Χρόνος και ιστορία. Κριτική του στιγμιαίου και του συνεχούς

Έ δ ι κ τ α της Ίνδίκτου - 3

Χρόνος και Ι σ τ ο ρ ί α

Έδικτα

της

Ίνδίκτου

Ε υ θ ύ ν η Σειράς: Δημήτρης Ά ρ μ ά ο ς Ή σειρά ακολουθεί ϊδιο ενιαίο ορθογραφικό σύστημα

ISBN:

960-518-144-4

C o p y r i g h t © y i à τ η ν ε λ λ η ν ι κ ή γ λ ώ σ σ α , 2 0 0 3 , « " Ι ν δ ι κ τ ο ς » Α.Ε.

«ΙΝΔΙΚΤΟΣ» Α Ν ω Ν Υ Μ Ο Σ Ε Κ Δ Ο Τ Ι Κ Η Ε Τ Α Ι Ρ Ε Ι Α Καλλιδρομίου 64, 114 73 'Αθήνα* τ η λ . 210.88.38.007· e-mail: indiktostsindiktos.gr

Giorgio Agamben ΧΡΟΝΟΣ KAI Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α Κριτική τ ο υ Σ τ ι γ μ ι α ί ο υ και τ ο υ Συνεχοϋς Π ρ ο λ ό γ ι σ μ α , Μ ε τ ά φ ρ α σ η και Σ η μ ε ι ώ σ ε ι ς

Δημήτρης Άρμάος

Επίμετρο:

ΔΥΟ

ΠΑΡΕΜΒΑςΕΙς

Ηρακλής Δ. Λογοθέτης & 'Ανδρέας Χριστινίδης

ΙΝΔΙΚΤΟΣ

Αντι Π ρ ο λ ό γ ο υ

Σ

ΤΗ χορεία στοχαστών π ο ύ άναυέωσαν δραστικά τήυ εικόνα της φιλοσοφικής σκέψης στη σύγχρονη 'Ιταλία, κοντά στους Nor-

berto Bobbio (γεν. 1909) και Gianni Vattimo (γεν. 1936), κείμενα των οποίων διαθέτει πλέον τ ό ελληνικό άναγνωστικό κοινό, καί σε λι-

γ ο σ τ ο ύ ς ά λ λ ο υ ς π ο υ παραμένουν αμετάφραστοι στη γ λ ώ σ σ α μας, εχει τ η θέση τ ο υ και ό νεότερος Giorgio Agamben (γεννημένος στη Ρώμη τ ό 1942), επιβλητική σήμερα φυσιογνωμία τής φιλοσοφικής σκέψης στή διπλανή χώρα και στόν ευρωπαϊκό χώρο γενικότερα, καθηγητής φιλοσοφίας σ τ ό Πανεπιστήμιο τής Βερόνας, π ο ύ σεμνύνεται νά προβάλλει ώς κύριο εργο τ ο υ τήν ιταλική έκδοση 'Απάντων (Opere complete) τ ο ΰ Walter Benjamin (l892-1940). Πλάι σ τ ή ν π λ ο ύ σ ι α αρθρογραφία τ ο υ (ΐ964 κ.έξ.) μπορούμε εδώ νά σημειώσουμε τους τ ί τ λ ο υ ς αυτοτελών δημοσιευμάτων του, τ α όποια κίνησαν διεθνώς διαλόγους π ο ύ ανοίγονται ολοένα και περισσότερο: Ό "Ανθρωπος χωρίς Περιεχόμενο (L'Uomo senza contenuto, Milano 1970), Οϊκοι [με τ ή σημασία: « Δ ώ μ α τ α / Σ τ ρ ο φ έ ς » ] ; Ή Λέξη και τό Φάντασμα στή Δυτική Κουλτούρα (Stanze: La Parola e il fantasma nella cultura occidentale, Torino 1977), Παιδική 'Ηλικία καί 'Ιστορία: Καταστροφή τής 'Εμπειρίας και Ανάδυση τής 'Ιστορίας {infanzia e storia: Distruzione del tempo e origine della storia, Torino 1978· έπαυξ. εκδ. 200l), Tò Γλωσσικό Ιδίωμα καί ό Θάνατος: "Ενα Σεμινάριο πάνω στον Τόπο τής Αρνητικότητας (// Linguaggio e la morte: Un seminario sul luogo della negatività, Torino 1982), Tò Τέλος τής Σκέψης (La Fine del pensiero, Paris 1982), Ιδέα τής Πεζογραφίας (Idea della prosa, Milano 1985), Ή Κοινότητα πού έρχεται (La Comunità che viene, Torino 1990), Μπάρτλμπι: Ή Συνταγή τής Δημιουργίας (μαΟ μέ τόν Gilles Deleuze, Bartleby: La Formula della creazione. Macerata 1993), Homo Sacer [Ιερός Άνθρωπος]: Ή 'Υπέρτατη Εξουσία καί ή Ζωή Fυμνή (Homo Sacer: H Potere sovrano e la nuda vita [/], Torino 1995), Μέσα άνευ Πέρατος: Σημειώσεις για τήν Πολιτική (Mezzi senza fine: Note sulla politica, Torino 1996), 'Ιταλικές Κατηγορίες: Σπουδές Ποιητικής (Categorie italiane: Studi di poetica.

Venezia 1996), "Ο ,τι άπομένει άπό το "Αουσβιτς: Τό Άρχεΐο και ό Μάρτυς (Quel che resta di Auschwitz: L'Archivio e il testimone [Homo Sacer Ili ], Torino 1998), Ό 'Επίλοιπος Χρόνος: "Eva Σχόλιο στην Προς Ρωμαίους Επιστολή (11 Tempo che resta: Un commento alla Lettera ai romani, Torino 2000), Tò 'Ανοιχτό Πεδίο (L'Aperto, Torino 2002). Ή ιδιαιτερότητα τ ο ϋ Agannben ώς στοχαστή μπορεί νά οριστεί βάσει της πνευματικής συνισταμένης του, ό π ο υ συναντιούνται και συνεργάζονται ή έθνολογία, ή πολιτική φιλοσοφία, ή αισθητική, ή γ λ ω σ σ ο λ ο γ ί α και ή ψυχανάλυση — π ο λ λ ά π ρ ά γ μ α τ α έπομένως. Ά λ λ ά στό σύνολο τους υπηρετοΰν μιά κεντρική μέριμνα, ενα μονιμότερο θέμα: τόν άνθρωπο ώς δυναμική μέσα στήν κοινωνία. Ή άνθ ρ ω π ο λ ο γ ί α τ ο υ Agamben, ό π ο υ ό ν τ ο λ ο γ ί α καί πολιτική συνδυάζονται άδιαχώριστα, εξετάζει σταθερά τους όρους άνάδυσης ένός δυνατοΰ υποκειμένου τής ιστορίας, βάσει δύο θεμελιωδών διαστάσεων, της βούλησης και τής επιθυμίας. Ύ π ' α υ τ ό τ ό πρίσμα, ή κοινότητα π ο ύ ερχεται δεν είναι παρά ή ττολ^ς ολων τών ένενεργεία δυνάμεων, όπως αύτές α π ο κ α λ ύ π τ ο ν τ α ι Ιδίως μέσα στις χρήσεις τής γ λ ώ σ σ α ς , ά λ λ ά και μέσα στά «μοναδικά» συμβάντα ή στις έπαναλήψεις, ώς μοναδική διέξοδος στήν κυρίαρχη, πλήν άτελέσφορη, πολιτική δομή, τ ό κράτος τών νεότερων χρόνων. Μέθοδος, ή άνατροπή εννοιών: ή εύττορία στή θέση τής άττορίας—

μιά νέα λοι-

πόν ήθική. Τ ό «μεθοδολογικό» δοκίμιο «Χρόνος και Μστορία» προέρχεται ά π ό τ ή σ υ λ λ ο γ ή τ ο υ Agamben Παιδική 'Ηλικία καί Ιστορία (Torino: Einaudi , 1978, σσ. 89-107), ό π ο υ συγκεντρώνονται μελέτες τ ο υ π ά ν ω σ τ ό νόημα τής εμπειρίας γ ι ά τόν σ ύ γ χρονο άνθρωπο και στήν Ικανότητά τ ο υ νά τήν κατακτήσει, έκβάλλοντας σε ενα γενικό θεώρημα άναπαρθενισμού π ο ύ θά μπορούσαμε νά άποκαλέσουμε «θεωρία της παιδικότητας / παιδικής ήλικίας». Βεβαίως, τ ά δοκίμια τ ο ϋ βιβλίου παρουσιάζουν αύτοτέλεια, καί ώς έκτούτου σ τ ό «Χρόνος καί Ιστορία» — π ο λ ύ έντιμο και πολ ύ εύχάριστο ε ξ ά λ λ ο υ ανάγνωσμα, εποπτικό μες στή συνοπτικότ η τ ά τ ο υ καί γραμμένο μέ νεανική ά π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό τ η τ α — δέν γίνεται αισθητή κάποια ανάγκη α ν α γ ω γ ή ς σ τ ά υ π ό λ ο ι π α : εδώ ό 'Ιταλός στοχαστής επιχειρεί μιά γ ρ ή γ ο ρ η άναδρομή στις άντιλή-

ψεις τ ο ΰ δυτικοϋ πολιτισμού y i à τ ό χρόνο της Ιστορίας α π ό την αρχαιότητα ώς σήμερα, σταθμεύοντας σε κείμενα cardinalia των σημαντικότερων φάσεων, ά λ λ ά με επισημάνσεις τοΰ θρησκειολόγου Henri-Charles Puech (1902-1986) στην αφετηρία, για νά καταλήξει σε συμπεράσματα π ο ύ συνεχίζουν νά παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον σήμερα, μετά άπό αρκετά χρόνια προόδου στίς συναφείς ζυμώσεις. Τ ό δοκίμιο τ ο υ Agamben δημοσιεύεται άκριβώς yi' α ύ τ ό τώρα, ά λ λ α ή μετάφρασή τ ο υ είναι κοντά είκοσι ετών: εΐχε εκπονηθεί ά π ό εναν φοιτητή της φιλολογίας (τοΰ τ ό είχε γνωρίσει ό Armando Gnisci, καθηγητής της συγκριτικής φιλολογίας, περιλαμβάνοντάς τ ο στήν υ λ η μελέτης τ ο ΰ άντικειμένου τ ο υ — γενικά, όχι «σκουπίδια»), εναν άνθρωπο π ο ύ νοιαζόταν ο ύ τ ω ς ή ά λ λ ω ς γ ι ά τ ά υλικά στήριξης τ ο ΰ κλάδου τ ο υ σ τ ό πολυσχιδές διδακτικό τ ο υ εργο, και ήταν ή εποχή π ο υ μιά παροδική π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α είχε ξεχωρίσει ώρες άπό τό πρόγραμμα της Μέσης Εκπαιδευτικής Βαθμίδας μας γιά νά διδαχτεί τ ό μάθημα « Ε ι σ α γ ω γ ή στις Ιστορικές Σπουδές». Τ ό ειδικό ενδιαφέρον π ο ύ παρουσίαζε τ ό κείμενο τ ο ΰ Agamben γ ι ά τούς άσχολούμενους με τήν ιστορία είχε νά κάνει μέ τήν «εξωτερική» τ ο υ έστίαση: οΐ οικείες θεωρίες των ιστορικών, τών άρχαιολόγων, τών γεωγράφων γιά τ ό χρόνο άπουσιάζουν εντελώς (παρακάμπτεται εμφατικά λ.χ. άκόμα και ή «μακρά διάρκεια» τ ο ΰ Fernand Braudel)· εκείνο π ο ύ παρακολουθείται εδώ είναι ή ματιά της φιλοσοφίας πάνω στήν Ιστορία, ώς συνάρτηση τής χρονικότητας. Σ τ ά μέσα τής δεκαετίας τ ο ΰ '80, μάλλον, τ ό μάθημα εξαφανίστηκε άπό τ ό ελληνικό άναλυτικό πρόγραμμα, ά λ λ ά και τ ό περιοδικό τ ο ΰ κλάδου γιά τ ό όποιο προοριζόταν ή μετάφραση λ ί γ ο μετά εκλεισε. Πρέπει κι άπό τή θέση αύτή νά εκφράσω τις εύχαριστίες μου πρός τόν κ. Γιώργ ο Κοροπούλη, π ο ύ μέ τ ό ενδιαφέρον τ ο υ γιά κείνη τήν εργασία έδωσε μιά νέα χρηστική διέξοδο στήν παλαιά πρόθεση, καΐ πρός τόν κ. Μανώλη Βελιτζανίδη, π ο ύ ένθέρμως τή στέγασε. Τ ό δοκίμιο αύτό-εδώ δεν εΐναι τ ό μοναδικό κείμενο τ ο ΰ Giorgio Agamben π ο ύ βλέπει τ ό φώς στήν έλληνική (αύτοτελώς τουλάχιστον)· δεν πάνε χρόνια αφότου, σε περιορισμένο άριθμό άντιτύπων, κυκλοφορήθηκε μιά παμφλέτα ( « μ π ρ ο σ ο ύ ρ α » άποκαλεϊται στήν τ α υ τ ό τ η τ α τής έκδοσης) π ο ύ πλάι σε ένα Κεφάλαιο ά π ό τ ό Homo

Sacer στοιχίζει μικρότερα κείμενα τ ο υ δημοσιευμένα σε περιοδικά: Τà Δικαιώματα του 'Ανθρώπου και ή Βιοπολιτική- Που ξεκινά ή Νέα "Εξοδος- Τί είναι iva Στρατόπεδο, μτφρ. Παναγιώτης Καλαμαράς, 'Αθήνα: Έλευθεριακή Κουλτούρα, 1999. Και πιό πρόσφατα από τους ίδιους συντελεστές τέθηκε σε κυκλοφορία μια ακόμη α ν ά λ ο γ η σ υ λ λ ο γ ή γραπτών του: Ή Μορφή-της-Ζωής, μτφρ. Παναγιώτης Καλαμαράς, 'Αθήνα: Έλευθεριακή Κουλτούρα, 2003. Γνωρίζω επίσης πώς μια εισαγ ω γ ή τ ο υ (ΐ982) στο Παιδόπουλο (JI Fanciullino, 1903) τ ο ϋ Giovanni Pascoli (1855-1912), σέ π ο λ ύ έπιδέξια μετάφραση α π ό τόν Σταύρο Παπασταύρου, αναμένει κι α ύ τ η από χρόνια τήν εκδοσή της μαΟ με τ ό κείμενο αναφοράς της. Ή μετάφραση π ο ύ άκολουθεί δεν ήταν δυνατό ν' α π α λ λ α γ ε ί εντελώς από τ ά σημάδια τ ο υ παρελθόντος —μια ορισμένη γ λ ω σ σική άποψη καί κάποια ύπέρ τ ό δέον εμμονή στήν π ι σ τ ό τ η τ α — , ά λ λ ά ϊσως και νά μήν τ ό διεκδίκησε μιά ισχυρότερη βούληση. Ενημερώθηκε ομως με βάση τ ά νεότερα δεδομένα της έλληνικής βιβλιογραφίας, π ο ύ δεν τήν άφορούσαν σέ μεγάλη έκταση βεβαίως, και άναψηλαφίστηκε σέ μερικά εμφανώς άδέξια σημεία της. Επισημαίνεται ότι οί αποδόσεις άκόμα και τών παραθεμάτων άπό αρχαίες έλληνικές πηγές, π ο ύ τ ό π ρ ω τ ό τ υ π ό τους προσκομίζεται σέ ύποσημειώσεις, παρακολουθούν τ ό κείμενο τ ο ύ Agamben. Τ ό α ύ τ ό ισχύει καί προκειμένου γιά τις ελληνικές μεταφράσεις αναφερόμενων έργων οΐ όποιες μνημονεύονται στις ύποσημειώσεις. Γενικά οί ύποσημειώσεις είναι προσθήκες της έλληνικής έκδοσης. Μέ ιδιαίτερα στοιχεία ( « π ε λ α σ γ ι κ ά » ) επισημαίνονται οί έλληνικές λέξεις π ο ύ εμφανίζονται —μεταγραμμένες λατινικά— στο π ρ ω τ ό τ υ π ο . Πρωτοβουλίες τής μετάφρασης όμοίως είναι οί πληροφορίες π ο ύ έχουν παρεμβληθεί σ τ ο κείμενο μέσα σέ άγκύλες. Εκλεκτοί φίλοι μου προσέφεραν τήν ά ρ ω γ ή τους (δύο έξ αύτών, τ ο ύ Ηρακλή Δ. Λογοθέτη και τ ο ύ 'Ανδρέα Χριστινίδη, οί γραπτές παρεμβάσεις —προφορικές άρχικά, π ο ύ καταγράφηκαν ύστερα άπό δική μου α ί τ η σ η — περιλαμβάνονται σέ θέση Επιμέτρου)· δίχως τους, τ ό αποτέλεσμα θά ήταν ύποδεέστερο· κι όσο δεν κατόρθωσε νά μήν είναι, τ ο ύ τ ο επιβαρύνει άποκλειστικά καί μόνο τόν ύπογράφοντα. Άθψα, Νοέμβριος2001, 'Απρίλιος 2003

Δ. Α.

ΧΡΟΝΟΣ KAI

ΙΣΤΟΡΙΑ

Κριτική τ ο υ Στιγμιαίου και τ ο υ Συνεχους

ΣΤΟΡ Victor Goldschmidt και τον Henri-Charles Puech

ι. [ΕΙΣΑΓωΓΗ:

ΓΕΝΙΚΟ Δ Ι Α Γ Ρ Α Μ Μ Α

ΚΑΙ

ΠΡΟΘΕΣΗ]

Κ

ΑΘΕ αντίληψη της ιστορίας εκφέρεται π ά ν τ ο τ ε μαΟ μέ μιά συγκεκριμένη έμπειρία τ ο ϋ χρόνου, εμπειρία π ο υ

διαπλέκεται μαζί της, π ο ύ την ορίζει καταστατικά και π ο υ

προορίζεται άκριβώς να την ανεβάσει σ τ ο φως. Παρόμοια και κάθε κ ο υ λ τ ο ύ ρ α είναι π ά ν ω α π ' ο λ α μιά συγκεκριμένη έμπειρία τ ο ϋ χρόνου, και καμιά νέα κ ο υ λ τ ο ύ ρ α δεν είναι δυνατή χωρίς κάποια μεταβολή α υ τ ή ς τής εμπειρίας. Τ ό π ρ ω ταρχικό καθήκον μιας αυθεντικής ε π α ν ά σ τ α σ η ς δεν εΤναι π ο τ έ ώ ς έ κ τ ο ύ τ ο υ ά π λ ά και μόνο «ν' αλλάξει τόν κόσμο παρά και π ρ ο π α ν τ ό ς «ν' αλλάξει τ ό χρόνο». Ή νεωτερική πολιτική σκέψη, π ο ύ επικέντρωσε τήν προσοχή της π ά ν ω στήν ιστορία, δεν ε π ε ξ ε ρ γ ά σ τ η κ ε μιάν α ν τ ί λ η ψ η ανταποκρινόμενη και σ τ ό χρόνο. "Ετσι, κι α ύ τ ό ς άκόμα ό Ιστορικός υλισμός αμέλησε ώ ς τ ώ ρ α νά ε π ε ξ ε ρ γ α σ τ ε ί κάποιαν α ν τ ί λ η ψ η τ ο ϋ χρόνου π ο ύ νά στέκει σ τ ό υ ψ ο ς τ ή ς άντίλ η ψ ή ς τ ο υ γ ι ά τήν ιστορία. Ε ξ α ι τ ί α ς ε τ ο ύ τ η ς τ ή ς παράλειψης αναγκάστηκε ασυνείδητα νά προσφύγει σε μιάν άν τ ί λ η ψ η τ ο ϋ χρόνου π ο ύ α π ό αιώνες δεσπόζει σ τ ή δυτι^ Παραπομπή στήν περίφημη ενδέκατη άπό τις «Θέσεις» τοϋ Karl Marx (1818-1883) «yià τόν Φόγιερμπαχ» («Thesen über Feuerbach» τοΰ 1845, άρχ. δημοσ. ώς παράρτ. στό εργο τοϋ Friedrich Engels Ό Λουδοβίκος Φόγιερμπαχ και τό Τέλος τής Κλασικής Γερμανικής Φιλοσοφίας, 1888), άναπόσπαστες πλέον από τή Γφμαμική Ιδεολογία (Die deutsche Ideologie: Kritik der neusten deutschen Philosophie, 1932) των Κ. Marx και Fr. Engels* πβ. μτφρ.-έπιμ. Κώστας Φιλίνης, [τ. 1.], ΆΟ.: Gutenberg, , σ. 48: «01 φιλόσοφοι έχουν άπλώς ε ξ η γ ή σ ε ι

τόν κόσμο μέ διάφορους τρόπους,

αυτό που εχει σημασία είναι νά τόν

13

άλλάξουμε».

κή κουλτούρα, κι έτσι và επιτρέψει μέσα στόν ϊδιο τ ο υ τον κόρφο νά συμβιώσουν π λ ά ι - π λ ά ι μιά επαναστατική αντίλ η ψ η της ιστορίας και μιά παραδοσιακή εμπειρία τ ο υ χρόνου. Ή χονδροειδής π α ρ ά σ τ α σ η τ ο υ χρόνου ώ ς ένός σημειακού και ομοιογενούς continuum άπέβη ο ϋ τ ω - π ω ς περισταλτική γ ι ά τ ή μαρξική έννοια τ η ς ιστορίας: διάνοιξε τ ό κρυφό ρήγμα διαμέσου τ ο υ οποίου ή ιδεολογία εκπόρθησε τήν ά κ ρ ό π ο λ η τ ο υ ιστορικού υλισμοϋ. Ό Benjamin είχε ήδη καταγγείλει α υ τ ό τόν κίνδυνο στις Θεσβις τ ο υ ττσuœ στη Φιλοσοφία της Ιστορίας \Geschichtsphilosophische Thesen, σ υ γ γ ρ . 1940, π ο λ υ γ ρ . εκδ. 1942 (Schriften, έπιμ. Τ. W. & Gretel Adorno, Frankfurt α.M. 1955'Gesammelte Schriften, τ. 1./2, Frankfurt α. M. 1974, 21981)]. Είναι καιρός π ι ά νά ελθει σε φως ή συνεπιφερόμενη μες σ τ ή μαρξική άντίληψη τής ιστορίας έννοια τ ο υ χρόνου.

14

[ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ]

Η άνΟρώπινη νόηση, καθώς διαθέτει την εμπειρία τ ο υ χρόνου, όχι όμως άντίστοιχα και την π α ρ ά σ τ α σ η τ ο υ , παριστάνει άναγκαστικά τ ό χρόνο μεταχειριζόμενη χωρικές εικόνες. Ή αντίληψη π ο υ έχει y i à τ ό χρόνο ή έλληνορωμαϊκή αρχαιότητα είναι κατά βάση κυκλωτερής και συνεχούς τ ύ π ο υ . «Κατεχόμενος α π ό μιάν ιδέα σαφήνειας π ο υ εξομοιώνει τ ό αυθεντικό και π λ ή ρ ε ς Είναι μέ κείνο π ο υ είναι καθ α υ τ ό και μένει τ α υ τ ό σ η μ ο πρός έαυτόν, μέ τ ό αΙώνιο δηλ α δ ή και τ ό α ν α λ λ ο ί ω τ ο , ό " Ε λ λ η ν α ς θεωρεί τήν κίνηση και τ ό Γίγνεσθαι σάν κ α τ ώ τ ε ρ ε ς βαθμίδες τ ή ς π ρ α γ μ α τ ι κότητας, ο π ο υ ή τ α υ τ ό τ η τ α δέν συμπεριλαμβάνεται πλέον — σ τ ή ν κ ά λ λ ι σ τ η τ ω ν π ε ρ ι π τ ώ σ ε ω ν — π α ρ ά υ π ό μορφή παραμόνιμης και διηνεκούς ιδιότητας, ήτοι υ π ό μορφή διαρκούς α ν α γ ω γ ή ς . Ή κυκλική κίνηση, π ο υ εξασφαλίζει τ ή διατήρηση τ ω ν ϊδιων π ρ α γ μ ά τ ω ν μέσ' ά π ό τήν επανάληψη και τ ή συνεχή επιστροφή τους, ά π ο τ ε λ ε ΐ τήν αμεσότερη και τελειότερη (και τήν ε γ γ ύ τ ε ρ η , κατά συνέπεια, σ τ ο θείο) έκφραση εκείνου π ο ύ είναι, στήν άκρα κορυφή τής Ιεράρχησης, α π ό λ υ τ η ακινησία» (Puech). Στόν Τίμαιο τ ο υ Π λ ά τ ω ν α ό χρόνος, μετρούμενος ά π ό τήν κυκλική τροχιά τ ω ν ούρανίων σφαιρών, ορίζεται ώ ς ομοίωμα τ ή ς αιωνιότητας σέ κίνηση: « Ό δημιουργός τ ο υ κόσμου επινόησε ενα ομοίωμα τ ή ς αιωνιότητας σέ κίνηση καί, δ ι ε υ θ ε τ ώ ν τ α ς κ α τ ά λ λ η λ α τόν ουρανό, κατασκεύασε, ά π ό τ ή μία και ά σ ά λ ε υ τ η αιωνιότητα ξεκινώντας, τ ό όμοίωμα τ ο ϋ τ ο π ο ύ κινείται διαρκώς σύμφωνα μέ τ ο ύ ς νόμους 15

τ ο ϋ άριθμοΟ και π ο υ εμείς τ ό άποκαλοΰμε χ ρ ό ν ο Ό 'Αριστοτέλης επανήλθε έδραιώνοντας τόν κυκλικό χαρακτήρα τ ο υ χρόνου, υ π ό τήν έξής έννοια: «Νά γ ι α τ ί ό χρόνος φαίνεται νά είναι ή κίνηση τής σφαίρας, διότι είναι α υ τ ή ή κίνηση π ο υ μετρά τις άλλες κινήσεις και π ο υ μετράει άκόμα και τ ό χρόνο. [...] κι ό χρόνος επίσης φαίνεται νά είναι ενα είδος κ ύ κ λ ο υ [...], ο Ο τ ω σ ώ σ τ ε τ ό νά λέμε ότι τ ά γεννημένα π ρ ά γ μ α τ α συνιστοϋν κύκλο είναι ισοδύναμο με τ ό νά λέμε π ώ ς υπάρχει ενας κύκλος τ ο υ χρόνου».^ Συνέπεια π ρ ώ τ η μιας τέτοιας άντίληψης είναι π ώ ς ό χρόνος, όντας ουσιαστικά κυκλικός, δεν εχει διεύθυνση. Κυρίως-ειπείν, δεν εχει αρχή, μήτε κέντρο, μήτε τέλος· ή, καλύτερα, τ ά εχει μονάχα σ τ ό μέτρο ό π ο υ κυκλικά κινούμενος επιστρέφει άκατ ά π α υ σ τ α στον ε α υ τ ό τ ο υ . " Ο π ω ς εξηγεί ενα μοναδικό εδάφιο ά π ό τ ά Προβλήματα τ ο υ 'Αριστοτέλη, είναι αδύνατ ο νά πει κανείς, ά π ό τ ή σκοπιά ο π ο υ βρισκόμαστε, αν εμείς είμαστε μεταγενέστεροι ή προγενέστεροι τ ο ϋ Τρωικού Πολέμου: «'Εκείνοι, άραγε, π ο ύ έζησαν σ τ ά χρόνια τ ο ύ Τρωικού Πολέμου είναι προγενέστεροί μας, κι ώ ς πρός τ ο ύ τ ο υ ς είναι προγενέστεροι όσοι έζησαν σε καιρούς άκόμα πιό άρχαίους, κι ετσι τραβάει τ ό π ρ ά γ μ α σ τ ό διηνεκές, με τ ο ύ ς άνθρώπους π ο ύ βρίσκονται πιό π ί σ ω σ τ ό παρελθόν νά εΐ^ Τίμαιος ΙΑ', 37c-d: «€ίκώ δ' èirevoei [των άώίων θεών ό -γεννήσας πατήρ] κινψόν ηνα αιώνος ττοιήσαι, καΐ όιακοσμών άμα ούρανόν ττοιεΐ μένοντος αιώνος έν évi κατ' άριθμόν ίοϋσαν αιώνων εικόνα, τούτον δν όη χρόνον

ώνομάκαμεν».

^ Φυσικής 'Ακροάσεως Δ', 223b-224α: «δίό καΐ boKeî ό χρόνος elvai ή τής σφαίρας κίνησις, ότι ταύτη μετρούνται αϊ αλλαι κινήσεις και ό χρόνος ταύτη τη κινήσει. [...] και yàp ό χρόνος αυτός είναι όοκεΐ κύκλος τις [...], ώστε TÒ λε^ειν είναι τα 'γΐ'γνόμενα τών ^Γpa'yμάτωv κύκλον τό λε'γειν εστίν τοϋ χρόνου είναι τινα κύκλον».

16

ναι π ά ν τ α προγενέστεροι τ ω ν ά λ λ ω ν ; "Η, αν αληθεύει π ώ ς ή οικουμένη εχει μιάν άρχή, ενα μέσο κι ενα τέλος, και π ώ ς , άμα κάνεις φτάνει σ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ γερνώντας, φτάνει συνάμα καί, γ ι ά λ ό γ ο υ τ ο υ , νά επιστρέφει στην άρχή τ ο υ , κι αν άληθεύει ά π ό την ά λ λ η μεριά οτι τ ά προγενέστερα είναι τ ά κοντινότερα πρός την άρχή π ρ ά γ μ α τ α , τ ό τ ε τί εμποδίζει νά είμαστε εμείς π ι ό κοντινοί στήν άρχή ά π ό κείνους π ο υ έζησαν τόν Τρωικό Πόλεμο; [...J "Αν ή σειρά τ ω ν συμβάντων είναι κύκλος, εφόσον ό κύκλος δεν εχει π ρ α γ ματική άρχή μήτε τέλος, εμείς δεν μπορούμε, εξαιτίας μιάςκάποιας μεγαλύτερης ε γ γ ύ τ η τ α ς πρός τήν άρχή, νά είμασ τ ε προγενέστεροί τ ο υ ς , ο υ τ ε κι εκείνοι μπορούν νά θεωρηθούν άρχαιότεροί μας».^ Μά ό θεμελιώδης χαρακτήρας τ η ς έλληνικής εμπειρίας τ ο υ χρόνου, π ο ύ διαμέσου τ ω ν Φυσικώι^ τ ο υ 'Αριστοτέλη καθόρισε γ ι ά δυό χιλιάδες χρόνια τ ή δυτική π α ρ ά σ τ α σ η γ ι ά τ ό χρόνο, είναι κι εκείνος π ο ύ δημιουργεί γ ι ' α ύ τ ό ν ενα σημειακό, ά τ ε λ ε ύ τ η τ ο καί ποσοτικοποιημένο continuum. "Ετσι, ό χρόνος ορίζεται ά π ό τον 'Αριστοτέλη σάν «άριθμός τ η ς κίνησης σύμφωνα με τ ό πριν και τ ό μετά»^ και ή συνέχειά τ ο υ είναι ε γ γ υ η μ έ ν η ά π ό τ ή διαίρεσή τ ο υ σε στιγμές (τό νϋν, τ ό τ ώ ρ α ) άνάλογες πρός τ ό γεωμετρικό "^Προβλήματα 916α: «ττότερον ώστΓ€ρ ημών οί έττϊ Τροίας καί εκείνων οί ττρό αυτών και àeï οί επάνω πρότεροι είσιν; ή εϊττερ άρχή τις έστι και μέσον και τέλος του παντός, καΐ δταν -γηράσκων τις επί τό πέρας θτ} και πάλιν έπαναστρελίττ] επί την άρχήν, τά δε εyyvτεpω της πρότερα, τί κωλύει ημάς εν τφ πρός την άρχήν είναι μάλλον;

ελ-

άρχής

[ . . . ] ε/ δτ)

κύκλος εστί, του bè κύκλου μήτε άρχή μήτε πέρας, ουδ' αν πρότεροι ειεν τφ βγγυτφφ

της άρχής είναι, οϋθ' ήμεΐς εκείνων οϋτ' εκείνοι

ήμών».

^ Φυσικής 'Ακροάσεως Δ', 220α: «ό χρόνος άριθμός εστίν κινήσεως κατά TÒ πρότερον και

ύστερον».

17

σημείο (στιγμτ)). Ή στιγμή καθαυτή δεν είναι τ ί π ο τ ε ά λ λ ο παρά ή συνέχεια

χρόνου,

ενα καθαρό οριο π ο υ συνέχει και

συνάμα διαιρεί παρελθόν και μέλλον. Σάν τέτοιο, είναι κάτι άπιαστο, τ ο υ ό π ο ι ο υ ό παράδοξος μηδενικός χαρακτήρας δ ι α τ υ π ώ θ η κ ε ά π ό τον 'Αριστοτέλη σ τ ή διαβεβαίωση π ώ ς ή σ τ ι γ μ ή είναι π ά ν τ α « ά λ λ η » , εφόσον διαιρεί τ ό χρόνο σ τ ο διηνεκές, και π α ρ α τ α ϋ τ α ή ϊδια πάντα, εφόσον ένώνει τ ό επερχόμενο και τ ό περασμένο, έ γ γ υ ώ μ ε ν η εντεύθεν τ ή συνέχεια·^ κι ή φύση της α υ τ ή είναι τ ό θεμέλιο τ η ς εγγενούς «διαφορότητας» τ ο υ χρόνου, ό π ω ς και τ ο υ «καταστροφικού» τ ο υ χαρακτήρα: «Άφοϋ ή στιγμή εΤναι συνάμα τ έ λ ο ς και άρχή τ ο υ χρόνου, όχι μονόπλευρα, παρά τ έ λ ο ς τ ο υ παρελθόντος και άρχή τ ο ϋ μέλλοντος, κ α τ α π ώ ς 6 κύκλος είναι σ τ ο ϊδιο σημείο κοίλος και κυρτός, κατά τον ϊδιο τ ρ ό π ο ό χρόνος θά είναι π ά ν τ ο τ ε σέ θέση ν' άρχίζει καί νά τελειώνει, γ ι ' α υ τ ό και δείχνει νά είναι π ά ν τ ο τ ε ά λ λ ο ς » / Ή άνικανότητα τ ο ϋ δυτικού ά ν θ ρ ώ π ο υ νά διαφεντέψει τ ό χρόνο και ή σ υ ν α κ ό λ ο υ θ η ιδεοληψία τ ο υ νά τον «κερδίσει» και νά τον «περάσει» έχουν τ ό π ρ ώ τ ο τ ο υ ς θεμέλιο σ' α ύ τ ή τήν έλληνική άντίληψη περι τ ο υ χρόνου ώ ς ένός ποσοτικοποιημένου και ά τ ε λ ε ύ τ η τ ο υ continuum φευγαλέων σημειακών σ τ ι γ μ ώ ν . Μιά κ ο ν λ τ ο ύ ρ α π ο ύ διεπόταν ά π ό μιά τ έ τ ο ι α παράσ τ α σ η τ ο υ χρόνου δεν μπορούσε νά διαθέτει σαφή καί ξε^ "Ο.π. 222 α: «Τό ôè νυν έσην συνέχεια χρόνου [.. .]· συνέχει yàp τον χρόνον TÒV τταρεληλυθότα και έσόμενον, και ττέρας χρόνου έστίν ίστι yàp τοϋ μέν άρχή, τοϋ δέ τελευτή». ^Αύτ.: «έττεί δε τό νϋν τελευτή καί άρχή χρόνου, ά λ λ ' ου τοϋ αύτοϋ, ά λ λ α τοϋ μεν τταρήκοντος τελευτή, άρχή δε τοϋ μέλλοντος, εχοι αν ώσττερ 6 κύκλος εν τφ αύτφ ττως τό κυρτόν και τό κοίλον, οϋτως και ό χρόνος άεϊ εν άρχή και τελευτή. και διά τοϋτο δοκεΐ άεϊ ετερος».

18

κάθαρη εμπειρία τ η ς ιστορικότητας. Τ ό να υ π ο σ τ η ρ ί ξ ο υ με ότι ή ά ρ χ α ι ό τ η τ α δεν είχε εμπειρία τ ο ΰ βιωμένου χρόνου ά π ο τ ε λ ε ΐ βεβαίως υ π ε ρ α π λ ο ύ σ τ ε υ σ η , ά λ λ ο τ ό σ ο βέβαιο παραμένει ω σ τ ό σ ο π ώ ς τ ό πεδίο ο π ο υ oi "Ελληνες φιλόσοφοι π ρ α γ μ α τ ε ύ ο ν τ α ι τ ό πρόβλημα τ ο ΰ χρόνου εϊναι π ά ν τ ο τ ε ή Φυσική. Ό χρόνος είναι κάτι τ ό αντικειμενικό και τ ό φυσικό π ο υ περικλείει «εντός τ ο υ » τ ά π ρ ά γ μ α τ α ωσάν ενα εξωτερικό περίβλημα (ττεριέχον):

κάθε πράγμα,

ό π ω ς βρίσκεται μέσα σ' εναν χώρο, ετσι βρίσκεται καί μέσα σ τ ό χρόνο. Συμβαίνει με μ ε γ ά λ η σ υ χ ν ό τ η τ α ή α π α ρ χ ή τ η ς νεωτερικής α ν τ ί λ η ψ η ς γ ι ά τήν Ιστορία ν' α ν ά γ ε τ α ι στις λέξεις με τις όποιες 6 Η ρ ό δ ο τ ο ς άρχίζει τις

Ιστορίες

τ ο υ : « Ό Η ρ ό δ ο τ ο ς ά π ό τήν ^Αλικαρνασσό εκθέτει εδώ τ ' α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α τ ώ ν ερευνών τ ο υ , ο υ τ ω σ ώ σ τ ε 6 χρόνος νά μή σβήσει τ ά εγχειρήματα τ ώ ν ανθρώπων...»® Είναι τον καταστροφικό τ ο υ χρόνου χαρακτήρα π ο υ οΐ Ιστορίες έπιθυμουν νά μαχηθοϋν, κι α υ τ ό π ι σ τ ο π ο ι ε ί τήν έπι τ η ς ουσίας άν-ιστορική φύση της άρχαίας αντίληψης γ ι ά τ ό χρόνο. "Οπως ή λέξη π ο ύ δηλώνει τ ό ενέργημα τ ο υ γιγνώσκειν (eihévai),

ετσι και ή λ έ ξ η ιστορία προέρχεται α π ό τ ή ρίζα

id- [Γίδ-\, π ο ύ σημαίνει « β λ έ π ω » . 'Ίστωρ είναι, καταρχάς, 6 α ύ τ ό π τ η ς μάρτυρας, εκείνος π ο ύ είδε. Ή έλληνική ύπερεξουσία τ ο υ βλέμματος βρίσκει κι εδώ άκόμα τήν έπιβεβαίωσή της. Ό προσδιορισμός τ ο υ αυθεντικού Είναι ώ ς «παρουσία ενώπιον βλέμματος» αποκλείει μιάν εμπειρία τ η ς ιστορίας συνιστάμενης σε ο,τι ήδη ύφίσταται έδωνά παντοτινά, δίχως π ο τ έ νά εκτίθεται καθεαυτό κ ά τ ω α π ' τ ά μάτια μας. ® Μουσαι: «Κλειώ» Α' 1: «Ηροδότου 'Κλικαρνησσέος

ίστορίης

δεξις ή0€, ώς μήτε τά epya -γενόμενα έξ άνθρώττων τφ χρόνφ ηένψαι...»

19

άπό-

εξίτηλα

[ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ

ΜΕΣΑΐΩΝΑΣ]

Α Ν Τ Ί Θ Ε Τ Η α π ό π ο λ λ έ ς απόψεις είναι ή χριστιανική εμπειρία τ ο υ χρόνου. Έ ν ώ ή κλασική π α ρ ά σ τ α σ η τ ο υ χρόνου είν' ενας κύκλος, ή εΙκόνα π ο υ καθοδηγεί τ ή χριστιανική σχηματοποίηση τ η ς έννοιας είναι α υ τ ή μιας ευθείας. «Έναντιθέσει πρός τον "Ελληνα, ό κόσμος είναι y i à τόν χριστιανό δημιουργημένος μέσα σ τ ό χρόνο, και μέσα σ τ ό χρόνο πρέπει νά τελειώσει. 'Από τ ή μιά μεριά ή διήγηση της Γένεσης, ά π ό τήν ά λ λ η ή έ σ χ α τ ο λ ο γ ι κ ή π ρ ο ο π τ ι κ ή τ η ς 'Αποκάλυψης. Και ή δημιουργία, ή Έ σ χ α τ η Κρίση, ό λ ο τ ό ενδιάμεσο χρονικό διάστημα, τ ό έκτυλισσόμενο ά π ό τ ό ενα ώ ς τ ό άλλ ο μ ε τ α ξ ύ τ ω ν δύο α ύ τ ώ ν ορόσημων, είναι μοναδικά. Τ ό μοναδικό τ ο ϋ τ ο και δημιουργημένο σύμπαν, π ο ύ είχε άρχή, π ο ύ διαρκεί και π ο ύ θά λάβει τ έ λ ο ς μέσα σ τ ό χρόνο, εΐν' ενας κόσμος τετελεσμένος και εκατέρωθεν τ ω ν π λ ε υ ρών της Ιστορίας τ ο υ πεπερασμένος. Δεν είναι μήτε αιώνιος μήτε ά τ ε λ ε ύ τ η τ ο ς σ τ ή διάρκειά τ ο υ , και τ ά γ ε γ ο ν ό τ α π ο ύ διαδραματίζονται εντός τ ο υ δεν πρόκειται π ο τ έ νά επ α ν α λ η φ θ ο ύ ν » (Puech). Ε ξ ά λ λ ο υ , άντίθετα μέ τόν χωρίς διεύθυνση χρόνο τ ο υ κλασικού κόσμου, ό χρόνος τ ο ύ τ ο ς εχει μιά διεύθυνση κι ενα νόημα: ξ ε τ υ λ ί γ ε τ α ι ανεπιστρεπτί α π ό τ ή δημιουργία π ρ ο ς τ ό τ έ λ ο ς κα\ βρίσκει ενα κεντρικό σημείο άναφοράς στήν ενσάρκωση τ ο υ Ι η σ ο ύ Χριστού, ή οποία χαρακτηρίζει τήν άνέλιξή τ ο υ ωσάν μιά πρόοδο ά π ό τήν αρχική π τ ώ ση πρός τήν τελική λ ύ τ ρ ω σ η . Γι' α ύ τ ό κι ό Ιερός στίνος

Αυγου-

[St. (Aurelius) Augustinus (354 -43θ)] δύναται ν' άντι20

τάξει σ τ ο υ ς falsi circuii [σφαλεροΟς κ ύ κ λ ο υ ς ] τ ω ν Ε λ λ ή νων φιλοσόφων τ ή via recta [ορθή όδό] τ ο υ Χρίστου, στήν αΙώνια ε π α ν ά λ η ψ η τ ο υ Παγανισμού, κατά τήν οποία τίπ ο τ α δεν είναι νέο, τ ή χριστιανική novitas [το νέο], στήν οποία τ ό καθετί συμβαίνει μιά και μοναδική φορά. Ή ιστορία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς εμφανίζεται ετσι σάν μιά ιστορία της σωτηρίας, δηλαδή της προοδευτικής επίτευξης της λ ύ τ ρ ω σ η ς , π ο ύ θεμελιώνεται π ρ ω τ α ρ χ ι κ ά σ τ ο Θεό. Καί, σ' α ύ τ ή τήν πορεία ε ν α λ λ α γ ώ ν , κάθε συμβάν είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο. Παρά τήν εμφανή τ ο υ περιφρόνηση γ ι ά τ ά «εγκόσμια», είναι ό χριστιανισμός π ο ύ εθεσε τις βάσεις γ ι ά μιάν εμπειρία τ η ς ιστορικότητας, και όχι 6 αρχαίος κόσμος, παρότι τ ό σ ο έ γ ρ ή γ ο ρ ο ς απέναντι σ τ ά κοσμικά συμβάντα. Ό χριστιανισμός διαχωρίζει π ρ ά γ μ α τ ι άποφασιστικά τ ό χρόνο ά π ό τ ή φυσική κίνηση τ ώ ν ά σ τ ρ ω ν γ ι ά νά τόν κάμει ενα φαινόμενο ούσιαστικά άνθρώπινο και εσωτερικό. «"Αν τ ' άστρα σταματούσαν στόν ούρανό», γράφει 6 Ιερός Α ύ γ ο υ στίνος με μιά φ ρ α σ ε ο λ ο γ ί α π ο ύ ήχεϊ μοναδικά μοντέρνα, «κι άν ό τ ρ ο χ ό ς τ ο υ ά γ γ ε ι ο π λ ά σ τ η ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε νά γυρίζει, ενδέχεται ά ρ α γ ε νά μήν ύ π ή ρ χ ε 6 χρόνος γ ι ά νά καταμετρήσουμε τις περιστροφές [ τ ο ύ τροχού]; γ ι ά νά μας επιτρέπει νά πούμε ότι αύτές όλοκληρώνονται σε ϊσα χρονικά διαστήματα, εϊτε π ώ ς τ ή μιά είναι π ι ό άργές καί τήν ά λ λ η πιό γ ρ ή γ ο ρ ε ς ; [...] "Ας μή μού ερθει κανένας λοιπόν νά πει οτι είναι ή κίνηση τ ώ ν ούρανίων σ ω μ ά τ ω ν π ο ύ συγκροτεί τ ό χρόνο [...]. Είναι μέσα σ' εσένα, πνεύμα μου, όπ ο υ ε γ ώ μετρώ τ ό χρόνο».^ '^Εξομολογήσεις XI 23,29-30 και 27,36. Πβ. πρόλ.-είσαγ.-μτφρ.-σχόλ.ευρετ. Φραγκίσκη Άμπατζοπούλου, τ. 2., Άθ.: έκδ. Πατάκη ^Ναυτίλος/ Ά-

21

Kl εντούτοις, ό χρόνος, π ο υ έτσιδά έσωτερικοττοιείται, παραμένει άκόμα ή συνεχόμενη σειρά σημειακών σ τ ι γ μ ώ ν της ελληνικής σκέψης. Όλάκερο τ ό ένδέκατο βιβλίο τ ώ ν Εξομολογήσεων [Co/7fess/o/yes, 397-401] τ ο ϋ Α υ γ ο υ σ τ ί ν ο υ , μέ τ ό άγωνιώδες και άνικανοποίητο ερωτηματολόγιο τ ο υ γιά τον ά σ ύ λ λ η π τ ο χρόνο, φανερώνει οτι ό συνεχής και ποσοτικοποιημένος χρόνος δεν εχει εξαλειφθεί, παρά μονάχα μετ α τ ο π ι σ τ ε ί ά π ο τήν άστρική διαδρομή στήν εσωτερική διάσταση. "Ο,τι μάλιστα απέτρεψε τόν Α υ γ ο υ σ τ ί ν ο ά π ό τ ό ν άντιμετωπίσει λ υ σ ι τ ε λ ώ ς τ ό π ρ ό β λ η μ α τ ο ϋ χρόνου είναι προπάντων τ ' ότι διατηρήθηκε άθιχτη ή αριστοτελική α ν τ ί λ η ψ η τ η ς σημειακής σ τ ι γ μ ή ς : « Π ώ ς λ ο ι π ό ν υφίστανται οι δυό αΟτοι χρόνοι, τ ό παρελθόν και τ ό μέλλον, ά π ' τ ή σ τ ι γ μ ή π ο υ τ ό παρελθόν δεν υπάρχει πια και τ ό μέλλον δεν εχει υπάρξει άκόμα; "Οσο γ ι ά τ ό παρόν, αν α υ τ ό ήτανε πάντα παρόν, αν δηλαδή δεν πήγαινε νά προστεθεί σ τ ό παρελθόν, τ ό τ ε δεν θά ήταν χρόνος, ά λ λ α αιωνιότητ α . "Αν τ ό παρόν πρέπει λοιπόν νά π ρ ο σ τ ί θ ε τ α ι σ τ ό παρελθόν, π ώ ς μπορούμε νά λέμε οτι είναι [χρόνος], εφόσον δεν μπορεί νά είναι π α ρ ά μονάχα επειδή π α ύ ε ι νά είναι; [...] "Αν εννοούσαμε ενα σημείο χρόνου τ έ τ ο ι ο π ο ύ νά μήν ήταν δυνατό νά διαιρεθεί σε μικρότερα μόρια, α υ τ ό καί μόνο α υ τ ό μπορεί κάνεις νά τ ό άποκαλέσει παρόν: μά τ ό σημείο τ ο ϋ τ ο π ε τ ά τ ό σ ο γ ο ρ γ ά ά π ό τ ό μέλλον σ τ ό παρελθόν, ώ σ τ ε δέν εχει τήν παραμικρή διάρκεια. Καθότι, αν είχε κάποιαν έκταση, θά ήταν διαιρετό σε π α ρ ε λ θ ό ν καί μέλλ ο ν π λ ή ν όμως τ ό παρόν δέν εχει έκταση».^® υαγνώσματα, 12p'>, 1999, σσ. 176, 178, 185· στήν παλαιότερη μτφρ. τοϋ 'Ανδρέου Δαλεζίου: Αϊ 'Εξομολογήσεις, τ. 2., Άθ. 1951 (και ανατ.), σσ. 110, 112,117.

"Ο.π. 14,17 και 15,20. Στη μτφρ. Φρ. Άμπατζοπούλου,

22

Ή εμπειρία ενός χρόνου πιο άρχετυπικοΟ, περατωμένου και συλλήψιμου, π ο υ συναντάμε περιστασιακά στον π ρ ω τ ό γ ο ν ο χριστιανισμό, εΐν' επικαλυμμένη σ υ ν ε π ώ ς α π ό τον μαθηματικοποιημένο χρόνο της κλασικής άρχαιότητας. Σιμά σ αυτό, επιστρέφει μοιραία καί ή άρχαία κυκλική παράστασ η τ η ς έλληνικής μεταφυσικής, τ ή ς όποιας ή άφομοίωση συντελείται διαμέσου π ρ ώ τ α - π ρ ώ τ α τής νεοπλατωνίζουσας π α τ ρ ο λ ο γ ί α ς και συνακόλουθα με τ ή σχολαστική θεολ ο γ ί α . Ή αιωνιότητα, ώ ς επικράτεια τ ο υ θείου, τείνει νά εκμηδενίσει με τον ά π α ρ α σ ά λ ε υ τ ο κύκλο της τήν ανθρώπινη εμπειρία τ ο υ χρόνου. Ή ά δ ι ά σ τ α τ η κι ά π ι α σ τ η σ τ ι γ μ ή καθίσταται τ ό σημείο ο π ο υ ό χρόνος διατέμνει τον τ ρ ο χ ό τ ή ς αιωνιότητας. «Γιά νά εχεις μιάν εικόνα τ ή ς σχέσης μετ α ξ ύ αιωνιότητας και χρόνου», διαβάζουμε σ τ ό De Universo [Περί Πάντων Κτισμάτων, ά π ό τ ή Θεία Διδασκαλία (Magisterium Divinale,1223-1240)] τ ο υ Γουλιέλμου τής '(Α)βέρνης [Guillaume d'Auverne ή de Paris, ...1180-1249], «δοκίμασε νά φανταστείς τήν αιωνιότητα σάν ενα τεράστιο τροχό καί, μέσα σ' αυτόν, τόν τ ρ ο χ ό τ ο υ χρόνου, κατά τέτοιον τ ρ ό π ο ώ στε τ ο ύ τ ο ς ό δεύτερος ν άκουμπάει τόν π ρ ώ τ ο σ' ενα σημείο και μόνο. " Ο π ω ς ξέρεις, αν π ρ ά γ μ α τ ι ενας κύκλος ή μιά σφαίρα ά γ γ ί ζ ε ι εναν ά λ λ ο κ ύ κ λ ο ή σφαίρα, εϊτε συμβαίνει α υ τ ό εσωτερικά εϊτε εξωτερικά, ή επαφή είναι δυνατ ή σ' ενα μόνο σημείο. Άφοϋ, ο π ω ς είπα, ή αιωνιότητα είναι π α ν τ ε λ ώ ς ά σ ά λ ε υ τ η και εξολοκλήρου σύγχρονη, κάθε φορά π ο ύ ό τροχός τ ο υ χρόνου άγγίζει τόν τροχό τής αιωνιότητας ή επαφή θά ε π ι τ υ γ χ ά ν ε τ α ι τ ό σ ο οσο προβλέπεται, καθόσον μόνο σημειακά τόν ά γ γ ί ζ ε ι κατά τήν περιστροφή τ ο υ , και γ ι ' α υ τ ό ό χρόνος δέν είναι σ ύ γ χ ρ ο ν ο ς » . ο.π., σσ. 166-167 και 169* στη μτφρ. Α. Δαλεζίου, ο.π., σσ. 102 και 104.

23

IV. [ΝΕΟΤΕΡΟΙ

ΧΡΟΝΟΙ]

Η άντίληψη τ ο υ χρόνου σ τ η νεότερη εποχή είναι μιά λαϊκοποίηση τ ο υ ευθύγραμμου και μη-αναστρέψιμου χριστιανικού χρόνου, π ο υ όμως ά π ο κ ό π τ ε τ α ι α π ό κάθε ιδέα τέλ ο υ ς κι εκκενώνεται ά π ό οιοδήποτε ά λ λ ο αίσθημα πέραν εκείνου μιας δομημένης εξέλιξης σύμφωνα μέ τ ο πριν καί τ ό μετά. Α ύ τ ή ή π α ρ ά σ τ α σ η τ ο υ χρόνου ώ ς ομοιογενούς, ευθ ύ γ ρ α μ μ ο υ και κενού γεννιέται ά π ό τήν εμπειρία τ η ς έργασίας στις π ρ ω τ ο κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ έ ς βιοτεχνίες και κατακυρώνεται ά π ό τ ή νεωτερική μηχανική π ο ύ π α γ ι ώ ν ε ι τ ό π ρ ω τ ε ί ο τ η ς ομοιόμορφης ε υ θ ύ γ ρ α μ μ η ς κίνησης έναντι τ η ς κυκλικής. Ή εμπειρία τ ο υ νεκρού κι άποσπασμένου άπ ό τήν εμπειρία χρόνου, π ο ύ χαρακτηρίζει τ ή ζ ω ή σ τ ι ς σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς μ ε γ α λ ο υ π ό λ ε ι ς και σ τ ά ε ρ γ ο σ τ ά σ ι α , φαίνεται νά στηρίζει τήν π ί σ τ η ότι ή φ ε υ γ α λ έ α σημειακή σ τ ι γ μ ή είναι ό μοναδικός άνθρώπινος χρόνος. Τ ό πριν και τ ό μετά, α ύ τ έ ς οι τ ό σ ο άβέβαιες και κενές γ ι ά τήν ά ρ χ α ι ό τ η τ α εννοιες, γίνονται τ ώ ρ α καθαυτές και διαυτές τ ό νόημα, κι ε τ ο ύ τ ο τ ό νόημα παρουσιάζεται ώ ς τ ό ά λ η θ ώ ς Ιστορικό. " Ο π ω ς τ ό είχε κιόλας διείδει ό Nietzsche, βάζοντας σ τ ο σημάδι τήν κατά Hartmann" «εξελικτική διαδικασία τ ο υ κό" 'Αναφέρεται στόυ «φιλόσοφο του άσυνειδήτου» [Karl Robert] Εduard von Hartmann (1842-1906) και ειδικότερα στις άπόψεις που ανέπ τ υ ξ ε στό εργο τ ο υ Φιλοσοφία του 'Ασυνειδήτου (Philosophie des Unbewussten, 1869). Ή βίαιη έπίθεση του Friedrich Nietzsche (ΐ844 -1900) άπαντα στον δεύτερο άπό τοί/ς Παράκαιρους Στοχασμούς του (Unzeitgemdsse Betrachtungen, 1873-1876): «Περί των Επιβλαβών και των Ε π ω φελών Επιπτώσεων της Ιστορίας στη Ζωή» («Vom Nutzen und Nach-

24

σ μ ο υ » («μόνον ή έξελικτική διαδικασία μπορεί νά οδηγήσει σ τ ή λ ύ τ ρ ω σ η » ) , ή έννοια π ο υ καθοδηγεί την άντίληψη τ ο υ 19. αιώνα y i à τήν ιστορία εϊναι κείνη τ η ς «εξελικτικής διαδικασίας». Τ ό νόημα άνήκει μόνο στήν εξελικτική διαδικασία επί σ υ ν ό λ ο υ κι ο υ δ έ π ο τ ε σ τ ό σημειακό και ά π ι α σ τ ο τώρα· εφόσον όμως ή εξελικτική τ ο ύ τ η διαδικασία δεν είναι στήν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α π α ρ ά μιά ά π λ ή διαδοχή ά π ό τ ώ ρ α

συναρτήσει τ ο υ π ρ ι ν

και τ ο υ

μετά,

κι εφόσον ή ιστορία της σωτηρίας καταντά σ τ ό μεταξύ μιά καθαρή χρονολογία, ή εμφάνιση ένός νοήματος μπορεί νά σωθεί μόνο αν εισαχθεί ή ιδέα, κ α θ α υ τ ή στερημένη α π ό κάθε όντολογική θεμελίωση, μιας συνεχοϋς κι άδιάκοπης προόδου. Κ ά τ ω α π ό τήν επίδραση τ ω ν έπιστημών τ η ς φύσης, «άνάπτυξη» και «πρόοδος», π ο ύ εκφράζουν ά π λ ά τήν ιδέα μιας χρονολογικά προσανατολισμένης εξελικτικής διαδικασίας, καθίστανται οι καθοδηγητικές κατηγορίες τ η ς ιστορικής γ ν ώ σ η ς . Μιά τ έ τ ο ι α ά ν τ ί λ η ψ η τ ο υ χρόνου και τ ή ς ιστορίας άλλοτριώνει κατανάγκην τον ά ν θ ρ ω π ο ώ ς προς τήν κύρια δ ι ά σ τ α σ ή τ ο υ και π α ρ α κ ω λ ύ ε ι τήν π ρ ό σ β α σ η στήν αύθεντική ιστορικότητα. " Ο π ω ς είχαν παρατηρήσει ό Dilthey καί ό κόμης Yorck^^ ( « α ύ τ ή ή σ χ ο λ ή δεν ήταν διόteil der Historie für das Leben», 1874) — αυτοτελώς στά έλλ.: Ιστορία και Ζωή, είσαγ.-μτφρ.-σημ. N.M. Σκουτερόπουλος, Άθ.: «Γνώση» , 1993, σσ. 88-99· επίσης στους ΆUεπίκαιρους Στοχασμούς, πρόλ. Σωκράτης Δεληβογιατζής, είσαγ.-μτφρ.χρονικό Ι.Σ. Χριστοδούλου, Θεσσαλονίκη: Εκδοτική Θεσσαλονίκης,, σσ. 109-207: 183-196. ^^ Εννοεί TÒV Paul Yorck, Graf von Wartenburg (1835-1897). Στήν αλληλογραφία του (1877-1897) με τόν γνωστό φιλόσοφο «του βιώματος» ή «τής ζωής» Wilhelm Dilthey (ΐ833-191ΐ), που έκδ. τό 1923, διατυπώθηκαν άπόψεις για τήν Ιστορικότητα οΐ όποιες άπασχόλησαν τόν

25

λ ο υ ιστορική, τταρα οικοδομούσε μέ βάση τ ή λ ο γ ι κ ή σ υ λ λ ο γ ή ς άρχαιοτήτων και τον αισθητισμό, ενώ τ ό κυρίαρχο ρεύμα ήταν προσηλωμένο σ τ ή μηχανιστική οικοδόμηση»), στήν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α π ί σ ω ά π ό τόν εμφανή θρίαμβο τ ο υ ίστορικισμοΰ στόν 19. αιώνα κρύβεται ριζική άρνηση τ η ς ιστορίας ένονόματι ένός γ ν ω σ τ ι κ ο ύ ιδεώδους μορφοποιημένου π ά ν ω σ τ ό π ρ ό τ υ π ο τ ώ ν φυσικών επιστημών. Ένάντιά τ ο υ δούλεψε καλά ή λεβιστροσική κριτική, π ο υ εκθέτει τ ή χρονολογική και άσυνεχή φύση τ ο υ ιστοριολογικοϋ κώδικα ( « ή άξίωση μιας ιστορικής συνέχειας άντικειμενικής καί ανεξάρτητης ά π ό τόν κώδικα εξασφαλίζεται μονάχα μέ δολερά σχεδιαγράμματα καί ή ιστορία τελειώνει μέ τ ό ξ ε τ ύ λ ι γ μ α τ η ς λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ς ενός αληθινού και ξεκάθαρου μ ύ θ ο υ μέσα σ τ ό σ ύ σ τ η μ α τ η ς γ ν ώ σ η ς μας»^^) και αποποιείται «τήν εξίσωση Ιστορίας και ανθρωπότητας, π ο ύ καταγίνονται κάποιοι νά μας επιβάλουν μέ τόν ανομολόγ η τ ο σκοπό νά κάμουν τήν Ιστορία τ ό έσχατο καταφύγιο ένός υπερβατικού άνθρωπισμού».^"^ Δεν πρόκειται ομως γιά εγκατάλειψη της Ιστορίας, αλλ ά γ ι ά π ρ ο σ χ ώ ρ η σ η σέ μιάν αντίληψη της ιστορικότητας πιό αύθεντική. Martin Heidegger στήυ §77 τοΰ Είναι καί Χρόνος ( β λ . εδώ Κεφ. Vili). ^^ Ά π ό τήν Άγρια Σκέψη (La Pensée sauvage, 1962) τοϋ Claude LéviStrauss (γεν. 1908)· πβ. μτφρ. Ευα Καλπουρτζή, πρόλ.-έπιμ. "Αλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Άθ.: έκδ. Παπαζήση ,1977,σσ.362-363. ^^ Π β. 0.7Γ., σ. 364.

26

VII. [Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ

HEGEL ΓΙΑ ΤΟ

ΧΡΟΝΟ]

Ο Hegel σκέφτεται τ ό χρόνο σύμφωνα μέ τ ό άριστοτελικό π ρ ό τ υ π ο της σημειακής στιγμής. Σ τ ό άριστοτελικό ρϋν καταγίνεται ν άνταποκριθεϊ τ ό τώρα, κι ό π ω ς ό 'Αριστοτέλης σκεφτόταν τ ό νϋν ώ ς στιγμή, ετσι κι α υ τ ό ς σκέφτεται τ ό τώρα ώ ς σημείο. Α υ τ ό τ ό τώρα, π ο ύ « ά λ λ ο δεν είναι ά π ό τ ό πέρασμα τ ο υ Είναι τ ο υ σ τ ό τ ί π ο τ α και τ ο υ τ ί π ο τ α σ τ ό Είναι τ ο υ » , συνιστά τήν αιωνιότητα ώ ς « ά λ η θ έ ς παρόν». Ή σύμφυση χωρικών π α ρ α σ τ ά σ ε ω ν και χρονικών εμπειριών π ο υ κυριαρχεί σ τ η δυτική άντίληψη τ ο ϋ χρόνου μεταστρέφεται ά π ό τόν Hegel προκειμένου νά εννοηθεί ό χρόνος ώ ς διαλεκτική άρνηση και υπέρβαση τ ο υ διαστήματος. Έ ν ώ τ ό σημείο τ ο υ χ ώ ρ ο υ είναι ά π λ ώ ς άδιάφορη άρνητικότητα, τ ό χρονικό σημείο, δηλαδή ή στιγμή, είναι ή άρνηση α υ τ ή ς της άδιαφοροποίητης άρνησης, ή υπέρβαση τ ή ς « π α ρ α λ υ τ ι κ ή ς άκινησίας» τ ο υ διαστήματος μέσα σ τ ό Γίγνεσθαι. Γι α υ τ ό και τ ο ϋ τ ο , υ π ό τ ή συγκεκριμένη έννοια, είναι άρνηση τ ή ς άρνησης. Μέ τέτοιο τ ρ ό π ο ορίζοντας τ ό χρόνο ό Hegel, ώ ς άρνηση τής άρνησης, ά λ λ ο δεν κάνει ά π ' τ ό νά όδηγει ϊσαμε τίς άκρότατες συνέπειες τ ή μηδενισμένη εμπειρία τ ο ϋ χρόνου, τ ή συνεπιφερόμενη στόν όρισμό τ ο υ ώ ς συνεχόμενης διαδοχής σημειακών σ τ ι γ μ ώ ν . « Ό χρόνος», γράφει σε μιά περικοπή τ ή ς Εγκυκλοπαίδειας [Encyklopädie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse, 1817] οπου, άσυνειδήτως προϋποτιθέμενη και σε ά γ α σ τ ή συνδιαλλαγή, άκόμα π ά λ λ ε ι ή αυγουστίνεια άνησυχία άπέναντι στήν ά π ι α σ τ η ουσία τ ο ϋ 27

χρόνου, «είναι τ ό Είναι πού, ενώ είναι, δεν είναι, καί, ενώ δεν είναι, είναι: τ ό διαισθητό Γίγνεσθαι». Σάν τέτοιο, εΐναι τ α υ τ ό σ η μ ο κατά βάση με τον ά ν θ ρ ω π ο , τ ό άρνητικό ε τ ο ύ τ ο Είναι π ο υ «είναι κείνο π ο υ δέν είναι καί δεν είναι κείνο π ο υ είναι». Ε π ε ι δ ή μ ά λ ι σ τ α ό Hegel σκέφτεται ϊ σ ω ς τ ό χρόνο σύμφωνα κυρίως με τ ό π ρ ό τ υ π ο τ η ς σημειακής σ τ ι γ μ ή ς σ τ ή μεταφυσική, γι

α ύ τ ό είναι και σε θέση νά κάμει τ ό σ ο

τ ό π ο μέσα σ τ ό σ ύ σ τ η μ ά τ ο υ σε κείνη τήν « ι σ χ ύ τ ο υ άρνητικοϋ», π ο ύ διαβλέπει σ τ ό ε ρ γ ο τ ο υ ανθρωπίνου πνεύματος και π ο ύ τ ή διορίζει κεντρικό μηχανισμό τής διαλεκτικής. Εκείνο π ο ύ , μέσα σ τ ό έγελιανό σύστημα, εκφράζεται με τ ή μορφική τ α ύ τ ι σ η τ ο υ χρόνου και τ ο υ α ν θ ρ ω π ί ν ο υ πνεύματος, αμφότερων έννοουμένων ώ ς αρνήσεων τ ή ς άρνησης, είναι ό δεσμός — π ο ύ μένει ακόμα νά εξετάσουμε — άνάμεσα σ τ ή μηδενισμένη εμπειρία τ ο υ χρόνου γιά τόν δυτικό ά ν θ ρ ω π ο και τ ή δύναμη τ ή ς κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ς τ ο υ ν' άρνείται. Μόνο μιά κ ο υ λ τ ο ύ ρ α π ο ύ ά π ό χ τ η σ ε τ έ τ ο ι α εμπειρία τ ο υ χρόνου θά μπορούσε νά εντάξει στήν άρνηση τήν ούσία τ ο υ άνθρώπινου πνεύματος και δέν κατανοεί κανείς τήν άληθινή σημασία τής έγελιανής διαλεκτικής άν δέν τήν π α ρ α κ ο λ ο υ θ ή σ ε ι σε σ υ σ χ ε τ ι σ μ ό π ρ ο ς τήν ά ν τ ί λ η ψ η τ ο υ χρόνου π ο ύ τής είναι ά λ λ η λ έ γ γ υ α . Διότι ή διαλεκτική είναι π ά ν ω ά π ' ό λ α ο,τι άκριβώς μας επιτρέπει νά συναγάγ ο υ μ ε σε ενότητα ( δ ι α - λ β γ ε σ θ α ι ) τ ό continuum τ ώ ν άρνητικών και ά σ ύ λ λ η π τ ω ν σ τ ι γ μ ώ ν . Στόν Hegel, μ ο λ α τ α ύ τ α , ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ο υ χρόνου και τ ό νόημα τ ή ς μορφικής τ ο υ τ α ύ τ ι σ η ς με τ ό πνεύμα δέν εξετάζονται ώ ς τοιαύτα. Ό χρόνος εμφανίζεται ά π λ ά ώ ς « ή αναγκαιότητα και τ ό πεπρωμένο τ ο υ μή καθαυτό πραγματωμένου πνεύματος». Τ ό πνεύμα οφείλει νά ρ ι φ θ ε ί 28

μες

σ τ ο χρόνο. «Προσήκει σ τ ο νόημα τ ο υ πνεύματος», διαβάζουμε σ τ ό Aóyo μες στψ Ιστορία {Die Vernunft in der Geschichte, 1837], «ή εξέλιξη τ η ς ιστορίας νά π ρ ο ά γ ε τ α ι εν χρόνω». Α λ λ ' άφοΰ ό χρόνος είναι, καθώς είδαμε, « τ ό Εΐναι πού, ενώ είναι, δεν είναι, καί, ενώ δέν είναι, είναι», τ ό ' Α π ό λ υ τ ο μπορεί νά αληθεύει μονάχα ώ ς « α π ο τ έ λ ε σ μ α » καί ή ιστορία, π ο ύ είναι « τ ό πνεύμα άλλοτριωμένο έν χρόνω», αποτελεί ούσιαστικά Stufengang, μια εξελικτική διαδικασία προαγόμενη ανά βαθμίδες· ώ ς ά λ λ ο τ ρ ί ω σ η τ η ς α λ λ ο τ ρ ί ω σ η ς , ε τ ο ύ τ η είναι ό « γ ο λ γ ο θ ά ς » και ή «έπανεύρεση» τ ο υ απολ ύ τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς , ό « α φ ρ ό ς » π ο ύ ά π ' τ ό κροντήρι τ η ς ϊδιας τ ο υ απεραντοσύνης ανεβαίνει πρός α ύ τ ό . " Ο π ω ς 6 χρόνος, π ο ύ ή ούσία τ ο υ είναι καθαρή άρνηση, ετσι κι ή Ιστορία ο ύ δ έ π ο τ ε είναι πρόσφορη σέ σ ύ λ λ η ψη έν άκαρεί, ειμή μόνον σφαιρικά ώσάν εξελικτική διαδικασία. Για τ ο ύ τ ο καί μνήσκει ξεκομμένη α π ό τ ή βιωματική εμπειρία έ ν ό ς - έ κ ά σ τ ο υ ατόμου, π ο ύ ιδεώδες τ ο υ είναι ή εύτυχία. « Σ τ ή θεώρηση τ η ς Ιστορίας β ο λ ε τ ό είναι νά υΐο θ ε τ η θ ε ί καί ή ό π τ ι κ ή γ ω ν ί α τ η ς ε ύ τ υ χ ί α ς , α λ λ ά ή ιστορία δέν είναι ό χώρος τ η ς ε ύ τ υ χ ί α ς » . Ε ν τ ε ύ θ ε ν αναδύεται, μέσα στήν έ γ ε λ ι α ν ή φιλοσοφία τ η ς ιστορίας, και ή άμαυρή φιγούρα τ η ς « μ ε γ ά λ η ς Ιστορικής άτομικότητας», ό π ο υ σαρκώνεται ή « ψ υ χ ή τ ο υ κόσμου». Οι « μ ε γ ά λ ο ι άνδρες» δέν είναι ενα όργανο στήν προοδευτική πορεία τ ο υ οικουμενικού Πνεύματος. '6ύς άτομα καθαυτά «δέν εΐναι α ύ τ ό π ο ύ κοινά λέμε εύτυχεΤς». «Μέ τ ό π ο ύ πετυχαίνουν σ τ ό σκοπό τ ο υ ς , σωριάζουνται χαμαι πλαδαροί σάν αδειανά σακιά». Τ ό π ρ α γ μ α τ ι κ ό ύποκείμενο τ η ς ιστορίας είναι τ ό Κράτος.

29

VI. [ Η Α Ν Τ Ι Λ Η Ψ Η T O Y MARX ΓΙΑ T O

Ο

ΧΡΟΝΟ]

τρόπος μέ τον όποιον ό Marx σκέφτεται την Ιστορία ε-

δράζεται σέ μιά περιοχή ό λ ω σ δ ι ό λ ο υ διάφορη. Ή ιστορία δέν είναι γι α υ τ ό ν κάτι ό π ο υ π έ φ τ ε ι

μέσα τ ο υ ό άν-

θρωπος· δεν εκφράζει δηλαδή ά π λ ώ ς τ ό Ε ί ν α ι - ε ν - χ ρ ό ν ω τ ο υ άνθρωπίνου πνεύματος, παρά είναι ή πρωταρχική διάσταση τ ο υ άνθρωπου ώ ς Gattungswesen, ώ ς ικανής όντότητας ενός γένους, ικανής δηλαδή νά παραχθεί π ρ ω τ ό τ υ π α όχι σάν άτομο ξεχωριστό, μήτε σάν άφηρημένο σύνολο, άλλ ά σάν οικουμενική άτομικότητα. "Οθεν, ή ιστορία δέν καθορίζεται, ό π ω ς στόν Hegel και στόν έγελιανής κ α τ α γ ω γ ή ς Ιστορικισμό, ά π ό τήν έμπειρία τ ο υ γραμμικού χρόνου ώ ς άρνησης τ ή ς άρνησης, ά λ λ ' ά π ό τήν ττρά^ίν,

άπό τή

συγκεκριμένη δραστηριότητα ώ ς Οπαρκτική ούσία και κατ α γ ω γ ι κ ή άρχή (Gattung [«γένος/εΐδος»]) τ ο ϋ άνθρωπου. Ή ττράζίς,

ό π ο υ ό άνθρωπος τίθεται ώ ς κ α τ α γ ω γ ι κ ή άρ-

χή και φ ύ σ η τ ο ϋ ά ν θ ρ ώ π ο υ , είναι άμέσως και ή « π ρ ώ τ η ιστορική ενέργεια», ή γενεσιουργός ενέργεια τής ιστορίας, εννοούμενης ώ ς συνθήκης ό π ο υ ή άνθρώπινη ούσία καθίσταται φύση γ ι ά τόν άνθρωπο και ό π ο υ άνθρωποποιείται ή φύση. Ή ιστορία δέν είναι πλέον, ό π ω ς στόν Hegel, τ ό πεπρωμένο ά λ λ ο τ ρ ί ω σ η ς τ ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ καί ή άναγκαία τ ο υ π τ ώ σ η στόν άρνητικό χρόνο, ό π ο υ περιέρχεται ξανά σέ μιάν άπέραντη εξελικτική διαδικασία, ά λ λ ά είναι ή φύση του, ή πρωταρχική δηλαδή δικαιοδοσία τ ο ϋ ά ν θ ρ ώ π ο υ π ά ν ω στόν έ α υ τ ό τ ο υ ώ ς Gattungswesen, όθε τόν εχει ή άλλ ο τ ρ ί ω σ η π ρ ο σ ω ρ ι ν ά άποκόψει. Ό άνθρωπος Sèu elmi ίστο30

ρική ύπαρξη έπει8ή ρίπτεται μές στο xpóuo, παρά, το άι^τίθετο μάλλον, επειδή και μόνο είναι μιά ιστορική ύπαρξη δύναται να πέφτει μες στο χρόνο, νά χρονικοποιείται. Ό Marx δεν έπεξεργάστηκε μιά θεωρία τ ο ΰ χρόνου προσαρμοσμένη στήν ιδέα τ ο υ y i à την Ιστορία, ά λ λ ά είναι βέβαιο π ώ ς α υ τ ή είναι άσυμφιλίωτη με την άριστοτελική και την έ γ ε λ ι α ν ή ά ν τ ί λ η ψ η τ ο υ χρόνου ώ ς σ υ ν ε χ ο υ ς κι άτελ ε ύ τ η τ η ς διαδοχής σημειακών σ τ ι γ μ ώ ν . "Οσο κινούμαστε στόν ορίζοντα ετούτης τής μηδενισμένης εμπειρίας τ ο υ χρόνου, δεν είναι δυνατό νά υπεισέλθουμε στήν αυθεντική ιστορία, γ ι α τ ί ή άλήθεια ε ξ α ρ τ ά τ α ι π ά ν τ ο τ ε ά π ό τ ό σ ύ ν ο λ ο τής εξελικτικής διαδικασίας κι ό άνθρωπος δε θά μπορεί ποτέ νά οίκειωθεϊ με τ ρ ό π ο συγκεκριμένο, δηλαδή πρακτικό, τήν ϊδια τ ο υ τήν ιστορία. Ή θεμελιώδης άντίφαση τ ο υ σ ύ γ χρονου ά ν θ ρ ώ π ο υ εγκειται μ ά λ ι σ τ α σ τ ' οτι π ρ ο π ά ν τ ω ν δεν εχει άκόμα σ τ ή διάθεσή τ ο υ μιάν εμπειρία τ ο υ χρόνου εναρμονισμένη πρός τήν Ιδέα τ ο υ γ ι ά τήν Ιστορία, και διατελεί ώ ς έ κ τ ο ύ τ ο υ με ά γ ω ν ί α διασπασμένος άνάμεσα σ τ ό εγχρονο Είναι τ ο υ [Είναι-εν-χρόνω], ώ ς α σ τ α μ ά τ η τ η φ υ γ ή τ ώ ν στιγμών, και τ ό ιδιαίτερό τ ο υ Είναι-μές-στή ν-ιστορία, νοούμενη ώ ς αυθεντική διάσταση τ ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ . Ό δυϊσμός κάθε νεωτερικής άντίληψης γ ι ά τήν Ιστορία —οίονεί res g e s t œ [ π ε π ρ α γ μ έ ν α / γ ε γ ο ν ό τ α ] καί historia rerum gestarum [Ιστορία π ε π ρ α γ μ έ ν ω ν / γ ε γ ο ν υ ΐ α ] , ώ ς διαχρονικής π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς και ώ ς σ υ γ χ ρ ο ν ι κ ή ς δομής, π ο ύ είναι άδύνατο νά συμπέσουν χρονικά— εκφράζει α υ τ ή άκριβώς τήν π λ ή ρ η άδυναμία τ ο ΰ άνθρώπου, χαμένου μές σ τ ό χρόνο, νά καταλάβει τήν ϊδια τ ο υ τήν ιστορική φύση.

31

VII. [Η

ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ

ΕΚΔΟΧΗ,

Η

Γ Ν ω Σ Η

ΚΑΙ

Η

Σ Τ Ο Α ]

Ε ITE σάν κύκλο τ ό στοχάστηκαν εϊτε σά γραμμή, τ ό στοιχείο π ο υ δεσπόζει σε κάθε δυτική α ν τ ί λ η ψ η y i à τ ό χρόνο είναι ή σημειακότητα. Παριστάνουμε τόν βιωμένο χρόνο μέσ ω μιας έννοιας μεταφυσικό-γεωμετρικής (τό άδιάστατο σημ ε ί ο - σ τ ι γ μ ή ) κι επειτα προχωράμε σ ά μ π ω ς ή έ ν λ ό γ ω έννοια νά ήταν αληθινά α υ τ ό ς ό ϊδιος ό π ρ α γ μ α τ ι κ ό ς χρόνος τ ή ς εμπειρίας. "Ηδη ό [Giambattista] Vico [1668-1744] είχε επισημάνει οτι ή έννοια τ ο υ γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ο ύ σημείου είναι μιά έννοια μεταφυσική, π ο υ διάνοιξε τ ό «πονηρό μονοπ ά τ ι » («malignum aditum») διαμέσου τ ο ΰ όποίου ή μεταφυσική διείσδυσε σ τ ή φυσική. "Ο,τι 6 Vico ελεγε γιά τ ό γεωμετρικό σημείο μπορεί νά επαναληφθεί καί προκειμένου γ ι ά τ ή σ τ ι γ μ ή ώ ς χρονικό «σημείο». Α υ τ ή είναι τ ό μονοπ ά τ ι διαμέσου τ ο ΰ όποίου ή αιωνιότητα τ ή ς μεταφυσικής παρεισφρέει στήν ανθρώπινη εμπειρία τ ο ΰ χρόνου και τ ή διχοτομεί ανεπανόρθωτα. Κάθε μας απόπειρα νά σκεφτοΰμε κατά τ ρ ό π ο α λ λ ι ώ τ ι κ ο τ ό χρόνο οφείλει σ υ ν ε π ώ ς νά σ υ γ κ ρ ο υ σ τ ε ί μέ τ ο ύ τ η τήν έννοια και μιά κριτική τ ο ΰ σ τ ι γ μιαίου σ υ ν ι σ τ ά ε ύ λ ο γ η π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η μιας καινούργιας εμπειρίας τ ο ΰ χρόνου. Δ ι ά σ π α ρ τ α στις π τ υ χ ώ σ ε ι ς και τις σκιές τ ή ς δυτικής πολιτισμικής παράδοσης κείτονται τ ά στοιχεία μιας διαφορετικής αντίληψης γ ι ά τ ό χρόνο. 'Αρκεί νά ρίξουμε φως πάνω τ ο υ ς γ ι ά νά έγερθοΰν αυτά, ωσάν καβαλάρηδες μαντατοφόροι ενός μηνύματος π ο ύ προορίζεται γιά μας καί π ο ύ είναι δικό μας ε ρ γ ο νά τ ό ε π α λ η θ ε ύ σ ο υ μ ε . Εϊναι σ τ ή Γνώ32

ση, στην έκλιπούσα ε τ ο ύ τ η θρησκεία τ η ς Δύσης, ό π ο υ άπανταται μιά εμπειρία τ ο υ χρόνου ερχόμενη σε βίαιη άντίθεση τ ό σ ο προς εκείνη τ ω ν Ε λ λ ή ν ω ν όσο και πρός την άλλ η τ ω ν χριστιανών. Α ύ τ η στόν κύκλο της έλληνικής έμπειρίας και στην εύθεία τ ο υ χριστιανισμού άντιπαραθέτει μιάν ά ν τ ί λ η ψ η τ η ς οποίας τ ο χωρικό π ρ ό τ υ π ο μπορεί νά παρασταθεί με μιά διακεκομμένη γραμμή. Κατ' α ύ τ ό τόν τρόπο, π λ ή τ τ ε ι ο,τι προπάντων εμεινε άμετάβλητο τ ό σ ο στην κλασική ά ρ χ α ι ό τ η τ α ό σ ο και σ τ ό χριστιανισμό: τ ή διάρκεια, τόν σημειακό και συνεχόμενο χρόνο. Ό κοσμικός χρόνος τ η ς έλληνικής εμπειρίας άποκρούεται ά π ό τ ή Γ ν ώ σ η ένονόματι τ ή ς ά π ό λ υ τ η ς ξενικότητάς τ ο υ μέσα στόν κόσμο ενός Θεου (ό Θεός είναι άλλότρως,

ό κατεξοχήν ξενι-

κός), τ ο υ ό π ο ί ο υ ή προνοιακή δράση δεν είναι δ υ ν α τ ό νά συνίσταται σ τ ή διατήρηση τ ώ ν κοσμικών νόμων, ά λ λ ά σ τ ή θ ρ α ύ σ η τ ο υ ς . "Οσο y i à τόν προσανατολισμό τ ο υ γραμμικού χριστιανικού χρόνου π ρ ό ς τ ή λ ύ τ ρ ω σ η , κι α ύ τ ό τ ό αρνιέται, γιατί ή άνάσταση δεν είναι γιά τόν γ ν ω σ τ ι κ ό κάτι π ο ύ πρέπει να αναμένεται μέσα σ τ ό χρόνο καί π ο ύ θα πραγματοποιηθεί σ' ενα ε γ γ ύ τ ε ρ ο ή α π ώ τ ε ρ ο μέλλον, παρά εχει ήδη ανέκαθεν λάβει χώρα. Ό χρόνος τ ή ς Γ ν ώ σ η ς είναι λοιπόν ενας χρόνος μή-συνεκτικός και μή-όμοιογενής, π ο ύ ή αλήθεια τ ο υ εγκειται σ τ ό χρονικό κλάσμα απότομης διακοπής κατά τ ή διάρκεια τ ο υ ό π ο ί ο υ ό άνθρωπος άντιλαμβάνεται με μιάν αιφνίδια π ρ ά ξ η συνείδησης τήν ϊδια τ ο υ τήν κ α τ ά σ τ α σ η ώ ς κατάσ τ α σ η άναστάντος («statim resurrectionis compos»). Σε συνάφεια π ρ ό ς ε τ ο ύ τ η τήν εμπειρία σ τ α μ α τ η μ έ ν ο υ χρόνου, ή σ τ ά σ η τ ο ϋ γ ν ω σ τ ι κ ο ύ είναι λ υ σ ι τ ε λ ώ ς επαναστατική: άπορρίπτει τ ό παρελθόν, ά λ λ ' α π ο κ α θ ι σ τ ά σ' α ύ τ ό , διαμέ33

σου μιας υποδειγματικής παροντοποίησης, ο,τι ιδίως ήταν καταδικασμένο σάν αρνητικό (τον Κάιν, τον Ήσαΰ, τ ο υ ς Σοδομίτες), χωρίς ώ σ τ ό σ ο νά προσμένει τ ο παραμικρό άπ ό τ ό μέλλον.^^ Και με τ ή Σ τ ο ά επίσης ή άρχαιότητα κατά τ ό βασίλεμά τ η ς δείχνει νά ξεπερνά τήν α ν τ ί λ η ψ η τ η ς y i à τ ό χρόνο. Α υ τ ό τ ό ξεπέρασμα εκδηλώνεται ώ ς άποποίηση και τ ο υ άστρονομικου χρόνου στόν Τίμαιο, ομοιώματος τ η ς αιωνιότητας, καί της αριστοτελικής έννοιας y i à τ ή μαθηματική στιγμή. Ό ομοιογενής, άτέρμων καί ποσοτικοποιημένος χρόνος π ο υ διαιρεί τ ό παρόν σε σ τ ι γ μ έ ς δίχως έκταση είναι γιά τ ο υ ς στωικούς 6 μή -πραγματικός χρόνος, τ ο υ όποίου ή τ υ π ι κ ή εμπειρία βρίσκεται στήν προσδοκία καί τήν αναβολή. Ή υ π ο δ ο ύ λ ω σ η σ' α υ τ ό τόν ά π ι α σ τ ο χρόνο συνισ τ ά τ ή βασική άναπηρία πού, μέ τήν άπεριόριστη άναβλητ ι κ ό τ η τ ά της, κωλύει τήν άνθρώπινη ύ π α ρ ξ η νά γίνει κατ α ν ο η τ ή ώ ς κατιτί τ ό ά ν ε π α ν ά λ η π τ ο και τ ό τετελεσμένο («maximum vitœ Vitium* est, quod imperfecta semper est, quod aliquid in ilia differtur»^^). 'Αντίκρυ τ η ς 6 στωικισμός θέτει τήν ά π ε λ ε υ θ ε ρ ω τ ι κ ή εμπειρία ενός χρόνου π ο ύ δεν είναι κάτι τ ό άντικειμενικό και τ ό άπόμακρο ά π ό τόν ε λ ε γ χό μας, α λ λ ' άναβλύζει ά π ό τ ή δραστηριότητα και τήν άπ ο φ α σ ι σ τ ι κ ό τ η τ α τ ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ . Π ρ ό τ υ π ό τ ο υ είναι ό καφός,

ή άξαφνη κι άναπάντεχη σ υ γ κ υ ρ ί α ό π ο υ ή άπό-

^^ Στά έλληυικά, κατατοπιστικό σχετικά μέ τή γνώση είναι τό βιβλίο του Jacques Lacarrière 0/ Γνωστικοί, πρόλ. Lawrence Durreil, μτφρ. Μιχάλης Κουτούζης, Άθ.: έκδ. I. Χατζηνικολή, 1976. ^^ Seneca, Ad Lucilium Epistularum Moralium Liber XVII 101,8: «Tò μεγαλύτερο ελάττωμα της ζωής είναι πώς πάντοτε τή διακρίνει κατιτί TÒ ατελές, καθώς ένμέρει αναβάλλεται γιά κάποιαν άλλη φορά».

34

φαση αδράχνει την ευκαιρία κι έκπληρώνει έ π ι τ ό π ο υ τ ή ζ ω ή τ ο υ καθενός. Ό ατέρμων και ποσοτικοποιημένος χρόνος οριοθετείται αίφνης καί γίνεται παροντικός: ό καιρός συγκεντρώνει καθαυτόν ποικίλους χρόνους («omnium temporum in unum collatio»^^) και ó σοφός είναι κύριος τ ο ϋ έ α υ τ ο ϋ τ ο υ σ' αυτόν, ό π ω ς ό θεός στην αιωνιότητα. Αυτός είναι ή «έσχατη χείρα» π ο υ κάθε φορά δίνεται σ τ η ζ ω ή μας καί π ο υ άποτραβάει ρηξικέλευθα τόν άνθρωπο ά π ό τήν κ α θ υ π ό τ α ξ η στόν ποσοτικοποιημένο χρόνο («qui cotidie vit œ suce summam manum imposuit, non indiget tempore»^®). ^^ Seneca, Ad Paulinum De Βrevitate Vitœ XV 5. Seneca, Ad Lucilium..., ο.π.: «"Οποιος κάθε μέρα γνωρίζει υά δίνει τήν έσχατη χείρα στή ζωή του δεν εχει άνάγκη άπό τό χρόνο».

35

vili. [BENJAMIN KAI

HEIDEGGER]

Δ Ε Ν είναι φυσικά τυχαίο τ ' οτι κάθε φορά π ο υ ή σ ύ γ χ ρ ο νη σκέψη φτάνει νά σ υ λ λ ο γ ι σ τ ε ί με τ ρ ό π ο νέο τ ο χρόνο πειθαναγκάζεται ν' άρχίσει μέ μιά κριτική τ ο υ συνεχοϋς ποσοτικοποιημένου χρόνου. Μιά τέτοια κριτική είναι ή βάση ά π ' ο π ο υ άφορμώνται τ ό σ ο οΐ Θεσεις πάνω στη Φιλοσοφία της Ιστορίας τ ο υ Benjamin ό σ ο και ή α ν ά λ υ σ η τ η ς χρονικότητας π ο υ ό Heidegger δεν κατόρθωσε νά φέρει σε πέρας στο Sein und Zeit [Είναι και Χρόνος,1927^'^\ Ή σ ύ μ π τ ω ση ανάμεσα σε δυο τ ό σ ο μακρινούς στοχαστές εΐν' ενα α π ό τ ά σημάδια π ώ ς ή αντίληψη τ ο υ χρόνου, π ο ύ γ ι ά δυό χιλιάδες χρόνια σχεδόν εξουσίασε τ ό δυτικό πολιτισμό, ζυγώνει τ ώ ρ α πιά σ τ ή δύση της. Στόν Bemjamin βρίσκουμε νά δουλεύει ή ϊδια εκείνη μεσσιανική διορατικότητα τ ο υ έβραϊσμοΰ π ο ύ ώθησε τόν Kafka νά γράψει οτι « ή Ημέρα τ η ς Κρίσεως είναι ή φυσιολογική ιστορική κ α τ ά σ τ α σ η » και νά υποκαταστήσει τήν ιδέα τ η ς έκτυλισσόμενης καταμήκος τ ο ΰ ατέρμονα γραμμικού χρόνου Ιστορίας μέ τήν π α ρ ά δ ο ξ η εικόνα ένός « κ ρ ά τ ο υ ς τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς ό π ο υ τ ό βασικό γ ε γ ο ν ό ς διαδραματίζεται ^^ Τοΰ λοιπού μέ τόν έλληνικό του τ ί τ λ ο τό εργο του Martin Heidegger (1889-1976): 2 ττ., πρόλ.-μτφρ.-σχόλ. Γιάννης Τζαβάρας, Άθ.: «Δωδώνη» , 1978-1985, άπ' όπου ποριζόμαστε κατά βάση καί τήν ορολογία y i à τά έλληνικά. Δέν εγινε κατορθωτό νά εντοπιστούν σε κείμενα τοΰ Franz Kafka (1883-1924) oi παραθέσεις π ο ύ άποδίδει ετσι ό Agamben. Tò πνεΰμα της πρώτης εντούτοις διέπει καί τόν ακόλουθο άπό τους καφκικούς 'Αφορισμούς (μτφρ. Γώργος Βαμβαλής, Άθ.: Επίκουρος ^Λογοτεχνία Σή-

36

αενάως και τ ό τέρμα δέν άπόκειται σ' ενα α π ώ τ ε ρ ο μέλλον, Ίταρά είναι ήδη άνέκαθεν παρόν. Ξαναπιάνοντας αΟτά τ ά θέματα ό Benjamin ψάχνει y i à μιάν αντίληψη τ η ς ιστορίας ανταποκρινόμενη σ τ η δ ι α π ί σ τ ω σ η οτι «κανόνας είναι ή κ α τ ά σ τ α σ η έκτακτης ανάγκης». Ό Benjamin άντικαθιστα τ ό μηδενικό παρόν τ η ς μεταφυσικής π α ρ ά δ ο σ η ς μέ «ενα παρόν π ο υ δεν είναι πέρασμα, α λ λ ά στέκει ά σ ά λ ε υ τ ο σ τ ό κατώφλι τ ο ϋ χρόνου». Στην Ιδέα — τ η ς σοσιαλδημοκρατίας ιδιαίτερα και τ ο υ Ιστορικισμοϋ— μιας προόδου τ ο ϋ ανθ ρ ώ π ι ν ο υ είδους μες στην ιστορία, π ο υ είναι «αδιαχώρισ τ η ά π ό κείνην τ η ς πορείας διαμέσου ενός χρόνου όμοιογ ε ν ο ϋ ς και κενοΰ», αντιπαραθέτει την « ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή συνείδηση, γ ι ά νά τινάξει στόν αέρα τ ό continuum τ η ς Ιστορίας». Στήν κενή και ποσοτικοποιημένη σ τ ι γ μ ή αντιτάσσει εναν «ένεστωτικό χρόνο» (Jetzt-Zeit

[«νυν-χρόνος»]), άντι-

λ η π τ ό ν ώ ς μεσσιανική κ α θ ή λ ω σ η τ ο υ συμβαίνοντος, π ο υ «άνασυμπήγει σε μιά μεγαλειώδη σύνοψη τήν ιστορία τ η ς ανθρωπότητας». Είναι στ'όνομα αΟτοΰ τ ο υ « π λ ή ρ ο υ ς χρόνου», π ο υ α π ο τ ε λ ε ί τόν «αληθινό χρόνο οίκοδόμησης τ η ς Ιστορίας», ο π ο υ ό Benjamin, αντίκρυ σ τ ό γερμανο-σοβιετικό σύμφωνο [Μπρέστ-Λιτόφσκ, 1918], εξαπολύει τ ή λαμπρή κριτική τ ο υ γ ι ά τις αιτίες π ο ύ οδήγησαν στήν καταστροφή τις αριστερές εύρωπαϊκές δυνάμεις κατά τήν π ρ ώ τ η μεσοπολεμική περίοδο. Ό μεσσιανικός χρόνος τ ο ϋ έβραϊσμοϋ, μερα, 1>, 1970, σ. 18· παρεμφερώς, επίσης, άπό τον ϊδιο μεταφραστή, στά Μπλε Τετράδια τοϋ Kafka, Άθ.: Επίκουρος , 1982, σ. 35): «Μόνο ή δική μας έννοια τοϋ χρόνου μας κάνει νά ονομάζουμε ετσι τή Δευτέρα Παρουσία· στήν πραγματικότητα αυτή είναι έκτακτο δικαστήριο» (άρ.4θ)—επισημαίνεται τό λο·)^οπαίγνιο τοϋ πρωτοτύπου, καθώς στά '^'ερμανικά ή Δευτέρα Παρουσία, ή Μέλλουσα Κρίση, ή 'Ημέρα της Κρίσεως κ.τ.π. είναι jüngste Gericht («Νεότερο Δικαστήριο»).

37

« ό π ο υ κάθε δευτερόλεπτο ήταν ή μικρή θύρα οθε μπορούσε νά μπει ό Μεσσίας», κ α θ ί σ τ α τ α ι ετσι τ ο μ ο ν τ έ λ ο μιας ά ν τ ί λ η ψ η ς y i à τήν ιστορία « π ο ύ α π ο φ ε ύ γ ε ι ο ι α δ ή π ο τ ε συνεργία μέ κείνην ό π ο υ έξακολουθοΰν νά παραμένουν οι πολιτικοί προσκολλημένοι». Είναι όμως σ τ ή σκέψη τ ο υ Heidegger ο π ο υ ή αντίληψη τ ο υ σημειακού και συνεχόμενου χρόνου υ π ο β ά λ λ ε τ α ι σε μιά ριζοσπαστική κριτική, ένόψει μιας επανάληψης-κατεδάφισης π ο ύ περιζώνει όλάκερη τ ή δυτική μεταφυσική. Ή αναζήτηση τ ο υ Heidegger στρέφεται εξαρχής πρός μιά κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς ιστορίας ή όποία νά ξεπερνά έκείνην τ ο υ άγοραίου ίστορικισμοϋ και σ τ ή ν όποία « ή άπόφανση: " τ ό έδωνά-Εΐναι | Dasein | είναι ιστορικό" θά πρέπει νά εμφανίζεται ώ ς θεμελιώδης άρχή οντολογικά-υπαρξιακού χαρακτήρα», π ο ύ δέν εχει τ ί π ο τ α νά κάνει «μέ τήν ά π λ ή όντολ ο γ ι κ ή δ ι α π ί σ τ ω σ η τ ο υ γ ε γ ο ν ό τ ο ς ότι τ ό έδωνά-Είναι εισέρχεται ξανά στήν " π α γ κ ό σ μ ι α ι σ τ ο ρ ί α " Γ ι ' α ύ τ ό κι ε λ έ γ χ ε τ α ι ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ ο υ Dilthey γ ι ά μιά ιστορική θεμελίωση τ ω ν επιστημών τ ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ άνεξάρτητη ά π ό τις φυσικές επιστήμες άφ' ης σ τ ι γ μ ή ς έκτίθεται ή άνεπάρκεια γ ι ά κάτι τέτοιο.^^ Ά λ λ ά ή καινοτομία τ ο υ Είναι και Χρόνος εγκειται σ τ ' ότι ή θεμελίωση τ ή ς Ιστορικότητας ολοκληρώνεται εν συγχρονισμώ πρός τήν άνάλυση τής χρονικότητας π ο ύ φέρνει σ τ ό φώς μιά διαφορετική και αύθεντικότερη εμπειρία τ ο υ χρόνου. Σ τ ό επίκεντρο τής εμπειρίας α ύ τ ή ς δέν είναι πιά ή σημειακή κι ά π ι α σ τ η

στιγμή

[ i s t a n t e ] , διαφεύγουσα καταμήκος τ ο υ γραμμικού χρό^^ Πρ. Μ. Heidegger, ο.ττ., τ. 2., σσ. 630 κ.έξ. Ό όρος Dasein υπενθυμίζεται ΟΤΙ εχει επίσης άποδοθεϊ εΟστόχως και μέ άλλους έλληνικούς. ^^ Βλ. προηγ. σημ. 12.

38

νου, ά λ λ ά ή έ κ σ τ α σ ι α κ ή

στιγμή

[attimo

(Au-

genblick: moment of vision)] της αυθεντικής απόφασης [Entschluß], κατά τήν οποία τ ό έδωνά-Είναι ά π ο τ ε λ ε ϊ τήν εμπειρία τ ή ς εντέλειας μας, π ο υ κάθε λ ε π τ ό δ ι α σ τ έ λ λ ε τ α ι [erstreckt sich selbst] ά π ό τ η γέννηση ώ ς τ ό θάνατο ( « Τ ό έδωνά-Είναι δεν εχει τέλος, π ο υ φτάνοντάς τ ο α π λ ά καταπαύει, π α ρ ά

υφίσταται

τ ε τ ε λ ε ι ω μ έ ν ο » ) , καί,

προβαλλόμενο κατέναντι σ τ ή μέριμνα [Sorge], επωμίζεται ελεύθερα ώ ς πεπρωμένο τήν καταβολική τ ο υ ιστορικότητα. Ό άνθρωπος δεν είναι ριγμένος συνεπώς μέσα σ τ ό χρόνο, ά λ λ ά «υφίσταται ώ ς αυθεντική χρονικοποίηση». Μονάχα επειδή α υ τ ό ς είναι, σ τ ό Είναι του, π ρ ο - υ π ά ρ ξ α ς και επερχόμενος, δύναται νά αναλάβει τ ό ϊδιο τ ο υ τ ό άρχέγονο Είναι και νά είναι, αύτοστιγμίς, «γιά τον δικό τ ο υ χρόνο».^^ Θά 'ταν ευχερές νά εκθέσουμε π ώ ς α υ τ ή ή θ ε μ ε λ ί ω σ η τ ή ς Ιστορικότητας σ τ ό Είναι τ ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ ώ ς μέριμνα, αν κι εντοπίζεται σε διαφορετική περιοχή, δεν βρίσκεται κατ ά κάποιον τ ρ ό π ο σέ αντίθεση προς τ ή μαρξική θεμελίωση τής ιστορικότητας στήν πράξη, ενώ άμφότερες τοποθετ ο ύ ν τ α ι σ τ ο ύ ς αντίποδες τ ο υ α γ ο ρ α ί ο υ Ιστορικισμού. Γι' α υ τ ό κι 6 Heidegger, στήν Επιστολή γιά tòu «Ανθρωπισμό» [Brief

über den »Humanismus«,1947μπόρεσε

νά γράψει

π ώ ς «ή μαρξική αντίληψη τ ή ς Ιστορίας είναι άνώτερη άπ ό ο π ο ι ο ν δ ή π ο τ ε ά λ λ ο ν περι ιστορίας λ ό γ ο [storiograf i a : Historie überlegen]».^"^ Περισσότερο ενδιαφέρον είναι ϊσως νά σημειώσουμε ότι, σ τ ά γ ρ α π τ ά τών τελευταίων χρόνων του, όταν τ ό σχέδιο τ ο υ Eîuai καί Χρόνος γ ι ά μιά π ρ ω Πρ. Μ. Heidegger, ό.ττ., σσ. 634 κ,έξ. πρ. Μ. Heidegger, Επιστολή γιά τόι^ «Ανθρωπισμό», μτφρ. Γιώργος Ιηροπαΐδης, Άθ.: Ροές , 1987, σσ. 110-111.

39

ταρχική εξήγηση τ ο υ χρόνου ώ ς ορίζοντα κατανόησης τ ο υ Εΐναι^^ εχει π λ έ ο ν εγκαταλειφθεί, ή σκέψη τ ο ΰ Heidegger έρχεται α ν τ ι μ έ τ ω π η με μιά διάσταση ό π ο υ , με ο λ ο κ λ η ρ ω μένο τ ώ ρ α πιά τ ό ξεπέρασμα τ η ς μεταφυσικής, ή ιστορικότ η τ α τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ θ ά ήταν δ υ ν α τ ό νά ειδωθεί μέ τρόπ ο καθολοκληρίαν καινούργιο. Δέν είναι ό κ α τ ά λ λ η λ ο ς χώρος γιά νά επιχειρήσουμε μιάν έρμηνεία της έννοιας τ ο υ Ereignis («Συμβάν») π ο ύ οριοθετεί τ ό κέντρο και συνάμα τις άκρώρειες ό π ο υ εφτασε ή σκέψη τ ο υ Heidegger μετά τ ό Είναι και Χρόνος. Στό πλαίσιο π ά ν τ ω ς τ ω ν εδώ ενδιαφερόντων μας, πρέπει τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο νά τονίσουμε ότι α υ τ ό επιτρέπει νά σ υ λ λ ο γ ι ζ ό μ α σ τ ε τ ό Συμβάν όχι σάν εναν χωροχρονικό προσδιορισμό, ά λ λ ά σάν τ ή διάνοιξη της π ρ ω τ α ρ χικής διάστασης ο π ο υ βασίζεται κάθε χωροχρονική διάσταση. Π ρ. Μ. Heidegger, Είναι και Χρόνος, ο.π., τ. 1., σ. 23.

40

IX. [ΚΑΤΑΚΛΕΊΔΑ]

ΥΠΆΡΧΕΙ εντούτοις μία άμεση και διαθέσιμη στόι; καθέναι; εμπειρία ό π ο υ θά ήταν δυνατό νά βρει τ η θεμελίωση τ η ς μιά καινοφανής α ν τ ί λ η ψ η τ ο υ χρόνου. Ή εμπειρία τ ο ύ τ η είναι κάτι τ ο τ ό σ ο ουσιώδες y i à τήν άνθρώπινη υ π ό σ τ α ση, ώ σ τ ε ενας άρχαϊος μύθος τ η ς Δ ύ σ η ς τήν καθιστά άρχ έ γ ο ν η πατρίδα τ ο ϋ ά ν θ ρ ω π ο υ . Πρόκειται γ ι ά τήν ήδονή. "Ηδη ό 'Αριστοτέλης είχε οξυδερκέστατα παρατηρήσει π ώ ς α υ τ ή ήταν κάτι τ ό ετερογενές ώ ς προς τήν εμπειρία τ ο υ ποσοτικοποιημένου και συνεχούς χρόνου: « Ή μορφή (εΐόος)

τ η ς ε ύ χ α ρ ί σ τ η σ η ς » , γράφει σ τ ά Ηθικά Νικομάχεια,

«είναι άρτια (jeKeiov)

σε ο π ο ι α δ ή π ο τ ε σ τ ι γ μ ή » , και προ-

σθέτει π ώ ς ή ηδονή, σε άντιδιαστολή πρός τήν κίνηση, δεν συνδέεται με κάποιο διάστημα χρόνου, ά λ λ ά είναι «κάθε σ τ ι γ μ ή κάτι τ ό πλήρες κι ολοκληρωμένο».^^ Α ύ τ ό τ ό στοιχείο τ η ς ήδονής, άσύνορο ώ ς πρός τόν ποσοτικοποιημένο χρόνο, π ο ύ έμεΤς φαίνεται νά 'χουμε λησμονήσει, ήταν άκόμα τ ό σ ο οικείο σ τ ό Μεσαίωνα, ώ σ τ ε ό "Αγιος Θωμάς [Άκ ( υ ) ι ν ά τ η ς ( T h o m a s Aquinas ή d'Aquino), 1 2 2 4 / 2 5 - 1 2 7 4 σ τ ο ερώτημα «utrum delectatio sit in tennpore» [«είναι συνυφασμένη με τ ό χρόνο ή τέρψη

μπορούσε ν άπαντάει

άρνητικά· κι ήταν ή ϊδια α ύ τ ή συνείδηση π ο ύ ύ π ο β ά σ τ α ζε TÒ έδεμικό πρόγραμμα τ ω ν Προβηγκιανών τροβαδούρων ^^ 'Ηθικά Νικομάχεια 1174b: «της ήόορης δ'

ότφοϋν χρόνφ τέλειον

TÒ etôoç. [ . . . ] bó^€L€ δ' àv τοϋτο και έκ τοϋ μή ένόέχεσθαι κιν€ΐσθαι μή èv χρόνφ, ήόεσθαι be' τό yàp èv τφ νυν δλον ^^ Summa Theologiœ I 21 Ixxiv.

41

η».

y i à μιάν ευδαιμονία υ π ε ρ ο ύ σ ι α (^fin'amors

[«υπέρτατος

παλατιανός ή α υ λ ι κ ό ς / ιπποτικός εροοτας»],/ο/ [«ευφροσύνη», «ευδιαθεσία», « ά γ α λ λ ί α σ η » ] ) , καθότι αποσπασμένη α π ό τ η μετρήσιμη διάρκεια. Τ ο ΰ τ ο δεν σημαίνει π ώ ς ή ήδονή εχει τ ό δικό τ η ς πεδίο στην αιωνιότητα. Ή δυτική εμπειρία τ ο υ χρόνου είναι διαχωρισμένη σε α ι ω ν ι ό τ η τ α

και σ υ ν ε χ ή

γραμ-

μ ι κ ό χ ρ ό ν ο . TÒ σημείο τομής, έκεϊ ο π ο υ επικοινωνούν α υ τ ά τ ά δύο, είναι ή σ τ ι γ μ ή ώ ς σημείο άδιάστατο και διαφευγον. Σ' ε τ ο ύ τ η τήν άντίληψη, π ο ύ καταδικάζει σε χρεοκοπία κάθε απόπειρα χ ε ι ρ α γ ώ γ η σ η ς τ ο υ χρόνου, πρέπει ν' αντιταχθεί εκείνη π ο ύ δέν δέχεται ωσάν κύριο πεδίο τ ή ς ήδονής — π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή ς διάστασης τ ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ — μήτε τον συνεχή σημειακό χρόνο μήτε τήν α ι ω ν ι ό τ η τ α , π α ρ ά τήν Ιστορία. 'Αντίθετα μ' ο,τι πρέσβευε ό Hegel, μόνο σάν γνήσιος χώρος τ ή ς ε ύ τ υ χ ί α ς ή ιστορία μπορεί νά εχει κάπ ο ι ο νόημα γ ι ά τόν ά ν θ ρ ω π ο . Οι ε φ τ ά ώ ρ ε ς τ ο υ 'Αδάμ στόν Παράδεισο είναι, ύ π ' α ύ τ ή τήν έννοια, 6 άρχέγονος πυρήνας κάθε αύθεντικής Ιστορικής εμπειρίας. Ή ιστορία δέν εϊναι π ρ ά γ μ α τ ι , ό π ω ς θά 'θελε ή κυρίαρχη ιδεολογία, ή υ π ο δ ο ύ λ ω σ η τ ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ στόν συνεχή γραμμικό χρόνο, μά τουναντίον ή ά π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ ή τ ο υ ά π ό δαύτον: χρόνος τής ιστορίας είναι 6 καφός

οπου ή πρωτοβουλία τοϋ

ά ν θ ρ ώ π ο υ αδράχνει τήν εύνοϊκή εύκαιρία κι άποφασίζει παραχρήμα γ ι ά τήν ελευθερία τ ο υ . " Ο π ω ς στόν άδειο, συνεχόμενο κι άτέρμονα χρόνο τ ο ϋ ά γ ο ρ α ί ο υ Ιστορικισμοϋ πρέπει ν' άντιπαρατεθεϊ 6 πλήρης, τετελειωμένος καί τετελεσμένος χρόνος τ ή ς ήδονής, ετσι και στόν χ ρ ο ν ο λ ο γ ι κ ό χρόνο τής ψευδοϊστορίας πρέπει ν' άντιπαρατεθεϊ ό καιρολογικός χρόνος τ ή ς αύθεντικής Ιστορίας. 42

'Αληθινός Ιστορικός Ολιστής δεν ειν' εκείνος π ο υ διώκει καταμήκος τ ο ϋ άττέραντου γραμμικού χρόνου εναν κούφιο άντικατοπτρισμό αδιάκοπης προόδου, ά λ λ ' εκείνος π ο υ είναι σε θέση ανά π ά σ α σ τ ι γ μ ή νά αιχμαλωτίσει τ ο χρόνο, έπειδή διατηρεί την ένθύμηση οτι τ ο ϋ ά ν θ ρ ώ π ο υ κ α τ α γ ω γική ρίζα είναι ή ηδονή. Α υ τ ο υ τ ο υ χρόνου είναι π ο υ άπ ο χ τ ο ϋ μ ε εμπειρία στις αυθεντικές επαναστάσεις οΐ όποιες, ό π ω ς θυμάται ό Benjamin, άείποτε βιώθηκαν ώ ς αιχμαλ ώ τ ι σ η τ ο υ χρόνου και ώ ς ανάσχεση τ η ς χ ρ ο ν ο λ ο γ ι κ ή ς ροής· α λ λ ά μιά έ π α ν ά σ τ α σ η οθε έ κ π η γ ά ζ ε ι όχι ξανά μιά νέα χ ρ ο ν ο λ ό γ η σ η , μά κάποια π ο ι ο τ ι κ ή μ ε τ α λ λ α γ ή τ ο ϋ χρόνου (μιά καιροΚο^ία),

θά ήταν ή πλέον βεβαρημένη ά-

π ό συνέπειες και ή μοναδική π ο υ δε θά μπορούσε ν' αφομοιωθεί μέσα στήν ά μ π ω τ η τ ω ν α ν α σ τ η λ ώ σ ε ω ν . "Οποιος στήν ε π ο χ ή τ η ς ήδονής φέρνει σ τ ο νου τ ο υ σάν ιδιαίτερη πατρίδα τήν Ιστορία, θά κομίζει αληθινά σε κάθετι ε τ ο ύ τ η τήν άνάμνηση, θ' άξιώνει κάθε σ τ ι γ μ ή α υ τ ή τήν ε π α γ γ ε λία* και είναι έ λ ό γ ο υ τ ο υ ό αληθινός ε π α ν α σ τ ά τ η ς κι ό αληθινός άνοιχτομάτης, ξεκορμισμένος α π ' τ ό χρόνο — κι όχι μέσα σ τ ή χιλιετία, μά τωραδά.

Επίμετρο ΔΥΟ

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

1 Γιά την 'Αντίληψη τοΰ Χρόνου στην 'Αρχαία Ελληνική Σκέψη 2 Γιά τήν 'Αντίληψη τοΰ Χρόνου στον Marx

VII. Ηρακλής

Δ.

Λογοθέτης

Γιά την 'Αντίληψη τ ο υ

Χρόνου

στην 'Αρχαία Ε λ λ η ν ι κ ή Σκέψη ΟΡΙΣΜΈΝΑ

Α

ΣΗΜΕΊΑ

Ν και ενας θεριακλής μπορεί νά μετρήσει ευα χωρικό μέ-

γεθος, οπως την άπόσταση π ο υ διανύει άνάμεσα σέ δυο

χωριά, με βάση μιά ίδιόχρηστη μονάδα καπνιστικού χρόνου — « π έ ν τ ε τσιγάρα δρόμος» (καί ό χρόνος εΐναι πράγματι καπνός άναθρώσκων, άπό κάτι π ο ύ καίγεται μαζι μέ τ η ζ ω ή μας)—, ή εναρκτήρια διαπίστωση τοΰ Agamben, οτι 6 άνθρωπος διαθέτοντας νοητική εμπειρία τ ο ΰ χρόνου, όχι όμως και τήν άντιστοιχούσα τ ο υ παράσταση, τόν προσλαμβάνει ώς οπτική παράσταση χωρικού μεγέθους, είναι (μερικώς) ισχύουσα, οπως ά λ λ ω σ τ ε και ή σ υ ν ε π α γ ω γ ή της γιά τήν κυκλική θεώρηση τ ο ΰ χρόνου άπό τήν ανάλογη κίνηση τών ουρανίων σφαιρών. Στόν Τίμαιο, ο π ο υ 6 Πλάτων συναιρεί και ανασκευάζει ένμέρει τίς πυθαγόρειες παραδόσεις, 6 χρόνος είναι όντως κυκλικός, έπειδή ή μονάδα της μετρήσεώς τ ο υ συνάγεται άπό τήν τροχιά τών πλανητών, θεώρηση π ο ύ αποδίδεται άπό τόν φιλόσοφο ώς «ρυθμικά κινούμενη αιώνια εικόνα της άκίνητης στήν ένότητά της αιωνιότητας» (^μένοντος αιώνος εν évi Kaf άριθμόν ίοϋσαν αίώνιον εικόνα)} Ό κατοπτρισμός τ ο ΰ χρονικού ανύσματος στήν χωρική διάσταση είναι όμως προβληματικός στήν ελληνική άρχαιότητα, και στόν Αριστοτέλη ειδικότερα, π ο ύ αγνοώντας, καθώς παρατηρούν 6 ^ Τίμαιος 37d (βλ. και Οποσημ. 2 errò κείμενο τοΰ Agamben)· ή μετάφραση είναι τοϋ Βασίλη Κάλφα, Άθ.: Πόλις , 1995, σσ. 212-213.

47

Spengler, ó jammer και ó Bergson,^ τ ή υευτώνεια διάσταση του χ ώ ρ ο υ (space), αναφέρεται μόνο στην έννοια τ ο ϋ τ όπου

(place), π ο υ γεννάται α π ό την τ ά ξ η καί τ ή διάταξη

των σωμάτων τά όποια τόν συγκροτούν. Είναι αναμενόμενο στό τέταρτο ιδιαίτερα άπό τά βιβλία της Φυσικής 'Ακροάσεως, όπου ό 'Αριστοτέλης εκθέτει ολοκληρωμένα την περι χρόνου θεωρία του, νά αναχωρεί από την αντίληψη τ ο ϋ χρόνου ως φυσικου φαινομένου. Τ ό άεΐ περιφερόμενο νυν τ ο ΰ Σταγειρίτ η ω σ τ ό σ ο δεν συνάπτεται πλέον με την κίνηση (των π λ α νητών). Ό χρόνος δέν εΤναι κίνησίς άλλα μέτρον κιι^τ/σεω? (ρύ yàp κίνησις ό χρόνος άλλα μέτρον κινήσεως)^ και μάλιστα έκσταηκόν (^μεταβολή be ττάσα φύσει έκσταηκόν^

Στό θεμελιώ-

δες γιά τ ό πρόβλημα τ ο ΰ χρόνου κείμενο τ ο ϋ Πλωτίνου Περί Αιώνος και Χρόνου (μιά ώρα π ο ύ λείπει άπό τ ό ρολόι τ ο ΰ Agamben, ό π ω ς λείπει εξάλλου και ή ώρα π ο ύ σημαίνει τ ό επίσης καθοριστικό γιά τ ή σκέψη τ ο ΰ Α υ γ ο υ σ τ ί ν ο υ De Regressu Animœ —τό Περί Υποστροφής τής Ψυχής— τ ο ΰ Πορφυρίου)^ συντελείται μιά κεφαλαιώδης μεταστροφή, τήν όποία ό Hans Jonas συνοψίζει ώς,έξής: «Τήν οντότητα τ ο ΰ χρόνου υποστηρίζει 6 Πλωτίνος κατά τής ά π λ ώ ς αναλογικής θεωρήσεως τ ο ΰ 'Αριστοτέλους, στήν ιδία δέ διδασκαλία θά καταστήση σαφές εις τί έστόχευσε ή κριτική : στήν απελευθέρωση τοΰ χρόνου άπό τόν φυσικό χώρο, μέ τόν όποιο ήταν ή μέχρι τοΰδε άντιμετώπισή τ ο υ συνδεδεμένη, και τήν μετατόπισή ^ Πβ. συνοπτική εκθεση τ ο ΰ ζητήματος στον Κωνσταντίνο Π. Ρωμανό, 'Απολιθωμένη Ζωή: Ή Κυριαρχία τής Ποσότητας στη Μηχανιστική Κοσμοθεώρηση, Ά θ . : Ε λ ληνικά Γράμματα, 2002, σσ. 135 κ,έξ. ^ Φυσικής Ακροάσεως Δ' 221b. '^"Ο.π. 222b — ό π ο υ έγκυμονεϊται ή «έκστασιακή σ τ ι γ μ ή » (Augenblick) τ ο υ Heidegger π ο ύ μνημονεύει ό Agamben (Κεφ. Vili). ^Πβ. Κ ο ύ ρ τ Φλάς, «Τί εΤναι Χ ρ ό ν ο ς ; » [Kurt Flosch, Was ist Zeit? Frankfurt a.M.: Vitorio Klostermann, 1933, σσ. 130-50], μτφρ. Πέτρος και Δημήτρης Σ τ α θ ά κος: Έρουρέμ, άρ. 4 (Μάρτιος 1996), σσ. 73-99.

48

τ ο υ από τ ό εξωτερικό περιβάλλον σ τ ο εσωτερικό, όθεν προέρχεται. Πηγή τ ο ϋ χρόνου και πραγματικό τ ο υ υποκείμενο είναι ή ψυχή».^ Είναι ω σ τ ό σ ο άπορίας άξιον π ώ ς διαφεύγει της προσοχής τοϋ Jonas (άλλά και τ ο ϋ ιδίου τ ο ϋ Πλωτίνου) τ ό οτι ή εττισ/οβΛ^ις τ ο ϋ πλωτινείου όχήματος τ ο ϋ χρόνου στόν χώρο τής ψυχής εχει σαφώς προαναγγελθεί άπό τον 'Αριστοτέλη, και μάλιστα με τήν επίταση μιας άγωνιώδους

διερωτήσεως: «αζιον δ' έπίσκέλΙτεως και πώς ττοτε εχει ό χρόνος προς τήν ψυχήν [...]. ττότερον be μή ούσης λίτυχής εΐη αν ò χρόνος ή ού, άτΓορήσειεν

αν ης». Ή δέ έξαιρέτου έντάσεως συνέ-

χεια τής άριστοτελικής σκέψης (et bè μηόεν άλλο ττεφυκεν άριθμεΐν ή ψυχή και ψυχής νους, άόύνατον είναι χρόνον ψυχής μή ούσης, αλλ' ή τούτο δ ττοτε ον εστίν ό χρόνος, οίον ει ενόεχεται κίνησιν είναι άνευ ψυχήςΥ χρήζει ασφαλώς επισταμένης μελέτης γιά τ ή διαλεύκανσή της. "Ομως, ό φυσικός χρόνος, σημείο εκκίνησης και βάση άκρασφαλοϋς, οπως είδαμε, αναφοράς στην άρχαία ελληνική φιλοσοφία, δεν είναι ό μόνος κυρίαρχος τ ο ϋ πεδίου. Ό Agamben διατυπώνει μιά σχετική επιφύλαξη,® ή όποία ομως έλέγχεται γιά τήν έπάρκειά της. Ά λ λ ω σ τ ε , ό χρόνος, ώς μεταβολή π ο ύ τ α πάντα μεταβάλλει, είναι ά λ λ ο τ ε βραδύτερος και ά λ λ ο τ ε ταχύτερος. Στον ιστορικό, αίφνης, χρόνο ολες οΐ στιγμές δεν προσμετρώνται με τήν ϊδια βαρύτητα, δεν είναι εξίσου καθοριστικές για τ ή ροή τών γ ε γ ο ν ό τ ω ν ούτε για τήν άπόληξη τών συγκρούσεων. Ή στιγμή τής αποφασιστικής άναμέτρησης π ο ύ συναιρεί τ ά συμβάντα τής πολεμικής περιπέτειας ^ π ρ . Χ ά ν ς Γιώυας, « Π λ ω τ ί ν ο υ Περί Αΐωνιότητος και Χρόνου», μτφρ. Ε λ ε υ θερία Βαρελά: Έρουρέμ, ο.π., σσ. 45-91: 59. '"Ο.π. 223α. ® «TÒ υά ύποστηρίξουμε οτι ή α ρ χ α ι ό τ η τ α δεν εΐχε εμπειρία τοΟ βιωμένου χρόνου α π ο τ ε λ ε ί βεβαίως ύ π ε ρ α π λ ο ύ σ τ ε υ σ η , ά λ λ ο τ ό σ ο βέβαιο παραμένει ωσ τ ό σ ο π ώ ς τ ό πεδίο ο π ο υ οί "Ελληνες φιλόσοφοι π ρ α γ μ α τ ε ύ ο ν τ α ι τ ό π ρ ό β λ η μα τ ο υ χρόνου είναι π ά ν τ ο τ ε ή Φυσική» (σ. 19).

49

σ τ ο δημοσθέυειο reKemaîov έκβάν? προς τ ο όποιο εντέλει στοιχίζονται, εχει κεφαλαιώδη σημασία καί ή ιστορική οπτική άπέχει άπό τ ή «χονδροειδή π α ρ ά σ τ α σ η τ ο ϋ χρόνου ώς ενός σημειακού και ποσοτικοποιημένου continuum», κατά τ ή διατύπωση τ ο ϋ Agamben. Ol ένστάσεις τ ο ϋ Μταλοΰ στοχαστή κορυφώνονται ώ σ τ ό σ ο γ ύ ρ ω απ' ο,τι ορθώς αναγνωρίζει ώς ελληνική υπερεξουσία τ ο ΰ βλέμματος: « Ό προσδιορισμός τ ο υ αυθεντικοϋ Είναι ώ ς παρουσία ένώπιον βλέμματος», σημειώνει ό Agamben, «αποκλείει μιαν έμπειρία της Ιστορίας συνιστάμενης σε ό,τι ήδη υφίσταται έδωνά παντοτινά, δίχως π ο τ έ νά εκτίθεται καθεαυτό κ ά τ ω ά π ' τ ά μάτια μας». Για τήν Ιστορία, τό Είναι των πραγμάτων συνίσταται όντως σ τ ή μαρτυρημένη αλήθεια τους. Ή ές del θουκυδίδειος μέριμνα γιά τήν απόδοση τών συμβεβηκότων

ενός κλει-

σ τ ο ϋ και συντελεσμένου παρελθόντος στόν παρόντα χρόνο οδηγεί στήν εκβολή τ ο ϋ irapeìv

αι. Έ τ σ ι συγχωρείται στό

ε δ ώ και έγχρονίζεται στό τ ώ ρ α τό παρελθόν και ή φέρουσα Ιστορία, π ο υ δέν επαψε να ώχρια Οπό τ ό φως της περίφημης αριστοτελικής συγκρίσεως: « τ φ τόι^ μέι^ τά -γενόμενα keyeiv τον δέ οία αν yevoiTO. διό και φιλοσοφώτερον και σττονδαιότερον ττοίησις ιστορίας εστίν, ή μεν yàp ττοίησις μάλλον τά καθόλου, ή δ' ιστορία τά καθ' εκαστον λéyει»}^

Μέσω της συ-

μπαθητικής ταύτισης με τόν ήρωα ή ποίηση σύρει τόν πρωτ α γ ω ν ι σ τ ή τής Ιστορίας στό πεδίο τ ο ϋ παρόντος, εμφανίζει τά δρώντα π ρ ό σ ω π α στήν Ιστορική τους πράξη έπ\ σκηνής. Ό ποιητικός χρόνος τής τραγωδίας παρίσταται μπροστά μας άναπαριστώντας τις μορφές τ ο υ ώς παρόντα υποκείμενα καί, αντί τ ο ϋ Ιστορικού τταρεΐναι, θεραπεύει τό

ττάρειμι

τών πραγμάτων. ^ 'Ολυνθιακός Α' 11: «ττρός yàp τό Τ€λ€νταΐορ έκβάν εκαστον τών ττρϊν ϋτταρ^άντων κρίνεται». Περί Ποιητικής θ ' 2-4, 1451b.

50

T ò εγχείρημα του Agamben φτάνει όμως ατό άπόγειό τ ο υ ατό VIII Κεφάλαιο, όπου ό συγγραφέας διεξέρχεται έν τάχει τίς θεωρήσεις τ ο υ χρόνου στον Benjamin καί στον Heidegger, καί Ιδιαιτέρως στην κατακλείδα τ ο ϋ κειμένου (Κεφ. ΙΧ), όπου, απέναντι στη διάκριση αιωνιότητας και συνεχοΰς γραμμικού χρόνου, π ο υ στοιχειώνει τή δυτική έμπειρία τ ο ϋ χρόνου, προτάσσει 6 στοχαστής τήν έδεμική υπόθεση της παραδείσιας αφθαρσίας της ση'γμής ώς αρχέγονου πυρήνα κάθε Ιστορικής εμπειρίας: «'Αντίθετα μ' ο,τι πρέσβευε ό Hegel, μόνο σαν γνήσιος χώρος της ευτυχίας ή ιστορία μπορεί νά εχει κάποιο νόημα για τόν άνθρωπο». Ή ιστορία όμως αρχίζει με τήν έξοδο άπό τόν παράδεισο, π ο υ λογίζεται ώς π τ ώ σ η , και ή υποστροφή στα βιβλικά ρήματα είναι ελάχιστα επαναστατική. Ό Agamben παραταΰτα εξακολουθεί νά στοχάζεται τήν άχρονη στιγμή της ευτυχίας ιστορικά μεταβαπτισμένη σε κ α ι ρ ό της καίριας άπόφασης: «χρόνος της Ιστορίας είναι ό καιρός ό π ο υ ή πρωτοβουλία τ ο ϋ άνθρώπου αδράχνει τήν ευνοϊκή ευκαιρία κι αποφασίζει παραχρήμα γιά τήν ελευθερία του». 'Αλλά ή ευτυχία, τήν οποία ό στοχαστής εχει μεσιτεύσει ώς τέρψη και ήδονή διά των άναφορών τ ο υ στόν 'Αριστοτέλη καί τόν Άκινάτη, συνδέεται προβληματικά μέ τήν κοινωνική ελευθερία π ο υ αξιώνει ό επαναστάτης, γιατί ή τέρψη και εξόχως ή ήδονή κινοϋνται ατά όρια τ ο ϋ άτομικοϋ διαμετρήματος. Ή απάντηση σ τ ή ζητούμενη σύνδεση της ευτυχίας μέ τήν ελευθερία, μέσω της σ υ λ λ ή ψ ε ω ς ενός χρόνου ένεργοϋ και σημαίνοντος, μπορεί ώ σ τ ό σ ο νά προβάλει άπ' ά λ λ ο ϋ : άπ ό τ ό πεδίο της φρενήρους καί ανατρεπτικής

γιορτής,

π ο ύ παρέχει τ ό άναγκαΐο βάθρο γιά τ ή διάρρηξη τής μόνωσης τ ο ϋ ενός μέσα στήν ιλιγγιώδη ά γ α λ λ ί α σ η τής όλότητας.^^ Στόν πλατωνικό Φαιδρό όνομάζονται τέσσερις θείες μαΠβ. Ζ ώ ρ ζ Μ π α τ ά ι γ , Ό 'Ερωτισμός, μτφρ. Κωστής Π α π α γ ι ώ ρ γ η ς , Ά θ . : "Ινδικτος, 2001, σσ. 163 κ.έξ.

51

νίες π ο υ άντιστοιχοΰν οττις κεφαλαιώδεις επιδιώξεις τ ο ϋ Ιστορικοϋ ανθρώπου: ή μαντική τ ο υ 'Απόλλωνος πού, με την εξιχνίαση των μελλούμενων και την προπαρασκευή άπέναντι στά ενδεχόμενα τους, έξασφαλίζει τήν ισχύ, ή ποιητική των Μουσών, π ο ύ εκτοξεύει στήν καρδιά τοϋ κόσμου το βέλος της δόξας, ή ερωτική της 'Αφροδίτης, π ο ύ ή θεραπεία της σε κρατεί ολοκληρωμένο στήν ήδονή, και ή τελεστική τ ο ϋ Διονύσου, π ο ύ ή εκστατική και όργιώδης μέθεξη της δημιουργεί τ ή σ υ λ λ ο γ ι κ ή εύτυχία της γιορτής.^^ Και δεν είναι τυχαίο π ο ύ οΐ τρεις πρώτες μανίες, με τά άντίστοιχα αίτήματά τους —Ισχύς, Δόξα, Ήδονή—, χαίρουν πλήρους άναγνωρίσεως απ ό TÒV σύγχρονο κόσμο, ενώ ή τέταρτη, ή τελεστική, με τήν κοινοτική εύτυχία της γιορτής, άπαξιώθηκε π λ ή ρ ω ς — και ϊσως ανεπιστρεπτί, αν δεν εφεύρουμε τον κ α ι ρ ό

π ο ύ θά

τήν ξανάβρει. 'Απρίλιος

2002

^^ Φαιδρός 265b: «της he θείας τ€ττάρων θεών τέτταρα μέρη όιελόμενοι, μανηκην μεν εττίνοιαν Απόλλωνος θεντες, Αιοννσον όε τελεστίκήν, Μ.ουσών δ' αυ ποίηηκήν, τετάρτην hè Άφροόίτης και Έρωτος, ερωηκήν μανίαν έφήσαμεν τε άρίστην είναι».

VII. 'Ανδρέας

Χριστινίδης

Γιά την 'Αντίληψη τ ο ϋ Χρόνου στον Marx ΜΙΑ

Η

ΑΠΟΨΗ

ΚΡΙΤΙΚΉ

ΣΗΜΕΊΩΐΗ

τ ο ϋ Giorgio Agamben π ώ ς «κι αυτός άκόμα ό

ιστορικός υλκτμός αμέλησε ώς τώρα νά επεξεργαστεί κά-

ποιαν αντίληψη τοϋ χρόνου π ο υ νά στέκει στό υψος της αντίληψης τ ο υ y là την ιστορία» Ισχύει ϊσως y i à τους περισσότερους άπό τους επιγόνους του, όχι ομως y i à τον ϊδιο τόν Marx και y i à νεότερους κριτικούς μαρξιστές. Με εξαίρεση τά

π ρ ώ τ α τ ο υ εργα (μέχρι τ ό 1848) και μερικά άκόμα σύντομα κείμενα του, ό Marx της ώριμης ήλικίας άσχολήθηκε σχεδόν αποκλειστικά με την ανάλυση τ ο ϋ καπιταλισμού και την κριτική της πολιτικής οικονομίας. Δεν πρέπει λοιπόν νά σ υ γ χέουμε τήν περιγραφή και άνάλυση τ ο υ χρόνου στόν καπιταλιστικό τρόπο π α ρ α γ ω γ ή ς με μιά γενικότερη φιλοσοφική άντίληψή τ ο υ γιά τόν χρόνο. Πρόκειται γιά ενα λάθος π ο ύ έκαναν μερικοί επικριτές του, ά λ λ ά καί πολλοί άπό έκείνους τούς «μαρξιστές» (όχι μόνον σοβιετικού τ ύ π ο υ ) π ο ύ διαστρέβλωσαν τ ή θεωρία του. Κάποιες σοβαρές παραλείψεις τ ο ύ ϊδιου συνέβαλαν στήν πρόκληση παρανοήσεων. Στον περίφημο Πρόλογο στήν Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, π ο ύ συνοψίζει τ ή θεωρία τ ο ύ Ιστορικού ύλισμού,άναφέρει: «Στήν κοινωνική π α ρ α γ ω γ ή τής ζωής τους εντάσσονται οί άνθρωποι σέ ορισμένες, άναγκαΐες, άνεξάρτητες άπό τή θέλησή τους σχέσεις, παραγωγικές σχέσεις, π ο ύ άντιστοιχούν σέ μιάν ορισμένη βαθμίδα εξέλιξης τών παραγωγικών τους δυνάμεων [...J. Σέ μιά φάση τής έξέλιξής 53

τ ο υ ς καταλήγουν οΐ υλικές π α ρ α γ ω γ ι κ έ ς δυνάμεις νά βρίσκονται σέ αντίφαση μέ τις υπάρχουσες παραγωγικές σχέσεις...» "Ομως ό Marx παρέλειψε νά προχωρήσει σέ εναν διεξοδικό καθορισμό της έννοιας των παραγωγικών δυνάμεων. Μερικοί επίγονοι έκαναν αθροιστικές αναφορές της έξέλιξής τους ώς εξέλιξης της βιομηχανίας, της επιστήμης, των συναφών ικανοτήτων της εργατικής δύναμης κλπ. Τή βάση ομως αυτής τής εξέλιξης αποτελεί ή α λ λ α γ ή τ ο ϋ χρόνου, αλλά καί τ ο υ χώρου. Ό χρόνος και ό χώρος στον καπιταλιστικό τρόπ ο π α ρ α γ ω γ ή ς (όχι μόνον ή αντίληψη γιά τό χρόνο και τό χώρο) είναι διαφορετικοί σέ σύγκριση μέ τούς προκαπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής. Ή ά λ λ α γ ή τ ο ϋ χρόνου και του χώρου είναι ή βαθύτερη διαδικασία πού προσδιορίζει τήν εξέλιξη τών παραγωγικών δυνάμεων. Ή αύστηρή οργάνωση τ ο υ χρόνου και τ ο ΰ χώρου αποτελεί τ ή βάση τής κοινωνικής π α ρ α γ ω γ ή ς γιά τ ή ζωή τών ανθρώπων στή νεότερη έποχή. 'Υπαγορεύει σέ μέγιστο βαθμό τήν κοινωνική —δημόσια και ι δ ι ω τ ι κ ή — συμπεριφορά τους και κατά συνέπειαν εισβάλλει και στήν πολιτισμική ζωή (κουλτούρα). Τ ό ρολόι, ά π τ ή έκφανση τ ο υ οργανωμένου και κατατμημένου χρόνου, εγινε ενα από τά σημαντικότερα στοιχεία και σύμβολα τής αστικής κοινωνίας. Γιά άλλους λόγους (προσωρινότητα τής επίγειας ζωής, άσκητική προπαρασκευή τής μεταθανάτιας) συνέβαλε ή μεσαιωνική μοναστηριακή οργ ά ν ω σ η άποφασιστικά στήν προετοιμασία τής οργάνωσης τ ο ϋ χρόνου και τ ο ϋ χώρου τής βιομηχανικής, καπιταλιστικής εποχής (βλ. Umberto Eco, Tò "Οι/ομα του Ρόδου). Ή κατάτμηση (Segmentierung), ή οργάνωση, ή αύστηρή μέτρηση τ ο ϋ χρόνου (κυρίως τοϋ χρόνου εργασίας) καί ή χωρίς κενά οργάνωση καί κατάτμηση τ ο ϋ χώρου (τοϋ εργασιακού, διοικητικού, κρατικού και γενικότερα κοινωνικού χώρου) είναι εξελίξεις π ο ύ μέ σχεδόν άκαριαίο τ ρ ό π ο εμφανίζονται 54

στις άρχες της νεας εποχής και κορυφώνονται στην καπιταλιστική κοινωνία. Εκφάνσεις τους εΤναι οΐ έξελίξεις τής τεχνολογίας, τής επιστήμης, των ικανοτήτων τής εργατικής δύναμης, δηλαδή των π α ρ α γ ω γ ι κ ώ ν δυνάμεων π ο υ καθορίζουν τ ή δομή των παραγωγικών σχέσεων. Τή σημασία τής ά λ λ α γ ή ς τ ο ϋ χρόνου και τ ο ϋ χώρου σε σχέση μέ τόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής δείχνει ό Marx σ τ ή θεωρία τής αξίας-έργασίας (χρόνος) και στήν ανάλυση τής κατανομής τής έργασίας (χώρος μέ τήν ευρύτερη σημασία: αφενός μέν κατακερματισμός τής παραγωγικής διαδικασίας μέσα στόν εργασιακό χώρο, αφετέρου ή συναφής διάκριση ανάμεσα στους κατόχους εργατικής δύναμης και στους ιδιοκτήτες τών μέσων τής παραγωγής, διάκριση π ο ύ αποτελεί τή νομική μόνον έκφανση κυριαρχικών σχέσεων). Ή εργασία —αν και αλλοτριωμένη βέβαια— είναι μια συγκεκριμένη εργασία συγκεκριμένων άνθρώπων πού παράγουν άντικείμενα χρήσης σε εναν χώρο κ ά τ ω άπό συγκεκριμένες συνθήκες. Αύτή μεταβάλλεται άπό τή λογική τ ο ϋ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (στόν όποιο ή αξία χρήσης είναι μόνον μιά προϋπόθεση τής λειτουργίας τ ο υ ) σε γενική άφηρημένη έργασία, σέ ενα εμπόρευμα π ο ύ ή άξία τ ο υ καθορίζεται άπό τις ώρες έργασίας π ο ύ ένσωματώνονται στα μέσα συντήρησης (Subsistenzmittel), άναγκαΐα γιά τήν αναπαραγ ω γ ή τής εργατικής δύναμης. Έ ν ώ ή άξία της καταβάλλεται πλήρως μέ τήν παροχή (εκφανσή της τ ό ήμερομίσθιο) όλων τών μέσων συντήρησης (παρόλο πού αύτό είναι ιστορικά σχετικό, εξαρτώμενο άπό τίς εκάστοτε κοινωνικές συνθήκες και τούς εργατικούς ά γ ώ ν ε ς ) χωρίς νά έξαπαταται 6 έργαζόμενος («χωρίς νά τόν κλέβει 6 καπιταλιστής»), είναι όμως μικρότερη άπό τήν άξία τών έμπορευμάτων π ο ύ παράγονται, γιατί σέ α ύ τ ά ένσωματώνονται περισσότερες ώρες έργασίας άπό όσες στά μέσα συντήρησης. Έτσι, μέ αύτόν τόν 55

περισσότερο χρόνο, παράγεται ή υπεραξία (Ό χρόνος eïuai χρήμα).Ή άξία χρήσης τ ο ϋ εμπορεύματος «εργατική δύναμη» είναι για τ ό κεφάλαιο ή Ιδιότητά τ ο υ νά παράγει υπεραξία. Δέν είναι λοιπόν ό Marx εκείνος π ο ύ με τ ή θεωρία της αξίας έργασίας μεταβάλλει τήν εργασία σε γενική αφηρημένη εργασία. Δέν πρόκειται για μια πέραν της λογικής τ ο υ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής ισχύουσα θεωρία για τήν ανθρώπινη έργασία. Στό εργο του περιγράφεται καί αναλύεται κριτικά ως μια διαδικασία αποξένωσης και εκμετάλλευσης. Έ τσι λειτουργεί τ ό σύστημα. Ό καπιταλιστής δέν είναι ούτε καλός ούτε κακός. Είναι μια Charakternnaske τ ο υ κεφαλαίου. Στή μαρξική θεωρία δέν βρίσκουμε «μια παράσταση τ ο υ χρόνου ως ένός σημειακού και ομοιογενούς continuum », όπως αναφέρει ό Agamben. Ούτε ό ισχυρισμός άλλων επικριτών (άλλα και όχι λίγων «όπαδών») τ ο ύ Marx γιά τ ή δήθεν άπεριόριστη πίστη τ ο υ στήν Ιστορική άναγκαιότητα τής διαρκούς προόδου εύσταθεΐ. Τ ό δίλημμα πού πρόβαλλε γιά τό μέλλον ήταν «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα». Σέ σχέση μέ τό παρελθόν τόνιζε π ώ ς οΐ κοινωνικοί άγώνες κατέληγαν ή στόν μετασχηματισμό τής κοινωνίας ή στήν παρακμή ολων τών άνταγωνιζόμενων τάξεων, στήν ιστορική καταστροφή καί τήν πολιτισμική οπισθοδρόμηση. Μιλάει βέβαια ό Marx στό Κεφάλαιο γιά τήν «ονομαζόμενη (sogenannte)» π ρ ω τ ο γ ε ν ή συσσώρευση τ ο ύ κεφαλαίου, γιατί στοιχεία τ ο ύ κεφαλαίου ύπήρξαν κατά κάποιον τρόπ ο και σέ προκαπιταλιστικές κοινωνίες. Τήν εποχή όπου τ ό κεφάλαιο διά πυρός και σιδήρου γίνεται δεσπόζον καί καθοριστικό στις κοινωνικές σχέσεις τήν περιγράφει ώς μιά μεγάλη ιστορική τομή. Τ ό κεφάλαιο παράγει ύπεραξία, α ύ τ ή προστίθεται σ τ ό κεφάλαιο, τό όποιο παράγει νέα ύπεραξία, π ο ύ πάλι προστίθεται στό κεφάλαιο. Πρόκειται γιά μιάν άέναη διαδικασία συσ56

σώρευσης χωρίς τέλος. Θά μπορούσαμε và τ ή χαρακτηρίσουμε ώς μια κυκλική, ϊσοος και σωρευτική αντίληψη y i à τό χρόνο, π ο υ πηγάζει άπό τή λογική τ ο ϋ κεφαλαίου. Ή με αφηρημένο τρόπο θεωρούμενη διαδικασία συσσώρευσης τ ο ϋ κεφαλαίου δεν ανακόπτεται από ενδογενείς παράγοντες. Καί δεν είναι τυχαίο ότι μερικοί θιασώτες τ ο υ νεοφιλελευθερισμού προβαίνουν τώρα στήν «έσχατολογική ανακάλυψη» τ ο ϋ καπιταλισμού ώς τελικής δήθεν φάσης τής ιστορίας, με τήν οποία συντελέστηκε ή όλοκλήρωσή της. (Γιά τήν άρχιμήδεια λέξη €ϋρηκα θά εχει αύτό ϊσως πιά ώς συνέπεια τήν ετυμολογική α ν α γ ω γ ή της στή λέξη

εύρώ,.λ)

Αύτή ή διαδικασία μπορεί σύμφωνα με τόν Marx νά ανακοπεί μόνον άπό τήν επαναστατική πράξη τ ο ϋ Ιστορικού υποκειμένου. Προϋπόθεση τής ύπαρξης τ ο ϋ Ιστορικού ύποκειμένου εΤναι ή ανάπτυξη Ιστορικής συνείδησης. "Αν και ό Marx δεν αγνόησε τόν γραφειοκρατικό κίνδυνο, διαπιστώνονται εντούτοις κενά στήν αντιμετώπιση αύτοϋ τ ο ϋ προβλήματος. Στόν ύπαρκτό σοσιαλισμό εγινε βέβαια αύτό π ο ύ αναφέρει ό Agamben: «ή ιδεολογία έκπόρθησε τήν ακρόπολη τ ο ϋ ιστορικού ύλισμοϋ». Οί τερατώδεις διαστρεβλώσεις τ ο ϋ ιστορικού ύλισμοϋ και τ ο ϋ σοσιαλισμού, τ ά εγκλήματα τ ο ϋ σταλινισμού (εγκλεισμός στόν νεκρό χώρο και τόν νεκρό χρόνο των στρατοπέδων εργασίας μέχρι θανάτου) και ή πολιτισμική καταστροφή π ο ύ αύτός προκάλεσε δεν μπορούν όμως νά αναζητηθούν σε κάποια, ο π ω σ δ ή π ο τ ε ύπάρχοντα, ελλείμματα τής μαρξικής θεωρίας, άλλά στό ότι, μεταξύ άλλων, ή πολιτισμική τομή επιδιώχθηκε όχι πριν άπό τήν κατάληψη τής εξουσίας, ά λ λ ά μετά άπό αύτήν, και εκ τ ω ν άνω: άπό μιά γραφειοκρατική ήγεσία σέ μιά καθυστερημένη χώρα. Αύτόν τόν κίνδυνο πράγματι δεν τόν επεσήμανε ό Marx επαρκώς. Ή μαρξική φιλοσοφία δεν άγνοεί τή «μηδενισμένη εμπειρία τ ο ϋ χρόνου» στόν άλλοτριωμένο άνθρωπο και τήν (άπό τήν 57

ολική ζωή τ ο υ και τήν ιδεολογία προσδιορισμένη) άποξενωσή τ ο υ από τήν «αυθεντική ιστορία». Θεωρεί ομως τή μέχρι τ ώ ρ α ιστορία ως «προϊστορία» της άνθρώπινης κοινωνίας. Προϊστορία μιας κοινωνίας όπου ό άνθρωπος θά δημιουργεί ό ϊδιος τήν Ιστορία τ ο υ και θα τή βιώνει αυθεντικά, έχοντας κάνει δικό τ ο υ τ ό χρόνο και τό χώρο της παραγωγικής διαδικασίας, οπου δεν θά καθορίζει ή κατανεμημένη, εξειδικευμένη εργασία τις ίκανότητές του, α λ λ ά οι ίκανότητές τ ο υ θά καθορίζουν τις δραστηριότητές του. "Οπως λέει κάπου ό Marx, θά μπορεί ό άνθρωπος τ ό πρωι νά εΤναι κυνηγός, τ ό άπόγευμα ψαράς καί τό βράδι κριτικά σκεπτόμενος κριτικός (kritischer Kritiker). Είναι ό, ε σ τ ω ειρωνικά και αλληγορικά διατυπωμένος, οραματισμός της απελευθέρωσης και συνειδητής βίωσης τ ο υ χρόνου στον ελεύθερο χώρο. Μιά τέτοια απελευθέρωση δεν μπορεί νά είναι τό αποτέλεσμα μόνον τής φιλοσοφικής κριτικής, ά λ λ ά — κ υ ρ ί ω ς — τής κοινωνικής πράξης. Σε μιά ελεύθερη κοινωνία ή αίσθηση τ ο ΰ χρόνου θά κλείνει μέσα της π ο λ λ ή τραγικότητα και θά διακρίνεται από μιά ιδιαίτερα έντονη βίωση τ ο υ εφήμερου. Ό χώρος ομως, ό χώρος τών αισθητικών μορφών και αναμνήσεων, θά δεσπόζει απέναντι στον χρόνο. Δεκέμβριος 2001

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Άντι Π ρ ο λ ό γ ο υ

7

I. [ Ε ι σ α γ ω γ ή : Γενικό Δ ι ά γ ρ α μ μ α και Π ρ ό θ ε σ η ] II. [ Ε λ λ η ν ι κ ή Α ρ χ α ι ό τ η τ α ] III. [Χριστιανικός Μεσαίωνας] IV. [Νεότεροι Χρόνοι]

13

15 20

24

V. [ Ή ' Α ν τ ί λ η ψ η τ ο ΰ Hegel γ ι α τ ό Χ ρ ό ν ο ] VI. [ Ή ' Α ν τ ί λ η ψ η τ ο ϋ Marx γ ι ά τ ό Χ ρ ό ν ο ]

27 30

Vil. [ Ή Μεταφυσική Εκδοχή, ή Γ ν ώ σ η κα\ ή Σ τ ο ά ] VIII. [Benjamin και Heidegger] IX. [Κατακλείδα]

32

36

41

Ε π ί μ ε τ ρ ο : Δ Υ Ο ΠΑΡΕΜΒΑςΕΙς

45

1. Η ρ α κ λ ή ς Δ. Λ ο γ ο θ έ τ η ς , Γιό την 'Αντίληψη του Χρόνου στην 'Αρχαία Ελληνική Σκέψη: 'Ορισμένα Σημεία

47

2. 'Ανδρέας Χ ρ ι σ τ ι υ ί δ η ς , Γιά την 'Αντίληψη του Χρόνου στόν Marx: Μlà Κριτική Σημείωση 53

TO

ΧΡΟΝΟΣ ΚΡΙΤΙΚΗ

ΒΙΒΛΙΟ

ΚΑ!

ΤΟΥ ΣΤΙΓΜΙΑΙΟΥ ΤΟΥ

GIORGIO

ΣΕ Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑ! ΤΟΥ

ΣΥΝΕΧΟΥΣ

AGAMBEN

ΔΗΜΗΤΡΗ

ΑΡΜΑΟΥ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΜΕ Τ Υ Π Ο Γ Ρ Α Φ Ι Κ Α Σ Τ Ο ! ΧΕΙΑ Φ Ι Λ Ο Τ Ε Χ Ν Η Μ Ε Ν Α Σ Τ Ο ΒΟΛΟ ΑΠΟ Τ Ο Ν Α.Κ. Χ Ρ Ι Σ Τ Ο Δ Ο Υ Λ Ο Υ , Σ Ε Λ Ι Δ ω Θ Η Κ Ε ΜΕ Β Α Σ Η Σ Χ Ε Δ Ι Α Σ Μ Ο Τ Ο Υ Γ Ι ω Ρ Γ Ο Υ ΚΟΡΟΠΟΥΛΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΡΜΑΟ, ΔΙΟΡΘωΘΗΚΕ Τ Ο Ν ΠΕΤΡΟ ΓΙΑΡΜΕΝΙΤΗ,

ΑΠΟ

ΦΙΛΜΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

Σ Τ Ο « Α Ν Α Γ Ρ Α Μ Μ Α » , Τ Υ Π ω Θ Η Κ Ε Σ Τ Ο ΠΙΕΣΤΗ ΡΙΟ « Λ Υ Χ Ν Ι Α » Θ. Β Γ Ο Ν Τ Ζ Α O.E. Κ Α Ι ΒΙΒΛΙΟ Δ Ε Τ Η Θ Η Κ Ε Σ Τ Ο Β Ι Β Λ Ι Ο Δ Ε Τ Ε Ι Ο LIBRO D O R O T O N ΔΕΚΕΜΒΡΗ T O Y 2 0 0 3 ΓΙΑ Τ Η ΣΕΙΡΑ « Ε Δ Ι Κ Τ Α

Τ Η Σ

Ι Ν Δ Ι Κ Τ Ο Υ »

'Αριθμός Ε κ δ ό σ ε ω ς : 132 ' Α ν τ ί τ υ π α Λ' Ε κ δ ό σ ε ω ς : 1 . 0 0 0

Έδικτα της Ί ν δ ί κ τ ο υ Υπάρχει ενας τρόπος να βλέπουμε τον πολιτισμό και τά προΐοντα του που καταφέρνει δ,τι λιγότερο αναγνωρίζουμε σέ δσους ασχολούνται μαζί τους: έξηγεΤσυστηματικά τΙς κακοδαιμονίες της καθημερινης βαρβαρότητας καί βρίσκει πάντοτε δρόμο να εισηγείται πρακτικές λύσεις. Αυτός ο τρόπος είναι αυτόχρημα πολιτικός, και δεν χρειάζεται τίποτε το άγοραΤο για νά το αποδείξει. Μερικών τέτοιων κειμένων την ανάγνωση είναι καλό να την αρχίζουμε ετσι. "Αλλων, είναι άπλώς αναπόφευκτο.

'Εξώφυλλο:

ΒΑΤΑΒΑΛΗ Μ Α Τ Ι Ν Α ,

Time.

Σ τ η σειρά « Έδικτα της Ίνδίκτου » κυκλοφορουν

'.Ανδρέας Χριστινίδης ΕΧΘΡΟΤΙΙΤΑ & ΙίΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ι:ενοφοβία, Αντισημιτισμός, Ι'^οκτονία Α. Κ . Χριστοδούλου ΕΝΑ ΔΙΙΙΑΟ Ι ΙΡΕΛΟΥΔΙΟ

ΣΤΟ

ΜΟΜΙΙΙ-ΜΊΚ

ΤΟΥ ΧΕΡΜΑΝ ΜΕΑΒΙΑ «Ετυμολογία» & «Αποσπάσματα»

Giorgio Agamben Χ Ρ Ο Ν Ο Σ ΚΑΙ

ΙΣΤΟΡΙΑ

Κριτική τοΰ Στιγμιαίου και τοΰ Συνεχοϋς Μετάφραση: Δημήτρης "Αρμάος

H.-G. Gadamer / T . W . Adorno / M. Horklieimer ΓΙΑ TON

ΝΙΤΣΕ

Μετάφραση: Λευτέρης "Λνα-^Λΐώστου

1 Ιροσωπικότητα διεθνούς πλέον κύρους δ Giorgio Agamben σ' αυτό το νεανικό του δοκίμιο διατρέχει μετά λόγου -^'νώσεως τους κυριότερους σταθμούς στις μέχρι σήμερα θεωρίες για το χρόνο καΐ την ιστορία, για να λάβει θέση —ώς συνεπής μαρξιστής— και πάνω στον τρόπο απεμπλοκής μας από τήν άντεπαναστατική τους δυναστεία. Το τομίδιο επικουρούν δυο παρεμβάσεις σέ επιμέρους ζητήματα της θεωρητικής του περιδιάβασης, από τον Ηρακλή Δ. Λογοθέτη καί τον "Ανδρέα Χριστινιδη.

ISBN 960-518-144-4 \v\w.indiktos.gr

m ΙΝΔΙΚΤΟΣ