Złoto, banki, ludzie - krótka historia pieniądza: co rząd zrobił z naszym pieniądzem? Jak odzyskać stracone pieniądze?

Złoto, banki, ludzie – krótka historia pieniądza

Murray N. Rothbard

Złoto, banki, ludzie

– krótka historia pieniądza Co rząd zrobił z naszym pieniądzem? Jak odzyskać stracone pieniądze?

Tłumaczenie: Witold Falkowski

Tytuł oryginału: What Has Government Done to Our Money? Taking money back Przekład: Witold Falkowski

Przedmowa

Redakcja: Jan M. Fijor

W historii myśli ekonomicznej Szkoła Austriacka jest nurtem wyjątkowym, wyróżniającym się spośród innych szkół praktycznie na każdej płaszczyźnie. Charakterystyczny dla „Austriaków” jest przede wszystkim metodologiczny indywidualizm, czyli to, że ekonomista śledzi każde zjawisko społeczno-gospodarcze aż do poziomu działającego człowieka. Gospodarka nie składa się z ekonometrycznych modeli, nie jest determinowana przez rozmaite zależności ilościowe, więc nie da się jej trywialnie ująć w rozbudowanych kategoriach matematycznych. Gospodarka to wszelkie relacje, które nawiązują między sobą ludzie, działające jednostki, a nie narysowane krzywe i funkcje użyteczności. W ten właśnie sposób postrzegał ekonomię Ludwig von Mises, nauczyciel Murraya Rothbarda – jako ogólną naukę o ludzkim działaniu. Niestety w XX wieku to metodologiczne podejście – nie licząc kilku traktatów napisanych w jego początkach – nie znalazło poparcia w środowisku akademickim. Zamiast skupiać się na dynamice ludzkiego wyboru i tego, jakie fakty się z nim wiążą, ekonomiści zaczęli zmierzać w stronę oderwanych od metodologicznego indywidualizmu teorii. Zaczęły się liczyć „gry”1, „stany równowagowe”, „doskonałe i niedoskonałe konkurencje”2, następnie „popyt globalny” i „manipulacje gospodarki”3. Miejsce

Copyright © 1980 by The Ludwig von Mises Institute

Skład: PIKTOGRAF Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być reprodukowana jakimkolwiek sposobem – mechanicznie, elektronicznie, drogą fotokopii czy tp. – bez pisemnego zezwolenia wydawcy, z wyjątkiem recenzji czy referatów, kiedy to osoba recenzująca lub referująca ma prawo przytaczać krótkie wyjątki z książki z podaniem źródła pochodzenia.

ISBN 83-89812-00-2

Dystrybucja wysyłkowa za pośrednictwem Internetu: [email protected] lub www.fijor.com

1

2

Wydanie pierwsze – Warszawa Druk i oprawa: Drukarnia GS

3

J.Neumann, O.Morgenstern, Theory of Games and Economic Behavior, Princeton 1944. J.Robinson, Economics of Imperfect Competition, London 1933; E.Chamberlin, Theory of Monopolistic Competition, Cambridge 1956. J.M.Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Warszawa 2003; J.Hicks, Mr.Keynes and the Classics (w:) idem, Economics of John Hicks, Nowy Jork 1984, s.186-99.

6

7

filozofii zajęły statystyka, ekonometria, matematyka i inne narzędzia nie przyjmujące wolności jako fundamentalnego założenia ekonomii. Ostatecznie, podejście mainstreamowe przyjęło sceptyczno-nihilistyczną wizję nauki gospodarowania, w której ekonomista ma tworzyć nierealistyczny model i próbować przewidywać przyszłość4. Nic dziwnego, że konsekwencją tego jest inwazja hermeneutyki na ekonomię; inwazja podejścia antynaukowego, zakładającego, iż prawda obiektywna nie istnieje lub po prostu nie ma znaczenia i wszystkie postulaty są tylko retorycznym wyrazem subiektywnych poglądów, a nie wynikiem poszukiwania prawdy5. Ekonomistą, który pozostał wierny tradycji austriackiej, był Ludwig von Mises, autor Human Action, dzieła, które przedstawiało wszelkie instytucje gospodarki i społeczeństwa jako rezultat celowego działania człowieka 6 . Mises bronił tezy, że ekonomia powinna zajmować się formalnymi implikacjami faktu, że człowiek jest istotą wolną, wybierającą sobie subiektywne cele i środki służące ich realizacji. Konsekwencją tego indywidualnego podejścia i uwypuklenia roli preferencji każdego człowieka z osobna nie musi być ultrasubiektywizm i absolutne odrzucenie ekonomii jako nauki. Mises wykazywał, że jest dokładnie odwrotnie. Z faktu, że każdy z nas jest istotą wolną, można wyciągnąć wiele pożytecznych, niezbędnych do zrozumienia otaczającego nas świata wniosków. Od czasu wydania Human Action (w 1949) nie pojawiła się książka, która zachowywałaby metodologiczną tradycję Misesa, podkreślającego rolę indywidualności człowieka w procesie go4

5

6

M.Friedman, Methodology of Positive Economics (w:) Essays in Positive Economics, Chicago 1953, s.3-43. M.Blaug, Metodologia ekonomii, Warszawa 1995, s.11; D.McCloskey, The Rhetoric of Economics, Madison 1985. L.Mises, Human Action, Chicago 1966.

spodarowania. Odrodzenie austriackie przyszło dopiero kilkanaście lat później, kiedy jeden z najzdolniejszych uczestników seminarium nowojorskiego, mowa o Murrayu Rothbardzie, wydał trzy doniosłe dzieła, Man, Economy and State 7, America’s Great Depression8 oraz What Has Government Done to our Money?9, której polską edycję Czytelnik trzyma w rękach. Chociaż przyjmuje się, że odrodzenie austriackiej tradycji nastąpiło w roku 1974, kiedy Friedrich von Hayek otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii, to naprawdę miało ono miejsce dwanaście lat wcześniej, gdy ukazał się ogólny traktat Rothbarda, Man, Economy and State. Przez te dwanaście lat wyrosło kolejne pokolenie ekonomistów, nie usatysfakcjonowanych mechanistycznymi teoriami, znajdowanymi w podręcznikach głównego nurtu. Podstawową zaletą Co rząd zrobił z naszym pieniądzem jest przejrzysty język, precyzja w wyjaśnianiu monetarnych zjawisk. Taki sposób ujęcia teorii sprawia, że Czytelnikami tej pozycji mogą być laicy, jak i profesjonalni ekonomiści. Bez względu na to, czy autor porusza problematykę systemu bankowego, czy historię światowego standardu pieniężnego, nigdy nie posługuje się zawiłą terminologią i nie buduje niezrozumiałych zdań; za cel stawia sobie bowiem dotarcie do każdego Czytelnika. Swój mały traktat o pieniądzu Rothbard zaczyna od wskazania właściwej metody poznawczej. Pierwszym krokiem Rothbarda jest opisanie wolnego rynku pieniężnego. Zaczyna od samej natury wymiany, od wyjaśnienia, dlaczego ludzie zaczynają ze sobą handlować. Każdy działający człowiek zmierza do osiągnięcia stanu bardziej zadowalającego niż gdyby się (w jego subiektywnym przekonaniu) tego działania nie podjął. Dlatego każdy, kto angażuje się w wymianę, oczekuje, że osiągnie z niej zysk 7 8 9

M.Rothbard, Man, Economy, and State, Los Angeles 1970 [1962]. ibidem, America’s Great Depression, Auburn 2000 [1963]. ibidem, What Has Government Done to our Money?, Auburn 1990 [1964].

8

9

(dlatego handel nie jest grą o sumie zerowej). Strony transakcji wartościują przeciwnie rzeczy, które wymieniają10. Właśnie przez chęć osoby do zmiany stanu rzeczy na lepszy od tego, w którym się znajduje (precyzyjniej: ten, w którym znajdzie się, jeśli czegoś nie zrobi), następuje wykształcenie takiej społecznej instytucji jak pieniądz. Powstanie pieniądza jest możliwe tylko dzięki działaniu mechanizmu rynkowego. Ponieważ ludziom nie wystarcza prymitywna gospodarka barterowa, w której towar jest wymieniany bezpośrednio na towar, zaczynają szukać innych sposobów na zdobywanie dóbr, których pożądają11. Rothbard odwołuje się w tym miejscu do jednego z najważniejszych odkryć teoretycznych swojego nauczyciela, Ludwiga von Misesa, tzw. „teorematu regresji” o powstaniu pieniądza. Żeby gospodarka zaakceptowała jakieś dobro jako „pieniądz”, dobro to musi wcześniej funkcjonować w gospodarce barterowej jako coś użytecznego ze względu na swoje funkcje niepieniężne. W przypadku złota i srebra była to sztuka zdobnicza i jubilerstwo. Wcześniej stosowanymi środkami wymiany był: cukier, sól, zboże, bydło, tytoń itd. Wszystkie te „pieniądze” (czyli dobra nabywane po to, aby je potem sprzedać za coś pożądanego), służące do wymiany pośredniej, muszą mieć jakąś cenę w systemie barterowym. Żeby ktoś, ktokolwiek, mógł wykorzystać dobro jako pieniądz, musi je móc najpierw nabyć po określonej cenie (cenie istniejącej przy wymianie „towar za towar”, która możliwa jest tylko wtedy, gdy dobro posiada właściwości niepieniężne). Dlatego zanim cokolwiek stanie się pieniądzem, musi to być wcześniej jakimś użytecznym dobrem w systemie barterowym (jak wyżej wymienione towary). Stąd, żaden papierek z wypisaną

nazwą, „dolar”, „talar”, „wikar”, „rothbard”, „złotówka” nie może po prostu stać się pieniądzem. Pieniądz musi mieć wcześniejszą cenę na rynku barterowym (niepieniężnym) zanim będzie mógł być nabyty po tej właśnie cenie i stać się pieniądzem. I stąd radykalny wniosek, że tylko poprzez wolny rynek może wykształcić się pieniądz; rząd jest w tej kwestii całkowicie bezradny12. Jednakże, o czym niżej, rząd może mieć na pieniądz wpływ destrukcyjny. Rothbard przedstawia, jak powstaje pieniądz na wolnym rynku i czemu zawdzięcza swoją wartość. Głównie przez to tekst ten odstaje od oficjalnych pozycji dotyczących nauki mikroekonomii w Polsce13. Z wykładu teorii mikroekonomicznej studenci nie dowiadują się, na jakiej zasadzie działa wolny rynek pieniężny; pieniądz jest wręcz (pomimo swojej oczywistej roli) zwykłym tłem dla wydarzeń gospodarczych, podczas gdy w rzeczywistości jest najważniejszym towarem na rynku. Autor niniejszej książki pokazuje, w jaki sposób pieniądz powstaje i dlaczego jest tak ważny. Demonstruje również, że swobodnie gospodarujący ludzie są w stanie wybrać właściwe dla pieniądza parametry. Kształt pieniądza (monety) i jednostka wagowa, która jest stosowana (np. uncje czy gramy złota) będą wybrane w zależności od decyzji przedsiębiorców, którzy produkując pieniądz będą prześcigać się w zaspokajaniu potrzeb konsumentów. Właśnie dlatego niezbędny jest również system prywatnego bicia monety. Mennice nie powinny być własnością państwową, i nie powinny być 12

13

10

11

M.Rothbard, Co rząd..., sekcja II, rozdział 1. Więcej o podstawach ekonomii subiektywistycznej zob. C.Menger, Principles of Economics, Grove City 1994. M.Rothbard, Co rząd..., sekcja II, rozdział 2.

M.Rothbard, Co rząd..., sekcja II, rozdział 3. Więcej o „teoremacie regresji” zobacz u samego Misesa: L.Mises, Theory of Money and Credit, Indianapolis 1981, s.129-44. Dla przykładu zobacz: D.Begg, S.Fisher, R.Dornbush, Mikroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996. W tej książce nie ma osobnego miejsca poświęconego pieniądzowi, a jednak pojawia się on we wszystkich miejscach. Podobnie jest u Variana, gdzie pieniądz jest tylko trywialną jednostką do liczenia (numeraire), a nie istotnym dla gospodarki dobrem: H.Varian, Mikroekonomia, Warszawa 1999, s.57.

10

11

kontrolowane przez rząd, ponieważ stanowiłoby to pokusę do psucia monety dla osiągnięcia korzyści przez skarb państwa14. Chociaż studenci ekonomii nie są zaznajamiani z funkcjonowaniem pieniądza na poziomie przedsiębiorstw i konsumentów (a to jest najważniejsze), to na zajęciach z makroekonomii przedstawia się im wiele agregatów, które mają być stymulowane przez podaż pieniądza. Podobnie jak w wykładzie mikroekonomii przemilczano problematykę pieniądza, tak nagle w makroekonomii uczy się deus ex machina o tym, jak należy monetarnie planować rynek. Za teoretyczną podstawę drukowania pieniądza i stymulowania popytu służy słynny model IS-LM, który zdominował podręczniki na polskim rynku15. Pierwszą zauważalną różnicę między ujęciem Rothbarda a ujęciem proponowanym przez główny nurt ekonomii stanowi odrzucenie królującego w podręcznikach pojęcia „ogólnego poziomu cen”. Dla autora zdecydowanie ważniejsze jest realistyczne wyjaśnienie ceny pieniądza w powiązaniu z ludzkim działaniem. Statystycznie liczony koszyk jest tylko wielkością historyczną, która pokazuje pewne tendencje, ale nie wyjaśnia natury zmian rejestrowanych liczb. Dla profesora Rothbarda cen pieniądza jest wiele; nie ma jednej ceny liczonej „ogólnym poziomem cen”, ponieważ pieniądz może być w danej chwili zamieniony na wiele dóbr. Wszystkie te możliwe wymiany stanowią o cenie pieniądza, jego sile nabywczej16. 14 15

M.Rothbard, Co rząd..., sekcja II, rozdziały 5,6,7. D.Begg, S.Fisher, R.Dornbush, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000, s.178-90; R.Hall, J.Taylor, Makroekonomia, PWN, Warszawa 1997, s.194-215. Model został pierwotnie zaprezentowany w 1937 przez: J.Hicks, Mr.Keynes and the Classics (w:) idem, Economics of John Hicks, Basil Blackwell, Nowy Jork 1984, s.186-99. Pewnym wyjątkiem jest podręcznik „nowego klasyka”: R.Barro, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997. Niestety oddala się jeszcze bardziej od ludzkiego działania i zdecydowanie bardziej skupia na równaniach matematycznych.

Co się wobec tego dzieje, kiedy podaż pieniądza zostaje zwiększona, na przykład dwukrotnie? To co w przypadku wszystkich innych dóbr: następuje spadek ceny tego dobra. Tak też się dzieje z pieniądzem – zaczyna obniżać się jego siła nabywcza. Jednakże w przypadku dóbr liczy się ich fizyczna ilość, ponieważ znaczenie dla człowieka ma ich obfitość (więcej dóbr produkcyjnych lub konsumpcyjnych). W przypadku pieniądza ważna jest tylko jego cena, a nie fizyczna ilość. Dlatego zwiększenie podaży pieniądza po prostu zmniejszy jego cenę i nie doprowadzi do dwukrotnego wzrostu dobrobytu. Stąd autor dochodzi do właściwej konkluzji, zgodnej z nauczaniem klasycznych ekonomistów: ilość pieniądza nie ma znaczenia, ponieważ ważna jest jego siła nabywcza. Każda podaż pieniądza będzie mogła pełnić funkcje pieniężne, gdyż siła nabywcza zostanie po prostu odpowiednio dostosowana do potrzeb rynku17. Teza ta jest bliska „ilościowej teorii pieniądza”, należy jednak zaznaczyć, że jest to tylko ogólny wniosek dotyczący natury i ceny pieniądza. W rzeczywistości bowiem podejście autora jest bardzo krytyczne wobec monetaryzmu (ilościowa teoria pieniądza). Po przeprowadzeniu analizy pieniądza od strony podażowej, Rothbard przechodzi do jego analizy od strony popytowej i obala keynesowskie mity dotyczące kryzysogenności zwiększania popytu na pieniądz18. „Pułapka płynności”, której obawiają się zwolennicy interwencjonizmu, polega na tym, że ludzie dobrowolnie rezygnują z wydawania pieniędzy i chowają je w kieszeni (lub 16 17

18

M.Rothbard, Co rząd..., sekcja II, rozdział 8. Ibidem. Inną sprawą jest fakt, że klasyczni ekonomiści, autorzy tej konkluzji, byli niekonsekwentni i wymieniali przypadki, w których warto zwiększać podaż pieniądza! Szczególnie obawiają się tego keynesiści od strony Paula Krugmana. P.Krugman, Wracają problemy kryzysu gospodarczego, Warszawa 2001, s.28-35. Ciekawe jest jednak to, że zdaniem samego Keynesa nie to bywa główną przyczyną kryzysów; zob. J.M.Keynes, Ogólna teoria..., s.285.

12

13

trzymają w banku). Rzekomo ma to rodzić zahamowanie handlu, spadek inwestycji, wzrost bezrobocia itd. Tymczasem, jak pokazuje Rothbard, jeśli ceny pozostają wolne, to po prostu dochodzi do ich spadku, czyli dostosowania siły nabywczej do wzrostu popytu na pieniądz (jeśli sprzedawcy nie chcą obniżać cen przy wzroście popytu na pieniądz, to jest to ich własny wybór, dotyczący ich własności). Każda jednostka pieniądza staje się więcej warta19. Oprócz tego, profesor Rothbard przedstawia klarownie, czym jest zasób gotówki i jak jest on rozlokowany w społeczeństwie. Każdy z nas trzyma pieniądze z powodu niepewności świata. Nie wiemy, co się może stać jutro, czy pojutrze, dlatego wolimy mieć przy sobie uniwersalne dobro, pieniądz, który może zostać praktycznie w każdej chwili zamieniony na inne dobro konsumpcyjne lub produkcyjne. Gdyby nie to, że świat jest nieprzewidywalny, nikt z nas nie trzymałby pieniądza, gdyż zamiast tego lepiej byłoby wymienić go szybko na jakieś oprocentowane aktywa. W ten sposób pieniądz zostałby wyparty z obiegu. Dlatego, jak podkreśla autor, istnieje coś takiego jak korzyść z trzymania pieniądza w kieszeni20. Oprócz tego, pozostaje odpowiedzieć na pytanie: kiedy popyt na pieniądz jest „szkodliwy”, a kiedy nie? Pieniądz nie „krąży” z jakąś „szybkością obiegu” i nie naoliwia gospodarki. W danej chwili, każda jednostka pieniądza musi się znajdować w czyimś saldzie pieniężnym, w czyjejś kieszeni, albo na czyimś koncie. Nie ma kanałów pieniężnych, więc mówienie o jakiejś szybkości obiegu jest mylące. Podkreślenie przez Rothbarda tego, że pieniądz nie „cyrkuluje”, tylko zawsze znajduje się w kieszeni jakiegoś właściciela, który za jakiś czas go wymieni na inne do-

bro, ostatecznie podważa współczesną mainstreamową (agregaty) metodologię teorii monetarnej21. Autorzy dostępnych na polskim rynku pozycji utrzymują, iż państwo powinno prowadzić politykę pieniężna, aby „stabilizować ceny”. U keynesistów odgrywa to zdecydowanie mniejszą rolę, ponieważ ważniejsze jest „stymulowanie popytu”. Natomiast monetaryści, championi pustego papierowego pieniądza, emitowanego przez państwo, uważają, iż jedynym celem polityki pieniężnej powinna być właśnie stabilizacja cen22. W tym miejscu krytyka profesora Rothbarda jest równie silna jak w przypadkach omawianych wcześniej. Po pierwsze, kto broni osobom handlującym indywidualnie (na bazie suwerennych umów) indeksować sobie odpowiednie wielkości? Niepotrzebna jest do tego nacjonalizacja pieniądza. Jeśli tego nie robią, to oznacza, że tego nie chcą, więc dlaczego państwo ma ingerować w dobrowolne transakcje? Po drugie, biznesmeni nie są zainteresowani jakimś „ogólnym poziomem cen”, tylko indywidualnymi cenami (w szczególności różnicą między kosztami a przychodami z tytułu produkcji). Po trzecie, malejące ceny (w wyniku większej produktywności, rozwoju gospodarczego czyli dostarczania nowych dóbr i usług na rynek) są dla konsumentów korzystne. Właśnie o to między innymi chodzi w procesie gospodarowania – aby płace realne ludzi rosły i aby 21

22 19 20

M.Rothbard, Co rząd..., sekcja II, rozdział 9. Ibidem, zobacz o tym też: W.H.Hutt, The Yield from Money Held, (w:) M.Senholz (red.), On Freedom and Free Enterprise, Princeton 1956, s.196-216.

O „szybkości obiegu” mówią podręczniki: D.Begg, S.Fisher, R.Dornbush, Makroekonomia, s.261; R.Hall, J.Taylor, Makroekonomia, s.; R.Barro, Makroekonomia, s.133-6; P.Samuelson, R.Nordhaus, Ekonomia t.I, Warszawa 1998, s.493-5. Jednak głównym celem ataku był tutaj prawdopodobnie Milton Friedman, u którego „szybkość obiegu” odgrywa kluczową rolę w całej teorii. M.Friedman, A.Schwartz, A Monetary History of the United States, 1867-1960, Chicago 1963. Zobacz na ten temat klasykę: I.Fisher, Purchasing Power of Money, Nowy Jork 1913; a także esej jego ideowego następcy: M.Friedman, The Role of Monetary Policy, (w:) The Optimum Quantity of Money and Other Essays, Chicago 1969, s.95-110.

14

15

ludzie osiągali wyższy poziom życia. Drukowanie pieniądza, by zapobiec naturalnemu spadkowi cen, oddali wzrost dobrobytu. Po czwarte, każde zwiększenie popytu na pieniądz jest wyrazem realizowania indywidualnych preferencji właścicieli i nie istnieje żadna gwarancja dotycząca tego, jak zareagują posiadacze nowo wydrukowanego pieniądza (czy go wydadzą od razu, czy też schowają go do kieszeni). I po piąte, pieniądz jest po prostu dobrem, towarem, który znacznie ułatwia wymianę innych towarów. Jego funkcją jest usprawnienie handlu, a nie „stabilizacja cen”23. Ostatnią poruszaną przez Rothbarda kwestią, która dotyczy pieniądza w wolnym społeczeństwie, jest bankowość. Również w tym zagadnieniu analiza autora wyróżnia się zdecydowanie na tle prac innych teoretyków. Rothbard rozpatruje biznes bankowy z punktu widzenia praw własności, które jego zdaniem nie powinny być naruszane przez żaden rodzaj biznesu, tym bardziej przez biznes finansowy. Depozyty bankowe są tytułem własności do pieniądza, więc zgodnie z prawem własności powinny być pokryte w 100% rezerwami. Ponieważ klienci mają prawo do wypłacenia pieniądza w każdej chwili, banki nie mogą emitować dodatkowych depozytów, tworzonych niejako z powietrza. Kiedy dopuszczają się tej czynności, produkują tytuły własności do nieistniejących dóbr – emitują banknoty z teoretycznym pokryciem, ale praktycznie tego zabezpieczenia nie ma. Stąd „system rezerw cząstkowych” powinien zostać uznany za sprzeczny z zasadą poszanowania prawa własności. Czy nie oznaczałoby to końca kredytu? Rothbard natychmiast ripostuje, że nie. Czym innym jest kredyt, a czym innym produkowanie nie mających żadnego pokrycia pieniędzy i przeznaczanie ich na kredyt. Pierwszy sposób wynika z dobrowolnej oszczędności i odłożenia przez klienta określonej sumy na jakąś

23

M.Rothbard, Co rząd..., sekcja II, rozdział 10.

lokatę terminową (tydzień, miesiąc, pół roku, rok, kilka lat itd.). Drugi sposób polega na ukrytej konfiskacie czyjegoś bogactwa wbrew woli tej osoby. W wolnym społeczeństwie banki będą albo magazynami i będą przechowywać 100% rezerwy pieniądza na banknoty (pobierając opłaty za przechowywanie jak każdy magazyn), albo instytucjami inwestycyjnymi, pobierającymi oszczędności od społeczeństwa i przeznaczającymi je na przedsiębiorcze inwestycje. Jeśli pierwszy biznes będzie bardzo ograniczony – wtedy ludzie będą używać w transakcjach bezpośrednio pieniądza-towaru, a nie rozliczeń bankowych. Wszystko zależy od preferencji konsumentów i sprawności banków w zaspokajaniu ich potrzeb24. Autor opisuje także system „wolnej bankowości” jako drugie, obok pełnego pokrycia rezerw pieniądzem (złotem czy srebrem), rozwiązanie. Nawet, jeśli system opiera się na rezerwach cząstkowych, to i tak nie ma powodu, by wprowadzać centralną bankowość i nacjonalizować pieniądz; lepiej pozostawić zdecentralizowany system. Wtedy banki nie mogą dowolnie zwiększać podaży pieniądza. Zaufanie klientów do poszczególnych placówek finansowych, ich skłonność do korzystania z substytutów pieniądza (a tym są banknoty w systemie wolnorynkowym, bo samym pieniądzem jest przecież towar np. złoto) oraz liczba konkurujących ze sobą banków stwarzają ryzyko, że w każdej chwili ludzie mogą się zjawić i zażądać wypłaty pieniądza z kont. Dzięki tym ograniczeniom banki nie mogą dowolnie zwiększać podaży 24

Ibidem, sekcja II, rozdział 12. Prawniczo-etyczna analiza systemu bankowego jest całkowicie nieobecna w obowiązujących podręcznikach. Niestety ekonomiści uciekają od tych problemów, milcząco akceptując obowiązujący system (chociaż każdy system powinien się ostatecznie opierać na jakiejś etyce, a nie tylko na ekonomicznej teorii). Zobacz analizy bankowości: D.Begg, S.Fisher, R.Dornbush, Makroekonomia, s.95-113; R.Barro, Makroekonomia, s.503-32; R.Hall, J.Taylor, Makroekonomia, s.407-18; a szczególnie P.Samuelson, R.Nordhaus, Ekonomia t.I, Warszawa 1998, s.412-39.

16

17

środka wymiany, gdyż groźba zażądania wypłat (lub w ekstremalnym przypadku runu na bank) przez klientów lub konkurenta jest realna25. Po prezentacji mechanizmów wolnego rynku pieniężnego, autor przechodzi do analizy ingerencji państwa. Ponieważ rządy z samej swojej natury nie pozyskują bogactwa na zasadzie dobrowolnego kontraktu, tylko za pomocą konfiskaty i zawłaszczania majątku, zawsze stają przed problemem, jak jeszcze bardziej zwiększyć swoje dochody. Prywatny przedsiębiorca stara się rozszerzać produkcję tak, aby przyciągać jak najwięcej konsumentów, chętnych do kupna jego towaru. Organy państwowe szukają coraz to nowych sposobów przechwytywania bogactwa ludzi wbrew ich woli. Nic zatem dziwnego, że ingerują również w tak podstawową instytucję gospodarki, jaką niewątpliwe jest pieniądz26. Profesor Rothbard klarownie przedstawia teorię interwencjonizmu monetarnego, począwszy od czasów nacjonalizacji kopalń i mennic w celu psucia pieniądza, a skończywszy na budowie banku centralnego. Władza jest odpowiedzialna za prawo Greshama (zwane w Polsce też prawem Kopernika), mówiąc, że „dobry pieniądz jest wypierany przez zły pieniądz”, a które jest skutkiem państwowej regulacji cen, zakłócającej swobodne działanie mechanizmu rynkowego. Właśnie w tym rozdziale autor opisuje także „austriacką” teorię inflacji, która stanowi podstawę wyjaśnienia całego zamieszania wokół wszystkich systemów pieniężnych. Inflacja, zaznacza Rothbard, jest procesem antyrynkowego 25

26

M.Rothbard, Co rząd..., sekcja II, rozdział 12. Więcej o systemie „wolnej bankowości” można przeczytać w dziełach Lawrenca White’a i George’a Selgina, przeciwników ścisłej definicji prywatnej własności, czyli stuprocentowych rezerw na depozyty natychmiastowe. Np. G.Selgin, L.White, How Would The Invisible Hand Handle Money?, (w:) Journal of Economic Literature Vol. XXXII (December 1994), s.1718-49; L.White, Competition and Currency, Nowy Jork 1989; G.Selgin, Theory of Free Banking, New Jersey 1988. M.Rothbard, sekcja III.

zwiększania podaży pieniądza, nie poprzez wydobycie złota, a poprzez druk pieniądza nim nie pokrytego, lub emisję fałszywych tytułów własności (tworzenie depozytów z powietrza). Monetaryści definiują inflację jako wzrost „ogólnego poziomu cen”, będący skutkiem zwiększenia podaży pieniądza. Friedman np. skupia się na statystycznym wyliczeniu koszyka dóbr i dla niego druk pieniądza nie jest zjawiskiem szkodliwym do czasu, aż nie pojawi się to w wyliczonym indeksie27. Dla Rothbarda natomiast proces inflacji polega na czymś zupełnie innym. Każde sztuczne (niezależne od rynku) zwiększenie podaży pieniądza jest procesem inflacji, nawet jeśli indeks cen nie uległ zmianie, a pozostał stabilny28. Ten proces zostaje opisany niezwykle jasno i zrozumiale. Nowe pieniądze wpływają na rynek i trafiają do konkretnych osób. Czy wzrasta przez to dobrobyt społeczny? Oczywiście nie. Jedynym skutkiem jest to, że niektóre osoby mogą za nowo wydrukowane pieniądze, bez konieczności oferowania niczego korzystnego innym, zakupić na rynku jakieś dobra. Wydając zatem te nowe pieniądze na rozmaite produkty podnoszą ich ceny (zwiększenie popytu na określone towary prowadzi do wzrostu cen). W rzeczywistości zachodzi tu proces redystrybucji bogactwa do tych, którzy mają nowo wydrukowane pieniądze, od tych,

27

28

Nawet nieraz twierdzi, że druk pieniądza jest pożądany dla gospodarki w kryzysie. Zobacz jego artykuł o Japonii: M.Friedman, Reviving Japan, (w:) Hoover Digest 1998 no.2; a także przedstawioną przez niego genezę Wielkiego Kryzysu: M.Friedman, R.Friedman, Wolny wybór, Sosnowiec 1994, s.66-85. Ponieważ ceny są zależne nie tylko od ilości pieniądza, ale od podaży dóbr, których dodatkowa ilość na rynku może zakamuflować zwiększenie podaży środka wymiany. Między innymi dlatego lata 20-te XX wieku są okresem inflacyjnym – ceny pozostały stabilne przez wzrost produkcji, ale podaż pieniądza zdecydowanie rosła, co stało się przyczyną Wielkiego Kryzysu 1929 roku, za który należy winić państwo, a nie wolny rynek. Zob.: M.Rothbard, America’s Great Depression, Auburn 2000.

18

19

którzy ich nie dostali. Drukarz banknotów (bank centralny), podobnie jak fałszerz, może jedynie doprowadzić do przesuwania bogactwa od jednej grupy ludzi do drugiej. Nie jest w stanie zwiększyć ogólnego dobrobytu, ponieważ ten zależy od ogółu dóbr produkcyjnych i konsumpcyjnych dostępnych w społeczeństwie. Stworzenie nowych pieniędzy może zatem tylko dać komuś siłę nabywczą kosztem innych; umożliwić przesuwanie dóbr, a nie ogólny wzrost ich ilości. Autor zaznacza także, iż zwiększenie podaży pieniądza może prowadzić do zakłócenia relatywnych cen, a przez to i całego systemu produkcyjnego29. Widać zatem, iż ta metoda zdecydowanie odbiega od mechanistycznego podejścia, traktującego zachowania ludzkie jako fragmenty równania. Rothbard nie liczy średnich statystycznych, nie opiera się na fikcyjnych wielkościach, takich jak „szybkość obiegu”, nie mierzy „produkcji ogółem” i nie wskazuje na mylący „ogólny poziom cen”. Zamiast tego, analizuje prakseologicznie efekty tego, że ktoś nowo wydrukowane pieniądze musi dostać jako pierwszy, a ktoś tych pieniędzy nie dostanie (albo dostanie dopiero za jakiś czas, gdy ceny już wzrosną). Trudno o precyzyjniejsze, a zarazem tak zrozumiałe, podejście do inflacji, podstawowego problemu monetarnego dzisiejszych czasów30. Zupełnie inaczej traktują ten problem podręczniki makroekonomiczne, w których na próżno szukać tych mikroekonomicznych efektów zwiększenia podaży pieniądza. Dla ich autorów zdecydowanie ważniejsze są agregaty, a nie indywidualne procesy gospodarowania. W dalszej części sekcji III, Rothbard pokazuje, jakie skutki niesie ze sobą państwowa regulacja pieniądza. Stopniowo pań-

stwo przechwytuje kolejne elementy rynku pieniężnego i zaczyna odchodzić od twardego monetarnego standardu. Usuwa coraz to kolejne hamulce, o których mowa we wcześniejszych rozdziałach. Osłabiona zostaje konkurencja międzybankowa, państwo zezwala na łamanie prawa własności przez banki pod nazwą „zawieszenia spłaty zobowiązań”, albo „wakacji bankowych”. „Prawa do legalnego środka płatniczego” wprowadzają państwową monopolizację. W ślad za nim powstaje bank centralny, czołowa instytucja w publiczno-prywatnym kartelu, regulowanym przez władze państwowe. W efekcie cały pieniądz towarowy (kruszec) zostaje przejęty przez państwo, a gospodarka pod naciskiem aparatu władzy przechodzi na system pustego pieniądza papierowego31. Tak jak u Misesa mieliśmy do czynienia z „teorematem regresji”, opisującym, jak w warunkach wolnego, nieskrępowanego rynku wykształca się środek wymiany (złoto i srebro), tak samo u Rothbarda mamy „teoremat progresji”. Rothbard pokazuje, jak to jest możliwe, że współczesna gospodarka opiera się na pustym papierowym pieniądzu, emitowanym przez państwowe instytucje. Całość teoretycznego uzasadnienia dla tego zjawiska jest doprawdy imponująca, a czwarta sekcja niniejszej książki dostarcza wspaniałej ilustracji historycznej32. Podsumowując, czego może się z tej książki nauczyć student teorii monetarnej? Przede wszystkim tego, jak funkcjonuje wolny rynek pieniądza. Próżno szukać tego opisu w dostępnych na polskim rynku podręcznikach. Równie dobra jest zaprezentowana teoria interwencjonizmu monetarnego, zarówno keynesowskiego jak i monetarystycznego. Co rząd… jest także pewnym przełomem, jeśli chodzi o publikacje w kwestii klasyfikacji moneta31

29 30

Idem, Co rząd..., sekcja III, rozdział 2. Pierwotnie ta analizę można odnaleźć u Cantillona. R.Cantillon, Ogólne rozważania nad naturalnymi prawami handlu, Warszawa 1938, s.140-8.

32

Idem, Co rząd..., sekcja III, rozdziały 7-11. Więcej też o tym, jak pusty pieniądz może się stać standardem zobacz: H.H.Hoppe, How is Fiat Money Possible? or, The Devolution of Money and Credit Review of Austrian Economics, Vol.7 no.2, s.49-74.

20

21

ryzmu jako fragmentu doktryny wolnorynkowej. W rzeczywistości bowiem zalecenia profesora Friedmana należą do gatunku klasycznych argumentów na rzecz etatyzmu pieniężnego, co w swojej książce dobitnie pokazuje Murray Rothbard. Do tej pory większość pozycji na rynku klasyfikuje Friedmana jako zwolennika wolnego rynku. Zdarza się, że w Polsce Szkoła Chicagowska klasyfikowana jest na równi ze Szkołą Austriacką. Błąd ten popełniają nie tylko laicy, także osoby z kręgów naukowych33. Rothbard obala także w książce mit „niezależnego banku centralnego”, którego celem ma być rzekomo „walka z inflacją”. Historycznie patrząc, inflacja i powodowane nią systematyczne wzrosty cen, stały się poważnym problemem dopiero po powstaniu banków centralnych. Wcześniej zjawisko to było znikome lub nie występowało wcale. Największy okres inflacji to czasy „niezależności banków centralnych”, które w całości sterują rynkiem pieniężnym i produkują pieniądz z powietrza, finansując wydatki budżetowe państwa. Banki centralne powstają bowiem po to, aby umożliwić państwu regulacje rynku pieniężnego i produkowanie środka wymiany na swoje potrzeby. Gdyby rynek pozostał wolny, problem inflacji w ogóle by nie występował. Implikacje teoretyczne tej książki są ważne także ze względu na prowadzoną dzisiaj politykę. Okazuje się, że wolny rynek jest systemem, który uniwersalnie (dla całego rynku) szuka wspólnego pieniądza i niepotrzebne jest do tego żadne monetarne planowanie. Wspólny europejski pieniądz już kiedyś obowiązywał. Były to czasy klasycznego standardu złota, kiedy poszczególne waluty wymieniano według określonego parytetu na złoto, a między nimi występował sztywny kurs (nie wynikający z tego, że ktoś go usztywniał tak jak dzisiaj robią to państwa, tylko z samego faktu, że banknot był wymienialny na złoto o określonej wadze). 33

Np. W.Morawski, Zarys powszechnej historii pieniądza i bankowości, Warszawa 2002, s.147, 198.

A zatem istnieje alternatywa dla dzisiejszego systemu. Zarówno dla zakłócanych przez państwa kursów wymiany poszczególnych walut, jak i dla krajowych walut „wolnych”, „płynnych”, propagowanych przez monetarystów. Nie jest to alternatywa przewidująca wprowadzenie jednej światowej waluty emitowanej przez światowy rząd (albo państwowej waluty regulowanej przez etatystyczne zarządzenia Unii Europejskiej). Takie posunięcie byłoby bardzo niebezpieczne i stanowiłoby zagrożenie stabilności finansowej światowej gospodarki. Właściwym rozwiązaniem byłoby usunięcie rządowych regulacji rynku pieniężnego i denacjonalizacja pieniądza. Wtedy rynek, czyli swobodnie działający ludzie wybiorą sobie odpowiednie do potrzeb dobro, które będzie służyć jako środek wymiany. Wówczas dobro to będzie na pewno bardziej stabilne niż papier produkowany przez państwo, a przez to jego ceny będą przewidywalne, w przeciwieństwie do dzisiejszego chaosu. Do tego niezbędna jest intelektualna krytyka słynnych i wybitnych championów monetarnego interwencjonizmu (Friedman, Keynes). Praca Co rząd… powinna stanowić dobry tego początek, punkt wyjścia do rzeczowej dyskusji nad problemami monetarnymi dzisiejszego świata, a w szczególności Polski. Mateusz Machaj Instytut Misesa

Wstęp do czwartego wydania Polityka pieniężna jest – obok wojny – głównym narzędziem służącym do powiększania potęgi państwa. Umożliwia rozrost administracji rządowej, zapewnia finansowanie deficytu budżetowego i wspieranie grup specjalnego interesu, a także uzyskanie pożądanego wyniku w wyborach. Bez niej federalny lewiatan upadłby, a my moglibyśmy przywrócić republikę Ojców Założycieli. Nasz system monetarny nie tylko sprzyja nadużyciom natury politycznej, ale powoduje również inflację i cykl koniunkturalny. Co należy w tej sytuacji zrobić? Odpowiadając na to pytanie, Instytut Misesa ma przyjemność przedstawić czwarte, nieco rozszerzone, wydanie klasycznej pracy Murraya N. Rothbarda Co rząd zrobił z naszym pieniądzem? Mimo swoich niewielkich rozmiarów, ta wydana po raz pierwszy w 1964 roku książeczka jest jednym z dzieł profesora, które odegrały największą rolę. Nie sposób zliczyć, ile razy z ust naukowców, i nie tylko, słyszałem, że zmieniła ona na zawsze ich spojrzenie na politykę pieniężną. Żaden z czytelników tej książki nie będzie już słuchał z nabożeństwem oświadczeń urzędników Rezerwy Federalnej (Fed), ani nie będzie łatwowiernie przyjmował do wiadomości tekstów z zakresu polityki monetarnej. Co rząd zrobił z naszym pieniędzem? to zdecydowanie najlepsze wprowadzenie do problematyki związanej z pieniądzem. Podobnie jak inne dzieła profesora Rothbarda, książka jest napisana przystępnie, posługuje się żelazną logiką i przytacza przekonujące fakty. Poruszane są tu zagadnienia z zakresu teorii, polityki i hi-

24 storii. W dziedzinie teorii Rothbard zgadza się z Ludwigiem von Misesem, że pieniądz pojawił się w wyniku dobrowolnej wymiany wolnorynkowej. Pieniądz nie został powołany do życia na mocy umowy społecznej ani dekretu rządu. Jego istnienie jest naturalną konsekwencją tego, że jednostki odczuwały potrzebę budowania relacji gospodarczych o strukturze bardziej złożonej niż barter. Inaczej niż ma to miejsce w przypadku wszystkich innych towarów, wzrost ilości pieniądza nie przynosi społeczeństwu korzyści, ponieważ najważniejszym zadaniem pieniądza jest ułatwianie wymiany innych towarów i usług. Konsekwencje zwiększania ilości pieniądza przez bank centralny, taki jak Fed, są wręcz przerażające. Profesor Rothbard przedstawia niezwykle klarowne wyjaśnienie zjawiska inflacji. Politycy – twierdzi Rothbard – muszą kierować się zasadą, że produkcja i dystrybucja pieniądza może i powinna należeć do wolnego rynku. Nie ma potrzeby, by stanowiła monopol należący do ministerstwa finansów, ani tym bardziej – do prywatno-państwowego kartelu bankowego, jakim jest Fed. Dobry pieniądz musi mieć tylko trwałe zakorzenienie w towarze, który najlepiej nadaje się do użytku monetarnego, oraz musi być wsparty systemem prawnym, który umożliwia egzekwowanie umów i karze za kradzież i oszustwo. Na wolnym rynku tym towarem było i pozostałoby nadal złoto. W takim systemie wolnorynkowym pieniądz byłby wymienialny na rynku wewnętrznym oraz w skali międzynarodowej. Dla depozytów na żądanie utrzymywanoby stuprocentową rezerwę, a poziom rezerwy dla depozytów terminowych zależałby od roztropności bankierów i czujności konsumentów. Praca profesora Rothbarda jest jednak najbardziej przekonująca w swojej warstwie historycznej. Zapoznaje czytelnika z dziewiętnastowiecznym klasycznym standardem złota i dochodzi do wprowadzenia ecu, a w końcu – światowego pieniądza papiero-

25 wego bez pokrycia (fiat money*). Szczególnie godne uwagi jest omówienie systemu z Bretton Woods i zniesienie wymienialności pieniądza na złoto w początku lat siedemdziesiątych. Profesor Rothbard dowodzi, że rząd zawsze i wszędzie pozostawał wrogiem mocnego pieniądza. Rząd i uprzywilejowane grupy interesu za pomocą karteli bankowych i inflacji grabią dochody ludzi, osłabiają wartość pieniądza na rynku oraz powodują recesje i depresje. Główny nurt ekonomii zaprzecza tym faktom lub je lekceważy. Koncentruje się niezmiennie na „najlepszych” rozwiązaniach w obrębie polityki pieniężnej. Czym powinien kierować się Fed? Wskaźnikiem PKB (produktu krajowego brutto)? Stopami procentowymi? Krzywą dochodowości? Wartością dolara w innych walutach? Indeksami towarowymi? Profesor Rothbard powiedziałby, że rozważanie tych czynników zakłada istnienie centralnego planowania, a ono właśnie stanowi źródło zła, które zalęgło się w systemie monetarnym. Oby ta książka dotarła do wszystkich i żeby w momencie wystąpienia kolejnego kryzysu monetarnego Amerykanie mogli zaprotestować przeciwko temu, co rząd wyprawia z naszymi pieniędzmi. Llewellyn H. Rockwell The Ludwig von Mises Institute Auburn University listopad 1990

*

Fiat money (z łac. fiat = niech się stanie) – niewymienny (na pieniądz towarowy, np. złoto) pieniądz papierowy zatwierdzony dekretem rządowym jako środek obiegowy. W niniejszym tłumaczeniu odpowiada mu określenie „pusty pieniądz” lub „pieniądz bez pokrycia” (przyp. tłum.).

I. Wstęp Niewiele jest zagadnień ekonomicznych, które byłyby bardziej zagmatwane i wokół których narosłoby więcej nieporozumień, niż na temat pieniądza. Wciąż wybuchają spory dotyczące „trudnego” i „łatwego” pieniądza roli Systemu Rezerwy Federalnej i ministerstwa finansów, kłótnie o różne wersje standardu złota itd. Czy rząd* powinien pompować pieniądze do gospodarki, czy wypompowywać je z niej? Które ministerstwo powinno się tym zajmować? Czy państwo powinno zachęcać do zaciągania kredytów, czy powstrzymywać od tego obywateli? Czy powinien być przywrócony standard złota? Jeśli tak, to po jakim kursie? Takim i wielu podobnym pytaniom nie widać końca. Niewykluczone, że ta istna wieża Babel poglądów na zagadnienie pieniądza wyrasta ze skłonności człowieka do „realizmu”, tzn. do tego, żeby zajmować się wyłącznie bieżącymi problemami politycznymi i gospodarczymi. Gdy zanurzymy się całkowicie w problemach życia codziennego, przestajemy rozróżniać zagadnienia podstawowe, zapominamy o fundamentalnych pytaniach. Wkrótce kwestie zasadnicze znikają z pola naszego widzenia, a w miejsce konsekwentnie wyznawanych pryncypiów pojawia się bezcelowe unoszenie się z prądem wydarzeń. Często potrzebna nam jest nowa perspektywa, dzięki której na sprawy codzienne możemy spojrzeć z pewnego dystansu i lepiej je zrozumieć. Jest to szczególnie widoczne w przypadku naszej gospodarki, w której wzajemne relacje mają naturę tak złożoną, że konieczne jest *

Pod pojęciem „rząd” (ang. government) należy rozumieć ogólnie ludzi pełniących służbę w różnych instytucjach państwowych, a także samą instytucję państwa. Wtedy, gdy oczywiste jest, że chodzi o konkretny aspekt słowa government, lub jeśli wymagają tego względy stylistyczne, tłumaczę je jako „państwo”, „władza”, „rządzący” itp. W pozostałych przypadkach government tłumaczę jako „rząd” pozostawiając interpretację Czytelnikowi (przyp. tłum.).

28 wyizolowanie kilku ważnych czynników, przeanalizowanie ich, a następnie prześledzenie, w jaki sposób funkcjonują one w skomplikowanym świecie. Temu miała służyć „ekonomia Crusoe”, ulubiona metoda klasycznej ekonomii. Analiza działań Crusoe i Piętaszka na bezludnej wyspie, wyśmiewana przez krytyków jako nieprzystająca do świata współczesnego, pełniła w rzeczywistości bardzo pożyteczne zadanie, polegające na koncentrowaniu uwagi na podstawowych aksjomatach dotyczących działania ludzkiego. Zagadnienie pieniądza jest prawdopodobnie najbardziej zawikłanym problemem w ekonomii i dlatego do jego rozpatrzenia niezbędna jest odpowiednia perspektywa. Ponadto pieniądz jest sferą gospodarki, która została najbardziej pogmatwana i naznaczona przez wielowiekowe ingerencje rządu. Wielu ludzi – wielu ekonomistów – stojących normalnie po stronie wolnego rynku zatrzymuje się przed problemem pieniądza. Uważają, że pieniądz jest czymś szczególnym; za jego podaż musi być odpowiedzialny rząd i rząd musi go poddawać regulacjom. Państwowej kontroli nad pieniądzem nigdy nie traktują jako interwencji na rynku; nie do pomyślenia jest dla nich wolny rynek w sferze pieniądza. Rządy muszą bić monety, emitować banknoty, ustanawiać „prawny środek płatniczy”, powoływać do życia banki centralne, pompować i wypompowywać pieniądze, „stabilizować poziom cen” itd. Z historycznego punktu widzenia, pieniądz był jedną z pierwszych rzeczy kontrolowanych przez rząd, a wolnorynkowa „rewolucja”, która miała miejsce w XVIII i XIX wieku, nie naruszyła prawie w ogóle sfery pieniądza. Najwyższy więc czas, żebyśmy z uwagą przyjrzeli się życiodajnemu krwiobiegowi naszej gospodarki, jakim jest pieniądz. Przede wszystkim postawmy pytanie: Czy pieniądz może podlegać zasadom wolności? Czy możemy mieć wolny rynek pieniądza, podobnie jak mamy go w przypadku innych towarów i usług? Jak wyglądałby taki rynek? Jakie są skutki różnych rodzajów państwowej kontroli nad pieniądzem? Jeśli opowiadamy

29 się za wolnym rynkiem w innych dziedzinach, jeśli chcemy, by rząd przestał naruszać nietykalność osobistą i prawo własności, to naszym najważniejszym zadaniem staje się zbadanie możliwości i sposobów funkcjonowania wolnego rynku pieniądza.

II. Pieniądz w wolnym społeczeństwie 1. Znaczenie wymiany Skąd wziął się pieniądz? Robinson Crusoe z pewnością nie potrzebował pieniędzy. Nie mógłby odżywiać się złotymi monetami. Crusoe i Piętaszek, wymieniając między sobą ryby na drewno, nie musieli troszczyć się o pieniądze. Kiedy jednak społeczeństwo rozwinie się do rozmiarów przekraczających kilka rodzin, powstaje grunt dla pojawienia się pieniądza. Żeby wyjaśnić znaczenie pieniądza, musimy cofnąć się jeszcze bardziej i zapytać: dlaczego ludzie w ogóle dokonują wymiany? Wymiana stanowi najbardziej podstawowy składnik naszego życia gospodarczego. Gdyby nie istniała wymiana, nie byłoby prawdziwej gospodarki i praktycznie nie istniałoby społeczeństwo. Do dobrowolnej wymiany dochodzi niewątpliwie dlatego, że obie strony spodziewają się na niej skorzystać. Wymiana to umowa między osobami A i B dotycząca przejęcia towarów lub skorzystania z usług oferowanych przez jedną osobę w zamian za towary i usługi oferowane przez drugą. Oczywiście korzystają obie strony, ponieważ każda z nich ceni wyżej to, co otrzymuje, od tego, co daje w zamian. Gdy, powiedzmy, Crusoe wymienia pewną ilość ryb na drewno, to „kupowane” drewno ceni wyżej niż „sprzedawane” ryby, a Piętaszek – odwrotnie – ryby przedkłada nad drewno. Od Arystotelesa do Marksa ludzie hołdowali błędnemu przekonaniu, że do wymiany dochodzi, gdy istnieje pewien rodzaj równowartości – że jeśli beczułkę ryb wymienia się na dziesięć bali, to istnieje między tymi towarami jakiś głębszy rodzaj równowartości. Tymczasem do wymiany dochodzi tylko dlatego, że każda ze stron ceniła te produkty w odwrotnym porządku. Dlaczego wymiana jest u ludzi tak powszechna? Podstawo-

32

33

wą tego przyczyną jest różnorodność występująca w naturze: różni są ludzie, a bogactwa naturalne występują nierównomiernie. Każdy człowiek dysponuje innym zestawem umiejętności i uzdolnień, a każda piędź ziemi ma unikalne właściwości i zawiera inne bogactwa. Wymiany mają swoje źródło w zewnętrznym świecie natury. Zboże z Kansas wymieniane jest na żelazo z Minnesoty, czyjeś usługi medyczne – na wykonanie utworu skrzypcowego przez inną osobę. Specjalizacja pozwala na to, żeby każdy człowiek rozwijał swoje największe uzdolnienia, a każdy region – swoje specyficzne zasoby. Jest oczywiste, że gdyby nikt nie mógł prowadzić wymiany, gdyby wszyscy zmuszeni byli do całkowitej samowystarczalności, to większość z nas umarłaby z głodu, a pozostali z trudem utrzymywaliby się przy życiu. Wymiana jest siłą napędową nie tylko naszej gospodarki, ale w ogóle cywilizacji.

2. Barter Jednakże bezpośrednia wymiana użytecznych towarów i usług nie wystarczyłaby do tego, by gospodarka wydobyła się z prymitywnego poziomu. Taka bezpośrednia wymiana – czyli barter – jest niewiele lepsza niż całkowita samowystarczalność. Dlaczego? Dlatego, że w barterze produkcja musi się utrzymywać na bardzo niskim poziomie. Jeśli Jones wynajmie robotników do budowy domu, to czym im zapłaci? Częściami domu, czy pozostałymi z budowy materiałami? Dwa podstawowe problemy, jakie tu się pojawiają, to „niepodzielność” i „brak podwójnej zbieżności potrzeb”. Jeśli Smith ma pług, który chciałby wymienić na kilka innych rzeczy – powiedzmy na jajka, chleb i ubranie – to jak ma to zrobić? Miałby rozebrać pług na części i niektóre z nich dać rolnikowi, a inne krawcowi? Nawet, jeśli mamy do czynienia z towarami podzielnymi, to rzadko się zdarza, by dwóch chętnych do

takiej wymiany trafiło na siebie w tym samym czasie. Jeśli A ma jajka na sprzedaż, a B – parę butów, to w jaki sposób dokonają wymiany, skoro A potrzebuje ubrania? A pomyślcie, w jak trudnym położeniu znalazłby się nauczyciel ekonomii, który musiałby szukać dostawcy jaj chętnego do wzięcia kilku lekcji ekonomii w zamian za jajka! Nie ulega wątpliwości, że żadna cywilizowana gospodarka nie jest możliwa w warunkach wymiany bezpośredniej.

3. Wymiana pośrednia Metodą prób i błędów człowiek odnalazł drogę, która pozwala na wspaniały rozwój gospodarki; jest nią wymiana pośrednia. Korzystając z wymiany pośredniej sprzedajecie swój produkt nie za produkt, którego potrzebujecie do bezpośredniego użytku, lecz za inny towar, który z kolei wymieniacie na potrzebny wam produkt. W pierwszej chwili ta operacja wydaje się nieporęczna i okrężna. W rzeczywistości jednak stanowi cudowny instrument umożliwiający rozwój cywilizacji. Rozważmy sytuację, w której hodowca drobiu A chce kupić buty wyprodukowane przez B. Skoro B nie potrzebuje jego jajek, to A dowiaduje się, czego potrzebuje B – powiedzmy, że będzie to masło. A wymienia więc jaja na masło z osobą C i sprzedaje masło za buty pochodzące od B. Kupuje najpierw masło nie dlatego, że jest mu potrzebne do konsumpcji, tylko dlatego, że umożliwi mu zakup butów. Również Smith – właściciel pługa – sprzeda najpierw swój pług za towar, który będzie mógł łatwiej podzielić i wymienić – powiedzmy na masło – a następnie odpowiednie porcje masła wymieni na jaja, chleb, ubranie itd. W obu przypadkach wyższość masła – będąca przyczyną popytu przekraczającego zwykłą konsumpcję tego towaru – polega na tym, że jest ono łatwiej zbywalne. Jeśli jakiś towar jest łatwiej zbywalny

34 niż inny – jeśli wszyscy są przekonani, że będzie go łatwiej sprzedać – to wystąpi zwiększony popyt na ten towar, ponieważ będzie on wykorzystywany jako środek wymiany. Będzie środkiem, dzięki któremu jeden wyspecjalizowany producent będzie mógł wymienić swoje towary na produkty innych wyspecjalizowanych producentów. Podobnie jak wielka jest różnorodność umiejętności i surowców w naturze, tak rozmaita może być zbywalność różnych towarów. Na niektóre towary jest większy popyt niż na inne, niektóre dają się łatwiej dzielić na mniejsze jednostki bez utraty wartości, niektóre mają większą trwałość, a niektóre dają się transportować na duże odległości. Każda z tych zalet składa się na większą zbywalność towaru. Oczywiste jest, że w każdej społeczności z biegiem czasu najłatwiej zbywalne towary będą się stawały środkami wymiany. Gdy ludzie będą ich potrzebowali coraz bardziej jako środków wymiany, to popyt na nie wzrośnie ze względu na to ich zastosowanie i staną się jeszcze łatwiej zbywalne. Rezultatem będzie samonapędzająca się spirala: większa zbywalność towaru powoduje bardziej powszechne jego użycie jako środka wymiany, co powoduje większą zbywalność itd. W końcu jeden lub dwa towary pozostają jako powszechne środki wymiany – używane przy niemal każdej wymianie – i one noszą nazwę pieniędzy. Na przestrzeni dziejów jako środków wymiany używano wielu różnych towarów: tytoniu w kolonialnej Wirginii, cukru w Indiach Zachodnich, soli w Abisynii, bydła w starożytnej Grecji, gwoździ w Szkocji, miedzi w starożytnym Egipcie, a także zboża, paciorków, herbaty, muszelek kauri (monetek) i haczyków wędkarskich. Z biegiem wieków dwa towary – złoto i srebro – w wyniku rynkowej konkurencji zostały wyłonione jako pieniądze. Wyparły one inne towary, służące jako środek wymiany. Oba te metale są niezwykle łatwo zbywalne, cieszą się dużym popytem ze względu na swoje walory dekoracyjne i są niedoścignione pod względem innych niezbędnych właściwości. W ostatnich czasach

35 srebro, które występuje w nieco większych ilościach niż złoto, okazało się poręczniejsze w użyciu przy mniejszych transakcjach, a złoto stosuje się, gdy w grę wchodzą wymiany o dużej wartości. Najważniejsze jest w każdym razie to, że z takich czy z innych powodów wolny rynek uznał złoto i srebro za najlepsze pieniądze. Ten właśnie proces: stopniowo postępująca selekcja środka wymiany na wolnym rynku – jest jedyną metodą, za pomocą której można ustanowić pieniądz. Pieniądze nie mogą powstać w żaden inny sposób – ani w wyniku czyjejś nagłej decyzji, że pieniądz będzie produkowany z jakiegoś bezużytecznego surowca, ani w wyniku nadania przez rząd miana „pieniądza” kawałkom papieru. W popycie na pieniądz tkwi bowiem wiedza o cenach pieniądza w niedawnej przeszłości; w przeciwieństwie do bezpośrednio wykorzystywanych dóbr konsumpcyjnych i środków produkcji pieniądze muszą mieć pierwotną cenę, według której kształtowałby się popyt na nie. Można to osiągnąć jedynie wtedy, gdy z początku pewien użyteczny towar wymieniany jest w barterze, później powstaje nań dodatkowy popyt (ze względu na jego walory środka wymiany) oprócz popytu podstawowego (ze względu na właściwości użytkowe, takie jak walory zdobnicze złota34). A zatem rząd nie dysponuje możliwością tworzenia pieniądza dla gospodarki. Pieniądz może powstać jedynie w procesie wolnorynkowym. W naszych rozważaniach dochodzimy teraz do przedstawienia najważniejszej prawdy na temat pieniądza: pieniądz jest towarem. Jednym z najważniejszych zadań, jakie stoją przed światem, jest uświadomienie sobie tego faktu. Bardzo często ludzie mówią o pieniądzu jako o czymś znacznie mniej albo znacznie bardziej 34

Na temat początków pieniądza zob.: Carl Menger, Principles of Economics (Glencoe, Illinois: Free Press, 1950), ss. 257-271; Ludwig von Mises, Theory of Money and Credit, 3rd Ed. (New Heaven Yale University Press, 1951), ss. 97123.

36

37

ważnym niż towar. Pieniądz nie jest abstrakcyjną jednostką rozliczeniową, którą można oddzielić od konkretnego towaru. Nie jest bezużytecznym żetonem służącym jedynie do wymiany. Nie jest też czymś narzuconym społeczeństwu. Nie stanowi gwarancji stałego poziomu cen. Pieniądz jest po prostu towarem. Różni się od innych towarów tym, że popyt nań wiąże się przede wszystkim z funkcją środka wymiany, jaką pełni. Poza tym jednak jest towarem i – podobnie jak wszystkie inne towary – występuje w określonych ilościach, jest kupowany i przechowywany przez ludzi itd., itp. Podobnie jak inne towary, ma własną, wyrażaną w innych towarach „cenę”, która jest wypadkową całkowitej podaży albo zasobów oraz zgłaszanego przez ludzi łącznego zapotrzebowania na jego zakup i przechowywanie. (Ludzie „kupują” pieniądz sprzedając za niego towary i usługi, podobnie jak „sprzedają” pieniądz, gdy kupują towary i usługi.)

4. Dobrodziejstwa pieniądza Pojawienie się pieniądza było dla ludzi prawdziwym błogosławieństwem. Bez pieniądza – bez powszechnego środka wymiany – niemożliwa by była prawdziwa specjalizacja, a gospodarka nie rozwinęłaby się powyżej podstawowego, prymitywnego poziomu. Wraz z pojawieniem się pieniądza znikły problemy niepodzielności i „podwójnej zbieżności potrzeb”, które były zmorą społeczeństwa opartego na barterze. Od tej pory Jones mógł wynająć robotników i zapłacić im… pieniędzmi. Smith mógł sprzedać swój pług za jednostki… pieniądza. Towar pieniężny daje się podzielić na małe jednostki i jest powszechnie przez wszystkich przyjmowany. Wszystkie towary i usługi są odtąd sprzedawane za pieniądze, a pieniądze te służą do kupienia innych, potrzebnych ludziom towarów i usług. Dzięki pieniądzowi może się rozwinąć skomplikowana „struktura produkcji”, w której ziemia, siła robo-

cza i dobra kapitałowe współdziałają na każdym etapie produkcji i przynoszą dochód w pieniądzach. Wprowadzenie pieniądza przyniosło jeszcze jedną ogromną korzyść. Ze względu na to, że wszystkie transakcje dokonywane są przy użyciu pieniądza, to wszystkie relacje dotyczące wymiany wyraża się w pieniądzach, dzięki czemu ludzie mogą porównywać wartość rynkową każdego towaru z wartością każdego innego towaru. Jeśli odbiornik telewizyjny można otrzymać za trzy uncje złota, a samochód można dostać za sześćdziesiąt uncji złota, to każdy widzi, że jeden samochód „wart” jest na rynku tyle, co dwadzieścia odbiorników telewizyjnych. Te relacje wymienne są cenami, a towar pieniężny służy za wspólny mianownik dla wszystkich cen. Tylko dzięki pojawieniu się na rynku cen pieniężnych biznesmeni mogą dokonywać kalkulacji ekonomicznej. Od tej pory są w stanie ocenić, do jakiego stopnia zaspokajają potrzeby konsumentów, ponieważ mogą porównać ceny sprzedawanych przez siebie produktów z cenami czynników produkcji (które stanowią ich „koszty”). Dzięki temu, że wszystkie te ceny wyrażane są w pieniądzu, biznesmeni mogą stwierdzić, czy osiągają zyski, czy ponoszą straty. Takie kalkulacje służą jako wskazówka dla przedsiębiorców, robotników i właścicieli ziemi w ich poszukiwaniu możliwości zarobienia pieniędzy na rynku. Tylko takie kalkulacje umożliwiają alokację zasobów służącą ich najbardziej produktywnym zastosowaniom – takim zastosowaniom, które w najlepszy sposób zaspokoją potrzeby konsumentów. W wielu podręcznikach można znaleźć informację, że pieniądz służy jako: środek wymiany, jednostka rozliczeniowa albo „miernik wartości”, „zapasy wartości” itd. Trzeba jednak pamiętać, że wszystkie te funkcje wynikają z jednej funkcji podstawowej, jaką jest rola środka wymiany. Jako że złoto jest powszechnym środkiem wymiany, to jest najłatwiej zbywalne, może być przechowywane, by posłużyć jako środek wymiany dla potrzeb bieżących lub w przyszłości i wszystkie ceny są wyrażane w jego

38

39

jednostkach35. Będąc towarowym środkiem wymiany dla wszystkich transakcji złoto może służyć jako jednostka rozliczeniowa dla cen obecnych i przyszłych. Należy zdawać sobie sprawę, że pieniądz nie może być abstrakcyjną jednostką rozliczeniową ani tytułem do bogactwa; jest środkiem wymiany.

5. Jednostka pieniężna Teraz, gdy już wiemy, jak się narodził pieniądz i jaka jest jego rola, możemy zapytać: w jaki sposób używa się towaru pieniężnego? W szczególności, czym są zasoby, albo podaż pieniądza w społeczeństwie i jak jest on wymieniany? Przede wszystkim, większość dóbr materialnych sprzedaje się na wagę. Ciężar [właściwy – uwaga tłum.] jest jednostką charakterystyczną dla substancji fizycznej i dlatego w handlu stosuje się jednostki wagowe: tony, funty, uncje, grany, gramy itd.36. Złoto nie stanowi tu wyjątku. Złoto, podobnie jak inne towary, będzie sprzedawane w jednostkach wagowych37. Jest oczywiste, że dla ekonomisty nie będzie miało znaczenia, jaką ilość obierze się na uniwersalną jednostkę używaną w handlu. Kraje, w których używa się systemu metrycznego, mogą wybrać gramy; Anglia i Ameryka mogą zdecydować się na rozliczenia w granach i uncjach. Każdą jednostkę wagową można 35

36

37

Pieniądz nie „mierzy” cen ani wartości; jest tylko wspólnym mianownikiem służącym do ich wyrażania. Ceny są wyrażane w pieniądzu, ale nie są przezeń mierzone. Nawet jeśli niektórymi towarami handluje się nominalnie w jednostkach objętości (belach, buszlach itd.), to milcząco zakłada się, że ich jednostka objętościowa ma standardowy ciężar. Jedną z podstawowych zalet złota jest jego jednorodność – w przeciwieństwie do wielu innych towarów złoto nie może mieć różnej jakości. Na całym świecie uncja czystego złota ma taką samą wartość jak każda inna uncja czystego złota.

przeliczyć na dowolną inną; jeden funt równa się szesnastu uncjom; jedna uncja to 437,5 grana lub 28,35 grama itd. Przy założeniu, że na pieniądz wybraliśmy złoto, bez znaczenia pozostanie, jaka będzie wielkość używanej do rozliczeń jednostki złota. Jones może sprzedać palto w Ameryce za uncję złota albo we Francji za 28,35 grama; te dwie ceny są identyczne. Wszystko to może wyglądać na „odkrywanie Ameryki”, ale świat mógłby uniknąć wielu nieszczęść, gdyby ludzie w pełni zdawali sobie sprawę z tych prostych prawd. Na przykład prawie wszystkim wydaje się, że pieniądze są abstrakcyjnymi jednostkami jakiejś waluty przypisanej do określonego kraju. Podobnie ludzie myśleli nawet wówczas, gdy państwa stosowały „standard złota”. Amerykańskie pieniądze to były dolary, francuskie – franki, niemieckie – marki itd. Wiedziano wprawdzie, że każda z tych walut była związana ze złotem, ale traktowano je jako samodzielne i niezależne i dlatego poszczególne kraje bez trudu „odeszły od standardu złota”. Tymczasem wszystkie te nazwy były nazwami jednostek wagowych złota lub srebra. Brytyjski „funt szterling” oznaczał pierwotnie wagowy funt srebra. A jak było z dolarem? Dolarem określano początkowo powszechnie jedną uncję srebra w postaci monety bitej przez czeskiego hrabiego Schlicka w XVI wieku. Schlick mieszkał w Dolinie Joachima, zwanej inaczej Joachimsthal. Monety hrabiego zyskały wielkie uznanie dzięki precyzji wykonania i czystości i były powszechnie nazywane „Joachimsthalers” a później „talarami”. Nazwa „dolara” pochodzi od „talara”. A zatem na wolnym rynku różne nazwy jednostek są po prostu definicjami jednostek wagowych. Do roku 1933, kiedy stosowaliśmy „standard złota”, mówiło się, że „cena złota ustalona jest na dwadzieścia dolarów za uncję złota”. Takie pojmowanie pieniądza prowadziło jednak do nieporozumień. W rzeczywistości to „dolar” był zdefiniowany jako nazwa dla (około) 1/20 uncji złota. Niewłaściwe więc było mówienie o „kursach wymiany” jednej

40

41

waluty na inną. „Funta szterlinga” nie wymieniało się w rzeczywistości na pięć „dolarów”38 Dolar był definiowany jako 1/20 uncji złota, a funt szterling – definiowany w tamtym czasie jako nazwa dla 1/4 uncji złota – odpowiadał po prostu 5/20 uncji złota. Oczywiście, takie wymiany i taka mnogość nazw powodowały zamieszanie i prowadziły do nieporozumień. W następnym rozdziale, dotyczącym majstrowania rządu przy pieniądzu, pokażemy, jak doszło do powstania tego zamętu. Na niezakłóconym wolnym rynku złotem handlowanoby bezpośrednio w jednostkach takich, jak gramy, grany lub uncje i mylące nazwy – dolary, franki itd. – byłyby zbędne. Dlatego w tej części pieniądz będziemy traktowali jako wymienialny bezpośrednio na uncje i gramy. Wolny rynek za powszechnie używaną jednostkę przyjmie niewątpliwie taką ilość towaru pieniężnego, jaką uzna za najwygodniejszą. Gdyby pieniądzem była platyna, handlowanoby nią zapewne na ułamki uncji; gdyby za pieniądz przyjęto żelazo, rozliczeń dokonywanoby w funtach albo tonach. Jest oczywiste, że wielkość jednostki nie ma dla ekonomisty żadnego znaczenia.

6. Postać pieniądza Podobnie, jak z gospodarczego punktu widzenia nie ma większego znaczenia wielkość ani nazwa jednostki pieniężnej, tak nie ma znaczenia forma, w której występuje kruszec, używany jako pieniądz. Ze względu na to, że pieniądzem jest towar, całe zasoby kruszcu, przynajmniej w tej części, która dostępna jest człowiekowi, stanowią światowe zasoby pieniądza. Nie ma istotnego znaczenia, jaką postać ma kruszec w danym momencie. Jeśli pieniądzem

38

Funt szterling odpowiadał dokładnie 4,87 dolarom; dla uproszczenia obliczeń posługujemy się zaokrągleniem do 5 dolarów.

jest żelazo, to całe żelazo jest pieniądzem, bez względu na to, czy występuje w postaci sztabek, brył czy przybiera formę jakiegoś wyspecjalizowanego przyrządu39. Złotem handlowano w różnej postaci: w formie samorodków, złotego pyłu w sakiewkach, a nawet biżuterii. Nie powinno nas dziwić, że złotem, a także innymi pieniędzmi, można handlować w różnych postaciach, ponieważ w przypadku pieniądza istotnym czynnikiem jest waga. Prawdą jest jednak, że niektóre formy są wygodniejsze od innych. W ostatnich stuleciach złoto i srebro dzielono na monety używane do codziennych transakcji oraz na większe sztabki do obsługi poważniejszych transakcji. Resztę złota wykorzystywano w jubilerstwie i do innych celów zdobniczych. Każda przeróbka z jednej formy w inną oznacza nakład czasu, energii i innych środków. Wykonywanie takiej pracy będzie takim samym przedsięwzięciem, jak każde inne, i ceny za tego typu usługi ustalone zostaną na normalnej drodze. Większość ludzi zgadza się, że jubilerzy mają prawo wykonywać ozdoby ze złota, ale często odmawia przyznania takiego samego prawa w przypadku wyrobu złotych monet. Tymczasem na wolnym rynku bicie monet jest takim samym zajęciem jak każde inne. W czasach, gdy obowiązywał standard złota, wielu ludzi uważało złote monety za „prawdziwsze” pieniądze niż zwykły złoty kruszec (w sztabkach, sztabach i w innych formach). Rzeczywiście, monety były cenione nieco wyżej niż kruszec o tej samej wadze (agio złotych monet – uwaga tłumacza), ale nie wynikało to z jakichś tajemniczych właściwości tych monet, tylko z tego, że wyprodukowanie monet z kruszcu kosztowało drożej niż przetopienie z powrotem monet na kruszec. Z tego powodu monety miały większą wartość rynkową.

39

Żelaznych motyk używano powszechnie jako pieniądza w Azji i Afryce.

42

43

7. Prywatne mennice Pomysł, żeby osoba prywatna biła monety, wydaje się dzisiaj tak dziwny, że warto go dokładnie przeanalizować. Przyzwyczajeni jesteśmy traktować bicie monet jako „przywilej władcy”. Ale przecież nie wiążą nas żadne „królewskie prerogatywy”, a Ameryka jest autorką koncepcji, według której władza nie należy do rządu, lecz do obywateli. W jaki sposób działałyby prywatne mennice? Jak już powiedzieliśmy – na takiej samej zasadzie, jak każde inne przedsiębiorstwo. Każdy mincerz produkowałby monety o rozmiarach i kształtach preferowanych przez klientów. Cenę ustaliłby wolny rynek na drodze konkurencji. Standardowy zarzut mówi, że zbyt kłopotliwe byłoby ważenie i określanie próby przy każdej transakcji. Czy jednak stałoby coś na przeszkodzie, żeby prywatni mincerze stemplowali monetę, dając gwarancję, że ma ona odpowiednią wagę i czystość? Prywatni mincerze mogą to zrobić co najmniej tak dobrze jak mennica państwowa. Nieoznakowane kawałki kruszcu nie byłyby przyjmowane jako monety. Ludzie używaliby monet wytwarzanych przez mincerzy, którzy cieszyliby się najlepszą opinią z racji jakości swoich produktów. Widzieliśmy, że w ten właśnie sposób wiodącą rolę zdobył „dolar” – jako srebrna moneta, która wygrała w konkurencji z innymi. Przeciwnicy prywatnych mennic podnoszą zarzut, że rozpowszechniłoby się fałszowanie pieniędzy. Jednocześnie jednak ci sami ludzie uważają, że należy ufać rządowi jako producentowi monet. Jeśli mamy w ogóle ufać rządowi, to gdyby istniały prywatne mennice, z pewnością moglibyśmy wierzyć, iż rząd będzie zapobiegał fałszerstwu i karał za nie. Przyjmuje się zwykle, że prawdziwym uzasadnieniem dla istnienia rządu jest zapobieganie fałszerstwu, złodziejstwu i innym przestępstwom oraz wymierzanie kary za nie. Jeśli jednak rząd nie potrafi pojmać przestępcy,

gdy polegamy na prywatnym pieniądzu, to jakim cudem mielibyśmy oczekiwać, że produkcja monet znajdzie się w dobrych rękach, gdy uczciwość uczestników prywatnego rynku ustąpi miejsca państwowemu monopolowi bicia monet? Jeśli nie możemy pokładać zaufania w zdolności rządu do wytropienia pojedynczych złoczyńców operujących w warunkach wolnego rynku produkcji monet, to dlaczego mielibyśmy wierzyć rządowi, gdy będzie miał całkowitą kontrolę nad pieniądzem i będzie mógł bić monety marnej jakości, fałszować monety i dopuszczać się innych nadużyć dysponując prawnie usankcjonowaną wyłącznością do pełnienia roli złoczyńcy na rynku? Niewątpliwie byłoby szaleństwem twierdzić, że w celu zapobieżenia kradzieży mienia rząd musi upaństwowić wszelką własność. Tymczasem argumenty przeciwko prywatnym mennicom są tej samej natury. Ponadto, wszelki nowoczesny biznes opiera się na gwarancjach standardu. W aptece sprzedaje się ośmiouncjową buteleczkę lekarstw; pakowacz mięsa sprzedaje funt wołowiny. Kupujący spodziewa się, że te gwarancje odpowiadają dokładnie rzeczywistości – i nie myli się. A weźmy pod uwagę tysiące i setki tysięcy precyzyjnych produktów przemysłowych, które muszą spełniać wyśrubowane standardy i być zgodne ze szczegółowymi specyfikacjami. Ktoś, kto chce kupić sworzeń półcalowy, musi otrzymać sworzeń o średnicy 1/2 cala, a nie o średnicy 3/8 cala. Mimo to jednak biznes nie popadł w ruinę. Nie ma zbyt wielu osób, które domagałyby się nacjonalizacji przemysłu maszynowego, żeby rząd mógł chronić standardy przed możliwymi fałszerstwami. W dzisiejszej gospodarce rynkowej dochodzi do niezliczonej ilości transakcji i w większości z nich standardy ilościowe i jakościowe odgrywają zasadniczą rolę. A mimo to przypadki fałszerstw stanowią nieistotny margines i ten margines, przynajmniej teoretycznie, można ścigać. Tak samo stałoby się w przypadku bicia monet przez prywatne przedsiębiorstwa. Z całą pewnością klienci mincerza, a także jego konkurenci, prze-

44

45

jawialiby niezwykłą czujność wobec ewentualnych przypadków fałszowania wagi lub próby produkowanych przez niego monet40. Entuzjaści państwowego monopolu na produkcję monet twierdzą, że pieniądz różni się od wszystkich innych towarów, gdyż, zgodnie z prawem Greshama „zły pieniądz wypiera z obiegu dobry pieniądz”, i dlatego nie można ufać, że rynek zapewni ludziom podaż dobrego pieniądza. To twierdzenie opiera się jednak na błędnej interpretacji słynnego prawa Greshama. W rzeczywistości prawo to mówi, że „pieniądz, któremu rząd nada sztucznie zawyżoną wartość, będzie wypierał z obiegu pieniądz, którego wartość zostanie sztucznie zaniżona”. Przypuśćmy na przykład, że w obiegu znajdują się jednouncjowe złote monety. Po iluś latach w wyniku zużycia niektóre z tych monet będą ważyć już tylko – powiedzmy – 0,9 uncji. Oczywiście na wolnym rynku zużyte monety będą miały tylko 90% wartości monet pełnowartościowych i trzeba będzie zmienić ich wartość nominalną41. To właśnie „złe” monety zostaną wyparte z rynku. Przypuśćmy jednak, że rząd wydaje ustawę, która stanowi, iż wszyscy muszą traktować zużyte monety tak samo, jak nowe, pełnowartościowe, i muszą je przyjmować jako zapłatę wierzytelności na równi z nowymi. Co w rzeczywistości zrobił rząd? Narzucił kontrolę cen, wynikającą z przymusu stosowania określonego „kursu wymiany” jednych monet na drugie. Zmuszając do stosowania kursu al pari (1:1), mimo, że zużyte monety powinny być wymieniane z dziesięcioprocentowym dyskontem, rząd sztucznie zawyża wartość starych monet i zaniża wartość nowych. W rezultacie 40

41

Zob.: Herbert Spencer, Social Statics (New York: D. Appleton & Co.) 1890, s. 438. Dla zaradzenia problemowi zużycia prywatni mincerze mogliby ustalać okres gwarancji na zachowanie ostemplowanej normy wagowej, albo mogliby przyjmować zużyte monety do wymiany na monety o pierwotnej lub mniejszej wadze. Należy zauważyć, że w wolnej gospodarce nie istniałaby przymusowa standaryzacja monet, która obowiązuje zwykle w warunkach monopolu państwowego.

każdy będzie się posługiwał zużytymi monetami, a nowe będzie gromadził lub je wyeksportuje. Jak więc widzimy, „zły pieniądz wypiera z obiegu dobry pieniądz”, ale nie na wolnym rynku, lecz w wyniku interwencji rządu na rynku. Mimo że prywatni mincerze byli nieustannie nękani przez rządy, co sprawiało, że bicie monety było zajęciem wysoce ryzykownym, prywatne monety doskonale funkcjonowały w różnych momentach historii. Zgodnie z zasadą mówiącą, że wszelkich wynalazków dokonują wolne jednostki a nie państwo, pierwsze monety były bite przez osoby prywatne i złotników. Nawet, gdy państwo zaczęło monopolizować produkcję monet, na królewskich monetach znajdowały się gwarancje prywatnych bankierów, którym ludzie ufali widocznie znacznie bardziej niż rządowi. W Kalifornii monety pochodzące z prywatnych mennic znajdowały się w obiegu jeszcze w 1848 roku 42.

8. „Właściwa” podaż pieniądza Możemy teraz przejść do zagadnienia, czym jest podaż pieniądza w społeczeństwie i w jaki sposób z niej się korzysta. W szczególności zajmiemy się odwiecznym pytaniem o to, ile pieniędzy „potrzebujemy”. Czy podaż pieniądza powinna być regulowana według określonych kryteriów, czy też może o niej decydować wolny rynek? 42

Więcej historycznych przykładów prywatnej produkcji monet można znaleźć w: B.W. Barnard, „The Use of Private Tokens for Money in the United States”, Quarterly Journal of Economics (1916-17), ss. 617-626; Charles A. Conant, The Principles of Money and Banking (New York: Harper Bros., 1905) I, ss. 127-132; Lysander Spooner, A Letter to Grover Cleveland (Boston: B.R. Tucker, 1886) s. 79; oraz J. Laurence Laughlin, A New Exposition of Money, Credit and Prices (Chicago: University of Chicago Press, 1931) I, ss. 47-51. O biciu monet pisze również Mises, op. cit., ss. 65-67 i Edwin Cannan, Money 8th Ed. (London: Staples Press, Ltd., 1935) s. 33 n.

46 Przede wszystkim, całkowite zasoby albo podaż pieniądza w społeczeństwie w określonym momencie odpowiadają całkowitemu ciężarowi występującej w danym czasie substancji, używanej jako pieniądz. Załóżmy na razie, że tylko jeden towar jest wykorzystywany na wolnym rynku jako pieniądz. Przyjmijmy ponadto, że tym towarem jest złoto (choć równie dobrze mogłoby to być srebro albo nawet żelazo; o tym, który towar przyjąć za pieniądz, decyduje rynek, a nie my). Jeśli pieniądzem jest złoto, to całkowita podaż pieniądza równa jest całkowitemu ciężarowi złota, które znajduje się w posiadaniu społeczeństwa. Postać, w jakiej złoto występuje, nie ma znaczenia – chyba, że koszt nadania określonych form jest wyższy od kosztu tworzenia innych form (np. bicie monet kosztuje więcej niż przetapianie ich). W tej sytuacji jedna z form zostanie wybrana przez rynek jako pieniądz rozrachunkowy, a inne formy będą miały wartość nieco wyższą lub nieco niższą, w zależności od ich względnej ceny rynkowej. Zmiany całkowitej ilości złota będą wywoływane przez te same czynniki, które są odpowiedzialne za zmiany podaży innych towarów. Zwiększenie jego ilości będzie wynikiem zwiększonego wydobycia; zmniejszenie – rezultatem normalnego zużycia w codziennych transakcjach, zużycia w przemyśle itd. Jako że rynek przeznaczy na pieniądz towar trwały i dzięki temu, że pieniądze nie ulegają tak intensywnemu zużyciu jak inne towary, służąc tylko jako środek wymiany – roczna produkcja towaru pieniężnego będzie stosunkowo niewielka. Zmiany całkowitej ilości zasobów złota są więc na ogół bardzo powolne. Jaka „powinna” być podaż pieniądza? Podawano najróżniejsze zasady: że ilość pieniądza powinna zmieniać się odpowiednio do liczby ludności, do „wolumenu handlu”, do „ilości dóbr wytworzonych”, powinna zapewniać utrzymanie stałego „poziomu cen” itd. Nieliczni tylko postulują, żeby decyzję pozostawić rynkowi. Pieniądz różni się jednak od innych towarów zasadniczym

47 czynnikiem. Uchwycenie tej różnicy jest kluczem do zrozumienia spraw związanych z pieniądzem. Gdy wzrasta podaż jakiegokolwiek produktu innego niż pieniądz, to ów wzrost przynosi społeczeństwu korzyści; jest to powód do ogólnej radości. Większa ilość dóbr konsumpcyjnych oznacza wyższy poziom życia dla wszystkich; większa ilość dóbr kapitałowych oznacza utrzymanie i podwyższenie stopy życiowej w przyszłości. Odkrycie nowej, żyznej krainy albo złóż surowców naturalnych również zwiastuje poprawę warunków życia, zarówno obecnie, jak i w przyszłości. A co się dzieje w przypadku zwiększenia ilości pieniądza? Czy wzrost podaży pieniądza jest równie korzystny dla ogółu społeczeństwa? Dobra konsumpcyjne zużywane są przez konsumentów; dobra kapitałowe i surowce naturalne zużywane są w procesie produkcji dóbr konsumpcyjnych. Tymczasem pieniędzy nie zużywa się; rola pieniądza polega na pośredniczeniu w wymianach – na zapewnianiu łatwiejszego przechodzenia towarów i usług z rąk do rąk. Wszystkie te wymiany dokonywane są w oparciu o ceny pieniężne. Jeśli telewizor można wymienić na trzy uncje złota, to mówimy, że „cena” telewizora wynosi trzy uncje. Dla określonego czasu wszystkie dobra istniejące w gospodarce będą wymienialne na złoto po określonym kursie, czyli po określonej cenie. A jak będzie z samym pieniądzem? Czy pieniądz ma swoją „cenę”? Jeśli cena jest po prostu kursem wymiany, to oczywiście tak, ale w przypadku pieniądza jego ceną jest cały wachlarz kursów wymiany na wszystkie poszczególne dobra dostępne na rynku. Przypuśćmy, że telewizor kosztuje trzy uncje złota, samochód – sześćdziesiąt, bochenek chleba – 1/100 uncji, a godzina porady prawnej u Jonesa – jedną uncję. „Cenę pieniądza” będą więc stanowiły różne poszczególne stosunki wymiany. Jedna uncja złota będzie „warta” albo 1/3 telewizora, albo 1/60 samochodu, albo 100 bochenków chleba, albo 1 godzinę pracy Jonesa. I tak dalej ze wszystkimi dobrami. Ceną pieniądza jest więc „siła nabywcza”

48 jednostki pieniężnej – w tym wypadku jednej uncji złota. Mówi nam ona, co można otrzymać w zamian za tę uncję, podobnie jak cena pieniężna telewizora mówi o tym, ile pieniędzy można uzyskać w zamian za telewizor. Co determinuje cenę pieniądza? Te same siły, które decydują o wszystkich cenach na rynku – prastare, ale zawsze sprawdzające się prawo popytu i podaży. Wszyscy dobrze wiemy, że gdy wzrośnie podaż jaj, to ich cena będzie spadać; jeśli zgłaszany przez kupujących popyt na jaja wzrośnie, to cena będzie rosła. Tak samo dzieje się w przypadku pieniądza. Wzrost podaży pieniądza spowoduje spadek jego „ceny”; wzrost popytu na pieniądz spowoduje wzrost tej ceny. Ale jaki jest popyt na pieniądz? Wiemy, co oznacza „popyt” w przypadku jaj; jest to ilość pieniędzy, którą konsumenci są gotowi wydać na jaja, wraz z jajami, które pozostaną i nie znajdą nabywców. Również w przypadku pieniądza „popyt” oznacza różne dobra oferowane w zamian za pieniądze wraz z pieniędzmi, które zostaną zatrzymane w gotówce i przez pewien czas nie będą wydawane. W obydwu przypadkach „podaż” można odnieść do łącznych zasobów danego dobra obecnych na rynku. Co się zatem dzieje, gdy, przy niezmienionym popycie na pieniądz podaż złota wzrasta? „Cena pieniądza” spada, tzn. siła nabywcza każdej jednostki pieniężnej maleje. Uncja złota będzie teraz warta mniej niż 100 bochenków chleba, 1/3 telewizora itd. I odwrotnie: gdy podaż złota maleje, siła nabywcza uncji złota wzrasta. Jaki jest skutek zmiany podaży pieniądza? Posługując się przykładem jednego z pierwszych ekonomistów, Davida Hume’a, możemy postawić sobie pytanie, co by się stało, gdyby pewnej nocy jakaś dobra wróżka wśliznęła się do naszych kieszeni, portfeli, sejfów bankowych i podwoiła ilość naszych pieniędzy. Czy stalibyśmy się od tego dwukrotnie bogatsi? Oczywiście nie. Bogaci stajemy się dzięki obfitości dóbr, a ograniczeniem tej obfitości jest rzadkość zasobów: ziemi, pracy i kapitału. Zwiększe-

49 nie ilości bilonu nie spowoduje zaistnienia tych zasobów. Przez moment możemy poczuć się dwa razy bogatsi, ale oczywiście w istocie mamy tylko do czynienia z rozcieńczeniem podaży pieniądza. Gdy tylko ludzie ruszą na zakupy z nowo otrzymanymi pieniędzmi w garści, ceny – z dużym przybliżeniem – wzrosną dwukrotnie, a w każdym razie do takiego poziomu, przy którym popyt zostanie zaspokojony, a pieniądz nie będzie podbijał cen na istniejące dobra. Widzimy zatem, że wzrost podaży pieniądza, podobnie jak wzrost podaży każdego dobra, powoduje wprawdzie spadek jego ceny, ale – w przeciwieństwie do innych dóbr – nie przynosi społeczeństwu korzyści. Ludzie nie stają się bogatsi. Nowe dobra konsumpcyjne i kapitałowe wpływają na podwyższenie poziomu życia, natomiast nowe pieniądze wywołują tylko wzrost cen, tj. rozcieńczają własną siłę nabywczą. Dzieje się tak dlatego, że pieniądz jest użyteczny wyłącznie ze względu na swoją wartość jako środek wymiany. Inne dobra mają różne zastosowania „praktyczne” i z tego względu wzrost ich podaży służy zaspokojeniu kolejnej części popytu zgłaszanego przez konsumentów. Użyteczność pieniądza związana jest wyłącznie z potencjalną wymianą; wynika z jego wartości wymiennej albo „siły nabywczej”. Nasze prawo – mówiące o tym, że wzrost ilości pieniądza nie przynosi społeczeństwu korzyści – jest konsekwencją unikalnego zastosowania pieniądza jako środka wymiany. Zwiększenie podaży pieniądza rozcieńcza tylko wydajność każdej uncji złota, z drugiej zaś strony zmniejszenie podaży pieniądza zwiększa siłę, z jaką każda uncja wykonuje swoją pracę. Dochodzimy więc do zadziwiającego wniosku, że wielkość podaży pieniądza jest bez znaczenia. Każda podaż tak samo dobrze spełni swoje zadanie. Wolny rynek dostosuje się poprzez zmianę siły nabywczej, albo wydajności jednostki złota. Nie ma powodu, by wpływać na rynek w celu zmiany podaży pieniądza, jaką sam determinuje.

50

51

Planista monetarny mógłby w tym miejscu zaprotestować: „W porządku, ale jeśli uznamy, że zwiększanie podaży pieniądza nie ma sensu, to czy nie oznacza to, iż wydobywanie złota jest marnotrawieniem środków? ” Ten argument może przemawiać do osób, które nie mają zasadniczych zastrzeżeń do państwowego interwencjonizmu, ale nie przekona zdecydowanych obrońców wolności. Lekceważy on jednak ważny szczegół: złoto jest nie tylko pieniądzem, ale także towarem. Wzrost podaży złota nie przynosi żadnych korzyści pieniężnych, ale przynosi korzyści niepieniężne, tzn. zapewnia większą ilość złota do celów konsumpcyjnych (zdobniczych, dentystycznych i innych) i na potrzeby produkcji (wyroby przemysłowe). Wydobycie złota nie jest więc wcale marnotrawieniem energii społeczeństwa. Podsumowując, należy stwierdzić, że wyznaczenie wielkości podaży pieniądza – podobnie jak i innych dóbr – należy pozostawić wolnemu rynkowi. Poza ogólnymi zaletami natury moralnej i gospodarczej, rozwiązanie polegające na powstrzymaniu się od dyktowania ilości pieniądza będzie bardziej funkcjonalne, a wolny rynek ustali wydobycie złota na poziomie odpowiednim do popytu konsumentów oraz w proporcji do podaży pozostałych dóbr43.

9. Problem „tezauryzacji” Niełatwo jest jednak zamknąć usta przeciwników wolności pieniądza. Szczególnie często posługują się oni straszakiem „tezauryzacji”. Przywołują obraz samolubnego starego skąpca, który – bądź to z pobudek irracjonalnych bądź w jakichś niecnych

43

Wydobycie złota nie jest oczywiście bardziej dochodowe niż jakiekolwiek inne przedsięwzięcie. W dłuższej perspektywie rentowność tego rodzaju działalności zrównuje się z rentownością netto każdej innej gałęzi przemysłu.

celach – gromadzi złoto w piwnicy albo w skarbcu i przyczynia się w ten sposób do zatrzymania obiegu pieniądza w handlu i do pojawienia się depresji oraz innych problemów. Czy tezauryzacja stanowi rzeczywiście zagrożenie? Przede wszystkim należy zauważyć, że w tym przypadku mamy po prostu do czynienia ze zwiększonym popytem na pieniądz ze strony skąpca. W rezultacie ceny dóbr spadną, a siła nabywcza uncji złota wzrośnie. Nie przynosi to strat społeczeństwu, które zadowala się niższą efektywną podażą wydajniejszych uncji złota. A zatem, nawet w najgorszym wariancie, sytuacja ta nie prowadzi do żadnych fatalnych skutków i wolność pieniądza nie wywołuje trudności. Na tym jednak problem się nie kończy, gdyż dążenie ludzi do gromadzenia większej lub mniejszej ilości pieniądza w gotówce nie jest niczym irracjonalnym. Przyjrzyjmy się bliżej zagadnieniu salda gotówkowego. Dlaczego ludzie w ogóle trzymają gotówkę? Przypuśćmy, że każdy byłby w stanie przewidzieć przyszłość z całkowitą pewnością. W takim przypadku nikt nie musiałby w ogóle przechowywać gotówki. Każdy wiedziałby, ile dokładnie pieniędzy wyda i jaki osiągnie dochód każdego dnia. Nie musiałby więc trzymać gotówki pod ręką, tylko pożyczyłby swoje złoto i otrzymywał wypłaty w odpowiednich dawkach i dokładnie wtedy, gdy przewidywałby określone wydatki. Tymczasem żyjemy przecież w świecie niepewności. Ludzie nie są w stanie dokładnie przewidzieć, co im się przytrafi, ani jakie będą ich przyszłe dochody i wydatki. Im większa panuje wśród ludzi niepewność i strach, tym więcej gotówki będą chcieli mieć pod ręką; im większe ludzie mają poczucie bezpieczeństwa, tym mniejszą będą mieli skłonność do przetrzymywania gotówki. Inna przyczyna trzymania gotówki wiąże się również z niepewnością realnego świata. Jeśli ludzie spodziewają się, że w niedalekiej przyszłości cena pieniądza spadnie, to wydają pieniądze teraz, póki ich wartość jest większa;

52

53

następuje wówczas „detezauryzacja” i spada popyt na pieniądz. I odwrotnie, jeśli ludzie przewidują wzrost ceny pieniądza, to odłożą wydatki na później, kiedy jego wartość wzrośnie, a popyt na pieniądz zwiększy się. Zgłaszany przez ludzi popyt na gotówkę rośnie i maleje z istotnych i uzasadnionych przyczyn. Ekonomiści, którzy uważają, że nie jest dobrze, jeśli pieniądze nie pozostają w stałym, czynnym „obiegu”, są w błędzie. Pieniądz jest rzeczywiście użyteczny wyłącznie jako środek wymiany, ale jego użyteczność nie ogranicza się wyłącznie do momentu, w którym dochodzi do wymiany. Często lekceważy się ten fakt. Pieniądz jest tak samo użyteczny, gdy spoczywa „bezczynnie” jako czyjeś zasoby gotówki – nawet w postaci „skarbu” skąpca44. Te pieniądze są bowiem przechowywane w oczekiwaniu na możliwą przyszłą wymianę – ich właścicielowi zapewniają w tym momencie korzyść polegającą na umożliwieniu dokonania wymiany w dowolnym czasie – obecnie lub w przyszłości – w którym właściciel zechce jej dokonać. Należy pamiętać o tym, że całe złoto musi do kogoś należeć i że w związku z tym całe złoto musi być przechowywane przez ludzi w postaci gotówki lub na rachunkach gotówkowych. Jeśli w społeczeństwie jest 3000 ton złota, to całe 3000 ton musi mieć w każdym momencie swoich właścicieli i musi pozostawać w dyspozycji poszczególnych osób. Całkowita suma sald gotówkowych jest zawsze identyczna z całkowitą ilością pieniądza w społeczeństwie. A zatem, jak na ironię, gdyby nie istniejąca w świecie niepewność, niemożliwy byłby w ogóle system monetarny! W świecie całkowitej pewności nikt nie chciałby przechowywać gotówki, więc popyt na pieniądz byłby nieskończenie mały, ceny 44

W którym momencie zasoby gotówki stają się podejrzanym nieco „skarbem”, a zapobiegliwa osoba – skąpcem? Nie da się ustalić żadnych definitywnych kryteriów: zarzut, że ktoś „tezauryzuje” gotówkę, oznacza tylko, że A przechowuje więcej gotówki, niż B uważa za stosowne w jego przypadku.

nieskończenie wysokie i każdy system monetarny załamałby się. Istnienie zasobów gotówkowych nie jest czynnikiem irytującym i przysparzającym kłopotów, lecz jest absolutnie niezbędne w każdej gospodarce pieniężnej. Mówienie, że pieniądz „krąży” (znajduje się w „obiegu”) również prowadzi do nieporozumień. Tak, jak wszystkie metafory wzięte z nauk fizycznych, określenie to wskazuje na jakiś rodzaj niezależnego od ludzkiej woli, mechanicznego procesu, który odbywa się z pewną prędkością przepływu albo w pewnym „rytmie”. W rzeczywistości pieniądz nie „krąży”, tylko od czasu do czasu jest przekazywany z jednego salda gotówkowego na inne. Jeszcze raz okazuje się, że istnienie pieniądza jest wynikiem tego, iż ludzie chcą dysponować zasobami gotówki. Na początku tego rozdziału pokazaliśmy, że „tezauryzacja” nie przynosi społeczeństwu żadnych strat. Teraz przekonamy się, że wahania ceny pieniądza wynikające ze zmian popytu na pieniądz mają dla społeczeństwa korzystne skutki – tak korzystne, jak zwiększenie podaży każdego innego towaru lub usługi. Jak widzieliśmy, całkowita suma sald gotówkowych w społeczeństwie musi być równa i identyczna z całkowitą ilością pieniądza. Załóżmy, że jego ilość jest stała i wynosi, powiedzmy, 3000 ton. Załóżmy następnie, że z jakiegoś powodu – na przykład ze względu na wzrost poczucia niepewności – zwiększa się zapotrzebowanie ludzi na gotówkę. Oczywiście zaspokojenie tego popytu będzie dla społeczeństwa korzystne, ale jak ten popyt ma być zaspokojony, jeśli całkowita suma sald gotówkowych musi pozostać niezmienna? Po prostu tak: gdy ludzie cenią sobie wyżej gotówkę, popyt na pieniądz rośnie, a ceny spadają. W rezultacie ta sama całkowita suma sald gotówkowych daje teraz wyższe saldo „realne”, tzn. jest większa w porównaniu z cenami dóbr – większa w stosunku do pracy jaką mają wykonać pieniądze. Efektywne saldo gotówkowe społeczeństwa zwiększyło się. I odwrotnie, zmniejszenie się popytu na gotówkę spowoduje zwiększenie zakupów i wzrost cen.

54

55

Potrzeba obniżenia efektywnego salda gotówkowego społeczeństwa zostanie zaspokojona przez to, że ta całkowita ilość gotówki będzie musiała wykonać większą pracę. A zatem, zmiana ceny pieniądza wynikająca z wahań jego podaży powoduje tylko zmniejszenie lub zwiększenie wydajności jednostki pieniężnej i nie przynosi społeczeństwu korzyści; natomiast zmiana jego ceny, wynikająca z wahań popytu na gotówkę przynosi społeczeństwu korzyści – zaspokaja zgłaszaną przez ludzi potrzebę, żeby saldo gotówkowe było większe lub mniejsze w stosunku do pracy wykonywanej przez gotówkę. Z drugiej strony, zwiększenie podaży pieniądza uniemożliwi zaspokojenie oczekiwań ludzi, że całkowite zasoby gotówki będą miały większą wydajność (większą wydajność pod względem siły nabywczej). Na pytanie, czy chcą więcej pieniędzy, ludzie niemal zawsze odpowiadają, że chcieliby ich jak najwięcej! W rzeczywistości jednak nie chcą większej liczby jednostek pieniężnych – więcej uncji złota albo „dolarów” – tylko bardziej wydajnych jednostek, czyli większej ilości dóbr i usług, które mogliby za te pieniądze nabyć. Widzieliśmy, że społeczeństwo nie może zaspokoić zwiększonego popytu na pieniądz przez zwiększenie jego podaży – ponieważ zwiększenie podaży spowoduje tylko rozcieńczenie wydajności każdej uncji i pieniędzy nie będzie w rzeczywistości więcej niż dotychczas. Poziom życia ludzi (pomijając niepieniężne zastosowania złota) nie może się podnieść dzięki zwiększeniu wydobycia złota. Jeśli ludzie chcą, żeby ich uncje złota miały większą wydajność, mogą to osiągnąć jedynie poprzez obniżenie cen i zwiększenie wydajności każdej uncji.

10. Czy należy stabilizować poziom cen? Niektórzy teoretycy uważają, że wolny system pieniężny byłby nierozsądny, ponieważ nie „stabilizowałby poziomu cen”, tzn.

ceny jednostki pieniężnej. Pieniądz, powiadają oni, powinien być ustaloną miarą, która nigdy nie ulega zmianom. Dlatego jego wartość lub siła nabywcza powinna podlegać stabilizacji. Na wolnym rynku cena pieniądza podlegałaby wahaniom, więc należy ją okiełznać państwowym zarządem, który zapewni stabilność 45. Stabilność zaowocuje sprawiedliwością. Na przykład dłużnicy i wierzyciele będą mieli gwarancję, że zwracane dolary albo uncje złota będą miały tę samą siłę nabywczą, którą miały w momencie, gdy zostały pożyczone. Jednakże, jeśli pożyczkodawcy i dłużnicy chcą zabezpieczyć się przed przyszłymi zmianami siły nabywczej, to mogą bez trudu osiągnąć ten cel na wolnym rynku. Gdy zawierają umowę, mogą uzgodnić, że zwrot pożyczki będzie stanowiła suma pieniędzy skorygowana o pewien ustalony wskaźnik zależny od zmian wartości pieniądza. Zwolennicy stabilizowania od zawsze opowiadali się za takimi metodami, ale z zagadkowych przyczyn pożyczkodawcy i pożyczkobiorcy rzadko korzystali z tej możliwości. Czy rząd musi w takim razie narzucać „korzyści” ludziom, którzy już dobrowolnie je odrzucili? Wydaje się, że w tym świecie nieuleczalnej niepewności chętnie zaryzykowaliby swoją umiejętnością przewidywania przyszłej sytuacji na rynku. W końcu cena pieniądza nie różni się od innych wolnych cen na rynku. Skoro inne ceny mogą się zmieniać w zależności od popytu zgłaszanego przez jednostki, to dlaczego cena pieniądza nie miałaby się zmieniać? Sztuczna stabilizacja poważnie deformowałaby rynek i utrudniała jego funkcjonowanie. Jak wskazaliśmy, ludzie nie mogliby zaspokoić potrzeby zmiany w relacjach na saldzie gotówkowym; nie istniałaby możliwość zmiany salda gotówkowego zgodnie ze zmianą cen. Ponadto podwyższenie poziomu życia 45

Dla naszych rozważań nieistotne jest w tej chwili, w jaki sposób państwo tego dokona. Ogólnie mówiąc będzie to polegało na sterowaniu przez rząd zmianami w podaży pieniądza.

56

57

ogółu jest wynikiem inwestycji kapitałowych. Wzrost produktywności powoduje spadek cen (i kosztów) i dzięki temu owoce wolnej przedsiębiorczości docierają do wszystkich. Utrzymywanie na siłę poziomu cen uniemożliwia upowszechnienie się wyższego standardu życia. Pieniądz nie jest „ustaloną miarą”. Jest towarem służącym jako środek wymiany. Elastyczność jego wartości względem popytu konsumentów jest tak samo istotna i tak samo korzystna jak w przypadku innych wolnych cen rynkowych.

11. Współwystępowanie różnych pieniędzy Uzyskaliśmy jak dotąd następujący obraz pieniądza w wolnej gospodarce: złoto lub srebro będące w użyciu jako środek wymiany; złoto w postaci monet bitych przez prywatne firmy i używane w określonych jednostkach wagowych; ceny podlegające swobodnym wahaniom na rynku w zależności od popytu konsumentów i podaży produktów. Wolność cen pociąga za sobą konieczność swobody w dziedzinie kształtowania siły nabywczej jednostki pieniężnej; nie jest możliwe użycie przemocy i ingerencja w zmiany wartości pieniądza bez jednoczesnego podkopywania wolności cen na wszystkie dobra. Oparta na takich zasadach wolna gospodarka nie byłaby chaotyczna. Wręcz przeciwnie, taka gospodarka byłaby nastawiona na szybkie i efektywne zaspokojenie potrzeb konsumentów. Rynek pieniądza może być również wolny. Do tej pory upraszczaliśmy nieco problem, przyjmując, że istnieje tylko jeden kruszec pieniężny- powiedzmy złoto. Przypuśćmy, że na światowym rynku pozostają w obiegu dwa lub więcej rodzajów pieniędzy – dajmy na to złoto i srebro. Być może w niektórych krajach pieniądzem byłoby złoto, a w innych srebro, albo wszędzie złoto i srebro krążyłyby równolegle. Złoto na przykład, które miałoby – w stosunku uncja do uncji – wyższą wartość

rynkową niż srebro, byłoby używane do obsługi większych transakcji, natomiast srebro – do obsługi mniejszych. Czy jednoczesne użycie dwu rodzajów pieniądza nie wprowadzałyby straszliwego chaosu? Czy rząd nie musiałby interweniować i narzucić ustalonego stosunku między nimi („bimetalizmu”), albo w jakiś sposób doprowadzić do demonetyzacji jednego z kruszców (narzucając „monometalizm”)? Jest wielce prawdopodobne, że gdyby rynkowi poluzować cugle, to ostatecznie ustanowiłby jeden kruszec jako pieniądz. Wprawdzie na przestrzeni ostatnich stuleci srebro wciąż konkurowało ze złotem, ale rząd wcale nie musi interweniować i ratować rynku przed jego własnym kaprysem, jakim jest utrzymywanie dwóch rodzajów pieniądza. Srebro pozostawało w obiegu właśnie dlatego, że było wygodne w użyciu (na przykład jako drobne monety). Srebro i złoto mogą z powodzeniem pozostawać jednocześnie w obiegu, i z taką sytuacją mieliśmy do czynienia w przeszłości. Względna podaż i popyt na każdy z tych kruszców będą wyznaczały ich wzajemny kurs wymiany, a ten kurs, tak jak każda inna cena, będzie się wahał w zależności od zmiennych sił popytu i podaży. W jakimś momencie srebro i złoto mogą być wymieniane w stosunku 16:1, kiedy indziej 15:1 itd. O tym, który kruszec służyłby jako jednostka rozliczeniowa, decydowałyby konkretne warunki panujące na rynku. Jeśli złoto byłoby pieniądzem rozliczeniowym, to większość transakcji rozliczanoby w uncjach złota, a uncje srebra byłyby wymieniane po swobodnie wahających się cenach w złocie. Należy jasno powiedzieć, że kurs wymiany i siła nabywcza jednostki każdego z tych kruszców będą zawsze dążyły do pozostawania w stałej proporcji. Jeśli ceny dóbr liczone w srebrze będą piętnaście razy wyższe od cen w złocie, to kurs wymiany będzie dążył do stosunku 15: 1. W przeciwnym razie będzie się opłacało wymienić jeden kruszec na drugi i trzymać go aż do czasu, gdy osiągnięty zostanie parytet. Jeśli ceny w srebrze będą piętnaście

58

59

razy wyższe niż w złocie, a jednocześnie kurs srebra do złota wynosić będzie 20: 1, to ludzie szybko zamienią dobra na złoto, kupią srebro, a następnie odkupią te same dobra za srebro, nieźle na tej operacji zarabiając. Dzięki temu szybko przywrócony zostanie „parytet siły nabywczej” kursu wymiany; gdy złoto tanieje w stosunku do srebra, ceny dóbr w srebrze rosną, a ceny dóbr w złocie maleją. Wolny rynek pozostaje systemem niezwykle dobrze zorganizowanym nie tylko wówczas, gdy pieniądz jest wolny, ale nawet wtedy, gdy krąży na nim więcej niż jeden rodzaj pieniądza. Jaki rodzaj „standardu” przyniesie wolność pieniądza? Istotne jest, żeby standard nie został narzucony dekretem rządu. Gdy rynkowi pozostawi się wolną rękę, to za jedyny pieniądz będzie on mógł przyjąć złoto („standard złota”) lub srebro („standard srebra”), albo – co wydaje się najbardziej prawdopodobne – za pieniądze uzna oba kruszce, a kurs wymiany pozostawi swobodnym wahaniom („standardy równoległe”)46.

12. Magazyny pieniędzy Załóżmy więc, że wolny rynek ustanowił złoto jako pieniądz (dla uproszczenia pomijając znów srebro). Nawet, gdy złoto występuje 46

Na temat przykładów znanych z historii standardów równoległych zobacz: W. Stanley Jevons, Money and the Mechanism of Exchange (London: Kegan Paul, 1905) ss. 88-96 oraz Robert S. Lopez, „Back to Gold, 1252,” The Economic History Review (grudzień 1956) s. 224. Moneta złota została w Europie wprowadzona niemal jednocześnie w Genui i Florencji. Florencja ustanowiła bimetalizm, natomiast „Genua, przeciwnie, starając się ograniczyć jak najbardziej państwowy interwencjonizm, nie próbowała narzucić ustalonego kursu między monetami bitymi z różnych kruszców”, ibid. 179 n. O zgłoszonej przez urzędnika Urzędu Probierczego USA propozycji, żeby Stany Zjednoczone przeszły na standard równoległy, pisze J.W. Sylvester, Bullion Certificates as Currency (New York, 1882).

w postaci zgrabnych monet, często nieporęcznie i niewygodnie jest się nimi posługiwać bezpośrednio. W przypadku większych transakcji transport kilkuset funtów złota byłby uciążliwy i kosztowny. Dlatego wolny rynek, zawsze gotów do zaspokajania społecznych potrzeb, i tym razem spieszy z pomocą. Złoto musi być najpierw gdzieś zmagazynowane, a ponieważ w innych gałęziach przedsiębiorczości najlepiej sprawdza się specjalizacja, to również w dziedzinie składowania będzie ona najbardziej efektywna. Określone firmy odniosą na rynku sukces oferując usługę składowania. Niektóre z nich będą się specjalizować w przechowywaniu złota i miliony ludzi powierzą im swoje złoto na przechowanie. W przypadku wszystkich magazynów prawo właściciela do zmagazynowanego towaru poświadczane jest kwitem składowym, który właściciel otrzymuje w zamian za wstawione do magazynu dobra. Kwit upoważnia właściciela do żądania w dowolnym momencie, by wydano mu jego towar. Magazyn złota zarobi tak jak każdy inny – pobierając opłatę za usługę magazynową. Wszelkie przesłanki przemawiają za tym, że składy złota lub magazyny pieniędzy podobnie jak inne rozwiną się bujnie na wolnym rynku. W rzeczy samej, w przypadku pieniędzy, składowanie ma do odegrania nawet jeszcze ważniejszą rolę. Wszystkie inne towary przeznaczone są ostatecznie do konsumpcji i po jakimś czasie muszą opuścić magazyn, by można je było przeznaczyć do zużycia w produkcji lub do konsumpcji. Tymczasem pieniądz, jak widzieliśmy, na ogół nie jest w sensie fizycznym „zużywany”; jest wykorzystywany do wymiany na inne dobra i do przechowywania w oczekiwaniu na zaistnienie takich wymian w przyszłości. Pieniądz jest nie tyle „zużywany”, co po prostu przekazywany kolejnym osobom. W takiej sytuacji względy wygody przemawiają nieuchronnie za tym, żeby przekazywać kwit składowy zamiast samego złota w fizycznej postaci. Przypuśćmy na przykład, że Smith i Jones przechowują złoto w tym samym składzie. Jones sprze-

60 daje Smithowi samochód za 100 uncji złota. Mogliby oczywiście zdecydować się na kosztowny proces polegający na tym, że Smith przedstawiłby swój kwit, otrzymał złoto z magazynu i przywiózł je do biura Jonesa, by ten dostarczył je z powrotem do depozytu. Z pewnością wybraliby jednak wygodniejszy wariant: Smith wręczyłby Jonesowi kwit opiewający na 100 uncji złota. W ten sposób kwity składowe zaczynają w coraz większym stopniu pełnić rolę substytutów pieniądza. Coraz mniej transakcji odbywa się przy użyciu samego złota; zamiast tego coraz częściej używane są papierowe tytuły do złota. W miarę rozwoju rynku, pojawią się trzy czynniki ograniczające proces przechodzenia na korzystanie z substytutów. Pierwszym jest zakres, w jakim ludzie korzystają z tych magazynów pieniądza – nazywanych bankami – zamiast używać gotówki. Oczywiście, jeśli Jones z jakichś powodów nie chciałby korzystać z usług banku, to Smith musiałby przywieźć samo złoto. Drugim ograniczeniem jest klientela poszczególnych banków. Inaczej mówiąc, im więcej transakcji jest zawieranych pomiędzy klientami różnych banków, tym więcej złota trzeba transportować między bankami. Im więcej transakcji zawierają klienci tego samego banku, tym mniejsza potrzeba transportowania złota. Jeśli Jones i Smith byliby klientami różnych składów, bank Smitha (lub sam Smith) musiałby przewieźć złoto do banku Jonesa. Po trzecie, klienci muszą wierzyć w uczciwość swoich banków. Jeśli na przykład nagle dowiedzą się, że urzędnicy bankowi mają kryminalną przeszłość, to najprawdopodobniej bank szybko wypadnie z rynku. W tej dziedzinie wszystkie składy – i wszystkie przedsięwzięcia oparte na zaufaniu – są do siebie podobne. W miarę jak banki będą się rozwijać, a zaufanie do nich będzie rosło, klienci mogą uznać, że w wielu przypadkach wygodniej będzie zrezygnować z prawa do papierowych kwitów – nazywanych banknotami (notami bankowymi – bank notes) i zamiast tego posługiwać się rachunkami bieżącymi. W języ-

61 ku związanym z dziedziną pieniądza rachunki te nazywane są depozytami bankowymi. Zamiast przekazywać papierowe kwity, klient dysponuje roszczeniem zapisanym w księdze handlowej prowadzonej przez bank. Transakcji dokonuje wypisując polecenie, zgodnie z którym jego magazyn przekazuje część gotówki z jego rachunku na rzecz innej osoby. W naszym przykładzie Smith poleci bankowi przekazanie zaksięgowanego tytułu do swoich 100 uncji złota na rzecz Jonesa. To pisemne polecenie nazywane jest czekiem. Należy zaznaczyć, że w sensie ekonomicznym nie ma żadnej różnicy między notą bankową (banknotem) a depozytem bankowym. Obydwa te dokumenty stanowią roszczenie do przechowywanego w banku złota; obydwa przekazywane są na tej samej zasadzie jako substytuty pieniądza i obydwa podlegają tym samym trzem ograniczeniom zakresu użycia. W zależności od preferencji klient może zażyczyć sobie, by jego tytuł własności miał formę banknotu (note) albo depozytu (deposit) 47. A teraz zastanówmy się, co się stało z podażą pieniądza w wyniku tych wszystkich operacji. Czy to, że papierowe kwity lub depozyty bankowe używane są jako „substytuty pieniądza”, oznacza, iż efektywna podaż pieniądza w gospodarce wzrosła, chociaż zasoby złota nie uległy zmianie? Oczywiście nie, ponieważ substytuty pieniądza to po prostu kwity składowe na faktycznie zdeponowane złoto. Gdy Jones deponuje w swoim składzie 100 uncji złota i otrzymuje na nie kwit, to kwit ten może być użyty na rynku jako pieniądz, ale tylko w formie ułatwiającego operację zastępstwa za złoto a nie dodatkowych pieniędzy. Złoto w skarbcu nie bierze więc już udziału w efektywnej podaży pieniądza, lecz jest przechowywane jako re47

Trzecią formę substytutu pieniądza stanowią monety zdawkowe służące jako reprezentacja bardzo drobnego pieniądza. Monety takie są odpowiednikami banknotów, tyle że „wydrukowanymi” na metalu o niskiej zawartości kruszcu zamiast na papierze.

62

63

zerwa na poczet wystawionego za nie kwitu. Właściciel złota może w każdej chwili zgłosić się z tym kwitem po odbiór swojej własności. Większy lub mniejszy zakres użycia substytutów nie wywiera wpływu na podaż pieniądza. Zmienia się jedynie forma jego podaży a nie całkowita ilość. Na początku w jakiejś społeczności podaż pieniądza może wynosić dziesięć milionów uncji złota. Następnie sześć milionów ludzie mogą zdeponować w bankach w zamian za pokwitowania na złoto i od tej chwili na efektywną podaż pieniądza będą się składać: cztery miliony uncji w złocie i sześć milionów uncji w tytułach do złota (gold claims) w postaci papierowych banknotów. Całkowita podaż pieniądza pozostała taka sama. Co ciekawe, wielu ludzi uważa, że banki nie mogłyby zarabiać, gdyby miały funkcjonować w oparciu o taką „stuprocentową rezerwę” (kwit zawsze reprezentowałby złoto). Tymczasem problem w rzeczywistości by nie istniał, tak jak nie istnieje w przypadku innych składów. Niemal wszystkie magazyny przechowują całość powierzonych im dóbr (stuprocentowa rezerwa) i uważają takie postępowanie za oczywiste. Właściwie, inne postępowanie uznane by zostało za oszustwo lub kradzież. Magazyny osiągają dochody z opłat za usługi świadczone swoim klientom. Banki mogą pobierać opłaty za swoje usługi na tej samej zasadzie. Jeśli klienci nie zaakceptują wysokich opłat za usługi banków, to będzie to tylko oznaczać, że na usługi bankowe nie ma zbyt dużego popytu i liczba osób korzystających z tych usług spadnie proporcjonalnie do niskiej oceny ich przydatności. Dochodzimy tu do najbardziej chyba drażliwego problemu, z którym zmagają się ekonomiści: do oceny „częściowej rezerwy bankowej”. Musimy postawić pytanie: czy częściowa* rezerwa bankowa byłaby dopuszczalna na wolnym rynku, czy też zakazano by jej, traktując jako oszustwo? Jak wiadomo rzadko zdarzało się,

*

W literaturze funkcjonuje także termin rezerwa cząstkowa.

żeby banki trzymały się przez dłuższy czas zasady stuprocentowego pokrycia. Gdy pieniądze pozostają w składzie przez długi okres, bank ma pokusę, żeby części tych pieniędzy użyć na własny rachunek. Pokusa ta wynika również z faktu, że zazwyczaj ludziom jest obojętne, czy złote monety, które odbierają ze składu, są identyczne z monetami, które oddali do depozytu. Bank ma więc przemożną chęć wykorzystania cudzych pieniędzy dla własnego zysku. Jeśli banki pożyczają bezpośrednio złoto, to kwity stają się oczywiście częściowo nieważne. Niektóre kwity nie mają od tej pory pokrycia w złocie; bank staje się faktycznie niewypłacalny, ponieważ nie byłby w stanie wywiązać się z własnych zobowiązań, gdyby go do tego wezwano. Nie mógłby zwrócić swoim klientom ich własności, gdyby wszyscy zgłosili się po nią jednocześnie. Na ogół, zamiast posługiwać się samym złotem, banki drukują kwity bez pokrycia lub „pseudo” kwity magazynowe, tzn. pokwitowania na złoto, którego nie mają i nie mogą mieć. Następnie pożyczają je dla zysku. Oczywiście ma to swoje skutki ekonomiczne. Wydrukowanych zostaje więcej kwitów składu niż złota, które przechowywane jest w skarbcach. Bank wystawił kwity składu, które nie przedstawiają niczego, choć mają reprezentować 100% zapisanej na nich (nominalnej) wartości w złocie. Pseudokwity napływają na ufny rynek w taki sam sposób jak prawdziwe kwity, powiększając efektywną podaż pieniądza w kraju. Jeśli w powyższym przykładzie banki wystawią teraz fałszywe, nie mające pokrycia w złocie, pokwitowania na dwa miliony uncji złota, to krajowa podaż pieniądza wzrośnie z dziesięciu do dwunastu milionów uncji złota – przynajmniej do czasu, gdy te czarymary zostaną zdemaskowane i poddane korekcie. Teraz w obiegu znajduje się – oprócz czterech milionów uncji złota pozostających w posiadaniu ludzi – osiem milionów uncji w substytutach pieniądza, a z nich tylko sześć milionów ma pokrycie w złocie. Emisja pseudo-kwitów, podobnie jak fałszowanie monety, stanowi przykład inflacji, którą poddamy teraz dalszej analizie.

64 Inflację można zdefiniować jako każde takie zwiększenie podaży pieniądza w gospodarce, które nie polega na zwiększeniu ilości kruszcu pieniężnego. Banki oparte na częściowej rezerwie są więc instytucjami, które ze swej natury wywołują inflację. Obrońcy banków argumentują w następujący sposób: banki działają tak samo jak inne przedsiębiorstwa – po prostu ryzykują. Bezsprzecznie, jeśli wszyscy deponenci zgłosiliby się ze swoimi roszczeniami, banki zbankrutowałyby, ponieważ suma kwitów przekraczałaby ilość złota w skarbcach. Tyle tylko, że banki liczą po prostu na to – na ogół nie bez racji – iż nie wszyscy zgłoszą się po złoto. Jednakże olbrzymia różnica między bankiem opartym na „częściowej rezerwie” a każdym innym przedsiębiorstwem polega na tym, że inni biznesmeni używają do swoich ryzykownych przedsięwzięć własnego lub pożyczonego kapitału; jeśli zaciągają kredyt, to obiecują go spłacić w określonym czasie i dbają o to, żeby w umówionym dniu mieć do dyspozycji ilość pieniędzy wystarczającą do wywiązania się z tej obietnicy. Jeśli Smith pożyczy 100 uncji złota na rok, to postara się o to, żeby w oznaczonym dniu mieć 100 uncji złota. Tymczasem bank nie pożycza od swoich deponentów. Nie składa obietnicy, że określonego dnia zwróci złoto. Zobowiązuje się zamiast tego do wypłacenia na każde żądanie złota za okazaniem kwitu. Banknot lub depozyt nie jest więc rewersem (IOU) ani długiem; jest pokwitowaniem na własność należącą do innych. Ponadto, gdy przedsiębiorca zaciąga dług lub pożycza komuś pieniądze, to nie zwiększa podaży pieniądza. Pożyczone pieniądze są funduszami zaoszczędzonymi, częścią istniejących już pieniędzy, która zostaje przekazana pożyczkobiorcy przez oszczędzającego. Natomiast emisja bankowa sztucznie zwiększa podaż pieniądza, ponieważ pseudo-kwity zostają wprowadzone na rynek. Bank nie ponosi więc zwykłego ryzyka związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej. W przeciwieństwie do innych przedsiębiorstw nie sporządza okresowych zestawień

65 aktywów i pasywów, tzn. nie troszczy się o to, czy w określonych terminach będzie dysponował sumami pieniędzy wystarczającymi do uregulowania swoich zobowiązań. Większość jego zobowiązań – w przeciwieństwie do aktywów – to zobowiązania bieżące. Bank kreuje nowy pieniądz z powietrza i nie musi – tak jak wszyscy inni – zdobywać pieniędzy produkując albo sprzedając usługi. Bank jest już i przez cały czas pozostaje bankrutem; tyle że jego upadłość wyjdzie na jaw dopiero wtedy, gdy klienci zaczną coś podejrzewać i podejmą „run na banki”. W żadnej innej gałęzi gospodarki nie występuje zjawisko „runu”. Żadne inne przedsiębiorstwo nie pogrąża się w upadku z dnia na dzień tylko dlatego, że jego klienci postanawiają odzyskać swoją własność. Żadne inne przedsiębiorstwo nie tworzy fikcyjnych nowych pieniędzy, które ulatniają się z chwilą, gdy chce się je przeliczyć. Tragicznym konsekwencjom gospodarczym częściowej rezerwy bankowej przyjrzymy się bliżej w następnym rozdziale. Teraz wystarczy powiedzieć, że w sensie moralnym taki rodzaj banków nie miałby prawa istnieć na wolnym rynku, tak jak nie miałaby prawa istnieć żadna inna forma ukrytego złodziejstwa. Prawdą jest, że banknot lub potwierdzenie depozytu nie zawiera stwierdzenia, że skład gwarantuje utrzymywanie pełnego pokrycia w złocie w każdym momencie. Jednakże bank składa obietnicę wypłaty na żądanie, jeśli więc wydaje jakiekolwiek fałszywe kwity, to dopuszcza się fałszerstwa, ponieważ od tego momentu nie jest w stanie dotrzymać swojej obietnicy i wypłacić złota za wszystkie banknoty i potwierdzenia depozytów48. Do oszustwa dochodzi więc, gdy tylko zostaną wystawione pseudo-kwity. Rozstrzygnięcie, które dokładnie kwity zostały sfałszowane, ma miejsce dopiero po tym, 48

Zobacz: Amasa Walker, The Science of Wealth, 3rd Ed.(Boston: Little, Brown, and Co., 1867) ss. 139-141; oraz ss. 126-232, gdzie znajduje się doskonałe omówienie zagadnienia pieniędzy pochodzących z częściowej rezerwy bankowej.

66

67

jak nastąpi run na banki (ponieważ wszystkie kwity wyglądają tak samo). Na lodzie zostają ci, którzy zgłoszą się najpóźniej49. Jeśli w wolnym społeczeństwie miałoby być zakazane fałszerstwo, to taki sam los powinien spotkać system bankowy oparty na częściowych rezerwach50. Przypuśćmy jednak, że fałszerstwo i częściowa rezerwa bankowa byłyby dozwolone, a banki musiałyby się tylko wywiązywać z obowiązku wypłat złota na żądanie. Każda odmowa wypłaty oznaczałaby natychmiastowe bankructwo. Taki system znany jest pod nazwą „wolnej bankowości” („free banking”). Czy doszłoby wtedy do poważniejszej fałszerskiej emisji substytutów pieniądza powodującej sztuczną kreację nowych pieniędzy? Wielu ludzi tak sądziło i uważało, że „dzika bankowość” („wildcat banking”) spowodowałaby po prostu astronomiczny wzrost podaży pieniądza. Tymczasem jest odwrotnie: „wolna bankowość” prowadziłaby do ustanowienia znacznie bardziej „twardego” systemu pieniężnego niż ten, który mamy obecnie. Działalność banków byłaby ograniczona przez te same trzy czynniki, o których mówiliśmy wyżej, i to ograniczona w sposób

49

50

W systemie libertariańskim należałoby może uznać „ogólne dowody składowe” (które pozwalają na to, żeby magazyn zwrócił deponentowi dowolne dobro jednakowe ze zdeponowanym) za „określone dowody składowe”, takie jak listy przewozowe, kwity zastawne, warranty dokowe itd., które ustanawiają prawo własności do konkretnych wymienionych w tych dokumentach przedmiotów. W przypadku ogólnego dowodu składowego magazyn ma pokusę, żeby zdeponowane towary uważać za swoją własność a nie za własność należącą do klientów. Tak właśnie uważają banki. Zobacz: Jevons, op. cit., ss. 207-212. Fałszerstwo jest ukrytą kradzieżą, ponieważ oznacza, że po otrzymaniu dobra umowa nie jest dotrzymana. Jeśli osoba A sprzedaje osobie B paczkę z napisem „płatki kukurydziane”, a po otwarciu opakowania okazuje się, że w środku jest słoma, to fałszerstwo A stanowi w rzeczywistości kradzież własności należącej do B. Na tej samej zasadzie emisja kwitów magazynowych na nieistniejące towary – gdy kwity te są identyczne z prawdziwymi – jest oszustwem w stosunku do tych, którzy znajdują się w posiadaniu tytułów do nieistniejącej własności.

rygorystyczny. Przede wszystkim ekspansja każdego banku byłaby ograniczona przez możliwość utraty złota na rzecz innego banku. Bank może bowiem zwiększać ilość pieniądza tylko wśród własnych klientów. Przypuśćmy, że bank A posiadający 10000 uncji złota w depozytach wystawia fałszywe kwity depozytowe na 2000 uncji złota i pożycza je różnym przedsiębiorstwom lub inwestuje w papiery wartościowe. Kredytobiorca lub poprzedni właściciel papierów wyda nowe pieniądze na rozmaite towary i usługi. W końcu, po jakimś czasie krążenia, pieniądze te trafią do właściciela, który będzie klientem innego banku B. Na tym etapie bank B wezwie bank A do wypłacenia za kwit depozytowy złota, żeby bank B mógł umieścić je w swoim skarbcu. Oczywiście im szersze są rzesze klientów każdego banku i im większe obroty między ich klientami, tym większą możliwość ekspansji kredytowej i zwiększania podaży pieniądza ma każdy z banków. Jeśli bowiem klientów banku jest niewielu, to w krótkim czasie po wyemitowaniu stworzonego przez siebie pieniądza bank zostanie wezwany do wypłacenia złota – a jak wiemy – posiada on jedynie ułamek środków potrzebnych do dotrzymania swoich zobowiązań. W celu uniknięcia bankructwa spowodowanego taką sytuacją bank, który ma mniej klientów, musi utrzymywać większą rezerwę złota i musi bardziej ograniczać swoją ekspansję kredytową. Gdy w każdym kraju będzie jeden bank, będzie on miał znacznie większe pole dla ekspansji, niż wtedy, gdy jeden bank będzie przypadał na dwie osoby w społeczności. A zatem, przy zachowaniu pozostałych czynników bez zmian, im więcej jest banków i im są one mniejsze, tym „twardsza” – i lepsza – będzie podaż pieniądza. Klientela banków będzie dodatkowo ograniczona przez te osoby, które w ogóle nie korzystają z usług bankowych. Im więcej ludzi używa prawdziwego złota, tym mniej jest miejsca dla inflacji wywoływanej przez banki. Załóżmy jednak, że banki budują kartel i uzgadniają, że będą nawzajem realizować swoje kwity, nie domagając się wypła-

68 ty w złocie. Przypuśćmy następnie, że pieniądz bankowy znajduje się w powszechnym użyciu. Czy pozostałyby wówczas jakieś ograniczenia dla ekspansji banków? Tak, pozostaje jeszcze zaufanie klientów do banków. W miarę jak rośnie kredyt udzielany przez banki i zwiększa się coraz bardziej podaż pieniądza, coraz więcej osób zaczyna się niepokoić malejącą rezerwą częściową. I w społeczeństwie prawdziwie wolnym osoby, które wiedzą o tym, że system bankowy jest niewypłacalny, utworzą ligi antybankowe, które będą nawoływały klientów do wycofania swoich pieniędzy póki czas. Takie ligi miałyby na celu sprowokowanie runów na banki, albo zagrożenie paniką, co mogłoby się przyczynić do powstrzymania ekspansji pieniężnej. To, co powiedzieliśmy powyżej, nie oznacza bynajmniej potępienia kredytu w ogóle. Kredyt odgrywa na wolnym rynku niezwykle ważną rolę. Zawarcie transakcji kredytowej oznacza, że właściciel pieniędzy (dobra użytecznego w teraźniejszości) wymienia je na rewers stanowiący zobowiązanie do spłacenia długu w określonym dniu w przyszłości (rewers jest tutaj „dobrem przyszłym”), a stopa procentowa odzwierciedla fakt, iż dobra teraźniejsze cenione są na rynku wyżej niż dobra przyszłe. Tymczasem banknoty albo potwierdzenia depozytów nie są kredytem; są tylko kwitami magazynowymi zobowiązującymi bank do natychmiastowej wypłaty gotówki (np. złota) z zasobów skarbca. Dłużnik dokłada starań, by spłacić swój dług, gdy zapadnie termin; bankier w systemie częściowych rezerw może zapłacić tylko drobny ułamek swoich zobowiązań. W następnym rozdziale zbadamy różne formy interwencji rządu w system pieniężny. Większość z nich ma na celu nie powstrzymanie fałszerskiej emisji, tylko – wręcz przeciwnie – usunięcie takich czy innych naturalnych przeszkód stojących na drodze inflacji.

69

13. Podsumowanie Czego dowiedzieliśmy się o pieniądzu w wolnym społeczeństwie? Dowiedzieliśmy się, że każdy rodzaj pieniądza ma i musi mieć swoje początki w użytecznym towarze wybranym przez wolny rynek jako środek wymiany. Jednostka pieniężna jest to po prostu jednostka wagowa towaru pieniężnego – zazwyczaj kruszcu, np. złota lub srebra. W warunkach wolności to, jakie towary zostaną obrane na pieniądz oraz jaki będzie ich kształt czy forma, zależy od dobrowolnych decyzji jednostek. Prywatne mennice są więc tak samo uprawnionym i dochodowym przedsięwzięciem jak każda inna działalność gospodarcza. „Cena” pieniądza to jego siła nabywcza mierzona ogółem dóbr w gospodarce; wyznacza ją podaż i popyt na pieniądz zgłaszany przez poszczególne jednostki. Każda czyniona przez rząd próba ustalenia jego ceny będzie utrudniała zaspokojenie popytu na pieniądz zgłaszanego przez ludzi. Jeśli ludzie uznają, że wygodnie będzie używać więcej niż jednego kruszcu jako pieniądza, to wolnorynkowy kurs wymiany między tymi kruszcami będzie określony przez względny popyt i podaż każdego z nich. Kurs ten będzie dążył do poziomu równego stosunkowi pomiędzy siłą nabywczą jednego kruszcu a siłą nabywczą drugiego. Gdy ilość kruszcu jest już wystarczająca do tego, by został on wybrany na pieniądz, to zwiększenie jego podaży nie spowoduje, że będzie lepiej pełnił swoją pieniężną funkcję. Zwiększenie podaży pieniądza spowoduje tylko rozcieńczenie wydajności każdej uncji pieniądza, nie pomagając jednocześnie gospodarce. Jednakże zwiększenie zasobów złota i srebra w gospodarce pozwala na zaspokojenie potrzeb niepieniężnych (sztuka zdobnicza, zastosowania przemysłowe itd.) związanych z tymi kruszcami i jest dla społeczeństwa korzystne. Inflacja (zwiększenie ilości substytutów pieniądza nie mające pokrycia we wzroście ilości kruszcu) nigdy nie jest dla społeczeństwa korzystna; przynosi korzyści tylko pewnej grupie ludzi kosztem innych grup.

70 Inflacja, jako oparte na fałszerstwie naruszenie własności, nie mogłaby mieć miejsca na wolnym rynku. Podsumowując, wolność może organizować system pieniężny tak samo znakomicie, jak organizuje resztę gospodarki. Wbrew temu, co twierdzi wielu autorów, w pieniądzu nie ma niczego, co wymagałoby szczególnych rządowych regulacji. Również w tej dziedzinie wolni ludzie potrafiliby najlepiej i najsprawniej zaspokoić wszelkie swoje potrzeby ekonomiczne. W przypadku pieniędzy, podobnie jak w przypadku innych obszarów działalności człowieka, „wolność jest matką, a nie córką ładu”.

III. Rząd majstruje przy pieniądzu 1. Dochody rządu Rządy, w przeciwieństwie do wszystkich innych organizacji, nie osiągają swoich dochodów w postaci zapłaty za świadczone usługi. W związku z tym rządy mają do czynienia z innymi problemami gospodarczymi niż pozostałe podmioty. Prywatne osoby, które chcą otrzymać od innych więcej dóbr i usług, muszą wyprodukować i sprzedać więcej tego, czego inni potrzebują. Rządy muszą tylko znaleźć sposób na przywłaszczenie sobie większej ilości dóbr, bez oglądania się na przyzwolenie ze strony ich właściciela. W gospodarce opartej na barterze urzędnicy państwowi mogą przywłaszczać sobie środki tylko jedną metodą: przejmując dobra w naturze. W gospodarce pieniężnej wygodniej będzie im przejmować aktywa pieniężne, a następnie wykorzystywać te pieniądze na zakup dóbr i usług dla rządu albo wypłacać je uprzywilejowanym grupom w formie subsydiów. Takie przejęcie nazywa się podatkiem51. Jednakże podatki nie cieszą się zwykle popularnością i w czasach, gdy panowały mniej powściągliwe zwyczaje, prowadziły często do rewolucji. Pojawienie się pieniądza z jednej strony było dla ludzkości błogosławieństwem, z drugiej jednak otworzyło przed rządem możliwość bardziej subtelnej formy 51

Bezpośrednie przejęcie dóbr nie jest teraz tak szeroko stosowane jak zawłaszczenie środków pieniężnych. Przykład przejęcia bezpośredniego, które wciąż jest stosowane, stanowi „właściwa procedura” przejęcia gruntu na podstawie przysługującego państwu prawa do przymusowego wywłaszczenia, zakwaterowanie wojsk na terytorium okupowanym, a zwłaszcza przymusowa konfiskata usług polegających na świadczeniu pracy (np. pobór wojskowy, obowiązkowe stawiennictwo sędziów przysięgłych oraz zmuszanie przedsiębiorców do prowadzenia rejestrów podatkowych i pobierania podatków u źródła).

72

73

przywłaszczania sobie środków. Na wolnym rynku pieniądze można zarabiać produkując i sprzedając dobra i usługi, których potrzebują ludzie, albo wydobywając kruszce (w dłuższej perspektywie przedsięwzięcie opłacalne nie bardziej niż każda inna działalność). Jeżeli jednak rządowi uda się znaleźć sposób na fałszowanie pieniądza – kreowanie nowych pieniędzy z powietrza – to może szybko wyprodukować swoje własne pieniądze, nie trudząc się sprzedawaniem usług ani wydobywaniem złota. Może wówczas przejmować środki podstępem i w sposób niemal niezauważalny, nie wywołując wrogości nieodłącznie związanej z podatkami. Fałszowanie pieniądza może nawet wywołać u samych ofiar tego procederu słodkie złudzenie niezwykłej prosperity. Fałszowanie pieniądza jest oczywiście innym określeniem na inflację. W obydwu przypadkach mamy do czynienia z tworzeniem nowego „pieniądza”, który nie jest standardowym pieniądzem złotym lub srebrnym i w obydwu podobna jest zasada działania. Teraz rozumiemy, dlaczego rządy ze swej natury dążą do wywoływania inflacji: ponieważ inflacja jest potężnym i delikatnym sposobem na zdobycie przez rząd zasobów należących do ludzi; bezbolesnym i dlatego tym bardziej niebezpiecznym rodzajem opodatkowania.

2. Gospodarcze skutki inflacji Żeby ocenić gospodarcze skutki inflacji, przyjrzyjmy się, co się stanie, gdy do roboty zabierze się grupa fałszerzy pieniędzy. Przypuśćmy, że gospodarka dysponuje podażą 10000 uncji złota, a fałszerze – tak przebiegli, że nie można ich wykryć – wtłaczają dodatkowo 2000 „uncji”. Jakie będą skutki? Po pierwsze, fałszerze osiągną czysty zysk. Wezmą nowo wytworzone pieniądze i kupią za nie towary i usługi. Posługując się cytatem

ze słynnego zamieszczonego w New Yorkerze satyrycznego rysunku, na którym widoczna jest grupa fałszerzy patrzących z przejęciem na swoje dzieło, „handel detaliczny zaraz dostanie zastrzyk, na który tak czeka”. Istotnie. Lokalne obroty dostaną zastrzyk. Nowe pieniądze krok po kroku rozchodzą się po całym systemie gospodarczym. W miarę jak docierają w kolejne rejony, powodują wzrost cen – jak widzieliśmy nowy pieniądz może tylko rozcieńczyć wydajność każdego dolara. Proces rozcieńczania zabiera jednak pewien czas i w związku z tym nie jest rozłożony równo; w międzyczasie niektórzy ludzie zyskują, a inni tracą. Fałszerze i lokalni sprzedawcy zwiększyli swoje dochody zanim jeszcze nastąpiła jakakolwiek podwyżka cen na produkty, które fałszerze nabyli. Jednocześnie jednak mieszkańcy odległych rejonów kraju, nie otrzymawszy jeszcze nowych pieniędzy, zauważają wzrost cen, który wyprzedza podwyżkę ich dochodów. Straty poniosą na przykład sklepikarze w przeciwległym zakątku kraju. Osoby, które pierwsze otrzymują nowe pieniądze, zyskują najwięcej – kosztem osób, które otrzymują je na końcu. Inflacja nie przynosi korzyści ogółowi społeczeństwa; przyczynia się natomiast do redystrybucji bogactwa z korzyścią dla tych, którzy są na czele stawki, i ze stratą dla maruderów w wyścigu. Inflacja staje się w rezultacie rodzajem wyścigów, w których ważne jest, kto zdoła skorzystać z nowych pieniędzy najwcześniej. Końcówka peletonu, czyli ci, których wrobiono w straty, nazywani są często „grupami o stałych dochodach”. Zwykli ludzie, nauczyciele, pracownicy etatowi zawsze zostają w tyle za innymi grupami, które maja dostęp do nowych pieniędzy. Szczególnie poszkodowani będą ci, którzy realizują umowy z ustaloną ceną – umowy zawarte w czasie, gdy jeszcze nie nastąpiła inflacyjna zwyżka cen. Korzystający z ubezpieczeń na życie, renciści, emeryci, właściciele domów wynajmujący lokale na podstawie długoterminowych umów, posiadacze obligacji i inni wierzyciele,

74

75

osoby przechowujące gotówkę – wszyscy ci ludzie odczują skutki inflacji najdotkliwiej. To właśnie oni zostaną „opodatkowani”52. Są jeszcze inne katastrofalne skutki inflacji. Ceny nie ulegają zmianom w jednakowym stopniu i z taką samą szybkością, dlatego przedsiębiorcom niezwykle trudno jest ocenić, które zjawiska są trwałe, a które przejściowe. Nie mogą się zorientować, jakie są rzeczywiste potrzeby ich konsumentów i jakie są koszty przedsiębiorstwa. Na przykład, zgodnie z praktyką przyjętą w księgowości, w rubryce „koszty” wpisuje się taką cenę środka trwałego, za jaką został on przez firmę nabyty. Jednakże, gdy pojawi się inflacja, to koszt zastąpienia zużytego już środka trwałego będzie znacznie wyższy niż zaksięgowana cena. W rezultacie księgowość firmy będzie poważnie przeceniała jej zyski w czasie inflacji – może się nawet okazać, że firma skonsumuje kapitał, mimo że na pozór będzie zwiększać inwestycje53. Również posiadacze akcji i właściciele nieruchomości osiągną w czasie inflacji zyski kapitałowe, które w rzeczywistości wcale nie są „zyskami”. Mogą jednak część tych zysków przeznaczyć na konsumpcję, nie zdając sobie sprawy z tego, że konsumują pierwotny kapitał. Wywołując złudzenie zysków i deformując kalkulację ekonomiczną inflacja sparaliżuje efekt działania wolnego rynku polegający na karaniu firm nieefektywnych i nagradzaniu efektywnych. Niemal wszystkim firmom z pozoru będzie się dobrze

52

53

Modne stało się drwienie z zatroskania „konserwatystów” o losy „wdów i sierot”, które cierpią z powodu inflacji. Tymczasem to jest właśnie jeden z podstawowych problemów, którymi należy się zająć. Czy rzeczywiście „postęp” ma polegać na tym, żeby okradać wdowy i dzieci, a zdobyte w ten sposób środki przeznaczać na subsydia dla rolników i pracowników przemysłu zbrojeniowego? Ten błąd będzie największy w przypadku firm dysponujących najstarszym wyposażeniem oraz w branżach o najwyższym stopniu skapitalizowania. Dlatego w czasie inflacji do tych branż przejdzie zbyt dużo firm. Więcej na temat błędu księgowania wydatku w: W.T. Baxter, „The Accountant’s Contribution to the Trade Cycle,” Economica (May, 1955), ss. 99-112.

powodziło. Panująca powszechnie atmosfera „rynku sprzedawców” będzie prowadziła do obniżenia jakości towarów i usług oferowanych konsumentom, ponieważ konsumenci mają zwykle mniej oporów wobec podwyżki cen, jeśli podwyżka ta występuje w formie pogorszenia jakości54. Jakość pracy obniży się w czasie inflacji z bardziej subtelnych przyczyn: ludzie będą pod urokiem zasady mówiącej, żeby bogacić się szybko, i będą mieli złudzenie, że sukces jest na wyciągnięcie ręki; ceny będą stale rosły, a oni będą gardzić uczciwą pracą. Inflacja karze gospodarność i nagradza życie na kredyt. Każda pożyczona suma będzie zwrócona w dolarach o niższej sile nabywczej niż w dniu zaciągnięcia pożyczki. Wystąpi więc zachęta do zaciągania kredytów i spłacania ich w przyszłości, a brak będzie motywacji do oszczędzania i udzielania pożyczek. Jak więc widać, inflacja obniża ogólny poziom życia, wytwarzając jednocześnie atmosferę pozornej „prosperity”. Na szczęście inflacja nie może trwać w nieskończoność. W końcu ludzie zorientują się, że jest to forma opodatkowania; zauważą, że oznacza ona stałe kurczenie się siły nabywczej ich dolara. Z początku, gdy ceny rosną, ludzie mówią: „No, to jest nienormalne, to musi być wynik jakiegoś nagłego zdarzenia. Poczekam z moimi wydatkami, aż ceny wrócą do poprzedniego poziomu”. W pierwszej fazie inflacji takie podejście jest powszechne. Przyczynia się ono zresztą do uspokojenia cen i czyni inflację jeszcze bardziej niewidoczną, ponieważ powoduje wzrost popytu na pieniądz. Gdy inflacja się utrzymuje, ludzie zaczynają zdawać sobie sprawę, że ceny stale rosną w wyniku stałej inflacji. Teraz ludzie powiedzą: „Kupię dzisiaj, mimo że ceny są ‘wysokie’, bo 54

Obecnie, gdy z takim nabożeństwem traktuje się „wskaźniki kosztów utrzymania” (jak np. w przypadku indeksacji płac), istnieje silna zachęta do podnoszenia cen w taki sposób, żeby ich wzrost nie wpływał na te wskaźniki.

76

77

jeśli będę czekał, to ceny wzrosną jeszcze bardziej”. W konsekwencji popyt na pieniądz zaczyna spadać, a ceny rosną szybciej niż podaż pieniądza. W tej sytuacji podnoszą się często głosy, że rząd powinien „przeciwdziałać brakowi pieniądza” spowodowanemu coraz szybszym wzrostem cen i rząd zaczyna napędzać inflację jeszcze bardziej. Wkrótce kraj osiąga stadium „szaleńczego boomu”, kiedy ludzie mówią: „Muszę kupować cokolwiek – byle tylko pozbyć się pieniędzy, które tracą na wartości z każdą chwilą”. Podaż pieniądza gwałtownie rośnie, popyt spada na łeb na szyję, a ceny osiągają astronomiczny poziom. Produkcja gwałtownie spada, ponieważ ludzie coraz więcej czasu poświęcają na poszukiwanie sposobów pozbycia się pieniędzy. System pieniężny całkowicie załamuje się i gospodarka sięga po inne rodzaje pieniądza, o ile są one dostępne: po inny kruszec, obce waluty (jeśli inflacja dotyczy jednego kraju), a nawet po wymianę barterową. System pieniężny legł w gruzach pod naciskiem inflacji. Taka sytuacja hiperinflacji występowała w historii w postaci asygnat Rewolucji Francuskiej, continentali wprowadzonych w czasie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, a zwłaszcza kryzysów walutowych w czasie depresji w Niemczech w roku 1923 oraz w Chinach i w innych państwach po II wojnie światowej55. Ostatnim punktem oskarżenia przeciwko inflacji jest to, że kiedy nowo wyemitowane pieniądze trafiają najpierw w postaci kredytów do biznesu, inflacja wywołuje złowieszczy „cykl koniunkturalny”. Ten cichy ale śmiertelnie groźny mechanizm, który pozostawał niewykryty przez wiele pokoleń, działa w następujący sposób. Nowy pieniądz zostaje pod egidą rządu wyemitowany przez banki i pożyczony firmom. Biznesmenom wydaje się, że nowe fundusze stanowią prawdziwe inwestycje, tymczasem nie

pochodzą one – w przeciwieństwie do inwestycji na wolnym rynku – z dobrowolnych oszczędności. Nowy pieniądz inwestowany jest przez biznesmenów w różne przedsięwzięcia oraz wykorzystywany do opłacenia pracowników i pokrycia kosztów innych czynników takich jak podwyższone płace i ceny. W miarę jak gospodarka nasiąka nowymi pieniędzmi, ludzie dążą do przywrócenia poprzednich, dobrowolnie ustanowionych proporcji między konsumpcją a oszczędnościami. Jeśli ludzie chcą oszczędzać i inwestować około 20% swoich dochodów a resztę przeznaczać na konsumpcję, nowy bankowy pieniądz pożyczony firmom wywołuje wrażenie, że proporcja ta jest większa. Gdy nowe pieniądze rozejdą się wśród społeczeństwa, przywraca ono starą proporcję 20 do 80 i wiele inwestycji okazuje się nagle niepotrzebnych. Upłynnienie zbędnych inwestycji z czasów inflacyjnego boomu stanowi fazę depresji cyklu koniunkturalnego56.

55

56

O przykładzie Niemiec zobacz: Costantino Bresciani-Turroni, The Economics of Inflation (London: George Allen and Unwin, Ltd., 1937).

3. Przymusowy monopol bicia monety Zanim rząd mógł uciec się do fałszowania pieniędzy w celu zwiększenia swoich dochodów, musiało nastąpić wiele etapów pośrednich na drodze oddalającej nas od wolnego rynku. Rząd nie mógł po prostu zaatakować funkcjonującego wolnego rynku i rozpocząć druku własnych papierowych biletów. Gdyby zrobiono to tak gwałtownie, to niewielu ludzi zaakceptowałoby rządowe pieniądze. Nawet w czasach nam współczesnym wielu ludzi w „krajach zacofanych” odmawia przyjmowania pieniądza papierowego i nadal uprawia handel przy użyciu złota. Dlatego ingerencja państwa musi być znacznie delikatniejsza i odbywać się stopniowo.

Szersze omówienie w: Murray N. Rothbard, America’s Great Depression (Princeton: D. Van Nostrand Co., 1963), część I.

78 Jeszcze kilkaset lat temu nie istniały banki, w związku z czym rząd nie mógł skorzystać z bankowego motoru do napędzania olbrzymiej inflacji, tak jak to czyni obecnie. Co mógł zrobić rząd, gdy w obiegu było tylko złoto i srebro? W pierwszym etapie każdy większy rząd obejmował całkowitym monopolem bicie monety. Był to niezbędny środek do przejęcia kontroli nad podażą monety. Na monetach odciskano wizerunek króla albo księcia i rozpowszechniano mit o tym, że bicie monety należy do podstawowych przywilejów królewskiej lub książęcej „zwierzchności”. Monopol na mennice pozwalał władzy dostarczać na rynek takich nominałów monet, jakie jej się podobały, a nie takich, jakie potrzebne były ludziom. W ten sposób różnorodność monet została siłą zredukowana. Ponadto mennica mogła teraz żądać albo wysokiej opłaty, albo opłaty przewyższającej koszty (regalia mennicze – dochód królewski z mennicy), albo pokrywającej tylko koszty (opłata mennicza), albo dostarczać monety nie pobierając opłat. Królewski dochód z mennicy był ceną monopolistyczną i nakładał szczególne obciążenia na produkcję monet ze sztab; z drugiej strony darmowe bicie monet stanowiło zachętę do nadmiernej produkcji monet ze złotego surowca i zmuszało przeciętnego podatnika do płacenia za usługi mennicy, z których korzystali inni. Zdobywszy monopol na bicie monety, rządy nakłaniały do używania nazwy jednostki pieniężnej, robiąc wszystko żeby oderwać nazwę od jej prawdziwego podłoża, którym była waga monety. To również był niezwykle ważny krok, ponieważ dzięki niemu rząd uwalniał się od konieczności podporządkowania waluty pieniądzowi rynku ogólnoświatowego. Poszczególne państwa, zamiast używać granów lub gramów złota czy srebra, w imię rzekomego patriotyzmu pieniężnego wprowadzały nazwę narodową: dolary, marki, franki itp. Ta zmiana umożliwiała rządom stosowanie najważniejszej metody fałszowania monety: deprecjacji, czyli obniżania jej wartości.

79

4. Deprecjacja Deprecjacja była stosowaną przez państwo metodą fałszowania monet – tych samych monet, których bicia zabroniło wcześniej firmom prywatnym w imię stanowczej ochrony standardu pieniężnego. Czasami rząd dokonywał prostego fałszerstwa, dodając do złota domieszki tanich metali i wypuszczając monety o zawartości złota mniejszej niż nominalna. Częściej jednak mennica przetapiała wszystkie monety używane w państwie i po wyprodukowaniu nowych monet zwracała poddanym tę samą ilość „funtów” lub „marek” ale już o mniejszej wadze. Pozostałą z tej operacji część złota lub srebra król zostawiał sobie na własne wydatki. W ten sposób rząd notorycznie żonglował i przedefiniowywał standard, do którego ochrony był zobowiązany. Władcy rościli sobie prawo do zysków z deprecjacji nazywając je z wyniosłością „regaliami menniczymi” („seniorage”). Szybka i znaczna deprecjacja była charakterystyczna dla niemal wszystkich krajów średniowiecznej Europy. W roku 1200 francuski livre tournois był definiowany jako dziewięćdziesiąt osiem gramów czystego srebra; w roku 1600 oznaczał już tylko jedenaście gramów. Znamienny jest przypadek dinara – monety używanej przez Saracenów w Hiszpanii. Pierwotnie, czyli gdy zaczęto go bić pod koniec VII wieku, dinar zawierał sześćdziesiąt pięć granów złota. Saraceni odznaczali się w sprawach pieniądza uczciwością i w połowie XII wieku dinar miał wciąż sześćdziesiąt granów złota. Wtedy Hiszpanię zdobyli królowie chrześcijańscy i na początku XIII wieku dinar (który teraz nazywał się maravedi) został zredukowany do czternastu granów. Wkrótce złota moneta stała się zbyt lekka na to, żeby pozostawać w użyciu, więc zamieniono ją na monetę srebrną o wadze dwudziestu sześciu granów. Również i ta moneta uległa deprecjacji i w połowie XIV wieku zawierała już tylko 1,5 grana srebra i znów stała się zbyt mała57. 57

Na temat deprecjacji zobacz: Elgin Groseclose, Money and Man (New York: Frederick Ungar, 1961, ss. 57-76.

80

81

5. Prawo Greshama i bicie monety A. Bimetalizm Rząd wprowadza kontrolę cen w dużej mierze po to, żeby odwrócić uwagę społeczeństwa od wywoływanej przez siebie inflacji i skupić zainteresowanie ludzi na rzekomych ułomnościach wolnego rynku. Jak widzieliśmy, „prawo Greshama”, mówiące o tym, że pieniądz sztucznie niedoszacowany wypierany jest przez pieniądz sztucznie przeszacowany, stanowi przykład ogólnych skutków kontroli cen. Rząd ustala na pewien rodzaj pieniądza maksymalną cenę w innym pieniądzu. Maksymalna cena wywołuje braki – odpływ do skarbców i do innych krajów – waluty obłożonej maksymalną ceną (sztucznie zaniżoną) i powoduje zastąpienie jej przez pieniądz przeszacowany. Widzieliśmy, jak ta zasada działa w przypadku nowych i zużytych monet – jednego z najwcześniejszych przykładów działania prawa Greshama. Przejście z definicji wagowej pieniądza na pustą nazwę własną oraz ustalenie nominałów według własnych kryteriów, a nie dla wygody społeczeństwa pozwoliło rządom na używanie tej samej nazwy dla starych i nowych monet, mimo że różniły się ciężarem. W rezultacie pełnowartościowe nowe monety były tezauryzowane lub eksportowane, a do obiegu przeznaczano stare monety. Rządy ciskały wtedy przekleństwa pod adresem „spekulantów”, obcokrajowców, albo w ogóle wolnego rynku, mimo że to one same były autorem powstałej sytuacji. Szczególnie istotnym przypadkiem działania prawa Greshama był odwieczny problem „standardu”. Jak widzieliśmy, wolny rynek ustanowił „standardy równoległe” złota i srebra; każdy z tych standardów wahał się w stosunku do drugiego w zależności od rynkowej podaży i popytu. Rządy postanowiły pomóc rynkowi za pomocą interwencji, która miała „uprościć” całe zagadnienie. O ile bardziej przejrzysta będzie sytuacja – zdawali się mówić rządzący – jeśli stosunek złota do srebra zostanie

określony stałym kursem, powiedzmy dwudziestu uncji srebra do jednej uncji złota. Wówczas obydwa rodzaje pieniądza mogłyby pozostawać w obiegu przy zachowaniu niezmiennego kursu. Co jednak znacznie ważniejsze, rząd mógł wreszcie uwolnić się od kłopotu, jakim było nazywanie pieniądza jednostkami wagowymi a nie nic nieznaczącymi określeniami. Wyobraźmy sobie jednostkę o nazwie „rur”, definiowaną przez Rurytańczyków jako 1/20 uncji złota. Widzieliśmy jak ważne jest dla rządu przekonanie społeczeństwa, że „rur” jest abstrakcyjną niezależną jednostką, która ma tylko luźny związek ze złotem. Czyż jest lepszy na to sposób niż ustalenie stałego kursu złota do srebra? Wtedy „rur” stanie się nie tylko 1/20 uncji złota lecz także jedną uncją srebra. Precyzyjne znaczenie słowa „rur” – jako nazwy jednostki wagowej złota – zostaje zagubione i ludzie zaczynają traktować „rur” jako coś namacalnego i samoistnego, coś co zostało ustanowione przez rząd w dobrych i praktycznych celach, jako odpowiednik określonych porcji wagowych złota i srebra. Widzimy więc teraz, jak ważne jest, by nie nadawać uncjom lub granom złota patriotycznych czy narodowych nazw. Gdy taka nazwa zastąpi powszechnie w świecie używaną jednostkę wagową, rządowi znacznie łatwiej będzie manipulować jednostką pieniężną i nadać jej pozory niezależnego życia. Ustalony kurs złota względem srebra, znany pod nazwą bimetalizmu, spełnił to zadanie bardzo dobrze. Natomiast nie spełnił drugiego zadania, którym miało być uproszczenie waluty krajowej. Jeszcze raz dało o sobie znać prawo Greshama. Zwykle rząd ustalał na początku bimetaliczny kurs (powiedzmy 20:1) na poziomie obowiązującym w danej chwili na wolnym rynku. Jednakże kurs rynkowy, jak każda cena rynkowa, z biegiem czasu podlegał nieuchronnym zmianom w zależności od tego, jak zmieniały się warunki popytu i podaży. Gdy pojawia się taka zmiana, to sztywny kurs bimetaliczny staje się z definicji nieważny. Zmiana powoduje, że albo złoto albo srebro staje się przeszacowane. Złoto zostaje zamienio-

82

83

ne na saldo gotówkowe, ucieka na czarny rynek lub jest eksportowane, a srebro napływa z zagranicy i z sald gotówkowych, stając się jedyną walutą, która jest w obiegu w Rurytanii. Przez całe stulecia państwa zmagały się ze zgubnymi skutkami nagłych zmian walut kruszcowych. Najpierw napływało srebro i znikało złoto; potem, gdy względny kurs rynkowy zmieniał się, napływało złoto a srebro znikało58. Wreszcie, po wiekach niepokojów związanych z bimetalizmem, rządy zdecydowały się na jeden kruszec jako standard; zwykle było nim złoto. Srebro zdegradowano do statusu „monety zdawkowej” o małych nominałach, która nie zawierała czystego kruszcu. (Bicie monety zdawkowej zostało również zmonopolizowane przez rząd i – ponieważ moneta ta nie miała 100% pokrycia w złocie – służyło do zwiększania podaży pieniądza.) Likwidacja srebra jako pieniądza wyrządziła niewątpliwie krzywdę wielu ludziom, którzy woleli używać srebra do różnych transakcji. W wojennym zawołaniu zwolenników bimetalizmu, że popełniono „zbrodnię przeciwko srebru” było wiele prawdy; jednakże prawdziwą zbrodnią było narzucenie bimetalizmu w miejsce standardów równoległych. Bimetalizm wytworzył niezwykle trudną sytuację. Rządy mogły sobie z nią poradzić albo przywracając pełną wolność pieniądza (standardy równoległe), albo wybierając na pieniądz jeden z dwóch kruszców (standard złota albo srebra). Pełna wolność pieniężna wydawała się po tylu latach czymś absurdalnym, donkiszoterią; a zatem powszechnie przyjęto standard złota. B. Prawny środek płatniczy W jaki sposób rząd mógł narzucić kontrolę cen na kursy wymiany pieniądza? Za pomocą wynalazku znanego jako przepisy

58

Pod pretekstem dostosowywania sztywnego kursu wymiany złota na srebro do relacji rynkowej rządy dokonywały w istocie licznych deprecjacji.

o prawnym środku płatniczym. Pieniądz używany jest do spłaty długów zaciągniętych w przeszłości, a także do obsługi bieżących transakcji „gotówkowych”. Gdy w księgowości operuje się od teraz nazwą waluty narodowej a nie jednostkami wagowymi, to w umowach stosuje się zobowiązania do zapłaty określonych ilości „pieniędzy”. Przepisy o prawnym środku płatniczym określały, co mogło być tym „pieniądzem”. Gdy za „prawny środek płatniczy” ogłoszono tylko złoto i srebro, ludzie mogli uznać, że nowe przepisy są nieszkodliwe, ale powinni zdawać sobie sprawę z niebezpieczeństwa precedensu polegającego na wprowadzeniu państwowej kontroli nad pieniądzem. Jeśli rząd pozostaje przy pierwotnym pieniądzu, to przepisy o prawnym środku płatniczym są zbędne59. Z drugiej strony, rząd może ogłosić, że prawnym środkiem płatniczym będzie waluta o niższej wartości pozostająca w obiegu równolegle do pierwotnej. Czyli że rząd może zadekretować, iż monety zużyte służą tak samo dobrze do płacenia długów jak nowe lub – na podobnej zasadzie – że złoto jest wymienialne na srebro po sztywnym kursie. Przepisy o prawnym środku płatniczym wprowadzają w życie prawo Greshama. Zapewniając ochronę pieniądzowi o zbyt dużej wartości, przepisy o prawnym środku płatniczym powodują również, że dłużnicy odnoszą korzyści kosztem wierzycieli. Pożyczkobiorcy mogą bowiem spłacać swoje długi w pieniądzu, który ma wartość

59

Zwykłe przepisy dotyczące zawierania umów są zupełnie wystarczające i nie wymagają ustaw nadających szczególne znaczenie określonym rodzajom waluty. Za jednostkę pieniężną przyjęliśmy złotego suwerena (...). Jeśli zobowiążę się do zapłacenia 100 suwerenów, to nie potrzebuję żadnego specjalnego prawa walutowego o prawnym środku płatniczym, które mówiłoby, że jestem zobowiązany do zapłacenia 100 suwerenów oraz że jeśli mam zapłacić 100 suwerenów, to nie zwolni mnie z tego obowiązku zapłacenie w jakiejś innej postaci.” Lord Farrer, Studies in Currency 1898 (London: Macmillan and Co, 1898), s. 43. Na temat przepisów o prawnym środku płatniczym zobacz też: Mises, Human Action, (New Haven: Yale University Press, 1949), ss. 32n. 444.

84

85

znacznie niższą niż w momencie zaciągania długu i kredytodawcy zostają oskubani z należących im się pieniędzy. Jednakże na tej konfiskacie własności wierzycieli korzystają tylko ci dłużnicy, którzy zalegają ze spłatą należności; na przyszłych dłużników spadną przykre konsekwencje krzywdy wyrządzonej w przeszłości kredytodawcom: kredyt stanie się trudno dostępny.

6. Rząd i bicie monety Przymusowy monopol na bicie monety oraz przepisy dotyczące prawnego środka płatniczego stanowiły zwieńczenie wysiłków rządów zmierzających do przejęcia kontroli nad walutami swoich krajów. Dla wzmocnienia efektu każdy rząd dążył do wycofania z obiegu wszystkich monet wyprodukowanych przez konkurencyjne rządy60. Od tej pory w poszczególnych krajach wolno było używać tylko monety bitej przez jego władcę. W rozliczeniach międzypaństwowych posługiwano się nieoznakowanymi sztabami złota i srebra. Jeszcze bardziej utrudniło to kontakty między różnymi częściami światowego rynku, prowadząc do wzmocnienia podziałów między krajami i do dalszych utrudnień w międzynarodowym podziale pracy. Mimo wszystko jednak prawdziwie twardy pieniądz nie pozostawiał rządom zbyt wiele miejsca na działania inflacyjne. Rządy mogły deprecjonować walutę tylko w pewnych granicach, a fakt, że wszystkie państwa używały złota i srebra, ograniczał zakres kontroli sprawowanej przez rządy nad swoimi terytoriami. W dalszym ciągu władców trzymał w ryzach międzynarodowy pieniądz kruszcowy. Dopiero wtedy, gdy w ostatnich stuleciach decydujące znaczenie zyskały substytuty pieniężne, państwowa kontrola nad 60

Monety obcych państw były w powszechnym użyciu w Średniowieczu oraz – do połowy XIX wieku – w Stanach Zjednoczonych.

pieniądzem mogła zapanować niepodzielnie, a fałszowania przez rząd pieniędzy już nic nie ograniczało. Pojawienie się pieniądza papierowego i depozytów bankowych, które były dla gospodarki błogosławieństwem dopóty, dopóki związane były z pełnym pokryciem w złocie lub srebrze, otworzyło rządom drogę do sezamu władzy nad pieniądzem, a co za tym idzie – do panowania nad całym systemem gospodarczym.

7. Rząd zezwala bankom na odmawianie wypłaty Nowoczesna gospodarka, w której powszechnie korzysta się z usług bankowych i z substytutów pieniądza, otwiera przed rządem wspaniałe możliwości zacieśnienia kontroli nad podażą pieniądza i decydowania o inflacji. W rozdziale 12. mówiliśmy o tym, że istnieją trzy zasadnicze ograniczenia, jakim podlega każdy bank w zakresie możliwości zwiększania inflacji w systemie „wolnej bankowości”: (1) liczba klientów każdego banku, (2) liczba klientów całego systemu bankowego, (3) zaufanie klientów do banków. Im węższa jest grupa klientów każdego banku i liczba klientów całego systemu oraz im mniejsze zaufanie, tym bardziej ograniczone będą możliwości wywoływania inflacji w gospodarce. Nadane przez państwo przywileje dla banków oraz państwowa kontrola nad systemem bankowym mają służyć zneutralizowaniu tych ograniczeń. Wszystkie te limity opierają się oczywiście na podstawowym zobowiązaniu: konieczności wypłacenia przez bank przyrzeczonej sumy na każde żądanie. Widzieliśmy, że żaden bank stosujący zasadę częściowej rezerwy nie jest w stanie wypłacić wszystkich swoich zobowiązań; widzieliśmy także, że ryzyko to podejmują wszystkie banki. Tymczasem w każdym systemie prywatnej własności podstawową zasadą jest konieczność wypełniania zobowiązań wynikających z umowy. Najprostszym sposobem,

86 w jaki rząd może utorować drogę inflacji, jest więc wyposażenie banków w specjalny przywilej, który pozwalałby im odmawiać spłacania swoich zobowiązań i mimo to funkcjonować dalej. Chociaż wszyscy inni muszą płacić swoje długi albo zbankrutować, to banki mają prawo odmówić przyjęcia własnych kwitów, a jednocześnie zmuszać swoich dłużników do spłacania pożyczek w terminie. Nazywa się ten proceder „zawieszeniem obowiązku wymiany banknotów (na pieniądz kruszcowy) ”. Bardziej precyzyjnym terminem byłaby: „licencja na kradzież”, bo jak inaczej nazwać przyzwolenie rządu na dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa, które nie wywiązało się z umowy? Zawieszanie na dużą skalę obowiązku wymiany banknotów w okresach kryzysów bankowych stało się już w Stanach Zjednoczonych tradycją. Po raz pierwszy miało miejsce w czasie wojny 1812 roku. Większość banków była wtedy zlokalizowana w Nowej Anglii, czyli w stanie, który był niechętny przystąpieniu Ameryki do wojny. Banki te odmówiły udzielenia pożyczek na cele wojenne, wobec czego rząd zaciągnął kredyty w nowych bankach powstałych na terenie innych stanów. Te banki wyemitowały na poczet kredytów nowe pieniądze. Inflacja osiągnęła takie rozmiary, że do nowych banków napłynęły zewsząd żądania wykupu, zwłaszcza od powściągliwych banków z Nowej Anglii, w której rząd wydał większość swoich pieniędzy na wojenne zakupy. W rezultacie doszło do ogólnego „zawieszenia” w roku 1814, które trwało przez ponad dwa lata (jeszcze długo po zakończeniu wojny); przez ten czas banki wyrastały jak grzyby po deszczu emitując banknoty, których nie musiały wymieniać na złoto albo srebro. To zawieszenie stało się precedensem dla kolejnych, które nastąpiły podczas kryzysów w latach 1819, 1837, 1857 itd. W wyniku wytworzenia się takiej tradycji banki zdały sobie sprawę, że nie muszą się obawiać bankructwa z powodu inflacji, a to oczywiście stymulowało inflację oraz stanowiło zachętę dla „dzikiej

87 bankowości”. Autorzy, którzy twierdzą, że dziewiętnastowieczna Ameryka stanowiła koszmarny przykład „wolnej bankowości”, nie dostrzegają roli, jaką odegrało w każdym z tych kryzysów zaniedbanie obowiązków przez władze poszczególnych stanów. Rządy i banki przekonały ludzi o tym, że ich działania są usprawiedliwione. Każdego, kto próbował wypłacić swoje pieniądze w czasie kryzysu, uważano za osobę „pozbawioną uczuć patriotycznych” i zamierzającą się na własność innych mieszkańców, natomiast banki chwalono często za patriotyczne wsparcie udzielane społeczności w trudnych czasach. Wielu patrzyło jednak na cały proceder z niesmakiem i z tej niechęci narodził się nowy słynny ruch „twardego pieniądza” Jacksona, który doszedł do pełnego rozkwitu przed wojną secesyjną61. Takie okresowe przywileje dla banków – chociaż praktykowano je w Stanach Zjednoczonych – nie stały się powszechnym zwyczajem we współczesnym świecie. Była to metoda toporna, można było po nią sięgać tylko sporadycznie (nie można było stosować jej stale, ponieważ banki, które nigdy nie wypłacałyby swoich zobowiązań, nie miałyby prawie w ogóle klientów), a w dodatku nie dawała rządom kontroli nad systemem bankowym. Rządom nie chodzi przecież o samą inflację, lecz o pełną kontrolę nad inflacją i możliwość samodzielnego sterowania nią. Nie można pozwolić na to, żeby przedstawienie reżyserowały banki. Dlatego opracowano metodę znacznie bardziej wyrafinowaną, niezawodną i długookresową, a następnie przedstawiono ją ludziom jako wyznacznik cywilizacji. Tą metodą był bank centralny.

61

Zobacz: Horace White, Money and Banking (4th Ed. Boston:Ginn and Co., 1911), ss. 322-327.

88

8. Banki centralne: koniec ograniczeń dla inflacji Obecnie bankowość centralną zalicza się do tej samej klasy zjawisk, co nowoczesna kanalizacja i dobre drogi: jeśli gospodarka ich nie ma, to jest „zacofana”, „prymitywna”, odstaje od reszty świata. Wprowadzenie przez Amerykę Systemu Rezerwy Federalnej – naszego banku centralnego – w 1913 roku zostało powitane jako nasze wejście do grona krajów wysoko rozwiniętych. Nominalnymi właścicielami banków centralnych są często osoby prywatne albo – w przypadku Stanów Zjednoczonych – wszystkie banki prywatne. Jednakże bankiem centralnym kierują zawsze urzędnicy wyznaczeni przez rząd i działający w jego imieniu. Tam, gdzie banki centralne stanowią prywatną własność, jak w przypadku pionierskiego Banku Anglii i Drugiego Banku Stanów Zjednoczonych, ich potencjalne zyski dołączają się do normalnego parcia rządów w kierunku inflacji. Swoją dominującą pozycję bank centralny zawdzięcza zagwarantowanemu przez rząd monopolowi na emisję banknotów. Jest to często niedoceniany klucz do jego potęgi. Banki prywatne mają zakaz emitowania banknotów – ten przywilej zarezerwowany jest dla banku centralnego. Prywatne banki mogą tylko wydawać potwierdzenia depozytów. Jeśli ich klienci zapragną zamienić depozyty na banknoty, to banki muszą się po nie udać do banku centralnego. Na tym polega wysoka pozycja banku centralnego jako „banku banków”. Rzeczywiście jest on bankiem banków, ponieważ inne banki zmuszone są do robienia z nim interesów. W rezultacie depozyty bankowe zaczęły mieć postać nie tylko złota, lecz także banknotów banku centralnego. Te nowe banknoty nie były zwykłymi banknotami, lecz zobowiązaniami banku centralnego – instytucji otoczonej aurą majestatu samego rządu. W końcu to rząd wyznacza urzędników zawiadujących bankiem centralnym i koordynuje jego poczynania z innymi dziedzinami polityki państwa. To rząd przyjmuje banknoty w postaci podatków i ogłasza je prawnym środkiem płatniczym.

89 W wyniku zastosowania tych środków wszystkie banki w całym kraju stały się klientami banku centralnego62. Do banku centralnego popłynęło złoto z banków prywatnych, a w zamian ludzie dostali banknoty banku centralnego i przestali korzystać ze złotych monet. W „urzędowej” opinii złote monety były nieporęczne, przestarzałe, niepraktyczne – stanowiły „fetysz” z zamierzchłej przeszłości, można je było tylko wrzucić dzieciom do pończochy na Gwiazdkę, ale poza tym były nieprzydatne. O ileż bezpieczniej, wygodniej i praktyczniej jest wtedy, gdy złoto w postaci sztab spoczywa w potężnym skarbcu banku centralnego! Ludzie – karmieni taką propagandą i przekonani argumentami o wygodzie oraz o tym, że rząd ma pokrycie banknotów – coraz rzadziej używali na co dzień złotych monet. Złoto płynęło nieprzerwanym strumieniem do banku centralnego i – będąc bardziej „scentralizowane” – umożliwiało utrzymywanie inflacji na znacznie wyższym poziomie za pomocą substytutów pieniądza. Ustawa o Rezerwie Federalnej nakładała na banki obowiązek utrzymywania minimalnego poziomu rezerw w stosunku do depozytów, a od roku 1917 na rezerwy te mogą się składać wyłącznie depozyty złożone w Banku Rezerwy Federalnej. Złoto nie mogło już wchodzić w skład wymaganych prawem rezerw; musiało zostać zdeponowane w Banku Rezerwy Federalnej. W wyniku całego tego procesu ludzie odzwyczaili się od używania złota, a złoto dostało się pod niezbyt troskliwą opiekę państwa, które mogło je niemal bezboleśnie skonfiskować. W handlu międzynarodowym przedsiębiorcy wciąż jeszcze używali złota w sztabach do obsługi dużych transakcji, ale stanowili oni tylko niewielki procent wyborców. 62

Wszystkie banki w Stanach Zjednoczonych zostały z mocy prawa zmuszone do udziału w Systemie Rezerwy Federalnej i do otwarcia rachunków w Bankach Rezerwy Federalnej. („Banki stanowe”, które nie są członkami Systemu Rezerwy Federalnej, trzymają swoje rezerwy w bankach, które należą do Systemu.)

90 Ludzie zrezygnowali ze złota i uwierzyli w banknoty między innymi dlatego, że mieli wielkie zaufanie do banku centralnego. Bank centralny był przecież w posiadaniu niemal całego złota w kraju i opierał się na potędze i prestiżu rządu, więc nie mógł popaść w kłopoty i zbankrutować! I rzeczywiście żaden bank centralny w historii nigdy nie zbankrutował. Ale dzięki czemu? Dzięki istnieniu niepisanej ale oczywistej reguły, że do upadku banku centralnego nie można dopuścić! Jeśli rządy pozwalały czasem prywatnym bankom na zawieszenie wypłat, to o ileż łatwiej zgodzą się na to, żeby bank centralny – czyli organ samego rządu – zawiesił wypłaty, gdy znajdzie się w kłopotach! Taki precedens w historii banków centralnych miał miejsce, gdy Anglia zezwoliła Bankowi Anglii na zawieszenie wypłat pod koniec XVIII wieku; wypłaty pozostawały zawieszone przez dwadzieścia lat. Bank centralny cieszył się więc niemal nieograniczonym zaufaniem społeczeństwa. W tym czasie ludzie jeszcze nie zdawali sobie sprawy z tego, że bank centralny mógł oddawać się do woli fałszowaniu pieniądza i nie ponosić za to żadnej odpowiedzialności w przypadku, gdyby zakwestionowano jego bona fides. W banku centralnym widziano po prostu wielki bank narodowy, który służył dobru publicznemu i nie mógł upaść, gdyż w praktyce stanowił organ rządu. Bank centralny starał się rozciągnąć społeczne zaufanie ludzi również na banki prywatne. To zadanie było trudniejsze. Bank centralny ogłosił, że będzie zawsze pełnił rolę „pożyczkodawcy ostatniej instancji” wobec poszczególnych banków – tzn. , że będzie gotów pożyczyć pieniądze każdemu bankowi, który znajdzie się w kłopotach, zwłaszcza w sytuacji, gdy do wielu banków jednocześnie napłyną żądania wypłat. Rządy wspierały też konsekwentnie banki, zapobiegając panicznym „runom” na banki (czyli przypadkom, kiedy duża liczba klientów podejrzewa bank o krętactwa i chce odebrać swoją własność). Czasami władze zezwalały bankom na zawieszenie

91 wypłat, tak jak w przypadku przymusowych bankowych „świąt” (bank „holidays”) w roku 1933. Wprowadzono przepisy zabraniające publicznego zachęcania do runów na banki, a rząd – na przykład w czasie Wielkiego Kryzysu w Ameryce w roku 1929 – toczył kampanię przeciwko „egoistycznym”, „wyzutym z patriotyzmu ciułaczom” złota. Ostatecznie Ameryka „rozwiązała” nękające ją problemy z bankami, gdy wprowadziła w 1933 roku federalne ubezpieczenie depozytów. FDIC (Federalny Zakład Ubezpieczeń Depozytów) dysponuje tylko niewielkim zabezpieczeniem na „pokrycie” depozytów bankowych, które „ubezpiecza”. Ludzie mieli jednak wrażenie (które zresztą może odpowiadać rzeczywistości), że rząd federalny będzie gotów wydrukować wystarczającą ilość nowych pieniędzy potrzebnych do wypłacenia wszystkich ubezpieczonych depozytów. W rezultacie rządowi udało się przenieść ogromne zaufanie, które pokładało w nim społeczeństwo, na bank centralny i na cały system bankowy. Widzieliśmy, że dzięki założeniu banku centralnego rządy znacznie poluzowały, a może nawet zniosły, dwa spośród trzech ograniczeń, jakim podlegała inflacja wywoływana przez kredyt bankowy. A jak wygląda sprawa z trzecim ograniczeniem – problemem wąskiej grupy klientów każdego z banków? Usunięcie tego ograniczenia jest jednym z najważniejszych celów istnienia banku centralnego. W systemie wolnej bankowości inflacja wywoływana przez którykolwiek z banków prowadziłaby w szybkim tempie do zgłaszania przez inne banki żądań wypłaty, ponieważ klientela każdego banku byłaby silnie ograniczona. Tymczasem bank centralny, pompując rezerwy do wszystkich banków zapewnia im możliwość wspólnej ekspansji w jednakowym tempie. Jeśli ekspansja dotyczy wszystkich banków, to problem wzajemnych żądań wypłaty między bankami nie istnieje i okazuje się, że klientelę każdego banku stanowią właściwie wszyscy mieszkańcy kraju. Granice ekspansji banków zostają niesłychanie rozciągnięte – od obszaru zdeterminowanego przez liczbę klientów każdego banku aż do całego systemu

92

93

bankowego. Oczywiście oznacza to, że żaden bank nie może prowadzić ekspansji poza granice wyznaczone przez bank centralny. W ten oto sposób rząd zdobył w końcu możliwość kontrolowania inflacji i sterowania nią w ramach systemu bankowego. Akt ustanowienia banku centralnego – oprócz tego, że zniósł ograniczenia dla inflacji – wpływa też na zwiększenie inflacji w sposób bezpośredni. Zanim powstał bank centralny, banki utrzymywały własne rezerwy w złocie; teraz natomiast całe złoto odpływa do banku centralnego w zamian za depozyty złożone w banku centralnym, które stają się odtąd rezerwą dla banków komercyjnych. Jednakże sam bank centralny utrzymuje tylko częściową rezerwę złota dla swoich własnych zobowiązań! Dlatego założenie banku centralnego wielokrotnie zwiększa potencjał inflacyjny państwa 63.

9. Banki centralne: sterowanie inflacją W jaki dokładnie sposób bank centralny realizuje należące do niego zadanie sterowania bankami prywatnymi? Poprzez kontrolowanie „rezerw” bankowych, czyli rachunków depozytowych tych banków prowadzonych przez bank centralny. Banki przechowują na ogół rezerwy, które stanowią określony procent ich zobowiązań z tytułu depozytów, a w Stanach Zjednoczonych kontrolę ułatwia narzucenie ustawowej minimalnej rezerwy dla banku. Dzięki temu bank centralny może wywoływać inflację poprzez kierowa63

Ustanowienie rezerwy federalnej trzykrotnie zwiększyło możliwości ekspansji systemu bankowego Stanów Zjednoczonych. System Rezerwy Federalnej zmniejszył też średni poziom wymaganych przez prawo rezerw utrzymywanych przez wszystkie banki z około 21% w roku 1913 do około 10% w 1917, co dodatkowo podwoiło potencjał inflacyjny czyniąc go w rezultacie sześciokrotnie większym. Por.: Chester A. Phillips, T.F. McManus i R.W. Nelson, Banking and the Business Cycle (New York: The MacMillan Co., 1937) ss. 23 n.

nie rezerw do systemu bankowego, a także poprzez obniżanie procentowego udziału minimalnych rezerw. W ten sposób bank centralny umożliwia ogólnokrajową ekspansje kredytową banków. Jeśli banki utrzymują stosunek rezerw do depozytów na poziomie 1:10, to „rezerwa nadwyżkowa” (ponad obowiązkowe minimum procentowe) równa dzięsięciu milionom dolarów będzie pozwalała na ogólnokrajową inflację w wysokości 100 milionów i będzie zachętą do wywołania takiej inflacji. Jako że banki czerpią zyski z ekspansji kredytowej i ponieważ rząd spowodował, że ich upadek jest prawie niemożliwy, to na ogół będą się starały udzielać jak najwięcej kredytów – aż do dozwolonego maksimum. Bank centralny powiększa rezerwy bankowe, dokonując zakupu aktywów na rynku. Co się dzieje, gdy kupuje on na przykład od pana Jonesa aktywa (jakiekolwiek aktywa) o wartości 1000 dolarów? Bank centralny wystawia panu Jonesowi czek na 1000 dolarów, którym płaci za aktywa. Bank centralny nie prowadzi indywidualnych rachunków, więc pan Jones bierze czek i deponuje go w swoim banku. Bank Jonesa zapisuje mu na jego konto 1000 dolarów i przedstawia czek bankowi centralnemu, który musi dopisać 1000 dolarów do rezerw banku Jonesa. 1000 dolarów dodatkowej rezerwy pozwala zwiększyć bankową ekspansję kredytową , zwłaszcza jeżeli takie rezerwy dodawane są do rachunków wielu banków w całym kraju. Jeśli bank centralny kupuje aktywa bezpośrednio od banku prywatnego, to sytuacja jest jeszcze bardziej przejrzysta. Bank powiększa rezerwy i zostaje stworzona podstawa do zwielokrotnionej ekspansji kredytowej. Niewątpliwie z punktu widzenia banku centralnego najlepszymi do kupienia aktywami są państwowe papiery wartościowe. Rząd zapewnia sobie w ten sposób rynek dla swoich papierów i może łatwo zwiększać podaż pieniądza (inflate the money supply), emitując nowe obligacje, a następnie polecając bankowi centralnemu, żeby je kupił. Zadanie banku centralnego polega często

94

95

na tym, żeby utrzymać cenę rynkową państwowych papierów wartościowych na określonym poziomie, powodując w ten sposób napływ papierów do banku i związaną z tym ustawiczną inflację. W celu utworzenia nowych rezerw bank centralny może – oprócz kupowania aktywów – użyć innej metody: pożyczania ich. Opłata, jaką bank centralny pobiera od banków za tę usługę stanowi „stopę redyskontową”. Oczywiście rezerwy pożyczone nie są przez banki tak pożądane jak rezerwy, które stanowią ich własność, ponieważ w tym przypadku istnieje konieczność ich spłaty. Wokół zmian stopy redyskontowej jest dużo szumu, ale mają one niewielkie znaczenie w porównaniu ze zmianami ilości rezerw bankowych i procentowego udziału rezerw. Kiedy bank centralny sprzedaje aktywa bankom lub ludziom, to zmniejsza rezerwy i powoduje ograniczenie kredytów oraz deflację, czyli zmniejszenie podaży pieniądza. Jak wiemy, rządy ze swej natury wywołują inflację. Nieliczne i krótkotrwałe są w historii przypadki, kiedy rząd podejmował działania mające na celu deflację. Zapomina się często o jednym: deflacja może mieć miejsce tylko po wcześniejszej inflacji; tylko pseudo-kwity, a nie złote monety, mogą przejść w stan spoczynku i ulec upłynnieniu.

10. Odchodzenie od standardu złota Wprowadzenie centralnej bankowości znosi ograniczenia, jakim podlegała do tej pory ekspansja kredytu bankowego i wprawia w ruch machinę inflacji. Nie znosi jednak wszystkich hamulców. Wciąż jeszcze pozostaje problem samego banku centralnego. Można by sobie wyobrazić, że któregoś dnia obywatele przypuszczą szturm na bank centralny, choć jest to mało prawdopodobne. Bardziej realnym zagrożeniem jest odpływ złota do innych krajów. Podobnie jak ekspansja jednego banku powoduje, że

złoto odpływa z niego do klientów innych, nie praktykujących ekspansji banków, tak ekspansja pieniężna jednego kraju prowadzi do utraty złota na rzecz mieszkańców innych krajów. Kraje, w których ekspansja postępuje szybciej, zagrożone są utratą złota, a ich systemy bankowe zostaną zasypane wezwaniami do wypłat w złocie. Według takiego właśnie klasycznego schematu w XIX wieku pojawiały się cykliczne kryzysy; bank centralny jednego kraju wywoływał ekspansję kredytu bankowego; ceny wzrastały; w miarę jak nowe pieniądze przechodziły z rąk klientów krajowych do rąk klientów zagranicznych, obcokrajowcy coraz częściej usiłowali wymienić walutę na złoto. W końcu bank centralny musiał zarządzać koniec ekspansji kredytowej, żeby ratować standard pieniężny. Tylko w jeden sposób można uniknąć konieczności wypłat za granicę: poprzez współpracę między bankami centralnymi. Jeśli wszystkie banki centralne umówią się, że będą zwiększać podaż pieniądza w tym samym mniej więcej tempie, to wówczas żadne państwo nie straci złota na rzecz innego i cały świat będzie mógł brać udział w wywoływaniu inflacji praktycznie bez ograniczeń. Jednakże każdy rząd jest zazdrosny o własne wpływy i podatny na różne naciski i dlatego taki zgodny marsz ku pełnej współpracy okazał się prawie niewykonalny. Jednym z największych sukcesów w tej dziedzinie była zgoda amerykańskiej Rezerwy Federalnej na zwiększenie krajowej inflacji w latach dwudziestych, która miała pomóc Wielkiej Brytanii w powstrzymaniu odpływu złota do Stanów Zjednoczonych. W XX wieku, gdy rządy stanęły wobec problemu poważnych żądań wypłaty złota, zamiast spowodować deflację albo ograniczyć wywoływaną przez siebie inflację, po prostu „odeszły od standardu złota”. Taki zabieg uniemożliwia oczywiście upadek banku centralnego, ponieważ od tej pory jego banknoty stają się pieniądzem standardowym. Jednym słowem rząd ostatecznie odmówił spłacania swoich długów i praktycznie zwolnił system

96

97

bankowy z tego uciążliwego obowiązku. Najpierw wypuszczono pseudo-kwity bez pokrycia, a następnie, gdy nadchodził sądny dzień, bezwstydnie dokończono dzieła bankructwa, znosząc obowiązek wypłat w złocie. Dokonało się ostateczne oderwanie nazw poszczególnych walut (dolar, funt, marka) od złota i srebra. Z początku rządy nie chciały przyznać, że to rozwiązanie wprowadzono na stałe. Mówiły o „zawieszeniu wypłat w złocie”, przez co dawały do zrozumienia, że kiedyś, po zakończeniu wojny albo innego „stanu wyższej konieczności”, rząd znów będzie realizował swoje zobowiązania. Gdy pod koniec XVIII wieku od złota odszedł Bank Anglii, stan taki utrzymywał się przez dwadzieścia lat, ale przez cały ten czas wiedziano, że wypłaty w złocie zostaną przywrócone po zakończeniu wojen z Francją. Tymczasowe „zawieszenia” stanowiły przygrywkę do całkowitego odejścia od złota. Standard złota nie jest mimo wszystko kurkiem, który rząd może dowolnie odkręcać i zakręcać za pomocą dekretów. Albo kwit na złoto ma pokrycie, albo go nie ma; gdy raz zawiesi się wypłaty złota, to sam standard złota staje się żartem. Kolejnym krokiem w kierunku stopniowej rezygnacji ze złotego pieniądza było wprowadzenie „waluty sztabowo-złotej”. W tym systemie waluta nie podlega już wypłatom w monetach; można ją tylko wymienić na duże sztaby o olbrzymiej wartości. Zawęża to grono osób, które mogą zażądać wypłaty w złocie, do garstki specjalistów zajmujących się handlem międzynarodowym. Standard złota już nie istnieje, ale rządy mogą nadal utrzymywać, że opowiadają się za złotem. „Standardy złota” w Europie w latach dwudziestych XX wieku były standardami tego typu 64. W końcu, wśród kanonady ataków na obcokrajowców i „pozbawionych patriotyzmu ciułaczy złota”, rządy „odeszły od złota” 64

Zobacz: Melchior Palyi, „The Meaning of the Gold Standard,” The Journal of Business (lipiec 1941) ss. 299-304.

oficjalnie i ostatecznie. Emitowane przez rząd papiery stają się od tego momentu pustym pieniądzem standardowym. Czasami pustym pieniądzem są papiery ministerstwa finansów a nie banku centralnego, co dotyczy zwłaszcza okresu, gdy nie powstał jeszcze system banków centralnych. Amerykańskie continentale, greenbacki i banknoty Konfederacji z czasów wojny secesyjnej, a także francuskie asygnaty (assignats) – wszystkie te waluty były pustym pieniądzem emitowanym przez ministerstwa skarbu. Bez względu na to, czy emisją zajmuje się ministerstwo finansów czy bank centralny, skutek jest ten sam: standard pieniężny pozostaje teraz na łasce rządu, a depozyty bankowe wypłacane są po prostu w papierach emitowanych przez rząd.

11. Pusty pieniądz i problem złota Gdy jakieś państwo odchodzi od standardu złota i przyjmuje standard pustego pieniądza, to tworzy tym samym kolejny rodzaj „pieniądza”. Oprócz dwóch rodzajów pieniądza towarowego – złota i srebra – rozwijają się teraz niezależne pieniądze sterowane przez poszczególne rządy za pomocą dekretów. Podobnie jak złoto i srebro wymieniane są na wolnym rynku po określonym kursie, tak rynek ustala kursy wymiany dla wszystkich tych rodzajów pieniądza. W świecie pustego pieniądza wartość każdej waluty będzie się wahała wobec innych walut, o ile będzie to dozwolone. Jak widzieliśmy, kurs wymiany między każdą parą walut zależy od względnych parytetów siły nabywczej, a te z kolei zdeterminowane są przez poziom podaży i popytu na każdą z walut. Gdy waluta przestaje mieć charakter kwitu na złoto, a zaczyna być papierem bez pokrycia, to zaufanie do jej stabilności i jakości zostaje zachwiane i popyt na nią spada. Ponadto, gdy zostaje oderwana od złota, widoczne się staje, że jej ilość znacznie przekracza ilość złota, na którą rzekomo miała wcześniej pokrycie. Siła nabywcza

98 takiej waluty, a co za tym idzie jej kurs, spada w stosunku do złota, ponieważ jej podaż przekracza ilość złota, a popyt na nią jest mniejszy. A jako że rząd ze swej natury wywołuje inflację, z czasem doprowadzi do dalszego spadku jej wartości. Taka deprecjacja jest dla rządu bardzo kłopotliwa i uderza w obywateli, którzy chcieliby importować dobra. Obecność złota w gospodarce stale przypomina o marnej jakości rządowych papierów i wciąż stanowi groźbę, że kiedyś złoto zastąpi papier odgrywający w państwie rolę pieniądza. Nawet, jeśli rząd udzieli pustemu pieniądzu całego swojego prestiżu, a także uchwali przepisy o prawnym środku płatniczym, to pozostające w rękach ludzi złote monety będą wciąż stanowiły memento i zagrożenie dla państwowej kontroli nad pieniądzem. W trakcie pierwszej depresji w Ameryce w latach 1819-1821 cztery stany (Tennessee, Kentucky, Illinois i Missouri) założyły banki stanowe emitujące puste papiery. Miały one pokrycie w zapewnieniach dotyczących prawnego środka płatniczego, a niekiedy także w prawnym zakazie deprecjacji banknotów obowiązującym w tych stanach. Mimo to jednak wszystkie te zrodzone z wielkich nadziei eksperymenty zakończyły się niepowodzeniem: wartość nowych papierów szybko spadła niemal do zera. Trzeba było szybko zarzucić tego typu pomysły. Później w charakterze pustego pieniądza pojawiły się greenbacki, które były w obiegu na Północy w czasie wojny secesyjnej i po jej zakończeniu. W Kalifornii nie przyjmowano jednak greenbacków i nadal używano złota jako pieniądza. Jak napisał wybitny ekonomista: „W Kalifornii, podobnie jak w innych stanach, papiery były prawnym środkiem płatniczym i przyjmowano je w urzędach; nie istniała nieufność ani wrogość wobec rządu federalnego. A jednak ludzie zdecydowanie (…) woleli złoto niż papiery (…). Każdy dłużnik mógł w świetle prawa spłacić swoje zobowiązania w zdeprecjonowanych papierach. Gdy jednak tak postąpił, to stawał się napiętnowany (zwykle wierzyciel zamieszczał o nim informację

99 w gazecie) i praktycznie podlegał bojkotowi. Przez cały ten okres w Kalifornii nie posługiwano się papierami. Mieszkańcy stanu dokonywali transakcji przy użyciu złota, podczas gdy we wszystkich pozostałych stanach używano waluty wymienialnej”65. Dla rządów stało się jasne, że nie mogą dalej tolerować posiadania złota przez prywatne osoby. Rząd nie byłby w stanie ugruntować swojej władzy nad walutą narodową, gdyby ludzie mogli w razie potrzeby porzucić pusty pieniądz papierowy na rzecz pieniądza złotego. W związku z tym rządy zabroniły obywatelom posiadania złota. Złoto, nie licząc niewielkich jego ilości, które dopuszczono do użytku w celach przemysłowych i jubilerskich, zostało w całości znacjonalizowane. Domaganie się zwrotu skonfiskowanej ludziom własności uważane jest obecnie za przejaw beznadziejnego wstecznictwa 66 .

12. Pusty pieniądz i prawo Greshama Dzięki wprowadzeniu pustego pieniądza i zakazu posiadania złota otwarta została droga do sterowanej przez rząd inflacji na wielką skalę. Pozostaje tylko jedno, bardzo ogólne ograniczenie: groźba rozpętania hiperinflacji, załamania się waluty. Hiperinflacja ma miejsce wtedy, gdy ludzie – zauważywszy, że rząd zdecydował się wywoływać inflację – postanawiają uniknąć inflacyjnego podatku nałożonego na ich środki i w tym celu zaczynają wydawać

65

66

Frank W. Taussig, Principles of Economics, 2nd Ed. (New York: The MacMillan Company, 1916) I, s. 312. Zobacz też: J.K. Upton, Money in Politics, 2nd Ed. (Boston: Lothrop Publishing Company, 1895) ss. 69 n. Wnikliwą analizę kolejnych kroków amerykańskiego rządu przedsięwziętych w celu skonfiskowania złota należącego do ludzi i odejścia od standardu złota w roku 1933 przeprowadza Garet Garrett w: The People’s Pottage (Caldwell, Idaho: The Caxton Printers, 1953) ss. 15-41.

100 pieniądze możliwie jak najszybciej, póki mają one jeszcze jakąś wartość. Dopóki nie zapanuje hiperinflacja, państwo może bez przeszkód zarządzać walutą i inflacją. Wtedy pojawiają się jednak nowe trudności. Jak zwykle, interwencja rządu, która ma uleczyć jakiś problem, wywołuje mnóstwo nowych, nieprzewidzianych problemów. W świecie pustego pieniądza każdy kraj ma własny pieniądz. Oparty na międzynarodowej walucie światowy podział pracy został zniszczony i państwa coraz bardziej zamykają się w postaci poszczególnych autarkii. Brak stabilności pieniądza jest dodatkowym utrudnieniem w handlu. Poziom życia we wszystkich krajach obniża się. Każde państwo utrzymuje płynne kursy wymiany swojej waluty na waluty innych krajów. Państwo, które zwiększa inflację bardziej niż inne nie obawia się już utraty złota, ale musi stawić czoła innym przykrym konsekwencjom. Kurs waluty takiego kraju spada w stosunku do innych walut. Jest to nie tylko przykre, ale też niepokojące dla obywateli, którzy boją się dalszej deprecjacji. Znacznie wzrastają też ceny dóbr z importu, a to ma istotne znaczenie w przypadku krajów, w których gospodarce handel zagraniczny odgrywa dużą rolę. Dlatego w ostatnich latach rządy postanowiły znieść płynne kursy walutowe. Zamiast nich wprowadziły ustalane odgórnie, sztywne kursy w stosunku do innych walut. Prawo Greshama mówi dokładnie, jaki będzie skutek takiej arbitralnej kontroli cen. Jakiejkolwiek by nie ustalono wartości kursu, nigdy nie będzie on kursem wolnorynkowym, który może być ustalany jedynie każdego dnia na nowo. Dlatego jedna waluta będzie miała zawsze wartość sztucznie zawyżoną, a inne – zaniżoną. Na ogół rządy celowo zawyżają wartość swojej waluty – ze względów prestiżowych, a także z powodu wynikających z tego konsekwencji. Gdy na mocy zarządzenia waluta ma zawyżoną wartość, ludzie wymieniają ją na walutę niedoszacowaną po okazyjnych kursach; to doprowadza do powstania nadwyżki waluty przeszacowanej i niedoborów waluty niedoszacowanej. Kurs nie może się zmienić

101 do poziomu równowagi na rynku walutowym. Obecnie wszystkie waluty na świecie mają na ogół zawyżoną wartość w stosunku do dolara, czego wynikiem jest znane zjawisko „niedostatku dolarów” – jeszcze jeden przykład na to, jak funkcjonuje prawo Greshama. Kraje, które podnoszą wrzawę wokół „niedostatku dolara”, spowodowały go same własną polityką. Niewykluczone, że rządy tych państw przyjęły ten stan rzeczy pozytywnie, ponieważ: (a) dał on im pretekst do domagania się pomocy w dolarach, która miała „położyć kres brakowi dolarów w wolnym świecie” oraz (b) dostarczył pretekstu do kontyngentowania importu z Ameryki. Niedoszacowanie dolarów powoduje, że import z Ameryki jest nienaturalnie tani a eksport do niej drogi [uwaga wydawcy amerykańskiego: to zdanie zostało usunięte z czwartego wydania]. Skutek: deficyt w handlu zagranicznym i groźba odpływu dolarów67. Rząd innego państwa interweniuje więc, obwieszczając z przykrością, że będzie zmuszony ustanowić kontyngenty na import, tzn. wydawać importerom zezwolenia i decydować o tym, jakie towary mogą być importowane „zgodnie z potrzebami”. W celu ograniczenia importu wiele rządów konfiskuje obywatelom znajdujące się w ich posiadaniu obce waluty, zmuszając ich do przyjęcia w zamian znacznie mniejszej ilości waluty krajowej niż mogliby otrzymać na wolnym rynku. W ten sposób rząd podtrzymuje sztucznie zawyżony kurs waluty krajowej. Kurs wymiany walut, podobnie jak złoto, został znacjonalizowany, a karę ponieśli eksporterzy. W krajach, gdzie handel zagraniczny odgrywa szczególnie ważną rolę, ta państwowa „kontrola kursów walutowych” oznacza praktycznie przymusowe uspołecznienie gospodarki. Sztuczny kurs wymiany daje więc państwom pretekst

67

W ciągu kilku ostatnich lat wartość dolara jest zawyżona w stosunku do innych walut i dlatego dolar odpływa z USA.

102 do domagania się pomocy zagranicznej i do rozciągnięcia socjalistycznej kontroli nad handlem 68. Obecnie świat oplątany jest gąszczem chaotycznych regulacji w obrocie dewizowym, blokami walutowymi, ograniczeniami wymienialności i przeróżnymi systemami kursów wymiany. W niektórych krajach „czarny rynek” walutowy jest w legalny sposób nakłaniany do określenia prawdziwego kursu, według którego ustala się następnie różne kursy dla różnych typów transakcji. Niemal wszystkie kraje posługują się standardem pustego pieniądza, ale nie mają odwagi otwarcie się do tego przyznać i plotą o rzekomym „ograniczonym standardzie sztabowo-złotym”. W rzeczywistości złoto używane jest nie jako prawdziwa definicja walut, lecz dla wygody rządów, gdyż: (a) ustalenie kursu waluty względem złota ułatwia obliczenie kursu wymiany wobec dowolnej innej waluty; (b) złoto wciąż jest używane przez te rządy. Gdy kursy walut są sztywne, to jakiś obiekt musi się przemieszczać, żeby bilansować płatności państwa, a złoto doskonale się do tego celu nadaje. Złoto nie jest więc już pieniądzem światowym; jest pieniądzem należącym do rządów, które używają go do wzajemnych rozliczeń między sobą. Oczywiście marzeniem inflacjonistów jest wprowadzenie jakiegoś rodzaju światowego pieniądza papierowego, którym manipulowałby światowy rząd i bank centralny, wywołując wszędzie inflację na tym samym poziomie. Realizacja tego marzenia jest póki co sprawą mglistej przyszłości. Wciąż jeszcze daleko jesteśmy od rządu światowego, a waluty narodowe wywołują tyle problemów i sprzeczności, że niemożliwe jest na razie połączenie ich w jeden pieniądz. Jednakże świat systematycznie zdąża w tym kierunku. Na przykład Międzynarodowy Fundusz Walutowy jest 68

Doskonałe omówienie problematyki kursów walutowych i panujących w tej dziedzinie regulacji znajduje się w: George Winder, The Free Convertibility of Sterling (London: The Batchworth Press, 1955).

103 w zasadzie instytucją, której zadaniem jest wzmocnienie kontroli nad obrotem dewizowym w ogóle, nad zaniżaniem kursu dolara w szczególności. Fundusz żąda od każdego kraju członkowskiego ustalenia sztywnego kursu swojej waluty, a następnie wpłacenia składki w złocie i dolarach, z której udzielane będą pożyczki dla rządów potrzebujących twardej waluty.

13. Rząd i pieniądz Wielu ludzi uważa, że chociaż wolny rynek ma różne zalety, to na ogół przedstawia obraz bałaganu i chaosu. Wszystko jest „niezaplanowane” i przypadkowe. Natomiast władza rządu wydaje się prosta i uporządkowana; polecenia przekazywane są na niższe szczeble i wykonywane. W żadnej innej dziedzinie gospodarki mit ten nie jest tak żywy jak w sferze pieniądza. Wydaje się, że przynajmniej pieniądz musi podlegać rygorystycznej kontroli państwa. Tymczasem pieniądz jest życiodajną siłą gospodarki, jest pośrednikiem we wszystkich transakcjach. Gdy rząd dominuje w sferze pieniądza, to znaczy, że przejął już kontrolę nad najważniejszym stanowiskiem dowodzenia i znajduje się na drodze ku socjalizmowi. Jak widzieliśmy, wolny rynek pieniądza – w przeciwieństwie do panującej powszechnie opinii – nie byłby chaotyczny; lecz stanowiłby wzór porządku i efektywności. Czego dowiedzieliśmy się o rządzie i pieniądzu? Widzieliśmy jak na przestrzeni wieków rząd krok po kroku wkraczał na wolny rynek i w końcu przejął całkowitą kontrolę nad systemem pieniężnym. Widzieliśmy, jak każda nowa regulacja, często z pozoru nieszkodliwa, powodowała wprowadzenie kolejnych regulacji. Widzieliśmy, że rządy są z natury skore do wywoływania inflacji, ponieważ inflacja jest kuszącym sposobem osiągania dochodów przez państwo i uprzywilejowane grupy. Powolne lecz stanowcze przechwycenie kontroli nad pieniądzem zostało wyko-

104 rzystane do: (a) wywoływania w gospodarce inflacji w tempie, o którym decyduje rząd; (b) wprowadzenia socjalistycznego zarządzania całą gospodarką. Skutkiem majstrowania rządu przy pieniądzu jest nie tylko nieopisana tyrania na świecie, lecz także chaos, a nie porządek. Spowodowało ono rozbicie produkującego w pokoju światowego rynku na tysiące fragmentów. Handel i inwestycje zostały okaleczone i spętane milionami restrykcji, regulacji, sztucznych kursów, kryzysami walutowymi itd. Państwowa kontrola nad pieniądzem, zmieniając świat pokojowych stosunków w dżunglę zwalczających się bloków walutowych, przyczyniła się do wojen. Widzieliśmy więc, że wynikiem przymusu – zarówno w sferze pieniądza, jak i w innych dziedzinach – nie jest porządek, tylko konflikt i chaos.

IV. Załamanie systemu pieniężnego na Zachodzie

Od czasu, kiedy ukazało się pierwsze wydanie tej książki, dały już o sobie znać konsekwencje interwencjonizmu w dziedzinie pieniądza. Światowy kryzys monetarny w lutym i marcu 1973 roku oraz zniżka notowań dolara w lipcu tego samego roku to tylko najnowsze przykłady coraz częściej występujących kryzysów, które stanowią podręcznikową ilustrację naszej analizy nieuchronnych skutków ingerencji państwa w system pieniężny. Po zażegnaniu każdego takiego kryzysu za pomocą doraźnych środków zachodnie rządy obwieszczają, że tym razem światowy system pieniężny otrzymał solidną podstawę i że wszystkie kryzysy pieniężne zostały zażegnane. Prezydent Nixon posunął się nawet do tego, że umowę smithsoniańską z 18 grudnia 1971 roku nazwał „największą umową monetarną w dziejach świata”; w niewiele ponad rok później ta największa umowa legła już w gruzach. Każde kolejne „rozwiązanie” upadało szybciej niż poprzednie. Żeby zrozumieć panujący obecnie chaos w sferze pieniądza, trzeba pokrótce prześledzić rozwój międzynarodowego systemu pieniężnego w XX wieku i zobaczyć, jak każda konfiguracja niezdrowych inflacjonistycznych interwencji załamywała się z powodu tkwiących w niej problemów, robiąc miejsce dla kolejnej rundy interwencji. Dwudziestowieczną historię światowego porządku pieniężnego można podzielić na dziewięć faz. Zanalizujmy każdą z nich po kolei.

106

1. Faza I: klasyczny standard złota, 1815 – 1914 Na okres „klasycznego” standardu złota panującego na Zachodzie w XIX i XX wieku, można spojrzeć jak na wiek złoty w sensie dosłownym i przenośnym. Nie licząc kłopotów wywołanych przez problem srebra, świat opierał się na standardzie złota, co oznaczało, że każda narodowa waluta (dolar, funt, frank itd.) była tylko nazwą dla określonej porcji wagowej złota. „Dolar” był na przykład zdefiniowany jako 1/20 uncji złota, funt szterling – jako nieco mniej niż 1/4 uncji złota itd. Oznaczało to, że „kursy wymiany” między poszczególnymi walutami narodowymi były sztywne, ale nie dlatego, że podlegały arbitralnym regulacjom rządu, tylko z tej samej przyczyny, dla której jeden funt wagowy zdefiniowany jest jako równy szesnastu uncjom. Międzynarodowy standard złota dawał tę korzyść, że dobrodziejstwa płynące z używania jednego środka wymiany rozciągały się na cały świat. Jedną z przyczyn wzrostu i prosperity w Stanach Zjednoczonych był fakt, że mieliśmy jeden pieniądz dla całego olbrzymiego obszaru kraju. Mieliśmy standard złota lub przynajmniej jeden standard dolara w całym kraju i nie musieliśmy cierpieć z powodu chaosu związanego z używaniem różnych rodzajów emitowanego przez poszczególne miasta i hrabstwa pieniądza, którego wartość wahałaby się w stosunku do innych pieniędzy używanych w pozostałych miastach i hrabstwach. XIX wiek pokazał korzyści płynące z używania jednego pieniądza w całym cywilizowanym świecie. Wspólny pieniądz wspierał wolność handlu, swobodę inwestowania i podróżowania w całej tej strefie handlu i pieniądza, co przyczyniało się do rozwoju specjalizacji i międzynarodowego podziału pracy. Należy podkreślić, że złoto nie zostało wybrane na standard pieniężny w sposób arbitralny przez rządy. Złoto zostało uznane za najlepszy pieniądz po wielu wiekach używania go przez wolny rynek; zostało uznane za towar, który mógł służyć jako najbardziej

107 stabilny i pożądany środek wymiany. Przede wszystkim podaż i zaopatrzenie w złoto zależały tylko od sił rynkowych a nie od arbitralnych decyzji rządu o uruchomieniu maszyny drukarskiej. Międzynarodowy standard złota zapewniał automatyczny rynkowy mechanizm ograniczający potencjał inflacyjny rządu. Zapewniał również mechanizm pozwalający utrzymać w równowadze bilans płatniczy poszczególnych krajów. Jak w połowie XVIII wieku zauważył filozof i ekonomista David Hume, jeśli jeden kraj, powiedzmy Francja, zwiększa podaż papierowych franków, ceny w tym kraju wzrastają, zwiększone dochody w papierowych frankach stymulują import, dodatkowo pobudzany przez spadek cen towarów importowanych względem cen krajowych. Jednocześnie wyższe ceny krajowe hamują eksport. Skutkiem jest deficyt w bilansie płatniczym, który trzeba spłacić wobec innych krajów wymieniających franki na złoto. Odpływ złota zmusza Francję do zmniejszenia ilości inflacyjnych papierowych franków. Ma to zapobiec utracie całego krajowego złota. Jeśli inflacja przybrała formę depozytów bankowych, to francuskie banki muszą zmniejszyć ilość kredytów i depozytów, żeby nie dopuścić do bankructwa spowodowanego koniecznością wypłat obcokrajowcom posiadającym depozyty w złocie. Ograniczenie ilości papierowego pieniądza powoduje spadek cen krajowych i nadwyżkę w eksporcie, w wyniku czego odwrócony zostaje kierunek przepływu złota aż do momentu, gdy poziom cen we Francji i w pozostałych krajach zostanie zrównany. Prawdą jest, że interwencje rządu dokonywane przed wiekiem XIX zmniejszyły szybkość tego mechanizmu rynkowego i umożliwiły powstanie w warunkach standardu złota cyklu koniunkturalnego następujących po sobie inflacji i recesji. Interwencje te polegały w szczególności na zmonopolizowaniu przez rządy mennic, wprowadzeniu przepisów o prawnym środku płatniczym, wprowadzeniu pieniądza papierowego i rozwoju inflacyjnej bankowości wspieranej przez poszczególne rządy. Jednakże, mimo iż

108 interwencje spowolniły procesy dostosowawcze rynku, to procesy te nadal miały ostateczną kontrolę nad sytuacją. Chociaż więc dziewiętnastowieczny klasyczny standard złota nie był doskonały i dopuszczał do powstawania niewielkich boomów i załamań, to mimo wszystko stanowił najlepszy porządek monetarny w dziejach; porządek, który funkcjonował, który nie pozwalał na to, żeby cykl koniunkturalny wymknął się spod kontroli i który umożliwiał rozwój wolnego handlu międzynarodowego, obrotu dewizowego i inwestycji69.

2. Faza II: I wojna światowa i okres po zakończeniu wojny Skoro klasyczny standard złota funkcjonował tak dobrze, to dlaczego załamał się? Załamał się, ponieważ zaufano rządom, że dopilnują, by funty, dolary, franki itd. były zawsze wymienialne na złoto – tak jak to obiecały i jak obiecał to kontrolowany przez nie system bankowy. Powodem załamania nie było złoto, tylko niemądra wiara, że rząd dotrzyma swoich obietnic. Wszystkie rządy szykujące się do tragicznej I wojny światowej musiały zwiększyć podaż własnego pieniądza papierowego oraz waluty bankowej. Inflacja przybrała tak poważne rozmiary, że rządy państw biorących udział w wojnie nie były w stanie wywiązać się z obietnic i „odeszły od standardu złota”, tzn. ogłosiły swoje własne bankructwo, niedługo po przystąpieniu do wojny. Tak postąpiły wszystkie państwa oprócz Stanów Zjednoczonych, które przystąpiły do wojny później i nie zwiększyły podaży dolarów do tego stopnia, żeby zagroziło to wymienialności waluty na złoto. Jednakże poza USA świat do69

Najnowsze studium dotyczące klasycznego standardu złota i historii wczesnych faz jego załamania na początku XX wieku przedstawia Melchior Palyi, The Twilight of Gold, 1914-1936 (Chicago: Henry Regnery, 1972).

109 świadczał tego, co niektórzy współcześni ekonomiści nazywają nirwaną swobodnie wahających się kursów wymiany (nazywa się je również „systemem płynnych kursów walutowych, brudną płynnością – dirty float”), konkurencyjnych dewaluacji, zwalczających się bloków walutowych, kontroli kursów wymiany, ceł i kontyngentów oraz załamania się międzynarodowego handlu i inwestycji. Poddane inflacji funty, marki itd. straciły na wartości w stosunku do złota i do dolara; na całym świecie zapanował chaos pieniężny. Na szczęście w tamtych czasach niewielu było ekonomistów, którzy uważaliby taką sytuację za ideał systemu pieniężnego. Na ogół fazę II postrzegano jako krok w kierunku nadchodzącej międzynarodowej katastrofy. Politycy i ekonomiści rozglądali się w poszukiwaniu sposobów na przywrócenie równowagi i wolności, które były charakterystyczne dla klasycznego standardu złota.

3. Faza III: system waluty dewizowo-złotej (Wielka Brytania i USA), 1926-1931 Jak powrócić do złotego wieku? Rozsądek nakazywałby uznać fakty – fakt deprecjacji funta, franka, marki itd. – i przywrócić standard złota po zdefiniowanym na nowo kursie: takim, który byłby dostosowany do istniejącej podaży pieniądza i do bieżącego poziomu cen. Brytyjski funt był na przykład tradycyjnie definiowany jako waga, której odpowiadało 4,86 dolara. Tymczasem pod koniec I wojny światowej w wyniku inflacji w Wielkiej Brytanii funt spadł do wartości około 3,50 dolara na wolnym rynku walutowym. Podobnie zmalała wartość innych walut. Gdyby Wielka Brytania chciała prowadzić rozsądną politykę, to wróciłaby do standardu złota przy kursie 3,50 dolara. Podobnie powinny były zrobić pozostałe kraje borykające się z inflacją. Dzięki temu powrócono by szybko i bez przeszkód do fazy I. Zamiast tego Wielka Brytania podjęła fatalną decyzję o przywróceniu starego parytetu

110 wynoszącego 4,86 dolara70. Podjęto ją ze względu na narodowy „prestiż” i w płonnej nadziei, że uda się przywrócić Londynowi znaczenie światowego centrum finansowego dla „twardego pieniądza”. Żeby ten akt heroicznego szaleństwa mógł doprowadzić do zwycięstwa, Wielka Brytania musiałaby poważnie zmniejszyć podaż pieniądza i obniżyć poziom cen, ponieważ przy kursie 4,86 dolara za funt ceny brytyjskiego eksportu były znacznie za wysokie na to, by stanowić konkurencję na światowych rynkach. Deflacja nie wchodziła wówczas w grę ze względów politycznych, gdyż wzrost znaczenia związków zawodowych oraz ogólnokrajowy system ubezpieczeń od bezrobocia spowodowały, że płace trwale się obniżyły. Żeby doprowadzić do deflacji, rząd brytyjski musiałby powstrzymać rozrost państwa opiekuńczego. Tymczasem Brytyjczycy chcieli, żeby inflacja i ceny nadal rosły. W wyniku kumulacji dwóch czynników – inflacji oraz przywrócenia nadwartościowego parytetu – eksport brytyjski przeżywał stagnację przez całe lata dwudzieste, a w czasie, gdy w pozostałych krajach miał miejsce boom gospodarczy, bezrobocie w Wielkiej Brytanii utrzymywało się na wysokim poziomie. W jaki sposób Brytyjczycy mogliby mieć ciastko i zjeść je zarazem? Poprzez wprowadzenie nowego międzynarodowego systemu pieniężnego, który zachęcałby lub zmuszał inne rządy do zwiększenia podaży pieniądza albo do przywrócenia standardu złota przy zawyżonych parytetach dla walut ich krajów, co spowodowałoby sparaliżowanie eksportu tych państw i subsydiowanie importu z Wielkiej Brytanii. Tak właśnie postąpiła Wielka Brytania, doprowadzając na konferencji w Genui w roku 1922 do utworzenia nowego międzynarodowego porządku monetarnego: standardu waluty dewizowo-złotej. 70

Na temat brytyjskiego błędu i jego skutków, które doprowadziły do depresji roku 1929, zobacz: Lionel Robbins, The Great Depression (New York: MacMillan, 1934).

111 Standard waluty dewizowo-złotej działał w następujący sposób: Stany Zjednoczone pozostały przy klasycznym standardzie złota i wypłacały za dolary złoto. Wielka Brytania i inne kraje Zachodu powróciły natomiast do standardu pseudo-złota – Wielka Brytania w roku 1926, a pozostałe kraje mniej więcej w tym samym czasie. Za funty i inne waluty nie wypłacano złotych monet, tylko duże sztaby złota, które nadawały się wyłącznie do obsługi transakcji międzynarodowych. Uniemożliwiało to zwykłym obywatelom Wielkiej Brytanii i innych państw europejskich używanie złota na co dzień i dzięki temu pozwalało na większą inflację pieniędzy papierowych i bankowych. Co więcej, Wielka Brytania wypłacała za funty nie tylko złoto, lecz także dolary, natomiast inne kraje płaciły za swoje waluty nie w złocie lecz w funtach. Większość z tych państw Wielka Brytania nakłoniła do przywrócenia standardu złota przy zawyżonym parytecie. W rezultacie powstała piramida: na złocie opierały się dolary, na dolarach funty, na funtach pozostałe waluty – „standard waluty dewizowo-złotej”, w którym dolar i funt odgrywały rolę „walut kluczowych”. Teraz, gdy Wielka Brytania zwiększała podaż pieniądza i borykała się z deficytem bilansu płatniczego, mechanizm standardu złota nie działał w kierunku ograniczenia inflacji. Pozostałe kraje nie wymieniały teraz swoich funtów na złoto, tylko trzymały funty i na ich bazie zwiększały inflację. Dlatego Wielka Brytania i cała Europa mogły zwiększać inflację bez ograniczeń, a deficyt Wielkiej Brytanii mógł rosnąć niekrępowany rynkową dyscypliną, jaką dawniej stanowił standard złota. Wielka Brytania przekonała również Stany Zjednoczone, by zwiększyły podaż dolara. Zapobiegło to odpływowi rezerw złota i dolarów do Stanów Zjednoczonych. Problem ze standardem dewizowo-złotowym polega na tym, że nie może on trwać wiecznie; w końcu trzeba będzie zapłacić rachunek, ale stanie się to dopiero w reakcji na przedłużający się

112 inflacyjny boom. W miarę jak rosły salda w funtach szterlingach we Francji, Stanach Zjednoczonych i w innych krajach, najmniejszy przejaw utraty zaufania do chwiejnej i tandetnie zbudowanej inflacyjnej struktury mógł doprowadzić do ogólnego załamania. To właśnie stało się w roku 1931. W całej Europie upadały powodujące inflację banki, a Francja, która opierała się na „twardym pieniądzu”, podjęła próbę wymiany swojego salda w szterlingach na złoto. To spowodowało, że Wielka Brytania całkowicie odeszła od standardu złota. Wkrótce inne kraje Europy podążyły jej śladem.

4. Faza IV: Płynne kursy pustych walut, 1931-1945 Świat znowu pogrążył się w chaosie pieniężnym znanym już z okresu I wojny światowej; z tym, że teraz nadzieje na przywrócenie standardu złota były niewielkie. Międzynarodowy system gospodarczy rozpadał się w chaosie płynnych kursów walutowych, konkurujących dewaluacji, regulacji kursów wymiany, barier w handlu. Rozszalała się gospodarcza i monetarna wojna między poszczególnymi walutami i blokami walutowymi. Międzynarodowy handel i inwestycje praktycznie zamarły. Handel odbywał się na podstawie umów barterowych między konkurującymi ze sobą i skłóconymi rządami. Sekretarz stanu Cordell Hull wielokrotnie zwracał uwagę, że właśnie konflikty pieniężne i gospodarcze lat trzydziestych były główną przyczyną wybuchu II wojny światowej71. Stany Zjednoczone utrzymywały standard złota jeszcze przez dwa lata, a następnie odeszły od klasycznego standardu złota, usiłując w ten sposób zaradzić depresji. Obywatele amerykańscy nie mogli już wymieniać dolarów na złoto i nie wolno im 71

Cordell Hull, Memoirs (New York, 1948) I, 81. Zobacz też: Richard N. Gardner, Sterling-Dollar Conspiracy (Oxford: Clarendon Press, 1956) s. 141.

113 było nawet posiadać złota ani w kraju ani za granicą. Jednakże po roku 1934 Stany Zjednoczone utrzymywały nadal dziwaczną nową formę standardu złota. Dolar został zdefiniowany jako 1/35 uncji złota i na złoto wymieniać go mogły obce rządy oraz banki centralne. Dawny związek ze złotem pozostał. Ponadto chaos na rynku pieniężnym w Europie powodował, że złoto odpływało do jedynego względnie bezpiecznego raju pieniężnego, jakim były Stany Zjednoczone. Chaos i nieokiełznana wojna gospodarcza lat trzydziestych wskazują na to, jak poważnym błędem politycznym (nie mówiąc o problemach w wymiarze gospodarczym) był system płynnych kursów pustych walut, który zaproponowała szkoła chicagowska Miltona Friedmana. Zwolennicy Friedmana – w imię obrony wolnego rynku – przecięli ostatecznie wszelkie więzy łączące pieniądz ze złotem, oddali całkowitą kontrolę nad poszczególnymi walutami w ręce rządów centralnych emitujących puste papiery jako prawny środek płatniczy, a następnie poradzili rządom, żeby pozwoliły swoim walutom wahać się względem pozostałych walut oraz żeby powstrzymały się od wywoływania nadmiernej inflacji. Poważnym błędem politycznym było przekazanie całkowitej kontroli nad podażą pieniądza w ręce państwa narodowego i żywienie złudnej nadziei, że państwo powstrzyma się od wykorzystywania możliwości wywoływania inflacji. Nadarzające się możliwości – w tym również sposobność zgodnego z prawem fałszowania pieniędzy – są skwapliwie wykorzystywane, dlatego naiwność i etatystyczny charakter tego rodzaju projektu powinny być całkowicie oczywiste. Tak więc katastrofalne doświadczenie fazy IV – świat pustego pieniądza i wojny gospodarcze lat trzydziestych – doprowadziło do tego, że władze Stanów Zjednoczonych za główny cel ekonomiczny II wojny światowej uznały odbudowę trwałego międzynarodowego systemu pieniężnego; systemu, który umożliwiałby odrodzenie światowego handlu i korzystanie z owoców międzynarodowego podziału pracy.

114

5. Faza V: Bretton Woods i nowy standard dewizowo-złoty (USA), 1945-1968 Nowy międzynarodowy porządek monetarny narodził się na międzynarodowej konferencji w Bretton Woods, w stanie New Hampshire w połowie roku 1944. Kongres ratyfikował jego wprowadzenie w USA w roku 1945. Chociaż system z Bretton Woods funkcjonował znacznie lepiej niż fatalne rozwiązania z lat trzydziestych, to stanowił tylko kolejny inflacyjny wariant standardu dewizowo-złotego z lat dwudziestych i – podobnie jak w latach dwudziestych – jego dni były policzone. Nowy system nie różni się zasadniczo od standardu waluty dewizowo-złotej z lat dwudziestych, z tym, że na miejsce funta brytyjskiego w roli jednej z „kluczowych walut” wdarł się brutalnie dolar. Teraz jedyną kluczową walutą miał być dolar, którego wartość określono na 1/35 uncji złota. Drugą różnicą w porównaniu z latami dwudziestymi było to, że dolar nie mógł być już wymieniany na złoto przez obywateli amerykańskich. Kontynuowano system z lat trzydziestych, który możliwość wymiany dolara na złoto dopuszczał tylko w przypadku rządów innych państw i ich banków centralnych. Normalni ludzie nie mogli korzystać z przywileju wymiany dolarów na światowy pieniądz złoty; korzystały z niego tylko rządy. W systemie z Bretton Woods dolary USA (w pieniądzach papierowych i depozytach bankowych) opierały się na złocie, na które obce rządy mogły dolary wymieniać; natomiast rządy innych krajów utrzymywały podstawowe rezerwy w dolarach i na nich opierały swoje waluty. Stany Zjednoczone dysponowały zaraz po wojnie ogromnymi zasobami złota (wartości około 25 miliardów dolarów), więc dysponowały dużymi możliwościami budowania na ich podstawie piramidy dolarów. Ponadto system mógł przez pewien czas „działać”, ponieważ wszystkie światowe waluty zostały do niego włączone przy zachowaniu swoich przedwojennych parytetów, w większości przypadków znacznie zawyżonych w stosunku do rzeczywistej

115 wartości walut, które były poddawane inflacji i deprecjonowane. Na przykład zdewaluowany funt szterling powrócił do kursu 4,86 dolara, mimo że pod względem rynkowej siły nabywczej miał wartość znacznie niższą. Ze względu na to, że w roku 1945 wartość dolara była sztucznie zaniżona, a wartość innych walut zawyżona, dolar stał się dobrem rzadkim i świat cierpiał na jego tzw. niedostatek, co dla podatnika amerykańskiego oznaczało, że ma obowiązek uzupełnić istniejące na świecie niedobory poprzez pomoc zagraniczną. Jednym słowem, nadwyżki z eksportu uzyskane dzięki niedoszacowaniu dolara amerykańskiego miały być częściowo finansowane z kieszeni nieszczęsnego podatnika w formie pomocy zagranicznej. Istniała spora przestrzeń dla zwiększania inflacji zanim wystąpią negatywne zjawiska. Dlatego Stany Zjednoczone zaczęły uprawiać powojenną politykę stałej inflacji pieniężnej, politykę, którą beztrosko stosują do tej pory. Na początku lat pięćdziesiątych utrzymująca się nieprzerwanie inflacja w Ameryce spowodowała, że kierunek międzynarodowego handlu zaczął się odwracać. Podczas gdy USA wywoływały inflację oraz uprawiały ekspansję pieniądza i kredytu, rządy największych państw europejskich – w wielu przypadkach pod wpływem „austriackich” doradców specjalizujących się w problematyce monetarnej – uprawiały politykę względnie „twardego pieniądza” (np. Niemcy Zachodnie, Szwajcaria, Francja, Włochy). Wielka Brytania, w której inflacja osiągnęła wyjątkowo wysoki poziom, z powodu odpływu dolarów zmuszona była do dewaluacji funta do bardziej realistycznej wartości (przez jakiś czas funt był wart około 2,40 dolara). To wszystko, w połączeniu z rosnącą produktywnością Europy a później Japonii, doprowadziło do stale utrzymującego się deficytu bilansu płatniczego Stanów Zjednoczonych. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Stany Zjednoczone miały coraz większą inflację – zarówno w wymiarze bezwzględnym, jak i w porównaniu z Japonią oraz Europą Zachodnią. Tymczasem nie

116 istniał już klasyczny standard złota, który byłby ograniczeniem dla inflacji, zwłaszcza inflacji w Ameryce. Reguły gry wymyślone w Bretton Woods przewidywały, że kraje Europy Zachodniej będą musiały stale zwiększać swoje rezerwy, a nawet używać dolarów jako podstawy do zwiększania podaży własnych walut i kredytu. Jednakże w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych kraje Europy Zachodniej, które prowadziły politykę twardszego pieniądza (a także Japonia) zaczęły się niecierpliwić koniecznością gromadzenia dolarów. Z niedowartościowanych dolary stawały się teraz coraz bardziej przeszacowane. Gdy siła nabywcza dolarów – a co za tym idzie ich prawdziwa wartość – spadła, dolar stał się dla rządów innych państw pieniądzem niechcianym. Tymczasem rządy były uwięzione w systemie, który stawał się coraz większym koszmarem. Na skargi ze strony państw europejskich, którym przewodziła Francja i główny doradca monetarny De Gaulle’a, zwolennik klasycznego standardu złota, Jacques Rueff, Ameryka odpowiedziała pogardą i szorstką odmową ustąpienia. Amerykańscy politycy i ekonomiści oświadczyli wprost, że Europa musi używać jako waluty dolara, że nie potrafiła zaradzić swoim problemom i że wobec tego USA będą nadal uprawiać politykę „beztroskiego lekceważenia” („benign neglect”) międzynarodowych skutków monetarnych własnych działań. Europa dysponowała prawnie zagwarantowaną możliwością wymiany dolarów na złoto po kursie 35 dolarów za uncję. I w miarę jak dolar stawał się coraz bardziej nadwartościowy względem twardych walut i złota, rządy europejskie coraz chętniej korzystały z tej możliwości. Dała o sobie znać kontrolna funkcja standardu złota: od początku lat pięćdziesiątych złoto odpływało z USA nieprzerwanie przez dwie dekady. Amerykańskie zasoby złota skurczyły się w tym czasie z ponad 20 miliardów do 9 miliardów dolarów. Skoro dolary coraz bardziej traciły na wartości w stosunku do topniejącej podstawy z zasobów złota,

117 to w jaki sposób USA miały wymieniać zagraniczne dolary na złoto, realizując zasadę, która stanowiła kamień węgielny systemu z Bretton Woods? Te problemy nie spowodowały zahamowania utrzymującej się w USA inflacji dolarów i cen, ani nie zmieniły amerykańskiej polityki „beztroskiego lekceważenia”, co w końcu lat sześćdziesiątych doprowadziło do szybkiego zgromadzenia w Europie nie mniej niż 80 miliardów niechcianych dolarów (tzw. eurodolarów). W celu powstrzymania rządów europejskich przed dalszym wykupywaniem amerykańskiego złota, USA wywierały na nie silne naciski polityczne. Przypominały one zabiegi, które podejmowali Brytyjczycy w celu powstrzymania Francuzów od realizacji w złocie przed rokiem 1931 ich nabrzmiałego salda w szterlingach; z tym że naciski Amerykanów były znacznie silniejsze. Jednakże w dłuższej perspektywie rządy muszą się w końcu skonfrontować z prawem ekonomicznym. I to właśnie się przytrafiło pod koniec lat sześćdziesiątych zwiększającemu wesoło inflację rządowi USA. System waluty dewizowo-złotej z Bretton Woods – chwalony przez amerykański establishment polityczno-ekonomiczny jako trwały i niezniszczalny – w roku 1968 zaczął się gwałtownie rozpadać.

6. Faza VI: rozpad systemu z Bretton Woods, 1968-1971 W miarę jak za granicą rosły rezerwy dolarowe, a złoto wciąż odpływało, USA coraz trudniej było utrzymać cenę złota na poziomie 35 dolarów za uncję na wolnym rynku złota w Londynie i Zurichu. Kurs 35 dolarów za uncję stanowił filar systemu. Obywatele amerykańscy od roku 1934 nie mieli prawa posiadać złota w kraju ani za granicą, ale mieszkańcy innych krajów korzystali ze swobody posiadania złotych sztab i monet. Dlatego w Europie prywatne osoby wymieniały dolary na złoto na wolnym rynku po kursie 35 dolarów.

118 Wraz z postępującą inflacją i ze spadkiem wartości dolara i w miarę jak rósł deficyt bilansu płatniczego USA, Europejczycy i obywatele innych państw coraz szybciej wykupywali złoto za dolary. Dla utrzymania kursu 35 dolarów za uncję rząd amerykański zmuszony był dalej uszczuplać stopniałe już zasoby złota, żeby podtrzymać cenę 35 dolarów za uncję w Londynie i Zurichu. Kryzys zaufania do dolara na wolnym rynku złota zmusił Stany Zjednoczone do wprowadzenia zasadniczych zmian w systemie pieniężnym w roku 1968. Chodziło o to, żeby niesforny wolny rynek złota przestał zagrażać porozumieniu z Bretton Woods. W ten sposób powstał „dwupoziomowy rynek złota”. Intencją było posłanie wolnego rynku złota do diabła; miał on zostać szczelnie odizolowany od prawdziwych działań monetarnych podejmowanych przez banki centralne i rządy na świecie. Stany Zjednoczone miały poniechać prób utrzymania wolnorynkowej ceny 35 dolarów za uncję złota i nie zważać na wolny rynek złota. USA i wszystkie inne państwa uzgodniły, że cena 35 dolarów za uncję będzie obowiązywała na zawsze. Rządy i banki centralne miały odtąd zaprzestać kupowania i sprzedawania złota na rynku „zewnętrznym”; teraz bowiem złoto miało krążyć między bankami centralnymi jako żetony, a nowa podaż złota, wolny rynek złota i prywatny popyt na złoto szłyby własnym torem, całkowicie niezależnym od organizacji światowego systemu pieniężnego. Równocześnie USA mocno naciskały na wprowadzenie nowego rodzaju światowej rezerwy papierowej, specjalnych praw ciągnienia, czyli SDR-ów (Special Drawing Rights), które miałyby docelowo całkowicie zastąpić złoto i służyć jako nowa światowa waluta papierowa emitowana przez przyszły Światowy Bank Rezerw; gdyby udało się stworzyć taki system, wtedy USA mogłyby po wsze czasy zwiększać podaż pieniądza bez ograniczeń we współpracy z innymi rządami (jedyne ograniczenie stanowiłaby katastrofa polegająca na galopującej inflacji i załamaniu się światowej waluty papierowej). Na razie jednak SDR-y – zwalczane przez

119 zachodnioeuropejskie państwa „twardego pieniądza” – stanowią tylko niewielką część rezerw w Ameryce i w innych krajach. Wszyscy ekonomiści opowiadający się za pieniądzem papierowym – od keynesistów po zwolenników Friedmana – byli pewni, że złoto zniknie teraz z międzynarodowego systemu pieniężnego. Z pełnym przekonaniem twierdzili oni, że wolnorynkowa cena złota – odcięta od „podstawy”, jaką stanowił dla niej dolar – spadnie wkrótce poniżej poziomu 35 dolarów za uncję, a nawet do ceny „przemysłowego” złota niepieniężnego, szacowanej na 10 dolarów za uncję. Tymczasem nie dość, że wolnorynkowa cena złota nigdy nie spadła poniżej 35 dolarów, to stale utrzymywała się powyżej tego poziomu i w roku 1973 doszła do około 125 dolarów za uncję. Jeszcze rok wcześniej ekonomiści – zwolennicy pieniądza papierowego nie podejrzewali, że złoto może osiągnąć taką cenę. Dwupoziomowy rynek złota nie przyniósł wcale nowego trwałego systemu pieniężnego; pozwolił tylko zyskać parę lat. Inflacja i deficyt rosły w Ameryce nadal. Szybko pęczniały zasoby eurodolarów, złoto nadal odpływało, a jego zwyżkująca cena rynkowa przyspieszyła po prostu utratę zaufania do dolara. Dwupoziomowy system szybkimi krokami zmierzał do kryzysu i do ostatecznego rozpadu Bretton Woods72.

7. Faza VII: Koniec Bretton Woods: płynne kursy pustych walut, sierpień-grudzień 1971 15 sierpnia 1971 roku, w tym samym czasie, gdy prezydent Nixon zamroził ceny i płace, podejmując daremną próbę ograniczenia inflacji, pan Nixon doprowadził również powojenny system

72

Na temat dwupoziomowego rynku złota zobacz: Jacques Rueff, The Monetary Sin of the West (New York: MacMillan, 1972).

120 z Bretton Woods do gwałtownego upadku. Gdy europejskie banki centralne zagroziły wreszcie, że wymienią sporą część swoich potężnych zasobów dolarowych na złoto, prezydent Nixon odszedł całkowicie od złota. Po raz pierwszy w historii dolar był zupełnie pusty, nie miał żadnego pokrycia w złocie. Nawet wątły związek ze złotem utrzymywany po roku 1933 został teraz zerwany. Świat pogrążony w systemie pustego pieniądza z lat trzydziestych znalazł się w jeszcze gorszej sytuacji: teraz nawet dolar utracił związek ze złotem. Nad horyzontem zawisło widmo bloków walutowych, konkurujących dewaluacji, wojen gospodarczych oraz załamania się międzynarodowego handlu i inwestycji, a także związanej z nimi ogólnoświatowej depresji. Co robić? Podejmując próbę przywrócenia międzynarodowego porządku w sferze pieniądza, który pozostawałby niepowiązany ze złotem, Stany Zjednoczone narzuciły światu Umowę Waszyngtońską z 18 grudnia 1971 roku.

8. Faza VIII: Umowa Waszyngtońska, grudzień 1971 – luty 1973 Umowa Waszyngtońska, którą prezydent Nixon nazwał „największą umową monetarną w dziejach świata”, była jeszcze bardziej niestabilna i obarczona błędami niż standard dewizowo-złoty z lat dwudziestych i niż Bretton Woods. Państwa ponownie zobowiązały się do utrzymywania sztywnych kursów wymiany, ale tym razem rezygnując i ze złota i z pieniądza światowego, które stanowiłyby pokrycie dla poszczególnych walut. Ponadto wartość licznych walut europejskich była ustalona według parytetu zaniżonego w stosunku do dolara; jedynym ustępstwem ze strony USA była niewielka dewaluacja oficjalnego kursu dolara do poziomu 38 dolarów za uncję. Chociaż dewaluacja ta była znacznie za mała i nastąpiła o wiele za późno, to była istotna, gdyż przełamywała

121 zaklęty krąg składanych przez amerykańskie władze zapewnień, że kurs 35 dolarów będzie utrzymywany po wieczne czasy. Teraz wreszcie w zawoalowany sposób przyznano, że cena 35 dolarów nie jest wyryta na kamiennych tablicach. Sztywne kursy, nawet z szerszym zakresem dozwolonych wahań, ale pozbawione światowego środka wymiany, skazane były na szybki upadek. Wiązało się to przede wszystkim z inflacją pieniężną i cenową w Ameryce, malejącym znaczeniem dolara i deficytem bilansu płatniczego, które nadal pozostawały poza kontrolą. Olbrzymia podaż eurodolarów, połączona z utrzymującą się inflacją i zniesieniem pokrycia w złocie, spowodowały wywindowanie ceny złota do poziomu 215 dolarów za uncję. Gdy stało się oczywiste, że dolar jest przeszacowany, a europejskie i japońskie twarde pieniądze niedoszacowane, dolar w końcu załamał się na światowych rynkach; w lutym – marcu 1973 nastąpiła panika. Niemcy Zachodnie, Szwajcaria, Francja i inne kraje twardego pieniądza nie mogły już kupować dolarów, żeby podtrzymać ich zawyżoną wartość. W niewiele ponad rok od wprowadzenia waszyngtoński system sztywnych kursów bez pokrycia w złocie roztrzaskał się o skały ekonomicznych realiów.

9. Faza IX: płynne kursy pustych walut, marzec 1973 –? Po zapaści dolara świat powrócił znów do systemu płynnych kursów pustych walut. W obrębie bloku krajów Europy Zachodniej kursy wymiany były wzajemnie powiązane, a USA ponownie zdewaluowały oficjalny kurs dolara o symboliczną wartość – do 42 dolarów za uncję. Gdy z dnia na dzień wartość dolara w stosunku do innych walut spadła, a frank szwajcarski i japoński jen poszybowały w górę, władze amerykańskie, wsparte opinią ekonomistów – zwolenników Friedmana, stwierdziły, że to właśnie

122 jest idealny system pieniężny. W warunkach płynnych kursów wymiany nadwyżki dolara i gwałtowne kryzysy w bilansie płatniczym faktycznie przestały gnębić świat. Ponadto amerykańscy eksporterzy nie posiadali się z radości, że spadek kursu dolara spowodował obniżkę cen towarów amerykańskich za granicą, co wpłynęło korzystnie na eksport. Wprawdzie rządy nadal sterowały zmianami kursów („brudne” pływanie zamiast „czystego”), ale w sumie wydawało się, że międzynarodowy system pieniężny podążył za utopią friedmanowską. Jednakże bardzo szybko okazało się, że międzynarodowy system pieniężny znajduje się w stanie dalekim od doskonałości. W dłuższej perspektywie problem polegał na tym, że kraje o twardych walutach nie będą bez końca przyglądały się biernie, jak kursy ich walut rosną, a własny eksport przegrywa z konkurencją amerykańską. Jeśli w Ameryce nadal miałaby trwać inflacja, a wartość dolara wciąż by spadała, to kraje te powróciłyby do dewaluowania na wyścigi swoich walut, do kontroli kursów, bloków walutowych i wojen gospodarczych z lat trzydziestych. Jednakże bardziej bezpośrednim problemem była odwrotna strona medalu: mianowicie fakt, że tracący na wartości dolar oznaczał znaczny wzrost cen towarów importowanych, niekorzystną sytuację dla podróżujących za granicę turystów amerykańskich, a także tak duży popyt na tani eksport amerykański, iż powodowało to wzrost cen towarów eksportowych na rynku wewnętrznym (np. inflacja cen amerykańskiego zboża i mięsa). Tak więc eksporterzy amerykańscy mogli rzeczywiście zyskać, ale tylko kosztem uderzenia przez inflację w konsumentów amerykańskich. Paraliżująca niepewność związana z nagłymi wahaniami kursów, w widoczny sposób powróciła do Ameryki wraz z nagłą zniżką notowań dolara na rynkach walutowych w lipcu 1973 roku. Od czasu, gdy Ameryka odeszła całkowicie od złota w sierpniu 1971 roku i wprowadziła friedmanowski system płynnych kursów pustej waluty w marcu 1973 roku, USA i inne kraje

123 doświadczyły najbardziej intensywnego i najdłuższego ataku inflacji w czasach pokoju, jaki kiedykolwiek miał miejsce. Czytelnik już z pewnością rozumie, że nie stało się tak przypadkiem. Zanim dolar został oderwany od złota, keynesiści i friedmanowcy, opowiadając się na różne sposoby za pustym pieniądzem papierowym, przewidywali niewzruszenie, że gdy zostanie wprowadzony pusty pieniądz, rynkowa cena złota spadnie szybko do poziomu niepieniężnego, który wynosił wówczas około 8 dolarów za uncję. Obie te grupy, mając w pogardzie złoto, twierdziły, że cenę złota windował potężny dolar a nie odwrotnie. Po roku 1971 rynkowa cena złota nigdy nie spadła poniżej starej sztywnej ceny 35 dolarów za uncję i prawie przez cały czas utrzymywała się na poziomie o wiele wyższym. Gdy w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ekonomiści, tacy jak Jacques Rueff, postulowali standard złota z ceną 70 dolarów za uncję, uważano, że cena ta jest niewiarygodnie wysoka. Obecnie wydaje się ona jeszcze bardziej niewiarygodnie niska. Znacznie wyższa cena złota świadczy o tym, że od czasów, gdy „postępowi” ekonomiści zaczęli mieć decydujący głos i pokrycie w złocie zostało całkowicie zniesione, dolar fatalnie się stoczył. Jest aż nazbyt oczywiste, że ludzie na całym świecie – zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w innych krajach – mają już dość bezprzykładnej inflacji, która pojawiła się wraz z nastaniem ery płynnego pustego pieniądza w roku 1973. Jesteśmy również zmęczeni skrajną zmiennością i nieprzewidywalnością kursów wymiany walut. Zmienność ta jest konsekwencją systemu pustego pieniądza narodowego, który poszatkował wspólną niegdyś walutę światową i przyczynił się do tego, że oprócz naturalnej niepewności zawartej w wolnorynkowym systemie cen, pojawiła się sztuczna niestabilność natury politycznej. Friedmanowskie marzenie o płynnym pustym pieniądzu legło w gruzach i widoczna jest zrozumiała tęsknota za powrotem do międzynarodowego pieniądza ze sztywnymi kursami wymiany.

124 Klasyczny standard złota pozostaje niestety zapomniany, a ostatecznym celem większości przywódców, zarówno amerykańskich, jak i innych krajów, jest urzeczywistnienie starej keynesowskiej wizji światowego standardu pustego pieniądza papierowego, nowej jednostki pieniężnej, którą emitowałby Światowy Bank Rezerw (World Reserve Bank – WRB). Nie ma znaczenia, czy nowej walucie nada się nazwę „bankor” (jak zaproponował Keynes), „unita” (co sugerował urzędnik ministerstwa finansów w czasie II wojny światowej Harry Dexter White) czy też „feniks” (jak podsunął The Economist). Zasadniczą sprawą jest to, że taka światowa waluta papierowa uwalniałaby wprawdzie świat od kryzysów bilansu płatniczego (ponieważ WRB mógłby emitować dowolne ilości bankorów i dostarczać je do wybranego kraju), ale otwierałaby jednocześnie drogę dla nieograniczonej, ogólnoświatowej inflacji, której nie trzymałyby w ryzach ani kryzysy bilansu płatniczego, ani spadki kursów walutowych. WRB decydowałby niepodzielnie o podaży światowego pieniądza i określałby sposób jego dystrybucji wśród poszczególnych krajów. WRB skorzystałby z możliwości narzucenia światu „mądrze sterowanej” inflacji. Niestety nic nie stałoby wówczas na przeszkodzie, żeby rozpętała się niewyobrażalna katastrofa zagłady gospodarczej, którą stanowiłaby ogólnoświatowa galopująca inflacja; nic – oprócz wątpliwej umiejętności dostrajania światowej gospodarki, którą dysponowałby WRB. Podczas gdy ogólnoświatowy pieniądz papierowy i bank centralny pozostają odległym celem przywódców o nastawieniu keynesowskim, to powrót do zachwalanego systemu z Bretton Woods jest celem bardziej realistycznym i mniej odległym, z tym, że teraz system ten byłby pozbawiony ograniczenia w postaci jakiegokolwiek pokrycia w złocie. Już teraz największe banki centralne świata próbują „koordynować” politykę pieniężną i gospodarczą, uzgadniać stopy inflacji i ustalać kursy wymiany. Wygląda na to, że wojownicze działania na rzecz europejskiej

125 waluty papierowej, emitowanej przez europejski bank centralny, lada moment zakończą się sukcesem. Zamiar ten przedstawia się łatwowiernej publice przy użyciu fałszywego argumentu, jakoby wolny handel w krajach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) koniecznie wymagał zwieńczenia w postaci europejskiej biurokracji, jednolitych podatków w całej EWG, a w szczególności europejskiego banku centralnego i pieniądza papierowego. Gdy te cele zostaną już osiągnięte, natychmiast nastąpi bliższa koordynacja działań z Rezerwą Federalną i innymi ważniejszymi bankami centralnymi. A wtedy światowy bank centralny nie byłby już celem tak odległym. Jednakże, abstrahując od tego ostatecznego celu, niedługo możemy pogrążyć się w kolejnym Bretton Woods, z wszystkimi towarzyszącymi mu kryzysami bilansu płatniczego i ze skutkami działania prawa Greshama, które stanowią konsekwencję sztywnych kursów ustanowionych w świecie pustych walut. Gdy spojrzymy w przyszłość, prognozy dla dolara i międzynarodowego systemu pieniężnego są naprawdę ponure. O ile nie powrócimy do klasycznego standardu złota przy realistycznej cenie złota, międzynarodowy system pieniężny skazany będzie na oscylowanie między sztywnymi a płynnymi kursami wymiany i na borykanie się z nierozwiązywalnymi problemami, którymi obciążone jest każde z tych dwu rozwiązań. Problemy te będą powodować wadliwe funkcjonowanie systemu a ostatecznie doprowadzą do jego upadku. Do postępującego rozpadu przyczyni się ciągła inflacja podaży dolarów, a co za tym idzie, wzrost cen, które nie wykazują w Ameryce żadnych tendencji spadkowych. W perspektywie rysuje się coraz szybsza i w końcu galopująca inflacja na rynku wewnętrznym, której towarzyszyć będzie załamanie pieniądza i wojna gospodarcza za granicą. Prognozy te nie spełnią się tylko wówczas, gdy wprowadzi się drastyczne zmiany w amerykańskim i światowym systemie pieniężnym: gdy nastąpi powrót do wolnorynkowego pieniądza towarowego, na przykład

126 do złota, i gdy rząd zostanie całkowicie usunięty ze sfery pieniądza.

Jak odzyskać pieniądze Tytuł oryginału: Taking Money Back

Pieniądz ma decydujący wpływ na każdą gospodarkę i, co za tym idzie, na każde społeczeństwo. Życie społeczne opiera się na systemie dobrowolnych wymian, który jest nazywany „gospodarką wolnorynkową”. Te wymiany wiążą się z podziałem pracy. Producenci jajek, gwoździ, koni, tarcicy oraz ci, którzy dostarczają usług niematerialnych, takich jak nauczanie, opieka zdrowotna, czy występy muzyczne, wymieniają między sobą produkty i usługi. Na każdym etapie tej wymiany wszyscy jej uczestnicy odnoszą olbrzymie korzyści, ponieważ gdyby każdy z nich miał być samowystarczalny, to albo by nie przetrwał, albo by musiał się zadowolić żałośnie niskim standardem życia. Bezpośrednia wymiana towarów i usług, nazywana też „barterem”, jest, poza najbardziej prymitywnym poziomem rozwoju, bardzo niewydajna. Wszystkie plemiona „pierwotne” szybko odkrywały ogromne korzyści, jakie daje wybór jednego towaru, na który jest ogólne zapotrzebowanie, i uczynienie go „pośrednikiem wymiany”. Jeżeli w danej społeczności jakiś towar jest powszechnie stosowany jako towar pośredniczący w wymianie, to nazywamy go „pieniądzem”. Towar-pieniądz staje się elementem wspólnym dla wszystkich niezliczonych transakcji zawieranych w gospodarce rynkowej. Jako nauczyciel sprzedaję za pieniądze swoje usługi; zarobionych pieniędzy używam, żeby zapłacić za żywność, maszynę

128

129

do pisania, zakwaterowanie w czasie podróży. Z kolei producenci tych towarów robią użytek z moich pieniędzy, płacąc swoim pracownikom, kupując sprzęt i zapasy, opłacając czynsz za wynajęcie budynków. Dlatego różne grupy stają wciąż na nowo wobec pokusy, żeby przejąć kontrolę nad podażą pieniądza. Jako pieniądza używano różnych użytecznych towarów. W Afryce – soli, na Karaibach – cukru, w koloniach w Nowej Anglii – ryb, w koloniach regionu Chesapeake Bay – tytoniu. Pieniądzem mogły też być muszelki kauri, żelazne motyki oraz wiele innych towarów. Pieniądze służą nie tylko jako środek wymiany, lecz umożliwiają także poszczególnym osobom i przedsiębiorstwom dokonywanie „obliczeń” niezbędnych w każdej zaawansowanej gospodarce. Różne rodzaje pieniędzy wymienia się i wycenia w jednostkach, najczęściej wagowych. Wartość tytoniu podawano w funtach wagowych. Ceny innych towarów i usług mogły być podawane w funtach tytoniu. Koń mógł być wart na rynku 80 funtów tytoniu. Przedsiębiorstwo mogło obliczyć swoje zyski lub straty w danym miesiącu. Mogło ustalić, że jego przychód za ten miesiąc wyniósł 1.000 funtów a wydatki 800 funtów, czyli czysty zysk – 200 funtów.

Złoto czy papiery rządowe Z biegiem czasu okazało się, że dwa towary nadają się na pieniądz lepiej niż jakiekolwiek inne dobra. Były to dwa metale szlachetne: złoto i srebro (oraz miedź, wykorzystywana, gdy jeden z tych dwu metali nie był dostępny). Złoto i srebro miały mnóstwo właściwości, które można by nazwać „zaletami pieniężnymi” i dzięki którym nadawały się na pieniądze lepiej niż jakikolwiek inny towar. Ich niska podaż powoduje, że mają stabilną cenę, a jednostka ich wagi ma wysoką wartość. Dlatego też kawałki złota i srebra łatwo jest przenosić i można je wykorzystywać w codziennych transakcjach. Kruszce te są wystarczająco rzadkie, żeby małe było prawdopodobieństwo nagłego

odkrycia ich złóż czy zwiększenia podaży. Nie ulegają niszczeniu, więc mogą przetrwać praktycznie wieczność i dzięki temu można je gromadzić jako „zapas wartości” na przyszłość. Złoto i srebro dają się też łatwo dzielić na mniejsze porcje. Można je dzięki temu dzielić na małe kawałki, nie umniejszając ich wartości. W przeciwieństwie, na przykład, do diamentów, metale szlachetne są jednorodne i jedna uncja złota ma taką samą wartość jak każda inna. Pierwszy wielki teoretyk pieniądza, wybitny czternastowieczny francuski scholastyk Jean Buridan zwrócił uwagę na fakt, że złoto i srebro od czasów starożytnych były powszechnie używane jako pieniądz. Od tej pory podnoszono ten temat we wszystkich dyskusjach o pieniądzu, w podręcznikach dotyczących finansów i bankowości. Tak było aż do momentu, kiedy na początku lat trzydziestych XX w. rządy państw zachodnich zniosły standard złota. W 1933 roku to samo zrobił Franklin D. Roosevelt w Stanach Zjednoczonych, uniezależniając amerykańską walutę od parytetu złota. Żaden inny aspekt wolnego rynku nie stał się obiektem tylu szyderstw i lekceważących uwag, co złoto. Ich autorami są „nowocześni” ekonomiści, zarówno zagorzali etatystyczni keynesiści, jak i uważani za „wolnorynkowców” przedstawiciele szkoły chicagowskiej. Złoto, jeszcze nie tak dawno uchodzące za podstawę i wstępny etap każdego zdrowego systemu monetarnego, jest teraz zwykle nazywane „fetyszem” lub, jak u Keynesa, „barbarzyńskim reliktem”. Złoto rzeczywiście jest w pewnym sensie „barbarzyńskim reliktem”. Żaden „barbarzyńca” z prawdziwego zdarzenia nie przyjąłby nigdy zapłaty w lipnych papierach czy kredytach bankowych, w których używanie jako pieniądza, my – nowocześni światowcy – daliśmy się wrobić. Ale „fanatycy złota” nie są fetyszystami; nie pasujemy do typowego wizerunku chichoczących złowieszczo skąpców, którzy przeczesują palcami skarbiec pełen złotych monet. Zaletą złota jest to, że tylko ono jest pieniądzem dostarczonym przez wolny rynek, przez pracę rąk ludzkich. Odwieczny bowiem dylemat,

130 przed jakim stoimy, brzmi następująco: albo złoto (względnie srebro), albo rząd. Złoto jest pieniądzem rynkowym, towarem, który musi zostać wydobyty z ziemi i przetworzony. Tymczasem rząd produkuje papierowe pieniądze i czeki bankowe praktycznie z niczego i nie ponosząc prawie żadnych kosztów. Jak wiadomo, działania rządu naznaczone są marnotrawstwem, niewydajnością i służą raczej urzędnikom niż konsumentom. Czy wolelibyśmy, żeby buty produkowane były przez prywatne firmy konkurujące na wolnym rynku, czy przez gigantyczny monopol rządu federalnego? Z zadaniem dostarczania pieniędzy rząd poradziłby sobie nielepiej. Jednakże w przypadku pieniędzy sytuacja jest o wiele poważniejsza, niż gdy chodzi o buty czy jakikolwiek inny towar. Buty produkowane przez rząd można ostatecznie nosić, nawet jeśli są drogie, źle dopasowane i nie trafiają w upodobania konsumentów. Pieniądz różni się od wszystkich pozostałych towarów. Zwiększenie ilości butów, ropy naftowej czy miedzi jest korzystne dla społeczeństwa, ponieważ zmniejsza naturalne braki. Ale kiedy dany towar zostanie już raz ustanowiony jako pieniądz, nie potrzeba go wcale więcej. Ponieważ pieniądz jest wykorzystywany tylko do wymiany i rozliczeń, to zwiększenie ilości dolarów, funtów czy marek w obiegu nie może przynieść społecznych korzyści: obniży po prostu siłę nabywczą każdego dolara, funta czy marki. Całe więc szczęście, że złoto czy srebro są dobrami rzadkimi i zwiększenie ich podaży jest kosztowne. Jeśli jednak rząd wprowadzi papierowe kwity lub kredyt bankowy jako pieniądz, jako ekwiwalent gramów czy uncji złota, wtedy może – będąc głównym dostawcą pieniędzy – dowolnie i bez żadnych kosztów stwarzać pieniądze. W rezultacie ta „inflacja” podaży pieniądza niszczy wartość dolara czy funta, powoduje wzrost cen, zniekształca rachunek ekonomiczny, krępuje i poważnie zaburza funkcjonowanie systemu gospodarki rynkowej. Gdy rząd ma już kontrolę nad pieniądzem, wykazuje natural-

131 ną skłonność do wywoływania inflacji i podkopywania wartości waluty. Żeby zrozumieć tę prawdę, musimy przyjrzeć się naturze rządu i mechanizmowi kreacji pieniądza. Rządy zawsze cierpiały na chroniczny brak dochodów. Przyczyna tego stanu rzeczy wydaje się oczywista: w przeciwieństwie do każdego z nas, rządy nie produkują użytecznych dóbr ani usług, które mogłyby zostać sprzedane na wolnym rynku; zamiast tego utrzymują się z pasożytowania na rynku i społeczeństwie. W przeciwieństwie do innych osób czy instytucji, rząd czerpie swoje dochody z przymusu, z opodatkowania. W dawniejszych i rozsądniejszych czasach król był w stanie zapewnić sobie wystarczający dochód z produktów swoich prywatnych pól i lasów oraz z myta pobieranego na drogach. Odwiecznym celem państwa było wywalczenie sobie prawa do stałego opodatkowania w czasie pokoju. Ale nawet kiedy już wprowadzono podatki, królowie zdawali sobie sprawę, że nie mogą dowolnie nakładać nowych podatków ani podwyższać już istniejących, bo wzbudzało to nastroje rewolucyjne.

Kontrola podaży pieniądza Co można zrobić, gdy wpływy z podatków wciąż nie pokrywają projektowanych przez państwo wydatków? Można przejąć kontrolę nad podażą pieniędzy, lub – mówiąc wprost – zacząć je fałszować. W gospodarce rynkowej można wejść w posiadanie prawdziwych pieniędzy, wyłącznie sprzedając towar czy usługę za złoto lub otrzymując podarunek. Jedynym innym sposobem zdobycia pieniędzy jest zaangażowanie się w kosztowny proces wydobywania złota z ziemi. Fałszerz natomiast jest złodziejem, który próbuje się wzbogacić na podrabianiu pieniędzy, tzn. malując kawałek mosiądzu w taki sposób, by wyglądał jak złota moneta. Jeśli jego fałszerstwo zostaje wykryte natychmiast, szkody są minimalne. Jeśli jednak fałszerstwo pozostaje niezauważone

132 przez dłuższy czas, to fałszerz okrada nie tylko producentów, od których kupuje towary, lecz także każdego obywatela. Każdemu bowiem zabiera część wartości jego pieniędzy. Zmniejszając wartość każdej uncji lub dolara prawdziwych pieniędzy, fałszerz dokonuje kradzieży groźniejszej i bardziej wyrafinowanej, niż rozbójnik wymuszający okup na drodze. Okrada on bowiem każdego członka społeczeństwa w sposób podstępny i niewidoczny, tak że relacja przyczynowo-skutkowa pozostaje ukryta. Ostatnio gazety straszyły tytułami: „Irański rząd próbuje zniszczyć gospodarkę USA, fałszując banknoty studolarowe”. Wątpliwe, żeby ajatollahowie stawiali sobie aż tak ambitne cele; fałszerze nie potrzebują wyższych uzasadnień, by kraść drukując pieniądze. Każde jednak fałszerstwo jest w istocie działalnością wywrotową, niszczycielską i powoduje wzrost inflacji. Jak jednak mamy zareagować, gdy rząd przejmuje kontrolę nad podażą pieniądza, znosi złoto jako pieniądz, a jako jedyną walutę wprowadza drukowane przez siebie kwity? Co mamy powiedzieć, kiedy rząd staje się zalegalizowanym, monopolistycznym fałszerzem? Nie dość, że mamy tu do czynienia z fałszerstwem, to wielki fałszerz, którym w Stanach Zjednoczonych jest System Rezerwy Federalnej, czczony jest jako mądry moderator i zarządca amerykańskiej „makroekonomii”, jako urząd strzegący nas przed recesjami i inflacjami, ustalający stopy procentowe, podstawowe ceny i poziom zatrudnienia. Tymczasem powinien być napiętnowany jako wielki złodziej i wandal. Prezesa Banku Rezerwy Federalnej, czy będzie nim imponującej postury Paul Volcker czy podobny do sowy Alan Greenspan, zamiast obrzucić pomidorami i zgniłymi jajkami, uznaje się powszechnie za człowieka niezastąpionego dla systemu gospodarki i finansów. By poznać i zrozumieć tajemnice nowoczesnego systemu monetarnego i bankowego, najlepiej uświadomić sobie, że rząd i jego bank centralny działają dokładnie tak, jak działałby wielki fałszerz

133 i powodują podobne skutki społeczne i ekonomiczne. Dawno temu, w czasach kiedy dowcipy zamieszczane na jego łamach były jeszcze śmieszne, magazyn New Yorker opublikował rysunek, na którym grupa fałszerzy patrzy z przejęciem na maszynę drukarską, z której schodzi pierwszy banknot dziesięciodolarowy. „O rany”, mówi jeden z nich, „ale lokalne sklepy dostaną zastrzyk!” I dostają. W miarę jak fałszerze drukują nowe banknoty, coraz więcej pieniędzy idzie na to, co jest im potrzebne: zarówno na towary, które kupują dla siebie, jak i – w przypadku rządu – na pożyczki i inne cele związane z „dobrem publicznym”. Ale wynikający z tego „dobrobyt” jest iluzoryczny. Jedynym rezultatem jest zwiększenie zakupów i, co za tym idzie, wzrost cen. Ponadto, fałszerze i pierwsi odbiorcy nowych pieniędzy sprzątają towary sprzed nosa biednym frajerom, którzy są na końcu kolejki po nowe pieniądze, lub którzy nigdy ich nie dostaną. Nowe, wstrzykiwane do gospodarki pieniądze, wywołują nieuchronnie efekt powracającej fali; pierwsi odbiorcy nowych pieniędzy wydają więcej, podbijając ceny. Następni użytkownicy nowych banknotów i ci, którzy mają stałe płace, nagle się orientują, że ceny towarów, które muszą kupić, z niewyjaśnionych przyczyn rosną, podczas gdy ich własne dochody zmniejszają się lub pozostają niezmienione. Innymi słowy, inflacja monetarna nie tylko powoduje wzrost cen i obniżenie wartości waluty, lecz także działa jak gigantyczny system wywłaszczenia końcowych odbiorców przez samych fałszerzy lub innych wczesnych odbiorców. Ekspansja monetarna pełni rolę potężnego systemu ukrytej redystrybucji. Kiedy fałszerzem jest rząd, fałszerstwo zostaje nie tylko „zauważone”, lecz ogłoszone wszem i wobec jako opatrznościowe zabiegi w sferze monetarnej, czynione dla dobra publicznego. Ekspansja monetarna staje się więc gigantycznym systemem ukrytego opodatkowania. Podatek zostaje nałożony na grupy ludzi o stałym dochodzie, na grupy oddalone od wydatków i dotacji rządowych oraz na zapobiegliwych ciułaczy, którzy są na tyle naiwni i ufni, że nie rozstają się z pieniędzmi, wierząc w wartość waluty.

134

135

Wydawanie pieniędzy i zaciąganie kredytów jest nagradzane, oszczędność zaś i ciężka praca – karane. Nie dość na tym: beneficjentami są przedstawiciele specjalnych grup interesu, politycznie bliskich rządowi. Mogą oni wywierać naciski, żeby nowe pieniądze wydawane były na nich i żeby dzięki temu ich dochody mogły rosnąć szybciej niż ceny. Firmy wykonujące zamówienia rządowe, przedsiębiorcy z politycznymi koneksjami, związki zawodowe i inne grupy nacisku będą odnosiły korzyści kosztem nieświadomego i niezorganizowanego społeczeństwa. * * * * * Przedstawiliśmy już jeden aspekt ucieczki od zdrowego pieniądza wolnorynkowego do pieniądza etatystycznego i inflacyjnego. Było nim odejście od standardu złota, zarządzone przez Franklina Roosevelta w roku 1933, i wprowadzenie przez Rezerwę Federalną pustych kwitów bez pokrycia jako „standardu monetarnego”. Drugim czynnikiem tego procesu była kartelizacja banków na poziomie federalnym i utworzenie Systemu Rezerwy Federalnej w roku 1913. Bankowość stanowi szczególnie tajemniczą dziedzinę systemu gospodarczego. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest to, że słowo „bank” oznacza bardzo różne zjawiska. W epoce Renesansu „bankierami” byli Medyceusze we Włoszech i Fuggerowie w Niemczech. Ich banki były nie tylko prywatne, ale – przynajmniej z początku – prowadziły wysoce pożyteczną, nieinflacyjną działalność. Właściwie były to „banki kupieckie”, a ich założyciele byli wybitnymi kupcami. Na marginesie swojej działalności handlowej prowadzili rozbudowaną politykę kredytową wobec swoich klientów i w końcu – w przypadku tych dwu rodzin – działalność typu „bankierskiego” stała się ich głównym zajęciem, odsuwając handel na dalszy plan. Ich firmy pożyczały pieniądze pochodzące z własnego zysku lub oszczędności, i po-

bierały procent od kredytu. Były to więc instytucje zajmujące się kierowaniem własnych oszczędności na opłacalne inwestycje. Banki, które pożyczają własne oszczędności albo mobilizują oszczędności innych, prowadzą działalność pożyteczną i nie budzącą sprzeciwu. Nawet teraz, korzystając z usług banków komercyjnych, mogę kupić za 10000 dolarów certyfikaty depozytowe z sześciomiesięcznym terminem wykupu i zarobić pewien ustalony procent. Pożyczam bankowi swoje oszczędności, on z kolei pożycza je komuś innemu na jeszcze wyższy procent. Różnica między oprocentowaniem stanowi wynagrodzenie banku za przekazanie oszczędności w ręce godnych zaufania lub gwarantujących trafną inwestycję pożyczkobiorców. To postępowanie nie budzi żadnych zastrzeżeń. Podobnie jest w przypadku wielkich „banków inwestycyjnych”, które rozwinęły się wraz z rozkwitem kapitalizmu przemysłowego w dziewiętnastym wieku. Właściciele banków inwestycyjnych przeznaczali własny kapitał, albo kapitał zainwestowany lub pożyczony przez innych, na zabezpieczenie inwestycji korporacji, która zbierała fundusze, sprzedając papiery wartościowe udziałowcom i pożyczkodawcom. Kłopot z bankami inwestycyjnymi polega na tym, że jedną z głównych dziedzin, w które inwestują, są obligacje rządu. To wciągnęło je w politykę, dając potężny bodziec do wywierania nacisków na rząd i sterowania nim tak, by wprowadzone zostały podatki. Z tych podatków bowiem miały być spłacone zobowiązania ich klienta – rządu. Tak właśnie narodził się potężny i zgubny wpływ polityczny właścicieli banków inwestycyjnych w dziewiętnastym i dwudziestym wieku: przede wszystkim Rotszyldów w Europie Zachodniej i Jaya Cooka oraz domu Morganów w Stanach Zjednoczonych. Pod koniec dziewiętnastego wieku Morganowie przewodzili grupie nacisku domagającej się od rządu skartelizowania gałęzi gospodarki, którymi byli zainteresowani, a więc kolei i produkcji przemysłowej. Chodziło o ochronę przed konkurencją i wprowadzenie odgórnych ograniczeń na produkcję oraz podniesienie cen.

136 W szczególności właściciele banków inwestycyjnych utworzyli grupę nacisku dążącą do skartelizowania banków komercyjnych. Pożyczki udzielane przez niektóre banki komercyjne były oparte o ich własny kapitał oraz o pieniądze pochodzące ze sprzedaży certyfikatów depozytowych. Ale większość banków komercyjnych to „banki depozytowe”, których działalność opiera się na gigantycznym przekręcie: na przekonaniu większości klientów, że ich pieniądze złożone w banku czekają na nich i będą im wypłacone na każde żądanie. Jeśli Jim na rachunku bieżącym w banku lokalnym ma 1000 dolarów, to myśli, że stanowią one „depozyt płatny na żądanie”, to znaczy, że bank przyrzekł mu wypłacić 1000 dolarów w gotówce w dowolnym momencie, w którym Jim zechce „swoje pieniądze wycofać”. Wszyscy Jimowie na całym świecie są święcie przekonani, że pieniądze, które złożyli w banku, czekają tam na nich bezpieczne, gotowe do wypłacenia na każde żądanie. Wyobrażają sobie rachunek bieżący w banku niczym kwit z przechowalni. Jeśli przed podróżą zostawili na przechowanie krzesło, to oczekują, że będzie im ono wydane, gdy wrócą i przedstawią pokwitowanie. Niestety, jeśli potraktować banki jako rodzaj przechowalni, to widać, że ich klienci są systematycznie oszukiwani. Pieniędzy, które złożyli w banku, bank nie ma. Uczciwa przechowalnia robi wszystko, by powierzone swojej opiece przedmioty składować bezpiecznie w magazynie lub w skarbcu. Współczesne banki działają jednak zupełnie inaczej. Jeszcze w siedemnastym wieku banki w Amsterdamie czy w Hamburgu działały jak przechowalnie i wszystkie pokwitowania, jakie wystawiały, miały pokrycie w przechowywanych aktywach, czyli w złocie i srebrze. Takie uczciwe przechowywanie depozytu, lub bankowość „rozliczeniowa”, nazywa się bankowością „ze stuprocentową rezerwą”. Od tamtego czasu banki notorycznie wydają pokwitowania magazynowe (początkowo noty bankowe – „banknoty”, obecnie potwierdzenia depozytu) bez żadnego pokrycia. Zasadniczo rzecz biorąc, są fałszerzami pokwitowań magazyno-

137 wych na gotówkę lub złoto. Pokwitowania te służą do regulowania zobowiązań, jakby były prawdziwymi, mającymi pełne pokrycie banknotami lub rachunkami bieżącymi. Banki produkują pieniądze, stwarzając je dosłownie z niczego – obecnie na ogół w postaci potwierdzeń depozytowych, a nie banknotów. Temu szwindlowi czy fałszerstwu nadaje się miano „systemu rezerw częściowych”, co oznacza, że depozyty bankowe mają pokrycie tylko w niewielkim ułamku. (W chwili obecnej minimalna rezerwa ustalona przez System Rezerwy Federalnej wynosi w USA 10 procent.)

System rezerw częściowych Przyjrzyjmy się, w jaki sposób funkcjonuje zasada częściowych rezerw, gdy nie ma banku centralnego. Zakładam Bank Rothbarda i inwestuję w niego 1000 dolarów (obojętne, czy w złocie, czy w papierach rządowych). Teraz „udzielam pożyczki” w wysokości 10000 dolarów komuś, kto ich potrzebuje na swoje wydatki lub inwestycję. Jak to jest możliwe, że „pożyczam” komuś znacznie więcej, niż mam? A, na tym właśnie polega magia „części” w częściowej rezerwie. Otwieram po prostu rachunek bieżący, na którym wpisuję 10000 dolarów, które z największą przyjemnością pożyczam panu Jonesowi. Dlaczego Jones pożycza ode mnie? Z tego prostego powodu, że oferuję niższe oprocentowanie kredytu, niż mogliby zaoferować ciułacze. Nie musiałem na te pieniądze zapracować: wystarczyło, że je sfałszowałem, wziąłem z powietrza. (W dziewiętnastym wieku mógłbym jeszcze wyemitować banknoty, teraz monopol na ich emisję ma Rezerwa Federalna). Ponieważ depozyty na żądanie w Banku Rothbarda funkcjonują jako równowartość pieniądza, to dzięki tym czarom, podaż pieniądza zwiększyła się właśnie o 10000 dolarów. Rozpoczął się proces inflacyjny. Dziewiętnastowieczny ekonomista angielski Thomas Tooke użył trafnego sformułowania, że „swobodny han-

138 del w bankowości oznacza swobodę handlowania szwindlem”. Jednakże w systemie wolnościowym, bez rządowego poparcia, ten fałszerski proceder lub „swobodna bankowość” podlega poważnym ograniczeniom. Po pierwsze: dlaczego ktokolwiek miałby mi zaufać? Dlaczego ktoś miałby przyjmować zapłatę czekami Banku Rothbarda? Po drugie, nawet gdybym zdobył zaufanie wśród naiwnych, to pozostaje poważna przeszkoda w postaci konkurencji, która może otwierać inne banki. Bank Rothbarda ma mimo wszystko ograniczoną ilość klientów. Jones, pożyczywszy ode mnie pieniądze w postaci potwierdzeń depozytowych, wyda je. Po to przecież wydał na pożyczkę. Wcześniej lub później pieniądze, które wydał, czy to na wakacje czy na rozwój swojej firmy, trafią do klientów innego banku, powiedzmy Banku Rockwella. Bank Rockwella nie ma interesu w prowadzeniu konta czekowego dla mojego banku. Potrzebuje natomiast zwiększenia rezerwy, co pozwoliłoby mu budować własną piramidę fałszywych pieniędzy, opartą na rezerwie gotówkowej. Bank Rockwella przedstawia więc Bankowi Rothbarda czek na 10000 dolarów, żądając wypłacenia gotówki, która potrzebna mu jest do zwiększenia swoich rezerw. Ale ja, oczywiście, nie mam tych 10000 dolarów, więc jestem skończony. Bankrutuję. Powinienem z mocy prawa pójść do więzienia za defraudację, ale konkurentom wystarczy, że ja z moim fałszywym potwierdzeniem depozytowym wypadniemy z gry, że nie będę już uczestniczył w zwiększaniu podaży pieniądza. A zatem, w warunkach wolnej konkurencji, bez wsparcia i zachęty ze strony rządu, fałszerstwo oparte na rezerwie częściowej będzie miało ograniczone rozmiary. Banki będą wprawdzie mogły tworzyć kartele w celu wzajemnego wspierania się, ale kartele w gospodarce wolnorynkowej nie działają sprawnie bez pomocy państwa, bez rozprawienia się z konkurencją, która będzie się domagać likwidacji kartelu, w tym wypadku zaś – wypłacenia należnych im pieniędzy.

139

Bank centralny Stąd wzięło się dążenie bankierów do skartelizowania własnej działalności przy pomocy państwa i banku centralnego. Idea banków centralnych narodziła się wraz z założeniem Banku Anglii (Bank of England) w latach dziewięćdziesiątych siedemnastego wieku. Następnie rozszerzyła się na kraje Zachodu w osiemnastym i dziewiętnastym wieku i wreszcie, w postaci Systemu Rezerwy Federalnej, została w roku 1913 narzucona Stanom Zjednoczonym przez zwolenników karteli bankowych. Do pomysłu banku centralnego szczególnie entuzjastycznie byli nastawieni właściciele banków inwestycyjnych, na przykład Morganowie, którzy wystąpili z nim jako pierwsi i którzy rozszerzyli już w tym czasie swoją działalność o banki komercyjne. Obecnie bank centralny ma monopol na emitowanie banknotów (pierwotnie pisemnych lub drukowanych pokwitowań magazynowych, a nie nieuchwytnych potwierdzeń depozytów bankowych). Są one identyczne z rządowymi pieniędzmi papierowymi i dlatego są „standardem” monetarnym kraju. Ludzie chcą używać zarówno gotówki, jak i depozytów bankowych. Jeśli więc chcę wycofać ze swojego konta w banku 1000 dolarów w gotówce, bank musi się zwrócić do Rezerwy Federalnej i wypisać swój własny czek na 1000 dolarów, „kupując” w ten sposób 1000 dolarów w banknotach Rezerwy Federalnej (pieniądzach używanych dziś w USA). Rezerwa Federalna działa więc, innymi słowy, jak bank banków. Banki składają depozyty w Banku Rezerwy Federalnej i tworzą w ten sposób własną rezerwę, na której budują piramidę kredytów przewyższających dziesięciokrotnie ilość posiadanych pieniędzy. Oto, jak działa proceder fałszerstwa w dzisiejszym świecie. Powiedzmy, że Rezerwa Federalna, jak zwykle zresztą, postanowi zwiększyć podaż pieniędzy (czyli wywołać inflację). Rezerwa Federalna kupuje więc jakieś aktywa na rynku (nazywanym „rynkiem otwartym”). Nie ma przy tym zanaczenia, jakiego typu są to aktywa.

140 Istotne jest, że wypisuje na nie czek. Bank Rezerwy Federalnej mógłby, gdyby chciał, kupować jakiekolwiek aktywa, włącznie z akcjami przedsiębiorstw, budynkami, czy obcymi walutami. W praktyce jednak kupuje niemal wyłącznie papiery wartościowe rządu USA. Przypuśćmy, że Bank Rezerwy Federalnej kupił za pośrednictwem jakiegoś „upoważnionego” sprzedawcy papierów skarbowych (małej firmy), dajmy na to Shearsona czy Lehmana z Wall Street, obligacje skarbowe o wartości 10 milionów dolarów amerykańskich. Bank wypisuje czek na 10 milionów, a następnie wręcza Shearsonowi czy Lehmanowi w zamian za papiery rządowe warte 10 milionów. Skąd Bank Rezerwy Federalnej wziął 10 milionów na zapłacenie Shearsonowi, Lehmanowi? Z powietrza. Shearson, Lehman mogą z tym czekiem zrobić tylko jedno: złożyć jako depozyt w banku komercyjnym, powiedzmy w Chase Manhattan. „Podaż pieniądza” zwiększyła się w ten sposób o 10 milionów dolarów. Z niczyjego konta nie ubyło 10 milionów. Przybyło na czysto 10 milionów. Ale to jest dopiero początek procederu fałszowania pieniędzy i wywoływania inflacji. Chase Manhattan z przyjemnością popędzi teraz do Banku Rezerwy Federalnej, by złożyć w nim ten czek na swoim koncie czekowym. Stan tego konta powiększy się o 10 milionów dolarów. Ale to konto stanowi „rezerwę” bankową, która w skali całego kraju została właśnie powiększona o 10 milionów dolarów. To z kolei oznacza, że Chase Manhattan może teraz wykreować depozyty w oparciu o tę rezerwę i że w miarę jak czeki i rezerwa będą spływać do innych banków (podobnie jak to było w przypadku Banku Rothbarda), każdy z nich będzie mógł dołożyć swoje inflacyjne ziarenko, aż w końcu cały system bankowy powiększy swoje depozyty na żądanie o 100 milionów dolarów, czyli dziesięciokrotnie w stosunku do pierwotnej sumy, za którą Bank Rezerwy Federalnej kupił aktywa. Banki mają prawo utrzymywać rezerwę na poziomie co najmniej 10 procent swoich depozytów. Oznacza to, że „mnożnik pieniężny” – ilość depozytów, którą bank może wykreować w oparciu o tę rezerwę

141 – wynosi 10. Zakup aktywów za 10 milionów, dokonany przez Bank Rezerwy Federalnej, wygenerował w krótkim czasie dziesięciokrotny wzrost (do 100 milionów) podaży pieniądza w całym systemie bankowym. Co ciekawe, wszyscy ekonomiści są zgodni co do takiego opisu mechanizmów rządzących bankowością, nawet jeśli, rzecz jasna, nie są zgodni w ich moralnej lub ekonomicznej ocenie. Niestety jednak większość ludzi, niewprowadzona w tajniki bankowości, nadal pozostaje w przekonaniu, że ich pieniądze są „w banku”. Rezerwa Federalna i inne systemy banków centralnych pełnią więc rolę gigantycznego rządowego założyciela i egzekutora kartelu bankowego. Bank Rezerwy Federalnej wydobywa z kłopotów banki będące w potrzebie, centralizuje i koordynuje system w taki sposób, żeby wszystkie banki, i Chase Manhattan, i Rothbarda, i Rockwella, mogły razem wywoływać inflację. Na wolnym rynku bank, który by się rozrastał bardziej niż inne, byłby zagrożony bankructwem. Ale pod parasolem banku centralnego banki mogą rozszerzać swoją działalność wspólnie i w równych proporcjach.

„Ubezpieczenie depozytu” Ale nawet przy wsparciu Banku Rezerwy Federalnej system bankowy oparty na rezerwie częściowej okazał się niestabilny. Dlatego też Nowy Ład w roku 1933 dodał nowe kłamstwo, które nazywa się „ubezpieczeniem depozytu bankowego”. Użycie dobrze brzmiącego terminu „ubezpieczenie” ma służyć zamaskowaniu wierutnego kłamstwa. Kiedy pod koniec lat osiemdziesiątych dwudziestego wieku system oszczędności i kredytów zawalił się, „ubezpieczenie depozytu” ze strony FSLIC (Federalnego Zakładu Ubezpieczeń Oszczędności i Kredytów) okazało się zwykłą fikcją, magicznym zaklęciem, pod którym krył się rząd federalny. A on nie mógł zapewnić żadnego ubezpieczenia. Biedni podatnicy uratowali w koń-

142

143

cu oszczędności i kredyty, ale teraz jeszcze został FDIC (Federalny Zakład Ubezpieczeń Depozytów) dla banków komercyjnych. Również on zaczyna się chwiać w posadach, jako że posiada zaledwie 1 procent sumy depozytów, które „ubezpiecza”. Cały pomysł „ubezpieczenia depozytu” jest jednym wielkim szwindlem. Jak można ubezpieczać instytucję, która jest ze swej natury niewypłacalna, i która upadnie, gdy tylko do wszystkich dotrze, że opiera się na oszustwie? Wystarczy sobie wyobrazić, co by się stało, gdyby jutro Amerykanie uświadomili sobie szwindel z bankami i wszyscy jednocześnie zażądali wypłacenia gotówki. Banki stałyby się natychmiast niewypłacalne, bo nie byłyby w stanie uzbierać więcej niż 10 procent pieniędzy, które są winne swoim otumanionym klientom. Nie do przyjęcia byłoby drastyczne podniesienie podatków, konieczne do pokrycia zobowiązań. Jedyną rzeczą, którą mógłby zrobić Bank Rezerwy Federalnej, byłby dodruk pieniędzy w ilości wystarczającej do wypłacenia wszystkich depozytów. W obecnym stanie systemu bankowego prowadziłoby to, niestety, do natychmiastowego pogrążenia się w hiperinflacji. Załóżmy, że całkowity ubezpieczony depozyt wynosi 1600 miliardów dolarów. W przypadku panicznego wycofywania oszczędności Bank Rezerwy Federalnej mógłby skorzystać ze swoich uprawnień do interwencji w nagłych przypadkach i wydrukować 1600 miliardów w gotówce, żeby je przekazać FDIC do wypłacenia posiadaczom kont. Kłopot polega na tym, że rozzuchwaleni tą olbrzymią subwencją ciułacze, natychmiast oddaliby te 1600 miliardów dolarów z powrotem w depozyt bankom. Rezerwy banków wzrosłyby w ten sposób o 1600 miliardów dolarów, umożliwiając zwiększenie podaży pieniądza o 16 bilionów dolarów. Następstwem byłaby galopująca inflacja i upadek waluty. * * * * *

Żeby uratować naszą gospodarkę i zapobiec horrorowi galopującej inflacji, my, naród, musimy pozbawić rząd władzy nad podażą pieniądza. Pieniądze są zbyt ważne, by pozostawiać je w rękach bankierów, prominentnych ekonomistów i finansjery. Dla osiągnięcia tego celu konieczne jest przywrócenie pieniądzom ich charakteru rynkowego, wraz z funkcjami, które pełnią w strukturze prawa własności prywatnej i w gospodarce wolnorynkowej. Mogłoby się zdawać, że mieszanie się rządu do spraw związanych z pieniądzem zaszło już tak daleko, jest tak wszechobecne w systemie gospodarczym i tak z nim nierozerwalnie połączone, że pozbawienie rządu wpływów w tej dziedzinie zniszczy gospodarkę. Konserwatyści mówią zwykle, że dokonuje się „strasznych uproszczeń”, wysuwając prostackie i niewykonalne programy, które mogą tylko wszystko zniszczyć. Tymczasem, głównym problemem jest to, że elity rządzące, technokraci i intelektualiści posługują się mistyfikacją, gdy na głosy domagające się cięć podatkowych i deregulacji odpowiadają sarkastycznymi uwagami o tępych masach, które „szukają prostych recept na skomplikowane problemy”. W większości przypadków rozwiązania są jednak rzeczywiście jasne i proste, tylko że celowo je zaciemniają ludzie, posługujący się teoriami, które moglibyśmy nazwać „strasznym komplikowaniem”. Odzyskanie naszych pieniędzy byłoby zabiegiem stosunkowo prostym i o wiele łatwiejszym niż beznadziejne zadanie denacjonalizacji i dekomunizacji krajów Europy Wschodniej i byłego Związku Radzieckiego. Nasz cel można przedstawić krótko jako prywatyzację systemu monetarnego i oddzielenie rządu od pieniędzy i banków. Zasadniczy środek do osiągnięcia tego celu jest również prosty. Polegałby on na likwidacji Systemu Rezerwy Federalnej, zniesieniu banku centralnego. Jak można by znieść System Rezerwy Federalnej? Bardzo łatwo: uchylając ustawę, którą został on powołany do życia, tzn. Ustawę o Rezerwie Federalnej z roku 1913. Zobowiązania Rezerwy Federalnej (banknoty i depozyty) miały

144 pierwotnie pokrycie w złocie. Z powodu fatalnych decyzji Franklina Roosevelta w roku 1933 „dolary” emitowane przez Rezerwę Federalną i potwierdzenia depozytów, wystawiane przez nią oraz przez banki jej podległe, przestały mieć pokrycie w złocie. Depozyty bankowe mają pokrycie w wekslach Rezerwy Federalnej, a te nie mają pokrycia w niczym, albo mają, ale tylko w innych wekslach Rezerwy Federalnej. Niemniej jednak, banknoty te są naszymi pieniędzmi, naszym „standardem” monetarnym i wszyscy wierzyciele mają obowiązek przyjmować zapłatę w tym pustym pieniądzu, mimo że jest on bezwartościowy. Oprócz zniesienia wymienialności dolara na złoto, Roosevelt dopuścił się w roku 1933 jeszcze jednego przestępstwa: skonfiskował całe złoto i kruszec w sztabach należący do obywateli i wymienił je na „dolary” według arbitralnie ustalonego kursu. Zastanawiajace jest, że chociaż Bank Rezerwy Federalnej i rząd utrzymują, iż złoto jako materiał na pieniądz jest przestarzałe i bezwartościowe, to jednocześnie tenże bank (oraz wszystkie inne banki centralne) oddałyby życie za swoje złoto. Nasze skonfiskowane złoto nadal jest w posiadaniu Rezerwy Federalnej, która przechowuje je jako depozyt w skarbcu w Fort Knox i w innych magazynach. Od roku 1933 do lat siedemdziesiątych posiadanie złota w formie monet czy sztabek było wręcz nielegalne, nawet jeśli przechowywano je w domowych sejfach czy za granicą. Wszystkie te środki, które podjęto ponoć w związku z kryzysem lat trzydziestych, były następnie przyjęte i rozwijane przez politykę Nowego Ładu. Przez czterdzieści lat całe złoto w Ameryce, które trafiało w prywatne ręce, musiało być deponowane w banku, który następnie deponował je w Banku Rezerwy Federalnej. Złoto na „usprawiedliwione” cele niemonetarne, takie jak plomby dentystyczne czy wiertła używane w przemyśle, było skrupulatnie wydzielane przez Departament Skarbu. Na szczęście, dzięki heroicznym zabiegom kongresmena Rona Paula, teraz Amerykanie znów mogą posiadać złoto, zarówno w monetach jak i w sztabkach. Ale bezprawnie zajęte

145 i skonfiskowane przez Bank Rezerwy Federalnej złoto pozostaje nadal w rękach Rezerwy Federalnej. Jak je stamtąd wydostać? Jak sprywatyzować federalne zapasy złota?

Prywatyzacja federalnego złota Odpowiedź na to pytanie wynika z faktu, że Bank Rezerwy Federalnej, który przyrzekł wypłacanie swoich zobowiązań w złocie, od czasu zniesienia standardu złota przez Roosevelta w roku 1933, przestał spełniać tę obietnicę. System Rezerwy Federalnej, jako zalegający z wypłatą swoich zaobowiązań, powinien być postawiony w stan upadłości. Jego likwidacja powinna przebiegać podobnie do procesu upadłościowego każdej innej firmy: należące do niego aktywa należałoby rozdzielić pomiędzy wierzycieli i wypłacić im je w ratach. Według zestawienia z 30 października 1991 aktywa Rezerwy Federalnej w złocie wynosiły 11,1 miliarda dolarów. Zobowiązania Rezerwy na ten dzień to 295,5 miliarda dolarów w banknotach Rezerwy Federalnej znajdujących się w obiegu oraz 24,4 miliarda dolarów depozytów, które powinna ona zwrócić bankom należącym do Systemu Rezerwy Federalnej. W sumie zobowiązania wynoszą więc 319,9 miliarda dolarów. Poza złotem większość aktywów Banku Rezerwy Federalnej stanowią papiery dłużne rządu USA opiewające na sumę 262,5 miliarda dolarów. Trzeba je jak najszybciej spisać na straty, ponieważ stanowią nie tylko rachunkową fikcję, lecz są powodem tego, że podatnicy muszą spłacać raty i odsetki od długu zaciągniętego przez rząd federalny u własnego tworu, jakim jest Rezerwa Federalna. Pozostałą istotną część aktywów stanowią papiery skarbowe – 21 miliardów dolarów, które też trzeba spisać na straty, oraz 10 miliardów w SDR-ach (specjalnych prawach ciągnienia), które są papierowymi wytworami zagranicznych banków centralnych i o których również można zapomnieć. Zostaje nam więc (nie

146

147

licząc różnych nieruchomości, wyposażenia i innych aktywów należących do Banku Rezerwy Federalnej o wartości szacowanej na około 35 miliardów dolarów) 11,1 miliarda na spłacenie wierzytelności, których wartość sięga 319,9 miliarda dolarów. Na szczęście sytuacja nie jest aż tak tragiczna, jak mogłoby się zdawać. Suma 11,1 miliarda dolarów, podawana jako wartość złota w magazynach Banku Rezerwy Federalnej, jest szacunkiem zmyślonym. Obnaża to zresztą jeden z najdziwaczniejszych aspektów naszego oszukańczego systemu monetarnego. Federalne zapasy złota to 262,9 milionów uncji złota. Ich wycena na 11,1 miliarda dolarów wynika z przyjęcia ceny 42,22 dolara za uncję. Tak wycenia swoje złoto rząd, chociaż cena rynkowa waha się na poziomie 350 dolarów za uncję. Już samo to wskazuje na jawną anomalię systemu.

Definicje i deprecjacja Skąd się wzięła cena 42,22 dolarów za uncję? Istotą standardu złota jest to, że jednostka monetarna („dolar”, „frank”, „marka” itd.) jest zdefiniowana, jako określona wagowo ilość złota. W standardzie złota dolar czy frank nie jest samodzielnym przedmiotem, samą nazwą, czy nazwą papierka wyemitowanego przez bank państwowy lub centralny. Jest on nazwą jednostki wagowej złota. Jest dokładnie taką samą jednostką wagową, jak będące w powszechnym użyciu „uncje”, „grany” (0,0648g) czy „gramy”. Przez sto lat, aż do roku 1933, dolar był definiowany jako równowartość 23,22 grana złota. Ponieważ uncja zawiera 480 granów, to dolar definiowano też jako 0,048 uncji złota. Mówiąc jeszcze inaczej, uncja złota była warta 20,67 dolara. Nowy Ład Franklina Roosevelta, oprócz tego, że pozbawił nas standardu złota na rynku wewnętrznym, zdewaluował rów-

nież dolara, określając jego wartość lub „obniżając jego wagę” do 13,714 granów złota, czyli wyceniając uncję złota na 35 dolarów. Dolar był wciąż wymienialny na złoto w rozliczeniach z zagranicznymi bankami centralnymi i rządami innych krajów przy przeliczniku 35 dolarów za uncję. Stany Zjednoczone stosowały więc hybrydowy standard złota w rozliczeniach międzynarodowych aż do sierpnia 1971 roku, kiedy to prezydent Nixon dokończył dzieła, całkowicie likwidując standard złota. Od roku 1971 Stany Zjednoczone posługują się standardem pustego pieniądza papierowego. Nie przypadkiem od tego czasu krótsze są okresy pokoju. Od roku 1971 dolar nie jest już związany z określoną ilością wagową złota, jest towarem od złota niezależnym i jego wartość na rynkach światowych może się dowolnie zmieniać. Gdy dolar i złoto stały się od siebie niezależne, mogliśmy, jak w laboratorium, zaobserwować zachowania ludzi. Wszyscy uznani ekonomiści – od keynesistów po monetarystów chicagowskich – utrzymywali, że złoto dawno już utraciło swoją wartość jako pieniądz, że wysoką cenę 35 dolarów za uncję osiągnęło tylko dzięki temu, że była ona „ustalona” przez rząd. Według tych opinii to dolar przydawał wartości złotu, a nie odwrotnie, i skoro dolar został oderwany od złota, to wkrótce da się zaobserwować spadek cen złota, aż do jego wartości niemonetarnej (czyli jako surowca jubilerskiego, dentystycznego itd.) na poziomie około 6 dolarów za uncję. W opozycji do tych jednomyślnych prognoz prominentnych ekonomistów pozostawali zwolennicy Ludwiga von Misesa i inni „fanatycy złota”, którzy twierdzili, że złoto, z ceną 35 zdewaluowanych dolarów za uncję, było niedowartościowane, i przewidywali, że jego cena znacznie wzrośnie – być może nawet do 70 dolarów. Wystarczy powiedzieć, że cena złota nie spadła nigdy poniżej 35 dolarów, tylko podskoczyła, osiągając w pewnym momencie nawet 850 dolarów za uncję, i ustabilizowała się w ostatnich latach na poziomie około 350 dolarów. Mimo to jednak Departa-

148

149

ment Skarbu i Bank Rezerwy Federalnej upierają się przy wycenie swoich zasobów, wprawdzie nie według starego kursu 35 dolarów za uncję, ale według niewiele bardziej aktualnego kursu 42,22 dolara za uncję. Inaczej mówiąc, gdyby tylko rząd USA wprowadził prostą korektę, jakiej wymagają reguły poprawnej rachunkowości i uaktualnił wycenę swoich aktywów zgodnie z ich wartością rynkową, to wycena zapasów federalnego złota skoczyłaby z 11,1 miliarda do 92 miliardów dolarów. W latach 1933 – 1971, początkowo duża, ale z czasem kurcząca się liczba ekonomistów broniących standardu złota, optowała najczęściej za powrotem do ceny 35 dolarów za uncję. Mises wraz ze swoimi zwolennikami opowiadał się za wyższą „ceną” złota, biorąc pod uwagę, że kurs 35 dolarów nie przystawał już do realiów amerykańskich. Większość jednak wskazywała, że wycena czy definicja, która została raz przyjęta, musi być odtąd stosowana bez zmian. Ale po roku 1971, gdy poległa święta niegdyś cena 35 dolarów za uncję, wszystkie ustalenia stały się nieważne. Chociaż raz przyjęte definicje powinny obowiązywać na zawsze, to nie ma powodu, żeby wstępną definicję uważać za świętą. Zamiast tego należy ją wybrać, kierując się kryterium użyteczności. Jeśli chcemy przywrócić standard złota, to możemy się posłużyć taką definicją dolara, jaką uznamy za najwygodniejszą. Nie mamy żadnego obowiązku trzymać się nieaktualnych kursów 20,67 czy 35 dolarów za uncję.

Likwidacja Banku Rezerwy Federalnej W szczególności, gdybyśmy chcieli zlikwidować System Rezerwy Federalnej, moglibyśmy wybrać taką definicję dolara, która pozwoliłaby na spłacenie wszystkich długów Rezerwy co do centa. W przykładzie, który podaliśmy wyżej, można by zdefiniować „dolara” jako równowartość 0,394 grana złota albo 1 uncję złota

jako wartą 1217 dolarów. W oparciu o taką nową definicję cały zapas złota należący do Rezerwy Federalnej można by przeznaczyć na produkcję złotych monet, które by posłużyły do zastąpienia znajdujących się w obiegu banknotów Rezerwy Federalnej i do utworzenia rezerwy 24,4 miliarda dolarów w złotych monetach w różnych bankach komercyjnych. System Rezerwy Federalnej zostałby zniesiony, złote monety weszłyby do obiegu, zastępując banknoty Rezezerwy Federalnej, złoto stałoby się środkiem wymiany, a złote dolary po kursie 1217 za uncję – jednostką używaną w rozliczeniach i bilansach. Za jednym zamachem zrealizowane by zostały dwa wielkie postulaty: powrotu do standardu złota i likwidacji Rezerwy Federalnej. Następnym krokiem byłoby oczywiście zniesienie Federalnego Zakładu Ubezpieczenia Depozytów. Samo pojęcie „ubezpieczenia depozytów” jest oszukańcze. Jak można „ubezpieczyć” całą gałąź gospodarki, która jest z natury niewypłacalna? To tak, jakby ubezpieczać Titanica po tym, jak uderzył w górę lodową. Niektórzy ekonomiści wolnorynkowi opowiadają się za „prywatyzacją” ubezpieczeń depozytów poprzez zachęcenie prywatnych firm lub samych banków do wzajemnego „ubezpieczania” swoich depozytów. To by jednak oznaczało powrót do niesławnych praktyk karteli banków florenckich, które usiłowały wzajemnie pokrywać swoje zobowiązania. To nic nie da. Nie zapominajmy, że jako pierwsze upadły ubezpieczenia oszczędności i kredytów w Ohio i Maryland, gdzie wątpliwe gwarancje miało dawać „prywatne” ubezpieczenie depozytów. Ten przypadek pokazuje, na czym polega błąd, który często popełniają libertarianie i ekonomiści wolnorynkowi, gdy twierdzą, że wszystkie działania rządu powinny być sprywatyzowane, to znaczy uważają, że każda działalność, jeśli tylko jest prywatna, to jest uprawniona. To nieprawda. Takie działania jak oszustwo, defraudacja, fałszerstwo nie powinny być „prywatyzowane”, tylko zarzucone.

150 Wciąż pozostawałby jeszcze problem częściowej rezerwy dla banków komercyjnych. Dawniej opowiadałem się za powrotem do bankowości opartej na uczciwej stuprocentowej rezerwie. Byłoby to możliwe przy takim podniesieniu ceny złota, żeby jego rezerwy pokrywały 100 procent zobowiązań banków. Później, oczywiście, stuprocentowa rezerwa byłaby wymagana przez prawo. Według bieżących szacunków, ustanowienie stuprocentowej rezerwy dla wszystkich wkładów bankowych na żądanie, prowadzonych w bankach komercyjnych, wymagałoby podniesienia ceny złota do 2000 dolarów za uncję. Uwzględnienie wartości wszystkich lokat oznaczałoby konieczność podniesienia ceny do 3350 dolarów za uncję. Gdyby stuprocentowa rezerwa była wymagana również dla rachunków bieżących i oszczędnościowych (które są również uważane za płatne na żądanie), to cena złota musiałaby wynosić 7500 dolarów za uncję. Takie rozwiązanie ma jednak pewne wady. Mniejsza o to, że im wyższa byłaby cena złota w stosunku do jego obecnej ceny rynkowej, tym bardziej by się zwiększyła jego produkcja. Wzrost wydobycia złota spowodowałby wprawdzie niewielką jednorazową inflację, ale poważniejszym problemem byłoby zagadnienie moralne: czy banki zasługują na to, by wręczyć im w ten sposób podarunek w postaci złota od Rezerwy Federalnej na stuprocentowe pokrycie zobowiązań? Banki zdecydowanie nie zasługują na taki gest, nawet jeśli miałoby to ułatwić operację powrotu do zdrowego pieniądza. Bankierom powinno wystarczyć to, że nie zostaną pozwani do sądu za defraudację. Ponadto trudności nastręczałoby administracyjne narzucenie i egzekwowanie stuprocentowej rezerwy. Metodą łatwiejszą i utrzymaną w bardziej libertariańskim duchu byłoby odwołanie się do sądów. Przed wojną secesyjną zawodowi „brokerzy finansowi” skupowali po okazyjnych cenach banknoty emitowane przez niesolidne banki utrzymujące częściowe rezerwy, a następnie udawali się do siedzib tych banków i żądali wypłacenia nominalnej wartości banknotów w złocie.

151 Dzisiaj, posługując się zaawansowaną technologią elektroniczną, to samo można by zrobić jeszcze skuteczniej. Profesjonalni brokerzy finansowi zarabialiby na przywoływaniu niesolidnych banków do porządku. Bardzo mi się podoba pomysł Obywatelskich Lig Antybankowych (Anti-Bank Vigilante Leagues), żeby bacznie obserwować poczynania banków i wychwytywać każdą ich nieuczciwość, a następnie nagłaśniać sprawę w telewizji, zachęcając klientów danego banku, by żądali natychmiastowych wypłat gotówki. Gdyby ligom udało się wzniecić histerię i spowodować, żeby posiadacze kont i certyfikatów depozytowych przypuścili szturm na banki, chcąc wycofać swoje pieniądze zanim ich bank upadnie, to tym lepiej. Wówczas bowiem sami ludzie, a nie tylko rząd, zwróciliby się przeciwko bankom praktykującym zasadę rezerwy częściowej. Niezwykle istotna byłaby natychmiastowa reakcja ze strony policji i wymiaru sprawiedliwości na pierwszy sygnał niewypłacalności banku. Jeśli tylko bank nie byłby w stanie dokonać wypłaty na żądanie, otrzymywałby zakaz dalszej działalności. Działałaby błyskawiczna, bezwarunkowa sprawiedliwość, nie byłoby żadnej litości ani żadnych kaucji. Taki rygor w krótkim czasie doprowadziłby banki albo do upadku, albo do ograniczenia emisji zaświadczeń i certyfikatów depozytowych, tak, by osiągnąć stuprocentowe pokrycie w rezerwie. Taka deflacja monetarna, której celem byłyby wszechstronne ulepszenia, miałaby charakter przejściowy i ustałaby na dobre w momencie, gdy wszystkie zobowiązania banków zmniejszyłyby się do wartości posiadanych przez nie aktywów w złocie. Zasadnicza różnica między inflacją a deflacją polega na tym, że inflacja może rosnąć w nieskończoność wraz ze wzrostem podaży pieniądza i cen, podczas gdy zmniejszanie podaży pieniądza musi się zatrzymać w momencie, gdy całkowita ilość pieniądza odpowiada podaży standardowej waluty (w standardzie złota – podaży złotych pieniędzy). Złoto stanowi twardy grunt, na którym deflacja zatrzymuje się.

152 Gdyby ten pomysł wydawał się zbyt okrutny dla banków, to trzeba sobie zdać sprawę, że system bankowy i tak zmierza do katastrofy. Przy okazji upadku ubezpieczeń oszczędności i kredytów uswiadomiono sobie, jak bardzo jest on niestabilny. Ludzie mówią otwarcie o tym, że Federalny Zakład Ubezpieczeń Depozytów jest niewypłacalny i że cała bankowość zmierza do upadku. Jeśli poczują to na własnej skórze, to rozpoczną masowy „run na banki”, usiłując wybrać z banków swoje pieniądze. Banki będą wtedy upadać jeden po drugim, bo nie będą miały pieniędzy, które są ludziom winne. Jedynym ratunkiem dla banków będzie wówczas dodruk 1,6 biliona dolarów przez Rezerwę Federalną i dostarczenie ich bankom. Wywoła to natychmiastową i siejącą spustoszenie, galopującą inflację oraz upadek dolara. Odpowiedzialnością za obecny kryzys gospodarczy liberałowie chętnie obarczają „chciwość lat osiemdziesiątych XX wieku”. A przecież „chciwość” nie była wtedy większa niż w latach siedemdziesiątych i w poprzednich dekadach ani niż będzie w przyszłości. W latach osiemdziesiątych miał miejsce niebezpieczny epizod deficytu budżetowego i ekspansji kredytowej banków pobudzanej przez Rezerwę Federalną. Gdy Bank Rezerwy Federalnej zakupił aktywa i wpompował rezerwy do systemu bankowego, banki z radością pomnożyły kredyt i w oparciu o te rezerwy wykreowały nowe pieniądze. Wiele się mówiło o złych kredytach udzielanych przez banki, o pożyczkach dla zbankrutowanych krajów Trzeciego Świata, o rozdętych i ryzykownych – jak się okazało z perspektywy czasu – programach kredytowych na rynku nieruchomości i inwestowaniu w centra handlowe gdzieś na końcu świata. Jednakże złe kredyty i nietrafne inwestycje są zawsze wynikiem ekspansji kredytowej banku centralnego i kredytowania banków. Dobrze znane zjawisko cyklu koniunkturalnego, występujących na przemian okresów euforii i załamania, dobrobytu i kryzysu, nie pojawiło się w latach osiemdziesiątych. Nie jest też produktem cywilizacji ani

153 gospodarki rynkowej. Cykle gospodarcze pojawiły się w osiemnastym wieku, wraz z powstaniem pierwszych banków centralnych. Upowszechniały się i nasilały równolegle z rozwojem bankowości centralnej i przejmowaniem przez nią kontroli nad systemem gospodarczym Zachodu. Tylko likwidacja Systemu Rezerwy Federalnej i powrót do standardu złota mogą przerwać cykliczne występowanie faz wzrostu i kryzysu i ostatecznie wyeliminować stale rosnącą inflację. Nie jest prawdą głoszone przez posłusznych rządowi historyków twierdzenie, że inflacja, ekspansja kredytowa, cykle gospodarcze, zadłużenie budżetu i wysokie podatki są nieodłącznymi atrybutami kapitalizmu czy „nowoczesności”. Wręcz przeciwnie, są to z gruntu antykapitalistyczne, pasożytnicze narośla, zaszczepione na systemie przez interwencjonistyczne państwo, które nagradza swoich bankierów i zaufanych klientów specjalnymi cichymi przywilejami. A płacą za nie wszyscy pozostali. Dla wolnej przedsiębiorczości i kapitalizmu podstawowe znaczenie ma system niewzruszonych praw prywatnej własności, gwarantujący każdemu ochronę uczciwie nabytej własności. Równie istotne są zasady etyki, które powinny wspierać i nagradzać oszczędność, gospodarność, ciężką pracę i efektywną przedsiębiorczość, a zniechęcać do rozrzutności oraz potępiać z całą surowością każde naruszenie praw własności. Tymczasem, jak widzieliśmy, tandetny pieniądz i ekspansja kredytowa deprecjonują te prawa i cnoty. Inflacja powoduje wywrócenie do góry nogami i przeszacowanie wartości, wynagradzając rozrzutność i dobre układy, a naigrawając się ze starych „wiktoriańskich” cnót.

Odbudowa Starej Republiki Odbudowa amerykańskiej wolności i przywrócenie Starej Republiki jest zadaniem wielopłaszczyznowym. Oznacza wycięcie

155 raka monstrualnego państwa, który toczy nas od środka. Oznacza likwidację Washington DC, jako centrum rządzenia krajem. Oznacza powrót do moralności i cnót dziewiętnastowiecznych, odwrót naszej kultury od nihilizmu i wiktymologii oraz przywrócenie jej zdrowia i równowagi. Polityka, kultura i gospodarka są w dłuższej perspektywie nierozerwalnie ze sobą związane. Do odbudowy Starej Republiki niezbędny jest system gospodarczy oparty na nienaruszalnym prawie własności prywatnej, na prawie każdego człowieka do posiadania nabytej własności i do wymiany produktów swojej pracy. Żeby to osiągnąć, musimy mieć pieniądze, których dostarczy wolny rynek, pieniądze złote, a nie papierowe, pieniądze, których jednostką będzie określona wagowo ilość złota, a nie nazwa papierka wyemitowanego przez rząd kierujący się swoim widzimisię. Inwestycje muszą być uzależnione od prywatnych oszczędności, a nie od fałszywych pieniędzy emitowanych przez nikczemny, uprzywilejowany przez państwo system bankowy. Krótko mówiąc, musimy się pozbyć banku centralnego i wymusić na bankach skrupulatne wypełnianie zobowiązań, na równi z innymi podmiotami. Sprawy dotyczące pieniędzy i banków przedstawiane są jako tajemnicze procesy, którymi kierować może tylko elita technokratyczna. Nic podobnego. Złośliwy czarodziej z krainy Oz wykiwał nas w sprawie pieniędzy w jeszcze większym stopniu niż w pozostałych dziedzinach życia. I podobnie jak w innych sprawach, tak również w kwestii pieniędzy przywrócenie zdrowego rozsądku i Starej Republiki idą ze sobą w parze.

Murray N. Rothbard Nowożytna tradycja intelektualna brytyjskiej i amerykańskiej myśli politycznej w szczególnie znaczącym stopniu nasycona jest poglądami eksponującymi wartość oraz fundamentalne znaczenie wolności jednostki. Pamiętając o spuściźnie doktrynalnej tak prominentnych przedstawicieli myśli niemieckiej i francuskiej jak Wilhelm von Humboldt, Alexis de Tocqueville czy Beniamin Constant, należy jednakowoż uznać, iż to autorzy uformowani i pozostający w obrębie kultury anglosaskiej (choć niekoniecznie urodzeni w Wielkiej Brytanii i USA) położyli podwaliny, a następnie rozwinęli koncepcje ideowe charakteryzujące się bardzo przychylnym, czy nawet niekiedy apologetycznym, stosunkiem wobec indywidualnej wolności czy jednostkowej autonomii. Wystarczy w tym kontekście wymienić choćby takie nazwiska, jak John Locke, Adam Smith, John Stuart Mill, lord John Emerich Edward Dalberg Acton, Friedrich August von Hayek, Milton Friedman czy Robert Nozick. Wpływ powyższych idei nie ograniczał się przy tym wyłącznie do środowisk inspirujących się liberalizmem czy libertarianizmem73, ale de facto infiltrował także istotną część doktryn konserwatywnych czy nawet komunitarystycznych74. Obecnie w krajach anglosaskich określenie „liberał” odpowiada raczej poglądom socjaldemokratycznym pojmowanym zgodnie ze standardem obowiązującym 73

74

Partię Libertariańską założył sam Murray Rothbard wraz z Karlem Hessem (który odmówił płacenia podatków na rzecz państwa, za co został pozbawiony całego majątku). Podwaliny pod libertarianizm położyli, oprócz Rothbarda, m. in. Ayn Rand (Atlas Shrugged), Robert Nozick (Anarchia, Państwo, Utopia) oraz Albert Nock (Państwo nasz wróg). Warto wskazać w tym zakresie np. na poglądy Edmunda Burke’a, Michaela Oakeshotta czy Micheala Walzera.

156 w Europie kontynentalnej. W tym sensie można odnieść wrażenie, że zdecydowana większość współczesnych anglosaskich myślicieli akceptuje (świadomie bądź nie) pewne podstawowe liberalne aksjomaty dotyczące znaczenia wolności jednostki. Natomiast charakterystycznym znamieniem doktryny liberalnej w jej klasycznym i neoklasycznym (tj. XX-wiecznym) wariancie jest daleko idąca nieufność wobec niekontrolowanego rozrastania się kompetencji instytucji państwowych, w którym upatruje się chyba najpoważniejszego zagrożenia dla indywidualnej wolności. Przyjęcie tej przesłanki wywiera skutek w postaci aprobaty dla postulatu maksymalnego możliwego ograniczenia uprawnień państwa. Już „ojciec założyciel” liberalizmu John Locke domagał się zredukowania kompetencji instytucji państwowych do ochrony praw naturalnych jednostek, pod którym to pojęciem rozumiał klasyczną triadę tj. życie, wolność i własność. Poparcie dla leseferyzmu jako zasady, która winna w miarę możności organizować życie społeczne, cechowało praktycznie wszystkich reprezentantów powyższej doktryny. Teza o państwie jako koronnym źródle niebezpieczeństw dla wolności i praw jednostek doprowadzona została do ostatecznych konsekwencji przez inny nurt polityczny, a mianowicie anarchokapitalizm, reprezentowany m. in. przez Murraya Rothbarda i Davida Friedmana, którzy opowiedzieli się nie tyle za minimalizacją roli instytucji państwowych, co za ich całkowitą likwidacją. Jak sama nazwa wskazuje, doktryna ta syntetyzuje aprobatę dla kapitalistycznego systemu gospodarowania z klasycznym anarchistycznym postulatem zniesienia państwa. Stąd należy ją wyraźnie odróżnić od anarchizmów Pierre’a Proudhona, Michała Bakunina i Piotra Kropotkina, przynależnych do lewicowej, niechętnej kapitalizmowi, tradycji75. Obie te koncepcje są jednak zbieżne w swoich

157 aspektach krytycznych, zgodnie z którymi organizacja państwowa jest inherentnie niemoralna, sztuczna, przymusowa, skorumpowana, biurokratyczna oraz despotyczna. Jak pisał Proudhon: „być rządzonym to tyle co być obserwowanym, nadzorowanym, szpiegowanym, kierowanym, poddanym prawu, oznakowanym, okiełznanym, zapisanym, indoktrynowanym, pouczanym, kontrolowanym, spętanym, szacowanym, ocenianym, cenzurowanym, sterowanym […] Być rządzonym to tyle co być ewidencjonowanym, zliczonym, otaksowanym, ostemplowanym, zmierzonym, napiętnowanym, wycenionym, licencjonowanym, autoryzowanym, pouczanym, powściąganym, spętanym, poprawianym[…] To tyle co […] być obciążanym kontrybucjami, musztrowanym, łupionym, wyzyskiwanym, monopolizowanym, szantażowanym, uciskanym, oszukiwanym, grabionym […] represjonowanym, obkładanym grzywnami, upodlonym, prześladowanym, zaszczutym, sprofanowanym […] wyśmianym, wyszydzonym, zohydzonym, odartym z honoru. To jest władza; to jest jej sprawiedliwość; to jest jej moralność”76. Wydaje się, że pod tymi słowami podpisałby się Murray Rothbard. Murray Newton Rothbard był jednym z najwybitniejszych ekonomistów XX stulecia, reprezentantem „szkoły austriackiej”, kojarzonej głównie z nazwiskiem Ludwiga von Misesa, założonej przez Carla Mengera77. Rothbard urodził się w 1926 r. w rodzinie żydowskich emigrantów z terenów Europy Środkowo-Wschodniej. Początkowo studiował matematykę na uniwersytecie Columbia; następnie jego zainteresowania zaczęły ogniskować się wokół problematyki ekonomicznej. Warto jednak pamiętać, iż 76

75

Por. M. Waldenberg, Prekursorzy Nowej Lewicy. Studia z myśli społecznej XIX i XX wieku, Kraków-Wrocław 1985, s. 11-116.

77

Cyt. za: R. Nozick, Anarchia, państwo, utopia, Warszawa 1999, s. 26. Cytat ten zawiera także wiele innych przymiotników podobnie życzliwie opisujących zasady funkcjonowania państwa. Por. Harry Landreth, David C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Warszawa 1998, passim.

158 Rothbard był uczonym na wzór „człowieka Renesansu” o niezwykle szerokich horyzontach intelektualnych, a jego koncepcje nie ograniczały się bynajmniej do sfery wąsko pojmowanej ekonomii, obejmując także zagadnienia prawne, historyczne, polityczne czy stricte filozoficzne. U progu swojej działalności polityczno-intelektualnej Rothbard był związany z kręgami tzw. Starej Prawicy (Old Right), z którym to nurtem łączył go zdecydowany sprzeciw wobec programu Nowego Ładu (New Deal) wprowadzonego w latach 1933-39 przez prezydenta USA Franklina Delano Roosevelta. Za istotę koncepcji Rooseveltowskiej uważał bowiem dążenie do radykalnego zwiększenia kompetencji państwa i postępującego ograniczania wolności indywidualnej. Jednakże już w latach 50-tych Rothbard zerwał z tradycyjną prawicą amerykańską. Bezpośrednią przyczyną rozbratu był konflikt na tle stosunku do państwa sowieckiego. Rothbard sądził bowiem, iż immanentnie związane z gospodarką nakazowo-rozdzielczą niedomagania systemowe muszą w sposób nieunikniony doprowadzić w konkluzji do implozji systemu komunistycznego. W związku z tym, stanowczo odmawiał przyłączenia się do „antykomunistycznej krucjaty” propagowanej przez przedstawicieli amerykańskiej prawicy wierząc, iż upadek państw bloku radzieckiego jest w zasadzie rzeczą nieuchronną. Natomiast zimnowojenna polityka administracji USA skutkowała, w ocenie Rothbarda, przede wszystkim niekontrolowanym powiększeniem się władzy państwowej. Jego sprzeciw wobec tejże polityki wynikał także z pryncypialnego izolacjonizmu oraz łączenia zjawiska wojny z samym istnieniem instytucji państwa. Stąd w latach 60-tych Rothbard podjął współpracę z organizacjami lewicowymi, sprzeciwiającymi się zaangażowaniu Stanów Zjednoczonych w wojnę wietnamską. Po uzyskaniu stopnia doktorskiego Rothbard został zatrudniony na Politechnice Nowojorskiej. W 1969 r. rozpoczął wydawanie pisma Libertarian Forum, które miało stać się płaszczyzną integracji środowisk libertariańskich, w działalności których Rothbard

159 następnie aktywnie uczestniczył. Równocześnie kontynuował działalność naukową publikując m. in. Man, Economy and State (1962), Power and Market (1970) oraz For a New Liberty (1973). Od połowy lat 70-tych Rothbard uczestniczył w pracach Cato Institute78, a w 1977 roku został wydawcą nowego pisma Journal of Libertarian Studies, którego celem było publikowanie artykułów naukowców aprobujących libertariańską wizję świata. Z kolei po zerwaniu z Cato Institute Rothbard związał się z założonym w 1982 r. Instytutem im. Ludwiga von Misesa. Po upadku komunistycznego imperium Rothbard ponownie odnalazł wspólny język z nurtem paleokonserwatywnym79, co stanowiło zarazem swoisty powrót do korzeni tj. kooperacji z Old Right. Obok wspominanych już przesłanek doktrynalnych umożliwiających zawarcie takiego aliansu, Rothbarda i paleokonserwatystów połączył także sprzeciw wobec polityki zagranicznej prowadzonej przez prezydenta George’a Busha, a głównie wobec wojny w Iraku. Rothbard pozostał zatem do końca wierny swoim izolacjonistycznym przekonaniom. Zmarł w roku 199580. Wydaje się, iż dwa aspekty rothbardowskich koncepcji zasługują na szczególne podkreślenie. Po pierwsze, kompleksowość prowadzonej przezeń argumentacji. Rothbard zsyntetyzował bowiem argumentację ściśle ekonomiczną dotyczącą skrajnej nieefektywności działań aparatu państwowego w każdej z dziedzin życia społecznego oraz argumentację moralną, która dowodzić miała etycznej niedopuszczalności ingerencji państwa w wolne wybory jednostek. Po drugie, uderzająca jest też intelektualna bezkompromisowość Rothbarda nie dopuszczającego żadnych 78

79

80

Prorynkowy Instytut w Waszyngtonie o korzeniach libertariańskich, www.cato.org Nurt ten należy wyraźnie odróżnić od konserwatyzmu związanego z Partią Republikańską. Informacje biograficzne za: http://lewrockwell.com/orig/stromberg5.html.

160 wyjątków od przyjętych przez siebie zasad. Skoro ingerencja państwa była z założenia złem, to pozostawała nim niezależnie od motywacji czy okoliczności towarzyszących takiemu działaniu. Nie sposób w tym krótkim szkicu choćby najogólniej przedstawić całokształtu poglądów Rothbarda. Skoncentrujmy się zatem na rozwijanym przezeń projekcie społeczeństwa anarchistycznego81. Rothbard zaznacza wprawdzie, iż niemożliwe jest precyzyjne przedstawienie sposobu funkcjonowania społeczności bezpaństwowej, gdyż opiera się ona na sieci dobrowolnych rynkowych porozumień cechujących się daleko posuniętą elastycznością. Możliwa jest jednak prezentacja pewnych rudymentarnych założeń dotyczących formy anarchistycznego projektu. Rozpocząć należy od rothbardowskiej definicji państwa jako instytucji uzyskującej swoje dochody w drodze fizycznego przymusu (tj. podatku) oraz zapewniającej w drodze przymusowej monopolizacji usługi obronne na swoim terytorium (tj. policyjne i sądowe). Każda organizacja posiadająca którąś z wyżej wymienionych cech jest uznawana za państwo. Z kolei społeczność anarchistyczna, oprócz wyrażonej explicite nieobecności instytucji państwowej, charakteryzuje się, według optyki Rothbarda, brakiem występowania w niej możliwości legalnej przymusowej agresji przeciwko osobie bądź własności innej jednostki. Wywodząca się z tradycji liberalnej argumentacja skierowana przeciwko etatyzmowi i interwencjonizmowi państwa w rozmaite sfery życia społeczno-gospodarczego (np. oświatę, opiekę medyczną, pomoc socjalną itp.) jest już dostatecznie szeroko znana. Novum projektu Rothbarda polega natomiast na przekazaniu w gestię wolnorynkowego systemu także wspomnianych funkcji sądowych i policyjnych. Rothbard przyznaje, iż w każdej 81

Opieramy się w tym miejscu na fragmentach tekstu Społeczność bez państwa zamieszczonym na stronie internetowej: http: /sierp. tc. pl/wlodek/mrliberty. htm.

161 społeczności musi istnieć prawomocny uznawany przez zdecydowaną większość ludzi sposób rozstrzygania sporów, ustalania odpowiedzialności za popełnione przestępstwa oraz egzekwowania kar. Anarchista także musi zatem określić, jak problemy te będą rozwiązywane w afirmowanej przezeń wizji społeczeństwa. Stosunkowo najprościej przedstawia się przypadek sporów cywilnych wynikających z odpowiedzialności kontraktowej za domniemane złamanie umowy. Spór może być bowiem rozstrzygnięty już to w drodze negocjacji pomiędzy zainteresowanymi stronami, już to przy pomocy mediatora, bądź też w drodze dobrowolnego poddania się kontrahentów decyzjom zaakceptowanego przez nich rozjemcy. Taki „zapis na sąd polubowny” był, zdaniem Rothbarda, instytucją zapewniającą sprawne i fachowe rozwiązywanie konfliktowych sytuacji. Na poparcie tej tezy przywoływał liczne przykłady historyczne (np. sądy kupieckie w Średniowieczu). Sądy arbitrażowe miałyby zapewnić sobie posłuch dla ferowanych wyroków dzięki metodzie społecznego ostracyzmu i bojkotu handlowego. Krótko mówiąc, z osobami odmawiającymi subordynacji wobec sprawiedliwych orzeczeń sądów polubownych nikt nie będzie chciał wchodzić w relacje handlowe. Istniałaby oczywiście wolna konkurencja na rynku sądów arbitrażowych; najbardziej efektywni, bezstronni i kompetentni rozjemcy będą oczywiście zwyciężać zgodnie z mechanizmem funkcjonowania wolnego rynku. Wolnorynkowość systemu zapewni również tak dalece jak tylko jest to możliwe, że arbitrzy będą odporni na korupcję i naciski strony silniejszej. Aby zwyciężyć w wolnokonkurencyjnej rywalizacji, rozjemcy nie będą mogli być stronniczy. W takim bowiem przypadku strony kontraktu preferowałyby bowiem usługi innego sądu. W gruncie rzeczy bardzo podobnie przedstawia się sytuacja w wypadku odpowiedzialności za przestępstwa nie polegające na złamaniu umowy oraz za ewentualne odrzucenie przez stronę przegrywającą orzeczenia sądu arbitrażowego. Również wtedy

162 instancją właściwą do osądzenia sprawy są sądy polubowne82. Problem powstaje dopiero w chwili, gdy osoba, którą arbitrzy uznali za winną zarzucanego czynu i wobec której określili sankcję, odmawia poddania się wyrokowi. W tym momencie społeczność anarchistyczna musi przydzielić sądom prawo do narzucania swoich orzeczeń stronie przegrywającej oraz do ich przymusowej egzekucji. Sądy zatem będą musiały kooperować z instytucjami policyjnymi, których zadaniem byłoby zmuszanie przestępców do respektowania wyroków arbitrażowych. Rothbard bardzo mocno eksponuje fakt, iż przyznanie sądom prawa do stosowania przymusu nie jest tożsame z ponownym wprowadzeniem instytucji państwa. Przypomnijmy bowiem, iż zgodnie ze wskazaną definicją, nieodłącznym komponentem istnienia państwa jest pobieranie podatków i przymusowa monopolizacja świadczeń. Przyznanie jednostkom prawa do wynajmowania sądów i agencji policyjnych dla ochrony swoich praw jednostkowych w żadnym wypadku nie implikuje restytucji instytucji państwa. Warto także podkreślić, iż Rothbard nie odmawia jednostkom prawa do indywidualnej zemsty i samodzielnego wymierzenia kary przestępcom (aczkolwiek sądzi, iż przypadki takie będą stosunkowo rzadkie). Innymi słowy, sądy arbitrażowe nie są traktowane jako obligatoryjny pośrednik w wymierzaniu kar. Autor Power and Market przyjmuje 82

Rothbard dopuszcza możliwość złożenia przez stronę przegrywającą apelacji od wyroku. Pamiętać też należy, że pozwany nie ma obowiązku stawiennictwa przed sądem powoda i może wybrać własny sąd do rozstrzygnięcia sprawy. W tym ostatnim przypadku w razie sprzecznych orzeczeń sądów powoda i pozwanego również w społeczeństwie anarchistycznym wypracowany zostanie stosowny mechanizm rozpatrywania apelacji od wzajemnie sprzecznych orzeczeń. Sądy będą po prostu przedstawiały sprawę zgodnie wybranemu sądowi wyższej instancji. W każdym razie w pewnym momencie społeczność anarchistyczna musi „posiadać jakiś społecznie akceptowany moment przerywający rozprawy i apelację”. Rothbard sugeruje, iż momentem tym powinno być osiągnięcie konsensusu przez sąd powoda i pozwanego dotyczącego choćby zgody na rozstrzygnięcie dokonane przez wybrany sąd apelacyjny.

163 równocześnie, iż społeczność anarchistyczna musi posiadać podstawowy wspólny kodeks statuujący niedopuszczalność agresji skierowanej przeciw osobie czy mieniu, definiujący uzasadnione tytuły własności czy określający sprawiedliwą wysokość kar. Rothbard wskazuje jednak, że dla rozwoju takiego kodeksu prawnego nie jest potrzebne państwo, gdyż może on rozwinąć się w wyniku działalności samych sądów arbitrażowych. A zatem, „myśl, że państwo jest potrzebne do tworzenia prawa, jest tak samo mitem jak to, że jest potrzebne do dostarczania usług pocztowych lub policyjnych”. Funkcje policyjne dotyczące prewencji tj. ochrony osób i mienia będą natomiast realizowane przez odpowiednie agencje ochrony czy agencje ubezpieczeniowe, których zadaniem jest ubezpieczanie klientów od skutków przestępstw. Z pozoru wydawać się może, iż nakreślona powyżej wizja ma wybitnie utopijny charakter. Należy jednak wyraźnie nadmienić, że Rothbard, w przeciwieństwie do wielu anarchistów, nie przyjmował założenia, iż implementacja jego systemu skutkować będzie powstaniem „raju na ziemi”. Konsekwentnie unikał bowiem angelizowania (podobnie zresztą jak demonizowania) natury ludzkiej i odrzucał optymistyczną wizję nieskażonej cywilizacją ludzkiej natury kojarzoną głównie z doktryną Jana Jakuba Rousseau. Pewne ułomne skłonności jednostki powodują, że w systemie Rothbarda możliwe jest funkcjonowanie skorumpowanych i nieudolnych sądów oraz agencji ubezpieczeniowych i policyjnych usiłujących wymusić korzystanie z ich usług poprzez stosowanie instrumentów przymusu. Jednakże, jak już zaznaczono, uniwersalny mechanizm wolnorynkowej konkurencji skutecznie zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia takich sytuacji. Jak pisał Rothbard, „anarchizm będzie maksymalizował sposobności dla dobra i minimalizował kanały dla zła”. Nie można jednakże stwierdzać, iż zniesienie państwa doprowadzi do wyłonienia się „Nowego Człowieka”. Swoje radykalnie wolnorynkowe poglądy Rothbard rozwijał

164 także na płaszczyźnie ściśle ekonomicznej, czego wyraźnie dowodzi m. in. oddawana do rąk Czytelnika książka83. Zdecydowanie krytyczny stosunek Rothbarda do myślicieli o przeciwstawnych przekonaniach był szczególnie widoczny w wypadku jego gospodarczych poglądów. W swojej dwutomowej History of Economy Thought polemizował nie tylko z ekonomistami lewicowymi, ale przypuścił także bezpardonowy atak na autorów uznawanych przez powszechną opinię za klasyków nurtu leseferystycznego. O Johnie Stuarcie Millu napisał: „Trudno pomyśleć o kimkolwiek w historii myśli, kto byłby bardziej skandalicznie i systematycznie przeceniany jako ekonomista, filozof polityczny i ogólnie jako myśliciel”. Tableau économique, najsłynniejsza praca Françoisa Quesnaya, twórcy fizjokratyzmu, osądzona została jako „irytująca”, „złudna”, „fałszywa”, „wyszukana fatałaszka” oraz „nie robiąca nic poza odwracaniem uwagi od właściwej ekonomii”. Warto zwrócić uwagę, że Murray Rothbard jest jednym z nielicznych apologetów systemu wolnorynkowego, który przeprowadził radykalną krytykę Adama Smitha, zwanego „ojcem ekonomii”. W przekonaniu Rothbarda, Smith nie wymyślił nic, co byłoby prawdziwe; nie wprowadził do myśli ekonomicznej niczego wartościowego; jego teoria wartości była „niczym nie uśmierzoną katastrofą”, i klasyfikowana winna być jako prekursorska wobec doktryny marksistowskiej. Adam Smith popierał różnorakie obciążenia podatkowe (także w niektórych przypadkach nakładanie barier celnych, sam był celnikiem), państwową pocztę, regulację procentów na pożyczki, protekcjonistyczny Akt Nawigacyjny

165 (1651), rządowy monopol na bicie monety, nierynkowy system bankowy (ekonomiści ze Szkoły Austriackiej są na tym punkcie szczególnie wyczuleni), interwencjonizm państwowy w rozliczne dziedziny życia, a w szczególności w system edukacyjny84. Takowe poglądy były nie do zaakceptowania przez Rothbarda, zwłaszcza wobec faktu, iż w jego opinii słynna smithowska „niewidzialna ręka” została w gruncie rzeczy tylko ochrzczona przez szkockiego uczonego, podczas gdy teorię mechanizmu rynkowego przedstawili wcześniej Richard Cantillon i Anne Robert Jacques de l’Aulne Turgot (korzystając z dorobku późnych scholastyków). Stąd Adam Smith nie dość, że stał się w oczach wybitnego amerykańskiego anarchokapitalisty twórcą wstępu do teorii marksizmu (został tak surowo oceniony wraz z Davidem Ricardo), to na dodatek okazał się „plagiatorem”85. Wybór tych kilku uszczypliwych uwag skierowanych pod adresem wybitnych postaci historii myśli ekonomicznej to tylko drobna egzemplifikacja bardzo charakterystycznego stylu Murraya Rothbarda – człowieka o radykalnie prokapitalistycznych poglądach, mocno utwierdzonego w słuszności swoich przekonań, nie uznającego żadnych doktrynalnych kompromisów86. Główną przesłanką, jaka zadecydowała o intelektualnej awersji Rothbarda do Adama Smitha, było zagadnienie ekonomicznego subiektywizmu87. Podczas gdy Smith wierzył w „obiektywną teorię wartości”, Rothbard śladem swojego nauczyciela Ludwiga von Misesa uznawał, że wszelkie zachowania na rynku są 84

83

Poglądy Rothbarda analizujemy w oparciu o: Murray Rothbard, Economic Thought Before Adam Smith: An Austrian perspective on the history of economic thought, vol. 1, Brookfield 1995; idem, Classical Economics: An Austrian perspective on the history of economic thought, vol. 2, Brookfield 1995; idem, Making Economics Sense, www.mises.org; idem, Man Economy and State, Los Angeles 1970; idem, America’s Great Depression, www.mises.org.

85

86

87

Szerzej odnośnie kompetencji państwa u Adama Smitha zob. M. Maneli, Historia doktryn polityczno-prawnych. Wiek XIX-XX. Część II. Liberalizm-pozytywizm, szkoły psychologiczna i socjologiczna, Warszawa 1964, s. 19-29. Interesująca dyskusja o stosunku Rothbarda do „ojca ekonomii” (w:) Quarterly Journal of Austrian Economics, vol 1, num 1, www.mises.org. Rothbard zastrzegał, że jego krytyka koncepcji autora Bogactwa Narodów nie jest rezultatem zastosowania „absurdalnych” kryteriów prezentyzmu. Por. Jerzy Chodorowski Adam Smith (1723-1790), Wrocław 1980.

166 rezultatem indywidualnych preferencji, osobistych potrzeb oraz użyteczności, które to czynniki są odpowiedzialne za ukształtowanie się cen. Siłą rzeczy koncepcja ta implikowała subiektywizm czyli teorię zakładającą, że wartościowanie rynkowe odbywa się poprzez mechanizmy czysto subiektywne, a nie jest efektem jakichś obiektywnych prawideł. Odwołując się do Human Action Misesa88, Rothbard przypominał, że nie ma możliwości zbudowania matematycznego modelu gospodarki, ponieważ niemożliwa jest konwersja rzeczywistych działań aktorów rynkowych do postaci abstrakcyjnych wzorów i statystyk, eliminujących element ludzkiego działania. Podobny argument epistemologiczny rozwijał także Friedrich August von Hayek w swojej krytyce konstruktywistycznego systemu centralnego planowania89. Warto przy tym zwrócić uwagę, że o ile Hayek odwoływał się do niepraktyczności takiego rozwiązania, o tyle Rothbard apriorycznie udowadniał, że ujmowanie ekonomii w kategoriach statystycznych jest niekompatybilne z tezami ekonomicznego subiektywizmu. Aczkolwiek Rothbard ukończył ze znakomitymi wynikami studia matematyczne, to jednak zdecydował się całkowicie odrzucić (zgodnie z doktryną szkoły austriackiej) jakiekolwiek upraszczanie rzeczywistości do nawet najbardziej skomplikowanych matematycznych, ergo fikcyjnych, formuł, stanowiących użyteczny przedmiot etatystycznej manipulacji. Realne procesy produkcji, podziału i wymiany przebiegają bowiem w sposób w pełni dobrowolny, a wszelkiego rodzaju interwencja państwa w ich autonomiczny porządek szkodzi wolnorynkowej równowadze i destabilizuje naturalny ład. Zdaniem Rothbarda, nie sposób przy użyciu moralnej, względnie filozoficznej, argumentacji uzasadnić jakąkolwiek ingerencję państwa w naturalne społe88 89

Ludwig von Mises, Human Action, www.mises.org. Por. Doktryny polityczne XIX i XX wieku, pod red. K. Chojnicki, W. KozubCiembroniewicz, Kraków 2000, s. 74-80.

167 czeństwo, a tym bardziej nie można tego dokonać przy użyciu potężnego aparatu matematycznego oraz szeregu teoretycznych modeli, które, w oparciu o dane statystyczne, mają potwierdzać skuteczność etatyzmu i regulacji. Wykresy, cyfry i funkcje nie mogą pomieścić w sobie elementów ludzkiego działania oraz wyjaśnić celowości jego podejmowania. Rothbard przestrzegał także ekonomistów z kręgów wolnorynkowych przed stosowaniem aparatu matematycznego, ponieważ, jak pisał Henry Hazlitt, matematyka nie upraszcza rzeczywistości, tylko ją niejako fałszuje90. Nie jest symplifikacją, lecz oszustwem, które prowadzi w konsekwencji do centralnego planowania i niepohamowanego rozrostu interwencjonizmu państwowego. W zbiorze felietonów Making Economic Sense Rothbard zwrócił uwagę na fakt, że uznawanie wyższości matematyki przez większość ekonomistów i formułowana przez nich krytyka szkoły austriackiej za ignorowanie algebraicznych formuł, oznacza powolny rozkład nauki ekonomii pojmowanej jako filozofia racjonalnego gospodarowania. Dowodem na niekompatybilność matematyki i ekonomii jest pojawienie się teorii chaosu, która w sposób bezpośredni zakwestionowała matematyczne założenia modeli giełdowych, torując drogę koncepcji całkowitej nieprzewidywalności rynku, jego zupełnej przypadkowości i nieracjonalności. Zdaniem Rothbarda, matematyczna teoria chaosu doprowadziła zatem w konsekwencji do autodestrukcji ściśle nomotetycznego sposobu uprawiania ekonomii i sprowadzania jej do formułowania matematycznych prawidłowości. Rothbard zakładał naturalnie wyższość gospodarki wolnorynkowej nad planową i scentralizowaną, w której niedoskonali przedsiębiorcy podejmują najlepsze z możliwych decyzji. Postrzegał przedsiębiorców jako racjonalne jednostki, które w zdecentralizowanym systemie wolnościowym odpowiadają na indywi90

Henry Hazlitt, Failure of the New Economics, za: William Anderson, Mathematics and economic analysis, www.mises.org.

168 dualne potrzeby i popyt zgłaszany na rynku przez konsumentów na określone dobra i usługi. Fundamentem stabilności i spójności takiego systemu jest pełna własność prywatna i urynkowienie wszystkich sektorów gospodarki, a zarazem uwolnienie obywateli od wszelkich obciążeń fiskalnych. W klasycznym już dziele Power and Market Rothbard poddaje krytyce rozmaite podatki, które zawsze oznaczają ciężar dla sektora prywatnego, powodując wysysanie środków na rzecz państwowego niewydolnego organizmu. W enuncjacjach Rothbarda można dostrzec analogię do tez Fryderyka Bastiata, który w dziele O tym, co widać i o tym, czego nie widać analizując wydatki rządu zwracał uwagę na fakt, że nie mogą one stworzyć niczego bardziej produktywnego niż mechanizm rynkowy, ponieważ nigdy „nie spada więcej deszczu niż wyparuje wody”91. Rothbard wierzył, że tylko w pełni liberalna gospodarka jest w stanie doprowadzić ludzkość na wyższe szczeble cywilizacji. Jedną z ważniejszych kwestii, którą się zajmował, stanowił problem pieniądza, który w jego ocenie powinien być całkowicie uniezależniony od władzy. Zwracał uwagę, że pieniądz, podobnie jak wszystkie inne wynalazki, został odkryty wskutek funkcjonowania rynku. Jest bowiem niemożliwe, aby pieniądz powstał inaczej niż w wyniku swobodnej wymiany. Rothbard dokładnie opisuje przebieg tego procesu w niniejszej książce, uzasadniając też, dlaczego rezultatem rządowych manipulacji walutą są permanentne kryzysy i gwałtowne załamania. Emisja prywatnej waluty i system wolnej od interwencji państwa bankowości zostały przez niego bardziej szczegółowo rozwinięte w książce Mystery of Banking oraz w eseju The case for a 100 percent gold dollar. W tym miejscu Rothbard zajmuje się zaś głównie genezą pieniądza, analizą jego historii oraz nieodłącznie z nią związanego „rządowego wtrącania się” w system monetarny.

91

Frederic Bastiat, That which is seen and that which is not seen, www.bastiat.org.

169 W przeciwieństwie do większości dzisiejszych nurtów ekonomicznych inspirujących się przeważnie doktryną Johna Maynarda Keynesa, Rothbard po wielekroć uzasadniał, że fundamentem zdrowego rozwoju są oszczędności a nie konsumpcja92. W Man, Economy and State na przykładzie Robinsona Cruzoe dowodził, że lepiej jest, aby Robinson, zamiast szybko konsumować owoce swojej pracy, zaczął oszczędzać i wytworzył sobie niezbędne narzędzia. Analogicznie, rybak, zamiast łapczywie konsumować swój połów, powinien poświęcić trochę czasu na skonstruowanie siatki, która poprawi skuteczność oraz rozmiar produkcji, zmniejszy koszty, a zarazem zapewni wyższy poziom życia. Stąd Rothbard zawsze negował keynesowskie pomysły na stymulowanie popytu, które prowadzą do destrukcji naturalnej równowagi rynkowej. Naczelną zasadą ekonomii libertariańskiej jest, aby państwo w żaden sposób nie zakłócało swobodnych działań przedsiębiorców. Rothbard konsekwentnie głosił pogląd, że w gospodarce rynkowej nie występują cykle koniunkturalne. Bronił swojej teorii argumentem nawiązującym do „zasady racjonalności przedsiębiorcy”, który będąc właścicielem środków produkcji przeprowadza przy podejmowaniu decyzji gospodarczych rozsądną kalkulację. W razie popełnienia błędu zostaje ukarany przez mechanizm rynkowy i może zagrozić mu bankructwo. Warto jednakowoż nadmienić, iż każde bankructwo oznacza de facto zysk dla innego przedsiębiorcy – jeśli kryzys przeżywa przemysł cukrowy, to ludzie zachowane pieniądze wydają na inne dobra, gdzie w efekcie rośnie zatrudnienie. Zatem według Rothbarda na

92

Tezę, że oszczędności są fundamentem zdrowego rozwoju można znaleźć w dziełach większości austriackich ekonomistów. Teoria ta wyrasta z koncepcji struktury kapitałowej zaproponowanej przez Eugena Bohm-Bawerka. Zobacz Harry Landreth, David C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Warszawa 1998, str. 376-382.

170 wolnym rynku swobodne kształtowanie się preferencji jednostek zawsze gwarantuje stabilny rozwój gospodarczy, chyba że jakieś zewnętrzne działania zakłóciły obiektywne sygnały z rynku. Do takich należy polityka banku centralnego, która przyjęła w dzisiejszym świecie formę centralnego planowania. W książce America’s Great Depression Rothbard precyzyjnie i przekonująco rozwija austriacką teorię cyklu koniunkturalnego opisaną wcześniej przez Misesa, a dokładniej opracowaną i rozwiniętą przez noblistę Friedricha Augusta von Hayeka. Analizuje krok po kroku sposób, w jaki pompowanie pustego pieniądza w gospodarkę prowadzi do zakłócenia struktury kapitałowej. Opisuje najpierw gospodarczy boom i sztuczne nakręcanie koniunktury, który następnie nieuchronnie prowadzi w konsekwencji do koniecznej i oczyszczającej z negatywnych przesunięć depresji93. W swoich dziełach Rothbard poświęcił bardzo dużo uwagi problemowi pieniądza i wolnego systemu bankowego, ponieważ jego zdaniem manipulacja walutą jest pierwszym znaczącym krokiem do inflacji, gospodarczego chaosu oraz zniszczenia przedsiębiorczości. Jeśli pieniądz pozostałby w ramach mechanizmu rynkowego, powyższe zjawiska nigdy by nie zaistniały. Aby dokładniej zrozumieć, dlaczego w ocenie Rothbarda pieniądz należy do dóbr typowo rynkowych tj. takich, które powinny pozostać poza jakąkolwiek kontrolą rządową, warto zapoznać się z tą krótką, ale bardzo treściwą książeczką. Rzadko kiedy ekonomiści opisujący historię waluty stoją na stanowisku, że powstanie banku centralnego wiąże się z rządowym przyzwoleniem na kradzież, konfiskatą mienia, ignorowaniem zasady pacta sunt servanda, ograniczeniem wolności i promowaniem ekonomicznej ignorancji.

93

Rothbard przedstawia dokładną analizę cyklu koniunkturalnego zarówno z punktu widzenia teorii, jak i historycznie pamiętnego przykładu kryzysu 19291933 (w:) America’s Great Depresion, www.mises.org.

171 Niezależnie od tego, czy akceptujemy konkluzje Rothbarda, jego pryncypialne stanowisko wydaje się być dobrze udokumentowane. Co rząd zrobił z naszym pieniądzem? to zarazem teoria pieniądza w pigułce, która klarownie wyjaśnia problemy monetarne, zarówno te sprzed wielu wieków, jak i te dzisiejsze skutkujące nękającymi świat finansowymi kryzysami. I chociaż Murray Rothbard nie rozwinął w tym dziele teorii cyklu koniunkturalnego (wizytówki Szkoły Austriackiej), to jest to książka, która szczegółowo i przystępnie wyjaśnia naturę i powstanie pieniądza. Jak pisze we wstępie do niniejszej książki Lew Rockwell, nikt z oponentów Rothbarda tak naprawdę nie zdołał przeprowadzić konkretnej i konstruktywnej krytyki poglądów klasyka myśli wolnościowej zawartych w tym bardzo krótkim, ale dopracowanym i wyczerpującym wykładzie z historii monetarnej, w którym autor podjął próbę wyjaśnienia każdego problemu pieniężnego – począwszy od psucia monety, poprzez emisję pustych niepokrytych złotem banknotów, aż po współczesny pieniądz fikcyjny. Łukasz Machaj Mateusz Machaj

Indeks

A akcje 74 Ameryka 38, 42, 87, 91, 116, 122

B bank 24, 28, 60, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 76, 78, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 97, 98, 102, 107, 112, 113, 114, 118, 120, 124, 125 Bank Anglii 90, 96 bank centralny 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 97, 118, 124, 125 Bank Rezerwy Federalnej 89 banknoty 28, 64, 65, 68, 86, 88, 89, 90, 95, 97 bankructwa 67, 86, 96, 107 barter 32 bicie monety 45, 78, 80, 84 bilon 49 bimetalizm 58, 80, 81, 82 bona fide 90 Bretton Woods 25, 114, 116, 117, 118, 119, 120, 124 Brytyjczycy 110, 117

C ceny 37, 38, 39, 41, 46, 47, 48, 49,

51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 69, 74, 75, 77, 95, 100, 107, 110, 118, 119, 121, 123 Chiny 76 continentale 97 Cordell Hull 112 cykl koniunkturalny 77, 107 czek 61

D De Gaulle 116 deflacja 94, 95 depozyt 60, 61, 63, 65 deprecjacja 78, 79, 82, 84, 98, 100, 109 depresja 51, 77, 98, 110, 112, 120 dirty float 109 dług 64, 68 dłużnik 98 dobra konsumpcyjne 47 dobra przyszłe 68 dolar 40, 42, 73, 75, 106, 109, 111, 113, 119

E Edward Dalberg Acton 155 Ekonomia Crusoe 28 ekspansja 67, 91, 94

174 ekspansja kredytowa 67, 93, 95 emisja banknotów 88 emisja bankowa 64 EWG 125

175 104, 107, 109, 110, 111, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 122, 123, 124, 125 interwencja rządu 45, 68 interwencjonizm 58

F fałszowanie monety 63 fałszowanie pieniądza 72 fałszowanie wagi 44 FDIC 91 forma 40, 62, 65, 69, 75 Francja 107, 112, 115 franki 39, 40, 78, 107, 108 free banking 66 Friedman Milton 113, 121 Friedrich August 155, 166 funty 59, 79, 111

G gotówka 51, 52, 53, 54, 60, 61, 68 gran 78, 79 greenbacki 97, 98

J Jacques Rueff 116, 119, 123 jednostka pieniężna 54

L Lewiatan 23 livre 79 Llewellyn H. Rockwell 25 Ludwig von Mises Institute 25

I inflacja 24, 25, 63, 67, 68, 72, 74, 75, 76, 78, 80, 85, 86, 88, 89, 91, 92, 93, 94, 95, 99, 103,

niedoszacowanie 101 Niemcy 115, 121 niepewność 51, 53, 55, 123 Nixon 105, 119, 120

K kapitał 74 kartel 67 kontrola kursów walutowych 101 korzyści niepieniężne 50 korzyści pieniężne 50 kredyt 68 kredytobiorca 67 kruszec 40, 41, 56, 57, 76, 82 kryzys w Niemczech 76 kurs waluty 101 kurs wymiany 44, 47, 58, 82, 102 kwit składowy 59

M marki 39, 78, 79, 109 mennica 42, 78, 79

prywatna mennica 42 prywatny pieniądz 43 Pusty pieniądz 97, 99

R N

H handel 38, 46, 51, 89, 100, 101, 104, 106, 108, 109, 112, 113, 115, 120 hiperinflacja 76, 99

Międzynarodowy Fundusz Walutowy 102 monopol bicia monet 43, 77 Murraya N. Rothbard 23

O obieg 44, 45, 51, 52, 53, 56, 57, 63, 78, 80, 81, 82, 83, 84, 98 opodatkowanie 74

P papiery wartościowe 67, 93, 94 Pieniądz 24, 31, 35, 36, 38, 46, 52, 55, 56, 59, 83 pieniądz papierowy 24, 77, 85, 102, 107, 108, 119, 124, 125 pieniądz towarowy 97, 125 pierwotny pieniądz 83 podatki 71 podaż i popyt na pieniądz 69 podaż pieniądza 45 podział pracy 84 polityka pieniężna 23 popyt na pieniądz 48 postać pieniądza 40 prawo Greshama 44, 80, 81, 83, 99, 100, 101, 125

rewers 68 rezerwa 62, 66, 93 rezerwa bankowa 62, 65 Rezerwa Federalna 23, 27, 88, 89, 92, 95, 125 rezerwy 24, 62, 65, 85, 89, 91, 92, 93, 94, 114, 116, 117, 118 rozcieńczenie 54, 69 run na bank 66 rynek 28, 35, 40, 42, 44, 45, 46, 49, 50, 55, 58, 63, 64, 69, 78, 80, 82, 93, 97, 102, 103, 106, 118, 119 rząd 25, 71, 77, 80, 84, 85, 93, 99, 101, 103

S saldo gotówkowe 53, 54, 82 SDR 118 seigniorage 79 skutki inflacji 72, 74 srebra 39, 57, 58, 69, 78, 79, 80, 81, 82, 84, 96, 97, 106 srebro 34, 41, 46, 56, 57, 58, 78, 81, 82, 83, 86, 97 standard 27, 39, 41, 58, 79, 82, 95, 96, 97, 106, 107, 108, 109, 111, 112, 114, 116, 120, 123, 124

176 standard złota 82, 106 Stany Zjednoczone 58, 84, 86, 87, 89, 92, 106, 111, 112, 114, 115, 118, 120, 123 struktura produkcji 36 substytut pieniądza 60, 66, 69, 85, 89 substytuty pieniądza 63 system bankowy 66, 68, 91, 96, 108 sztuka zdobnicza 69 Szwajcaria 115, 121

112, 115 Wielki Kryzys 91 wildcat banking 66 Włochy 115 wolny rynek 24, 35, 39, 40, 41, 44, 45, 46, 55, 59, 62, 65, 68, 70, 72, 77, 81, 97, 101, 109, 117, 118 wolny rynek pieniądza 28

Z Ś środek wymiany 34, 35, 36, 37, 49, 106, 121 Światowy Bank Rezerw 118, 124

T tezauryzacja 50

U uncja 39

W waluta 83, 96, 97, 100, 106, 118, 124 Wielka Brytania 109, 110, 111,

złota 24, 27, 35, 37, 38, 39, 41, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 54, 55, 57, 58, 59, 60, 61, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 72, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 84, 88, 89, 90, 91, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 102, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 114, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 124, 125 złoto 38, 56, 59, 61, 81, 89, 99, 102, 106 złoto w sztabach 89 zły pieniądz 45 zyski 37, 74, 88, 93

SPIS TREŚCI Przedmowa.................................................................................... 5 Wstęp do czwartego wydania .................................................... 23 I. Wstęp ..................................................................................... 27 II. Pieniądz w wolnym społeczeństwie ................................... 31 1 Znaczenie wymiany… ......................................................... 31 2 Barter .................................................................................... 32 3 Wymiana pośrednia .............................................................. 33 4 Dobrodziejstwa pieniądza .................................................... 36 5. Jednostka pieniężna ............................................................. 38 6. Postać pieniądza ................................................................... 40 7. Prywatne mennice ................................................................ 42 8. „Właściwa” podaż pieniądza ............................................... 45 9. Problem „tezauryzacji” ........................................................ 50 10. Czy należy stabilizować poziom cen? ................................. 54 11. Współwystępowanie różnych pieniędzy .............................. 56 12. Magazyny pieniędzy ............................................................ 58 13. Podsumowanie ..................................................................... 69 III. Rząd majstruje przy pieniądzu......................................... 71 1. Dochody rządu ..................................................................... 71 2. Gospodarcze skutki inflacji .................................................. 72 3. Przymusowy monopol bicia monety .................................... 77 4. Deprecjacja .......................................................................... 79 5. Prawo Greshama i bicie monety .......................................... 80 6. Rząd i bicie monety ............................................................. 84 7. Rząd zezwala bankom na odmawianie wypłaty .................. 85 8. Banki centralne: koniec ograniczeń dla inflacji ................... 88 9. Banki centralne: sterowanie inflacją .................................... 92 10. Odchodzenie od standardu złota .......................................... 94

11. Pusty pieniądz i problem złota ............................................. 97 12. Pusty pieniądz i prawo Greshama ........................................ 99 13. Rząd i pieniądz ................................................................... 103 IV. Załamanie systemu pieniężnego na Zachodzie .............. 105 1. Faza I: klasyczny standard złota, 1815 – 1914 .................. 106 2. Faza II: I wojna światowa i okres po zakończeniu wojny . 108 3. Faza III: system waluty dewizowo-złotej (Wielka Brytania i USA), 1926-1931 ............................................................. 109 4. Faza IV: Płynne kursy pustych walut, 1931-1945 .............. 112 5. Faza V: Bretton Woods i nowy standard dewizowo-złoty (USA), 1945-1968 .............................................................. 114 6. Faza VI: rozpad systemu z Bretton Woods, 1968-1971 ..... 117 7. Faza VII: Koniec Bretton Woods: płynne kursy pustych walut, sierpień-grudzień 1971 ............................................ 119 8. Faza VIII: umowa smithsoniańska, grudzień 1971 – luty 1973 ................................................. 120 9. Faza IX: płynne kursy pustych walut, marzec 1973 -? ...... 121 Jak odzyskać pieniądze ......................................................... 127 Złoto czy papiery rządowe ....................................................... 128 Kontrola podaży pieniądza ...................................................... 131 System rezerw częściowych .................................................... 137 Bank centralny ......................................................................... 139 „Ubezpieczenie depozytu” ....................................................... 141 Prywatyzacja federalnego złota ............................................... 145 Definicje i deprecjacja ............................................................. 146 Likwidacja Banku Rezerwy Federalnej ................................... 148 Odbudowa Starej Republiki ..................................................... 153 Murray N. Rothbard ............................................................. 155 Indeks ...................................................................................... 173

W ofercie Fijorr Publishing Company znajdują się tak atrakcyjne pozycje, jak:

1. Hernando de Soto Tajemnice kapitału

2. Thomas J. Stanley i William T. Danco Sekrety amerykańskich milionerów

3. Jan M. Fijor Imperium absurdu

4. Thomas Sowell Ekonomia dla każdego

5. Jan M. Fijor Metody zdobywania klientow

6. Linda i Morris Tannehill Rynek i wolność

7. Henry G. Weaver O głównej przyczynie rozwoju ludzkości

Już wkrótce ukaże się: 1. 2. 3. 4.

Murray N. Rothbard Manifest libertariański Gene Callahan Ekonomia dla normalnych ludzi Thomas Sowell Ekonomia praktyczna Murray N. Rothbard i Joseph Salerno Keynes, czyli wielka mistyfikacja 5. Jan M. Fijor Biedny syn, bogaty syn czyli dlaczego jedni ludzie są bogaci, a inni biedni 6. Feliks Zandman Z getto na Wall Street