Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893)

Η ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1830-1893)

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΣΠΥΡΟΣ ΑΣΔΡΑΧΑΣ, ΓΙΑΝΝΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟς

ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟΣ,

ΗΛΙΟΥ, ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟς Ε .

ΣΚΛΑΒΕΝΊΤΗς

© ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ Πανεπιστημίου 25, Γ ' όροφος, τηλ. 32 38 025

ΣΙΔΗΡΟΥΛΑ ΖΙΩΓΟΥ - ΚΑΡΑΣΤΕΡΓΙΟΥ

Η ΜΕΣΗ Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Σ Η ΤΩΝ Κ Ο Ρ Ι Τ Σ Ι Ω Ν Σ Τ Η Ν ΕΛΛΑΔΑ (1830-1893)

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ

2

ΑΘΗΝΑ 1986

«History knows no formal education b u t male education». C. H .

THURBER

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Μια σειρά φροντιστηριακών μαθημάτων, που είχα αναλάβει από το 1974, έγινε η αφορμή να στραφεί η προσοχή μου στα ιδιαίτερα προβλήματα που παρουσίαζε η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας και η αφετηρία για συστηματική έρευνα γύρω από το πρόβλημα της συνεκπαίδευσης που παρέμενε ώς τότε ανοιχτό για τα σχολεία της Μέσης Παιδείας. Στην πορεία της ερευνάς αυτής διαπίστωσα ότι η διαφοροποίηση στην οργάνωση και στο πρόγραμμα των σχολείων με βάση το φύλο των μαθητών παρουσίαζε ενδιαφέρουσες ιστορικές προεκτάσεις. Διαπίστωσα, για να δώσω ένα παράδειγμα, πώς χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν εκατό χρόνια από την απελευθέρωση για να καθιερωθεί η συνεκπαίδευση στα Δημοτικά Σχολεία και ότι ώς τις αρχές τον αιώνα μας δεν υπήρχαν για τα κορίτσια δημόσια σχολεία Μέσης Παιδείας, ούτε και είχαν το δικαίωμα, όσες μαθήτριες ήθελαν, να εγγραφούν στα δημόσια σχολεία των αγοριών. το Διδασκαλείο αποτελούσε, για πολλά χρόνια, τη μοναδική διέξοδο των μαθητριών που είχαν κάποιες επιστημονικές φιλοδοξίες, και το επάγγελμα της δασκάλας το μόνο όπου είχαν τη δυνατότητα να σταδιοδρομήσουν. Αποφάσισα να μην περιορίσω την ερευνά μου μόνο στη συνεκπαίδευση, παρά να δω, όσο ήταν δυνατό πιο σφαιρικά, την πορεία που ακολούθησε η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας, τους διάφορους παράγοντες που επηρέασαν την εξέλιξη αυτή, καθώς και τα προβλήματα και τις κυριότερες τάσεις που παρουσιάστηκαν κατά τη διάρκεια της εξελικτικής αυτής πορείας.

διδακτορική διατριβή και εγκρίθηκε από τη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Δημοσιεύθηκε το 1983 ώς παράρτημα (αριθμός 38) της Επιστημονικής Ε π ε τηρίδας της Φιλοσοφικής Σχολής. Σ. Ζ. - Κ.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Προηγούμενες έρευνες, αντικείμενο και σκοπός αυτής της εργασίας, όρια και αναγκαίοι περιορισμοί, πήγες και βοηθήματα Η μελέτη, η ανάλυση και η συζήτηση των προβλημάτων της γυναικείας εκπαίδευσης στο 19ο αιώνα απουσιάζει, συνήθως, η αναφέρεται ελάχιστα στη σχετική βιβλιογραφία. για τη θέση της Ελληνίδας στην κοινωνία και για την εξέλιξη της εκπαίδευσης της δεν διαθέτουμε ούτε γενικές ούτε ειδικές αναλύσεις. Πλήθος βασικά προβλήματα παραμένουν ακόμα σε πρωτογενές στάδιο επεξεργασίας. Αυτό οφείλεται στην Ιδιαιτερότητα της γυναικείας εκπαίδευσης, στην ανεπάρκεια των δημοσιευμένων π η γών, καθώς και στο ότι δύσκολα μπορεί κανείς να βρεικαινα χρησιμοποιήσει τις πηγές που υπάρχουν. το υλικό που θα μπορούσε να δώσει μια πιο λεπτομερειακή εικόνα της κοινωνικής καιεκπαιδευτικήςΙστορίας της Ελληνίδας κατά το 19ο αιώνα βρίσκεται, σε μεγάλο ποσοστό, ανεπεξέργαστο στα διάφορα αρχ ε ί α και σε πολλές περιπτώσεις είναι εξαιρετικά δυσπρόσιτο. για όλους αυτούς τους λόγους, στη βιβλιογραφία που υπάρχει, επικρατεί,σεπολλά σημεία, σύγχυση και ασάφεια σχετικά με τη διάρθρωση και τη λειτουργία των Παρθεναγωγείων στο 19ο αιώνα. Η σύγχυση αυτή απλώνεται από τις χρονολογίες ίδρυσης των σχολείων ώς τον τρόπο λειτουργίας των Παρθεναγωγείων. έχονται σε εργασίες σχετικά με την εκπαιδευτική κίνηση στον αιώνα μας δεν καλύπτουν, όπως είναι φυσικό, όλο το φάσμα των

επιμέρους προβλημάτων. την πορεία που ακολούθησε η Δημοτική, η Μέση και η Επαγγελματική Εκπαίδευση των Ε λ λ η ν ί δων ώς το 1954 την περιγράφει η διδακτορική διατριβή της Ελ. Δούκα, που εγκρίθηκε από το Πανεπιστήμιο του Μονάχου 1 , οι αναφορές όμως στην εκπαιδευτική κίνηση του 19ου αιώνα περιορίζονται μόνο σε μια εμπεριστατωμένη γενική θεώρηση. σύντομη αλλά αξιόλογη Ιστορική αναδρομή στο 19οαιώνακαι εντοπίζειμεσαφήνεια και διορατικότητα τα προβλήματα που παρουσίαζε η Μέση Ε κ π α ί δ ε υ σ η των κοριτσιών στη χώρα μας αμέσως μετά την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Ελ. Βενιζέλου το 1929. Τέλος, στις γενικές Ιστορίες της παιδείας, υπάρχουν ορισμένα κεφάλαια που αναφέρονται, εντελώς επιγραμματικά όμως, στην εκπαίδευσητωνκοριτσιών στο 19ο αιώνα 3 .

την πορεία που ακολούθησε η Μέση Εκπαίδευση των κοριτ στη χώρα μας. Όμως γίνεται φανερό ότι δεν υπάρχει για το μα αυτό ειδική και συστηματική έρευνα. Η

διαπίστωση ότι δεν μελετήθηκε συστηματικά η πορεία πουακολούθησεηΜέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ε λ λάδα είναι ένα γεγονός που κάνει απαραίτητη την έρευνα του θέματος αυτού, για να συμπληρωθεί ένα σημαντικό κενό στην Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης. Ε π ε ι δ ή είναι δύσκολο να κρίνει κανείς σωστά ένα κοινωνικό

land,

1. Ε. Dukas, Ein Beitrag zur Frage der Frauenbildung in GriechenDiss. Μόναχο 1955. 2. Λ. Κόττου, «η εκπαίδευση των Ελληνίδων από το 1830έωςσημερα»,

359-404. 3. Βλ. Σ. Τζουμελέας - Π . Παναγόπουλος, η εκπαίδευσή μας στα τελευταία εκατό χρόνια,' Αθήναι 1933, σ. 115 - 118" Χρ. Λέφας,Ιστορίατης Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1942, σ. 28 - 32 και 258 - 263" Α. Ισηγόνης, Ιστορία της Παιδείας, Ρόδος 1958, σ. 327 - 335.

ζήτημα όπως η εκπαίδευση, και προπάντωνναεκτιμήσειτην πρόοδο του, αν δεν παρακολουθήσει την εξέλιξή του από το π α ρελθόν, αποφάσισα να ξεκινήσω από τα θεμέλια και να ερευνήσω: α) την πορεία που ακολούθησε η ΜέσηΕκπαίδευσητων κοριτσιών από την απελευθέρωση ώς το 1893, περίοδοπουτα Παρθεναγωγεία λειτουργούσαν χωρίς ειδικό οργανωτικό νόμο. Κύριος στόχος της έρευνας αυτής είναι να δοθεί μια κατά το δυνατό ολοκληρωμένη εικόνα της Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς των κοριτσιών, όπως διαμορφώθηκε στο 19οαιώνα.ναεπισημανθεί,πιο συγκεκριμένα, το είδος των σχολείων και ο τρόπος που λειτουργούσαν, να προσδιορισθεί η θέση που είχαν στο γενικότερο εκπαιδευτικό σύστημα και να γίνουν οι ανάλογες συγκρίσειςμετααντίστοιχα σχολεία των αγοριών. Παράλληλα αναλύονται οι διάφορες προσπάθειες που έγιναν την εποχή αυτή για ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις στον τομέα της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών. β) τα εκπαιδευτικά προβλήματα, τις Ιδιομορφίεςκαιτις κυριότερες τάσεις που επικράτησαν στην πορεία της Μέσης Ε κ παίδευσης των κοριτσιών. Καταβάλλεται εδώ προσπάθεια να δοθεί, με όσο γίνεται μεγαλύτερη πληρότητα και αντικειμενικότητα, η εικόνα του πνεύματος που επικρατούσετηνεποχήαυτήγια τη γυναικεία εκπαίδευση, με σχετική ανάπτυξη της εκπαιδευτικής πολιτικής του κράτους και της εκπαιδευτικής φιλοσοφίας. Ε π ι διώκονται επίσης, ώς ένα βαθμό, άμεσες συσχετίσεις με τα π α ράλληλα κοινωνικά και πολιτικοοικονομικά γεγονότα της εποχής, η έμφαση όμως δίνεται στο γυναικείο κίνημα και τις επιδιώξεις του. θούν, σε περιορισμένη έκταση, και ορισμένοι άλλοι τομείς, που δεν καλύπτονται Ικανοποιητικά από τη σχετική βιβλιογραφία: α) Οι αναφορές στη Δημοτική Εκπαίδευση περιορίζονται σεορισμέναβασικά στοιχεία και είναι πιο λεπτομερειακές για τα πρώτα χρόνια, επειδή τότε τοποθετούνται οι βάσεις της εκπαίδευσης των κοριτσιών και επειδή τα στοιχεία αυτά δεν είναι γνωστά. β) Η εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης στον υπόδουλο

ελληνισμό είναι από τους παράγοντες που επηρεάζουν, την ε π ο χ ή αύτη, σε πολλά σημεία, την εκπαίδευση στο ανεξάρτητο κράτος, αφούηεπικοινωνίαείναι συνεχής και οι αλληλεπιδράσεις αναπόφευκτες και οπωσδήποτε μεγάλης σημασίας και για τους δύο χώρους. Η έρευνα προς την κατεύθυνση αυτή επεκτάθηκε σε περιορισμένα πλαίσια για να γίνουν μόνο ορισμένες συγκρίσεις και παρατηρήσεις. γ ) η έλλειψη ειδικής βιβλιογραφίαςπουνααναφέρεταιστην κοινωνική θέση της Ελληνίδας στο 19ο αιώνα, στη διαμόρφωση του γυναικείου κινήματος, και στις πρώτες προσπάθειεςγιατη συμμετοχή της γυναίκας στην κοινωνική και πνευματική ζωή του τόπου αποτέλεσε την τρίτη βασική δυσκολία για την ολοκλήρωση της εργασίας αυτής. Η Ιστορία του γυναικείου κινήματος αποτελείοπωσδήποτεσημαντικό παράγοντα για την κατανόηση καιερμηνείαπολλών σημείων της γυναικείας εκπαίδευσης αφού ηαλληλεπίδρασητωνδύο αυτών παραγόντων είναι στενή και θ καθένας συντελεί καθοριστικά στη διαμόρφωση και την εξέλιξη του άλλου. Η σπουδαιότητα του παράγοντα αυτού, σε συνδυασμό με τη σύγχυση που επικρατεί στη βιβλιογραφία σχετικά με πληροφορίες που αναφέρονται στο 19ο αιώνα, με έκαναννααποτολμήσω ένα διάγραμμα των πρώτων προσπαθειών των Ε λ λ η νίδων, βασισμένο σε πρωτογενείς πηγές. Χρονικά η ερευνά αυτή περιορίστηκε στο 19ο αιώνα γιατί, οπωσδήποτε,θαξέφευγε από τα όρια μιας διατριβής η μελέτη πουθαέφτανε ώς τη σύγχρονη εποχή, μια που πρόκειται για μεγάλη χρονική περίοδο και θα ήταν εξαιρετικά δύσκολοναοργανωθεί περίοδο αύτη χαρακτηρίζει ένας έντονος και Ιδιαίτερος προβληματισμός σε ό,τι έχει σχέση με την εκπαίδευση των κοριτσιών. η Ιδιαιτερότητα των προβλημάτων της Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς των κοριτσιών απασχολεί με τόση ένταση τους παιδαγωγούς, την κοινωνία και την πολιτεία, που ο 19ος αιώνας μπορεί δίκαια να χαρακτηριστεί αιώνας προβληματισμού και αμφιβολιών.

1830 και 1893. Ως αφετηρία θεωρήθηκε το 1830 γιατί τη χρονιά αυτή Ιδρύθηκε το πρώτο δευτεροβάθμιο σχολείο για τα κορίτσια, το Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο του δήμου της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς .μετο 1893 κλείνει η περίοδος που εξετάζουμε, γιατί τη χρονιά αυτή δημοσιεύονται από το Υπουργείο Παιδείας τα πρώτα προγράμματα μαθημάτων για τα Παρθεναγωγεία της χώρας που λειτουργούσαν ώς τότε χωρίς ειδική νομοθετική ρύθμιση.

Σχετικά με την έννοια της Μέσης Εκπαίδευσης 1 παρατηρούμε ότι ώς σχολεία Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς θεωρούνται τα δευτεροβάθμια σχολεία της εποχής αυτής που δέχονται για εγγραφή μαθήτριες που έχουν τελειώσει το Δημοτικό Σχολείο. στην κατηγορία των σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης συμπεριλαμβάνονται καιταΔιδασκαλεία θηλέων, αφού στην ουσία είναι δευτεροβά θμια σχολεία που λειτουργούν μαζί με τα Παρθεναγωγεία, δηλαδή με κοινό πρόγραμμα μαθημάτων 2 .

Η εργασία αυτή δεν εξετάζει τα ξένα σχολεία, που τα περισσότερα Ιδρύθηκαν από μοναχικά τάγματα για παιδιά καθολικών κυρίως και όπου φοιτούσε, σύμφωνα με πληροφορίες της εποχής, και ένας μεγάλος αριθμός μαθητριών του «Ανατολικού Δ ό γ τος» 3 . τα σχολεία όμως που ίδρυσαν ξένοι, Ιεραπόστολοι κυρίως, αποκλειστικά για τις Ελληνίδες, συμπεριλαμβάνονται στον κα1. Οι όροι «Μέση Εκπαίδευση» και «Μέση Παιδεία» χρησιμοποιούνται ώς ταυτόσημοι. ο κύκλος των σχολείων της δημόσιας Μέσης Εκπαίδευσης περιλαμβάνει, την εποχή αυτή, τα Ελληνικά Σχολεία και τα Γυμνάσια. 2. από το 1834 η πολιτεία τοποθέτησε τις μαθήτριες που σπούδαζαν με υποτροφία του κράτους για να γίνουν δασκάλες σε ιδιωτικά Παρθεναγωγεία. Από τα σχολεία αυτά οργανώθηκαν πιο συστηματικάεκείναπου συντηρούσε η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία και έτσι η πολιτεία αναγνώρισε απότο1861 ώς Διδασκαλεία θηλέων τα σχολεία αυτά που συνέχιζαν όμως, παράλληλα, να λειτουργούν και ώς Παρθεναγωγεία. 3. η «ιδιοτυπία» των σχολείων αυτών απαιτεί ξεχωριστή διαπραγμάτευση και για τον τρόπο που ήταν οργανωμένα και για τους γενικότερους σκοπούς που επιδίωκαν.

κατάλογοτωνυπόλοιπων Ιδιωτικών σχολείων της περιόδου αυτής.

ανάγκηναερευνηθούνοιπηγές και να αναζητηθούν εκεί οι απαντήσεις. Η τεκμηρίωση της εργασίας αυτής στηρίχτηκε στη χρησιμοποίηση ανέκδοτου υλικού και στη διερεύνηση πηγών της εποχής.πιοσυγκεκριμένα: τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, το Αρχείο της Σχολής Hill, τα Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, Κανονισμοί και Προγράμματα μαθημάτων των Παρθεναγωγείων της εποχής, Πρακτικά Συλλόγων, Ε κ θ έ σ ε ι ς Υ π ο υ ρ γ ώ ν και Ε π ι θ ε ω ρ η τ ώ ν , η Ε φ η μ ε ρ ί δ α της Κυβερνήσεως, η Ε φ η μ ε ρ ί δ α των Συζητήσεων της Βουλής, Συλλογές Νόμων, Ε γ κ υ κ λ ί ω ν και Διαταγμάτων, Περιοδικά και Η μερολόγια της εποχής 1 , αποτέλεσαν τις βασικές πηγές των δεδομένων της εργασίας αυτής. Η μακροχρόνια έρευνα στις παραπάνω πηγές αποκάλυψε ένα τεράστιο υλικό ανεπεξέργαστο, που δημιουργούσε όμως μια νέα σειρά από προβλήματα: δυσχέρειες στην ταξινόμηση του υλικού, φόβοι για τυχόν αναχρονισμούς —η άγνοια πολλών σημείων μπορούσε κάθε στιγμή να οδηγήσει σε αυθαίρετα συμπεράσματα— η ένταξη των κειμένων στο περιβάλλον τους για να φανεί τί πραγματικά αντιπροσωπεύουν, αποτέλεσαν τους κυριότερους προβληματισμούς. Όλες οι παραπάνω δυσκολίες ήταν ιδιαίτερα σοβαρές, αλλά πίστεψα π ώ ς έπρεπε να ολοκληρώσω την προσπάθεια αυτή έστω και με κίνδυνο να υπάρξουν ορισμένα κενάκαινα

πιο

τον

1. η επιλογή των περιοδικών έγινε με κριτήριο το περιεχόμενο τους. Δηλαδή αποδελτιώθηκαν πρώτα τα εκπαιδευτικού περιεχομένου και τα γυναικεία περιοδικά. Από τα υπόλοιπα —την εποχή αυτή κυκλοφορεί ένας μεγάλος αριθμός περιοδικών— αποδελτιώθηκαν εκείνα που αντιπροσωπεύουν φιλεκπαιδευτικούς και φιλολογικούς συλλόγους μαζί μεταδυοαπότα γνωστά περιοδικά της εποχής την Πανδώρα και την Εστία, που η μακροβιότητά τους εξασφαλίζει μια συνολική εικόνα της εποχής. τα Ημερολόγια αποτέλεσαν πολύτιμη πηγή πληροφοριών, επειδή δημοσιεύουν αγγελίες των σχολείων με περιληπτικές εκθέσεις για το είδος του σχολείου και τρόπο που λειτουργούσε.

μείνουν ανοιχτά για νεότερες αναζητήσεις πολλά θέματα,πουθα συμπληρωθούν από κατοπινούς ερευνητές. Η πορεία που ακολούθησα για την επεξεργασία των δεδομένων είναι: συγκέντρωση του υλικού, ταξινόμηση των δεδομένων σε κατηγορίες και παραπέρα κριτικήανάλυση,οργάνωσητων δεδομένων με τέτοιο τρόπο που να είναι δυνατή η παρουσίαση τους σε πίνακες, επισκόπηση και ανάλυση των δεδομένων, συμπεράσματα. Όσα περιέχει το πρώτο μέρος της εργασίας αυτής αφορούν τη θέση και την εκπαίδευση της Ελληνίδας στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, χωρίς να εξετάζονται λεπτομερειακά τα Ιδιαίτερα προβλήματα της εποχής αυτής. Η επισκόπηση αυτή έχει σκοπό να αποσαφηνίσει μερικά από τα γενικά προβλήματα που σχετίζονται με την εκπαίδευση της Ελληνίδας στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και κυρίως να προσδιορίσει τα στοιχεία εκείνα που επηρέασαν σε μεγάλο η μικρό βαθμό την κατοπινή εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης στο ελεύθερο κράτος. Αυτά αντιστοιχούν στις χρονικές υποδιαιρέσεις που κρίθηκε αναγκαίο να χωριστεί το διάστημα των χρόνων 1830 - 1893. σε καθεμιά από τις χρονικές αυτές περιόδους εξετάζεται αναλυτικά η χρονολογική εξέλιξη των σχολείων, τα είδη και η λειτουργία τους, και δίνονται στατιστικά στοιχεία και πίνακες.γιανααποσαφηνισθεί το είδος των Παρθεναγωγείων, που λειτουργούσαν την εποχή αυτή χωρίς ειδικό οργανωτικό νόμο, γίνονται συχνά συγκρίσεις με τα αντίστοιχα δευτεροβάθμια σχολεία των αγοριών, καθώς και ορισμένες παρατηρήσεις στον τρόπο που λειτουργούσαν τα Παρθεναγωγεία στον υπόδουλο ελληνισμό. Η πρώτη περίοδος εκτείνεται ώς το 1861, οπότε έχουμε την πρώτη επίσημη αναγνώριση από το κράτος του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ώς Διδασκαλείου θηλέων, και η δεύτερη ώς το 1893, χρονιά που δημοσιεύονται τα π ρ ώ τ α προγράμματα που ρυθμίζουν τη λειτουργία των Παρθεναγωγείων. 2

εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις στη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών. πιο ειδικά, αναφέρονται τα προβλήματα που απασχολούν την εκπαιδευτική σκέψη και η θέση που παίρνουν σ' αυτά διανοούμενοι και παιδαγωγοί της εποχής, τα εκπαιδευτικά νομοσχέδια που προτάθηκαν και ο αγώνας και οι διεκδικήσεις των Ε λ λ η νίδων για Ανώτερη Εκπαίδευση και βελτίωση της Μέσης.

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΗ ΕΛΛΑΔΑ (Σύντομη ιστορική αναδρομή) Μ ε τ ά την τ ο υ ρ κ ι κ ή κ α τ ά κ τ η σ η , τα μ ο ν α σ τ ή ρ ι α η ο ν ά ρ θ η κ α ς τωνε κ κ λ η σ ι ώ να π ο τ ε λ ο ύ ντιςμ ι κ ρ έ ς π α ι δ ε υ τ ι κ έ ς

εστίες,

τα

«κοι-

νά» σ χ ο λ ε ί α , ό π ο υ οι μ ο ν α χ ο ί και οι Ιερείς δ ί δ α σ κ α ν σε λ ι γ ο σ τ ο ύ ς μαθητές ανάγνωση, γραφή

και

στοιχειώδεις γνώσεις αριθμητι-

κής1. Διαφορετική κ ά π ω ς ήταν η κατάσταση

της

π α ι δ ε ί α ς στις

1. για την παιδεία στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας βλ. Κ. Κούμας, Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας, τ. IB' (τα σχετικά με τον ελληνικό διαφωτισμό), Βιέννη 1832, φωτομ. επανέκδοση, Αθήνα 1966" Μ. Παρανίκας, Σχεδίασμα περί της εν τω Ελληνικώ Έθνει καταστάσεως των γραμμάτων από αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι των αρχών της ενεστώσης εκατονταετηρίδος, Κωνσταντινούπολις 1867' Κ. Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία, Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής εθνεγερσίας (14531821), Αθήναι 1868· G. Chassiotis, L'instruction Publique chez les Grecs depuis la prise de Constantinople par les Turcs jusqu'à nos jours, Παρίσι 1881· M. Γεδεών, η πνευματική κίνησις του γένους κατά τον IH' και Ιθ' αιώνα (εκδ. φροντίδα Α. Αγγέλου- Φ. Ήλιου), « Ε ρ μ ή ς » , Αθήνα1976' Τρ. Ευαγγελίδης, η παιδεία επί Τουρκοκρατίας, τ. Α'-Β', Αθήναι 1936 (απαραίτητο συμπλήρωμα: Κ.Θ. Λάππας, Ευρετήριον, Αθήναι 1973)* Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. από τις πρώτες ρίζες ώς την εποχή μας, «Ίκαρος», Αθήνα 1985' Απ. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Ν έ ο υ Ελληνισμού, τ. Β', Θεσσαλονίκη 1964 και τ . Δ ' , Θεσσαλονίκη 1973 και του ίδιου, «η δράση των Ελλήνων λογίων στη Δύση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, «Εκδοτική Αθηνών», τ. Ι ' ,

λατινοκρατούμενες ελληνικές περιοχές, κυρίως στην Κρήτη, όπου συγκεντρώθηκαν μαθητές και λόγιοι από την τουρκοκρατούμενη χώρα. το ενδιαφέρον για την παιδεία δυναμώνει από τα μέσα του 16ου αιώνα, μετά τη λήξη των πολεμικών αναστατώσ στον ελληνικό χώρο. Έ τ σ ι , το 17ο αιώνα με την προστασία του κλήρου και την οικονομική ενίσχυση των έμπορων, τα «κοινά» σχολεία πολλαπλασιάζονται τόσο στην ηπειρωτική Ε λ λ ά δ α όσο καιστανησιά. Παράλληλα, αρχίζουν να διαμορφώνονται σε με ρικά εμπορικά κέντρα πνευματικοί πυρήνες που ξεχωρίζουν με τηνακτινοβολίατους.

πνευματική πρόοδο σε πολλές περιοχές, είναι η οικονομική άνθηση του ελληνισμού, το πνευματικό κίνημα του διαφωτισμού και οιανακατατάξειςστηνελληνική κοινωνία, κυρίως με τη μορφοποίηση μιας οικονομικά Ισχυρής τάξης έμπορων. από ατομικές πρωτοβουλίες π ρ ώ τ α και ύστερα με τη συμβολή των κοινοτήτων Ιδρύονται συνέχεια καινούρια σχολεία. Έ τ σ ι στο τέλος του 18ου αιώνα, σύμφωνα με πληροφορίες λογίων της εποχής, «κοινά» σχολεία λειτουργούν σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο, για μεγαλύτερο η μικρότερο χρονικό διάστημα. Αποτέλεσμα του φιλεκπαιδευτικού αυτού ζήλου των Ε λ λ ή ν ω ν και των προσπαθειών που καταβάλλουν οι Φαναριώτες, οι πλούσιοι έμποροι και οι φωτισμένοι ανώτεροι και ανώτατοι κληρικοί είναι να εξελιχθούν μερικά σχολεία σε αξιόλογες εστίες που προώθησαν σημαντικά την παιδεία" έτσι, στις αρχές του 19ου αιώνα η ανάγκη των γραμμάτων καιηπρόοδος που εξασφαλίζει η επιστήμη και η γνώση έγινε α σθητή σε ολόκληρο πια τον ελληνισμό. 1974, σ. 357-361· Γ . Ζώρας, «Ελληνική γλώσσα, διδασκαλία, Ακαδημίες, εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , σ. 361-364" Α. Αγγέλου, «η παιδεία στην Κρήτη και στα Επτάνησα», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , σ. 377-379, του ίδιου, «η εκπαίδευση», Ιστορία τουΕλληνικούΈθνους,τ. ΙΑ', σ. 306-328" και Χρ. Πατρινέλλης, «από τηνΆλωσηώς τις απαρχές της πρώτης αναγεννήσεως της παιδείας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I', σ. 367-376.

Κάτω ότι

δεν

από

τις

μπορούμε

γενικές να

αυτές

προϋποθέσεις

αναφερθούμε

σε

είναι

οργανωμένη

αυτονόητο εκπαίδευση

των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν . Ε ί ν α ι κ ο ι ν ή η δ ι α π ί σ τ ω σ η ό τ ι ο α ν α λ φ α β η τ ι σ μ ό ς των γ υ ν α ι κ ώ ν α π ο τ ε λ ε ί την π ε ρ ί ο δ ο

και

του

α ι ώ ν α της Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ί α ς π α ν ε λ λ ή ν ι ο φ α ι ν ό μ ε ν ο 1 .

τελευταίου η

ακόμα

Ελληνίδα

ζ ο ύ σ ε στα χ ρ ό ν ι α τ η ς Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ί α ςε ν τ ε λ ώ ςα π ο μ ο ν ω μ έ ν ηαπό κοινωνική

άποψη2.

Η

υ φ α ν τ ι κ ή και το κ έ ν τ η μ αα π ο τ ε λ ο ύ σ α ντη

β α σ ι κ ή α π α σ χ ό λ η σ η αλλά και την κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ή π α ι δ ε ί α των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν 3 . Σ τ α δ ι α κ ά ό μ ω ς η θ έ σ η της Ε λ λ η ν ί δ α ςα λ λ ά ζ ε ι .στην κ ί ν η σ η αυτή π ρ ω τ ο σ τ α τ ο ύ ν οι ξ ε ν ι τ ε μ έ ν ο ι στις μ ε γ ά λ ε ς π α ρ ο ι κ ί ε ς του εξωτερικού. στις χ ώ ρ ε ς ζουν, γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν

την

άνεση,

της

Ευρώπης

οι

Ελληνες

πλουτί-

μ ο ρ φ ώ ν ο ν τ α ι , γ ί ν ο ν τ α ιοια ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ι

1. Σύμφωνα με τον άγγλο περιηγητή R . Chandler (1765) οι Ελληνες δεν κρίνουν απαραίτητη τη μόρφωση για τις γυναίκες. Γυναίκες που γνωρίζουν ανάγνωση και γραφή θεωρούνται εξαιρετικά μορφωμένες (Κ. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Β', Αθήνα 1973, σ. 294). και ο Ch. Rulhiere που επισκέφθηκε το 1798 τη Ζάκυνθο παρατηρείότιη έλλειψη κάθε μορφής παιδείας ήταν γενική στο νησί,αλλάηαμάθειατων γυναικών ήταν απίστευτη. Καταδικασμένες να ζουν κλεισμένες μέσα στο σπίτι από τα μικρά τους χρόνια, δεν διδάσκονταν τίποτα (Κ. Σιμόπουλος, S.71., σ. 779). ο E d . Clarke παρατηρεί ότι το 1801 και στην Αθήνα ακόμα, η ανάγνωση και η γραφή αποτελούσαν άγνωστα πράγματα για τον γυναικείο πληθυσμό (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Γ 1 , Αθήνα 1975, σ. 72). ο J . H a n s o n παρατηρεί, επίσης, ότι και στη Σμύρνη (1813) λίγες γυναίκες είναι εκείνες που διαβάζουν η παίζουν κιθάρα και ακόμα λιγότερες εκείνες που μπορούν να γράψουν (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Γ 3 , Αθήνα 1975, σ. 560, υποσ. 1). 2. «Ως εκ της αυστηρότητος των ηθών τα κοράσια σπανίως εξήρχοντο των οικιών ασχολούμενα περί τα οικιακά έργα» (Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α', σ. 63). οι περιηγητές που επισκέφθηκαν την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα παρατηρούν πώς οι νέες έβγαιναν σπάνια έξω από το σπίτι,καιστην εκκλησία πήγαιναν μονάχα την ημέρα του γάμου τους (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β', σ. 234). ο φόβος των Τούρκων ήταν, σύμφωνα με τους περιηγητές, η κύρια αιτία του περιορισμού αυτού (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β', σ. 65 και 293). 3. Δημ. Λουκάτος, «Λαϊκός βίος», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ', σ. 277.

σωποι μιας νέας τάξης, των αστών. Πολλοί απ' αυτούς ξαναγυρίζουν στις πατρίδες τους μεταφέροντας πλούτο, νέες αντιλήψεις ζ ω ή ς , νέες πολιτικές και κοινωνικές Ιδέες. στις πόλεις της Ευρώπ η ς η ελληνική οικογένεια έρχεται σε άμεση επαφή με ένα νέο κόσμο εμπειριών, ο οποίος πλουτίζει την κοινωνική δομή του ελληνισμού. « Η επίπλωση, η δίαιτα, η ενδυμασία, οι σχέσεις ανάμεσα στα άτομα και ανάμεσα στα φύλα, δηλαδή αυτό που ονομάζονταν τότε χρηστοήθεια, θα υποστούν σιγά σιγά βαθύτατες μεταβολές από την επαφή με το δυτικό κόσμο και από τη γοητεία που προξενεί η επαφή αυτή» 1 . από το 17ο αιώνα ξεχωριστή είναι η θέση της γυναίκας στον κύκλο των Φαναριωτών. Οι Φαναριώτισσες αποκτούν ξεχωριστή θέση στην κοινωνία και στην οικογένεια 2 και πολλές απ' αυτές διακρίνονται για τη μόρφωση τους καιγιατην αγάπη τους για τη μουσική, το θέατρο και την ποίηση 3 . από τις αρχές του 18ου αιώνα αρχίζει και στον υπόδουλο ελληνισμό η εμπορική ακμή που έχει ανυψώσει ήδη τον ελληνισμό του εξωτερικού. το εμπόριο δυναμώνει σταδιακά μέσα στην αυτοκρατορία,επεκτείνεταιπρος τη Δύση και δημιουργεί πολλ πλούς δεσμούς με αυτή, φυσικά όχι μόνον οικονομικούς. Η οικονομική άνεση που εξασφάλισαν με το εμπόριο πολλές οικογένειες, έδωσε τη δυνατότητα για ταξίδια στη Δύση, ταξίδια όπου οι γυναίκες και οι κοπέλες έρχονταν σε επαφή με τα ήθη των δυτικών χωρών και μάθαιναν ξένες γλώσσες. και η επαφή βέβαια Ε λ λ ή νων και δυτικών στα ίδια εμπορικά κέντρα επηρεάζει οπωσδήποτε τον τρόπο ζωής και τις συνήθειες των πρώτων 4 . στα νησιά

1. Κ.Θ. Δημαράς, «το Σχήμα του Διαφωτισμού», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ', σ. 331. 2. στα 1770 ο περιηγητής Ε . Habessi παρατηρεί πώς οι Ελληνίδες του Φαναριού έχουν εξασφαλίσει στην οικογένεια και την κοινωνία παρόμοια με τις Ευρωπαίες της εποχής (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β', σ. 350). 3. Βλ. σχετικά σ. 27-28 αύτης της εργασίας. 4. ο περιηγητής J . H a n s o n που επισκέφθηκε στα 1813 τη Σμύρνη μας πληροφορεί ότι, επειδή υπήρχε μεγάλη παροικία ξένων στη Σμύρνη, οιΕλληνίδεςμάθαιναν και μιλούσαν Ιταλικά και γαλλικά (Κ. Σιμόπουλ

του Α ι γ α ί ο υ και Ι δ ι α ί τ ε ρ α στις Κ υ κ λ ά δ ε ς , οι π ε ρ ι η γ η τ έ ς

επιση-

μ α ί ν ο υ ν μ ε γ ά λ η δ ι α φ ο ρ ά στην κ ο ι ν ω ν ι κ ή θ έ σ η και τις ε λ ε υ θ ε ρ ί ε ς πουα π ο λ α μ β ά ν ο υ νοιγ υ ν α ί κ ε ς σε σ ύ γ κ ρ ι σ η

με

την

ηπειρωτική

Ε λ λ ά δ α . οι ε π ι δ ρ ά σ ε ι ς των δ υ τ ι κ ώ ν ( μ ό ν ι μ ο ι κ ά τ ο ι κ ο ι , π ε ρ ι η γ η τ έ ς , έ μ π ο ρ ο ι ) , η α ν ά π τ υ ξ η του ε μ π ο ρ ί ο υ

και

της

συγκοινωνίας,

τα ε ι δ ι κ ά π ρ ο ν ό μ ι α και μ ε ρ ι κ έ ς ι δ ι α ί τ ε ρ ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς στη ζ ω ή των νησιωτών1,

εξασφάλισαν

ευνοϊκές

προϋποθέσεις

για

τη

βελτίωση

αυτή . Π α ρ ό λ ο ό μ ω ς που η θέση τ η ς Ε λ λ η ν ί δ α ς στην ο ι κ ο γ έ ν ε ι α και στην κ ο ι ν ω ν ί α

βελτιώνεται

νισμού της διασποράς,

στα

σταδιακά

( σ τ ι ς π α ρ ο ι κ ί ε ς του ε λ λ η -

ν η σ ι ά του Α ι γ α ί ο υ

και

του

Ιονίου,

στα ε μ π ο ρ ι κ ά κ έ ν τ ρ α της η π ε ι ρ ω τ ι κ ή ς Ε λ λ ά δ α ς και κ υ ρ ί ω ς στους φ α ν α ρ ι ώ τ ι κ ο υ ς κ ύ κ λ ο υ ς τ η ς Π ό λ η ς και των π α ρ α δ ο υ ν ά β ι ω ν ή γ ε -

ό.π., τ. Β', σ. 560, υποσ. 1). στην Αθήνα τα αποτελέσματα της οικονομικής και κοινωνικής ανόδου της πόλης είναι ολοφάνερα και στην αντίστοιχη βελτίωση της κοινωνικής θέσης της γυναίκας, όπως φαίνεται καθαρά από τις διηγήσεις των περιηγητών: έτσι ο Ch. Tomson το 1730, ο L e R o y το 1754, ο R . Chandler το 1765 και ο J . v o n Riedesel το 1768 παρατηρούν ότι οι Αθηναίες ζουν απομονωμένες στα σπίτια τους (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β', σ. 167, 278, 293 και 307). στις αρχές του 19ου αιώνα όμως η θέση αυτή αλλάζει και ο S. Guller, στα 1820, παρατηρεί ότι μερικές Αθηναίες μιλούσαν με άνεση ιταλικά και διακρίνονταν για την ευγενική συμπεριφορά τους (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Γ 2 , σ. 592). 1. η μακρόχρονη απουσία των ανδρών υποχρέωνε σε πολλά άγονα νησιά τις γυναίκες να παίξουν ενεργό ρόλο στην ανάπτυξη της οικονομίας με τα είδη που κατασκεύαζαν οι ίδιες και που ήταν κυρίως μεταξωτά και βαμβακερά υφάσματα και διάφορα πλεκτά. η ανάγκη αυτή υποχρέωνε τις νησιώτισσες να κινούνται ελεύθερα έξω από το σπίτι και να μαθαίνουν ξένες γλώσσες για να έχουν τη δυνατότητα να πουλήσουν τα είδη που κατασκεύαζαν στους ξένους εμπόρους και περιηγητές. ο J . Galland (1747), ο Α. Bisani (1788), ο J . G a l t (1810) και πολλοί άλλοι περιηγητές αναφέρονται στο είδος αυτό της εμπορικής συναλλαγής (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β', σ. 227, 495 και 549). 2. η κοινωνική ζωή της Χίου, για παράδειγμα, θυμίζει στον Μ. E n e m a n (1711) και στον Ρ . G u y s (1748) την Ευρώπη (Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Β', σ. 65 και 234).

ηγεμονιών), ειδική φροντίδα για τη μόρφωση των κοριτσιών υπάρχει την εποχή αυτή μόνο σε ορισμένες κοινωνικές τάξεις, των πλούσιων εμπόρων και κυρίως των Φαναριωτών, η εκπαίδευση των όποιων διαμορφώνεται κάτω από εντελώς ειδικές συνθήκες. την ευθύνη για τη μόρφωση των κοριτσιών αυτών αναλαμβάνουν οι «οικοδιδάσκαλοι». ο θεσμός της οικοδιδασκαλίας, όμως, «παρά τις αιχμές τις οποίες είναι ενδεχόμενο να παρουσιάσει, δεν επηρεάζει τη γενική εκπαιδευτική εικόνα της εποχής» 1 . Γίνεται επομένως φανερό, ότι με τον τρόπο που διαμορφώθηκε η γυναικεία εκπαίδευση την εποχή αυτή δεν είναι εύκολο να επιβιώσουν Ιστορικά τεκμήρια, που να δίνουν με τρόπο ικανοποιητικό την εξέλιξή της. Η ατέλεια της εικόνας αυτής μπορεί να αμβλυνθεί κάπως αν στρέψουμε τις αναζητήσεις μας προς άλλες κατευθύνσεις, όπως π . χ . στις γυναίκεςπουαντιγράφουνκαι έχουν στην κατοχή τους διάφορους κώδικες, στις γνωστές λόγιες γυναίκες (μοναχές και κοσμικές), στα σχολεία που λειτουργούσαν σε ορισμένα μοναστήρια — για τις μοναχές κυρίωςαλλάκαι για κοπέλες από τις γύρω περιοχές. αν και πιο χαμηλά από την ανδρική, δεν παρουσιάζει διακοπή σε καμιά στιγμή του μεταγενέστερου ελληνισμού» 2 . Α π ό τους πρώτους ακόμα αιώνες της Τουρκοκρατίας είναι γνωστά τα ονόματα γυναικών που αντιγράφουν η έχουν στην κατοχή τους ορισμένους κώδικες, τα ονόματα λογίων γυναικών, τα ονόματα οικοδιδασκάλων για τα κορίτσια πλούσιων έμπορων η αρχοντικών οικογενειών, καθώς και η φήμη ορισμένων μοναστηριών όπου οι καλόγριες η οι κοπέλες από τις γύρω περιοχές διδάσκονται την ελληνική γλώσσα, μουσική και χειροτεχνία. Ενδείξεις και στοιχεία ότι λειτούργησαν σχολεία για την εκπαίδευση των κοριτσιών έχουμε από το τέλος του 18ου αιώνα και μετά. Είναι γνωστό ότι από τους βυζαντινούς ακόμα χρόνους πολλές 1. Α. Αγγέλου, «η εκπαίδευση», ό.π., σ. 320. 2. Κ.Θ. Δημαράς, ό.π., α. 562.

γυναίκες

ασχολήθηκαν

με

τίας.

παράδοση ονόματα

αντιγραφή

κ ω δ ί κ ω ν 1 η τη σ υ γ γ ρ α -

2

φή εκκλησιαστικών Η

την

ύμνων .

αυτή

σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι στα χ ρ ό ν ι α

της

Τουρκοκρα-

γ υ ν α ι κ ώ ν που α ν τ ι γ ρ ά φ ο υ ν κ ώ δ ι κ ε ς ε ί ν α ι γ ν ω σ τ ά

απόταπ ρ ώ τ α ακόμα χ ρ ό ν ι α της Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ί α ς 3 . με τα λ ι γ ο σ τ ά επίσης στοιχεία

που

αυτή

τη

στιγμή υπάρχουν,

π ο ύ μ ε ότι σ υ ν ε χ ί ζ ε τ α ι και η π α ρ ά δ ο σ η ζαντινής

εποχής

με

τις

της

μ π ο ρ ο ύ μ ε να

αλεξανδρινής

γνωστές λόγιες γυναίκες.

η

και

βυ-

Άννα

Νο-

τ α ρ ά , με το ενδιαφέρον που δ ε ί χ ν ε ι για φ ι λ ο λ ο γ ι κ έ ςεκδόσεις 4και την π λ α τ ι ά κ ο ι ν ω ν ι κ ή τ η ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α 5 μ π ο ρ ο ύ μ ε ότι

αποτελεί

τον

να

πούμε

σ υ ν δ ε τ ι κ ό κ ρ ί κ ο α ν ά μ ε σ α στις γ ν ω σ τ έ ς λ ό γ ι ε ς

γ υ ν α ί κ ε ς του Β υ ζ α ν τ ί ο υ και εκείνες της Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ί α ς .

την

ράδοση αυτή σ υ ν ε χ ί ζ ε ι στην Α θ ή ν α η Φ ι λ ο θ έ η Β ε ν ι ζ έ λ ο υ 6 ,

παμαζί

1. Σχετικά με γυναίκες βιβλιογράφους στα βυζαντινά χρόνια, βλ. Σ . Λάμπρος, «Ελληνίδες βιβλιογράφοι και κυρίαι κωδίκων κατά τους μέσους αιώνας και επί Τουρκοκρατίας», Επιστημονική Επετηρίς Εθνικού Πανεπιστημίου (1902-1903),Αθήναι 1903, σ. 234-249 και Ν. Βέης, Ελληνίδες βιβλιογράφοι και κυρίαι κωδίκων κατά τους μέσους αιώνας και επί Τουρκοκρατίας, Αθήναι 1905, σ. 7-9. 2. Σ . Λάμπρος, ό.π., σ. 230. 3. ό.π., σ. 250, 253-254, 256 και Ν. Βέης, ό.π., σ. 13. 4. Σύμφωνα με μαρτυρία του Ζαχαρία Καλλιέργη (από την Κρήτη) ηέκδοσητουΜεγάλου Ετυμολογικού Λεξικού πραγματοποιήθηκε το 14 στη Βενετία «αναλώμασι μεν παραινέσει δε της λαμπροτάτης κυρίας νης θυγατρός του πανσεβαστοτάτου και ενδοξοτάτου κυρού Λουκά Νοταρά ποτέ μεγάλου δουκός της Κωνσταντινουπόλεως» (Γ. Ζαβίρας, Νέα Ελλάς η Ελληνικόν θέατρον, ανατ. Α ' έκδοσης, επιμέλεια-εισαγωγή-ευρετήριον Τ . Γριτσοπούλου, Αθήναι 1972, σ. 304). 5. η Ά ν ν α Νοταρά έκανε πολλές προσπάθειες και διαπραγματεύσεις (1472-1474) για την εγκατάσταση ελλήνων προσφύγων στην Τοσκάνη (Α. Βακαλόπουλος, «η θέση των Ελλήνων και οι δοκιμασίες τους υπό τους Τούρκους», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I ' , σ. 75 σταζοπούλου-Πελεκίδου, «ο παλαιός Ελληνισμός της κάτω Ιταλίας και Σικελίας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. I', σ. 237 ). 6. η Φιλοθέη Βενιζέλου (1522-1589), κόρη αρχοντικής και πλούσιας οικογένειας των Αθηνών, ίδρυσε το γυναικείο μοναστήρι του Α γ ί ο υ αν-

μετιςάλλες γ ν ω σ τ έ ς « λ ό γ ι ε ς »

μ ο ν α χ έ ς του μ ο ν α σ τ η ρ ι ο ύ

η Ρωξάνδρα Σκαρλάτου Μπεγλικτζή

2

στην

της1,

Κωνσταντινούπολη,

που χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ α ι « ώ ς λίαν κ α τ α ρ τ ι σ θ ε ί σ α π ε ρ ί τα γ ρ ά μ μ α τ α υπότουδ ι δ α σ κ ά λ ο υ Ι ω ά ν ν ο υ του Κ α ρ υ ο φ ύ λ λ η » 3 και στη Σ μ ύ ρ ν η οι τ έ σ σ ε ρ ι ς θ υ γ α τ έ ρ ε ς του γ ν ω σ τ ο ύ λ ό γ ι ο υ και δ α σ κ ά λ ο υ μάντιου Ρύσιου,

που

μορφώθηκαν

έτσι

από

τον

πατέρα

Αδα-

τους,

ώ σ τ ε η μ ί α απ' αυτές, η Θ ω μ α ΐ ς — μ η τ έ ρ α του Α δ α μ ά ν τ ι ο υ Κ ο Ανδρέα που, όπως θα δούμε παρακάτω, έγινε γνωστό και για την εκπαιδευτική του δραστηριότητα. για τη ζωή και τη δράση της Φ. Βενιζέλου βλ. λεπτομέρειες Δ. Καμπούρογλου, Αθηναϊκόν Αρχοντολόγιον. Α' οι άρχοντες Μ π ε νιζέλοι, Αθήνα 1921, σ. 72-106 και Ι. Γεννάδιος, ο Οίκος των Μπενιζέλων και η όσια Φιλοθέη, Αθήναι 1929. η Φιλοθέη χαρακτηρίζεται γενικά ώς «πεπαιδευμένη» (Κ. Σάθας, ό.π., σ. 193 και Μ. Γεδεών, «Γνώσεις χρήσιμοι τη ιστορία της παρ' ημίν παιδείας», Εκκλησιαστική Αλήθεια, τ. ΙΘ', 1899, σ. 426), αλλά της αμφισβητείται η γνώση της αρχαίας ελληνικής και επικρατεί η άποψη ότι μια επιστολή της Φιλοθέης σε αρχαία γλώσσα «Προς τον Ιέρακα τον Μέγα Λογοθέτη» (δημοσιεύθηκε από τον Κ. Σάθα, ό.π., σ. 193) γράφτηκε μάλλον από τους λόγιους γραμματείς του Μοναστηρίου (Σ. Λάμπρος, ό.π., σ. 261-262 και Δ. Καμπούρογλου,Ιστορίατων Αθηναίων, τ. Α ' , Αθήνα 1969, σ. 109). Εκτός από την επιστολή αυτή σώζεται, σε απλή όμως γλώσσα, και «Έκκλησις [της Φιλοθέης] προς την Γερουσίαν των Ενετών» για οικονομική ενίσχυση (Κ. Μέρτζιος, «η Ό σ ι α Φιλοθέη, Ανέκδοτα έγγραφα», Ελληνικά, τ. Ι Γ ' , 1954, σ. 123-125).

το και

αρ.

1. Εκτός από τη Φιλοθέη είναι γνωστή και η Λεοντία,ηγουμένηστο ίδιο μοναστήρι. Σώζονται δυο επιστολές της σε αρχαία γλώσσα, που αποδίδονται όμως στους λόγιους γραμματείς του μοναστηριού (Σ. Λάμπρος, ό.π., σ. 262). το κείμενο της επιστολής (Δ. Καμπούρογλου, Μνημεία της Ιστορίας των Αθηνών, τ. Α ' , Αθήναι 1889, σ. 162-163 και Ί . Γεννάδιος, ό.π., σ. 53-54). Επιστολές γραμμένες σε απλή γλώσσα σώζονται δύο από ίδιο μοναστήρι: της ηγουμένης Χριστοδούλης γραμμένη το 1670 (Δ. Καμπούρογλου, Μνημεία..., τ. Α ' , σ. 138-139 και Ί . Γεννάδιος, ό.π., σ. 56-57) της ηγουμένης Ελισάβετ με χρονολογία 1701 (Δ. Καμπούρογλου, Μνημεία..., τ. Γ ' , Αθήναι 1892, σ. 234-235 και Ί . Γεννάδιος, ό.π., σ. 58-59). 2. για τη Ρωξάνδρα Σκαρλάτου (1605-1648) βλ. Κ. Παπαρρηγόπουλος, «Ρωξάνδρα Μαυροκορδάτου, η πρώτη Φαναριώτισσα», Εστία, τ. Α ' , 8, 22 Φεβρουαρίου 1876, σ. 115-119 και Μ. Γεδεών, «Ρωξάνη Σκαρλάτου», Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτ. Δ', 1883, σ. 505-508. 3. Κ. Σάθας, ό.π., σ. 347.

Κοραή— «εκαταλάμβανεν ικανώς του παρακμάζοντος Ελληνισμού τα συγγράμματα» 1 . Γυναικεία παιδεία όμως και ένα ευρύτερο λογοτεχνικό ενδιαφέρον δημιουργείται στους αρχοντικούς φαναριώτικους κύκλους. Ξακουστοί δάσκαλοι της εποχής, όπως ο Καρυοφύλλης, ο Λογάδης, ο Βαρδαλάχος, ο Οικονόμος, ο Σερούϊος και πολλοί άλλοι, παρέδιδαν μαθήματα «κατ' οίκον» στα παιδιά, αγόρια και κορίτσια, των Φαναριωτών. Καλή εικόνα του τρόπου με τον οποίο εκπαιδεύονταν οι νέες, καθώς και τα στάδια της εκπαίδευσης αύτ η ς, μάς δίνει ο Αλ. Ραγκαβής 2 . στους φαναριώτικους κύκλους οι γονείς φρόντιζαν όχι μόνο για τη στοιχειώδηαλλάκαιγιαμια ανώτερηκαιπιοπλατιά μόρφωση των κοριτσιών. Ηαδελφήτου Ρ α γ κ α β ή διδάσκεται όπως και ο ίδιος, Αρχαία Ελληνικά, Ι σ τ ο ρία, Γαλλικά, Ζωγραφική 3 . Η γαλλική γλώσσα, ιδιαίτερα, γ ί νεται αντικείμενο συστηματικών σπουδών. Ακολουθώντας το γενικό πνευματικό κλίμα της εποχής, πολλές Φαναριώτισσες, όπως ηΡαλλούΚαρατζά, η Ραλλού Σούτζου, η Αικατερίνη Σούτζου καιηΣμαράγδα Σκαρλάτου Καλλιμάχη, ασχολήθηκαν με μεταφράσεις γνωστών έργων 4 . το θέατρο συγκινούσε Ιδιαίτερα τις Φαναριώτισσες. Η Ραλλού Καρατζά, η Αικατερίνη Γκίκα και ηΡαλλούΣούτσου συγκρότησαν τους πρώτους ερασιτεχνικούς θιάσους που έδιναν παραστάσεις μέσα στα αρχοντικά τους 5 . Τ έ -

1. Συλλογή των εις την Ελληνικήν Βιβλιοθήκην και τα πάρεργα προλεγομένων, και τίνων συγγραμματίων του Αδαμαντίου Κοραή, τ. Α ' , εν Παρισίοις 1833, σ. θ'. 2. Αλ. Ρίζος Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, τ. Α ' , Αθήναι 1894, σ. 24-27 και 66-67. 3. ό.π. 4. Μ. Γεδεών, «Περί της Φαναριωτικής κοινωνίας μέχρι των άρχων της ενεστώσης εκατονταετηρίδος», ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. Κ Α ' , 1887-88 και 1888-89, σ. 65-66 και Κ. Ξηραδάκη, Γυναίκες στη Φιλική Εταιρεία-Φαναριώτισσες, Αθήνα 1971, σ. 29-149. 5. Ν. Λάσκαρης, Ιστορία του Νεοελληνικού Θεάτρου, τ. Α', Αθήνα 1938, σ. 186-196 και Κ. Ξηραδάκη, ό.π., σ. 55, 87 και 92.

ΤέλοςοιΦαναριώτισσες αγαπούσαν την ποίηση και σε πολλές π ε ριπτώσεις δοκίμασαν τις ικανότητές τους στη στιχουργική 1 . Σ Χ Ο Λ Ε Ί Α Θ Η Λ Ε Ω Ν — Δ Α ς Κ Α Λ Ε ς . Ο Μ. Γεδεών, Ο βαθύτερος γνώστης των εκπαιδευτικών πραγμάτων της Τουρκοκρατίας, διατύπωσε την άποψη ότι τα κορίτσια, όπως και τα αγόρια, διδάσκονταν γραφή και ανάγνωση από τις μοναχές στα γυναικεία μοναστήρια 2 . Κατά τον Κ . Θ Δημαρά, την περίοδο της Τουρκοκρατίας, υπήρχαν σε πολλά μέρη «Παρθενώνες» που δεν «ήταν καθ' αυτό γυναικομοναστήρια" κοντά σε μια η περισσότερες μοναχές ζούσαν τα κορίτσια, του τόπου έως ότου πανδρευθούν... σε μερικές περιστάσεις όμως η καθαρεύουσα της εποχής Παρθενώνα ονομάζει και το γυναικομονάστηρο" ώστε η διάκριση δεν είναι π ά ν τοτε άσφαλής» 3 . μια εικόνα της οργάνωσης των Παρθενώνων μας δίνουν οι «κανονισμοί» παρόμοιου Ιδρύματος που λειτούργησε από το 1847 ώς το 1890 στη Ζάκυνθο 4 . Σύμφωνα με τους «κανονισμούς» αυτούς «το εις τον Ιερόν Ναόν της Μητροπόλεως Ζακύνθου· προσκείμενον κατάστημα δεν είναι μονή ωργανισμένη κατά τας περί μοναστικών καταστημάτων διατάξεις, αλλά Παρθενών, ήτοι Διδασκαλείον, εν ω γίνονται δεκταί επί πληρωμή δι' ανατροφήν και εκπαίδευσιν θυγατέρες γονέων εγνωσμένων και προσφεύγουσιν ανατραφησόμεναι ή εκπαιδευθησόμεναι δωρεάν άποροι η άπωρφανισμέναι νεάνιδες» 5 . από τις σχετικές εισηγήσεις φαίνεται,

1. Στίχους από Φαναριώτισσες βλ. Σ κ . Βυζαντιος, η Κωνσταντινούπολις ή περιγραφή τοπογραφική, αρχαιολογική και Ιστορική, τ. Γ', Αθήναι 1869, σ. 602 και 604-605. 2. Μ. Γεδεών, «Ελληνίδων εκπαίδευσις μετά την Ά λ ω σ ι ν » , Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τ. Ε ' , 1939, σ. 332-333. 3. Κ.Θ. Δημαράς, «Θεοφάνους του εξ Αγράφων βίος Διονυσίου του εκ Φουρνά», Ελληνικά, τ. I ' , 1937-38, σ. 237, υποσ. 1. 4. οι κανονισμοί αυτοί με ημερομηνίες 14 Απριλίου 1847 και 13 Ιουνίου 1853 είναι δημοσιευμένοι στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, αρ. 44, 1867, σ. 539-545. 5. ό.π., σ. 537.

επίσης, η σύγχυση που επικρατούσε στη χρήση των όρων « Π α ρ θενών» και «Γυναικεία Μονή». Οι εκφράσεις «ο εις τον Ιερόν Ναόν... προσκείμενος και Μονή προσωνυμούμενος Παρθενών» και«ηΓυναικεία μονή... θεωρηθείσα ώς Παρθενών» επιβεβαιώνουν την άποψη του Κ.Θ. Δημαρά ότι η διάκριση των δυο όρων δεν είναι φανερή. Σύμφωνα με τα λιγοστά στοιχεία που έχουμε για την περίοδο της Τουρκοκρατίας, το πρώτο σχολείο θηλέων στην Ιστορία της νεοελληνικής παιδείας λειτούργησε στη Μυτιλήνη, στο Μοναστήρι της Μυρσινιώτισσας, γύρω στα 1530 1 . σε μια επιστολή του Παχώμιου Ρουσάνου προς τον Επίσκοπον Λέσβου Ι γ ν ά τ ι ο Α γ α λ λ ι α ν ό τονίζεται: «πάντα διά τας καλογραίας δι' εκείνας εποίησας φροντιστήριον ίνα σπουδάζωσιν εις γράμματα και διδάσκωνται μουσικήν» 2 . Ε π ι κ ρ α τ ε ί , επίσης, η άποψη ότι στο μοναστήρι του Α γ ί ο υ Ανδρέα, που ίδρυσε στην Αθήνα η Φιλοθέη, λειτουργούσε και σχολείο για τις κοπέλες της περιοχής 3 . Δυστυχώς δεν υπάρχουν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν την άποψη αυτή. τα σχετικά έγγραφα αναφέρονται αποκλειστικά σε μοναχές και σε κανένα δεν γίνεται λόγος για μαθήτριες 4 . Φαίνεται λοιπόν π ώ ς στο μοναστήρι της Φιλοθέης οι μοναχές, με την εποπτεία και την καθοδήγηση μορφωμένων «ηγουμενισσών», ασχολούνταν και με τα γράμματα. σε όσες κατέφευγαν στο μοναστήρι για διάφορους λόγους (φτώχεια, ορφάνια, α ι χ μ α λ ω σ ί α ) , οι μοναχές φαίνεται π ώ ς μάθαιναν ραπτική, υφαντική και πλεκτική και τις δίδασκαν, παράλληλα, και στοιχειώδεις γνώσεις ανάγνωσης και γραφής.

1. Γ . Βαλέτας, «ο άγιος Ιγνάτιος Αγαλλιανός και το εν Λέσβω αναμορφωτικόν έργον του», Θεολογία, 10, 1932, σ. 298 και 308. 2. ό.π., σ. 307. Βλ. σχετικά Χρ. Πατρινέλλης, ό.π., σ. 371. 3. Φ. Φιλαδελφεύς, Ιστορία των Αθηνών επί Τουρκοκρατίας από του 1400 μέχρι του 1800, τ. Α ' , Αθήναι 1902, σ. 203" Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α ' , σ. 249 και Δ. Καμπούρογλου, Ιστορία των Αθηναίων, τ. Γ ' , σ. 286. 4. Ι. Γεννάδιος, ό.π., και Κ. Μέρτζιος, ό.π.

συστηματικής εκπαίδευσης των κοριτσιών φαίνεται π ώ ς αποτελεί η ίδρυση και λειτουργία σχολείου στη «Μονή Ευγενών Ελληνίδων» της Βενετίας 1 . Η σχολή αυτή λειτούργησε από το 1609 ώς το 1829. Οι μαθήτριες έμεναν στο μοναστήρι και μονάχααπότο 1810 έγιναν δεκτές και εξωτερικές μαθήτριες. Καθήκοντα δασκάλας ασκούσαν ορισμένες μοναχές που είχαν τις απαραίτητες γνώσεις και Ικανότητες. Δίδασκαν τις στοιχειώδεις γραμματικές γνώσεις γραφής και ανάγνωσης, κατήχηση, οικοκυρικά μαθήματα και διάφορα χειροτεχνήματα 2 . από το 1730 ώς το 1829 φοίτησαν στο σχολείο αυτό 105 μαθήτριες 3 . Α ξ ί ζ ε ι να αναφερθεί, επίσης, το γεγονός ότι ο Επιφανειος Η γ ο ύ μ ε ν ο ς , που πέθανε το 1648, όρισε στη διαθήκη του ένα ποσό για να διορισθεί στα Γιάννινα δάσκαλος «υποχρεωμένος να διδάσκη γραμματικήν, ανθρωπισμόν και άλλας επιστήμας και γράμματα Ε λ λ η ν ι κ ά εις τα παιδία και τα κοράσια τα οποία θα θελήσουν να μάθουν» 4 . Η πρόβλεψη αυτή, έστω ακόμα και αν δεν έγινε πράξη, έχει Ιδιαίτερη σημασία, γιατί διατυπώθηκεσεμια τόσο πρώιμη εποχή. φωνα με τις οποίες, το 18ο αιώνα, ασκούσαν το επάγγελμα της δασκάλας και γυναίκες. Μαρτυρίες για τη φήμη δασκάλας μάς μεταφέρουν το 17ο αιώνα στη Χίο 5 , το 1724 στη Σμύρνηκαιτο 1. για την ίδρυση και λειτουργία της σχολής αυτής βλ. λεπτομέρειες Ελ. Κούκκου, Η ορθόδοξος Μονή ευγενών Ελληνίδων Βενετίας 1599-1829, Αθήναι 1965. 2. ό.π., σ. 30-31. 3. ό.π., σ. 159-166. 4. Κ. Μέρτζιος, «το εν Βενετία Ηπειρωτικόν Αρχείον, κεφ. Β', Επιφάνειος Ηγούμενος», Ηπειρωτικά Χρονικά, τ. IB', 1936, σ. 35. 5. Υπάρχει η μαρτυρία ότι στα μέσα του 17ου αιώνα «εις Χίον εχρημάτισε γυναίκα διδάσκαλος φιλοσοφικών μαθημάτων διαδεχθείσα τον άνδρα της» ( Η λ . Τανταλίδης, Βίος Στεφάνου Καραθεοδωρή, Κωνσταντινούπολις 1868, σ. 24). η πληροφορία αυτή, δυστυχώς ατεκμηρίωτη—ο Σ τ . Καραθεοδωρής αναφέρει ότι την άκουσε από τον Ιγνάτιο τον «πρώην Ουγγροβλαχίας»— είναι η μοναδική μαρτυρία για περίπτωση γυναίκας που να δι-

1797 στη Σιάτιστα 1 . Σύμφωνα με την άποψη του Γ. Βαλέτα όμως, οι προσηγορίες «Χριστόδουλος της δασκάλας» και «Ειρήνη εξαδέλφη της δασκάλας», στις οποίες στηρίχτηκε ο Γεδεών, «περισσότερον μαρτυρούν περί της απλοϊκότητος των γραφόντων καιτηςχηρείας των γυναικών αυτών παρά περί του επαγγέλματος των» 2 . ο Α. Αγγέλου υποστηρίζει π ώ ς πρόκειται μάλλον για συμπτωματικό φαινόμενο, γιατί «το ανέβασμα σε ένα επάγγελμα, η μάλλον στο επάγγελμα, πρέπει να είναι συνάρτηση πολλών άλλων πολύπλοκων μετασχηματισμών για τους οποίους οι γενικοί όροι δείχνουν ότι είναι αδύνατο να συντελεστούν την εποχή εκείνη» 3 . Ε π ο μ έ ν ω ς οι αντικειμενικές συνθήκες της εποχής στην υπόθεση ότι η προσωνυμία «δασκάλα» δεν χ α ρακτήριζε επαγγελματίες γυναίκες - δασκάλες, γιατί φαίνεται πώς, σε πρώτη φάση, η μετάδοση γνώσεων δεν είχε χαρακτήρα καθαρά επαγγελματικό. Α π λ ώ ς μερικές γυναίκες που ήξεραν να διαβάζουν και να γράφουν φρόντιζαν να μεταδώσουν τις γνώσεις αυτές σε άλλες κοπέλες, γνωστές η συγγενείς τους 4 . για πρώιμες εποχές, επομένως, δικαιολογείται η χρήση του όρου «δασκάλα» μονάχα με μια τέτοια συναισθηματική φόρτιση. Καθαρά ε π α γ γ ε λ ματικό χαρακτήρα φαίνεται π ώ ς παίρνει ο όρος από τα τέλη του 18ου αιώνα, οπότε, συμφωνά με στοιχεία του Μ. Γεδεών, άρχισαν να λειτουργούν σχολεία για κορίτσια στο νάρθηκα ορισμένων εκκλησιών. Έ τ σ ι , στους λογαριασμούς των ετών 1784 - 1789 του ναού της Θεοτόκου στην Κωνσταντινούπολη σημειώνεται «νοίκι της δασκάλισσας», και σε κώδικα του 1822, που ανήκει στην εκκλησία του Α γ ί ο υ Δημητρίου της Κωνσταντινούπολης, μαρτυρείται

διδάσκει μάλιστα σε μια τόσο πρώιμη εποχή φιλοσοφικά μαθήματα. 1. Μ. Γεδεών, «Ελληνίδων εκπαίδευσις...», ό.π., σ. 334-335. 2. Γ . Βαλέτας, ό.π., σ. 307, υποσ. 1. 3. Α. Αγγέλου, «η εκπαίδευση», ό.π., σ. 319. 4. Βλ., για παράδειγμα, Κ. Ξηραδάκη, ό.π., σ. 54, όπου αναφέρεται ότιηΑικ. Γκίκα, μορφωμένη και γλωσσομαθής, δίδασκε ιταλικά και γερμανικά στη Ραλλού Σούτσου.

ται, επίσης, μισθός «της δασκάλισσας Ελένκως γρ. 5» 1 . Π ρ ώ τ η γνωστή δασκάλα είναι η Ευανθία Καΐρη, μαθήτρια τουαδελφούτης Θεόφιλου Καΐρη, που φαίνεται π ώ ς δίδασκε στις Κυδωνιές πριν ακόμα από την επανάσταση 2 . Γενικό συμπέρασμα από την πρώτη αυτή διερεύνηση του θέματος είναι π ώ ς η πορεία της γυναικείας εκπαίδευσης στην περίοδο της Τουρκοκρατίας υπήρξε σταθερά ανοδική. τα γράμματα, προνόμιο στην αρχή λίγων κοριτσιών, γίνονται σιγά σιγά ανάγκη και επιδίωξη των πολλών. Όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, βέβαια, δεν σημαίνουν με κανένα τρόπο ότι η παιδεία των λίγων αυτών γυναικών ήταν μέρος της κοινής παιδείας του γένους. Ισχύει κι εδώ η παρατήρηση του Κούμα ότι «οι ολίγοι ούτοι εκ περιστάσεων αγνώστων προκύψαντες επαρωμοίαζον αμυδρά και διψαλέα λυχνάρια αραιότατα κείμενα μεταξύ παχυτάτου σκότους» 3 . Η προεργασία, βέβαια, που έγινε στα χρόνια αυτά, επηρέασε καθοριστικά και με ποικίλους τρόπους την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης στο ελεύθερο κράτος. το Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εκπαίδευση των κοριτσιών από τα χρόνια του Αγώνα ακόμα δείχνει καθαρά π ώ ς το έδαφος είχε προετοιμαστεί κατάλληλα από την εποχή της Τουρκοκρατίας. τα λόγια του Ρ ή γ α Φεραίου « ό λ ο ι , χωρίς εξαίρεσιν, έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα. Η Πατρίς έχει να καταστήση σχολεία εις όλα τα χωρία διά τα αρσενικά και θηλυκά παιδία» 4 αποτέλεσαν την καλύτερη υποθήκη.

1. Μ. Γεδεών, ό.π., σ. 334. 2. Βλ. σχετικά σ. 35 αυτής της εργασίας. 3. Κ. Κούμας, ό.π., σ. 554. 4. Λ. Βρανούσης, Ρήγας Βελεστινλής-Φεραίος, Άπαντα των Νεοελλήνων Κλασσικών, Εταιρεία

τ. Β', σ. 691, στη σειρά Ελληνικών Εκδόσεων.

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΒΑΣΕΙΣ : 1830 - 1861 Η

θέση της Ελληνίδας αρχίζει να βελτιώνεται αισθητά από τιςαρχέςτου19ου αιώνα. Είναι ενδεικτικό, για παράδειγμα, το γεγονός ότι στον κατάλογο των συνδρομητών της Φιλομούσου Ε τ α ι ρ ε ί α ς , που Ιδρύθηκε το 1813 στην Α θ ή ν α και είχε ποικίλους πνευματικούς σκοπούς, ανάμεσα στους οποίους και η μέριμνα για την εκπαίδευση, συμπεριλαμβάνονται και ονόματα γ υ ναικών 1 . στη Φιλόμουσο Ε τ α ι ρ ε ί α της Βιέννης επίσης, που Ιδρύθηκε ένα χρόνο αργότερα, το 1814, προσφέρει ουσιαστικές υπηρεσίες η Ρωξάνδρα Στουρτζα 2 . Σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι Ε λ ληνίδες και στην προετοιμασία του εθνικού ξεσηκωμού 3 , καθώς καισεόλη τη διάρκεια του Αγώνα 4 . Η Ελισάβετ Μαρτινέγκου περιγράφει με πολύ παραστατικό τρόπο τα αισθήματα που της 1. «Μαρία Λογοθετέσσα Αθηνών Μ.Δ. Αβραμιώτου, η εκ Πελοποννήσου- Μαριώρα I. Παλαμά" Ευτυχία Ρόκου, η εξ Αθηνών· Μαριάννα Μακρύ η Αττική· Αικατερίνη Μακρύ, η εξ Αθηνών Θηρεσία Μακρύ,ηεξ Αθηνών Μαρία η Κλεοπάτρα Ποντίκη, εκ Παλαιών Πατρών» (Δ. Καμπούρογλου, Μνημεία..., τ. Α', σ. 218-219 και του ίδιου, Ιστορία..., τ. Δ ' , σ. 337-381, όπου αναπτύσσεται το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Εταιρείας και οι γενικότερες δραστηριότητές της). 2. Ελ. Κούκκου, ο Καποδίστριας και η παιδεία 1803-1822. Α' η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, Αθήναι 1958, σ. 13 και Γ . Λάϊος, «η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης (1814-1820). Νέα έγγραφα», Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου, τ. IB', 1962, σ. 213. 3. Κ. Ξηραδάκη, Γυναίκες στη Φιλική Εταιρεία-Φαναριώτισσες, ό.π., σ. 7-25. 4. Σ ω τ . Αλιμπέρτη, Ai ηρωΐδες της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι 1933. Ρ.

προξένησε η κήρυξη της επανάστασης 1 και η Ευανθία Καΐρη απευθυνει στις φιλελληνίδες όλου του κόσμου δραματική έκκληση, όπου απεικονίζει τη φρίκη του πολέμου και περιγράφει τα δεινά τηςαγωνιζόμενηςΕλλάδας 2 . ρουσία τους στον κόσμο των γραμμάτων η Ευανθία Καΐρηκαιη Ελισάβετ Μαρτινέγκου. Η αυτοβιογραφία της Μαρτινέγκου δείχνει καθαρά π ώ ς μεγάλωνε και π ώ ς ζούσε μια κοπέλα στις αρχές του 19ου αιώνα. Συχνά αναφέρεται στην περιορισμένη ζωή της : «εκύτταξα τους τοίχους του σπιτιού οπού με εκρατούσαν κλεισμένη», γράφει με απόγνωση 3 ,καιαλλού:«ήμουν πάντοτε κλεισμένη εις ένα σπίτι» 4 . Αντιμέτωπη μ' αυτό το «βάρβαρον ήθος» που κρατάει τις γυναίκες «κλεισμένας και αγραμμάτους» η Μαρτινέγκουαντιδράμε το διάβασμα, με το γράψιμο, ακόμα και με τη φυγή από το π α τρικό σπίτι. Πρώτος δάσκαλος της ο παπάς της ενορίας τους,

1. «Εις τούτον τον καιρόν, δηλαδή τη 25 Μαρτίου 1821, την ημέραν του Ευαγγελισμού, έρχεται ο ποτέ διδάσκαλος μου, Θεοδόσιος Δημάδης και μας κάμνει γνωστόν με πολλήν του χαράν, πώς οι Γραικοί ανήγειραν τα όπλα εναντίον των Οθωμανών... Εγώ εις τα λόγια του άκουσα το αίμα μου να ζεσταίνη, επεθύμησα από καρδίας να ήθελεν ημπορώ να ζωστώ τα άρματα, επεθύμησα από καρδίας να ήθελεν ημπορώ να τρέξω διά να δώσω βοήθειαν εις ανθρώπους, οπού δι' άλλο (καθώς εφαίνετο) δεν επολεμούσαν, παρά διά θρησκείαν και διά πατρίδα και διά εκείνην την ποθητήν ελευθερίαν...», Ελισαβέτιου Μαρτινέγκου, Η Μ ή τ η ρ μου. Αυτοβιογραφία της κυρίας Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αθήναι 1881, σ. 55-56. 2. Εφημ. ο φίλος του Νόμου, αρ. 139, 31 Ιουλίου 1825· βλ. Αικατ. Κουμαριανού (επιμ.), ο Τύπος στον Αγώνα, τ. Γ ' , «Ερμής», Αθήνα 1971, σ. 119-120. Φωτοτυπική επανέκδοση της επιστολής αυτήςαπότην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήναι 1971, αρ. 12. 3. Ελισ. Μαρτινέγκου, ό.π., σ. 56. 4. ό.π., σ. 13. Λογοτεχνικά κείμεναπουαναφέρονταιστηνεποχήαυτή δίνουν με σαφήνεια τη θέση της γυναίκας: « Ε γ ώ εδωπά πάντα κλεισμένη, διά να ιδώ κομμάτι κόσμο, διά να ιδώ τους κήπους επλανήθηκα» προσπαθεί να δικαιολογηθεί μια άλλη νέα, βλ. Αντ. Μάτεσι, ο Βασιλικός (εισαγωγή Άγγελου Τερζάκη), «Ερμής», Αθήνα 1973, σ. 39.

άρχισε τη διδασκαλία του με την Οκτώηχο. Χρειάστηκαν, γ ρ ά φει, πολλές προσπάθειες για να πειστεί ο πατέρας της να συνεχίσει τη μόρφωσή της «διότι είχε εκείνην την παλαιάν βάρβαρον γνώμην, η όποια θέλει να μή μανθάνουν αϊ γυναίκες πολλά γ ρ ά μ ματα» 1 . δάσκεται από τον αδελφό της Θεόφιλο, Ελληνικά, ξένες γλώσσες, ακόμα και ανώτερα μαθηματικά 2 . τις γνώσεις αυτές φροντίζει νατιςμεταδώσει στις άλλες κοπέλες διδάσκοντας στο σχολείο των Κυδωνιών πριν από την επανάσταση, και στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η της Σύρου αργότερα 3 . ο Αδ. Κοραής, που είχε τακτική αλληλογραφία με την Καΐρη, την προτρέπει στη διδασκαλία : «φρόντιζε μάλιστα», της γράφει από το Παρίσι στις 2 8 Ιανουαρίου του 1815, «αν θέλης να αυξήσης την εις τα καλά προκοπήν σου, να μεταδίδης τους καρπούς της εις τας συνηλικιώτιδάς σου π α ρ θένους» 4 . Η μόρφωση της Ευανθίας Καΐρη συγκίνησε τόσο τον Κοραή, που τελειώνει το γράμμα του με τις λέξεις : «...αποθνήσκω πλέον ευχαριστημένος, αφού ίδω ότι η παιδεία επροχώρησε καιειςαυτάς του Γένους μας τας γυναίκας» 5 . φανερώνουν ότι στις αρχές του 19ου αιώνα είχεαρχίσειπιαη συμμετοχή της Ελληνίδας στην πνευματική κίνηση του τόπου,

1. Ελισ. Μαρτινέγκου, ό.π., σ. 12-13. 2. Λεπτομέρειες για τη ζωή και το έργο της Ευανθίας Καΐρη, καθώς και σχετική βιβλιογραφία βλ. στο Κ. Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη (17991866), «Κέδρος», Αθήνα 1984. 3. Α. Μηλιαράκης, «Ευανθία Καΐρη», Εστία, αρ. 233, τ. Θ', 15 Ιουνίου 1880, σ. 369· Σ π . Δε Βιάζης, «Διαπρεπείς Ελληνίδες κατά τον ΙΘ' αιώνα. Ευανθία Καΐρη», Ελληνική Επιθεώρησις, ετ. Γ ' , 1910, σ. 842-844 και Δημ. Μπαλάνος, «Ευανθία Καΐρη», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος 1927, σ. 372. 4. Αδαμαντίου Κοραή χρυσά έ π η , Αθήναι, έκδ. Ακαδημίας Αθηνών, 1934, σ. 219. 5. ό.π., σ. 220.

ιδιαίτερα στις παροικίες του εξωτερικού, στα νησιά και στα μεγάλα εμπορικά κέντρα, όπως είδαμε, η θέση της γυναίκας είχε βελτιωθεί αισθητά. Αμέσως μετά τον Αγώνα πολλοί Ελληνες από τις παροικίες του εξωτερικού και πρόσφυγες από όλα τα μέρη της Ε λ λ ά δ α ς άρχισαν να συγκεντρώνονται στο ελεύθερο κράτος. Η Αίγινα, αμέσως μετά την εγκατάσταση του Καποδίστρια, έγινε το πνευματικό κέντρο της χώρας 1 . Σ τ ο Ναύπλιο επίσης «προυχώρει ουχ ήττον αυξάνουσα η εν Ναυπλίω κοινωνία, διότι, χάριςειςτην ειρήνην και την προϊούσαν ευνομίαν πολλαίοικογένειαικαιεκ των διεσπαρμένων εις τα διάφορα μέρη της Ε λ λ ά δ ο ςκαιεκτων εντηαλλοδαπή, ήρχοντο και εξέτεινον την κοινήν ευημερίαν» 2 . Η Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , που άρχισε να συγκροτείται μετά το 1821 από ελληνικές οικογένειες της Χίου, της Σμύρνης, των Κυδωνιών και άλλων πόλεων, στα 1828 έχει κιόλας πληθυσμό 16.000 κατοίκους τιλιακό και τραπεζικό κέντρο 3 . Η Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , η Αίγινα, το Ναύπλιο και το Άργος είναι τα κέντρα όπου ιδρύθηκαν τα π ρ ώ τα σχολεία θηλέων. της χώρας η Αθήνα, όπου και μεταφέρθηκε η κυβέρνηση. «Κατόπιν δε της Κυβερνήσεως συνέρρευσε τάχιστα και πάσα η κοινωνία εις Α θ ή ν α ς , ερημωθέντος σχεδόν του Ναυπλίου» σημειώνει ο Ραγκαβής 4 . Η Αθήνα, σύμφωνα με τον περιηγητή J . F u l -

1. Βλ. σχετικά Ε. Κούκκου, ο Καποδίστριας και η Παιδεία (18271832). Β' τα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της Αιγίνης, Αθήναι 1972, σ. 9. τη σύνθεση της κοινωνίας περιγράφει με ζωντανό τρόπο ο Ν. Δραγο στα βιβλίο Ιστορικοί αναμνήσεις (επιμ. Α. Αγγέλου), «Ερμής», Α 1973, τ. Α ' , σ. 133-134. 2. Αλ. Ρ. Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, ό.π., τ. Α', σ. 263. 3. Τιμ. Αμπελάς, Ιστορία της νήσου Σύρου, Ερμούπολις 1874, σ. 65 και 496-500. Βλ. σχετικά και Α. Δρακάκης, «ο λιμήν της Σύρουπροτ οικισμού της Ερμουπόλεως», Κυκλαδικά, I, 1956, σ. 23-28. 4. Αλ. Ρ. Ραγκαβής, ό.π., τ. Β', Αθήναι 1895, σ. 8.

Ful1er, είχε στα 1820 10.000 - 12.000 κατοικους 1 , αλλά πολύ γρήγορα ο πληθυσμός της αυξάνεται με εντυπωσιακό ρυθμό 2 . η ελεύθερη Ε λ λ ά δ α αρχίζει να προσελκύει την Ομογένεια του πλού του και των γραμμάτων και έτσι η Αθήνα αποτέλεσε τον πόλο έλξης για τους Ελληνες που έφταναν εδώ από όλα τα μέρη της χώρας, καθώς και από διάφορες περιοχές έξω από αυτήν. Βαθμιαία άρχισε να διαμορφώνεται μια νέα κοινωνία όπου συναντήθηκαν διαφορετικής προέλευσης και πολιτισμικής στάθμης στοιχεία. Η βασιλική αυλή, οι εκπρόσωποι των ξένων δυνάμεων, οι εύποροι και καλλιεργημένοι ετερόχθονες Ελληνες έθεταν τις βάσεις για καινούρια κοινωνικά πρότυπα και επηρέαζαν καθοριστικά τον τρόπο ζωής των ντόπιων Ομάδων που έρχονταν στην πρωτεύουσα για πρόσκαιρη η οριστική εγκατάσταση. ο γνωστός λόγιος της εποχής Γ . Γ . Παπαδόπουλος περιγράφει πολύ παραστατικά την κατάσταση που δημιουργήθηκε στην Ε λ λ ά δ α αμέσως μετά την απελευθέρωση: «...ελευθερωθείσα δε η ενταύθα Ε λ λ ά ς διά του ηρωϊσμού και των θυσιών αυτής και των λογάδων και λαών του όλου Ελληνικού έθνους, ότευπεδέχθητους ελθόντας ώς εν κοινή εστία έλαμψεν αμέσως δι' επεισάκτου πολιτισμού και ικανότητος ασυμμέτρων προς την κοινήν κατάστασιν της χώρας, εν τ ω μέσω δε των εκ της ελευθερώσεως παραχθεισών νέων σχέσεων πλήθος νέων Ιδεών εισέρρευσε και νέαι ροπαί παρήχθησαν, και ταύτα εν βραχυτάτω χρόνω, καθ' ον δεν ήδύναντο· να ωριμάσωσιν» 3 .

1. Κ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Γ 2 , σ. 592 και Β. Κρεμμυδάς, Εισαγωγή στηνΙστορίατηςΝεοελληνικής Κοινωνίας (1700-1821), «Εξάντας να 1976, σ. 76, όπου δίνεται η εξέλιξη του πληθυσμού της Αθήνας ώς την επανάσταση του 1821. 2. ο ρυθμός ανάπτυξης του πληθυσμού της Αθήνας το 19ο αιώνα καιοιαιτίεςτουφαινομένου αυτού αναλύονται από τον Κ. Τσουκαλ Εξάρτηση και αναπαραγωγή. ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), «Θεμέλιο», Αθήνα 1977, σ. 167-180. 3. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, Λόγος περί γυναικός και Ελληνίδος, Αθήναι. 1866, σ. 23. η ομιλία αυτή είναι δημοσιευμένη και στο π. Πανδώρα, τ . ΙΖ', 1866-67, τχ. 388-389.

Η ελληνική κοινωνία, επομένως, στη φάση αυτή δέχεται την επίδραση από δυτικές μορφές ζωής που δεν μπορούσε εύκολα να τις αφομοιώσει. το ελεύθερο κράτος αποτελεί ένα χώρο ασύγκριτα χαμηλότερης πολιτισμικής στάθμης από εκείνη που π α ρουσιάζουν την ίδια εποχή τα Ε π τ ά ν η σ α —όπου έχουμε την Ιόνιο Ακαδημία και μια ανώτερη πνευματική ζωή— και η Κωνσταντινούπολη με την κοσμοπολίτικη κοινωνία της.στηνανώτερη βαθμίδα της νέας κοινωνίας που δημιουργείται «οι μεγάλοι πάροικοι... είναι η Ισχυρότερη οικονομική δύναμη μέσα στην Αθηναϊκή κοινωνία του 19ου αιώνα, και στον πολιτικό κόσμο θα καταλάβουν καίριες θέσεις» 1 . Παράλληλα, η πνευματική ζωή του τόπου κυριαρχείται από τους φαναριώτες λόγιους που αποτελούν την πιο καλλιεργημένη Ομάδα και έτσι επικρατούν εύκολα στο χώρο των Ιδεών. ο Κ . Θ . Δημαράς ονομάζει τους Φαναριώτες «το πιο λόγιο στοιχείο μέσα στην κοινωνία του νέου κράτους» 2 . ο πλούτος, που έφεραν μαζί τους στην Ε λ λ ά δ α , και η πνευματική τους καλλιέργεια τους έδωσαν θέση υπεροχής στο νέο ελληνικό κράτος. σε μια τέτοια συγκρότηση οι Φαναριώτισσες παίζουν, όπως είναι φυσικό, μετά τηναπελευθέρωση,σημαντικό ρόλο στην πνευματική και τη φιλανθρωπική κίνηση της Αθήνας και ειδικότεραεπηρεάζουντη γυναικεία εκπαίδευση. Μερικά μόνον ονόματα —εντελώς αντιπροσωπευτικά— δείχνουν καθαρά ότι στις φιλανθρωπικές και πνευματικές δραστηριότητες των γυναικών της Αθήνας τα π ρ ώ τ α χρόνια μετά την απελευθέρωση τον πρώτο ρόλο έχουν γνωστές Φαναριώτισσες. Η Μ . Υψηλάντη —κόρη της Ραλλούς Μουρούζη και γυναίκα του Γεωργίου Υψηλάντη— Ιδρύει την πρώτη «Φιλανθρωπική Ε τ α ι ρ ί α Κυριών» και το «Αμαλίειο» ορφανοτροφείο. το έργο της συνεχίζουν η αδερφή της Ζ ω ή Σούτζουκαιη Σουλτανίτσα Κωστή-Νερουλού 3 , κόρη του Ιακωβάκη Ρίζου Νε1. Κ. Μοσκώφ, η εθνική και κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα, 18301909, Θεσσαλονίκη 1972, σ. 95. 2. Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ό.π., σ. 271. 3. Α. Παπαδόπουλος, το Αμαλίειον Ορφανοτροφείον κορασίων επί

Νερουλού. Δηλαδή από το 1855 ώς το 1885, πρόεδροι του Διοικητικού Συμβουλίου στο «Αμαλίειο» είναι Φαναριώτισσες. στην πνευματική ζωή της Αθήνας πρωτοστατούν τα πρώτα χρόνια, αμέσως μετά το 1830, η Ραλλού Καρατζά και η αδελφή της Ρ ω ξάνη Σούτζου που μετατρέπουν τα σπίτια τους σε φιλολογικά σαλόνια 1 . Η Αικατερίνη Μαυροκορδάτου-Δοσίου επιβάλλεται με τη μόρφωση και τη γλωσσομάθειά της, μεταφράζει από τα αγγλικά το ποίημα «ο Γκιαούρ» του Λόρδου Βύρωνα 2 , και η Σεβαστή Αργυροπούλου-Μάνου διευθύνει, όπως θα δούμε, από το 1842 ώς το 1858 το Αρσάκειο, ένα ίδρυμα με μεγάλο κύρος και πανελλήνια ακτινοβολία.

Μπορούμε να πούμε, λοιπόν, με αρκετή σιγουριά, ότι στην αθηναϊκή κοινωνία αμέσως μετά την απελευθέρωση κυριαρχεί ένα δυνατό, συγκροτημένο σώμα, οι Φαναριώτες, και στις απαιτήσεις τους τείνει να προσαρμοστεί η γυναικεία ειδικά εκπαίδευση που το κράτος την αφήνει στην Ιδιωτική πρωτοβουλία. Π α ράλληλα, οι δυτικές επιδράσεις στον τομέα αυτόν είναι, από τις πρώτες βάσεις ακόμα, καθοριστικές. Η γυναικεία εκπαίδευση οργανώνεται, όπως θα δούμε, με δυτικά πρότυπα, αφού τα τρία π ρ ώ τ α «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών Ιδρύονται από ξένους. Ά κ ό μ α και η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α για πολλά χρόνια αναζητεί δασκάλες και διευθύντριες από τη Δύση. «...επί πάσι δε επεκράτησεν», γράφει ο Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «ακάθεκτός τις ξενοζηλία και λήθη των στοιχείων και παραδόσεων της εθνικής αγωγής» 3 .

τηεκατονταετηρίδιτου(1855-1954), Αθήναι 1954, σ. 46. Λεπτομέρειες βλ. παρακάτω σ. 302-303 αυτής της εργασίας. 1. Κ. Ξηραδάκη, Γυναίκες στη Φιλική Εταιρεία..., ό.π., σ. 87 και 115. 2. ό.π., σ. 136-138. 3. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, Λόγος..., ό.π., σ. 23.

Τα πρώτα αλληλοδιδακτικά σχολεία για μαθήτριες στα χρόνια του Αγώνα και την εποχή του Καποδίστρια λ ε σ ε β α σ ι κ ή φ ρ ο ν τ ί δ α του έ θ ν ο υ ς 1 , γ ε γ ο ν ό ς που π ι σ τ ο π ο ι ε ί ε ί χ α ν φ τ ά σ ε ι σ τ η χ ώ ρ α μ α ς οι β α σ ι κ έ ς ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ώ ντηςΕ υ ρ ώ π η ς . Η διακήρυξη της 27ης

Απριλίου

φροντίσουν

για

την

2

τη

διακήρυξη

κοριτσιών .

εκπαίδευση αυτή

αρχές

των

ότι

προοδευτικών

Πελοποννησιακή Γερουσία, στη

1 8 2 2 , π α ρ ο τ ρ ύ ν ε ι τους γ ο ν ε ί ς να των

παιδιών τους,

αγοριών και

κάνει π ρ ά ξ η τ ρ ί α χρόνια

αργό-

τ ε ρ α , στα 1 8 2 5 , η Φ ι λ ό μ ο υ σ ο ς Ε τ α ι ρ ε ί α 3 π ο υ Ιδρύει στην Αθήνα

των

τα

1. Αμέσως μετά την έναρξη της ελληνικής Επανάστασης, τη σκέψη πρωτεργατών της απασχόλησε σοβαρά το πρόβλημα της εκπαίδευσης, παρόλο που οι σκληρές συνθήκες της ζωής και ο αγώνας για επιβίωση δεν άφηναν πολλά περιθώρια στον αγωνιζόμενο λαό να φροντίσεικαιγιατη λειτουργία σχολείων. Βλ. σχετικά Ν. Δραγούμης, Δικαιοσύνη, Παιδεία, Εκκλησία εν Ελλάδι, 1821-1831, Αθήναι 1873, σ. 14-25" Απ. Δασκαλάκης, Κείμενα. Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής επαναστάσεως. Σειρά τρίτη. περί Παιδείας, Αθήναι 1968, τ. Γ ' - Αλ. Δημαράς, «τα εκπαιδευτικά κατά τον Α γ ώ ν α » , Νέα Εστία, Αφιέρωμα στο Εικοσιένα (Χριστούγεννα 1970), τχ. 1043, σ. 51-59 και ΑΙ. D i m a r a s , Foreign and particularly English Influences on Educational Policies in Greece during the War of Independence and their development under Capodis trias, 1821-1831, P h . D. Thesis, L o n d o n University, 1973. 2. «Μη αμελήσητε την παιδείαν των αγαπητών Σας τέκνων αρρένων τε και θηλέων, μη αγωνίζησθε διά να τους αφήσητε κληρονομίαν χρημάτων, αλλά δαπανήσατε μετά χαράς τα ευαπόβλητα χρήματα διά να τους προμηθεύσητε τον αληθή και άσυλον θησαυρόν της παιδείας, και να τα αποκαταστήσητε άξια τέκνα της Ελλάδος, και ωφέλιμα εις τον εαυτόν τωνκαιτους ομοίους των», Εφημερίς των Φιλομαθών, ετ. Ι Γ ' , αρ. 560, 18 Μαίου 1865, σ. 663 και Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α ' , σ. 32. 3. για τη Φιλόμουσο Εταιρεία, που ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1813, βλ. σ. 33 αυτής της εργασίας. η Εταιρεία αυτή άρχισε να λειτουργεί πάλι το 1824, οπότε και ίδρυσε σχολείο για τα αγόρια (Εφημερίς Αθηνών, αρ. 1, 20 Αυγούστου 1824 και αρ. 21, 12 Νοεμβρίου 1824). Βλ. Αικ. Κουμαριανού (επιμ.) ό.π., τ. Α ' , σ. 68 και σ. 98-99. για την επανασύσταση της Εταιρείας βλ. και Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 60, 96-100 και τ. Γ', σ. 2071.

να το πρώτο σχολείο για κορίτσια 1 . Η ίδρυση του σχολείου αυτούαποτελείγεγονός αξιοσημείωτο, γιατί έχουμε τόσο νωρίς ένα παράδειγμα ξεχωριστής φροντίδας για τη μόρφωση των κοριτσιών. Σχετικά με την ονομασία του σχολείου παρατηρούμε ότι 0 Δ . Σουρμελής χρησιμοποιεί τον όρο «Παρθενών», που τη χρήση του συναντήσαμε και στην περίοδο της Τουρκοκρατίας 2 . Ειδικά όμως για το σχολείο αυτό υπάρχει η άποψη ότι ονομάστηκε « Π α ρ θενών» από το γεγονός ότι λειτουργούσε στα ερείπια του Παρθενώνα: «Ίδρυσαν παρθεναγωγείον εν τω ναώ της Ακροπόλεως Παρθενώνι εντεύθεν " Π α ρ θ ε ν ώ ν " όνομαζόμενον» 3 , γράφει ο Τρ. Ευαγγελίδης.οδάσκαλος του σχολείου Ν. Νικητόπλος σε γράμμα του προς τον έκδοτη της Ε φ η μ ε ρ ί δ ο ς Α θ η ν ώ ν Γ. Ψύλλα, καθώς και στο τέλος της αναφοράς του για τη λειτουργία του σχολείου αυτού σημειώνει, μετά την ένδειξη της ημερομηνίας, «Σχολείον του Παρθενώνος» 4 , γεγονός που φανερώνει ότι το μέρος που λειτουργούσε το σχολείο αυτό επηρέασε καθοριστικάκαιτην ονομασία του. ιστορία της γυναικείας εκπαίδευσης στην Ε λ λ ά δ α , όχι μόνο γ ι α τ ί 1. οι συνθήκες κάτω από τις όποιες λειτούργησε τα σχολείο της Φιλομούσου Εταιρείας δίνονται παραστατικά με την περιγραφή του Δ. Καμπούρογλου: « Ε ν τ ό ς λοιπόν των ερειπίων του Παρθενώνος καπνιζόντων ακόμη από το πυρ των μαχών, των ερυθρών εκ του χυθεντος τιμίου αίματος των προμάχων της ιεράς πόλεως, προσήρχοντο καθ' εκάστην ανερχόμεναι δειλά-δειλά τον σεπτόν της Ακροπόλεως βράχον αι αγναί και γλυκείαι τωνΑθηνώνπαρθένοι, όπως διδαχθώσι την ανάγνωσιν, την γραφήν και πάντα της πρώτης εκπαιδεύσεως τα στοιχεία», Δ. Γρ. Κ[αμπούρογλου], «το Παρθεναγωγείον του 1824 εν Αθήναις», Εβδομάς, έτ. Δ ' , 17 Αυγούστου 1887 και J . Gennadius, A Sketch of the History of Education in Greece, Εδιμβούργο 1925, σ. 21. 2. Διον. Σουρμελής, Ιστορία των Αθηνών, Αθήναι 1853, σ. 87. 3. Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α ' , σ. 245. 4. Εφημερίς Αθηνών, αρ. 15, 13 Ιανουαρίου 1826' βλ. Αικ. Κουμαριανού (επιμ.), ό.π., τ. Α', σ. 269.

είναι το πρώτο οργανωμένο σχολείο μετά την επανάσταση, αλλά και για τον τρόπο που το οργάνωσε ο Νικητόπλος. Είδαμε ότι ώς τις αρχές του 19ου αιώνα η εκπαίδευση των κοριτσιών ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την Ε κ κ λ η σ ί α . το μοναστήρι και ο νάρθηκας κάποιας εκκλησίας ο τόπος που λειτουργούσε το σχολείο, και οι μοναχές με τους Ιερείς οι πρώτοι δάσκαλοι. Τώρα το σχολείο ιδρύεται από μια Ε τ α ι ρ ε ί α Φιλομούσων, που έκτος από την παιδεία είχε και γενικότερους εκπολιτιστικούς σκοπούς, και λειτουργεί στον Παρθενώνα. Δάσκαλος ο Ν. Νικητόπλος, Ιεροδιάκονος από τη Δημητσάνα, που συμπλήρωσε την παιδαγωγική του μόρφωση στην Οδησσό, το Ιάσιο και το Παρίσι απ' όπου επέστρεψε το 1822 1 . Ξεχωριστή σημασία για το θέμα που μάς ενδιαφέρει εδώ έχει το γεγονός ότι ο Νικητόπλος μιλάει με ενθουσιασμό για τη γυναικεία εκπαίδευση, αισθάνεται περήφανος που είναι «πρωταίτιος εις την Ε λ λ ά δ α τοιούτου αλληλοδιδακτικού σχολείου των κορασίων» 2 και εύχεται να αυξηθούν τα σχολεία αυτά για το καλό της χώρας. Πιστεύει ότι η μόρφωση βοηθάει τις μητέρες να αναθρέψουν καλά τα παιδιά τους και να ανταποκρίνονται με σωστό τρόπο στις υποχρεώσεις που έχουν απέναντι στην πατρίδα. νών, που μάς έγινε γνωστή από τα Πρακτικά που υπέβαλε ο ίδιος τον Ιανουάριο του 1826 στους εφόρους της Φιλομούσου Ε τ α ι ρείας 3 , φανερώνει π ώ ς ήταν φωτισμένος και φιλελεύθερος παιδαγ ω γ ό ς που δεν θεωρούσε έργο του μόνο την απλή μετάδοση γ ν ώ σεων, αλλά και τη γενικότερη α γ ω γ ή των μαθητών και μαθητριών του. τα μέτρα που εφάρμοσε ο Νικητόπλος για τη λειτουργία 1. Βλ. λεπτομέρειες, Αλ. Δημαράς, «Νεόφυτος Νικητόπλος (17951846). για ενα αλλοιώτικο Ελληνικό σχολείο», ο Ερανιστής, τ. ΙΑ', 1974, σ. 323-332. 2. Εφημερίς Αθηνών, αρ. 15, 13 Νοεμβρίου 1826" βλ. Αικ. Κουμαριανού (επιμ.), ό.π., τ. Α ' , σ. 269. 3. Διον. Σουρμελής, ό.π., σ. 132-137 και Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 105-108.

του σχολείου είχαν απώτερο σκοπό «να οργανίσουν καλούς Πολίτας» και γ ι ' αυτό οι μαθήτριες συμμετείχαν ενεργά στη διοίκηση του σχολείου: «ένα Σχολείον τοιούτον», τονίζειστηναναφορά του, «παρασταίνει συνεπτυγμένως έθνος ολόκληρον διά τούτο πρέπει να είναι ωργανισμένον οπωσούν κατά πολιτικόν σύστημα ενός έθνους, όπου 0 μαθητής να συνηθίζη μικρόθεν να διοική καιναδιοικήται κατά τους νόμους» 1 . τα μέτρα αυτά, που σε πολλά σημεία θυμίζουν αρχές συγχρόνων προοδευτικών σχολείων, είναι τόσο πρωτοποριακά για την εποχή τους,πουακόμακαι μεταγενέστερος Ιστορικός, ο Τρ. Ευαγγελίδης, σχημάτισε την εντύπωση ότι οι «Διοικηταί» που αναφέρονται στην έκθεση του Νικητόπλου ήταν μέλη του διδακτικού προσωπικού του σχολείου 2 . νο, γιατί το 1826 η πολιορκία και στη συνέχεια η κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους διέκοψε τη λειτουργία του. Η Ε . Κούκκου διατυπώνει την άποψη ότι από το 1826 άρχισε να λειτουργεί σχολείο θηλέων και στο Ναύπλιο, που ίδρυσε η Φιλανθρωπική Ε τ α ι ρ ε ί α και στη συνέχεια ανέλαβε τη συντήρηση του η κυβέρνηση του Καποδίστρια 3 . Σύμφωνα με τα έγγραφα της εποχής όμως, η Φιλανθρωπική Ε τ α ι ρ ε ί α , που Ιδρύθηκε το 1824 στο Ναύπλιο, συντηρούσε σχολείο αρρένων με πρώτο δάσκαλο τον Γ . Κύπριο και από το 1827 τον Ν. Νικητόπλο 4 . Μετά το 1828 το σχολείο αυτό το συντηρούσε πράγματι η κυβέρνηση 5 . στο Ναύπλιο το πρώτο σχολείο θηλέων Ιδρύεται το 1828 και είναι η «Γυναικεία Σχολή» της Ε λ έ ν η ς Δανέζη,πουτην ίδρυση και εξέλιξή της θα δούμε παρακάτω.Αναφέρειεπίσηςη Ε. Κούκκου ότι στο Σχολείο θηλέων του Ναυπλίου δίδασκε η χήρα του Γ . Κλεόβουλου, ενώ οι πληροφορίες της εποχής δείχνουν 1. Διον. Σουρμελής, ό.π., σ. 133. 2. Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α', σ. 245. 3. Ε. Κούκκου, «η παιδεία από το 1828 ώς το 1831», Ελληνικού Έθνους, τ. IB', 1975, σ. 592. 4. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1263-1265. 5. ό.π., τ. Α ' , σ. 514.

Ιστορία

του

π ώ ς η οικογένεια του Γ . Κλεόβουλου βρίσκεται ώς το θάνατό του, το 1828, στη Σύρο 1 και ότι η κυρία «Κλεοβουλίνα» διδάσκει από το 1830 ώς το 1833 στην Αίγινα, στο Σχολείο θηλέων που ίδρυσε εκεί η Δούκισσα της Πλακεντίας 2 . καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι το Σχολείο του Παρθενώνα είναι το μόνο σχολείο θηλέων που λειτουργεί στα χρόνια του Αγώνα. Παράλληλα, βέβαια, η παράδοση της δασκάλας που συγκεντρώνει γύρω της έναν ορισμένο αριθμό μαθητριών συνεχίζεται. Η Ευανθία Καΐρη ζει στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ώς το 1828 «διδάσκουσα και παιδεύουσα κόρας Ελληνίδας» 3 , και η Ε λ έ ν η Δανέζη, γνωστή από το κατοπινό διδακτικό της έργο στο Ναύπλιο, διδάσκει, γύρω στα 1826, στα Κύθηρα 4 . σιακής Γερουσίας ότι η εκπαίδευση αποτελεί δικαίωμα «αρρένων τε και θηλέων» βρίσκει την εφαρμογή της στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η και τα Κύθηρα με την προσφορά της Καΐρη και της Δανέζηκαιστην Αθήνα με το «Σχολείο του Παρθενώνος». Μετά τον Αγώνα, η νεαρή πολιτεία αντιμετώπιζε, όπως είναι φυσικό, δύσκολα προβλήματα που χρειάζονταν άμεση επίλυση. για να υλοποιηθούν οι προσδοκίες του έθνους σχετικάμετην εκπαίδευση χρειάζονταν χρήματα, διοικητική οργάνωση και ειρηνικές συνθήκες, που έλειπαν κυρίως τα πρώτα χρόνια. Η κυβέρνηση του Καποδίστρια φρόντισε κυρίως για τη Στοιχειώδη Εκπαίδευση 5 . με το διάταγμα της 12ης Ιουλίου 1830 καθιερώθηκε, όπως είναι γνωστό, επίσημη μέθοδος διδασκαλίας για όλα τα 1. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 2079. 2. Βλ. σ. 51-52 αυτής της εργασίας. 3. Κ. Ξηραδάκη, Ευανθία Καΐρη..., ό.π., σ. 72. 4. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1577. 5. Λεπτομέρειες για το εκπαιδευτικό έργο του Καποδίστρια βλ. Ε. Κούκκου, ο Καποδίστριας και η Παιδεία 1827-1832. Β' τα εκπαιδευτικά Ιδρύματα της Αιγίνης, Αθήναι 1972 και Ε. Μπελιά, η εκπαίδευσις εις

σ χ ο λ ε ί α του κ ρ ά τ ο υ ς η α λ λ η λ ο δ ι δ α κ τ ι κ ή μ έ θ ο δ ο ς 1 που ε ί χ ε α ν α γνωριστεί

για

Άστρους

(13

Η

π ρ ώ τ η φορά Απριλίου

κατάσταση

των

από

τη

Β'

Εθνική

Σ υ ν έ λ ε υ σ η του

1 8 2 3 )2. σχολείων

την

εποχή

του

Καποδίστρια

δ ι α γ ρ ά φ ε τ α ι από τις εκθέσεις και τους π ί ν α κ ε ς του Ν . Χ ρ υ σ ό γ ε λου, Γ ρ α μ μ α τ έ α

«επί

των

Εκκλησιαστικών

και

της

Δημοσίου

Π α ι δ ε ύ σ ε ω ς » , με η μ ε ρ ο μ η ν ί ε ς 2 6 Φ ε β ρ ο υ α ρ ί ο υ 1 8 3 0 και 2 5 νουαρίου

Ια-

18313.

δίνουν μόνο α ρ ι θ μ ο ύ ς σ χ ο λ ε ί ω ν

και

μ α θ η τ ώ ν , χ ω ρ ί ς να κάνουν

την Λακωνίαν και την Μεσσηνίαν κατά την Καποδιστριακήν περίοδον (18 1832), Αθήναι 1970. 1. με τη μέθοδο αυτή ένας δάσκαλος δίδασκε εκατοντάδες παιδιά με τη βοήθεια των πιο προχωρημένων, των «πρωτόσχολων», μαθητών του. ηαλληλοδιδακτικήμέθοδος έγινε γνωστή στην Ελλάδα τη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα από τον επτανήσιο Αθ. Πολίτη και τον φιλιππουπολίτη Γεώργιο Κλεόβουλο ( Α π . Δασκαλάκης, ό.π., τ. Β', σ. 1123-1124 και Ε. Κούκκου, ό.π., σ. 43). Επίσημο εγχειρίδιο της αλληλοδιδακτικής αναγνωρίζεται ο « ο δ η γ ό ς » του γάλλου καθηγητή Sarazin που μεταφράζεται απότονΙ . Π . Κοκκώνη, στενό συνεργάτη του Καποδίστρια. για το γενικότερο έργο και την προσφορά του Κοκκώνη βλ. Μ. Αμαριώτου, Ι.Π. Κοκκώνης, ο πρώτος μας παιδαγωγός, Αθήνα 1937. για την αλληλοδιδακτική μέθοδο βλ. Β. Παπαγεωργίου, «η αλληλοδιδακτική μέθοδοςκαιη εισαγωγή της στην Ελλάδα», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, Α ' , 1932, σ. 286-291· Χρ. Λέφας, Ιστορία της εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1942, σ. 128-155" Σ.Ν. Παπαδημητρίου, Ιστορία του Δημοτικού μας σχολείου (μέρος Α', 1834-1895), Αθήναι 1950, σ. 33-36" Ε. Μπελιά, ό.π., σ. 92-98 καιΕ.Κούκου ό.π., τ. Β' σ. 34-51. για την εφαρμογή της «αλληλοδιδασκαλίας» στα σχολεία της χώρας κατά το 19ο αιώνα βλ. Γ . Χασιώτης, «η παρ' ημίν Δημοτική Παίδευσις από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι σήμερον», π. ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. Η ' , 1873-74, σ. 98-116' Γ . Σακκάς, Γεώργιος Κλεόβουλος «ο Φιλιππουπολίτης». ο πρώτος Ελλην επιστήμων και αγνοημένος παιδαγωγός, Αθήνα 1950. 2. Α. Μάμουκας, τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος, τ. Β', Πειραιεύς 1839, σ. 145 και Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α ' , σ. 37. 3. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Β', σ. 822-823 και τ. Γ ' , σ. 1647-1651.

καμιά αναφορά σε σχολεία η αριθμούς μαθητριών, γεγονός που έχει οδηγήσει σε συμπεράσματα που αδικούν τη γυναικεία εκπαίδευση. Έ τ σ ι , σε εργασίες που αναφέρονται στην Ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης, αριθμοί σχολείων θηλέων και μαθητριών δίνονται μετά το 1855 1 . Είδαμε παραπάνω ότι η θέση της κοινωνίαςαπέναντιστην εκπαίδευσητωνκοριτσιών είναι την εποχή αυτή αρκετά επιφυλακτική, άποψη που επιβεβαιώνεται και από τη μαρτυρία του Ν . Δραγούμη ότι «οι τοσούτον μεριμνώντες υπέρ της εκπαιδεύσεως τωναρρένωναπέκρουοντηντωνθηλέων, φοβούμενοι μή μαθόντα γράμματα μεταχειρισθώσιν αυτά αντί οργάνων άτοπου ανταποκρίσεως» 2 . τα δεδομένα αυτά —γενικά στατιστικά στοιχεία, δηλαδή, και απόψεις για την επιφυλακτική θέση της κοινωνίας απέναντι στην εκπαίδευση των κοριτσιών— νομίζουμε π ώ ς είναι οι σημαντικότερες αίτιες για την ασάφεια που επικρατεί σχετικά με την πραγματική κατάσταση της γυναικείας εκπαίδευσης στα π ρ ώ τ α χρόνια μετά την απελευθέρωση. την ασάφεια αυτή ξεκαθαρίζουν οι αναλυτικές εκθέσεις των έκτακτων επιτρόπων, των προσωρινών διοικητών και των επιθεωρητών που δείχνουν ότι στον αριθμότωνσχολείων, που αναφέρονται στους πίνακες του Χρυσόγελου, συμπεριλαμβάνονται και μερικά σχολεία θηλέων και ότι στον συνολικό αριθμό των μαθητών υπάρχει και ένα ποσοστό μαθητριών. στα κείμενα των εκθέσεων υπάρχουν, για πολλά σχολεία, ονομαστικοί κατάλογοι των μαθητών. μια προσεκτική μελέτη των καταλόγων αποκαλύπτει ότι σε ορισμένα σχολεία φοιτούσαν από το 1828 ακόμα, μαζί με τους μαθητές και μερικές μαθήτριες. Έ τ σ ι , στηριγμένοι στις πολύτιμες πληροφορίες που μάς δίνουν οι εκθέσεις αυτές, μπορούμε να πούμε ότι από τα χρόνια του Καποδίστρια ακόμα αρχίζει να αναπτύσσεται η γυναικεία

1. G.Wilcox, Education in Modern Greece, P h . D. Thesis, Columbia University, 1933, σ. 9 και 10 και El. Ducas, ό.π., πίν. 1, σ. 32. Βλ. σχετικά και σ. 131 αυτής της εργασίας. 2. Ν. Δραγούμης, Ιστορικαί Αναμνήσεις, τ. Α', σ. 167.

εκπαίδευσηστηχώρα μας, αφού από τότε συναντούμε στα σχολεία των αγοριών και τις πρώτες μαθήτριες, ενώ παράλληλα λειτουργούν ξεχωριστά σχολεία κοριτσιών, σε ορισμένες πόλεις. Δυστυχώς δεν σώζονται όλες οι αναλυτικές εκθέσεις, ούτε υπάρχουν ονομαστικοί κατάλογοι των μαθητών όλων των σχολείων, αλλά και όσα στοιχεία υπάρχουν είναι, όπως φαίνεται από τον Πίνακα 1 της επόμενης σελίδας, αποκαλυπτικά. όπως ήταν διαμορφωμένη το 1829, αλλά περιλαμβάνει στοιχεία για ένα μέρος μόνον από τα σχολεία της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ε λ λ ά δ α ς , από τα οποία σώθηκαν οι αναλυτικοί κατάλογοι των μαθητών η πληροφορίες για τον αριθμό μαθητών και μαθητριών 1 . Δείχνει όμως καθαρά ότι από τόσο νωρίς ένας σημαντικός, για την εποχή αυτή, αριθμός μαθητριών φοιτάστααλληλοδιδακτικά σχολεία των αγοριών. στη Μύκονο οι μαθήτριες είναι 61 και οι μαθητές 107 και στο σχολείο της Τήνου φοιτούν 117 μαθητές και 59 μαθήτριες. Πρέπει να επισημανθεί, βέβαια, ότι επειδήταστοιχεία αυτά δεν είναι ολοκληρωμένα, είναι δύσκολο να καταλήξουμε σε γενικά και οριστικά συμπεράσματα. Νομίζω όμως, π ώ ς μπορούμε να πούμε με σχετική βεβαιότητα, ότιαπότα στοιχεία αυτά γίνεται φανερό π ώ ς τα ποσοστά των μαθητριών είναι μεγαλύτερα στα νησιά παρά στην ηπειρωτική Ε λ λ ά δ α . σε σύνολο 641 μαθητών στην ηπειρωτική Ε λ λ ά δ α οι μαθήτριες είναι 74 (11,6%), ενώ στα νησιά φοιτούν 288 μαθήτριες μαζί με 1281 μαθητές (22,5%). τα στοιχεία που δίνει ο Πίνακας 1 μπορούμε ναταθεωρήσουμε αντιπροσωπευτικά αν λάβουμε υπόψη ότι περιλαμβάνουν τα σημαντικότερα κέντρα της εποχής αυτής, γιατί, όπως αποδεικνύεται και από τους καταλόγους, στα σχολεία επαρχιών, κυρίως της ηπειρωτικής Ε λ λ ά δ α ς , απουσιάζουν εντελώς οι μαθήτριες αν και μερικά απ' αυτά έχουν αρκετά μεγάλο αριθμό μαθητών: στο Λειβάρτζι των Καλαβρύτων, για παράδειγμα, το

1. στη Σκόπελο, από το 1828 ακόμα, φοιτούν μαζί με τους μαθητές και ορισμένες μαθήτριες (Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 177).

αλληλοδιδακτικό σχολείο έχει 62 μαθητές και καμιά μαθήτρια, η Γουμένιτζα της ίδιας επαρχίας έχει 45 μαθητές και καμιά μαθήτρια 1 . Υποθέτουμε, επομένως, με αρκετή σιγουριά ότι στον Πίνακα 1 δίνονται τα περισσότερα σχολεία όπου παρατηρείται συνεκπαίδευση μαθητών και μαθητριών. Ιδιαίτερη σημασία για τη μελέτη αυτή έχει το γεγονός ότι τόσο νωρίς, το 1829, και κάτω από τόσο δύσκολες συνθήκες, οι γονείς στέλνουν τα κορίτσια τους στο σχολείο μαζί με τα αγόρια, όπου δεν υπάρχει οικονομική δυνατότητα να Ιδρύσουν δεύτερο σχολείο. Είναι οπωσδήποτε συγκινητική η περίπτωση της μοναδικής μαθήτριας που παρακολουθεί μαθήματα με 81, 68 και 64 μαθητές. ΠΙΝΑΚΑΣ 1

Α ρ ι θ μ ό ς μαθητών και μαθητριών σε διάφορα αλληλοδιδακτικά σχολεία της χώρας Πόλη η χωριό

Αριθμός μαθητών

Αριθμός μαθητριών

της

στα

1829

Πηγή: Απ. Δασκαλάκης, Κείμενα - Π η γ α ί Ιστορίας..., τ. Ά

Α. Η Π Ε Ι Ρ Ω Τ Ι Κ Η ΕΛΛΑΔΑ Άργος * » ιδ. Σ χ . θηλ. Π . Φανδρίδη Κέρτεζη (Κυνουρίας) Κόρινθος Λεωνίδι (Λακωνίας) Μεσολόγγι Ναύπλιο * » ιδ. Σ χ . θηλ. Ελ. Δανέζη Σοπωτό (Καλαβρύτων) Σύνολο

183

—

81 46 68 39 158 5 61

20 1 2 1 5 21 22 2

641

74

—

σελ. 541 - 546 546 671 - 673 651 - 652 376 412 537 - 539 548 677 - 678

* Χωριστό σχολείο για μαθήτριες (ιδιωτικό).

1. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 678 - 680 και 674 - 675.

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 1 (συνέχεια) Πόλη η χωριό

Αριθμός Αριθμός μαθητών μαθητριών

Πηγή: Κείμενα - Π η γ α ί τ. Α '

Β. Ν Η Σ Ι Α Α Ι Γ Α Ι Ο Υ Άνδρος 112 16 .» (Κόρθιο) 85 15 Μήλος 40 6 Μύκονος 107 61 Νάξος 153 25 Πάρος (Παροικία) 75 12 » (Νάουσα) 52 12 Σέριφος 64 1 » , .β' σχολείο 35 4 Σίφνος 1 73 Σκιάθος 47 3 Σκόπελος 128 43 » (Γλώσσα) 2 51 Σύρος (Ερμούπολη) μικτό σχολείο με μεγάλο αριθμό μαθητών και μαθητριών Τήνος 117 59 Ύδρα 31 3 » β' σχολείο 8 49 » γ' » 14 38 » δ' » 24 3 Σύνολο

1281

σελ. 460 - 462 462 - 463 513 367 - 369 390 - 392 586 - 587 588 693 - 695 695 - 696 431 - 432 615 - 616 617 - 621 613 - 614 261 495 352 353 354356

499 353 354 355

288

Α π ό πολύ νωρίς αρχίζουν να λειτουργούν και ξεχωριστά σχολεία για τα κορίτσια. στις 17 Απριλίου 1828 ιδρύεται στο Ναύπλιο από την Ε λ έ ν η Δανέζη «Γυναικεία Σχολή» με 3 3 μαθήτριες. Α π ό το άρθρο στ' γίνεται φανερό ότι ο κανονισμός του σχολείου «είναι ο αυτός με τον παραδεδεγμένον εις τας Ιονικάς νήσους» 1 . Φαίνεται έτσι καθαρά η πολιτιστικήεπίδρασηπουασκούσαν 1. Απ. Δασκαλάκης, ó.π., σ. 166.

σαν τα Ιόνια νησιά επειδή, όπως είναι γνωστό, είχαν φτάσει σε ανώτεροεπίπεδοστηνπαιδεία, κάτω από τις ευνοϊκές συνθήκες που υπήρχαν στην περιοχή. Έ τ σ ι η Ε λ έ ν η Δανέζη, δασκάλα από την Κρήτη, η πρώτη Ελληνίδα που Ιδρύει αλληλοδιδακτικό σχολείο για τα κορίτσια με επίσημο «οργανισμό», στρέφεται για πρότυπα προς τα Ε π τ ά ν η σ α . Επισημαίνουμε βέβαια ότι χρησιμοποιεί για το σχολείο της τον όρο «Γυναικεία Σχολή» και όχι αλληλοδιδακτικό σχολείο κοριτσιών.

ρια ο Γεώργιος Κλεόβουλος και 0 Φίλιππος Ι ω ά ν ν ο υ και η Ευανθία Καΐρη τα κορίτσια 2 . το 1828 έρχεταιστηνΕρμούποληκαι αναλαμβάνει την οργάνωση των σχολείων του Δήμου ο Ιεραπόστολος Christian L u d w i g K o r c k από τη Βρέμη, μέλος της Ιεραποστολής της C h u r c h M i s s i o n a r y Society 3 . στα 1829 δ δήμος της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς αποφασίζει «ν' ανεγερθή και εν σχολείον Ιδιαίτερον διά τας νεανίδας, όπου όχι μόνον να γυμνάζωνταιτηναλληλοδιδακτική αλλ' ακόμη καί τινα εργόχειρα» 4 . Έ τ σ ι ,απότο 1830 λειτουργεί στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ξεχωριστό σχολείο για τις μαθήτριες. Συμβούλιο από Οκτώ μητέρες αποτελεί την «εφορευτική επιτροπή» του σχολείου που έχει σκοπό «να εφορεύη διάτηνεκπαίδευσιν, ηθοποίησιν και καθαριότητα των κορασίων αυτών» 5 . πιο συγκεκριμένα, δυο από τα μέλη της επιτροπής έχουν την υποχρέωση να επισκέπτονται κάθε βδομάδα το σχολείοκαινα παρακολουθούν την πρόοδο των μαθητριών στα μαθήματακαιτα εργόχειρα και να εντοπίζουν τις γενικότερες ανάγκες του σχο-

των

2. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, Γ ' . Χιακόν Αρχείον (επιμ. Ιω. Βλαχογιάννη), τ. Ε ' , 1910, σ. 543. 3. Βλ. λεπτομέρειες σ. 58-59 αυτής της εργασίας. 4. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 262. η απόφαση αυτή γίνεται πράξη πολύ γρήγορα με συνεισφορές των πολιτών (ό.π., σ. 259). στον κατάλογο συνδρομητών αναφέρονται και τα ονόματα πολλών γυναικών (ό.π., σ. 282 - 286). για να τελειώσει το έργο αυτό ο δήμος της Ερμούπολης ζητά οικονομική ενίσχυση από την κυβέρνηση [ό.π., σ. 279 - 280). 5. ό.π., τ. Α ' , σ. 261 - 262.

σχολείου 1 . Η σύσταση της επιτροπής αυτής έχει ιδιαίτερη σημασία γιατηγυναικεία εκπαίδευση στη χώρα μας, γιατίαποτελείτην πρώτη προσπάθεια οι γυναίκες να σκεφτούν για την εκπαίδευση του φύλου τους και να πάρουν ενεργό μέροςστηνοργάνωσηκαι λειτουργία ενός σχολείου. Η σύσταση τέτοιων επιτροπών θα αποτελέσει, όπως θα δούμε στη συνέχεια, βασικό αίτημα των Ελληνίδων την τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα, γεγονός που μάς επιτρέπει να ονομάσουμε «πρωτοπόρο» στο θέμα αυτό το δήμο της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς . σιάζουν αρκετά, αφού το 1830 ο αριθμός των μαθητριών είναι 201, ενώτηνίδια χρονιά το σχολείο των αγοριών έχει 275 μαθητές 2 . Διευθυντής στο σχολείο των κοριτσιών είναι ο K o r c k και δασκάλες οι αδελφές Αναστασία και Ε λ έ ν η Ελευθερίουαπότην Κρήτη, η πρώτη για τη διδασκαλία και η δεύτερηγιαταεργόχειρα 3 . τικό αλληλοδιδακτικό σχολείο από τις δασκάλες Α. Ζωντανού και Μ. Δημητρίου 4 . Σχολείο για κορίτσια λειτουργεί από το 1829 και στο Άργος με 2 0 μαθήτριες και δασκάλα την Παναγιώτα Φανδρίδη 5 . λέων και στην Αίγινα με 3 2 μαθήτριες, που ίδρυσε και συντηρούσε, για μικρό διάστημα, η «Δούκισσα της Πλακεντίας», η γνωστή φιλελληνίδα Σοφία De Marbois 6 . Σχετικάμετοσχολείο

ί . Απ. Δασκαλάκης, ό.π., σ. 263. την πρώτη αυτή επιτροπή αποτελούν οι κυρίες: Κ. Ναύτη, Α. Σγούτα, Μ. Μαναράκη, Π . Λίκα, Αικ. Μυλων Βαλσαμάκη, Ελ. Σκαραμαγκά και Ελ. Κορνηλίου. 2. ό.π., τ. Β', σ. 1184. 3. ό.π. 4. Τιμ. Αμπελάς, Ιστορία της νήσου Σύρου, Ερμούπολις 1874, σ. 633. 5. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1930. 6. Βλ. σχετικά Δημ. Καμπούρογλου, Μελέται και έρευναι. η Δούκισσα της Πλακεντίας, Αθήναι 1925· Δημ. Σκουζές, «η ΔούκισσατηςΠλακε

λείο αυτό επικρατεί η εξής σύγχυση: και ο Τρ. Ευαγγελίδης 1 κ&ί ο Δημ. Καμπούρογλου 2 και ο Δημ. Σκουζές 3 αναφέρουν ότι Ιδρύθηκε στο Ναύπλιο. στη σύγχυση αυτή πιστεύω πώς στάθηκε αφορμήηαγγελία της Γενικής Ε φ η μ ε ρ ί δ ο ς ότι στις 4 Ιανουαρίου του 1830 η Δούκισσα έφτασε στο Ναύπλιο, ενώ λίγο πιο κάτω, στο ίδιο φύλλο, αναγγέλλεται ο ερχομός της Δούκισσας στην Αίγινα. Η πρώτη αγγελία από μόνη της δίνει την εντύπωση ότι η Δούκισσα εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο. Έ ν α ευχαριστήριο γράμμα του Καποδίστρια, επίσης με ημερομηνία «εν Ναυπλίω, την 19 Μαρτίου 1830», επιτείνει τη σύγχυση. με το γράμμα αυτό όμως ο Καποδίστριας παρακαλεί τον πρόεδρο του ' ορφανοτροφείου (που βρισκόταν στην Αίγινα) να μεταφέρει τις ευχαριστίες του στη Δούκισσα: «...Ομολογήσατε εκ μέρους της Κυβερνήσεως», γράφει, «τας άνηκούσας ευχαριστίας, βεβαιούντες ότι θέλομεν παραδεχθή το έργον, του όποιου την πρώτην αρχήν θέλει αποδίδει η επερχομένη γενεά εις την φιλέλληνα και φιλάνθρωπον κ. Δούκισσαν» 4 . Η κυβέρνηση του Καποδίστρια συνέχισε πράγματι το έργο της Δούκισσας. από τον Οκτώβριο του 1830 το μισθό της Κλεοβούλου και ταυπόλοιπαέξοδα του σχολείου άρχισε να πληρώνει η κυβέρνηση, γεγονός που μάς επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι το σχολείο της Αίγινας είναι το πρώτο δημόσιο αλληλοδιδακτικό σχολείο θηλέων της χώρας. σε έκθεση της εποχής αυτής (31 Δεκεμβρίου 1830), που υπογράφει ο έφορος του Κεντρικού Σχολείου Α. Μουστοξύδης, δικαιολογείται με τα παρακάτω λόγια η πρωτοβουλία αυτήτηςκυβέρνησης: «Αλλά τα γράμματα αυξάνουσικαιτην οικιακήν ευδαιμονίαν. Διό ηυδόκησεν η Κυβέρνησις να γένωσι μέτοχα αυτών και τα κοράσια, διά να έχωσι προίκα και την παιδείαν, ήτις μόνη δύναται να καθωραΐζη τα καθαρά και αυστηρά τίας», Νέα Εστία, 1 Ιουνίου 1938, σ. 7 3 7 - 7 4 1 και Κ. Ξηραδάκη, Φιλελληνίδες, Αθήνα 2 1976, σ. 124 - 128. 1. Τρ. Ευαγγελίδης, ό.π., τ. Α ' , σ. 297. 2. Δημ. Καμπούρογλου, ό.π., σ. 201 - 203. 3. Δημ. Σκουζές, ό.π., σ. 738. 4. Γενική Εφημερίς, αρ. 30, 16 Απριλίου 1830, σ. 117.

ήθη και τας οικιακάς αρετάς, αι οποίαι ιδιάζουσιν εις τας Ε λ λ η νίδας» 1 . Η αύξηση του αριθμού μαθητριών στους πρώτους ακόμα μήνες είναι σημάδι ενδεικτικό για τον τρόπο που η κοινωνία της Αίγινας αντιμετώπιζε την εκπαίδευση των κοριτσιών. το σχολείο το ίδρυσε τον Ιανουάριο του 1830 η Δούκισσα για δώδεκα κοπέλες, και τον Απρίλιο της ίδιας χρονιάς οι μαθήτριες έγιναν 32 2 . τον Οκτώβριο του 1830 οι μαθήτριες του σχολείου αυτού ήταν 3 0 . γεί ώς τον Α π ρ ί λ ι ο του 1833, οπότε «ο επί των εκκλησιαστικών και της Δημοσίας εκπαιδεύσεως Γραμματεύς» Σ . Τρικούπης με έγγραφο του προς τον Όθωνα προτείνει την κατάργηση του: «Τοιούτον κατάστημα κορασίων», γράφει, «δεν υπάρχει εις άλλο μέρος του Κράτους, και παράπονα δίκαια ήθελαν διεγείρεσθαι πανταχόθεν αν η Κυβέρνησις, αφίνουσα καθ' όλον το Κράτος την φροντίδα της ανατροφής των κορασίων εις τους Ιδίους γονείς των, ήθελε δεχθή μόνον την δαπάνην της ανατροφής των εν Αιγίνη ενώ κανείς λόγος Ιδιαίτερος δεν δικαιολογεί την προτίμησιν ταύτην» 4 .

μαθητριών πληρώνουν δίδακτρα «αναλόγως της καταστάσεως ενός εκάστου». τα δίδακτρα των φ τ ω χ ώ ν μαθητριών καλύπτονται από τις εισφορές των «φιλομούσων» 5 . στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η τις δυο

1. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1590. 2. ό.π., τ. Γ ' , σ. 2112. 3. ονομαστικό κατάλογο των μαθητριών βλ. ό.π., τ. Β', σ. 1389 1391. 4. Γενικά Αρχεία του Κράτους, Β, Κατάλογοι οθωνικού Αρχείου, 11L· Γραμματεία Εκκλησιαστικών και Παιδείας (1833 - 1862), φ. 9 (αρ. εγγράφου 253/13 Μαίου 1833). Βλ. Παράρτημα αυτής της εργασίας όπου δημοσιεύεται για πρώτη φορά. 5. η Ελένη Δανέζη δίνει κατάλογο «συνδρομητών» της Σχολής της (Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 166 - 167).

δασκάλες πληρώνει ο Korck, και στην Αίγινα, τον πρώτο καιρό, η Δούκισσα της Πλακεντίας και στη συνέχεια η κυβέρνηση. στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , επομένως, έχουμε τη μοναδική περίπτωσηπουγια τηνεκπαίδευσητωνκοριτσιών φροντίζει ο δήμος και στην Α ί γ ι να ενδιαφέρεται η ίδια η κυβέρνηση. στα δύο αυτά σχολεία έχουν τη δυνατότητα να φοιτήσουν, όπως είναι φυσικό, όσες κοπέλες ενδιαφέρονται για μόρφωση. ο αριθμός των μαθητριών στα δύο αυτά σχολεία πιστεύω πώς δείχνει τη μεγάλη σημασία που έχει η παροχή της δυνατότητας αυτής, σε συνδυασμό και με άλλους βασικούς παράγοντες βέβαια. Όπως είδαμε παραπάνω, στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η φοιτούν 201 μαθήτριες και στην Αίγινα σε λίγο καιρό οι μαθήτριες από 12 γίνονται 32. στα άλλα σχολεία οι μαθήτριες χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τις «ευκατάστατες» που πληρώνουν δίδακτρα και τις «άπορες» που «διδάσκονται αμισθί».

σχολεία των αγοριών είναι σχετικά μικρά, αλλά νομίζουμε π ώ ς αποκτούν Ιδιαίτερη βαρύτητα αν σκεφτούμε την εποχή —βρισκόμαστε στις αρχές του 19ου αιώνα— και τις συνθήκεςπουεπικρατούν στη χώρα αμέσως μετά την απελευθέρωση. Σημασία έχει το γεγονός ότι σε μεγάλο αριθμό σχολείωνεπικρατείαπό πολύ νωρίς η συνεκπαίδευση. Α π ό την έκθεση του Χρυσόγελου φαίνεται ότι το 1830 λειτουργούν σε ολόκληρη τη χώρα 62 αλληλοδιδακτικά σχολεία 1 . ο Πίνακας 1 δείχνει ότι το 1829 η συνεκπαίδευση είχε καθιερωθεί σε 26 σχολεία της χώρας. αν λάβουμε υπόψητογεγονός ότι ο Πίνακας αυτός δεν είναι πλήρης, γιατί δεν σώζονται όλα τα αναλυτικά στοιχεία της εποχής αυτής, φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι η συνεκπαίδευση καθιερώθηκεαπότο 1829 στα μισά σχεδόν σχολεία του κράτους. Ειδικά για τα νησιά του Αιγαίου μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα π ώ ς η συνεκπαίδευση είχε καθιερωθεί στα περισσότερα σχολεία.

1. ό.π., τ. Β', σ. 1143.

λεία των κοριτσιών είναι: «ανάγνωσις, αριθμητική, γραφή, αι αναγκαίαι γυναικείαι τέχναι καθώς ράψιμον» 1 . Γενικά φαίνεται π ώ ς τα εργόχειρα έχουν την εποχή αυτή Ιδιαίτερη βαρύτητα για την εκπαίδευση των κοριτσιών. στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η θεωρείται απαραίτητη διδάσκονται «όχι μόνον τα γράμματα, αλλά και διάφορα εργόχειρα, τα οποία απαιτείται εκάστη κόρη να μάθη» 2 . Επισημαίνουμε εδώ και το γεγονός ότι οι πρώτες ελληνίδες δασκάλες κατάγονται από την Κρήτη ( Ε λ έ ν η Δανέζη, Παναγ. Φανδρίδη, Ε λ έ ν η και Αναστασία Ελευθερίου).

των κοριτσιών στα αλληλοδιδακτικά σχολεία είναι μεγαλύτερη στα νησιά του Αιγαίου όπου, όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η θέση της γυναίκας στην κοινωνία είχε βελτιωθεί αισθητά. Η μακρόχρονη επικοινωνία με τους δυτικούς, τα ειδικά προνόμια, η ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας, καθώς και η λειτουργία των σχολείων που είχαν Ιδρύσει από το 17ο αιώνα οι Ουρσουλίνες μοναχές, αποτελούν τους σημαντικότερους π α ράγοντες που καλυτέρευσαν τη θέση της γυναίκας και προετοίμασαν το έδαφος για την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης. λεία των κοριτσιών ιδρύονται στο Ναύπλιο, το Άργος και την Αίγινα. στις πόλεις αυτές, όπως είναι γνωστό, είχαν συγκεντρωθεί πρόσφυγες από όλα τα μέρη της χώρας καθώς και Ελληνες απότιςπαροικίες του εξωτερικού. Μερικοί κατάλογοι μαθητριών που αναφέρουν και τον τόπο καταγωγής τους μάς δίνουν ενδιαφέροντα στοιχεία για την προέλευσητωνμαθητριών και τη σύνθεση του πληθυσμού στο Άργος, το Ναύπλιο, τη Σκόπελο και την Τήνο.

1. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 166. 2. ό.π., τ. Α ' , σ. 262.

Στον Πίνακα 2 παρατηρούμε ότι από τους 47 μαθητές και μαθήτριες του σχολείου της Ε λ έ ν η ς Δανέζη μόνον 2 κατάγονται απότοΝαύπλιο, ενώ οι υπόλοιποι αντιπροσωπεύουν ένα ευρύτατο φάσμα περιοχών, με έντονη, οπωσδήποτε, τη διαφορά πολιτισμικής στάθμης. Οι ανακατατάξεις αυτές στην ελληνική κοινωνία έχουν Ιδιαίτερη σημασία για την εξέλιξη της γυναικείας εκπαίδευσης στη χώρα μας, γιατί, από πολύ νωρίς, οι νέοι κάτοικοι έφεραν καινούριες Ιδέες και κοινωνικά πρότυπα από τα μέρη όπου είχαν ζήσει. στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη, στη Χίο, στις Κυδωνιές η κοινωνική θέση της γυναίκας ήταν πολύ ανεβασμένη και το θέμα της εκπαίδευσης των κοριτσιών είχε αρχίσει νααπασχολείσοβαρά τις ελληνικές κοινότητες από το 18ο αιώνα. Η προεργασία αυτή είχε οπωσδήποτε ευνοϊκές επιδράσεις στο σημείο εκκίνησης της γυναικείας εκπαίδευσης στο ελεύθερο κράτος.

ΤοΕλληνικόΣχολείο του δήμου της Ερμούπολης

διάφορα σχολεία της χώρας το 1829 μάς αποκαλύπτουν ότι δεν έχουμε από τόσο νωρίς μαθήτριες μονάχα στα αλληλοδιδακτικά σχολεία, αλλά και στα ελληνικά 1 . Οι αριθμοί βέβαια δείχνουν ότι οι μαθήτριες είναι ελάχιστες, αλλά έχει ιδιαίτερη σημασίατογεγονός

1. στα Ελληνικά Σχολεία που λειτουργούσαν από την εποχή της Τουρκοκρατίας ακόμα, γινόταν συστηματική διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Διδάσκονταν κυρίως το Γνωμολογικόν του Μ. Χρυσολωρά, Αισώπειοι μύθοι, Ισοκράτης, Λουκιανός και Πλούταρχος. Βλ. σχετικά, Ε. Μπελιά, ό.π., σ. 9 8 - 1 0 2 και, κυρίως, Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των προγενεστέρων Ελληνικών σχολείων», Πανδώρα, τ. Η ' , 1857 - 58, σ. 171 -(174. ο Μ. Σχινάς, μέλος «της επί της Προπαιδείας Επιτροπής», υπέβαλε στις 2 Ιουλίου 1831 σχέδιο για τη λειτουργία και τα μαθήματα των Ελληνικών Σχολείων όπου προτείνονται για διδασκαλία οι εξής συγγραφείς: Αίσωπος, Λουκιανός, Πλούταρχος, Ξενοφώντας, Πλάτωνας, Δημοσθένης και Θουκυδίδης (Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 547).

ΠΙΝΑΚΑΣ 2

Τόπος καταγωγής

μαθητριών

(1829

Άργος 1829*Σκόπελος 1829** Σύνολο μαθητριών : 20

Λειβαδειά : Καρπενήσι : Σάλωνα : Τριπολιτσά : Σμύρνη Αγγλία :

Σύνολο μαθητριών :

43

Άργος 12 Σκόπελος ; , : 19 1 Δημητριάς : 8 2 Κασσάνδρα : 7 1 Θεσσαλονίκη : 4 Αμπελάκια : 1 1 2 Βόλος : 1 2 1 Πολύγυρος : 1 Νικήτη :

ΠΗΓΗ : Απ. * ό.π., ** ό.π., *** ό.π., **** ό.π.,

-1830)

Τήνος 1829 ;* * *

Ναύπλιο 1830****

Σύνολο μαθητριών : 59

Σύνολο μαθητριών & μαθητών : 47

Τήνος : 30 1 Κρήτη : Κυδωνιές : 7 Σμύρνη : 6 Αθήνα : 2 Κων/πολη : 5 Ρούμελη : 3 Ρωσία : 1 Χίος : 3 Πελοπ/σος : 1

Ύδρα : Κρήτη : Τσιρίγο : Κύπρος : Χίος : Καλαμάτα : Κων/πολη : Μυστράς : Τριπολιτσά : Κόρινθος : Σπέτσες : Σμύρνη ; Αθήνα: Μεσολόγγι : Ρώμη : Ναύπλιο : Σούλι : Νεόκαστρο: Αργολίδα : Λαγκάδι : Λιβάδι : Σαλονίκη : Ζάκυνθος : Ρόδος :

Δασκαλάκης, Κείμενα π η γ α ί της Ιστορίας... τ. Α', σ. 546. τ. Α ' , σ. 620 - 621. τ. Α', σ. 498 - 499. τ. Β', σ. 1156 - 1557.

2 4 2 2 2 1 3 1 7 2 2 2 2 2 1 2 2 1 2 1 1 1 1 1

γεγονός ότι σε μια τόσο πρώιμη εποχή και κάτω από τόσο δύσκολες συνθήκες υπάρχουν γονείς που ενδιαφέρονται να δώσουν στα κορίτσια τους ανώτερη μόρφωση. τοστάτησαν και στον τομέα αυτό, αφού το 1829 φοιτούσαν στο Ελληνικό Σχολείο του Ναυπλίου 26 μαθητές και μια μαθήτρια 1 , στην Α ν τ ί π α ρ ο 11 μαθητές και μια μαθήτρια 2 , στη Μήλο 29 μαθητές και μια μαθήτρια 3 , στην Πάρο 39 μαθητές και 4 μαθήτριες 4 και στην Υ δ ρ α , σε ένα από τα τέσσερα Ελληνικά Σχολεία που λειτουργούσαν εκεί, 6 μαθητές και 4 μαθήτριες 5 . την επόμενη χρονιά, το 1830, οι μαθήτριες στο σχολείο της Πάρου είναι 3 6 και στην Ύδρα φοιτούν μαζί με τα αγόρια και 2 μαθήτριες 7 . Εκείνο που έχει μεγάλη σημασία όμως για τη μελέτη αυτή είναι ότι από το 1830 αρχίζει να λειτουργεί στη Σύρο, με πρωτοβουλία του δήμου της Ερμούπολης και του Gh. Korck, το πρώτο Ελληνικό Σχολείο για κορίτσια, με 2 3 μαθήτριες. Διευθυντής του σχολείου αυτού, όπως και του αλληλοδιδακτικού των θηλέων, που πληρώνει και το μισθό του δασκάλου, είναι, ώς το τέλος του 1830, ο K o r c k 8 . αν σημειωθεί ότι το Ελληνικό Σχολείο αρρένων είχε τη χρονιά αυτή 3 4 μαθητές, γίνεται φανερό π ώ ς στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η έχουμε από νωρίς Ιδιαίτερη ανάπτυξη και στη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών, μια και η συμμετοχή των κοριτσιών στο Ελληνικό Σχολείο είναι ανάλογη με εκείνη των αγοριών. Αυτό φανερώνει καθαρά τη «θέση» που έχει πάρει η κοινωνία της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς στο θέμα της γυναικείας εκπαίδευσης, γεγονός που ενισχύεται από το ότι την ίδια εποχή, σύμφωναμεμιαάποψη 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 547. σ. 586. σ. 514. σ. 585 - 586. σ. 352. τ. Β', σ. 1342 - 1343. σ. 1068. σ. 1181.

ό.π., ό.π., ό.π., ό.π., ό.π., ό.π., ό.π.,

ψη, λειτουργεί στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η και Ιδιωτικό Ελληνικό Σχολείο με 2 0 μαθήτριες που είναι προσαρτημένο στο Ελληνικό Σχολείο αρρένων του Αθ. Αδαμαντίδη και όπου διδάσκει η αδελφή του 1 . το πρώτο Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο θηλέων, αλλά από τα έγγραφα που σώθηκαν φαίνεται π ώ ς ήταν οργανωμένο όπως και το αντίστοιχο Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο των αγοριών, με Ιδιαίτερη έμφαση στο μάθημα των εργόχειρων. Επειδή ο K o r c k θα έφευγε από την Ε ρ μούπολη στις αρχές του 1831, προτείνει στην επιτροπή των σχολείων ώς αντικαταστάτη του τον F r . H i l d n e r που ώς τότε τον βοηθούσε σημαντικά στη διεύθυνση των σχολείωνκαιτοναντικαθιστούσε όταν έλειπε 2 . από την εξέλιξη των πραγμάτων φαίνεται π ώ ς οι επίτροποι δεν δέχτηκαν την πρόταση του K o r c k και τα σχολεία των κοριτσιών συνέχισε να τα συντηρείκαινατα εποπτεύει στα κατοπινά χρόνια 0 δήμος της Ερμούπολης. Όσα αναφέρθηκαν παραπάνω όμως φανερώνουν π ώ ςακόμακαιγια την Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , που είναι την εποχή αυτή από οικονομική άποψη οπιοΙσχυρός δήμος της χώρας, αποτελεί σημαντικό πρόβλημα η εξεύρεση πόρων για τη συντήρηση ξεχωριστών σχολείων για μαθητές και μαθήτριες. το γεγονός αυτό δείχνει καθαρά π ώ ς μια τέτοια προσπάθεια αποτελούσε πραγματικά βάρος δυσβάστακτο για τις φτωχότερες κοινότητες και τους δήμους της χ ώ ρας. το ενδιαφέρον των δήμων και των πολιτών για τη Μέση Εκπαίδευσηα π ο κ τ άΙδιαίτερη σημασία αν σκεφτούμε ότι ήταν αποκλειστική ευθύνη και επιδίωξη των ίδιων, αφού η κυβέρνηση

1. Τιμ. Αμπελάς, ό.π., σ. 633. 2. στο γράμμα που έστειλε στους επιτρόπους, ο Korck θυμίζει τα έξοδα πουαπαιτείηλειτουργία ενός σχολείου: «γνωρίζετε πολλά καλά τη τοιούτων καταστημάτων», γράφει, «διά τούτο σας προβάλω την ερώτησιν ποίον θέλετε διορίσει διάδοχόν μου και από ποίον μέρος θέλετε λάβει τα αναγκαία έξοδα, τα οποία είναι 300 γρόσια τον μήνα». για τους λόγους αυτούς προτείνει ώς αντικαταστάτη του τον F r . H i l d n e r «ο όποιος θέλει όχι μόνον μεόλητου την ευχαρίστησιν να λάβη την επιστασίαν ταύτην, φόρτωμα των εξόδων» ( Α π . Δασκαλάκης, ό.π., τ. Γ ' , σ. 1688 - 1689).

του Καποδίστρια περιόρισε το ενδιαφέρον της κυρίως στην ίδρυση και λειτουργία αλληλοδιδακτικών σχολείων. στη χώρα μας βασικός είναι ο ρόλος των δυτικών Ιεραποστόλων και φιλελληνικών σωματείων που, από τα πρώτα χρόνια μετά τηναπελευθέρωση,φροντίζουν Ιδιαίτερα για την ίδρυση αλληλοδιδακτικών και «ανώτερων» σχολείων για τις Ελληνίδες.

Τα σχολεία των δυτικών Αμέσως μετά τον Αγώνα πολλοί δυτικοί, Ιεραπόστολοι κυρίως, αναπτύσσουν αξιόλογη εκπαιδευτική δραστηριότητα και δίνουν Ιδιαίτερη έμφαση στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης 1 . Ειδικές επιτροπές και σωματεία φιλελληνίδων, κυρίως στην Αμερική, αποφασίζουν να ενισχύσουν την ίδρυση σχολείων για κορίτσια με σκοπό να βοηθήσουν στην καλυτέρευση του επιπέδου της Ελληνίδας 2 . Α π ό τους πρώτους που έρχονται για το σκοπό αυτό στην Ε λ λ ά δ α είναι ο J . B r e w e r και ο J . King, αντιπρόσωπος του New Y o r k Ladies C o m m i t t e e , που το 1829 Ιδρύουν σχολείο για κορίτσια στην Τήνο 3 . την ίδια εποχή βρίσκονται στη 1. Κριτική για το έργο των μισσιοναρίων στο χώρο της ελληνικής Εκπαίδευσης βλ. στη μελέτη του Γ . Μεταλληνού, «η κατά την Ανατολήν Δύσις. ο "μετακενωτικός" ρόλος των Δυτικών Μισσιοναρίων στο Ελληνικό Κράτος», Σύναξις, τ χ . 8, φθινόπωρο 1983, σ. 23 - 55 και του ίδιου, το Ζήτημα της μεταφράσεως της Άγιας Γραφής εις την Νεοελληνικήν κατά τον ΙΘ' αι., Αθήναι 1977. 2. Λεπτομέρειες για τη στάση και τη γενικότερη δραστηριότητα των φιλελληνίδων, βλ. Κ. Ξηραδάκη, Φιλελληνίδες, Αθήνα 1976. 3. S t . L a r r a b e e , Hellas Observed. The American Experience of Greece. 1775 - 1865, N. Y o r k Univ. Press, Νέα Υόρκη 1957, σ. 184; 192 και 195. από την πλούσια δραστηριότητα του J . King ξεχωρίζουμε εδώ τη συμβολή του στην ίδρυση της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (Al. D i m a r a s , «The other British Philhellenes» στο R . Clogg (επιμ.), The Struggle for Greek Independence, Macmillan, 1973, σ. 222, υποσ. 41).

χ ώ ρ α και συνεργάζονται μαζί τους ο J . R o b e r t s o n και ο R . A n d e r s o n , σημαντικά επίσης στελέχη της Ε π ι σ κ ο π ι κ ή ς Ι ε ρ α π ο στολικής Εκκλησίας της Αμερικής 1 . στο New H a v e n το L a d i e s ' G r e e k A s s o c i a t i o n συγκροτεί, στα 1829, ειδική επιτροπή που αναλαμβάνειτηνίδρυση σχολείων για τη μόρφωση της Ε λ λ η ν ί δας. στις προσπάθειες αυτές πρωτοστατεί η M a r y R e y n o l d s που επισκέφτηκε για το σκοπό αυτό την Ε λ λ ά δ α μαζί με τον J . Brewer 2 . Ιδιαίτερο ενδιαφέρον δείχνουν οι ξένοι Ιεραπόστολοι γιατασχολεία της Σύρου, όπου το 1829 ο J . Brewer, σε συνεργασία με το δήμο της Ερμούπολης, Ιδρύει ξεχωριστό αλληλοδιδακτικό σχολείο για κορίτσια. Διευθυντής του σχολείου αυτού καθώς και του Ελληνικού Σχολείου που, όπως είδαμε, ιδρύθηκε το 1830, τοποθετείται ο Gh. L. K o r c k από τη Βρέμη, μέλος της Ιεραποστολής της C h u r c h Missionary Society 3 . ο K o r c k ενδιαφέρεται Ιδιαίτερα για τα εκπαιδευτικά θέματα, συνεργάζεται ώς το 1831 με το δήμο για τη λειτουργία των σχολείων και εκπαιδεύει αρκετούς δασκάλους στην αλληλοδιδακτική μέθοδο 4 . το έργο του K o r c k στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η συνεχίζει, όπως θα δούμε, ο F r . H i l d n e r από τη Βασιλεία, γνωστός για την εκπαιδευτική του δράση στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ώς το θάνατό του, το 1883 5 . νυμία «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον», που γρήγορα έξελίχθηκε 1. St. Larrabee, ό.π., σ. 184. για τη δραστηριότητα των ξένωντηνεποχή αυτή βλ. και D. Dakin, British and American Philhellenes during the War of Greek Independence, 1821 - 1833, Θεσσαλονίκη 1955, εκδ. Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, αρ. 8. 2. St. Larrabee, ό.π., σ. 192. 2. Λεπτομέρειες για τη ζωή και τη δράση του Ch.L. Korck βλ. Al. Dimaras, Foreign..., ό.π., σ. 184 - 194. 4. Απ. Δασκαλάκης, ό.π., τ. Α', σ. 292 και τ. Β', σ. 1298, όπου δάσκαλοι βεβαιώνουν ότι έμαθαν την αλληλοδιδακτική μέθοδο κοντά στον Korck. το 1834 ο Korck διορίστηκε Διευθυντής στο Κρατικό Διδασκαλείο που άρχισε να λειτουργεί αυτή τη χρονιά (ΑΙ. D i m a r a s , Foreign..., ό.π., σ. 187). 5. για το έργο του F r . H i l d n e r βλ. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, σ. 535 - 537 και ΑΙ. Dimaras, Foreign..., ό.π., σ. 192 - 193.

σε σημαντικό εκπαιδευτικό κέντρο. την επόμενη κιόλας χρονιά, το «Παιδαγωγείο» διαιρούνταν σε τέσσερα τ μ ή μ α τ αμεαρκετά μεγάλο αριθμό μαθητών και μαθητριών. πιο συγκεκριμένα π ε ριλάμβανε: α) Ανώτερο σχολείο για κορίτσια με 3 6 μαθήτριες, β) Αλληλοδιδακτικό σχολείο για αγόρια με 100 μαθητές, γ ) Αλληλοδιδακτικό σχολείο για κορίτσια με 120 μαθήτριες, δ) Νηπιαγωγείο με 140 μαθητές και μαθήτριες 1 . τα ίδια τ μ ή μ α τ α συνέχισε να περιλαμβάνει το σχολείο αυτό και στα επόμενα χρόνια. Σύμφωνα με επίσημηαναφοράτου H i l d n e r προς το Υπουργείο, στα 1834 το σχολείο του περιλάμβανε νηπιαγωγείο για παιδιά 2 - 6 χρόνων, αλληλοδιδακτικά σχολείο για αγόρια, αλληλοδιδακτικό σχολείο για κορίτσια και

ανώτερο σχολείο κοριτσιών που, παράλληλα με την ανώτερη» μόρφωση που έδινε στις μαθήτριές του, προετοίμαζε μαθήτριεςκαιγια το επάγγελμα της δασκάλας 2 . οι φτωχές μαθήτριες φοιτούσαν χ ω ρίς να πληρώνουν δίδακτρα. το σχολείο αυτό φαίνεται π ώ ς βρήκε ανταπόκριση στην κοινωνία της Ερμούπολης, παρόλο που πολλές φορές αμφισβητήθηκαν οι προθέσεις του H i l d n e rαπότους συγχρόνους του και επικρίθηκε το έργο του 3 . το πρόγραμμα μαθημάτων περιλάμβανε το 1834, για τα διάφορα τμήματα του σχολείου, τα έξης μαθήματα 4 : α) Αλληλοδιδακτικό Σχολείο Κορασιών: Γραφή, Ανάγνωση και Συλλαβισμό, Χριστιανική Διδασκαλία, Εργόχειρα. β ) Ελληνικό Σχολείο Κορασιών: Ε λ λ η ν ι κ ή Διάλεκτο, Γ ε ω γραφία, Ι σ τ ο ρ ί α της Ελλάδος, Αριθμητική, Εργόχειρα.

1. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, σ. 544. 2. ΓΑΚ, φ. 27 (αρ. εγγράφου 16366/5 Σεπτεμβρίου 1834). 3. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, σ. 535 - 536. 4. Δημ. Πολέμης, « Ά γ ν ω σ τ α μονόφυλλα των εν Σύρω Μισσιοναρίων και ειδήσεις περί του Φιλελληνικού Παιδαγωγείου», ο Ερανιστής, αρ. 55, τ. I ' , 1972, σ. 15.

γ ) Νηπιακό Σχολείο: Ι ε ρ ά Ιστορία, Διάφορα Στοιχεία Γεωγραφίας, Ε ρ γ ό χ ε ι ρ α .

Αντικείμενα,

δ) Αλληλοδιδακτικό Σχολείο Αρρένων: Γραφή, Αριθμητική, Χριστιανική Διδασκαλία, Στοιχεία της Ε λ λ η ν ι κ ή ς Γλώσσης.

μαζί με τη γυναίκα του F r a n c i s Ιδρύει στην Αθήνα, παράλληλα μετοσχολείο αρρένων, και ένα σχολείο για μαθήτριες, που γ ν ώ ρισε Ιδιαίτερη ακμή και πρωτοστάτησε στη γυναικεία εκπαίδευση ολόκληροτο19ο αιώνα. από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του διαμορφώθηκαν, όπως και στο σχολείο του H i l d n e r , τα π α ρακάτω τμήματα: νηπιακό, αλληλοδιδακτικό και ανώτερο σχολείο. ορισμένες μαθήτριες του «ανώτερου» σχολείου ετοιμάζονταν, από το 1834 και έξης, για το επάγγελμα της δασκάλας 1 . το τμήμα αυτό του σχολείου οι Hill το ονόμασαν «Φιλαδέλφειον», επειδή πρόσφεραν σημαντικά ποσά για την ίδρυση του φιλέλληνες και κυρίως φιλελληνίδες από τη Φιλαδέλφεια της Αμερικής. ο J . Hill ανακοίνωσε το 1834 στον Όθωνα την απόφασή ναεκπαιδεύειδασκάλες και πρότεινε να στείλει η κυβέρνηση στ σχολείο του υπότροφες μαθήτριες με σκοπό να προετοιμαστούν γιατοεπάγγελματηςδασκάλας 2 . τον Ιούνιο του 1834 το κράτος θέσπισε 12 υποτροφίες μαθητριών 3 . στη λειτουργία του σχολείου αυτού καθώς και στη γενικότερη προσφορά του στον τομέα της γυναικείας εκπαίδευσης θα αναφερθούμε πιο αναλυτικά στη συνέχεια αυτής της εργασίας. οι πρώτες δασκάλες που δίδαξαν μαζί με τους Hill ήρθαν από το σχολείο του H i l d n e r και είναι οι κρητικές Ε λ έ ν η Κονταξάκη 4 , που έμεινε στο σχολείο αυτό 1. Κ. Καιροφύλας, «η Σχολή Χίλλ κατά το 1835», Νέα Εστία, τ. Η ' , 1931, σ. 912. 2. Κ. Παπανικολάου, Ιστορία της Σχολής Χίλλ (ανέκδοτη, βρίσκεται δακτυλογραφημένη στο αρχείο του σχολείου), σ. 165 και σ. 215. 3. Γκ. Λ. Μάουρερ, ο Ελληνικός λαός, Χαϊδελβέργη 1835, τ. Α', επανέκδ. Αφών Τολίδη, Αθήνα 1976, σ. 530 και 533. 4. Κ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 265.

το 1843 και η Ε λ έ ν η Πιτταδάκη, που δίδαξε στη σχολή Hill από το 1832 ώς το 1834, γιατί στη συνέχεια τοποθετήθηκε, όπως θα δούμε, στο Δημοτικό Σχολείο θηλέων που ίδρυσε η κυβέρνηση στο Ναύπλιο 1 .

από τη γαλλίδα G. V o l m e r a n g e , σταλμένη σύμφωναμεμιαάποψη απότοΦιλελληνικό Κομιτάτο των Παρισίων 2 . στην κοινωνία του Ναυπλίου, όπου ζούσαν πολλές πλούσιες οικογένειες του απόδημου ελληνισμού και αξιωματούχοι της κυβέρνησης, το σχολείο της V o l m e r a n g e βρήκε πρόσφορο έδαφος. Α π ό το 1834 και εξής στο σχολείο αυτό εκπαιδεύονται, όπως θα δούμε πιο αναλυτικά στο επόμενο κεφάλαιο, οι πρώτες δασκάλες, γιατί σ' αυτό τοποθετούνται υπότροφες μαθήτριες της κυβέρνησης με σκοπό να ετοιμαστούν για το διδακτικό έργο. το σχολείο μεταφέρθηκε, μαζί με την πρωτεύουσα του κράτους, στις αρχές του 1835, στην Αθήνα. γυναικεία Μέση Εκπαίδευση στη χώρα μας, μια που τότε Ιδρύονται τρία «ανώτερα» σχολεία για τις κοπέλες. τα κοινά σημεία και των τριών αυτών σχολείων είναι: α) ότι όλα Ιδρύονται από ξένους και β) οι σκοποί που επιδίωκαν είναι η μόρφωση των κοριτσιών των σχετικά εύπορων τάξεων και, αργότερα, η προετοιμασία μαθητριών για να εξασκήσουν το επάγγελμα της δασκάλας. η ανάγκη να μορφωθούν οι πρώτες δασκάλες που θα δίδασκαν στα αλληλοδιδακτικά σχολεία των κοριτσιών έγινεαπότις

1. Βλ. σ. 75 αυτής της εργασίας. 2. Δ. Καμπούρογλου, η Δούκισσα..., ό.π., σ. 203. η μαρτυρία αύτη του Καμπούρογλου είναι και η μόνη που τοποθετεί την ίδρυση του σχολείου αυτού στα χρόνια του Καποδίστρια. Δυστυχώς δεν έγινε δυνατό να εντοπίσουμε άλλα στοιχεία για το χρόνο ίδρυσής του. η πρώτη επίσημη μαρτυρία για τη λειτουργία του είναι το διάταγμα της 12/24 Ιανουαρίου 1834 που καθορίζει τις θέσεις των υπότροφων μαθητριών (βλ. σ. 67 αυτής της εργασίας και Γκ.Λ. Μάουρερ, ό.π., σ. 530).

πρώτες μέρες αισθητή. Έ τ σ ι , και τα τρία «ανώτερα» ιδιωτικά σχολεία που Ιδρύονται το 1831 αναλαμβάνουν να προετοιμάσουν τις πρώτες δασκάλες της χώρας. Αδιάψευστη μαρτυρία ότι τα «ανώτερα» σχολεία θηλέων της εποχήςαυτήςδημιουργούνται για να ανταποκριθούν στις ανάγκες των κοριτσιών μιας ορισμένης τάξης αποτελεί το γεγονός ότι μαζί με την κυβέρνηση και όλα τα στρώματα που την ακολουθούν, μεταφέρεται αμέσως από το Ναύπλιο στην Αθήνα και το σχολείο της V o l m e r a n g e . την ίδια εποχή το σχολείο της F r . Hill γνωρίζει Ιδιαίτερη ακμή, όπως σημειώνεται σε σχετική έκδοση του σχολείου: «της Κυβερνήσεως μεταβάσης εις Αθήνας πάσαι αι επίσημοι οικογένειαι της Ε λ λ ά δ ο ς μετέβησαν εις αυτάς και τουτο έδωκε νέαν ώθησιν προς επίδοσιν και αύξησιν του σχολείου διότι οι γονείς εζήτησαν παρά της κυρίας Χίλλ κατάλληλον εκπαίδευσιν διά τας θυγατέρας των» 1 .

Νομοθετικές ρυθμίσεις του 1834 και του 1836 Μετά την άφιξη του Όθωνα ιδρύονται (1833) μέσης στάθμης σχολεία για τα αγόρια 2 και υπογράφεται το διάταγμα που οργανώνει τη Στοιχειώδη Εκπαίδευση. 1. Εις μνήμην του Αιδ. Ιωάννου Ε . Χίλλ, Ιδρυτού των σχολείων των κορασίων εν Αθήναις, Αθήναι 1882, σ. 24. 2. με το διάταγμα της 21ης Νοεμβρίου 1833 ιδρύθηκε Γυμνάσιο στο Ναύπλιο, όπου ήταν ακόμα η έδρα της κυβέρνησης. το 1834 μεταφέρθηκε στηνΑθήνατο«Κεντρικόν Σχολείον», που είχε ιδρύσει ο Καποδίστριας στην Αίγινα, και ονομάστηκε «Β' Γυμνάσιον της Ελλάδος» επειδή το Γυμνάσιο του Ναυπλίου είχε τον τίτλο του πρώτου. Με διάταγμα της 25ης Μαρτίου 1835 εξομοιώθηκε με το Γυμνάσιο του Ναυπλίουκαιεκείνοπουλειτουργούσε σε ήδη από το 1833 στη Σύρο. με το ίδιο διάταγμα, τέλος, η Αντιβασιλεία ίδρυσε δέκα Ελληνικά Σχολεία —εκτός από την Αθήνα, το Ναύπλιο και τη Σύρο, όπου λειτουργούσαν κιόλας— στις παρακάτω πόλεις: Τρίπολη, Σπάρτη, Καλαμάτα, Πάτρα, Μεσολόγγι, Ά μ φ ι σ σ α , Λαμία, Χαλκίδα, Τήνο και 5

Η κίνηση για τη σύσταση και οργάνωση της Δημοτικής Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς πήρε συγκεκριμένη μορφή με το νομοθετικό διάτ α γ μ α της 6 / 1 8 Φεβρουαρίου 1834 «Περί δημοδιδασκάλων εν γένει και δημοτικών σχολείων», που στάθηκε βασικά και ο καταστατικός της χάρτης μέχρι το 1895. το άρθρο 58 αναφέρεται στηναγωγήτωνκοριτσιών και ορίζει ότι «τα σχολείατωνκορασίων, όπου τούτο είναι δυνατόν, πρέπει να ήναι χωριστά από τατωνπαιδιών, να προΐστανται δε αυτών διδασκάλισσα») 1 . για τηνεφαρμογήτουάρθρου αυτού πρακτικά, απαιτούνται δασκάλες και χωριστά κτίρια για τα σχολεία θηλέων,προϋποθέσειςπου αποτελούν δυσβάστακτο βάρος για τα οικονομικά των δήμων την εποχή αυτή.

μετοάρθρο 66 και την ίδρυση Διδασκαλείου με το σκοπό «να σχηματίζη ικανούς διδασκάλους και διδασκαλίσσας» 2 . ο νόμος δηλαδή ορίζει π ώ ς οι δάσκαλοι και οι δασκάλες θα έχουν την ίδια εκπαίδευση, πράγμα όμως που δεν πραγματοποιήθηκε για δυο κυ ρίως λόγους: η κοινωνία, αλλά και το επίσημο κράτος, είχε επιφυλάξεις για τη συνεκπαίδευση 3 και, από την άλλη, δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να Ιδρύσει ξεχωριστό διδασκαλείο θηλέων. Έ τ σ ι το Διδασκαλείο του κράτους, που Ιδρύθηκε το 1834 στο Ναύπλιο και μεταφέρθηκε αργότερα στην Αθήνα, περιορίστηκε στηνεκπαίδευσητωνδασκάλων. Η ανάγκη να εκπαιδευθούν δασκάλες για τα σχολεία των κοΎδρα. Παρατηρούμε ότι πριν ακόμα δημοσιευθεί ο νόμος σχετικάμετη Μέση Εκπαίδευση, λειτουργούσαν ήδη στη χώρα τρία Γυμνάσια και δεκατρία Ελληνικά Σχολεία (Χ. Χριστόπουλος, Έκθεσις περιληπτική περίτηςεν Ελλάδι Μέσης Εκπαιδεύσεως από του 1829 μέχρι τέλους του 1855 μετά στατιστικών σημειώσεων και παρατηρήσεων, Αθήναι 1856, σ. 8 - 9 ) . 1. Γ . Βενθύλος, θεσμολόγιον της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, συνταχθέν και εκδοθέν εγκρίσει του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως Υπουργείου (1833-1898), τ. Α', Αθήναι 1884, σ. 13. 2. ό.π., σ. 15. 3. Βλ. σχετικά σ. 281 - 286 αυτής της εργασίας.

κοριτσιών έγινε από νωρίς αισθητή, όπως είδαμε. πριν δημοσιευθεί ο νόμος για την οργάνωση της Δημοτικής Εκπαίδευσης, η κυβέρνηση ορίζει 12 θέσεις υποτρόφων στο σχολείο της V o l m e r a n g e στο Ναύπλιο. Οι υπότροφες, κόρες αγωνιστών της επανάστασης κατά προτίμηση, έπρεπε να προέρχονται από όλους τους νομούς της χώρας. το άρθρο Γ' του ίδιου διατάγματος καθορίζει ότι « Η επίτωνΕκκλησιαστικώνκ.τ.λ. Γραμματεία έχει την υπερτάτην επιτήρησιν επί του σχολείου αυτού» 1 . την ίδια χρονιά (1834) η κυβέρνηση αποφάσισε να στέλνει, μετά από πρόταση του J . Hill στο σχολείο του στην Α θ ή ν α , 12 υπότροφες μαθήτριες από διάφορες ελληνικές επαρχίες 2 . Είδαμε ότι δασκάλες εκπαιδεύονταν καιστοσχολείο του H i l d n e r στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η 3 . Έ τ σ ι η Σ τ ο ι χειώδης Εκπαίδευση και η εκπαίδευση της δασκάλας είναιοιδυο πρώτες εκπαιδευτικές ανάγκες της Ελληνίδας που αναγνωρίζονται και κατοχυρώνονται νομοθετικά. Ο Χρ. Λέφας διατυπώνει την άποψη ότι το Διδασκαλείο που ίδρυσε το κράτος «περιωρίσθη αποκλειστικώς εις διδασκαλείον αρρένων», «επειδή απέφευγον να φοιτώσιν εις αυτό θήλεα» 4 . από τα έγγραφα όμως της εποχής αυτής γίνεται φανερό ότι το διάταγμα με το οποίο η κυβέρνηση τοποθετεί υπότροφες μαθήτριες στο σχολείο της V o l m e r a n g e έχει ημερομηνία 12/24 Ιανουαρίου 1834, προηγείται δηλαδή χρονικά ένα μήνα σχεδόν από τη δημοσίευση του νόμου που οργανώνει τη Δ η 1. Εφημερίς της Κυβερνήσεως (ανατύπωση), τ. Α', 1833 - 1842, αρ. φύλλου 6, 4 Φεβρουαρίου 1834. Από τις πρώτες υπότροφες της κυβέρνησης είναι η κόρη του Αν. Μαυρομιχάλη Φωτεινή, του Απ. Καψάλη Ελένη, του Α. Γιαννίτση Μαρία και του Πετρόμπεη Παναγιωτίτσα. τις κοπέλες αυτές πήρε κοντά της στη συνέχεια η Δούκισσα της Πλακεντίας «προς πληρεστέραν ανάπτυξιν και εκμάθησιν της Γαλλικής γλώσσης και φιλολογίας» (Δ. Καμπούρογλου, η Δούκισσα..., ό.π., σ. 203). με το Β.Δ. της 22ας Ιανουαρίου (3 Φεβρουαρίου) 1834 συστήθηκαν και άλλες δύο θέσεις στο σχολείο της Volmerange για τις θυγατέρες του Καραϊσκάκη (Εφημερίς της Κυβερνήσεως (ανατύπωση), τ. Α ' , 1833 - 1842, αρ. φύλλου 6, 4 Φεβρουαρίου 1834). 2. Κ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 167 και Γκ. Μάουρερ, ό.π., σ. 530 και 533. 3. Βλ. σ. 62 αυτής της εργασίας. 4. Χρ. Λέφας, Ιστορία της Εκπαιδεύσεως, Αθήναι 1942, σ. 257.

Δημοτική Εκπαίδευση και το Διδασκαλείο ( 6 / 1 8 Φεβρουαρίου 1 8 3 4 ) . το γεγονός αυτό νομίζουμε π ώ ς δείχνει ότι η κυβέρνηση ε ί χ ε προαποφασίσει, λαμβάνοντας, οπωσδήποτε, υπόψη της τα ήθη που επικρατούσαν την εποχή αυτή, ότι στο κρατικό Διδασκαλείο θα φοιτούσαν μόνο αγόρια. την άποψη αυτή τεκμηριώνει και η κατηγορηματική δήλωση του Γ κ . Λ. Μάουρερ ότι πρότεινε την καθιέρωση υποτροφιών στο σχολείο της Hill «για την εκπαίδευση παιδαγωγών» επειδή, όπως αναφέρει, «στην απόφασή μου αυτή μεοδήγησετογεγονός ότι δεν είχα κανένα περιθώριο άλλης εκλογής», καθώς και η δήλωση του Ρ α γ κ α β ή ότι είχε ετοιμάσει τον κανονισμό για τη λειτουργία ανώτερου σχολείου θηλέων, όπου θα φοιτούσαν και οι υποψήφιες δασκάλες 1 . Η εκπαίδευση της δασκάλας είναι τα πρώτα χρόνια εντελώς στοιχειώδης. Οι ενδιαφερόμενες έδιναν εξετάσεις σε ειδική επιτροπή στο δημόσιο Διδασκαλείο απ' όπου έπαιρναν πτυχίο δασκάλας Α', Β', και Γ ' βαθμού. Επειδή όμως την εποχή αυτή δεν υπήρχαν πολλές μορφωμένες κοπέλες, συχνά έπαιρναν πτυχίο δασκάλας μικρά κορίτσια, που δεν είχαν ξεπεράσει την παιδική ηλικία. το γεγονός αυτό ανάγκασε το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο να καθορίσειμετο διάταγμα της 10/22 Ιουλίου 1835 ότι αποφασίστηκε «να διορισθή ο ελάχιστος όρος της απαιτουμένης ηλικίας διά το επάγγελμα των διδασκαλισσών εις 15 έτη» 2 . Μετά τη Δημοτική Εκπαίδευση, στα 1836οργανώνεταικαι η Μέση Εκπαίδευση με το διάταγμα της 31ης Δεκεμβρίου (12 Ιανουαρίου) «περί του διοργανισμού των Ε λ λ η ν ι κ ώ ν Σχολείων και Γυμνασίων» 3 . Η δομή της ΜέσηςΕκπαίδευσηςακολουθείτο γερμανικό πρότυπο και οργανώνεται με βάση το βαυαρικό εκπαι1. Βλ. Μάουρερ, ό.π., σ. 533 και σ. 111 αυτής της εργασίας. 2. Γ . Βενθύλος, ό.π., τ. Α', σ. 56. 3. Σ τ . Παρίσης, Ανωτέρα και Μέση Εκπαίδευσις ήτοι Συλλογή των διεπόντων την Ανωτέραν και Μέσην Εκπαίδευσιν Νόμων, Β. Διαταγμάτων και εγκυκλίων... από του 1833-1884, τ. Α ' , Αθήναι 1884, σ. 225 - 250 και Σ . Δημητριάδης, Συλλογή των περί Μέσης Εκπαιδεύσεως ιδία ισχυόντων Nόμων

εκπαιδευτικό σύστημα, δηλαδή η Μέση Εκπαίδευση διαιρέθηκε σε δ κύκλους: έναν κατώτερο με τρία χρόνια φοίτησης, το Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο, και έναν ανώτερο με τέσσερα χρόνια φοίτησης, το Γ υ μνάσιο. προετοιμάζει τους μαθητές για το Γυμνάσιο, αλλά, παράλληλα, πρέπει να αποτελεί και ένα αυθύπαρκτο σχολείο,κατάλληλογια τους μαθητές εκείνους που δεν θα συνέχιζαν σπουδές στο Γυμνάσιο. ο δεύτερος αυτός σκοπός έμεινε «γράμμα» του νόμου, γιατί, στην πράξη, το Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο αποτελούσε άπλα προπαρασκευαστικό στάδιο για το Γυμνάσιο. Σκοπός του Γυμνασίου είναι κυρίως η προετοιμασία των μαθητών για το Πανεπιστήμιο. νόμο αποκλειστικά και μόνο για αγόρια. στα σχετικά άρθρα δεν γίνεται καμιά αναφορά, ούτε καν πρόβλεψη, για μαθήτριες. Μόνο «μαθηταί» αναφέρονται. Δικαιολογείται τούτο αν λάβουμε υπόψη μας ότι την εποχή αυτή και ο δρόμοςπουοδηγούσεστο Πανεπιστήμιο και η δυνατότητα για την άσκηση οποιουδήποτε επαγγέλματος ήταν κλειστοί για τη γυναίκα. Έ τ σ ι περιορίστηκε απότηναρχήκαιοδρόμος για τη Μέση Εκπαίδευση που, όπως είδαμε, κύριο σκοπό είχε την προετοιμασία των μαθητώνγιατις κατευθύνσεις αυτές. Η γυναικεία εκπαίδευση δεν σταμάτησε, αλλά συνέχισε τη διαφορετική, «ειδική», κατεύθυνση που είχε πάρει από το 1831. «Ανώτερα σχολεία κορασίων» ονομάζονται τα σχολεία Μέσης Παιδείας των κοριτσιών και έχουν ώς σκοπό: α) τη μόρφωση της οικοδέσποινας και β) την εκπαίδευση της δασκάλας. τις εκπαιδευτικές ανάγκες της μερίδας εκείνης των κοριτσιών που ζητούσαν μια ανώτερη μόρφωση κάλυψαν, από τα πρώτα χρόνια, τα σχολεία που ίδρυσαν ξένοι, ιεραπόστολοι κυρίως, και στη συνέχεια τα άλλα Ιδιωτικά σχολεία. μων, Β. Διαταγμάτων, εγκυκλίων Αθήναι 1899, σ. 1 - 30.

διαταγών κ.λπ. από του 1833 - 1899 έτους,

Η νομοθετική ρύθμιση του 1836 δείχνει καθαρά ότι η κυβέρνηση θεωρεί τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών Ιδιωτική υπόθεση, με αποτέλεσμα να μείνει η ανώτερη εκπαίδευση των Ε λ λ η νίδων, για έναν αιώνα περίπου, στην Ιδιωτική πρωτοβουλία. Σύμφωνα με το «Πολιτικόν Σύνταγμα της Ε λ λ ά δ ο ς » , που ψηφίστηκε από την Γ ' Εθνοσυνελευση της Τροιζήνας την 1η Μαίου 1827, κατοχυρώνεται, για πρώτη φορά, το δικαίωμα των ΕλλήνωνναΙδρύουν σχολεία —«καταστήματα παιδείας»—· και παρέχεται σ' αυτούς η δυνατότητα να «εκλέγωσι διδασκάλους διά τηνεκπαίδευσίντων» 1 . τίου 1832, παρέχεται επίσης η δυνατότηταστουςΕλληνεςνα Ιδρύουν Ιδιωτικά σχολεία και «να φροντίζωσι περί της Ιδίας αυτωνκαιτωνΙδίων τέκνων ευπορίας και εκπαιδεύσεως» 2 . Βέβαια τα μέτρα αυτά —δυνατότητα ίδρυσης Ιδιωτικών σχολείων, δυνατότητα εκλογής δασκάλων— μπορούν να χαρακτηριστούν ώς «φιλελεύθερα» 3 , μά, ταυτόχρονα, και ώς «επικίνδυνα» 4 γιαμιααδιαμόρφωτηκοινωνία, γιατί τα αγαθά της παιδείας τα μοιράζονται οι κοινωνικές τάξεις που έχουν τη δυνατότητανατα αποκτήσουν. καθορίζονται τα σχετικά με την ίδρυση και τη λειτουργία των Ιδιωτικών σχολείων: « Ό π ο υ η Κυβέρνησις δεν εσύστησεν ελληνικόν σχολείον, δύνανται δήμοι η ιδιώται να συστήσωσι τοιούτονηκαι τάξεις τινάς γυμνασίου εξ Ιδίων αναλωμάτων. Α λ λ ' ο οργανισμός αυτών χρεωστεί να ήναι κατά πάντα ομοιόμορφοςμετοντωνελληνικών σχολείων του κράτους και των αντιστοιχουσών τάξεων του 1. Αλ. Δημαράς (επιμ.), η μεταρρύθμιση που δεν έγινε. Ιστορίας). Παράρτημα Α' τα Ελληνικά Συντάγματα « Ε ρ μ ή ς » , Αθήνα 1974, τ. Β', σ. 304 - 305.

(Τεκμήρια και η Εκπαίδε

ό.π. 3. Αλ. Δημαράς, ό.π., τ. Α ' , σ. κζ' 4. αν. Τζανίμης, «τα Ελληνικά Συντάγματα και η εκπαίδευση»), Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, έτ. Ζ', αρ. 28, 1976, σ. 353. 2.

γυμνασίου, τόσον ώς προς τον αριθμόν, όσον και τας απαιτουμένας απ' αυτών Ιδιότητας και προς την διάταξιν των μαθημάτων και των διδακτικών βιβλίων» 1 . Η εξέλιξη της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών στη χώρα μας φανερώνει ότι ούτε «ομοιόμορφος» με τα σχολεία που καθορίζει το διάταγμα αυτό ήταν, ούτε ακολούθησε τα άρθρα ώς «προς την διάταξιν των μαθημάτωνκαιτων διδακτικών βιβλίων», αν και λογικά οι διατάξεις αυτές θα έπρεπε νααποτελούντηνκατευθυντήρια γραμμή της, αφού ο νομοθέτης δεν προέβλεψε άλλες διατάξεις για τη λειτουργία των σχολείων θηλέων. Δύο πράγματα δηλαδή μπορεί να συμβαίνουν εδώ. Είτε ο νομοθέτης θεώρησε αυτονόητο ότι τα μέσα σχολεία των κοριτσιών θα έπρεπε να οργανωθούν σύμφωνα μ έ τ ί ς διατάξειςπουαναφέρονταν στη Μέση Παιδεία των αγοριών —αν και στις διατάξεις αυτές δεν γίνεται καμιά απολύτως αναφορά σε μαθήτριες και τα κατοπινά γεγονότα αναιρούν μια τέτοια υπόθεση— η, το πιο πιθανό, θεώρησε π ώ ς δεν ήταν θέμα «του παρόντος καιρού» η Μέση Εκπαίδευσητωνκοριτσιών και γ ι ' αυτό ανέβαλε για ευθετότερο χρόνο την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος. στην πραγματικότητα, η πολιτεία άφησε τους ιδιώτεςνααποφασίσουνκαινα «διαμορφώσουν» τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας. η κυβέρνηση είχε από νωρίς δείγματα για το ενδιαφέρον των γονιών για μια ανώτερη μόρφωση των κοριτσιών τους. το Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς , η φοίτηση μαθητριών σε λίγα έστω Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία αγοριών, τα σχολεία της V o l m e r a n g e , του Hill και του H i l d n e r , έδειχναν καθαρά μια τάση της κοινωνίας προς αυτή την κατεύθυνση. Η πληροφορία, βέβαια, του Ρ α γ κ α β ή ότι είχε ετοιμάσει τα σχέδια για τη λειτουργία «ανωτέρου σχολείου κορασίων» 2 φανερώνει π ώ ς υπήρχε και σχετική πολιτική βούληση η οποία, όμως, δεν έγινε πράξη. Βέβαια δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι για τους περισσότερους γονείς ακόμα κι αν δεν θεωρούνταν άχρηστη και βλαβερή η ανώ1. Σ τ . Παρίσης, ό.π., τ. Α ' , σ. 248. 2. Βλ. σ. 111 αυτής της εργασίας.

ανώτερη

μ ό ρ φ ω σ η των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν , ή τ α ν , ό μ ω ς , μια π ε ρ ι τ τ ή « π ο λ υ τ έ -

λ ε ι α » . τη σ τ ά σ η αυτή της π ο λ ι τ ε ί α ς και της κ ο ι ν ω ν ί α ς γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α δ ι κ α ι ο λ ο γ ε ί και το γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι

την

εποχή

αυτή,

στα

μέσα

δηλα-

δ ή του 1 9 ο υ α ι ώ ν α , δ η μ ό σ ι α σ χ ο λ ε ί α Μ έ σ η ς Π α ι δ ε ί α ς για τα κ ο ρ ί τ σ ι α μ ό λ ι ς α ρ χ ί ζ ο υ ν να δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ ν τ α ι

στην

Α μ ε ρ ι κ ή και στις

μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες1.

Τα«ανώτερασχολεία κορασίων» Σ α φ ή ε ι κ ό ν α της ε κ π α ί δ ε υ σ η ς των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν , ό π ω ς ε ί ν α ι δ ι α μ ο ρ φ ω μ έ ν η τη σ χ ο λ ι κ ή χ ρ ο ν ι ά 1 8 3 6 - 1 8 3 7 , μ ά ς δίνει μια α δ η μ ο σ ί ε υ τ η έ κ θ ε σ η του Ι . Κ ο κ κ ώ ν η (με η μ ε ρ ο μ η ν ί α 3 Φ ε β ρ ο υ α ρ ί ο υ 1 8 3 7 ) που ή τ α ν τη χ ρ ο ν ι ά αυτή Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς του Δ ι δ α σ κ α λ ε ί ο υ

και

γ ε ν ι κ ό ς Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς των Δ η μ ο τ ι κ ώ ν Σ χ ο λ ε ί ω ν σε όλη την Ε λ λ ά δ α 2 . Α π ό τον π ί ν α κ α που υ π ά ρ χ ε ι μ α ζ ί με την έ κ θ ε σ η

από

αυτή3

ξε-

1. Ενδιαφέρον παρουσιάζει οπωσδήποτε μια συγκριτική έρευνα στο θέμα αυτό για να φανούν οι συγκεκριμένες επιδράσεις από άλλες χώρες και κυρίως τη Γαλλία και τη Γερμανία. σε μια πρώτη αντιμετώπιση τα πράγματα δείχνουν πώς η χώρα μας δεν υστερεί στον τομέα αυτό. σε ορισμένα μάλιστα θέματα παίρνει την πρωτοπορεία από άλλες, πιο μεγάλες χώρες. οι Ελληνίδες, για παράδειγμα, εξασφαλίζουν το δικαίωμα να εγγραφούν ώς τακτικές φοιτήτριες στο Πανεπιστήμιο πιο νωρίς από τις Γερμανίδες.

2. Σύμφωνα με το άρθρο 70 του ιδρυτικού νόμου της Δημοτικής Εκπαίδευσης (6/18 Φεβρουαρίου 1834): «ο Διευθυντής του Διδασκαλείου είναι ενταυτώ και γενικός επιθεωρητής όλων των εν Ελλάδι δημοτικών σχολείων» (Γ. Βενθύλος, ό.π., τ. Α', σ. 15). στη θέση αυτή ο Κοκκώνης διαδέχτηκε τον Ch. Korck το 1836, και θα μείνει ώς το 1852, οπότεαπολύθηκεκαιστη 6έση του τοποθετήθηκε ο Γ . Χρυσοβέργης (Μ. Αμαριώτου, ό.π., σ. 43 και Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 215). 3. Ί . Κοκκώνης, «Περί της Δημοτικής εκπαιδεύσεως» [έκθεση] «προς την επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Β. Γραμματείαν της Επικρατείας», αρ. πρωτ. 633/3 Φεβρουαρίου 1837, ΓΑΚ, οθωνικό Αρχείο 11L, φ. 9. τα στοιχεία που μας δίνει για τη Στοιχειώδηκαιτη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών είναι σημαντικά, γιατί φωτίζουνμιαεποχή

ξεχωρίσαμε μόνο τα σχολεία των κοριτσιών, τα αλληλοδιδακτικά καιτα«ανώτερα». Κέντρα της Δημοτικής Εκπαίδευσης των κοριτσιών στα νησιά συνεχίζουν να είναι η Ερμούπολη και η Αίγινα, ενώ προστίθεται τώρα και η Τήνος. Α π ό τον Πίνακα 2 έγινε φανερό ότι το ποσοστό των μαθητριών ήταν ήδη από το 1829 στην Τήνο πολύ υψηλό (59 μαθήτριες), γεγονός που επέβαλε την ίδρυση ξεχωριστού σχολείου θηλέων. στην ηπειρωτική Ε λ λ ά δ α στα τρία κέντρα που υπήρχαν από την προηγούμενη περίοδο ( Α θ ή ν α , Ά ρ γ ο ς , Ναύπλιο) προστέθηκε και η Πάτρα, σημαντικό λιμάνι της Πελοποννήσου και κέντρο εξαγωγικού εμπορίου της σταφίδας κυρίως, και ένα από τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα της χώρας στο 19ο αιώνα 1 . Αντίθετα με τα κέντρα των σχολείων της Δημοτικής Εκπαίδευσης που αυξάνονται αισθητά, τα κέντρα όπου υπάρχουν «ανώτερα σχολεία κορασίων» λιγοστεύουν, γιατί, από τρία που ήταν στην προηγούμενη περίοδο ( Α θ ή ν α , Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , Ναύπλιο), τ ώ ρα μένουν μόνο τα δύο πρώτα, αφού το σχολείο του Ναυπλίου μεταφέρθηκε, όπως είδαμε, στην Αθήνα. Έ τ σ ι στην Αθήνα υπάρχουν τα σχολεία Hill και V o l m e r a n g e , όπου η κυβέρνηση έχει υπότροφες μαθήτριες με σκοπό να προετοιμαστούν για δασκάλες, καιστηνΕ ρ μ ο ύ π ο λ η λειτουργούν: α ) το σχολείο του H i l d n e r πουεκπαιδεύεικαιαυτόδασκάλες αλλά η κυβέρνηση δεν στέλνει υπότροφες,καιβ ) το Ελληνικό Σχολείο του δήμου. Σ χ ε τ ι κ ά με τον αριθμό των σχολείων και των μαθητριών τ ώ ρα, παρατηρούμε ότι τα Δημοτικά Σχολεία θηλέων είναι δέκα και οαριθμόςτωνμαθητριών περίπου 800 - 1 . 0 0 0 , γιατί οι αριθμοί πουαναφέρονταιστασχολεία Hill και H i l d n e r περιλαμβάνουν καιτουςμαθητές. Α π ό τον γενικό πίνακα και την έκθεση του Κοκκώνη φαίνεται ότι το σύνολο των Δημοτικών Σχολείων τη χρονιά 1836 - 37 είναι 113 και 0 συνολικός αριθμός μαθητών 1. Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή...,

σ. 176 - 177.

10.770 1 , το ποσοστό των σχολείων θηλέων, επομένως, αποτελεί το 1 / 1 1 του συνολικού αριθμού των σχολείων. δεν πρέπει να π α ραγνωρίσουμε, επίσης, το γεγονός ότι οι αριθμοί αυτοί μάς δίνουν ένα μέρος από τα πραγματικά ποσοστά, γιατί αναφέρονται μόνο στα ξεχωριστά σχολεία θηλέων. Όπως παρατηρήσαμε στην προηγούμενη περίοδο (Πίνακας 1), έτσι και τώρα ένας σημαντικός αριθμός μαθητριών φοιτά στα Δημοτικά Σχολεία των αγοριών, χωρίς να υπάρχουν στοιχεία για τις αναλογίες μαθητών και μαθητριών στα σχολεία αυτά. τη συμφοίτηση μαθητών και μαθητριών σε πολλά Δημοτικά Σχολεία της χώρας επισημαίνει ο Κοκκώνης στην έκθεσή του: «Εις τας νήσους», γράφει, «ώς επί το πολύ ευρίσκονται και κοράσια συμφοιτώντα μετά των αρρένων. Η τοιαύτη δε συμφοίτησις μόλις γίνεται είς τινας πρωτευούσας των άλλων έπαρχιών» 2 . καλύπτουν τις ανάγκες της χώρας" πολλοί δήμοι δεν έχουν σχολείο, και δυο ολόκληρες επαρχίες μάλιστα,τηςΑκαρνανίαςκαι της Τριχωνίας, «ολοσχερώς στερούνται τακτικών δημοτικών σχολείων» 3 .

το επίπεδο της Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς των του Κοκκώνη τα «ανώτερα σχολεία των βάνονται στον ίδιο πίνακα με τα σχολεία δευσης. ο μόνος διαχωρισμός είναι ότι

κοριτσιών. στην έκθεση κορασίων» συμπεριλαμτης Δημοτικής Ε κ π α ί τα «ανώτερα» σχολεία

1. Ί . Κοκκώνης, «Περί της Δημοτικής...», ό.π., 1837 [σ. 2]. ό.π. 3. ό.π. [σ. 5]. οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι δήμοι για την ίδρυση και τη συντήρηση των σχολείων είναι και πολλές και μεγάλες. τα μέτρα που προτείνει ο Κοκκώνης, ώς επιθεωρητής, για την αντιμετώπιση των δυσκολιών είναι: ετήσιες εισφορές και έρανοι των δημοτών, συνένωση πολλών μικρών και φτωχών δήμων για την ίδρυση κοινού σχολείου και πληρωμή των δασκάλων με διάφορα προϊόντα της περιοχής : «να μισθοδωτώσι τους δασκάλους εις χρήματα και εις φάκναν», Ί . Κοκκώνης, ό.π. [σ. 10]. 2.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Α ρ ι θ μ ό ς σχολείων

θηλέων

και

μαθητριών

τη

σχολική

χρονιά

1836-1837 Αριθμός μαθητριών

Πόλη Α.

ονοματεπώνυμο Είδος σχολείου και «υπό τίνος δασκάλας διατηρείται»

Αλληλοδιδακτικά Σχολεία

Ναύπλιο »

Πάτρα »

Αθήνα Τήνος

146 25 Άργος 65 45 Αίγινα 60 10 (450)*** 95

Ερμούπολη 123 » (350)*** Β.

Ανώτερα»

Π . Φανδρίδη )

Φ. Λάμπρου Σ τ . Γαλανού Hill Β. Ιωάννου Α. Ελευθερίου Hildner

»

»

Ελ. Ελ.

»

Τακτικό Δημ. Σ χ . » Τακτικό Δημ. Σ χ . (Ναός Ε ύ αγγελίστριας) » » (δήμος) » » (ιδιωτικό)

Σχολεία

Αθήνα

16

Volmerange

»

18

Hill

Ερμούπολη

Τακτικό* Δημ. Σχολ." συντηρείται από την κυβέρνηση. Κοινών** γραμμάτων (ιδιωτ.) Τακτικό Δημ. Σ χ . » Τακτικό Δημ. Σ χ . » Κοινών γραμμάτων »

;

Hildner

Ιδιωτικό. «η Κυβέρνησις έχει 14 υποτρόφους» Ιδιωτικό. «η Κυβέρνησις έχει 11 υποτρόφους» Ιδιωτικό

*

Τακτικά Δημοτικά Σχολεία χαρακτηρίζονται όσα λειτουργούν σύμφωνα με το νόμο του 1834. ** Κοινά Δημοτικά Σχολεία ονομάζονται όσα λειτουργούν με το παλιότερο σύστημα. *** Συνολικός αριθμός μαθητών και μαθητριών νηπιακών και αλληλοδιδακτικών σχολείων. H i l l και V o l m e r a n g e τ ο π ο θ ε τ ο ύ ν τ α ι στο τ έ λ ο ς του π ί ν α κ α , σ υ μ π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι στην α ρ ί θ μ η σ η των Δ η μ ο τ ι κ ώ ν Σ χ ο λ ε ί ω ν

αλλά με

α / α 1 1 0 και 1 1 1 . το ανώτερο σ χ ο λ ε ί ο του H i l d n e r έ χ ε ι α / α 8 6

καιδενδ ι α χ ω ρ ί ζ ε τ α ι από τον γ ε ν ι κ ό κ α τ

Σχολείων" η μόνη διάκριση είναι η ένδειξη: «ανωτ. κορ.» που υπάρχει για το τ μ ή μ α αυτό του σχολείου του H i l d n e r . Φαίνεται π ώ ς τα πρώτα χρόνια τα Ιεραποστολικά σχολεία λειτουργούσαν με εγκύκλιες διαταγές της «Γραμματείας επί των Ε κ κλησιαστικών και της Δημοσίας Ε κ π α ι δ ε ύ σ ε ω ς » και με προγράμματα και εσωτερικούς κανονισμούς που ετοίμαζαν τα σχολεία. Η ύλη ήταν ανάλογη με την ποσότητα η την ποιότητα των γνώσεων των μαθητών. Συστηματικοί εσωτερικοί κανονισμοί των πρώτων αυτών σχολείων φαίνεται ότι δεν υπήρχαν 1 . το επίπεδο των σπου δών στα σχολεία αυτά μάς το δίνει καθαρά μια πρόταση από έκθεση του Κοκκώνη όπου αναφέρει τα μαθήματα που διδάσκονταν στα σχολεία των κοριτσιών. Μετά την παράθεση του προγράμματος των μαθημάτων στα Δημοτικά Σχολεία των αγοριών γράφει: «Εις δε τα Τακτικά Σχολεία των κορασίων παραδίδονται και χειροτεχνήματα. Υ π ά ρ χ ο υ σ ι δε τοιαύτα σχολεία 17 μεταξύτωνοποίων λογίζονται και τα παιδοτροφεία της κ. Βολμεράνσκαιτου κ. Χίλλ όπου παραδίδονται και Γαλλικής μαθήματα, καθώς και εις το της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς σχολείον των κορασίων» 2 . Φαίνεται λοιπόν π ώ ς στα Δημοτικά Σχολεία των κοριτσιών διδάσκονταν, έκτος από τα μαθήματα, που ο νόμος όριζε για τα σχολεία των αγοριών, και τα χειροτεχνήματα, ενώ στα «ανώτερα» σχολεία το μόνο επιπλέον μάθημα ήταν τα Γαλλικά. Ε π ο μ έ ν ω ς μπορούμε να υποθέσουμε —αν δεχτούμε ότι ο ίδιος περίπου αριθμός μαθητριών φοιτούσε και στο σχολείο του Hildner— ότι το σύνολο των μαθητριών που φοιτούν στα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών είναι, κατά προσέγγιση, 50 σε ολόκληρη τη χώρα. Ο αριθμός αυτός είναι πολύ μικρός,όχισεαναλογίαμετοναριθμό των μαθητών της Μέσης Εκπαίδευσης, αλλά ακόμα και σε 1. Κ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 250. 2. Ι. Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης καταστάσεως της Δημοτικής εκπαιδεύσεως» [έκθεση ανέκδοτη], αρ. πρωτ. 2335/6 Μαρτίου 1839, ΓΑΚ, οθωνικό Αρχείο 11L, φ. 9 [σ. 2],

σύγκριση με τον αριθμό των μαθητών που έχουν τα σχολεία Hill και H i l d n e r στα Δημοτικά Σχολεία. στο σχολείο Hill φοιτούν 4 5 0 μαθήτριες και μαθητές και στο σχολείο H i l d n e r 350. Α π ό την επιλογή αυτή γίνεται φανερό ότι τα «πολλά γράμματα» δεν θεωρούνται την εποχή αυτή απαραίτητα για τις κοπέλες. Βέβαια πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι ένας μεγάλος αριθμός κοριτσιών διδάσκονται με «οικοδιδασκάλους» η φοιτούν σε ξένα σχολεία. τα ποσοστά και οι αναλογίες που αναφέραμε παραπάνω κατεβαίνουν ακόμαπιοπολύ, αν λάβουμε υπόψη μας ότι οι αριθμοί των μαθητριών στα «ανώτερα» σχολεία Hill και V o l m e r a n g e καλύπτονται, στο μεγαλύτερο μέρος, από τις υπότροφες της κυβέρνησης που προετοιμάζονταν για δασκάλες. από τις 18 μαθήτριες του σχολείου Hill οι 11 είναι υπότροφες της κυβέρνησης και από τις 16 του σχολείου V o l m e r a n g e οι 14. οι περισσότερες μαθήτριες, επομένως, των πρώτων «ανώτερων» σχολείων προορίζονται για το επάγγελματηςδασκάλας. σια αγοριών, αλλά φαίνεται π ώ ς δεν υπάρχει καμιά αντιστοιχία με τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών. Μόνη εξαίρεση το Ε λ ληνικό Σχολείο της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς που συνεχίζει να λειτουργεί με έξοδα του δήμου. στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η η Ε λ έ ν η Νικολοπούλου 1 . το σχολείο αυτό δεν υπάρχειστηνκατάσταση των «ανωτέρων» σχολείων του Κοκκώνη, αλλά είναι χαρακτηριστικό ότι δεν αναφέρεται ούτε στον κατάλογο των Ε λ λ η ν ι κ ώ ν Σχολείων του Υπουργείου 2 . το 1838 στις τάξεις «της Ε λ λ η ν ι κ ή ς » φοιτούν μόνο 10 μαθήτριες, ενώ τα προηγούμενα χρόνια έφταναν τις 40. Η εφημερίδα Ε ρ μ ή ς ,πουεκδίδεται 1. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, ό.π., τ. Ε ' , σ. 531. 2. ΓΑΚ, ό.π., φ. 5· έγγραφο του Γραμματέα «επί των Εκκλησιαστικών...» Γ . Γλαράκη σχετικά με τη μισθοδοσία των καθηγητών και ελληνοδιδασκάλων όλης της χώρας. το έγγραφο δεν έχει ημερομηνία, μόνο ένδειξη ...183..., αλλά ξέρουμε ότι ο Γλαράκης ήταν Γραμματέας από το 1837 ώς το 1839.

δεται την εποχή αυτή στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η , σχολιάζοντας το γεγονός, θεωρεί ώς πιθανότερη αίτια της μείωσης του αριθμού των μαθητριών το ότι οι γονείς και οι μαθήτριες προτιμούσαν τα ξένα σχολεία 1 που λειτουργούσαν στην πόλη 2 . το σχολείο του δήμου της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς ανασυγκροτήθηκε το 1839 και συνέχισε τη λειτουργία του. Σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής διδάσκονται σ' αυτό «όλα τα εις τα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία των αρρένων διδασκόμενα μαθήματα» 3 .

πλιο το Διδασκαλείο του κράτους όπου φοιτούσαν μόνον αγόρια. Οι υποψήφιες δασκάλες, υπότροφες της κυβέρνησης η όχι, φοιτούσαν στα ανώτερα σχολεία των κοριτσιών. Πρέπει να σημειώσουμε όμως ότι αν και τα σχολεία αυτά έχουν τον ίδιο σκοπό, να προετοιμάζουν δηλαδή δασκάλες, όμως φαίνεται π ώ ς δεν έχουν, τηνεποχήαυτή,καμιά αντιστοιχία με το Διδασκαλείο όπου, σύμφωνα με τις εκθέσεις του Κοκκώνη, διδάσκονται πολλά σχετικά μαθήματα και όπου υπάρχει από την αρχή προσαρτημένο πρότυπο Δημοτικό Σχολείο για την άσκηση των δασκάλων 4 . Πρέπει να σημειωθεί, επίσης, ότι η «υποδομή» ενός υποψήφιου «δασκάλου» καιμιαςμελλοντικής δασκάλας δεν ήταν η ίδια: οι μαθήτριες των «ανώτερων» σχολείων τελείωναν μόνο το Δημοτικό Σχολείο, ενώ γιαναγραφτεί ένας μαθητής στο Διδασκαλείο έπρεπε να έχει ενδεικτικό προαγωγής από τη Β' τάξη του Ελληνικού Σχολείου 5 . Καταλήγουμε επομένως στο συμπέρασμα ότι τα «ανώτερα

1. πέλες 2. 3. πόλει 1841, 4. 5.

Πρόκειται για τα σχολεία μοναχικών ταγμάτων όπου φοιτούσαν κοδυτικών οικογενειών κυρίως. Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, ό.π., τ. Ε ' , σ. 531. Ιω. Βαλέτας, ομιλία εις την Γ' ετήσιον εξέτασιν του εν Ερμουανωτέρου σχολείου των κορασίων την 20 Ιουλίου 1841, Ερμούπολις σ. 2. Ι. Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης...», ό.π. [σ. 3]. Χρ. Λέφας, ό.π., σ. 215.

σχολεία κορασίων» είναι μια βαθμίδα πιο πάνω από το Δημοτικό Σχολείο που δεν έχει σχέση όμως ούτε με τη Μέση Εκπαίδευση τωναγοριών,ούτε με το Διδασκαλείο. Αποτελεί ένα θεσμό δηλαδή αμέσως μετά τη Δημοτική Εκπαίδευση και πολύ κοντά σ' aUτη. Φαίνεται, επομένως, π ώ ς ποιοτικά τα σχολεία αυτά προσφέρουν λίγα παραπάνω από τα αλληλοδιδακτικά σχολεία της εποχής.

Η Φιλεκπαιδευτική

Εταιρεία

Αυτή ήταν η κατάσταση της γυναικείας εκπαίδευσης στα 1836, χρονιά που Ιδρύθηκε η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί απουθα πρωταγωνιστήσει στον τομέα αυτόν ολόκληρο το 19ο αιώνα. Εισηγητής για την ίδρυση της Ε τ α ι ρ ε ί α ς ο Ι . Κοκκώνης, που έδωσε έτσι την αφορμή να δημιουργηθεί μια σημαντική κίνηση γύρω από την Ελληνίδα και μάλιστα με κατεύθυνση επαγγελματική, τη δασκαλοσύνη. Ο Κοκκώνης, ώς Διευθυντής του πρώτου Διδασκαλείου και Γενικός Ε π ι θ ε ω ρ η τ ή ς των Δημοτικών Σχολείων, διαπίστωσε ότι δεν υπήρχαν αρκετά σχολεία για τα κορίτσια" «τοσαύτα σχολεία είναι ολιγώτατα εις την Ε λ λ ά δ α » γράφει, και κύριες αιτίες ήταν «η σημερινή κατάστασις των Δήμων και η έλλειψις διδασκαλισσών» 1 . για το λόγο αυτό πίστευε ότι «Σχολείον πρότυπον εις μόρφωσιν διδασκαλισσών είναι αναγκαιότατον να συστηθήειςτην πρωτεύουσαν, καθώς περί τούτου διατάττει ο νόμος προνοούμενος την εκπαίδευσιν και του γυναικείου γένους» 2 . του μεγάλου δασκάλου του γένους, και του Μισαήλ Αποστολίδη, Μητροπολίτη αργότερα των Α θ η ν ώ ν , κατόρθωσε να δημιουργήσει τις βάσεις του μεγάλου αυτού έργου και να συγκαλέσει τον

1. Ι. Κοκκώνης, «Περί της Δημοτικής..., 1837 [σ. 2]. 2. ό.π. [σ. 7].

Ι ο ύ λ ι ο του 1836 σε πρώτη συνεδρίαση 73 διακεκριμένους νες που ίδρυσαν τη Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α 1 .

Ελλη-

ρίας» 2 καθορίζεται με σαφήνεια ότι: «Σκοπός της Ε τ α ι ρ ί α ς ταύτης είναι η πρόοδος των δημοτικών σχολείων και η στοιχειώδης εκπαίδευσιςτουλαού» 3 . Φαίνεται, επομένως, π ώ ς η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α ήταν ένας οργανισμός με πολύ πλατιές βάσεις που είχε αρχικό σκοπό να ενδιαφερθεί ενεργά για καθετί που αφορούσετηνεκπαίδευση:δασκάλους, μαθητές, βιβλία, μεθόδους διδασκαλίας κ.ά. το ότι όμως η Ε τ α ι ρ ε ί α αρχίζει τη δημόσια δράση και εμφάνισή της με την ίδρυση ενός σχολείου κοριτσιών, που γίνεται αργότερα και η ειδική της αποστολή, αυτό είναι έργο καιεπίδρασητουΚοκκώνη, που ήταν και ο πρώτος της Γραμματέας. Ο Κοκκώνης σύστησε να Ιδρύσουν ένα σχολείο κοριτσιών, «ώστε να φανεί αμέσως το έργο της Ε τ α ι ρ ε ί α ς και να κερδίσει έτσι σε υπόληψη και σε συνδρομητές και πόρους» 4 . Πράγματι 0 Κοκκώνης δεν απατήθηκε στις προβλέψεις του αυτές. Ε ν ώ όταν Ιδρύθηκε η Ε τ α ι ρ ε ί α είχε περίπου 150 μέλη, ιδρύοντας το Διδασκαλείο και στέλνοντας σιγά σιγά δασκάλες και στην αλύτρωτη Ε λ λ ά δ α , αύξησε τους πόρους της μέσα και έξω από το ελληνικό κράτος και εξελίχθηκε με τον καιρό σε σπουδαίο εκπαιδευτικό οργανισμό. Σύμφωνα με άλλη άποψη, ο Κοκκώνης«μετέτρεψετονσκοπόν

1. το πρώτο Διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρείας συγκροτήθηκε με πρόεδρο τον Γ . Κουντουριώτη, αντιπρόεδρο τον Γ . Γεννάδιο, γραμματέα τον Ί . Κοκκώνη και συμβούλους τους: Ι. Βούρο, Α. Πολυζωίδη, Α. Ραγκαβή, Μ. Αποστολίδη, Γ . Αινιάνα, Κ. Σχινά, Σ . Δάρα, Γ . Καραμάνο και Ν. Κωστη (Εκατονταετηρίς της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1836-1936), η ίδρυσίς της, η ιστορία της, η δράσις και aι επιδιώξεις της, Αθήναι 1936, σ. 9). 2. η λέξη «Εταιρία» διατηρεί τη γραφή των εκδόσεων της εποχής αυτής. 3. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 54, 7 Οκτωβρίου 1836. Διάταγ μ α της 28ης Αυγούστου (9 Σεπτεμβρίου) 1836. 4. Μ. Αμαριώτου, ό.π., σ. 36.

πόν τούτον εις τον της προστασίας της των θηλέων ανωτέρας παιδεύσεως από πνεύματος αντιπράξεως προς το παρθεναγωγείου Χίλλ, ώς διευθυνόμενον υπό προτεστάντου Αμερικανού» 1 . την άποψηαυτήυποστηρίζει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής, από τα ίδρυτικά μέλη της Ε τ α ι ρ ε ί α ς , που γράφει ότι «ο Κοκκώνης... υπέβλεπεν υπόπτως το πνεύμα προσηλυτισμού των οπαδών αλλοτρίων εκκλησιών ιδίως εδυσπίστη προς το των διαμαρτυρομένων Ιεραποστόλων» 2 . Ο Κοκκώνης φαίνεται να αντιμετωπίζει κάπως διαφορετικά το θέμα, όταν αναφέρεται στις δραστηριότητες της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς : «Αύτη», γράφει, «έχουσα μόνον σκοπόντονα βοηθή εις την διάδοσιν της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως μεταξύ του λαού, απεδέχθη προς τοις άλλοις και έργον επωφελέστατον προς το παρόν και αναγκαιότατον το να μόρφωση Ιδίως διδασκαλίσσας προς εκπαίδευσιν των κορασίων» 3 . την ίδρυση του Παρθεναγωγείου δηλαδή δ Κοκκώνης δεν την θεωρεί «παρεκκλιση» από τον κύριο σκοπό της Ε τ α ι ρ ε ί α ς , αλλά μια ακόμη δραστηριότητα, κοντά στις άλλες, που εξυπηρετεί το γενικό σκοπό για τη διάδοση της Δημοτικής Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς . Ε ί χ ε παρατηρήσει δ Κοκκώνης ότι οι πόροι του κράτους με δυσκολίαεπαρκούσανστις πρώτες και απόλυτα επείγουσες ανάγκες. Έτσι ήταν μάλλον αδύνατη, για εκείνη την εποχή, η ίδρυση κρατικού Διδασκαλείου θηλέων για να εκπαιδεύονται οι δασκάλες. Αντίθετη φαίνεται π ώ ς είναι η γ ν ώ μ η του Ρ α γ κ α β ή στο θέμα αυτό: στη συνεδρίαση της Ε τ α ι ρ ε ί α ς που δ Κοκκώνης πρότεινε την ίδρυση Παρθεναγωγείου, ο Ραγκαβής α ν τ ι τ ά χ τ η κ ε στην πρόταση αύτη· «εγερθείς το επολέμησα διά μακράς αγορεύσεως», γράφει, φέρνοντας ώς επιχει-

1. Π . Καρολίδης, Σύγχρονος Ιστορία των Ελλήνων και των λοιπών λαών της Ανατολής από 1821 μέχρι 1921, τ. Β', Αθήναι 1922, σ. 38, υποσ. 1. 2. Αλ. Ραγκαβής, ό.π., τ. Β', σ. 25. 3. Ί . Κοκκώνης, «Περί της ενεστώσης καταστάσεως της δημοτικής εκπαιδεύσεως» (έκθεση ανέκδοτη), αρ. πρωτ. 2335/6 Μαρτίου 1839 [σ. 7], ΓΑΚ, ό.π., φ. 9.

επιχειρήματα: α) ότι με την ίδρυση του Παρθεναγωγείου η Ε τ α ι ρ ε θα άλλαζε εντελώς σκοπό και β ) το ότι η κυβέρνηση σχεδίαζε την ίδρυση ενός τέτοιου σχολείου και 0 ίδιος ο Ραγκαβής είχε συντάξει τον κανονισμό του 1 . Η αλήθεια βέβαια είναι, όπως Ομολογεί 0 Ραγκαβής, ότι μετά την ίδρυση του Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς η πολιτεία «εθεώρησεν εαυτήν απηλλαγμένην της φροντίδος ταύτης και ουδέποτε πλέονενέκυψενεις αυτήν» 2 , αλλά οπωσδήποτε για τη στάση αυτή της πολιτείας δεν μπορούμε να πούμε ότι ευθύνεται η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α . Η «παρεκτροπή» της Ε τ α ι ρ ε ί α ς από τον αρχικό της σκοπό «έφερε διαίρεσιν μεταξύ των μελών της Ε τ α ι ρ ί α ς και επικρατησάντων των υπέρ ιδρύσεως ανωτάτου παρθεναγωγείου συνηγορούντων απεχώρησαν αυτής οι θιασώται της δημοτικής παιδεύσεως και η Ε τ α ι ρ ί α περιωρίσθη έκτοτε απλώς εις το έργον της Ιδρύσεως και διατηρήσεως παρθεναγωγείων ανωτάτων» 3 . Η γυναικεία εκπαίδευση θα αποτελέσει στο εξής την αποκλειστική φροντίδα της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς και σκοπός της, σύμφωνα με τον «οργανισμό» της 10ης Απριλίου 1882, θα γίνει «η α γ ω γ ή και η εκπαίδευσις του λαού Ιδίως δε του γυναικείου φύλου, διά συστάσεως Παρθεναγωγείων, Διδασκαλείων και σχολείων προς την στοιχειώδη και εγκύκλιον εκπαίδευσιν» 4 . Αμέσως μετά τη σύσταση της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς έγιναν έρανοι και προσφέρθηκαν εισφορές από τις μεγάλες πόλεις της Ε λ λ ά δ α ς και, κυρίως, του εξωτερικού όπως από το Λιβόρνο, την Τεργέστη, Μάλτα, Βιέννη, Πέστη, Οδησσό, Μόσχα, Κων1. Αλ. Ραγκαβής, ό.π., τ. Β', σ. 26. για την πρόθεση της κυβέρνησης να Ιδρύσει Παρθεναγωγείο και τον «οργανισμό» που ετοίμασε δ Ραγκαβής βλ. παρακάτω σ. 111 αυτής της εργασίας. 2. ό.π., σ. 27. 3. Π . Καρολίδης, ό.π., σ. 222, υποσ. 1. 4. Γ . Βενθύλος, Θεσμολόγιον..., τ. Α', σ. 122 και, κυρίως, οργανισμός της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας συσταθείσης τω 1836 και διατελούσης υπό την προστασίαν της A.M. της Βασιλίσσης τροποποιηθείς τω 1882, Αθήναι 1882, σ. 1.

Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια, Κάιρο, Πίζα, Παρίσι Λονδίνο, όπου υπήρχαν ελληνικές κοινότητες 1 .

και

επίσης ηθικά και υλικά οι βασίλισσες Α μ α λ ί α και Ό λ γ α 2 . Ρουμανία, αναλαμβάνει τη δαπάνη για την ανέγερση Ιδιόκτητου σχολικού κτιρίου της Ε τ α ι ρ ε ί α ς και ώς το θάνατό του ενισχύει με διάφορα ποσά το έργο της. το ίδρυμα προς τιμή του μεγάλου αυτού ευεργέτη ονομάζεται από τότε «Αρσάκειο». το παράδειγ μ α του Αρσάκη μιμήθηκαν και άλλοι πλούσιοι Ελληνες όπως ο Σ π . Βαλέτας, ο Μ. Ράλλης, ο Δ. Στίνης και πολλοί άλλοι 3 . Ε ί δ η σχολείων - Κύκλος σπουδών

όπως φαίνεται και από σχετική πρόσκληση προς τους γονείς των υποψήφιων μαθητριών, να λειτουργεί το 1837, δηλαδή ένα χρόνο περίπου μετά από την ίδρυσή της. «το υπό της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ί α ς συστηθέν σχολείον τωνκορασίωνείναι ήδη έτοιμον, όθεν ειδοποιούνται όσοι των γονέων επιθυμούν να παρουσιάσωσι τα τέκνα των, διά να καταγραφώσιν εις τους καταλόγους των μαθητριών. Η καταγραφή γίνεται εις το κατάστημα του σχολείου. (... ) Αι εις το κατώτερον σχολείον κατατασσόμεναι μαθήτριαι 1. Αλέξ. Μαμμόπουλος, «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Ε ' , σ. 498. 2. Σοφία Δοανίδου, «η Βασίλισσα Αμαλία και το Αρσάκειον», Δελτίο ν της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τ. ΙΘ', 19671970, σ. 153-166 και Αικατερίνη Βαρουξάκη, «η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία " Αρσάκειον"», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, έτ. Α', Αθήναι 1932, σ. 197. 3. Εκατονταετηρίς..., ό.π., σ. 24-25 και Αλεξ. Μαμμόπουλος, ο Απόστολος Αρσάκης και η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Βιβλιοθήκη Ηπειρωτικής Εταιρείας, αρ. 31, Αθήναι 1970, σ. 53.

πρέπει να έχωσιν ηλικίαν υπέρ τα εξ έτη, και θέλουν διδάσκεσθαι αμισθί τα διωρισμένα εις τα δημοτικά σχολεία μαθήματα και τα χειροτεχνήματα. Εις το ανώτερον σχολείον, όπου θέλουν διδάσκεσθαι αι μέλλουσαι να γίνωσι διδασκάλισσαι υπότροφοι της Ε τ α ι ρ ί α ς , ημπορούν να συνδιδάσκωνται και άλλων πολιτών κοράσια, όσα έχουν χρείαν ανωτέρας παιδείας, αλλά το περί παραδοχής τούτων θα κανονισθή μετ' ολίγον» 1 .

λειτούργησε σε δύο τμήματα: στο κατώτερο, όπου παρέχονταν δωρεάν η στοιχειώδης εκπαίδευση, και στο ανώτερο όπου φοιτούσαν κυρίως υποψήφιες δασκάλες, αλλά και όσες ενδιαφέρονταν να αποκτήσουν γενικά κάποια ανώτερη μόρφωση. Οι τελευταίες αυτές πλήρωναν βέβαια τα καθορισμένα δίδακτρα: «αν τίνες των γονέων επιθυμούν να δώσουν εις τας κόρας των την ανωτέραν τοιαύτην εκπαίδευσιν, δύνανται να τας εισάξωσιν εις το σχολείον, πληρώνοντες κατά μήνα μικρά τινα δίδακτρα" η δε Ε τ α ι ρ ί α επιφυλλάττεται το δικαίωμα να παραδέχεται αμισθί τας π τ ω χ ά ς και ορφανάς των αγωνισθέντων υπέρ πατρίδος», αναφέρει ο αρχιμανδρίτης Μισαήλ Αποστολίδης στο λόγο που εκφώνησε κατά την «εγκαθίδρυση» του Σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας 2 . Βέβαια, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, η Ε τ α ι ρ ε ί α δεν πραγματοποίησε πλήρως τις «επαγγελίες» αυτές, γιατί τα δίδακτρα των σχολείων αυτών δεν ήταν χαμηλά και γιατί επανειλημμένα εκφράστηκε η διαμαρτυρία ότι οι υποτροφίες δε δίνοντ α ν μόνο σε μαθήτριες που είχαν πραγματικά ανάγκη. για να καλύψει τις ανάγκες της χ ώ ρ α ς σε διδακτικό προσωπικό για τα Δημοτικά Σχολεία, που είχαν αρχίσει να πληθαίνουν, η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α όρισε από την αρχή πρωταρχικό σκοπό του 1. Γ . Βιώνης, Λόγος εκφωνηθείς εν τη εορτή της Πεντηκονταετηρίδος Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1886, σ. 92-93. 2. Εγκαθίδρυσις του Σχολείου των κορασίων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, Αθήναι 1837, σ. 14-15.

της

ανώτερου σχολείου της την εκπαίδευση κοριτσιών στο επάγγελμα της δασκάλας. Παράλληλα, όμως, έδωσε τη δυνατότητα να φοιτήσουν σε αυτό και όσες κοπέλες ενδιαφέρονταν μόνονααποκτήσουν κάποια μόρφωση. ο διττός σκοπός του σχολείουκαιοι δυσκολίες που παρουσίαζε η πραγμάτωσή του φαίνεται πώς απασχόλησε αρκετά τους εταίρους της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς και π ώ ς προκάλεσε ουσιαστικές αντιρρήσεις 1 . στα Πρακτικά της Ε ' Γενικής Συνέλευσης της Ε τ α ι ρ ε ί α ς (1838), μετάαπότην αναφορά στο σχολείο που ίδρυσε η Ε τ α ι ρ ε ί α «προς μόρφωσιν των διδασκαλισσών» και στο αλληλοδιδακτικό «όπου και αι διδασκάλισσαι θέλουν γυμνάζεσθαι το πρακτικόν της διδασκαλίας», διατυπώνεται, για πρώτη φορά, η σκέψη για ένα άλλο είδος ενδιάμεσουσχολείου: «το διοικητικόν συμβούλιον απεφάσισε να συστήση και έτερον σχολείον μεσαίον, κατ' αίτησιν πολλών γονέων,ειςτο οποίον θέλουσι διδάσκεσθαι των ευκαταστάτων τα κοράσια πληρώνοντα μικρά τινα δίδακτρα. Τούτο το κατάστημα είναι αναντιρρήτως το δαπανηρότερον έργον της Ε τ α ι ρ ί α ς - αλλά τί το λαμπρότερον και το επωφελέστερον εις την εξάπλωσιν της παιδείας" διότι εξ αυτού μέλει να διαδοθή εις τας επαρχίας η εκπαίδευσις του Γυναικείου γένους» 2 . σαίο σχολείο -> Διδασκαλείο, δυστυχώς δεν εφαρμόστηκε. στα κατοπινά χρόνια επικρατεί το σχήμα: Αλληλοδιδακτικό σχολείο -> Διδασκαλείο. π ρ ώ τ ω ν ετών η διάρκεια των σπουδών στο ανώτερο σχολείο της δεν καθορίζεται με σαφήνεια. Αναφέρονται μόνο τα μαθήματα καιοαριθμόςτωνπρώτων μαθητριών του σχολείου 3 . Έ μ μ ε σ η 1. Βλ. σ. 142-144 αυτής της εργασίας. 2. Έκθεσις γενομένη εις την Ε' Γενικήν Συνέλευσιν τικής Εταιρίας, Αθήναι 1838, σ. 7-8. 3. Έκθεσις γενομένη εις την Δ' Γενικήν Συνέλευσιν τικής Εταιρίας, Αθήναι 1837, σ. 4.

της

Φιλεκπαιδευ-

της

Φιλεκπαιδευ-

ένδειξηγιατηδιάρκεια των σπουδών αποτελεί η πληροφορία ότι «επτά μαθήτριαι του ανωτέρου σχολείου, εξετασθείσαι κατά τον Νόμον, ενεκρίθησαν, ώς έχουσαι τας απαιτουμένας γνώσεις εις το να λάβωσιν ένα βαθμόν διδασκαλίσσης» 1 . Φαίνεται λοιπόν ότι οι πρώτες δασκάλες της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς φοίτησαν δυο μόνο χρόνια, από το 1837 ώς το 1839, στο ανώτερο σχολείο. την επόμενη χρονιά όμως, στη συνεδρίαση της 7ης Απριλίου 1840, η Ε τ α ι ρ ε ί α καθορίζει με σαφήνεια, για πρώτη φορά, τη διάρθρωση των σχολείων της: «το κατάστημα διαιρείται εις δύο μέρη, ήγουν εις ανώτερον και κατώτερον σχολείον. Έ κ α σ τ ο ν δε τούτων διαιρείται εις κλάσεις. το δε ανώτερον... διαιρείται εις τρεις κλάσεις. το δε κατώτερον εις το αλληλοδιδακτικόν» 2 . Φαίνεται λοιπόν καθαρά ότι το ανώτερο σχολείο περιλαμβάνει τρεις τάξεις, ενώ στη σχετική βιβλιογραφία επικρατεί ασάφεια σχετικά με το θέμα αυτό 3 . σκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ί α ς » κυκλοφόρησε στα 1842. Σύμφωνα με το άρθρο 1 του κανονισμού αυτού «το εν Αθήναις Διδασκαλείον της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ί α ς , είναι μεν συστημένον κυρίως προς μόρφωσιν διδασκαλισσών κατά την απόφασιν της τρίτης συνελεύσεως αυτής, δέχεται δε και έτερα κοράσια προς εκπαίδευσιν είτ' εν αυτώ διαιτώμενα είτ' έξωθεν φοιτώντα» 4 . Καθιερώνεται λοιπόν από την Ε τ α ι ρ ε ί α ένα τύπος σχολείου που ονομάζεται Διδασκαλείο, αλλά έχει διπλό σκοπό: πρώτα την

1. Γενική Συνέλευσις της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας την 24 Σεπτεμβρίου 1839, σ. 13. 2. Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου και των Συνελεύσεων της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1840, Αθήναι 1840, σ. 13. 3. Βλ. Ελ. Δούκα-Καραγιαννοπούλου, «Θηλέων Αγωγή», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Γ', σ. 159 και Σ τ . Γαλάτης, Ιστορία..., τ. Α ' , κεφ. Ε ' , σ. 14. 4. Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1842, σ. 3.

εκπαίδευσητηςδασκάλας και, κοντά σ' αυτή, τη γενική μόρφωση των κοριτσιών, με κοινό πρόγραμμα μαθημάτων. τα χρόνια φοίτησης αυξάνονται από τρία σε τέσσερα: «των ειρημένων μαθημάτων η περίοδος συμπληρούται εν τετραετία» 1 . με τον επόμενο κανονισμό, του 1851, ο σκοπός του Διδασκαλείου μένει ο ίδιος, ενώ τα χρόνια φοίτησης αυξάνονται και πάλι από τέσσερα σε πεντε 2 . ο κανονισμός του 1857 δεν ονομάζει το ανώτερο αυτό σχολείο «Διδασκαλείο», όπως οι δυο προηγούμενοι, αλλά «Παρθεναγωγείο». Βέβαια ο σκοπός καθώς και η διάρκεια φοίτησης παραμένουν τα ίδια με εκείνα που αναφέρονται και στον κανονισμό του 1851, δηλαδή πενταετής φοίτηση, και κύριος στόχος η εκπαίδευση της δασκάλας 3 . Ε π ο μ έ ν ω ς ώς το τέλος της περιόδου αυτής, το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς(μετην ονομασία Διδασκαλείο η Παρθεναγωγείο 4 ), παραμένει ένα σχολείο Επαγγελματικής και Γενικής Εκπαίδευσης. από τις μαθήτριες του σχολείου αυτού, οι υποψήφιες δασκάλες ήταν, τα πρώτα χρόνια τουλάχιστο, οι περισσότερες υπότροφες της Ε τ α ι ρείας και στη συνέχεια του κράτους και των δήμων «πτωχαί και ορφαναί των αγωνισθέντων υπέρ πατρίδος» και έμεναν στο οικοτροφείο που διατηρούσε το σχολείο. Οι υπόλοιπες εσωτερικές μαθήτριες πρέπει να προέρχονταν από τα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας, γιατί τα δίδακτρα του σχολείου ήταν αρκετά άκριβά 5 . 1. Κανονισμός... 1842, σ. 4. 2. Κανονισμός του εν Αθήναις Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας [Αθήναι 1851], σ. 8-9. 3. Διοργανισμός της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας και κανονισμός του Παρθεναγωγείου αυτής, Αθήναι 1857, σ. 11-12. 4. Συχνά το σχολείο χαρακτηρίζεται και Ελληνικό Σχολείο. Βλ. Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου και των Συνελεύσεων της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας, Αθήναι 1844, σ. 33. 5. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι, σύμφωνα με τον κανονισμό του Σχολείου του 1857, κάθε «σύσσιτη» μαθήτρια πλήρωνε για τροφεία και δίδακτρα 80 δραχμές το μήνα (Διοργανισμός... 1857, σ. 30), τη στιγμή που ο μισθός τουΕλληνοδιδασκάλουΑ ' τάξης ήταν 100 δραχμές το μήνα, της Β' 130 καιτηςΓ ' 160 (Χ. Χριστόπουλος, Έκθεσις περιληπτική..., σ. 5).

Λειτουργία

σχολείου - Αριθμός

μαθητριών

Είδαμε ότι τα πρώτα «ανώτερα σχολεία κορασίων» αποτελούσαν μια βαθμίδα πιο πάνω από τα σχολεία της Δημοτικής Εκπαίδευσης και πολύ κοντά σ' αυτά. Η χρονική διάρκεια των σπουδών ήταν περιορισμένη και οι γνώσεις που πρόσφεραν στοιχειώδεις, με έμφαση στο μάθημα της γαλλικής γλώσσας 1 . Η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α έδωσε Ιδιαίτερη προσοχή στην οργάνωσητουσχολείου της, στο πρόγραμμα των μαθημάτων, καθώς και στην επιλογή του διδακτικού προσωπικού, με αποτέλεσμα να ανυψωθεί αισθητά η στάθμη των Παρθεναγωγείων. Ό τ α ν στα 1837 έγινε η «εγκαθίδρυσις» του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , καθορίστηκε ότι: «τα εις το ανώτερον σχολείον παραδιδόμενα μαθήματα θέλουν είσθαι τα εξής: Ε λ λ η νική γλώσσα αρχαί και ιστορία, γύμνασις εις την καθομιλουμένην, Ι ε ρ ά Ι σ τ ο ρ ί α και κατήχησις, Αριθμητική, Γραμματική, Ιχνογραφία, Καλλιγραφία και Χειροτεχνήματα (ράψιμον, πλέξιμον και κεντήματα). Μετέπειτα θέλουν προστεθή και η Μουσική και η Γαλλική γλώσσα, ίσως δε και η ψαθοπλεκτική (των γυναικείων καπέλων, κανίστρων κ.λπ. )» 2 . της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , «Διδασκαλείο» και καθορίζει τα «διδασκόμενα μαθήματα» και τις ώρες διδασκαλίας στις τέσσερις τάξεις ώς ε ξ ή ς 3 :

1. Βλ. σχετικά, σ. 111 αυτής της εργασίας. 2. Εγκαθίδρυσις..., ό.π., σ. 14-15. τα μαθήματα διδάσκονταν από δασκάλους διαφόρων ειδικοτήτων: τό1840 ο Γ . Χρυσοβέργης διδάσκει Ιστορία, ο Χ. Βάφας Αριθμητική, ο Κ. Αβραμιάδης Μουσική, ο Μ. Αποστολίδης την «Ιεράν Κατήχησιν», ο Γ . Βάφας και ο Ν. Κράνειος «το της γλώσσης μάθημα» και ο Βορέλης Γαλλικά (Πρακτικά... 1840, σ. 13-14). 3. Κανονισμός... 1842, σ. 3-7.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4

Πρόγραμμα των μαθημάτων του τικής Εταιρείας στα 1842

Διδασκαλείου

της

Φιλεκπαιδευ-

Ώρες διδασκαλίας κατά τάξεις

α β' Ύ δ' ε' ς' ζ' V θ' ι' ια' ιβ' Υ'

Μαθήματα

Ά

Β'

Γ'

Δ'

Ελληνική γλώσσα Γαλλική γλώσσα Ιερά Ιστορία Κατήχηση Χριστιανική ηθική Αριθμητική και τα στοιχειωδέστερα

13

10 3 2

10 3

10 3

—

—

—

2 —

—

—

—

3 ΕλληνικήκαιΓενική Ιστορία — Γεωγραφία 3 Φυσιογραφία και Φυσική — Ωδική — Καλλιγραφία 3 Ιχνογραφία Χειροτεχνήματα («τας λοιπάς εργασίμους ώρας») Σύνολο

24

2

—

2

—

2 2 2 2 3

2 2 2 1 3

3

3

3

29

28

28

—

3 2 2 3

Εκτός από τα μαθήματα που σημειώνονται στον Πίνακα αυτό διδάσκονταν «οργανικήν μουσικήν διά κυμβάλου και χορόν μόνον όσα των κορασίων πληρώνουσιν ωρισμένα δίδακτρα» 1 . τελευταίαν εξαμηνίαν αι μέλλουσαι να γίνωσι διδάσκαλοι, διδάσκονται την αλληλοδιδασκαλίαν και την εφαρμογήν αυτής» 2 . Οπωσδήποτε προκαλεί εντύπωση ο μεγάλοςαριθμόςπου καλύπτει στο πρόγραμμα αυτό η διδασκαλία της Ελληνικής γλώσσας, δηλαδή της Αρχαίας Ελληνικής κυρίως. το γεγονός δείχνει ότι και στην εκπαίδευση των κοριτσιώνεπικράτησεαπό

1. Κανονισμός... 2. ό.π., σ. 7.

1842, σ. 8.

5. Tο μέγαρο του Αρσακείου

νωρίς το αρχαϊστικό ρεύμα που αποτελούσε, ολόκληρο το 19ο αιώνα, κύριο χαρακτηριστικό του υπόλοιπου εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας. στην πρώτη τάξη ειδικά, οι ώρες των Ε λ λ η ν ι κ ώ ν καλύπτουν περισσότερο από το 1 / 2 του συνολικού αριθμούτωνωρών(13:24). Δύο χρόνια πριν, στα 1840, είχε εκδοθεί η «Συλλογή Ε λ ληνικών μαθημάτων... προς χρήσιν των σπουδαζουσώντηναρχαίαν Ελληνικήν γλώσσαν νεανίδων», όπου ο συγγραφέας σημειώνει ότι συγκέντρωσε «εκ των άριστων συγγραφέων και ποιητων τεμάχια εξ ων αι νεάνιδες δύνανται να ωφεληθώσι διττώς, καιτηναρχαίανΕλληνικήνγλώσσαν να σπουδάζωσι, και ηθικήν τινα ωφέλειαν να προσκτώσιν αναγινώσκουσαι ταύτα» 1 . Η έκδοση αυτή φανερώνει π ώ ς την εποχή αυτή είχε ήδηαρχίσεινα απασχολείτουςεκπαιδευτικούςένα πρόβλημα που θα γίνει Ιδιαίτερα οξύ στην επόμενη περίοδο. Πρόκειταιγιατο«είδος»της ανώτερης μόρφωσης που είναι κατάλληλο για τις μαθήτριες, και,πιοσυγκεκριμένα, για τα μαθήματα που πρέπει να διδάσκονται στα Παρθεναγωγεία. Παρακάτω θα μάς απασχολήσει ο προβληματισμός αυτός καθώς και η εκπαιδευτική φιλοσοφία, που αναφέρεταιστοίδιο πρόβλημα 2 . Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι στο πρόγραμμα της τελευταίας τάξης του Διδασκαλείου, δεν διδάσκονται καθόλου Μαθηματικά ( Α ρ ι θ μ η τ ι κ ή η Γεωμετρία), γιατί τα μαθήματα αυτά δεν θεωρούνται κατάλληλα για τη «φύση» και τον προορισμό της γυναίκας. Ε π ί σ η ς , η σειρά των μαθημάτων που θέλει πρώτητηνελληνική γλώσσα και αμέσως μετά τη γαλλική, αποτελεί στοιχείο ενδεικτικόγιατοείδος της μόρφωσης που η κοινωνία θεωρούσε τηνεποχήαυτή«κατάλληλη» για τις κοπέλες.τηνάποψηαυτή

1. Συλλογή Ελληνικών μαθημάτων συνερρανισθείσα υπό A.A. προς χρήσιν των σπουδαζουσών την αρχαίαν Ελληνικήν γλώσσαν νεανίδων, Αθήναι 1840, σ. γ ' . 2. Βλ. σ. 259-281 αυτής της εργασίας.

τηνενισχύειτογεγονός ότι από το 1859-60 η διδασκαλία της Γαλλικής αρχίζει από την Α' τάξη 1 , καθώς και τα πολλά «διακοσμητικά» μαθήματα 2 που συμπεριλαμβάνονται στο πρόγραμμα, καλύπτοντας μάλιστα ένα σημαντικό ποσοστό από τις ώρες διδασκαλίας. Τέτοια μαθήματα είναι η καλλιγραφία, η Ιχνογραφία, η σκιαγραφία, τα χειροτεχνήματα, η οργανική μουσική και ο χορός. Καθαρή εικόνα για τη μορφή που παίρνει το πρόγραμμα αυτόστηνκαθημερινή σχολική πράξη μάς δίνει ένα «ωρολόγιο» πρόγ ρ α μ μ α του σχολείου αυτού που σώθηκε στα Γενικά Αρχεία του Κράτους3.

το πρόγραμμα του 1842 στην Δ' τάξη οι ώρες των Ελληνικών είναι περισσότερες απ' ό,τι προβλέπεται (15 αντί 10), ενώ άλλα μαθήματα, όπως η Φυσιογραφία - Φυσική και η Ωδική, δεν αναφέρονται καθόλου. Αυξημένες είναι, επίσης, οι ώρες των Γαλλικών, που μάλιστα διδάσκονται από την Α' τάξη. Ενδεικτικό είναικαιτο γεγονός ότι, έκτος από το πρωινό του Σαββάτου,πουαφιερώνεται στις «οικιακές εργασίες», στο καθημερινό πρόγραμμα δυο ώρες καλύπτουν η Καλλιγραφία, η Ιχνογραφία και το Ε ρ γ ό χ ε ι ρ ο , μαθήματα στα οποία δίνεται Ιδιαίτερη βαρύτητα, την εποχή αυτή, στα σχολεία των κοριτσιών. Ε π ο μ έ ν ω ς , στο Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς επικρατεί η διδασκαλία των Αρχαίων Ε λ λ η ν ι κ ώ ν από τη μια, και των ειδικών και πρακτικών μαθημάτων που θεωρούνται κατάλληλα για τη γυναίκααπότην άλλη. Ε π ε ι δ ή για τη διδασκαλία των τελευταίωναυτώναπαιτούνταν

1. «Αρσάκειον Παρθεναγωγείον» (Έκθεσις Λ. Μελά, Εισηγητού της επί των Σχολείων Επιτροπής), Πανδώρα, τ. Β', 1860-61, σ. 195. 2. η αρνητική φόρτιση του όρου δεν έχει σχέση με την αντικειμενική αξίατωνσυγκεκριμένων μαθημάτων, αλλά με τον τρόπο διδασκαλίας τους καιτααποτελέσματαπουείχε η μή σωστή εφαρμογή τους. 3. «Ειδήσεις περί του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», ΓΑΚ, ό.π., φ. 25. το έγγραφο που συνοδεύει το πρόγραμμα αυτό του σχολείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας είναι, δυστυχώς, ανυπόγραφο.

Ωρολόγιο πρόγραμμα του Διδασκαλείου της Φιλεκπαιδευτικής Ώρες

Τρίτη

Δευτέρα

Εταιρείας

(1849)

Τετάρτη

Πέμπτη

Παρασκευή

ομοίως

ομοίως

ομοίως

Σάββατο

Τάξις Δ' 7-9 9-10 10-11 11-12 1-2 2-3 3-4

7-9 9-10 10-11 11-12 1-2 2-3 3-4

Ισοκράτην. Όμηρονομοίως Γαλλικά Ανάπαυσιν

»

ομοίως »

Γεωγραφίαν μαθ. Συντακτικόν Τάξις Γ' Πλούταρχον

Ελλ. Ιστορίαν Έκθεσιν

πάντοτε Ιχνογραφίαν Ιχνογραφίαν ομοίως »

ομοίως

Γεωγραφίαν Κατήχησιν

ομοίως

ομοίως

Εργόχειρον οικιακάς

»

Γεωγραφίαν Συντακτικόν

καθ' εξής Γαλλικά Ανάπαυσιν

ομοίως

Γεωγραφίαν Συντακτικόν

εργασίας

—

—

και —

—

—

—

—

—

—

—

»

—

—

—

—

»

—

—

—

—

—

—

—

—

Γεν. Ίστορίαν

— —

— —

Ιχνογραφίαν

Εργόχειρον

7-9 9-10 10-11 11-12 1-2 2-3 3-4

Τάξις Β' Διονύσιον Αλικαρ. Εργόχειρον Γαλλικά Ανάπαυσιν Καλλιγραφίαν Γεωγραφίαν Γραφήν καθ' υπαγόρευσιν

Τάξις A' Ελλ. Χρηστομάθειαν Φαρμακίδου 9-10 Καλλιγραφίαν 10-11 Εργόχειρον 11-12 Ανάπαυσιν 1-2 Γαλλικά 2-3 Γραφήν καθ' υπαγόρευσιν 3-4 Αριθμητικήν 7-9

ομοίως Ιχνογραφίαν ομοίως »

Εργόχειρον Αριθμητικήν Ελλ. Ίστορίαν

ομοίως Εργόχειρον ομοίως

Γεωγραφίαν

ταν ειδικές γνώσεις, σύμφωνα με τον κανονισμό «τα χειροτεχνήματα διδάσκονται υπό της επιμελητρίας του Διδασκαλείου» 1 . Α π ό το σχολικό έτος 1858-59 καθιερώθηκε στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς και το μάθημα της Γυμναστικής 2 , γεγονός που προκαλεί εντύπωση για μια τόσο πρώϊμη εποχή. απότιςσχετικές πηγές όμως δεν γίνεται φανερό ποιο είναι το περιεχόμενο του μαθήματος αυτού. σκάλους» διαφόρων ειδικοτήτων και μόνο «την αρχαρίαν τάξιν» αναλαμβάνει δασκάλα, απόφοιτη του σχολείου της Ε τ α ι ρ ε ί α ς 3 . Η Διευθύντρια του σχολείου περιορίζεται στα διοικητικά καθήκοντα και έχει την εποπτεία του νηπιακού, του αλληλοδιδακτικού και του ανώτερου τμήματος του σχολείου 4 . της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , με χρονολογική σειρά, οι εξής 5 : 1 ) Ε λ έ ν η Πιτταδάκη από το 1837 ώς το 1840 2 ) Βαμβώ Ι ω ά ν ν ο υ από το 1840 ώς το 1841 3 ) Κάννων 6 από το 1841 ώς το 1842 4 ) Σεβαστή Μάνου από το 1842 ώς το 1858 5) Μουσάρ Κουρβουαζιέ από το 1858 ώς το 1860 6 ) Αμεναΐς Καβανιάρη από το 1860 ώς το 1875. Μετά την Ε. Πιτταδάκη και την Β. Ιωάννου, για τις οποίες θα γίνει λόγος και παρακάτω 7 , προσκαλείται να διευθύνει το σχολείο η αγγλίδα Κάννων, που έμεινε όμως μόνο δυο χρόνια, γιατί 1. Κανονισμός... 1842, σ. 10. για το θεσμό των επιμελητριών βλ. σ. 179 αυτής της εργασίας. 2. Πανδώρα, τ. I ' , 1859-60, σ. 185 (Έκθεση Λ. Μελά). 3. Κανονισμός... 1842, σ. 9. 4. ό.π., σ. 16-19. 5. Εκατονταετηρίς..., σ. 93 και Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Γ ' , «Προσωπικόν σχολείων», σ. 1-4. 6. οι σχετικές πηγές δεν αναφέρουν το πλήρες όνομα της διευθύντριας αυτής. 7. Βλ. σ. 113 αυτής της εργασίας.

5. Σ ε β α σ τ ή Μάνου

«νομίζουσα ότι πρόκειται να αναθρέψη πλουσίων οικογενειών κοράσια, ευρέθη ηπατημένη εις τας προσδοκίας της» 1 . η διαπίστωση αυτή έχει οπωσδήποτε σχέση με το χαμηλό οικονομικό επίπεδο των υποψηφίων «διδασκαλισσών», αλλά και με το γεγονός ότι οι «πλούσιες οικογένειες» της Ε λ λ ά δ α ς μειονεκτούσαν σε σύγκριση με εκείνες της Αγγλίας. Α π ό το 1842 ώς το 1858 διευθύνει το σχολείο η Σεβαστή Μάνου «μία των ευγενεστέρων και μάλλον μεμορφωμένων διευθυντριών», που η Ε τ α ι ρ ε ί α την κατέταξε «εις την χωρείαν των ευεργετών» 2 . τη Σ . Μάνου διαδέχτηκε η ελβετίδα Μ. Κουρβουαζιέ, που και αυτή έμεινε μόνο δυο χρόνια. το 1860 ανέλαβε τη διεύθυνση του σχολείου η ελβετίδα Ά μ . Καβανιάρη, της οποίας το μισθό της ανέλαβε να πληρώνει η βαρώνη Ιφιγένεια Σίνα. στα Πρακτικά της Ε τ α ι ρ ε ί α ς αναφέρονται συχνά εγκώμια για τη μόρφωση, τη διοικητική Ικανότητα και την ευσυνειδησία της Καβανιάρη 3 . παιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς ώς υπότροφες της ίδιας της Ε τ α ι ρ ε ί α ς και της κυβέρνησης είχαν την υποχρέωση, σύμφωνα με τον κανονισμό, να διδάξουν, αρχικά για τρία χρόνια 4 και αργότερα για τέσσερα 5 , σε οποιοδήποτε «Δημοδιδασκαλείον» θα τις διόριζε το Υπουργείο. Μαζί με τις υποψήφιες δασκάλες στο σχολείο αυτό φοιτούσαν και άλλες μαθήτριες που ενδιαφέρονταν μόνο για μια γενικότερη μόρφωση. οι δυο κατηγορίες μαθητριών παρακολουθούσαν το ίδιο ακριβώς πρόγραμμα μαθημάτων, έκτος από τη θεωρία και την εφαρμογή της αλληλοδιδακτικής μεθόδου που, σύμφωνα με τον κανονισμό, έπρεπε να διδάσκεται κατά το τελευταίο εξάμηνο των

1. 2. 3. 4. 5.

Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Α', κεφ. Ε ' , σ. 18. ό.π., τ. Β', «Προσωπικό σχολείων», σ. 2. ό.π., σ. 3. Κανονισμός... 1842, σ. 13. Κανονισμός... 1851, σ. 11.

σπουδών. τα πράγματα όμως δείχνουν π ώ ς στην πράξη η ρύθμιση αυτή δεν εφαρμόστηκε αποτελεσματικά 1 .

των μαθητριών στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε επηρέασε τον προσανατολισμό του σχολείου, και είχε οπωσδήποτε σημαντικές επιπτώσεις στην εκπαίδευση της ελληνίδας δασκάλας 2 . Η εκπαίδευση της δασκάλας και η μόρφωσητης«οικοδέσποινας», μιας ορισμένης μάλιστα κοινωνικής τάξης, είναι δυο σκοποί που διαφέρουν σε ουσιαστικά μεταξύ τους σημεία και είναι δύσκολο το ίδιο σχολείο να πετύχει, με κοινό πρόγραμμα μαθημάτων και τους δυο αυτούς σκοπούς. Έ τ σ ι , ενώ εξαρχής κύριος σκοπός της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς υπήρξε η εκπαίδευση της δασκάλας, το πρόγραμμα των μαθημάτων του σχολείου της προσαρμόζεται, σε πολλά σημεία, στις απαιτήσεις των μαθητριών που προέρχονταν κυρίως από τα ανώτερα κοινωνικά - οικονομικά στρώματα και δεν ενδιαφέρονταν για το δίπλωμα της δασκάλας. λειψη ειδικού σχολείου για την εκπαίδευση της δασκάλας, το επισήμανε ήδη από το 1850 ακόμα ο Γεώργιος Γεννάδιος και είναι το σημείο στο όποιο θα επιμείνουν ιδιαίτερα, όπως θα δούμε και παρακάτω, και άλλοι λόγιοι και διανοούμενοιτηςεποχής. στηΣυνέλευσητης7ης Μαίου 1850, ο Γ . Γεννάδιος εκφράζει τη γνώμη π ώ ς δεν είναι σωστό «να ανατρέφονται όλα τα παιδευόμενα κοράσια ώς τέκνα πλουσίων», επειδή, «δυσκόλως θέλουν συμμορφωθή με την τυχόν περιμένουσαν αυτά πενιχράν μετά ταύτα δίαιταν» 3 . ΑΡΙΘΜΟς ΜΑΘΗΤΡΙΩΝ.

Κατά τους πρώτους μήνεςτηςλειτουργίας

1. Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Β', κεφ. Ε ' , σ. 8. Βλ. και σ. 161-162 αυτής της εργασίας. 2. Βλ. σχετικά και σ. 155-161 αυτής της εργασίας. 3. Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Β', κεφ. Ε ' , σ. 21β. Βλ. σχετικά και σ. 142144 αυτής της εργασίας.

γίας του σχολείου φοιτούσαν στο «ανώτερο» τμήμα 13 μαθήτριες, από τις οποίες οι 5 ήταν υπότροφες της Ε τ α ι ρ ε ί α ς . Πρέπει να επισημάνουμε εδώ το γεγονός ότι η Ε τ α ι ρ ε ί α πρόσφερε 10 θέσεις υποτρόφων, αλλά δεν παρουσιάστηκαν άλλες κοπέλες που να έχουν «τας απαιτουμένας γνώσεις» 1 . το γεγονός αυτό δείχνει τόσο το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των Ελληνίδων την εποχή αυτή, και ειδικότερα των κοριτσιών που ανήκαν στις κατώτερες οικονομικά τάξεις της χώρας, όσο και την επιφυλακτική στάση της κοινωνίας απέναντι στην εργασία της γυναίκας.

αριθμόςτωνμαθητριών έχει φτάσει τις 64 2 . Η αύξηση συνεχίζεται και κατά τα επόμενα χρόνια με ανάλογους ρυθμούς. Όπως φαίνεται καθαρά και από τον Πίνακα 6, από το 1847 ώς το 1858 ο αριθμός των μαθητριών, τόσο στο αλληλοδιδακτικό όσοκαιστο ανώτερο τμήμα, είχε σχεδόν τριπλασιαστεί. στις αρχές του σχολικού έτους 1847-48 μάλιστα, το Διοικητικό Συμβούλιο της Ε τ α ι ρείας αναγκάστηκε να δηλώσει στις εφημερίδες ότι δεν μπορεί να δεχτεί άλλες μαθήτριες «δι' έλλειψιν τόπου» 3 . Ε κ ε ί ν ο που ενδιαφέρει Ιδιαίτερα την εργασία αυτή είναι η κίνηση των μαθητριών στο ανώτερο τμήμα του σχολείου. Ε ν ώ 0 συνολικός αριθμός των μαθητριών αυξάνεται σημαντικά: 13 (1837), 64 (1840), 142 (1847), 179 (1848), 396 (1859),οαριθμός των μαθητριών κατά τάξη μειώνεται αισθητά, από τις μικρότερες προς τις μεγαλύτερες. οι υπεύθυνοι του Παρθεναγωγείου συχνά τονίζουν την αυστηρότητα του σχολείου στο θέμα των βαθμών. Η μείωση των μαθητριών επομένως οφείλεται, κατά ένα μεγάλο ποσοστό, στην αποτυχία των μαθητριών στις εξετάσεις, αλλά ίσως και στο γεγονός ότι για πολλούς γονείς η φοίτηση δυο και τριών χρόνων σε ένα ανώτερο σχολείο είναι «αρκετή» για μια κοπέλα, μια και το απολυτήριο του σχολείου δεν έχει, 1. Έκθεσις... 1837, σ. 4. 2. Πρακτικά... 1840, σ. 13. 3. Πρακτικά... 1847, σ. 26.

ΠΙΝΑΚΑΣ 6

Αριθμόςμαθητριών (1847*, 1848*

α) β)

Αλληλοδιδακτικό Διδασκαλείο: Α' τάξη Β' τάξη Γ ' τάξη Δ' τάξη Ε ' τάξη

στα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς και 1859**) 1846-47

1847-48

1858-59

μαθητριών

μαθητριών

μαθητριών

84

115

233

σχολείο: 48 43 30 21

67 53 39 20

—

—

142

Σύνολο

179 226

Γενικό σύνολο

107 104 76 74 35 396 294

629

ΠΗΓΕΣ: * Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας του έτους 1848, σ. 14 και 17. ** «Αρσάκειον Παρθεναγωγείον» (Έκθεσις Λ. Μελά, εισηγητού της επί των Σχολείων Επιτροπής), Πανδώρα, τ. Γ , 185

τηνεποχήαυτή,καμιά ουσιαστική χρησιμότητα. Είναι ενδε το γεγονός ότι στον κανονισμό του 1842 δεν υπάρχει καν πουνααναφέρεταισεαπολυτήριεςεξετάσεις των μαθητριών μετονκανονισμό του 1851 καθορίζεται ότι «μετά την πε όσαι εξετασθείσαι κριθώσιν άξιαι λαμβάνουσιν απολυτήριον, εμφαίνον την Ικανότητα εκάστης» 1 . Ε π ο μ έ ν ω ς ώς το 1851, οι μαθήτριες δεν έπαιρναν ούτε απολυτήριο, και η καθεμιά φοιτούσε από ένα ώς τέσσερα χρόνια, ανάλογα με τις δυνατότη διάθεσή της. Α π ό τον Πίνακα 6 γίνεται φανερό π ώ ς για τις περισσότερες δυο χρόνια φοίτησης θεωρούνται, την εποχή αυτή, αρκετά. Έ τ σ ι , από τη δεύτερη στην τρίτη τάξη, η μείωση μαθητριών είναι πιο αισθητή, παρά από την πρώτη στη δεύτερη,

1. Κανονισμός...

1851, σ. 12.

ενώ το ποσοστό μείωσης από την τρίτη προς την τέταρτη τάξη πλησιάζει το 50 %. στα 1858-59, όταν το σχολείο έχει πέντε τάξεις, η μείωση αυτή μετατοπίζεται από την τέταρτη στην π έ μ π τ η τάξη. Φαίνεται λοιπόν ότι, στην τελευταία τάξη του σχολείου, φοιτούσαν υποχρεωτικά οι υποψήφιες δασκάλες και ένα ποσοστό μόνο από τις υπόλοιπες μαθήτριες. τη σχολική χρονιά 1846-47, απότις21 μαθήτριες της Δ ' τάξης έδωσαν εξετάσεις και πήραν δίπλωμα δασκάλας οι I I 1 . Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο πρέπει να τοποθετήσουμε τα στατιστικά δεδομένα που δείχνουν π ώ ς 0 μεγαλύτερος αριθμός από τις απόφοιτες του Παρθεναγωγείου της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς γίνονται δασκάλες. Η σύγκριση αύτη περιορίζεται μόνο στους αριθμούς των μαθητριών της τελευταίας τάξης του σχολείου, γιατί, όπως φαίνεται από τον Πίνακα 6, στις προηγούμενες τάξεις οι αριθμοί είναι εντελώς διαφορετικοί. Σύμφωνα με τα στοιχεία που μάς δίνει ο Γ. Βιώνης, στα δέκα π ρ ώ τ α χρόνια από την ίδρυση της Ε τ α ι ρ ε ί α ς (1837-1847), 135 μαθήτριες συμπλήρωσαν τις σπουδές τους στο Παρθεναγωγείο της Αθήνας και από αυτές οι 90 πήραν το δίπλωμα της δασκάλας 2 . στη δεύτερη δεκαετία (1847-1857), από τις 162απόφοιτεςτου σχολείου οι 102 έγιναν δασκάλες και οι υπόλοιπες 60 επέστρεψαν στα σπίτια τους «καύχημα και αγλάισμα των οικογενειών αυτών» 3 . Νομίζουμε π ώ ς έχει Ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι οι δασκάλες αυτές δεν σπούδαζαν όλες με υποτροφίες της κυβέρνησης, των δήμων και της Ε τ α ι ρ ε ί α ς . από τις 90 δασκάλες της δεκαετίας 1837-1847 οι 3 6 ήταν υπότροφες της Εταιρείας, οι 2 5 της κυβέρνησης και οι 29, το ένα τρίτο δηλαδή, εκπαιδεύτηκαν «ιδία δαπάνη» 4 . στη δεκαετία 1847-1857οιυπότροφεςτης Ε τ α ι ρ ε ί α ς είναι 27, και της κυβέρνησης 7, ενώ εκείνες που πλή1. Πρακτικά... 1848, σ. 15. 2. Γ . Βιώνης, Λόγος..., σ. 30. 3. ό.π. 4. ό.π.

πλήρωνανταδίδακτρα 68 1 . Έ χ ο υ μ ε δηλαδή μια πολύ μεγάλη αύξηση τουαριθμούτωνκοριτσιών που σπουδάζουν για να πάρουν το δίπλωμα της δασκάλας με έξοδα της οικογένειάς τους. η παρατήρηση αυτή θα επαληθευθεί και από τα δεδομένα της κατοπινής περιόδου, αλλά επισημαίνουμε ότι αρχίζει από τώρα μια σημαντική στροφή των μαθητριών προς την εκπαίδευση που δίνει τη δυνατότητα. για την άσκηση κάποιουεπαγγέλματος.τηνεποχήαυτή παρατηρείται μεγάλη έλλειψη από δασκάλες, και η ζήτηση δεν περιορίζεται μόνο στο ελεύθερο κράτος,αλλάεπεκτείνεταικαι στον υπόδουλο ελληνισμό. Η προοπτικήτηςεπαγγελματικήςαποκατάστασης και της οικονομικής ανεξαρτησίας προσελκύει πολλές κοπέλες της εποχής, με αποτέλεσμα να καλυφθούν, ώς το 1861, τα κενά που υπήρχαν και επιπλέον να αρχίσει να δημιουργείται πρόβλημα απασχόλησης 2 . Συχνά οι μαθήτριες που παίρνουν πτυχίο δασκάλας είναι περισσότερες από τους μαθητές. για παράδειγμα, το σχολικό έτος 1855-56, πήραν πτυχίο 30 δασκάλες και 29 δάσκαλοι 3 , ενώ σταεπόμεναχρόνια η διαφορά είναι μεγαλύτερη. από ένα μικρό ποσοστό που δεν απέβλεπε στην άσκησητουεπαγγέλματος, αλλά θεωρούσε το δίπλωμα ώς επιπλέον «προσόν», είχαν την εποχή αυτή τις εξής δυνατότητες για εργασία: να διδάξουν και να διευθύνουν Παρθεναγωγεία στο ελεύθερο κράτος, στον υπόδουλο ελληνισμό και στις ελληνικές κοινότητες της διασποράς και να δουλέψουν ώς ιδιωτικές δασκάλες σε πλούσιες οικογένειες.

1. 2. Βλ. σ. 167-172 αυτής της εργασίας. 3. Χ. Χριστόπουλος, Γενική Έκθεσις προς την A.M. περί της σεως της δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το λήξαν σχολικόν έτος Αθήναι 1857, σ. 5.

ό.π. καταστά1855-56,

Πολιτεία και εκπαίδευση κοριτσιών: διατάγματα και εγκύκλιοι που ρυθμίζουν την εκπαίδευση

ρυθμό, η ανάγκη της εκπαίδευσης των κοριτσιών. ολοένα περισσότεροι δήμοι της χώρας αρχίζουν να ενδιαφέρονται για την ίδρυση σχολείων, με αποτέλεσμα να παρατηρείται μεγάλη έλλειψη από δασκάλες.

Σύμφωνα με την έκθεση του Κοκκώνη, το 1837 ζητούσαν δασκάλες οι δήμοι της Τρίπολης, της Χαλκίδας και του Πειραιά 1 . Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι το σχολείο της Χαλκίδας «πρό καιρού ετοιμασθέν, έμενε κλειστόν δι' έλλειψιν διδασκαλίσσης» και άρχισε να λειτουργεί στα 1839, δηλαδή δυο χρόνια αργότερα 2 . σε έγγραφο με ημερομηνία 27 Ιανουαρίου 1839, ο τότε «Γραμματεύς» (υπουργός) Παιδείας Γ . Γλαράκης ζητάει από τον Όθωνα να εγκρίνει το διορισμό δασκάλας στο σχολείοτηςΎδραςκαι αναφέρει πώς είχε από καιρό σχετική αίτηση του δήμου της Ύδρας αλλά, όπως τονίζει, «ηναγκαζόμην από την παντελή έλλειψιν των δημοδιδασκαλισσών να την αναβάλω έως σήμερον, καθώς και άλλων δήμων όμοιαι αιτήσεις αναβάλλονται» 3 . ρείας αρχίζει να καταβάλλεται συστηματική προσπάθειαγιανα αντιμετωπιστούν, όσο ήταν δυνατό, οι ανάγκες της χώρας σε διδακτικό προσωπικό. "Ηδη το 1840, τρία χρόνια δηλαδήαπότην ίδρυση του Διδασκαλείου, διορίζονται Οχτώ απόφοιτες του σχολείου αυτού. Όπως φαίνεται από το σχετικό έγγραφο του «Γραμματέως» Παιδείας Ν. Θεοχάρη οι δασκάλες αυτές τοποθετούνται στα παρακάτω σχολεία: της Ύδρας (Β' Σχολείο), της Λεβαδιάς, 1. Ί . Κοκκώνης, «Περί της δημοτικής...», 1837, βλ. πίνακα [σ. 6]. 2. «Σύστασις σχολείου κορασίων εις Χαλκίδα», ο Παιδαγωγός, έτ. Α', 1839, σ. 95. 3. Γ . Γλαράκης, «Περί διορισμού διδασκαλίσσηςειςΎδραν»,αρ. 24182/27 Ιανουαρίου 1839, ΓΑΚ, ό.π., φ. 27 [σ. 3].

της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς (Β' Σχολείο), της Πάτρας, της Λαμίας, του Ά ρ γ ο υ ς και δυο στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς 1 . τα πράγματα δείχνουν πώς, επειδή οι συνθήκεςεργασίαςγια τις νέες δασκάλες δεν ήταν καθόλου εύκολες, οι περισσότερες προτιμούσαν να τοποθετηθούν σε κάποια μεγάλη πόλη. Έ τ σ ι , το πρόβλημα της έλλειψης διδακτικού προσωπικού παρουσιάζεται Οξύτερο για τους μικρούς και απομακρυσμένους δήμους της χώρας, επειδή «όλες περιωρίζοντο να ζητώσιν Αθήνας, Σύρον, Πάτραν και Ναύπλιον» 2 . από το 1844 η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α άρχισε να στέλνει δασκάλες και στον υπόδουλο ελληνισμό 3 , απ' όπου οι αιτήσεις συνέχεια πληθαίνουν. Φαίνεται πώς οι δύσκολες, Ιδιαίτερα για μια νέα γυναίκα, συνθήκες διαβίωσης, στις περισσότερες επαρχίες του ελληνικού κράτους, ανάγκαζαν τις δασκάλες να προτιμούν το διορισμό σε κέντρα του υπόδουλου ελληνισμού. Έ τ σ ι , στα 1855, όπως τονίζεται σε σχετική συζήτηση στη Βουλή, «τα 2 / 5 του όλου αριθμού εισίν απησχολημέναι έκτος του κράτους, όπου ευρίσκουσιν ανετώτερον βίον και συνδρομήν» 4 .

τσιών εκδηλώνεται με συγκεκριμένες ενέργειες μετά το 1850. στη δεκαετία του 1840-1850 αξιοσημείωτα γεγονότα για το θέμα που μάς ενδιαφέρει εδώ μπορούν να θεωρηθούν οι προτάσεις που υπέβαλαν στον Όθωνα οι «Γραμματείς» της Παιδείας Ν. Θεοχάρης (ημερ. εγγράφου 8 Μαρτίου 1840) και Ιακ. Ρίζος Νερουλός (ημερ. εγγράφου 3 Ιουνίου 1842) 5 για την ίδρυσηαπότο κράτος «ανώτερου» σχολείου για κορίτσια. Μετά το 1850 την 1. Ν. Θεοχάρης, «Περί διορισμού διδασκαλισσών μισθοδοτουμένων εκ των δημοτικών ταμείων», αρ. 1799/9 Μαίου 1840, ΓΑΚ, ό.π., φ. 27. 2. Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Β', κεφ. Ε ' , σ. 5. 3. ό.π., σ. 31. 4. Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής, Αθήναι 1855, τ. Β', σ. 585 (Συνεδρίαση ΟΖ' της 25ης Ιουνίου 1855). 5. Λεπτομέρειες για τις προτάσεις αυτές βλ. σ. 112-116αυτήςτηςεργασίας.

πολιτεία απασχολεί έντονα το θέμα της συνεκπαίδευσης. Είδαμε ότι ο νόμος του 1834 καθόριζε ότι τα κορίτσια έπρεπε να φοιτούν, «όπου τούτο ήναι δυνατόν», σε χωριστά σχολεία.Επειδήη εφαρμογή του άρθρου αυτού όμως ήταν, στις περισσότερες περιπτώσεις, πολύ δύσκολη, αν όχι αδύνατη, φαίνεται πώς σε πολλές περιπτώσεις η συνεκπαίδευση καθιερώθηκε 1 . το Υπουργείο Παιδείας σε σχετική εγκύκλιο του Υπουργού 2 Σ . Βλάχου, με ημερομηνία 10 Σεπτεμβρίου 1852, κρίνει «ωφέλιμον... ίνα απαγορευθή του λοιπού η τοιαύτη συνήθεια» επειδή πιστεύει ότι «η τοιαύτη επιμιξία προκαταβάλλει σπέρματα δυσαρέστων συνεπειών», και σαφώς τονίζει: «Ουδείς δύναται του λοιπού εν τ ω αυτώ οικήματι να διατηρή διδακτήριον αρρένων και κορασίων, καίπερ αυλιζομένων δι' ετέρας εισόδου και διαμενόντων εις διάφορον οροφήν» 3 . Όχι μόνο λοιπόν τη συμφοίτηση δεν μπορεί να δεχτεί η πολιτεία, αλλά ούτε και την απλή συστέγαση. στην ίδια εγκύκλιο τονίζεται ρητά π ώ ς πρέπει να «απαγορευθή του λοιπού η τοιαύτη συνήθεια», πράγμα που αρχίζει να εφαρμόζεται, στο εξής, ακόμα και στα νηπιαγωγεία. Έ τ σ ι ενώ στις εκθέσεις του Κοκκώνη, το 1837 και το 1839, απλώς επισημαίνεται το γεγονός της συνεκπαίδευσης αγοριώνκαικοριτσιών, στην έκθεση του Χρυσοβέργη για τα σχολεία της Σύρου, το 1853, ένα χρόνο δηλαδή μετά την παραπάνω εγκύκλιο, αναφέρεται ότι ο H i l d n e r υποχρεώθηκε να χωρίσει τα αγόρια και τα κορίτσια που φοιτούσαν στο ίδιο νηπιαγωγείο 4 . η προσπάθεια για πιστή εφαρμογή της παραπάνω εγκυκλίου

1. Βλ. Ί . Κοκκώνης, «Περί της Δημοτικής...», ό.π. [σ. 2.]. 2. Από το 1831 ώς το 1843 έχουμε Γραμματείς «επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως»' από το 1844 ώς το 1862 Υπουργούς «επί των Εκκλησιαστικών και της ΔημοσίαςΕκπαιδεύσεως»και από το 1863 και εξής Υπουργούς «των Εκκλησιαστικών και της Παιδείας». Βλ. σχετικά Γ . Κελεμένης, «Υπουργείον Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων», Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Ε ' , σ. 467-468. 3. Γ . Βενθύλος, Θεσμολόγιον..., τ. Α ' , μέρος Γ ' , σ. 199. 4. Γ . Χρυσοβέργης, «Έκθεσις...», ό.π., σ. 139.

πιστοποιείται και από κατοπινές εκθέσεις επιθεωρητών 1 . Βέβαια ηαπαγόρευσητηςσυνεκπαίδευσης έκανε ακόμα πιο οξύ το πρόβλημα της γυναικείας εκπαίδευσης. Κατά τις δυο πρώτες δεκαετίες του ελεύθερου κράτους ακόμα και η Δημοτική Εκπαίδευση είναι μονόπλευρη —αρρένων μόνον— και δεν υπάρχει Ιδιαίτερη φροντίδα για την εκπαίδευση του γυναικείου πληθυσμού. το γεγονός αυτό άρχισε να προβληματίζει σοβαρά το Υπουργείο μετά την πρώτη εικοσαετία, όπως δείχνει καθαρά εγκύκλιος του Υ π ο υ ρ γού Σ . Βλάχου προς τους νομάρχες του κράτους, με ημερομηνία 4 Νοεμβρίου 1852, στην όποια επισημαίνεται η μονομέρεια της εκπαίδευσηςκαιπροτείνεται η σύσταση σχολείων για κορίτσια: « θεωρούντες ότι εις τους πλείστους των Δήμων του κράτους, παραμελουμένης της εκπαιδεύσεως των κορασίων η προεκπαίδευσις της νεολαίας γίνεται ετεροζύγως, κρίνομεν πρέπον και αναγκαίον άμα να επιστήσωμεν την προσοχήν υμών, ίνα προσπαθήσητε περί της βαθμηδόν συστάσεως σχολείων κορασίων ου μόνον εις τας πρωτευούσας των επαρχιών, αλλά και εις αυτούς τους πολυπληθεστέρους δήμους» 2 . Είναι βέβαια φανερό π ώ ς με απλές συστατικές εγκυκλίους δεν μπορούσε ποτέ να λυθεί το εκπαιδευτικό αυτό πρόβλημα αποτελεσματικά. Λίγα χρόνια αργότερα, το θέμα της εκπαίδευσης των κοριτσιών επαναφέρεται με εγκύκλιο του Υ π ο υ ρ γ ο ύ Χ. Χριστόπουλου (12 Μαρτίου 1856), στην οποία αναφέρεται ότι κατανόησαν «την ανάγκη της του γυναικείου φύλου εκπαιδεύσεως και σχολεία κορασίων συνέστησαν» περισσότεροι δήμοι απ' όσους φαίνεται π ώ ς είχε υπολογίσει η κυβέρνηση και έτσι παρουσιάζεται μεγάλη έλλειψη «δημοδιδασκαλισσών» 3 . για να ξεπεραστεί η δυσκολία, 0 Χριστόπουλος προτείνει να στείλουν οι δήμοι από μία μαθήτρια στο Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , με την ύπο1. Βλ. σ. 282-283 αυτής της εργασίας. 2. Γ . Βενθύλος, Θεσμολόγιον..., τ. Α ' , μέρος Γ ' , σ. 199-200. 3. ό.π., σ. 201-202.

υποχρέωση, μετά το τέλος των σπουδών της, να διδάξει για τρία χρόνια στο σχολείο της πατρίδας της. Έ τ σ ι μόνο θα λυνόταν το πρόβλημα των απομακρυσμένων χωριών και κωμοπόλεων, όπου δεν πήγαιναν εύκολα δασκάλες. με την ίδια εγκύκλιο τονίζεται ότι οι νομάρχες πρέπει να φροντίσουν να γίνει κατανοητή σε όλους τους πολίτες η «αναπόφευκτος εις το εξής ανάγκη της εκπαιδεύσεως του γυναικείου φύλου» και να τους πείσουν «ότι η εκπαιδευθείσα κόρη και θυγάτηρ έσται φιλοστοργοτέρα, και σύζυγος μάλλον περιζήτητος, και μήτηρ αξιοτιμωτέρα και οικονόμος χρησιμωτέρα» 1 . Ε π ο μ έ ν ω ς , ώς τα μέσα του 19ου αιώνα, η εκπαίδευση των κοριτσιών αποβλέπει γενικά στη βελτίωση του ρόλου της γυναίκας ώς μητέρας, κόρης, συζύγου και οικονόμου, είναι δηλαδή απόλυταεναρμονισμένηπροςτιςεπικρατούσες Ιδέες. και γι' αυτό παραχωρεί διάφορες διευκολύνσεις. για όσες υποψήφιες δασκάλες ήταν δύσκολο να ταξιδέψουν από μακρινές επαρχίες στην Αθήνα, όπου ήταν και η έδρα της εκπαιδευτικής επιτροπής, δόθηκε το δικαίωμα, με το νομοθετικό διάταγμα της 11ης Ιουλίου 1856, να δίνουν πτυχιακές εξετάσεις σε τοπικές επιτροπές με μέλη: έναν καθηγητή, έναν «ελληνοδιδάσκαλο», έναν δάσκαλο, μία δασκάλα του νομού (για τα χειροτεχνήματα μόνο) και έναν ιερωμένο για το μάθημα των θρησκευτικών 2 . ο Χριστόπουλος, για τον οποίο φαίνεται π ώ ς το θέμα της εκπαίδευσης των κοριτσιών έχει ξεχωριστή σημασία, δεν περιορίστηκε μόνο στα προηγούμενα μέτρα. με μία άλλη εγκύκλιο του (25 Φεβρουαρίου 1857) προς τους νομάρχες επανέρχεται και πάλι στο πρόβλημα της έλλειψης «δημοδιδασκαλισσών» 3 . Όπως φαίνεται μάλιστα από το κείμενο αυτό, ανάμεσα στην πρώτηεγκύκλιοτης 12ης Μαρτίου 1856 και στην τελευταία, μεσολάβησαν και άλλες

1. Γ . Βενθύλος, ό.π. 2. Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 36, 4 Αυγούστου 1856. 3. ΓΑΚ, Ιστορικά Αρχεία Γιάννη Βλαχογιάννη, φ. 176, 1862-1878, εγκύκλιος 12, αρ. 1155.

δύο (18 Ιουνίου 1856 και 17 Νοεμβρίου 1856) με το ίδιο περιεχόμενο. Οι ενέργειες αυτές του Χριστόπουλου φανερώνουν το προσωπικό του ενδιαφέρον, αλλά κυρίως, όπως παραδέχεταικαιο ίδιος, το ότι «η προς εκπαίδευσιν του γυναικείου φύλου προθυμία των κατοίκων όλων των επαρχιών διηγέρθη και αυξάνει» και «η έλλειψις δημοδιδασκαλισσών γίνεται καθ' ημέραν έπαισθητοτέρα» 1 . Ε π ο μ έ ν ω ς , η πίεση των δήμων για την ίδρυση σχολείων αναγκάζειτοΥ π ο υ ρ γ ε ί ο να φροντίσει για τη μόρφωση του διδακτικού προσωπικού. Έτσι ο Υ π ο υ ρ γ ό ς Παιδείας με συχνές αναφορές του προς τους νομάρχες επισημαίνει την ανάγκη «περί της δαπάνη των δήμων εκπαιδεύσεως κορασίων εν τ ω Παρθεναγ ω γ ε ί ω » και τους υποχρεώνει να φροντίσουν «ώς προς το σπουδαιότατον τούτο αντικείμενον» 2 . το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς αναγνωρίζεται, το 1861, ώς το μόνο σχολείο στο οποίο εκπαιδεύονται δασκάλες και στο οποίο η κυβέρνησηκαιοι δήμοι στέλνουν υπότροφες μαθήτριες. Εντούτοις, παρά το κατά καιρούς ενδιαφέρον των υπουργών γιατηγυναικεία εκπαίδευση, το κράτος δεν προχωρεί στην ίδρυση κρατικού Διδασκαλείου, και, ενώ συσταίνει στους δήμους την ίδρυση σχολείων και για τα κορίτσια, διαθέτει για το σκοπό αυτό ελάχιστα ποσά. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι στα 1859 η δημόσια δαπάνη για τα Δημοτικά Σχολεία αρρένων είναι 100,702, 5 3 δραχμές, ενώ η αντίστοιχη δαπάνη για τα σχολεία των κοριτσιών είναι μόνο 5,916,42 δραχμές 3 . το 1855 η Βουλή εγκρίνει τηνενίσχυσητηςΦιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς με 10.000 δραχμές 4 .

1.

ΓΑΚ,

2. 3. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «Περί της εν Ελλάδι Δημοτικής σεως», Πανδώρα, τ. Ι Ε ' , 1864-1865, σ. 152. 4. Πρακτικά... Βουλής 1855, σ. 589.

ό.π.

ό.π. Εκπαιδεύ-

1850 αρχίζει μια νέα φάση ανάπτυξης της Δημοτικής Εκπαίδευσης των κοριτσιών στη χώρα μας. το γεγονός αυτό, μαζίμετο ότι για το διάστημα 1840-1850 δεν έχουμε επαρκείς πληροφορίες, δημιούργησε ίσως την εντύπωση ότι η Δημοτική Εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας αρχίζει γύρω στα 1850 1 . Είδαμε παραπάνω π ώ ς το 1837 σε σύνολο 110 Δημοτικών Σχολείων τα 10 είναι σχολεία για τα κορίτσια και από αυτά τα 7 είναι Ιδιωτικά και μόνο τα 3 δημόσια. στα 1839, τα δημόσια και Ιδιωτικά σχολεία των κοριτσιών γίνονται 17, σε σύνολο 151 Δημοτικών Σχολείων. Η αύξηση συνεχίζεται με τον ίδιο ρυθμό και τα επόμενα χρόνια. Έ τ σ ι , στα 1855-56 έχουμε 357 δημόσια Δημοτικά Σχολεία για τα αγόρια και 52 για τα κορίτσια 2 . εποχήαυτήσυγκεκριμένα μέτρα για τη Στοιχειώδη Εκπαίδευση των κοριτσιών και την εκπαίδευση της δασκάλας. στο επίπεδο της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών οι σχετικές προτάσεις των Υ π ο υ ρ γ ώ ν δεν υλοποιούνται και έτσι η πρωτοβουλία αφήνεται στα Ιδιωτικά σχολεία που λειτουργούν την περίοδο αυτή.

Ιδιωτικά Παρθεναγωγεία Σχολεία

στην

Αθήνα

σκαλείο, δηλαδή το 1837, λειτουργούσαν στην Α θ ή ν α δύο «ανώτερα» σχολεία για κορίτσια, της Hill και της V o l m e r a n g e . το σχολείο της V o l m e r a n g e κατηγορήθηκε, στα 1839, ότι δεν λειτουργούσε κανονικά και ότι σύμφωνα με την αναφορά της μητέρας 1. Βλ. σ. 46, υποσ. 1 και σ. 131 αυτής της εργασίας. 2. Αναλυτική παρουσίαση και εξέταση των σχετικών στοιχείων γίνεται στο οικείο κεφάλαιο (σ. 130-137).

στατιστικών

μιας μαθήτριας, επικρατούσε σ' αυτό «η εσχάτη κακοήθεια και διαφθορά» 1 . Η επιτροπή του Υπουργείου που εξέτασε το θέμα χαρακτήρισε τις κατηγορίες αυτές «άτοπους συκοφαντίας», αλλά δέχτηκε π ώ ς το σχολείο δεν λειτουργούσε κανονικά, γεγονός πουαποδεικνύεταιαπότοότι περιορίστηκε μόνο στις 2 4 υπότροφες μαθήτριες, που από το 1835 είχε ορίσει η κυβέρνηση. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι στο «ανώτερο» αυτό σχολείο η Volm e r a n g e δίδασκε όλα τα μαθήματα έκτος από την « Ε λ λ η ν ι κ ή » που είχε ανατεθεί σε έναν μαθητή Γυμνασίου. τις αδυναμίες αυτές του σχολείου επισημαίνει 0 τότε «Γραμματεύς» της Παιδείας Ν. Θεοχάρης σε σχετική αναφορά υπογεγραμμένη και από τον Α λ . Ραγκαβή, που υπηρετούσε ώς το 1840 στο Υ π ο υ ρ γ ε ί ο Παιδείας 2 . μετηναναφοράαυτήπροτείνεται να αναλάβει το κράτος τη συντήρηση και λειτουργία του σχολείου αυτού, γιατί, όπως τονίζουν, «η ύπαρξις τοιούτου σχολείου είναι εις την Ε λ λ ά δ ααναγκαιοτέραη εις πάν άλλο μέρος» 3 . στη θέση της V o l m e r a n g e προτείνεται «να προσκληθή άντ' αυτής άλλη, Ιδίως Ελβετίς, ήτις να οργανίση εν ανώτερονεκπαιδευτικόνκατάστημα διά τα κοράσια» 4 . Σ ' αυτό το σχολείο αναφέρεται, πιθανότατα, ο Ραγκαβής στα « Α π ο μ ν η μονεύματα» του, όταν επιχειρηματολογεί για την αντίρρησή του να ιδρύσει η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α Παρθεναγωγείο 5 : «...εγώ αυτός», γράφει, «εγκρίσει του υπουργού είχον ήδη παρασκευάσει αυτούτονκανονισμόν, μεριμνήσει δε και γράψει ήδη εις Ελβετίαν ίνα πληροφορηθώ αν ην διαθέσιμος και ήθελε ν' αναλάβη αυτούτηνδιεύθυνσιν η κα C h e f - d ' O e u v r e , ήτις άλλοτε μετά

της

1. Βλ. Αίτηση της Ειρήνης Καζέλη με αρ. πρωτ. 3339/5 Αυγούστου 1840 προς την «επί των Εκκλησιαστικών κ.τ.λ. Γραμματείαν», ΓΑΚ, ό.π., φ. 7. 2. Ν . Θεοχάρης, «Περί ανωτέρου εκπαιδευτηρίου των κορασίων», έγγραφο με ημερομ. 8 Μαρτίου 1840, ΓΑΚ, ό.π., φ. 7. Βλ. Παράρτημα αυτής εργασίας. 3. ό.π. [σ. 4]. 4. ό.π. [σ. 5]. 5. Βλ. σ. 81 αυτής της εργασίας.

μεγίστης Ικανότητος διηύθυνε το αυτοκρατορικόν παρθεναγωγείον της Οδησσού» 1 . Η πρόταση αυτή, να Ιδρυθεί δημόσιο ανώτερο σχολείο για τα κορίτσια δεν πραγματοποιήθηκε, γιατί, σύμφωναμετηνάποψη του Ραγκαβή, η κυβέρνηση «...βλέπουσα την [Φιλεκπαιδευτικήν] Εταιρίαν πάντας τους πόρους αυτής εις συντήρησιν ανωτάτου Παρθεναγωγείου ορίσασαν, εθεώρησεν εαυτήν απηλλαγμένην της φροντίδος ταύτης και ουδέποτε πλέον ενέκυψεν εις αυτήν» 2 . Μαζί με την αναφορά του για το σχολείο της V o l m e r a n g e , 0 Ν. Θεοχάρης στέλνει στο Υπουργείο και τον «οργανισμόν του Σχολείου κορασίων»,πουαπόταπροηγούμενα φαίνεται π ώ ς τον είχε συντάξει ο Ραγκαβής. Σύμφωνα με το σχέδιο αυτό, το σχολείο θα ήταν αντίστοιχο με τα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία του κράτους. Όμως, παρόλο που στα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία η φοίτηση διαρκούσε τρία χρόνια, η πρόταση του Ν. Θεοχάρη μιλάει για τέσσερα χρόνια, επειδή συμπεριλαμβάνει και μία τάξη κατώτερη 3 . τα μαθήματα που προτείνονται για το σχολείο αυτό είναι: Ε λ λ η ν ι κ ή γλώσσα και φιλολογία, Γαλλικά, Κατήχηση, Γεωγραφία, Ι σ τ ο ρ ί α , Αριθμητική, Καλλιγραφία, Ζωγραφική, Μουσική (Κύμβαλον), Χορός, Χειροτεχνήματα 4 . Επισημαίνουμε ότι η αναφορά των Γαλλικών στη δεύτερη θέση της σειράς των μαθημάτων, καθώςκαιο μεγάλος πράγματι αριθμός ειδικών και πρακτικών μαθημάτων για ένα Μέσο Σχολείο, δείχνει καθαρά την κατεύθυνση που δίνει ο εισηγητής στο σχολείο αυτό. Ε ξ ά λ λ ο υ , στην έκθεση τονίζεται καθαρά ότι το σχολείο θα προορίζεται για τα κορίτσια των πλούσιων οικογενειών, επειδή, κατά τον συντάκτη της,τηνεποχήαυτή 1. Αλ. Ραγκαβής, ό.π., τ. Β', σ. 26. 2. ό.π., σ. 26-27. 3. Σύμφωνα με τον κανονισμό του 1842, είδαμε πώς και το Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας είχε διάρκεια 4 χρόνων. Αυτό δεν παρατηρείται μόνο στα σχολεία των κοριτσιών, αλλά και μερικά ιδιωτικά σχολεία αρρένων έχουν πριν από το Ελληνικό Σχολείο μια «προκαταρκτική τάξη». Βλ. Γ . Γ . Παπαδόπουλος, «Περί των προγενεστέρων...», ό.π., σ. 180. 4. Ν. Θεοχάρης, ό.π. [σ. 10-11].

μόνον οι «πρώτιστες» και «ευκατάστατες» οικογένειες φρόντιζαν γιαμιαανώτερημόρφωση των θυγατέρων τους 1 . Η πρόταση του Ν. Θεοχάρη επισημαίνει από πολύ νωρίς την έλλειψη δημόσιας Μέσης Εκπαίδευσης για τα κορίτσια^ που θα γίνει πραγματικότητα μόνο στις αρχές του αιώνα μας. Η κυβέρνηση δεν πήρε καμιά θέση πάνω στην πρόταση του Ν. Θεοχάρη και περιορίστηκε μόνο στο να τοποθετήσει διευθύντρια του σχολείου, στη θέση της V o l m e r a n g e , την Ε λ έ ν η Πιτταδάκη, μεταθέτοντάς την από το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας 2 . Έ τ σ ι το «ανώτερο» σχολείο της V o l m e r a n g e , που Ιδρύθηκε το 1831 στο Ναύπλιο και μεταφέρθηκε το 1835 στην Αθήνα, φθίνει σιγά σιγά, ώσπου το 1840 διαλύεται. Η Ε λ έ ν η Π ι τ ταδάκη, άξια και ευσυνείδητη δασκάλα, καταφέρνει να οργανώσει ξανά το σχολείο, δέχεται και άλλες μαθήτριες έκτος από τις υπότροφες του κράτους, και, ώς το 1852, «το ώς είρηται Παρθεναγωγείον εξηκολούθει λειτουργούν και ακμάζον, έχον εξωτερικάς και εσωτερικάς μαθήτριας πολλάς» 3 .

η

να ό.π.

1. «η ύπαρξις τοιούτου σχολείου είναι εις την Ελλάδα αναγκαιοτέρα εις παν άλλο μέρος, διότι ενταύθα οι διδάσκαλοι είναι σπάνιοι και επομένως οι γονείς δεν δύνανται να εκπαιδεύωσι τα κοράσιά των οίκαδε. Διά τον λόγον τούτον ήτον ανάγκη να συστηθή παιδευτήριον διά εκατόν κοράσια τουλάχιστον ώστε όλαι αι πρώτισται και οποσούν ευκατάστατοι οικογένειαι δύνανται να εμπιστεύωνται τας θυγατέρας των εις αυτό» (Ν. Θεοχάρης, [σ. 4]). 2. Έ γ γ ρ α φ ο του «Γραμματέως» Ν. Θεοχάρη προς την A.M., με ημερομηνία 12 Αυγούστου 1840, ΓΑΚ, ό.π., φ. 29. στη θέση της Πιτταδάκη τοποθετήθηκε η Β. Ιωάννου. 3. Ελ. Γιαννακάκη, «Ελένη Πιτταδάκη», Εφημερίς των Κυριών, έτ. Δ', αρ. 175, 19 Αυγούστου 1890, σ. 4. η Ε λ έ ν η Πιτταδάκη ήταν μαθήτρια του σχολείου Hildner στην Ερμούπολη. Από το 1832 ώς το 1834 δίδαξε στη σχολή Hill, ενώ από το 1834 ώς το 1836 υπηρέτησε ώς διευθύντρια στο πρώτο δημόσιο σχολείο του Ναυπλίου. από το 1837 ώς το 1840 διευθύνει το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, από το 1840 ώς το 1852 συνέχισε στο σχολείο της Volmerange και το 1852 ίδρυσε Δημοτικό Σχολείο στον Πειραιά.

στηνΑθήνακαιγνωρίζει Ιδιαίτερη ακμή είναι της F r . Hill. T ò ζεύγος Hill φαίνεται π ώ ς δούλεψε με αληθινή αυταπάρνηση και έτσι μέσα σε λίγα χρόνια «...η φοίτησις εις το σχολείον Χίλλ εθεωρείτο εν τη Αθηναϊκή κοινωνία ώς τίτλος τιμής» 1 . Παρ' όλα αυτά, το 1842 διατυπώνονται στην εφημερίδα Αιών εις βάρος του σχολείου της Hill κατηγορίες για προσηλυτισμό, που προκαλούν τα γνωστά επεισόδια («Χίλλεια»). Η απόφαση της επιτροπής που όρισε η Ίερά Σύνοδος, χαρακτήρισε «ανύπαρκτα τα διαδοθέντα», αλλά «η κυρία Χίλλ εταράχθη διά την γενομένην εις το έργον της προσβολήν» 2 και γ ι ' αυτόαποφάσισενα διακόψει το έργο της και να παραχωρήσει το σχολείο της στη Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α . Έ τ σ ι , από το Σεπτέμβριο του 1843 η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α εγκαταστάθηκε στο κτίριο της σχολής Hill και τα δυο σχολεία συνέχισαν να λειτουργούν μαζί ώς το 1853, δηλαδή δέκα ολόκληρα χρόνια. σε σχετική αναφορά του προςτοΥπουργείο, ο Hill επικαλείται ώς πρόφαση για τη διάλυση του σχολείου «το επισφαλές της υγείας της κυρίας Χίλλ» 8 , ενώ 0 Σ τ . Γαλάτης θεωρεί, πιθανότατα από έλλειψη πηγών, την προσάρτηση του σχολείου Hill ώς επιτυχία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , με την έννοια ότι τα σχολεία της Ε τ α ι ρ ε ί α ς καθιερώθηκαν και υπερίσχυσαν με την ποιότητά τους 4 . ο τότε Γραμματέας της Παιδείας Ι α κ . Ρίζος Νερουλόςμετηνευκαιρίατης διάλυσης του σχολείου Hill, υποβάλλει στον Όθωνα αναφορά που υπογράφει και ο Φ. Ιωάννου (3 Ιουνίου 1842)μετην οποία επαναφέρει το θέμα της ίδρυσης ανώτερου σχολείου για

1. Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Α ' , κεφ. Ε ' , σ. 20. 2. Εις μνήμην του Αιδ.. Ιωάννου Χίλλ..., σ. 25-26. 3. Ιακ. Ρίζος Νερουλός, «Περί συστάσεως ανωτέρου σχολείου των κορασίων» (έγγραφον της επί των Εκκλησιαστικών... Γραμματείας με πρωτ. 14303/3 Ιουνίου 1842), ΓΑΚ, ό.π., φ. 25 [σ. 1], Βλ. Παράρτημα αυτής της εργασίας. 4. Σ τ . Γαλάτης, ό.π., τ. Α', κεφ. Ε ' , σ. 20.

τις μαθήτριες. με το έγγραφο αυτό αναγνωρίζεται η προσφορά του σχολείου Hill στην αθηναϊκή κοινωνία, «μεγάλως μέχρι τούδε ωφελήσαν», και τονίζεται η άμεση α ν ά γ κ η ίδρυσης δημόσιου σχολείου. Συγκεκριμένα, ο Ιακ. Ρίζος Νερουλός προτείνειαντίνα στείλει η κυβέρνηση τις 11 υπότροφες μαθήτριες, που είχε ώς τώρα στο σχολείο Hill, στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρείας, να Ιδρύσει ένα δημόσιο ανώτερο σχολείο. Κατά τον Ι α κ . Ρίζο Νερουλό «δεν αρμόζη εις την αξιοπρέπειαν της Κυβερνήσεως το ν' αφήση όλην την φροντίδα της ανωτέρας αγωγής του θήλεος γένους εις την Φιλεκπαιδευτικήν Εταιρείαν», ενώ, από πρακτική άποψη, το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς δενθαμπορέσει να δεχτεί όλες τις μαθήτριες του σχολείου Hill, γιατί έχει ήδη πενήντα περίπου εσωτερικές μαθήτριες· «...ήμαι δε βέβαιος», συνεχίζει ο Ρίζος Νερουλός, «ότι όσοι γονείς θελήσουσι κατόπι να δώσωσιν εις τα κοράσιά των αγωγήν ανωτέραν (και των τοιούτων γονέων ο αριθμός αυξάνει καθ'ημέραν)δεν θέλουσιν εύρη πλέον σχολείον να τα εισάξωσι, και θέλουσι μέμφεσθαι την κυβέρνησιν ως μη φροντίσασαν περί συστάσεως τοιούτου» 1 . λού, γιατί στις αρχές του σχολικού έτους 1847-1848 το Διοικητικό Συμβούλιο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς αναγκάστηκε ναανακοινώσειστοντύπο, ότι «δεν είναι πλέον δεκτάεναυτώ κοράσια να μαθητεύσωσι δι' έλλειψιν τόπου» 2 . πιστεύει π ώ ς είναι απαραίτητο να ιδρυθεί «αμέσως» ανώτερο σχολείο για τα κορίτσια, ακόμα κι αν πρόκειται να λειτουργήσει, τον πρώτο καιρό, με οικονομική ζημιά της κυβέρνησης. Α π ό τον αναλυτικό προϋπολογισμό εξόδων που υποβάλλει, φαίνεται π ώ ς η λειτουργία ενός δημόσιου σχολείου δεν θα κοστίσει στο κράτος περισσότερα από αυτά που ξοδεύει κάθε χρόνο για τις 11 υπό1. Ιακ. Ρίζος Νερουλός, ό.π. [σ. 3]. 2. Πρακτικά... 1847, σ. 26.

υπότροφες μαθήτριες στο σχολείο H i l l και τις 16 στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, αλλά, ακόμα και «αν η κυβέρνησις αναγκασθή και να προσδαπανήσητοελλείπον,ηανάγκητης συστάσεως τοιούτου σχολείου δικαιώνει πληρέστατα την μικράν ταύτην της δαπάνης προσθήκην» 1 , τονίζει. για διευθύντρια του σχολείου αυτού προτείνεται η Κλάρα Λάζιους με βοηθό επιμελήτρια την Ε λ έ ν η Πιτταδάκη 2 . σκέφθηκαν για λίγους μήνες την Ιταλία και όταν επέστρεψαν στην Α θ ή ν α αφοσιώθηκαν, ώς το 1853, μόνο στο σχολείο που συντηρούσαν για τα φτωχά παιδιά, αγόρια και κορίτσια,καιπου λειτουργούσε στην Πύλη της Α γ ο ρ ά ς . Όταν το 1853 η Φιλεκπαιδευτική Ε τ α ι ρ ε ί α μετέφερε το σχολείο της σε Ιδιόκτητο κτίριο, το Αρσάκειο, και έμεινε διαθέσιμο το σπίτι της Πλάκας, η F r . Hill «τη παραινέσει διαφόρων φίλων, εσύστησεν εκ νέου το παρθεναγωγείον» 3J Γρήγορα το σχολείο της Hill επανέκτησε την παλιά φήμη του και στα 1856 ο ίδιος 0 Υπουργός Χ. Χριστόπουλος, με έγγραφο του, συγχαίρει το ζεύγος Hillγιατην καλή κατάσταση του σχολείου και την πρόοδο των μαθητριών 4 . ο τύπος της εποχής αναγνωρίζει την προσφορά του σχολείου όχι μόνο στην Α θ ή ν α , αλλά και σ' ολόκληρη την Ε λ λ ά δ α 5 .«εκτου Χιλλείου διδακτηρίου», γράφει η Εφημερίς των Φιλομαθών, «ελήφθησαν πάλαι αι πρώται διδασκάλισσαι και εν αυτώ εξεπαιδεύθησαν αι πλείσται των παρ' ημίν δεσποινών» 6 .

νεται π ώ ς κέρδιζε ολοένα και περισσότερους οπαδούς και έτσι σιγά σιγά αυξάνεται και ο αριθμός των σχολείων που επιδιώκουν 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Ιακ. Ρίζος Νερουλός, «Περί συστάσεως...» [σ. 5]. ό.π. [σ. 6]. Εις μνήμην του Aιδ. Ιωάννου Χίλλ..., σ. 27. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Δ ' , αρ. 161, 7 Μαίου 1856, σ. 259. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ', 1856, σ. 117 και τ. I', 1859-60, σ. 138. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ', αρ. 316, 23 Μαίου 1859, σ. 934.

την παροχή μια τέτοιας εκπαίδευσης. Γύρω στα 1842 η Μαρία K o r c k , γυναίκα του Ch. L. K o r c k ίδρυσε σχολείο στην Αθήνα τοοποίολειτούργησε ώς το θάνατό της, το 1859 1 .

λείων κατά τη δεκαετία 1840-1850, αλλά φαίνεται π ώ ς η Ιδιωτική εκπαιδευτική δραστηριότητα βρίσκεται τα χρόνιααυτάσε κάποια ύφεση. Οι στατιστικοί πίνακες, που αρχίζει να δημοσιεύ το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο από το 1853 και μετά, φανερώνουν π ώ ς δεν Ιδρύθηκαν πολλά «ανώτερα» σχολεία για κορίτσια. το 1854, συγκεκριμένα, στην Αθήνα λειτουργούν τα γνωστά μας σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς , της F r . Hill και της M. Korck 2 . Δανιήλ και την Ασπασία Σουρμελή, το οποίο από την αρχή χαρακτηρίστηκε Ελληνικό Σχολείο «επί ευρυτέρων βάσεων τεθεμελιωμένον η τα λοιπά δημοτικά και Ιδιωτικάεκπαιδευτήρια» 3 .το Παρθεναγωγείο Σουρμελή περιλαμβάνει Δημοτικό και Ελληνικό Σχολείο 4 . Ακόμα,απότασχολεία της εποχής αυτής που συνδέονται άμεσα με τη γυναικεία εκπαίδευση είναι και το «Αμαλίειο ορφανοτροφείο». το Δημοτικό Σχολείο που λειτουργούσε μέσα στο ορφανοτροφείο για τη μόρφωση των κοριτσιών οργανώθηκε άρτια και ύποδειγματικά 5 , με τρόπο που αρκετές από τις μαθήτριές του 1. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ', αρ. 339, 14 Νοεμβρίου 1859, σ. 118. 2. Βλ. λεπτομέρειες για τα στατιστικά στοιχεία και τον πίνακα του 1854 στις σ. 134-135 αυτής της εργασίας. 3. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ', 1856-57, σ. 551 και τ. I', 1859-60, σ. 214-216, όπου δημοσιεύεται και ο απολογισμός του σχολείου που έκανε τη χρονιά αυτή ο Φ. Ιωάννου, μέλος της εφορευτικής επιτροπής του Παρθεναγωγείου Σουρμελή. 4. Κανονισμός του εν Αθήναις Ελληνικού Κορασιών Εκπαιδευτηρίου Δανιήλ και Ασπασίας Σουρμελή, Αθήναι 1857 και Κανονισμός ( σ υ μ π ε π λ η ρωμένος), Αθήναι 1860. 5. Κανονισμός της Εσωτερικής Διοικήσεως του εν Αθήναις Εθνικού ορφανοτροφείου των κορασίων, Αθήναι 1881, σ. 3, όπου καθορίζεται ότι

ε ί χ α ν τη δ υ ν α τ ό τ η τ α να π ρ ο σ λ η φ θ ο ύ ν , μ ε τ ά την α π ο φ ο ί τ η σ ή τ ο υ ς , ώ ς π α ι δ α γ ω γ ο ί 1 και δ α σ κ ά λ ε ς 2 . Η

έ μ φ α σ η , ε π ί σ η ς , που δ ί ν ε τ α ι

στα μ α θ ή μ α τ α χ ε ι ρ ο τ ε χ ν ί α ς μ π ο ρ ο ύ μ ε να π ο ύ μ ε π ώ ς

αποτελεί

την π ρ ώ τ η σ υ σ τ η μ α τ ι κ ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α για ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ή δ ε υ σ η των κ ο ρ ι τ σ ι ώ ν . ΟΙ τ ε λ ε ι ό φ ο ι τ ε ς του σ χ ο λ ε ί ο υ

αυτού

εκπαί-

δίδα-

σ κ α ν στη σ υ ν έ χ ε ι α στο ί δ ι ο σ χ ο λ ε ί ο του ι δ ρ ύ μ α τ ο ς ώ ς δ α σ κ ά λ ε ς εργόχειρων3. τοοποίοβ ρ ή κ α μ ε μόνο

μια

α ν α φ έ ρ ε τ α ι ότι δ ι δ ά σ κ ο ν τ α ν

αναφορά 4 . στο

από

τα

μαθήματα

Παρθεναγωγείο

αυτό,

που γίνεται

στο ίδρυμα λειτουργεί: Νηπιαγωγείο, Δημοτικό Σχολείο και μια τάξη «στοιχειωδών Ελληνικών και γενικών μαθημάτων». 1. Όπως φαίνεται από τις εκθέσεις των Εφόρων του ορφανοτροφείου, πολλές από τις απόφοιτες του σχολείου τοποθετήθηκαν, κατά καιρούς, ώς παιδαγωγοί σε διάφορες οικογένειες, κυρίως του απόδημου ελληνισμού. Βλ. ΈκθεσιςΘ.Α. Ζαΐμη, Εφόρου του Εθνικού ορφανοτροφείου των κορασίων, καιΈκθεσις...του1873-74, σ. 6. για το ίδιο θέμα βλ. Α. Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 76-78 και, σχετικά με τη συμβολή της Αικ. Λασκαρίδου στον τομέα αυτό, βλ. σ. 178 αυτής της εργασίας. 2. οι μαθήτριες που ενδιαφέρονταν για το δίπλωμα της δασκάλας έδιναν εξετάσεις η συνέχιζαν τις σπουδές τους, για ορισμένο χρόνο, στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Βλ. Έκθεσις Θ . Α . Ζαίμη... από 1 Νοεμβρίου 1874 ίο;ς 31 Οκτωβρίου 1875, σ. 6-7 και Έκθεσις Γ.Τ. Κοζάκη, Εφόρου του εν Αθήναις Εθνικού ορφανοτροφείου των κορασίων, περί των πεπραγμένων παρά της διοικούσης επιτροπής από 1 Νοεμβρίου 1877 εως 31 Οκτωβρίου 1882, σ. 7. 3. Έκθεσις Θ.Α. Ζαΐμη... από 1 Νοεμβρίου 1877 εως 31 Οκτωβρίου 1878, σ. 12 και Έκθεσις Γ.Τ. Κοζάκη... από 1 Νοεμβρίου 1886 μέχρι 31 Οκτωβρίου 1887, σ. 5 όπου σημειώνεται ότι εννέα από τις απόφοιτες μαθήτριες έδωσαν εξετάσεις και πήραν το πτυχίο της «Διδασκαλίσσης των εργόχειρων». Βλ. σχετικά και Ρ. Kipper, Ιστορία της εν Ελλάδι Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, μετάφρ. Δ. Αυξεντιάδου, Αθήναι 1906, σ. 62 και Α. Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 49-51. 4. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Η ' , αρ. 383, 24 Φεβρουαρίου I860, σ. 1469.

φανερό π ώ ς έκτος από το Δημοτικό Σχολείο λειτουργούσαν «ανώτερες» τάξεις.

και

λεία από καθολικές μοναχές. στο «Σχολείο των Αδελφών του Ε λ έ ο υ ς » , που Ιδρύθηκε στα 1857 στην Αθήνα από καθολικές μοναχές του Τάγματος του Αγίου Ιωσήφ, οι μαθήτριες «του Ανατολικού δόγματος» διδάσκονταν ώς κύριο μάθημα τη γαλλική γλώσσα και «ώς εκ περισσού, όσαι θέλουσι,καιτηνΕλληνικήν, Αγγλικήν, Γερμανικήν και Ιταλικήν γλώσσαν, προσέτι και Ιστορίαν, γεωγραφίαν, αριθμητικήν και χειροτεχνήματα» 1 . Οι μαθήτριες «του Ανατολικού δόγματος» που φοιτούσαν σ' αυτό το σχολείο ήταν, το 1859, μόνο δεκάξι, και είχαν τελειώσει το Δημοτικό Σχολείο. Ε π ο μ έ ν ω ς γίνεται φανερό π ώ ς στο Σχολείο των Αδελφών του Ε λ έ ο υ ς έρχονται για μια «ανώτερη» μόρφωση. Εξάλλου διαφωτιστική είναι και η παρατήρηση του νομάρχη Αττικής, που επισκέφθηκε το 1859 το σχολείο: «τα φοιτώντα εις αυτό κοράσια του Ανατολικού δόγματος μόνον περί τηνεκμάθησιντηςγαλλικής γλώσσης καταγίνονται, όλα δε τάλλα ηταθεωρούσιν ώς πάρεργα η ποσώς δεν τα ακολουθούσι» 2 . Φαίνεται λοιπόν καθαρά ότι μετά το Δημοτικό Σχολείο πολλοί γονείς προτιμούν για τα κορίτσια τους μια μόρφωση όπου την πρώτη θέση έχουν οι ξένες γλώσσες και κυρίως τα Γαλλικά. Σχολεία

στην

Ερμούπολη

Σύμφωνα με έκθεση του Γ. Χρυσοβέργη, Ε π ι θ ε ω ρ η τ ή των Δημοτικών Σχολείων, το 1853 υπήρχαν στην Ε ρ μ ο ύ π ο λ η τα π α ρακάτω ανώτερα σχολεία θηλέων: α) το «Ανώτερον Ελληνικόν Σχολείον των Κορασιών (Διδασκαλείον)» που το συντηρούσε ο δήμος της Ερμούπολης.

1. Εφημερίς σ. 1109. 2.

των

Φιλομαθών,

έτ.

Ζ', αρ. 348, 7 Νοεμβρίου 1859, ό.π.

Ό π ω ς σημειώνεται στην έκθεση του Χρυσοβέργη, «το διδακτήριον τούτο συστημένον δι' ανωτέραν εκπαίδευσιν των εις αυτό φοιτώντων κορασίων χρησιμεύει και ώς διδασκαλείον μελλοδιδασκαλισσών». Είναι χαρακτηριστικό ότι προτάσσεται ο γενικός σκοπός του σχολείουαυτού,ηανώτερηεκπαίδευση,καιακολουθεί

ο ειδικός, η εκπαίδευση της δασκάλας. ο Χρυσοβέργης προτείνει να αρχίσει η διδασκαλία της γαλλικής γλώσσας «την οποίαν άπαντες ανεξαιρέτως επιθυμούσι» 1 , πράγμα που φανερώνει π ώ ς ώς το 1853 δεν διδάσκονταν τα Γαλλικά στο σχολείο αυτό. Ενδεικτικό είναι, επίσης, και το ότι κάθε φορά που γίνεται αναφορά γ ι ' αυτό το σχολείο ο Χρυσοβέργης το αποκαλεί «ανώτερον Ελληνικόν σχολείον των κορασίων» η «ανώτερον Ελληνοδιδασκαλείον των κορασίων», όροι που δεν χρησιμοποιούνται για τα άλλα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών. Αποτελεί αυτό ί μιαένδειξη,πουτηνεπιτείνειτογεγονός ότι η γαλλική γλώσσα δεν διδάσκεται στις μαθήτριες, ότι το σχολείο του δήμου της μούπολης συνεχίζει κάπως την πορεία που είχε ξεκινήσει ώς πρώτο Ελληνικό Σχολείο για κορίτσια, αντίστοιχο με τα Ε λ ληνικά Σχολεία των αγοριών που ίδρυσε το κράτος. από πολύ νωρίς όμως, στον κύριο σκοπό του, τη γενική μόρφωση των κοριτσιών δηλαδή, προστέθηκε και η εκπαίδευση της δασκάλας 2 . β) το «Παρθενοτροφείον» της Αναστασίας Μαγκάκη, που δεν είναι άλλη παρά η Αναστασία Ελευθερίου, η πρώτη δασ δηλαδή του σχολείου που είχε Ιδρύσει ο δήμος της Ερμούπολης στα 1829. γ ) το «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον» του Hildner, όπου «φοιτώσι δωρεάν εκατοντάδες κορασίων απόρων και πενομένων

και

1. Γ . Χρυσοβέργης, «Έκθεσις περί των εξετασθεισών 10 νεανίδων περί της καταστάσεως των εν Σύρω δημοδιδασκαλείων και λοιπών ιδιωτικών διδακτηρίων αμφοτέρων των φύλων», «προς το επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Παιδεύσεως Υπουργείον», Εφημερίς των Μαθητών,έτ.Α ' , αρ. 32, 31 Μαίου 1853, σ. 128-131. 2. το 1841 τέσσερις από τις δώδεκα μαθήτριες έγιναν δασκάλες (Ιω. Βαλέτας, ό.π., σ. 2).

οικογενειών». Η ποιότητα των γνώσεων που προσφέρει το σχολείο, Ιδιαίτερα στο ανώτερο τμήμα, φαίνεται π ώ ς είναι αρκετά χαμηλή, αφού ο Χρυσοβέργης «υποβιβάζει» την πρώτη τάξη του Ελληνικού σε πρώτη τάξη συνδιδακτικού 1 . Σχολεία

στην

Πάτρα

Μετά την Αθήνα και την Ε ρ μ ο ύ π ο λ η «ανώτερο» σχολείο θηλέων Ιδρύεται στην Πάτρα. Πρόκειται για το Παρθεναγωγείο Βορέλη που το 1854 έχει 80 μαθήτριες 2 . Σύμφωνα με μια άλλη μαρτυρία, στα 1860 λειτουργούσε στην Π ά τ ρ α το Παρθεναγωγείο του Δ. Ιωαννίδη που περιλάμβανε αλληλοδιδακτικό και Ελληνικό Σχολείο και είχε διευθύντρια τη Χρ. Αλεξανδρίτου 3 .

γυναικείας Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς είναι κυρίως η Ε ρ μ ο ύ π ο λ ηκαιη Αθήνα. το σχολείο του Ναυπλίου μεταφέρεται το 1835 στην Αθήνα και μόλις προς το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε Ιδρύεται ένα σχολείο στην Πάτρα. Η Αθήνα μάλιστα παίρνει πολύ γρήγορα από την Ε ρ μ ο ύ π ο λ η την πρώτη θέση. Έ τ σ ι η γεωγραφική κατανομή των σχολείων παρουσιάζει την παρακάτω μορφή: Αθήνα : α) Hill : 1831-1842 και 1853 και εξής β) V o l m e r a n g e : 1835-1840 1. Γ . Χρυσοβέργης, ό.π., σ. 139. Εκτός από τα «ανώτερα» αυτά σχολεία, στα 1853, λειτουργούσαν στην Ερμούπολη και πέντε Δημοτικά Σ χ ο λεία θηλέων. Από αυτά τα τρία τα συντηρούσε ο δήμος και τα δύο ιδιώτες (Γ. Χρυσοβέργης, ό.π., σ. 138-139). 2. Π . Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν Ελλάδι δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το ίτος 1854», ΓΑΚ, ό.π., φ. 8. 3. Σ τ . Τζουμελέας, «Συνοπτική ιστορία της εν Ελλάδι Ιδιωτικής Εκπαιδεύσεως», Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, ετ. Α', Αθήναι 1932, σ. 191.

Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ::

γ ) Αρσάκειο δ) Korck ε ) Σουρμελή

1837 και εξής 1842-1859 1855 και εξής

α) δήμου β) H i l d n e r γ ) Μαγκάκη

1830 και εξής 1831 και εξής 1850 και εξής

Ναύπλιο

:: α) V o l m e r a n g e

1831-1834

Πάτρα

: α) Βορέλη

1854 και εξής

Λειτουργία

και

είδη

σχολείων

Είδαμε ότι από το 1834 ώς το 1842 τροφες μαθήτριες για να γίνουν δασκάλες το σχολείο αυτό δηλαδή μαζί με V o l m e r a n g e και της Φιλεκπαιδευτικής πρώτα «Διδασκαλεία» της χώρας.

η κυβέρνηση έστελνε υπόστο Παρθεναγωγείο Hill. τα αντίστοιχα της γαλλίδας Ε τ α ι ρ ε ί α ς αποτελούν τα

Ό τ α ν το 1853 η F r . Hill άρχισε να επαναλειτουργεί το σχολείο της, μετά από διακοπή δέκα χρόνων, το σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς είχε καθιερωθεί πια ώς το «Διδασκαλείο θηλέων» της χώρας και είχε συγκεντρώσει όλες τις υπότροφες της κυβέρνησης. Έ τ σ ι η F r . Hill στράφηκε προς μια άλλη κατεύθυνση το ίδιο σημαντική, την εκπαίδευση νηπιαγωγών. τάξεις στις οποίες διδάσκονταν: « Α ρ χ α ί α Ελληνικά και ομιλουμένη γλώσσα (καθαρεύουσα), Ι ε ρ ά , Φυσική, Γενική Ιστορία, Γεωγραφία, Ιχνογραφία, Ζωγραφική, Φωνητική Μουσική, Χριστιανική κατήχηση, Αριθμητική, Γαλλική και Αγγλική γλώσσα» 1 .

ματικά μετά το 1850. Στο σχολείο της Ασπ. Σουρμελή, που 1. Κ. Παπανικολάου, ό.π., σ. 227.

κατά τις ανακοινώσεις του είναι «Ελληνικόν σχολείον κορασίων», διδάσκονταν το 1856 τα παρακάτω μαθήματα σε 4 τάξεις: « Η θ ι κ ή κατά Χριστόν, Ιερά Ιστορία και κατήχησις, Ε λ λ η ν ι κ ά , Γαλλικά, Αγγλικά, Γερμανικά, Γεωγραφία Πολιτική, Φυσική και Μαθηματικά, Ι σ τ ο ρ ί α Ε λ λ η ν ι κ ή και γενική, Αριθμητική και αρχαί Γεωμετρίας, οδηγός της Αλληλοδιδακτικής μεθόδου μετ' εφαρμογής, Καλλιγραφία, Μουσική φωνητική και διά κυμβάλου, Χειροτεχνήματα και Οικιακή οικονομία» 1 . από τον κατάλογο αυτό των μαθημάτων γίνεται φανερή η πρόθεση του σχολείου να δώσει μια γενική μόρφωση στις μαθήτριές του. Ξένες γλώσσες διδάσκονταν τρεις, από ξένους μάλιστα δασκάλους. ο Φ. Ιωάννου, που το 1860 ήταν μέλος της εφορευτικής επιτροπής του σχολείου αυτού, αναφέρει ότι «ανετέθη εις λόγιον και έμπειρον Ομογενή εν Αγγλία εύρεσις και αποστολή Αγγλίδος διδασκάλου, ήτις κατοικούσα ώς και η Γαλλίς εν τ ω Παρθεναγωγείω, θέλει ασκεί ευκαίρως τα κοράσια εις το Αγγλιστί διαλέγεσθαι» 2 . ειδικοτήτων 3 . Αξιοσημείωτο είναι ότι στον κατάλογο των μαθημάτων περιλαμβάνεται και η διδασκαλία της Αλληλοδιδακτικής μεθόδου, πράγμα που φανερώνει π ώ ς ορισμένες μαθήτριες ενδιαφέρονταν για το δίπλωμα της δασκάλας. νική μόρφωση και, παράλληλα, ετοιμάζει όσες μαθήτριες ενδιαφέρονται για το επάγγελμα της δασκάλας. το παρακάτω σχόλιο που παραθέτει η Πανδώρα, αμέσως μετά την αναφορά των μαθημάτων που διδάσκονται στο Παρθεναγωγείο Σουρμελή, νομίζουμε π ώ ς φανερώνει, γενικότερα, τη στάση πολλών γονιών απέναντι στη γυναικεία εκπαίδευση και τις απαιτήσεις που είχαναπότα διάφορα Παρθεναγωγεία: «και αγαπώμεν μεν», γράφει η Π α ν δώρα, «να βλέπωμεν τας Ελληνίδας συγκροτουμένας δι' όλων 1. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ', 1856-57, σ. 551. 2. Πανδώρα, τ. Γ , 1859-60, σ. 216. 3. ό.π.

των μαθημάτων τούτων, αλλά προτιμώμεν πάντων των άλλων το πρώτον και το τελευταίον, την ηθικήν δηλαδήκαιτηνοικιακήν οικονομίαν. Εις την ακριβή των δύο τούτων διδασκαλίαν επικαλούμεθα όλην την επιμέλειαν των διευθυντών» 1 . Η προτίμηση, επομένως, της κοινωνίας την εποχή αυτή στρέφεται κυρίως στη θρησκευτική μόρφωση των κοριτσιών και στις γνώσεις της οικιακής οικονομίας. από την ξένη γλώσσα (Γαλλικά και Γερμανικά), εργόχειρα και μουσική 2 . τα εργόχειρα, με τα οποία ασχολούνταν αρκετές ώρες οι μαθήτριες, φαίνεται π ώ ς επικράτησε να είναι, σύμφωναμετις απαιτήσεις μιας ορισμένης κοινωνικής τάξης, δαντέλες και «ποικίλματα» φερμένα από τη δύση, γεγονός που προκάλεσε πολλά σχόλια και αντιρρήσεις, που θα εκδηλωθούν με μεγαλύτερη ένταση στην επόμενη περίοδο. από τώρα όμως άρχισαν να ακούγονται κάποιες διαμαρτυρίες ότι «εις την πτωχήν κοινωνίαν της Ε λ λάδος εισήχθη ήδη δυστυχώς η πολυτέλεια» 3 . Ε ί δ η σχολείων ορισμένααπόταστοιχεία που περιέχονται στις εκθέσεις και στους στατιστικούς πίνακες του Υπουργείου μετά το 1850, έχουν σχέση με τη διάρθρωση της γυναικείαςεκπαίδευσηςκαι αντικατοπτρίζουν α) τον τρόπο με τον οποίο η πολιτεία αντιμετωπίζει τη Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών και β) το επίπεδο των σχολείων αυτών. Στον πρώτο στατιστικό πίνακα του Υπουργείου Παιδείας (1853) όλα τα σχολεία της χώρας κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες: η πρώτη περιλαμβάνει το Πανεπιστήμιο, τα Γυμνάσια και

1. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ', 1856-57, σ. 551. 2. Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Η ' , αρ. 383, 24 Φεβρουαρίου 1860, σ. 1469. 3. Νέα Πανδώρα, τ. Ζ', 1856-57, σ. 551.

τα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία των αγοριών, η δεύτερη, με τίτλο «Δημοτική Εκπαίδευσις», περιλαμβάνει τα Δημοτικά Σχολείατωναγοριών καιτοΔιδασκαλείο, και η τρίτη, με τίτλο « Ε κ π α ί δ ε υ σ ι ς του θήλεος γένους» περιλαμβάνει το Αρσάκειο και τα «δημοσυντήρητα» και «ιδιοσυντήρητα» σχολεία των κοριτσιών. Παρατηρούμε, λοιπόν, π ώ ς για το Υ π ο υ ρ γ ε ί ο η εκπαίδευση των κοριτσιών αποτελεί, την εποχή αυτή, μια «ξεχωριστή» κατηγορία που διαχωρίζεται από την Ανώτατη, τη Μέση και τη Δ η μοτική Εκπαίδευση των αγοριών: το Αρσάκειο ξεχωρίζει από τα άλλα Ιδιωτικά σχολεία, αλλά δεν αναφέρεται ώς Διδασκαλείο. Αποφεύγεται επίσης να χαρακτηριστούν τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών, που λειτουργούσαν στην Αθήνα και την Ε ρ μ ο ύ πολη, και χρησιμοποιούνται δυο γενικοί όροι: «δημοσυντήρητα» και «Ιδιοσυντήρητα» «σχολεία κορασίων». Ακόμα συμπεριλαμβάνονται στην ίδια κατηγορία και τα Δημοτικά και τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών. βέργης χρησιμοποιεί, όπως είδαμε, τους όρους «Ελληνοδιδασκαλείον των κορασίων» και «ανώτερον Ελληνικόν σχολείον των κορασίων»γιαναχαρακτηρίσει το Ελληνικό Σχολείο που ίδρυσε και συντηρούσε ο δήμος της Ερμούπολης. « Α ν ώ τ ε ρ ο ν Ελληνικόν» ονομάζει και το σχολείο του H i l d n e r , ενώ για το σχολείο της Α. Μαγκάκη χρησιμοποιεί τον όρο «Παρθενοτροφείο» 1 . δημοσίας εκπαιδεύσεως» από τον Υ π ο υ ρ γ ό Π . Αργυρόπουλο 2 . το πιο ενδιαφέρον στοιχείο του πίνακα αυτού, για το θέμα που μάς ενδιαφέρει, είναι ότι συναντούμε για πρώτη φορά τον όρο «Παρθεναγωγείο». Χαρακτηρίζονται με τον όρο αυτό τα σχολεία εκείνατωνκοριτσιών που έχουν «ανώτερο» τ μ ή μ α .

1. Γ . Χρυσοβέργης, ό.π., σ. 128, 131 και 139. 2. Π . Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν τη Ελλάδι δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το έτος 1854», ΓΑΚ, ό.π., φ. 8 και Πανδώρα, τ. στ', 1855-56, σ. 358-359, όπου αναδημοσιεύονται ορισμένα στοιχεία μονάχα.

περιλαμβάνουν μόνο Δημοτικό Σχολείο, αναφέρονται στον πίνακα «ώς ιδιωτικά αλληλοδιδακτικά σχολεία κορασίων», σε αντιστοιχία μετα«ιδιωτικά αλληλοδιδακτικά σχολεία αρρένων». Έ τ σ ι φαίνεται καθαρά ότι ο όρος «Παρθεναγωγείο» χαρακτηρίζει τα σχολεία εκείνα που έχουν «ανώτερο» τ μ ή μ α . Πρέπει να επισημάνουμε βέβαια ότι όλα αυτά τα σχολεία έχουν, μαζί με το «ανώτερο» τμήμα, και Αλληλοδιδακτικό Σχολείο. Έ τ σ ι μόνο δικαιολογείται καιομεγάλος αριθμός των μαθητριών που αντιστοιχεί, σύμφωνα μετονπίνακα του 1854, στα έξι Παρθεναγωγεία της χώρας 1 . 1859, μάς έχει αφήσει τις πιο συστηματικές και ακριβείς εκθέσεις γιατηνκατάσταση της Μέσης Εκπαίδευσης την εποχή αυτή. στην π ρ ώ τ η από τις εκθέσεις αυτές (για τα χρόνια από το 1829 ώς το 1855), ασχολείται κυρίως με τη ΜέσηΕκπαίδευσητων αγοριώνκαιμόνο σε μια ειδική τελευταία παράγραφο αναφέρεται 1. Βλ. λεπτομέρειες στη σ. 135 αυτής της εργασίας. ποιείται πριν από το 1854 στον υπόδουλο ελληνισμό. το συμπεραίνουμε αυτό από τη μελέτη του Γ . Σερούϊου, «Περί του Βυζαντηνού Παρθεναγωγείου», για το σχολείο της Μ. Ρ ώ τ α στην Κωνσταντινούπολη, το όποιο, όπως δείχνει ο κατάλογος των μαθημάτων, ήταν «ανώτερο» σχολείο. στην ίδια μελέτη συναντάμε και τους όρους «θηλεοκομεία» για τα σχολεία των κοριτσιών, καθώς και τη διάκριση των σχολείων σε «Παρθεναγωγεία» και «Αρρεναγωγεία» (Γ. Σερούϊος, Περί του Βυζαντηνού Παρθεναγωγείου και ποία γενική και τα μάλιστα ενδιαφέρουσα πορίζεται εντεύθεν αλήθεια, Ερμούπολις 1847, σ. 3 και 7). τη χρήση του όρου «Παρθεναγωγείο» πριν από το 1855 τη συναντούμε και στα Επτάνησα. πιο συγκεκριμένα, σε έκθεση του 1843 για την κατάσταση των σχολείων στα Επτάνησα χρησιμοποιείται ο δρος «Παρθεναγωγείο» για τα σχολεία των κοριτσιών (Σπ. Θεοτόκης, «Περί τηςεκπαιδεύσεωςενΕπτανήσω»,Κερκυραϊκά Χρονικά, τ. Ε ' , Κέρκυρα 1956, σ. 136). στην Κέρκυρα επίσης λειτουργούσε από το 1853 σχολείο θηλέων, του Κ. Ζαβιτζιάνου, που χαρακτηρίζεται «Παρθεναγωγείο» (Κ. Ζαβιτζιάνος, Λόγος εκφωνηθείς την 18η Σεπτεμβρίου μηνός 1858, κατά την διανομήν των βραβείων μετά τας δημοσίας εξετάσεις του π έ μ π τ ο υ έτους του Παρθεναγωγείου, Κέρκυρα 1858).

και στην εκπαίδευση των κοριτσιών για την οποία εκφράζει το Ιδιαίτερο ενδιαφέρον του: «επέστησα ήδη σύντονον την προσοχήν μου εις τα κατ' αυτήν», γράφει, και αναφέρει ότι σκόπευε να υποβάλει ξεχωριστή έκθεση «περί της εν γένει καταστάσεως των εν Ε λ λ ά δ ι Ε λ λ η ν ι κ ώ ν Σχολείων των κορασίων» 1 . δεν ξέρουμε αν τελικά υποβλήθηκε μια τέτοια έκθεση, αλλά εκείνο που έχει Ιδιαίτερη σημασία είναι ότι, για πρώτη φορά, Υ π ο υ ρ γ ό ς Παιδείας ονομάζει τα ώς τώρα «ανώτερα σχολεία των κορασίων» « Ε λ λ η νικά» σχολεία, χρησιμοποιεί δηλαδή τον ίδιο όρο που Ισχύει για τααντίστοιχαδημόσια σχολεία της Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς . στη δεύτερη μάλιστα έκθεση του Χριστόπουλου,πουαναφέρεταιστην κατάσταση των σχολείων Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς κατά το σχολικό έτος 1855-1856, εντάσσονται τα ώς τ ώ ρ α «ανώτερα» σχολεία η «Παρθεναγωγεία» των κοριτσιών στα Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία του κράτους: « Ε λ λ η ν ι κ ά σχολεία κορασίων ήσαν κατά το λήξαν έτος κυρίως 5, ών 3 εν Αθήναις και 2 εν Σύρω» 2 . Τέλος, σε στατιστικό πίνακα του Υπουργείου για το 1858 3 , τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών δεν αναφέρονται μόνον ώς «Παρθεναγωγεία», όπως στον πίνακα του 1854, αλλά ώς «Παρθεναγωγεία Ιδιωτικά μέσης εκπαιδεύσεως», πράγμα που δείχνει ότι προς το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε τα Παρθεναγωγ ε ί α αναγνωρίζονται πια ώς σχολεία Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς . Ε π ο μ έ ν ω ς , μέσα σε είκοσι χρόνια, από το 1837 ώς το 1858, ταΠαρθεναγωγείαεξελίσσονται σταδιακά, αφού από τον πίνακα των Δημοτικών Σχολείων περνούν σε μια ανεξάρτητη κατηγορία καιαναγνωρίζονται,τέλος, ώς Ιδρύματα Μέσης Ε κ π α ί δ ε υ σ η ς . Συνοπτικά, η εξέλιξη αυτή παρουσιάζει την παρακάτω εικόνα: 1. Χ. Χριστόπουλος, Έκθεσις περιληπτική..., σ. 22. 2. Χ. Χριστόπουλος, Γενική έκθεσις προς την A.M. τον Βασιλέα Περί της καταστάσεως της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως κατά το λήξαν σχολικόν έτος 1855-1856, Αθήναι 1857, σ. 7. 3. «Περίληψις των υπό του Υπουργείου της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως συνταχθέντων στατιστικών πινάκων διά το έτος 1858», Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ. Ζ', αρ. 299, 19 Ιανουαρίου 1859, σ. 792-793.

1837 και 1839: συντάσσονται στην ίδια κατηγορία με τα Δημοτικά Σχολεία. 1853: « Ε κ π α ί δ ε υ σ ι ς του θήλεος γένους». 1854: «Παρθεναγωγεία». 1855: « Ε λ λ η ν ι κ ά σχολεία κορασίων». 1858: «Παρθεναγωγεία Ιδιωτικά μέσης εκπαιδεύσεως». Ε π ί σ η ς οι όροι που χρησιμοποιούνται για τα «ανώτερα» σχολεία των κοριτσιών είναι: « Α ν ώ τ ε ρ α σχολεία κορασίων»: 1837, έκθεση Ι . Κοκκώνη. «Παρθενοτροφεία»: 1853, έκθεση Γ. Χρυσοβέργη. «Ελληνοδιδασκαλείο»: 1853, έκθεση Γ. Χρυσοβέργη. « Α ν ώ τ ε ρ ο Ελληνικό σχολείο»: 1853, έκθεση Γ . Χρυσοβέργη. «Παρθεναγωγεία»: 1854 πίνακας Υ π ο υ ρ γ ο ύ Π . Αργυρόπουλου. « Ε λ λ η ν ι κ ά σχολεία θηλέων»: 1855, έκθεση Υπουργού Χ. Χριστόπουλου. Παράλληλα συναντάμε τον όρο «θηλεοκομεία», που τον χρησιμοποιεί, όπως αναφέρθηκε, στα 1847 ο Γ. Σερούϊος.

δώσουν «μια κάποια» ανώτερη μόρφωση σε κορίτσια πλούσιων οικογενειών, κυρίως, επικρατεί τα πρώτα χρόνια ο όρος «Παρθενοτροφεία» αντικαθιστώντας το «ανώτερα σχολεία κορασίων» που είχε καθιερωθεί από το 1831. τα σχολεία αυτά χαρακτηρίζονται το 1854 «Παρθεναγωγεία», και ο όρος αυτός θα επικρατήσει από δω και στο εξής. Διάκριση γίνεται μόνο για το σχολείο του δήμου της Ερμούπολης που χαρακτηρίζεται τώρα «Ελληνοδιδασκαλείο», ενώ την προηγούμενη περίοδο «Ελληνικό Σχολείο». Έ τ σ ι , βλέπουμε καθαρά πώς αρχίζει να επικρατεί ώς βασικός σκοπός της Μέσης Εκπαίδευσης των κοριτσιών η Εκπαίδευση της δασκάλας, μια και αποτελεί, τα χρόνια αυτά, τη μοναδική διέξοδο για την άσκηση κάποιου επαγγέλματος. το μοναδικό « Ε λ ληνικό Σχολείο» της χώρας που είχε σκοπό την παροχή γενικής εκπαίδευσης παίρνει την ίδια κατεύθυνση και χαρακτηρίζεται, οπωσδήποτε 6χι τυχαία, «Ελληνοδιδασκαλείο». Είναι χαρακτη

ριστικό, βέβαια, ότι δεν χάνει εντελώς και την πρώτη του ιδιότητα. Είναι « Ε λ λ η ν ι κ ό » και «Διδασκαλείο» μαζί. ο συνδυασμός των δύο σκοπών του σχολείου σε μια και μόνη λέξη είναι, οπωσδήποτε, εντυπωσιακός. Μετά το 1855 παραλληλίζονται για πρώτη φορά τα δευτεροβάθμια σχολεία των κοριτσιών με εκείνα των αγοριών και χαρακτηρίζονται, επίσημα, Ε λ λ η ν ι κ ά Σχολεία. Α π ό τα παραπάνω διαπιστώνεται η σταδιακή βελτίωση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των κοριτσιών, αλλά είναι γεγονός ότι και στο τέλος ακόμα της περιόδου που εξετάζουμε η ποιοτική στάθμη των Παρθεναγωγείων παραμένει, γενικά, χαμηλή. Π ι στεύω, επίσης, π ώ ς δεν μπορεί να γίνει, την εποχή αυτή, ουσιαστική σύγκριση με την αντίστοιχη ΜέσηΕκπαίδευσητωναγοριών, γιατί σκοπός των Παρθεναγωγείων είναι η μόρφωση της «οικοδέσποινας», ενώ ο στόχος των σχολείων της δημόσιας Μέσης Εκπαίδευσης είναι ευρύτερος. Θεωρητικά, βέβαια, τα περισσότερα Παρθεναγωγεία υποστηρίζουν π ώ ς είναι «Ελληνικά Σ χ ο λεία» και, πιστεύω, π ώ ς με τον όρο αυτό θα έπαιρναν τη σχετική άδεια από το Υπουργείο, γιατί κάθε σχολείο έπρεπε να ενταχθεί σεμιααπότιςκατηγορίες που πρόβλεπε ο νόμος. στην πράξη, όμως, η κατεύθυνση φαίνεται π ώ ς άλλαζε εντελώς και έτσι, στην περίοδο αυτή, δεν μπορούμε με κανένα τρόπο να Ισχυριστούμε π ώ ς έχουμε κάποια ομοιομορφία, ούτε στη διάρκεια των σπουδών, ούτε στην ποιότητα των γνώσεων που παρέχονται. ΟΙ «ανώτερες» τάξεις η «τάξεις Ε λ λ η ν ι κ ή ς » μπορούσαν να είναι από μία ώς πέντε. το Παρθεναγωγείο Hill είδαμε ότι είχε τρεις τάξεις, το Παρθεναγωγείο Σουρμελή τέσσερις τάξεις, ενώ το Διδασκαλείο της Φιλεκπαιδευτικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς άρχισε με δύο τάξεις,πουτο 1842 έγιναν τέσσερις και το 1851 πέντε. τη μεγαλύτερη χρονική διάρκεια σπουδών επομένως και την πιο συστηματική οργάνωση, με έντυπα προγράμματα μαθημάτων και ειδικούς κανονισμούς, παρατηρούμε στο σχολείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. ρώνεται, μετά το 1842 που σταμάτησε να λειτουργεί για ένα 9

διάστημα το σχολείο Hill, ώς Διδασκαλείο θηλέων. Η κυβέρνηση καιοιδήμοι σ' αυτό στέλνουν υπότροφες μαθήτριες για να γίνουν δασκάλες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι είναι ταυτόχρονα και επαγγελματικό και σχολείο γενικής παιδείας. Η εναλλαγή των όρων «Διδασκαλείο» και «Παρθεναγωγείο», στους κανονισμούς του σχολείου και στα Πρακτικά της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, δείχνει καθαρά τη διπλή κατεύθυνση του. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι και τα υπόλοιπα Παρθεναγωγεία της περιόδου αυτής ακολουθούν την ίδια τακτική. το σχολείο του δήμου της Ε ρ μ ο ύ π ο λ η ς από Ε λ λ η ν ι κ ό Σχολείο γίνεται « Ε λ λ η νοδιδασκαλείο». στο Παρθεναγωγείο Hill εκπαιδεύονται ώς το 1842 δασκάλες και από το 1853 νηπιαγωγοί. στο Παρθεναγωγείο Σουρμελή διδάσκεται ο οδηγός της Αλληλοδιδακτικής μεθόδου για υποψήφιες δασκάλες. Όλα αυτά δείχνουν ότι κατά την περίοδο 1830-1861 διαμορφώνονται δυο τάσεις στη Μέση εκπαίδευση των κοριτσιών: η μια αποβλέπει στη μόρφωση της «οικοδέσποινας» που έχει «διακοσμητικό», δηλαδή, μή λειτουργικό χαρακτήρα, και η άλλη που είναι καθαρά επαγγελματική, αφού στοχεύει στην εκπαίδευση της δασκάλας.

Στατιστικά

στοιχεία

α) Δ η μ ο τ ι κ ή Εκπαίδευση. τα σχολεία της Δημοτικής εκπαίδευσης αυξάνονται αισθητά, χρόνο με το χρόνο, όπως φαίνεται απότονΠίνακα 7 της επόμενης σελίδας. Σχετικά με την ακρίβεια των στατιστικών στοιχείων της εποχήςαυτήςείναι ενδεικτική η μαρτυρία του Χ. Χριστόπουλου ότι δεν βρήκε στο Υ π ο υ ρ γ ε ί ο «γενικόν τινά επίσημον έλεγχον αφορώντα τους εγγραφομένους και απολυομένους... μαθητάς» ώς το 1849 1 . Στον Πίνακα 7 υπάρχει σημαντική διαφορά στα στοιχ ε ί α του 1853 και 1854. 1. Χ. Χριστόπουλος, Έκθεσις περιληπτική...,

σ. 10.

ΠΙΝΑΚΑΣ 7

Α ρ ι θ μ ό ς Δημοτικών Σχολείων 1837 ώς το 1856 α) Δ η μ ό σ ι α «Σχολεία Αρρένων» 1837 1853 1854 1856

*

1837 1854 1856

*

** ***

*** ****

93 302 324 357 β) Ι δ ι ω τ ι κ ά 10 18 29

και μαθητών - μ α θ η τ ρ ι ώ ν από το σχολεία «Σχολεία Αριθμός κορασίων» μαθητών 3 31 31 52 σχολεία 7 11 12

Αριθμός μαθητριών

8.843 32.370 25.225 30.520

364 8.380 3.761 4.754

958 1.120 4.580

605 1.650 1.743

ΠΗΓΕΣ:

* ** ***

Ί . Κοκκώνης, «[Έκθεσις] Περί της Δημοτικής εκπαιδεύσεως», 1837, ΓΑΚ, ό.π., φ. 9. «Κατάστασις της Δημοσίας εκπαιδεύσεως εν Ελλάδι κατά το 1853»,

Π . Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν κατά το ίτος 1854», ΓΑΚ, ό.π., φ. **** Χ. Χριστόπουλος, Γενική έκθεσις... μοσίας εκπαιδεύσεως κατά το λήξαν 1857, σ. 5.

Ελλάδι Δημοσίας Εκπαιδεύσεως 8. Περί της καταστάσεως της ΔηΣχολικόν έτος 1855-56, Αθήναι

συνταγμένος ο έντυπος πίνακας του 1854 με την υπογραφή του Υ π ο υ ρ γ ο ύ Π . Αργυρόπουλου. Σύμφωνα με τον πίνακα αυτό, τα Δημοτικά σχολεία των κοριτσιών και ο αριθμός των μαθητριών που φοιτούν σ' αυτά είναι πολύ λιγότερα σε σχέση με στοιχους αριθμούς των αγοριών. Η αύξηση όμως που παρουσιάζουν τα σχολεία αυτά είναι ενδεικτική, αφού από 3 γίνονται, σε είκοσι χρόνια περίπου, 3 1 και μετά, σε διάστημα δυο χρόνων, μόνο 52. Επίσης οι μαθήτριες από 3 6 4 φτάνουν στον αριθμό των 4.754. Βέβαια πρέπει να τονίσουμε εδώ ότι τα δεδομένα αυτά δεν

αντιπροσωπεύουν τους ακριβείς αριθμούς μαθητριών και μαθητών, γιατί ένας μεγάλος αριθμός μαθητριών φοιτά στα σχολεία τωναγοριών 1 .Ε π ο μ έ ν ω ς , οι αριθμοί που δίνονται στον Πίνακα 7 αναφέρονται μόνο στις μαθήτριες που φοιτούν στα ξεχωριστά σχολεία των κοριτσιών. Ε κ τ ό ς από τα δημόσια λειτουργούν και αρκετά ιδιωτικά σχολεία κοριτσιών. Συγκεκριμένα, το 1837 υπάρχουν 10 Ιδιωτικά σχολεία αγοριών με 9 5 8 μαθητές και 7 σχολεία κοριτσιών με 605 μαθήτριες 2 . το 1856 τα Ιδιωτικά σχολεία των αγοριών γίνονται 29, οι μαθητές 4.580 και τα αντίστοιχα σχολεία των μαθητριών 12 με 1.743 μαθήτριες 3 . Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα στοιχεία του 1837, σύμφωνα με τα οποία λειτουργούν στη χώρα 3 δημόσια σχολεία για τα κορίτσια και 7 Ιδιωτικά. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι στα π ρ ώ τ α χρόνια η Ιδιωτική πρωτοβουλία αναλαμβάνει ουσιαστικά την ευθύνη για την εκπαίδευση της Ελληνίδας και ότι η Δημοτική Εκπαίδευση αποτελεί προνόμιο ορισμένων κοινωνικών τάξεων. Είδαμε ότι η οικονομική κατάσταση των δήμων, η μεγάλη έλλειψη από δασκάλες και η επιφυλακτική στάση της κοινωνίας απέναντιστηγυναικεία εκπαίδευση ήταν οι κυριότεροι λόγοι που μπορούμε να πούμε π ώ ς οδήγησαν στη «μονομέρεια» της δημόσιας εκπαίδευσης στη χώρα μας, που αρχίζει να μετριάζεται αισθητά μετά το 1850. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η γεωγραφική κατανομή των Δημοτικών Σχολείων των κοριτσιών. από τον Πίνακα 8 (κατανομή 1854) φαίνεται π ώ ς την πρώτη θέση στη Δημοτική Εκπαίδευση των κοριτσιών, σε αριθμό σχολείων και μαθητριών, έχει ο νομός των Κυκλάδων. το φαινόμενο θα πρέπει να συσχετιστεί με τις ειδικές συνθήκες και προϋποθέσεις που είχαν επικρατήσει στα νησιά του Αιγαίου και επηρέασαν από πολύ νωρίς ση1. Βλ. σ. 47-49 αυτής της εργασίας. 2. Ί . Κοκκώνης, Περί της Δημοτικής... (πίνακας). 3. Χ. Χριστόπουλος, Γενική Έκθεσις..., σ. 5.

ΠΙΝΑΚΑΣ 8

Γεωγραφική 1854*

κατανομή των «Δημοτικών

σχολείων

κορασίων»

στα

Νομός** σχολείων Αργολίδας και Κορινθίας Α χ α ΐ α ς και Ήλιδας Μεσσηνίας Αρκαδίας Λακωνίας Αιτωλίας και Ακαρνανίας Αττικής και Βοιωτίας Φθιώτιδας και Φωκίδας Εύβοιας Κυκλάδων Σύνολο

6 2 2 2 —

μαθητριών 673 265 103 155 —

1 5 2 2 9

80 860 190 230 1.205

31

3.761

ΠΗΓΗ:

* Π . Αργυρόπουλος, «Πίναξ της εν Ελλάδι δημοσίας εκπαιδεύσεως κατά το έτος 1854», ΓΑΚ, ό.π., φ. 8. ** οι νομοί αναφέρονται με την ίδια σειρά που έχουν στον πίνακα του· Υπουργείου.

σημαντικάτηθέση της γυναίκας και την εκπαίδευσή της. Ακολουθεί ο νομός Αττικής και Βοιωτίας (με τα με κεντρωμένα στην Α θ ή ν α ) , και στη συνέχεια 0 νομός Αργολίδας και Κορι Γενικά, η διαφορά των αριθμών κατά περιοχή είναι σχετικά μεγάλη. στο νομό Αιτωλίας και Ακαρνανίας λειτουργεί ένα σχολείο με 80 μαθήτριες, και στη Λακωνία δεν λειτουργεί κανένα σχολείο για μαθήτριες. Ε ξ ά λ λ ο υ , όσον αφορά τη σχέση ανάπτυξης Δημοτικής Εκπαίδευσης και αστικοποίησης (με βάση τον πληθυσμό της μ ε γ α λύτερης πόλης του κάθε νομού), διαπιστώνεται, από τον Πίνακα 9 ,

ΠΙΝΑΚΑΣ 9

Αστική

Εκπαίδευση και Δημοτική

συγκέντρωση

Νομός ΑργολίδαςκαιΚορινθίας Αχαΐας και Ή λ ι δ α ς Μεσσηνίας Αρκαδίας Λακωνίας Αιτωλίας και Ακαρνανίας Αττικής και Βοιωτίας Φθιώτιδας και Φωκίδας Εύβοιας Κυκλάδων

Πληθυσμός μεγαλύτερης πόλης **

Αριθμός μαθητριών * 673 265 103 155 —

80 860 190 230 1.205

κοριτσιών

12.631 19.394 5.688 9.821 7.296 6.118 30.520 5.706 10.421 19.483

τ' δ' ζ' ι' θ' β'