پيرمردي در سقف

‫فوکونی‬ ‫استفان ‪Stefan‬‬ ‫‪Foconi‬‬

‫آندرسون‬ ‫توماس ‪Tomas‬‬ ‫‪Andersson‬‬

‫پی‬ ‫رم‬ ‫رد‬ ‫ی‬

‫سفرنامه‬

‫در ف‬ ‫سق‬

‫سفرنامه‬

‫‪nordienT‬‬

‫پیرمردی در سقف‬

‫توماس آندرسون و استفان فوکونی‬

‫ﺭﻭﻧﻭﺷﺕ ‪ ۱.۰‬ﺁﺫﺭ ‪ ، ۱۳۹۰‬ﺩﺳﺎﻣﺑﺭ ‪۲۰۱۱‬‬

‫پیرمردی در سقف‬ ‫توماس آندرسون و استفان فوکونی‬

‫ترجمه از سوئدی‪ :‬نامدار ناصرقصری‬

‫نام کتاب به زبان اصلی‪Gubben i taket: Några Iran :‬‬

‫چاپ نخست به زبان سوئدی‪ :‬سال ‪۲۰۰۳‬‬

‫شماره‌ی ثبت کتاب چاپی‪978-91-978421-2-9 :‬‬

‫شماره‌ی ثبت کتاب الکترونیکی‌‪978-91-978421-9-8 :‬‬ ‫پیوند‪[email protected] :‬‬

‫پیرمردی در سقف‬

‫توماس آندرسون و استفان فوکونی‬

‫ترجمه‪:‬‬

‫نامدار ناصرقصری‬

‫‪nordienT 2011‬‬

‫یادداشت مترجم‬ ‫این کتاب نخس��تین بخش س��فرنامه‌ی خاورمیانه است که در سال ‪ ۲۰۰۳‬میالدی‬ ‫توسط توماس آندرسون و استفان فوکونی مشترک ًا نوشته شده است‪ .‬پس از چاپ‬ ‫س��فرنامه‌ی مص��ر در س��ال ‪ ۲۰۰۷‬و س��فرنامه‌ی ترکیه در س��ال ‪ ،۲۰۰۹‬این دو‬ ‫نویسنده اکنون مشغول نوشتن سفرنامه‌ی چهارم خود می‌باشند‪.‬‬ ‫توماس آندرس��ون متولد س��ال ‪ ۱۹۵۷‬میالدی اس��ت و عالقه‌ی زیاد او به سفر به‬ ‫دوران جوان��ی‌اش باز می‌گردد‪ .‬او در طی زندگی خود تا کنون ش��غل‌های متفاوتی‬ ‫داش��ته اس��ت‪ ،‬مدتی در س��یدنی شیش��ه پاک کن و مدتی دیگر در سوئد نظافتچی‬ ‫بیمارس��تان بوده است‪ .‬او تحصیالت دانشگاهی خود را در رشته‌ی باستانشناسی‬ ‫به پایان برده است و پیش از آنکه به طور تمام وقت به کار نویسندگی بپردازد مدت‬ ‫هشت سال در این زمینه اشتغال داشته است‪ .‬از توماس آندرسون تا به حال بیش‬ ‫از ‪ ۱۰‬کتاب به چاپ رسیده است‪.‬‬ ‫اس��تفان فوکونی متولد سال ‪۱۹۵۵‬میالدی است و در استکهلم زندگی می‌کند‪.‬‬ ‫او به مدت ‪ ۱۲‬س��ال‪ ،‬از جمله در رشته‌ی ادبیات‪ ،‬تحصیالت دانشگاهی داشته و‬ ‫در همین رشته نیز از چند سال پیش تا کنون مشغول تدریس در دانشگاه استکهلم‬ ‫بوده است‪ .‬از او تا به حال ‪ ۶‬کتاب به چاپ رسیده است‪.‬‬ ‫همانط��ور که خواننده متوجه خواهد ش��د‪ ،‬س��بک نگارش این دو نویس��نده با هم‬ ‫متفاوت است‪ .‬توماس آندرسون معموال ً از جمالت کوتاه و ساده استفاده می‌کند‬ ‫در حالی که اس��تفان فوکونی بیش��تر مایل به اس��تفاده از جمالت بلند و تو در تو‬ ‫می‌باشد‪ .‬او در برخی موارد قواعد دستوری را زیر پا می‌گذارد و حتی واژه سازی‬ ‫می‌کند‪.‬‬ ‫در ترجمه‌ی این کتاب تالش من بر آن بوده است که سبک نگارش نویسندگان‪،‬‬ ‫تا آنجایی که به درک متن صدمه نزند‪ ،‬حفظ شود‪.‬‬

‫‪۵‬‬

‫یادداشت مترجم در آستانۀ پخش الکترونیکی کتاب‬ ‫خوانن��دگان گرامی‪ ،‬پس از چاپ کتاب‪ ،‬چند دوس��ت و دس��ت اندرکار‪ ،‬یادآوری‬ ‫کرده اند که برخی مطالب مربوط به برخی اش��خاص نامبرده‪ ،‬صحیح نمی باشد‪.‬‬ ‫نویس��ندگان کتاب هم یادآور ش��ده اند که چند اش��تباه جزئی در نوشته هایشان راه‬ ‫پیدا کرده است‪ .‬عالوه بر این بر ترجمۀ متن می توان بیشتر سوهان صافی کشید‪.‬‬ ‫امتیاز مثبت پخش الکترونیکی کتاب این اس��ت که می توان در رونوش��ت های‬ ‫آینده این اشتباهات احتمالی را برطرف ساخت‪ .‬از این رو به این نسخۀ الکترونیکی‬ ‫شمارۀ رونوشت و تاریخ اضافه می شود‪.‬‬

‫خمین��ی‪ ،‬خامن��ه‌ای و خاتمی‪ .‬س��ه روحانی اعظم در قاب‪ ،‬نصب ش��ده با میخ بر‬ ‫دیوار‪ .‬نامبرده‌ی نخست کمی باالتر از جانشین خود و او نیز به نوبه‌ی خود‪ ،‬کمی‬ ‫باالت��ر از رئیس جمهور نشس��ته اس��ت‪ .‬خمینی از موضع باال‪ ،‬ب��ر گله‌ای که گویی‬ ‫هنوز به بهشت راه نیافته است‪ ،‬نظارت می‌کند‪.‬‬ ‫موتور یخچال وزوز می‌کند‪ .‬قوطی‌های کوکاکوال و پاکت‌های تتراپک آب‌میوه‬ ‫پش��ت شیش��ه‌ی بخارگرفته پنهان ش��ده‌اند‪ .‬در کنار یکی از دو میز گرد پالستیکی‬ ‫نشس��ته‌ایم و س��عی می‌کنیم از صحبت‌های جوان صاحب مغازه سر در آوریم‪ .‬او‬ ‫با دس��ت‌هایش ایما و اش��اره می‌کند و دری را که به س��وی راس��ته‌ی اصلی بازار‬ ‫چهارطاق باز است نشان می‌دهد‪ .‬از نگاهش آتش شعله می‌کشد‪ .‬لباده‌اش همچون‬ ‫بادبانی در باد بازی می کند‪ .‬او دوباره و دوباره کلمات را تکرار می‌کند و گفتگوی‬ ‫تک نفره‌ی خود را به فارس��ی‪ ،‬که برای ما نامفهوم اس��ت‪ ،‬ادامه می‌دهد‪ .‬باالخره‬ ‫از روی ناچاری‪ ،‬مرد عابری را برای کمک از کوچه به داخل مغازه می‌کش��د‪ .‬ولی‬ ‫ظاهرا ً هیچ چیزی نمی‌تواند این گره‌ی کور را بگشاید‪.‬‬ ‫صاحب مغازه موقت ًا از تالش خود دس��ت می‌کش��د و بدون آنکه سفارش داده‬ ‫باش��یم دو کوکاک��وال از یخچ��ال درم��ی‌آورد و روی میز ما می‌گذارد‪ .‬بعد پش��ت‬ ‫پیش‌خ��وان برمی‌گردد‪ ،‬دس��تی به ریش��ش می‌کش��د و همچنان نگاه��ش را به ما‬ ‫می‌دوزد‪.‬‬ ‫ــ فکر می‌کنی چی می‌خواد بگه؟‬ ‫دو مرد جوان دیگر وارد مغازه می‌شوند‪.‬‬ ‫ــ نمی‌دونم‪.‬‬ ‫جوان‌ها‪ ،‬که هجده بیس��ت س��اله به نظر می‌رسند‪ ،‬پس از رد و بدل کردن چند‬ ‫‪7‬‬

‫کالم با صاحب مغازه به طرف ما می‌آیند‪.‬‬ ‫یکی از آنها می‌پرسد‪:‬‬ ‫‪How are you?-‬‬

‫من و استفان همزمان می‌گوئیم‪:‬‬ ‫ــ ‪Very good‬‬ ‫او در حالی‌که با تمام صورتش می‌خندد می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ ‪I love you‬‬ ‫ج��وان دیگر دس��تانش را روی قلبش می‌گذارد و تعظی��م می‌کند‪ .‬بعد قدمی به‬ ‫س��وی من برمی‌دارد‪ ،‬با دو دس��تش سر من را می‌گیرد و پیشانی من را می‌بوسد‪ .‬و‬ ‫بعد نوبت به اس��تفان می‌رسد‪ .‬دو جوان دس��ت آخر سری به سوی صاحب مغازه‬ ‫تکان می‌دهند و در شلوغی بازار گم می‌شوند‪.‬‬ ‫صاحب مغازه‪ ،‬که در تمام طول این مدت ما را زیر نظر داش��ته اس��ت‪ ،‬دوباره‬ ‫به س��وی میز ما می‌آید و گفتگوی تک‌نفره‌ی خود را از سر می‌گیرد‪ ،‬اینبار با شور‬ ‫و شوق زیادتر و با حرکات بیشتر دستانش‪ .‬بعد از لحظه‌ای ساکت می‌شود‪ .‬نگاه‬ ‫خود را در چشم ما می‌دوزد و می‌گوید‪ :‬اسرائیل!‬ ‫فکر می‌کنیم که یک وعده تبلیغات سیاس��ی به حلقوم ما فرو خواهد ش��د‪ .‬ولی‬ ‫به جای آنکه از اس��رائیل به عنوان النه‌ی ش��یطان نام ببرد‪ ،‬چهره‌اش به خنده‌ای باز‬ ‫می‌ش��ود و شس��تش را باال می‌گیرد و بعد از آن نوبت به آمریکا‪ ،‬انگلیس و فرانسه‬ ‫می‌رس��د‪ .‬برای این کش��ورها هم نه تنها یک شس��ت بلکه هر دو شست‌اش را باال‬ ‫می‌گی��رد تا جایی برای س��وء‌تفاهم باقی نماند‪ .‬و برای آنک��ه واکنش ما را ببیند و‬ ‫بفهمد نظر ما چیست گاه به من و گاه به استفان نگاهی می‌اندازد‪.‬‬ ‫ما لبخندی از روی نگرانی می‌زنیم و با بی‌طرفی سوئدی‌مآبانه سر تکان می‌دهیم‪.‬‬ ‫او بدون آنکه مواظب باش��د و بدون ترس از آنکه کس��ی کاری را که می‌کند ببیند یا‬ ‫بشنود‪ ،‬با قدم‌های بلند به طرف عکس خمینی می‌رود‪ ،‬آن را از دیوار برمی‌دارد‪ ،‬و‬ ‫ً‬ ‫کامال متوجه جدیت عمل‬ ‫در سطل آشغال نزدیک در فرو می‌کند‪ .‬و برای آنکه ما‬ ‫او بشویم پایش را در سطل می‌برد و چند بار روی عکس می‌کوبد‪.‬‬ ‫و بعد دوباره برمی گردد پشت پیش‌خوان و در دنیای خود غرق می‌شود‪.‬‬ ‫ما مدتی سر جای خود باقی می‌مانیم و نوشابه‌امان را می‌خوریم‪ .‬وقتی می‌خواهیم‬ ‫پول بدهیم و برویم‪ ،‬او دست ما را پس می‌زند‪ ،‬گویی به او اهانت کرده باشیم‪ .‬در‬ ‫عوض دست‌های ما را در دست می‌گیرد و محکم می‌فشرد‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫داالن‌ه��ای پیچ در پیچ ب��ازار‪ .‬هیچ‌گاه نمی‌توانی مطمئن باش��ی راه خروجی کدام‬ ‫است‪ .‬ازدحام‪ ،‬نه بدان گونه که آزاردهنده باشد‪ ،‬هر کسی مشغول به کار خود‪ .‬هیچ‬ ‫کدام از بازاریان سعی نمی‌کند ما را به داخل حجره‌ی خود بکشد‪ ،‬حتی به زحمت‬ ‫ما را مورد خطاب قرار می‌دهند‪ .‬جریان زندگی با سرعتی باال اما خوش‌آیند‪.‬‬ ‫فروش کاالها در راسته‌های مخصوص به خود‪ .‬ما تازه از راه رسیدگان به اینجا‬ ‫آمده‌ایم تا با فرصت کوتاهی که داریم کمی از حال و هوای بازار به دستمان آید‪.‬‬ ‫چند مرد‪ ،‬که بیرون دروازه‌ی اصلی ایستاده‌اند‪ ،‬بدون آن که صدایشان را پایین‬ ‫بیاورند می‌گویند دالر دالر‪ .‬نرخ پیش��نهادی در خیابان فقط کمی از نرخ رس��می‬ ‫باالتر اس��ت‪ ،‬به س��وی ش��عبه‌ی بزرگ مرکزی بانک دولتی ملی راهم��ان را ادامه‬ ‫می‌دهیم‪.‬‬ ‫توماس از خیابان رد می‌ش��ود ولی من م��ردد بر جای خود باقی می‌مانم‪ .‬دیر یا‬ ‫زود من هم باید از خیابان رد ش��وم ولی س��ر و کله‌ی هیچ عابر دیگری پیدا نیست‬ ‫ت��ا خودم را پش��ت او پنهان کنم‪ .‬ناگهان س��ر از جلوی یک اتوب��وس در می‌آورم‪،‬‬ ‫رانن��ده با آنکه نگاهش به نگاه م��ن می‌افتد حتی زحمت ترمز کردن را هم به خود‬ ‫نمی‌دهد‪ .‬خودم را به جلو پرتاب می‌کنم‪ ،‬ولی چیزی نمانده تا انگشت پاهایم زیر‬ ‫ماشین‌های خط بعدی له شوند‪ .‬باالخره وقتی صحیح و سالم به آن طرف خیابان‬ ‫می‌رسم‪ ،‬برمی‌گردم و به وسط خیابان‪ ،‬آنجایی که می‌توانست محل کشیدن آخرین‬ ‫نفسم باشد‪ ،‬نگاهی می‌اندازم‪.‬‬ ‫ــ چرا می‌خواهید دالر خرد کنید؟‬ ‫ــ اه ‪ ...‬چونکه ما خارجی هستیم و ً‬ ‫قبال فرصت نکردیم پول خرد کنیم‪.‬‬ ‫‪9‬‬

‫ــ ؟‬ ‫ــ اینجا می‌شه دالر خرد کرد‪ ،‬مگه نه؟‬ ‫ــ اجازه بدید ببینم‪.‬‬ ‫وقتی که خانم کارمند پشت پیشخوان برمی‌گردد با دقت به تکه کاغذی که روی‬ ‫آن با مداد یادداشت شده است نگاه می‌کند‪.‬‬ ‫ــ و نرخ دالر؟‬ ‫خانم کارمند دوباره می‌رود تا با یکی از هم‌کارانش مشاوره کند‪ .‬پس از لحظه‌ای‬ ‫کوتاه تعداد کارمندان پشت پیش‌خوان به سه نفر می‌رسد‪ .‬یکی از آنها که احتماال ً‬ ‫رتبه‌ی باالتری دارد می‌پرسد چرا می‌خواهیم دالر تبدیل کنیم‪.‬‬ ‫ــ پس یعنی اینجا نمی‌شود دالر خرد کرد؟‬ ‫ـ��ـ البته غیرممکن نیس��ت ولی آخرین ب��اری که معامله‌ی ارزی داش��تیم‪ ،‬واقعاً‬ ‫خیلی وقت پیش بود‪.‬‬ ‫دوباره به خیابان برمی‌گردیم‪ ،‬داخل یک مغازه‌ی قفل‌سازی می‌شویم و چند تا‬ ‫صد دالری خرد می‌کنیم‪.‬‬ ‫در راه بازگشت به هتل‪ ،‬در نزدیکی دانشگاه تهران‪ ،‬از جلوی تعداد بی‌شماری‬ ‫کتابفروش��ی رد می‌ش��ویم‪ .‬عکس تحمیلی خمینی‪ ،‬پش��ت شیش��ه‌ی یک��ی از این‬ ‫کتابفروش��ی‌ها که کتاب‌های پزشکی می‌فروش��د‪ ،‬سر خورده و پایین افتاده است‪.‬‬ ‫روی عک��س به خیابان اس��ت و ق��اب آن تکیه دارد به چند کت��اب روی هم چیده‬ ‫شده با عنوان‪:‬‬ ‫‪Principles & Practises of Infectious Diseases1‬‬

‫‪ - 1‬اصول و راه‌‌های درمان بیماری‌های عفونی‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫کم��ی پی��ش از آنکه به خ��واب برویم چش��م‌مان به تصویر کوچک س��یاه‌رنگی در‬ ‫سقف می‌افتد‪.‬‬ ‫ــ کی عکس یه پیرمرد رو چسبونده اونجا؟‬ ‫ــ مثل اینکه عکس یه مرده با صورت سیاه و سبیل‌های چخماقی سفید و‬ ‫پرپشت‪.‬‬ ‫ــ این عکسه اونجا چی‌کار می‌کنه؟ یعنی مخصوص ًا چسبوندنش اونجا؟‬ ‫ــ درس��ت نمی‌ش��ه دید عکس چیه‪ ،‬ولی هر چی هس��ت ریش داره‪ .‬حاال چرا‬ ‫عکس ریش رو چسبوندن اونجا‪ ،‬اون یک مطلب دیگه‌س‪.‬‬ ‫ــ شب بخیر‪.‬‬ ‫ــ شب بخیر‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫‪ -۱‬فارس‬

‫صبح زود‪ ،‬کمی پس از روش��ن ش��دن هوا‪ .‬تازه ش��یراز را به مقصد تخت‌جمشید‬ ‫ترک کرده‌ایم‪ .‬برای یک گردش روزانه س��وار ماش��ین علی هس��تیم‪ .‬او ناهار و آب‬ ‫آش��امیدنی را داخل یخ‌دان در صندوق عقب گذاش��ته اس��ت‪ .‬کار ب��ه جایی کرده‬ ‫است‪ ،‬چون هوا حسابی گرم خواهد شد‪.‬‬ ‫طبیعت اطراف کوهس��تانی و خش��ک اس��ت‪ ،‬تا حدودی یادآور یونان‪ .‬در کنار‬ ‫جاده چش��م‌مان به تاک هایی با س��اقه های کوتاه می‌افتد‪ .‬از علی می‌خواهیم نگه‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫در دامنه‌ی کوه‌ها‪ ،‬در فاصله‌های نامنظم‪ ،‬ساقه‌ی گره‌دار تاک‌هایی که از آنها به‬ ‫خوبی مراقبت نش��ده ــ نه‪ ،‬بس��یاری از آنها خشک ش��ده و از بین رفته‌اند‪ .‬انگور‬ ‫شیراز در تمام دنیا مشهور است به غیر از خود شیراز‪.‬‬ ‫ساقه‌ی تاک‌ها تا زانوهای‌مان می‌رسند‪ ،‬به نظر کهن‌سال می‌آیند وشاید قبل از‬ ‫آنکه بر اثر عدم مراقبت خش��ک شده باش��ند باارزش بوده‌اند‪ .‬حیف است و کمی‬ ‫هم ش��رم‌آور‪ ،‬با توجه به کمبود آب و همه‌ی آن زحمت‌هایی که برای عمل آوردن‬ ‫این درخت‌ها کشیده شده است و آن ارجی که شاعران کالسیک ایرانی مخصوص ًا‬ ‫به ش��راب و سرخوش��ی یعنی ــ جون عمه اشان ــ به از خودبی‌خود گشتن مذهبی‬ ‫می‌گذاشتند‪.‬‬ ‫به روایت افس��انه‌ها‪ ،‬این جنگ‌جویان صلیبی بودند که انگور شیراز را به اروپا‬ ‫‪3‬‬ ‫بردند‪ .‬نام شیراز در دشت کت دو رون‪ ،2‬واقع در فرانسه‌ی امروز‪ ،‬تبدیل به سیراه‬ ‫‪Côtes-du-Rhône - 2‬‬ ‫‪Syrah - 3‬‬

‫‪13‬‬

‫ش��د‪ .‬و پس از گذش��ت زمان در سایر نقاط دنیا نیز به نام‌های مشابه‪ ،‬مانند سیرا‪،‬‬ ‫معمول ش��د‪ .‬ب��دون در نظر گرفتن آنکه این قلمه‌ها واقع ًا توس��ط یک جنگ‌جوی‬ ‫صلیبی در قرون وسطی همه‌ی این راه دراز از ایران تا اروپا برده شده باشد یا نه‪،‬‬ ‫امروزه این انگور با انگورهای دیگر در شراب‌های تولید شده در ایاالت متحده و‬ ‫آمریکای التین‪ ،‬آفریقای جنوبی و مخصوص ًا استرالیا مخلوط می‌شود‪.‬‬ ‫در فاصله‌ای نه چندان دور از تاک‌های خشکیده‪ ،‬چادر عشایر‪ ،‬ساده و محقر‪،‬‬ ‫به رنگ خاکی‪ ،‬نه سیاه آنطوری که از قبل خوانده بودیم‪ ،‬به زحمت قابل تشخیص‬ ‫از محی��ط اط��راف‪ .‬در نزدیک��ی چادرها هی��چ رفت و آمدی به چش��م نمی‌خورد‪،‬‬ ‫گویی این چادرها نیز همچون ش��راب ش��یراز متعلق به گذشته‌ای دور هستند‪ ،‬اما‬ ‫کم��ی آنطرف‌تر پس��رک چوپانی با باالپوش نمدی از یک گل��ه بز مراقبت می‌کند‪.‬‬ ‫به احتمال زیاد از قش��قاییان می‌باش��د‪ ،‬طایفه‌ای ترک‌زبان که دفعات مکرر بر علیه‬ ‫پایتخت ش��ورش کرده‌اند‪ .‬قدرت مرکزی در طی س��ده‌ی گذشته سعی بر آن داشته‬ ‫است تا به هر قیمتی شده طایفه‌های به قول خود وحشی‪ ،‬همچون بختیاری‪ ،‬لر و‬ ‫قشقایی‪ ،‬را تحت پوشش مدرن‌سازی درآورد و برای همین کوچک‌ترین مطالبه‌ی‬ ‫خودمختاری از سوی آنان را هر بار با ارتش مجهز خود سرکوب کرده است‪.‬‬ ‫انگور ش��یراز رنگ زیبایی دارد و در مقابل آفات مقاوم اس��ت‪ ،‬مزه‌ای ش��یرین‬ ‫دارد و می‌توان آن را با انواع دیگر قاطی کرد‪ .‬ولی از سویی دیگر بار انگوری که از‬ ‫هر ساقه به دست می‌آید کم است و در سرما زود آسیب می‌بیند‪.‬‬ ‫ش��رابی که از این انگور گرفته می‌ش��ود رنگ آبی متمایل به قرمز یا قرمز یاقوتی‬ ‫دارد و نس��بت ًا غیرشفاف اس��ت‪ ،‬بوی گیالس شیرین و مربای آلو و بعضی وقت‌ها‬ ‫نارگیل یا تمش��ک می‌دهد‪ ،‬معطر به بوی علف خش��ک و یا یونجه اس��ت و طعم‬ ‫میخک‪ ،‬برگ بو‪ ،‬برگ سوزنی صنوبر و سرو می‌دهد‪ .‬مثل گوشت نمک‌زده‌ی خوک‬ ‫کم��ی مزه‌ی دودی دارد و اگر به درس��تی به عمل آورده ش��ود‪ ،‬دارای مزه‌ی نرمی‬ ‫اس��ت بدون آنکه تیزی خود را از دس��ت دهد و یا به قولی دیگر می‌تواند به نرمی‬ ‫گوش��ت شود‪ ،‬اگر بش��ود چنین اصطالحی را بکار برد‪ ،‬و اغلب بویی قوی و تند‪،‬‬ ‫پیچی��ده و ظری��ف و بی‌اندازه عمیق در ترکیبی حیرت‌آور از تناس��ب و هماهنگی‬ ‫دارد‪ .‬عالوه بر این می‌توان طعم نعنا‪ ،‬شیرین‌بیان و شکالت تیره‪ ،‬جعفری‪ ،‬گزنه‪،‬‬ ‫لودگی چرمی‪ ،‬و حتی کاله شاپو را نیز تشخیص داد و البته نباید کاله‌های بلند و‬ ‫تاج‌های امپراتورها را فراموش کرد‪.‬‬ ‫مزه‌اش به مزه‌ی تند و تیز فلفل می‌رود‪ ،‬بیشتر قابل تشبیه است به فلفل سفید‬ ‫تازه آسیاب شده که روی عصاره‌ی شاه توت و مویز ریخته شده باشد‪ .‬کمی طعم‬ ‫وانی��ل نیز از جایی بیرون می‌زند و همچنین جعبه‌ی س��یگار‪ ،‬بادام بوداده‪ ،‬فندق‪،‬‬ ‫بنفش��ه‪ ،‬اکالیپتوس‪ ،‬قیر و البته چغندر‪ ،‬به اضافه‌ی اردوی تمرین‪ ،‬س��الن ورزش‪،‬‬ ‫ات��اق رختک��ن‪ ،‬چکمه‌های راه‌پیمایی‪ ،‬تل کمپوس��ت و یا به س��ادگی بگویم قارچ‬ ‫‪۱۴‬‬

‫پا و پنیرهای گندیده‪ 4.‬نه ش��اید این آخری درس��ت نباش��د ولی به هر جهت حاال‬ ‫ایس��تاده‌ایم و به یک دسته خس و خاش��اک‪ ،‬هیزم کهنه و باقی‌مانده‌های رقت‌آور‬ ‫زحمات از دست رفته خیره شده‌ایم‪.‬‬ ‫و البته زبان انسان‌های اینجا هم سلول‌های چشایی دارد‪ .‬همه‌ی اشعار کالسیک‬ ‫فارسی گویی روی زبان و در فاصله‌ی کوتاه آن تا بینی تنگ یکدیگر جمع شده‌اند‪.‬‬ ‫گوش کن عمر خیام‪ ،‬اینجا چه می‌گوید‪:‬‬ ‫می نوش که عمر جاودانی این است‬ ‫خود حاصلت از دور جوانی این است‬ ‫هنگام گل و باده و یاران سرمست‬ ‫‪5‬‬ ‫خوش باش دمی که زندگانی این است‬ ‫ص��دای خودم را می‌ش��نوم که می‌گوی��م‪ :‬تقریب ًا همه‌ی انس��ان‌ها مجهز به اعضای‬ ‫ض��روری بدن می‌باش��ند و فقط احتیاج ب��ه تمرین دارند‪ .‬آدم ی��ک جرعه از لیوان‬ ‫می‌نوش��د‪ ،‬قیافه‌ی ش��یرین ترش تلخ ش��ور به خود می‌گیرد‪ ،‬رایحه‌اش را به طرف‬ ‫مخاط غشای بینی قرقره می‌کند و گویی آنچه که در حقیقت بو‪ ،‬هوای مغز‪ ،‬روح‬ ‫بی‌مرز و یا یک مرداب ناب اس��ت را مزه می‌کند‪ .‬برای زندگی می‌توان به اندازه‌ی‬ ‫ابدیت معنا یافت‪ .‬در اینجا ممنوعیت تنها چیزی اس��ت که لرد می‌گیرد و ش��عر را‬ ‫محدود می‌س��ازد‪ .‬آستانه‌ی بویایی موقت ًا باال می‌رود‪ ،‬تبدیل به یک مشت کشمش‬ ‫می‌شود‪.‬‬ ‫در حال��ی ک��ه ب��ه حقیقت و خیال‪ ،‬به آنچ��ه که تنها تداعی معان��ی‪ ،‬هذیان و یا‬ ‫حافظه‌ی از دست داده‌ای نیست که بعدها در ذهن بازسازی شده باشند‪ ،‬به طرف‬ ‫ماشین برمی‌گردیم‪ .‬کسی نمی‌داند زندگی چه مزه‌ای دارد‪.‬‬

‫‪ - 4‬نویسنده در اینجا با نحوه‌ی تفسیر خود برخی از شراب شناسان را دست می‌اندازد‪.‬‬ ‫‪ - 5‬این رباعی به ترجمه‌ی اریک هرملین اس��ت که در اوایل س��ده‌ی گذشته حدود ‪ ۱۰۰۰۰‬صفحه‬ ‫از اش��عار کالسیک فارسی را به س��وئدی ترجمه کرد‪ .‬البته ترجمه‌ی هرملین با اصل رباعی چندان‬ ‫فاصله‌ی زیادی دارد که مش��کل می‌توان رباعی مورد نظر را پیدا کرد‪ .‬رباعی باال را من با توجه به‬ ‫متن ترجمه شده انتخاب کرده‌ام‪.‬‬

‫‪۱۵‬‬

‫آن س��تون‌های بلند آوازه‪ ،‬در دورست‪ ،‬پش��ت به کوه‪ ،‬بر لبه‌ی دشتی پهناور سر به‬ ‫آسمان کشیده‌اند ــ تخت جمشید‪.‬‬ ‫وقتی علی ماشین را بیرون در ورودی زیر سایه‌ی یک درخت بلند تبریزی پارک‬ ‫می‌کند‪ ،‬چند دقیقه‌ای به س��اعت نه صبح مانده اس��ت‪ .‬خوشید در شرق رو به باال‬ ‫رفتن است اما گرما هنوز به اینجا نرسیده است‪.‬‬ ‫علی می‌گوید‪ :‬چهار س��اعت دیگر‪ ،‬همین‌جا یکدیگر را می‌بینیم‪ .‬و در صندلی‬ ‫عقب خود را برای خوابیدن جا به جا می‌کند‪.‬‬ ‫اولین بازدیدکنندگان‪ .‬حتی یک توریست هم به چشم نمی‌خورد‪.‬‬ ‫آرامش حکم‌فرماست‪ .‬شن‌های زیر پا با هر قدم به خش‌خش در می‌آیند‪ .‬فنج‌ها‬ ‫جیک‌جیک‌کنان و پروازکنان در میان درز دیوارهای س��نگی در آمد و ش��د هستند‪.‬‬ ‫زمان النه‌گذاری اس��ت‪ .‬راه‌پله عریض اس��ت‪ ،‬برای آنکه میهمانان بلندپایه بتوانند‬ ‫سوار بر اسب از پله‌ها باال روند‪ ،‬قدم‌ها نامنظم می‌شوند‪.‬‬ ‫بر فراز بلندی می‌ایس��تیم و بر دش��ت نظر می‌افکنیم‪ ،‬وسعت چشم‌گیری دارد‪.‬‬ ‫سپاهیان اسکندر می‌بایستی احساس کرده باشند به مرکز گیتی آمده‌اند‪ .‬نمی‌دانم آیا‬ ‫آن جوان فاتح جهان‪ ،‬کاخ را به تالفی تاراج آتن توسط پارسیان در یکصد و پنجاه‬ ‫س��ال پیش از آن آتش زد؟ به هر حال واضح اس��ت که اس��کندر می‌خواسته است‬ ‫به شاهنش��اه تودهنی بزند و در آن‌صورت چه بهتر از به آتش کش��یدن برجسته‌ترین‬ ‫نش��ان افتخار او‪ .‬ولی این کار او یک تدبیر مصلحت آمیز سیاس��ی نیز بود‪ ،‬قدرت‬ ‫باید به غرب منتقل می‌شد‪.‬‬ ‫گاوان نر بی‌س��ر‪ ،‬از جنس س��نگ آه��ک‪ ،‬دروازه‌ی مل��ل را نگهبانی می‌دهند‪.‬‬ ‫ب��ه آرام��ی و سرش��ار از ارج و احت��رام از میان ای��ن چهارپایان می‌گذری��م‪ .‬در نور‬ ‫‪۱۶‬‬

‫صبحگاهی آفتاب که مایل می‌تابد‪ ،‬متن خطوط برجس��ته‌ای که به قصد س��تایش و‬ ‫بزرگداشت به فارسی‪ ،‬بابلی و عیالمی حک شده‌اند‪ ،‬پدیدار می‌شود‪:‬‬ ‫خ��دای ب��زرگ اهورمزدا (ارت) که این زمین آفرید‪ ،‬که آس��مان آفرید‪ ،‬که‬ ‫مردمی آفرید‪ ،‬که خوشبختی داد مردمان را‪ ،‬که خشایارشا را شاه کرد‪ ،‬یکی‬ ‫را شاه بس��یاری‪ ،‬یکی را فرمانروای بسیاری‪ ،‬من (هستم) خشایارشا‪ ،‬شاه‬ ‫بزرگ‪ ،‬ش��اه شاهان‪ ،‬شاه کش��ورهایی که همه‌گونه مردم دارد‪ ،‬شاه در این‬ ‫کش��ور بزرگ و دورمرز‪ ،‬پسر داریوش ‪ -‬شاه‪( ،‬از تخمه) هخامنشی گوید‬ ‫خشایارش��ا ش��اه بزرگ آنچه مرا ک��رده آمد‪ ،‬اینجا و آنچه م��را کرده آمد در‬ ‫جای‌ه��ای دیگر‪ ،‬همه را ب��ه تا‌ییید اهورمزدا کرده‌ام‪ .‬مرا اهورمزدا بپایاد! با‬ ‫دیگران ایزدان‪ ،‬و کشورم را‪ ،‬و هر آنچه را که کرده‌ام‪.‬‬ ‫پیش از آن دنیا کشوری چنین بزرگ به خود ندیده است‪.‬‬ ‫قبیله‌ه��ای چادرنش��ین ــ ماده��ا و پارس‌ها ــ در فالت مرتفعی واقع در ش��رق‬ ‫تمدن شهری میاندورودان‪ ،‬از آسوری‌ها و بابلی‌ها راه و رسم دنیاداری می‌آموزند‪،‬‬ ‫الگوبرداری و تقلید می‌کنند‪ .‬و تاریخ ایش��ان به مثابه‌ی بس��یاری اقوام دیگر با یک‬ ‫اسطوره آغاز می‌شود‪ ،‬دوران پرتالطم آفرینش که در طی آن قدرت حاکم تصویری‬ ‫از خود را طرح می‌زند‪:‬‬ ‫مادها در نبرد با پارس‌ها‪ .‬کمبوجیه (ش��اه انش��ان) پا ب��ه صحنه می‌گذارد و با‬ ‫ماندانا دختر آس��تیاگس پادش��اه ماده��ا ازدواج می‌کند‪ .‬از پدر پ��ارس و مادر ماد‬ ‫پسری زاده می‌شود‪ ،‬کورش کبیر‪ ،‬که پدر مادر خود‪ ،‬آستیاگس‪ ،‬را به بند می‌کشد‬ ‫و بر هگمتانه‪ ،‬پایتخت مادها چیره می‌ش��ود‪ .‬و بدینگونه حکومت هخامنش��یان را‬ ‫پای��ه می‌گذارد‪ .‬و به خود حق اس��تفاده از لقب‌های مادها همچون ش��اه بزرگ و‬ ‫شاهنشاه را اعطاء می‌کند‪ .‬آمیزش دو قوم برادر تقریب ًا پانصد و پنجاه سال قبل از‬ ‫میالد مسیح روی می‌دهد‪.‬‬ ‫ط��رح دنیایی نو افکنده می‌ش��ود‪ .‬دنیای قدیمی فرو می‌ریزد‪ .‬س��ربازان کورش‬ ‫همه‌ی مرزها را می‌ش��کنند‪ .‬مردم‪ ،‬تعجب‌زده و غافل‌گیر ش��ده از فانی بودن امور‬ ‫دنیوی‪ ،‬می‌بینند چگونه شاه بزرگ‪ ،‬همچو سیالبی بی‌رحم‪ ،‬همه‌ی مقاومت‌ها را‬ ‫در هم می‌شکند‪ ،‬حصار شهرها را ویران می‌سازد و دیگر شاه‌ها را برکنار می‌کند‪.‬‬ ‫همه تسلیم می‌شوند ــ لیدی‌ها‪ ،‬بابلی‌ها‪ ،‬آسوری‌ها‪ ،‬عرب‌ها‪ ،‬یونانی‌ها و ‪...‬‬ ‫کوروش رویای پی‌ریختن یک امپراتوری را در س��ر می‌پروراند‪ .‬همه‌ی اقوام و‬ ‫ملیت‌ه��ا بای��د تحت اراده‌ی او درآیند‪ ،‬بدون آنکه ناگزیر به تغییر هویت ملی خود‬ ‫باش��ند‪ .‬او در چارچوب حاکمیت مطلقه‌ی خود فرمانروایی بامدارا اس��ت‪ .‬او در‬ ‫صحنه‌ی سیاس��ت روباه زیرکی است و بس��یاری او را نجات‌بخش خود می‌دانند‪.‬‬ ‫او در بابل از نارضایتی مردم از نبونید اس��تفاده می‌کند‪ .‬نبونید دیرزمانی‪ ،‬مردوک‪،‬‬ ‫‪17‬‬

‫خدای شهر‪ ،‬را به فراموشی سپرده بود و به جای او به سین‪ ،‬خدای ماه‪ ،‬و شهرهای‬ ‫او‪ ،‬حران و اور‪ ،‬روی آورده بود‪.‬‬ ‫قبیله‌ه��ا‪ ،‬قوم‌ه��ا و بت‌ه��ا از زن��دان آزاد می‌ش��وند و ب��ه خانه‌ه��ای خ��ود‬ ‫بازمی‌گردند‪:‬‬ ‫من کورش پادش��اه پارس اعالم می‌دارم که خداوند‪ ،‬خدای آسمان‌ها‪ ،‬تمام‬ ‫ممالک جهان را به من بخش��یده اس��ت و به من امر فرموده اس��ت که برای‬ ‫او در ش��هر اورشلیم که در یهودا اس��ت خانه‌ای بسازم‪( .‬عهد عتیق‪ ،‬عزرا‬ ‫‪)۱:۲‬‬ ‫پ��س از مرگ کورش پس��رش کمبوجی��ه جانش��ین وی می‌گردد‪ .‬پس��ر نازپرورده‪،‬‬ ‫سیاست پدر را دنبال می‌گیرد‪ .‬وقتی کمبوجیه مصر را فتح می‌کند‪ ،‬او نه به عنوان‬ ‫ی��ک فاتح ایرانی‪ ،‬بلکه همچون جانش��ین قانونی تخت و تاج کش��ور وارد صحنه‬ ‫می‌شود‪.‬‬ ‫دلیل فتوحات سریع ایرانی‌ها چه بود‪ :‬قدرت آنها یا ضعف دشمن؟‬ ‫قدرت‪ ،‬قدرت حاکم‪ ،‬وابس��ته به زمان خود و تابع ش��رایط مش��خصی اس��ت‪.‬‬ ‫قدرت‪ ،‬خود را از طریق یک ایده یا یک طرز فکر به وجود می‌آورد‪ ،‬مدتی کارآیی‬ ‫دارد و به موقع خود توسط ایده‌ی جدیدی جایگزین می‌شود‪.‬‬ ‫در ط��ی چند صد س��ال مردم جهان ش��اه ب��زرگ را نی��روی متحدکننده‌ی گیتی‬ ‫قل��م‌داد می‌کردند‪ .‬زبان فارس��ی زبان رایج و معمول‪ ،‬زب��ان قیاس و منتهای کمال‬ ‫بود‪ .‬در کورینت یونان کاسه و کوزه‌های گلی با نقش و نگارهای ایرانی می‌پختند‪.‬‬ ‫و زمانی که کرزوس‪ ،‬پادش��اه لیدی‪ ،‬س��رزمین خود را از دست داد‪ ،‬شهرهای واقع‬ ‫در س��واحل آس��یای صغیر با میل خود به زیر فرمان پادشاه بزرگ جدید درآمدند‪.‬‬ ‫حاکمان محلی در پی آن بودند تا ش��اه بزرگ را در دس��ت یافتن به آنچه که به او‬ ‫تعلق داشت‪ ،‬یاری کنند‪ .‬پیرامونیان در پی خشنود نگاه داشتن مرکز بودند‪.‬‬ ‫از راه تش��ریفات ب��اال می‌رویم‪ .‬ویرانه‌های تخت‌جمش��ید در محوطه‌ی بس��یار‬ ‫بزرگی پراکنده هس��تند‪ .‬تخت‌جمشید در بیشتر از دو هزار سال‪ ،‬پوشیده از شن و‬ ‫خاک‪ ،‬از چش��م جهانیان پنهان بود و جالب آن که همین امر باعث ش��ده اس��ت تا‬ ‫نقش‌های برجسته‌ی روی دیوارها به این خوبی باقی بمانند‪.‬‬ ‫ولی این محل هیچ‌گاه به کلی به دس��ت فراموش��ی سپرده نشد‪ .‬ایلیاتی‌ها به آن‬ ‫تخت‌جمش��ید (برگرفته از نام یکی از پادشاهان افسانه‌ای پارس) می‌گویند‪ .‬محل‬ ‫س��کونت ارواح‪ .‬و آنچه از آن س��تون‌های سر به فلک کشیده به جای مانده‪ ،‬توسط‬ ‫نسل‌های بسیاری از زنان در نقش فرش‌ها بافته شده‌اند‪.‬‬ ‫به آرامی نزدیک می‌ش��ویم‪ .‬نمی‌خواهیم زود به آنجا برسیم‪ ،‬نمی‌خواهیم عجله‬ ‫کنی��م‪ .‬لحظه‌ای در دوردس��ت می‌ایس��تیم تا همه‌ی منظ��ره را در دامنه‌ی دید خود‬ ‫‪18‬‬

‫داش��ته باش��یم‪ .‬نمایندگانی از همه‌ی ملت‌های امپراتوری در پلکان ش��رقی آپادانا‬ ‫(کاخ بار عام داریوش) حجاری شده‌اند‪ .‬جشن سال نو (نوروز) است‪ .‬همه اینجا‬ ‫حضور یافته‌اند تا س��وگند وفاداری یاد کنند و با خود هدیه آورده‌اند تا نظم زمین‬ ‫و آس��مان همچنان برقرار بماند‪ .‬ده هزار س��رباز از گارد جاویدان‪ ،‬محافظان شاه‪،‬‬ ‫بر مراسم نظارت می‌کنند‪ .‬پارس‌ها و مادها در کنار یکدیگر قدم برمی‌دارند‪ ،‬تنها‬ ‫نوع کالهش��ان آنها را از یکدیگر متمایز می‌کند‪ ،‬پارس‌ها کاله اس��توانه‌ای شکل و‬ ‫مادها کاله گرد نمدی به سر دارند‪ .‬و پس از آنها به سلسله مراتب‪ ،‬نمایندگان اقوام‬ ‫مختلف‪ ،‬به راهنمایی پارس‌ها و مادها‪ ،‬در حال حرکت به سوی باال‪ ،‬آنجا که شاه‬ ‫بزرگ بر تخت خود در میان دو آتشگاه نشسته است‪ .‬نخست مادهایی که کورش‬ ‫را در مقابل آستیاگس حمایت نکردند‪ .‬و از پی آنها عیالمی‌ها‪ ،‬آموزگاران پارس‌ها‬ ‫در عرصه‌های بس��یار‪ ،‬از ش��هر شوش در جنوب ش��رقی میان‌دورودان با شیرهای‬ ‫در زنجی��ر‪ ،‬تی��ر و کمان و کم��ان‌دان‪ .‬ارمنی‌ها‪ ،‬آموزگاران مادها‪ ،‬س��اکن اطراف‬ ‫دریاچ��ه‌ی وان و دامنه‌ه��ای جنوبی قفقاز به همراه خود یک اس��ب دارند‪ .‬پس از‬ ‫آنها خوزی‌ها‪ ،‬بابلی‌ها‪ ،‬آس��وری‌ها و فنیقی‌ها‪ .‬آریایی‌ها‪ ،‬از مناطقی که امروزه در‬ ‫نزدیک��ی هرات و مش��هد ق��رار دارند‪ ،‬با بخوردان در دس��ت و ش��تر دوکوهانه‌ای‬ ‫که از پش��ت می‌آید‪ .‬کیلیک‌ها و کاپادوکی‌ها از آس��یای صغی��ر‪ .‬از مصری‌ها تنها‬ ‫پاهایش��ان باقی مانده اس��ت‪ ،‬باالتنه‌ی آنها در زمان غارت اس��کندر از میان رفته‬ ‫اس��ت‪ .‬س��کاییان با کاله‌های نوک تیز از راه دور و دراز اس��تپ‌های شمال قفقاز‪.‬‬ ‫لیدی‌ه��ا و یونی‌ها (یونانی‌ها) طاقه‌ه��ای پارچه و جام‌های طالیی حمل می‌کنند‪.‬‬ ‫پارت‌ها از ش��مال‪ ،‬گانداریان از سواحل شمالی رود هند‪ ،‬هراتی‌ها‪ ،‬ساگارتیان‌ها‬ ‫و س��غدها‪ .‬هندی‌های س��ند لنگ به تن و صندل به پا دارند‪ .‬از بالکان تراکرها و‬ ‫درانگی‌ها‪ .‬و در نهایت عرب‌ها‪ ،‬س��ومالیایی‌ها‪ ،‬لیبیایی‌ها‪ ،‬حبشی‌ها و نوبی‌ها از‬ ‫جنوب غربی امپراتوری‪.‬‬ ‫س��رزمینی وس��یع برای اداره و حاکمیت‪ .‬و تا بدان حد غیر متمرکز که یک مغ‬ ‫بابل��ی خود را به ج��ای برادر کوچک کمبوجیه معرفی و ادع��ای تاج و تخت کرد‪.‬‬ ‫هیچ‌کس برادر کوچک کمبوجیه را نمی‌ش��ناخت‪ .‬سفر از لیبی در غرب تا قندهار‬ ‫در شرق چندین ماه طول می‌کشید‪.‬‬ ‫برای س��رکوب شورش گوماتای مغ‪ ،‬قرعه به نام داریوش افتاد‪ .‬تمامیت ارضی‬ ‫کشور دوباره باید برقرار می‌شد‪ .‬داریوش برای اداره‌ی امپراتوری سرزمین‌های زیر‬ ‫سلطه‌ی خود را‪ ،‬که در تئوری ملک خصوصی شاه بزرگ بودند‪ ،‬به بیست ساتراپ‬ ‫تقسیم کرد‪ .‬هر ساتراپ موظف بود تا ارتشی را در اختیار شاه بزرگ بگذارد ولی‬ ‫به غیر از آن تا حدود زیادی در امور نظامی و مدنی خودمختار بود‪.‬‬ ‫راه‌های بسیاری کشیده شدند‪ ،‬شهرهای متعددی بنا گشتند‪ ،‬بازرگانی شکوفا‬ ‫شد‪ .‬از گوشه و کنار کشور مردم به سوی دربار شاه بزرگ در شوش‪ ،‬بابل و‬ ‫‪19‬‬

‫هگمتانه سرازیر شدند‪ .‬ناخدایان فنیقی‪ ،‬پزشکان یونانی‪ ،‬ریاضی‌دانان بابلی‪،‬‬ ‫بازرگانان ارمنی ــ فهرست را می‌توان از این هم طوالنی‌تر کرد ــ جامعه‌ای‬ ‫چندملیتی را‪ ،‬که دنیا تا آن زمان مشابه‌اش را به خود ندیده بود‪ ،‬به وجود آوردند‪.‬‬ ‫زبان‌های رایج بسیار بودند و از آنرو زبان آرامی‪ ،‬زبان مادری عیسی مسیح‪ ،‬تبدیل‬ ‫به زبان دوم همگان شد‪.‬‬ ‫زندگ��ی در چهارچوب این مرزها اجازه یافت ت��ا مدت زمانی راه خود را ادامه‬ ‫دهد‪ .‬البته جنگ‌های کم اهمیتی در کش��ورهای پیرامونی با یونانی‌ها و اسکیت‌ها‬ ‫رخ داد ولی امپراتوری بیدی نبود که از این بادها بلرزد‪.‬‬ ‫زندگ��ی از امنی��ت برخ��وردار بود‪ .‬پارس‌ها ت��ا آنجا که خراج بهن��گام پرداخت‬ ‫می‌ش��د اق��وام دیگر را به حال خود وامی‌گذاش��تند‪ :‬صلح پارس��ی‪ .‬ولی هیچ چیز‬ ‫ابدی نیست‪ ،‬بویژه یک امپراتوری‪.‬‬ ‫قدرت فساد به وجود می‌آورد و از درون خورده می‌شود‪ .‬سلسله‌ی هخامنشی‌ها‬ ‫نیز از این قاعده مستثنی نبود‪.‬‬ ‫آفتاب داغ می‌شود‪ .‬به زیر سایه‌ی درختی بیرون حرم خشایارشاه پناه می‌بریم‪ .‬یک‬ ‫پیش��خدمت بیرون می‌آید و می‌پرس��د آیا چای میل داریم‪ .‬مدت زمانی طوالنی در‬ ‫سکوت می‌نشینیم و به ویرانه‌ها نگاه می‌کنیم‪.‬‬ ‫اس��تفان می‌گوید‪ :‬فتح ایران توسط اس��کندر خیلی سریع صورت گرفت‪ ،‬بیش‬ ‫از اندازه سریع‪.‬‬ ‫ــ ضعف کش��ور که احتماال ً ناش��ی از جنگ‌های داخلی‪ ،‬فس��اد و شورش بود‪،‬‬ ‫امکان پیروزی را به یونانی‌ها داد‪ .‬در س��رزمین‌های پیرامونی دیگر کسی به قدرت‬ ‫مرکزی اعتماد نداش��ت‪ .‬کار از کار گذش��ته بود‪ .‬لشکرکش��ی اسکندر در حقیقت‬ ‫نشانه‌ی ضعف ایرانی‌ها بود و نه قدرت مقدونیه‌ای‌ها‪.‬‬ ‫ــ احتماالً‪ .‬به انس��ان‌ها می‌توان تا میزان مش��خصی فشار وارد آورد ولی بعد از‬ ‫آن همه چیز چون کاخ‌های پوشالی فرو می‌ریزد‪.‬‬ ‫به طرف ماش��ین برمی‌گردی��م‪ ،‬علی در صندلی عقب خواب اس��ت‪ .‬وقتی من‬ ‫س��رفه می‌کنم او از جا می‌پرد و می‌نش��یند‪ .‬بعد بالفاصله بلند می‌ش��ود و می‌رود‬ ‫پشت فرمان و می‌گوید‪ :‬می‌رویم محل بعدی‪.‬‬ ‫ما در صندلی عقب می‌نشینیم و کیسه‌ی غذایی را که از هتل به همراه آورده‌ایم‬ ‫باز می‌کنیم‪ :‬تخم مرغ پخته‪ ،‬نان‪ ،‬کره و مربا‪.‬‬ ‫با پنجره‌های باز به سفر خود در فارس ادامه می‌دهیم‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫پس از پیمودن ‪ ۲۰۰‬کیلومتر هنوز در راه بازگشت به هتل هستیم‪ .‬اطالعات علی‬ ‫درب��اره‌ی ماش��ین‌ها زیاد اس��ت‪ .‬با توجه ب��ه آن که ما از صبح زود تا ش��ب در راه‬ ‫هستیم‪ ،‬مهارت او در نرم رانندگی کردن دارای ارزش بیش از اندازه‌ای است‪.‬‬ ‫من از دس��ت به فرمان او و پژوی سی‌س��اله‌اش که خوب نگهداری ش��ده است‬ ‫تعریف می‌کنم‪.‬‬ ‫در جواب به کوتاهی می‌گوید‪ :‬تکنولوژی قدیمی‪.‬‬ ‫به س��وال آنکه دوست دارد پشت چه ماش��ینی بنشیند‪ ،‬بدون فکر کردن جواب‬ ‫می‌دهد‪ :‬ب ام و زد ‪.۳‬‬ ‫ــ رنگ مورد عالقه؟‬ ‫ــ آبی سلطنتی‪.‬‬ ‫امروز برنامه‌ی مفصلی داش��ته‌ایم و گرما هم کار خود را کرده است‪ .‬علی بدون‬ ‫نش��انه‌ای از خستگی پشت فرمان نشسته اس��ت‪ ،‬من در صندلی جلو و توماس در‬ ‫صندلی عقب به نوبت در کنار پنجره‌های پایین کشیده با دهان باز خرخر می‌کنیم‪.‬‬ ‫یک��ی پس از دیگری با هماهنگی بی‌نظی��ری از خواب می‌پریم تا آن دیگری بتواند‬ ‫خرناسه بکشد و پینکی برود‪.‬‬ ‫ه��ر کدام از ما که بیدار اس��ت می‌تواند به هر حال از پنج��ره به منظره‌ی بیرون‬ ‫نگاه کند‪ ،‬گویی یک راه‌تراش بزرگ بیش��تر هر آنچه که یک روز درخت‪ ،‬چوب و‬ ‫یا برگ بوده را از ته تراشیده و صاف کرده است‪.‬‬ ‫اینجا حتم ًا در گذش��ته می‌بایس��تی جنگل‌های بزرگی وجود داش��ته بوده باشد‪،‬‬ ‫سد معبری برای ارتش‌ها و انبار هیزم برای مردم عادی‪.‬‬ ‫آیا امروزه برای همیش��ه از بین رفته اس��ت؟ اینجا می‌بایس��تی از غزال و گراز‪،‬‬ ‫‪21‬‬

‫گرگ‪ ،‬پلنگ و حتی ببر‪ ،‬قرقاول و جغد‪ ،‬عقاب‪ ،‬بز کوهی و ش��غال در بیش��ه‌های‬ ‫درختان اقاقیا‪ ،‬توت‪ ،‬صنوبر و ش��اید لیمو و پرتقال پر بوده باش��د‪ .‬ولی حاال حتی‬ ‫دم یک چکاوک هم نمی‌جنبد‪.‬‬ ‫کعبه‌ی زرتش��ت هم‌چنان در مقابل چش��مان‌مان اس��ت‪ ،‬سربس��ته‪ ،‬بنا شده از‬ ‫س��نگ‌های حجیم‪ ،‬با روزنه‌های بسیار کوچک‪ .‬این محل طبق نظر کارشناسان یا‬ ‫انبار اسناد برای نگاه‌داری نبشته‌های مقدس و یا تنها یک آتشکده بوده است‪ .‬چرا‬ ‫هنوز کس��ی بدرستی از این موضوع مطلع نیس��ت؟ در مقابل گور پادشاهان که در‬ ‫سینه‌ی صخره کنده شده است‪ ،‬یک برج شنی استوار و فرو رفته تا نیمه در زمین‪،‬‬ ‫همچو کرمی خاک گرفته‪ ،‬هنوز برپا ایس��تاده اس��ت‪ .‬چهار دیوار تا در میان‌اش��ان‬ ‫قدم بزنی‪ ،‬بدون آنکه نگاهت جز به رازهای سربس��ته‪ ،‬مهر و موم ش��ده و کش��ف‬ ‫نشده به چیز دیگری بیفتد‪.‬‬ ‫و چهار آرامگاه فوق‌العاده بزرگ پادش��اهان که در پشت سر قرار دارند‪ ،‬در دل‬ ‫صخره‌ها کنده ش��ده‌اند‪ ،‬صلیب مانند‪ ،‬پر از نقش و نگار و هر کدام با دری که به‬ ‫آرامگاه داخلی منتهی می‌شود‪.‬‬ ‫در تمام طول بازدیدم از تخت‌جمشید به اهورامزدا خیره شدم اما در هیچ کجا‬ ‫باالتنه‌ی این خدا را ندیدم‪ .‬کوری‪ ،‬زمانی که انس��ان با چشم عادت می‌بیند‪ .‬اینجا‬ ‫اهورامزدا همچو زنبوری است با بال‌هایی همانند بالهای عقاب‪.‬‬ ‫و در بعضی جاها خدا به تصویر کش��یده ش��ده اس��ت‪ ،‬بدون آن شبه انسانی که‬ ‫می��ان بال‌ه��ا جای دارد‪ .‬چرخیده به راس��ت با نیمرخ یک پیامبر‪ ،‬مناس��ب نقوش‬ ‫برجس��ته‪ ،‬با خط چانه بینی پیشانی‌ای بدون خدشه‪ ،‬تنظیم شده برای بهترین جلوه‬ ‫در رسانه‌های گروهی‪.‬‬ ‫و آرامگاه کورش‪ .‬تابوت یک پادشاه بزرگ‪ ،‬به بزرگی یک خانه‪ .‬بوته‌ای تنها بر‬ ‫بام‪ ،‬در نزدیکی سرپوش بزرگ شیروانی شکل‪ ،‬امروزه دقیق ًا به همان اندازه که در‬ ‫سیاه‌قلم‌های دوران رمانتیسم‪ .‬شکیبایی‪ ،‬نه‪ ،‬سعی بقا‪.‬‬ ‫علی با احتیاط ماش��ین را از روی تمام سرعت‌گیرهای طبیعی‪ ،‬چاله‌چوله‌هایی‬ ‫که ناگهان در جاده پیدا می‌شوند‪ ،‬هدایت می‌کند‪ .‬او در میان تمام راننده‌هایی که‬ ‫من دیده‌ام تنها راننده‌ای اس��ت که با ماشین خود بدرفتاری نمی‌کند‪ .‬شاید بزودی‬ ‫قرار است صاحب ماشین دیگری به رنگ آبی سلطنتی بشود؟‬

‫‪22‬‬

‫با تاکسی به سوی آرامگاه حافظ‪ ،‬محلی که برای اهالی منطقه از نقطه نظر زیارت‬ ‫و گش��ت و گذار حائز اهمیت می‌باش��د و برای فرنگی‌ها یکی از دیدنی‌های الزامی‬ ‫است‪.‬‬ ‫راننده متعجب به نظر می‌آید‪ .‬نه به خاطر آنکه ما پس از پیمودن این راه طوالنی‬ ‫به پایتخت شعر‪ ،‬می‌خواهیم به آرامگاه شاعر صوفی برویم‪ ،‬بلکه از آن جهت که ما‬ ‫داوطلبانه به ایران سفر کرده‌ایم‪ .‬از آنجایی که نمی‌توانیم حرف یکدیگر را بفهمیم‪،‬‬ ‫او پوزخندزنان با آن دس��تی که روی فرمان نیست‪ ،‬نخست دور سر خود عمامه‌ای‬ ‫می‌پیچد و بعد روی چانه‌ی خود ریش نامرئی و مضحکی را رسم می‌کند‪.‬‬ ‫ق��دم به داخل بوس��تانی می‌گذاریم که پیش از ه��ر چیز دیگر یک پارک عمومی‬ ‫اس��ت‪ ،‬با درختان س��رو معمول و باغچه‌های گل رز که برای یک اروپایی چندان‬ ‫چش��م‌گیر نیستند‪ .‬آرامگاه حافظ در وسط بوس��تان قرار دارد‪ .‬به دلیل نامشخصی‬ ‫بازدیدکنندگان این آرامگاه از بازدیدکنندگان آرامگاه ش��یخ سعدی که کمی آن‌سوتر‬ ‫واقع اس��ت بیشتر می‌باش��د‪ .‬در کنار مجس��مه‌ای که کاله باریک و بلند صوفی‌ها‪،‬‬ ‫نماد س��نگ قبر‪ ،‬را به س��ر دارد آرامگاه حافظ زیر گنبدی مس��ی به رنگ ش��یرینی‬ ‫بادامی قرار دارد‪ .‬خود تابوت س��نگی مثل تکه‌ش��کالتی است به اندازه‌ی بدن یک‬ ‫انس��ان‪ ،‬با آن تفاوت که ‪ ۶۰۰‬س��ال قدمت دارد و از این رو فروشی نیست‪ .‬آیا این‬ ‫تکه‌شکالت سفید چرک‌مرده است که شعر نامیده می‌شود؟‬ ‫وقتی از س��یر و س��یاحت فارغ می‌ش��ویم ب��ه قهوه‌خانه‌ای ک��ه در نزدیکی قرار‬ ‫دارد می‌روی��م‪ ،‬چهار زانو روی قالی‌ها می‌نش��ینیم ‪ ،‬تکیه به دیوار می‌دهیم و چای‬ ‫سفارش می‌دهیم‪ .‬پنج پسر نوجوان با دیدن ما در کنار میز بغلی مستقر می‌شوند‪.‬‬ ‫به راحتی می‌توان متوجه کنجکاوی بیش از اندازه‌اش��ان ش��د‪ .‬چقدر طول می‌کشد‬ ‫‪23‬‬

‫تا سر صحبت را با ما باز کنند؟‬ ‫پس از اما و ش��ایدهای زیاد یکی از پسرها برای مٔاموریت برقراری تماس با ما‬ ‫انتخاب می‌ش��ود‪ .‬او وقتی به قالی‌ای که ما روی آن نشس��ته‌ایم نزدیک می‌شود‪ ،‬با‬ ‫خجالت می‌پرسد از کدام کشور می‌آییم‪ .‬بالفاصله یک نگهبان لباس شخصی سر‬ ‫می‌رسد‪ .‬گویا صحبت کردن با خارجی‌ها اینجا ممنوع می‌باشد‪.‬‬ ‫پسر نوجوان سالنه‌سالنه به طرف میز خود برمی‌گردد‪ .‬هر پنج نفر آزرده خاطر‬ ‫ب��ه نظر می‌آین��د‪ ،‬ما هم همین‌ط��ور‪ ،‬دل‌خوری ما اگر بیش��تر از آنها نباش��د کمتر‬ ‫نیست‪.‬‬ ‫پ��س از نوش��یدن چای ب��ه طرف کتابفروش��ی‌ای ک��ه در آن نزدیکی ق��رار دارد‬ ‫می‌روی��م‪ .‬زیورآالت‪ ،‬پارچه‌های کتانی با نقش‌های چاپی‪ ،‬کارت تبریک با عکس‬ ‫مناظر دیدنی شهر‪ ،‬کتاب‌های عکس از مناطق مختلف ایران و تعداد زیادی دفاتر‬ ‫ش��عر شاعران کالس��یک به زبان اصلی و ترجمه شده به زبان‌های بزرگ اروپایی‪.‬‬ ‫حتی برای نمونه هم ش��ده یکی از این کتاب‌ها‪ ،‬که همه در قطع بزرگ هس��تند‪،‬‬ ‫ب��دون نقش و نگار و تذهیب نیس��ت‪ .‬ش��اعران‪ ،‬روی جلد هم��ه‌ی کتابها‪ ،‬بدون‬ ‫اس��تثنا گریان و با گیس��وان رها و ریش در باد تصویر ش��ده‌اند‪ .‬قلم‌گیری به سبک‬ ‫یوگند‪ ،6‬درختان برای راس��ت ایس��تادن تالش می‌کنند‪ ،‬از اس��ب‌ها خون می‌ریزد‪.‬‬ ‫تس��لیمی کامل در مقابل خود را قربانی انگاشتن‪ :‬مگر نه آنکه علی و حسین کشته‬ ‫شدند‪ .‬کمین‪ .‬خیانت‪ .‬نهایت سیاهی‪ .‬اینجا! ما! هنوز!‬ ‫از حاف��ظ به عنوان یک صوفی ن��ام می‌برم‪ ،‬بدون در نظر گرفتن آن که او عضو‬ ‫فرق��ه‌ای بوده اس��ت یا نه‪ .‬به هر ح��ال او متٔاثر از س��نت‌های صوفی‌گری ایرانی و‬ ‫عرب��ی بوده اس��ت و مفس��ران ظاهرا ً زب��ان تصویری او را به ترک خویش��تن خود‬ ‫در برابر دنیای باقی تعبیر کرده‌اند‪ .‬به نظر می‌رس��د که اینجا عش��ق زمینی و الهی‬ ‫با یک کالم س��خن می‌گویند‪ ،‬و س��رگردانی‌ای از نوع فارس��ی می‌آفرینند‪ .‬از اینجا‬ ‫ت��ا ب��اور ب��ه چندخدایی راه دوری نیس��ت‪ ،‬و از این رو به صوفی��ان هیچ‌وقت ــ و‬ ‫مخصوص ًا امروزه ــ با دیده‌ی اغماض نگاه نشده است‪ .‬مطالعه‌ی زندگی صوفی‌ها‬ ‫هیچ‌گاه به خودی خود مش��کل عمده‌ای در بر نداش��ته است‪ .‬بلکه گزیدن طریقت‬ ‫زندگی آنان بوده که دش��واری به همراه داشته اس��ت‪ .‬بخصوص ادعای مبالغه‌آمیز‬ ‫بعضی از صوفی‌ها درباره‌ی یکی شدن با خدا برای بسیاری از محافظه‌کاران دینی‬ ‫‪ - 6‬سبک یوگند اشتیل‪ ‬در اواخر قرن نوزده و شروع قرن بیستم میالدی بوجود آمد‪ .‬از مشخصات‬ ‫این س��بک می‌توان از به کارگیری فرم های طبیعی مانند طرح‌های گیاهی نام برد‪ .‬هدف مش��خص‬ ‫ش��ده یوگند اشتیل‪ ،‬س��بک طراحی هنرمندانه در تمامی بخشهای زندگی گردید‪ .‬و هنرمندان با این‬ ‫سبک در طراحی همه وسایل مورد استفاده زندگی از قبیل مبلمان‪ ،‬سرویس‌های غذاخوری و غیره‬ ‫به ارائه طرح پرداختند‪.‬‬

‫‪۲۴‬‬

‫مخاطره‌انگیز بوده اس��ت‪ .‬طبق جهان‌بینی ش��یعه نزدیکی‌ای از این دست با خدای‬ ‫متعال فقط مختص دوازده امام می‌باش��د‪ .‬مردم عادی می‌گویند که صوفیان طبق‬ ‫فرامین قرآن خود را نمی‌شویند‪ ،‬عادات و رفتارشان درویش‌مآبانه است و بیش از‬ ‫اندازه به حسین عشق می‌ورزند ــ که این امر البته در کشوری که در آن همه عاشق‬ ‫امام حسین هستند‪ ،‬عجیب و کمی خنده‌دار است‪.‬‬ ‫مش��کلی آش��نا برای همگان در خواندن اشعار ش��اعران صوفی دوپهلو و پرالیه‬ ‫بودن آثار ایش��ان اس��ت‪ .‬منظور من تنها تمایل به بیان ضد و نقیض یا تمثیل‌های‬ ‫تو در تو و پر رمز و راز نیس��ت‪ ،‬بلکه اس��تفاده‌ی آزاد از واژه‌ها که در مورد حافظ‬ ‫برمی‌گردد به کاربرد او از کلماتی که توس��ط شاعران نسل‌های قدیمی‌تر از وی بار‬ ‫عرفانی مشخصی یافته بودند‪ ،‬مفاهیمی چون ساقی‪ ،‬شراب‪ ،‬جام‪ ،‬سبد و غیره که‬ ‫طبیعت ًا هنوز معنای اصلی و مرجعیت مش��خص دنیوی خود را داش��تند‪ .‬حافظ در‬ ‫اش��عار خود میان این دو بار معنایی متفاوت کلمات دائم ًا ویراژ می‌دهد‪ .‬به‌عالوه‬ ‫بس��یاری از ش��اعران بن��ام آن دوره خود را مجبور می‌دیدند تا ب��رای گذران زندگی‬ ‫ب��ه ش��دیدترین وجهی مدح حاکمان را بگویند و چاپلوس��ی قدرتمن��دان حتم ًا در‬ ‫آن زمان نیز همانند زمان حاضر‪ ،‬می‌بایس��تی تٔاثی��ر مخربی برای ادبیات به همراه‬ ‫داشته بوده باشد‪.‬‬ ‫آنطوری که آش��کار اس��ت حافظ مورد عالقه‌ی تعداد کثیری از ایرانیان اس��ت‪.‬‬ ‫می‌گویند هم یک ماتریالیس��ت ش��کاک و هم خوش��گذران‌ترین عیاش��ان و حتی‬ ‫یک صوفی خیالباف یا افراطی‌ترین س��نی‌مذهب می‌تواند ش��مه‌ای از راه و رس��م‬ ‫زندگی خود را در اش��عار حافظ بیابد‪ .‬در تاریخ معاصر حافظ هم از س��وی رهبر‬ ‫حزب کمونیست و هم از سوی آیت‌الله خمینی مورد تحسین واقع شده است‪ .‬در‬ ‫طول س��فرهایمان امکان ندارد پا به جایی بگذاریم بدون آنکه کس��ی چند بیتی از‬ ‫حافظ را با شور و اشتیاق برای ما نخواند‪ .‬از مدت‌ها پیش اکثر باسوادان و شاید‬ ‫حتی بی‌س��وادان حافظ را سرآمد شاعران و نویسندگان می‌دانند‪ .‬گذشته از نیروی‬ ‫الهام‌بخش موس��یقی زبان‪ ،‬کالم حافظ راه‌نمایی برای اندیشیدن و احساس کردن‬ ‫است‪ ،‬ولی آثار او صاحب بعد وسیع‌تری می‌باشد‪.‬‬ ‫ماد فون روس��ن که در اوایل دهه‌ی س��ی میالدی قرن گذشته به ایران سفر کرده‬ ‫ب��ود‪ ،‬تعری��ف می‌کند ک��ه در ایران به جای کف‌بینی از «چش��مه‌ی معجزه آس��ای‬ ‫حقیقت» حافظ استفاده می‌شود‪:‬‬ ‫مردان بی‌ش��ماری چشمانش��ان را می‌بندند و کتاب او را باز می‌کنند‪ ،‬و آن‬ ‫بیتی که انگش��ت تصادف ًا به آن اش��اره می‌کند‪ ،‬فال بد یا خوب می‌شود‪ .‬از‬ ‫اثر ش��اعر‪ ،‬به ویژه قبل از س��فر‪ ،‬یا عمل جراحی یا ش��کار و یا نبرد‪ ،‬برای‬ ‫پیشگویی استفاده می‌شود‪.‬‬ ‫‪۲۵‬‬

‫حاکمان مغول هند از حافظ برای اداره‌ی امور کش��ور و رس��یدن به بخت بهتر در‬ ‫نبرد یاری می‌جس��تند‪ .‬امروزه از دیوان غزل‌های حافظ برای کارهای صرف ًا دنیوی‬ ‫مثل یافتن زمان مناسب برای خرید و فروش مسکن استفاده می‌شود‪.‬‬ ‫‪7‬‬ ‫حافظ در س��ال ‪( ۱۳۲۶‬میالدی) به دنیا آمد و در س��ال ‪( ۱۳۹۰‬میالدی) در‬ ‫فقر در ش��یراز چشم از دنیا فرو پوش��ید‪ .‬حافظ در حقیقت تخلص شاعر است و‬ ‫منظور از آن کسی است که قرآن را از حفظ می‌داند‪.‬‬ ‫از او‪ ،‬این مقلد بااس��تعداد پیش��ینیان خود‪ ،‬به عنوان بلبل شیراز و شیرین‌دهان‬ ‫نیز نام برده می‌ش��ود‪ .‬حافظ در طول زندگی خود به عنوان فردی مرتد‪ ،‬س��طحی و‬ ‫نویس��نده‌ی آثار ش��هوانی و جنسی تلقی می‌ش��د‪ ،‬ولی امروزه دیوان او هم یک اثر‬ ‫ادبی تاریخی و هم وس��یله‌ای برای آموزش اس��ت‪ .‬اش��عار حافظ در قرن هجدهم‬ ‫می�لادی به چند زب��ان اروپایی ترجمه ش��د‪ .‬او به خاطر اس��تفاده از واژه‌هایی که‬ ‫دارای چند معنا می‌باش��ند‪ ،‬حتی در آنزمان به زعم بس��یاری غیر قابل ترجمه بود‪.‬‬ ‫کاربرد مکرر واژه‌های ترکیبی در فارسی‪ ،‬که آنرا می‌توان به زبانهای ژرمن برگرداند‬ ‫ول��ی نمی‌ت��وان براحتی به زبان‌های امتزاجی از خان��واده‌ی التین و یا به طور مثال‬ ‫انگلیس��ی منتقل کرد‪ ،‬به مش��کالت ترجمه اضافه می‌کرد‪ .‬به آنچه در باال نام برده‬ ‫ش��د تصاویر پیچیده‌ی زبان صوفی‌ها و ریتم تکراری ش��عر فارس��ی را نیز اضافه‬ ‫کنید‪ .‬شعر عرفانی همانطور که گفته شد‪ ،‬از شیوه‌های رایج بیانی شعر سود جست‬ ‫و از واژه‌هایی همچون ش��راب و عش��ق زبان س��مبلیک غنی‌ای ساخت‪ .‬و این در‬ ‫حالیکه شاعران غیر صوفی هم‌چنان از این واژه‌ها در معانی معمول خود استفاده‬ ‫می‌کردند‪ .‬حافظ میان این دو زبان شعری پل زد‪.‬‬ ‫ش��اید بتوان گفت که یک‌پارچگی غزل در وزن و قافیه‌ی آن اس��ت‪ .‬در اروپای‬ ‫ق��رن بیس��تم حافظ زیر س��ایه‌ی عمر خیام ق��رار گرفت‪ ،‬ولی ش��هرت و اعتبار او‬ ‫امروزه در ایران بیش از گذشته است‪.‬‬ ‫غ��زل با حاف��ظ به کم��ال خود می‌رس��د‪ .‬غزل قالبی عربی اس��ت ک��ه معموال ً‬ ‫دربرگیرن��ده‌ی ش��ش تا بیس��ت بی��ت می‌باش��د و در آن قافیه‌ی دو مص��راع اول و‬ ‫مصرع‌ه��ای دوم ابی��ات بعدی یک‌س��ان هس��تند‪ .‬غ��زل در مدت زم��ان کوتاهی‬ ‫محبوب‌ترین قالب شعر فارسی شد‪.‬‬ ‫حافظ نخس��تین شاعری است که از غزل برای طرح مضامین متفاوتی استفاده‬ ‫کرد ولی با این‌حال موفق شد یک‌دستی شعر را حفظ کند‪ ،‬نوعی ترکیب اضداد‪.‬‬ ‫یکی از موارد مهم در ش��عر حافظ آن اس��ت که در هر بیت ش��عر او اندیش��ه‌ای‬ ‫ناگفته و در عین حال آشکار گنجانده شده است‪ ،‬و اگر خواننده متوجه آن نشود ــ‬ ‫طبق برداشت معمولی غربیان ــ ممکن است ساختار شعر نامنسجم به نظر آید‪.‬‬ ‫‪ - 7‬مطابق ‪ ۷۲۶‬هجری قمری (تاريخ تولد) و ‪ ۷۹۱‬هجری قمری (تاريخ مرگ)‪.‬‬

‫‪۲۶‬‬

‫این لس��ان‌الغیب با استادی تام در س��تایش زیبارویان جوان‪ ،‬باغ‌ها‪ ،‬کناره‌های‬ ‫رود رکن‌آب��اد (ک��ه خود در نزدیکی آن دفن ش��ده اس��ت) و همچنی��ن میکده‌های‬ ‫ش��هر سخن می‌سراید‪ .‬این بن‌مایه‌ی موخر را می‌توان طعنه‌ای به ریاکاران مذهبی‬ ‫و حکومتی تلقی کرد و یا ستایش��ی از سرخوش��ی پناه‌دهنده و ضروری ش��راب در‬ ‫زمانه‌ای که او خش��ونت‌اش را در آثار خود نادیده می‌گیرد‪ .‬علی‌رغم آنکه ش��یراز‪،‬‬ ‫ش��هر محبوب حافظ‪ ،‬در دوران زندگی او چندین بار ش��اهد عوض شدن حاکمان‬ ‫بود‪ ،‬این ضد دانته به زحمت کالمی در این مورد می‌نویس��د‪ .‬در عوض غزل‌های‬ ‫او دعوت به خوشبینی و اغتنام فرصت می‌کند‪ :‬پرتوی از نور خورشید‪ ،‬حرکتی در‬ ‫رقص‪ ،‬سرخوشی‪ .‬حافظ سعی می‌کند تا با توجه به شرایط موجود بهترین بهره را‬ ‫از زندگی بگیرد‪ .‬به عشق واالترین ارزش موجود داده می‌شود همزمان که معیاری‬ ‫پایه‌ای در رابطه با انس��ان‌های دیگر به ش��مار می‌آید‪ .‬وجود مفاهیمی چون ایثار و‬ ‫خوشی نفس نیز چشمگیر است‪:‬‬ ‫مرگ و زندگی‬ ‫نه راه است این که بگذاری مرا بر خاک و بگریزی‬ ‫گذاری آر و بازم پرس تا خاک رهت گردم‬ ‫ندارم دستت از دامن بجز در خاک و آن دم هم‬ ‫‪8‬‬ ‫که بر خاکم روان گردی به گرد دامنت گردم‬ ‫ب��اور حاف��ظ به ارزش‌ه��ای مذهبی و یا م��ادی و دنیوی موضوع بحثی اس��ت که‬ ‫ً‬ ‫کامال به نظر ش��خصی پرس��ش‌گر بس��تگی دارد‪ .‬به‌ع�لاوه هنوز قطع ًا‬ ‫نتیجه‌ی آن‬ ‫معلوم نیس��ت چه بخش��ی از اش��عار حافظ واقع ًا به قلم او نوشته شده است و چه‬ ‫بخشی منسوب به او می‌باشد‪.‬‬ ‫آثار دوران پختگی و استادی حافظ بوالهوسی روزگار و ژرفای پرراز و بی‌پایان‬ ‫آن را به تصویر می‌کشد‪ .‬کمبود خردورزی و بازی‌های سرنوشت انسان را ناخواسته‬ ‫به بازیچه‌ای در دس��ت گیتی مبدل می‌کند‪ .‬البته حافظ نخس��تین شاعر ایرانی نبود‬ ‫که زندگی را همچو رمز س��ر به مهر می‌پنداش��ت ــ خی��ام بدبین‪ ،‬مولوی عارف و‬ ‫حتی سعدی مصلحت‌گرا دیدی مشابه داشتند‪ ،‬نوعی برداشت از جهان که حافظ‬ ‫توس��ط آن س��عی می‌کرد تا دوران پر هرج و مرجی را که در آن به س��ر می‌برد قابل‬ ‫تحمل س��ازد‪ .‬بعید نیست آنچه که نیهیلیسم روشنفکرانه‌ی حافظ به شمار می‌آید‪،‬‬ ‫ناشی از یورش‌ها و غارت‌های مغوالن بوده باشد‪.‬‬ ‫‪ - 8‬این قطعه با غزل حافظ چندان فاصله‌ی زيادی دارد که مش��کل می‌توان غزل مورد نظر را پيدا‬ ‫کرد‪ .‬قطعه‌ی باال را من با توجه به متن ترجمه شده انتخاب کرده‌ام‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫آنچ��ه که برای خوانندگان غربی کمتر جالب توجه اس��ت‪ ،‬الف از خود و مدح‬ ‫صله‌دهندگان است‪ ،‬که البته سرگذشت دشوار زندگی حافظ توجیه‌گر آن می‌باشد‪.‬‬ ‫حاف��ظ در قی��اس ب��ا دیگر ش��اعران کمت��ر مجیزگو و متملق اس��ت‪ ،‬البت��ه اگر آن‬ ‫وعده‌های پر مدعا و خسته‌کننده و قول و قرارهای بی‌پایان درباره‌ی معجزاتی که‬ ‫برای خوانندگان شعرش اتفاق خواهد افتاد را به کناری بگذاریم‪.‬‬ ‫حافظ به عنوان یک شاعر بیش از اندازه وعده و وعید می‌دهد‪ ،‬بله‪ ،‬هر آنچه زیر‬ ‫ماه وجود دارد مقدس‪ ،‬شگفت‌انگیز و عزیز است‪ .‬او در نقش شاعری احساساتی‬ ‫خ��ود را ب��ه خواننده وامی‌گذارد‪ ،‬خود را ش��اهد و تش��ویق کنن��ده و یار همگان به‬ ‫هنگام مشکالت می‌شمرد‪.‬‬ ‫و به خاطر پر آب و تاب بودن قول‌ها بی‌دلیل نیس��ت که خدای حافظ در اکثر‬ ‫اوقات تبدیل به پس��تانک بزرگی می‌شود که ش��اعر باایمان و جستجوگر به کرات‬ ‫پایش به آن گیر می‌کند و سکندری می‌رود‪.‬‬ ‫در آثار حافظ حتی مرگ انکار می‌شود‪ .‬هدف و معنای زندگی حافظ ــ که گویی‬ ‫برای انتقاد از ارزش‌ها و معیارها ساخته شده است ــ خودداری از آسیب رساندن‬ ‫به دیگران به هر قیمتی است‪ .‬آن حافظی که دریچه‌ی سینه‌اش را در شعرهای خود‬ ‫می‌گشاید مردی است باصفا و بی‌ریا‪ ،‬شاد‪ ،‬مهربان‪ ،‬مالیم‪ ،‬رعایت کننده‌ی حال‬ ‫دیگ��ران و بی‌اندازه مٔودب‪ .‬او همچون مقدس��ان به مق��ام قهرمان جهانی خود در‬ ‫انس��انیت مباهات می‌کن��د‪ .‬و از اینرو فروتنی او همزم��ان چهره‌ی دیگری به خود‬ ‫می‌گیرد و مطلقه به نظر می‌آید‪ .‬حافظ به عنوان ش��اعر نقش انس��انی تس��لی‌دهنده‬ ‫را ب��ازی می‌کن��د‪ .‬خوانن��ده‌ی نیازمند و دردمند دعوت می‌ش��ود تا ق��دم به داخل‬ ‫گنجه‌ای پر از پند و نصیحت بگذارد و تن پوشی از شعر‪ ،‬فریادگر معجزه‌ی هستی‬ ‫و نیس��تی‪ ،‬را به دور خود بپیچد‪ .‬حافظ در بدترین ش��کل خود در نقش یک التیام‬ ‫بخش معمولی و یا نوعی بالش ایمنی متعلق به قرون وسطی‪ ،‬ظاهر می‌شود‪ .‬گریز‬ ‫از دنیای مادی با دالیل متافیزیکی توجیه می‌شود‪ ،‬همچون عهد و پیمان صوفی‌ها‬ ‫در چشم پوشیدن از دنیای اطراف به قصد فراموشی انزوای فردی و غوطه خوردن‬ ‫در رویای یکی ش��دن با خدا‪ ،‬مانند قطره‌ای که به دریا می‌پیوندد‪ .‬مش��خصه‌ی آثار‬ ‫دوران آخ��ر زندگی حافظ بیان��ی بی‌پیرایه‌تر و توجه بیش از پیش او به رمز و معما‬ ‫است‪ ،‬گویی او دیگر تمایلی به نشان دادن مهارت خود نداشت و در عوض پیش‬ ‫از زمان خود به تجربه‌ی نوعی سوررئالیسم‪ ،‬در غزل پرداخته بود‪.‬‬ ‫دوران زندگی حافظ بر خالف آن آرامش آسمانی که در آثار او به چشم می‌رسد‬ ‫همانطور که گفته ش��د دوران خونینی بود‪ .‬در بحبوحه‌ی کش��ت و کشتار‪ ،‬ریاکاری‬ ‫اطرافیان‪ ،‬چاپلوس��ی‪ ،‬مقدس‌نمایی و خودپرس��تی‪ ،‬او با سهولت مجادله‌طلبانه‌یی‬ ‫در لح��ن کالم‌اش ظرافت و بیان عاری از ش��ور و ش��وق و آرامش و وحدت همه‬ ‫چیز را جستجو می‌کند‪:‬‬ ‫‪28‬‬

‫شراب و عشق‬ ‫ای گل خوش نسیم من بلبل خویش را مسوز‬ ‫کز سر صدق می‌کند شب همه شب دعای تو‬ ‫من که ملول گشتمی از نفس فرشتگان‬ ‫قال و مقال عالمی می‌کشم از برای تو‬ ‫دولت عشق بین که چون از سر فقر و افتخار‬ ‫گوشه تاج سلطنت می‌شکند گدای تو‬ ‫شور شراب عشق تو آن نفسم رود ز سر‬ ‫کاین سر پرهوس شود خاک در سرای تو‬ ‫خوش چمنیست عارضت خاصه که در بهار حسن‬ ‫‪9‬‬ ‫حافظ خوش کالم شد مرغ سخنسرای تو‬ ‫شراب و عشق برای حافظ راهی برای کسب معرفت هستند‪ ،‬ولی راهی غیرعقالنی‬ ‫و ی��ا ناخودآ گاهان��ه‪ .‬و حاال آیا این راه هم در فاصل��ه‌ای نه چندان دور از طریقت‬ ‫صوفی‌گ��ری منته��ی به پرورش مرید توس��ط پیر ــ رئیس طریقت ــ می‌ش��ود یا نه‬ ‫س��والی اس��ت که دیگر قدیمی شده اس��ت و جواب آن بستگی به نظر شخصی هر‬ ‫کسی دارد‪.‬‬ ‫هنگامی که حافظ ش��روع به نوش��تن کرد شعر فارس��ی چهارصد ساله بود و او‬ ‫مانن��د تن��ی چند از دیگران ش��اعران همزمان با کار متقدمان خود آش��نا بود‪ .‬حتی‬ ‫یکی از س��مبل‌های مورد اس��تفاده‌ی او از گنجینه‌ی شخصی معلومات او نیست‪.‬‬ ‫حافظ س��عی کرد تا پیش��ینیان خود را با سالح خود آنان از میدان به در کند‪ ،‬یعنی‬ ‫او شاعری بود با استعداد‪ ،‬که از لحاظ زمانی در آخرین دوره‌های عصر خود ظاهر‬ ‫شد و سنتی را که به شدت مکرر و عام بود گردآوری و جمع‌بندی کرد‪.‬‬ ‫ب��ا خواندن حاف��ظ آدم در بهترین وجه فقط می‌تواند از این امر مطلع ش��ود که‬ ‫نویسنده شاعری است که در جایگاه ادبی خود اسرارآمیز تلقی می‌شود‪ ،‬بدون آنکه‬ ‫روش��ن ش��ود خود او به چه باور داشته اس��ت‪ ،‬چرا که اشعار وی دوپهلو هستند و‬ ‫از ای��ن‌رو ـ��ـ با منطق ظریف و غیر معقول این دنیا ــ به طرز غیرقابل فهمی در دل‬ ‫همگان جای دارد‪ ،‬علی‌رغم آن که اشعار او مشکل‌ترین اشعار است‪ ،‬مطلبی که با‬ ‫مقایسه‌ی تطبیقی آثار ترجمه شده‌ی او نیز می‌توان بدان پی برد‪.‬‬ ‫زمان آن فرا رس��یده اس��ت که مقبره‌ی ش��اعر را ترک کنیم‪ .‬بالفاصله پس از آنکه‬ ‫‪ - 9‬این قطعه با غزل حافظ چندان فاصله‌ی زيادی دارد که مش��کل می‌توان غزل مورد نظر را پيدا‬ ‫کرد‪ .‬قطعه‌ی باال را من با توجه به متن ترجمه شده انتخاب کرده‌ام‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫پای‌امان را از باغ بیرون می‌گذاریم پسرک هفت ساله‌ای رو به ما می‌کند‪:‬‬ ‫ــ حافظ؟‬ ‫پس��رک اسکناسی را بیرون می‌آورد‪ ،‬اول به آن و بعد به پرنده‌ای در قفس اشاره‬ ‫می‌کند‪ .‬پرنده تربیت شده است تا از میان یک دسته کاغذ تاشده‪ ،‬که بر آنها چند‬ ‫کالم مرموز برای تفٔال نوشته شده‪ ،‬یک تکه کاغذ را بیرون بکشد‪ :‬حافظ‪.‬‬

‫‪30‬‬

‫خیابان اصلی شهر‪ ،‬دلباز‪ ،‬سرسبز و در مقایسه با جهنم خاکستری و پردود تهران‪،‬‬ ‫ت��ا حدودی روس��تایی‪ .‬چن��د گدا‪ ،‬همانطور که گدایان باید بنش��ینند تا س��ریع ًا در‬ ‫شلوغی خیابان دیده شوند‪ ،‬نشسته‌اند‪ ،‬یعنی مفلوکانه‪ .‬روی تکه‌پارچه‌ای که جلوی‬ ‫خود روی زمین پهن کرده‌اند‪ ،‬در بهترین حالت چند سکه برق می‌زند‪ .‬گداها اکثرا ً‬ ‫نق��ص عضوی جدی دارند‪ ،‬احتم��اال ً قربانیان مین جنگ ع��راق‪ ،‬با پایین‌تنه‌های‬ ‫کج و معوج و وحش��تناک‪ ،‬و بافت پوس��تی که به تازگی التی��ام یافته که بر خالف‬ ‫صورت‌های پوشیده‪ ،‬آشکارا در معرض دید قرار داده شده است‪.‬‬ ‫در راسته‌ی فرش‌فروشان بازار کوچک‪ ،‬فرش‌های قابل توجه‌ای برای عرضه وجود‬ ‫ندارد ولی وقتی بیش��تر پرس و جو می‌کنیم‪ ،‬ما را به انبار می‌برند تا نمایش واقعی‬ ‫ش��روع ش��ود‪ ،‬یعنی نمایش قالی‌هایی که توسط عش��ایر این منطقه با سرانگشتان‬ ‫کودکان خردسال‪ ،‬جبر میراث فرهنگی‪ ،‬بافته شده‌اند‪.‬‬ ‫زان��و می‌زنی��م و از قدمت فرش‌ها‪ ،‬از مواد اولی��ه و مواد رنگی‪ ،‬از ترکیب نقش‬ ‫و نگارها و از بلندی پرزها می‌پرس��یم و دس��ت آخر س��ر قیمت فرشی که انتخاب‬ ‫کرده‌ایم چانه می‌زنیم‪ .‬س��پس فرش‌ها را تا و بس��ته‌بندی شده تحویل می‌گیریم تا‬ ‫در طی باقی طول عمرمان خرکش‌کنان با خود به همراه داش��ته باش��یم‪ ،‬دراز شدن‬ ‫بازوان و کوچک شدن کیف پول‌مان از همین رو است‪ .‬ما مانند جوان‌هایی هستیم‬ ‫ک��ه آت و آش��غال جم��ع می‌کنند‪ ،‬مثل پس��ر بچه‌هایی که تازه پول به دست‌اش��ان‬ ‫رس��یده و جیب‌هایشان را از زرورق آبنبات‪ ،‬یک سری بند کفش‪ ،‬سنگ و یا تخم‬ ‫پرندگان پر کرده باشند‪ .‬همچون دوقلوهای به هم چسبیده از بازار بیرون می‌رویم‪،‬‬ ‫هماهنگ و با لبخندی سنگین حاکی از رضایت‪.‬‬ ‫‪31‬‬

‫فرش ایرانی‪ .‬همین دو کلمه برای خود یک دنیا اس��ت‪ .‬آشنا شدن با فرش‌های‬ ‫اصیل ایرانی (بر خالف فرش‌های ماشینی) بدون تردید مانند گم شدن در جنگل‬ ‫اس��ت‪ ،‬و یا همانند گذش��تن از یک مرداب‪ ،‬بدون قطب‌نما و مقصد مشخص‪ ،‬تا‬ ‫نوک مو با زالوها و پشه‌های چسبیده به تمام بدن در مرداب فرو رفتن‪ ،‬و با اینحال‬ ‫میل باز هم بیشتر فرو رفتن‪.‬‬ ‫فرش‌های ایرانی در اینجا ــ با عش��ق و احترام ــ به دو دس��ته تقس��یم می‌شوند‪:‬‬ ‫فرش‌های بافت ش��هر و فرش‌های بافت عش��ایر‪ .‬برای س��اده کردن قضیه می‌توان‬ ‫گفت که فرش‌های ش��هری در هر جایی که پای توریس��ت‌ها ممکن اس��ت به آنجا‬ ‫برسد‪ ،‬به معرض فروش گذاشته می‌شوند‪ .‬گران و ریزبافت‪ ،‬پر از گل و نقش‌های‬ ‫قرینه‪ ،‬با طرح مش��خص در وس��ط‪ ،‬براق‪ ،‬بدون عیب و ایراد و مالل‌آور هس��تند‪.‬‬ ‫مخصوص ًا که هزاران نمونه‌اش با ش��کل و رنگ مش��ابه وجود دارند‪ .‬ما به دنبال‬ ‫فرش‌هاییکه آخرین شاه در خانه‌ی خود داشت نیستیم‪ ،‬آنها فقط نمونه‌ی بزرگتری‬ ‫از آن همان فرش‌هایی هستند که در بوتیک هر هتل لوکس می‌توان پیدا کرد‪.‬‬ ‫فرش‌های عشایری اما‪ ،‬با توجه به منطقه‌ی بافت‪ ،‬شکل‌های متفاوتی دارند‪ ،‬از‬ ‫لحاظ هنر فرش‌بافی زیاد چشمگیر نیستند و تراکم رج‌هایشان کم است‪ .‬بافندگان‬ ‫عش��ایری تعداد هر چه بیش��تر گره‌ها را از قبل مد نظر ندارند‪ .‬این قالی‌ها معموال ً‬ ‫کوچک‌تر هستند‪ ،‬چون‌که دارهای قالی را باید بتوان براحتی حمل و نقل کرد‪ .‬در‬ ‫برخی از آنها شکلی هندسی و یا نقشی برگرفته از طبیعت یا وسایل خانه ــ اگرچه‬ ‫اس��تیلیزه شده ــ بیشتر به چش��م می‌خورد‪ ،‬مانند گبه‪ .‬این قالی‌ها همچنین کهنه و‬ ‫مستعمل‌تر می‌باشند چون از آن‌ها فقط برای تزیین دفاتر کار استفاده نشده است‪،‬‬ ‫بلکه ش��اید جزئ جهیزیه‌ی عروس��ی بوده‌اند و یا ش��اید به عنوان کف‌پوش‪ ،‬دیوار‬ ‫چادر‪ ،‬پوشش زین‪ ،‬پتوی اسب‪ ،‬کیسه‪ ،‬روکش پشتی‪ ،‬روانداز‪ ،‬و یا برای مفروش‬ ‫کردن محل نماز یا صرف غذا از آنها استفاده شده است‪.‬‬ ‫بیش��تر فرش‌هایی که در شیراز به فروش می‌رس��ند همان‌طور که انتظار می‌رود‬ ‫توس��ط عش��ایر گله‌دار بافته می‌ش��وند که ــ علی‌رغم کوچانده شدن و جنگ ــ در‬ ‫نواحی نزدیک شهر ییالق قشالق می‌کنند و یا در شهر مستقر شده‌اند‪ .‬این عشایر‬ ‫عبارتند از‪ :‬قش��قایی‌ها‪ ،‬بختیاری‌ها‪ ،‬افشاری‌ها‪ ،‬لری‌ها‪ ،‬باسری‌ها‪ ،‬بیلوردی‌ها و‬ ‫طایفه‌ها‪ ،‬تیره‌ها و خانواده‌های دیگر ایل‌های خمسه‪.‬‬ ‫درباره‌ی مواد رنگی مورد اس��تفاده در صنعت قالی‌بافی‪ ،‬می‌توان س��خن بسیار‬ ‫راند‪ .‬برای رنگ کردن بعضی از فرش‌ها (که امروزه تعدادشان زیاد نیست) بدون‬ ‫اس��تثنا از رنگ‌های گیاهی استفاده می‌ش��ود‪ .‬برخی دیگر در پاتیل آنیلین فرو برده‬ ‫می‌شوند و برخی دیگر در پاتیل رنگ‌های مصنوعی شیمیایی و یا ترکیبی از آن‪.‬‬ ‫رنگ‌ه��ای طبیع��ی برای نمونه از زعفران یا پوس��ت پی��از (زرد‪ ،‬رنگی با طول‬ ‫عم��ر ک��م) نیل یا بادمجان (آبی‪ ،‬معموال ً با درخش��ش بیش��تر) رون��اس یا دانه‌ی‬ ‫‪32‬‬

‫انار (قرمز) برگ زیتون یا گل بنفش��ه (س��بز) حنا‪ ،‬چای‪ ،‬تنباکو یا گل (قهوه‌ای و‬ ‫س��یاه)‪ ،‬به دس��ت می‌آیند‪ .‬و از رنگ‌ه��ای معمول حیوانی می‌ت��وان از قرمزدانه که‬ ‫الک حش��ره‌ای اس��ت (بنفش)‪ ،‬نام برد‪ .‬و از مواد معدنی‪ ،‬از جمله از اکسید آهن‬ ‫برای رنگ س��یاه‪ ،‬س��ولفات آهن برای قهوه‌ای و سولفات مس برای سبز استفاده‬ ‫می‌ش��ود‪ .‬عالوه بر این میزان روش��نایی و تیرگی رنگ‌ها به درجه‌ی چربی پش��م و‬ ‫ترکیب شیمیایی آب هنگام جوشاندن رنگ بستگی دارد‪.‬‬ ‫ارزش نمادی رنگ‌ها موضوع پیچیده‌ای اس��ت‪ .‬در ایران رنگ س��بز نمادی از‬ ‫محمد و اس�لام و همچنین بهار و تولد دوباره‌ی زندگی اس��ت و از رنگ قرمز در‬ ‫رابطه با آتش و ش��ور و همچنین اتفاقات ناگوار و یا ش��هادت اس��تفاده می‌شود‪.‬‬ ‫آبی اغلب رنگ قدرت و نیرو است و نارنجی رنگ درویش‌ها‪ ،‬نشانه‌ی فروتنی و‬ ‫پارس��ایی‪ .‬زرد یادآور پرتوهای حیات‌بخش خورشید است و سفید نشان‌گر پاکی‬ ‫و بی‌گناهی و س��یاه رنگ س��وگواری می‌باش��د‪ .‬مهم‌ترین چیز اما جلوه‌ی کلی یک‬ ‫فرش است‪.‬‬ ‫درب��اره‌ی ط��رح فرش‌ها باید یادآور ش��د ک��ه صاحب‌نظ��ران از نام‌هایی چون‬ ‫چندضلعی نامنظم‪ ،‬ترنجی‪ ،‬گل شاه‌عباسی‪ ،‬بوته‪ ،‬درخت زندگی‪ ،‬شکوفه و برگ‪،‬‬ ‫شکارگاهی‪ ،‬مدالیون و گلدان و همچنین نام‌های بی‌شمار دیگری برای شرح دادن‬ ‫طرح‌های حاشیه استفاده می‌کنند‪.‬‬ ‫‪10‬‬ ‫بوستان سلطنتی ایرانی ــ پردیس ــ یعنی گل‌زاری که در آن چشمه‌ی آبی‬ ‫جاری است و از گرمای بیابان‌های اطراف توسط دیواری که در اطرافش کشیده‬ ‫شده است مصون می‌باشد‪ ،‬منبع الهام بسیاری از قالی‌بافان بوده است‪.‬‬ ‫متراک��م ب��ودن گره‌های یک قالی بس��تگی به س��نت معمول منطق��ه‌ی بافت و‬ ‫ضخام��ت تار و پود دارد‪ .‬معمول‌ترین مواد اولیه‌ی مورد اس��تفاده در بافت فرش‬ ‫پشم گوسفند‪ ،‬موی بز‪ ،‬شتر و یا اسب‪ ،‬ابریشم و پنبه می‌باشند و برای بافت زمینه‌ی‬ ‫فرش اغلب موی بز و ش��تر به کار گرفته می‌ش��ود‪ .‬حاشیه و زیر و روی فرش‌هایی‬ ‫که روی زمین پهن می‌شوند در معرض فرسودگی بیشتری قرار می‌گیرند و از این‬ ‫رو ب��رای بافت این قس��مت‌ها دقت بیش��تری به عمل می‌آی��د‪ .‬در این میان مهم‌تر‬ ‫از همه چیز حاش��یه‌ی فرش اس��ت که چند سانتیمتر ضخامت دارد‪ ،‬گره‌ها را کور‬ ‫می‌کند و مقاوت فرش را در مقابل فرسودگی افزایش می‌دهد‪.‬‬ ‫تقریب ًا تمامی فرش‌های ایرانی با گره ترکی یا فارس��ی بافته می‌ش��وند‪ .‬در بافت‬ ‫برخی از فرش‌ها از پودهای برودری‌دوزی ش��ده هم استفاده می‌شود‪ .‬کلمه‌ی گره‬ ‫در اینجا در معنای معمول خود اس��تفاده نمی‌ش��ود‪ ،‬بلکه در حقیقت قالبی است‬ ‫که به دور دو تا چهار تار پیچیده شده است‪.‬‬ ‫‪ - 10‬واژه‌ی پرديس با تلفظ‌های متفاوت در بس��ياری از زبان‌های اروپايی و از جمله انگليس��ی و‬ ‫سوئدی‌ معادل بهشت است‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫کوتاهی ساقه‌ی پرز یک فرش بستگی به کیفیت و ضخامت مواد استفاده شده‬ ‫دارد‪ .‬عالی‌ترین پشم در ایران از شانه‌ی بره‌های دنبالن‌دار کوهستانی که پشم‌شان‬ ‫در اوای��ل بهار زده می‌ش��ود به دس��ت می‌آید ولی علی‌رغم هر چه فرش فروش��ان‬ ‫می‌گویند بیش��تر پشم مورد استفاده‪ ،‬ریسیده و رنگ ش��ده‪ ،‬از استرالیا و نیوزالند‬ ‫وارد می‌ش��ود‪ .‬بلندی و کوتاهی پرز فرش اغل��ب یکی از عوامل پی بردن به محل‬ ‫بافت آن اس��ت‪ .‬فرش‌های عش��ایری متعلق به مناطق سردسیر طبیعت ًا پرز بلندتری‬ ‫از فرش‌های مناطق کویری دارند‪ .‬درجه‌ی ش��فافی و یا ماتی رنگ‌ها نیز به ش��دت‬ ‫تغییر می‌کند‪.‬‬ ‫دش��منان‪ :‬نور مس��تقیم خورشید‪ ،‬شست و شوی بیش از اندازه با یا بدون قلیا‪،‬‬ ‫مواد رنگی رنگ‌دهنده‪ ،‬بید‪ ،‬عمده‌خر کالهبردار‪ ،‬و توریس��ت‌های کرم ابریش��می‬ ‫دوقلو‪ ،‬توریست‌های یک چشمی‪ ،‬توریست‌های دوسوراخی که سلیقه‌ی بدشان بر‬ ‫عرضه‌ی فرش در بازار تاثیر می‌گذارد‪.‬‬ ‫امروزه (طبق گفته‌ی محمدعلی نصر‪ ،‬رئیس تعاونی ملی فرش) دوازده میلیون‬ ‫نفر در بخش‌های مختلف در صنعت فرش‌بافی ایران مشغول به کار هستند و این‬ ‫صنعت بخش مهمی از درآمدهای صادراتی کشور است‪.‬‬ ‫در مقابل چش��م مش��تری نخس��ت فرش‌ها را تا می‌کنند و س��پس با افتخار آن را‬ ‫همچون دستمال کاغذی‌های ضخیم به روی هم می‌فشارند و بسته‌بندی می‌کنند‪.‬‬ ‫مش��تری نگ��ران آرزوی��ی ندارد ج��ز آن که بدرفت��اری‌ای از این دس��ت را با جنس‬ ‫تازه‌خری��ده‌ی خ��ود نبین��د و ترجیح می‌دهد که خ��ود این بار س��نگین و بزرگ را‬ ‫بکشد‪ ،‬تا مبادا فرش بی‌نظیرش صدمه ببیند‪.‬‬ ‫فرش با یک طناب پالستیکی‪ ،‬محکم در کاغذ پیچیده می‌شود‪ .‬دنباله‌ی طناب‬ ‫آن‌چنان محکم کش��یده می‌ش��ود که خریدار نمی‌تواند قبل از رس��یدن به خانه حتی‬ ‫نگاهی دزدکی به فرش خود بیاندازد‪ ،‬چون باز کردن و گره‌زدن بسته‪ ،‬به اندازه‌ای‬ ‫که دوباره قابل حمل باش��د‪ ،‬بی‌دردسر نخواهد بود‪ ،‬مخصوص ًا که خریدار از سر‬ ‫دل‌سوزی نمی‌تواند به خود اجازه دهد تا فرش را مثل فروشنده‪ ،‬که تصور می‌کند‬ ‫با هر فشار و پیچ دست توجه خریدار را بیشتر جلب می‌کند‪ ،‬تا کند‪.‬‬ ‫فرش پیچیده و آماده‪ ،‬به محکمی بار یک کاروان آماده‌ی سفر‪ ،‬به همراه دنباله‌ی‬ ‫خود یعنی خریدار‪ ،‬هزارتوی بازار را پشت سر می‌گذارد‪ .‬خریدار نگران می‌باشد‪،‬‬ ‫گویی نوزادی از جنس ماسه‌ی طالیی با خود حمل می‌کند‪.‬‬

‫‪۳۴‬‬

‫ماه عسل‌دهان سیاه‌گیسو آهوچشم در صنعت بلبلی‬ ‫گل‌های سرخ‪ ،‬سرمه و سبو و سرخوشی‬ ‫گل‌های سرخ بیشتر و گلبرگ‌های لب‌سرخ یاقوتی‬ ‫‪11‬‬ ‫باغ و چشمه و خلوت و شراب خراباتی‬

‫‪ - 11‬قطعه شعری با الهام از حافظ که به تعبیر من از سر شوخی است و البته با ترجمه‌ی آزاد‪.‬‬

‫‪۳۵‬‬

‫سوار تاکسی به سوی مکانی خارج از تهران‪ .‬پس از حدود سه ربع می‌رسیم‪ .‬خانه‬ ‫داخ��ل محوطه‌ای محافظت ش��ده با ن��رده و راه‌بند قرار دارد‪ .‬نگهبانان ماش��ین را‬ ‫متوقف می‌کنند و می‌پرس��ند با چه کس��ی قصد مالقات داریم‪ .‬وقتی که نام بیوه‌ی‬ ‫شاعر را می‌بریم لبخندزنان اجازه می‌دهند رد شویم‪.‬‬ ‫خان��ه‌ی ب��زرگ ویالیی با نمای س��فید در حف��اظ دیوارهای بلن��د‪ .‬با قدم‌های‬ ‫آهس��ته از حیاط می‌گذریم‪ .‬آیدا در پشتی را باز می‌کند‪ .‬داخل خانه‌ای می‌شویم که‬ ‫اندوه و س��کوت محض بر آن حاکم اس��ت‪ .‬آیدا اتاقی که ش��املو معموال ً در آنجا‬ ‫می‌نشس��ته و کار می‌ک��رده را به ما نش��ان می‌دهد‪ .‬صندلی چ��رخ‌دار در مقابل میز‬ ‫کامپیوتر قرار دارد‪ .‬عکس‌های قاب ش��ده‌ی آن بزرگ‪ ،‬که او را در سنین مختلف‬ ‫و در مق��ام قهرم��ان جلوه می‌دهند‪ ،‬طوری بر دیوار نصب ش��ده‌اند که او از باال به‬ ‫میهمان��ان نشس��ته ن��گاه می‌کند‪ .‬آیدا بی��رون می‌رود و پس از لحظ��ه‌ای با چای و‬ ‫شیرینی برمی‌گردد‪.‬‬ ‫در حالی‌که تاکس��ی بیرون خانه منتظر اس��ت‪ ،‬روایت بیماری قند اس��تاد برایمان‬ ‫بازگو می‌ش��ود‪ .‬بدن‌اش از پایین به باال مثله ش��د‪ .‬و من هم‌زمان که گوش می‌کنم‬ ‫س��عی می‌کنم بیوه‌ی س��وگوار را در نق��ش زن ایده‌آل‪ ،‬معش��وقه و مدادتیزکن یک‬ ‫هنرمند تصور کنم‪.‬‬ ‫آی��دا ناگهان صدایش را بلند می‌کند و می‌گوید‪ :‬ارزش او خیلی بیش��تر از اینها‬ ‫بود‪.‬‬ ‫پس از فرو نشس��تن غلیان احساس��ات‌اش به نظر می‌رسد که به یک‌باره از پای‬ ‫درآمده باش��د‪ .‬لحظه‌ای به نش��انه‌ی احترام می‌نش��ینیم‪ .‬مگر کار دیگری می‌توانیم‬ ‫‪۳۶‬‬

‫بکنی��م؟ زن��گ در به صدا در می‌آید و مردی ک��ه ظاهرا ً ً‬ ‫قبال نیز در آن خانه میهمان‬ ‫بوده‪ ،‬وارد می‌ش��ود‪ .‬معلوم می‌ش��ود که او نیز نویس��نده می‌باش��د و از دوستان آن‬ ‫مرحوم بوده اس��ت‪ .‬این سرکرده‌ی زندگی‌نامه‌نویسان بالفاصله رشته‌ی سخن را به‬ ‫دست می‌گیرد و از آن به بعد صحنه عوض می‌شود‪:‬‬ ‫ــ ما از بزرگترین شاعر پس از حافظ سخن می‌گوییم‪ .‬او بزرگترین شاعر ما در‬ ‫‪ ۷۰۰‬سال گذشته است‪ .‬نابغه‌ی بزرگتری از او وجود ندارد‪ .‬شاملو بلندترین قله‌ی‬ ‫شعر فارسی است و خیل بسیار دیگر شاعران‪ ،‬چه قبل و چه بعد از او‪ ،‬در مقایسه‬ ‫با او جز تپه‌های کم ارتفاعی بیش نیستند‪.‬‬ ‫در مقابل این ادعا بی‌طرف می‌مانیم‪ ،‬ولی طبیعت ًا از آنجا که س��وئدی هس��تیم‪،‬‬ ‫در مقابل س��وال ناخوش��ایندی که چندان هم نامنتظره نیست‪ ،‬قرار می‌گیریم‪ :‬چرا‬ ‫جایزه‌ی نوبل را به او ندادید؟‬ ‫ــ خیلی از نویسندگان مجر ‪...‬‬ ‫ــ کتاب کوچه خود به تنهایی چنان اثر بزرگی اس��ت‪ ،‬که برای یک دانشکده‌ی‬ ‫معمولی یک قرن طول می‌کش��د تا اثری مش��ابه آن را گردآوری کند‪ .‬تمام جلدهای‬ ‫این اثر آماده اس��ت تا یک‌روز باالخره به چاپ برس��د‪ .‬ب��ا این حال او حدود صد‬ ‫کت��اب دیگر هم نوش��ت و یا ترجمه ک��رد و تازه خبرنگار فرهنگ��ی بی‌نظیری هم‬ ‫بود‪ .‬هیچ‌کس نمی‌توانست حتی یک جمله از مقاله‌های او را بنویسد‪ ،‬بدون شک‬ ‫چنین بود‪.‬‬ ‫و او جایزه‌ی نوبل ش��ما را دریافت نکرد! هر جمله‌اش موس��یقی است و حاال‬ ‫یک پایگاه اینترنتی هم دارد‪shamloo.com :‬‬ ‫ای��ن آدرس را در کش��ور خودت��ان پخ��ش کنی��د‪ .‬بیایی��د باره��ا و باره��ا‬ ‫در ‪ shamloo.com‬مالق��ات کنی��م‪ .‬چ��را جای��زه‌ی نوب��ل ب��ه او داده نش��د؟‬ ‫ــ ما دو نفر خودمان شخص ًا ‪...‬‬ ‫ــ دو بار نامزد جایزه شده بود!‬ ‫ــ ولی جایزه‌ی داگرمن به او داده شد‪ ،‬و به هر حال قبل از مرگ‌اش فرصت این‬ ‫را یافت تا مورد قدردانی سوئدی‌ها قرار گیرد‪.‬‬ ‫ــ هیچ ش��اعر فارس��ی‌گوی دیگری هرگز تا این حد بزرگ نخواهد ش��د‪ .‬هیچ‬ ‫ً‬ ‫اص�لا منظورتان از این‬ ‫ش��اعر ایران��ی تا حاال این جایزه را دریافت نکرده اس��ت‪.‬‬ ‫جایزه‌ی نوبل چیس��ت؟ چرا چنین جایزه‌ای وجود دارد وقتی آنرا هرگز به ما‪ ،‬و یا‬ ‫کس��ی که بهتر از همه اس��ت‪ ،‬نمی‌دهید؟ حتی به ش��املو و اگر به او نه پس به کی‬ ‫باید این جایزه را داد؟‬ ‫چند لحظه‌ی دیگر می‌نشینیم‪ ،‬سر تکان می‌دهیم و سعی می‌کنیم تا سوء‌تفاهم‌ها‬ ‫را رفع کنیم و بگوییم مسایل را از جنبه‌های دیگر نیز می‌توان دید‪ ،‬گوش می‌کنیم و‬ ‫خسته و خسته‌تر هرازگاهی جوابی می‌دهیم‪.‬‬ ‫‪37‬‬

‫ً‬ ‫کامال مش��خص اس��ت ک��ه بیوه‌ی س��اکت دیگر تاب ش��نیدن‬ ‫پ��س از چن��دی‬ ‫حرف‌های ما را ندارد‪.‬‬ ‫بلند می‌ش��ویم ت��ا خانه را دوباره به غ��م خود واگذاریم‪ .‬حتی ب��ه اندازه‌ی یک‬ ‫س��یالب هم حرفی دیگر ب��رای اضافه کردن وجود ندارد‪ .‬همکار نویس��نده‌امان تا‬ ‫در خروجی ما را همراهی می‌کند‪ .‬وقتی پا به حیاط می‌گذاریم‪ ،‬احس��اس می‌کنیم‬ ‫دوباره به دنیای واقعیت‌ها بازگشته‌ایم‪ .‬گویی از جزیره‌ای بسیار کوچک و دایره‌ای‬ ‫ً‬ ‫کامال بی‌آب و علف برمی‌گردیم و در آنجا هیچ چاره‌ای نداش��ته‌ایم مگر‬ ‫ش��کل و‬ ‫آنکه بارها و بارها به دور تنها درخت نارگیل ــ شاملو ــ طواف کنیم‪.‬‬

‫‪38‬‬

‫از پشت پرده‌های نازک توری شمایی از شهر را که زیر پایمان خفته است‪ ،‬می‌بینیم‪.‬‬ ‫سوسوی نور چراغ‌ها در تاریکی‪.‬‬ ‫آن خانم سرشناس‪ ،‬برازنده و زیبا با توجه به سن‌اش‪ ،‬با گیسوان سیاه پرکالغی‪،‬‬ ‫به سیاهی خط نازک سرمه‌ای که به دور چشمان دارد و با لباس شب زرق و برقدار‬ ‫به تن‪ ،‬خرامان وارد می‌شود‪.‬‬ ‫با لبخند گرم و با آغوش باز به سوی ما می‌آید‪ ،‬دستان ما را در دست می‌گیرد و‬ ‫خواهش می‌کند بنشینیم‪ .‬قرار است به یک میهمانی برود و عجله دارد‪ ،‬اما پیش از‬ ‫رفتن مشتاق است چند کالم با ما رد و بدل کند‪ .‬با او درباره‌ی کارهای هنری‌اش‬ ‫و وضعی��ت ایران ــ این خار در چش��م ــ صحبت می‌کنی��م‪ .‬زنگ تلفن به صدا در‬ ‫می‌آید‪ ،‬تاکس��ی آمده اس��ت‪ .‬همچون یک پادش��اه می‌گوید‪ :‬من مردم‌ام را دوست‬ ‫دارم‪ .‬و ما را با پسر‪ ،‬دختر و دختر دختر خود تنها می‌گذارد‪.‬‬ ‫پس از آنکه در پش��ت س��ر او بسته می‌شود ما همچنان در کنار میز می‌نشینیم و‬ ‫به سکوت گوش می‌کنیم‪.‬‬ ‫بعد از مدتی کوتاه دخترش می‌پرسد‪ :‬برای شام می‌مانید؟‬ ‫ــ با کمال میل‪.‬‬ ‫ــ در خانه چیز زیادی نداریم‪ ،‬امیدوارم که از پیتزا خوش��تان بیاید‪ .‬به رس��توران‬ ‫زنگ می‌زنیم‪ ،‬می‌گوییم چند تا پیتزا بفرستند‪.‬‬ ‫ــ عالی می‌شود‪.‬‬ ‫در حالیک��ه اصلی‪ ،‬دختر فیروزه‪ ،‬زنگ می‌زند و میز را می‌چیند‪ ،‬پس��ر فیروزه‪،‬‬ ‫که چند سالی از ما بزرگتر است‪ ،‬و نوه‌ی فیروزه می‌آیند و می‌نشینند‪ .‬پسر فیروزه‪،‬‬ ‫کمی غیر منتظره صریح ًا برای ما از داس��تان طالق خود و اینکه چگونه همس��رش‬ ‫‪39‬‬

‫چند سال قبل او را رها کرده‪ ،‬می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ بچه‌ها را برداشت و رفت آمریکا‪ .‬از آن به بعد آنها را ندیده‌ام‪ .‬و حاال با مادرم‬ ‫زندگی می‌کنم‪.‬‬ ‫اصلی در راه آشپزخانه می‌گوید‪ :‬من هم یک ازدواج ناموفق داشته‌ام‪.‬‬ ‫من با صدای بلند جوابش را می‌دهم تا بشنود‪ :‬کیه که نداشته‪.‬‬ ‫او دعوت می‌کند تا به سر میز برویم و می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ آن موقع در آلمان زندگی می‌کردیم‪ .‬دوران جالبی بود ولی دلم هیچ برای آن‬ ‫پنج سال تنگ نمی‌شود‪ .‬هیچوقت خوش نبودیم‪ .‬دائم خودم را غریبه احساس‬ ‫‪12‬‬ ‫می‌کردم‪ ،‬یک ‪ausländer.‬‬ ‫زن��گ در ب��ه صدا در می‌آید و ش��وهر اصلی با خنده‌ی کلگیت��ی و با بغلی پر از‬ ‫جعبه‌های پیتزا وارد می‌شود‪ .‬استفان و دختر اصلی بار او را سبک می‌کنند‪ .‬میز از‬ ‫پیتزای چهار فصل‪ ،‬دریایی و کالزونه پر می‌شود‪.‬‬ ‫آدم‪ ،‬ش��وهر اصلی می‌پرسد‪ :‬راست است که انس��ان‌های روشنفکر و مدرن در‬ ‫غرب به اسالم گرویده‌اند؟‬ ‫استفان در جواب می‌گوید‪ :‬خوب البته این امکان این موضوع وجود دارد‪ ،‬ولی‬ ‫اکثر کس��انی که تغییر دین داده‌اند‪ ،‬زن‌هایی هس��تند که با مردان مس��لمان ازدواج‬ ‫کرده‌اند‪.‬‬ ‫اصلی می‌پرسد‪ :‬پس چرا دین خود را نگاه نمی‌دارند؟ آیا به نظر شما باورهای‬ ‫مذهبی جزئی از اعتقادات خصوصی نیست؟‬ ‫ــ البته ولی این مسئله آنجا چندان مهم نیست‪.‬‬ ‫ــ بله‪ ،‬ولی در ایران مجازات ترک اسالم مرگ است‪.‬‬ ‫ــ در سوئد کسی به این مسئله اهمیت چندانی نمی‌دهد‪ .‬تعداد روشنفکرانی که‬ ‫اسالم آورده‌اند انگشت‌شمار است‪.‬‬ ‫ــ به عقیده‌ی من این بیشتر واکنش آنها به دین خودشان می‌باشد تا موضع‌گیری‬ ‫به نفع اس�لام‪ .‬ش��اید آنها با این عمل می‌خواهند همبس��تگی خود را با کشورهای‬ ‫ما نشان دهند؟‬ ‫ــ برای ما سیاست و مذهب بیش از اندازه در هم ادغام شده‌اند‪ .‬رژیم باور ما به‬ ‫خدا را از بین برده اس��ت‪ ،‬اسالم و قدرت سیاسی یکی شده‌اند‪ .‬مالها می‌خواهند‬ ‫ب��رای تمام جزئیات زندگی ما حتی تا توی رختخواب تصمیم بگیرند‪ .‬برای همین‬ ‫تعداد هر چه بیش��تری از مردم از مس��جدها روگردان شده‌اند‪ .‬یک تکه دیگر پیتزا‬ ‫بردارید‪...‬‬ ‫اصلی که خود تاریخدان و محقق است‪ ،‬ادامه می‌دهد‪ :‬می‌شود گفت که تاریخ‬ ‫‪ - 12‬خارجی به زبان آلمانی‪.‬‬

‫‪۴۰‬‬

‫ایران یک رشته‌ی دراز از تجاوزات است‪.‬‬ ‫ــ منظورت چیست؟‬ ‫ــ در طی سده‌های طوالنی به طور مداوم از طرف عرب‌ها‪ ،‬مغول‌ها‪ ،‬تیموری‌ها‪،‬‬ ‫روس‌ها و انگلیس��ی‌ها و غیره و غیره به ما حمله ش��ده است‪ .‬و هر دفعه ما تکه‌ای‬ ‫از خودمان را از دس��ت داده‌ایم‪ ،‬هویت ما تا مرز ناش��ناختگی رقیق شده است‪ ،‬ما‬ ‫تا نوک ریشه‌های‌مان کوتاه شده‌ایم‪.‬‬ ‫ــ اما ایرانی‌ها بر روی ملل دیگر تاثیرگذار بوده‌اند‪ ،‬حداقل از طریق زبان‪...‬‬ ‫ــ درس��ت است‪ ،‬فارس��ی در این قس��مت از دنیا زبان فرهنگ شد‪ .‬ولی این به‬ ‫مثابه آن نیست که در ایران حس ملی قوی‌ای وجود داشته‪ ،‬همانطور که زبان التین‬ ‫در اروپای قرون وسطی باعث نشد تا مردم خود را بیشتر رومی تلقی کنند‪.‬‬ ‫آدم و برادر اصلی به موافقت با گفته‌های زن و خواهر خود سر تکان می‌دهند‪.‬‬ ‫وقت��ی اصل��ی و دخترش می��ز را جمع می‌کنند و برای دم کردن چای به آش��پزخانه‬ ‫می‌روند‪ ،‬از شوهر او می‌پرسم آیا او نیز تاریخ‌دان و یا محقق زبان است؟‬ ‫لبخندش س��پیدی دندان‌هایش را آش��کار می‌کند‪ .‬او می‌گوید‪ :‬نه به هیچ‌وجه‪.‬‬ ‫من با فیلم کار می‌کنم‪.‬‬ ‫ــ هنرپیشه؟‬ ‫ــ مترجم و دوبلور‪ .‬االن مشغول کار کردن با فیلمی هستم که در آن تام هنکس‬ ‫نقش اصلی را دارد‪ .‬من صدای فارسی تام هستم‪.‬‬ ‫مطلب جالب توجه آن اس��ت که قیافه و صدای بم آدم شبیه ستاره‌های هالیوود‬ ‫است‪.‬‬ ‫او ادام��ه می‌ده��د‪ :‬ای��ن کار نیاز به آمادگی از پیش دارد‪ .‬م��ن باید با کاراکتر هر‬ ‫هنرپیشه آشنا شوم‪ ،‬صدایم را با او متناسب بکنم تا او واقعی جلوه کند‪.‬‬ ‫ــ یعنی از خود تام هنکس بیشتر تام هنکس بشوی‪.‬‬ ‫ــ دقیق ًا‪.‬‬ ‫ــ هنرپیشه‌های محبوب تو کدام هستند؟‬ ‫ـ��ـ تام هنکس بد نیس��ت‪ .‬اما من در این رش��ته‌ی کاری پیش‌کس��وتم و صدای‬ ‫دوبله‌ی خیلی‌ها بوده‌ام‪ .‬ولی یکی از محبوب‌ترین‌ها برای من کاری گرانت اس��ت‪،‬‬ ‫او صدای فوق‌العاده‌ای دارد‪ .‬اما داوید نیون بیش��تر از همه روی من تاثیر گذاش��ته‬ ‫اس��ت‪ ،‬او صدایی جادویی دارد‪ ،‬صدای او مثل س��ازی بود که من نواختن‌اش را‬ ‫یاد گرفتم‪.‬‬ ‫ــ آیا جان وین را هم دوبله کرده‌ای؟‬ ‫ــ یکی دوبار‪ .‬صدای من به صدای او نمی‌خورد‪.‬‬ ‫و چای و باقلوا می‌خوریم‪...‬‬

‫‪۴۱‬‬

‫کمی بعد از ساعت دوازده شب‪ ،‬آدم ما را تا ایستگاه تاکسی همراهی می‌کند‪.‬‬ ‫در ش��بی گ��رم در خیابان‌های خل��وت قدم می‌زنیم‪ .‬او به خداحافظی دس��ت ما را‬ ‫می‌فش��ارد و وقتی در پیاده‌رو از او جدا می‌ش��ویم احس��اس می‌کنیم یک دوس��ت‬ ‫قدیمی و عزیز را ترک کرده‌ایم‪.‬‬

‫‪۴۲‬‬

‫ش��لوار قرمز با نوار طالیی‪ .‬پیراهن س��فید و جلیقه‌ی مشکی‪ .‬گارسون در حالیکه‬ ‫پایش را روی زمین می‌کشد و کمی می‌لنگد به سوی ما می‌آید‪ .‬با توجه به سن‌اش‬ ‫می‌بایس��تی جز اس��باب و اثاثیه رستوران به شمار بیاید‪ ،‬احتماال ً از زمان شاه میان‬ ‫این میزها در حال رفت و آمد بوده اس��ت و آمدن و رفتن بس��یاری از مالها را هم‬ ‫دیده است‪.‬‬ ‫آرام و مودبانه با سرش به ما اشاره می‌کند‪ .‬متوجه می‌شویم که ما را دیده است‪.‬‬ ‫به س��وی ما می‌آید‪ ،‬دستان‌اش را دوس��تانه بر شانه‌های ما می‌گذارد و با مخلوطی‬ ‫از آلمانی‪ ،‬انگلیس��ی و فارس��ی توضیح می‌دهد که در ساعات ناهاری غذا به طور‬ ‫بوفه س��رو می‌ش��ود‪ .‬بعد پدرانه با دست ضربه‌ای به پشت ما می‌زند و برای آوردن‬ ‫آب معدنی می‌رود‪.‬‬ ‫ً‬ ‫مش��تریان یکی پ��س از دیگری از راه می‌رس��ند‪ ،‬اکثرا مردانی هس��تند با کت و‬ ‫ش��لوارهای با دقت اتوکش��یده ــ بیزینس‌من‌هایی ــ که برای لقمه‌ای غذا دفاتر کار‬ ‫خود را برای مدتی کوتاه ترک کرده‌اند‪.‬‬ ‫با سوپ سبزیجات که در آن پیاز‪ ،‬سیب زمینی و لپه شنا می‌کنند و نان نرم لوله‬ ‫شده که به نازکی برگ درخت است‪ ،‬غذا را شروع می‌کنیم‪.‬‬ ‫س��وپ‌ها و خورشت‌ها معموال ً راه نجات خوبی برای خالص شدن از خوردن‬ ‫کباب هس��تند‪ ،‬ول��ی از آنجا که این‌بار بدون قصد قبلی از رس��توران بوفه‌دار س��ر‬ ‫درآورده‌ایم‪ ،‬ش��انس این را داریم که خودمان غذا را انتخاب کنیم‪ ،‬البته بدون آنکه‬ ‫بتوانیم عواقب آن را بدرستی حدس بزنیم‪.‬‬ ‫پس از س��وپ به س��راغ س��االدهای مختلف (که واقع ًا تازه ولی بدون نمک و‬ ‫فلفل هس��تند) می‌رویم‪ .‬همه‌ی س��االدها با یک قاشق بزرگ ماست به جای سس‬ ‫‪۴۳‬‬

‫سرو می‌شوند‪ .‬و بعد از آن بدون آنکه راه برگشتی داشته باشیم‪ ،‬بله‪ ،‬برایمان کباب‬ ‫و باز هم کباب و بشقابی چلو با تکه‌ای کره در وسطش‪ ،‬می‌آورند‪.‬‬ ‫یکبار از هر دوبار که مجبور به خوردن کباب می‌شویم به ما می‌گویند که کباب‪،‬‬ ‫کباب مخصوص اس��ت‪ .‬ولی باز معلوم می‌ش��ود که این کباب همان کباب لعنتی‬ ‫اس��ت‪ .‬یکبار دیگر باید به خودمان بگوییم که غذاهای ایرانی بر طبق انتظارات ما‬ ‫نبوده‌اند‪.‬‬ ‫در غذای��ی که می‌خوری��م از زعفران‪ ،‬جوزهندی و یا هل خبری نیس��ت‪ .‬وقت‬ ‫زیادی نمی‌بایس��ت الزم باش��د تا با یک کم گردو و یا چند باریکه میوه‌ی خش��ک‪،‬‬ ‫که اکثرا ً در غذاهای ایرانی اس��تفاده می‌شود‪ ،‬غذایی سر هم کرد‪ .‬ولی از این مواد‬ ‫نام‌برده‌ی اخیر هم خبری نیس��ت‪ .‬اما حسابی سیر می‌شویم و با شکم‌های بادکرده‬ ‫تکیه به پش��تی صندلی می‌دهیم‪ .‬گارس��ون می‌آید و می‌پرس��د چای می‌خواهیم یا‬ ‫قهوه‪.‬‬ ‫ــ قهوه‪ ،‬لطف ًا‪.‬‬ ‫ــ ‪Deutchland - Germany‬؟‬ ‫ــ نه‪ ،‬نه‪Schweden. ،‬‬ ‫ــ ‪!!Schweden‬‬ ‫ــ بله بله‪.‬‬ ‫م��رد مس��ن با ش��نیدن جواب ما یک��ه می‌خورد‪ .‬برقی در چش��مان‌اش روش��ن‬ ‫می‌شود‪.‬‬ ‫ــ آهان‪ ،‬سوئد!‬ ‫به ما اشاره می‌کند که سر جای خود باقی بمانیم‪ .‬پس از لحظه‌ای با سینی‌ای که‬ ‫از ظرف‌های کوچک ش��یرینی پر اس��ت برمی‌گردد و آنها را در یک نیم‌دایره جلوی‬ ‫ما می‌گذارد‪.‬‬ ‫ــ ‪Schmekt gutt‬‬ ‫و لنگ‌زنان لحظه‌ای ما را ترک می‌کند‪ ،‬تا دوباره با پرتقال‪ ،‬انار‪ ،‬هلو‪ ،‬هندوانه‪،‬‬ ‫طالبی و توسرخ عالی باز گردد‪.‬‬ ‫ما از س��ر تعارف با ش��یرینی خود بازی بازی می‌کنیم در حالیکه او تشویق‌کنان‬ ‫در کنار میز مراقب می‌ایستد تا ما واقع ًا به خوردن ادامه دهیم‪.‬‬ ‫ــ ‪!My son Schweden, Cheleteam‬‬ ‫ــ ما با دهانی پر از یک نوع شیرینی‪ ،‬که از آن عسل می‌چکد و بی‌اندازه شیرین‬ ‫اس��ت‪ ،‬بله بله می‌گوییم و احس��اس می‌کنیم دو جوجه پرنده هستیم که به آنها غذا‬ ‫خورانده می‌شود‪.‬‬ ‫ــ ‪Schmekt gutt, yes‬؟‬ ‫او دائم�� ًا پاکش��ان ب��ه آش��پزخانه می‌رود و هر چه به دس��تش می‌رس��د برای ما‬ ‫‪۴۴‬‬

‫م��ی‌آورد‪ .‬پس از گذش��ت م��دت زمان کمی‪ ،‬می��ز از کیک‌های تر‪ ،‬ش��کالت‌های‬ ‫پیچیده شده در کاغذ طالیی‪ ،‬قوطی‌های کوکاکوال‪ ،‬خرما‪ ،‬میوه‌های تازه و غیره و‬ ‫غیره پر ش��ده اس��ت‪ .‬و وقتی که دیگر جای خالی روی میز باقی نمانده خوراکی‌ها‬ ‫را در جی��ب کت‌هایمان ف��رو می‌کند‪ .‬و در این فاصله هر چند وقت یک‌بار‪ ،‬انگار‬ ‫کودکی خردس��ال باش��یم‪ ،‬یا گردن ما را مهربانانه نیشگون می‌گیرد و یا سرمان را‬ ‫می‌گیرد و تکان می‌دهد‪.‬‬ ‫ما از محبت او تش��کر می‌کنیم ولی هر چه س��عی می‌کنی��م جلوی او را بگیریم‬ ‫فایده‌ای ندارد‪.‬‬ ‫او در حالیکه دستان‌اش را از هم باز می‌کند دوباره می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ ‪My son Schweden‬‬ ‫بعد کیف پولش را در می‌آورد و به ما کارت ویزیت پسرش را نشان می‌دهد‪:‬‬ ‫علی امیری‪ ،‬مهندس‪ ،‬رونشرش ورکن‪ ،‬شلفته‌هامن‪.‬‬ ‫‪Ali Amiri, Ingenjör, Rönnskärsverken, Skelleftehamn‬‬

‫‪۴۵‬‬

‫‪ - ۲‬اصفهان‬

‫لباس پوشیدن در هتل در یک اتاق که معمولی است ولی پنجره‌های باریک رو به‬ ‫خیابان دارد و با پنجره‌های متعددی از اتاق خواب جدا می‌شود‪ .‬بالفاصله پس از‬ ‫بیدار شدن از خواب‪ ،‬فرش‌هایی را که در شیراز خریده‌ایم کف اتاق پهن می‌کنیم‬ ‫تا هر بار که به هتل برمی‌گردیم نگاهمان به چیز قش��نگی بیفتد‪ .‬تا مجبور نباش��یم‬ ‫در راحتی‌های مس��تعمل بنش��ینیم و به تنه‌ی آس��یب دیده‌ی چناره��ا‪ ،‬رفت و آمد‬ ‫ماشین‌ها و یا جنگل کابل‌های برق خیره شویم‪.‬‬ ‫توماس قبل از من حاضر می‌شود و می‌رود پایین‪ .‬کمی پس از رفتن او در‬ ‫اتاق زده می‌شود‪ .‬یک زن مسن چاق و خندان که احتماال ً می‌خواهد بداند آیا من‬ ‫هم بزودی خواهم رفت تا او بتواند اتاق را تمیز و مرتب کند‪ .‬او از فرش‌های‬ ‫ما تعریف می‌کند‪ .‬من قسم می‌خورم و قول می‌دهم که دوباره فرش نخرم‪ .‬قول‬ ‫نمی‌دهم که دیگر هرگز فرش ایرانی نخرم ــ آدم چطوری می‌تواند چنین قولی به‬ ‫خود بدهد ــ ولی به هر حال در طول این سفر فرش دیگری نخواهم خرید‪.‬‬ ‫زن نظافت‌چ��ی در حالی که بدنش از خنده تکان‌ت��کان می‌خورد کلید را از من‬ ‫تحوی��ل می‌گی��رد‪ .‬من یک نگاه دیگر به نوخرید خودمان می‌کنم و از گرس��نگی با‬ ‫عجله به پایین می‌روم‪.‬‬

‫‪۴۷‬‬

‫سقف بلند است‪ .‬و در وسط آن گچ‌بری دایره‌ای شکل وجود دارد که محیط آن به‬ ‫ش��کل سرستون یونیک است‪ .‬روی آویزه‌های لوستر غبار و چربی غذا نشسته‌اند‪.‬‬ ‫فقط چند تا از المپ‌ها روش��ن هس��تند و نور آنها آنقدر ضعیف اس��ت که بودن یا‬ ‫نبودش��ان فرقی ندارد‪ ،‬از این گذشته پشت پرده‌های تور روز روشن است‪ .‬از میان‬ ‫ش��اخ و ب��رگ چنارها‪ ،‬ن��واری از نور به داخل می‌آید‪ ،‬ب��ر روی موکت کنار میز من‬ ‫می‌رقصد‪ ،‬آس��تانه‌ی در را نوازش می‌کند‪ ،‬به باالی زهوار چوبی می‌رود و تکه‌ای‬ ‫از کاغذ دیواری قرمز انگلیسی با نقش‌های بزرگ را روشن می‌کند‪ .‬بر روی دیوار‬ ‫چن��د تابلو‪ ،‬مقبره‌ی کورش و مناظر کوهس��تانی‪ ،‬ک��ج و به فواصل نامنظم آویخته‬ ‫شده‌اند‪.‬‬ ‫پایه‌های میز لق می‌خورند‪ ،‬خم می‌ش��وم‪ ،‬رومیزی مشمایی را به کناری می‌زنم‬ ‫و یک دس��تمال کاغذی مچاله ش��ده را به زیر یکی از پایه‌های میز فشار می‌دهم تا‬ ‫درست بایستد‪.‬‬ ‫کمی پیش مرد جوانی از من پرس��یده بود آیا قهوه یا چای می‌خورم‪ .‬استفان در‬ ‫اتاق بود و من قهوه س��فارش دادم و عملیات زیرمیزی من یک چاره‌ی پیش��گیری‬ ‫است تا قهوه لب‌پر نزند و روی میز نریزد‪.‬‬ ‫وقتی می‌خواهم بلند شوم سرم به لبه‌ی میز می‌خورد‪ ،‬چهار جفت چشم به من‬ ‫خیره می‌ش��وند‪ ،‬بدون آنکه کوچک‌ترین نش��انه‌ای از لبخند یا س��وال در نگاه‌اشان‬ ‫باش��د‪ .‬م��ن می‌خندم و می‌خواهم س��ر صحب��ت را با آنه��ا باز می‌کن��م‪ ،‬ولی آنها‬ ‫نگاه‌اش��ان را می‌دزدند و وانمود می‌کنند که اتفاقی نیفتاده اس��ت‪ .‬در عوض حاال‬ ‫این من هستم که به آنها نگاه می‌کنم و می‌خواهم بدانم کی هستند‪ .‬ظاهرا ً آمریکایی‬ ‫هستند‪ ،‬از کالیفرنیا‪ ،‬ولی مطمئن نیستم‪ ،‬مادر‪ ،‬پدر و دو فرزند‪ .‬مرد خانواده سیخ‬ ‫‪۴۸‬‬

‫نشسته و همه‌ی حواس‌اش به خوردن غذا جمع است‪ ،‬به هیچ سویی نگاه نمی‌کند‬ ‫و با کس��ی حرف نمی‌زند‪ .‬گاه‌گداری نگاه خش��نی به بچه‌ها می‌اندازد که به دنبال‬ ‫آن بچه‌ها خودش��ان را جمع و جور می‌کنند‪ .‬زن خانواده هم مثل ش��وهرش صاف‬ ‫نشسته است‪ ،‬ولی پس از گذشت مدت کمی میان میز بوفه و میز خودشان مشغول‬ ‫به دویدن می‌شود تا بشقاب سه مردش را پر نگاه دارد‪ .‬متوجه می‌شوم که شوهر‪،‬‬ ‫ن��ه فق��ط با صدایش بلکه با حرکات بدن خود‪ ،‬دس��تورهای کوتاهی به او می‌دهد‪.‬‬ ‫زن بارها به س��رعت از جای خود بلند می‌ش��ود‪ ،‬نگاهش سرگردان و عصبی است‬ ‫و دائم روسری‌اش را روی سرش مرتب می‌کند‪ .‬دامن بلندش به زمین می‌کشد‪ .‬او‬ ‫می‌ترسد‪ ،‬تا حد مرگ می‌ترسد‪ .‬مرد ناگهان نگاهی عصبانی به من می‌کند‪ ،‬گویی‬ ‫از خیره شدن من دیگر خسته شده است‪ ،‬ولی چیزی نمی‌گوید‪ .‬بدون آنکه واژه‌ای‬ ‫به لب بیاورم با خودم فکر می‌کنم که حالش نمی‌تواند خوب باش��د‪ .‬وقتی می‌بیند‬ ‫ک��ه نگاهم را از او برنمی‌دارم س��رش را پایین می‌ان��دازد و غرولندکنان به اعضای‬ ‫خانواده‌اش می‌گوید که غذایشان را زود تمام کنند‪ .‬پسرها سرعت غذا خوردنشان‬ ‫را زیادت��ر می‌کنن��د و زن می‌گوید که نمی‌تواند بیش��تر بخورد (اولین باری اس��ت‬ ‫که صدای او را می‌ش��نوم)‪ .‬بلند می‌ش��وند تا بروند‪ .‬مرد پس��رها را جلوی خودش‬ ‫می‌راند و زن با عجله به دنبال او می‌رود‪.‬‬

‫‪۴۹‬‬

‫زمان آن فرا رس��یده اس��ت که با چش��مان خود آنچه را که دیگران تعریف کرده‌اند‬ ‫مشاهده کنیم‪ .‬از کوچه‌هایی با دیوارهای کاه‌گلی از محله‌ای با خانه‌های یک طبقه‬ ‫می‌گذری��م‪ .‬در بعض��ی جاها کاه‌ها بیرون زده‌اند‪ ،‬ی��ک در قراضه از بدترین جنس‬ ‫ممکن‪ ،‬یک درخت نیمه مرده که خانه را دور و بر آن س��اخته‌اند‪ .‬هیچ کس��ی دیده‬ ‫نمی‌شود‪.‬‬ ‫در فضای باز کوچکی در آبادی می‌ایس��تیم‪ ،‬خرابه و زباله‌دانی‪ ،‬چیزی برعکس‬ ‫یک میدان‪ ،‬و در آنجا خرده شکس��ته‌های کاش��ی‌هایی ب��ا رنگ‌های مختلف روی‬ ‫زمین س��ر هم ریخته است‪ ،‬با نوک پا به کاش��ی شکسته‌ها می‌زنیم تا شاید بتوانیم‬ ‫تکه‌های سالم و خوب را پیدا کنیم و همراه خود ببریم‪.‬‬ ‫بیشتر تکه‌کاشی‌ها فیروزه‌ای هستند‪ ،‬بعضی آبی سیر و زرد لیمویی و چند تایی‬ ‫هم مشکی‪.‬‬ ‫آفتاب باالی س��رمان اس��ت‪ .‬زیر گنبد فیروزه‌ای مسجد محل‪ ،‬در گرد و خاک‬ ‫به پا ش��ده‪ ،‬به جس��تجوی خود ادامه می‌دهیم‪ ،‬با نوک پا به تکه کاشی‌ها می‌زنیم و‬ ‫وقتی تکه‌های بهتری پیدا می‌کنیم تکه‌های قدیمی را به زمین می‌اندازیم‪.‬‬ ‫آیا از آن باال افتاده‌اند‪ ،‬فرسایش؟ در این‌صورت چرا اینجا انداخته شده‌اند؟ یک‬ ‫پ��ازل که نباید چنین با بی‌اعتنایی به دور انداخته بش��ود‪ ،‬مگر نه آنکه این قطعات‬ ‫روی مسجد نشسته و جزئی بوده‌اند از خانه‌ی خدا یا به هر حال خانه‌ای به‌زحمت‬ ‫بنا شده برای بزرگداشت خداوندگار یکتا؟ به موقع خود و با تٔاثیر آب و هوا حتم ًا‬ ‫خراب می‌شدند تا با چیزی دیگر جای‌گزین شوند‪ .‬آیا چیزی نچسبیده؟‬ ‫ب��ه راه خود ادامه می‌دهیم در آبادی تخت و مس��طح‪ ،‬ب��ا دیوارهایی نه چندان‬ ‫قدیمی‪ ،‬کمی بلندتر از قد یک مرد‪ ،‬گلی‪ ،‬کاهی‪ ،‬خشکیده و ترکیده زیر آفتاب‪.‬‬ ‫‪۵۰‬‬

‫کوچه در ادامه‌ی خود تبدیل به خطی صاف می‌ش��ود‪ ،‬و در دوردس��ت دهانه‌ی‬ ‫تونل‪ ،‬همچو صحنه‌ای از هزار و یک شب‪ ،‬ابتدای بازار‪.‬‬ ‫وارد می‌ش��ویم‪ .‬داالن طاق��ی‌داری که به ظاهر بی‌انتها اس��ت با گذرگاه‌هایی به‬ ‫اینس��و و آنسو‪ .‬حجره و کارگاه‪ .‬نیمه تاریک‪ .‬نور شدید آفتاب از روزنه‌های سقف‬ ‫همچو خطوطی مورب به درون می‌تابند‪.‬‬ ‫بدون داش��تن مقصد خاص��ی از روی غریزه به طرف چپ می‌پیچیم‪ ،‬اس��تفان‬ ‫جلوی یک حجره می‌ایستد‪.‬‬ ‫همچ��ون معجزه‌ای دور از انتظار‪ ،‬گویی در رویا‪ ،‬قدم به یک میدان‪ ،‬به دنیایی‬ ‫جدید می‌گذارم‪ .‬برمی‌گردم تا احس��اس خود را با اس��تفان در میان بگذارم‪ ،‬او را‬ ‫می‌بینم که از داخل تاریکی به سوی روشنایی گام برمی‌دارد‪.‬‬

‫‪۵۱‬‬

‫مح��راب در جه��ت مکه قرار دارد و مس��جد بدین ترتیب با میدان ش��اه‪ ،‬یا میدان‬ ‫امام‪ ،‬آن‌طوری که بعد از انقالب نامیده می‌ش��ود‪ ،‬زاویه‌ی نود درجه ساخته است‪.‬‬ ‫در دو طرف در ورودی دو مناره سر به آسمان کشیده‌اند‪ ،‬اگر آدم بخواهد می‌تواند‬ ‫تصور کند که آنها دو راکت نشانه رفته به سوی واشنگتن و لندن هستند‪.‬‬ ‫وارد می‌شویم و در صحن باز مستطیل شکل می‌ایستیم‪ ،‬چهار ایوان بنا را قاب‬ ‫گرفته‌اند‪.‬‬ ‫خدایی که ما هم در کش��ور خ��ود داریم اینجا نیز عبادت می‌ش��ود‪ ،‬منتهی زیر‬ ‫گنبدهای بزرگ فیروزه‌ای با آجرهای لعابدار که ردیفی از آیه‌های قرآن در وس��ط‬ ‫خود دارند‪.‬‬ ‫مس��جد شاه سابق یک ش��اهکار معماری است‪ ،‬و در همان دورانی که در اروپا‬ ‫جنگ‌های س��ی ساله‪ 13‬جریان داشت‪ ،‬به عنوان جزئی از برنامه‌ی شاه عباس برای‬ ‫تبدیل اصفهان به مرکز جهان ساخته شد‪.‬‬ ‫ب��ه جز مردی که دوزانو نزدیک وضوخانه نشس��ته اس��ت و وض��و می‌گیرد‪ ،‬در‬ ‫صحن مس��جد کس دیگری نیس��ت‪ .‬ما با حس��ی از ارج و احترام‪ ،‬گفتگوکنان در‬ ‫صحن گش��ت می‌زنیم‪ .‬به زیر گنبد اصلی می‌رس��یم که در مرکزش تمام صداهای‬ ‫گیت��ی به هم می‌رس��ند‪ .‬ص��دای نفس‌های من همچو غرش��ی به س��وی خودم باز‬ ‫می‌گردند‪.‬‬ ‫‪ - 13‬جنگ‌های س��ی س��اله به يکس��ری درگیری‌های نظامی اطالق می‌شود که در اروپای مرکزی و‬ ‫به ویژه در آلمان ميان س��ال‌های ‪۱۶۴۸‬ـ ‪ ۱۶۱۸‬رخ دادند‪ .‬ريشه‌ی اختالفات تغییرات و تحوالت‬ ‫مذهبی و سیاسی پس از جنبش احیا و اصالح کلیسا بود‪.‬‬

‫‪۵۲‬‬

‫هر خط و هر جزئی کوچک در س��تایش از خدا اس��ت‪ .‬بازی شکل و رنگ‪ .‬نور‬ ‫که از میان درها و طاقی‌ها راه خود را به دورترین گوشه‌ها باز می‌کند‪ ،‬و بر رف‌ها‬ ‫و نان پنجره‌ای ــ شکوه اشکال اندرون ــ می‌تابد‪.‬‬ ‫هم��ه چی��ز تا کوچکتری��ن جزئیات به دقت در نظر گرفته ش��ده اس��ت‪ .‬نهایت‬ ‫کمال‪ .‬در ته بنا حتی یک س��کوی شیب‌دار مقعر‪ ،‬یک گهواره‪ ،‬وجود دارد‪ ،‬مکانی‬ ‫که در آنجا آجرهای گنبد را در طی سده‌ها خشت زده‌اند‪.‬‬ ‫خنده‌های شاد و سر و صدایی که نه خدا و نه رسم و رسوم را مراعات می‌کند‪،‬‬ ‫ناگه��ان در صحن مس��جد می‌پیچد‪ .‬زندگی ب��دون احترام‪ .‬ی��ک کالس دختران‪،‬‬ ‫در س��ن پانزده‪ ،‬از در س��رازیر می‌ش��وند‪ .‬پشت سرهمه معلم‌اش��ان وارد می‌شود‪،‬‬ ‫ه��ر کاری از دس��ت‌اش برمی‌آید انجام می‌دهد تا این گله‌ی ش��ادی را رام کند‪ .‬آیا‬ ‫ش��اگردان نمی‌فهمند که این مس��جد یکی از بزرگترین شاهکارهای اسالم است؟‬ ‫چنین به نظر نمی‌آید‪ .‬چون که ش��اگردان‪ ،‬همچون گنجشک‌های سیاه جیک‌جیک‬ ‫کنان‪ ،‬به این طرف و آنطرف می‌دوند‪ .‬معلم در صحن مسجد با قیافه‌ای بالتکلیف‬ ‫بر جای باقی می‌ماند‪.‬‬

‫‪۵۳‬‬

‫نمی‌خواهیم دیگر فرش بخریم ولی توماس با یک مرد مس��ن خوش‌مش��رب وارد‬ ‫صحبت می‌شود‪ .‬آیا می‌خواهد راه را نشان دهد؟‬ ‫مرد مس��ن ما را برای نش��ان دادن یک رنگ‌رزی با خود به همراه می‌برد‪ .‬آیا او‬ ‫صاحب آنجاست؟ یک مرد بسیار پیر ــ ظاهرا ً دوست و نه کسی که برای راهنمای‬ ‫م��ا کار می‌کن��د ــ مراح��ل مختلف رن��گ‌رزی و پاتیل‌های قدیمی را به ما نش��ان‬ ‫می‌دهد‪ .‬زمین گلی اس��ت و همه‌ی کارها با دس��ت انجام می‌ش��ود‪ .‬ش��لنگ روی‬ ‫زمین‪ ،‬خیس‪.‬‬ ‫و بع��د ناگه��ان خود را روبروی مغ��ازه‌ی فرش راهنمایم��ان می‌یابیم‪ .‬به داخل‬ ‫دعوت می‌شویم و برایمان چای می‌آورند‪.‬‬ ‫نشستن‪ ،‬فقط برای چند دقیقه‪ ،‬نمی‌تواند ضرری داشته باشد‪ ،‬فقط قصد تماشا‬ ‫داریم‪ ،‬نه‪ ،‬برای آنکه خس��تگی پاهایمان چن��د دقیقه‌ای در رود‪ ،‬و با آن همه فرش‬ ‫ک��ه تا به ح��ال دیده‌ایم احتمال اینکه گول بخوریم دیگر وجود ندارد‪ ،‬تازه یکی دو‬ ‫تا چای هم می‌خوریم و به داستان زندگی مرد گوش می‌کنیم‪.‬‬ ‫صاح��ب مغازه ش��غلش را خ��ود انتخاب نکرده اس��ت‪ .‬پدرش ای��ن کاره بوده‬ ‫و پس��رش نی��ز مش��غول یادگیری همی��ن حرفه اس��ت‪ .‬او به مغازه‌ی خ��ود افتخار‬ ‫می‌کند‪.‬‬ ‫پس��ر صاحب مغازه منتظر نشسته است‪ .‬او مش��تاقانه درباره‌ی یک مشتری که‬ ‫مایل به خرید فرش است صحبت می‌کند‪ ،‬اما پدرش به او هشدار می‌دهد‪ .‬و بعد‬ ‫از آن ک��ه پس��ر برای انجام کاری مغازه را با س��رعت ترک می‌کن��د‪ ،‬پدر می‌گوید‪:‬‬ ‫نبایس��تی به زنی که خوش��نام نیس��ت فرش فروخت‪ ،‬به هر حال این کار‪ ،‬کار یک‬ ‫پسربچه نیست‪.‬‬ ‫‪۵۴‬‬

‫جلسه‌ی درس یا در حقیقت سخنرانی‌ای در ستایش فرش‌های عشایری شروع‬ ‫می‌ش��ود‪ .‬بعد از آنکه فرش‌های سفارشی‪ ،‬بافته ش��ده با الگوی شهری‪ ،‬نازک و با‬ ‫رنگ‌ه��ای پ��ر جال‪ ،‬یکی بعد از دیگری با ترش��رویی به کناری انداخته می‌ش��وند‪،‬‬ ‫لحن سرد و بی‌حوصله‌ی او تبدیل به یک الالیی پر محبت می‌شود‪.‬‬ ‫دوباره چای می‌آورند‪.‬‬ ‫فرش‌فروش تخته‌های فرش را زیر و رو می‌کند و از میان آنها یکی پس از دیگری‬ ‫فرش��ی را بیرون می‌کش��د‪ ،‬پهن می‌کند و با جزئیات در ستایش آن سخن می‌راند‪:‬‬ ‫یک موش��تری خون جگری از بلوچس��تان‪ ،‬یک لری ضخیم‪ ،‬یک بختیاری راه راه‬ ‫مورب‪ .‬یک گلیم کردی‪ ،‬و یک قش��قایی کهنه از س��ر اتفاق از جلوی چشمان‌امان‬ ‫می‌گذرد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫تجلیل او از فرش‌ها ادامه پیدا می‌کند ولی آیا س��خنرانی او واقعا بدون اهداف‬ ‫تج��اری اس��ت؟ او مثل خود بازار باتجربه اس��ت‪ .‬آیا او برق چش��مان ما را دیده‬ ‫است؟ ما برق حرفه‌ای بودن را در چشمان او دیده‌ایم‪.‬‬ ‫پس از خوردن چند چای دیگر و ش��نیدن توضیحات بیش��تر و خواس��ت شدید‬ ‫تصاحب و تملک و دیدن س��فره‌های مس��تطیلی نان و کیس��ه‌های کوزه‌ای ش��کل‬ ‫نم��ک‪ ،‬دوب��اره روز از نو و روزی از نو‪ ،‬خ��ود را در حال خرید فرش می‌یابیم‪ .‬چه‬ ‫کس��ی ش��روع کرد؟ البته ک��ه او‪ ،‬ولی حاال دیگ��ر فرقی ندارد‪ .‬آلوده ش��دن ما یک‬ ‫واقعی��ت اس��ت‪ .‬همه‌ی فرش‌هایی را ک��ه او در مغازه‌ی خ��ود روی هم انبار کرده‬ ‫اس��ت یکی پس از دیگری «ورق» می‌زنیم‪ ،‬بهترین‌ها به کناری گذاش��ته می‌ش��وند‪.‬‬ ‫او گاهی ما را تش��ویق می‌کند و گاهی برحذر می‌دارد‪ .‬آیا رابطه‌ی نامتقارن همین‬ ‫است؟‬ ‫معامله ادامه پیدا می‌کند‪ .‬ما حتی درس��ت و حس��ابی چانه نمی‌زنیم‪ .‬مغازه‌دار‬ ‫قبل از انجام معامله به ما یکی یک کیسه‌ی نمک مجانی می‌دهد‪ .‬از بعضی فرش‌ها‬ ‫نمی‌توانیم جدا ش��ویم یا حداقل نمی‌توانیم اش��تیاق خودم��ان را پنهان کنیم‪ .‬برای‬ ‫مغازه‌دار کاری باقی نمانده اس��ت جز آنکه یکی از ما س��ر تسلیم فرو آورد‪ ،‬رویش‬ ‫را به یکی از گوشه‌های اتاق کند و از جیب‌های داخلی شلوارش کارت پالستیکی‬ ‫عرق کرده را بیرون آورد‪.‬‬ ‫هن��گام ترک مغازه عیس��ای ک��ودک و مریم از باالی چهارچ��وب در به ما نگاه‬ ‫می‌کنند‪ .‬دو عکس کوچک‪ ،‬س��رزنش کننده یا سرشار از بخشندگی و توافق نظر و‬ ‫یا شاید حتی با عشق؟‬

‫‪۵۵‬‬

‫یک صحنه‌ی اپرا‪ .‬ما در یک دنیای افسانه‌ای زندگی می‌کنیم‪ .‬زندگی چیزی به جز‬ ‫یک اپرانامه نیست‪.‬‬ ‫با خود فکر می‌کنم‪ :‬بدون ش��ک‪ .‬و دو حبه قن��د در لیوان چای می‌اندازم و هم‬ ‫می‌زنم‪ .‬مشکل می‌توان منظره‌ای زیباتر از این یافت‪.‬‬ ‫یک ضرب‌المثل ایرانی می‌گوید‪ :‬اصفهان نصف جهان است‪ .‬و حاال که خود‬ ‫در اینجا هستم‪ ،‬حاضرم هم با این ضرب‌المثل و هم با راهنمای ایتالیایی‪ ،‬که سر‬ ‫میز بغلی نشسته و به هیجان آمده است‪ ،‬موافقت کنم‪.‬‬ ‫ما بر بام دروازه‌ی قیصریه نشسته‌ایم و یک شاهکار معماری را مشاهده می‌کنیم‪،‬‬ ‫جواهری پرتاب شده در بیابان‪ ،‬بنایی برای فخرفروشی‪ ،‬برپا شده توسط صفوی‌ها‬ ‫تا با شاه‌جهان‌آباد خاقان‌های مغول و قسطنطنیه‌ی سلطان‌های ترک‪ ،‬بر سر ادعای‬ ‫مرکزیت جهان رقابت کند‪ .‬و براستی که بزرگ است‪ ،‬یکی از بزرگترین میدان‌های‬ ‫دنیا‪ .‬در ضلع جنوبی میدان‪ ،‬گنبد فیروزه‌ای مس��جد ش��اه با ایوان‌ها و مناره‌هایش‬ ‫همراه با مسجد شیخ لطف‌الله در ضلع شرقی میدان‪ ،‬به خاطر چرخشی که رو به‬ ‫قبله دارد‪ ،‬قرینگی را می‌شکند‪.‬‬ ‫بدنه‌ی پیرامونی میدان نقش جهان از طاقی‌های هاللی در دو طبقه تشکیل شده‬ ‫است‪ .‬و در ضلع غربی آن کاخ عالی قاپو مانند آسمان خراشی متعلق به دهه‌ی سی‬ ‫میالدی‪ ،‬که از میان اره شده باشد‪ ،‬سر به آسمان کشیده است‪.‬‬ ‫پایتخت جدید در اواخر قرن شانزدهم میالدی به فرمان شاه عباس‪ ،‬مقتدرترین‬ ‫شاه صفوی‪ ،‬بنیاد گذاشته شد‪.‬‬ ‫پاهایم��ان را دراز می‌کنی��م و می‌گذاریم تا در حالیکه حبه‌های قند در چای آب‬ ‫می‌شوند‪ ،‬زمان از حرکت باز ایستد‪.‬‬ ‫‪۵۶‬‬

‫اعقاب شیخ صفی ظاهرا ً کرد بودند‪ .‬او در آذربایجان زندگی می‌کرد و دامنه‌ی‬ ‫فعالیت‌هایش از سواحل دریای سیاه تا کرانه‌های دریای مازندران گسترده بود‪ .‬او‬ ‫در حدود س��ال ‪ ۱۳۰۰‬میالدی یک فرقه‌ی تصوف را بنیاد گذاش��ت تا کشور را از‬ ‫آن چه حکومت مغول‌های بی‌دین با خود به همراه آورده بود‪ ،‬پاک سازد‪.‬‬ ‫اعضای این فرقه در ابتدا سنی بودند‪ ،‬ولی با مرور زمان‪ ،‬از آنجایی که اکثریت‬ ‫اهالی آن مناطق ش��یعه بودن��د‪ ،‬تغییر مذهب دادند‪ .‬موفقیت واقعی و گس��تردگی‬ ‫فرقه در طی قرن پانزدهم به عنوان جنبش مخالفت با غارت‌های تیمور لنگ آغاز‬ ‫شد‪.‬‬ ‫سال‌ها گذشتند‪ .‬تعداد هر چه بیشتری به حلقه‌ی مریدان فرقه درآمدند و تحت‬ ‫حمایت آن قرار گرفتند‪ .‬با پیوس��تن هش��ت طایفه‌ی ترک‪ ،‬که میان آناتولی و ایران‬ ‫زندگی می‌کردند‪ ،‬نیروی نظامی و دامنه‌ی نفوذ فرقه به طرز چشمگیری قوت یافت‪.‬‬ ‫این طایفه‌های ترک به خاطر کاله‌های سرخ‌اشان قزل‌باش نامیده می‌شدند‪.‬‬ ‫رعای��ت نظم و سلس��له مراتب در این فرقه از اهمی��ت خاصی برخورددار بود‪.‬‬ ‫در رٔاس فرق��ه رهبر بدون مالزم آن قرار داش��ت که این مق��ام را به ارث می‌برد‪ .‬با‬ ‫گذش��ت زم��ان مریدان رهبر فرقه را همچون تبلور اله��ی امام دوازدهم‪ ،‬که روزی‬ ‫برای رستگاری دنیا بازخواهد گشت‪ ،‬تلقی می‌کردند‪.‬‬ ‫ایتالیایی‌ها‪ ،‬در حالی که همه‌ی بدن‌اش��ان حرکت می‌کند‪ ،‬درباره‌ی نقش زنان‬ ‫در ای��ران صحب��ت می‌کنند‪ .‬چند نفری حوصله‌ش��ان س��ر می‌رود و گ��روه را ترک‬ ‫می‌کنند‪.‬‬ ‫یکی از آنها از کنار ما رد می‌شود و به آهستگی می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ او عقل درستی ندارد‪.‬‬ ‫اولین کس��ی از طایفه‌ی صفویان که به عنوان ش��اه به تخت نشست‪ ،‬پسری سیزده‬ ‫ساله‪ ،‬به نام اسماعیل بود‪ .‬او زیر نظر امیران قزل‌باش در سال ‪ ۱۵۰۰‬میالدی آغاز‬ ‫به جنگ کرد و پس از ده س��ال‪ ،‬تمام ایران‪ ،‬قسمت‌هایی از قفقاز‪ ،‬عراق‪ ،‬قسمت‬ ‫اعظم افغانس��تان و ش��رق آناتولی را به زیر س��لطه‌ی خود درآورد‪ .‬او در صحنه‌ی‬ ‫سیاس��ت به موفقیت‌های بی‌اندازه بزرگی دس��ت یافت‪ .‬آنچه که زمانی فدراسیون‬ ‫چند طایفه‌ی ترک‌زبان بود‪ ،‬حاال تبدیل به کش��وری ش��ده بود که احترام و دشمنی‬ ‫دیگران را برمی‌انگیخت‪.‬‬ ‫اسماعیل شیعه مذهب بود و در نقش رهبر فرقه و شاه وظیفه‌ی خود را ترویج‬ ‫فر الهی می‌دانس��ت‪ .‬او در اوان دوران حکومتش مذهب شیعه را به عنوان مذهب‬ ‫رس��می کش��ور اعالم کرد‪ .‬و برای آنکه اکثریت اهل سنت را وادار به تغییر مذهب‬ ‫کن��د‪ ،‬از اس��تفاده از هیچ وس��یله‌ای روی‌گردان نبود‪ .‬ای��ن افراط‌گرایی مذهبی او‬ ‫بنیاد اختالفاتی را گذاش��ت که بعدها مایه‌ی فروپاشی کشور شد‪ .‬در اواخر دوره‌ی‬ ‫صفوی‌ها اکثر فارس‌ها به مذهب ش��یعه گرویده بودند ولی هنوز قوم‌های بزرگی‬ ‫‪۵۷‬‬

‫مانند کردها و بس��یاری از اقوام افغان س��نی باقی مانده بودن��د‪ ،‬روالی که تا امروز‬ ‫نیز ادامه دارد‪.‬‬ ‫اسماعیل فارس نبود و یک کشور فارسی را بنیاد نگذاشت‪ .‬او امپراتوری‌ای را‬ ‫پای��ه ریخت که در داخل مرزهایش اق��وام و ملل گوناگونی زندگی می‌کردند‪ .‬او نه‬ ‫از جانب فارس‌ها بلکه بیشتر از جانب گروهی که او را به پادشاهی رسانده بودند‪،‬‬ ‫یعنی قزل‌باش‌ها‪ ،‬حمایت می‌ش��د‪ .‬و رهبران آنها هسته‌ی قشر اشرافی ــ نظامی‌ای‬ ‫را تش��کیل می‌دادند‪ ،‬که بر کش��ور حکومت می‌کرد‪ .‬امیران قزل‌باش‪ ،‬به هیچ‌وجه‬ ‫حاضر نبودند از قدرت خود‪ ،‬حتی به نفع شاه‪ ،‬چشم بپوشند‪.‬‬ ‫‪14‬‬ ‫پس از مرگ اس��ماعیل‪ ،‬یک سال بعد از آنکه گوس��تاو واسا استکهلم را فتح‬ ‫کرد‪ ،‬کم نمانده بود که نبرد قدرت میان جانشین او و امیران قزل‌باش‪ ،‬کشور را به‬ ‫آستانه‌ی فروپاشی بکشاند‪ .‬ضعف‌های نظام حکومتی آشکار گردیدند‪ .‬فدراسیون‬ ‫امیرهای خودکامه و س��رکرده‌های طایفه‌های عشایری نمی‌توانست در دراز مدت‬ ‫پایه‌ی مناسبی برای حکومت بر یک امپراتوری باشد‪.‬‬ ‫سایر توریست‌های ایتالیایی هم تفنن‌کنان از پله‌ها پایین می‌روند و در بازار ناپدید‬ ‫می‌شوند‪ .‬ما همچنان تنها روی بام نشسته‌ایم‪ .‬ناگهان یکی از ایتالیایی‌ها سراسیمه‬ ‫برمی‌گردد‪ .‬معذرت‌خواهان به گارسون می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ یادم رفت پول بدهم‪.‬‬ ‫گارسون دست‌اش را بر شانه‌ی او می‌گذارد و می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ می‌دانم‪ ،‬ولی این دفعه را مهمان من باشید‪.‬‬ ‫خورشید از پشت ابرها بیرون می‌آید و هوا کمی گرمتر می‌شود‪.‬‬ ‫ــ می‌دانی وزارت خارجه‌ی آلمان در اواسط دهه‌ی سی میالدی پیشنهاد کرد تا‬ ‫کشور نامش را به ایران‪ ،‬سرزمین آریایی‌ها‪ ،‬تغییر دهد؟‬ ‫ــ درس��ت اس��ت‪ ،‬ولی به فارس��ی و زبان‌های دیگر رایج در ایران‪ ،‬نام کش��ور‬ ‫همیشه ایران بوده است‪ .‬آلمانی‌ها می‌خواستند از این موضوع بهره‌برداری سیاسی‬ ‫کنند و بگویند که مقوله‌ی آریایی یک مقوله‌ی بین‌المللی است‪ .‬در دوران صفوی‪،‬‬ ‫عرب‌ها و ترک‌ها ایران را عجمس��تان ــ س��رزمین بربرها ــ می‌نامیدند‪ .‬نام پرشین‬ ‫در حقیقت س��اخته و پرداخته‌ی اروپایی‌ها اس��ت و تاریخ آن به دوران باس��تان‪،‬‬ ‫زمانی که یونانی‌ها کشور را به نام استان پارس در جنوب غربی کشور می‌خواندند‪،‬‬ ‫برمی‌گردد‪.‬‬ ‫ــ باشد‪ ،‬هر چه تو بگویی‪.‬‬ ‫‪ - 14‬گوس��تاو واس��ا (‪ ۱۵۶۰‬ـ ‪ )۱۴۹۲‬از سال ‪ ۱۵۳۲‬پس از آنکه سوئد اتحاد خود با دانمارک و‬ ‫نروژ مبنی بر داشتن يک شاه مشترک را پايان داد‪ ،‬بر تخت سلطنت سوئد نشست‪ .‬گوستاو واسا که‬ ‫از اين رو پدر سوئد خوانده می‌شود‪ ،‬نظام سلطنت انتخابی را به سلطنت موروثی تغيیر داد‪.‬‬

‫‪۵۸‬‬

‫در سال ‪ ۱۵۹۰‬میالدی در قسنطنطیه یک پیمان صلح میان امپراتوری عثمانی‬ ‫و ایران منعقد ش��د‪ .‬شاه ایران قس��مت‌های بزرگی از استان‌های غرب کشور را به‬ ‫س��لطان عثمانی واگذار کرد‪ .‬ش��اه عباس اول‪ ،‬فقط دو س��ال قبل از آن تاریخ به‬ ‫تخت نشس��ته بود و این اولین و آخرین باری بود که قس��متی از خاک کش��ور را از‬ ‫دست می‌داد‪.‬‬ ‫کار اصالح��ات آغ��از گردی��د‪ .‬دول��ت مرکزی بای��د صاحب قدرت بیش��تری‬ ‫می‌شد‪ .‬اداره‌ی امور مملکت و وضعیت نیروی نظامی باید بهبود می‌یافت‪ ،‬دست‬ ‫قزل‌باش‌ها باید از قدرت کوتاه می‌شد‪.‬‬ ‫بس��یاری از بزرگان س��ر خود را از دس��ت دادند‪ ،‬به جای آنها سرهای جدیدی‬ ‫به کار گرفته ش��دند‪ .‬در بخش‌هایی از ارت��ش جدید‪ ،‬بردگان گرجی و ارمنی که به‬ ‫اس�لام گرویده بودند‪ ،‬به کار گمارده ش��دند‪ .‬تعداد بسیاری از این خیل‪ ،‬بعدها به‬ ‫مقامات باالی مملکتی رس��یدند‪ .‬ش��اه تبدیل به یک حاکم مطلقه‪ ،‬همچون لوئی‬ ‫چهاردهم‪ ،15‬ش��د‪ ،‬اگرچه مقام روحانی ش��اه همچنان از اهمیت باالیی برخوددار‬ ‫بود‪.‬‬ ‫دیری نگذش��ت که میوه‌ی اصالحات به ثمر رس��ید‪ .‬بازرگانی ش��کوفا شد‪ .‬بر‬ ‫طب��ق اطالعات موجود حتی اوضاع دهقانان بهبود یافت‪ .‬بازرگانان و صنعتگران‬ ‫سعادت آن را یافتند تا در دورانی زندگی کنند که در طی آن مالیات‌ها کاهش پیدا‬ ‫کرد‪ .‬نظم و مقررات در راه‌ها و مس��یر کاروان‌ها به عهده‌ی نیروی نظامی ویژه‌ای‬ ‫گذاش��ته ش��د‪ .‬ارگان‌های دولتی برای تحکیم موقعیت دولت و حکومت مطلقه‌ی‬ ‫شاه فعالیت می‌کردند‪ .‬طبق آداب مرسوم همه رعیت شاه بودند و همه‌ی عراضی‬ ‫متعلق به شاه بود‪ .‬دولت می‌توانست هر موقع بخواهد اموال رعایا را مصادره کند‬ ‫و یا زمین‌های بخشیده را بازپس گیرد‪ .‬مقامات اداری و تیوالت موروثی نبودند‪.‬‬ ‫پس از گذشت این دوره شاه عباس دست به تهاجم زد‪ .‬ارتش به حرکت درآمد‪.‬‬ ‫آن قس��مت‌هایی از کشور که ً‬ ‫قبال از دس��ت داده شده بودند دوباره تسخیر شدند‪.‬‬ ‫ایران دوباره به عنوان کشوری قدرتمند‪ ،‬قابل مقایسه با امپراتوری عثمانی‪ ،‬مطرح‬ ‫شد‪ .‬بس��یاری از کش��ورهای اروپایی دیپلمات فرس��تادند‪ .‬قراردادهای اقتصادی‬ ‫امضا شدند‪.‬‬ ‫عباس با اندیش��ه‌ی س��اختن بناهای بزرگ و برای به نمایش گذاش��تن عظمت‬ ‫مج��دد کش��ور و موقعیت ش��اه‪ ،‬پایتخ��ت را از قزوین‪ ،‬واقع در ش��مال غرب‪ ،‬به‬ ‫اصفهان‪ ،‬که در مرکز کشور قرار داشت‪ ،‬منتقل کرد‪.‬‬ ‫ــ عجیب نیست که اروپایی‌هایی که در قرن هجدهم به ایران سفر کردند‪،‬‬ ‫‪ - 15‬لوئ��ی چهارده��م (‪ ۱۷۱۵‬ـ ‪ )۱۶۳۸‬یکی از بزرگترین پادش��اهان فرانس��ه بود‪ .‬او پادش��اهی‬ ‫خودکامه بود که در گرداندن کشور سیاست مرکزگرایی را پیش‌گرفت و در این راستا نیز کامیاب‬ ‫بود‪.‬‬

‫‪۵۹‬‬

‫اصفهان را با لندن و پاریس قابل مقایسه می‌دیدند‪.‬‬ ‫ــ باز هم چایی می‌خواهی؟ سفارش بدهم؟‬ ‫ــ بله لطف ًا‪.‬‬ ‫ول��ی در دوران صفوی فقط این هنر معماری و نقاش��ی مینیاتور بود که به اوج‬ ‫خ��ود رس��ید‪ .‬در دوران سلس��له‌ی آنها هیچ اث��ر قابل توجه ادبی ب��ه وجود نیامد‪.‬‬ ‫عجیب است که در هند آن زمان‪ ،‬که زیر سلطه‌ی مغول‌ها بود‪ ،‬شعر فارسی شاهد‬ ‫دوران پر شکوفاتری بود تا در اصفهان‪.‬‬ ‫ــ صفوی‌ها در کش��ور خود بیگانه بودند‪ .‬زبان درباریان و اش��رافیان نه فارسی‬ ‫بلکه گویش��ی از ترکی بود‪ .‬در حالیکه در هند زبان فارس��ی زبان ادبیات و فرهنگ‬ ‫بود‪ .‬زبان فارس��ی در آنجا تقریب ًا همان نقش��ی را داشت که زبان فرانسه در اروپای‬ ‫آن زمان‪.‬‬ ‫برای س��ومین بار چای آورده می‌ش��ود و خورشید حاال مدتی طوالنی زیر ابرها‬ ‫بوده است‪.‬‬ ‫ــ تعجب آور نیس��ت که در س��ال ‪ ۱۷۲۲‬میالدی وقتی افغان‌ها اصفهان را فتح‬ ‫و صفویان را اعدام کردند‪ ،‬سلس��له‌ی آنها منقرض ش��د‪ .‬شاه عباس به دست خود‬ ‫باعث تضعیف قدرت حکومت ش��د‪ .‬او دستور داد گردن پسر ارشدش را بزنند و‬ ‫چشمان کسانی را که متهم به خیانت بودند کور کنند‪ .‬از آن به بعد‪ ،‬همانطور که در‬ ‫قس��طنطنیه هم رسم بود‪ ،‬شاهزاده‌ها را در حرم زندانی می‌کردند‪ .‬تنها شاهزاده‌ای‬ ‫که جانشین پدرش می‌شد از حرم آزاد می‌گشت‪.‬‬ ‫ــ برای رشد بی‌کفایتی محیط مناسب‌تری وجود ندارد‪ .‬فکر کن همه‌ی دوران‬ ‫زندگی‌ات جدا از دیگران نگاه داش��ته ش��وی‪ ،‬و ناگهان یک روز آزادت کنند تا با‬ ‫ق��درت مطلقه بر یکی از بزرگترین کش��ورها حکم بران��ی‪ .‬به جز خاجه‌های خل و‬ ‫چل که حاال مشاورانت می‌شوند هیچ‌کس دیگر در اطرافت نبوده است‪.‬‬ ‫ــ انقراض صفویان البته دالیل دیگری نیز داش��ته است‪ .‬با توجه به رشد فساد‪،‬‬ ‫فشار بر اهل سنت و فرمان‌های بلهوسانه‌ی یک شاه با قدرت مطلقه نتیجه به غیر‬ ‫از این چیز دیگری نمی‌توانست بشود‪.‬‬ ‫ــ همه چیز تکرار می‌شود‪.‬‬ ‫ــ یا شاید اپرانامه نگارش‌های مختلفی از یک موضوع تاریخی باشد‪.‬‬

‫‪۶۰‬‬

‫بس��تر رودخان��ه خش��ک اس��ت‪ ،‬و در الب�لای ترک‌های خ��اک‪ ،‬دهان گش��وده‌ی‬ ‫حلزون‌ه��ا‪ .‬در کنار برکه‌های کوچک درس��ت ش��ده از آب راک��د‪ ،‬پرنده‌ها هنگام‬ ‫عصر جمع می‌شوند‪.‬‬ ‫با گذشتن از پل‌های متعدد چند بار از روی رودخانه‪ ،‬از این ساحل به آن ساحل‬ ‫می‌رویم‪ ،‬و از مرکز ش��هر دور و دورتر می‌ش��ویم‪ .‬از جایی در دوردس��ت صدای‬ ‫دعوت‌کننده‌ی موذن می‌آید‪.‬‬ ‫ما از راه‌های باریک سیمانی‪ ،‬که تازه کشیده شده‌اند‪ ،‬از میان پارکی با چراغ‌ها و‬ ‫سطل‌های آشغال رد می‌شویم‪ .‬سنگ‌های کنار باغچه‌ها را به تازگی برای محافظت‬ ‫از نهال‌ها و قلمه‌ی درختانی که می‌خواهند ریشه بگیرند‪ ،‬کار گذاشته‌اند‪.‬‬ ‫در حالیکه تاریکی ش��ب فرا می‌رس��د درباره‌ی ش��اه عباس و اصفهان صحبت‬ ‫می‌کنیم‪.‬‬ ‫از پشت سرمان ناگهان کسی نفس‌نفس‌زنان می‌گوید‪Sorry :‬‬ ‫ما خودمان را به کناری می‌کش��یم و به زنی میان‌س��ال راه می‌دهیم تا دوان دوان‬ ‫بگذرد‪ .‬او با قدم‌های سنگین پشت پیچ بعدی ناپدید می‌شود‪.‬‬ ‫یک زوج جوان روی نیمکتی خلوت کرده‌اند و به همان اندازه که قوانین اجازه‬ ‫می‌دهند به یکدیگر نزدیک ش��ده‌اند‪ .‬وقتی از کنار آنها رد می‌ش��ویم‪ ،‬هیچ‌کدام از‬ ‫آنه��ا به ما نگاه نمی‌کند‪ .‬دو زن چادر مش��کی که ب��ازو در بازوی یکدیگر دارند‪ ،‬به‬ ‫سوی ما می‌آیند و می‌گویند‪Hi, man :‬‬ ‫ی��ک گروه پس��ر بچه داد و فریادکنان در زمین ش��نی‌ای که با نور چراغ روش��ن‬ ‫ش��ده اس��ت فوتبال بازی می‌کنند‪ :‬دو تن از آنان پیراهن قرمز و س��یاه میالن را به‬ ‫تن دارند‪ .‬در باشگاه تنیس اصفهان پسرهای نوجوان با لباس‌های سفید‪ ،‬زیر نظر‬ ‫‪۶۱‬‬

‫مربی تمرین سرو زدن می‌کنند‪.‬‬ ‫چند لحظه‌ای در کنار حصار زمین می‌ایستیم‪.‬‬ ‫اس��تفان می‌گوی��د‪ :‬باید بیش��تر ب��ره زیر توپ وگرن��ه توپ بلند می‌ش��ه و زیاد‬ ‫می‌ره‪.‬‬ ‫در زمین بغلی مسابقه‌ای در جریان است‪ .‬یکی از مسابقه‌دهندگان راکت‌اش را‬ ‫با دو دست گرفته است و به‌زحمت می‌تواند بک‌هند بزند‪.‬‬ ‫و ناگهان ش��هر به انتها می‌رس��د‪ .‬قدم زدن در راه‌های س��امان یافته در محیط‬ ‫پ��ارک تبدی��ل به کورم��ال کورمال رفت��ن در تاریک��ی صحرا می‌ش��ود‪ .‬به زحمت‬ ‫پش��ته‌های خاک و گودال‌های عمیق را پش��ت س��ر می‌گذاریم و دوباره به بس��تر‬ ‫رودخانه می‌رس��یم‪ .‬آنجا از روی یک پل باریک چوبی می‌گذریم و خودمان را به‬ ‫آنسوی دیگر رودخانه می‌رسانیم‪ ،‬از زیر درخت‌های بلند تبریزی رد می‌شویم و به‬ ‫طرف شهر برمی‌گردیم‪.‬‬ ‫چای‌خان��ه در یک��ی از اتاق‌های نگهبانی در پایه‌ی یک��ی از قدیمی‌ترین پل‌های‬ ‫ش��هر جای گرفته است‪ .‬کوچک و خودمانی اس��ت و با هزاران شیء کوچک‪ ،‬که‬ ‫انس��ان را یاد آبجوخوری‌های انگلیس می‌اندازد‪ ،‬تزیین شده است‪ .‬زن و مرد دور‬ ‫میزهای گرد کوچک نشس��ته‌اند‪ ،‬چای می‌خورند و قلیان می‌کشند‪ .‬چند نفری تنها‬ ‫نشسته‌اند و مشغول مطالعه هستند‪.‬‬ ‫تنها جای خالی نیمکتی در کنار دیوار اس��ت‪ .‬ناله‌کنان پاهایمان را زیر میز جا‬ ‫می‌دهیم و به مش��تریانی که روی فرش در رف پنجره‌ها‪ ،‬با منظره‌ی رو به رودخانه‬ ‫نشسته‌اند‪ ،‬غبطه می‌خوریم‪.‬‬ ‫آبدارچ��ی جوان س��فارش ما را ب��ا بی‌اعتنایی می‌گیرد‪ .‬تم��ام حواس‌اش به دو‬ ‫دختر جوانی اس��ت‪ ،‬که پش��ت ما نشس��ته‌اند‪ .‬خوب چه می‌شود گفت‪ ،‬همه جای‬ ‫دنیا رسم همین است‪.‬‬ ‫به هر حال چای‌مان را می‌گیریم و چند لحظه‌ای س��اکت می‌نش��ینیم‪ .‬پاهایمان‬ ‫پ��س از آن راه‌پیمایی طوالنی کرخت ش��ده اس��ت‪ .‬زن‌های جوان قلیان س��فارش‬ ‫داده‌اند و حاال دارند به آن محکم پک می‌زند تا آتش‌اش خاموش نشود‪.‬‬ ‫استفان می‌پرسد‪ :‬فکر می‌کنی چند سال‌اشان باشد؟‬ ‫ــ مش��کل می‌توان حدس زد ولی س��ن اشان از هجده س��ال یک روز هم بیشتر‬ ‫نیست‪.‬‬ ‫ً‬ ‫ــ احتما ال شانزده سال هم ندارند‪.‬‬ ‫دخترها مجهز به تمام آن وس��ایلی هس��تند که نشان می‌دهد خانواده‌ی مرفه‌ای‬ ‫دارن��د و از محی��ط هایی می‌آیند که در آن به ایدئول��وژی مالها چندان بهایی داده‬ ‫نمی‌شود‪.‬‬ ‫‪۶۲‬‬

‫از نوه‌ی شانزده‌س��اله‌ی یکی از همکاران ش��نیدیم که پوش��یدن کفش‌های گران‬ ‫قیمت در میان دختران جوان مد شده است‪ .‬برای خانواده‌های طبقه متوسط خرید‬ ‫کفش‌های ایتالیایی و کیف‌های دس��تی‪ ،‬بار گرانی ش��ده اس��ت‪ .‬و این خانم‌های‬ ‫جوان که حاال اینجا نشسته‌اند‪ ،‬ریزریز می‌خندند و قلیان می‌کشند و هر چند وقت‬ ‫یکبار باید چیزی را از کیف‌اشان درآورند‪ ،‬گواهی بر این امر هستند‪.‬‬ ‫استفان می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ عجیب است و در عین حال بدیهی که هر رژیمی‪ ،‬هر چه قدر هم که توتالیتر‬ ‫باش��د‪ ،‬نمی‌تواند مردم را صد در صد کنترل کند‪ .‬این دو تا دختر را ببین‪ .‬اگر یک‬ ‫دسیمتر از بدن‌اشان آزاد گذاشته شود‪ ،‬بالفاصله آن را پر می‌کنند‪ ،‬بدون آنکه رژیم‬ ‫کاری از دست‌اش برآید‪.‬‬ ‫وقتی که دیگر از نشستن خسته شده‌ایم بلند می‌شویم و به راه می‌افتیم‪ .‬اصفهان‪،‬‬ ‫برخالف تهران‪ ،‬ش��هری مناسب برای پیاده‌روی است‪ .‬فروشندگان‪ ،‬لب رودخانه‪،‬‬ ‫زیر نور چراغ‌های نفتی‪ ،‬به ردیف ایس��تاده‌اند‪ .‬مردم هنوز در روی پل‌ها مش��غول‬ ‫آمد و شد هستند‪.‬‬ ‫در شهر روشن از نور چراغ‌ها آهسته آهسته به طرف هتل برمی‌گردیم‪.‬‬

‫‪۶۳‬‬

‫از باغ زیبای یک هتل لوکس رد می‌شویم و به طرف چای‌خانه‌ای که در ته باغ قرار‬ ‫دارد می‌رویم‪ .‬کارکنان آنجا خیلی حاضر به خدمت هس��تند و با لحنی صمیمانه و‬ ‫کمی ش��وخ‪ ،‬اگر نگوییم شاد‪ ،‬با مش��تریان صحبت می‌کنند‪ .‬تکیه به پشتی‌هایمان‬ ‫می‌دهیم و بدون دغدغه‌ی خاطر به منظره‌ی شهر خیره می‌شویم‪ .‬آن دسته از اهالی‬ ‫ش��هر هم که وضعیت اقتصادی خوبی دارند معموال ً به اینجا می‌آیند‪ .‬ش��اید برای‬ ‫دیدن خارجی‌ها؟ و یا ش��اید برای راحت بودن از دست هموطنان‌اشان‪ .‬و یا برای‬ ‫آنکه خود را به خارجی‌ها نش��ان دهند؟ و دخترها هر چقدر زیبا هم باش��ند‪ ،‬هرگز‬ ‫در چشم آدم نگاه نمی‌کنند‪.‬‬ ‫با چای به جای قند‪ ،‬میوه‌ی قندی‪ ،‬بریده شده به نازکی برگ‪ ،‬می‌آورند‪ .‬یک نوع‬ ‫نان مقدس عسلی‪ .‬چند کالمی با راهنمای تورهایی که همه بدون استثنا یا در راه‬ ‫تخت جمشید هستند و یا از آنجا برگشته‌اند‪ ،‬رد و بدل می‌کنیم‪.‬‬ ‫ب��ار دوم که ب��ه آنجا می‌روی��م‪ ،‬کارکنان م��ا را بالفاصله می‌شناس��ند‪ .‬ظاهرا ً برای‬ ‫س��رگرمی خودش��ان و یا برای گذران معاش نیاز مبرمی به گ��پ زدن با خارجی‌ها‬ ‫دارند‪.‬‬ ‫ــ به خاطر داری چرا اینجا هستیم؟‬ ‫ــ خوب ‪ ...‬از شیراز پرواز کردیم‪.‬‬ ‫ً‬ ‫اصال چرا آمدیم ایران؟‬ ‫ــ نه‪ ،‬نه‪،‬‬ ‫‪16‬‬ ‫ــ آهان‪ ،‬اون شب که درشهر ببرها رفته بودیم صفا و هی از یک آبجوفروشی‬ ‫‪ - 16‬اشاره به شهر کريستیانيا‪ ،‬که امروزه اسلو ناميده می‌شود و پايتخت نروژ است‪.‬‬

‫‪۶۴‬‬

‫ش��لوغ و پر س��ر و صدا در می‌آمدیم و می‌رفتیم به یک آبجوفروش��ی شلوغ دیگه‬ ‫و دس��ت آخر از خانه‌ی الرس آندرس��ون‪ ،‬در اس��لمدال‪ ،‬در حومه‌ی ش��هر‪ ،‬س��ر‬ ‫درآوردیم‪.‬‬ ‫مثل س��ناتورهای رومی‪ ،‬البته بدون پیراهن‌های دراز و بی آستین‪ ،‬کنار دیوارها‬ ‫دراز کش��یده بودی��م و از آنچه که از فکر و خیال‌ه��ای ماجراجویانه‌مان باقی مانده‬ ‫بود حرف می‌زدیم‪ .‬الاقل آن موقع اینطور به نظر می‌آمد که یک‌جوری موفق شدیم‬ ‫از آریانیسم‪ ،17‬کیرکه‌گارد‪ ،‬ادبیات نروژی‪ ،‬کلیسای باستانی‪ ،‬نهضت آزادی هند و‬ ‫میل س��فر چیزی س��ر هم کنیم‪ .‬اگر چه دیروقت بود و سرمان حسابی گرم بود‪ ،‬به‬ ‫خیال خودمان خیلی زبر و زرنگ بودیم‪.‬‬ ‫ــ ساعت چهار یکهو یکی پروند‪ ،‬دلتون می‌خواد االن برین کدوم کشور؟‬ ‫ـ��ـ اون کش��وری ک��ه آدم روی��ای دی��دن‌اش رو داره ولی حتی ی��ه ذره هم ازش‬ ‫نمی‌دونه‪ ،‬اون کشوری که دربارش کمتر از کشورهای دیگه می‌دونیم‪.‬‬ ‫ــ اون وقت یکی‪ ،‬که یادم نیست کی بود‪ ،‬گفت‪ :‬شاید ایران‪.‬‬ ‫ــ آره ایران ‪ ...‬راجع به ایران تقریب ًا هیچ چی نمی‌دونس��تیم‪ ،‬رفتن به ایران مثل‬ ‫یک ماجراجویی بود‪.‬‬ ‫ــ اونوقت همه شروع کردن با هم داد زدن که پاشیم همین االن بریم ایران‪ .‬فکر‬ ‫با هم بودن در ایران خیلی فکر باحالی بود‪ .‬قدم زدن در تخت جمشید‪ ،‬آشنا شدن‬ ‫با مردم‪ .‬آدم نباید از رفتن به کشورهای دیکتاتوری اجتناب کنه‪ ،‬بلکه برعکس‪ .‬تنها‬ ‫بازنده خود رژیم است‪.‬‬ ‫ـ��ـ و اگه کس��ی ب��ه خاطر رفتن ب��ه ایران از ما ای��راد بگیره‪ ،‬ی��ه ذره هم اهمیت‬ ‫نمی‌دیم‪.‬‬ ‫جام را سر کشیدیم و گفتیم‪:‬‬ ‫ــ باشه‪.‬‬ ‫دفعه‌ی س��وم در هتل‪ .‬دوباره چای می‌نوش��یم با نان مقدس عس��لی‪ ،‬به دور و‬ ‫ب��ر زل می‌زنیم و بدون ترس و واهمه با کارکنان ش��وخی می‌کنیم‪ ،‬اینجا در پارکی‬ ‫که مش��غول س��ر و س��امان دادن به آن هس��تند‪ ،‬در میان ثروتمندان‪ ،‬بدون اجبار و‬ ‫وظیف��ه در مقایس��ه با پایتخ��ت و آن مالقات‌های «واقع��ی»‪ ،‬مالقات‌های مهم و‬ ‫نیمه‌مصاحبه‌ها‪ ،‬بدون آن مس��ئولیتی که گاه‌گداری بر دوش‌امان گذاشته می‌شود و‬ ‫گاه خود بر دوش می‌گیریم تا همچون س��یاحتگر‪ ،‬هم نماینده و هم ش��اهد اظهار‬ ‫شده باشیم‪.‬‬ ‫‪ - 17‬منس��وب به آریوس (‪۳۳۶‬ـ‪ ۲۶۰‬میالدی) اهل اس��کندریه‪ ،‬طبق نظر او و هواداران‌اش عيسی‬ ‫نيز مانند س��اير مخلوقات آفریده ش��ده اس��ت‪ .‬او نخس��تين و واالترين مخلوقات است ولی الهی‬ ‫نيست‪.‬‬

‫‪۶۵‬‬

‫آنها در زمان شاه عباس اول‪ ،‬از شهر جلفا در نزدیکی مرز ارمنستان به اینجا انتقال‬ ‫داده ش��دند‪ .‬صنعت‌گران‪ ،‬پیش��ه‌وران و بازرگانان زبردستی بودند‪ .‬به آنها برای به‬ ‫راه انداخت��ن چرخ اقتصاد احتی��اج بود‪ ،‬از این رو به ایش��ان امتیازهای اقتصادی‬ ‫داده ش��د‪ .‬ولی چون بی‌دین تلقی می‌ش��دند به ایشان اجازه‌ی زندگی و کار در کنار‬ ‫اهل دین داده نش��د‪ .‬آنها در آنطرف رودخانه‪ ،‬ستون خانه‌های خود را باال بردند ــ‬ ‫جلفای نو‪.‬‬ ‫با گذش��ت س��الیان‪ ،‬بار مالیاتی هر چه سنگین‌تری به دوش تجار ارمنی گذاشته‬ ‫شد‪ .‬وقتی سون هدین‪ 18‬در سال ‪ ۱۸۸۰‬میالدی به اینجا آمد‪ ،‬از آن روزگار پررونق‬ ‫دیرین اثری نبود‪:‬‬ ‫جلفا رو به ویرانی است‪ ،‬در این ناحیه‌ی واقع در حومه‌ی شهر‪ ،‬که در زمان‬ ‫عباس تعداد اهالی‌اش به س��ی هزار می‌رس��ید‪ ،‬اکنون فقط دو هزار ارمنی‬ ‫زندگی می‌کنند که زندگی تأس��ف‌آوری دارند و از طریق شراب‌کش��ی و یا‬ ‫کاشت تریاک امرار معاش می‌کنند‪.‬‬ ‫بس��یاری از آنها به هند و چین مهاجرت کردند و برخی دیگر به مناطق مس��کونی‬ ‫سابق خود در شمال مرزهای ایران مراجعت کردند‪ .‬باقی ایشان در جلفا ماندند‪.‬‬ ‫از تاکس��ی بیرون می‌پریم و به جهتی که راننده نش��ان داده اس��ت می‌رویم‪ .‬خانه‌ها‬ ‫‪ - 18‬سون هدين (‪ ،)Sven Hedin‬جهانگرد و نویسنده‌ی سوئدی (‪ ۱۹۵۲‬ـ‪.)۱۸۵۶‬‬

‫‪۶۶‬‬

‫کوت��اه هس��تند‪ ،‬بندرت بلندتر از دو طبقه‪ .‬پس از گذش��تن از ی��ک محله به دیوار‬ ‫بلندی می‌رس��یم که در پش��ت آن برج یک کلیس��ا س��ر به آس��مان بلند کرده است‪.‬‬ ‫پیرمردی با پاهای از هم جدا افتاده روی صندلی‌ای کنار در نشس��ته است و چرت‬ ‫می‌زند‪ .‬وقتی چش��م‌اش به ما می‌افتد بلند می‌ش��ود و با قدم‌های س��نگین به طرف‬ ‫باج��ه‌ی بلیط فروش��ی م��ی‌رود‪ .‬بدون خنده‌ای ب��ر لب بلیط‌ها را به س��وی ما دراز‬ ‫می‌کند و در حالیکه با حرکت دس��ت‪ ،‬ما را از س��ر خود باز می‌کند‪ ،‬درب ورودی‬ ‫موزه را نشان می‌دهد‪.‬‬ ‫وارد باغ می‌ش��ویم و از مقابل کلیس��ا می‌گذریم‪ .‬داخل هال ورودی موزه کمی‬ ‫می‌ایس��تیم و چند کتاب معدودی که به زبان‌های اروپایی ترجمه ش��ده‌اند را ورق‬ ‫می‌زنیم‪ .‬اکثر کتاب‌ها به زبان فارس��ی و ارمنی هس��تند‪ .‬چند کارت تبریک از یک‬ ‫زن جوان می‌خریم‪ .‬به‌زحمت به انگلیس��ی از ما می‌پرس��د اهل کجا هس��تیم‪ .‬وقتی‬ ‫می‌گوییم س��وئد‪ ،‬چهره‌اش به لبخند باز می‌ش��ود ولی لحظ��ه‌ای بعد دوباره رنگ‬ ‫جدی به خود می‌گیرد‪ .‬سرش را تکان می‌دهد ولی احتماال ً نمی‌داند سوئد کدام و‬ ‫یا چگونه کشوری است و کجا قرار دارد‪.‬‬ ‫ای��ن م��وزه‪ ،‬م��وزه‌ی تاریخ ارامنه در داخل و خارج ایران اس��ت‪ .‬در س��ندهای‬ ‫بس��یاری که پش��ت ویترین‌ها قرار دارند و به مرور زمان زرد ش��ده‌اند‪ ،‬متفکران و‬ ‫سیاس��تمداران وقت ترکیه (حتی به انگلیس��ی) درباره‌ی ل��زوم تاریخی پاک کردن‬ ‫ارمنی��ان از صفح��ه‌ی زمین قلم رانده‌اند‪ .‬جمهوری ج��وان ترکیه به رهبری آتاترک‬ ‫بای��د از آب و آتش می‌گذش��ت و تصفیه می‌ش��د‪ .‬رویای یک دول��ت ملی از میان‬ ‫خرابه‌ه��ای یک امپراتوری س��ر بیرون م��ی‌آورد‪ .‬ققنوس توهین ش��ده و بال بریده‬ ‫بایس��تی طرحی نو درمی‌افکند‪ .‬ملت باید دوباره قالب‌ریزی می‌ش��د‪ ،‬کسانی که به‬ ‫نوعی متفاوت بودند باید همرنگ دیگران می‌شدند ــ وگرنه نابودی‪.‬‬ ‫در مقاب��ل صفح��ه‌ی تلویزیونی می‌ایس��تیم که تصاویر برف��ک‌داری از قتل عام‬ ‫نشان می‌دهد‪ :‬مردان سیاه‌پوشی که با سرهای خم شده از جلوی دوربین می‌گذرند‬ ‫و از تصوی��ر بی��رون می‌رون��د‪ .‬زن‌های بچه به بغل‪ ،‬پس��رکی گری��ان‪ .‬تصاویری از‬ ‫س��ربازهایی ک��ه هزاران انس��ان را همچ��ون گل��ه‌ی چهارپایان به جل��و می‌رانند و‬ ‫مجبورش��ان می‌کنند تا بدون مایحتاج‪ ،‬به س��وی مرگی حتمی در صحرای سوریه‬ ‫بروند‪ .‬افسرانی که رو به دوربین می‌خندند‪.‬‬ ‫ــ چند نفر مردند؟‬ ‫ــ رقم درستی در دست نیست‪ ،‬احتماال ً یک تا سه میلیون‪ .‬می‌گویند هیتلر گفته‬ ‫بود که نابودی یهودیان دردس��ری برای آلمان پیروز نخواهد شد‪ ،‬چرا که دنیا آن را‬ ‫همانند قتل عام ارامنه توسط ترک‌ها‪ ،‬به سرعت از یاد خواهد برد‪.‬‬ ‫در تع��داد زی��ادی ویترین‪ ،‬کتاب‌های دس��تنویس متعلق به قرن بیس��تم به بعد‬ ‫وج��ود دارد‪ .‬رنگه��ای تندی که خ��وب مانده‌اند‪ .‬الفبای ارمنی‪ ،‬ک��ه بعد از یونانی‬ ‫قدیمی‌ترین زبان نوشتاری مسیحیان است‪ .‬پرگامنت‌هایی با نوشته‌هایی از کتاب‬ ‫‪۶۷‬‬

‫مقدس‪ .‬و روی دیوارها تابلوهایی که رنج‌های مس��یح‪ ،‬رس��تاخیز و شام آخر را به‬ ‫تصویر می‌کش��ند‪ .‬لباس‌های برنجی‪ ،‬کاسه‌های مقدس قدیمی‪ ،‬پرچم‪ ،‬مدال‌ها و‬ ‫نشان‌های افتخار‪ ،‬لباس‌ها و کاله‌های محلی‪.‬‬ ‫زن جوان‪ ،‬بدون گفتن حتی یک کلمه‪ ،‬ما را قدم به قدم دنبال می‌کند‪.‬‬ ‫پس از دیدار از کلیسا و خرید کتاب راهنمای مصور کلیسای سنت‌بتلهم جلفای نو‬ ‫ــ اصفهان‪ 19‬نوش��ته‌ی حمازاسب (یاکوب) آراکلیان‪ ،20‬قدم‌زنان از خیابان باریکی‬ ‫ب��ه طرف رودخانه می‌رویم‪ .‬نمی‌دانیم ام��روزه ارمنی‌ها تا چه حد بر زندگی محیط‬ ‫اطراف خود تأثیرگذار هس��تند‪ .‬سعی می‌کنیم بفهمیم که تابلوی سر در مغازه‌ها آیا‬ ‫به خط ارمنی یا خط خوشنویسی فارسی نوشته شده‌اند‪.‬‬ ‫و باالخره هم سر در نمی‌آوریم کدام کدام است‪.‬‬

‫‪19‬‬ ‫‪20‬‬

‫ ‪A Pictorial Guidebook to St. Bethlehem Church of New Juela - Isfahan‬‬‫‪Hamazasb (Hacob) Arakelian -‬‬

‫‪۶۸‬‬

‫چیزه��ای کوچک‪ ،‬بیش��تر از آنچه که تصور می‌کنیم اهمی��ت دارند‪ ،‬در روح حک‬ ‫می‌شوند‪ ،‬به خورد روح می‌روند‪ ،‬همچون شرابی خوش‪ ،‬گوارای جان‪ .‬طعم‌های‬ ‫مختلف یک مزه نخست پس از مالقات مکرر آشنا می‌شوند‪.‬‬ ‫اشیای صحنه‪:‬‬ ‫یک اتاق کوچک با سقف بلند‪ ،‬و پنجره‌ای به سمت خیابان‪ .‬یک نیمکت چوبی‬ ‫باریک در کنار دیوار پالس��تیکی س��بز با رگه‌های مرمری‪ .‬صدای وزوز یخچال از‬ ‫زیر راه‌پله‌ای باریک‪ .‬پشت پیشخوانی ضد زنگ و پر از میوه و سبزیجات‪ ،‬آینه از‬ ‫زمین تا سقف‪ .‬چند قفسه با قوطی‌های کنسرو‪ ،‬روی هم چیده شده به شکل هرم‪،‬‬ ‫یک آبمیوه‌گیری و یک مرد‪.‬‬ ‫این مغازه را در یکی از اولین دفعه‌هایی که در تهران مشغول راه‌پیمایی بودیم‪،‬‬ ‫در نزدیک��ی پ��ارک الله پیدا کردیم‪ .‬اگر درس��ت به خاطر بی��اورم‪ ،‬او بیرون مغازه‬ ‫ایس��تاده بود و س��یگار می‌کشید‪ .‬س��ری به ما تکان داد و بدین‌وس��یله توجه ما را‬ ‫ب��ه وج��ود خودش و مغ��ازه‌اش جلب کرد‪ .‬ما داخل ش��دیم و روی نیمکت چوبی‬ ‫نشستیم‪.‬‬ ‫حدس می‌زنم که همس��ن ما باش��د‪ ،‬شاید چند س��الی جوان‌تر‪ ،‬نسبت ًا کوتاه قد‪،‬‬ ‫با موی کوتاه تیره و س��بیل اصالح ش��ده‪ .‬اغلب ش��لوار جین با پیراهنی یکرنگ با‬ ‫آستین‌های باالزده‪ ،‬به تن داشت‪ .‬پیشبند‪.‬‬ ‫استفاده از کلمه‌ی رابطه شاید درست نباشد‪ ،‬ولی به مرور زمان رابطه‌ای بدون‬ ‫کالم بین ما برقرار ش��د‪ .‬ما هر روز به حجره‌ی کوچک او سر می‌زدیم‪ .‬یکروز آب‬ ‫هوی��ج می‌خوردی��م (که به نظر او برای دید چش��م مفید ب��ود) و روز بعد آب انار‬ ‫(مفی��د ب��رای قلب)‪ .‬او آب میوه می‌گرفت و لبخند م��ی‌زد‪ .‬ما می‌خوردیم و لذت‬ ‫‪۶۹‬‬

‫می‌بردیم‪ .‬س��ایر مش��تریان می‌خواستند بدانند ما کی هس��تیم و او با شور و عالقه‬ ‫تعریف می‌کرد‪.‬‬ ‫او به ما اجازه داد تا میهمانان واقعیت بش��ویم‪ .‬ما مغازه‌ی کوچک او را خانه‌ی‬ ‫خ��ود احس��اس می‌کردیم‪ .‬اما اگ��ر بخواهم حقیقت را بگویم او به اس��تفان توجه‬ ‫بیشتری نشان می‌داد‪ .‬تراوش حس خشنودی میان آن دو‪.‬‬ ‫دنیا‪ ،‬برای چند لحظه‌ی کوتاه‪ ،‬به آن اتاق کوچک خالصه می‌شد‪ .‬دنیا کامل به‬ ‫نظر می‌آمد‪ .‬ما همه چیز را با هم تقسیم می‌کردیم‪.‬‬ ‫این داس��تان‪ ،‬اگر ما س��ال بعد به همانجا باز نگشته بودیم‪ ،‬بی‌اهمیت و خارج‬ ‫از موضوع می‌بود‪.‬‬ ‫وقت��ی ق��دم به داخل مغازه گذاش��تیم همه چیز مثل س��ابق ب��ود‪ .‬روی نیمکت‬ ‫نشس��تیم‪ .‬رفتار صاحب مغازه همچون گذش��ته سرش��ار از گرما و محبت بود‪ .‬ما‬ ‫دوباره لبخندزنان به یکدیگر نگاه می‌کردیم‪ .‬استفان و من از خود می‌پرسیدیم آیا او‬ ‫ما را به جا می‌آورد‪ ،‬و فکر نمی‌کردیم که چنین باشد‪ .‬ولی موقعی که خواستیم پول‬ ‫بدهیم دوباره دنیا کامل شد‪ .‬البته که ما را به خاطر می‌آورد‪ ،‬همان سوئدی‌هایی که‬ ‫سال گذشته‪ ،‬بارها پیش او رفته بودیم‪.‬‬ ‫موقع رفتن به انارها اشاره کرد و منظورش را به ما رساند‪ :‬فردا آب آنها را برای‬ ‫ما خواهد گرفت‪.‬‬

‫‪70‬‬

‫چگونه مرده‌پرس��تی می‌تواند گواهی باش��د بر آن که ما در س��رزمین مرده‌پرس��تان‬ ‫هستیم؟‬ ‫آرام��گاه حافظ از جنس پاپیه‌ماش��ه‪ ،‬کاری پرزحمت و برده‌وار با الک براق در‬ ‫مقیاس ‪ ۱:۳‬زیر لوستر هیوالیی‪ ،‬درست مقابل در چرخان البی‪.‬‬ ‫دست‌فروش حجره‌دار‪ ،‬در هتل لوکسی که امروزه کمی از زرق و برق افتاده است‪،‬‬ ‫از حداکث��ر س��ه متر مربع��ی که در اختی��ار دارد‪ ،‬به بهترین وجه اس��تفاده می‌کند‪.‬‬ ‫کتاب‌های نو و کهنه‪ ،‬نوارهای موس��یقی و س��ی‌دی‪ ،‬فیلم‪ ،‬خاویار‪ ،‬بیس��کویت و‬ ‫کیک خارجی‪ ،‬آدامس‪ ،‬ش��امپو‪ ،‬تیغ ریش‌تراش��ی و اس��پری خمیر ریش و ــ شرط‬ ‫می‌بندم قاچاقی ــ کاپوت و آلت مصنوعی هم می‌فروشد‪.‬‬ ‫موضوع بیش��تر کتاب‌های انبار شده از زمین تا سقف‪ ،‬تاریخی فرهنگی‪ ،‬و آن‬ ‫هم نه تنها درباره‌ی ایران‪ ،‬می‌باشند‪ .‬برای بیرون کشیدن یک جلد کتاب باید دقت‬ ‫زیادی کرد‪ ،‬وگرنه کتاب‌های باالتر روی سر آدم می‌ریزد‪.‬‬ ‫پش��ت یک میز تاش��و ج��ا خوش کرده اس��ت و ما را ب��ه یاد نم��ی‌آورد‪ ،‬ظاهرا ً‬ ‫چاپلوس��ی کس��ی را نمی‌کند و همانطور در حالی‌که نشس��ته اس��ت با مش��تریان‬ ‫صحبت می‌کند‪.‬‬ ‫این زرنگ پوس��ت کلفت از داخل پس��توی کوچک خود گذر دنیا در البی هتل‬ ‫را مش��اهده می‌کند‪ .‬و ناگهان ش��روع می‌کند به الف زدن در باره‌ی معش��وقه‌های‬ ‫خارجی‌ای که از این راه نصیب‌اش ش��ده اس��ت‪ :‬فقط سه متر مربع انکوباتور گویا‬ ‫برای بعضی‌ها کافی اس��ت‪ ،‬فقط شش متر مکعب در یک هتل‪ ،‬تا دنیای خارج به‬ ‫داخل آید‪ ،‬شش متر مکعب‪ ،‬رحمی که از میوه‌های خارجی پر است‪.‬‬ ‫‪71‬‬

‫‪ - ۳‬دریای مازندران‬

‫س��اری‪ ،‬واقع در س��ایه‌ی دیگ��ر دماوند‪ ،‬در نزدیکی دریا‪ ،‬با ب��وی خود ما را بیدار‬ ‫می‌کند و دوباره بزودی ناپدید می‌ش��ود‪ .‬کش��تزارهای برنج دم سیاه‪ ،‬محصوالت‬ ‫نارنجی باغ‌های پرتقال‪ ،‬پنبه‌زارهای اشباع شده از نمک‪ .‬اینجا در پای کوه‪ ،‬که تا‬ ‫زمانی نه چندان دور مملو از ببر‪ ،‬ش��یر و پلنگ بوده اس��ت‪ ،‬سد اسکندر‪ ،‬همچون‬ ‫محافظی در مقابل هجوم اقوام ترک ــ فارس‌ها در مقابل صحرانش��ینان‪ .‬و طالی‬ ‫سیاه از شکم فیل ماهیان به بیرون فشرده می‌شود‪.‬‬

‫‪73‬‬

‫م��ردی در انتهای س��الن در یک��ی از صندلی‌های بیش از اندازه ن��رم هتل فرو رفته‬ ‫اس��ت‪ .‬آنس��وی میز مرد دیگری نشس��ته است‪ ،‬او هم خس��ته و بی‌حوصله به نظر‬ ‫می‌آی��د‪ .‬هیچ‌ک��دام از آنها به خود زحمت نمی‌دهن��د که حتی یک نگاه به طرف ما‬ ‫بیاندازند‪.‬‬ ‫ما روبروی آنها‪ ،‬زیر نقشه‌ی مسی دنیا‪ ،‬که بر آن نور می‌تابد و توسط ساعت‌هایی‬ ‫که وقت محلی ش��هرهای بزرگ جهان را نشان می‌دهند احاطه شده است‪ ،‬در بار‬ ‫می‌نشینیم تا قبل از شروع شدن مسابقه‌ی فوتبال جا بگیریم‪ .‬تلویزیون اخبار پخش‬ ‫می‌کند‪ :‬تصاویری از اس��رائیل و فلس��طین‪ ،‬تنها کلمه‌ای که به گوش ما آشنا می‌آید‬ ‫حزب‌الله است‪.‬‬ ‫در کنار در ورودی نگهبانی با اونیفرم قرمز روی چهارپایه نشس��ته اس��ت‪ .‬مدیر‬ ‫هتل در پش��ت پیشخوان نشسته است و مشغول بررسی حساب‌های روزانه است‪.‬‬ ‫یک��ی از کارکن��ان جوان برای ما و آن دو مرد دیگر‪ ،‬ک��ه بی‌حوصله به جلوی خود‬ ‫خیره شده‌اند‪ ،‬چای می‌آورد‪.‬‬ ‫ای��ن ات��اق پای��گاه م��ا در پایتخ��ت خواهد ب��ود‪ ،‬نقطه‌ی ثق��ل م��ا در دنیایی‬ ‫ناشناخته‪.‬‬ ‫چای می‌خوریم و مطالعه می‌کنیم‪ .‬هرازگاهی از آن‌سوی سالن صدای گفتگوی‬ ‫آن دو مرد به گوش می‌آید‪.‬‬ ‫مرد چاق به انگلیسی می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ در سوریه امکان نداشت چنین اتفاقی بیفتد‪ .‬آیا قرارداد جدا ً هنوز امضا نشده‬ ‫است؟ من بیشتر از یک هفته منتظر بوده‌ام‪.‬‬ ‫آن م��رد دیگر که ایرانی اس��ت‪ ،‬دس��ت‌هایش را از هم ب��از می‌کند و چیزی در‬ ‫‪۷۴‬‬

‫جواب می‌گوید که ما نمی‌شنویم‪.‬‬ ‫و دوباره در س��کوت به طاق خیره می‌شوند‪ .‬دقیقه‌ها می‌گذرند‪ .‬برنامه‌ی اخبار‬ ‫جای خود را به بحث داده است‪ ،‬چهار نفر ریش‌دراز ظاهرا ً در مورد تمام مسائل‬ ‫مطرح ش��ده نظر موافق دارند‪ .‬صدای تلویزیون را‪ ،‬انگار برای گوش��های کر‪ ،‬بیش‬ ‫از اندازه بلند کرده اند‪.‬‬ ‫اس��تفان کت��اب را به کناری می‌گذارد و می‌پرس��د آیا حوصله دارم یک دس��ت‬ ‫شطرنج بازی کنم‪.‬‬ ‫مرد ایرانی به مرد سوریه‌ای می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ جدا ً می‌خواهید فردا به سوریه پرواز کنید؟‬ ‫ــ اگر قرارداد تا فردا صبح زود امضاء نشده باشد من می‌روم‪.‬‬ ‫مرد ایرانی می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ احتماالً‪ ،‬به احتمال خیلی زیاد‪ ،‬االن توی تاکسی در راه است‪.‬‬ ‫حاال نوبت مرد سوریه‌ای است که دست‌هایش را باز کند و با خود لبخندی بزند‪.‬‬ ‫ــ البته‪ ،‬انشاء‌الله‪.‬‬ ‫و دوباره سکوت برقرار می‌شود‪.‬‬ ‫استفان صفحه و مهره‌های شطرنج را از پشت پیشخوان می‌آورد‪ .‬توجه دو تن‬ ‫از کارکنان جوان به ما جلب می‌ش��ود‪ ،‬آنها به ما نزدیک می‌ش��وند و دست به سینه‬ ‫در کنار میز می‌ایستند و بدون لبخندی بر لب شاهد چیدن مهره‌ها می‌شوند‪.‬‬ ‫ــ چه رنگی بازی می‌کنی؟‬ ‫ــ قرعه بکشیم‪.‬‬ ‫ــ دست راست‪.‬‬ ‫ــ تو سفید بازی می‌کنی‪.‬‬ ‫ــ عمامه‌ی آیت الله در مقابل اونیفرم شاه‪.‬‬ ‫مسابقه‌ی فوتبال در آنسوی سالن شروع می‌شود‪ .‬یکی از دو جوان ما را به حال‬ ‫خود می‌گذارد و می‌رود‪.‬‬ ‫ــ به نظر من می‌شود خمینی را به نحوی مهاتما گاندی ایران دانست‪/e2 - e4/ .‬‬ ‫ــ می‌بخشید ولی چی داری به هم می‌بافی؟ ‪/e7 - e5/‬‬ ‫ــ او در ایران همان نقش متحدکننده‌ای را داشت که گاندی در هند‪ :‬باالتر از‬ ‫همه‪ ،‬نمادی که کشور بتواند به دورش متحد شود‪ ،‬یا الاقل می‌توانست بشود‪.‬‬ ‫‪/f2 - f4/‬‬

‫ــ در این صورت این تنها شباهت بین این دو مرد می‌باشد‪ .‬نمی‌توانی ادعا کنی‬ ‫که دید خمینی و گاندی درباره‌ی دنیا یکس��ان بود‪ .‬در کتاب‌های تاریخ از خمینی‬ ‫به عنوان مردی که بر علیه خشونت بود نام برده نمی‌شود‪.‬‬ ‫ــ قهرمان ساختن از مردی مثل گاندی‪ ،‬که سلیقه‌ی آن را داشت که به قتل‬ ‫‪۷۵‬‬

‫برسد‪ ،‬کار دشواری نیست‪ .‬منظور من البته کوچک ساختن فعالیت‌های سیاسی‬ ‫او نیست‪ .‬بدون شک او یکی از رهبران برجسته‌ی سیاسی قرن بیستم است‪ .‬ولی‬ ‫من پافشاری می‌کنم که نقاط اشتراک خمینی و گاندی از تفاوت‌های آنها بیشتر‬ ‫است‪ .‬هر دو دخالت غربی‌ها در کشور خود را سرچشمه‌ی مشکالت و بدی‌ها‬ ‫می‌دانستند‪ ،‬گاندی دخالت انگلیسی‌ها را و خمینی شاه و اربابان آمریکایی او را‪.‬‬ ‫راه برون رفت از ذلت‪ ،‬بازگشت به ریشه‌های خود بود‪ ،‬تولد دوباره‌ی سنت‌های‬ ‫بومی‪ .‬و اگر آنها راه‌های مختلفی را پی گرفتند آن مسئله‌ی دیگری است‪ .‬ولی حتی‬ ‫خمینی هنگامی که در نجف و پاریس در تبعید بود مردم را ترغیب به دست بردن‬ ‫به اسلحه و خشونت نکرد‪.‬‬ ‫ـ��ـ تو از خمینی ط��وری صحبت می‌کنی که گویی او س��ردار صلح بود‪ .‬ولی تو‬ ‫حتم ًا باید موافق باش��ی که تاکتیک او برای افزایش ش��انس دس��ت‌یابی به قدرت‬ ‫بود و وقتی به آن رس��ید هرگز دیگر از آن دس��ت برنداش��ت‪ .‬او از جانب هواداران‬ ‫بی‌چون و چرای خود همچون امام دوازدهم تلقی می‌شد‪ ،‬امام غایب که سرانجام‬ ‫دوب��اره ظه��ور خواهد کرد ت��ا جهان را بدون لغزش و خطا به س��وی رس��تگاری‬ ‫هدایت کند‪/e5 x f4/ .‬‬ ‫ــ تو نمی‌توانی منکر شوی که در اینجا هم شباهتی میان گاندی و خمینی وجود‬ ‫دارد‪ ،‬بس��یاری گاندی را‪ ،‬علی‌رغم میل خود او‪ ،‬ویش��نوی دوباره ظهور کرده تلقی‬ ‫می‌کردن��د‪ .‬ول��ی موافقم که از تش��بیه خمینی به عن��وان امام دوازدهم اس��تفاده‌ی‬ ‫ً‬ ‫کامال مشهود‪،‬‬ ‫سیاس��ی ش��د‪ ،‬اگر چه که خود خمینی هیچوقت آش��کارا‪ ،‬به دالیل‬ ‫چنین ادعایی نداشت‪...‬‬ ‫ــ گفته‌های قبلی تو در مورد نحوه‌ی به قدرت رسیدن شاه و پدرش و آن که‬ ‫چگونه هر دو باکمک خارجی قدرت را در دست نگاه داشتند درست است‪ .‬هم پدر‬ ‫و هم پسر طبق مدل خود سعی در مدرنسازی کشور کردند‪ ،‬انقالب از باال مثل کمال‬ ‫آتاترک‪ ،‬و هر دو با شدت با نفوذ مالها‪ ،‬عشایر و لیبرال‌ها به مبارزه برخاستند‪.‬‬ ‫ــ ولی ش��اه نیمچه‌ی باباش هم نش��د‪ .‬شاه در دوران بچگی‌اش عشق و محبت‬ ‫ندیده بود‪ .‬درباره‌ی آنکه پدر ش��اه‪ ،‬گروهبانی که به تاج و تخت رس��ید‪ ،‬چگونه او‬ ‫را در دوران بچگی‌اش مورد آزار و اذیت قرار می‌داده اس��ت روایت‌های مختلفی‬ ‫تعریف می‌ش��ود‪ .‬ش��اه بعداً‪ ،‬در طی بقیه‌ی دوران زندگی خود‪ ،‬مجبور بود با این‬ ‫صدمه‌ی روحی به سر کند‪/Ff1 - c4/ .‬‬ ‫ــ اگر تو فکر می‌کنی خمینی را می‌ش��ود با گاندی مقایس��ه کرد من هم می‌گویم‬ ‫که رضا پهلوی یادآور گوستاو واسا‪ 21‬است‪ .‬بعالوه باید قبول کنی که هم شاه و هم‬ ‫‪ - 21‬گوستاو واسا (‪ ۱۵۶۰‬ـ ‪ )۱۴۹۲‬از سال ‪ ،۱۵۳۲‬پس از آنکه سوئد اتحاد خود با دانمارک و‬ ‫نروژ مبنی بر داشتن يک شاه مشترک را پايان داد‪ ،‬بر تخت سلطنت سوئد نشست‪ .‬گوستاو واسا که‬ ‫از اين رو پدرسوئد خوانده می‌شود‪ ،‬نظام سلطنت انتخابی را به سلطنت موروثی تغيیر داد‪.‬‬

‫‪۷۶‬‬

‫خمینی عوامفریبان قهاری بودند‪.‬‬ ‫ــ مس��ئله پیچیده‌تر از این اس��ت‪ .‬مقایسه‌ی بالعوض این دو مرد با هم مشکل‬ ‫اس��ت‪ :‬یک ش��اه که قدرت را در دست دارد ولی بدون اصل و نسب است ــ نسل‬ ‫دوم ی��ک ت��ازه به دوران رس��یده ــ و یک روحان��ی که از یک خان��واده‌ی ثروتمند‬ ‫زمین‌دار می‌آید و نس��ب‌اش به امام موس��ی کاظم هفتمین امام شیعیان می‌رسد‪ .‬او‬ ‫یک ایده‌آلیس��ت مذهبی است و هدف‌اش برقراری بی‌چند و چون حکومت خدا‬ ‫بر روی زمین اس��ت و خود را فرس��تاده‌ی خدا و مجری عدل الهی می‌داند‪ .‬آدم در‬ ‫مورد خمینی و مقاصد او می‌تواند هر چه دلش می‌خواهد فکر کند اما او هنگامی‬ ‫که برقراری جمهوری اس�لامی را اعالم کرد از حمایت گس��ترده‌ی مردم برخوردار‬ ‫بود‪ .‬برای همین می‌توان گفت که او مردی بود برخاسته از مردم‪.‬‬ ‫ــ اینقدر س��یاه س��فید فکر نکن‪ .‬فراموش نکن که شاه در سال ‪ ۴۲‬به زنان حق‬ ‫رای داد‪ ،‬امری که خمینی مخالف آن بود‪ .‬اصالح قوانین خانواده که در دوران شاه‬ ‫تصویب شده بود پس از سال ‪ ۵۷‬لغو شد‪ ،‬که در نتیجه شرایط طالق برای زن‌ها‬ ‫دشوارتر و ازدواج هم‌زمان با چند زن برای مردان آسان‌تر شد‪ ،‬سن قانونی ازدواج‬ ‫پائین آورده ش��د و جلوگی��ری از بارداری همچون کلک غربی‌ه��ا برای پائین نگاه‬ ‫داشتن تعداد مسلمانان به شمار آمد‪/+ Dd8 - h4/ .‬‬ ‫ــ البته طبق نظر خود آنها حکومت ایش��ان دیکتاتوری منور بود‪ .‬هم ش��اه و هم‬ ‫روحانی هر دو تصمیم‌های مهم را خود شخص ًا اتخاذ می‌کردند‪.‬‬ ‫ــ تفاوت بسیار مهم این بود که خمینی دچار فساد اقتصادی نبود‪ ،‬که او را‬ ‫در صف نخست رهبران انقالبی قرن بیستم قرار می‌دهد‪ .‬حاال اگر خیلی از‬ ‫همقطاران او بعدا ً نشان دادند که از اعوان و انصار شاه در غارتگری دست کم‬ ‫ندارند‪ ،‬آن مسئله‌ی دیگری است‪.‬‬ ‫ــ خمینی از شاه خیلی پرجرٔات‌تر بود‪/Re1 - f1/ .‬‬ ‫ــ ش��اه پنج بار مورد س��وء‌قصد قرار گرفت و به همین خاطر فردی ترسو شده‬ ‫بود‪ .‬فرق دیگر آن اس��ت که خمینی مدت زیادی الهام‌بخش بس��یاری از گروه‌های‬ ‫خارج��ی مث��ل جهاد اس�لامی و حزب‌الله بود‪ .‬ولی تا آنجایی ک��ه من می‌دانم فکر‬ ‫کپی کردن از شاه به سر هیچ کس نزده بود یا چنین امری احتماال فقط می‌تواند از‬ ‫جانب روزنامه‌ها و مجله‌های خاله زنکی مطرح شده باشد‪.‬‬ ‫ــ سایر کشورهای اسالمی علی‌رغم همه‌ی اسحله‌های پیشرفته که شاه در اختیار‬ ‫داش��ت از او کمتر می‌ترسیدند‪ .‬هیچ رژیمی در کش��ورهای اسالمی شاه را جدی‬ ‫نمی‌گرفت‪ .‬او به درس��تی بازیچه‌ی دست نشانده‌ای تلقی می‌شد که سرنخ‌اش در‬ ‫دس��ت آمریکا بود‪ .‬با آنکه شاه می‌خواست همچون شاه شاهان‪ ،‬وارث داریوش و‬ ‫خشایار باشد‪ ،‬همسایگان ایران خود را مورد تهدید جدی‌ای نمی‌دیدند‪ .‬اهداف او‬ ‫در احیای امپراتوری ایران دور از هر تصور ممکن بود‪ .‬ولی وقتی خمینی صدایش‬ ‫‪77‬‬

‫را بلند می‌کرد وضعیت فرق داش��ت‪ .‬او از تمام مس��لمانان دعوت کرد تا بر علیه‬ ‫حاکمان ظالم به پا خیزند‪ .‬این فقط عراق با جمعیت ش��یعه‌اش نبود که احس��اس‬ ‫خطر کرد‪ .‬آیت‌الله پیام خود را به تمام امت اس�لامی خطاب می‌کرد‪ .‬و بس��یاری‬ ‫او را همچ��ون رهب��ر آن انقالب��ی تلقی می‌کردند که مدت‌ه��ا در انتظارش بودند‪.‬‬ ‫او به خیل بس��یاری از مس��تضعفین امید و غرور را باز گرداند‪ .‬درباریان پادشاهی‬ ‫س��عودی از فکر آنکه انقالب آیت‌الله احتماال ً به کش��ور آنها هم صادر شود شلوار‬ ‫خود را خراب کردند‪ .‬درگیری‌های خیابانی مکه در س��ال ‪ ۵۷‬به همه نشان داد که‬ ‫شاهزاده‌های سعودی جایگاه محکمی ندارند‪.‬‬ ‫ــ انقالب ایران یک استثنا بوده و هست‪ .‬تنها دولت مذهبی دنیا‪ .‬ولی از ایران‬ ‫به عنوان یک کش��ور باید طور دیگری س��خن بگوییم‪ ،‬بای��د درباره‌ی این صحبت‬ ‫کنیم که چگونه تخت طاوس در سال ‪ ۴۲‬نود و پنج درصد آرای مثبت به حکومت‬ ‫س��لطنتی و مدرن‌س��ازی را جلب کرد و چگونه دش��من قس��م خورده‌ی قدیمی او‬ ‫«اشاره‌ی خدا» در سال ‪ ،۵۷‬برای برپایی جمهوری اسالمی و از میان بردن مظاهر‬ ‫غربی‪ ،‬دقیق ًا همان اندازه رای آورد‪.‬‬ ‫ــ ولی ما باید نخس��ت به اختالفات میان دولت و مسجد توجه بیشتری بکنیم‪.‬‬ ‫ای��ن امری اتفاق��ی نبود که آیت‌الله‌ها در مخالفت به ش��اه در نهای��ت با بازاری‌ها‬ ‫همدست ش��دند‪ .‬خمینی نماینده‌ی جهان‌بینی مذهبی طبقه‌ی متوسط ایرانی‌ها و‪،‬‬ ‫بر خالف ش��اه‪ ،‬مدافع تفکرات س��نتی بود‪ .‬تالش در مدرن‌س��ازی جامعه ایران از‬ ‫جان��ب ش��اه‪ ،‬به خمینی این امکان را داد تا او پیوند خ��ود را با بازاری‌ها محکم‌تر‬ ‫س��ازد‪ .‬تجار بازار نگران بودند که رشد طبقه‌ی بورژوازی تجاری و صنعتی جدید‬ ‫در پی‌آم��د برنامه‌های ش��اه‪ ،‬جایگاه ایش��ان را در صحنه‌ی اقتص��اد تضعیف کند‪.‬‬ ‫اینجا مهم اس��ت که خاطر نش��ان سازیم که خمینی هرگز با فکر اعمال محدودیت‬ ‫در مالکیت خصوصی از جانب دولت بازی نکرد‪ .‬خمینی‪ ،‬هم به خاطر ارزش‌های‬ ‫عمیق س��نتی و ه��م به دالیل مذهبی‪ ،‬تبدی��ل به رهبر بازاری‌ها ش��د‪ .‬همین گروه‬ ‫بودن��د که از خمین��ی در طول مدت اقامت‌اش در تبعی��د بزرگ‌ترین حمایت‌های‬ ‫اقتصادی را کردند‪/Fc4 x b5/ .‬‬ ‫ــ شکاف میان دولت و مسجد‪ ،‬حداقل قبل از خمینی‪ ،‬یکی از مسائل ساختاری‬ ‫و ذاتی شیعه است‪.‬‬ ‫‪22‬‬ ‫ــ از آنجایی که مالیات مذهبی (خمس و ذکات) بدون آنکه اول از خزانه‌ی‬ ‫دولت بگذرد مستقیما به مالها پرداخته می‌شود‪.‬‬ ‫ــ یعنی مثل کشورهای سنی مذهب‪.‬‬ ‫ــ در این مورد روحانیون ایران به هیچ‌وجه با همکاران پروتستان خود در‬ ‫‪ - 22‬توضيح مترجم‪.‬‬

‫‪78‬‬

‫کلیساهای کشورهای اسکاندیناوی شباهتی ندارند‪.‬‬ ‫ــ آنچه مالها از طریق ذکات دریافت می‌کنند‪ ،‬که بیشتر آن از بازار می‌آید‪،‬‬ ‫بیشتر از مبلغی است که دولت از مالیات بر درآمد نصیبش می‌شود‪.‬‬ ‫ــ فراموش نکنیم که مالها امروزه دولت را در دست دارند‪ ،‬و از طریق بنیادهای‬ ‫مذهب��ی خ��ود منابع مال��ی دولت قبلی را مص��ادره کرده‌اند و هی��چ غیر خودی بر‬ ‫نحوه‌ی اداره‌ی این منابع که مشمول مالیات نمی‌شوند‪ ،‬نظارت ندارد‪ .‬بنیاد پهلوی‬ ‫شماره ‪.۲‬‬ ‫ــ موج اعتراضات‪ ،‬که از قم در اوایل دهه‌ی ‪ ۴۰‬به رهبری خمینی‪ ،‬پس از‬ ‫آنکه او در سطح کشور شناخته شده بود‪ ،‬شروع شد‪ ،‬ناشی از مسائل اقتصادی‬ ‫نبود‪ ،‬بلکه کنترل شاه بر مسائل سیاسی‪ ،‬مصادره‌ی اموال مساجد‪ ،‬کوتاه کردن‬ ‫دست روحانیون از عرصه‌ی قضایی و آموزش و پرورش و تعداد هر چه بیشتر‬ ‫امتیازات مستشاران آمریکایی درخاک ایران را مورد انتقاد و حمله‌ی خود قرار‬ ‫می‌داد‪/Cg8 - f6/ .‬‬ ‫ــ علیرغم تبلیغات رس��می مذهب‌زدایی‪ ،‬بیداری مذهبی در دهه‌ی چهل امری‬ ‫گسترده بود‪.‬‬ ‫ــ مذهب همچون قطب مخالف یک رژیم که ظرفیت قبول دگراندیشان را‬ ‫ندارد‪ ،‬تقریب ًا مثل لهستان در دوران جنبش همبستگی‪.‬‬ ‫ــ شاید قضیه به همین سادگی باشد که وقتی آدم‌ها از یک رژیم متنفر می‌شوند‬ ‫ب��ه کلیس��ا می‌روند ولی ش��اه ای��ن موضوع را نفهمید‪ .‬ش��اه در ده��ه‌ی پنجاه همه‬ ‫اشتباه‌های یک حاکم خودکامه را مرتکب شد‪.‬‬ ‫ـ��ـ دلی��ل انقالب را منطق ًا می‌توان در س��لب حقوق پایه‌ای مردم در مش��ارکت‬ ‫سیاس��ی جست‪ .‬رو به وخامت گذاشتن وضعیت اقتصادی نیز شرایط را دشوارتر‬ ‫ساخت‪ ،‬اگر چه که وضعیت اقتصادی بعد از انقالب بدتر هم شده است و درآمد‬ ‫س��رانه‪ ،‬اگر سرانگش��تی حساب کنیم‪ ،‬امروزه هرگز به پای آنچه که در سال ‪۱۳۵۷‬‬ ‫بود نمی‌رسد‪ .‬با کالمی دیگر ارقام بی‌کاری در زمان شاه به یک میلیون رسید و ده‬ ‫سال بعد ده برابر شد‪ .‬داشتم چی می‌گفتم؟ نوبت من بود یا تو؟‬ ‫مس��ابقه‌ی فوتبال به نیمه‌ی خود رس��یده اس��ت‪ .‬کارکنان جوان هتل بلند می‌شوند‬ ‫و به س��ر کار خ��ود برمی‌گردند‪ .‬ما تنها مهمانانی هس��تیم که هن��وز در جای خود‬ ‫نشسته‌ایم‪ .‬استفان در صندلی راحتی خود بیشتر فرو می‌رود و می‌پرسد‪:‬‬ ‫ــ یک آبجو بزنیم؟‬ ‫ــ چرا نه؟ ‪/Sg1 - f3/‬‬ ‫محمد متوجه اش��اره‌ی من می‌ش��ود و به سوی ما می‌آید‪ .‬دو تا باواریا سفارش‬ ‫می‌ده��م (باواریا یک نوع مالس س��یب بلژیکی اس��ت و روی قوط��ی آن به دقت‬ ‫‪79‬‬

‫اش��اره شده اس��ت که درصد الکل آن صفر می‌باش��د)‪ .‬محمد چند ثانیه بعد با دو‬ ‫قوطی و نی می‌آید‪.‬‬ ‫وقتی او سینی را روی میز می‌گذارد استفان از او می‌پرسد‪:‬‬ ‫ــ تا حاال آبجو الکل‌دار مزه کرده‌ای؟‬ ‫او ب��ا قیافه‌ای جدی به ما نگاه می‌کند‪ ،‬دس��ت‌اش را روی ش��کمش می‌گذارد‪،‬‬ ‫صورت‌اش را در هم می‌کشد و بعد می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ یک بار و دل درد شدیدی گرفتم‪.‬‬ ‫ــ همان‌طوری که گفتم انقالب یک موضوع است و جنگ علیه عراق یک‬ ‫موضوع دیگر‪ .‬دخالت و اشتباه‌های آمریکا موضوع شماره سه و ویژگی‌های‬ ‫مذهب شیعه هم شماره چهار‪.‬‬ ‫ــ مصدق‪ ،‬شماره پنج‪ .‬تغییر شخصیت شاه‪ ،‬خودبزرگ‌بینی و بحران نفت هم‬ ‫شماره شش‪.‬‬ ‫ــ توانایی‌های ادبی خمینی در خدمت تبلیغات موضوع شماره هفت‪.‬‬ ‫ــ قانون اساسی فعلی که توسط خمینی تدوین شده و پی‌آمدهای آن برای‬ ‫تغییرات احتمالی‪ ،‬شماره هشت‪.‬‬ ‫ــ خمینی همچون نتیجه و واکنش به سرمایه‌داری‪ ،‬امپریالیسم و مذهب‌زدایی‪،‬‬ ‫شماره نه‪.‬‬ ‫ــ خیلی خوب‪ .‬من با مصدق شروع می‌کنم‪ .‬راه او را می‌توان به نوعی راهی‬ ‫موازی با خمینی فرض کرد‪ .‬وقایع دوران او هم می‌توانست منجر به سرنگونی شاه‬ ‫بشود‪ .‬دکتر در پست نخست وزیری در سال ‪ ۱۳۳۰‬به خاطر ملی کردن صنعت‬ ‫نفت خیلی محبوب بود‪/Dh4 - h6/ .‬‬ ‫ــ در تابس��تان ‪ ۳۲‬هنگامی که اوضاع بحرانی بود‪ ،‬ش��اه با ثریا‪ ،‬همسر شماره‌ی‬ ‫دو خ��ود‪ ،‬ب��ه رم فرار کرد و در آنجا تا خرخره خود را مش��غول خرید کرد‪ ،‬و این‬ ‫در حالیکه طرفدارانش و افراطیون مذهبی در ایران بر علیه مصدق دسیس��ه چینی‬ ‫می‌کردند‪ .‬جواب دنیای غرب هم محاصره‌ی اقتصادی و بایکوت بود‪.‬‬ ‫ــ مصدق از آیزنهاور تقاضای کمک کرد‪ ،‬کاری که بیهوده بود‪ .‬رئیس‌جمهور‬ ‫آمریکا از شاهی حمایت می‌کرد که در کشور خود از محبوبیتی برخوردار نبود‪.‬‬ ‫عجیب است که آمریکا با توجه به تاریخ خود‪ ،‬متوجه نشد که این نبرد‪ ،‬نبرد‬ ‫میان حکومت خودکامه و حکومت مردم بود‪ .‬آدم از خود می‌پرسد که وزارت‬ ‫خارجه‌ی آمریکا واقع ًا مشغول چه کاری بود‪ :‬این سوالی است که آدم حتم ًا باید‬ ‫از خود بکند‪.‬‬ ‫ــ با کمک س��یا مصدق برکنار می‌ش��ود و شاه با وسایل لوکسی که خریده است‬ ‫برمی‌گ��ردد و دیکتات��وری را برقرار می‌س��ازد‪ .‬در خیابان‌ها هرج و مرج اس��ت و‬ ‫مجس��مه‌های ش��اه پایین کش��یده ش��ده‌اند‪ .‬ارتش دوباره نظم را برقرار می سازد و‬ ‫‪80‬‬

‫به مصدق قفل و زنجیر زده می ش��ود تا بپوس��د و از بین برود‪ .‬او پس از ده س��ال‬ ‫بازداشت در خانه‌ی خود در سال ‪ ۱۳۴۵‬درگذشت‪.‬‬ ‫ــ پنج هزار نفر در شلوغی‌ها کشته شدند‪ .‬بردن نام مصدق ممنوع شد‪.‬‬ ‫برکنارشدن مصدق‪ ،‬گر چه او خود بدون شک ضد کمونیست بود‪ ،‬در آمریکای‬ ‫دوران مک کارتی مطمئن‌ترین راه به شمار می‌آمد‪ .‬آیک‪ 23‬که تازه انتخاب شده‬ ‫بود به طرز غیر معقوالنه‌ای معتقد بود که مصدق راه را برای نفوذ کمونیست‌ها‬ ‫باز می‌کرد‪ .‬سیا با کمک نیروهای داخلی که متشکل از گروه‌های متفاوت بودند‬ ‫امکان ایجاد یک حکومت دموکراتیک را از میان برد‪.‬‬ ‫ـ��ـ از جنگ جهان��ی دوم تا اوایل ده��ه‌ی چهل مهم‌ترین گروه‌های سیاس��ی در‬ ‫ایران حزب توده طرفدار مس��کو و جبهه‌ی ملی بودند‪ .‬ولی پس از حوادث ‪۱۳۴۲‬‬ ‫هیچ‌کدام از این سازمان‌های سیاسی نتوانستند توجه جوانان را به خود جلب کنند‪.‬‬ ‫فاصله‌ی میان ش��اه و مردم بیش��تر از گذش��ته بود‪ .‬و در این جاس��ت که خمینی به‬ ‫عنوان نیروی متحدکننده‌ی مبارزه علیه دیکتاتوری پا به میدان می‌گذارد‪.‬‬ ‫ــ در نهایت انتخاب مردم میان ساواک و مالها بود و همین شد که شد‪.‬‬ ‫ــ س��رگرمی محبوب ش��اه‪ ،‬درس��ت مثل پدرش‪ ،‬به جز بر پا کردن مجسمه‌های‬ ‫خود‪ ،‬این بود که به اتاق دوران کودکی خود برود و کاتولوگ جنگ ابزارها را ورق‬ ‫بزن��د‪ ،‬جن��گ ابزارهایی که از آنها برای قتل عام اقلیت‌ه��ای ملی و تظاهرکنندگان‬ ‫استفاده می‌شد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫ــ مسخره کردن شاه کار سختی نیست‪ .‬ظاهرا او هرگز درک نکرده بود که خود‬ ‫را در چ��ه موقعیت��ی قرار داده و یا چ��ه نیروهایی بر علیه‌اش دس��ت به کار بودند‪.‬‬ ‫ی��ک نمونه‌اش کوری کامل او در مقابل بازار ب��ود‪ .‬این مرکز اقتصادی‪ ،‬که قدمت‬ ‫زیادی دارد‪ ،‬از آنرو به وجود آمد که نخس��تین ش��یعیان ــ البته این یک کلی‌گویی‬ ‫اس��ت ــ در شهرها سکنی داش��تند و برای نمازگزاردن نیازمند وضو گرفتن بودند‪،‬‬ ‫یعنی احتیاج به حمام داش��تند و بعد هم آب آش��امیدنی می‌خواس��تند و غذا‪ ،‬یعنی‬ ‫چایخان��ه‪ ،‬مغازه و رس��توران به وج��ود آمد‪ ،‬و از آنجایی که خ��ود صنعتگر بودند‬ ‫حجره‌هایی برای فروش کاالهای‌اشان داشتند و قشر بازاری همیشه از سه دسته‌ی‬ ‫تجار‪ ،‬مجرب‌ترین صنعتگران و بانفوذترین مالها تشکیل شده است‪ .‬پیمان میان‬ ‫این سه دسته همیشه بسیار محکم بوده است و هنوز نیز چنین می‌باشد‪ .‬شاه هرگز‬ ‫این موضوع را درک نکرد و یا ش��اید ب��ا خودبزرگ‌بینی خود تصور می‌کرد بتواند‬ ‫شرایط را تغییر دهد‪.‬‬ ‫ــ اگرچه قدرت و نفوذ بازار به دلیل رش��د و توس��عه‌ی فروش��گاه‌های بزرگ و‬ ‫مراکز مدرن مالی‪ ،‬دردهه‌ی پنجاه کاهش یافت‪ ،‬اما با این حال یک‌س��وم واردات‬ ‫‪ - 23‬نام کوچک آيزنهانور‬

‫‪81‬‬

‫و دو سوم خرده فروشی همچنان در دست بازار بود‪.‬‬ ‫ــ طبقه‌ی ب��ورژوازی سنتی طرفدار صنعتی شدن کشور نبود‪ .‬سرمایه‌داری‬ ‫خصوصی از خرید و فروش در بازار مایه می‌گرفت‪ .‬تجار ترجیح ًا به خرید و‬ ‫فروش زمین مبادرت می‌کردند تا سرمایه‌گذاری در بخش صنعتی‪ .‬و در این میان‬ ‫کارکنان دولت از فساد اداری ثروت می‌اندوختند‪/Cf6 - h5/ .‬‬ ‫ــ ش��اید بت��وان ادعا کرد مقاوم��ت محافظه‌کارانه‌ی بازار بر علیه مدرن‌س��ازی‬ ‫جامعه مهم‌ترین ستون انقالب بود‪.‬‬ ‫ــ بدون تردید‪ .‬ولی مجموع اش��تباه‌های ش��اه در طی س��ال‌ها‪ ،‬تنفر و مقاومت‬ ‫یک‌پارچ��ه‌ی و ش��دیدی را ب��ر ضد رژی��م برانگیخته ب��ود‪ .‬به طور مث��ال حمله‌ی‬ ‫روزنامه‌های رژیم به خمینی در زمس��تان ‪ ،۱۳۵۶‬که در طی آن از خمینی به عنوان‬ ‫انس��انی با مش��کالت روانی نام برده ش��ده بود که دس��ت به انتقاد از رژیمی چنان‬ ‫اصیل و ش��ریف زده بود‪ .‬مردم در اعتراض به این اظهارات در یکی از میدان‌های‬ ‫قم جمع شدند و به قتل رسیدند‪ ،‬و در نهایت این امر به نفع انقالب تمام شد چون‬ ‫تظاهرکنندگانی که کش��ته شدند شهدای سیاسی به شمار آمدند و برای بزرگداشت‬ ‫ایش��ان هر چهل روز یکبار مردم دس��ت به تظاهرات بزرگ سیاس��ی تازه‌ای علیه‬ ‫رژیم زدند‪.‬‬ ‫ــ لیبرال‌ها نخس��تین گروهی از منتقدان ش��اه بودند که با توجه به تعداد معدود‬ ‫و نفوذ ناچیزشان به حاشیه رانده شدند‪ .‬درباره‌ی روشنفکران‪ ،‬با توجه به ناامیدی‬ ‫ً‬ ‫اصال نمی‌خواهد صحبت کند‪ .‬اگر‬ ‫ایدئولوژیکی و یا س��اده‌بینی سیاسی‌اش��ان‪ ،‬آدم‬ ‫سیاس��ت‌های فرهنگی رژیم ش��اه را پوپولیس��ت قلمداد کنیم می‌بینیم که وضعیت‬ ‫بعدا ً بدتر ش��د‪ .‬امکانات روشن‌فکران در بیان عقاید خود هم‌چنان محدود است‪.‬‬ ‫تنها کاری که از دس��ت آنها برمی‌آید این اس��ت که در خفا متکبرانه از بی‌فرهنگی‬ ‫تازه پولدارشدگان و سواد جزمی مالها سخن برانند‪.‬‬ ‫ــ علی‌رغم سیس��تم رس��می دو حزبی که میان س��ال‌های ‪ ۳۵‬و ‪ ۵۰‬برقرار بود‪،‬‬ ‫این دوره از تاریخ معاصر ایران را هم‌چنان اختناق سیاسی رقم می‌زند‪ .‬نمایندگان‬ ‫مجلس بایس��تی نخست توسط ساواک مورد قبول قرار می‌گرفتند و نخست وزیر‬ ‫از طرف شاه به پست خود منصوب می‌شد‪.‬‬ ‫ــ پاداش وفاداری به سیستم سهم بردن از خوان فساد بود‪ ،‬که محبوبیت صاحبان‬ ‫ق��درت را افزون نمی‌کرد‪ .‬تنها هدف ارتش و س��ازمان امنی��ت دفاع کورکورانه از‬ ‫رژیم بود‪.‬‬ ‫ــ مخالفین را به ساواک می‌فرستادند تا شکنجه شوند‪ .‬بدبینی نسبت به ساواک‬ ‫و حوزه‌ی ماموریت آن ــ و در دنباله‌ی آن سیا‪ ،‬اف بی آی و موساد ــ تا حد جنون‬ ‫زیاد بود‪ ،‬طوری که هر کس انتقادی از رژیم به زبان می‌آورد مش��کوک به ساواکی‬ ‫بودن می‌ش��د‪ .‬طبق گزارش‌های س��ازمان عفو بین الملل هیچ کش��وری در دنیا به‬ ‫‪82‬‬

‫اندازه‌ی ایران ناقض حقوق بش��ر نبود‪ .‬هرکس��ی را می‌توانس��تند بازداش��ت کنند‪،‬‬ ‫بدون قرار زمانی مش��خص و یا کمک حقوقی‪ .‬محاکمات سیاس��ی به دادگاه‌های‬ ‫نظامی و پش��ت درهای بس��ته کشیده می‌شد‪ ،‬بدون آنکه امکان استفاده از شاهد به‬ ‫وکیل مدافع داده شود‪.‬‬ ‫ــ اگر به مناطق روس��تایی ایران توجه کنیم می‌بینیم که مخالفت با رژیم مرکزی‬ ‫همیش��ه از جانب اقوام غیر فارس زبان بوده اس��ت که در پی اس��تقالل سیاسی ــ‬ ‫فرهنگ��ی و ی��ا خودمختاری بوده‌اند‪ .‬این موضوع خیل��ی مهم‌تر از منازعات صرف ًا‬ ‫اقتص��ادی می‌باش��د‪ .‬روی کارآم��دن رژیم جدی��د در س��ال ‪ ۱۳۵۷‬در روند اتخاذ‬ ‫تصمیم‌های مهمی که در تهران و توسط فارس‌ها گرفته می‌شود‪ ،‬تغییری به وجود‬ ‫نیاورده است‪.‬‬ ‫ــ وقتی ش��اه باالخره پریش��ان و دس��تپاچه کش��ور را ترک کرد‪ ،‬دلیل رسمی آن‬ ‫مرخص��ی و تعطی�لات عنوان ش��د‪ ،‬ولی پای او به هر کش��وری رس��ید در آنجا با‬ ‫تظاهرات بزرگی بر علیه خود مواجه شد‪/Dh6 - g5/ .‬‬ ‫ــ حتی قبل از بازگشت خمینی از تبعید معلوم بود که چه کسی تصمیم گیرنده‌ی‬ ‫اصلی می‌باشد‪ :‬کمیته‌ی مخفی انقالب اسالمی که از کوچک‌ترین اشاره‌ی دست‬ ‫خمینی اطاعت می‌کرد‪/Ch4 - f5/ .‬‬ ‫ــ خمینی سیاستمدار دوراندیش و ماهری بود‪ .‬دادن اجازه به مجاهدین و‬ ‫فدائیان در امر دسترسی به اسلحه و هم‌چنین واگذاشتن حزب توده تا از خواب‬ ‫خود بیدار شود‪ ،‬حرکت زیرکانه‌ای بود‪ .‬انقالب تحت رهبری خمینی هزاران‬ ‫طرفدار جدید پیدا کرد‪ ،‬که سالح در دست‪ ،‬قدرت را از یک قشر طبقه‌ی حاکم‬ ‫به قشر دیگری منتقل ساختند‪.‬‬ ‫ـ��ـ قابل توجه‌تری��ن موضوع اما فروپاش��ی نیروهای نظام��ی در بهمن ‪ ۵۷‬بود‪،‬‬ ‫درست هنگامی که انتظار کودتا می‌رفت‪ .‬به گفته‌ی خمینی مشکل اساسی هفتصد‬ ‫هزار ارتشی بودند و نه ساواک‪.‬‬ ‫ــ افس��رهای دون پایه و سربازان نیروهای مختلف نظامی به انقالب پیوستند‪.‬‬ ‫فرار و ترک ارتش قبل از بازگشت خمینی آغاز شد‪ .‬از فراریان ارتش با گل استقبال‬ ‫به عمل آمد و ماجرای کربال بیش از پیش سرمش��ق آرمانی مردم ش��د‪ .‬تقریب ًا همه‬ ‫با رضایت خاطر حاضر بودند در راه انقالب ش��هید شوند‪ .‬وقتی آیت‌الله از تبعید‬ ‫بازگش��ت س��رکردگان ارتش س��ربازی تحت فرمان خود نداش��تند و مستش��اران‬ ‫آمریکایی به کشور خود پرواز کرده بودند‪ .‬تنها سرهنگ‌ها و افسران مافوق آنها تا‬ ‫به آخر به شاه وفادار ماندند و به همین خاطر پس از پیروزی انقالب یا خودکشی‬ ‫کردند و یا اعدام شدند‪.‬‬ ‫ــ ارتش منزوی شده بود و در میان مردم عادی از هیچ حمایتی برخورددار‬ ‫نبود‪ ،‬عالوه بر آن فاقد تجربه‌ی جنگی بود‪.‬‬ ‫‪83‬‬

‫ــ نباید فراموش کنیم که خمینی هدف خود‪ ،‬مبتنی بر برپایی جمهوری اسالمی‬ ‫را‪ ،‬برای اولین بار در س��ال ‪ ۵۷‬مطرح کرد که ش��اید توضیح دهنده‌ی آن باش��د که‬ ‫چرا او از حمایت گسترده‌ی اقشار مختلف مردم برخودار بود‪.‬‬ ‫ــ آنچه رژیم شاه را به زانو در آورد تظاهرات مردم نبود‪ ،‬علیرغم آنکه تظاهرات‬ ‫در اواخ��ر س��لطنت او ابع��اد میلیون��ی به خود گرفت��ه بود‪ ،‬در واق��ع این اعتصاب‬ ‫کارخانه‌ها و صنعت‌نفت بود که ضربه‌ی نهایی را وارد کرد‪ .‬بسیاری از ایرانی‌ها از‬ ‫آمریکایی‌ها و دخالت آنها در امور داخلی و اقتصادی خسته بودند و البته انقالب‬ ‫بر بستر ملی‌گرایی به جلو حرکت کرد‪.‬‬ ‫ــ نقش یانکی‌ها را باید قبل و بعد از انقالب در نظر گرفت‪ .‬در سال ‪ ۵۷‬پنجاه‬ ‫هزار وابس��ته‌ی نظامی با مصونیت دیپلماتیک در کش��ور مس��تقر بودند‪ .‬از هر سه‬ ‫افسر ارتش یکی آمریکایی بود‪ .‬افسران ایرانی در آمریکا آموزش داده می‌شدند‪.‬‬ ‫ــ سیا با تعقیب کمونیست‌ها و کم اهمیت جلوه دادن تهدید مالها دچار اشتباه‬ ‫بزرگی شد‪/g2 - g4/ .‬‬ ‫ــ در س��ال ‪ ،۱۳۲۰‬هنگامی که پسر رضا پهلوی به طرف تخت شاهی هل داده‬ ‫شد‪ ،‬ایران تبدیل به کشوری شد که آمریکا در آن پول‌های هنگفتی ریخت تا سدی‬ ‫در مقابل شوروی و سرخ‌های داخلی باشد‪.‬‬ ‫ــ به شاه اعتبار خرید اسلحه داده شد‪ .‬تنها پس از بحران نفت بود که شاه مجبور‬ ‫ش��د و یا توانایی آن را پیدا کرد تا صورت‌حس��اب‌ها را پرداخت و تفنگ‌هایش را‬ ‫روی‌هم تلنبار کند‪ .‬بودجه‌ی نظامی کشور در طی هفت سال ده برابر شد‪.‬‬ ‫ــ تجهیزات نیروی هوایی آنچنان پیشرفته بودند که هیچ ایرانی طرز عمل آنها‬ ‫را نمی‌دانست‪.‬‬ ‫ــ ایران نمونه‌ی بس��یار خوبی از یک کش��ور جهان س��ومی از نوع سرمایه‌داری‬ ‫بود که فعاالنه با آمریکا هم پیمان شد‪ .‬از یکسو چون‪ ،‬همان طور که توضیح داده‬ ‫ش��د‪ ،‬آمریکا پدر ش��اه را مجبور به ترک قدرت کرد و او را بر تخت نش��اند‪ .‬و از‬ ‫سویی دیگر چون کشور دارای موقعیت جغرافیایی مهمی در جنوب شوروی و در‬ ‫نزدیکی منابع نفتی بود‪ .‬و از نقطه نظر شاه سیاست خارجی تنها بر پایه‌ی مصالح‬ ‫داخلی دیکته می‌ش��د‪ :‬همه چیز در خدمت صحه گذاش��تن بر مشروعیت خود او‪.‬‬ ‫و چنین است هنگامی که ناسیونالیسم‪ ،‬سلطنت و قدرت نظامی با یکدیگر در هم‬ ‫می‌آمیزند‪.‬‬ ‫ــ ایران پس از س��قوط مصدق بخش��ی از زنجیر ش��مالی شد‪ ،‬یعنی حلقه‌ای از‬ ‫کش��ورهای مایل به غرب در جنوب ش��وروی‪ :‬ترکیه‪ ،‬ایران و پاکستان‪ .‬رژیم شاه‬ ‫در دوران قبل از نیکس��ون هرگز تا این حد به برادر بزرگ خود نزدیک نش��ده بود‪.‬‬ ‫ریچارد هلمز‪ ،‬رئیس سابق سیا و هم‌شاگردی شاه‪ ،‬سفیر آمریکا در ایران شد‪.‬‬ ‫ــ البته شاه در سیاست‌های نفتی گاهی اوق��ات برای آمریکا شاخ و شانه‬ ‫‪۸۴‬‬

‫می‌کشید‪ .‬اتحاد میان دو کشور اتحادی بر پایه‌ی منافع مشترک بود ولی دو کشور‬ ‫ً‬ ‫کامال متفاوت بودند‪/Rh1 - g1/ .‬‬ ‫از نظر قدرت در دو سطح‬ ‫ــ در دیدار کیس��ینجر و نیکسون از تهران در سال ‪ ۱۳۵۲‬شاه آشکارا نشان داد‬ ‫که می‌خواهد مستقیم ًا با شورای امنیت در آمریکا مذاکره کند و نه با ماموران سیا‬ ‫در تهران که در نتیجه کمک به آن کله پوک برای سیا مشکل‌تر شد‪.‬‬ ‫ــ به ش��اه چک س��فید داده ش��د تا هر چقدر می‌خواهد اسلحه خریداری کند تا‬ ‫خ��ود بتوان��د خالء به وجود آمده پس از انگلیس��ی‌ها را پر کند‪ .‬ایفای نقش پلیس‬ ‫منطق��ه همراه با افزایش قیمت نفت‪ ،‬باال رفتن تورم و فس��اد هر چه بیش��تر مالی‬ ‫خانواده‌ی شاه دست آخر از حد معقول فراتر رفت‪.‬‬ ‫ــ یادمان نرود که وقتی جنگ سرد آغاز شد و یانکی‌ها جای انگلستان را‬ ‫گرفتند‪ ،‬ایران به تنهایی بیشترین نفت خاورمیانه را تولید می‌کرد که در نتیجه‬ ‫باعث شد تا روس‌ها از میدان به بیرون رانده شوند‪/c6 x b5/ .‬‬ ‫ــ و بعد ش��اه دچار پارانویا ش��د و یگان‌های ارتش را از سر ترس پراکنده کرد‪،‬‬ ‫طوری که آنها به هنگام لزوم امکان اجرای عملیات مش��ترک را نداش��تند‪ .‬رهبری‬ ‫هماهنگ نیروهای دفاعی وجود نداشت‪/h2 - h4/ .‬‬ ‫ــ وقتی پهلوی‌ها در س��رازیری ورشکس��تگی افتادند طب��ق گفته‌ی منابع دولتی‬ ‫چهار گزینه وجود داش��ت‪ )۱ :‬لیبرال‌س��ازی سیاس��ت از جانب شاه‪ ،‬که دیگر دیر‬ ‫ش��ده بود‪ )۲ .‬سرکوبی شدید مخالفین با اس��لحه که با توجه به نظم ناقص ارتش‬ ‫پرخط��ر تلقی می‌ش��د ‪ )۳‬رفتن ش��اه به تعطیالت درازمدت و س��پردن کش��ور به‬ ‫شورای حکومتی به رهبری فرح دیبا‪ ،‬تا به سن قانونی رسیدن ولیعهد ‪ )۴‬کودتای‬ ‫نظامی توسط ژنرال مسلمان در نقش رئیس جمهور و فرستادن خانواده‌ی سلطنتی‬ ‫به تبعید‪/Dg5 - g6/ .‬‬ ‫ــ لیبرالیزه کردن کارت س��وخته‌ای بود که عملی از روی ضعف و ناچاری تلقی‬ ‫می‌شد‪ .‬تکیه‌ی کارتر بر حقوق بشر آب به آسیاب اپوزیسیون ریخت‪.‬‬ ‫ــ حاال همه مسئولیت‌ها را از گردن خود باز می‌کردند‪ .‬فروپاشی نظام را‬ ‫تنها استفاده‌ی گسترده از رعب و وحشت به تعلیق انداخت‪ .‬عجیب آن که هنوز‬ ‫بعضی‌ها ایران را‪ ،‬در منطقه‌ی بحرانی خاورمیانه‪ ،‬جزیره‌ی ثبات تصور می‌کردند‪.‬‬ ‫‪/Dg6 - g5/‬‬

‫ــ ناتوانی و جنون پرداختن به جزئیات از طرف دولت مرکزی‪ .‬آریا مهر خود‬ ‫هم نقش قوه‌ی مجریه هم قضائیه و هم مقننه را بازی می‌کرد‪.‬‬ ‫ــ کش��ور در نهای��ت بدون دولت بود‪ .‬ماموران ارش��د دولت هر کدام یک ربع‬ ‫س��اعت با ش��اه به صحبت نشس��تند تا ش��اید بتوانند از مقاصد او باخبر ش��وند و‬ ‫فرامی��ن او را خود ب��ه مرحله‌ی اجرا بگذارند‪ ،‬البته دیری نپایید که آنها کار خود را‬ ‫از دست دادند‪ .‬نمونه‌ی بارز فئودالیسم ملوک‌الطوایفی‪.‬‬ ‫‪۸۵‬‬

‫ــ حاکمان مطلق حافظه‌ی خوبی ندارند‪ .‬به نظر ش��اه کودتای ‪ ۳۲‬باید انقالب‬ ‫م��ردم نامیده می‌ش��د‪ .‬و این امر که او ب��ه همان تعداد که دیگ��ران پیراهن عوض‬ ‫می‌کنند نخس��ت وزیر عوض کرد به خودکامگی‌اش چهره‌ی مردمی‌تری نمی‌دهد‪.‬‬ ‫حق آن آدم بی‌رحم چیزی نبود جز حکومت در یک کشور با مذهب شیعه‪ ،‬مذهبی‬ ‫که نقش اپوزیس��یون داش��تن‌اش ب��ه زمان م��رگ پیامبر و دعوای بر س��ر خالفت‬ ‫برمی‌گردد‪.‬‬ ‫ــ تالش ناامیدانه‌ی شاه در بازی کردن نقش پدر ملت حاال پس از گذشت‬ ‫زمان مضحک به نظر می‌آید‪.‬‬ ‫ــ نکته‌ی اصلی اختالفات میان شاه و مالها درباره‌ی نقش دین بود‪ :‬به نظر شاه‬ ‫دین امری بود مربوط به تعلقات و باورهای ش��خصی در حالی که خمینی دین را‬ ‫مرجع اصلی همه‌ی شئونات زندگی و از جمله نحوه‌ی اداره‌ی دولت‪ ،‬می‌دانست‪.‬‬ ‫‪/Dd1 - f3/‬‬ ‫ــ و شگفت‌انگیزترین نکته درباره‌ی شکوفایی اقتصادی دهه‌ی پنجاه عدم‬ ‫موفقیت شاه در جلب حمایت مردم بود‪ .‬او خود را باالتر از هرچیز و هرکس‬ ‫می‌دید و وزیران و ساواک مجری خواست دیکتاتور منور بودند‪/Sf6 – g8/ .‬‬ ‫ــ اگر برای یک لحظه تمام قربانیان بی‌گناه را فراموش کنیم‪ ،‬نحوه‌ی عمل‬ ‫رژیم همچون یک ملودرام آبکی جلوه می‌کند‪ .‬شاه حتی به خود این جرٔات داد‬ ‫تا حزب رستاخیز را‪ ،‬که «سخاوتمدانه» از دو فراکسیون بله‌گویان تشکیل شده‬ ‫بودند‪ ،‬بنیاد گذارد‪.‬‬ ‫ــ در حقیقت ش��اید باید متعجب باش��یم از آنکه ش��اه مدتی به این طوالنی در‬ ‫رأس قدرت بود‪.‬‬ ‫ً‬ ‫ــ بدون حمایت‌های آمریکا این ماجرا حتما خیلی کوتاه‌تر می‌شد‪/Fc1 x f4/ .‬‬ ‫ــ و برای خیلی از ایرانی‌ها بازگشت خمینی آنچه تصور کرده بودند نشد‪.‬‬ ‫برداشت عمومی آن بود که آیت‌الله برای ادامه‌ی تدریس بالفاصله به حوزه‌ی قم‬ ‫برخواهد گشت‪ ،‬ولی سیاست او را در چنته‌ی خود نگاه داشت‪ .‬و هنگامی که او‬ ‫باالخره پس از مدتی به قم رفت دولت را نیز با خود برد‪ ،‬یا به گفته‌ی دیگر پس‬ ‫از مدتی دیگر کسی به جز خود او وجود نداشت‪/Dg5 - f6/ .‬‬ ‫ــ چند کلمه‌ی دیگر درباره‌ی ش��اه قبل از آنکه او روانه‌ی زباله‌دان تاریخ ش��ود‪.‬‬ ‫اگر آدم می‌خواهد سیاس��تمدار باش��د نباید تا این درجه به خود مغرور باشد‪ ،‬یعنی‬ ‫س��خت و انعط��اف ناپذی��ر بودن تا مدتی ممکن اس��ت ولی بعدا ً انس��ان را در هم‬ ‫می‌شکند‪.‬‬ ‫ــ او هوش و حواس چندانی نداشت و اشتباهات و کمبودهای خود را نمی‌دید‪.‬‬ ‫و اوج حماقت‌های مضحک او در س��ال ‪ ،۵۰‬یعنی زمانی بود که او برای خود‪ ،‬به‬ ‫عنوان جانش��ین کورش‪ ،‬جش��نی برپا کرد‪ .‬پس از آن تاریخ است که شاه از میراث‬ ‫‪۸۶‬‬

‫آریایی‪ ،‬که هرگز از میان نرفته است‪ ،‬سخن می‌راند‪.‬‬ ‫ــ او در سال ‪ ۵۵‬حتی تقویم را تغییر می‌دهد‪ ،‬طبق سال‌شمار جدید مبداء‬ ‫تاریخ بنیاد امپراتوری ایران توسط کورش بزرگ می‌شود‪ .‬و در مقابل چشمان‬ ‫درباریان جوان اروپایی و سوئدی که به تخت جمشید دعوت شده بودند‪ ،‬آن‬ ‫احمق نقش وارث یک حکومت پادشاهی ‪ ۲۵۰۰‬ساله را بازی می‌کند‪ .‬و این در‬ ‫حالی که پدر بزرگ خود او دهقان بیسوادی بیش نبود‪/Cb1 - c3/ .‬‬ ‫ــ به س��یم آخر زدن او تدریجی بود‪ .‬او در س��ال ‪ ۴۵‬مجلس را وادار می‌کند تا‬ ‫ب��ه او لقب آریامهر دهد‪ .‬دو س��ال بعد به عنوان شاهنش��اه تاج‌گذاری می‌کند‪ ،‬در‬ ‫س��ال ‪ ۴۹‬سی س��الگی بر تخت نشستن‌اش را جشن می‌گیرد‪ ،‬در سال پنجاه‪۱۲۰ ‬‬ ‫میلیون دالر را در در طی یک جش��ن س��ه روزه در میان ویرانه‌های تخت جمشید‪،‬‬ ‫همراه با س��ران دولت برخی کش��ورها‪ ،‬صاحبان روزنامه‌ها‪ ،‬فروشندگان اسلحه و‬ ‫بانکداران مش��کوک‪ ،‬مثل صحنه‌ای از یک فیلم جیمز باند‪ ،‬بر باد می‌دهد‪ .‬حدس‬ ‫می‌زنم که خاویار زیادی به مصرف رس��یده باش��د‪ .‬س��ال ‪ ۵۶‬پنجاه سال سلطنت‬ ‫پهلوی جش��ن گرفته می‌ش��ود‪ .‬ش��اه در میان پرده‌های تئاتر زندگی می‌کند‪ .‬مراسم‬ ‫درباری با گذش��ت هر س��ال باش��کوه‌تر می‌ش��ود‪ .‬گفته‌های او در سخنرانی‌هایش‬ ‫مبهم‌تر می‌شود تا او مرموز جلوه کند‪/Lf8 - c5/ .‬‬ ‫ــ ش��خصیت او در حال فروپاش��ی ب��ود‪ ،‬رقابت میان اعضای خانواده بر س��ر‬ ‫غ��ارت و فق��دان عش��ق و محبت نبای��د فراموش ش��ود‪ .‬او به محبوبی��ت دیگران‬ ‫حسادت می‌ورزید‪ ،‬و از آن جهت از مصدق متنفر بود‪.‬‬ ‫ــ پس از جشن‌های تخت جمشید به نظر من او دیگر دیوانه‌ای بیش نیست‪ .‬او‬ ‫به نظریات مردم و مطبوعات وقعی نمی‌گذاش��ت‪ .‬هیچ‌کس جرٔات نمی‌کرد به او‬ ‫دروغ بگوید و یا حقیقت را آشکار کند‪ .‬این خودمحور بزرگ اطرافیان‌اش را تنها‬ ‫برای این می‌خواست که کوچک‌ترین چس‌اش را ستایش کنند‪.‬‬ ‫ــ همه تصمیم‌های حائز اهمیت در سراسر کشور باید توسط او توشیح می‌شد‪.‬‬ ‫تنها یک مرد بار همه‌ی مسئولیت‌ها را به دوش داشت‪ .‬او باور داشت که همه چیز‬ ‫را می‌توانست با نفت بخرد و درآمدهای نفتی‌اش تا ابد افزایش پیدا خواهد کرد‪.‬‬ ‫درباریان چاپلوس نمی‌گذاشتند تا او به افرادی که از واقعیت مطلع بودند‪ ،‬نزدیک‬ ‫شود‪/Cc3 - d5/ .‬‬ ‫ــ و سرانجام او همان شد که الیق‌اش بود‪.‬‬ ‫ــ «با نفت در طی یک نسل آمریکای نوینی را خواهم ساخت»‪ .‬بله حتما‪ً.‬‬ ‫ــ در سخنرانی‌ای در سال ‪ ،۵۲‬که متن آن به او «وحی» شده بود‪ ،‬قول می‌دهد‬ ‫که ایران بزودی پنجمین ابرقدرت جهان و س��ومین ارتش قدرتمند جهان خواهد‬ ‫شد‪ .‬وضعیت سیاسی تحت رهبری او‪ ،‬سیاستی که در راستای آن خل بزرگ فقط‬ ‫ً‬ ‫کامال دچار بیماری اس��ت‪ .‬کیش شخصیت او تنها‬ ‫در پی ش��نیدن س��تایش بود‪،‬‬ ‫‪87‬‬

‫در کره ش��مالی و رومانی دس��ت باال داش��ت‪ .‬فرار مغزها آغاز می‌ش��ود‪ .‬هیستری‬ ‫مدرن‌س��ازی نمونه‌ی کالس��یک دیکتاتوری اس��ت که با درآمدهای یک شبه خیال‬ ‫می‌کن��د می‌تواند از دنیای غرب و آمریکا که با مرور زمان س��اخته ش��ده‌اند‪ ،‬کپی‬ ‫برداری کند‪/Df6 x b2/ .‬‬ ‫ــ مرزی میان جیب ش��اه و خزانه‌ی دولت وجود نداش��ت و تنها خود او بر این‬ ‫امر نظارت داشت‪ .‬حاال کاپیتالیسم چگونه می‌توانست با نظام سلطنتی سازگاری‬ ‫داشته باشد‪ ،‬این موضوعی بود که او درباره‌اش فکر نکرده بود‪/Ff4 - d6/ .‬‬ ‫ــ و اینجاس��ت که خمینی از فرصت اس��تفاده می‌کند و خودش را وارد ماجرا‬ ‫می‌کند‪ .‬تقریب ًا همه‌ی روشنفکران در نوشته‌های خود‪ ،‬و اگرچه با کلماتی نه چندان‬ ‫واضح‪ ،‬از رژیم شاه انتقاد می‌کردند‪ .‬آیت‌الله سخت‌سر بود و نترس و نظرات‌اش‬ ‫را ش��فاهی بیان می‌کرد‪ .‬کاست سخنرانی‌های او از شهر مقدس نجف در عراق‪،‬‬ ‫تبعیدگاه او‪ ،‬در ابعاد وسیعی قاچاقی وارد کشور می‌شد‪/Fc5 x g1/ .‬‬ ‫ــ تشویق‌ها و ترغیب‌های خمینی به زبانی چنان ساده بودند که هر کس‬ ‫می‌توانست آنها را به خاطر بسپرد و همیشه با «مردم شریف بیدار شوید‪ ،‬و السالم‬ ‫علیکم و رحمة الله و برکاته» خاتمه می‌یافت‪.‬‬ ‫کاس��ت‌ها به دست مالهایی می‌رس��یدند که بدین‌ترتیب رهنمود می‌گرفتند تا‬ ‫چگونه مبارزه با ش��اه را پیش ببرند‪ .‬مساجد پر شدند‪ .‬جای دیگری وجود نداشت‬ ‫و مس��اجد تبدیل به اماکنی آزاد ش��دند که حتی س��اواک هم در آنجا شاخ و شانه‬ ‫نمی‌کشید‪.‬‬ ‫ــ خمینی مبارزه‌ی خود را در دهه‌ی چهل آغاز کرد‪ .‬او در یک نوش��ته نحوه‌ی‬ ‫حکومت خانواده‌ی ش��اه را به انتقاد کش��ید و در س��ال ‪ ۱۳۴۲‬برای نخس��تین بار‬ ‫زندانی شد و دو سال بعد از کشور تبعید شد‪« .‬به زودی پوست من را می‌کند‪».‬‬ ‫ــ خمینی زیرکانه از زبان قرآن برای به تصویر کشیدن موضوعات روز استفاده‬ ‫می‌کرد‪ .‬سال ‪ ۴۲‬به ویژه سال پر حادثه‌ای بود‪ ،‬همان سالی که خمینی پس از چند‬ ‫حمله‌ی لفظی به ش��اه‪ ،‬با ش��ورش‌های خیابانی و ناآرامی‌هایی که در پی آمد خود‬ ‫داش��ت‪ ،‬زندان ش��د‪ .‬برنده‌ی کوتاه مدت شاه بود‪ ،‬مالها را در قم به انفعال کشاند‬ ‫و توانست تاج‌گذاری خود را عملی سازد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫کامال‬ ‫ــ ولی در درازمدت ناموفق بود‪ .‬با انتقاد سرسختانه‌ی خمینی و حکومت‬ ‫غیرعقالنی شاه‪ ،‬سیر قضایا چندان پیش بینی ناپذیر نبود‪/Cb8 - a6/ .‬‬ ‫‪/Cf5 x g7/‬‬ ‫‪/Re8 - d8/‬‬ ‫‪/Df3 - f6+/‬‬

‫ــ ولی اگر سرانجام کار بستگی به مهارت یکی از طرفین و یا بی‌عرضگی طرف‬ ‫دیگر داش��ت‪ ،‬آن موضوع دیگری اس��ت‪ .‬خمینی صاحب افکاری مطلق و جزمی‬ ‫‪88‬‬

‫ب��ود‪ .‬او مرد پیری بود که بر پایه‌ی واکنش‌های غریزی و برداش��ت‌های ش��خصی‬ ‫خود از تاریخ ش��یعه حکومت می‌کرد‪ ،‬که در درازمدت پایه‌ی محکمی برای بنای‬ ‫یک دولت نیست‪ .‬او مانند سایر نظریه‌پردازهای بزرگ نسبت به مصالحه شکاک‬ ‫بود و از این نظر انعطاف‌پذیری او بیشتر از تاج شاه نبود‪« .‬لعنت»‪.‬‬ ‫ــ حسابی مبالغه می‌کنی و برای همین مات‌ات می‌کنم‪/Fd6 - e7/ .‬‬ ‫دیروقت اس��ت و مس��ابقه‌ی فوتبال مدتی اس��ت که تمام ش��ده اس��ت‪ .‬اینقدر‬ ‫گرم بحث ش��دیم که مس��ابقه‌ی فوتبال را از دست دادیم‪ ،‬از دربان جوان نتیجه را‬ ‫می‌پرسیم‪.‬‬ ‫ــ دورتموند ‪۱‬ــ هرتا ‪۱‬‬

‫‪89‬‬

‫‪ - ۴‬خراسان‬

‫لحظ��ه‌ای در خل��وت خ��ود هنگامی که چرخ‌ه��ای هواپیما از زمین جدا ش��ده‌اند‪.‬‬ ‫مهمان��دار‪ ،‬در حالیک��ه کمی به عقب متمایل ش��ده‪ ،‬در قس��مت جلوی��ی هواپیما‬ ‫ایس��تاده اس��ت و طبق وظیفه‌ی خود توضیح می‌دهد اگر هواپیما در بیابان سقوط‬ ‫کند چه اقداماتی باید به عمل آید‪ .‬کالن‌ش��هر کوچک و کوچکتر می‌ش��ود‪ .‬پرواز‬ ‫‪ EP 795‬از تهران به مشهد‪ ،‬علی‌رغم بلیط ارزان و راحتی سفر‪ ،‬نیمه خالی است‪.‬‬ ‫روزنامه پخش می‌ش��ود‪ .‬از سر فراغت تهران‌نیوز را می‌خوانم‪ .‬استفان در صندلی‬ ‫نزدیک پنجره‪ ،‬طبق عادت معمول‪ ،‬به خواب رفته است‪ .‬مثل همیشه خبر سفرهای‬ ‫رسمی ظاهرا ً بی‌ش��مار رئیس جمهور‪ .24‬در صحفه‌ی سوم گزارشی درباره‌ی سفر‬ ‫رئیس جمهور به ژاپن‪ .‬او برای عادی‌س��ازی روابط ایران و س��ایر کشورهای دنیا‪،‬‬ ‫ه��ر کاری از دس��تش برمی‌آید انجام می‌ده��د‪ .‬باران بمب‌ها بر خاک افغانس��تان‬ ‫همچنان ادامه دارد‪ ،‬اگرچه نه به ش��دت گذش��ته‪ .‬احتماال ً در همین لحظه هزاران‬ ‫افغانی در حال فرار به سوی مرز ایران هستند ‪...‬‬ ‫زنی که در صندلی ردیف پهلویی نشسته است‪ ،‬با صدایی آرام و کمی خجالتزده‬ ‫می‌پرسد‪:‬‬ ‫ــ می‌بخشید شما انگلیسی صحبت می‌کنید؟‬ ‫ــ البته‪.‬‬ ‫ــ آلمانی هستید؟ به گوش‌ام این‌طوری آمد‪.‬‬ ‫ــ نه سوئدی‪.‬‬ ‫وقتی مهماندار با غذا می‌آید‪ ،‬روزنامه را تا می‌کنم و در جیب صندلی جلو فرو‬ ‫‪ - 24‬در اینجا منظور خاتمی رئیس‌جمهور وقت است‪.‬‬

‫‪91‬‬

‫می‌کنم‪.‬‬ ‫مهماندار می‌پرسد‪ :‬همراه‌اتان غذا می‌خورد؟‬ ‫ــ فکر نمی‌کنم‪.‬‬ ‫کباب‪ ،‬پلو و سبزیجات‪.‬‬ ‫پس از گذاشتن چند لقمه به دهان از زن جوان می‌پرسم‪:‬‬ ‫ــ شما مشهدی هستید؟‬ ‫ــ من اهل تهران هستم ولی چند سالی می‌شود که در مشهد زندگی می‌کنم‪ .‬دو‬ ‫س��ال دیگر تا تمام ش��دن درس‌ام در رشته‌ی پزشکی در دانشگاه مشهد باقی مانده‬ ‫است‪ .‬وقتی تحصیالتم تمام شود به تهران برمی‌گردم‪ .‬در تهران امکانات سرگرمی‬ ‫و تفریح بیش��تر اس��ت و همه‌ی دوس��تان من آنجا زندگی می‌کنند‪ .‬مشهد‪ ،‬با اینکه‬ ‫دومین شهر بزرگ کشور است‪ ،‬شهر کوچکی است‪.‬‬ ‫ــ حدودا ً دو میلیون نفر در مشهد زندگی می‌کنند‪ ،‬درست است؟‬ ‫ــ کمی بیش��تر از دو میلیون‪ .‬بیش��تر از نصف اهالی مشهد‪ ،‬به خاطر دوری‌اش‬ ‫از جبه��ه‪ ،‬در دوران جن��گ با عراق به آنجا نقل مکان کردن��د و بعدا ً آنجا ماندگار‬ ‫شدند‪.‬‬ ‫او بعد از آنکه مهمان‌دار سینی‌های ما رامی‌برد چادرش را درست می‌کند و پس‬ ‫از چند لحظه سکوت می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ این خواست خداست که من شما را مالقات کردم‪ .‬وقتی که پدر و مادرم من‬ ‫را به فرودگاه رس��اندند کمی ناراحت بودم‪ ،‬جدا ش��دن از آنها همیشه کار مشکلی‬ ‫است‪ .‬و بعد شما دو نفر را در سالن انتظار دیدم و امیدوار بودم که شما هم مسافر‬ ‫مش��هد باش��ید‪ .‬اینجا ش��انس صحبت کردن با خارجی‌ها خیلی زیاد نیس��ت‪ .‬اول‬ ‫نمی‌دانستم جرات می‌کنم با شما سر صحبت را باز کنم یا نه‪ ...‬نظر شما درباره‌ی‬ ‫ایران چیست؟‬ ‫درباره‌ی آنچه روی من تأثیر گذاشته است به او توضیح می‌دهم‪ ،‬سعی می‌کنم‬ ‫اس��تدالل‌هایم منطقی باش��ند‪ ،‬می‌خواهم متوجه منظور من بش��ود‪ .‬او چشم از من‬ ‫برنم��ی‌دارد و به دقت به م��ن گوش می‌کند‪ .‬هرازگاهی میان گفته‌های من س��والی‬ ‫درباره‌ی اروپا و آمریکا می‌کند‪ .‬گفتگوی ما در تمام طول سفر در حالی که استفان‬ ‫در خواب اس��ت تا زمانی که دماغه‌ی هواپیما برای فرود آمدن رو به پایین متمایل‬ ‫می‌شود ادامه پیدا می‌کند‪.‬‬ ‫او صحبت من درباره‌ی نقش اسالم در اروپا را قطع می‌کند و می‌پرسد‪:‬‬ ‫ــ درباره‌ی زن‌های ایرانی چه فکر می‌کنید؟‬ ‫ــ منظورت چیست؟‬ ‫ــ به نظرت زن‌های ایرانی زیبا هستند؟‬ ‫ــ بله‪.‬‬ ‫‪92‬‬

‫ــ چه طوری؟‬ ‫ــ اگر راستش را بخواهم بگویم تا حاال زنهای زیادی را در ایران ندیده‌ام‪...‬‬ ‫یعنی زیر چادر‪...‬‬ ‫با خنده می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ خوب باید چادر را برداری و ببینی‪.‬‬ ‫چرخ‌ه��ا ب��ا باند فرود تماس پیدا می‌کنند‪ .‬هنگامی که هواپیما به طرف ترمینال‬ ‫می‌رود از کنار چندین هلیکوپتر نظامی‪ ،‬بازمانده‌ی زمان ش��اه‪ ،‬رد می‌ش��ویم‪ .‬یک‬ ‫هواپیمای هرکولس متعلق به صلیب س��رخ آماده‌ی بلند شدن به مقصد افغانستان‬ ‫برای بمب‌باران غذایی است‪.‬‬ ‫وقتی وسایل‌امان را تحویل می‌گیریم‪ ،‬می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ اس��م من ماناس��ت‪ .‬اگر بخواهید می‌توانیم یک‌روز همدیگر را ببینیم تا شهر‬ ‫را نشان‌اتان بدهم‪.‬‬

‫‪93‬‬

‫گنبد حرم امام رضا در زیر نور آفتاب بعدازظهر می‌درخش��د‪ .‬در دوردس��ت قله‌ی‬ ‫کوه‌ها زیر ابرهای گرد کومولوس پنهان می‌شوند‪ .‬از بام هتل صف بی‌پایان زائرین‬ ‫را می‌بینیم که به س��وی حرم مقدس می‌روند‪ .‬از قبرهای دوازده امام مذهب ش��یعه‬ ‫تنها قبر این امام اس��ت که داخل مرزهای کش��ور قرار دارد‪ .‬میلیون‌ها زائر هر ساله‬ ‫برای دعا کردن و تسلی یافتن به اینجا می‌آیند‪.‬‬ ‫تاریکی ش��ب آرام آرام آسمان مش��هد را فرا می‌گیرد‪ .‬ماشین‌ها چراغ‌هایشان را‬ ‫روشن می‌کنند‪.‬‬ ‫اختالف عقاید ش��دت یافته بود‪ .‬پیامبر‪ ،‬حتی در بس��تر مرگ‪ ،‬دس��تور مش��خصی‬ ‫ن��داده بود‪ .‬ابوبکر‪ ،‬چند ثانیه پس از واپس��ین نفس‌های داماد پیامبرش‪ ،‬قدرت را‬ ‫در دس��ت گرفت‪ .‬ولی خود او نیز س��ال‌خورده بود و دو س��ال بعد دنیای فانی را‬ ‫ترک گفت‪.‬‬ ‫تا آنزمان هیچ‌وقت یک نهضت تازه احیاء ش��ده‌ی دینی چنین گسترش سریعی‬ ‫را ب��ه خ��ود ندیده ب��ود‪ .‬کالم پیامبر و س��ربازان او پس از چند دهه س��رزمین‌های‬ ‫بس��یاری‪ ،‬در فاصله‌های دوردس��ت از شبه جزیره‌ی عربس��تان‪ ،‬را فتح کردند‪ .‬در‬ ‫ایران سلس��له‌ی ساس��انیان منقرض شد‪ .‬دولت روم شرقی‪ ،‬مصر و سواحل شرقی‬ ‫مدیترانه را به ابرقدرت تازه به میدان آمده‌ای‪ ،‬که به نظر شکس��ت ناپذیر می‌نمود‪،‬‬ ‫واگذار کرد‪.‬‬ ‫ولی رهبر به حق این س��رزمین چه کس��ی می‌بایس��تی باش��د؟ چه کس��ی مفسر‬ ‫برجس��ته‌ی ق��رآن و کالم پیامب��ر بود؟ در طی حکومت س��ه خلیف��ه‌ی اول اتحاد و‬ ‫یگانگی برقرار بود ولی بعد از آن اختالف نظرها ش��دت گرفت و در نهایت جنگ‬ ‫‪۹۴‬‬

‫قدرت میان دو گروه رقیب در گرفت‪ .‬در یکسو‪ ،‬امویان بودند‪ ،‬قبیله‌ی پرقدرتی از‬ ‫مکه‪ ،‬که اعضای آن نسبت ًا دیر به اسالم گرویدند‪ ،‬عثمان بن عفان‪ ،‬خلیفه‌ی سوم از‬ ‫این قبیله بود‪ .‬در مقابل این گروه کس��انی بودند که طبق گفته‌ی ایشان‪ ،‬موهبتی که‬ ‫از جانب خدا به محمد تفویض شده بود‪ ،‬می‌بایستی موروثی باشد‪ .‬از این رو مقام‬ ‫خلیفه می‌بایست به علی ابن‌ابی‌طالب‪ ،‬که پدرش عموی محمد و سرپرست او بود‬ ‫برس��د‪ .‬عالوه بر آن علی شوهر فاطمه‪ ،‬دختر محمد‪ ،‬بود‪ .‬در اطراف علی شیعه‌ی‬ ‫علی‪ ،‬حزب علی‪ ،‬گرد آمدند‪ .‬ش��یعیان‪ ،‬هواداران علی‪ ،‬در ابتدا‪ ،‬هنگامی که علی‬ ‫به خالفت انتخاب ش��د‪ ،‬به موفقیتی نسبی دست یافتند‪ .‬ولی علی هرگز نتوانست‬ ‫حمایت کامل همه‌ی اهل دین را به خود جلب کند‪ .‬اموی‌ها مهمترین مخالفین او‬ ‫بودند‪ .‬یکی از آنها به نام معاویه ابن ابی‌س��فیان در بیش��تر از ده سال حاکم سوریه‬ ‫و فلس��طین بود و ارتش مقتدری را زیر فرمان خود داش��ت‪ .‬علی به قتل رس��ید و‬ ‫معاوی��ه خود را خلیفه خواند‪ .‬به دالیل سیاس��ی پایتخت امت اس�لام از مدینه به‬ ‫دمشق انتقال داده شد‪ ،‬که از آنجایی که دمشق مرکزیت بیشتری داشت یک اقدام‬ ‫طبیعی بود‪ .‬اسالم دیگر دینی نبود که تنها به شبه جزیره‌ی عربستان منحصر باشد‪.‬‬ ‫بر اثر این انتقال‪ ،‬فرهنگ اس�لامی ــ عربی تحت تاثیر ش��دید فرهنگ روم شرقی‬ ‫قرار گرفت‪ .‬خلفای اموی در امور کش��ورداری از نحوه‌ی کشورداری رومی‌ها بهره‬ ‫جس��تند‪ .‬بسیاری از مس��یحیان به خدمت قدرتمندان تازه در آمدند‪ .‬فاصله‌ی میان‬ ‫آن دو دنیا زیاد نبود‪ .‬مس��یحیان اجازه یافتند باورهای دینی خود را حفظ کنند‪ ،‬از‬ ‫هر چه گذش��ته عیسی در نظر مس��لمانان آخرین پیامبر قبل از محمد بود‪ .‬اموی‌ها‬ ‫در طی زمانی بیشتر از صد سال در دمشق در صدر این قدرت تازه به میدان آمده‪،‬‬ ‫حکومت کردند‪.‬‬ ‫علی از فاطمه‪ ،‬دختر پیامبر‪ ،‬صاحب دو پس��ر به نام‌های حس��ن و حس��ین بود‪.‬‬ ‫این دو تن امید ش��یعیان برای اجرای عدل الهی بودند‪ .‬آنها معاویه را به هیچ وجه‬ ‫به عنوان خلیفه به رسمیت نشمردند‪.‬‬ ‫وقتی عمر معاویه‪ ،‬پس از بیس��ت س��ال زمامداری‪ ،‬به سر رسید و یزید پسر او‬ ‫جانش��ین وی گشت‪ ،‬حس��ین و یاران‌اش زمان را مناس��ب دیدند‪ .‬خلیفه‌ی جدید‬ ‫برخ�لاف پدرش ویژگی‌های الزم یک حاکم را نداش��ت‪ .‬و از این رو بس��یاری به‬ ‫اتفاق مایل بودند که حس��ین رهبر مس��لمانان ش��ود‪ ،‬بخصوص ک��ه او از اعقاب‬ ‫پیامبر و مرد پارس��ایی بود‪ .‬حس��ین ب��ا یارانی اندک‪ ،‬و با پش��ت‌گرمی وحی‌ای از‬ ‫جانب رسول خدا به سوی کوفه در عراق حرکت کرد تا در آنجا خالفت را بدست‬ ‫گیرد‪ .‬این عمل او‪ ،‬بدون در نظر گرفتن سرانجام آن‪ ،‬خواست خدا بود‪ .‬او به یکی‬ ‫از یاران‌اش که می‌خواست او را از انجام این کار منصرف کند گفت‪ :‬خدمت‌گزار‬ ‫خدا‪ ،‬گرفتن تصمیم‌های عاقالنه برای من امری بیگانه نیس��ت‪ ،‬ولی من نمی‌توانم‬ ‫از عزم خدا س��رپیچی کنم‪ .‬او در ش��هر کربال در جنوب عراق به دیدار سرنوش��ت‬ ‫‪۹۵‬‬

‫خود ش��تافت‪ .‬خلیفه‌ی اموی سپاه کوچکی را برای رویارویی با حسین فرستاد که‬ ‫بی‌رحمانه او و همراهانش را قلع و قمع کردند‪.‬‬ ‫ام��ت اس�لام از آنچه در کربال اتفاق افتاده بود به ش��دت دچار تٔاثر ش��د‪ .‬این‬ ‫نخس��تین باری نبود که مس��لمانان با مس��لمانان می‌جنگیدند ول��ی عمل خلیفه به‬ ‫ش��دت ظالمانه قلمداد شد‪ .‬حسین نه تنها قهرمانی شد که در میدان نبرد به خاک‬ ‫افتاد‪ ،‬بلکه او تجلی انس��انی گش��ت که در راه عشق به خدا و دفاع از ایمان خود به‬ ‫ش��هادت رسید‪ .‬بالفاصله پس از شهادت حس��ین در میان شیعیان این فکر ریشه‬ ‫گرفت که او قربانی‌ای فرس��تاده از جانب خدا بود‪ .‬خلفای اموی در دمش��ق و پس‬ ‫از آنه��ا خلفای عباس��ی در بغداد‪ ،‬همگی حاکمان نابح��ق و نمایندگان کفر بودند‪.‬‬ ‫حس��ین‪ ،‬پس��ر علی‪ ،‬و اعق��اب او‪ ،‬به عنوان ام��ام‪ ،‬یعنی رهبر الهی اس�لام‪ ،‬مورد‬ ‫س��تایش قرار گرفتند‪ .‬آن��ان معصوم و بی‌خطا بودند‪ .‬در نق��ش رهبر روحانی آنها‬ ‫واس��طه‌ی مس��تقیمی میان خدا و انس��ان‌ها‪ ،‬حامالن فر الهی و رهبرانی بودند که‬ ‫امت اس�لام را به راه راس��ت هدایت کردند‪ .‬این تنها امامان بودند که در عدالت‬ ‫بی‌نقص خود می‌توانس��تند بر خواس��ت غایی خدا بر اجرای قانون ــ ش��ریعت ــ‬ ‫نظارت کنند‪.‬‬ ‫در ایران ش��یعه‌ی اثنی عشری مذهب رسمی کشور است‪ .‬تعداد نمایندگان خدا‬ ‫روی زمین دوازده می‌باشد‪ .‬آخرین امام مقدس در سن سه سالگی‪ ،‬تقریب ًا در همان‬ ‫زمان که اهالی ش��مال اروپا ایس��لند را کش��ف کردند‪ ،‬به نحو غیر طبیعی‌ای ناپدید‬ ‫ش��د یا به گفته‌ای دیگر‪ ،‬از انظار غایب ش��د‪ .‬ولی او زندگی زمینی را برای همیشه‬ ‫ت��رک نکرده اس��ت‪ .‬او هنگامی که زمان مناس��ب فرا رس��د‪ ،‬ظه��ور خواهد کرد تا‬ ‫عدالت را برقرار سازد‪ ،‬و حکومت خدا را بر روی زمین بنا گذارد‪.‬‬ ‫ش��یعه مذهبی اس��ت بر پایه‌ی سلس��له‌ی دوازده امام که تعقیب و آزار می‌شوند‬ ‫و به ش��هادت می‌رس��ند‪ .‬و به گفته‌ی خمینی‪ :‬این خون ش��هیدان است که تاریخ را‬ ‫آبیاری کرده است‪.‬‬ ‫یکی پس از دیگری‪ ،‬در حرکتی به ظاهر پایان ناپذیر‪ ،‬از میان بیابان‌های س��وزان و‬ ‫از میان دره‌های تنگ‪ .‬بارها و بارها پای چپ را بلند می‌کند و جلوی پای راس��ت‬ ‫می‌گذارد و برعکس‪ .‬یکنواختی تکرار‪ ،‬س��اعت‌ها پش��ت س��ر هم در رش��ته‌ی به‬ ‫ظاهر ابدی ثانیه‌ها و دقیقه‌ها‪ .‬شاه عباس این کار را به خاطر خود انجام می‌دهد‪،‬‬ ‫برای کش��ور‪ ،‬امام و خداوندگار بزرگ‪ .‬او می‌خواهد به دنیا چیزی را نش��ان دهد‪،‬‬ ‫می‌خواهد وفاداری خود به امام و مذهب شیعه را ثابت کند‪ ،‬می‌خواهد نشان دهد‬ ‫ک��ه دنی��ا کامل اس��ت و او به دنیا آمده اس��ت تا آن را رهبری کند‪ .‬او می‌خواس��ت‬ ‫در ج��وار م��زار امام نم��از بخواند‪ ،‬برای فتوح��ات خود سپاس��گزاری کند و برای‬ ‫لشکرکش��ی‌های آین��ده چاره بجوید‪ .‬او پ��ای پیاده رفت‪ً ،‬‬ ‫قبال نیز ای��ن کار را کرده‬ ‫بود‪ ،‬تا حیثیت سیاس��ی کس��ب کند و کش��وری را که هنگام به تخت نشس��تن‌اش‬ ‫‪۹۶‬‬

‫در آس��تانه‌ی فروپاش��ی بود‪ ،‬متحد سازد‪ .‬حرکت او به س��وی مشهد او را در مرکز‬ ‫توجه قرار داد‪ ،‬گواهی بود برای زیردستان که او رهبر معنوی و جهانی آنها‪ ،‬وارث‬ ‫صفی‌الدی��ن‪ ،‬از اعق��اب امام هفتم‪ ،‬موس��ی کاظم‪ ،‬می‌باش��د‪ .‬امامان مقدس همه‬ ‫جانب صفوی‌ها را داشتند‪.‬‬ ‫او در پی چیز بیش��تری نیز بود‪ .‬مش��هد و مرقد امام رضا باید تبدیل می‌ش��د به‬ ‫مکان��ی ب��رای زیارت‪ ،‬همچون مک��ه و قبور امامان در عراق‪ ،‬ک��ه همگی خارج از‬ ‫خاک کشور‪ ،‬در سرزمین دشمنان‪ ،‬و تحت سلطه‌ی عثمانی‌ها قرار داشتند‪.‬‬ ‫او با قدم‌های سریع به هدف خود رسید‪ ،‬در سال گاو ‪ ،‬در سال‪۱۶۰۱ (۱۰۱۰‬‬ ‫میالدی)‪.‬‬

‫‪97‬‬

‫شن در چشم ــ باد ــ نخستین چیزی که توجه را به خود جلب می‌کند‪.‬‬ ‫غیرممکن اس��ت دس��ت‌امان برس��د به ضریح‪ ،‬در وسط بنای نوس��اخته‪ .‬بازار‬ ‫قدیمی‪ ،‬س��نگین از بتون و دلباز‪ ،‬نمایی به دور فضایی خالی‪ .‬در غروب خورشید‬ ‫مناره‌ه��ا و گنبد جم��ع و جور و درخش��ان‪ ،‬غیرواقعی به نظر می‌آین��د‪ .‬اینجا کمی‬ ‫بیش��تر م��واد مخ��در‪ ،‬پناهن��دگان و نظامی‌ها ولی طب��ق معمول نظ��م و ترتیب و‬ ‫میهمان‌دوستی‪ .‬مشهد در طبق نمایش میان تپه‌ها‪ .‬مثل دیگر شهرهای غیر ساحلی‬ ‫ایران‪ ،‬تقریب ًا نمونه‌ی کوچکی از تهران‪.‬‬ ‫محل اقامت ما آنقدر به مرقد امام نزدیک است‪ ،‬که گنبد طالیی مدام به رخ‌امان‬ ‫کشیده می‌شود‪ .‬و باالخره زمان آن رسیده است که برای بازدید مرکز منطقه برویم‪.‬‬ ‫نام مش��هد معنایی جز محل دفن ش��هید ندارد‪ .‬این مورد که مشهد امروزه دومین‬ ‫ش��هر پرجمعیت ایران است‪ ،‬ربط کمتری به جاذبه‌ی مذهبی آن دارد‪ ،‬دلیل اصلی‬ ‫آن است که در دوران جنگ موشک‌های صدام به اینجا نمی‌رسید‪.‬‬ ‫می‌دانیم که فقط مسلمانان اجازه‌ی ورود به ضریح امام را دارند‪ ،‬ولی ما مجاز‬ ‫هس��تیم از بقیه‌ی مجموعه بازدید کنیم‪ .‬ولی نگهبانان بی‌س��یم و گردگیر به دست‬ ‫بالفاصل��ه م��ا را در نزدیک نرده‌ه��ای آهنی متوق��ف می‌کنند‪ ،‬و وقت��ی می‌گوییم‬ ‫مسلمان نیستیم‪ ،‬پس از گزارش به مافوقان خود‪ ،‬ما را به کناری می‌برند‪ .‬و بعد از‬ ‫مدت کمی تحویل راهنمایی که انگلیسی صریحی صحبت می‌کند‪ ،‬می‌دهند‪ .‬او ما‬ ‫را ب��ه مرکز اطالعات و کتابخان��ه می‌برد و قول می‌دهد تا تمام جزئیات مرقد امام‬ ‫را با ویدئو نشانمان دهد‪.‬‬ ‫فیل��م ویدئویی با صدای بلند «چنین گفت زرتش��ت» ش��روع می‌ش��ود‪ .‬پس از‬ ‫نمای��ش طوالنی طالی گنبد مردی خوش‌زبان دعوت می‌کند تا س��ه موزه‌ای را که‬ ‫‪98‬‬

‫در مجموعه وجود دارند به ما نش��ان دهد‪ .‬باید از موزه‌ی فرش ش��روع کنیم چون‬ ‫این موزه به زودی می‌بندد‪.‬‬ ‫و بدین‌ترتیب ما به دنبال احمد‪ ،‬معلم انگلیس��ی یکی از دبیرستان‌های شهر که‬ ‫اضافه کاری می‌کند‪ ،‬به راه می‌افتیم‪ .‬او داخل موزه بالفاصله نقش��ی دیگر به خود‬ ‫می‌گیرد‪ ،‬از گنج‌های فوق‌العاده‌ای که در مقابل چشم‌امان داریم صحبت می‌کند و‬ ‫خیلی سریع نتیجه می‌گیرد که مشهد محل بسیار نادری برای خرید فرش است‪ .‬او‬ ‫همچنین از تعداد معدود فرش‌های فوق‌العاده س��خن می‌راند‪ .‬فرش‌هایی که زنان‬ ‫فرش��باف زبردس��ت‪ ،‬قبل از آن که کوری چش��م مانع ادامه کارشان شود‪ ،‬موفق به‬ ‫بافتن شدند‪ .‬و البته آنها در عوض ثروتمندتر شدند‪.‬‬ ‫فرش‌های ابریش��می بیش��تر مورد نظر او هستند‪ .‬او در مقابل هر کدام از آنها با‬ ‫صدای آرام آهی بلند و سوزان می‌کشد‪.‬‬ ‫وقتی از دیدار موزه‌ی فرش فارغ می‌شویم احمد با لحنی که دو موزه‌ی دیگر را‬ ‫بی‌اهمی��ت جلوه می‌ده��د می‌گوید که در آنجا چیزی وجود ندارد به جز یک عالم‬ ‫ق��رآن قدیمی‪ .‬و در نتیجه به س��وی بازار جدید می‌روی��م‪ .‬ما او را درباره‌ی اوضاع‬ ‫محل��ی س��وال‌پیچ می‌کنیم و او ـ��ـ صادقانه یا غیر صادقانه‪ ،‬فرق��ی نمی‌کند ــ و با‬ ‫ص��دای بلند که ما را متعجب می‌کند‪ ،‬درب��اره‌ی نحوه‌ی اداره‌ی مملکت از طرف‬ ‫«این رژیم لعنتی» شکایت سر می‌دهد‪.‬‬ ‫داخ��ل بازار او موفقیت و پیش��رفت برخی از مغازه‌داران را همانقدر تحس��ین‬ ‫می‌کند که عزم و اراده‌ی زنان فرشباف کور و خوش ذوق را‪.‬‬ ‫او به کوزه‌های شیش��ه‌ای پر از زعفران در ویترین مغازه‌ای اش��اره می‌کند و ما‬ ‫را متوجه ارزش باالی آنها می‌کند‪ :‬ولی مواظب تقلب باشید‪ .‬ایران به تنهایی ‪۹۵‬‬ ‫درصد از زعفران دنیا را تولید می‌کند‪ ،‬ولی متأسفانه تقلب وجود دارد‪ ،‬و به همین‬ ‫خاطر زعفران اس��پانیا گران‌تر است‪ .‬خیلی از مغازه‌ها امروزه اجناس درجه دوم یا‬ ‫تقلبی‪ ،‬ساخته شده از خون شتر‪ ،‬دریافت می‌کنند‪.‬‬ ‫و بع��د از آن خیال نش��ان دادن س��نگ‌های فی��روزه را در س��ر دارد‪ .‬و وقتی ما‬ ‫عالق��ه‌ای نش��ان نمی‌دهیم‪ ،‬او به این اکتفا می‌کند که از پش��ت شیش��ه‌ی ویترین‬ ‫ب��ا انگش��ت به آنها اش��اره کن��د و ما را از تقل��ب برحذر دارد‪ ،‬س��نگ‌های اصل و‬ ‫سنگ‌های اصل قدیمی با بهترین کیفیت را نشان می‌دهد‪.‬‬ ‫م��ا همچن��ان عالقه‌ای به خرید نش��ان نمی‌دهیم ولی وقتی از کن��ار مغازه‌ای با‬ ‫تابل��وی«‪ 25»WORD OF JEWELS‬رد می‌ش��ویم‪ ،‬او که معلم انگلیس��ی اس��ت‪،‬‬ ‫نمی‌توان��د بی‌تفاوت بگذرد‪ .‬صاحب حجره بالفاصله بی��رون می‌آید و خودش را‬ ‫قاطی صحبت می‌کند‪ ،‬و بدین‌ترتیب ما دوباره در چنگ یک فروشنده می‌افتیم که‬ ‫‪ - 25‬حرف ‪ L‬جا افتاده است‪( ،‬توضيح مترجم)‪.‬‬

‫‪99‬‬

‫شروع به بازارگرمی می‌کند‪.‬‬ ‫پ��س از آنکه به دقت درباره‌ی س��نگ‌های فروش��ی س��وال و ج��واب می‌کنیم‪،‬‬ ‫می‌گوییم که دیگر بس است و قصد رفتن داریم‪.‬‬ ‫وقتی از راسته‌ی بازار بیرون می‌آییم احمد‪ ،‬که پدر چند فرزند است‪ ،‬از شرایط‬ ‫بد و حقوق پایین معلمان شکایت می‌کند‪ .‬و ناگهان خود را در مقابل در ساختمانی‬ ‫ناشناس می‌بینیم‪ ،‬داخل می‌شویم‪ .‬وقتی چشممان به تاریکی عادت می‌کند متوجه‬ ‫می‌ش��ویم که وارد انبار کاالیی شده‌ایم‪ ،‬کاروانسرایی مدرن برای فرش‪ ،‬که ظاهرا ً‬ ‫برای ناهاری بسته است‪ .‬احمد می‌گوید که مایل است ما یک دوست قدیمی او را‬ ‫مالق��ات کنی��م‪ ،‬از چهار پله باال می‌رود و بعد راه خود را ادامه می‌دهد و وارد یک‬ ‫حجره‌ی کوچک می‌ش��ود‪ ،‬که از زمین تا س��قف پر از فرش است‪ .‬صاحب حجره‬ ‫مردی اس��ت با چش��مان آبی روشن‪ ،‬مشغول به دهان گذشتن ناهار خود که سوپ‬ ‫قرمز رنگی است‪.‬‬ ‫او قابلمه‌ی خود را به کناری پس می‌زند و بالفاصله از عشق و شور خود به فرش‬ ‫داد سخن می‌دهد‪ .‬ما حرف‌های او را واقع ًا باور می‌کنیم‪ ،‬چون این بیماری را ً‬ ‫قبال‬ ‫دیده‌ایم‪ .‬و بعالوه آدم بزحمت می‌تواند از مالقات کسی که حرفه و عالقه‌اش یکی‬ ‫است‪ ،‬خوش��حال نشود‪ .‬به سفره‌های مختلف‪ ،‬رومیزی‌های بافته شده‪ ،‬که بدون‬ ‫آنها هیچ غذایی در ایران روی میز گذاشته نمی‌شود‪ ،‬نگاه می‌کنیم‪.‬‬ ‫احمد زانو می‌زند و بلندترین آه تحسین‌آمیز خود را می‌کشد‪.‬‬ ‫ب��ه نظر حج��ره‌دار احمد زیادتر از حد الزم‪ ،‬خ��ود را قاطی ماجرا می‌کند‪ ،‬ولی‬ ‫احمد بالفاصله جواب او را می‌دهد‪ .‬آنها چنان درگیر دعوای لفظی خود می‌شوند‬ ‫که ما‪ ،‬علیرغم آنکه تقریب ًا به هم چسبیده‌ایم‪ ،‬خود را در آن حجره‌ی تنگ به حال‬ ‫خود رها شده می‌یابیم‪ .‬بهتر می‌دانیم که راه خود را بگیریم و برویم‪ .‬برای آنکه هر‬ ‫چه س��ریعتر خالص ش��ویم‪ ،‬قول می‌دهیم کمی درباره‌ی خرید احتمالی فرش فکر‬ ‫کنیم و روز بعد س��اعت نه دوباره به مغازه برویم (آن موقع در راه کرمان خواهیم‬ ‫بود)‪ .‬خداحافظی می‌کنیم و اصرار داریم تا خودمان بدون داش��تن دنباله‪ ،‬مثل دو‬ ‫نف��ر آدم بال��غ به هتل برگردیم‪ ،‬بدون آنکه مرقد امام رضا را دیده باش��یم یا فیروزه‬ ‫و زعفران‪ ،‬با یا بدون خون ش��تر‪ ،‬خریده باش��یم‪ .‬از آن به بعد آه نمایشی و سوزان‬ ‫احمد بارها و بارها در خاطر ما تکرار می‌شود‪.‬‬

‫‪100‬‬

‫به توس می‌رویم تا از مقبره‌ی فردوس��ی حماسه سرای ملی بازدید کنیم‪ .‬رضا شاه‬ ‫در س��ال ‪ ۱۳۱۳‬به مناس��بت بزرگداش��ت هزارمین سالگرد مرگ ش��اعر‪ ،‬آرامگاه‬ ‫سنگی و پرهیبت امروزی را جانشین آرامگاه فرسوده و قدیمی کرد‪.‬‬ ‫ت��ا توس یا فردوس��ی‪ ،‬نام دیگ��ر این منطقه‪ ،‬برگرفته از ن��ام فرزند بزرگ خود‪،‬‬ ‫بیست سیکیلومتر راه است‪ .‬معلم و یا «دوست» مانا‪ ،‬علی (به نظر نمی‌آید گزینه‌ی‬ ‫انتخاب نام زیاد باش��د) ما را به آنجا می‌ب��رد‪ .‬از کنار آنچه که امروزه معمول‌ترین‬ ‫بناهای مسکونی است می‌گذریم‪ ،‬یعنی رده‌ی طوالنی آجرهای مشبکی که تا ارتفاع‬ ‫یک طبقه با مالت روی هم چیده ش��ده‌اند‪ ،‬با نمایی باز به طرف جاده‪ ،‬س��وراخی‬ ‫در دیوار‪ ،‬آلونکی جهانی‪.‬‬ ‫در حومه‌ی مشهد مناطق مسکونی بسیاری قرار دارند‪ .‬سر هر چهارراهی توقف‬ ‫می‌کنی��م و راه را می‌پرس��یم‪ .‬ه��ر مکانیک ی��ا هندوانه‌فروش‪ ،‬آم��اده به خدمت و‬ ‫طب��ق آداب و رس��وم به جای آنکه ج��واب ندهد و یا بگوید نمی‌دان��د‪ ،‬قاطعانه به‬ ‫ً‬ ‫کامال غلط اس��ت‪ ،‬اش��اره می‌کند‪ .‬عالوه بر این‬ ‫س��متی که‪ ،‬بعدا ً معلوم می‌ش��ود‪،‬‬ ‫عل��ی می‌گوید ً‬ ‫قبال به آنجا رفته اس��ت‪ ،‬اما خیلی وقت پی��ش‪ ،‬و معذرت خواهان‬ ‫می‌گوید که چش��مان‌اش خوب نمی‌بیند که در این صورت نمی‌فهمم چرا ماش��ین‬ ‫می‌راند‪ .‬دس��ت به فرمان‌اش تعریفی ندارد‪ .‬نه به خاطر آنکه ماش��ین پیکان فرمان‬ ‫هیدرولی��ک ن��دارد و در نتیجه به زحمت می‌پیچد‪ ،‬نه‪ ،‬او ب��ه هیچوجه خبر ندارد‬ ‫که بدنه‌ی ماش��ین از کجا ش��روع می‌شود و به کجا ختم می‌شود‪ .‬و وقتی می‌پیچد‬ ‫ً‬ ‫اصال به دور و برش نگاه نمی‌کند‪ .‬راه و رسم ترافیک در اینجا گویا چنین است که‬ ‫رانندگان فکر می‌کنند اگر وارد جاده شوتد‪ ،‬دیگران خود به خود به آنها راه خواهند‬ ‫داد‪ .‬تقریب ًا س��ر هر میدان تصادف می‌کنیم‪ ،‬ول��ی مگر علی علیرغم بوق زدن‌های‬ ‫‪101‬‬

‫سرس��ام‌آور رانندگان دیگر سرعت‌اش را کم می‌کند؟ تازه ماشین کمربند ایمنی هم‬ ‫که ندارد‪ .‬و در نهایت درست وقتی که دیگر داریم منصرف می‌شویم‪ ،‬می‌رسیم‪.‬‬ ‫س��نگ مرمر بزرگ س��فید و خاکس��تری که نقش اهورامزدا را بر س��ردر خود‬ ‫دارد‪ ،‬آن نوع��ی از کالسیسیس��م خش��ک و س��رد که آدم را به ی��اد دیکتاتوری‌های‬ ‫دهه‌ی س��ی‪ 26‬می‌اندازد‪ .‬بی‌دلیل نبود که مقبره‌ی فردوس��ی در اوج انقالب‪ ،‬زمانی‬ ‫که فردوس��ی ضد اس�لامی تلقی می‌ش��د‪ ،‬مورد صدمه قرار گرفت و از آن به جای‬ ‫توالت عمومی استفاده می‌شد‪ .‬و البته اینجا هم باغی در اطراف مقبره وجود دارد‬ ‫و محیط��ی آرام و مردمان��ی که با لباس‌های پلوخوری به گ��ردش آمده‌اند تا عکس‬ ‫بیاندازند‪.‬‬ ‫فردوسی یعنی کسی که از فردوس یا بهشت آمده است‪ ،‬نام حقیقی او بر کسی‬ ‫معلوم نیست‪ ،‬و او به همین خاطر گاهی اوقات مورد بحث و مجادله بوده است‪.‬‬ ‫در طول برخی از دوره‌های زمانی همکاسه کردن روایت او از عظمت ابدی ایران‪،‬‬ ‫ش��کوه پادشاهان و ش��جاعت بی‌خدش��ه‌ی قهرمانان با تکیه‌ی مذهب شیعه به از‬ ‫خود گذش��تگی‪ ،‬پرهی��زگاری و دنیای فان��ی‪ ،‬متٔاثر از فرهنگ عربی‪ ،‬با دش��واری‬ ‫روبرو بوده است‪.‬‬ ‫قبر شاعر در وسط سردابه قرار دارد‪ ،‬و اگر نگوییم که او امروزه در حد یک امام‬ ‫پرس��تش می‌ش��ود‪ ،‬به هر حال به تنهایی در مرکز توجه بس��یاری از بازدیدکنندگان‬ ‫قرار دارد که با پنج انگشت‌اشان به قبر می‌زنند و با صدای بلند بیت‌هایی از اشعار‬ ‫او را می‌خوانند‪ .‬بر روی دیوارهای اطراف چند صحنه از شاهنامه‪ ،‬حماسه‌ی ملی‪،‬‬ ‫حجاری شده است‪ .‬در اکثر این صحنه‌ها‪ ،‬رستم‪ ،‬پهلوان محبوب‪ ،‬هرکول ایرانی‪،‬‬ ‫نقش برجسته‌ای دارد‪ .‬هفت خان رستم‪ ،‬رزم‌های او و دیوهایی که او از پا درآورده‬ ‫اس��ت‪ ،‬به صورت حجاری و نقش برجس��ته س��نگی بر دیوار نصب ش��ده است‪.‬‬ ‫ش��اهنامه را می‌توان هنوز‪ ،‬علیرغم آنکه بیش��تر از هزار س��ال قدمت دارد‪ ،‬خواند‪.‬‬ ‫برای ما روایت قدیمی بدرفتاری سلطان محمود غزنوی و پاداش ناچیزی که او به‬ ‫فردوسی‪ ،‬برای زحمات سی ساله‌اش داد‪ ،‬را تعریف می‌کنند‪ .‬حق الزحمه‌ی او که‬ ‫حتی برای خرید چند آبجو و پرداخت خرج یک حمام رفتن کافی نبود و منجر به‬ ‫آن شد که فردوسی شاه خسیس و تازه به قدرت رسیده را هجو کند‪ .‬وقتی باالخره‬ ‫ش��ترهای محمود با هدایای فراوان او برای فردوس��ی از یک دروازه‌ی ش��هر وارد‬ ‫می‌شدند‪ ،‬جنازه‌ی فردوسی از دروازه‌ی دیگر بیرون برده می‌شد‪.‬‬ ‫فردوسی از راه شعر سعی داشت تا کشور و ملت خود را تعریف و تمجید کند‪.‬‬ ‫اثر او بیش��تر یک اثر خیالی در تجلیل و س��تایش از کشور و فرهنگ خود می‌باشد‬ ‫تا یک س��ند تاریخی‪ .‬پس‌زمینه‌ی تاریک این حماس��ه آن ش��کوهی است که دیگر‬ ‫‪ - 26‬منظور دهه‌ی سی ميالدی‪ ،‬مطابق با سالهای ‪۱۳۲۰‬ـ ‪ ۱۳۱۰‬است‪.‬‬

‫‪102‬‬

‫وجود ندارد‪ ،‬اگر چه ش��اهنامه فاقد نوس��تالژی می‌باش��د‪ .‬فردوسی موفق می‌شود‬ ‫هم گذشته‌ای افسانه‌ای را جاویدان سازد و هم یک زبان ملی ادبی به وجود آورد‪،‬‬ ‫و او به این مهم از طریق در هم آمیختن اس��طوره و افس��انه با شخصیت‌هایی مثل‬ ‫داریوش و اس��کندر‪ ،‬نائل می‌ش��ود‪ .‬او دوره‌های مختلف زمانی از آفرینش دنیا تا‬ ‫س��قوط ساس��انیان را دنبال می‌کند‪ ،‬و هنگامی نقطه‌ی پایان را می‌گذارد که کشور‬ ‫اس�لامی می‌ش��ود‪ .‬در این میان مجموعه داس��تان‌های رس��تم بیش از اندازه مورد‬ ‫توج��ه ق��رار گرفته‌اند‪ ،‬اگرچه حتی در این مورد هم مٔاخذ داس��تان خود فردوس��ی‬ ‫نیست‪ .‬او بسیاری از شخصیت‌ها و وقایع داستان‌های خود را از پیشینیان خود به‬ ‫قرض گرفت‪ .‬اشعار قافیه‌دار این حماسه‌ی بزرگ همانطور که گفته شد‪ ،‬درباره‌ی‬ ‫سرنوش��ت سرزمین بی‌همتای مادری است‪ ،‬امری که در انتخاب واژه‌های فارسی‬ ‫سره به جای کلمات عربی نیز مشهود است‪ .‬صدای میدان جنگ در شاهنامه هرگز‬ ‫خاموش نمی‌شود‪ .‬مرثیه‌های طوالنی در سوگ شاهان به خاک افتاده یکی دیگر از‬ ‫مشخصات این اثر وزین می‌باشد‪.‬‬ ‫از پله‌ه��ا ب��اال می‌روی��م و قدم به روش��نایی می‌گذاریم‪ .‬و حاال بای��د دوباره در‬ ‫راه برگش��ت مواظب جان خود باش��یم‪ .‬هنوز مسافت زیادی را نپیموده‌ایم که علی‬ ‫دوباره راه را گم می‌کند‪ ،‬علیرغم آنکه ما این راه را س��اعتی پیش رفته بودیم‪ .‬ولی‬ ‫خوب‪ ،‬واضح است‪ ،‬چشمان او چیزی نمی‌بیند‪.‬‬ ‫درس��ت در مقابل ما‪ ،‬اتوبوس��ی در کنار جاده‪ ،‬توقف کرده اس��ت‪ .‬راننده زیر‬ ‫شاس��ی خم شده اس��ت و با کف دست به الستیک عقب می‌زند‪ ،‬انگار این کار او‬ ‫می‌تواند کمکی به حل مش��کل کند‪ .‬آیا فکر می‌کند به این نحو الس��تیک از جایش‬ ‫در می‌آید و خود به خود روی زمین می‌افتد؟‬

‫‪103‬‬

‫در س��الن هت��ل نشس��ته‌ایم و منتظ��ر مان��ا هس��تیم‪ .‬دیش��ب دیروقت زن��گ زد و‬ ‫می‌خواس��ت‪ ،‬قبل از ادامه‌ی س��فرمان به کرمان‪ ،‬دوباره ما را مالقات کند‪ .‬به نظر‬ ‫دلواپس می‌آمد‪.‬‬ ‫دقیقه‌ها می‌گذرند‪ .‬چند زائر خسته از پلکان مارپیچ پائین می‌آیند تا در رستوران‬ ‫نیم��ه تاری��ک صبحانه بخورند‪ .‬می‌روند ته س��الن‪ ،‬نزدیک حوض بی‌آب و جنگل‬ ‫سرسبزی که همه‌ی دیوار را پوشانده است می‌نشینند‪.‬‬ ‫فضای اینجا کمی سوررئالیس��تی اس��ت‪ ،‬مثل یک اپرای واگنر یا اتاقی در قصر‬ ‫افس��انه‌ای لودویگ ش��اه دوم دیوانه در نئوشوانس��تاین‪ .27‬همه چیز به رنگ سفید‬ ‫و طالیی اس��ت‪ .‬آدم بیشتر احس��اس می‌کند که در المپ‪ ،28‬همراه زئوس و دیگر‬ ‫خدایان است‪ ،‬تا در هتلی در مشهد‪.‬‬ ‫و او را می‌بینیم که بیرون در ورودی تنها از تاکس��ی پیاده می‌شود‪ .‬به تجربه یاد‬ ‫گرفته‌ایم که سر جایمان باقی بمانیم‪ .‬وقتی نگاه‌اش به نگاه ما می‌افتد خنده‌ای روی‬ ‫لبانش نقش می‌بندد‪:‬‬ ‫ــ چه شانسی داشتم که توانستم شما را دوباره ببینم‪ .‬خواب خیلی بدی دیدم‪.‬‬ ‫زمان خداحافظی فرا رس��یده اس��ت‪ .‬مانا به همراه ما بیرون می‌آید‪ .‬چادر پش��می‬ ‫‪ - 27‬ش��اه باي��رن‪ ،‬در جن��وب آلمان ام��روزی ‪،‬که در اواخر قرن نوزدهم ش��روع به س��اختن قصر‬ ‫افس��انه‌ای نوشوانستاين (‪ )Neuschwanstein‬کرد‪ .‬این قصر منبع الهام قصر فيلم‌های کارتونی‬ ‫ديسنی است‪.‬‬ ‫‪ - 28‬در اس��طوره‌های يونانی کوه المپ محل زندگی خدایان است‪ .‬خدایان المپ یا المپ نشینان‬ ‫‪ ۱۲‬تن بودند که پس از سرنگونی تایتان‌ها (خدایان اولیه) به حکومت پرداختند‪.‬‬

‫‪۱۰۴‬‬

‫قش��نگی به رنگ قهوه‌ای به تن دارد‪ ،‬قرار اس��ت بعدا ً به مسجد برود‪ .‬تاج رزی را‬ ‫که از او گرفته‌ایم در دست داریم‪.‬‬ ‫می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ این خواست خدا بود که دوباره همدیگر را دیدیم‪ ،‬باید قول بدهید که من را‬ ‫از خودتان بی‌خبر نگذارید‪.‬‬ ‫ــ حتم ًا‪.‬‬ ‫در انتظ��ار تاکس��ی چن��د لحظه‌ای می‌ایس��تیم‪ .‬مان��ا از پیاده‌رو قدم ب��ه خیابان‬ ‫می‌گذارد و می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ یک تاکسی خالی دارد می‌آید‪.‬‬ ‫ناگه��ان صدای��ی می‌آید و چادرش در ه��وا موج می‌زند‪ .‬نمی‌فهی��م چه اتفاقی‬ ‫افتاده اس��ت‪ .‬مانا‪ ،‬آرام و بدون آنکه تکان بخورد س��ر جای خود ایس��تاده اس��ت‪.‬‬ ‫ماشینی که از روی پایش رد شد و جای چرخ‌های خود را روی کفش‌های او باقی‬ ‫گذاش��ت‪ ،‬حتی ترمز هم نکرد‪ .‬اس��تفان بازوی مانا را می‌گی��رد و او را به پیاده‌رو‬ ‫می‌کشاند‪.‬‬ ‫در نگاه مانا اثری از ترس نیس��ت‪ ،‬در عوض به نظر تعجب‌زده می‌آید‪ .‬او رفتن‬ ‫تا یک میلیمتری مرگ را کم اهمیت می‌گیرد و می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ چیزی نشد‪ ،‬مگه نه؟‬ ‫از صندل��ی عق��ب او را از پش��ت می‌بینیم که در میان خی��ل مردمی که به طرف‬ ‫مسجد می‌روند ناپدید می‌شود‪.‬‬

‫‪۱۰۵‬‬

‫کالس��تروفوبی همچون اس��تراتژی بقا؟ اجبار به ماندن در خانه و بیرون نرفتن و‬ ‫یا حتی خوابیدن در رختخواب در بس��یاری از کش��ورها معیاری برای روش��نفکر‬ ‫بودن است‪.‬‬ ‫بازدی��د ما عصر یک روز در خانه‌ی عزت‌الله فوالدوند‪ ،‬فلس��فه‌دان و مترجم‪،‬‬ ‫چنی��ن ش��روع می‌ش��ود‪ :‬در هال از طرف مرد مس��نی ب��ا کت دو دگمه‪ ،‬اس��تقبال‬ ‫می‌ش��ویم‪ ،‬پا بر فرش‌های ضخیم می‌گذاریم و به سالن بزرگی با پرده‌های کشیده‬ ‫و س��نگین می‌رویم‪ ،‬کتاب‌های انتخاب شده بنا بر موقعیت (استریندبرگ‪ ،‬سلما‪،‬‬ ‫الگرکویس��ت‪ )29‬ب��ا بصی��رت در معرض دی��د قرار داده ش��ده‌اند‪ .‬به نشس��تن در‬ ‫مبل‌های دسته‌دار در کنار میزی با خوراکی‌های مختلف‪ ،‬طالبی و هندوانه‪ ،‬کیک‬ ‫تر و نوش��ابه‌های مناس��ب دعوت می‌ش��ویم‪ ،‬هم��ه چیز از پیش حاض��ر و آماده و‬ ‫برنامه‌ریزی شده تا خانم او احتیاجی به نشان دادن خود نداشته باشد‪.‬‬ ‫ول��ی آنها در طی حداقل یک ده��ه در نیویورک زندگی کرده‌اند‪ ،‬و از این جهت‬ ‫نمی‌بایستی‪...‬‬ ‫او درب��اره‌ی جنگ صحب��ت می‌کند‪ ،‬به در بیرونی اش��اره می‌کند‪ ،‬به جهتی که‬ ‫محل برخورد یکی از موش��ک‌های صدام حس��ین و نزدیک‌تری��ن محل انفجار به‬ ‫این خانه است‪ .‬همان در بیرونی که در پائیز ‪ ،۱۳۷۷‬وقتی نویسندگان در موجی از‬ ‫اقدامات انتقام‌جویانه علیه روشنفکران تهدید و کشته می‌شدند‪ ،‬مرزی بود تعیین‬ ‫کننده‌ی آن که او تا کجا می‌توانست برود‪.‬‬ ‫او زبان انگلیس��ی را علی‌رغم آن که زبان مادری او نیس��ت نه تنها بی‌ایراد‪ ،‬بلکه‬ ‫‪ - 29‬نام سه تن از نويسندگان برجسته‌ی سوئدی‪.‬‬

‫‪۱۰۶‬‬

‫عالی صحبت می‌کند‪ .‬و طبق عادات پیران س��رزنده و هش��یار نظر ما جوانترها را‬ ‫درباره‌ی وضعیت دنیا جویا می‌ش��ود‪ .‬و ما نوچه‌ها هم ــ برای آنکه او را خش��نود‬ ‫سازیم‪ ،‬طوری که میانسال بودنمان کمتر به نظر آید ــ تصدیق می‌کنیم که گروه‌های‬ ‫بس��یاری از جوانان‪ ،‬امروزه هنر را جدی می‌گیرند‪ ،‬که حرفه‌های هنری هیچوقت‬ ‫ً‬ ‫قبال این همه جوان باآینده و امیدوار را به خود جلب نکرده است‪.‬‬ ‫راضی از پاسخ ما‪ ،‬او دوباره به موضوع جنگ‪ ،‬خونخواری ظاهرا ً ذاتی انسان‌ها‬ ‫و نگران��ی‌اش درباره‌ی آینده‌ی کش��ور خ��ود بازمی‌گردد‪ .‬و گویی ب��رای متقاعد و‬ ‫امی��دوار س��اختن خود با لحنی نس��بت ًا قاطعانه می‌گوید‪ :‬هیچ ملت��ی توانایی آن را‬ ‫ندارد که در طی پنجاه سال بیشتر از یکبار انقالب کند‪.‬‬ ‫ــ ولی فرانسه پس از انقالب کبیر و بعد از آن در سال ‪ ۱۸۳۰‬و دوباره در سال‬ ‫‪ ۱۸۴۸‬و بعد کمون پاریس در سال ‪.۱۸۷۱‬‬ ‫ــ ولی با اجازه‌ی شما باید بگویم که آنچه می‌گوئید با گفته‌های من تضاد ندارد‪.‬‬ ‫حت��ی برعکس فرانس��ه نمون��ه‌ی بارزی برای نش��ان دادن تئوری من اس��ت‪ ،‬چون‬ ‫انقالب ‪... ۱۸۳۰‬‬ ‫وقتی که دیگر هنگام برخاستن و رفتن رسیده است‪ ،‬در بیرونی برایمان به سرعت‬ ‫باز می‌ش��ود‪ .‬با پا گذاش��تن به دنیای بیرون دیواره��ای آن خانه‌ی دانش و فرهنگ‬ ‫همچو دیوارهای یک کاخ پوشالی پشت سر ما فرو می‌ریزند‪.‬‬ ‫باراباس‪ 30‬و نیلس هولگرسون‪ 31‬چه شدند؟‬

‫‪ - 30‬باراباس‪ ،‬رمان مشهوری از نويسنده‌ی سوئدی پر الگرکویست (‪ ۱۹۷۴‬ـ ‪.)۱۸۹۱‬‬ ‫‪ - 31‬نيلس هولگرسون‪ ،‬نام شخصيتی در رمان سفرهای شگفت‌انگیز نیلس هولگرسون در سوئد‪،‬‬ ‫نوشته‌ی سلما الگرلوف (‪ ۱۹۴۰‬ـ ‪. )۱۸۵۸‬‬

‫‪107‬‬

‫زنان چادری‪ .‬ظاهرا ً چیزی برای نگاه کردن وجود ندارد‪ ،‬بدن‌های انسانی پوشیده‬ ‫ت��ا ق��وزک پا‪ ،‬تا آخرین س��ر ح��د نامعقولیت‪ .‬ولی به همین س��ادگی هم نیس��ت‪،‬‬ ‫واقعیت کلیشه‌ای نیست‪ .‬رنگ‌ها و طیف‌های مختلف وجود دارند‪.‬‬ ‫قبل از انقالب پوش��یدن چادر و داش��تن ریش‪ ،‬نش��انه‌ی مخالفت با شاه بود‪،‬‬ ‫اعتراض خاموش��ی که مقامات دولتی به دش��واری می‌توانس��تند با آن مقابله کنند‪.‬‬ ‫رضا ش��اه‪ ،‬پدر آخرین ش��اه‪ ،‬در تالش مصرانه‌ی خود در مدرن س��اختن کشور با‬ ‫مدل غربی‪ ،‬قوانینی را درباره‌ی نحوه‌ی لباس پوشیدن مردم به اجرا گذاشت‪ .‬رضا‬ ‫در دفتر کار خود و با دست خود طرح لباس و کاله مردانه‌ی مورد قبول را کشید‪.‬‬ ‫برش لباس‌ها می‌بایستی مدرن می‌بود‪ .‬در هم شکستن طرح‌های قدیمی و ارتجاعی‬ ‫مهم بود‪ .‬تغییرات جامعه باید در ظاهر نیز به چشم می‌آمد‪ .‬سال ‪.۱۳۰۶‬‬ ‫هش��ت س��ال بعد نوبت به اصالح لباس زنان رس��ید‪ .‬چادر‪ ،‬نوع ایرانی لباس‬ ‫اس�لامی زنان‪ ،‬با زور از س��ر آنان کش��یده ش��د‪ ...‬و بعد انقالب ‪ ۱۳۵۷‬آمد و آن‬ ‫را دوباره به س��ر زنان کرد‪ .‬آنچه ً‬ ‫قبال نش��انه‌ی مخالفت ب��ود پس از مدت کمی به‬ ‫نقطه‌ی متضاد خود تبدیل شد‪.‬‬ ‫طب��ق قوانین جدید‪ ،‬مجازات زنی که بدون پوش��اندن س��ر و بدن خود از خانه‬ ‫خارج شود‪ ۷۴ ،‬ضربه‌ی شالق است‪ .‬و امروزه نحوه‌ی چادر پوشیدن زبان سیاسی‬ ‫خود را پیدا کرده است‪ .‬تعداد هر چه بیشتری از زنان جوان ممنوعیت نشان دادن‬ ‫موی س��ر را با عقب کشیدن روس��ری یا با نشان دادن جلوی موی خود‪ ،‬به مبارزه‬ ‫می‌طلبند‪.‬‬ ‫حدس می‌زنم که همسن و سال من باشد‪ .‬چشمانش از گرما و محبت می‌درخشند‪،‬‬ ‫‪108‬‬

‫صدای بمی دارد‪ .‬در پلکان هتل هرازگاهی از کنار یکدیگر رد می‌شویم‪ ،‬مثل االن‬ ‫که او با یک س��طل زمین‌ش��ویی به باال می‌رود و من برای شرکت در یک جلسه به‬ ‫پائی��ن می‌روم‪ .‬نگاهمان با هم تالقی می‌کند‪ .‬لبخند می‌زنیم‪ .‬او چیزی به فارس��ی‬ ‫می‌گوید و من به س��وئدی جواب می‌دهم‪ ،‬بازی‌ای بی‌گناه برای نش��ان دادن آن که‬ ‫ما یکدیگر را دیده‌ایم‪ ،‬ما زنده هستیم‪.‬‬ ‫وقت��ی ب��ا س��رعت زی��اد از نبش الب��ی می‌پیچ��م‪ ،‬کم��ی نمانده که با دوس��ت‬ ‫س��وریه‌ای‌مان که همراه همکارش در حال رفتن به بیرون و تاکس��ی س��وار ش��دن‬ ‫هستند‪ ،‬تصادف کنم‪.‬‬

‫‪109‬‬

‫پس از گذشت چند روز دوباره تلفن می‌کنیم و درباره‌ی جلسه‌ی مالقات احتمالی‬ ‫سوال می‌کنیم‪ .‬مترجم دوباره برای کمک رساندن در آنجا حاضر است‪ ،‬می‌خواهد‬ ‫بداند ما کی هس��تیم و چرا می‌خواهیم خانم خراس��انی را مالقات کنیم و نکند ما‬ ‫واقع ًا در حقیقت ــ خدای نکرده ــ خبرنگار نباشیم‪.‬‬ ‫س��رانجام آدرس را روی تکه کاغذی‪ ،‬چس��بانده به کاغذ بزرگتری‪ ،‬در دس��ت‬ ‫داریم‪ .‬نش��انی ده خطی را در البی هتل به خط فارسی برایمان می‌نویسند‪ ،‬تاکسی‬ ‫خبر می‌کنیم و باالخره به راه می‌افتیم‪.‬‬ ‫راننده‌ی تاکس��ی‪ ،‬طبق معم��ول‪ ،‬این تکه کاغذ را‪ ،‬که بدس��ت آوردن‌اش برای‬ ‫ما هزار زحمت داش��ته اس��ت‪ ،‬با بی‌اعتنایی جلوی پنجره می‌اندازد و گاز می‌دهد‪.‬‬ ‫در خیابان‌های مرکزی تهران س��رعت ماش��ین‌ها و در نتیجه بادی که از پنجره‌های‬ ‫ب��از ب��ه داخل می‌آی��د ــ به خاطر ترافیک ـ��ـ زیاد نمی‌تواند باش��د‪ ،‬ولی به هر حال‬ ‫نمی‌توانی��م نگران نباش��یم که اگر باد تکه کاغذ را با خ��ود ببرد چه اتفاقی می‌افتد‪.‬‬ ‫خودم��ان هم نمی‌توانیم در صندلی عقب مراقب تکه کاغذ نش��انی باش��یم‪ .‬راننده‬ ‫اصرار می‌کند که کاغذ را در دس��ترس خود داش��ته باش��د تا بتواند هر وقت الزم‬ ‫باش��د نگاهی به آن بیاندازد‪ ،‬انگار که از بر کردن آدرس محلی که به آنجا می‌رویم‬ ‫کاری پیچیده و غیر ممکن باشد‪.‬‬ ‫دیر رسیدن ایرانی‌ها به سر قرار‪ ،‬موضوع دور از انتظاری نیست‪ ،‬ولی خارجی‌ها‬ ‫باید س��ر وقت برس��ند‪ ،‬وگرنه ممکن است اتفاقی برای ایش��ان افتاده باشد‪ .‬به هر‬ ‫حال حاال که در ماش��ین نشس��ته‌ایم کمی نگران می‌ش��ویم‪ ،‬آیا س��واالت خودمان‬ ‫را آماده کرده‌ایم؟ این فکری اس��ت که مس��افر را بیش��تر از هر چیز دیگر مستٔاصل‬ ‫می‌کن��د‪ .‬ای��ن تالش پردردس��ر برای پ��ی بردن به آنچ��ه که بزودی اتف��اق خواهد‬ ‫‪110‬‬

‫افتاد و یا همیش��ه اتفاق افتاده اس��ت‪ ،‬در پیش روی دیگ��ران‪ ،‬موجودات زنده‌ای‬ ‫که نمی‌خواهی آزارش��ان بدهی‪ ،‬بلکه فقط می‌خواهی با حس��ن نیت و ش��رمندگی‬ ‫ردشان را بگیری‪ ،‬شکارشان کنی و پوست‌اشان را بکنی‪ ،‬دل و درون‌اشان را بیرون‬ ‫بکش��ی‪ ،‬تکه‌تکه‌اش��ان کنی و داخل فریزر بگذاری‪ ،‬و روزی روزگاری سرخش��ان‬ ‫کنی‪ ،‬بجویش��ان و قورتش��ان دهی‪ ،‬دوباره و دوباره و به همه‌ی دنیا معرفی‌اش��ان‬ ‫کنی!‬ ‫باالخره به خانه‌ی ناشر فمینیست می‌رسیم‪ .‬او مایل است دوشیزه خوانده شود‪،‬‬ ‫علیرغم آنکه بعدا ً معلوم می‌ش��ود که متٔاهل است‪ .‬او هم کتاب‌های داستانی و هم‬ ‫کتاب‌های غیر داستانی را به نشر می‌رساند‪ .‬عنوان‌های خارجی هم گنجینه‌ای پربها‬ ‫و هم در عین حال مصیبتی دردس��رزا هس��تند‪ ،‬چونکه رایگان می‌باش��ند (ایران تا‬ ‫به امروز معاهده‌ی بین المللی کپی رایت را امضا نکرده اس��ت)‪ .‬تعداد عنوان‌های‬ ‫خارجی که از سانس��ور می‌گذرند معدود است و باید قبل از بازرسی چاپ شوند‪،‬‬ ‫راهکاری که ناشرین کم‌جرات آنرا نمی‌پسندند‪.‬‬ ‫از ما دعوت می‌شود تا در کنار میز کوتاهی‪ ،‬که روی آن طبق آداب مرسوم آجیل‬ ‫و میوه چیده ش��ده است‪ ،‬بنشینیم‪ .‬ناش��ر‪ ،‬مترجم و یک ناشر رسم ًا غیرفمینیست‬ ‫در آن س��وی میز جای می‌گیرند‪ .‬مترجم متولد ایران اس��ت‪ ،‬ولی تقریب ًا تمام طول‬ ‫عمر خود را در آمریکا به س��ر برده اس��ت و حاال به مدت یکسال مشغول تحصیل‬ ‫در کشور سابق خود است‪ .‬او بدون شک برای ما که بیشتر از دو کلمه فارسی و آن‬ ‫ه��م به غلط نمی‌توانیم ح��رف بزنیم‪ ،‬ارزش طال دارد‪ .‬بعالوه از آن جایی که خانم‬ ‫خراس��انی نس��بت به مردان غربی مشکوک است و ش��اید مجبور است که باشد ــ‬ ‫احتماال ً این مترجم است که دست آخر اعتماد او را به ما جلب کرده است‪.‬‬ ‫گفتگوی ما دقیق ًا حول محور هر آنچه نویسنده و ناشر می‌توانند صحبت کنند‪،‬‬ ‫دور می‌زند‪ .‬و گرنه می‌توان گفت سه زن جوان‌تر از ما روی صندلی راحتی آنسوی‬ ‫آجیل نشسته‌اند‪.‬‬ ‫ــ نظر شما درباره‌ی مردان ایرانی در مقایسه با مردان غربی چیست؟‬ ‫ــ مردان ما مثل مردان ش��ما نیس��تند‪ .‬مبادا تصور کنید که ظرف می‌ش��ورند یا‬ ‫جارو و خرید می‌کنند و یا روی زمین با بچه‌ها غلط می‌زنند‪.‬‬ ‫غیر فمینیست‪:‬‬ ‫ــ من معتقدم مردان اروپایی باید از خود بهتر دفاع کنند‪.‬‬ ‫ــ یعنی ما از عهده‌ی محافظت از خود و یا حمله برای دفاع از خود بر‬ ‫نمی‌آییم؟‬ ‫ــ هر چه می‌خواهند درباره‌ی مردان ایرانی بگویند‪ ،‬بگویند ولی آنها خیلی‬ ‫پیچیده هستند‪.‬‬ ‫ــ برخالف غربی‌ها؟‬ ‫‪111‬‬

‫ــ مردان اروپایی ممکن است مهربان به نظر آیند ولی خیلی صاف و ساده‬ ‫هستند‪.‬‬ ‫ــ به پیچیدگی کنسرو؟‬ ‫ــ برای روی هم چیدن‪ .‬و بعد آدم می‌داند آنها را کجا دارد‪ ،‬باوفا و بی‌روح‪،‬‬ ‫بدون خصوصیات قابل توجهی‪.‬‬ ‫خنده‌کنان از نظرات آنها تش��کر می‌کنیم‪ ،‬بلند می‌ش��ویم و خداحافظی می‌کنیم‬ ‫و از پله‌ه��ا با خانم غیرفمینیس��ت پائین می‌رویم‪ .‬پوش��ش او اکنون طبق مقررات‬ ‫است‪ ،‬او می‌خواهد قبل از تاریکی هوا به خانه برسد‪ ،‬چون بعد از آن مزاحمت‌ها‬ ‫شروع می‌شود‪ ،‬مخصوص ًا اگر او بدون همراه باشد‪ .‬دوباره وقت خداحافظی کردن‬ ‫اس��ت‪ .‬دست راس��ت خودبه‌خود باال می‌رود و به س��وی او دراز می‌شود‪ ،‬درست‬ ‫مانند چندی قبل در خانه‌ی همکار او‪ .‬احمقانه‪ .‬او کنار ما ایس��تاده اس��ت‪ .‬دست‬ ‫من همچو دس��تمال آش��پزخانه در هوا معلق می‌ماند و او ب��ه روی خود نمی‌آورد‪.‬‬ ‫آیا ممکن است یکی از همسایه‌ها از پنجره‌های رو به خیابان ما را ببیند؟ آیا کسی‬ ‫ممکن است خبر برساند؟ پس از آن که دستم به مدت زیادی در هوا مانده است‪،‬‬ ‫نهایت ًا متوجه اش��تباه احمقانه‌ی خود می‌ش��وم‪ .‬دس��ت‌ام را پائین م��ی‌آورم و برای‬ ‫اطمینان خاطر این عضو بدن را به اعماق جیب می‌فرستم‪.‬‬ ‫او در اولین تاکس��ی که از راه می‌رس��د می‌پرد و ناپدید می‌ش��ود و ما در انتظار‬ ‫آمدن بهار بر جای خود باقی می‌مانیم‪.‬‬

‫‪112‬‬

‫در تخت‌هایم��ان ب��ه پش��ت دراز کش��یده‌ایم و ب��ه پیرم��رد خیره ش��ده‌ایم‪ ،‬باخره‬ ‫دوزاری‌ام��ان می‌افتد‪ .‬ناگهان آنچ��ه را که ً‬ ‫قبال ندیده‌ایم می‌بینی��م‪ .‬گویا معجزه‌ای‬ ‫چشمان‌امان را برای لحظه‌ای باز می‌کند‪ ،‬یکصدا می‌گوئیم‪:‬‬ ‫ــ قبله‪.‬‬ ‫آن صورت س��یاه با س��بیل‌های زبر سفید‪ ،‬ش��کل آنچه را که باید باشد به خود‬ ‫گرفته است‪ :‬قبله‌نما‪.‬‬ ‫تعجب‌زده از کوری خودمان ‪،‬پیش از خاموش کردن چراغ‪ ،‬مدتی را در سکوت‬ ‫می‌گذرانیم‪.‬‬ ‫ــ شب بخیر‪.‬‬ ‫ــ شب بخیر‪.‬‬

‫‪113‬‬

‫‪ - ۵‬کرمان‬

‫وقتی در می‌زند از ما خواهش می‌کند چند قدم عقب برویم‪ .‬منظورش این اس��ت‬ ‫که آدم نمی داند چه کسی در را باز می‌کند‪ .‬مناسب نیست که مردان غریبه‪ ،‬قبل از‬ ‫آنکه زن‌ها بتوانند خودشان را جمع و جور کنند‪ ،‬وارد خانه شوند‪.‬‬ ‫زن��گ در را فش��ار می‌ده��د و م��ا از آن‌س��وی دیوار ص��دای قدم‌های کس��ی را‬ ‫می‌شنویم‪ .‬علی الی در را باز می‌کند و با صدای بلند خبر وارد شدمان را می‌دهد‪.‬‬ ‫بعد دستوری می‌دهد و پس از آن دوباره صدای قدم‌ها را می‌شنویم که این بار دور‬ ‫می‌شوند‪ .‬وقتی صدای قدم‌ها در آنسوی در خاموش می‌شوند در را چهار طاق باز‬ ‫می‌کند و با لبخند گرمی از ما خواهش می‌کند تا داخل شویم‪.‬‬ ‫وارد حی��اط کوچک و زیبایی می‌ش��ویم‪ ،‬که داربس��ت درخت‌های مو بر نیمی‬ ‫از آن س��ایه افکنده اس��ت‪ .‬در باغچه‌ه��ای کنار دیوارها‪ ،‬گل‌ه��ای رز به رنگ‌های‬ ‫قرم��ز مختلف‪ .‬پیچ‌های باالرونده دیوار گچی طبله کرده را می‌پوش��انند‪ .‬شرش��ر‬ ‫آرامش‌بخ��ش آب که از فواره به گوش می‌رس��د صدای ترافی��ک بیرون را در خود‬ ‫غرق می‌کند‪.‬‬ ‫ب��ا عل��ی از کنار باغچ��ه‌ای می‌گذریم که در آن بادمجان‪ ،‬خی��ار‪ ،‬طالبی و نعنا‪،‬‬ ‫علیرغم گرما‪ ،‬با رنگ‌های خیره‌کننده می‌درخش��ند‪ .‬او زیر درخت انار می‌ایستد تا‬ ‫میوه‌ها را بازرسی و نوازش کند و ببیند تا چه حد رشد کرده‌اند‪.‬‬ ‫در راهرو محمد‪ ،‬پسر علی‪ ،‬که دست‌اش را برای دست دادن با ما دراز کرده‬ ‫است‪ ،‬از ما استقبال می‌کند‪ .‬از طرف آشپزخانه صدای خنده و قابلمه می‌آید‪ .‬ما‬ ‫به اتاق نشیمن راهنمایی می‌شویم و در آنجا روی زمین بر قالی‌هایی با گل‌های‬ ‫روشن‪ ،‬که مشخصه‌ی فرش‌های کرمان هستند‪ ،‬می‌نشینیم‪ .‬عکس آن سه بزرگ‬ ‫ــ خمینی‪ ،‬خامنه‌ای و خاتمی در کنار آیه‌ی گل‌دوزی شده‌ای از قرآن و صحنه‌ی‬ ‫‪۱۱۵‬‬

‫شکار فرانسوی‪ ،‬داخل قاب‌های آویخته به دیوارهای سفید‪ .‬و پرده‌های تور پشت‬ ‫پنجره‌ها‪.‬‬ ‫عل��ی م��رد انقالب اس��ت‪ ،‬او در راه انق�لاب تالش‌های زیادی ک��رده و همچنان‬ ‫می‌کن��د‪ ،‬و حتی ی��ک لحظه به لزوم و وظیفه‌ی تاریخ��ی آن تردید نمی‌کند‪ .‬او در‬ ‫حالی که پس��رش با وس��ایل ناهار در حال رفت و آمد به حیاط اس��ت‪ ،‬با اعتقادی‬ ‫رنگ گرفته از مذهب و سیاس��ت و گرمایی انس��انی درباره‌ی زندگی خود صحبت‬ ‫می‌کند‪:‬‬ ‫ــ وقتی انقالب ش��د و خمینی به ایران برگش��ت‪ ،‬من و همس��رم در انگلس��تان‬ ‫دانشجو بودیم‪ .‬برای من انتخاب دیگری ممکن نبود‪ .‬فکر ماندگار شدن در خارج‬ ‫را نمی‌توانس��تم به س��رم راه دهم‪ .‬وس��ایل‌امان را هر چه زودتر جمع کردیم‪ .‬ملت‬ ‫متحد ش��ده بود‪ .‬همه می‌خواس��تند س��قوط ش��اه را ببینند‪ .‬خمینی در راه ساختن‬ ‫جامعه‌ای عادل‪ ،‬مبتنی بر سنت‌های خود ما و نه سنت‌های آمریکایی‌ها‪ ،‬انگلیسی‌ها‬ ‫و ی��ا دیگران‪ ،‬رهبر ما ش��د‪ .‬ما می‌خواس��تیم از زیر نفوذ خارجی‌ه��ا بیرون بیاییم‪.‬‬ ‫امپریالیس��ت‌های غربی زمانی طوالنی آزادانه جا خوش کرده بودند و خون کش��ور‬ ‫ما و همه‌ی دنیای اسالم را مکیده بودند‪ .‬من هم طبیعت ًا در راه انقالب مشغول به‬ ‫فعالیت شدم‪ .‬کمی بعد از انقالب وارد سپاه پاسداران شدم و بعد از مدت زمانی‬ ‫به مقام فرماندهی رس��یدم و س��پاه را در ش��هر زادگاه خودم بم‪ ،‬در جنوب ش��رقی‬ ‫ایران‪ ،‬اداره می‌کردم‪ .‬بعدا ً هم شهردار شدم‪.‬‬ ‫عل��ی واقع ًا به کار خود معتقد اس��ت‪ .‬ولی در صحبت‌هایش هیچ لحن افراطی‬ ‫مبنی بر آنکه انقالب ایران باید سعی کند تا خود را در هر چهار جهت صادر کند‪،‬‬ ‫وج��ود ندارد‪ .‬البته او درباره‌ی نقش آمریکا و اس��رائیل نظر انتقادی دارد و متوجه‬ ‫این منطق نمی‌ش��ود که چرا فلس��طینی‌ها باید‪ ،‬به خاطر آنکه انگلیسی‌ها و سازمان‬ ‫ملل به یهودیان س��رزمینی را بخش��یده‌اند که متعلق به آنان نیست‪ ،‬زجر و ناراحتی‬ ‫بکشند‪.‬‬ ‫ول��ی آنچه ک��ه او به آن اهمیت بیش��تری می‌دهد وضعیت ایران اس��ت‪ .‬به قول‬ ‫او هن��وز خیلی کارها باید انجام ش��ود‪ ،‬خیل��ی از راهکردها هنوز صد در صد کارآ‬ ‫نیس��تند‪ .‬ول��ی او نمی‌تواند بفهمد چ��را همه بدون نش��ان دادن راه‌حل فقط گالیه‬ ‫می‌کنند‪ :‬ــ اگر راه حلی به ما پیشنهاد شود ما آن را دنبال می‌کنیم‪.‬‬ ‫جوانان باید در اداره‌ی کش��ور مش��ارکت داده ش��وند‪ ،‬نباید‪ ،‬همچون ش��رایط‬ ‫حاض��ر‪ ،‬فقط مردان مس��نی مثل من تصمیم‌گیری و اداره‌ی امور را بعهده داش��ته‬ ‫باشند‪.‬‬ ‫رهب��ری بای��د متوجه ش��ود که حمای��ت جوان��ان از اهمیت قطعی ب��رای آینده‬ ‫برخوردار اس��ت‪ .‬آنها بای��د بفهمند که جوانان عالقه‌ی چندانی به مس��ائل بنیادی‬ ‫‪۱۱۶‬‬

‫ندارند‪ .‬جوان‌ها می‌خواهند نتیجه‌های قابل لمس ببینند‪ :‬بهبود اقتصاد‪ ،‬کار بیشتر‪،‬‬ ‫ارتباط با دنیای خارج‪ ،‬شرایط بهتری برای تحقیقات و غیره‪ .‬اسالم نمی‌گوید که‬ ‫ما نباید از یکدیگر درس بگیریم‪ .‬و بدون ش��ک ما از دنیای غرب می‌توانیم خیلی‬ ‫چیزه��ا ی��اد بگیریم‪ ... .‬و البته چیزهای بس��یاری هم وجود دارد ک��ه خدا نکند به‬ ‫اینج��ا بیای��د‪ .‬ما هیچوقت اجازه نخواهیم داد که مردها گوش��واره به گوش کنند و‬ ‫یا دخترها و پس��رها س��وزن به دماغ یا زبان‌اشان فرو کنند‪ .‬این کارها خالف عقل‬ ‫سالم است و آفرینش خدا را خدشه‌دار می‌سازد‪ ...‬و پورنوگرافی که همه جا وجود‬ ‫دارد‪ .‬اگر یک دختر جوان چنین چیزهایی را ببیند‪ ،‬چگونه باید عکس‌العمل نشان‬ ‫دهد؟‬ ‫ناهار را خورده‌ایم‪ .‬پس��ر علی سفره را جمع می‌کند و به آشپزخانه می‌برد‪ .‬علی در‬ ‫حالیکه س��فره را تا می‌کند می‌پرس��د آیا چای می‌خواهیم‪ .‬ما تش��کر می‌کنیم و از‬ ‫دس��تپخت همسرش تعریف می‌کنیم‪ .‬او به عالمت موافقت با نظر ما سری تکان‬ ‫می‌دهد‪.‬‬ ‫و ناگهان زن علی را می‌بینیم که در آس��تانه‌ی در ایس��تاده اس��ت‪ ،‬فرصت آن را‬ ‫پیدا می‌کنیم تا شخص ًا از او تشکر کنیم‪ .‬او علی‌رغم آنکه چند سالی در انگلستان‬ ‫زندگی کرده اس��ت متوجه نمی‌ش��ود چه می‌گوییم‪ .‬علی ترجمه می‌کند‪ .‬ما تعظیم‬ ‫می‌کنیم و او دوباره ما را ترک می‌کند‪.‬‬ ‫قبل از آنکه برویم علی از ما خواهش می‌کند تا کمی صبر کنیم‪ .‬پسر علی چای‬ ‫می‌آورد و خود او به گوشه‌ای از اتاق می‌رود تا نماز می‌خواند‪ .‬وقتی علی رو به مکه‬ ‫می‌کند ما روی زمین نشسته‌ایم‪ ،‬پسرش به آشپزخانه برمی‌گردد‪ .‬کالم عربی نماز‬ ‫با صدای خنده‌ی پسر علی و زن‌های داخل آشپزخانه قاطی می‌شود‪.‬‬ ‫و ما نشسته روی زمین با پاهای جمع کرده مشغول چای خوردن هستیم‪.‬‬

‫‪117‬‬

‫تپه‌های کویری پوش��یده از س��بزه‌های نرم در باران به��اری و از فاصله‌ی نزدیک‌تر‬ ‫دسته‌های علف در میان شن و گردبادهایی که خاکی به سفیدی گچ به هوا می‌کنند‪.‬‬ ‫خوش��ه‌های بس��یار کوچک گل‌های زرد در کنار جاده‪ .‬کوه‌های برهنه از درخت و‬ ‫گیاه‪ ،‬با قله‌های پرفپوش‪ ،‬سرکش��یده در دو س��وی راه‪ .‬تک و توک چادرنشین‌ها‪،‬‬ ‫زودتر از موعد همیش��گی‪ ،‬به خاطر رطوبت و علف زودرس امسال‪ .‬کامیون‌های‬ ‫س��نگین‪ ،‬اکث��را ً ولوو‪ ،‬زوزه‌کش��ان در راه رف��ت و آمد به پاکس��تان‪ .‬و گاهگداری‬ ‫صندوق پس��تی در وس��ط این بره��وت‪ ،‬و کابل‌های برق و تلفن ب��ه موازات راه‪،‬‬ ‫ش��ن و باز هم ش��ن و سبقت و ماشین‌هایی که از روبرو می‌آیند‪ .‬خورشید هنوز در‬ ‫س��مت جنوب غرب در باالی آسمان است‪ .‬هنوز در شیشه‌های آب‪ ،‬تکیه داده به‬ ‫صندلی جلو‪ ،‬کمی یخ ش��ناور اس��ت‪ ،‬گرچه که به زودی آب خواهد شد‪ .‬تبلیغات‬ ‫مذهبی‪ ،‬نوشته با اسپری یک در میان بر صخره‌ها‪ ،‬طوری که از هر دو طرف برای‬ ‫مس��افران قابل خواندن باش��د‪ ،‬هر ش��عاری ضربدر دو‪ .‬کمی گل که باافتخار آب‬ ‫خوانده می‌شود‪ .‬در واحه‌ها درختان پسته‪ ،‬به بلندی درختان انجیر و سنگین از بار‬ ‫محصول‌اشان‪ ،‬نزدیک به هم ایستاده‌اند‪ .‬توقف ماشین‌ها در فواصل متناوب برای‬ ‫کنترل مواد مخدر‪ ،‬با برج‌های نگهبانی به ش��کل قلعه‌های کوچک‪ ،‬گرچه بیش��تر‬ ‫مواد مخدر با خر و شتر از مرز رد می‌شود‪ .‬پرواز یک پرنده‪ ،‬یک کالغ پیر‪ ،‬همراه‬ ‫ماشین تا آنجایی که در توان دارد‪ ،‬تا آخرین ثانیه‌ها‪ ،‬با منقار گشوده‪ ،‬گویی برای‬ ‫نجوای چیزی که من نمی‌شنوم‪ ،‬فاصله می‌گیرد و دور می‌شود‪.‬‬ ‫قنات‌ه��ا منظمتر از برج‌های موریانه‪ ،‬کمی روش��نتر از خاک اطراف‪ ،‬در اینجا‬ ‫تا عمق صد متری‪ ،‬حفر ش��ده با دس��ت و با نیاز دائمی به تعمیر و مراقبت‪ ،‬تا فرو‬ ‫نریزند و به مرور زمان خشک نشوند‪.‬‬ ‫‪118‬‬

‫ناگهان یک مس��جد می��ان راه‪ .‬در نظر بگیر آن مالی��ی را که ماموریت خدمت‬ ‫کردن در وسط این بیابان را عهده‌دار است‪.‬‬ ‫افس��نطین در اینجا شکوفا می‌شود‪ ،‬س��ی سانتیمتر‪ ،‬سبز و نقره‌ای با پرچم‌های‬ ‫زرد‪ ،‬یادآور یکی از گیاهان بومی خودمان‪ .‬و س��اقه‌های آبی بنفش به مثابه زنبق و‬ ‫رستنی‌های فراوان و گوناگون دیگر‪ .‬شیره‌های کوتاه مدت در ساقه‌های بهاری‪.‬‬ ‫کالغه چی می‌خواست؟‬

‫‪119‬‬

‫کسی که ما را به ارگ بم می‌برد و اصرار می‌کند پول بلیط ورودی را بدهد‪ ،‬نه تنها‬ ‫خود متولد بم اس��ت‪ ،‬بلکه شهردار شهر نیز بوده است‪ .‬نه‪ ،‬علی‪ ،‬آنطور که بزودی‬ ‫متوجه می‌شویم‪ ،‬از دید همگان خود بم است‪.‬‬ ‫وقتی می‌رسیم هوا دارد رو به تاریکی می‌گذارد‪ .‬گرمای ذخیره شده در دیوارهای‬ ‫به تو لم داده‌ی ارگ‪ ،‬جداره‌های منقل‪ .‬این توده‌ی گل خش��کیده بایس��تی به خاطر‬ ‫ارتفاع خود س��ربازان پیاده نظام را متوقف کرده باشد‪ ،‬ولی کار توپخانه در مقابل‬ ‫آرماتور کاهی نمی‌توانسته مشکل بوده باشد‪.‬‬ ‫ارگ تنه��ا ی��ک پ��ادگان نظامی نب��ود بلکه یک ش��هر حصاردار بود ک��ه آخرین‬ ‫سرنشینان‌اش آن را کمتر از صد سال پیش ترک کردند‪ ،‬به دلیل آن که همه حیاط و‬ ‫باغ ش��خصی خود را می‌خواستند‪ ،‬امری که در محوطه‌ی محدود داخل دیوارهای‬ ‫شهر ممکن نبود‪.‬‬ ‫به سوی باجه‌ی بلیطفروشی می‌رویم‪ .‬پیرمردانی که آنجا کار می‌کنند می‌خواهند‬ ‫م��ا را ب��ه رایگان راه دهند چ��ون ما همراه علی هس��تیم‪ ،‬ولی او قب��ول نمی‌کند و‬ ‫طبق رس��م معمول پافش��اری می‌کند که پول بلیط ما را هم‪ ،‬که ده برابر بهای بلیط‬ ‫ایرانی‌ها است‪ ،‬بدهد‪.‬‬ ‫برج و باروهایی به رنگ قهوه‌ای روش��ن‪ ،‬طاقی‌های س��اده و پلکان کم عرض‪،‬‬ ‫آخور‪ ،‬سردابه‪ ،‬زندان‪ ،‬خانه‌ی سرزندانبان‌ها‪ ،‬چاه‪ .‬رنگ ارگ در نور غروب طیف‬ ‫گرم‌ت��ری ب��ه خود می‌گیرد‪ ،‬نور س��فیدی که در وس��ط روز چش��م را می‌زند کمتر‬ ‫می‌شود‪.‬‬ ‫ایس��تاده در مرتفع‌ترین نقطه خود را در وس��ط یک نخلستان می‌بینیم‪ ،‬دایره‌ای‬ ‫س��بز در بیابان‪ .‬باغی پرتاب ش��ده در گرما میان کوه‌های نوک تیز و سرسبز و غیر‬ ‫‪120‬‬

‫مسکونی‪.‬‬ ‫زندگ��ی در ب��م و اطراف آن در هزاره‌های قبل از میالد ش��کل گرفته اس��ت ولی‬ ‫بیش��تر خرابه‌های امروز متعلق به قرون ‪ ۱۶‬و ‪ ۱۷‬میالدی اس��ت‪ .‬تا یورش افغانها‬ ‫در سال ‪ ۱۷۲۲‬میالدی و تا یورش وحشیانه‌ی همسایگان شیرازی در سال ‪۱۸۱۰‬‬ ‫می�لادی‪ ،‬زمانی که اهالی ش��هر دوباره ولی برای آخرین بار به بم بازگش��ته بودند‪،‬‬ ‫حدود ده هزار نفر در ارگ زندگی می‌کردند‪.‬‬ ‫عل��ی دکت��رای جهانگ��ردی دارد و ب��رای م��ا از پتانس��یل ای��ران ب��رای جذب‬ ‫توریست‌های خارجی سخن می‌راند‪.‬‬ ‫ــ ش��نیده‌ام که طبق آمار رسمی هرساله یک میلیون و هفتصد هزار توریست به‬ ‫اینجا می‌آید ولی آمار واقعی از این بسیار کمتر است‪.‬‬ ‫ً‬ ‫اصال دیده نمی‌شوند‪.‬‬ ‫ــ ولی این توریست‌ها‬ ‫علی قبل از جواب دادن می‌خندد‪:‬‬ ‫ــ نمی‌دانم این رقم مبالغه‌آمیز اس��ت یا نه‪ .‬اگر این تصور غلط درس��ت باش��د‪،‬‬ ‫باید در اینصورت پناهندگان افغانی‪ ،‬مرزنش��ینان ش��وروی س��ابق و دیپلمات‌ها و‬ ‫بزها هم توریس��ت به ش��مار آیند‪ .‬تعداد توریست‌ها امسال به حدود صد هزار نفر‬ ‫خواهد رسید‪ ،‬نمی‌توان گفت که صنعت توریسم وضعیت بدی دارد‪ ،‬بلکه صنعت‬ ‫ً‬ ‫اصال وجود ندارد‪.‬‬ ‫توریسم در واقعیت‬ ‫نمی‌خواهم فراموش کنم بپرس��م توریست‌ها کمبود چه چیزی را اینجا احساس‬ ‫می‌کنند‪ .‬به انتقاد کردن ادامه دهید‪.‬‬ ‫ــ هزینه‌ی گرفتن ویزا کم نیس��ت‪ .‬همین کافی است تا تعدادی از عالقمندان را‬ ‫فراری دهد‪.‬‬ ‫علی فورا ً دفترچه‌ی خود را در می‌آورد و شروع به یادداشت می‌کند‪.‬‬ ‫ــ در هتل‌ها میوه نیست‪ ،‬حتی در رستوران هتل هم نمی‌شود میوه پیدا کرد‪.‬‬ ‫ــ ولی شما می‌توانید میوه را در بازار بخرید‪.‬‬ ‫ــ نه‪ ،‬نه‪ ،‬باید‪ ...‬اگر شما می‌خواهید میوه‌هایتان را بفروشید باید آنها را در‬ ‫دسترس کسانی که می‌خواهند برای آنها پول دهند قرار دهید‪.‬‬ ‫ــ و این که ما خارجی‌ها باید همه جا برای هر موزه ده برابر ورودی بدهیم‬ ‫خیلی نامعقول است!‬ ‫علی به نوش��تن ادامه می‌دهد‪ ،‬گویا خود امر یادداش��ت‌برداری او تٔاثیر مثبتی بر‬ ‫قضایا خواهد گذاش��ت‪ ،‬گویی هر جمله‌ی نوشته شده او را به گوش وزیر مسئول‬ ‫و ده��ان م��ا را به زردآلوه��ا‪ ،‬انجیرها و خربزه‌های تازه که همه جا رش��د می‌کنند‪،‬‬ ‫ولی ما هیچوقت شانس مزه کردن‌اشان را پیدا نمی‌کنیم‪ ،‬نزدیک‌تر می‌کند‪ .‬گویی‬ ‫چند خط کج و معوج جوهری نه تنها جریان امور را نزد مراجع باال‪ ،‬بلکه واقعیت‬ ‫کش��ور را به طور سیس��تماتیک‪ ،‬مشخص و با جزئیات شفاف عوض خواهد کرد‬ ‫‪121‬‬

‫تا ایران بتواند توریس��ت‌های خارجی را دس��ته دس��ته جذب کند‪ .‬و همه‌ی اینها به‬ ‫خاطر آنچه ما می‌گوییم و علی یادداش��ت می‌کند‪ ،‬در نخلس��تان‪ ،‬دایره‌ای سبز در‬ ‫بیابان‪ ،‬باغ کوچکی که خدا می‌داند از کجا با هواپیما به اینجا آورده شده‪ ،‬و حاضر‬ ‫و آم��اده با چتر نجات در میان کوه‌های نوک‌تیز و سرس��بز در گرمای عصر پرتاب‬ ‫شده است‪.‬‬

‫‪122‬‬

‫آس��مان قرمز اس��ت‪ .‬هوا زود تاریک می‌ش��ود‪ .‬فضا از آواز پرندگان آکنده اس��ت‪،‬‬ ‫گلوله‌های بال و پردار س��ر پیدا کردن محل اس��تراحت ش��بانه مش��غول رقابت با‬ ‫یکدیگر هس��تند‪ .‬باد گرم و خشکی از ش��رق می‌وزد‪ .‬شاخ و برگ نخل‌های خرما‬ ‫خش و خش می‌کنند‪.‬‬ ‫در خانه‌ی خواهر علی در بم در حیاط روی فرش نشسته‌ایم و چای می‌نوشیم‪.‬‬ ‫علی به دیدار چند تن از دوس��تان‌اش رفته اس��ت‪ .‬باجناق علی ما را در نوش��یدن‬ ‫چای همراهی می‌کند و گاه‌گاه چیزی به فارسی می‌گوید و از ما به سوئدی جواب‬ ‫می‌ش��نود‪ .‬گفت و گوی ما هنگامی که حس��ین‪ ،‬پسر خواهر علی‪ ،‬از راه می‌رسد و‬ ‫پهلوی ما می‌نشیند قطع می‌شود‪ .‬حسین دستش را به سوی ما می‌گیرد و می‌پرسد‬ ‫آیا سکه‌ای از کشور خود به همراه داریم‪ .‬استفان موفق می‌شود یک سکه‌ی پنجاه‬ ‫اوره‌ای‪ 32‬از داخل کوله‌پش��تی درآورد‪ .‬حس��ین برای یک لحظه هم که ش��ده راضی‬ ‫می‌شود و دوباره به داخل خانه می‌دود تا به مادرش کمک کند‪.‬‬ ‫اینجا مکان زیبایی است‪ ،‬بهشتی در قطع مینیاتور از نوع ایرانی‌اش‪ ،‬واحه‌ای در‬ ‫واحه‪ .‬این خانواده‪ ،‬پشت دیوارهای بلند برای خود مکانی برای زیستن‪ ،‬دنیایی از‬ ‫آن خود س��اخته است‪ ،‬در اینجا روزها و سال‌ها به آرامی می‌گذرند‪ .‬با اینحال این‬ ‫دنیا دنیای جداافتاده‌ای نیس��ت‪ :‬صدای همس��ایه‌ها پاورچین پاورچین از دیوارها‬ ‫باال می‌آید‪ ،‬زندگی‌ها در هم ادغام می‌شوند‪.‬‬ ‫خواهر علی‪ ،‬که زنی پنجاه س��اله اس��ت‪ ،‬با س��ینی‌ای پر از خرما و کاس��ه‌های‬ ‫کوچک ماست در دست از در بیرون می‌آید‪ .‬فرش را دور می‌زند تا به طرفی که ما‬ ‫‪ - 32‬هر صد اوره معادل يک کرون‪ ،‬واحد پول سوئد است‪.‬‬

‫‪123‬‬

‫نشس��ته‌ایم بیاید‪ .‬بدون آنکه کالمی بگوید متوجه می‌ش��ویم که می‌خواهد ما قبل از‬ ‫آمدن دیگران شروع به خوردن بکنیم‪ .‬وقتی دوباره می‌خواهد به داخل خانه برگردد‬ ‫شوهرش هم به همراهش می‌رود‪ .‬ما تنها می‌نشینیم و شیرین‌ترین و خوشمزه‌ترین‬ ‫خرماها را مزه می‌کنیم‪.‬‬ ‫سرزمینی از عسل به ما وعده داده شده است‪.‬‬ ‫در آهنی با صدای بلندی باز می‌ش��ود و علی ماش��ین را به داخل خانه می‌راند‪.‬‬ ‫از صندلی پش��ت‪ ،‬مرد جوانی همراه با زنی که بچه به بغل دارد پیاده می‌شوند‪ .‬زن‬ ‫بچه را به مرد می‌دهد و با حرکتی از روی عادت چادر خود را درست می‌کند و به‬ ‫مادر خود که از خانه بیرون آمده و روی پله‌ها ایستاده سر تکان می‌دهد‪.‬‬ ‫پرده باال می‌رود و نمایش آغاز می‌ش��ود‪ .‬غذاهای لذیذ آش��پزخانه بیرون آورده‬ ‫می‌ش��وند‪ .‬هم��ه در دایره‌ی بزرگ��ی روی فرش می‌نش��ینند‪ .‬بوی خوش��ی می‌آید‪.‬‬ ‫جوان‌ترین عضو خانواده دوباره خودش را با فشار پهلوی ما جا می‌کند‪ ،‬هم علی‬ ‫و ه��م م��ادرش به او گوش��زد می‌کنند که ت��ا مهمان‌ها غذا نکش��یده‌اند حق ندارد‬ ‫دس��ت به غذا بزند وگرنه نمی‌تواند با ما س��ر سفره بنش��یند‪ .‬ولی او بدون کمترین‬ ‫توجهی با حرکتی شاهانه انگشتان خود را در نزدیکترین کاسه فرو می‌برد و خنده‌ی‬ ‫بزرگترها‪ ،‬که از سر عشق قیافه‌ای ظاهرا ً آزرده به خود گرفته‌اند‪ ،‬را در می‌آورد‪.‬‬ ‫باجناق علی به نشانه‌ی بفرمایید‪ ،‬چشمان‌اش را به ما می‌دوزد‪ .‬یکایک اعضای‬ ‫خانواده کوچک‌ترین حرکت ما را دنبال می‌کنند‪ ،‬خواهر علی هرازگاهی برای نشان‬ ‫دادن آنکه ما کم غذا می‌کش��یم‪ ،‬آهی به نش��انه‌ی نارضایتی می‌کش��د‪ .‬بشقاب‌های‬ ‫س��س‪ ،‬س��االد‪ ،‬خورش‪ ،‬میوه و ران برش��ته‌ی مرغ که ما حتم ًا باید مزه کنیم‪ ،‬یکی‬ ‫پ��س از دیگری جلوی‌امان گرفته می‌ش��ود‪ .‬قرص‌های نان گرم ت��ازه همچو برجی‬ ‫لرزان در وسط سفره روی هم گذاشته شده است‪.‬‬ ‫همزمان که ما در سکوت به سیر کردن خود مشغول هستیم‪ ،‬ماه باالی شاخ و‬ ‫برگ نخل‌ها طلوع می‌کند‪.‬‬ ‫علی می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ برای ما ایرانی‌ها‪ ،‬خانواده مهمترین چیز است‪ .‬ما از عهده‌ی یک زندگی بدون‬ ‫خان��واده برنمی‌آییم‪ .‬همه‌ی فرهنگ ما و ه��ر آنچه در بر دارد‪ ،‬در پیرامون خانواده‬ ‫ش��کل گرفته اس��ت‪ .‬حتی هس��ته‌ی اصلی مذهب ما نیز خانواده است‪ ،‬ما شیعیان‬ ‫پیروان امامان مقدس‪ ،‬اعقاب پیامبر و تنها جانش��ین برحق او هس��تیم‪ .‬نمی‌توانم‬ ‫بفهمم چرا خیلی از دیگر مسلمانان دنیا متوجه این موضوع نمی‌شوند‪.‬‬ ‫باجناق علی س��یگاری روشن می‌کند‪ .‬علی دس��ت‌اش را دوستانه بر شانه‌ی او‬ ‫می‌گذارد و با لحنی پدرانه می‌گوید س��یگار کش��یدن برای س�لامتی مضر اس��ت‪.‬‬ ‫باجن��اق عل��ی کمی ش��رمزده به نظ��ر می‌آید ولی به کش��یدن س��یگار ادامه می‌هد‪.‬‬ ‫‪۱۲۴‬‬

‫س��ایرین لبخندی از روی اغم��اض می‌زنند‪ .‬گویی می‌خواهن��د بگویند که زندگی‬ ‫همیشه اطاعت کردن از قوانین جاری نیست‪.‬‬ ‫ــ علی‪ ،‬آیا منظورت این اس��ت که س��ایر مسلمانان و دیگر ادیان اشتباه می‌کنند‬ ‫و فقط پیروان مذهب شیعه راه درستی را پیشه کرده‌اند؟‬ ‫ــ به هیچوجه‪ .‬س��نی‌ها‪ ،‬یهودی‌ها و میسیحی‌ها هم به خدای یکتا باور دارند و‬ ‫در میان ایشان نیز ایمان عمیق و حقیقی وجود دارد‪ .‬ولی پیروان آخرین فرستاده‌ی‬ ‫خدا و قرآن‪ ،‬کالم خداکه توسط فرشته‌ی مقرب جبرئیل نازل شد‪ ،‬تنها ما مسلمانان‬ ‫هستیم‪ .‬و فقط ما شیعه مذهبان هستیم که راه خانواده‌ی پیامبر را دنبال می‌کنیم‪.‬‬ ‫ــ س��نی مذهبان هم باور دارند که خلیفه‌های ایش��ان نیز جانش��ینان شایسته‌ی‬ ‫پیامبر بودند‪ ،‬اگرچه آنان از اعقاب او نبودند‪.‬‬ ‫ــ نه‪ ،‬نه! فقط به آن آدم پس��تی فکر کنید که بس��یاری از پاک‌ترین بندگان خدا و‬ ‫معصوم‌ترین آنان یعنی امام حسین را به قتل رساند‪ .‬امام حسین که در راه ایمانش‪،‬‬ ‫خان��واده‌اش و فرزند نوزادش ش��هید ش��د‪ .‬نه‪ ،‬خلفای س��نی و پادوه��ای آنها جز‬ ‫شرابخواری و سگ‌بازی کاری دیگر نمی‌کردند‪.‬‬ ‫عل��ی در جای خود جابجا می‌ش��ود‪ .‬او در دوران انق�لاب دو بار در پای چپ‬ ‫مورد اصابت گلوله قرار گرفته است‪ .‬گاه گاهی پایش کرخت می‌شود‪.‬‬ ‫ــ از کجا می‌توانی اینقدر مطمئن باشی؟‬ ‫ــ خدا سرآغاز و آفریدگار همه چیز است!‬ ‫ــ ولی دیگر ادیان هم همین عقیده را دارند‪ ،‬مگر نه؟‬ ‫ــ فرق میان ایران و س��ایر کش��ورها این اس��ت که ما از طری��ق انقالب نظامی‬ ‫را بنیاد گذاش��ته‌ایم که طبق خواس��ت خدا اداره می‌ش��ود‪ .‬منظور من این نیس��ت‬ ‫که ما بی‌اش��کال هس��تیم‪ ،‬ولی راه ما منتج از آنچه در قرآن نوش��ته شده و حدایث‬ ‫می‌گویند‪ ،‬می‌باشد‪.‬‬ ‫ب��ر طبق قرآن سیاس��ت و دین را نمی‌توان از هم جدا س��اخت‪ .‬ما باید بپذیریم‬ ‫ک��ه ارزش‌های��ی وجود دارند که هیچ‌وق��ت تغییر نمی‌کنند‪ ،‬مثل س��اختار بنیادی‬ ‫جامعه‪ .‬پیامبر فرامین بسیار صریحی درباره‌ی نظام جامعه داده است‪ .‬برای همین‬ ‫دموکراس��ی ما از دموکراسی غربی‪ ،‬و سایر کش��ورهای اسالمی بسیار برتر است‪،‬‬ ‫چونکه بامطالعه‌ترین و آگاه‌ترین روحانیون در باالترین قشر قدرت قرار دارند‪.‬‬ ‫ــ پس در این‌صورت بحث بر سر ارزش‌های بنیادی است؟ آیا منظورت همین‬ ‫است؟‬ ‫ــ راه و مشیت خدا یکبار برای همیشه مشخص شده است‪ .‬البته این به آن معنی‬ ‫نیس��ت که انسان‌ها نمی‌توانند بر سرنوشت خود تٔاثیر بگذارند‪ ،‬و یا باید منفعل به‬ ‫انتظار سرنوش��ت خود بنش��ینند‪ .‬زندگی نبرد به اشکال مختلف است‪ ،‬ولی ما باید‬ ‫راهکاری داشته باشیم و این راهکار کالم تحریف نشده‌ی خدا است‪.‬‬ ‫‪۱۲۵‬‬

‫ــ از کجا می‌توانی مطمئن باش��ی که مالها در ایران بهترین مفس��ران کالم خدا‬ ‫هستند؟ اگر درست فهمیده باشم همه‌ی آیت‌الله‌ها با خمینی درباره‌ی دخالت دین‬ ‫در سیاست هم‌راأی نبودند‪.‬‬ ‫علی سری به عالمت موافقت تکان می‌دهد اما جوابی نمی‌هد‪.‬‬ ‫ــ آیا ایران چیزی نمی‌تواند از سایر کشورهای دنیا یاد بگیرد؟‬ ‫ــ البته‪.‬‬ ‫ــ مثل چی؟‬ ‫ــ مثل دانش و تکنیک‪.‬‬ ‫ــ چرا؟‬ ‫ــ اسالم نمی‌گوید که ما نباید از دیگران یاد بگیریم‪ .‬قرآن ما را تشویق به‬ ‫تحقیق و پژوهش می‌کند‪ .‬البته ما برای اینکه بتوانیم کشور و اقتصادمان را توسعه‬ ‫دهیم احتیاج داریم بیشتر از این یاد بگیریم‪.‬‬ ‫ــ پس در اینصورت چرا بس��یاری از کش��ورهای اس�لامی علی‌رغم منابع مالی‬ ‫هنگف��ت‪ ،‬ای��ن توصی��ه‌ی اس�لام را دنب��ال نمی‌کنند‪ ،‬تنها اس��رائیل‪ ،‬ب��ا جمعیت‬ ‫مختصرش‪ ،‬از تمام کشورهای عربی تعداد بیشتری محقق دارد‪.‬‬ ‫ــ ولی آنها از طرف آمریکا حمایت می‌شوند‪ ،‬مگر نه؟‬ ‫ــ در خود آمریکا‪ ،‬بودجه‌ی تحقیقاتی یک دانشگاه خصوصی مثل استانفورد از‬ ‫بودجه‌ی دولت ایران بیشتر است‪...‬‬ ‫همه از غذا خوردن فارغ ش��ده‌اند و حسین برای سومین بار‪ ،‬وقتی علی متوجه‬ ‫نیس��ت‪ ،‬برای گرفتن پول دس��ت دراز می‌کند‪ .‬هیچ‌کدام از حاضرین‪ ،‬به جز دختر‬ ‫خواهر علی‪ ،‬که معلم انگلیسی دبستان است‪ ،‬یک کلمه از حرف‌های ما نمی‌فهمد‪.‬‬ ‫با اینحال همه مؤدبانه نشس��ته‌اند و گفتگوی ما را با چرخاندن س��ر به مانند یک‬ ‫مس��ابقه‌ی تنیس دنبال می‌کنند‪ .‬تردیدی نیست که علی بزرگ خانواده است‪ .‬تنها‬ ‫کس��ی ک��ه به حضور ما اهمیت��ی نمی‌دهد و به اندازه‌ی بحث ب��ه زبان بیگانه مورد‬ ‫توجه قرار می‌گیرد‪ ،‬پسربچه‌ی یکساله است که از بغلی به بغلی دیگر می‌رود‪.‬‬ ‫دختر خواهر علی‪ ،‬همزمان که پس��رش را به طرف ما دراز می‌کند‪ ،‬به انگلیس��ی‬ ‫شکسته بسته‪ ،‬می‌پرسد‪:‬‬ ‫ــ شما بچه دارید؟‬ ‫بچه را می‌گیرم‪ ،‬بدون اعتراض در بغل‌ام جا می‌گیرد‪.‬‬ ‫ــ دو دختر‪.‬‬ ‫ــ چند ساله هستند؟‬ ‫ــ هشت و چهار‪.‬‬ ‫علی می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ فوق العاده‪.‬‬ ‫‪۱۲۶‬‬

‫دختر خواهر می‌پرسد‪ :‬زن شما کار می‌کند؟‬ ‫ــ زن من زیست‌شناس دریایی است ولی ما به تازگی از هم جدا شده‌ایم‪.‬‬ ‫ــ چه حیف‪ .‬بچه‌ها را می‌بینید؟‬ ‫ــ بچه‌ها یک هفته در میان پیش من زندگی می‌کنند‪.‬‬ ‫ــ چه خوب‪ ،‬بچه‌ها هم به پدر و هم به مادر احتیاج دارند‪.‬‬ ‫آقا کوچولویی که روی زانوی من نشس��ته اس��ت با تم��ام بازویش به گربه‌ای که‬ ‫ت��ه حیاط البه‌الی بوته‌ها گم می‌ش��ود‪ ،‬اش��اره می‌کند‪ .‬همه خنده‌ای از س��ر غرور‬ ‫می‌کنند‪ .‬دختر خواهر می‌گوید که خیلی زود به حرف افتاده است‪.‬‬ ‫استفان می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ س��ن ازدواج برای دختران در ایران خیلی پائین اس��ت‪ ،‬فقط دوازده سال‪ .‬چه‬ ‫دلیل��ی وجود داش��ت که خمینی س��ن ازدواج برای دختران را از پان��زده به دوازده‬ ‫کاه��ش داد؟ در غ��رب این موضوع به عن��وان قانونی ک��ردن ازدواج بچه‌ها تلقی‬ ‫شد‪.‬‬ ‫علی کمی معذورانه می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ تعداد خانواده‌هایی که دخترش��ان را در سن کم ازدواج می‌دهند زیاد نیستند‪.‬‬ ‫خمینی و رژیم س��عی کردند تا قوانین را با ش��ریعت مطابقت دهند‪ .‬قرآن می‌گوید‬ ‫ک��ه دختره��ا زمانی که توانای��ی به دنیا آوردن فرزن��د را دارند ب��رای ازدواج آماده‬ ‫می‌باشند‪.‬‬ ‫ش��اید تفاوت در مفهوم بچه و دوران بچگی اس��ت‪ .‬من خودم مشکل می‌توانم‬ ‫در ازدواج بچه‌های دوازده ساله معنایی پیدا کنم‪.‬‬ ‫از س��کوتی که برقرار می‌ش��ود به نظر می‌آید که علی نمی‌توان��د در این زمینه با‬ ‫قانون موافق باشد‪ ،‬ولی باالخره می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ شاید به خاطر آب و هوا باشد‪ .‬در کشورهای گرمسیر میوه‌ها زودتر از‬ ‫کشورهای سردسیر به عمل می‌آیند‪.‬‬ ‫دختر خواهر و شوهرش برای رفتن آماده می‌شوند‪ .‬علی آرام در جای خود باقی‬ ‫می‌ماند و گفتگوی تکنفره‌ی خود درباره‌ی فرهنگ برتر را ادامه می‌دهد‪ ،‬نام‌هایی‬ ‫چون حافظ‪ ،‬شکس��پیر‪ ،‬میکل آنژ و همینگوی به زبان آورده می‌ش��ود‪ .‬زوج جوان‬ ‫خداحافظی می‌کنند‪ .‬آقا پسر کوچک در بغل پدرش به خواب رفته است‪.‬‬ ‫علی همزمان که در جمع کردن سفره کمک می‌کند می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ عجیب نیست که ما نمی‌توانیم دور یک دین گرد هم آییم؟ ما همه دراصل‬ ‫شبیه یکدیگر هستیم‪ .‬همه چیز خیلی آسان‌تر می‌شد ‪ ...‬در انگلستان‪ ،‬وقتی آنجا‬ ‫زندگی می‌کردیم‪ ،‬مردم باور داشتند که مسلمانان اکثر اوقات روزانه‌شان را به نماز‬ ‫خواندن می‌گذرانند‪ .‬ولی در حقیقت صحبت از ‪ ۱۷‬دقیقه در شبانه روز است‪.‬‬ ‫من می‌گویم‪:‬‬ ‫‪127‬‬

‫ــ تقریب ًا همان زمانی که کشیدن دو سیگار وقت می‌برد‪.‬‬ ‫می‌خندد‪:‬‬ ‫ــ همینطور است‪.‬‬ ‫همه به داخل می‌روند‪ .‬علی به خواهرش کمک می‌کند تا لحاف و بالش بیاورد‪.‬‬ ‫روی فرش و زیر پتوهای کلفت در حالیکه چشم به آسمان پرستاره‌ی کویری داریم‬ ‫به آهستگی با بوی گل خرما به خواب می‌رویم‪.‬‬ ‫کمی قبل از س��ر زدن س��پیده‪ ،‬وقتی که خواهر علی سرپنجه برای بیدار کردن علی‬ ‫می‌آید‪ ،‬بیدار می‌ش��ویم‪ .‬علی خوابزده با حرکتی ناگهانی در جایش می‌نش��یند‪ ،‬به‬ ‫سوی مکه برمی‌گردد‪ ،‬نماز خیلی کوتاهی می‌خواند‪ ،‬خودش را دوباره روی بالش‬ ‫پرت می‌کند و دوباره به خواب می‌رود‪.‬‬ ‫آس��مان به آهس��تگی رو به روشنی می‌رود‪ .‬پرنده‌ها ش��روع به خواندن می‌کنند‪.‬‬ ‫برای مدتی در رختخواب می‌مانیم‪.‬‬ ‫بعد از خوردن صبحانه‌ی مختصری س��وار ماش��ین از در حیاط بیرون می‌رویم‪.‬‬ ‫برمی‌گردیم و به اعضای خانواده دست تکان می‌دهیم‪ .‬علی با صدای بلند می‌زند‬ ‫زیر آواز‪ .‬خیابان‌ها خلوت هس��تند‪ .‬وقتی ش��هر را پشت سر می‌گذاریم‪ ،‬علی دنده‬ ‫سه را می‌گیرد و پدال گاز را تا ته فشار می‌دهد‪:‬‬ ‫‪33‬‬ ‫ــ آره‪ ،‬ناز نفس‌ات‪ ،‬بخون ببینم‪...‬‬ ‫در جاده‌ای صاف و مس��تقیم با س��رعت از میان کویری که در حال ش��کوفایی‬ ‫است می‌گذریم‪.‬‬

‫‪- 33‬ترجمه آزاد توسط مترجم‪.‬‬

‫‪128‬‬

‫به جهتی که حدس می‌زنیم درس��ت باش��د می‌رویم‪ ،‬مغرور از آنکه س��عی می‌کنیم‬ ‫بدون گرفتن تاکس��ی‪ ،‬خودمان راه را پیدا کنیم‪ .‬راه طوالنی نیس��ت‪ ،‬به هر حال به‬ ‫گفته‌ی صاحبخانه‪ ،‬کمی پیچ و خم‌دار‪ .‬ولی پس از گرفتن نشانی در میوه فروشی‌ای‬ ‫که در آن هندوانه‌های خیلی بزرگی زیر سقف آینه‌دار چیده شده‌اند (که زیبایی آنرا‬ ‫تا بی‌نهایت تکرار می‌کند)‪ ،‬به مقصد می‌رسیم‪ .‬شماره‌ی پالک روی ساختمان را‬ ‫با کاغذی که در دست داریم مقایسه می‌کنیم‪ ،‬زنگ می‌زنیم و منتظر می‌شویم‪.‬‬ ‫م��ردی س��اده و بی‌تکل��ف که حدودا ً ش��صت س��ال دارد در را ب��از می‌کند‪ .‬او‬ ‫علی محمد س��پانلو ش��اعر است‪ .‬دست می‌دهیم‪ ،‬از آستانه‌ی در می‌گذریم و وارد‬ ‫می‌شویم‪ .‬او در طبقه‌ی پایین ساختمانی مدرن زندگی می‌کند‪ .‬خانه‌ی مجردی‪ ،‬در‬ ‫درجه‌ی اول محل کار او است‪ .‬زمین پوشیده از فرش‪ ،‬تلویزیون و یک آشپزخانه‌ی‬ ‫کوچک‪ .‬کتاب‌ها‪ ،‬آنطور که بعدا ً معلوم می‌ش��ود‪ ،‬در طبقه‌ی باال هستند‪ .‬چند نفر‬ ‫دیگ��ر هم دعوت دارند‪ ،‬اکثرا ً نویس��ندگان جوان بی‌ت��اب و خوش‌بین و مترجمان‬ ‫باتجربه و پوست کلفت و آرام‪.‬‬ ‫سپانلو مایل است تا درباره‌ی سوررئالیسم بحث کند و بهیچ‌وجه نمی‌خواهد از‬ ‫سیاست گفتگویی به میان آورد‪ .‬او از سیاست خسته است‪ :‬من سیاستزده هستم‪.‬‬ ‫نمی‌دانم چه اتفاقاتی در حال رخ دادن اس��ت‪ ،‬حوصله‌ی فکر کردن به سیاست را‬ ‫ندارم‪.‬‬ ‫در کنار او اسد امرایی مترجم نشسته است و مردی مسن‌تر که برای ما ناشناس‬ ‫اس��ت‪ ،‬که ش��اید او هم آنجا زندگی می‌کند و چند همکار جوان‌تر که به زبان‌های‬ ‫خارجی آش��نایی ندارند‪ .‬مس��ن‌ترها ترجمه می‌کنند‪ .‬جوان‌تره��ا بزودی همگی به‬ ‫آشپزخانه می‌روند‪ ،‬آنها از گفتگوی ما چیزی سر در نمی‌آورند‪.‬‬ ‫‪129‬‬

‫مترجم‌ها آرام در جای خود باقی می‌مانند و ته سیگارهای خود را مک می‌زنند‪.‬‬ ‫توماس در آن‌سوی راحتی نشسته است و من در اینطرف نزدیک اسد امرایی‪.‬‬ ‫تلویزیون با صدای بلند روشن است‪ .‬مسابقه‌ی نیمه‌نهایی جام آسیا است‪ .‬ایران‬ ‫با کره جنوبی بازی می‌کند و یک بر صفر جلو است‪ .‬همه یک چشم به مسابقه‬ ‫دارند ــ در آخر ایران به خاطر اشتباه در خط دفاعی مسابقه را در وقت اضافه‬ ‫می‌بازد ــ و گفتگوی ما بعد از آن بدون قطع و وصل شدن ادامه پیدا می‌کند‪.‬‬ ‫امرایی ناگهان با صدای بلند می‌گوید‪ :‬قاتل اولوف پالمه تحمل آن همه زیبایی‬ ‫را نداشت‪.‬‬ ‫ــ سوئدی‌ها عادت ندارند پالمه را به خاطر زیبایی او به یاد آورند‪.‬‬ ‫ــ ولی چه کسی می‌تواند به دنبال قتل اولوف پالمه بوده باشد؟ یک چنین‬ ‫سیاستمداری!‬ ‫ــ روی دادن چند اتفاق تصادفی پشت سر هم محال است‪ :‬یک دیوانه که تک‬ ‫و تنها با اس��لحه‌ی آماده به ش��لیک تصادف ًا در پیاده رو از کنار پالمه‪ ،‬که محافظ‬ ‫به همراه نداش��ته‪ ،‬رد می‌ش��ود‪ .‬نه‪ ،‬حتم ًا باید توسط س��یا به‌دقت ترتیب داده شده‬ ‫باشد‪.‬‬ ‫ــ یا ایران یا عراق یا‪...‬‬ ‫ــ پالمه با همس��رش که مانند خود او عالقمند به مس��ائل فرهنگی بود قرار بود‬ ‫به دیدن فیلم فلوت جادویی‪34‬بروند‪ .‬و در این باره هیچ چیزی نوشته نشده است‪.‬‬ ‫فقط سرپوش و بهانه‪.‬‬ ‫ــ نه‪ ،‬اینطوری نیست‪.‬‬ ‫ــ قاتل نمی‌توانسته به‌هیچ‌وجه این همه زیبایی را تحمل کند‪.‬‬ ‫ــ زیبایی چیست؟‬ ‫ــ وقتی قاتل پس از فیلم در خیابان به پالمه برخورد می‌کند و متوجه می‌ش��ود‬ ‫که او واقع ًا چه کسی است!‬ ‫ــ من س��اعتی پس از وقوع قتل تصادف ًا با تاکس��ی از محل حادثه می‌گذش��تم‪.‬‬ ‫خیاب��ان را هن��وز نبس��ته بودند‪ ،‬یکی از اش��تباهات فراوان پلیس همی��ن بود‪ .‬ولی‬ ‫برگردیم به صحبت بر سر اینکه پالمه واقع ًا زیبای بزرگی بود یا نه‪.‬‬ ‫ــ خودش نه ولی آنچه او نمایندگی‌اش را می‌کرد‪.‬‬ ‫ــ او سیاستمدار از خود راضی‌ای بود که به شدت مورد تنفر مردم کشور خودش‬ ‫بود‪.‬‬ ‫ــ ولی بقیه‌ی مردم دنیا او را دوست داشتند‪ .‬همه‌ی ایرانی‌هایی که من می‌شناسم‬ ‫او را تحسین می‌کردند‪.‬‬ ‫‪ 34‬نام اپرايی از موزارت و فيلمی به همين نام به کارگردانی اينگمار برگمن‪.‬‬

‫‪130‬‬

‫ــ بسیاری از کسانی که من می‌شناسم‪ ،‬در بهترین حالت پالمه را فقط‬ ‫تحسین می‌کردند چون او در هنر بدجنس بودن در انظار عمومی مهارت داشت‬ ‫و می‌توانست آشکارا دروغ بگوید‪ ،‬شاید این موضوع موضوعی قابل تحسین‬ ‫باشد‪.‬‬ ‫ــ ولی او حامی جهان س��وم بود! او برای صلح و خلع سالح تالش می‌کرد‪ .‬او‬ ‫در مب��ارزات خود جدی ب��ود‪ .‬او جانب ما را گرفت و جرٔات داش��ت آمریکا را به‬ ‫مبارزه بخواند‪.‬‬ ‫ــ او بازیگر زیرکی بود که دودوزه بازی می‌کرد‪.‬‬ ‫ــ او نظر خود را همانطور که بود بیان می‌کرد‪ ،‬محبوب بود یا نه‪ ،‬آن مس��ئله‌ی‬ ‫دیگری است‪.‬‬ ‫ــ ناتو اجازه داشت که در صورت بروز جنگ‪ ...‬یعنی در طول تمام دوران‬ ‫جنگ سرد‪ ،‬یعنی آن زمانی که اولوف پالمه نخست وزیر بود‪ ،‬او دوطرف را با هم‬ ‫داشت‪ ،‬از یک طرف سوئد همکاری‌اش با ‪...‬‬ ‫ــ ولی ش��خصیت مس��تقل او‪ ،‬تالش‌های او برای حمای��ت از ضعیف‌ها چی؟‬ ‫خوش بینی او به آینده چه می‌ش��ود؟ چگونه ش��ما می‌توانید از چنین کس��ی متنفر‬ ‫باشید؟‬ ‫ــ او مثل من بود‪.‬‬ ‫ــ چی؟ شما؟‬ ‫ــ رفتارش‪ .‬باید علی‌رغم میل‌ام این را قبول کنم‪ .‬پالمه برای یافتن بهترین‬ ‫جمله‌بندی دست به هر کاری می‌کرد‪ .‬ولی ما دو شغل متفاوت داشتیم و من هنوز‬ ‫زنده هستم‪ .‬تنها اختالف ما این بود که او به سرعت یک نویسنده از ردیف کردن‬ ‫یک‌سری کلمه پشت سر هم خسته نمی‌شد‪.‬‬ ‫یک��ی از میهمانان نوش��ابه‌ی ارمنی را که با خود در بطری پالس��تیکی به همراه‬ ‫دارد‪ ،‬روی میز می‌گذارد تا با آب پرتقال گازدار قاطی ش��ود‪ .‬راس��تش را بخواهید‬ ‫م��زه‌ی گندی می‌دهد ول��ی چفت دهان همه را باز می‌کند و مصرف س��یگار را به‬ ‫حداکثر خود می‌رساند‪.‬‬ ‫من در گوش��ه‌ای همصحبت خانم نویس��نده‌ی جوانی می‌ش��وم ک��ه دو رمان به‬ ‫چاپ رس��انده اس��ت‪ .‬توانایی او در زبان انگلیس��ی محدود ولی به اندازه‌ی کافی‬ ‫است تا بتوانیم گفتگوی مفیدی داشته باشیم‪ .‬او می‌گوید که مشروبی که در دست‬ ‫داریم بهترین مشروب است و در هیچ جای دیگر دنیا نمی‌توان مشابه آنرا یافت‪.‬‬ ‫ترک‌ه��ا مردم��ان حقیری هس��تند‪ .‬او از هر چه که مربوط به ترکیه اس��ت‪ ،‬بیزار‬ ‫می‌باش��د‪ :‬مردم‪ ،‬طبیعت‪ ،‬غذا و سنت‌های‌اشان و بیشتر از همه چیز به خاطر آنکه‬ ‫ً‬ ‫کامال‬ ‫ترک‌ه��ا زبان ترکی را به الفبای التین می‌نویس��ند‪ .‬طبق نظر او ادبیات ترکی‬ ‫از بین رفته اس��ت‪ .‬و فقط در واقع این ایران اس��ت که طبق موازین واقعی می‌تواند‬ ‫‪131‬‬

‫یک ملت متمدن اصیل به ش��مار آید‪ .‬هیچ چیزی برتر از ادبیات کالسیک فارسی‬ ‫نیست‪ .‬حقیقت این است و بس‪.‬‬ ‫من می‌پرسم‪:‬‬ ‫ــ آیا تو زیاد سفر کرده‌ای؟‬ ‫ــ هیچ‌وقت س��فر خارج از کش��ور نکرده‌ام و به دنبال‌اش هم نیس��تم‪ .‬در ایران‬ ‫همه چیز وجود دارد‪ ،‬حتی یک رژیم بد‪ .‬زبان فارسی و عالوه بر آن فرهنگ ایرانی‬ ‫بیشتر از کافی است‪.‬‬

‫‪132‬‬

‫می‌خواهیم دوری در ش��هر بزنیم‪ ،‬ماش��ین سواری با دوس��تان دانشجویمان‪ ،‬تمام‬ ‫شب‪ .‬پس از آنکه ما را از هتل برمی‌دارند‪ ،‬به سوی خانه‌ی صادق در یکی از مناطق‬ ‫مرفه باالی ش��هر می‌رویم‪ .‬همه‌ی اعضای خانواده منتظر هستند تا نیمساعت اول‬ ‫را به تنهایی با ما بگذرانند‪ .‬مادر و خواهر صادق هم در گفتگو ش��رکت می‌کنند‪،‬‬ ‫گرچه پدر او که پزشک است‪ ،‬فرصت چندانی به دیگران نمی‌دهد‪ ،‬و به آلمانی‪ ،‬که‬ ‫پس از چند سال اقامت در آلمان در دهه‌ی هشتاد‪ 35‬یاد گرفته است‪ ،‬کمی نامنتظره‬ ‫ولی مؤدبانه از ما سوال و جواب می‌کند تا بداند ما چه تیپ آدم‌هایی هستیم‪.‬‬ ‫خانه‌ی آنها بزرگ‪ ،‬مدرن‪ ،‬جاباز اس��ت و به س��بک غربی مبلمان ش��ده است‪.‬‬ ‫دوس��تان صادق یکی پس از دیگری از راه می‌رس��ند‪ ،‬همه غیر از یک دانش��جوی‬ ‫پزش��کی که به تازگی فارغ التحصیل ش��ده اس��ت و در اقصاء نقاط کشور مشغول‬ ‫گذراندن دوران طرح خود است‪ .‬عالیق فرهنگی آنها سال‌های نوری با ارزش‌های‬ ‫فرهنگی رژیم فاصله دارد‪.‬‬ ‫وقت��ی زم��ان رفتن فرا می‌رس��د‪ ،‬صادق اصرار می‌کند که ات��اق او را از نزدیک‬ ‫ببینیم‪ .‬دقیق ًا نمی‌فهمیم چرا‪ ،‬ولی حدس می‌زنیم که او مایل به نش��ان دادن چیزی‬ ‫است و مطیعانه به دنبال او می‌رویم‪.‬‬ ‫ات��اق او مثل اتاق یک پس��ر نوج��وان منظم و پاکیزه‌ی اس��ت‪ .‬در باالی تخت‬ ‫مهاتما گاندی در آفیش خیلی بزرگی با لباس س��نتی به تن‪ ،‬کنار چرخ ریس��ندگی‬ ‫خود‪ ،‬نشسته است‪.‬‬ ‫زی��ر شیش��ه‌ی میزتحریر تعداد زیادی عکس کوچک گذاش��ته ش��ده‌اند‪ ،‬عکس‬ ‫‪ - 35‬منظور دهه‌ی هشتاد ميالدی مطابق با دهه‌ی شصت خورشيدی است‪.‬‬

‫‪133‬‬

‫زن��ان و مردان��ی ک��ه هیچ‌کدام نزد رژی��م از محبوبیت برخوددار نیس��تند و صادق‬ ‫آنه��ا را قهرمان��ان خود تلق��ی می‌کند‪ ..‬او جل��دی از قصه‌های عادی انگلیس��ی را‬ ‫در کتابخان��ه‌ی خ��ود به ما نش��ان می‌دهد‪ .‬م��ا با خود فکر می‌کنی��م خوب که چی‬ ‫ولی به روی خود نمی‌آوریم‪ ،‬میزبان الی کتاب را باز می‌کند و بخش��ی از آیه‌های‬ ‫ش��یطانی‪ ،‬که جاسازی شده اس��ت‪ ،‬را به ما نشان می‌دهد‪ .‬باالی میزتحریر عکس‬ ‫سه شامپانزه دیده می‌شود‪ .‬میزبان‌امان می‌خندد و می‌گوید‪:‬‬ ‫اجداد بیدار‪ ،‬نمونه و سرمشق ملت‪.‬‬ ‫پس از خداحافظی از پدر و مادر او سوار ماشین می‌شویم و راه می‌افتیم‪ ،‬اول به‬ ‫یک رستوران که باالتر در شمال شهر قرار دارد می‌رویم‪ ،‬در فضای باز روی تختی‬ ‫چهارزانو می‌نش��ینیم تا همان کباب همیشگی با یکی دیگر از نام‌های مستعار خود‬ ‫برای ما معرفی شود‪ .‬کباب را مؤدبانه می‌جویم تا شکم خود را پر کنیم‪ ،‬می‌جویم‬ ‫و می‌جویم در عین حال که گفتگو لحظه‌ای قطع نمی‌شود‪.‬‬ ‫رس��توران بزرگ میهمانان کمی دارد و از آنجایی که گارسون‌ها مدام باالی سر‬ ‫ما نایس��تاده‌اند می‌توانیم براحتی گفتگو کنیم‪ .‬بعد از غذا چند قلیان سفارش داده‬ ‫می‌ش��ود و ما هم پک‌زنان ق��ل قل آب را درمی‌آوریم‪ .‬تنباک��وی قلیان مزه‌ی توت‬ ‫فرنگی می‌دهد‪.‬‬ ‫دوب��اره ش��وخی‌کنان و با صدای بلن��د می‌رویم پائین به طرف ماش��ین‌ها‪ ،‬ولی‬ ‫ناگهان دوس��تان ما ساکت می‌ش��وند و یا به هرحال صدایشان را پائین می‌آورند‪،‬‬ ‫طوری که ما متوجه می‌شویم و از خود دلیل آن را می‌پرسیم‪.‬‬ ‫مربع روشنی در شب می‌درخشد‪ .‬نزدیک می‌شویم و در مسیر برگشت به سوی‬ ‫ماشین‌ها از کنار دیواری بلند می‌گذریم‪:‬‬ ‫کسی می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ زندان اوین‪.‬‬ ‫اوین در زمان ش��اه باس��تیل‪ 36‬ایران خوانده می‌ش��د‪ .‬خامنه‌ای و رفسنجانی در‬ ‫اینجا زندانی بودند‪ .‬زندان اوین دوباره تبدیل ش��ده اس��ت به همان چه که در زبان‬ ‫عامه‌ی مردم دانش��گاه خوانده می‌ش��ود‪ ،‬امری که با توجه به توصیه‌ی خمینی برای‬ ‫ارشاد خالفکاران در زندان‌ها جای خنده باقی می‌گذارد‪.‬‬ ‫زندانیان روش��نفکرانی که با تهدید خاموش نش��ده‌اند‪ ،‬یا حتی آنهایی که تا مرز‬ ‫خاموش��ی ترس��انده ش��ده‌اند ولی الزم دیده می‌شود کمی بیش��تر ارعاب شوند‪ ،‬از‬ ‫دیگ��ر اف��راد جامع��ه جدا می‌ش��وند تا در اینج��ا آب خنک بخورن��د و هر چه قدر‬ ‫دل‌اش��ان بخواهد در سلول‌های انفرادی‌اش��ان بحث و گفتگو کنند‪ .‬طبق آنچه که‬ ‫به ما گفته می‌شود‪ ،‬امروزه زندانیان شکنجه نمی‌شوند ــ که ظاهرا ً صحت ندارد ــ‬ ‫‪ - 36‬زندانی مخوف در پاريس در قرن هجده ميالدی‪.‬‬

‫‪۱۳۴‬‬

‫ولی دوران مجازات خود را در سلول‌های سرد و کثیف و بدون کوچکترین کمک‬ ‫پزش��کی به س��ر می‌آورند‪ .‬اوین‪ ،‬همان بنای منفوری که توسط شاه برپا شد‪ ،‬حاال‬ ‫دوباره تبدیل به منزل همان شخصیت‌ها (در میان زندانیان مسن‌تر) شده است و‬ ‫باز هم مثل گذشته مورد تنفر و انزجار است‪ .‬انگار کاری بهتر از این از دست‌اشان‬ ‫بر نمی‌آمد‪.‬‬ ‫و درست هنگامی که ما در حال عبور هستیم تا برویم و سوار ماشین‌ها شویم‪،‬‬ ‫در وسط شمارش سرشناسان آن‌سوی دیوار‪:‬‬ ‫ــ ماشاالله شمس الواعظین هم از یکسال و نیم پیش اینجا زندانی است‪.‬‬ ‫ــ درست پس از آنکه او قرار بود به استکهلم بیاید و پس از آنکه کنفرانس‬ ‫آزادی بیان‪ ،‬به خاطر تهدیدهای علیه او‪ ،‬به هم خورد‪« .‬راه دادن شمس الواعظین‬ ‫به کانون نویسندگان همچون بی احترامی به یک مسجد است‪».‬‬

‫‪۱۳۵‬‬

‫وقتی وارد موزه‌ی هنرهای معاصر می‌ش��ویم جو را متفاوت می‌یابیم‪ .‬نکته‌ی قابل‬ ‫توجه آن است که نگهبانان‪ ،‬حاال به هر دلیلی‪ ،‬ما را به حال خود وامی‌گذارند‪ .‬شاید‬ ‫ً‬ ‫اصال بازدیدکنندگانی‬ ‫چون این موزه بازدیدکنندگان بیش��تری دارد‪ ،‬یا بهت��ر بگویم‬ ‫دارد‪ ،‬اکثرا ً کالس‌های دبیرستانی‪.‬‬ ‫همه می‌دانند که ایران در گذش��ته به خاطر نقاشی سبک مینیاتور معروف بوده‬ ‫اس��ت‪ .‬معلوم می‌ش��ود که این س��نت حرامزاده نه تنها اج��ازه‌ی آن را نیافته که در‬ ‫آرام��ش به خ��واب ابدی برود بلکه متأس��فانه‪ ،‬با توجه به آنچه به نمایش گذاش��ته‬ ‫ش��ده است‪ ،‬هنوز با تالش‌های مذبوحانه در قید حیات نگاه داشته می‌شود و هنر‬ ‫رسمی و مقبول است‪.‬‬ ‫رنگ‌ها تند هستند و جزئیات با ظرافت بی‌اندازه‌ای ترسیم شده‌اند‪ ،‬گویی برای‬ ‫آن که تولیدکنندگان قلم‌ها‪ ،‬که از جنس موی گربه‌ی وحش��ی نر هس��تند‪ ،‬بتوانند به‬ ‫قلم‌های نازکشان فخر و مباهات بفروشند‪ .‬نقاشی‌ها‪ ،‬گویی از ترس خالی گذاشتن‬ ‫حت��ی یک میلیمتر‪ ،‬پ��ر از جزئیات تزئینی هس��تند‪ ،‬در بهترین وجه مناس��ب اتاق‬ ‫دختری نوجوان می‌باش��ند‪ ،‬ولی در اینصورت یک دختر چهارده‌ساله که داوطلبانه‬ ‫عالق��ه به پیچ��ش روده دارد‪ .‬به‌زحمت می‌توان تابلویی را یافت که از آن ش��هد و‬ ‫ش��هادت نچک��د‪ .‬معمولترین مضمون تابلوها نوزادان و ی��ا دختر بچه‌های زیبایی‬ ‫هستند که اشک‌های زیباتری به رنگ‌های مختلف پشمکی می‌ریزند‪.‬‬ ‫در این موزه بخش��ی نیز به هنر مدرن غیر ایرانی اختصاص داده ش��ده اس��ت‪،‬‬ ‫احتماال ً خریداری ش��ده توسط فرح دیبا‪ ،‬س��ومین همسر شاه‪ ،‬که به هنر عالقمند‬ ‫بود‪ .‬این قس��مت از گنجینه‪ ‌،‬که ما امروز موفق به دیدن آن می‌ش��ویم‪ ،‬فقط شامل‬ ‫آثار هنر پاپ آمریکایی می‌ش��ود‪ :‬جانز‪ ،‬راوشنبرگ‪ ،‬داین‪ ،‬وارهول‪ ،‬لیختنستاین و‬ ‫‪۱۳۶‬‬

‫اولدنبرگ‪.‬‬ ‫ای��ن آث��ار خارج��ی برخالف خرت و پرت‌های داخلی از پش��ت قفل و شیش��ه‬ ‫به نمایش گذاش��ته ش��ده‌اند‪ .‬چه دلیلی می‌تواند داش��ته باش��د؟ آیا آثار خارجی با‬ ‫ارزش‌ت��ر هس��تند یا برعکس به نظ��ر رژیم هنر غربی آنچنان منحط اس��ت که این‬ ‫تابلوها همان بهتر که توسط بازدیدکنندگان خراب شوند؟ ولی در این‌صورت پس‬ ‫چرا از هنر فاس��د در پش��ت شیش��ه‌ی ضد گلوله محافظت می‌ش��ود؟ یا شاید این‬ ‫امر نش��ان‌دهنده‌ی آن اس��ت که چه قسمتی از گنجینه‌ی موزه از طرف مدیران موزه‬ ‫بااهمیت تلقی می‌شود و چه قسمتی از آن کیلویی است؟‬ ‫پس از مدت کمی خسته می‌شویم و میل برگشتن به خیابان را داریم‪ .‬در انتهای‬ ‫راه خروجی به یک هال بزرگ می‌رسیم که در آنجا سختگیرترین چهره‌ی خمینی‪،‬‬ ‫تنها تصویری می‌باشد که در باالی دیوار آویخته و در حوض سیاه مرمری زیر خود‬ ‫منعکس شده است‪ .‬وقتی از پلکان مارپیچ طبقه‌ی دوم پائین می‌رویم به هر طرف‬ ‫که نگاه می‌کنیم تصویر در آب افتاده‌ی خمینی را می‌بینیم‪.‬‬

‫‪137‬‬

‫‪ - ۶‬یزد‬

‫وقتی وارد ایستگاه اتوبوس می‌شویم تعجب اطرافیان‌امان را برمی‌انگیزیم‪:‬‬ ‫ــ به کجا می‌خواهید سفر کنید؟ از کدام کشور می‌آیید؟ بفرمایید راه دفتر‬ ‫رئیس از این طرف است‪ ،‬بفرمایید‪.‬‬ ‫رئیس ش��رکت اتوبوس��رانی انگلیس��ی بدی حرف نمی‌زند‪ ،‬می‌گوید خواهرش‬ ‫در واش��نگتن زندگی می‌کند‪ ،‬ما را در راحتی می‌نش��اند‪ ،‬بالفاصله چای س��فارش‬ ‫می‌دهد‪ ،‬دستور می‌دهد تا ترتیب وسایل ما را بدهند‪ ،‬بلیط‌های ما را صادر می‌کند‬ ‫و ما را به راننده معرفی می‌کند‪:‬‬ ‫ــ این هم کاپیتانی که شما را به یزد خواهد برد‪ .‬به او می‌توانید اعتماد کنید ولی‬ ‫االن به خواهرم در واشنگتن زنگ می‌زنم‪ ،‬ــ تا من یک دقیقه بروم و برگردم ــ اگر‬ ‫چیزی می‌خواهید به او دقیق ًا توضیح دهید‪ ،‬صبر کنید‪ ،‬آهان‪ ،‬گوشی!‬ ‫و باالخره با یک اتوبوس بنز قدیمی راه می‌افتیم‪ .‬روی اتوبوس نوش��ته ش��ده است‬ ‫سوپر دو لوکس (انتظار نداشتیم که هواپیمای ایرفورس وان‪ 37‬برایمان آماده شود)‬ ‫ولی برای اطمینان خاطر پشت اتوبوس عالمت سوپر ‪ ۲۰۰۰‬و سوپر توربو و سوپر‬ ‫کالس��یک بیوتیفول باس هم نصب ش��ده اس��ت‪ .‬و عالوه بر این در س��مت چپ‬ ‫راننده‪ ،‬روی شاسی اتوبوس به انگلیسی نوشته شده است خدا‪.‬‬ ‫و باالخ��ره در حالیکه راننده روی صندلی خ��ود در جلوی ما باال پائین می‌پرد‪،‬‬ ‫به راه می‌افتیم‪ .‬گویی در صندلی‌های مخصوص جا داده ش��ده‌ایم‪ ،‬چونکه ما بعد‬ ‫از مسافران دیگر سوار اتوبوس شدیم و به کسی اجازه‌ی نشستن در این صندلی‌ها‬ ‫‪ - 37‬نام هواپيمای ويژه‌ی رئیس جمهور آمريکا‪.‬‬

‫‪139‬‬

‫داده نشده است‪.‬‬ ‫کمک راننده‪ ،‬بلیط‌جمع‌کن‪ ،‬اتوبوس‌شور و اسباب‌باالانداز‪ ،‬در کنار در ورودی‬ ‫ایس��تاده است‪ .‬صندلی او با عکس��ی که به نظر ما عجیب می‌آید‪ ،‬یک دختربچه‌ی‬ ‫آرایش شده که لباس یک گیشا به تن دارد‪ ،‬تزئین شده است‪.‬‬ ‫بیابان‪ .‬کاروان کامیون‌ها‪ .‬روز گرمی خواهد شد‪ .‬این جاده نیز مثل دیگر جاده‌ها‬ ‫خوب است ولی راننده با کمترین دست‌اندازی حداقل نیم متر باال و پایین می‌پرد‬ ‫و همینطور تا مدتی به نوسانات خود ادامه می‌دهد‪ .‬آیا دچار تهوع نمی‌شود؟‬ ‫پول بلیط را از ما نگرفتند‪ ،‬چون همانطور که رئیس شرکت اتوبوسرانی گفت‪:‬‬ ‫ــ شما اینجا مهمان هستید‪ .‬به ایران خوش آمدید‪.‬‬ ‫و دس��ت آخر در س��ایه روش��ن نور خوابمان می‌رود و وقتی بیدار می‌ش��ویم که‬ ‫وق��ت ناهار و توالت اس��ت‪ .‬همه مس��افرین ب��ه داخل یک قهوه‌خانه‌ی وس��ط راه‬ ‫س��رازیر می‌ش��وند و غذا س��فارش می‌دهند‪ .‬جوجه کباب یا کباب بره‪ .‬به ما اجازه‬ ‫نمی‌دهن��د پول غذا را پرداخت کنیم‪ .‬به نظر می‌رس��د که راننده حس��اب ما را هم‬ ‫داده باش��د‪ .‬تکه‌های گوشت را با سرعت باال می‌اندازیم‪ ،‬مثانه‌ها را خالی می‌کنیم‬ ‫و دوباره س��وار اتوبوس می‌ش��ویم‪ .‬رانن��ده دیزل می‌زند و حداق��ل ده لیتر را روی‬ ‫زمین می‌ریزد‪.‬‬ ‫در راه توال��ت آفیش‌ه��ا و تقویم‌هایی با عکس دختربچه‌ه��ا ــ به جای زن‌های‬ ‫لگ��وری؟ ــ ب��ا لب‌های غنچه کرده‪ .‬دخترهایی با س��نین پائین ک��ه هنوز می‌توانند‬ ‫موهای خود را نشان دهند‪ ،‬با نوشته‌هایی از قبیل‪ :‬هر شب در رویای من و یا همه‬ ‫چیز برای تو‪.‬‬ ‫هرچه به یزد نزدیکتر می‌ش��ویم‪ ،‬و بدون آنکه تعداد ماش��ین‌های در حال رفت‬ ‫و آمد بیش��تر ش��ده باش��د‪ ،‬راننده از دس��ت رانندگان دیگر عصبانی و عصبانی‌تر‬ ‫می‌ش��ود‪ .‬او نه تنها با بوق س��وتی‌اش‪ ،‬که از آن برای مس��افر گرفتن در مس��یر راه‬ ‫استفاده می‌کند‪ ،‬بلکه با بوق اصلی خود حسابی بوق می‌زند‪ ،‬و فریادزنان دستش‬ ‫را در هوا تکان می‌دهد‪ .‬و به این هم اکتفا نکرده و با انگشت اشاره‌ی آن دستی که‬ ‫بر فرمان ندارد به همکاران تقصیرکار خود در ماشین‌های دیگر شلیک می‌کند‪ .‬او‬ ‫مطابق یک ضرب‌المثل اسکونه‌ای‪ :38‬همه‌ی آسفالت را برای خود می‌خواهد‪.‬‬ ‫او ب��ا ح��دت بیش��تر و بیش��تر احمق‌های بی‌عرض��ه‪ ‌،‬که نمی‌بایس��تی صبح از‬ ‫رختخ��واب بیرون آم��ده و راهی جاده‌ها‪ ،‬جاده‌های متعلق به او ش��ده باش��ند‪ ،‬را‬ ‫نش��انه می‌رود و از پا در می‌آورد‪ .‬ضامن شس��تی‌اش و ماش��ه‌ی انگشت‌اشاره‌اش‬ ‫وقت سر خاراندن ندارند‪.‬‬ ‫مج��ازات راندن یک ماش��ین در مس��یر گمراهی چیزی به جز مرگ نیس��ت‪ .‬و‬ ‫‪ - 38‬اسکونه‪ ،‬نام استانی در جنوب سوئد‪.‬‬

‫‪۱۴۰‬‬

‫کمک راننده نیز باید با او موافق باش��د وگرنه آنروزی که رئیس بازنشس��ته می‌شود‬ ‫نخواهد توانست جای او را بگیرد‪ .‬هفتیر بازی راننده‪ ،‬در حالی که او روی صندلی‬ ‫خود باال و پائین می‌پرد‪ ،‬با گذش��ت هر لحظه ش��دت بیش��تری به خود می‌گیرد و‬ ‫بیش��تر ملودراماتیک می‌ش��ود‪ ،‬و ش��اگرد راننده هم صدای موافق خود را باالتر و‬ ‫باالتر می‌برد‪ ،‬بدون آنکه به خود جرأت شلیک دهد‪.‬‬ ‫کاپیتان متاسفانه‪ ،‬از نقطه نظر خودش البته‪ ،‬مجبور می‌شود یکبار دیگر توقف‬ ‫کن��د تا یکی از مس��افرین احمق را پیاده کند‪ .‬متاس��فانه‪ ،‬چون مجبور می‌ش��ود به‬ ‫چند تا از آن خل و چل‌هایی که با زحمت از آنها سبقت گرفته بود‪ ،‬و فکر می‌کرد‬ ‫برای همیش��ه از شرشان خالص ش��ده‪ ،‬راه بدهد تا آنها دوباره پشت‌اشان را به او‬ ‫نش��ان دهن��د‪ .‬و او ب��ه همین خاطر از آنها متنفر اس��ت و فقط و فق��ط باید از آنها‬ ‫س��بقت بگیرد‪ .‬و انگار رنج و عذاب راننده به اندازه‌ی کافی نبوده باش��د‪ ،‬یکی از‬ ‫این بی‌عرضه‌ها جر می‌زند و از جهت مخالف می‌آید و راه را بند می‌آورد‪ .‬کاپیتان‬ ‫راهزن نگاه‌های خشمگینی می‌اندازد‪ ،‬و سیل تهدیدهای کالمی‌اش را روانه می‌کند‬ ‫به س��وی راننده‌های بی‌کله‌ی ماش��ین‌های سبک س��واری که او در مقابل‌اشان در‬ ‫س��رباالئی‌ها شانسی ندارد و مخصوص ًا آن کدوتنبل‌هایی که او پشت سرشان باید‬ ‫دن��ده پائی��ن براند‪ .‬آنچه برای او بیش��تر از هر چیز آزاردهن��ده و اهانت‌آور به نظر‬ ‫می‌آید آن اس��ت که ماش��ین‌های ش��خصی به آس��انی در س��رباالیی‌ها از او سبقت‬ ‫می‌گیرن��د‪ .‬ولی پس تکلیف همه‌ی آن راننده‌هایی که مثل او می‌خواهند به مقصد‬ ‫برسند چه می‌شود؟ باید بزنند به خاکی یا با ضد ماده تصادف کنند؟‬ ‫ش��کایت‌ها و غرزدن‌ه��ای راننده‌ی راه��زن همینطور ادامه پی��دا می‌کند ولی تا‬ ‫حومه‌ی یزد پیدا می‌ش��ود او اول ش��روع به زمزمه می‌کند و بعدا با صدای بلند زیر‬ ‫آواز می‌زند‪ .‬حاال او راضی راضی است‪ .‬آیا خودش یزدی است؟‬ ‫دشت غباری به رنگ قهوه‌ای خاکستری‪ .‬آواز یزدی با صدای بلند و بزودی به‬ ‫آخرین کنترل راه می‌رسیم‪ ،‬گذرنامه‌هایمان را در می‌آوریم‪ .‬حتی پلیس هم اعصاب‬ ‫راهزن و یا ما را ناراحت نمی‌کند‪ .‬باالخره به ش��هر رس��یده‌ایم‪ .‬یک ش��هر دیگر یا‬ ‫یک ش��هر قدیمی تازه چونکه از قبل درباره‌ی آن مطالعه کرده‌ایم و خودمان آمدن‬ ‫ب��ه اینج��ا را انتخاب کرده‌ایم‪ .‬و به هنگام ورود به ش��هر گردن‌ها همچون مارهای‬ ‫تحریک شده به چپ و راست می‌چرخند‪.‬‬

‫‪۱۴۱‬‬

‫خادم مسجد خودش را جلو می‌اندازد و می‌پرسد آیا چای و شیرینی می‌خواهیم؟‬ ‫چهل روز از شهادت امام حسین گذشته است‪ .‬برای احترام گذاشتن به شهادت‬ ‫او مراس��م ع��زاداری او دوب��اره برگزار می‌ش��ود‪ .‬و ما برای همین ب��ه اینجا آمدیم‪.‬‬ ‫و ب��رای همی��ن از میان آن دو مناره که یادآور دو دس��ت به عبادت دراز ش��ده‌اند‪،‬‬ ‫گذش��تیم‪ .‬بر روی زائرین گالب می‌پاشند‪ .‬ما مردها روی فرش نشسته‌ایم و زن‌ها‬ ‫پش��ت س��ر ما‪ ،‬در طبقه‌ی باال‪ ،‬زیر س��قف برزنت��ی‌ای که ب��اد در آن افتاده و روی‬ ‫صحن مس��جد کش��یده ش��ده اس��ت‪ .‬پرتوان آفتاب روش��نایی روز را در نوارهای‬ ‫باریک به داخل می‌ریزند‪ ،‬سیاهی محافظ‌های آهنی چادر در متن سفید آسمان‪ ،‬و‬ ‫پیش زمینه‌ی خاکی چادر با سروهای سبز‪ .‬یک زن جوان به یکی از میله‌های چادر‬ ‫در آن باال تکیه داده و مشغول استراحت است‪.‬‬ ‫ناگهان همه‌ی مردها‪ ،‬که پیراهن سیاه به تن دارند‪ ،‬از جا بلند می‌شوند‪ .‬همه با‬ ‫ضرباتی هماهنگ دست‌هایش��ان را بلند می‌کنند و به سینه‌ی خود می‌کوبند‪ ،‬برای‬ ‫نگاه داش��تن حرمت آن امام محبوب‪ ،‬او که خود خدا نبود اما همانطوری که همه‬ ‫می‌دانند هیچگاه از آن ذات متعال جدا نخواهد بود‪ .‬و از اینرو مردان به شدت‪ ،‬با‬ ‫گرمایی که نزدیک نقطه‌ی جوش آهن است خود را می‌کوبند‪...‬‬ ‫و دوباره می‌نشینیم‪.‬‬ ‫در جلوی محراب پسربچه‌ها دنبال یکدیگر می‌دوند و زیر طاقی‌ها گرگم به هوا‬ ‫بازی می‌کنند‪ .‬دیوارهای کاشی نشده‌ی مسجد جامع یزد امروز با پارچه‌های سیاه‬ ‫که رده‌های س��بز دارند پوشانده ش��ده‌اند‪ .‬ما در وسط مسجد نشسته‌ایم و برایمان‬

‫‪۱۴۲‬‬

‫چای و یک نوع خوراکی محتوی برنج پخته شده با زعفران (شله زرد‪ )39‬که خیلی‬ ‫خوشمزه است می‌آورند‪.‬‬ ‫به تعداد جمعیت هر لحظه اضافه می‌شود‪ .‬سیدها‪ ،‬کسانی که خود را از اعقاب‬ ‫پیامبر می‌دانند‪ ،‬یا عمامه‌ی س��بزی به س��ر‪ ،‬یا باند س��بز موربی بر س��ینه و یا شال‬ ‫سبزی به دور کمر دارند‪.‬‬ ‫و دوباره از جا بلند می‌ش��ویم‪ .‬زن‌ها همچنان نشس��ته‌اند‪ .‬س��ینه‌زنی با ضربات‬ ‫هماهن��گ و ب��ا به کارگیری طبل س��ینه دوباره ش��روع می‌ش��ود‪ ،‬بلندت��ر و بلندتر‪،‬‬ ‫برانگیخته از آهنگ ریتمیک و ترغیب کننده‌ی نوحه‌خوان‪ .‬بعضی‌ها خود را چنان‬ ‫محکم و سریع می‌کوبند که باالتنه‌شان همچون گوریل‌های خشمناک می‌لرزد‪.‬‬ ‫دسته‌ی جوانانی که خود را محکم‌تر می‌کوبند از مقابل صف جلو می‌گذرند و‬ ‫ً‬ ‫کامال در معرض دید زنان جوان هس��تند‪.‬‬ ‫عرض مس��جد را طی می‌کنند‪ .‬در آنجا‬ ‫نخس��ت یک علم با نقش اس��ب سفید خون آلود حسین‪ ،‬و بعد حرم کربال با چند‬ ‫پرچم سیاه‪ ،‬که نشانه‌هایی از لحظات مهم زندگی امام معصوم هستند‪.‬‬ ‫راهنمای ما می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ معنای آزادی برای ما رها شدن از همه‌ی تمنیات انسانی است‪.‬‬ ‫ً‬ ‫کامال مردانه‪ ،‬مشکل‬ ‫نوحه‌خوانی و سینه‌زنی با هم هماهنگ است‪ ،‬با پژواک‪،‬‬ ‫می‌ت��وان از پیوس��تن به گروه هم‌آواز مش��ت‌ها خودداری کرد‪ ،‬وسوس��ه‌ای توده‌ای‬ ‫بدون آنکه تهدید کننده باش��د‪ .‬رس��یدن به خلس��ه و اوج نه تنها مجاز اس��ت بلکه‬ ‫هدف می‌باشد‪ ،‬گویی هر کس صوفی شده باشد‪ ،‬و یا فراخوان بودلر‪ 40‬به همیشه‬ ‫سرخوش بودن معنایی همگانی پیدا کرده باشد‪.‬‬ ‫محکم و محکم‌تر و باز هم محکم‌تر‪ ،‬سینه‌های مغرور که گویی از جنس تیتان‬ ‫می‌باش��ند‪ ،‬و م��وج باد در چادر و ب��ال بال زدن پارچه‌ها در باالی س��ر‪ ،‬ظریف و‬ ‫نفس��انی مثل س��ایر چیزهای دیگر در اینجا و امروز‪ ،‬اکنون‪ ،‬و نوحه‌خوان با تمام‬ ‫وجودش می‌خواند‪.‬‬ ‫پس��ربچه‌ی چهار س��اله‌ای در جلوی ما‪ ،‬در حالی‌که با همه‌ی هوش و حواس‌اش‬ ‫مش��غول پیدا کردن ضرب‌آهنگ سینه زدن است از پدر‪ ،‬دایی‌ها و پسرخاله‌هایش‬ ‫این نوع عبادت و ستایش بدنی را تقلید می‌کند‪.‬‬

‫‪ - 39‬توضيح مترجم‪.‬‬ ‫‪ - 40‬اشاره به شعری از بودلر شاعر فرانسوی قرن ‪ ۱۹‬که در آن او خواننده را دعوت می‌کند تا بسته‬ ‫به شرايط و عالیق خود هميشه با شراب‪ ،‬شعر و يا غيره مست و سرخوش باشد‪.‬‬

‫‪۱۴۳‬‬

‫ً‬ ‫کامال قرینه واقع در حومه‌ی مرکز قدیمی ش��هر که‬ ‫داخل آتش��کده‌ای با س��اختمان‬ ‫آتش��کده‌ی زرتش��ت آس��مانی‪ 41‬خوانده می‌ش��ود‪ .‬تصویر‪ ،‬مردی را نشان می‌دهد‬ ‫میانس��ال با ریش بلند و پوس��ت روشن‪ ،‬دستارسفید بر سر و لباده‌ی بلند تا مچ پا‬ ‫و عصایی در دس��ت‪ .‬در جلوی شیش��ه‌ی محافظ آتش ‪ ۱۵۰۰‬س��اله تابلویی قرار‬ ‫دارد با نوشته‌ی‪:‬‬ ‫‪Ashes taken from this burning are of no use, and are emptied out‬‬ ‫‪at the appropriate time.42‬‬ ‫ما به دور و بر نگاهی می‌اندازیم تا کسی را پیدا کنیم‪ ،‬نگاهمان به مرد مسن کوتاه‬ ‫قدی می‌افتد‪ ،‬از قرار معلوم او نیز ً‬ ‫قبال اینجا بوده است‪.‬‬ ‫پس از ده دقیقه گفت و گو با او که نه تنها موبد زرتشتی بلکه باستانشناس نیز‬ ‫می‌باشد قرار می‌گذاریم تا فردای آنروز راهنمای ما باشد‪.‬‬ ‫از مناطق دیدنی در اطراف شهر نخست طبس را انتخاب می‌کنیم‪.‬‬ ‫شن‪ ،‬ماسه‪ ،‬خاک رس‪ ،‬سرخ‪.‬‬ ‫در راه میان دخمه‌ها متوجه می‌شوم که مشغول شمردن سنگها هستم‪ ،‬و آنهایی‬ ‫را که مایل به جمع کردن‌اش��ان هستم در ذهن‌ام جدا می‌کنم و به کناری می‌گذارم‪.‬‬ ‫‪ - 41‬آتشکده‌ی بهرام‪.‬‬ ‫‪ - 42‬خاکس��تری ک��ه از اينج��ا برداش��ته می‌ش��ود‪ ،‬خاصيتی ن��دارد و در زمان‌های مناس��ب خالی‬ ‫می‌شود‪.‬‬

‫‪۱۴۴‬‬

‫آفتابزدگی؟ براس��تی که وس��ط بیابان‪ ،‬جز کوه‌های دوردس��ت و س��نگ‌های کنار‬ ‫جاده چیز دیگری برای نگاه کردن وجود ندارد‪ .‬در پنجره‌ی جلو بال‌های گشوده‌ی‬ ‫اهورامزدا همراه با دس��ت‌اندازهای راه باال و پائی��ن می‌پرد‪ .‬کولر جیپ در نبردی‬ ‫نابرابر با گرما ناله می‌کند‪ .‬هر وقت ماشین توقف می‌کند و کولر خاموش می‌شود‬ ‫و یا وقتی گرمای داخل ماش��ین غیر قابل تحمل می‌شود‪ ،‬پنجره را پائین می‌کشیم‬ ‫ت��ا کمی هوا بخوری��م و در نتیجه کار کولر را خراب می‌کنی��م‪ .‬و وقتی که باالخره‬ ‫پنجره‌ها را باال داده‌ایم و کولر ماش��ین دارد پیروز می‌ش��ود‪ ،‬به مقصد می‌رس��یم و‬ ‫وقت پیاده ش��دن اس��ت و وقت آنکه کولر ناله‌ی اعتراض خود را در مقابل پائین‬ ‫کشیدن پنجره ها از سر گیرد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫به پیر س��بز در چک‌چک می‌رسیم‪ ،‬چند ساختمان نسبتا تازه‌ساز بتونی ایستاده‬ ‫در سراش��ینی تند‪ ،‬درس��ت زیر س��ینه‌ی کوه‪ .‬امروزه هنوز از همه‌ی دنیا به هنگام‬ ‫نوروز به اینجا می‌آیند‪ .‬برای خود از انبار کاله‌ها یک کاله توپی‪ 43‬قرض می‌کنیم و‬ ‫وارد غار می‌شویم‪ .‬حاال اگر مایل باشیم می‌توانیم عکس بیندازیم و یا راهنمایمان‬ ‫را مش��اهده کنی��م ک��ه چگونه با آتش ور م��ی‌رود و یکی دو دع��ا می‌خواند‪ ،‬و یا به‬ ‫عک��س پیامب��ر نگاه کنیم‪ ،‬تا دس��ت آخر عق��ب عقبی بیرون بیاییم و کاله س��فید‬ ‫قرضی را پس دهیم‪ .‬س��ایر بناها برای جای دادن مس��افرین نوروزی در نظر گرفته‬ ‫شده‌اند‪.‬‬ ‫در روس��تاهای زرتشتی‌نش��ین اطراف یزد تنها س��الخوردگان زندگ��ی می‌کنند‪ ،‬یا‬ ‫بهت��ر بگوی��م‪ :‬خانه‌ها در واقع امروزه متروک هس��تند و از آنها اغلب فقط در ایام‬ ‫تعطیالت بزرگ اس��تفاده می‌ش��ود‪ .‬باقی س��ال خانه‌ها خالی هستند و گاه‌گداری‬ ‫یک خویش��اوند جوان‌تر برای سرکش��ی به خانه و رس��یدگی به حیاط و باغ به آنجا‬ ‫می‌رود‪.‬‬ ‫هر خانه آتشگاه خود را دارد با عکس‌هایی از اعضای خانواده‪ ،‬مبل‌های چوبی‬ ‫مستعمل‪ ،‬آشپزخانه‌ها و انبارخانه‌های قدیمی متعلق به دوران قبل از کشیدن برق‪.‬‬ ‫و ی��ک پاس��یو با یک درخت س��رو‪ ،‬که معموال ً قدمت‌اش حداق��ل به قدمت خانه‬ ‫می‌رسد‪ ،‬جزء الزامات است‪.‬‬ ‫هنگام��ی که ما در ده هس��تیم‪ ،‬زمان برگ��زاری هماروانان‪ ،‬آئی��ن ارجگذاری به‬ ‫روان ج��اودان‪ ،‬اس��ت‪ .‬به یاد م��ردگان خانواده چوب صن��دل روی آتش و گل در‬ ‫برج خاموش��ی گذاشته می‌ش��ود‪ .‬دعوت به نان لواش تازه‪ ،‬چای و نبات می‌شویم‪.‬‬ ‫در حی��اط توت‌های بی‌اندازه خوش��مزه رس��یده‌اند‪ .‬درخت‌ها پربار هس��تند و بار‬ ‫درخت‌ه��ای ان��ار و انگ��ور هم احتماال ً از درختان توت کمتر نیس��ت‪ .‬و آن‌س��وی‬ ‫دیوارهای خانه بیشتر از هر چیز پنبه‌ی وحشی‪ ،‬نوعی شوید و انجیر‪.‬‬ ‫‪ - 43‬کالهی که زرتشتيان به سر می‌گذارند‪.‬‬

‫‪۱۴۵‬‬

‫در کنار خیابان ده زنان و مردان جا به جا روی نیمکت‌های چوبی نشسته‌اند‪ ،‬از‬ ‫اینجا و آنجا حرف می‌زنند و صمیمانه می‌خندند‪ .‬یکی از زنها از فرصت اس��تفاده‬ ‫کرده و مشغول شستن چند تکه لباس با دست می‌باشد‪ .‬زنها لباس‌هایی با رنگهای‬ ‫ش��اد به تن دارند و موهایش��ان را با شال‌هایی پوشانده‌اند که نه شبیه روسری‌های‬ ‫نازک ابریشمی زنان تهران و نه شبیه چادر سیاه‌های زنان مسلمان است‪ ،‬شال‌های‬ ‫این زنان از جنس پنبه می‌باشند و گل‌های درشت و یا نقش خالخالی دارند‪.‬‬ ‫برداشت اولیه‌ی ما آن است که شرایط این اقلیت مذهبی خوب و مساعد است‬ ‫و به قول راهنمای ما که با لحنی بشاش می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ ما زرتشتی‌ها به آرامی با مسائل برخورد می‌کنیم‪.‬‬ ‫رژیم از آنها حمایت می‌کند‪ .‬آنها بخش��ی از گذش��ته‌ی مغرور کشور هستند‪ :‬از‬ ‫ما همچون میمون‌های نادر به خوبی در قفس مراقبت می‌کنند‪.‬‬ ‫ولی از موقعی که قیمت زمین باال رفته اس��ت‪ ،‬قبر پیر بابا از طرف همس��ایگان‬ ‫مس��لمان خود مورد تهدید قرار گرفته اس��ت‪ .‬نزدیکی به ج��اده‌ی اتوبان قیمت را‬ ‫باال برده است‪ .‬افراد ناشناس قفل‌های جدیدی را که سرایدار محل هر هفته به در‬ ‫می‌زند‪ ،‬می‌ش��کنند و مقامات محلی‪ ،‬علی‌رغم تذک��رات مکرر‪ ،‬اقدامی نمی‌کنند‪.‬‬ ‫عجیب نیست که جوانترها به پایتخت‪ ،‬کانادا و یا آمریکا مهاجرت می‌کنند‪ ،‬و این‬ ‫یادگارهای سنتی همه به آهستگی رو به زوال می‌روند‪.‬‬ ‫سرایدار وسع مالی آنرا ندارد که قفل جدیدی به در بزند و هر لحظه در هراس‬ ‫است که مبادا کتک بخورد‪ .‬او دستانش را به نشانه‌ی ناچاری در هوا تکان می‌دهد‬ ‫و وضعیت حاضر را با دوران بچگی خودش مقایسه می‌کند‪ ،‬زمانی که مسلمانان و‬ ‫زرتشتیان در کنار یکدیگر در صلح و صفا زندگی می‌کردند و هیچکس از اکثریت‬ ‫مس��لمان محل‪ ،‬حتی خیال آن را به س��ر خود راه نمی‌داد که ادعایی نس��بت به قبر‬ ‫پیر بابا داشته باشد‪.‬‬ ‫در مس��یر س��فر خود به مناط��ق مختلف دیدنی س��وال‌های بس��یاری می‌کنیم‪.‬‬ ‫راهنم��ا ب��ا صبر و تحم��ل توضیح می‌ده��د‪ :‬از نظر برخی محققان دین زرتش��تی‬ ‫قدیمی‌تری��ن دی��ن صاحب پیامبر اس��ت و قدمت آن به حدود ‪ ۱۷۰۰‬س��ال پیش‬ ‫از میالد مس��یح می‌رس��د‪ .‬برخی دیگر معتقدند که زرتش��ت در حدود ‪ ۵۵۰‬سال‬ ‫قبل از آغاز سال‌ش��مار ش��ما زندگی می‌کرد‪ .‬از مراس��م و مناس��ک مذهبی دوران‬ ‫پیش از نوش��ته ش��دن آن متون مبهم که امروزه در دست اس��ت‪ ،‬چیزی نمی‌دانیم‪.‬‬ ‫البته به جز ــ احتماال ً ــ آنچه که از گات‌ها‪ ،‬می‌توان برداش��ت کرد‪ .‬گات‌ها‪۱۷ ،‬‬ ‫سرودی هستند که منسوب به زرتشت می‌باشند‪ ،‬ولی برای نخستین بار به الفبایی‬ ‫مصنوعی توس��ط ساس��انیان درج شدند‪ .‬این س��روده‌ها نخست سینه به سینه نقل‬ ‫ش��دند و حتی امروزه ب��ا صدای بلند خوانده می‌ش��وند‪ .‬س��رودها نوعی گفتگوی‬ ‫دعامانند میان یک پیامبر شوریده و شکاک و خدای‌اش‪ ،‬اهورامزدای توانا‪ ،‬خدای‬ ‫‪۱۴۶‬‬

‫خرد‪ ،‬می‌باشد‪.‬‬ ‫زرتشت دین را به وجود نیاورد ولی برای همیشه محتوای آنرا متحول ساخت‪،‬‬ ‫و از اینرو قابل قیاس با بودا‪ ،‬عیس��ی و یا محمد اس��ت‪ .‬زرتشت‪ ،‬مطابق معمول‪،‬‬ ‫نخست بدون موفقیت اطرافیان خود را به دین جدید دعوت کرد‪.‬‬ ‫خدا در اینجا موجود مقدس هفتگانه‌ای اس��ت متشکل از شش نیروی روحانی‬ ‫اهورامزدا‪ ،‬که هر کدام نماد یک عنصر طبیعی یعنی آتش‪ ،‬گاو‪ ،‬فلزات‪ ،‬خاک‪ ،‬آب‬ ‫و رستنی‌ها و روح مقدس او هستند‪.‬‬ ‫او ادامه می‌دهد‪:‬‬ ‫زرتش��ت بزرگ‌ترین خدای آسمانی‪ ،‬در جمع سه‌گانه‌ی هندو ــ ایرانی خدایان‪،‬‬ ‫را اهورام��زدا خط��اب می‌کند‪ .‬البته این به معنای آن نیس��ت که وجود آن دو دیگر‬ ‫س��رورخدا‪ ،‬میت��را و آناهیت��ا‪ ،‬نفی می‌ش��ود‪ .‬موجودات نیک سرش��ت دیگری نیز‬ ‫پرستش می‌شوند‪ .‬عالوه بر این وجود اهریمن و نیروهای بدی و زشتی که به دنبال‬ ‫گرفتار س��اختن انسان هس��تند‪ ،‬نیز تصدیق می‌ش��ود‪ ،‬که منجر به بحث درباره‌ی‬ ‫یکتاپرس��تی‪ ،‬دوگانه‌پرستی و یا حتی چندخداباوری می‌شود‪ .‬شاید این دین شامل‬ ‫همه‌ی این عناصر و یا نوعی دوگانه‌پرس��تی در داخل یکتاپرس��تی می‌باشد‪ .‬نیروی‬ ‫بد سرانجام به هر حال شکست خواهد خورد‪.‬‬ ‫ــ زرتشت نیز پس همانند دیگر پیامبران به نوعی یاغی و شورشی بود؟‬ ‫ــ او با مراس��م ش��ادخواری هااوما‪ 44‬رایج در میان هم��کاران خود به مخالفت‬ ‫برخاست‪ .‬در این مراسم که در طی آن رهبران مذهبی خود را با خدا یکی احساس‬ ‫می‌کرده‌ان��د‪ ،‬پ��س از خوردن عصاره‌ی گیاهی سرخوش��ی‌آور گاو قربانی می‌ش��ده‬ ‫است‪.‬‬ ‫ــ در مقایس��ه با آنچه ما می‌شناسیم بزرگترین تفاوتی که در آداب و رسوم شما‬ ‫وجود دارد چیست؟‬ ‫ــ در دین زرتش��تی جایی برای زهد و ریاضت وجود ندارد‪ ،‬برعکس هر کس��ی‬ ‫خود مسئول حفظ سالمت خود می‌باشد‪ .‬آفرینش خدا در آخرین منظر و مرحله‌ی‬ ‫خود کامل می‌باش��د و به همین شکل نیز باید نیایش و ارجگذاری شود‪ .‬از طوفان‬ ‫نوح‪ ،‬گناهان موروثی و استغفار از گناهان و یا باور به جبر‪ ،‬عرفان و میستیسیسم‪،‬‬ ‫و همچنین از عزلت نشینی و تناسخ خبری نیست‪.‬‬ ‫بعد از زرتشت دیگر نزدیکی‌ای از این دست میان یک پیامبر و خدا وجود ندارد‪.‬‬ ‫یس��نا‪ ،‬یعنی قدیمی‌ترین بخش اوس��تا‪ ،‬کتاب مقدس ما که تنها قسمت‌هایی از آن‬ ‫برای ما باقی‌مانده اس��ت‪ ،‬دربردارنده‌ی س��رود‪ ،‬راهکرد‪ ،‬روایت و قانون می‌باشد‪.‬‬ ‫یس��نا لحنی رس��می دارد و در آن به موضوعاتی چون آفرینش گیتی‪ ،‬سرچش��مه‌ی‬ ‫‪ - 44‬در قصه‌های زرتشتي آمده است که عصاره‌ی گياهی به نام «هااوما» ‪ Haoma‬حيات جاويد‬ ‫می‌بخشد‪.‬‬

‫‪۱۴۷‬‬

‫بدی‪ ،‬رستگاری فرد و یا گمراهی ابدی و مهم‌ترین نیایش‌ها پرداخته شده است‪.‬‬ ‫یش��ت ــ به معنای نیایش ــ بخش دیگری از اوس��تا‪ ،‬دربردارنده‌ی نوش��ته‌های‬ ‫پراکنده‌ای متعلق به دوران هخامنشی است‪ .‬یک یشت سرودی در نیایش ایزدان‪،‬‬ ‫و نه لزوم ًا همیش��ه بزرگترین خدا‪ ،‬اس��ت‪ .‬در این نوش��ته‌ها خطاب متن مستقیم ًا‬ ‫و لزوم ًا ایزد یکتا نیس��ت بلکه بیش��تر درباره‌ی او صحبت می‌ش��ود‪ .‬خدا در اینجا‬ ‫بیش��تر تبدیل به نوعی عملکرد ش��ده اس��ت تا شخصیتی انس��انی‪ ،‬البته خدا هنوز‬ ‫خدایی است که آفریدگار یکتا می‌باشد‪ ،‬ولی همچون صفتی دور قلمداد می‌شود‪،‬‬ ‫با لقب‌های متعددی چون حقیقت‪ ،‬عدالت‪ ،‬نظم و کمال‪ .‬از اینرو خدایان دیگری‬ ‫که بیش��تر از اهورامزدا در دس��ترس قرار دارند در نیایش جایگزین او می‌ش��وند‪.‬‬ ‫بزرگترین خدا فراتر از تماس مس��تقیم می‌باشد‪ .‬دو نیروی غیر مادی که دوباره از‬ ‫جایگاه واالتری برخورددار می‌شوند هااوما و میترا هستند‪ .‬امروزه یکی از ماه‌های‬ ‫س��ال نام میترا (ماه مهر‪ )45‬را بر خود دارد و آتش��کده‌ها معموال در مهر‪ 46‬خوانده‬ ‫می‌شوند‪.‬‬ ‫ما همچنان گوش می‌کنیم و یادداشت برمی‌داریم‪ ،‬راهنما ادامه می‌دهد‪:‬‬ ‫ــ چند متن نوشته شده به زبان پهلوی‪ ،‬متعلق به سده‌ی دهم میالدی‪ ،‬را‬ ‫می‌توان مجموعه‌ی اندیشه‌های مربوط به پایان دنیا و روز قیامت دانست که متٔاثر‬ ‫از حمله‌ی اسکندر بزرگ در چندین سده‌ی بعد از او بود‪ .‬حمله‌ی اعراب در‬ ‫سده‌های بعدی شرایط رشد و گسترش این دین باستانی را به کلی تغییر داد‪.‬‬ ‫ــ عجیب نیس��ت که آدم وقتی این ویرانه‌ها را در ایران می‌بیند به فکر اس��کندر‬ ‫می‌افتد‪.‬‬ ‫توماس دنباله‌ی حرف من را می‌گیرد‪:‬‬ ‫ــ به‌خصوص وقتی که در تخت جمشید بودیم‪.‬‬ ‫ــ در واقع هیچ س��ند مطمئنی مبنی بر آن که اس��کندر تخت جمش��ید را ویران‬ ‫س��اخت وجود ندارد‪ .‬تنها چیزی که پیدا شده است‪ ،‬سکه‌های یونانی متعلق به آن‬ ‫دوران می‌باشد‪.‬‬ ‫او معرف��ی خ��ود از دین را به پای��ان می‌برد‪ :‬اهورامزدا اکنون دورتر از همیش��ه‬ ‫اس��ت و اورمزد خوانده می‌ش��ود‪ ،‬و در همه‌ی شئونات در قطب مخالف اهریمن‬ ‫بدکردار قرار دارد‪ .‬هر دو در نبردی که تا پایان زمان ادامه خواهد داشت‪ ،‬دستیاران‬ ‫بیشماری دارند‪.‬‬ ‫باور به تناس��خ به زرتش��ت ــ بر خالف هم‌باوران متعاقب خود ــ نس��بت داده‬ ‫نمی‌ش��ود‪ .‬پیام اصلی او رد دروغ و دنبال کردن نظم جهان اس��ت‪ ،‬به معنای آن که‬ ‫‪ - 45‬توضيح مترجم‪.‬‬ ‫‪ - 46‬منظور از در مهر‪ ،‬درگاه يا دربار مهر است‪.‬‬

‫‪۱۴۸‬‬

‫هر کس ش��خص ًا برای پیش��رفت گیتی دارای مس��ئولیت فردی است‪ .‬پس از مرگ‬ ‫روح آدم��ی ب��ر پل داوری خواهد ایس��تاد و یا با یک زن بی‌ان��دازه زیبا و جوان به‬ ‫خانه‌ی آواز‪ ،‬بهشت‪ ،‬و یا با یک عفریته‌ی فوق‌العاده زشت به خانه‌ی دروغ‪ ،‬جهنم‪،‬‬ ‫برده خواهد شد‪ .‬باور به روز قیامت بعدها پیدا می‌شود‪ .‬به نظر می‌آید زرتشت به‬ ‫نابودی عاجل دنیا باور داش��ته است‪ ،‬ولی فقدان تصورات و پیشگوی‌هایی راجع‬ ‫ب��ه رویداده��ای آخر زمان به فک��ر و خیاالت متعاقبان دامن زده اس��ت‪ .‬طبق یک‬ ‫تصور معمول سه تن از یاران و متعاقبان پیامبر‪ ،‬زاده شده از مادران باکره و بارور‬ ‫ش��ده از تخم زرتش��ت که در یک دریاچه نگهداری ش��ده‪ ،‬به فواصل زمانی زیاد و‬ ‫هنگامی که دنیا بیشترین نیاز را به آنان دارد ظهور خواهند کرد‪ .‬نبرد میان نیکی و‬ ‫بدی در سه هزار سال گذشته‪ ،‬از زمانی که زرتشت نخستین وحی خود را دریافت‬ ‫کرد‪ ،‬آغاز گش��ته اس��ت و تا ‪ ۱۲۰۰۰‬س��ال پس از آفرینش دنیای غیر مادی ادامه‬ ‫خواهد یافت‪.‬‬ ‫باور به آخرین نجاتبخش که در آخر زمان به اعمال زندگان و مردگان رسیدگی‬ ‫خواهد کرد ــ شبیه آنچه ما از مسیحیت و شیعه می‌شناسیم ــ قوی‌تر می‌شود‪ .‬حتی‬ ‫بدکرداران نیز پس از پاک شدن نجات خواهند یافت‪ ،‬تا آفرینش اورمزد سرانجام‬ ‫عظمت نخس��تین خود را بازیابد و تهدید بدی قطع ًا از میان برداش��ته شود‪ .‬آن سه‬ ‫نجاتبخش خود موجوداتی آس��مانی نیس��تند بلکه علیرغم تولد معجزه‌آسای خود‬ ‫موجوداتی مادی می‌باش��ند‪ .‬برپاشدن حکومت نیک‌منشان در کره‌ی مادی بستگی‬ ‫به آن دارد که دین زرتشتی دنیای مادی را برتر از دنیای غیرمادی می‌داند‪ .‬هر کس‬ ‫که به دین باور دارد تا فرا رس��یدن پیروزی خدا باید اصول س��ه‌گانه‌ی پندار نیک‪،‬‬ ‫گفتار نیک و کردار نیک را رعایت کند‪.‬‬ ‫ــ و وضعیت تاریخی شما؟‬ ‫ــ پس از حمله‌ی اعراب وضعیت زندگی زرتشتیان رو به وخامت گذاشت‪،‬‬ ‫اگر چه که سیصد سال طول کشید تا دین جدید بر دین قدیم استیال پیدا کند‪.‬‬ ‫زرتشتیان مثل دیگر ادیان اهل کتاب مجبور به پرداخت مالیات بیشتری شدند و‬ ‫اجازه‌ی بنا کردن آتشکده‌های جدید را نیافتند‪ ،‬که در نتیجه باعث شد تا تعداد‬ ‫بسیاری از آنان تغییر دین دادند‪ .‬تعدادی به قتل رسیدند و یا به حاشیه رانده‬ ‫شدند‪ .‬در قرن یازدهم میالدی بسیاری از آنان به خاطر دالیل نامبرده به هندوستان‬ ‫مهاجرت کردند ولی با به حکومت رسیدن مغول‌ها این پارسیان دوباره مورد‬ ‫تهدید قرار گرفتند‪ .‬پس از یورش مغول‌ها باقیمانده‌ی زرتشتیان در بیابان‌های‬ ‫اطراف یزد جمع شدند‪.‬‬ ‫ــ رابطه‌ی شما با آتش رابطه‌ی ویژه‌ای است‪.‬‬ ‫ــ غربی‌ها تصور می‌کنند که ما آتش‌پرست هستیم ولی ما زرتشتی‌ها فقط‬ ‫ستایشگر اهورامزدا هستیم‪ .‬ما به آتش احترام می‌گذاریم‪ ،‬تقریب ًا مثل محراب‪،‬‬ ‫‪۱۴۹‬‬

‫صلیب و شمایل‌های مذهبی در کلیساهای شما‪ ،‬و از آن مراقبت می‌کنیم تا هرگز‬ ‫خاموش نشود‪ .‬آتش از خدا مجزا است و همچون نمادی آشکار از وجود خدا تنها‬ ‫راه رسیدن به اهورامزدای درخشان را نشان می‌دهد‪ .‬آتش‪ ،‬از روی احترام‪ ،‬نباید‬ ‫در تماس با ناپاکی‌ها قرار گیرد چون مقدس است و نشانه‌ی دادگری می‌باشد‪ .‬و‬ ‫عالوه بر آن در مراسم مذهبی آتش همچون پیام رسان میان خدا و انسان است‪.‬‬ ‫ــ من خوانده‌ام که هدف از مراس��م و مناس��ک زرتشتی به طور خالصه مصون‬ ‫نگاه داشتن گیتی‪ ،‬پرستش خدا و برقرار کردن نظم است‪ ،‬درست است؟‬ ‫ــ بله‪ ،‬و بهبود امکانات بشریت برای رسیدن به بهشت‪.‬‬ ‫توماس از او می‌پرسد که چرا موبد شده است‪.‬‬ ‫ــ مناصب روحانی در بعضی از خانواده‌ها موروثی است‪ ،‬آموزش در دوران‬ ‫نوجوانی‪ ،‬با نیایش و خواندن سرود به صدای بلند‪ ،‬که باالترین اولویت را دارد‪،‬‬ ‫آغاز می‌شود‪ .‬بسیاری از آنهایی که آموزش موبدی دیده‌اند امروزه به کارهای‬ ‫دیگری مشغول هستند‪ .‬وظایف یک موبد اجرای مراسم مذهبی است که در آن از‬ ‫جمله آتش و ادرار گاو نر نقش مهمی دارند‪.‬‬ ‫به دالیل بس��یار مهم از نقطه نظر دینی یک موبد باید از انجام بسیاری کارهای‬ ‫دیگر خودداری کند تا ناپاک نباشد‪ .‬از اینرو او از تماس با مایعات بدن خودداری‬ ‫می‌کند‪ ،‬چون این مایعات بالفاصله بعد از ترک بدن‪ ،‬ناپاک تلقی می‌شوند‪.‬‬ ‫مرگ در نزد زرتش��تیان تنه��ا محدود به عواقب فردی آن نمی‌ش��ود‪ ،‬بلکه تٔاثیر‬ ‫آن ب��ر دنیا را نیز در بر می‌گیرد‪ .‬جنازه‌ی مردگان ناپاک‌ترین چیز موجود اس��ت و‬ ‫س��ر و کار داش��تن با آن یک گروه شغلی مخصوص به خود را بوجود آورده است‪،‬‬ ‫ساالرها‪ ،‬که می‌توان آنها را در جوامع زرتشتی به نوعی یک قشر یا طبقه‌ای فرعی‬ ‫تلقی کرد‪.‬‬ ‫یک زرتش��تی عادی در بیش��ترین حد فقط هنگام انجام مراس��م توس��ط موبد‬ ‫حض��ور دارد‪ ،‬ب��دون آنک��ه خود در آن ش��رکت کند‪ .‬نیایش و دع��ا و نماز گزاردن‬ ‫روزانه امری خصوصی اس��ت که به ویژه در خانه انجام می‌ش��ود‪ ،‬و آن هم بعد از‬ ‫پذیرفته ش��دن به دین زرتشتی توس��ط آئین سدره‌پوشی‪ ،‬که در ایران میان سالهای‬ ‫‪ ۱۲‬تا ‪ ۱۵‬است‪ .‬مهمترین سه دعا قدیمی‌ترین دعاها نیز می‌باشند‪ ،‬مستقیم یا غیر‬ ‫مستقیم خطاب شده به اهورامزدا‪.‬‬ ‫ــ اخالق زرتشتی؟‬ ‫ــ ما بر اختیار فردی تکیه می‌کنیم‪ .‬راس��تکار و وفادار بودن و احترام گذاش��تن‬ ‫از صفات اساسی است و همانطور که ً‬ ‫قبال نیز گفتم اصول سه‌گانه‌ی گفتار نیک‪،‬‬ ‫پندار نیک و کردار نیک‪ .‬این سه اصل وظایف یک فرد را جمعبندی می‌کند‪.‬‬ ‫امروزه زرتش��تی‌ها بیش��تر از هر زمان دیگری‪ ،‬در طول تاریخ طوالنی این دین‪،‬‬ ‫دچار اختالف هس��تند‪ .‬غلو نیس��ت اگر بگوئیم درباره‌ی مس��ائلی چون گرویدن به‬ ‫‪۱۵۰‬‬

‫دین‌ه��ای دیگر و ازدواج خارج از حلقه‌ی آش��نایان خ��ود اختالف نظرهای ‪۱۸۰‬‬ ‫درج��ه‌ای وج��ود دارد‪ ،‬مخصوص�� ًا با توج��ه به آنکه تنه��ا تع��داد ‪ ۱۳۰۰۰۰‬از ما‬ ‫زرتشتی‌ها در تمام دنیا باقی مانده است‪.‬‬ ‫از همه‌ی دخمه‌ها در دایره‌ای به محیط ‪ ۱۰۰‬کیلومتر بازدید می‌کنیم ولی دخمه‌ی‬ ‫واقع در چم زیباترین آنان است‪.‬‬ ‫اس��تفاده از دخمه‌ها طبق رس��وم گذشته‪ ،‬آنطوری که رسم ًا اعالم شده به دالیل‬ ‫بهداش��تی ممنوع اس��ت‪ .‬امروزه زرتش��تی‌های ایرانی برخالف زرتشتی‌های هندی‬ ‫مردگان خود را بیرون از دخمه‪ ،‬در قبرس��تان‌های مجزا و در بس��تر خاک‪ ،‬تقریب ًا‬ ‫همانن��د مس��لمانان‪ ،‬دفن می‌کنن��د‪ .‬جنازه‌ها‪ ،‬برای جلوگی��ری از تماس با خاک و‬ ‫آلودگی آتش‪ ،‬نخست با برق تبدیل به خاکستر می‌شوند و بعد در یک بلوک بتونی‬ ‫زیر خاک گذاشته می‌شوند‪.‬‬ ‫برج‌های خاموش��ی‪ ،‬یا دخمه‪ ،‬آنطوری که به فارس��ی نامیده می‌ش��وند‪ ،‬محلی‬ ‫اس��ت که در آنجا جنازه‌ها به آتش س��پارده می‌شوند‪ ،‬ولی این امری است که هرگز‬ ‫اتفاق نیافتاده اس��ت‪ ،‬درباره‌ی این نام س��وال می‌کنیم آیا ربطی به آتش خورش��ید‬ ‫دارد؟‬ ‫ــ نه‪ ،‬این یک رس��م باس��تانی آریایی است که به زرتشتی‌ها منتقل شده است و‬ ‫هیچ ارتباطی به دین ندارد‪.‬‬ ‫ــ هیچ ربطی ندارد؟‬ ‫ــ در زمان‌های گذشته در داخل برج دو ساالر در مسیری حلقه مانند بر خالف‬ ‫حرکت خورش��ید‪ ،‬حرک��ت می‌کردند‪ .‬در درون این حلق��ه‌ی بیرونی که تنها محل‬ ‫عب��ور بود جنازه‌ی مردان را در معرض عناصر طبیعی می‌گذاش��تند‪ .‬جنازه‌ی زنان‬ ‫پ��س از جن��ازه‌ی مردان در حلق��ه‌ی تویی و جنازه‌ی بچه‌ه��ا در درونی‌ترین حلقه‬ ‫گذاش��ته می‌شد‪ .‬استخوان‌های قدیمی که دیگر گوشتی بر آنها نمانده بود‪ ،‬زیر نور‬ ‫آفتاب برای خش��ک ش��دن گذاشته می‌ش��دند و بعد در چاه وسط حلقه‌ها انداخته‬ ‫می‌ش��دند‪ .‬این چاه تا نیمه از ش��ن پر بود تا آب آشامیدنی را آلوده نسازد‪ .‬احترام و‬ ‫مالحظه‌ی طبیعت همیشه امری مهم بوده است‪.‬‬ ‫پائین دخمه‌ی چم ایستاده‌ایم‪ ،‬محل قدیمی نگهداری جنازه‌ها برای روستاهای‬ ‫اطراف‪ ،‬واقع در قله‌ی یک تپه در بیابان میان یزد و تفت‪ .‬و به آهستگی از پله‌های‬ ‫مخروبه باال می‌رویم‪ .‬در یک س��وی دیوار برج دو س��وراخ کنده شده وجود دارد‪.‬‬ ‫سیسرون‪ 47‬ما می‌گوید النه‌ی الشخورها ولی اینچنین نمی‌تواند بوده باشد‪ .‬سایه؟‬ ‫انبار؟‬ ‫‪ - 47‬سخنور و سياستمدار روم باستان‪ .‬در اينجا مقصود راهنما است‪.‬‬

‫‪۱۵۱‬‬

‫برجی همانند لوله‌ی اره شده‌ی یک تفنگ‪ ،‬یا به هر حال لوله یا کانالی که بیشتر‬ ‫از هوا تشکیل شده است‪ ،‬کشیده شده رو به باال‪ ،‬تا فضا‪ ،‬با تمامی جو در نزدیکی‬ ‫آدمی‪ ،‬در آغوش طبیعت‪.‬‬ ‫ــ جنازه‌ها نخست در ادرار گاو نر شستشو می‌شدند‪ ،‬که هم خاصیت ضدعفونی‬ ‫کننده داش��ته و هم زندگی جاودانی می‌بخش��یده اس��ت‪ .‬به جنازه لباس پوش��انده‬ ‫می‌ش��ده و در معرض دید یک سگ گذاش��ته می‌شده تا واقعیت مرگ مسلم شود‪.‬‬ ‫جنازه بعدا ً با همراهی بستگان که دو به دو و با فاصله‌ی مناسب‪ ،‬با پارچه‌ای میان‬ ‫خود و جنازه حرکت می‌کردند‪ ،‬به داخل برج برده می‌شده‪ .‬پس از آن در عین حال‬ ‫که با صدای بلند اوس��تا خوانده می‌ش��ده است س��یر و برگ مورد له شده با روغن‬ ‫بر روی ش��خص مرده ریخته می‌ش��ده‪ .‬و برای آنکه بوی خوش به مش��ام رس��د به‬ ‫دور جنازه س��رکه پاشیده می‌ش��ده است‪ .‬از جنازه‪ ،‬در حالیکه روی نیمکتی سنگی‬ ‫با ارتفاع کم از زمین قرار داش��ته‪ ،‬گریه‌کنان خداحافظی به عمل می‌آمده اس��ت‪ .‬و‬ ‫بعد ساالرها‪ ،‬به عنوان تنها انسان‌های زنده‌ای که قدم در برج اصلی می‌گذاشتند‪،‬‬ ‫جنازه را به برج قله حمل می‌کردند‪.‬‬ ‫ما س��ه نفر امروز اینجا ایس��تاده‌ایم‪ ،‬نه مثل دوران گذش��ته در میان پش��ته‌های‬ ‫اس��تخوان‪ ،‬در دخمه‌ای که پر و خالی ش��ده اس��ت‪ ،‬و در بهترین وجه شاهد دیدن‬ ‫تراش��ه‌ای اس��تخوان هستیم که از سر سهل انگاری به گوشه‌ای انداخته شده است‪،‬‬ ‫و بدون آنکه کرکس‌ها در باالی س��رمان برای خاموش ساختن گرسنگی‌شان چرخ‬ ‫زنند‪.‬‬ ‫لباس‌ها را از تن جنازه درمی‌آورند‪ .‬بدن در اینجا به مرحله‌ای رس��یده که دیگر‬ ‫به وظیفه‌ی خود عمل کرده اس��ت و دوباره آن را به طبیعت بازمی‌گردانند تا دیگر‬ ‫موجودات آفرینش بتوانند از آن استفاده کنند‪.‬‬ ‫کرکس‌ها جنازه را در عرض یک ربع از گوشت لخت می‌کنند‪.‬‬ ‫دیواره‌های آن باال در اصل سفیدکاری شده بوده‌اند‪ ،‬پله‌ها راه تشریفات بوده‌اند‬ ‫و سنگ‌ها متعلق به این محل نیستند‪ ،‬به اینجا حمل شده‌اند و روی آنها کار شده‬ ‫است‪.‬‬ ‫وقتی یک زرتشتی برای خوش آمد گویی کسی می‌رود‪ ،‬شاخه‌ای از درخت سرو‬ ‫به همراه می‌برد‪ ،‬ولی دلیل اصلی مقدس بودن درخت آن است که نماد یکتاپرستی‬ ‫می‌باشد‪ .‬به همراه داشتن سرو به هنگام سوگواری اهمیت ویژه دارد‪.‬‬ ‫ترس و در عین حال کنجکاوی یک پس��ر بچه‌ی دوازده س��اله که حاال برای ما‬ ‫مش��غول تعریف کردن اس��ت‪ .‬ترس از شرکت در مراسمی که پس از تکرار در طی‬ ‫سه هزار سال برای آخرین بار در تاریخ کشور برگزار می‌شود‪ .‬یک شب برفی‪ ،‬چهل‬ ‫سال پیش‪ ،‬طبق گفته‌ی متخصص ما‪ ،‬از خواب برخاستن و راهی دخمه شدن‪ ،‬در‬ ‫دست هر کس شاخه‌ای از سرو و هر آنچه که الزم می‌بود‪ ،‬الزمه‌ی وداع‪.‬‬ ‫‪۱۵۲‬‬

‫او ناگهان از زمین چیزی را برمی‌دارد‪ .‬معلوم می‌شود یک فشنگ قدیمی است‪،‬‬ ‫ب��ا آن و در حالیکه تعجب غی��ر منتظره‌ی ما را برمی‌انگیزد‪ ،‬آخر او هم موبد و هم‬ ‫باستان‌شناس است‪ ،‬همچون یک نوجوان روی دیوار خط می‌کشد‪ .‬همان دیواری‬ ‫که او تا چند لحظه پیش به خاطر آن از دست مقامات‪ ،‬که آن را به حال خود رها‬ ‫کرده بودند‪ ،‬گالیه می‌کرد‪ .‬دیواری که مقامات آن را نه تنها از سر تصادف‪ ،‬بلکه با‬ ‫رضایت خاطر به فراموش��ی سپرده‌اند‪ .‬همان دیواری که او از ما برای بازسازی‌اش‬ ‫می‌خواهد تا از بنیاد میراث فرهنگی جهانی یونسکو تقاضای کمک مالی کنیم‪.‬‬ ‫باستان‌شناس موبد با تشریفات الزم تاریخ روز و نام خود را روی دیوار می‌کند‬ ‫و از ما قول می‌گیرد تا دوباره همان جا ده سال یا حداکثر بیست سال بعد یکدیگر‬ ‫را مالقات کنیم‪ .‬و حاال از ما می‌خواهد تا ما هم نام‌های خود را روی دیوار بکنیم‬ ‫که می‌کنیم‪ .‬او بالفاصله به دور حروف کنده شده یک قاب حک می‌کند‪ .‬و عصر‬ ‫شده است و زمان آن فرا رسیده تا دوباره به دنیای زندگان و فرسودگان و خستگان‬ ‫و لجبازان و خسیسان‪ ،‬هر آن چه که بی‌تفاوتانه آزاد و سرباز نیست بازگردیم‪.‬‬

‫‪۱۵۳‬‬

‫زیر زمین‪:‬‬ ‫ه��وای خنک و تا حدودی س��رد‪ ،‬اینج��ا زیر زمین‪ ،‬در کنار یکی از ش��اخه‌های‬ ‫بی‌ش��مار قن��ات‪ .‬آب صاف و زالل‪ ،‬در کانال افقی چاهی که از چش��مه‌های س��ر‬ ‫کوه می‌آید‪ ،‬به آهس��تگی در جریان اس��ت و زندگی انس��ان را در این بیابان میس��ر‬ ‫می‌سازد‪.‬‬ ‫روی زمین‪:‬‬ ‫حتی خفیف‌ترین بادها هم توس��ط ب��رج بادگیرها به داخل کانال‌های هوا برای‬ ‫خنک کردن منبع‌های آب و اتاق‌ها هدایت می‌شوند‪ :‬نوعی دستگاه تهویه مطبوع‪،‬‬ ‫که به هر سو که نگاه می‌اندازی در افق شهر قدیمی به چشم می‌خورند‪.‬‬ ‫ب��ا ش��هاب از داالن‌ه��ای پیچاپیچ ب��ازار می‌گذری��م‪ .‬نیمه تاریک در وس��ط روز‪،‬‬ ‫طاقی‌های نوک تیز که مانع آمدن نور خورشید به داخل می‌شوند‪ ،‬کیلومتر پس از‬ ‫کیلومتر‪ ،‬در بعضی از راسته‌ها خرید و فروشی در جریان نیست‪ .‬کرکره‌های فلزی‬ ‫بعضی از مغازه‌ها با دو قفل بسته‌اند‪ ،‬به نظر می‌آید برای همیشه تعطیل شده‌اند‪.‬‬ ‫شهاب می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ اوضاع کسب و کار خوب نیست ولی قیمت امالک باال می‌رود‪ .‬برای همین‬ ‫بس��تن مغازه و رها کردن س��رمایه به حال خود بیش��تر به صرفه اس��ت چون بهره‬ ‫رویش می‌آید‪ .‬هیچکس مایل به فروش نیست‪ .‬همه منتظر هستند اتفاقی بیفتد‪.‬‬ ‫یک موتور پت پت‌کنان از سر پیچ می‌آید‪ ،‬خودم راکنار می‌کشم‪ .‬وارد یککوچه‬ ‫می‌ش��ویم‪ ،‬از کنار مس��گری‌ها‪ ،‬رنگرزی‌ها‪ ،‬نانوایی‌ها و فرشفروش‌ها می‌گذریم‪.‬‬ ‫کوچه به یک میدان باز می‌ش��ود‪ .‬ناگهان بیرون مسجدی ایستاده‌ایم که کمی پیش‬ ‫‪۱۵۴‬‬

‫از آنکه بیرگر یارل‪ 48‬اس��تکهلم را بنا گذاش��ت‪ ،‬س��اخته شده است‪ .‬کمی آنطرف‌تر‬ ‫سیاه چالی که طبق افسانه‌ها از آن در زمان اسکندر استفاده می‌شده است‪.‬‬ ‫آفتاب س��وزان اس��ت‪ .‬دوباره به زیر سایه‌ی طاقی‌ها پناه می‌بریم‪ .‬بیرون یکی از‬ ‫درهای بی‌ش��مار و زیبای چوبی می‌ایس��تیم‪ ،‬دو نوع کوبه دارد‪ ،‬یکی برای زنان و‬ ‫یکی برای مردان‪:‬‬ ‫ــ در زمان‌های گذش��ته‪ ،‬برای اهالی خانه مهم بود بدانند چه کسی برای سرزدن‬ ‫آمده است‪ ،‬از صدای کوبه می‌شد زن یا مرد بودن مهمان را تشخیص داد‪.‬‬ ‫و مثل جاهای دیگر روی دیوارها عکس کشیده‌اند و خط نوشته‌اند‪.‬‬ ‫شهاب می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ به این یکی گوش کنید‪ :‬وقتی یار شوریده‌ای داشتم خانه‌ی دلم زندانی شد‪.‬‬ ‫او ‪ ۲۵‬ساله و نامزدش ‪ ۲۷‬ساله است‪ .‬اطرافیان به خاطر باالتر بودن سن نامزدش‬ ‫با بدبینی به رابطه‌ی آنها نگاه می‌کنند‪ .‬مناس��ب آن است که زن کمی جوانتر باشد‪،‬‬ ‫به دالیل سنتی و اقتصادی‪ ،‬چون مرد همچنان تٔامین کننده‌ی معاش خانواده تلقی‬ ‫می‌شود‪ .‬ولی مثل سایر نقاط دنیا اینجا هم ارزش‌های قدیمی کمرنگ و کمرنگ‌تر‬ ‫می‌ش��وند‪ ،‬البته تفاوت آش��کاری میان ش��هر و روس��تا‪ ،‬میان فقیران و ثروتمندان‬ ‫وجود دارد‪.‬‬ ‫چهارزان��و روی ی��ک تخت ت��ه یک رس��توران‪ ،‬که س��ابق ًا حمام بوده اس��ت‪،‬‬ ‫نشسته‌ایم و مشغول گفتگو می‌باشیم‪ .‬خورشید بی‌رحم کویر‪ ،‬از پنجره‌های کوچک‬ ‫که شیش��ه‌های رنگین دارند‪ ،‬نقطه‌های رنگی به روی دیوارهای س��فید می‌اندازد‪.‬‬ ‫ولی هوای داخل رس��توران خنک اس��ت‪ .‬زمزمه‌ی آب با جیک‌جیک پرندگان‪ ،‬در‬ ‫قفس‌های آویخته از سقف‪ ،‬قاطی می‌شود‪.‬‬ ‫شهاب سیگار دیگری روشن می‌کند و می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ عدم امکان برآوردن احتیاجات بدن‪ ،‬هم برای زنان و هم برای مردان جوان‪،‬‬ ‫مایه‌ی بروز خش��م و اس��ترس اس��ت‪ .‬می‌خواهم ت��ا حد این پیش ب��روم که بگویم‬ ‫س��کس بزرگترین مشکل ما اس��ت‪ .‬بر تمام هس��تی ما تٔاثیر می‌گذارد‪ ،‬به افکار و‬ ‫رویاهای ما شکل می‌دهد‪ ،‬به نحوه‌ای که به هیچوجه مثبت نیست‪.‬‬ ‫ــ فکر نمی‌کنی که همیشه اینطوری ب��وده‪ ،‬یعنی همه‌ی جوان‌ها وقتی که‬ ‫هورمون‌ها در بدنشان شروع به فعالیت می‌کند‪ ،‬دچار احساس خشم و استرس‬ ‫می‌شوند‪ .‬این تنها مشکل خاص ایرانیان نیست‪.‬‬ ‫ــ نمی‌دانم وضعیت جوانان ش��ما چگونه اس��ت‪ .‬ولی تصور من از دنیای غرب‬ ‫آن اس��ت ک��ه جوان��ان در آنجا آزادی بیش��تری از ما دارند‪ ،‬البته ب��ا در نظر گرفتن‬ ‫‪ - 48‬بيرگر يارل (‪ )Birger jarl‬بنيادگذار ش��هر اس��تکهلم‪ ،‬پايتخت فعلی سوئد‪ ،‬در قرن سيزدهم‬ ‫ميالدی‪.‬‬

‫‪۱۵۵‬‬

‫جوانب مثبت و منفی‌اش‪.‬‬ ‫ــ درست است‪.‬‬ ‫ــ به نظر من وضع ما نسبت به گذشته بدتر هم شده است‪.‬‬ ‫ــ منظورت چیست؟‬ ‫ــ در زمان‌های گذش��ته آدم‌ها در سن پایین‌تری ازدواج می‌کردند‪ .‬راه زندگی از‬ ‫پیش مشخص بود و آدم‌ها حق انتخاب زیادی نداشتند‪.‬‬ ‫ــ آیا نداش��تن گزینه‌های متعدد مثبت اس��ت؟ آیا امروزه آنهایی که در روستاها‬ ‫زندگی می‌کنند هم امکان انتخاب بیشتری دارند؟‬ ‫ــ احتماال ً نه‪ .‬ولی با اینحال امروزه تعداد جوانانی که جا پای پدر و مادرشان‬ ‫نمی‌گذارند زیادتر است‪ .‬می‌خواهم بگویم که جوانان در گذشته امکان داشتند تا‬ ‫نیازهای جنسی خود را در سنین پایین‌تری برآورده سازند‪ ،‬چونکه زودتر ازدواج‬ ‫می‌کردند‪.‬‬ ‫ــ آیا فکر می‌کنی واقع ًا اینطوری بود؟‬ ‫ــ وضعیت ما دانش��جویان را در نظر بگیرید‪ .‬پس از دبیرس��تان باید چهار سال‬ ‫دیگر تحصیل کنیم‪ .‬در طول این مدت فکر ازدواج را باید از س��ر بیرون کرد‪ .‬ولی‬ ‫موضوع فقط به همین ختم نمی‌ش��ود‪ ،‬کدام پدر و مادر را پیدا می‌کنید که اجازه‬ ‫دهند فرزندانش��ان بالفاصله پ��س از فارغ التحصیل ش��دن ازدواج کنند؟ آدم اول‬ ‫باید ش��غلی پیدا کند‪ ،‬یک آپارتمان مناس��ب‪ ،‬ماشین و غیره‪ .‬آدم باید به خانواده‌ی‬ ‫عروس نش��ان دهد که جربزه دارد‪ .‬و همه‌ی اینها‪ ،‬با توجه به وضعیت بازار کار‪،‬‬ ‫ممکن است به درازا بکشد‪...‬‬ ‫ــ و؟‬ ‫ــ خودتان متوجه هس��تید‪ .‬غیر ممکن اس��ت‪ .‬همه‌ی این احساسات فروخورده‬ ‫یک نوع خشم شیزوفرنی ایجاد می‌کند‪ .‬خیلی از کسانی که من می‌شناسم به جای‬ ‫تحصیل کردن دنبال زن‌های غریبه در خیابان می‌افتند و وقتشان را هدر می‌دهند‪.‬‬ ‫آنها خیالپردازی می‌کنند که ش��اید اتفاق غیر منتظره‌ای بیفتد‪ ،‬ش��اید کسی به آنها‬ ‫راه ده��د‪ ،‬و همراه‌اش��ان به مکان خلوتی برود تا روی آنها بپ��رد‪ .‬این افکار‪ ،‬افکار‬ ‫مریضی است‪.‬‬ ‫ــ و زن‌ها‪ ،‬آیا آن‌ها هم همینطوری فکر می‌کنند؟‬ ‫ــ احتماالً‪ .‬ش��رایط آنها نمی‌تواند آس��ان‌تر باش��د‪ .‬جامعه برای جداسازی ما از‬ ‫یکدیگر هر کاری از دس��ت‌اش برآید می‌کند‪ .‬البته در طی سال‌های اخیر وضعیت‬ ‫کمی بهتر ش��ده اس��ت‪ .‬پنج س��ال پیش اگر یک معلم آدم را مشغول حرف زدن با‬ ‫یک دانشجوی دختر می‌دید‪ ،‬آدم را از دانشگاه بیرون می‌کردند‪ .‬االن دیگر آنطوری‬ ‫نیس��ت‪ .‬ول��ی با اینح��ال مقامات تا آنجایی ک��ه بتوانند زندگی را برای ما مش��کل‬ ‫می‌کنن��د‪ .‬آنه��ا وظیفه‌ی خ��ود می‌دانند که زندگی ما را کنترل کنن��د تا با مفاد قرآن‬ ‫‪۱۵۶‬‬

‫تطابق داشته باشد‪ ،‬یا بهتر بگویم تا با برداشت آنها از قرآن تطابق داشته باشد‪.‬‬ ‫شهاب سیگار دیگری آتش می‌زند و ادامه می‌دهد‪:‬‬ ‫ــ و البته هستند کسانی که قبل از ازدواج تجربه‌ی جنسی داشته‌اند‪ .‬از نقطه نظر‬ ‫ما‪ ،‬مردان جوان‪ ،‬عجیب‌ترین چیز این است که ما در روح خود دو تکه هستیم‪ .‬از‬ ‫طرفی آرزوی دیگری نداریم به جز آنکه قبل از ازدواج دوست دختر داشته باشیم‪.‬‬ ‫مگر مالقات و آش��نایی با کسی در مدت زمان کوتاهی بدون آنکه لزوم ًا به ازدواج‬ ‫منتهی شود‪ ،‬چه اشکالی دارد؟ به نظر من و خیلی‌های دیگر این چیز بدی نیست‪.‬‬ ‫ولی از طرف دیگر سنت آنچنان در ما ریشه دارد که به نظر ما بدیهی است که کسی‬ ‫که می‌خواهیم با او ازدواج بکنیم باکره باش��د‪ .‬این واقع ًا یک امر متضاد است‪ .‬ما‬ ‫نمی‌توانیم هم خر را بخواهیم و هم خرما را‪ .‬مگر نه؟‬ ‫ــ واضح است که نه‪.‬‬ ‫ــ بعضی وقت‌ها همه چیز ناامیدکننده است‪ .‬از چند جای مختلف شنیده‌ام که‬ ‫زن‌های جوان‪ ،‬از ترس آنکه مبادا مورد قبول همسر آینده‌شان واقع نشوند‪ ،‬با عمل‬ ‫جراحی برای خود پرده‌های مصنوعی درست کرده‌اند‪.‬‬ ‫ــ آیا تو و مریم با هم خوابیده‌اید؟‬ ‫ــ نه‪.‬‬ ‫ــ کی قرار است ازدواج کنید؟‬ ‫ــ به درستی نمی‌دانیم‪ .‬ریسک آن وجود دارد که طول بکشد‪ .‬برای آسوده کردن‬ ‫خاط��ر پدر و مادر مریم قراردادی نوش��ته‌ایم که هر وقت ش��رایط مالی اجازه دهد‬ ‫ازدواج خواهیم کرد‪ .‬و قبل از آن اتفاقی نخواهد افتاد‪.‬‬ ‫بلند می‌ش��ویم تا راه بیفتیم‪ .‬شهاب توضیح می‌دهد که او باید برای مالقات با‬ ‫مریم عجله کند‪ .‬خداحافظی می‌کند و شتابان در داالن‌های بازار ناپدید می‌شود تا‬ ‫در خفا به مالقات دلداده‌ی خود برود‪ .‬در انتظار زندگی مشترک باید این واقعیت‬ ‫را بپذیرند که عطش دلتنگی خود را نمی‌توانند کامال سیراب کنند‪.‬‬

‫‪۱۵۷‬‬

‫عکس‌های س��یاه و سفید‪ ،‬گرفته شده در دو سده‌ی پیش‪ ،‬در زمان سون هدین‪،49‬‬ ‫دیوارها را پوش��انده اس��ت‪ .‬از مقابل یک عکس به مقابل عکس دیگری می‌رویم‪،‬‬ ‫می‌ایستیم و دنیایی را مشاهده می‌کنیم که رویاهای دوران بچگی را زنده می‌کند‪،‬‬ ‫اشتیاق شناختن هر چه که ناشناخته و بیگانه است‪ ،‬قصه‌ای از هزار و یکشب‪...‬‬ ‫و جلوی یکی از عکس‌ها که بازی خیال ما را به هم می‌زند‪ ،‬متوقف می‌شویم‪.‬‬ ‫در عکس چیزی وجود ندارد که درست به نظر نیاید و در نتیجه ما را سردرگم کند‪.‬‬ ‫اول س��ر در نمی‌آوریم که آن چیز چه چیز اس��ت‪ .‬چرا نمی‌توانیم عکس��ی که در آن‬ ‫ش��اه لباس کامل رسمی به تن دارد و در احاطه‌ی چند زن از زنان حرم‌اش ایستاده‬ ‫اس��ت را هضم کنیم؟ او در وس��ط ایس��تاده اس��ت‪ ،‬جدی و با لبان به هم فشرده و‬ ‫بدون کوچک‌ترین نش��انه‌ای از لبخند‪ .‬زن‌ها نیز به همان اندازه جدی هستند‪ .‬همه‬ ‫ب��ا بی‌میلی ب��ه دوربین خیره ش��ده‌اند‪ .‬هیچکدام از آنها گویی ب��رای زندگی تره‌ای‬ ‫خرد نمی‌کند‪ .‬و چرا می‌بایستی بکنند؟ آنچه که آنها نمایش می‌دهند یک ضرورت‬ ‫سیاس��ی است‪ ،‬ش��اهزاده خانم‌هایی که به اجبار‪ ،‬همچو نوعی نرم‌افزار قدرت‪ ،‬از‬ ‫قفقاز و آسیای میانه برای شاه ایران فرستاده شده‌اند‪.‬‬ ‫و ناگه��ان همزمان زیر خن��ده می‌زنیم‪ ،‬به خودمان و ب��ه نامعقولی و مضحکی‬ ‫عک��س می‌خندیم‪ .‬زنانی که در کنار ش��اه ایس��تاده‌اند‪ ،‬زنان ج��وان‪ ،‬نیمه لخت و‬ ‫زیبارو نیستند‪ ،‬بلکه چهار کپی از برژنف در لباس زنانه هستند‪.‬‬ ‫و مرد بودن شاه ایران را الاقل نمی‌توان از نگاه شازده خانم‌ها خواند‪.‬‬ ‫‪ - 49‬سون هدين (‪ ،)Sven Hedin‬جهانگرد و نویسنده سوئدی (‪ ۱۹۵۲‬ـ‪.)۱۸۵۶‬‬

‫‪۱۵۸‬‬

‫چندین دفعه با یکی از گارس��ون‌های اینجا وارد گفتگو شده‌ایم‪ .‬او می گوید مایل‬ ‫به مالقات با ما می‌باشد‪ ،‬ولی نفس‌‌نفس زنان میان میزها مشغول دویدن است‪ ،‬و‬ ‫گهگاه عذر‌خواهان می‌گوید که به زودی وقت آزاد خواهد داشت‪.‬‬ ‫باالخره جلوی پای ما می‌نشیند و نفسی تازه می‌کند‪:‬‬ ‫ــ من برای مصاحبه‌ی بزرگ آماده هس��تم‪ .‬یکس��اعت دیگر دوباره کارم شروع‬ ‫می‌شود‪ .‬ولی االن آماده هستم‪.‬‬ ‫اول درب��اره‌ی تولی��دات فیل��م در ایران‪ ،‬که مق��ام چهارم در دنی��ا را دارد و در‬ ‫مقیاس بین‌المللی خیلی گس��ترده می‌باشد‪ ،‬صحبت می‌کنیم‪ .‬معلوم می‌شود که او‬ ‫در اصل می‌خواهد کارگردان ش��ود و حتی یک دوره‌ی نیم‌س��اله در یک مدرسه‌ی‬ ‫خصوصی فیلم هم دیده است‪ .‬و عالوه بر آن ــ طبق گفته‌ی خود ــ از سن شانزده‬ ‫سالگی نقد فیلم نوشته است‪.‬‬ ‫و بعد بدون آنکه ما از او تقاضا کرده باش��یم‪ ،‬موضوع گفتگو و یا بهتر بگوییم‬ ‫گفتگوی تکنفره‌ی خود را به منابع طبیعی می‌کش��اند‪ .‬گویی رش��ته‌ی تحصیلی او‬ ‫در دانشگاه منابع طبیعی بوده است‪.‬‬ ‫ول��ی قبل از آنکه فرصت کن��د به صحبتش ادامه دهد‪ ،‬صاحب رس��توران جلو‬ ‫می‌آید و از او می‌خواهد دوباره بالفاصله شروع به کار کند‪ ،‬چونکه به یک گارسون‬ ‫دیگر مرخصی داده اس��ت‪ .‬از قرار معلوم ط��رف گفتگوی ما از پیش خبری از این‬ ‫موضوع نداش��ته اس��ت و پس از چند کالم درش��ت و چند قطره اشکی که آشکارا‬ ‫دیده می‌شود‪ ،‬با بدن به جلو خم شده‌ی خود دوباره میان میزها مشغول به دویدن‬ ‫می‌شود‪ .‬دفعه‌ی بعد که از مقابل ما رد می‌شود آهسته می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ بزودی کارم تمام می‌شود و دوباره می‌توانیم به مصاحبه‌ی بزرگ با من ادامه‬ ‫‪۱۵۹‬‬

‫دهیم‪.‬‬ ‫چرا اینطوری می‌کند؟ چرا این رفتار اهانت بار را قبول می‌کند؟‬ ‫پ��س از گذش��ت یکس��اعت دوب��اره برمی‌گردد و می‌نش��یند‪ ،‬خی��س از عرق‪،‬‬ ‫خجالتزده از آنچه که اتفاق افتاده و با معذرت خواهی‌های طوالنی‪.‬‬ ‫صدای��ش می‌لرزد و با انگلیس��ی خیلی بد می‌خواهد دوب��اره صحبت درباره‌ی‬ ‫مناب��ع طبیعی را از س��ر گیرد‪ .‬ولی من حرف‌ه��ای او را قطع می‌کنم و از وضعیت‬ ‫اقلیت‌های قومی می‌پرسم‪ .‬سرفه‌های پی در پی‪ ،‬تالش برای صحبت کردن و نفس‬ ‫کشیدن همزمان‪ ،‬خستگی و فشار زیاد از چشمان گودرفته‌اش بیرون می‌زند‪:‬‬ ‫ــ این موضوع می‌تواند موضوع خطرناکی باشد‪ .‬اوکی مثال در آمریکا در‬ ‫جیب‌اشان مردم هفت‌تیر دارند‪ ،‬به مردم شلیک‪ .‬اوکی‪ .‬اینجا نمی‌توانیم صحبت‬ ‫مثال دارم حرف‌هایی نمی‌توانم تعریف کنم‪ .‬خبرنگار‪ .‬اوکی‪ً .‬‬ ‫کنیم‪ً .‬‬ ‫مثال در ایران‬ ‫آدم‌ها فقط چاقو دارند‪ .‬یک چاقوی میوه‪ ،‬ها ها ها‪...‬‬ ‫ب��ا یک س��ر ت��کان دادن از جانب صاحب رس��توران دوباره از ج��ا می‌پرد و ما‬ ‫نمی‌دانیم که آیا او دیوانه است یا دارد دیوانه می‌شود‪.‬‬ ‫تا ساعتی بعد که او با غذا می‌آید خودمان را با نوشیدن چای مشغول می‌کنیم‪.‬‬ ‫تا بشقاب‌ها را روی میز می‌گذارد با نگرانی می‌پرسد‪:‬‬ ‫ــ عالی؟‬ ‫و با لحنی حاکی از آن که به ما اعتماد می‌کند می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ من درباره‌ی آنچه شما ً‬ ‫قبال گفتید‪ ،‬درباره‌ی ایران‪ ،‬ایرانی‪ ،‬فکر کرده‌ام و حاال‬ ‫می‌توانم صحبت کنم‪ .‬اوکی‪ .‬من آماده‌ام‪ .‬فردا‪ .‬عصر‪ .‬ساعت هشت‪.‬‬ ‫ش��ب بعد‪ ،‬پس از مدتی زیاد که اول برای س��فارش دادن و بعد هم برای آورده‬ ‫شدن غذا مجبور به انتظار می‌شویم‪ ،‬دوباره خود را مشغول سر و کله زدن با همان‬ ‫آش س��بزیجات می‌یابیم‪ .‬او با پیراهن سفید عرق‌کرده و شلوار سیاه‪ ،‬با بدن چاق‬ ‫و به جلو خمیده‌ی خود دائم مش��غول دویدن میان میزها‪ ،‬آش��پزخانه‪ ،‬حس��ابدار و‬ ‫نوعی انبار است‪.‬‬ ‫و دوباره خمیده جلو می‌آید‪ .‬هیچکدام از گارس��ون‌های دیگر رفتاری مشابه از‬ ‫خود نش��ان نمی‌دهند‪ .‬وقتی کنار میز ما می‌ایس��تد شدیدا ً معذرت خواهی می‌کند‪:‬‬ ‫سفارشات خارج از سرویس‪ .‬خیلی معذرت می‌خواهم‪ .‬مصاحبه‌ی بزرگ‪ .‬اوکی‪.‬‬ ‫تقصیر من نبود‪ .‬ساعت هشت‪ً .‬‬ ‫مثال یک عروسی آنجا‪ .‬پر‪ .‬ببخشید همه چیز‪.‬‬ ‫و دوباره مثل یک کشتی‌گیر ستیزه‌جو با سر به پایین خم شده و بازوان باز با پیکر‬ ‫کوتاهش جفت‌زنان از پله‌ها به آش��پزخانه م��ی‌دود‪ .‬و دوباره بالفاصله در حالیکه‬ ‫به‌زحمت باالنس سینی پری را که در دست دارد حفظ می‌کند‪ ،‬از کنار فواره‌ای که‬ ‫وس��ط حیاط قرار دارد‪ ،‬عرق‌ریزان رد می‌شود و جواب مشتریان میزهای مختلف‬ ‫را می‌دهد‪ .‬و این قضیه بر همین منوال در تمام طول ش��ب ادامه پیدا می‌کند‪ .‬پس‬ ‫‪۱۶۰‬‬

‫از گذشت مدت زیادی از ساعت قراردادی باالخره به سوی میز ما می‌دود‪:‬‬ ‫ــ من آماده هس��تم‪ .‬اوکی‪ .‬ش��روع کنید‪ .‬من به همه‌ی س��وال‌ها جواب می‌دهم‪.‬‬ ‫اوکی‪ .‬می‌توانید حقیقت را بنویسید‪.‬‬ ‫ــ شاید بتوانیم صحبت‌امان را از آنجا که قطع شد دوباره از سر بگیریم‪.‬‬ ‫ــ اوکی‪ .‬ایران هوای گرم دارد‪ ،‬هوای سرد دارد‪ ،‬هوای وسط دارد‪ ،‬خاک خوب‪،‬‬ ‫خاک بد‪ .‬اوکی‪ .‬سیب‪ ،‬پرتقال‪ ،‬خرما‪ ،‬زردآلو‪ ،‬کیوی‪ .‬مثال آهن‪ ،‬و مس و روی و‬ ‫‪...‬‬ ‫ــ خیلی خوب ولی بگذار ما دوباره به سر اصل مطلب برگردیم‪...‬‬ ‫با ناراحتی می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ نمی‌نویسید؟ مس و روی و اوران‪.‬‬ ‫ــ به نظر تو مشکل جامعه‌ی ایران امروز چیست؟‬ ‫ــ جامعه؟ اوکی‪ .‬ولی من تازگی موفق شده‌ام ازدواج کنم‪ .‬وام بزرگی گرفته‌ام و‬ ‫مجبور هس��تم ‪ ۱۷‬س��اعت در روز کار کنم‪ ،‬چون آدم وقتی زن می‌گیرد باید خانه‬ ‫و ماشین داشته باشد‪.‬‬ ‫و دوباره گفتگوی ما را قطع می‌کند تا میان میزها و در راه آش��پزخانه بدود‪ ،‬و‬ ‫با هر ببخش��ید دیگری که به زبان م��ی‌آورد از آن صندلی محبوب کارگردانی دورتر‬ ‫و دورتر می‌ش��ود‪ .‬و دوباره یک بار دیگر با یک س��ینی پر در دست برای لحظه‌ای‬ ‫در مقابل صورت‌های گاه نگران و گاه بی اعتماد و گاه عصبانی ما می‌ایس��تد و با‬ ‫قیافه‌ای باابهت‪ ،‬گویی برای واضح‌تر ساختن آنچه ً‬ ‫قبال گفته است‪ ،‬می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ و کیوی را فراموش نکنید‪.‬‬

‫‪۱۶۱‬‬

‫در محله‌ای با ساختمان‌های بساز و بفروشی‪ ،‬و باالخره در طبقه‌ی یازدهم‪ .‬خانم‬ ‫گلش��یری‪ ،‬یا به گفته‌ی دیگر فرزانه طاهری مترجم‪ ،‬همراه با پس��ر خود که کاپشنی‬ ‫با رنگ روشن و تند به تن دارد‪ ،‬به استقبال ما می‌آیند‪.‬‬ ‫او در حالیکه ما در اتاق پذیرایی جایی برای نشس��تن پیدا می‌کنیم‪ ،‬خنده‌کنان‬ ‫توضی��ح می‌دهد که ش��خصیت‌های منفی فیلم‌ها در تلویزیون این روزها اس��امی‬ ‫فارسی دارند‪ ،‬کروات می‌زنند و در بهترین وجه قاچاقچی مواد مخدر هستند‪ .‬در‬ ‫عوض نام قهرمانان عربی است‪ ،‬کروات ندارند و گوسفند یا قرآن می‌فروشند‪.‬‬ ‫ب��ه غیر از خنده‌ای که باعث‌اش تلویزیون ایران اس��ت ـ��ـ تلویزیونی که از آن به‬ ‫طور سیس��تماتیک برای تهدید گروه‌های نامناس��ب اس��تفاده می‌شود‪ ،‬او هنوز در‬ ‫ً‬ ‫مفصال درباره‌ی سوء‌قصدهای جانی علیه‬ ‫سوگ مرگ ناگهانی همسرش است‪ .‬ما‬ ‫گلشیری به صحبت می‌نشینیم‪ .‬چگونه او در دوره‌های مختلف زمانی‪ ،‬مخصوص ًا‬ ‫در پائی��ز ‪ ،۱۳۷۷‬نمی‌توانس��ت به تنهایی به تحریریه‌ی روزنام��ه برود‪ ،‬ولی با این‬ ‫حال هیچ‌وقت از رفتن س��ر باز نمی‌زد‪ .‬گلش��یری اغلب ب��ه همراه خانم‌اش راهی‬ ‫می‌ش��د‪ .‬سوء‌قصدکنندگان یکروز ماش��ینی را در عرض خیابان پارک کرده بودند و‬ ‫خیابان را بس��ته بودند ولی آنروز او همراه پس��ر برادرش ب��ود که به خاطر خدمت‬ ‫س��ربازی اونیفرم به تن داش��ت‪ .‬ش��لیک کردن در مقابل چش��مان چنین شاهدی‬ ‫مناسب نبود‪.‬‬ ‫یکبار دیگر گلش��یری به همراه حدود بیس��ت نویسنده دیگر سوار اتوبوس و در‬ ‫ح��ال عب��ور از کوه‌های البرز بود‪ .‬به راننده پول داده ش��ده بود تا اتوبوس را به دره‬ ‫بیاندازد و بدین‌ترتیب همه را سر به نیست کند‪ .‬او قرار بود قبل از آنکه اتوبوس به‬ ‫دره بیفتد خودش بیرون بپرد‪ ،‬اما اتوبوس به صخره‌ای گیر کرد و چند مدتی باالی‬ ‫‪۱۶۲‬‬

‫تپه ماند‪ ،‬طوری که همه فرصت یافتند خود را نجات دهند‪.‬‬ ‫در یک فرصت دیگر گلشیری همراه با سه همکار سرشناس دیگر خود از طرف‬ ‫رابط فرهنگی آلمان دعوت ش��ده بودند‪ .‬در وس��ط مهمانی یک مامور امنیتی س��ر‬ ‫می‌رس��د و از مجلس مهمانی‪ ،‬به خصوص از نویس��ندگان ایرانی که نوشیدنی‌های‬ ‫الکل��ی مص��رف کرده بودند فیل��م ویدئویی می‌گیرد‪ .‬آنها را در جا دس��تگیر و پس‬ ‫از مدتی آزاد می‌کنند‪ ،‬همه‌ی این آرتیس��ت بازی‌ها در مقابل آزادی یک ش��هروند‬ ‫آلمان��ی ک��ه مدت زیادی در زن��دان بود و بعد از آن اجازه‌ی ترک کش��ور به او داده‬ ‫شد‪.‬‬ ‫به نوش��ته‌های گلش��یری در نه س��ال آخر زندگی او اجازه‌ی چاپ داده نمی‌ش��د‬ ‫ولی تعجب‌آور آن است که پس از مرگ او چاپ آثارش آسان‌تر شده است‪ .‬فرزانه‬ ‫طاهری اش��اره می‌کند که وزارت فرهنگ یعنی وزارت ارش��اد‪ ،‬اکنون برای چاپ‬ ‫برخی از آثار او کاغذ در نظر گرفته است‪.‬‬ ‫پ��س از یک گفتگوی طوالنی درباره ی موضوعات مختلف‪ ،‬با یادآوری خاطرات‬ ‫خوش و گاهی هم توام با اش��ک‪ ،‬وقت رفتن فرا رس��یده است‪ ،‬ولی پیش از رفتن‬ ‫مایل هس��تیم تا به کارهای هنری پس��ر گلش��یری ــ که در طی گفتگوی ما در اتاق‬ ‫دیگ��ری ب��وده‪ ،‬نظ��ری بیندازی��م‪ .‬آتلیه‌ی او در اتاق کار س��ابق پ��در‪ ،‬در کنار خود‬ ‫آپارتمان‪ ،‬قرار دارد‪.‬‬ ‫کتابخانه‌های فلزی از زمین تا س��قف‪ .‬فقط میز تحریر به کناری کش��یده ش��ده‬ ‫اس��ت و گرنه همه چیز مثل س��ابق است‪ .‬در شرق ش��هر بزرگ پر از دود اگزوزها‬ ‫زیر پای ما قرار دارد‪.‬‬ ‫پس��ر گلش��یری ما را به جل��وی تابلوی رنگ‌روغن��ی نیمه بزرگی ب��ا مضمونی‬ ‫مونوک��روم می‌برد‪ .‬وقتی س��وال می‌کنیم که آیا اثر او نام��ی دارد می‌گوید‪ :‬پدر من‬ ‫هوشنگ گلشیری در اغماء‪.‬‬ ‫بعد خداحافظی می‌کنیم‪ .‬پس��ر گلش��یری همراه ما تا خیابان می‌آید تا ما را در‬ ‫گرفتن تاکسی کمک کند‪ .‬اینجا مثل محالت نوساز کشورهای غربی است‪ ،‬شاید‬ ‫با زرق و برق کمتری‪ .‬از آنکه خانواده گلش��یری در خارج از ش��هر زندگی می‌کنند‬ ‫کمی متعجب هس��تیم‪ ،‬چون س��ایر همکاران ساکن شهر هستند‪ .‬ولی پس از آنکه‬ ‫حدس می‌زنیم که زندگی کردن در اینجا ش��اید ارزانتر باش��د‪ ،‬مطلع می‌ش��ویم که‬ ‫خانواده‌ی گلشیری صاحب چند خانه در شهر هستند که اجاره داده شده‌اند‪.‬‬ ‫در راه ایستگاه تاکسی به تعداد کثیری بچه و نوجوان برمی‌خوریم‪.‬‬ ‫ــ از آنجایی که تو تقریب ًا تمام زندگی‌ات را در این محله گذرانده‌ای تصور‬ ‫می‌کنم که باید در اینجا دوستان زیادی داشته باشی‪ ،‬بزرگ شدن در چنین جایی‬ ‫نمی‌تواند چندان بد باشد‪ ،‬مگر نه؟‬ ‫‪۱۶۳‬‬

‫گفته‌های من بالفاصله‪ ،‬با دقت و تا حدودی پدرانه تصحیح می‌شوند‪:‬‬ ‫ــ ما با اهالی اینجا رفت و آمد نمی‌کنیم‪.‬‬

‫‪۱۶۴‬‬

‫‪ - ۷‬قم‬

‫بهتری��ن روش برای آنکه باعث افتادن اتفاقی بش��ویم‪ ،‬با حفظ وفاداری به محل‪،‬‬ ‫ماندن در اتاق است‪...‬‬ ‫ــ برای چه به اینجا آمده‌اید؟‬ ‫ما برمی‌گردیم و لبخند می‌زنیم‪.‬‬ ‫ــ چه می‌خواهید؟‬ ‫مرد جوان می‌ایستد‪ ،‬دستان‌اش را سوال‌کنان باز می‌کند‪:‬‬ ‫ــ دنبال چیزی می‌گردید؟‬ ‫همه جا حجره‌های کوچک‪ ،‬به بزرگی س��وراخی در دیوار‪ ،‬پر از کتاب از زمین‬ ‫تا سقف‪ ،‬طبقه بعد از طبقه‪.‬‬ ‫ــ کتاب‪.‬‬ ‫ــ درباره‌ی چی؟‬ ‫ــ اسالم‪.‬‬ ‫او واقع ًا تعجب‌زده به نظر می‌آید‪ .‬احتماال ً متوجه نمی‌شود و یا فکر می‌کند که‬ ‫عقل ما پاره‌س��نگ بر می‌دارد‪ .‬پیشانی‌اش را می‌خاراند‪ ،‬ابروان‌اش را گره می‌کند‪،‬‬ ‫لبخند کجی می‌زند و دوباره می‌پرسد‪:‬‬ ‫ــ در قم چکـــــــــار می‌کنید؟‬ ‫در مدت زمان کوتاهی حلقه‌ای از مردان جوان به دور ما زده می‌شود‪ ،‬طوری به‬ ‫ما نگاه می‌کنند که گویی ما سرنش��ینان یک بش��قاب پرنده هستیم‪ .‬یکی از آنان به‬ ‫انگلیسی شکسته بسته می‌پرسد آیا می‌خواهیم در راه خدا صدقه بدهیم‪.‬‬ ‫ــ می‌خواهیم شهر را با چشمان خودمان ببینیم‪.‬‬ ‫‪۱۶۶‬‬

‫ــ اینجا چیز دیدنی وجود ندارد‪.‬‬ ‫ــ مسجد‪ ،‬حضرت معصومه!‬ ‫ــ آنجا شما را راه نمی‌دهند‪ ،‬شما که بوسنیایی نیستید؟‬ ‫هر دوی ما ریش بلند داریم‪ ،‬قشنگ و اصالح شده‪ ،‬ولی کسی ما را با مسلمانان‬ ‫اشتباه نمی‌گیرد‪.‬‬ ‫ــ نه!‬ ‫ــ خوب پس اینجا چکار می‌کنید؟‬ ‫عصر گرمی اس��ت‪ .‬آخرین اش��عه‌های اش��باع ش��ده‌ی خورش��ید در میان خانه‌ها‬ ‫دویده و بر آنها رنگ قرمز پاش��یده اس��ت‪ .‬روی نیمکتی زیر یک درخت در میدان‬ ‫جلوی حضرت معصومه می‌نش��ینم و مالهای عمامه س��فید و عمامه سیاه را نگاه‬ ‫می‌کنیم‪ ،‬که با قدم‌های س��ریع و عباهایی که در باد بال‌بال می‌زنند‪ ،‬در حال رفت‬ ‫و آمد هستند‪ .‬زن‌ها خیلی خجالتی هستند‪ ،‬کمتر روسری به سر و بیشتر چادری‪،‬‬ ‫بیش��تر پوش��یده‪ .‬یک مفسر خدا‪ ،‬سیدی با عمامه‌ی س��یاه می‌نشیند تا خستگی در‬ ‫کند‪ .‬س��یگاری روش��ن می‌کند‪ ،‬تکیه به عقب می‌دهد و پک‌های عمیق لذتبخشی‬ ‫می‌زند‪ ...‬ته س��یگار را در مس��یری قوس‌دار در هوا پرتاب می‌کند‪ ،‬بلند می‌شود و‬ ‫به راه خود ادامه می‌دهد‪.‬‬ ‫او از دور دیده می‌شود‪ .‬با زبان بدنی واضح‪ ،‬یک جوان گستاخ که به ارزش خود‬ ‫آ گاه اس��ت‪ .‬طبق آداب مرسوم با شال فلس��طینی پیچیده به دور گردن و صندل به‬ ‫پا‪ :‬یک نوع اونیفورم غیر رسمی بسیجی‌ها‪ .‬او با یک مرد همسال خود گفتگوکنان‬ ‫قدم می‌زند‪ ،‬و هرازگاهی نگاه کنترل کننده‌ی خود را روی مردم می‌چرخاند‪.‬‬ ‫در اوای��ل بس��یجی به جوان‌های��ی که داوطلبان��ه در جنگ علیه عراق ش��رکت‬ ‫می‌کردند اطالق می‌شد‪ .‬ولی به مرور زمان بسیج تبدیل به یک نوع پلیس مذهبی‬ ‫ش��د و مس��تقیم ًا زیر نظر رهبری قرار گرفت و به آن حق دخالت در امور و قضایا‬ ‫داده ش��د‪ .‬امروزه حوزه‌ی نفوذ بس��یجیان کاهش یافته اس��ت ولی به هیچوجه از‬ ‫میان نرفته اس��ت‪ .‬در س��ال ‪ ۱۳۷۹‬تع��داد آنها در تهران به یکص��د هزار نفر و در‬ ‫سطح کشور به ‪ ۱۷‬میلیون نفر می‌رسید‪ .‬نیرویی که باید به حساب آورده می شد‪.‬‬ ‫این نگهبانان اخالق هر زمانی که می‌خواس��تند می‌توانس��تند وارد خانه‌ها ش��وند‪،‬‬ ‫ماهواره‌ها را پایین بکش��ند‪ ،‬به زنان درباره‌ی لباس پوشیدن‌اش��ان هش��دار دهند‪،‬‬ ‫مواظب زنان و مردان جوان باش��ند تا دس��تان یکدیگر را لمس نکنند‪ ،‬کاست‌های‬ ‫موس��یقی را ضبط و ش��هروندان را ارش��اد به داش��تن رفتار یک مس��لمان راستین‬ ‫کنند‪ .‬یعنی در حقیقت نوعی آشخورهای تازه به دوران رسیده مثل برادرزاده‌های‬ ‫دونالد داک‪ ،‬البته در دنیای واقعی‪ .‬فکر و هدف رس��می بنیاد گذاش��تن بس��یج آن‬ ‫بود که بسیجیان ایمنی را در خیابانها و میادین تٔامین کنند‪ ،‬ولی امروزه بسیج یک‬ ‫نیروی ش��به‌نظامی اس��ت که زیر نظارت سپاه پاسداران و ش��خص علی خامنه‌ای‬ ‫‪۱۶۷‬‬

‫قرار دارد‪.‬‬ ‫م��ردان ج��وان ب��دون آنک��ه نگاهی ب��ه م��ا بیاندازند از جل��وی نیمک��ت ما رد‬ ‫می‌شوند‪.‬‬ ‫خورشید غروب کرده است‪ .‬مغازه‌ها چراغ‌های زنبوری خود را روشن می‌کنند‪.‬‬ ‫روز دوم به انتها رسیده است‪ .‬مصمم هستیم تا پرخوری روز پیش را از سر بگیریم‬ ‫و به ترتیب آب س��بزیجات و میوه‌جات را س��ر بکش��یم‪ .‬نخس��ت چند آب‌هویج‬ ‫درس��ت و حس��ابی‪ ،‬صد متر آنطرف‌تر یک لی��وان بزرگ آب طالب��ی و بعد از آن‬ ‫توت‌فرنگی در لیوان پالس��تیکی‪ ،‬که کمی گران‌تر اس��ت‪ ،‬و بعد بادام و پس��ته در‬ ‫ش��کالت که با موز و یخ خردش��ده پایین می‌دهیم‪ .‬این آخری از همه شکم پر کن‬ ‫تر است‪.‬‬ ‫ــ یکی دیگه؟‬ ‫ــ چرا نه‪ ،‬ولی یک نوع دیگه طالبی‪.‬‬

‫‪۱۶۸‬‬

‫ــ مردم ایران چشم انتظار تغییرات هستند‪ .‬آنها از حکومت استبدادی مالها خسته‬ ‫ش��ده‌اند‪ .‬کش��ور در فقدان تغییرات جدی فلج ش��ده است‪ .‬در س��الن غذاخوری‬ ‫هتل نشس��ته‌ایم و چای می‌خوریم‪ .‬حس��ن و دوست دخترش کلمات را از یکدیگر‬ ‫می‌ربایند‪ .‬چند میز آنطرف‌تر چند زن با روس��ری‌های نارنجی بلند می‌ش��وند تا به‬ ‫سوی حرم مقدس بروند‪.‬‬ ‫حسن و فاطمه هر دو معلم انگلیسی هستند‪.‬‬ ‫ــ به نظر شما آیا تالش‌های رئیس جمهور خاتمی به اندازه کافی نیست؟‬ ‫هر دو با بی‌قیدی شانه باال می‌اندازند‪.‬‬ ‫حسن می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ چه بگویم؟ او ش��ش س��ال قدرت را در دس��ت داشته اس��ت ولی هنوز هیچ‬ ‫اتفاقی نیافتاده است‪.‬‬ ‫استفان می‌گوید‪:‬‬ ‫ً‬ ‫کامال بارز‬ ‫ــ شاید راه حل آن باشد که او استعفا دهد‪ ،‬عدم موفقیت او‬ ‫است‪.‬‬ ‫فاطمه می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ او از دیگران بهتر است‪ ،‬باید صبر کنیم ببینیم چه می‌شود‪.‬‬ ‫ً‬ ‫کامال بر عکس او هستند‪.‬‬ ‫ولی صاحب‌قدرتان مذهبی همه دارای عقیده‌ای‬ ‫من می‌گویم‪:‬‬ ‫ــ دلیل آنکه هیچ اتفاقی نمی‌افتد شورای نگهبان است‪.‬‬ ‫ــ طبق قانون اساسی شورای نگهبان موظف به نظارت بر تطبیق قوانین و‬ ‫مقررات با شریعت اسالم است‪.‬‬ ‫‪۱۶۹‬‬

‫ــ از آنجا که حد و حدود ش��ریعت هرگز مش��خص نش��ده اس��ت‪ ،‬آنها قدرتی‬ ‫بالمن��ازع دارن��د‪ .‬آنه��ا از حق خود در تقس��یر قوانین مذهبی حداکثر اس��تفاده را‬ ‫می‌کنند و آزادی بیان را توس��ط سانس��ور محدود می‌سازند‪ .‬دولت و مذهب یکی‬ ‫هس��تند‪ ،‬چند آدم به قدرت رسیده می‌گویند که آنها واقف به حقیقتی عینی‪ ،‬یعنی‬ ‫یک حقیقت جامع مذهبی‪ ،‬هس��تند‪ .‬آنها این جرٔات را به خود می‌دهند تا بگویند‬ ‫خواست نهایی و غایی خدا کدام است‪.‬‬ ‫فاطمه می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ مس��ئله فقط بر س��ر قدرت است‪ .‬هر انسان متدین که کمی فروتن باشد درک‬ ‫می‌کن��د که هی��چ موجود زنده‌ای نمی‌توان��د و نباید نقش نماین��ده‌ی خدا را بازی‬ ‫کند‪.‬‬ ‫ــ به گفته‌ی خمینی باالترین مرجع مذهبی باید رهبر دنیوی نیز باشد‪ ،‬و قدرت‬ ‫دنیوی در نهایت از خداوند نشٔات می‌گیرد‪.‬‬ ‫استفان می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ ولی در این موضوع او بدون مخالف نبود‪ .‬تعداد بسیاری از آیت‌الله‌ها نقطه‬ ‫ً‬ ‫کامال متفاوتی داشتند و دارند‪.‬‬ ‫نظر‬ ‫حسن می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ طبق نظر رئیس جمهور خاتمی خداوند به انس��ان این حق را داده اس��ت تا او‬ ‫در این دنیا خود رهبر خود را انتخاب کند‪.‬‬ ‫ــ این صحبت‌ها تا حاال فقط کلمات قشنگی بوده‌اند‪.‬‬ ‫ــ محافظه‌کاران آرام آرام ولی قطع ًا در حال از دست دادن مواضع خود هستند‪.‬‬ ‫سیاست آنها در درازمدت قابل دفاع نیست‪ .‬همه از زندگی کردن در کشوری که از‬ ‫سایر دنیا جدا نگاه داشته شده است‪ ،‬بیش از اندازه خسته هستند‪.‬‬ ‫ــ به نظر می‌آید محافظه‌کاران مایل هس��تند تا انزوای کشور همچنان ادامه پیدا‬ ‫کند‪.‬‬ ‫ـ��ـ در کوتاه مدت این تنها راه نجات آنها می‌باش��د‪ .‬اگر درهای کش��ور به روی‬ ‫دنیا باز شود دیگر از دست آنها چه برمی‌آید؟‬ ‫ــ به نظر من خاتمی بیشتر شبیه وزیر امور خارجه عمل می‌کند تا رئیس‬ ‫جمهور‪.‬‬ ‫حسن می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ او چاره‌ای ندارد‪ .‬مقاومت علیه او در داخل کشور هنوز شدید است‪ .‬فراموش‬ ‫نکن که خامنه‌ای‪ ،‬جانش��ین خمینی‪ ،‬قدرت مذهبی و سیاسی را در دست دارد‪ .‬او‬ ‫هر موقع بخواهد می‌تواند لوایح به ش��ور گذاش��ته در مجلس را متوقف سازد‪ .‬در‬ ‫نهایت این اوست که تنها‪ ،‬و یا همراه با منتصبین خود در شورای نگهبان‪ ،‬تصمیم‬ ‫می‌گیرد که چه چیز با قانون اساسی منطبق می‌باشد‪ .‬مالهای محافظه‌کار همچنین‬ ‫‪170‬‬

‫صاح��ب انحصار قضایی هس��تند‪ ،‬آنها دادگاه‌ها را کنت��رل می‌کنند و با هر چه که‬ ‫تهدیدشان می‌کند مخالفت می‌ورزند‪.‬‬ ‫ــ آیا هیچ حمایتی از راه خمینی وجود ندارد؟‬ ‫فاطمه می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ نه زیاد‪.‬‬ ‫ــ سیستم را یاد و احترام به خمینی سر پا نگاه داشته است‪ .‬خمینی رهبر بزرگ‬ ‫ما در رویارویی با شاه بود‪ ،‬این موضوع را فراموش نکنید‪.‬‬ ‫ــ منظورت چیست؟‬ ‫ــ انقالب ‪ ۱۳۵۷‬همه چیز را زیر و رو کرد‪ .‬ناآرامی‌های سیاسی و جنگ با‬ ‫عراق چشم ما ایرانی‌ها را باز کرد‪ ،‬باعث شد تا ما به جستجو و کنکاش در خود‬ ‫بپردازیم‪ ،‬اگر چه که این موضوع به چند دستگی و جدایی ما نیز انجامید‪.‬‬ ‫ــ آیا منظورت چنددستگی سیاسی است؟‬ ‫ــ بله‪ ،‬صدها هزار نفر به دالیل سیاس��ی مجبور به فرار ش��دند‪ .‬بسیاری از آنان‬ ‫در کنار خمینی علیه شاه مبارزه کرده بودند‪.‬‬ ‫استفان می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ بله‪ ،‬پس این انقالب هم مثل سایر انقالب‌ها آغاز به خوردن بچه‌های‬ ‫خود کرد‪ .‬خمینی و اطرافیان‌اش وقتی زمان را مناسب یافتند‪ ،‬با ذکاوت بسیار‬ ‫سازمان‌های سیاسی را یکی پس از دیگری از میدان بیرون کردند‪ .‬و در نهایت‬ ‫خود تنها در گود باقی ماندند‪.‬‬ ‫من ادامه می‌دهم‪:‬‬ ‫ــ ولی فکر می‌کنید که تغییرات قابل مالحظه در چارچوب این سیستم ممکن‬ ‫است؟ از هر چه بگذریم خاتمی یک آیت‌الله است و نه سیاستمدار‪ .‬اگر او امکان‬ ‫یابد آیا تا آخر راه خواهد رفت؟‬ ‫فاطمه می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ دانستن‌اش مشکل است‪ ،‬ولی امیدواریم که چنین باشد‪.‬‬ ‫حسن می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ مردم کوچه به خود جرٔات نمی‌دهند درباره‌ی آنچه که در میان محافل باالی‬ ‫سیاسی جریان دارد‪ ،‬حدس و گمان بزنند‪ .‬یک‌روز به نظر می‌آید اصالحات در‬ ‫ً‬ ‫کامال سردرگم هستند‪ .‬خیلی‌ها‬ ‫راه باشد و روز بعد ترمزها کشیده می‌شود‪ .‬مردم‬ ‫دیگر زحمت آن را به خود نمی‌دهند تا سر از کار سیاست درآورند‪ .‬آنها فقط‬ ‫منتظر هستند‪.‬‬ ‫ــ البته ما هم می‌توانیم کمی از این بازی‌های سیاس��ی را ببینیم‪ .‬طبق برداش��ت‬ ‫ما مالهای محافظه‌کار می‌خواهند چوب الی چرخ تالش‌های خاتمی برای بهبود‬ ‫روابط با غرب بگذارند‪.‬‬ ‫‪171‬‬

‫حسن می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ شاید اصل ماجرا اینطوری باشد و یا شاید هم نباشد‪ ،‬ولی کالفگی و ناامیدی‬ ‫ما از سر این است که ما اطالع درستی نداریم‪.‬‬ ‫ــ پس غیرمنتخبین از آنهایی که از حمایت مردم برخوردار هستند‪ ،‬از جمله‬ ‫رئیس جمهور اصالح‌طلب‪ ،‬که بال و پرش بریده شده است‪ ،‬قدرت بیشتری‬ ‫دارند‪ .‬پس صحبت بر سر همان موضوع قدیمی و بسیار بااهمیت است‪ ،‬یعنی‬ ‫امید احتمالی به آنکه درهای اقتصاد کشور یک‌روز به روی سایر کشورهای دنیا‬ ‫باز شود و حق آزادی بیان و دین در داخل کشور عملی شود‪ .‬و تا رسیدن آن زمان‬ ‫اتفاقی نمی‌افتد مگر درجازدن‪ ،‬علی‌رغم آنکه ‪ ۹۰‬درصد مردم خواهان تغییرات و‬ ‫پایان انزوای ایران هستند‪.‬‬ ‫فاطمه به موافقت می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ تقریب ًا‪ .‬باید به خاطر داش��ت که هیچ چیز ابدی نیس��ت‪ ،‬به خصوص مس��ائل‬ ‫دنیوی و سیستم‌های سیاسی‌ای که کارآیی خوبی ندارند‪.‬‬ ‫فردای آنروز صبح زود بیدار می‌شویم‪ ،‬صبحانه‌ی مختصری می‌خوریم و در صندلی‬ ‫عقب ماشین می‌نشینیم تا از میان کویر نمک عبور کنیم و به تهران بازگردیم‪.‬‬

‫‪172‬‬

‫خواس��ت خمینی یک قبر ساده بود‪ ،‬س��اده ولی مکانی مناسب برای رفت و آمد و‬ ‫بازی بچه‌ها‪.‬‬ ‫ممکن است او به آرزوی خود درباره‌ی آرمیدن در میان بچه‌ها رسیده باشد ولی‬ ‫در مورد س��ادگی قبر خواست او به خوبی برآورده نشده است‪ .‬دیوارهایی که خود‬ ‫قبر را در میان گرفته‌اند از لحاظ هنر معماری به یک پاس��اژ سرپوش��یده‌ی معمولی‬ ‫بیشتر شبیه هستند‪ .‬پارکینگ بیرون مجموعه به نظر می‌آید متعلق به یک کارخانه‌ی‬ ‫بزرگ باش��د‪ .‬و در داخ��ل مرقد آدم به یاد میادین ورزش��ی‌ای می‌افتد که با عجله‬ ‫و بدون تزئینات اضافی س��ر هم ش��ده باش��ند‪ ،‬ولی این مجموعه‌ی ساختمانی که‬ ‫دائما در حال گس��ترش است‪ ،‬بزودی نه تنها بزرگ‌ترین مقبره‌ی بی‌نظیر در سطح‬ ‫جهانی‪ ،‬بلکه بدون شک در سطح کشوری نیز خواهد بود‪.‬‬ ‫کفش‌هایم��ان را تحویل می‌دهیم‪ .‬بازدیدکنن��دگان کثیری با جوراب‌های بدون‬ ‫س��وراخ در صف کنترل ایمنی ایس��تاده‌اند‪ .‬ماموران برای راه دادن ما با مس��ئوالن‬ ‫خود تماس می‌گیرند‪ ،‬بازرسی بدنی مختصری می‌شویم و به داخل می‌رویم‪.‬‬ ‫هال مرقد به لیزی صابون است و در نتیجه برای کالس مدارس در حال بازدید‬ ‫یک سرس��ره‌ی بسیار بزرگ می‌باش��د‪ .‬اگر آدم بچه‌ای خردسال باشد‪ ،‬سر خوردن‬ ‫ً‬ ‫با جوراب‌ها کاری‬ ‫کامال امکان‌پذیر اس��ت‪ .‬و همه‌ی خردساالن در حقیقت به جز‬ ‫این کار هیچ کار دیگری نمی‌کنند‪ .‬ضریحی که در آن آیت‌الله در کنار پس��رش‪ ،‬که‬ ‫به دست شاه به قتل رسید‪ ،‬آرمیده است‪ ،‬از طرف پیرمردان سوگوار محاصره شده‬ ‫اس��ت‪ .‬آنهایی که ایس��تاده‌اند و داخل ضریح را نگاه می‌کنند شاید در درجه‌ی اول‬ ‫دلتنگ پسرانی هستند که در جنگ از دست داده‌اند و از اینرو به آرامی برای دوران‬ ‫خمینی اشک می‌ریزند‪.‬‬ ‫‪173‬‬

‫محوطه‌ی بیرون مرقد‪ ،‬کثیف و پر س��ر و صداس��ت‪ ،‬جن��گل در هم و برهمی‬ ‫از مناره‌ها با المپهای قرمز و س��بز و س��فید‪ ،‬بلندگوهای خش‌خش کن و خرت و‬ ‫پرت‌های مذهبی که در چند کیوس��ک به فروش می‌رس��د و مهم‌تر از همه کاس��ت‬ ‫س��خنرانی‌های رهبر مذهبی‪ ،‬ظاهرا ً برای تهیدس��تان جامعه و یا آنهایی که شهری‬ ‫نیستند‪.‬‬ ‫در اطراف مرقد س��اختمان‌های زیادی در دس��ت بنا است‪ .‬مقبره‌ی امام در این‬ ‫وس��ط‪ ،‬زیر گنبدی با س��قف طالیی ب��ا پرچمی قرمز رنگ بر ف��رازش‪ ،‬قرار دارد‬ ‫و در مقایس��ه با مٔوسس��ه‌های مذهبی بزرگ اطراف‪ ،‬که به ش��کل پنتاگون به هم‬ ‫چسبیده‌اند‪ ،‬نقطه‌ای کوچک بیشتر نیست‪.‬‬ ‫و در فاصله‌ی کمی از اینجا قبرستان شهدای جنگ ایران عراق واقع است‪.‬‬ ‫صدام انقالب را برای خمینی به پیروزی رس��اند‪ .‬و گرنه معلوم نبود به سر این‬ ‫معج��ون س��بز و قرمز چه می‌آم��د‪ .‬حمله‌ی صدام به س��خنرانی‌های خمینی حدت‬ ‫بیش��تری بخش��ید و به رژیم قانونیت داد‪ .‬ملت موفق ش��ده بود خود را از دس��ت‬ ‫ش��اه رها سازد و حاال می‌بایستی از سرزمین مادری دفاع کند‪ ،‬فرزندان باید کشته‬ ‫می‌ش��دند‪ .‬و هن��وز آن زخم تاریخی می‌س��وزد‪ ،‬ایرانی‌ه��ا در رویارویی با عرب‌ها‬ ‫و بقیه‌ی دنیا‪ :‬ما هرگز تس��لیم نخواهیم ش��د‪ .‬جنگ انس��ان‌ها را وادار به همکاری‬ ‫می‌کند‪ .‬جنگ اعضای جامعه را همسنگ می‌کند‪.‬‬ ‫سه سال بعد دوباره به آنجا برمی‌گردیم‪ .‬کنترل ایمنی به حد عدم وجود رسیده‬ ‫است‪ .‬لوسترها آویزان از طاق در باالی ضریح‪ .‬زمین بازی سنگی‪ ،‬تازه با آب تمیز‬ ‫شده و هنوز خلوت است‪ ،‬و احتماال ً هر چه زمان زیادتری بگذرد‪ ،‬بیشتر اینطوری‬ ‫خواه��د بود‪ .‬نور ضعیف و س��بز البرات��واری در اطراف تابوت‪ ،‬پ��ول خرد درون‬ ‫ضریح‪ ،‬که به گفته‌ی رژیم کفاف هیستری ساختن مجموعه را می‌دهد‪ .‬مردم بیشتر‬ ‫به کپه‌های پول نگاه می‌کنند تا به خود تابوت‪ .‬و کیوس��ک‌ها در محوطه‌ی بیرون‬ ‫برداشته شده‌اند و خرت و پرت‌های مذهبی خیلی کمتر به چشم می‌خورند‪.‬‬ ‫در بوستان گل سرخ‪ ،‬کشته‌شدگان جنگ عراق‪ ،‬جنگی از نوع جنگ جهانی اول‬ ‫با حمله‌های گازی و مین‌های زمینی‪ ،‬تعداد بس��یاری از آن یک میلیون ش��هیدی که‬ ‫به گفته‌ی خمینی مستقیم ًا به بهشت راه یافتند‪ ،‬خوابیده‌اند‪.‬‬ ‫بر س��ر قبر ش��هیدان در بهترین حالت عکس رنگ و رورفت��ه‌ای از جوانک‌ها‪،‬‬ ‫پ��رده‌ای کوچک در قفس��ه‌ی حلبی تو رفته‪ ،‬با قفلی زنگزده‪ ،‬چند رز خش��کیده یا‬ ‫گل‌های پالس��تیکی‪ ،‬با س��نگ قبری با نوش��ته‌های قابل خواندن‪ .‬بیش��تر قفسه‌ها‬ ‫خالی هستند و یا خالی و فراموش شده می‌باشند‪ .‬از این هم معمول‌تر سنگ قبری‬ ‫خاک گرفته با بقایای یک کبوتر‪ ،‬نشسته بر یک قرآن بتونی شکسته‪ ،‬شاید همراه با‬ ‫یک پرچم‪ ،‬به زحمت قابل تش��خیص‪ ،‬و یا س��نگ بدون نشانی‌ای که سال‌ها پیش‬ ‫مستقیم ًا روی زمین روی جوانک ‪ ۱۷‬ساله گذاشته شده است‪.‬‬ ‫‪۱۷۴‬‬

‫در میان ردیف قبرها پرچم‌های پر از نقش گل و پرنده در زمین فرو شده‌اند‪.‬‬ ‫بوستان گل جنگل کاج است‪.‬‬ ‫گروه��ی از م��ادران که فرزندان خود را در جنگ از دس��ت داده‌اند هنوز پس از‬ ‫گذش��ت بیست سال شب را اینجا در میان قبرها به سر می‌آورند‪ ،‬گویی زندگی‌ای‬ ‫به جز این ندارند‪.‬‬

‫‪۱۷۵‬‬

‫اتوبان شش باند به سوی شمال‪ ،‬با تابلوهای فارسی و انگلیسی‪ ،‬لوس آنجلس در‬ ‫سرباالیی‪ .‬با س��رعت از کنار تابلوهای تبلیغاتی‪ ،‬پلیس‌های راهنمایی و رانندگی‪،‬‬ ‫راه‌های خروجی و پل‌های هوایی رد می‌ش��ویم‪ ،‬همه جا خانه‌های مس��کونی تازه‬ ‫س��از در دامنه‌ی کوه‌ها‪ ،‬تا آنجایی که دیگر س��رباالیی تند می‌ش��ود و تنها سنگ و‬ ‫خاک کوه‌ها به چشم می‌رسند‪.‬‬ ‫در سمت چپ‪ ،‬سنجاق ته گردی‪ ،‬شبیه به مناره سر به آسمان کشیده است‪.‬‬ ‫راننده تاکسی با بی‌اعتنایی ولی با افتخار می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ برج جدید تلویزیون‪ .‬وقتی آماده‌ی بهره‌برداری ش��ود بلندترین برج در دنیای‬ ‫اسالم خواهد بود‪.‬‬ ‫و ناگهان بدون آنکه س��اعات شلوغ روز باشد پشت ترافیک متوقف می‌شویم‪.‬‬ ‫کیلومتر پس از کیلومتر‪ ،‬ماشین‌ها به دنبال هم به آهستگی حرکت می‌کنند‪.‬‬ ‫کوه‌های برفپوش بر فراز شهر جلوه نمایی می‌کنند‪.‬‬ ‫و باالخره می‌پیچیم‪ ،‬زیگزاگ به طرف باال به سوی برف‌ها می‌رویم و در نهایت‬ ‫وارد خیابان پهنی می‌ش��ویم‪ ،‬که ش��اخ و ب��رگ چنارهایش در باالی س��ر ما تونل‬ ‫س��بزی درست می‌کنند‪ .‬پشت دیوارهای بلند سفید‪ ،‬که بر باالیشان شیشه‌شکسته‬ ‫و س��یم خاردار گذاشته شده است‪ ،‬ویالها و باغ‌های ثروتمندان قرار دارند‪ .‬اینجا‬ ‫مغازه و یا میوه‌فروش دوره‌گردی دیده نمی‌ش��ود‪ ،‬فقط و فقط بوتیک‪ .‬به سرزمین‬ ‫مرسدس بنز وارد شده‌ایم‪.‬‬ ‫شاه نمی‌توانست بگوید‪:‬‬ ‫ــ من می‌رم یه قدمی بزنم!‬ ‫‪۱۷۶‬‬

‫پایی��ن پله‌هایی که او در آنجا عادت داش��ت با س��ران س��ایر کش��ورها عکس‬ ‫بیاندازد‪ ،‬فقط پاهای بزرگ برنزی پدرش باقی مانده است‪ .‬باقی مجمسه را گویی‬ ‫باد برده است‪.‬‬ ‫پنج��اه و چهار ات��اق‪ .‬تصوری تا حد غیر معقول کج از دنی��ای بیرون‪ .‬و خالی‬ ‫مرم��ری هال ورودی‪ ،‬آنجا که نگهبانان‪ ،‬با اس��لحله‌های خود در صندلی‌های نرم‪،‬‬ ‫شبانه‌روز آماده می‌نشستند تا در صورت لزوم به نجات بشتابند‪.‬‬ ‫اینجا محل س��کونت آخرین ش��اه‪ ،‬یا آخرین ش��اه تا حال حاضر‪ ،‬اس��ت‪ .‬شاه‬ ‫ش��اهان وقتی که در س��ن موریس مشغول اسکی با راجر مور و دیگران نبود‪ ،‬اینجا‬ ‫برای خودش می‌پلکید‪ .‬در این اتاق‌ها بود که افکار او‪ ،‬که به س��رنگونی التزامی او‬ ‫منجر شدند‪ ،‬شکل گرفتند‪.‬‬ ‫با پاهای برهنه فلش‌های راهنما را دنبال می‌کنیم‪ .‬از کنار اتاق‌ها و س��الن‌های‬ ‫غذاخوری بس��یاری می‌گذریم‪ .‬همه چیز تا حد غیرمعقول و بی‌سلیقه‌ای گرانقیت‬ ‫اس��ت‪ .‬فرش‌ه��ای ب��زرگ بی‌تناس��ب که ب��ه هم��ان اندازه ب��دون ذوق و س��لیقه‬ ‫می‌باشند‪.‬‬ ‫می‌ایستیم و به دریا نگاه می‌کنیم ــ اتاق خواب شهبانو­­ــ تختخواب آسمانه‌دار‬ ‫پرت��اب ش��ده در ی��ک اقیان��وس‪ .‬مالفه‌ه��ای ابریش��می و بالش‌هایی ب��ا نام‌های‬ ‫س��وزندوزی شده‪ .‬اس��تراحتگاه عزیز محبوب‪ ،‬مکانی که ش��اه شب‌ها بدانجا پناه‬ ‫می‌برد تا پیش ملکه‌ی مجله‌های زرد ــ فرح دیبا ــ آرامش و تسلی یابد‪.‬‬ ‫همینجا می‌بایس��ت دراز کشیده باش��د‪ ،‬خیره به تلویزیون رنگی‌ای که قاب‌اش‬ ‫از چوب جاکاراندا است و در پای تخت قرار دارد‪ .‬و در حالیکه با فراغت خاطر‬ ‫آخرین ش��ماره‌ی «ووگ»‪ 50‬را ورق می‌زده است می‌باید ترک خوردن دنیای بیرون‬ ‫دیده باشد‪.‬‬ ‫تنها فرق آن است که حاال سیم تلویزیون را کشیده اند‪.‬‬

‫‪ - 50‬ووگ (‪ ،)Vouge‬مجله‌ی مد‪.‬‬

‫‪177‬‬

‫وقت��ی خمینی به قدرت رس��ید‪ ،‬هم��ه در انتظار تغییرات عاج��ل بودند‪ .‬همه باور‬ ‫داش��تند که اگر ش��اه برود و جمهوری برقرار شود همه‌ی مشکالت به خودی خود‬ ‫ح��ل خواه��د ش��د‪ .‬و البته که قضیه به این س��ادگی نبود‪ .‬اج��رای اصالحات زمان‬ ‫می‌خواهد‪ ،‬بخصوص هنگامی که قصد تغییر جامعه از پایه وجود داشته باشد‪...‬‬ ‫او به تازگی بیس��ت و هش��ت س��اله شده اس��ت‪ ،‬خبرنگار و راهنمای حرفه‌ای‪،‬‬ ‫تربیت شده از جانب دولت‪ ،‬می‌باشد‪ .‬انگلیسی را با لهجه‌ی بریتانیایی خیلی خوب‬ ‫صحبت می‌کند و لباس پوشیدنش بدون عیب و ایراد است‪ .‬او برای روزنامه‌ها و‬ ‫مجله‌های فارس��ی و انگلیسی زبان قلم می‌زند‪ .‬بدون کوچکترین تردیدی درباره‌ی‬ ‫موضوعات مختلف صحبت می‌کند‪ ،‬پرمطالعه و رک است‪ ،‬گاهی به کشور خود‬ ‫دید انتقادی دارد ولی همیشه وفادار است‪.‬‬ ‫هنگام��ی که او را دو هفته پیش در یزد مالقات کردیم و قرار مالقات در تهران‬ ‫را گذاشتیم‪ ،‬تصور ما از او چیز دیگری بود‪.‬‬ ‫ــ فشار به جامعه زیاد بود‪ ،‬همه خواست‌های زیادی داشتند‪ .‬اگر ما دقت‬ ‫نکنیم‪ ،‬ریسک آن وجود دارد که رشته‌ی کار از دست برود و همه چیز فرو پاشد‪.‬‬ ‫وقت��ی که امواج انقالب حکومت س��لطنتی را با خود ب��رد و پهلوی‌ها همچون‬ ‫پش��گل‌های دالری در دنیا پخش و پال شدند‪ ،‬امید عرب پنج ساله بود‪ .‬در هشت‬ ‫س��ال بعد ایران و عراق درگیر یکی از کثیف‌ترین جنگ‌های تاریخ بودند‪ .‬و وقتی‬ ‫او به سن بلوغ رسید پدر کشور درگذشت‪.‬‬ ‫امید بدون آنکه تردید کند می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ جوان‌ها از خاتمی حمایت می‌کنند‪ .‬ما آگاه هس��تیم که او از همه س��و تحت‬ ‫فش��ار اس��ت‪ .‬علی‌رغم آنکه بس��یاری از قول‌های او عملی نش��ده اس��ت‪ ،‬ما به او‬ ‫‪178‬‬

‫اطمینان داریم‪ .‬او براس��تی بدنبال تغییر دادن وضعیت اس��ت و انجام اصالحات‬ ‫به وقت نیاز دارد‪ .‬و مهمتر از همه این اس��ت که خاتمی مردی اس��ت با شخصیت‬ ‫مستقل‪.‬‬ ‫آنچ��ه اکثر جوانان نمی‌خواهند یک انقالب خونین و بی‌نتیجه‌ی دیگر اس��ت‪.‬‬ ‫خمینی بنیادگذار جمهوری اسالمی بود با قانون اساسی‌ای که آن را می‌توان تعمیم‬ ‫داد و بهت��ر س��اخت‪ .‬م��ا به دنبال س��رنگونی حکومت نیس��تیم‪ ،‬بلک��ه می‌خواهیم‬ ‫اصالحات و دموکراسی را طبق خواسته‌های خود پیش بریم‪ .‬بسیاری از جوانان از‬ ‫دنیای غرب تقلید می‌کنند‪ ،‬که برای ما فاجعه است‪ ،‬و گواهی بر آن که رژیم موفق‬ ‫نش��ده فرهنگ ایرانی را در میان جوانان رواج دهد‪ .‬با این حال تعداد کس��انی که‬ ‫مایل به برگشتن به دوران شاه و نفوذ بیگانگان می‌باشند‪ ،‬بسیار اندک است‪.‬‬ ‫ــ شما به دنبال چی هستید؟‬ ‫ــ ما کار می‌خواهیم‪ ،‬ثبات و باور به آینده و می‌خواهیم بتوانیم برای زندگی‌امان‬ ‫برنامه بریزیم‪.‬‬ ‫ً‬ ‫ــ می‌توانی منظورت را مشخصا بگویی؟‬ ‫من فکر می‌کنم ما باید دوباره از اول شروع کنیم و جامعه را از پایه اصالح کنیم‪.‬‬ ‫رژیم باید درک کند که بدون مشارکت جوانان هیچ آینده‌ای وجود نخواهد داشت‪.‬‬ ‫آنها به دلیل خاصی فقط مصرانه تبلیغ می‌کنند که همه چیز عالی اس��ت‪ .‬مش��کل‬ ‫به نظرم می‌رسد که خود آنها نیز به آنچه می‌گویند باور داشته باشند‪ .‬خیلی چیزها‬ ‫خ��وب هس��تند ولی ما به فضای بازت��ری احتیاج داریم تا بتوانی��م آزادانه درباره‌ی‬ ‫مش��کالت بحث کنیم‪ .‬وگرنه چگونه می‌توانیم مش��کل بیکاران را‪ ،‬که تعدادش��ان‬ ‫امروز به ‪ ۳‬میلیون می‌رس��د و هر س��اله هفت صد هزار نفر به آنان اضافه می‌شود‪،‬‬ ‫حل کنیم؟ صاحبان قدرت نمی‌بایستی هوش ما را دست کم بگیرند‪ .‬ما از تعریف‬ ‫و تحسین‌های دائمی به ستوه آمده‌ایم‪ ،‬می‌خواهیم نتایج مشخص ببینیم‪.‬‬ ‫ــ مثل چی؟‬ ‫ــ ً‬ ‫مثال مدارس‪ .‬البته خیلی خوب است که میزان سوادآموزی ‪ ۹۰‬در صد است‪،‬‬ ‫ولی کافی نیس��ت‪ .‬هدف ما باید فرای این باش��د‪ ،‬به ویژه در کش��وری که سن ‪۵۰‬‬ ‫درصد از جمعیت‌اش زیر ‪ ۱۸‬سال است‪ .‬در آموزش و پرورش از دوره‌ی ابتدایی‬ ‫تا س��طح دانشگاهی باید سرمایه‌گذاری‌های بزرگی کرد‪ .‬شغل معلمی باید جذاب‬ ‫شود‪ .‬امروزه معلم یک دبستان باید همزمان دو کار دیگر هم داشته باشد تا بتواند‬ ‫مخارج خود را دربیاورد‪ .‬حقوق آموزگاران می‌بایستی بیشتر از دیگران باشد‪.‬‬ ‫ــ امید‪ ،‬برای تو به عنوان یک خبرنگار‪ ،‬باید نقض پی‌درپی آزادی بیان از سوی‬ ‫رژیم مشکل باشد؟‬ ‫ــ البته!‬ ‫ــ فکر می‌کنی چکار باید کرد؟‬ ‫‪179‬‬

‫ــ تیغ سانس��ور باید از مطبوعات برداش��ته ش��ود‪ .‬ندادن اجازه‌ی انتقاد نشانه‌ی‬ ‫ضعف اس��ت‪ .‬در اس�لام مخالفتی ب��ا بحث و گفتگوی آزاد وج��ود ندارد‪ .‬به نظر‬ ‫شخصی من استفاده‌ی سیاسی از اسالم در ایران به دین صدمه زده است‪ .‬مردم و‬ ‫در درجه‌ی اول جوان‌ها از آنکه قرآن و کالم پیامبر از باال در حلقوم‌اشان فرو شود‪،‬‬ ‫خسته ش��ده‌اند‪ .‬سانسور فقط وسیله‌ی قدرت است و به دین هیچ ارتباطی ندارد‪.‬‬ ‫اگر به هر کس��ی اجازه‌ی ابراز عقایدش داده ش��ود‪ ،‬ش��اهد گفت و شنود پرباری‬ ‫خواهی��م ب��ود‪ .‬ما باید بتوانیم بدون ترس از مجازات ب��ه افکارمان پر و بال دهیم‪.‬‬ ‫ق��درت کور اس��ت و دارد گور خ��ود را می‌کند‪ .‬علی‌رغم باور آنه��ا‪ ،‬انتقاد از رژیم‬ ‫برابر با ضربه‌زدن به پایه‌های دولت اسالمی نیست‪.‬‬ ‫ــ تا آنجایی که من فهمیده‌ام تو چند س��الی در همان روزنامه‌ای کار کرده‌ای که‬ ‫ماشاالله شمس الواعظین سردبیری‌اش را به عهده داشت‪.‬‬ ‫ــ درست است‪.‬‬ ‫ــ او حاال مدت زیادی است که در دانشگاه‪ ،‬زندان اوین‪ ،‬است‪.‬‬ ‫ـ��ـ در ط��ی دو س��الی که م��ن در هیئت تحریری��ه‌ی او کار کردم‪ ،‬چش��م من به‬ ‫افق‌های تازه‌ای گش��وده ش��د‪ .‬او کارش را حرفه‌ای انجام می‌داد و همین انتظار را‬ ‫هم از همکاران خود داش��ت‪ .‬او به نظرهای ما احترام می‌گذاش��ت‪ .‬و اگر قسمتی‬ ‫از یک مقاله را عوض می‌کرد‪ ،‬همیشه برای بهبود آن بود‪ .‬قصد او کنترل آنچه ما‬ ‫می‌نوشتیم نبود‪ ،‬بلکه هدف او واضح‌تر ساختن منظور ما بود‪ .‬او در راه مبارزه برای‬ ‫آزادی بیان هیچگاه نمی‌ترس��ید و از همین رو اس��ت که او امروزه پش��ت میله‌های‬ ‫زندان نشسته است‪ ،‬اما زمانه عوض خواهد شد‪.‬‬ ‫ــ از تمام کس��انی که ما در طول س��فرهای خودمان مالقات کرده‌ایم فقط تعداد‬ ‫خیلی کمی از مالها دل خوشی داشتند‪ .‬تعداد زیادی و دوباره می‌گویم تعداد واقع ًا‬ ‫بسیاری حتی آشکارا تنفر خود را از آنها بیان کرده‌اند‪ .‬به نظر تو دلیل این موضوع‬ ‫چیست؟‬ ‫ــ تقصیر به گردن خودش��ان اس��ت‪ .‬آنها متکبر و از خود راضی هستند‪ ،‬البته نه‬ ‫هم��ه‪ .‬آنها با اطمینان به خ��ود‪ ،‬همچون پیامبران حرف‌های ب��زرگ می‌زنند‪ ،‬ولی‬ ‫حرف‌هایشان توخالی است‪ .‬به نظر خیلی‌ها مالها پرنخوت‪ ،‬خودپسند و مستبد‪،‬‬ ‫یعنی بیشتر شبیه سیاستمداران هستند تا رهبران مذهبی‪ .‬نفوذ و قدرت سیاسی‌ای‬ ‫که قشر مالها به دست آورده‌اند به هیچوجه مثبت نیست‪ .‬بسیاری از آنها شایستگی‬ ‫الزم برای سمت‌هایی را که به آنها منصوب شده‌اند را ندارند‪.‬‬ ‫ــ آیا می‌توان گفت که فساد رواج پیدا کرده است؟‬ ‫ــ در این مورد هیچ مدرک رسمی وجود ن��دارد‪ .‬در مقایسه با کشورهای‬ ‫همسایه‪ ،‬میزان فساد در ایران پایین است‪ .‬ولی البته فساد وجود دارد‪ .‬حقوق‬ ‫کارمندان دون‌پایه بسیار کم و آینده‌شان نامعلوم است‪ .‬آنها برای تٔامین معاش‬ ‫‪180‬‬

‫خود و خانواده‌اشان مجبور می‌شوند جیبشان را از جای دیگری پر کنند‪ .‬این فقط‬ ‫یک توضیح است وگرنه منظور من دفاع از کار ایشان نیست‪ .‬رواج فساد در‬ ‫حقیقت برای یک دولت اسالمی شرم‌آور است‪.‬‬ ‫ــ آیا برخورد تو کمی محتاطانه نیس��ت؟ آنچه که ما از بس��یاری از هموطنان تو‬ ‫ً‬ ‫کامال متفاوت اس��ت‪ .‬طبق آنچه برای ما تعریف ش��ده است پای مبالغ‬ ‫ش��نیده‌ایم‬ ‫بسیار هنگفت و رهبران بلندپایه‌ی سیاسی در میان است‪ .‬مردم از مالهای صاحب‬ ‫قدرت همچون نواش��رافیانی صحبت می‌کنند‪ ،‬که سیستماتیک از طریق بنیادهای‬ ‫مذهبی‪ ،‬س��رمایه‌ی کش��ور را به جیب می‌زنند‪ .‬نامی که اغلب به گوش ما می‌رس��د‬ ‫نام رئیس‌جمهور س��ابق‪ 51‬است‪ .‬بس��یاری از ناظرین قاطعانه ادعا کرده‌اند که او و‬ ‫خانواده‌اش یکی از بیست خانواده‌ی ثروتمند دنیا است‪ .‬اگر چنین چیزی صحت‬ ‫داش��ته باش��د‪ ،‬او با مارکوس و سوهارتو در ردیف آدم‌هایی قرار می‌گیرد که شرط‬ ‫ورود به جمع مشکوک‌ش��ان یک حس��اب بانکی پرمایه در سوئیس می‌باشد‪ .‬شاید‬ ‫این ش��ایعه‌ای مبالغه‌انگیز باش��د ولی از طرف دیگر همیش��ه ذره‌ای از حقیقت در‬ ‫شایعه‌ها وجود دارد‪.‬‬ ‫ــ می‌دانم که چنین شایعاتی وجود دارند ولی نمی‌دانم تا چه حد صحت دارند‪.‬‬ ‫فکر می‌کنم که تا حد زیادی غلو باش��ند‪ .‬همه ایرانی‌ها می‌دانند که سیاس��تمداران‬ ‫در سطح باال در کنار کار خود به معامله نیز می‌پردازند‪.‬‬ ‫ــ آیا این موضوع به نظر تو مشکل اخالقی ندارد؟‬ ‫ــ کدام؟‬ ‫ــ این که آنها همزمان مشغول به خرید و فروش هستند؟‬ ‫ــ هم آره و هم نه‪ .‬در اساس برای هیچ‌کسی اشکال ندارد‪.‬‬ ‫ــ حداقل باید موافق باشی که این موضوع منبع خوبی برای شایعه است‪،‬‬ ‫حاال اگر فقط شایعه باشد‪ ،‬که خیلی از نقل و انتقاالت مالی پشت درهای بسته‬ ‫انجام می‌گیرد‪ .‬تا آنجایی که من می‌دانم ارقام درستی از کالهبرداری‌ها در دست‬ ‫نیست‪.‬‬ ‫ً‬ ‫ــ مطمئنا مالهایی وجود دارند که در ذکات تقلب می‌کنند‪ ،‬اگر چه که بیش��تر‬ ‫درآمدهای آنان از ذکات بین فقیران توزیع می‌شود‪.‬‬ ‫امی��د جز آن دس��ته از جوانانی اس��ت که دید انتقادی به دول��ت دارند‪ ،‬مایل به‬ ‫تغییرات در چهارچوب سیس��تم می‌باشند و عمیق ًا از قدرت مالها خسته هستند‪.‬‬ ‫با اینحال او اعتقادات عمیق مذهبی دارد و بدون شک یکی از قدرتمندان آینده‌ی‬ ‫ایران خواهد ش��د‪ .‬او با اطمینان کام��ل می‌گوید که جوانان آزادی می‌خواهند ولی‬ ‫نمی‌دانند آزادی چیست‪.‬‬ ‫‪ - 51‬در اینجا منظور هاشمی رفسنجانی می‌باشد‪.‬‬

‫‪181‬‬

‫ــ تعداد جوانانی که به مس��جد می‌روند کمتر و کمتر می‌ش��ود‪ .‬این موضوع به‬ ‫نظ��ر من به خاطر کمرنگ ش��دن باورهای مذهبی آنها نیس��ت بلکه باید همچون‬ ‫رأی عدم اعتماد ما به دس��ت اندرکاران تلقی ش��ود‪ .‬ما از آنکه دائم ًا به ما بگویند‬ ‫چه بکنیم و چه نکنیم خسته‌ایم‪ .‬صاحبان قدرت باید شرایط ما را در نظر بگیرند‪.‬‬ ‫تعداد بسیاری از قوانین و مقررات موجود مانع جوان بودن ما است‪ ،‬به طور مثال‬ ‫ممنوعیت مالقات زنان و مردان مجرد در کافی‌شاپ‌ها‪ .‬قوانینی از این دست هیچ‬ ‫ارتباطی با اسالم ندارند‪.‬‬ ‫ــ امید تو در طی چندین سال به عنوان راهنما برای گروه‌های بین المللی کار‬ ‫کرده‌ای و حتم ًا با تعداد بسیاری از غربی‌ها مالقات کرده‌ای‪ .‬تصویری که آنها از‬ ‫ایران دارند چگونه است؟‬ ‫ً‬ ‫او می‌خن��دد و دوب��اره جدی می‌گوید‪ :‬خیلی‌ه��ا واقعا به ای��ران عالقه دارند و‬ ‫می‌خواهند سفرش��ان آموزنده باشد‪ .‬خیلی‌ها انس��ان‌های خوبی هستند‪ .‬ولی چند‬ ‫موضوع مشترک وجود دارد‪ .‬آنها فکر می‌کنند که باید لباس‌های سیاه با آستین‌های‬ ‫بلند به تن کنند‪ .‬زن‌ها وقتی می‌فهمند که کمی از جلوی مویشان بیرون افتاده است‬ ‫خیلی می‌ترسند‪ .‬خیلی‌ها نگران هستند‪ ،‬گویی ما هر لحظه ممکن است مورد آزار‬ ‫و اذیت قرارشان دهیم‪ .‬و به دلیل خاصی همه فکر می‌کنند که نباید با مردم تماس‬ ‫برقرار کنند‪.‬‬ ‫ولی خس��ته‌تر کننده از هر چیز این اس��ت که آن‌ها ما را چون نمی‌خواهیم کپی‬ ‫غرب باش��یم افراطی می‌پندارند‪ .‬مگر دنبال هویت مس��تقلی گش��تن چه اش��کالی‬ ‫دارد؟ ما اهل اروپا نیس��تیم‪ .‬ما آمریکایی نیس��تیم‪ .‬من هوادار آمریکا و مخصوص ًا‬ ‫ً‬ ‫کامال غربی نخواهیم شد‪ .‬همان‬ ‫سیاست خارجی دولت‌اش��ان نیستم‪ .‬ما هیچگاه‬ ‫بهت��ر که آدم این را قبول کن��د و خودش را گول نزند‪ .‬ما می‌خواهیم نمونه‌ای اصل‬ ‫باشیم نه تقلیدی بد از طرز زندگی و ارزش‌های دیگران‪.‬‬ ‫ــ منظورت کدام سیاست مشخص آمریکا است؟‬ ‫ــ جانبداری آنها در مس��ئله‌ی اس��رائیل و فلسطین‪ ،‬و اس��تثمار جهان سوم‪ .‬نه‪،‬‬ ‫طرز زندگی آمریکایی به هیچ‌وجه مورد پسند من نیست‪ ،‬به هر حال با آن شناختی‬ ‫ً‬ ‫کامال درس��ت نباش��د‪ .‬ولی البته ش��ناخت من از آمریکا بر‬ ‫که من دارم‪ ،‬که ش��اید‬ ‫پایه‌ی آن چه که توسط خود آمریکایی‌ها نمایندگی و معرفی می‌شود و آنچه که آنجا‬ ‫در جریان است‪ ،‬می‌باشد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫کامال دور از فهم نیس��ت که اتفاق وحش��تناکی چون یازده س��پتامبر‬ ‫به نظر من‬ ‫بتواند رخ دهد‪ .‬و قابل توجه آن که هیچ یهودی در این اتفاق کشته نشد‪.‬‬ ‫ــ تعداد زیادی از کشته شدگان یهودی بودند‪ .‬نیویورک تایمز هر روزه ‪...‬‬ ‫ــ در این صورت من اطالع درستی در دست نداشته‌ام‪ .‬طبق آنچه که من می‌دانم‬ ‫هیچ یهودی‌ای روز ‪ ۱۱‬سپتامبر در حوالی محله‌ی بورس به سر کار نرفت‪ .‬آنها در‬ ‫‪182‬‬

‫اینصورت از قبل درباره‌ی حمله خبردار بودند‪ ،‬که در این صورت نش��ان می‌دهد‬ ‫که القاعده مسئولیت این حمله را به عهده نداشته است‪ .‬بسیاری از ناظران جدی‬ ‫در اینجا دارای این تصور هستند‪.‬‬

‫‪183‬‬

‫‪ - ۸‬کردستان‬

‫س��نندج همانجای��ی قرار دارد که دارد‪ ،‬اینجا هم بای��د دور میدان‌ها دور زد‪ .‬به هر‬ ‫کجا که قدم می‌گذاریم می‌بینیم برای زیباس��ازی ش��هر تالش ویژه‌ای ش��ده است‪،‬‬ ‫همه جا مجس��مه‌ها و یا اجسامی به شکل‌های متفاوت در وسط میادین قرار داده‬ ‫شده‌اند‪.‬‬ ‫هر محله‌ی مسکونی پرجمعیت که خود را قابل احترام می‌داند‪ ،‬صاحب نمونه‌ی‬ ‫بس��یار س��اده‌تر و کوچک‌تری از دروازه‌ی ایران (یک نوع طاق نصرت مدرن) که‬ ‫توسط شاه در دهه‌ی ‪ ۵۰‬در تهران و در راه فرودگاه تهران ساخته شد‪ ،‬می‌باشد‪ .‬و‬ ‫البته در سنندج به این هم اکتفا نشده است‪ .‬دلفین‌های بتونی‪ ،‬رقص‌کنان بر فراز‬ ‫امواج��ی ناپیدا‪ ،‬گل‌های الله‪ ،‬یک قلب بی‌اندازه بزرگ‪ ،‬یک س��رباز با آر پی جی‬ ‫بر شانه آماده‌ی شلیک ‪ ،‬یک کبوتر سفید در قطع فیل‪ ،‬یک نویسنده با قلم آخته و‬ ‫انواع مختلف مجسمه‌های آزادی‪ ،‬که نباید با نوع آمریکایی آن اشتباه گرفته شود‪،‬‬ ‫در معرض نمایش گذاشته شده‌اند‪ .‬حتی به دور ارکان دین هم‪ ،‬که روی یک تابلو‬ ‫نوشته شده‌اند‪ ،‬می‌توان چرخید‪ ،‬یک دسته قو با بال‌های گشوده‪ ،‬گردن‌های کشیده‬ ‫و پاهای خیز گرفته‪ ،‬ولی نتیجه‌ی کار باید نسبت به کار دیگران متفاوت باشد‪ ،‬از‬ ‫تکرار باید خودداری کرد‪ ،‬حاال اگر برای باال بردن ش��هرت شهر نباشد به هر حال‬ ‫برای باالبردن روحیه‌ی اهالی س��نندج در گردش‌های به چپ و راس��ت‪ ،‬غرور در‬ ‫چرخ و فلک زندگی‪ ،‬و برای همین حتی مجس��مه‌ی اشیای ذیل نیز برپا شده‌اند تا‬ ‫به دور آنها چرخ زده ش��ود‪ :‬چهار بس��تنی قیفی وانیلی که یک بستنی چوبی آنها را‬ ‫در میان گرفته است‪ ،‬سه رنگین کمان به دور مردی که دستان‌اش را به حالت رقت‬ ‫آوری برای بخش��ایش رو به آس��مان دراز کرده است‪ ،‬دو کوهنورد آماتور با طناب‬ ‫و کلنگ‪ ،‬یک زن آب‌فروش با لباس گشاد‪ ،‬که فرم‌های بدنش را پوشانده است‪ ،‬و‬ ‫‪۱۸۵‬‬

‫یک تامپون (واقعا؟) ایس��تاده‪ ،‬گویی تازه از پاکت و یا مقصد خود به بیرون س��ر‬ ‫خورده است‪.‬‬ ‫منظور آن است که رانندگان‪ ...‬بله مقصود از این مجسمه‌ها چه می‌تواند باشد غیر‬ ‫از آنکه احتماالً‪...‬‬ ‫اگر شهر را با ماشین باال و پایین کنید بازهم از میدان‌های بیشتری رد می‌شوید‪،‬‬ ‫که با کره‌ی زمین‪ ،‬س��یاره‌ها‪ ،‬خورشیدها‪ ،‬شهاب‌ها و محل برخورد یک شهاب با‬ ‫زمین‪ ،‬چهار مش��عل به بزرگی آدمیزاد ب��ا دود‪ ،‬و ناگهان فقط یک میدان معمولی‬ ‫(لخت)‪ ،‬سه شهید در خون تازه ریخته‌ی خود‪ ،‬چهار میوه (یک هلو‪ ،‬یک سیب‪،‬‬ ‫یک هندوانه و یک انجیر)‪ ،‬پنج مزار شاعران مشهور (خودتان حدس بزنید کدام‬ ‫ش��اعران)‪ ،‬شش ش��لوار پف‌کرده با کمربند‪ ،‬هفت قله‌ی برفپوشیده‌ی کوه‪ ،‬هشت‬ ‫ف��واره‪ ،‬نه اس��تکان چای‪ ،‬ده دس��تبند نازک‪ ،‬یازده ادویه‌ف��روش در جلوی مغازه‌ی‬ ‫خ��ود‪ ،‬دوازده ریش امام س��اخته ش��ده از س��نگ‪ ،‬و یک خوش��ه‌ی واژگون انگور‬ ‫که ش��ب‌ها از داخل‌اش المپ‌های صورتی می‌تابند و توس��ط چهار ش��یر طالیی‬ ‫خوابزده محافظت می‌ش��وند (برای کنترل خماری رانندگان)‪ ،‬سمبل ملی‪ ،‬باد گرم‬ ‫جنوبی و مرغان ماهیخواری که بزودی با دود پخته خواهند شد با چنگال و همه‌ی‬ ‫مخلفات‪ ،‬بله واقع ًا همه چیز‪.‬‬

‫‪۱۸۶‬‬

‫جمعه بعد از ظهر در س��نندج‪ .‬با س��یل جمعیت همراه می‌ش��ویم و ش��لوغی شهر‬ ‫را پش��ت س��ر می‌گذاریم‪ .‬بعد از گذش��تن از کنار آنچه که ادعا می‌شود بزرگترین‬ ‫س��ینمای سرباز دنیا اس��ت‪ ،‬آرام آرام از مسیری سرباالیی به طرف پارک می‌رویم‪.‬‬ ‫ای��ن تنها پرده‌ی س��ینما نیس��ت ک��ه خیلی پهن و بلند اس��ت بلکه خ��ود پروژکتور‬ ‫ه��م ب��ه اندازه‌ی یک خانه‌ی معمولی اس��ت با نورافکنی ب��ه بزرگی لوله‌ی توپ که‬ ‫روی پایه‌های بیس��ت متری سوار شده است‪ .‬س��پس از خیابان‌های آسفالت شده‬ ‫می‌گذری��م و وقت��ی به پارک می‌رس��یم از پله‌ها ب��اال می‌رویم و از کن��ار فواره‌ها و‬ ‫بوته‌های هرس شده رد می‌شویم‪.‬‬ ‫در زمینه‌ی سرسبز کوه‌ها و تپه‌های اطراف شهر‪ ،‬که یادآور ایرلند است‪ ،‬خانه‌ها‬ ‫بیش��تر خاکس��تری به نظر می‌آیند‪ .‬ب��ر روی قطعه‌های چمن زن��ان و مردان جوان‬ ‫دسته‌دس��ته نشس��ته‌اند و رفت و آمد عابرین را نظاره می‌کنند‪ .‬دو مرد مس��ن زیر‬ ‫سایه‌ی درختی نشسته‌اند‪ ،‬تسبیح‌هایشان را در دست می‌گردانند و گفتگو می‌کنند‪.‬‬ ‫و در تاب‌ها و چرخ و فلک‌ها بچه‌ها جیغ کش��ان و خندان با پدر و مادرهایش��ان‬ ‫مشغول بازی هستند‪.‬‬ ‫ما در باالی پارک در قهوه‌خانه‌ای می‌نش��ینیم و مش��غول تماش��ای عابرین‪ ،‬که‬ ‫لباس‌های روز تعطیل خود را به تن دارند‪ ،‬می‌شویم‪ .‬تعداد زیادی از مردان جوان‬ ‫لباس‌های محلی کردی به تن دارند‪ .‬زنها که اغلب بهترین روس��ری‌های ابریش��می‬ ‫خود را به س��ر کرده‌اند‪ ،‬کیف‌های کوچک ش��یکی به همراه دارند‪ .‬پدربزرگ‌ها و‬ ‫مادربزرگ‌ها که همراه خانواده‌ی خود تا باالی پارک کش��انده ش��ده‌اند‪ ،‬نشسته‌اند‬ ‫تا نفسی به جا آورند‪.‬‬ ‫چ��ای می‌آورن��د و ما با س��رهای به عق��ب تکیه داده‪ ،‬به صدها ش��اهینی که در‬ ‫‪187‬‬

‫فاصله‌ی زیادی باالی سر ما چرخ می‌زنند‪ ،‬خیره می‌شویم‪.‬‬ ‫ب��ا م��ادر خانواده که لنگ‌زنان و خندان در وس��ط دو ع��روس‌اش راه می‌آید‪ ،‬و در‬ ‫حالیکه ش��اهین‌ها هنوز باالی س��ر ما چرخ می‌زنند‪ ،‬از پله‌ها پایین می‌رویم‪ .‬رضا‪،‬‬ ‫پس��ر بزرگ خانواده‪ ،‬دس��ت‌اش را برای کمک به س��وی اس��تفان دراز می‌کند‪ ،‬او‬ ‫متوجه نیس��ت که این خود اوس��ت که احتیاج به کمک دارد‪ .‬آنها همچو یک زوج‬ ‫پیر با زحمت‪ ،‬س��کندری خوران و قل قل خوران از سرازیری پایین می‌آیند‪ .‬من و‬ ‫علی‪ ،‬برادر جوان‌تر حس��ن‪ ،‬پش��ت سر آنها هستیم‪ .‬علی دست من را محکم گرفته‬ ‫است‪ .‬او به دلیلی که من به درستی نمی‌فهمم هرازگاهی دست من را محکم‌تر فشار‬ ‫می‌دهد‪ .‬ش��اید فکر می‌کند که من دس��ت او را به اندازه‌ی کافی محکم نگرفته‌ام؟‬ ‫من هم دست او را فشار می‌دهم و لبخندی نامطمئن می‌زنم‪ ،‬سعی می‌کنم دست‌ام‬ ‫را از دست او آزاد کنم ولی تالش من فایده‌ای ندارد‪ .‬او قاطع است‪ .‬دوستی نوپای‬ ‫ما باید به نحوی نش��ان داده ش��ود‪ .‬ما مثل دو دختربچه که در حال گردش باشند‪،‬‬ ‫دیگران را دنبال می‌کنیم‪.‬‬ ‫دس��ته جمعی‪ ،‬همچون گروهی به هم فش��رده‪ ،‬از خیابان‌ها می‌گذریم‪ .‬خانه در‬ ‫طرف دیگر ش��هر واقع اس��ت‪ .‬در کنس��رو باز می‌ش��ود و ما یکی یکی به بیرون لیز‬ ‫می‌خوریم‪.‬‬ ‫خانه کوچک است و دیوارهایی بلند احاطه‌اش کرده‌اند‪.‬‬ ‫علی می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ ما ثروتمند نیستیم و حیاط خانه‌مان بزرگ نیست‪ ،‬امیدوارم که غذای ساده‌ی‬ ‫ما مورد قبول باشد‪.‬‬ ‫و بالفاصله به اتاق نشیمن راهنمایی می‌شویم و در آنجا روی زمین فرش‌پوش‬ ‫می‌نش��ینیم‪ .‬رض��ا پدر و یک ب��رادر دیگر کوچک‌تر از خود را ص��دا می‌کند‪ .‬علی‬ ‫می‌پرسد آیا مایل هستیم پیژامه قرض کنیم تا راحت‌تر باشیم؟ ما تشکر می‌کنیم و‬ ‫با فراغ خاطر تکیه به پشتی‌های چیده شده کنار دیوار می‌دهیم‪.‬‬ ‫علی می‌گوید‪:‬‬ ‫چ��ه س��عادتی ک��ه ش��ما را در پ��ارک مالقات کردی��م‪ .‬اینج��ا آدم خیل��ی کم به‬ ‫توریس��ت‌های اروپای��ی برخ��ورد می‌کن��د‪ .‬ما چی��زی نمی‌خواهیم جز آنکه ش��ما‬ ‫خاطره‌ی خوب و به یاد ماندنی از کردستان داشته باشید‪ .‬از خودتان بگویید‪ ،‬کی‬ ‫هستید‪ ،‬چکار می‌کنید و چند تا بچه دارید‪.‬‬ ‫همچن��ان که ما گرم گفتگو هس��تیم زنها س��فره را می‌چینن��د‪ .‬میزبانان ما به ما‬ ‫گوش می‌کنند و وقتی از خانواده‌ی خود تعریف می‌کنیم س��ری تکان می‌دهند‪ ،‬ما‬ ‫قول می‌دهیم که دفعه‌ی بعد زن و بچه‌هایمان را همراه خود بیاوریم‪.‬‬ ‫رضا می‌گوید‪ :‬خانواده از همه چیز مهم‌تر است‪ .‬آدم بدون زن و بچه از عهده‌ی‬ ‫زندگی بر نمی‌آید‪ .‬داشتن خانواده به زندگی ارزش زندگی کردن می‌دهد‪.‬‬ ‫‪188‬‬

‫بیش��تر از س��ر مالحظ��ه‌ی خودم��ان تا ت��رس از تعری��ف واقعیت‪ ،‬سرنوش��ت‬ ‫ازدواجمان را به طور کامل تعریف نمی‌کنیم‪.‬‬ ‫علی می‌گوید‪ :‬پس شما نویسنده هستید و مشغول نوشتن کتابی درباره‌ی ایران‬ ‫می‌باشید‪ .‬چه جالب‪ .‬امیدوارم که حقیقت را بنویسید‪.‬‬ ‫ــ کدام حقیقت؟‬ ‫ـ��ـ وضعی��ت ما چندان جالب نیس��ت‪ .‬ته��ران در مقابله با م��ا کردها هر کاری‬ ‫بتوان��د می‌کن��د‪ ،‬نه تنها ما بلکه هم��ه‌ی اقلیت‌ها‪ ،‬یعنی بی��ش از نیمی از جمعیت‬ ‫کشور‪ ،‬فارس‌ها خود در اقلیت هستند‪ .‬با این حال این ما هستیم که پیدا کردن کار‬ ‫برایمان مشکل است‪ .‬من با اینکه مهندس هستم دو سال است که بیکار می‌باشم‪.‬‬ ‫ما همیش��ه باید در نظر داش��ته باش��یم که مورد تبعیض قرار می‌گیریم‪ .‬ما آش��کارا‬ ‫تحت سلطه‌ی رژیمی شبیه آپارتاید زندگی می‌کنیم‪ .‬همه‌ی امکانات در درجه اول‬ ‫به فارس‌ها تعلق می‌گیرد‪.‬‬ ‫پدر خانواده ساکت نشسته است و بدون آنکه گفتگوی ما را بفهمد به ما گوش‬ ‫می‌کند‪ .‬کوچکترین پسر‪ ،‬که دوازده سال دارد‪ ،‬سعی می‌کند از گفتگوی ما سر در‬ ‫آورد‪ ،‬میان ما نشسته است و سرش مثل تماشاگران مسابقه‌ی تنیس از این سو به‬ ‫آن سو می‌چرخد‪.‬‬ ‫رضا از شکایت‌های برادرش خسته می‌شود و می‌پرسد‪:‬‬ ‫اینجا نویسنده‌ای را می‌شناسید؟‬ ‫ــ در کردستان؟‬ ‫ــ نه‪ ،‬در ایران؟‬ ‫ــ اکثر آنهایی که ما در تهران مالقات کردیم نویسنده هستند‪.‬‬ ‫ــ چه کسانی؟‬ ‫ــ چهلتن‪ ،‬سپانلو‪ ،‬سیمین بهبهانی‪ ،‬گلشیری و چند نفر دیگر‪ .‬متٔاسفانه دفعه‌ی‬ ‫اول که به اینجا س��فر کردیم ش��املو خیلی مریض بود ولی دفع��ه بعد بیوه‌ی او را‬ ‫مالقات کردیم‪.‬‬ ‫ــ آیدا؟‬ ‫همه با هم شروع به صحبت کردن می‌کنند‪.‬‬ ‫رضا می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ فوق العاده‪.‬‬ ‫واکنش آنها باعث می‌ش��ود که ما خود را نویس��ندگان خارج��ی خیلی مهمی به‬ ‫شمار آوریم‪ .‬برای لحظه‌ای ما هم‌سطح گوته و شکسپیر می‌شویم‪.‬‬ ‫رضا برای آوردن چند کتاب بیرون می‌رود‪ ،‬عروس و مادر خانواده ما را دعوت‬ ‫به نشس��تن بر س��ر س��فره می‌کند‪ .‬در دایره‌ای بزرگ‪ ،‬چهار زانو دور سفره‌ی پر از‬ ‫غذا می‌نشینیم‪.‬‬ ‫‪189‬‬

‫صفایی خالصانه‌تر از این را مش��کل می‌توان جای دیگری پیدا کرد‪ .‬همه صبر‬ ‫می‌کنن��د تا بش��قاب‌های ما تا لبه پر ش��وند‪ .‬گفتگوی م��ا از موضوعی به موضوع‬ ‫دیگر می‌پرد‪ .‬متٔاس��فانه هیچ‌کدام از زن‌ها انگلیس��ی نمی‌دانند اما از کلماتی که با‬ ‫مردها رد وبدل می‌کنند می‌فهمیم که می‌خواهند بدانند آیا عکسی از بچه‌هایمان به‬ ‫همراه داریم‪ .‬من عکس دخترانم را بیرون می‌آورم و به دس��ت آنها می‌دهم‪ .‬آنها با‬ ‫دیدن موی بلند و بور دخترهای من جیغ می‌زنند و می‌خندند‪ .‬می‌پرسم که آیا آنها‬ ‫کوچولویی ندارند ولی نه رضا و نه علی‪ ،‬هیچکدام مدت زیادی نیست که ازدواج‬ ‫کرده‌اند‪ .‬البته همه امیدوار هستند که بزودی کوچولویی داشته باشند‪.‬‬ ‫علی می‌پرسد‪ :‬می‌خواهید فیلم عروسی رضا را ببینید و ویدئو را که در گوشه‌ی‬ ‫اتاق است روشن می‌کند‪.‬‬ ‫همه مش��غول تماشا می‌شوند‪ ،‬معلوم اس��ت که این اولین بار نیست‪ .‬هر قدم و‬ ‫حرکت عروس و داماد به تفصیل تفس��یر می‌ش��ود‪ .‬مادر به قیافه‌ی جدی پس��رش‬ ‫غش‌غ��ش می‌خن��دد و وقتی داماد چن��د لحظه بعد پایش به چی��زی گیر می‌کند و‬ ‫سکندری می‌خورد‪ ،‬همه‌ی اعضای خانواده از خنده روده‌بر می‌شوند‪.‬‬ ‫ای��ن صحنه را دوباره و دوباره نش��ان می‌دهند تا آن که رضا می‌گوید دیگر بس‬ ‫است‪.‬‬ ‫علی می‌گوید‪:‬‬ ‫ً‬ ‫ــ می‌بینید چه الغر بوده‪ .‬او قبال فقط سرش به شعرهایش گرم بود ولی بالفاصله‬ ‫بعد از ازدواج چاق شد‪.‬‬ ‫رضا در جواب می‌گوید‪ :‬زن من بهترین زن‌هاست‪ .‬باقلواهای خیلی خوشمزه‌ای‬ ‫درست می‌کند‪.‬‬

‫‪190‬‬

‫یک شیش��ه‌ی نیمه پر ش��امپاین روی نرده‌ی بالکن‪ .‬حس��ن و م��ن در هوای خنک‬ ‫ش��بانه ایستاده‌ایم و به منظره‌ی شهر نگاه می‌کنیم‪ .‬خیابان زیر پا در سکوت به سر‬ ‫می‌برد‪ .‬خانه‌هایی که ظاهرا ً شبیه یکدیگر هستند در ردیف‌های یکنواخت در کنار‬ ‫هم قرار دارند‪ .‬نیاز بیش از اندازه به مس��کن رد پای خود را باقی گذاش��ته اس��ت‪.‬‬ ‫تنها بنای زیبایی که از اینجا به چش��م می‌آید یک مس��جد تازه بنا شده است‪ .‬گنبد‬ ‫فیروزه‌ای منظره‌ی کوه‌های پشت سر را سد کرده است‪.‬‬ ‫ص��دای مهمان��ان و ام ت��ی وی‪ ،‬همچون جویباری از اص��وات از داخل اتاق به‬ ‫بیرون در جریان است‪ .‬حسن تعریف می‌کند که دوست دوران بچگی‌اش به قبرس‬ ‫رفته است و او بزودی برای دیدار وی به آنجا خواهد رفت‪.‬‬ ‫پیمان بیرون می‌آید و دوباره س��عی می‌کند آتش منقل را راه بیاندازد‪ .‬آتش پس‬ ‫از فوت کردن‌های بس��یار می‌گیرد‪ ،‬پیمان بلند می‌ش��ود و ب��ا لبخندی نفس گرفته‬ ‫دوباره به اتاق برمی‌گردد‪ .‬از الی در می‌بینم که اس��تفان مش��غول گفتگو با چند زن‬ ‫جوان‪ ،‬که آنها را ً‬ ‫قبال مالقات نکرده‌ایم‪ ،‬می‌باشد‪.‬‬ ‫حس��ن لیوان من را پر می‌کند و می‌گوید به س�لامتی‪ .‬امش��ب ش��ب آخر ما در‬ ‫تهران است‪ .‬چند ساعت دیگر ما را به فرودگاه می‌رسانند‪.‬‬ ‫به بطری فکر می‌کنم و می‌پرسم‪ :‬نمی‌ترسی کسی ما را ببیند؟‬ ‫ــ نه‪.‬‬ ‫ــ ولی خانه‌ی شما نزدیک مسجد است‪.‬‬ ‫ــ کسی دیگر به این چیزها اهمیت نمی‌دهد‪ .‬کمی بعد از آنکه به اینجا نقل‬ ‫مکان کرده بودم یک مال آمد باال و از من خواست تا صدای موزیک را کم کنم‪ ،‬یا‬ ‫حداقل در بالکن را ببندم‪ .‬من به او گفتم که صدای اذان مزاحم من است‪ ،‬می‌دانی‬ ‫‪191‬‬

‫چه جوابی داد؟‬ ‫ــ نه‪.‬‬ ‫ــ گفت ما هم باید کار خود را انجام دهیم‪.‬‬ ‫حس��ن می‌خندد‪ .‬حمایت مردم از انقالب کمتر و کمتر ش��ده است‪ .‬هیچ کسی‬ ‫دیگر رژیم را جدی نمی‌گیرد‪ ،‬دست‌کم در این محله از شهر‪.‬‬ ‫آنها متعلق به نسلی هستند که در دوران رهبری خمینی بزرگ شده‌اند‪ .‬سمیر‪ ،‬مرد‬ ‫خوش‌تیپ��ی که حرکات زنانه دارد و هفته‌ی پیش برای دیداری کوتاه به ایران آمده‬ ‫است‪ ،‬برای من از جزئیات کامل محافل نیویورک تعریف می‌کند‪.‬‬ ‫او می‌گوید‪ :‬پدر و مادر من دارند س��الخورده می‌ش��وند‪ ،‬من سعی کردم آنها را‬ ‫متقاعد کنم تا به آمریکا بیایند‪ ،‬ولی آنها اصرار می‌کنند همینجا بمانند‪ .‬و من آنها‬ ‫را درک می‌کن��م‪ ،‬ایران علی‌رغم همه چیز کش��ور فوق العاده‌ای اس��ت‪ .‬ولی برای‬ ‫من به عنوان هنرمند زندگی در اینجا غییییییییییییر ممکن است‪ .‬خودتان می‌توانید‬ ‫تصور کنید‪.‬‬ ‫وقتی در باز می‌ش��ود‪ ،‬س��میر به راهرو م��ی‌رود و با مهمان��ان جدیدی که وارد‬ ‫شده‌اند‪ ،‬سرگرم گفتگو می‌شود‪.‬‬ ‫آیا ما واقع ًا در ایران هستیم؟‬ ‫هاجر می‌پرس��د‪ :‬چرا به ایران آمده‌اید؟ او کنار من روی مبل چرمی می‌نش��یند‪،‬‬ ‫کارت‌اش را به من می‌دهد‪ ،‬معلوم می‌شود که محل سکونت دائمی او در مونترال‬ ‫است‪.‬‬ ‫او س��وال‌کنان به من نگاه می‌کند و انتظار جواب جامعی دارد ولی من فرصت‬ ‫پاس��خ دادن به او را پیدا نمی‌کنم‪ ،‬چونکه حس��ن می‌آید و دستش را دور شانه‌های‬ ‫من می‌اندازد‪ .‬او دوستانه ولی با قاطعیت من را به طرف چند نفری می‌برد که من‬ ‫حتم ًا باید مالقات کنم‪.‬‬ ‫آخر شب من و محمود و شهال در بالکن ایستاده‌ایم‪ .‬سر و صدای مهمانان در اتاق‬ ‫باال گرفته است‪ .‬مهمانی به اوج خود رسیده است‪.‬‬ ‫محمود می‌گوید‪ :‬وقت آن رسیده که به فرودگاه برویم‪.‬‬ ‫استفان می‌گوید‪:‬‬ ‫ــ آره مثل اینکه‪.‬‬ ‫حسن بیرون می‌آید و می‌گوید که دلش می‌خواهد همراه ما بیاید ولی نمی‌تواند‪.‬‬ ‫م��ا به داخل اتاق می‌رویم و ش��روع به خداحافظ��ی می‌کنیم‪ ،‬خود را در آغوش باز‬ ‫دوس��تان قدیمی و دوس��تان نویافته می‌اندازیم‪ .‬ش��هال در راهرو ایس��تاده و منتظر‬ ‫است‪ .‬او چادر سیاهی به تن کرده است‪.‬‬ ‫‪192‬‬

‫هم��ه م��ا را تا پایین تا در بیرونی همراهی می‌کنند‪ .‬محمود دنده عقب می‌گیرد‬ ‫و ماشین را بیرون می‌راند‪ .‬عباس در صندلی جلو می‌نشیند‪ .‬من و استفان و شهال‬ ‫خ��ود را ب��ه زور در صندلی عقب ج��ا می‌دهیم‪ .‬آخرین خداحافظ��ی و در ترافیک‬ ‫شبانه راهی می‌شویم‪.‬‬ ‫با س��رعت زیاد از اتوبان مطهری به پایین می‌رویم و وارد خیابان دکتر حس��ین‬ ‫فاطمی می‌ش��ویم‪ ،‬از کنار پارک الله که در تاریکی اس��ت می‌گذریم و پشت چراغ‬ ‫قرمزی قبل از خیابان جمالزاده توقف می‌کنیم‪.‬‬ ‫درباره‌ی س��فر آینده‌مان صحبت می‌کنیم‪ ،‬عب��اس می‌خواهد که دفعه‌ی بعد به‬ ‫تبریز برویم‪.‬‬ ‫در ی��ک مغازه‌ی میوه‌فروش��ی با چراغ‌های روش��ن‪ ،‬میوه‌ها به ش��کل هرم‌های‬ ‫بدون نقص روی هم چیده شده‌اند‪ .‬دو زن مشغول صحبت با میوه‌فروش هستند‪.‬‬ ‫انارها و پرتقال‌ها همچون جواهرات قیمتی می‌درخشند‪.‬‬ ‫می‌پیچیم به خیابان جمالزاده‪ .‬تمام مس��یر راه تا خیابان آزادی سرازیری است‪.‬‬ ‫محم��ود پدال گاز را تا ته فش��ار می‌دهد‪ .‬در دو طرف خیاب��ان خانه‌های تاریک و‬ ‫درختان چنار ردیف ش��ده‌اند‪ .‬سر طاق نصرت ش��اه (میدان آزادی)‪ 52‬از فاصله‌ی‬ ‫دور پیدا می‌شود‪.‬‬ ‫احساسات پر شور‪ .‬خداحافظی‪ .‬و با اینحال شادی بیش از اندازه‪.‬‬ ‫محمود و عباس در بردن چمدان‌ها کمک می‌کنند‪ .‬به طرف در ورودی می‌رویم‪.‬‬ ‫هوا خنک اس��ت‪ .‬آنها به دالیل ایمنی اجازه ندارند همراه ما وارد ترمینال ش��وند‪.‬‬ ‫چمدان‌ه��ا را زمی��ن می‌گذاری��م‪ .‬عباس و محم��ود برای آخرین بار م��ا را در بغل‬ ‫می‌گیرند‪ .‬ش��هال پشت س��ر آنها ایستاده اس��ت‪ .‬به یکدیگر نگاه می‌کنیم و لبخند‬ ‫می‌زنی��م‪ .‬او جل��و می‌آید و م��ا را یکی پس از دیگری در پارچه‌ی س��یاه چادر خود‬ ‫می‌پیچد‪.‬‬ ‫نگهبانانی که نزدیک در ایستاده‌اند ما را می‌بینند ولی به روی خود نمی‌آورند‪.‬‬

‫‪ - 52‬توضيح مترجم‪.‬‬

‫‪193‬‬

‫ترجمه‪:‬‬

‫از تخته کلید نامدار ناصرقصری‪:‬‬

‫پنج داستان از شاهنامه‪ ،‬حماسه‌ی ملی ایران‪۲۰۰۶ ،‬‬

‫زبان زنده را به یک زبان مرده ترجمه نکن‪ ،‬ترجمه‌ی چند شعر از‬ ‫گونار اکه لوو به هفت زبان و از جمله فارسی‪۲۰۰۴ ،‬‬

‫واحه‌ای درلحظه‪ ،‬گزیده‌ی شعرهای سهراب سپهری به سوئدی‪،‬‬

‫‪۲۰۰۰‬‬

‫سرزمینی که وجود ندارد‪ ،‬گزیده‌ی شعرهای ادیت سودرگران به‬

‫فارسی‪۱۹۹۹ ،‬‬

‫دلم برای باغچه می‌سوزد‪ ،‬گزیده‌ی شعرهای فروغ فرخزاد به‬ ‫سوئدی‪۱۹۹۶ ،‬‬

‫کتاب‌ها‪:‬‬

‫عشق بزرگ‌تر است‪ ،‬سوئدی‪ ،‬همراه سایر نویسندگان‪۲۰۱۱ ،‬‬

‫برخوردهای فرهنگی خنده دار‪ ،‬سوئدی‪ ،‬همراه سایر نویسندگان‪،‬‬ ‫‪۲۰۰۵‬‬

‫پادرنگ‪ ،‬دفتر شعر به فارسی‪۲۰۰۴ ،‬‬

‫خانه سياه است‪ ،‬داستان‌هاى كوتاه به فارسی‪۲۰۰۰ ،‬‬

‫در راه سوئد‪ ،‬هفت داستان شگفت انگيز درباره‌ی هفت پناهنده‌ی‬ ‫ايرانی‪ ،‬سوئدی‪۱۹۹۹ ،‬‬

‫مجموعه داستان ‪،‬سوئدی‪ ،‬همراه سایر نویسندگان‪۱۹۹۶ ،‬‬

‫سفری یکسویه در زمان‪ ،‬دفتر شعر‪ ،‬سوئدی‪۱۹۹۵ ،‬‬

‫دیوار گوش دارد‪ ،‬مجموعه داستان ‪،‬سوئدی‪ ،‬همراه سایر‬

‫نویسندگان‪۱۹۹۴ ،‬‬

Originaltitel: Gubben i taket: Några Iran, Tranan 2003 Tomas Andersson och Stefan Foconi Översättning till persiska: Namdar Nasser ISBN tryckt utgåva 2011: 978-91-978421-2-9 ISBN: 978-91-978421-9-8 [email protected]

Gubben i taket: Några Iran Tomas Andersson och Stefan Foconi

Översättning till persiska: Namdar Nasser

‫دو نویسنده‌ی س���وئدی در میان سال‌های ‪2002‬ــ ‪1999‬‬ ‫چندین ب���ار به ش���هرها و مناطق مختلفی در ایران س���فر‬ ‫می‌کنند‪ .‬آنها با کش���وری روبرو می‌شوند که در آن شکاف‬ ‫عمیقی میان فرهنگ شهری و روستایی و میان گرایش‌های‬ ‫مذهبی و سکوالر وجود دارد‪.‬‬ ‫این دو نویس���نده با حیرت ش���اهد آن می‌شوند که چگونه‬ ‫ایرانی‌ه���ا همزمان که به تاریخ گذش���ته‌ی خ���ود می‌بالند‬ ‫تشنه‌ی شکس���تن انزوای بین‌المللی کشورشان می‌باشند‪.‬‬ ‫ایرانی‌‌ها گاهی غربی‌ها و گاهی هم عرب‌ها را مورد انتقاد‬ ‫ق���رار می‌دهند‪ .‬اما آنچه بیش از هر چه به چش���م می‌خورد‬ ‫بی‌تابی روزافزون جوانان اس���ت ت���ا بتوانند بدون دادن‬ ‫اهمی���ت به الگوها‌ی کهنه‌ی نظام خانوادگی و اذیت و آزار‬ ‫حکومت‪ ،‬سرنوشت خود را به دست گیرند‪.‬‬ ‫این خشم فزاینده‌ی جوانان است که آینده‌ی نزدیک ایران‬ ‫را رقم خواهد‌زد‪.‬‬

‫‪ISBN 978-91-978421-2-9‬‬

‫‪9 789197 842129‬‬