ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ (1071 - 1078) ο ανίκανος αυτοκράτορας; (Michael VII Doukas (1071 - 1078) The incapable emperor?) Greek edition

ΑvθούλληςΑ.Δημοσθέvους

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 - 1078) ο ανίκανος αυτοκράτορας;

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ

Anthoullίs Α.

Demosthenous

Michael νιι Doukas (1071 - 1078) The incapable emperor?

ΑΝΤ.

STAMOULIS EDITIONS

ΑνθούΜης Α. Δημοσθένους

Μ/ΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071-1078).

Ο ανίκανος αυτοκράτορας; ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ, Τηλ.

2005

23 10-264-748 2310900777 6946461 460

ISBN 960-8353-49-1 Όλα τα δικαιώματα μετάφρασης, αναπαραγωγής και προσαρμογής κατοχυρωμένα για όλες τις χώρες του κόσμου. CΟΡΥήght

© by ΕΚΔΟΤΙΚΟΣΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ, 2005. ΑΙΙ ήghts reserνed

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Το πόνημα μου για τον Μιχαήλ Ζ' ολοκληρώθηκε αβίαστα αλλά όχι αβασάνιστα. Από τη διαδικασία της βασάνου με βοήθησαν να δι­ έλθω με τρόπο εποικοδομητικό, η εκλεκτή συνάδελφος δρ. Σταυρούλα Χονδρίδου, η οποία μου έθεσε υπόψη, τις χρησιμότατες παρατηρήσεις

της. Εξίσου σημαντική ήταν η επαφή μου με τον κορυφαίο βυζαντινολό­ γο Δ. Πολέμη, ο οποίος γονιμοποίησε ουσιαστικά τη σκέψη μου.

Ευχαριστώ επίσης, τον καθηγητή Αλέξιο Γ.Κ. Σαββίδη και το Διονύση Μαμαγκάκη για τις συζητήσεις μας. Για τη βοήθειά τους, ευ­ χαριστώ τις κυρίες Ρ. Σεβέρη και Ε. Μόλισον. Το βιβλίο αυτό αφιερώνεται στη μνήμη του καθηγητή μου Ν. Οικονομίδη, στον Α.Γ.Κ. Σαββίδη, στον Ν. Μοσχονά, και στην Κ. Γαλαταριώτου. Επιθυμώ επίσης να αφιερώσω, ταπεινά, αυτό το κεί­ μενο, σε κάποιους που αν και δεν τους γνώρισα προσωπικά, το έργο τους διαμόρφωσε την επιστημονική μου τοποθέτηση' τον καθηγητή

Mango, την καθηγήτρια L. James, τον D.C. Smythe, τον J. Boswell, και τον R. Cormack.

τον

C. Sh. Tougher,

Ανθούλλης Α. ΔημoσθΈVoυς Λευκωσia 2005

Πολυ και δ υσθεώρη τον, το μάθημα τού νόμου. Έν πλάτει δυσπερίληπτον, ασαφες έν συνόψει, και λόγω δυσερμήνευτον αλλ' όμως α να γκα ίο ν,

και δη τον αύτοκράτορα τούτου μάλλον φρο­ ντίζειν,

δικαίως

γαρ

τε

δίκαιον

έν

δίκαις

φυλακτέν. Τού σοφωτάτου και ύπερτιμίου Μιχαηλ τού Ψελλού, Σύνοψις τών

νόμων, δια στίχων ίάμβων και πολιτικών, προς βασιλέα καίσαρα Μιχαηλ τον Δούκα, έκ προστάξεως τού πατρος αύτού και βασιλέως.

Patrologia Graeca 122 (925-974), 925.1-5.

Κρατεί μετα ,,,

ετη,

-

χαυνος

θηλυς

προς

τούτον Μιχαηλ

-

.

παντη

τού

~

ο

"

ανηρ

κοινού

ό

Παραπινά κ ης, " ,-

και

οων

διοίκησιν...

ειπειν

Χαύνως

ουν και παιδαριωδώς την βασιλείαν ίθύνοντος τού Μιχαηλ και Σερβικαί χώραι κατεξανέστη­

σαν και

Φραγκικαί ωσαύτως αφήνιασαν και

ίδιόρυθμοι γεγόνασιν... .Ά.λλ' ούδε ταύτα την τών κρατούντων απληστίαν και αδικίαν την μέχρις

αύτών τών θείων σηκών (επιπλα γαρ και σκευη τίμια κακείθεν αφήρητο ό μόνον ίαμβίζει έθέλων, και ταύτα μη δε της τέχνης γευσάμενος,

καν τφ

Ψελλφ ένεπαίζετο) αναστείλαι Ισχυεν. Μιχαήλ Γλυκά Σικιδίτη, ΒίΡλος Χρονική,

Patrologia Graeca 158, (27-624), 612-613.

7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ της Σ. xoνδρίδoυ

~

13

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

17

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ Η ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ α) Ο Ιωάννης Ζωναράς

ίο

~) Ο J\l[tJ(cιl1Jl Α1rt~ι(ί1ί1lς γ) Η Άwα Κομνηνή

δ) Ο Νικηφόρος Bρυέvνιoς

. ε)

~

'

Ο Μιχαήλ ψελλός.'

στ) Ο Ιωάννης ΣιcυJlίτζης

11 ο συνεJ(ιστ/ς

του

ζ) Ο J\ι[ατθαίος Εδέσσης

η) Συμπεράσματα :Η ΑΝΑΡΡΗΣΗ ΣΤΟ ΘΡΟΝΟ

ία). Το ιστορικό πλαωιo~ 'β) Ο καίσαρας Ιω(ίννης Δούκας και ο Μιχαή). Ψελλός γ) Ο Ανδρόνικος Δούκας: Προδότης; δ) Βαράγγοι: Η στρατιωτιΚ'ή στ/ριξη ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΙΧΑΗΛ ΔΟΥΚΑ

9

23 23 2 «Η Βυζαντινή Κύπρος (963-1191) Υλικός και Πνευματικός Πολιτισμός» (εκδ. Ηρόδοτος). Με

13

ΑΝΘΟΥΑλΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

την έκδοση του τρίτου βιβλίου του υπό τον τίτλο «Μιχαήλ Ζ' Δούκας:

ο ανίκανος αυτοκράτορας;» ο πολλά τολμών και πολλά υποσχόμενος

νεαρός ερευνητής επιχειρεί να θέσει ορισμένους προβληματισμούς και να επανεξετάσει την προσωπικότητα και το έργο του αυτοκράτορα

Μιχαήλ Ζ'

(1071-1078), στον οποίο οι σύγχρονοι

του ιστορικοί και χρο­

νογράφοι αλλά και οι μεταγενέστεροι μελετητές της βυζαντινής ιστορί­ ας απέδωσαν σοβαρές ευθύνες για πολλά από τα δεινά που ταλάνισαν την αυτοκρατορία κατά το τελευταίο τέταρτο του

11 ου

αtώνα. Τα βέλη

τους επικεντρώθηκαν στη νωθρότητα του χαρακτήρα του, την ανικανό­

τητα διοίκησης και την έλλειψη δυναμισμού, και τον θεώρησαν

- όπως

όλους σχεδόν τους αυτοκράτορες που βασίλευσαν μετά το θάνατο του

Βασιλείου Β'

(1025) - ως έναν ανίκανο και αδύναμο ηγεμόνα που

εγκα­

τέλειψε την αυτοκρατορία στις δυνάμεις της αποσύνθεσης. Ο Ανθούλλης Δημοσθένους με βασικά εργαλεία του την εξαντλητι­ κή συλλογή, την οξυδερκή ερμηνεία και την ακριβή αντιπαράθεση των

ιστορικών μαρτυριών, επιχειρεί να αποκαλύψει την ενδεχόμενη ιδιοτελή oπrική των βυζαντινών ιστορικών, ενώ με την προσεκτική προσέγγιση των σύγ"lρονων ιστορικών πραγματειών και δημοσιευμάτων επιδιώκει,

πάντα με τον απαιτούμενο σεβασμό προς τις παραδεδομένες αντιλήψεις, να καταγράψει την προσωπική του ερμηνεία σε ό,τι αφορά τα ιστορικά

γεγονότα και να σκιαγραφήσει με τις δικές του πινελιές την προσωπικό­ τητα του Μιχαήλ Ζ'.

Κατά τον Ανθούλλη Δημοσθένους, ορισμένες πτυχές του τρόπου δι­ ακυβέρνησης του Μιχαήλ Ζ', όπως η σύγκρουσή του με το ανακτορικό κατεστημένο (Μιχαήλ Ψελλός, Ιωάννης Δούκας), η ικανότητα επιλο­

γής άξιων συνεργατών (Νικηφορίτζης), η διπλωματική του επινοητικό­ τητα (συνοικέσιο με τη θυγατέρα του Ροβέρτου Γυισκάρδου, επαφές με τον Γρηγόριο Ζ' για την ένωση των Εκκλησιών), οι αξιοσημείωτες μεταρρυθμίσεις στο στρατό και την οικονομία (τάγμα αθανάτων, νέα

αξιώματα

- σιτοβολών Ραιδεστού),

η ανεκτικότητα του στη διαtdνηση

φιλοσοφικών ιδεών (Ιωάννης Ιταλός) και η κωδικοποίηση των νόμων (Πόνημα Νομικόν), πιθανώς να μην αναδεικνύουν τον Μιχαήλ Ζ' στο «στρατιωτικό ηγέτη» που απαιτούσε η εποχή του, σίγουρα όμως δεν επιβεβαιώνουν τον χαρακτηρισμό του «χαύνου» και «ανίκανου», σJJJJ. αντίθετα σηματοδοτούν έναν ηγεμόνα ενημερωμένο για τα πιεστικά

14

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ (1071 - 1078)

προβλήματα της εποχής του και αποφασισμένο να τα αντιμετωπίσει με δραστικά μέτρα και ριζοσπαστικές ενέργειες. Ενδεχομένως ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές να διαφωνήσουν με τις

απόψεις του Ανθούλλη Δημοσθένους. Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ωστόσο ότι η ισχυρή προσωπικότητα του Βασιλείου Β', η ιδιαιτερό­ τητα και αντιφατικότητα του 11 ου αιώνα και τα δραματικά γεγονότα που έλαβαν χώρα την περίοδο αυτή, έρριξαν βαριά τη σκιά τους

και επηρέασαν την κρίση όχι μόνο των βυζαντινών συγγραφέων αλλά και των σύγχρονων μελετητών της βυζαντινής ιστορίας, με αποτέλεσμα τον καταλογισμό σοβαρών και εν πολλοίς αβάσιμων ευ­ θυνών σε όλους τους βυζαντινούς ηγεμόνες που κυβέρνησαν από τον θάνατο του Βασιλείου Β' μέχρι την ενθρόνιση του Αλεξίου Α' Κομνηνού

(1081).

Ασχετα με την αποδοχή ή απόρριψη (ολική ή μερική) των

απόψεων του Ανθούλλη Δημοσθένους, η προσπάθεια επανεξέτασης της βασιλείας του Μιχαήλ Ζ', η σφαιρική μελέτη της προσωπικότη­

τάς του και η αντικειμενική αξιολόγηση της ιστορικής αξίας τους είναι και επιβεβλημένη και αξιέπαινη, καθώς, όπως εκτιμώ, ο νεαρός ερευνητής δεν επιχειρεί να διαφοροποιηθεί αποβλέποντας αποκλει­ στικά στη διαφοροποίηση ή να υποτιμήσει το «ιστορικό κατεστημέ­

νο» δίνοντας οριστικές απαντήσεις, αλλά να παράσχει κίνητρα για

επιστημονικό διάλογο και, όπου δεί, να αποκαταστήσει την ιστορική αλήθεια. Από την άποψη αυτή το βιβλίο, πλούσιο στην παράθεση

βιβλιογραφίας και πηγών, αποτελεί δέλεαρ τόσο για τον ιστορικό επιστήμονα όσο και για τον φιλίστορα αναγνώστη, συμβάλλει ου­

σιαστικά στην έρευνα της ελληνικής μεσαιωνικής περιόδου και κα­ ταξιώνει την προσπάθεια του συγγραφέα να διεισδύσει με αξιώσεις

στο χώρο της βυζαντινής ιστοριογραφίας.

Σταυρούλα Χοvδρiδου

Διδάκτωρ {3υζαvπvήs IσTopiaS

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ο Ρ.

Lemerle αναφερόμενος

στο ρόλο των προσωπικοτήτων γράφει

ότι η παρουσία τους στην ιστορία δεν είναι σημαντική τον

110

αιώνα, καθώς αυτές σε καμιά περίπτωση δεν δημιούργησαν γεγο­ νότα και καταστάσεις. Αντίθετα, υποτάχθηκαν σε αυτά. Συνεπώς, η έρευνα γύρω από τις ευθύνες του καθενός είναι μάταιηl. Η άποψη , αυτή με βρίσκει απολύτως σύμφωνο, αφού σκοπός αυτής της μελέτης δεν είναι να ασχοληθεί με τις ευθύνες του Μιχαήλ Ζ' Δούκα και να τις εξωραίσει -αν αυτό ήταν ποτέ δυνατόν- aJ.λά να διατυπώσει καινούρια ερωτήματα σε διάφορες πτυχές της βασιλείας του και να καταθέσει διά­ φορους προβληματισμούς. Το κυνήγι των ευθυνών δεν είναι παρά άλλη μια μορφή του κυνηγιού των μαγισσών. Ψάχνουμε δηλαδή για εξιλα­

στήρια θύματα στα οποία να αποδώσουμε τις ευθύνες μιας αποτυχίας. Ο

11 ας αιώνας

βρίθει από εξιλαστήρια θύματα α/J...ά και από επιχειρήμα­

τα που θα μπορούσαν να τα αθωώσουν εύκολα από τους «εισαγγελείς­ ιστορικούς»2.

Τα ερωτήματα που τίθενται π'λi.oν δεν έχουν να κάνουν τόσο με το ποιός κέρδισε τα πιο πO/J...ά εδάφη και ποιός αντιμετώπισε τις εισβo'λi.ς

των εχθρών καλύτερα, α/J...ά με το πώς οι αυτοκράτορες προήγαγαν την

1. Lemerle, Cinq, 312. Le rdle des individus α ete fαible, en cette periode οίι les personnalites remarquables sont pourtant nombreuses; ils n' ont point cree les evenements et les situations, ils les ont subis; Ια recherche des responsabilites est vαine.

2.

Βλ. για παράδειγμα τον «εξαγνισμό» το\) Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου από τη

Σταυρούλα Χονδρίδο\). Βλ. Χονδρίδο\), Μονομάχος.

17

ΑΝΘΟΥΛΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

κοινωνία, την οικονομία, τις πολιτιστικές αξίες, διεύρυναν τη σφαίρα

εmρροής του Βυζαντίου και ανέπτυσσαν τις εmστήμες, τα γράμματα και τις τέχνες. Τα πολεμικά γεγονότα είναι εφήμερα και γι' αυτό μικρή ση­ μασία έχουν, αν και οι συνέπειες τους έχουν συνήθως κάποια διάρκεια. Η ιστορία δεν αξιολογεί θετικά τον Ιουστινιανό για την

reconquista,

αλλά για το νομοθετικό του έργο, για την τεράστια συμβολή του στην τέχνη και τον πολιτισμό με την οικοδόμηση της Αγίας Σοφίας και όχι μόνο. Αυτά έμειναν διαχρονικά, τα ανακτημένα εδάφη όμως όχι3 • Η με­ λέτη του

11 ου

αιώνα έχει εκτραπεί για τους λόγους που προανέφερα

και δεν παρουσιάζει -ίσως- κανένα ενδιαφέρον. Τα όσα έγιναν τον

11 ο

αιώνα μοιάζουν να αφορούν πολύ λίγο τους ιστορικούς του 200υ αι­

ώνα, αφού το ενδιαφέρον εmκεντρώνεται στο πώς θα μειωθεί ο ένας αυΤΟlφάτορας και θ' αναδειχθεί ο άλλος. Ο Μ.

Angold

και η συντρι­

πτική πλειοψηφία των βυζαντινολόγων προσπαθούν να ανυψώσουν τον Αλέξιο Κομνηνό που «έσωσε» την αυτοκρατορία και να μειώσουν τους αστούς αυτοκράτορες του

11 ου

αιώνα (Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος,

Κωνσταντίνος Ι' Δούκας, Μιχαήλ Ζ' Δούκας). Η στρατιωτική αριστο­ κρατία γι' αυτούς ήταν ό,τι χρειαζόταν το κράτος για να αντιμετωπίζει

τους εχθρούς. Το πόσο όμως η άνοδος της στρατιωτικής αριστοκρατίας μέσω της οικογένειας των Κομνηνών προκάλεσε συντηρητική αναδί­

πλωση σε μια κοινωνία που άρχισε να γίνεται ουμανιστική και τελικά οδήγησε στη διαμόρφωση μιας διώκουσας κοινωνίας, που είχε ως ζη­ τούμενό της την καταστολή, δεν φαίνεται να καταλογίζεται ως ευθύνη στον Αλέξιο Κομνηνό. Οι ερμηνείες αυτών των μελετητών προσπαθούν

βέβαια να υποβαθμίσουν το γεγονός ότι η κοινωνία οδηγήθηκε σε

om-

σθοδρόμηση.

3. Βλ. ενδεικτικά Browning, Justinian. 4.

Για τον Τσouγκαράκη η στρατιωτικοποίηση της αυτοκρατορίας ήταν ό,τι χρει­

αζόταν για να αντιμετωπίσει Αυτοκρατορία,

283-284).

την κρίση του

II°u

αιώνα (βλ. Τσουγκαράκης,

Αγνοεί όμως ο συγκεκριμένος μελετητής -κατά την άποψή

μου- ότι το Βυζάντιο ήταν ένα προηγμένο πολιτισμικά κράτος και όχι μια ηγεμονία

βαρβάρων επικεντρωμένη στον πόλεμο. Ο Μονομάχο (βλ.

AngoId,

Αυτοκρατορία,

Angold διαφοροποιείται σε ό,τι αφορά τον 108 κ.α.). 18

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

Αντίθετα, ο Ρ.

Lemerle

(1071-1078)

και άλλοιS , δίνουν βάρος στην άνθηση των

γραμμάτων και στη στροφή στα ουμανιστικά ιδεώδη, θεωρώντας την παραμέληση του στρατού και τη διαρκή προσπάθεια εξαγοράς των εχθρών με δώρα και αξιώματα, δευτερεύουσας σημασίας. Όμως ούτε

αυτή είναι μια προσέγγιση που θα με κάλυπτε. Η ενασχόληση με τις επιστήμες και τα γράμματα δεν θα πρέπει κατ' ουδένα λόγο να υπο­ θηκεύει το μέλλον της αυτοκρατορίας. Με απλά λόγια ένας ηγεμόνας με προοδευτικά οράματα δεν είναι αρκετό να εmκεντρώνεται μόνο στα πνευματικά ζητήματα, αλλά να προσπαθεί με μέτρο να δώσει λύσεις σε

όλα τα προβλήματα του κράτους. Ένα άλλο θέμα με το οποίο θα ήθελα να ασχοληθώ είναι αυτό «της ιστορίας των επιθέτων». Πολλοί ιcαι σπουδαίοι ιστορικοί χρησιμοποί ησαν διάφορους χαραιcτηρισμoύς για να περιγράψουν -προσωπογρα­ φικά- τον Μιχαήλ. Ο

G. Ostrogorsky

τον χαρακτήρισε «δειλό»6, ο

Σπ. Βρυώνης «ανίσχυρο»?, η Αικ. Χριστοφιλοπούλου «άθυρμα»8, ο Ι

Καραγιαwόπουλος «άβουλο και ανίΙCανO»9, οι C.M.

Brand και Α. Cutler

«αργόστροφο»IΟ, ο Γ. Κόλιας θεωρεί πως ήταν «από τους μετριωτέρους αυτοκράτορας του Βυζαντίου»11. Οι ίδιοι οι Βυζαντινοί του απέδωσαν το παρωνύμιο «ΠαραπινάΙCΗς», εξαιτίας της αύξησης της τιμής του σι" " , , " ταριου με συνεπεια να μπορει κανεις να αγορασει με ενα χρυσο νομισμα ένα μέδιμνο σιτάρι παρά ένα πινάκιο 12, Η ιστορία όμως δεν γράφεται

ούτε με επίθετα ούτε με εmρρήματα, ειδικά αυτά που εμπεριέχουν έντο­ νο το στοιχείο της αξιολόγησης. Είναι βέβαια γοητευτικό και βεβαίως αναπόφευιcτo κάποιες φορές να αποδίδουμε χαρακτηρισμούς, όμως αυτό δεν καλύπτει τον σύγχρονο ιστoριιcό ούτε επιστημονικά ούτε δεοντολο-

5. Βλ. για παράδειγμα τη σωστή κατά τη γνώμη μας προσέγγιση το" θέματος από τη Στ. Χονδρίδο" (Χονδρίδο", Τετράς).

6. Ostrogorsky,

Ιστορία, τΓ,

237.

7.

Βρ"ώνης, Παρακμή,

8,

Χριστοφιλοπούλο", Ιστορία, τ.Β',

9.

Καραγιαννόπο"λος, Ιστορία,

10. o.D.B., 11.

ν.2,

100. 247.

195.

1366 Possibly slow mentally,

Κόλιας, Κίνητρα,

12. Ostrogorsky,

116.

Ιστορία, τΓ,

236. 19

Michαel wαs αn inαctive

ruler.

ΑΝΘΟΎΑΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

γικά. Η ιστορία δεν καταδικάζει, η ιστορία περιγράφει και ερμηνεύει,

ανασυστά τις αιτίες που βρίσκονται συνήθως πίσω από τα γεγονότα, αΛλά ποτέ δεν παίρνει θέση ή τουλάχιστον δεν πρέπει να παίρνει. Ο ιστορικός δεν είναι εισαγγελέας που απευθύνει κατηγορίες γι' αυτό και 'γω δεν αισθάνομαι ότι γράφω αυτή τη μελέτη για να "αθωώσω" τον Μιχαήλ Ζ', αλ/ά γιατί η οπτική μέσα από την οποία έχει ειδωθεί έως τώρα η βασιλεία του δεν με ικανοποιεί.

Γενικά όμως θα έλεγα ότι διαφωνώ με πολλά καίρια σημεία παρου­ σίασης του 11 ου αιώνα. Για παράδειγμα η πολυσυζητημένη σύγκΡOυ~

,

"

,

ση του «κομματος» των γραφειοκρατων με αυτο των στρατιωτικων.

Το θέμα δεν είναι η διαπάλη της αστικής αριστοκρατίας με την στρα­

τιωτική. Ποτέ δεν ήταν. Αυτό υπήρξε μια ανεmτυχής ιστορική κατα­ σκευή σύγχρονών μας μελετητών 13. Στην αντίληψη των Βυζαντινών τα

συμφέροντα της κάθε κοινωνικής ομάδας δεν ήταν τόσο συγκεκριμένα, ούτε και τόσο σαφώς οριοθετημένα, ώστε να βλέπουμε μεθοδευμένες

κινήσεις προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση άλλωστε ότι ο Ισαάκιος Κομνηνός επέλεξε

mέσεις του Ψελλού

-

14.

Είναι χαρακτηριστικό

έστω και υπό τις αφόρητες

- ως διάδοχό του τον Κωνσταντίνο Δούκα.

Ως γνω­

στό οι μελετητές αυτοί, τοποθέτησαν την οικογένεια των Κομνηνών στο

κόμμα της στρατιωτικής- γαΙOκτητιΙCΉς αριστοκρατίας, ενώ τους Δούκες στην αστική- γραφειοκρατική αριστοκρατία. Εmπλέον, μέσω εmγαμιών οι δύο προαναφερθείσες οικογένειες θα συνάψουν ισχυρούς δεσμούς. Ο γάμος του Αλεξίου Κομνηνού με την Εφήνη Δούκαινα θα σφραγίσει αυτή τη συμμαχία. Άρα τα συμφέροντα της κάθε ομάδας δεν ήταν καθό­ λου οριοθετημένα, ώστε να μιλάμε για κόμματα στην περίπτωση αυτή. Το σημαντικό είναι να τονιστεί εμφατικά πως οι αυτοκράτορες του 11 ου αιώνα, είτε προέρχονταν από την αστική αριστοκρατία είτε από τη στρατιωτική~ λειτούργησαν όχι με γνώμονα τα συμφέροντα της κοινω­ νικής ομάδας από την οποία προέρχονταν, αλλά με γνώμονα την προ­ σωπική αντίληψη του καθενός. Ο Βασίλειος Β' έκρινε ότι το κράτος θα ορθοποδούσε μέσα από την εδαφική του εξάπλωση και τη στρατιωτικο­ ΠOλΙΤΙKO-OΙΙCOνoμική του ενδυνάμωση. Ο αδελφός του Κωνσταντίνος

13.

Βλ. την κατασκευη αυτή στο βιβλίο του Βρυώνη (Βρυώνης, Παρακμή,

Επίσης βλ.

Kaegi, Controversy. 14. Lemerle, Cinq, 263·264.

20

64

κ.ε.).

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 - 1078)

θεώρησε ότι δεν είχε έργο να εmτελέσει όταν ανέβηκε στο θρόνο, ενώ ο διάδοχός του Ρωμανός Γ' προσπάθησε να δώσει ώθηση σε διάφο­ ρους τομείς, ανεmτυχώς όμως. Ο Μιχαήλ Δ' θέλησε να ενδυναμώσει τη χώρα στρατιωτικά, ενώ ο ανιψιός του Μιχαήλ Ε' έδωσε έμφαση στην

εσωτερική κάθαρση από τα κέντρα της παραεξουσίας. Ο Μονομάχος προσπάθησε να εδραιώσει την ειρήνη και να δημιουργήσει νέα άνθηση στα γράμματα. Η Θεοδώρα και έπειτα ο Μιχαήλ ΣΤ είχαν τόσο βραχύ­

βιες θητείες στο θρόνο, ώστε δεν είχαν το χρόνο να εmτελέσουν έργο. Ο Ισαάκιος προσπάθησε να θέσει σε εφαρμογή μια μεγαλόπνοη μεταρ­ ρύθμιση στα εσωτερικά του κράτους, ενώ ο Κωνσταντίνος Δούκας έκρι­

νε ότι θα έπρεπε να εmκεντρωθεί στη διαμόρφωση μιας συνειδητοποι­ ημένης και «φιλελεύθερης» κοινωνίας. Ο Ρωμανός Διογένης προσπά­ θησε να αντιμετωπίσει τους εξωτερικούς εχθρούς του κράτους όπως ο

Βοτανειάτης και ο Αλέξιος Κομνηνός. Ο Μιχαήλ Ζ' έκανε τις δικές του προσπάθειες τις οποίες θα δούμε στα επόμενα κεφάλαια ΙS •

15. Στόχος

βέβαια αυτού του πονήματος δεν είναι να παρουσιάσει τον βασιλιά Μιχαήλ

Ζ' Δούκα και την εποχή του, αλλά να αναδείξει σε σημεία τον προβληματισμό και την αναθεώρηση σε σχέση με την έως τώρα επικρατούσα άποψη γύρω από τις ικα­ νότητες του ηγεμόνα αυτού και την εικόνα του ως πολύ αποτυχημένου διαχειριστή της εξουσίας. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια δεν θα εξεταστούν πολλά θέματα, όπως τα ζητήματα τέχνης της εποχής του Μιχαήλ Ζ' (βλ.

Monuments).

Darrouzes, Mouvement- Mango,

Δράττομαι όμως της ευκαιρίας να κάνω μία αναφορά στις απεικονίσεις

του Μιχαήλ σε αντικείμενα τέχνης. Ένα από τα δύο σωζόμενα βυζαντινά στέμματα,

αυτό που χάρισε ο Μιχαήλ στον στα

1075, παριστάνει σε κεντρικό Court), ενώ σώζεται επίσης πολύ

Geza,

ηγεμόνα της Ουγγαρίας, και χρονολογείται

πλακίδιο τον αυτοκράτορα Μιχαήλ (βλ.

Maguire,

ενδιαφέρουσα μικρογραφία χειρογράφου, όπου ο

Μιχαήλ παριστάνεται με τον διδάσκαλό του Μιχαήλ Ψελλό. Άλλη μια μικρογραφία που έχει επιγραφή με το όνομα του Νικηφόρου Βοτανειάτη θεωρείται ότι παρίστανε

τον Μιχαήλ και ότι απλά αποξέστηκε το όνομα του για να αντικατασταθεί από αυτό του Βοτανειάτη. Επίσης, ο Μιχαήλ έχει απεικονιστεί με τη σύζυγό του Μαρία σε

μικρογραφία του Παρισινού κώδικα

Coislin 79

φ.Ιν. (βλ. Βυζάντιο,

69).

Τέλος, σώ­

ζεται πλακίδιο από τρίπτυχο που παριστά την στέψη του Μιχαήλ και της συζύγου του Μαρίας από τον Χριστό. Το τρίπτυχο αυτό, γνωστό με την ονομασία

Khakhuli,

θεωρείται ότι χαρίστηκε ως δωρο από τον αυτοκράτορα σε κάποιο κατώτερό του ηγεμόνα. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλης αξίας και τέχνης.

(βλ. γενικά

Polemis, Doukai 45

και το παράρτημα εικόνων).

21

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

Διαφωνώ ακόμη με την παρουσίαση της κρίσης του

11 ου αιώνα,

ως απόρροια της ανικανότητας των Δουκών. Χαρακτηριστικά ο Δ. Τσουγκαράκης εξετάζοντας το θέμα αναφέρει:

Υπάρχει μια σχεδόν

πλήρης συμφωνία των πηγών, μηδέ του Ψελλού εξαιρουμένου, ότι η περίοδος της βασιλείας του Κωνσταντίνου Γ Δούκα και κατό­ πιν του Υιού του Μιχαήλ Ζ' επέφερε την πλήρη καταστροφή, όσον αφορά τη δυνατότητα στρατιωτικής αντιμετώπισης των εξωτερι­ κών εχθρών- .. Η «εσωστρέφεια», αν μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυ­ τός ο σύγχρονος όρος, της κυβέρνησης του Μιχαήλ Ζ' και η απα­

σχόλησή της με τους πολιτικούς της αντιπάλους παρουσιάζονται ως οι αιτίες που την έκαναν πλήρως αδιάφορη για την κατάσταση των επαρχιώνl6. Καταρχάς τα αίτια της «κρίσης» του

11 ου

αιώνα δεν

θα πρέπει να αναζητηθούν τόσο στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας, όσο στις εξωτερικές συγκυρίες που δημιούργησαν δυσμενείς συνθήκες για την εmβίωση του Βυζαντίου. Έπειτα, όπως θα φανεί, mστεύω, στα επό­ μενα κεφάλαια, η αξιολόγηση της βασιλείας του Μιχαήλ Ζ' έχει εντε­ λώς παρερμηνευθεί ή καλύτερα έχει εmφανειακά θεωρηθεί.

16. Τσουγκαράκης,

Αυτοκρατορία,

281-282.

22

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ Η ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

α) Ο Ιωάννης Ζωναράς Ο Ιωάννης Ζωναράς Ι ήταν ο μεταγενέστερος όλων σχεδόν των ιστο­ ρικών που μας παραδίδουν πληροφορίες για τη βασιλεία του Μιχαήλ Ζ' Δούκα. Έζησε μάλλον το πρώτο μισό του

12°11

αιώνα αν και δεν είναι

γνωστό τίποτε πιο σvyκ:εKΡΙΜΈVO για τη διάρκεια του βίου του. Υπήρξε μεγάλος κανονολόγος της εποχής του. Εκτός από νομικά έγραψε και άλλα κείμενα, ενώ θήτευσε και σε διάφορα σημαντικά κρατικά αξιώ­

ματα. Τη χρονογραφία του, που την ονόμασε «Επιτομή Ιστοριών» την

έγραψε βρισκόμενος στην εξορία στο νησί της Αγίας Γλυκερίας και έχο­ ντας ενδυθεί το μοναχικό σχήμα. Το ιστορικό αυτό έργο, ως χρονογρα­ φία, ξεκινά την αφήγησή του από κτίσεως κόσμου και φτάνει ως το

1118, το τέλος

δηλαδή της βασιλείας του Αλεξίου Κομνηνού.

Οι πληροφορίες που μας δίδει ο Ζωναράς για την περίοδο της βασι­ λείας του Μιχαήλ Ζ' Δούκα είναι ενδιαφέρουσες, σJλά για λόγους που θα αναλύσουμε πιο κάτω, πρέπει να αντιμετωπίζονται με σκεπτικισμό.

Ο Ζωναράς ομοφωνεί με τους υπόλοιπους ιστορικούς της εποχής, ότι ο Μιχαήλ ήταν ένας ανίκανος αυτοκράτορας και γενικά τοποθετείται με τρόπο αρνητικότατο απέναντί του. Για παράδειγμα αναφέρει: Λέγεται δε τα εΙς τον άνδρα τούΤΟΥ γενόμενα πάντα τού Καίσαρος [Ιωάννη

Δούκα] εΙναι διαταγάς, μηδεν είδότος τού αύτοκράτορος Μιχαήλ. 1.

Βλ.

Hunger, Λογοτεχνία, 246-250.

23

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

"Ην γαρ χαϋνος αγαν το ήθος δ βασιλευς και άνείμενος και προς μεταχείρισιν πραγμάτων και τών τυχ6ντων άδέξιος, πολλού γΕ δεί

προς βασιλείας διοίκησιΥ.. Η κριτική του Ιωναρά όμως συνολικά απέναντι στους αυτοκράτο­ ρες είναι προβληματική. Όπως έχει παρατηρήσει ο Ρ.

λοί συγραφείς, από τους οποίους η

mo

Magdalino,

πολ­

ενδεικτική περίπτωση ειναι ο

Ιωάννης Ζωναράς, επηρεασμένοι από την ελληνιστική τους παιδεία θέ­ τουν κριτήρια στην αξιολόγηση των αυτοκρατόρων, εντελώς αναχΡΟ­ νισnκά, που ανάγουν τις καταβολές τους στον Πλούταρχο, τον Ιωάννη

Λυδό, τον Ευάγριο Σχολαστικό κ.ο.κ. 3 Μέμφονται κυρίως την απομύ­ ζηση των πολιτών από τους φόρους, τομέας στον οποίο ο Μιχαήλ έχει μάλλον βεβαρημένο «μητρώο», όπως θα δούμε. Ωστόσο, οι συγγραφείς

που η κριτική τους βασίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό σε κριτήρια σύ­ γκρισης με τα ελληνιστικά χρόνια δεν μπορεί να ληφθεί σοβαρά υπόψη 'Ι

ι

απο τη συγxpOVΗ ερευνα.

Για τον Ιωναρά ο Μιχαήλ δεν ήταν ένας τυραwικός ηγεμόνας,

ήταν όμως ένα ανδρείκελο. Τυραννικός ήταν ο λογοθέτης του δρόμου Νικηφορίτζης, πάνω στον οποίο τελικά συγκεντρώνονται τα πυρά όλιJ)ν.

Πάσα Τι της βασιλείας διοίκησις ύπο τον λΟΎοθέτην έΎένετο, και δ βασιλευς ύπ' αύτού ώς άνδράποδον ηγετο. Και ούκ Τι νομη δια τού λογοθέτου έγίνετο, και πολλοι τών περιουσιών έστερήθησαν,

αλλοις άλλων έπενηνεγμένων λαβών, και ην τών άνθρώπων σύ­ ντριμμα και ταλαιπωρία και ό τούτο έπιστρεφ6μενος ούδαμοϋ,

γράφει ο Ζωναράξ Όπως φαίνεται εξόφθαλμα, η κριτική, που αντανα­ κλά βέβαια στο πρόσωπο του αυτοκράτορα, εmκεντρώνεται στα οικονο­ μικά μέτρα τα οποία -όπως έχω προαναφέρει- συνιστούν την τυΡΑWική

διοίκηση σύμφωνα με τις φιλοσοφικές αξίες της ελληνιστικής αρχαιότη­ τας, βάση της οποίας αξιολογεί τους ηγεμόνες ο Ιωάννης Ζωναράς.

2. Ζωναράς, 707.1-5. 3. Magdalino, Κaiserkritik. 4. Ζωναράς. 708.4-9. 24

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 -1078)

Έπειτα στη συγΥραφή της χρονογραφίας του ο Ζωναράς επηρεά-' στηκε από τις πηγές από τις οποίες άντλησε τις πληροφορίες του5 • Είναι

επόμενο λοιπόν ότι διαβάζοντας τον Ατταλειάτη και τον BpυΈWΙo, ο Ζωναράς απεκόμισε τη χείριστη εντύπωση για τον Μιχαήλ Ζ'. Αυτήν την εντύπωση τη μετέφερε στη χρονογραφία του. Ως εκ τούτου, όταν αντλούμε πληροφορίες για τη βασιλεία του Μιχαήλ Ζ' Δούκα από τον Ζωναρά πρέπει να έχουμε υπόψη ότι διαβάζουμε την κριτική διασκευή του Bρυεwίoυ, του Ατταλειάτη και γενικά προγενέστερων, Το

mo

κραυγαλέο παράδειγμα είναι η φράση του Ζωναρά ότι τών μέντοι βαρ­

βάρων την έώαν ληιζομένων καί οϊς εντύχοιεν εργον τιθεμένων μαχαίρας φεύγοντες οί Ά.σιανοί τη Κωνσταντίνου προσήεσαν. Μη

τινος δε προνοουμένου τών κοινη συμφερόντων (δ γαρ βασιλευς περί λόγους ησχολητο καί ίάμβους συντιθέναι προς τού Ψελλού

έδιδάσκετο), σιτοδεία τους έν τfι πόλει έπίεζεν6. Αυτό όμως δεν αποτελεί παρά μια διασκευή του Ζωναρά σε μια πολύ αρνητικά διακεί­ μενη πηγή προς τον Μιχαήλ, τη συνέχεια του Σκυλίτζη, όπου αναφέ­ ρεται ότι την ώρα που επιτίθονταν οι εχθροί δ Μιχαηλ τη ματαία και

άνονήτω περι λόγους σπουδη και τφ ίαμβ(ζειν και άναπαίστους

συντιθέναι ... 7 Πέραν τούτων, ένας τρίτος λόγος για τον οποίον οι μνείες για τον

Μιχαήλ Ζ' πρέπει να αντιμετωπίζονται με εmφύλαξη, αφορά στο ότι γε­ νικά το ιστορικό έργο του Ζωναρά χαρακτηρίζεται από μια ελαφρότητα8 , για να μην πω από μια κουτσομπολίστικη διάθεση. Με αυτό ΕWOώ ότι ο Ζωναράς αφήνει να παρισφρύει έντονα μέσα στο κείμενό του όχι κριτι­

κή διάθεση αλλά συναίσθημα. Για παράδειγμα μοιάζει να απευθύνεται στα πιο χαμερπή ανθρώπινα ένστικτα όταν παρουσιάζει ως κατάντια το γεγονός ότι ενώ ο «βάρβαρος» Άλπ-Αρσλάν τίμησε τον αιχμάλω­ το Ρωμανό τούτον οί συμφυλέται άπηνώς οίκτίστω θανάτω πα­ ρέδωκαν, ή είναι χαρακτηριστική η περιπαικτική ενασχόλησή του με

5. Magdalino, Kaiserkritik, 331-332. 6.

Ζωναράς,

7.

Συνεχ. Σιcυλ.,

714.9-14. 171.6-8.

8.Hunger, Λογοτεχνία, 249.

25

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

τα παρωνύμια, όπως αυτό του NΙΙCΗφoρίτζη 9 ή αυτό του αυτοκράτορα όπου αναφέρει: Σίτου δε γενομένης ένδείας έν ταις ήμέραις τού βα­ σιλέως τούτου, ωστε μη δλον μέδιμνον εΙς νόμισμα άποδίδοσθαι,

ι:1λλα παρα πινάκιον, εΙς έπώνυμον τφ βασιλεί το κοινον δυστύ­ χημα έχρημάτισεν, ώς και μέχρι τούδε οϋτω καλείσθαι τούτον τον

ανακτα, ού γαρ τις αλλως Υνωριεί τούτον εΙ μη τον Παραπινάκιον εΙποι 10.

β) Ο Μιχαήλ Α τταλειάτης

. .

.'

.:.....

Ο ΜιχαήλΑτταλειάτηςήταν έγκριτοςνομικόςτου 1100 αιώνα. Είναι

άγνωστη η χρονολογία γέννησής του,· αλλά υπολογίζεται ότι πρέπει να γΕWΉθηκ:ε τη δεκαετία του 1020. Η γενέτειρά του ήταν μάλλον η Κωνσταντινούπολη ή η Αττάλεια. Ως κριτής, δίκαστ/ς δηλαδή, ανήκε στην άρχουσα τάξη και ως εκ τούτου είχε μεγάλη οικονομικήεmφάνεια. Κατείχε κτήματα στη Ραιδεστό και τη Σηλυβρία~ Σημαvnκή περιουσία πρέπει να διέθετε και στην Κωνσταντινούπολη αφουστα 1077 ίδρυσε μονή σ' αυτήν. Το πότε απεβίωσε είναι άγνωστο αλλά ωςtennίnus ante

quem τίθεται το 1085. Ο Ατταλειάτης έγραψε ιστορία η οποία αναφέρε­ ται στα γεγονότα από το 1034 έως το 1079/8011. Ήρωας του έργου του ήταν ο Νικηφόρος Βοτανειάτης. Το στοιχείο αυτό είναι πολύ σημαντικό

γιατί καθορίζει την οπτική μέσα από την οποία αυτός ο σοβαρός και ακριβής ιστορικός βλέπει τα γεγονότα Ι 2. Έτσι, από την άλλη πλευρά

ο Μιχαήλ Ζ' μοιάζει να είναι ο αληθινός «αντι-ήρωας» του έργου του Ατταλειάτη 13. 9.Ζωναράς,707.1Ο-13.

ΙΟ.Ζωναράς,712.13-17.

Hunger, Λογοτεχνία, 20 1-210 ε~εί καιη σχετική βιβλιογραφία. Πολύ σημαντική κρίνεται η μελέτη των Κazhdan- Frank1in για τον Ατταλειάτη και το έργο του. Βλ. Studies Κazhdan- Frank1in, Studies, 23-86. 11.

Για όλn. αυτά βλ.

12. Kazhdan- Constable, People, 156-157. 13. Κazhdan- Franklin, Studies, 36 The true "antihero" οι Attaleiates' History is

Michael VII, the immediate predecessor οι Nicephorus 26

Botαneiates, and

with him

ΜΙΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ (1071

-1078)

Ειδικά σε ό,τι αφορά την περίοδο της βασιλείας του Μιχαήλ Ζ', ο Ατταλειάτης μοιάζει να μην είναι καθόλου αντικειμενικός και να ερμη­

νεύει τα γεγονότα με τέτοιο τρόπο ώστε να εξάγεται το συμπέρασμα ότι ο Βοτανειάτης Ι4 δεν ανέτρεψε με τη στάση του μια νόμιμη δυναστεία, αυτή των Δουκών, αλλά ως σωτήρας ήρθε να σώσει την αγία αυτοκρα­ τορία από τα χέρια ενός ανίκανου αυτοκράτορα που θα την οδηΎού­ σε στην κατάρρευση. Συνεπώς για να ποδηγετήσει τον αναγνώστη του στο συμπέρασμα αυτό, φροντίζει να σκιαγραφήσει με όσο πιο μελανά

χρώματα τη διακυβέρνηση του Μιχαήλ. Εmπλέον, ο Aτταλεtάτης έχει ακόμη ένα σοβαρό λόγο να τα βάζει με τον αυτόκράτορα Μιχαήλ Ζ' και

ιδιαίτερα με το λογοθέτη του δρόμου, γνωστό ως NΙ1Cηφoρίτζη. Τα με­ ταρρυθμιστικά οικονομικά μέτρα του NΙ1Cηφoρίτζη, φαίνεται ότι έθιξαν τα συμφέροντα του ιστορικού και γι' αυτό φροντίζει να παρουσιάσει μέσα από ένα αρνητικό πρίσμα, όχι μόνο την εξωτερική πολιτική του Μιχαήλ, αλλά και την εσωτερική διακυβέρνηση. Ο Ατταλειάτης όμως

είναι τόσο απροκάλυπτα συναισθηματικός, που δεν μπορεί να κρύψει το γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις δεν παρουσιάζει τα γεγονότα, τα , ερμηνευει.

Βλέπουμε για παράδεΙΎμα ότι προσπαθεί να σπιλώσει τη φήμη του Νικηφορίτζη αναφέροντας ότι ο πατέρας του Μιχαήλ, Κωνσταντίνος Δούκας, τον· απέπεμψε στέλνοντάς τον ως δούκα στην Αντιόχεια 15.

Ήταν όμως αυτό μια δυσμενής μετάθεση; Είναι κανόνας πως η από­ μάκρυνση από τα ανάκτορα σήμαινε υποβάθμιση. Ωστόσο, υπήρχαν

και περιπτώσεις όπου οι αυτοκράτορες διόριζαν δούκες πολύ ικανούς αξιωματούχου ς σε επαρχίες ή πόλεις με ιδιαίτερη σημασία για την αυ­

τοκρατορία. Αντίστοιχο παράδεΙΎμα αποτελεί ο Ευμάθιος Φιλοκάλης που στάλθηκε στην Κύπρο επί Αλεξίου Κομνηνού. Ο σπουδαίος αυτός

Attaleiates simply ignores the normal scale ΟΙ virtues. His two main qualities and his incompetence αΙ running the country αnd his indi!ference to the late ΟΙ his people. 14. Πρέπει να τονιστεί εμφατικά ότι ο Απαλειάτης αφιέρωσε την Ιστορία του στον αγαπημένο του αυτοκράτορα Νικηφόρο Βοτανειάτη. Βλ. Ατταλειάτης, 3-6 ... τη ση φιλανθρωπία καΙ φιλοχρίστω σπουδη άναφέρω και άνατίθημι ... 15. Απαλειάτης, 180.19-181.10. 27

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

στρατηγός είχε σταλεί για να αντιμετωπίσει τις αυτονομιστικές τάσεις

των Κυπρίων και τους εξωτερικούς εχθρούς που απειλούσαν το νησί. Η μετάθεσή του δεν σήμαινε ότι έχασε την εύνοια του αυτόκράτορα, αλλά

ότι ο αυτοκράτορας αξιοποίησε έναν ικανό αξιωματούχο προς όφελος του κράτους. Εmπλέον και ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Ζ' έστειλε έναν από

τους mo ικανούς στρατηγούς του, τον Ισαάκιο Κομνηνό, ως δούκα στην Αντιόχεια, όπως θα δούμε αναλυτικά

mo

κάτω. Έτσι, φαίνεται ότι και

ο Κωνσταντίνος Ι' θέλησε να αξιοποιήσει τον Νικηφορίτζη στελνοντάς τον σε μια

-

από κάθε άποψη

- πολύ

σημαντική πόλη της αυτοκρατο­

ρίας, την Αντιόχεια. Η μετάθεση βέβαια δεν ήταν κάτι θετικό γι' αυτόν

που υφίστατο την απομάκρυνση από την πρωτεύουσα, ήταν όμως θετι­ κή ενέργεια για την αποτελεσματική διοίκηση του κράτους Σ' ένα άλλο σημείο, ο Ατταλειάτης αναφέρει για τον Μιχαήλ: ην γαρ

έκείνος δ ταΙς κάκισταις ύποθημοσυναις ώς άκυβέρνητος κατα­ δουλουμενος έαυτΟν l6 • Ήταν δηλαδή ο αυτοκράτορας ένας άνθρωπος χωρίς πυγμή που σαν ακυβέρνητο καράβι παραδερνόταν δεξιά και αρι­ στερά. Ωστόσο, αυτός ο άβουλος άνθρωπος, μέσα από τον Ατταλειάτη,

φαίνεται κάθε άλλο παρά αγαθός και ανίκανος να αντιμετωπίσει τα συσ­ σωρευμένα προβλήματα. Εmπλέον, η μαθητεία του κοντά στον Ψελλό του ενστάλλαξε πονηριά και ευστροφία. Ο Ατταλειάτης άλλωστε μαρτυ­

ρεί πως όταν ο βασιλιάς έμαθε για την έλευση του αποστάτη Ρουσέλιου προς την Κωνσταντινούπολη, άρχισε να υποψιάζεται μήπως αυτό έχει

οργανωθεί από την παραεξουσία του παλατιού που ήθελε να τον εκθρο­ νίσει και να τον εκτοπίσει από τα πολιτικά πράγματα Ι?

Για τον Ατταλειάτη ο Μιχαήλ δεν ήταν τίποτε περισσότερο από ένας

ανίκανος ηγεμόνας και εmπλέον ένας αδίστακτος τύραwοςlS. Είναι χαρα­ κτηριστικό ότι κρίνει πως εάν ο βυζαντινός αξιωματούχος Μαλέσης είχε

συμβουλεύσει τον αποστάτη Ρουσέλιο να πολεμήσει τον Μιχαήλ και να μην συνδιαλλαγεί μαζί του, αυτό θα αποτελούσε τεκμήριο της γεwαιό-

16. Απαλειάτης. 187.6-8. Για άλλες αρνητικές κρίσεις του Ατταλειάτη βλ. 208.12-14, 213.10-13,243.19,257.18. 17. Απαλειάτης, 186.18-19. 18. Ατταλειάτης, 188.8-10

εί δε και τυραννοκτ6νος έπεθύμει γΕνέσθαι, γενναι6­

τητος το(ιτο πάντως ΤΕκμήριον ...,

212 ...Επραττον

28

τα θεομιση και τυραννικά

...

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ (J071

- 1078)

τητάς του επειδή ήθελε να γλυτώσει με αυτό τον τρόπο την αυτοκραΤΟ ω ρία από τον τύραννο, Προφανώς γενναίο θεωρεί και τον αγαπημένο του Βοτανειάτη, που ανέτρεψε τον Μιχαήλ. Πάντως ο πιο χαρακτηριστικός

τρόπος να μειώνει τον αυτοκράτορα ο ιστορικός αυτός, είναι με το να

ελεεινολογεί και να διεκτραγωδεί την κατάσταση, να παρουσιάζει τα δεινά της αυτοκρατορίας ως απόρροια της αδικίας και της διαβολικής διαχείρησης της εξουσίας από τον Μιχαήλ. Μια αποκαλυπτική mνελιά

σε όλα αυτά βάζει με την αναφορά σε διάφορα παράξενα φαινόμενα τα οποία ερμηνεύει ως οιωνούς της επερχόμενης καταστροφής εξαιτίας

της φρικτής διακυβέρνησης του Μιχαήλ. Το γεγονός για παράδειγμα ότι γεννήθηκε ένα κοτόπουλο με τρία πόδια όπως και οτιδήποτε ξέφευγε

από τα φυσιολογικά πλαίσια ήταν για τους Βυζαντινούς οιωνός, ήταν τις περισσότερες φορές το δαιμονοποιημένο κακό. Ο Ατταλειάτης αν και

δεν είναι δυσειδαίμων και λειτουργεί μάλλον ρασιοναλιστικά για την εποχή του, φαινεται να χρησιμοποιεί όλες αυτές τις δυσειδαιμονίες για σκοπούς προπαγάνδ ας Ι9. Η λογική του είναι να αοριστολογεί και να εξφενδονίζει ύβρεις και κα­ τηγορίες στον Μιχαήλ. Όπως εύστοχα παρατηρούν οι Kazhdan- Franklin

Attαleiαtes

Jills his

nαπαtίνe with

such episodes,

αnd

reinforces them with regulαr verhαl αssαults on Michαel's chαrαcter αnd αbilities. But these αssαults tend to be conducted in νε1}' generαl terms; Attαleiαtes rarely bothers to discuss αny speciJic quαlity, αny individuαl feαture of Michαel generαl turpitude 20• Όντως, ο Ατταλειάτης προπαγανδίζει χωρίς να τεκμηριώνει και αυτό είναι κάτι που θα έπρεπε να προβλημα­ τίσει τους σύγχρονους μελετητές που έσπευσαν να στηρίξουν την αρ­ νητική τους εικόνα για τον αυτοκράτορα Μιχαήλ, στις αναφορές του

,

,

ιστορικου αυτου.

Θα ήθελα να κλείσω τα σχετικά με τον Ατταλειάτη, παραθέτοντας το τελικό του συμπέρασμα για τη βασιλεία του Μιχαήλ. Το πιο κάτω απόσπασμα πρέπει να είναι πάντα στο μυαλό μας όταν αντλούμε πλη­ ροφορίες από τον Ατταλειάτη για γεγονότα που έλαβαν χώρα την εποχή

19. Για όλα αυτά βλ. ΑπαΛ.ειάτης, 21 Ο Κ.ε. 20. Kazhdan- Franklin, Studies, 37.

29

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

της βασιλείας του Μιχαήλ. Γράφει: Τί ουν το έντευθεν; Ήσχαλλον πάντες και εδυσχέραινον και διηνεκώς εποτνιώντο προς τον θεόν, έπιβλέψαι προς την αύτού κληρονομίαν, δια παντος ίκετεύοντες, και προχειρίσασθαι ανδρα αμα μεν και τους τυράννους αύτοΌς

δυνάμενον καθελείν, αμα δε και τάς τύχας τών Ρωμαίων προς το εύθυμότερον επαναγαγειν φρονήσει και γενναιότητι και φιλοτίμω και φιλοίκτω ψυχή. Και μέντοι και τετυχήκασιν ουκ εις μακραν

τών κατα σκοπόν. Προσδεξάμενος γαρ την αιτησιν αύτων ό εν έλέει άμέτρητος κύριος άνίστησιν ανδρα [τον Νικηφόρο Βοτανειάτη]

κρείττονα τής εύχής τών φοβουμένων αύτόν, και τοσούτον εΙς άρετην και μεγαλοφροσύνη ν και γενναιότητα και στρατιωτικην

μεγαλοδοξότητα δσος ό πρώην βασιλεύων εΙς κακίαν και μικρo~

λΟΥίαν και αγενή πολιτείαν διεΥινώσκετο 21 •

γ) ΗΆννα Κομνηνή Η Άwα Κομνηνή22 υπήρξε η μοναδική γυναίκα ιστορικός στο

Βυζάντιο, αν όχι σε ό'λλ> το Μεσαιωνικό κόσμο. Ήταν κόρη του βασι­

λιά Αλεξίου Κομνηνού και στο ιστορικό της έργο, το οποίο ονόμασε «Αλεξιάς» ασχολείται με τα χρόνια της βασtλείας του πατέρα της

1118). Στην

(1081-

πραγματικότητα το κείμενο αυτό αποτελεί ένα εγκώμιο στα

εmτεύγματα -εντός ή εκτός εισαγωγικών- του αυτοκράτορα Αλεξίου. Σε ό,τι μας αφορά, η Άwα Κομνηνή είχε μνηστευθεί όταν ήταν ακόμη πολύ μικρή το γιο του Μιχαήλ Ζ', Κωνσταντίνο 23 • Οι δυό τους επρόκειτο να διαδεχθούν τον Αλέξιο στο θρόνο αν δεν γενιόταν ο αδελφός της Άwας,

Ιωάννης. Στην «Αλεξιάδα» ελάχιστες αναφορές γίνονται στη βασιλεία

21. Απαλειάτης, 212-213. Το

απόλυτο πρότυπο του Απαλειάτη είναι ο Βοτανειάτης.

Κανείς άλλος ηγεμόνας δεν συγκρίνεται στις αρετές με τον Βοτανειάτη, ο οποίος

ανταποκρίνεται πρήρως στο imperίal

ideal

Kazhdan- Franklin, Studies, 38. Υπόνοιες

που θέτει το έργο του Ατταλειάτη. Βλ.

βέβαια έχουν διατυπωθεί για το κατά πόσο

είναι ειλικρινής σ' αυτές του τις θετικές κρίσεις. Βλ.

Kazhdan- Franklin, Studies, 24. 22. Βλ. Hunger, Λογοτεχνία, 225-237 - Buck1er, Cornnena. 23. Για τη γέννηση του Κωνσταντίνου βλ. Ζωναράς, 714.3-7. 30

ΜΙΧΑΗΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ (Ι071

• 1078)

του Μιχαήλ, αλλά από αυτές καταλαβαίνουμε ότι η Άwα εκτιμούσε τον πρώην πεθερό της ως λόγιο24. Οι πληροφορίες που μας δίδει σχετικά με

την καταδίκη του IωάWΗ Ιταλού είναι εξαιρετικά πολύτιμες, γιατί δεί­ χνουν πως χάρη στην αυτοκρατορική πολιτική η κοινωνία μετασχημα­

τίζεται από ανεκτική και «φιλελεύθερη» σε αντιδραστική και συντηρη, τικη.

Φαίνεται όμως ότι η Άwα Κομνηνή επηρεάστηκε σε κάποιο βαθ­ μό από τις άλλες πηγές που 'ΧΡησιμοποίησε και γι' αυτό εmκρίνει τον

Μιχαήλ για τη δυτική εξωτερική πολιτική του, με την οποία θα ασχολη­ θούμε πιο κάτω. Το συνοικέσιο που επιδίωξε ο Μιχαήλ ανάμεσα στο γιο

του Κωνσταντίνο και την κόρη του αρχηγού των Νορμανδών Ροβέρτου Γυισκάρδου, πιστεύει ότι άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου για τις διεκδι­ κήσεις των Νορμανδών στο βυζαντινό θρόνο. Η μομφή της βέβαια δεν

ισοπεδώνει τον αυτοκράτορα, αλλά δείχνει εμφατικά την προσπάθεια της Άwας να είναι αντικειμενική. Συγκεκριμένα τονίζει: Ή δε Ρωμαί

ων έχθρόν [τον Ροβέρτο Γυισκάρδο] τηλικούτον έφ' έαυτης εϊλκυσε πρόφασιν [δηλ. τό συνοικέσιο] δεδωκυία τών άπ' έκείνου πολέμων τοις προς ήμάς κηδος έτερόφυλον τε και βάρβαρον και τα προς

ήμάς άπροσάρμοστον, μάλλον δε άπροσεξία τού τότε κρατούντος Μιχαηλ τού τάς τού γένους σειράς προς τους Δούκας άνάπτοντος.

ΕΙ δε και καθαπτοίμην τινος τών καθ' αΙμα μοι προσηκόντων ( και γαρ καμοι τα προς μητρος έκείθεν καταρρεί), νεμεσάτω μηδείς, την τε γαρ άλήθειαν έξ άπάντων προειλόμην ξεγγράφειν και δσον

έπι τούτω τας έξ άπάντων μέμψεις άνεστειλάμηΥ25. Η Άwα ενδιαφέ­ ρεται να αποσείσει τις ευθύνες από τους ώμους του πατέρα της, ο οποίος δεν μπόρεσε να απόκρούσει τους Νορμανδούς και κανείς δεν ξέρει που

θα έφταναν αν δεν πέθαινε ο Ροβέρτος Γυισκάρδος αιφνιδιαστικά το

108526,

Γενικά η Άwα Κομνηνή, περισσότερο από τους άλλους ιστο­

ρικούς, αν και είναι θιασώτης της αντικειμενικότητας, γράφει πάντοτε

24. Βλ. κεφάλαιο «Η αποκρυστάλλωση μιας ανεκτικής κοινωνίας». 25. Αλεξιάς, Ι, 37.5-14. 26. Πάντως οι Νορμανδοί στις επιδρομές τους στα 1083 είχαν φτάσει μέχρι τη Θεσσαλία βλ. Αλεξιάς, 11, 22-24.6-17. 31

ΑΝΘΟΎΑΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

κρίνοντας τα πράγματα πολύ υποκειμενικά και πάντα μέσα από το φακό του τί ή ποιόν θέλει να προβάλει και ποιόν θέλει να υποβαθμίσει ή να , αμαυρωσει.

δ) Ο Νικηφόρος Βρυέννιος Ο Νικηφόρος Βρυέννιος27 εικάζεται ότι γεννήθηκε περί τα

1080.

Το βέβαιο είναι ότι καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της Ανδριανούπολης. Ήταν γιός ή εγγονός του στασιαστή Νικηφόρου

Βρυεννίου ο οποίος επαναστάτησε ενάντια στον Μιχαήλ Ζ' Δούκα, αλλά συνελήφθηκε από τον Αλέξιο Κομνηνό επί Νικηφόρου Βοτανειάτη. Παντρεύτηκε την κόρη του αυτοκράτορα Αλεξίου Α' Κομνηνού Άν/α

πριν το

1097, μετά το θάνατο του μνηστήρα

της Κωνσταντίνου, γιού του

Μιχαήλ Ζ' και της Μαρίας Αλανής. Υπήρξε πολύτιμος συνεργάτης του Αλεξίου Κομνηνού και mστός στη δυναστεία των Κομνηνών σε βαθμό που σιωπηρά αρνήθηκε να συμμετάσχει στις ραδιουργίες της συζύγου

και της πεθεράς του, για να αναδειχθεί ο ίδιος στο θρόνο και όχι ο νό­ μιμος διάδοχος, Ιωάννης. Βλέπουμε λοιπόν ότι το Βυζάντιο υπήρξε ένα πάνθεον χαρακτήρων, μια mνακοθήκη με τεράστια γκάμα πορτραίτων.

Την ιστορία του την ονόμασε για λόγους μετριοφροσύνης, «Ύλη ιστορίας», υλικό δηλαδή για τη συγγραφή ιστορίας και καταπιάνεται

σε αυτήν κυρίως με τα χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ Ζ' Δούκα. Ο Βρυέννιος δεν είναι απόλυτα αντικειμενικός γιατί πολλές φορές θέλει να

εξωραισει ή και να παραποιήσει γεγονότα για να εξυπηρετήσει κάποιες πολιτικές σκοmμότητες28. Στην πραγματικότητα το έργο του είναι ένα εγκώμιο στον ηρωϊσμό συγκεκριμένων μελών επιφανών οικογενειών, όπως των Κομνηνών και των Βρυεννίων. Οι μάχες και οι πόλεμοι θυμί­ ζουν περιγραφές από την Ηλιάδα. Τα αριστεία τιμής και ηρωϊσμού είναι το ζητούμενο του Βρυεννίου.

27. Γενικά βλ. Hunger, ΛσΥοτεχνία, 217-225. 28. Hunger, ΛσΥοτεχνία 220 -221. 32

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078)

Η αντιμετώπιση του Μιχαήλ Δούκα στο ιστορικό αυτό έργο είναι άκρως περιφρονητική, και σε διάφορα σημεία απροκάλυπτα αρνητική29.

Για παράδειγμα εξηγεί την ενέργεια του καίσαρα Ιωάννη Δούκα να φέ­ ρει τον Νικηφορίτζη στο παλάτι λέγοντας ότι αυτό οφειλόταν στη δια­ πίστωση ότι ο Μιχαήλ ήταν ανίκανος να διοικεί και χρειαζόταν κάποιον να παίρνει αποφάσεις αντ' αυτού 3Ο . Έπειτα, ευθέως αναφέρει: Ύπελθών

ουν οδτος [Νικηφορίτζης] την τού βασιλέως κουφότητα όλον ουν τούτον προς έαυτον έφειλκύσατο 31 • Η ερμηνεία που θα μπορούσε να δοθεί για την αρνητική στάση του Βρυέννιου είναι αρκετά απλή. Κατ' αρχάς ο παππούς ή πατέρας του Νικηφόρου επαναστάτησε κατά του Μιχαήλ, έπειτα η σύζυγός του Άwα Κομνηνή τον θεωρούσε ανίκανο, επειδή έχασε το θρόνο μέσα από τα χέρια του, όταν αυτή και η μητέ­ ρα της είχαν συνομωτήσει κατά του Ιωάννη Β'. Αντίθετα, η Άwα έτρε­

φε μεγάλη αγάπη για τον νεκρό μνηστήρα της και γιο του Μιχαήλ Ζ', Κωνσταντίνο 32 . Η Άwα εκτιμούσε τον Μιχαήλ, όπως θα δούμε αλ/.ού, επειδή ήταν ένας λόγιος αυτοκράτορας. Δεν είναι αφύσικο ο Βρυέννιος να αντιπαθεί τον Μιχαήλ Δούκα, πρώην πεθερό της συζύγου του, αν και για τον ίδιο τον πρώην σύζυγό της είναι πολύ προσεκτικός στις εκφράσεις του. Επειδή το θέμα εμπλέκει τον Αλέξιο Κομνηνό και το πως αντιμετώmσε τον Κωνσταντίνο, ο BρυΈWιoς το αντιμετωπίζει με λεπτότητα 33 . Όλα τα προαναφερθέντα πάντως, αν και άπτονται ζητη­ μάτων πολύ προσωπικών, αποτελούν ικανούς λόγους για τη δημιουρ-

29. Κazhdan- Franklin, Studies, 38 Bryennius' attitude ΙΟ Michae/ is emphatica//y negative. Lίke AJtaleiates he stresses the emperor's simp/emindedness,llippancy, stupidity and ignorance, though he does grant him mora/ probity. Bryennius also notes α number ΟΙ more concrete leatures ΟΙ Michae/'s character: cowardice, indecisiveness, and an ungenerous disinc/ination to reward his genera/s.

30. Βρυέννιος, 143.13-14. 31.

Βρυέννιος,

145.3-4.

Βλ. επίσης Βρυέννιος,

145.15-17

ΜΕίνας [Κωνσταντίνος

Δούκας] δε θεραπεύειν έσπευδε το βασιλέως άμφίγνωμον και γαρ ην έκ δυοίν

τοίν έναντίοιν τούτο συγκείμενον, κουφ6τητος τε και πανουργίας...

32. Polemis, Doukai, 60-63, 62 The two chi/dren were looked upon as the luture ru/ers, αnd their names were included in acclamations. 33. Polemίs, Doukai, 62-63. 33

ΑΝΘΟΥΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

γία αμφιβολιών γύρω από την αξιοπιστία των πληροφοριών και κυρίως των κρίσεων του Νικηφόρου Βρυεννίου για τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ' Δούκα.

ε) Ο Μιχαήλ Ψελλός Ο Μιχαήλ Ψελλό ς34 γεννήθηκε στα

1018

στην Κωνσταντινούπολη

σε μια μεσοαστική οικογένεια. Έδειξε μεγάλο ταλέντο στη μάθη­ ση και διδάχθηκε από μεγάλους διδασκάλους όπως ήταν ο Ιωάννης Μαυρόπους. Από πολύ νωρίς μπήκε στη διοίκηση, ενώ στα

1041

τον

συναντούμε σε κατώτερο αξίωμα στο παλάτι. Ραγδαία αναδείχθηκε σε πιο ψηλές θέσεις, ενώ παράλληλα παρέδιδε μαθήματα. Την επο­ χή του Κωνσταντίνου Μονομάχου έλαβε το αξίωμα του Υπάτου των

Φιλοσόφων που αντιστοιχούσε στον επικεφαλής της «φιλοσοφικής σχολής» του πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης.

Παράλληλα,

μπορούσε να επηρεάζει με τρόπο καταλυτικό τα πολιτικά πράγματα

μέσα από σκοτεινές ίντριγκες και δολοπλοκίες. Μάλιστα την εποχή του αυτοκράτορα Ισαακίου Κομνηνού απέκτησε τόση δυναμη, ώστε

μπόρεσε να πείσει τον αυτοκράτορα να παραιτηθεί, με αφορμή κάποια ασθένειά του, για να ανεβάσει στο θρόνο τον Κωνσταντίνο Δούκα. Η οικογένεια των Δουκών απολάμβανε της εύνοιας του πανίσχυρου αυ­

λικού και χάρη σ' αυτόν και τον καίσαρα Ιωάννη Δούκα όφειλε το θρό­ νο ο Μιχαήλ, αφού μετά τη συνομωσία που εξύφαναν, κατάφεραν να

εξουδετερώσουν τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ' και τη φιλόδοξη μητέρα του Μιχαήλ, Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα. Ο Κωνσταντίνος Δούκας είχε αναθέσει την μόρφωση των παιδιών του στον Ψελλό. Ο αγαπημένος

του Μιχαήλ Δούκας όμως, τον απομάκρυνε από το παλάτι, επειδή λει­ τουργούσε ως κέντρο παραεξουσίας και με τις υποδόρειες ενέργειές

34. Για βιβλιογραφική ενημέρωση σε ότι αφορά τα προσωπογραφικά του Μιχαήλ Ψελλού βλ. Hunger, Λογοτεχνία, 187-201 - Κριαράς, Ψελλός εκεί και περεταίρω βι­ βλιογραφία βλ. επίσης O.D.B, v.3, 1754-1755. 34

ΜΙΧΑΉλ Ζ' ΔΟΥΚΑΣ

(1071 - 1078)

του προκαλούσε πολιτική αστάθεια. Ο Ψελλός πρέπει να πέθανε λίγο μετά.

Όπως παρατηρεί ο Μ.

Angold

ο Ψελλός δέχτηκε κριτικές ως

δάσκαλος του μελλοντικού αυτοκράτορα Μιχαήλ z~ Δούκα. Οι αντίπαλοί του ισχυρίζονταν ότι, εκτός από το ότι ο Ψελλός τον μετέτρεψε σε φιλόσοφο βασιλιά, τον κατέστησε ανίκανο για τη βασιλεία. Η αποτυχία της κυβέρνησης των Δουκάδων αναίρεσε

σε ένα μεγάλο βαθμό τις ιδέες του Ψελλου-'3S. Η δική μου οπτική είναι αρκετά διαφοροποιημένη. α Δούκας κάθε άλλο παρά μαλθακός

έγινε εξαιτίας του ενδιαφέροντός του για τα γράμματα. Αντίθετα, ο Ψελλός εκτός από τα θεωρητικά εφόδια που του έδωσε ώστε να ασκεί με ευστροφία τη διοίκηση, τον εμβολίασε με πονηριά, καχυποψία και μεθοδικότητα στην επίτευξη στόχων.

α Ψελλός ως λόγιος έχει να παρουσιάσει ένα τεράστιο έργο. Εκατοντάδες επιστολές του έχουν σωθεί, λόγοι, ποιήματα, δοκίμια και βεβαίως η μοναδική χρονογραφία του που στην πραγματικότητα από­ τελεί ένα φαινόμενο

unicum

στη βυζαντινή γραμματεία, εξαιτίας του

προσωπικού της χαρακτήρα, που την καθιστούν περισσότερο «τα από­

μνημονεύματα ενός αυλικού» παρά ιστορία. Το έργο του αυτό ξεκινά από την παρουσίασητης βασιλείαςτου ΒασιλείουΒ' Βουργαροκτόνου, Η Χρονογραφία γίνεται αρκετά αναλυτική από την εποχή της βασι­ λείας του Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου και έπειτα. Βέβαια ως φίλος της οικογένειας των Δουκών, ο Ψελλός γίνεται ιδιαίτερα μεροληπτικός υπέρ του Κωνσταντίνου Δούκα και του γιού του Μιχαήλ Ζ'. Εξάλλου, η Χρονογραφία γράφτηκε κατά παραγγελία των Δουκών, Παρά την

αφοσίωσή του στην οικογένεια των Δουκών, ο Ψελλός απομακρύνθη­

κε και στη Χρονογραφίατου δεν γράφει παρά γενικότητες και εγκώμια για τον Μιχαήλ Δούκα36 • Έτσι, τα όσα μας παραδίδει μόνο με πολλή

35. Angold,

Αυτοκρατορία,

Βλ. Συνεχ. Σκυλ.,

182. Η επίκριση προέρχεται από 141.15-16, 152.22-24, 156.7-8, 171.6-10.

τη Συνέχεια Σκυλίτζη.

36. Kazhdan- Franklin, Studies, 37 Psellus, 011 the other hand, writes him α panegyric. "1'et Psellus' laudations are really 110 more specijic than Attaleiates' condemnaΙίοιι ... Πραγματικά αν συγκρίνει κανείς τα εγκώμια και τους πανηγυρικούς που έχει

35

ΑΝΘΟΎΛΛΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΎΣ

επιφύλαξη θα μπορούσαν να γίνουν δεκτά. Στην πορεία θα δούμε πιο ανάγλυφα το βαθμό αξιοπιστίας των πληροφοριών της Χρονογραφίας

για τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ'.

στ) Ο Ιωάννης Σκυλίτζης ή ο συνεχιστής του Ο Ιωάννης Σκυλίτζης 3? γεννήθηκε λίγο αργότερα από τον Μιχαήλ

Ψελλό και πέθανε το πρώτο τέταρτο του

12°

U

αιώνα. Έγραψε ιστορικό

έργο το οποίο ονόμασε «Σύνοψη Ιστοριών» και σ'αυτό ασχολείται με

την περίοδο

811

με

1057. Πρόβλημα

αποτελεί η ταύτιση του συγγραφέα

ενός ιστορικού κειμένου που εκτείνεται από το

1057

ως το

1079, καθώς

άλλοι υποστήριξαν ότι πρόκειται για τον ίδιο τον Ιωάwη Σκυλίτζη και άλλοι για συνεχιστή του 38 • Ωστόσο, θα μπορούσε να ειπωθεί πλεόν, πως είναι γενικά παραδεκτό ότι το κείμενο της Συνέχειας του Σκυλίτζη γρά­ φτηκε από τον ίδιο. Ο Σκυλίτζης υπήρξε ένας ιστορικός που προσπάθησε να δει κριτικά

τις βασ1λείες των αυτοκρατόρων αλλά να μην μεροληπτεί. Όπως πα­ ρατηρεί ο Η.

Hunger

τις υποσχέσεις που δίνει στο προοίμιό του ο

Σκυλίτζης μπόρεσε να τις τηρήσει μόνο εν μέρει 39 . Η αξία του έρ­ γου του έγκειται στο ότι μας διασώζει πλούτο πληροφοριών. Οι κρίσεις του όμως για τον Μιχαήλ Ζ', που μας ενδιαφέρει εδώ, είναι αρνητικό­ τατες και με εξαίρεση τον Ατταλειάτη, θα λέγαμε ότι είναι ίσως ο

mo

επικριτικός από τους ιστορικούς που αναφέρονται στη βασιλεία του4Ο • γράψει ο Ψελλός με αυτό το τμήμα της ιστορίαςτου, αντιλαμβάνεταιότι ο συγγραφέας απλά ήθελε να εκθειάσειτον Μιχαήλ Ζ', χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κάποια πράγματα που αναφέρει δεν έχουν πυρήνα αληθείας, ή ότι δεν ίσχυαν, όσο υπερβολικά κι αν διατυπώνονται.Βλ.

Chamberlain, Τheory.

37. Βλ. Hunger, Λογοτεχνία, 210-2] 6. 38. Για τη συζήτηση γύρω από αυτό το θέμα βλ. την εισαγωγή του εκδότη του κειμέ­ νου Ε. Τσολάκη, Συνεχ. Σκυλ., 76-99. Επίσης βλ. Hunger, Λογοτεχνία, 213-214. . 39. Hunger, Λογοτεχνία, 212. 40. Κάποιες σκληρές μνείες του βλ. Συνεχ. Σκυλ. 157.22-24 ...μη εχων Υcφ φύσιν διαΥνωστικην και έ'ξιν διακριτικην και έΥρηΥορυίαν πάν το προσταττόμενον

36

ΜΙΧΑΉΛ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078)

Δυστυχώς αγνοούμε τα πάντα για τη ζωή του κι έτσι αδυνατούμε να συμπεράνουμε αν τα κίνητρα αυτής της κριτικής πηγάζουν από προσω­ πικές του κρίσεις ή υπαγορεύθηκαν από συγκεκριμένα γεγονότα όπως μια δυσμενή μετάθεση Κ.Ο.Κ. Βέβαια η εντύπωσή που δίνεται, είναι ότι ο Σκυλίτζης πάσχει από ένα αντίστοιχο σύνδρομο με αυτό του Ιωάννη Ζωναρά. Ο Σκυλίτζης είναι θιασώτης της Μακεδονικής δυναστεί ας41,

μιας δυναστείας που ακολούθησε φιλοπόλεμη στρατηγική -με επιτυχία βέβαια- και αντιμετώπισε τους εχθρούς δυναμικά. Ο Σκυλίτζης φαίνεται να ευνοεί τέτοιου είδους πολιτικές και να μη δίνει σημασία σε άλλου είδους επιτεύγματα σε τομείς όπως η παιδεία και ο πολιτισμός. Γι' αυ­ τόν η σύγκριση με το πρότυπό του, τη Μακεδονική δυναστεία, είναι , αναποφευκτη.

Έξαλλος δηλώνει πως την ώρα που επιτίθονταν οι εχθροί και ο λαός πεινούσε, ο Μιχαήλ τη ματαία και αΥονήτω περι λόγους σπουδη

και τφ ίαμβίζειν και αναπαίστους συΥτιθέναι ... 42 • Το χωρίο αυτό δεν μπορεί παρά να έχει ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης. Δείχνει βέβαια ξεκάθαρα την επίκριση του ιστορικού προς τον βασιλιά, που δεν έλαβε δυναμικά μετρα εναντίον των δεινών που ταλάνιζαν την αυτοκρατορία,

όπως ίσως θα λάμβανε ένας Μακεδόνας αυτοκράτορας, αλλά δείχνει στην πραγματικότητα και μια υποτίμηση για την πνευματική δημιουρ­ γία. Ο Σκυλίτζης, ως άτομο με νομική παιδεία δεν φαίνεται να υποτιμά τα γράμματα γενικά, αλλά τον τομέα εκείνο της γνώσης που δεν έχει πρακτική χρησιμότητα. Έτσι, με μια πολύ πρόχειρη ανάλυση, συμπε­

ραίνουμε ότι και ο Σκυλίτζης βλέπει τα πράγματα από μια ιδιαίτερη οπτική γωνία και δεν είναι απαλλαγμένος από τις έντονες απόψεις που έχει για το πως είναι το πρότυπο ενός ικανού αυτοκράτορα. Ο Σκυλίτζης

εμφορείται από τα δικά του πιστεύω τα οποία δεν χαλιναγωγεί και τε­

λικά αφήνει να εμφιλοχωρούν στο κείμενό του μέσα σε πολύ δηκτικά σχόλια. Σε αυτά τα σχόλια φαίνεται η δική του συντηρητική οπτική παρ α τού Νικηφόρου έποίει ωσπερ άνδράποδον,

170.5-6, 171.2-10. Όπως παρα­ τ/ρούν και οι Kazhdan- Franklin, Studies, 37 The Cοntίnιιator ο[ Skylitze.~ paints an even blacker picture ο[ Michael VII. 41. Hunger, Λογοτεχνία, 212 42.

Συνεχ. Σκυλ.

171.6-8 - Leib, Doukas, 180. 37

ΑΝΘΟΥΛΑΗΣ Α. ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ

των πραγμάτων που αξιολογεί ασυνείδητα, ανάλογα με τα πολεμικά επιτεύγματά του τον κάθε ηγεμόνα και όχι ανάλογα με τη συνολική προσφορά του. Πέρα όμως απ' όλα αυτά που αποτελούν προβληματι­

σμούς και εικασίες, το βέβαιο είναι ότι ο Σκυλίτζης σε ό,τι αφορά την εποχή που μας απασχολεί, αντιγράφει πολύ συχνά τον Ατταλειάτη και προφανώς ενστερνίζεται τις κρίσεις του 43 •

ζ) Ο Ματθαίος Εδέσσης Ο Ματθαίος Εδέσσης ήταν Αρμένιος ιερέας της Έδεσσας. Έζησε, άγνωστο για πόσο, τον πρώιμο

120

αιώνα. Το εκτενές χρονικό του

περιγράφει με λεπτομέρειες τα γεγονότα από το

952

έως το

1136.

Ο

Ματθαίος, δηλώνει ότι γι' αυτά που αναφέρει χρησιμοποίησε γραπτές

και προφορικές πηγές, τις οποίες όμως δεν κατονομάζει. Όπως πολλοί Αρμένιοι, έτσι και ο Ματθαίος, βλέπουν τα γεγονότα από τη δική τους ιδιαίτερη οπτική γωνία και η οποία έχει να κάνει -για παράδειγμα- με το

πώς οι αυτοκράτορες αντιμετώπιζαν την αρμενική κοινότητα και πόση

ανοχή έδειχναν στην ετεροδοξία της44. Η ιστορία του είναι συνοπτική και σε ό,τι αφορά τη βασιλεία του

Μιχαήλ Ι' δεν είναι χρωματισμένη με αξιολογικές κρίσεις. Το κείμενο

του Ματθαίου Εδέσσης έχει χαρακτήρα περισσότερο πληροφοριακό. Αναφέρει πολύ γενικά ότι ο Μιχαήλ ήταν καλός και είχε όλες τις χρι­ στιανικές αρετές. Ήταν φιλάνθρωπος αφού υποστήριζε τις χήρες και

τα ορφανά. Έζησε σε πολύ μεγάλη αγιότητα 45 • Η άποψή του για τον Μιχαήλ και τα προσωπογραφικά στοιχεία που μας παρέχει, με δεδομένη πάντα την αοριστία και την αμφισβητίσημη ακρίβειά τους, είναι ανεπι­ φύλακτα θετικά.

43 ο Leib, Doukas, 1800 440 Badenas, Αίρεση, 1040 45. Ματθαίος Εδέσσης, 177-178 Ce prince etait bon, orne de toutes les vertues chretiennes et d' une eclαtαnte saintete. 11 ressemblait en tout ά ses αnciens et pieux predecesseurs. Il brίllait par IΌrthοdΟΧίe de sa {οί et fut le pere des orphelins et le defenseur des veuves... ίl νίναίι dαns lα plus grαnde sαintete. 38

ΜΙΧΑΗΑ Ζ' ΔΟΎΚΑΣ

(1071 - 1078)

η) Συμπεράσματα Στο κεφάλαιο αυτό έγινε προσπάθεια να εξεταστεί κριτικά ο κάθε αξιόλογος ιστορικός που έχει ασχοληθεί με τη βασιλεία του Μιχαήλ Ι' και η οπτική γωνία από την οποία βλέπει τα πράγματα. Όπως έχει φανεί, για διαφορετικούς λόγους ο καθένας, είναι γενικά αρνητικοί απέναντι στον εν λόγω αυτοκράτορα. Αυτό βέβαια προκύπτει από το γεγονός ότι σκιαγραφούν με τα δικά τους κριτήρια, συναισθήματα, ακόμη και σκοπιμότητες την προσωπικότητα του βασιλιά αυτού. Η αρνητική τους οπτική πυροδότησε μια διαδικασία ακύρωσης του έργου του Μιχαήλ,

αφού οι σύγχρονοί μας ιστορικοί, ακολουθώντας την υποκειμενική οπτική των πηγών, έγιναν βασιλικότεροι του βασιλέως και δεν συγκρα­ τήθηκαν καθόλου στο συναγωνισμό αμαύρωσης της εικόνας του. Όπως είδαμε

mo πάνω

και όπως θα δούμε σε σποραδικές αναφορές πιο κάτω,

οι σύγχρονοι μελετητές εmδόθηκαν σε χαρακτηρισμούς τέτοιους που απάδουν από τα πλαίσια της δεοντολογίας του ιστορικού και της επιστη­

μονικής μεθοδολογίας της ιστορίας που απαιτεί ηmότητα και αποστα­ σιοποίηση. Έτσι φτάσαμε στο σημείο, ακολουθώντας άκριτα τις πηγές, να μηδενίσουμε εντελώς τις προσπάθειες του Μιχαήλ, που η μοίρα τον ανέβασε στο θρόνο σε μια κρίσιμη για την αυτοκρατορία εποχή. Τα γε­

γονότα έχουν χαθεί πίσω από την υπεραπλούστευση της συνολικά αρ­ νητικής τοποθέτησης και της απόλυτα μελανής εικόνας του πορτραίτου του Μιχαήλ. Έχει φανεί σ' αυτό το κεφάλαιο ότι οι πηγές που παρέσυραν και

τους βυζαντινολόγους, περιγράφουν τα γεγονότα διαστρεβλωμένα ή

τουλάχιστον χρωματισμένα μέσα από τον υποκειμενικό φακό του κάθε Βυζαντινού ιστορικού. Έτσι, άνθρωποι του

20°\)

αιώνα υιοθέτησαν και

ενστερνίστηκαν πλήρως τη γνώμη ανθρώπων με ιδιαίτερα συμφεροντο­

λογική νοοτροπία, με ικανότητα στο να παραμορφώνουν την αλήθεια

ανάλογα με τις σκοπιμότητές τους, ανθρώπων που δαιμονοποιούσαν τον Μιχαήλ επειδή γεννήθηκε κατά την περίοδο της βασιλείας του ένα κοτό­ πουλο με τρία πόδια!46 Στη μελέτη αυτή θα προσπαθήσουμε να δούμε τα

γεγονότα καθ' αυτά, αποχρωματισμένα, αντιμετοπίζοντας κριτικά τον διαστρεβλωτικό φακό της κάθε πηγής.

46. Για τις τερατογεννήσεις και γενικά τις δυσειδαιμονίες που χρησιμοποιεί ο Απαλειάτης βλ. Απαλειάτης, 21 Ο 1