Zarys dziejów Afryki i Azji 1869-1996: historia konfliktów : praca zbiorowa

Zarys dziejów Afryki i Azji Historia konfliktów 1869-2000 Praca zbiorowa pod redakcją naukową Andrzeja Bartnickiego Wydanie drugie poprawione i rozszerzone Biblioteka IHUW 1076011404 Książka i Wiedza

BIBLIOTEKA INSTYTUTU HISTORYCZNEGO Uniwersytetu Warszawskiego Okładkę i strony tytułowe projektował JERZY ROZWADOWSKI Opracowanie i wykonanie map MICHAŁ LEŚNIEWSKI EWA MOŻEJKO Redaktor JERZY LEWIŃSKI Redaktor techniczny KRYSTYNA KACZYŃSKA Korekta EWA DŁUGOSZ-JURKOWSKA Publikacja dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej inwentarza © Copyright by Wydawnictwo „Książka i Wiedza", Warszawa 1996, 2000 Obj. ark. druk. 41,25 Druk ł oprawa: Poznańskie Zakłady Graficzne SA ul. Wawrzyniaka 39 Trzynaście tysięcy pięćset siedemdziesiąta siódma publikacja „KiW" ISBN 83-05-13157-2 WSTĘP

Europejczycy bardzo długo żyli w przekonaniu, że to przede wszystkim ich cywilizacja kształtowała historie s'wiata. Nazywamy to europocentrycznym pojmowaniem dziejów. Czasy nam współczesne w coraz większym stopniu us'wiadamiają wszystkim, że na historie ludzkos'ci w rozmaitych epokach historycznych wpływały różne cywilizacje i kultury. Trudno byłoby zrozumieć drogi, którymi s'wiat wkracza w XXI wiek, bez brania pod uwagę dziejów wszystkich kontynentów. To prawda, że zwłaszcza na przełomie wieków XIX i XX Europa politycznie, wojskowo i ekonomicznie dominowała na innych kontynentach. Nie zawsze jednak Europejczycy zdawali sobie sprawę z tego, że już od dawna istniały i rozwijały się bogate cywilizacje w Azji i Afryce oraz Ameryce Łacińskiej. Powoli jednak kultura krajów pozaeuropejskich oraz ich pasjonująca historia znajdowała coraz pełniejsze odbicie w europejskiej kulturze i obyczajach. Europejska rywalizacja o zdobycie hegemonii w świecie wpływała nie tylko na losy dalekich krajów, ale także na kształtowanie sił i sojuszów w Europie. W rezultacie dla pełnego zrozumienia współczesnego świata niezbędne jest zapoznanie się, chociażby w największym skrócie, zarówno z rywalizacją mocarstw europejskich w Afryce i Azji, jak i z rolą w polityce europejskiej krajów tam położonych. Można sądzić, że ta problematyka jest bardzo istotna dla rozumienia współczesności i przewidywania przyszłych losów świata. Nie tylko Europa będzie bowiem o nich decydować. Tymczasem w polskiej historiografii nie ma zbyt wielu syntetycznych publikacji, które ukazywałyby wagę tych wszystkich spraw. Warto dodać, że tego typu opracowań brakuje także w międzynarodowej literaturze naukowej. Nie podejmują tej problematyki w wystarczającym stopniu również podręczniki historii, w tym także uniwersyteckie. Przygotowanie niniejszej publikacji było więc zadaniem bardzo ambitnym i trudnym. Podjął się go zespół pracowników naukowych Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego specjalizujących się w historii powszechnej. Prace tego zespołu od wielu lat koncentrują się między innymi na dziejach Afryki i Azji. Książka jest nie tylko owocem naszych własnych badań, ale oparta również została na opracowaniach dotyczących poszczególnych krajów czy kontynentów. Przedstawiliśmy w niej najważniejsze naszym zdaniem konflikty międzynarodowe w interesujących nas regionach. Wydanie niniejsze, uzupełnione i rozszerzone, doprowadzone jest w tych rozdziałach, gdzie to było naszym zdaniem uzasadnione, do roku 2000. Dodano również kilka nowych rozdziałów: „Kolej Bagdadzka — polityka mocarstw na Środkowym Wschodzie przed 1914 rokiem", „Ruch Mau-Mau w Kenii (1950—1957)", „Republika Południowej Afryki od narodzin do upadku apartheidu (1948—1994)", „Tali-bowie (1994— 2000)", a obszerny w ostatnim wydaniu rozdział dotyczący Indochin został zastąpiony przez dwa rozdziały: „Wojna indochińska (1946—1954)", „Wojna, wietnamska (1965—1975)". Obecne wydanie uzupełniono licznymi mapami.

Jedną z najtrudniejszych była kwestia nazewnictwa. Staralis'my się konsekwentnie dostosować je do zasad przyjętych w publikacjach Wydawnictwa Naukowego PWN. Jeżeli pozaeuropejska nazwa czy nazwisko nigdy nie wystąpiło w polskich publikacjach naukowych, stosowaliśmy pisownię obowiązującą w języku angielskim. ,-.,:,... Warszawa, wrzesień 2000 Andrzej Bartnicki

Rozdział 1 ANDRZEJ BARTNICKI KLUCZ DO INDII PODBÓJ EGIPTU I SUDANU 1869-1898 Już w październiku 1869 roku w Port Saidzie zaczęło brakować miejsc dla przyjezdnych. Maleńkie miasteczko nie mogło pomieścić tysięcy gości z różnych stron świata, pragnących wziąć udział w otwarciu Kanału Sueskie-go. Wicekról Egiptu (nominalnie podlegający sułtanowi tureckiemu) kędy w Ismail Pasza, pragnąc wykorzystać nadarzającą się okazję do podniesienia swego prestiżu na arenie międzynarodowej, wysłał oficjalne zaproszenia do głów wszystkich państw europejskich oraz prezydenta Stanów Zjednoczonych, aby wzięli udział w tej uroczystości. Do Egiptu przybyła żona Napoleona Ul cesarzowa Eugenia, cesarz austriacki Franciszek Józef, następca tronu pruskiego książę Fryderyk Wilhelm, brat króla Holandii książę Henryk oraz reprezentujący Wielką Brytanię sir Henry Elliot, ambasador brytyjski w Konstantynopolu. Obecny był wielki książę Michał, przedstawiciel Rosji, a także słynny, będący na wygnaniu bohater algierski Abd al-Kadir. Aby uczcić największe dzieło techniki XIX stulecia, jak wówczas określano Kanał Sueski, udział w jego otwarciu wzięli również: Henrik Ibsen, Emile Zola, Theophile Gautier, Eugene Fromentin i inni przedstawiciele świata kultury. Wielu gości zatrzymało się w Kairze i Aleksandrii. W ramach ceremoniału związanego z otwarciem kanału wystawiono w stolicy Egiptu operę Verdiego Aida, skomponowaną specjalnie na tę okazję. Kasr el-Nil, kairski pałac kedywa, rozbrzmiewał odgłosami uczt, przyjęć i koncertów. Wreszcie, tuż przed połową listopada, do Port Saidu wyruszyli także wszyscy oficjalni przedstawiciele obcych państw oraz kedyw. 16 listopada 1869 roku o godzinie jedenastej rano wielka defilada okrętów na redzie w Port Saidzie, przy akompaniamencie salw artyleryjskich, rozpoczęła uroczystości oficjalne. Później nastał wieczór pełen niepokoju. Nazajutrz na wody kanału miał bowiem wpłynąć pierwszy konwój okrętów. Nie wiadomo było, czy uda mu się bez przeszkód dotrzeć do Morza Czerwonego. Lękano się o głębokość

kanału. Niektórzy twierdzili, że w wielu miejscach jest za płytki, co w ogóle uniemożliwi żeglugę. Zaczęły krążyć rozmaite plotki. Rozeszła się wieść, że kierujący budową inżynierowie, przekonawszy się o krachu całego przedsięwzięcia, uciekli, a główny projektodawca i budowniczy kanału, francuski dyplomata i przedsiębiorca Ferdinand Lesseps — oszalał. Napięcia, jakie zapanowało w Port Sa-idzie, nie zdołały rozładować nawet wielkie zabawy i wspaniała iluminacja miasteczka. Tak przeszła noc. 17 listopada 1869 roku o godzinie ósmej rano francuski jacht cesarski ,,L'Aigle" na czele konwoju złożonego z sześćdziesięciu siedmiu statków ruszył wolno na południe. Morze Czerwone znajdowało się w odległości stu sześćdziesięciu jeden kilometrów. W tym samym czasie z Suezu wyruszyła na północ flotylla okrętów wojennych. Spotkanie nastąpiło w Ismailii. Po kilkugodzinnych uroczystościach konwój popłynął dalej na południe. 20 listopada 1869 roku o godzinie jedenastej rano osiągnął Suez. Nowy szlak komunikacyjny został otwarty. Dzięki przekopaniu Kanału Sueskiego niemal o połowę skróciła się droga z Europy do portów Wschodu. Płynąc dookoła Afryki, okręty musiały dotychczas pokonywać na trasie Londyn— Jokohama dwadzieścia pięć tysięcy dziewięćset kilometrów, obecnie — dwadzieścia tysięcy; na trasie Marsylia—Bombaj dotychczas piętnaście tysięcy siedemset kilometrów, obecnie siedem tysięcy trzysta; a na trasie Odessa—Bombaj dotychczas dwadzieścia jeden tysięcy dziewięćset kilometrów, teraz zaś tylko siedem tysięcy siedemset. Dopiero po otwarciu Kanału Sueskiego zdano sobie całkowicie sprawę z jego ogromnego handlowego i strategicznego znaczenia. Był już jednak w rękach spółki kontrolowanej przez kapitał francuski. Zdawało się, że Francja uzyskiwała — niemal niepodzielnie — niesłychanie ważny instrument swej polityki kolonialnej. Trudno doprawdy wytłumaczyć uprzednie małe zainteresowanie angielskich polityków koncesją na budowę kanału. Zdaje się, że w Londynie po prostu nie wierzono w sukces tak śmiałego zamierzenia. W każdym razie niewiele czyniono, aby przeszkodzić rozszerzaniu się francuskich wpływów w Egipcie, ograniczając się do odmowy jakiegokolwiek poparcia finansowego dla projektowanej inwestycji oraz do dyplomatycznych zabiegów na dworze sułtańskim, mających nie dopuścić do przyznania Francuzom koncesji na budowę. Pierwszą poważną próbę opanowania Egiptu i obsadzenia rejonu Przesmyku Sueskiego podjął w 1798 roku Napoleon L Instrukcja wydana mu w tej sprawie przez Dyrektoriat brzmiała następująco: „[...] Armia Wschodu obejmie w swe posiadanie Egipt. [...] Głównodowodzący winien podjąć wszelkie niezbędne kroki, aby zapewnić Republice Francuskiej wyłączne posiadanie rejonu Morza Czerwonego". Wprawdzie ekspedycja napoleońska do Egiptu zakończyła się niepowodzeniem, a pokój w Amiens w roku 1802 położył kres francuskim marzeniom o bezpośrednim opanowaniu Egiptu, ale nie oznaczało to bynajmniej, że Francja zaniechała zdobycia wpływów w tym kraju innymi środkami. Gdy namiestnikiem sułtana w Egipcie był Muhammad Ali (Mehmet Ali, 1805—1849), który rozszerzył granice kraju daleko na południe i doprowadził do faktycznego uniezależnienia się Egiptu od Turcji, większość egipskich doradców wojskowych i ekonomicznych rekrutowała się z Francji. Szczególnie duże wpływy na jego dworze zdobył Lesseps, od 1833 roku przez

kilka lat konsul francuski w Egipcie. Lesseps zaprzyjaźnił się z Muhammadem Saidem, synem Muhammada Ale-go. Przyjaźń ta okazała się bardzo cenna, gdy francuski inżynier i dyplomata przystąpił do realizacji swych planów. Myślał bowiem coraz częściej o zbudowaniu kanału, który połączyłby Morze Śródziemne z Morzem Czerwonym. Myśl ta nie była nowa. Szlak wodny prowadzący przez najdłuższy odcinek Przesmyku Sueskiego istniał już w starożytności. Ostatecznie zasypany został przez pustynne piaski w VIII stuleciu naszej ery. Do idei budowy kanału na poważnie powrócili dopiero Francuzi. Kiedy w 1854 roku namiestnikiem Egiptu został Muhammad Said Pasza, Lesseps zyskał znakomitą sposobność do wprowadzenia swych planów w życie. Nowy kedyw zatwierdził propozycje Lessepsa i 30 listopada 1854 roku udzielił mu koncesji na budowę kanału, która została potwierdzona 5 stycznia 1856 roku. Aby zdobyć fundusze, utworzono w 1858 roku międzynarodową spółkę akcyjną „Compagnie Universelle du Canal Maritime de Suez" (Powszechna Kompania Śródziemnomorskiego Kanału Sueskiego). Wydrukowano czterysta tysięcy akcji, każda o wartości pięciuset franków. W ręce francuskie trafiło dwieście siedem tysięcy sto sześćdziesiąt akcji, a zatem więcej niż połowa. Namiestnik Egiptu otrzymał sto siedemdziesiąt siedem tysięcy sześćset czterdzieści dwie akcje. Przedstawiciele innych państw praktycznie nie wzięli udziału w tym przedsięwzięciu. Na przykład Hiszpania, zajmująca trzecie miejsce pod względem liczby akcji, miała ich zaledwie cztery tysiące sto sześćdziesiąt jeden. Wielka Brytania nie miała ani jednej akcji, przede wszystkim na skutek małego zainteresowania Brytyjczyków całą tą sprawą i w ogóle negatywnego stosunku rządu brytyjskiego do budowy kanału. Brytyjczycy, jak się wydaje, mieli cichą nadzieję, że przedsięwzięcie Lessepsa zakończy się krachem i jedyną drogą wodną prowadzącą na Wschód pozostanie, kontrolowany przez flotę brytyjską szlak dookoła Afryki. W kwietniu 1859 roku rozpoczęto prace związane z budową Kanału Sueskiego. Po niespełna jedenastu latach zostały one uwieńczone pełnym sukcesem. Najkrótsza droga z Europy do portów Wschodu została otwarta. W ciągu trzynastu miesięcy od otwarcia kanału przepłynęło przezeń czterysta osiemdziesiąt sześć statków. Około siedemdziesięciu pięciu procent tej liczby stanowiły jednostki brytyjskie. Nic dziwnego. Kanał Sueski stał się — jak zwykło się go nazywać — „kluczem do Indii". Tędy właśnie wiódł najważniejszy szlak komunikacyjny brytyjskiego imperium. Dzięki jego ogromnemu znaczeniu handlowemu i strategicznemu Francja, stary rywal kolonialny Wielkiej Brytanii, święciła triumfy. „Najkrótsza droga do Indii" należała do niej. Przed Napoleonem III otworzyły się wielkie szansę wykorzystania kanału do terytorialnego powiększenia imperium francuskiego. Ale możliwości te nie zostały wykorzystane. Jean Lemoinne, jeden z ówczesnych polityków i publicystów francuskich, napisał później z odrobiną goryczy: „Francja utraciła Egipt tego samego dnia, kiedy człowiek zwany Wielkim Francuzem zakończył budowę Kanału Sueskiego. Brytyjczycy byli zawsze przeciwni temu wielkiemu przedsięwzięciu. Lord Palmerston, ucieleśnienie angielskiego szowinizmu, atakował samą myśl budowy ze wszystkich sił [...] Ale w dniu otwarcia kanału Brytyjczycy przyrzekli sobie, że muszą go posiadać".

Kto jednak wie, jak wyglądałaby w Egipcie dalsza rywalizacja kolonialna między Francją i Wielką Brytanią, gdyby nie klęska Drugiego Cesarstwa w wojnie z Prusami w 1870 roku. Stworzyła ona Wielkiej Brytanii wspaniałą okazję do usadowienia się w strefie Kanału Sueskiego. Sytuację tę postanowił wykorzystać jeden z czołowych rzeczników rozbudowy imperium brytyjskiego Benjamin Di-sraeli, piastujący od 1874 roku stanowisko premiera. Czekał tylko na sposobność. Nadeszła ona szybko. Następca Saida Paszy, nowy namiestnik Egiptu Ismail Pasza (1863—1879), który w 1867 roku uzyskał od sułtana tytuł kedywa, już w pierwszych latach panowania zaciągnął znaczne pożyczki zagraniczne. Egipt stał się w owym czasie bardzo dobrym klientem europejskich banków. Termin płatności procentów upływał w grudniu 1875 roku. Chodziło o niebagatelną sumę trzech milionów funtów szterlingów, a tymczasem skarb egipski był pusty. W początkach listopada 1875 roku Europę obiegła wieść, że kedyw Egiptu zamierza sprzedać swoje akcje Kanału Sueskiego, aby zdobyć pieniądze na spłatę długu. Disraeli uznał, że nadarza się oczekiwana okazja. 15 listopada 1875 roku generał Stanton, brytyjski konsul generalny w Egipcie, otrzymał od lorda Edwarda Henry'ego Stanleya Derby'ego, brytyjskiego ministra spraw zagranicznych, instrukcję polecającą dokładne zbadanie całej sprawy. Odpowiedź Stantona, wysłana następnego dnia, zawierała zapewnienie, że kedyw jest w niezwykle trudnej sytuacji i będzie musiał sprzedać swe akcje Kanału Sueskiego, a w dodatku zgodzi się nawet na ciężkie warunki. 17 listopada Stanton otrzymał z Londynu następną instrukcję: „Jest sprawą niezmiernej wagi, aby udziały kedywa w Kanale Sueskim nie wpadły w obce ręce". Dalej w instrukcji było napisane, że rząd brytyjski gotów jest nabyć akcje kedywa. 20 listopada Disraeli otrzymał od gabinetu carte blanche w sprawie sueskiej. W trzy dni później Stanton zawiadomił premiera, że kedyw żąda za akcje cztery miliony funtów szterlingów. Potrzebne fundusze mógł przyznać tylko parlament, lecz akurat nie odbywała się sesja. Ani Disraeli, ani jego gabinet nie dysponowali tak ogromną kwotą. Cale przedsięwzięcie stanęło więc pod znakiem zapytania. Disraeli, który przez długie lata z największym niepokojem obserwował, jak Francuzi sadowią się nad Kanałem Sueskim, i w końcu znalazł sposobność, aby ograniczyć ich wpływy, podjął natychmiastową akcję, nie czekając na zgodę parlamentu. Zwrócił się o pożyczkę do bankiera Rothschilda, z którym od dawna był zresztą zaprzyjaźniony. Wkrótce, 25 listopada, Stanton mógł już zawiadomić Londyn, że układ z kedywem został podpisany. Wielka Brytania za sumę czterech milionów osiemdziesięciu tysięcy funtów szterlingów nabyła sto siedemdziesiąt sześć tysięcy sześćset dwie akcje, stając się, obok Francji, najpoważniejszym akcjonariuszem Kanału Sueskiego. 26 listopada 1875 roku wiadomość o dokonanym przez Wielką Brytanię zakupie dużej części akcji Kanału Sueskiego obiegła cały świat. Największe wrażenie wywołała we Francji. Paryż nie był jednak w owym czasie zdolny do poważniejszego przeciwdziałania poczynaniom brytyjskim. Francja odczuwała jeszcze skutki klęski roku 1870, a w dodatku Otto von Bismarck najwyraźniej czynił przygotowania do wojny prewencyjnej przeciwko niej. W roku

1875 Francji zagroził więc nowy konflikt z Niemcami. W tych warunkach nie mogło być mowy o zaostrzeniu jej stosunków z Wielką Brytanią. Paryż, zabiegając o poparcie Londynu przeciwko groźbie niemieckiej, z wielką niechęcią przypatrywał się pertraktacjom brytyjskoegipskim, ale im nie przeciwdziałał. Wielka Brytania prowadziła zresztą całą rozgrywkę bardzo ostrożnie, była bowiem uwikłana na Bliskim Wschodzie i na Bałkanach w konflikt z Rosją. Osamotniona, nie mogła się pokusić o zdobycie wyłącznych wpływów w strefie sueskiej. Istotne i dalekosiężne cele przyświecające angielskiej elicie rządzącej przy zakupie akcji Kanału Sueskiego ujawnił już 26 listopada 1875 roku związany z nią londyński „The Times": „Jest rzeczą niemożliwą — pisał — oddzielenie w naszej świadomości zakupu akcji Kanału Sueskiego od przyszłych stosunków Anglii z Egiptem oraz od rysującego się ponuro przeznaczenia tego kraju, związanego z pogrążoną w ciemnościach przyszłością imperium tureckiego. [...] Jeśli walki wewnętrzne lub obca agresja doprowadzą do politycznej albo gospodarczej katastrofy tego imperium, może okazać się rzeczą absolutnie niezbędną podjęcie kroków, które zapewnią bezpieczeństwo najbardziej z nami związanej części tego imperium". Mówiąc o konieczności zapewnienia Egiptowi bezpieczeństwa, „The Times" miał oczywiście na myśli ochronę w tym kraju interesów brytyjskich. Już niedaleka przyszłość miała pokazać, że zostanie to osiągnięte w tak nieskomplikowany sposób, jak użycie brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego. Zapewnienie sobie przez rząd brytyjski udziału w kontroli nad „kluczem do Indii" wywołało na ogół przychylne reakcje w tych kręgach społeczeństwa angielskiego, które miały wpływ na politykę zagraniczną kraju. Kiedy jednak w lutym 1876 roku zebrał się brytyjski parlament, wśród niemal powszechnego aplauzu dla polityki Disraelego dały się słyszeć także głosy krytyczne. Odpowiadając na nie, premier oświadczył: „Nigdy nie traktowałem i nie traktuję obecnie tej transakcji jako finansowej inwestycji. [...] Nie traktuję jej również jako spekulacji handlowej [...] Zawsze ją uważałem — i tak ją przedstawiam obecnie krajowi — za 11 posunięcie typu politycznego, które, w co wierzę z największym przekonaniem, przyczyni się do wzmocnienia imperium". Im bardziej rosło znaczenie Kanału Sueskiego, im więcej statków brytyjskich przez niego przepływało, tym usilniej Londyn przemyśliwał, jak zdobyć skuteczniejszą, a nade wszystko trwalszą kontrolę nad nim, aniżeli tylko udział w jego zarządzie. W 1876 roku Egipt, którego zadłużenie zagraniczne, między innymi z powodu poniesienia częs'ci kosztów związanych z budową kanału, osiągnęło sumę dwu i pół miliarda franków, ogłosił niewypłacalność. Pod pozorem konieczności uzdrowienia egipskich finansów Francja i Wielka Brytania narzuciły kedywowi Ismai-lowi dwóch doradców ekonomicznych — po jednym z każdego kraju. Faktycznie oznaczało to ustanowienie w sprawach gospodarczych brytyjsko-francuskiego kon-dominium nad Egiptem. Brytyjczycy traktowali współdziałanie z Francuzami jako tymczasowe. Ich głównym zamiarem było bowiem niepodzielne panowanie nad tym krajem.

Ismail, mający duże ambicje polityczne i niemałą jak na warunki afrykańskie armię, próbował wykorzystać animozje brytyjsko-francuskie. Będąc jednak w rozpaczliwym położeniu finansowym, niewiele mógł uczynić. Dodajmy, że zorganizowane przez ambitnego kedywa w latach 1874—1876 wyprawy wojenne przeciwko Etiopii, mające przynieść Egiptowi panowanie nad rozległymi terytoriami na południe od Morza Czerwonego, jeszcze pogorszyły ekonomiczną sytuację kraju. Zdobycie kilku punktów o znaczeniu wojskowym nad Morzem Czerwonym przypłacił Egipt utratą wielu tysięcy żołnierzy i wyniszczeniem najlepszych jednostek swej armii, co znacznie osłabiło go w obliczu niebezpieczeństwa nadchodzącego z Europy. Uzależnienie od mocarstw europejskich wywoływało coraz silniejszy sprzeciw ludności kraju, zwłaszcza kół oficerskich i młodej inteligencji. Szczególnie silne niezadowolenie z obcych wpływów panowało w Kairze, który od połowy lat siedemdziesiątych stanowił Centrum intelektualne islamu. O znaczeniu tego ośrodka wymownie świadczy między innymi fakt, że kairski uniwersytet al-Azhar kształcił wówczas piętnaście tysięcy studentów. W roku 1878 utworzono w Egipcie nowy rząd. Weszli do niego politycy współpracujący blisko z europejskimi kołami finansowymi, a także Europejczycy. Doprowadziło to do masowych demonstracji ludności, protestującej przeciwko powiększaniu się wpływów obcego kapitału, oraz do rozruchów w armii. Gdy pod naciskiem tych wydarzeń Ismail zdymisjonował rząd, Francja i Wielka Brytania wystąpiły z ostrymi protestami, na skutek czego kedyw musiał zrzec się władzy. Tron po Ismailu objął jego syn Taufik. W odróżnieniu od ojca, mającego wielkie i ambitne zamierzenia, tylko nie mogącego ich wprowadzić w czyn z różnorodnych przyczyn, Taufik zadowolił się rolą marionetki w rękach obcych mocarstw. Sytuacja ta doprowadziła na początku lat osiemdziesiątych do wrzenia w korpusie oficerskim. 9 września 1881 roku 12 doszło do buntu garnizonu kairskiego. Na czele buntu stanął pułkownik Ahmed Arabi Pasza. Kiedy zrewoltowane oddziały otoczyły pałac kedywa, Taufik uległ żądaniom ich przywódców. Zdymisjonował stary rząd i powołał nowy, pod kierownictwem Szerifa Paszy. Mocarstwa europejskie, którym do tej pory Egipt wydawał się łatwym przedmiotem przetargu, stanęły wobec nowego zjawiska w tym kraju: potężnego ruchu nacjonalistycznego, występującego zdecydowanie przeciwko obcym wpływom. Jednym z posunięć nowo utworzonego rządu było na przykład zwolnienie europejskich urzędników kontrolujących finanse Egiptu. Spowodowało to niezadowolenie Wielkiej Brytanii i Francji. Ponieważ środki dotychczas stosowane wobec Egiptu zaczęły zawodzić, Londyn i Paryż postanowiły skorzystać z innych sposobów nacisku, by przywrócić dawny stan rzeczy. Rozpoczęto od akcji dyplomatycznej. Leon Gambetta, premier Francji, zaproponował Williamowi Gladstone'owi, który zmienił Disraelego na stanowisku premiera Wielkiej Brytanii, wysłanie wspólnej noty do rządu egipskiego. W nocie tej miano się domagać położenia kresu zmianom zachodzącym w Egipcie po wydarzeniach wrześniowych 1881 roku i przywrócenia przywilejów dla państw obcych.

8 stycznia 1882 roku konsulowie brytyjski i francuski wręczyli kedywowi notę (przeszła ona do historii dyplomacji jako „nota Gambetty"), w której Francja i Wielka Brytania, wyrażając zaniepokojenie, że tron kedywa może być zagrożony, stwierdzały między innymi: „Obydwa rządy, połączone myślą jednoczenia wysiłków w przeciwdziałaniu wszelkim poczynaniom mogącym bądź skomplikować wewnętrzną albo międzynarodową sytuację Egiptu, bądź zagrozić ustanowionemu w tym kraju porządkowi rzeczy, nie wątpią, że złożone im oficjalne zapewnienia w tym względzie pozwolą uniknąć rządowi kedywa tych niebezpieczeństw, które oczywiście zmusiłyby Francję i Wielką Brytanię do wspólnego im się przeciwstawienia". Początkowo kedyw i Szerif Pasza w obawie przed zbrojną interwencją brytyj-sko-francuską zamierzali ustąpić. Jednakże wydarzenia w Egipcie toczyły się szybko. Ahmed Arabi Pasza zdobywał coraz mocniejszą pozycję. Postępowe koła oficerskie nie zgadzały się na żadne ustępstwa. 5 lutego 1882 roku powołano nowy rząd, w którym przewagę mieli nacjonaliści oraz osoby wywodzące się z inteligencji i spośród oficerów. Zgrupowani byli w Partii Ojczyzny. Premierem został Mahmud Pasza, a ministrem wojny Ahmed Arabi Pasza. Nowy minister wojny przeprowadził czystkę w armii. Starych, konserwatywnych wyższych dowódców zaczął zastępować młodymi oficerami. 12 kwietnia 1882 roku dokonał aresztowań wśród opozycyjnie wobec niego nastawionych oficerów. 2 maja czterdziestu spośród nich, najbardziej wrogich wobec nowych władz, w tym byłego ministra wojny Osmana Rifkę, skazano na dożywotnie zesłanie do południowego Sudanu. Równało się to wyrokowi śmierci. Stamtąd nikt nie wracał. Jednocześnie rozpoczęto w Egipcie konfiskaty dóbr cudzoziemców. 11 W obliczu tych wydarzeń Wielka Brytania i Francja postanowiły zbrojnie interweniować. Sytuacja międzynarodowa układała się dla planów brytyjskich korzystniej aniżeli przed rokiem. W maju 1882 roku powstało Trójprzymierze: Włochy, które popadły w konflikt kolonialny z Francją, przystąpiły do sojuszu polityczno-wojskowego z Niemcami i AustroWęgrami. Zagroziło to Francji dalszą izolacją w Europie i musiało wpłynąć na osłabienie aktywności Paryża w koloniach. Należało się spodziewać, że Francja na skutek zagrożenia niemieckiego, które wzmogło się jeszcze przez utworzenie Trójprzymierza, nie będzie się zbyt silnie angażować w kwestię egipską, tak więc wszystkie korzys'ci wyciągnie dla siebie Londyn. Równocześnie Bismarck, zainteresowany pogłębieniem bry-tyjsko-francuskich animozji na tle kolonialnym, popierał zamierzenia Wielkiej Brytanii wobec Egiptu. Początkowo Londyn chciał interweniować pod formalną osłoną autorytetu sułtana. Turcja jednak nie tylko nie zgodziła się na plany brytyjskie, ale wręcz ostro zaprotestowała. Tymczasem kędy w, przerażony rosnącym w Kairze w siłę ruchem nacjonalistycznym, przeniósł się do Aleksandrii. Tu, pod osłoną stojących na redzie brytyjskich i francuskich okrętów wojennych, nie czuł się tak zagrożony. 11 czerwca 1882 roku wybuchły w Aleksandrii wielkie zamieszki skierowane przeciw cudzoziemcom, w których zginęło kilkadziesiąt osób, w tym około pięćdziesięciu Europejczyków. Obawiając się inwazji, AhmedArabi Pasza wydał rozkaz umocnienia fortyfikacji Aleksandrii. Zarówno śmierć Europejczyków, jak i przygotowania obronne w Aleksandrii stały się dla Wielkiej Brytanii dogodnym pretekstem do interwencji zbrojnej.

We Francji wahano się do ostatniej chwili, czy wziąć udział w interwencji. Rząd skłonny był ją zaakceptować, sądząc, że nieobecność Francji w Egipcie w tak ważnym momencie będzie oznaczać faktyczną rezygnację z wpływów w tym kraju na rzecz Wielkiej Brytanii. Parlament uważał jednak, iż sprawy europejskie są dla Francji ważniejsze niż kolonialne. W rezultacie francuskie okręty wojenne zostały odwołane z Aleksandrii w przededniu inwazji. Opinie panujące we francuskich kołach politycznych w lipcu 1882 roku na temat głównych kierunków polityki zagranicznej Francji znakomicie oddaje wypowiedź Georgesa Clemenceau, wówczas deputowanego do Zgromadzenia Narodowego i publicysty, jednego z rzeczników polityki antyniemieckiej i zwolennika tezy, że podstawowym zadaniem Francji jest odebranie Niemcom Alzacji i Lotaryngii. Jego zdaniem dopiero po rozwiązaniu głównego problemu, czyli spornych spraw z Rzeszą można byłoby prowadzić aktywniejszą politykę pozaeuropejską. Przyszły „ojciec zwycięstwa" z 1918 roku powiedział wtedy podczas parlamentarnej debaty: „Wygląda na to, że jakaś fatalna ręka przygotowuje wielką eksplozję w Europie. Kto zaryzykuje wzięcie odpowiedzialności za to, co się stanie? Kto ośmieli się powiedzieć w momencie dyplomatycznych sporów wokół kwestii egipskiej, że będzie korzystniej dla Francji pozostawać w dobrych stosunkach z Anglią i być skłóconą z Europą aniżeli wspólnie z całą Europą domagać się formalnego podziału stref wpływów w Egipcie? [...] Panowie, konkluzję można sprowadzić do następującego stwierdzenia: Europa jest pokryta wojskami, każdy na coś oczekuje, wszystkie mocarstwa rezerwują sobie swobodę działania na przyszłość; niechże i Francja zarezerwuje sobie również swobodę działania". Później Francja niejednokrotnie będzie żałować decyzji podjętej w lipcu 1882 roku. Na razie wszakże Brytyjczycy sami mieli rozwiązać problem Egiptu i po cichu cieszyli się, że Paryż odmówił udziału w interwencji. 11 lipca 1882 roku o godzinie siódmej rano admirał Seymour rozpoczął ostrzeliwanie Aleksandrii. Po zburzeniu fortów i kilkudniowych walkach desant brytyjski zajął port. Premier Gladstone podjął teraz decyzję okupowania strefy Kanału Sueskiego, co było w końcu głównym celem polityki brytyjskiej wobec Egiptu. Rząd uzyskał od parlamentu formalną zgodę na okupację najważniejszych punktów strategicznych nad kanałem. Niebawem, 2 sierpnia 1882 roku, oddziały brytyjskie zajęły Suez. Przybyły tu w ostatnim momencie: krótka zwłoka pozwoliłaby wojskom egipskim zablokować kanał. Naczelny dowódca armii inwazyjnej generał Gamet Joseph Wolseley powiedział nieco później: „Jeśliby Arabi zablokował kanał, jak zamierzał, musielibyśmy jeszcze znajdować się na pełnym morzu. Uratowały nas dwadzieścia cztery godziny zwłoki". Do 21 sierpnia armia ekspedycyjna opanowała Ismailię, która miała się stać bazą operacyjną dalszych działań wojennych. Ahmed Arabi Pasza, ogłoszony przez kedywa, znajdującego się pod ochroną Anglików, za buntownika, skupił całą władzę państwową w swym ręku. On z kolei ogłosił, że kędy w jest brytyjskim jeńcem. Decydująca bitwa rozegrała się 13 września 1882 roku pod Tell al-Kebir, w pobliżu Kairu. Anglicy odnieśli zwycięstwo. Wkrótce Ahmed Arabi Pasza, próbujący bronić Kairu, został

zmuszony do kapitulacji. Pod osłoną wojsk brytyjskich kedyw Taufik Pasza powrócił do stolicy. Rozpoczęły się masowe aresztowania zwolenników Ahmeda Arabiego Paszy. Jego samego skazano na dożywotnie więzienie. Władze brytyjskie nałożyły na kraj wielką kontrybucję. Po bitwie pod Tell al-Kebir premier Gladstone oświadczył, że brytyjska okupacja Egiptu będzie tylko tymczasowa. Jednakże 13 stycznia 1883 roku w okólnej nocie skierowanej do mocarstw europejskich Londyn okazał się już bardziej powściągliwy w tej kwestii. Stwierdził wprawdzie, że wojska zostaną wycofane z Egiptu, ale nastąpi to dopiero, gdy zapanuje tam całkowity spokój. Jak wiadomo, możliwości interpretacji takiego sformułowania są nieskończone. Nieco jaśniej wyraziła się w lutym 1883 roku królowa brytyjska Wiktoria, oznajmiając: „Musimy umocnić się w Egipcie raz na zawsze". Tak czy inaczej, Egipt praktycznie stał się od 1882 roku posiadłością brytyjską chociaż formalnie wciąż wchodził w skład Imperium Osmańskiego. Oficjalny protektorat nad Egiptem Wielka Brytania ogłosiła dopiero w 1914 roku. Przy okazji podporządkowywania sobie Egiptu Londyn został wplątany w problemy z Sudanem. Zdobyty przez Egipt w latach 1820—1822 (przez kedywa Muhammada Alego), był niespokojną prowincją. Prawie każdego roku wybuchały w nim mniejsze czy większe powstania. Do największego wybuchu doszło w sierpniu 1881 roku. Na jego czele stanął Muhammad Ahmad, zwany Mahdim (Mesjaszem), który ogłosił „świętą wojnę" przeciwko niewiernym i cudzoziemcom (Egipcjanom). W sierpniu 1881 roku powstańcy rozbili na wyspie Abba oddziały egipskie. Po tym sukcesie Mahdi wycofał się do Kordofanu, gdzie pod jego sztandary zaczęli masowo napływać jego zwolennicy. Tam też kalif Abdullah, najbliższy współpracownik Mahdiego, zaczął tworzyć zręby armii mahdystowskiej. 7 czerwca 1882 roku powstańcy zaskoczyli sześcioty sieczny egipski oddział Ju-sufa Paszy asz-Szallali i całkowicie go rozbili, zdobywając tak potrzebną nowoczesną broń palną. W lecie 1882 roku stało się jasne, że Mahdi, którego jeszcze kilka miesięcy wcześniej nikt poważnie nie traktował, zaczyna już myśleć o zjednoczeniu całej doliny Nilu. Jego armia liczyła wtedy już około trzydziestu tysięcy wojowników, a od Chartumu dzieliła go jedynie dobrze umocniona twierdza w El-Obeid. Na skutek ściągnięcia części sił z Sudanu przez Ahmeda Arabiego Pasze, a później jego kieski pod Tell al-Kebir, wojska egipskie były mało aktywne. Dzięki temu po pięciomiesięcznym oblężeniu 18 lutego 1883 roku mahdyści zajęli El-Obeid, zdobywając duże zapasy amunicji i uzbrojenia. Mimo powagi sytuacji Londyn uznał, że do podporządkowania Sudanu wystarczą jednostki egipskie. W lecie armia egipska zaczęła się koncentrować w Chartumie. Jej dowódcą mianowano angielskiego generała Williama Hicksa. 9 września, po zakończeniu koncentracji, dziesięciotysięczny korpus wyruszył na El-Obeid, gdzie były zgrupowane główne siły Mahdiego (około czterdziestu tysięcy ludzi). W dniach 3—4 listopada doszło do bitwy nie opodal El-Obeid, w trakcie której wojska egipskie zostały całkowicie rozbite, a generał Hicks zginął. Kiedy wieść o tej klęsce dotarła do Kairu i Londynu, rząd brytyjski zrozumiał, że najwyższa pora wypracować jakąś politykę wobec Sudanu. Po długich debatach zadecydowano, iż nie leży w interesie Londynu przywrócenie panowania egipskiego nad doliną Nilu, lecz jedynie zabezpieczenie portów nad Morzem

Czerwonym. W styczniu 1884 roku rząd egipski Nubara Paszy uległ naciskowi Wielkiej Brytanii i postanowił ewakuować Chartum oraz inne garnizony egipskie z Sudanu. Misję ewakuacji Chartumu otrzymał generał Charles Gordon. Przybył do Chartumu 22 lutego 1884 roku. Zaraz po przyjeździe do Sudanu Gordon wysłał do Mahdiego list z bogatymi darami, proponując, aby ten poddał się jego zwierzchnictwu w zamian za uznanie go władcą Kordofanu. Mahdi odrzucił jednak propozycję i odesłał dary. Tymczasem zamiast przeprowadzić ewakuację, Gordon rozpoczął umacnianie Chartumu. Okazało się to działaniem samobójczym, gdyż w tym czasie oddziały Mahdiego opanowały tereny na północ od Chartumu, odcinając go od Egiptu. 1 f. MORZE ŚRÓDZIEMNE Port Said Kanal Sueski Ismaila Suez IMPERIUM OSMAŃSKIE kolej wojskowa Kitchenera (1897-1898) e. Ginnis L( (1885) Dongola J ekspedycja •' generała Wolseleya • (1884/85) \ *""*" Kurti Abu Hamad

(1335) V

Tamai \Sawakin (1884) ekspedycja generała Hicksa (1883) •; SA 'v-» ---'t v -" y •>,-.• i-S- H! *L 3 ST 5"» &S" 1V< T3 O % ^ e- ^ o 2X >§ ^ ^ G" ff * ^ ^ ^ P' 3 g 5> Z

g g g lag

„ S ^^ 5. S l^-o.^ CT1^^

^ 2 ^^p"3

x-

>- ^


&t!f 5tŁ^ .CD c 3 L Wyspy Salomona

_____AUSTRALIA s^-f f V X Gaudalcanal________.." Zasięg terytorialny Japonii w czasie wojny na Pacyfiku w 1941 roku to -P-O i 5'x"n P (-> l lf ii

ranego przez lotnictwo amerykańskie z Filipin, Japończycy szybko osiągali swe cele taktyczne i strategiczne. Ostatnią próbą ocalenia najważniejszej pod każdym względem wyspy Jawy były działania amerykańsko-brytyjsko-australijsko-holen-derskiego zespołu floty sprzymierzonych pod dowództwem holenderskiego kontradmirała Karela Doormana. Ten energiczny dowódca usiłował przechwycić na północ od Jawy konwoje z desantem japońskim.

25 i 26 lutego próby te zakończyły się niepowodzeniem. 27 lutego Doorman spotkał się natomiast z japońską osłoną lądowania, którą dowodził admirał Takeo Takagi. W starciu dwóch ciężkich i trzech lekkich krążowników alianckich osłanianych przez dwunaście niszczycieli z japońskimi dwoma ciężkimi i dwoma lekkimi krążownikami oraz trzynastoma niszczycielami zatriumfowała wyższość techniczna i sprawność dowodzenia floty cesarstwa. Zatopione zostały dwa lekkie krążowniki i trzy niszczyciele holenderskie. Poległ kontradmirał Doorman. W następnych dniach pozostałe duże okręty alianckie zostały zatopione podczas prób przeprawienia się do Australii lub Indii Brytyjskich. 28 lutego 1942 roku wylądowały na Jawie wojska japońskie, a opór holenderski zakończył się 8 marca kapitulacją resztek sił generała Heina ter Portena. Kolejna kampania została przez sprzymierzonych przegrana. Prestiż „białych" mocarstw na Dalekim Wschodzie nigdy chyba nie był tak niski. Nawet współdziałając ze sobą nie były w stanie skutecznie przeciwstawić się azjatyckiemu przeciwnikowi. O ile w koloniach holenderskich ludność czynnie nie wspierała wojsk japońskich na taką skalę jak w Birmie, o tyle entuzjazm jej był podobny. Dowództwo japońskie natychmiast uwalniało z holenderskich więzień działaczy niepodległościowych. Zezwolono na wywieszanie czerwono-białych flag przyjętych przez ruchy antyholen-derskie jako narodowe, na używanie nazwy Indonezja, zakazanej dotąd przez władze kolonialne, oraz na śpiewanie hymnu Indonesia Rają (Wielka Indonezja). Filipiny podbite zostały przez Japonię w okresie od grudnia 1941 do początku maja 1942 roku. Podbój pod względem militarnym przebiegał dość podobnie do innych kampanii w tym regionie z jednym, ale ważnym wyjątkiem. Filipiny od 1934 roku były protektoratem Stanów Zjednoczonych (choć nazwy tej nie używano), a w 1945 roku miał uzyskać niepodległość. Istnienie de facto państwa filipińskiego oraz wyznawany przez większość ludności katolicyzm sprawiały, że trudno tam było liczyć na projapońską postawę. Zdobycie Filipin powierzono 14 Armii japońskiej pod dowództwem generała Masaharu Hommy, osłanianej przez 3 Flotę admirała Jinzaburo Ozawy. Filipin miały bronić siły złożone z powstającej dopiero armii Wspólnoty Filipińskiej oraz stacjonujących tam jednostek sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych. Na czele całości stał amerykański generał Douglas MacArthur. Nielicznymi jednostkami floty dowodził admirał Thomas Hart. Od pierwszego dnia wojny, czyli według czasu miejscowego od 8 grudnia 1941 roku, amerykańskie bazy były bombardowane przez japońskie lotnictwo. 10 grudnia na największej wyspie Filipin — Luzonie — wylądowały pierwsze japońskie desanty. Złamawszy opór niezbyt licznych obrońców, 2 stycznia 1942 roku opanowały stolicę kraju Manilę. Wojska filipińsko-amerykańskie umocniły się na pobliskim półwyspie Bataan, gdzie broniły się do 9 kwietnia, stopniowo cofając się ku jego cyplowi. Panowanie przeciwnika w powietrzu, klimat i choroby tropikalne, wyczerpywanie się zapasów amunicji i żywności stopniowo zmniejszały możliwości oporu. Po kapitulacji generała Edwarda Kinga i prawie trzydziestu siedmiu tysięcy żołnierzy na półwyspie Bataan do 6 maja bronił się jeszcze Corregidor — ufortyfikowana wysepka u wejścia do Zatoki Manilskiej. Poddał się tam ostatni dowódca obrony Luzonu generał Jonathan M. Wainwright. Jego zwierzchnik generał MacArthur wraz z filipińskim prezydentem Manuelem Quezonem i jego rządem na polecenie prezydenta Roosevelta opuścił Filipiny. Kapitulację Bataanu i Corregidoru przyjmował nowy dowódca japońskiej 14 Armii, którym w marcu został zdobywca Singapuru generał Yamashita, zwany teraz „Tygrysem Malajów". Obrona Bataanu i Corregidoru ocaliła prestiż

wojsk amerykańsko-filipińskich. Dowiodła bowiem, że można długo opierać się armii cesarstwa. Potwierdziła lojalność Filipińczyków wobec rządu Stanów Zjednoczonych. Straszliwy był jednak los jeńców, pognanych przez Japończyków w poprzek Luzonu prawie bez żywności i wody. Ten „marsz śmierci" kosztował życie wielu z nich, głównie na skutek okrucieństwa eskorty wobec chorych, rannych i wyczerpanych. Od wiosny 1942 roku do końca wojny przeważająca część Azji Południo-wo-Wschodniej była pod okupacją japońską. To, co wówczas nastąpiło, było najważniejszym aspektem wojennych dziejów tego regionu. Częściowo zgodnie z planami okupanta, a częściowo wbrew im zaczynały się tam wówczas kształtować podstawy przyszłej niepodległości. Japończycy obiecywali ją wyraźnie Birmie i Filipinom, nieco mgliście Indonezji i nieoficjalnie krajom Indochin Francuskich. Prawie nie wspominali jednak o niej na Malajach i Sumatrze, które wraz z Singapurem miały na stałe zostać posiadłościami japońskimi. W każdym razie w 1942 roku — z wyjątkiem może Filipin — panowało uczucie ulgi po odejściu władz kolonialnych. Powszechne były postawy życzliwego oczekiwania na wprowadzenie w życie panazjatyckie-go programu Japonii. Szybko jednak pojawiły się nowe elementy, które kazały miejscowym elitom krytycznie spojrzeć na „wyzwolicieli". Ci bowiem podporządkowali swą politykę w zajętych krajach ze zrozumiałych celów potrzebom wojennym. Równocześnie jednak, częściowo wskutek braku większych doświadczeń kolonialnych, zrażali do siebie coraz większą część społeczeństw „wyzwolonych". Brak kontaktów większości społeczeństwa przedwojennej Japonii z innymi narodami oraz wybujały szowinizm i religijno-polityczna doktryna wyższości „boskiej rasy Yama-to" czyniły z przeciętnego Japończyka marnego opiekuna i nauczyciela innych Azjatów. Niezrozumienie innych kultur, a nierzadko brak zwykłego taktu oraz brutalność i okrucieństwo wobec „niższych" narodów, powszechne wśród japońskich wojskowych i urzędników, wywoływały zrozumiałe negatywne reakcje. 249 Utwierdzało to z kolei Japończyków w poczuciu wyższości nad nie dorastającymi do ich oczekiwań Indonezyjczykami czy Birmańczykami. Heirmetyczność kultury japońskiej szkodziła więc długofalowym interesom samejj Japonii, czego jej przedstawiciele nie byli w stanie dostrzec. Pływając nago w :rzece na Malajach, żołnierze japońscy nie rozumieli, że postępując zgodnie ze siwymi zwyczajami, obrażali uczucia religijne muzułmanów, stając się w ich oczaclh istotami niższymi od zwierząt. Japońscy oficerowie i urzędnicy oraz ich rodziny starali się zagarnąć dla osobistego użytku domy, samochody, odzież, żywność lub kosmetyki pozostawione przez Europejczyków lub im zarekwirowane. Ta pogoń za wytworami „zgniłej" cywilizacji Zachodu ośmieszała w oczach ludności propagandę o wyższości prawdziwie azjatyckiej kultury japońskiej. Przy okazji uwidoczniło to niższą jakość japońskich produktów postrzeganych jako naśladownictwo zachodnich. Kontrola japońskich nadzorców nad pracą przejętych teraz przedsiębiorstw i urządzeń przekonała szybko miejscowy personel, że wiedza nowych przełożonych jest często niższa od jego własnej. Nawet okrucieństwo, z jakim łamano wszelki opór wobec władzy okupanta, nie

zawsze wywoływało oczekiwany respekt. Gdy w Singapurze sprawcy obrabowania magazynu wojiskowego i zabójstwa japońskiego wartownika zostali publicznie ścięci natychmiast p« schwytaniu, malaj-ski inteligent zapytał japońskiego urzędnika, czy w Japonii nie ma sądów, adwokatów i prawa apelacji od wyroku. Gdy doszły do tego rekwizycje żywności, surowców i pojazdów, deportacje na roboty budowlane dla wojska, a w Jkońcu głód wywołany wojną na morzach, dal znać o sobie antyjapoński ruch oporu. Eksploatacją i administracją terenów okupowanych miało kierować powołane w 1942 roku Ministerstwo do Spraw Wielkiej Azji Wschodniej. Nie podlegały mu jednak obszary przyległe do stref działań wojennych, zarządzane przez odpowiednie dowództwa wojskowe. Okupacja japońska przyniosła w Azji także pewne zmiany granic — w porównaniu z sytuacją w Europie niewielkie. Tajlandia, która 25 stycznia 1942 roku wypowiedziała wojnę Stanom Zjednoczonym, oderwała od Birmy pograniczne terytoria sporne. Japonia zaś przekazała Tajlandii cztery księstwa malajskie będące obiektem podobnych sporów. Z kolei sama Japonia podporządkowała swym władzom w Singapurze, przemianowanym na Shonan, zarząd nad Sumatrą. Obietnice przyznania niepodległości wypełnione zostały w stosunku do Birmy i Filipin. W pierwszym z tych krajów proklamowano ją w sierpniu 1943 roku. Na czele powołanego wówczas rządu stanął Ba Maw, a w jego składzie znaleźli się między innymi Aung San i inni dowódcy Armii Niepodległości, przekształconej po jej reorganizacji, która była spowodowana zbytnią samodzielnością dowódców, w Armię Obrony Birmy. Przywódcy ruchu niepodległościowego często związani byli jednocześnie z partią komunistyczną, a ta z kolei, w związku z okupacją japońską, współdziałała z wywiadem brytyjskim, tworząc własną partyzantkę. Mentalność ludów tego obszaru przenikała silna tradycja buddyjska i sprawiała, że takie postawy były możliwe i powszechne. Wszystko, co mogło prowadzić do likwidacji obcego panowania, było do przyjęcia. Gdy w 1944 roku powstała nielegalna i proaliancka Antyfaszystowska Liga Wyzwolenia Narodowego, weszły w jej skład wszystkie wspomniane tu ugrupowania z dowódcami Armii Obrony Birmy włącznie. Na Filipinach część elit politycznych zgodziła się na współpracę z Japonią, tworząc podległą jej administrację — złożoną zresztą z dotychczasowego personelu. Do lojalności wobec Japonii w imię realizmu wzywał na przykład Emilio Aguinaldo, legendarny przywódca powstań antyhiszpańskich z 1896 i 1898 roku i pierwszy prezydent proklamowanego wtedy państwa filipińskiego przejętego potem z rąk hiszpańskich przez Stany Zjednoczone. Niepodległość Filipin za przyzwoleniem Japonii proklamowana została 14 października 1943 roku. Prezydentem został Jose Laurel, wysoki urzędnik z okresu rządów amerykańskich i Wspólnoty Filipińskiej. Jednocześnie na emigracji w Stanach Zjednoczonych działał rząd prezydenta Manuela Quezona, a w kraju walczyła silna partyzantka zdominowana przez komunistów, ale współpracująca z siłami amerykańskimi i wspomagana przez nie dostawami broni. W Holenderskich Indiach Wschodnich, zwanych teraz coraz częściej Indonezją, ruch niepodległościowy — przepleciony z komunistycznym i mocno islamski, choć nie we

współczesnym tego słowa znaczeniu — był przez Japończyków tolerowany i wykorzystywany do formowania paramilitarnych oddziałów pomocniczych (w malajskim skrócie PETA). O niepodległości mówiono jednak mgliście i dopiero w 1945 roku powołano ciała doradcze mające kraj do niej przygotować. Ostatecznie w chwili klęski militarnej Japonii proklamował ją przywódca ruchu antyholenderskiego Ahmed Sukarno. Podobna sytuacja była na Malajach, z tym że ruch niepodległościowy prawie tam nie istniał, partyzantka antyjapońska została zaś stworzona przez Komunistyczną Partię Malajów. W partyzantce walczyli głównie tamtejsi Chińczycy stanowiący prawie połowę ludności. Ciekawym elementem sytuacji na Malajach było utworzenie 21 października 1943 roku przez antybrytyjskich radykałów, wywodzących się z tamtejszej mniejszości hinduskiej, Tymczasowego Rządu Wolnych Indii, uznanego przez Japonię, Niemcy i Włochy. Formalnie przekazano mu władzę nad okupowanymi przez Japonię Wyspami Andamańskimi i Nikobarskimi w Zatoce Bengalskiej oraz zwierzchnictwo nad Indyjską Armią Narodową, utworzoną z ochotników spośród Hindusów-jeńców wojennych armii japońskiej. Przywódcą politycznym tego nurtu był Subhas Chandra Bose — przed wojną dwukrotny przewodniczący Indyjskiego Kongresu Narodowego. Niejako na uboczu wojny pozostawały do 1945 roku Indochiny Francuskie. Ich ludność cierpiała podwójny ucisk: władze francuskie strzegły panowania kolonialnego, japońskie zaś brutalnie eksploatowały ten obszar na mocy porozumień z lat 1940—1941. Dopiero w marcu 1945 roku, wobec kończącej się wojny 251 w Europie i cichych kontaktów francuskich władz w Sajgoraie z amerykańskim wywiadem, Japonia przystąpiła do oficjalnej okupacji Indochin, rozbrajając wojska francuskie i zastępując dotychczasową administracje no\wą, złożoną z wietnamskich nacjonalistów. 17 marca tytularny dotąd cesarz Ba.o Dai proklamował niepodległość Wietnamu. Jednocześnie aktywizował się dobrze zorganizowany, ale militarnie słaby komunistyczny ruch oporu kierowany pirzez Ho Chi Minha (Ho Szi Mina), formalnie przywódcę Viet Minu (Ligi Wyzwolenia). Załamanie się systemu okupacji japońskiej w sierpniu 1945 roku umożliwiło tym siłom wymuszenie abdykacji Bao Daia i proklamowanie 2 września w Hanoi Demokratycznej Republiki Wietnamu (DRW). Na południu kraju władze przejęły ugrupowania narodowe, nie mniej od komunistów anty francuskie. Tak oto w chwili zakończenia II wojny światowej epoka kolonializmu należała już w Azji Południowo-Wschodniej do przeszłości, choć nie było to jeszcze wówczas zupełnie oczywiste. Wykazała to jednak już najbliższa przyszłość, gdy próby jego przywrócenia całkowicie zawiodły. Niezależnie od prawdziwych intencji Japonii jej rządy w tym regionie przyspieszyły ten proces. Choć twierdzenia powojennych publicystów japońskich, że tam, gdzie przeszły wojska cesarstwa, kolonializm już nie powrócił, należy traktować ostrożnie, to nie sposób odmówić im całkowicie racji.

Rozdział 21

PIOTR OSTASZEWSKI WOJNA DOMOWA W CHINACH 1945-1949 Pokonanie nazistowskich Niemiec i Japonii nie oznaczało wygaśnięcia ognisk zapalnych, które wciąż tliły się w różnych częściach świata. Pokój niebawem miał się przerodzić w stan zimnej wojny, która podzieliła świat na dwa wrogie obozy polityczne. Wyniesiony do rangi supermocarstwa Związek Radziecki poszukiwał możliwości rozszerzenia terytorialnych zdobyczy. Usytuowanie Europy Środkowej w radzieckiej strefie wpływów zagrażało samodzielnemu bytowi zachodniej części kontynentu. Zrujnowana Europa Zachodnia była dla drugiego supermocarstwa, Stanów Zjednoczonych, terenem, gdzie należało powstrzymać rozprzestrzenianie się komunizmu, który cieszył się dużymi wpływami zwłaszcza we Włoszech i Francji. Ogłoszona 12 marca 1947 roku tak zwana doktryna Trumana wyraźnie wytyczała strategię USA. Pomimo zachowania przez Europę priorytetowej pozycji w amerykańskim systemie bezpieczeństwa punkt ciężkości powoli przesuwał się na kontynent azjatycki, który do 1975 roku był widownią walki dwóch systemów. Udział supermocarstw w konflikcie polegał na subsydiowaniu własnych sojuszników. Na tym zasadzała się specyfika długiej wojny, którą Stany Zjednoczone prowadziły ze Związkiem Radzieckim, a od 1949 roku także z komunistycznymi Chinami. Zjawisko azjatyckiego komunizmu jest zagadnieniem zbyt złożonym, by uważać je za wypadkową działań Moskwy. Silny pierwiastek narodowy zdecydował o odrzuceniu przez tamtejsze partie komunistyczne obcej zwierzchności, co nie wykluczało przyjmowania pomocy od „bratniej partii" z zewnątrz. Założenia doktryny powstrzymywania, której podstawy sformułował George Kennan, wyraźnie precyzowały stosunek do komunizmu, który przez długi czas traktowano jako monolit. Powstrzymywano jego ekspansję w Korei, Laosie, Kambodży, Wietnamie, Indonezji, na Filipinach itd. Pierwszym konfliktem tego typu była wojna domowa w Chinach, która zmieniła układ polityczny na Dalekim Wschodzie. Stany Zjednoczone odegrały w tym konflikcie ograniczoną rolę. W 1949 roku otworzył się w Chinach nowy rozdział historii. Władza komunistyczna okazała się nadzwyczaj stabilna i trwała. Zrozumienie podłoża chińskiej wojny domowej wymaga zapoznania się z programem reprezentowanym przez obie walczące ze sobą partie polityczne: Guomindang (Kuomintang) i Komunistyczną Partie Chin (KPCh). Ideologiczną drogę Guomindangu (Kuomintangu) wytyczył Sun Zhongshan (SunYat-sen), którego pisma wydane po rewolucji 1911 roku zawierają programową wykładnie partii. Obalenie dynastii mandżurskiej i przekształcenie Chin w państwo demokratyczne wymagało czasu. Idea nowoczesnych Chin mogła stać się rzeczywistością jedynie poprzez ewolucje, czego wyrazem były trzy etapy na drodze do parlamentaryzmu, nakreślone w programie Sun Zhongshana (Sun Yat-sena): l) Obalone cesarstwo miała zastąpić dyktatura wojskowa, której celem było zaprowadzenie porządku w zrewolucjonizowanym kraju. 2) Władze miał przejąć

Guomindang (Kuomintang). W istocie było to równoznaczne z wprowadzeniem systemu monopartyjnego, uważanego przez Sun Zhongshana (Sun Yat-sena) za etap przejściowy do demokracji parlamentarnej. W tym czasie na Guomindangu (Kuomintangu) spoczywało zadanie zapoznania narodu z instytucjami systemu demokratycznego oraz rozbudzenia świadomości politycznej. Znajomość praw obywatelskich traktowano jako warunek istnienia prawdziwej demokracji, gwarantującej wszystkim równy status. 3) Zakończenie procesu rewolucyjnego polegało na wdrożeniu systemu konstytucyjnego. Pozostając pod wrażeniem bolszewickiego sukcesu z roku 1917 i aprobując pomoc III Międzynarodówki, Sun Zhongshan (Sun Yat-sen) nigdy nie aprobował koncepcji walki klas, która doprowadziłaby, jego zdaniem, do zniszczenia Chin. Daleki od idei marksistowskoleninowskich program Guomindangu (Kuomintangu) starał się dostosować do warunków panujących w Chinach, by następnie ewolucyjnie je kształtować. Koncepcje Komunistycznej Partii Chin, wyłożone w dziełach Mao Zedonga (Mao Tse-tunga), przyjmowały w głównej mierze teorie marksistowsko-leninow-skie, choć program zawierał także bardzo wyraźne cechy autorstwa samego Mao. Ewolucyjne ujęcie procesu budowy nowej formacji społecznej zakładało, iż Chiny przez etap socjalizmu dojdą do komunizmu. Niemożność natychmiastowego osiągnięcia celów przez tak zacofany kraj zmuszała KPCh do pogodzenia się z myślą o potrzebie przeprowadzenia „rewolucji burżuazyjno-demokratycznej", stwarzającej dogodne warunki do rozwoju kapitalizmu. Pozwoliłoby to na wypowiedzenie walki „feudalizmowi i imperializmowi", by następnie skierować ostrze przeciw kapitalizmowi, zastąpić go socjalizmem, a następnie komunizmem. Pierwsze ugrupowania komunistyczne zaczęły powstawać w latach 1919— 1920 w Pekinie, a ich aktywnymi członkami byli radykalnie nastawieni studenci: Chen Duxiu (Czen Tu-hsiu) oraz Mao Zedong (Mao Tse-tung). Utworzenie Komunistycznej Partii Chin nastąpiło w 1921 roku w Szanghaju. Kilka miesięcy później struktury partyjne zaczęły powstawać w poszczególnych prowincjach i miastach. W roku 1923 KPCh nawiązała współpracę z Guomindan-giem (Kuomintangiem) pod szyldem Zjednoczonego Frontu. Była to taktyka używana wyjątkowo efektywnie przez Mao. Lata 1924—1927 minęły pod znakiem współpracy oraz wzajemnie przyjaznej postawy obu partii. W tym czasie Chinom udzielał pomocy Związek Radziecki, dzięki czemu osiągnięto kilka znaczących sukcesów. Doprowadzono na przykład do pełnej unifikacji państwa, co stało się przeszkodą w penetracji kraju przez obce mocarstwa. Utworzono też nowoczesne (jak na warunki Dalekiego Wschodu) siły zbrojne. Kształcenie nowoczesnej kadry oficerskiej w nowo otwartej akademii wojskowej Whampoa miało wzmocnić morale armii. W 1925 roku na czele Guomindangu (Kuomintangu) stanął dyrektor akademii Whampoa generał Chiang Kai-shek (Czang Kai-szek). Przeprowadzona przezeń w 1926 roku kampania przeciw działającym samodzielnie na północy kraju ugrupowaniom wojskowym doprowadziła do zjednoczenia terytoriów chińskich. Coraz wyraźniejsze rozchodzenie się dróg lewicy Guomindangu (Kuomintangu) z Hankou, opowiadającej się za rewolucją społeczną, oraz prawicy pod przywództwem Chiang Kai-

sheka (Czang Kai-szeka), którego siedzibą był Na-njing (Nankin), poszukującej poparcia wśród chińskiej finansjery i kół przemysłowych, doprowadziło w końcu do zerwania w 1927 roku związku prawicowej frakcji Guomindangu (Kuomintangu) z Komunistyczną Partią Chin. W wyniku starć zbrojnych, zwłaszcza w Guangzhou (Kantonie) i Szanghaju, śmierć poniosło setki tysięcy ofiar. Utrata w lipcu 1927 roku Hankou znacznie pogorszyła sytuację komunistów. Guomindang (Kuomintang), zreorganizowany w 1928 roku przez Chiang Kaisheka (Czang Kai-szeka), stał się jedyną partią rządzącą. Jego pozycję umocniło zdobycie Pekinu, choć przez cały czas aktywna partyzantka komunistyczna nie rezygnowała z walki. Wyparta z miast KPCh przyjęła nową taktykę, starając się zyskać oparcie wśród biednego i średniozamożnego chłopstwa. Kierownictwo KPCh skupiło swą uwagę na południowych obszarach prowincji Guangxi (Kwangsi), gdzie rozpoczęło agitację wśród mas chłopskich. Pięciokrotnie podejmowane ekspedycje zbrojne przeciw KPCh w latach 1930—1933 mocno nadwerężyły siły komunistyczne, nie doprowadziły jednak do ich całkowitego unicestwienia. Wówczas też Mao Zedong (Mao Tse-tung) zdecydował się na przeniesieniem, w latach 1934—1936, bazy KPCh na północ kraju. Wydarzenie to przeszło do historii pod nazwą „wielkiego marszu". Ponowna współpraca w latach 1937—1944 wynikała bardziej z rozsądku aniżeli z chęci rzeczywistego współdziałania. Japońskie dążenia imperialistyczne doprowadziły w 1931 roku do okupacji przez ten kraj Mandżurii, a 1937 do ataku na terytorium samych Chin. Hasło walki z okupantem zespoliło wysiłki obu frak255 cji, mających na uwadze przede wszystkim własne bezpieczeństwo. Lata 1937— 1938 zaznaczyły się podjęciem konkretnych kroków w celu opracowania antyja-pońskiego programu działania. Siły zbrojne KPCh zostały przegrupowane i zorganizowane w Armie Lądową, a następnie w 18 Zgrupowanie, nad którym dowództwo sprawowali generałowie Zhu De (Czu Te) i Peng Dehuai (Peng Te-huaj). Rząd Narodowy zobowiązał się do pomocy militarnej i finansowej dla komunistycznej partyzantki, operującej w sektorze Shaanxi (Szensi)—Gansu (Kansu)— Ningxia (Ningsia). Upadek Hankou wpłynął zdecydowanie negatywnie na współprace między Guomindangiem (Kuomintangiem) a KPCh. Przejawiało się to w ciągłych starciach między obu stronami. Od 1939 roku Rząd Narodowy, rezydujący wówczas w Chongąuingu (Czungkingu), podjął decyzję o blokadzie terytoriów zajmowanych przez KPCh, zapobiegając rozszerzaniu się walk na obszary kontrolowane przez Guomindang (Kuomintang). Do 1941 roku starano się unikać prowokacji, koncentrując wysiłki na obronie kraju przed Japończykami. Incydent z nowo sformowaną 4 Armią w styczniu 1941 roku należy do największych starć zbrojnych między narodowcami a komunistami. Odbiły się głośnym echem poza granicami

Chin. W historii wojny domowej uważany jest za początek nowego etapu konfliktu, w latach 1941—1944 przerywanego negocjacjami, który później wybuchł ponownie ze zdwojoną siłą. Prowadzone w latach 1941—1944 rokowania dotyczyły pokojowego rozwiązania sporu. We wrześniu 1943 roku Chiang Khai-shek (Czang Kai-szek) określił w swym oświadczeniu problem istnienia KPCh i różnic między nią a kołami rządowymi Republiki Chińskiej jako czysto polityczny i wymagający negocjacji. Próby takie podjęto w maju 1944 roku podczas rozmów w Sian, gdzie stronę rządową reprezentował generał Chiang Chichung (Czang Cziczung) oraz minister informacji Wang Shitseh (Wang Si-cieh). KPCh wydelegowała członka Komitetu Centralnego Lin Zhouhanga (Lin Tsu-hana). W prowadzonych do września rozmowach na czoło wysunęły się trzy zasadnicze kwestie: 1) rozmieszczenia, liczebności, wyszkolenia armii komunistycznej oraz dowództwa nad nią; 2) stosunków między rządem narodowym a władzami KPCh na różnych szczeblach poszczególnych prowincji; 3) legalizacji KPCh i umożliwienia jej prowadzenia działalności na terenach znajdujących się pod jurysdykcją Guomindangu (Kuomintangu). Kolejnym przełomowym wydarzeniem była misja wiceprezydenta USA Hen-ry'ego A. Wallace'a. Wallace został wysłany do Chin na wiosnę 1944 roku przez prezydenta Franklina Delano Roosevelta w celu zapoznania się z możliwościami wypracowania konkretnego porozumienia między KPCh a rządem Republiki Chińskiej i skierowania tym samym wszystkich chińskich dywizji przeciwko Japonii. Uwaga Waszyngtonu była skoncentrowana na wojnie na Pacyfiku. Ważną rolę odgrywały tu Chiny, które wiązały na własnym terytorium znaczne siły nieprzyjaciela. -f-. Sytuacja na froncie chińsko-japońskim w 1944 roku świadczyła o słabnącym oporze sił Chiang Khai-sheka (Czang Kai-szeka). Celem rozpoczętej 17 kwietnia ofensywy japońskiej było przekroczenie Huang-ho (Rzeki Żółtej) z zamiarem przejęcia ważnej strategicznie linii kolejowej Pekin—Hankou. Przeprowadzony z impetem atak na prowincję Hunan doprowadził do przekroczenia rzeki Jangcy (Jangt-se), przejęcia linii kolejowej Hankou— Guangzhou (Kanton) i upadku w drugiej połowie maja linii obronnych na froncie w Henanie (Konanie). Zajęcie 18 czerwca 1944 roku Changshy (Czangszy), a 8 sierpnia Hanjiangu (Hangiangu) postawiło Japończyków w dogodnej pozycji do zniszczenia bazy lotniczej w Guilinie (Kweilinie). W połowie września armia japońska wkroczyła do prowincji Guan-gxi (Kwangsi). 12 listopada 1944 roku upadło Guilin (Kweilin), stawiając pod znakiem zapytania istnienie frontu we wschodnich Chinach. Wojska nieprzyjaciela bezpośrednio zagroziły tymczasowej od 1938 roku stolicy Chin Chongąu-ingowi (Czungkingowi) oraz amerykańskiej bazie w Kunmingu. Klęski ponoszono również na froncie birmańskim. Wszystko to prowadziło do ogarniających wojska Guomindangu (Kuomintangu) apatii i zniechęcenia. Kolejne misje mediacyjne Patricka J. Hurleya, George'a C. Marshalla i Johna Leightona Stuarta miały nie dopuścić do zerwania rozmów między KPCh a Guomindangiem (Kuomintangiem). 7 listopada 1944 roku Hurley, jako specjalny wysłannik prezydenta Roosevelta, udał się do Yen'anu (Jenanu) — stolicy terenów kontrolowanych przez KPCh. W opracowanym wspólnie z kierownictwem KPCh projekcie porozumienia znalazły się

następujące punkty: 1) zwiększenie wysiłków na rzecz zjednoczenia wszystkich chińskich sił zbrojnych w celu pokonania wspólnego wroga, którym była Japonia; 2) przekształcenie Rządu Narodowego w rząd koalicyjny, który przeprowadzi reformy gospodarcze, wojskowe i polityczne. Do Narodowej Rady Wojennej mieli wejść reprezentanci wszystkich antyjapońskich ugrupowań politycznych; 3) przeprowadzenie przez Rząd Narodowy reform w celu wprowadzenia pełnej demokracji; 4) podporządkowanie wszystkich antyjapońskich sił zbrojnych rządowi w Chongąuingu (Czungkingu). Zachowana miała być przy tym równa dystrybucja pomocy zagranicznej; 5) zalegalizowanie przez Rząd Narodowy działalności KPCh. Rząd w Chongąuingu (Czungkingu) odrzucił projekt, argumentując, iż jego akceptacja byłaby równoznaczna z kapitulacją wobec żądań przeciwnika, czyli przekazania w jego ręce pełni władzy politycznej. Rząd Narodowy widział możliwość porozumienia poprzez podporządkowanie armii KPCh dyrektywom sztabu Guomindangu (Kuomintangu), a także włączenie KPCh w struktury Guomindangu (Kuomintangu). Dzięki jedności politycznej miał się rozpocząć powolny proces demokratyzacji Republiki Chińskiej. Wznowienie rokowań nastąpiło 24 stycznia 1945 roku, również z inicjatywy Hurleya. Różnice zdań na temat formy rządu doprowadziły do kolejnego ich odroczenia. Istniejąca w Chinach dwuwładza rodziła problem ich reprezentacji na forum międzynarodowym. Szczególnie jaskrawo uwidoczniło się to w kontrowersjach dotyczących udziału delegacji Chin w konferencji założycielskiej Organizacji Narodów Zjednoczonych, która odbyła się w San Francisco między 9 kwietnia a 25 czerwca 1945 roku. Mao Zedong (Mao Tse-tung) umiejętnie wykorzystywał tę sytuację, żądając włączenia w skład tej delegacji przedstawicieli własnego ugrupowania oraz reprezentantów Federacji na Rzecz Demokracji Chińskiej. Podcinał w ten sposób pozycję Guomindangu (Kuomintangu) jako jedynej siły politycznej w Chinach reprezentującej państwo na zewnątrz. Sytuacja międzynarodowa nie sprzyjała Chiang Kai-shekowi (Czang Kai-sze-kowi). Niepowodzenia w wojnie z Japonią znacznie ograniczały rolę Chin jako sojusznika Stanów Zjednoczonych na Dalekim Wschodzie. Potwierdziła to konferencja jałtańska, na której mówiono między innymi o „radzieckim bezpieczeństwie na Dalekim Wschodzie", co jednoznacznie oznaczało przyzwolenie na przekazanie w ręce Stalina terytoriów mandżurskich utraconych przez Rosję w wojnie z Japonią w 1905 roku. Ich cesja odbywała się, rzecz jasna, kosztem chińskiego sojusznika Stanów Zjednoczonych. Po kapitulacji Japonii w sierpniu 1945 roku rozpoczął się wyścig obu frakcji ku obszarom zajmowanym w czasie wojny przez armię japońską. Siły narodowe panowały nad południowymi i centralnymi obszarami kraju, podczas gdy prowincje północne i nadmorskie znajdowały się pod kontrolą armii komunistycznej. Pod względem liczebności i wyposażenia sił zbrojnych Guomindang (Kuomintang) górował nad KPCh, a dogodną pozycję wyjściową zapewniła mu pomoc Stanów Zjednoczonych w przetransportowaniu trzech armii do Szanghaju, Nanjingu (Nankinu) i Pekinu. Ponadmilionowa armia japońska miała, w my śl rozkazu Chiang Kai-sheka (Czang Kai-szeka), złożyć broń jedynie w ręce wojsk rządowych.

Usytuowanie wojsk KPCh dawało im sposobność rozbrojenia niektórych jednostek japońskich, a ewentualne zajęcie przez Związek Radziecki Mandżurii stwarzałoby perspektywy pomocy dla chińskich komunistów. Pomimo podpisania w sierpniu 1945 roku układów z rządem Chiang Kai-sheka (Czang Kaiszeka) Stalin zamierzał wykorzystać sposobność i złupić uprzemysłowione obszary Mandżurii. W 1946 roku, kiedy siły narodowe podeszły do dawnej strefy japońskiej, komunistyczna partyzantka była już w stanie stawić im skuteczny opór. Guomindang (Kuomintang) zdobył wówczas Pekin, Tianjin (Tient-sin), sama Mandżuria pozostawała jednakże pod okupacją pomagającej chińskim komunistom Armii Czerwonej. Podjęcie się mediacji przez generała George'a C. Marshalla doprowadziło do podpisania 10 stycznia 1946 roku zawieszenia broni. Jako warunek wstępny do negocjacji pokojowych przewidywano w nim powołanie wspólnej Politycznej Konferencji Konsultacyjnej, która miała zwołać na 5 maja 1946 roku Zgromadzenie Narodowe. Opracowany przez Zgromadzenie Narodowe projekt konstytucji byłby pierwszym krokiem w kierunku stworzenia trwałych podstaw systemu demokratycznego. kierunki ofensywy komunistów chiński* _i_ Tajwan

wycofywanie się sil Guornindangu na

rjlówny ośrodek działania komunistów chińskich przed 1947 tereny opanowane przez komunistów chińskich do kwietnia 1947 tereny opanowane przez komunistów chińskich do lipca 1948 tereny opanowane przez komunistów chińskich do1949 XINJIANG (od 1950 region autonomiczny) ,.

TYBET

V

(od 1950 region autonomiczny)

Peskadory ^r Hongkong MORZE , POŁUDNIOWOCHlftSKIE FILIPINY Kunming* .,L

YUNNAN

\ Wojna domowa w Chinach (1945—1949)

Pomimo podpisania porozumienia obie strony traktowały je jako przerwę w działaniach zbrojnych. W 1946 roku walki toczyły się głównie w Mandżurii. Trzymilionowa armia Guomindangu (Kuomintangu) miała przeciw sobie liczącą milion żołnierzy armię KPCh, z czego czterysta tysięcy stanowiły jednostki nieregularne. Do końca pierwszej połowy roku wojska rządowe zdołały przejąć ważne linie komunikacyjne w centrum Chin, a także połączenia północ—południe wraz z liniami komunikacyjnymi wiodącymi do Mandżurii. Okrążone pod Ssupingtieh armie KPCh tylko cudem uniknęły całkowitego zniszczenia, podejmując ryzyko szybkiego odwrotu za rzekę Songhua Jinag (Sungari). Ewakuując regularne jednostki, KPCh zastępowała je zgrupowaniami partyzanckimi, które skutecznie nadwerężały siły nieprzyjaciela. Niepokojącym symptomem było także zmniejszenie się w połowie 1946 roku stanu 259 liczebnego armii rządowej o czterysta tysięcy żołnierzy i wzrost partyzantki KPCh o sto tysięcy. Na pozycje Chiang Kai-sheka (Czang Kai-szeka) wpłynęła chęć wycofania się z misji mediacyjnej generała Marshalla. W wydanym 8 stycznia 1947 roku oświadczeniu określał on stanowiska obu partii jako niemożliwe do pogodzenia, nacechowane wzajemną wrogością i podejrzliwością. Warunkiem powodzenia, według ambasadora, byłoby dopuszczenie do głosu liberałów z Guomindangu (Kuomintangu). Uważając, iż pokój w Chinach byłby możliwy jedynie przy obopólnej chęci wypracowania porozumienia, rząd Stanów Zjednoczonych podjął decyzję o niemieszaniu się w wewnętrzne sprawy Państwa Środka. Nowy ambasador USA w Chinach John Leighton Stuart, pełniący urząd w latach 1947—1949, miał status obserwatora. W 1947 roku komuniści zaczęli przejmować inicjatywę. Niewielkie, z pozoru odosobnione akcje partyzanckie przybrały postać zakrojonej na szeroką skalę ofensywy na mandżurskich terenach zajętych rok wcześniej przez Guomindang (Ku-omintang). W połowie maja wojska rządowe doznały dotkliwej porażki. Trzy rozbite zgrupowania zostały okrążone w okolicach miast Jilin (Kirin), Changshou (Czangczou) i Ssupingtieh. Sukcesy wiosennej ofensywy należy wiązać nie tyle z gwałtownym podwyższeniem wartości bojowej sił KPCh, ile z paraliżem kierownictwa wojskowego armii rządowej, zaszokowanego impetem ofensywy oraz przejęciem inicjatywy przez wroga. Zdecydowanie na niekorzyść Guomindangu (Kuomintangu) działało traktowanie Mandżurii jako zdobyczy wojennej, a więc wzrost niezadowolenia wśród tamtejszej ludności przechodzącej na stronę KPCh. Pozory demokracji, odgrywające istotną rolę w taktyce Mao, przysparzały mu zwolenników, nieświadomych prawdziwych celów partii.

Po sukcesach z pierwszej połowy 1947 roku KPCh przystąpiła do „oczyszczania" Mandżurii z wrogich armii. Rząd Chiang Kai-sheka (Czang Kai-szeka) miał do wyboru albo dozbrojenie i przegrupowanie własnych sił w Mandżurii i podjęcie próby kontrataku, albo stopniowe wycofywanie się na północ. Nadesłane posiłki nie spełniły oczekiwań, a przeprowadzona wśród tubylców rekrutacja jeszcze bardziej podsyciła nastroje antyrządowe. Na innych obszarach armia Guomindangu (Kuomintangu) starała się utrzymać inicjatywę. W październiku 1947 roku zdobyto znaczną część półwyspu Shan-dong (Szantung) z centrum w Chefu (Czefu), podczas gdy na zachodzie armia Chiang Kai-sheka (Czang Kai-szeka) wkroczyła do Yan' anu (Jenanu) — dawnej stolicy komunistycznej części Chin — co miało załamać ducha bojowego przeciwnika. Od połowy lata 1947 roku działania zbrojne z wolna koncentrowały się na południu w pobliżu rzeki Jangcy (Jangtse). Przeniesienie w ten rejon części armii z prowincji Shandong (Szantung) zmusiło Guomindang (Kuomintang) do opuszczenia niektórych zajętych uprzednio pozycji. Pod koniec 1947 roku pod kontrolą komunistów była linia kolejowa łącząca północne Chiny z Mandżurią, linie komunikacyjne na półwyspie Shandong (Szantung), a także wszystkie sieci kolejowe na północ od Mukdenu. Kolejny cios spadł na wojska Guomindangu (Kuomintangu) na przełomie lat 1947/1948, kiedy siły KPCh zdołały odciąć wszystkie jednostki rządowe w Mandżurii. Jedynym silnie bronionym ośrodkiem pozostawał Mukden, ale i jego znaczenie wskutek odcięcia wszystkich połączeń było dyskusyjne. Na początku 1948 roku komuniści zdecydowali się na przeprowadzenie generalnej ofensywy na wszystkich frontach. W połowie kwietnia odbito Yan' an (Je-nan), niszcząc tamtejsze oddziały rządowe. W centralnych Chinach wojska KPCh zdobyły Luoyang (Luojang) i Kaifeng, a na półwyspie Shandong (Szantung) miasta Wiehsien i Jinan (Tsinan). To ostatnie upadło w nocy z 23 na 24 września. W ręce przeciwnika wpadło tam pięćdziesiąt tysięcy sztuk broni. Strata Quingdao (Tsingtao) oznaczała oddanie pola komunistom na obszarze całego Shandongu (Szantungu). Również Chingchou (Czingczou) — baza zaopatrzeniowa dla Mukdenu — upadło 15 października 1948 roku. Tragiczna sytuacja Mukdenu zmusiła Chiang Kai-sheka (Czang Kai-szeka) do opuszczenia Nanjingu (Nankinu) i przyjazdu do Pekinu, aby przejąć osobiste dowództwo nad armią. Decyzja o ewakuacji Mandżurii oznaczała oddanie w ręce przeciwnika uprzemysłowionych rejonów północy, co wraz z przejęciem zasobów naturalnych pozwalało mu kontynuować wysiłek zbrojny. Zdobycie Mandżurii przez komunistów stanowiło dla nich nowy impuls. Uderzenie na Hsuczou, położone wzdłuż linii kolejowej Lunghai, gdzie Guomindang (Kuomintang) skoncentrował dwadzieścia dywizji, zakończyło się pełnym sukcesem. W noworocznym przemówieniu do narodu prezydent Republiki Chińskiej Chiang Kai-shek (Czang Kai-szek) wystosował apel do strony przeciwnej, w którym proponował rozpoczęcie negocjacji. Wyraził przy tym gotowość podania się do dymisji. Zabiegi mediacyjne rządów

Wielkiej Brytanii, Francji, ZSRR i Stanów Zjednoczonych pozostały bez odpowiedzi. 21 stycznia 1949 roku Chiang Kai-shek (Czang Kai-szek) podał się do dymisji, zachowując de facto wpływ na politykę rządu. W ciągu dwóch ostatnich tygodni stycznia wojska KPCh zdobyły Tianjin (Tientsin) i Pekin. 15 kwietnia 1949 roku wciąż jeszcze rezydujący w Nanjingu (Nankinie) Rząd Narodowy otrzymał od Mao Zedonga (Mao Tse-tunga) ofertę pokojową, której termin upływał 20 kwietnia. Propozycja równała się bezwarunkowej kapitulacji Rządu Narodowego i zdania się na łaskę zwycięzców. Prośba o przełożenie terminu ultimatum oraz sugestie dotyczące modyfikacji porozumienia dawały komunistom wolną rękę. 20 kwietnia 1949 roku o północy armia komunistyczna przekroczyła rzekę Jangcy (Jangtse). 23 kwietnia pełniący obowiązki prezydenta Republiki Chińskiej Lin Tsu-yen (Lin Tsu-jen) wraz z premierem, Radą Ministrów i członkami Rady Obrony Narodowej opuścił Nanjing (Nankin), udając się przez Szanghaj do Guangzhou (Kantonu). Dzień później armia komunistyczna wkroczyła do stolicy Chin, by następnie w zwycięskim pochodzie zająć 16 maja Hankou, 25 maja Szanghaj i 2 czerwca Quingdao (Tsingtao). Rząd Narodowy wraz z Chiang Kai-shekiem (Czang Kai-szekiem) znalazł schronienie na Tajwanie, który po pięćdziesięcioletnim panowaniu japońskim powrócił pod jurysdykcje chińską. Choć resztki oporu tliły się jeszcze na południu, komuniści do końca 1949 roku zdołali rozbić pojedyncze grupy wojsk Guomin-dangu (Kuomintangu) bądź wypchnąć je do Indochin. Zajęcie wyspy Hainan przypieczętowało zwycięstwo wojsk KPCh. l października 1949 roku na placu Niebiańskiego Spokoju (Tiananmen) Mao Zedong (Mao Tse-tung) proklamował utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej. ; . Rozdział 22 MICHAŁ LEŚNIEWSKI WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ INDONEZJI 1945-1950 Pierwsi kupcy holenderscy dotarli do wysp Indonezji w 1596 roku. Tak jak innych Europejczyków, przygnała ich tu sława wysp korzennych. Przez następne dwieście lat Indonezja będzie dla Holendrów przede wszystkim obszarem ekspansji handlowej. Praktycznie do XIX wieku bezpośrednia władza Holendrów ograniczała się do Jawy i Moluków. Na pozostałych terenach zachowywali oni dominującą pozycję dzięki układom handlowym z miejscowymi władcami. XIX wiek przyniósł ze sobą wzmożoną ekspansję terytorialną. W latach 1825— 1830 Holendrzy opanowali całą Jawę, do 1903 roku podporządkowali sobie Sumatrę, a w latach 1846—1848 Bali. Ostatnich podbojów dokonywali już w XX wieku. Do 1905 roku opanowali Borneo, a do 1907 Lombok. Ostatecznie podbój Indonezji Holendrzy zakończyli w 1911 roku.

Głównym celem Holendrów była maksymalna ekonomiczna eksploatacja kraju jak najmniejszym kosztem własnym. Na początku lat trzydziestych XIX wieku gubernator Johannes van den Bosch zaczął wprowadzać system przymusowych upraw, który istniał do 1870 roku. Doszło wtedy do liberalizacji polityki i dopuszczenia w większym stopniu na indonezyjski rynek prywatnych kapitałów. Większe zmiany nastąpiły jednak dopiero w 1901 roku — po zainicjowaniu „etycznej polityki". Polegała ona na gospodarczym aktywizowaniu ludności indonezyjskiej, zwiększaniu inwestycji na tym terenie (drogi i łączność), kształceniu miejscowych kadr specjalistów w dziedzinie gospodarki i administracji. Holendrów w dalszym ciągu interesowały jednak przede wszystkim surowce. Dużo inwestowano w kopalnictwo i rozwój plantacji, zaniedbywano natomiast przemysł przetwórczy. Pojawiły się jednak znaczące zmiany. Władze holenderskie doszły do wniosku, że utworzenie miejscowej reprezentacji silniej zwiąże rodzące się indonezyjskie elity polityczne z administracją kolonialną. Zaczęto więc tworzyć złożone z Indonezyjczyków różnego rodzaju rady doradcze. Początkowo powstawały one na szczeblu lokalnym (wioski, miasta, prowincje). W 1916 roku utworzono takie 263 ciało — Yolksraad — na szczeblu centralnym. Jego kompetencje były jednak niewielkie. Nawet po reformie z 1925 roku, kiedy rozszerzono jego uprawnienia ustawodawcze, nadając mu prawo do decydowania o kwestiach budżetowych i do kontroli kwestii legislacyjnych, jego władze ograniczało pozostawienie gubernatorowi prawa do ostatecznej decyzji w tych kwestiach. Aż do podboju japońskiego w 1942 roku znaczna część członków Yolksraadu była mianowana (w 1942 roku — dwudziestu dwóch na sześćdziesięciu). Także reprezentatywność tego ciała stała pod znakiem zapytania. Dopiero po 1931 roku przedstawiciele ludności indonezyjskiej uzyskali taką samą liczbę mandatów jak Holendrzy i Chińczycy. Należy jednak podkreślić, że istnienie Yolksraadu przełamywało antagonizmy wśród mieszkańców archipelagu i prowadził do rozwoju świadomości wspólnoty interesów. Działania holenderskie przyczyniały się do wzrostu poczucia jedności i zmniejszenia tradycyjnego antagonizmu między Jawajczykami i innymi mieszkańcami archipelagu. Wprowadzenie na wszystkich wyspach języka malaj-skiego jako urzędowego wzmocniło tendencje unifikacyjne. Wspólny język łączył ludzi z różnych, często zantagonizowanych społeczności. Wprowadzenie jednolitego systemu prawnego także pogłębiało te tendencje. Dotychczasowe bariery były przełamywane również dzięki popieranym przez Holendrów migracjom. W budowaniu świadomości wspólnoty istotną rolę odgrywały także inne czynniki. Szczególna była tutaj rola islamu. Był on dla wielu symbolem oporu wobec kolonizatorów. Tan Malaka, indonezyjski delegat na IV Kongres Kominternu, powiedział w 1922 roku: „Panislamizm jest formą narodowej walki o wyzwolenie [...]"•

Obok islamu duże znaczenie miał kontakt z europejską myślą polityczną. Zapoznawano się z ideami narodowymi, których elementy były przenoszone na grunt indonezyjski. Dużym powodzeniem cieszyły się w Indonezji idee socjalistyczne, w tym marksistowskie. Do indonezyjskich intelektualistów przemawiały przede wszystkim zawarte w nich akcenty antyimperialistyczne. Dla wielu z nich kapitalizm był synonimem kolonializmu: częścią systemu kolonialnego i elementem obcej dominacji. Pierwsze organizacje polityczne ludności indonezyjskiej powstały jeszcze przed I wojną światową. Były to Boudi Outomo (1908) i Sarekat Islam (1912). Zwłaszcza ta ostatnia, której przewodził Tjokro Aminoto, stała się symbolem jedności religijnej w obliczu obcej dominacji. W tym okresie wyzwoleńczy charakter tych organizacji nie był jeszcze wykrystalizowany. Dopiero w czasie I wojny światowej Sarekat Islam określiła się jako partia wyzwoleńcza. Początkowo domagała się indonezjacji administracji i prowadzenia polityki uwzględniającej miejscowe interesy. W 1920 roku Sarekat Islam liczyła około dwóch milionów członków. Postulaty zwiększenia udziału w sprawowaniu władzy pojawiły się również wśród członków Yolksraadu, którzy od 1918 roku domagali się demokratycznych reform. Walka o niepodległość przybierała także gwałtowne formy. 12 listopada 1926 roku wybuchło na Jawie powstanie. Rozpoczęło się od ataku oddziałów komunistycznych na więzienie w Batawii (Dżakarcie). Od samego początku było ono jednak skazane na niepowodzenie. Brakowało mu sprężystego dowództwa, nie uzyskało też szerszego poparcia ludności. Holendrzy zareagowali ostro: trzynaście tysięcy ludzi /ostało uwięzionych, a ponad ośmiuset zesłano do obozów na w Nowej Gwinei. Zdelegalizowano Komunistyczną Partię Indonezji (utworzoną w 1920 roku), która zeszła do podziemia, natomiast Sarekat Islam sama się rozwiązała. Nie powstrzymało to rozwoju ruchu wyzwoleńczego. Już w 1927 roku powstała Indonezyjska Partia Narodowa (PNI), na której czele stanął Ahmed Sukar-no. PNI szybko rosła w siłę. Udało jej się zjednoczyć wszystkie siły narodowowyzwoleńcze, które utworzyły Unię Stowarzyszeń Politycznych Ludu Indonezji. Holendrzy, zaalarmowani zasięgiem ruchu i jego agresywnymi wystąpieniami politycznymi, w 1929 roku aresztowali Sukarno, a PNI została rozwiązana. Wkrótce potem Mohammed Hatta i Soetan Sjahrir utworzyli Kulturalny Związek Indonezji, którego skrót był taki sam jak Partii Narodowej — PNI. Po wyjściu z więzienia w 1931 roku Sukarno utworzył wraz z Hattą i Sjahri-rem Partię Indonezji (Pratindo), której podstawą ideologiczną stał się marhae-nizm — indonezyjska ideologia wiążąca idee narodowowyzwoleńcze z islamem i postulatami reform społecznych nawiązujących do socjalizmu. W 1934 roku Holendrzy skazali Hattę na banicję, a Sukarno zesłali na Flores. Mimo to walka o niezależność nie ustała. W 1936 roku indonezyjscy posłowie w Yolksraadzie zaproponowali

przyznanie Indonezji w ciągu dziesięciu lat pełnego samorządu w unii z Holandią. Haga odrzuciła jednak tę propozycję. W maju 1939 roku powstała Federacja Indonezyjskich Partii Politycznych. Wysunęła ona hasła zdobycia pełnej niepodległości i przeprowadzenia reform społecznych w duchu socjalizmu. Stawiała jednak na legalne formy działania. Tuż przed wybuchem II wojny światowej na Konferencji Ludu Indonezji uznano czerwono-białą flagę za narodową, a pieśń Indonesia Rają (Wielka Indonezja) za hymn narodowy. W lutym 1940 roku Yolksraad zaproponował, by rząd był przed nim odpowiedzialny, i postulował zweryfikowanie (czyli zmniejszenie) prerogatyw generalnego gubernatora. Haga ciągle była nieustępliwa, co pogłębiło tylko wrogość Indonezyjczyków wobec metropolii. Sytuacja skomplikowała się 10 maja 1940 roku, kiedy Holandię zajęły wojska III Rzeszy. Indonezyjska opozycja wyrażała satysfakcję z porażek Holandii. Jeden z nacjonalistycznych przywódców Sjahrir pisał: „Upadek Holandii wzbudził cichą satysfakcję [...] Dla przeciętnego Indonezyjczyka wojna nie była światowym konfliktem, ale walką, w której holenderscy kolonialiści zostaną ukarani przez opatrzność za całe zło, arogancję i ucisk, które przynieśli Indonezji [...]"• Nowym zagrożeniem stała się Japonia. Jeszcze przed wojną Holendrzy obawiali się japońskiej ekspansji ekonomicznej, teraz jednak Japonia zaczęła wywierać naciski polityczne. Już 18 maja 1940 roku Tokio zażądało zwiększenia dostaw surowców strategicznych (przede wszystkim ropy naftowej). Holendrzy częściowo uwzględnili te żądania. Kiedy jednak we wrześniu tego roku Japończycy zażądali udostępnienia im portów i lotnisk, a także dalszych koncesji ekonomicznych, Holandia powiedziała: nie. Niemal natychmiast po ataku na Pearl Harbor Japończycy uderzyli na Holenderskie Indie Wschodnie. Miały one w ocenie japońskich planistów olbrzymie znaczenie jako źródło surowców strategicznych. 22 grudnia 1941 roku Japończycy wylądowali na brytyjskiej części Borneo. Po zdobyciu przez nich 15 lutego 1942 roku Singapuru los Indonezji został przesądzony. 9 marca głównodowodzący wojsk holenderskich podpisał akt kapitulacji. Ludność indonezyjska często witała oddziały japońskie jak wyzwolicieli. Hasło „Azja dla Azjatów" budziło żywy oddźwięk. Japończycy starali się wykorzystywać to poparcie. Zaraz po opanowaniu archipelagu władze japońskie zwolniły z więzień i odwołały z wygnania przywódców ruchu narodowowyzwoleńczego z Sukarno na czele. Jednocześnie jednak prowadzono rabunkową politykę gospodarczą, całkowicie podporządkowaną interesom Japonii. Budziło to powszechne niezadowolenie, mimo to Sukarno i Hatta uważali, że współpraca z Tokio stwarza największe nadzieje na niepodległość.

Początkowo Japonia nie zamierzała tworzyć indonezyjskich organów władzy. Zmieniła tę politykę w 1943 roku. 9 marca zgodzono się na utworzenie indonezyjskiej organizacji politycznej Centrum Duchowej Siły Narodu (Putera). We wrześniu tego roku utworzono Centralną Radę Doradczą, na której czele stanął Sukarno. Japończycy zgodzili się również na utworzenie Ochotniczej Armii Obrońców Ojczyzny (PETA), która w 1945 roku liczyła sto dwadzieścia tysięcy ludzi. Ta paramilitarna organizacja stała się podstawą przyszłej armii niepodległej Republiki Indonezji. W 1944 roku dalsze niepowodzenia wojenne skłoniły Japonię do kolejnych ustępstw. 7 września obiecano szybkie ogłoszenie niepodległości Indonezji. Miesiąc później zezwolono na używanie symbolów niepodległej Indonezji: flagi i hymnu. Na wyższe stanowiska w administracji zaczęto powoływać Indonezyjczyków. Ostatecznie w sierpniu 1945 roku, w obliczu klęski, Japończycy zdecydowali się przyznać Indonezji niepodległość. Początkowo datę jej ogłoszenia wyznaczono na 24 sierpnia. Jednak 17 tego miesiąca, w dniu bezwarunkowej kapitulacji Japonii, indonezyjscy przywódcy sami ogłosili niepodległość swego kraju. Holandia nie uznała deklaracji niepodległości i postanowiła przywrócić swoją władzę. Dla odbudowy powojennej gospodarki potrzebne jej były indonezyjskie surowce. Holendrzy byli przekonani, że ruch narodowowyzwoleńczy ma niewielkie społeczne poparcie, a jego przywódcy nie będą w stanie stworzyć sprawnej administracji i rządu. Liczono też na poparcie USA i Wielkiej Brytanii, której oddziały 16 września 1945 roku zaczęły lądować w Indonezji. W ciągu miesiąca, który upłynął od ogłoszenia niepodległości do lądowania wojsk brytyjskich, armia indonezyjska opanowała całą Jawę. W tym okresie zdołano sformować rząd oraz uchwalić konstytucję Republiki Indonezji. Stworzono zalążki administracji prowincjonalnej. W ten sposób władze republiki chciały postawić Holendrów wobec faktów dokonanych. Nowym władzom nie udało się jednak uzyskać międzynarodowego uznania. Wojska brytyjskie na zajmowanych terenach (Dżakarta, Bogora, Bandung i inne) przywracały panowanie Holandii. Na Jawę zaczęły również napływać pierwsze jednostki holenderskie. Dochodziło do starć między Brytyjczykami i oddziałami indonezyjskimi. Największe miało miejsce w listopadzie 1945 roku w Surabaya, gdzie kilka tysięcy indonezyjskich żołnierzy przez dziesięć dni odpierało ataki półtorej dywizji brytyjsko-in-dyjskiej. Starcie to przekonało Brytyjczyków, że najlepszą drogą rozwiązania problemu będą negocjacje. Zaczęli naciskać na Holendrów, by zgodzili się na rozmowy. Haga początkowo była przeciwna. Oddziały holenderskie zajęły Borneo, Moluki i Celebes. Okazało się jednak, że są zbyt słabe, by pokonać armię republikańską. W tej sytuacji gubernator generalny H. J. van Mook przystąpił do negocjacji z rządem republikańskim. 6 grudnia 1945 roku opublikowano dziewięciopunktowe memorandum. Przewidywano w nim utworzenie indonezyjskiego rządu, w którym większość ministerstw zostałaby obsadzona przez Indonezyjczyków. Na jego czele miał jednak stać gubernator.

Indonezja miała uzyskać szeroką autonomię, ani słowem jednak nie wspomniano o istnieniu republiki. Pod naciskiem Londynu i z obawy przed interwencją ONZ Haga zgodziła się na dalsze ustępstwa. W trakcie rozmów, które rozpoczęły się 10 lutego 1946 roku, van Mook stwierdził, że uznanie niepodległości republiki jest niemożliwe. Zaproponował utworzenie federacji, w której skład wchodziłyby terytoria archipelagu i Holandia. Premier Sjahrir nie zgodził się na takie rozwiązanie, proponując uznanie przez Holandię władzy republiki nad Jawą, Sumatrą i Madurą. W zamian weszłaby ona wraz z Holandią i innymi jej koloniami w skład projektowanej Unii Holenderskiej. Van Mook był skłonny zaakceptować tę propozycję jako podstawę do negocjacji, ale przeciwna temu była holenderska opinia publiczna. Van Mook był jednak zdecydowany doprowadzić do porozumienia przed wycofaniem się wojsk brytyjskich, co planowano na listopad tego roku. Chcąc uzyskać dla Holandii lepsze warunki i postawić republikę przed faktami dokonanymi, pracował nad utworzeniem państw w pozostałej części archipelagu. Podczas konferencji w Malino w lipcu 1946 roku udało mu się doprowadzić do powstania dwóch państw: Wschodniej Indonezji (Bali, Ambon, Celebes, Bańka, Billiton) oraz Borneo. 267 C\ U 'S •o u 1 "o a « Y S To ułatwiło negocjacje z Sjahrirem, które zakończyły się zawarciem 16 listopada porozumienia w Linggadjati. Na jego mocy miano utworzyć Stany Zjednoczone Indonezji, w których skład miały wejść: Republika Indonezji (Jawa, Sumatra, Madura), Borneo i Wschodnia Indonezja. Następnie miały one wejść w skład Unii Holendersko-Indonezyjskiej, która powstałaby najpóźniej do l stycznia 1949 roku. Holendrzy zobowiązywali się do wycofania wojsk z terytoriów republiki, ale Europejczycy mieli odzyskać swoje majątki.

Porozumienie zostało powitane w Indonezji z zadowoleniem, choć pewne wątpliwości budził zwrot majątków Europejczykom. W Holandii wywołało natomiast oburzenie. Opozycja okrzyknęła je aktem zdrady narodowej, a i w rządzącej, socjalistyczno-katolickiej koalicji budziło mieszane uczucia. Konserwatywny Komitet Obrony Królestwa domagał się zniszczenia Republiki Indonezji. To wzbudziło nieufność Indonezyjczyków co do intencji Hagi. W efekcie sytuacja się zaogniła. 27 maja 1947 roku van Mook wystosował do Sjahrira utrzymane w tonie ulty-matywnym memorandum, w którym domagał się utworzenia rządu tymczasowego na całym obszarze Indonezji, co faktycznie oznaczało likwidację odrębności republiki. Sjahrir próbował grać na zwłokę, licząc na poparcie USA. Waszyngtonowi w tym czasie zbytnio jednak zależało na utrzymaniu z Holandią jak najlepszych stosunków, dlatego nie zdecydował się na poparcie republiki. Sjahrir ustąpił. Jego następcą został Amir Sjarifuddin, który odmówił jakichkolwiek ustępstw, dopóki Holandia nie uzna republiki. Holendrzy zdecydowali się na konfrontację. 21 lipca ich oddziały rozpoczęły ofensywę. W ciągu dwóch tygodni opanowały główne porty i miasta we wschodniej i zachodniej części Jawy, a także region Palembangu na Sumatrze. Mimo protestów ONZ i ogłoszenia 3 sierpnia zawieszenia broni operacja zakończyła się dopiero 29 sierpnia. W jej wyniku terytorium republiki zostało zredukowane do około jednej trzeciej Jawy, połowy Madury i dwóch trzecich Sumatry. Obszary te należały do najuboższych i były mocno przeludnione. Mimo militarnej porażki republika odniosła duży sukces dyplomatyczny. Na obrady Rady Bezpieczeństwa został zaproszony Sjahrir jako oficjalny przedstawiciel republiki. Oznaczało to uznanie jej za stronę w konflikcie międzynarodowym, co było pierwszym krokiem do uznania jej za suwerenne państwo. Tak więc przeprowadzona przez Holendrów tak zwana akcja policyjna nie rozwiązała żadnego z istniejących problemów. Operacja holenderska wywołała wzburzenie międzynarodowej opinii publicznej . 30 lipca Indie i Australia zwróciły się do Rady Bezpieczeństwa o interwencję w sprawie Indonezji. Z inicjatywy USA stworzono trójosobowy Komitet Dobrej Woli (po jednym reprezentancie ze Stanów Zjednoczonych, Australii i Belgii), który przybył do Indonezji 27 października. Udało mu się 8 grudnia 1947 roku doprowadzić do dwustronnych rozmów na pokładzie amerykańskiego krążownika USS „Renville". Holendrzy uważali, że mogą rozmawiać z pozycji siły. 2 stycznią 1948 roku przedstawili dwanaście warunków zawarcia porozumienia, które praktycznie oddawały Hadze całkowitą kontrole nad Indonezją. Ani słowem nie wspominano o istnieniu republiki, a Holandia groziła wznowieniem działań, jeżeli jej propozycje nie zostaną zaakceptowane. Sprzeciwił się temu Komitet Dobrej Woli, który dołączył kolejne sześć punktów, w których pojawiło się pojecie republiki jako samodzielnego państwa. Rząd federalny miał przejąć od Holandii wszelkie prawa na obszarze Indonezji. Przewidywano też przeprowadzenie plebiscytów na okupowanych przez Holendrów częściach Jawy, Madury i Sumatry dotyczące ich przynależności do republiki.

Mimo iż układ był mniej korzystny, rząd Amira Sjarifuddina podpisał go, co zresztą spowodowało jego upadek. Na czele nowego rządu stanął Mohammed Hatta, który ponownie skierował politykę na tory proamerykańskie. Tymczasem celem polityki holenderskiej było ukształtowanie przyszłej federacji zgodnie z życzeniami Hagi. Służyć temu miało miedzy innymi maksymalne polityczne rozdrobnienie, tak by żadna z części składowych przyszłych Stanów Zjednoczonych Indonezji nie mogła zdobyć przewagi na terenie archipelagu. 29 grudnia 1947 roku utworzono nowe państwo — Wschodnią Sumatrę, a niedługo później państwa na terenie Madury i zachodniej Jawy. Ostatecznie w 1948 roku na obszarze Indonezji istniało łącznie z republiką siedem państw i dziewięć regionów autonomicznych zarządzanych bezpośrednio z Batawii. Zawarcie porozumienia nie zmniejszyło napięcia w stosunkach Republiki Indonezji z Holandią. Ta pierwsza oskarżała Hagę o łamanie porozumienia — przede wszystkim przez wprowadzenie blokady ekonomicznej. Wywołało to reakcję USA i Australii, które przygotowały plan Critchleya-Dubois'go, przewidujący natychmiastowe zwołanie Konstytuanty, która powołałaby rząd federalny i wytyczyła granice między poszczególnymi państwami indonezyjskimi. Holenderski wysoki komisarz miał mieć jedynie ograniczone prawo weta i wprowadzania stanu wyjątkowego. Holandia odrzuciła ten plan. Wywołało to niepokoje w Republice Indonezji. Na fali krytyki wobec polityki Hatty organizacje lewicowe z Mussą i Sjarifuddinem na czele utworzyły Front Ludowy, który wypowiedział rządowi posłuszeństwo. We wrześniu 1948 roku doszło do starć zbrojnych, najcięższych w Madiunie, gdzie zginęło około dziesięciu tysięcy ludzi (w tym Mussa i Sjarifuddin). Władzom republiki stłumienie tego ruchu zajęło dwa miesiące (listopad 1948 roku). Holendrzy nie interweniowali, mieli bowiem nadzieję, że niepokoje doprowadzą republikę do kompletnego chaosu. Mimo osłabienia państwa i rozprzężenia w armii wydarzenia te miały także pozytywne skutki. Postawa rządu republiki przekonała Waszyngton, iż dekoloni-zacja nie grozi przejęciem władzy w Indonezji przez komunistów. Od tej pory zaczął on energiczniej popierać rząd republiki. Holendrzy po dotychczasowych sukcesach nie byli jednak skłonni do żadnych ustępstw, nawet pod naciskiem USA. Podczas konferencji w Bandungu w maju 1948 roku część przywódców indonezyjskich zgodziła się na sformowanie przez Holendrów rządu tymczasowego na obszarze całej Indonezji. W październiku na mocy tych uprawnień parlament holenderski utworzył indonezyjski rząd tymczasowy. W listopadzie rozpoczęto negocjacje z republiką. Hatta, zdając sobie sprawę z trudnej sytuacji, skłonny był do ustępstw. Zgodził się uznać państwa utworzone przez Holendrów, a także zwierzchnictwo Hagi w okresie przejściowym. Zgadzał się także na pozostawienie w gestii Holandii polityki zagranicznej. Pomimo nacisków delegata holenderskiego D. Stikkera nie zgodził się na uznanie prawa wysokiego komisarza do używania wojsk holenderskich w razie wewnętrznych niepokojów. Dla Holendrów dążących do całkowitego podporządkowania sobie republiki był to wygodny pretekst. Wystosowano ultimatum, domagając się zaakceptowania władzy rządu tymczasowego. Dekret został opublikowany dopiero 18 grudnia, a już następnego dnia, nim władze republiki zdążyły odpowiedzieć, Holendrzy

rozpoczęli działania zbrojne. 19 grudnia o piątej trzydzieści rano stolica republiki Jogyakarta została zbombardowana, a następnie wylądowali tam holenderscy spadochroniarze. Operacja była przeprowadzona tak sprawnie, że zdołali pochwycić Sukarno, Hattę i Sjahrira, których natychmiast deportowano. Po pierwszym zaskoczeniu wśród ludności cywilnej rozwinął się ruch biernego oporu. Armia republiki przeszła do działań partyzanckich. Do końca stycznia 1949 roku liczące sto czterdzieści pięć tysięcy żołnierzy oddziały holenderskie znalazły się w defensywie, kontrolując jedynie miasta. W okręgach wiejskich przetrwała administracja republikańska. Zaprotestowały również państwa utworzone na terenie Indonezji. Do dymisji podały się rządy Wschodniej Jawy i Zachodniej Sumatry. „Akcja policyjna" wzbudziła oburzenie światowej opinii publicznej. W całej Azji odezwały się głosy solidarności z Republiką Indonezji. Cejlon, Indie i Pakistan zamknęły swoje lotniska dla holenderskich samolotów. Podczas konferencji w New Delhi 22 stycznia 1949 roku państwa wschodniej Azji i Pacyfiku potępiły akcję Holandii i zażądały interwencji Rady Bezpieczeństwa. Złamanie po raz drugi porozumienia wywołało też niezadowolenie w USA i Wielkiej Brytanii. Mimo że Waszyngton uważał Holandię za ważne ogniwo systemu bezpieczeństwa w Europie, to jednak w jego oczach Haga przebrała miarę. Zresztą energiczne rozprawienie się Sukarno i Hatty z lewicową opozycją przekonało Amerykanów, że niepodległa Indonezja nie będzie zagrożeniem dla polityki USA. Amerykański delegat w Radzie Bezpieczeństwa Philip Jessup oskarżył Holandię o łamanie zasad Karty Narodów Zjednoczonych. Haga próbowała jeszcze wygrać na czasie, rozpoczynając negocjacje z przedstawicielami pozostałych państw indonezyjskich, by jak najszybciej utworzyć rząd federalny i przekazać mu władzę. Ci jednak zgodzili się przystąpić do rozmów jedynie pod warunkiem, że wezmą w nich udział przedstawiciele Republiki Indonezji, a jej rząd wróci do Jogyakarty. 271 Wobec rosnących nacisków USA, a także niepokojów w samej Indonezji Holandia zgodziła się zwolnić przywódców republiki w zamian za wstrzymanie działań partyzanckich. 7 maja zostało zawarte porozumienie, na mocy którego reaktywowano Republikę Indonezji. Jednocześnie Sukarno uznawał utworzone dotychczas przez Holendrów państwa na terenie Indonezji. 23 sierpnia 1949 roku rozpoczęła się w Hadze konferencja okrągłego stołu. Po długich rozmowach 2 listopada zawarto porozumienie końcowe. Na jego mocy zostały utworzone Stany Zjednoczone Indonezji, składające się z szesnastu państw. Weszły one następnie w skład Unii Holendersko-Indonezyjskiej, w której gestii leżała polityka zagraniczna, obronność, gospodarka, finanse i kultura. Wojska holenderskie miały zostać wycofane z Indonezji po przekazaniu jej pełnych praw suwerennych, co nastąpiło 27 grudnia 1949 roku.

Federalna struktura, w której utworzenie Holendrzy włożyli tyle wysiłku, rozsypała się w ciągu kilku miesięcy. W 1950 roku poszczególne państwa indonezyjskie podejmowały decyzje o połączeniu się ze „starą" republiką. W maju 1950 roku rząd republiki rozwiązał się. 17 sierpnia ogłoszono powstanie zjednoczonego państwa pod nazwą Republika Indonezji, która we wrześniu została przyjęta do ONZ. Wszystko odbywało się w zgodzie z prawem i Holandia była całkowicie bezradna. Jedynie na wyspach Ambon i Seram występowały silniejsze tendencje proholenderskie (ta pierwsza była jednym z głównych regionów rekrutacji żołnierzy do armii kolonialnej). W 1953 roku po odkryciu przez władze w Dżakarcie, że członkowie holenderskiej misji wojskowej wspierają separatystów, Haga została zmuszona do jej odwołania. Nie rozwiązany konflikt o Irian Zachodni (zachodnią część Nowej Gwinei) spowodował dalsze zaostrzenie stosunków indonezyjsko-holenderskich, co zaowocowało 10 sierpnia 1954 roku wystąpieniem Indonezji z Unii. Ostatnie więzi kolonialne zostały zlikwidowane. Pozostała jednak sprawa Irianu. Zachodnia część Nowej Gwinei wchodziła w skład Holenderskich Indii Wschodnich. Jednak po konferencji okrągłego stołu terytorium to pozostało poza obszarem Stanów Zjednoczonych Indonezji. Zarówno Holandii, jak i Indonezji zależało na tym obszarze — przede wszystkim ze względów ekonomicznych. Odkryto tam bowiem bogate złoża ropy naftowej. Obie strony, uzasadniając swe prawa, posługiwały się oczywiście zupełnie innymi argumentami. Indonezja zwracała uwagę, że dopóki Irian Zachodni pozostaje pod władzą Holandii, proces dekolonizacji nie jest zakończony. Holandia podkreślała natomiast odrębność etniczną ludności Nowej Gwinei (Papuasi) i wskazywała na zagrożenie wynikające z możliwości masowego napływu Indonezyjczyków, mogące doprowadzić do eksterminacji Papuasów. Po wystąpieniu z Unii rząd indonezyjski kilkakrotnie podnosił sprawę Irianu na forum ONZ. Haga odrzucała jednak wszelkie pretensje jako nieuzasadnione. Zresztą Zgromadzenie Ogólne ONZ było w tej kwestii mocno podzielone. W 1957 roku podczas głosowania nad rezolucją obligującą Holandię i Indonezję do rozpoczęcia negocjacji nie zdołano osiągnąć wymaganej większości dwóch trzecich głosów. W tej sytuacji i wobec radykalizacji nastrojów w samej Indonezji jej rząd podjął bardziej zdecydowane kroki. W sierpniu 1960 roku Indonezja zerwała z Holandią stosunki dyplomatyczne. Doszło też do zbliżenia z ZSRR, który poparł żądania Dżakarty. Od stycznia 1961 roku do Indonezji zaczęły napływać dostawy radzieckiego sprzętu wojskowego. Wzmocniona militarnie i politycznie Indonezja w grudniu 1961 roku ogłosiła gotowość zbrojnej walki o wyzwolenie Irianu Zachodniego. W odpowiedzi Holandia podniosła kwestię prawa ludności Irianu do samookre-ślenia. Zdając sobie sprawę z rzeczywistych intencji Hagi, pragnącej utrzymać swoje wpływy w tym regionie, należy podkreślić, iż miała ona sporo racji. Poza kolonialną przeszłością trudno byłoby znaleźć elementy łączące Nową Gwineę z Indonezją. Tamtejsza ludność etnicznie, religijnie (animiści) oraz językowo była obca Indonezyjczykom. Do holenderskiego podboju nie

wchodziła nigdy w skład jakiegokolwiek z państw Indonezji. Tak więc obiektywnie rzecz biorąc, miała prawo do samostanowienia. Stosunek ONZ do tej sprawy uległ jednak wówczas zmianie. Do tej organizacji przyjęto dużą liczbę państw postkolonialnych, zwłaszcza afrykańskich (od 1960 roku), które zdobyły przewagę w Zgromadzeniu Ogólnym. Ze zrozumiałych względów ich postawa była zdecydowanie anty europejska. Dlatego decyzje tego gremium często nie były podejmowane na podstawie obiektywnych faktów. Kiedy stronami konfliktu był kraj europejski i postkolonialny, ten drugi zawsze był w korzystniejszej sytuacji. Nie inaczej stało się w kwestii Irianu. W 1962 roku pod patronatem ONZ wznowiono negocjacje dotyczące przyszłości Irianu. ONZ wyraźnie popierała Indonezję. Holendrzy byli skłonni do ustępstw, ale domagali się gwarancji dla tubylców. Ostatecznie podstawą zawartego 15 sierpnia 1962 roku porozumienia był plan przygotowany przez rozjemcę z ramienia ONZ Ellswortha Bunkera (tak zwany plan Bunkera). Według założeń tego planu w trakcie dziesięciomiesięcznego okresu przejściowego Irian miał przejść pod administrację ONZ. Ostatecznie w 1963 roku wszedł w skład Indonezji. W ten sposób ONZ podjęła decyzję, łamiąc zasady Karty Atlantyckiej i Karty Narodów Zjednoczonych. Rozdział 23; PIOTR OSTASZEWSKI WOJNA KOREAŃSKA 1950-1953 Po kapitulacji Japonii Związek Radziecki zajął uprzemysłowione terytoria mandżurskie, co było dla niego częściową rekompensatą poniesionych w czasie wojny kosztów. Traktując Mandżurie jako trofeum wojenne, Stalin spieszył się z eksploatacją i wywozem tamtejszych zasobów przemysłowych, zanim na powrót staną się własnością państwa chińskiego. Coraz większe zainteresowanie Kremla budziła Japonia, do której droga wiodła przez Półwysep Koreański. Kiedy wojska amerykańskie lądowały na Okina-wie, Armia Czerwona zajmowała północną część Korei. Roztaczając opiekę nad tamtejszym ruchem komunistycznym, dzięki któremu spodziewano się szybko opanować półwysep, Rosjanie praktycznie byli o krok od zdobycia przyczółka wiodącego wprost ku japońskim wyspom. Przyjęcie przez Związek Radziecki i Stany Zjednoczone trzydziestego ósmego równoleżnika za linię oddzielającą obie strefy okupacyjne na Półwyspie Koreańskim miało charakter tymczasowy. Stanom Zjednoczonym nie zależało na całkowitym zniszczeniu Japonii. Należało również uważać, aby władzy w tym kraju nie przejęli komuniści. Korea miała być buforem chroniącym Japonię przed bezpośrednim wpływem komunizmu. Poszukiwano rozwiązania, które nie wymagałoby bezpośredniego zaangażowania Stanów Zjednoczonych, a jednocześnie zabezpieczałoby ich interesy w Azji Północno-Wschodniej. W latach 1946— 1949 południowa część Korei przechodziła głębokie wstrząsy społeczno-polityczne. Związane one były z rywalizacją ugrupowań lewicowych i prawicowych, popieranych odpowiednio przez ZSRR i USA.

W 1947 roku Stany Zjednoczone podjęły decyzję o wycofaniu się z półwyspu. Zgodnie z założeniem doktryny powstrzymywania po ewakuacji amerykańskich sił zbrojnych z Korei gwarantem niedopuszczenia do zwycięstwa w tym kraju komunizmu miały być silne prawicowe rządy Li Syngmana (Syngmana Rhee). Organizacja Narodów Zjednoczonych na podstawie uchwały z 14 listopada 1947 roku przejęła tymczasową kontrolę nad Półwyspem Koreańskim. Jego zjednoczenie miało być poprzedzone wyznaczonymi na marzec 1948 roku ogólnokrajowymi demokratycznymi wyborami, przeprowadzonymi pod nadzorem ONZ. Międzynarodowej komisji Organizacji Narodów Zjednoczonych, która przybyła do Korei, nie zezwolono na wjazd do radzieckiej strefy okupacyjnej. Moskwa odmawiała uznania ordynacji wyborczej na południu, a dzięki atutowi, którym był Kim Ilsong (Kim Ir Sen), miała nadzieję na unifikację narzuconą przez Phenian (Fenian). 10 maja 1948 roku w części południowej przeprowadzono wybory, w których wyniku wyłoniono parlament oraz legalny rząd z prezydentem Li Syngmanem (Syngmanem Rhee) na czele, pretendujący do reprezentowania całego narodu koreańskiego. Sto wakujących miejsc zastrzeżono dla delegatów z północy. Uważając ten gest za podważenie legalności własnych rządów (faktycznie od 1945 roku), Kim Ilsong (Kim Ir Sen), popierany przez Związek Radziecki, we wrześniu 1948 roku proklamował utworzenie Koreańskiej Republiki LudowoDemokratycznej (KRL-D) ze stolicą w Phenianie (Fenianie). Podział kraju pozornie dawał supermocarstwom poczucie zabezpieczenia własnych interesów. Utworzenie będącej pod wpływami Moskwy KRL-D było równoważone przez istnienie Republiki Korei na południu — dowodu skuteczności doktryny powstrzymywania. Do końca czerwca 1949 roku obecność Stanów Zjednoczonych w Korei Południowej symbolizowało kilkuset doradców wojskowych. Dwudziestomiliono-we państwo, nie posiadające broni pancernej ani ciężkiej artylerii, nie było w stanie samodzielnie bronić swej niepodległości. Na terenie KRL-D skoncentrowany był prawie cały przemysł ciężki, który — subsydiowany przez ZSSR i nastawiony na produkcję wojenną — sprawiał, że Korea Północna stała się lokalnym mocarstwem. Na korzyść Phenianu (Fenianu) przemawiało zwycięstwo komunistycznej rewolucji w Chinach w 1949 roku, dzięki czemu KRL-D uzyskiwała połączenie z dwoma największymi krajami komunistycznymi. Ponadto amerykański sekretarz stanu Dean Acheson w przemówieniu wygłoszonym w styczniu 1950 roku ograniczył azjatycką strefę bezpieczeństwa USA do wysp na Pacyfiku (Japonii, Riukiu i Filipin), wyznaczając tym samym Korei pozycję peryferyjną. Na początku 1950 roku przedstawiciele Związku Radzieckiego, Chińskiej Republiki Ludowej i Korei Północnej na spotkaniu w Pekinie omawiali plany uderzenia na Republikę Korei. Autorem projektu zjednoczenia Korei na drodze zbrojnej był Kim Ilsong (Kim Ir Sen), który już w 1949 roku zachęcał Moskwę do poparcia otwartej agresji w Korei, gdyż inspirowane przez KRL-D działania partyzanckie po drugiej stronie koreańskiej granicy nie przynosiły oczekiwanych rezultatów. Uważał on, że amerykański patronat nad Japonią oznacza wzrost

wpływów USA w Korei Południowej, która może stać się narzędziem Tokio w odbudowie planów imperialnych. Ponadto bezpośrednie sąsiedztwo z krajem cieszącym się 275 poparciem Stanów Zjednoczonych zagrażało komunistyczmemu systemowi władzy tworzonemu przez Kim Ilsonga (Kim Ir Sena). Związek Radziecki, aczkolwiek niechętnie usposobiony do możliwości otwartego konfliktu, pragnął utrzymania komunistycznej władz;y w Korei Północnej. Kim Ilsong (Kim Ir Sen) miał otrzymać wszelką niezbędną pomoc w przeprowadzeniu zbrojnej unifikacji kraju. W czerwcu 1950 roku z oficjalną wizytą do Seu-lu przybył John Foster Dulles, wówczas prezydencki doradca do spraw Dalekiego Wschodu (późniejszy sekretarz stanu). W obawie przed zmianą amerykańskiej polityki w Azji Kim Ilsong (Kim Ir Sen) przyspieszył prowadzoną od kilku tygodni mobilizację i jeszcze w jej toku 23 czerwca 1950 roku wydał rozkaz uderzenia w ciągu czterdziestu ośmiu godzin na Republikę Korei. Ma podstawie ujawnionych wiele lat później dokumentów wiadomo, że sztab airmii północnokoreań-skiej planował rozpoczęcie działań zbrojnych na sierpień 1950 roku. W związku z wizytą Dullesa postanowiono przyspieszyć termin inwazji, zaskakując nawet Moskwę, uzgodnione bowiem jeszcze na wiosnę dostawy radzieckiej broni i sprzętu nie zdążyły dotrzeć do punktu przeznaczenia. W niedzielę 25 czerwca 1950 roku wojska Koreańskiej Republiki Ludowo-De-mokratycznej przekroczyły trzydziesty ósmy równoleżnik, łamiąc wszystkie linie oporu wojsk południowokoreańskich. Główne uderzenie skierowano na dolinę Czeruon, wiodącą poprzez przełęcz Ujdżongbu wprost do Sieulu. Ponosząc ogromne straty wojska Republiki Korei wycofywały się w kierumku południowym i 28 czerwca oddały Seul. Ofensywa wojsk północnokoreańskich zaskoczyła wszysitkich, łącznie z urzędującą w Seulu komisją ONZ, która natychmiast połączyła się ;z siedzibą główną. Ówczesny sekretarz generalny ONZ Trygve Lie 25 czerwca zwołał na godzinę czternastą posiedzenie Rady Bezpieczeństwa. Przedstawiciel Stanów Zjednoczonych Ernest Gross zaproponował na nim podjęcie uchwały określającej) wojnę koreańską jako „naruszenie pokoju" i wzywającej do wycofania armii Kim Ilsonga (Kim Ir Sena) z Republiki Korei. W wyniku czterogodzinnych obrad uchwailono rezolucję ONZ, w której żądano: l) natychmiastowego zaprzestania walk; 2) wycofania woj sk północnokoreańskich poza trzydziesty ósmy równoleżnik; 3) nieudzielania pomocy agresorowi. Wymaganą jednomyślność osiągnięto dzięki nieobecniości tego dnia radzieckiego ambasadora w ONZ Andrieja Gromyki oraz uznawaniu przez międzynarodową społeczność rządu Chiang Kai-sheka (Czang Kai-szteka) jako reprezentanta interesów Chin. Rezolucja ONZ była po myśli prezydenta Harry'ego Trumana, Deana Ache-sona, George'a Marshalla, a także szefa Połączonych Szlabów generała Omara Bradleya, którzy jednogłośnie uznali potrzebę zastosowainia siły zgodnie z amerykańską doktryną powstrzymywania.

Generał Douglas MacArthur, dowódca amerykańskich sił zbrojnych na Dalekim Wschodzie oraz armii okupacyjnych na terytorium Jjaponii, został zobowiązany do udzielenia pomocy wycofującym się resztkom wojsk południowokoreańskich. Pod koniec czerwca 1950 roku MacArthur dysponował jedynie czterema dywizjami i trzystu pięćdziesięcioma samolotami Far East Air Force pod dowództwem generała George'a E. Stratemeyera. Lotnictwo Stanów Zjednoczonych nie było jednak w stanie powstrzymać nieprzyjaciela. Przesunięcie VII Floty z rejonu Filipin i Okinawy w kierunku wybrzeży koreańskich miało zablokować półwysep od strony morza, a skuteczne bombardowanie lotnisk na północ od trzydziestego ósmego równoleżnika pozbawić przeciwnika, wciąż panującego na lądzie, sił powietrznych. Zająwszy Seul wojska Kim Ilsonga (Kim Ir Sena) przekroczyły rzekę Hań i parły na południe do rzeki Kum, po czym dokonały zwrotu na południowy wschód, kierując się na położone naprzeciw Pusanu Tedżon i Tegu. Część armii po przekroczeniu rzeki Kum w niedługim czasie zajęła obszary na południe od niej. Krótki pobyt MacArthura i Stratemeyera w Suwonie, w wolnej jeszcze części kraju, i rozmowy z ambasadorem USA Johnem Mucciem i prezydentem Republiki Korei Li Syngmanem (Syngmanem Rhee) przekonały ich o potrzebie wejścia do akcji większych sił interwencyjnych. 27 czerwca 1950 roku, także podczas nieobecności delegata ZSRR, Rada Bezpieczeństwa wystosowała odezwę, tym razem do wszystkich członków ONZ, z prośbą o zbrojne wsparcie obrony niepodległości Korei Południowej. Początkowy plan prezydenta Trumana, polegający na zaangażowaniu niewielkich sił lądowych oraz na rozwinięciu operacji morskich i powietrznych, został skorygowany. Stało się tak głównie za sprawą MacArthura, który popierał wejście do działań bojowych piechoty. 30 czerwca 1950 roku prezydent Truman wyraził zgodę na wysłanie do Korei amerykańskich sił zbrojnych. Zanim 7 lipca doszło do utworzenia z ramienia ONZ armii pod dowództwem generała MacArthura, nieliczne jednostki amerykańskie w Korei od kilku dni starały się powstrzymać nieprzyjaciela. 24 Dywizja Piechoty pod dowództwem generała Williama Deana, jedna z czterech jednostek okupujących Japonię, została przez MacArthura wyznaczona do trudnej akcji niesienia pomocy wycofującej się armii południcwokoreańskiej. l lipca 1950 roku przetransportowano ją z połu-dniowo-zachodniej Japonii do Pusanu, skąd wyruszyła na północ, zajmując 2 lipca Tedżon, a 4 lipca docierając do Osan, skąd następnie została wyparta. Jej zadanie polegało na stawianiu oporu w sposób pozwalający sprzymierzonym uzyskać potrzebny czas na zebranie dostatecznych sił do przejęcia inicjatywy. Nacierające wojska północnokoreańskie dotarły do Tedżonu. W trakcie walk do niewoli dostał się generał Dean. Wojska KRL-D skierowały się następnie na Pusan. Do l sierpnia armia Kim Ilsonga (Kim Ir Sena) zdołała opanować prawie cały Półwysep Koreański z wyjątkiem Pusanu, gdzie resztki wojsk wiernych Li Syng-manowi (Syngmanowi

Rhee) oraz jednostki amerykańskie zajęły pozycje obronne będące ostatnią enklawą oporu na lądzie. TT7 W pierwszych sześciu tygodniach wojny straty w armii południowokoreań-skiej wyniosły ponad siedemdziesiąt tysięcy zabitych, rannych i zaginionych, a w armii Stanów Zjednoczonych ponad sześć tysięcy. Od 7 lipca 1950 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych stała się gwarantem suwerenności Republiki Korei. Siły zbrojne ONZ przekazane pod dowództwo MacArthura rekrutowały się w dziewięćdziesięciu procentach z kontyngentu dostarczonego przez USA. Resztę stanowiły posiłki z Wielkiej Brytanii, Turcji, Kanady, Republiki Południowej Afryki i Francji. Na początku sierpnia siły ONZ broniące Pusanu, którymi dowodził generał Walton H. Walker, liczyły sto czterdzieści jeden tysięcy żołnierzy, z czego dziewięćdziesiąt dwa tysiące stały w pełnej gotowości bojowej. Liczące około siedemdziesięciu tysięcy żołnierzy wojska północnokoreańskie skoncentrowały cały wysiłek na zdobyciu tego ostatniego punktu oporu. 27 sierpnia nastąpiło przesilenie. Armii północnokoreańskiej udało się przerwać w niektórych miejscach linię frontu na rzece Naktong. Front tylko pozornie utknął w rejonie Pusanu. Generał MacArthur wiązał bardzo duże nadzieje z planem operacyjnym, który zakładał zaskoczenie wroga poprzez uderzenie na jego tyły. 15 września 1950 roku, w okresie ciężkich walk w rejonie Pusanu, l Dywizja Morska, wykonując plan MacArthura, wylądowała w Czemulpo (Inczhon). W krótkim czasie odbito Seul i wdarto się na tyły przeciwnika, który wciąż oblegał Pusan. Po dwóch tygodniach armia Kim Ilsonga (Kim Ir Sena) rozpoczęła odwrót, by 25 września przekroczyć linię trzydziestego ósmego równoleżnika. Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna znalazła się na krawędzi przepaści. Prezydent Truman nie przewidywał jednak działań ofensywnych. Wypierając wroga za dawną granicę i chroniąc kraj słabszy przed agresorem, nie zakładano całkowitego zniszczenia przeciwnika. Międzynarodowy układ sił zmienił się w ciągu minionych pięciu lat (1945— 1950) na tyle, aby skuteczną defensywę uważać za cel sam w sobie — doktryna powstrzymywania spełniła swoje zadanie. Z drugiej strony nieprzeniesienie działań na terytorium KRL-D narażało prezydenta na krytykę zarówno w kraju, jak i za granicą. Panowało przekonanie o potrzebie zjednoczenia Korei i związania jej z Zachodem. Prezydent Truman nie postawił weta wobec inwazji na Północ, ale sprawa jej unifikacji z Południem przestała być aktualna w listopadzie 1950 roku, kiedy skuteczna kontrofensywa wojsk północnokoreańskich odrzuciła siły ONZ na granicę trzydziestego ósmego równoleżnika. Według sekretarza generalnego ONZ Trygve Lie po ewentualnym zawarciu pokoju tymczasowa linia demarkacyjna sprzed 25 czerwca 1950 roku miała przekształcić się w stałą granicę państwową. Planowano także zapewnić neutralizację Półwyspu Koreańskiego dzięki ewakuacji wszystkich zagranicznych kontyngentów wojskowych. Zdaniem sekretarza

generalnego ONZ obecne wyczerpanie wojenne stron konfliktu pozwalało przypuszczać, że podział będzie długotrwały. ofensywa koreańska 1950 ofensywa wojsk ONZ 1950 ofensywa chińska 1950—1951 Wojna koreańska (1950—1953) Nie powstrzymało to MacArthura, zwolennika całkowitego pokonania wroga, od przeniesienia wojny poza linię trzydziestego ósmego równoleżnika. Wymagało to decyzji Rady Bezpieczeństwa ONZ, gdzie delegat ZSRR skutecznie mógł torpedować posunięcia wymierzone przeciwko KRL-D. Stany Zjednoczone 279 zgłosiły więc do Zgromadzenia Ogólnego wniosek, by nadać temu gremium uprawnienia w rozstrzyganiu kwestii, wobec których Rada Bezpieczeństwa, gdzie obowiązywała zasada jednomyślności, nie potrafiła zająć jednoznacznego stanowiska. Po przyjęciu wniosku Zgromadzenie Ogólne udzieliło Stanom Zjednoczonym i siłom zbrojnym ONZ zgody na przekroczenie dawnej strefy demarkacyjnej. W rezolucji z 7 października 1950 roku wzywano do „podjęcia niezbędnych kroków, aby w Korei zapanował pokój". Zaznaczano przy tym, że wojska ONZ pozostaną na terytorium Korei Północnej jedynie do momentu osiągnięcia celów obecnej operacji. Wśród historyków panuje rozbieżność opinii o tej rezolucji. Jedni interpretują ją jako chęć zajęcia Korei Północnej, rozpisania wolnych wyborów i zunifikowania kraju z Południem, podczas gdy inni uważają, iż Organizacja Narodów Zjednoczonych pozostawiała kwestię koreańską prezydentowi Truma-nowi, Połączonym Sztabom i generałowi MacArthurowi. 25 września 1950 roku chiński sztab generalny poinformował ambasadora Indii K. M. Pannikara, iż w związku ze zbombardowaniem przez lotnictwo amerykańskie Mandżurii Chińska Republika Ludowa będzie zmuszona „zareagować stosownie do działań Waszyngtonu". 15 października 1950 roku na wyspie Wake doszło do spotkania prezydenta Trumana z generałem MacArthurem. Wiedząc, że pozbawiona lotnictwa armia północnokoreańska nie jest w stanie zagrozić zbliżającym się do granicznej rzeki Yalu (Jalu) wojskom ONZ, MacArthur zapewniał o rychłym zwycięstwie. Rozwiał jednocześnie obawy związane z możliwością włączenia się do wojny Chin i ZSRR. Pogląd ten podzielał szef Połączonych Sztabów generał Bradley oraz reprezentujący Departament Stanu Dean Rusk. Ani Stany Zjednoczone, ani Chiny nie życzyły sobie, by wojna koreańska spowodowała wybuch kolejnego konfliktu światowego. Udzielanie pomocy Kim Ilsongowi (Kim Ir Senowi) było dla Pekinu sprawą oczywistą. Zakładano, iż aktywność chińska w Korei nie wywoła „atomowej riposty" Stanów Zjednoczonych. Mao Zedong (Mao Tse-tung) przewidywał, że

żadne z mocarstw nie będzie zainteresowane przekształceniem lokalnej wojny w Korei w konflikt światowy. l października Mao wyraził chińskie poparcie dla „najechanej przez imperialistów KRL-D", a minister spraw zagranicznych ChRL Zhou Enlai (Czou En-laj) ostrzegał ONZ i USA przed przekroczeniem trzydziestego ósmego równoleżnika, co dla komunistycznych Chin było równoznaczne z napaścią na ich sojusznika. Rozważając 15 października 1950 roku różne warianty rozwoju sytuacji, prezydent Truman i generał MacArthur nie wiedzieli, że poprzedniego dnia armia Chińskiej Republiki Ludowej przekroczyła dzielącą Chiny i Koreę rzekę Yalu (Jalu). Unikając na początku kontaktu z nieprzyjacielem, chińskie dywizje, wyposażone na wzór partyzancki, bez sprzętu zmechanizowanego, maszerowały pod osłoną nocy. Była to 4 Armia pod dowództwem Lin Biao (Lin Piao), jednego z najzdolniejszych generałów Mao. W październiku i listopadzie granicę przekroczyło ponad sześćdziesiąt tysięcy żołnierzy chińskich. Podzielone na VIII Armię i X Korpus wojska ONZ posuwały się na północ w dwóch kolumnach, co w związku z trudnościami terenowymi zmuszało je do marszu w mniejszych zgrupowaniach nie mających ze sobą kontaktu. W końcu października 1950 roku Lin Biao (Lin Piao) zaatakował w okolicach Czangdżin, rozbijając 2 Dywizję Piechoty Stanów Zjednoczonych. Chińska taktyka „szarpania" wrogich wojsk w pełni się sprawdzała. Spychane na południe resztki 2 Dywizji wycofywały się w kierunku portu Hungnam, skąd ewakuowano je drogą morską. W części zachodniej front utrzymywany przez VIII Armię został całkowicie rozbity. Wycofywano się na całej unii. Opuszczono Phenian (Fenian), a w grudniu 1950 roku ponownie przekroczono linię trzydziestego ósmego równoleżnika. Chaos pogłębiła śmierć generała Walkera, a później zajęcie Seulu przez komunistów. Siedemdziesięciotysięczna, wyćwiczona w działaniach partyzanckich armia chińska górowała nad liczącymi pół miliona żołnierzy i wyczerpanymi siłami międzynarodowymi. Stany Zjednoczone, zmuszone do przeprowadzenia częściowej mobilizacji w kraju, stanęły przed jedną z najcięższych decyzji, od których zależały losy świata. Uruchomienie całego potencjału wojennego prowadziłoby do nieobliczalnych skutków. Generał MacArthur nalegał na bombardowanie i blokadę Chin oraz podjęcie kontrofensywy. Miał nadzieję, że wojna nie przeniesie się poza Półwysep Koreański. Przemawiała za tym bierna postawa Moskwy. Rozbicie armii ONZ przez nie uznawane na forum światowym Chiny kontynentalne postawiłoby natomiast istnienie tej organizacji pod znakiem zapytania. Sekretarz stanu Dean Acheson zalecał daleko idącą ostrożność w stosunku do ZSRR, podejrzewając, iż wojna z Chinami pociągnie za sobą aktywny udział Kremla. W ten sposób wykroczono by poza ramy „wojny ograniczonej". Dla George'a Marshalla zadaniem ONZ było przede wszystkim przywrócenie pokoju w Korei, a nie rozszerzanie konfliktu. Generał

Omar Bradley domagał się jedynie zwiększenia dostaw, dzięki którym możliwe byłoby wypchnięcie armii chińskiej z Korei Południowej. Ze względu na światowe reperkusje, jakie wywołałoby rozszerzenie wojny, prezydent Truman zaaprobował koncepcję obrony Korei Południowej oraz przywrócenia status quo ante helium na półwyspie, czyli uznania suwerenności obu państw koreańskich. Było to zgodne ze stanowiskiem ONZ, która poczuwała się do odpowiedzialności za bieg wydarzeń i szukała możliwości jak najszybszego rozwiązania konfliktu zgodnie z zasadą pokoju bez aneksji. Uznając Chiny za agresora, Zgromadzenie Ogólne ONZ l lutego 1951 roku podjęło uchwałę wzywającą do walki z najeźdźcą o wyzwolenie Korei. Prezydent Truman opowiedział się za linią polityczną Achesona i Marshalla, co było niezgodne z założeniami kierującego działaniami na froncie generała MacArthura. 781 Prezydent, korzystając ze swych uprawnień konstytucyjnych, jako naczelny dowódca sil zbrojnych Stanów Zjednoczonych 11 kwietnia 1951 roku podpisał rozkaz odwołujący MacArthura ze stanowiska głównodowodzącego w Korei, nominując na jego miejsce generała Matthew Ridgwaya. Przełom na froncie nastąpił w pierwszych dniach lutego, kiedy dowodzący wówczas VIII Armią generał Ridgway zatrzymał przeważające siły Lin Biao (Lin Piao) pod Czhopingdzi (Czoping-dżi). Po raz pierwszy w starciach z partyzantką zastosowano manewr polegający na ściągnięciu wojsk nieprzyjaciela przez niewielkie zgrupowanie, po czym rozbito je uderzeniem z zewnątrz, angażując jednostki zmechanizowane. Od 16 lutego inicjatywa ponownie zaczęła przechodzić w ręce Amerykanów. Podjęta przez Lin Biao (Lin Piao) w kwietniu i maju kontrofensywa załamała się i armia chińska znalazła się w odwrocie, by l czerwca zająć pozycje wzdłuż trzydziestego ósmego równoleżnika. l czerwca 1951 roku sekretarz generalny ONZ Trygve Lie wydał komunikat informujący o wypełnieniu przez międzynarodową społeczność rezolucji z 25 i 27 czerwca 1950 roku, co oznaczało chęć zakończenia działań zbrojnych. 13 czerwca 1951 roku radziecki ambasador w ONZ Jaków Malik zaproponował, by strony konfliktu przystąpiły do rozmów pokojowych. Wystosowana przez Waszyngton do Pekinu propozycja rozpoczęcia rokowań spotkała się z przychylnym przyjęciem. 2 czerwca 1951 roku sekretarz stanu Dean Acheson przedstawił dwa główne problemy koreańskie. Były to: podział kraju oraz wciąż toczące się działania zbrojne. Punktem wyjścia w negocjacjach było uznanie przez stronę przeciwną strefy trzydziestego ósmego równoleżnika jako granicy między Republiką Korei a KRL-D. Prezydent Republiki Korei Li Syngman (Syngman Rhee) negatywnie odniósł się do prób porozumienia z ChRL i KRL-D. Dążył on do unifikacji kraju pod egidą Seulu, a wobec klęski

nieprzyjaciela na froncie amerykańska oferta pokojowa wydawała mu się trudna do zrozumienia. 30 czerwca 1951 roku Rhee przedstawił własne propozycje: 1) całkowite wycofanie wojsk chińskich za rzekę Jalu; 2) zaprzestanie dostaw wojskowych dla KRL-D z ZSRR i ChRL; 3) rozbrojenie armii północnokoreańskiej; 4) udział przedstawicieli Korei Południowej w negocjacjach; 5) porozumienie pokojowe nie może być przeszkodą na drodze do terytorialnej integralności państwa koreańskiego. Charakter konfliktu wykluczał rozpatrzenie tych postulatów, gdzie jako przedmiot światowej rozgrywki Korea Południowa została zobligowana do przestrzegania postanowień opracowanych przez USA, ChRL i KRL-D. l lipca 1951 roku Kim Ilsong (Kim Ir Sen) w porozumieniu z Mao Zedon-giem (Mao Tsetungiem) wyraził zgodę na propozycję rozpoczęcia rozmów. Na ich miejsce wybrano położoną kilka kilometrów na południe od trzydziestego ósmego równoleżnika, a na północ od Seulu miejscowość Kesong. Reprezentujący Stany Zjednoczone i ONZ admirał C. Turner Joy zaaprobował podstawowe punkty propozycji północnokoreańskiej. Zakładały one: 1) zamrożenie linii walk na pozycjach z l lipca 1951 roku; 2) utworzenie wzdłuż linii trzydziestego ósmego równoleżnika strefy zdemilitaryzowanej; 3) wymianę jeńców wojennych; 4) powołanie międzynarodowej komisji nadzorującej postanowienia o zawieszeniu broni. Uzgodnieniu powyższych warunków stanęły na przeszkodzie szczegółowe kwestie proceduralne wysuwane przez KRL-D: nieuznanie Li Syngmana (Syng-mana Rhee) za prezydenta Republiki Korei czy zastosowanie wobec strefy trzydziestego ósmego równoleżnika terminu „linia demarkacyjna". Kierowanie sporu na nieistotne sprawy prowadziło do grania na zwłokę przez delegację KRL-D. 30 lipca 1951 roku po czternastu rundach rozmów, nie będąc w stanie wypracować wspólnego stanowiska, obie strony wznowiły działania na froncie. Negocjacje nie zostały jednak zerwane. Najcięższe walki stoczono w sierpniu, kiedy po wielotygodniowym szturmie siłom ONZ udało się zdobyć wzgórza Heartbre-ak Ridge. Poprawa sytuacji na froncie dawała sposobność do wymuszenia na przeciwniku bardziej ugodowej postawy. 22 października negocjacje przeniesiono do Panmundżonu i kontynuowano je do czerwca 1953 roku. Rozpoczynający w styczniu 1953 roku swą pierwszą kadencję prezydent Dwight Eisenhower zapowiadał jak najszybsze zakończenie wojny. Sprzyjającą temu okolicznością była śmierć Józefa Stalina. Mogło to wpłynąć na postawę Mao Zedonga (Mao Tse-tunga) i Kim Ilsonga (Kim Ir Sena). 28 marca 1953 roku wznowiono rozmowy w Panmundżonie. 11 kwietnia obie strony uzgodniły warunki wymiany rannych i jeńców wojennych. Do 4 czerwca delegacja chińskokoreańska zaakceptowała bez sprzeciwu wszystkie cztery punkty przedstawione jeszcze w 1951 roku. 27 lipca 1953 roku podpisano akt zawieszenia broni na Półwyspie Koreańskim, w którym stwierdzano, że: 1) obie armie będzie oddzielać strefa zdemilita-ryzowana rozciągająca się

wzdłuż trzydziestego ósmego równoleżnika; 2) zawieszenie broni będzie nadzorowane z ramienia ONZ przez specjalną komisję międzynarodową; 3) żadne z państw koreańskich nie podniesie stanu liczebnego własnych sił zbrojnych; 4) oba kraje będą prowadzić negocjacje w celu unifikacji; 5) Republika Korei i KRL-D wymienią jeńców wojennych. Sytuacja w Korei od 27 lipca 1953 roku nie uległa zmianie. Ostatnim akcentem konfliktu były porozumienia genewskie z 1954 roku, które usankcjonowały utworzenie dwu państw koreańskich. Tymczasowość układu przerodziła się w najtrwalszy pokój na świecie. Po dziś dzień Korea pozostaje reliktem sprzed czterdziestu dwu lat, z epoki konfrontacji dwóch światów. Rozdział 24 PIOTR OSTASZEWSKI WOJNA INDOCHIŃSKA 1946—1954 Wiatach 1946—1954 na Półwyspie Indochińskim rozgorzała typowa wojna kolonialna rozpadającego się imperium francuskiego. Osiem-dziesięciodwuletnie panowanie francuskie w Wietnamie, Laosie i Kambodży praktycznie dobiegło końca już w 1940 roku, kiedy francuska administracja kolonialna po kiesce metropolii w wojnie z Niemcami musiała zawrzeć traktaty z Japonią, przekazując jej najpierw północną, a w rok później również południową część półwyspu. Wypisany na japońskich sztandarach slogan „Azja dla Azjatów" idealnie wprost pasował do tej byłej francuskiej kolonii, gdzie przez kolejne pięć lat II wojny światowej władzę sprawowała Japonia, wykorzystując w tym celu francuskie struktury rządzenia. Japończycy, świadomi antagonizmów dzielących naród wietnamski i jego francuskich kolonizatorów, a zwłaszcza wietnamskich dążeń niepodległościowych, 9 marca 1945 roku postanowili internować wszystkich Francuzów i przekazać pełnię władzy w ręce Wietnamczyków. Był to pierwszy krok w kierunku uznania wietnamskiego prawa do własnej ziemi. Wśród wietnamskich ugrupowań niepodległościowych panowało duże rozdrobnienie. Najaktywniejszą, a zarazem najlepiej zorganizowaną grupą była komunistyczna Liga Niepodległości Wietnamu (Viet Nam Doc Łap Dong Minh Hoi), popularnie zwana Viet Minhem. Jej przywódca Ho Chi Minh (Nguyen Ai Quoc) od 1941 roku prowadził aktywną politykę niepodległościową, starając się skorzystać z dobrej koniunktury, jaką stworzyła II wojna światowa na Dalekim Wschodzie. Po raz pierwszy z takim żądaniem Ho wystąpił podczas obrad konferencji paryskiej w 1919 roku. Początkowo Ho Chi Minh popierał francuski ruch socjalistyczny. Zignorowany, stał się wkrótce zwolennikiem i członkiem Francuskiej Partii Komunistycznej, by w końcu przystąpić do III Międzynarodówki w sekcji dalekowschodniej. Jego związek z komunizmem miał wówczas charakter czysto koniunkturalny. Ideologicznie komunizm bowiem był dla niego zawsze środkiem wiodącym do celu nadrzędnego, określanego w języku wietnamskim mianem Doc Łap, czyli pełnej niepodległości. Podczas II wojny światowej Ho nie stronił od współpracy z chińskim rządem Chiang Kaisheka, który chciał zeń uczynić własnego agenta. Niemniej tradycyjna już nieufność w stosunkach wietnamsko-chińskich kazała Ho zachować daleko idącą powściągliwość. Z praktycznego punktu widzenia o wiele bardziej obiecujący wydawał się komunistyczny

sojusz ze Związkiem Radzieckim, jednak ani w trakcie wojny, ani też bezpośrednio po niej Józef Stalin nie zwracał uwagi na mało liczący się w światowej rozgrywce ruch wietnamski. Antyfrancuskie stanowisko Ho Chi Minha wypływało z bagażu historycznego i piętna, jakie niósł ze sobą kolonializm. Wietnam — popularnie uważany nad Sekwaną za „perłę francuskiego imperium" — miał niewiele powodów, by szczycić się tym mianem. W prywatnej rozmowie z przedstawicielem amerykańskiego wywiadu Office of Strategie Service (OSS) Ho Chi Minh niedwuznacznie dał do zrozumienia, iż powrót Francuzów do Wietnamu nie będzie mile widziany. Jedynym realnym sojusznikiem, na którego liczyli Wietnamczycy, były Stany Zjednoczone. Ich wzniosłe idee walki z totalitarnymi reżimami w czasie wojny tworzyły atmosferę krucjaty przeciw złu i niesprawiedliwości, powszechnie zaś głoszone prawo do samostanowienia narodów budziło nadzieję, że USA poprą powszechnie panujące w Wietnamie dążenie do niepodległego bytu państwowego. Tym też należy tłumaczyć współpracę, jaką jeszcze w 1944 roku Viet Minh nawiązał z OSS. Trudno uwierzyć, iż ci sami wietnamscy stratedzy, jak generał Vo Nguyen Giap, którzy kilkadziesiąt lat później walczyli przeciw Stanom Zjednoczonym, w latach 1944—1945 przyjmowali u siebie amerykańskich emisariuszy, udzielając im wiadomości dotyczących dyslokacji japońskich wojsk w Indochinach i pomagając zestrzelonym amerykańskim lotnikom. W 1945 roku Ho Chi Minh trafił na listę amerykańskich agentów OSS jako „Lucjusz", w lipcu zaś tego roku amerykański wywiadowca wyleczył bardzo ciężko wówczas chorego Ho Chi Minha, aplikując mu niedostępne w owym czasie w Wietnamie antybiotyki. 2 września 1945 roku na centralnym placu w Hanoi Ho Chi Minh proklamował powstanie Demokratycznej Republiki Wietnamu (DRW). W uroczystości uczestniczyli przedstawiciele OSS, między innymi major Archimedes Patti. Ho Chi Minh rozpoczął przemowę, cytując amerykańską Deklarację Niepodległości z 4 lipca 1776 roku: „Wszyscy ludzie stworzeni są równi; Stwórca obdarzył ich pewnymi nienaruszalnymi prawami, w skład których wchodzi życie, wolność i swoboda ubiegania się o szczęście". Realne szansę na współpracę nie były jednak wielkie. Bezwarunkowa kapitulacja Japonii w sierpniu 1945 roku stworzyła co prawda w Wietnamie próżnię polityczną, ale jej wypełnienie przez Viet Minh wymagałoby uznania przez Francję wietnamskiej niezależności. Tymczasem Paryż nie tylko nie zamierzał uznawać Ho Chi Minha, ale występował przeciw jakimkolwiek zmianom statusu swej kolonii. Proimperialnie wówczas nastawiony generał Charles de Gaulle, wiedząc, jak wielkie znaczenie dla Stanów Zjednoczonych miała Francja, szachował je 285 wizją rozpadu francuskich kolonii, a zarazem automatycznym wzrostem popularności komunizmu we Francji. Dla Paryża kapitulacja Japonii była równoznaczna z ponownym przejęciem władzy przez administracje francuską — prawowitego właściciela kolonii. Ponadto przemawiał za tym również fakt podziału jeszcze w czasie II wojny światowej Półwyspu Indochińskiego przez dowództwo chińskie na północy i brytyjskie na południu (Southeast Asia Command — SEAC) na dwie główne strefy działań zbrojnych. Podział ten przypieczętowała konferencja poczdamska (17 lipca—2 sierpnia 1945), na mocy której przekazywano strefę północną do 16 równoleżnika, a wiec obejmującą obszary Tonkinu i

północnego Anna-mu wraz z większością obszaru Laosu — Chinom; oraz południową — od 16 równoleżnika do Kochinchiny wraz z Kambodżą — Wielkiej Brytanii. Jako oficjalny powód tymczasowej okupacji państw indochińskich podawano potrzebę utrzymania porządku i pełnej demobilizacji oraz ewakuacji wojsk japońskich. Francuzom sytuacja wydawała się jednak jasna. Wielka Brytania, będąc również mocarstwem kolonialnym, miała zapewnić swemu sojusznikowi odzyskanie gruntu w południowym Wietnamie. Z kolei przebywający na północy półwyspu Chińczycy, choć obawiający się kolonializmu, dalecy byli od popierania komunistycznego ruchu wietnamskiego, tym bardziej że od 1944 roku Chiang Kai-shek prowadził wojnę z Komunistyczną Partią Chin (KPCh) Mao Zedonga. Dowódca brytyjskiego korpusu major Douglas Gracey, przybywając do Saj-gonu, zamierzał jak najszybciej wykonać misję i przekazać powierzone sobie terytorium francuskim siłom zbrojnym. Zaczęły one napływać do Wietnamu od września 1945 roku. Ich dowódcą był generał Philippe Leclerc. Niechęć, jaką wzbudziła brytyjska obecność, polegała na wykorzystywaniu przez Graceya Japończyków do tłumienia antyfrancuskich wystąpień, a także w charakterze zwykłych sił porządkowych. Przekreślało to dotychczasowy sens walki Viet Minhu, który współpracując z aliantami, uważał się za członka antyjapońskiej koalicji. Poza tym Gracey uzbroił pięć tysięcy Francuzów, pozwalając im dokonać swoistego zamachu stanu w Sajgonie i przejąć władzę. W ten sposób Gracey, wspomagany przez Japończyków i niewielkie początkowo siły francuskie, przystąpił do regularnej walki z partyzantką wietnamską. Do grudnia 1945 roku Francuski Korpus Ekspedycyjny Leclerca liczył w samej tylko strefie południowej około pięćdziesięciu tysięcy ludzi. Sytuacja na północy nie przedstawiała się o wiele lepiej. Liczące ponad sto osiemdziesiąt tysięcy żołnierzy wojska chińskie pod dowództwem generała Lu Hana przystąpiły do łupienia powierzonej sobie strefy. Pocieszający był wszakże fakt, że Chiang Kai-shek pozwolił na częściowe funkcjonowanie wietnamskich struktur niepodległościowych obok chińskich władz okupacyjnych. Niedwuznacznie dał tym samym do zrozumienia, że Republika Chińska uznała DRW za niezależne państwo. Viet Minh sprowadził natomiast swoje struktury militarne do podziemia, oczekując powrotu Francuzów, którzy w 1945 i 1946 roku stanowili mniejsze zło od azjatyckich „sojuszników". Tym też należy tłumaczyć zawarcie 6 marca 1946 roku układów z Francją przyznających francuskim siłom zbrojnym prawo zajęcia chińskiej strefy okupacyjnej — pod warunkiem wszakże uznania przez Paryż niepodległości DRW, którą miały bliżej precyzować późniejsze porozumienia. Manewr Ho Chi Minha naraził go na krytykę radykalnych polityków Viet Minhu. Ho perswadował im: „Głupki, czy wy doprawdy nie rozumiecie, co dla nas oznacza pozostanie Chińczyków w Tonkinie? Czy nie znacie własnej historii? Po ostatnim wkroczeniu do naszego kraju Chińczycy pozostali przez tysiąc lat. Francuzi to obcy. Są słabi, a kolonializm schodzi ze sceny. Rządy białych w Azji dobiegły końca. Jeśli pozwolimy, by Chińczycy pozostali, z pewnością już nigdy nie opuszczą naszego kraju. Co do mnie, to osobiście wolę wąchać francuskie gówno przez pięć lat, niż żreć chińskie do końca swych dni".

7 marca 1946 roku Ho Chi Minh w towarzystwie Vo Nguyen Giapa musiał przedstawić stutysięcznemu tłumowi zawiedzionych mieszkańców Hanoi wszystkie racje przemawiające na korzyść zawartego poprzedniego dnia porozumienia z Francją. Według Giapa rząd DRW miał do wyboru następujące rozwiązania: 1. długotrwała wojna; 2. krótka wojna, tylko w niewielkim stopniu prowadząca do poprawy wietnamskiej pozycji przetargowej; 3. negocjacje pozwalające zyskać na czasie i stanowiące punkt wyjścia do dalszych rokowań, co uznano za jedyne rozsądne wyjście. Ze swej strony Ho Chi Minh, grając na nastrojach patriotycznych, dodawał: „Ja, Ho Chi Minh, zawsze prowadziłem was drogą ku wolności. Całe życie poświęciłem walce o niepodległość naszej Ojczyzny. Wiecie dobrze, że wolę śmierć niż zdradę naszego kraju. Przysięgam, że was nie zdradziłem". Realizacja porozumienia z 6 marca 1946 roku zależała od układu sił na francuskiej scenie politycznej. O ile generał Leclerc i wysoki komisarz dla Indochin Jean Sainteny, z którym Ho zawarł te traktaty, należeli do frakcji reformatorskiej, która zmierzała do liberalizacji rządów kolonialnych, o tyle politycy w Paryżu uznawali jedynie politykę faktów dokonanych. Jej wyrazem stało się odwołanie i Sainteny'ego, i Leclerca oraz nominacja na stanowisko wysokiego komisarza dla Indochin Thierry'ego d'Argenlieu. Mając absolutną swobodę w podejmowaniu decyzji w kolonii, d'Argenlieu pragnął za wszelką cenę storpedować układy marcowe. Podstawowym problemem pozostawał status Kochinchiny ze stolicą w Sajgonie, bez której samodzielne istnienie tworzących DRW Annamu i Tonkinu było praktycznie niemożliwe. Ponieważ porozumienie marcowe przewidywało negocjacje w tej sprawie, nowy wysoki komisarz postanowił rozwiązać kwestię według własnego planu. Tak więc wiosną 1946 roku Francja uzyskała możliwość wprowadzenia do północnej części Wietnamu około piętnastu tysięcy żołnierzy, utrzymując również własne wojska i administrację w części południowej (Kochinchinie i południowej części Annamu), przy czym w Tonkinie i północnym Annamie funkcjonowały praktycznie niezależne od Paryża struktury DRW. Status jej określano 287 jako państwo członkowskie Unii Francuskiej, co oznaczało cesję na rzecz metropolii kilku najważniejszych prerogatyw władzy, jak sprawy zagraniczne i armia. DRW miała natomiast prawo do utrzymywania własnych jednostek policyjnych i paramilitarnych. Gdy Ho Chi Minh wraz z delegacją DRW udawał się do Fontaine-bleau na kolejną rundę negocjacji, l czerwca 1946 roku d'Argenlieu proklamował powstanie niezależnego rządu Kochinchiny, czyniąc z niej strefę autonomiczną i wykluczając tym samym jakiekolwiek rozmowy dotyczące przyszłego statusu prowincji. O tym w specjalnym referendum miała wypowiedzieć się profrancusko nastawiona elita południowowietnamska, co praktycznie przesądzało sprawę. Porozumienie z Fontainebleau okazało się nic nieznaczące. W żaden sposób nie rozwiązywało palących problemów dotyczących stosunków wietnamsko-fran-cuskich, stanowiło jedynie dalszy krok ku bezowocnym próbom uzyskania poszerzonej autonomii przez Ho Chi Minha. Sytuacja stała się krytyczna 23 listopada 1946 roku, kiedy w wyniku wietnamsko-francuskiego sporu w komorze celnej w Hajfongu doszło do incydentu zbrojnego i odwetowego ostrzelania przez jednostki francuskie wietnamskich dzielnic tego miasta. W

wyniku ostrzału śmierć poniosło ponad sześć tysięcy cywilów. Wycofawszy się z miasta, Viet Minh rozpoczął w grudniu wojnę partyzancką, która zapisała się w historii jako I wojna indochińska. W grudniu 1946 roku władze francuskie, a zwłaszcza d'Argenlieu, nie były w stanie przewidzieć ani jak długo potrwa wojna, ani jaki będzie jej charakter. Jean Sainteny dopiero po latach napisał o generale Vo Nguyen Giapie: „To człowiek wybierający zdecydowane rozwiązania, prawdopodobnie jego też należy obarczyć odpowiedzialnością za dokonany 19 grudnia przewrót i za stosowaną — z jakże wielkim powodzeniem — taktykę spalonej ziemi". Pod względem stanu osobowego na przełomie grudnia 1946 i stycznia 1947 roku obie strony dysponowały mniej więcej podobnymi siłami. Viet Minh mógł skierować do walki około stu pięćdziesięciu tysięcy żołnierzy, zgrupowanych głównie w oddziałach partyzanckich, z których tylko trzydzieści procent stanowiły regularne jednostki bojowe, wyposażone przynajmniej w broń małego kalibru. Ponadto armia DRW posiadała około pięćdziesięciu dział, sześciuset pięćdziesięciu sztuk broni automatycznej i stu pięćdziesięciu moździerzy. Warto podkreślić, iż arsenał ten na przełomie lat 1946/1947 został zasilony zakupami broni z Tajlandii. Tak więc na składzie kwatery głównej Viet Minhu w Viet Bać znalazło się dodatkowo: sześćset karabinów, czterysta pistoletów maszynowych, pięć dział przeciwlotniczych, dwieście min przeciwpiechotnych oraz tysiąc granatów. Czego brakowało wojsku Giapa? Przede wszystkim broni i dobrego wyszkolenia. Na razie jednak niedostatki te rekompensowano wysokim morale. Większość armii wietnamskiej stacjonowała w Tonkinie, przy czym Vo Nguyen Giap był również w stanie przejąć kontrolę nad dość słabo wówczas bronioną przez Francuzów linią brzegową Annamu. Gorzej natomiast przedstawiała się sytuacja w Kochinchinie, gdzie nadal tliły się walki frakcyjne (między ugrupowaniami narodowymi, sektami religijnymi a komunistami), oddziałując na morale i efektywność Viet Minhu. Niemniej do 7 lutego 1947 roku wojska Giapa, przeprowadzając różnego rodzaju operacje dywersyjne, wyeliminowały z czynnej walki 1855 Francuzów. Tymczasem władze francuskie w Indochinach mogły przeciwstawić wietnamskiej partyzantce stutysięczny dobrze wyszkolony i wyekwipowany korpus, który mógł również wykorzystać pozostawiony jeszcze przez Brytyjczyków sprzęt bojowy o wartości siedemdziesięciu siedmiu milionów dolarów. Według oficjalnych źródeł generał Douglas Gracey dokonał transferu jeszcze w czasie, gdy do Kochinchiny napływały jednostki francuskie pod dowództwem generała Leclerca. Jak podawała „International Herald Tribune", ilość brytyjskiego sprzętu była wystarczająca do wyposażenia lekkiej dywizji, brygady piechoty, głównych sił korpusu złożonego z dwóch dywizji, jak i szesnastotysięcznej dywizji wojsk powietrznych. Ponadto ważnym atutem w ręku armii francuskiej był także pozyskany od Japończyków sprzęt bojowy, który w zupełnie naturalny sposób znalazł odbiorcę. Francuska taktyka militarna w Wietnamie została podzielona na trzy podstawowe fazy:

1. Osiągnięcie pełnej kontroli nad głównymi połączeniami drogowymi i rzecznymi oraz śródlądowymi szlakami komunikacyjnymi, a także utworzenie jednej lub kilku głównych baz zaopatrzeniowych dla własnych jednostek. 2. Stopniowe przejmowanie kontroli nad pozostałymi szlakami komunikacyjnymi, tworzenie gęstej sieci baz zaopatrzeniowych, a zarazem rozciąganie kontroli na cały rejon. Tak zwana „technika plam oliwy" miała na celu utworzenie jak największej liczby punktów zaopatrzeniowych, które wraz ze stacjonującymi tam wojskami pozwoliłyby na całkowite oczyszczenie terenu. 3. Ostateczna pacyfikacja całego regionu polegająca przede wszystkim na wyeliminowaniu „wywrotowych nastrojów" wśród ludności tubylczej, zwiększeniu jej aktywnego udziału w walkach przeciw Viet Minhowi przy jednoczesnej rozbudowie lokalnych sił samoobrony oraz przywróceniu pełni władzy francuskiej administracji. W myśl tak opracowanego planu działania dowództwo francuskie dążyło przede wszystkim do opanowania ujść głównych arterii rzecznych i wybrzeża, najgęściej zaludnionych obszarów miejskich, centrów handlowych i węzłów komunikacyjnych, słusznie zakładając, iż pozwoli to na odcięcie Viet Minhu od zaplecza żywnościowego (w strategii wietnamskiej termin „zaplecze" oznaczał bazę ludnościową i nie miał nic wspólnego z zaopatrzeniem). Poza tym były to również dogodne rejony operacyjne dla różnego rodzaju jednostek marynarki wojennej, skąd można było dokonywać rajdów w głąb lądu. Jak przyznawało francuskie dowództwo, w latach 1946—1949 walki koncentrowały się przede wszystkim w rejonach, które uznano za priorytetowe, to znaczy w deltach rzek i na niektórych obszarach przybrzeżnych stanowiących „spichlerze żywnościowe" i odznaczających się największym zagęszczeniem ludności. Tak drobiazgowo opracowanemu planowi Viet Minh mógł przeciwstawić strategie wojny partyzanckiej, łącząc działania w sferze gospodarczej, politycznej, kulturalnej i propagandowej z koncepcjami walki zbrojnej wymierzonej zarówno w wojska nieprzyjaciela, jak i we własnych przeciwników politycznych. Mobilizacja całej ludności cywilnej wymagała zastosowania argumentacji siły oraz dobrze zorganizowanej akcji indoktrynacyjnej, którą zapewniała rozbudowywana w czasie wojny polityczna infrastruktura Viet Minhu. Podstawowe założenia wietnamskiej wojny w latach 1946—1954 określone zostały przez Truong Chinha i generała Vo Nguyen Giapa. Ten ostatni, czerpiąc z myśli Karla von Clausewitza, pisał: „Taką wojnę prowadzi się w sercu kraju. Nie może więc o niej przesądzić pojedynczy wypadek. Polem działania staje się rozległy obszar, a o jej powodzeniu decyduje ogólnonarodowy charakter zmagań". „Wojna ludowa" — jak ją nazwał wietnamski strateg, oznaczała machinę, która wprzega w swe tryby całe społeczeństwo, mobilizując je, niezależnie od ponoszonych kosztów, tylko i wyłącznie ku jednemu celowi — ostatecznemu zwycięstwu. W rzeczywistości, choć trudno odmówić Giapowi talentów wojskowych, podstawą jego koncepcji stała się sprawdzona już i wdrażana wówczas z powodzeniem w Chinach maoistowska teoria „wojny ludowej", przedstawiona później w pracy zatytułowanej Strategie Problems of China 's Revolutionary War. Określono w niej cztery podstawowe założenia rewolucyjnej wojny wyzwoleńczej w Chinach, gdzie istniało: l. rozległe

terytorialnie na pół kolonialne państwo, w niewielkim stopniu rozwinięte ekonomicznie i politycznie, 2. w którego samym sercu był silny i dobrze zorganizowany wróg, 3. którego niewielka i słaba armia rewolucyjna rozpoczęła „marsz ku wolności", 4. pod komunistycznym przewodnictwem, którego rewolucyjne idee zdobyły pełne poparcie mas społecznych. Tak więc, jak podkreślał Mao, o ile punkty 2 i 3 przemawiały za długotrwałym konfliktem, mogącym nawet prowadzić do klęski, o tyle punkty l i 4 w zupełności determinowały ostateczny sukces kampanii. Na tej właśnie podstawie Mao sformułował słynną teorię długotrwałej trójfazowej zwycięskiej wojny rewolucyjnej. Fazę pierwszą, w której wróg dysponował zdecydowaną przewagą, charakteryzowała potrzeba zachowania przez siły rewolucyjne strategicznej defensywy. Mogło to nawet prowadzić do taktycznego oddania pola, by tylko zachować całość własnych sił zbrojnych. Jednocześnie nieprzyjacielska armia, jak twierdził Mao, również będzie poddana powolnemu procesowi wyczerpywania własnych zasobów, a to głównie za sprawą rozciągania linii logistycznych, partyzanckich operacji w ramach tak zwanej wojny szarpanej oraz rosnącego niezadowolenia ludności tubylczej. W fazie drugiej, określonej jako przesilenie, wróg będzie koncentrował wysiłki jedynie na skonsolidowaniu sił i umocnieniu swej pozycji na zdobytym już terytorium. Podobnie jak w poprzednim przypadku podstawowe znaczenie przypisał Mao działaniom partyzanckim, zaznaczając jednocześnie potrzebę szkolenia i wyekwipowania jednostek regularnych, którym przyznał decydującą rolę w fazie rozstrzygającej rewolucyjny konflikt — generalnej kontrofensywy. Toteż, jak zauważył George Tanham, „na podstawie dostępnych informacji można postawić hipotezę, iż wietnamscy przywódcy przyjęli maoistowska teorię o długotrwałej wojnie rewolucyjnej, akceptując w zasadzie fakt realizacji jej pierwszej fazy [w latach 1947—1948 — R O.] i koncentrując wysiłki na rozciągniętej na cały kraj wojnie partyzanckiej". 22 grudnia 1946 roku, a więc zaledwie w trzy dni po wybuchu I wojny indo-chińskiej, rząd Demokratycznej Republiki Wietnamu wydał deklarację, w której nakreślił ramy trójfazowej wojny rewolucyjnej narodu wietnamskiego. Miała się ona rozpocząć fazą defensywną, w trakcie której „być może zajdzie potrzeba oddania miast w ręce Francuzów". Potem miała nastąpić 2. faza przesilenia, „w trakcie której dojdzie do umacniania pozycji armii wietnamskiej przy jednoczesnym stałym osłabianiu nieprzyjaciela". Wreszcie ukoronowaniem długotrwałych zmagań miała być 3. zwycięska generalna ofensywa armii rewolucyjnej. Sygnałem zaadaptowania chińskiego wzorca wojny rewolucyjnej była publikacja w 1947 roku traktatu autorstwa jednego z głównych ideologów wietnamskiego komunizmu Truong Chinha The Resistance Will Win. Precyzując pojęcie „wojna ludowa", Chinh pisał: „Wojna obronna to wojna ludowa. Przytłaczającą większość naszego społeczeństwa stanowią chłopi i niemal wszyscy nasi bojownicy, zarówno ci z regularnych jednostek, jak i partyzanci, również należą do tej klasy społecznej. Tak więc nasza wojna to wojna chłopów, którym tylko przewodzi nieliczna klasa robotnicza". Metodą walki według autora traktatu miała być partyzantka, strategią zaś prowadzącą do ostatecznego sukcesu trójfazowa ogólnonarodowa wojna rewolucyjna. Patrząc na to zagadnienie z perspektywy czasu generał Vo Nguyen Giap oceniał strategię pierwszych lat wojny następująco: „[...] Na początku swych zmagań

Wietnam nie mógł angażować się w otwarte bitwy. Należało polegać jedynie na wojnie partyzanckiej, [...] która stopniowo dopiero zaczęła przyjmować formę przybierających na sile mobilnych działań zbrojnych". Po zakończeniu I wojny indochińskiej francuscy sztabowcy, dokonując dokładnej analizy metod i sposobów prowadzenia wietnamskiej wojny partyzanckiej, ujęli ją w pięć podstawowych etapów: 1. Tajna działalność propagandowa wśród ludności miejscowej polegająca w dużej mierze na wygrywaniu antyrządowych sentymentów, co sklasyfikowano jako „działalność rozpoznawcza". 2. Organizowanie grup aktywistów politycznych pod względem kryterium wieku, zawodu i zainteresowań. Uformowane w ten sposób grupy, kontrolowane przez specjalne komitety, miały za zadanie utrzymywanie stałej wzajemnej samokontroli. Ideologia sączona przez agitatorów i przywódców politycznych miała na celu obrócenie niezadowolonych elementów społecznych przeciwko innym mieszkańcom przy jednoczesnym zastosowaniu różnych form nacisku ekonomicznego bądź zwykłego zastraszania elementów politycznie obojętnych lub jawnie wrogich Viet Minhowi. 3. Tworzenie uzbrojonych grup partyzanckich angażowanych do mniejszych operacji (organizowanie zasadzek, akcji sabotażowych lub terrorystycznych). 4. Operacje te miały na celu doprowadzenie w końcu do wycofania wojsk rządowych z pewnych terenów przekształcanych natychmiast przez partyzantkę w tak zwane strefy wyzwolone, gdzie obowiązywał nowy, rewolucyjny system władzy. 5. Konsekwencją tego była psychologiczna, polityczna i militarna generalna ofensywa przeciw siłom rządowym. Przebieg walk już w ciągu pierwszych tygodni niemal idealnie pokrywał się z teoretycznymi założeniami obu stron. Wojska francuskie bez specjalnych trudności zajęły większość miejskich ośrodków prowincjonalnych w Tonkinie i północnej części Annamu, uzyskując jednocześnie kontrolę nad głównymi szlakami komunikacyjnymi, rzecznymi, a także nad całą linią brzegową. Po sześciotygodnio-wym oblężeniu na początku lutego 1947 roku padła dawna cesarska stolica Wietnamu Hue. Viet Minh, starając się zachować na przyszłość nieliczne mobilne regularne jednostki bojowe, unikał większych starć i skierował do walki grupy partyzanckie, które skoncentrowały się na akcjach dywersyjnych i niewielkich potyczkach na obszarach wiejskich. Jednocześnie pozostawiona w miastach tak zwana straż tylna zajęła się organizowaniem akcji terrorystycznych i sabotażowych. Oddziały Viet Minhu dłuższy opór stawiały jedynie w stolicy DRW Hanoi. 19 grudnia 1946 roku oddziały francuskie zajęły tam lotnisko i obszar na północ od Rzeki Czerwonej, skąd zaczęły prowadzić akcję systematycznego oczyszczania pozostałych dzielnic miasta. Spychane na południe jednostki Viet Minhu wycofywały się w kierunku prowincji Tuyen Quang i Bać Can. Niewielkie grupki partyzanckie znajdowały schronienie w okolicznych wioskach i łatwo „rozpłynęły się" wśród tamtejszych mieszkańców. Do 2 marca 1947 roku

wojska francuskie wyparły wietnamskich partyzantów ze wszystkich ważniejszych miast Tonkinu. Jedną z ważniejszych wówczas operacji zbrojnych armii francuskiej było odblokowanie położonego u ujścia rzeki na południowy wschód od Hanoi trzeciego co do wielkości miasta Tonkinu Nam Dinh, w którym bronił się pięciusetosobowy garnizon przy pomocy trzystu francuskich cywilów. Po raz pierwszy dowództwo francuskie sprzęgło działania desantowe z operacjami marynarki wojennej, której zadaniem było przebicie się przez silnie bronioną przez nieprzyjaciela deltę. Zakończone powodzeniem w styczniu 1947 roku próby przebicia się i odblokowania miasta stanowiły przykład dla dalszego scenariusza wojny. Wielokrotnie bowiem miejscowości odcięte od świata zewnętrznego musiały zdać się na francuską śródlądową marynarkę wojenną, która formując konwoje przynajmniej na jakiś czas była w stanie zaopatrywać i wspierać punkty oporu. Podobny scenariusz zastosowano w okresie amerykańskiej interwencji zbrojnej, kiedy taktycznym operacjom lądowym towarzyszyły, zwłaszcza w Kochinchinie, działania lekkich jednostek rzecznej marynarki wojennej. Niemniej w latach 1946—1949 podstawowe założenia walki z wietnamską guerillą oparto na rajdach niewielkich jednostek piechoty lub marynarki wojennej, niekiedy wspartych atakami z powietrza, których powodzenie zależało od szybkiego reagowaniu na informacje o pojawieniu się nieprzyjaciela. Frustrująca natomiast okazała się wietnamska taktyka nawiązywania kontaktu bojowego tylko przy przewadze własnych sił. Oddawało to inicjatywę w ręce wroga, który podejmował walkę w dogodnym dla siebie momencie. Zgodnie z wcześniejszym scenariuszem wietnamska partyzantka już w lutym 1947 roku z powodzeniem mogła kontrolować znaczną część obszarów wiejskich i „szarpać" drogi zaopatrzeniowe prowadzące do tonkińskich miast obsadzonych teraz przez francuską administrację. Jednocześnie w kwietniu 1947 roku wietnamscy stratedzy przeszli do etapu długotrwałej wojny partyzanckiej. W tym celu większość jednostek zredukowano do niewielkich oddziałów partyzanckich, których zadaniem było stałe niepokojenie wojsk i administracji nieprzyjaciela. Każda będąca pod jurysdykcją Viet Minhu wietnamska wioska została zobowiązana do utworzenia oddziału samoobrony terytorialnej oraz przejścia przeszkolenia w ramach programu „wojny partyzanckiej". Zamierzano do tego wykorzystać zarówno francuskich dezerterów z Legii Cudzoziemskiej, jak i okupacyjnej armii japońskiej. Zgodnie z wcześniejszymi przewidywaniami również strona francuska z powodzeniem realizowała swój plan strategiczny. Uważając jego pierwszą fazę praktycznie za zakończoną, w październiku 1947 roku francuskie dowództwo przeprowadziło zakrojoną na dużą skalę dwumiesięczną operację ofensywną, której celem było zdobycie jednego z wietnamskich centrów dowodzenia w Viet Bać. Zajmując położoną na północ od Hanoi prowincjonalną stolicę Tuyen Quang, dwanaście francuskich batalionów wzmocnionych siłami trzech grup pancernych posuwało się szosą nr 4 w kierunku Lang Son i Cao Bang. Równocześnie grupa powietrzno-desantowa otrzymała zadanie uderzenia na ukrytą w dżungli wietnamską kwaterę główną i ujęcie Ho Cni Minha wraz z całym kierownictwem polityczno-wojskowym Viet Minhu. Mimo propagandowego fiaska (ostrzeżony wcześniej Ho zdołał uniknąć zasadzki), Francuzi po raz pierwszy zadali Viet Minhowi poważne straty, otwierając sobie drogę na

północ w kierunku granicy z Chinami. Viet Minh znalazł się również w defensywie w rejonie północno-zachodnim, gdzie Francuzom udało się rozproszyć jego oddziały i wyprzeć je w niedogodne do prowadzenia działań zbrojnych obszary górskie. Politycznym osiągnięciem było również pozyskanie przez Francuzów tajskiej mniejszości narodowej, której przywódca Deo Van Long proklamował utworzenie na swoim obszarze „rejonu autonomicznego" z własnymi, liczącymi około ośmiu tysięcy żołnierzy siłami zbrojnymi. Na przełomie lat 1947/1948, w związku z umacnianiem przez nieprzyjaciela pozycji na zdobytych już terenach i konsolidacją sił w celu prowadzenia operacji pacyfikacyjnych, Vo Nguyen Giap postanowił przejść do kolejnej fazy wojny partyzanckiej — przesilenia oznaczającego wojnę na wyczerpanie. Począwszy od 1948 roku wietnamskie dowództwo zdecydowało się nasilić akcje partyzanckie, „by przekształcić dotychczasowe zaplecze w pierwszą linię frontu". Niewielkie 293 grupki żołnierzy wnikały teraz głęboko w kontrolowane przez wroga strefy, dezorganizując administracje i powoli odzyskując kontrolę nad tamtejszymi wioskami oraz przenosząc ciężar operacji zbrojnych na tyły nieprzyjaciela. Podstawowym założeniem stało się teraz osiągnięcie przewagi na polu bitwy, rozszerzanie obszarów kontrolowanych i zwiększanie stanu osobowego armii Viet Minhu, który w 1948 roku miał już w swych szeregach około dwustu pięćdziesięciu tysięcy żołnierzy. Na namacalne efekty nie trzeba było długo czekać. Już pod koniec 1948 roku komunistyczna partyzantka odzyskała kontrolę nad dziewięćdziesięcioma procentami utraconej rok wcześniej prowincji Viet Bać, według zaś danych statystycznych z przełomu lat 194871949 pod całkowitą kontrolą Viet Minhu było pięćdziesiąt pięć procent wietnamskich obszarów wiejskich zamieszkanych przez mniej więcej dwanaście milionów mieszkańców (niemal połowa wówczas dwudziestoczteromilionowego Wietnamu). Dla utrzymujących się w miastach Francuzów podstawowym problemem było utrzymanie stałej łączności, czyli zapewnienie drożności wszystkich arterii komunikacyjnych przebiegających przez terytoria kontrolowane przez Viet Minh. Przesilenie, stanowiące najdłuższą fazę wojny partyzanckiej, wymusiło więc na armii francuskiej stosowanie taktyki polegającej na prowadzeniu akcji oczyszczających częstokroć na wrogim dla siebie terenie, gdzie inicjatywę przejmował już nieprzyjaciel. W 1948 roku armia francuska kontrolowała tylko Sajgon, Haj-fong i Hanoi oraz miała kilka pomniejszych garnizonów w Annamie. Na początku roku ponowiono operacje ofensywne, angażując w nie około dwunastu tysięcy żołnierzy i koncentrując je na delcie Mekongu oraz okolicach Hanoi. Rezultat podobny do poprzedniego przypisać należy pogarszającemu się morale, brakowi łączności, a także coraz częstszym wcielaniem do armii francuskiej ludności tubylczej, której lojalność pozostawiała wiele do życzenia. Równie interesująco przedstawiał się rozwój sytuacji na południu Wietnamu, zwłaszcza w Kochinchinie, gdzie Nguyen Binh 21 grudnia 1946 wznowił operacje partyzanckie. Binh miał trudniejsze zadanie niż na północy Giap i Ho Chi Minh. Musiał walczyć nie tylko ż

Francuzami, ale w większym nawet stopniu z kochinchińskimi separatystami, sektami religijnymi i wietnamskimi ugrupowaniami narodowymi, mającymi na południu znacznie mocniejsze oparcie aniżeli w Tonkinie. Bardzo poważnie ograniczało to możliwość zastosowania tu lansowanej przez wietnamskie kierownictwo strategii wojny rewolucyjnej. Obie sekty (Hoa Hao i Cao Dai) zdążyły zawrzeć już wcześniej porozumienie z władzami francuskimi gwarantujące im własne strefy autonomiczne w Kochinchinie, jeszcze bardziej powiększając rozdrobnienie tej prowincji. Równolegle z działaniami zbrojnymi rząd francuski usilnie pracował nad znalezieniem rozwiązania politycznego, dzięki któremu udałoby się wygasić konflikt i rozwiać nieprzychylną atmosferę wojny kolonialnej. W związku z tym Paryż postanowił skorzystać z rad dawnego ambasadora Stanów Zjednoczonych we Francji Williama Bullita i skierować uwagę na przebywającego od marca 1946 roku na wychodźstwie w Hongkongu cesarza Bao Daia. Mimo dość słabego poparcia, jakim cieszył się były władca Wietnamu we własnym społeczeństwie, Francja zamierzała stworzyć alternatywę wobec komunistycznego rządu Ho Chi Min-ha. Kontakty, jakie utrzymywał cesarz z niektórymi wietnamskimi ugrupowaniami politycznymi, również nie przynosiły mu popularności — głównie ze względu na fakt, że były one ze sobą skłócone, niektóre zaś ich frakcje nie kryły poparcia dla Viet Minhu. Fakt ten przypisać należy bezkompromisowemu stanowisku Paryża, który ustami nowego komisarza dla Indochin Emilie Bollaerta wystąpił we wrześniu 1947 roku z „ostatecznymi propozycjami pokojowymi" czyniącymi z Wietnamu francuski protektorat. Niemniej odezwa Bollaerta do wietnamskich kręgów politycznych zwróciła uwagę Bao Daia, który w grudniu 1947 roku zadeklarował chęć rozpoczęcia negocjacji z Francją. 20 maja 1948 roku procesarskie ugrupowania polityczne za aprobatą władcy powołały do życia Tymczasowy Rząd Wietnamu, łącząc Tonkin, Annam i Kochinchinę pod prezydencką władzą pro-francuskiego Nguyen Van Xuana. 5 czerwca tego roku w Zatoce Ha Long w obecności cesarza podpisano porozumienie, w myśl którego powstawał stowarzyszony z Francją w ramach Unii Francuskiej autonomiczny Wietnam o bliżej nieokreślonych prerogatywach politycznych. Niemniej krokiem naprzód w porównaniu z poprzednim stanowiskiem Paryża stało się uznanie jedności terytorialnej Wietnamu. Na przeszkodzie stanęło wiele kwestii proceduralnych oraz prawnych precyzujących status Kochinchiny, która jako integralna część Republiki Francuskiej mogła zostać scedowana na rzecz Wietnamu jedynie po podjęciu stosownej uchwały przez francuskie Zgromadzenie Narodowe. Stało się to możliwe dopiero na początku 1949 roku. 8 marca 1949 roku sygnowano w Elysee kolejną, tym razem najważniejszą dwustronną umowę francuskowietnamską. 14 czerwca 1949 roku podczas specjalnej ceremonii w Sajgonie umowa z Elysee weszła w życie po zatwierdzeniu jej przez nowego wysokiego komisarza dla Indochin Leona Pignona. Na sytuację Wietnamu wpływ miał międzynarodowy układ sił. Został on ostatecznie ustalony dopiero na początku 1950 roku. W październiku 1949 roku Mao Zedong proklamował w Pekinie Chińską Republikę Ludową. Upadek narodowego rządu Chiang Kaisheka oznaczał definitywne przegrupowanie sił na Dalekim Wschodzie i zaktywizowanie polityki Stanów Zjednoczonych w tym rejonie, a także umiędzynarodowienie konfliktu wietnamskiego. Mając wspólną granicę z ZSRR, a także reprezentując tę samą ideologię,

komunistyczne Chiny były teraz największym zagrożeniem na Dalekim Wschodzie. Głosząc hasła wyzwolenia narodów kolonialnych, a zarazem dostarczając namacalnego dowodu na zwycięstwo idei rewolucyjnych, Pekin stał się w oczach polityków amerykańskich centrum zagrożenia „wolnego świata". Zjawisko to było szczególnie niebezpieczne w Azji Południowo-Wschodniej, gdzie nadal rządy sprawowały europejskie mocarstwa kolonialne związane sojuszem ze Stanami Zjednoczonymi. W ten sposób 295 V: francuska wojna kolonialna przekształcała się w antykomunistyczną krucjatę w obronie „wolności i niepodległości". Granicząc z Wietnamem, Chiny mogły zapewnić Viet Minhowi wsparcie militarne i ekonomiczne. Po chińskiej stronie granicy powstały setki obozów szkoleniowych dla wietnamskich partyzantów. Według obliczeń amerykańskiego wywiadu co trzy miesiące z chińskich ośrodków szkoleniowych wychodziło dwadzieścia pięć— pięćdziesiąt tysięcy przeszkolonych partyzantów, członków obsługi technicznej oraz personelu medycznego. Ponadto Viet Minh zyskiwał niezwykle ważnego sojusznika ideologicznego, którego pomoc na początku lat pięćdziesiątych przyczyniła się do odniesienia zwycięstwa przez partyzantkę Ho Chi Minha. 18 stycznia 1950 roku po tajnych rokowaniach wietnamsko-chińskich obie strony, podpisując porozumienie handlowe, podały do publicznej wiadomości fakt nawiązania pełnych stosunków dyplomatycznych. Oznaczało to uznanie przez Chiny Demokratycznej Republiki Wietnamu za podmiot polityczny, a zarazem za jedynego reprezentanta interesów narodu wietnamskiego. Precedens stworzony przez ChRL, zaledwie w trzy miesiące po jej powstaniu, spowodował lawinę decyzji o nieodwracalnych skutkach. Zaalarmowany tym Związek Radziecki, chętnie widzący siebie w roli pioniera ruchów wyzwoleńczych, został zmuszony do pójścia w ślady chińskiego sojusznika. 30 stycznia 1950 roku radziecki minister spraw zagranicznych Andriej Wyszynski przesłał na ręce Hoan Minh Giama następujące oświadczenie: „Rząd Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich potwierdza przyjęcie do wiadomości wystosowanego przez prezydenta Ho Chi Minha posłania z 14 stycznia br. nawołującego do ustanowienia stosunków dyplomatycznych z DRW. Po zapoznaniu się z propozycją władz DRW i mając jednocześnie na uwadze, iż państwo to reprezentuje zdecydowaną większość narodu wietnamskiego, najwyższe władze Związku Radzieckiego podjęły decyzję o ustanowieniu stosunków dyplomatycznych z DRW i wymianie ambasadorów". Kilka dni później to samo uczyniły wschodnioeuropejskie rządy krajów komunistycznych oraz Korea Północna. Od tej pory Ho Chi Minh miał już poparcie całego bloku państw komunistycznych, stając się jednym z międzynarodowych liderów ruchu. W sierpniu 1950 roku w piątą rocznicę tak zwanej rewolucji sierpniowej Ho Chi Minh napisał: „Jeśli chodzi o nas, to owe kilka lat zbrojnego oporu zakończyło się wielkim sukcesem, jeśli nie największym w całej historii Wietnamu — uznaniem naszej Demokratycznej Republiki

Wietnamu za równego partnera wszystkich demokratycznych społeczności świata przez dwa największe mocarstwa: Związek Radziecki i Chińską Republikę Ludową, a także przez wszystkie inne nowo powstałe kraje demokratyczne. Oznacza to, iż nieodwołalnie stanęliśmy po stronie demokracji oraz, że należymy do ośmiusetmilionowego bloku anty imperialistycznego". Uznanie DRW przez Związek Radziecki oznaczało zerwanie z dotychczasowym werbalnym tylko poparciem, nieangażującym ZSRR w politykę na Dalekim Wschodzie. Decyzja ta, będąca po części wynikiem działania ChRL, po części dyplomatycznych kalkulacji (nieaktywizowania polityki krajów zachodnioeuropejskich i USA), postawiła ZSRR w dość niezręcznej sytuacji, w której politykę faktów dokonanych prowadziły Chiny. Niemniej nie można również zapominać, iż od 30 stycznia 1950 roku powstał bardzo silny blok krajów komunistycznych, które istotnie stanowiły zagrożenie nie tylko dla francuskich posiadłości w Indo-chinach, ale dla^gałego amerykańskiego systemu bezpieczeństwa na Dalekim Wschodzie, gdzie utrzymanie równowagi uzależnione było teraz od poparcia udzielanego ruchom narodowym — i to niezależnie od ich popularności. Na reperkusje nie trzeba więc było długo czekać. Uznanie Bao Daia przez Francję nie pociągało tak istotnych konsekwencji jak udzielenie mu poparcia przez Stany Zjednoczone. Sekretarz stanu USA Dean Ache-son stwierdził l lutego 1950 roku: „Uznanie przez Kreml wietnamskiego ruchu komunistycznego Ho Chi Minha zostało powitane z zaskoczeniem. Radziecka decyzja [...] nie pozwala już żywić żadnych wątpliwości, by ruch Ho Chi Minha reprezentował jakiekolwiek tendencje narodowe. Wręcz przeciwnie, ukazuje jego prawdziwe oblicze jako śmiertelnego wroga wietnamskiej niepodległości. [...] Ambasador Stanów Zjednoczonych Phillip Jessup już przekazał na ręce cesarza Bao Daia nasze najlepsze życzenia w kierowaniu nawą państwową, wyrażając jednocześnie nadzieję na ustanowienie bliższych stosunków państwowych między Wietnamem a Stanami Zjednoczonymi". 7 lutego 1950 roku, nawiązując stosunki dyplomatyczne z królestwami Laosu, Kambodży i Wietnamu, Stany Zjednoczone ostatecznie opowiedziały się za narodową opcją rządów w krajach indo-chińskich, „opartych na zasadach niepodległości w ramach Unii Francuskiej; a zatem uznanie tych państw jest zgodne z fundamentalnymi zasadami polityki USA zmierzającej do poparcia demokratycznych pokojowych procesów ewolucji narodów kolonialnych w kierunku [...] niepodległości". Pozyskując w tym rząd Wielkiej Brytanii, Stany Zjednoczone starały się stworzyć koalicję państw uznających alternatywne w stosunku do władz lewicowych prawicowe rządy we wszystkich krajach indochińskich. Tymczasem sytuacja na froncie rozwijała się niekorzystnie dla Francji. Paryż nadal ociągał się z decyzją utworzenia niezależnej armii wietnamskiej z wietnamskim korpusem oficerskim, a sam ograniczał nawet rekrutację Wietnamczyków do szeregów własnej armii walczącej z Viet Minhem. Zdecydowanie niekorzystny wydźwięk miała również poniesiona przez wojska francuskie w październiku klęska w okolicach Lang Son i Cao Bang, gdzie łupem Viet Minhu padły ogromne tabory uchodźców opuszczających przygraniczne tereny z Chinami i wycofujących się wraz z garnizonami wojskowymi na południe, w kierunku Cao Bang.

Atmosferę miała oczyścić nominacja w listopadzie 1950 roku na stanowisko || głównodowodzącego i wysokiego komisarza dla Indochin zasłużonego generała K Jeana de Lattre de Tassigny. Ten doskonały strateg i dowódca był pierwszym i zarazem ostatnim wielkim francuskim dowódcą w wojnie indochińskiej. Plan Tassigny'ego polegał na wzmocnieniu francuskiej linii obronnej w okolicach Hanoi i Hajfongu, która otrzymała miano linii de Lattre'a. Tworzyć ją miała sieć utrzymujących ze sobą łączność bunkrów. Jednocześnie francuska enklawa miała być pewnego rodzaju bazą wypadową, skąd miano przejść do kontrofensywy i dzięki akcjom oczyszczającym powiększać własny stan posiadania. Z drugiej strony sukcesy na froncie gwarantowały zwiększoną pomoc amerykańską, która miałaby napływać nie w ramach wojny kolonialnej, ale wspólnej walki ze złem komunizmu. Podczas wrześniowej wizyty w Waszyngtonie de Lattre przekonywał prezydenta Truma-na i Deana Achesona: „Nie mówcie, że to moja wojna. To jest nasza wojna". De Lattre natychmiast przystąpił też do tworzenia struktur niezależnej armii wietnamskiej. W odezwie do wietnamskiej młodzieży apelował o wstępowanie w jej szeregi, albowiem: „Ta wojna [...] jest wojną Wietnamu w interesie Wietnamu, a Francja będzie mogła prowadzić ją tak długo, jak długo wy będziecie zdecydowani walczyć u jej boku [...], niektórzy twierdzą, że będąc członkiem Unii Francuskiej, wasze państwo nie jest niepodległe. To nieprawda! W dzisiejszych czasach, w naszym świecie, trudno w ogóle wskazać, by jakiekolwiek państwo cieszyło się pełną niepodległością. Istnieją tylko międzyzależności, z których jedne można uznać za owocną współpracę, podczas gdy pozostałe mają charakter destruktywny. [...] Wietnamska młodzieży, która jesteś bliska memu sercu jak młodzież mojej ojczyzny, nadeszła dla ciebie chwila, w której musisz bronić własnego kraju". Wiosną 1951 roku de Lattre miał istotnie powody do bardziej optymistycznego spojrzenia w przyszłość. Sukces przeprowadzonych przez niego trzech kontrofensyw pod Vinh Yen, Mao Khe i Phat Diem pozwalał przypuszczać, że koncepcja linii obronnej ma pełne szansę powodzenia. Jednocześnie doniesienia amerykańskiego konsulatu w Sajgonie przestrzegały przed zbytnim optymizmem, gdyż — jak pisał amerykański konsul Edmund Gullion — ani Viet Minh nie został rozbity, ani też armia francuska nie zwiększyła kontrolowanego przez siebie obszaru. Z drugiej strony generał Giap odszedł od dotychczasowej taktyki ataku nocnego, co było szczególnie niepokojące, gdyż dawało to sposobność wykorzystania, a zarazem ujawnienia całego nowoczesnego sprzętu, w jaki została wyposażona armia francuska, i dostosowania wietnamskich metod walki do taktyki de Lattre'a. Niemniej —jak sugerowały amerykańskie komórki wywiadowcze — długofalowe powodzenie francuskich operacji zapewnić mogły jedynie zwiększone dostawy materiałowe, które pociągały za sobą ryzyko rosnącego wsparcia chińskiego dla wietnamskich komunistów. Było to szczególnie niebezpieczne w obliczu udziału „chińskich ochotników" w wojnie w Korei, która trwała już od 25 czerwca 1950 roku, sprowadzając świat na krawędź kolejnej wojny. Nie bez przesady więc Joseph Alsop alarmował na łamach „Washington Post" o stacjonującej na granicy chińsko-wietnamskiej dwustutysięcznej armii „wolontariuszy", którzy czekali tylko na rozkaz wkroczenia do Tonkinu. Sukcesy de Lattre'a nie trwały długo i skończyły się wraz z tragiczną śmiercią generała w styczniu 1952 roku. Jego następca generał Roul Salan powrócił do poprzedniej taktyki

unikania operacji zaczepnych, dzięki czemu Viet Minh na powrót odzyskiwał inicjatywę. W 1952 roku we Francji wyraźnie już artykułowano chęć wycofania się z Indochin. Początkowym ostrożnym uwagom czynionym na ten temat przez ministra spraw zagranicznych Roberta Schumana towarzyszyło powszechne przekonanie o drenażu francuskiej gospodarki. Rosły również straty ludzkie, które w latach 1946—1952 wyniosły aż dziewięćdziesiąt tysięcy poległych i zaginionych. Konflikt indochiński osłabiał też europejską pozycję Francji, co dla większości społeczeństwa było o wiele groźniejsze w skutkach niż utrata kolonii. Podpisany w maju 1952 roku traktat zbiorowego bezpieczeństwa w Europie kazał liczyć się z potrzebą uzbrojenia Niemiec Zachodnich, które nad Se-kwaną wciąż były uważane za potencjalnego wroga nr l. Argument ten okazał się na tyle silny, by jednoczyć frakcje lewicy i prawicy, i to mimo tego, że ta ostatnia wciąż popierała wojnę w Indochinach. A jednak kwestia niemiecka okazała się znacznie ważniejsza. Tak niegdyś wstrzemięźliwi w kwestiach kolonialnych francuscy socjaliści i komuniści otwarcie nawoływali teraz do wznowienia negocjacji z Ho Chi Min-hem. Poparła ich w tym frakcja Radykalnej Partii Socjalistycznej, której przewodził późniejszy premier z okresu bitwy pod Dien Bien Phu i konferencji genewskiej Pierre Mendes-France. Na Kongresie Radykalnej Partii Socjalistycznej w Bordeaux w październiku 1952 roku były premier Francji Edouard Daladier nawoływał do obrony francuskich posiadłości w Afryce Północnej, dla których Wietnam z wolna stawał się bardzo zaraźliwym przykładem, a których znaczenie dla bytu imperium uważano za o wiele ważniejsze: „Zamiast tracić sprzęt i ludzi w Indochinach, lepiej byłoby przetransportować stutysięczną armię do prowincji północnoafrykańskich". Ponieważ radykalni socjaliści współtworzyli kilka poprzednich centroprawicowych rządów koalicyjnych, prowadzących oczywiście prowojenną politykę na Dalekim Wschodzie, obecna zmiana ich nastawienia pozwalała sądzić, że na francuskiej scenie politycznej zachodziły radykalne zmiany. Nie mogło to nie oddziaływać na francuskie społeczeństwo, zwłaszcza że bazę społeczną Radykalnej Partii Socjalistycznej stanowiła przede wszystkim klasa średnia i intelektualiści, zawsze wywierający wpływ na opinię publiczną. Tak więc wyniesienie na fotel premiera Mendesa-France' a oznaczało nasilenie się we Francji trendów nieprzychylnych wojnie, co nie mogło pozostawać bez wpływu na stan i morale armii generała Salana. Zawsze powściągliwy w opiniach rząd brytyjski tym razem alarmował Waszyngton o zmianie nastawienia do wojny w Wietnamie we Francji, sugerując nawet ewentualność zawarcia przez nią odrębnego pokoju z Viet Minhem — i to za pośrednictwem Związku Radzieckiego. Niemniej, nie wykluczając takiego scenariusza wydarzeń, amerykański wywiad uważał te opinie za znacznie przesa9QQ —^ dzone, albowiem brak było konkretnych dowodów na poszukiwanie przez Paryż radzieckiej mediacji. Ten pozorny spokój wynikał z nazbyt optymistycznych ocen dotyczących zwiększenia pomocy dla Francji, a zatem utrzymania liczebności i efektywności jej armii przynajmniej na dotychczasowym poziomie. Wynikało to z całej serii przeprowadzonych w czerwcu 1952 roku negocjacji francusko-ame-rykańskich, w których efekcie podano do

publicznej wiadomości, iż: „sukces dalszych działań zbrojnych w Wietnamie będzie zależał od zwiększonego wysiłku Stanów Zjednoczonych, które w porównaniu z rokiem ubiegłym są w stanie jeszcze bardziej rozwinąć program pomocy dla państw Unii Francuskiej". Zwycięstwo wyborcze w Stanach Zjednoczonych Partii Republikańskiej i prezydenta Dwighta D. Eisenhowera w niczym zasadniczo nie zmieniły położenia Wietnamu. Zwiększonej pomocy materiałowej towarzyszyły francuskie klęski na froncie. Z kolei dla Stanów Zjednoczonych podstawowym problemem stało się zwycięskie zakończenie wojny w Indochinach, a przynajmniej wzmocnienie pozycji przetargowej Francji na wypadek, gdyby ta chciała zawrzeć odrębny, bez porozumienia z Białym Domem, pokój z Viet Minhem. Ostatnim rozdziałem francuskiej wojny miała być realizacja planu generała Henriego Navarre'a zmierzającego do stopniowego wyparcia partyzantki wietnamskiej z Tonkinu. Jednym z jego elementów było zablokowanie wojsk wietnamskich w niewielkiej miejscowości Dien Bien Phu położonej w rejonie przygranicznym z Laosem. 20 listopada 1953 roku o godzinie dziesiątej trzytysięczny kontyngent francuskich spadochroniarzy w ramach „Operacji Castor" wylądował w pobliżu granicy laotańskiej, obsadzając wioskę. Powód, dla którego Navarre zdecydował się uderzyć w tym właśnie kierunku, jest niejasny. Jak później sam się tłumaczył, operacja ta miała na celu powstrzymanie marszu Giapa na Laos, co zresztą zupełnie nie zagrażało armii francuskiej. Dowódca francuskich sił w Tonkinie generał Renę Congy uważał Dien Bien Phu za istotny punkt wypadowy dla działań partyzanckich, ale bez znaczenia dla ewentualnej bezpośredniej konfrontacji. Być może, obsadzając Dien Bien Phu, Navarre miał nadzieję odciągnąć część sił wietnamskich, by przystąpić do bardziej efektywnych działań na innych frontach — zwłaszcza na południu, gdzie rozpoczęto równocześnie operację „Atlantę". A jednak nawet tak bardzo życzliwy mu generał John O'Daniell, kierujący amerykańską misją wojskową w Sajgonie, uznał to miejsce za absolutnie nieodpowiednie do stoczenia decydującej bitwy. Podstawowy błąd strategiczny pod Dien Bien Phu polegał właśnie na dostrzeganiu w nim dogodnego miejsca do powstrzymania wietnamskiej infiltracji w Laosie. Przenikanie Viet Minhu do Laosu w żadnym wypadku nie miało znaczenia dla przebiegu wojny. Jak twierdził generał Trapnell, stworzenie trzech głównych teatrów wojennych — pod Dien Bien Phu, w Laosie i w Delcie Rzeki Czerwonej — zupełnie rozmyło francuskie plany ofensywne i oddało inicjatywę w ręce Viet Minhu, który po jesiennych operacjach na pograniczu wietnamskolaotańskirn postanowił skierować się z powrotem do Tonkinu. Dien Bien Phu, Luang Prabanc SYJAM (TAJLANDIA) kJ

-Konturn

KAMBODŻA

\Ban Me Th Kratie

tereny pod kontrolą francuską

Sytuacja w Wietnamie w czasie bitwy o Dien Bien Phu Wiele zastrzeżeń budziła też lokalizacja zajętej przez Francuzów pozycji. Otoczone wzgórzami miejsce było praktycznie wystawione na ogień artyleryjski przeciwnika. Zlekceważenie tego właśnie czynnika miało kosztować Francję utratę Wietnamu. Zbudowany naprędce pas startowy otaczały wzgórza: od zachodu Hugenotte, od południa Claudine i od północnego-wschodu Dominiąue. Cztery mniejsze wzgórza: Gabrielle, Beatrice, Isabelle i Anne-Marie, tworzyły najbardziej wysunięte do przodu fortyfikacje, osłaniając cały garnizon, a zwłaszcza jego centrum - wzgórze Elaine, gdzie była sama wioska. Dodatkowe lotnisko umieszczono na północ od Isabelle - najdalej wysuniętej na południe strefy obronnej. Od 29 listopada 1953 roku dowództwo nad francuskim kontyngentem w Dien Bien Phu objął generał Christian Marie Ferdinand de Castrie. Do marca 1954 roku w Dien Bien Phu stacjonowało szesnaście tysięcy żołnierzy francuskich wyposażonych zaledwie w dwadzieścia osiem dział 105 mm oraz dziesięć czołgów. Dowodzący garnizonową artylerią pułkownik Charles Piroth był święcie przekonany o własnej przewadze ogniowej, zapewniając rychłe zwycięstwo. Przekonawszy się o swym błędzie, 14 marca 1954 roku wybrał samobójczą śmierć, rozrywając się granatem. Nie wolno zapominać, że nim doszło do rozstrzygającej bitwy, Dien Bien Phu było od przeszło czterech miesięcy we francuskich rękach. Wietnamski rozkaz oblężenia został poprzedzony bardzo wnikliwą analizą wszystkich „za" i „przeciw". Jak pisał w pamiętnikach generał Giap: „Dien Bien Phu było zbyt mocno ufortyfikowane, byśmy natychmiast mogli przystąpić do oblężenia. Należało w związku z tym rozważyć wszystkie ewentualności, jakie pociągnęłaby za sobą decyzja o ataku. [...] Dotychczas przecież podejmowaliśmy ją tylko przy całkowitej pewności o swej przewadze. [...] O naszej decyzji zadecydował fakt, że Dien Bien Phu stanowiło część tak zwanego planu Navarre'a, [...] ze strategicznego punktu widzenia położone było w rejonie górzystym, a tu przewaga była zdecydowanie po naszej stronie". Zgromadziwszy wokół francuskiej fortecy pięćdziesiąt tysięcy żołnierzy oraz rozlokowawszy na otaczających Dien Bien Phu wzgórzach czterdzieści osiem ciężkich i sto pięćdziesiąt lekkich dział — co było zaskoczeniem dla Francuzów — Viet Minh w nocy z 13 na 14 marca otworzył huraganowy ogień skierowany na pozycje na Beatrice i Gabrielle. Ku zaskoczeniu Francuzów pierwsza ich pozycja po kilku falach zmasowanego ataku dostała się w ręce wroga. Następnej nocy rozpoczęto ostrzał Gabrielle. Według opisu jednego z algierskich uczestników obrony tego wzgórza „widać było jak [Wietnamczycy] schodzili ze wzgórz 604 i 702. Każdy z nas zajął swoje stanowisko. Około osiemnastej rozpoczął się huraganowy ostrzał [...]. Tego dotąd nie dane nam było doświadczyć [...], oto była niespodzianka, jaką zgotował nam Giap! Osiemdziesiątki jedynki, stopiątki i stodwudziestki to naprawdę nowoczesny sprzęt. Nasze moździerze natychmiast zostały wyeliminowane z akcji. Próbowaliśmy wydostać się z naszych kryjówek, żeby jakoś pozbierać wszystkie rzeczy i zorganizować obronę, ale wszystko było zasypywane gradem pocisków. Około dwudziestej nastąpiła przerwa".

Wkrótce okazało się, że wbrew poprzednim zapewnieniom wojska francuskie były kompletnie nieprzygotowane do tak wielkiej operacji. Wykorzystanie po raz pierwszy przez Viet Minh na tak wielką skalę ognia artyleryjskiego było prawdziwym szokiem dla obrońców. W nocy z 17 na 18 marca 1954 roku zdezerterował batalion tajski, co pociągnęło za sobą potrzebę ewakuacji punktu obronnego z Anne-Marie. Ponadto okazało się, że również tak newralgiczny punkt jak lotnisko znalazł się w zasięgu ognia artyleryjskiego nieprzyjaciela, który dobrze zamaskowany, okazał się praktycznie nie do wykrycia dla francuskiego lotnictwa. Zagrożone były więc i dostawy niezbędnego sprzętu, i ewakuacja rannych, a niebawem, po 26 marca, transport powietrzny został w ogóle sparaliżowany. Jedynym sposobem zaopatrzenia były zrzuty spadochronowe. Jednak i w tym wypadku wietnamska artyleria zadawała znaczne straty. Co gorsza, zgromadzone przez francuski garnizon zapasy amunicji miały wystarczyć na pięć do sześciu dni, albowiem zgodnie z wcześniejszymi doniesieniami wywiadu zakładano, że Viet Minh będzie w stanie atakować jedynie trzy punkty obronne. Gdy francuskie zapasy kurczyły się, wietnamskie rosły — głównie za sprawą chińskich i radzieckich dostaw. Pierwsze klęski zmusiły wprawdzie dowództwo do wysłania z Hanoi posiłków w postaci dwóch batalionów spadochronowych. Zrzucone 14 i 16 marca, nie mogły już pomóc w odbiciu Beatrice i Gabrielle. Tymczasem przed obrońcami było jeszcze długich pięćdziesiąt sześć dni walki — z opłakanym zresztą dla nich skutkiem. Klęski pod Dien Bien Phu zaktywizowały działania międzynarodowej dyplomacji. Co prawda, konflikt w Korei czekał na ostateczne rozwiązanie przy stole negocjacyjnym, jednak mało kto wówczas w Stanach Zjednoczonych był świadomy, jak niewiele dzieliło Amerykę od kolejnej interwencji zbrojnej, tym razem w Wietnamie. Rząd francuski dokładał wszelkich starań, by zapewnić sobie pomoc militarną państw zachodnich, a przynajmniej USA. Prawdopodobnie Paryż doskonale się orientował, że los Dien Bien Phu został przypieczętowany, i czynił, co mógł, by nie tyle oddalić widmo klęski, ile stworzyć dogodne warunki do wynegocjowania warunków pokojowych. Od l marca 1954 roku w Stanach Zjednoczonych przebywał z oficjalną wizytą francuski szef sztabu generał Paul Ely. 20 marca podczas rozmowy z prezydentem Eisenhowerem, sekretarzem stanu Johnem Fosterem Dullesem i z przewodniczącym Kolegium Połączonych Szefów Sztabów admirałem Arthurem W. Radfordem, Ely, kreśląc wizje upadku Dien Bien Phu, starał się uzyskać dodatkową pomoc finansową od Stanów Zjednoczonych. Prośba o wsparcie lotnicze początkowo nie spotkała się z przychylnym przyjęciem. W rozmowie z Dullesem Ely podkreślał natomiast potrzebę interwencji zbrojnej na wypadek agresji komunistycznych Chin. Ogólnie jednak szansę na utrzymanie Dien Bien Phu określił 20 marca jako pięćdziesięcioprocentowe. Według słów generała Ely'ego admirał 303 Radford zapewnił go o możliwości zaangażowania amerykańskiego lotnictwa oraz VII Floty Pacyfiku na wypadek pogarszania się sytuacji pod Dien Bien Phu, choć decyzja ta zależała od poparcia najwyższych kręgów rządowych Francji i Stanów Zjednoczonych. Być może więc francuski generał zinterpretował wypowiedź Radforda nie jako poparcie w przyszłej debacie dotyczącej interwencji zbrojnej, lecz jako zapewnienie wysłania amerykańskiego lotnictwa i

floty do Wietnamu. 25 marca 1954 roku na posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa Narodowego, któremu przewodniczył prezydent Eisenhower, bardzo poważnie rozpatrywano kwestię interwencji zbrojnej w Wietnamie. Prezydent uzależniał ją wszakże od: 1. przedłożenia prośby o wsparcie przez suwerenne rządy państw indochińskich; 2. aprobaty Organizacji Narodów Zjednoczonych; 3. udziału innych państw w operacji, która miałaby tym samym charakter międzynarodowy; 4. pełnej aprobaty Kongresu Stanów Zjednoczonych. W marcu i kwietniu 1954 roku Dulles próbował pozyskać rząd Wielkiej Brytanii dla wspólnej antykomunistycznej operacji w Wietnamie, planując zbombardowanie przez amerykańskie lotnictwo pozycji Viet Minhu wokół Dien Bien Phu. Brytyjski minister spraw zagranicznych sir Antho-ny Eden był jednak zwolennikiem zakończenia trwającej już osiem lat wojny indochińskiej. Stanowisko to popierał również rząd francuski, dążący już wówczas do negocjacji i pragnący wycofać się ze swej dawnej kolonii. Tymczasem na polach Dien Bien Phu przez cały czas toczyły się zaciekłe walki. Począwszy od 17 marca Viet Minh przystąpił do wznoszenia nowych umocnień, zbliżając się do pozycji francuskich. Również Francuzi w oczekiwaniu na wznowienie ataków przegrupowywali siły, licząc jednocześnie na skuteczność swego lotnictwa, które próbowało zniszczyć wietnamskie gniazda artylerii, prowadząc ciągłe naloty na pobliskie wzgórza przy użyciu bomb napalmowych. 3 kwietnia Viet Minh rozpoczął kolejne, pięciodniowe natarcie na wschodnie linie umocnień przeciwnika. Udało mu się zdobyć przyczółek oddalony o około półtora kilometra od pasa startowego lotniska. Po wylądowaniu batalionu spadochroniarzy Francuzom udało się 11 i 12 kwietnia poprawić nieco pozycję obronną i odrzucić wroga od wschodniej linii umocnień. Niemniej sytuacja obrońców stawała się coraz gorsza. Jedynym źródłem zaopatrzenia były teraz zrzuty z krążących nad Dien Bien Phu i narażonych na coraz silniejszy ogień przeciwnika samolotów. Kurczyła się strefa zrzutów, a od końca marca 1954 roku zaczęło brakować lekarstw i opatrunków. Viet Minh nie zgodził się nawet na ewakuację rannych, których liczba pod koniec kwietnia sięgała już trzech tysięcy (niemal jedną piątą ogólnego stanu wojsk z początku marca). W drugiej połowie kwietnia Viet Minh nasilił nocne ataki, by w końcu w nocy z l na 2 maja 1954 roku przystąpić do generalnego szturmu. Francuskie pozycje zaatakowały dwie wietnamskie dywizje. Mimo silnego deszczu i zaciekłej obrony Giap ponowił atak 6 i 7 maja, zdobywając kolejne punkty oporu. 308 Dywizja Viet Minhu przebiła się przez francuskie umocnienia na Elaine. Do wieczora nad Dien Bien Phu powiewała już wietnamska żółta gwiazda na czerwonym tle. Jedenaście tysięcy pozostałych przy życiu Francuzów złożyło broń. Czekał ich długi, czterystupięćdziesięciokilometrowy marsz na wschód, do wietnamskich obozów reedukacyjnych, z których tylko garstce dane było wyjść o własnych siłach. Upadek Dien Bien Phu przesądził o wyniku wojny. Francja musiała przyznać się do klęski. 8 maja poddała się ostatnia grupka na Isabelle. W Paryżu dochodziła właśnie siedemnasta, gdy premier Joseph Laniel załamanym głosem obwieszczał Zgromadzeniu Narodowemu upadek francuskiej twierdzy w Wietnamie. Wszyscy deputowani z wyjątkiem komunistów powstali, by oddać hołd obrońcom. Jak podaje

Jules Roy „miasto ogarnęła atmosfera przygnębienia i klęski. [...] Specjalne wydanie «FranceSoir» opatrzono długim nagłówkiem «Dien Bien Phu padło». [...] Około pierwszej nad ranem 8 maja 1954 roku niewielka grupka mówiących po francusku Wietnamczyków przedzierała się z białą flagą w ręku przez wzgórze Isabelle. [...] Pułkownik Lalande zgodził się przyjąć wysłanników Viet Minhu, którzy oznajmili, że wszelki dalszy opór jest bezskuteczny. Dien Bien Phu było całkowitym zaskoczeniem, największą klęską, jaką kiedykolwiek poniósł świat zachodni, było zwiastunem upadku koloniali-zmu i upadku republiki". Pod Dien Bien Phu straty francuskie wyniosły dwa tysiące dwustu dziewięćdziesięciu trzech poległych i pięć tysięcy stu trzydziestu czterech rannych. Do wietnamskiej niewoli dostało się jedenaście tysięcy jeńców (wraz z rannymi). Viet Minh zniszczył sześćdziesiąt dwa samoloty, a uszkodził sto sześćdziesiąt siedem. Straty wietnamskie były bez porównania większe i wynosiły odpowiednio: osiem tysięcy zabitych i około piętnastu tysięcy rannych. W sensie strategicznym nie miało to jednak żadnego znaczenia. Strategia generała Giapa w pełni zdała egzamin. W telegramie gratulacyjnym do żołnierzy wietnamskich Ho Chi Minh pisał: „Odnieśliście wielkie zwycięstwo, ale to tylko początek. Nie wolno nam zadowalać się półśrodkami i nie doceniać siły przeciwnika. Jesteśmy zdecydowani walczyć o pełną niepodległość, o zjednoczenie narodu, pokój i demokrację. Niezależnie od tego, czy czeka nas walka zbrojna czy dyplomatyczna, musimy przygotować się na długie zmagania". Generał Vo Nguayen Giap dostrzegał w zwycięstwie pod Dien Bien Phu przede wszystkim inspirację dla pozostałych ruchów komunistycznych na świecie. W jednym zdaniu ujął dokładnie to, czego obawiali się zachodni politycy: „To było zwycięstwo nie tylko naszego narodu, gdyż wszystkie kraje socjalistyczne odbierały je jako własne. To była wiktoria niewielkiego, słabego narodu walczącego z imperializmem i kolonializmem o wolność i niepodległość". Dien Bien Phu było również rozliczeniem francuskich polityków i dowódców, którzy zlekceważyli wroga. Stawiając retoryczne pytanie o wstyd, jaki od razu wywoływała nazwa Dien Bien Phu, Jules Roy replikował: „Porażka pod Dien Bien Phu bez wątpienia odzwierciedla brak fachowości francuskiego dowództwa. Być może również i politykom brakowało poczucia honoru, które mieli wojskowi. [...] Ich stosunek do armii był obojętny. Przestępstwem więc okazał się brak pomocy ludziom, których życie znalazło się w zagrożeniu. Jesteśmy w stanie ukarać pojedynczego obywatela. Cóż jednak zrobić, jeśli winę ponosi cały naród. To jest właśnie poczucie rezygnacji, z którego naród wyleczyć się nie może, a prędzej czy później musi przypłacić to własną śmiercią". Analizując lata 1950—1954 trudno nie postawić pytania, czy Dien Bien Phu było nieuniknione? Miejscowość ta stała się symbolem porównywalnym z Ver-dun czy Stalingradem, gdzie ludzki upór wziął górę nad czystym pragmatyzmem. W przeciwieństwie do obu przykładów z I i II wojny światowej Dien Bien Phu było końcem, a nie przesileniem. A jednak, przyglądając się uważnie całej francuskiej strategii i taktyce od generała de Lattre'a począwszy, można śmiało powiedzieć, że w istocie miejsce nie grało żadnej roli, albowiem wojna była dla Francji przegrana właściwie od grudnia 1950 roku.

Problemem Francji były również, a może przede wszystkim, błędy polityków, których brak zdecydowania i jedności w związku z przedłużającym się konfliktem powodował rosnącą frustrację w szeregach armii. Jedynym remedium na drenaż gospodarki francuskiej były Stany Zjednoczone, wobec których nadal rozgrywano własną kartę, wciągając je coraz głębiej w wojnę. W końcu w 1954 roku pomoc amerykańska dla Francji przekroczyła dwa miliardy dolarów (co stanowiło około osiemdziesięciu procent ogólnego wysiłku zbrojnego Francji w Indochi-nach i niemal równało się wysokości sumy przyznanej Francji w ramach planu Marshalla). Efektywność dostaw okazała się odwrotnie proporcjonalna do ich rozmiarów. Tylko ich odpowiednia alokacja przy gruntownie zrewidowanej strategii i taktyce były rzeczywiście w stanie zmienić położenie wojsk francuskich, dla których od drugiej połowy 1952 roku sukcesem militarnym stawało się zaledwie utrzymanie zajmowanych dotychczas pozycji. W tym wypadku liczby mówią same za siebie. Otóż na przykład w okresie od sierpnia 1950 roku do stycznia 1952 roku pomoc amerykańska przewyższała trzyipółletnie dostawy chińskie dla Viet Minhu (za okres od stycznia 1951 do czerwca 1954 roku). Ogólnie w czerwcu 1954 roku Amerykanie dostarczyli sto tysięcy ton materiałów, podczas gdy Chińczycy niewiele ponad osiemdziesiąt tysięcy ton. Do końca maja 1954 roku Francja otrzymała od USA tysiąc osiemset osiemdziesiąt czołgów i innych wozów bojowych, trzydzieści tysięcy osiemset osiemdziesiąt siedem motocykli i innych środków transportu, pięć tysięcy czterdzieści pięć urządzeń artyleryjskich, trzysta sześćdziesiąt jeden tysięcy pięćset dwadzieścia dwie sztuki broni, czterysta trzydzieści osiem jednostek pływających, siedemdziesiąt wodnosamolotów, trzysta dziewięćdziesiąt cztery samoloty bojowe. Mimo wielu niepowodzeń Viet Minh potrafił wykazać elastyczność, dostosowując się do metod walki przeciwnika, by w rezultacie z powrotem zmusić go do akceptacji własnej taktyki. Tak więc o ile podstawowym celem francuskiej strategii było utrzymanie własnych pozycji, o tyle dla Viet Minhu najważniejszą kwestią stało się utrzymanie inicjatywy i atakowanie w dowolnie wybranym przez siebie miejscu i czasie. W czasie kontrofensywy Giap nie liczył się ze stratami w ludziach, dlatego też dane liczbowe I wojny indochińskiej są tak bardzo szokujące. Jeśli chodzi o armię francuską, na początku 1954 roku liczyła ona pięćset siedemnaście tysięcy żołnierzy, z których osiemdziesiąt tysięcy było rzeczywiście pochodzenia francuskiego. Na resztę wojsk składały się: dwudziestotysięcz-na Legia Cudzoziemska, czterdziestoośmiotysięczny kontyngent z Francuskiej Afryki Północnej (głównie z Algierii, Maroka i Senegalu) oraz trzysta sześćdziesiąt dziewięć tysięcy żołnierzy wietnamskich różnych formacji (głównie sił obrony terytorialnej i wciąż nielicznej armii narodowej pod nominalnym dowództwem cesarza Bao Daia). W samym tylko Francuskim Korpusie Ekspedycyjnym — jak obliczano w początkach 1954 roku — śmierć poniosło sto czterdzieści osiem tysięcy żołnierzy. W budżecie Francji (nie licząc przedstawionych powyżej danych dotyczących amerykańskich dostaw) na rok 1953 aż jedną trzecią stanowiły koszty wojny w Wietnamie. Wciąż brakuje dokładnego opracowania dotyczącego strat wietnamskich w I wojnie indochińskiej, dlatego też należy przyjąć jedynie dane szacunkowe, które w porównaniu z

francuskimi przedstawiają się następująco: około sześciuset tysięcy poległych w walce oraz około dwustu pięćdziesięciu tysięcy wietnamskich cywilów, co daje około ośmiuset pięćdziesięciu tysięcy zabitych. Dien Bien Phu zakończyło etap działań zbrojnych. Rzeczywiste zakończenie wojny miało mieć miejsce przy stole negocjacyjnym w Genewie, gdzie nastąpił tymczasowy podział Wietnamu na komunistyczną Północ i niekomunistyczne Południe, przy czym o ponownym zjednoczeniu kraju zdecydować miały wybory powszechne. Punkt ten, jak i pozostałe, nigdy nie doczekał się realizacji, powołana zaś do życia międzynarodowa komisja obserwatorów mająca zająć się kwestią zorganizowania i nadzorowania wyborów ograniczyła swą rolę do spisywania naruszeń postanowień konferencji genewskiej. Stało się to przyczyną kolejnego konfliktu na Półwyspie Indochińskim, który zapisał się w historii pod nazwą II wojny indochińskiej. Doszło w niej do bezpośredniej interwencji zbrojnej Stanów Zjednoczonych popierających rząd Wietnamu Południowego. Rozdział 25 PIOTR OSTASZEWSKI WOJNA WIETNAMSKA 1965-1975 Geneza II wojny indochińskiej sięga czasów konferencji genewskiej w 1954 roku, kiedy to postanowiono uciec się do rozwiązania połowicznego. Podział Wietnamu na komunistyczną Północ i niekomunistyczne Południe miał być rozwiązaniem tymczasowym, zakończonym w połowie 1956 roku wyborami zjednoczeniowymi przeprowadzonymi pod nadzorem międzynarodowej komisji nadzorczej. Stany Zjednoczone, których przedstawiciel Walter Bedell-Smith miał status obserwatora, nie podpisały co prawda aktu końcowego konferencji genewskiej, ale zobowiązały się do jej przestrzegania. Krajami, które czerpały bezpośrednie korzyści z tak skomplikowanej sytuacji na Półwyspie In-dochińskim, były przede wszystkim Chiny, dla których podział wietnamskiego państwa był zjawiskiem za wszech miar pożądanym. Odwieczny antagonizm chiń-sko-wietnamski znalazł ujs'cie w dość zawiłej grze politycznej uprawianej przez premiera Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) Zhou En-laia. Według niego niepodległy Wietnam stanowił zagrożenie, gdyż chciał utworzyć lokalne imperium, rozszerzając swoje wpływy na Laos i Kambodżę. Z drugiej strony mimo ideologicznej bliskości ewentualny konflikt wietnamski stwarzał dla władz w Pekinie możliwos'ć pewnej kontroli nad rozwojem sytuacji — chociażby ze względu na udzielanie pomocy materiałowej, jak miało to miejsce w trakcie I wojny indochińskiej w latach 1946— 1954. Dla powoli odchodzącego od stalinizmu Związku Radzieckiego (współprzewodniczącego wraz z Wielką Brytanią obradom genewskim) wygaszenie w 1954 roku konfliktu wietnamskiego było ważnym elementem światowego procesu odprężenia. Przejmująca władzę nowa ekipa Nikity Chruszczowa daleka była wówczas od chęci konfrontacji, a przeciągający się konflikt w Indochinach mógł w ostatecznym rozrachunku prowadzić do niepotrzebnych zadrażnień, tym bardziej że Stany Zjednoczone zgodziły się zaakceptować tymczasowość rozwiązań przyjętych w Genewie. Ani Kreml, ani tym bardziej Pekin nie miały najmniejszych złudzeń, że w przypadku wyborów zjednoczeniowych w Wietnamie jedynym i niepodzielnym zwycięzcą będzie Ho Chi Minh.

Nieco odmienny punkt widzenia reprezentowała dyplomacja francuska, dla której Genewa stanowiła wybawienie od liczącego z górą osiem lat problemu. Ewakuacja wojsk francuskich za siedemnasty równoleżnik i utworzenie Wietnamu Południowego było w pewnym sensie „wyjściem z honorem", gdyż przynajmniej południowa część kraju wraz z królestwami Laosu i Kambodży pozostawały poza zasięgiem systemu komunistycznego. Świadomość rosnących w tej strefie wpływów Stanów Zjednoczonych powodowała, że Paryż chętnie spoglądał w kierunku Waszyngtonu jako potencjalnego spadkobiercy swego imperium. Mimo że nie mogło być już mowy o odbudowie kolonializmu, a Stany Zjednoczone bynajmniej nie patronowały takiemu przedsięwzięciu, opowiedzenie się USA w 1950 roku po stronie wietnamskiego cesarza Bao Daia jako alternatywy wobec komunistycznego Ho Chi Minha stanowiło niezbity dowód, iż Waszyngton będzie w dalszym ciągu popierał nawet niepopularne w Wietnamie, ale za to prawicowe rządy. Jeszcze w trakcie obrad genewskich cesarz Bao Dai powierzył misję tworzenia rządu nieznanemu w Wietnamie politykowi Ngo Dinh Diemowi. Ten prawicowy polityk, przebywający wcześniej na emigracji w Rzymie i w Stanach Zjednoczonych, był na wietnamskiej scenie politycznej swoistym kuriozum. Reprezentując piętnastoprocentową wietnamską mniejszość katolicką, Diem musiał czuć się w społeczeństwie osobistością wyalienowaną. Jego wybór podyktowany był ponadto względami politycznymi. Koneksje z tak wybitnymi osobistościami, jak senator John Fitzgerald Kennedy czy katolicki kardynał Joseph Spellman, pozwalały przypuszczać, iż przejęcie przez niego steru władzy spotka się w Stanach Zjednoczonych z przychylnym przyjęciem. Poza tym Diem kilkakrotnie już w swej politycznej karierze dowiódł, że nie był koniunkturalistą. W marcu 1945 roku odrzucił japońską ofertę współpracy, natomiast w sierpniu podobnie potraktował podobną propozycję wysuniętą przez Ho Chi Minha. Stałość poglądów, a zatem i głęboki antykomunizm gwarantowały, że Diem nie dopuści do wyborów i raczej będzie się starał zjednoczyć Wietnam pod własną egidą. Stolicą Republiki Wietnamu (jak oficjalnie nazywano Wietnam Południowy) został Sajgon. Ta wielka aglomeracja miejska była zarazem jedynym większym centrum politycznym kraju. W sierpniu 1954 roku, a więc w momencie, gdy na sajgońskim lotnisku Than Son Nhut lądował południowowietnamski samolot wiozący na pokładzie premiera Ngo Dinh Diema, władza w Wietnamie Południowym leżała na ulicy. Nominalnie krajem zarządzał rezydujący w stolicy cesarz, którego władza ograniczała się jednak do wydawania nieprzestrzeganych przez nikogo rozporządzeń. Zadłużony cesarz odsprzedał bowiem urząd naczelnika sajgońskiej policji mafijnemu bossowi Bai Yienowi, który stał na czele potężnej organizacji przestępczej Binh Xuyen działającej w chińskiej części Sajgonu Cho-lon. Ponadto walki o wpływy toczyły również silne i niezależne południowo wietnamskie sekty religijne Hoa Hao i Cao Dai. Posiadając po kilkadziesiąt tysięcy własnych żołnierzy sekty stanowiły ogromny problem dla jedności kraju. Z drugiej strony Republika Wietnamu musiała przyjąć napływającą z Północy niemal milionową fale uchodźców, wśród której aż sześćdziesiąt pięć procent stanowili katolicy. Na mocy porozumień genewskich zagwarantowano ludności wietnamskiej możliwość swobodnego wyboru kraju osiedlenia. Przez trzysta dni strefa zdemilitaryzowana,

rozciągająca się wzdłuż tymczasowej linii granicznej siedemnastego równoleżnika miała pozostać otwarta zarówno dla uchodźców z Północy, jak i z Południa. Mimo propagandowego wydźwięku, jaki nadano exoduso-wi z Północy, fakt ten miał zdecydowanie niekorzystne reperkusje dla Południa, które opuściło jedynie około osiemdziesięciu tysięcy zwolenników rządów komunistycznych i byłych żołnierzy komunistycznej partyzantki Viet Minhu. Ogromna masa uchodźców destabilizowała i tak mocno nadwątloną gospodarkę Południa, w zdecydowanej większości opartą na rolnictwie. Ponadto powodowała problemy mieszkaniowe. Wietnam Południowy pokryty został gęstą siecią obozów przejściowych, skąd miano przesiedlać uchodźców do okolicznych wiosek. Tymczasem cierpiące na „głód ziemi" Południe wymagało natychmiastowej interwencji rządu, który musiał przeprowadzić reformę rolną. W 1954 roku nie była ona jednak możliwa ze względu na brak na ten cel środków finansowych. Jedyną realną pomocą były Stany Zjednoczone, dla których Diem reprezentował pożądaną opcję polityczną. W oczach prezydenta Dwighta D. Eisenhowera i sekretarza stanu Johna Fostera Dullesa tylko Diem był w stanie stanąć na drodze komunizmowi szukającemu dalszych zdobyczy na południu Półwyspu Indochiń-skiego. W Waszyngtonie coraz silniej działał syndrom „teorii domina", w myśl której upadek Wietnamu Południowego oznaczałby błyskawiczny proces przejmowania władzy przez komunistyczne reżimy w Laosie, Kambodży, a następnie w całej Azji Południowo-Wschodniej, na Bliskim Wschodzie, a wreszcie w Europie. Z czterdziestoletniej perspektywy czasowej teoria ta wydaje się niemal abstrakcyjna, jednak w połowie lat pięćdziesiątych w obliczu ciągłego zagrożenia, jakie reprezentowały dwa największe komunistyczne mocarstwa, czyli ZSRR i ChRL, Wietnam Południowy stawał się bastionem „wolnego świata", którego utrzymanie w orbicie wpływów Zachodu oznaczało utrzymanie tak bardzo pożądanej równowagi sił na świecie. Nie dziwi więc fakt amerykańskiej pomocy dla rządu premiera Diema. Operacja „Passage to Freedom", polegająca na przeprowadzeniu ewakuacji uchodźców z Północy, była pierwszą akcją wsparcia południowowietnamskiego sojusznika. Poza wydźwiękiem propagandowym prezydent Eisenhower zamierzał też dowieść, iż USA chcą aktywnie uczestniczyć w polityce na Półwyspie Indochiń-skim i nie dopuszczą, by Wietnam Północny rozszerzył swe panowanie na strefę poniżej siedemnastego równoleżnika. Trzystu czterdziestu dwóch amerykańskich doradców wojskowych w Wietnamie Południowym miało pomóc Diemowi w budowie struktur armii południowo wietnamski ej oraz wdrożyć w życie specjalne programy szkoleniowe. Najważniejszy spośród nich okazał się specjalny wysłannik CIA Edward Lansdale, którego obarczono zadaniem zjednania Diema i przeprowadzenia tajnej misji zmierzającej do szybkiego rozwiązania problemów wewnętrznych Republiki Wietnamu, czyli rozprawienia się z sektami religijnymi oraz z Binh Xuyen. Miał on także pomóc premierowi w odsunięciu niezdolnego do sprawowania silnych rządów cesarza Bao Daia. Lansdale niemal natychmiast po przybyciu do Sajgonu w 1954 roku zyskał zaufanie Diema. Dysponując znacznymi funduszami, przystąpił do tajnych negocjacji z przedstawicielami Hoa Hao i Cao Dai. Niektórych przywódców przekupywał, proponując im teki w południowowietnamskim

rządzie. O wiele większym problemem była posiadająca znaczne zasoby finansowe i kontrolująca praktycznie całą Kochinchinę Binh Xuyen. Dlatego też Diem uciekł się do jedynego realnego rozwiązania, jakim było użycie siły. W połowie 1955 roku wojska rządowe przystąpiły do akcji pacyfikacyjnej w dzielnicy Cholon, dziesiątkując Binh Xuyen i zmuszając Bai Viena do emigracji. Podobnie postąpiono z sektami, które definitywnie rozbito przed 1957 rokiem. Tym samym Diem dowiódł zdecydowania i energii w działaniu, ciesząc się pełnym zaufaniem Waszyngtonu. Podstawowym problemem pozostawały jednak wybory, które miały odbyć się w czerwcu 1956 roku. W 1955 roku w odpowiedzi na sugestie władz północ -nowietnamskich i premiera Demokratycznej Republiki Wietnamu (DRW) Pham Van Donga, aby rozpocząć przygotowania wyborcze, rząd Diema w Sajgonie uznał, iż istotę wolnych wyborów przekreśla fakt sprawowania na Północy totalitarnej władzy. Zdaniem Diema komuniści, zniewoliwszy społeczeństwo, potraktują wybory jako łatwą drogę do przejęcia kontroli nad Republiką Wietnamu. W rzeczywistości wypowiedź ta stanowiła odmowę zastosowania się do postanowień z 1954 roku, nakazujących poszanowanie woli narodu wietnamskiego wyrażonej w drodze głosowania. Z drugiej strony nie można również odmówić Diemowi pewnych racji. Komunistyczna władza na Północy rzeczywiście niewiele miała wspólnego z poszanowaniem woli społeczeństwa. Świadczyła o tym chociażby kolektywizacja ziemi w Tonkinie, której ofiarą padło wielu właścicieli ziemskich. Szerzyło się donosicielstwo, a akcje pacyfikacyjne — jak na przykład w prowincji Tai Nguyen, gdzie wojsko wymordowało mniejszość tajską — nie należały do rzadkości. W 1956 roku władze w Hanoi i sam Ho Chi Minh musieli przyznać, iż lata 1954—1956 były (dobrze skądinąd znanym w krajach komunistycznych) „okresem błędów i wypaczeń". Niemniej rządy na Południu były również dalekie do ideałów demokracji. Trzeba jednak pamiętać, iż europejskie i amerykańskie standardy nie mogły znaleźć miejsca w narodzie żyjącym w zupełnie odrębnym kręgu kulturowym, gdzie relacje władza—społeczeństwo od setek lat charakteryzowały doktryny konfu-cjanizmu. Co gorsza, okres francuskiego kolonializmu bynajmniej nie utwierdził Wietnamczyków w poszanowaniu zasad demokracji, które dotyczyły wąskiej elity władzy kolonialnej, a samo francuskie panowanie przepełnione było aktami okrucieństwa i deptania wietnamskiej godności narodowej. W 1955 roku Diem przeprowadził referendum, w wyniku którego mieszkańcy Wietnamu Południowego opowiedzieli się za przekształceniem kraju w republikę, obalając tym samym rządy cesarza Bao Daia. Tak więc cesarz, wyniósłszy w 1954 roku Diema do urzędu premiera Republiki Wietnamu, został przez niego zdetronizowany i udał się do Francji na emigrację. Niebawem Diem otrzymał urząd prezydenta, ugruntowując swą władzę. Ważnym elementem jej efektywnego sprawowania była pomoc materiałowa ze Stanów Zjednoczonych i krajów zachodnich. W latach 1955—1960 USA udzieliły Wietnamowi Południowemu znacznych kredytów z zamiarem rozwoju programu importowego. Miał on doprowadzić do uniknięcia hiperinflacji, która pojawiłaby się w wyniku masowego napływu dolarów w ramach zwykłej pomocy finansowej. Importerzy płacili za przywożone do Wietnamu towary w piastrach

(waluta południowo wietnamska—przyp. aut.), które z kolei trafiały do Wietnamskiego Banku Narodowego, dzięki czemu były wykorzystywane przez rząd w ramach specjalnych funduszy pomocy finansowej na pokrycie kosztów różnych przedsięwzięć gospodarczych. W samej tylko pięciolatce 1955—1959 suma takich funduszy przekroczyła miliard dolarów, a jeśli dodamy do tego sto dwadzieścia siedem milionów dolarów bezpośredniej amerykańskiej pomocy finansowej wraz z szesnastoma milionami pomocy technicznej, otrzymamy kwotę miliarda stu czterdziestu trzech milionów dolarów samej tylko pomocy ekonomicznej. W latach 1955—1964 ogólna suma bezpośredniej amerykańskiej pomocy gospodarczej wyniosła blisko miliard dziewięćset milionów dolarów. Rezultatem takiej polityki była pełna kontrola rządu nad inflacją. Odbudowano zniszczoną w czasie wojny sieć transportową i wodociągową. Wzrosła również produkcja rolna, natomiast specjalne grupy amerykańskich ekspertów, upowszechniając nowe uprawy, opracowywały także program kredytów inwestycyjnych dla drobnych indywidualnych właścicieli ziemskich. Postęp odnotowano również w dziedzinie szkolnictwa i edukacji narodowej. Z amerykańskich funduszy uruchomiono specjalne programy szkolenia publicznej służby zdrowia. Dzięki Uniwersytetowi Stanu Michigan rozpoczęto szkolenie wyspecjalizowanej wietnamskiej służby państwowej oraz służb policyjnych. Na pierwszy rzut oka wydawało się, że południowowietnamska gospodarka przeżywa rozkwit. Sajgon przypominał europejską metropolię „z pełnymi kolorowych wystaw sklepami, nowoczesnymi samochodami i skuterami oraz wspaniałymi, położonymi na przedmieściach rezydencjami wyższych klas społecznych". Te zaś, jak w czasach francuskich, wyraźnie kontrastowały z typowymi mieszkańcami wietnamskiego społeczeństwa. Hołdując francuskim tradycjom, przedstawiciele lokalnej elity zajmowali eksponowane stanowiska w administracji publicznej i państwowej, a także w armii. Za rządów Diema powstała również lokalna klasa średnia, która — choć nieliczna — stanowiła zaczątek nowoczesnego społeczeństwa gospodarki wolnorynkowej. Stolica Republiki Wietnamu była jednak tylko wizytówką. W rzeczywistości życie dziewięćdziesięcioprocentowej większości żyjącej na wsi niewiele się zmieniło. Amerykańskie fundusze na cele cywilne miały w istocie charakter defen-sy wny. Rozwój gospodarczy został do tego stopnia połączony z kwestią obronności kraju, że z ekonomicznego punktu widzenia południowowietnamska gospodarka pozostawała w całkowitej zależności od Stanów Zjednoczonych. Jak należało oczekiwać, decyzja Diema o niedopuszczeniu do wyborów przyniosła określone konsekwencje. Chcąc wyprzedzić rozwój wydarzeń, rząd w Saj-gonie rozpoczął walkę z prawdziwym i wyimaginowanym wrogiem komunistycznym. Rozpoczęły się czystki zarówno wśród elity wojskowej, jak i politycznej. Na listach potencjalnych wrogów znaleźli się weterani I wojny indochińskiej, z których większość należała do Viet Minhu, ale bynajmniej nie reprezentowała komunistycznego światopoglądu. Rozpoczęta przez rząd akcja o nazwie „to Cong" („łap komunistę") dała sposobność wielu członkom lokalnej administracji do załatwiania osobistych porachunków.

W 1957 roku rząd w Hanoi wydał rozkaz, aby pozostające jeszcze na Południu dawne struktury Viet Minhu wznowiły walkę. Tym razem przeciwnikiem był wietnamski rząd Wietnamu Południowego. Decyzja ta była odpowiedzią na rosnącą presję ze strony byłych żołnierzy Viet Minhu, którzy pragnęli wystąpić przede wszystkim w geście aktu samoobrony. Dla Hanoi był to jednak sygnał, iż dalsza bezczynność spowoduje jedynie rosnącą falę represji Diema i zniszczenie oddanych sprawie zjednoczenia Wietnamu pod egidą Północy dawnych struktur komunistycznej partyzantki. Jak się okazało, wydarzenia roku 1957 miały stanowić początek końca rządów Diema, którego jeszcze w tym czasie przyjmowano w Stanach Zjednoczonych jako męża opatrznościowego i wzorzec dla wszystkich krajów azjatyckich. Wietnam Południowy miał być przykładem amerykańskiej pomocy w budowie niezależnego i demokratycznego państwa, w którym poziom życia (istotnie jeden z najwyższych wówczas w Azji) świadczył o sukcesie demokracji i powinien zainspirować pozostałe kraje do pójścia w jego ślady z gwarancją pomocy USA. W 1961 roku ustępujący prezydent Stanów Zjednoczonych Dwight D. Eisenho-wer wskazywał na Laos jako na główne ognisko zapalne w Azji Południowo-Wschodniej. Tocząca się tam wojna domowa między trzema ugrupowaniami (proamerykań-skim, prokomunistycznym i neutralnym) zdawała się wkraczać w decydującą fazę, w której ruch komunistyczny, wspierany przez Wietnam Północny powoli zaczął zagarniać pełnię władzy. Przez Laos i Kambodżę przebiegał również jeden z najważniejszych szlaków zaopatrzeniowych dla komunistycznej partyzantki w Republice Wietnamu. Pejoratywna nazwa, jaką nadał jej Diem — „Yietcong" — stała się wkrótce synonimem wojny w Wietnamie. Wkrótce też nie było w Stanach Zjednoczonych ni osoby, która nie potrafiłaby rozszyfrować tego skrótu. (W rzeczywistości słowa Viet Cong znaczyły — wietnamski komunista). Nowa, demokratyczna ekipa prezydenta Johna F. Kennedy'ego nie zamierzała schodzić z kursu obranego przez Eisenhowera. Podobnie jak poprzednik — Kennedy uznawał „teorię domina", a Wietnam Południowy za klucz do całej Azji Południowo-Wschodniej. W przeciwieństwie jednak do poprzedniego okresu polityka Diema powodowała rosnący w Wietnamie Południowym ferment. Yiet-cong zyskiwał zwolenników na wsi, a skorumpowana administracja państwowa nie czyniła nic, by skutecznie przeciwdziałać rozszerzającej się fali terroru. Trzeba również wspomnieć o taktyce wietnamskich komunistów, którzy mieli rozkaz eliminowania przede wszystkim osób z wyższym wykształceniem, przedstawicieli lokalnej administracji oraz wszystkich, którzy w lokalnych społecznościach cieszyli się dobrą reputacją. Chodziło o to, by pozostawić przy życiu tylko tych przedstawicieli władzy, którzy reprezentowali najgorsze cechy. Miało to skompromitować rząd i odciągnąć od niego ludność wsi. Prezydent Kennedy starał się skłonić Diema do niezbędnych reform społecznych. Amerykańską pomoc materiałową uzależniał w coraz większym stopniu od poszerzania przez Diema bazy społecznej jego rządu. Zarówno CIA, jak i amerykańska misja wojskowa w Sajgonie — Military Assistance Command, Yietnam (MACY) — donosiły o postępującej

izolacji Diema i rosnącym wpływie jego rodziny, szczególnie brata Ngo Dinh Nhu. Antykomunistycznie nastawiony Nhu nakłonił brata do wprowadzenia w życie programu wiosek strategicznych (tak zwanych agroville), którego celem było skupianie ludności lokalnej w większych ośrodkach pod protekcją administracji państwowej. Przenoszenie całych wsi do większych skupisk pilnowanych przez słabo uzbrojone oddziały obrony terytorialnej oraz skorumpowanych urzędników państwowych powodowało tylko rosnącą falę niezadowolenia wśród ludności cywilnej nękanej uprzednio nocnymi najazdami Yietcongu, a obecnie przymusową akcją przesiedleńczą, przy czym dla wielu z nich było to już trzecie lub czwarte przesiedlenie. Prezydent Kennedy zamierzał jednak dopomóc południowowietnamskiemu sojusznikowi w walce z komunistyczną partyzantką. W tym celu wprowadzono w życie program walki z partyzantką (Counterguerilla Warfare) i sformowano specjalne jednostki zielonych beretów. Systematycznie podnoszono też liczbę amerykańskich doradców wojskowych — początkowo z sześciu tysięcy do dwunastu i pół tysiąca oraz szesnastu i pół tysiąca w 1963 roku. W 1962 roku program pomocy rozszerzono o dostawy sprzętu zmechanizowanego, przysyłając do Sajgonu pierwszą partię amerykańskich helikopterów i obsługi technicznej. Wprowadzenie ich do walki w lecie 1962 roku spowodowało zepchnięcie Yietcongu do defensywy, jednak zakaz bezpośredniego udziału Amerykanów w starciach zbrojnych hamował sukcesy operacji wymagającej ciągłych zmian i mobilności. Ponadto pilotowanie maszyn przez amerykańskich lotników oraz przydzielanie do południcwowietnamskich jednostek amerykańskich doradców wojskowych, mających w rzeczywistości wpływ na decyzje strategiczne i taktyczne, uzależniało armię południcwowietnamską od amerykańskiego sojusznika, w bardzo poważnym stopniu ograniczając jej zdolności operacyjne. Toteż sukcesy 1962 roku już z początkiem roku następnego zamieniły się w defensywę. Sytuację komplikował fakt powstania zupełnie nieoczekiwanych problemów natury wyznaniowej. Na scenie politycznej pojawili się południowowietnamscy buddyści, którzy w maju 1963 roku wystąpili z falą pokojowych protestów przeciwko faworyzowaniu wyznania katolickiego. W geście protestu doszło w maju w centrum Sajgonu do aktu samospalenia buddyjskiego mnicha Thich Quang Duca. Zamieszki w dawnej stolicy cesarskiej Hue doprowadziły do starć z policją i ofiar śmiertelnych. Nastąpiły liczne aresztowania i represje. Brak reakcji rządu Diema i jego niechęć do wszelkich rozmów z buddystami jeszcze bardziej pogłębiały kryzys wewnętrzny. Prezydent Kennedy naciskał na reformy, uzależniając od nich kontynuację dotychczasowej polityki Stanów Zjednoczonych wobec południowowietnamskiego sojusznika. W odpowiedzi Diem i Nhu niedwuznacznie zagrozili nawiązaniem rozmów z Wietnamem Północnym, który nie stronił od tajnych kontaktów z Sajgonem. W czerwcu 1963 roku amerykański przedstawiciel CIA Lucien Conein został powiadomiony przez generała Duong Yan Minha o przygotowywanym zamachu stanu. Diem przeżył już kilka prób zamachu na swoje życie, niemniej tym razem spisek dotarł do najwyższych kręgów wojskowych uznających Diema za największe zagrożenie dla południowowietnamskiej suwerenności. Neutralne stanowisko Stanów Zjednoczonych wyrażało w istocie poparcie dla spisku, choć zarówno CIA, jak i prezydent Kennedy dążyli do

bezkrwawego usunięcia Diema i wysłania go wraz z najbliższą rodziną bądź do Europy Zachodniej, bądź do Stanów Zjednoczonych. Tymczasem zamach przeprowadzony w Sajgonie w nocy z l na 2 listopada 1963 roku spowodował jednak śmierć Diema i Nhu. Spotkało się to, co prawda, z euforią w południowowietnamskim społeczeństwie, ale było też ogromnym zagrożeniem dla i tak już mocno nadwątlonej stabilizacji państwa. Trzy tygodnie później w zamachu w Dallas zginął prezydent Kennedy. Wojna w Wietnamie wkraczała w nową fazę. Rząd prezydenta Lyndona B. Johnsona na początku kontynuował linię poprzednika, poprzestając na utrzymaniu w Wietnamie szesnastoipółtysiecznego kontyngentu wojskowego. W roku 1963 wartość pomocy dostarczonej przez USA dla Wietnamu Południowego wynosiła pięćset milionów dolarów. Mimo to Saj-gon nie mógł się wykazać konkretnymi sukcesami w walce z komunistyczną partyzantką. Stojący na czele rządu sajgońskiego generał Duong Yan Minh wykazywał brak zdolności politycznych, a przejęcie władzy 31 stycznia 1964 roku przez generała Nguyen Khanha okazało się również krótkim epizodem, dającym początek kilku z rzędu przewrotom destabilizującym system rządów w Wietnamie Południowym. Khanh okazał się przy tym politykiem inspirującym eskalację dzia315 łań zbrojnych. Wysunięte przez niego hasło marszu na Północ i zjednoczenia Wietnamu pod egidą rządu w Sajgonie spotkało się z żywym oddźwiękiem południowo-wietnamskiej ulicy i kręgów politycznych. Z drugiej strony akcja ta umożliwiała udział amerykańskich okrętów wojennych w operacji szpiegowskiej, której celem było wykrycie i zbadanie parametrów północnowietnamskich urządzeń radiolokacyjnych zakupionych przez DRW w ZSRR jeszcze na przełomie 1963 i 1964 roku. W lipcu 1964 roku Republika Wietnamu podjęła próbę zniszczenia baz i instalacji wojennych na dwóch północnowietnamskich wyspach w Zatoce Tonkiń-skiej Hon Ngu i Hong Me. Międzynarodowe wody zatoki patrolowały w tym czasie dwie amerykańskie jednostki USS „Maddox" i USS „Ticconderoga", wypełniające tajną misję wywiadowczą pod kryptonimem „De Soto". Wczesnym popołudniem 2 sierpnia radary „Maddoxa" wykryły obecność północnowietnamskich kutrów torpedowych, które wystrzeliły w kierunku amerykańskiego niszczyciela trzy torpedy. Kapitan John Herrick, nawiązawszy kontakt bojowy z nieprzyjacielem, wezwał na pomoc lotnictwo z lotniskowca USS „Ticconderoga", które uszkodziło dwie jednostki północnowietnamskie, a jedną zatopiło. Według innej wersji nawiązano kontakt bojowy z pięcioma jednostkami północnowiet-namskimi zatapiając trzy, a dwie poważnie uszkadzając. Zasadniczo jednak nie ma to większego znaczenia dla istoty problemu. Niechęć Johnsona do podjęcia akcji odwetowej wobec DRW spotkała się z krytyką wśród wysokich kół wojskowych. Admirał Sharp, głównodowodzący siłami zbrojnymi Stanów Zjednoczonych na Pacyfiku, zarządził przesunięcie lotniskowca USS „Constellation" i niszczyciela „C. Turner Joy" w pobliże dwóch okrętów US Navy patrolujących wody Zatoki Tonkińskiej.

Prezydent Johnson zapowiedział podjęcie przez Stany Zjednoczone kroków odwetowych w wypadku następnej prowokacji. Wielu historyków wiąże oświadczenie Johnsona z wydarzeniami tak zwanego drugiego incydentu w Zatoce Tonkińskiej, kiedy to amerykańskie okręty zostały rzekomo ponownie zaatakowane przez nieprzyjaciela. Pojawienie się 4 sierpnia 1964 roku na radarach USS „Maddox" północnowietnamskich kutrów jest do dziś sprawą bardzo kontrowersyjną. Brak kontaktu bojowego z przeciwnikiem, a także brak danych dotyczących lokalizacji wrogich jednostek interpretowano jako błąd kapitana Herricka bądź świadome wykorzystanie okazji, by udowodnić stanowczą wolę Stanów Zjednoczonych. 5 sierpnia amerykańskie lotnictwo dokonało odwetowego nalotu na wybrane cele w Wietnamie Północnym. W Waszyngtonie obie izby Kongresu przyjęły zaproponowaną przez Lyndona Johnsona Rezolucję tonkińską. Upoważniała ona prezydenta USA do „podjęcia wszelkich niezbędnych kroków w celu odparcia ataku na siły zbrojne Stanów Zjednoczonych" i zapobieżenia dalszym tego rodzaju aktom oraz do pomocy krajomczłonkom paktu SEATO. W kampanii wyborczej 1964 roku Johnson nie wysuwał kwestii wietnamskiej. Sprawa ta wymagała dużej zręczności, toteż po nalocie z 5 sierpnia prezydent nie podjął żadnych konkretnych działań, zapewniając społeczeństwo amerykańskie, iż mimo poparcia dla Sajgonu USA nie wezmą bezpośredniego udziału w wojnie domowej w Republice Wietnamu. W istocie w owym czasie Johnson był zwolennikiem interwencji. Podróż do Sajgonu w 1961 roku przekonała go, że utrata Wietnamu Południowego cofnie amerykańską strefę bezpieczeństwa do linii wybrzeża Pacyfiku. Podczas spotkania z szefami Połączonych Sztabów 23 grudnia 1963 roku zapewnił o gotowości wysłania wojsk do Wietnamu zaraz po listopadowych wyborach prezydenckich 1964 roku. Mianowany w czerwcu 1964 roku głównodowodzącym amerykańskimi siłami zbrojnymi w Wietnamie generał William Westmoreland domagał się przysłania regularnych jednostek armii Stanów Zjednoczonych. Jako zwolennik taktyki „szukaj i niszcz" (search and destroy), wymagającej zaangażowania znacznej liczby ludzi, Westmoreland utrzymywał, iż zniszczenie czterdziestotysięcznej partyzantki południowowietnamskiej okaże się łatwym zadaniem dla dobrze wyszkolonego i wyposażonego wojska. 8 marca 1965 roku o godzinie dziewiątej dwadzieścia w miejscowości Da Nang wylądował trzyipółtysięczny kontyngent amerykańskich marines pod dowództwem generała Fredericka J. Karcha. Kilka dni później Westmoreland zażądał przysłania dodatkowo czterdziestu tysięcy żołnierzy. Liczba wojsk lądowych wzrosła w ciągu roku dziesięciokrotnie, tak że w końcu 1966 roku armia Stanów Zjednoczonych liczyła czterysta pięćdziesiąt tysięcy żołnierzy, a w końcu 1967 — pięćset czterdzieści dwa tysiące. Równocześnie rozpoczęto bombardowania Wietnamu Północnego, niszcząc przede wszystkim instalacje radiolokacyjne i bazy marynarki wojennej (operacja „Rolling Thunder"). Od roku następnego celem stały się obiekty przemysłowe i linie komunikacyjne. Intensyfikacji nalotów towarzyszyło przesuwanie się coraz głębiej na północ strefy objętej bombardowaniami. W latach 1965—1966 liczba straconych przez US Air Force maszyn

przekroczyła pięćset, a koszty operacji szacowano na miliard siedemset milionów dolarów. Selektywne bombardowania pociągały za sobą niewspółmiernie duże koszty w stosunku do zadawanych przeciwnikowi strat. Statystycznie, aby spowodować u przeciwnika stratę jednego dolara, Stany Zjednoczone musiały wydać dziewięć dolarów i sześćdziesiąt centów. W ciągu następnych trzech lat, 1966—1968, USA straciły dziewięćset pięćdziesiąt maszyn, a koszty finansowe sięgnęły sześciu miliardów dolarów. Natychmiastowa odbudowa zniszczeń, a szczególnie pomoc państw komunistycznych umożliwiały DRW kontynuowanie wojny. Związek Radziecki i Chińska Republika Ludowa rywalizowały o wpływy w Hanoi, które w latach 1965— 1968 otrzymało pomoc w wysokości dwóch miliardów dolarów. Wbrew wcześniejszym przewidywaniom wojna wietnamska okazała się trudniejsza, aniżeli przypuszczano podczas planowania operacji. Taktyka „szukaj i niszcz" była nieefektywna, a jej rezultat nie zależał od liczby wojska. Podstawowa trudność polegała na niemożliwości rozróżnienia wroga (Yietcongu) wśród ludności cywilnej. Obsadzenie przez wojsko wąskiej strefy zdemilitaryzowanej wzdłuż siedemnastego równoleżnika oraz rozmieszczenie skomplikowanego systemu czujników i urządzeń obronnych (linia McNamary) nie gwarantowało niczego poza związaniem niektórych jednostek patrolujących okoliczne tereny. W latach 1966—1967 nastąpiła intensyfikacja działań. Do sukcesów zaliczano miedzy innymi operacje „Cedar Falls" w 1967 roku, dzięki której „oczyszczono" obszary położone na północ od Sajgonu, oraz „Iron Triangle", kiedy zniszczono niektóre bazy Yietcongu. Powszechnie używany wówczas termin „amerykanizacja wojny wietnamskiej" oznaczał przejecie przez Stany Zjednoczone całego ciężaru działań wojennych. Powodowało to rosnącą demoralizacje i brak woli walki w armii południowo-wietnamskiej. Do końca 1967 roku straty Amerykanów wynosiły trzynaście i pół tysiąca zabitych i zaginionych. Choć liczba ta była niewspółmiernie niska w stosunku do strat Yietcongu, które szacowano na dwieście dwadzieścia tysięcy zabitych i zaginionych, to wciąż daleko było do pomyślnego zakończenia wojny. Istnienie „szlaku Ho Chi Minha" zapewniało Yietcongowi regularne dostawy z DRW. Mobilizacja całego społeczeństwa północnowietnamskiego umożliwiała powoływanie do armii dwustu tysięcy rekrutów rocznie. Wykonywanie przez ludność cywilną funkcji pomocniczych (transport, aprowizacja itp.) umożliwiało koncentracje całego wysiłku armii na wojnie. Spotkanie na szczycie miedzy prezydentem USA a prezydentem Republiki Wietnamu, które odbyło się na początku 1966 roku w Honolulu, miało przekonać prezydenta Nguyen Yan Thieu i premiera Cao Ky, aby dopuścili do rządu wszystkie liczące się ugrupowania

polityczne z wyjątkiem komunistycznych. Strona południowowietnamska zaakceptowała sugestie amerykańskie. Wybory parlamentarne rozpisano na rok następny. Koalicja wyborcza Nguyen Yan Thieu—Nguyen Cao Ky zdobyła trzydzieści pięć procent miejsc w parlamencie. Na drugim miejscu uplasowała się koalicja pod przywództwem Truong Dinh Dzu, postulująca negocjacje pokojowe z Yiet-congiem. Nie w pełni demokratyczna ordynacja wyborcza była powodem zbojkotowania wyborów przez buddystów. Przedłużająca się wojna, rosnąca w kraju inflacja, a przede wszystkim rosnąca liczba „zabitych w akcji" (Killing in Action) były przyczyną fali protestów. Rezygnacja pod koniec 1967 roku Roberta McNamary ze stanowiska sekretarza obrony potwierdziła jedynie brak widoków na rozwiązanie konfliktu. 30 stycznia 1968 roku na rozkaz z Hanoi Yietcong rozpoczął ofensywę „Tet", atakując sto czterdzieści cztery punkty na terenie Wietnamu Południowego. Do największych zdobyczy należały miasta Dalat, Kontum i Quang Tri. W Sajgonie dzieOfensywa Yietcongu i wojsk pólnocnowietnamskich wiosną i latem 1972 roku wietnastu ochotników przeprowadziło straceńczą akcje uderzenia na Ambasadę Stanów Zjednoczonych, która pozostawała w ich ręku przez całe sześć godzin. Najważniejszym osiągnięciem ofensywy było zdobycie przez komunistów 31 stycznia 1968 roku Hue. Miasto, pozostające pod ich władzą niemal do 25 lutego, stało się widownią masowych zbrodni na ludności cywilnej. Stosując terror, stawiano mieszkańców przed wyborem: współpraca bądź śmierć. Celem ofensywy „Tet" był nie sukces na polu bitwy, lecz jedynie wywołanie odpowiedniego efektu psychologicznego. Prezydent Johnson po raz pierwszy rozważał wówczas wycofanie Stanów Zjednoczonych z Wietnamu, a Połączone Sztaby sprzeciwiły się przysłaniu dodatkowych kontyngentów wojska. W roku 1969 urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych objął Richard Nixon. W programie wyborczym akcentował potrzebę „wyjścia z twarzą" z wietnamskiego konfliktu. Swój program prezydent zawarł w tak zwanej doktrynie Nixo-na. Zakładała ona prowadzenie działań zbrojnych w Azji Południowo-Wschodniej przez państwa bezpośrednio zaangażowane w konflikt. Rola Stanów Zjednoczonych miała polegać na subsydiowaniu sojuszników. Etap wojny wietnamskiej z lat 1969—1973 przeszedł do historii pod nazwą „wietnamizacji". Polityka Nixona wzbudzała wiele kontrowersji, gdyż akceptowała tajne bombardowania neutralnej Kambodży i Laosu. Państwa te były zapleczem dla wietnamskiej partyzantki. Stąd atakowała ona cele w Wietnamie Południowym. W wystąpieniu telewizyjnym 30 kwietnia 1970 roku Nixon powiadomił społeczeństwo amerykańskie o rozpoczęciu wspólnej amerykańsko-południowowietnam-skiej inwazji na Kambodżę. Interwencja zakończyła się (l czerwca 1970 roku) połowicznym sukcesem.

Przechwycono jedynie pięćdziesiąt procent ukrytego przez nieprzyjaciela sprzętu. W ciągu kilku miesięcy Yietcong odtworzył zniszczone zaplecze, a całkowicie niekorzystne okazało się rozpętanie wojny domowej w Kambodży. W 1971 roku wojska amerykańskie wspólnie z armią południowowietnamską wzięły udział w trwającej dwa miesiące inwazji na Laos (8 lutego—6 kwietnia). Operacja „Lam Son 719" zakładała zdobycie arsenałów Yietcongu i laotańskiego ruchu komunistycznego Pathet Lao w miejscowości Tchepone. Podobnie jak w Kambodży ofensywa nie przyniosła spodziewanych rezultatów. Jednocześnie w Stanach Zjednoczonych ujawniono tak zwany Pentagon Pa-pers (Akta Pentagonu), stanowiące zbiór tajnych dokumentów dotyczących polityki Stanów Zjednoczonych w Wietnamie w latach 1945—1967. Ich opracowaniem, na polecenie wydane w 1967 roku przez sekretarza obrony Roberta McNa-marę, zajęło się czterdziestu historyków. Ujawnienie i opublikowanie części dokumentów na łamach dziennika „New York Times" — pomimo prezydenckiego sprzeciwu — zbulwersowało opinię publiczną i tak już zmęczoną wojną i czekającą na dotrzymanie przez Nixona przyrzeczenia danego w kampanii wyborczej 1968 roku. Tymczasem prowadzone za pośrednictwem Paryża negocjacje pokojowe ciągnące się od stycznia 1969 roku, na jesieni 1972 roku wkroczyły w decydującą fazę. W lecie 1972 roku armia północnowietnamska przekroczyła strefę zdemili-taryzowaną. Sekretarz stanu Henry Kissinger odczytał to jako zagrożenie suwerenności Wietnamu Południowego i zażądał wycofania wojsk inwazyjnych. Nieuznawanie przez Hanoi niepodległego państwa południowowietnamskiego doprowadziło 13 grudnia 1972 roku do zerwania rokowań. 18 grudnia Nixon wydał rozkaz wznowienia bombardowań Wietnamu Północnego. Czterdziestominutowy nalot dywanowy na Hanoi 26 grudnia 1972 roku zmusił DRW do wznowienia negocjacji, które zakończono 27 stycznia 1973 roku podpisaniem traktatów paryskich. Poza Stanami Zjednoczonymi i Demokratyczną Republiką Wietnamu sygnatariuszami porozumienia był rząd Republiki Wietnamu oraz Tymczasowy Rząd Rewolucyjny (wyłoniony przez Yietcong). Zgodnie z traktatami paryskimi: 1) Stany Zjednoczone miały opuścić terytorium Republiki Wietnamu, ewakuując personel wojskowy w ciągu sześćdziesięciu dni; 2) DRW miała zwolnić wszystkich amerykańskich jeńców wojennych; 3) obce wojska miały opuścić terytorium Laosu i Kambodży; 4) linia graniczna na siedemnastym równoleżniku pozostawała tymczasową linią demarkacyjną między Wietnamem Północnym i Południowym; 5) powoływano do życia międzynarodową komisję z udziałem Polski, Kanady, Węgier i Indonezji w celu nadzorowania przestrzegania przez strony porozumień; 6) Nguyen Yan Thieu miał pełnić urząd prezydenta Republiki Wietnamu do czasu wyborów; 7) oba państwa wietnamskie zobowiązano do nienaruszania strefy siedemnastego równoleżnika; 8) zjednoczenie państwa nie mogło nastąpić zbrojnie. 28 marca 1973 roku ostatni żołnierz amerykański opuścił Wietnam Południowy. Konflikt wietnamski trwał jeszcze następne dwa lata. Rząd USA, popierając sojuszników,

kontynuował pomoc gospodarczą i militarną zarówno dla rządu Republiki Wietnamu, jak i dla Republiki Khmerskiej w Kambodży. Ta ostatnia upadła 17 kwietnia 1975 roku, a niecałe dwa tygodnie później zakończyła się epopeja wietnamska, l maja 1975 roku regularne jednostki DRW i Yietcongu wkroczyły do Sajgonu. Święto robotnicze obchodzone przez Partię Pracujących Wietnamu zbiegło się z dniem unifikacji państwa wietnamskiego. W okresie od incydentu w Zatoce Tonkińskiej (sierpień 1964) do podpisania traktatów paryskich (styczeń 1973) służbę wojskową w Wietnamie Południowym w formacjach lotnictwa, marynarki wojennej, piechocie i jednostkach marines odbyło osiem milionów siedemset czterdzieści cztery tysiące Amerykanów. W historii USA stawiało to konflikt wietnamski pod względem liczby zaangażowanych żołnierzy bezpośrednio po II wojnie światowej. Ze względu na roczną rotację większość osób odbywała służbę jako personel pomocniczy i obsługa. Tak więc bezpośredni udział w wojnie wzięło dziewiętnaście procent spośród wyżej wymienionych. Aż trzynaście procent ogólnego stanu osobowego stanowili czarni Amerykanie. Około piętnastu milionów młodych Amerykanów uniknęło służby w Wietnamie bądź z powodu podjęcia nauki, bądź odroczenia z innych względów. Ogółem w Wietnamie poległo pięćdziesiąt osiem tysięcy stu pięćdziesięciu dwóch żołnierzy amerykańskich, trzysta trzynaście tysięcy zostało rannych, a sto pięćdziesiąt trzy tysiące trzystu odniosło trwałe obrażenia. Gdyby nie wykorzystanie helikoptera jako środka transportowego, przypuszczalnie straty osobowe byłyby siedmiokrotnie większe. Dzięki doskonałej organizacji służby medycznej i transportu aż osiemdziesiąt dwa procent ciężko rannych uratowano. Dla porównania procent uratowanych w II wojnie światowej wynosił siedemdziesiąt jeden, a w Korei (1950—1953) siedemdziesiąt cztery. Tylko dwa i sześć dziesiątych procenta rannych zmarło w szpitalu. Około dziesięciu tysięcy żołnierzy padło ofiarą tak zwanych booby traps (urządzanych przez Yietcong zasadzek), doznając trwałego uszczerbku na ciele. Do 1994 roku dwa tysiące czterystu trzynastu Amerykanów nadal pozostawało na liście zaginionych w akcji (Missing in Action — MIA), o których obecnie już z całą pewnością można pisać jako o Killing in Action — KIA. Wojna kosztowała budżet Stanów Zjednoczonych ponad sto pięćdziesiąt miliardów dolarów. Jeśli natomiast wliczyć koszty pośrednie, takie jak zasiłki dla weteranów, ubezpieczenia i renty inwalidzkie suma ta przekracza dwieście miliardów. Przeciętnie w ciągu jednego dnia amerykańska artyleria zużywała dziesięć tysięcy pocisków. Ponieważ jeden pocisk kosztował sto dolarów, przeciętny wydatek dzienny na utrzymanie ognia artyleryjskiego wynosił milion dolarów. Na Wietnam Południowy zrzucono około trzech i pół miliona ton bomb (jak obliczano — niemal dwuipółkrotnie więcej niż na III Rzeszę w czasie II wojny światowej). Koszt jednego bombowego ładunku B-52 wynosił trzydzieści tysięcy dolarów. Jeśli zatem pomnożyć tę sumę przez sto dwanaście tysięcy sto czterdzieści osiem bomb, jakie w latach 1965—1973 zrzucono nad Wietnamem Północnym, Wietnamem Południowym, Laosem i Kambodżą, otrzymamy sumę trzech miliardów trzystu sześćdziesięciu czterech milionów czterystu czterdziestu dolarów. Tyle kosztowały bomby zrzucone przez B-52. Szacuje się, że na wszystkie cztery kraje indochińskie zrzucono osiem milionów osiemset tysięcy ton bomb,

przy czym tylko na „szlak Ho Chi Minha" w Laosie dwa miliony dwieście trzydzieści sześć tysięcy ton bomb. Straty, jakie zadano Wietnamowi Północnemu, okazały się niewspółmiernie niskie do kosztów. Zniszczonych zostało około czterech tysięcy dziewięciuset amerykańskich helikopterów. Jedna maszyna kosztowała dwieście pięćdziesiąt tysięcy dolarów. Stracono również trzy tysiące siedemset dwadzieścia samolotów. Jeżeli chodzi o Wietnam Południowy, w trakcie II wojny indochińskiej śmierć poniosło (w wyniku operacji militarnych, nalotów, chorób, odniesionych ran) około pół miliona cywilów, a ponad milion zostało rannych. Na polu bitwy w wyniku bezpośrednich starć zbrojnych poległo sto osiemdziesiąt pięć tysięcy pięciuset dwudziestu ośmiu żołnierzy, natomiast czterysta dziewięćdziesiąt dziewięć tysięcy dwudziestu sześciu zostało ciężko lub lekko rannych. Całkowicie zdewastowano dziesięć procent powierzchni uprawnej Wietnamu Południowego. W wyniku użycia środków chemicznych (defoliantów, herbicydów i tak zwanego środka pomarańczowego) zdewastowano dwadzieścia procent lasów tropikalnych oraz trzydzieści procent podmokłych lasów mangrowych. Straty wśród żołnierzy Wietnamu Północnego i Yietcongu wyniosły dziewięćset dwadzieścia cztery tysiące czterdziestu ośmiu poległych w trakcie działań zbrojnych. W samej DRW w wyniku bombardowań śmierć poniosło w latach 1965— 1973 około sześćdziesięciu pięciu tysięcy osób, a około dwustu pięćdziesięciu tysięcy odniosło rany i trwałe obrażenia. Północnowietnamski przemysł uległ w osiemdziesięciu procentach zniszczeniu. Według przybliżonych danych radziecka pomoc ekonomiczna i militarna w latach II wojny indochińskiej wyniosła odpowiednio: trzy miliardy siedemset pięćdziesiąt osiem milionów dolarów oraz trzy miliardy trzysta trzydzieści milionów dolarów, co w ogólnym rozrachunku daje sumę siedmiu miliardów osiemdziesięciu ośmiu milionów dolarów. O wiele mniej szczegółowe są dane dotyczące chińskiej pomocy dla DRW, którą szacuje się na mniej więcej dwadzieścia miliardów dolarów, ale w okresie I i II wojny indochińskiej. Pokłosiem II wojny indochińskiej były też straty, jakich doznały Kambodża i Laos. Podczas całej wojny domowej w Kambodży w latach 1970—1975 śmierć poniosło ponad pół miliona osób, a kolejne siedemset tysięcy zostało rannych. Z kolei rządy Czerwonych Khmerów doprowadziły do wymordowania w ciągu zaledwie trzech lat około dwu i pół miliona osób, czyli pięciokrotnie więcej aniżeli w latach konfliktu indochińskiego. W 1979 roku z około siedmiu i pół miliona ludności przy życiu pozostało około dwóch trzecich. Zniszczeniu uległy również plantacje kauczuku we wschodniej Kambodży oraz niewielki przemysł skoncentrowany wokół większych ośrodków miejskich. Straty w Laosie szacuje się na mniej więcej dwieście—trzysta tysięcy w latach 1962—1973, przy czym kolejne kilkadziesiąt tysięcy zasiliło laotańskie obozy reedukacyjne po tak zwanym kontrolowanym rozwiązaniu problemu laotańskiego. i

Rozdział 26

MAREK PAWEŁCZAK

RUCH MAU-MAU W KENII 1950-1957 Dla Brytyjczyków atrakcyjność Kenii wynikała przede wszystkim z walorów jej wysoko położonej, żyznej i obdarzonej łagodnym klimatem centralnej części. Jeszcze w połowie XIX wieku były to ziemie pasterskiego plemienia Masajów oraz łowców Dorobo. W latach osiemdziesiątych XIX w., kiedy terenami tymi zainteresowała się Imperialna Brytyjska Kompania Afryki Wschodniej (IBEAC), były już one zamieszkane w większości przez Kikuju, lud, który w drugiej połowie XIX wieku zajmował tereny porzucone przez cofających się na południe Masajów. Kikuju żyli z uprawy roli i hodowli bydła. W latach dziewięćdziesiątych, gdy IBEAC usadowiła się na ich ziemiach, doszło do starć, w których zginęło kilkuset Afrykanów. Znacznie większe straty plemię to poniosło w latach 1894— 1899, kiedy plaga szarańczy, przewlekła susza oraz epidemia ospy wyludniły południową część plemiennych terenów Kikuju. Szacuje się, że zginęło wówczas pięćdziesiąt procent członków plemienia. Napływ osadników był ściśle związany z budową linii kolejowej z Mombasy do Jeziora Wiktorii i dalej do Ugandy, która prowadziła przez południowe krańce ziem Kikuju. Zgodnie z planem miała ona dać impuls do rozwoju gospodarczego Protektoratu Brytyjskiej Afryki Wschodniej utworzonego w 1895 roku. Kiedy w 1902 roku do centralnej Kenii przybyli pierwsi biali osadnicy, uznali, że ziemie te są niezamieszkane i idealnie nadają się do zakładania farm. Kikuju byli wówczas osłabieni i nie mieli szans zaprotestować, poza tym nie od razu zdali sobie sprawę z konsekwencji napływu białych. Społeczność osadników była niezbyt liczna, ale bardzo prężna. Składała się w znacznej części z angielskiej arystokracji. Ludzie ci mieli powiązania z londyńskimi sferami politycznymi i finansowymi. W 1920 roku, na skutek starań kenij-skiego lobby, Kenia została proklamowana kolonią. Już wcześniej Brytyjczycy wydzielili część ziem Kikuju jako tereny osadnicze, tak zwane białe wzgórza. Osadnicy otrzymywali dzierżawy na dziewięćdziesiąt dziewięć, a potem na dziewięćset dziewięćdziesiąt dziewięć lat. Tylko część farm była efektywnie wykorzystana — między innymi do uprawy kawy, herbaty i zbóż. W sumie Kikuju utracili około stu dziewięćdziesięciu kilometrów kwadratowych swoich ziem, co stanowiło niewiele ponad siedem procent ich ogółu. Na ich części, w zamian za przepracowanie określonej liczby dniówek w ciągu roku, pozwalano osiedlać się Kikuju. Byli to tak zwani sąuatters. Wolno im było uprawiać niewielkie działki i wypasać drobniejszy inwentarz. Z pozostałej części ziem Kikuju utworzono rezerwat. Brytyjczycy, zgodnie z doktryną rządów pośrednich, wyznaczali spośród lojalnych ludzi naczelników wiosek, a później wodzów odpowiedzialnych za większe obszary. Odpowiadali oni za zbieranie podatków, dostarczanie siły roboczej do prac publicznych, utrzymywanie porządku, pełnili także funkcje sądownicze. Kikuju było plemieniem o bardzo zdecentralizowanej strukturze politycznej. Wszelka władza wodzowska była obca ich tradycji, stąd narzucani wodzowie nie zawsze cieszyli się powszechnym poważaniem. Okres po I wojnie światowej przyniósł w Kenii narodziny nowoczesnych ruchów politycznych. Miały one najczęściej charakter plemienny. Pierwsze i najbardziej prężne

organizacje powstały w Prowincji Centralnej obejmującej głównie ziemie Kikuju. Za cel stawiały sobie odzyskanie utraconych ziem i poprawę traktowania czarnych Afrykanów przez administrację i pracodawców. Organizacje te szybko rozbito, a jednego z liderów, Harry'ego Thuku, aresztowano i skazano na wieloletnie zesłanie. W 1925 roku powstało Centralne Stowarzyszenie Kikuju (KCA). Jednym z jego aktywistów był Kamau Ngengi, znany później jako Johnstone (Jomo) Kenyatta. W 1928 roku został przywódcą tej organizacji. Europejczycy poddawali Kikuju intensywnej akcji chrystianizacyjnej. Sprawdzianem skuteczności tych działań stał się kryzys związany z obrzezaniem dziewcząt. W 1929 roku misje protestanckie zakazały podopiecznym tych tradycyjnych praktyk, próbując uzyskać poparcie rządu kolonii. Wielu chrześcijan nie zgodziło się zaprzestać obrzezania, argumentując, że Biblia nie wypowiada się na ten temat. Sprawa skończyła się porażką misjonarzy. Kościoły i szkoły misyjne opustoszały. Niezadowoleni z zakazu nauczyciele założyli własną organizację edukacyjną — Niezależne Szkoły Kikuju. Jej wychowankowie stali się później kadrą bojowników o prawa dla czarnych i o niepodległość Kenii. Coraz większą popularnością cieszyły się niezależne, afrochrześcijańskie ruchy religijne. Po wybuchu II wojny światowej, mimo narastającego konfliktu, w liczbie stu tysięcy czarnych Kenijczyków, którzy zgłosili się do brytyjskiej armii, było wielu Kikuju. Walczyli między innymi na Bliskim Wschodzie i w Birmie. Okres wojny był bardzo korzystny dla gospodarki kenijskiej, szczególnie w porównaniu z recesją lat trzydziestych. Wynikało to ze wzrostu zapotrzebowania na ke-nijską żywność. Korzystne tendencje utrzymały się w okresie powojennym. Planami rozwoju kolonii zaczęły się interesować brytyjskie instytucje rządowe, co spowodowało napływ pożyczek i dotacji z metropolii. Jednocześnie władze wspieraly programy białego osadnictwa — między innymi przydzielano ziemie emerytowanym oficerom. Mimo boomu gospodarczego w okresie powojennym poziom życia Afryka-nów wcale nie wzrósł. Czarnych rolników nie dopuszczano do konkurencji na rynku zbytu produktów rolnych. Dotyczyło to zwłaszcza upraw przemysłowych. Pod naciskiem białych farmerów władze hamowały wzrost płac czarnych robotników. Wynagrodzenie Afrykanów pracujących jako niżsi urzędnicy czy też nauczyciele było kilkakrotnie niższe niż wykonujących te samą prace białych. Po wojnie w dystryktach zamieszkanych przez Kikuju wystąpiło duże przeludnienie. Czynnikiem zaostrzającym to zjawisko była repatriacja kikujskich sąuatters z „białych wzgórz", a także z Doliny Wielkiego Rowu, drugiego po ziemiach Kikuju obszaru osadniczego w Kenii. W rezerwacie gęstość zaludnienia dochodziła do dwustu osób na kilometr kwadratowy. Do tego, na skutek nadmiernej liczby wypasanego bydła, zmniejszała się tam urodzajność gleby. Brytyjczycy, chcąc temu przeciwdziałać, zarządzili przymusowe tarasowanie i narzucali Kikuju, co mają uprawiać. Kikuju podchodzili nieufnie do tych działań, ponieważ uważali, że jest to przygotowanie do przejęcia ich ziemi. Głód ziemi wywoływał konflikty społeczne. Mimo obowiązującej teoretycznie kolektywnej własności ziemi, jej kupno i sprzedaż stawały się coraz powszechniejsze. Działo się tak,

mimo że nie było jasnych reguł określających, kto ma prawo sprzedać ziemię będącą niegdyś wspólną własnością. W latach pięćdziesiątych liczba procesów o ustalenie własności ziemi przed sądami dla rdzennej ludności wzrosła do tego stopnia, że zostały one całkowicie zablokowane. Ziemię kupowali przede wszystkim ludzie współpracujący z Brytyjczykami, głównie naczelnicy wiosek i wodzowie. Biedniejsi Kikuju, którzy gospodarowali na ziemi innych (ahoi), byli w coraz gorszej sytuacji. W latach 1944—1952 gubernatorem Kenii był Philip Mitchell. Był on zwolennikiem budowy w Kenii społeczeństwa wielorasowego, to znaczy takiego, w którym przedstawiciele różnych ras i grup etnicznych mogliby w przyszłości harmonijnie współżyć, ciesząc się równymi prawami, pod warunkiem osiągnięcia wcześniej pewnego poziomu cywilizacyjnego. Nie trzeba dodawać, że punktem odniesienia była tu cywilizacja brytyjska. Zwolennicy takiej wizji zakładali, że Afrykanie potrzebują wielu lat na dokonanie odpowiedniego postępu i nie mogą go osiągnąć samodzielnie. W rezultacie relacje między administracją kolonialną a instytucjami reprezentującymi Afrykanów w dalszym ciągu nacechowane były autorytaryzmem. Upodmiotowienie polityczne, które zaproponował Afrykanom nowy gubernator, było bardzo ograniczone. W 1944 roku mianowano pierwszego Afryka-nina w ciele ustawodawczym kolonii — Radzie Ustawodawczej. Został nim Kikuju — Eliud Mathu. Do 1948 roku liczba afrykańskich reprezentantów wzrosła do czterech. W 1950 roku zaczęto organizować ciała przedstawicielskie Afrykanów na poziomie dystryktów, które działały pod ścisłym nadzorem administracji. Eliud Mathu zainicjował powstanie ponadetnicznej organizacji, Afrykańskiego Związku Kenii (KAU), mającego wspierać jego działania w Radzie Ustawodawczej. W rzeczywistości partia ta składała się w znacznej większości z Kikuju. Po wojnie do kraju wrócił Jomo Kenyatta, który przebywał od 1929 roku w Europie. Wkrótce stanął na czele KAU. W swej działalności korzystał z poparcia tradycyjnych elit klanowych i probrytyjskich wodzów. W ramach programu budowy społeczeństwa wielorasowego Brytyjczycy zamierzali podnieść poziom oświaty wśród Afrykanów. W tym celu w 1947 roku opracowano dziesięcioletni plan rozwoju edukacji. Mimo że zakładał on znaczny postęp w tej dziedzinie, niektóre zawarte w nim sformułowania wzbudziły niechęć afrykańskich działaczy politycznych i ostatecznie odrzucenie go przez nich w całości. Na początku XX wieku na południowym skraju ziem Kikuju powstało Nairobi, centrum administracyjne i handlowe kolonii. Miasto to w 1952 roku liczyło sto pięćdziesiąt tysięcy mieszkańców. Reprezentowali oni wszystkie większe grupy etniczne zamieszkujące Kenię, największa liczba ludności pochodziła jednak z plemienia Kikuju. Najczęściej byli to bezrolni lub małorolni mężczyźni, którzy nie byli w stanie utrzymać swych rodzin w rezerwacie. Pracowali głównie jako robotnicy i służba domowa. Powojenna prosperity przyniosła wzrost kosztów utrzymania, za czym nie szedł wzrost płac. Spowodowało to rozwój działalności związków zawodowych. Do wzrostu świadomości politycznej przyczynił się powrót weteranów II wojny światowej, ludzi, których wiedza o świecie i aspiracje były znacznie wyższe od afrykańskiej przeciętnej. Mimo że czarni Kenijczycy ofiarnie walczyli w armii brytyjskiej, po powrocie napotykali takie same bariery

rasowe jak przed wojną. W większości instytucji publicznych obowiązywała segregacja rasowa. Wydaje się, że zetknięcie z europejskim rasizmem, w połączeniu z pamięcią o dawnych krzywdach, spowodowało, że właśnie wśród Kikuju, plemienia, którego położenie było relatywnie korzystniejsze od innych ludów Kenii, doszło w latach powojennych do tak znacznej radykalizacji nastrojów. Obok ugodowego KAU pojawiły na scenie politycznej grupy młodych polityków, często mających za sobą służbę w armii. Jedną z nich była Grupa Czterdzieści (nazwa pochodzi stąd, że większość członków została obrzezana w 1940 roku), stawiająca sobie za cel szybkie usunięcie Europejczyków z Kenii. Uważa się ją za zalążek organizacji, która przygotowywała zbrojne powstanie i której działalność doprowadziła do wprowadzenia stanu wyjątkowego. Termin „Mau-Mau", który pojawił się około 1947 roku, choć znany Afrykanom, używany był głównie przez Brytyjczyków. Jego etymologia nie jest jasna. Według jednej z wersji pochodził od kikujskiego słowa muma — przysięga. Sami liderzy ruchu nazywali go: Muhimu (suahili: „ważny"), Muingi (kikuju: „wspólnota"), „Nasz Rząd", „Afrykański Rząd", „KCA", „Stowarzyszenie Walki o Wolność". Najpopularniejsza była nazwa „Armia Ziemi i Wolności". 327 Ruchem kierował Komitet Centralny, do którego należeli miedzy innymi Fred Kubai, Bildad Kaggia i Eliud Mutonyi — jako przewodniczący. Kaggia i Kubai byli zarazem przywódcami związkowymi. Ruch werbował zwolenników w różnych środowiskach, nie tylko wśród Kikuju. Byli wśród nich działacze związkowi, robotnicy, taksówkarze, ale również drobni przestępcy i prostytutki, których zadaniem było zdobywanie informacji oraz kradzież broni. Do powstania programu ruchu przyczyniło się ciało doradcze, złożone z kilku członków KAU oraz sympatyków (w tym trzech Europejczyków). Kierownictwo Mau-Mau miało dostęp do większości dokumentów rządu poprzez niższy personel policyjny i administracyjny. Z drugiej strony wśród Kikuju znalazło się wielu konfidentów policji, w tym jeden członek Komitetu Centralnego. Przystąpienie do ruchu wymagało złożenia przysięgi. Publiczne przysięgi stanowią istotny element kontroli życia społecznego wśród ludów afrykańskich. W społeczeństwie Kikuju nadzór nad poważnymi przysięgami miała starszyzna. Były one instrumentem zachowania autorytetu przez tę grupę. Jednocześnie od początku okresu kolonialnego kenijscy Afrykanie używali przysiąg do budowania solidarności w walce politycznej. Choć opierały się one na tradycyjnych rytuałach i formułach, wzbogacano je zwykle o nowe elementy, w tym czerpane z symboliki i liturgii chrześcijańskiej. Po II wojnie światowej wśród Kikuju nastąpiło spontaniczne nasilenie ruchu składania przysiąg, przy czym nie było jednolitej formuły, według której to robiono, panowała w tej dziedzinie duża dowolność. Przysięgi odbierali zarówno umiarkowani członkowie KAU — głównie od zaufanych członków KCA — jak i skrajni radykałowie z Nairobi oraz równie radykalne samodzielne organizacje Kikuju z rezerwatu, Doliny Wielkiego Rowu, zachodniej Kenii i północnej Tanganiki.

W 1948 roku Kenyatta wezwał radykałów z Nairobi do złożenia przysięgi KAU. Zgodzili się na to pod warunkiem obniżenia opłaty (która wynosiła dotąd sześćdziesiąt dwa i pół szylinga od osoby, co równało się pięciomiesięcznej płacy niewykwalifikowanego robotnika), radykalizacji treści przysięgi i udzielenia prawa do jej złożenia „każdemu godnemu zaufania Kikuju". W wyniku porozumienia od 1950 roku przedstawiciele KAU wyjeżdżali w teren, aby organizować grupowe przysięgi. Wzrost ich liczby nastąpił zwłaszcza w rezerwacie. Przysięgający pod groźbą utraty życia zobowiązywali się do lojalności oraz posłuszeństwa wobec kierownictwa ruchu, pomocy innym członkom, ofiarności, niewchodzenia w związki z białymi lub Azjatami, niesprzedawania ziemi, niekorzystania z autobusów, wyprodukowanych przez białych alkoholu i papierosów oraz obrony tradycyjnych zwyczajów. Przysięga zawierała też zobowiązania natury moralnej, dotyczące na przykład wierności małżeńskiej. Rejestracja przysięgi kosztowała teraz dwa i pół szylinga. Nierzadkie było wymuszanie przysiąg — nawet bez poinformowania zainteresowanych, o co naprawdę toczy się walka. Już w 1950 roku Fred Kubai planował ataki terrorystyczne na umiarkowanych polityków Kikuju, a później także na gubernatora. Kiedy Kubai i współpracujący z nim hinduski komunista Makhan Singh zostali aresztowani, w Nairobi wybuchł strajk generalny, zakończony aktami przemocy. W sierpniu tego roku rząd Kenii zakazał organizowania przysiąg. Wkrótce wielu działaczy aresztowano. Zamknięto też ponad trzysta niezależnych szkół Kikuju, do których uczęszczało sześćdziesiąt tysięcy uczniów. Umiarkowane kierownictwo KAU nie było w stanie kontrolować radykałów z Nairobi. Strajk generalny umocnił pozycję „młodych gniewnych". W czerwcu 1951 roku przejęli oni władzę w organizacji KAU w Nairobi, która stała się przyczółkiem do opanowania przez nich całej partii. Wymusili na jej kierownictwie zwołanie ogólnokrajowej konferencji partyjnej, która odbyła się w listopadzie 1951 roku. Zmiana struktury kierownictwa partii przesądziła o faktycznym przejęciu steru przez radykałów. Planowano rozszerzenie ruchu przysięgowego na inne plemiona. Było to o tyle trudne, że Kikuju byli niepopularni w Kenii, szczególnie w Nairobi, gdzie — wykorzystując przewagę liczebną — zwalczali konkurentów na rynku pracy. Po fali aresztowań na początku 1952 roku w Nairobi uformowano cywilną Radę Wojenną. Rada ta mianowała dowódców oddziałów partyzanckich, które miały doskonalić umiejętności bojowe w lasach i zbierać broń. Partyzanci przeprowadzali akcje terrorystyczne przeciw lojalistom oraz dokonywali aktów sabotażu. W przededniu powstania w związku z ruchem przysięgowym w więzieniu przebywało ponad czterystu Kikuju, a setki innych czekały na proces. W tym samym czasie Kenyatta próbował budować wokół KAU ogólnokenij-ską koalicję na rzecz politycznego równouprawnienia Afrykanów. Podróżował po kraju (między innymi razem z Fredem Kubaiem), przemawiał na wiecach i pomnażał szeregi swojej partii. Po zamieszkach w czasie wiecu w Nyeri w lipcu

1952 roku policja zakazała Kenyatcie organizowania wieców w Nairobi. Brytyjczycy, pod groźbą aresztowania, zmusili go do potępienia Mau-Mau. Chociaż Kenyatta robił to już wcześniej, najbardziej spektakularnie potępił przysięgi na transmitowanym przez radio wiecu zorganizowanym przez władze 24 sierpnia 1952 roku. Mimo napływu niepokojących informacji o radykalizacji nastrojów wśród Kikuju, gubernator Mitchell wierzył w swoją politykę ewolucyjnych przemian i nie dawał wiary ostrzeżeniom. Członkowie jego administracji przekonywali, że Kikuju są ludem pokojowym, nie mającym tradycji wojennych, co było sprzeczne z prawdą. Wydarzeniem, które bezpośrednio spowodowało wprowadzenie stanu wyjątkowego w Kenii, było zamordowanie 9 października 1952 roku Waru-hiu, probrytyjskiego naczelnego wodza Kikuju. Stało się to kilka dni po publicznym potępieniu przez niego Mau-Mau. W odpowiedzi na to nowy gubernator Evelyn Baring zwrócił się do Londynu o pozwolenie na wprowadzenie stanu wyjątkowego. Doszło do tego 20 października 1952 roku. Tego samego dnia aresztowano sto osiemdziesiąt siedem osób, głównie czołowych działaczy kikujskich na czele z Kenyattą — którego mylnie uważano za przywódcę Mau-Mau — oraz pięciu innych członków ścisłego kierownictwa KAU, w tym rzeczywistych liderów ruchu. Kenyatte, Kubaia, Kaggie i pozostałych członków ścisłego kierownictwa KAU oskarżono o kierowanie zakazanym stowarzyszeniem. Proces, który odbywał się pod presją opinii białych osadników, a zarazem przy dużym rozgłosie międzynarodowym, trudno uznać za sprawiedliwy. Kenyatte sądzono bez ławy przysięgłych, główni świadkowie byli przekupieni. Zarówno lider KAU, jak i inni przywódcy otrzymali najwyższy możliwy wyrok — siedem lat ciężkich robót oraz odosobnienie na czas nieokreślony w odległej części Kenii. Proces przyczynił się do powstania legendy Kenyatty. Mimo że był on przeciwny metodom ruchu Mau-Mau, stał się dla niego symbolem walki o wolność. Do początku 1953 roku co najmniej siedemdziesiąt pięć procent populacji Kikuju złożyło przysięgę. Na wieść o wprowadzeniu stanu wyjątkowego i licznych aresztowaniach pozbawieni kierownictwa zaprzysiężeni w poczuciu zagrożenia zaczęli spontanicznie opuszczać miejsca zamieszkania. Udawali się do lasów góry Kenia oraz masywu górskiego Aberdare. Te dwa niedostępne i słabo znane nawet Kikuju obszary miały stać się głównym schronieniem powstańców. Początkowo bojownicy — głównie młodzi ludzie obojga płci — gromadzili się w niewielkich grupach na obrzeżach kompleksów leśnych. Grupami tymi kierowali dowódcy, którzy przenieśli się do lasu wiele miesięcy wcześniej. Nie wszyscy zaprzysiężeni znaleźli się w lesie. Wielu organizowało tylko pomoc dla powstańców, inni prowadzili akcje zbrojne, mieszkając w rezerwacie. Po ogłoszeniu stanu wyjątkowego życie białych kolonistów z Nairobi i okolic nie uległo wielkim zmianom — tyle tylko, że na skutek zaleceń władz częściej chodzili po ulicach z bronią. Nie zmalał nawet ruch turystyczny. Bardziej zagrożeni czuli się osadnicy z farm odleglejszych od Nairobi. 28 października zabito pierwszego białego farmera, w listopadzie kolejnego białego i jednego lojalistę Kikuju. Do końca lutego 1953 roku zabito dziewięciu Europejczyków, trzech Hindusów, stu siedemdziesięciu siedmiu Kikuju.

W tym okresie ponad sto tysięcy Kikuju mieszkało na farmach białych, nic więc dziwnego, że te wypadki wywołały panikę wśród osadników i żądania podjęcia radykalnych działań. Na początku 1953 roku osadnicy zorganizowali marsz na budynek rządu kolonii w Nairobi. Skłoniło to władze do wzmocnienia sił zbrojnych stacjonujących w Kenii. Dowodzenie przejął generał major W. Roku N. Hinde. Miał do dyspozycji sześć batalionów formacji Kenya African Rifles (KAR), złożonej głównie z Afrykanów i Hindusów — razem sześć tysięcy ludzi. Złożone z białych oddziały Rezerwy Policji oraz Regimentu Kenii liczyły w sumie czterysta osób. Sprowadzono także z Egiptu batalion armii brytyjskiej. Osadnicy organizowali własne oddziały samoobrony. Hinde zorganizował również złożoną z lojalistów Gwardię Kikuju. Na mocy praw stanu wyjątkowego wprowadzono ostrą cenzurę i ograniczenia w swobodzie poruszania się. Zaostrzano kary. Kara śmierci groziła odtąd mięl Powstanie Mau-Mau dzy innymi za nakłanianie do złożenia przysięgi, a także za posiadanie broni i amunicji — nawet jednej kuli. Władze wydzieliły wokół lasów góry Kenia i masywu Aberdare strefy o szerokości jednej mili, w których siły bezpieczeństwa miały prawo strzelać do każdego napotkanego Afrykanina. Chodziło o odcięcie powstańców od źródeł zaopatrzenia w żywność. Nie było to jednak rozwiązanie skuteczne, ponieważ pilnowanie linii o długości pięciuset mil okazało się zbyt trudne. Niezbyt przemyślanym posunięciem okazało się, podyktowane względami bezpieczeństwa (w istocie postulowane od dawna przez osadników obawiających się ekonomicznej konkurencji), usuwanie kikujskich sąuatters z farm. Kilka tysięcy spośród nich zasiliło szeregi Mau-Mau. Na początku stanu wyjątkowego działalność partyzanckich grup zbrojnych nie była skoordynowana. Poszczególne oddziały najczęściej nic o sobie nawzajem nie wiedziały. Jednak do połowy 1953 roku prawie wszyscy, którzy znaleźli się w lesie, zorganizowani zostali w duże oddziały liczące od tysiąca do pięciu tysięcy ludzi. Skoszarowano je w obozach w głębokim lesie, z dala od siedzib ludzkich. Były tam pomieszczenia do przechowywania żywności, szpitale i warsztaty wyrobu broni. Dla zmylenia przeciwnika w odległości kilku kilometrów utrzymywano fałszywe obozy, w których stale paliły się ogniska. W połowie 1953 roku liczba leśnych bojowników Mau-Mau wzrosła prawdopodobnie do trzydziestu tysięcy. Choć rozpowszechniano informacje, że powstańcy zaopatrywani byli w broń przez ZSRR, Egipt, Etiopię, Chiny oraz Indie, wsparcie tych krajów ograniczało się do działań propagandowych. W rzeczywistości partyzanci mieli bardzo mało broni, w tym duża część była własnego wyrobu. Dzień leśnych bojowników zaczynał się i kończył modlitwą do naczelnego bóstwa Kikuju — Ngai. Powstańcy modlili się zwróceni twarzą w kierunku góry Kenia. Później następowała musztra i ćwiczenia. Znaczną część dnia wypełniały wiece. Wygłaszano na nich pogadanki

propagandowe, pisano listy do rządu Kenii, dyskutowano taktykę, planowano podział ziemi po wypędzeniu białych, kodyfikowano prawo Mau-Mau, wykonywano sądy. Aresztowanie kierownictwa ruchu — elity umysłowej radykalnie nastawionych Kikuju — jeszcze przed rozpoczęciem działań zbrojnych było celnym ciosem. Powstańcy z lasu często byli ludźmi niepiśmiennymi. Ich liderzy swoją pozycję zdobywali dzięki doświadczeniu wojskowemu i osobistej charyzmie, choć w masie powstańców wyróżniali się także wykształceniem — zazwyczaj umieli czytać i pisać. W pierwszej fazie powstania rady starszych z rezerwatu starały się podporządkować sobie leśne oddziały, co zwykle im się nie udawało. Najogólniej rzecz biorąc, ich rola ograniczała się do materialnego wspierania walczących i organizacji zaplecza. Pierwszym ciałem mającym koordynować działania partyzantów była działająca na zasadzie consensusu rada przywódców, w skład której wchodziło po pięciu dowódców oddziałów z obszaru Aberdare i góry Kenia. W czerwcu 1953 roku przyjęła ona rezolucję o niezabijaniu kobiet i dzieci. W listopadzie tego roku postanowiła, że trzeba wydać wojnę małym grupkom bandytów rekrutujących się z oddziałów Mau-Mau, które terroryzowały ludność w rezerwacie. Oprócz izolacji, w jakiej działały siły Mau-Mau, rzeczywistą koordynację działań uniemożliwiały osobiste ambicje liderów i brak zaufania między nimi. Próbowano temu przeciwdziałać, wprowadzając specjalną przysięgę, w której dowódcy zobowiązywali się nie krytykować nawzajem i nie walczyć ze sobą. Nie zapobiegło to konfliktom, które kończyły się rozłamami w oddziałach. W późniejszym okresie konflikty ambicji powodowały, że jeńcy współpracowali z siłami bezpieczeństwa przeciw wrogim sobie dowódcom. Na wiosnę 1953 roku jeden z bardziej wpływowych dowódców w Aberdare Stanley Mathenge próbował przejąć ogólne dowodzenie siłami powstańczymi — w tym nad oddziałami z Nairobi — i zorganizować skoordynowane uderzenie na mosty, koleje, elektrownie, linie telefoniczne, farmy. Plany te nie powiodły się. Kolejną próbę zjednoczenia sił powstańczych podjęto w sierpniu 1953 roku na spotkaniu w Mwathe, gdzie sformowano Radę Obrony Kenii (KDC), której przewodniczącym został Dedan Kimathi, wygrywając w ten sposób toczoną z Ma-thengem walkę o wpływy. Kimathi uważany jest dziś za najwybitniejszą postać Mau-Mau i bohatera narodowego Kenii. Urodzony w 1920 roku w dystrykcie Nyeri, uczęszczał przez dwa lata do szkoły misyjnej, następnie był nauczycielem, pracownikiem mleczarni, handlował skórami. Spędził też miesiąc w brytyjskiej armii, z której jednak został usunięty. Był aktywnym członkiem KAU. Na spotkaniu w Mwathe przyjęto postanowienia dotyczące dokumentacji, jaką powinny prowadzić armie. Podobnie jak w okresie przed wprowadzeniem stanu wyjątkowego przygotowywano plany zmobilizowania do walki dotąd raczej biernych Kikuju z dystryktu Kiambu, a także innych plemion. Rzeczywiste wpływy KDC obejmowały rejon Aberdare, uznawana jednak była też przez generała China, najbardziej wpływowego dowódcę w rejonie góry Kenia. KDC nie podporządkowały się oddziały powstańcze z Kiambu. Uznawały jedynie zwierzchność swoich rad starszych, a te były przeciwne atakom na rezerwat. Z tej

właśnie przyczyny Kiambu pozostał w czasie stanu wyjątkowego dystryktem względnie spokojnym. KDC wprowadziła brytyjski system stopni wojskowych oraz pensje oficerskie. Oficerom obiecano część ziemi zdobytej na białych. Zatwierdzono podział na armie terytorialne i wyznaczono ich dowódców. W praktyce dowódca każdego oddziału miał stopień generała. Kimathiego obrano marszałkiem polnym. Ponieważ okazało się, że nie jest jedynym członkiem ruchu z tak wysokim stopniem, tytułował się potem „premier, sir Dedan Kimathi". W lutym 1954 roku KDC zastąpiono Parlamentem Kenii. Dążono do tego, aby w jego skład weszli przedstawiciele wszystkich trzydziestu trzech dystryktów kolonii. W praktyce Parlament Kenii wybrano w tajnych wyborach na zgromadzeniu reprezentantów armii z rejonów lasu masywu górskiego Aberdare oraz Doliny Wielkiego Rowu. Miał być rodzajem rządu przejściowego, niezależnego od hierarchii wojskowej, a zarazem zwierzchniego w stosunku do ludności rezerwatu. Parlament Kenii postawił sobie za zadanie zorganizowanie nowej ofensywy przeciw Brytyjczykom oraz nadanie ruchowi charakteru ogólnonarodowego. Wysyłano misje do odległych regionów Kenii, aby zmobilizować ich mieszkańców do walki. W taktyce Mau-Mau po wprowadzeniu stanu wyjątkowego najbardziej uderzający był prawie zupełny brak akcji sabotażowych, które mogłyby skutecznie sparaliżować życie osadników i spowodować naciski na rząd, aby odstąpił od radykalnych metod walki z powstaniem. Prawie nie ruszono kolei, elektrowni, składów paliwa, linii telefonicznych, plantacji kawy. Niekiedy tylko powstańcy zatruwali strumienie, kaleczyli bydło, palili zbiory. Jednym z powodów zaniechania sabotażu był brak dostępu do materiałów wybuchowych, ale główną przyczyną wydaje się niechęć powstańców do zapuszczania się na tereny „białych wzgórz". Jest pewnym paradoksem, że powstańcy Mau-Mau, ruchu antykolonialnego, tak rzadko atakowali Europejczyków. Biali dysponowali znacznie lepszą bronią, często na ich farmach stacjonowali żołnierze. Z drugiej strony sąuatters, z obawy o utratę pracy i własne życie, naciskali na partyzantów, aby oszczędzali ich pracodawców. Większos'ć akcji partyzanckich miała na celu zastraszenie lub wyeliminowanie lojalistów, zwłaszcza mieszkających w pobliżu lasu członków Gwardii Kikuju. Taktyka taka była w gruncie rzeczy defensywna. Lojaliści stanowili realne zagrożenie dla partyzantów, mogli im odcinać dostawy żywności, a także prześladować ich krewnych. W kwietniu 1953 roku powstańcy zaczęli atakować placówki policyjne w celu zdobycia broni. W podobnym celu zapuszczali się nieraz na odległe tereny: przechodzili do Tanganiki, widywano ich w Ugandzie, a także w odległych częściach Kenii. Do bardziej spektakularnych akcji w pierwszym roku powstania Mau-Mau należy zaliczyć atak na posterunek policji w Naivashy, dokonany 26 marca 1953 roku przez oddział złożony z osiemdziesięciu powstańców w celu zdobycia broni. Partyzanci wypuścili przy okazji stu siedemdziesięciu trzech internowanych w pobliskim obozie. Warto zaznaczyć, że dysponowali jedynie trzema strzelbami, jednym karabinem i jednym pistoletem.

Tego samego dnia w Lari (kilka mil na północ od Nairobi) doszło do największej masakry w czasie powstania. Jak się później okazało, nie byli za nią odpowiedzialni bojownicy z lasu, ale grupa kikujskich sąuatters z Doliny Wielkiego Rowu. Wódz Lari uważany był, zresztą niesłusznie, za kolaboranta, który w nagrodę za lojalność otrzymał dużą farmę. Spalono go żywcem wraz z jego ośmioma żonami i osiemnaściorgiem dzieci. Partyzanci zabili łącznie dziewięćdziesiąt siedem osób i okaleczyli tysiąc sztuk bydła. W odwecie za Lari Brytyjczycy zabili około czterystu mieszkańców podejrzanych o sprzyjanie powstańcom. Rząd wykorzystał masakrę do celów propagandowych. Rozpowszechniono relację ocalałej kobiety, która widziała, jak zabójca jej syna pił krew z jego poderżniętego gardła. Opisy okrucieństw z Lari zmieniły stosunek do powstania w świecie zachodnim i w Kenii. Zaostrzyły się podziały wśród Kikuju. Do głośniejszych akcji Mau-Mau na początku 1954 roku należał dokonany w świetle dnia atak pięciusetosobowego oddziału generała Ihura na siedzibę komendy policji w Kadarze. W tym samym roku przeprowadzono około siedmiu podobnych akcji. Duży sukces odnieśli powstańcy we wrześniu, kiedy to udało im się odbić kolegów z więzienia Lukenya w pobliżu Nairobi. W pierwszej połowie 1953 roku jednostki regularnej armii działały w rozproszeniu, wspierając oddziały policji i Gwardii Kikuju. Ponieważ generał Hinde nie był w stanie wypracować skutecznej taktyki, w maju zastąpił go generał George Erskin. Przejmując dowodzenie, miał do dyspozycji wzmocnione oddziały policji (dwadzieścia jeden tysięcy ludzi), Gwardię Kikuju (dwadzieścia tysięcy, z czego trzy tysiące uzbrojonych w karabiny), oddziały armii brytyjskiej i Kenya African Rifles (razem dziesięć tysięcy). Erskin postanowił rozpocząć ofensywę polegającą na otoczeniu sił Mau-Mau na południe od Nyeri. W listopadzie 1953 roku stoczono trzy kilkudniowe bitwy, w trakcie których dochodziło do starć na ma-czety i bagnety. Wkrótce okazało się, że oddziały brytyjskie są nieskuteczne w leśnym terenie, pełnym pułapek i dzikich zwierząt. Erskin miał też do dyspozycji kilka jednostek RAF, między innymi parę lekkich bombowców typu Harvard. Naloty RAF spowodowały pewne straty wśród Mau-Mau, jednak najbardziej efektywne okazały się lekkie samoloty kenijskiej policji, używane do pracy wywiadowczej oraz zrzucania bomb. Spowodowały wśród powstańców znaczny popłoch — między innymi dlatego, że płoszyły liczne na tym obszarze słonie i bawoły. W sumie lotnictwo zrzuciło na las pięćdziesiąt tysięcy ton bomb. Liczba ofiar nalotów pozostaje nieznana. Na początku 1954 roku wysunięto koncepcję, że główną bazą Mau-Mau jest Nairobi i tłumienie powstania należy rozpocząć właśnie tam. Generał Erskin zarządził operację „Anvil" („Kowadło") polegającą na usunięciu Kikuju ze stolicy. 24 kwietnia 1954 roku miasto otoczyła armia, a policja przeszukiwała dzielnicę po dzielnicy, wyłapując Kikuju podejrzanych o sprzyjanie powstaniu. Operacja trwała miesiąc. W jej wyniku do obozów internowania zesłano dwadzieścia cztery tysiące Afry-kanów — prawie wyłącznie Kikuju. Ponad trzy tysiące kobiet i sześć tysięcy dzieci wysłano do rezerwatu. Później co jakiś czas powtarzano przeszukiwanie stolicy. Choć akcja nie uderzyła w przywódców Mau-Mau — większość z nich zdążyła opuścić miasto przed obławą — w jej wyniku Nairobi na kilka lat

przestało być miastem zdominowanym przez Kikuju, co miało znaczące konsekwencje zarówno dla powstania, jak i dla sytuacji politycznej w Kenii po odwołaniu stanu wyjątkowego. W styczniu i lutym 1955 roku Brytyjczycy przeprowadzili dwa generalne natarcia na leśne oddziały powstańców (operacje „Hammer" i „First Flute"). Efekty nie były imponujące: łącznie zabito i pojmano nieco ponad czterystu ludzi. W tym okresie bojownicy Mau-Mau byli już w głębokiej defensywie. Brakowało im żywności i broni. Niektóre z oddziałów prowadziły walkę tylko za pomocą zatrutych strzał. Po utracie Nairobi partyzantów wciąż wspierali mieszkańcy rezerwatu, zamieszkanego przez prawie dwa miliony Kikuju oraz spokrewnionych z nimi Embu i Meru. Erskin uznał, że jedynym sposobem na odcięcie pomocy z tej strony jest wykopanie — oczywiście rękoma Kikuju — pięćdziesięciomilowego, głębokiego rowu, wypełnionego drutem kolczastym oraz zaostrzonymi palami bambusowymi. Pilnowały go rozmieszczone gęsto patrole policji. Kolejnym krokiem mającym uniemożliwić pomoc dla powstania była likwidacja dotychczasowych siedzib Kikuju i zbudowanie dla nich wiosek. Metodę te Brytyjczycy wypróbowali wcześniej na Malajach. Do końca 1954 roku milion Kikuju przesiedlano z ich rozproszonych domostw do os'miuset pięćdziesięciu czterech nowych, pilnie strzeżonych wiosek. Aby złamać morale Kikuju, instalo-, wano tam radia, które nadawały komunikaty o zwycięstwach sił rządowych. W wioskach szybko pojawiły się epidemie i głód — miedzy innymi dlatego, że mieszkańcy musieli wyżywić siły bezpieczeństwa. Przeprowadzenie tego planu pochłonęło tysiące ofiar. Wśród pozbawionych jakiejkolwiek pomocy powstańców narastało zniechęcenie. Kiedy schwytany na początku kwietnia 1954 roku generał China zwrócił się do podległych sobie dowódców o podjecie negocjacji w sprawie warunków kapitulacji, na proponowane miejsce spotkania podążyło około dwóch tysięcy ludzi. Uniemożliwił je przypadkowy incydent zbrojny. W styczniu 1955 roku na skutek nacisków Churchilla wezwano Dedana Kimathiego do rozmów, proponując amnestie. Ten odrzucił propozycje, ale na negocjacje zgodził się jego sekretarz oraz kilku dowódców. Mimo że nie osiągnięto żadnego porozumienia, w ich wyniku poddało się około tysiąca partyzantów. Pogłoski o planowanej amnestii dla powstańców wywołały wściekłość osadników. Nie zdawali sobie sprawy, że Erskin zgodził się na nią z obawy o dezercje w szeregach Gwardii Kikuju (w tym czasie kilkakrotnie liczniejszej od sił powstańczych) i zasilenie nowymi ludźmi oddziałów Mau-Mau. Niektórzy jej członkowie sprzedawali broń powstańcom. Mnożyły się wypadki kradzieży i gwałtów dokonywanych przez lojalistów. W kwietniu 1955 roku ze stanowiska głównodowodzącego odwołano Erskina i zastąpiono go generałem Geraldem Lathburym. Obliczono, że zabicie jednego powstańca kosztowało dotychczas Brytyjczyków około dwudziestu ośmiu tysięcy funtów. Koszty te uznano za zbyt wysokie. W związku z tym w schyłkowym okresie powstania dowództwo brytyjskie wypracowało nową taktykę. Już wcześnie] posyłano do lasu patrole Regimentu Kenii i policji razem z afrykańskimi tropicielami i psami. Teraz miały im towarzyszyć pseudo gangs —

oddziały udające jednostki Mau-Mau, złożone z byłych powstańców. Wyposażone w noże i kusze, trzebiły partyzantów i — co ważniejsze — wzmagały nieufność w ich szeregach. Kolejnym elementem nowej taktyki było population sweeps, wycinanie ma-czetami kolejnych sektorów lasu, w zamierzeniu — razem z powstańcami. W akcjach tych wykorzystywano całą zdolną do pracy ludność dystryktów (do siedemdziesięciu tysięcy ludzi jednocześnie). Okazały się one do pewnego stopnia skuteczne. W drugiej połowie 1955 roku kombinacja population sweeps i pseudo gangs kosztowała powstańców trzystu zabitych miesięcznie, znacznie więcej niż zmasowane akcje z użyciem artylerii i lotnictwa. W końcu 1955 roku oceniano liczbę partyzantów na półtora tysiąca. W tym czasie, niezdolni do podjęcia jakiejkolwiek akcji ofensywnej, skupiali się na szukaniu żywności. W październiku 1956 roku jeden z pseudo gangs schwytał Dedana Kimathiego. Po tym wydarzeniu samoloty rozrzuciły nad lasem i miastami sto dwadzieścia tysięcy ulotek z fotografią pojmanego rannego przywódcy. Wkrótce skazano go na śmierć i powieszono. W listopadzie 1956 roku wycofano z Kenii ostatnie oddziały brytyjskie. W lesie zostało już tylko około pięciuset partyzantów. Niektórzy próbowali uciekać do Etiopii, ale większość została w lesie do 1963 roku. Okazjonalne akty terroru zdarzały się do 1965 roku, kiedy Kenia była już niepodległa. Oficjalna liczba zabitych powstańców — nie ma wątpliwości, że celowo zaniżona — wynosi jedenaście tysięcy pięćset trzy. Dokładna liczba jest trudna do ustalenia — między innymi dlatego, że wielu rannych zmarło w lesie, a zmarłych podczas przesłuchań grzebano w anonimowych grobach i nie meldowano o tym władzom. Kenijscy historycy szacują liczbę ofiar po stronie Mau-Mau na sto pięćdziesiąt tysięcy. Mau-Mau zabili pięciuset dziewięćdziesięciu członków sił bezpieczeństwa (z czego sześćdziesięciu trzech białych), ranili około dwustu białych żołnierzy i policjantów. Zabili też tysiąc ośmiuset dziewiętnastu lojalistów oraz dwudziestu sześciu hinduskich i trzydziestu dwóch europejskich cywilów (w okresie powstania więcej białych Kenijczyków zginęło w wypadkach drogowych w Nairobi). Rząd Kenii zmierzał nie tylko do unieszkodliwienia potencjału zbrojnego Mau-Mau, ale i zwycięstwa ideologicznego. Wychodzono z założenia, że wśród „zdrowej" części członków plemienia, zwłaszcza ludzi lepiej wykształconych i chrześcijan, istniał opór przeciw powstaniu, a zdemoralizowani przywódcy zmuszali masy do poparcia za pomocą narzuconej siłą przysięgi. Zdając sobie sprawę, że Kikuju traktowali przysięgę Mau-Mau ze śmiertelną powagą, rząd organizował masowe ceremonie oczyszczenia ze skutków jej działania. Dokonywali tego afrykańscy eksperci, „Czarownicy Jego Królewskiej Mości". W praktyce byli to często ci sami ludzie, którzy wcześniej odbierali przysięgę. Więźniów oskarżonych o przestępstwa związane z Mau-Mau nie rehabilitowano. Skazywano ich na śmierć bądź wysyłano na ciężkie roboty. Proces rehabilitacji pozostałych rozpoczynał się od przesłuchań. Podejrzanych o złożenie przysięgi zsyłano do obozów koncentracyjnych.

Dokonywano tego na mocy dekretu wydanego przez Baringa, pozwalającego na odizolowanie każdego podejrzanego o sprzyjanie Mau-Mau. Jeńców konfrontowano tam z zakapturzonymi lojalistami. Na podstawie zeznań klasyfikowano ich w zależności od stopnia zaangażowania w działalność ruchu. Bardziej niebezpiecznych wysyłano do obozów internowania. Do końca 1954 roku w więzieniach i obozach było ponad sześćdziesiąt siedem tysięcy czarnych Kenijczyków, w tym około ośmiu tysięcy kobiet. W 1955 roku w Kenii było pięćdziesiąt pięć obozów internowania. Te, do których wysyłano najbardziej zaangażowanych w działalność ruchu, położone były daleko od terenów Kikuju. Na właściwą rehabilitacje miały składać się: praca, edukacja, modlitwa i rekreacja. Mimo tych szlachetnych idei w obozach panowały złe warunki sanitarne, brakowało odzieży, żywności, opieki medycznej i leków. Internowanych zmuszano do dwunastogodzinnej pracy. Komendantami obozów byli często ludzie przypadkowi, nie rozumiejący celów, których realizacje im powierzono. Niektórzy spośród komendantów i strażników znęcali się nad więźniami, wykorzystując fakt, że regulamin obozów zezwalał na chłostę. Zdarzały się pobicia na śmierć. Przypadki takie tłumaczono potem ucieczką lub chorobą zakaźną. Tylko w niektórych obozach rzeczywiście wprowadzono program edukacyjny — między innymi naukę angielskiego i zajęcia rekreacyjne. Po 1956 roku, dzięki rosnącej presji brytyjskiej opinii publicznej, zaczęto zwalniać internowanych, wielu z nich bez przyznania się do winy. W 1959 roku w Holi, obozie internowania położonym we wschodniej części kraju, zamordowano jedenastu więźniów. Skandal, jaki wybuchł w związku z tym incydentem, doprowadził do zamknięcia obozów i przyspieszył odwołanie stanu wyjątkowego, co nastąpiło w 1960 roku. Obok odbywającej się w obozach rehabilitacji na szeroką skalę prowadzono działania zmierzające do przeciągnięcia większości Kikuju na stronę rządu. Od 1953 roku wprowadzano reformę rolną polegającą na rejestrowaniu praw własności indywidualnej oraz scalaniu gruntów. Reforma miała na celu zarówno nagrodzenie lojalistów, jak i pozyskanie drobnych posiadaczy (to znaczy takich, którzy gospodarowali na niewielkich działkach w ramach ziem własnego line-ażu), którzy dotąd nie byli zdecydowani, po której stronie się opowiedzieć. Po zakończeniu powstania administracja starała się przyspieszyć rejestrację własności, tak aby nie objęła powracających z internowania. Zdecydowano się też usunąć istniejący dotąd zakaz uprawiania przez Afrykanów roślin przemysłowych, w tym kawy, a nawet przyjęto program rozwoju w tej dziedzinie. W 1957 roku mogło się wydawać, że pokonany ruch Mau-Mau nie zrealizował swoich podstawowych celów. Nie udało się zmusić Europejczyków do opuszczenia kraju, odzyskać zajętych przez nich ziem ani wywołać ogólnonarodowego powstania. Nie zdołano przyciągnąć do ruchu innych plemion. Co gorsza, ruch doprowadził do wojny domowej i trwałego rozłamu wśród Kikuju. Powstanie nie cieszyło się powszechnym poparciem wykształconych, lepiej zarabiających Kikuju. Nie bez znaczenia był fakt, że lojalistami pozostali politycy obdarzeni autorytetem, tacy jak działacz KAU Tom Mbotela, Eliud Mathu — pierwszy Afrykanin w Radzie

Ustawodawczej, a także człowiek-legenda Harry Thuku. Ci spośród zwolenników ruchu, którzy byli choć trochę wykształceni, mieli szansę zrobić w nim błyskawiczną karierę. Najwięcej lojalistów było w Kiambu, dystrykcie o najwyższym odsetku wykształconych Afrykanów. Natomiast do pięćdziesięciu procent leśnych partyzantów wywodziło się z najmniej rozwiniętego spośród dystryktów Kikuju — Nyeri. Podczas gdy większość powstańców była bezrolna lub małorolna, przywódcy lojalistów z Gwardii Kikuju rekrutowali się spośród bogatszej warstwy. Skłoniło to marksistowskich historyków do przedstawiania powstania Mau-Mau jako rewolucji społecznej — walki wyzyskiwanych robotników i chłopów. Przynależność klasowa nie zawsze determinowała postawę polityczną Kikuju. Często decydowały tu powiązania osobiste i klanowe, a także stosunek do chrześcijaństwa oraz wiek. Dodatkową trudność sprawia fakt, że wiele osób pracowało na dwie strony. Brytyjczycy wydali powstańcom wojnę propagandową. Władze kolonii zorganizowały nawet specjalny tajny komitet do spraw ideologicznej walki z Mau-Mau pod przewodnictwem wybitnego antropologa i znawcy Kikuju Louisa Leakeya. Propaganda określała to powstanie jako atawistyczny ruch plemienny, wsteczny, antychrześcijański, przeciwstawiający się wszelkim dobrodziejstwom nowoczesnej cywilizacji i zmierzający do wymordowania białych w Kenii. Powstańców przedstawiano jako dzikusów i sadystów, a także jako tchórzy potrafiących jedynie znęcać się na kobietami i dziećmi. Zręcznie wykorzystano przy tym fakt, że powstańcy rzadko atakowali oddziały białych. Trzeba przyznać, że znane są wypadki kaleczenia przez Mau-Mau bydła, roz-siekiwania ofiar za pomocą maczet, duszenia, wykłuwania oczu, palenia żywcem, zabijania jeńców. Z drugiej strony bojownicy Mau-Mau nie zawsze zabijali ofiary ataków, ograniczając się do pogróżek i żądań wyjazdu z Kenii. Dotyczyło to zwłaszcza Europejczyków i Hindusów. Prawdą jest też również to, że równie okrutnych czynów dopuszczali się zorganizowani w paramilitarne grupy osadnicy, którzy strzelali dla przyjemności do przypadkowych przechodniów, płacili też innym plemionom za zabijanie Kikuju podejrzanych o sympatie do Mau-Mau. Członkowie Rezerwy Policji oraz Regimentu Kenii torturowali jeńców — między innymi za pomocą prądu i ognia — oraz masowo zabijali bez sądu. Siły brytyjskie wystawiały ciała zabitych powstańców na widok publiczny — czasem na wiele dni. Jednego z rannych dowódców Mau-Mau, który znalazł się w niewoli, publicznie żywcem spalono na stosie. Kary za nadużycia były rzadkie i niskie, najczęściej ograniczały się do grzywny. Inaczej było z nadużyciami popełnianymi przez Gwardię Kikuju, która również torturowała i zabijała jeńców. Niewątpliwie ideologia ruchu była zdecydowanie anty europejska. Nie oznacza to jednak, że powstańcy nie zdawali sobie sprawy, że cele białych osadników w Kenii nie są tożsame z celami Europejczyków czy też białych w ogóle. Próbowali bronić swoich racji na forum międzynarodowym, wysyłając listy do przywódców politycznych świata. Propaganda

brytyjska okazała się silniejsza. Większość prasy zachodniej, z wyjątkiem kanadyjskiej, sprzyjała Brytyjczykom. 339 Posądzenie ruchu o „wsteczność" nie wydaje się słuszne, ponieważ będąc odpowiedzią na problemy społeczne i polityczne, jakie niosła ze sobą współczesność, nie proponował jako rozwiązania powrotu do stanu z epoki przedkolonial-nej. „Atawizmy" Mau-Mau ograniczały się do sfery tradycji i rytuału. Sięganie do tradycyjnych wierzeń, a także krwawe rytuały przysiąg mogły wskazywać na an-tychrześcijański charakter ruchu. W rzeczywistości opisy pełne dewiacyjnych zachowań seksualnych i okrucieństw, które docierały do Brytyjczyków, były często przesadzone, ponieważ ich autorami byli jeńcy, którzy wiedzieli, że oczekuje się od nich pikantnych szczegółów. Trzeba też wspomnieć, że wielu powstańców, w tym niektórzy przywódcy (jak Kimathi) pozostało przy chrześcijaństwie. Łatwo też zauważyć, że powstańcy nie odrzucali konsekwentnie wszystkiego, co pochodziło z Europy. Wręcz przeciwnie, można doszukać się u nich pewnych symptomów fascynacji kulturą Zachodu. Przykładem mogą być wzory czerpane z brytyjskiej armii, jak salutowanie oraz system stopni wojskowych, a także pseudonimy, które nosili dowódcy, jak generał Highclass, major King Kong, generał Montgomery. Takie pseudonimy jak generał China i generał Russia wybierano niewątpliwie z zamiarem zastraszenia przeciwnika. Rzeczywiście, sprawiały one, że w Mau-Mau węszono wpływy komunistów. Wśród dowódców znalazł się również generał Hitler. Trzeba dodać, że w dziedzinie organizacji i dowodzenia wpływy europejskie w armii MauMau były bardzo powierzchowne. W istocie dowodzenie miało charakter kolektywny, zgodny z afrykańskimi normami życia społecznego. Poza tym o najważniejszych nawet decyzjach często przesądzała opinia zawodowych wieszczów. Zarzut dotyczący plemiennego charakteru powstania nie jest całkiem trafny. Choć w istocie Kikuju stanowili przytłaczającą większość powstańców, od początku do końca ruch Mau-Mau zmierzał do przyciągnięcia innych plemion. Fiasko tych działań wynikało z braku świadomości wspólnych celów w słabo wykształconej, nawet na warunki afrykańskie, społeczności Afrykanów w Kenii. Do przyłączania się zniechęcała inne plemiona powszechna niechęć do Kikuju — najliczniejszego, najbogatszego i najlepiej wykształconego plemienia Kenii. Symbolika plemienna towarzysząca Mau-Mau, niezbędna do poruszenia wyobraźni Kikuju, przekonywała o etnicznym charakterze tego ruchu. Choć fakt ten Brytyjczycy zamazywali w celach propagandowych, w powstaniu brali udział członkowie także innych plemion. Nie byli to wyłącznie ludzie zdetrybalizowani. Do straconych szans Mau-Mau należy zaliczyć przypadek plemienia Kamba. To mieszkające na południowy wschód od Nairobi plemię prowadziło podobną do Kikuju gospodarkę i przeżywało w okresie powojennym podobne problemy. Kamba byli jednym z liczniejszych plemion Kenii (było ich sześćset tysięcy). Po operacji „Anvil" to oni zajęli miejsce Kikuju w

stolicy. Tam wielu z nich złożyło przysięgę Mau-Mau. Kilkuset młodych Kamba sformowało własne oddziały. Dokonywały one zamachów na kolaborujących wodzów. Inni członkowie plemienia przyłączali się do oddziałów Kikuju. Szczególny niepokój Brytyjczyków wywoływał fakt, że Kamba stanowili trzon Kenya African Rifles oraz policji. Gdyby formacje te przyłączyły się do powstania, oznaczałoby to katastrofę. Rząd kolonii wydał miliony funtów na poprawę warunków życia w rezerwatach plemienia Kamba, czym zdołał powstrzymać je przed rebelią. Innym przykładem niepowodzenia w rozszerzaniu zasięgu Mau-Mau jest plemię Meru, którego tereny plemienne graniczą z lasami w rejonie góry Kenia. W wioskach na pograniczu lasu, poddanych bezpośredniemu oddziaływaniu partyzantów, odsetek zaprzysiężonych Meru był porównywalny z tym u Kikuju, podczas gdy w pozostałej części rezerwatu pozostał niewielki. Ogółem w czasie powstania w lesie było około tysiąca ośmiuset partyzantów z tego plemienia. O tak niskiej liczbie zadecydowała niechęć do liczniejszych i prężniejszych gospodarczo Kikuju, spowodowana poczuciem zagrożenia ich kolonizacją w przypadku zwycięstwa powstania. Najwięcej Meru znalazło się w lesie dopiero w latach 1961—1962, kiedy ogłoszenie niepodległości było już pewne. Z punktu widzenia zasadniczego celu walczących Afrykanów, jakim była niepodległość, ruch Mau-Mau odegrał pozytywną rolę. Podobnie jak inne brytyjskie kolonie Kenia była terenem starcia interesów metropolii i białych osadników, którzy mieli ambicje uzyskania szerokiego samorządu. Po wojnie, w sytuacji gdy napływali nowi osadnicy, szansę na takie rozwiązanie rosły. Gdyby Kenia, zamieszkana w latach pięćdziesiątych przez ponad sześćdziesiąt tysięcy białych, stała się prawdziwym „krajem białego człowieka", nadzieje czarnej większości na niepodległość musiałyby zostać odłożone na wiele lat. Ruch Mau-Mau unaocznił fakt, że Kenia nie ma szans na spacyfikowanie Afrykanów bez olbrzymiego zaangażowania metropolii. Tylko metropolia zatem mogła decydować o dalszym losie swojej kolonii. W okresie wygasania powstania Brytyjczycy, zdając sobie sprawę z nieuchronności przemian, rozpoczęli dialog z pozostałymi na scenie afrykańskimi elitami politycznymi. W 1955 roku, kiedy zniesiono w Kenii zakaz działalności politycznej, rząd brytyjski był jeszcze daleki od myśli o przyznaniu tej kolonii niepodległości. Afryka-nom zezwolono wówczas na tworzenie stowarzyszeń politycznych na poziomie dystryktów. W tym samym roku odbyły się pierwsze wybory, w trakcie których mogli oni wybrać ośmiu swoich przedstawicieli do Rady Ustawodawczej. Mimo że bierne prawo wyborcze było poważnie ograniczone, a od kandydatów wymagano certyfikatu lojalności, zdecydowane zwycięstwo odnieśli politycy dążący do niepodległości, określający się jako „nacjonaliści". Ich konsekwentne żądanie równouprawnienia politycznego i torpedowanie wszelkich rozwiązań zakładających „ewolucyjną" drogę do niepodległości, której przyznanie miało nastąpić w odległej przyszłości, doprowadziło do ostatecznego zwycięstwa. W 1959 roku, po dojściu do władzy konserwatywnego gabinetu Harolda Macmillana, zmienił się kurs brytyjskiej polityki wobec kolonii w Afryce. Zrezygnowano z koncepcji ewolucyjnej drogi przemian. Na zwo•3/1 1

łanej w 1960 roku w Londynie konferencji dotyczącej Kenii sekretarz stanu do spraw kolonii MacLeod zapowiedział, że kraj ten będzie niepodległy. Nastąpiło to w grudniu 1963 roku. Już w czasie powstania miejsce pokonanych Kikuju na kenijskiej scenie politycznej zajmowali przedstawiciele innych plemion, na przykład Luo, których przedstawiciel Tom Mboya, wybrany do Rady Ustawodawczej (w dużej mierze głosami Kikuju), do czasu uwolnienia Kenyatty w 1961 roku był kluczową postacią w procesie uzyskiwania przez czarnych reprezentacji politycznej. Wydaje się, że niepełna reprezentacja polityczna Kikuju u schyłku ery kolonialnej, umożliwiająca awans polityków z innych grup etnicznych, ułatwiła po uzyskaniu niepodległości zbudowanie w miarę stabilnego układu politycznego opartego na równowadze sił dwóch największych plemion: Luo i Kikuju. W pierwszym okresie po uzyskaniu niepodległości kierownictwo rządzącej partii KANU unikało poruszania publicznie tematu powstania. Chociaż część weteranów otrzymała na korzystnych warunkach działki na ziemiach opuszczonych przez białych farmerów, starannie wystrzegano się mianowania ich na wyższe stanowiska w administracji i wojsku. Decydowała o tym obawa o posądzenie, że Kikuju, którzy obok Luo byli najliczniejszą grupą etniczną w KANU, są faworyzowani. Poza tym prezydent Kenyatta, który nie brał udziału w powstaniu, bał się nadmiernego wzrostu popularności jego bohaterów. Nie wykazywali oni zresztą nadmiernych ambicji politycznych. W latach siedemdziesiątych Kenyatta zdał sobie sprawę z kapitału politycznego, jaki stanowić może Mau-Mau dla budowania świadomości narodowej Ke-nijczyków. Wykorzystanie go wymagało jednak „nowej interpretacji" faktów historycznych. Zaczęto podkreślać ponadplemienny charakter ruchu i wyolbrzymiać udział innych niż Kikuju plemion. Organizowano również osobliwe widowiska — składanie masowych przysiąg, symbolizujące przyłączanie się post fac-tum do ruchu członków plemion, które z Mau-Mau nie miały nigdy nic wspólnego. Z drugiej strony do tradycji Mau-Mau odwoływali się kenijscy dysydenci polityczni, zwykle orientacji lewicowej„wskazując na nieprawy, to znaczy lojali-styczny, rodowód elit politycznych i ekonomicznych niepodległej Kenii. , Rozdziali? JOANNA MODRZEJEWSKA-LEŚNIEWSKA WOJNA W ALGIERII 1954-1962 L'Algerie, c'est la France Algieria należała do najstarszych posiadłości francuskich. Podbita w latach 1830—1847, w 1873 roku stała się kolonią. Algierskie poczucie wspólnoty narodowej zaczęło budzić się w latach dwudziestych XX wieku. Federacja Radców Muzułmańskich, która powstała w 1930 roku, nawoływała do integracji z Francją na równoprawnych warunkach. Odrzucenie przez rząd francuski planu Bluma-Yiolleta, który przewidywał nadanie obywatelstwa francuskiego Algierczykom, spowodowało falę protestów przeciwko francuskiemu osadnictwu i administracji. Lata poprzedzające wybuch II wojny światowej charakteryzowały się rosnącym nacjonalizmem arabskim. Wybuch II wojny światowej i wydarzenia we Francji sprawiły, że

22 grudnia 1942 roku grupa Algierczyków pod przewodnictwem Ferhata Abbasa (założyciela w 1938 roku Algierskiej Unii Ludowej), zwróciła się do Francuzów i aliantów z memorandum, w którym domagała się ustanowienia w Algierii po wojnie zgromadzenia konstytucyjnego. Nie wysuwano natomiast roszczeń o charakterze niepodległościowym. W związku z pełną rezerwy postawą Francuzów w 1943 roku Algierczycy ogłosili Manifest ludu algierskiego, w którym domagali się natychmiastowych reform, uznania języka arabskiego za język urzędowy i zmiany statusu kraju. Francuska administracja zdecydowanie odrzuciła zarówno postulaty zawarte w Manifeście, jak i inne propozycje. Po wizycie generała Charlesa de Gaulle'a, wobec narastania niezadowolenia muzułmanów, w marcu 1944 roku Algieria uzyskała nowy status. Rozwiązanie to nie usatysfakcjonowało ani Algierczyków, ani Francuzów i innych Europejczyków, gdyż dawało przewagę białym, choć zapewniało w lokalnym parlamencie czterdzieści procent miejsc muzułmanom. Wszelkie nadzieje na stopniowe kreowanie nowych stosunków w Algierii upadły w związku z niezdecydowaną polityką Francuzów i protestami francuskich osadników, przeciwnych jakimkolwiek ustępstwom na rzecz Arabów. W maju 1945 roku doszło do buntu w Satif, który został bezlitośnie stłumiony. Liczba muzułmanów, którzy stracili życie, nie jest znana — szacuje sieją na osiem do czterdziestu tysięcy. Krwawe stłumienie rebelii, aresztowania, które po niej nastąpiły (w tym Ferhata Abbasa) i rozwiązanie organizacji Przyjaciele Manifestu Wolności (AML), przekonało wielu Algierczyków i ich przywódców, że cele można osiągnąć tylko silą. Następny krok w kierunku unormowania sytuacji i statutu Algierii Francuzi zrobili 20 września 1947 roku. Algieria otrzymała nową konstytucje. Ustawa zasadnicza dawała wszystkim obywatelom Algierii obywatelstwo francuskie, prawo głosu (zarówno mężczyznom, jak i kobietom) oraz zrównywała na płaszczyźnie urzędowej język arabski z francuskim. Zgromadzenie Narodowe miało być dwuizbowe — po sześćdziesięciu reprezentantów. Jedna izba miała reprezentować półtora miliona Europejczyków, druga dziewięć milionów Arabów. Nowy akt konstytucyjny gwarantował, iż nie zostanie podjęta żadna uchwała sprzeczna z interesami metropolii. Ta nowa konstytucja nigdy nie weszła w życie w całości. Już w 1947 roku grupa młodych ludzi należących do Ruchu na Rzecz Zwycięstwa Demokratycznych Wolności (MTLD) założyła Tajną Organizację (OS). Celem było zbieranie broni, pieniędzy i tworzenie struktur organizacyjnych na terenie całej Algierii w celu przygotowania zbrojnego powstania i powołania rządu rewolucyjnego. Dwa lata później, w 1949 roku, organizacja poczuła się na tyle silna, że przeprowadziła terrorystyczny atak na Oran. Akcja ta spowodowała wykrycie spisku i aresztowanie jego przywódców. Ci, którzy uniknęli aresztowania, znaleźli schronienie w górzystym regionie Kabylii. W marcu 1954 roku dziewięciu byłych członków OS utworzyło Rewolucyjną Radę Jedności i Działania (CRUA), której celem było szybkie przygotowanie powstania przeciwko Francuzom. Nad przygotowaniem rewolty pracowano w Szwajcarii, gdzie między marcem i październikiem 1954 roku odbyło się wiele spotkań. Całe terytorium kraju podzielono na

sześć rejonów (wilejatów). Na czele każdego z nich stanęło czterech do pięciu ludzi. Datę wybuchu powstania wyznaczono na l listopada 1954 roku. Wybranie tego dnia nie było przypadkowe — w związku z chrześcijańskim Świętem Zmarłych liczono na zmniejszoną czujność i liczebność policji. Uzgodniono plan działania — celem ataku miały być przede wszystkim obiekty użyteczności publicznej, prywatna własność grands colons, francuscy żołnierze i żandarmeria oraz muzułmańscy kolaboranci. Natomiast „nietykalni" mieli być Europejczycy, szczególnie kobiety i dzieci. Po wybuchu powstania Rewolucyjna Rada Jedności i Działania zmieniła nazwę na Narodowy Front Wyzwolenia (Front de Liberation Nationale — FLN), a siły zbrojne otrzymały miano Narodowej Armii Wyzwoleńczej (Arme de Liberation Nationale — ALN). Do działań przystąpiono równocześnie na terenie całego kraju. W Batanie, w sercu masywu Auras, zastrzelono dwóch wartowników z 24 Pułku Artylerii. Do podobnych wydarzeń doszło w Kabylii. W departamencie Oranu zaatakowano samotną farmę francuską. W stolicy kraju podjęto próbę wysadzenia w powietrze radiostacji, ale ładunek nie eksplodował. Próba zniszczenia zapasów paliwa na nabrzeżu portowym również zakończyła się niepowodzeniem, gdyż podłożona bomba miała zbyt małą moc. Także ataki na posterunki żandarmerii i koszary wojskowe rozlokowane na prowincji zakończyły się fiaskiem. Bilans pierwszego dnia walki nie był imponujący: zginęło siedem osób, w tym trzech żołnierzy francuskich, dwóch mieszkających w Algierii Europejczyków i dwóch muzułmanów. Reakcja Paryża na wydarzenia w Algierii była szybka, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę zaangażowanie armii francuskiej w Indochinach. Na zewnątrz Francuzi przedstawili wydarzenia jako nic nie znaczące akty bandytyzmu. Jednocześnie błyskawicznie wysłano do Algierii bataliony spadochroniarzy i specjalne oddziały policyjne. Przeprowadzono równocześnie zakrojoną na szeroką skalę akcję pacyfikacyjną. Przemawiając 12 listopada 1954 roku w Zgromadzeniu Narodowym premier Pierre Mendes-France oświadczył, iż trzy departamenty algierskie stanowią nieodłączną część Republiki Francuskiej. Chcąc utrudnić działalność powstających oddziałów partyzanckich, Francuzi zaczęli stosować politykę „przegrupowywania" ludności wiejskiej. Polegała ona na przesiedlaniu mieszkańców wsi do wielkich, starannie strzeżonych obozów. Nie gwarantowano tam jednak ani opieki medycznej, ani pracy, ani nauki. Do końca wojny w obozach znalazło się około dwóch milionów Algierczyków — co piąty mieszkaniec kraju. W ciągu pierwszych dwóch miesięcy algierskiej rebelii do więzień trafiło ponad osiemdziesiąt tysięcy ludzi. W początkach 1955 roku władzę we Francji przejęła prawica, obalając rząd Mendesa-France'a. Nowy premier Edgar Faure uważał, że wydarzenia w Algierii są wynikiem działalności grupki osobników „wyjętych spod prawa". By opanować sytuację, postanowiono wprowadzić stan wyjątkowy i dać władzom rozległe uprawnienia. Władze francuskie w Algierii uzyskały prawo do dowolnego ograniczania swobody poruszania się ludności cywilnej, administracyjnego stosowania aresztu domowego lub zakazu mieszkania w miastach czy na określonych terenach, przymusowego osiedlania, cenzurowania prasy, do wprowadzenia

sądów wojennych i aresztowania bez nakazu sądowego. Wzmocniono również 10 okręg wojskowy obejmujący Algierię i Saharę. Jego stan osobowy został podwojony i liczył sto tysięcy żołnierzy. Zbrojna rebelia w Algierii rozwijała się przez cały 1955 rok, obejmując tereny na wschodzie między Batną, Biskirą i Tabassą, na północy między Konstanty-ną, Boną, Philippeville i portem Bidżaja, oraz całą Kabylię aż po przedmieścia Algieru, a na zachodzie między Oranem, Tlimsanem i Saidą. Zasięg i rozmiary powstania były jednak ograniczone i nie mogły realnie zagrozić władzy francuskiej. Grupy bojowe w miastach zmuszone były do głębokiej konspiracji, a na prowincji nieliczne oddziały partyzanckie prowadziły jedynie działania nękające Algieria (1945—1960) wobec pojedynczych posterunków i oddziałów francuskich. Do jednej z większych akcji partyzanckich doszło 20—22 sierpnia 1955 roku w rejonie północnej Konstantyny. Była to akcja odwetowa za restrykcje wprowadzone przez Francuzów, przy czym miała uderzyć również w europejską ludność cywilną. Przeprowadzono ją w czterdziestu miejscowościach. W jej efekcie śmierć poniosły sto dwadzieścia trzy osoby, w tym siedemdziesięciu jeden Europejczyków. Działanie to spotkało się z krytyką nawet samych Algierczyków i akcjami odwetowymi Francuzów, w których wyniku zginęło wielu ludzi. Brak jest wiarygodnych liczb; niektórzy szacują, że śmierć poniosło wówczas dwanaście tysięcy osób. Stosunek społeczności międzynarodowej do tych wydarzeń był bardzo różny. Najbardziej pozytywnie nastawione były do powstania państwa regionu. W kwietniu 1955 roku obserwatorzy FLN, znajdujący się w składzie delegacji Maghrebu razem z reprezentatami Maroka i Tunezji, brali udział w konferencji państw Afryki i Azji w Bandungu. Takie państwa, jak Irak, Liban, Birma, Egipt, Liberia, Iran i Libia wystąpiły do sekretarza generalnego ONZ Daga Hammarskjólda z wezwaniem, by położył kres przelewowi krwi w Algierii. Była to pierwsza próba umiędzynarodowienia konfliktu. 22 września odrzucono wniosek o wpisanie problemu algierskiego do porządku dziennego Zgromadzenia Ogólnego ONZ, ale tydzień później większością głosów zmieniono decyzję. Francuski minister spraw zagranicznych oświadczył, iż rząd francuski uzna za „bezprawne i niebyłe" wszelkie zalecenia Zgromadzenia Ogólnego w sprawie Algierii, l listopada delegacja francuska w ONZ na znak protestu opuściła salę obrad. Wobec postawy Francji ONZ zdjęła z porządku obrad problem algierski. Styczeń 1956 roku przyniósł zmianę władz w Paryżu. Na czele nowego rządu stanął Guy Mollet. W expose Mollet zapowiedział przywrócenie porządku i pokoju w Algierii, ale jednocześnie nie zgadzał się na jakąkolwiek niezależność lub autonomię tego kraju. Nowym generalnym gubernatorem Algierii został Robert La-coste, a liczbę żołnierzy francuskich zwiększono do stu sześćdziesięciu tysięcy.

W związku z sukcesami rebeliantów algierskich, którzy zaczęli tworzyć zręby własnej administracji na terenach wolnych od kontroli francuskiej — głównie w rejonach górzystych — Paryż zapowiedział powołanie pod broń dodatkowych roczników rezerwistów zarówno w Algierii, jak i w metropolii. Liczba żołnierzy wysłanych do Algierii wzrosła do czterystu tysięcy. Na sierpień 1956 roku powstańcy zwołali konferencję w Soummam, dolinie położonej między Kabylią a Konstantyną. Konferencja rozpoczęła się 20 sierpnia, a 5 września przyjęto tak zwaną platformę soummamską, która wytyczała socjalistyczną przyszłość algierskiej republiki. Zawierała ona również program terrorystycznej ofensywy w Algierii. W trakcie konferencji w Soummam powołano do życia Komitet Koordynujący i Wykonawczy (Comite de Coordination et d'Execution — CCE) i Narodową Radę Republiki Algierskiej (Conseil National de la Revolution Algerienne — CNRA). CCE stanowił sztab rewolucji i zalążek przyszłego rządu algierskiego, natomiast CNRA sprawowała kierownictwo polityczne i była jednocześnie namiastką reprezentacji parlamentarnej. W marcu 1956 roku doszło do spotkania w Kairze Christiana Pineau, wysłannika Lacoste'a, z przedstawicielem FLN Mohamedem Khiderą. Strona francuska deklarowała zawieszenie broni, wolne wybory i rokowania polityczne. Strona algierska odpowiadała: niepodległość i uznanie FLN za jedynego reprezentanta Al347 gierii, zawieszenie broni, rokowania polityczne. Do sekretnych rozmów dochodziło jeszcze w Belgradzie i Rzymie, ale wszystkie zakończyły się niepowodzeniem. Miedzy wrześniem 1956 roku a czerwcem 1957 roku bojownicy FLN dokonali serii zamachów bombowych. Te akty terroryzmu zostały powstrzymane przez Francuzów za pomocą represji. Posunięto się do stosowania tortur. Spotkało się to z potępieniem zarówno we Francji, jak i międzynarodowej opinii publicznej. Na przełomie 1956 i 1957 roku głównym terenem działań stała się stolica kraju Algier. Już w lecie 1956 roku w mieście zaczęły się pojawiać półlegalne organizacje ultrasów (reprezentacja ludności europejskiej zamieszkałej w Algierii, opowiadająca się za pozostaniem tego kraju pod władzą białych). W lipcu 1956 roku ultrasi zaczęli dokonywać w Algierze zamachów terrorystycznych. 10 sierpnia w wyniku zamachu bombowego w Kasbie (stara, arabska część Algieru) runęły trzy domy, grzebiąc pod gruzami około siedemdziesięciu osób. Spowodowało to eskalację działań po obu stronach. Po wycofaniu wojsk francuskich ze strefy Kanału Sueskiego zdecydowano się przerzucić do Algierii doborową 10 Dywizję Powietrzno-Desantową pod dowództwem generała Jacąuesa Massu. Wśród jego oddziałów znajdowały się jednostki Legii Cudzoziemskiej, a znaczny procent żołnierzy stanowili weterani wojny indochińskiej. Początkowo planowano użycie tych sił do zwalczania partyzantki w terenie górzystym. Ku zaskoczeniu wszystkich 13 stycznia 1957 roku generał Massu otrzymał rozkaz utrzymania porządku w rejonie Wielkiego Algieru. Francuskie władze cywilne przekazały wszystkie swoje uprawnienia wojsku. Wojska

generała Massu działały tak, jakby znalazły się na pierwszej linii. Stan pogotowia bojowego utrzymywany był przez całą dobę, każdy pułk miał pełną swobodę działania. Zadaniem oddziałów francuskich było oczyszczenie Kasby z bojowników, aparatu politycznego i administracyjnego FLN. Działania okazały się ze wszech miar skuteczne. Aresztowano ponad półtora tysiąca Algierczyków i rozbito strajk, który miał sparaliżować życie miasta podczas obrad Zgromadzenia Ogólnego ONZ na temat Algierii pod koniec stycznia 1957 roku. Pierwsza faza bitwy o Algier została przez Francuzów wygrana. W tym samym czasie Zgromadzenie Ogólne uchwaliło rezolucję wyrażającą nadzieję na pokojowe rozwiązanie problemu Algierii. Czerwiec 1957 roku przyniósł ponowny wybuch walk w Algierze. FLN dokonał zamachu bombowego na kasyno „La Corniche", w którym zginęło osiem osób, a rannych zostało dziewięćdziesiąt. W związku z tym wstrzymano wycofywanie wojsk generała Massu z Algieru i ponownie powierzono im zadanie spacy-fikowania Kasby. Spadochroniarze przystąpili do działań, tym razem zakończonych ostatecznym sukcesem. 22 września pułkownik Yves Godard, dowódca pułku Legii Cudzoziemskiej, aresztował jednego z szefów FLN Jasefa Saadiego, a 8 października Amar Ali, inny z członków kierownictwa organizacji, wysadził się w powietrze, chcąc uniknąć aresztowania. 348 f Sukces w Algierze nie oznaczał końca francuskich kłopotów w Algierii, gdyż niektórzy członkowie Komitetu Koordynacyjnego i Wykonawczego FLN zdołali opuścić Kasbę i schronić się w Tunezji. Nasilił się przemyt broni i ludzi z Tunezji do Algierii, wzrosła liczba i częstotliwość ataków na jednostki francuskie. W pierwszej połowie 1958 roku doszło do co najmniej osiemdziesięciu starć na granicy algiersko-tunezyjskiej, wiele koło osady Sakiet Sidi Jusef, po tunezyjskiej stronie granicy. Znajdował się tam obóz szkoleniowy i baza FLN. Kroplą, która przepełniła czarę, było zestrzelenie kolejnego francuskiego samolotu w rejonie Sakiet Sidi Jusef. 8 lutego 1958 roku Francuzi przeprowadzili akcję odwetową, wysyłając eskadrę bombowców B-26 nad Sakiet Sidi Jusef. Zniszczono nie tylko bazę FLN, ale także budynki cywilne. Zginęło osiemdziesiąt osób, a około osiemdziesięciu zostało rannych. Rząd tunezyjski zareagował, składając skargę w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, odwołując ambasadora z Paryża i zarządzając blokadę francuskiej bazy marynarki wojennej w Bizercie. Zażądał ponadto natychmiastowej ewakuacji wszystkich przebywających jeszcze w kraju wojsk francuskich. Wobec zaognienia stosunków francusko-tunezyjskich do mediacji przystąpiła Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Zaproponowano wysłanie misji dobrej woli, w skład której wchodzili Robert Murphy i Harold Beeley. Zadaniem tej misji było przywrócenie stosunków między Paryżem i Tunisem oraz uregulowanie sprawy obecności wojsk francuskich w Tunezji, a także uczynienie pierwszego kroku w kierunku bezpośrednich francusko-algierskich rozmów pokojowych. Postawa Stanów Zjednoczonych wobec wydarzeń w Algierii była bardzo specyficzna. W marcu 1957 roku wiceprezydent Richard Nixon przybył do Tunisu na obchody pierwszej rocznicy niepodległości Tunezji. Po tej wizycie i rozmowie z prezydentem Tunezji Habibem Burgibą Nixon przedstawił prezydentowi Dwigh-towi Eisenhowerowi projekt pokojowego

rozwiązania sprawy algierskiej. Zaproponował, by Algierczycy w referendum opowiedzieli się za loi-cadre (prawo ramowe) lub za pełną niepodległością. W wystąpieniu w Senacie senator John Fit-zgerald Kennedy wezwał dyplomację amerykańską, by jak najszybciej doprowadziła do rozwiązania konfliktu algierskiego, zapobiegając w ten sposób penetracji tego regionu świata przez Związek Radziecki. Zwrócił on również uwagę, że kwestia algierska podkopuje pozycję Stanów Zjednoczonych i państw zachodnich w świecie arabskim. Udział Związku Radzieckiego w tym konflikcie był stosunkowo niewielki. Najprawdopodobniej dostarczał on powstańcom broń, co nie oznaczało bezpośredniego zaangażowania. Stosunkowo niewielki udział tego państwa w wydarzeniach w Algierii wynikał z faktu, iż druga połowa lat pięćdziesiątych była okresem powolnego „otwierania się" ZSRR na kraje kolonialne i państwa Trzeciego Świata. Należy brać pod uwagę, że ZSRR był już zaangażowany w Egipcie i dopiero co „wykazał się" w konflikcie o Kanał Sueski. Otwieranie nowego „frontu działań", jak się wydaje, nie było zbytnio na rękę Rosjanom. Pierwszy kontakt pomiędzy Moskwą a FLN nastąpił dopiero w końcu grudnia 1957 349 roku. Podczas konferencji w Kairze (grudzień 1957) przedstawiciele państw bloku socjalistycznego wyrazili chęć udzielenia pomocy Algierii. Już wkrótce, w styczniu 1958 roku, francuska marynarka wojenna zatrzymała koło Oranu jugosłowiański statek „Słovenija", przemycający sto czterdzieści osiem ton uzbrojenia, w tym dwanaście tysięcy sztuk broni produkcji czeskiej. Wydarzenia w Sakiet Sidi Jusef zaktywizowały pomoc państw arabskich dla Algierii — przede wszystkim państw Maghrebu: Maroka, Tunezji i Libii. Już na konferencji w Kairze państwa arabskie postanowiły wspomagać Algierczyków sumą dziesięciu milionów franków rocznie. Po wydarzeniach w Sakiet Sidi Jusef w ciągu kilku miesięcy Algier otrzymał siedem milionów franków. Dofinansowanie to sprawiło, że w wyposażeniu ALN znalazła się broń automatyczna i moździerze. ALN dysponowała również łącznością radiową. Chcąc zapobiec przerzutom broni do Algierii i przekształceniu walk partyzanckich w regularną wojnę, Francuzi podjęli budowę systemu zapór, najpierw na granicy z Tunezją od La Calle nad Morzem Śródziemnym do El-Ma-el-Abiodna na Saharze, a później także na granicy z Marokiem. Ten system zapór otrzymał miano Linii Morice'a, od nazwiska ówczesnego ministra wojny Francji Andre Morice'a. Linia ta składała się ze skomplikowanego systemu zapór z drutu kolczastego pod napięciem, pól minowych o szerokości około czterdziestu metrów po każdej stronie zasieków, betonowych bunkrów, stanowisk ogniowych artylerii, sieci łączności radarowej, sygnalizacji alarmowej i oświetlenia — potężnych reflektorów rozmieszczonych co trzydzieści metrów. Linia Morice'a okazała się bardzo skuteczna. Praktycznie ustał przemyt cięższego sprzętu wojskowego, przerzut ludzi z lekką bronią został zaś znacznie ograniczony i utrudniony. Próby sforsowania Linii Morice^ przez ALN zakończyły się niepowodzeniem. W ciągu pierwszych sześciu miesięcy 1958 roku w tego typu operacjach zginęło około czterech i pół tysiąca ludzi z ALN. W związku z tak wysokimi stratami zaprzestano prób sforsowania Linii Morice'a, by podjąć je na nowo dopiero w 1960 roku.

Podejmowane przez Francuzów próby porozumienia się z przedstawicielami FLN w Algierii zakończyły się niepowodzeniem. Algierczycy odrzucili projekty przedstawione przez generała Raula Salana, Roberta Lacoste'a, Bourgesa-Maunoury'ego i Felixa Gaillarda. Jedynym efektem tych propozycji był wzrost oporu wśród europejskiej społeczności w Algierii, która widziała w nich zdradę. Objęcie władzy w maju 1958 roku przez de Gaulle'a nie zmieniło sytuacji — wojna w Algierii trwała nadal. 3 czerwca Ferhat Abbas, rzecznik FLN, oświadczył, że wojna będzie trwać aż do całkowitego wyzwolenia Algierii. Dzień później dodał, że „możliwa jest federacja dwudziestu pięciu milionów mieszkańców Afryki Północnej, dobrowolnie stowarzyszonych z Francją". 4 czerwca odwiedził Algierię generał de Gaulle, gdzie powiedział sławne zdanie: „Zrozumiałem was". Obiecał Algierczykom, że otrzymają pełne obywatelstwo francuskie, ze wszystkimi przywilejami i obowiązkami, oraz zapowiedział, że po konsultacjach z reprezentantami narodu algierskiego będzie wiedział, „co robić dalej". De Gaulle zdawał sobie sprawę, że jego wystąpienie nie rozwiąże żadnego z problemów, ale miał nadzieję na stworzenie „nowego klimatu", który umożliwi konieczne przemiany w Algierii, pozwalające jej na zajęcie odpowiedniego miejsca we francuskiej strukturze państwowej (deklaracja z 30 sierpnia). FLN, obawiając się reakcji mas muzułmańskich, 19 września 1958 roku powołał do życia Rząd Tymczasowy Republiki Algierskiej (GPRA). Decyzję o powstaniu Rządu Tymczasowego podjął Komitet Koordynujący i Wykonawczy z upoważnienia Narodowej Rady Rewolucji Algierskiej. Na czele gabinetu stanął pięćdziesięciodziewię-cioletni Ferhat Abbas. Francja zareagowała na powstanie Rządu Tymczasowego oświadczeniem, iż uznanie go i nawiązanie z nim stosunków dyplomatycznych potraktowane zostanie jako akt nieprzyjazny w stosunku do Francji. Jednak mimo tej deklaracji Rząd Tymczasowy został wkrótce uznany przez kraje arabskie, muzułmańskie, część państw afrykańskich i azjatyckich, a nieco później przez kraje bloku socjalistycznego. Mimo deklaracji de Gaulle'a walka trwała nadal. Nastąpiło również otwarcie drugiego frontu — w metropolii. 25 sierpnia 1958 roku w Paryżu i dwudziestu miastach francuskich dokonano jednocześnie zamachów bombowych, wymierzonych w składy paliw, magazyny sprzętu wojskowego i fabryki zbrojeniowe. W wyniku tych zamachów zginęło siedem osób, a osiemdziesiąt jeden zostało rannych. Jednocześnie pod adresem społeczności międzynarodowej wystosowano ostrzeżenie, że francuskie statki i samoloty mogą stać się obiektem ataków terrorystycznych. Były to nie tylko pogróżki, o czym świadczy los statku „President de Cazalet". Francuska policja odpowiedziała aresztowaniami wśród robotników algierskich we Francji, wprowadzeniem godziny policyjnej dla Algierczyków w Paryżu i nasileniem kontroli drogowej w całym kraju. 16 września 1959 roku w przemówieniu radiowym de Gaulle stwierdził, że nadszedł czas, aby zastosować w Algierii zasadę samostanowienia, i przedłożył Algierczykom do wyboru trzy rozwiązania: secesję, integrację lub stowarzyszenie. Prawo do samostanowienia Algierii interpretowano w ten sposób, że stanie się ona „algierska", ale mocno powiązana z Francją.

Wiosną 1960 roku podjęto rozmowy francusko-algierskie w Melun, ale zakończyły się one niepowodzeniem. 6—8 stycznia 1961 roku przeprowadzono we Francji plebiscyt w sprawie Algierii. Pięćdziesiąt sześć procent społeczeństwa francuskiego poparło prezydencki projekt samookreślenia dla Algierii. Dla rządu francuskiego był to wynik zadowalający. Wobec tego podjęto przygotowania do rozmów z Rządem Tymczasowym Republiki Algierskiej. Mimo takich wyników plebiscytu w Algierze doszło do puczu wojskowych. 22 kwietnia 1961 roku władzę przejęli generałowie Raoul Salan, Maurice Challe, Edmond Jouhaund i MarieAndre Zeller. Hasłem puczystów była walka o „Algie351 ńę Francuską". 23 kwietnia de Gaulle potępił puczystów i drogą radiową wezwał żołnierzy do zachowania spokoju i subordynacji. Wobec gróźb puczystów, że doborowe jednostki spadochroniarzy dokonają desantu we Francji i tam przeniosą zarzewie buntu, de Gaulle wprowadził stan wyjątkowy i przejął na czas kryzysu pełnie władzy. We Francji doszło do strajków, w których Francuzi protestowali przeciwko rewolcie. Szacuje się, że w strajkach wzięło udział około 12 milionów obywateli francuskich. 24 kwietnia wprowadzono blokadę morską Algierii. 26 kwietnia, wobec nieudanych prób rozszerzenia buntu na inne garnizony, puczyści poddali się. Cześć przywódców puczu aresztowano i skazano na wieloletnie wiezienie. Niektórym, jak Salanowi i Jouhaundowi, udało się zbiec za granice, gdzie utworzyli Tajną Organizacje Zbrojną (Organisation de l' Armee Secrete) znaną pod skrótem OAS. Terrorystyczna i propagandowa działalność OAS wymierzona była w zwolenników oderwania się Algierii od metropolii. OAS organizowała zamachy — jednym z celów był także prezydent de Gaulle (22 sierpnia 1962 roku w Petit-Cla-mart). Zamach ten stał się kanwą książki Fredericka Forsythe'a Dzień Szakala. Mimo puczu w maju 1961 roku podjęto rozmowy z Algierczykami, które zostały przerwane wiosną 1960 roku. Negocjacje, z wieloma przerwami, toczyły się w Evian we Francji. Przerwy powodowane były sporami o kardynalne dla obu stron sprawy. Należały do nich uprawnienia — z militarnymi włącznie — Francji w wolnej Algierii, status Europejczyków w tym kraju, a także saharyjska ropa. Ostatecznie 18 marca 1962 roku podpisano układy eviańskie, a 8 kwietnia 1962 roku zostały one przyjęte w referendum przez społeczeństwo francuskie. Podobne referendum odbyło się w Algierii l lipca. Francja wycofała się z Algierii i 3 lipca 1962 roku uznała suwerenność tego kraju. 5 lipca 1962 roku Algieria ogłosiła oficjalnie niepodległość. Trwająca osiem lat wojna o niepodległość Algierii spowodowała straty w ludziach i pociągnęła za sobą znaczne koszty. Szacuje się, że podczas całego konfliktu zginęło około trzydziestu dziewięciu tysięcy Algierczyków i dwudziestu trzech tysięcy Francuzów. Około miliona Francuzów mieszkających od lat w Algierii opuściło ten kraj. Koszty materialne wojny wyniosły około trzech bilionów franków.

Mimo ostatecznego rozwiązania kwestii algierskiej OAS działała do 1965 roku. Na jej czele, po aresztowaniu Jouhaunda i Salana, stanęli Georges Bidault i Jacques Soustelle. Rozdział 28 JOANNA MODRZEJEWSKA-LEŚNIEWSKA KONFLIKT SUESKI 1956 Widząc wyraźnie wrogie stanowisko państw zachodnich, rząd egipski postanowił z dniem 26 lipca znacjonalizować Towarzystwo Kanału Sueskiego. Towarzystwo to przechodzi zatem na własność narodu egipskiego i Kanał Sueski w dniu dzisiejszym wraca do Egiptu. (Z przemówienia Gamala Abdela Nasera wygłoszonego 26 lipca 1956 roku w Aleksandrii) 19! I października 1954 roku podpisano w Kairze brytyjsko-egipskie porozumienie w sprawie strefy Kanału Sueskiego. Najistotniejsza jego część dotyczyła zgody Wielkiej Brytanii na wycofanie wojska ze strefy kanału w ciągu dwudziestu miesięcy. W postanowieniach dodatkowych Brytyjczycy zagwarantowali sobie możliwość ponownego wysłania wojska w ten rejon w razie wojny w państwach arabskich lub Turcji. Poza tym Wielka Brytania zachowała wiele przywilejów i udogodnień komunikacyjnych nad Kanałem Sueskim i w samym Egipcie. 13 czerwca 1956 roku ostatni żołnierz armii brytyjskiej opuścił strefę kanału, a 18 czerwca prezydent Egiptu Gamal Abdel Naser zatknął flagę swojego kraju na budynku w Port Saidzie, mieście, które Brytyjczycy opuścili na końcu. Dla Wielkiej Brytanii układ z Kairu był najdalej idącym ustępstwem, na jakie można było wyrazić zgodę. Porozumienie kairskie wywołało niezadowolenie Związku Radzieckiego, szczególnie te jego fragmenty, które upoważniały Wielką Brytanię do ponownego obsadzenia strefy Kanału Sueskiego w razie ataku na kraje arabskie i Turcję. W przekonaniu radzieckich polityków były to ustalenia mające na celu okrążenie ZSRR, gdyż państwa arabskie należały do paktu zbiorowej obrony, a Turcja do NATO. Jednak Związek Radziecki nie chciał stracić okazji do zdobycia wpływów w tym rejonie świata. Wykorzystując konflikty między światem arabskim a Izraelem, ZSRR zaproponował Egiptowi sprzedaż broni. Była to próba przeciągnięcia tego państwa na swoją stronę. 21 maja 1955 roku odbyła się pierwsza rozmowa Nasera z ambasadorem radzieckim w Kairze Solodem na temat dostaw broni. W trakcie rozmów prowadzonych w maju i lipcu 1955 roku ustalono warunki radzieckich dostaw broni (na przykład dostawy miały być realizowane kompleksowo, obejmować kompletne fabryki produkujące ciężką amunicję, a każdy moździerz i czołg miał być zaopatrzony w amunicje wystarczającą na pięć lat). Naser, mimo zwrotu w stronę ZSRR, nie chciał się podporządkować Kremlowi i dążąc do zachowania „twarzy" wobec państw zachodnich, zagwarantował sobie, że szkolenie Egipcjan będzie prowadzone w państwach socjalistycznych, a nie przez „doradców" na miejscu. Jednocześnie, by nie drażnić państw zachodnich, umowę o dostawach broni Egipt podpisał z Czechosłowacją, a nie ze Związkiem Radzieckim.

Niezależnie od zabiegów o broń radziecką prezydent Naser podjął starania w celu pozyskania broni amerykańskiej. Kiedy Naser poinformował Henry'ego By-rode'a, ambasadora amerykańskiego w Kairze, że ZSRR jest gotów sprzedać broń Egiptowi, administracja amerykańska potraktowała to jako próbę szantażu. Latem i jesienią 1955 roku tajemnicą poliszynela stała się sprzedaż broni Izraelowi przez Francję. Naser, jako prezydent państwa zagrożonego przez Izrael, 27 września 1955 roku oświadczył, że w związku z tajnymi dostawami broni francuskiej do Izraela i niemożnością dokonania zakupu broni od państw zachodnich zdecydował się na zakup w Czechosłowacji. Deklaracja ta wywołała poruszenie w państwach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych. Harold Macmillan, minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, i John Foster Dulles, amerykański sekretarz stanu, odbyli naradę poświęconą kwestii wywarcia nacisku na Nase-ra. Podjęto działania dyplomatyczne. Macmillan wystosował protest do ministra spraw zagranicznych Egiptu Mahmuda Fawziego, a Dulles do Wiaczesława Mołotowa. Premier Wielkiej Brytanii Anthony Eden wysłał do radzieckiego premiera Nikołaja Bułganina ostro sformułowany list. Departament Stanu USA oddelegował do Egiptu najpierw Kermita Roosevelta, a później George'a Allena. Wszystkie te działania nie przyniosły oczekiwanego rezultatu — Egipt nie zerwał umowy ze Związkiem Radzieckim na dostawy broni. Mimo niepowodzenia międzynarodowych zabiegów Stany Zjednoczone i Wielka Brytania nie zaprzestały działań zmierzających do „wyjęcia" Egiptu ze strefy bezpośredniego zainteresowania Związku Radzieckiego. W listopadzie 1955 roku podjęto kolejną próbę, usiłując wykorzystać do tego kwestię izraelską. Jednak wobec niezdecydowanej postawy innych państw Zachodu próba ta spełzła na niczym. Następnym sposobem wywarcia presji na Nasera miała stać się tama asuańska. W listopadzie 1955 roku egipski minister finansów Abdel Monem el-Kajsuni uzyskał zgodę Wielkiej Brytanii i USA na dofinansowanie przedsięwzięcia. W grudniu ustalono wielkość pomocy: USA — pięćdziesiąt sześć milionów dolarów, Wielka Brytania — czternaście milionów dolarów, a Bank Światowy — do dwustu milionów dolarów. Oferty te były współzależne, czyli wycofanie jednej ze stron byłoby równoznaczne z wycofaniem wszystkich. Wśród różnych zaleceń, jakimi obwarowane było to dofinansowanie, znalazło się i takie, że w zamian za pożyczkę Egipt udzieli poparcia dla polityki państw zachodnich w rejonie Bliskiego Wschodu. Egipt odrzucił propozycje Zachodu. Ofertę pomocy przy budowie tamy asuańskiej złożył natomiast Związek Radziecki. Na przełomie stycznia i lutego 1956 roku stosunki Egiptu z państwami zachodnimi uległy zaostrzeniu. Wielka Brytania oskarżyła Nasera o inspirację działań na rzecz wydalenia generała Glubba z Jordanii. Bezpośrednim następstwem wydalenia Glubba było usztywnienie brytyjskiej polityki na Środkowym Wschodzie i pewna nerwowość w polityce zagranicznej. Podczas wizyty Bułganina i Chruszczowa w Londynie w kwietniu 1956 roku Eden wręcz zagroził wojną Związkowi Radzieckiemu w razie zakłócenia dostaw ropy naftowej z Bliskiego Wschodu. Stany Zjednoczone nie były natomiast zbyt skłonne do wyraźnego popierania Wielkiej Brytanii. Przyczyną było to, że niedawno, korzystając z brytyjskich

kłopotów, Amerykanie uzyskali czterdzieści procent akcji w nowym międzynarodowym konsorcjum zarządzającym ropą naftową w Iranie. Teraz natomiast mieli nadzieję na przejęcie brytyjskich interesów bliskowschodnich. 26 lipca 1956 roku prezydent Naser ogłosił nacjonalizację Kanału Sueskiego i przejęcie przez rząd Egiptu całego majątku Towarzystwa Kanału Sueskiego znajdującego się w tym kraju. Według Nasera uzyskane fundusze miały zostać przeznaczone na budowę tamy asuańskiej. Rząd Wielkiej Brytanii już następnego dnia podjął decyzję o niedopuszczeniu do realizacji zamiarów Nasera, nawet jeśli miałoby to oznaczać użycie siły. Premier Francji Guy Mollet bardzo szybko poparł Edena. Francuskie poparcie dla brytyjskich poczynań wynikało z dwóch czynników. Po pierwsze, kapitał francuski także był zaangażowany w Towarzystwie Kanału Sueskiego. Rozkład udziałów w przededniu nacjonalizacji kanału przedstawiał się tam następująco: z ogólnej liczby ośmiuset tysięcy akcji do rządu Wielkiej Brytanii należało trzysta pięćdziesiąt trzy tysiące pięćset cztery akcje i to on miał decydujący głos w zarządzie. Francuzi posiadali więcej akcji, ale były one rozproszone pomiędzy drobnych akcjonariuszy, natomiast prezesem zarządu Towarzystwa zawsze był Francuz. Po drugie, w oczach Francuzów polityka prowadzona przez Nasera zagrażała interesom francuskim w Algierii (Egipt między innymi wspierał finansowo nacjonalistów algierskich) i w ogóle miała zgubny wpływ na francuskie panowanie w północnej Afryce. 30 lipca Francja i Wielka Brytania wystosowały do Kairu noty protestacyjne, które nie wywołały żadnego efektu. Oba państwa rozpoczęły więc przygotowania do podjęcia działań zbrojnych, prowadząc równocześnie akcję dyplomatyczną na forum międzynarodowym. Celem jej było wykazanie, że decyzja Nasera jest sprzeczna z prawem międzynarodowym (Kanał Sueski miał status międzynarodowej drogi wodnej), a co więcej, stanowi zagrożenie dla handlu światowego, gdyż Egipt nie jest zdolny do zapewnienia właściwego funkcjonowania kanału. Aby to udowodnić, zarówno Wielka Brytania, jak i Francja wycofały z kanału swoich pilotów i całą obsługę techniczną. Jesienią 1956 roku do akcji przeciwko Egiptowi wciągnięty został Izrael. Zaangażowanie tego państwa było podyktowane poszukiwaniem pretekstu do zbrojnej akcji w strefie Kanału Sueskiego. Brytyjczycy i Francuzi postanowili wykorzy355 stać klauzule układu z 1954 roku, mówiącą o możliwości wysłania wojska do strefy kanału w razie wojny na terenie państwa arabskiego lub Turcji. Zagrożeniem dla Kanału Sueskiego i żeglugi na nim byłby konflikt egipsko-izraelski. 22— 24 października 1956 roku w Sevres pod Paryżem odbyły się rozmowy brytyj-sko-francusko-izraelskie. W ich trakcie ustalono, że Izrael zaatakuje Egipt, dając tym samym pretekst do wystosowania ultimatum, by walczące strony wycofały się z obszarów przyległych do Kanału Sueskiego. Izrael miał zastosować się do ultimatum. Odrzucenie go przez Egipt (co było pewne) miało stać się pretekstem do przeprowadzenia nalotów i desantu powietrzno-morskiego, dzięki któremu wojska francuskobrytyjskie obsadziłyby Kanał Sueski.

Wypadki potoczyły się zgodnie z francusko-brytyjskim planem. 29 października 1956 roku o godzinie siedemnastej wojska izraelskie rozpoczęły operacje „Kadesz" (od nazwy starożytnego miasta położonego w środkowej części Synaju), której celem było doprowadzenie do stanu militarnego zagrożenia Kanału Sueskiego przez obsadzenie pewnych punktów w jego okolicy, zajęcie cieśniny Tiran i zniszczenie wojsk egipskich stacjonujących na Synaju. W chwili rozpoczęcia konfliktu o Kanał Sueski wojska Egiptu uzbrojone były przede wszystkim w sprzęt radziecki. Dysponowały stu czołgami T-34 i IS-III, oiemdziesięcioma myśliwcami MiG-15, trzydziestoma bombowcami Ił-28, ponad stu działami samobieżnymi, dwoma niszczycielami, czterema trałowcami, dwudziestoma sześcioma kutrami torpedowymi, nie licząc drobniejszego sprzętu, jak transportery opancerzone. Izrael zmobilizował czterdziestopięciotysięczną armię, dysponującą dwustu trzydziestoma czołgami, sześćdziesięcioma—siedemdziesięcioma samolotami odrzutowymi typu Mystrre, kilku samolotami amerykańskimi typu F-84 oraz dwunastoma typu Yampir i Mustang. Zgodnie z planem 30 października 1956 roku rządy Wielkiej Brytanii i Francji wystosowały ultimatum do Izraela i Egiptu. Powołując się na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa na Kanale Sueskim i w jego rejonie, zażądały zaprzestania wszelkich działań zbrojnych na lądzie, w powietrzu i na morzu oraz wycofania wojsk na odległość osiemnastu kilometrów po obu stronach kanału. Rządy Wielkiej Brytanii i Francji zażądały również od Egiptu zgody na tymczasową okupację najważniejszych pozycji w Port Saidzie, Ismailii i Suezie w celu zapewnienia swobodnego tranzytu przez Kanał Sueski statków wszystkich państw. W ultimatum ostrzegano, że jeżeli w ciągu dwunastu godzin obie walczące strony — Egipt i Izrael — nie zastosują się do wezwania, wojska francuskie i brytyjskie wkroczą do akcji i użyją niezbędnych sił, by doprowadzić do realizacji postanowień. Dla Egiptu zastosowanie się do postanowień ultimatum oznaczałoby wycofanie się z Półwyspu Synaj skiego i oddanie Kanału Sueskiego. Naser odrzucił ultimatum jeszcze przed upływem jego terminu, informując o tym w Kairze ambasadorów Francji i Wielkiej Brytanii 30 października wieczorem. Postępując w ten sposób egipski przywódca był przekonany, że nie dojdzie do brytyjskofrancuskiej interwencji. przez Francuzów Konflikt sueski (1956) 31 października 1956 roku o godzinie czwartej trzydzieści rząd brytyjski podjął decyzję o rozpoczęciu operacji „Muszkieter", której celem była okupacja strefy Kanału Sueskiego. Tego samego dnia wieczorem brytyjsko-francu-skie siły powietrzne (dwieście samolotów typu Yenon i Yaliant, czterdzieści francuskich samolotów typu Thunder-Streak), startując z lotniskowców oraz z lotnisk na Malcie i Cyprze, rozpoczęły atak, którego celem były cztery lotniska egipskie w delcie Nilu, osiem nad Kanałem Sueskim oraz inne obiekty wojskowe. Po rozpoczęciu bombardowań Naser, zdając sobie sprawę, że nie jest w stanie skutecznie się bronić, wezwał do „wojny ludowej". Wydał rozkaz wycofania wojsk egipskich z Synaju, zamierzał rozpuścić oddziały i wysłać żołnierzy w rodzinne strony, by tam organizowali opór i walkę partyzancką. Oca-

357 lałe samoloty zostały wysłane do baz nad górnym Nilem i do innych państw arabskich, szczególnie do Sudanu. 31 października wieczorem działania zbrojne na Synaju przerodziły się w potyczki, gdyż wojska egipskie zaczęły się wycofywać. Na wieść o nowym arabsko-żydowskim konflikcie Stany Zjednoczone zażądały zwołania posiedzenia Rady Bezpieczeństwa ONZ. Posiedzenie rozpoczęło się 30 października w chwili ogłoszenia brytyjsko-francuskiego ultimatum. Delegat amerykański Henry Cabot Lodge wystąpił z wnioskiem, by Rada nakazała Izraelowi, jako agresorowi, wycofanie wojsk. Wezwał także członków ONZ do rezygnacji z dostarczania sprzętu wojennego do tego regionu. Siedmiu członków Rady głosowało za rezolucją, natomiast Wielka Brytania i Francja założyły weto. Powstała patowa sytuacja. Delegat jugosłowiański zaproponował, by sprawę przekazać do Zgromadzenia Ogólnego, gdzie nie działa prawo weta. Zgromadzenie Ogólne przyjęło amerykańską rezolucję sześćdziesięcioma czterema głosami przeciwko pięciu, przy sześciu wstrzymujących się. Postanowienia ONZ przyspieszyły w Londynie i Paryżu decyzję o przeprowadzeniu operacji desantowej w strefie Kanału Sueskiego. Rząd brytyjski zdecydował o przeprowadzeniu desantu w Port Saidzie 5 listopada o godzinie ósmej rano czasu londyńskiego. W godzinach popołudniowych miasto znalazło się w rękach siedmiuset brytyjskich i dziewięciuset sześćdziesięciu spadochroniarzy francuskich. 5 listopada wieczorem wystosowane zostały bardzo ostre noty rządu ZSRR pod adresem Wielkiej Brytanii, Francji i Izraela. W notach do Edena i Molleta premier Bułganin groził rozszerzeniem się wojny i stwierdzał: „Jesteśmy całkowicie zdecydowani rozgromić agresorów za pomocą siły i przywrócić pokój na Wschodzie". Bułganin zagroził atomowym atakiem rakietowym na Francję i Wielką Brytanię. Były to jedynie czcze pogróżki, gdyż w 1956 roku Związek Radziecki nie miał technicznych możliwości przeprowadzenia takiej operacji. Rosjanie dysponowali jedynie w większej liczbie jednostopniowymi rakietami T-1 na paliwo ciekłe, wzorowanymi na niemieckich V-2, które mogły przenosić czterystukilogramowe nuklearne głowice bojowe na odległość około ośmiuset kilometrów. Nową generację radzieckich rakiet — IRBM — dopiero testowano. W nocie skierowanej do Bena Guriona premier ZSRR kwestionował natomiast sam fakt istnienia państwa Izrael. Zarzucił mu, że jego państwo stało się narzędziem w cudzych rękach i stanowi zagrożenie dla swoich sąsiadów. Jako ostrzeżenie rząd radziecki odwołał z Tel Awiwu swego ambasadora. Jeszcze tego samego dnia, 5 listopada, Związek Radziecki wystosował do Stanów Zjednoczonych propozycję wspólnej akcji wojskowej, której celem byłoby zakończenie działań zbrojnych w strefie Kanału Sueskiego. Strona amerykańska kategorycznie odrzuciła radziecką propozycję wspólnych działań zbrojnych jako „nie do pomyślenia" i oświadczyła, że ani radzieckie, ani jakiekolwiek inne siły nie mają prawa działać na Bliskim Wschodzie bez mandatu ONZ, a jeżeli jakieś państwo

wyśle tam wojsko, to obowiązkiem państw-członków ONZ i Stanów Zjednoczonych jest przeciwstawić się takim działaniom. Jednocześnie prezydent Eisenhower wydał rozkaz stopniowej mobilizacji wojsk amerykańskich. Takie brzmienie rozkazu wynikało z faktu, iż strona amerykańska chciała uniknąć nadmiernego podgrzewania emocji i wzbudzenia zaniepokojenia w skali światowej. Wbrew swoim doradcom Eisenhower „radził" premierom Wielkiej Brytanii i Francji przyjęcie rezolucji ONZ o przerwaniu działań zbrojnych, aby „nie dać Rosji powodów do sprawiania kłopotów". Na arenie międzynarodowej zarówno Izrael, jak i Wielka Brytania oraz Francja znalazły się w odosobnieniu, co miało swój wyraz w decyzji Zgromadzenia Ogólnego. Doszło do przerwania rurociągów naftowych biegnących przez terytorium Syrii, a niektóre państwa arabskie zerwały stosunki dyplomatyczne z Wielką Brytanią i Francją. O godzinie dwudziestej czwartej z 6 na 7 listopada 1956 roku nastąpiło przerwanie ognia w konflikcie o Kanał Sueski. Po zakończeniu działań zbrojnych rząd Egiptu wyraził zgodę na przybycie oddziałów ONZ. Pierwsza jednostka ONZ wylądowała w Abu Sweir koło Ismailii 15 listopada. W skład sił ONZ w Egipcie wchodzili Duńczycy, Kanadyjczycy, Norwegowie i Szwedzi. 3 grudnia, kiedy ewakuacja wojsk francuskich i brytyjskich zmierzała ku końcowi, rządy obu państw wysłały do sekretarza generalnego noty, w których stwierdzały, iż wobec przybycia do Egiptu oddziałów UNEF, zobowiązania się sekretarza generalnego do „oczyszczeniu" Kanału Sueskiego i honorowania zasady wolnej żeglugi na nim, oba rządy „potwierdzają decyzję o bezzwłocznej ewakuacji". Podano również, że Wielka Brytania i Francja zakończą ewakuację 22 grudnia 1956 roku. Jednocześnie z Egiptu wysiedlono trzynaście tysięcy obywateli brytyjskich. Ostatnim Brytyjczykiem opuszczającym ziemię egipską był generał Hugh Stockwełl. Znacznie dłużej trwało natomiast wycofywanie się ze strefy Kanału Sueskiego i Egiptu wojsk izraelskich. Dopiero w marcu 1957 roku pod naciskiem Stanów Zjednoczonych Izrael zgodził się wycofać swe wojska z Sharm el-Sheikh oraz strefy Gazy i powrócić na linię rozejmową z 1948 roku. 24 kwietnia 1957 roku rząd egipski ogłosił deklarację, w której zobowiązał się do udostępnienia Kanału Sueskiego do żeglugi międzynarodowej na zasadach określonych w konwencji konstantynopolitańskiej z 1888 roku. Konflikt o Kanał Sueski i związany z nim kryzys w polityce międzynarodowej nie zmieniły stanu posiadania Izraela ani nie przywróciły brytyjskiej i francuskiej zwierzchności nad kanałem. Stał się natomiast punktem zwrotnym w sposobie uprawiania polityki międzynarodowej w aspekcie konfrontacji Wschód—Zachód. Po raz pierwszy jedno z supermocarstw — ZSRR — zastosowało technikę odstraszania (de-terrence), grożąc przeprowadzeniem ataku atomowego na adwersarza. W cieniu konfliktu o Kanał Sueski w Europie wojska radzieckie pacyfikowały powstanie węgierskie. Rozdział 29

JOANNA MODRZEJEWSKA-LEŚNIEWSKA KONFLIKTY INDYJSKOPAKISTAŃSKIE 1947-1999 Einflikty miedzy hindusami a muzułmanami uwidaczniały się w Indiach iż w czasach panowania brytyjskiego. Ich przyczyna leżała między in-ymi w nierównym traktowaniu obu społeczności przez Brytyjczyków i gorszej sytuacji ekonomicznej oraz politycznej ludności muzułmańskiej. Gorsza pozycja muzułmanów w Indiach i poczucie krzywdy w tej grupie wynikały z tego, iż hindusi wcześniej, szybciej i lepiej opanowali wiedzę i umiejętności, jakie przyniosła oświata i administracja europejska. Ta nabyta wiedza umożliwiła hindusom wcześniej objąć dogodne i znaczące stanowiska w państwie. W 1906 roku utworzono Ligę Muzułmańską, która miała reprezentować interesy muzułmanów i być organizacją alternatywną dla założonego w 1885 roku Indyjskiego Kongresu Narodowego. Przed II wojną światową pozycja Ligi Muzułmańskiej w społeczeństwie indyjskim i w życiu politycznym brytyjskiej posiadłości została wzmocniona. Wzrosły ambicje (także polityczne) zamożnych muzułmanów, dla których Liga była najlepszym reprezentantem ich interesów. Potwierdzeniem wzrostu znaczenia Ligi były wybory do rządów prowincjonalnych w 1937 roku, w których muzułmanie zdobyli wpływy w Bengalu i Zjednoczonych Prowincjach Agry i Oudhu. Sukces wyborczy spowodował, że przywódcy Ligi Muzułmańskiej żądali, aby Kongres uznał ją za głównego reprezentanta interesów muzułmańskich na subkontynencie indyjskim. Jednocześnie wśród przywódców muzułmańskich coraz większą popularnością cieszył się pogląd, że należy wyodrębnić obszary, które znalazłyby się pod wyłączną administracją muzułmanów. Najbardziej znanym głosicielem tej idei był poeta Mohammed Iqbal, który już w latach dwudziestych XX wieku przedstawił wizję odrębnego państwa islamskiego na subkontynencie indyjskim. Głoszone przezeń poglądy spotkały się z żywym oddźwiękiem wśród inteligencji muzułmańskiej. Po sukcesie wyborczym w 1937 roku w następnym roku Liga Muzułmańska przyjęła rezolucję, w której domagała się utworzenia państwa muzułmańskiego i jego pełnej niepodległości. Nie sprecyzowano jednak, na jakim obszarze miało się ono znajdować. Przełomową chwilą w narastającym konflikcie hindusko-muzułmańskim był rok 1940 i przyjęcie na zjeździe, Ligi Muzułmańskiej w Lahaur rezolucji postulującej utworzenie niezależnych państw muzułmańskich na obszarach, gdzie wyznawcy islamu stanowili większość. Żądanie to zostało poparte teorią dwóch narodów, sformułowaną przez ówczesnego przywódcę Ligi Muhammada Alego Jin-naha. Teoria ta głosiła, iż muzułmanów i hindusów dzielą niemożliwe do przezwyciężenia różnice cywilizacyjne i kulturowe. Na podstawie teorii dwóch narodów w ciągu kilku lat po ogłoszeniu rezolucji z Lahaur zrodziła się koncepcja utworzenia państwa pakistańskiego. Nazwę Pakistan przypisuje się Choudrze Rahmatowi Alemu, który utworzył ją od pierwszych liter: Pendżab, Afgan, Kaszmir i Sind, a końcówki „dostarczył" Beludżystan. Później przyjęło się też wyjaśnienie pochodzenia tej nazwy od słowa pak (z języka urdu), co miało oznaczać kraj ludzi czystego ducha. W granicach Pakistanu miały się znaleźć Prowincja Północno-Zachodniej Granicy, Sind, Beludżystan, Pendżab, Bengal i Asam. Granice Pakistanu miały być ustalone w drodze

referendum, a księstwa same miały podjąć decyzję o swoim losie. Liga Muzułmańska przewidywała dla swojego państwa status dominium. W okresie II wojny światowej Liga Muzułmańska nasiliła swoje akcje. Szczególne ich natężenie nastąpiło po sierpniu 1942 roku, kiedy Kongres przyjął rezolucję Quit India (Opuśćcie Indie), co pociągnęło za sobą falę brytyjskich represji wobec Hindusów. W zorganizowanych przez Brytyjczyków wyborach do prowincjonalnych zgromadzeń ustawodawczych i do centralnego organu ustawodawczego, które odbyły się na przełomie 1945 i 1946 roku, Liga Muzułmańska,zdobyła czterysta dwadzieścia osiem miejsc na czterysta dziewięćdziesiąt dwa możliwe do zdobycia przez muzułmanów w zgromadzeniach prowincjonalnych i wszystkie mandaty w zgromadzeniu centralnym. W wyniku tych wyborów Liga obsadziła urzędy w Bengalu i Sindzie, a w Pendżabie weszła w skład rządu koalicyjnego. W związku z sukcesem wyborczym wzrosły nadzieje przywódców Ligi na powstanie państwa Pakistan. Odrzucono jednocześnie opracowany przez brytyjską misję rządową projekt utworzenia muzułmańskich prowincji w Indiach i nadania im znacznej autonomii. Przekreślono tym samym szansę na osiągnięcie kompromisu z Kongresem, co spowodowało nasilenie kampanii antyhinduskiej i konfliktów na szczeblach lokalnych. Jinnah, przywódca Ligi, odmówił uczestnictwa w rządzie tymczasowym Indii, na którego czele miał stanąć Jawaharlal Nehru. Jinnah w celu przyspieszenia realizacji idei utworzenia Pakistanu ogłosił 16 sierpnia 1946 roku dniem „akcji bezpośredniej". Był to początek krwawych starć między ludnością hinduską a muzułmańską. W lutym 1947 roku rząd brytyjski oświadczył, że Wielka Brytania opuści Indie nie później niż w czerwcu 1948 roku. Ostatni wicekról Indii lord Louis Mountbatten w rozmowach ze stroną hinduską wypracował porozumienie co do zasad, na jakich Indie miały otrzymać niepodległość, tak zwany plan Mountbattena. Plan ten przewidywał podział Indii na dwa państwa. Na terenach, gdzie muzułmanie stanowili większość, miał powstać Pakistan obejmujący prowincje Bengal, Pendżab, Asam i Prowincje Północno-Zachodniej Granicy. W Asamie i Prowincji Północ-no-Zachodniej Granicy zgromadzenia ustawodawcze miały zdecydować o ich podziale, a w pozostałych planowano referendum. Zarówno Indiom, jak i Pakistanowi przyznano status dominialny, pozostawiając w ich gestii decyzje o przynależności do Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Tłem dla rozmów brytyjsko-hindusko-muzułmańskich były masowe pogromy i rozruchy (zwłaszcza w Pendżabie, gdzie na konflikt na linii hindusi—muzułmanie nakładały się animozje z Sikhami), w których zginęło około pół miliona ludzi. 18 lipca 1947 roku parlament brytyjski wydał Ustawę o niepodległości Indii (Indian Independence Act), opartą na planie Mountbattena. Za przynależnością do Pakistanu opowiedzieli się muzułmanie z części Asamu (okręg Silhat) i z Prowincji PółnocnoZachodniej Granicy. Dokonano wstępnej delimitacji granic, która została zatwierdzona 16 sierpnia 1947 roku. Powstanie Pakistanu, który uzyskał niepodległość 14 sierpnia, nie zakończyło konfliktów między muzułmanami i hindusami. Główną kwestią sporną w

stosunkach Indii z Pakistanem stała się sprawa przynależności trzech księstw: Dżanagadh, Hajdarabad i Kaszmir. Żadne z nich w przewidzianym czasie nie podjęło decyzji o przyłączeniu się do Indii lub Pakistanu. Wobec niejasnej sytuacji w księstwie Dżanagadh, gdzie władca (na-Vab) był wyznania islamskiego, podczas gdy większość ludności stanowili hindusi, Delhi postanowiło podjąć działania na własną rękę. Wojska indyjskie przejęły administrację w księstwie Dżanagadh, nie napotykając oporu. Pakistan zaprotestował wobec tego rodzaju praktyk i potraktował to jako pogwałcenie niezależności jego terytorium. Islamabad zażądał od Indii wycofania wojsk, przywrócenia dawnej administracji i zaprzestania agresywnych działań. Powołując się na wyniki referendum przeprowadzonego w lutym 1948 roku, w którym większość ludności opowiedziała się za związkiem z Indiami, rząd tego kraju odrzucił żądania Pakistanu, dokonując przyłączenia Dżanagadhu. •Posunięcia tego Pakistan nigdy nie zaakceptował, protestując w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Drugim księstwem, które stanowiło przedmiot sporu między Indiami i Pakistanem, był Hajdarabad. Sytuacja wewnętrzna tego księstwa była bardziej złożona. Zarówno władca, jak i warstwy rządzące wyznawały islam, natomiast większość ludności była wyznania hinduistycznego. Podporą władzy w księstwie były fanatyczne, ochotnicze oddziały muzułmańskiej policji. Celem władcy (nizama) było uzyskanie statusu niepodległego państwa, dlatego też starał się grać na zwłokę. Tymczasem rozbudowywał wojsko i rozpowszechniał propagandę antyindyj-ską, Indie natomiast wprowadziły blokadę gospodarczą. Szykany policji wobec hindusów stały się ostatecznym pretekstem do siłowego rozwiązania. 15 września 1948 roku wojska indyjskie przekroczyły granice księstwa, by w pięć dni później przejąć całą administrację. Działania Pakistanu ograniczyły się do protestów w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Najtrudniejszym problemem w stosunkach Indie—Pakistan był spór o księstwo Kaszmiru. Był on przyczyną dwóch zbrojnych konfliktów. Spór o Kaszmir był dużo bardziej skomplikowany aniżeli dwa poprzednie. Dynastia rządzących Kaszmirem maharadżów wyznawała hinduizm, natomiast większość ludności stanowili muzułmanie. Obok islamu mieszkańcy tego księstwa wyznawali hinduizm, sikhizm, buddyzm, chrześcijaństwo, dżinizm, judaizm, a także religie plemienne. Władca Kaszmiru maharadża Hari Singh nie był zdecydowany, do którego z dwóch państw przyłączyć swoje ziemie. Połączenie się z Indiami mogłoby spowodować uszczuplenie jego władzy, natomiast akces do Pakistanu najprawdopodobniej doprowadziłby do zamieszek na tle religijnym, a w ich efekcie do niekorzystnej dla jego księstwa emigracji hindusów i Sikhów do Indii. Maharadża liczył na zachowanie pewnej formy niezależności, tym też należy tłumaczyć zwłokę w podjęciu ostatecznej decyzji. Skomplikowanie się sytuacji wewnętrznej — wybuch rewolty na obszarze administracyjnym Pańcz o zabarwieniu propakistańskim, nasilenie się zamieszek o podłożu religijnym, spowodowane napływem uchodźców z podzielonego Pendżabu, i wkroczenie na teren Kaszmiru pathańskich plemion z Pakistanu, które przyszły z pomocą mieszkańcom Pańcz — wszystko to skłoniło maharadżę Hariego Singha do zwrócenia się o pomoc do Indii. 26 października 1947 roku Hari Singh

podpisał dokument o przystąpieniu Kaszmiru do Unii Indyjskiej, a 27 października do Kaszmiru wkroczyły wojska indyjskie. Tego faktu nie uznał Pakistan, który potraktował decyzję maharadży jako wymuszoną i niezgodną z wolą mieszkańców księstwa. Przywódca Pakistanu Muhammad Ali Jinnah zwrócił się do lorda Mountbattena z prośbą o mediację. Lord Mountbatten wystąpił do maharadży Hariego Singha z propozycją przeprowadzenia plebiscytu, w którym ludność Kaszmiru mogłaby swobodnie wyrazić swoją wolę. Hari Singh nie ustosunkował się do tej propozycji. Strona pakistańska nie była skłonna zgodzić się na plebiscyt, licząc, że po wycofaniu się wojsk indyjskich cały Kaszmir zostanie przyłączony do Pakistanu. Indie zaakceptowały tę propozycję, stawiając warunek wycofania się z Kaszmiru uzbrojonych grup, które kontrolowały pólnocno-zachodnią część tego księstwa. Koniec roku 1947 przyniósł dalsze pogorszenie sytuacji, spowodowane ponawianymi atakami plemion pakistańskich. Sprawa Kaszmiru trafiła pod obrady ONZ, która powołał Komisję Narodów Zjednoczonych dla Indii i Pakistanu (United Nation Commission for India and Pakistan — UNCIP), mającą za zadanie przywrócenie pokoju w Kaszmirze, ustanowienie tam tymczasowego rządu i przeprowadzenie plebiscytu. Zanim jednak UNCIP zdążyła przystąpić do działania, nastąpiła radykalna zmiana sytuacji w Kaszmirze. Na teren księstwa wkroczyły regularne jednostki pakistańskie w sile trzech brygad. Wprowadzenie na teren Kaszmiru wojska strona pakistańska uzasadniała koniecznością samoobrony w związku z działaniami armii indyjskiej w pobliżu granicy Pakistanu. Pomimo licznych zaleceń i postanowień Rady Bezpieczeństwa przez cały 1948 rok trwały działania wojenne. W walkach brały udział trzy dywizje indyjskie i dwie pakistańskie. W trakcie zmagań strona pakistańska opanowała zachodnią i północną cześć Kaszmiru, a indyjska podporządkowała sobie Kotlinę Kaszmir-ską i wschodnią cześć księstwa. Negatywny wpływ tego konfliktu na sytuację wewnętrzną i zewnętrzną obu państw skłonił Indie i Pakistan do przyjęcia rezolucji ONZ (styczeń 1949), której trzeci fragment dotyczył plebiscytu. W okresie od stycznia do lipca 1949 roku członkowie Obserwacyjnej Grupy Wojskowej Narodów Zjednoczonych w Indiach i Pakistanie wytyczyli linię przerwania ognia. Przy Indiach zostało około siedemdziesięciu trzech procent powierzchni całego Kaszmiru i Dżammu, Ladakh i polowa Pańcz oraz około osiemdziesięciu procent ludności. Po stronie pakistańskiej znalazły się obszary słabo zaludnione: Gilgit, Baltistan, wąski pasek Kaszmiru, połowa Pańcz i część Dżammu. r" •>-..'/

?

ZSRR

| korytarz Wakhański\_ * •"^•"\ Badachszan Vxv'>' —-' \jT

*~

/^'

x' N^^

> Baw •

• Xinjiang

t V N

Vy-l'l—i.l— «•«-!«•%. CHINY

*K l^«\ jfrttofa u*-— /XAKSAI ca^y/A i

^

•

Skardu

.•

'''-—••.. ... • LADAKH '/'/y/y/Lr

Kabul y '^łłmfl ,•"L""' ^ Peszawar Rawalpindi * KASZMIR

| i f3

^•i>* N^

'

f'' /

s-^\

INDIE

*-,

""'•••-..

./

DŻAMMU

"f * Dżammu S"""N ^y /

• Dharamsala

^v.^

///////////A

V :' PENDŻAB ^//^ ^hikuantie

Lahore y'

V

"j f'S._.^- • |S,amabad \^ \..^ * »rinagar *^ i > ' Kargi' »^h fifo y* /L

PAKISTAN **'*

* Gi'9il AFGANISTAN

TYBET y?*

•X

lv/%rj"^^

%. ^

• X^ • Amritsar

1 — ' " — • • ' — ' granice państw "~ "• ^ — granice obszaru spornego miedzy Indiami i Pakistanem sporny z Chinami

Y//yY/Ą

obszar

Wojny indyjsko-pakistańskie — Kaszmir Rozpoczął się okres wojny negocjacyjnej (działania zbrojne trwały nadal), która wobec nagromadzenia się zbyt wielu kwestii spornych nie przyniosła rozwiązania. Konflikt o Kaszmir wpłynął na pogorszenie bilateralnych stosunków państwowych Indie—Pakistan. Poza kwestią kaszmirską na złych stosunkach między obu państwami ważyły także inne kwestie, na przykład sprawa mienia uchodźców czy podziału wód Indusu. Pod naciskiem Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w latach 1953— 1956 doszło do dwustronnych negocjacji między Indiami i Pakistanem w sprawie Kaszmiru. Początki bezpośrednich rozmów wydawały się obiecujące, jednak nadzieje na szybkie rozwiązanie konfliktu okazały się płonne. Ratyfikowanie przez Zgromadzenie Ustawodawcze Kaszmiru uchwały o szczególnych stosunkach tego księstwa z Indiami oznaczało faktyczne przyłączenie tego obszaru do Indii i wywołało protest Pakistanu (maj 1954). W kwietniu 1954 roku zniesiono bariery celne między Indiami i Kaszmirem, co nie było bez wpływu na przebieg negocjacji. Do zerwania rokowań doszło w związku ze zbliżeniem pakistańsko-amerykańskim i przystąpieniem Pakistanu do paktu bagdadzkiego i SEATO. Indie odrzucały propozycje

podjęcia negocjacji, argumentując, iż sytuacja w Kaszmirze uległa zmianie w związku z amerykańskimi dostawami broni dla Pakistanu. Strona indyjska była przekonana, że członkostwo Pakistanu w układach wojskowych stanowi bezpośrednie zagrożenie dla jej interesów. Ponowne nadzieje na unormowanie wzajemnych stosunków przyniósł przełom lat 1954 i 1955. Podczas obchodów Dnia Republiki w Indiach delegacja pakistańska uzgodniła warunki przedyskutowania problemu kaszmirskiego. Przez kilka kolejnych miesięcy relacje indyjskopakistańskie układały się dobrze, a oba państwa przygotowywały się do konferencji w Bandungu. Odbyła się ona w maju 1955 roku, ale nie przyniosła oczekiwanych skutków. Przez te kilka lat indyjskiej i pakistańskiej „okupacji" Kaszmiru obie strony na zdobytych terenach ugruntowały swą władzę i zapewniły sobie lojalność administracji. W kwietniu 1956 roku nastąpiło ponowne pogorszenie stosunków indyj-sko-pakistańskich. Jego przyczyną było wystąpienie premiera Indii Jawaharlala Nehru, który oświadczył, że jego kraj nie ma zamiaru przeprowadzać plebiscytu. Spowodowało to nasilenie się incydentów zbrojnych na linii przerwania ognia i koncentrację wojsk po obu stronach granicy. Pakistan, licząc na poparcie partnerów z SEATO i CENTO, ponownie zgłosił sprawę Kaszmiru pod obrady ONZ. Projekt rezolucji, zaproponowany przez Radę Bezpieczeństwa w listopadzie 1957 roku (o demilitaryzacji Kaszmiru), spotkał się z negatywną reakcją obu stron. Związek Radziecki, który od 1955 roku w sporze o Kaszmir popierał Indie, zagroził wetem. Przedstawiciel ZSRR w ONZ podkreślił, iż sytuacja w Kaszmirze uległa całkowitej zmianie, wobec czego wszystkie wcześniejsze rezolucje ONZ nie odpowiadają nowemu stanowi faktycznemu. Podkreślił też, że udział Pakistanu w paktach wojskowych i amerykańskie plany budowy baz wojskowych w Kaszmirze stanowią największe zagrożenie dla bezpieczeństwa w tym regionie. Kolejną zmianę sytuacji przyniósł październik 1958 roku. Władze w Pakistanie objął generał Mohammed Ayub Khan zajmujący w kwestii kaszmirskiej dwuznaczne stanowisko. Z jednej strony zdawał sobie sprawę z nastrojów panujących w armii i wśród części społeczeństwa, z drugiej był świadom, iż konieczne jest znalezienie rozwiązania konfliktu. Uznawał on, iż winno to nastąpić na drodze pokojowej, ale jednocześnie podkreślał, że Pakistan może być zmuszony do podjęcia skrajnych środków, a odpowiedzialne za wybuch wojny na subkontynencie będą Indie. Nowy przywódca Pakistanu wyrażał przekonanie, iż wobec zagrożenia chińskiego Indie powinny dążyć do porozumienia z Pakistanem. Pogłębiający się od marca 1959 roku konflikt chińsko-indyjski wpłynął na stosunki na linii Delhi—Islamabad. Adwersarze znaleźli wspólny mianownik. Było nim terytorium Ladakhu, znajdujące się na terenie Kaszmiru, do którego pretensje zgłaszali także Chińczycy. W maju Pakistan zaproponował Indiom zawarcie porozumienia o wspólnej obronie w razie zagrożenia zewnętrznego. Postawił przy tym warunek, by najpierw zostały uregulowane sporne kwestie: podziału wód Indusu oraz kaszmirska. We wrześniu doszło do spotkania Ayuba z Nehru. Nie stało się jednak ono przełomem we wzajemnych stosunkach. Rok później podpisano traktat o podziale wód Indusu.

W związku ze zbliżeniem pakistańsko-chińskim okres kilku miesięcy 1961 roku, poprzedzający wybuch wojny indyjsko-chińskiej, charakteryzował się nerwowymi poczynaniami Indii, które próbowały pozyskać poparcie wielkich mocarstw. Wobec pełnej rezerwy postawy państw zachodnich premier Indii usztywnił swoje stanowisko w kwestii kaszmirskiej, na co Pakistan zapowiedział „użycie innych środków", gdyby pokojowe okazały się zawodne. Wojna między Indiami i Chinami, która wybuchła w październiku 1962 roku, diametralnie zmieniła układ sił w tym rejonie świata. Niepowodzenia militarne Indii wzmocniły pozycję Pakistanu, który znalazł oparcie w Chinach. Równocze-s'nie udzielenie przez Stany Zjednoczone i państwa Europy Zachodniej pomocy wojskowej Indiom zachwiało sojuszem amerykańsko-pakistańskim. Pakistan poczuł, że zagrożona jest jego pozycja głównego adresata pomocy wojskowej i gospodarczej na subkontynencie. Dyplomaci pakistańscy starali się wpłynąć na polityków zachodnich, by udzielanie pomocy Indiom powiązali z rozwiązaniem problemu kaszmirskiego. Jedynym rezultatem tych zabiegów było wysłanie brytyj-sko-amerykańskiej misji, która miała namówić obie strony konfliktu do negocjacji. Klimat do podjęcia takich rozmów nie był sprzyjający, a i tak pogarszały go incydenty graniczne, szczególnie w Asamie, i wzajemne oskarżanie się na łamach prasy o infiltrację i prześladowanie mniejszości. Rokowania, prowadzone od stycznia do maja 1963 roku, początkowo toczyły się w pomyślnej atmosferze. Podpisanie w marcu 1963 roku w Pekinie przez Chiny i Pakistan umowy o wytyczeniu granicy na obszarze Ladakhu popsuło ten dobry nastrój. Twórca porozumienia chińsko-pakistańskiego Zulfikar Ali Bhutto zadeklarował poparcie dla Chin i zarzucił Indiom gwałcenie elementarnych zasad prawa międzynarodowego (zarzut ten dotyczył udzielania pomocy i poparcia uchodźcom z Tybetu jako sposobu na „wyłuskanie" Tybetu spod władzy Chin). Zawarcie przez Pakistan porozumienia granicznego z Chinami spowodowało zerwanie rozmów. Na przełomie 1963 i 1964 roku wybuchły zamieszki w Bengalu. Powodem była kradzież z meczetu Hazrathal w Srinagarze włosa z brody Mahometa. Wywołane tym incydentem krwawe zamieszki posłużyły Pakistanowi jako argument na forum Rady Bezpieczeństwa. Delegacja pakistańska twierdziła, że rząd represjonuje muzułmanów, a rozruchy były wynikiem odmawiania Kaszmirowi prawa do samostanowienia. Maj 1964 roku przyniósł nadzieję na poprawę stosunków indyj sko-pakistańskich. Wiązała się ona z uwolnieniem z więzienia przez rząd indyjski Sheikha Moham-mada Abdullaha (w więzieniu od 1958), który podjął się mediacji między obiema stronami. Indie zaproponowały polubowne rozstrzygnięcie sporu poprzez opracowanie specjalnego statusu Kaszmiru. Spotkanie negocjacyjne wyznaczono na czerwiec 1964 roku. Odbyło się ono dopiero w październiku ze względu na śmierć Nehru (w maju). Podczas rozmów Indie reprezentował już nowy premier Lal Ba-hadur Shastri. Miało ono charakter nieoficjalny i było manifestacją dobrej woli obu stron. Na tym się jednak skończyło. Ze względu na znaczenie Kaszmiru zarówno dla Indii, jak i dla Pakistanu obie strony konfliktu poszukiwały poparcia innych państw. Inne kwestie (problem bezpieczeństwa,

zakupy sprzętu wojskowego, sojusze taktyczne i przetargi polityczne) były bezpośrednim i pośrednim efektem tego sporu. W pierwszym okresie konfliktu obie strony pokładały nadzieję w ONZ. W 1948 roku do tej właśnie organizacji zwrócono się z prośbą o mediację, ale wkrótce okazało się, że ONZ nie jest w stanie wywiązać się ze swoich zadań, gdyż nie może wyegzekwować wypełniania podjętych rezolucji. Wobec bezsilności ONZ obie strony zaczęły szukać sprzymierzeńców. Sojusznikiem Islamabadu stały się Stany Zjednoczone. Poparcie USA dla Pakistanu zaowocowało wstąpieniem tego drugiego do paktu bagdadzkiego, a później do CENTO. Natomiast Indie znalazły sojusznika w Związku Radzieckim, który wprawdzie nie włączył ich do Układu Warszawskiego, ale stał się głównym orędownikiem Delhi na forum międzynarodowym. Poparcie to zostało potwierdzone w publicznym wystąpieniu na forum Rady Bezpieczeństwa w 1952 roku, gdzie przedstawiciel ZSRR potępił ingerencję USA i Wielkiej Brytanii w wewnętrzne sprawy Kaszmiru, a w grudniu 1955 roku premier Nikołaj Bułganin oświadczył w Radzie Najwyższej ZSRR, że konflikt o Kaszmir spowodowały państwa dążące do przekształcenia tego obszaru w bazę wojskową. 367 Bardzo istotnym elementem w konflikcie indyjsko-pakistańskim i sojuszach z innymi państwami okazały się Chiny. Przyjęcie przez Indie pomocy wojskowej Zachodu po wybuchu wojny granicznej z Chinami spowodowało wiele różnorodnych skutków w stosunkach indyjsko-pakistańskich. Państwa zachodnie, zaniepokojone starciami na granicy chińskoindyjskiej, nie mając jasności co do dalszych planów Chin wobec całego subkontynentu, starały się namówić Pakistan do zawarcia „dżentelmeńskiego porozumienia" z Indiami, co umożliwiłoby przesunięcie wojsk indyjskich nad granicę z Chinami. Sukces mediacji okazał się połowiczny. W trakcie działań na froncie chińskim Pakistan nie podjął żadnych kroków, które spowodowałyby konieczność przerzucenia wojsk indyjskich znad granicy chińskiej. W trakcie konfliktu Indii z Chinami te ostatnie nieoczekiwanie stały się sojusznikami Pakistanu. Do 1961 roku Chiny nie wypowiadały się w sprawie Kaszmiru, zachowując postawę neutralną. Zasadniczą zmianę przyniósł marzec 1963 roku, kiedy obie strony podpisały porozumienie. Chiny poparły roszczenia Pakistanu do Kaszmiru. Stanowisko to pozostało niezmienne, a Chiny były jedynym mocarstwem, które na forum międzynarodowym opowiadało się za taką zmianą granic na subkontynencie. W kwietniu 1965 roku doszło do zbrojnego konfliktu indyjsko-pakistańskiego w rejonie Kaczczh (Runn of Kutch). Stał się on epilogiem krótkiego okresu odprężenia i prologiem drugiej wojny o Kaszmir. Na wybuch tego konfliktu złożyło się kilka czynników, jak na przykład propakistańska działalność Sheikha Mo-hammada Abdullaha (w maju 1965 roku został ponownie aresztowany przez władze indyjskie), który w trakcie wizyt w krajach arabskich i w Wielkiej Brytanii agitował na rzecz przeprowadzenia plebiscytu w Kaszmirze, aresztowanie zwolenników tego rozwiązania, a także wizyta Abdullaha w Chinach. Nie bez znaczenia był czynnik wojskowy. Strona pakistańska, dzięki pomocy Stanów Zjednoczonych,

wzmocniła swój potencjał militarny. Około osiemdziesięciu pięciu procent armii pakistańskiej wyposażono w nowoczesny sprzęt amerykański (na przykład sześćset czołgów typu Patton), ponadto Pakistan dysponował dziewięcioma eskadrami myśliwców F-86, dwoma eskadrami bombowców B-57, a także dwunastoma samolotami F-104 uzbrojonymi w rakiety. Strona indyjska miała trzykrotną przewagę nad Pakistanem w liczebności armii. Od 1962 roku, w związku z pomocą Zachodu w konflikcie z Chinami, armia indyjska była modernizowana. Wiązało się to również z rozbudową przemysłu zbrojeniowego. W modernizacji armii indyjskiej brały udział nie tylko państwa zachodnie. Swój wkład miał również Związek Radziecki, który wyposażył Indie w trzy eskadry samolotów MiG-21, a także udzielił im pomocy przy produkcji samolotów i rakiet. Niepowodzenie mediacji i poczucie siły skłoniły Pakistan do podjęcia siłowej próby rozwiązania konfliktu kaszmirskiego. W nocy z 5 na 6 sierpnia 1965 roku pięć tysięcy rebeliantów z kaszmirskich obszarów znajdujących się pod zarządem Pakistanu przekroczyło linię przerwania ognia. Działając w niewielkich grupach, podjęli akcje propagandowe i dywersyjne — szczególnie w rejonach miast Uri, Tithwal, Czhamb, Dżulmarg i Pańcz. Akcja nie spotkała się z szerszym odzewem wśród mieszkańców indyjskiego Kaszmiru, a oddziały indyjskie aresztowały bądź zmusiły do wycofania się rebeliantów z tego terenu. Przeciwdziałając dalszym poczynaniom Pakistanu, wojska indyjskie zajęły dwa posterunki w Kargil i w Tithwal. W końcu sierpnia oddziałom indyjskim udało się przesunąć linię przerwania ognia na północ na odcinku między Uri i Pańcz. Pakistan wypowiedział wojnę, a oddziały armii pakistańskiej przekroczyły granicę w rejonie Bhimbaru. Siły pakistańskie zaangażowane w tę ofensywę liczyły około trzydziestu pięciu tysięcy żołnierzy, których wspomagały wojska pancerne i lotnictwo. W ciągu kilku pierwszych dni wojska pakistańskie zajęły miasta Dewa, Czhamb i Dżaurian. Ich celem było przecięcie drogi łączącej Dżammu z Pańcz, którymi dostarczano zaopatrzenie dla wojsk indyjskich w tym rejonie Kaszmiru. 6 września wojska indyjskie podjęły kontrofensywę w rejonie pakistańskiego miasta Lahaur. Mimo toczących się działań w świetle prawa wojna nadal nie była wypowiedziana przez żadną ze stron. Rząd Pakistanu na obszarze całego państwa ogłosił stan wyjątkowy, przeprowadził powszechną mobilizację rezerwistów do czterdziestego piątego roku życia i jednocześnie zwrócił się o pomoc do partnerów z paktów SEATO i CENTO. W związku z wybuchem wojny indyjsko-pakistańskiej Rada Bezpieczeństwa wydała dwie rezolucje wzywające do przerwania działań zbrojnych. Pozostały one bez oddźwięku. Także próby mediacji podjęte przez sekretarza generalnego ONZ U Thanta zakończyły się fiaskiem. W miarę prowadzenia walk dla obu stron stawało się jasne, że żadna z nich nie jest w stanie osiągnąć zdecydowanej przewagi nad przeciwnikiem. W związku z tym Indie i Pakistan zgodziły się na rozejm. Przyczyna braku zdecydowanego sukcesu którejś ze stron tkwiła w brakach w uzbrojeniu zarówno armii indyjskiej, jak i pakistańskiej. Wprawdzie armia pakistańska była uzbrojona w nowocześniejszy sprzęt, ale braki w wyszkoleniu kadr

uniemożliwiały pełniejsze wykorzystanie jej potencjału. Natomiast armia indyjska, górująca nad pakistańską liczebnie, nie mogła wykorzystać tej przewagi ze względu na konieczność trzymania znacznych sił na granicy z Chinami. Poza względami natury wojskowej bardzo istotnym czynnikiem warunkującym zakończenie konfliktu był element polityczny. Miał on ogromne znaczenie szczególnie dla Pakistanu. Wobec braku reakcji muzułmanów w Kaszmirze strona pakistańska straciła istotny pretekst do interwencji. Żadna ze stron konfliktu nie była skłonna do prowadzenia długotrwałych działań wojennych. Za szybkim zakończeniem działań przemawiały takie czynniki, jak ich koszt, trudności z utrzymaniem spokoju wewnętrznego (powód do niepokojów stanowiły rozruchy na tle religijnym). Ponadto Pakistan czuł się osłabiony po wstrzymaniu pomocy gospodarczej i wojskowej z Zachodu, a władze indyjskie obawiały się wystąpienia Chin po stronie pakistańskiej. Zawarto rozejm, który od samej chwili podpisania był wielokrotnie naruszany. Incydentom granicznym towarzyszyły spory dyplomatyczne, w których każda ze stron chciała zająć lepszą pozycję wyjściową do dalszych rokowań. Tymczasem w samym Kaszmirze doszło do zaostrzenia sytuacji. Zorganizowanie przez Front Plebiscytowy demonstracji na rzecz plebiscytu w Srinagarze w październiku 1965 roku wywołało falę aresztowań i zamknięcie szkół wyższych. Do podobnych wystąpień doszło w rejonie świątyni Hazrathal, co stało się przyczyną protestów przywódców religijnych Kaszmiru, którzy zażądali prawa do samookreśle-nia się tego terytorium. Władze indyjskie odpowiedziały wprowadzeniem stanu wyjątkowego i aresztowaniem trzydziestu czterech przywódców opozycji. W tej sytuacji Rada Bezpieczeństwa ONZ ponowiła próby przekonania obu stron o konieczności wycofania wojska z Kaszmiru. Również one spełzły na niczym. Na skutek nacisków dyplomatycznych, a szczególnie wobec ultimatum chińskiego, obie strony zgodziły się przerwać działania wojenne. Dzięki mediacji Związku Radzieckiego 4 stycznia 1966 roku rozpoczęły się w Taszkiencie rozmowy dwustronne, w których brała udział komisja radziecka. Rosjanom udało się namówić obie strony do kompleksowej poprawy stosunków bilateralnych. 10 stycznia doszło do podpisania przez Ayuba Khana i Shastriego dziesięciopunktowej deklaracji, w której Indie i Pakistan zobowiązały się między innymi do wznowienia stosunków dyplomatycznych, podjęcia kroków w celu normalizacji kontaktów handlowych, gospodarczych i kulturalnych oraz ułożenia dobrosąsiedzkich stosunków, niestosowania przemocy w rozwiązywaniu konfliktów, poszukiwania pokojowych metod załatwiania spraw spornych oraz kontynuowania spotkań, których celem byłoby wspólne analizowanie spraw dotyczących bezpośrenio obu państw. W trakcie drugiej wojny o Kaszmir straty według źródeł indyjskich wyniosły: Indie — tysiąc stu pięćdziesięciu siedmiu zabitych, sto czołgów, trzydzieści pięć samolotów; Pakistan — trzy tysiące ośmiuset czterdziestu zabitych, czterysta sześćdziesiąt cztery czołgi, siedemdziesiąt samolotów. Według źródeł pakistańskich w tym konflikcie Indie straciły siedem tysięcy ośmiuset dwudziestu ośmiu zabitych i rannych, pięćset szesnaście czołgów i sto jedenaście samolotów. Brak natomiast danych o stratach pakistańskich.

Przebieg, zakończenie i inne wydarzenia związane z drugą wojną o Kaszmir często były powiązane z czynnikami zewnętrznymi — z polityką światową mocarstw i supermocarstw. Podczas działań militarnych Stany Zjednoczone opowiadały się za zakończeniem konfliktu. Waszyngton poważnie brał pod uwagę możliwość ingerencji Chin w działania na froncie indyjsko-pakistańskim. Udział Chin w konflikcie Indie—Pakistan byłby nie na rękę stronie amerykańskiej, której celem było utrzymanie dobrych stosunków z oboma państwami mogącymi stanowić bazy i zaplecze w ewentualnym konflikcie ze Związkiem Radzieckim. Zaangażowanie się Chin po stronie Pakistanu oznaczało konieczność opowiedzenia się Amerykanów po którejś stronie. Postawa Chin wobec konfliktu nie jest natomiast do końca jasna. Jest pewne, iż Chiny popierały Pakistan w jego konflikcie z Indiami. Przejawiało się to jedynie w ostro formułowanych notach dyplomatycznych, nie znalazło natomiast wyrazu w innych, bardziej konkretnych formach działania. Panują rozbieżne opinie co do gotowości Chin do udzielenia Pakistanowi konkretnej pomocy, na przykład poprzez operacje zbrojne. Nie wiadomo, czy ograniczenie się Chin do działań dyplomatycznych było efektem porozumienia w tej kwestii z Pakistanem, czy też pochodną ostrzeżeń płynących z Moskwy pod adresem Pekinu. Postawa Związku Radzieckiego była podobna do tej, jaką prezentowały Stany Zjednoczone. Radzieckim przywódcom zależało na jak najszybszym zakończeniu konfliktu i utrzymaniu dobrych stosunków z oboma państwami. Wypływało to z chęci zabezpieczenia swoich granic, utrzymania pokoju i spokoju w szeroko rozumianej „bliskiej zagranicy". ZSRR pragnął utrzymania kontaktów gospodarczych z Indiami i Pakistanem w ramach własnej polityki otwarcia na kraje Trzeciego Świata, zapoczątkowanej przez podróż Nikity Chruszczowa i Nikołaja Bułganina właśnie do Indii jeszcze w 1955 roku. Efekty pierwszej i drugiej wojny o Kaszmir zarówno pod względem politycznym, jak i wojskowym nie były jednoznaczne. Ponieważ wynik zmagań wojskowych nie był rozstrzygnięty, obie strony pretendowały do roli zwycięzców. Oba państwa przeżywały jednak poważne trudności gospodarcze. W Pakistanie wojna ta przyspieszyła proces dezintegracji, aktywizując ruchy dążące do autonomii wschodniej części kraju. Rok 1966 przyniósł wyciszenie i uspokojenie konfliktu o Kaszmir. Uładzeniu sprzyjało desinteressement mocarstw sprawą kaszmirską, uspokojenie sytuacji w samym Kaszmirze, a także nasilenie się walki o władzę w Pakistanie. Lata 1966— 1970 mogły wskazywać na to, iż obie strony byłyby skłonne pogodzić się z podziałem spornego obszaru wzdłuż linii przerwania ognia. Jednakże kryzys wewnętrzny w Pakistanie stworzył nową jakość w stosunkach indyjsko-pakistańskich. Wybuch wojny domowej i powstanie niepodległego Bangladeszu zwróciły uwagę przywódców indyjskich w tę właśnie stronę. Władze pakistańskie, zwalczając ruch autonomiczny w Bengalu Wschodnim, odpowiedzialnością za jego działalność obarczały Indie. Przyczyna tego konfliktu tkwiła w odmienności etnicznej Bengalu, którego ludność używała języka bengali (w Pakistanie używano języka urdu), a także w różnym stopniu rozwoju gospodarczego. Muzułmanie z Bengalu, którzy w znaczący sposób przyczynili się do powstania Pakistanu, czuli się poszkodowani w związku z

koncentracją władzy politycznej i gospodarczej w Pakistanie Zachodnim oraz rozciągnięciem jego kontroli na gospodarkę Pakistanu Wschodniego. W związku z poczuciem dyskryminacji wśród mieszkańców Ben-galu od początku istnienia niepodległego Pakistanu narastały tendencje separatystyczne. Na wszelkie przejawy tendencji odśrodkowych władze Pakistanu reagowały alergicznie, tłumiąc je z całą bezwzględnością, na przykład w lecie 1966 roku, kiedy aresztowano około trzydziestu tysięcy Bengalczyków. Punktem przełomowym w stosunkach władze centralne Pakistanu—Bengal było ogłoszenie w lutym 1966 roku przez Ligę Awami (Liga Ludowa) tak zwanego sześciopunktowego programu autonomii Bengalu. Rząd Ayuba Khana odrzucił ten program i uwięził przywódców bengalskich, oskarżając ich o spiskowanie z Indiami. Doprowadziło to do rozruchów nie tylko w Bengalu, ale i w Pakistanie Zachodnim. Ayub Khan musiał ustąpić ze stanowiska. Przeprowadzone w grudniu 1970 roku wybory w Bengalu przyniosły zdecydowane zwycięstwo Lidze Ludowej i jej przywódcy Mujiburowi Rahmanowi, nastawionemu pojednawczo wobec Indii. Niemożność osiągnięcia porozumienia co do autonomii Bengalu i innych prowincji Pakistanu Wschodniego pomiędzy Ligą Ludową i Pakistańską Partią Ludową (przewodniczący Zulfikar Ali Bhutto) doprowadziła do kryzysu politycznego w Bengalu. 3 marca 1971 roku Mujibur Rahman ogłosił kampanię obywatelskiego nieposłuszeństwa. Islamabad odpowiedział represjami i aresztowaniem Mujibura Rahmana. 26 marca zastępujący Mujibura Rahmana major Ziaur Rahman ogłosił przez nielegalną radiostację niepodległość Bengalu Wschodniego. Nowe państwo miało się nazywać Bangladesz (Bangla Desh). Oficjalne proklamowanie niepodległości Bangladeszu nastąpiło 17 kwietnia 1971 roku. 25 marca 1971 roku wojska pakistańskie wkroczyły na teren Bengalu Wschodniego, rozpoczynając jego pacyfikację. Słabo zorganizowany opór dość szybko został złamany, a tylko część oddziałów bengalskich zdołała się wycofać w trudno dostępne tereny przygraniczne. Wydarzenia w Bangladeszu wywołały dyskusję w parlamencie indyjskim. Część posłów opowiedziała się za uznaniem nowego państwa. Zarysowała się różnica stanowisk pomiędzy władzami Indii a społeczeństwem. Indira Gandhi i rząd opowiedzieli się za rozważnyrń postępowaniem, natomiast opinia publiczna deklarowała solidarność z mieszkańcami Bengalu. Na postawę rządu indyjskiego zaczęło jednak oddziaływać lobby bengalskie oraz przekonanie, iż każde osłabienie Pakistanu wzmacnia pozycję Indii. Ostatecznie 31 marca 1971 roku parlament indyjski uchwalił rezolucję, w której wyrażał swoją solidarność z Bengalczykami oraz oficjalnie potępił politykę rządu pakistańskiego w Bengalu. Działania armii pakistańskiej w Bengalu spowodowały masowy exodus mieszkańców tej krainy do Indii. Przyczyniło się to do wzrostu napięcia między Indiami i Pakistanem. Od marca do listopada 1971 roku schronienia na terytorium indyjskim szukało około dziesięciu

milionów Bengalczyków. Wydarzenia te wywołały kłopoty w sferze społecznej, gospodarczej i politycznej. Innym elementem, który wpłynął na zaostrzenie stosunków między Delhi a Islamabadem, była sprawa dwóch dyplomatów pakistańskich pochodzenia ben-galskiego, którzy uzyskali azyl w Indiach. Konsul pakistański w Kalkucie w kwietniu 1971 roku ogłosił, że jego placówka reprezentuje interesy Bangladeszu. Pakistan zareagował wysłaniem nowego przedstawiciela, który jednak nie mógł objąć swego urzędu. W odpowiedzi na to Pakistan zlikwidował swoją misję w Kalkucie i zamknął indyjski konsulat w Dhace. Zatargi te doprowadziły do znaczącego ograniczenia liczby personelu dyplomatycznego w obu krajach. Z upływem czasu rosło napięcie w stosunkach Indii z Pakistanem. Ze względu na znaczne koszty (nie tylko finansowe) udzielania azylu politycznego uciekinierom z Bengalu rząd Indii uważał się za stronę poszkodowaną i uwikłaną w konflikt. Pakistan prezentował odmienne stanowisko, argumentując, że nieoficjalna pomoc dla rebeliantów jest ingerencją w wewnętrzne sprawy innego państwa. Mimo iż Indie oficjalnie nie podejmowały żadnych kroków przeciw Pakistanowi, udzielały jednak Bengalczykom znaczącej pomocy (szkolenie i zaopatrywanie partyzantów), choć była ona niewątpliwie mniejsza, niż oczekiwali tego przywódcy Bangladeszu. Na terenie Indii było ponad dwadzieścia obozów szkoleniowych. Wśród instruktorów znajdowali się również hindusi. Czynnikiem, który najprawdopodobniej ostatecznie pchnął Indie do zbrojnego konfliktu z Pakistanem, było nasilenie incydentów granicznych w czerwcu i lipcu 1971 roku. Były także liczne naruszenia obszaru powietrznego Indii. Obie strony postawiły w stan gotowości swoje wojska na granicy z Kaszmirem, Pen-dżabem, Sindu i Bengalem. Próby mediacji i pokojowego rozwiązania konfliktu spełzły na niczym. 3 grudnia 1971 roku Indie uznały pakistański atak lotniczy za casus belli. W momencie rozpoczęcia działań zbrojnych armia indyjska była liczniejsza (dziewięćset osiemdziesiąt tysięcy żołnierzy) niż pakistańska (trzysta dziewięćdziesiąt dwa tysiące). Przewyższała także armię pakistańską poziomem technicznym, nowoczesnością i wyszkoleniem. Niezwykle istotna okazała się przewaga indyjskiej marynarki wojennej, dzięki której wojska pakistańskie zostały odcięte od pomocy, która mogłaby docierać z rejonu Zatoki Perskiej. 5 grudnia 1971 roku w pobliżu Karaczi doszło do największej od czasów II wojny światowej bitwy morskiej. Flota indyjska zatopiła dwa pakistańskie niszczyciele i dwa stawiacze min oraz uszkodziła urządzenia nabrzeżne. W odwecie Pakistańczycy zatopili na Morzu Arabskim indyjską fregatę. Przewaga w powietrzu także należała do strony indyjskiej. Umożliwiła szybkie zdobycie dominacji w przestrzeni powietrznej nad Bengalem i zniszczenie samolotów wroga na lotniskach w Pakistanie. Rozpoczęcie działań wojennych przez Indie zbiegło się z początkiem pory zimowej, co sprawiło, że wobec niedostępności o tej porze roku Himalajów, strona indyjska mogła nie obawiać się chińskiego ataku. Dzięki przewadze i sprawnie prowadzonym akcjom sukces w tej czternasto-dniowej wojnie odniosły Indie. T71

Wojny indyjsko-pakistańskie — Bangladesz Po sukcesie na froncie wschodnim Indie ogłosiły jednostronne przerwanie ognia na zachodnim teatrze działań. Uznając, iż cel kampanii wojennej został osiągnięty, rząd indyjski wydał rozkaz wstrzymania wszelkich działań. Pakistan bez zwłoki przystał na zawieszenie broni. Oficjalne poddanie się miało miejsce 16 grudnia. W tym konflikcie Indie miały trzy tysiące stu czterdziestu pięciu zabitych, osiem tysięcy pięciuset pięćdziesięciu jeden rannych i trzystu dwóch zaginionych. Straty Pakistanu wyniosły jedenaście tysięcy czterystu zabitych i osiemnaście tysięcy czterystu siedemdziesięciu pięciu rannych. Do niewoli indyjskiej dostało się dziewięćdziesiąt jeden tysięcy czterystu dziewięćdziesięciu ośmiu jeńców. W trakcie walk Indie straciły pięćdziesiąt cztery samoloty, a Pakistan osiemdziesiąt trzy. W wyniku indyjsko-pakistańskiej wojny o Bengal w 1972 roku doszło do ustaleń w kwestii Kaszmiru. Uzgodniono, że nowa linia przerwania ognia będzie granicą między obu państwami. Indiom przypadło około trzystu siedemdziesięciu czterech tysięcy kilometrów kwadratowych terenu, a Pakistanowi sześćdziesiąt osiem tysięcy kilometrów kwadratowych. Konflikt na subkontynencie indyjskim odbił się szerokim echem na arenie międzynarodowej. Związek Radziecki poparł Indie i nowo powstające państwo Bangladesz, dostrzegając sposobność umocnienia swojej pozycji w Azji Południowo-Wschodniej, a także wśród krajów Trzeciego Świata. Natomiast Chiny, tradycyjnie już wspierające Pakistan jako przeciwnika Indii, poparły jedność tego kraju i wystąpiły przeciwko tendencjom separatystycznym. W czerwcu 1971 roku Pekin dostarczył do Pakistanu uzbrojenie i wyposażenie dla dwóch dywizji oraz samoloty bojowe. Trudna do jednoznacznego sprecyzowania i ocenienia jest natomiast postawa Stanów Zjednoczonych. Niezwykle istotnym czynnikiem przy rozpatrywaniu stanowiska USA jest kwestia nawiązania amerykańsko-chińskich kontaktów za pośrednictwem Pakistanu. Do spotkania Henry'ego Kissingera, doradcy prezydenta, z przedstawicielami Chin doszło w lipcu 1971 roku. Fakt ten został odczytany w Indiach jako udzielenie poparcia Pakistanowi. Według Richarda Nixona w tym okresie głównym celem polityki amerykańskiej było niedopuszczenie do wojny indyjsko-pakistańskiej i polityczne rozwiązanie kryzysu. Z drugiej strony rząd amerykański udzielił pomocy w wysokości około stu sześćdziesięciu milionów dolarów dla uchodźców z Bengalu w Indiach. Zdaniem niektórych obserwatorów Waszyngton dawał do zrozumienia Indiom, iż nie poprze ich w wojnie z Pakistanem, a jednocześnie naciskał na Islamabad, by ten unikał zatargów granicznych. Jednocześnie Stany Zjednoczone, popierając Pakistan, wysłały do Zatoki Bengalskiej lotniskowiec o napędzie atomowym „Enterprise" i jednostki VII Floty. Oficjalnym tego powodem była ewakuacja obywateli amerykańskich z Bengalu. Taktycznym zadaniem okrętów amerykańskich było osłabienie indyjskiej blokady morskiej Bengalu i związanie morskich sił Indii (szczególnie lotniskowca „Yikrant"). Władze Pakistanu, odwołując się do związków religijnych, zwróciły się o pomoc do państw członkowskich CENTO, szczególnie do Turcji i Iranu, a także do państw arabskich. Niektóre

z nich udzieliły pomocy finansowej, członkowie CENTO dostarczyli amunicji. Źródła prasowe informowały natomiast, że Arabia Saudyjska, Jordania i Iran przekazywały do Pakistanu samoloty dostarczone przez Amerykanów. Spośród krajów muzułmańskich oficjalnie poparły Pakistan tylko Indonezja i Libia. Wydawać by się mogło, iż na indyjskim subkontynencie zapanował spokój. Taka stabilizacja trwała zaledwie trzy lata. Przemiany w Bangladeszu były na tyle radykalne, że w 1976 roku stosunki Indie—Bangladesz były gorzej niż złe. Uległy również zmianie stosunki na liniach Bangladesz—Pakistan, Bangladesz— Chiny—ZSRR, tworząc nową konfigurację geopolityczną w tym regionie świata. Wprawdzie w 1972 roku zapadły ustalenia co do linii granicznej miedzy Indiami i Pakistanem w Kaszmirze, ale nie były one w stanie zagwarantować spokoju na spornym obszarze. Raz po raz dochodziło do starć między siłami obu państw, ale nie wychodziły one poza lokalne incydenty. Podejmowane próby załagodzenia sytuacji (na przykład w 1987 roku) kończyły się fiaskiem. Jednocześnie w Kaszmirze zaczął zyskiwać wpływy nurt niepodległościowy, który opowiada się nie za przynależnością do Indii lub Pakistanu, lecz za prawem do samodzielności państwowej. Szacuje się, że około siedemdziesięciu procent Kaszmir-czyków opowiada się za taką opcją. Próbę realizacji tej idei w 1985 roku krwawo stłumiły Indie. Zginęło wówczas około dwudziestu tysięcy Kaszmirczyków. Sami Kaszmirczycy, nie oglądając się na władze w Islamabadzie, próbują osiągnąć cel poprzez akty terroru. Do kolejnego wzrostu napięcia między Indiami i Pakistanem w związku z Kaszmirem doszło w latach 1990, 1994 i 1999. Początek roku 1999 przyniósł nadzieję na rozwiązanie problemu Kaszmiru. W lutym w Lahore w Pakistanie doszło do spotkania premiera Indii Atala Biharie-go Yajpayee i premiera Pakistanu Nawaza Sharifa. Podczas spotkania obaj przywódcy wyrazili zgodę na zakończenie sporu o Kaszmir. Trudno jednak byłoby mówić o szczerości intencji obu polityków. W maju 1999 roku doszło do kolejnego wzrostu napięcia między Islamabadem i New Delhi. Zaostrzenie sytuacji było na tyle poważne, że prasa zaczęła pisać o czwartej wojnie o Kaszmir. Na początku maja separatyści kaszmirscy przekroczyli granicę Indii i wdarli się na kilka kilometrów w głąb indyjskiego terytorium. Celem ich ataku była droga Srinagar—Lehem, której zajęcie było jednoznaczne z kontrolą nad całą prowincją. Siły separatystów kaszmirskich, liczące od sześciuset do tysiąca osób, przekroczyły granicę wiosną, jeszcze przed stopnieniem śniegów, i zajęły umocnione pozycje armii hinduskiej, która na zimę wycofała się w cieplejsze doliny. Kiedy armia hinduska próbowała wrócić na swoje pozycje, okazało się to niemożliwe. Dwutygodniowy ostrzał artyleryjski nie przyniósł efektów. Skłoniło to władze indyjskie do wysłania lotnictwa. Strona pakistańska nie pozostała dłużna i zestrzeliła dwa indyjskie myśliwce typu MiG-27 i MiG-21 oraz śmigłowiec.

Ten kolejny konflikt zbrojny o Kaszmir trwał do lipca 1999 roku, kiedy to obie strony przystąpiły do rozmów. Porozumienie udało się osiągnąć 12—13 lipca, przy czym strona indyjska utrzymywała, ze nie jest to zawieszenie broni, lecz jedynie wstrzymanie ataków, które ma umożliwić wycofanie się separatystów z zajmowanych pozycji. Mimo porozumienia osiągniętego przez generałów nadal dochodziło do starć. Można byłoby nie zwracać uwagi na to kolejne starcie indyjsko-pakistańskie o Kaszmir, gdyby nie problem broni atomowej. W 1998 roku oba kraje przeprowadziły próbne wybuchy, wchodząc tym samym do klubu państw atomowych. Najpierw w połowie maja Indie przeprowadziły serię próbnych wybuchów na poligonie w Radżastanie, a pod koniec miesiąca podobne doświadczenia przeprowadził Pakistan na poligonie w Beludżystanie. Za próbnymi wybuchami poszła intensyfikacja prac nad rakietami zdolnymi do przenoszenia ładunków jądrowych na znaczne odległości. W tej sytuacji rodzi się pytanie, czy któraś ze stron nie zdecyduje się na użycie broni atomowej, by ostatecznie rozwiązać konflikt o Kaszmir. Rozdział 30 i-.--.-n.: MICHAŁ LEŚNIEWSKI KONGO-KATANGA 1960-1964 Wielu obserwatorów uzyskanie niepodległości przez belgijskie Kongo (30 czerwca 1960 roku) ogromnie zaskoczyło. Nie było bowiem w Afryce kraju gorzej do niej przygotowanego. Kolonia była zarządzana w sposób całkowicie scentralizowany i zbiurokratyzowany, nie istniały ciała reprezentacyjne. Pierwsze wybory, w których Afrykanie uzyskali bierne prawa wyborcze (do rad municypalnych), odbyły się dopiero w 1957 roku. Politycy w Brukseli uważali, że ludność tubylcza jest nie przygotowana do uczestnictwa w demokratycznym rządzie. Natomiast osadnikom europejskim (około stu tysiącom w latach pięćdziesiątych) nie chciano nadawać praw politycznych z obawy przed powtórzeniem się kłopotów z Kenii i Afryki Centralnej. W administracji ograniczano Afrykanom dostęp do wyższych i średnich stanowisk. W grudniu 1959 roku, po reformach zwiększających możliwości ich udziału we władzy, na wyższych stanowiskach w administracji na dwóch Afrykanów przypadało ponad tysiąc Belgów, a na średnim szczeblu stosunek ten wynosił sześciuset czterdziestu siedmiu do ponad ośmiu i pół tysiąca. Afrykanie dominowali dopiero na dole drabiny urzędniczej. Podobna sytuacja panowała w armii, gdzie wszystkie (!) stanowiska oficerskie były obsadzone przez Belgów, Afrykanie zaś mogli być najwyżej sierżantami. Kongo całkowicie było uzależnione od wykwalifikowanych kadr europejskich. Taki stan rzeczy wynikał z polityki edukacyjnej w Kongu. Wprawdzie stopień alfabetyzacji społeczeństwa należał do najwyższych w Afryce — w 1958 roku około półtora miliona dzieci

uzyskało wykształcenie podstawowe, ale do szkół średnich uczęszczało jedynie dwadzieścia pięć tysięcy uczniów, a szkolnictwo wyższe praktycznie nie istniało. Rząd belgijski był przeciwny studiowaniu przez Afrykanów w Europie (nawet w Belgii), a w Kongu pierwsza wyższa uczelnia (Uniwersytet Lowanium w Leopoldville) powstała dopiero w 1954 roku. W efekcie w momencie uzyskania niepodległości na czternaście milionów mieszkańców Konga jedynie około trzydziestu miało wyższe wykształcenie. „Zaniedbania" nie były przypadkowe. Belgowie traktowali Afrykanów jako „jednostki produkcyjne" (homme adulte valide) i nie zamierzali dopuścić do powstania rodzimej inteligencji, która mogłaby stać się, jak to było w posiadłościach brytyjskich i francuskich, podporą ruchu wyzwoleńczego. Zdaniem belgijskich polityków nieprędko miało dojść do uzyskania przez ten kraj niepodległości. Gdy w 1955 roku jeden ze specjalistów (A. A. J. van Blisen), rozważając ewentualny termin uniezależnienia się kolonii od metropolii, podał trzydzieści lat, wariant ten uznano za zbyt optymistyczny. Konga nie ominęły jednak ruchy wyzwoleńcze. Pierwsze żądania niepodległości pojawiły się w 1956 roku. Powstające organizacje polityczne miały przeważnie charakter plemienny lub regionalny. Najbardziej znaną z nich było AB AKO (Związek Bakongo) założone w 1950 roku jako społeczno-kulturalna organizacja plemion Bakongo. W 1954 roku jego przywódcą został Joseph Kasavubu. Pod jego przewodnictwem ABAKO przekształciło się w dynamiczną partię polityczną, ostro piętnującą politykę Brukseli. Słabością tej partii był jej partykularyzm. Celem Kasavubu było, przynajmniej na początku, zjednoczenie wszystkich ludów Bakongo z Konga belgijskiego, francuskiego i Angoli. Z tego powodu w swoich działaniach ABAKO w ogóle nie odwoływało się do innych ludów. Mimo to w grudniu 1957 roku Kasavubu odniósł duży sukces, zdobywając w wyborach urząd burmistrza jednej z dzielnic Leopoldville. Był pierwszym Afrykaninem, który osiągnął tak wysokie stanowisko. Po tym sukcesie Kasavubu i jego partia zaczęli domagać się przeprowadzenia wyborów powszechnych i wprowadzenia w Kongu samorządu. Do wzrostu aktywności politycznej doszło w 1958 roku. Wiązało się to z przemianami we Francuskiej Afryce Równikowej, a zwłaszcza we francuskim Kongu. 24 sierpnia 1958 roku generał Charles de Gaulle wygłosił w Brazzaville przemówienie, w którym obiecał francuskim koloniom w Afryce Równikowej przyznanie niepodległości. Wywołało ono także reakcję w Kongu belgijskim. Administracja kolonialna, chcąc rozładować napięcie, zezwoliła na tworzenie afrykańskich organizacji politycznych. W październiku tego roku powstały dwa ugrupowania, które w istotny sposób miały wpłynąć na dzieje Konga w pierwszych latach niepodległości. Pierwszą z nich była CONKAT (Konfederacja Stowarzyszeń Plemiennych Katangi). Miała charakter regionalny, jej celem było stworzenie wspólnoty plemion Katangi. Sprzeciwiała się dominacji imigrantów z Kasai we władzach municypalnych. Wpływy CONKAT koncentrowały się głównie w południowej części prowincji. Współpracowała ściśle z organizacjami białych osadników, którzy widzieli w tej partii siłę zdolną do wywalczenia szerokiej autonomii. Pod ich wpływem w 1959 roku CONKAT zaczęła domagać się

autonomii dla Katangi. W lipcu tego roku CONKAT przekształciła się w partię polityczną (Związek Katangijczy-ków), zachowując jednak nazwę CONKAT. Na jej czele stanął najpierw Godefroid Munongo, a następnie Moise Czombe. W polityce ogólnokrajowej partia ta była 379 za przekształceniem Konga w luźną federacje przy zachowaniu silnych związków ekonomicznych z Belgią. Drugą organizacją, która powstała w październiku 1958 roku, był MNC (Narodowy Ruch Konga). Utworzony został przez grupę młodych wykształconych Kongijczyków z różnych plemion i prowincji. Na jej czele stanął urzędnik pocztowy Patrice Lumumba, a wiceprzewodniczącym został Cyrille Adoula. Podstawowym celem partii była niepodległość kraju. Jej członkowie uważali jednak, że należy walczyć przy stole negocjacyjnym. W jej koncepcjach po uzyskaniu niepodległości Kongo miało być państwem unitarnym. Belgowie, zaniepokojeni tendencjami secesyjnymi, w nowej partii widzieli siłę unifikującą Kongo. Z tego też powodu stosunek administracji kolonialnej do Lumumby i MNC, przynajmniej początkowo, był przychylny. W grudniu 1958 roku za zgodą władz Lumumba wyjechał na Konferencje Wszystkich Narodów Afryki do Akry. Tam nawiązał ścisłą współpracę z prezydentem Ghany Kwame Nkrumahem. Stał się również gorącym zwolennikiem panafrykanizmu. Jego aktywność na konferencji uczyniła go w oczach społeczności międzynarodowej głównym reprezentantem kongijskiego ruchu wyzwoleńczego. Początek 1959 roku przyniósł dramatyczne zmiany w sytuacji Konga. 4 stycznia w Leopoldville wybuchły zamieszki kierowane przez ABAKO. Aby je stłumić, władze wyprowadziły na ulice wojsko. Doszło do starć z demonstrantami, w których zginęło kilkadziesiąt osób. Zamieszki obudziły władze belgijskie z letargu. 14 stycznia premier Gaston Eyskens zapowiedział przeprowadzenie do końca 1959 roku wolnych wyborów do rad municypalnych i lokalnych. Na początek 1960 roku przewidywano wybory do rad prowincjonalnych. Jednocześnie król Baudouin I oświadczył, iż celem belgijskiej polityki będzie szybkie doprowadzenie do niepodległości Konga. Aby uspokoić wrzenie, 16 października 1959 roku Belgowie zapowiedzieli utworzenie w 1960 roku w Kongu rządu centralnego. To jednak nie zadowoliło miejscowych polityków, którzy domagali się przyznania całkowitej niepodległości. Metropolia, czując, iż traci kontrolę nad sytuacją, zadecydowała, że jedynie szybkie przyznanie niepodległości może uratować jej wpływy w Kongu. 20 stycznia 1960 roku rozpoczęły się w Brukseli rozmowy „okrągłego stołu" z udziałem najważniejszych ugrupowań politycznych. Jeszcze przed konferencją ujawnił się brak stabilności organizacji politycznych w Kongu. Dominacja Lumumby w MNC budziła niezadowolenie innych działaczy. 16 lipca 1959 roku jeden z przywódców partii Joseph Ileo usiłował obalić Lumumbę, ale jego akcja zakończyła się niepowodzeniem i został usunięty z MNC. Równocześnie doszło do niepokojów w regionalnym oddziale tej partii w Kasai. Oddział ten zaczął się przekształcać w ugrupowanie

plemienia Baluba. Doprowadziło to do konfliktu z Lumumba. W efekcie zadrażnień doszło do rozłamu w partii. Mimo to Lumumba odegrał decydującą rolę w obradach „okrągłego stołu". Belgowie proponowali niepodległość dla Konga po czteroletnim okresie przejściowym. Lumumba i inni politycy kongijscy domagali się natychmiastowej niepodległości i grozili wybuchem konfliktu na miarę algierskiego. Wobec tego Bruksela wyznaczyła datę przyznania niepodległości na 30 czerwca 1960 roku, co wielu komentatorów oceniło jako wyraz paniki i braku odpowiedzialności. 11—25 maja 1960 roku przeprowadzono wybory do rad prowincjonalnych i do parlamentu. Najwięcej mandatów zdobył MNC Lumumby (trzydzieści trzy na sto trzydzieści siedem), ale żadna z partii nie była w stanie samodzielnie sformować rządu. By przezwyciężyć kryzys parlamentarny, ABAKO i MNC Lumumby utworzyły szeroką koalicję. Prezydentem został Kasavubu, a Lumumbę desygnowano na premiera. Miał on jednak kłopoty ze sformowaniem rządu. Choć koalicja dysponowała stu dwudziestoma głosami w parlamencie, to zaledwie siedemdziesięciu czterech parlamentarzystów udzieliło wotum zaufania gabinetowi Lumumby. Kraj, który 30 czerwca uzyskiwał niepodległość, był do niej kompletnie nie przygotowany. Około dziewięciu tysięcy belgijskich urzędników ciągle zajmowało wyższe i średnie stanowiska w administracji, a armią dowodziło ponad tysiąc europejskich oficerów. Tych ludzi nie można było szybko zastąpić. Przewidywano, że Belgowie pozostaną na swoich stanowiskach w armii i administracji do czasu wyszkolenia miejscowych kadr. Nie powinien więc dziwić diagram, jaki swoim podkomendnym wykreślił głównodowodzący armii generał Emil Janssens: „przed niepodległością = po niepodległości". Armia okazała się najmniej stabilnym elementem nowego państwa. Należała wprawdzie do lepszych w Afryce, ale nie czuła żadnego związku z nowym państwem — była lojalna tylko wobec siebie. Na początku popierała Lumumbę i ruch wyzwoleńczy, mając nadzieję na szybką afrykanizację kadry dowódczej. Dotychczasowi podoficerowie mieli nadzieję, że niedługo zostaną oficerami i ważnymi osobistościami w państwie. Do niczego takiego jednak nie doszło. Belgowie pozostali na swoich stanowiskach. Pułkownik van Hoorsebeke został mianowany ministrem obrony narodowej. Natomiast plan afrykanizacji dowodzenia przewidywał rozciągnięcie jej na dziesięć lat i praktycznie wykluczał możliwości awansu dotychczasowej kadry afrykańskiej, stawiając na ludzi zupełnie nowych. Wywołało to oburzenie. Już 4 lipca doszło do buntu przeciw oficerom belgijskim: najpierw w Thysville (Mbanza-ngungu), a następnie w Leopoldville. Zamieszki ogarnęły całe miasto, zdarzały się ataki na belgijską ludność cywilną. To spowodowało panikę. Europejczycy zaczęli masowo opuszczać stolicę Konga. Lumumba próbował opanować sytuację, zgadzając się na ustępstwa wobec armii. Zdymisjonował dotychczasowego głównodowodzącego. 8 lipca ogłosił całkowitą afrykanizację korpusu oficerskiego, pozostawiając częs"ć Belgów na stanowiskach doradców. Następnego dnia mianował głównodowodzącym generała majora (nie381

dawnego starszego sierżanta) Yictora Lundulę. Szefem sztabu został Joseph Mo-butu, dawny urzędnik w armii. Jednak posunięcia te nie przyniosły uspokojenia. Bunt armii wywołał reakcje łańcuchową. Przerażeni Belgowie, w większości urzędnicy, zaczęli w panice opuszczać Kongo. To spowodowało całkowite załamanie się aparatu administracyjnego. Nowi urzędnicy, chociaż często mieli długoletnie doświadczenie w pracy administracyjnej, przejmowali stanowiska w takim chaosie, że mimo dobrej woli wielu z nich nie było w stanie zapanować nad sytuacją. W ciągu dwóch tygodni od uzyskania niepodległości zawaliły się dwa filary władzy centralnej — armia i administracja. Dało to asumpt do ujawnienia się z pełną siłą separatyzmów. Szerzący się chaos pogłębiły działania belgijskie. Na mocy porozumienia z 25 stycznia 1960 roku Belgia zachowała na terenie Konga dwie bazy wojskowe: w Kito-nie, niedaleko wybrzeża Atlantyku, i w Kaminie, w Katandze. 8 lipca Bruksela zaproponowała Lumumbie interwencję w celu spacyfikowania zbuntowanej armii. Premier Konga odrzucił tę propozycję. Mimo to następnego dnia Belgowie przerzucili do obydwu baz dodatkowe jednostki powietrzno-desantowe. 10 lipca ich oddziały wkroczyły na terytorium Konga pod pozorem ochrony ludności europejskiej, zajmując Leopoldville, Elisabethville i JadoWille (w Katandze) i przywracając wszędzie spokój. 19 lipca siły belgijskie w Kongu liczyły dziesięć tysięcy żołnierzy. Wykorzystując sytuację w kraju i rozbrojenie armii przez Belgów, 11 lipca Moise Czombe ogłosił niepodległość Katangi, oskarżając Lumumbę o związki z blokiem komunistycznym i wywołanie chaosu w państwie. Tradycyjnie już dawały znać o sobie separatystyczne dążenia Katangi. Geograficznie i ekonomicznie prowincja ta była silniej związana z sąsiednią Rodezją Północną (Zambią) niż z resztą Konga. Podobny charakter gospodarki (eksploatacja surowców), obecność znacznej liczby białych osadników zbliżały do siebie Rodezję i Katangę. Społeczność europejska w tej ostatniej od dawna sprzeciwiała się scentralizowanej kontroli Leopoldville i Brukseli, domagając się praw zbliżonych do tych, jakie posiadali biali w Rodezji. Używano przy tym argumentów ekonomicznych, dowodząc, że Katanga dopłaca do reszty Konga. Było to o tyle prawdą, że wnosiła ona do budżetu centralnego czterdzieści pięć procent dochodów i ponad pięćdziesiąt procent zasobów walut wymienialnych. Jeszcze przed uzyskaniem niepodległości także część afrykańskich polityków (głównie z CONKAT) zaczęła skłaniać się ku separatyzmowi. Secesja spotkała się jednak ze sprzeciwem części społeczeństwa. Posłuszeństwo Czombemu wypowiedziała praktycznie cała północ Katangi. Za secesją były przede wszystkim plemiona południowej Katangi i belgijscy osadnicy. Czombego popierał także kapitał zagraniczny związany z UMHK (Union Miniere du Haut-Katanga) oraz, oczywiście nieoficjalnie, belgijski garnizon z Kaminy. Na miejscu pozostali belgijscy urzędnicy, dzięki czemu Katanga uniknęła załamania aparatu administracyjnego. Przy pomocy belgijskich oficerów rekrutowano i szkolono jednostki katangij-

bazy wojsk ONZ i miasta zajęte przed operacją,Grandslam" maksymalny zasięg władzy Czombego operacja .Grandslam" UGANDA KONGO KINSZASA (wcześniej KONGO BELGIJSKIE) Bakwanga „••>-,..-*• ANGOLA I _L ,fil RUANDA

l Jeż. Kim IT&

J

• BURUNDI / KATANGA f

RODEZJA PÓŁNOCNA

-"• •—*

(i.hfniip 7,AMRIA^

(obecnie ZAMBIA) Wj Katanga (1960—1964) skiej żandarmerii. Mimo iż Belgia udzielała Katandze wszechstronnej pomocy, nie uznała jednak, tak jak i inne państwa, niepodległości zbuntowanej prowincji. Tego dnia, gdy Czombe ogłosił secesję Katangi, Lumumba za radą ambasadora USA zwrócił się z nieformalną prośbą do ONZ o pomoc w przywróceniu dys383 cypliny w armii. Następnego dnia do sekretarza generalnego ONZ Daga Ham-marskjolda wpłynęła formalna prośba Kasavubu i Lumumby o pilną „militarną pomoc" w związku z belgijską interwencją. Lumumba postanowił zwrócić się również o pomoc do Związku Radzieckiego. Moskwa, aktywizująca od połowy lat pięćdziesiątych swoją politykę w krajach Trzeciego Świata, z zadowoleniem przyjęła inicjatywę premiera Konga, mając nadzieje na utworzenie radzieckiej strefy wpływów w sercu Afryki. 14 lipca Rada Bezpieczeństwa upoważniła sekretarza generalnego do przygotowania wsparcia wojskowego dla rządu w Leopoldville. W ten sposób rozpoczęła się jedna z największych i najbardziej kontrowersyjnych operacji militarnych ONZ. Siły zaangażowane w tę operację

były znaczne. Niemal trzy lata ONZ utrzymywała w Kongu około piętnastu tysięcy ludzi (w kulminacyjnym momencie operacji niemal dwadzieścia tysięcy). Ogółem przez jednostki ONZ w Kongu przewinęło się dziewięćdziesiąt trzy tysiące żołnierzy. Operacja ta wpędziła ONZ w permanentny kryzys finansowy. Stała się wreszcie testem celów dekolonizacji i samostanowienia. Przyzwolenie obu supermocarstw na operację kongijską wydaje się co najmniej dziwne. Prawdopodobnie zawarły one niepisane porozumienie, mając nadzieję na wykorzystanie operacji ONZ do swoich celów. Obie strony obawiały się destabilizacji regionu, choć każda w czym innym upatrywała jej źródła. ZSRR wskazywał, że przyczyną kryzysu i zagrożeniem dla dekolonizacji była przede wszystkim interwencja Belgii. USA upatrywały natomiast źródło niepokojów w działaniach Moskwy, pragnącej przy pomocy Lumumby stworzyć w Afryce Środkowej strefę swoich wpływów. 15 lipca w Leopoldville wylądowały pierwsze oddziały międzynarodowe, bez trudu przejmując kontrolę nad miastem. Do początku sierpnia przybyło do Konga ponad dziewięć tysięcy żołnierzy, a 2 września było ich już szesnaście tysięcy. Podstawowym problemem był status wojsk belgijskich, w których obecności widziano jedno ze źródeł kryzysu. 22 lipca Rada Bezpieczeństwa wystosowała rezolucję, w której domagała się, by Belgia wycofała wojska z Konga. Secesja 8 sierpnia południowego Kasai uświadomiła Radzie wagę problemu Katangi. Jej przykład stawał się zaraźliwy. 9 sierpnia Rada wystosowała nową rezolucję, w której domagała się wycofania do września wojsk belgijskich z Katangi i wprowadzenia na ich miejsce jednostek ONZ. Czombe był temu stanowczo przeciwny. Bruksela, choć krytyczna wobec tej operacji, do 23 sierpnia przekazała oddziałom międzynarodowym bazy w Kitonie i Kaminie. Do września Kongo opuściły wszystkie jednostki belgijskie. W Katandze pozostało jedynie dwustu trzydziestu jeden żołnierzy i oficerów — doradców w żandarmerii Katangi. W niedługim czasie doszło do pogorszenia stosunków ONZ z Lumumba, który w jednostkach międzynarodowych widział przede wszystkim wsparcie dla swojej władzy i dążył do podporządkowania ich sobie. Tymczasem Hammarskjold uważał jednostki ONZ za niezależną od miejscowych czynników siłę stabilizującą sytuację. Do zatargów dochodziło przede wszystkim w dwóch kwestiach: rozbrajania armii i secesji Katangi. Lumumba próbował manipulować procesem zdawania broni, wspierając działania ONZ przeciw nielojalnym wobec niego jednostkom, zachęcając jednocześnie wierne mu oddziały do oporu. Domagał się, by siły ONZ, czy to we współpracy z jego oddziałami, czy samodzielnie, zmusiły Belgów do ewakuacji, a Katangę do rezygnacji z secesji. Mimo że Lumumba cieszył się poparciem ZSRR, Hammarskjold nie ugiął się, twierdząc, iż nie ma mandatu do podjęcia takich kroków. Lumumba, korzystając z radzieckiego wsparcia w sprzęcie, próbował na własną rękę rozwiązać sprawę secesji Katangi. 27 sierpnia 1960 roku jego oddziały podjęły nieudaną próbę inwazji na Katangę. Tymczasem jego coraz bliższe kontakty z Moskwą i zatargi z ONZ budziły niezadowolenie i zaniepokojenie Kasavubu.

5 września prezydent Konga zdymisjonował Lumumbę, mianując na stanowisko premiera Josepha Ileo. W odpowiedzi Lumumba ogłosił dymisję prezydenta. Pospiesznie zwołany parlament unieważnił obie decyzje, co i tak nie wyjaśniało sytuacji. 14 września pułkownik Mobutu ogłosił, iż armia w celu uspokojenia sceny politycznej przejmuje kontrolę nad państwem. Tego samego dnia ustanowił Radę Komisarzy, złożoną w większości z młodych absolwentów i studentów uniwersytetów. Posunięcie to uzyskało pełną aprobatę Kasavubu. Lumumbę umieszczono w areszcie domowym. Nie zniechęciło to jednak jego zwolenników, którzy skoncentrowali swoje siły w Stanleyville (Kisangani). W Kongu pojawiły się dwa konkurujące ośrodki władzy centralnej. W tym czasie na tle konfliktu w Kongu doszło do groźnego kryzysu w ONZ. Związek Radziecki już od dłuższego czasu był niezadowolony z posunięć Ham-marskjólda. Jego postawa drażniła Moskwę, która domagała się interwencji na rzecz Lumumby. 23 września Chruszczow zażądał na forum Zgromadzenia Ogólnego natychmiastowej dymisji sekretarza generalnego. Na jego miejsce zaproponował utworzenie instytucji triumwiratu, którego członkowie mieliby reprezentować trzy główne ugrupowania współczesnego świata (blok radziecki, państwa zachodnie, ruch państw niezaangażowanych). 3 października Chruszczow ponowił atak i propozycje zmian w strukturze ONZ, co komentowano jako wystąpienie przeciw tej organizacji. Ostatecznie jednak wobec sprzeciwu stałych członków Rady Bezpieczeństwa Kremlowi nie udało się doprowadzić do zmian, a 22 listopada Zgromadzenie Ogólne uznało legalność władzy Kasavubu. Pięć dni później Lumumbie udało się uciec z aresztu domowego, ale l grudnia został pochwycony w Kasai przez oddziały wierne Mobutu i ponownie uwięziony. W proteście część krajów, które wysłały swoje oddziały do Konga, zapowiedziała ich wycofanie, gdyby ONZ nie zdołała wymusić uwolnienia Lumumby. Gdy 13 lutego 1961 roku Lumumba zmarł w Katandze (zachodziło podejrzenie zabójstwa), Ghana, Gwinea, Maroko i Zjednoczona Republika Arabska (Egipt) wycofały swoje oddziały z Konga. Zostało to jednak zrównoważone kontyngen385 tami z Indii, Malajów i Nigerii. Tymczasem 21 lutego Rada Bezpieczeństwa wyraziła zgodę na użycie przez oddziały międzynarodowe siły, „jeżeli jest to bezwzględnie konieczne dla zapobieżenia wojnie domowej". Początek 1961 roku zastał Kongo w stanie kompletnego rozkładu struktur państwowych. Kraj był rozdarty miedzy cztery ośrodki władzy, w tym dwa uważające się za centralne. 6—12 marca, za namową Hammarskjólda, przywódcy kongijscy spotkali się w Tananariwie. Zjawili się tam Kasavubu i Czombe, natomiast Antoine Gizenga, następca Lumumby, odmówił przybycia. W trakcie spotkania zadecydowano o przekształceniu Konga w konfederację prowincji. Podczas kolejnej konferencji w kwietniu, tym razem w Coquilhatville, uściślono ustalenia z Tananariwy. Strony zgodziły się na przekształcenie Konga w „Republikę Federalną" ze wspólną dyplomacją, armią i walutą, ale z szeroką autonomią wewnętrzną prowincji.

Szybko okazało się, że umowy pozostały jedynie na papierze, a ONZ znalazła się w trudnej sytuacji, gdyż musiała doprowadzić do likwidacji secesji Katangi i odbudować autorytet rządu centralnego. 19 lipca 1961 roku zwołano pod egidą ONZ parlament Konga. Po długotrwałych obradach, pod naciskiem ONZ, prezydent Kasa-vubu powołał na stanowisko premiera Cyrille Adoulę, który 2 sierpnia został jednogłośnie zaakceptowany przez parlament. Po prawie roku od odwołania Lumumby Kongo miało wreszcie rząd uznany przez społeczność międzynarodową. W Katandze sytuacja także daleka była od stabilności. Niechęć do secesji Baluba, największego z plemion zamieszkujących prowincję, sprawiała, iż pod kontrolą Czombego była jedynie południowa część prowincji. W latach 1960— 1961 dochodziło do licznych starć sił Czombego z Baluba, w których zginęło co najmniej kilkanaście tysięcy ludzi. Jednocześnie, mimo protestów Czombego, do Katangi zaczęły napływać jednostki ONZ. 3 kwietnia przybyły tam pierwsze oddziały indyjskie, zajmując lotnisko w Elisabetrwille. Kilka dni później oddziały etiopskie powstrzymały próbę ofensywy sił katangijskich na północy. Po tych niepowodzeniach Czombe chwilowo zrezygnował z oporu wobec posunięć ONZ i zgodził się na rozmowy z Leopoldville. 25 kwietnia, podczas konferencji w Coquilhatville, został aresztowany przez jednostki wierne Mobutu. Dwa miesiące później, 22 czerwca, został jednak zwolniony. W tym okresie widać było wyraźnie radykalizację postawy przywódcy Katangi. O ile na początku, jak się wydaje, traktował deklarację niepodległości jako kartę przetargową dla uzyskania jak najlepszej pozycji w rozmowach z Leopol-dville, o tyle teraz coraz częściej mówił o konieczności obrony niepodległości Katangi. W 1961 roku intensywnie rozbudowywał swoją żandarmerię, której liczebność sięgała dziesięciu tysięcy żołnierzy. Od stycznia 1961 roku Czombe zaczął zatrudniać najemników. Obok już wcześniej szkolących jego oddziały Belgów znalazło się w Katandze wielu żołnierzy i oficerów francuskich związanych z OAS oraz ponad stu najemników z RPA. ONZ, chcąc osłabić pozycję Czombego, dążyła do usunięcia z Katangi najemników i belgijskich doradców. Jednak dopiero w sierpniu 1961 roku zdecydowano się uczynić to siłą. 28 tego miesiąca oddziały indyjskie rozpoczęły operację „Rumpunch", aresztując w Elisabethville i w północnej Katandze trzystu trzydziestu ośmiu najemników. Jedynie wstrzymanie operacji przez Conora O'Brie-na, przedstawiciela ONZ w Katandze, uchroniło pozostałych stu czterech najemników przed aresztowaniem. O'Brien wstrzymał operację pod naciskiem konsula belgijskiego, który obiecał, że spowoduje, aby wszyscy najemnicy się wycofali. Okazało się to jednak niewykonalne i Bruksela zdołała jedynie wymusić wycofanie do 8 września dwustu siedemdziesięciu trzech belgijskich doradców wojskowych. Cztery dni później doszło do wybuchu walk między żandarmerią Katangi a oddziałami ONZ. Starcia zbrojne rozpoczęły się w związku z operacją „Morthor", która miała na celu uwięzienie przywódców zbuntowanej prowincji. Oddziały Czombego nie dały się zaskoczyć, a on sam i jego współpracownicy zdołali umknąć przed siłami ONZ (większość schroniła się w Rodezji Północnej). W trakcie ośmiodniowych walk okazało się, że oddziały katangijskie są lepiej uzbrojone i dysponują większą siłą ognia niż jednostki międzynarodowe. Oddziały

ONZ bardzo wyraźnie odczuły też brak wsparcia lotniczego. Mimo to udało im się opanować kilka punktów strategicznych w Elisabethville i utrzymać bazę w Kaminie. Wobec impasu w działaniach obie strony zawarły jednak zawieszenie broni. Czombe wrócił do Katangi w glorii zwycięzcy. Konflikt ten miał jeszcze jeden tragiczny skutek. 17 września w trakcie przelotu do Ndoli (w Rodezji Północnej) na rozmowy z Czombem zginął w katastrofie lotniczej sekretarz generalny ONZ Dag Hammarskjold. Po 21 września nastał okres „niespokojnego pokoju". Wprawdzie nie dochodziło do poważniejszych incydentów zbrojnych, ale wzrastało napięcie w stosunkach ONZ z Katangą. Choć 13 października zawarto porozumienie, mające doprowadzić do poprawy wzajemnych stosunków, strona katangijska była daleka od jego przestrzegania. Na radykalizację postawy Czombego w dużej mierze wpłynęło wycofanie belgijskich instruktorów, przez co znalazł się on pod silnym wpływem najemników, zwłaszcza z OAS. Tymczasem ONZ wzmacniała swoje siły w Katandze. Z Etiopii, Szwecji i Indii sprowadzono tak potrzebne lotnictwo. Rozbudowywano siły lądowe, które na początku grudnia 1961 roku liczyły około sześciu tysięcy ludzi (głównie Hindusów). Jednocześnie 24 listopada po burzliwej debacie Rada Bezpieczeństwa rozszerzyła uprawnienia sił międzynarodowych, stwierdzając, iż mają one pełne prawo „[...] w przypadku koniecznym do użycia siły w odpowiednim wymiarze". Rezolucja ta wywołała wściekłość Czombego, który następnego dnia rozpoczął wojnę propagandową przeciw ONZ i nowemu sekretarzowi generalnemu U Thantowi. Katangijczycy zaczęli odcinać drogi zaopatrzenia jednostek międzynarodowych. W związku z przy387 gotowaniami sił Katangi do ofensywy jednostki ONZ 5 grudnia 1961 roku podjęły akcję uprzedzającą. Oddziały indyjskie rozpoczęły usuwanie blokad. Katangijczycy odpowiedzieli atakami sił lądowych i bombardowaniem portu lotniczego w Elisabe-thville. Do 17 grudnia siły międzynarodowe ograniczały się do obrony. Jedynie lotnictwo ONZ atakowało drogi zaopatrzenia sił katangijskich. W tym czasie, dzięki lotnictwu USA, przerzucono do Katangi posiłki, co umożliwiło przejście do kontrataku. 17—18 grudnia jednostki ONZ opanowały wszystkie strategiczne punkty w Eli-sabethville, po czym U Thant ogłosił jednostronne zawieszenie ognia. W trakcie tych walk zginęło ogółem trzydziestu dwóch żołnierzy ONZ, pięćdziesiąt osób cywilnych i nieznana liczba żołnierzy katangijskich. Militarny sukces ONZ zmusił Czombego do zawarcia porozumienia z Adoulą (20 grudnia 1961 roku w Kitonie). Na jego mocy Czombe uznawał „[...] całkowitą jedność Konga, władzę rządu centralnego z prezydentem Kasavubu jako głową państwa. Zgadzał się na powrót reprezentantów Katangi do parlamentu, współudział w przygotowywaniu konstytucji i poddaniu swoich oddziałów zwierzchnictwu prezydenta". Zaraz po powrocie do Katangi Czombe zaczął wycofywać się z porozumienia. Mimo to władza Leopoldville została wzmocniona. W styczniu 1962 roku wojska rządowe zajęły

Stanleyville i uwięziły Gizengę, likwidując konkurencyjny ośrodek władzy. Do pełnego sukcesu brakowało jedynie podporządkowania Katangi. Porozumienie w Kitonie niczego nie rozwiązało. Czombe liczył, że kryzys finansowy zmusi ONZ do wycofania się z Konga, co pozwoli mu przetrwać. Rok 1962 upłynął na próbach dyplomatycznego rozwiązania kryzysu. ONZ postanowiła wymusić porozumienie. 20 sierpnia 1962 roku sekretarz generalny zaaprobował plan „porozumienia narodowego". Na jego mocy miano wprowadzić w Kongu federalną konstytucję, dochody z kopalnictwa dzielić po połowie między rząd centralny i Katangę. Ponadto wprowadzić unię walutową, a wojska ka-tangijskie wcielić do armii Konga. W razie braku zgody stron grożono sankcjami gospodarczymi. Adoulą niemal natychmiast zaaprobował propozycję, zdając sobie sprawę, że zlikwidowanie secesji Katangi, nawet za cenę ustępstw, może wzmocnić jego pozycję. Czombe natomiast postanowił grać na zwłokę. Jego niechęć do porozumienia spowodowała zaostrzenie postawy ONZ. 10 grudnia U Thant ogłosił, iż w najbliższym czasie zostanie wprowadzone embargo na handel z Katangą. W odpowiedzi 19 grudnia Czombe oświadczył, iż prędzej zastosuje taktykę „spalonej ziemi", niż ugnie się przed żądaniami ONZ. W grudniu 1962 roku ONZ rozbudowała swoje siły w Katandze do ponad dwunastu i pół tysiąca żołnierzy. Obie strony przygotowywały się do kolejnego starcia. Czombe także powiększał swoje siły oraz dokupywał sprzęt. Już na jesieni zaczęło dochodzić do zatargów zbrojnych. Wśród jednostek ONZ szczególnie zainteresowane akcją militarną były oddziały indyjskie. Ich dowódcę brygadiera Reginalda S. Noronhę oraz dowodzącego siłami międzynarodowymi w Katandze generała D. Prąma Chandrę drażniły nasilające się ataki na żołnierzy indyjskich. Co więcej, konflikt Indii z Chinami groził wycofaniem jednostek indyjskich z Konga. 24 grudnia jako pierwsi zaatakowali jednak Katangijczycy. Przez cztery dni siły międzynarodowe praktycznie nie odpowiadały na ostrzał przeciwnika. 27 grudnia dowództwo sił ONZ zagroziło podjęciem kontrakcji, jeżeli do 28 grudnia ostrzał nie ustanie. Tego dnia wojska międzynarodowe rozpoczęły operację „Grandslam". W ciągu trzech dni siły ONZ opanowały Elisabethville i obszar wokół miasta w promieniu dwudziestu pięciu kilometrów. Do 4 stycznia lotnictwo ONZ całkowicie zniszczyło siły lotnicze Katangi, a Czombe zbiegł do Salisbury (obecnie Harare). Trzy dni wcześniej, l stycznia Noronha wbrew rozkazom przekroczył rzekę Lufirę i po krótkiej walce 3 stycznia zajął Jadotville, uniemożliwiając koncentrację sił wiernych Czombemu. Mimo że indyjski oficer przekroczył swoje uprawnienia, U Thant pochwalił jego działania, jako że pozwoliły szybko zakończyć całą operację i ograniczyły straty. Ta akcja praktycznie zakończyła działania militarne. Resztę Katangi zajęto bez walki. Cała operacja trwała dwadzieścia cztery dni. Zginęło w niej dziesięciu żołnierzy ONZ, a siedemdziesięciu siedmiu zostało rannych. Straty katangijskie nie są dokładnie znane, ale wydaje się, że były niewielkie.

Natychmiast po zakończeniu działań zbrojnych Leopoldville rozpoczęło proces integracji Katangi z resztą kraju. Nowym gubernatorem prowincji został były premier Joseph Ileo. Rozpoczęto też proces wcielania wojsk Katangi do armii Konga. Po likwidacji secesji siły ONZ, choć znacznie zredukowane (do sześciu tysięcy pięciuset trzydziestu pięciu w grudniu 1963 roku) pozostały w Kongu jeszcze ponad rok. W lutym następnego roku ONZ zwróciła Belgii bazy w Kitonie i Ka-minie, które Bruksela przekazała Kongu. Ostatnie oddziały ONZ wycofały się z Konga 30 czerwca 1964 roku. Mimo zlikwidowania secesji trudno było mówić o ustabilizowaniu sytuacji. Na przełomie 1963 i 1964 roku na wschodzie Konga wybuchła rebelia inspirowana i wspierana przez Chiny, a związana z ruchem lumumbistów. W kulminacyjnym okresie objęła swym zasięgiem blisko trzydzieści procent powierzchni kraju. Rząd Adouli kompletnie nie mógł sobie poradzić z nowym wyzwaniem. W tej sytuacji prezydent Kasavubu zdecydował się na krok niespotykany i desperacki — odwołał z wygnania w Madrycie Czombego i 6 lipca 1964 roku powierzył mu funkcję premiera. W nowej sytuacji Czombe okazał się sprawnym i pełnym umiaru politykiem. W celu wzmocnienia pozycji rządu utworzył szeroką koalicję, w której skład weszli również umiarkowani lumumbiści. Wzmocnił armię poprzez wcielenie do niej dawnej żandarmerii Katangi i najemników. Dzięki temu mógł do końca roku rozbić główne siły rebeliantów i opanować sytuację, w czym niewątpliwie pomogła mu także interwencja belgijska. Po opanowaniu rebelii na marzec 1965 roku wyznaczono termin nowych wyborów parlamentarnych. Do kampanii przystąpiły dwieście dwadzieścia trzy partie, ale zwycięstwo odniosła koalicja czterdziestu dziewięciu partii pod przywództwem Czom-bego (CONACO — Narodowa Konwencja Konga). Nim jednak we wrześniu doszło do zwołania nowego parlamentu, okazało się, że sojusz się rozpadł. Ponownie z całą siłą ujawnił się brak stabilności kongijskiej sceny politycznej. Waśnie praktycznie całkowicie obezwładniły parlament. Liczba zwolenników i przeciwników Czombe-go była niemal równa. Co więcej, Czombe wdał się w konflikt z prezydentem Kasa-vubu, gdyż sam chciał objąć stanowisko głowy państwa. Kasavubu odwołał Czom-bego ze stanowiska premiera, ale jego kandydat Evariste Kimba nie zdołał uzyskać wotum zaufania w parlamencie. W związku z niepokojami w państwie dowództwo armii Konga dokonało przewrotu, desygnując 25 listopada 1965 roku na stanowisko prezydenta Mobutu Sese Seko. Tego samego dnia pod naciskiem armii parlament przez aklamację zatwierdził tę nominację. Trudno jednoznacznie ocenić działania ONZ. Była to na pewno jedna z jej najtrudniejszych operacji — od samego początku budziła wiele kontrowersji. Popełniono wiele błędów, ale też siły międzynarodowe zostały zmuszone do zadań, do których nie były przeznaczone. Należy jednak podkreślić, że mimo wszelkich wątpliwości to przede wszystkim dzięki działaniom Hammarskjolda, a później U Thanta nie doszło do dezintegracji Konga. Wprawdzie wbrew Karcie Narodów Zjednoczonych siły międzynarodowe stały się stroną w konflikcie, ale stroną konstruktywną, dzięki której na nowo zintegrowano Katangę z resztą kraju. Obaj sekretarze generalni wykazali się dużą dozą zdecydowania, którego często brakuje obecnym przywódcom organizacji międzynarodowych. Należy jednak pamiętać, że było to możliwe

dzięki zdecydowanemu poparciu tej operacji przez USA, a zwłaszcza przez Indie. Pomoc Waszyngtonu była nieoceniona ze względów logistycznych i finansowych, ale poparcie Indii było chyba nawet istotniejsze. Nie tylko dostarczyły większość sił wojskowych, ale były też istotnym zapleczem psychologicznym i propagandowym operacji. Postawa Delhi wytrącała z rąk przeciwników Hammarskjolda i U Thanta argumenty o wspieraniu przez nich neokolonializmu. Indie były wówczas niekwestionowanym przywódcą Ruchu Państw Niezaangażowanych, a dotychczasowa postawa na arenie międzynarodowej jednoznacznie dowodziła ich zdecydowania w walce z kolonializmem. Sam Jawaharlal Nehru cieszył się olbrzymim autorytetem. W tej sytuacji zarzucanie Delhi wspierania neokolonializmu było mało wiarygodne, a nawet śmieszne. Zresztą Moskwa, dla której polityki w Trzecim Świecie Indie odgrywały istotną rolę, musiała mitygować swoje oskarżenia, nie chcąc ich drażnić. Późniejsze wydarzenia w Kongu mogą wspierać tezy krytyków operacji ONZ, gdyż rzeczywiście po wycofaniu sił międzynarodowych kraj ten znowu znalazł się na krawędzi anarchii. Zarzuty te jednak wydają się nie na miejscu. ONZ i jej agendy nie były w stanie w ciągu czterech lat naprawić skutków polityki belgijskiej, która zaniedbała wykształcenie miejscowych elit, a następnie w panice zrzuciła na barki nie przygotowanych ludzi ciężar zarządzania dużym państwem. Rozdział 31 MICHAŁ LEŚNIEWSKI KONFLIKT W CIENIU HIMALAJÓW WOJNA INDYJSKO-CHIŃSKA 1962 W 1962 roku w cieniu najwyższych gór świata starły się indyjski słoń z chińskim smokiem. Wśród wielu konfliktów okresu powojennego ten należy do najmniej nagłośnionych, choć doprowadził do znaczących zmian na arenie międzynarodowej. Trwał krótko, toczony jakby od niechcenia, a środki masowego przekazu nie wykazały żywszego nim zainteresowania. Do dzisiaj pokutuje przekonanie, że jedynym winowajcą w tej wojnie były Chiny. Wnioskuje się tak z faktu, że ich siły były przygotowane do konfliktu — w przeciwieństwie do indyjskich. Realia okazały się o wiele bardziej złożone. Indie, zasłużenie cieszące się sławą państwa propagującego niestosowanie przemocy, nie były w tym wypadku bez winy. Bezpośrednią przyczyną konfliktu było nieuregulowanie kwestii granic między Indiami a Chinami w Ladakhu (Aksai Czin) i Asamie (NEFA— North-Eastern Fron-tier Area — Północno-Wschodni Obszar Graniczny). Dokładniej rzecz ujmując, granice jednostronnie wyznaczyli Brytyjczycy, co nigdy nie zostało uznane przez stronę chińską. Druga połowa XIX i początek XX wieku przyniosły zwiększone zainteresowania Wielkiej Brytanii strefą Himalajów i Karakorum. Wiązało się to ze wzmożoną ekspansją mocarstw europejskich w Azji. Anglicy szczególnie byli zaniepokojeni działalnością Rosji. Odbierali ją jako zagrożenie dla Indii, których bezpieczeństwo było jednym z aksjomatów brytyjskiej polityki zagranicznej

i imperialnej. Dlatego podjęto działania mające je zabezpieczyć. Do tych działań należało utrzymywanie lub tworzenie formalnie niezależnych terytoriów buforowych, pozostających jednak w strefie wpływów Wielkiej Brytanii. Od dość dawna tego rodzaju politykę prowadzono w stosunku do Afganistanu (jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku). Na początku XX wieku ze względu na wzrost ekspansywności Rosji w Azji Centralnej tego rodzaju politykę rozszerzono na nowe obszary. Jednym z terenów, który uznano za najważniejszy dla bezpieczeństwa Indii, był Tybet. Wprawdzie penetracja rosyj391 ska w tamtym rejonie była raczej słaba, ale długa i nie uregulowana himalajska granica Indii budziła zaniepokojenie brytyjskich polityków i wojskowych. Z tego powodu w 1904 roku lord Curzon, wicekról Indii, zadecydował o wysłaniu do Lhasy liczącej tysiąc żołnierzy ekspedycji wojskowej pod dowództwem znanego podróżnika i agenta służb specjalnych pułkownika Francisa Younghusbanda. W wyniku interwencji zajęto Lhasę i zmuszono władze Tybetu do podpisania 7 września 1904 roku układu, w którym zgadzały się one na niewpuszczanie na swoje terytorium żadnych obcokrajowców z wyjątkiem Brytyjczyków. Dwa lata później, 27 kwietnia 1906 roku, układ został potwierdzony w traktacie z Chinami. W żadnym z nich jednak nie ustalono granic między Tybetem a Indiami. Nie wydawało się to wówczas konieczne. Kiedy w 1910 roku wojska chińskie wkroczyły do Tybetu, na pograniczu zaczęło dochodzić do licznych incydentów. Niektóre wpływowe koła polityczne zaczęły domagać się uregulowania kwestii granic. Pod naciskiem brytyjskim Chiny i Tybet zgodziły się na negocjacje. 6 października 1913 roku rozpoczęły się w Simli trwające aż dziewięć miesięcy pertraktacje. Ostatecznie 3 czerwca 1914 roku, mimo braku zgody Chin (suwerena Tybetu), Brytyjczycy podpisali układ z Tybetem wytyczający granice między nim a Indiami zgodnie z linią wykreśloną przez sir Henry'ego McMahona, oddającą Indiom cały obszar NEFA. Chiny nigdy nie zaakceptowały tego układu. Takie stanowisko Chin w tym czasie należy uznać za dość typowe. Władze w Pekinie zdawały sobie sprawę ze swojej słabości, ale nie zamierzały bez potrzeby rezygnować z praw do takich czy innych terytoriów. Zawsze, kiedy tylko było to możliwe, starały się unikać formalnego deklarowania rezygnacji z danych terenów. Po uzyskaniu w 1947 roku niepodległości Indie stawały się spadkobiercą granic wytyczonych niegdyś przez Brytyjczyków w Simli oraz wszelkich wynikających z tego praw i zobowiązań w stosunku do Tybetu. Wychodząc z założenia o niezmienności granic kolonialnych, rząd Indii uznał obszar NEFA i Aksai Czin za swoje terytorium. Z wyjątkiem Tybetu nikt nie protestował. W Chinach toczyła się wojna domowa i jej uczestników bardziej interesowało zdobycie i umocnienie władzy niż odległe terytoria o stosunkowo niewielkim znaczeniu. Mogło się więc wydawać, że problem nie istnieje, a Chiny akceptują fakt dokonany, zwłaszcza że terytoria te nie miały żadnej wartości ekonomicznej i strategicznej. Wyjątek stanowiło Aksai Czin, przez które biegła wprawdzie okrężna, ale jedna z najdogodniejszych dróg do Lhasy, co dla Chin mogło mieć pewne znaczenie.

Na razie jednak problem nie istniał, zwłaszcza że poza deklaracjami słownymi władza Indii nad tymi terytoriami praktycznie nie istniała. Nie rozciągnięto na te tereny ani wojskowej, ani cywilnej administracji. Sporadycznie zapuszczały się tu tylko patrole wojskowe. Hindusom wystarczało zaznaczenie na mapie tego terytorium jako części Indii. Zresztą kraj, który rozpoczynał swój niepodległy byt, borykał się z ważniejszymi problemami aniżeli organizacja administracji na odległych i na wpół dzikich terytoriach. W latach 1947—1953 dominującą kwestią był chociażby konflikt z Pakistanem o Kaszmir. Tymczasem komuniści chińscy po zdobyciu władzy w 1949 roku postanowili zająć również Tybet, l stycznia 1950 roku Pekin ogłosił, iż następnym celem Ludowej Armii Wyzwoleńczej jest uwolnienie Tybetu z rąk zachodnich imperialistów. W Delhi zaniepokojono się deklaracjami nowych władz chińskich. Tybet uznawano za ważny dla bezpieczeństwa Indii. W związku z deklaracjami Pekinu o zachowaniu autonomii przez Tybet i wobec własnej słabości Indie postanowiły nie sprzeciwiać się posunięciom Pekinu. Chińczycy rozpoczęli operację „wyzwalania" Tybetu 6 października 1950 roku. Sto dwadzieścia tysięcy żołnierzy w trzech kolumnach uderzyło na Tybet. Do Lhasy oddziały chińskie dotarły dopiero w maju 1951 roku. Nie był to jednak skutek oporu wojsk tybetańskich (około dziesięciu tysięcy żołnierzy wyposażonych w kilkadziesiąt starych armat), który ustał po dwóch tygodniach, ale przede wszystkim trudnych warunków terenowych. Ostatecznie 28 maja ChRL i Tybet zawarły porozumienie, na mocy którego ten ostatni uznał zwierzchnictwo Pekinu, a w zamian uzyskał szeroką autonomię i gwarancje przestrzegania swobód religijnych. Wraz z pojawieniem się w Tybecie chińskich wojsk kwestia granic przestała być wyłącznie problemem teoretycznym. Po krótkim okresie wzrostu napięcia w stosunkach indyjskochińskich, wywołanego podbojem Tybetu, szybko doszło do ich poprawy. Delhi aktywnie wspierało dążenia Pekinu do uzyskania uznania na arenie międzynarodwej. Nehru wystąpił między innymi do USA i ZSRR o uznanie ChRL za stałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ. Jednocześnie przez kilka pierwszych lat obie strony starannie unikały kwestii granic, nie chcąc burzyć dobrych stosunków. Indie pogodziły się z utratą wpływów za Himalajami. 24 kwietnia 1954 roku oba kraje zawarły traktat o przyjaźni, w którym między innymi po raz pierwszy sformułowano pięć zasad pokojowego współistnienia, znanych pod indyjską nazwą Pańcza Silą: 1) wzajemne poszanowanie integralności terytorialnej i suwerenności; 2) niemieszanie się wzajemne w sprawy wewnętrzne; 3) nieagresja; 4) równość i zasada wzajemnych korzyści; 5) pokojowe współistnienie. Nie poruszono natomiast w ogóle kwestii granic, nie chcąc psuć atmosfery towarzyszącej podpisywaniu układu. Granice w chińskich publikacjach kartograficznych nie zgadzały się jednak z wersją indyjską, co budziło zaniepokojenie Delhi. Nehru próbował poruszyć tę kwestię podczas wizyty w Pekinie. Zhou Enlai (Czou En-laj) zbagatelizował jednak problem, dając do zrozumienia, że sprawy te są tak mało istotne, że dwa wielkie państwa nie powinny sobie zaprzątać nimi głowy. Tymczasem od interwencji w Tybecie Chiny w celu zapewnienia sobie sprawnej

komunikacji w pośpiechu budowały strategiczną drogę przez Aksai Czin, uznawane przez Hindusów za ich terytorium. Na razie jednak wiadomości o tym nie dotarły do Delhi. Podczas konferencji w Bandungu (18—24 kwietnia 1955) delegacja Chin po raz kolejny zapewniała sąsiadów o respektowaniu tradycyjnych granic. Nie sprecyzowano jednak, jakie granice uważane są za tradycyjne. Co więcej, coraz częściej dochodziło do incydentów na granicy indyjsko-chińskiej, wynikających z odmiennych wyobrażeń co do jej przebiegu. Incydenty te były skrzętnie przemilczane w imię wyższych racji, składały się na ogólną tendencję do pogarszania się wzajemnych stosunków. Jeszcze w 1956 roku podczas wizyty państwowej w Delhi Zhou Enlai (Czou En-laj) był witany wręcz frenetycznie. Tymczasem na horyzoncie zbierało się już na burzę. Za Himalajami sytuacja zaczęła szybko się zmieniać, co miało zaważyć na stosunkach indyjsko-chińskich. Układ zawarty 23 maja 1951 roku między rządami ChRL i Tybetu pozostawiał temu ostatniemu szeroką autonomię, a dalajlamie przynajmniej złudzenie władzy. Chiny zobowiązały się przestrzegać swobody religii i nie naruszać tradycyjnej organizacji społecznej Tybetu. Sielanka nie trwała długo, dwa tak odmienne systemy społecznopolityczne nie mogły funkcjonować w jednym, nawet tak dużym państwie. Dokładnej daty zmiany polityki nie da się ustalić, gdyż od samego początku porozumienie było naruszane przez stronę chińską. Chińczycy przede wszystkim starali się podważyć fundamenty władzy dalaj-lamy i potęgi klasztorów buddyjskich. Zaczęto prowadzić agitację na rzecz kolektywizacji, coraz więcej też było chińskich urzędników. Coraz powszechniej piętnowano religię i łamów. To doprowadziło do wybuchu. Najpierw walki rozgorzały na prowincji. Do pierwszych wystąpień antychiń-skich doszło już 1953 roku. W następnym roku walki rozszerzyły się, by w 1957 objąć cały kraj z wyjątkiem Lhasy. W tybetańskiej stolicy powstanie wybuchło dopiero w połowie marca 1959 roku. Chińczycy skoncentrowali duże siły, tak że 17 marca, po niespełna tygodniu walk, dalajlama musiał opuścić swą siedzibę. Dwa dni później Chińczycy przystąpili do szturmu, a w ciągu następnych dwóch dni, do 21 marca, powstanie zostało krwawo stłumione. Dziesięć dni później, 31 marca, dalajlama przybył do Indii. Walki partyzanckie w Tybecie miały trwać, choć na coraz mniejszą skalę, aż do początku lat siedemdziesiątych. Delhi zaniepokoiło się polityką Chin w Tybecie, a zwłaszcza pojawieniem się tam dużych sił wojskowych, co odbierano jako zagrożenie. W związku ze wzrastającą aktywnością militarną Chin w Tybecie władze w Delhi postanowiły zaznaczyć swoje panowanie na obszarach, gdzie granica nie była uregulowana. Do Aksai Czin i NEFA wysłano wzmocnione patrole wojskowe. Wtedy dowiedziano się o chińskiej drodze zbudowanej w Aksai Czin. Wywołało to gorące protesty. Po raz pierwszy z całą wyrazistością okazało się, że Chiny również zgłaszają pretensje do tego terytorium. Co więcej, byli tam w przeciwieństwie do Hindusów mocno usadowieni. Nehru, chcąc jednak zachować dobre stosunki z północnym sąsiadem, postanowił rozwiązać problem poprzez negocjacje, proponując Zhou Enlaiowi (Czou Enlajowi) spotkanie w Lhasie. Ten jednak odmówił; był rok 1958 i powstanie w Tybecie trwało w najlepsze. Jednocześnie zaczęło dochodzić do pierwszych zatargów dyplomatycznych. Chińczycy oskarżali Delhi o tolerowanie działalności

antychińskich (zwłaszcza tybetańskich) organizacji na swoim terytorium czy wręcz o przymykanie oczu na ataki tybetańskich „terrorystów" działających z baz w Indiach. Prawdziwa bomba wybuchła jednak w czerwcu 1958 roku, kiedy jedno z chińskich czasopism wydrukowało mapę, na której granica ChRL obejmowała nie tylko sporne tereny, ale również obszary bezspornie indyjskie, jak Ladakh czy część Kaszmiru i Dżammu. Wywołało to ostre wystąpienia polityków indyjskich, w tym samego Nehru. W odpowiedzi Chiny zanegowały prawo Delhi do tych ziem, podkreślając, że granice nie zostały nigdy jasno określone, a traktat z Simli nie był prawomocny, gdyż Pekin go nie podpisał. Dało się jednak zauważyć, że Chińczycy różnicują akcenty, wyraźnie dając do zrozumienia, że wprawdzie z Aksai Czin nie ustąpią, ale w kwestii NEFA są gotowi do pertraktacji. Nehru odrzucił ich argumentację i z naciskiem stwierdził, że granice są jasno określone w międzynarodowych porozumieniach i przez tradycję.w związku z czym nie może być mowy o jakichkolwiek niejasnościach. Aby wzmocnić swoją pozycję przetargową, Hindusi rozpoczęli budowę dróg strategicznych w kierunku Himalajów. Zwiększono wydatki na zbrojenia i na sporne tereny wysyłano liczne patrole. Poparcie przez indyjską opinię publiczną tybetańskiego powstania i gorące powitanie w Indiach uciekającego z Tybetu duchowego przywódcy Tybetańczyków wywołało gwałtowne protesty Chin, które w ostrych słowach zostały odrzucone przez Delhi. W 1959 roku coraz częściej zaczęło dochodzić do incydentów zbrojnych na granicy (na przykład w Congju 25 stycznia 1959 roku). Po obu stronach padali zabici i ranni, co podgrzewało atmosferę. Rozpoczęła się wojna propagandowa, w której obie strony na wszelkie możliwe sposoby udowadniały swoje prawa do spornych terenów i oskarżały się o naruszenie status quo. l listopada 1959 roku Zhou Enlai (Czou En-laj) w liście do premiera Nehru zaproponował komrpomis. Między wojskami obu państw miano stworzyć strefę buforową. W NEFA obie strony miały wycofać się na odległość dwudziestu kilometrów od linii McMahona. Podobnie miano uczynić w Aksai Czin, gdzie strefa buforowa miała przebiegać wzdłuż linii rzeczywistej kontroli. Nehru, pewny swoich racji, odrzucił tę propozycję, zwłaszcza że w jego mniemaniu naruszała prawa Indii w Aksai Czin. W kwietniu 1960 roku na rozmowy do Delhi przybył Zhou Enlai (Czou En-laj). Sześciodniowe negocjacje zakończyły się jednak całkowitym niepowodzeniem. Żadna ze stron nie chciała ustąpić ani piędzi ziemi. Rok 1961 przyniósł dalsze pogorszenie sytuacji. Oba państwa, chcąc umocnić swoją pozycję, przystąpiły do ofensywy dyplomatycznej. Głównym jej adresatem był Pakistan. Islamabad wykazywał duże zainteresowanie rozwojem sytuacji, gdyż chińskie pretensje stały również w sprzeczności z jego interesami. Dawało to szansę na porozumienie indyjsko-pakistańskie, ale Delhi jej nie wykorzystało, nie godząc się 395 na podział Kaszmiru. W 1962 roku doszło więc do podpisania porozumienia miedzy Pakistanem i Chinami, w którym uregulowano kwestie granic. Wywołało to ostry protest

Delhi, które dowodziło, że układ ten jest nieważny, gdyż formalnie nie ma granicy miedzy Chinami a Pakistanem. Porozumienie chińsko-pakistańskie spowodowało wzrost poczucia zagrożenia w Indiach. Powszechnie obawiano się, że może być ono wstępem do sojuszu Chin i Pakistanu. W tym samym roku doszło do dalszego wzrostu napięcia. Pod wpływem społecznej histerii Delhi zdecydowało się pójść drogą forwardpolicy. Patrole indyjskie zaczęły penetrować obszary obsadzone przez Chińczyków. Ich podstawowym zadaniem było zaznaczenie obecności Indii na spornych terenach. Dostały one wprawdzie polecenie unikania oddziałów przeciwnika, ale było to niemożliwe do wykonania. Wielu specjalistów zwracało uwagę, że taka polityka grozi wybuchem zbrojnego konfliktu, w którym Indie nie mają wielu szans ze względu na słabość armii. Nie posłuchano ich jednak. Rząd w Delhi miał bowiem zupełnie bezpodstawnie wysokie mniemanie o wartości i przygotowaniu swoich sił zbrojnych. Podstawą do niego była łatwość, z jaką zajęto w 1961 roku portugalskie Goa. Także sukcesy wojsk indyjskich wchodzących w skład kontyngentu ONZ w Kongu przekonywały polityków i społeczeństwo o własnej sile. Nie brano pod uwagę, że w obu wypadkach wojska indyjskie miały do czynienia z przeciwnikiem słabym, pozbawionym ciężkiego sprzętu. Tymczasem w Tybecie miały napotkać dobrze uzbrojone i zaprawione w walkach oddziały chińskie. Pewność siebie Indii wynikała także z powszechnego poparcia państw zachodnich, a także przychylnej neutralności ZSRR i jego sojuszników. Armia indyjska była do wojny słabo przygotowana. Brakowało jej praktycznie wszystkiego: broni, amunicji, wyposażenia czy nawet umundurowania. Oddziały nie były odpowiednio wyposażone do działań w Himalajach i Karakorum. Żołnierze w niektórych oddziałach zamiast butów mieli jedynie trampki, a większość nie była zaaklimatyzowana do wysokogórskich warunków. Tymczasem jednostki chińskie, dobrze wyposażone i uzbrojone, dysponowały bardzo dobrym zapleczem, a żołnierze przebywający tu od kilku lat byli zaaklimatyzowani do tybetańskich warunków. Nim działania zbrojne rozpoczęły się na pełną skalę, na początku 1962 roku doszło do kilku bardzo poważnych incydentów, które wzmogły nastroje wojenne w Indiach. Jednym z najbardziej znanych był czerwcowy incydent w Galwan, gdzie Chińczycy otoczyli pluton armii indyjskiej złożony z Gurkhów. Po odmowie złożenia broni oddziały chińskie zablokowały ten oddział, choć nie zdecydowały się na atak. Prasa indyjska bardzo rozdmuchała to wydarzenie, przedstawiając je jako powstrzymanie chińskiej agresji. Wśród głosów wojennej euforii odzywały się i inne, wskazujące na chińską przewagę militarną i doradzające rozwagę. Górę wzięli jednak zwolennicy forward policy. Pod ich naciskiem na tereny sporne wysyłano liczne patrole i organizowano tam wysunięte posterunki. »—i-1—i granice państwowe kierunki chińskiego natarcia posterunki indyjskie linia McMahona Wojna chińsko-indyjska (front wschodni)

Po dalszych incydentach na granicy w nocy z 19 na 20 października 1962 roku wojska chińskie, świadome swej przewagi, przystąpiły do ofensywy. Wojna toczyła się na dwóch odrębnych teatrach działań: w NEFA oraz w Aksai Czin. Jej przebieg na obu frontach był niejednakowy, co wynikało przede wszystkim z różnicy w umiejętnościach dowódców indyjskich. Podobieństwo było jedno, to znaczy przewaga Chińczyków. W NEFA oficjalnie naprzeciw korpusu chińskiego stał IV Korpus indyjski, jednak faktycznie były to zaledwie dwie brygady. Podobnie było w Aksai Czin, gdzie naprzeciw chińskiego korpusu stała jedna brygada indyjska. W trakcie ofensywy w NEFA wojska chińskie błyskawicznie przełamały opór wojsk indyjskich. Dopomogła im niekompetencja tamtejszego dowódcy generała Kaula. Wydawane przez niego sprzeczne rozkazy pogłębiały zamieszanie w oddziałach indyjskich. Po trzech dniach zaciętych walk jedna z indyjskich brygad została całkowicie rozbita w bitwie pod Namka Czu, a oddziały chińskie zajęły Tawang. Od całkowitej klęski uratowało Hindusów wstrzymanie przez Chińczyków ofensywy (24 października). W Aksai Czin pod wieloma względami było podobnie, ale tamtejszy dowódca generał Daulet Singh potrafił wykorzystać zażarty opór wysuniętej brygady do solidnego przygotowania obrony Ladakhu. Po jednostronnym zawieszeniu działań strona chińska ponownie zaproponowała rokowania. Delhi odrzuciło jednak tę propozycję, żądając najpierw wycofania wojsk przeciwnika z zajętych terenów. Mimo iż nie doszło do porozumienia, przerwa w Szahindulla i XINJIANG Leh LADAKH ustalone granice państwowe granica chińsko-indyjska według Indii granica chińsko-indyjska według Chin ———*———$• linia przerwania ognia w Kaszmirze strategiczna droga chińska TYBET Wojna chińsko-indyjska (front zachodni) działaniach militarnych trwała do 14 listopada. Hindusi wykorzystali ten czas na odbudowe i wzmocnienie swoich sił. 29 listopada Indie przyjęły amerykańską propozycję pomocy. Dzięki temu unowocześniono uzbrojenie indyjskich oddziałów i wzmocniono ich siłę ognia. Na front wysyłano nowe oddziały: do NEFA skierowano dwie świeże brygady i zgromadzono tam niezbędne zapasy sprzętu i amunicji. Hindusi poczuli się pewni siebie i 14 listopada

przystąpili do ofensywy. Po dwóch dniach zażartych walk atak załamał się, a Chińczycy przeszli do kontrofensywy. Po zaciętych walkach przełamali główną Unię obrony. Pod Walongiem 11 Brygada indyjska została całkowicie rozbita. Generał Kaul stracił panowanie nad sytuacją. Od kompletnej klęski znów uratowało Hindusów wstrzymanie 16 listopada chińskiej ofensywy. Tymczasem dzięki bierności Pakistanu można było wycofać z Kaszmiru oddziały z dwóch dywizji strzegących linii przerwania ognia i wzmocnić nimi obronę Ladakhu. Tamtejsze dowództwo wycofało wszystkie wysunięte, a nie zniszczone

przez Chińczyków oddziały z Aksai Czin. Dzięki tym przygotowaniom i kompetentnemu dowodzeniu Hindusom udało się zatrzymać rozpoczętą 17 listopada ofensywę chińską i ustabilizować front. Zupełnie inaczej działo się w NEFA. Po krótkiej przerwie oddziały chińskie 17 listopada wznowiły natarcie. W ciągu czterech dni walk zniszczyły resztę wojsk indyjskich. I znowu zadecydowała o tym w równym stopniu chińska przewaga i niekompetencja generała Kaula, który sprzecznymi rozkazami praktycznie uniemożliwił odtworzenie linii obronnych. 20 listopada, po zniszczeniu w walkach pod Bomdi La i Rupą 48 Brygady, Indie praktycznie nie miały w NEFA żadnych sił. W półtoramiesięcznej wojnie, w dwóch kilkudniowych ofensywach Chiny odniosły całkowity sukces. Obnażona została słabość militarna Indii. Chińczycy nie wykorzystali jednak tego sukcesu. 21 listopada 1962 roku ogłosili jednostronne przerwanie ognia, a od l grudnia zaczęli ewakuować z NEFA wojsko. Powróciła tam aż po Linię McMahona indyjska armia i administracja. Rodzi się pytanie: Dlaczego Chiny po doprowadzeniu do wojny i zajęciu szmatu indyjskiego terytorium dobrowolnie wycofały się z większości terenów? Próbowano znaleźć wiele powodów. Mówiono o radzieckiej interwencji dyplomatycznej, o nowych niepokojach w Tybecie, o sporach we władzach chińskich. Jednak żeby wytłumaczyć zachowanie Chin po zakończeniu działań zbrojnych należałoby odpowiedzieć na pytanie: Co Pekin chciał osiągnąć przez konflikt i wojnę z Indiami? Mogłoby się wydawać, że chodziło w nim przede wszystkim o granice. Zachowanie Chin po wojnie jednak temu przeczy. O ile nie ma wątpliwości, że Indiom chodziło o uznanie ich pretensji do NEFA i Aksai Czin, o tyle z Chinami sprawa wydaje się bardziej skomplikowana. Przy analizie działania i propagandy Pekinu staje się jasne, że granice były w znacznym stopniu jedynie pretekstem. Z terytoriów, o które nominalnie toczył się spór, Chiny tak naprawdę zainteresowane były jedynie Aksai Czin. Reszta spornych terenów nie miała w ich oczach żadnej wartości. Jaki więc był powód tych działań? Wydaje się, że tak naprawdę chodziło o osłabienie pozycji Delhi wśród państw Trzeciego Świata. Już w okresie międzywojennym Indyjski Kongres Narodowy i jego przywódcy (Mahatma Gandhi, Jawaharlal Nehru) zdobyli sobie olbrzymi autorytet wśród rodzących się właśnie ruchów wyzwoleńczych w koloniach brytyjskich. Zdobycie niepodległości przez Indie

dowodziło, że wybrana przez Kongres walka bez przemocy była skuteczna. Znalazła ona wielu naśladowców (na przykład Kwame Nkrumah). Wiadomość, że Brytyjczycy zgodzili się na niepodległość Indii, uważanych za symbol imperium, dawała innym nadzieję. Zresztą nie tylko to budowało autorytet Indii i Nehru wśród krajów Trzeciego Świata. Od początku znajdowały one w Delhi orędownika ich spraw na arenie międzynarodowej. Indie przyjęły postawę zdecydowanie antykolonialną i antyimperialistyczną. Próby wniesienia nowych wartości do polityki międzynarodowej, których wyrazem była idea Pańcza Silą oraz konferencja w Bandungu, również sprzyjały budowie autoryte399 tu tego kraju oraz jego przywódcy. Szerokie poparcie zjednywała im wreszcie głoszona idea niezaangażowania i próby prowadzenia niezależnej polityki. Poparcie to wyrażało się w powstawaniu wielu partii wzorowanych na Kongresie i często używających nazwy Kongres: na przykład Partia Kongresu Ghany, Afrykański Kongres Narodowy w Tanganice, Partia Kongresu Malawi. Autorytet Indii i ich przywódcy był przeszkodą w realizacji celów politycznych Chin. Po śmierci Józefa Stalina i jego krytyce na XX Zjeździe KPZR w czerwcu 1956 roku Pekin zaczął odsuwać się od ZSRR. Krytykowanie przez Chiny polityki odprężenia doprowadziło do dalszego ochłodzenia wzajemnych stosunków, a wycofanie w 1959 roku przez Moskwę z Chin radzieckich specjalistów jądrowych i unieważnienie porozumienia atomowego było wstępem do całkowitego zerwania Pekinu z Moskwą i blokiem państw socjalistycznych. Po utracie poparcia bloku radzieckiego (z wyjątkiem Albanii) oraz wobec wrogości Stanów Zjednoczonych Chiny postanowiły zbudować własny blok państw sprzymierzonych. Pekin liczył tu na państwa Trzeciego Świata (zwłaszcza Ameryki Łacińskiej i Afryki) — niechętne krajom zachodnim, ale i nieufne wobec ZSRR. Chiny wierzyły, że ich atutem jest także półkolonialna przeszłość. Na drodze tych ambicji stały jednak Indie. Należało więc jak najbardziej podkopać ich autorytet oraz wykazać słabość i dwulicowość Delhi. Indyjska forward policy miała być przykładem niekonsekwencji Indii, głoszących hasła pokojowego współżycia, ale jednocześnie uciekających się do siły, gdy w grę wchodziły ich własne aspiracje. Jeszcze przed wojną, w 1960 roku, po fiasku rozmów indyj-sko-chińskich w Delhi, Chińczycy postanowili traktatowo uregulować granice z Nepalem i Birmą, ostentacyjnie idąc na rękę tym państwom. W ten sposób demonstrowali krajom Trzeciego Świata, że byli skłonni do każdego rozsądnego kompromisu z sąsiadami, a trudności w porozumieniu z Indiami są zawinione przez ekspansjonizm Delhi. Podobnie było w kwestii porozumienia z Pakistanem, gdzie Pekin również uczynił drobne ustępstwa. Jednocześnie oficjalnie dążąc do porozumienia, prowadził ostrą antyindyjską kampanię propagandową i prowoko-wal.Indie do agresywnych wystąpień. Wojna na mapy, na których Chiny oznaczały jako własne bezdyskusyjnie indyjskie terytoria (Ladakh, część Dżammu i Kaszmiru), miała sprowokować Delhi do nie przemyślanych działań. I rzeczywiście, wbrew całej swojej dotychczasowej polityce, Nehru dał się sprowokować do forward policy. Agresywne działania indyjskie były doskonałym pretekstem do rozpoczęcia wojny, sprowokowanej przecież przez Indie. W ten sposób Pekin zamierzał

„obnażyć" prawdziwe oblicze Delhi oraz jego słabość militarną, a przez to niezdolność do przywództwa w razie realnego zagrożenia. Chinom nie udało się jednak zbytnio osłabić autorytetu Indii i ich przywódcy. Owszem, pozycja Nehru uległa pewnemu osłabieniu, ale przede wszystkim w samych Indiach, a nie na arenie międzynarodowej. Działania indyjskie na ogół potraktowano jako efekt chwilowego braku rozwagi, a nie zdradę własnych ideałów. Niedługo później Indira Gandhi, córka Nehru, skutecznie odbudowała zaufanie do swojego kraju. Natomiast użycie przez Chiny przemocy dla rozwiązania sporu dyplomatycznego o tak niewielkie terytoria zostało bardzo źle odebrane przez kraje niezaangażowane. Działanie Chin było zbyt podobne do polityki su-permocarstw, by zdobyć sobie uznanie krajów Trzeciego Świata. Olbrzymia ich większość poparła w tym konflikcie Indie. Zresztą w ogóle przeważająca część społeczności międzynarodowej poparła w konflikcie Delhi. Tak więc mimo chińskich starań do końca istnienia ruchu państw niezaangażowanych Indie odgrywały w nim wiodącą rolę, a Chinom nie udało się zbudować stabilnego bloku państw sojuszniczych. W wyniku wojny, która tak naprawdę nigdy nie została formalnie wypowiedziana ani zakończona, doszło do zerwania wzajemnych stosunków. Od tej pory Chiny zaczęły popierać będący w konflikcie z Indiami Pakistan, choć nigdy nie zdecydowały się na bezpośrednią interwencję. Jednocześnie poczucie chińskiego zagrożenia spowodowało dynamiczne dozbrojenie Indii. Armia została zreorganizowana i unowocześniona; co więcej, weszła w posiadanie broni jądrowej. Do siły duchowej i moralnej państwa dodano realną siłę militarną, co w znaczący sposób wpłynęło na pewną poprawę wzajemnych stosunków w latach siedemdziesiątych. Wprawdzie w 1975 roku doszło jeszcze do wielu incydentów na granicy, ale w roku następnym, po czternastu latach, w Delhi został akredytowany ambasador Chin. Skutki tej wojny nie ograniczyły się do stosunków między obydwoma krajami. Wpłynęła ona również na pozycję Chin w stosunkach międzynarodowych. Doszło między innymi do pogłębienia rozdźwięków między Pekinem a Moskwą. Ta ostatnia jednoznacznie potępiła politykę Chin wobec Indii. Na Kremlu stwierdzono, że dla polityki radzieckiej ważniejsze są dobre stosunki z Indiami. Moskwa udzieliła im większych pożyczek, niż kiedykolwiek przyznano Pekinowi. Delhi kupiło również w ZSRR duże ilości broni. Związek Radziecki aktywizował właśnie swą politykę wobec krajów Afryki i Azji. Radzieckie otwarcie na Trzeci Świat rozpoczęło się od wizyty Chruszczowa i Bułganina w Delhi w 1955 roku. Zdawano sobie doskonale sprawę ze znaczenia Indii dla polityki w Trzecim Świecie, dlatego poparcie Chin byłoby wielce szkodliwe. Dla Mao Zedonga (Mao Tse-tunga) było to jednak kolejne potwierdzenie zdrady Kremla i pogłębiło antyradzieckie tendencje w Pekinie. Obecnie sytuacja wydaje się stabilna, ale konflikt, choć pozostaje w cieniu, nie zniknął, gdyż z formalnoprawnego punktu widzenia do dzisiaj jest nie rozwiązany. Po obu stronach Himalajów indyjski słoń i chiński smok stoją w pogotowiu. Obecnie jednak obaj dysponują jądrowymi arsenałami, dlatego ewentualny konflikt mógłby mieć nieobliczalne skutki. Rozdział 32

A MICHAŁ LEŚNIEWSKI^

?**>, BIAFRA 1966-1970 W pierwszych latach postkolonialnej historii Afryki nie było kraju tragiczniej doświadczonego aniżeli Nigeria. Trwająca dwa i pół roku wojna biafrańska oraz poprzedzający ją kryzys spowodowały śmierć około dwóch milionów osób. Były to ofiary działań zbrojnych, chorób i głodu. Wydarzenia te spowodowały również ucieczkę prawie dwóch milionów ludzi. Przy całym swym okrucieństwie wojna ta, podobnie jak konflikt o Katangę, jest klasycznym przykładem afrykańskiego kryzysu okresu postkolonialnego. Jego przyczynami były, najogólniej rzecz ujmując, granice terytoriów kolonialnych, wytyczone przez mocarstwa europejskie. Wykreślano je często bez uwzględnienia miejscowych warunków. Plemiona i ludy dzielono między różne państwa. Łączono też w jednym kraju wrogie sobie grupy plemienne. Stanowiło to zarzewie konfliktów. W okresie kolonialnym nad pokojem i porządkiem czuwała mniej lub bardziej sprawna administracja kolonialna. Pozwalało to zresztą na jednoczenie się przeciw wspólnemu przeciwnikowi nawet wrog;ich sobie grup. Po uzyskaniu niepodległości wiele z dawnych antagonizmów zaczęło jednak wybuchać ze wzmożoną siłą. Słabość miejscowych elit, które czułyby się silniej związane z nowym państwem pochodzeniem etnicznym, rodziła ruchy separatystyczne. Bardzo często w politycznych programach ruchów antykolonialnych figurowały postulaty zmian granic. Szybko jednak przywódcy afrykańscy zrozumieli, że doprowadziłyby to do całkowitej destabilizacji kontynentu., Do podobnych wniosków doszła większość społeczności międzynarodowej. Aby stworzyć prawne podstawy zachowania dotychczasowych granic w Afryce, Organizacja Narodów Zjednoczonych w 1960 roku wydała deklarację O przyznawaniu niepodległości krajom i ludom kolonialnym, która między innymi stanowiła: „Każda próba, mająca na celu częściowe lub całkowite rozbicie jedności narodowej bądź terytorialnej integralności danego kraju, stoi w sprzeczności z celami i zasadami Karty Narodów Zjednoczonych". Wojna biafrańska była testem na stabilność postkolonialnego systemu w Afryce. W tym względzie jej znaczenie wykraczało daleko poza granice Nigerii i odnosiło się nie tylko do kwestii czysto politycznych. Postawiła ona żywotne pytanie o sens koncepcji samostanowienia w Afryce. Nigeria była szczególnie podatna na wszelkie ruchy separatystyczne. Wynikało to zarówno z jej struktury politycznej, odziedziczonej po okresie kolonialnym, jak i z podziałów etnicznoplemiennych i wyznaniowych. Cechą charakterystyczną nigeryjskiego systemu politycznego, wykształconego jeszcze w czasach kolonialnych, była osobna ewolucja trzech głównych regionów tego kraju (Północnego, Zachodniego i Wschodniego). Pomimo połączenia w 1914 roku północnej i południowej części kraju pod władzą jednego gubernatora do 1946 roku nie powstały ogólnokrajowe ciała ustawodawcze i wykonawcze. Dopiero na mocy wprowadzonej w 1947 roku tak zwanej konstytucji Richardsa powołano pierwszy centralny ogólnokrajowy

rząd i parlament. W tym ostatnim większość miejsc zajęli Afrykanie. Pozostały jednak dawne rady prowincjonalne. W ten sposób wprowadzono podwaliny pod późniejszy system federalny. Trzy odrębne regiony Nigerii łączyła w jeden organizm tylko władza gubernatora. Każdy z regionów posiadał własną radę ustawodawczą i wykonawczą. Podziały polityczne pokrywały się w dużej mierze z etnicznymi i religijnymi. W Regionie Północnym dominowały muzułmańskie ludy Hausa i Fulani, w Zachodnim Joruba, przeważnie animiści, a we Wschodnim chrześcijańscy Ibo. To oczywiście prowadziło do utrwalenia podziałów. Zaważyło również na rozwoju organizacji politycznych. Do połowy lat czterdziestych powstawały one przede wszystkim na podstawie etnicznej i regionalnej. W 1944 roku Nnamdi Azikwe utworzył ogólnokrajową partię NCNC (Narodowa Rada Nigerii i Kamerunu). Starała się ona występować w imieniu wszystkich mieszkańców Nigerii. Azikwe cieszył się olbrzymim autorytetem, ale nie udało mu się przezwyciężyć separaty-zmów. W 1949 roku w Regionie Północnym powstał Ludowy Kongres Północny — wyraziciel interesów plemion Hausa i Fulani, antagonistycznie nastawiony wobec lepiej ekonomicznie rozwiniętego południa. Niedługo później, w 1951 roku, powstała Grupa Działania — organizacja plemienia Joruba. W efekcie takiego rozwoju sytuacji mająca ogólnokrajowe aspiracje NCNC stała się przede wszystkim partią Regionu Wschodniego. Działania Azikwe okazały się bezowocne. W 1952 roku pierwsze ogólnokrajowe wybory potwierdziły siłę regionalizmów. Każda z trzech głównych partii odniosła zwycięstwo wyborcze w regionie, z którym była związana. Warto podkreślić, że w tym okresie największymi przeciwnikami centralizacji władzy były partie reprezentujące Region Północny, natomiast reprezentująca interesy łbów NCNC była zwolenniczką silnego rządu centralnego. W związku ze wzrostem napięcia wewnętrznego w 1953 roku zwołana została do Londynu konferencja głównych partii politycznych Nigerii. Miała zadecydować o kształcie przyszłego państwa. Ustalono, że powinno ono mieć strukturę federalną z szerokimi kompetencjami władz regionalnych i stosunkowo słabą pozycją rządu i parlamentu centralnego. Taki właśnie system odziedziczyła niepodległa Nigeria. Państwo nigeryjskie, które powstało l października 1960 roku, początkowo składało się z trzech regionów oraz wyodrębnionego terytorium federalnego. Stolicą było Lagos. Od 1964 roku liczbę regionów powiększono do czterech, tworząc Region Środkowo-Zachodni. Nigeria uzyskała niepodległość „na złotej tacy", bez przelewu krwi, dzięki negocjacjom i porozumieniom z Londynem. Dawało to nadzieję na jej dalszy spokojny byt. Wydawało się, że zaprawieni w negocjacjach politycy będą potrafili zapewnić krajowi stabilizację mimo różnic dzielących prowincje. Głównym jednak problemem młodego państwa był lęk przed zdominowaniem go przez którąkolwiek z wielkich grup etniczno-religijnych. Ludy Północy Hausa i Fulani obawiały się politycznej dominacji lepiej rozwiniętego i gospodarczo silniejszego Południa. Z drugiej strony mieszkańcy Południa obawiali się zdominowania przez Region Północny, posiadający niemal dwukrotnie większą liczbę ludności i dysponujący ponad połową mandatów w parlamencie. Ten stan wzajemnego braku zaufania prowadził do słabości władz centralnych. Prowincje, broniąc własnych prerogatyw, pozostawiły władzom centralnym niewielki margines działania. Należały do niego praktycznie wyłącznie kwestie polityki zagranicznej i obronności, a i w tych sprawach

kompetencje władz centralnych były naruszane przez prowincje. Niektóre z nich utrzymywały własne placówki dyplomatyczne, działające niezależnie od Lagos. Nigeryjska scena polityczna była bardzo ożywiona. Istniało wiele partii politycznych, ale podstawową zasadą ich tworzenia był przede wszystkim regionalizm. Reprezentowały one interesy bądź regionów, bądź poszczególnych grup etnicznych, co prowadziło do pojawiania się tendencji odśrodkowych. Jeszcze innym problemem młodego państwa była kwestia mniejszości etnicznych, domagających się uwzględnienia ich interesów i nie godzących się na dominację silniejszych grup plemiennych. Po raz pierwszy wystąpiły one ze swoimi żądaniami jeszcze w okresie kolonialnym, w 1956 roku, kiedy domagały się uwzględnienia ich interesów w nowej strukturze kolonii. W 1957 roku odrzucono ich postulaty, co wcale nie zmniejszyło ich aktywności. Prowadziło to do destabilizacji życia politycznego w Nigerii. Różnice w rozwoju gospodarczym między Północą i Południem oraz sprawa podziału dochodu narodowego stawały się przyczyną napięć społecznych. Szerzyła się korupcja, tak typowa dla młodych państw postkolonialnych. Powszechny był nepotyzm. Oskarżano się wzajemnie o oszustwa wyborcze. Brak stabilności politycznej i społecznej powodował, że konflikty wewnętrzne przybierały na sile. Szczególnie niestabilny okazał się Region Zachodni, gdzie w roku 1962 doszło do zamieszek, stłumionych przez rząd centralny za pomocą sił ściągniętych z Północy. Efektem tej decyzji było zbliżenie między Regionem Wschodnim i Zachodnim wymierzone przeciw dominacji Regionu Północnego i pogłębieniu podziałów. W 1963 roku w Grupie Działania doszło do rozłamu, w wyniku którego powstała nowa siła polityczna — Nigeryjska Partia Narodowo-Demokratyczna. Na jej czele stanął Samuel Ladoke Akintola. W swym programie partia ta opowiadała się za współpracą Regionu Zachodniego z Regionem Północnym. Na skutek interwencji zdominowanego przez polityków z Północy rządu centralnego wybory w Regionie Zachodnim w październiku 1965 roku wygrał Akintola. Doszło do krwawych zamieszek. Był to wstęp do konfliktu biafrańskiego. W praktyce jedyną siłą o charakterze ogólnokrajowym była armia. 15 stycznia 1966 roku grupa młodych oficerów dowodzona przez majora Chu-kwumy K. Nzeogwu pod hasłami uchronienia Nigerii przed anarchią i rozkładem dokonała zamachu stanu. Wprawdzie sam zamach nie udał się, gdyż kontrakcja wojsk federalnych pod dowództwem generała Aguiyi Ironsiego rozbiła siły rebelianckie, ale w trakcie zamieszek zginęli: premier Nigerii Tafawa Balewa, premier Regionu Północnego Ahmadu Bello i premier Regionu Zachodniego Ladoke Akintola. Po udaremnieniu próby przewrotu 16 stycznia rząd przekazał władzę siłom zbrojnym. Szefem rządu federalnego został generał Aguiyi Ironsi. Zaraz po objęciu władzy rozwiązał parlament i zakazał działalności wszystkich partii politycznych. Na szczeblu prowincjonalnym zawieszono działalność władz cywilnych. Na ich miejsce powołano gubernatorów

wojskowych. Gubernatorem Regionu Wschodniego został Odumegwu Ojukwu, który wyróżnił się podczas walk z re-beliantami. Objęcie władzy przez Ironsiego nie uspokoiło sytuacji. Niepokoje panowały przede wszystkim na Północy, gdzie rebelię traktowano jako efekt spisku Ibo dążących do przejęcia kontroli nad całym państwem. Wskazywano, że większość ofiar zamachu pochodziła z Północy. Ironsi, wcześniej dowódca wojsk ONZ w Kongu, pochodził z plemienia Ibo i wyraźnie preferował pobratymców. Dla mieszkańców Północy, i tak już uprzedzonych do bogatszych i lepiej wykształconych południowców, a zwłaszcza do energicznych i obrotnych Ibo, tolerowanie tego stanu rzeczy okazało się już niemożliwe. Kompleksy i lęk przed zdominowaniem przez Południe znalazły ujście w masakrach zamieszkałych na Północy mieszkańców Regionu Wschodniego. Seria wystąpień skierowanych przeciw Ibo i innym mieszkańcom Regionu Wschodniego rozpoczęła się w maju 1966 roku. Generałowi Ironsiemu nie udało się opanować sytuacji. Na Południe zaczęli napływać uciekinierzy z Północy, pogłębiając zamieszanie w kraju. 29 lipca doszło do kolejnego zamachu stanu. Rząd generała Ironsiego został obalony. Przywódca zamachowców, późniejszy (1975) dyktator Nigerii podpułkownik Murtal Muham-med, odmówił przyjęcia stanowiska szefa państwa. Ostatecznie po dwóch dniach niepewności funkcję tę objął podpułkownik Yakubu Gowon, wywodzący się z jednej z mniejszości etnicznych. Ocena przewrotu lipcowego jest niezmiernie trudna. Niewątpliwie doprowadził on do rozbicia armii, dotychczas praktycznie jedynego czynnika jednoczącego kraj. Nowy głównodowodzący nie został uznany przez wojskowego gubernatora Regionu Wschodniego Nigerii podpułkownika Odumegwu Ojukwu, co doprowadziło do faktycznego rozbicia jedności kraju. Niewątpliwie przewrót lipcowy był reakcją muzułmańskiej Północy na rozszerzanie się wpływów Ibo. W jego trakcie oddziały z Północy zabijały przede wszystkim oficerów i żołnierzy wywodzących się z Południa, a zwłaszcza ze Wschodu. W sumie zginęło około dwustu czterdziestu południowców, z czego około siedemdziesięciu pięciu procent stanowili mieszkańcy Regionu Wschodniego. Nie jest natomiast pewne, jakie były cele zamachowców. Najczęściej podaje się, że ich zamiarem było przejęcie władzy w całym kraju. Przeczą temu niektóre działania przedstawicieli Północy i nowych władz. Jest pewne, że wielu przywódców zamieszek majowych i lipcowego przewrotu opowiadało się za secesją. Było to zresztą zgodne z tradycyjną postawą Północy, gdzie od 1914 roku występowały silne tendencje separatystyczne. Wrzesień przyniósł pogorszenie sytuacji w kraju. 29 tego miesiąca rozpoczęła się nowa fala rzezi na wywodzących się ze Wschodu mieszkańcach Regionu Północnego. Oblicza się, że straciło wówczas życie od dziesięciu do trzydziestu tysięcy łbów. Doprowadziło to do kolejnej, jeszcze większej fali migracji; prawdopodobnie około miliona łbów uciekło wtedy do Regionu Wschodniego. W odwecie wypędzono natomiast stamtąd mieszkańców innych prowincji, zwłaszcza z plemion Hausa i Fulani. Równocześnie wyraźnie pogłębił się rozłam między nowymi władzami federalnymi a rządem Regionu Wschodniego. Motywy działania przywódców zamieszek znów pozostają nie do końca wyjaśnione. Ibowie najczęściej dopatrywali się w nich kolejnego dowodu na wymierzoną przeciw nim zorganizowaną akcję, mającą na celu eksterminację całego ludu. Można zrozumieć ich punkt widzenia, choć wydaje

się on nieco przesadny. Często jednak w zamieszkach tych widziano przejaw tendencji separatystycznych, objaw frustracji wywołanej nie spełnionymi nadziejami na secesję Północy. Niezależnie od motywów skutkiem tych wydarzeń stało się zaostrzenie sytuacji wewnętrznej w Nigerii. Jednocześnie w nowych władzach centralnych zaczęły zwyciężać tendencje centralistyczne. Odwrotny proces zachodził w Regionie Wschodnim, gdzie narastały tendencje separatystyczne. Nastąpiła paradoksalna zmiana sytuacji. Wschód, który do niedawna był ostoją koncepcji centralistycznych, dążył obecnie do secesji, natomiast Północ, zwykle niechętna centralizacji, przekształciła się w podporę takich zamierzeń. Skąd ta pozornie paradoksalna zmiana? Najczęściej jako powód przytacza się kwestię bezpieczeństwa. Północ po udanym zamachu i umocnieniu się Gowona u władzy przestała się obawiać zdominowania przez południowców. Natomiast mieszkańcy Wschodu, ofiary masakr i szykan, widząc że władze federalne nie robią nic, by im zapobiec i nie ścigają winnych zamieszek, poczuli się zagrożeni. Uznali, że sami zapewnią sobie lepszą ochronę. Istniały jednak także inne, nie mniej ważne przyczyny. W 1966 roku odkryto w Nigerii największe złoża ropy naftowej na południe od Sahary. Znaczna ich część (osiemdziesiąt procent) znajdowała się w Regionie Wschodnim. Posiadanie tak wielkiego bogactwa ośmieliło przywódców regionu. Dawało im nadzieję na wielkie dochody, umożliwiające samodzielny byt, oraz na uzyskanie poparcia państw zainteresowanych eksploatacją tych złóż. Z drugiej strony bogactwo to skłaniało władze federalne do większej determinacji w zwalczaniu separatystycznych tendencji łbów. Północ nie zamierzała wyrzekać się spodziewanej części zysków / tego bogactwa. Okres od września 1966 roku do maja 1967 roku wypełniony był dyskusjami między stronami oraz przygotowaniami do zasadniczej zmiany struktury państwa. We wrześniu 1966 roku Region Wschodni oficjalnie ogłosił, iż przysługuje mu prawo do secesji. Jednocześnie już w sierpniu przystąpiono do rokowań nad dalszą przyszłością państwa nigeryjskiego. W ich trakcie poważnie rozpatrywano przekształcenie Nigerii w luźną konfederację. Zwolennikami tej koncepcji byli przede wszystkim politycy z Regionu Wschodniego, ale poparcie dla tej idei zgłaszali również przedstawiciele Regionu Zachodniego. Gowon i rząd centralny byli jednak przeciwni temu pomysłowi i torpedowali wszelkie rezolucje zmierzające do jego realizacji. 9 sierpnia 1966 roku przywódca Nigerii sprzeciwił się wprowadzeniu w życie rezolucji o rozlokowaniu oddziałów wojskowych w regionach, z których się wywodziły. Gdy we wrześniu konferencja konstytucyjna była bliska podjęcia decyzji o przekształceniu Nigerii w konfederację, Gowon ją rozwiązał. Wreszcie w maju tego roku, wobec nacisków przywódców Południa na utworzenie konfederacji, Gowon rozwiązał Najwyższą Radę Wojskową i ogłosił się dyktatorem Nigerii. Nasuwa się pytanie, skąd taka postawa u przywódcy puczu, który przynajmniej w swojej początkowej fazie skierowany był przeciw centralizacji państwa? Otóż Północ, pozbywszy się zdominowanego przez południowców rządu generała Ironsiego, poczuła się na tyle silna, by zapragnąć dominacji w państwie. Co więcej, od sierpnia 1966 do maja 1967 roku wykrystalizowała się zupełnie nowa koncepcja państwa. Bardziej scentralizowanego, a

jednocześnie lepiej chroniącego interesy grup etnicznych, i to nie tylko dużych. Reforma przewidywała utworzenie w miejsce czterech wielkich prowincji dwunastu stanów, znacznie mniejszych i słabszych pod każdym względem, co gwarantowało silniejszą pozycję władzom centralnym. Ta reforma była przede wszystkim na rękę administracji centralnej, której zakres władzy miał wydatnie wzrosnąć. Odpowiadała też mniejszościom etnicznym. Dawała im przynajmniej częściową realizację ich postulatów z 1956 roku. Ich poparcie dla projektu było szczególnie istotne, jako że stanowili większość w armii. Północ udało się stosunkowo łatwo przekonać, że nowa rorma państwa tak naprawdę gwarantuje jej większy wpływ na władzę, a co więcej, skutecznie zabezpiecza przed ewentualnymi próbami dominacji Południa. Do "ttaja udało się również przekonać do tej koncepcji przywódców Regionu Zachodniego i ŚrodkowoZachodniego. Jedynie Region Wschodni był jej przeciwny, 407 Minna PROWINCJA PÓŁNOCNA ł PROWINCJA X—>._,, \ ZACHODNIA "" y

—

•

Ibadan

-

Akura

%L0Mf^ -^// /pDn\\MMriA w^ri-innMiA granice państwowe ofensywa wojsk biafraiskich (lipiec—sierpień 1966 r działania wojsk federalnych (od września 1966) Nigeria podczas konfliktu biafrańskiego (1966—1970) widząc w tym próbę zdominowania kraju przez Północ. Do lutego 1967 roku pozycja rządu centralnego stała się na tyle silna, że podjął on próbę siłowego narzucenia władzy Wschodowi. Początkowo zastosowano presję ekonomiczną: zablokowano wypłaty pensji pracownikom federalnym na terenie Regionu Wschodniego oraz przelewy zasobów finansowych. Gdy to nie odniosło skutku, Lagos wprowadziło blokadę ekonomiczną Regionu Wschodniego. Doprowadziło to do wzrostu napięcia, a w końcu do całkowitego zerwania, gdy 26 maja 1967 roku Zgromadzenie Konsultacyjne w Engugu zażądało od Ojukwu ogłoszenia nieza-leżnos'ci. Ten ostatecznie uczynił to 30 maja, proklamując powstanie niezależnej Republiki Biafry. Nieco wcześniej, 27 maja, rząd centralny wydał Dekret o dwunastu stanach w sprawie reorganizacji struktury państwa i rozbicia Regionu Wschodniego na trzy stany w taki sposób, że część zamieszkana przez łbów praktycznie pozbawiona została złóż ropy. To nie mogło spodobać się Ojukwu. Gowon, chcąc skonsolido-

wać swoje siły, zaproponował współpracę w Federalnej Radzie Wykonawczej przywódcom Regionu Zachodniego i Środkowo-Zachodniego: wodzom Awolwo i Enharo. W ten sposób neutralizował tendencje secesyjne w innych prowincjach a zwłaszcza w Regionie Zachodnim, gdzie jeszcze na początku maja podczas konferencji w Ibadanie tamtejsi przywódcy zaznaczali, iż w razie secesji któregokolwiek regionu w jego siady pójdzie również Zachód. Po konsolidacji federacji 5 lipca 1967 roku Lagos rozpoczęło działania zbrojne przeciw Biafrze. W ten sposób rozpoczęła się dwuipółletnia krwawa wojna Czy była nieunikniona? Czy Nigeria naprawdę nie mogła zaakceptować secesji Biafry? Jak się wydaje, było to niemożliwe. A przynajmniej tak uważali nige-ryjscy przywódcy. Po pierwsze, uniemożliwiały to czynniki natury ekonomicznej . O jednym już wspomniano. Reszta kraju, a zwłaszcza Północ, nie chciała rezygnować ze swojej części spodziewanego udziału w dochodach z eksploatacji nowo odkrytych złóż ropy naftowej. Innym czynnikiem była kwestia swobodnego dostępu do portów. Pod tym względem Północ była całkowicie uzależniona od Południa. Ewentualność powstania tam niezależnego, a potencjalnie wrogiego państwa była przez nią nie do zaakceptowania. Co prawda niektórzy spośród tamtejszych zagorzałych secesjonistów myśleli o powrocie do dawnych, prekolonialnych, transsaharyjskich szlaków handlowych, ale uznać to należy za całkowicie nierealne. Z kwestią dostępu do morza wiązały się problemy natury politycznej. W wypadku zgody na secesję Biafry niejasne było, jak zachowa się Region Zachodni. Wielu tamtejszych polityków, z wodzem Awolwo na czele, była zdecydowana na podobny krok. Zwłaszcza że w okrojonym państwie dominacja Północy byłaby przez Zachód znacznie silniej odczuwana. Nie było wreszcie gwarancji, że oba niezależne regiony nie podporządkują sobie Środkowego Zachodu, który w 1963 roku pod naciskiem Północy został oderwany od Regionu Zachodniego. Tak więc rząd centralny obawiał się, że ewentualna zgoda na secesję Biafry doprowadzi do reakcji łańcuchowej, której efektem będzie rozpad Nigerii. Działania zbrojne rozpoczęły się 5 lipca. Początkowo toczyły się na ograniczoną skalę. Wobec bierności sił federalnych do energicznych działań przystąpiły wojska biafrańskie. Dzięki zakupom francuskiego sprzętu i instruktorom z Legii Cudzoziemskiej były one znacznie lepiej przygotowane do wojny niż oddziały federalne. W sierpniu przekroczyły Niger i wtargnęły do Regionu Środkowo-Zachodniego. Bez większego oporu zajęły cały region ze stolicą w Beninie W Lagos odebrano to jako możliwość powstania na Południu silnego militarnie zasobnego w ropę naftową i agresywnego państwa. Obawiano się, że chce ono opanować całe południe Nigerii, czego mogła dowodzić biafrańska ofensywa na Lagos. Zaniepokojenie Gowona wywołało również wystosowane 29 sierpnia bia-transkie Memorandum o przyszłym stolarzeniu Biafry Z resztą byłej Federacji Ntgern, skierowane przede wszystkim do Regionu Zachodniego. Lagos obawiało się, że tamtejsi politycy wobec niepowodzeń na froncie zdecydują się na współpracę z Biafrą. Postanowiono podjąć energiczne działania. Przystąpiono do mobilizacji armii i przestawienia gospodarki na tory wojenne. Mobilizację ułatwiał fakt, że mimo obaw rządu centralnego większos'ć mieszkańców Regionu Zachodniego poczuła się zagrożona sukcesami Biafry i energicznie wsparła wysiłek wojenny. Okazało się, że nie tylko ludy Północy, ale także Joruba obawiali się dominacji łbów. Ofensywę wojsk biafrańskich udało się zatrzymać pod

Ore, sto kilometrów od Lagos. Dostawy broni ze Związku Radzieckiego i Wielkiej Brytanii umożliwiły władzom federalnym unowocześnienie uzbrojenia armii i wzmocnienie jej siły ognia. Dzięki temu w końcu sierpnia wojska rządowe przeszły do kontrofensywy. 2 wrzes'nia rząd federalny podjął decyzję o wypowiedzeniu Biafrze „wojny totalnej". Wojska rządowe rozpoczęły nową ofensywę i 20 wrzes'nia 1967 roku odzyskały Benin. Niedługo później, 5 października, zdobyły Engugu, ale nie złamało to oporu Biafry. Lagos postanowiło przede wszystkim odciąć ją od s'wiata zewnętrznego. Mimo zaciętego oporu oddziałów biafrańskich wojska federalne zajmowały kolejne terytoria. Na początku 1968 roku zdobyły ważny port rzeczny w Onitsha, natomiast w maju tego roku jedyny większy morski port Biafry Port Harcourt. W ten sposób została ona całkowicie odcięta od morza. Dostawy mogły docierać jedynie drogą powietrzną. Do 1969 roku w wyniku ofensywy jednostek federalnych z północy, zachodu i południa obszar kontrolowany przez jednostki biafrańskie skurczył się do dziesięciu procent stanu pierwotnego. Mimo beznadziejnej sytuacji opór kontynuowano. Jego centrum stała się Umuahia w centralnym Ibolandzie. Dopiero na przełomie 1969 i 1970 roku siły biafrańskie zostały całkowicie rozbite. Ostatecznie 11 stycznia 1970 roku Odumegwu Ojukwu udał się na emigrację. Następnego dnia jego następca podpułkownik Effiong ogłosił, iż oddziały biafrańskie poddadzą się, a 15 stycznia podpisał w Lagos akt bezwarunkowej kapitulacji. Wojna się skończyła. Nigeria stała się na nowo zjednoczonym krajem. Zasługą pułkownika Gowona było zainaugurowanie przez niego natychmiast po zakończeniu działań zbrojnych polityki pojednania. Wielu łbów wkrótce wróciło na ważne stanowiska w administracji federalnej. A w 1982 roku, po kolejnych zmianach u władzy, do Nigerii mógł powrócić Ojukwu. Po rozpoczęciu wojny konflikt biafrański stał się problemem międzynarodowym. Mimo iż deklaracja niepodległości Biafry sprzeczna była z zasadami przyjętymi przez ONZ, uzyskała poparcie części światowej społeczności. Wprawdzie oficjalnie została uznana jedynie przez pięć państw (Haiti, Tanzanię, Gabon, Zambię i Wybrzeże Kości Słoniowej), ale nieoficjalne poparcie było znacznie szersze. Niecodzienna była linia podziału społeczności międzynarodowej w tej sprawie. Stany Zjednoczone, Związek Radziecki i Wielka Brytania popierały rząd federalny. Biafrą cieszyła się z kolei poparciem między innymi Francji, Portugalii i Kościoła katolickiego. Wbrew pozorom przyczyny takiego podziału były jednak 410 dość logiczne. Oba supermocarstwa w latach sześćdziesiątych szukały szans na zdobycie i umocnienie swoich wpływów na czarnym lądzie. Zarówno w Moskwie, jak i w Waszyngtonie zdawano sobie sprawę, że doprowadzenie do destabilizacji kontynentu nie leży w ich interesie, a popieranie ruchów separatystycznych spotka się jedynie z niechęcią przywódców afrykańskich. Różne były natomiast motywy poparcia udzielanego Biafrze. Francja i Portugalia zainteresowane były kontrolowaniem nigeryjskiej ropy. Ale istniały i inne powody. Francja, która pragnęła zachować czy nawet rozszerzyć swoje wpływy w Afryce Zachodniej, w osłabieniu Nigerii, bastionu brytyjskich wpływów w regionie, widziała szansę na umocnienie własnej pozycji. Był to okres, kiedy Paryż ciągle starał się odgrywać rolę samodzielnego mocarstwa niezależnego od polityki supermocarstw. Jednym z terenów

zaspokajania tej ambicji była Afryka. Portugalia, sama walcząca o zachowanie swoich posiadłości w Afryce, w wojnie biafrańskiej widziała szansę na odciągnięcie uwagi społeczności międzynarodowej od jej problemów w koloniach. Dążono też do zachowania wizerunku państwa sprzyjającego idei samostanowienia w Afryce. Dla Kościoła katolickiego oznaczało to natomiast popieranie chrześcijan w konfrontacji z muzułmanami oraz nadzieję na powstanie chrześcijańskiego państwa w Afryce. Konflikt biafrański miał skutki sięgające daleko poza Nigerię. Po pierwsze, unaocznił słabość Organizacji Jedności Afrykańskiej. Przez cały czas trwania wojny próbowała ona doprowadzić do ugody. Jednak brak jedności w jej szeregach oraz zaangażowanie w konflikt ZSRR, USA, Francji i Wielkiej Brytanii zadecydowały ojej bezsilności. ONZ również wykazywała niekonsekwencję. Wprawdzie z jednej strony działania Biafry stały w sprzeczności z jej deklaracją z 1960 roku, ale jednocześnie nie kolidowały z postulatem o samostanowieniu narodów. Z obiektywnego punktu widzenia biafrańska deklaracja niepodległości była uzasadniona. Ludność Biafry była stosunkowo jednolita etnicznie (ponad sześćdziesiąt procent łbów). Jak na warunki Afryki miała bardzo rozwiniętą świadomość narodową. Jej granice były uzasadnione historycznie; północne zostały wyznaczone w 1900 roku, a zachodnie w 1939. Wreszcie decyzja o secesji została dokonana przez legalny, akceptowany rząd regionu, nie tylko po konsultacji z reprezentatywnym ciałem doradczym, ale wręcz pod jego naciskiem. Tak więc konflikt biafrański obnażał niespójność w założeniach ONZ. Jednocześnie był testem na trwałość postkolonialnego układu sił w Afryce. Powszechnie obawiano się, że ewentualny sukces Biafry da asumpt do podobnych wystąpień w innych krajach. Jej porażka i zdecydowane.poparcie większości społeczności światowej dla rządu federalnego osłabiło, przynajmniej na pewien czas, siłę innych ruchów secesjonistycznych w Afryce, gwarantując kruchą stabilizację na kontynencie afrykańskim. Rozdział 33 MICHAŁ LEŚNIEWSKI ZIMBABWE CZY RODEZJĄ 1965-1981 Inl l listopada 1965 roku rząd Rodezji ogłosił jednostronną deklarację niepodległości. Datę tę uważa się za początek kryzysu rodezyjskiego, ale tak naprawdę zaczął się on wcześniej, 14 lipca 1953 roku, kiedy utworzono Federację Afryki Centralnej (nazywaną inaczej Federacją Rodezji i Niasy). W 1965 roku konflikt ten został umiędzynarodowiony i wszedł w zupełnie nową fazę. W okresie dekolonizacji Afryka borykała się z wieloma problemami: utrzymaniem jedności, waśniami etnicznymi, konfliktami o granice. Poszczególne kraje miały kłopoty z kształtowaniem własnej tożsamości. Ruchy wyzwoleńcze zjednoczone przeciw wspólnemu wrogowi — kolonizatorom — później popadały we wzajemne waśnie. Przykładem problemów nękających Afrykę były konflikty w Katandze i Biafrze.

Niemal wszędzie konflikty przebiegały na linii ruchy wyzwoleńcze—administracja kolonialna. Przeciwnikiem była metropolia lub przynajmniej niektórzy tamtejsi politycy. Układ był stosunkowo jasny i prosty. Tak było w Afryce Zachodniej i w większości posiadłości Belgii i Francji. Podobnie, choć z pewnymi różnicami, było w brytyjskich koloniach w Afryce Wschodniej. Odmiennie ukształtowała się sytuacja w Afryce Centralnej, a zwłaszcza w Rodezji Południowej. Tutaj podstawowym problemem, zarówno dla Londynu, jak i dla afrykańskich ruchów wyzwoleńczych, była duża grupa białych osadników (dwieście dwadzieścia cztery tysiące w 1963 roku), stanowiąca w latach sześćdziesiątych około pięciu i sześciu dziesiątych procent społeczeństwa. Byli oni uprzywilejowani politycznie i ekonomicznie oraz mieli określone ambicje. W konsekwencji doprowadziło to do swoistej i wyjątkowej współpracy afrykańskich ruchów niepodległościowych i OJA (Organizacja Jedności Afrykańskiej) z rządem brytyjskim, który domagał się zwiększenia udziału Afrykanów we władzy. Źródeł kryzysu możemy szukać w początkach kolonialnej historii tego regionu. 419 Nie ma w dziejach świata przypadku, aby za życia jakiegoś człowieka jego imieniem nazwano cały kraj. Starożytni budowali miasta nazywane ich imionami, ale nawet najwięksi z nich nie doczekali się, by przeniesiono ich imię na cały kraj. Zdarzyło się to jednak nieco ponad sto lat temu. W 1893 roku, po zwycięstwie w wojnie z Matabelami, tereny na południe od Zambezi, na północ od Transwalu i na zachód od Mozambiku zaczęto nazywać Rodezją — krajem Cecila Rhodesa, jego podarunkiem dla Imperium Brytyjskiego. W jego planach miał to być kraj białego człowieka, drugi Transwal. Wierzono, że znajdują się tam złoża złota i innych kruszców — większe od odkrytych w Witwatersrandzie (południowy Transwal). Krążyły legendy, jakoby miały się tam znajdować kopalnie króla Salomona. Spodziewano się, iż złoto przyciągnie wielu osadników, zwłaszcza Brytyjczyków. Złota jednak było niewiele. Ze względu na trudne warunki życia osadników było stosunkowo mało. Terytorium to nadal jednak traktowano jako osadnicze. 9 maja 1891 roku ówczesny tak zwany Mashonaland uzyskał status protektoratu pod zarządem Brytyjskiej Kompanii Południowoafrykańskiej, później rozszerzony (po 1893) na całą Rodezję. W 1898 roku zaczęto tworzyć pierwsze ciała samorządowe, ale prawa wyborcze otrzymali jedynie biali. Przez długi czas przyszłość Rodezji nie była jasna. Rozważano dwie opcje: przyłączenie do Związku Południowej Afryki lub utworzenie samorządnej kolonii. Obie miały licznych zwolenników, jednak w 1922 roku referendum (z udziałem wyłącznie białej ludności) zadecydowało o przekształceniu Rodezji w samorządną kolonię. Konstytucja z 1923 roku w teorii dawała wszystkim, niezależnie od rasy, równe prawa polityczne. Faktycznie jednak konstytucyjnie wprowadzony cenzus majątkowy i wykształcenia uniemożliwiał olbrzymiej większości Afry-kanów korzystanie z praw politycznych. Ustawodawstwo to kryło w sobie zarzewie przyszłego konfliktu. Jednak bezpośrednie przyczyny kryzysu wiążą się z historią Federacji Afryki Centralnej. Idea utworzenia federacji w tym regionie Afryki ma dość dawne tradycje. Już w 1915 roku powstały koncepcje połączenia Rodezji Południowej i Północnej (obecnie Zambia) w jeden

organizm polityczny. Jednak w okresie międzywojennym Londyn nie zgadzał się na realizację tych planów, zwracając uwagę na ich niezgodność z interesami Afrykanów. Tym przynajmniej motywowano brak zgody. Do pomysłu powrócono po II wojnie światowej. Przemiany ekonomiczne i polityczne w Afryce Południowej i Centralnej sprzyjały tej idei. Nie przypadkiem też w 1948 roku rozpoczęto konkretne rozmowy na temat realizacji tego projektu. W tym roku do władzy w Związku Południowej Afryki doszła partia Narodowa Daniela F. Malana. Oznaczało to zdominowanie areny politycznej tego kraju przez Afrykanerów i osłabienie pozycji Wielkiej Brytanii na południu Afryki. Ewentualne utworzenie federacji posiadłości brytyjskich w Afryce Centralnej mogło więc wzmocnić pozycję Londynu i osłabić naciski Pretorii na przyłączenie Rodezji Południowej do Związku. Powstaniem federacji szczególnie byli 413 zainteresowani zamieszkali w Afryce Centralnej biali osadnicy. Ci z Niasy (około trzech tysięcy) i Rodezji Północnej (około trzydziestu siedmiu tysięcy) widzieli w tym szansę wzmocnienia swojej pozycji względem Afrykanów. Natomiast Europejczycy z Rodezji Południowej mieli nadzieję na umocnienie niezależnej pozycji zarówno wobec Pretorii, jak i Londynu. Ten ostatni miał sporo wątpliwości (w związku z nie uregulowaną sytuacją Afrykanów w federacji), ale po objęciu władzy przez konserwatystów w 1951 roku poparł ideę. W sierpniu 1953 roku została utworzona Federacja Afryki Centralnej. Bardzo często przytaczanym argumentem na jej powstanie była komplementarność ekonomiki trzech części federacji. Rodezja Północna dysponowała rozwiniętym przemysłem wydobywczym, Rodezja Południowa przetwórczym i nowoczesnym wielkotowarowym rolnictwem, natomiast Niasa wnosiła tanią siłę roboczą. Przy tworzeniu federacji w ogóle nie wzięto pod uwagę opinii Afrykanów, w większości jej przeciwnych, obawiających się rozszerzenia dyskryminacyjnych praktyk Rodezji Południowej. Ten brak consensusu z ludnością afrykańską miał zaważyć na trwałości federacji. Niewiele tu zmieniła polityka partnerstwa między rasami, zwłaszcza że pozostawało ono w dużym stopniu na papierze. Od początku swojego istnienia federacja borykała się z wieloma problemami politycznymi i ustrojowymi, wynikającymi z odmiennego statusu politycznego każdej części: Rodezja Południowa była samorządną kolonią, a Rodezja Północna i Niasa protektoratami. Problemem było też miejsce ludności kolorowej w systemie politycznym federacji. To wszystko składało się na brak stabilności państwa. Mimo wymiernych sukcesów ekonomicznych narastały tendencje odśrodkowe, zwłaszcza wśród Afrykanów w Niasie, ale nie tylko. Niewiele pomogła nowa ordynacja wyborcza z 1958 roku, która nieco zwiększyła prawa Afrykanów. Krajem, który zapoczątkował reakcję łańcuchową rozpadu federacji, była Niasa. Ludność afrykańska była tam najlepiej zorganizowana, a mała liczba białych osadników nie stanowiła dla niej przeciwwagi. W lipcu 1961 roku Wielka Brytania musiała nadać Niasie konstytucję przyznającą prawa wyborcze Afrykanom. W efekcie w sierpniowych wyborach Partia Kongresu Malawi, kierowana przez Hastingsa Kamuzu Bandę, odniosła przygniatające zwycięstwo. Pod naciskiem nowych władz 19 grudnia 1961 roku Londyn przyznał Niasie

prawo do secesji z federacji. Również w Rodezji Północnej przywódca Afrykanów Kenneth Kaun-da coraz energiczniej domagał się secesji. Następne dwa lata zadecydowały o ostatecznym rozpadzie federacji. Zbyt wiele czynników działało dezintegrująco. Najważniejszy był sprzeciw ludności zjednoczonych krajów. Afrykanie z terytoriów północnych widzieli w federacji narzędzie dominacji Rodezji Południowej i obawiali się wprowadzenia w pozostałych jej częściach polityki rasowej. Powszechnie zarzucano władzom federacji, że nie zniesiono polityki rasowej i nie zwiększono w wystarczającym stopniu praw Afrykanów. Niezadowoleni byli również biali osadnicy z Rodezji Południowej. Ich żądania szły jednak w przeciwnym kierunku. Uważali, iż federacja daje zbyt dużo praw Afrykanom, przyczynia się do wzrostu niepokojów i sprzyja rozprzestrzenianiu się idei „czarnego" nacjonalizmu na południe od Zambezi. Twierdzili także, iż istnienie federacji blokuje ewolucję Rodezji do pełnej niepodległości. Grupy opowiadające się za zachowaniem federacji: Afry kanie z Rodezji Południowej i biali z Rodezji Północnej, były politycznie zbyt słabe, by przeszkodzić procesowi rozpadu. W efekcie rozpadu federacji powstały dwa niepodległe państwa: Zambia i Malawi. Rodezja zachowała natomiast status samorządnej kolonii. Tamtejsi przywódcy społeczności białych za cel stawiali sobie zdobycie pełnej niepodległości i zagwarantowania białym dominującej pozycji w państwie. Londyn był jednak przeciwny przyznaniu niepodległości, dopóki nie zostaną zagwarantowane prawa czarnej większości. Na tym tle dochodziło do licznych sporów. Wobec oporu Wielkiej Brytanii i wzrostu poczucia zagrożenia ze strony Afrykanów doszło do rady-kalizacji postaw białych osadników. Niemal do końca istnienia federacji na arenie politycznej Rodezji dominowała Partia Federalna, której przywódcą był sir Edgar Whitehead. Reprezentowała ona nurt umiarkowanie konserwatywny. Wprawdzie za cel stawiała sobie utrzymanie dominacji białej społeczności, ale jednocześnie była skłonna do pewnych ustępstw na rzecz Afrykanów. Jej dziełem była konstytucja z 1961 roku znacznie rozszerzająca prawa polityczne Afrykanów. Po raz pierwszy uzyskali oni bierne prawo wyborcze (około dwudziestu pięciu procent miejsc w sześćdziesięciopięcioosobowym parlamencie), a elektorat afrykański został poszerzony (z sześciu tysięcy pięciuset osiemdziesięciu czterech osób w 1958 roku do stu pięćdziesięciu ośmiu tysięcy dziewięciuset w 1962). Na początku lat sześćdziesiątych na głównego przeciwnika Partii Federalnej wyrósł Front Rodezyjski, który powstał w marcu 1962 roku. Głosił on hasła całkowitej dominacji białych w Rodezji, krytykował konstytucję z 1961 roku jako zbyt liberalną i domagał się rozwiązania federacji. Jego hasła spotkały się z szerokim poparciem białej społeczności, i to nie tylko wśród rodezyjskich Afrykane-rów (około dwudziestu pięciu procent białej ludności Rodezji), ale również wśród ludności anglojęzycznej. Zaskakującym wyrazem tego poparcia było zwycięstwo Frontu Rodezyjskiego w wyborach w 1962 roku. Premierem Rodezji został wówczas przywódca zwycięskiej partii Winston J. Field. Zdobycie władzy przez Front Rodezyjski zapowiadało wzmocnienie tendencji do wystąpienia z Federacji Afryki Centralnej i uzyskania niepodległości. Londyn mógł się spodziewać usztywnienia stanowiska w kwestii

rozszerzenia praw politycznych Afrykanów. Wprawdzie na przełomie 1962 i 1963 roku nowy rząd zniósł restrykcje nałożone na ZAPU (Afrykański Ludowy Związek Zimbabwe) i zwolnił jego więzionych działaczy, ale było to jedynie taktyczne posunięcie mające na celu uspokojenie sytuacji wewnętrznej w kraju. Wkrótce (od lutego 1963 roku) powrócono do polityki represji wobec afrykańskiego ruchu wyzwoleńczego.

415 Od samego początku Front Rodezyjski domagał się od Londynu przyznania niepodległości. Naciski Salisbury stały się bardziej energiczne po rozwiązaniu federacji. Podczas wizyty w Londynie w styczniu 1964 roku Field domagał się przyznania Rodezji niepodległości na takich samych zasadach jak Zambii i Malawi. Brytyjczycy domagali się jednak wcześniejszych zmian w konstytucji na korzyść Afrykanów. Wobec braku porozumienia we Froncie zwyciężyły tendencje radykalne (politycy opowiadający się za ogłoszeniem jednostronnej deklaracji niepodległości). Ich pozycja wzmocniła się, gdy w kwietniu 1964 roku premierem Rodezji i przywódcą partii został łan Douglas Smith. Kontynuował on rozmowy z Londynem na temat przyznania niepodległości, zwiększając jednocześnie zakres niezależności Salisbury (w sierpniu 1964 roku rozszerzono kompetencje wicepremiera o prowadzenie polityki zagranicznej). 13 października 1964 roku parlament rodezyjski ogłosił zamiar rozpisania referendum w kwestii trybu uzyskania niepodległości. Londyn natychmiast zaprotestował, stwierdzając iż nie uzna jego wyników. Laburzystowski rząd Harolda Wilsona podkreślił, iż każde jednostronne ogłoszenie niepodległości zostanie przez Londyn uznane za nielegalne i doprowadzi do zerwania wzajemnych stosunków. Rząd rodezyjski, ignorując zdanie Londynu, zdecydował się na przeprowadzenie referendum 5 listopada 1964 roku. Większość dopuszczonych do głosowania (przeważnie biali) poparła ideę niepodległości. Sukces w referendum i w wyborach 1965 roku usztywnił stanowisko rządu lana Smitha, który powoływał się na mandat uzyskany w drodze demokratycznej procedury. Londyn był jednak nieustępliwy. W tej sytuacji władze Rodezji 5 listopada 1965 roku wprowadziły w kraju stan wyjątkowy, a 11 listopada ogłosiły „jednostronną deklarację niepodległości". Deklaracja niepodległości była początkiem nowej fazy konfliktu, który przestał być wyłącznie problemem w stosunkach Rodezji z Wielką Brytanią, ale został przeniesiony na arenę międzynarodową. ONZ już wcześniej wypowiadała się w kwestii kryzysu rodezyjskiego (na przykład 28 czerwca 1962 roku, gdy Zgromadzenie Ogólne uznało Rodezję za terytorium niesamodzielne). W tym czasie Londyn nie uznawał jednak prawa ONZ do wypowiadania się w sprawie Rodezji. Deklaracja niepodległości zmieniła ten stan rzeczy. 11 listopada 1965 roku Zgromadzenie Ogólne potępiło decyzję Salisbury. 20 listopada zakazało utrzymywania jakichkolwiek stosunków z Rodezją. Przez cały okres kryzysu ONZ energicznie występowała przeciw rządowi rodezyjskiemu. Popierała sankcje ogłoszone przez Wielką Brytanię, ale też potępiała zbytnią, jej zdaniem, ugodowość Londynu. Inną kwestią była raczej niewielka skuteczność działań ONZ. Niemniej jej działalność dawała rodezyjskiemu ruchowi wyzwoleńczemu wsparcie moralne. Większość białych osadników przyjęła „jednostronną deklarację niepodległości" z entuzjazmem. Natomiast wprowadzenie stanu wyjątkowego i

uwięzienie wielu działaczy ZANU (Afrykański Narodowy Związek Zimbabwe) i ZAPU (Afrykański Ludowy Związek Zimbabwe) — około pięciu tysięcy tylko 11 listopada — obezwładniło Afrykanów, którzy przyjęli ją biernie. Zresztą na stan nastrojów ludności afrykańskiej wpływała także kondycja ich partii. Afrykański ruch wyzwoleńczy w Rodezji był słaby i podzielony. Pierwszą partią polityczną czarnych był Afrykański Kongres Narodowy Rodezji Południowej (ANC), istniejący od 1939 roku i grupujący afrykańską inteligencję. Jednakże wobec radykalizacji żądań tej organizacji w czerwcu 1960 roku została ona rozwiązana przez władze w Salisbury. Jej kontynuatorką była Narodowa Partia Demokratyczna, jednak już w grudniu 1961 roku została rozwiązana. Kolejną partią czarnych było ZAPU pod kierownictwem Joshue Nkomo. Wprawdzie i ta organizacja po niecałym roku została zdelegalizowana, ale w przeciwieństwie do wcześniejszych partii przeszła do podziemia. Szykany władz sprawiały, że nie mogła rozwinąć aktywnej działalności. W krótkim czasie doszło do rozłamu w ZAPU. W sierpniu 1963 roku grupa działaczy z Ndabaningi Sithole, Robertem Mugabe i Leopoldem Takawirą na czele założyła Afrykański Narodowy Związek Zimbabwe (ZANU). Krytykowali oni Nkomo za politykę kompromisu z rządem Rodezji oraz brak zdecydowania w działaniu. Tak naprawdę jednak rozłam ten był wynikiem podziałów w społeczeństwie afrykańskim, których tło miało charakter etnicznoplemienny. Cechą charakterystyczną struktury etnicznej Rodezji jest dominacja dwóch plemion. Co prawda istnieje tam kilkanaście grup plemiennych, ale osiemdziesiąt procent Afrykanów należy do dwóch głównych: Shona i Ndebele. Ci pierwsi są liczniejsi (około sześćdziesięciu trzech procent), ale Ndebele (około szesnastu procent) byli zawsze lepiej zorganizowani i bardziej wojowniczy. Oba plemiona dzielił dawny antagonizm wywodzący się jeszcze z połowy XIX wieku, gdy Ndebele przybyli na tereny dzisiejszego Zimbabwe z południa i podbili miejscowe plemiona, w tym Shona. Od tej pory oba plemiona walczyły o dominację na terenach na południe od Zambezi. Rozbicie i wynikająca z tego słabość ruchu wyzwoleńczego wśród Afrykanów sprawiły, że w pierwszej fazie kryzysu, praktycznie do 1972 roku, ich wpływ na wydarzenia był minimalny. Nie udało się też, mimo nacisków OJA, zjednoczyć obu partii we wspólnym froncie. To spowodowało, że w tym okresie kryzys toczył się przede wszystkim na arenie międzynarodowej, a głównymi przeciwnikami rządu w Salisbury były Wielka Brytania i OJA. W odpowiedzi na „jednostronną deklarację niepodległości" premier Ha-rold Wilson ogłosił, iż jest to bunt przeciw legalnej władzy, i wprowadził sankcje gospodarcze wobec Rodezji. Londyn zwrócił się również do społeczności międzynarodowej, by nie uznawała tego aktu. Salisbury liczyło na poparcie RPA i Portugalii, ale nawet te państwa nigdy nie uznały deklaracji niepodległości, choć udzieliły Rodezji wydatnej pomocy. W odpowiedzi na brytyjskie sankcje rząd rodezyjski postanowił 14 listopada 1965 roku zablokować granice z Zambią, zająć elektrownię i zaporę w Kariba. Zwrócił się także do Portugalii z prośbą o przysłanie wojska. Na początku grudnia Lizbona przysłała od417 Rodezja. Kierunki infiltracji grup partyzanckich

działy, które obsadziły granice miedzy Rodezja i Zambią. Był to element ścisłej współpracy z Salisbury w zwalczaniu afrykańskich ruchów wyzwoleńczych. Tymczasem stosunki z Wielką Brytanią ulegały pogorszeniu. W grudniu 1965 roku premier Wilson oświadczył, iż na prośbę prezydenta Zambii wyśle oddziały brytyjskie do ochrony elektrowni w Kariba. Smith zagroził, że w razie podjęcia przez Londyn takiej akcji jego oddziały zniszczą elektrownie. 17 grudnia Londyn wprowadził embargo na dostawy ropy naftowej, a 30 stycznia 1966 roku następne sankcje — całkowite embargo na wymianę handlową z Rodezja. Kolejnym posunięciem był zakaz dostawy do Rodezji produktów naftowych. 9 kwietnia tego roku Wielka Brytania uzyskała od ONZ upoważnienie do zastosowania siły dla wyegzekwowania embarga na dostawy ropy i jej pochodnych. Polityka sankcji nie przyniosła jednak spodziewanych skutków. Przyczyniła się do tego przede wszystkim postawa RPA. Rząd Hen-drika Frenscha Yerwoerda znalazł się w trudnej sytuacji. Z jednej strony silne grupy nacisku domagały się od niego udzielenia poparcia rządowi rodezyjskiemu, z drugiej — bardzo istotne dla RPA były dobre stosunki z Wielką Brytanią, zwłaszcza ekonomiczne. Ostatecznie rząd w Pretorii nie uznał więc Jednostronnej deklaracji niepodległości", ale ogłosił również, iż jego kraj nie będzie uczestniczył w bojkocie i sankcjach ekonomicznych. Dzięki temu Rodezja nie utraciła kontaktu ze s'wiatem, a po pierwszym okresie trudności rządowi lana Smitha udało się przywrócić stabilizację ekonomiczną. Jednocześnie Wielka Brytania prowadziła rozmowy z Salisbury. Londyn ciągle miał nadzieję, że możliwe jest rozwiązanie kryzysu poprzez negocjacje. Zresztą gdy sankcje gospodarcze okazały się nieskuteczne, a możliwości interwencji militarnej nikłe, nie było innego wyjścia. Oficjalne rozmowy rozpoczęły się 27 kwietnia 1966 roku, jednak mimo wielokrotnych spotkań nie przyniosły spodziewanych skutków. Wstępne warunki ich prowadzenia były nie do zaakceptowania przez żadną ze stron. Salisbury nie zamierzało wycofać Jednostronnej deklaracji" i zgodzić się na ustępstwa wobec Afrykanów. Wielka Brytania nie chciała natomiast zaakceptować „deklaracji". Nie pomogły też pewne ustępstwa brytyjskie (wycofanie z Zambii we wrześniu 1966 roku eskadry myśliwców i złagodzenie sankcji). Salisbury pozostało niewzruszone. Kolejne spotkanie w listopadzie 1966 roku znowu nie przyniosło rozwiązania żadnego z problemów. Na pewien czas rozmowy zawieszono. Tymczasem doszło do pewnego wzrostu aktywności Afrykanów. Było to jednak przede wszystkim skutkiem działań Afrykańskiego Kongresu Narodowego z RPA i Organizacji Jedności Afrykańskiej, a nie ZANU i ZAPU, które koncentrowały się głównie na wzajemnym zwalczaniu się. W lipcu 1967 roku OJA podjęła decyzję o skierowaniu do Rodezji czterech tysięcy partyzantów. Także ANC zdecydował się na podjęcie zbrojnych operacji. W sierpniu i wrześniu na tereny Rodezji zaczęły przenikać z Zambii oddziały partyzanckie. Cała operacja zakończyła się jednak niepowodzeniem. Wzmożoną aktywnością ANC poczuła się zagrożona Republika Południowej Afryki, która we wrześniu skierowała do Rodezji oddziały policyjne (wyposażone w helikoptery i lekki sprzęt pancerny) w sile dwóch tysięcy siedmiuset ludzi. Dzięki ich pomocy oddziałom rodezyjskim udało się w ciągu niecałych trzech tygodni rozbić grupy partyzanckie. W kwietniu 1968 roku ponownie doszło do intensyfikacji działań

oddziałów partyzanckich przenikających do Rodezji z Zambii. Operacje te tym razem były kierowane przez ZANU i ZAPU. Wojsku rodezyjskiemu dzięki pomocy sił południowoafrykańskich po ciężkich walkach znowu udało się pokonać partyzantów. Doprowadziło to jednak do dalszego pogorszenia stosunków Rodezji z Wielką Brytanią, którą Salisbury oskarżało o sprzyjanie partyzantom. Smith postanowił ostatecznie zerwać z metropolią i przekształcić Rodezję w republikę. W czerwcu 1969 roku przeprowadzono referendum, w którym osiemdziesiąt jeden procent głosujących opowiedziało się za przekształceniem Rodezji w republikę. Po długich debatach w nocy z 2 na 3 marca 1970 roku łan Smith proklamował powstanie Republiki Rodezji. Wbrew przewidywaniom nie nastąpiło pogorszenie stosunków z Londynem. Długotrwały kryzys wywoływał wśród wielu polityków brytyjskich znużenie i chęć zakończenia go choćby za cenę daleko idących ustępstw. 18 czerwca 1970 419 roku w Wielkiej Brytanii doszła do władzy Partia Konserwatywna z Edwardem Heathem na czele. Konserwatyści od samego początku kryzysu byli zwolennikami porozumienia. Wkrótce rozpoczęto kolejną serie rozmów dwustronnych. W ich wyniku 24 listopada 1971 roku podpisano w Salisbury porozumienie miedzy Wielką Brytanią i Rodezją. Przewidywało ono uznanie niepodległości Rodezji w zamian za przeprowadzenie ograniczonych reform na rzecz Afrykanów. Londyn postawił jednak warunek, że ratyfikuje traktat dopiero wtedy, gdy będzie miał pewność, że jest on akceptowany przez całą ludność Rodezji. W celu zapoznania się z opinią społeczeństwa rodezyjskiego 11 stycznia 1972 roku przybyła do Rodezji komisja lorda Perce'a. Przebywała tam do kwietnia. Wyniki jej badań były negatywne. Ogłoszony 23 maja raport mówił, iż większość ludności odrzuca porozumienie z Salisbury. Nie zostało więc ono ratyfikowane przez Londyn, a sankcje gospodarcze utrzymano w mocy. Początek lat siedemdziesiątych przyniósł istotne zmiany w charakterze kryzysu. Wyraźnie wzrosła aktywność i znaczenie rodezyjskich partii wyzwoleńczych. Państwa OJ A, a Zambia w szczególności, miały już dosyć wiecznie skłóconych ZANU i ZAPU. Podejmowane jeszcze w latach sześćdziesiątych próby doprowadzenia do zgody między nimi zakończyły się całkowitym fiaskiem. W lecie 1971 roku osobiście interweniował Kenneth Kaunda. Postawił on ultimatum, w którym domagał się od ZANU i ZAPU osiągnięcia porozumienia. W innym wypadku groził likwidacją obozów szkoleniowych i wydaleniem członków obu partii z terytorium Zambii. Pod tym naciskiem l października 1971 roku w Lusace część działaczy obu partii ogłosiła ich zjednoczenie i powstanie w ten sposób Frontu Wyzwolenia Zimbabwe (FROLIZI) z S. Siwelą na czele. Powstanie nowej organizacji spotkało się z wrogością części działaczy ZANU i ZAPU. Tak więc zamiast zjednoczenia doszło do dalszego podziału w rodezyjskim ruchu wyzwoleńczym. Uznanie jednak nowej organizacji za jedynego przedstawiciela interesów Afrykanów z Rodezji przez Tanzanię i Zambię doprowadziło do zbliżenia między ZANU i ZAPU. Na przełomie 1971 i 1972 roku doszło do serii rozmów między przedstawicielami obu partii, które doprowadziły do podpisania 23 marca 1972 roku układu w Mbeya w Tanzanii. Przewidywał on utworzenie wspólnego dowództwa sił partyzanckich. Postanowiono znacznie rozszerzyć zasięg akcji

militarnych. Porozumienie z Mbeya zaowocowało intensyfikacją działań zbrojnych. W październiku doszło do serii zamachów bombowych w zagłębiu Wankie, a w grudniu do ciężkich walk w dolinie rzeki Zambezi. Wzmożona aktywność partyzantów, którzy przenikali do Rodezji z terenu Zambii, doprowadziła do ostrego kryzysu w stosunkach między Salisbury i Lusaką. Władze rodezyjskie skierowały nad granicę z Zambią dodatkowe jednostki wojska i policji oraz wprowadziły blokadę gospodarczą tego kraju. Mimo to intensywność akcji partyzanckich na terenie Rodezji od tej pory zaczęła rosnąć. L Przełom nastąpił w 1975 roku. 25 kwietnia 1974 roku w Portugalii doszło do zamachu stanu, nazwanego później rewolucją goździków, w trakcie którego obalono dyktaturę America Tomasa i Marcela Caetana. Nowy rząd zerwał współpracę z RPA i Rodezją, zmienił też politykę wobec kolonii. 25 czerwca 1975 roku niepodległość uzyskała Angola, a 11 listopada Mozambik. Wpłynęło to na zmianę układu sił w tym rejonie. W obu krajach do władzy doszły rządy lewicowe wspierające rodezyjski ruch wyzwoleńczy. Szczególne znaczenie miało poparcie Mozambiku. Do tej pory oddziały ZANU i ZAPU miały bazy jedynie na terenie Zambii. Teraz także w Mozambiku powstały bazy partyzantów walczących przeciw władzom w Salisbury. Pogorszyło to drastycznie sytuację militarną Rodezji. Nowa granica była znacznie dłuższa i znacznie łatwiejsza do przekroczenia. Od tej pory działania partyzanckie przestały się ograniczać do stref przygranicznych, ale objęły cały kraj. W nowej sytuacji zmieniła się także polityka Pretorii. Wobec upadku portugalskiego imperium kolonialnego Rodezją przestała być tak ważna w strategii RPA. Rosnące koszty utrzymywania wojska i policji w Rodezji stanowiły duże obciążenie dla budżetu, zwłaszcza że początek lat siedemdziesiątych przyniósł kryzys gospodarczy. Po okresie prosperity lat sześćdziesiątych RPA zaczęła odczuwać skutki międzynarodowych sankcji gospodarczych. Wzrost niepokojów na własnym terytorium i w Namibii wymagał przerzucenia sił stacjonujących w Rodezji na inne tereny. W tej sytuacji obrona Rodezji była zbytnim obciążeniem dla RPA. Premier Balthazar Johannes Yorster rozpoczął rozmowy z politykami afrykańskimi. W sierpniu 1975 roku spotkał się z Kaunda podczas konferencji na moście w Yicto-ria Falls. Obaj politycy próbowali bezskutecznie doprowadzić do porozumienia między rządem Smitha i afrykańskimi nacjonalistami. Równocześnie doszło do dalszych zmian w rodezyjskim ruchu wyzwoleńczym. 9 grudnia 1974 roku ZAPU, ZANU, FROLIZI oraz Afrykańska Rada Narodowa (utworzona w 1971 roku umiarkowana partia afrykańskiego kapitału) stworzyły Zjednoczony Front Wyzwoleńczy Rodezji w ramach ARN (pod przywództwem biskupa Abela Muzorewy). W tym momencie w sprawę zaangażowały się Stany Zjednoczone. Do tej pory pozostawały raczej bierne wobec wydarzeń rodezyjskich, uznając je za problem Wielkiej Brytanii. Ogólnie rzecz biorąc, polityka amerykańska polegała na popieraniu posunięć Wielkiej Brytanii. Teraz jednak problem okazał się na tyle ważny, by podjąć decyzję o bezpośrednim zaangażowaniu. Zwłaszcza że żywe zainteresowanie tym regionem zaczął wykazywać popierający ZAPU Związek Radziecki. Także aktywność Chin, wspierających ZANU, zmuszała Waszyngton do

aktywniejszego działania. W 1976 roku do rokowań włączył się osobiście sekretarz stanu USA Henry Kis-singer. W czerwcu spotkał się w Bawarii z Yorsterem. Do kolejnego spotkania doszło we wrześniu w Zurychu. W tym samym miesiącu w Pretorii odbyła się trójstronna konferencja z udziałem lana Smitha. W jej trakcie Smith zgodził się wprowadzić w Rodezji w ciągu dwóch lat zasadę rządów większości. Jego ustępliwość wynikała 491 między innymi z tego, iż RPA postanowiła wycofać swoje siły z Rodezji. Smith zdawał sobie sprawę, że bez poparcia Pretorii nie ma szans na utrzymanie się u władzy. Wolał więc oddać ją pokojowo. Porozumienia z Pretorii nie zaakceptowały jednak ani ZANU, ani ZAPU, ani FROLIZI. Walki trwały nadal. Siły rodezyjskie dokonywały rajdów przeciw bazom partyzantów w Mozambiku, Zambii, a nawet w Angoli. Brytyjskie i amerykańskie próby mediacji kończyły się niepowodzeniem. W marcu 1978 roku Smith postanowił dojść do porozumienia z ARN. Został utworzony rząd przejściowy. Na kwiecień 1979 roku wyznaczono datę wyborów. W tych pierwszych wyborach przeprowadzonych według zasady „jeden obywatel — jeden głos" zwycięstwo odniosła ARN, a biskup Abel Muzorewa l czerwca 1979 roku został pierwszym czarnym premierem Rodezji. Ani porozumienie, ani wybory nie zostały zaakceptowane przez ZANU, ZAPU i FROLIZI. Jednak obawiając się utraty wpływów, zgodziły się na brytyjską propozycję rozmów. W lipcu doszło do konferencji w Lancaster House, w której udział wzięli Muzorewa oraz jego przeciwnicy Robert Mugabe i Joshue Nkomo. Po długich negocjacjach strony doszły do porozumienia. 17 grudnia 1979 roku przywrócono brytyjską zwierzchność nad Rodezją i unieważniono „jednostronną deklarację niepodległości". Cztery miesiące później, 18 kwietnia 1980 roku, po wyborczym zwycięstwie ZANU, Zimbabwe uzyskało niepodległość. Kryzys ten był pod kilkoma względami bardzo specyficzny i wywołał ciekawe skutki. O jednym nietypowym aspekcie — czyli o obecności w Rodezji dużej grupy osadniczej — była już mowa. Innym była kwestia stosunku do tego kryzysu Organizacji Jedności Afrykańskiej. Oczywiście, od momentu ogłoszenia „jednostronnej deklaracji niepodległości" potępiała ona władze rodezyjskie i samą deklarację. To jest jasne i zrozumiałe. Ciekawsze jest jednak, jakie metody rozwiązania kryzysu postulowała. Otóż olbrzymia większość państw członkowskich domagała się, aby to Wielka Brytania doprowadziła do rozwiązania kryzysu i wymusiła przyznanie pełni praw dla rodezyjskich Afrykanów. Niektóre z nich wręcz postulowały militarną interwencję Londynu. 17 października 1965 roku, jeszcze przed ogłoszeniem deklaracji, Rada Ministerialna OJA na spotkaniu w Akrze domagała się od Wielkiej Brytanii użycia siły dla rozwiązania kryzysu. Także po jej ogłoszeniu nawoływała do brytyjskiej interwencji. Jakie to miało znaczenie? Otóż wiele organizacji antykolonialnych wskazywało na nielegalność systemu kolonialnego. Tymczasem uznanie prawa Wielkiej Brytanii do wpływu na przyszły kształt Rodezji, obarczanie Londynu odpowiedzialnością za rozwiązanie kryzysu i powoływanie się na jego prawa wynikające z panowania kolonialnego negowało całą dotychczasową argumentację i oznaczało zaakceptowanie systemu kolonialnego jako prawomocnego. Rozdział 34

PIOTR OSTASZEWSKI WOJNA CHIŃSKO-WIETNAMSKA 1979 Przyczyny oraz charakter wojny chińsko-wietnamskiej z 1979 roku każą spojrzeć na nią jako na różniącą się od innych konfliktów zbrojnych na Dalekim Wschodzie w drugiej połowie XX stulecia. Dotychczas Azja Wschodnia i Południowo-Wschodnia były bowiem widownią starć między dwoma systemami politycznymi i gospodarczymi — kapitalizmem i komunizmem. Ten ostatni, w którym występowały silne pierwiastki narodowe, urastał do rangi ruchu wyzwoleńczego, występującego przeciw wpływom Zachodu. Komunistyczna propaganda zwykła utożsamiać „Zachód" z „amerykańskim imperializmem", co, zważywszy na kolonialną przeszłość Dalekiego Wschodu, pozwalało na zdobycie popularności w społeczeństwie. Jedność bloku komunistycznego od dawna była jedynie teoretyczna. Radziec-ko-chiński spór ideologiczny przerodził się w latach sześćdziesiątych w stan wrogości. Nigdy jednak, poza incydentami granicznymi, ani ZSRR, ani ChRL nie zdecydowały się na podjęcie kroków militarnych, niewątpliwie grożących wybuchem nowej wojny światowej. Chiny, pretendując do roli mocarstwa na Dalekim Wschodzie, z niepokojem spoglądały na poczynania Moskwy w tamtym rejonie. Według polityków chińskich „socjalistyczny imperializm" był wyjątkowo niebezpieczny, zwłaszcza w latach siedemdziesiątych, kiedy wyraźnie wzrosły radzieckie wpływy w Wietnamie. Przyczyn chińskiej interwencji w 1979 roku w Demokratycznej Republice Wietnamu (DRW) należy szukać zarówno w stosunkach radziecko-wietnamskich, chińsko-wietnamskich, jak i wietnamsko-kambodżańskich, bezpośrednio rzutujących na decyzję Pekinu o „udzieleniu krótkiej lekcji Hanoi". To z kolei sprawiło, że wojna polegała na błyskawicznej operacji zbrojnej, w trakcie której zniszczono główne ośrodki przemysłowe przeciwnika i natychmiast wycofano własne wojska. Tak więc Chińska Republika Ludowa (ChRL) nie dążyła do żadnych zdobyczy terytorialnych, a jedynie, jak podkreślał Deng Xiaoping (Teng Siao-ping), chciała „zademonstrować aroganckiemu rządowi wietnamskiemu, iż Pekin nie 423 zamierza tolerować ekspansjonistycznej polityki Hanoi, na dodatek cieszącej się pełnym poparciem Kremla". Komunistyczne Chiny poczuwały się do roli patrona wietnamskiego ruchu wyzwoleńczego zarówno w okresie pierwszej, jak i drugiej wojny indochińskiej (Viet Minhu a później Yietcongu). Deng Xiaoping (Teng Siao-ping) obliczał wartość pomocy udzielonej DRW przez ChRL w latach 1950—1978 na dwadzieścia miliardów dolarów. Wietnamscy komuniści niechętnie o tym mówili, przedkładając sojusz ze Związkiem Radzieckim nad partnerski układ z Pekinem. Pierwsza wojna indochińska była przykładem współpracy Viet Minhu z rządem chińskim, który subsydiował partyzantkę Ho Chi Minha (Ho Szi Mina) oraz zapewniał jej niezbędne dostawy broni i amunicji. Publiczną tajemnicą było istnienie w

Chinach wojskowych obozów szkoleniowych dla wietnamskich komunistów. Również sukces ostatniej kampanii zakończonej zwycięstwem pod Dien Bien Phu ( w maju 1954 roku) Ho Chi Minh (Ho Szi Min) zawdzięczał pomocy chińskiej misji wojskowej przy Viet Minhie. Do pierwszych nieporozumień doszło podczas obrad konferencji genewskiej w 1954 roku, kiedy dyplomacja chińska, mając na względzie utrzymanie równowagi sil w Indochinach, starała się ograniczyć apetyty przedstawicieli Demokratycznej Republiki Wietnamu. Propozycja premiera ChRL Zhou Enlaia (Czou En-laja), dotycząca wycofania partyzantki Viet Minhu z Laosu i Kambodży w zamian za niedopuszczenie do powstania na ich terytorium amerykańskich baz wojskowych, spotkała się z życzliwym przyjęciem Wielkiej Brytanii oraz pozostałych uczestników konferencji. W Hanoi odczytano to jednak jako wzmocnienie pozycji Chin kosztem Wietnamu. Nadzieje Ho Chi Minha (Ho Szi Mina) na zjednoczenie kraju napotkały opór ZSRR i ChRL, które w 1954 roku przyjęły bardziej pojednawczą postawę wobec Zachodu. Obawiając się interwencji w Indochinach Stanów Zjednoczonych, Moskwa w porozumieniu z Pekinem usilnie nakłaniała Hanoi do przyjęcia linii siedemnastego równoleżnika za tymczasową granicę między dwoma państwami wietnamskimi. Reprezentujący wówczas w Genewie DRW Le Duan kierował pod adresem delegacji chińskiej oskarżenia o zdradę interesów rewolucji indochińskiej oraz o współpracę z francuskim imperializmem. Choć oficjalnie obowiązywało stanowisko wyrażone przez Pham Van Donga o „wdzięczności dla chińskich towarzyszy broni za pomoc w latach 1946—1954", Wietnam nie mógł wybaczyć Mao braku poparcia dla dążeń unifikacyjnych. Wietnamscy komuniści wydawali się jednak nie dostrzegać roli ZSRR w formułowaniu postanowień genewskich. Stanowisko DRW wobec Pekinu i Moskwy powoli kształtowało się w czasie drugiej wojny indochińskiej (1959—1975). Trwała wówczas rywalizacja między komunistycznymi mocarstwami dążącymi do uzyskania wietnamskiej wdzięczności, a tym samym do rozszerzenia własnych wpływów. Nikita Chruszczow ignorował Ho Chi Minha (Ho Szi Mina) i kwestię wietnamską, co wykorzystał natychmiast Mao Zedong (Mao Tse-tung), zezwalając na budowę w pobliżu granicy z Wietnamem lotnisk wojskowych dla sił powietrznych DRW. Po wizycie premiera Aleksieja Kosygina w Hanoi w lutym 1965 roku ZSRR zrewidował swą politykę wobec Indochin. W przedłożonej w Pekinie i Hanoi propozycji wspólnego udziału w wojnie przeciw Stanom Zjednoczonym nie zakładano wysłania znacznej liczby wojsk radzieckich, ale wyraźnie domagano się prawa tranzytu przez terytorium chińskie radzieckiej broni, niewielkiej jednostki doradców wojskowych (cztery tysiące osób) oraz udostępnienia radzieckiemu lotnictwu chińskich baz przy granicy z Wietnamem Północnym. Chińskie weto przyniosło w efekcie skutki odwrotne od spodziewanych. Ho Chi Minh (Ho Szi Min), świadom chęci zmonopolizowania przez Pekin pomocy dla sił wietnamskich, coraz częściej upatrywał potencjalnego sojusznika w Moskwie. Obawy przed chińską potęgą miały niebagatelne znaczenie dla podejmowanych przez Ho Chi Minha (Ho Szi Mina) decyzji, a

dwieście milionów dolarów rocznie oraz trzystu-dwudziestotysięczny chiński kontyngent wojskowy (w latach 1965—1971) nie wykluczały możliwości współpracy z ZSRR. Od 1967 roku Hanoi zainicjowało bardziej niezależną politykę zagraniczną, szczególnie kiedy w związku z chińsko-radzieckimi incydentami granicznymi w 1969 roku Mao Zedong (Mao Tse-tung) większą uwagę musiał zwrócić ku północnym granicom ChRL. Odległy Związek Radziecki nie był zagrożeniem dla wietnamskiej suwerenności. Tworzył za to przeciwwagę dla potęgi chińskiej. Chwilowe ocieplenie na linii Hanoi—Pekin, spowodowane kryzysem kambodżańskim z 1970 roku i laotańskim z 1971, zaowocowało jedynie wspólnym komunikatem, w którym ostrzegano Stany Zjednoczone przed eskalacją wojny w Wietnamie. Niebawem antagonizm chińsko-wietnamski wybuchł ze zdwojoną siłą. Wizyta prezydenta USA Richarda Nixona w Pekinie w lutym 1972 roku i nawiązanie stosunków dyplomatycznych na szczeblu poselstw pomiędzy USA i ChRL wywołało w rządowych kołach DRW poczucie zdrady. Dwukrotna wizyta Zhou Enlaia (Czou En-laja) w Hanoi nie złagodziła napięcia, a brak zaufania do Pekinu rząd wietnamski wyrażał postawą proradziecką. Rząd DRW wiedział, że Moskwa od dłuższego czasu snuła plany osłabienia pozycji Chin. Zjednoczony Wietnam, blokujący Chiny od południa, był wymarzonym instrumentem tej polityki. Pomyślny dla Moskwy rozwój konfliktu wietnamskiego z lat 1959—1975 mógł doprowadzić do pozbycia się z Indochin obu rywali (ChRL i USA) oraz uzyskania przez nią wpływów w całej Azji Południowo-Wschodniej. Mocarstwowa pozycja ZSRR zależała między innymi od dostępu do portu w zatoce Cam Ranh i do innych strategicznych punktów w Indochinach. Dlatego też Wietnam należy potraktować jako teren rywalizacji chińskoradzieckiej, która szczególnie wyraźnie dala znać o sobie po 1975 roku. W miarę jak druga wojna indochińska zbliżała się do końca, większość polityków wietnamskich, z przewodniczącym partii komunistycznej Le Duanem na czele, reprezentowała opcję proradziecką. Rosyjska obecność w Indochinach była niemal pożądana przez Hanoi, zarówno w aspekcie strategicznym (obawa przed Chinami), jak i gospodarczym. W maju 1975 roku, tuż po zajęciu Sajgonu przez armię północnowietnamską (30 kwietnia), radzieckie tankowce zawinęły do tamtejszego portu, ratując Wietnam przed kryzysem paliwowym. Zwiększenie liczby radzieckich doradców wojskowych w Laosie ze stu w czerwcu 1975 roku do pięciuset w październiku tego roku przedstawiano jako przykład zgodnej współpracy krajów komunistycznych. Niezadowolenie Chin nie wpłynęło na razie na zmniejszenie pomocy finansowej dla Hanoi, ocenianej na dwieście milionów dolarów rocznie. Nakłady na ten cel przewidywane w nowym planie pięcioletnim (1976—1980) znacznie przekraczały jednak możliwości Pekinu. Wizyta Le Duana w Moskwie w listopadzie 1975 roku zaowocowała pięciuset milionami dolarów pomocy doraźnej oraz trzema miliardami dolarów na gwarantujące powodzenie gospodarcze przedsięwzięcia w najbliższej pięciolatce. W grudniu 1976 roku, na IV Kongresie Partii Pracujących Wietnamu, przewodniczący radzieckiej delegacji Michaił Susłow zapewniał o woli kontynuowania pomocy i współpracy.

W tym czasie oskarżenia chińskie zaczęły być bardziej konkretne. Zasady ideologiczne nie odgrywały już podstawowej roli. Na forum ONZ we wrześniu 1975 roku delegacja ChRL wyraźnie wskazywała na zastąpienie w Indochinach imperialistów amerykańskich radzieckimi. Zdaniem Pekinu Rosjanie wykorzystali dwudziestokilkuletnią pomoc udzielaną przez ChRL wietnamskim komunistom. Antyradzieckie slogany powtarzane przez nowego przewodniczącego Komunistycznej Partii Chin (KPCh) Hua Guofenga (Hua Kuo-fenga) w rozmowie z Le Duanem w listopadzie 1977 roku nie odniosły żadnego skutku. Wietnam umacniał swą militarną pozycję w Indochinach. Obecność ośmiu tysięcy radzieckich doradców była dowodem nie tylko sojuszu z ZSRR, ale i przychylnej postawy Biura Politycznego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR) wobec wietnamskich planów, w których penetracja Laosu była jedynie jednym z etapów prowadzących do podporządkowania sobie Półwyspu Indochińskiego. W grudniu 1977 roku wszystko wskazywało na rychły wybuch wojny wietnamsko-kambodżańskiej. Przewrót w Kambodży w 1970 roku i dojście do władzy generała Łon Nola zespoliło wysiłki azjatyckich komunistów w wojnie ze Stanami Zjednoczonymi. Atut Pekinu polegał przede wszystkim na udzieleniu schronienia obalonemu księciu Norodomowi Sihanoukowi i utworzeniu koalicji z Czerwonymi Khmerami, których przywódcy przebywali wówczas na terenie ChRL. Protegując kambodżański ruch komunistyczny, ideologicznie zbliżony do maoizmu, Chiny zdobywały dogodną pozycję na Półwyspie Indochińskim, blokując Wietnam od południa. Infiltrując od połowy lat sześćdziesiątych terytorium sąsiedniej Kambodży, Wietnam Północny pragnął na początku utrzymać swoje bazy wojskowe przy granicy z Wietnamem Południowym. Po 1970 roku zaczął powoli podporządkowywać sobie kambodżańską partyzantkę. ChRL i DRW, udzielając pomocy Czerwonym Khmerom, miały zasadniczo różne cele. Przejęcie w 1973 roku inicjatywy w Kambodży przez Czerwonych Khmerów i skierowanie uwagi Hanoi na Wietnam Południowy umożliwiło Pekinowi zacieśnienie współpracy z kambodżańskimi komunistami. Poi Pot i Khieu Samphan (czołowi przywódcy Czerwonych Khmerów) nigdy nie ufali w bezinteresowną pomoc wietnamską. Po 1975 roku słabej Kambodży w każdej chwili groziła inwazja ze wschodu. Stosunki Demokratycznej Kampuczy (jak oficjalnie przemianowano Republikę Khmerską po upadku rządu Łon Nola) i DRW stymulowała prochińska polityka Czerwonych Khmerów i proradziecka Wietnamu. Oba kraje zamknęły w końcu w grudniu 1977 roku swoje przedstawicielstwa dyplomatyczne. Le Duan zabiegał o poparcie radzieckie, Khieu Samphan i Poi Pot dążyli zaś do pozyskania pomocy Pekinu, co sfinalizowano stosowną umową w sierpniu 1975 roku. Uzgodniono również zasady współpracy przeciw „rodzącemu się w Indochinach wietnamskiemu hegemonizmowi". Czerwoni Khmerzy deklarowali chęć „wykorzenienia z Kambodży wpływów wietnamskich". „Osiągnięcia rewolucji komunistycznej w Kambodży" niepokoiły Biuro Polityczne KPCh. Delegacja chińskich ekonomistów, która w grudniu 1976 roku została wysłana do Phnom

Penh, przekazała władzom wstrząsający obraz ruiny państwa i ludobójstwa uprawianego przez Czerwonych Khmerów. Fizyczna eliminacja ludzi posiadających jakiekolwiek wykształcenie uniemożliwiała współpracę techniczną. Pomoc miała się sprowadzać do niewykonalnego subsydiowania nie istniejącej gospodarki kraju pozbawionego własnej infrastruktury. Czystki etniczne w Kambodży, uderzające w szczególności w mniejszość wietnamską, zdecydowany antyradziecki i antywietnamski kurs Phnom Penh oraz współpracę z ChRL odbierano w Hanoi jako wrogie sygnały, a w coraz częstszych partyzanckich potyczkach na granicy widziano przygotowania Demokratycznej Kampuczy do inwazji na Wietnam. Poi Pot dążył do odebrania prastarych ziem khmerskich przyłączonych w XVIII wieku do Wietnamu. Krótkie starcie zbrojne na przełomie lat 1977—1978, kiedy wojska wietnamskie wtargnęły kilka kilometrów w głąb Kambodży, spowodowało natychmiastową reakcję Pekinu. 12 stycznia 1978 roku władze chińskie wystosowały do rządu DRW oświadczenie, wzywające strony do zawieszenia broni, negocjacji i wycofania wojsk wietnamskich z Kambodży. Gdy ChRL ostrzegała Wietnam przed najazdem na Demokratyczną Kampuczę, Hanoi już pod koniec stycznia podjęło decyzję o wojnie z kambodżańskim reżimem z Phnom Penh, który zamierzano obalić do końca 1978 roku. Wietnamscy przywódcy mieli pewność, że w razie konfliktu wietnamsko-kam-bodżańskiego rola Chin sprowadzi się do zwiększenia pomocy materiałowej dla Phnom Penh. Na posiedzeniu Centralnego Komitetu Komunistycznej Partii Wiet477 namu w lutym 1978 roku postanowiono przygotować światową opinie publiczną na wietnamską inwazje. Kampania propagandowa miała ukazać ludobójstwo Poi Pota i przedstawić rządy Czerwonych Khmerów jako oparte na nie spotykanym dotąd w dziejach ludzkości masowym terrorze. Chiny jawiły się wiec jako protektor „bandyckiej kliki Poi Pota i lenga Sary", co potrafiono wyzyskać bardzo efektywnie. Hanoi zdołało zapewnić sobie poparcie ZSRR, który — skłócony z Chinami — nie mógł wybaczyć Czerwonym Khmerom upokorzenia doznanego w 1975 roku. Po zdobyciu Phnom Penh ambasadę radziecką zamknięto, a personel z zawiązanymi rękoma i opaskami na oczach przetransportowano do francuskiej placówki dyplomatycznej. Następnie pracownicy ambasady radzieckiej, podobnie jak personel ambasad wielu innych krajów, otrzymali nakaz opuszczenia Kambodży. 3 listopada 1978 roku rządy DRW i ZSRR podpisały w Moskwie traktaty o przyjaźni i wzajemnej pomocy, co przyjęto w Pekinie jako dowód polityki prowadzącej do „okrążania Chin". Przez cały miesiąc, między 15 listopada a 15 grudnia 1978 roku, Biuro Polityczne KPCh debatowało na temat zaistniałej sytuacji, zmieniającej układ sił na Półwyspie Indochińskim. Na porządku dziennym stawiano wojnę z Wietnamem. Masowe ucieczki na początku 1978 roku prześladowanych Wietnamczyków chińskiego pochodzenia były dla Deng Xiaopinga (Teng Siao-pinga) wystarczającym dowodem „aroganckiej postawy rządu w Hanoi". Po podpisaniu traktatów wiet-namsko-radzieckich Pekin nabrał ostatecznej pewności

co do intencji swego sąsiada na południu. Wietnamska inwazja na Kambodżę, chociaż była prowokacją w stosunku do ChRL, nie miała pociągnąć za sobą rozpętania nowej wojny indochińskiej. Deng mówił o krokach odwetowych w postaci „karnej ekspedycji". Wietnamski atak na Demokratyczną Kampuczę 6 grudnia 1978 roku nie był dla nikogo zaskoczeniem. Rząd chiński ostrzegł ponownie Hanoi o „wyczerpywaniu się cierpliwości wobec niesfornego sąsiada", po czym postanowił szybko reagować na arenie dyplomatycznej, l stycznia 1979 roku nawiązał pełne stosunki dyplomatyczne ze Stanami Zjednoczonymi. Zajęcie 7 stycznia 1979 roku przez wojska wietnamskie Phnom Penh i sformowanie w trzy dni później nowego, socjalistycznego rządu kambodżańskiego pod przywództwem Henga Samrina zepchnęło Czerwonych Khmerów ponownie do podziemia. Militarna pomoc ChRL dla Poi Pota powodowała, że kraj był w stanie permanentnej wojny partyzanckiej, w którą zaangażowano ponadstupięć-dziesięciotysięczną armię wietnamską. 28 stycznia 1979 roku Deng Xiaoping (Teng Siao-ping) przybył z dziewięciodniową wizytą do Waszyngtonu w celu wysondowania opinii prezydenta Cartera na temat chińskiej operacji odwetowej w Wietnamie. 29 stycznia 1979 roku podczas dwustronnych rozmów Deng przedstawił w zarysie plan działań zbrojnych. Jak argumentował, wojna miała sprowadzać się do konfliktu lokalnego, nie wykraczającego poza wietnamską strefę przygraniczną. „Uważamy, że należy im się od nas nauczka. Hanoi zasłużyło na krótką lekcję". Powściągliwość Cartera, pro\_łkierunki chińskich uderzeń \\ rubieże osiągnięte przez wojska chińskie odwrót wojsk chińskich

\\ __________

\\

V

Wojna chińsko-wietnamska (1979) ponującego raczej rozwiązanie dyplomatyczne, nie zmieniła decyzji Biura Politycznego KPCh. Tymczasem ZSRR wysłał niewielkie jednostki marynarki wojennej na międzynarodowe wody Zatoki Tonkińskiej, w pobliżu wyspy Hainan. W związku z incydentami granicznymi z Chinami, do których doszło na początku lutego 1979 roku, ZSRR skierował dodatkowo do Wietnamu dwa okręty. 17 lutego agencja prasowa Sinhua podała do wiadomości, że wojska chińskie przekroczyły granicę DRW, posuwając się powoli w głąb terytorium wroga. W momencie wybuchu wojny siły chińskie dysponowały dziesięcioma tysiącami czołgów, w większości przestarzałych typu T-59, tysiąc pięćdziesięcioma jednostkami marynarki wojennej i pięcioma tysiącami samolotów, przeważnie typu MiG-15, MiG-17 i MiG-19, oraz jedynie osiemdziesięcioma maszynami typu MiG-21. Naczelnym dowódcą armii ChRL na czas „karnej ekspedycji" mianowano Deng Xiaopinga (Teng Siao-pinga). Jego następcami byli Xu Xian-quian oraz Nie Rong-zhen, a szefem sztabu generał Geng Biao.

Licząc się z możliwością radzieckiej interwencji, Deng postanowił utworzyć dwa fronty: północny, obejmujący rejony Shenyang (Szenjang), Pekin, Dzinan, Lanzhou (Langczou) i Xinjiang (Sinkjang); oraz południowy, obejmujący strefę przygraniczną z Wietnamem. Front południowy podzielono na strefy wschodnią i zachodnią.W skład pierwszej wchodziły prowincje Guangxi (Kwangsi) i Guang-dong (Kwangdong), drugiej zaś Yunnan (Junan). Zgrupowanie na froncie południowym liczyło trzydzieści jeden dywizji (trzysta trzydzieści jeden tysięcy żołnierzy, około dziesięciu procent ogółu sił ChRL) oraz tysiąc dwieście czołgów, dziewięćset czterdzieści osiem samolotów, pięćdziesiąt siedem większych i sześćset cztery mniejsze jednostki pływające. Demokratyczna Republika Wietnamu dysponowała w tym czasie sześciuset-tysieczną armią rozproszoną w różnych częściach Półwyspu Indochińskiego. Tak więc w Kambodży stacjonowało od stu pięćdziesięciu do dwustu tysięcy żołnierzy wietnamskich, w Laosie — sto tysięcy, na południu Wietnamu — sto tysięcy, na północy — dwieście do dwustu pięćdziesięciu tysięcy. Na początku 1979 roku siły powietrzne DRW liczyły trzysta samolotów, w tym siedemdziesiąt maszyn typu MiG-19 i tyleż samo MiG-21. Stan marynarki wojennej przedstawiał się następująco: dwa niszczyciele, trzydzieści zakupionych w Chinach łodzi patrolowych oraz trzydzieści dwie jednostki innego typu. Ogólnie przewagę w ludziach i sprzęcie miały Chiny. Konflikt chińsko-wietnamski miał zasadniczo trzy fazy: 17—26 lutego, 27 lutego—5 marca, oraz 6— 17 marca (ewakuacja z terytorium Wietnamu). Nie licząc jedenastu dni potrzebnych na wycofanie wojska, starcia zbrojne trwały między 17 lutego a 5 marca 1979 roku. 17 lutego o godzinie piątej rano Chińczycy otworzyli huraganowy ogień artyleryjski na pozycje nieprzyjaciela po drugiej stronie granicy. Chińska piechota zgrupowana w rejonie Lanzhou (Langczou), wsparta bronią pancerną, uderzyła na Dong Dang. Celem strategicznym było Lang Son. Kolejne uderzenie nastąpiło z Jingxi i Lanzhou (Langczou) na miasta Cao Bang i Dong Ke. Jedna z dywizji posuwała się z Fengcheng (Fengczeng) ku nadmorskiej miejscowości Mon Cay. Zachodnie skrzydło wojsk chińskich zgrupowane w Hankou miało za zadanie zdobycie miasta Lao Cai —jednego z głównych węzłów kolejowych wiodących do Hanoi, Hai Giang i Lai Chau. Choć kierownictwo chińskie nigdy nie sprecyzowało celów ofensywy, wszystko wskazuje na to, że podstawowe zadanie polegało na: 1) szybkim zajęciu wyznaczonych celów przygranicznych (Cao Bang, Lang Son i Lao Cai); 2) zniszczeniu wietnamskich sił zbrojnych i osłabieniu wietnamskiego systemu obronnego; 3) zniszczeniu wietnamskiej bazy gospodarczej, innymi słowy, ośrodków przemysłowych skoncentrowanych na północy kraju. Początkowy impet został niebawem powstrzymany. Poza zdecydowaną postawą obrońców ogromną rolę odgrywały niedogodne warunki terenowe. Radio Hanoi donosiło o „zatrzymaniu i okrążeniu sił nieprzyjaciela dzięki bohaterskiej postawie armii i ludności cywilnej". Plany defensywne sztabu wietnamskiego

polegały na osłabieniu przeciwnika na odcinkach przygranicznych i przygotowaniu się do głównego starcia na równinie tonkińskiej. Mimo wszystko Wietnam nie zamierzał łatwo oddać pola. Rozbudowany system obrony granicznej wraz ze wszystkimi elementami charakterystycznymi dla drugiej wojny indochińskiej sprawiły, że armia chińska doświadczyła tego samego, z czym zetknęły się wojska amerykańskie kilkanaście lat wcześniej. Pierwszego dnia najcięższe walki stoczono w północno-wschodniej części Wietnamu, w okolicach Bat Xat i Muong Khuong oraz Dong Dang, Hun Nghi i Thong Nong. Chińskie siły uderzeniowe weszły około piętnastu kilometrów w głąb Wietnamu i parły na Lao Cai. 18 i 19 lutego walki przybrały na sile. Zdając sobie sprawę z niekorzystnego ukształtowania terenu, dowództwo chińskie rozpoczęło działania mniejszymi jednostkami taktycznymi. To z kolei zwalniało tempo marszu w kierunku południowym. Oba kraje podawały wyjątkowo skąpe wiadomości na temat sytuacji na froncie. Dopiero 20 lutego Pekin donosił o „zwycięskim marszu na Wietnam i ciężkich stratach przeciwnika". Miał on stracić w ciągu pierwszych trzech dni dziesięć tysięcy ludzi, podczas gdy Chińczycy dwa do trzech tysięcy. Sprzeczne wiadomości nadchodziły z Hanoi. 21 lutego ofensywa chińska ruszyła z nowym impetem. 22 lutego zdobyto Lao Cai i Cao Bang oraz kontrolowano większą część prowincji Hai Giang, Cao Bang, Lang Son i Quang Ninh. Do 26 lutego większość sił chińskich skoncentrowano w okolicach Lang Son, gdzie następnego dnia miało dojść do jednej z największych bitew. Wzmocniona posiłkami armia chińska zaatakowała jednocześnie frontalnie Lang Son oraz wszystkie linie komunikacyjne łączące tę miejscowość ze światem zewnętrznym. Mimo iż inicjatywa należała do strony chińskiej, pojedyncze jednostki wietnamskie zdołały przeprowadzić kilka zakończonych sukcesem operacji dywersyjnych na chińskie terytoria pograniczne, co ujawniło słabe punkty zaplecza nieprzyjaciela. Do 2 marca Lang Son zostało okrążone. 3 marca w ręce chińskie dostał się strategiczny punkt — górujące nad miastem wzgórze 303. Zniszczenie wietnamskich linii obronnych przypieczętowało los Lang Son. Pomimo to nadal trwały ciężkie walki w okolicach Loc Binh i Mong Cai. 5 marca rząd ChRL wydał komunikat o wykonaniu planu operacyjnego i opuszczeniu przez wojska chińskie terytorium Wietnamu. Stwierdzano, że zajęto Lang Son, Cao Bang, Lao Cai i siedemnaście innych mniejszych miejscowości oraz zniszczono doszczętnie cztery dywizje wroga. Jednocześnie Pekin ostrzegał Wietnam przed jakimikolwiek działaniami zaczepnymi podczas ewakuacji wojsk chińskich. 7 marca władze DRW poinformowały przeciwnika o „dobrej woli zawarcia układu pokojowego". Zapewnienia Deng Xiaopinga (Teng Siao-pinga), że wojna ma ograniczony charakter, miały uspokoić światową opinię publiczną, która reagowała na te wydarzenia w różny sposób. Stany Zjednoczone już 17 lutego wezwały wojska chińskie do opuszczenia Wietnamu, podkreślając jednocześnie, że powodem konfliktu była wietnamska inwazja na

Kambodże. U podstaw stonowanego oświadczenia prezydenta Carte-ra leżała chęć utrzymania dobrych stosunków z Chinami, których przywódca nie tak dawno sondował jego opinie odnośnie do planów wobec DRW. Związek Radziecki ostrzegał Chiny przed „nieobliczalnymi konsekwencjami" i żądał natychmiastowego zawieszenia broni. 21 lutego 1979 roku Moskwa skierowała na wody Morza Południowochińskiego krążownik i niszczyciel. Dostawy broni i amunicji dla Wietnamu zapewniono drogą powietrzną dzięki Bułgarskim Liniom Lotniczym, którymi przyleciała też radziecka misja wojskowa. Wysokie kręgi wojskowe ZSRR domagały się od Biura Politycznego KPZR wypełnienia zobowiązań wobec Hanoi wynikających z dwustronnego traktatu z listopada 1978 roku. Choć ZSRR nie interweniował, sekretarz generalny KPZR Leonid Breżniew i premier Aleksiej Kosygin określili działania chińskie mianem „cynicznego i barbarzyńskiego aktu międzynarodowego piractwa". Bilans szesnastodniowej wojny przedstawiał się z pozoru niekorzystnie dla Wietnamu, którego straty sięgały pięćdziesięciu tysięcy zabitych, podczas gdy Pekin przyznawał się do dwudziestu tysięcy. Chiny podkreślały pełny sukces operacji, w której inicjatywa była po ich stronie. Ponadto zniszczenie rejonów objętych działaniami wojennymi było realizacją celów „karnej ekspedycji". Eksperci wojskowi dostrzegli jednak słabe punkty armii chińskiej, przede wszystkim brak nowoczesnego uzbrojenia i zaplecza, w czym górowała zaprawiona w bojach armia wietnamska. Podkreślano też niskie morale wojsk chińskich — w przeciwieństwie do wietnamskich, które broniły własnego terytorium. Czas pokazał, iż Hanoi zdołało utrzymać swój stan posiadania. Chińska interwencja nie zmieniła bowiem sytuacji wojsk wietnamskich w Kambodży, zniszczenie zaś północnych rejonów Tonkinu nie podcięło subsydiowanej przez Związek Radziecki gospodarki Wietnamu. Z chińskiego punktu widzenia „wojna 1979 roku zakończyła się pełnym sukcesem". Zniszczenie rejonów przygranicznych i ważnych dla gospodarki wietnamskiej okręgów przemysłowych w Tonkinie było celem samym w sobie. Deng Xiaoping (Teng Siao-ping) zapewniał, iż nie planowano szturmu na Hanoi. Wojna 1979 roku należy do wyjątku. Po raz pierwszy Chińczycy uruchomili machinę wojenną, nie zamierzając rozbić wroga. Pociągało to za sobą znaczne koszty finansowe, o czym wspominał Chen Yun (Czen Jun) — członek sztabu armii ChRL. Dla Deng Xiaopinga (Teng Siao-pinga), który potwierdzał wysokie straty w ludziach, najważniejszy był efekt polityczny. Zwycięstwo należało do ChRL, a skoro praktycznie od 1978 roku Deng zachowywał przemożny wpływ na decyzje Pekinu, jego punkt widzenia przyjęto za obowiązujący. Rozdział 35 JOANNA MODRZEJEWSKA-LEŚNIEWSKA INTERWENCJA ZSRR W AFGANISTANIE 1979—1989 W epokę powojenną Afganistan wkroczył jako państwo zacofane, o archaicznej gospodarce i strukturze społecznej, rządzone przez monarchę. Wprawdzie jeszcze przed II wojną światową

emir Amanullah Chan próbował skierować kraj na nowe tory, zmodernizować, wprowadzić elementy demokracji, lecz jego wysiłki okazały się daremne. Pierwsza konstytucja (która między innymi znosiła niewolnictwo), utworzenie ministerstw, wprowadzenie przymusowej edukacji, a nawet otwarcie szkoły dla dziewcząt nie było w stanie przełamać zacofania i konserwatyzmu społeczeństwa afgańskiego. Po zakończeniu II wojny światowej ludzie związani z ruchem „Przebudzona Młodzież" (skupiał mieszkańców miast i inteligencję) nawoływali do zmian w państwie. Jednym z liderów tego ruchu był Nur Mohammad Taraki. Pod wpływem takich głosów dwór królewski (emirem był wówczas Mohammad Zahir Szach) ogłosił pierwsze wybory. W ich wyniku został wyłoniony studwudziesto-osobowy parlament, w którym znalazło się pięćdziesięciu zwolenników liberalizmu. Emir i jego otoczenie, obawiając się, że nurt liberalny będzie coraz silniejszy, zdecydował się uwięzić jego liderów. Pomimo to i emir, i jego otoczenie zdawali sobie sprawę z konieczności przeprowadzenia zmian w kraju. Szukano sposobu, by wzmocnić i unowocześnić Afganistan, ale jednocześnie nie osłabiać pozycji emira i arystokracji. Głównym zwolennikiem reform w obozie królewskim był Mohammad Daud Chan. Blisko spokrewniony z emirem Zahirem Szachem — był jego stryjecznym bratem — należał do najlepiej wyedukowanych ludzi w państwie. Swoje staranne wykształcenie zawdzięczał dziesięcioletniemu pobytowi we Francji w latach 1920—1930. Planując unowocześnienie Afganistanu, początkowo chciano skorzystać z pomocy Stanów Zjednoczonych. Wynikało to z kilku przyczyn. Z jednej strony w trakcie II wojny światowej Stany Zjednoczone udowodniły, że są potęgą ekonomiczną i techniczną, z drugiej żywiono nadzieję, iż nawiązanie bliskich stosunków z tym krajem umożliwi zachowanie neutralności. W przekonaniu Afgańczyków wybór któregoś z potężnych sąsiadów — Wielkiej Brytanii lub Związku Radzieckiego — mógł naruszyć status państwa neutralnego. Dążenie do niezależności i od ZSRR, i od Wielkiej Brytanii wynikało z wcześniejszych doświadczeń Afganistanu. Wszystkie te elementy sprawiły, że w afgańskiej gospodarce i polityce Nowy Jork zastąpił Londyn, a na krótko także Moskwę. W dziedzinie gospodarczej Stany Zjednoczone współpracowały z Afganistanem w realizacji takich projektów, jak budowa drogi asfaltowej łączącej Kabul z Kandaharem i granicą oraz naprawa i modernizacja systemu irygacyjnego w dolinie rzeki Helmand. Szczególnie drugie przedsięwzięcie okazało się niezwykle trudne i kosztowne, tak że zaczęto je nazywać „Olbrzymim Białym Słoniem", a samą koncepcję mrzonkami. Inną niezwykle ważną kwestią w stosunkach amery-kańsko-afgańskich, która w istotny sposób zaważyła na późniejszych dziejach Afganistanu, była sprawa dostaw broni. W 1948 roku minister gospodarki Afganistanu Abdul Majid Zabuli Chan zwrócił się do rządu Stanów Zjednoczonych o umożliwienie zakupu broni. Strona amerykańska nie wyraziła zgody. Amerykańscy specjaliści od problemów Azji Południowej koncentrowali swoją uwagę na Indiach i Pakistanie. Duże zainteresowanie Amerykanów tym ostatnim państwem wynikało z

tego, iż Pakistan przystępował do paktu bagdadzkiego. Poza tym szczególne znaczenie Pakistanu związane było z jego bardzo korzystnym położeniem geopolitycznym i z faktem, że mieszkało tam dziesięć razy więcej ludzi niż w Afganistanie. USA, prowadząc politykę usadawiania się w „miękkim podbrzuszu" ZSRR, postawiły na Pakistan, dokonując wyboru między dwoma zwaśnionymi państwami. Przyczyną tych waśni było sporne terytorium — Pusztunistan. Mieszkańcy spornego obszaru w referendum opowiedzieli się za przyłączeniem do Pakistanu. W efekcie 1949 rok przyniósł dalsze pogorszenie stosunków między Afganistanem i Pakistanem. Strona pakistańska zamknęła granice przed afgańskim tranzytem. Problem zakupu amerykańskiej broni przez Afganistan powrócił ponownie w latach 1949 i 1951. W roku 1951 wydawało się, iż dojdzie do pomyślnego finału. 13 sierpnia 1951 roku rząd Afganistanu zwrócił się w tej sprawie do Waszyngtonu z oficjalną prośbą. 27 listopada rząd Stanów Zjednoczonych wyraził zgodę na zawarcie transakcji, stawiając jednocześnie kilka warunków: wartość zakupu będzie wynosić dwadzieścia pięć milionów dolarów płatnych gotówką, strona afgań-ska ma zorganizować transport przez terytorium Pakistanu, a cała transakcja zostanie podana do publicznej wiadomości. Przy takich warunkach zakup nie doszedł do skutku. Początek lat pięćdziesiątych przyniósł pogorszenie się stosunków afgań-sko-amerykańskich. Mohammad Daud, który w 1953 roku został premierem, reprezentował młode pokolenie rodziny królewskiej. Ludzie ci wyrażali niezadowolenie z przeciągających się prac w dolinie rzeki Helmand, ze zbyt wolnego tempa rozwoju ekonomicznego i przemian społecznych. Grupa ta, choć wywodziła się z kręgów dworskich i elit społecznych Afganistanu, miała poglądy lewiA1A cowe. Kształcąc się na uczelniach europejskich, przesiąkła myślą lewicową, a po powrocie do kraju zamierzała wprowadzać nowe idee. Młode elity Afganistanu dostrzegały ponadto zbyt niebezpiecznie rosnące wpływy krajów zachodnich, szczególnie Stanów Zjednoczonych, co mogło zagrażać neutralności ich kraju, a tym samym skomplikować stosunki z nowo pozyskanym partnerem gospodarczym — Związkiem Radzieckim. W 1950 roku ZSRR i Afganistan podpisały czteroletnią umowę o wymianie handlowej. Dla Afganistanu istotne było między innymi prawo do bezpłatnego tranzytu towarów przez terytorium Związku Radzieckiego (niezwykle ważne w związku z zaniknięciem dla afgańskiego tranzytu Pakistanu) i korzystny kurs wymiany walut. Bardzo istotnym elementem w politycznym postrzeganiu świata przez afgań-skie elity była pewnego rodzaju fascynacja Związkiem Radzieckim. Daud, jako delegat króla Zahira, w marcu 1953 roku brał udział w pogrzebie Józefa Stalina. Po zakończeniu uroczystości pogrzebowych premier Afganistanu pozostał w ZSRR jeszcze przez trzy tygodnie. Do Afganistanu powrócił przekonany, że w kraju należy przeprowadzić reformy na wzór radziecki. Odmowa sprzedania broni przez Amerykanów i jednoczesne uzbrajanie Pakistanu jeszcze bardziej skłoniły władze afgańskie do zwrócenia się w stronę ZSRR.

Lata premierowania Mohammada Dauda (1953—1963) to okres modernizacji państwa afgańskiego. W związku z unowocześnianiem armii zakupiono w ZSRR czołgi T-34, działa, samoloty bojowe typu MiG-17 i bombowce. Podniósł się poziom szkolnictwa oraz zachodził proces emancypacji kobiet. Również na arenie międzynarodowej Daud cieszył się sympatią: prowadził politykę niezaangażowania i ożywił kontakty gospodarcze z krajami bloku socjalistycznego. Jego osiągnięcia sprawiły, iż zarówno w kraju, jak i za granicą był bardziej popularny i lepiej znany niż król Zahir. Popularność premiera stała się z czasem przyczyną królewskiego niezadowolenia. Wykorzystując niepowodzenie Dauda w polityce wobec Pakistanu, w 1963 roku Zahir usunął go ze stanowiska premiera, a rok później wprowadził do konstytucji zapis zabraniający członkom rodziny królewskiej wchodzenia w skład rządu. Daud został odsunięty na boczny tor życia politycznego. Król Zahir, chcąc kontynuować — przynajmniej pozornie — liberalne przemiany, zapowiedział wyrażenie zgody na działalność partii politycznych i liberalizację ustawy prasowej. Wydał także zgodę na udział kobiet w wyborach powszechnych. Zapowiedź zgody na działanie partii politycznych sprawiła, że Nur Mohammad Taraki, nie czekając na oficjalne jej ogłoszenie, założył Ludowo-Demokratyczną Partię Afganistanu (LDPA). Taraki został wybrany na sekretarza generalnego partii, a w składzie Komitetu Centralnego znaleźli się Babrak Karmal, Sułtan Ali Kesztmand, Saleh Mohammad Ziri i Dastagir Panczsziri. W wyborach do parlamentu, które odbyły się jesienią 1965 roku, z LDPA mandat zdobył jedynie Babrak Karmal. 435 Parlament wyłoniony w wyborach 1965 roku okazał się ciałem ze wszech miar konserwatywnym. Składające się w większości z przedstawicieli arystokracji, wodzów plemiennych i mułłów ciało ustawodawcze, vt którym znalazła się tylko mała grupka posłów liberalnych, było przeciwne wszelkim przemianom prowadzącym do modernizacji kraju. Król, wobec konserwatywnej postawy parlamentu, nie podjął próby zreformowania kraju. Brak reform, trudności ekonomiczne i straszliwa susza w 1971 roku (z głodu zmarło wedłu różnych źródeł od osiemdziesięciu tysięcy do kilkuset tysięcy ludzi) doprowadziły do radykalizacji poglądów, szczególnie wśród oficerów. W grudniu 1971 roku jeden z nich zapytał Dauda, czy byłby skłonny stanąć na czele republikańskiego przewrotu, a potem objąć stanowisko premiera. Przygotowania do obalenia króla trwały na tyle długo, że informacja o nich dotarła do samego zainteresowanego, który niezbyt się tym przejął. Latem 1973 roku, jak czynił to rokrocznie, król Zahir udał się do Europy i tam dotarła do niego wieść o detronizacji i zniesieniu monarchii w Afganistanie. Przewrotu dokonano 17 lipca 1973 roku, a 24 sierpnia przebywający we Włoszech Zahir Szach abdykował. Mohammad Daud ponownie został premierem, a Afganistan stał się republiką.

Lata 1973—1974 to okres wprowadzanych przez premiera bardzo intensywnych reform. Objęły one takie sfery życia jak własność prywatna i ziemska, spółki zagraniczne, czas pracy i oświata. Czasy rządów Dauda to również walka z wszelkiego rodzaju opozycją. Już we wrześniu 1973 roku wykryto spisek przeciwko Daudowi, któremu przewodził Mohammad Haszim Maiwandwal. W grudniu 1973 roku udaremniono kolejną próbę przewrotu. W czerwcu 1974 roku policja rozbiła spisek, którego celem było przekształcenie Afganistanu w republikę islamską. Wśród spiskowców byli Burhanuddin Rabbani i Gulbuddin Hekmatiar, którzy zbiegli do Pakistanu i tam założyli organizacje opozycyjne. Cesarz sąsiedniego Iranu Mohammad RezaPahlawi, zaniepokojony „rewolucyjnymi" przemianami w Afganistanie i zachęcony przez USA, zaproponował Daudowi współpracę. Jednym z jej celów było odciągnięcie Afganistanu od ZSRR i próba związania z krajami zachodnimi. W 1974 roku Iran i Afganistan zawarły umowę na sumę dwóch milionów dolarów, a szach „pożyczył" premierowi specjalistów ze swojej tajnej policji SAYAK. Daud, także pod wpływem Iranu, zaczął stopniowo usuwać ze swego otoczenia i z władz radykałów. Ogłoszona wiosną 1977 roku nowa konstytucja umacniała władzę prezydenta, zwiększała jego uprawnienia i nie zezwalała na działanie organizacji politycznych poza Partią Rewolucji Narodowej (była to partia prezydencka). Poczynania Dauda doprowadziły do zjednoczenia dwu frakcji LDPA. Do rozłamu doszło jeszcze w 1968 roku. Powstały wówczas Chalk (Lud) z Tarakim na czele i Parczam (Sztandar). Podłożem rozłamu były różnice programowe i pochodzenie społeczne członków partii. Daud, dzięki tajnej policji, starał się zneutralizować lub zastraszyć członków LDPA. Działania te nie przyniosły jednak spodziewanego rezultatu, jedynie pogorszyły sytuację. Pogrzeb jednego z zamordowanych działaczy LDPA przerodził się w wielotysięczną demonstrację. 25 kwietnia 1978 roku Daud kazał aresztować Tarakiego, Babraka Karmala i innych przywódców partii, a 26 kwietnia zapowiedział czystkę w administracji i wojsku. Była to ostatnia decyzja, jaką podjął. Dwa dni później już nie żył. 27 kwietnia 1978 roku doszło do wybuchu rewolucji saurskiej, którą, wobec uwięzienia Tarakiego, Babraka Karmala i innych członków ścisłego kierownictwa LDPA, kierował Hafizullah Amin. Po dwudziestu czterech godzinach walki LDPA przejęła władzę w kraju. 28 kwietnia rano podano informację o śmierci Mohammada Dauda. Sformowano rząd pod przewodnictwem Tarakiego. Jego zastępcą został Ba-brak Karmal. Sielanka obu frakcji LDPA nie trwała długo. W lipcu 1978 roku Babrak Karmal został mianowany ambasadorem Afganistanu w Czechosłowacji i wysłany do Pragi. Podobny los spotkał innych działaczy frakcji Parczam. Zastępcą Tarakiego, na miejsce Babraka Karmala, został Hafizullah Amin. W sierpniu 1978 roku doszło do drugiej fazy walki między stronnictwami. Taraki oskarżył niektórych członków frakcji Parczam o przygotowywanie spisku antyrządowego, aresztował ich, a Babrakowi Karmalowi zarzucił współpracę ze spiskowcami i usunął go z partii. Karmal i inni przebywający za granicą działacze jego frakcji zdecydowali się pozostać na emigracji.

Rząd Tarakiego zaczął energicznie reformować kraj. Wśród wielu zmian kilka było bardzo istotnych, jak zakaz kupowania żon, zrównanie kobiet i mężczyzn we wszystkich prawach, rozpoczęcie ogólnokrajowej akcji zwalczania analfabetyzmu, zlikwidowanie lichwy i wprowadzenie reformy rolnej. Radykalne i szybko wprowadzane zmiany wywołały szok i sprzeciw społeczeństwa afgańskiego, którego sposób życia niewiele się zmienił w ciągu wieków i które było przywiązane do tradycji i religii. Zmiany burzyły ustalony porządek. Okazało się, że w społeczeństwie afgańskim więcej jest przeciwników niż zwolenników reform, a i sam obóz „reformatorski" stopniowo zaczął się kurczyć. Na jesieni 1978 roku doszło do wystąpień antyrządowych. W lutym 1979 roku Biuro Polityczne LDPA podjęło decyzję o nasileniu walki z klerem muzułmańskim, a w marcu dano Aminowi wolną rękę w zwalczaniu powstania, które wybuchło w Nuristanie. Wiosną 1979 roku walki zaczęły obejmować i inne prowincje. Do największego i najgłośniejszego wystąpienia doszło w Heracie, trzecim co do wielkości mieście Afganistanu. To tak zwane powstanie dwudziestu czterech hut wybuchło 14 marca 1979 roku. Rozwścieczeni Afgańczycy zaatakowali znajdujących się w mieście Rosjan (zginęło ich około sześćdziesięciu), a także członków i sympatyków LDPA. Powstanie stłumiono szybko i bardzo krwawo — ponad czterdzieści tysięcy ludzi zginęło bądź zostało rannych. Wtedy też przerażony i zaskoczony skalą oporu Taraki po raz pierwszy poprosił Związek Radziecki o wojskową pomoc. Tym razem Moskwa odmówiła. Amin przekonał Tarakiego, by ten uczynił go ministrem obrony. Wkrótce po nominacji Taraki zorientował się, że Amin zaczyna dominować na scenie politycznej i zagraża jego pozycji. 14 wrzes'nia 1979 roku Tarad dokonał nieudanego zamachu na życie Amina, który 16 września wystąpił z wnioskiem do Komitetu Centralnego LDPA o usuniecie Tarakiego z tej partii. Wkrótce potem Amin zajął miejsce Tarakiego. Wbrew radom płynącym z Moskwy Amin nie chciał złagodzić formy wprowadzania reform ani nie nadał im postaci, w której byłyby do przyjęcia przez społeczeństwo, natomiast rozważał możliwos'ć rozluźnienia związków z ZSRR. Afgańczycy coraz ostrzej reagowali na narzucane im przemiany, tym bardziej że coraz bardziej dostrzegalny stawał się ich antyreligijny charakter. Na jesieni 1979 roku władze centralne kontrolowały tylko jedną trzecią prowincji, a i tu władza powoli wymykała im się z rak. Jednym z bodźców, który zagrzewał Afgańczyków do walki, była rewolucja islamssa w sąsiednim Iranie. Kreml obawiał się utraty wpływów i zainwestowanych pieniędzy w kraju, którego przywódcy nie ufał. W grudniu 1979 roku zdecydował się wiec na interwencje (do której przygotowywał się, przynajmniej teoretycznie, ad jesieni). 29 grudnia 1979 roku przebrani w afgańskie mundury żołnierze ze specjalnej jednostki Armii Radzieckiej dokonali udanego zamachu na życie Amina. Wkrótce na miejscu Amina osadzony został Babrak Karmal, bardziej skłonny do dalszej współpracy ze Związkiem Radzieckim. Miał on rządzić dc początków maja 1986 roku, kiedy zastąpił go Muhammad Najibullah.

W drugiej połowie 1979 roku rząd afgański kilkakrotnie zwracał się do Związku Radzieckiego z prośbą o wsparcie militarne. W kwietniu 1979 roku Amin prosił o przysłanie do Kabulu piętnastu—dwudziestu radzieckich śmigłowców bojowych. Spotkał się z odmową. W lipcu Boris Ponomariow (członek ścisłego kierownictwa ZSRR) informował o prośbie Tarakiego i Amina dotyczącej „wypożyczenia" dwu dywizji. W sierpniu władze Afganistanu jeszcze dwukrotnie prosiły o wojskowe wsparcie — raz radzieckiego ambasadora Aleksandra Puzanowa i generała KGB Iwanowa, drugi raz dowódcę wojsk lądowych generała Pawiowa. Prośby zostały rozpatrzone odmownie. Poglądy radzieckiego kierownictwa na kwestie wojskowej pomocy dla Afganistanu uległy zmianie jesienią 1979 roku. Było to związane z poczynaniami Amina. Pod koniec września odbyło się nadzwyczajne spotkanie członków Komitetu Centralnego: Jurija Andropowa (szefa KGB), Andrieja Gromyki (ministra spraw zagranicznych) i Borisa Ponomariowa. Sprawozdanie na temat sytuacji politycznej w Afganistanie, o walkach wewnątrz LDPA i nastrojach w armii afgańskiej złożył im generał Lew Goriełow, główny radziecki doradca wojskowy w Kabulu. Podobne spotkanie odbyło się także 6 grudnia 1979 roku. Ostatecznie decyzję o interwencji podjęli Leonid Breżniew, Jurij Andropow, Andriej Gromyko i Dmitrij Ustinow (minister obrony), ale nawet w tak wąskim gronie poglądy były rozbieżne. Breżniew i Gromyko byli bardziej umiarkowani, natomiast Andropow optował za pociągnięciami radykalnymi. Andropowa poparł Ustinow. Decyzja o interwencji zapadła 12 grudnia 1979 roku wieczorem, chociaż nie podpisano żadnych dokumentów. 13 grudnia generał J. Maksimów, dowódca tur-kiestańskiego okręgu wojskowego, wydał rozkaz mobilizacji. W stan gotowości postawiono 40 Armię, Korpus Lotniczy, cztery dywizje zmotoryzowane, brygadę artylerii i wojsk inżynieryjnych oraz służby kwatermistrzowskie. Powołano także ponad pięćdziesiąt tysięcy rezerwistów. Rosjanie rzucili do walki w Afganistanie znaczne siły — ich liczebność wahała się od stu dwudziestu do stu osiemdziesięciu tysięcy żołnierzy różnych formacji. Podejmując decyzję o interwencji w Afganistanie, Związek Radziecki kierował się względami własnego bezpieczeństwa. Tak nerwową reakcję Kremla wypada uznać za pochodną wydarzeń irańskich. Bardzo wnikliwie obserwowano rewolucję irańską ajatollaha Chomeiniego, wrogo nastawionego zarówno do Stanów Zjednoczonych, jak i do Związku Radzieckiego, propagującego model państwa wyznaniowego, które miało świecić przykładem wszystkim muzułmanom. Rosjanie obawiali się rozbudzenia fanatyzmu religijnego wśród muzułmańskich obywateli swojego państwa. Nie bez znaczenia było uwięzienie personelu Amerykańskiej Ambasady w Teheranie i koncentracja floty Stanów Zjednoczonych w rejonie Zatoki Perskiej. Rozpoczęła się walka plemion afgańskich z siłami wiernymi Babrakowi Kar-malowi i oddziałami radzieckimi. W pierwszym okresie interwencji Moskwy w Afganistanie radzieckie wojsko okazało się nie przygotowane do walki w tak trudnych warunkach, z dala od własnych garnizonów. W jego oddziałach dawał się odczuć brak zarówno fachowej kadry oficerskiej, jak i podstawowego sprzętu obozowego — namiotów i kuchni polowych. W

dodatku do oddziałów interwencyjnych wcielono dużo muzułmanów. Pomysł ten zrodził się w radzieckim sztabie: mniemano, iż z muzułmanami najlepiej będą walczyć muzułmanie. Z tego pomysłu wycofano się w marcu 1980 roku. W pierwszym okresie działań wojennych oddziały radzieckie walczyły według założeń przygotowanych na ewentualny konflikt z armiami Europy Zachodniej: do walki rzucono duże, zmechanizowane brygady (w Afganistanie było tylko kilka w miarę normalnych, dobrych dróg). Wobec znacznych strat w ludziach i sprzęcie dowództwo wojsk radzieckich zmodyfikowało taktykę walki. Do dywizji zmechanizowanych przydzielono kompanie przygotowane do walki z partyzantami. Osobnym rodzajem jednostek działających w Afganistanie stał się SPETSNAZ, który wprowadzono do walki w 1984 roku. Najczęściej taka jednostka liczyła trzech ludzi, z których jeden z reguły wywodził się z ludności miejscowej. Jednostki te działały w nocy, na głębokim zapleczu, korzystając z danych uzyskanych przez wywiad i zwiad lotniczy. Głównymi celami sił SPETSNAZ były duże wsie, stanowiące bazy ruchu oporu. 439 :• ^

mmazar-i-ozann ^-J 187 Pułk Zmot.*

•

Konduz

T ,• i v »V \ jf y* . T 703 Dyw. Pow.-Desanf. Gwarcf/7 • Herat 708 Dyw. Zmof. Kab"' l ^SDyw. Zmof. Gward/7 %

797 Samodzielny

\ V ^

\

Ghazni*

• 7

Kandahar

* 70 Bryg. Zmot.

866 Samodzielny Pułk Zmot •••"

łt/

Dolina Panczszir (kontrolowana przez Massuda) bazylotnicze przerzut broni do Afganistanu migracje ludności z Afganistanu ruchy wojsk radzieckich w 1979 Rozmieszczenie wojsk radzieckich w Afganistanie (1981—1983) ?> , ,: dziecko-afgańskiej amerykańska pomoc dla strony napadniętej była udzielana w tajemnicy. Broń dla mudżahedinów była wykonana według wzorów radzieckich: AK-47, RPG-7 (ręczny granatnik przeciwpancerny), SAM-7 (rakieta przeciwlotnicza krótkiego zasięgu) i wyrzutnie rakiet typu ziemia—ziemia. Poza dozbrajaniem mudżahedinów i uzbrajaniem Pakistanu jako państwa „na pierwszej linii" administracja Cartera podjęła również zabiegi dyplomatyczne. Jednym z nich była misja sekretarza obrony Harolda B równa w Chinach, gdzie rozmawiał on o podjęciu wspólnych amerykańsko-chińskich działań. W efekcie Chiny wspierały Pakistan w oporze przeciwko naciskom ZSRR i dostarczały broni mudżahedinom. Administracja Ronalda Reagana kontynuowała działania podjęte przez Cartera. Tak zwana doktryna Reagana zakładała udzielanie szerokiej pomocy i wsparcia freedom fighters (bojownikom o wolność), którzy zwalczali komunistyczne rządy w swoich krajach. Doktryna ta miała gorących zwolenników w osobach dwóch kongresmanów — Gordona J. Humphreya i Roberta J. Lagormarisno. W 1984 roku administracja Reagana podjęła decyzję o przesłaniu mudżahedinom nowoczesnych rakiet—Stingerów — które stały się straszną bronią w rękach partyzantów afgańskich. Przyczyniły się do strącenia wielu spośród trzystu dziewięćdziesięciu dwóch samolotów i śmigłowców, które Rosjanie stracili w latach 1980—1987 w Afganistanie. Afgańczycy otrzymywali od USA sprzęt wojskowy i wydatne wsparcie finansowe (około stu milionów dolarów rocznie). Znaczna część pomocy finansowej była kierowana do uchodźców, z których dwa miliony osiemset tysięcy znalazło schronienie w Pakistanie, a dwa miliony dwieście tysięcy w Iranie. Dostawy były kierowane do Peszawaru w Pakistanie, który stanowił główną bazę mudżahedinów, a stamtąd rozdzielane pomiędzy oddziały walczące w Afganistanie. W pobliżu granicy afgańskiej znajdowało się około osiemdziesięciu baz mudżahedinów, w których szkolono bojowników. Miesięcznie opuszczało je około trzech tysięcy przeszkolonych partyzantów. Na forum międzynarodowym Stany Zjednoczone oficjalnie popierały mudżahedinów, w Ameryce organizowano Dni Afganistanu, a prezydent Reagan przyjmował przywódców afgańskiego ruchu oporu. Afgański ruch oporu z zewnątrz wydawał się jednolity. W istocie był i pozostał bardzo podzielony, czasami wręcz rozdarty konfliktami. Znaczący był tu element odwoływania się

do innych państw muzułmańskich i udzielanego przez nie poparcia. Jeszcze przed radziecką interwencją, w 1973 roku, jako próba oporu przeciwko komunistycznym rządom i zbyt daleko idącym reformom, powstało Ikhwan ul-Muslimi (Muzułmańskie Braterstwo), któremu przewodził inżynier Gulbuddin Hekmatiar. W Pakistanie wkrótce po obaleniu króla grupa studentów afgańskich założyła Hezb-i-Islami (Partię Islamską). Wśród jej członków znalazło się wielu późniejszych przywódców ruchu oporu: Burhanuddin Rabbam, Maulawi Mansoor i Ahmad Szach Massud. Z czasem Hezb-i-Islami rozpadła się na frakcje. Jedną z nich była frakcja kierowana przez Gulbuddina Hekmatiara, który na arenie światowej uchodził za przedstawiciela całego afgańskiego ruchu oporu. Frakcja Hekmatiara nawoływała do odrodzenia fundamentalistycznego państwa islamskiego, popierała Chomeiniego, a negatywnie odnosiła się do Stanów Zjednoczonych, Zachodu i ZSRR. Otrzymywała pieniądze między innymi od Muamara Kadafiego z Libii. Drugą frakcją był Khalis, któremu przewodził Maulawi Mohammad Younos Khalis. Program tej frakcji opierał się na islamie. W swoich hasłach nie był radykalny, odwoływał się raczej do tradycji. W 1978 roku Burhanuddin Rabbani założył Jamiat Islami Afghanistan (Islamskie Stowarzyszenie Afganistanu). Program tej partii w początkowym okresie był w swej wymowie radykalnie islamski. W 1984 roku nastąpiło odejście od radykalizmu ideologicznego. Najsławniejszym dowódcą wojskowym związanym z tą partią był Ahmad Szach Massud zwany „Lwem Panczsziru" (Panczszir to dolina, która stanowiła zaplecze Massuda podczas walk z wojskami radzieckimi. Mimo kilku prób nigdy nie została zdobyta przez Rosjan ze względu na swoją niedostępność). Także w 1978 roku powstał Jabba-i-Nejat-i-Afghanistan (Front Ocalenia Afganistanu) pod przewodnictwem Sibgatullaha Mojadidiego. Reprezentował on program tradycyjno-narodowy. Partia ta postulowała wprowadzenie monarchii konstytucyjnej opartej na tradycyjnych instytucjach Afganistanu przedkomunistycz-nego i ewentualny powrót zdetronizowanego króla. W 1978 roku utworzono także Mahaz-i-Milli Islami Afghanistan (Narodo-wo-Islamski Front Afganistanu), w skrócie Mahaz, którego przywódcą był Ahmad Gailani. Program tej partii był narodowo-tradycyjny. Zakładał, że rząd będzie świecki, ale w swej działalności musi się kierować prawem islamskim i opierać na afgańskiej tradycji. Parlament miał zostać wyłoniony w wolnych wyborach. W latach 1979—1982 działała także Shura-i-Inqilab-i-Islami Afghanistan (Rada Rewolucyjna Islamskiej Unii Afganistanu), w skrócie Shura. Na jej czele stał Szeik Sayed Ali Beheshti. Program tej partii był narodowy. Popierał ją Iran. Jedną z największych partii opozycyjnych, choć słabo zorganizowaną, była Harakat-i-Inqilabi-Islami Afghanistan (Ruch na Rzecz Islamskiej Rewolucji w Afganistanie), w skrócie Harakat. Na jej czele stał Maulawi Mohammad Nabi Mohammadi. Program tej partii był tradycjonalistyczny i narodowy. Opowiadano się za rządem wybieranym na podstawie praw islamu, ale przeciw teokracji i fanatyzmowi islamskiemu, za tradycyjnym zgromadzeniem (Loya Jirga), a przeciw parlamentowi na wzór zachodni.

Nie wypowiedziana wojna w Afganistanie była niezmiernie krwawa i okrutna. Rosjanie używali broni chemicznej, czyniąc z Afganistanu poligon doświadczalny dla dwóch jej generacji. Stosowali ją zarówno wobec mudżahedinów, jak i wobec ludności cywilnej. Branie jeńców nie było praktykowane przez żadną ze stron. Rosjanie pojmanych mudżahedinów przekazywali w ręce afgańskiego KhAD, który po okrutnych przesłuchaniach z reguły rozstrzeliwał lub wieszał 44^ jeńców. Mudżahedini nie pozostawali dłużni. Najczęściej pozbywali się jeńców, co nie zawsze wynikało z okrucieństwa, lecz z przyczyn „technicznych"; oddziały partyzanckie nie miały możliwości transportowania ani żywienia jeńców. Zabijano ich często w sposób okrutny. Do codziennych praktyk należało rozcięcie brzucha i pozostawienie konającego własnemu losowi. Schwytanie radzieckiego żołnierza w okolicach kiszłaku (wieś) kończyło się ukamienowaniem przez mieszkańców. Obie strony na polu walki dobijały rannych przeciwników, a zdarzało się, że i swoich. Wojska radzieckie w Afganistanie obsadzały przede wszystkim duże miasta i drogi łączące punkty strategiczne. Poza te rejony Rosjanie urządzali rajdy, których celem było albo zwalczanie oddziałów mudżahedinów, albo pacyfikacja ki-szłaków, które były zapleczem dla partyzantów. Także wobec afgańskiej ludności cywilnej Rosjanie byli bezwzględni. Powodowało to masowe ucieczki ludności bądź w góry, bądź do Pakistanu i Iranu. Ciekawym zjawiskiem było przechodzenie żołnierzy radzieckich na stronę mudżahedinów. Przypadki takie zdarzały się nie tylko wśród muzułmanów, ale także wśród żołnierzy pochodzenia rosyjskiego, ukraińskiego czy też białoruskiego. Dokładne dane nie są znane, gdyż bardzo często dowództwo informowało najbliższych o śmierci na polu bitwy. Szacunkowo podaje się, że było to od jednego do dwóch procent liczby, która przeszła na stronę przeciwnika w czasie II wojny światowej. Rok 1985 przyniósł zmianę w najwyższym kierownictwie ZSRR. Pierwszym sekretarzem został Michaił Gorbaczow. Wiązała się z tym modyfikacja polityki wewnętrznej i zagranicznej. Koniecznością stało się wycofanie radzieckich sił z Afganistanu. Do czynników mających decydujące znaczenie należy zaliczyć: potrzebę zaangażowania znacznie większych sił, modernizowanie uzbrojenia przez mudżahedinów, co było równoznaczne ze wzrostem strat w Armii Radzieckiej (do 1987 roku ponad dwadzieścia tysięcy zabitych i tyleż kalek), progresywnie zwiększające się koszty pobytu wojsk radzieckich (od dwóch do trzech miliardów dolarów rocznie), wreszcie coraz częściej dające znać o sobie (wynik glasnosti) głosy sprzeciwu i niezadowolenia w społeczeństwie radzieckim. Jednym z przejawów tego zjawiska był film Czy łatwo być młodym? Nie bez znaczenia był powrót do kraju weteranów i ofiar wojny afgańskiej, którzy opowiadali o jej okrucieństwach. Było to tym istotniejsze, że w trakcie konfliktu obowiązywał „wojenny" pobór do wojska. Powszechnym zjawiskiem stali się weterani-narkomani, którzy wpadli w nałóg w związku ze stosunkowo łatwą dostępnością środków odurzających (mudżahedini zdobywali część środków finansowych handlując narkotykami).

Niebezpieczne stało się również ożywienie wśród muzułmanów zamieszkujących republiki Azji Środkowej. To przebudzenie myśli islamskiej było rezonansem ruchu fundamentalistycznego w Iranie i podziwu dla odwagi narodu afganAAA skiego. Na ile to zjawisko było istotne i ważne dla władz radzieckich, może świadczyć fakt, że w listopadzie 1986 roku Gorbaczow, przemawiając w Taszkiencie do miejscowych notabli partyjnych, zaatakował islam i wezwał do zwalczania fanatyzmu religijnego. Na decyzję Gorbaczowa o wycofaniu wojsk z Afganistanu wpłynęła także postawa Stanów Zjednoczonych: kwestia afgańska ważyła na stosunkach amery-kańsko-radzieckich. W trakcie szczytu w listopadzie 1985 roku prezydent Reagan oznajmił, że obecność wojsk radzieckich w Afganistanie uniemożliwia normalizację bilateralnych stosunków na linii Waszyngton— Moskwa. Pod wpływem tych wszystkich okoliczności Gorbaczow podjął ostateczną decyzję. 14 kwietnia 1988 roku minister spraw zagranicznych ZSRR Eduard Sze-wardnadze i sekretarz stanu USA George Shultz podpisali w Genewie, pod patronatem ONZ, tak zwany układ afgański. Na jego mocy Związek Radziecki zobowiązał się, że do 15 lutego 1989 roku jego wojska opuszczą terytorium Afganistanu. Wycofywanie wojsk radzieckich rozpoczęło się o północy z 14 na 15 maja 1988 roku, a jako pierwszy opuścił teren Afganistanu radziecki transporter opancerzony, którego załogę stanowili dwaj Uzbecy, Białorusin i Tadżyk. Ostatni żołnierz opuścił Afganistan 15 lutego 1989 roku. Był to generał lejtnant Boris Gromów (dowódca wojsk radzieckich w Afganistanie). Nie wypowiedziana wojna afgańsko-rosyjska była jednym z najkrwawszych konfliktów lat osiemdziesiątych. Doprowadziła do zrujnowania kraju, drastycznego zmniejszenia liczby ludności (wyemigrowało ponad pięć milionów ludzi), przyniosła także polityczne rozbicie kraju. Wobec wspólnego wroga, którym byli Rosjanie i komuniści, różne ugrupowania polityczne stanowiły w miarę spójny front. Wycofanie się wroga spowodowało nowy wybuch wewnętrznych konfliktów. Jedna z linii podziału przebiegała na gruncie religijnym: część partii dążyła do utworzenia państwa islamskiego na wzór Pakistanu, a część — według wzorów irańskich. O konflikcie między ugrupowaniami zadecydowało też dążenie do zajęcia Kabulu i ustanowienia tam swojej władzy. Wydaje się, że walka między różnymi ugrupowaniami i partiami, która wybuchła po wyjściu Rosjan z Afganistanu, nieprędko się zakończy, a pewne tradycyjne elementy mentalności i kultury narodu afgańskiego na pewno nie ułatwią ostatecznego rozwiązania konfliktu. Rozdział 36 PIOTR OSTASZEWSKI WOJNA O FALKLANDY 1982

Falklandy to skupisko dwóch większych i około dwustu mniejszych wysp w południowej części Oceanu Atlantyckiego. Największe znaczenie mają wyspy: Wschodnia i Zachodnia. O niewielkim znaczeniu Falklandów decyduje nikły potencjał gospodarczy i ludnościowy. W 1980 roku wyspy zamieszkiwało tysiąc osiemset czterdziestu dziewięciu mieszkańców — poddanych królowej brytyjskiej. Posiadając odrębną konstytucje, tubylcy wybierają własne władze samorządowe, a rząd Wielkiej Brytanii sprawuje piecze nad bezpieczeństwem i polityką zagraniczną, za co odpowiedzialny jest przed ministrem spraw zagranicznych gubernator Falklandów. Struktura władzy lokalnej opiera się na współrządach gubernatora z Radą Wykonawczą, składającą się z dwóch członków wybieralnych, dwóch przezeń nominowanych oraz sekretarza generalnego i ministra finansów. Obaj należą jednocześnie do Rady Ustawodawczej, której pozostałych sześciu członków wybiera ludność Falklandów. Najważniejszą gałęzią gospodarki jest produkcja wełny. Czterdzieści trzy procent przedsiębiorstw znajduje się w ręku Falklands Islands Company, która również obecnie należy do tamtejszych potentatów. Pomimo pewnej pomocy finansowej (milion funtów w 1981 roku) Wielka Brytania nie była zainteresowana w prowadzeniu polityki inwestycyjnej nakręcającej koniunkturę, co niepokoiło mieszkańców. Kryzys, który wybuchł w 1982 roku, miał podłoże czysto historyczne. Argentyński rząd Leopolda Galtieriego uważał Falklandy za dziedzictwo hiszpańskie podporządkowane w 1840 roku koronie brytyjskiej, czego „Argentyna nigdy nie zapomniała". Londyn poczuł się zmuszony nie tylko bronić praw własnych obywateli (dziewięćdziesiąt pięć procent przyznaje się do brytyjskiego pochodzenia), ale przede wszystkim nie dopuścić do upokorzenia Zjednoczonego Królestwa, którego imperialna historia należała do przeszłości, ale które wciąż sprawowało kontrolę nad obszarami zamieszkanymi przez ludność pochodzenia brytyjskiego. Wiadomo, że już pod koniec XVI wieku wyspy były odwiedzane przez statki brytyjskie i hiszpańskie, jednakże swą nazwę zawdzięczają brytyjskiej ekspedycji, która przybyła tam w 1690 roku na statku „Welfare". Kapitan jednostki uwiecznił w ten sposób wicehrabiego Falklanda, piastującego urząd skarbnika Królewskiej Marynarki Wojennej. Używana przez Argentynę nazwa Malwiny została nadana przez marynarzy francuskich, którzy określali wyspy mianem Ileś Malouines — co tłumaczono na hiszpański jako Islas Malvinas. Francuzi byli też pierwszymi kolonizatorami. Kolonizację gorąco popierał dwór królewski, który uważał, że położenie wysp umożliwia kontrolę szlaku handlowego wiodącego na Pacyfik. Pierwsze osiedla, które powstały w 1764 roku na Wyspie Wschodniej, ewakuowano w trzy lata później po podpisaniu umowy z Hiszpanią. Madryt wypłacił rekompensatę równą dwudziestu czterem tysiącom funtów szterlingów. Od 1765 roku Wyspę Zachodnią kolonizowali Brytyjczycy. Hiszpanie, pozbywszy się Francuzów, w 1770 roku wyparli z kolei Brytyjczyków, zezwalając im jednak niebawem na powrót. Rząd brytyjski uznał de facto podział Falklandów na strefę hiszpańską i brytyjską. O ile do pierwszej wciąż napływali nowi osadnicy, o tyle kolonizacja drugiej ustała w 1774 roku, a jedynym świadectwem brytyjskiego panowania była, dziś zaginiona, tablica głosząca podległość zachodniej części Falklandów królowi Jerzemu III.

Wraz z zakończeniem w 1811 roku hiszpańskiego panowania w Ameryce Południowej prawa do Falklandów przeszły na Argentynę, która w 1829 roku określiła status wysp jako integralną część swego terytorium. Nie uznawszy decyzji Buenos Aires ani de iure, ani de facto, Londyn od 1833 roku zaczął wypierać Argentynę, by w 1840 roku ogłosić Falklandy kolonią brytyjską. Argentyna nigdy nie pogodziła się z decyzją przyłączenia wysp do Wielkiej Brytanii. Odległość od kontynentu południowoamerykańskiego oraz brak osadnictwa angielskiego po 1774 roku podważały argumentację Londynu. Po II wojnie światowej Buenos Aires zastąpiło własne żądania antykolonialnymi sloganami. Chęć pozostania pod brytyjskim panowaniem stanowiła jednak jednoznaczny dowód politycznego samookreślenia mieszkańców wysp. Konflikt z roku 1982 był jedynie finałem długich dyplomatycznych zmagań pomiędzy Buenos Aires a Londynem. Po raz pierwszy w okresie powojennym Argentyna wniosła sprawę Falklandów do specjalnej Komisji Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Dekolo-nizacji (tak zwanej C-24) w 1964 roku. Członkami tej komisji były między innymi Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Po kilkumiesięcznym rozpatrywaniu sprawy 16 grudnia 1965 roku uchwalono rezolucję Zgromadzenia Ogólnego nr 2065. Wyżej wymieniony wypadek określono w niej jako przykład „kolonializmu". ONZ wezwała zainteresowane strony do rozstrzygnięcia sporu na drodze dyplomatycznej. Pierwszą rundę rozmów przeprowadzono w styczniu 1966 roku. Ponieważ negocjacje nie przyniosły konkretnych wyników, Wielka Brytania zaproponowa447 la drugi termin — czerwiec. Gdy dyplomacja brytyjska dążyła do wyciszenia sporu i proponowała, żeby ludność Falklandów sama określiła status wysp, dla Argentyny jedynym wyjściem było przyłączenie ich do swego terytorium. W tym czasie doszło do dwóch incydentów, które uzyskały moralne poparcie Buenos Aires. W 1964 roku na lotnisku w Port Stanley wylądował prywatny samolot, którym przywieziono argentyńską flagę i zarządzono, aby zatknięto ją na maszcie portu lotniczego. We wrześniu 1966 roku grupa dwudziestu argentyńskich terrorystów uprowadziła samolot pasażerski DC-4 Argentyńskich Linii Lotniczych do Port Stanley, domagając się przekazania wysp rządowi w Buenos Aires. Incydenty te miały zademonstrować determinację narodu argentyńskiego, spontanicznie protestującego przeciw brytyjskiej władzy nad wyspami. Reakcja Londynu ograniczyła się do zwiększenia kontyngentu wojskowego do plutonu. Brytyjska propozycja z marca 1967 roku, dotycząca przekazania wysp Argentynie pod warunkiem zgody mieszkańców, nie doczekała się realizacji. Ludność Falklandów zdecydowanie odrzuciła możliwość zerwania więzi z metropolią i podporządkowania się rządowi argentyńskiemu. Od tej pory władze brytyjskie uzależniły losy Falklandów od opinii mieszkańców, na co, aczkolwiek niechętnie, musiała zgodzić się Argentyna.

Pewien postęp odnotowano w 1971 roku, kiedy rząd argentyński wznowił połączenia lotnicze i morskie z Falklandami. Dzięki temu nastąpiła poprawa stosunków bilateralnych i w ciągu pięciu lat doszło do podpisania traktatów z Wielką Brytanią dotyczących komunikacji między wyspami a Argentyną oraz znoszących obowiązek posiadania paszportów przez falklandzkich przyjezdnych. Przekształcenie wysp w brytyjsko-argentyńskie kondominium, czego rzecznikim był rząd Harolda Wilsona, napotkało opór na Falklandach. Pojednawcza postawa premiera Jamesa Callaghana, pragnącego zrewidować dotychczasową politykę Zjednoczonego Królestwa i rozpocząć nowe negocjacje z wojskowym rządem prezydenta Yideli, miała wyrażać dobrą wolę Brytyjczyków doceniających wagę problemu dla strony przeciwnej. Pozornie skłonne do negocjacji Buenos Aires nie porzuciło myśli o przyłączeniu Falklandów. Na wiosnę 1976 roku brytyjski helikopter, który wystartował z patrolowego lodołamacza „Endurance", doniósł o obecności argentyńskich sił zbrojnych w południowej części Sandwich Islands i na South Thule. Londyn w listopadzie 1977 roku wysłał w rejon Falklandów patrolową łódź podwodną eskortowaną przez kilka mniejszych jednostek. Otoczonej ścisłą tajemnicą operacji towarzyszyły negocjacje w Nowym Jorku, które nie wpłynęły na złagodzenie napięcia na linii Londyn—Buenos Aires. Zwycięstwo odniesione w maju 1979 roku przez Partię Konserwatywną i objęcie urzędu premiera przez Margaret Thatcher zapoczątkowało nowy etap negocjacji. Nicholas Ridley, w którego gestii pozostawały sprawy związane z Falklandami, opracował nowe rozwiązanie tego problemu. Zakładało ono uznanie suwerenności wysp jako posiadłości argentyńskiej wydzierżawionej przez rząd Wielkiej Brytanii na dziewięćdziesiąt dziewięć lat. Według planu Ridleya zaspokojone byłyby jednocześnie ambicje Argentyny i rozwiane obawy poddanych brytyjskich, których Londyn nie zamierzał pozbawiać swojej protekcji. W styczniu 1981 roku starano się z kolei wynegocjować z Buenos Aires zamrożenie sporu na temat suwerenności wysp. W1981 roku brytyjskie Ministerstwo Obrony wycofało z południowego Atlantyku obok kilku mniejszych jednostek patrolowy lodołamacz „Endurance", który symbolicznie bronił falklandzkich wód terytorialnych. Według Ministerstwa Spraw Zagranicznych mogło to doprowadzić do ewentualnych agresywnych poczynań Buenos Aires. Ministerstwo Obrony, poparte przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, wciąż łudziło się nadzieją na polubowne załatwienie sprawy falklandz-kiej. Między styczniem 1981 a marcem 1982 roku sekcja wywiadu zajmująca się sprawami Ameryki Południowej nie poświęciła Falklandom żadnej z osiemnastu sesji, które w tym czasie się odbyły. Sto pięćdziesiąta rocznica zajęcia Falklandów przez Wielką Brytanię, która upływała w 1983 roku, wydawała się okazją do zdobycia popularności przez sprawujący władzę od grudnia 1981 roku wojskowy rząd generała Leopolda Galtie-riego. Od stycznia 1982 roku argentyńska junta wojskowa rozpoczęła przygotowania do inwazji na wyspy, podtrzymując jednocześnie swój image „dyktatury wojskowej z ludzką twarzą". Pragnąc zneutralizować Stany Zjednoczone, Galtie-ri zapewniał o swej woli współpracy z prawicowymi rządami w

Ameryce Południowej. Ponadto, dokonawszy oceny brytyjskiej polityki zagranicznej po II wojnie światowej, władze argentyńskie dostrzegły preferowanie rozwiązań dyplomatycznych. 19 marca 1982 roku na jedną z wysp falklandzkich, Południową Georgię, miała przybyć grupa przemysłowców w celu realizacji kontraktu dotyczącego transportu i składowania złomu. Nie dysponując odpowiednimi środkami transportu, biznesmeni zgodzili się przyjąć pomoc oferowaną przez Buenos Aires. Ambasada Wielkiej Brytanii nie sprzeciwiła się, by płynący na Georgię kontrahenci skorzystali z usług argentyńskiego statku. Argentyńczycy nie dopełnili jednak zwykłych proceduralnych formalności, nie prosząc o zgodę brytyjskiej bazy w Grytviken, sprawującej kontrolę nad obszarami Antarktydy. Gdyby nie napięte stosunki między Londynem a Buenos Aires być może incydent zakończyłby się protestem brytyjskiej placówki dyplomatycznej w Buenos Aires. Gubernator Falklandów sir Rex Hunt ostrzegał rząd Margaret Thatcher przed argentyńskim fortelem. 21 marca 1982 roku do Londynu dotarła wiadomość o wylądowaniu wojsk argentyńskich na Południowej Georgii, a w trzy dni później przekazały ją mass media. Stawką w grze był, jak zapewniał Richard Luce — następca Ridleya — honor Wielkiej Brytanii. Obawy przed wzmocnieniem sił Royal Navy na południowym Atlantyku oraz zapowiedź bardziej zdecydowanych kroków przyspieszyły decyzję argentyńskiej junty wojskowej, która 26 449 marca wydała rozkazy pełnej gotowości do przeprowadzenia operacji i rozpoczęcia jej w „odpowiednim czasie". Nie przygotowana do wojny Wielka Brytania, pragnąc uśpić czujność Argen-tyńczyków, nie nadawała rozgłosu sprawie lądowania na Południowej Georgii. Koncentracja odpowiednich sił musiała zająć kilka tygodni, w trakcie których Argentyna mogła z powodzeniem dokonać inwazji, a to postawiłoby konserwatystów w bardzo niekorzystnej sytuacji. 2 kwietnia 1982 roku rząd w Buenos Aires podał do wiadomości, że dwustu-letni spór został zakończony poprzez przyłączenie wysp do Argentyny. Parlament brytyjski postawiono przed faktem dokonanym. Początkowo w Londynie uznano jakąkolwiek akcję militarną za przedsięwzięcie zbyt ryzykowne, a Ministerstwo Obrony nie miało żadnego konkretnego planu operacyjnego. Admirał Henry Le-ach był wówczas jednym z niewielu, którzy bardzo poważnie liczyli się z możliwością wysłania sił interwencyjnych. Jego zdaniem operacja zbrojna, nawet gdyby nie zakończyła się szybkim sukcesem, miałaby korzystny wpływ na przebieg ewentualnych rokowań z przeciwnikiem. Dla sir Henry'ego Leacha negocjacje miały dać czas na zgromadzenie dostatecznych sił operacyjnych i przetransportowanie ich w rejon południowego Atlantyku. Jego zdaniem ustępstwa argentyńskie były uzależnione od presji militarnej Wielkiej Brytanii, która miała wykazać jej zdolność do obrony własnych interesów również przy użyciu siły. Rozpoczęta 3 kwietnia na forum ONZ dyplomatyczna batalia przyniosła zwycięstwo rządowi brytyjskiemu. Rezolucja Rady Bezpieczeństwa nr 502 wzywała Argentynę do natychmiastowego wstrzymania działań wojennych i wycofania własnych sił zbrojnych z Falklandów. Dla rządu Margaret Thatcher decyzja ONZ oznaczała

sprzeciw międzynarodowej opinii publicznej wobec argentyńskiej inwazji na wyspy, ale przede wszystkim moralne prawa Wielkiej Brytanii do ochrony życia i mienia swych poddanych. Pewność, że Galtieri nie zastosuje się do rezolucji, usprawiedliwiała użycie sił zbrojnych. Zgodność opinii wśród piętnastu członków Rady Bezpieczeństwa (z wyjątkiem Panamy), gdzie nawet kraje komunistyczne i Hiszpania wstrzymały się od głosu, praktycznie prowadziła do izolacji Buenos Aires. Zastosowanie 9 kwietnia 1982 roku przez Europejską Wspólnotę Gospodarczą sankcji wobec Argentyny wpłynęło bardzo niekorzystnie na gospodarcze położenie kraju, znajdującego się od 2 kwietnia w stanie wojny, a ponadto faworyzowało konkurujące z Argentyną Chile, które stało się sprzymierzeńcem Wielkiej Brytanii. Sankcje pośrednio uderzyły również w eksport brytyjski. Nadwyżka handlowa z Argentyną za sam tylko 1981 rok wynosząca dwadzieścia sześć milionów funtów czyniła z niej najlepszy rynek eksportowy, obecnie zamknięty dla Wysp Brytyjskich. Argentyna i Wielka Brytania uważane były przez Waszyngton za sojuszników Stanów Zjednoczonych. Konflikt między tymi krajami spowodował krótkotrwałe zaangażowanie się USA w spór. Z polecenia prezydenta Ronalda Reagana misji mediacyjnej podjął się sekretarz stanu Alexander Haig. Bezstronność nakazywała przynajmniej tymczasowe uznanie obecności argentyńskiej na Falklandach i nakłonienie rządu Margaret Thatcher do negocjacji za pośrednictwem USA. Podczas gdy siły Royal Navy posuwały się w kierunku Falklandów, Haig starał się wypracować wyjściowe stanowiska do rozpoczęcia negocjacji. W związku z bezkompromisowym stanowiskiem Buenos Aires Haig uznał słuszność argumentacji Wielkiej Brytanii i ogłosił poparcie przez USA sankcji przeciw Argentynie, którą oskarżył o bezprawną agresję na brytyjskie posiadłości. Wysyłając siły ekspedycyjne przygotowane na prowadzenie nawet długotrwałych działań bojowych, premier Thatcher zdecydowana była zwycięsko zakończyć ten konflikt. W kierunku Falklandów popłynęły lotniskowce „Hermes" i „In-yincible" oraz czterdzieści dwie inne jednostki pomocnicze, nigdy zresztą nie użyte jednocześnie. W momencie największego nasilenia walk w drugiej połowie maja w operacjach bojowych uczestniczyło równocześnie dwadzieścia sześć jednostek. Zmobilizowano również i wysłano w rejon Falklandów czterdzieści pięć statków handlowych. Wyspę Ascension, odległą o trzy i pół tysiąca mil morskich od Falklandów, wybrano na punkt przystankowy, gdzie dokonywano przeładunków i realizowano inne zadania związane z zaopatrzeniem. Siłę uderzeniową stanowiły jednostki komandosów Royal Marinę, batalion spadochroniarzy oraz Special Air Service, które niebawem zostały wzmocnione przez żołnierzy Guards Division i Gurkhów. Ogółem brytyjskie siły ekspedycyjne liczyły dwadzieścia osiem tysięcy żołnierzy, z czego dziesięć tysięcy stanowiły jednostki lądowe.

Zasadniczą trudnością była odległość, jaka dzieliła armię brytyjską od centrum dowodzenia, oraz braki w systemie wywiadowczym. Nie dysponowano fotografiami satelitarnymi ani lotniczymi. Debata parlamentarna z 3 kwietnia 1982 roku, kiedy jeden z laburzystowskich ministrów oskarżył rząd Margaret Thatcher o bierność pomimo złamanego od kilku lat szyfru nieprzyjaciela, doprowadziła do zakłóceń w pracy wywiadu. Natychmiastowa zmiana używanego przez Ar-gentyńczyków kodu odcięła bowiem chwilowo sztab brytyjski od cennych wiadomości dotyczących planów przeciwnika. Stan bojowy armii argentyńskiej przedstawiał się równie dobrze, zważywszy, że większość uzbrojenia zakupiono w Wielkiej Brytanii. Słabość floty rekompensowano siłą lotnictwa. Odległość czterystu mil, która dzieliła Falklandy od Argentyny, pozwoliła na ich obsadzenie do końca kwietnia przez dziesięć tysięcy żołnierzy i ufortyfikowanie. Celem operacji „Corporate" miało być przywrócenie stanu sprzed 2 kwietnia 1982 roku, a więc wyparcie wojsk argentyńskich i reaktywowanie brytyjskiej administracji. Działania wojenne miały nie być przeniesione na kontynent południowoamerykański. Zarządzono blokadę dwustumilowej strefy wokół wysp i uznano ją za obszar bezpośrednich działań wojennych. 451 desanty z helikopterów główne kierunki uderzeń brytyjskich wojsk lądowych ^~vlv Działania wojenne na Wyspie Wschodniej Operacje poprzedziły starcia na Południowej Georgii, gdzie skierowano niektóre jednostki brytyjskie. Po stracie dwóch z trzech helikopterów biorących udział w pierwszym uderzeniu Brytyjczycy przystąpili do ataku na argentyński garnizon. Płynącą mu na pomoc łódź podwodną „Sante Fe" zdołano unieszkodliwić z powietrza, po czym po efektownym lądowaniu jednostek marines odbito wysp?. l maja rozpoczęto operacje „Corporate", bombardując lotnisko w Port Stanley. Po jego zniszczeniu argentyńskie samoloty wojskowe, w przeciwieństwie do samolotów transportowych, nie mogły już lądować na wyspach. Jednocześnie brytyjskie Air Force, pozorując przygotowania do lądowania marines, uderzyły na strategiczne pozycje wroga. W rozkazach dla jednostek morskich celem był argentyński lotniskowiec „25 de May o". Obawiano się, iż przekroczenie przezeń strefy bezpieczeństwa umożliwi użycie przez Argentynę lotnictwa. Brytyjska łódź podwodna nie zlokalizowała jednak przeciwnika, który nie przeprowadził tego dnia żadnej operacji powietrznej, sądząc, że niebezpieczeństwo inwazji na wyspy zostało odsunięte. Tego dnia Royal Navy natknęła się na stary argentyński krążownik „Generał Belgrano". „Conąueror"

wystrzelił w jego kierunku kilka torped, posyłając statek z trzystu sześćdziesięcioma osobami załogi na dno oceanu. Próba wznowienia rokowań dzięki mediacji prezydenta Peru Belaundego i sekretarza generalnego ONZ Javiera Peresa de Cuellara została definitywnie odrzucona przez rząd generała Galtieriego 2 maja — po otrzymaniu wiadomości o stracie krążownika, znajdującego się poza dwustumilową strefą działań wojennych. W odwecie 4 maja Argentyńczycy zatopili brytyjski niszczyciel „Sheffield". Zbiegło się to z pogorszeniem sytuacji Wielkiej Brytanii na arenie międzynarodowej, gdyż sprawa „Generała Belgrano" pociągnęła za sobą oskarżenia o eskalację wojny, czego konsekwencją, zdaniem Alexandra Haiga, mogła być destabilizacja pozycji Zachodu w Ameryce Łacińskiej. Sekretarz generalny ONZ Javier Perez de Cuellar próbował przedłożyć propozycje rozwiązania konfliktu brytyjskiemu ministrowi spraw zagranicznych Fran-cisowi Pymowi i delegacji Argentyny w ONZ. Organizacja Narodów Zjednoczonych miałaby tymczasowo zarządzać wyspami — do momentu podpisania porozumienia między stronami konfliktu, którego wstępnym warunkiem byłoby uznanie przez Londyn argentyńskiej aneksji Falklandów. Brytyjczycy aprobowali jedynie możliwość współrządów z Argentyną — i to tylko po reaktywowaniu na wyspach demokratycznych instytucji. Losy Falklandów miały rozstrzygnąć się na polu bitwy. Zatopienie „Generała Belgrano" sparaliżowało flotę argentyńską, która nie oddalała się od macierzystych portów. W tym czasie Argentyńczycy omyłkowo zatopili w pobliżu Południowej Georgii własną łódź podwodną. 21 maja 1982 roku wojska brytyjskie wylądowały w Port San Carlos w Cieśninie Falklandzkiej, oddzielającej Wyspę Wschodnią od Zachodniej, w odległości kilkudziesięciu kilometrów od Port Stanley. Zanim argentyński garnizon zdołał zorientować się w sytuacji, czterotysięczny korpus brytyjski uworzył przyczółki. Zaskoczenie było tym większe, że udało się zdezorientować przeciwnika, który był przekonany, że to cel pozorny, odciągający uwagę od Port Stanley. Lotnictwo argentyńskie zdołało zniszczyć cztery jednostki brytyjskie, wśród których, wbrew oświadczeniom Buenos Aires, nie było żadnego lotniskowca. Dotkliwą stratą było zatopienie statku handlowego „Atlantic Conveyor" transportującego sprzęt pomocniczy niezbędny przy operacjach desantowych. W krytycznych dniach 21 —24 maja lotnictwo argentyńskie straciło czterdzieści maszyn, nie podejmując odtąd żadnych poważniejszych działań, z wyjątkiem 8 czerwca, kiedy po raz ostatni ugodziło w brytyjską flotę, zatapiając dwa okręty desantowe w Port Fitzroy. Według późniejszych ocen kampania lądowa nie miała 453 ir t

znamion nowoczesnej operacji, angażującej siły szybkiego reagowania wsparte lotnictwem. Słaba sieć komunikacyjna nie pozwoliła na użycie mobilnych jednostek, zdolnych do obsadzenia głównych punktów strategicznych. Zwycięstwo zależało od wyparcia nieprzyjaciela z obwarowanych pozycji. 26 maja sześciuset żołnierzy brytyjskich z 2 Batalionu Spadochroniarzy, walcząc o Goose Green i Darwin, odniosło sukces, biorąc do niewoli około tysiąca jeńców. Posuwając się w kierunku Port Stanley, główne siły brytyjskie napotykały coraz słabszy opór. Dopiero teraz dały znać o sobie błędne kalkulacje sztabu argentyńskiego, który spodziewał się ataku na Port Stanley od zachodu. Zaminowanie zachodnich przyczółków okazało się niepotrzebne, a obsadzoną wczes'niej wysepkę Mount Kent należało pospiesznie ewakuować, aby wzmocnić garnizon w Goose Green, który — słabo przygotowany do obrony — dostał się w ręce wroga. Część brytyjskiej 5 Brygady Piechoty skierowano na nie bronione przez przeciwnika Bluff Cove (na południe od Port Stanley). Generał Moore, dowódca wojsk lądowych na Falklandach, zorientował się, iż utrzymanie Bluff Cove zależy od wzmocnienia tamtejszych jednostek poprzez przetransportowanie reszty 5 Brygady Piechoty. Okręty „Fearless" i „Interpid" wysadziły Gwardię Szkocką i Walijską w Port Fitzroy, nie opodal Bluff Cove. Reszta armii również parła w kierunku Port Fitzroy, gdzie 8 czerwca rozegrała się ostatnia faza dramatu. Flota brytyjska straciła kolejne dwie jednostki: okręty „Sir Tristam" i „Sir Galahad". 2 czerwca 1982 roku podczas obrad Rady Bezpieczeństwa ONZ delegacje Hiszpanii i Panamy wysunęły propozycję zawieszenia broni, którą stojący u progu zwycięstwa rząd Margaret Thatcher stanowczo odrzucił. 12 czerwca wojska brytyjskie otoczyły Port Stanley. Argentyńskie punkty obronne, rozlokowane w miejscach umożliwiających dogodną obserwację linii komunikacyjnych, świadczyły, iż liczono się jedynie ze szturmem od strony szosy prowadzącej w kierunku stolicy. Brytyjczycy atakowali w nocy przy wsparciu ognia artylerii lądowej i morskiej. 14 czerwca, po kapitulacji wojsk generała Maria Menerideza i upadku Port Stanley, wyspy powróciły pod panowanie brytyjskie. Konflikt falklandzki pochłonął tysiąc ofiar śmiertelnych, w tym dwustu pięćdziesięciu Brytyjczyków i siedmiuset pięćdziesięciu Argentyńczyków. Kilka tysięcy żołnierzy zostało rannych. Kampania kosztowała rząd Margaret Thatcher siedemset osiemdziesiąt milionów funtów, co w porównaniu z wydatkami na obronę wysp do końca lat osiemdziesiątych, sięgającymi miliarda dwustu milionów funtów, ukazuje finansową skalę zagadnienia. Niewątpliwie szokiem dla Royal Navy było zatopienie niszczyciela „Shieffield", pierwszej jednostki bojowej straconej przez brytyjską flotę po II wojnie światowej. Niejednokrotnie dyskutowano na temat tej kampanii. Dla Brytyjczyków Falklandy pozostaną symbolem obrony dumy narodowej, a nie żywotnych interesów

państwa. Dla Argentyny, pomimo że nie wyrzeczone się historycznych pretensji, wojna o Falklandy 1982 roku jest przykładem działań wojskowego rządu dążącego do zaspokojenia własnych wygórowanych ambicji. Rychły upadek Leopolda Galtieriego w 1983 roku potwierdził odrzucenie przez społeczeństwo władzy wojskowych, częstokroć odwołujących się do rozwiązywania konfliktów siłą. Najwięcej na wojnie skorzystały same Falklandy. Usprawnieniu systemu komunikacyjnego towarzyszył wzrost gospodarczy, zjawisko nie spotykane przed 1982 rokiem. W 1983 roku na tamtejszych wodach pojawiło się dwieście statków rybackich, których liczba w 1987 roku zwiększyła się trzykrotnie. Wydawanie przez gubernatora Falklandów licencji na połowy ryb w okolicach wysp zwiększyło wpływy do budżetu sięgające w 1988 roku trzydziestu milionów funtów (milion w 1982 roku). Negocjacje brytyjsko-argentyńskie w zasadzie nie przyniosły konkretnego rozwiązania. Wznowienie stosunków dyplomatycznych i gospodarczych z Buenos Aires nie miało, według Londynu, żadnego związku ze zmianą statusu wysp. Konserwatyści nadal utrzymują w tej sprawie kurs wytyczony przez Margaret Thatcher: „Na temat suwerenności wysp mogę rozmawiać wyłącznie z ich mieszkańcami". (Z przemówienia Margaret Thatcher w Izbie Gmin 15 czerwca 1982 roku). Ti Rozdział 37 MICHAŁ LEŚNIEWSKI WOJNA W ANGOLI 1961-1998 ^^ A kwietnia 1974 roku wybuchła w Lizbonie „rewolucja goździków", 9 ^^^)balając rządzącą w Portugalii od czterdziestu dwóch lat dyktaturę i przy-mmJ Tczyniając się do upadku najstarszego z kolonialnych imperiów w Afryce. Pierwsi Portugalczycy dotarli do terenów dzisiejszej Angoli w 1482 roku (Die-go Cao). Niemal sto lat później, w 1573 roku, Paulo Dias de Novais założył Luan-dę. Przez trzy następne wieki głównym „towarem" eksportowym Angoli byli niewolnicy. Władza portugalska przez długi czas kontrolowała samo wybrzeże. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku zdołano opanować wnętrze kraju. Przez całe wieki Angola była eksploatowana przez metropolię. Z Portugalii przybywał tam najgorszy element ludzki, głównie przestępcy i ludzie z marginesu. Inwestycje ograniczano do sektora surowcowego (wydobycie diamentów). Infrastruktura kraju była zaniedbana. Po II wojnie światowej sytuacja trochę się poprawiła. Rozwój przemysłu w Portugalii spowodował wzrost inwestycji w koloniach. Także rozwój afrykańskich ruchów wyzwoleńczych przyniósł pewne zmiany. Lizbona, próbując dostosować się do nowej sytuacji, dokonała pewnych zmian w polityce kolonialnej. Na mocy statutu z 1954 roku społeczeństwo w koloniach podzielono nie według kategorii rasowych, ale cywilizacyjnych, co, przynajmniej w teorii, dawało Afrykanom szansę awansu społecznego. Blokowało je jednak słabo rozwinięte szkolnictwo. Zwiększono też nieco kompetencje lokalnych organów władzy. Miało to rozładować rodzące się napięcia. Na mocy ustawy z 11 czerwca 1951 roku afrykańskie

kolonie przekształcono w departamenty zamorskie i zintensyfikowano akcję osadniczą (w 1930 roku w Angoli było trzydzieści tysięcy osadników, w 1955 już sto dziesięć tysięcy, a w 1971 — trzysta pięćdziesiąt tysięcy). Miało to wzmocnić pozycję metropolii w koloniach. Portugalia nie chciała rezygnować z posiadłości kolonialnych, gdyż miały one nieocenioną wartość dla jej gospodarki. W latach siedemdziesiątych Lizbona czerpała z nich niemal trzydzieści trzy procent swojego dochodu narodowego, i to mimo wojny. Zaniedbań czterystu lat nie można było naprawić w krótkim czasie. Liczba tak zwanych cywilizowanych Afrykanów — assimilados — którzy uzyskiwali takie same prawa jak Europejczycy, była niewielka (nieco ponad trzydzieści tysięcy w roku 1950). Reszta ludności afrykańskiej (ponad dziewięćdziesiąt dziewięć procent) tylko w niewielkim stopniu skorzystała ze zmian w polityce Lizbony. Dopiero rozwój ruchów niepodległościowych i wzrost wzburzenia w kraju spowodował dalej idące zmiany. We wrześniu 1961 roku metropolia zniosła ustawodawstwo z 1954 roku. Likwidowano podział społeczeństwa według kategorii cywilizacyjnych, zrównując wszystkich wobec prawa. Skutki tej reformy zostały jednak zminimalizowane przez ordynację wyborczą z grudnia 1963 roku, która wprowadzała cenzus wykształcenia i majątku. W efekcie jedynie dwa procent mieszkańców Angoli uzyskało pełne prawa wyborcze. Mimo tych posunięć nie udało się Portugalii powstrzymać ruchu wyzwoleńczego. Ukształtowały się w nim dwa główne nurty: intelektualny i regional-no-plemienny. Pierwszy został zapoczątkowany w 1948 roku przez Vamos De-scobrir Angola (Odkrywajmy Angolę). Była to organizacja kulturalna assimilados i metiscos (ludność mieszana), chcących poznać swoje afrykańskie korzenie. Na jego czele stali Yiriato da Cruz, Agostinho Neto i Mario de Andrade. Po jej rozwiązaniu, w 1953 roku, powstała PLUA (Partia Zjednoczonej Walki Afrykańczyków Angoli), która po zjednoczeniu z kilkoma mniejszymi organizacjami przekształciła się 10 grudnia 1954 roku w MPLA (Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli). Na jego czele stanął Agostinho Neto. Drugi nurt był reprezentowany przede wszystkim przez UPNĄ (Związek Ludności Północnej Angoli), kierowany przez Holdena Roberto. Partia ta reprezentowała interesy plemienia Bakongo. Data jej powstania, 1954 rok, nie była przypadkowa. W tym samym roku w sąsiednim belgijskim Kongu przywódcą ABAKO (Związek Bakongo) został Joseph Kasavubu, którego celem było zjednoczenie wszystkich ludów Bakongo z Konga belgijskiego, francuskiego i Angoli. W 1958 roku UPNĄ zmienił nazwę na UPA (Związek Ludności Angoli). Podkreślano w ten sposób ogólnoangolańskie aspiracje, ale poparcia tej partii nadal udzielały przede wszystkim osoby wywodzące się z kręgów Bakongo. Zasięg działań ruchów wyzwoleńczych był ograniczony. Żaden z nich nie potrafił zdobyć się na bardziej spektakularne operacje. Nie udała się również, podjęta w styczniu 1960 roku podczas konferencji w Tunisie, próba zjednoczenia ruchu wyzwoleńczego. W tej sytuacji w maju tego roku, podczas konferencji MPLA w Brazzaville, podjęto decyzję o odroczeniu wybuchu powstania w Angoli. Uzyskanie niepodległości przez Kongo Leopoldville doprowadziło do wzrostu aktywności organizacji wyzwoleńczych. Było ono dogodną bazą dla partyzantów angolańskich, choć panujący w Kongu chaos niewątpliwie utrudniał działania.

Pierwszą spektakularną operacją sił wyzwoleńczych był atak bojowników MPLA na więzienie w Luandzie (4 lutego 1960). Jednak za początek wojny wyzwoleńczej należy uznać powstanie ludów Bakongo, które wybuchło 15 marca 1961 roku i rozprzestrzeniło się na niemal całą północno-zachodnią Angolę. Re-belianci atakowali wszystkich obcych: osadników portugalskich, metiscos i innych, którzy nie należeli do plemienia B akongo. Teoretycznie przywódcą powstania był Holden Roberto, który miał nadzieję, że zmusi Portugalczyków do opuszczenia Angoli. Jednak jego kontrola nad działaniami rebeliantów była iluzoryczna. Mimo braku koordynacji działań i słabego uzbrojenia partyzantów powstanie trwało ponad pół roku i pochłonęło pięćdziesiąt tysięcy ofiar wśród Afrykanów i siedemset wśród białych osadników. Portugalczycy byli kompletnie zaskoczeni. W całej Angoli stacjonowało zaledwie trzy tysiące portugalskich żołnierzy. Do sierpnia metropolia wzmocniła swoje siły w tym kraju do siedemnastu tysięcy ludzi, co umożliwiło stłumienie powstania, ale fundamenty imperium zostały naruszone. Od tego czasu wojna przeciw Portugalii będzie się tlić bez przerwy. Władze Portugalii zrozumiały, że sama siła nie wystarczy do uspokojenia Angoli. Wszczęto szeroko zakrojone programy rozwoju kolonii, inwestując w rozwój szkolnictwa wszystkich szczebli oraz w gospodarkę. Tworzono programy opieki społecznej. Lata sześćdziesiąte, mimo rozwoju ruchu wyzwoleńczego i natężenia walk, były okresem gospodarczej prosperity Angoli. Co prawda, w największym stopniu korzystali z tego biali osadnicy, ale i Afrykanie mieli w tym swój udział. Nie dopuszczano jednocześnie myśli o rozluźnieniu związku, nie mówiąc już o przyznaniu niepodległości. Tymczasem następowały znaczące zmiany w ruchu wyzwoleńczym, który zyskiwał poparcie na arenie międzynarodowej. 23 marca 1962 roku UPA zmienił nazwę na FNLA (Narodowy Front Wyzwolenia Angoli), który przy poparciu władz Konga utworzył w Leopoldville Rewolucyjny Rząd Angoli na Emigracji (GRAE), uznany niebawem przez Organizację Jedności Afrykańskiej. Jego pozycję umocnił rozłam w MPLA. W 1963 roku z tej organizacji wystąpiła radykalna grupa Yiriata da Cruza, który oskarżał kierownictwo o kunktatorstwo i domagał się natychmiastowego zainicjowania ogólnokrajowej rewolucji. Da Cruz po zerwaniu z Neto podporządkował się GRAE. Wydawało się, że FNLA jest na najlepszej drodze do zdominowania an-golańskiego ruchu wyzwoleńczego, ale nie umiał wykorzystać swoich atutów. Mimo dysponowania znacznymi i dobrze uzbrojonymi siłami akcje militarne FNLA miały ograniczony zasięg, a w samej organizacji panował skrajny nepotyzm, co wywoływało niezadowolenie wielu jej członków. W listopadzie 1964 roku z GRAE wystąpił minister spraw zagranicznych Jonas Savimbi, który 13 marca 1966 roku utworzył Narodowy Związek Całkowitego Wyzwolenia Angoli (UNITA). Kryzys 1963 roku wywołał głębokie zmiany w MPLA. Jego przywódcy zrozumieli potrzebę poszerzenia bazy swojej partii. MPLA, jako organizacja skupiająca urzędników, studentów, metiscos i assimilados, a także białych o lewicujących poglądach, dysponował dużym potencjałem intelektualnym, ale brakowało mu poparcia na prowincji. Teraz MPLA rozpoczął intensywną rekrutację na pror

wincji, zwłaszcza wśród plemienia Mbundu. Kolejnym istotnym wydarzeniem w dziejach MPLA było spotkanie Neto z Che Guevarą. Dzięki temu MPLA uzyskał poparcie Kuby, a później także ZSRR. W 1965 roku OJA uznała MPLA za organizację wyzwoleńczą i reprezentanta narodu angolańskiego. Od tego roku do jego oddziałów zaczęli napływać, na razie nielicznie, kubańscy instruktorzy, dzięki czemu mógł wznowić działania zbrojne. Początkowo koncentrowały się one w rejonie Kabindy (angolańskiej enklawy na terenie Konga). Wybór teatru działań nie był przypadkowy. W 1965 roku odkryto tam bowiem duże złoża ropy naftowej, z którymi Portugalia wiązała nadzieje na finansowanie inwestycji gospodarczych zarówno Angoli, jak i w metropolii. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych nastąpiła intensyfikacja działań ugrupowań wyzwoleńczych. Nadal najsilniejszym z nich był FNLA. Ciesząc się, w zależności od sytuacji międzynarodowej, poparciem państw zachodnich lub Chin, dysponował około ośmioma tysiącami żołnierzy (1971), z czego jednak jedynie około tysiąca działało na terenie Angoli. Dużo aktywniejszy był MPLA, mający poparcie bloku socjalistycznego i dysponujący od czterech i pół do sześciu tysięcy żołnierzy, z czego półtora tysiąca operowało w samej Angoli. Najsłabsza była UNITA, mająca jedynie około trzystu żołnierzy. Brakowało jej także poparcia na arenie międzynarodowej. Intensywność działań wojennych w Angoli była mała. Wynikało to przede wszystkim z niechęci żołnierzy obu stron do bezpośrednich starć. Istotne były także czynniki geograficzne. Działania toczyły się przeważnie na terenach trudno dostępnych: w górach, dżungli, na mokradłach lub na wielkich obszarach sawann, gdzie głównym problemem było znalezienie przeciwnika. Wojska portugalskie prowadziły przeważnie operacje powietrzne (helikoptery, samoloty szturmowe), których celem było niszczenie baz i szlaków zaopatrzenia partyzantów. W porównaniu na przykład z wojną w Rodezji stosunkowo rzadko dokonywano podobnych operacji na terytoriach sąsiednich państw. Z kolei partyzanci na szeroką skalę prowadzili wojnę minową (w 1970 roku około pięćdziesięciu procent strat portugalskich spowodowały wybuchy min). Niewątpliwie najaktywniejszą organizacją wyzwoleńczą był MPLA. W 1966 roku, nie mogąc dotrzeć od północy do regionu Kimbundu (ośrodka jego wły-wów), przeniósł swoją siedzibę do Lusaki w Zambii i nasilił operacje na wschodzie Angoli. Sukcesy umożliwiły mu przeniesienie w 1968 roku siedziby w okolice Texeira de Sousa we wschodniej Angoli. Zaniepokojeni tą sytuacją Portugalczycy w latach 1968—1973 podjęli wiele operacji przeciw MPLA, zmuszając jego oddziały do odwrotu i odzyskując kontrolę nad znacznymi terenami wschodniej Angoli. Dopomogły im rysujące się w MPLA podziały, gdzie dawał o sobie znać konflikt między Neto a szefem sztabu Danielem Chipendą oraz Mariem de An-drade. Istotne było także wycofanie poparcia przez Zambię, której Portugalczycy zagrozili zamknięciem ważnej dla niej linii kolejowej do Bengueli (niebagatelne były także naciski RPA). W ten sposób MPLA został zepchnięty do defensywy. KONGO /

y S / / ^L/

^_,.>-.-i—'•>—i-i—'-i-%t

19.10.1975 — daty zajęcia kolejnych miejscowości — — — —

granice wpływów

poszczególnych organizacji politycznych w 1975 ii li

linie kolejowe ^

bitwy

ZAIR r ""7 V

^i—t.i.

a da Bandeira r4r<X\xC22.10.1975 • Cassinga 28.10.1975 Cuito Cuanavale

•

1. lamba

>. (gl. siedziba UNITA)*

Wojna w Angoli Portugalczycy rozwinęli także akcję pozyskiwania ludności tubylczej. Wprowadzono politykę „wiosek strategicznych", dzięki której miano nadzieję odciąć oddziały partyzanckie od zaplecza. Jednocześnie pracowano nad P^*^ ków bytowych ludności wiejskiej. Rozbudowywano siec dróg, która mia a za równo poprawić mobilność jednostek portugalskich i usprawmc ich zaop« jak i umożliwić rozwój regionów peryferyjnych. Rozbudowywano siec ośrodków zdrowia i szkół, zakładano wzorcowe farmy w celu promowania nowoczesnych form gospodarowania. Wszystko to, choć przyczyniło się do poprawy warunków życia, nie zmieniło postaw miejscowej ludności, która wiele z tych działań odbierała jako kolejną próbę zburzenia tradycyjnego stylu życia. Mimo wszystko armia portugalska kontrolowała sytuacje i odzyskiwała znaczną cześć terenów utraconych na rzecz partyzantów w latach sześćdziesiątych.

Przewrót w metropolii (rewolucja goździków) całkowicie zmienił sytuacje. Nowy rząd w Lizbonie zamierzał zakończyć wojnę i przynajmniej częściowo spełnić żądania ruchu wyzwoleńczego. Wojsko odmówiło dalszej walki i oddziały portugalskie wstrzymały działania zbrojne. Wojna była zbyt dużym obciążeniem dla niewielkiego przecież i ubogiego państwa. W 1970 roku w koloniach afrykańskich stacjonowało sto pięćdziesiąt tysięcy żołnierzy, to znaczy siedemdziesiąt pięć procent całej armii portugalskiej (sześćdziesiąt tysięcy żołnierzy w samej Angoli, z których zginęło około trzynastu tysięcy). Wojna pochłaniała niemal pięćdziesiąt procent budżetu państwa (czterdzieści osiem procent w 1968 roku). Praktycznie wszystkie dochody z angolańskich złóż ropy naftowej, żelaza, i diamentów oraz plantacji kawy i bawełny przeznaczano na wydatki związane z wojną. Początkowo nowy przywódca Portugalii generał Antonio de Spinola miał nadzieję przekształcić portugalskie imperium kolonialne w „luzytańską" federację suwerennych państw. Jednak sprzeciw większości organizacji wyzwoleńczych oraz młodej kadry oficerskiej, która była głównym motorem rewolucji, zmusił go do rezygnacji z tych planów. Zaraz po przewrocie doszło do rozmów między Lizboną i przedstawicielami ruchów wyzwoleńczych. Sytuacja nie była jednak prosta. Przede wszystkim brak było zgody między angolańskimi partiami. Jeszcze w trakcie wojny poświęcały one równie wiele energii walce z Portugalią, jak wzajemnemu zwalczaniu się. Teraz każda z nich dążyła do zdobycia jak najsilniejszej pozycji. Niekorzystnie na sytuację wewnętrzną oddziaływały również ingerencje obcych państw. W 1974 roku ciągle najsilniejszą militarnie organizacją był FNLA, dysponujący około piętnastoma tysiącami żołnierzy. Zwartość tej partii pozostawiała jednak wiele do życzenia i często była utrzymywana dzięki pomocy z zewnątrz, jak w 1972 roku, kiedy to oddziały zairskie stłumiły bunt przeciw Holdenowi Rober-to. W 1974 roku, dzięki chińskiej pomocy i przejściu na stronę FNLA Chipendy z trzema tysiącami żołnierzy, pozycja tej partii się poprawiła. We wrześniu oddziały FNLA zajęły północno-wschodnią część Angoli. MPLA był osłabiony rozłamami, a zwłaszcza odejściem Chipendy. Jednak aktywizacja FNLA, popieranego wówczas przez ChRL, zaniepokoiła ZSRR, który postanowił wznowić pomoc dla MPLA i od października rozpoczął dostawy sprzętu wojskowego. Dzięki temu MPLA mógł odbudować wpływy w Luandzie i regionie Kimbundu oraz rozbudować mocno uszczuplone siły zbrojne. Najsłabsza z angolańskich organizacji, UNITA, mimo braku poparcia z zewnątrz (poza bardzo niezdecydowanym wsparciem Pekinu), również starała się wzmocnić swoją pozycję, rozszerzając wpływy w środkowej części południowej Angoli, zamieszkiwanej przez Ovimbundu — największe plemię kraju. Dzięki temu ruch mógł liczyć na około sześciu tysięcy żołnierzy, słabo jednak uzbrojonych. Rozbiciu politycznemu próbowała zaradzić, z inicjatywy Jomo Kenyatty, OJA. W styczniu 1975 roku w Mombasie doszło do spotkania przedstawicieli trzech głównych ugrupowań angolańskich. Do porozumienia doszło jednak dopiero w trakcie rozmów z udziałem Portugalczyków. 15 stycznia 1975 roku podpisano tak zwane porozumienie z Alvor. Przewidywało ono utworzenie koalicyjnego rządu przez wyżej wymienione trzy ruchy

wyzwoleńcze i Portugalc/yków oraz przeprowadzenie w . październiku wolnych wyborów i ogłoszenie 11 listopada 1975 roku niepodległości. W Angoli miały pozostać dwadzieścia cztery tysiące portugalskich żołnierzy jako siły monitorujące przejście do pełnej niepodległości. Jednocześnie każda z angolańskich organizacji miała dostarczyć po osiem tysięcy ludzi do wspólnej armii. Układ z Alvor, kończąc jeden z najdłuższych konfliktów kolonialnych, nie przyniósł Angoli pokoju. Stał się jedynie początkiem nowego, jeszcze bardziej krwawego etapu wojny, która trwa do dzisiaj. Rząd przejściowy objął władzę w Angoli 31 stycznia 1975 roku. Następnego dnia nastąpiły jednak wydarzenia, które dowodziły, iż realizacja zawartego porozumienia nie będzie łatwa, l lutego doszło w Luandzie do starć między jednostkami FNLA i MPLA. Wkrótce walki rozszerzyły się na cały kraj. Portugalczycy i UNITA próbowali bez powodzenia mediacji. W marcu doszło do dalszego pogorszenia sytuacji. Do Angoli dotarły radzieckie transporty uzbrojenia dla MPLA, a 23 marca, po zdobyciu Caxito, FNLA dokonał masakry sześćdziesięciu działaczy MPLA. To spowodowało wzrost zaciekłości po obu stronach. W ciągu następnych sześciu miesięcy w Angoli zapanowała totalna anarchia. Z kraju uciekło ponad trzysta tysięcy Europejczyków, co było uszczerbkiem dla kadr technicznych i administracyjnych. Mimo iż FNLA dysponował większymi siłami, przewagę w walkach uzyskał MPLA, który w lipcu ostatecznie wyparł siły FNLA i UNITA z Luandy. Do końca sierpnia siły wierne Neto opanowały jedenaście z piętnastu stolic prowincjonalnych. MPLA kontrolował także ważny z ekonomicznego punktu widzenia obszar Kabindy oraz kopalnie diamentów w prowincjach Lunda, Lobito i Mo§amedes, a także port w Luandzie, gdzie mogły docierać dostawy sprzętu i broni. W jaki sposób udało się MPLA pokonać silniejszego przeciwnika? W pierwszym okresie istotne było poparcie nowych władz portugalskich. Wpływowi we władzach w Lizbonie socjaliści i komuniści sympatyzowali z MPLA, a nowy dowódca wojsk portugalskich w Angoli admirał Rosa Coutinho był gorącym zwolennikiem Agostinha Neto. Wojska portugalskie przymykały oko na zagraniczną pomoc napływającą dla MPLA. Zgodziły się również na wykorzystywanie przez MPLA jednostek dawnej żandarmerii katangijskiej, która jeszcze niedawno walczyła przeciw partyzantom po stronie portugalskiej. Znane są też fakty, iż w trakcie lipcowych walk o Luandę także niektóre oddziały portugalskie wspierały MPLA. Oczywiście, by obraz był pełniejszy, należy dodać, że niektóre jednostki portugalskie, zwłaszcza na prowincji, wspierały przeciwników MPLA. Należy również pamiętać o jakże istotnej roli, jaką w sukcesie MPLA odegrała pomoc ZSRR i Kuby. Oba państwa dostarczały mu znacznej ilości sprzętu i uzbrojenia, a Hawana już od pewnego czasu przysyłała także instruktorów. Na początku września MPLA panował nad sytuacją w najważniejszych regionach kraju. Poza zasięgiem jego wpływów pozostawały jedynie tereny na północy, zamieszkane przez plemiona Bakongo, a zdominowane przez FNLA, i na południu, zamieszkane przez

Ovimbundu, a zdominowane przez UNITA. Ale w tym momencie do gry włączyła się Republika Południowej Afryki. Co skłoniło Pretorię do militarnej eskapady, grożącej podważeniem polityki pojednania wobec czarnej Afryki, którą zainicjował premier Johannes Yorster? Wprawdzie jeszcze w kolonialnym okresie wojny Pretoria wspierała Portugalczyków bronią i sprzętem oraz pomagała im w zwalczaniu afrykańskiej partyzantki, jednakże wbrew oskarżeniom sił wyzwoleńczych udział RPA w tym konflikcie był bardzo ograniczony. Rząd w Pretorii był nie tyle zainteresowany utrzymaniem w Angoli władzy Portugalii, ile zagwarantowaniem, że w Luandzie nie dojdzie do władzy rząd wrogi Republice Południowej Afryki. Stąd od sierpnia 1975 roku RPA rozpoczęła szkolenie najpierw jednostek FNLA, a później także UNITA. Według południowoafrykańskich planistów Angola stanowiła bufor dla Namibii. Zdawano sobie sprawę, że w przeciwieństwie do innych sąsiadujących krajów (Rodezja, Mozambik czy nawet Zambia) Angola nie była ekonomicznie uzależniona od RPA. Tymczasem wysoce prawdopodobny sukces MPLA stwarzał zagrożenie pozycji RPA w Namibii. Dla Pretorii było jasne, że po zwycięstwie będzie on wspierać SWAPO (Organizację Ludu Afryki PołudnicwoZachodniej). Obawiano się także obecności jednostek kubańskich i radzieckich na granicy z Namibią. Wobec niemożności wywarcia innego rodzaju nacisków (na przykład gospodarczych) władze RPA zdecydowały się na opcję militarną. Duże znaczenie miały zachęty Stanów Zjednoczonych, które wobec możliwości usadowienia się w Angoli ZSRR, postanowiły działać. CIA zaczęła finansować FNLA i UNITA (około trzydziestu jeden milionów dolarów) oraz namawiać Pretorię do interwencji. Pierwszą operację wojska RPA rozpoczęły 27 sierpnia 1975 roku, wkraczając do południowej Angoli pod pozorem ochrony tamy i hydroelektrowni w Calue-que i Rucanie (tak naprawdę chodziło o odciągnięcie sił MPLA z północy, by ułatwić ofensywę FNLA). Doszło do pierwszych potyczek z oddziałami MPLA i SWAPO, a także sporadycznie z siłami UNITA. Główna operacja rozpoczęła się 19 października. Celem RPA było niedopuszczenie do sukcesu MPLA, poza tym jednak Pretoria nie miała skonkretyzowanych planów politycznych. Tamtejsi politycy wierzyli, iż sami Angolańczycy znajdą rozwiązanie tych problemów. Ofensywa miała przede wszystkim związać siły MPLA i Kubańczyków, a przez to umożliwić FNLA zajęcie Luandy. Siły południowoafrykańskie w tej kampanii były niewielkie i liczyły od trzech do sześciu tysięcy ludzi wyposażonych w samochody pancerne (Eland-90), artylerie oraz helikoptery (Alouette). Nie zdecydowano się na użycie ciężkiego sprzętu i lotnictwa bojowego, gdyż operacja ta miała charakter tajny — nawet parlament w Pretorii nie został o niej poinformowany. Dowódcą sił głównych mianowano pułkownika Jacobusa van Heerdena, który zdobył sobie przydomek „Rommel". 19 października jednostki RPA zajęły przygraniczne miasto Pereira d'Eca. Dziewięć dni później wydzielony oddział zdobył port w Mocamedes. 5 listopada, po dwudniowych walkach, wojska RPA wspierane przez oddziały UNITA zdobyły Benguelę. Dwa dni później padło Lobito. W ten sposób kilka dni przed ogłoszeniem niepodległości w ręce przeciwników

MPLA wpadły dwa ważne miasta portowe i linia kolejowa z Bengueli. Na opanowanych terenach FNLA i UNITA wprowadzały własną administrację. Kiedy 11 listopada ogłaszano w Luandzie niepodległość Angoli, w Huambo FNLA i UNITA utworzyły konkurencyjny wobec MPLA ośrodek władzy. Tego rządu nikt jednak nie uznał. Zresztą ich pozycja uległa pogorszeniu, gdy tego samego dnia idące z północy na Luandę siły FNLA zostały rozbite przez przybyłe 5 listopada jednostki kubańskie. Klęska FNLA praktycznie pozbawiła sensu operację wojsk RPA, które nie były przygotowane na taki rozwój sytuacji. Cały plan opierał się przecież na założeniu, że 11 listopada siły FNLA wkroczą do stolicy i władzę w Angoli obejmie rząd przychylny Pretorii. Teraz, wobec niepowodzenia i napływu silnych kontyngentów kubańskich, dowództwo wojsk RPA nie wiedziało, co dalej robić. Szansę na odtworzenie frontu północnego były zerowe, zdemoralizowane jednostki armii Zairu i FNLA pogrążyły się w orgii zniszczenia i rzezi, tak że w lutym 1976 roku ludność Bakongo witała w Sao Salvador jednostki MPLA i oddziały kubańskie jak wyzwolicieli. Od tego momentu FNLA przestał się liczyć w wojnie w Angoli. Mimo załamania się frontu północnego siły południowoafrykańskie posuwały się dalej. 13 listopada zdobyły Novo Redondo. W ciągu trzydziestu trzech dni pokonały one ponad trzy tysiące sześćset kilometrów, staczając „po drodze" dwadzieścia jeden potyczek i bitew. Teraz jednak, wobec wzmocnienia obrony przez jednostki kubańskie, van Heerden zatrzymał ofensywę i zwrócił się do Pretorii o posiłki, których mu jednak odmówiono. Dowództwo nakazało umocnić się w Novo Redondo i oczekiwać na dalsze dyspozycje. Nie oznaczało to jednak zaprzestania walk. Na początku grudnia doszło do ciężkich starć w rejonie Quibali, a 10 grudnia do ciężkiej bitwy na północ od Santa Comba, gdzie wojska południowoafrykańskie całkowicie rozbiły siły angolańsko-kubańskie. Później jednak, wobec rosnącej przewagi przeciwnika (do stycznia 1976 roku liczba wojsk kubańskich w Angoli wzrosła do dwunastu tysięcy), jednostki RPA musiały przejść do defensywy. Ostatecznie w związku ze zmianą sytuacji politycznej (wycofanie poparcia przez USA i uznanie 22 stycznia 1976 roku rządu MPLA przez OJ A) postanowiono wycofać wojska południowoafrykańskie z Angoli. Ewakuacja rozpoczęła się 22 stycznia 1976 roku. Rząd w Pretorii uzyskał od Luandy zapewnienie, iż ta nie będzie przeszkadzać w budowie systemu hydroelektrowni na granicy namibij-sko-angolańskiej. Wojska RPA ostatecznie opuściły terytorium Angoli 27 marca. Kilka tygodni wcześniej, 11 lutego, rebeliancka stolica Huambo wpadła w ręce MPLA. Przez brak koncepcji uregulowania sytuacji politycznej w Angoli Pretoria zmarnowała wielki sukces wojskowy. Pierwsza interwencja wojsk RPA nie rozwiązała żadnego z problemów. Nadal stacjonowały tam wojska kubańskie, co odbierano jako zagrożenie dla Namibii. Luanda wspierała SWAPO, zakładając bazy szkoleniowe i zaopatrując ją w broń. Co więcej, Luanda zgodziła się również na zakładanie na swoim terytorium baz sił Afrykańskiego Kongresu Narodowego (ANC). W grudniu 1977 roku rząd RPA postanowił wznowić wojnę przeciw Angoli. Pretekstem miały być operacje przeciw bazom SWAPO. Władze w Pretorii rozpatrywały kilka opcji

rozwoju sytuacji: 1) obalenie władzy MPLA i zastąpienie jej przez UNITA; 2) zmuszenie obu stron do utworzenia rządu koalicyjnego; 3) secesja południowej Angoli czy wręcz utworzenie z terytoriów południowej Angoli i północnej Namibii wielkiego Ovambolandu. Bezpośrednim celem było spowodowanie wycofania z Angoli sił kubańskich oraz likwidacja baz SWAPO i ANC. Starcia na pograniczu angolańsko-namibijskim nigdy nie ustały. Wojska południowoafrykańskie ciągle dokonywały wypadów przeciw bazom SWAPO w Angoli; wspierano również UNITA. Po porażce w 1976 roku Savimbi wycofał się do buszu na południowym wschodzie Angoli. W przeciwieństwie do FNLA UNITA przetrwała trudny okres 1976—1979. Następnie, dzięki rosnącemu niezadowoleniu z władzy MPLA i wsparciu Pretorii, a od 1980 roku także USA, UNITA zaczęła odbudowywać swoje siły. Trudny okres pozwolił Savimbiemu skonsolidować swoje siły i stworzyć z nich sprawną armię partyzancką, która dzięki dostawom sprzętu z RPA i z USA stała się groźnym przeciwnikiem dla wojsk rządowych. Savimbi zdołał rozbudować swoje siły. W 1986 roku liczyły one około dwudziestu ośmiu tysięcy żołnierzy wojsk regularnych i około trzydziestu tysięcy nieregularnych. Savimbi mógł ich przeciwstawić około pięćdziesięciu tysiącom żołnierzy regularnych sił rządowych. W maju 1978 roku operacja „Reindeer" rozpoczęła nową fazę konfliktu ango-lańskiego. Jednostki RPA wdarły się około trzystu kilometrów w głąb Angoli, atakując bazy SWAPO i zadając wojskom tej organizacji duże straty. W trakcie operacji doszło także do starć z wojskami kubańskimi i angolańskimi. Niewiele brakowało, a zakończyłoby się to dla wojsk południowoafrykańskich katastrofalnie. Jedynie przewaga w powietrzu uratowała jednostki RPA. Do 1980 roku operacje miały ograniczony zasięg. W tym roku zwycięstwo w wyborach w Rodezji odniósł Robert Mugabe, co wywołało wstrząs w Pretorii. Tamtejsi politycy byli zdecydowani nie dopuścić to podobnego rozwoju sytuacji w Namibii. W czerwcu 1980 roku wojska RPA przeprowadziły trzytygodniową operacje „Smoke-shell" przeciw bazom SWAPO w południowej Angoli. Jednocześnie południowoafrykańskie jednostki specjalne (Recces) prowadziły ak:je dywersyjne przeciw celom w głębi kraju. Do kolejnej operacji „Protea", w której wzięło udział około dziesięciu tysięcy żołnierzy, doszło na przełomie sierpnia i września 1981 roku. W jej wyniku oddziały RPA na trzy lata zajęły prowincję Cunene. W 1982 roku w kolejnym wypadzie jednostki południowoafrykańskie wdarły się niemal tak głęboko w terytorium Angoli, jak w 1975 roku. Sukcesy zachęciły dowództwo i polityków z Pretorii do bardziej zdecydowanych działań. W przeciwieństwie do lat 1975— 1976 politycy nie narzucali wojskowym ograniczeń co do liczby i rodzaju używanych sił i środków. Na 1983 rok zaplanowano decydującą ofensywę, której celem było zdobycie Luandy i osadzenie tam rządu UNITA. Jednak wobec oporów w sztabie generalnym (generał Jannie Geldenhuis) i premiera Pietera Bothy oraz ostrzeżeń ZSRR zrezygnowano z tego planu. 6 grudnia 1983 roku rozpoczęto operację „Askari" o bardziej ograniczonym zasięgu. Choć i ona zakończyła się sukcesem, oddziały południowoafrykańskie spotkały się z oporem tak silnym, jak nigdy dotąd, zwłaszcza że zła pogoda i dostarczone przez ZSRR nowe systemy przeciwlotnicze znacznie ograniczyły operacyjne możliwości lotnictwa RPA.

Twardy opór i rosnące straty skłoniły Pretorię do rozmów z władzami ango-lańskimi. W ich wyniku obie strony w lutym 1984 roku podpisały w Lusace porozumienie. Na jego mocy wojska RPA miały się wycofać z prowincji Cunene, natomiast Angola zobowiązywała się do powstrzymania rajdów SWAPO. Porozumienie okazało się jedynie chwilowym rozejmem. Proces wycofywania się jednostek RPA był wolniejszy, niż ustalono, i zakończył się dopiero na początku września 1985 roku. Do 1985 roku inicjatywę w tej wojnie miały RPA i UNITA. Jeszcze w 1985 roku Savimbi rozszerzył obszar działań na północno-w schodnią Angolę. Jednak w drugiej połowie sierpnia tego roku wojska angolańskie rozpoczęły ofensywę przeciw twierdzom UNITA w Mavindze i Cuito Cuanavale. Wzmocnione dostawami sprzętu radzieckiego oraz wspomagane przez doradców z ZSRR siły angolańskie liczyły na sukces. W trakcie ofensywy FAPLA (armia angolańska) zdobyła Cazombo i Cuito Cuanavale oraz zagroziła stolicy UNITA Jambie. W połowie września wojska RPA wsparły oddziały UNITA. Południowoafrykańskie lotnictwo transportowe pomogło jej przerzucić posiłki w zagrożone regiony. Korzystając z całkowitego panowania w powietrzu, lotnictwo RPA bombardowało atakujące jednostki FAPLA, powstrzymując ich ofensywę i ratując UNITA przed klęską. W 1986 roku UNITA została wzmocniona przez dostawy sprzętu ze Stanów Zjednoczonych (pociski przeciwpancerne TOW i przeciwlotnicze Stinger). Rząd angolański także otrzymał dalsze dostawy sprzętu. Nowa ofensywa angolańsko-kubańska rozpoczęła się 27 maja 1986 roku. Wojskom rządowym udała się akcja dezinformacji i znowu jedynie południowoafrykański most powietrzny uratował sytuację, pozwalając UNITA przerzucić posiłki do Mavingi. W czerwcu FAPLA rozpoczęła kolejną operację. Ale przeprowadzony 9 sierpnia kontratak wojsk UNITA skierowany na Cuito Cuanavale udaremnił plany sił rządowych. Wojskom UNITA udało się nawet zdobyć lotnisko, a samo miasto odciąć na pewien czas od zaplecza. W efekcie kampania tego roku nie została rozstrzygnięta. Kampanię 1987 roku zaplanował radziecki generał Konstantin Szaganowicz. W lipcu tego roku wojska angolańsko-kubańskie rozpoczęły w dwóch kolumnach marsz na Mavingę. Oddziały rządowe pod osłoną silnego lotnictwa posuwały się powoli i bardzo ostrożnie. Wobec przewagi przeciwnika UNITA unikała bezpośrednich starć, atakując linie zaopatrzenia. Do września w walki zostało zaangażowanych po około piętnastu tysięcy żołnierzy z obu stron. Mimo silnej obrony przeciwlotniczej wojsk rządowych lotnictwo RPA, wykorzystując doświadczenia i technologię izraelską zastosowaną w wojnie w Libanie w 1982 roku, zdołało zneutralizować obronę przeciwnika. Jednocześnie wojska lądowe wsparły siły UNITA w walkch z oddziałami rządowymi. W efekcie i ta ofensywa zakończyła się niepowodzeniem. Decydujące znaczenie miała jednak kampania 1988 roku. Na początku stycznia wojska RPA i UNITA zaatakowały Cuito Cuanavale. Angolańczycy i Kubań-czycy postanowili bronić miasta. RPA była zmuszona skierować na front początkowo ponad sześć tysięcy żołnierzy, a później nawet dziewięć tysięcy oraz (po raz pierwszy od początku konfliktu) jednostki

pancerne. Wzmocnione i zmodernizowane systemy obrony przeciwlotniczej oraz aktywniejsza działalność lotnictwa kubańskiego i angolańskiego ograniczyły możliwości operacyjne sił powietrznych RPA. Oblężenie Cuito Cuanavale trwało do kwietnia. W marcu siły RPA próbowały poprzez dywersję w głębi Angoli, bez powodzenia zresztą, zmusić załogę twierdzy do kapitulacji. Od razu wykluczono atak piechoty, obawiając się wysokich strat w ludziach, zwłaszcza że już od pewnego czasu w RPA dały się słyszeć głosy przeciwne wojnie w Angoli. Nie jest wprawdzie pewne, czy celem operacji było zdobycie Cuito Cuanava-le czy tylko jego blokada, tak czy inaczej, wycofanie się spod tej twierdzy powszechnie traktowano jako klęskę wojsk południowoafrykańskich. Z militarnego punktu widzenia wojska RPA nigdy nie zostały pokonane, nie mogły natomiast pozwolić sobie na dalsze ponoszenie kosztów (ludzkich i materiałowych) tej wojny. Wiązało się to między innymi z głębokim kryzysem gospodarczym RPA. Obie strony były wyczerpane długotrwałą wojną, a odprężenie w stosunkach USA—ZSRR stworzyło atmosferę porozumienia. Podczas amerykań-sko-radzieckiego szczytu w Moskwie w 1988 roku Michaił Gorbaczow i Ronald 467 Reagan zgodzili się, że w interesie obu mocarstw leży zakończenie wojny. 22 grudnia, po trwających cały 1988 rok rozmowach, w Nowym Jorku zawarto porozumienie miedzy RPA, Kubą i Angolą. Na jego mocy Pretoria zobowiązywała się do wycofania z Namibii, która miała uzyskać niepodległość. W zamian wojska kubańskie w ciągu dwudziestu siedmiu miesięcy miały wycofać się z Angoli. Ponadto Luanda miała zlikwidować na swoim terytorium bazy i usunąć wojska ANC. Na początku listopada 1989 roku odbyły się w Namibii wolne wybory, w których sukces, choć nie całkowity, odniosło SWAPO. Niedługo potem, bo l lipca 1991 roku, ostatnie jednostki kubańskie opuściły Angolę. Choć porozumienie z Nowego Jorku nie dotyczyło UNITA, wkrótce doszło do rozmów między rządem a Jonasem Savimbim. Obie strony, pozbawione wsparcia z zewnątrz, nie były w stanie osiągnąć ostatecznego sukcesu, stąd ich skłonność do rozmów. Od 21 do 22 czerwca 1989 roku w Gbadotville w Zairze, pod patronatem Mobutu Sese Seko, odbyła się konferencja, w czasie której doszło do zawieszenia broni między UNITA i MPLA. Zapoczątkowało to negocjacje pokojowe, przerywane przez wybuchy walk. W końcu jednak 31 maja 1991 roku obie strony podpisały układ pokojowy i ustaliły termin wolnych wyborów na drugą połowę września 1992 roku. W układzie przewidywano wprowadzenie w Angoli wielopartyjnej demokracji, gospodarki rynkowej oraz wcielenie oddziałów UNITA do armii rządowej. Jak się jednak okazało, nie był to koniec konfliktu. We wrześniowych wyborach Jose Eduardo dos Santos, przywódca MPLA od 1979 roku (kiedy to zmarł Agostinho Neto), zwyciężył zdobywając czterdzieści dziewięć i sześć dziesiątych procent głosów, wobec czterdziestu i

jednej dziesiątej procent Jonasa Savimbie-go, który natychmiast uznał wybory za sfałszowane i zażądał przeprowadzenia drugiej tury, jako że dos Santos nie uzyskał bezwzględnej większości. Przywódca MPLA odmówił, powołując się na opinię obserwatorów ONZ, którzy uznali wybory za ważne i nie dopatrzyli się żadnych nieprawidłowości. W odpowiedzi Savimbi wrócił ze swoimi oddziałami do buszu. Od tej pory w Angoli znowu rozgorzały walki. Początkowo przewagę miała UNITA, zdobywając wiele ważnych miast (na przykład Huambo), ale od 1993 roku, kiedy południowoafrykańscy instruktorzy zaczęli szkolić jednostki rządowe, sytuacja uległa zmianie. Niepowodzenia, takie jak utrata Huambo, skłoniły Savimbiego do powrotu do stołu rokowań. 20 listopada 1994 roku obie strony zawarły w Lusace porozumienie pokojowe, przewidujące utworzenie rządu jedności narodowej, w którym Savimbi miał zostać wiceprezydentem. Postanowiono również, iż pod nadzorem ONZ odbędzie się druga tura wyborów. Także to porozumienie okazało się nietrwałe. Przez cały okres 1994—1996 trwały — przeplatane starciami — negocjacje między rządem a UNITA Savim-biego. Dopiero w 1997 roku w Luandzie powołano rząd jedności narodowej, w którego skład weszli zarówno przedstawiciele MPLA —- z Jose Eduardo dos San-tosem jako prezydentem, i UNITA — z Jonasem Savimbi jako wiceprezydentem. UNITA, praktycznie zupełnie pozbawiona zewnętrznego poparcia, musiała zgodzić się na ten kompromis. Otwartą kwestią pozostaje, na ile będzie on trwały. Pozostaje jednak faktem, że wojna wpędziła w nędzę ten potencjalnie zamożny kraj, posiadający bogate złoża ropy naftowej i innych surowców oraz dobrą — jak na Afrykę — infrastrukturę. O skali i zaciekłości konfliktu świadczą dane. Tylko w latach dziewięćdziesiątych zginęło w Angoli ponad dwieście pięćdziesiąt tysięcy ludzi. Przykład Angoli jasno pokazuje, jakie skutki dla krajów afrykańskich miało wykorzystywanie ich przez supermocarstwa jako „zastępczego" frontu wojny ideologicznej i politycznej. .''f ~i a• 71 Rozdział 38 PIOTR OSTASZEWSKI KAMBODŻAŃSKIE PIEKŁO 1970-1993 Początki kambodżańskiej państwowości sięgają III wieku n.e., kiedy to niewielkie państwo rozpoczęło powolny podbój sąsiednich terytoriów, urastając w IX wieku do rangi imperium. Ruiny Angkoru są niemym świadectwem przeszłości, kiedy całym Półwyspem Indochińskim władał naród khmerski.

Napór plemion tajskich i wietnamskich spowodował w XV wieku proces degradacji państwa khmerskiego, które w XVIII wieku znalazło się w stanie całkowitego kryzysu. W połowie XIX wieku Kambodża podzieliła los pozostałych państw indochińskich, stając się francuskim protektoratem. Okrojona terytorialnie do obszaru niecałych stu osiemdziesięciu tysięcy kilometrów kwadratowych i wciśnięta między Tajlandię i Wietnam, odzyskała niepodległość w 1953 roku i za wszelką cenę starała się prowadzić politykę neutralności. Druga wojna indochiń-ska rozpętała tam konflikt, który należy do najdłuższych w powojennym świecie. Od 1941 roku na tronie kambodżańskim zasiadał Norodom Sihanouk, który wykorzystał francuskie niepowodzenia w wojnie kolonialnej z Wietnamem i zdołał wymusić w 1953 roku na Francji uznanie suwerenności swego kraju. Potwierdzono to na konferencji genewskiej w 1954 roku. Niebawem Sihanouk abdyko-wał na rzecz ojca księcia Suramarita', po czym przyjął tytuł szefa państwa, skupiając władzę w swym ręku. Do obecności Stanów Zjednoczonych w Azji Południowo-Wschodniej Sihanouk odnosił się z rezerwą, uważał ją bowiem za ingerencję w wewnętrzne sprawy słabych gospodarczo państw azjatyckich, które obawiały się wszechpotężnego obcego kapitału. Królestwo Kambodży prowadziło politykę neutralności, w dużym stopniu zależną od sytuacji w krajach sąsiednich, szczególnie w Wietnamie, gdzie powoli narastał kryzys prowadzący do wybuchu wojny domowej. Komunizm Sihanouka, na co tak bardzo liczył Związek Radziecki i Chińska Republika Ludowa, był bardzo elastyczny. Zerwanie w 1963 roku stosunków dyplomatycznych ze Stanami Zjednoczonymi nie oznaczało bezinteresownego poparcia indochińskich ruchów komunistycznych, nie liczących się z interesami słabego królestwa. Nieskuteczne były próby zlikwidowania przez Stany Zjednoczone szlaku przerzutowego z Wietnamu Północnego do Południowego, biegnącego wzdłuż wschodniej granicy Kambodży. Akceptując de facto niepożądaną obecność Vietcongu, Sihanouk czerpał z niej korzyści finansowe, pobierając do skarbu państwa opłaty z tytułu przemycanych przez terytorium Kambodży wietnamskich dostaw dla partyzantów. Lata sześćdziesiąte to okres względnego powodzenia gospodarczego Kambodży. Obecność Vietcongu we wschodniej części królestwa powodowała zadrażnienia z rządem Republiki Wietnamu, zwłaszcza kiedy kambodżańską granicę naruszano w pogoni za uciekającymi partyzantami. Bombardowanie od 1969 roku baz Vietcongu na terenie Kambodży przez amerykańskie lotnictwo nie osłabiło władzy Sihanouka. Pogłębiający się w 1969 roku kryzys gospodarczy oraz rosnące niezadowolenie niektórych kręgów rządowych z powodu tolerowania wietnamskiej obecności zmusiło Sihanouka do zmiany linii politycznej. W sierpniu 1969 roku Zgromadzenie Narodowe powierzyło misję tworzenia rządu generałowi Łon Nolowi, który na stanowisko wicepremiera mianował księcia Sirik Mataka. Ten ostatni należał do ludzi stojących w opozycji do księcia Sihanouka i domagających się reform gospodarczych. Od niego też w dużej mierze zależało wiele zasadniczych decyzji podjętych na początku 1970 roku. W przeciwieństwie do Łon Nola książę Sirik Matak, uważany za człowieka o silnym charakterze, umiał zachować swój wpływ

na kierunek kambodżańskiej polityki. Upoważniając parlament do wyłonienia premiera, książę Sihanouk musiał zatwierdzić gabinet stojący otwarcie w opozycji do niego i jego linii politycznej. W ciągu kilku tygodni Sirik Matak w porozumieniu z przebywającym za granicą Łon Nolem dokonał wielu zmian, które uderzyły w socjalistyczną gospodarkę królestwa oraz bezpośrednio w osobę monarchy. Prywatyzacja banków i likwidacja niektórych monopoli wskazywały wyraźnie na prawicowy kurs ekonomiczny. Listopadowa sesja parlamentu przekonała Sihanouka o istnieniu zorganizowanej opozycji politycznej. Rezygnacja czterech ministrów popierających księcia i zastąpienie ich radykałami prowadziło do izolacji Norodoma Sihanouka. Prawdziwym problemem była penetracja Kambodży przez Wietnam. Nowy rząd niejednokrotnie protestował przeciw temu, obwiniając szefa państwa o tolerowanie obecności na terenie państwa sił Vietcongu, a nawet zarzucając mu kolaborację z nimi. Utrzymywanie stosunków dyplomatycznych z Demokratyczną Republiką Wietnamu i Tymczasowym Rządem Rewolucyjnym (reprezentującym interesy Frontu Wyzwolenia Narodowego — Vietcongu) było dla opozycji dostatecznym dowodem. Na początku 1969 roku ponownie otwarto dyplomatyczne przedstawicielstwo Stanów Zjednoczonych. Prezydent Nixon nie spieszył się jednak z pomocą dla rządu khmerskiego. CIA donosiła, że książę ma 471 zamiar załatwić kwestię wietnamską i utrzymać neutralność. Było to zgodne z dążeniami Białego Domu. 6 stycznia 1970 roku książę Sihanouk rozpoczął swą kolejną misje dyplomatyczną. Za rzekomym wyjazdem w celach leczniczych do Francji krył się przemyślany plan podróży także do Związku Radzieckiego, Chińskiej Republiki Ludowej i Demokratycznej Republiki Wietnamu w celu skłonienia państw komunistycznych, pośrednio i bezpośrednio prowadzących działania zbrojne w Indochi-nach, do ewakuacji baz Yietcongu z terytorium Kambodży. Zabiegi Sihanouka za granicą sprzęgnięto z antywietnamską akcją w kraju. W czasie spotkania Łon Nola z Sihanoukiem we Francji w styczniu 1970 roku opracowano plan anty wietnamskich prowokacji. 11 marca 1970 roku ulicami Phnom Penh przemaszerował tłum demonstrantów, kierując się w stronę ambasad DRW i Frontu Wyzwolenia Narodowego. Po ich zdemolowaniu grupy protestujących ruszyły na wietnamskie dzielnice stolicy. Kontrolowany wybuch szybko przerodził się w spontaniczne rozruchy, dające upust khmerskiej nienawiści do Wietnamczyków. Łon Nol kategoryczne zażądał ewakuacji ludności wietnamskiej do 15 marca 1970 roku. Nierealność terminu wskazywała, że szukał jedynie pretekstu, by usprawiedliwić krwawe poczynania rządu.

W stolicy Kambodży wydarzenia znalazły się pod kontrolą Sirik Mataka, który 17 marca uzyskał władzę nad siłami policyjnymi, a 18 marca zmusił Łon Nola do podpisania dekretu obalającego księcia Sihanouka. Dyskredytując monarchę rząd Łon Nola dążył do wymazania go z pamięci narodu. Zapowiadano przekształcenie królestwa w Republikę Khmerską, która „nie będzie dłużej prywatną własnością rodziny królewskiej". Oskarżenia o współpracę z zagranicznymi organizacjami komunistycznymi, nepotyzm i korupcję miały usprawiedliwiać wojskowy zamach stanu ratujący państwo przed całkowitą ruiną. Automatycznie kambodżańską neutralność zamieniono na rządy prawicowe i prozachodnie. Entuzjazm wśród ludności miejskiej, a zwłaszcza wśród młodzieży, wydawał się sprzyjać nowej ekipie rządowej, sterującej antywietnamskimi nastrojami i obiecującej demokratyzację życia. Obalenie monarchii na prowincji zostało przyjęte jako świętokradztwo. Kraj stanął w obliczu powstania chłopskiego, które tłumiono za pomocą wojska. Powtórzona przez Łon Nola deklaracja neutralności stała się jeszcze bardziej iluzoryczna niż w latach sześćdziesiątych. Trzydziestotysięczna, słabo uzbrojona i nie wyekwipowana armia khmerska miała przeciw sobie stacjonujących we wschodniej i północno-wschodniej części kraju żołnierzy Yietcongu, których liczbę szacowano na sześćdziesiąt tysięcy. W momencie przewrotu rząd Łon Nola stawiał wietnamską partyzantkę w sytuacji bez wyjścia. Polityczna rewolta z 18 marca 1970 roku doprowadziła więc do wybuchu konfliktu z Yietcongiem. Od początku armia kambodżańską znalazła ł

1-un.oAi

VN-VU

fS

JT

/"

'^ V

«--*.v|

•JJ——""-r,

'.KOMPONGł KOMPONG CHAM \

vNOs\ r-.

^X

9

(-

\^^

,'sCHHNANG/ *"v«f"^'

\

^ \

\NV( , l«t

^KO,M„P,9,NCi /

•Phnom Penh T*

pierwotny rejon działania .Czerwonych Khmerów" ok. 1971 r kierunki ekspansji .Czerwonych Khmerów" granica terenów pozostających pod kontrolą rządu w 1973 r. granice państw granice prowincji MORZE POŁUDNIOWOCHIŃSKIE Kambodża

l X_^^^f.i->'

/'f __^ jKompong Cham

N"'':a v/' v--vr'^

ł

'
•t ~ °s 3 CS trzymany trzydzieści pięć kilometrów od Kandaharu przez jedną z band. Następnego dnia konwój odbili Talibowie, którzy później niespodziewanie uderzyli na Kandahar i zdobyli miasto po dwóch dniach walk, tracąc oficjalnie jedynie dziewięciu ludzi. Najprawdopodobniej ofiar było więcej — około pięćdziesięciu. Następne sukcesy Talibów przyszły szybko. Już 25 listopada kontrolowali prowincję Helmand na południu Afganistanu i jej ośrodek administracyjny — miasto Laszkargah. 11 lutego 1995 roku zajęli prowincję Logar. W ten sposób w rękach Talibów znalazło się dziewięć prowincji z trzydziestu, na jakie jest podzielony Afganistan. Przyszły także pierwsze porażki. 13 marca 1995 roku Talibowie zajęli Farah, który stracili 12 maja i odzyskali 2 września. 5 września Talibowie zajęli Herat. Zdobycie Kabulu okazało się trudniejsze niż przypuszczano. Talibowie zaczęli się do tego przygotowywać w październiku 1995 roku, a samo miasto zdobyli 26 września 1996 roku. Zdobywanie afgańskiej stolicy pociągnęło za sobą olbrzymie zniszczenia i straty wśród ludności cywilnej, gdyż Talibowie ostrzeliwali miasto z moździerzy. Spora część mieszkańców uciekła. Walki o Kabul — najpierw różnych ugrupowań mudżahedinów, a później Talibów — wyrządziły więcej szkód niż w całym okresie radzieckiej interwencji w Afganistanie. W trakcie walk o Kabul Talibowie zajęli Dżalalabad (11 września 1996). Zajęcie Kabulu przez Talibów zmusiło Massuda do

wycofania się do Doliny Panczsziru, która jak za czasów radzieckiej interwencji stała się jego punktem oporu i bazą wypadową. Stąd, między innymi, przeprowadził kontruderzenie, które pozwoliło mu odzyskać (19 lipca 1997 roku) Bagram oraz dojść w bezpośrednie sąsiedztwo Kabulu (17 maja 1998). Prowadząc nieustanne walki, udało się Talibom podporządkować sobie większość terytorium Afganistanu — szacuje się, że około dziewięćdziesięciu procent całości. Mimo to cały czas muszą zwalczać opozycję, która działa bezpośrednio na terenie Afganistanu lub też spoza jego granic. Za najpoważniejszego i najbardziej nieustępliwego przeciwnika Talibów uważa się Massuda. Talibowie to ludzie młodzi, w większości Pusztuni urodzeni na emigracji w Pakistanie i kształceni w tamtejszych szkołach religijnych — medresach. Niewątpliwie gros Talibów to ludzie prości, święcie wierzący w przyświecające im ideały religijne i misję polityczną. Ich celem jest uczynienie z Afganistanu prawdziwego państwa islamskiego, które w każdym aspekcie swojej aktywności kierowałoby się zasadami i wytycznymi religii. O tym, jak silna jest ich wiara, może świadczyć fakt, ze wielokrotnie oddziały Talibów zajmowały wieś bez jednego wystrzału — dowódca szedł na przedzie i niósł nad głową Koran Na czele Talibów stoi Mohammad Omar. Niewiele o nim wiadomo gdyż otacza go aura tajemniczości. Sam Omar także dba o jej zachowanie. Starannie unika kontaktów z zachodnimi dyplomatami i dziennikarzami, najprawdopodobniej nigdy się me fotografował, mieszka przede wszystkim w Kandaharze, a w Kabulu był dwa razy. Pochodzi z biednej, wiejskiej rodziny. Wcześnie stracił ojca tak więc na mego spadł obowiązek utrzymania rodziny. W poszukiwaniu pracy zamieszkał we wsi Singesar, w okręgu Mewand, w prowincji Kandahar. Był tam mułłą oraz otworzył niewielką medrese. We wsi tej nadal mieszkają trzy żony Omara, które ubierają się bardzo rygorystycznie, oraz piątka jego dzieci. Studiował w medresie w Kandaharze, ale naukę przerwała mu radziecka interwencja. W latach 1989—1992 walczył pod dowództwem Nęka Mohammeda przeciwko Najibulla-howi. Został czterokrotnie ranny. Wskutek jednej z odniesionych ran nie widzi na prawe oko. 4 kwietnia 1996 roku Omar przyjął tytuł „Amir-ul Momineen" (Przywódca Wiernych). Pozostali członkowie kierownictwa Talibów także mogą się pochwalić podobnymi życiorysami. Charakterystyczną cechą jest to, że większość z nich poniosła jakiś widoczny uszczerbek na zdrowiu w walkach albo z Rosjanami, albo z Najibullahem. Mułła Mohammed Hassan Rehmani, gubernator Kandaharu, stracił nogę. Nuruddin Turabi, minister sprawiedliwości, i Mohammed Ghaus, były minister spraw zagranicznych, podobnie jak Omar nie widzą na jedno oko. Abdul Majid, zarządca Kabulu, stracił nogę. Aby utworzyć państwo islamskie, należało — zdaniem Talibów — oczyścić społeczeństwo, które uważali za zdemoralizowane. Przejawem demoralizacji było, między innymi, picie alkoholu, palenie tytoniu, słuchanie muzyki, chodzenie do kina i dyskoteki. O demoralizacji świadczyli także cinkciarze, a przede wszystkim „roznegliżowane" kobiety. Drogą do realizacji idei państwa muzułmańskiego było wprowadzenie prawa koranicznego — szariatu — interpretowanego niesłychanie rygorystycznie. Wprowadzono zakaz picia

alkoholu i palenia tytoniu. Wszyscy Afgańczycy mają obowiązek modlić się pięć razy dziennie, a oporni zmuszani są do tego siłą. Talibowie zabronili używania papierowych toreb — uważają, że mogły być zrobione z kartek wyrwanych z Koranu i przerobionych na celulozę. 26 września 1996 roku Talibowie ogłosili, iż bojownicy dżihadu mają obowiązek nosić brody, przy czym musi być ona dłuższa niż szerokość pięści przyłożonej do brody. Wkrótce taki obowiązek nałożono na wszystkich Afgańczyków. W kwietniu 1999 roku rozszerzono wymogi dotyczące wyglądu mężczyzn. Wszyscy mężczyźni zatrudnieni jako urzędnicy państwowi muszą nie tylko nosić brody, ale także turbany. Oporni mają być zwalniani z pracy. „Ofiarą" Talibów padły także zdobycze techniki, takie jak sprzęt radiowo-telewizyjny, anteny satelitarne i wideo, które po zniszczeniu wiesza się na latarniach. Afgańczykom odebrano także ich tradycyjne rozrywki, takie jak szachy, walki przepiórek czy zawody latawców, gdyż uznano je za hazard. Szczególnym obiektem zainteresowania i prawodawstwa Talibów stały się kobiety i dziewczyny. Po kolejnych sukcesach militarnych wprowadzano przepisy ograniczające pokazywanie się kobiet poza domem, a jeżeli już — to odpowiednio ubranych i w towarzystwie blisko spokrewnionego mężczyzny. „Odpowiedni ubiór" to czador, który okrywa kobietę od stóp do głów, czyniąc ją bezkształtną, ciemną bryłą. Czador zakrywa także twarz — ubrana w niego kobieta widzi świat jedynie przez niewielkie „okienko" przesłonięte siatką. Afganki w różny sposób starają się omijać nakazy wprowadzane przez Talibów. Jedną z metod jest noszenie kolorowych czado-rów, na przykład w rejonie Kabulu niebieskich, z żółto-kanarkowymi, drobnymi zdobieniami. Drugą metodą jest noszenie na wierzchu przepisowych czadorów, a pod nimi kreacji nierzadko nie odbiegających od najnowszej mody światowej. Informacja o obowiązującej modzie pochodzi z przemycanych żurnali czy nawet pojedynczych zdjęć, na podstawie których afgańscy krawcy szyją ubrania dla swoich klientek. Na ile ten proceder jest powszechny, może świadczyć fakt, że wśród zarządzeń wydanych przez Talibów jedno przewiduje karę więzienia dla krawca za branie miary i posiadanie magazynów poświęconych modzie. Talibowie przejmując władzę, głosili, że kobiety nie mogą pracować razem z mężczyznami, gdyż jest to grzeszne. Z tego też powodu zakazano kobietom pojawiać się w dotychczasowych miejscach pracy. Wprawdzie w pierwszym miesiącu rządów Talibów w Kabulu wypłacono pensje zwolnionym kobietom, ale z upływem czasu działo się to coraz rzadziej. W końcu ogłoszono, iż od l maja 1997 roku zaprzestaje się wypłacania pensji kobietom zwolnionym z pracy. Decyzja Talibów o zakazie pracy kobiet poza domem oznaczała drastyczne zredukowanie, a czasami wręcz pozbawienie dochodów całych rodzin. W najcięższej sytuacji znalazły się wdowy i kobiety, których mężowie lub najbliżsi męscy krewni byli niezdolni do pracy. Według organizacji międzynarodowych w styczniu 1997 roku w całym Afganistanie było około pięćdziesięciu tysięcy wdów, z których każda miała średnio siedmioro—dziewięcioro dzieci. Wyjątek stanowi służba zdrowia, gdzie pozwolono zostać kobietom. Obowiązuje tu jednak jedenastopunktowy regulamin postępowania zatwierdzony w listopadzie 1996 roku przez

Mohammada Omara i ministra zdrowia, oraz równie obszerny dokument z grudnia 1998 roku. W obu tych dokumentach zezwolono na pracę kobiet w służbie zdrowia pod warunkiem odpowiedniego ubierania się, nie-używania kosmetyków, pracy w wydzielonych miejscach i poruszania się pod ochroną. Uregulowano także sprawę badania pacjentek przez lekarzymężczyzn. Takie badania mogą mieć miejsce, pod warunkiem że obecny jest przy nich męski opiekun pacjentki, zarówno lekarz, jak i pacjentka ubrani są w przepisowy strój muzułmański, a lekarz może dotykać i oglądać jedynie to miejsce na ciele kobiety, które jest bezpośrednim powodem choroby. Kolejna restrykcja dotyczy zamknięcia szkół przed dziewczętami. Nie mogą one kształcić się ani na poziomie średnim, ani na poziomie podstawowym, nie mówiąc już o wyższym. Zastępczą formą edukacji stały się tajne szkoły, gdzie dziewczęta mogą zdobyć wykształcenie. Jest to jednak nielegalne i można być za to ukaranym chłostą. Jednocześnie nawet rodziny powiązane z kręgami władzy starają się zapewnić swoim córkom odpowiednie wykształcenie. W tym celu wysyłają je do szkół 613 w Pakistanie albo nielegalnie zatrudniają nauczycieli. Inną formą nauki jest przekazywanie wiedzy przez członków rodziny — szczególnie wtedy, gdy byli oni nauczycielami. Rok 1999 przyniósł minimalne ustępstwo Talibów w sprawie kobiet. Polega ono na tym, że dziewczęta mogą uczęszczać do szkół. Jest to jednak dostęp bardzo ograniczony i zawężony. Dziewczęta mogą uczyć się w medresach, ale jedynie przez dwie godziny (chłopcy cztery), po czym wracają do domu. W tym samym czasie chłopcy uczą się w szkole podstawowej. Mimo represji ze strony Talibów dochodzi do akcji protestacyjnych afgań-skich kobiet. Takie wystąpienia miały miejsce między innymi na początku 1996 roku w Kandaharze, a później, w październiku, w Mazar-i Szarif i w grudniu w Heracie. Powody wystąpień były różne. W Kandaharze powodem była odmowa przyjmowania monet o małym nominale przez sklepikarzy. W Mazar-i Szarif demonstracja miała wymowę polityczną. W Heracie kobiety wystąpiły przeciwko zamknięciu łaźni przeznaczonych tylko i wyłącznie dla kobiet. Protestujące kobiety skandowały: „Prawo Talibów nie jest prawem islamskim". Zdaniem Talibów większość protestujących kobiet jest związana z komunistami, mudżahedi-nami i heretykami, którzy cieszą się poparciem ONZ. Problemy na linii kobiety—Talibowie dotyczą przede wszystkim środowisk miejskich. Kobiety mieszkające na wsi oraz prowadzące koczowniczy tryb życia zachowały tradycyjny sposób ubierania się. Czador kojarzył się z wyprawą do miasta lub z awansem męża w służbie państwowej. Zamiast czadom kobiety te nosiły i noszą welony udrapowane na głowach w taki sposób, by w razie konieczności można było przesłonić twarz. Także wprowadzone przez Talibów ograniczenia odnoszące się do pracy zawodowej nie dotyczą kobiet mieszkających na wsi i prowadzących koczowniczy tryb życia. Ich aktywność zawodowa zawsze koncentrowała się na domu i rodzinie, natomiast praca zarobkowa poza tym środowiskiem ich nie interesowała. Droga kobiety wiodła poprzez małżeństwo,

macierzyństwo, bycie teściową, babcią do uznanej pozycji najstarszej kobiety w rodzinie. Kobieta na wsi cieszyła się znaczną swobodą poruszania się, gdyż wszyscy mieszkańcy wsi byli bliżej lub dalej spokrewnieni ze sobą. Brała ona udział w różnych pracach wykonywanych wspólnie z innymi kobietami i dzięki odpowiedniemu zachowaniu zyskiwała szacunek otoczenia. O ile w takich kwestiach, jak pięciokrotna modlitwa w ciągu dnia czy też sposób ubierania się kobiet Talibowie są dość zasadniczy i nieustępliwi, o tyle w sprawie narkotyków nie prezentują już tak zdecydowanego stanowiska. Jednym z haseł Talibów była walka z narkotykami. Skończyło się na słowach i gestach. Pod władzą Talibów rośnie areał uprawy maku — także w tych prowincjach, w których wcześniej nie był on znany. Z roku na rok wzrasta także ilość wytwarzanego z maku narkotyku. Uprawy maku stanowią cenne źródło finansowania Talibów, więc nie widzą oni powodów, by je zwalczać. Co więcej, na uprawach maku zarabiają podwójnie, gdyż nie tylko pobierają opłaty od producentów, ale także od handlarzy na kolejnych punktach kontrolnych. Od czasu do czasu Talibowie wykonują gesty mające świadczyć o ich walce z uprawą maku i produkcją opium — na przykład l czerwca 1998 roku spalono publicznie w Dżalalabadzie tonę opium. Jednak w tym samym roku wyprodukowano tysiąc trzysta pięćdziesiąt ton tego narkotyku. Jednocześnie ani producenci, ani handlarze nie są karani. Pojawienie się Talibów w Afganistanie, odnoszone przez nich sukcesy militarne i drastyczne metody sprawowania władzy wywołały zainteresowanie opinii międzynarodowej, Stanów Zjednoczonych, Rosji i państw regionu. Często pojawiają się stwierdzenia, iż Amerykanie popierają Talibów. Powodów, dla których Stany Zjednoczone mogłyby udzielać poparcia Talibom, jest co najmniej kilka. Po pierwsze, sprawa narkotyków. Narkobiznes rozkwitł w Afganistanie w czasie radzieckiej interwencji, a po wycofaniu wsparcia dla mudżahedinów przez Stany Zjednoczone stał się głównym źródłem finansowania dalszych działań zbrojnych. Talibowie deklarowali, że jednym z ich celów jest ukrócenie procederu uprawy i handlu opium. Było to zbieżne z oczekiwaniami Amerykanów, którzy prowadzą zażartą walkę z międzynarodowym handlem narkotykami. Po drugie, Stany Zjednoczone mogły mieć nadzieję, że Talibowie będą się przeciwstawiać wpływom rosyjskim i irańskim. Po trzecie, Talibowie byli tą siłą, która mogłaby przywrócić porządek i spokój w całym Afganistanie — byłaby to realizacja wcześniejszych oczekiwań. Po czwarte, otwarcie dróg handlowych do nowych republik środkowoazjatyckich. Wspomina się o planach budowy gazociągów i ropociągów łączących Azję Środkową, poprzez Afganistan, z Pakistanem i Indiami. Mimo tak poważnych powodów wydaje się jednak, że Stany Zjednoczone nie popierały Talibów i nie prowadziły w tej kwestii swojej polityki, pozostawiając ją w gestii Pakistanu i Arabii Saudyjskiej. Można mówić o początkowym bezwarunkowym zaakceptowaniu zjawiska, jakim są Talibowie, a później, na skutek pewnych wydarzeń, do bezwarunkowego jego odrzucenia.

Wraz z zakończeniem zimnej wojny amerykańska polityka wobec regionu obejmującego Afganistan, Pakistan, Iran i Azję Środkową zaczęła się odznaczać brakiem strategicznych założeń. Polegała przede wszystkim na reagowaniu na zachodzące wydarzenia, a nie prognozowała ewentualnych problemów. Wraz z Talibami pojawił się problem ustosunkowania się do nich. W latach 1994—1996 Stany Zjednoczone popierały Talibów poprzez popieranie swoich sojuszników — Pakistanu i Arabii Saudyjskiej. Wynikało to z częściowo złudnych wyobrażeń Amerykanów dotyczących przekonań i planów Talibów. Zajęcie 5 września 1995 roku przez Talibów Heratu i wyrzucenie dziewcząt ze szkół nie wywołało żadnej reakcji Stanów Zjednoczonych. Mieszanina obojętności na działania Talibów z optymistycznym ocenianiem ich haseł wynikała z niewielkiego zainteresowania Waszyngtonu sprawami afgańl skimi. Sekretarz stanu Warren Christopher w całym okresie sprawowania urzędu nie wspomniał ani razu o Afganistanie. Rok 1997 przyniósł zdecydowaną zmianę w amerykańskiej polityce wobec Afganistanu. Na początku roku Madleine Albright zastąpiła Warrena Christophera na stanowisku sekretarza stanu. Pociągnęło to za sobą przetasowania personalne w Departamencie Stanu i zmianę retoryki, a przede wszystkim ponowne zainteresowanie się Stanów Zjednoczonych sprawami Afganistanu. Jeden z pierwszych sygnałów dała Madleine Albright, która w publicznych wystąpieniach krytykowała Talibów za brak humanitaryzmu, a przede wszystkim za ich postawę wobec kobiet. Kolejnym przejawem zwiększonego zainteresowania Stanów Zjednoczonych sprawami Afganistanu była wizyta w tym kraju 17 kwietnia 1998 roku stałego przedstawiciela USA przy ONZ Billa Richardsona. Przyjęty z wszelkimi honorami i wymogami protokołu dyplomatycznego, obsypany prezentami, Richardson starał się przekonać Talibów, by ulemowie z obu stron, to jest Talibów i opozycji, zasiedli do rozmów, by złagodzili postępowanie wobec Hazarów i podjęli rozmowy z przedstawicielami ONZ na temat polityki wobec kobiet. Przywódcy Talibów zgodzili się na propozycję Richardsona, ale w kilka godzin po jego wyjeździe Mohammad Omar wycofał zgodę na zmianę polityki wobec Hazarów i kobiet. Pod koniec kwietnia, pod patronatem ONZ, doszło w Islamabadzie do spotkania ulemów z obu stron. Po czterech dniach rozmów uzgodniono, że obie strony oddelegują po dwudziestu ulemów do komisji pokojowej, która zajmie się takimi sprawami, jak wstrzymanie walk, złagodzenie polityki Talibów wobec Hazarów i wymiana jeńców. Idea ta upadła, ponieważ Talibowie odmówili mianowania swoich przedstawicieli. Wkrótce Amerykanie przekonali się, że nie tylko trudno jest prowadzić jakiekolwiek negocjacje z Talibami, ale potrafią oni przysporzyć poważnych problemów władzom i obywatelom USA. 7 sierpnia 1998 roku współpracownicy Osa-my ibn Ladena wysadzili w powietrze amerykańskie ambasady w Kenii i Tanzanii. Ibn Laden od 1996 roku przebywa wraz z trzema żonami i trzynaściorgiem dzieci w Afganistanie pod opieką Talibów. Jest

szanowanym gościem, czego wyraz dał Omar, oddając mu za żonę jedną z córek. Gdy Amerykanie zażądali wydania go, Talibowie odparli, iż nie wydaje się przyjaciół. Wobec takiego stanowiska Omara i Talibów rząd amerykański wprowadził 6 lipca 1999 roku sankcje ekonomiczne. Polegały one między innymi na zamrożeniu aktywów Talibów w USA i zablokowaniu transakcji między amerykańskimi podmiotami gospodarczymi a Talibami. Wśród zablokowanych kont znalazło się także należące do narodowych linii lotniczych Afganistanu „Ariana". Sankcje nałożone przez Amerykanów na „Arianę" mają wielorakie konsekwencje. Uderzyły przede wszystkim w jedyne dochodowe przedsiębiorstwo „państwowe". Firma ta przynosiła także dodatkowy dochód — w przewożonych przez samoloty suszonych owocach i wysezonowanym drzewie ukrywana była heroina. Jednocześnie linie lotnicze „Ariana" były główną drogą zaopatrzenia Afgańczyków w żywność, lekarstwa i sprzęt techniczny, a także środkiem transportu poczty — szczególnie z zagranicy. 15 października 1999 roku Rada Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych na wniosek USA ogłosiła sankcje wobec rządu Talibów — należy zaznaczyć, że rząd Talibów nie jest uznawany przez społeczność międzynarodową. Jako datę wejścia ich w życie wyznaczono 14 listopada 1999 roku, a warunkiem ich cofnięcia było wydanie Osamy ibn Ladena. Sprawę ibn Ladena mocno nagłośniły media. Niektórzy obserwatorzy uważają, że miał to być temat zastępczy, mający odwrócić uwagę Amerykanów od afery z Moniką Lewinsky. Jednocześnie w sprawę Talibów włączyły się amerykańskie feministki, występujące w obronie afgańskich kobiet. Rozpoczęta przez nie kampania doprowadziła do szerszego poparcia tej sprawy i wsparcia jej przez powszechnie znane postacie — między innymi przez Hillary Clinton. Reakcja Rosji i republik środkowoazjatyckich na pojawienie się Talibów była znacznie szybsza niż Stanów Zjednoczonych. Jest to ze wszech miar zrozumiałe, gdyż część republik graniczy bezpośrednio z Afganistanem, a Rosja obawia się wszystkiego, co w jakikolwiek sposób łączy się ze zbrojną działalnością muzułmanów. Należy wziąć pod uwagę, że w niedawnym zbrojnym starciu z Czeczena-mi dowódcy rosyjscy przekonali się o niskim morale i dyscyplinie armii rosyjskiej. Obawy w Rosji podgrzewała prasa, pisząc, że Talibowie —jak „zielony dżin" — wydostaną się z butelki zwanej Afganistan i zagrożą nie tylko Tadżykistanowi, który sam już doświadczył wojny domowej, ale także innym republikom, a poprzez destabilizację regionu samej Rosji. Generał Aleksandr Lebiedź, doradca prezydenta Borisa Jelcyna do spraw bezpieczeństwa, także uległ takiej argumentacji. Jego zdaniem celem Talibów było włączenie Buchary do Afganistanu i dlatego należy zbrojnie wspomóc wszystkie ugrupowania opozycyjne wobec Talibów. Odmienne zdanie prezentował generał Boris Gromów, który uważał, iż nie należy podejmować pochopnych decyzji, a Talibowie nie mają wystarczających sił, by przenieść działania zbrojne na teren Uzbekistanu i Tadżykistanu. 4—5 października 1996 roku w Ałma Acie odbył się nadzwyczajny szczyt poświęcony sytuacji w Afganistanie. Prezydent Uzbekistanu Islam Karimow wezwał do udzielenia pomocy generałowi Dostumowi w celu obrony terenów leżących w pobliżu granicy. Premier rosyjski Wiktor Czernomyrdin zareagował na taką propozycję stwierdzeniem, że stanowisko

Moskwy zależy od postawy Pakistanu i Stanów Zjednoczonych. Na zakończenie szczytu Rosja, Kazachstan, Tadżykistan, Uzbekistan i Kirgistan ostrzegły władze w Kabulu, że jeżeli konflikt afgański przekroczy granice Wspólnoty Niepodległych Państw, podejmą odpowiednie działania. W odpowiedzi Talibowie przestrzegli przed jakimkolwiek sojuszem między WNP a Dostumem. Stosunek do Talibów w poszczególnych republikach środkowoazjatyckich zależy przede wszystkim od ich odległości od granic Afganistanu. Dla Kazachstanu, który leży dość daleko od Afganistanu, ewentualnym problemem może być przedłużający się konflikt, który spowoduje migracje dużych grup ludności. W Kazachstanie przebywa duża grupa tadżyckich uchodźców, a także mieszkających tam od dawna Uzbeków. Z kolei duża grupa Kazachów mieszka w Uzbekistanie. Przedłużający się konflikt w Afganistanie może spowodować destabilizacje Tadżykistanu lub Uzbekistanu, a tym samym napływ dużej fali uchodźców do Kazachstanu. W podobnej do Kazachstanu sytuacji jest Kirgistan, gdzie przebywa trzydzieści pięć tysięcy Tadżyków — uchodźców z Afganistanu. Turkmenistan zachowuje wobec Talibów i wypowiedzi polityków z innych republik środkowoazjatyckich daleko posuniętą rezerwę. Zdaniem jednego z turk-meńskich polityków „Turkmenistan nie spodziewa się żadnych komplikacji w związku z wydarzeniami w Afganistanie [...] i ma nadzieję na szybką normalizację sytuacji w sąsiednim kraju". Priorytetem w polityce Turkmenistanu jest dogadanie się czy to z organizacjami opozycyjnymi, czy to z władzami w Kabulu w sprawie budowy gazociągu i ropociągu do Morza Arabskiego. Dla Turkmenistanu jest to przede wszystkim kwestia możliwości dostępu do światowych rynków i uniezależnienia się od Rosji. Z tych też powodów przedstawiciele Turkmenistanu nie biorą udziału w takich naradach jak ta w Ałma Acie oraz nie popierają żadnego konkretnego ugrupowania. Uzbekistan także stara się prowadzić własną politykę wobec Afganistanu. Istotnym czynnikiem jest postrzeganie tego kraju jako punktu oparcia dla USA w regionie. Uzbekistan czyni starania, by pozyskać poparcie Amerykanów. Nieoficjalnie mówi się, że wspiera materialnie i logistycznie Uzbeków po afgańskiej stronie granicy. Dla Tadżykistanu wszystko, co dzieje się w Afganistanie, jest niezwykle istotne, gdyż wpływa bezpośrednio na sytuację w tej republice. Mając bardzo długą granicę z Afganistanem (tysiąc trzysta pięćdziesiąt kilometrów), musi borykać się z takimi problemami, jak mafia, wykorzystywanie afgańskiej ziemi jako zaplecza do organizacji różnych akcji dywersyjnych, czy też narkotyki. Jak się wydaje, najlepszym rozwiązaniem dla republik środkowoazjatyckich byłoby objęcie władzy w Kabulu nie przez Talibów ani Pusztunów, lecz przez któreś z „zaprzyjaźnionych" ugrupowań. Ewentualne pusztuńskie rządy w Afganistanie mogłyby oznaczać zagrożenie dla mniejszości etnicznych, a także wysuwanie żądań pod adresem Uzbekistanu, by przekazał pod afgańską władzę Sa-markandę i Bucharę.

Bezpośrednio sąsiadujący z Afganistanem Iran nie mógł pozostać obojętny na zachodzące tam wydarzenia. Zaangażowanie w sprawy afgańskie było podyktowane z jednej strony obawą o przyszłość mniejszości szyickiej w Afganistanie, z drugiej — troską o własne interesy. Za namową Iranu przedstawiciele szyitów zaczęli domagać się dwudziestopięcioprocentowego udziału w tymczasowych organach władzy, a także w późniejszym rządzie i zgromadzeniu narodowym — mimo że stanowili tylko około dwunastu procent społeczeństwa. Przedstawiciele sunnitów odrzucili te żądania. Powodem tego nie były jednak wygórowane oczekiwania szyitów, lecz argument, że ich udział w walce przeciwko Rosjanom był minimalny i z tego względu nie należy im się tak duży udział we władzy. Po śmierci ajatollaha Chomeiniego Iran zaczął aktywniej udzielać się w sprawach afgańskich. Władzom irańskim udało się doprowadzić w marcu 1990 roku do spotkania przedstawicieli wszystkich ośmiu ugrupowań szyickich w Teheranie. Efektem spotkania było uzgodnienie wspólnej polityki i strategii oraz zawarcie porozumienia. W 1991 roku Teheran przyjął nową strategię. Zrezygnowano z popierania tylko szyitów na rzecz utworzenia szerszego frontu, który skupiałby ludzi mówiących po persku — także sunnitów. Na pojawienie się w 1994 roku Talibów Iran początkowo nie zareagował. Reakcja nastąpiła w marcu 1995 roku, kiedy Talibowie pokonali ówczesnych sojuszników Iranu — Hekmatiara i Mazanego (przy czym ten ostatni został zamordowany), oraz zagrozili władzy Rabbaniego i Massuda w Kabulu. Od tego momentu władze w Teheranie zaczęły uważać Talibów za wrogów szyitów i Iranu oraz nawiązały bliską współpracę z Kabulem. Wydarzeniem, które utwierdziło Iran w tej polityce, było zajęcie przez Talibów we wrześniu 1995 roku Heratu. Zostało to potraktowane jako zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego i skłoniło władze irańskie do udzielenia schronienia Ismailowi Chanowi. Utworzono także pięć obozów szkoleniowych we wschodnim Iranie, w których szkoliło się około ośmiu tysięcy ludzi. Jednocześnie prowadząc taką politykę wobec Talibów i wspierając siły im przeciwne, Iran cały czas utrzymywał, iż za Talibami stoją Stany Zjednoczone. Władze w Teheranie twierdziły, że celem polityki amerykańskiej jest izolacja polityczna i gospodarcza Iranu na arenie międzynarodowej oraz odcięcie go od światowego rynku — między innymi od rynku ropy naftowej. Należy również wspomnieć, jakie stanowisko wobec Talibów zajęły Indie, chociaż nie graniczą one z terytorium afgańskim. Ogólnie rzecz biorąc, Indie popierały działania Moskwy, a oba państwa współdziałały ze sobą nawet po upadku Najibullaha. Wspólnym celem było niedopuszczenie do powstania islamskiego państwa fundamentalistycznego tak blisko ich granic. Z powodu popierania sił komunistycznych Indie nie były lubiane przez mudżahedinów. Nie przeszkodziło to jednak we wspieraniu przez Delhi Rabbaniego w walce z Talibami. Dyplomacja indyjska pragnie przede wszystkim zapobiec powstaniu bloku państw islamskich, który składałby się z Pakistanu, Afganistanu i republik środkowoazjatyckich. Indie obawiają

się także, że fanatyzm religijny Talibów mógłby skłonić ich po umocnieniu władzy w Afganistanie do wysłania swoich bojowników do Kaszmiru. 619 Kolejnym elementem w indyjskiej polityce wobec Talibów jest kwestia dostępu do złóż ropy i gazu ziemnego w Azji Środkowej. Władze w Delhi obawiają się, że Talibowie po rozciągnięciu swej władzy na cały Afganistan sprzeciwią się budowie ropociągu lub też nie zgodzą się na jego przedłużenie do Indii. Dążąc do realizacji swojej polityki i pragnąc powstrzymać Talibów, Indiom udało się porozumieć z Iranem. Oba kraje łączą kontakty gospodarcze. Produkty indyjskie trafiają na afgański i środkowoazjatycki rynek za pośrednictwem Iranu. Hinduscy inżynierowie są zatrudnieni przy pracach, których celem jest poprawa infrastruktury w Iranie. Rozważa się także budowę ropociągu z Iranu do Iraku. Jednym z krajów, o którym mówi się głośno, iż popiera Talibów, jest Pakistan. Wiele jest powodów takiego stanowiska. Podczas radzieckiej interwencji w Afganistanie Pakistan stał się — obok Iranu — głównym krajem przyjmującym uchodźców. Największa zarejestrowana ich liczba przekroczyła trzy miliony. Mimo w miarę dobrych stosunków między uchodźcami a Pakistańczykami i władzami pakistańskimi, stanowili oni problem dla rządu w Islamabadzie, który borykał się z wieloma własnymi kłopotami gospodarczymi. Warunkiem „pozbycia się" uchodźców było przywrócenie spokoju w Afganistanie. Ponieważ zwalczające się ugrupowania mudżahedinów nie mogły dojść do porozumienia, a żadne z nich nie było też na tyle silne, by zwyciężyć, potrzebny był jakiś czynnik zewnętrzny, ale nieobcy Afgańczykom, który mógłby zaprowadzić pokój. Tym czynnikiem mogli być Talibowie. Pozostaje to w pewnym związku z dotychczasową polityką Pakistanu wobec mudżahedinów. Podczas radzieckiej interwencji w Afganistanie Pakistan był jedynym krajem, przez którego terytorium Stany Zjednoczone, Europa Zachodnia, świat arabski i islamski mógł dostarczać pomoc walczącym Afgańczykom. Zarówno Stany Zjednoczone, jak i inne państwa udzielające pomocy zdały się na Pakistan jako pośrednika w jej dystrybucji. Spowodowało to, że zarówno prezydent Pakistanu Zia-ul Haq, jak i kierownictwo Interseraces Intelligence (ISI — wywiad pakistański), które prezydent uczynił odpowiedzialnym za dystrybucję, zyskiwały coś więcej niż tylko zaplecze logistyczne. ISI, wykorzystując znaczącą w tej sytuacji pozycję Pakistanu, starała się wpływać na przyszłość Afganistanu poprzez popieranie tych czy innych ugrupowań mudżahedinów. Według Mohammada Yousafa, szefa biura afgańskiego ISI, około siedemdziesięciu procent wsparcia logistycznego trafiało do grup fundamentalistycznych, przy czym żadna z nich nie otrzymała więcej niż dwudziestu procent całości pomocy. Wyjątek stanowiła tu Hezb-i-Islami Hekmatiara, do której trafiała lwia część pomocy. Co więcej, Pakistan lansował Hekmatiara jako najpotężniejszego z mudżahedinów i potencjalnego przywódcę Afganistanu po wycofaniu się Rosjan. Jednak Hekmatiar nie potrafił wykorzystać tej uprzywilejowanej pozycji i zdobyć władzy w Afganistanie, a

przewagę zdobywała Jamiat-i Islami Rabbaniego i Massuda. W tej sytuacji wprowadzenie nowego gracza mogło zapewnić powodzenie pakistańskich planów. Kolejnym powodem, dla którego Pakistan miałby wspierać Talibów, był spór graniczny ciągnący się od chwili powstania państwa pakistańskiego. Terenem spornym jest pas ziemi, zwany potocznie Pusztunistanem, leżący obecnie na terenie pakistańskiej Prowincji Północno-Zachodniej Granicy. Większość Talibów urodziła się i wychowała w tej prowincji, w obozach dla uchodźców i w funkcjonujących tam medresach. Utworzenie takiego ruchu i wyprawienie go z granic Pakistanu oznaczało zerwanie więzów z tą nową ziemią ojczystą i wskazanie innych, nowych celów. Pozostanie tych ludzi w granicach Pakistanu mogło oznaczać, że kiedyś, kiedy sytuacja w Afganistanie wróci do normy bez żadnego w tym udziału władz pakistańskich, mogą się oni upomnieć o te ziemie. Następnym powodem, dla którego Pakistan miałby wspierać Talibów, był problem narkotyków. W czasach radzieckiej interwencji wzrosła w Afganistanie ilość produkowanego opium i heroiny. Wywóz narkotyków odbywał się przede wszystkim przez Pakistan. Władze pakistańskie miały nadzieję, że narkotyki jedynie „przepłyną" przez ich kraj. Tak się jednak nie stało i w Pakistanie dramatycznie wzrosła liczba narkomanów — z pięciuset tysięcy do trzech milionów, a niektórzy twierdzą, że do dziesięciu milionów. Jeszcze jednym powodem, dla którego Pakistan miałby wspierać Talibów, była kwestia polityki Islamabadu wobec Azji Środkowej. Pakistan jest zainteresowany rozwijaniem już istniejących kontaktów gospodarczych oraz nawiązywaniem nowych na terenie wszystkich pięciu byłych republik. Przeszkodą jest tutaj brak stabilizacji w Afganistanie, gdyż dwa potencjalne szlaki komunikacyjne biegną przez terytorium tego kraju—jeden z Peszawaru przez Kabul, Mazar-i-Szarif do Taszkien-tu, drugi z Kwety przez Kandahar i Herat do Azji Środkowej. Niemniej istotna jest także kwestia projektowanego gazociągu i ropociągu z Turkmenistanu. Gazociąg miałby biec ze złoża Daulatabad przez Herat, Farah, Kandahar, Chaman i Multan (w Pakistanie) aż do Indii. Ropociąg miałby biec z pola naftowego Chardzhou przez Farah, Nimroz, Helmand do portu Gwadar nad Morzem Arabskim. Należy także wspomnieć o Arabii Saudyjskiej, która — chociaż odległa geograficznie — wymieniana jest jako państwo popierające Talibów. Arabia Saudyjska ma za sobą długoletnią tradycję finansowania różnych sił w Afganistanie. Szacuje się, że w latach 1980—1990 Arabia Saudyjska udzieliła mudżahedinom pomocy o równowartości około czterech bilionów dolarów. Ponadto znaczne sumy przekazano mudżahedinom w postaci pomocy charytatywnej, fundacji, prywatnych funduszy czy też jałmużny zbieranej w meczetach. Arabia Saudyjska inwestowała w Afganistan nie tylko pieniądze, ale także ludzi — wysyłano Saudyjczy-ków, którzy mieli szerzyć wśród Afgańczyków wahabityzm i antyszyityzm. Z saudyjskiej pomocy finansowej korzystali głównie Hekmatiar i Abdul Ra-sul Sayyaf. Władcom Arabii Saudyjskiej przyszło się przykro rozczarować, kiedy Hekmatiar poparł Saddama Husajna po jego inwazji na Kuwejt i nieudolnie wykorzystywał swą uprzywilejowaną pozycję. Natomiast Sayyaf wszedł do rządu w

Kabulu źle widzianego przez Saudyjczyków. Z tego też powodu udzielenie poparcia Talibom było dla Arabii Saudyjskiej sposobem na wzmocnienie osłabionych wpływów w Afganistanie. Do pierwszego spotkania miedzy przedstawicielami Talibów i Arabii Saudyjskiej doszło zimą 1994/1995. Olbrzymie znaczenie dla wspierania Talibów przez Arabie Saudyjską miało także stanowisko saudyjskich ulemów, a szczególnie szejka Abdula Aziza Bin Baza — wielkiego muftiego i przewodniczącego Rady Starszych ulemów — i szejka Mohammeda Bin Jubera — ministra sprawiedliwości i jednej z czołowych postaci Rady Starszych ulemów. Jednak w miarę upływu czasu Talibowie zaczęli się stawać niewygodni dla Arabii Saudyjskiej. Wynikało to między innymi z nagłos'nienia polityki Talibów wobec kobiet (w Arabii Saudyjskiej prawa kobiet są ograniczone wieloma restrykcyjnymi przepisami, ale nikt — na przykład — nie ogranicza ich dostępu do oświaty), przyjmowania przez nich wielu dysydentów saudyjskich, co zagrażało stabilności Arabii Saudyjskiej, oraz ze sprzeczności między propagowaniem sun-nityzmu i wahabityzmu a interesem Arabii Saudyjskiej w nawiązaniu bliższych kontaktów z Iranem. Ciekawe jest stanowisko Organizacji Konferencji Muzułmańskiej (OIC) wobec Afganistanu i Talibów. W 1994 roku sekretarz generalny organizacji Hamid al-Ghanid próbował doprowadzić do porozumienia między ugrupowaniami mu-dżahedinów. Wysiłki spełzły na niczym. Po zainstalowaniu się w Kabulu rządów Talibów OIC zdecydowała się na zaproszenie ich delegacji na specjalne posiedzenie w marcu 1997 roku. Do następnego spotkania OIC z Talibami miało dojść w Teheranie. Delegacja Talibów zignorowała jednak zaproszenie, tak więc przy stole obrad pozostało wolne miejsce. Trudno jest przewidzieć dalszy rozwój wydarzeń w Afganistanie. Nie ma pewności, czy Talibowie utrzymają się przy władzy i czy przetrwa lansowany przez nich model państwa islamskiego. Jak się wydaje, społeczeństwo afgańskie — zmęczone radziecką interwencją i wojną domową — przyjęło Talibów jako szansę na pokój i stabilizację. Teraz jednak*narasta zniechęcenie do wprowadzanego na siłę modelu państwa islamskiego. Rządy Talibów oznaczają w wielu przypadkach cofnięcie się do zamierzchłych czasów — ograniczony jest dostęp do edukacji, opieki medycznej czy też zdobyczy techniki. Jak się wydaje, można mówić o kilku wariantach rozwoju sytuacji. Pierwszy, to trwający i wzrastający opór wobec władzy Talibów, który może przekształcić się w powstanie przeciwko nim, ale kierowane przez co najmniej kilka ośrodków decyzyjnych. Może to w konsekwencji doprowadzić do rozbicia Afganistanu na kilka bardziej lub mniej niezależnych okręgów, które będą prowadzić własną politykę. Drugi, to podział Afganistanu na dwie części — południową (większą) rządzoną przez Talibów i zdominowaną przez Pusztunów, oraz północną, zdominowaną przez Tadżyków. Trzeci, to ewolucja sytuacji na wzór tego, co się dzieje w Iranie — kilka— kilkanaście lat surowych rządów Talibów, po czym powolna demokratyzacja (w Iranie proces demokratyzacji nie był konieczny, gdyż nawet w okresie funkcjonowania najsurowszego modelu państwa islamskiego kobiety nie utraciły praw politycznych) i liberalizacja systemu. Czwarty, to ustabilizowanie władzy Talibów i funkcjonowanie państwa o modelu zbliżonym do Arabii Saudyjskiej. Pewnym ograniczeniem mogą być tutaj nieporównywalnie mniejsze

zasoby finansowe i brak widoków na takie źródło dochodów jak złoża ropy naftowej. Piąty, to przywrócenie monarchii. W tej chwili trudno jednak przewidzieć, jaka będzie przyszłość Afganistanu. BIBLIOGRAFIA Adamec L. W., Afganistan 's Forelgn Affairs to the Mid-Twentieth Century. Relations with the USSR, Germany, and Britain, Tuscon 1974 Adamec L. W., Dictionary ofAfghan Wars, Revolutions, and Insurgencies, London 1996 Adamec L. W., Historical Dictionary of Afghanistan, London 1991 Alecki M., Pod sztandarem proroka, Warszawa 1978 Alexander B., Korea, The First War We Lost, New York 1993 Artieri G., Cronaca del Regno d'Italia, Milano 1977 Austin A., The President's War, Philadelphia 1971 Bailey S. D., The Korean Armistice, New York 1992 Bandini R, Gli Italiani m Africa. Storia delie guerre coloniali, 1882—1943, Milano 1980 Bandung. Konferencja Krajów Azji i Afryki, 18—24 kwietnia 1955. Dokumenty i materiały, Warszawa 1955 Baranowski B., Baranowski K., Historia Azerbejdżanu, Wrocław—Warszawa 1987 Barker A. J., Eritrea 1941, London 1966 Barnett A. D., China and the Major Powers In East Asia, Washington D.C., 1977 Barnett R. L., Kariari Njama, Mau-Maufrom Within, London 1966 Bartkowski T., Kryzys na Bliskim Wschodzie, 1967—1971, Warszawa 1973 Bartnicki A., Niećko-Mantel J., Historia Etiopii, Wrocław 1987 Batalden S., The Newly Independent States of Eurasia. Handbook of Farmer Soviet Republics, Phoenix 1993 Becker E., When the War was Over. The Yoices ofCambodian Revolution and Its People, New York 1986 Berman B., Control and Crisis in Colonial Kenya, London 1990 Blair C., The Forgotten War: America in Korea, New York 1988 Blake R., A History ofRodesia, London 1977

Borstelmann Th., Apartheod's Reluctant Uncle. The United States and Southern Africa in the Early Cold War, New York—Oxford 1993 Botjer G. R, A Short History of Nationalist China, 1919—1949, New York 1979 Bourguiba H., La Tunisie et la France: vingt-cinq ans de luttepuor une cooperation librę, Paris 1954 Bradsher H. S., Afghanistan and the Soviet Union, Durham 1985 Bragadin A., The Italian Navy in World War U, Maryland 1957 Bruttini A., II panno rossa alla porta del tucul, Milano 1958 Buchanan A., Three Years ofWar in East Africa, New York 1969 Buckley C., Five Yentures, Iraą—Syria—Madagascar—Dodecanese, London 1977 Buijtenhuijs R., Mau-Mau: Twenty Years Afler. The Myth and the Survivors, Mouton— Haga—Paris 1970 Bukowska A., Palestyńczycy. Ich życie i walka, Warszawa 1988 Bums A., History of Nigeria, London 1948 Butterfield P. R., The Diplomacy ofthe Bagdad Railway, 1890—1914, Gottingen 1932 Buttinger J., Yietnam. A Dragon Enbattled, New York 1967 Caldwell M., Hor T. L., Cambodia in Southeast Asian War, New York 1973 Canevari E., La guerra retroscen a disfatta, Roma 1948 Caputo Ph., A Rumor ofWar, New York 1988 Carney T., Communist Party Power in Cambodia, Ithaca 1978 Carnov S., Yietnam. A History: the First Complete Account of Yietnam at War, New York 1983 Carvalho de P, Struktura spoleczna społeczeństwa kolonialnego Angoli, Warszawa 1989 Ćervenka Z., The Nigerian War, 1967—1970. History ofthe War, Frankfurt am Main 1971 Chandler P. D., Brother Number One. A Political Biography ofPol Pot, San Francisco 1992 Chandler P. D., The Tragedy ofCambodian History, Yale University Press 1991 Chapman M., Great Britain and the Bagdad Railway, 1888—1914, Northamptonl948 Charlton M., The Linie Platoon: Diplomacy and the Falklands Dispute, Oxford 1989 Chen K. C., China's War with Yietnam, 1979, Stanford 1987

Chen K. C., Yietnam and China, 1938—1954, New Jersey 1969 Chojnacki P., Kasztany z Gudermesu. Doświadczenie czeczeńskie, Kraków 1999 Ciechanowska M., Indonezja w walce o niepodległość 1945—1949, Warszawa 1962 Clubb E. O., Twentieth Century China, New York 1978 Cohen M. J., Palestine: Retreat from Mandate. The Making of British Policy, 1936—1945, London 1978 Col A., The Falklands War: Lessons for Strategy, Diplomacy and International Law, Boston 1985 Cordovez D., Harrison S. S., Out of Afghanistan. The Inside Story ofthe Soviet Withdrawal, New York—Oxford 1995 Croce B., A History ofltaly, 1871—1915, New York 1963 Czapliński M., Niemiecka polityka kolonialna, Poznań 1992 Dahm B., History oflndonesia in Twentieth Century, London 1971 Davenport T. R. H., Birth of a New South Africa, Toronto 1998 Davenport T. R. H., South Africa. A Modern History, London 1992 De Wet C., Trzy lata wojny o niepodległość, Warszawa 1904

w' ,

Del Boca A., La guerra d'Abissinia 1935—1941, Milano 1966

"' -lii

i-. * * w

Dmochowski A., Wietnam. Wojna bez zwycięzców, Kraków 1991 Dobosiewicz Z., Łetocha T., Malinowski M., Białe imperium Południowej Afryki, Warszawa 1974 Dun J., The Road to Communism:China sińce 1912, New York 1969

"•

Dupree L., Afghanistan, Karachi—Oxford—New York—Delhi, 1997 Dziubiński A., Historia Maroka, Wrocław 1983 Edgerton R. B., Mau-Mau. AnAfrican Crucible, New York—London 1989 Etcheson C., The Rise and Demise ofDemocratic Kampuchea, Boulder, Colorado 1985 Evans G., Yickery M., The Brotherhood at War, London 1985 Fairbank J. K., The United States and China, Harvard University Press 1979 Feis H., The China Tangle, New York 1965 Fijałkowski W., Kanał Sueski, Warszawa 1978

Fitzgerald C. P., Mao Tse-tung and China, New York 1976 Freedman L., Britain and the Falklands War, Oxford 1988 Friedman N. H., Deseń Yictory. The Warfor Kuwait, Annapolis 1991 Gali C., De Waal Th., Chechnya. A Smali Yictorious War, London 1997 Galloway J., The GulfofTonkin Resolution, New Jersey 1970 Gan-Ganowicz R., Kondotierzy, Warszawa 1991 Gann L. H., Duignan R, The Rulers of German Africa, 1884—1914, Stanford.1977 Giangreco D. M., War in Korea, 1950—1953, New York 1968 Giełżyński W., Gra o Himalaje, Warszawa 1980

'

•

•'.

«;,o

>

Gierowski J. A., Historia Wioch, Wrocław 1986 Glassman J. D., Armsfor the Arabs. The Soviet Union and War in the Middle East, Maryland 1975 Gohari M. J., Taliban. Ascent to Power, Oxford 1999 Goshen E., The Diary of Edward Goshen, London 1980 Grimal H., Decolonization. The British, French, Dutch and Belgium Empires, 1919—1963, Colorado 1965

.u*

Grochmalski R, Czeczenia. Rys prawdziwy, Wrocław 1999 -'i >(•< Gurtov M., The First Yietnam Crisis, New York 1967 • Vs biWi Halberstam D., The Making ofa Quaigmaire, New York 1964 * i Hali D. G. E., A History ofSoutheast Asia, London 1955 ',> Hallett R., Africa sińce 1875. A Modern History, The University of Michigan Press 1959 Hammer E., The Strugglefor Indochina, 1945—1955, Stanford 1966 '> Hancock W. K., Smuts, 1.1—II, Cambridge 1962—1968 -' :.'P!>' • Hanlon J., Beggar Your Neighbours, London 1986 *i «''->v' '• Hanzę R, Conflict in Caucasus, Rand 1993 >. •'•' 'Mit!'} Hastings M., The Battlefor the Falklands, New York 1983 •') Henderson K. D. D., The Making of Modern Sudan, Westport, Connecticut, 1974 Herring G., America 's Lomgest War, New York 1986 "=> Hess R. L., Ethiopia. The Modernization of Autocracy, London 1970 •• O Hildebrand K., Das vergangene Reich. Deutsche Aussenpolitik von Bismarck bis Hitler, 1871— 1945, Stuttgart 1995 f) Hirszowicz Ł., III Rzesza i arabski Wschód, Warszawa 1963 :'3 Hładkiewicz W., System kolonialny III Rzeszy,

Zielona Góra 1986 •>'.'.- vi'.'.v.>Vi m-Ci Hoare M., Droga do Kalamaty, Warszawa 1972 ,.•: J ."•'. ' t" -i;(l Holbom H., Deutschland und die Tiirkei, 1878—1890, Berlin 1926 J H .A T l , ,•(:*•!

Bullard Reader 240

•.•^•\'.>' •>,:n-.' " Eugenia, cesarzowa 7 • Eyskens Gaston 380 - "•• Fahd, król Arabii Saudyjskiej 568, 602 Faure Edgar 345

i:; _,

Fawzi Mahmud 354 •••/•' Ferguson Massey 156 ' : Fernandez Sosthene 476 Ferry Jules Francois 25

• ^' H

,'>,;•!.!

'";*':' "'•'' ';t

;

aH

Fiedorow Nikołaj 595

'•'••'- •

Field Winston 415, 416

4 !•:»,;;

Piłatów Siergiej 589, 590

'• •• ;.':!*'

[ : a,:'^--i

Fongoli, pułkownik 206, 207 ; >:• McGriffin Phillip 135 - ' McKinley William 46, 47, 49, 51 McMahon Henry 392 '•'•, McNamara Robert S. 318, 319 Meguit Esmat Abd el518 Mehmet Ali (zob. Muhammad Ali) MeirGolda513 636 Mekkonyn, ras 31, 34 Mekkonyn Yndylkaczeu, dedżacz 199 Mendes-France Pierre 299, 345 Menelik II, cesarz Etiopii 27, 28, 30, 31, 34, 35, 37—39, 492 Menendez Mario 454 Mengesza, ras 27—30, 35, 492 l J Mengesza Atikem 30, 31 >'.-'•

Oriani Alfredo 122 Orlando Yittorio 156 Oshima Yoshimasa (też Yoshimasa Oshima) 134 Otori Keisuke (też Keisuke Otori) 134 Otunbajewa Róża 595 Oyama Iwao (też Iwao Oyama) 135, 136, 141 Ozawa Jizaburo (też Jizaburo Ozawa) 248 ;< Pahlavi Mohammad Reza 239, 436, 553 Palmerston Henry John 10

"-'• "^

Panczsziri Dastagir 435

•'•

• --JPaweł I, car 52

rn'

Pawłów 438 •' ; Pełły Lewis sir 59

i!

Peng Dehuai (też Peng Te-huaj) 256 Peng Te-huaj (zob. Peng Dehuai)

: (•"•',' Bamut 598 ',' Bandar-e-Shah 239 Bandar-e-Shapur 239 Bandung 267, 270, 347, 365, 394, 399 / Bangladesz 371, 372—374, 376 Banias 558 Bańka 267 Bantu, plemię 531 Bardija221, 222,225 Bardo 25, 26 Barentu 207, 208, 210, 211, 499 Basra 103, 106, 109, 236, 237, 239, 558, 561,562, 565,566,580,581 BatXat431 Bataan, półwysep 249, 344 Batawia (też Dżakarta) 242, 243, 265, 267, 270, 272, 273

. Bath 195 Batna 345

Battambang 476, 480 ,.;,., Bawaria 421 Bazylea 507 Beczuana (zob. Botswana) Będą Fomm 221 Bejrut 238, 516, 517 Bekaa, dolina 516, 517 Belan, przełęcz 60 Belaya 196,200 Belesa28, 31 Belgia 20, 79, 96, 114, 146, 156, 159, 174, 269, 378,380,382—384,412,596 Belgrad 348 Beludżystan 361, 377 Bengal 360—362, 367, 372, 373, 375 Bengal Wschodni 371 Benghazi 124, 127, 222, 225, 227 •:,, Benguela 460, 464 Amer 411 i s; .-Benin 409, 410 Berbera 19

i :,;. Beni

Berlin 24, 65, 86, 88, 95—97, 99, 101, 102, 106, 107, 111, 113, 116, 118—120, 123, 124, 146, 229, 230, 238 Berlin Wschodni 500 Bhimbar 369 Biafra (też Republika Biafry) 402, 409^ 12 Białoruś 487 -..i Bidżaja 345 ' i Billiton 267 ;: Bir Hakeim 225 •' Birma 241, 242, 244, 247—251, 325, 347, 400 Biscia 205, 207 Biskira 345 Bizerta 25, 228, 349 Bliski Wschód 11, 101, 108, 111, 191, 195, 198, 205, 214, 218, 220, 224, 226, 229—234, 237, 240, 310. 325, 358, 507, 509, 510, 518, 520, 525—527, 560, 569, 571, 572, 582 Bloemfontein 89, 92 BluffCove454 O Bogora 267 '.'" Bogos 27 ' u Bolan, przełęcz 60 A f] Bombaj 8 Ci BomdiLa399 C; Bon, przylądek 21 CI Bona 345 ;« Bordeaux 299 i G Borneo 241, 243, 263, 266, 267, 269 -r,iu\G Borneo Brytyjskie 242, 243, 247 Bosfor 20, 63, 96, 97, 107, 108, 125 • s Jc'-J Boston 560 ,',]. iui^H Bośnia 24 .Vi ; Bośnia i Hercegowina 59, 104 +; i Botswana (też Beczuana) 81, 85, 86, 543 ';» Brazylia 555 Brazzaville 39, 379, 457 Brema 78 Brindisi 121 Bronkhorstspruit 83 Bruksela 378—382, 384, 387, 389 Buchara, chanat 56, 617, 618 Budionowsk 591, 596 Buenos Aires 447—451, 453, 455 Bujnaksk 603 Bułgaria 97, 104, 518 Burgul 104 Burowie 81, 82,84, 86,87,91—93, 149,151,153, 532 Burundi 157 Bushire 239 Cagliari 125 i'.' Calueque463 ••.-.'

Cam Ranh 425

>-:>\ , (hę;., (">

CampDavid516, 530, 569

.W IŁ -o ;'.,>

CaoBang293, 297, 430, 431 Casablanca 116, 227 Cavite 49 Caxito462

'.•;.•O

Cazombo 466 ' ''s'.v .;

ii.)

Cejlon 271

-.:-.")

".) -

Celebes241,247,267 ..>,-,'; Cesarstwo Chińskie (zob. Chiny)i Cesarstwo Rzymskie 218

:

Ceyhan 488 Chafdżi 576, 577

-;••

Chajber, przełęcz 60, 62, 66, 67 Changchun (też Czangczun) 142, 159, 163, 165, 168 Changshou (też Czangczou) 260 Changshy (też Czangszy) 257 Chanikin 105 Chapei (też Czapei) 167 Charbin (zob. Harbin) Charikar 55, 62 Chartum 16, 18, 192, 195—199, 205, 214, 496, 499, 500 , >.. . Chasawjurta 599 Chatila517 Chefu (też Czefu) 260 Chile 148, 450, 555 Chingchou (też Czingczou) 261

Chiny (też Cesarstwo Chińskie, Republika Chińska, Chińska Republika Ludowa, ChRL) 69— 72,74—76,78—80, 130—138, 144, 145, 147, 158—162, 164—170, 241—244, 247, 253— 262,275,276,280—282,286,290,293,295— 297, 308, 310, 317, 332, 366—371, 375, 376, 389, 391—396, 399—401, 421, 423—430, 432, 442, 459, 461, 470, 472, 475, 479, 480, 555, 563 Chińska Republika Ludowa (zob. Chiny) Chiwa, chanat 56 Chongquing (też Czungking) 256, 257 Chra, rzeka 149 ChRL (zob. Chiny) Chuzestan 557. 560 Cieśnina Falklandzka 453 Cieśnina Koreańska 131, 140, 141 Cinczou (zob. Jinzhou) 642 643 Cisjordania 520 Ciulenczeng 140

i

Colenso 91 Coquilhatville 386 Coronel 148 Corregidor 249 Cuito Cuanavale 466, 467 Cunene 466 Cykłady (zob. Dodekanez) Cypr 22, 95, 111, 121,217,357 Cyrenajka 112, 121, 123, 124, 126—128, 218, 220—222, 224, 225, 232 Cyrene 127 Czad 217 Czangczou (zob. Changshou) Czangdżin281

:• Czangczun (zob. Changchun) ;• f : * -l :•--' Czangszy (zob. Changshy) Czapei (zob. Chapei)

Czechosłowacja 231, 240, 354, 437, 487, 518 Czeczenia 584, 585, 587—606 CzeczenoInguszetia 584—587 Czefu (zob. Chefu) Czekieng (zob. Zhejiang) Czemulpo (zob. Inczhon) \.i • Czeruon, dolina 276 /;.;' Czhamb 369 Czhopingdżi (też Czoping-dżi) 282 Czingczou (zob. Chingchou) " Czirag 488—490 Czoping-dżi (zob. Czhopingdżi) Czungking (zob. Chongquing) DaNang317 Dagestan 584, 585, 597, 599, 603, 605 Dakka 67 Dalat318 Daleki Wschód 70, 71, 78—80, 100, 129, 137— 139, 145, 158, 166, 168, 242, 243, 248, 253, 255, 258, 276, 284, 295—297, 299, 423, 569 Dallas 315 Damaszek 101,230, 238 Danakil 187 Dand 609 Dares-Salam 153, 154,543 Dar Fur 44 Dardanele 99 Darwin 454 Darzinowie 584 Daszkesan 483 Debre Bizen 28 Debre Markos 200, 202 Dejr ez-Zur 238 Delagoa, zatoka 85, 86 Delhi 362, 367, 373, 390, 393—397, 399—401 644

Demokratyczna Kampucza (zob. Kampucza) Demokratyczna Republika Wietnamu (też DRW, Wietnam Północny) 252, 285—288, 291, 292, 296, 310, 311, 313, 315—318, 321—323, 423—427, 429-^32, 471, 472, 475, 479, 480 Derna 124, 127 Desje 182, 189 Dewa369

•.•'•;': .f:

Dunaj 171

>"• *•> .

:. .'..

Durban 91

•' . Hailongjiang (zob. Heilungkieng) Hainan 262 Haiti 410 Hajdarabad 362 Hajdar Pasza 97, 101 Hajfa 238, 508 Hajfong 288, 294, 298 Halfaya, przełęcz 225 Halifax 596 Hamasjen 27 Hamburg 95 Hań, rzeka 277 Hangiang (zob. Hanjiang) Hanjeping 144 Hanjiang (też Hangiang) 257 Hankou 255—257, 430 Hanoi 252,285,287,292—294,298,303,311,313, 317, 318, 321, 423^428, 430—432, 479 Harare (zob. Salisbury) i Harbin (też Charbin) 163 :Łi Harer 184, 187, 195,504 .1 Hausa, plemię 403, 404, 406 Hawaje 167, 245, 499 -Hawana 47, 463. 616 •» -; Hazarowie 440, 616 yv.

Ilam557

-i

?!

i* i i

Imperium Osmańskie (zob. Turcja) Imperium Romanum 122 Inczhon (też Czemulpo) 132, 133, 139, 278 Indie 9, 21, 53—56, 58, 59, 62, 64, 65, 100, 102, 130, 131, 168, 217, 235, 239, 241, 247, 248, 251,269,271,332,360—377, 386,387, 389— 396, 398—401, 434, 615, 619—621 Indie Zachodnie (zob. Karaiby) Indochiny (zob. Francuskie Indochiny) Indonezja (też Holenderskie Indie Wschodnie, Stany Zjednoczone Indonezji) 241—245, 247— 249, 251, 253, 263—273, 321, 376, 480, 515 Indonezja Wschodnia 267, 269 Indus 53, 55, 60

W

Ingogo 83 Inguszetia 590, 594, 598 Inticho 500 Irak 219,224,229—231,234—237,240,347,510, 514, 553,554,556—569, 571,572,574—582, 620 Iran (też Persja) 52, 53, 56, 63, 64, 103, 105, 119, 120, 224, 235, 239, 240, 347, 355, 375, 436, 438, 442—444, 488, 491, 552—554, 556—564,566—569,571,575, 581,582,592,

615. 618—620,622, 623 Irian Zachodni 272, 273 Isfahan 558 Islamabad 366, 367, 372, 375, 376, 395, 608, 609, 616. 620, 621 Ismaila 8, 15, 356, 359 Istalif 55 Italia (zob. Wiochy) Izmit 97 Izrael 354—356, 358, 359, 508—530, 555, 557, 563, 567, 569—571, 574—576, 582 Jaber Al- 578 Jadotville 382, 389 Jahore, cies'nina 245 Jalu (zob. Yalu) Jambie 466 Jangcy (też Yangtse, Jangtse) 144, 260, 261 Jangtse (zob. Jangcy) Japonia (też Wyspy Japońskie) 69, 70, 73, 76, 78, 79,119, 129—139, 141—145,148, 155— 170, 172, 173,188,239,242—253,256—258,266, 274—277, 284—286, 480, 492, 564, 570 Jaunde 152 Jawa 247, 248, 263, 265, 267, 269, 270 Jawa Wschodnia 271 Jehol (też Dżehol) 164 Jemen 230 Jenan (zob. Yen'an) Jerozolima 199,508,510,512,526,528—530,576 Jerycho 524, 525 Jezioro Wiktorii 324 Jiaozhou (też Kiaoczou) 70, 142, 144, 147, 158, 159 Jilin (też Kirin) 163, 164, 260 Jinan (też Tsinan) 261 Jingxi 430 Jinzhou (też Cinczou) 163

Jogyakarta 271 Johannesburg 86—88, 540 Jokohama 8 Jordan 508, 510, 512, 514, 520, 525, 526 Jordania 355, 357, 509, 510, 512, 514, 516, 518— 522, 524, 529, 557, 558, 571, 584, 587, 592, 594 Joruba, plemię 403, 410 Jugosławia 224,474,583

,.

,>,,,•..

Junan (zob. Yunnan) ;,,s f ,1C Kabardia585 ,^, ,. Kabinda459

,„-:,

Kabul 53—55, 58—62, 65—68, 434i 438, 440, 445, 607, 608, 611—613,617-M5*9, 621, 622 Kabylia344, 345,347 . ,..,. Kaczczh 368 Kadar 334, 603 Kaifeng 261 Kair 7, 12, 14—16, 36, 38, 152, 157, 195, 231, 347, 350, 353—356, 495, 512, 513, 516, 520, 521,525,570,571 Kaiserieh 100 Kakamas 149 j;!; , Kalahari 151 .'^ '. Kalkuta 58, 373 j Kalia Gush 66 Kambodża (też Republika Khmerska) 241, 242, 253,284, 286,297,308—310,313,320—323, 424, 426—428, 430, 432, 470—476, 478— 481 Kamerun 111, 151, 152, 154, 157,403 Kamina 382, 384, 387, 389 Kampucza (też Demokratyczna Kampucza) 427, 428, 476—480 Kań, rzeka 132 Kanada 93, 159, 278, 321, 515 Kanał Sueski 7—12, 15, 20, 175—178, 180, 191, 217—219, 234,348, 349, 353, 355—359,509, 510,514,515 Kandahar 53, 54, 60, 61, 63, 434, 609, 611, 612,

614,621 Kanghwa-do 132 Kansu (zob. Gansu) :. Kanton (zob. Guangzhou) 93, 152, 157 ;--i Karaczaj 585

-,,; Kapsztad 36, 38, 88, 92, ... Karaczi 373

Karaiby (też Indie Zachodnie) 50, 51 ,', ; Karakorum 396 \, Kargil369 -,n ;.,..-.,. Kariba417,418 .j.gj Karoliny 143, 147, 157 g,),' Karora499 .;.„•? ,v ,.,, Kars 482 Kasai 379, 380, 384, 385 Kasba 348, 349 Kassala205, 206, 210 Kaszmir 361— 371, 373, 375—377,393, 396,398, 400, 619 Katanga 378, 379, 382—390, 402, 412, 495 Katar 521, 577 Kattara Al- 226 Kaukaz 226, 239, 240, 483, 584—586, 589—591, 594,595,601,603,604,606 Kazachstan 483, 489—491, 586, 591, 595, 617, 618 Kelbadżar 486 Kenia 6, 152, 153,191—193,197,203,217,324— 342, 378, 616 Kerbela 106 Keren 27, 205, 207, 208, 210—215, 500 Kerkira (zob. Korfu) Kermanshah 558 Keru 205— 207 Kesong 282 ; •:; Kessela 28 - .- s • Kesserine 228 Khanaquin 239 Kharq 556, 558 Khmerowie 242, 479 Khorramshar 552, 555, 560 Kiambu 338 Kiaoczou (zob. Jiaozhou) Kilimandżaro 153, 154 Kilwa 154 Kimberley 82, 91,92 Kimbundu 459, 461 Kirgistan 617, 618 Kirin (zob. Jilin) Kirkuk 236, 558, 566 " .; Kirowobad 483

••"> .

Kisanga (zob. Stanleyville) : •* • Kitona 382, 384, 388, 389 Kiusiu 131 Kizlar 597 Koatit 29 Kochinchina 286—289, 292, 294, 295, 311

Koeberg 546 Kokandu, chanat 56 Komati Poort 92 Kompong Cham 476 Komun-do, wyspy (też Port Hamilton) 133 Kondoa Irangi 154 Kongo, rzeka 39, 119 Kongo (też Zair) 146, 147, 153, 154, 378—382, 384—386, 388—390,396,405,458,459,464, 468 Kongo belgijskie 457 Kongo francuskie 41, 117, 119, 151 Konstantyna 345—347 Konstantynopol 7, 59, 63. 102, 115, 124, 125, 127 Kontum 318 Konya99—101, 103, 104 Kordofan 16 Korea 69, 131—135, 137—139, 142, 144, 162, 163, 253, 274, 275, 277, 278, 280—283, 298, 303, 322 Korea Południowa (zob. Republika Korei) Korea Północna (zob. Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna) Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna (też KRL-D, Korea Północna) 275,276,278— 280, 282, 283, 296, 555 ,< Korfu (też Kerkira) 172 Koni 18

- -V. '• ,i>

^i -

Kowloon, półwysep 70 Kozacy 601 Kraj Przylądkowy 82—85, 89, 91—94, 149, 532 Kratie 479

Kreml 235, 274, 281,297, 308, 354, 385,401,424, 438, 439, 489, 501, 502, 571, 577, 599, 603, 606 Kreta 97, 237 KRL-D (zob. Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna) Królestwo Tajów (zob. Syjam) Krugersdorp 87

'•

Kruomir, plemię 25 '•->' Kuangczou (zob. Guangzhou)

°'

Kuantan 245 Kuba 45—47, 49, 51, 459, 463, 468, 479, 500 Kubatły 486 Kum 277 Kunming 257 Kurdowie 230, 490, 566, 567, 581, 582 Kurram, dolina 60, 62 Kuwejt 102, 103, 489, 498, 515, 519, 521, 561, 564—575, 577—579, 581, 621 Kwangsi (zob. Guanxi) Kwantung (zob. Guangdong) Kweilin (zob. Guilin) Kweta609, 621 •«• Laczin 486 Ladakhu (też

La Calle 350 w. La Marsa 26 Aksai Czin) 364, 366, 367, 391— 395, 397-400 Ladysmith 91 >•*• Laghman 66

Lagos 404, 408-410 ':« Lahaur 361, 369 Lahore 376 Lai Chau 430 Laing'sNek83 Lancaster House 422 Langczou (zob. Langzhou) Langczou) 430 308—310,

! Lang Son 293, 297, 430 -Langzhou (też •• LaoCai430, 431 Laos 241,242,253,284, 286, 297, 300,

313,320—324,326,430,475,479 334 Laszkargah 611 Lehem 376

"' Laotańczycy 242

•'• v-Leninakan 484 ' ' Leopoldville 378, 379, 381, 382, 384, 386, 388,

•' Lari

389, 457, 458 Leptis Magna 122 Lesotho 82, 543 Lhasa 392—394 Liaodong (też Liaotung) 70, 135, 137, 140, 142 Liaojang 141 Liaotung (zob. Liaodong) Liban 217, 224, 229, 231, 234, 237, 238, 347,467, 509, 516, 521, 523, 528, 529, 557, 571 Liberia 35, 110, 347 Libia 24, 107,121—125, 127, 128, 173,217—222, 227, 230, 347, 350, 376, 443, 496 Limpopo 81 Linda 154 Linggadjati 269 Lizbona 417, 456, 457, 461, 462 Lobito 462, 464 Loc Binh431 Logar 611 Lombok 263 Lome 148, 149 648 Londyn 8, 10—16, 18, 24, 37, 43, 45, 52, 58—60, 63, 64, 83. 87—89, 94, 99—102, 105, 106, 108, 114, 118—120, 176, 178, 180, 187, 195, 197, 198, 212, 230, 267, 329, 342, 355, 358, 403,404,412^20,422,434,446—450,455, 489, 490, 527, 566, 588 Los Angeles 440 Lotaryngia 14, 24, 110 Louren90 Marques (zob. Maputo) Lozanna 125 Luanda 456, 457, 461—466, 468 Luda (też Talien) 70 Liideritz 151 Lufira 389 Lukenya334 Lukuledi 154 Lunda 462 Lunghai 261 Luojang (też Luoyang) 261 Luoyang (zob. Luojang) Lusaka 420, 459, 466, 468 Lushun (zob. Port Artur) Luszun (zob. Port Artur)

Luzon 248, 249 Machaczkała 603 Madagaskar 120 Madiuna 270 Madryt 49, 112, 114,389,519 Madura 267, 269, 270 Ma-el-Abiodna El- 350 Mafeking 86, 91, 150 Magersfontein 91 Maghrebu, kraje 111, 347, 350 Mainwand 62, 63 Majczeu 188, 189 Majnoon 562 Majuba 83 Malaje (zob. Półwysep Malajski) Malawi 400, 414—416 Malino 267 Malta 121, 217, 218, 220, 221, 357 . i>i; Malwiny (zob. Falklandy) Managesh Al- 572

•>••••"'

•• 'O

Mandżukuo 164, 165, 167—170 Mandżuria 69, 70, 74, 77—79, 136—142, 144, 159—170, 172, 182, 255, 258—261, 274, 280 Manila 49, 51,249 Mao Khe 298 Maputo (też Lourenco Marques) 85 Mardakert 486 Mareth 228 Mariany (też Wyspy Mariańskie) 49, 143, 147, 157, 158 Marmarika 225 Maroko 21, 35, 37, 101, 110, 112—121, 124, 127,

217, 307, 347, 350, 385,514 Marsylia 8 Mashonaland 413 Maskat 490 Massaua 27, 28, 175, 178, 180, 208, 215, 216, 499—501, 504 Maszona 85 Matabelowie 81, 87, 413 Mavinga 466, 467 Mazar-i-sharif 60, 614, 621 Mbanza-ngungu (zob. Thysville) Mbeya 420 Mbundu 459 Mehran 555, 562 Mekelie 30, 31, 182, 184, 185, 208 Mekong 294, 473, 479 Meksyk 45 Melun 351 Mengri 486 Mereb 28, 31,34, 184 Merg 127 Mersa Matruh 220, 226 MersaTaclai 211 Metemma 18, 27, 210 Mezopotamia 96, 99, 100, 102,105, 106, 123,235 Midyat 488 Mińsk 487 Misurata 125 Mociimedes 462, 464 Modena 123 Mogadiscio (zob. Mogadiszu) Mogadiszu (też Mogadiscio) 175, 180, 503 Moluki 263, 267 Mombasa 324, 462 Monachium 131 MongCai430, 431 Mongolia Wewnętrzna 142, 144, 162 Mongolska Republika Ludowa 169 Mora 152 Morze Adriatyckie 20 Morze Arabskie 373, 618, 621 Morze Czarne 63, 101, 108, 239, 488, 490 Morze Czerwone 7—9, 16, 20, 27, 28, 112, 178, 187, 192, 205, 206, 211, 216—218, 232, 492, 510 Morze Egejskie 125 Morze Karaibskie 46 Morze Kaspijskie 239, 488, 489, 603 Morza Marmara 101 Morze Południowochińskie 432 Morze Północne 147 Morze Śródziemne 9, 20, 21, 23, 24, 42, 105, 113, 123, 180, 181, 191, 220, 232, 234, 350, 489 Morze Żółte 140 f.AQ Moskwa 69, 253, 275, 276, 281, 349, 371, 384, 385,400,401,411,423—426,432,434,437— 440,445.467,474,482—484,486—491,501, 502, 512, 514, 563, 571, 577, 585, 587—589, 591, 593—599, 601—603, 605, 606, 617, 619 Mosul 106, 236, 565, 566 Moyale 193 Mozambik 85, 92, 154, 413, 421, 422, 463, 542, 545 Mozdok 592 Muftah 225 Mukden 141, 160, 162—164, 168,261

Multan 621 Muong Khuong 431 Murmańsk 239 Mushroom Yalley 150 Musian 555 Mwathe 333 Nachajla 19 Nachiczewań 482—484, 489 Nadrenia 188 Nadżaf 554 Naft-e-Shah 239, 560 Nairobi 203, 327—330, 333—335, 337, 340, 504 Naivashy 334 Naktong 278 Nam Dinh 292 Namibia (zob. Afryka Poludniowo-Zachodnia) Namka Czu 397 Nanjing (teżNankin) 160,163,166,255,258,261,262 Nankin (zob. Nanjing) Naqfa 499 Nasirij Al- 580 NatalSl—83, 85,91,94 Natalii Republika 81 Nauru 157 Nazaret 524 Nazrań 598 Ndebele, plemię 417

Ndola 387 Neak Luong 476 Nedzef 106

:

ir •

Negew 508 Nepal 400, 515

f .(,- -

New Delhi 271, 376

^f^.i:

,') •;,!-•

SciaraSciat 124

*-