό ντισε τον λαό Του και ΤΎ)ν κλΎ) ρονομία Του και τον ελέΎ)�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
�
ΤΖΟΥΝΤΙΘ Χ Ε Ρ Ι Ν
σε, διορίζοντας και ανuψώνοντας το αληθινό αuτοκρατο" τοu κρατοuς - τον αγαπητο' Τou uιo' Β ασι' ρικο, μεγα λ ειο , τα κατορ θ ωματα , ' λ ειο. Γ ιατι" ειναι φανερο, οτι τοu πατρος, " " ' ' "ποu τα λογια σκιρτοuν απο αγαλλ ιαση οταν τα uιηγοu" , , νται, εκεινος τα κληρονομησε προικα τοu και uπερηφανεια τοu . . » 108 Καθισμένος σ' έναν αuτοκρατορικό θρόνο , της εκκλησιας ' ' και ακοuγοντας , στο uπερωο τα λ ογια τοu Φωτίοu για την ήττα των εικονομάχων (ο Θεόφιλος, ο πα τέρας τού Μ ιχαήλ , δεν κατονομάζεται αλλά uπονοείται) και των άλλων αιρετικών, ο Βασίλειος αντιλαμβάνεται ότι όλη αuτή η OUναμη μπορεί να γίνει δική τοu αν φερ..- ' , . τροπο θ ει' με τον υεοντα Δεν είναι OUσκολο να φανταστούμε την αντίδραση της Θεοδώρας σε αuτή την εξέλιξη . Πράγματι, μερικοί με ταγενέστεροι ιστορικοί αναφέροuν την πρόβλεψή της ότι αuτός ο Βασίλειος θα έβαζε τέλος στη δuναστεία της οι κογένειάς της. l09 Η Θεοδώρα μισούσε τον φιλόδοξο και " ειχε πει, ' ' . 'Εβλεπε με ποση ' uποu ..λο ιππουαμαστη EUXO λ ια σει τον Μιχαήλ να ακολοuθήσει τη σuμβοuλή τοu . Αλλά δεν γνωρίζοuμε κατά πόσο η Θεοδώρα ήξερε για τη σuμ φωνία ποu τοuς έδενε από το 855, όταν ο Βασίλειος είχε δεχτεί να παντρεuτεί την Εuδοκία Ιγγερινή για να εξu πηρετήσει τον Μιχαήλ . Πιθανόν να μη φανταζόταν τοuς , , ποu ενωναν uεσμοuς τον γιο της και τον πιστο, τοu φι' λ ο. ..Προφανώς θα στενοχωριόταν για την αποτuχία της Eu, ' ' ' Δ εκαπο λ ιτισσας ..-υοκιας ''- ' αφοu, ετσι να γεννησει παιuια, αποδuναμωνόταν σοβαρά η δuναστεία. Μετά την απελεuθέρωσή της το 863 από τα Γαστρ{ου, δεν διαθέτοuμε πληροφορίες για την καθημερινή ζωή της , , "- ' Θ... εουωρας. Ω ς πρωην ' αuτοκρατειρα και μητερα τοu au" ι ι ορισμενα , θα πατοκρατορα ειχε προνομια και προφανως .
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
ρευρισκόταν σε κάποιες τελετές στο Μέγα Παλάτιο. Δεν υπάρχουν μαρτυρίες για το αν ο M ιχα�λ απένειμε στ-η , του τον τιτ ' λο ΤΎ)ς πατριχ.ιας ' λο που ει' Υ μΎ)τερα ι τιτ ι �ωσΤΎJς, χε σώσει ο Θεόφιλος σΤΎ)ν πεθερά του . Ωστόσο Ύ) Θεοσώ, , Ι Ι Ι ανετα οπως αρμο ΤΎ)ς σειρα ζουσε ζε σε μια αρχοντισσα Ι , ι ι ασχορας ΤΎ)ς και αφιερωνε τον χρονο ΤΎ)ς σε χριστιανικες λίες. Τον Σεπτέμβριο του 867 κατοικούσε σε ένα ανάκτο, οικοuομΎ)σει ι · το ειχε ο ρο γνωστο' ως Ο 'ικος του Αν θ εμιου ' ι οι Β u ζαντινοιΙ να κερuισοuν το!) Θ ... Eouι ' οταν ι 'C S> ι απομακρuνονταν, Ι ι λ ες στιγμες "αναι οι uuσκο οι εικονες ι ' . Ω στοσο Ι Ι ι Ύ)ταν οι γuναιβ ρισκαν ΤΎ)ν τtμΎ)ΤΙΚΎ)ι τοuς θ εσΎ) κες Ύ)γεμόνες το!) Βuζαντίοu πο!) σ�κωσαν ΤΎ) σΎ)μαία ΤΎ)ς ' Ι ΕΙιτε πιστεuαν Ι εικονο λ ατριας. σΤΎ) S>uuναμΎ) των ιερων ι ει/ " Ι ι κονων , εκ γενεΤΎ)ς, ειτε ειχαν περιορισμενες γνωσεις για ι ι των εικονων ι , αντλοuσαν απΌι τις β αθ ιες ι ι ΠΎ)ΤΎ) λ ατρεια γές ΤΎ)ς εικoνoλατρικ�ς παράδοσΎ)ς για να δικαιoλoγ� σοuν ΤΎjV αλλαγ� πoλιτικ�ς πο!) στόχεuε σΤΎ) σuμφιλίω σΎ) των αντίπαλων φατριών ΤΎ)ς ΕκκλΎ)σίας. Η επιμoν� s>' S> Ι Ι υιαφορες τοuς σΤΎ)ν καταυΙΚΎ) Ο' ψ εις : ΤΎ)ς εικονομαχιας ειχε ι � ι ι ι και φ!) λ ετικες. ι Γ ια να τα καταφευομικες, κοινωνικες pouv , ΧΡΎ)σιμοποιοόσαν κάθε μoρφ� πoλιτικ�ς εζοuσίας και ισχόος πο!) τοuς παρείχε Ύ) πρoσωπικ� τοuς θέσΎ) ως
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΦΥΡΑ
, ' εκτε λουσαν ' ' χη, ρες-αυτοκρατειρες, οι οποιες καθ Ύ)κοντα , επιτροπου για τους ανΎ)' λ ικους γιους τους. Δεν γνωρίζουμε μετά βεβαιόΤΎ)τας αν επανεισ�γαγαν , "" Ύ)ταν , ' των εικονων " επεΙUΎ) γυναικες Ύ) αν Ύ) αποΤΎ) λατρεια "" , , - λ α-και πατριαΡΧΙΚΎ)ς καταστασΎ) ΤΎ)ς παραυοσιαΚΎ)ς Ι , Ι , ι ι τρειας των εικονων ειχε αναγΚΎ) απο τις γυναικες για να επιβλέψουν και να επισΎ) μoπoι�σoυν ΤΎ)ν επισΤΡOφ� ΤΎ)ζ " , " φτασει Ύ) αποσυν , θ εσΎ) ΤΎ)ς ε> , REB 3 3 ( 1 975), σελ. 5-76. 4 . Τα χαράγματα του Παρθενώνος, επψ. Α. Κ. Ορλάνδος και Λ. Βρανούσης (Aθ�να, 1 97 3 ) , τεύχη 80, 8 3 , 67, 82. Βλ. πιο γλαφυρές επιγραφές σε μαρμάρινα τεμάχια που κάποτε αν�καν σε άλλες εκκλησιαστικές εγκαταστάσεις, γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη και άλλων εκκλησιών.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
534
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
5. Θεοφάν'Υ)ς, ΑΜ 6258, de Boor Ι, σελ. 440' Mango-Scott, σελ. 608. 6. Ο Ρ. Magdalino, Constantinople medievale ( Παρίσι, 1 996), σελ. 1 8- 1 9, 58, uποσΤ'Υ)ρίζει ότι 'Υ) επιδ'Υ)μία πανούκλας των μέ σων Tou Η ' αιώνος σuνιστά το πιο χαμ'Υ)λό σ'Υ)μείο σε δ'Υ)μο γραφικούς όροuς και ότι ύστερα απ' αuτό 'Υ) Κωνσταντινούπο λ'Υ) αρχίζει να επεκτείνεται πλ'Υ)θuσμιακά. 7. Οι περιοχές Τ'Υ)ς Ασίας, Tou Πόντοu και Τ'Υ)ς ΘράΚ'Υ)ς, ποu ι ι ι Ι uποι Θ εματικ'Υ)ι δ ΙΟΙΚ'Υ)σ'Υ) πο λu' περισσοτερα χροβ ρισκονταν νια, �ταν σε θέσ'Υ) να προμ'Υ)θεύοuν οικοδόμοuς, πλινθοποιούς, σoβατζ�δες και 5. 000 εργάτες για τις βαριές δοuλειές. 8. F. Winkelmann, Quellen zur HeTΓschenden Klasse von Byzanz im 8. und 9. Jahrhundert (Βερολίνο, 1 987), σελ. 2 1 5-2 1 8 ' Ε . Patlagean, «Les debuts d'une aristocratie byzantine et le te moignage de l'historiographie: systeme de noms et liens de paren te aux αe-Χe siecles», στο Μ. Angold, The Byzantine Aristocra cy: ΙΧ-ΧΙΙΙ Centuries (Οξφόρδ'Υ) , 1 984), σελ. 2 3-4 3 , ιδίως 29. 9. Ρ. Schreiner, «Ref1exions sur la famille imperiale a Byzan ce (VIIle-Xe siecles)), Byzantion 6 1 ( 1 99 1 ), σελ. 1 8 1 - 1 93 , ιδίως 1 9 1 ' R.-J. Lilie, Byzanz unter Eirene und Konstantin VI (780802) ( Φρανκφούρτ'Υ) , 1 996), σελ. 36. 1 0. Winkelmann, Quellenstudien, σελ. 1 57, 1 93 ' Lilie, Eirene und Konstantin VI, σελ. 36-38, και βλ. σ'Υ)μ. 1 2 1 παρακάτω. 1 1 . Ή πιθανόν και νωρίτερα από κάποιον άλλο σύνδεσμο, όπως προτείνει ο Lilie, Eirene und Konstantin VI, σελ. 40-4 1 . 1 2 . J. Ebersolt, Le grand palais de Constantin ople ( Παρίσι, 1 9 1 0) , σελ. 1 04- 1 08. 1 3 . Τιμ'Υ)τικός τίτλος από το αρσενικό αύΥουστος ποu ΧΡ'Υ)ι για τοuς αuτοκρατορες. ι ' ΕΙιχε δο θ ειι επιπροσ θ ετως σιμοποιειτο σην Εuδοκία, μια και �ταν �δ'Y) αuτοκράτειρα (βασίλισσα). Για τοuς επίσ'Υ)μοuς τίτλοuς των αuτοκρατορισσών, βλ. S. Ma slev, «Die staatsrechtliche Stellung der byzantinischen Kaiserin nen», Byzantinoslavica 27 ( 1 966), σελ. 308-343' G. Rosch, ΟΝΟ ΜΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ( Βιέν'Υ), 1 978), σελ . 1 1 0- 1 1 1 ' D. Missiou, �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
535
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
« ϋber die institutionelle Rolle der byzantinischen Kaiserinnen» , J()B 30/2 ( 1 982), σελ. 489-498· R. Hiestand, «Eirene Basileus
- die Frau als Herrscherin ίω Mittelalter» , στο Η. Hecker (επιμ. ) , Del" ΗeπscheΓ. Lejtbi1d und Abbjld in Mjttelaltel" und Renajssance ( Ντίσελντορφ, 1 990), σελ. 253-283. 1 4 . DC Ι, κεφ. 4 1 , σελ. 208-2 1 6. Ενώ το κείμενο γράφτη κε αργότερα, αντλεί ολοφάνερα από προηγοόμενα περιστατι κά και μπορεί να χρησιμεόσει σαν οδηγός για τις πρώτες επί σημες πράξεις της E ιρ�νης. Για τη στέψη και τον γάμο μιας ι σε υιαραυτοκρατειρας υπαρχουν τεσσερα ι.,εχωριστα, ' ανισα , , , t' � , κεια μέρη : το πρώτο αφορά τη στέψη της νέας αυτοκράτειρας που τελείται στο Αυγουστείον, μια μεγάλη αίθουσα δεξιώ σεων στη Δάφνη , το παλαιότερο ανάκτορο του κτηριακοό συ γκρoτ�ματoς του Μεγάλου Παλατίου. Ακολουθεί η παρουσία ση της νέας αυτοκράτειρας σε διάφορες ομάδες της Aυλ�ς και η επίσημη ανακ�ρυξ� της από τις φατρίες. Αυτό είναι το πιο μακροσκελές κείμενο και οι λεπτομέρειές του φανερώνουν ότι η τελετ� συμπεριλάμβανε και προσδιόριζε κάθε ομάδα μέσα στ-ην Aυλ�. Το τρίτο μέρος αφορά τη σόντομη γαμ�λια τελε τ� που τελείται από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως στο παρεκκλ�σι του Ανακτόρου του Αγίου Στεφάνου. Τελευταίο είναι το γαμ�λιo συμπόσιο που παρατίθεται στην αίθουσα συ νεστιάσεων των Δεκαεννέα Ακουβίτων (κλινών) . Για τα αυ τοκρατορικά κοστοόμια και εμβλ�ματα, βλ. Κ. Wessel, Real lexjkon der byzantin jschen Kunst, τόμο πΙ, σελ. 369-498. 1 5. Η τάξη δίνεται στο προηγοόμενο κεφάλαιο, DC Ι, κεφ. 40, σελ . 203 . 1 7- 1 8, όπου οι πατΡίχιαι ζωσταί, τίτλος που δη' · βλ . θ εση " μιουργη, θηκε τον Θ ' αιωνα, κατεχουν την πρωτη ' κεφάλαιο 3 . 1 6. D C Ι , κεφ. 40, σελ. 205-206. Η τελετ� βασίζεται στο τελετουργικό της στέψης του αυτοκράτορα. 1 7. G. Vikan, «Art and Marriage ίn Early Byzantiull1», DOP 4 4 ( 1 990), σελ . 1 45- 1 66 · βλ. Φ . Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος χαι Πολιτισμός, 6 τόμοι (Aθ�να, 1 948- 1 955), τόμο 4 , σελ. 1 34�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 4 1 · ευχαριστώ τον καθΎ)γΎ)τή Barisa Krekic για τψ παρα τήρΎ)σή του ότι τα στέμματα μοιάζουν πιθανόν με τα αρχαία διχτυωτά που τα έδεναν γύρω από το κεφάλι. 1 8. Η τελετή συμπλΎ) ρώνεται από μερικά τμήματα του ΠΡΟΎ)γούμενου κεφαλαίου του De Cerimoniis, που αφορούν τον γάμο του αυτοκρατορικού πρίγκιπα, DC Ι, κεφ. 39 (περί του γάμου ενός αυτοκράτορα, σελ. 1 96-202 ) , όπου περιλαμβάνο νται περιγραφές του νυμφώνα, σελ. 1 98-202. 1 9. DC Ι, κεφ. 4 1 , σελ. 2 1 4-2 1 6. 20. Ο συμβολισμός αυτών των αντικειμένων δεν είναι εντε λώς ξεκάθαρος : αν προορίζονται να παριστάνουν ρόδια, ο υπαι νιγμός στις ιδιόΤΎ)τες αυτού του φρούτου σε σχέσΎ) με ΤΎ) γυναι κεία γονιμόΤΎ)τα θα ήταν απολύτως πρόσφορος. Ο Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τόμο 4, σελ. 1 45-1 46, πιστεύει ότι οι ροδιώνες είναι χρυσά μήλα, σύμβολα ης αγάΠΎ)ς. 2 1 . ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6262, de Boor Ι, σελ . 445, για η χρο νολογία· ΑΜ 6289, de Boor Ι, σελ. 472, για τον κοιτώνα. Βλ. επίσΎ)ς Judith Herrin, «The Imperial Feminine in Byzantium» , Past and Present 1 69 ( 2000), σελ. 3-35, ιδίως 25-27. 22. G. Dagron, «Nes dans la pourpre», ΤΜ 10 ( 1 994), σελ . 1 05- 1 42 . 2 3 . D C Π, κεφ. 2 1 , σελ . 6 1 5-6 1 9. 24. Το υπόδειγμα για ΤΎ) βάπτισΎ) του γιου του αυτοκρά τορα περιλαμβάνεται στο DC Π, κεφ. 22, σελ . 6 1 9-620. 25. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6262, de Boor Ι, σελ. 445· Mango-Scott, σελ. 6 1 4. 26. ΣΤΎ) διάρκεια αυτών των τεσσάρων χρόνων δεν κατα γράφεται τίποτα για ΤΎ)ν ΕιρήνΎ) και τον νεαρό γιο ΤΎ)ς. Πι θανότατα διέμεναν στο Μέγα Παλάτιο και παρευρίσκονταν σε όλες τις επίσΎ)μες τελετές. 27. Για παράδειγμα, όταν Ύ) Σοφία, χήρα του Ιουστίνου Β ' , αρνήθΎ)κε ν α μετακομίσει και ν α επιτρέΨει στον Τιβέριο και σΤΎ) γυναίκα του να εγκατασταθούν εκεί· βλ . Aνeril Cameron, «The Empress Sophia», Byzantion 45 ( 1 975), σελ. 5-2 1 . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
537
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
28. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6268, de Boor ι, σελ. 450· Mango-Scott, σελ. 62 1 . 29. G. Dagron, Empereur et ΡΓetre. Etude sur le ((cesaΓOpa pisme» byzantin ( Παρίσι, 1 996), σελ. 98-99. 30. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 629 1 , de Boor ι, σελ . 47 3-47 4 · ο μεγα λύτερος, ο ΝΙΚΎ)φόρος, είχε κιόλας τυφλωθεί το 792 ( στο ίδιο, ΑΜ 6284, de Boor ι, σελ . 468) όταν οι υπόλοιποι τέσσερις έχασαν τις γλώσσες τους. Πώς οι στασιαστές φαντάζονταν ότι αυτοί οι ακρωΤΎ)ριασμένοι άνδρες θα Ύ)γούντο ενός επι τυΧΎ) μένου πραξικoπ�ματoς δεν διευκρινίζεται. Ωστόσο ως γιοι του Κωνσταντίνου ΕΙ διέθεταν ιδιαίτερα αυτοκρατορικά διαπιστευτ�ρια. ΑκόμΎ) και υπό τον M ιχα�λ ΑΙ, το 8 1 2 , αυι ( βλ . παρακαι Ι Ι Ι σΎ)μασια Ι που για ορισμενους τοι Ύ)ταν κατι ειχε τω) . 3 1 . ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6272, d e Boor ι , σελ. 453 · βλ. Ι . Rochow, στο Lilie, EiΓene und Konstantin VI, σελ. 1 2 και 3 3 2-3 3 3 . 3 2 . Πράγματι Ύ) Χρονογραφία του ΘεοφάνΎ) δεν αναφέρει τίποτα σχετικό με ΤΎ)ν Eιρ�νΎ) � ην οικογένειά ΤΎ)ς ην πε ρίοδο 776-780. 3 3 . ΚεδΡΎ)νός, τόμο π, σελ. 1 9-20· βλ . W. Treadgold, «An Indirectly Preserved Source for the reign of Leo IV)) , JOB 34 ( 1 984), σελ . 69-76. 34. Ο αποκαλούμενος Βίος της Ειρήνης, που βασίζεται ση Χρονογραφία του ΘεοφάνΎ), υπογραμμίζει τις βαθιές εικονο λατρικές πεπoιθ�σεις ης με τον ίδιο τρόπο · βλ. W. Treadgold, «An Unpublished Saint's Life of the Empress Irene ( BHG 2205))), BF 8 ( 1 982), σελ. 2 36-25 1 . 35. Νόμος κατά ΤΎ)ς βρεφοκτονίας / έκτρωσΎ)ς: Η εν Τρούλ λω Σύνοδος, κανόνας 9 1 , Γ. ΡάλλΎ)ς και Μ. Πoτλ�ς (επιμ. ), Σύνταγμα των θείων και ιερών κανόνων . . , 6 τόμοι ( Aθ�να, 1 852-1 859), τόμο π, σελ. 5 1 8-5 1 9 . 3 6 . Θαύματα ης Παρθένου της Ζωοδόχου Πηγής, AASS, Νοέμβριος πι, σελ. 880· C. Mango, Art of the Byzantil1e EmpiΓe 3 1 2-1 453 (Ίνγκλγουντ Κλιφς, Νιου τζέρσι, 1 972), σελ. 1 56-1 57. .
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
37. Θεοφάνης, ΑΜ 6273, de Boor Ι, σελ. 454 ' Mango-Scott, σελ. 626. 38. Cecile Morrisson, «L'imperatrice Irene (780-802)), Bul letill ( Club fraηι;aίs de 1a Medaille) 84 ( 1 984), σελ. 1 1 8-1 20 ' DOC ΠΙ, σελ. 337, πίνακας ΧΠΙ, τόπος l ' Α. Χριστοφιλοποό λοu, «Η αντιβασιλεία εις το Βuζάντιον», Σύμμεικτα 2 ( 1 970), σελ. 1 - 1 44 , ιδίως 20-29. 39. Θεοφάνης, ΑΜ 6273, de Boor Ι, σελ . 455. 40. Θεοφάνης, ΑΜ 6274, de Boor Ι, σελ. 455' Royal Frall kish Allllals, anno 78 1 ' Allllales Mosellalli, anno 78 1 . 4 1 . Michae1 McCormick, «Textes, Images et Iconoc1asme dans 1e cadre des re1ations entre Byzance et l' Occident Caro1in gien» , σε Testo e 1111111agille llell'Alto Medioevo, Settimane di Studio di Spo1eto 4 1 ( 1 994), σελ. 95- 1 58, ιδίως 1 27- 1 3 3 . 42. Θεοφάνης, Α Μ 6274, d e Boor Ι, σελ. 4 5 6 ' Mango-Scott, σελ. 629. 43. Ν. Oikonomides, «Α Note οη the Campaign of Staurakios in the Pe1oponnesos (783/784)), ZRVI 38 ( 1 999/2000), σελ. 6 1 -66. 44. Θεοφάνης, ΑΜ 6276, de Boor Ι, σελ. 457' Mango-Scott, σελ. 63 1 . 45. J. Darrouzes, «Les 1istes episcopa1es . . . » · η uπόδειξη ότι ο Κωνσταντίνος Ε Ι είχε δημιοuργ�σει περί τις οκτώ καινοόρ γιες επισκοπές σε αuτ� την πεpιoχ� δεν επιβεβαιώνεται από μεταγενέστερες μαρτuρίες, όμως βλ . Ε. Kountoura-Ga1ake, ((New Fortresses, Bishops ίη eighth-century Thrace», REB 55 ( 1 997), σελ. 279-289. 46. Θεοφάνης, ΑΜ 6276, de Boor Ι, σελ. 457-458' Mango Scott, σελ. 63 1 . 47. Ό. π. , αuτό επιβεβαιώνεται στο The Life of the Patriarch Tarasios by Igllatios tlJe Deacoll, επψ. και μτφ. Σ . Εuθuμιάδης ( Άλντερσοτ, 1 998), παράγρ. 1 0, όποu ο Ταράσιος uποδει κνόεται από τον Παόλο ως διάδοχός τοu . 48. Θεοφάνης, ΑΜ 6277, de Boor Ι , σελ . 458-460' Eueu μιάδης (επψ. ) , Life of ΤaΓasiοs, παράγρ. 1 4. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
539
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
4 9 . Sakra djvaljs, Mansi, ΧΙΙ, σελ . 984E-986D (λατινική μτφ . ) · στο ίδιο, σελ. 1 . 002 D-1 . 007C (ελληνικά). 50. Mansi, ΧΙΙ, σελ . 986D-990B. 5 1 . Στο ίδιο, ΧΙΙ, σελ. 1 . 077C- 1 .086B· βλ. την επιστολή του πάπα Αδριανού προς τους αυτοκράτορες, στο ίδιο, σελ. 1 .055Α1 . 072 ' Ε. Lamberz, « Studien zur ϋberlieferung der Akten des VII. Okumenischen Konzils. Der Brief Hadrians Ι an Konstantin νι und Irene (JE 2448)), Deutsches Arc11iv 53 ( 1 997), σελ. 1 43. 5 2 . Θεοφάνης, Α Μ 6278, d e Boor ι , σελ. 46 1 -4 6 2 ' Ευθυ μιάδης (επψ. ) , Ljfe of Tarasjos, παράγρ. 26. 5 3 . «Νίκα ! » ήταν το σύνθημα των εξεγερμένων στη διάρ κεια της στάσης κατά του Ιουστινιανού το 5 3 2 , οπότε κατα στράφηκε μεγάλο μέρος του κέντρου της Κωνσταντινούπο ληζ ' βλ. «Εισαγωγή » . 5 4 . Θεοφάνης, Α Μ 6279, de Boor ι , σελ. 462. 55. Ο τίτλος ε κ προσώπου υπονοεί ότι ήταν προσωπικός της αντιπρόσωπος στη Σύνοδο της Νικαίας, όμως η παρουσία του δεν καταγράφεται στα αρχεία των συνεδριάσεων και σώ ζεται μόνο σε μεταγενέστερες πηγές , βλ. Lilie, Ejrene und Konstantin VI, σελ . 37. 56. Mansi, ΧΙΙ, σελ. 99 1 - 1 . 1 54 και ΧΙΙΙ, σελ. 1 -486, για τα πλήρη αρχεία' η Έκτη Συνεδρίαση (Mansi, ΧΙΙΙ, σελ. 204-364) μεταφράστηκε από τον D. J. Sahas, Logos and Icon. Sources in Eig11th-Century Iconoclasm (Τορόντο, 1 986) ' βλ. Judith Her rin, The Formatjon of Chrjstendom (Λονδίνο, 1 989) , σελ . 4 1 74 2 3 ' Njcee π, 787- 1 987. Douze sjecles d'jmages reljgjeuses, επψ. F. Boespflug και Ν. Lossky ( Παρίσι, 1 987). 57. M.-F. Auzepy, «La place des moines a Nicee ΙΙ ( 787)), Byzantjon 58 ( 1 988) , σελ. 5-2 1 . 58. Θεοφάνης, ΑΜ 6280, de Boor ι, σελ. 463' Mansi, ΧΙΙΙ, σελ. 4 1 6Ε. 59. Auzepy, «La P1ace des moines». 60. Α. Kartsonis, « Protection against Απ ΕνίΙ: Function, Use
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
and Operation of Byzantine Historiated Phylacteries» , BF 20 ( 1 994), σελ . 7 3 - 1 02, σχετικά με τα εγκόλπια με τΎ) Σταύρω σΎ) ' βλ. Κ. Corrigan, «Text and Image οη an Icon of the Cru cifixion at Mount Sinai» , σε R. Ousterhout και L. Brubaker (επιμ. ), The Sacred Image East and West ( Σικάγο, 1 995), σελ. 445-462 (λεπτoμερειακ� ανάλuσΎ) μιας πιο σύνθετΎ)ς εικόνας ι ι με ενα επιγραμμα ) . 6 1 . Ρ. Speck, Theodoros Studites. Jamben auf verschiedene Gegenstande ( Βερολίνο, 1 968) . 6 2 . ΘεοφάνΎ)ς περί γάμοu, ΑΜ 628 1 , d e Boor Ι, σελ . 463 ' βλ . Lilie, Eirene und Konstantin VI, σελ . 1 99-202 ' Speck, Kaiser Konstantin VI, σελ. 203-208. 6 3 . ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 628 1 , de Boor Ι, σελ . 464. 64. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6282, de Boor Ι, σελ. 464. 65. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6282, de Boor Ι, σελ . 464-465. 66. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6282, de Boor Ι, σελ. 464. 67. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6283, de Boor Ι, σελ. 465-466. 68. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 628 3 , de Boor Ι, σελ . 466' W. Ε. Kaegi, Jr., Byzantine Mijitary Unrest, 4 71 -843. An Interpretation (Άμστερνταμ, 1 98 1 ), σελ. 246, 250-25 1 , 260-262, 266-267. 69. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 628 3 , de Boor Ι, σελ . 466. 70. Speck, Kaiser Konstantin VI, σελ . 2 24-225, 226-228, 2 30-2 3 1 . 7 1 . ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 628 3 , de Boor Ι, σελ. 466-467 ' σε μετα γενέστερες σuριακές ΠΎ)γές αναφέρεται Ύ) καΤΎ)γορία ότι ο Κωνσταντίνος σκανδαλίσΤΎ)κε εξαιτίας ΤΎ)ς ερωτικ�ς σχέσΎ)ς τΎ)ς Eιρ�νΎ)ς με τον Ελπίδιο και τΎ) ΧΡΎ)σιμοποίΎ)σε ως πρό σΧΎ)μα για να διατάξει να μΎ)V αποκαλείται στο εξ�ς Ύ) μΎ)τέ ρα τοu αuτοκράτειρα : Mιxα�λ ο Σύρος, Χρονογραφία, βιβλίο ΧΙΙ, ίίί (τόμ. 3, ί, σελ. 9), και Bar Hebraeus, βιβλίο Χ, σελ. 1 1 9 . Η εν λόγω αφ�γΎ)σΎ) είναι απελπιστικά μπερδεμένΎ) με ΤΎ)V κατά πoλu προγενέστερΎ) εξέγερσΎ) τοu Ελπίδιοu, στρατη γού ΤΎ)ς Σικελίας, ποu αuτομόλΎ)σε στοuς Άραβες, ενώ παράλ λΎ)λα ΧΡΎ)σιμοποιεί ΤΎ) σuνΎ)θισμένΎ) μέθοδο να προσάπτονται
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
κατηγορίες σε μια γυναίκα που κατέχει εξουσία τόσο για αδυ ναμία όσο και για μοιχεία (π.χ. η Eιρ�νη συν�Ψε συμφωνία ειρ�νευσης με τους Άραβες, « σύμφωνα με τα γυναικεία �θψ» ). 72. Η χρονολογία της γέννησ�ς της δεν καταγράφεται και , " να ηταν προγενεστερη ' πι θ ανον , αφου' ο Κωνσταντινος και η Μαρία είχαν παντρευτεί τον Νοέμβριο του 788. Αλλά ακόμη και αν γενν�θηκε στην Α ίθουσα της Πορφύρας, δεν της ανα γνωρίστηκε ποτέ το προσωνύμιο πορφυρογέννητη, το οποίο είναι σίγουρο πως θα είχε αποδοθεί σ' έναν γιο. Βλ . Dagron, «Nes dans la pourpre» , σελ. 1 29- 1 30, σχετικά με την ένταξη των θυγατέρων στην αυτoκρατoρικ� οικογένεια. Μονάχα στις πορφυρογέννητες Zω� και Θεοδώρα, τον ΙΑ' αιώνα, δόθηκε αυτό το επίθετο, Βλ. στο [δια, σελ. 1 1 8. 7 3 . Θεοφάνης, ΑΜ 6284, de Boor Ι, σελ. 467. 74. Θεοφάνης, ΑΜ 6284-6285, de Boor Ι, σελ. 467, 468-469. 75. Θεοφάνης, ΑΜ 6284, de Boor Ι, σελ. 467-468' βλ . Θεό δωρος Κορρές, « Η βυζαντινoβoυλγαρικ� αντιπαράθεση στις αρχές του Θ' αιώνα και η σφαγ� των στρατευμάτων του Νικη φόρου Α' στη Βουλγαρία ( Ιούλιος 8 1 1 ) ) , Βυζαντινά 1 8 ( 1 995/ 1 996), σελ. 1 67- 1 93 . 76. Θεοφάνης, ΑΜ 6284, de Boor Ι , σελ. 468. 77. Θεοφάνης, ΑΜ 6285, de Boor Ι, σελ . 469. 78. Θεοφάνης, ΑΜ 6287, de Boor Ι, σελ. 469 ' Ευθυμιάδης (επιμ. ) , Life of Tarasios, παράγρ. 39-44. 79. Θεοφάνης, ΑΜ 6287, de Boor Ι, σελ. 469 (σχετικά με την κουρά της Μαρίας), δες παρακάτω για το Moναστ�ρι της Παρθένου στην Π ρίγκιπο. 80. Θεοφάνης, ΑΜ 6287, de Boor Ι, σελ . 470' Ευθυμιάδης (επιμ. ), Life of Tarasios, παράγρ. 45-46, όπου ο Ιγνάτιος παρο μοιάζει τον πατριάρχη με τον Ιωάννη τον Bαπτιστ� ο οποίος συγκρούστηκε με τον Ηρώδη εξαιτίας της αντίθεσ�ς του για τον δεύτερο γάμο του. 8 1 . Θεοφάνης, ΑΜ 6287, de Boor Ι, σελ . 469. 82. Θεοφάνης, ΑΜ 6288, de Boor Ι, σελ. 470-47 1 . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
54 2
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
83. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6289, de Boor ι, σελ . 47 1 . Ο τάφος τοu οεν περιλαμβάνεται στον κατάλογο των αuτοκρατορικών μνΎ) μάτων στο Περί της Βασιλείου τάξεως. 84. Το γεγονός καταγράφεται από τον Κωνσταντίνο, Επί σκοπο ΤΎ)ς Τίοu, βλ . παρακάτω. 85. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6289, de Boor ι, σελ. 472 ' Judith Herrin, «Blinding in Byzantium)) , στο Polypleuros Nous. Festschrift Pe ter Scllreiner, επιμ. Georgios Makris και Cordula Scholz ( Μό ναχο-Λειψία, 2000), σελ. 56-58. 86. ΘεοφάνΎ)ς, ΑΜ 6 1 98, de Boor ι, σελ. 375' βλ. ΤΎ)ν επα κολοuθήσασα τυφλωσΎ) τοu αρχιεπισκόποu ΤΎ)ς Ραβένας, ο οποίος ήταν εξόριστος στον Πόντο αλλά επέστρεψε σΤΎ) Ρα βένα μετά τον θάνατο τοu Ιοuστινιανοu ' βλ. Le Liber pontifi calis, επιμ. L. Duchesne, 2 τόμοι ( ΡώμΎ) , 1 886- 1 892), τόμο ι, σελ. 389 ' μτφ. R. Daνis, The Book of the Pontiffs (Λίβερποuλ, 1 989), σελ. 90, 9 1 . 87. Σχετικά με η ΘεοΟόΤΎ), βλ. Lilie, Eirene und Konstan tin VI, σελ. 274-277. 88. Για τα νομίσματα, βλ. Morrisson, «L'imperatrice Irene)) ' DOC ΠΙ, μέρος 1 , σελ. 3 37-339, πίνακας XIV. Για μια πλήΡΎ) σuζήτησΎ) αuτης ΤΎ)ς χρήσΎ)ς τοu τίτλοu βασιλεύς, βλ. Lilie, Eire ne und Konstantin VI, σελ. 277-279 ' L. Burgmann, « Die Noνel len der Kaiserin Eirene» , Fontes minores 4 ( 1 98 1 ), σελ. 1 -36. 89. Burgmann, « Die Noνellen. . . )) , σελ. 1 6, 26. 90. Βλ. ην πρόσφαη μελέΤΎ) ποu επιμελήθΎ)κε ο Α. Da νids, The Empress Theophano ( Καίμπριτζ, 1 99 4 ) , με σΎ)μα ντικές σuνεισφορές των Karl Leyser, Odilo Engels και Kriniye Ciggaar. Παρόμοια τάσΎ) είναι προφανής σην Αγγλία τοu ΙΑ' αιώνα, όποu Ύ) χήρα βασίλισσα Έμμα κuβέρνΎ)σε μαζί με τοuς 060 ΤΎ)ς γιοuς και μάλιστα πολύ καλύτερα απ' όσο θα μπο ρουσαν μόνοι τοuς. Η εξοuσία ΤΎ)ς εδραιώθΎ)κε με το πέρασμα τοu χρόνοu και ο λαός σuνήθισε η βασιλική σuμπεριφορά της βλ. Ρ. Stafford, «Queen Emma, women and power in eleνenth century England)) , στο Anne J. Duggan (επιμ. ), Queens and Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
543
Π Η Γ Ε Σ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Queenship in Medieval Etlrope ( Γοίιντμπριτζ, 1 997), σελ . 329, και το βιβλίο ης, Queen Emma and Queen Edith ( Καί μπριτζ, 1 997) ' βλ. R. Hiestand, «Eirene-Basileus, die Frau als Herrscherin im Mittelalter», σε Hecker (επιμ. ) , Der Herrs cher, σελ. 253-283. 9 1 . Ο εν λόγω Νικηφόρος θα ηγηθεί του πραξικoπ�ματoς εναντίον της το 802 , βλ. Treadgold, Byzantine Revival, σελ. ... 1 1 9- 1 22, 1 27-1 28. 92. Patria ΠΙ, κεφ. 1 7 3 ' DC Ι, κεφ. 3 2 , σελ. 1 73 για τον ξε νώνα ' Magdalino, Constantinople medievale, σελ. 2 3-25 ' ο Α. Berger δεν πιστείιει στην ίιπαρξη ενός Ιπποδρόμου της 'Υστε ρης Αρχαιότητας στην περιoχ�, Untersuchungen Ζυ den Patria Konstantinoupoleos ( Βόνη , 1 988), σελ . 588-590. Σχετικά με τα Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, βλ. σημείωση για τις « Πη γές» περί Eιp�νης. 93. Θεοφάνης, ΑΜ 6285, de Boor Ι, σελ. 469. Τα εΡΥοδόσια στο Ανάκτορο του Ελευθερίου ίσως αποτελοίισαν τμ�μα της αρχικ�ς κατασκευ�ς, όμως σίγουρα επεκτάθηκαν μετά την πυρκαγιά, ακόμη και αν δεν αντικατέστησαν ολοκληρωτικά το Χρυσίον. 94. Για έναν πλη ρέστερο κατάλογο βυζαντινών μεταξω τών, βλ. Α. Muthesius, Byzantine Silk Weaving AD 400 to AD 1 200 ( Βιένη, 1 997). 95. Ευθυμιάδης (επιμ. ), Life of Tarasios, παράγρ. 37, σελ. 1 87 ' περί το 8 1 5-8 1 7, ο Θεοφάνης ο Oμoλoγητ�ς φυλακίστη κε σε ένα κελί στο Ανάκτορο του Ελευθερίου, γεγονός που ε πιβεβαιώνει ότι το Ανάκτορο εξακολουθοίισε να χρησιμοποιεί ται από το κράτος. 96. Θεοφάνης, ΑΜ 6283, de Boor Ι, σελ. 467. 97. Θεοφάνης, ΑΜ 6295, de Boor Ι, σελ . 476. 98. Η συγκεκριμένη αφιέρωση αφ�νει να εννοηθεί ότι το , ' της Θεοτο' επισης υπο την προστασια " Μ οναστηρι ' β ρισκοταν κου, βλ. Treadgold, «Unpublished Life of Irene», σελ . 245. 99. Βλ. κεφάλαιο 3 παρακάτω. �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
544
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 00. Patria ΠΙ, κεφ. 85' Berger, UntersucJJιlngen, σελ. 34 1 , 6 3 4 ' Magdalino, ConstantinopJe ιnθdievaJe, σελ. 30. 1 0 1 . Θεοφάνης, ΑΜ 629 3 , de Boor Ι, σελ . 475. Επιπλέον, η Ειρήνη ακύρωσε τα κομμέρκια, τελωνειακά τέλη που επι βάλλονταν στην Άβυδο και στον Ιέρωνα σε όλα τα εμπορεύ ματα που διακινούνταν μέσω Βοσπόρου. Τα επανέφερε αργό τερα ο Νικηφόρος Α'. 1 02. D C Ι, κεφ. 3 2 , σελ. 1 73 . Το κηριακό συγκρόημα του ανακτόρου, ο Οίκος του Ελευθερίου, διατήρησε την ταυτότη' γειτονικο" κτημα, βλ . τα, του και τε λ ικα' προσαρτη' θ ηκε σε ενα Magdalino, Constantinople ιnθdievaJe, σελ. 25 σημ. 49. 1 03 . Patria ΠΙ, κεφ. 77. 104 . Patria ΠΙ, κεφ. 17 και 1 54. 1 05. Patria ΠΙ, κεφ. 9 ' ο Berger, Untersuchungen, υπο γραμμίζει ότι η κατηγορία εναντίον του Κωνσταντίνου Ε' είναι εντελώς ψευδής. Για ην αφήγηση του Επισκόπου της Τίου, βλ. F. Halkin, Euph€ιnie de CJJaJcθdoine (Βριξέλες, 1 965), σελ. 8 1 - 1 06. 1 06. Patria ΠΙ, κεφ. 1 42 ' AASS, Νοέμβριος ΠΙ, 880B-C. 1 07 . M.-F. ΑUΖεφΥ, «La destruction de l'icone du Christ de la Chalce par Leon ΠΙ· propagande ou realite?» , Byzantion 60 ( 1 990), σελ . 445-492, για μια αξιολόγηση των μύθων γύρω από αυτή ην υποτιθέμενη καταστροφή . Αφού η προϊστορία της εικόνας του Χριστού αμφισβητείται σε μεγάλο βαθμό από τους σύγχρονους ειδικούς, δεν είναι δυνατό να αποσαφηνιστεί ο ιδιαίτερος ρόλος ης Ειρήνης. 108. Για τον Μιχαήλ Α' (8 1 1 -8 1 3 ) αναφέρεται ότι υπήρξε πολύ γενναιόδωρος απέναντι στα εκκλησιαστικά ιδρύματα, '" πιστωνε, ' του υεν , ' ομως στη υιαρκεια της συντομ ης βασιλειας '" ' ται με την κατασκευή κανενός σημαντικού κτίσματος. 1 09. Σύμφωνα με τα Patria, είχε υπηρετήσει επίσης ως κοι τωνίης (ευνούχος αξιωματούχος) ης Ειρήνης Patria ΠΙ, κεφ. 1 56 ' Θεοφάνης, ΑΜ 6282-6283 , de Boor Ι, σελ . 465, 466' βλ. WίnkeΙωann, Quellenstudien, σελ. 1 56.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
545
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 1 0. Εuθuμιάδης (επιμ. ), Life of Tarasios, παράγρ. 2 1 -2 3 , σελ. 1 80- 1 8 1 . 1 1 1 . Ε. Patlagean, «L'histoire de la femme deguisee en moine et l'evolution de la saintete feminine a Byzance» , Studi Medie vali, τρίτη σειρά, 1 7 ( 1 976), σελ . 597-6 2 3 , αναφέρεται ξανά στο βιβλίο της Structure Sociale, Famille, Chretiente a Byzance (Λονδίνο, 1 98 1 ) · Ν. Delierneux, «νίΓίΙΜ physique et saintete feminine dans l'hagiographie orientale du IVe au VIIe siecle», Byzantion 67 ( 1 997), σελ. 1 79-243 · Herrin, «The imperial femi nine» , σελ. 29-3 1 . 1 1 2. Anna Wilson, «Female Sanctity in the Greek calendar : the Synaxarion of Constantinople» , στο Richard Hawley και Barbara Lewick (επιμ. ), Women in Antiquity. New Assessments (Λονδίνο, 1 995), σελ. 2 3 3-247. 1 1 3 . Εuθuμιάδης (επιμ. ) , Life of Tarasios, παράγρ. 66 ( 1 6 1 . 1 6) , σελ. 203-204. 1 1 4. Θεοφάνης, ΑΜ 6282 , de Boor Ι, σελ. 464. 1 9-2 1 · Man go-Scott, σελ. 639. 1 1 5. Στο ίδιο, de Boor Ι, σελ. 464. 1 6- 1 7 · Mango-Scott, σελ. 638-639. 1 1 6. Στο ίδιο, de Boor Ι, σελ. 464-465 · Mango-Scott, σελ. 656. 1 1 7 . Στο ίδιο, de Boor Ι, σελ . 464. 2 5 · Mango-Scott, σελ. 639. 1 1 8. Θεοφάνης, ΑΜ 6295, de Boor Ι, σελ. 478. 2 · Mango Scott, σελ. 656. 1 1 9. Θεοφάνης, ΑΜ 6290- 1 , de Boor Ι, σελ . 4 7 3-475· Win kelmann, Quellenstudien, σελ. 1 57, 1 93 . Η ακριβ�ς σχέση ανά μεσα στην αuτοκράτειρα και στον Κωνσταντίνο είναι ασαφ�ς, αλλά πρέπει να �ταν είτε αδελφός της, είτε κοuνιάδος της εί τε εξάδελφός της. 1 20. Θεοφάνης, ΑΜ 6304, de Boor Ι, σελ. 496. 1 2 1 . Ωστόσο τοuς επόμενοuς αιώνες η οικογένεια Σαρα ντάπηχοu εκπροσωπείται με αρκετά μέλη της στη διοίκηση Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
της Kεντpικ�ς Ελλάδας και της Πελοπονν�σοu, κάτι ποu ση μαίνει ότι οι απόγονοι της Eιρ�νης σuνέχισαν να κατέχοuν uψηλά δημόσια αξιώματα σην περιoχ� ης καταγωγ�ς της βλ. Judith Herrin, «Realities of Byzantine Provincial Govern ment : Hellas and Peloponnesos 1 1 80- 1 205» , DOP 29 ( 1 975), σελ . 253-284, ιδίως 270-27 1 , 276. 1 22 . Royal Frankish Annals, a. 798' Lilie, ΕiΓene und Kon stantin VI, σελ . 205 (uπογραμμίζει ότι η θέση ης Eιρ�νης ως αuτοκράτειρας �ταν πολίι ασθενέστερη από την αντίστοιχη τοu yιou της ) ' βλ. Speck, Kaiser Konstantin VI, σελ. 3 2 3-326, μια εμπεριστατωμένη ανάλuση της φροντίδας τοu Νικηφόροu ι ι η οποια ι uικαιωνε το πραξ ικο" Ι να προ β α' λ ει αuτηι την εικονα πημά τοu. 1 2 3 . Θεοφάνης, ΑΜ 629 1 , de Boor Ι, σελ. 474' βλ. τψ πλ� ρη περιγραφ� σε DC Ι, κεφ. 1 0 (σελ. 7 1 -86) και κεφ. 5 (σελ. 47-52) για τις επεuφημίες της ημέρας και τις εννέα δεξιώσεις ποu λάμβαναν χώρα σε διαφορετικά μέρη σην επιστρoφ� από τοuς Αγίοuς Αποστόλοuς, όποu οι Βένετοι και οι Πράσινοι επι δίδονταν σε νέες αναφων�σεις. 1 24 . Ν. Oikonomides, Les listes de preseance byzantins des IXe et Xe siecles ( Παρίσι, 1 97 2 ) , σελ. 349 ( Μακεδονία), σελ. 352 ( Κεφαλλονιά). 1 25. J. Darrouzes, Notitiae episcopatuum ecclesiae Constanti nopolitanae ( Παρίσι, 1 98 1 ) , αρ. 2 (χρονολογημένο σην πε ρίοδο τοu Νικηφόροu ΑΙ, 802-8 1 1 ). 1 26. Θεοφάνης, ΑΜ 6290, de Boor Ι , σελ. 4 7 3 ' Mango-Scott, σελ. 65 1 . 1 27. Ο uπαινιγμός περιέχεται σε τέσσερις λέξεις « > , JOB 40 ( 1 990) , σελ. 7 1 3-80 1 . 44. Th Syn, σελ. 8- 1 0· παρότι ο Γενέσιος καταγράφει την ιστορία, 1 : 6-8, δεν uπογραμμίζει τη σημασία της. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
559
Π ΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
45. Βλ. H.-G. Beck, « Byzantinisc11e Gefolgschaftswesen» , ΒaΥeΓische AkadenJie del' W1ssenscl1aften, Phi1-Hist. Κι Sitzun gsbeΓichte ( 1 996), σελ. 1 -32, επανέκδοση στο Ideen und Reali taeten in Byzanz (Λονδίνο, 1 972), ιδίως σελ. 1 8-22. 46. Η Eιρ�νη πέθανε στις 9 Αυγούστου του ιδίου έτους, πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορούσε να γίνει καμιά εξέγερ ση εν ονόματί της Θεοφάνης ΑΜ 6295, de Boor Ι, σελ . 408. 47. Ο Θεοφάνης δεν γνωρίζει τίποτα για ένα γλέντι που έγινε προς τιμ�ν των δύο στρατιωτών που είχαν προσκληθεί να παντρευτούν τις κόρες του αμφιτρύωνά τους ο Γενέσιος, σελ. 2 2-2 3 , αφηγείται μια θαυμάσια εκδoχ� που αποσυνδέε ται από τον Βαρδάνη , ενώ η λεπτομερέστερη επεξεργασία του θέματος απαντά στους Συνεχιστές του Θεοφάνη στα μέσα του Ι ' αιώνα (Th Syn, σελ. 44-45), μολονότι ούτε εδώ κατονο μάζεται η Θέκλα. 48. Θεοφάνης, ΑΜ 6295, 6296, de Boor Ι, σελ . 479- 480. 49. Th Syn, σελ. 1 0, 1 6. 50. Ο Treadgold, Byzantine Revival, σελ. 226, υποθέτει ότι συνέβη περί το 8 1 3 , λίγο μετά την ανάρρηση του Λέοντα Ε ' στον θρόνο. 5 1 . Θεοφάνης, ΑΜ 6 305, de Boor Ι, σελ . 502 · Scriptor incertus, σελ. 3 40, για τον Mιχα�λ από το Αμόριο. 52. J. F. Haldon, ΒΥΖantineΡΓaetΟΓians ( Βόνη , 1 984), Poiki1a Vyzantina, σελ . 3 , 2 3 3 , 2 3 9-240, 293-295, 298. Η Eιρ�νη εί χε διαλύσει τις επίλεκτες ανακτορικές φρουρές της πρωτεύου σας μετά το 786, όταν η νομιμοφροσύνη τους στην εικονομα χία τις έκανε εχθρικές προς τα σχέδιά της να απoκαταστ�σει την εικονολατρία. 5 3 . Scriptor incertus, σελ. 346. 54. Θεοφάνης, ΑΜ 6305, de Boor Ι, σελ. 50 1 . 55. Scriptor incertus, σελ. 346, 349. 56. Scriptor incertus, σελ. 350-3 6 2 · Paul Alexander, «Tl1e lconoclastic Council of Saint Sop11ia and its Definition», DOP 7 ( 1 95 3 ), σελ. 58-66.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
57. Λέων Γραμματικός, σελ. 2 1 0-2 1 1 , Γενέσιος, σελ. 1 71 8. 58. Paul Lemerle, «Thomas le Slav» , ΤΜ 1 ( 1 965), σελ. 255297. 59. Th Syn, σελ. 78-79 ' Dagron, Empereur et pretre, σελ . 4 2 , 49. 60. Όμως δεν υπάρχει επίσημη καταγραφ� αφοό καμιά από αυτές τις πράξεις του δεν επιβίωσε. Οι νικηφόροι εικονολάι τρες κατεστρε Ψ αν πο λ u' αποτε λ εσματικαΙ τις περισσοτερες ι μαρτυρίες των εικονομάχων αντιπάλων τους. 6 1 . Theodori Studitae Episttllae, αρ. 5 1 4 , επιμ. Fatouros, τόμο π, σελ . 765-766. 62. Λέων Γραμματικός, σελ. 2 1 1 ' Life of Patriarch Nike phoros, στο Byzantine Defenders of Icons, σελ. 1 30-1 3 1 , ο αυ τοκράτορας διατάζει «βαθιά σιωπ� σε ό,τι σχετίζεται με 0πoιαδ�πoτε αναφορά στις εικόνες». Dagron, Empereur et pre tre, σελ. 306-307. 63. Th Syn, σελ . 78-79 ' ο Γενέσιος, Π, 1 4 ( 35), βλέπει αυ τόν τον ανάρμοστο γάμο ως απόδειξη έλλειψης λoγικ�ς εκ μέρους του αυτοκράτορα' βλ. Ψευδο-Συμεών = Sym mag, σελ. 620. Οι Μο μεταγενέστερες συριακές πηγές, ο M ιxα�λ ο Σό ρος, σελ. 72, και ο Bar Hebl'aeus, σελ . 1 29, δίνουν χονδρικά τη σωστ� χρονολογία, όμως οι εξιστoρ�σεις τους βρίθουν από «παράλογες φ�μες» για το πώς πράγματι η Ευφροσόνη γέν νησε έναν γιο αλλά τον σκότωσε επειδ� συνειδητοποίησε ότι θα �ταν Εβραίος (εξαιτίας των συμπαθειών του Mιxα�λ Β ' προς τους Εβραίους και τους Αθίγγανους). Ένας τέτοιος γιος θα διέφθειρε τη Συριακ� δυναστεία και θα ντρόπιαζε τον αυτο κρατορικό οίκο, άρα όφειλε να θανατωθεί ! Ορισμένες εικονο λατρικές πηγές δεν αναφέρουν τίποτα για τον γάμο, βλ. Tread gold, Byzantine Revival, σελ. 426 σημ. 3 39. 64. Λέων Γραμματικός, σελ . 2 1 0, Γεώργιος ο Μοναχός, σελ. 789-790' Synl lllag, σελ. 620-62 1 . Για την ακυρότητα του γάμου, βλ. Th Syn, σελ. 79-86. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
65. Patria ΠΙ, σελ . 77. 66. Sym mag, σελ. 3 28. 67. D. Papachryssanthou, «La Vie du patrice Nicetas : un confesseur du second iconoclasme» , ΤΜ 3 ( 1 986), σελ. 3093 5 1 · βλ. επίσΎ)ς κεφάλαιο 2 . 68. D C Π , κεφ. 42, σελ. 647. 1 1 · βλ. Ρ. Grierson, «The tombs and obits of the Byzantine Emperors» , DOP 1 6 ( 1 962) , σελ . 360. 69. Auzepy, « De Philarete» , σελ. 1 22 · ο Speck, Kaiser Kon stantin VI, σελ. 385, το ονομάζει πράξΎ) ευσεβείας. 70. Η Θεοδόη ίσως να είχε θάψει τον Κωνσταντίνο ΣΤ' στο μoναστ�ρι τους, αλλά είναι εξίσου πιθανό τα λείψανά του να επιστράφΎ)καν σΤΎ) Μαρία, ΤΎ)ν πρώΤΎ) του σόζυγο, για να ταφοόν σΤΎ)ν Πρίγκιπο · βλ. Grierson, «Tombs and obits» , σελ. 5 4 · βλ. Lilie, Eirene und Konstantin VI, σελ. 274-277. 7 1 . Vita Philareti, σελ . 1 55, βλ. οικογενειακό δέντρο σε Auzepy, σελ . 1 1 8- 1 1 9, 1 22 . Αλλά αν δεν είχαν πεθάνει και ενταφιαστεί όλοι μέχρι το 820, Ύ) συγκεκριμένΎ) πλΎ)ροφορία εί ναι άσχεη . Ο Φιλάρετος και Ύ) Θεοσεβώ κανονικά θα είχαν ταφεί εκεί, αλλά όχι αναγκαστικά και οι υπόλοιποι. Τα δόο μoναστ�ρια, όπου είχαν ταφεί οι θείοι και οι θείες ΤΎ)ς, δεν α ναφέρονται σε άλλες ΠΎ)γές βλ. R. Janin, Les monasteres de I'empire byzantin, 2Ύ) έκδοσΎ) ( Παρίσι, 1 969), σελ. 76, 2 1 8. 72. Ρ. Geary, Phantoms of Remembrance ( Πρίνστον, 1 994), και Ε. Van Houts, Memory and Gender in Medieval Europe 900-1 200 (Λονδίνο, 1 999), σελ. 65-92 , ιδίως 69-77, όπου υπο γραμμίζεται Ύ) σΎ)μασία ης πρoφoρικ�ς μαρτυρίας και το γε γονός ότι οι γυναίκες είναι πιο επιρρεπείς σε αυτ�. 7 3 . Treadgold, Byzantine Revival, σελ. 247, και σΎ)μ. 63 πα ραπάνω. 74. Γεγονός που προφανώς απομάκρυνε τον νεαρό πρίγκι πα από ΤΎ) θετ� μΎ)τέρα του, Ύ) οποία μοιάζει να έμεινε πιστ� σΤΎ)ν εικονολατρία. Όμως σΤΎ) διάρκεια ΤΎ)ς βασιλείας τόσο του άνδρα ΤΎ)ς όσο και του προγονοό ΤΎ)ς, Ύ) ΕυφροσόνΎ) έκρυDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
βε διακριτικά τις θρΎ)σκευτικές ΤΎ)ς πεποιθήσεις. Η ανατρο φή ης ΤΎ)ν είχε διδάξει πόσο απερίσκεπτο ήταν να αντιμάχε σαι ανοιχτά ΤΎ)ν επίσΎ)μΎ) πολιτική για τις εικόνες. 75. Βλ. για παράδειγμα τις σφραγίδες 060 ευνούχων αξιω ματούχων, του Νικήτα, που ήταν υπεύθυνος για ΤΎ)ν τραπε ζαρία ΤΎ)ς αυτοκράτειρας, και του Νικολάου, του συμβολαιο γράφου ΤΎ)ς : W. Seibt, Die Byzantinische Bleisiegel in Qster reich, τόμο 1 : Kaiserhof ( ΒιένΎ), 1 978), αρ. 48 και 80. 76. Στο τακτικόν του Ουσπένσκι, γύρω στο 842-84 3 , στα τέλΎ) ης βασιλείας του Θεόφιλου ' βλ. Ν. Oikonomides, Les li stes de preseance byzantines des IXe et Xe siecles ( Παρίσι, 1 972), σελ . 47-63. 77. Εκτός από ην περίφΎ)μΎ) επιστολή , μέρος ης οποίας μετέφρασε ο C. Mango στο The Art of the Byzantine Empire 3 1 2- 1 453 (Ίνγκλγουντ Κλιφς, Νιου Τζέρσι, 1 97 2 ) , σελ. 1 571 58, βλ. τον κατάλογο των μεταξωτών που απεστάλΎ)σαν σΤΎ) Φραγκία το 824, J. Ebersolt, Les arts somptuaires de Byzance ( Παρίσι, 1 92 3 ) , σελ . 57. 78. RFA a. 824, αναφέρεται απλώς «επιστολές και δώρα» . 7 9 . Τ α μεταξωτά συχνά παράγονταν πολλά χρόνια προτού τα ανασύρουν από τα ράφια για να τα στείλουν ως διπλωμα τικά δώρα' Α. Muthesius, «Silken Diplomacy», στο J. Shepard και S. Franklin (επιμ. ) , Byzantine Diplomacy ( Καίμπριτζ, 1 99 2 ) , σελ. 2 37-248. 80. Παρατίθενται από τον πάπα Αδριανό σΤΎ)ν επιστολή του προς ΤΎ) Σύνοδο του 787, Ύ) οποία δεν μεταφράσΤΎ)κε εξ ολοκλήρου στα ελλΎ)νικά. 8 1 . Η επιστολή του Μ ιχαήλ Β' προς τον Λουδοβίκο τον Ευσεβή, MGH, ConcjJia, Π, 2 ( Ανόβερο, 1 908), σελ. 475- 480, μέρος ΤΎ)ς οποίας είναι μεταφρασμένο στο Mango, Art of the Byzantine Empire, σελ. 1 57- 1 58. 82. Turner, «The Origins of Leo V», σελ. 1 7 3-20 1 , ιδίως 1 85- 1 86 για ΤΎ)ν τιμωρία του Θεόδωρου ' ο Θεόδωρος απευθύνει πολλές επιστολές του στΎjV εν λόγω ΕιρήνΎ). Βλ. επίσΎ)ς Α. Ρ. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙ Σ
Kazhdan και Α-Μ. Talbot, «Women and lconoclasm» , ΒΖ 84/85 ( 1 99 1 /1 992), σελ . 392-408 · Ρ. Hatlie, « Women of discipline during the Second Iconoclasm» , ΒΖ 89 ( 1 996), σελ. 37-44. 83. Judith Herrin, «The domestic and private context for icon veneration ίn Byzantium» , στο Α Mulder-Bakker και J. Wogan-Browne (επιμ. ) , Housel101d, FanJi1y and Christian Tra dition (Τουρνχάουτ, 2002). 84. 1. Sevcenko, «Hagiography of the Iconoclast Period» , στο IconoclasnJ, επιμ. Anthony Bryer και Jlldith Herrin ( Μπέρμιγ χαμ, 1 977), σελ. 1 1 3- 1 3 1 . 85. Λέων Γραμματικός, σελ . 2 1 3, Γενέσιος, πΙ, 1 (36)· Γε ώργιος ο Μοναχός, τόμο π, σ ελ. 797· πράγματι, αν και δεν εί ναι παραπάνω από δεκαέξι ετών, δεν υπάρχει κανένας άλλος προφανής υποψήφιος. 86. Λέων Γραμματικός, σελ. 2 1 3 . 87. Γενέσιος, ΠΙ, 1 · Th Syn, σελ. 84 · W. Treadgold, «The Problem of the Marriage of the Emperor Theophilos» , GRBS 1 6 ( 1 975), σελ. 325-340· όμως βλ. Lilie, PnJbZ 8. 1 67 (ο οποίος προτείνει ως Ί)μερομΊ)νία γέννΊ)σΊ)ς το διάσημα μεταξύ 800 και 805). Αυτό εξαρτάται από το αν ο Μιχαήλ και Ί) Θέκλα παντρεύΤΊ)καν περίπου ΤΊ)V ίδια εποχή , γεγονός το οποίο δεν είναι απoλUτως ξεκαθαρισμένο. Επιπλέον, Ί) ενωρίτερΊ) Ί) με ρoμΊ)Vία γέννΊ)σΊ)ς δεν ταιριάζει με η δήλωσΊ) του Θεόφιλου το 842, όταν σ υνειδΊ)τοποίΊ)σε πως θα πέθαινε, ότι ήταν ακό μΊ) πoλu νέος : βλ. κεφάλαιο 4 . 88. Dagl'on, EnJpereur e t pretre, σελ . 57-58. 89. Sym mag, σελ. 624. 90. Α. Μαρκόπουλος, «Βίος ΤΊ)ς αυτοκράτειρας Θεοδώρας ( BHG 1 73 1 )), Σύμμεικτα 5 ( 1 983), σελ. 249-285· Life of Theo dora, μτφ. Martha Ρ. Vinson, στο Byzantine Defenders of Images, με τα σΊ)μαντικά ης σχόλια στο JOB 49 ( 1 999), βλ. κεφάλ. 4. 9 1 . Ο Θεόφιλος στέλνει αγγελιαφόρους να φέρουν η Θεο δώρα στΊ)V Κων σταντινούπολΊ) μαζί με πολλές άλλες καλλο νές, Life of T11 eodora, παράγρ. 3 . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΤΣ
92. Κ. Νικολάου, «Οι γυναίκες στον βίο και στα έργα του Θεόφιλου» , Σύμμεικτα 9 ( 1 994), σελ. 1 37- 1 5 1 . 9 3 . ΗenΓΥ MaguiI'e (επιμ. ) , Byzantine CoLIrt CuΙtUΓe from 829 to 1 204 ( Ουάσινγκτον, DC, 1 997), ιδίως ΤΥ) δικ� του συ νεισφορά, «The Heaνenly Court», καθώς και τη μελέτη των Α. Ρ. Kazhdan και Μ. McCorll1ick, «The Social World of the Byzantine Court» · Oikonoll1ides, Listes de preseance byzantines, σελ. 2 1 -29. 94. Επιμ. Oikonoll1ides, Listes de ΡΓeseal1ce byzantines, σελ. 47-63. 95. Όπως ανακάλυψε προς μεγάλη του απoγo�τευση ο Λιουτ πράνδος της Κρεμόνας στα μέσα του Ι ' αιώνα. Οι διαμαρτυ ρίες του για την παραχώρηση προτεραιότητας στους Βουλγά ρους πρέσβεις απέναντι στους πρέσβεις του Όθωνα Α' φανε ρώνουν άγνοια του βυζαντινού πρωτοκόλλου πρωτοκαθεδρίας, καθώς και την ενόχλησ� του επειδ� ο Νικηφόρος Β' του είχε φερθεί με λιγότερη ευγένεια απ' όσο ο Κωνσταντίνος Ζ ' · βλ. F. Α. WΓight, Liudprand of O-emol1a. The Embassy to Constan tinople and Ot1Jer Writings (Λονδίνο, 1 9 30, επανέκδοση 1 99 3 ) . 9 6 . Life of Theodora, παράγρ. 4 ' ο Λέων Γραμματικός το επιβεβαιώνει, σελ . 2 1 4 ' όμως βλ. Th Syn, σελ. 86. 97. Είναι έντονη η αντίθεση με την αθέλητη , αναγκαστικ� αναχώρηση της Θεοδώρας το 856, βλ. κεφάλαιο 4 . 9 8 . Th Syn, σελ. 90. 99. Ε. Van Houts, Memory and Genqer, σελ . 84-90. 1 00. M ιχα�λ ο Σύρος, τόμο πι, βιβλίο 1 2 , τμ�μα ΧΧ, σελ. 95' και Bar Hebraeus, τόμο Ι, σελ . 1 36, ο οποίος διασώζει την αφ�γηση ενός άνδρα που τον είχε στείλει η μητέρα του Θεό φιλου και η οποία φαίνεται εξαιρετικά εμπεριστατωμένη ώστε να εγείρει αμφιβολίες βλ. Α. Α. Vasilieν, Byzance et les ΑΓabes ( Βριξέλες, 1 9 35), τόμο Ι, σελ. 1 58. 1 Ο 1 . Ό. Π . Για προφανείς λόγους, οι βυζαντινές αφηγ�σεις , , ' λ επτομερεις ' και δ εν αναφε' της ηττας ειναι πο λυ' λ ιγοτερο ρουν το συγκεκριμένο συμβάν. Όμως από ΤΥ) στιγμ� που δίDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
vouv μια κρίσψΊ) εξήγΊ)σΊ) για τον λόγο ποu ο Θεόφιλος εγκα τέλειψε ΤΊ)V άμuνα τοu Αμορίοu, οι αραβικές πηγές εμφανίζο νται απολίιτως αξιόπιστες. 1 02 . Η δεινή ανάλuσΊ) τοu Bury, ERE, σελ . 263-27 1 , μνΊ) μονείιει τις σuριακές ΠΊ)γές αλλά δεν τις ΧΡΊ)σψοποιεί· βλ. Haldon, Byzantine Wars, σελ. 78-82. 1 03 . Σχετικά με τοuς Σαράντα 060 Μάρτuρες τοu Αμορίοu, βλ. Α. Ρ. Kazhdan, «Hagiographical Notes» , Byzantion 56 ( 1 986), ιδίως τμήμα 1 4, σελ . 1 5 1 - 1 60. Θ 1 04'. Sym mag, σελ . 628-629 (με ην ΕuφροσίινΊ), αuτή εί " ναι Ί) πρωτόΤUΠΊ) 'παραλλαγή) · βλ. Th Syn, θ θ ' σελ. 90-9 1 '( με η εοκτισΤΊ) Ί) οποια πι ανοτατα ειχε πε ανει απο, καφο ) . 1 05. Ο Treadgold, Byzantine Revival, σελ. 3 1 0, uπολογίζει ι , , ι ειναι " οταν σuμ β αινει � , οτι uUO ετων το γεγονος. 1 06 . Έτσι εξιστορεί ΤΊ)ν προγενέστερΊ) παραλλαγή ΤΊ)ς ιστορίας ο Ψεuδο-Σuμεών · βλ. Sym mag, σελ. 628-629. 1 07 . ΙωάννΊ)ς ΣκuλίτζΊ)ς, Synopsis historiarum, επψ. Ι. Thurn ( Βερολίνο-Νέα ΤόΡΚΊ) , 1 97 3 ) , σελ. 52-53 . 1 08. Sym mag, σελ. 629-630· Th Syn, σελ. 9 1 -92. 1 09 . Βλ. κεφάλαιο 2 . 1 1 0. DC II, κεφ. 4 2 , σελ. 647. 1 4 . �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ΚΕΦΑλλΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ : ΘΕΟ ΔΩΡΑ ΠΗΓΕΣ
ΘΕΟΔ ΩΡΑ Ε Ι ΝΑ Ι Η Μ Ο Ν Η Α Π Ο Τ Ι Σ ΑΥΤΟΚΡΑΤ Ε Ι Ρ Ε Σ ΜΑΣ
Η για την οποία υπάρχει μια αληθιν� βιογραφία. Επιτέλους,
ίσως σκεφτείτε, μια βυζαντιν� πηγ� αφιερωμένη σε μια από τις «γυναίκες μας στην πορφύρα», έστω και αν γράφτηκε κά μποσο καιρό μετά τον θάνατό της από κάποιον άγνωστο συγ γραφέα. Οι περισσότερες μεσαιωνικές ιστορίες παραμένουν ανώνυμες και συχνά γράφονταν πολύ μετά τον θάνατο των πρoσωπικoτ�των που αφορούσαν. Αυτό το κείμενο θα έπρεπε λοιπόν να μας προμηθεύει με μια πιο αξιόπιστη βάση για την έρευνά μας από ό,τι διαθέτουμε για την Eιρ�νη όσο και για την Ευφροσύν η . Δυστυχώς, τα πράγματα δεν ε ίναι έτσι. Ο συγγραφέας του Βίου έχει έναν συγκεκριμένο σκοπό και αυτός δεν είναι η σoβαρ� ιστoρικ� καταγραφ� του ρόλου της Θεο δώρας στο Βυζάντιο του Θ' αιώνα. Τον ενδιαφέρει να δείξει πώς η Θεοδώρα έγινε αγία όταν αναστ�λωσε τις εικόνες στην τιμητικ� τους θέση στη βυζαντιν� Εκκλησία. Συνεπώς ασχο λείται μόνο με εκείνο το τμ�μα της ζω�ς της που συντελεί στην τεκμηρίωση του εικονολατρικού ρόλου της. Επιπλέον, ο ανώνυμος συγγραφέας ακολουθεί τους κανόνες , αυτοκρατορικου' βασιλ ικουι λ ογου, ' ενος προσαρμο' ζοντας ενα ι ρητορικό είδος που χρησιμοποιείτο για την εξύμνηση των αυ τοκρατόρων σε μια εξαιρετικ� γυναίκα. Σύμφωνα με αυτό το λογοτεχνικό πρότυπο, που είχε καθιερωθεί τον Δ' μ.Χ. αιώ να από τον Μένανδρο, τον εύστοχα επονομασθέντα P�τoρα, υπάρχουν συγκεκριμένες πτυχές της ζω�ς του εξυμνούμενου ι ι : περιοχη, καταγωγης , , , οικογενεια, που πρεπει να κα λυφτουν Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
γέννΎ)σΎ) χαι ανατρoφ�, χαραxτ�ρας, επιτείιγματα, δράσΎ) (συ ν�θως πόλεμος χαι ειρ�νΎ)), περιουσία, σίιγχρισΎ) με άλλους, θάνατος χαι επίλογος. Νωρίτερα τον Θ' αιώνα ο Nιx�τας επέ δειξε παρόμοια γνώσΎ) του είδους συγγράφοντας τον Βίο του παπποίι του Φιλάρετου ( βλ . χεφάλαιο 3 ). Παρά τους μορφο λογιχοίις περιορισμοίις, αυτ� Ύ) αφ�γΎ)σΎ) έπρεπε να παρέχει πλΎ) ροφορίες για η Θεοδώρα. Ωστόσο δεν είναι αυτ� Ύ) περίπτωσΎ) , χάτι που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στο ότι Ύ) Θεοδώρα ΧΡΎ)σψείιει ως συμβολι' " � , του Α μοριου χος χριχος αναμεσα σΤΎ)ν χαΧΎ), υυναστεια ' ( που είχε ιδρυθεί από τον M ιχα�λ Β ' , εδραιώθΎ)χε από τον αμαρ τωλό αιρετιΧό χαι ειχονομάχο Θεόφιλο χαι διαΧόΠΎ)χε δίχαια με τον θάνατο του Mιχα�λ Γ) χαι ΤΎjV χαινοίιργια δυναστεία που ιδρίιθΎ)χε από τον Βασίλειο Α' το 867. Ο συγγραφέας, που συνέταξε τον Βίο της Θεοδώρας υπό ΤΎ) βασιλεία του � αργό τερα υπό τον ωό του Λέοντα ΣΤ', είναι υποχρεωμένος να συ γχαλίιψει το παρελθόν του Βασιλείου, να εξυμν�σει τα χατορ θώματα ΤΎ)ς δυναστείας του χαι να χαταδείξει τα θΡΎ)σχευτι χά σφάλματα χαι ΤΎjV χαχοδιοίΧΎ)σΎ) ΤΎ)ς ΠΡΟΎ)γοίιμενΎ)ς δυνα στείας. Ο συγγραφέας, που δεν γνώριζε παρά ελάχιστα για ΤΎjV χα ταγωγ� ΤΎ)ς Θεοδώρας, δίνει πολίι λιγότεΡΎ) σΎ)μασία σΤΎ) γέν νΎ)σΎ) χαι ΤΎ)ν ανατρoφ� ΤΎ)ς απ' όσο στα επιτείιγματά ΤΎ)ς. Σε αυτό το πλαίσιο προβάλλει τον Ύ)θιΧό χαραxτ�ρα ης Θεοδώ ρας, ΤΎ)ν πεμπτουσία των αυτοχρατοριΧών ΤΎ)ς χαρισμάτων χαι τις εξαιρετιΧές αρετές ΤΎ)ς που χατέσΤΎ)σαν αδιαφιλονί ΧΎ)ΤΎ) ην επιλoγ� ης για τον ρόλο ΤΎ)ς αυτοχράτειρας. Αφοίι πρώτα αποδειχνίιει ότι έγινε οσία, τόσο αφοσιωμένΎ) χαι ατα λάντευΤΎ) Xριστιαν� , ο συγγραφέας προχωράει σε μια περι γραφ� του γάμου ης με τον αυτοχράτορα Θεόφιλο. Η Ύ)θιx� υπερoχ� ΤΎ)ς εξασφαλίζεται χάΡΎ) σΤΎ)ν αφoσίωσ� ης στις ει χόνες, ενώ εχείνος παραμένει αιρετιΧός, αν�μπoρoς να απορ, , Ι του πατερα Ι ρι'ψ ει τις ειχονομαχιχες αρχες του χαι του �υασχαλου του , του lωάννΎ) Γραμματιχοίι. Η Θεοδώρα επιδίδεται Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
στην άγια δραστηριότητά της, προκειμένοu να ανατρέψει την εικονομαχία τοu σuζύγοu της και να αποκαταστ-ήσει τις εικό νες στη λατρεuτικ-ή τοuς θέση στην Εκκλησία. Εκεί ποu ένας άνδρας θα έπρεπε να επαινεθεί για τις στρατιωτικές τοu νί κες και τη φιλανθρωπικ-ή τοu δράση , η Θεοδώρα επιτuγχάνει όλα αuτά και ακόμη περισσότερα χάρη στις ανuπέρβλητες αρετές της ποu καθρεφτίζονται στην απόφασ-ή της να κατα δικάσει και να ξεριζώσει την αίρεση της εικονομαχίας. Έτσι η σuγκεκριμένη βιογραφικ-ή πηγ-ή καταλ-ήγει σε μια σύνθετη αφ-ήγηση ποu έχει ως στόχο να αναδείξει μια ορισμένη πλεu ρά της αuτοκράτειρας. Και άλλες αφηγ-ήσεις για την οικογένεια και τη ζω-ή της Θεοδώρας, οι οποίες διασώζονται σε ιστορίες ποu σuντέθηκαν αργότερα από τον προαναφερθέντα ΒΕο, πάσχοuν από τις ίδιες διαστρεβλώσεις. Αρκετές εστιάζοuν λιγότερο στη Θεοδώρα και περισσότερο στον Θεόφιλο ποu τον παροuσιάζοuν με τα με λανότερα χρώματα. Έτσι λοιπόν , ενώ σuγγραφείς ποu είναι γνωστοί ως ο Σuνεχιστ-ής τοu Γεωργίοu τοu Μοναχού, ο Λέων ο Γραμματικός και ο Σuμεών ο μάγιστρος χρησιμοποιούν το uλικό ποu εμπεριέχεται στον ΒΕο, ωστόσο έχοuν έναν και νούργιο στόχο : τη δημιοuργία ενός αρνητικού πορτραίτοu τοu " ενω Το uφος ' εικονομαχοu αuτοκρατορα. τοuς ειναι u β ριστικο, ' , ' αντίθετα ο ΒΕος είναι απροκάλuπτα εγκωμιαστικός. Αποκααuτες οι οποιες λuπτοντας ' ' τις β ασικες ' λ ειτοuργιες, ' , σuχνα, ει, ναι καλά μεταμφιεσμένες κάτω από τη μορφ-ή τοu λογοτεχνι κού είδοuς ποu ακολοuθούν, μπορούμε ενδεχομένως να σταθ μίσοuμε τι είναι κρίσιμο και τι όχι και να εντοπίσοuμε τις εν, ' ' δ uaxo ' λο να μασωματωμενες προκατα λη' Ψ εις. 'Ο μως ειναι θοuμε οτιδ-ήποτε αξιόπιστο για τη Θεοδώρα από πηγές ποu έχοuν γραφτεί για να uπηρετ-ήσοuν ειδικούς σκοπούς. Από τις μη-ελληνικές, αναδύεται η διαφορετικ-ή εικόνα μιας αuτοκράτειρας ποu είναι αφοσιωμένη σύζuγος και αργότερα μια θεληματικ-ή αuτοκρατορικ-ή χ-ήρα. Μια αραβικ-ή αφ-ήγηση σχετικά με την Αuλ-ή τοu Θεόφιλοu, γραμμένη από έναν διDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
πλωμάτη της μοuσοuλμανικ�ς Ισπανίας, σώθηκε εντελώς τu χαία σε μια μετάφραση - το πρωτότuπο έχει χαθεί. Στις αρα βικές πηγές (σuχνά αρκετά μεταγενέστερες) σώζονται επί σης λεπτομερέστερες περιγραφές των μοuσοuλμανικών νικών στοuς τακτικοίις βuζαντινο-αραβικοίις πολέ μοuς των μέσων τοu Θ' αιώνα απ' ό,τι στις ελληνικές. Οι Βuζαντινοί είναι προ φανές ότι δεν �ταν ιδιαιτέρως πρόθuμοι να καταγράφοuν τις �ττες τοuς με λεπτομέρειες. Η διπλωματικ� αλληλογραφία ανάμεσα στην Κωνσταντινοίιπολη , στη Ρώμη και στα κέντρα της Καρολίνειας εξοuσίας ση Δίιση περιέχει αρκετές πληρο φορίες στα λατινικά, όπως η επιστoλ� τοu πάπα Νικολάοu Α' προς τη Θεοδώρα. Όμως αuτ� η ελάχιση τεκμηρίωση δεν μπορεί να θεμελιώσει επαρκώς μια βιογραφία. Εuτuχώς, ο κεντρικός ρόλος της αuτοκράτειρας στην ανα στ�λωση των εικόνων τονίζεται σε αρκετά κείμενα της επο χ�ς της ποu τα σuνέταξαν εικονολάτρες άγιοι και �ρωες, όπως ο πατριάρχης Μεθόδιος και ο Θεοφάνης γραπτός. Παρότι το Συνοδιχόν της Ορθοδοξ{ας δεν σώζεται στψ αρχικ� τοu μορ φ� τοu 843, η αναμνηστικ� λειτοuργία για την ανατρoπ� της εικονομαχίας και την επαναφορά των ιερών εικόνων περιέχει αρκετές πλη ροφορίες για το γεγονός. Όπως και στον Β{ο της Θεοδώρας, έτσι και εδώ uπογραμμίζονται οι εικονολατρικές αρχές ης. Παρ' όλα αuτά, για η Θεοδώρα διαθέτοuμε περισ σότερα στοιχεία απ' ό ,τι για τις άλλες δ60 γuναίκες ηγεμό νες. Ωστόσο σίιγχρονοι ιστορικοί έχοuν ερμψείισει τα διαθέσι μα στοιχεία από μια ιδιαιτέρως φορτισμένη φuλετικά σκοπιά. Χτuπητό παράδειγμα αποτελεί η τάση να αγνοείται η σuνει σφορά της Θεοδώρας στψ αναστ�λωση των εικόνων, τάση ποu απαντά στο Oxford Dictionary of Byzantium τοu 1 995, (λ�μμα : Θρ{αμβος της Ορθοδοξ{ας, τόμο πΙ, σελ. 2. 1 22-2. 1 2 3 ) , ψ ε την , ' Θ εοκτιστος ' οποu αναφερεται οτι «εκαμ , , ο εuνοuχος , απροθuμία της αuτοκράτειρας» να απoκαταστ�σει τις εικόνες σuγχωρώντας τον Θεόφιλο, ρίιθμισε τα της εκθρόνισης τοu �
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
πατριάρχη και την αντικατάστασ� τοu από τον Μεθόδιο και σuγκάλεσε όλες τις προκαταρκτικές σuνελείισεις για να λΎ) φθοίιν αποφάσεις επί ΤΎ)ς ακολοuθΎ)τέας διαδικασίας, μερικές , ' τοu ( πραγμα ' μα' λ ιστα στο σπιτι σωστο' ) , και σε γενικες γραμμές �ταν εκείνος ποu δΙΎ)ίιθuνε ΤΎjV όλΎ) uπόθc:σΎ). Χωρίς να αμ φισβΎ)τοίιμε ότι ο Θεόκτιστος έπαιξε ρόλο-κλειδί στον Θρίαμ βο ΤΎ)ς Ορθοδοξίας, μας φαίνεται uπερβολικό να αποδίδεται ση δικ� τοu πρωτοβοuλία ολόκλΎ)ΡΟ το σχέδιο. Οι ίδιες ΠΎ) γές επιδέχονται και μιαν άλλΎ) ανάγνωσΎ) - ότι δΎ)λαδ� Ύ) Θεο δώρα ενδιαφερόταν και από ΤΎ) δικ� ΤΎ)ς μεριά για ΤΎ)ν απο κατάστασΎ) των ιερών εικόνων. " κεφαλ αιο θ ετει ' ' ' σuγκεκριμενα προ βλΎ)Σ uνεπως ' το παρον ματα ερμΎ)νείας. Ανάμεσα σΤΎ) Σκίιλλα των αφΎ)γ�σεων τοu Ι' αιώνα ποu μεταμορφώνοuν ΤΎ) Θεοδώρα σε αγία και ΤΎ) Χά ΡuβδΎ) των σίιγχρονων (ανδρών) ιστορικών ποu δεν αποδέχο νται τοuς παραπάνω ισχuρισμοίις και αντίθετα προβάλλοuν τον ρόλο των ανδρών σuγγενών και σuμβοίιλων ΤΎ)ς, ανοίγε ται ένα επικίνδuνο χάσμα. Διαπλέοντας τα ισχuρά ρείιματα και τα ίιποuλα αντιμάμαλα, προσπάθΎ)σα να τεκμΎ)ριώσω μια άΠΟψΎ) Ύ) οποία αφ�νει περιθώρια για τον δικό ΤΎ)ς ρόλο χωρίς να ην καθιστά uπόδειγμα αpετ�ς.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 . Α. ΜαΡκόποuλος, «Βίος ΤΎ)ς αuτοκράτειρας Θεοδώρας Σύμμεικτα 5 ( 1 98 3 ) , σελ. 2 49-285, παράγρ. 2, σελ. 257 · Life of Theodora, μτφ. Martha Ρ. Vinson, στο Byzan tine Defenders ο! Images, σελ . 362. 2. Costantino Porfirogenito, De Thematibus, επιμ. Α. Pertusi ( Βατικανό, 1 952), σελ . 72, 1 36- 1 37, όποu αναφέρεται ότι α( BHG 1 73 1 )) ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
57 1
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ποτελούσε τμ�μα του Θέματος των Βουκελλαρίων αλλά η περιoχ� γύρω από τη Γάγγρα, απ' όπου καταγόταν ο Φιλάρε τος και η οικογένειά του, αν�κε προηγουμένως στο Θέμα των Αρμενιακών . Κ. Belke, Paphlagonjen und Honorjas. Tabula Imperjj Byzantinj, τόμο 9 ( Βιένη , 1 996), σελ. 73-74' Tl"eadgold, Byzantjne Revjval, σελ. 2 22-2 2 3 . 3 . Ο κατεπάνω της Παφλαγονίας αργότερα βo�θησε έναν επίσημο απεσταλμένο της Κωνσταντινούπολης να περάσει από την Κριμαία και να ανέβει βόρεια στον ποταμό Δον, σε μια τοποθεσία όπου oικoδoμ�θηκε το κάστρο του Σαρκέλ' βλ. Th Syn, σελ. 1 2 3 . 4 . Ο Βίος του Γεωργίου από ΤΎ)V Άμαστρι αφ�νει ν α εν" ' οι Ρως παρουσιαστηκαν σαν ενας νοη θ ει' οτι νεος και υπερ β ολικά επίφοβος εχθρός πριν από το 842 ' βλ. S. FΓankΙin και J. SheΡaΓd, TIle Enlergence of Rus 750- 1 200 (Λονδίνο, 1 996), σελ. 27-3 1 . 5 . Ο Paul Magdalino, « Paphlagonians in Byzantine high so ciety)) , στο Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (Aθ�να, 1 998), σελ. 1 4 1 1 50, ανιχνεύει αυτό το χαρακτηριστικό των κατοίκων της Πα φλαγονίας στις αρχές του Ι' αιώνα, όταν μια σειρά ευνούχων από την περιoχ� αρχίζουν να διακρίνονται σε υψηλά αξιώμα τα στην πρωτεύουσα. 6. D. Papachryssanthou, «La Vie du patrice Nicetas, un con fesseur du deuxieme iconoclasme)) , ΤΜ 3 (1 986), σελ. 309- 3 5 1 . Περιλαμβάνεται το σύντομο Συναξάριον το οποίο αναγιγνώ σκεται την ημέρα της oνoμαστικ�ς του εoρτ�ς, πράγμα που πιθανόν να σημαίνει ότι η οικογένειά του συνδεόταν με την αυτοκράτειρα Eιρ�νη. Γι' αυτ� την πρoβληματικ� σχέση που στρέφεται γύρω από τη φράση «ο συγγεν�ζJ) , βλ. F. Winkel mann, Quellenstudjen zur HeTΓschenden Klasse von Byzanz jm 8. und 9. JalJrl1Undert ( Βερολίνο, 1 987), σελ . 1 84 . 7 . Φυσικά, ευνούχοι υπ�ρχαν και σ ε πολλά άλλα μέρη, πολλές φορές για ιατρικούς λόγους. Ένα ελαφρώς μεταγενέ στερο παράδειγμα σώζεται στις Πράξεις του Δαβίδ (που πι,
. . .
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
57 2
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Ι θ ανον ι γραφτηκαν ι ι μεται το 863) : ενας ντοπιος αποΙ το νησιι της Αφοuσίας, όποu είχε εξοριστεί ο νεότερος αδελφός τοίι Δαβίδ, ο Σuμεών, το 838 περίποu , παροuσίασε τον μικρότερο γιο τοu στον άγιο και τον ικέτεuε να τον εuνοuχίσει. Το αγόρι uπέφε ρε εξαιτίας μιας μεγάλης κήλης ποu κρεμόταν μέχρι τα γό νατά τοu και ο πατέρας ήθελε ο άγιος να εuλογήσει την επέμ βαση . Χάρη στις εκκλήσεις τοu Σuμεών στον Κίιριο, «τον ια τρό των πάντων» , ο όγκος σuρρικνώθηκε και η πρησμένη μά ζα αποκαταστάθηκε στη φuσική της κατάσταση, παράγρ. 24, σελ. 205-206. Βλ . Κ. Ringrose, Transcendent Lives, Eunuchs and the Construction οΓ Gender in Byzantium (Σικάγο, uπό έκ δοση ) . 8 . Ο Winkelmann, Quel1enstudien, σελ. 1 1 6, επισημαίνει τη δuσκολία να ξεχωρίσοuμε τοuς αρκετοίις αξιωματοuχοuς πα τρικίοuς ποu φέροuν το όνομα Νικήτας και οι οποίοι έδρασαν την εποχή της Ειρήνης. Στο ίδιο, σελ. 1 55, σχετικά με τον στρατηγό της Σικελίας ποu έκτισε τον ναό της Αγίας Εuφη μίας : «επίκλεν Μονομάχοω) · βλ. επίσης F. Halkin, Euphemie de Chalcedoine ( Βριξέλες, 1 965), σελ . 1 04. Δεν είναι σαφές αν πρόκειται για τον ίδιο Νικήτα, τον στρατηγό της Σικελίας μεταξίι 797-799, ο οποίος είχε τιμηθεί με ένα μέρος από τα λείψανα της αγίας το 797. 9 . Ο Θεοφάνης, ΑΜ 6295, de Boor Ι, σελ. 477, δίνει τη γε ωγραφική προέλεuση χωρίς ωστόσο να αναφέρει την κοινω νική τοu θέση ως Euvouxou · ο Κεδρηνός, τόμο π, σελ. 29, ισχu ρίζεται πως το επίθετό τοu ήταν Κλόκας, αλλά βλ. Winkel mann, Quel1enstudien, σελ . 1 57. Στη διάρκεια της επίσκεψής τοu στον άγιο lωαννίκιο, κατά την οποία σuνοδεuεται από έναν άλλο αξιωματοίιχο Euvouxo τοu Θεόφιλοu, γίνονται δε κτοί ως εξαιρετικά διακεκριμένοι επισκέπτες και αμέσως προ βαίνοuν σε παράκληση προς την αuτοκράτειρα Θεοδώρα· βλ. Life οΓ Ioal1l1ikios, στο Byzantille Defel1ders οΓ Images, σελ . 3 28-329. 1 0. Η Vita είναι η μόνη ποu αναφέρει το όνομα ποu uιοθέ-
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
573
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕ ΙΩΣΕΙΣ
τησε, Θεοκτίστη , ενώ το όνομα Φλωρίνα καταγράφεται στις χρονογραφίες. 11 . Magdalino, « Paphlagonians» , σελ. 1 4 2 . 1 2 . Σχετικά μ ε την κοινωνική θέση της οικογένειας , ο Treadgold, Byzantine Revival, σελ . 268-269, ισχυρίζεται ότι διέθετε πoΛU καλές διασυνδέσεις, ενώ η Vinson δίνει έμφαση στη γονιμότητα της οικογένειας, βλ. «The Life of Theodora and the Rhetoric of the Byzantine Bride Show» , J()B 49 ( 1 999), σελ. 50-5 1 , όπου επιχειρείται μια χρήσιμη σύγκριση με τα πα ρόμοια προσόντα της Μαρίας της Άμνιας : «Μια γόνιμη κοι ι πε' λα που καταγοταν αποι μια γερο δ εμενη και βο λ ικαι ταπεινή επαρχιακή ράτσα» . Βλ. PmbZ, τόμο 4, αρ. 4. 707 (σχετικά με τον θείο της Μανουήλ ) και αρ. 7. 286. 1 3 . Οι καλές τους πράξεις αναγνωρίζονται ως «οι πρώτες από τις διάσημες ιστορίες σχετικά με την οικογένειά τουζ» , Βίος, σελ. 258· Life of Theodora, σελ . 363. 1 4. Η Vinson έχει ταυτίσει τους υπαινιγμούς της μ ε παρα βολές της Καινής Διαθήκης που παρεμβάλλονται για να τονι στεί η γνώση της των Γ ραφών · «Rhetoric of the Bride Show» , σελ. 36. 1 5. Βλ. D. Afinogenoν, «The Bride-show of Theophilos : So me Notes οη the Sources» , Eranos 95 ( 1 997), σελ. 1 0- 1 8, ιδίως 1 1 . Το απόσπασμα αποδίδεται σε διάφορους συγγραφείς του ΔΙ ή του πρώιμου Ε Ι αιώνα, τον Πρόκλο, τον Ψευδο-Χρυσό στομο και τον Γρηγόριο της Νεοκαισάρειας, όπου τα παρα πάνω διαμείβονται σε ένα κήρυγμα για τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Περιλαμβανόταν στο Αυτοκρατορικό Μηνολόγιο Β, πράγμα που ση μαίνει ότι θα μπορούσε να ήταν γνωστό στους ιστορικούς του 11 αιώνα. Είμαι ευγνώμων στον δρ. Afi nogenoν για τη συζήτηση που είχαμε επ' αυτού. 1 6. Είναι δύσκολο να καθορίσουμε τη σειρά γέννησης των ι ι ι ι και η Άννα πρεπε ι ι του ζευγους, ομως η Αναστασια θυγατερων ι ι ι ι ι να ειναι οι δ υο Ι πρωτες σε αυτο το συγκεκριμενο νομισμα, βλ . Ρ. GrίeΓsοη, DOC ΠΙ, σελ. 428, πίν. 1 · σελ. 4 , πίν. ΧΧΙΙ. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
574
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 7. Sym mag, σελ. 3 28. Είναι κάτι ποu δεν καταγράφεται σε καμία από τις προγενέστερες και πλέον αξιόπιστες Π'ηγές για τη Θεοδώρα. 1 8. Μία ακόμΎ) ένδειξΎ) για το θαλάσσιο εμπόριο ΤΎ)ς επο χής καταγράφεται στις Πράξεις του Δαβίδ. . . , παράγρ. 24, όποu ' ' ( φιλ ΟχΡιστΟΙ κρuφοι, εικονολ ατρες απο ΤΎ)ν πρωτεuοuσα ι ) στε' λvouv ένα φΟΡΤΎ)γό πλοίο γεμάτο με πρoμ�θειες σε μοναχούς εξόριστοuς σΤΎ) ν�σo Αφοuσία (σελ. 206-207). Παρότι Ύ) ιστο ρία σuνδέεται με ένα θαύμα και πιθανότατα δεν έχει πραγ ματικ� βάσΎ) , Ύ) uπόθεσΎ) ότι παρόμοια φορτία στέλνονταν στοuς εξόριστοuς εικονολάτρες φαίνεται απολύτως αλΎ)θοφα ν�ς. Σε πολλές τοποθεσίες ανασκαφών, όπως σΤΎ)ν Aθ�να και την Κόρινθο στην Ελλάδα, � στις Σάρδεις και στην Έφεσο , νομισματων , ' Ύ) αξ ιοσΎ)μειωΤΎ) ' σΤΎ) Μ ικρα' Ασια, αποuσια τοu Ζ' και τοu Η ' αιώνα τερματίζεται με την εύρεσΎ) νομισμάτων ποu είχαν κοπεί σΤΎ) διάρκεια ΤΎ)ς βασιλείας τοu Θεόφιλοu. 1 9. Πάτρια ΠΙ, σελ. 4 1 ' Th Syn, σελ. 1 74 , βλ . παρακάτω. 20. Judith Herrin, «The Imperial Feminine in Byzantium», Past and Present 1 69 ( 2000), σελ. 3-35, ιδίως 26 σχετικά με ΤΎ) ζώνΎ) ως είδος μεσαιωνικ�ς επισκλΎ)ριδίοu αναισθΎ)σίας. 2 1 . Στις 26 Δεκεμβρίοu τοu 8 3 1 , Πράξεις του Δαβίδ . . , πα ράγρ. 22, αγγλ. μτφ. σελ. 202, όποu ο θάνατός τοu χαραΚΤΎ) ρίζεται ως εξαιρετικά τιμΎ)τικό δώρο γενεθλίων προς τον Χρι στό. Για τα uβριστικά φuλλάδια, βλ. Ν. C. Koutrakou, La pro pagande imperiale byzantine. Persuasion et reaction ( VlIIe-Xe siecles) (Aθ�να, 1 994), σελ. 1 3 2- 1 3 3 . 22. Καμία πατριαρχικ� πράξΎ) αuτ�ς της περιόδοu δεν δια σώθΎ)κε ' οι νΙΚΎ)τές εικονολάτρες φρόντισαν να εξαφανίσοuν τα αρχεία των εχθρών τοuς. 23. C. Van de Vorst, ((La translation de S. Theodore Studite et de S. Joseph de Thessalonique» , Analecta Bollandiana 3 2 ( 1 9 1 3), σελ. 27-62 , ιδίως 46 και 58 ' Papachryssanthou, «La vie du patrice Nicetas», σελ. 325, παράγρ. 2 . 24. Treadgold, Byzantine Revival, σελ . 2 9 7 ' πρόκειται για ,
.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
575
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΤΩΣΕΙΣ
μια υπόθεση που βασίζεται στις συνέπειες του διορισμού του Ιωάννη , υπόθεση ωστόσο αξιόπιστη . 25. Οι στίχοι επαναλαμβάνονται στις Πράξεις του Δαβ[δ. . , παράγρ. 2 3 , αγγλ. μτφ. σελ . 204 · Γεώργιος ο Μοναχός, σελ. 807 ( vitae imperatorum recentiorum) · βλ. Margaret Mullett, «Writing in early medieaνal Byzantium», στο The Uses of Lite racy in Early Medieaval Europe, επιμ. Rosamund McKitterick ( Καίμπριτζ, 1 990), σελ. 1 56- 1 85 . 26. Πάτρια Π Ι , σελ. 4 1 · Α . Berger, Unte1'suchungen z u den Patria Konstantinoupoleos ( Βόνη , 1 988), σελ . 44 1 : πρόκειται για τα λουτρά του Δαγισθείου, και ο έμβολος, ένα προστώο. 27. Πάτρια ΠΙ, σελ. 1 55 · σε ένα άλλο λήμμα ο ναός του Α γίου Παντελε�μoνoς αποδίδεται στη «Θεοδώρα, σύζυγο Ιου στινιανού, όταν �ρθε από την Παφλαγονία» ( στο [δω, σελ . 9 3 ) . Ο εν λόγω γεωγραφικός συσχετισμός επιβεβαιώνει ότι πρόκειται για τη δικ� μας Θεοδώρα και όχι την αυτοκράτει ρα του ΣΤ' αιώνα, παρά την άποψη του Ρ. Magdalino, Constan tinople medievale ( Παρίσι, 1 996), σελ. 2 1 σημ. 26· βλ. Berger, Untersuchungen, σελ . 689. 28. Α. Ricci, «The road from Baghdad to Byzantium and the case of the Bryas palace in Istanbul» , στο Byzantium in the Ninth CentLIry. Dead 01' Alive?, επιμ. L. Brubaker (Άλντερ σοτ, 1 998), σελ. 1 3 1 - 1 49 · Ρ. Magdalino, «The road to Baghdad in the thought-world of ninth-century Byzantium» , στο [δω, σελ. 1 95-2 1 3 . 29. Πάτρια ΠΙ, σελ. 65· Magdalino, Constantinople lT1edieva le, σελ. 46-47· C. Mango, Le developpe111ent U1'bain de Constan tinople (JVe- VII siecles) ( Παρίσι, 1 990), σελ. 1 7- 1 8. 30. Treadgold, Byzantine Revival, σελ. 322-323. 3 1 . DC Ι, σελ . 507 · Κωνσταντίνος Ζ ' Πορφυρογέννητος, .
Τρεις ΠραΥματε[αι περ[ αυτοκρατορικών στρατιωτικών εκ στρατειών, επιμ. και μτφ. John F. Haldon (Βιένη, 1 990), κεί
μενο C, στίχοι 808-884, σελ. 1 46- 1 5 1 και σημειώσεις, 285-293, με την προτεινόμενη χρονολογία του 837. Βλ. Michael McDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Cormick, Eternal Victory ( Καίμπριτζ, 1 986), σελ . 1 46- 1 50· Marie-France Auzepy, «Les dep1acements de l' empereur dans 1a ville et ses environs (VIIIe-Xe siec1es) ) , στο Constantinople and its Hinterland, επιμ. C. Mango και G. Dagron ( Άλντερ σοτ, 1 995), σελ . 3 59-366. 32. Asyngkrite faktonarie, βλ. A1an Cameron, Circus Fac tions. Blues and Greens at Byzantium (ΟξφόρδΎ) , 1 976), σελ . 1 1- 1 3. 3 3 . Ο V. Minorsky, « Marvazi οη the Byzantines» , στο βι βλίο του Medieval Iran and its Neighbours ( Λονδίνο, 1 982), σελ . 455-469, διασώζει μια αφ�γΎ)σΎ) για το αυτοκρατορικό ζεύγος που επισκέπτεται μαζί τον Ιππόδρομο. Μολονότι ανα φέρεται σε μεταγενέστεΡΎ) περίοδο, Ύ) συμμετoχ� ΤΎ)ς αυτο κράτειρας σε παρόμοιες δΎ)μόσιες εκδΎ)λώσεις είναι καλά τεκ μΎ)ριωμένΎ). 3 4 . A1-Maqqari, The History of the Mohammedan Dynasties in Spain (Λονδίνο-Νέα ΤόΡΚΎ), 1 964), βιβλίο 4, σελ. 4 · Ε. Man zano Moreno, «Byzantium and a1-Anda1us in the ninth century» , στο Brubaker (επιμ. ), Byzantium in the Ninth Century, σελ. 2 1 5-227. ΤΎ) δεκαετία του 1 930, το χειρόγραφο που περιείχε ΤΎ)ν αναφορά του Γιαχία εκδόθΎ)κε εν μέρει από τον Ε. Levi Ρrοvenι;a1· σΤΎ) συνέχεια χάθΎ)κε, γεγονός που αντικατοπτρί" γραπτων ζει ΤΎ)ν αποσπασμαΤΙΚΎ), επι β 'ιωσΎ) των μεσαιωνικων ντοκουμέντων. 35. Και παρά τους ισχυρισμούς του Peter Schreiner, «Re f1exions sur 1a famille imperia1e a Byzance ( VIIe-Xe siec1es) ) , Byzantion 6 1 ( 1 99 1 ), σελ. 1 8 1 - 1 93 , ιδίως 1 89, 1 9 1 . Είμαι ευ γνώμων σην καθΎ)γ�τρια Μ. Μarίη για η βo�θειά ΤΎ)ς στο ζ�ΤΎ)μα του καλύμματος του προσώπου από τις μεσαιωνικές Μουσουλμάνες. 36. Τα ονόματά τους ποικίλλουν ανάλογα με τις ΠΎ)γές. Τα περισσότερα καταγράφονται πολύ αργότερα. Οι Πράξεις των Δαβίδ, Συμεών και Γεωργίου, μαρτύρων ΤΎ)ς ν�σoυ Λέσβου, γράφΤΎ)καν πιο κοντά στα γεγονότα, περί τα είκοσι χρόνια μεDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
577
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
τά, και περιέχοuν έναν σαφ� αλλά ασuν�θιστο κατάλογο όποu περιλαμβάνεται ο Σέργιος Ν ιΧ"ητιάΤΥ)ς, σuγγεν�ς της αuτο κράτειρας και προφανώς εικονολάΤΡΎ)ς, ο οποίος είχε παραλειφθ ει" απο τον κατα' λογο των αντι β ασι λ εων ' " ορισει ποu ειχε ο Θεόφιλος. Πρόκειται για μία από τις πρώτες μνείες των αν δρών ποu παραστάθΎ)καν σΤΎ) χ�ρα Θεοδώρα και ο Σέργιος αναφέρεται πριν από τοuς άλλοuς, ενώ παράλλΎ)λα παραλεί πεται ο Μανοu�λ. Οι Th Syn, σελ. 1 46, και ο Γενέσιος κατα γράφοuν το όνομα TOU Μανοu�λ, αλλά το πιθανότερο είναι πως είχε πεθάνει στο πεδίο ΤΎ)ς μάΧΎ)ς το 838. Βλ. Α. Χρι στοφιλοπούλοu, «Η αντιβασιλεία εις το Βuζάντιον» , Σύμμει κτα 2 ( 1 970), ιδίως σελ. 29-4 3 . 3 7 . Η ύπαρξ� Tou επιβεβαιώνεται σε ένα επεισόδιο από μια «πνεuματικά ωφέλιμΎ) ιστορία» , βλ. D. Sternon, «La νision d' Ιsaϊe de Nicomedie», REB 35 ( 1 977), σελ. 5-4 2 ' έχει προταθεί ότι πιθανόν να διαΤΎ)ρούσε επαφές με ΤΎ) Θεοδώρα, ένα είδος f Ι πνεuματικοu, πατερα ε"'ζ αποστασεως. 38. Jane Baun, The Apocalypse οΙ Anastasia, ανέκδΟΤΎ) δι δακτoρικ� διατριβ� ( Πρίνστον, 1 997). 39. Βλ . , για παράδειγμα, ΤΥ) Χρονογραφία Tou Γεωργίοu ' ποu αποτελ ει' σφΟυΡΎ) s:- ' αΠΟΚΎ)ΡUc,Ύ) ' "C Tou αuτοκραTou Μ οναχοu, ' τορα, σε σύγκρισΎ) με ΤΎ)ν οποία οι Βίοι των αγίων ποu ανα φέρονται σε πραγματικά βασανιστ�ρια φαντάζοuν εντελώς �πιoι. 40. Η Άφεση του Θεόφιλου είναι το ένα από τα δύο κείμε να ποu καταγράφοuν αuτά τα γεγονότα, επιμ. W. Regel, Ana lecta Byzantin o-Russica (Αγία ΠετρούπολΎ) , 1 89 1 ), σελ . 2526' βλ. ΤΥ) σuζ�ΤΥ)σΎ) σε Α. Kartsonis, « Protection against Αn Eνil: Function, Use and Operation of Byzantine Historiated Phylacteries», BF 20 ( 1 994), σελ. 7 3- 1 0 2 ' ο D. Afinogenoν σχε διάζει ΤΎ)ν επανέκδοσΎ) αuτών των κειμένων. Ύπάρχοuν δύο ξεχωριστές αφΎ)γ�σεις, Ύ) Μετάνοια και Ύ) Άφεση του Θεόφιλου, και πολλά MSS, τα οποία σuμπλΎ)ρώνονται από τον Βίο της Θεοδώρας, κεφ. 8, και μεταγενέστερες παραλλαγές, για παDigitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ράδειγμα ο Βίος της Ειρήνης της Χρυσοβαλάντου. Η μετάνοια " , ' στο νεκροκρε' βατο αναπτυσσεται με λ επτομερειες κατ αρχας στις Πράξεις του Δαβίδ. . . , παράγρ. 26-28 (σελ. 2 1 0-2 1 8), πε ρίπου είκοσι χρόνια μετά το γεγονός βλ. η Συνοδική Επι στολή προς τον Θεόφιλο που πιθανότατα συντάχτηκε λίγο με τά το 84 3 , The Letter of the Three Patriarchs. . , επιμ. J. Α. Munitiz, J. Chrysostomides, Ε. Harvalia-Crook και Ch. Dendrinos ( Κάμπερλι, 1 997). 4 1 . Βλ. ιδίως, Α. Markopoulos, «The rehabilitation of the Emperor Theophilos» , στο Brubaker (επιμ. ), Byzantium in the Ninth Century, σελ. 37-50, ιδίως 4 1 - 45, 48-49. 42. Πράξεις του Δαβίδ. . . , παράγρ. 27-28 ' Byzantine Defen ders of Images, σελ. 2 1 2-2 1 8. 4 3 . Σώζεται στο Synodikon vetus, βλ. C. Mango, «The liqui dation of Iconoclasm and the Patriarch Photios» , στο Icono clasm, επιμ. Anthony Bryer και Judith Herrin ( Μπέρμιγχαμ, 1 977), σελ. 1 3 3 - 1 40. 4 4 . Η Vinson, «Life of Theodora» , σελ. 3 7 2 σημ. 68, θεω ρεί τη συνάθροιση στο σπίτι του σαν προκαταρκτική της συ νέλευσης στην Αγία Σοφία το 84 3 ' ο Mango πιστεόει ότι ο Θεόκτιστος είναι πρόσωπο-κλειδί, βλ. «The Liquidation of Ico noclasm» . 4 5 . Mango, «The Liquidation of Iconoclasm» ' αυτή η μετα γενέστερη παραλλαγή σώζεται επίσης σην Ιστορία του Γε νέσιου, 4 . 2- 3 . 4 6 . Βίος της Θεοδώρας, κεφ. 1 0 (αγγλ. μτφ. σελ. 3 7 5 , 376). 47. Βλ. επίσης η σόντομη αφήγηση του Θεοφάνη , ενός ιερέα υπεόθυνου για την καταγραφή της επιστροφής των λει ψάνων του πατριάρχη Νικηφόρου, επιμ. Τ. Ιωάννου, Μνημεία αΥιολΟΥιχά ( Βενετία, 1 884, επανέκδοση Λειψία, 1 97 3 ) , σελ. 1 1 5- 1 28, ιδίως 1 2 2- 1 24 , με λατινική μτφ. σε PG 1 00, σελ . 1 64Α-Β. 48. Μια επίσημη περιγραφή του εορτασμοό ης Εορτής ης Ορθοδοξίας όπως εορταζόταν ην πρώτη Κυριακή ης Σαρα.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
579
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
κoστ�ς σώζεται σε DC Ι, κεφ. 28, σελ. 1 56 - 1 60, όπου γίνεται μνεία για τον πατριάρχη Θεοφύλακτο ( 9 3 3-956), γιο του Ρω μανού ΑΙ του Λεκαπηνού. 49. J. Gouillard, « Le Synodikon de l'Orthodoxie» , ΤΜ 2 ( 1 967), σελ. 1 -3 1 6 ' υπάρχει μια αναφορά στους «Ισαύρους αι ρετικούς», δΎ)λαδ� τον Λέοντα Γ' και τον Κωνσταντίνο Ε Ι , και μια σΎ)μείωσΎ) στο περιθώριο που προσθέτει έ ν α ειδικό ανάθεμα στον Κωνσταντίνο Κοπρώνυμο, τον 'Ισαυρο, βλ . στ. 1 7 1 - 1 72 , σελ. 56-57. Οι αυτοκράτορες δεν καταδικάζονται πο τέ από ην ΕκκλΎ)σία σε επίσημα έγγραφα γιατί, ακόμΎ) και αν είναι αιρετικοί, έχουν εκλεγεί από το χέρι του Θεού . 5 0 . Dmitry Afinogenov, «The Great Purge o f 84 3 ' Α Re Examination» σε Leimon. Studies presented to Lennart Ryden on his sixty-fifth birthday, επιμ. Jan Olaf Rosenqvist ( Ουψά λα, 1 996), σελ. 79-9 1 ' για ην εκτίμΎ)σΎ) των «δύο έως τριών χιλιάδων» , βλ. Gouillard, Synodikon, σελ. 1 27- 1 28. 5 1 . Τα The Annales of St-Bertin, μτφ. Janet L. Nelson ( Μ άντσεστερ, 1 99 1 ), και ΤΎ)ς Fulda, μτφ. Timothy Reuter (Μάντσεστερ, 1 992), δεν διασώζουν καμία αναφορά για οποια δ�πoτε επαφ� με το Βυζάντιο ση δεκαετία του 840. Το 8 4 3 , οι τρεις γιοι του Λουδοβίκου του Ευσεβούς καταλ�γoυν σ ε μία εδαφικ� διανoμ� ( Συνθ�ΚΎ) του Βερντέν ) , με ην οποία επι τυγχάνεται πρoσωριν� ανάπαυλα στον αδελφοκτόνο πόλεμο. Ση ΔύσΎ) , Ύ) συγκεκριμένΎ) δεκαετία σΎ)μαδεύηκε από διά φορες φυσικές καταστροφές -τρoμερ� παγωνιά, σεισμοί, λι μός- και από ΤΎ)ν επίθεσΎ) των Νορμανδών στον Βορρά και σΤΎ) ΔύσΎ) και των ΣαραΚΎ)νών κατά μ�κoς των ακτών ΤΎ)ς Ι ταλίας και ης ΠροβΎ)γκίας. 52. Οι ομιλίες του Φωτίου, Πατριάρχου της Κωνσταντινου πόλεως, επιμ. και μτφ. C. Mango ( Καίμπριτζ, Μασ . , 1 958) , σελ. 286-296' βλ. R . Cormack, Writing in Gold (Λονδίνο, 1 985), σελ . 1 4 1 - 1 78' βλ. το πιο πρόσφατο βιβλίο του, Painting the Soul. Icons, Death Masks and Shrouds ( Λονδίνο, 1 997), σελ. 46-47.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
53. L. James και R. Webb, «Το Understand Ultimate Things and Enter Secret Places: Ekphrasis and Art in Byzantium», ΑΓt ΗistΟΓΥ 1 4 ( 1 99 1 ), σελ. 1 - 1 7. 54. Η εικόνα σχολιάζεται στον κατάλογο τοu Βρετανικού Μοuσείοu Byzantium, επιμ. D. Buckton ( London, 1 994), αρ. 1 40 ' και στον κατάλογο The Mothel" of God. Representations of the Virgin in Byzantine Art, επιμ. Μ. Vassilaki ( Aθ�να, 2000), σελ. 340-34 1 , αρ. 32. Σχετικά με την Oδηγ�τρια, βλ. C. Angelidi, « Un texte patriographique et edifiant : le "discours narratif" sur les Hodegoi» , REB 52 ( 1 994), σελ . 1 1 3- 1 49 ' μια αγγλικ� εκδoχ� αuτ�ς της θεμελιώδοuς έρεuνας βρίσκεται στον κατάλογο των Αθηνών, σελ. 373-42 1 ' Cormack, Painting the Soul, σελ. 4 1 - 46. 55. R. Cormack, «Women and Icons and Women in Icons» , στο Liz James (επιμ. ) , Women, Men and Eunuchs. Gender in Byzantium (Λονδίνο, 1 997), σελ. 24-5 1 ' τοu ίδιοu, Painting the Soul, σελ. 4 1 - 46, 62-63, 89-94, και εικόνες 1 1 - 1 3 ' για την αγία Θεοδοσία, βλ. τη σύντομη σημείωση στο Synaxarion, στο ΒΥ zantin e Defenders of Images, σελ. 5-7. 56. 1. Hutter, «Scriptoria in Bithynia» , σε Constantinople and its Hinterland, σελ. 379-396' Κ. Corrigan, Visual Polemics in Ninth-century Psalters ( Καίμπριτζ, 1 992). 57. Η ημερομηνία τοu θανάτοu ης Θεοδώρας ( 1 1 Φεβροuα ρίοu) και η πρώτη Κuριακ� της Σαρακoστ�ς παρέχοuν την εuκαιρία ανάγνωσης τοu Βίου της. 58. DC Π, κεφ. 42, σελ. 645.5-9, όποu θεωρούνται uπεύθu νοι ο Mιχα�λ και η Θεοδώρα' βλ. Ρ. Grierson, «The tombs and obits of Byzantine emperors» , DOP 1 6 ( 1 962), σελ . 34. Ο Λέων Γραμματικός καταγράφει την καταστρoφ� τοu τάφοu τοu Κων σταντίνοu αργότερα, uπό η βασιλεία τοu Mιχα�λ Γ ' , αλλά � , " " ζ , � θ εντος οΟ αι,ιοπιστη οτι η χρονο λογηση τοu οεν ειναι αuτο, �οεν σuνιστά σοβαρό λόγο ώστε να μη σuνδέσοuμε το γεγονός με τον Θρίαμβο τοu 843. 59. D C Π, κεφ. 4 2 , σελ. 645. 1 6- 1 7, βλ. κεφάλαιο 2. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
60. DC Π, κεφ. 4 2 , σελ. 645. 1 4- 1 6, προηγείται της αναφοράς στη σαρκοφάγο της Eιρ�νης. 6 1 . Ιωάννοu, Μνημεία αΥιολΟΥιχά, σελ. 1 22- 1 24 . 62. Van d e Vorst, «La translation d e S . Theodore» . 6 3 . Gouillard, « Synodikon» , σελ. 57. 64. Βλ. την επιστoλ� τοu πάπα Νικολάοu Α Ι προς τον Μι χα�λ Γ ' , MGH, Epistulae merovingici et karolingi aevi, τόμο VI, επιμ. Ε. Perels, σελ. 4 3 3- 439, αρ. 82. 65. Ο Κάρολος απέκτησε σταθερό έλεγχο μόνο στα εδάφη ποu διεκδίκησε το 869 και διατ�ρησε την uπέρτατη εξοuσία για οκτώ χρόνια, βλ. Janet L. Nelson, Charles the Bald (Λον δίνο, 1 992). 66. Στοuς σuμβούλοuς της Θεοδώρας, εκτός από τον Θεό κτιστο, περιλαμβάνεται ο Νικόλαος, ο εuνούχος ποu αναφέ ρεται σε μεταγενέστερες σuριακές πηγές, και πιθανόν και άλ λοι ποu είναι γνωστοί μόνο από σφραγίδες, όπως ο Ιωάννης � Βαάνης, PmbZ, αρ. 3 . 253, 3 . 303, 3 . 3 36, 722. Ο Φώτιος πιθα' ι ι ι !:" ' ." α",ιωμα uποΙ τον Θ εονοτατα ανε' λα βε το πρωτο τοu υημοσιο κτιστο και διορίστηκε πρέσβης το 855. 67. Η εξέχοuσα θέση τοu Θεόκτιστοu, ποu είχε κερδίσει την εμπιστοσύνη της αuτοκράτειρας και δεν σκόπεuε να ανε χτεί ανταγωνιστές, αποκαλύπτεται μέσα από μια πολύ μπερ δεμένη αφ�γηση , όποu ο εuνούχος uποχρεώνει τον θείο της Θεοδώρας Μανοu�λ να εγκαταλείΨει το ανάκτορο, Γενέσιος, 4 . 8 · Bury, ERE, σελ . 1 55 · η Patricia Karlin-Hayter, « Etudes SHr les deux histoires du regne de Michael ΙΠ», Byzantion 4 1 ( 1 97 1 ), σελ. 452-496, αναλύει αuτόν τον θρύλο. 68. Δηλαδ� το 845, Bury, ERE, σελ. 275-276. 69. Syn1 in George Interpolated, σελ . 8 1 4 · Β. Χρηστίδης , Η κατάκτηση της Κρήτης από τους Άραβες (π. 824) (Aθ�να, 1 984), σελ. 85-88. 70. Οι Σuνεχιστές τοu Θεοφάνη uπογραμμίζοuν ότι �ταν σε μεγάλο βαθμό ανεκπαίδεuτος στα στρατιωτικά ζητ�ματα. 7 1 . Έως το 867 μόνο οι Σuρακούσες παρέμεναν σε ελληνι�
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
κά χέρια, όμως και αυτές θα έπεφταν σίιντομα στΎ)V κατox� των Αράβων. 72. Α. Α. Vasilieν, Byzance et les Arabes, τόμο 1 ( Βριξέλες, 1 935), σελ. 2 1 4-2 1 8. Σχετικά με ην ταυτότητα του αρχηγοίι, πιθανότατα �ταν ο Σέργιος Νικητιάης, βλ. PmbZ, τόμο 4, αρ. 6. 664, πράγμα που σημαίνει ότι δεν είχε σκοτωθεί σην επίθε σ'Υ) κατά Τ'Υ)ς Kρ�ης το 843. Οι χερσαίες συγκροίισεις �ταν ελάχιστες έως το 85 1 , όταν επαναλ�φθ'Y)καν οι ετ�σιες επιδρο μές κατά μ�κoς των συνόρων. Οι Βυζαντινοί απάνΤ'Υ)σαν δυνα μικά στις αραβικές επιδρομές και κατ�γαγαν κάποιες νίκες, αν και δεν διαθέτουμε εμπεριστατωμένες αναφορές, βλ. Χρ'Υ)στί δ'Υ)ς, Η κατάκτηση της Κρήτης από τους Άραβες, σελ. 1 64-1 65. 7 3 . DAI Ι, σελ. 2 3 2-2 3 3 ' 11, σελ. 1 86. 74. Th Syn, σελ. 1 62- 1 6 3 ' S. Runciman, The History of the First Buigarian Empire (Λονδίνο, 1 930), σελ. 1 02 . Όπως υπο γραμμίζει ο Bury, ERE, σελ. 385 σ'Υ)μ. 5, φαίνεται απίθανο ότι μια Βουλγάρα πριγκίπισσα είχε αιχμαλωτιστεί και ίιστερα επι στράφ'Υ)κε από τους Βυζαντινοίις, όμως αυτ� 'Υ) μυθικ� ιστορία συνδέεται με η Θεοδώρα. 75. Th Syn, σελ. 1 64 ' στα Annales of St-Bertin, σελ. 1 361 37, ο Hincmar σ'Υ)μειώνει Τ'Υ) διαδικασία του προσ'Υ)λυτισμοίι και δίνει μια ασφαλ� χρονολογία (866) αλλά αγνοεί τον ρόλο των Βυζαντινών ιεραποστόλων. 76. Bury, ERE, σελ. 276-279' Ρ. Lemerle, «L'histoire des Pauliciens d'Asie Mineure d'apres les sources grecques» , ΤΜ 5 ( 1 973), σελ. 1 - 1 44 ' C. Ludwig, «The Paulicians and Ninth Cen tury Byzantine Thought», στο Brubakel' (επιμ. ) , Byzal1tium in the Ninth Cel1tury, σελ. 2 3-35. 77. Th Syn, σελ. 1 72. 78. Πράγμα που ασφαλώς δεν προσιδιάζει σε άγιο, από Τ'Υ) στιγμ� που πολλοί άγιοι Τ'Υ)ς Εκκλ'Υ)σίας επιθυμοίιν να απαλ λαγοίιν από τα υλικά τους πλοίιτ'Υ) ' 'Υ) φιλανθρωπία τους φτά;ι " νει σε σ'Υ)μειο να στεΡ'Υ)σουν τις οικογενειες τους απο' τα β ασικά αγαθά, όπως σΤ'Υ)ν περίπτωσ'Υ) του Φιλάρετου. ,
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Π ΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
79. Πράξεις του Δαβίδ. . . , παράγρ. 29, σελ. 2 1 9-220. 80. Patricia Karlin-Hayter, «L'enjeu d'une rumeur» , J()B 4 1 ( 1 99 1 ), σελ . 85- 1 1 1 , ιδ[ως 88. 8 1 . Μετά τον θάνατο της Μαρ[ας, ο μοναδικός γαμπρός της Θεοδώρας Αλέξιος Μωσ-ηλέ αποσύρθΎ)κε από ΤΎjV Αuλή και παραιτήθΎ)κε από τον τ[τλο τοu καίσαρα. 82. Βλ. C. Angelidi, Pulcheria. La castita nel potere (c. 399c. 455) ( Μ ιλάνο, 1 996), σελ. 1 38. 83. Vinson, «Rhetoric of the Bride Show», σελ. 55-57 · J.-Q. Rosenqνist, The Life of Irene of Chrysobalanton ( οuψάλα, 1 986), σελ. χχίν-χχίχ, για τις ΠΎ)γές ποu ΧΡΎ)σιμΟΠΟ[Ύ)σε ο σuγ γραφέας της ΕψήνΎ)ς. 84. Η ιδέα ότι όλες οι uποΨ�φιες νύφες ε[χαν σταλε[ σΤΎ)ν , , , πρωτεuοuσα για να σuμμετασχοuν σΤΎ)ν επι λογΎ)' επι βε β αιωνει , Ψ Ύ)" μοu οτι τα γαμΎ), λ ια καλλιστεια ' αποτελouv ' σΤΎ)ν ouΤΎ)ν απο σ[α έναν μΎ)χανισμό ποu σuνΟέει πιο στενά ΤΎjV επαpχιακ� ελ[τ με την κεντpικ� κuβέΡνΎ)σΎ) ( βλ . κεφ. 3 ) . Όμως δεν uπάρχοuν μαΡΤUΡ[ες ότι εκατοντάδες φερέλπιδες uποΨ�φιες μετέβΎ)σαν στο Μέγα Παλάτιο απαιτώντας να τοuς επιτραπε[ να σuμμε τάσχοuν. Όποια κι αν ε[ναι Ύ) αλ�θεια, οι αξιωματούχοι ποu �ταν επιφορτισμένοι με αuτ� ΤΎ) διαδικασ[α προφανώς φρόντι σαν να επιλεγούν λ[γες εκλεκτές και κατάλλΎ)λες uποΨ�φιες. 85. Oraison Funebre de Basi1e Ι par son fi1s Leon VI Le Sage, επιμ. 1. Hausherr και Α. Vogt, Orientalia Christiana 26, αρ. 77 ( ΡώμΎ) , 1 932), σελ . 4 2-44, 52-54. 86. Shaun Tougher, « Michael ΠΙ and Basil the Macedonian : just good friends?» σε Liz James (επιμ. ) , Desire and Denial in Byzantium (Άλντερσοτ, 1 999), σελ. 1 49- 1 58. 87. Η Patricia Karlin-Hayter ξεδιάλuνε αuτ� ΤΎjV εκπλΎ) κτικ� εξέλιξΎ) σ' ένα περ[φΎ)μο άρθρο ΤΎ)ς με τον ταιριαστό τ[τλο : «L'enjeu d'une rumeun). 88. Λέων Γραμματικός, σελ. 249. 3 , βλ. C. Mango, «Eudocia Ingerina, the Normans and the Macedonian Dynasty» , ZR VI 1 4/ 1 5 ( 1 973), σελ . 1 7-27. Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
89. Patricia Karlin-Hayter, «Etudes sur les deux histoires du regne de Michael πι», Byzantion 4 1 ( 1 97 1 ), σελ. 452- 496' ο , Γενεσιος ' ' τοu ΘεοφανΎ) ' αναφεροuν και οι Σ uνεχιστες ΤΎ)ν ανα, , , , ποu ειχαν ' μιξΎ) ορισμενων μεσαιων αξιωματικων απομακρuν" Ύ)ταν δ uσαρεσΤΎ)μενοι. ' θ ει' απο, τις θ εσεις τοuς και σuνεπως ' Σε μια αρκετά φανταστικ� αφ�γΎ)σΎ) , αναφέρεται ότι Ύ) αδελ φ� ΤΎ)ς Θεοδώρας, Καλομαρ[α, ποu ε[χε παντρεuτε[ τον Αρσα β�ρ, ΧΡΎ)σψoπoι�θΎ)κε ως σκοπός. Σώζονται αρκετές παραλ λαγές. 90. Ο Bury, ERE, σελ. 469, uπολογ[ζει ην ακριβ� Ύ)μερομΎ) νΙα : 1 5 Μαρτ[οu τοu 856, προσμετρώντας ΤΎ) δεκατετράχρονΎ) σuμβασιλε[α τοu Mιχα�λ και ΤΎ)ς Θεοδώρας στΎjV Ύ)μερoμΎjV[α τοu Σuνεχιστ� τοu Γεωργ[οu τοu Μοναχού, σελ. 823, και προ σθέτοντας σΤΎ) χρονολογ[α τοu ΝΙΚΎ)φόροu. 9 1 . Ο Γενέσιος, 4 . 9 , καταγράφει ΤΎjV ανΎ)σuχ[α ΤΎ)ζ " οι Th Syn, σελ. 1 7 1 . 9 , τον θuμό ης. 92. Σuνεδρ[ασΎ) στις 15 Μαρτ[οu τοu 856, Σuνεχ. Γεωργ[οu τοu Μοναχού, σελ. 82 3 : μόνος αυτοκρατορεΙ 9 3 . Το γεγονός ε[ναι γνωστό από μια σΎ)μαντικ� ΠΎ)γ� : τον Λίβελο τοu Ιγνατ[οu ποu απεuθύνεται στον πάπα Νικόλαο Α' και γράφΤΎ)κε από τον ΘεογνώσΤΎ), Mansi, XVI, σελ. 293-30 1 , ιδ[ως 296C-D. 94. Δεν ε[ναι σαφές αν ο Καριανός ε[ναι ένα άλλο μονα στ�ρι κάποu σΤΎ)ν ΚωνσταντινούπολΎ) � το ανάκτορο ποu οι κοδόμΎ)σε ο Θεόφιλος - κάποιες από τις αδελφές έμειναν στο τα Καριανού, πιθανόν ΤΎ)ν κατοικ[α τοuς ποu τώρα ΧΡΎ)σψο ποιε[το σαν ασφαλές μέρος εγκλεισμού τοuς. Η Ποuλχερ[α, Ύ) μικρότερΎ), και Ύ) Θεοδώρα φα[νεται ότι κατέλΎ)ξαν ση Μο ν� τα Γαστρίου. 95. Βίος ης Θεοδώρας, παράγρ. 1 1 , αγγλ. μτφ. σελ. 377. 96. Βλ. κεφ. 3 , σΎ)μ. 96 και 97, και η λέξΎ)-κλειδ[ εκού �
σιος. 97. Βίος της Θεοδώρας, παράγρ. 1 2 , αγγλ. μτφ. σελ. 378. 98. Στο ίδιο, παράγρ. 1 0 . Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
99. Bury, ERE, σελ. 1 77 σ'ημ. 3 ' βλ. DC ι, κεφ. 69, σελ. 3 3 2 ' J . Β . Bury, «The Ceremonial Book o f Constantine Porphyro gennetosJJ , English Historical Review 22 (1 907), σελ. 209-2 27, 4 1 7- 4 39, ιδίως 4 3 4 . 1 00. Eπιστoλ� του πάπα Νικολάου Α Ι , MGH, Epistulae, τόμο VI, αρ. 95, σελ. 547-548, με ημερομηνία 1 3 Νοεμβρίου του 866. Είναι μία από τις εννέα που στάλθηκαν από τη Ρώ μη στην Aνατoλ� στην προσπάθεια του πάπα να εκθρονίσει τον Φώτιο και να επαναφέρει τον Ιγνάτιο στον πατριαρχικό θρόνο. 1 0 1 . Η χρονολόγηση τ-ης σχέσης του Βασιλείου με τη Θέ κλα δεν είναι σαφ�ς. Αν ο Mιχα�λ Γ' πρόσφερε στον φίλο του την αδελφ� του σαν ένα είδος αποζημίωσης για τον εικονικό «γάμOJΙ του 855, μεσολαβεί μια αρκετά μακριά και ανεξ�γη τη καθυστέρηση ανάμεσα στην εξορία της από το ανάκτορο περί το 858 και την επιστρoφ� της από τα Καριανού, το 863 πε ρίπου. 1 02. Th Syn, σελ. 1 47-1 48. Και πάλι η πληροφορί ανα" ειναι ομως Ι Ι στους Σ υνεχιστες, Ι Ι καφερεται μονο παρα' ξ ενο οτι ταγράφουν τον θάνατο της Θέκλας σε αυτό το σημείο, και ο Ι Ι να εχει Ι Ι β αση στην πραγορος «κατακoΙΤΎ)J! πι θ ανον καποια Ι Ι ματικότητα. Αν η Θέκλα έτρεφε τις όποιες αυτοκρατορικές φιλοδοξίες, η γέννηση του μικρού τ-ης αδελφού Mιχα�λ σί γουρα τις κατέπνιξε, όπως σημειώνει η Patricia Karlin-Hayter στο «L'enjeu d'une rumeunJ, σελ. 1 07- 1 09 . Απ' αυτ� την άπο ψη η Θέκλα είναι πρόδρομος της διάσημης Άννας Koμνην�ς. Ο Α. Ρ. Kazhdan, «Constantin imaginaire. Byzantine legends of the Ninth Century about Constantine the GreatJJ , Byzantion 57 ( 1 987), σελ . 1 96-250, ιδίως 248, προτείνει ότι εδώ η Θέκλα αντικαθιστά πιθανόν τ-η μητέρα της Θεοδώρα με τον ίδιο τρό πο που η αγία Ελένη εκλαμβανόταν ως πρόδρομος της Eιρ� νης, όποτε οι άνδρες συγγραφείς �θελαν να επιτεθούν εμμέ σως στις αυτοκράτειρες του Μεσαίωνα. Οι υπόλοιπες αδελφές φαίνεται ότι επέζησαν της εξορίας τους με τη μητέρα τους και Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
το 867 τη σuνόδεuσαν στην τελεuταία καταγεγραμμένη εμφά νισ� της (βλ. παρακάτω). 1 03. Όπως uπογράμμιζαν ο Bury, ERE, σελ. 1 6 1 - 1 62 , 4 3 4437, και σε ένα αξιομνημόνεuτο απόσπασμα ο Romilly Jenkins, Byzantium. The Imperial Centuries, AD 6 1 0- 1 0 7 1 (Λονδίνο, 1 969 ) , σελ. 1 60- 1 6 1 , η περίοδος 856-867 uπ�ρξε από τις πλέον � ένδοξες στψ ιστορία τοu Βuζαντίοu. Ο Βάρδας σuνέβαλε τα , ' ζ της ανωτερης , παιοειας και στην παμα' λ α στην αναΠΤUι.,η τρωνία τοu πολιτισμοίι, ενώ παράλληλα διαχειριζόταν όλα τα στρατιωτικά και διοικητικά ζητ�ματα. 1 04 . Th Syn, σελ. 207 : ένα πολίι όμορφο ροίιχο κεντημένο με χρuσές πέρδικες, βλ. Γενέσιος, 4 . 2 2 , όποu ο κοντός χιτώ νας ερμψείιεται ως πρόβλεΨη τοu θανάτοu τοu Βάρδα. 1 05. Th Syn, σελ . 204-206. 1 06. Σίιμφωνα με τον Γενέσιο, 4 . 2 4 . 1 07. Λέων Γραμματικός, σελ. 245-246. 1 08. Φώτιος, Ομιλίες χνιι και XVIII, μτφ. Mango, σελ . 290-29 1 , 3 1 1 . 1 09. Η πρόβλεΨη περιλαμβάνεται στο Th Syn, σελ. 2 3 3 , όποu η Θεοδώρα την αποδίδει στον Θεόφιλο · βλ. Σuν. Γεωρ ytou τοu Μοναχοίι, σελ. 82 1 . 1 1 0. Th Syn, σελ . 209-2 1 0, όποu αναφέρεται η κρίσιμη ιστορία για την αμπάρα. 1 1 1 . Γενέσιος, 4 . 28· Bury, ERE, σελ. 447. 1 1 2 . Λέων Γραμματικός, σελ. 2 5 1 -252· βλ. μια διαφορετι κ� εκδoχ� στο Th Syn, σελ. 2 1 Ο, όποu το πτώμα θάβεται uπό προχείτων ανδρών τοu αuτοκράτορα στο Ανάκτορο τα ΑΥ[ου Μάμα (δηλ. ανθρώποuς τοu Mιχα�λ Γ' ποu τώρα δοίιλεuαν για τον Βασίλειο) και δίνεται η ακριβ�ς η μερομψία και ώρα. Πο λίι αργότερα, όταν ο Λέων ΣΤ' αναρρ�θηκε στον θρόνο το 886, η σορός τοu Mιχα�λ μεταφέρθηκε στο μαuσωλείο τοu Κων σταντίνοu στοuς Αγίοuς Αποστόλοuς. Ο Λέων δεν σuμμετεί χε προσωπικά στψ τελετοuργικ� μετακoμιδ� των λειψάνων, όμως η πράξη τοu ερμηνείιεται σαν πράξη εuσπλαχνίας τοu
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
γιου προς τον πατέρα. Με αυτόν τον τρόπο ο Mιχα�λ Γ' συνά ντησε τον Βασίλειο Α' στον θάνατο, όπως καταγράφει και το Περί Βασιλείου τάξεως, DC Π, κεφ. 42, σελ. 642. 1 7- 1 8. 1 1 3 . DC Π, κεφ. 4 2 , σελ. 647. 1 9-20. 1 1 4 . DC Π, κεφ. 42, σελ. 647. 1 6-648.8. 1 1 5. Th Syn, σελ . 1 62 . Χαρακτηριστικό των ιστοριών που διασώζουν οι Συνεχιστές και οι οποίες είναι άγνωστες στους προγενέστερους συγγραφείς. 1 1 6. Bar Hebraeus, σελ. 1 40- 1 42 . 1 1 7. Πράξεις του Δαβίδ. . . , παράγρ. 2 7 , σελ. 245. 1 1 8. Βίος του Μιχαήλ του ΣυγΧέλλου, επιμ. και μτφ. Mary Cunningham ( Μπέλφαστ, 1 99 1 ), παράγρ. 25, σελ. 1 00- 1 0 1 . 1 1 9 . Στο. ίδιο, παράγρ. 36, σελ . 1 22- 1 2 3 . 1 20. Γενέσιος, 4 . 2 6 (αν και ενωρίτερα τ ο αναφέρει ο Ιωάν νης, 3 . 1 5) . Aυτ� είναι η Θεοδώρα του θρίιλου που σημειώνει η Karlin-Hayter, « Deux histoires» , σελ. 495-496.
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ : ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 . Βλ . ((The imperial feminine in Byzantium» , Past and Pre sent 1 69 ( 2000), σελ. 3 -35. 2 . Η Christine Angelidi, Pu1cheria. La Castita a1 Potere (c. 399-c. 455) ( Μ ιλάνο, 1 996), σελ. 1 37- 1 38, υποστηρίζει ότι ίj Πουλχερία αποτέλεσε ένα ιδιαιτέρως σίjμαντικό πρότυπο για την Eιρ�νίj και τη Θεοδώρα. 3. Βλ. Τίj χρ�σιμίj ανάλυσίj Τίjς Pauline Stafford, ((Emma: the Powers of the Queen in the Eleνenth Century» , στο Anne J. Duggan (επιμ. ) , Queens and Queenship in Medieva1 Europe ( Γούντμπριτζ, 1 997), σελ. 3-29, ιδίως 1 0- 1 2 . 4. Klaus Wessel, ((Insignien», Reallexikon der byzantinischen Kunst, τόμο πΙ, σελ . 369- 498. 5. Janet L. Nelson, ((Early Medieνal Rites of Queen-Making and the Shaping of Medieνal Queenship» , στο Duggan, Queens and Queenship, ιδίως σελ . 306-3 1 0. 6. Η συζ�Τίjσίj που ανοίγω στο The Fornlation of Christen donJ (Λονδίνο, 1 989), σελ . 446-448, προϋποθέτει το πλεονέ ΚΤίjμα ενός σταθερού δΙOΙΚίjΤΙΚOύ κέντρου, όμως βλ. Roger Collins, Char1enlagne (Λονδίνο, 1 998), σελ. 1 36 - 1 40. 7. Janet L. Nelson, ((Inauguration rituals» , σΤίj συλλoγ� δο κιμίων της Po1itics and Ritua1 in ΕaΓ1Υ Medieva1 Europe (Λον δίνο, 1 986), σελ. 282-307. 8. ΘεOφάνίjς, ΑΜ 6 2 1 1 , de Boor Ι, σελ . 400. 9 . Α. Χριστοφιλοπούλου, (( Η αντιβασιλεία εις το Βυζά ντιον» , Σύμμεικτα 2 ( 1 970), σελ . 1 - 1 44, ιδίως 1 5-20· Andre Poulet, ((Capetian Women and the Regency: the Genesis of a Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
5 89
ΠΗΓΕΣ - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Vocation» , στο John Carmi Parsons (επιμ. ), Medieval Queen ShiΡ ( Στράοuντ, 1 99 3 ) , σελ. 9 3 - 1 1 6, ιδίως 1 04- 1 1 6. 1 0. The Formation of Christendom (αναθεωρΎ)μένΎ) χαρτό δεΤΎ) έκδοσΎ) , Λονδίνο, 200 1 ).
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
59°
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009
Digitized by 10uk1s, Nov. 2009