Vrouw en recht: de beweging, de mensen, de issues

gaat om wel of geen seks (seksueel geweld, maar

vrouwen sterk verbeterd. Vrouwen hebben

ook sekswerk) of wel of geen kinderen (abortus)?

kiesrecht. Vrouwen worden niet meer ontslagen

Hoe gelijkwaardig zijn partners in het huwelijk,

wanneer ze trouwen en verliezen dan ook niet

en in hun ouderschap? Worden arbeid en zorg

meer hun handelingsbekwaamheid (tot 1957

eerlijk gedeeld, en wordt het werk van vrouwen

hadden gehuwde vrouwen ongeveer evenveel te

net zo goed beloond als dat van mannen?

zeggen als kinderen). Vrouwen die door hun man

Kunnen alle vrouwen wel gebruik maken van

verkracht worden, kunnen daar ook aangifte

hun rechten; ook migranten en vrouwen zonder

van doen (tot 1991 was verkrachting binnen het

papieren? Hoe staat het met de rechtspositie

huwelijk niet strafbaar). Er is wet­geving over

van lesbiennes?

gelijke behandeling, en over het alge­meen is er



sprake van gelijkheid voor de wet voor mannen

van vrouw en recht. Het laat de ontwikkeling

en vrouwen (tenzij je van adel bent).

zien van de vrouw en recht beweging, vraagt



Maar betekent gelijkheid op papier ook dat

Dit boek geeft een doorkijkje in de wereld

feministische juristen naar hun drijfveren

de rechtspositie van vrouwen daadwerkelijk is

om zich in te zetten voor de rechtspositie van

verbeterd? Hebben alle vrouwen werkelijk

vrouwen en bespreekt in korte en prikkelende

zeggenschap over hun lichaam, ook waar het

essays de hot issues van toen en nu.

Margreet de Boer en Marjan Wijers waren beiden tot 2004 werkzaam bij het Clara Wich­mann Instituut. Eerder werkte Marjan Wijers als beleids­medewerker bij de Stichting Tegen Vrouwen­handel, Margreet de Boer was advocaat. Beiden werken momenteel als zelfstandig onderzoeker op het gebied van vrouw & recht en mensenrechten.

978 90 8964 145 8

pallas publications w w w. a u p. n l

* omslag Vrouw en recht.indd 1

ma rgreet de b o er en m a r j a n wij e r s v r o u w & r e c h t

In de afgelopen eeuw is de rechtspositie van

Margreet de Boer en Marjan Wijers

&

Vrouw recht De beweging, de mensen, de issues pallas publications

12-10-09 15:48

Vrouw & recht

* Boek Vrouw en Recht.indd 1

09-10-09 13:42

* Boek Vrouw en Recht.indd 2

09-10-09 13:42

Margreet de Boer Marjan Wijers

&

Vrouw

recht

De beweging, de mensen, de issues

pallas publications

* Boek Vrouw en Recht.indd 3

09-10-09 13:42

Dit boek is tot stand gekomen met financiële steun van de Stichting Clara Wichmann Instituut Ontwerp omslag en lay-out: Kok Korpershoek en Hanneke Krijnen nur 745 / 820 isbn 978 90 8964 145 8 e-isbn 978 90 4851 076 4 © Margreet de Boer en Marjan Wijers / Amsterdam University Press, 2009 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. De uitgeverij heeft ernaar gestreefd alle copyrights van in deze uitgave opgenomen illustraties te achterhalen. Aan hen die desondanks menen alsnog rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met Amsterdam University Press.

* Boek Vrouw en Recht.indd 4

09-10-09 13:42

Medewerkers Vrouwenrechtswinkel Rotterdam, 1986

* Boek Vrouw en Recht.indd 5

09-10-09 13:42

Inhoudsopgave 8

Voorwoord carien evenhuis

11



De lange aanloop van de vrouw en rechtbeweging margreet de boer en carien evenhuis

15

De prijs van de mainstream. Gender, neutraliteit en de taak van



de onafhankelijke wetenschapper renée römkens

20

Interview met Sara Etty wilma van hoeflaken

25

Vrouwen in de rechterlijke macht. Van eigen hoekje naar de top



leny de groot-van leeuwen

30

Interview met Domenica Ghidei wilma van hoeflaken

35

Haasje-over in Brussel. Het Europese hokjesdenken



inzake discriminatie joke swiebel

39

De vrouw en rechtbeweging verenigd margreet de boer

43

Het weerbarstige duo-denken leontine bijleveld

50

Interview met Irene Asscher wilma van hoeflaken

55

Zorg met toekomst. Naar een evenwichtigere verdeling van



arbeid en zorg tussen mannen en vrouwen in Nederland? susanne burri

60

Interview met Cees Flinterman wilma van hoeflaken

65



Over verwesterde vrouwen in een niet-westerse omgeving ashley terlouw

69

Werk in de huishouding. Anders geregeld, maar nog steeds



niet gezien sarah van walsum

74

Rechtshulp voor Vrouwen margreet de boer

78

Interview met Famile Arslan wilma van hoeflaken

83

Families in conflict katinka lünnemann

87

Daar is de bekende donor weer! Gaan we polderen of zetten



we hem voorgoed buiten de deur? machteld vonk

6

* Boek Vrouw en Recht.indd 6

09-10-09 13:42



93



99

De wonderbaarlijke rehabilitatie van het huwelijk. Het huwelijk de rechtsorde uit?! titia loenen Het verschil tussen dames en vrouwen. Polygamie in Nederland



ulli d’oliveira

104

Interview met Gabi van Driem wilma van hoeflaken

108

Feministisch proefprocessenfonds margreet de boer

111

Vrouwen in de SGP, waar maak je je druk om? elsbeth boor

117

Nemesis, tijdschrift over Vrouwen en Recht margreet de boer

122

Back to basics rikki holtmaat

126

De prostituee als geslachtofferde vrouw. Over echte vrouwen



en schuldige mannen marjan wijers

131

Het Clara Wichmann Instituut margreet de boer

135

Abortus: Do it yourself! jeanette kruseman

140

Interview met Fleur van Leeuwen wilma van hoeflaken

145

Vrouwelijke genitale veranderingen. Verminkingen en verfraaiingen ineke boerefijn

151

Juridisch Overleg Vrouwenstudies titia loenen

155

It’s the Law! Feminisme aan de rechtenfaculteit evelien van roemburg en anniek de ruijter

160

Interview met Jenny Goldschmidt en Titia Loenen



wilma van hoeflaken

165

Onpraktisch, oninteressant en ongepast. Over de algemeen



aanvaarde opvatting dat personen hetzij tot het mannelijke hetzij



tot het vrouwelijke geslacht behoren marjolein van den brink

170

Leestips

172

De auteurs

172

Illustraties

7

* Boek Vrouw en Recht.indd 7

09-10-09 13:42

Voorwoord In de afgelopen eeuw is de rechtspositie van vrouwen sterk verbeterd. We hebben kiesrecht. We worden niet meer ontslagen wanneer we trouwen en verliezen dan ook niet meer onze handelingsbekwaamheid (tot 1957 hadden gehuwde vrouwen ongeveer evenveel te zeggen als kinderen). Als je door je man verkracht wordt, kun je daar

opnieuw. Dit boek geeft een doorkijkje in die

ook aangifte van doen (tot 1991 was verkrach­

bewegende wereld van vrouw en recht. Veel van

ting binnen het huwelijk niet strafbaar). Er is

bovengenoemde onderwerpen komen aan de

wetgeving gelijke behandeling, en over het

orde. Ook is er aandacht voor de feministische

algemeen is er sprake van gelijkheid voor de

rechtstheorie. Moeten we eigenlijk wel streven

wet voor mannen en vrouwen (tenzij je van

naar gelijkheid? Is discriminatie van vrouwen

adel bent).

van een andere orde dan die op andere gronden? Moeten we het begrip sekse niet gewoon

Maar betekent deze gelijkheid op papier ook

afschaffen?

dat de rechtspositie van vrouwen daadwerkelijk is verbeterd? Hebben alle vrouwen werkelijk

Dit boek is meer dan een verzameling artikelen

zeggenschap over hun lichaam, ook waar het

over actuele thema’s. Het is ook een boek over

gaat om wel of geen seks (seksueel geweld,

de vrouw en recht-beweging. In 2004 sloot

maar ook sekswerk) of wel of geen kinderen

het Clara Wichmann Instituut (CLWI),

(abortus)? Hoe gelijkwaardig zijn partners

expertisecentrum voor vrouw en recht, zijn

in het huwelijk, en in hun ouderschap? Worden

deuren. Niet omdat de juridische emancipatie

arbeid en zorg eerlijk gedeeld en wordt het

van vrouwen voltooid was, maar omdat de

werk van vrouwen net zo goed beloond als dat

subsidie werd beëindigd. De Stichting Clara

van mannen? Kunnen alle vrouwen wel gebruik

Wichmann Instituut besloot een deel van

maken van hun rechten; ook migranten en

het restbudget te besteden aan een boek over

vrouwen zonder papieren? Hoe staat het met

vrouw en recht. We hebben Margreet de Boer

de rechtspositie van lesbiennes?

en Marjan Wijers, beiden lange tijd verbonden aan het Clara Wichmann Instituut en sinds

Het rechtsgebied vrouw en recht is en blijft in

de opheffing werkzaam als zelfstandig onder­

beweging. Nieuwe thema’s dienen zich aan;

zoekers en consultants, gevraagd een state-of-

oude kwesties blijven actueel of worden dat

the-art samen te stellen op het terrein van

8

* Boek Vrouw en Recht.indd 8

09-10-09 13:42

vrouw en recht anno 2009. Met het vriendelijk

Veel van wat in het verleden scheef was en

doch dringend verzoek om daarbij nadruk

discriminerend, is in de loop der jaren wat meer

te leggen op inspiratie en vrolijkheid, op

recht getrokken. Met aanpassingen in wet- en

verscheidenheid in thematiek en invalshoek

regelgeving, maar ook met activerend en

maar met oog voor eenheid, op issues van

stimulerend beleid. Maar duidelijk is ook dat

de toekomst en op vergezichten vanuit

oude problemen steeds weer opnieuw opdoe­

het verleden.

men in nieuwe jasjes, en dat tussen droom en daad dan misschien minder wetten in de weg

In de opzet van het boek is een driedeling

staan, maar wel praktische bezwaren – en soms

gemaakt. In de eerste plaats komt de beweging

het domweg negeren van de stugge werke­lijk­

aan bod: het Clara Wichmann Instituut en zijn

heid. Dezelfde rechten binnen het huwelijk en

voorloopsters. Daarnaast is er aandacht voor

in verlofregelingen leveren nog geen gelijke, en

de mensen: Wilma van Hoeflaken vroeg

zelfs geen evenwichtige, verdeling van arbeid

feministische juristen met verschillende

en zorg op. Ondanks alle gelijkebehandelings­

achtergronden en werkterreinen naar hun

wetgeving en langdurig actief beleid verdienen

drijfveren om zich in te zetten voor de rechts­

vrouwen nog steeds aanmerkelijk minder dan

positie van vrouwen. Tot slot zijn er de issues,

mannen. Hoe gelijk­berechtigd vrouwen ook

die in korte artikelen worden besproken door

zijn, aan de top van ambtenarij, bedrijfsleven

een veelheid aan auteurs. Verspreid door het

en universiteiten moet je ze nog steeds met

boek zijn citaten van (uitwisselings)studenten

een kaarsje zoeken. En hoe sekseneutraal je

opgenomen die in 2009 de colleges Gender and

seksueel geweld ook formuleert, veruit de

Law volgden aan de Universiteit Utrecht.

meeste slachtoffers blijven vrouwen.

Het resultaat stemt ons trots, maar ook droevig.

Kortom: hoe vinden we een rechtvaardige

Mochten er in 2004 bij sommigen nog vage

balans tussen gegevenheden in verleden en

gedachten zijn dat de toenmalige minister van

heden, en mogelijkheden voor de toekomst?

Justitie Donner wellicht enig gelijk aan zijn

Dit boek geeft geen antwoorden, maar hopelijk

kant had toen hij besloot de subsidie aan het

wel inspiratie voor vernieuwende debatten

Clara Wichmann Instituut te beëindigen, uit

en stevige actie!

deze bundel blijkt dat we op het terrein van vrouw-en-recht, of breder: gender-en-recht,

Carien Evenhuis,

nog een lange weg te gaan hebben.

voorzitter Stichting Clara Wichmann Instituut

9

* Boek Vrouw en Recht.indd 9

09-10-09 13:42

10

* Boek Vrouw en Recht.indd 10

09-10-09 13:42

De lange aanloop van de vrouw en rechtbeweging margreet de boer carien evenhuis Het is Aletta Jacobs die in 1883 het Nederlandse rechtssysteem ten principale uitdaagt: de Nederlandse grondwet kent in beginsel alle Nederlandse burgers kiesrecht toe, dus zij vraagt om een plaats op de kandidatenlijst voor de gemeenteraad. over véél meer: over toegang tot het (hoger)

De Nederlandse burger is een man

onderwijs, toegang tot maatschappelijke en politieke besluitvorming; over betaalde arbeid (loon, arbeidsomstandigheden, sociale zeker­ heid); over erkenning van en zorg voor kinderen;

Maar de Hoge Raad, ons hoogste rechtscollege,

over voorbehoedsmiddelen en kraamzorg;

bevestigt wat velen al vinden of juist vrezen:

­prostitutie; het huwelijksrecht, en zelfs over

de Nederlandse burger is een man. ‘Alhoewel de

geweld tegen vrouwen.

wet kiesrecht van vrouwen niet verbiedt, wordt



in de geest van de wet geen kies- of stemrecht

uitgang geboekt, culminerend in de invoering

aan haar verleend.’ En voor de zekerheid wordt

van passief kiesrecht (1917) en actief kiesrecht

dat in 1887 ook nog eens in de grondwet vast­

(1919) voor vrouwen. In 1918 wordt het eerste

Op een aantal terreinen wordt enige voor­

gelegd.

vrouwelijke parlementslid gekozen: Suze Groe­



Na deze uitspraak van de Hoge Raad

neweg. In 1922 mogen vrouwen voor het eerst

breekt de eerste emancipatiegolf in Nederland

stemmen. Maar het vuur van de eerste emanci­

in volle hevigheid door. Er ontstaan talloze

patiegolf dooft dan al langzaam uit.

groepen en verenigingen, zoals de Naaisters­ bond en de Vereeniging voor Vrouwenkies­

Clara Wichmann

recht. Ook in veel andere landen is het ontbre­

Een van de actieve vrouwen binnen de Vereeni­

ken van vrouwenkiesrecht de aanleiding voor

ging voor Vrouwenkiesrecht is Clara Wichmann

actie en vrouwenstrijd. Maar het gaat al gauw

(1885-1922). Ze is juriste, en schrijft aanvanke­

11

* Boek Vrouw en Recht.indd 11

09-10-09 13:42

De positie van vrouwen blijft intussen zwak, precair zelfs. Doorstroming naar hoger onder­ wijs is slechts voor weinigen weggelegd, en een aantal opleidingen, zoals de Rijksbelasting­ academie, is voor vrouwen zelfs verboden terrein. Het aantal vrouwen in het parlement blijft minimaal. Veel beroepen staan formeel of feitelijk niet open voor vrouwen. Carrière maken is eigenlijk alleen mogelijk in sectoren waar alleen vrouwen werkzaam zijn. Welke man accepteert een vrouw nu als baas?! Vrouwen verdienen fors minder dan mannen en er wordt nauwelijks geïnvesteerd in hun opleiding: ze zijn er toch maar tijdelijk. Want wie trouwt verliest automatisch haar baan. Pas in 1957 – na de motie-Tendeloo van 1955 – kunnen tenminste vrouwelijke ambtenaren die trouwen hun baan behouden. Niet-ambtenaren vliegen er doorgaans wel uit. Zonder sociale zekerheid.

Gehuwde vrouwen blijven tot 1957

han­delingsonbekwaam en hebben voor alles toe­stemming nodig van hun man, zelfs als het gaat om hun eigen vermogen. De man is boven­

Clara Wichmann (1855-1922)

dien juridisch hoofd van het gezin en heeft lijk vooral over de rechtspositie van vrouwen.

daarmee ook de formele zeggenschap over de

Later richt ze zich meer op het socialisme, het

kinderen. Echtscheiding ligt maatschappelijk en

anarchisme en het strafrecht. Haar kritische

juridisch erg moeilijk, en betekent voor vrouwen

houding tegenover het strafrecht is evenals

feitelijk armoede en verlies van hun kinderen.

haar inspanningen voor het vrouwenkiesrecht

Alleen als ze overspel door hun man kunnen

de aanleiding om 75 jaar later het expertise­

bewijzen hebben ze recht op enige alimentatie.

centrum Vrouw en Recht haar naam te geven.

Vrouwenrechten tussen de golven

De tweede feministische golf Het artikel ‘Het onbehagen bij de vrouw’ van

Ondanks het wegvallen van een brede femini­

Joke Smit (1967) wordt algemeen gezien als

stische beweging gaan de ontwikkelingen

het begin van de tweede feministische golf

gestaag voort. Al zijn het maar weinigen,

in Nederland. Veel – vooral hoger opgeleide –

toch betreedt een aantal vrouwen hogescholen en universiteiten. Er is ook een vrij bloeiend vereni­ gingsleven waarin welis­

vrouwen die worstelen

Een aantal opleidingen, zoals de Rijksbelastingacademie, is voor vrouwen zelfs verboden terrein

met de combinatie van betaald werk en moeder­­schap en de strikte taak­verdeling van vrouwen en mannen,

waar afstand wordt genomen van het begrip ‘feministisch’, maar

herkennen zich in haar artikel. Maar al gauw

waarin het vrouwenvraagstuk toch op allerlei

blijken veel meer vrouwen zich aangesproken te

manieren een plaats houdt.

voelen en zelfs enkele mannen. Er ontstaat een

12

* Boek Vrouw en Recht.indd 12

09-10-09 13:42

breed scala aan actiegroepen en initiatieven,

Het brede thema van seksueel geweld, op het

van Man-Vrouw-Maatschappij tot Dolle Mina

werk, op straat, binnen relaties, in pornografie,

en Paarse September, van Marie Wordt Wijzer

wint snel aan aandacht en prioriteit, mede

tot VOS-cursussen en vrouwentelefoons. Focus­

dankzij de expertise die de hulpverlening aan

punten zijn vooral (tweedekans) onderwijs

mishandelde vrouwen, zoals de blijf-van-mijn-

(Marie Wordt Wijzer), betaalde arbeid, abortus,

lijfhuizen, opbouwt.

vrouwen in de politieke besluitvorming



(Stem eens op een Vrouw!), lesbische vrouwen,

juristen??

en later ook belastingen, sociale zekerheid, zedelijkheidswetgeving en seksueel geweld.

Ook juridische vraagstukken trekken

Maar waar zijn eigenlijk de vrouwelijke

De opkomst van de vrouw en recht-beweging

steeds meer aandacht. Al in 1970 treedt een

Is aanvankelijk vooral de brede vrouwenbewe­

nieuwe echtscheidingswet in werking: vrouwen

ging de bedenker en protagonist van acties en

kunnen zich eindelijk zonder veel problemen

thema’s, vanaf eind jaren zeventig beginnen ook

bevrijden uit een vastgelopen huwelijk en

de verschillende beroepsgroepen zich te roeren.

hoeven dankzij de nieuwe Algemene Bijstands­

Vrouwelijke artsen, vrouwelijke sociologen,

wet (1965) ook daarna niet meer financieel

psychologen en politicologen, vrouwelijke

afhankelijk te blijven van hun ex. In 1975 wordt

bedrijfskundigen en ook vrouwelijke juristen

– op grond van een EU-richtlijn – de Wet gelijk

realiseren zich hoezeer hun eigen vak beheerst

loon ingevoerd, en in 1976 een ontslagverbod

wordt door mannelijke, patriarchale vooronder­

bij huwelijk en zwangerschap. In 1977 komt de

stellingen en toepassingen. Vrouwelijke juridi­

inmiddels ingestelde Emancipatie Kommissie

sche wetenschappers richten binnen hun eigen

met een voorstel voor een algemene wet tegen

vak ‘vrouwenstudies’ op en beginnen met een

seksediscriminatie, die ook discriminatie

kritische doorlichting van de verschillende

op grond van seksuele voorkeur verbiedt.

juridische deelterreinen vanuit feministisch

Van groot belang is ook het rapport Anders

perspectief. In de wet- en regelgeving, in de

Geregeld (1978), een inventarisatie van alle

rechtstheorie en in de rechtspraktijk is de man

wettelijke bepalingen die, meestal ten onrechte,

de norm, dat had Aletta Jacobs al aan het licht gebracht. Waar en hoe zit

onderscheid maken op grond van sekse en/of huwelijkse staat. Er wordt een begin gemaakt met de af­

Ontslag wegens zwangerschap? Doorprocederen tot het Europees Hof!

nu precies openlijk en verborgen seksisme? Waarom is het de vader die de achternaam door­ geeft? Maar ook: als

schaffing daarvan, een operatie die uiteindelijk meer dan vijftien jaar

de man de norm is, is de vrouw de afgeleide.

in beslag zal nemen. Vervolgens komt in 1980

Waarom is het de vrouw die steeds geacht

– weer op grond van een EU-richtlijn – de Wet

wordt de kinderen te verzorgen en de huis­

gelijke behandeling mannen en vrouwen bij de

houding te doen? Wat betekent dat in geval van

arbeid tot stand, die onder andere toepassing

echtscheiding? Hoe kan en moet het anders?

van het toen populaire kostwinnersprincipe

Vrouwelijke juristen in de ambtenarij, in

verbiedt. Ook in 1980 ondertekent Nederland

advocatencollectieven en in rechtswinkels

het VN-Verdrag ter uitbanning van alle vormen

richten zich op vrouwen als subject van het

van discriminatie jegens vrouwen. Intussen komt

recht. Ze zoeken naar nieuwe wegen om het

ook de zedelijkheidswetgeving onder vuur te

recht te gebruiken als middel om de rechts­

liggen en wordt gepleit voor een strafrechtelijk

positie van vrouwen te verbeteren. Problemen

verbod van verkrachting binnen huwelijk.

bij echtscheiding of huiselijk geweld?

13

* Boek Vrouw en Recht.indd 13

09-10-09 13:42

Een omgangsverbod! Ontslag wegens zwanger­

En onder de 900 (!) deelnemers zijn vrijwel alle

schap? Doorprocederen tot het Europees Hof!

disciplines vertegenwoordigd: wetenschappers,

Verkrachting binnen huwelijk niet strafbaar?

advocaten en andere rechtshulpverleners,

Dan moet de wet veranderd worden!

rechters en ambtenaren.

Het congres dat de Vereniging van Vrouwen

Het congres blijkt een goede inspiratie­

bron voor een gestructureerdere aanpak vanuit

met een Academische Opleiding (VVAO) in

het juridische vrouwenveld. Kort hierna ont­

1980 organiseert over Vrouw en Recht is een

staan een vereniging en een werk­groep, komt er

belangrijk moment in de opkomst van de vrouw

een proefprocessenfonds en vormt zich een

en recht-beweging. Een breed scala van juridi­

redactie voor een feministisch juridisch

sche vragen en thema’s komt aan de orde, van

tijd­schrift. En vervolgens zal het niet meer

familierecht tot belastingrecht, van crimino­

lang duren voordat een gemeenschap­pelijk

logie tot rechtshulp, van arbeidsrecht en

exper­tisecentrum van de grond komt.

socialezekerheidsrecht tot geweldsmisdrijven.

‘Het zit in de Nederlandse cultuur ingebakken dat mannen werken en vrouwen thuis blijven om voor de kinderen te zorgen. Die traditionele opvatting zit heel diep. Er is veel tijd nodig om dat te doorbreken.’ Dieneke de Vos studeert aan de Universiteit Utrecht. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.

14

* Boek Vrouw en Recht.indd 14

09-10-09 13:42

De prijs van de mainstream Gender, neutraliteit en de taak van de onafhankelijke wetenschapper renée römkens Geweld tegen vrouwen is door de vrouwenbeweging uit de marge gehaald. De tijd lijkt voorbij dat het enkel een privé­­­­­­­­­­‑ probleem was. Het staat tegenwoordig stevig op de agenda als maat­schappelijk probleem waar ook de overheid een taak in heeft. Voor die mainstreaming lijkt echter een prijs te worden betaald. Geweld tegen vrouwen wordt in analyses en

pelijk-theoretische reflectie op de relatie van

beleidsonderzoek steeds vaker losgeweekt van

gender met geweld is meer dan ooit nodig om

zijn maatschappelijke context. Terwijl die juist

die simplificatie tegen te gaan.

essentieel is om te begrijpen waarom vrouwen thuis een onevenredig groot risico lopen slacht­ partner, meestal de man. Gender dreigt uit

Geweld tegen vrouwen, macht en modes

beeld te verdwijnen als een van de bepalende

Zowel in de eerste als de tweede feministische

factoren bij geweld in relaties. Eindigt de femi­

golf was geweld tegen vrouwen (en geweld

nistische droom van erkenning van overheids­

tegen kinderen) een van de speerpunten in de

offer te worden van ernstig geweld van de

verantwoordelijkheid in een nachtmerrie?

strijd. De argumenten voor die strijd wisselden.

Geweld in relaties lijkt een moreel probleem te

In de eerste golf eind negentiende eeuw voerde

zijn geworden. Partnergeweld is iets geworden

moralisme vaak de boventoon. Het protest

waar bijna iedereen schande van roept. Daar­

tegen geweld van mannen tegen vrouwen en

mee kan het iedereen en niemand meer in het

kinderen was sterk gekoppeld aan de strijd

bijzonder treffen. Onafhankelijke wetenschap­

tegen alcoholmisbruik en prostitutie.

15

* Boek Vrouw en Recht.indd 15

09-10-09 13:42

Geweld was een vorm van zedelijk verval dat in

huisgenoten. Methodolo­gisch hoogst omstreden

die tijd overal op de loer leek te liggen.

onderzoeken, waarin qua aard en ernst heel



In de tweede golf na 1970 kwam verzet

verschillende vormen van geweld van dit bonte

tegen geweld tegen vrouwen in een ander

gezelschap plegers bij elkaar worden geveegd

daglicht te staan. Geweld tegen vrouwen werd

en opgeteld, worden ingezet. Retorisch gezien

gekoppeld aan achterstelling van vrouwen en

is geweld in huis niet speciaal een probleem van

ongelijkheid tussen de seksen. Arbeidsverde­

vrouwen maar van ons allemaal. Het heeft niets

ling en seksualiteit (en hetero-normativiteit)

met gender van doen. Het is moreel onaccep­

werden scharnierbegrippen in de analyse van

tabel, omdat het de veilig­heid aantast waar je

man-vrouwverhoudingen. In het kielzog van

bescherming mag verwach­ten: binnenshuis.

de tweede feministische golf drong die analyse

Het is een maatschappelijk veiligheidsprobleem

in de jaren tachtig door in de mainstream van

omdat het omvangrijk is, en daarom moet de

politiek en beleid. Nederlandse beleidsnota’s

overheid optreden.

uit de jaren tachtig spraken in dit opzicht



duidelijke taal: geweld tegen vrouwen is een

nis­tisch vertoog. We zijn met ons allen best wel

vorm van discriminatie.

geëmancipeerd. En als vrouwen zijn we vooral



Onderzoek liet overtuigend zien dat

voorbij het slachtofferisme. Willen is kunnen,

vrouwen op grote schaal slachtoffer werden en

en de rest is eigen keuze. En passant wordt een

dat het geweld ook vaak specifiek tegen hen als

complexe genderanalyse weggezet als eenzijdig,

vrouw was gericht. Internationaal reikte ook het

ongenuanceerd, schreeuwerig en hoe dan ook

Die redenering sluit aan bij het postfemi­

VN-Vrouwenverdrag, en vooral Aanbeveling

achterhaald-want-feministisch. Dat vermale­

nr. 19, dat analysekader van discriminatie

dijde f-woord. Zo complimenteerde een aio

eendui­dig aan. In 1993 kwam de VN-Verklaring

mij onlangs met ‘de kalmte’ in mijn lezing

uit waarin geweld tegen vrouwen ook als een

(over internationale wetgeving over geweld

schending van mensenrechten werd erkend.

tegen vrouwen). ‘Van een feministe had ik toch

Internationaal gezien is sindsdien een gender-

een andere verwachting.’

specifieke analyse van geweld tegen vrouwen



het dominante vertoog geworden. Gender based

is, begrijpelijk, populair onder jonge vrouwen en

violence is het sleutelbegrip, en dat is ook ruim­

mannen, ondanks de overweldigende hoe­veel­

schoots ondersteund door wetenschappelijk

heid bewijs die op het tegendeel duidt. Denken

onderzoek.

we bijvoorbeeld aan alle emancipatie­moni­toren

Van geweld tegen vrouwen naar huiselijk geweld

Het neoliberale, postfeministische vertoog

van het Sociaal Cultureel Planburau, die de aanhoudende ongelijke verdeling in arbeid en zorg laten zien. Om maar te zwijgen van de

Nederland lijkt echter op zijn schreden terug

ongelijkheid in salariëring tussen vrouwen en

te keren. Sinds de eeuwwisseling wordt in

mannen bij gelijke arbeid. Of neem de uitspra­

de Nederlandse politiek

ken van de Com­mis­sie

en beleid gesproken over huiselijk geweld. Daarmee gaat het over een sekseneutraal geweldsprobleem waarbij vrouwen,

Gelijke Behande­ling die

Het verhaal dat geweld tegen vrouwen samenhangt met ongelijke machtsverhoudingen, is in deze tijd geen populaire boodschap

mannen en kinderen,

keer op keer discrimi­ natie van vrouwen vast­ stellen. En dan zijn er nog de onderzoeken over geweld binnens­ huis. Vrouwen lopen

ouderen en jongeren, binnenshuis het

daar een beduidend groterrisico dan mannen

slachtoffer worden van gezinsleden of

om slachtoffer te worden van ernstig geweld.

16

* Boek Vrouw en Recht.indd 16

09-10-09 13:42

Het zijn allemaal boodschappen die

justitie gaan actiever beleid voeren in de

haaks staan op het postfeministische

aanpak en behandeling van plegers. Behalve die zegeningen

gelijkheids­ideaal.

zit er echter een

Maar die informatie doet helemaal niks af aan de kracht van dat wenkend perspectief. Ook deze ideologie kan toe zonder harde

De Nederlandse vrouw die mishandeld wordt is slachtoffer van een relatieprobleem, de allochtone vrouw van onderdrukking. Moslims hè?

problematischer kant aan het verhaal. De ver­schui­vende terminologie richting sekseneutra­liteit impliceert een

feiten. Volgens sommigen is het emancipatie-ideaal bovendien

verandering in definitie en analyse van het

‘te ver doorgeschoten’ en allang geen ideaal

probleem die wel degelijk tastbare gevolgen kan

meer. Dus weg ermee.

hebben. Er wordt een suggestie van gelijkheid



Het verhaal dat geweld tegen vrouwen

tussen de seksen gewekt. En dat opent de deur

helaas nog steeds een probleem is dat samen­

naar een heel nieuwe vorm van ongelijkheid en

hangt met ongelijke machtsverhoudingen tussen

discri­mi­natie, maar nu een waar mannen het

vrouwen en mannen, is in deze tijd geen popu­

slachtoffer van worden: mannelijke slachtoffers

laire boodschap. Machtsverschillen tussen vrou­

worden vergeten en achtergesteld.

wen en mannen zijn uit de mode. Tenminste:



als het om autochtone en witte vrouwen gaat.

immers vergelijkbaar gewelddadig als mannen.

De Nederlandse vrouw die mishandeld wordt is

Voor bewijs van het laatste wordt doorgaans

hoogstens slachtoffer van een relatieprobleem

verwezen naar tamelijk grofmazig onderzoek,

dat niets met man-vrouwverhoudingen te maken

waarin als het ware elke klap sekseneutraal

heeft. Allochtone vrouwen, die moeten nog

wordt geteld. Er wordt nauwelijks onderscheid

worden geëmancipeerd. De allochtone vrouw

gemaakt naar ernst of naar systematiek in

die wordt geslagen is zonder twijfel slachtoffer

verdedigend of aanval­lend geweld. De conclu­sie

van onderdrukking door haar man. Moslims hè?

Geweld tegen mannen: een nieuw maatschappelijk probleem?

In de sekseneutrale optiek zijn vrouwen

die sommigen trekken is dan dat er een grote groep onzichtbare slachtoffers bestaat: de geslagen mannen. Dat we die groep zelden of nooit zien op politiebureaus of in de hulpver­

Huiselijk geweld, het klinkt weliswaar knus,

lening komt omdat het taboe is daarover te

maar als dan tenminste maar datgene gebeurt

spreken, aldus de pleitbezorgers. Daarom

waar ook de grootste

wordt gepleit voor

groep slachtoffers baat bij heeft. Met die pragmatische instel­ ling kunnen we beslist ook zegeningen tellen.

meer voorzieningen

In de sekseneutrale optiek zijn vrouwen vergelijkbaar gewelddadig als mannen

Nederland heeft

voor mannen: dan zou de ernst en omvang van het probleem vanzelf duidelijk worden. Zo ging het immers

opvanghuizen waar jaarlijks tenminste

ook met vrouwenmishandeling.

dertien- tot veertienduizend vrouwen met



kinderen terecht kunnen, op de vlucht voor

steden in Nederland in totaal veertig opvang­

levens­bedreigend geweld van de partner

plaatsen opengesteld voor drie groepen

of vader. De diagnostiek en aanpak van

man­nelijke slachtoffers: van aan eer gerela­-

kindermishan­­deling krijgen eindelijk meer

teerd geweld, homogeweld en partnergeweld

aandacht in de hulp­verlening. Politie en

(opmerkelijk genoeg hebben de media dit

Sinds februari 2009 hebben de vier grote

17

* Boek Vrouw en Recht.indd 17

09-10-09 13:42

gepresenteerd als een voorziening voor door

Schrijnende voorbeelden van de emancipatie-

hun vrouw mishandelde mannen). Uit een

backlash waar uiteindelijk de vrouwen als

eerste inventarisatie die ik deed in april 2009,

grootste groep slacht­offers de dupe van worden.

blijkt dat de opvangplaatsen nog steeds ver­moed, zeker in de categorie partnergeweld.

Sekseneutraliteit, feminisme en het recht

Dit wordt door betrokken hulpverleners geduid

Niet alleen wetenschappelijk en beleidsmatig

als bewijs hoe groot het taboe is. Men is er

gezien is de verschuiving richting sekseneutra­

vooralsnog van overtuigd dat hier een groot

liteit aanvechtbaar. Naar internationaal recht is

verborgen probleem schuilt. Daarom wordt nu

die verschuiving direct in strijd met het VN-

sinds kort ook wetenschappelijk onderzoek

Vrouwenverdrag dat door Nederland is gerati­

gedaan naar de omvang van mannen als slacht­

ficeerd. Dat is onlangs ook hardop gezegd

offer. Het wachten is nog op de uitkomsten.

door het VN-Comité dat toeziet op de naleving



door Nederland van het VN-Vrouwenverdrag.

deels onderbezet zijn. Er is minder vraag dan

Eén feit is onomstreden: vrouwen en

mannen gebruiken beiden geweld in relaties.

In 2007 kreeg Nederland een fikse reprimande,

Welke hulpverlening of overheidsregulering

omdat sekseneutraliteit in het Nederlandse

nodig is, hangt af van het antwoord op vragen

beleid ‘de notie ondermijnt dat geweld tegen

als: welk geweld wordt op welke schaal door wie

vrouwen een vorm van discriminatie van vrouwen

gebruikt en met welk gevolg? Is het aanvallend

is’. Dat die erkenning van discriminatie meer is

of verdedi­gend geweld, fysiek of seksueel, met

dan een loze juridische of intellectuele kwalifi­

of zonder letsel? Kennis van de aard, dynamiek

catie bleek hiervoor al. In 2008 heeft het minis­

en context van partnergeweld is cruciaal om

terie van Justitie een bescheiden boetekleedje

betekenis en gevolgen van de klap die hoe­

aangetrokken door in de nieuwe beleidsnota

genaamd overal valt, te kunnen beoordelen.

over huiselijk geweld zuinig te beloven te

Alleen zo kan een goede vergelijking worden

zullen ‘onderzoeken’ hoe in de toekomst

gemaakt tussen geweld waar mannen en

‘het beleid meer gender-sensitief’ kan worden

vrouwen het slacht­offer van worden. Dat stelt

gemaakt. In 2009 is een eerste kritische ver­

hoge methodologische eisen. Het is te hopen

kenning verschenen met aanbevelingen voor

dat die methodologische kwaliteit ook in de

verbetering van het beleid. Of en hoe die in de

praktijk zal worden gebracht zodat we valide

praktijk zullen worden gebracht is afwachten.

en betrouwbare onderzoeks­gegevens krijgen.

Het is nog de vraag of het ook zal leiden tot



Het vertoog over de sekseneutraliteit

meer gender-sensitieve wetgeving.

en geweld door vrouwen voedt moeiteloos de



nieuwste claims over discriminatie van mannen.

als bepalend perspectief loopt in tijd parallel

In Ontario (Canada) is de aanname van de

aan een verschuiving in Nederland van de

(sekseneutrale) Domestic Violence Act in

ministeriële verantwoordelijkheid voor de

2000 getorpedeerd, omdat lobbyisten (meestal

beleidscoördi­natie richting Justitie (sinds

mannen en enkele vrouwen) aanvoerden dat

medio jaren negentig). De sekseneutraliteit in

de groei van voorzieningen voor vrouwelijke

analyse sluit aan bij een dominant legalistisch

slachtoffers, waarin deze wet in de praktijk

vertoog onder juristen. Sekse doet er voor de

de mogelijkheid zou kunnen bieden, tot

wet in principe niet toe, zeker niet in het

dis­criminatie van mannen zou leiden. In april

strafrecht. Geweld deugt niet, ook niet tegen

2009 zijn in Engeland de opvanghuizen van

vrouwen, in welke vorm en waar dan ook.

De verschui­ving richting sekseneutraliteit

Women’s Aid bedreigd met korting van hun

Of in de woorden van een wetgevingsambte­

subsidies als ze niet hun deuren openen voor

naar: ‘Een moord is een moord, of die nou door

mannelijke slachtoffers van huiselijk geweld.

een vrouw of door een man wordt gepleegd.’

18

* Boek Vrouw en Recht.indd 18

09-10-09 13:42

De sekseneutrale juridische grondtoon is daar­

Er is nog veel te doen tot we een gender-

mee gezet. Maar of in de toepassing van de wet

sensitieve aanpak hebben bereikt van geweld

ook recht wordt gedaan aan de relevante sekse­

tegen vrouwen, ook in het recht. Feit is dat de

specifieke verschillen is natuurlijk de vraag.

femi­nistische analyses over de aard van het

Daarin schuilt een hardnekkig obstakel. Vrouwe

gewelds­probleem, de achtergronden, maar

Justitia denkt in essentie nog steeds dat zij het

ook de rol die het recht kan spelen in de aanpak

recht zonder aanziens des persoons toepast.

ervan, binnen de politieke en beleidsmatige,



maar ook de juridische context nog niet diep zijn

Nemen we echter de cijfers over vervol­

gingen bij verkrachting in Nederland, dan

geworteld. Het begin van de eenentwintigste

geven die alle reden tot scepsis. Ondanks tal

eeuw is ook wat betreft ontwikkelingen op dit

van inspan­ningen om de deskundigheid in de

terrein een paradoxale tijd. Enerzijds klinken de

behandeling van zedenzaken bij politie en OM

post- en anti-feministische geluiden die een

te verbeteren, wijzen de resultaten op een

legalistisch sekseneutraal geweldprobleem

tegengesteld effect. Tussen 1999 en 2007 is het

schetsen. Anderzijds groeit internationaal

aantal bij de politie geregistreerde meldingen

de invloed van een feministisch geïnspireerd

van verkrachting met eenderde gedaald (van

mensenrechten­perspectief waarin gender based

1805 tot 1267). Het aantal door het OM

violence de kern van het verhaal vormt. De inspanningen van de vrouwenbeweging

afgehandelde zaken is met ruim een kwart



afgenomen (van 405 tot 325). Er zijn geen

in de jaren zeventig beginnen vruchten af te

aanwijzingen dat in deze periode het aantal

werpen nu het onderwerp eindelijk meer beleids­

verkrachtingen is gedaald. Verder onderzoek zal

fähig dan ooit is. Maar de hausse aan beleids­

moeten uitwijzen wat hier precies aan de hand

onder­zoek die we de laatste jaren op dit terrein

is. De cijfers illustreren in elk geval dat recht

zien, reflec­teert helaas ook de theoriearmoede

in de boeken en recht in de praktijk ver uiteen

in het Neder­landse beleid. Men reproduceert

kunnen lopen. Pas in de toepassing van wet­

vaak het oppervlakkige vertoog van sekse­

geving blijkt of de wet daadwerkelijk recht

neutraliteit. Wiens brood men eet diens woord

doet aan vrouwen.

men spreekt. Het doordenken van de relatie

Tot slot: gender revisited

tussen gender, geweld en het recht is een exercitie die op de academische onderzoeks­

Verschillende feministische rechtstheoretici

agenda moet blijven, zowel in de juridische

zijn ons voorgegaan in hun kritische analyses

als de sociale weten­schap­pen. Juist nu is een

van de objectiviteit en neutraliteit van het recht

kritische en onafhankelijke onderzoeksblik

(bijvoorbeeld Carol Smart en Martha Fineman).

hard nodig zodat met de mainstreaming in

Hun analyses hebben helaas nog niets aan

beleid en regelgeving het genderperspectief

actualiteit noch geldigheid verloren.

behouden blijft.

19

* Boek Vrouw en Recht.indd 19

09-10-09 13:42

interview

Sara Etty wilma van hoeflaken ‘Het is niet normaal om iemand te mishandelen, of het nu je oude ouders zijn of een onbekende. Maar je vrouw slaan is toch iets van een andere orde,’ zegt Sara Etty, ‘bewust of onbewust speelt mee dat er toch nog een gezagsverhouding is in intieme relaties tussen mannen en vrouwen.’

Wat is het grootste obstakel dat het bereiken

zich helemaal niet dat hij het doodnormaal

van gelijke posities van vrouwen en mannen in

vindt dat zij onbe­taald voor de kinderen zorgt.

de weg staat? Etty hoeft er geen seconde over na

Dat zit er nog zo diep in.’

te denken. ‘Het basisprobleem is nog steeds niet opgelost. De machtsverhouding tussen vrouwen

Interessante literatuur

en mannen is ongelijk.’

Zelf werd Etty grootgebracht met heel andere



ideeën. Haar feministische tante, Elsbeth Etty,

Ze vertelt dat ze laatst in de trein zat en een

gesprek opving tussen een paar mannen die aan

heeft haar opvattingen over de positie van

de andere kant van het gangpad zaten. Het waren

mannen en vrouwen nooit onder stoelen of

generatiegenoten van haar – Etty is van 1975.

‘Werkt jouw

vrouw nog?’ vroeg de ene man. ‘Nee, joh’, zei

banken gestoken. En

‘Ook jonge mannen vinden het nog doodnormaal dat vrouwen onbetaald voor kinderen zorgen. Dat zit heel diep.’

haar vader, Tom Etty, hield zich bij de FNV decennialang bezig met internationaal vak­bonds­ werk, mensenrechten en

de ander, ‘Van haar loon kon ze net de kinder­opvang betalen.’

emancipatie. ‘Daar werd thuis over gesproken.

Etty kon het niet laten en vroeg: ‘Moest zíj de

Dat heb ik met de paplepel meegekregen.’

kinderopvang betalen?’ De mannen lachten een

Toch kan ze het gesprek van de mannen in de

beetje. Etty: ‘Dit is zo typerend. Hij realiseert

trein wel verklaren. Het is nog maar zo kort

20

* Boek Vrouw en Recht.indd 20

09-10-09 13:42

geleden dat ook de wet­gever het dood­normaal

g­e­weest van de strafrechtstudievereniging,

vond dat vrouwen een onder­geschikte positie

ik was drie jaar wedstrijdpleiter, stond mensen

innamen. Ze somt de feiten op. ‘Tot 1991 was

bij in klachtenprocedures, was student-assistent

verkrachting binnen het huwelijk niet straf­-

en zat als student al in het bestuur van het

baar. Tot 1969 was de man hoofd van het gezin.

Proefprocessenfonds Clara Wichmann.’

Tot 1957 was de gehuwde vrouw handelings­­on­bekwaam. Tot 1956 was de vrouw gehoor­

Achtbaan

zaam­heid aan haar man verschuldigd en had hij

Dat er tegenwoordig zoveel aandacht is voor

een tuchtigingsrecht als zij zich daar niet aan

de aanpak van huiseljk geweld vindt ze winst.

hield.’ Hij mocht haar slaan? ‘Hij mocht haar

Sinds 1 januari 2009 is het wettelijk mogelijk

corrige­ren. In Engeland noemden ze dat the rule

plegers van huiselijk geweld voor een periode

of thumb. Je mocht niet slaan met een stok die

van tien dagen uit huis te plaatsen. Die termijn

dikker was dan je duim. Dat is heel interessante

kan door de burgemeester met 18 dagen

literatuur.’

verlengd worden. Meteen al op nieuwjaarsdag



maakte Rotterdam kordaat gebruik van de

Dus de vaders en grootvaders van toen

mochten doen wat hun zoons en kleinzoons

nieuwe wet. Etty, die als ketenregisseur vooral

nu niet meer mogen? ‘Zolang ze niet te hard

een bureaufunctie heeft, sprong af en toe bij als

sloegen, want dat kon een grond zijn voor de

casemanager en sprak met betrokkenen, hulp­

vrouw om te mogen scheiden.’

verleners en politie. Het kan voorkomen dat er

Tellen

uithuisplaatsingen in gang worden gezet, terwijl zowel de pleger als het slachtoffer het

Huiselijk geweld, dat is het onderwerp waar­in zij

daarmee oneens zijn. ‘De wet gaat ervan uit

gespecialiseerd is. Eerst als student – ze schreef

dat het kan tegen de wil van het slachtoffer.

er een scriptie over –, later als beleidsmedewer­

De gedachte daarachter is dat de slachtoffers,

ker bij het ministerie van Justitie, als onder­

meestal vrouwen, niet meer weerbaar zijn door

zoeker bij Transact en tegen­woordig als keten­

het geweld, en dat ze niet meer voor hun

regisseur tijdelijk huisverbod in Rotterdam.

veiligheid en hun rechten kunnen opkomen,’

Die functie com­bineert ze met die van beleids­

zegt Etty, ‘in dat geval moet de overheid

medewerker aanpak huiselijk geweld, eveneens

in­grijpen. Dat lijkt haaks te staan op de idee

bij de GGD Rotterdam Rijn­mond. Dat dat onder­

dat je vrouwen empowerment moet geven.

werp haar sinds het begin van haar rechten­studie

Enerzijds wordt van een mishandelde vrouw

al fasci­neerde, vindt ze alleen maar logisch.

verwacht dat ze beslissingen neemt over haar

‘Ruim één op de vijf vrou­wen heeft te maken

eigen leven, anderzijds bepaalt de overheid

gehad met huiselijk geweld. Kijk om je heen en

wat goed voor haar is. Je kunt je afvragen of

ga tellen. Dat zijn er zoveel, daar moeten we

dat elkaar bijt. Dat zijn principiële discussies.’

gewoon iets mee. Sinds ik er veel over weet, zie



ik het ook vaker. Ik pik ze er tegenwoordig vaak

dat tijdens het huisverbod veel aanvragen voor

zo uit.’

echtscheiding worden ingediend. Kennelijk



helpt het huisverbod vrouwen om de laatste

Hoewel, toen ze begon met haar rechten­

Wat vindt ze daar zelf van? ‘Wat ik zie is

studie wilde ze nog advocaat worden. Omdat ze

stap te kunnen nemen. Vrouwen die mishan­

haar middelbare school niet direct afmaakte en

deld worden door hun partner zitten in een

op haar twintigste een kind kreeg, ging ze pas

achtbaan. Ze hebben niet de gelegenheid om stil

op haar 22ste studeren. Dat was een schot in de

te staan bij het heden of om achteruit te kijken,

roos. Ze heeft dan ook jaren over haar studie

want de volgende bocht komt er al weer aan en

gedaan. ‘Ik vond het allemaal leuk, dus deed

ze willen er niet uit vallen. Wij zetten dan die

ik ook allerlei extra dingen. Ik ben voorzitter

achtbaan even stil. Vaak geeft dat vrouwen de

21

* Boek Vrouw en Recht.indd 21

09-10-09 13:42

kans om op adem te komen. Ze krijgen de ruim­

neutrale benadering van huiselijk geweld voor

te om de situatie te overzien. Als een vrouw niks

burgers gemakkelijker te accep­teren is. Waarop

wil, staan wij uiteindelijk ook met lege handen.

de rapporteur schreef: ‘If this is indeed true

Maar als ze wel iets wil, wordt er passende hulp­

(hopefully not), the government should

verlening georganiseerd, krijgt ze kredietmoge­

urgently increase public awareness of the

lijk­heden en kunnen we een advocaat voor haar

gender dimension in domestic violence rather

regelen. Die kan er bij­

than accommodate

voorbeeld voor zorgen

un­informed views that

dat er bij de rechter een voorziening wordt ge­ trof­fen voor toewijzing

‘Er worden heel hoge eisen gesteld aan slachtofferschap’

van de echtelijke

do not, or do not want to, acknowledge this basic fact.’ Anno 2009 zijn de publiekscam­

woning.’ Er is ook hulpverlening als vrouwen

pagnes van de rijksoverheid echter nog altijd

weliswaar van het geweld af willen, maar wel

gender-neutraal.

willen doorgaan met hun partner.

Als het aan Etty had gelegen, was er al veel

Meten met verschillende maten

eerder een mogelijkheid geweest voor uithuis­

Dat de aandacht voor huiselijk geweld is

plaatsingen. ‘Het is zo wrang. Vrouwen werden

toegenomen is een voordeel. Tegelijkertijd

mishandeld en moesten vervolgens hun huis

signaleert Etty een nadelige ontwikkeling.

verlaten als ze veilig wilden zijn. Dat is dubbele

‘Er lijken heel hoge eisen gesteld te worden

victimisatie.’

aan slachtofferschap. Een vrouw moet bij wijze

Gender-neutrale wetgeving

van spreken minstens met twee blauwe ogen rondlopen, altijd lief, leuk een aardig geweest

De wetgeving is gender-neutraal, terwijl in

zijn en geen enkele weerbaarheid meer tonen,

de praktijk tachtig tot negentig procent van de

wil ze volledig als slachtoffer erkend worden.

slachtoffers van huiselijk geweld – in de zin van

Die vrouwen zijn echt niet allemaal lieverdjes,

intiem partnergeweld – vrouw is en de pleger

wordt er vaak gezegd. Ze halen het bloed onder

meestal een man. ‘We zouden dat openlijker

de nagels van zo’n man vandaan. Mannen die

moeten benoemen,’ vindt Etty, ‘ik denk niet dat

geweld plegen tegen hun vrouw zouden zelf

je een wet moet maken over vrouwenmis­han­­

eigenlijk ook slachtoffer zijn.

deling, maar je moet wel in je beleid openlijk



differentiëren en daar je aanpak op afstemmen.

van plegers en slachtoffers te spreken. Dit zou

Het is niet one size fits all. Ze verwijst naar het

het aanvaarden van hulp door plegers bemoei­

rapport van de Verenigde Naties Violence Against

lijken en onvoldoende recht doen aan de proble­

Er gaan zelfs stem­men op om niet meer

Women van Yakin Ertürk, naar aanleiding van haar bezoek als speciale rapporteur aan Neder­land in 2006.

matiek waaraan beiden

‘Je wordt zwaarder gestraft als je iemand in de kroeg slaat dan wanneer je je vrouw slaat’

Daarin staan kritische

debet zijn, ook al vangt er maar een de klappen op. Die gedachte leeft vrij sterk in hulp­ verleningsland.’

kantteke­ningen bij het gender-neutrale beleid



in de aanpak van huiselijk geweld. Volgens het

termen gezegd dat ze het geweld min of meer

ministerie van Justitie kan dat niet anders,

zelf uitlokken, of het over zich afroepen

Van vrouwen wordt vaak in bedekte

omdat mannen en vrouwen voor de wet gelijk

doordat ze verbaal zo veel sterker zouden zijn

zijn. Als aanvullende, praktische reden gaf

dan mannen. Etty: ‘Waarom zitten er dan op

het ministerie bovendien aan dat een gender-

vrijwel alle top­posities in Nederland mannen?

22

* Boek Vrouw en Recht.indd 22

09-10-09 13:42

Dat is toch niet omdat ze verbaal zoveel zwakker

Achterdeur

zijn dan al die vrouwen die de top nooit berei­

Ook het familierecht kan volgens Etty een

ken? En er zijn verbaal heel sterke mannen.

val­kuil zijn voor vrouwen. ‘In het familierecht

Waarom krijgen die dan geen klappen van

is de positie van vrouwen ronduit verslechterd.

vrouwen? Als huise­lijk geweld zou liggen aan

Als een vrouw eindelijk weggaat uit een

verbale kwaliteiten of een gebrek daaraan, dan

geweld­­dadige relatie en de voordeur achter

zouden mannen even vaak slachtoffer zijn van

zich dicht doet, trekt het familierecht de

huiselijk geweld door vrouwen als andersom

achterdeur weer open. Dan eist de wetgever

aantoonbaar het geval is.’

dat ouders na de scheiding gezamenlijk het



Ook wordt in discussies in de hulpver­

ouder­schap en de zeggenschap over de opvoe­

lenings­­sector vaak gezegd dat mannen slaan uit

ding uitoefenen. Inclusief een omgangs­

onmacht. ‘Dan zeg ik: dat hangt af van je defi­

regeling, die contacten tussen de ouders met

nitie van macht en onmacht. Als de onmacht

zich meebrengt, met alle gevolgen van dien.’

bestaat uit het feit dat meneer vindt dat hij de



macht heeft, en dat hij zich onmachtig voelt als

die de kinderen mishandelt. Zij blijven vaak bij

hij vindt dat de macht hem wordt ontnomen,

hun partner, omdat ze dan het gevoel hebben

en dan maar gaat slaan om zijn macht terug te

dat ze hun kinderen nog enigs­zins kunnen

krijgen, slaat hij dan uit macht of uit onmacht?’

Als het gaat om mishandeling wordt er

met verschillende maten gemeten. ‘Iedereen

Etty vertelt over vrouwen met een partner

beschermen. Als ze uit elkaar gaan en er een omgangsregeling wordt getroffen, zijn ze minder goed in de positie om de kinderen te

vindt dat het niet nor­

beschermen. Zo zijn er

maal is om een ander te

ook vrouwen die van

mishandelen. Maar je vrouw slaan, dat is toch

‘In het familierecht is de positie van vrouwen ronduit verslechterd’

Jeugdzorg te horen krijgen dat hun kinde­

iets van een andere

ren uit huis geplaatst

orde. Bewust of onbe­

worden als zij de relatie

wust speelt mee dat er toch nog een gezags­

niet verbreken met de partner die hen slaat in

verhou­ding is in intieme relaties tussen mannen

aanwezigheid van de kinderen. Maar als ze

en vrouwen.’

een­maal vertrokken zijn, worden ze vrijwel



Kan het recht daar iets aan veranderen?

altijd gedwongen tot een omgangsregeling met

‘Natuurlijk,’ zegt Etty, ‘het recht is norm­

die­zelfde partner. ‘Ergens in de Memorie van

stellend, al is dat niet zaligmakend. Je wordt

Toelichting van de wet die scheidende ouders

in de regel zwaarder gestraft als je iemand in

verplicht tot het opstellen van een ouderschaps­

de kroeg slaat dan wanneer je je vrouw slaat,

plan, zegt de minister dat je bij scheiding

terwijl een afhankelijk­heids­relatie in de

gezamenlijk ouderschap moet leren. Dan denk

wet formeel een straf­verzwarende factor is.’

ik: dan pas? Moet je dat niet gaan leren bij de conceptie of zo?’

23

* Boek Vrouw en Recht.indd 23

09-10-09 13:42

* Boek Vrouw en Recht.indd 24

09-10-09 13:42

Vrouwen in de rechterlijke macht Van eigen hoekje naar de top leny de groot-van leeuwen Lange tijd zag men geen plaats voor de vrouw in het rechterlijk ambt. ‘De gemiddelde vrouw is minder geschikt voor het rechtersambt dan de gemiddelde man’, aldus Cluysenaer in een preadvies voor de Nationale Vrouwenraad in Nederland in 1933. ‘Voor die uitzonderlijke vrouw die de vereiste kwaliteiten wel zou bezitten kan men geen algemeen geldende regels vaststellen.’ Immers, hoe zou met zekerheid kunnen worden

andere vermel­ding van een gepromoveerde

vastgesteld ‘dat het zieleleven van de vrouwelijke

(mannelijke) recht­bankrechter (inclusief

sollicitant in gunstige zin afwijkt van de ge­mid­

president en vier vice-presidenten, exclusief

delde vrouw’. Cluysenaer voegt daar aan toe:

rechters-plaatsver­­vang­ers). Niet alleen vanwege

‘Mijn psychologische hoofdbezwaar geldt ook

haar promotie was deze rechter uitzonderlijk.

tegen de vrouw-kinderrechter.’

Van 1957 tot 1972 was zij tevens buitengewoon



hoogleraar kinderrecht en kinderbescherming

Direct na de Tweede Wereldoorlog

verscheen de eerste vrouwelijke rechter toch

te Utrecht, zij werd benoemd tot ridder in de

ten tonele. Nederland had te kampen met een

Orde van de Nederlandse Leeuw, kreeg van de

ernstig tekort aan rechters. Net als voor andere

gemeente Rotterdam de Wolfert van Borselen-

beroepen en sectoren – zelfs in de zware industrie

penning en ontving een eredoctoraat van de

– had dit tekort tot gevolg dat fundamentele

Katholieke Universiteit Nijmegen. Bovendien

bezwaren tegen de deelname van vrouwen aan

maakte zij naast haar werkzaamheden als

het arbeidsproces niet meer als doorslaggevend

kinderrechter en hoogleraar deel uit van diverse

werden beschouwd.

besturen van instellingen voor jeugdbescher­



Johanna Hudig, de eerste vrouwelijk

ming. Een lich­tend voorbeeld was zij voor de

rechter, was vanaf 1947 bijna dertig jaar

vrouwen die volgden. Hoewel zij in enkele

kinder­rechter bij de arrondissementsrechtbank

necrologieën zeer geprezen werd, is er bij

Rotter­dam. In de rij van 22 rechters aldaar

mijn weten nimmer ex­pliciet op gewezen

was zij destijds de enige gepromoveerde;

hoe uitzonderlijk zij was tussen haar directe

in Neder­land vinden we in die tijd slechts één

mannelijke collegae.

25

* Boek Vrouw en Recht.indd 25

09-10-09 13:42

Ondanks deze eerste voorbeeldige vrouw is de

B.P. Sloot tekende in 1980 de er­varingen

feminisering van de rechterlijke macht niet snel

van vrouwelijke juristen op en noteerde:

gegaan. Jarenlang bekleedden slechts een of

‘Als sollicitant bij de rechterlijke macht

enkele vrouwen op de rechtbanken het ambt

bleek: kinder­rechter (...) nou ja, dat kon nog.

van rechter, niet zelden lange tijd in de functie

Maar, gewoon rechter, nee,’ aldus een 55-jarige

van kinderrechter en als rechter-plaats­vervanger.

vrouwelijke rechter. En een 44-jarige, eveneens



Zo was Hanneke

van den Steenhoven, toen zij ruim dertig jaar geleden haar werk­ zaam­heden als rechter

vrouwelijke, collega zegt:

Ondanks deze eerste voorbeeldige vrouw is de feminisering van de rechterlijke macht niet snel gegaan

in Zwolle begon, de

‘Bij sollici­tatiegesprekken werd vrijwel steeds veronder­steld, dat ik mij met kinderrecht zou willen bezighouden.’

tweede vrouwe­lijke rechter op de rechtbank



aldaar. Zij wilde destijds in deeltijd werken en

gedachte. In het artikel ‘De vrouw in de rechter­

werd daarom aan­gesteld als bezoldigd rechter-

lijke macht’ (Themis, 1963) somt Drabbe vijf

plaatsvervanger; deeltijdrechters bestaan pas

tegengestelde karaktertrekken van mannen en

sinds 1989. Zij ver­telde mij eens: ‘Ik heb wel

vrouwen op. Deze impliceren dat er tussen hen

heel goed gevoeld dat ik het goed moest doen:

verschillen in de toepassing van het strafrecht

als vrouw en moeder. Voor de volgende

en burgerlijk recht zullen zijn. De auteur

generatie.’

con­cludeert: ‘Het is van groot belang plaats te



maken voor vrouwelijke inzichten. (...) Mannen

Anita Leeser-Gassan was bijna dertig jaar

Dat was indertijd niet zo’n vreemde

rechter in Amsterdam, waarvan negentien jaar,

en vrouwen moeten op gelijke voet deelnemen

van 1981 tot 2000, als kinderrechter. Ter gelegen­

aan de rechterlijke macht, maar omdat zij

heid van haar afscheid voerde zij gesprekken

ver­schillend van aard zijn zullen vrouwen tot

met de kinderen over wie zij eens had recht

specifieke rechtsgebieden aangetrokken worden,

gesproken, die zijn vastgelegd in een boek.

zoals het familierecht, terwijl mannen zich meer



aangetrokken zullen voelen tot het burgerlijk

Het vak van kinderrechter is een specia­

lisme. Van de kinderrechter kan men verwach­

recht. Vrouwen zullen ook het strafrecht meer

ten dat hij de te behandelen zaken met grotere

waarderen, omdat ook hier het sociale aspect

deskundigheid zal afdoen dan de gewone rechter.

het juridische domineert.’

In juristenkringen echter staat dit specialisme



doorgaans niet in hoog aanzien. ‘Le juge des

later nog, zoals bleek toen een rechter gevraagd

mineurs est le mineur des juges’, aldus een

werd te reageren op het feit dat er verhoudings­

Franse rechter.

gewijs meer mannen werkzaam waren bij het

Een eigen hoekje De concentratie van vrouwen in het kinderrecht

Deze verschilgedachte leefde decennia

Openbaar Ministerie. Hij weet dat aan de aard van het werk van de officier van justitie: misdaad bestrijden, op boeven jagen, dat was

is een voorbeeld van horizontale segregatie.

werk voor mannen (Hage, Intermediair, 1990).

Bestaat deze segregatie nog steeds? Hiervoor



bestaat wel een enkele aanwijzing. Ongeveer

aan specifieke gebieden van het recht? In mijn

tweederde van de kinderrechters is vrouw

onderzoek uit 1991 vond ik bij leden van de

Zouden vrouwen ook de voorkeur geven

bijvoorbeeld. Geven vrouwen of mannen de

rechterlijke macht geen seksespecifieke voor­

voorkeur aan bepaalde specialisaties voor

keuren voor bepaalde typen werk. In een door

vrouwen? In ieder geval hadden enige decen­­­nia

Vrij Nederland gehouden enquête omstreeks

geleden vele mannen een uitge­spro­ken voorkeur

dezelfde tijd is gevraagd aan welk rechtsterrein

voor bepaalde specialismen voor vrouwen.

de geïnterviewde leden van de magistratuur de

26

* Boek Vrouw en Recht.indd 26

09-10-09 13:42

voorkeur geven. Duidelijk werd ook daar dat

macht (nog) wel. Hoewel deze vorm van segre­

vrouwen en mannen in hun keuze voor straf-,

gatie afneemt, waren er in 2005 bijvoorbeeld

civiel- of administratief recht niet wezenlijk

nog maar drie vrouwen onder de 26 presidenten

verschilden. Mannen uitten daar hun verba­ zing over. Zo vertelde een vrouwelijke rechter dat er tegen haar bij

van de rechterlijke

Gut mevrouw, wat merkwaardig, u hebt belastingrecht gedaan en zeerecht

een sollicitatie werd

colleges (de bijzondere bestuursrechtelijke gerechten buiten beschou­wing gelaten) en was slechts één van

gezegd: ‘Gut mevrouw, wat merk­waardig,

de vijf procureurs-generaal een vrouw. In de

u hebt belastingrecht gedaan en zeerecht. (...)

Hoge Raad werd de eerste vrouw in 1967

Mannelijke vakken, zo bedoelde hij dat.

beëdigd. In het totaal zijn zo’n twaalf vrou­wen

Ja, zei hij, uw verschijning is daar nogal mee

ooit benoemd tot raadsheer in dit college.

in tegenspraak.’



Vrouwen aan de rechterlijke basis, maar ook aan de top

Een feit is dat vrouwen langzamer carrière

maken dan mannen, maar onbekend is of de ondervertegenwoordiging aan de top te wijten is aan een cohorteffect of dat deze het resul-

De recente tijd laat ook een ander type van

taat is van subtiele uitsluitingsmechanismen

vrouwelijke voorbeeldigheid zien dan die van

(het glazen plafond). Uit een enquête van Vrij

Johanna Hudig. Dat zijn niet de uitzonderlijke

Neder­land van 2008 blijkt dat meer mannelijke

kinderrechters, maar de hoogvliegers.

rech­ters dan vrouwelijke van mening zijn dat er

Zij excel­leren niet in een specialistisch rech­ terlijk (uit)hoekje aan de basis, maar aan de rechterlijke top. Sonja

Het mannenbolwerk dat de rechterlijke macht ooit was bestaat niet meer

het mannenbolwerk dat de rechterlijke macht ooit was bestaat niet meer.

Boekman was 33 jaar advocaat voor zij in

geen glazen plafond meer bestaat. Hoe dan ook,

1983 tot raadsheer bij de Hoge Raad werd

Een ongefundeerde zorg

benoemd. Zij was cum laude gepromoveerd,

Dus dreigt er gevaar. Als vrouwen de macht

was van 1965 tot 1968 lid van de Algemene

overnemen, als er te veel vrouwen in een beroep

Raad van de Nederlandse Orde van Advocaten,

werkzaam zijn en zelfs tot de top zijn doorge­

werd in 1977 de eerste vrou­we­lijke deken van

drongen, dan gaat dat ten koste van het imago

Nederland en was naast lid van de Hoge Raad

van dit beroep, zo luidt een vanaf de jaren zestig

tevens lid van het Benelux-Gerechtshof. Na haar

van de vorige eeuw tot op heden veelgehoorde,

overlijden is een prijs naar haar vernoemd,

maar zwak onderbouwde, stelling. Deze bestaat

bedoeld voor een vrouwelijke advocaat die een

in twee varianten. De eerste houdt in dat de

voorbeeldfunctie vervult.

status of het aanzien van dat beroep daalt door



de sterke toename van vrouwen. De vrouwen

Tot de jaren zeventig van de vorige eeuw

bleef de deelname van vrouwen aan de rechter­

zijn dus de oorzaak en de daling van de status

lijke macht tot ongeveer vijf procent beperkt.

van het beroep het gevolg. De tweede variant

Daarna vond een gestage toename plaats en

stelt omgekeerd dat, als een beroep in aanzien

tegenwoordig is ongeveer vijftig procent van

daalt, dit mannen afstoot en vrouwen aantrekt.

alle rechters vrouw. Ondervertegenwoordiging

Ongetwijfeld is het zo dat mensen tegenwoordig

van vrouwen op de hogere functieniveaus

minder opkijken tegen bepaalde beroepsgroepen

(verticale segregatie) bestaat in de rechterlijke

zoals medici en rechters. Dat heeft niets te maken

27

* Boek Vrouw en Recht.indd 27

09-10-09 13:42

met de aanwezigheid van vrouwen in die beroe­

kwestie bestaat echter niet. De recente discus­

pen. Veeleer speelt de in de loop van de tijd

sies zijn slechts com­pilaties van persoonlijke

geringer geworden sociale afstand tussen de

indrukken en meningen.

verschillende sociale lagen in de samenleving



een rol, die mede ver­oorzaakt is door het toe­

en beroepen door een meerderheid van vrouwen

Afgezien daarvan: als alle hogere functies

genomen opleidings­niveau van de Nederlandse

zouden worden uitgeoefend, zou dan het imago

bevolking. Bovendien zijn de aantallen beroeps­

van al deze beroepen dalen? Dat lijkt uiterst

beoefenaren in veel beroepen, zoals de rechter­

onwaarschijnlijk. Waarschijnlijker is het dat het

lijke macht, aanzienlijk

beroep van raadsheer bij

toegenomen en daarmee

de Hoge Raad een hoog

zijn deze beroepen minder exclu­­­­­sief geworden: velen hebben wel een nichtje of neefje dat rechter of arts is.

Als er te veel vrouwen in een beroep werkzaam zijn gaat dat ten koste van het imago van dit beroep, luidt een veelgehoorde stelling

aanzien zou blijven behouden en dat het beroep van parketbode nog steeds weinig aanzien zou genieten, ongeacht het feit dat in

Maar meestal betreft de bezorgdheid voor het imago het relatieve

dat laatste beroep vrijwel uitsluitend mannen

prestige, dus ten op­zichte van andere beroepen.

werkzaam zijn. In onze samenleving geldt

Tussen 1953 en 1982 is er weinig veranderd in

doorgaans dat beroepen en functies die een

het prestige van beroepen ten opzichte van

hoge opleiding vereisen in hoog aanzien staan

elkaar: rechters staan in die tijd onveranderlijk

en dat beroepen die nauwelijks scholing

hoog genoteerd op beroepsprestigeladders.

vereisen lijden aan een laag imago.

Actueel, volwaardig onderzoek naar deze

28

* Boek Vrouw en Recht.indd 28

09-10-09 13:42

Een beter brein

ambtenaren in opleiding (raio’s). Zijn er meer

Al in 1910 kwam de psycholoog Heymans in zijn

aanmeldingen van vrouwen of komt dit doordat

onderzoek naar de studieresultaten van mannen

vrouwen het beter doen bij de selectie? Uit de

en vrouwen tot de conclusie dat vrouwen beter

cijfers over de periode 1986 tot en met 1995

presteerden dan mannen. Daarbij dient echter

blijkt dat vrouwen stelselmatig beter uit de

wel bedacht te worden dat in die tijd vooral

selectierondes naar voren komen; ieder jaar is

bovengemiddelde (gemotiveerde, intelligente)

het percentage vrouwen dat deelneemt aan de

vouwen gingen studeren. Toch gaat de bood­

eerste psychologische test lager dan het percen­

schap ‘Vrouwen doen het beter’ nog steeds op.

tage dat uiteindelijk wordt geselecteerd.

Ook nu de participatie van meisjes en jongens aan het hoger onderwijs vrijwel gelijk is, doen

Tot slot

meisjes het daar beter. Sinds de tweede helft

Wie krijgen toegang tot belangrijke functies en

van de jaren negentig behalen meisjes hogere

beroepen in de samenleving? Geven afkomst of

cijfers op middelbare scholen en behalen meer

andere persoonskenmerken de doorslag, of vindt

meisjes dan jongens hun vwo-diploma. Dit geldt

selectie vooral plaats op basis van prestatie

ook in het hoger beroeps­­onderwijs en aan de

(‘meritocratie’)? In de moderne westerse samen­

universiteiten, zo blijkt uit de cijfers van het

leving geeft de eigen prestatie meer en meer de

Centraal Bureau voor de Statistiek. Bovendien

doorslag. Dat komt ten goede aan vrouwen die

behalen meisjes sneller een universitair

immers, zoals wij zagen, betere studie- en test­

diploma (bachelors en masters) dan jongens,

resultaten behalen. Hoe meritocratischer een

(studieduur respectievelijk 4,5 en 5,5 jaar).

samenleving, hoe meritocratischer de selectie



voor functies aan de top, hoe beter dat is voor

In de meeste Europese landen studeren

tegenwoordig meer vrouwen dan mannen

vrouwen. De moderne parafrase van het citaat

rechten. In Duitsland werd al in 1986 gecon­

waarmee deze bijdrage begon luidt dan ook:

stateerd dat het vak van rechter een vrouwelijk

‘De gemiddelde man is minder geschikt voor

beroep ‘dreigde’ te worden om de simpele reden

het rechtersambt dan de gemiddelde vrouw.

dat vrouwen betere cijfers behalen dan mannen.

(...) Voor die uitzonderlijke man die de vereiste

In ons land was er tot voor kort een hoger per­

kwaliteiten wel zou bezitten kan men geen

centage vrouwelijke dan mannelijke rechter­lijk

alge­meen geldende regels vaststellen.’

‘Zwangerschap, dat is het grootste obstakel voor Nederlandse vrouwen. Formeel mag zwangerschap geen belemmering zijn, maar in de praktijk keren veel vrouwen, nadat ze een kind hebben gekregen, niet terug op hun oude positie. Dat zie je bij vrou wen die geen vast dienstverband hebben, maar werken op een tijde lijk contract. In de ogen van werkgevers zijn vrouwen na een beval ling niet meer dezelfde persoon als vóór de bevalling.’ Charlotte Liets studeert aan de Universiteit Utrecht. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrec ht.

29

* Boek Vrouw en Recht.indd 29

09-10-09 13:42

interview

Domenica Ghidei: ‘Zoeken naar nuance, dat is bij mij de rode draad’ wilma van hoeflaken ‘Je identiteit wordt bepaald door heel veel facetten. Het gaat erom dat we een setting creëren waarin iedereen tot bloei kan komen.’ Voor Domecia Ghidei is gelijke behandeling een veel te beperkt begrip. ‘Een mens is méér dan sekse, ras, religie of seksuele geaardheid.’

‘Je moet altijd naar het gender-aspect kijken.

Ghidei zei niet onmiddellijk ja toen haar in 2005

Dat staat bij mij bovenaan. Maar tegelijkertijd

werd gevraagd of ze wilde toetreden tot de

moet je je realiseren dat gender te beperkt is,’

Commissie Gelijke Behandeling. ‘Ik dacht: kan

zegt Domenica Ghidei,

ik dat wel, want ik vind

‘je bent altijd vrouw in

gelijkheid een veel te

een bepaalde context. Ben je hoog- of laag­ge­schoold, wat is je

‘Het recht kan de kaders vaststellen. Méér kun je van het recht niet vragen’

sociale klasse, ben je

beperkt begrip. Maar ik heb me verdiept in het werk van de commissie en besloten dat ik het wel

blank of donker, in welke setting verkeer je,

zou kunnen. En dat niet alleen, ik haal er ook

hoe oud ben je, heb je wel of geen kinderen,

nog heel veel voldoening uit.’ Ondanks de

welke regels stellen je cultuur en je religie?’

be­perkingen van de gelijke behandelings­

30

* Boek Vrouw en Recht.indd 30

09-10-09 13:42

Ze was achtereenvolgens trainer transcultureel management, rechter-plaatsvervanger, beleids­ medewerker bij het Amsterdamse stadsdeel Zeeburg en lid van de Commissie Gelijke Behan­ deling. Ze vervult verschillende nevenfuncties, vooral op het gebied van ontwikkelingssamen­ werking, de positie van vluchtelingen en maat­ schappelijke participatie. Ghidei vertelt haar levensverhaal alsof het een alledaagse geschie­ denis is, terwijl het juist heel bijzonder is. Zo kijkt ze daar zelf niet naar. ‘Ik heb altijd mazzel. Ik besef dat ik in mijn leven altijd de juiste mensen op de juiste momenten ben tegen­ gekomen. En dat ik de gave heb om die mensen te herkennen. In elke samenleving vind je mensen die bereid zijn de deur voor je open te doen en je een plek te geven.’ Zij kwam die mensen tegen bij Vluchtelingenwerk en in de wetgeving? ‘Het recht kan de kaders vast­-

kerk. Een maatschappelijk werkster van

stellen. Méér kun je van het recht niet vragen.

Vluchte­lingenwerk was bereid om haar voogd

Vervolgens is het aan ons om daar het optimale

te worden, zodat ze op haar achttiende kon

uit te halen. Dat is wat ik voortdurend probeer.

trouwen. Een andere medewerkster van Vluch­

Als je geen oog hebt voor alle andere facetten

telingenwerk zorgde ervoor dat ze aan de slag

die iemand maken wie hij of zij is, ontken je de

kon bij de IND. Een vrouwelijke ouderling van

complexiteit van het leven.’

Veerkracht Als vijftienjarig meisje

de kerk vroeg of zij deel

‘Als je geen oog hebt voor alle facetten die iemand maken tot wie hij of zij is, ontken je de complexiteit van het leven’

wilde uitmaken van haar familie. ‘Zij zei: het is moeilijk om jong moeder te worden in een vreemd land en ik wil je graag

vluchtte Domenica Ghidei (1962) in haar eentje van Eritrea via

steunen. We gingen samen naar de Hema om

Soedan naar Nederland. Eritrea voerde een

babyspulletjes te kopen. Er ontstond een

onafhankelijkheidsoorlog tegen Ethiopië.

vriendschap. Haar oudste zoon was docent

De onafhankelijkheidsbeweging bestond uit

privaatrecht aan de Vrije Universiteit. Die zei:

verschillende partijen, wat weer tot burger­

Domenica, dat kun jij ook. Kom naast je werk

oorlogen leidde. Haar moeder woonde en werkte

colleges lopen bij mij om te kijken of je daar

net als veel andere Eritreeërs al een paar jaar

feeling mee hebt.’

in Italië – Eritrea was langdurig een Italiaanse



kolonie – en zij zelf zat op een kostschool.

– en greep zelf alle kansen –, maar dat betekent

Af en toe bezocht ze haar vader. Toen hij

niet dat zij het aan de westerse cultuur te

over­leed besloot ze het land te verlaten.

danken heeft dat ze zo’n succesvolle, moderne

Op haar zeventiende arriveerde ze in Nederland.

vrouw is geworden. ‘Als mijn eigen cultuur en

Een jaar later trouwde ze met een Eritrese man

opvoeding mij niet voldoende veerkracht

Ghidei kwam altijd de juiste mensen tegen

en kreeg ze een kind. Weer een jaar later ging

gegeven hadden, was ik nooit zo ver gekomen.

ze scheiden. Ze kreeg een baan als tolk bij de

Bovendien is moder­niteit niet alleen gekoppeld

IND en ging op haar 23ste rechten studeren.

aan de westerse cultuur.’

31

* Boek Vrouw en Recht.indd 31

09-10-09 13:42

Rode draad

(Vluchtelingen Organisaties Nederland).

Welk onderwerp ook ter sprake komt, Ghidei

‘Mij viel op dat de vrouwenbeweging in Neder­

ziet altijd de nuance. Over haar tienerjaren op

land een witte beweging was en dat de stem

de kostschool: ‘Ik miste geborgenheid, maar

van vluchtelingenvrouwen niet werd gehoord.

in die anonimiteit kon ik wel lekker puberen.’

Als meisje besefte ik al dat vrouw-zijn in veel

Over de kerk: ‘Ik kom uit een christelijke

situaties een nadeel is. In Eritrea konden

traditie, dus als vluchteling was het eerste wat

vrouwen op veel plaatsen niet erven. En in

ik deed een kerk zoeken. Die rituelen kende ik.

Nederland zie ik dat gelijk loon nog steeds een

De kerk kent veel scha­

knelpunt is, eigen­lijk

duw­aspecten, zoals de dogma’s en de structu­ ren, maar er is ook een lichte kant. Je hoort

onbegrijpelijk in een

‘Uitsluiten van groepen heeft effect op de samenleving. Het raakt ons allemaal’

land dat gendergelijk­ heid zo hoog in het vaandel heeft staan.

erbij, je bent een zuster.’

De participatie van

Over gelijke behande­

vrouwen aan de top is

lings­wetgeving: ‘Die is zo beperkt, want een

ook zwaar onvoldoende. Dat heeft te maken

mens is méér dan sekse of religie of ras of

met systeemdiscriminatie, met de structuren in

seksuele geaardheid.’ Zelf zegt ze: ‘Ja, de nuance

organisaties.’

is bij mij de rode draad.’





Dat verklaart ze vanuit haar achtergrond.

Vlak daarna ging ze werken als trainer bij

Isis, het Instituut voor Transculturele Ontwik­

Ze is weliswaar Afrikaans, maar ze voelt zich

ke­ling. In die jaren was er veel aandacht voor

net zo zeer Italiaans. Haar moeder werkte in

anti­racisme, een begrip waar zij niet mee uit

Eritrea bij een Italiaanse familie in de huis­

de voeten kon. ‘Ook dat was weer zo beperkt.

houding. De vrouw des huizes kon zelf geen

Dan ben je gericht tégen dit of tégen dat, tegen

kinderen krijgen en werd een soort pleeg­

een enkel facet. Maar bij Isis was ik op mijn

moeder. ‘Ik ben in twee culturen opgegroeid

plaats. Wij waren pioniers op het gebied van

en ik ben enorm lief gehad door een zwarte

diversiteitsdenken, al heette dat toen nog niet

moeder en een witte moeder. Ik weet dat de

zo. Het werd toen niet zo goed begrepen. Nu is

koloniale geschiedenis geen frisse geschiedenis

er veel meer oog voor diversiteit, al is het nog

is en dat die Europese mogendheden, ondanks

niet voldoende. Wij realiseerden ons destijds al

het feit dat ze verlicht waren, vuile dingen

sterk dat je identiteit gevormd wordt door heel

gedaan hebben. Daar moeten ze rekenschap voor

veel facetten. Vervolgens gaat het erom hoe je

afleggen en dat mis ik. Maar aan de andere kant

een setting creëert waarin iedereen tot bloei

heeft een witte vrouw mij als baby gekoesterd,

kan komen.’

alsof ik haar eigen kind was. Dat geeft een heel andere beleving van kolo­ nisatie en dus ook andere

Dat is precies wat ze

‘De samenleving problematiseert allochtone jongeren’

associaties. Voor mij is het moeilijk om de barricades op te gaan en dingen

nog steeds nastreeft, in haar nevenfuncties en als lid van de Commissie Gelijke

Behandeling. Ze vertelt over een vijf­tiger die

zwart-wit te zien. Maar als ik de nuance geen

bij al zijn sollicitaties werd afgewezen. Hij

plek geef, doe ik geen recht aan dat wat er is.’

vermoedde dat dat op grond van zijn leeftijd

Diversiteit

was, maar hij kon het niet bewijzen. Totdat er een potentiële werkgever was die hem expliciet

Ghidei was midden jaren tachtig een van de

afwees vanwege zijn leeftijd. ‘Hij zei: “het spijt

oprichters van de Vrouwenraad van de VON

me dat ik u voor de commissie breng, want u

32

* Boek Vrouw en Recht.indd 32

09-10-09 13:42

bent de enige die eerlijk is.” De werkgever zei

ritueel niet uitmaken of iemand je respecteert

dat hij het een volgende keer anders zou doen.

of niet. De context is bepalend. Als samenleving

Ik zei: “als dat betekent dat u de volgende keer

moet je je afvragen: wat is de essentie, waar gaat

beter naar de competenties van de sollicitant

het om? In dit geval ging het erom dat er naar

kijkt, vind ik dat heel goed. Maar als het bete­

de cliënt geluisterd wordt en dat haar belangen goed behartigd worden.

kent dat u de volgende keer de afwijzing voor­ zichtiger formu­leert, vind ik het jammer”. Want uitsluiten van groepen heeft effect

‘Er zijn heel veel mannen die mij wél een hand geven, maar die mij als zwarte vrouw helemaal niet serieus nemen’

op de samenleving.

Wat voegt handen schudden daaraan toe?’ Volgens Ghidei zijn oordelen over handen schudden en hoofd­ doeken controversieel,

Het raakt ons allemaal. We hebben allemaal een

omdat de samenleving bang is dat bepaalde

verantwoordelijkheid. Je moet je niet alleen aan

verworven rechten verloren gaan of gerela­

gelijke behandelingswetgeving houden omdat

tiveerd worden. ‘Het is angst voor terrein­

je anders een boete krijgt, maar omdat je mede­

verlies. Mijn dochter is een geboren en getogen

verantwoordelijk bent voor een samenleving

Amsterdamse, maar door de manier waarop de

waarin mensen gelijk worden behandeld.’

buitenwereld haar bejegent heeft zij vaak niet

Samenleving

het gevoel dat zij Nederlandse is. Door haar huidskleur krijgt zij een etiket. Dat krijg ik ook

Sommige oordelen van de commissie zijn lastiger

wel, maar mij raakt het minder. Ik heb in mijn

te begrijpen, zoals die over de Rotterdammer

leven ervaren dat ik er vanzelfsprekend mag

die vrouwen geen hand wilde geven. ‘We behan­

zijn, met al mijn eigenaardigheden, ongeacht

delen specifieke, individuele gevallen en de

mijn gedrag. Een soort “sense of belonging”.

meeste mensen lezen niet het hele oordeel.’

Dat zou ik mijn dochter ook gunnen.

Kan Ghidei zich voorstellen dat vrouwen denken:

Wij pro­ble­matiseren allochtone jongeren.

ik wil gelijk behandeld worden, ik wil wel een

Als mijn dochter lastig is, is zij dan een alloch­

hand? ‘Dat kan ik heel goed begrijpen. Ik woon

tone probleemjongere? Alsof haar burgerschap

vlak bij een moskee en ik heb meegemaakt dat

voor­waardelijk is, een soort beloning.

iemand die ik kende opeens besloot mij als

Dat heeft veel impact, maar dat realiseren

vrouw geen hand meer te geven. Maar ik moet

we ons onvol­doende. De gezamenlijkheid is

dat gedrag niet gaan interpreteren en denken:

voorwaardelijk en wordt onvoldoende onder­

hij respecteert mij niet. Dat moet ik los­laten.

streept. Wij vormen samen een samenleving

Er zijn heel veel mannen die mij wel een hand

en onze wederzijdse afhankelijkheid maakt

geven, maar die mij als zwarte vrouw helemaal

dat we verantwoordelijk zijn voor elkaar.

niet serieus nemen. Je kunt aan de hand van een

Daar moeten we veel meer oog voor krijgen.’

33

* Boek Vrouw en Recht.indd 33

09-10-09 13:42

34

* Boek Vrouw en Recht.indd 34

09-10-09 13:42

Haasje-over in Brussel Het Europese hokjesdenken inzake discriminatie joke swiebel Hoe verhoudt discriminatie van vrouwen zich tot discriminatie van andere groepen in de samenleving? Is ongelijke behandeling op basis van sekse iets anders dan ongelijke behandeling op basis van ras of etnische afkomst of seksuele gerichtheid? Of op basis van geloof of levensovertuiging, leeftijd of handicap? Kunnen of moeten al die vormen van discrimi­

intro­duceerde de mogelijkheid om ‘passende

natie met hetzelfde instrumentarium aangepakt

maat­regelen’ te nemen om discriminatie op

worden? Zijn ze allemaal even belangrijk?

de andere genoemde gronden te bestrijden.

Hiërarchie van gelijkheid

Deze ver­nieuwing was het gevolg van een zekere ‘sekse-discriminatie-moeheid’ bij de

In de Europese politieke arena konden feminis­

Europese Commissie, waar inmiddels nieuwe

ten deze vragen lange tijd negeren. Het zich

belangen­groepen aan de poort klopten met

gestaag uitbreidende bouwwerk van wetgeving

nieuwe eisen. Andere doelgroepen wisten zich

inzake de gelijke behandeling van mannen en

met behulp van het Europees Parlement handig

vrouwen stond op eenzame hoogte, naast het

in de kijker te spelen. Vooral de Europese homo­

verbod van discriminatie op basis van nationa­

beweging en de gehandicapten roerden de trom.

liteit. Dit hing direct samen met de eis van

Ook was in de jaren negentig van de vorige

eerlijke concurrentieverhoudingen als voor­

eeuw bij politici de behoefte ontstaan zich ferm

waarde voor de interne markt, de kerndoel­

teweer te stellen tegen het zichtbaar toe­nemen­de

stelling van het EG Verdrag. Andere discrimi­

racisme in Europa en wierp de komende uit­

natievormen kwamen in de EG/EU Verdragen

breiding van de EU met een hele serie landen

niet voor.

in Midden-Europa zijn schaduw vooruit.



De inwerkingtreding van het Verdrag van



Hoewel ook sekse (‘geslacht’) als non-

Amsterdam bracht hierin in 1999 verandering.

discriminatiegrond in het nieuwe artikel 13

Het nieuwe artikel 13 van het EG-verdrag

was opgenomen, vielen bij de uitwerking van

35

* Boek Vrouw en Recht.indd 35

09-10-09 13:42

het artikel in nieuwe richtlijnen aanvankelijk

Maar seksediscriminatie in de toegang tot socia­le

alleen de andere gronden in de prijzen. (Dit was

bescherming, sociale voordelen en het onder­wijs

ook de tijd waarin in Nederland maar ook in

valt er niet onder, terwijl de richtlijn tegen ras­sen­

andere landen het vrouwenemancipatiebeleid

discriminatie deze terreinen wél omvat. De hiër­

in de kou kwam te staan. Zo werd het Clara

archie van gelijkheid tussen de twee gronden ras en sekse is dus slechts

Wichmann Instituut afgeschaft en werd ook de rest van de emanci­ patie-infrastructuur om zeep geholpen.) De nieuwe richtlijn tegen

De Europese gelijke behandelings­wet­­­­geving is zo gecompliceerd geworden dat het alleen nog voor specialisten, lobbyisten en hobbyisten te volgen is

wat ingelopen, niet ver­ dwenen. In een recent voorstel dat na vele rapporten en discussies en een intensieve lobby eindelijk in de zomer

rassendiscriminatie (2000/43/EC) heeft ook betrekking op terreinen

2008 door de Europese Commissie is ingediend

buiten de arbeid en de sociale zekerheid en kent

(COM(2008)426), wordt de werkingssfeer van

steviger handhavingsmechanismen; daarmee

de bescherming tegen discriminatie op de gron­

strekt de Europese bescherming tegen rassen­-

den uit groep 3 opge­trokken tot die in groep 1,

discriminatie verder dan die tegen seksedis­

zodat, wanneer dit voorstel integraal zou wor­den

crimi­­na­tie. De zogenoemde kaderrichtlijn

aangenomen, het dan seksediscriminatie zou

die betrekking heeft op de gronden geloof

zijn dat helemaal onderaan bungelt in de ‘hiër­

of levensovertuiging, handicap, leeftijd en

archie van gelijkheid’. Hallo, bent U daar nog?

seksuele gerichtheid (richtlijn 2000/78/EC), is daarentegen beperkt tot de arbeid en bevat

De Europese gelijke behandelingswetgeving is

bovendien meer uitzonderingen en ontsnap­

een lappendeken geworden waarvan de delen

pingsclausules dan de wetgeving tegen rassen-

voortdurend in beweging zijn. Een en ander is

en seksediscriminatie; deze richtlijn biedt

dermate gecompliceerd geworden dat het alleen

derhalve een lager beschermingsniveau.

nog voor specialisten, lobbyisten en hobbyisten

Zo ontstond wat wel genoemd wordt een

te volgen is. De verschillende doelgroepen

‘hiërarchie van gelijkheid’, met rassendiscrimi­

worden in feite tegen elkaar uitgespeeld.

natie op de eerste plaats en seksediscriminatie

Some animals are more equal than others.

op de tweede, terwijl de discriminatie op de

Bovendien staan het gebrek aan transparantie en

andere gronden ergens onderaan bungelt.

Haasje over

het meten met twee maten de geloofwaardig­heid van de Europese Unie als zodanig in de weg.

Inmiddels volgt het Europese wetgevingsproces

Feministische strategieën

een soort ‘haasje-over’model. De discriminatie­

Wat heeft het op Europees niveau georgani­

gronden trekken zich als het ware aan elkaar op,

seerde feminisme gedaan om deze (wan)toe­

de betrokken groepen en hun belangenvertegen­

standen het hoofd te bieden? Welke tegen­­stra­

woordigers komen op voor hun ‘achterstand’ en

tegieën hebben zij ontplooid, welke argumenten

vragen om gelijkstelling met de best beschermde

worden naar voren gebracht?

groep. Die bede van het Europese vrouwenfront is in 2002 en 2004 ten dele verhoord: een aantal

De eerste soort reactie die ik aantrof berust

technische verworvenheden van de nieuwe art.

op het idee van de intersectionaliteit. Zo stelt

13-richtlijnen zijn ook voor seksediscriminatie

bijvoorbeeld de European Women’s Lobby

ingevoerd (richtlijn 2002/73/EC) en de wer­

(EWL) in een reactie op het nieuwe anti-

kingssfeer is ook het aanbod van goederen en

discriminatiepakket (augustus 2000) dat de

diensten gaan omvatten (richtlijn 2004/113/EC).

voorstellen er rekening mee moeten houden

36

* Boek Vrouw en Recht.indd 36

09-10-09 13:42

dat discriminatie op een van de nieuwe gronden

onder meer op de bekende ‘mainstreamings’-

vrouwen binnen die groepen anders treft dan

bepaling (art. 3(2) EG-verdrag), die inhoudt

mannen. Waar dit argument in concreto in de

dat de EU/EG bij elk optreden ‘er naar streeft de

wetgeving toe moet leiden wordt niet duidelijk.

ongelijk­heden tussen mannen en vrouwen op te

Het pleidooi dat binnen die andere gediscri­

heffen en de gelijk­heid van mannen en vrouwen te bevorderen’. De EWLA

mineerde groepen vrouwen mate­rieel evenredig aan bod moeten komen snijdt wel hout. Het gaat dan bijvoorbeeld om het

De nadruk op ‘vrouwelijke’ identiteit suggereert dat er een onveranderlijk geheel van eigenschappen bestaat die alle vrouwen gemeenschappelijk hebben

gaat met deze bepaling op de loop en leidt eruit af dat het bestrijden van discriminatie niet genoeg is en dat op de EU een positieve ver­

verdelen van fondsen voor Europese projecten, zoals het Actie­

plich­ting rust om substantiële seksegelijkheid

program­ma tegen discriminatie en zijn

op alle terreinen te realiseren, zo nodig via posi­

opvolger, het programma PROGRESS.

tieve actie ten behoeve van vrouwen. Juridisch wens­denken, sprookjes, mevrouw! In het voet­

De tweede soort reactie berust op het verschil-

spoor van deze club van Europese damesjuristen

denken. Vrouwendiscriminatie is niet zomaar

heeft de Europese Vrouwenlobby het nog

discriminatie op een of andere willekeurige

bonter gemaakt. Van die zijde is voorgesteld

grond, want de vrouw is ‘één van de twee

geweld tegen vrouwen, sekserol-stereotypen,

verschijningsvormen der mensheid’. Voorwaar,

gelijke politieke vertegenwoordiging e tutti

een toonbeeld van essentialisme. Deze nadruk

quanti in de nieuwe richtlijn op te nemen. Alsof

op de ‘vrouwelijke’ identiteit suggereert dat er

ze nog nooit van het beginsel van de bevoegd­

een duidelijk, oorspronkelijk en onveranderlijk

heids­­toedeling gehoord hebben, gaan ze er

geheel van eigenschappen bestaat die alle vrou­

volstrekt aan voorbij dat de Europese Unie

wen gemeenschappelijk hebben. Hier komen

alleen besluiten kan nemen op terreinen die

wij in het onwelriekende vaarwater van ‘la dif­

door de lidstaten expliciet aan de EU zijn toe­

fé­rence ontologique’ en andere van comple­men­

bedeeld. Hiermee werd mijns inziens zowel

tair denken vergeven, hetero­normatieve rim­ram,

juridisch als politiek de grens van het betame­

bekend van de Franse discussie over ‘la démo­

lijke over­schreden. De betrokken commissaris,

cratie paritaire’. Deze dwaalleer wil de helft

Anna Diamantopoulou, liet haar oren nogal

van de zetels in vertegenwoordigende lichamen

hangen naar de EWL en werd daardoor verleid

voor vrouwen reserveren. Een aantasting van de

aanvankelijk een veel te ruim werkingsgebied

vrijheid van kiesrecht en een vorm van seksuele

voor haar nieuwe richtlijn voor te stellen;

apartheid. Dit giftige denken treffen we niet

deze zou onder meer ook de media omvatten.

alleen aan bij de EWL, maar ook bij de EWLA,

Hierdoor is kostbare tijd en energie verloren

de European Women’s Laywers Association.

gegaan en heeft de geloofwaardigheid van het Europese vrouwenbeleid een flinke knauw

Deze dames zijn ook verantwoordelijk voor een

gekregen. Een ander gevolg is geweest dat de

derde type reactie. Zij betogen dat de bescher­

lobbygroepen in Brussel die namens vrouwen

ming tegen vrouwendiscriminatie niet zozeer

spraken, zich de facto hebben gedistantieerd

moet worden opgetrokken tot het niveau van

van de coalitie van de andere artikel 13-groepen.

bescherming tegen rassendiscriminatie, maar

Niet alleen de EWLA en de Europese Vrouwen­

dat nieuwe wetgeving voor wat betreft vrouwen

lobby, maar ook de Commissie Rechten van de

veel verder moet gaan en breder en anders van

Vrouw in het Europees Parlement zijn af en toe

opzet moet worden. Zij baseren zich hierbij

in deze valkuil getuimeld.

37

* Boek Vrouw en Recht.indd 37

09-10-09 13:42

Eenzelfde beschermingsniveau voor alle gronden

met ruime meerderheid het adviesrapport van

Ondertussen is een vierde type reactie ont­wik­

Kathalijne Buitenweg aangenomen, maar de

Welis­waar heeft het Parlement op 2 april 2009

keld. Vanuit de commissie LIBE (de Commissie

lidstaten – die met unanimiteit moeten beslissen

Vrijheden en Rechten van de Burger, Justitie en

– staan bepaald niet te trappelen om dit voorstel

Binnenlandse Zaken) in het Parlement, vanuit

met gezwinde spoed in wetgeving om te zetten.

de betrokken ‘Intergroups’ (semi-officiële belangengroepen in het Europees Parlement,

Waar in Nederland sommigen zich druk maken

zoals de gay and lesbian rights intergroup, de

over een inflatie van het discriminatie­begrip,

anti-racisme intergroup en de disability

en de bescherming tegen discriminatie het liefst

intergroup) en vanuit de ver­wante Europese

zouden inperken tot die groepen die in hun

NGO’s en hun koepelorganisatie het Social

ogen écht (structureel) gediscrimineerd worden,

Platform is men gaan pleiten voor eenzelfde

speelt op Europees niveau dus een heel andere discussie. De EU slaat

beschermingsniveau tegen alle dis­crimina­tie­ gronden, vast te leggen in zogenaamde hori­ zontale wetgeving. Uiteindelijk heeft

Men vraagt een gelijkwaardige bescherming tegen alle vormen van discriminatie en wijst de hiërarchie van gelijkheid af

recentelijk ook de

zich vaak op de borst als de kampioen van de diversiteit, maar zij moet dit ook in haar eigen beleid waarmaken. Dat betekent dat de non-

Europese Vrouwenlobby zich gelukkig weer bij

discriminatiegronden die in de EU Verdragen

dit standpunt aan­gesloten. Ook het Equinet

zijn opgenomen, samen­hangend en gelijkwaar­

(verzamelpunt van de Com­missies Gelijke

dig moeten worden vertaald in Europese wet­

Behandeling e.d. in de EU-lidstaten) heeft dit

geving. Daar gaat het om, wil de Europese

standpunt overtuigend verwoord. Het voor­

aanpak zijn geloof­waar­digheid niet verliezen.

naamste ar­gument is in feite de universaliteit

In Nederland maakt het Platform artikel 13 zich

van de mensenrechten. Men vraagt een gelijk­

daar druk over. De feministisch angehauchte

waardige bescherming tegen alle vormen

juristen in Nederland zouden op dit punt best

van discriminatie en wijst de hiërarchie van

eens wat harder op de trom mogen slaan!

gelijk­heid af.

Of vinden zij ook dat vrouwen meer gelijk



Deze lobby heeft uiteindelijk, na vele

zijn dan anderen?

jaren, in zoverre tot succes geleid dat de Euro­ pese Commissie, zoals genoemd, in de zomer van 2008 een nieuw voorstel heeft ingediend waarin het beschermingsniveau tegen discri­ minatie op basis van geloof of levensover­tui­ ging, handicap, leeftijd en seksuele gericht­heid wordt opgetrokken tot dat van de bestaande richtlijn tegen rassen­discriminatie. Seksediscri­ minatie wordt hierin echter ongemoeid gelaten, met als argument dat de laatste richtlijn op dit gebied nog maar uit 2004 dateert en eerst in 2010 aan evaluatie en eventuele bijstelling toe is. Het haasje-over is dus nog niet ten einde – ook al niet omdat een spoedige aanname van dit ‘dossier’ door de Raad verre van zeker is.

‘Formeel is er gelijke behandeling, maar in de praktijk worden leidinggevende posities vooral door mannen bekleed. Misschien zijn er quoteringsafspraken nodig om dat te doorbreken. Wat mij opvalt is dat Nederlandse vrouwen zich wel bewust zijn van het tekort aan vrouwen in bepaalde functies. Dat bewustzijn is in Engeland veel minder aanwezig.’ Jessica Greenhalgh is een uitwisselingsstudent uit Engeland. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht. 38

* Boek Vrouw en Recht.indd 38

09-10-09 13:42

De vrouw en recht beweging verenigd margreet de boer Vanaf ongeveer 1980 gaan vrouwen die actief zijn in de vrouw en recht beweging zich verenigen. Hierbij vallen twee doelstellingen te onderscheiden: het gezamenlijk opkomen voor de verbetering van de rechtspositie van vrouwen en het uitwisselen van kennis en ervaring tussen vrouwelijke, dan wel feministische juristen. De meeste verenigingen combineren beide doelstellingen.

Vereniging Recht voor Vrouwen

Werkgroep Vrouw en Recht

Op het congres Vrouw en Recht in 1980 wordt

In oktober 1980 richten vijf vrouwelijke juristen

de aanzet gegeven voor de Vereniging Recht

de werkgroep Vrouw en Recht op. De vrouwen

voor Vrouwen; een vereniging die in 1981 wordt

besteden binnen hun werk als rechtshulpver­

opgericht. In de archieven valt over deze vereni­

lener aandacht aan de positie van vrouwen in

ging vrijwel niets terug te vinden. Uit een uit­

het recht en hebben sterk de behoefte aan het

nodiging voor een ledenvergadering in 1987

uitwisselen van informatie en deskundigheid

blijkt dat de vereniging op dat moment al een

met andere juristes en advocates. De bedoeling

slapend bestaan leidt. De voorzitter van dat

is een landelijke werkgroep te creëren van in de

moment is van mening dat er naast de orga­

rechtshulp­verlening werkzame vrouwen die zich

nisaties die zich vooral op juristen richten

vanuit een feministische visie en eigen betrokken­

(het tijdschrift Nemesis, de Vereniging voor

heid bezig houdt met de positie van vrouwen in

Vrouw en Recht en de Stichting Rechtenvrouw)

het recht.

ook plaats is voor een algemene vereniging van



vrouwen die zich – als vrouwen – om de rechts­

zijn er 25 vrouwen lid. Eén jaar na de oprichting

positie van vrouwen bekommeren. Het slapend

zijn dat er 60, en in 1985 is het ledental van de

bestaan van de Vereniging Recht voor Vrouwen

landelijke werkgroep Vrouw en Recht gegroeid

duurt tot 2004; dan wordt de vereniging offi­

tot boven de 150. De leden komen uit het gehele

cieel opgeheven.

land en vormen een landelijk netwerk. De meeste

De werkgroep groeit snel. Na korte tijd

39

* Boek Vrouw en Recht.indd 39

09-10-09 13:42

w e r k g r o e p

v r o u w

e n

r e c h t

vrouwen zijn als jurist werkzaam bij een Buro

torische kant van de vereniging wat meer moet

voor Rechtshulp of in de advocatuur. Daarnaast

stroomlijnen als de inhoudelijke activiteiten

zijn er leden van de werkgroep werkzaam als

van de landelijke werkgroep en de verschillende

jurist bij de Emancipatieraad, de universiteit,

subgroepen moet coördineren en op elkaar

het JAC, de FIOM of bij een rechtswinkel.

afstemmen. De kerngroep gaat zich ook actief



bezighouden met de initiatieven rond het

De werkgroep heeft tweemaandelijkse

bijeenkomsten in Utrecht, bedoeld voor alle

op­zetten van een landelijk Centrum Vrouw

leden. In de andere maand komen de verschil­

en Recht, waarin de werkgroep vanaf het begin

lende subgroepen bijen, waarin de leden zijn

deelneemt. De bijeenkomsten van de werkgroep

opgedeeld. De subgroepen zijn thematisch

worden vanaf 1987 vanuit het toen opgerichtte

georganiseerd. Er zijn subgroepen op het

Clara Wichmann Instituut gecoördineerd.

ter­rein van het personen- en familierecht;

Vanaf 1988 heeft de werkgroep een eigen

arbeid; sociale zekerheid en belastingrecht;

nieuws­brief, met infor­matie voor de bijeen­

gezond­heidsrecht; buitenlandse vrouwen;

komsten en met veel juris­prudentie. De leden­

seksueel geweld/strafrecht.

lijst van de vereniging wordt – vooral in het



De werkgroep wisselt niet alleen intern

pre-internettijdperk – veelvuldig gebruikt om

ervaring en deskundigheid uit. Vanaf het begin

vrouwen, hulpverleners en belangen­organisaties

wordt er ook regelmatig met een standpunt

in contact te brengen met advoca­ten met oog

naar buiten getreden. Zo worden in 1981 een

voor de positie van de vrouw.

notitie over het omgangsrecht en een commen­



In de loop der jaren verandert het karakter

taar op het wetsontwerp gelijke Behandeling

van de landelijke bijeenkomsten. Het accent

Mannen en Vrouwen geschreven, en in 1984

verschuift van verenigingsbijeenkomsten

een standpunt over de herziening van het

(waar leden elkaar ontmoeten en waar je als

echt­scheidingsrecht.

lid in beginsel altijd naar toe gaat) naar studie­



In 1985 wordt de informele werkgroep

bijeen­komsten (waar je als jurist komt om

omgevormd tot een officiële vereniging, de Ver­

kennis te vergaren over een voor jouw werk

eniging Landelijke Werkgroep Vrouw en Recht.

relevant juridisch thema). Hierbij past ook het



toeken­nen van studiepunten voor het bijwonen

De werkwijze van de werkgroep wordt

onver­anderd voortgezet: eens in de twee maanden

van de bijeenkomsten door de Nederlandse

een grote bijeenkomst en in de tussenliggende

Orde van Advocaten.

maanden bijeenkomsten van de subgroepen.



Wel wordt het organisatorisch kader uitgebreid:

sprake van een vereniging. In 2000 wordt daar­

er komt een kerngroep die zowel de organisa­

om besloten de vereniging landelijke werk­groep

Op den duur is er in feite nauwelijks nog

40

* Boek Vrouw en Recht.indd 40

09-10-09 13:42

De eerste bestuursleden van de Vereniging Recht voor Vrouwen in 1981 José Bolten

Dorien Pessers

Yvonne Gruis

Marijke Michel-van Manen

Erna Stolk

De vijf vrouwen die in 1980 de werkgroep Vrouw en Recht oprichtten Jeannette Ebbens

Catalene Passchier

Liesbeth van Buitenen

Vera Keur

Pauline de Graaf

De eerste bestuursleden van de Vereniging Landelijke Werkgroep Vrouw en Recht in 1985 Ria de Wit

Gerda van Dijk

Monique van Heijst

Trudie van Atten

Jeannette Ebbens

Henny de Greeuw

Henny Koelewijn

De eerste bestuursleden van de Vereniging voor Vrouw en Recht Clara Wichmann in 2004 Rikki Holtmaat

Doef van Kempen

Meike Terhorst

Margreet de Boer

Fairouz Ben Salah

Vrouw en Recht op te heffen en de acti­viteiten

Hélène Faasen

van waaruit activiteiten kunnen worden

voortaan ook formeel onder te brengen bij het

georganiseerd, zoals studiebijeenkomsten of het

Clara Wichmann Instituut. De leden van de

leveren van commentaar op wetsont­werpen.

vereniging kunnen donateur van het instituut

Ook de ‘goede’ naam van het Clara Wich­mann

worden.

Instituut wordt met de vereniging behoud­en:



op 22 april 2004 wordt de Vereniging voor

Een aantal subgroepen van de landelijke

werkgroep Vrouw en Recht, en dan met name

Vrouw en Recht Clara Wichmann opgericht.

de subgroep seksueel geweld, trekt zich weinig



aan van de structuurwijzigingen. Deze subgroep

zichzelf als platform van feministische juristen

blijft ook onder de vlag van het Clara Wichmann

in Nederland. De vereniging kent opnieuw een

Instituut doordraaien. Iedere tweede dinsdag

dubbele doelstelling: het verbeteren van de

van de even maanden.

rechtspositie van vrouwen en het bieden van

Vereniging voor Vrouw en Recht Clara Wichmann

Op haar website omschrijft de vereniging

een netwerk aan vrouwelijke juristen en aanverwanten.

De website (www.vrouwenrecht.nl) vormt

De verenigingloze periode is van korte duur.

het hart van de vereniging. Binnen de vereni­ging

Wanneer in 2003 duidelijk wordt dat het Clara

zijn enkele subgroepen actief: seksueel geweld

Wichmann Instituut zijn subsidie gaat verlie­

(jawel, nog steeds dezelfde); sociaal en Euro­

zen, wordt al snel het initiatief genomen om

pees recht; migratierecht. Jaarlijks is er een

opnieuw een vereniging voor Vrouw en Recht

congres, en af en toe een themabijeenkomst.

op te richten. Opdat de sluiting van het Clara

De vereniging stelt zich ook ten doel inhoude­

Wichmann Instituut niet betekent dat de hele

lijke standpunten te formuleren en naar buiten

aanwezige infrastructuur op het gebied van

te brengen. Dit blijkt zonder professionele

vrouw en recht in één klap verdwijnt en wel­-

ondersteuning nog niet mee te vallen, maar

licht later weer stukje bij beetje moet worden

inmiddels zijn er commentaren verschenen op

opgebouwd. Met de nieuwe vereniging hopen

het gebied van huiselijk geweld, voorkeurs­

de initiatiefnemers het vrouw-en-rechtnetwerk

beleid, de zwangerschapsuitkering voor

in stand te houden en een structuur te behou­den

zelfstandigen en het migratiebeleid.

41

* Boek Vrouw en Recht.indd 41

09-10-09 13:42

* Boek Vrouw en Recht.indd 42

09-10-09 13:42

Het weerbarstige duo-denken leontine bijleveld Maar liefst 60 procent van de Nederlandse vrouwen vindt dat ze economisch onafhankelijk is. Zo luidde de verrassende uitkomst van een internationaal marktonderzoek waar een grote ochtendkrant over berichtte (april 2009). Het grootste obstakel voor haar financiële onaf­

saties samen met (politieke) vrouwen­orga­ni­sa­

hankelijkheid is voor een kwart van de vrouwen

ties ter linker- én rechterzijde. Het begrip bor­

naar eigen perceptie de hypotheek. Wie denkt

duurde voort op de hoofddoelstelling van het

dat de door VVD en GroenLinks te vuur en te

Beleids­plan Emanci­patie uit 1985: ‘Het bereiken

zwaard bestreden ‘aanrechtsubsidie’ dan toch

van een situatie waarin ieder volwassen indi­

wel als nummer twee uit de bus zal komen,

vidu ongeacht sekse, burgerlijke staat of de

komt bedrogen uit. Het is de zorgverzekerings­

leefvorm waarvan hij of zij deel van uitmaakt,

premie. Over de klok, de klepel en over de

een zelfstandig bestaan kan opbouwen; dat wil

teloorgang van feministisch gedachte­goed.

in dit verband zeggen in eigen levensonderhoud

Economische zelfstandigheid

kan voorzien en voor zich zelf kan zorgen. In principe zal deze situatie worden gerealiseerd

‘Economische zelfstandigheid’ was zo’n vijftien

via een groeiende deelname aan betaalde arbeid

tot vijfentwintig jaar geleden een vitaal en

en, waar mogelijkheden daartoe ontbreken,

verbindend begrip in het emancipatie jargon.

door het realiseren van een (eigen recht op)

In het Breed Platform Vrouwen voor Ekono­

uitkering volgens de regels van de sociale

mische Zelfstandigheid (1984-1993) werkten

wetgeving. In deze doelstelling ligt een zo

ruim dertig feministische en sociale organi­

algemeen mogelijke deelname aan betaalde

43

* Boek Vrouw en Recht.indd 43

09-10-09 13:42

arbeid besloten maar evenzeer de veronder­

de kostwinnersvoordelen en de afgeleide rechten

stelling van een net zo algemene deel­­name

waren het zorgarran­gement voor vrouwen –

aan verschillende vormen van niet-betaalde

‘vrouwengeld’. In het nieuwe sociaal contract

arbeid.’

zouden betaalde en onbetaalde arbeid niet meer



eenzijdig over de seksen verdeeld zijn. Zo kon

Een groot deel van de vrouwenbeweging

kon zich vinden in

een nieuwe ‘norm­

deze doelstelling, niet

werk­nemer’ bedacht

als doel op zich, maar als tussendoel, als middel tot gelijke

Economische zelfstandigheid en (seksuele) zelfbeschikking zijn twee kanten van dezelfde ideologische medaille

worden: de werk­nemer met zorgtaken. Die zou voortaan ijkpunt moe­ten zijn voor

verdeling tussen mannen en vrouwen van de (toegang tot) de

arbeids- en sociale­zekerheids­wetgeving en voor

maatschappelijke macht. Economische

de prak­tijk van het sociale beleid. Bij de nieuwe

zelfstandigheid is tenslotte een materiële

‘normwerknemer’, die arbeid met zorg voor

voorwaarde om vrijheid en onafhankelijkheid

zich­zelf en zorgafhan­kelijke anderen zou com­

in relationeel gedrag te kunnen realiseren.

bi­neren, hoorden logischerwijs andere zorg­

Als zodanig zijn econo­mische zelfstandigheid

arrangementen: individuele uitkerings­rechten,

en (seksuele) zelf­beschikking twee kanten

individuele belastingfaciliteiten en extra rege­

van dezelfde ideologische medaille.

lingen in tijd en geld voor zorginten­sieve perio­



den – grosso modo bij jonge kinderen en kwakke­

Het Breed Platform definieerde in het

verlengde van deze hoofddoelstelling econo­

lende oudjes. Teneinde de gewone dage­lijkse

mische zelfstandigheid als de combinatie van

zorg te kunnen uitoefenen zou de gemid­delde

financiële zelfstandigheid en zorgzelfstandigheid.

werkweek van de nieuwe werk­nemer aanmer­

Weer twee kanten van één medaille. Vrouwen

kelijk korter zijn dan die van de voltijd­werker,

hadden (hebben) te weinig van het eerste en

die immers de zorg uitbesteedde. Concep­tueel

mannen te weinig van het tweede. Betaald werk

klopte het als een bus, maar de praktijk is

is in deze visie de koninklijke weg naar finan­

weerbarstiger, op verschillende niveaus.

ciële zelfstandigheid, maar als dit om wat voor reden dan ook tijdelijk of definitief niet aan de

Issue perversion

orde is, dan moeten zelfstandige uitkerings­

Hoewel de opeenvolgende regeringen telken­

rechten in financiële zelfstandigheid voorzien.

male stellen dat de hoofddoelstelling van het

Niet ter zake doet of er een partner is met een

emancipatiebeleid in de kern hetzelfde blijft,

inkomen uit arbeid, vermogen of uitkering –

is er een gaandeweg sterker wordende accent­

partnerinkomen hoort ten principale niet in

verschuiving te constateren. In de politicologie

mindering op het eigen uitkeringsrecht te

heet dit issue perversion. Zo is de zorgcomponent

worden gebracht.

losgekoppeld van economische zelfstandigheid

Een nieuwe norm: de werknemer met zorgtaken

in onbruik. Steeds sterker kwam de nadruk te

In de rechtsfilosofische terminologie van

betaalde arbeid. Streven naar individuele

de jaren negentig: het oude sociaal contract

uitkeringsrechten in de sociale zekerheid,

en raakte financiële zelfstandigheid als deelbegrip liggen op economische zelfstandigheid via

bedeelde de betaalde arbeid aan de mannen

waarmee eenmaal uit arbeid verworven econo­

toe en de onbetaalde zorgarbeid voor volwas­

mische zelfstandigheid behouden kan blijven

senen en kinderen aan vrouwen. Het kost­

(ook al is het op minimumniveau), raakte

winnersinkomen was zowel voor mannen als

steeds meer op de achtergrond. Als indicator

voor vrouwen verzekerd in de sociale zekerheid:

voor economische zelfstandigheid is inmiddels

44

* Boek Vrouw en Recht.indd 44

09-10-09 13:42

gedefinieerd: een inkomen van minimaal

uitkering, de vervolguitkering in de WW, ook

70 procent van het minimumloon uitsluitend

alweer afgeschaft.

verdiend met arbeid. Pervers is hier tevens dat



de hoogte van de indicator nu juist ontwikkeld

de sociale zekerheid steeds meer werkloze en

was als minimum voor zelfstandige uitkerings­

arbeidsongeschikte vrouwen onvrijwillig

Aan het feit dat door de versobering van

rechten, behorend bij de normwerkweek van de

aangewezen raken op het inkomen van hun

nieuwe ‘normwerknemer’ – 28 uur is 70 procent

partner is weinig aandacht besteed. In de cijfers

van 40, de werkweek van de oude kostwinnende

zijn ze niet terug te vinden. In de beeldvorming

normwerknemer.

Afbraak afgeleide rechten zonder invoering zelfstandige rechten

ook niet, het is veel gemakke­lijker te doen alsof al deze vrouwen kiezen voor het aanrecht. De afschaffing van afgeleide rechten is onder­

Bij alle wijzigingen in de sociale zekerheid in

wijl met een beroep op de voortschrijdende

de afgelopen vijfentwintig jaar zijn er slechts

emancipatie van vrouwen systematisch en

mondjesmaat zelfstandige uitkeringsrechten tot

voortvarend aangepakt. Soms door het in de

stand gekomen. Deze vloeiden grotendeels voort

toekomst te zetten, zoals de afschaffing van

uit Europese regelgeving, die verbood gehuwde

de AOW-toeslag voor een niet verdienende

vrouwen uit te sluiten van een uitkering. Niet

(jongere) partner (per 2015). Voor veel huis­

meer expliciet, maar impliciet bleef de voltijds

houdens met een inkomen tot modaal zal het

werkende man echter de norm, zowel in sociale

niet gemakkelijk zijn het tekort van 50 procent

zekerheid als in sociaal beleid.

van het minimumloon – bijna € 9000 bruto per



jaar – te overbruggen tot het eigen AOW-recht

Soms leverde verzelfstandiging van uit­

keringsrechten de schatkist direct veel geld op.

omstaat. Aanvullende pensioenopbouw, voor

Zo gingen vrouwen als groep veel meer premie

zover aanwezig, zal dit AOW-gat niet of

betalen voor de per 1985 verzelfstandigde AOW

nauwelijks dichten.

dan het hen materieel opleverde volgens bere­ kening van wijlen Marga Bruyn-Hundt destijds.

Een andere manier om afgeleide rechten af

‘Vrouwengeld’ noemde minister-president

te schaffen is het introduceren van leeftijds­

Lubbers deze 450 miljoen in 1985. In andere

cohorten, zoals de afschaffing van de volks­­

gevallen betaalden vrouwen op een andere

verzekering voor nabestaanden (Anw) voor

manier de prijs: met het nieuwe uitkerings­

wie geboren is na 1949. Of de beperking van de

regime werd het uitkeringsniveau verlaagd, de

Toe­slagenwet, die geen aanvulling op een lage

duur van de uitkering verkort en de eisen

wer­kloosheids- of arbeidsongeschiktheidsuit­

verzwaard. Dit bemoeilijkte zowel de toegang

kering tot het minimum meer geeft als de

tot de sociale zekerheid, als het behoud van

partner is geboren na 1971. In beide gevallen

uitkering. Het trof vooral werknemers met een

wordt de (aanvullende) uitkering weer wel

slechtere positie op de arbeidsmarkt en met

verstrekt als er kinderen zijn, onder de 12

lagere lonen, met een oververtegenwoordiging

(Toeslagenwet) of onder de 18 (Anw), tot ze

van vrouwen. Zij werken te kort of te onregel­

die leeftijd hebben bereikt.

matig om voor een uitkering in aanmerking te



Al deze manieren om afgeleide rechten af

komen als ze werkloos worden. Ze verliezen bij

te schaffen, zonder individuele rechten in te

gehele of gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid

voeren, hebben de sociale zekerheid erg complex

te weinig verdiencapaciteit om een uitkering te

gemaakt, zelfs voor deskundigen. Vroeger of

krijgen, terwijl de gedeeltelijke arbeidsongeschikt­

later doen ze de armoede toenemen omdat het

heid hun kansen op de arbeidmarkt nog kleiner

in overwegende mate de minst kansrijke vrouwen

maakt. Inmiddels is de enige nieuwe zelfstan­dige

treft. Te weten de lager opgeleide, (gedeeltelijk)

45

* Boek Vrouw en Recht.indd 45

09-10-09 13:42

arbeidsongeschikte, werkzoekende en/of

op dit terrein kwijt. Femke Halsema (GroenLinks)

oudere vrouwen. De arbeidsparticipatie én de

zette haar pleidooi voor afschaffing van betaling

verdiencapaciteit van hoogopgeleide vrouwen

van de individuele heffingskorting aan de niet

is immers aanmerkelijk groter.

verdienende partner kracht bij met de hilarische term ‘aanrechtsubsidie’, snel weerklank vindend

Nieuw belastingstelsel

bij de VVD, de PvdA en bij de pers. Menig feminist

Het nieuwe belastingstelsel in 2001 leek een

vindt die metafoor onaangenaam klinken, al

stap vooruit te zijn: in plaats van een aan kost­

was het maar om de denigrerende connotatie –

winners overdraagbare belastingaftrek kwam er

de onbetaalde zorgarbeid moet wel gedaan worden

een individuele heffingskorting, ook direct uit

tenslotte, bij voorkeur ook door mannen.

te keren aan een niet verdienende partner.



Op zichzelf kon dit beschouwd worden als start

te dingen op het afschaffen van de uitgekeerde

Niet alleen conceptueel valt er van alles af

voor een zelfstandig uitkeringsrecht, waarmee

heffingskorting, zonder individuele uitkerings­

in ieder geval enig inkomen zou worden behou­

rechten daarvoor in de plaats te stellen. Er zijn

den na verlies van werk zonder recht op een

ook allerlei praktische bezwaren die tussen

uitkering of na afloop van een uitkering.

droom en daad staan, om maar een andere

Het was ook een stap vooruit dat er een einde

vrouwonvriendelijke metafoor aan te halen –

kwam aan de situatie dat niet verdienende

de droom gaat over het vermoorden van de ega. Ten onrechte neemt

partners goed verdie­ nende kost­winners meer belasting­ voordeel opleverden dan slecht verdie­

Ten onrechte neemt men aan dat iedereen die de individuele heffingskorting uitgekeerd krijgt kiest voor niet participeren

men aan dat iedereen die de individuele heffingskorting uit­ gekeerd krijgt kiest voor niet participeren.

nende kost­winners. Maar er werd niet gekozen om al het ‘vrouw­en­

Werkloze en arbeidsongeschikte vrouwen

geld’ in te zetten voor een volwaardige zelf­

zonder uitkering horen namelijk ook tot deze

standige uitkering op minimumniveau met de

groep, die groot en groeiende is. In elke leef­

bij­behorende plichten, noch voor stapsgewijs

tijds­categorie is het percentage officieel getelde

op­plussen van de indivi­duele heffingskorting

werkzoekenden hoger onder vrouwen dan

hiertoe.

onder mannen en het loopt met de leeftijd op. Deze werkzoekenden zijn actief op zoek naar

Binnen korte tijd was elke associatie met het

werk én op korte termijn beschikbaar. Tel daar

gedachtegoed van en het toewerken naar het

de op iets langere termijn beschikbaren

nieuwe sociaal contract verdwenen. Bijna ieder­

(bij­voor­beeld omdat ze thuis iets moeten rege­

een spreekt weer – feitelijk onjuist – van de

len of een opleiding af willen maken) en de niet

overdraagbare belastingvrije voet of over­

zo actief zoekenden (want ontmoedigd) bij op –

draagbare heffingskorting. Zelfs in officiële

beide categorieën merendeels vrouwen die qua

documenten als het Regeerakkoord van het

leeftijd in het midden en het oudere segment

kabinet-Balkenende IV.

zitten. En denk daarbij dan ook aan een recent

Hoezo keuze?

CBS-persbericht (januari 2009) waaruit blijkt dat bij de paren met één werkende partner de

Inmiddels zijn ook partijen en (vrouwen- en vak)

on­tevre­denheid van alle paren het grootste is,

organisaties die de concepten economische

net als de wens tot meer uren werk (door de

zelfstandigheid, individualisering en zelfstandige

niet werkende). Hoezo kiezen! De recent

uitkeringsrechten in de jaren tachtig en negentig

verschenen Emancipatiemonitor 2009 laat zien

het warmste omarmden hun collectief geheugen

dat het aandeel en aantal vrouwen (afhankelijke

46

* Boek Vrouw en Recht.indd 46

09-10-09 13:42

partners) dat zegt niet te participeren wegens

Emancipatie bestaat niet alleen maar uit

ziekte/arbeids­ongeschiktheid nu groter is dan

arbeids­participatie van vrouwen. Voldoende

degenen die de zorg voor gezin of huishouden

betaalbare kinderopvang en scholing zijn wel

als reden opgeven.

een noodzakelijke, maar niet de enige voor­

Wat is er mis met de afschaffing van de individueel uitgekeerde heffingskorting

waarde voor verbetering van de arbeidsmarkt­ positie van vrouwen. Vrouwen zitten niet hun hele leven in de kleine kinderen, maar dat betekent niet zonder meer dat ze er in slagen te

Als prikkel tot substantiële arbeidsparticipatie

(blijven) participeren, noch dat ze voldoende

van vrouwen werkt afschaffing van de indivi­

verdienen.

dueel uitgekeerde heffingskorting niet. Dat bleek jaren geleden al uit simulaties

‘Vrouwengeld’

van het Centraal Plan Bureau. Er is bovendien

Door het afschaffen van de zorgarrangementen

veel (internationaal) onder­zoek waaruit blijkt

voor vrouwen uit het oude sociale contract (de afgeleide rechten

dat de invloed van fiscale prikkels op feitelijk gedrag vrij minimaal is. Een mooi voorbeeld hier­ van uit eigen land is de

De toppositie van Nederland in de EU is economisch gezien grotendeels aan vrouwen te danken

trend­matig stijgende

en de kostwinners­ voor­delen) zonder voldoende nieuwe zorgarrange­menten voor het nieuwe

arbeids­participatie van vrouwen sinds de jaren

sociale contract – de zorgende werk­nemer/

zeventig, tegen alle verondersteld ontmoedi­

zelfstandige met indivi­duele rechten – te intro­

gende werking van kostwinners­voordelen in.

du­ceren, wordt ‘vrou­wen­geld’ naar de algemene

Net als het hoge aantal vrouwen, meer dan

midde­len overgehe­veld in plaats van de positie

600.000, dat minder dan 12 uur per week werkt

van vrou­wen te ver­ster­ken. Het is niet over­

en een flink deel van de uitbetaalde individuele

dreven om te zeggen dat de toppositie van

heffingskorting als het ware meteen weer

Nederland in de EU economisch gezien

inlevert.

grotendeels aan vrouwen te danken is.





Veronachtzaamd wordt dat afschaffing van

De algemene middelen zijn zeer wel

de individueel uit te keren heffingskorting voor

gevaren met het ‘vrouwengeld’ van de afschaf­

de niet verdienende partner grote problemen

fing van afgeleide rechten. Plus de versobering

zal creëren bij gezinnen

van de sociale zeker­

aan de onderkant van het inkomensgebouw. Nu zal dat de VVD

heid, eerst in de jaren

Emancipatie bestaat niet alleen maar uit arbeidsparticipatie van vrouwen

wel­licht worst wezen,

tachtig/negentig vanwege de EGvereisten qua

maar het is traditioneel

gelijke behandeling

een categorie waar linkse partijen zich om

(‘even slecht is ook gelijk’), en in deze eeuw

zeggen te bekommeren. Zouden ze echt niet

de beperking van uitkerings­rechten in WW

beseffen dat daar diezelfde groepen laagop­ge­

en Wao/Wia, mede door het verhogen en

leide vrouwen te vinden zijn met de hoogste

aan­scherpen van de arbeids­ongeschikt­heids­

werke­loosheid en de kleinste kansen op het

drempel zonder nave­nante ontslagbescherming

vinden van betaald werk?

(in de praktijk vooral vrouwen treffend).



Ten principale valt te betreuren dat er

Tel daar nog eens de belas­ting- en premie­

geen oog is voor de consequentie en de consis­

opbrengst van de toege­nomen arbeids­partici­

tentie van ‘het nieuwe sociale contract denken’.

patie van vrouwen bij op en je begrijpt hoe

47

* Boek Vrouw en Recht.indd 47

09-10-09 13:42

het financie­rings­tekort naar beneden gebracht

(toegang) tot de maatschappelijke macht, maar

kon worden. Althans, totdat dit recentelijk

vrouwengeld inzetten om andere doelstellingen

weer enorm vergroot werd om de door de

te bereiken. De eenzijdige inzet op vrouwen

(door mannen beheerste) financiële wereld

die uit het werkplan van de Taskforce opdoemt

veroorzaakte kredietcrisis te beheersen.

zal waarschijnlijk het gewenste resultaat niet

Omgekeerde mainstreaming

de ander,’ zei wijlen Karin Adelmund al, met een

Tegelijkertijd zorgt het ontbreken van voldoende

knipoog naar de destijds in vrouwenstudies

zorgarrangementen toegesneden op het individu,

populaire Luce Irigaray. Bovendien beschouwen

onafhankelijk van woonvorm, er voor dat

veel vrouwen het partnerinkomen ook als

het voor veel samen­wonende vrouwen met

het hunne, anders kunnen niet zes op de

kinderen een rationele keuze lijkt (gedeelte­lijk)

tien vrou­wen denken dat ze financieel onaf­

finan­cieel afhankelijk te zijn van een meer

hankelijk zijn.

verdienende partner. Waarmee het beeld van

dichterbij brengen. ‘De een beweegt niet zonder

de voltijds werkende hoofdkostwinner als

Het duo-denken blijkt weerbarstig

normwerkne­mer in het sociaal beleid en in

Sleutel kon wel eens zijn dat de weg van het

de werkorgani­saties weer bevestigd wordt.

ene sociaal contract naar het andere óf politieke

Opmerkelijk is wel dat deze keus door vrouwen

moed bij snelle wijziging van regelgeving of

veel minder vaak wordt gemaakt als de partner

consistentie bij stapsgewijze wijziging vergt.

een vrouw is. Terwijl mannen er zelf op hun

Beide is lastig in een steeds kortademiger

beurt geen last van lijken te hebben niet zorg­

politiek klimaat. Complicerende factor is dat

zelfstandig te zijn.

econo­mische zelfstandigheid en individuele



Uit allerlei onderzoek blijkt de tevreden­

uitkerings­rechten in de praktijk direct te maken

heid onder paren die een voltijd­baan combi­

hebben met opvattingen over draagkracht en

neren met een deeltijdbaan het grootste – of

over het verdelingsvraagstuk. Als het gaat over

het een grote of een kleine deeltijdbaan is,

draag­kracht wordt toch impliciet of expliciet

maakt voor de tevredenheid niet uit. Kabinet

aan feitelijke samenlevingsverbanden gedacht,

en sociale partners zitten daarmee in hun maag:

waarin, omdat men samenleeft, de een de ander niet alleen kan en wil

zij zijn het immers eens over de noodzaak om de arbeidsparticipatie van vrouwen te vergroten om de

De stap naar de karikatuur is gauw gezet, zoals vaker als het om vrouwenrechten gaat

subsidiëren, maar dat ook moet. Het duodenken blijkt erg weerbarstig. Waarbij de stap naar de kari­

effecten van de vergrijzing op te vangen. Dat heeft niets met

katuur gauw gezet is, zoals vaker als het om

emancipatie te maken: vrouwen moeten de

vrouwenrechten gaat. Zo komt dan bijvoor­beeld

economie (weer) redden, zowel door actief te

de vrouw van de miljonair om de hoek kijken,

blijven op de arbeidsmarkt als door meer uren

die toch geen zelfstandige uitkering (of ‘aan­

te gaan werken. Daartoe is, conform de afspraak

rechtsubsidie’) nodig zou hebben. Alsof die

op de Participatietop van kabinet en sociale

miljonairsvrouw zich de afhankelijkheid en

partners in 2007 de Taskforce Deeltijd Plus

vaak vernederende bejegening door de uit­

ingesteld, gefinancierd met eman­cipatiegeld.

keringsinstelling zou laten aanleunen (en voor

Omgekeerde gender-mainstreaming zou ik

wie de individuele heffingskorting peanuts is).

het willen noemen: niet zozeer zorgen dat alle

Terwijl de winst aan de onderkant geboekt kan

beleid bijdraagt aan het bereiken van gelijke

worden, qua armoedebestrijding en het creëren

verdeling tussen mannen en vrouwen van de

van kansen voor laagopgeleide vrouwen.

48

* Boek Vrouw en Recht.indd 48

09-10-09 13:42

Maar in plaats daarvan vindt men één uitkering

het duo-denken daaruit uitgebannen worden.

op het niveau van het kostwinners sociale

Iedereen als individu behandelen, geen schaal­

minimum wel weer voldoende, met alle daaraan

voordelen of -nadelen of onderlinge financiële

verbonden problemen van voedselbank tot

transacties veronderstellen en alvast incasseren.

armoedeval.

Naar beide kanten toe, dus ook geen fiscale

Houden van ≠ onderhouden

aftrek van ge­zamenlijke hypotheek en andere aftrekposten naar het hoogste inkomen.

‘Houden van ≠ niet onderhouden’ was de

Alles wordt een stuk overzichtelijker, trans­

treffende titel van een druk bezochte femi­-

paranter, eerlijker en al met al misschien

nis­tische bijeenkomst over de noodzakelijke

nog wel goed­koper ook. Dat is denkbaar, qua

veranderingen in de sociale zekerheid in het

concept, het is zelfs door te rekenen. Of het

midden van de jaren tachtig. Daarbij ging het

nieuwe sociaal contract ooit verwezenlijkt kan

niet om een verbod tot onderlinge financiële

worden lijkt me vraag twee, het feministisch

solidariteit in een samenlevingsverband, maar

gedachtegoed hier­omtrent lijkt definitief

om principieel bezwaar tot het gebod daartoe.

teloor te zijn gegaan. Dat de armoede onder

Zoals ook ooit de vanzelfsprekendheid waarbij

de meest kansarme vrouwen zal toenemen met

kinderen geacht werden hun ouders te onder­

het af­schaf­fen van de individueel uitbetaalde

houden uit het fiscale en sociale stelsel is

heffings­korting is geen vraag. Deze aanstormende

verdwenen en ouders hun kinderen slechts

werkelijkheid niet onder ogen willen zien is

tot een bepaalde leeftijdsgrens, kan ook

ook armoedig.

‘We praten over gelijkheid, maar het gaat altijd over de man nelijke norm. Die is de maatstaf. Dat zie je in Nederland heel sterk op de arbeidsmarkt. De meeste mannen werken fulltime. Dat is de norm. Maar de meeste vrouwen werken parttime en voldoen dus niet aan de norm. Werkgevers concentreren zich op de fulltimers, dus als je parttime werkt is dat een nadeel. Die normen zoud en moeten veranderen. Er moet meer ruimte komen voor de kwaliteiten en specifieke eigenschappen van vrouwen.’ Sobiga Thanabalasingam studeert aan de Universiteit Utrecht. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrec ht.

49

* Boek Vrouw en Recht.indd 49

09-10-09 13:42

interview

Irene Asscher: ‘We hebben ons erin laten luizen, nu moeten vrouwen alles doen’ wilma van hoeflaken Ze is blij dat ze na jaren deeltijdwerk toch benoemd werd tot hoogleraar arbeidsrecht. Tegenwoordig hebben jonge vrouwen het moeilijker dan zij destijds, vindt Irene Asscher. ‘Het duurt nog zeker twee generaties voordat mannen en vrouwen arbeid en zorg eerlijk delen.’ ’s Ochtends vroeg opstaan. Boterhammen

Een leven met weinig ontspanning, veel

smeren. Kinderen aankleden. Het jongste kind

organiseren en hard werken.

achterop de fiets. De oudste, daarachter, viel er



bijna af. Snel de kinderen naar school brengen

het over haar oudste dochter, psychologe,

en dan door naar het werk. Na het werk koken,

gepromoveerd en werkzaam bij de Utrechtse

opruimen, kleren maken. Irene Asscher

universiteit. ‘Haar man werkt fulltime, zij zelf

beschrijft het leven van haar moeder, die al op

bijna fulltime, mijn kleinzoon gaat naar de

haar dertigste weduwe werd en voor twee jonge

crèche. Ik zie aan haar hoe moeilijk het is om

kinderen moest zorgen. Ze kreeg maar een

het allemaal te combineren. Ze kan er zo moe

klein pensioentje, dus moest ze zelf geld zien

uitzien. Het zijn zware jaren.’

te verdienen. Zolang haar kinderen nog niet op



school zaten, verhuurde ze een kamer. Later

van haar moeder en het leven van haar oudste

werd ze secretaresse bij een werkgeversbond.

dochter beschrijft, is bijna identiek.

Veel later in het gesprek heeft Asscher

De manier waarop Asscher het leven

50

* Boek Vrouw en Recht.indd 50

09-10-09 13:42

met een van haar medewerksters. Wat wil je worden? vroeg Asscher haar. Moeder, zei de medewerkster. ‘Ik zei: ik zal het niet verder vertellen, maar ik begrijp het helemaal.’

Zelf was ze pas gelukkig nadat haar eerste

kind geboren was. Af en toe onderbreekt ze haar verhaal en zegt ze: ‘Het is allemaal héél erg, hè, wat ik vertel. Ik ben echt een broedkip.’ Terwijl haar leeftijdgenoten de Bloemenhoven­ kliniek bezetten en demonstreerden voor het recht op vrije abortus, bleef zij thuis. Ze was het beslist eens met de demonstranten in shirtjes met de tekst ‘Baas in eigen buik’, maar ze was vooral verdrietig omdat haar eigen huwelijk de eerste zeven jaar kinderloos bleef. Daarom zei ze ook nee toen ze werd gevraagd voor het bestuur van een abortuskliniek. ‘Ik kon dat niet opbrengen.’ Later kwam het allemaal goed, Hebben vrouwen dan niets bereikt? ‘Nee, eigen­

want tussen 1974 en 1983 kreeg ze vier kinderen.

lijk niet’, zegt ze, ‘we hebben ons erin laten



luizen. Nu moeten alle vrouwen alles doen.’

zoon bleef werken was opzienbarend, zelfs in



Maar haar moeder was arm. Waarschijn­

Dat ze na de geboorte van haar oudste

de vooruitstrevende kringen waarin zij als

lijk kan haar dochter over veel meer geld

universitair docent verkeerde. Wil je nou

beschikken. Dat is toch een verschil? ‘Dat geloof

moeder zijn of jurist, vroeg haar baas. ‘Ik wilde

ik niet,’ zegt Asscher, ‘de crèche is ontzettend

het alle twee. Ik zei: dat kind is een vervulling

duur en twee inkomens zijn tegenwoordig

van mijn dromen, maar je vraagt toch ook niet

noodzakelijk.’

aan me of ik nooit meer loop?’



Haar eigen generatie – Asscher is van



Asscher werkt inmiddels al weer jaren

1944 – heeft het veel gemakkelijker gehad dan

fulltime, als hoogleraar arbeidsrecht in

die ervoor en die erna, vindt ze. De gemiddelde

Nijmegen. Maar ze kijkt met voldoening terug

man verdiende in zijn eentje genoeg om een

op haar deeltijdjaren. ‘Deeltijdwerken is voor de wetenschap ideaal.

gezin te onderhouden en moeders bleven thuis. Zelf was ze getrouwd met een advocaat met een goed

‘Deeltijdwerken is ideaal. Het is bespottelijk dat dat in hogere functies niet mag’

Ik denk dat ik toen beter werk leverde dan in de jaren ervoor en erna. Je werkt, maar je moet ook de was

inkomen. Dat zij altijd is blijven werken, in deeltijd weliswaar, vond men

ophangen en luiers vouwen. Ondertussen kun

eigenlijk maar raar. Haar inkomen was een

je nadenken. Dat is heilzaam voor het werk.

extraatje en er was altijd voldoende geld om

Het is bespottelijk dat dat in hoge functies niet

huishoudelijke hulp in te huren.

mag. Tegenwoordig ben ik áltijd aan het werk.

Broedkip

’s Morgens in de trein lees ik scripties.’

Moederschap is het onderwerp dat steeds weer

Bevoorrecht

opduikt in het gesprek met Asscher. Ze vertelt

Economische onafhankelijkheid is voor Asscher

over een functioneringsgesprek dat ze voerde

altijd een sterke drijfveer geweest. ‘Dat wilde ik

51

* Boek Vrouw en Recht.indd 51

09-10-09 13:42

per se zijn, ook in mijn huwelijk. En ik heb

was er in gekomen op instigatie van de Fransen,

straks gelukkig ook een heel mooi pensioen.’

bedoeld als wapen tegen oneerlijke concur­

Toch noemt ze zichzelf geen feministe. ‘Voor

rentie op de arbeidsmarkt. Al eerder was om

mij is het feminisme een solidaire beweging.

diezelfde reden ook in Nederland gestreden

Maar ik ben juist altijd erg bezig geweest met

voor gelijke beloning. Want een werkgever die

het op orde krijgen van mijn eigen leven en het

een vrouw net zoveel moet betalen als een man,

zorgen voor mijn eigen kinderen. Bovendien

kiest niet uit oogpunt van kostenbesparing

ben ik een prinsesje uit Amsterdam-Zuid, met

voor die vrouw – en dan hebben mannen meer

een goede opleiding, een goed inkomen en veel

kansen. Voor haar was dat een nieuwe invals­

mogelijkheden. Ik zou me onprettig voelen als

hoek, maar met gelijke behandeling was ze toen

ik tegen een bijstandsmoeder of een meisje

al een tijdje bezig. ‘Dat heb ik altijd belangrijk

achter de kassa met een hoofddoek zou moeten

gevonden. Ik heb me mijn leven lang geërgerd

zeggen: jij moet dit en jij moet dat. Zelf heb

aan domkoppen die verder kwamen dan ik

ik niets te klagen. Ik zou me schuldig voelen

omdat ze man waren.’

als ik me feministe zou noemen, want mijn



betrokkenheid komt niet van binnenuit.

geschopt. Zo was ze lid van de Sociaal-Econo­

Ik was altijd een bevoorrecht meisje.’

mische Raad en werd ze in 1994 hoogleraar.

Ze vermoedt dat haar sterke behoefte aan

‘En dat na al die jaren deeltijdwerk, dat is fijn.’

financiële onafhankelijk te maken heeft met

Ze weet zeker dat ze dat te danken heeft aan

het leven dat haar moeder leidde. ‘Ze was arm

de strategische keuzes die ze in haar loopbaan

en erg jaloers op de luxe van andere vrouwen.

maakte. ‘Ik wou ’s avonds thuis zijn, dus ik ging

Ze zei: ik zou ook wel willen bridgen.’ Haar

niet naar borrels en netwerken. Maar ik schreef

moeder hield haar voor dat ze een vak moest

wel, want als je publiceert ben je zichtbaar.

leren, want je kon immers zomaar op je

En ik koos een specialisme. Dat was vrouw en

dertigste weduwe worden. Ook bij de keuze

recht, en gelijke behandeling. Dat vinden ze op

van dat vak speelde haar moeder een rol, zij het

de universiteit niet het meest sexy onderwerp,

niet bewust. ‘Thuis praatte ze veel over haar

maar dan werd er gezegd: ze hééft tenminste

werk. Als secretaresse van een werkgeversbond

een specialisme.’

moest ze verslagen maken van cao-onderhande­



lingen. Daar komt mijn belangstelling voor het

vergaderingen werden gepland, iets wat zij als

Uiteindelijk heeft ze het zelf ook ver

Maar hoe loste ze het dan op als er avond­ vrouw in een mannen­

arbeidsrecht vandaan.’

Gelijk loon Dat ze in 1981 lid werd van de eerste Emanci­

‘De huidige generatie jonge ouders zit nog klem in een ouderwetse moederschapsideologie’

patieraad, was dan ook

omgeving vaak mee­ gemaakt moet hebben? ‘Dan zei ik: ’s avonds kan ik niet, dan moet ik strijken. Dan viel

niet omdat ze de wereld wilde veranderen.

er een verbijsterde stilte. En er werd niet

Het was gewoon een deeltijdbaan, en bovendien

vergaderd. Dat werkte overigens bij de

nog lekker dicht bij huis ook, want ze woonde

Emancipatieraad ook goed.’

toen in Den Haag. Ze zat in de raad met kleur­ rijke figuren als Henk Vredeling en Annemarie

Richtingenstrijd

Grewel. Daar hoorde ze dat het recht op gelijk

Dat iemand als zij, die zoals ze het zelf zegt haar

loon, waarvan het Verdrag van Rome nota bene

hele leven ‘niet provocerend vooruitstrevend’

in 1957 al repte, niet bedoeld was om de positie

geweest is, geïnterviewd wordt voor een bundel

van vrouwen te verbeteren, maar om mannen te

van het Clara Wichmann Instituut, verbaast

beschermen. De bepaling in het EEG-Verdrag

haar. ‘Ik ben een geboren schipperaar.

52

* Boek Vrouw en Recht.indd 52

09-10-09 13:42

In de jaren zeventig hebben we een richtingen­

organisa­to­rische problemen. Hij moet immers

strijd gehad. Aan de ene kant was er een heel

de afwezigheid van zijn zwangere vrouwelijke

theoretische principiële stroming. Ik hoorde

werknemers oplossen en is tijd en geld kwijt

niet bij die ideologische kant. Ik hoorde bij de

aan de werving en selectie van vervangers.

groep die keek naar wat er binnen de bestaande

‘Uit de algemene middelen moet je compen­

kaders mogelijk was. Persoonlijk kon ik het

saties voor de werkgever inbouwen. Want we willen natuurlijk wel

met veel vrouwen uit die ideologische hoek

‘Als iedereen in het publieke leven meedraait, moet het publieke leven ruimte maken voor het sociale leven’

goed vinden, maar inhoudelijk stonden zij ver van mij af. Mijn rol

een goede volgende generatie. Maar je wilt voorkomen dat werkgevers vrouwen niet aannemen. Ik heb

in de wereld van vrouw en recht was volstrekt marginaal. Maar ik

een promovenda die onderzoekt wat het recht

denk dat die twee stromingen inmiddels

kan doen aan de combinatie van arbeid en zorg.

dicht bij elkaar gekomen zijn.’

Overigens pleitte Riki Holtmaat in de jaren



negentig al voor een zorgverzekering die dit

Asscher is ervan overtuigd dat het nog

twee generaties duurt. Dan is het zover dat vrouwen en mannen arbeid en zorg eerlijk

soort problemen oplost.’

delen. ‘Dat is een onafwendbare ontwikkeling.

Bescherming

De huidige generatie jonge ouders zit nog klem

Nog zo’n onderwerp waar vrouw en recht

in een ouderwetse moederschapsideologie.

volgens Asscher aandacht aan moet besteden,

Dat is de ideologie waar ik mij helemaal in

is de gelijke behandeling in het arbeidsrecht.

thuis voel, maar die in deze tijd niet meer past.

‘Dat is een splijtzwam in de Nederlandse

Het gaat nu allemaal heel snel.’ Ook voor de

traditie, een absoluut Fremdkorper.’ Ze legt

werkgevers heeft dat grote gevolgen. Asscher

uit dat Nederland, maar ook Duitsland en

vindt dat het arbeidsrecht daarop moet

België, om bepaalde groepen werknemers te

inspelen. ‘Als iedereen in het publieke leven

beschermen altijd voor differentiatie hebben

meedraait, moet het publieke leven ruimte

gekozen in de wetgeving. Zoals het verbod op

maken voor het sociale leven. Anders is er

nachtarbeid voor vrouwen, of de extra vrije

geen sociaal leven meer en dat willen we niet.

dagen voor ouderen op de arbeidsmarkt – maatregelen die

Dus je kunt niet zeg­ gen dat je op je werk niet privé mag e-mailen en inter­ netten. Maar je moet

‘Gelijke behandeling leidt tot gelijke rechten en plichten, maar gaat voorbij aan de bescherming van bepaalde groepen’

inmiddels zijn afge­ schaft dan wel ter discussie staan. ‘Wij willen het leven mooi maken door differen­

wel iets verzinnen om die werkgever te compenseren.’ Bovendien zal

tiatie. En daar komt nu de EG door­heen met

er altijd verschil blijven tussen de seksen, al was

gelijke behandeling. Dat implementeren ze met

het maar omdat vrouwen zwangerschaps- en

begrippen uit de Amerikaanse jurisprudentie.

bevallingsverlof nodig hebben en de mogelijk­

Als je daar meer loon wilt hebben, vraag je

heid moeten hebben om voor borstvoeding te

om gelijke behandeling,’ zegt Asscher, ‘gelijke

kiezen.

behandeling leidt tot gelijke rechten en



plichten, maar gaat voorbij aan de bescherming

Over de doorbetaling van zwangerschaps-

en bevallingsverlof hoeft een werkgever zich

en de speciale maatregelen.’ Wat Asscher

geen zorgen te maken, maar ondertussen

betreft had het verbod op nachtarbeid voor

wordt hij wel geconfronteerd met allerlei

vrouwen gehandhaafd kunnen blijven en was

53

* Boek Vrouw en Recht.indd 53

09-10-09 13:42

het beter geweest om werkgevers te compenseren.

Die hoofddoeken kosten de werkgever niets.

Zoals ze zich ook kan voorstellen dat een

Dat is discriminatie. Het is een schande dat die

werkgever in een bedrijf waar werknemers voortdurend heel alert moeten zijn, tijdens de ramadan gecompen­seerd

discussie gevoerd

‘Het is een schande dat de Tweede Kamer heeft gezegd dat de politieagente geen hoofddoek mag’

wordt als hij veel

wordt en dat de Tweede Kamer heeft gezegd dat de politieagente geen hoofddoek mag,’ zegt

mos­lims in dienst heeft.

Asscher fel. Dan: ‘Het blijft een ontzettend



boeiend vak. Maar over een half jaar ga ik meer

En hoofddoeken, passen die ook in dit

verhaal? ‘Dat is een heel slecht voorbeeld.

andere dingen doen. Dan ga ik met pensioen.’

‘Wie zorgt voor de kinderen? Dat is toch bijna altijd de vrouw. Als het gaat om gelijkheid is kinderen krijgen het grootste obstakel. Dat speelt in alle landen. Maar misschien verandert er iets als mijn generatie kinderen krijgt.’ Nik de Boer studeert aan de Universiteit Utrecht. Hij volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.

54

* Boek Vrouw en Recht.indd 54

09-10-09 13:42

Zorg met toekomst Naar een evenwichtigere verdeling van arbeid en zorg tussen mannen en vrouwen in Nederland? susanne burri Zolang vooral mannen hun hele loopbaan voltijds werken, werk­ tijden niet kunnen worden afgestemd op zorgtaken en betaalbare structurele zorgvoorzieningen niet ruim voorhanden zijn, zal een evenwichtigere verdeling van arbeid en zorg tussen mannen en vrouwen hoogstwaarschijnlijk toekomstmuziek blijven. Is dat erg? Ja, want veel minder vrouwen dan

geslachten mede bestendigt. Al met al vormt

mannen zullen economisch zelfstandig zijn

dit geen aantrekkelijk toekomstperspectief.

en vrouwen zullen ondervertegenwoordigd blijven in de bestuurslagen en de functies waar

Een taai probleem

belangrijke beslissingen voor de samenleving

Valt hier iets aan te doen? Ja, maar het verleden

worden genomen. Bovendien zullen veel

leert ons dat veranderingen zich op dit terrein

kinderen, partners, familie en vrienden die

slechts in beperkte mate en buiten­gewoon

zorg nodig hebben deze van de zijde van hun

langzaam voltrekken. Al sinds de jaren tachtig

vaders of mannelijke naasten ontberen en

van de vorige eeuw vormt het streven naar een

capaciteiten van veel vrouwen in de sfeer van

evenwichtigere verdeling tussen mannen en

de betaalde arbeid zullen onderbenut blijven.

vrouwen van betaalde arbeid en (niet-profes­ sionele) zorg (zoals

Gender-stereotype rolverdelingen zullen grotendeels voort­ bestaan, een knelpunt dat vanuit de vrouwen­

Het aantal uren dat vrouwen onbetaalde arbeid verrichten is nog steeds veel hoger dan dat van mannen

huishou­delijke arbeid en zorg voor kinderen, partner en naas­ten) een hoofd­doelstelling van het emancipatie­

beweging herhaaldelijk aan de kaak is gesteld. De kern van het probleem

beleid van de Nederlandse overheid. De afgelo­pen

is dat een scheve verdeling van arbeid en zorg

tien jaar zijn verschil­lende wetten aangenomen

de ongelijke machtsverhoudingen tussen de

met het oog op het reali­seren van dit streven,

55

* Boek Vrouw en Recht.indd 55

09-10-09 13:42

waaronder de Wet arbeid en zorg en de Wet

Daarnaast maken vrouwen ook vaker dan

aanpassing arbeidsduur. En hoewel vrouwen

mannen gebruik van beschikbare verlofrege­

en mannen in totaal onge­veer even­veel tijd

lingen om arbeid en zorg te kunnen combi­

aan arbeid en zorg beste­den (in 2005: 48

neren. Zo nemen veel meer vrouwen dan

versus 49 per week), is het aantal uren dat

mannen ouderschapsverlof op (42% versus

vrouwen onbetaalde arbeid verrichten nog

18%) en doen ze dit voor meer uren per week,

steeds veel hoger dan dat van mannen

zij het over een minder lange periode.

(34,7 versus 20 uur per week). Dit geldt in het bijzonder voor huishoudelijk werk (23 versus

Een ander model

11,3 uur) en zorgtaken voor kinderen en andere

Als het ons ernst is met een evenwichtigere

huisgenoten (6 versus 2,8). Vrouwen besteden

verdeling van arbeid en zorg, dan is het tijd voor

dan ook nog steeds veel minder uren per week

een ander model. Er zijn grofweg twee opties

aan betaalde arbeid dan mannen (13,3 versus 29).

denkbaar: een scenario waarbij de onbetaalde



arbeid wordt uitbesteed en een combinatie­

De afgelopen dertig jaar vertonen boven­

staande gegevens voor mannen een opvallend

model, met een evenwichtige verdeling tussen

gelijkmatig patroon, terwijl vrouwen relatief

vrouwen en mannen van betaalde en onbetaalde

meer betaald zijn gaan werken en minder tijd

arbeid.

aan onbetaalde taken besteden. Het verschil



in het aandeel in de betaalde arbeid tussen

vrouwen als mannen gedurende hun hele loop­

mannen en vrouwen komt vooral doordat

baan (nagenoeg) voltijds en worden zorgtaken

vrouwen in Nederland overwegend in deeltijd

grotendeels uitbesteed, door bijvoorbeeld vele

werken en vaker (tijdelijk) stoppen met werken

dagen per week gebruik te maken van kinder­

als ze kinderen krijgen dan mannen. Deeltijd­

opvangvoorzieningen of een au pair in huis te

werk door vrouwen hangt vaak, maar niet altijd

nemen, een huishoudelijke hulp in te huren en

samen met de zorg voor (jonge) kinderen.

gebruik te maken van boodschappendiensten.

In het uitbestedingsmodel werken zowel

Gelet op het feit dat 40% van de Nederlandse bevolking van mening is dat voltijds werken voor moeders schadelijk is voor het gezinsleven, terwijl een ruime meerderheid een vier­ daagse of voltijdse werkweek voor vaders ideaal vindt, geniet dit model (nog?) weinig popu­ lariteit, ondanks pleidooien in die richting van vrouwen zoals Heleen Mees.

Het combinatiescenario

lijkt meer kans te maken, maar vereist wel een lange adem. Voorwaarde voor dit scenario is dat zowel het aandeel aan de betaalde arbeid van vrouwen als de bijdrage aan de zorg door mannen substantieel toeneemt. Het is vooral dit laatste punt

56

* Boek Vrouw en Recht.indd 56

09-10-09 13:43

waar tot nu toe weinig veranderingen zichtbaar

een kortdurend en een langdurend zorgverlof.

zijn. In dit verband is het uiterst merkwaardig

De laatste twee rechten zijn geclausuleerd,

dat in de meest recente Emancipatienota het

wat wil zeggen dat ze alleen onder bepaalde voorwaarden zijn op te

vergroten van het zorg­ aandeel van mannen is verdwenen als doel­ stelling van het eman­ cipatie­beleid en dat dit

In de meest recente emancipatienota is het vergroten van het zorgaandeel van mannen verdwenen als doelstelling

nemen. Een wettelijk verbod op onderscheid naar arbeidsduur bestaat sinds 1996 en vier jaar later is

beleid nu een­zijdig is gericht op het vergroten van de arbeids­

een (geclausuleerd) recht op aanpassing van de

participatie van vrouwen. Dit wekt op zijn

arbeidsduur ingevoerd. De werkgever dient op

minst de suggestie dat vrouwen zich aan

grond van de Arbeidstijdenwet bovendien bij

moeten passen aan het dominante model in de

het vaststellen van de arbeidstijden in zekere

betaalde arbeid. Aandacht voor het belang van

mate rekening te houden met de persoonlijke

een evenwichtige verdeling van de zorg en het

omstandigheden van de werknemer, waaronder

aandeel van mannen daarbij raakt zo onder­

zorgtaken. Er is een levensloopregeling en een

gesneeuwd. Naar mijn mening dient het

Wet kinderopvang. Verder kent het belas­ting­

overheidsbeleid expliciet gericht te zijn op

recht verschillende heffingskortingen in

herverdeling van arbeid en zorg, waarbij

verband met arbeid en zorg, zoals de combi­

vergroting van de arbeidsparticipatie van

natie­­korting. Ook in CAO’s zijn vele bepalingen

vrouwen een van de aspecten is, maar zeker

opgenomen die de combinatie van arbeid en

niet het enige.

zorg zouden moeten faciliteren.



Veel factoren zijn van invloed op de



Boven­genoemde wetten en regelingen zijn

mogelijkheden, dilemma’s en keuzes van

vele malen gewijzigd, aangepast en deels

mannen en vrouwen op het terrein van arbeid

ingetrokken en in gewijzigde vorm weer

en zorg. Hoewel het recht hierbij slechts een

ingevoerd. De vele wetswijzigingen en de soms

beperkte invloed kan hebben, kan het recht

gecompliceerde regelingen, waarvan de

bepaalde opties wel vergemakkelijken of juist

levensloopregeling een treffend voorbeeld

bemoeilijken. Het is daarom van belang om

biedt, maken dat de bekendheid van de wet­

na te gaan welke elementen in de huidige

geving op dit terrein bij rechthebbenden vaak

wetgeving doorbreking van de bestaande

nogal gering is. Het duurt vaak jaren voordat

stereotype rolverdelingen belemmeren of

werknemers weten welke rechten ze in een

daar juist aan bijdragen. Welke lessen vallen

bepaalde situatie hebben. Uit de evaluatie van

te leren uit het tot nu toe gevoerde beleid voor

de Wet aanpassing arbeidsduur bleek bijvoor­

de toekomst? Welke uitgangspunten zouden

beeld dat drie jaar na de invoering van deze wet

ten grondslag moeten liggen aan toekomstig

slechts de helft van alle werknemers bekend

beleid gericht op herverdeling van arbeid en

was met een recht op vermindering van de

zorg tussen mannen en vrouwen?

arbeidsduur en één op de vijf met het recht op

Arbeid en zorg tot nu toe

uitbreiding van de arbeidsduur. Bekendheid van regelingen is echter wel een noodzakelijke

Verschillende wettelijke regelingen zijn

voorwaarde om gebruik te kunnen maken van

afgelopen twee decennia ingevoerd op het

een bepaald recht.

terrein van arbeid en zorg. In de Wet arbeid en zorg zijn diverse verlofregelingen samen­

Gebruikmaken van de bestaande faciliteiten

gebracht, waaronder het ouderschapsverlof,

om arbeid en zorg te combineren impliceert

het zwangerschaps- en bevallingsverlof,

doorgaans een verlies van inkomen.

57

* Boek Vrouw en Recht.indd 57

09-10-09 13:43

Mannen blijken minder bereid om dat verlies

betaalde beroepen werkzaam zijn en de beperk­

voor lief te nemen dan vrouwen. De meeste

tere carrière­moge­lijkheden voor deeltijders.

verlof­regelingen zijn niet of slechts gedeeltelijk

Het beloningsver­schil heeft onder meer tot

betaald. Soms bestaat het recht op gedeeltelijke

gevolg dat een arbeids­duurvermindering of het

loondoorbetaling slechts op grond van cao-

opnemen van onbe­taald of gedeeltelijk betaald

bepalingen, zoals in geval van ouderschaps­

verlof door de minst verdienende, doorgaans de

verlof. In veel sectoren is dit verlof onbetaald,

vrouw, in huis­­hou­dens met twee verdienende

wel bestaat er sinds kort recht op een heffings­

partners uit econo­mische overwegingen eerder

korting in de vorm van een ouderschapsverlof­

voor de hand ligt.

korting die bij voltijds verlof ongeveer € 650



per maand bedraagt. Wie deelneemt aan de

tot nu toe arbeid met zorg zullen willen

levensloopregeling kan het gespaarde tegoed

combineren hangt van veel factoren af, niet

inzetten gedurende perioden van onbetaald

in de laatste plaats culturele en ideologische.

verlof. De animo voor deze regeling is overigens

Maar met de vaststelling dat er aanzienlijke

gering en betrof in 2006 slechts 5% van de werk­

risico’s (voor inkomen, carrière, pensioen en

De vraag in hoeverre mannen meer dan

nemers. Werkneemsters worden gedu­rende het

aanspraak op sociale zekerheidsregelingen)

zwangerschaps- en bevallingsverlof niet gecon­

zijn verbonden aan het werken in deeltijd en

fronteerd met inkomensverlies, voor vrouwe­

het opnemen van verlof, en dat deze risico’s

lijke zelfstandigen kan dit wel het geval zijn.

nagenoeg uitsluitend individuen met zorgtaken,

Sinds 2008 hebben ook vrouwelijke zelf­stan­

en dus overwegend vrouwen, treffen is duide­

digen (weer) recht op een uitkering tijdens het

lijk dat het huidige beleid tekortschiet.

zwangerschaps- en bevallingsverlof op grond

inkomen vervangen.

Ingrediënten voor een evenwichtigere verdeling van arbeid en zorg



Om in de nabije toekomst een evenwichtige

van de Wet arbeid en zorg, maar deze uitkering zal in veel gevallen niet het gehele gederfde Een van de belangrijkste nadelen van het

werken in deeltijd in banen van geringe omvang

verdeling van arbeid en zorg tussen mannen en

is het ontbreken van economische zelfstandig­

vrouwen te kunnen realiseren – een doelstelling

heid, een buitengewoon belangrijk doel van de

die in het licht van demografische ontwikke­

vrouwenbeweging (zie de bijdrage van Leontine

lingen zeker niet aan belang heeft ingeboet –

Bijleveld) en een kerndoel van het emancipatie­

is een aantal ingrediënten nodig.

beleid. Slechts 43% van de vrouwen tussen



15 en 64 jaar is economisch zelfstandig (cijfers

besten­dige, lange termijn visie vereist die

uit 2006). Deze groep heeft inkomsten uit

wordt uitgewerkt in beleidsinstrumenten van

arbeid of onderneming die minimaal 70%

de overheid én de sociale partners. Erkenning

van het nettominimumloon bedragen (het

van het belang en de waarde van zorg in zowel

bijstandsniveau van een alleenstaande, waarvan

maatschappelijk als individueel opzicht is

het de vraag is of het voldoende is om rond

daarbij een essentieel uitgangspunt. Het zal

te komen). Van de mannen in dezelfde leef-

duidelijk zijn dat een dergelijke erkenning

­tijds­groep is 68% economisch zelfstandig.

impliceert dat er structurele veranderingen

Het gemiddelde uurloon van vrouwen is

plaats moeten vinden, zowel op het terrein van

gemiddeld 18% lager dan dat van mannen

de arbeid als ook op het terrein van (de organi­

(cijfers uit 2005). Het verschil in beloning

satie van) de zorg. Betaalbare, kwalitatief goede

tussen mannen en vrouwen is buitengewoon

en beschikbare kinderopvangvoorzieningen en

hardnekkig en valt grotendeels te herleiden

buitenschoolse opvang zijn daarbij onmisbaar.

tot het feit dat veel vrouwen in minder goed

Weliswaar wordt in Nederland relatief veel

In de eerste plaats is een duidelijke,

58

* Boek Vrouw en Recht.indd 58

09-10-09 13:43

gebruikgemaakt van informele vormen van

Dergelijke differentiatie zou verder moeten

kinderopvang, de recente toename van het

worden gefaciliteerd, met als uitgangspunt

gebruik van formele kinderopvangvoorzie­

verzwakking van de dominantie van de voltijdse

ningen na vermindering van de kosten hiervan

arbeidsnorm gedurende het hele arbeidzaam

voor de ouders toont onder meer aan hoe groot

leven. Risico’s die het verlenen van zorg met

de behoefte is aan deze vormen van opvang.

zich meebrengt in de huidige context zouden

Dit succesvolle beleid dreigt echter uit budget­

deels moeten worden ondervangen en verspreid

taire overwegingen in de kiem te worden

over verschillende actoren. Als uitgangspunt

gesmoord, met als gevolg dat ouders moeilijk­

zou een evenwichtige verdeling van de lasten

heden ondervinden rondom de organisatie van

tussen overheid, werkgevers en individuen met

de kinderopvang. Dit voorbeeld illustreert het

zorgtaken moeten gelden. Van bijzonder belang

belang van continuïteit in beleid en van besten­

is dat ook mensen uit de lagere inkomensgroe­

dige, structurele en betaalbare voorzieningen

pen gebruik kunnen maken van voorzieningen

om resultaten op de

en verloven. Betaalde

langere termijn te

verloven in verband

kunnen boeken.

Ten tweede

Rechten gekoppeld aan sekse moeten zoveel mogelijk worden vermeden

met ouderschap en zorg dragen hieraan bij.

zouden rechten

Rechten op het terrein

gekoppeld aan sekse,

van arbeid en zorg

waarmee traditionele rollen naar sekse dreigen

zouden bovendien duidelijk moeten zijn,

te worden bestendigd, zoveel mogelijk moeten

clausu­leringen moeten zo mogelijk worden

worden vermeden. Rechten van vrouwen in

voorkomen of onderworpen aan een strenge

verband met zwangerschap en bevalling zijn

toetsing. Bij de toe­passing en interpretatie van

uiteraard welkom, maar lang­durende vormen

die rechten zou het belang van zorg betrokken

van verlof voor moeders bemoeilijken een

moeten worden.

evenwichtige verdeling van arbeid en zorg



tussen mannen en vrouwen. In die zin is kritiek

een bestendig arbeid en zorgbeleid is nog lang

mogelijk op de verlenging van het zwanger­

niet compleet, maar draagt mogelijk bij aan

schapsverlof naar 18 weken zoals recentelijk

toekomstige discussies en initiatieven, want

voorgesteld door de Europese Commissie.

arbeid en zorg is en blijft een belangrijk thema

Dit voorstel draagt in ieder geval niet bij aan

voor de vrouwen­bewe­ging en verdient het

doorbreking van de moederschapsideologie.

serieus te worden genomen. Daarbij is uiteraard

Als het gaat om langdurige verloven verdienen

een belangrijke rol weggelegd voor de overheid,

ouderschaps­rechten de voorkeur boven moeder­

maar ook voor werkgevers­(organisaties), vak­

schaps­rechten.

bonden, ondernemingsraden, individuele werk­



nemers, individuen met zorgtaken, juristen in

Ten derde dient beleid op diverse rechts­

Deze lijst van mogelijke ingrediënten voor

gebieden (zoals het arbeidsrecht, het sociale­

allerlei juridische beroepen, wetenschappers

zekerheidsrecht, het belastingrecht) de positie

enz. Structurele veranderingen realiseren op dit

van het individu met zorgtaken te versterken.

terrein is zeker niet eenvoudig, maar wel de

Daarbij zou onderkend moeten worden dat

moeite waard. Want ieder van ons ontvangt

individuen behoefte hebben aan differentiatie

zorg én zorgt zelf ook gedurende haar/zijn leven

van arbeidsduurpatronen gedurende de levens­

op allerlei manieren. Zorg met toekomst is

loop, in het bijzonder in verband met zorgtaken.

mede daarom in het belang van ons allemaal.

59

* Boek Vrouw en Recht.indd 59

09-10-09 13:43

interview

Cees Flinterman: ‘Alle vrouwen, waar ze ook wonen, hebben aan den lijve ervaren wat discriminatie is.’ wilma van hoeflaken ‘Het is winst dat het comité dat toezicht houdt op naleving van het VN-Vrouwenverdrag bijna overal ter wereld de dialoog kan aangaan over mensenrechten van vrouwen,’ zegt Cees Flinterman, die zichzelf omschrijft als ‘een jurist die gelooft in het gelijkheidsideaal’.

60

* Boek Vrouw en Recht.indd 60

09-10-09 13:43

Wat zou de score zijn als Flinterman door de

profeet. Ik wil serieus kijken naar de problemen

voormalige Opzij-hoofdredacteur Ciska

van het land en daar kritisch mee omgaan.

Dresselhuijs langs de feministische meetlat

Als ze iets willen veranderen, moeten ze ook

werd gelegd? ‘Ik kan niet ontkennen dat ik

durven. Ook in ons land zijn er maar weinig mensen die durven.

in privéopzicht een beetje traditioneel ben geweest,’ zegt Flinterman, ‘mijn vrouw heeft, behalve toen de

‘Ik kan niet ontkennen dat ik in privéopzicht altijd een beetje traditioneel ben geweest’

Een oordeel uitspreken is gemakkelijk, maar wij sloten ook onze ogen toen de Joden werden weggevoerd

kinderen jong waren, altijd wel een baan gehad, maar zij volgde mij wanneer ik zo nodig weer eens iets anders

in de Tweede Wereldoorlog.’

moest gaan doen. Ze ging mee naar het

Solidariteit

buitenland, mee naar Maastricht. Daar moest

Flinterman is geboren in 1944, tijdens de

zij dan altijd maar weer een andere baan zien

Tweede Wereldoorlog. Al op de middelbare

te vinden. Ik denk dat we dat nu anders

school wist hij dat hij diplomaat wilde worden.

zouden doen.’

‘Ik ging internationaal recht studeren. Door het recht kun je een wereld tot stand brengen

Durven

waarin vrede heerst. Ik was erg gebiologeerd

Nu is Flinterman met pensioen. In 2007 nam

door de doelstelling van de Verenigde Naties.

hij afscheid als directeur van het mensen­

Dat ben ik nog steeds. De samenhang tussen

rechteninstituut SIM van de Universiteit

die doelstelling, de rechten van de mens en de

Utrecht. Maar hij is nog steeds actief. In de

sociaal-economische ontwikkelingen, het ideaal

week voordat dit interview plaatsvond was hij

dat daaruit spreekt drijft mij.’

in Afghanistan, waar hij op uitnodiging van het



Afghaanse ministerie van Buitenlandse Zaken

aantal jaren bij Buitenlandse Zaken werkte,

adviseerde over de rapportage die zij moeten

werd hij geen diplomaat. Job Cohen, nu

maken over de mensenrechten. ‘Mij was

burgemeester van Amsterdam, stelde hem voor

gevraagd als klankbord te fungeren en wat

samen in Maastricht een nieuwe juridische

aanwijzingen te geven. Ik heb geadviseerd de

faculteit op te zetten. Hij werd er hoogleraar

moeilijke factoren te benoemen en ook in te

internationaal recht en werkte samen met

gaan op de manier waarop de buitenwereld

Theo van Boven en Loes Brünott, autoriteiten

daarnaar kijkt. Afghanistan hoort tot de meer

op het gebied van mensenrechten respectieve­

fundamentalistische islamitische landen. Het is

lijk vrouw en recht. ‘Juist een jonge faculteit

niet zo dat je in de wet kunt zetten dat mannen

zou op die terreinen iets moeten doen, vond ik.

Hoewel Flinterman na zijn studie een

en vrouwen gelijk moeten worden behandeld en dat dat dan de volgende dag gerealiseerd is. Het vereist breed beleid en

We hebben een

‘Ook in ons land zijn er maar weinig mensen die durven. Wij sloten ook onze ogen toen de Joden werden weggevoerd in de Tweede Wereldoorlog’

een lange adem. Dan is

centrum voor mensenrechten en voor vrouw en recht opgericht. We organi­ seerden in 1993 een conferentie waar de

het goed om in zo’n land te zijn en van

basis werd gelegd voor een verdrag waarin

binnenuit iets van dat proces te zien. Ik had

een individueel klachtrecht voor vrouwen op

het gevoel dat ik redelijk werd aanvaard en niet

internationaal niveau is neergelegd. Ik heb

beschouwd werd als een dwaze westerse

daar zelf ook ontzettend veel geleerd.’

61

* Boek Vrouw en Recht.indd 61

09-10-09 13:43

Flinterman werd dus wetenschapper, maar toch

‘De vrouwenbeweging heeft over de hele

ook een beetje diplomaat. Hij is onder meer

wereld met groot succes regeringen onder druk

vice-voorzitter van de VN-Commissie voor de

gezet om dat te doen. Dat is de belangrijkste

Rechten van de Mens geweest en hij maakt

reden. Daarnaast denk ik dat veel staten zich de

thans deel uit van het comité dat toezicht houdt

implicaties van het verdrag niet realiseerden.

op de naleving van het VN-Vrouwenverdrag.

Islamitische staten kunnen het voorbehoud

‘Ik vind het fascinerend dat vrouwen uit alle

maken dat verplichtingen die uit het verdrag

hoeken van de wereld vanuit hun eigen

voortvloeien moeten wijken als ze strijdig zijn met de sharia. Zulke

achtergrond bezig zijn met gelijkheid. Dat ze elkaar een hart onder de riem steken en dat

‘Staten zijn niet geneigd kritisch naar elkaar te kijken’

voorbehouden staan vanzelfsprekend haaks op het doel en de strekking van het

ze weten dat de wereld meekijkt, dat ze kunnen rekenen op solidariteit

verdrag. Maar wie bepaalt dat? Staten zijn

en internationale betrokkenheid.’

niet geneigd kritisch naar elkaar te kijken.’ Het comité dat toezicht houdt op de naleving,

Speciale aandacht

kijkt wel kritisch, maar heeft geen sancties.

‘Mensenrechten zijn voor eenieder, maar het is

Heeft het werk van het comité dan effect?

van buitengewoon groot belang om steeds in

‘Je hebt te maken met cultuur en met gewoon­

aanmerking te nemen wat de betekenis van

tes, maar ik vind het belangrijk dat het comité

bepaalde rechten is voor vrouwen. Als je dat

alle aspecten van de bescherming van de

niet doet, kan de bijzondere plaats die vrouwen

rechten van de mens, van vrouwen aan de orde

innemen heel gemakkelijk op de achtergrond

kan stellen. Landen staan open voor het debat.

raken. Neem het recht op vrijheid van meningsuiting. Wanneer een vrouw

Dat vind ik winst.

‘Landen staan open voor het debat. Dat is winst’

veroordeeld is tot een

Bovendien zeggen sommige vertegen­ woordigers van islamitische landen

verblijf binnenshuis, heeft de vrijheid van

dat de sharia, de koran en het Vrouwenverdrag

meningsuiting voor haar een totaal andere

niet met elkaar op gespannen voet staan.’

betekenis dan voor mannen die zich vrij in het maatschappelijk leven kunnen bewegen.’

Discriminatie

Hoewel in het Handvest van de Verenigde

Noemt hij zich feministisch? ‘Nee, dat is lastig.

Naties al heel nadrukkelijk gesproken wordt

Want wat bedoel je dan precies en tot welke

over gelijke rechten van mannen en vrouwen,

stroming behoor je? Ik ben een jurist die gelooft

besefte men pas in de jaren zeventig dankzij

in het gelijkheidsideaal.’

de internationale vrouwenbeweging dat het



nodig was om speciale aandacht aan de

als enige man aanwezig is, probeer hij zich naar

mensenrechten van vrouwen te besteden.

eigen zeggen bescheiden op te stellen. Soms is

Dat leidde in 1979 tot het Internationaal

er iemand die hem voorhoudt dat hij nooit

Verdrag inzake de Uitbanning van Alle Vormen

kan voelen wat een vrouw voelt. ‘Dat is ook zo.

van Discriminatie van Vrouwen (het CEDAW

Ik denk dat alle vrouwen, waar ze ook wonen,

of het Vrouwenverdrag), een van de meest

aan den lijve hebben ervaren wat discriminatie

populaire mensenrechtenverdragen, dat door

is.’ Maar misschien voelt hij, als witte man, toch

bijna alle landen van de wereld is geratificeerd.

een beetje hoe dat in elkaar zit. ‘Mijn vader had

Vanwaar die bereidheid van al die landen?

een tuindersbedrijf. Mijn ouders hadden alleen

Tijdens de talloze vergaderingen waar hij

62

* Boek Vrouw en Recht.indd 62

09-10-09 13:43

lagere school. Ik weet zeker dat ze met glans

glas halfvol of halfleeg? Ik had buitengewoon

naar de universiteit hadden kunnen gaan, maar

cynisch kunnen zijn over alles wat er in de

zo waren de omstandigheden niet. Zelf kreeg ik

wereld gebeurt. De toonzetting van de Bush-

als jongen uit die maatschappelijke klasse een

regering, de onrechtmatige beslissing om Irak

ulo-advies. Uiteindelijk ben ik in Leiden gaan

binnen te trekken, gevangenen in Guantánamo

studeren. Misschien heb ik door mijn een­vou­

Bay die zonder enige vorm van proces gevangen­

dige achtergrond toch iets gemerkt van een

zitten en dan voor een rechter gebracht kunnen

verschil. Al moet ik erbij zeggen dat juist in

worden die niet echt onafhankelijk is. Wat kun­

Leiden het gelijkheidsideaal sterk leefde.

nen wij dan nog zeggen tegen de rest van de

Dat kwam voort uit de Tweede Wereldoorlog,

wereld zonder onze geloofwaardigheid te

toen de Leidse Universiteit in tegenstelling tot

verliezen? Maar de neiging tot cynisme heb ik

andere universiteiten in verzet kwam en door

nooit gehad en hoop ik nooit te krijgen. Het is

de bezetter werd gesloten.’

belangrijk om hoop te blijven houden. Als je



hoop houdt en tegelijkertijd beseft dat het niet

Flinterman vindt het lastig om antwoord

te geven op de vraag of vrouwen zich in verga­

gemakkelijk is, blijf je toch vooruitkomen.’

de­ringen anders gedragen dan mannen. ‘Het



wordt al snel generaliserend. Maar wat me

hij begin jaren zeventig in Virginia studeerde.

Hij vertelt over de Verenigde Staten, waar

opvalt is dat ze vaak kleine cadeautjes aan

Hij en zijn vrouw reisden per bus van New York

elkaar geven. Dat heb ik mannen nooit zien

naar Charleston. Pas drie jaar daarvoor was het

doen. Ze proberen voortdurend goede relaties

verbod op interraciale huwelijken opgeheven.

te onderhouden. Al betekent dat niet dat ze niet

Op de chauffeur na was iedereen in de bus

met elkaar in de clinch raken. Ze kunnen heel

zwart – blanken reisden per definitie niet met

fel en venijnig zijn, op een andere manier dan

een bus. De chauffeur kreeg ruzie met twee

mannen.’

passagiers en zette de bus stil. Even later arriveerden er blanke politiemannen, die

Boodschap van hoop

de twee passagiers hardhandig aanpakten.

Midden in het gesprek zegt Flinterman: ‘Al die

‘Ze werden echt in elkaar geslagen,’ zegt

mooie woorden over gelijkheid, maar wat heb­

Flinterman, ‘dat was de eerste keer dat ik

ben we gewonnen? Nog steeds zijn er overal

geconfronteerd werd met zo’n keiharde aanpak.

discriminatoire praktijken. Nog steeds trekken

Dat soort ervaringen hebben mij steeds sterker

vrouwen overal aan het kortste eind.’ Maar hij

doen geloven in het gelijkheidsideaal.’ Ruim

zegt ook: ‘Ik vind het winst dat het comité bijna overal ter wereld de dialoog kan aangaan

dertig jaar later heeft

‘Obama heeft een boodschap van hoop voor een wereld die dat hard nodig heeft’

over mensenrechten van

Amerika een zwarte president. ‘Dat bete­ kent iets voor de wereld. Ik vond zijn

vrouwen en dat die ruimte er is.’ Hoe staat het

aanvaardingsspeech buitengewoon ontroerend.

met zijn vroegere idealisme? ‘Dat heb ik nog

Het was een boodschap van hoop voor een

steeds, jazeker. Het ligt genuanceerd. Is het

wereld die dat hard nodig heeft.’

63

* Boek Vrouw en Recht.indd 63

09-10-09 13:43

* Boek Vrouw en Recht.indd 64

09-10-09 13:43

Over verwesterde vrouwen in een niet-westerse omgeving ashley terlouw Een jonge Pakistaanse vrouw, laten we haar Sheila noemen, was als zesjarig kind naar Nederland gekomen. Op haar twintigste werd zij uitgehuwelijkt aan een Pakistaanse man. Hij bleef in Pakistan. Zij bleef in Nederland. Op een gegeven moment kreeg de man echter

hbo-opleiding (HR, 16 oktober 1998, nr. 9102).

een verblijfsvergunning en zou hij naar Neder­

In een ijzersterke noot bij deze uitspraak in

land komen. Uit angst dat zij alsnog met hem

Nemesis veegde Veerle van den Eeckhout

moest gaan samenleven en het huwelijk daad­

indertijd de vloer aan met deze twee argu­

werkelijk zou worden geconsumeerd, vluchtte

menten. Zij vond het wel heel bizar dat achteraf

Sheila naar een blijf-van-mijn-lijfhuis. Van daar­

aan Sheila werd tegengeworpen dat zij erin was

uit spande zij een procedure aan om het niet

geslaagd naar een blijf-van-mijn-lijfhuis te

geconsumeerde huwelijk nietig verklaard te

vluchten en dus voldoende weerbaar zou zijn.

krijgen. De Hoge Raad wees het verzoek af.

‘Trekt men deze zienswijze door, dan moet

Het was 1998. Als reden voerde de Hoge Raad

uiteindelijk ook het feit dat een vrouw van

aan dat Sheila kennelijk in staat was voldoende

vreemde herkomst in Nederland een procedure

weerstand te bieden aan de druk van haar familie

begint waarin zij steunt op Nederlands recht,

en die van haar man. Immers, zij was naar een

beschouwd worden als een teken dat zij erin

blijf-van-mijn-lijfhuis gegaan én woonde al vanaf

slaagt zich te onttrekken aan familie of

haar zesde in Nederland en volgde hier een

andere druk.’ 1

Foto: verwesterde Afghaanse meisjes

65

* Boek Vrouw en Recht.indd 65

09-10-09 13:43

Belangrijk voor mijn betoog is het tweede

In het Nederlandse beleid met betrekking tot

argument van de Hoge Raad, het argument dat

Afghaanse vrouwen3 wordt rekening gehouden

Sheila al zo lang in Nederland woonde en hier

met de positie die vrouwen in de Afghaanse

een hbo-opleiding volgde. Dit komt erop neer

samenleving bekleden. Alleenstaande vrouwen

dat Sheila volgens de Hoge Raad inmiddels zo

worden niet teruggestuurd. Er wordt ook

westers was dat zij geacht moest worden zich

rekening mee gehouden dat zij in hun land

aan de druk van haar niet-westerse familie

gevaar lopen, omdat zij zijn verwesterd.

te kunnen onttrekken. Deze redenering is

Het beleid maakt echter onderscheid tussen

om minstens twee redenen problematisch.

vrouwen die vóór hun komst naar Nederland al

In de eerste plaats impliceert het dat geëman­

in Afghanistan een westerse levensstijl hebben

cipeerde, verwesterde vrouwen nooit het

aangenomen en vrouwen die dat pas daarna hebben gedaan. Aan de

slachtoffer kunnen zijn van huwe­lijksdwang. In de tweede plaats wordt ermee veron­ dersteld dat vrouwen

Wat Karina en Maya ook doen, zich aanpassen aan Nederland of juist niet, het is niet goed

eerste vrouwen kan een verblijfsstatus worden verleend, mits zij aannemelijk maken dat zij vanwege hun

die vanaf hun kindertijd in Nederland wonen, volledig zijn verwesterd,

levensstijl zwaarwegende problemen hebben

zodat zij zich in principe nooit op culturele

ondervonden in Afghanistan en deze problemen

argumenten kunnen beroepen.

(mede) aanleiding zijn geweest voor het ver­

Aanpassen en wegwezen?

trek. Het aannemen van een andere levensstijl ná het vertrek uit Afghanistan is daarvoor niet

Inmiddels zijn we tien jaar verder. Beleid en

voldoende. Als een Afghaanse vrouw ín Neder­

rechtspraak hebben de afgelopen jaren zeker

land is verwesterd, betekent dat – volgens dit

aandacht gehad voor kwesties als eer-gerela­

beleid – nog niet dat zij bij terugkeer naar

teerd geweld en gedwongen huwelijken, maar

Afghanistan niet meer kan accommoderen.

zij worstelen nog altijd met de betekenis die

Hoewel begrijpelijk is dat in het beleid wordt

aan het verwesteren van buitenlandse vrouwen

gezocht naar mogelijkheden om verschil te

moet worden toegekend. Dat zien we ook in

maken tussen vrouwen die echt zijn verwesterd

het vluchtelingenrecht. Kan van verwesterde

en vrouwen die verwestering aanvoeren om een

vrouwen worden gevergd dat zij terugkeren

verblijfstitel te verkrijgen, is het inconsequent

naar een land van herkomst waar hun leven

om aan te nemen dat meisjes die hier van

zich binnenshuis zal afspelen, waar zij niet

jongs af aan zijn opgegroeid, zich wel zullen

mogen werken, geen opleiding mogen volgen,

aanpassen aan de Afghaanse gebruiken. Vooral

geen auto mogen rijden, en buitenshuis een

ook omdat het Nederlandse beleid juist van

boerka moeten dragen?

migranten verwacht dat ze ‘inburgeren’, zich



Neem twee Afghaanse meisjes, ik noem

dus aanpassen aan Nederland. Wat Karina en

ze Karina en Maya, die op jonge leeftijd met

Maya ook doen, zich aanpassen aan Nederland

hun ouders naar Nederland zijn gevlucht en

of juist niet, het is niet goed.

zich hier (net als Sheila indertijd) hebben ontwikkeld tot jonge westerse vrouwen.

De rechtbank oordeelt dan ook terecht dat dit

Hun verzoek om toelating tot Nederland

beleid onredelijk is voor zover niet specifiek

werd door de rechtbank Amsterdam toege­

wordt ingegaan op de situatie van meisjes

wezen, maar vervolgens door de Raad van State

en jonge vrouwen die in Nederland zijn

op formele gronden vernietigd.2

opgegroeid. Karina en Maya hebben geen keuze gehad tussen het bewust aannemen van

66

* Boek Vrouw en Recht.indd 66

09-10-09 13:43

een westerse levensstijl of het behouden van

verwesterd zijn, zij worden geacht zich in

een oorspronkelijke levens­stijl. Bovendien

Afghanistan wel te kunnen aanpassen.

kan niet van hen worden verwacht dat zij zich bij terugkeer weer aanpassen aan de in

Beide beslissingen zijn in mijn ogen onjuist.

Afghanistan geldende sociale zeden. Er is geen

In beide gevallen komt dat doordat de risico’s

sprake van ‘weer’ aanpassen. Van hen kan niet

van verwestering niet serieus zijn genomen.

worden verwacht dat zij de hun opgedrongen

Sheila had door het verwesteren te vrezen van

rol snel onder de knie zullen hebben. Voor

haar niet-verwesterde omgeving en behoefde

Karina en Maya geldt dat zij in beginsel niet

daartegen bescherming; in dit geval de

passen in het beeld van ‘de vrouw’ in Afgha­

bescherming van het civiele recht door nietig­

nistan en dat zij – als zij naar Afghanistan

verklaring van haar huwelijk. Ook Karina en

moeten terugkeren – het risico lopen het

Maya zijn verwesterd. Ook in hun geval wil

slachtoffer te worden van mensenrechten­

dat zeggen dat zij hebben te vrezen van een

schendingen.

niet-verwesterde omgeving, in dit geval hun niet-westerse geboorteland. Als Karina en

In het Ambtsbericht van het ministerie van

Maya terugkeren naar Afghanistan zullen zij

Buitenlandse Zaken over Afghanistan van 2007

waarschijnlijk geen verdere opleiding kunnen

staat een lijst van vrouwen die volgens de

volgen en niet buitenshuis kunnen gaan

UNHCR een verhoogd risico lopen. Een van

werken. Zij zullen zich hoofdzakelijk of

de categorieën betreft: ‘Vrouwen die de

uitsluitend binnenshuis mogen bewegen

geldende sociale zeden over­schrijden of

en gesluierd door het leven moeten gaan.

waaraan dergelijk gedrag wordt toegeschreven.

Van schaatsen zal geen sprake zijn. Niet omdat

Onder deze laatste categorie vallen onder meer

er in Afghanistan geen ijsbanen zijn, maar

Afghaanse vrouwen (…) die een westerse

omdat het niet past bij de perceptie van

levensstijl hebben aangenomen die als over­

vrouwen in Afghanistan. Zij behoeven

schrijding van de in Afghanistan geldende

bescherming van het vluchtelingenrecht.

sociale zeden wordt aangemerkt en die zo

Amnesty International heeft achtereenvolgens

fundamenteel onderdeel is van hun identiteit

aan minister Verdonk en staatssecretaris Albayrak gevraagd

dat onderdrukking daarvan volgens UNHCR als vervolging kan worden aan­ gemerkt.’

Vrouwen zouden met hun ervaringen hier in Afghanistan beter kunnen strijden voor mensenrechten

of zij van Afghaanse vrouwen met een westerse levensstijl bij terugkeer verwachten dat zij zich aan de

Risico’s van verwesteren onderschat

geldende mores in Afghanistan, waarin de

De zaak van Sheila lijkt op die van Karina en

vrouw vrijwel rechteloos is, zullen aanpassen.

Maya. Het gaat om vrouwen die op jonge

En als dat niet van hun wordt verwacht, hoe zij

leeftijd naar Nederland zijn gekomen en

zich dan weer in de Afghaanse samenleving

hier zijn opgegroeid. Aan Sheila werd tegen­

kunnen voegen zonder met mensen­rechten­

geworpen dat zij verwesterd was. Zij werd

schending als beschreven in het ambtsbericht te

geacht daaruit voldoende kracht te kunnen

maken te krijgen (brief Amnesty International,

putten om zich tegen de eisen van haar niet-

26 juni 2006). In een Algemeen Overleg inzake

westerse echtgenoot en familie te verzetten.

terugkeerbeleid op 11 oktober 2004 antwoordde

Dat valt slecht te rijmen met het beleid dat

toenmalig minister Verdonk op soortgelijke

aan Karina en Maya is tegengeworpen. Bij hen

vragen van Kamerleden die wilden weten

wordt juist géén betekenis toegekend aan het

wat zij met ‘accommoderen’ in deze context

67

* Boek Vrouw en Recht.indd 67

09-10-09 13:43

bedoelde, dat vrouwen met hun ervaringen hier

kan hen een verblijfstitel worden verleend.

te lande in Afghanistan beter kunnen strijden

Vrouwen die pas nadat zij hun land van

voor mensenrechten.

herkomst hebben verlaten zijn verwesterd

Kortom, aan de ene kant wordt van

en niet terug willen naar een land waar zij de

verwesterde Afghaanse vrouwen en meisjes

gebruiken inmiddels discriminerend zijn gaan

verwacht dat ze zich aanpassen aan de

vinden, komen daarentegen niet in aanmerking

Afghaanse normen, ook als die in strijd zijn

voor een verblijfsvergunning. De reden daar­

met de westerse norm

voor is dat de Nederlandse

van gelijke behande­

overheid beducht is dat

ling van mannen en vrouwen. Aan de andere kant wordt

Onbegrijpelijk is dat meisjes die hier van kind af aan zijn opgegroeid terug moeten naar Afghanistan

zij verwestering slechts aanvoeren om een ver­ blijfs­titel te krijgen. Ik heb daarmee grote

van hen verwacht dat zij, doordat zij zijn verwesterd, zich beter tegen

moeite, maar kan die redenering nog begrijpen.

discriminerende Afghaanse normen – tegen

Volstrekt onbegrijpelijk is dat meisjes zoals

onderdrukking – kunnen verzetten.

Karina en Maya, die van kind af aan hier zijn

Verzetsstrijdsters tegen wil en dank

opgegroeid en nooit een andere dan de westerse levensstijl hebben gekend, terug moeten naar

In het Nederlandse beleid bestaat begrip voor

Afghanistan, omdat van hen wordt verwacht dat

vrouwelijke vluchtelingen die zijn gevlucht,

zij zich ofwel aan de Afghaanse discriminatie

omdat zij in hun land van herkomst als

van vrouwen zullen aanpassen of hier in Neder­

minderwaardig worden gezien, omdat zij

land zo sterk zijn geworden dat ze zich daar­

zich niet willen voegen naar discriminerende

tegen kunnen verzetten. Om daarna, als ze dat

normen en gebruiken in hun land van herkomst.

inderdaad doen en vervolgens in Afghanistan

Als zij zich in strijd met die normen hebben

worden vervolgd vanwege dat verzet, naar

gedragen en aannemelijk hebben kunnen

Nederland terug te kunnen vluchten en

maken dat zij vanwege die activiteiten

dan wél in aanmerking te komen voor een

problemen ondervinden of zullen ondervinden,

verblijfsvergunning.

1

Veerle van den Eeckhout, Nemesis, 2000 nr. 1.

2

Rechtbank ’s-Gravenhage, zittingsplaats Amsterdam, 24 aug. 2007, AWB 06/34767, 06/34768, 06/34769, 06/34773,



LJN; BB3544. ABRvS, 23 april 2008, 200706841/1.

3

WBV 2004/60 en 2006/22.

68

* Boek Vrouw en Recht.indd 68

09-10-09 13:43

Werk in de huishouding Anders geregeld, maar nog steeds niet gezien sarah van walsum Mannen horen de kost te verdienen. Vrouwen horen thuis te blijven en op het huishouden en de kinderen te letten. Tot in de jaren tachtig van de vorige eeuw vierde in Nederland het kostwinnersbeginsel hoogtij. Sindsdien is er veel veranderd. Meer dan de helft van de Nederlandse vrouwen

jaar of jonger personeel in dienst, in 2000 is

werkt nu buitenshuis en volgens het kabinet

dit gestegen tot ruim 12%.1 Zeker de helft

moeten het er nog meer worden, en bovendien voor meer uren per week. Wat niet is veranderd

Steeds meer zijn het migranten die in deze sector werken

is dat het werk in huis nog steeds gedaan moet worden en dat dit werk nog steeds niet op zijn waarde wordt geschat. Onbetaalde arbeid in de huishouding is nu voor een deel vervangen

daarvan wordt zwart betaald en steeds meer

door onderbetaalde arbeid. Had in 1980

zijn het migranten die in deze sector werken. Vaak illegaal. Voorlopig lijkt regularisatie niet

Onbetaalde arbeid in de huishouding is nu deels vervangen door onderbetaalde arbeid

aan de orde. Mocht dat er toch van komen, dan zullen arbeidsmigranten werkzaam in de huishoudelijke dienstverlening nog een taaie strijd moeten leveren om volledig opgenomen te worden in het Nederlands bestel van

bijvoorbeeld iets meer dan 6% van de huis­

betaalde arbeid met alle rechten die daarbij

houdens bestaande uit mensen van vijfenvijftig

horen.

69

* Boek Vrouw en Recht.indd 69

09-10-09 13:43

Van onbetaald naar zwart betaald werk

voor een belangrijk deel van het gezins­­inkomen.

Sinds de Tweede Wereldoorlog hoeven parti­

worden gebagatelliseerd enkel omdat het

culieren die op parttimebasis een hulp in huis

vrouwenwerk is.

nemen, deze niet verplicht voor werk­loosheid



Het werk ‘achter het aanrecht’ kan niet meer

Bovendien werkt de regeling zwartwerken

of ziekte te verzekeren. Bij ontslag hoeven zij

in de hand. Ongeveer de helft van alle thuiszorg

ook geen vergunning aan te vragen. De Neder­

in Nederland wordt (deels) door de staat gecom­

landse staat heeft sinds 1977 hiervan gebruik­

penseerd en moet dus gemeld worden bij de

gemaakt om de kosten van de thuiszorg te

belastingdienst. In de overige gevallen echter

drukken. Een voorbeeld is de introductie van

is de werkgever hiertoe niet verplicht. De werk­

de ‘alfahulp’: een zorgverlener die alleen helpt

nemer wel, maar die doet dat meestal niet. Zij is

in de huishouding. Omdat zij formeel in dienst

toch niet verplicht verzekerd en melding kan tot

is van de zorgbehoevende en niet van een

heffingen leiden of tot korting op een uitkering.

zorg­instelling, hoeven over haar loon

Het meeste werk in deze sector is informeel,

geen sociale premies te worden betaald.

dat wil zeggen zwart of niet betaald.



Om deze speciale regeling te recht­

vaardigen zijn in de loop der jaren verschil­ lende argumenten gebruikt. Stuk voor stuk zijn ze illustratief voor de moeite die Nederlandse politici, bewindslieden en rechters ermee hebben om het werk dat binnenshuis door vrouwen wordt gedaan serieus te nemen. Zo is verwezen naar het speciale karakter van huishoudelijk werk (Hoge Raad, 23 november 1990, RvdW 1990, 212) of de bijzondere context waarin het werk plaatsvindt, de huiselijke kring (Centrale Raad van Beroep, 29 april 1996, nr. 95/2907 WW). Andere argu­menten waren dat de werkgevers, door­gaans huis­ vrouwen, niet belast mochten worden met de kosten en verantwoorde­lijk­heden die gepaard gaan met een formele arbeids­ overeenkomst. Of, aldus de Tweede Kamer in 1986, dat vrouwen die part­time werken in de huishoudelijke dienst­ verlening alleen maar de ver­dien­sten van hun mannelijke kost­winner hoefden aan te vullen, en dus geen belang zouden hebben bij bescherming tegen verlies aan inkomen door ontslag of ziekte.

Dit soort argumenten is tegen­

woordig niet meer te gebruiken. Vrouwen worden nu actief aange­ moedigd deel te nemen aan betaalde arbeid en steeds meer vrouwen zorgen

Hristina Tasheva: zelfportret

70

* Boek Vrouw en Recht.indd 70

09-10-09 13:43

Het korte leven van de ‘witte werkster’

en dan ook de goedkoopste variant daarvan: de

Er zijn wel pogingen gedaan om huishoudelijke

hierdoor moeten wijken voor een alfahulp.

dienstverlening tot regulier betaalde arbeid

Sommigen hebben zelfs na ontslag hun werk

te maken. In 1998 lanceerde het ministerie

als alfahulp of kleine zelfstandige moeten

voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid de

voortzetten, omdat zij als reguliere werknemer

zogenaamde ‘witte werkster regeling’. Deze

niet meer aan de slag konden binnen de zorg.

diende twee doelen: het creëren van een



reguliere markt voor huishoudelijke dienst­

beleid van het huidige kabinet is het ‘activeren’

verlening en het scheppen van werkgelegenheid

van 75.000 bijstandsvrouwen en 25.000 huis­

voor on- en laaggekwalificeerden. Een succes

vrouwen voor de ‘lagere segmenten van de

was het niet: langdurig werklozen zagen de

arbeidsmarkt’. Dat moet gebeuren door

huishoudelijke dienstverlening niet als een

werkloze vrouwen aan te moedigen voor

goede uitweg uit hun armoede en bovendien

zichzelf te beginnen en door het stimuleren

bleken lang niet alle deelnemers geschikt voor

van vrijwilligerswerk. Allochtone vrouwen

dit werk. Zoals onder andere door de thuiszorg

vormen zowel de meerderheid van de laag­

gesteld, moeten werknemers in deze sector

gekwalificeerde en/of werkloze huisvrouwen

sociaal vaardig en betrouwbaar zijn, sensitivi­

als het speerpunt van de voorgestelde active­

teit tonen voor de intieme sfeer waarin zij

ringsmaatregelen. Een interessante vraag is

werken, verantwoordelijkheid kunnen dragen,

of de verslechtering in de rechtspositie van

en zelfstandig, nauwgezet en gedisciplineerd

mensen werkzaam in de thuishulp gepaard is

kunnen werken. Dat maakt het predicaat

gegaan met een toename van het percentage

‘ongekwalificeerd’ nogal relatief.

allochtone vrouwen in deze sector. Duidelijk

Meer van hetzelfde

alfahulp. Veel geschoolde zorgverleners hebben

Een van de doelen van het emancipatie­

is inmiddels wel dat migrantenvrouwen een steeds grotere rol zijn gaan spelen binnen het

Ondanks voorstellen voor een alternatieve vorm

niet gesubsidieerde en veelal zwart betaalde

van regulering, bijvoorbeeld door de Raad voor

segment van de huishoudelijke dienstverlening.

Werk en Inkomen, heeft het huidige kabinet

Dat zoveel migrantes werkzaam zijn in de

gekozen voor meer van hetzelfde. Sinds 2007

huishoudelijke sfeer heeft uiteraard van alles

gelden de bestaande regelingen ook voor dienst­

te maken met de geringe mogelijkheden voor

betrekkingen van drie dagen per week, en niet

vrouwen om, onafhankelijk van hun opleiding,

meer alleen voor dienstbetrekkingen van

via de reguliere arbeidsmarkt naar het Westen

minder dan drie dagen. Bovendien zijn ze

te komen. Daarmee blijven zij aangewezen op

uitgebreid naar alle soorten werkzaamheden

de informele, onbeschermde en illegale of

binnen het huishouden en niet alleen voor

semi-legale arbeidssectoren.

schoonmaken en oppassen.

In datzelfde jaar is de Wet Maatschap­

Zwart betaald wordt illegaal werk

pelijke Ondersteuning (Wmo) ingevoerd.

Hoewel ook legaal in Nederland verblijvende

Bedoeling van de wet is om de marktwerking

migranten zwart werken in de huishoudelijke

te stimuleren. Tegelijk is de organisatie van

dienstverlening, is dit vooral aantrekkelijk voor

de gesubsidieerde thuiszorg overgeheveld van

migranten zonder papieren. De vraag is groot en

nationaal naar gemeentelijk niveau. Inmiddels

zwart werken de norm, zodat men ook zonder

is duidelijk geworden dat dit ten koste is gegaan

papieren goed aan de slag kan. Bovendien

van de rechtspositie van degenen die in deze

komen controles van de arbeidsinspectie in de

sector werken. Om geld te besparen kiezen veel

privésfeer maar weinig voor, vooral niet waar

gemeentes voor het minimumniveau aan zorg,

het om huishoudelijke dienstverlening gaat.

71

* Boek Vrouw en Recht.indd 71

09-10-09 13:43

Ongedocumenteerde migranten werken meestal

om in aanmerking te komen voor een tewerk­

voor meerdere huishoudens tegelijk, zodat zij

stellingsvergunning bereid zijn een maand­

een volle werkweek kunnen draaien. Zij hebben

salaris te betalen dat minstens gelijk is aan het

immers geen alternatieve bron van inkomen.

sociaal minimum. Maar weinig particuliere

Zij maken lange uren, vooral als zij veel moeten

werkgevers willen en kunnen dit.

reizen van de ene werkplaats naar de andere. De lange uren en het vele reizen leiden tot

Hoewel de vergroting van de arbeidsparticipatie

stress; de gebruikte schoonmaakmiddelen tot

van vrouwen en een ouder wordende bevolking

huid- en ademhalingsklachten; het zware

leiden tot een groeiende behoefte aan arbeid in

fysieke werk tot slijtage van de gewrichten.

de zorgsector, geeft het Nederlandse arbeids­

Veel van hen zijn geschoold en zouden zich

migratiebeleid geen blijk van erkenning hier­van.

graag verder willen ontplooien, maar omdat

Vrouwen worden hierdoor dubbel getroffen.

de Nederlandse arbeidsmarkt voor hen op slot

Er wordt niet onderkend dat arbeid en zorg

zit hebben zij weinig keuze. Ze hebben geen

nog steeds ongelijk verdeeld zijn en dat vooral

toegang tot een ziektekostenverzekering,

vrouwen voor hun arbeidsparticipatie afhanke­

geen recht op een woonvergunning, kunnen

lijk zijn van de steun van anderen ter ontlasting

geen eigen bankrekening openen, en hebben

van hun zorgtaken. En de – veelal vrouwelijke

– wanneer zij visumplichtig zijn – geen moge­

– migranten die in toenemende mate deze zorg

lijkheden om achtergelaten kinderen of andere

leveren kunnen hieraan geen legale status

familieleden in het land van herkomst te

ontlenen: hun werk wordt niet erkend als

bezoeken. Uit angst voor aanhouding, detentie

grond voor toelating ‘in Nederlands belang’.

en uitzetting lopen zij niet vrij over straat. Zij durven geen aangifte te doen bij de politie

Regularisatie als perspectief?

als ze aangerand worden door een werkgever en

In 2006 deed de toenmalige minister voor

zullen niet snel de arbeidsinspectie inschakelen.

Vreemdelingenzaken en Integratie een voorstel



voor een nieuw migratiebeleid in haar notitie

Ook ongedocumenteerde migranten

hebben bepaalde rechten, zoals het recht op

Naar een modern migratiebeleid. Het voorstel

minimumloon, op zes weken doorbetaling bij

maakt onderscheid tussen laaggeschoolde

ziekte, en op gezonde arbeidsomstandigheden.2

arbeids­migranten, die slechts op tijdelijke basis

In de praktijk echter maakt hun illegale status het vrijwel onmogelijk die rechten ook daadwerkelijk te claimen. Zo krijgen de

worden toege­laten

Ook ongedocumenteerde migranten hebben rechten, maar hun illegale status maakt het onmogelijk die te claimen

sprake is van priori­teit genietend aan­bod, en de zoge­­­noemde kennis­migranten die

meesten niet doorbetaald als hun opdrachtgever met vakantie is. Betaalde

en alleen als er geen

zich permanent mogen vestigen en waarvoor

vakan­ties en door­betaling bij ziekte komen niet

geen tewerkstellings­vergunning hoeft te wor­den

of nauwelijks voor.

aan­gevraagd. Waar het voorstel niet in voorziet



is de mogelijkheid om arbeidsmigran­ten toe

Een werkvergunning zou hun positie

aanmerkelijk verbeteren, maar de mogelijk­

te laten voor werk in de huis­houdelijke dienst­

heden daarvoor zijn miniem. In de eerste plaats

verlening. Eind 2007 heeft de Tweede Kamer de

moet hun werkgever kunnen aantonen dat er

minister voor Sociale Zaken en Werkgelegen­

geen Nederlanders of EU-onderdanen zijn die

heid gevraagd te reageren op een voorstel van

dit werk kunnen doen. Omdat het zogenaamd

E-Quality voor een dergelijke regeling.

om ongekwalificeerde arbeid gaat, is dit zo goed



als onmogelijk. Bovendien moet een werk­gever

dit niet nodig is, omdat er voldoende werklozen

Typerende reactie van de minister was dat

72

* Boek Vrouw en Recht.indd 72

09-10-09 13:43

zijn in Nederland die dit werk kunnen doen.

‘laaggekwalificeerd’ te boek zal staan, is de kans

Het is echter de vraag of, zo lang werk in het

groot dat zij alleen op tijde­lijke basis zullen

huishouden maatschappelijk laag in aanzien

worden toegelaten en een uitnodiging van hun

staat en niet als volwaardig betaalde arbeid

werkgevers nodig zullen hebben om kans te

wordt geregeld, werklozen die over de vereiste

maken op wedertoelating. Bovendien zullen zij

kwaliteiten beschikken, bereid zullen zijn dit

zich, zoals voorgesteld in de nota Modern

werk te doen, en zo ja, voor hoe lang.

migratiebeleid, onder toezicht moeten stellen



Meerdere Europese landen zijn inmiddels

van een door de IND gecontrac­teerde ‘referent’

overgegaan tot het toe­laten van migranten van

– bijvoorbeeld een bemidde­lings­bureau – om

buiten de EU voor huishoudelijke arbeid. Wie

toegang te kunnen krijgen – en houden – tot

weet zal dit ooit ook in Nederland gebeuren.

legaal verblijf in Nederland.

De vraag is of dat hun werksituatie beter maakt dan die van ongedocumenteerde migranten nu.

Vrouwen worden wellicht steeds meer gewaar­

Dat belangrijke aspecten van hun verdere

deerd als betaalde krachten, maar de waarde van

leef­situatie kunnen verbe­teren, wil ik even

het werk dat zij traditioneel in huis ver­richten wordt nog steeds niet

los zien hiervan.

Wanneer een

even­tuele regularisatie in­houdt dat zij onder de regeling huishoude­lijke

De scheiding tussen publiek en privé houdt stand, met alle daarbij behorende verschillen in macht en beloning

houdt stand, met alle daarbij horende verschil­ len in macht en belo­ning.

dienstverlening gaan vallen, dan blijven zij onverzekerd voor werk­

onderkend. De schei­ding tussen publiek en privé

Alleen is de manier waar­op deze ver­schillen nu

loosheid en ziekte. En dus extreem afhankelijk

worden gecon­strueerd een andere dan in de na­

van hun werkgevers voor hun inkomsten.

oorlogse jaren. Behalve gender is nu ook verblijfs­

Omdat hun werk vermoe­delijk nog steeds als

status onderscheidend criterium geworden.

‘De positie van vrouwen in het westen is veel beter geregeld dan bijvoorbeeld in China, waar mijn familie vandaan komt. Het nadeel daarvan is dat vrouwen in het westen zich zo comfortabel voelen dat ze de noodzaak niet meer zien om zich in te zetten voor gelijke behandeling. Terwijl er wel ongelijkheid is. Bijvoorbeeld op de arbeidsmarkt, waar de lonen van vrouwen lager zijn en vrouwen in een recessie het eerst op straat staan. Wat ik in Nederland heel goed vind is dat mannen en vrouwen die samen uitgaan ieder voor zich betalen. Going Dutch, dat doen wij in Engeland niet. Door als vrouw direct zelf te betalen, stel je een norm. Je gedraagt je niet afhankelijk.’ Yubing Zhu is een uitwisselingsstudent uit Engeland. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht. 1

De Ruijter, Esther, Household Outsourcing. Amsterdam: Thesis 2005

2

Abvakabo/FNV, Je rechten als huishoudelijke hulp bij een privé persoon thuis. Zoetermeer 2008.

73

* Boek Vrouw en Recht.indd 73

09-10-09 13:43

Rechtshulp voor Vrouwen margreet de boer Rond 1980 gaan op verschillende plaatsen in Nederland vrouwelijke juristen en rechtenstudenten zich toeleggen op het verlenen van juridische bijstand aan vrouwen. In 1980 wordt in Amsterdam vanuit het

Als onderdeel van de sociale advocatuur richten

Advokatenkollektief Staatsliedenbuurt het

de ‘vrouwenkantoren’ zich vooral op vrouwen

advocatenkantoor Rechts­hulp voor Vrouwen

met weinig opleiding en een lage inkomens­

opgezet. Ook Gabi van Driem begint begin

positie, onder wie ook vrouwen van buiten­

jaren tachtig met haar feministische advocaten­

landse afkomst. En net als in de rest van de

praktijk aan huis. In Nijmegen wordt aan de

sociale advocatuur wordt de juridische hulp­

Graafseweg het Vrouwenadvokatenkollektief

verlening gekoppeld aan maatschappij­kritiek.

opgericht. En zo zijn er meer kantoren.

In het geval van de rechtshulp aan vrouwen



wordt dat toegespitst op de maat­schappelijke

Naast de advocatenkantoren komen er

ook vrouwenrechtswinkels op: juridische

(onderdrukte) positie van de vrouw.

spreekuren voor vrouwen, vaak verzorgd



door rechtenstudentes, begeleid door ervaren

Vrouwen geeft een aardig beeld van deze

juristen. De eerste vrouwenrechtswinkel komt

feministische maatschappijkritiek:

in Utrecht. Later volgen andere plaatsen,

‘De werkwijze van Rechtshulp voor Vrouwen

zoals Nijmegen, Rotterdam en Maastricht.

komt voort uit een feministiese visie, dat wil

Feministische rechtshulp: de principes van de vrouwen­ hulpverlening en kritiek op maatschappelijke structuren

Een brochure van Rechtshulp voor

zeggen dat de problemen van de vrouwen in verband worden gebracht met haar positie en rol als vrouw in de maatschappij. (...) Wetten en regels staan niet aan de kant van vrouwen. Al is een en ander in de wet rechtgetrokken of is men

De opkomst van de specifieke rechtsbijstand

hiermee bezig, in de praktijk worden vrouwen

aan vrouwen in het begin van de jaren tachtig

toch vaak ongelijk behandeld en is het zeer

is een logisch vervolg op een tweetal andere

moeilijk voor vrouwen om haar recht te halen.

ontwikkelingen: die van de sociale advocatuur

De maatschappelijke werkelijkheid – zoals de

en de vrouwenhulpverlening.

opvatting over de rol van de vrouw – is zodanig

74

* Boek Vrouw en Recht.indd 74

09-10-09 13:43

dat vrouwen heel wat vaardigheden, kennis en uithoudingsvermogen moeten hebben, willen zij hun belangen via het recht waarmaken. (…) Vrouwen zijn vaak slecht op de hoogte van haar rechtspositie, durven geen konflikten aan te gaan, zijn niet of nauwelijks georganiseerd en dus het eerst slachtoffer van de ekonomiese krisis. Ook binnen het huwelijk of relatie veroorzaakt het grote machtsverschil tussen mannen en vrouwen en de daaruit voortvloeiende afhankelijkheid vaak grote problemen, zoals mishandeling of verkrachting. De vrouw durft zich niet te verweren of weg te lopen uit angst voor zijn fysieke kracht of uit angst alleen achter te blijven. Ook de ekonomiese afhankelijkheid ten opzichte van de man is vaak voor de vrouw een reden om de bestaande situatie te handhaven.’

Praktische oplossingen voor praktische problemen Hoewel de juristen bij de vrouwenkantoren en de rechtswinkels voor vrouwen elkaar veelal vinden in de feministische maatschappij- en rechtskritiek, richten zij zich in hun werk vooral op de problemen waarmee vrouwen in de dagelijkse praktijk te maken krijgen en waarvoor zij onvoldoende gehoor vinden bij de bestaande rechtshulpvoorzieningen. De brochure van Rechtshulp voor Vrouwen: ‘Een juridies probleem bestaat niet. Of anders gezegd: een vrouw komt met een probleem waarvoor zij een oplossing wil. De juridiese weg is maar een van de mogelijke oplossingen. Vaak gaat het om maatschappelijke problemen die een maatschappelijke oplossing vragen. Problemen van vrouwen zijn niet op te delen in een juridies en een maatschappelijk deel of daartoe te begrenzen.’

De dagelijkse problemen van vrouwen

bepalen de thema’s waar de kantoren zich mee bezighouden: echtscheidingen, alimentatie en omgangsregelingen, problemen met werk, uitkeringen en schulden. Problemen waardoor veel vrouwen harder, of in ieder geval anders getroffen worden dan mannen. De vrouwen­ kantoren gaan zich ook bezighouden met een

75

* Boek Vrouw en Recht.indd 75

09-10-09 13:43

belangrijk nieuw thema: het geven van rechts­

aan vrouwen, maar kiezen positie voor kwets­

bijstand aan slachtoffers van seksueel geweld

bare groepen, waarbij nog steeds gekozen

en vrouwenmishandeling. Vanuit de praktijk

wordt voor de onderwerpen waar veel vrouwen

worden binnen het recht oplossingen gezocht

in de praktijk tegenaan lopen. Het kantoor

en gevonden voor problemen van slachtoffers,

Van Kempen Kramer advocaten formuleert

zoals het straat- en contactverbod.

het op de website aldus: ‘Voorop staat dat wij

Rechtshulp aan Vrouwen en de mannen

cliënten bijstaan die zich in een kwetsbare positie bevinden, zoals slachtoffers van huiselijk, eergerelateerd of seksueel geweld

Op dit moment zijn er geen advocatenkantoren

en van stalking, discriminatie of ongewenste

meer die zich afficheren als vrouwenkantoor

omgangsvormen op het werk.’

en zich uitsluitend op het verlenen van rechts­ bijstand aan vrouwen toeleggen.

Nieuwe initiatieven



Dat de feministische advocatenkantoren zich

De meeste maken zelf de keuze om een

andere naam te kiezen en ook voor mannen op

niet meer uitsluitend op vrouwen richten

te gaan treden. Agathe van Bon zegt in 2007 in

betekent niet dat er geen rechtshulp speciaal

De Gelderlander: ‘Pottenkantoor, zo werd ons

voor vrouwen meer is. De vrouwenrechts­

kantoor genoemd. Vrouwenadvocatencollectief

winkels in Nijmegen en Maastricht draaien

kreeg een negatieve klank. Het was gewoon niet

door, en vanuit Nijmegen heeft men zelfs het

handig meer om de naam te voeren.’ Gabi van

plan opgevat om in iedere universiteitsstad

Driem staat ook mannen bij, maar niet in zaken

(weer) een vrouwenrechtswinkel op te

tegen vrouwen. In Opzij zegt ze hierover in

richten.

2006: ‘Vaak slachtoffers van seksueel geweld,



mannen die door priesters zijn misbruikt en

Zo is in april 2008 in Utrecht het Steunpunt

seksuele intimidatie in de krijgsmacht en

Vrouwenrechten van start gegaan, waar Turkse

marine. Vrouwenrecht doe ik alleen voor

en Marokkaanse vrouwen uit Utrecht tijdens

vrouwen, dus geen zaken waarin mannen

inloopspreekuren en op themabijeenkomsten

tegenover vrouwen staan.’

informatie en advies met betrekking tot hun



rechten kunnen krijgen (zie ook www.metwet.nl).

Maar niet iedereen maakt de keuze om

Daarnaast zijn er ook nieuwe initiatieven.

ook voor mannen op te treden geheel vrijwillig.



In 2005 oordeelt de Commissie Gelijke Behan­

er weinig veranderd in de problemen waarmee

de­ling dat een advocate ongeoorloofd onder­

vrouwen komen. Wel komen er meer vragen

scheid op grond van sekse had gemaakt door te

over werk en minder over uit­keringen (vooral

weigeren een man bij te staan (oordeelnummer

de bijstand). Volgens Alda Rutten van de

2005-169).

Vrouwenrechtswinkel Nijmegen omdat steeds



meer vrouwen buitenshuis werken (Opzij

De huidige ‘vrouwenkantoren’ leggen zich

niet meer uitsluitend toe op de rechtsbijstand

In dertig jaar rechtshulp aan vrouwen is

1996).

76

* Boek Vrouw en Recht.indd 76

09-10-09 13:43

Thema’s in de rechtshulp aan vrouwen 1985 brochure Rechtshulp voor Vrouwen

2009 website Vrouwenrechtswinkel Nijmegen

echtscheidingen en andere

echtscheiding;

familierechtelijke problemen

beëindiging geregistreerd partnerschap of samenlevingscontract;

seksueel geweld, mishandeling

alimentatie, boedelscheiding,

en bedreiging

omgangsregeling

woonproblemen

mishandeling en bedreiging

uitkeringsproblemen

problemen met de huurbaas

schulden

of met de buren

arbeidszaken

ontslag

vreemdelingenzaken

nationaliteit, vreemdelingenrecht, verblijfsvergunning

consumentenzaken

‘In Nederland hebben vrouwen en mannen gelijke rechten, maar dat zie je niet terug op de arbeidsmarkt. Je kunt de positie van vrouwen op de arbeidsmarkt verbeteren door te zorgen voor meer kinderopvang, want nu zijn er wachtlijsten. Of door mogelijkheden voor kinderopvang bij werkgevers in de bedrijven. Dan ben je zeker van een plek en kun je tussen de middag even bij je kind gaan kijken. Quoteringsafspraken over het aantal vrouwen in de top van bedrijven zou ook helpen. Maar wetgeving alleen is niet voldoende. Mannen hebben formeel ook de mogelijkheid om in deeltijd te werken, maar ze maken daar weinig gebruik van. Je zou iets moeten verzinnen om een verandering in houding en mentaliteit te bewerkstelligen.’ Berber van Norden studeert aan de Universiteit Utrecht. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.

77

* Boek Vrouw en Recht.indd 77

09-10-09 13:43

interview

Famile Arslan: ‘Nu gaat het om sociale, emotionele en intellectuele gelijkheid.’ wilma van hoeflaken Lange tijd dacht ze dat het een nadeel was om een vrouw te zijn, maar tegenwoordig beschouwt advocate Famile Arslan haar sekse als een voordeel. ‘Als man was ik nooit zover gekomen. Vrouwen moeten zichzelf meer gaan waarderen.’

Eerst merkte ze dat ze anders was door haar

verder gekomen in het leven. Dan had ik name­

Turkse afkomst. ‘Etniciteit valt op. Ik zag er

lijk vanzelf veel vrijheid gehad en hoefde ik

anders uit.’ Daarna merkte ze dat haar sekse een

nergens voor te vechten. Waarschijnlijk was

minstens zo grote rol speelt in de manier

ik dan naar de lts gegaan, had ik gewerkt via een

waarop ze wordt behandeld. Een tijdlang dacht ze dat het een nadeel was om een

uitzendbureau en zou

‘Als ik een man was, was ik geen stap verder gekomen in het leven’

ik heel veel kinderen hebben gekregen. Maar juist omdat ik een vrouw ben, heb ik het anders

vrouw te zijn. Maar inmiddels beschouwt ze het als een voordeel. ‘Ik

gedaan. Als vrouw heb je te maken met allerlei

ben het vrouw-zijn gaan waarderen,’ zegt Famile

beperkingen. Studeren was de enige manier om

Arslan, ‘als ik een man was, was ik geen stap

aan het geijkte stramien te ontsnappen.’

78

* Boek Vrouw en Recht.indd 78

09-10-09 13:43

doen.’ Anderhalf jaar voor haar beëdiging speelde de zaak van de griffier met hoofddoek. De minister van Justitie stond op het standpunt dat hoofddoeken bij de rechterlijke macht en het Openbaar Ministerie niet werden toege­ staan. ‘Over de advocatuur kan de minister niets zeggen. Hij is niet mijn baas.’ Arslan ging te rade bij de Orde van Advocaten en schreef een brief aan de rechtbank. Er bleken geen bezwaren te bestaan tegen een advocaat met een hoofd­ doek. ‘Ze vonden het wat onwennig, maar nu kijkt niemand er meer van op. Ik ben allang niet meer de enige.’ Ze legt uit dat het dragen van een hoofddoek lang niet altijd gezien moet worden als reli­ gieuze uiting. Haar tantes uit Oost-Turkije dragen de hoofddoek uit gewoonte, omdat Arslan (1971) is geboren in Turkije. Ze woont

ze vanuit hun cultuur niets anders kennen.

sinds haar vierde jaar in Nederland. Aan het

De jonge meiden met strakke broeken, korte

einde van de basisschool kreeg ze een LHNO-

topjes en zware make-up dragen hem als state­

advies – de toenmalige huishoudschool. Haar

ment. Bij hen staat de hoofddoek voor power en

vader hield haar thuis. Een jaar lang zorgde

rebellie. Weer anderen dragen hem om meer

ze voor het gezin, dat bestond uit een vader,

vrijheid te krijgen. ‘In veel door mannen

een bedlegerige moeder, twee jongere broertjes

gedomi­neerde gemeenschappen is er vanuit de

en een oom. In dat jaar besloot ze dat ze nooit

ouderen, zeker vanuit de vaders, een gevoel van

huisvrouw wilde worden. Het jaar erop ging ze

onbehagen met het toekennen van vrijheden

naar de mavo. Door haar decaan liet ze zich

aan vrouwen. In dat geval kan dat ondervangen

uitleggen hoe ze kon stapelen: mavo, havo, vwo

worden als die dochter een hoofddoek draagt.

of hbo en uiteindelijk de universiteit. Dokter, ingenieur of rechter, dat waren eigenlijk de enige

Dan is de hoofddoek

‘In sommige situaties is de hoofddoek wisselgeld voor vrijheid’

academische beroepen

wisselgeld voor vrijheid.’ De veronder­ stelling dat een hoofd­ doek wordt gedragen

waarbij ze zich een beeld kon vormen. Ze koos

om het haar van de vrouw te verbergen, is

voor een rechtenstudie en besloot dat ze advo­

volgens Arslan onjuist. ‘Zo wordt het vaak

caat zou worden, hoewel ze nauwelijks wist wat

uitgelegd. Net als in de Bijbel staat in de Koran

dat inhield. In augustus 2002 werd ze beëdigd

dat het haar het sieraad van de vrouw is. Als je

als advocaat. Ze was de eerste die bij die

dat sieraad laat zien, wek je bepaalde lusten op

gelegen­­­heid een hoofddoek droeg.

bij mannen. Maar daar ben jij als vrouw natuur­

Aanbidding ‘Mijn hoofddoek draag ik al sinds de middelbare

lijk helemaal niet verantwoordelijk voor. Dat is de verantwoorde­lijkheid van die man zelf.’

school. Het hoort bij me,’ zegt Arslan, ‘het is een

Onderbuikgevoel

vorm van aanbidding van Allah. Ik zou me niet

Arslan is ervan overtuigd dat er een tijd

laten beëdigen als ik mijn hoofddoek af moest

komt dat ook rechters hoofddoeken dragen.

79

* Boek Vrouw en Recht.indd 79

09-10-09 13:43

‘Nu word het argument gebruikt dat de hoofd­

islamitische onderwijs, ze is op Europees niveau

doek niet past in de scheiding van kerk en staat.

betrokken bij een organisatie die de dialoog

Men wil de neutraliteit van de staat waar­

tussen Joden en moslims bevordert en ze is

borgen. Ik denk dat het meer een onderbuik­

penningmeester bij de stichting Verzorging

gevoel is. Alsof je met een hoofddoek niet

Islamitisch Zendtijd. Onlangs richtte ze met

neutraal zou zijn. Ten eerste is niemand neu­

vrienden een European Muslim Professionals

traal of objectief. Ik heb rechters meegemaakt

Network op.

die heel onvrouwvriendelijk waren. En er zijn



toch ook joodse, katholieke en protestantse

kenheid bij een internationale vrouwenbewe­

rechters?’

ging, die actief is onder de naam Musawah



(www.musawah.org). Deze organisatie wil

Desondanks heeft ze begrip voor het

Heel belangrijk voor Arslan is haar betrok­

Neder­landse standpunt. ‘Turkije gaat zeer

vrouwen opleiden om trainingen te geven op

rigide om met de scheiding van kerk en staat.

het gebied van sociale rechtvaardigheid en

Er is absoluut geen ruimte voor religie in het

mensenrechten in het gezin. Arslan legt uit

maatschappelijk leven. Daar zijn moslims in de

dat deze trainingen er in elk land weer anders

meerderheid, maar met een hoofddoek ben je

uitzien. ‘In een land als Bangladesh hebben

niet welkom op school, op de universiteit of als

vrouwen behoefte aan economische zelfstandig­

ambtenaar. Het gevolg is dat een enorme groep

heid, terwijl vrouwen in Saoedi-Arabië bijvoor­

vrouwen belemmerd wordt in hun ambities.

beeld meer hebben aan bewegingsvrijheid en

Maar in Nederland is het gelijkheidsbeginsel

vrijheid van meningsuiting. Wat we willen

echt ingeburgerd, ook al staat de ruimte voor

bereiken is een ‘social change’. Vrouwen en mannen moeten gelijk­

diversiteit nu wat onder druk. Ik heb waardering voor de mogelijkheden die Nederland biedt. Dat er hindernissen zijn,

‘In Nederland is het gelijkheidsbeginsel echt ingeburgerd, al staat de ruimte voor diversiteit nu wat onder druk’

waardig zijn. Als zij zich bewust zijn van hun onderlinge gelijk­ waardig­heid, zullen zij met een bredere blik

vind ik begrijpelijk. Moslims vormen een minderheid, maar vanuit

naar de wereld kijken en hun kinderen anders

die minder­heidspositie kunnen we wel

opvoe­den. Dat zien de vriendjes van die kinde­

emanciperen.’

ren ook, dus het heeft een olievlek­werking.’

Internationale vrouwenbeweging

Gelijkwaardigheid

Eén ding staat vast: Arslan wordt niet zelf die

‘In Nederland hebben we de grondwet en de

eerste rechter met hoofddoek. ‘Ik vind het wel

Wet gelijke behandeling,’ zegt Arslan, ‘juridisch

luxe om advocaat te zijn. Ik verdien veel meer,

zijn er genoeg handvatten om ongelijkheid aan

ik kan cliënten weigeren als ik er geen goed

te pakken. Nu gaat het om sociale, intellectuele

gevoel bij heb, ik mag partijdig en controver­

en emotionele gelijkheid.’ Hoewel Arslan het

sieel zijn en ik heb de vrijheid om naast mijn

goed vindt dat de vrouwenbeweging in Neder­

werk allerlei andere dingen te doen.’

land zich sterk heeft gemaakt voor economische



De waslijst van nevenactiviteiten van

zelfstandigheid van vrouwen, ziet ze ook veel

Arslan is zo lang dat ze zelf grapt dat ze de

nadelen. Vrouwen werken buitenshuis, maar

advocatuur erbij doet in haar vrije tijd. Ze is

dragen ondertussen ook de verantwoordelijk­

bestuurslid van de stichting Islam en burger­

heid voor alles wat binnenshuis moet gebeuren.

schap, ze is betrokken bij een project dat huise­

Ook de zorg voor de kinderen komt voor

lijk geweld in moslimgezinnen aanpakt, ze is

rekening van de vrouw. Dat is zwaar.

voorzitter van een klachtencommissie in het

‘We moeten mannen het kostwinnerschap

80

* Boek Vrouw en Recht.indd 80

09-10-09 13:43

teruggeven. Daar zijn ze goed in en dat willen

advocatuur, maar nog liever met een studie

ze ook graag. Daarnaast moeten ze leren om met

theologie – waar ze ooit aan begonnen is – of

het huishouden om te gaan. Veel vrouwen

sociologie. Dat ze geen partner gevonden heeft, is de prijs die ze naar

denken dat je huis­hou­ de­lijk werk niet aan mannen kunt overlaten, of hebben daar moeite

‘We moeten mannen het kostwinnerschap teruggeven’

eigen zeggen betaalt voor haar emancipatie en onafhankelijkheid. ‘Dat is een universeel

mee. Toch moeten vrouwen wel leren om de man de ruimte te

probleem van hoogopgeleide vrouwen. Het is

geven om te groeien. Maar de rol van kost­

heel moeilijk om een geschikte partner te vinden.’

winner past toch het meest bij mannen. Vrouwen zijn betere organisatoren en kunnen

Arslans ouders wonen bij haar, maar haar volle

meer dingen tegelijk. Ik vind dat vrouwen

agenda maakt dat ze niet vaak thuis is. Het ene

zichzelf meer moeten waarderen en een beetje

moment is ze in Qatar waar ze het heeft over

egoïstischer worden. Als vrouwen tevreden

‘values to action’ als een van de sprekers op

zijn met de taakverdeling, dan zullen zij dat

het congres The Moslim leaders of Tomorrow,

uitstralen naar het gezin en de omgeving.

het volgende moment zit ze in een trein in

Dat vind ik nou emancipatie. Niet meegaan

Nederland en wordt ze in krom Nederlands

met de flow, maar uitspreken wat je zelf wilt.

vriendelijk aangesproken door een mede­ reiziger. ‘Dat roep

Dan ben je misschien niet gelijkvormig aan de man, maar wel gelijk­ waardig. Dan heeft die

‘Je moet optimistisch zijn om de schoonheid van het leven te zien.’

ik op, omdat ik zo klein ben en een hoofddoek draag,’ vermoedt ze. Als ze in onberispelijk

man geen vetorecht meer, ook al is hij de kostwinner. Musawah is

Nederlands antwoord geeft, reageert de mede­

een beweging die jonge mensen wil trainen om

reiziger doorgaans verrast: ‘U spreekt Neder­

deze gelijkwaardigheid te bereiken. Dan zijn

lands.’ Dan zegt Arslan: ‘Een klein beetje.’

jongens niet meer waard dan meisjes en komt



er eindelijk ‘social justice’ in het gezin.’

lachen. Ze is optimistisch over de toekomst,

Krom Nederlands

Het zijn ervaringen waar ze om moet

over de positie van moslims in Nederland en over de ‘social change’ waaraan ze werkt.

Dat is ook de manier waarop Arslan haar eigen

‘Je moet optimistisch zijn om het goede in

leven het liefst zou leiden. Met een partner en

de mens te kunnen kweken en de schoonheid

kinderen, en misschien een kleine baan in de

van het leven te zien.’

81

* Boek Vrouw en Recht.indd 81

09-10-09 13:43

82

* Boek Vrouw en Recht.indd 82

09-10-09 13:43

Families in conflict katinka lünnemann Het lijkt zo normaal tegenwoordig, gelijkwaardig partnerschap en gelijkwaardig ouderschap. Dat er sprake kan zijn van (onzichtbare) macht is een groot taboe. Hoe anders was het vroeger. Toen was de gehuwde vrouw handelings­

landse gezinnen. (Dat eergevoel speelt alleen

onbekwaam en gehoorzaamheid verplicht aan

nog in traditionele allochtone gezinnen en dan

haar echtgenoot vanuit het idee dat er geen

gaat het niet alleen om eer, maar ook om

twee kapiteins op een schip kunnen staan (en

(dodelijke) wraak.) Of is die machtsgelijkheid

dat het dan de man moet zijn, is omdat vrouwen

in Nederlandse gezinnen slechts schone schijn?

kwetsbaar, lichtzinnig en onstandvastig van

Is de macht in het gezin verscholen achter

oordeel zijn). Mannen waren de meerdere en

sekseneutrale termen zoals gezamenlijke

vrouwen de mindere, mannen waren hoofd van

ouderlijke macht en ouderschapsplannen in het

het gezin en kostwinner, vrouwen moeder en

belang van het kind? In dit essay verdedig ik de

verzorgend (Lokin & Jansen 19951). Het meisje

stelling: uitgaan van gelijkwaardigheid zonder

was bezit van haar vader en de vrouw bezit van

inzicht in (onzichtbare) macht zet moeders in

haar echtgenoot. Verkrachting van de vrouw

de achterstand.

door een onbekende (soldaat) werd gezien als het aantasten van de eer van de vader of echt­

Macht tussen de seksen

genoot en geslachtsgemeenschap binnen het

Jolanda Withuis laat in haar boek De vrouw als

huwelijk als recht van de man. Tegen deze

mens. De mythe van het sekseverschil scherp zien

achtergrond was het in het midden van de

hoe ingewikkeld de discussie over seksediscri­

twintigste eeuw relatief eenvoudig om aan te

minatie is: aan de ene kant werkt sekse door

tonen dat het familierecht discriminerend

tot in de poriën van de maatschappij, waarbij

was ten aanzien van vrouwen.

vrouwen vaker in een positie met minder macht



zitten, maar tegelijkertijd leidt het denken in

Maar nu is alles anders. Mannen en

vrouwen zijn gelijk, er zijn twee kapiteins op

sekse (ook als we het gender noemen) tot rol­

het schip, hoewel over de taakverdeling valt te

bevestiging; vrouwen (en mannen) kunnen

twisten. En dat eergevoel, dat speelt niet (meer)

zich niet onttrekken aan hun sekserol. Ze geeft

in Nederlandse huwelijken, of nieuwe Neder­

haarscherp aan hoe een tweedeling naar sekse,

83

* Boek Vrouw en Recht.indd 83

09-10-09 13:43

sekse-apartheid noemt ze het, de verhoudingen

mensen zouden hebben gedaan in een hypo­-

tussen de seksen bederft. Het denken in

the­tische situatie van relatieve autonomie.

sekse-neutrale termen zou een oplossing kunnen zijn. Probleem is dan echter dat de

Het gaat om het

Sekse werkt door tot in de poriën van de maatschappij

achterhalen van het onderscheid tussen consensus en berus­ting. Een mooi voorbeeld is

maatschappelijke verschillen tussen vrouwen en mannen

het moment dat er kinderen komen. De tot dan

onzichtbaar blijven. Is het mogelijk de sekse-

toe relatieve gelijkheid tussen de seksen gaat

apartheid te voorkomen met behoud van

dan vaak teloor, omdat vrouwen meer tijd voor

inzicht in machtsverschillen tussen de seksen?

de kinderen zorgen dan mannen, waardoor

Hoe bereik je dat maatschappelijke verschillen

ze minder gaan verdienen en hun carrière

zichtbaar blijven, terwijl de individuele diversi­

stagneert. Is hier sprake van consensus of

teit wordt gestimuleerd?

van berusting? Maar dat is niet mijn zorg (lees hierover Burri). Mijn zorg is de ideologie van

We praten tegenwoordig niet meer over macht,

gezamenlijk ouderschap in relatie tot machts­

zeker niet als het gaat over westerse (huwelijks)

verschillen. Chodorow (1978) pleitte in haar

relaties. Eind vorige eeuw zijn hierover interes­

befaamde boek The Reproduction of Mothering

sante en belangrijke theorieën ontwikkeld, die

voor het delen van de dagelijkse zorg, juist als

ook nu nog actueel zijn. Macht in een huwelijks­

de kinderen klein zijn. In die periode vindt de

relatie is niet alleen het vermogen van de ene

hechting plaats en kunnen jongens zich identi­

partner om het gedrag van de ander te beïn­vloe­

ficeren met een zorgzame vader. Vanuit femi­

den, het gaat ook om het belang van de beslis­

nistisch oogpunt is gezamenlijke zorg voor

singen, de verdeling van de hulpbronnen (als

kinderen dus van groot belang. Maar wat nu

inkomen, status, opleiding) en het (onderhan­

als er in de dagelijkse verzorging geen sprake is

de­lings- of machts)proces dat voorafgaat aan de

van gedeelde zorg, zoals in de praktijk maar al

uiteindelijke beslissing. Komter onderscheidt,

te vaak voorkomt? Hoe verhoudt zich dat dan

in navolging van Lukes, drie vormen van macht:

tot ouderschapsrechten? En wat als er daarbij

manifeste, latente en onzichtbare macht.2

ook nog sprake is van agressie, dreiging en

Manifeste macht is openlijk: de conflicten

geweld? Kunnen agressieve vaders ook zorg­

en veranderingsstrategieën worden zichtbaar

zame vaders zijn?

ingezet. Het uitoefenen van geweld is een vorm geweldloze vormen van manifeste macht.

Het ouderschapsplan als gemiste kans

In geval van latente macht is er onvrede, maar

Het huidige echtscheidingsrecht lijkt uit te

het conflict wordt vermeden. Men berust in een

gaan van het feministische ideaal van gezamen­

beslissing of situatie waarover wel onvrede is.

lijk ouderschap: moederen als gedeelde zorg.

Beide vormen van macht betreffen vooral het

De gehuwde vrouw kreeg in 1970 ook het

gedragsniveau. Onzichtbare macht speelt zich

ouderlijk gezag samen met de echtgenoot en

af op het ideologische niveau en deze vorm van

nog geen dertig jaar later wordt het gezamenlijk

macht schuilt vooral in de vanzelfsprekende

gezag voortgezet na echtscheiding. Eenhoofdig

normen en verwachtingen die men heeft over

gezag na echtscheiding is uitzondering

de maatschappelijke positie van mannen en

geworden. Was het gezamenlijk gezag tijdens

vrouwen. Er hoeft geen sprake te zijn van

huwelijk een overwinning van de moeders, de

onvrede. Om erachter te komen welke machts­

wetswijziging in 1998 was een overwinning van

verhoudingen spelen is het goed na te gaan wat

de vaders. Op die manier behouden zij macht

van manifeste macht, maar er zijn ook vele

84

* Boek Vrouw en Recht.indd 84

09-10-09 13:43

over hun kinderen en via de kinderen over

(of nog meer) in de kou. Vooral bij ernstig

vrouwen, ook als er geen daadwerkelijke zorg

verstoorde verhoudingen tussen de ouders,

tegenover staat. De voortzetting van gezamen­

onder andere door agressie en geweld in de

lijk gezag is vooral gebaseerd op het beeld van

relatie, kan de ouder die geen feitelijke zorg­

ideaal ouderschap: gelijke verantwoordelijkheid

verantwoordelijkheid draagt maar wel gezag

voor zorg en liefde voor de kinderen in onder­

heeft, misbruik maken van deze bevoegdheid.

linge harmonie. Het ouderschapsplan als

Dit leidt niet alleen tot veel onrust en stress

nieuwste loot aan het familierecht, gaat uit

bij de moeder, maar kan ook voor de kinderen

van ditzelfde ideaalbeeld. Na de scheiding moet

stressvol of traumatiserend zijn. Wij weten

het ouderschap gemeenschappelijk worden

tegenwoordig dat het getuige zijn van geweld

voortgezet en vooraf in een ouderschapsplan

tussen of tegen een van de ouders voor kinde­

worden vastgelegd. In de discussie over het

ren zeer ernstige gevolgen kan hebben die

ouderschapsplan ontbreekt alle aandacht voor

overeenkomstig zijn aan het als kind slachtoffer

de (machts)ongelijkheid binnen gezinnen, de

zijn van geweld door de ouder (Dijkstra, Jansen

verschillen tussen gezinnen, en geweld en

en Baeten 2004).3

agressie in gezinnen. Ook de positie van het



kind wordt onderbelicht.

bood een goede kans om criteria voor zorg aan

De wetgeving rond het ouderschapsplan

te geven en om feitelijke zorg te koppelen aan Een zorgrecht moet wel in evenwicht zijn met

recht op contact met de kinderen. Bescherming

een zorgplicht, anders is degene (meestal de

als onderdeel van zorg had in de memorie van

vrouw) die de zorg op zich heeft genomen in

toelichting een plek kunnen krijgen. Er had in de memorie van toe­

vele opzichten in een zwakkere positie na de echtscheiding (op de arbeidsmarkt, qua

Een zorgrecht moet wel in evenwicht zijn met een zorgplicht

inkomen, qua gezag over

lichting kunnen staan dat bij het ontbreken van bescherming door het plegen van geweld

kinderen). De huidige gezagsregeling (versterkt

in de zin van mishandeling, bedreiging en

door het ouderschapsplan) betekent dat juri­

seksuele dwang, de hoofdregel dat na echt­

dische bescherming ontbreekt van een in het

scheiding het gezamenlijk gezag in stand blijft

verleden opgebouwde feitelijke zorgrelatie van

en een ouderschapsplan wordt opgesteld niet

een van de ouders met de kinderen. Met andere

vanzelfsprekend is. Of sterker: in dat geval

woorden, het zorgrecht is niet in evenwicht

geldt alleen een restrictief omgangsrecht en

met de zorgplicht. (Zie voor nadere uitwerking

geen gezamenlijk gezag.

hiervan: Van Wamelen, ‘De eerbiediging van



een zorgrelatie’, Nemesis 1996, nr. 3, p. 76-82.)

Canada (maar ook in de VS, Nieuw-Zeeland



en Australië) waar het onderwerp domestic

Het is een gemiste kans dat het ouder­

Dit sluit aan bij ontwikkelingen in

schapsplan niet is gebruikt om juist die zorg­

violence, visiting and custody onderwerp is

rechten en zorgplichten en de voorwaarden

binnen het familierecht. Er is aandacht voor

om goede zorg te kunnen verlenen, zoals een

de complexiteit en de verschillen tussen de

veilige leefomgeving, beter uit te werken.

gezinnen welke noodzaken tot verschillende

De rechten van mannen op omgang zijn met het

interventies, waarbij een geschiedenis van

ouderschapsplan versterkt, maar vrouwen die

geweld direct tot vraagtekens leidt bij het

de zorg beter verdeeld willen hebben, hebben

toewijzen van het gezamenlijk ouderschap na

geen extra middel in handen gekregen. De ver­

echtscheiding. Hoewel ook daar het idee dat

zorgende ouder die een veilige omgeving wil

beide ouders gelijkwaardig contact moeten

voor het kind en zichzelf, staat nog steeds

hebben met het kind vooropstaat, is er meer

85

* Boek Vrouw en Recht.indd 85

09-10-09 13:43

bewustzijn bij rechters en professionals van de

gezin een zichtbaar onderwerp wordt binnen

impact van geweld op kinderen en hun moeders.

het familierecht.

Het perspectief van het kind staat voorop en (bezorgde) moeders of het perspectief van

Verschil tussen ideaal en werkelijkheid

gelijkwaardig ouderschap.

Er is een groot verschil tussen droom of ideaal

niet het perspectief van de (dwaze) vaders of

en werkelijkheid. De verdeling van zorgtaken Dit brengt me bij nog een gemiste kans van het

tussen vaders en moeders is niet gelijk;

ouderschapsplan: de lacune om de behartiging

gezamen­lijk gezag is iets anders dan gelijk­waar­

van de belangen van de kinderen te regelen.

dig gezag; consensus is iets anders dan berus­ting.

De advocaat van de ouder moet ook het belang

Het is tijd voor onderzoek naar de verschillende

van het kind behartigen, maar dit belang

vormen van macht binnen relaties, naast onder­

verdient een eigen behartiger. In Canada is er

zoek naar verdeling van zorg binnen gezins­

een speciale organisatie voor kinderen in het

relaties. We moeten voor­komen dat traditionele

leven geroepen, die het kind in raad en daad

allochtone gezinnen worden beschouwd als

bijstaan en op de rechtbank kantoor houden.

patriarchaal georgani­seerde gezinnen gebaseerd

Dat biedt pas echte bescherming.

Dwaze vaders overdrijven het probleem

van moeders die een valse voorstelling van

op sekse-apartheid, terwijl de westerse gezins­ relaties worden beschouwd als gelijkwaardige op consensus gebaseerde verhoudingen. Een

zaken geven om zo de omgang te kunnen

verdiepende studie naar taakverdeling, machts­

weigeren. Moeders timmeren aan de weg om

verschillen en rechtspositie binnen gezins­rela­ ties kan zicht werpen

de consequenties van dreiging en geweld voor het kind en de moeder tijdens het huwelijk en

Door uit te gaan van machtsvrije relaties staan moeders in de achterstand

consensus en berusting en de wijze waarop culturele normen de

na echtscheiding zicht­ 4

op het verschil tussen

baar te maken. Door uit te gaan van machts­

macht van mannen over vrouwen in stand houdt

vrije relaties, en feitelijke zorg geen onderdeel

of hoe macht van de seksen een dynamisch

te maken van voorwaarden voor gezamenlijk

proces is. De resulta­ten van die studie kunnen

ouderschap, noch criteria te bieden voor een

een handvat bieden aan de uitvoerders van het

veilige leef­omgeving, staan moeders in de

recht om rekening te houden met de diversiteit

achterstand. Het wordt tijd dat geweld in het

en machtsverschillen in de werkelijkheid.

1

Lokin, J.H.A. & Jansen, C.J.H., ‘Personen en familierecht: de civielrechtelijke emancipatie van de (gehuwde) vrouw’.



In: Lokin, J.H.A. & Jansen, C.J.H. (red.), Tussen droom en daad. De NJV 1870-1995. Zwolle: WEJ Tjeenk Willink, 1995.

2

Komter, A., Omstreden gelijkheid. De macht van de vanzelfsprekendheid in huwelijksrelaties. Amsterdam: SUA 1990.

3

Dijkstra, S. Jansen, C. en Baeten P., Kinderen voor het voetlicht. Utrecht: NIZW 2004.

4

Clement, C. e.a., Uit het veld geslagen. Knelpunten na partnergeweld. Stichting Zijweg 2008.

86

* Boek Vrouw en Recht.indd 86

09-10-09 13:43

Daar is de bekende donor weer! Gaan we polderen of zetten we hem voorgoed buiten de deur? machteld vonk De juridische positie van mee-moeders wordt eindelijk in het afstammingsrecht geregeld. Als het aan de regering ligt, wordt de mee-moeder die met de geboortemoeder is getrouwd of een geregistreerd partnerschap is aangegaan binnenkort van rechtswege juridisch ouder van de kinderen die binnen hun relatie worden geboren. Ongehuwde mee-moeders krijgen de moge­­­lijk-

rekening wordt gehouden is bepalend voor het

­heid om het kind van hun vrouwelijke partner

succes van de door de regering voorgestelde

te erkennen. Dat klinkt prachtig, maar wat

regeling. Als er om de haverklap family-life

gebeurt er in dit verhaal met de bekende donor?

wordt aangenomen tussen bekende donor

De regering vindt dat er rekening gehouden

en kind, waardoor de mee-moeder alsnog

moet worden met zijn bedoelingen. Op zich een

geen juridisch ouder kan worden, heeft het

prijzenswaardig streven, maar het antwoord op

invoeren van een dergelijke regeling helemaal

de vraag hoe en wanneer met die bedoelingen

geen zin.

87

* Boek Vrouw en Recht.indd 87

09-10-09 13:43

88

* Boek Vrouw en Recht.indd 88

09-10-09 13:43

De situatie nu

Voor de adoptie door de mee-moeder is niet

Uit recente schattingen blijkt dat er in Neder­

vereist dat het paar een huwelijk of een geregis­

land in 2008 zo’n 4.600 gezinnen zijn met

treerd partner­schap is aangegaan of dat zij voor­

ouders van hetzelfde geslacht. Het overgrote

afgaand aan indiening van het verzoek enige

deel van deze gezinnen bestaat uit duo-moeder­ gezinnen. Het is dus niet zo gek dat de (ongun­ stige) juridi­sche positie

jaren hebben samen­

Uit recente schattingen blijkt dat er in Nederland in 2008 zo’n 4.600 gezinnen zijn met ouders van hetzelfde geslacht

gewoond. Bovendien is het nu mogelijk om al voor de geboorte van het kind een verzoek tot adoptie in te dienen.

van kinderen die binnen een lesbische relatie worden geboren een punt

Wordt dit verzoek na de geboorte toegewezen,

van discussie is. Sinds de invoering van het

dan werkt de adoptie terug tot aan de geboorte.

geregistreerd partnerschap en later de open­

Dit kan problemen voorkomen als de geboorte­

stelling van het huwelijk voor paren van gelijk

moeder bijvoor­beeld bij de geboorte komt te

geslacht, is er discussie geweest over de positie

overlijden, want ook dan kan de adoptie worden

van kinderen in gelijk­geslachtelijke relaties.

uitgesproken. Wordt het adoptie­verzoek niet voor de geboorte, maar

Waar er in eerste instantie niets was geregeld met betrek­king tot juridisch ouderschap en gezag, omdat men er vreemd genoeg van

Sinds de invoering van het geregistreerd partnerschap is er discussie geweest over de positie van kinderen in gelijkgeslachtelijke relaties

wel binnen zes maan­ den na de geboorte inge­diend, dan werkt de adoptie terug tot op het moment van indien­­ ding van het verzoek.

uitging dat er in zulke relaties geen kinderen opgroeiden, is er sinds die tijd steeds gesleuteld aan het recht met

Bovendien is er een onderscheid tussen

betrekking tot ouder-kindrelaties om juridisch

bekende en onbekende donoren geïntro­duceerd

handen en voeten te geven aan het feitelijke

in de adoptiewetgeving. Indien het kind is of

ouderschap van de mee-moeder. Zo werd het in

wordt geboren binnen de relatie van de adop­

2001 mogelijk voor paren van hetzelfde geslacht

tant en de ouder en het kind door beroeps- of

om elkaars kinde­ren te adopteren en werd in

bedrijfsmatige kunstmatige donorbevruch­ting

2002 het gezags­recht zodanig gewijzigd dat

is verwekt, en bovendien een door de Stichting

gehuwde en geregistreerde lesbische paren

Donor­­gegevens ter bevestiging hiervan afge­

van rechtswege gezamenlijk gezag krijgen over

geven verklaring wordt overgelegd, wordt het

de kinderen die binnen hun relatie worden

verzoek toegewezen, tenzij de adoptie kennelijk

geboren, mits de kinderen niet voor de geboorte

niet in het belang van het kind is of niet is

door een derde zijn erkend. Lesbische paren die

voldaan aan de wettelijke voorwaarden. Is er

geen geforma­liseerde relatie zijn aangegaan

gebruik gemaakt van een bekende donor, en kan

kunnen via de rechter het gezamenlijk gezag

er (dus) geen verklaring van de Stichting Donor­

verkrijgen.

gegevens worden over­legd, dan zal de rechter tijdens de adoptie­proce­dure moeten toetsen of

Vooralsnog bestaat er echter geen regeling voor

het kind nog iets te verwachten heeft van ‘de

het juridisch moederschap van de mee-moeder

ouder’ met wie de relatie door de adoptie wordt

via het afstam­mingsrecht. Een mee-moeder

ver­bro­ken. In de context van adoptie wordt

die juridisch ouder wil worden, zal moeten

onder ouder ook verstaan de donor met family-

adopteren. De adoptieregeling voor mee-moe­

life. Als blijkt dat het kind nu en in de toekomst

ders is recentelijk (1 januari 2009) versoepeld.

niets meer van de betreffende ouder kan

89

* Boek Vrouw en Recht.indd 89

09-10-09 13:43

verwachten, mag de mee-moeder adopteren.

ouderschap is gebaseerd, niet wegneemt dat het

Of de mee-moeder wil adop­teren is uiteindelijk

sociale ouderschap en het feitelijke gezinsleven

haar keuze; is ze niet van plan het kind te

van twee vrouwen juridische bescherming

adopteren, dan kan zij daar niet toe worden

behoeft, vooral gelet op de belangen van de

gedwongen, ook niet wanneer ze uitdrukkelijk

kinderen.

heeft ingestemd met de conceptie van het kind.



In het rapport wordt geconcludeerd dat

het voor de mee-moeder in ieder geval mogelijk Tijdens de behandeling van dit adoptie­wets­

moet worden om het kind van haar vrouwelijke

voorstel in de Tweede Kamer is begin 2007 door

partner te erkennen met haar toestemming.

Pechtold c.s. een motie inge­diend met de strek­

Als ze geen toestem­ming krijgt, moet ze

king dat de juridische bescherming van een kind

vervangende toe­stem­ming kunnen vragen.

dat opgroeit bij een lesbisch paar op eenzelfde

Bovendien kan haar ouderschap gerechtelijk

eenvoudige wijze geregeld zou moeten worden

worden vast­gesteld, op dezelfde wijze als dat kan

als die van een kind dat wordt geboren bij een

ten aanzien van een man die heeft ingestemd

heteroseksueel paar. Deze motie is aanlei­ding

met de verwekking van een kind bij zijn vrou­

geweest voor het instellen van de commissie-

we­­lijke partner met het zaad van een derde.

Kalsbeek in mei 2007. Er was al eerder discussie

Dit betekent dat het juridisch ouderschap niet

geweest over de vraag of adoptie de juiste

langer alleen een keuzemogelijkheid is, maar

manier is om het ouder­schap van de mee-

dat het ook tegen de wil van de mee-moeder

moeder vorm te geven. Adoptie is in eerste

kan worden vastgesteld. Ook ontstaat er voor

instantie een kinderbeschermings­maatregel.

de samenwonende mee-moeder die geen gezag

De Raad van State had in zijn advies bij het

en geen juridisch ouderschap heeft een onder­

adoptie­wets­voor­stel ook al geopperd dat er voor

houds­verplich­ting ten opzichte van het met

de mee-moe­der ouderschap anders dan door

haar instem­ming verwekte kind tijdens en na

adop­tie tot stand zou moeten kunnen komen.

de relatie.

De commissie-Kalsbeek



De commissie heeft in haar rapport weinig

aandacht besteed aan de positie van de bekende

De commissie heeft bij het onderzoeken van de

donor in een eventuele nieuwe regeling en

mogelijkheden voor het juridische ouderschap

het recht van het kind op afstammingskennis.

van de mee-moeder twee uitgangspunten

Ook heeft de commissie geen uitspraak gedaan

gehanteerd:

over de wenselijkheid van ouderschap van

– enerzijds het feit dat het kind gebaat is bij

rechts­wege voor de gehuwde mee-moeder.

een stabiele opvoedingssituatie en bescherming

De enige kanttekening die ze bij een eventuele

van het feitelijke reële gezinsleven. Daarbij is

‘mee-moederschapspresumptie’ plaatst is dat

ervan uitgegaan dat het voor een kind optimaal

er onduidelijkheid zou kun­nen ontstaan over

is om twee juridische ouders te hebben.

de vraag wie van de beide vrouwen het kind

– anderzijds de gelijke behandeling van

gebaard heeft. Dit probleem zou opgelost kun­nen

hetero­seksuele en homoseksuele paren.

worden door dit op de akte te ver­melden.

Wat voor vorm deze gelijke behande­ling in er vanaf of men het afstammingsrecht vanuit

De reactie van de minister op het rapport

het sociaal ouderschap benadert of vanuit

De minister heeft in augustus 2008 zijn reactie

het biologische ouderschap.

op het rapport gegeven. Hij zal een wetsvoorstel

het afstammingsrecht aan kan nemen hangt

voorbereiden en daarbij op hoofdlijnen de De commissie stelt dat het feit dat het huidige

aanbevelingen van de commissie-Kalsbeek

Nederlandse afstammingsrecht op biologisch

overnemen. In de uitwerking van het wets­

90

* Boek Vrouw en Recht.indd 90

09-10-09 13:43

staan. Voor gehuwde of geregistreerde lesbische

Wat moeten we met het family-life van de bekende donor?

paren die gebruik hebben gemaakt van een

De ruime hantering van het begrip family-life

donor in de zin van de Wet donorgegevens

kan problematisch zijn bij het regelen van het

kunstmatige bevruchting (doorgaans een

moederschap van de mee-moeder in het afstam­

onbekende donor), wordt het ouderschap van

mingsrecht. Bij adoptie bestaat de mogelijkheid

rechtswege geïntroduceerd. Het punt van de

te toetsen of er tussen het kind en de donor

biologische vader met family-life speelt dan

een substantiële band is ontstaan waar­door

niet, en afstammingsinformatie is beschikbaar

adoptie niet in het belang van het kind zou zijn.

onder de voorwaarden van de Wet donor­

Bij erkenning bestaat een dergelijke toets

gegevens. Wat de regeling wordt wanneer

momenteel niet. Mochten we besluiten een

de moeders geen verkla­ring van de Stichting

dergelijke toets toch te willen handhaven, dan

Donorregistratie kunnen overleggen (wat

rest de vraag wanneer er sprake is van zo’n

meestal het geval is wanneer er met een

substantiële band tussen kind en biologische

bekende donor wordt gewerkt) is nog niet

(donor) vader dat de mee-moeder geen juridisch

helemaal duidelijk. Wel wordt aangekondigd

ouder kan worden. Naar mijn mening moet die

dat er uitdrukkelijk aandacht zal zijn voor de

band beduidend meer omvatten dan de ‘bijko­

positie van de biologische vader/ bekende donor

mende omstandigheden’ op grond waarvan

met family-life als bedoeld in artikel 8 Europees

family-life wordt aan­genomen. Het is heel wel

Verdrag tot bescherming van de rechten van de

mogelijk dat een biologische (donor) vader bij

voorstel zal het belang van het kind centraal

een bepaalde mate van

mens en de funda­men­ tele vrijheden (EVRM) en het recht van het kind op informatie over

Biologisch vaderschap alleen doet nog geen family-life ontstaan

family-life wel ontvan­ ke­lijk is voor het ver­ zoek om een omgangs­ regeling, maar dat er

zijn afstam­ming. Over dit punt wordt nader advies gevraagd.

voor het tegenhouden van het ouderschap van

Laten we, vooruitlopend op dit advies,

de mee-moeder een veel hogere maatstaf moet



eens kijken hoe het in het Neder­lands recht

worden aangelegd, bijvoorbeeld dat er tussen

zit met het family-life van de bekende donor.

de moeders en de donor expliciet afspraken zijn

Wanneer is er sprake van family-life tussen

gemaakt over het juridische ouderschap van de

een biolo­gische vader en het met zijn zaad

donor. Het is de kunst de juiste balans te vinden

verwekte kind? Uit de jurispru­dentie van

tussen het belang van het kind bij een stabiel

het Europese Hof voor de Rechten van de

opvoedingsklimaat en het recht op afstam­mings­­

Mens blijkt dat biologisch vader­schap alleen

kennis aan de ene kant en de belangen van de

nog geen family-life doet ontstaan; er moet

volwassenen (moeder, mee-moeder en donor)

sprake zijn van ‘bij­komende omstandigheden’.

aan de andere kant. Alleen wanneer de biolo­gi­

Zonder hier verder op alle details van de

sche (donor) vader een aantoonbaar en substan­

betreffende zaken in te gaan, kan men

tieel belang heeft bij het tegen­houden van het

vaststellen dat de jurisprudentie van de

juridisch moederschap van de mee-moeder, zou

Hoge Raad van de afgelopen jaren een ruime

hij dat daadwerkelijk ook moeten kunnen doen.

interpretatie laat zien van deze ‘bijkomende

Hetgeen overi­gens niet betekent dat de donor

omstan­dig­heden’, zodat family-life tussen

indien hij dit belang niet heeft, helemaal buiten

kind en biologische (donor) vader relatief snel

de deur kan worden gehouden. Het kind heeft

wordt aangenomen.

ten slotte in ieder geval recht op afstammings­ kennis en, indien er een nauwe betrekking tussen het kind en de donor bestaat, op omgang.

91

* Boek Vrouw en Recht.indd 91

09-10-09 13:43

* Boek Vrouw en Recht.indd 92

09-10-09 13:43

De wonderbaarlijke rehabilitatie van het huwelijk Het huwelijk de rechtsorde uit?! titia loenen Een béétje feministe stond in de jaren zeventig en tachtig kritisch, zo niet vijandig tegen­over het huwelijk. Weliswaar zagen we heel goed dat het huwelijk vrouwen op een aantal punten bescherming bood die met het oog op de maatschappelijk ongelijke posities van mannen en vrouwen broodnodig was, maar principieel hadden we grote bezwaren tegen het huwelijk. In de eerste plaats zagen we het huwelijk als

gelijkheid niet dan krijgt de ver­­­houding een

een instituut dat uitdrukking geeft aan patri­

uit­buitings- en prostitutiekarakter.’ 1 In de

archale verhoudingen en die verhoudingen

tweede plaats hadden we ernstige bedenkingen tegen de dominantie van

reproduceert: het bevestigt en versterkt de macht van mannen over vrouwen en houdt financiële

Van de kritische feministische houding tegenover het huwelijk lijkt weinig meer over

opzichte van andere leef­­vormen. Mensen hadden weinig vrijheid om buiten het huwelijk om juridisch

afhankelijkheids­ relaties in stand. Dit laatste koppelt bovendien

het huwe­lijksmodel ten

vorm te geven aan andere leef­vormen.

seks aan geld, een nogal ongemakkelijke verbinding in het licht van de gedachte

Anno 2009 lijkt van die kritische feministische

dat gelijkheid een belang­rijke voorwaarde

houding tegenover het huwelijk weinig meer

is voor een volwaardige liefdesrelatie. Zoals

over. Integendeel. De vergaande gelijkstelling

Dorien Pessers opmerkte: ‘Bestaat deze

van ongehuwd samenwonenden aan gehuwden

93

* Boek Vrouw en Recht.indd 93

09-10-09 13:43

is nauwelijks een issue en ook op de openstel­

Zo is de financiële verstrengeling en afhan­-

ling van het huwelijk voor paren van gelijk

ke­lijkheid die het huwelijk meebrengt niet

geslacht is geen kritiek gekomen. Je zou zeggen

afgenomen, maar juist uitgebreid naar niet-

dat het huwelijk daarmee als dominante norm

huwelijkse samenlevingsvormen. De gelijk­

recht overeind is gebleven en zelfs versterkt,

stelling van gehuwden en ongehuwden heeft

zowel in praktische zin als ideologisch,

immers veelal plaatsgevonden naar de norm

maar feministen hoor je er niet meer over.

die voor gehuwden geldt, en niet andersom.

Het huwelijk lijkt geheel gerehabiliteerd.

Bovendien is gelijkstelling steeds meer dwin­ gend geworden. Je kunt je er nauwelijks nog aan

Wat is er aan de hand? Zijn feministen zo ver­-

onttrekken zodra je samenwoont met iemand

anderd of het huwelijk als instituut? Of hebben

die geen familie is. De veronderstelling is

we het allemaal altijd gewoon verkeerd gezien?

dan dat er sprake is van een seksuele band, en

Is het huwelijk zo veranderd?

daaraan wordt vervolgens ook het bestaan van financiële verstrengeling en afhankelijkheid

Op het eerste gezicht zou je denken dat het

verbonden (zie de bijdrage van Leontine Bijle­

huwelijk als instituut inderdaad wezenlijk is

veldt). Zonder daadwerkelijke economische

veranderd én niet langer het dominante model.

zelfstandigheid van vrouwen leidt dat dus

De man heeft sinds 1985 bij onenigheid tussen

toch weer tot versterking van die dubieuze

de ouders over de uitoefening van het gezag

koppe­ling tussen seks en geld. Die afhanke­

over hun kinderen geen doorslaggevende stem

lijkheid uit en wreekt zich specifiek bij een

meer. Verkrachting binnen huwelijk is strafbaar

scheiding. Mannen gaan er dan financieel

geworden. Ook is de symbolische betekenis van

nog steeds op vooruit, vrouwen sterk op

de openstelling van het huwelijk voor paren van

achteruit.

gelijk geslacht (sinds 2001) ontegenzeggelijk groot. De heteroseksuele, patriarchale grond-

Ook de immateriële macht van mannen over

slag van het traditionele huwelijk als de wel­-

vrouwen is nog steeds aanzienlijk als we kijken

haast sacrale lotsverbintenis van een man en

naar de wijze waarop rechten van ouders

een vrouw lijkt daarmee opzijgezet. Daarnaast

primair gekoppeld zijn aan formeel-juridische

is er veel meer ruimte gekomen om leefvormen

en biologische banden en niet aan het dragen

buiten het huwelijk juridisch vorm te geven.

van feitelijke zorg en verantwoordelijkheid

Het gevolg hiervan is dat het huwelijk niet

voor kinderen. Vooral vrouwen zijn daar de

meer zo exclusief de door het recht bevorderde

dupe van zolang zij feitelijk de primaire zorg

samenlevingsvorm is. Dat laatste is ook sociaal

voor kinderen dragen (zie de bijdrage van Katinka Lünnemann).

zichtbaar. Zo worden

Ook hier is aan de orde

bijvoorbeeld steeds meer kinderen buiten het huwelijk geboren. En toch denk ik dat de schijn bedriegt.

De normen die binnen het huwelijk golden hebben zich uitgebreid naar buitenhuwelijkse relaties en niet andersom

dat de normen die daaromtrent binnen het huwelijk golden en gelden zich hebben uitgebreid naar buiten­ huwelijkse rela­ties en

Hoewel de voor vrouwen scherpste randjes van het huwe­lijk zijn

niet anders­om. Deze onder­geschiktheid van

afgeslepen, zijn de scheve machtsverhoudingen

zorg­relaties aan for­meel-juridische en biolo-

tussen man en vrouw die het huwelijk

gische relaties manifesteert zich vooral als de

kenmerken en die het huwe­lijk bestendigt

relatie tussen de ouders niet (meer) harmo-

mijns inziens niet wezenlijk aangetast.

nieus is.

94

* Boek Vrouw en Recht.indd 94

09-10-09 13:43

Zo is bij echtscheiding gezamenlijk gezag het

niet langer als problematisch bestempelen?

uitgangspunt, ongeacht de feitelijke verdeling

Ik hoop van niet. We lijken ons echter wel (te)

van zorgverantwoordelijkheid en kan de biolo­-

makkelijk zand in de ogen te laten strooien.

­­gische vader buiten huwelijk erkenning tegen de

Dat heeft te maken met een aantal factoren.

wil van de moeder vrij makkelijk afdwingen, ook



al heeft hij geen enkele zorgrelatie met het kind.

van het feit dat er ook een aantal financiële



voordelen verbonden is aan de gelijkstelling

Overigens bestaat op dit laatste een

Om te beginnen is dat wellicht het gevolg

belangrijke en veelzeggende uitzondering

van gehuwd en ongehuwd samenwonenden

in het geval de biologische vader zich in een

(denk bijvoorbeeld aan belastingvoordelen

concurrentiepositie bevindt met de huwe­ lijksvader. Zodra er een huwelijksvader is (het gaat dan dus

en de uitbreiding van

Ook feministen lijken last te hebben van de depolitisering van ‘het persoonlijke’

om een kind van een

pensioenregelingen). Fundamenteler lijken ook feministen last te hebben van de depolitisering van ‘het persoon­

gehuwde moeder uit een buitenechtelijke

lijke’ in combinatie met het gaan domineren

relatie), heeft de bio­lo­gische vader geen poot

van een gelijkheidsideologie ten aanzien van

om op te staan. Nu lijkt me er op zich veel voor

de man-vrouwverhoudingen in Nederland.

te zeggen dat een biologische vader zich niet

Daarmee bedoel ik dat de huidige afhankelijk­

zomaar kan opdringen aan een bestaand gezin,

heidspositie van vrouwen vaak niet meer wordt

maar de vraag is dan wel waarom dat wel zo is

gezien als een politiek en maatschappelijk issue,

als dat gezin bestaat uit moeder en kind, zonder

maar als het simpele gevolg van de individuele

een (niet-biologische) vader. Hoezo aantasting

keuzes van mensen die zij, anders dan vorige

van de maritale macht van vaders?

generaties, in volstrekte vrijheid en gelijkheid kunnen maken. Dat brengt mee dat niet langer

Bovendien is de heteroseksuele en patriarchale

de rol van het huwelijk en andere instituties bij

grondslag van het huwelijk door de mogelijk­

het in stand houden van die afhankelijkheid

heid van het homohuwelijk weliswaar niet

wordt geproblematiseerd, maar uitsluitend nog

meer exclusief, maar deze is nog wel degelijk

vrouwen zelf.

dominant. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de



rege­ling van het lesbisch ouderschap.

huwe­lijk voor paren van gelijk geslacht nog

Alleen als van de bio­lo­gische vader niets

een curieuze en verhullende rol te spelen.

meer te verwachten valt komt het ouderschap

Hoewel die openstelling van grote symbolische

van de mee-moeder in beeld.

Tot slot lijkt de openstelling van het

betekenis is voor de emancipatie van homo­ seksuelen, betekent het vooralsnog geen

Kortom, de kern van de huwelijksnorm is mijns

wezenlijke aantasting van het patriarchale

inziens helemaal niet echt op zijn retour. Eerder

karakter van de huwelijksnorm en al helemaal

is het zo dat deze standaard juist is uitgebreid,

niet van de financiële afhankelijkheid en

doordat hij ook steeds sterker niet-huwelijkse

verstrengeling die het huwelijk kenmerkt.

leefvormen is gaan beheersen. Als dat zo is,

Daar komt bij dat de openstelling een belang­

waarom maken we ons daar als feministen dan

rijke impuls lijkt te geven aan de (verdere)

niet meer druk om?

romantisering van het burgerlijk huwelijk.

Zijn feministen zo veranderd?

De gang naar het stadhuis kan nu weer met goed politiek fatsoen gevierd worden met alle

Zijn feministen zo veranderd dat zij dit soort

toeters en bellen vandien. En dat gebeurt

bestendiging van patriarchale verhoudingen

dan ook volop.

95

* Boek Vrouw en Recht.indd 95

09-10-09 13:43

* Boek Vrouw en Recht.indd 96

09-10-09 13:43

Hoe romantischer hoe mooier. De tule bruid-

Een roze bril is echter niet echt bevorderlijk

sjaponnetjes en chique maatpakken zijn niet

voor een goed zicht op de nog steeds bestaande

aan te slepen. Fraaie kastelen en historische

problematische aspecten voor vrouwen van het

toonkamers worden op verzoek van burgers

huwelijk als instituut. Of zouden we dan toch

aangewezen als evenzovele romantische

gewoon een genetisch bepaalde voorkeur voor

trouwlocaties waar men elkaar omgeven door

roze hebben?

roze wolken het jawoord kan geven.

‘Wat mij in Nederland opvalt is dat zoveel mensen ongehuwd samenleven. Soms zijn ze al tien of vijftien jaar bij elkaar, maar niet getrouwd. Dat bewijst dat Nederlandse vrouwen niet afhankelijk zijn van de zorg en bescherming van een man. De Nederlandse cultuur helpt mensen om de idee van gelijke behandeling in de praktijk toe te passen, zodat het niet blijft steken bij wettelijke gelijkheid. Maar in Nederland leven veel minderheden die een dergelijke cultuur niet hebben. Daar komt de gelijkheid niet vanzelf. De overheid zou deze minderheden moeten stimuleren om gelijke behandeling toe te passen in hun dagelijks leven.’ Çinar Sipahioglu is een uitwisselingsstudent uit Turkije. Hij volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.

1

Pessers, D., Stoken in het huwelijk.

2

Liefde en huwelijk, Nemesis 1984/85, nr. 4.

97

* Boek Vrouw en Recht.indd 97

09-10-09 13:43

* Boek Vrouw en Recht.indd 98

09-10-09 13:43

Het verschil tussen dames en vrouwen Polygamie in Nederland ulli d’oliveira De omstandigheid dat in een aantal islamitische landen de polygamie wordt teruggedrongen brengt niet van zelf mee dat die ook hier, in de westerse wereld, waar zij een heel andere betekenis heeft, verboden zou moeten blijven.

Als men in de tegenwoordige tijd denkt over de

Het door het verdrag ingestelde toezichthou-

aanvaarding in Nederland, of in Europa, van

dend comité (CEDAW) heeft in 1994 in een

polygamie in een wettelijke regeling, dan is het

Alge­mene Aanbeveling bij art. 16 een opmer­

evident dat de symmetrische variant de enig

king gemaakt over polygamie. Het heet daar:

mogelijke is. Gelijkheid van man en vrouw

‘States Parties’ reports also disclose that polygamy

en het vermijden van discriminatie dwingen

is practised in a number of countries. Polygamous

hiertoe. Polygynie (het hebben van meer

marriage contravenes a woman’s right to equality

vrouwen) en polyandrie (het hebben van meer

with men, and can have such serious emotional

mannen) zouden op één lijn gesteld moeten

and financial consequences for her and her

worden. Dat volgt uit art. 1 van onze Grond­-

dependents that such marriages ought to be

wet en uit talrijke verdragen, waaronder het

discouraged and prohibited.(…)’ De ongelijkheid

VN-verdrag tot uitbanning van alle discrimina-

en discriminatie zijn opgeheven als de polyga-

tie tegen de vrouw (1979). Art. 16 daarvan eist

mie zowel de polyandrie als de polygynie omvat.

van de aangesloten staten dat zij op basis van

Daarmee worden de genoemde emotionele en

gelijkheid van man en vrouw verzekeren dat zij

economische problemen niet opgeheven, maar

o.m. gelijk recht hebben om een huwelijk aan

het Vrouwenverdrag vormt dan geen belem­

te gaan en vrijelijk een echtgenoot te kiezen.

mering meer.

99 99

* Boek Vrouw en Recht.indd 99

09-10-09 13:43

Feitelijk komen ook in Nederland beide

die in het buitenland een aldaar en elders geldig

varianten voor: vrouwen met (meestal) twee

bigaam huwelijk voor elkaar krijgen. Artikel

mannen, mannen met meer dan één vrouw.

1: 33 van het Burgerlijk Wetboek (BW) dat

Deels met huwelijken, deels zonder.

meldt dat een persoon tegelijkertijd maar met

Nederland monogaam?

één andere persoon gehuwd kan zijn (Nicht sein kann was nicht sein darf) werd nog in 1993 door

Je kunt je dan ook afvragen hoe krachtig het

de Hoge Raad als van openbare orde beschouwd

monogamiemodel nog in de Nederlandse

(HR, 1 juli 1993, NJ, 1994, 105). De Wet conflic­

opvattingen verankerd is. Zeker, bigamie,

ten­recht huwelijk verklaart nog eens uitdrukke­

niet als status maar als handeling, is strafbaar

lijk dat in Nederland geen polygame huwelijken

gesteld in art 237 Sr. Niet in de titel over de

voltrokken worden, ook al worden die door de

zedenmisdrijven zoals men zou verwachten,

toepasselijke, bijvoorbeeld gemeenschappelijke

maar in die over misdrijven tegen de burgerlijke

nationale, wet toegelaten. Deze monogamie-

staat. Volgens de memorie van toelichting uit

regel wordt beschouwd als een voorrangsregel

1879 wordt door de bigamie de burgerlijke

die zich doorzet tegen het beginsel van het

staat van de tweede echtgenoot en die van de

toepasselijke recht in. Men spreekt liever niet

kinderen uit de onwettige verbintenis onzeker.

van (positieve) openbare orde, omdat we in

Als dit administratieve motief de hoofdreden is

Nederland de openbare orde als een afweer­

voor de strafbaarstelling, dan is die door de

instrument zien, een schild en geen zwaard,

juridische en technische ontwikkelingen

zoals de feodale metafoor luidt.

achterhaald. Buitenechtelijke kinderen zijn in



verregaande mate gelijkgesteld met echtelijke

waar van alles in kan worden opgeborgen.

kinderen, en DNA- testen doen de rest.

Het is zo ongrijpbaar en flexibel als de definitie

Het oude adagium mater semper certa est (het

van het woord god. Hoe dichter het polygame

moederschap staat altijd vast) staat allang op de

huwelijk bij Nederland komt, des te zwaarder

losse schroeven van de biotechnologie, en het

is het verzet van het rechtssysteem ertegen.

vermoeden dat de echtgenoot de vader van het

Nederlanders mogen geen bigaam huwelijk

kind is kan makkelijk bevestigd (of ontkend)

sluiten, maar zo’n huwelijk tussen buiten­

worden door genetisch onderzoek, ook als er

landers, in het buitenland aangegaan, wordt

meer echtgenoten in het spel zijn.

in beginsel ook in Nederland erkend. Het zou



ook al heel gek zijn als Nederland honderden

In elk geval kan naar mijn mening het

Nu is de openbare orde een containerbegrip

feit dat het opzette­lijk aangaan van een dubbel

miljoenen geldig gesloten huwelijken opeens

huwelijk of een huwelijk met een bigamist in

als nietig zou beschouwen. Het in het leven

het strafrecht is opgenomen van begin af aan

roepen van zulke grote aantallen manke huwe­­

niet gelden als een symptoom van de harde kern

lijken is niet de taak van de Nederlandse

van opvattingen die in de Nederlandse samen-

openbare orde.

leving heersen, en die in de juridische wandelonze openbare orde. Bedacht moet worden dat

Discriminatie op grond van de openbare orde

vervolging begrensd wordt door de bepalingen

Waar ligt tegenwoordig de grens van wat we

over de Nederlandse rechtsmacht. Het artikel

hier aan polygamie aanvaarden en wat niet

treft alleen mensen die in Nederland zo’n

meer? En klopt die grens nog wel? J. de Boer

huwelijk aangaan en Nederlanders in het

schrijft terecht in 2006: ‘De openbare orde,

buitenland. Aangezien het niet zal meevallen

vanouds betrokken bij art. 33, wijkt in onze

in Nederland een geldig bigaam huwelijk te

multiculturele samenleving wat terug.’1

sluiten, gaat het nog vooral om Nederlanders

Een van de demarcatielijnen is onlangs

ing als een onderdeel beschouwd worden van

100

* Boek Vrouw en Recht.indd 100

09-10-09 13:43

getrokken bij het Nederlanderschap van de

Spoeddebat in de Tweede Kamer

polygamist. In september 2008 werd er opeens

Bij de optie voor het Nederlanderschap wordt

ontdekt dat het mogelijk was voor polygame

de monogamie-eis niet gesteld. Er worden

buitenlanders om te opteren voor het Neder-

helemaal geen eisen gesteld, maar er zijn

landerschap. Bij naturalisatie is polygamen

gronden voor het niet bevestigen ervan. Volgens

de pas afgesneden, aanvankelijk door de voor­

artikel 6 lid 3 van de Rijkswet op het Nederlan­

waarde van de inburgering. De polygaam

der­schap wordt de optie niet gehonoreerd

getrouwde was per definitie niet ingeburgerd.

‘indien op grond van het gedrag van de persoon

Later, toen deze voorwaarde niet meer beschik-

die de verklaring betreft, ernstige vermoedens

baar was omdat die door een specifieke en

bestaan dat hij gevaar oplevert voor de open-

vooral cognitieve invulling met examens en al

bare orde, de goede zeden of de veiligheid van

onbruikbaar was geworden, door de voorwaarde

het Konink­rijk (…)’. In de Handleiding wordt

voor naturalisatie dat men zich in de Neder­

hierbij niet gerept van polygamie, vandaar dat

landse samenleving heeft doen opnemen.

er een aantal, meest Marokkaanse, optanten

Dat betekent concreet ‘dat er sprake is van

zonder bezwaar Nederlander konden worden.

opneming in de Nederlandse samenleving

Toen dit feitje

wanneer verzoeker zijn situatie in overeen­

aan het licht kwam en als de weerlicht gehypet

stemming heeft gebracht met de in Nederland

werd, kwam er meteen op 23 september 2008

geldende rechtsbeginselen, waaronder dat van

een spoeddebat in de Tweede Kamer en de

de monogamie’, zoals de officiële Handleiding

staatssecretaris besloot ter plekke dit ‘lek’

bij de Rijkswet Nederlanderschap het verhul-

te stoppen. De minister van Justitie goot dit

lend formuleert. In klare taal: de verzoeker

besluit in het vat door te melden dat de Hand­

moet eerst zijn andere vrouw(en) verstoten

leiding zou worden aangevuld met een zinnetje

tot hij zich in een mono­game toestand bevindt.

Dat is een perverse

en immorele eis, want

luidend ‘Tegen de

Nietsvermoedende vrouwen worden uit hun huwelijkse staat gemikt

daarmee worden niets-

verkrijging van het Nederlanderschap door een persoon die naar vreemd recht meer-

­vermoedende vrouwen uit hun huwelijkse staat

voudig is gehuwd, verzet zich de Nederlandse

gemikt. Het wordt nog gekker als men bedenkt

openbare orde wegens strijd met een fundamen-

dat een verstoting waarmee een vrouw niet

teel Nederlands rechtsbeginsel met betrekking

heeft ingestemd, in Nederland niet erkend kan

tot de huwelijkse staat, namelijk

worden met als resultaat dat de vrouw in het

de monogamie.’ 2

buitenland wel als gescheiden, maar haar man



in Nederland nog steeds als met haar getrouwd

bewoordingen van de wet blijkt al dat het om

te boek staat, met als gevolg dat hij ondanks

gedrag moet gaan van de betrokkene, en niet

de scheiding niet genaturaliseerd kan worden.

om een toestand waarin hij of zij zich bevindt.

En verder gaat de Nederlandse wetgever er

Ook de ‘ernstige vermoedens’ wijzen op gedrag,

kennelijk van uit dat het de man is die genatu-

en niet op het bestaan van een bepaalde status,

raliseerd wil worden, en niet een buitenlandse,

namelijk een bigaam huwelijk. Tot dusver werd

polygaam gehuwde vrouw, want in een aantal

de openbare orde in dit wetsartikel ingevuld

gevallen kan die helemaal geen echtscheidings­

met uitsluitend strafrechtelijk relevante

procedure entameren. We hebben hier te

gegevens in een fijn uitgesponnen regeling.

maken met discriminatie op grond van onze

Nu wordt er opeens een privaatrechtelijke

openbare orde, waarvan het gelijkheidsbeginsel

draai aan gegeven. Maar internationaal-privaat­

deel uitmaakt. Een helse black box!

rechtelijk kunnen veel van die huwelijken door

Dit is een ongelukkige haastklus. Uit de

101

* Boek Vrouw en Recht.indd 101

09-10-09 13:43

de beugel van de openbare orde, en worden

registreren, maar daarvoor moet het wel van

zij dus als zodanig erkend. Wetssystematisch

zijn stof ontdaan worden. Het is van belang om

ontstaan ook hier tegenstrijdigheden. Als men

gedachteloos herhaalde mantra’s zo nu en dan

geen wetswijziging wenst, dan zou de weige­

op de keper te beschouwen.

ringsgrond van de ‘goede zeden’ iets meer voor de hand liggen.

Het verschil tussen dames en vrouwen

Veranderde zeden en gewoonten

Zoals gezegd, de omstandigheid dat in islami-

Opnieuw komt daarbij echter de vraag naar

tische landen de polygamie wordt teruggedron-

voren of de monogamie nog heeft te gelden als

gen brengt niet vanzelf mee dat die ook hier,

een fundamenteel Nederlands rechtsbeginsel,

in de westerse wereld, waar zij een heel andere

en of afwijkingen van dit leefmodel in strijd

betekenis heeft, verboden zou moeten blijven.

zijn met onze goede zeden. Ik meen dat de

De functies van de polygamie in de westerse

mono­­gamie nog wel een rechtsbeginsel is in ons interne recht, maar geen exclusief of fundamen-

wereld zijn behoorlijk

Het in Nederland sluiten van een bigaam huwelijk lijkt nog even een brug te ver

teel beginsel. Onze

verschillend van die in de landen waar de islam dominant is. Het is tijd om ook het

samenleving is veranderd. De islamitische

bigame huwelijk van al dan niet twee nationali­

contributie aan de Nederlandse samenleving

teiten bezittende Nederlanders, geldig gesloten

moet (weer) gehonoreerd worden. (In ons

in het buitenland, te erkennen, ook in het

Nederlands-Indië met zijn honderd miljoen

nationaliteitsrecht. Het in Nederland sluiten

Nederlandse onderdanen-niet Nederlander

van een bigaam huwelijk lijkt nog even een brug

werd het polygame huwelijk op grond van onze

te ver. De implicaties, ook in termen van gender,

regels van interpersoneel en interreligieus

zijn nog lang niet in kaart gebracht. Schopen-

recht geaccepteerd.) Maar ook afgezien van de

hauer, de Duitse damesmijder, verhoopte veel

impact van onze islamitische medelanders op

heil van Europese vormen van eenzijdige

de inhoud van ons openbare-ordebegrip zijn

polygamie: ‘Ueber Polygamie ist gar nicht zu

de zeden en gewoonten van de natives, de

streiten, sondern sie ist als eine überall vorhan-

inlanders, ook veranderd en gemoderniseerd.

dene Thatsache zu nehmen, deren blosze Regu-

Het scala van samenlevingsvormen is niet alleen

lirung die Aufgabe ist. Wo giebt es denn wirkliche

verbreed, maar ook doen veel mensen aan de

Monogamisten? Wir alle leben, wenigstens eine

alternatieven voor het kerngezinmodel mee.

Zeit lang, meistens aber immer, in Polygamie.

Onze openbare orde eist op grond van het

Da folglich jeder Mann viele Weiber braucht, ist

gelijkheidsbeginsel wel bilateralisatie, sym­me­

nichts gerechter, als dass ihm frei stehe, ja obliege,

trie van de bigamie.

für viele Weiber zu sorgen. Dadurch wird auch



Ook al wordt in de islamitische wereld

das Weib auf ihren richtigen und natürlichen

de polygamie steeds verder teruggedrongen

Standpunkt, als subordinirtes Wesen, zurück­

door haar of te verbieden (Tunesië, Turkije)

geführt, und die Dame, dies Monstrum Europäi­

of zo moeilijk te maken dat er in feite hooguit

scher Civilisation und christlich/germanischer

bigame huwelijken kunnen worden gesloten

Dummheit, mit ihren lächerlichen Ansprüchen

(Marokko), toch dient de aanwezigheid van

auf Respekt und Verehrung, kommt aus der Welt,

een grote groep deels bipa­tride moslims in

und es giebt nur noch Weiber, aber auch keine

Nederland verdisconteerd te worden in onze

unglückliche Weiber mehr, von welchen jetzt

openbare orde. Het begrip is plastisch en dyna­

Europa voll ist.’ 3

misch genoeg om de sociale veranderingen te

102

* Boek Vrouw en Recht.indd 102

09-10-09 13:43

De opheffing van het verschil tussen dames

Tot slot

en vrouwen is niet het eerste waaraan men

En zoals Schopenhauer al aangeeft: polygamie

tegenwoordig denkt bij het regelen van de

is een feitelijke situatie (Thatsache). Ook het

polygamie, noch ook de private bijstands­

Neder­landse recht zal zich hiermee positiever moeten bezighouden.

regeling waarmee (overtollige) vrouwen onder dak gebracht worden, al speelt dat verzorgingsaspect in

De veelgeroemde lotsverbondenheid bestaat ook buiten het monogame huwelijk

Het is alleen de vraag of er een hoofdstukje aan het BW gebreid moet worden om van alles en nog wat te regelen.

de islamitische wereld wel een rol. Moderne, op gelijkwaardigheid

Als men daarover zijn gedachten laat gaan, dan

gebaseerde westerse vormen van polygamie zijn

kan bijvoorbeeld een aanpassing van het erfrecht

mijns inziens niet meer in strijd met onze

geen kwaad, ook in verband met de fiscaliteit.

openbare orde, en verdienen nadere studie en

De veel­geroemde lotsverbondenheid, grondslag

eventueel normatieve structurering.

voor partner­alimentatie en erfrecht, bestaat ook buiten het monogame huwelijk. Regelmatig redt men zich wel zonder wettelijke regelingen.

1

Asser-de Boer, Mr. C. Asser’s handleiding tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk Recht, Personen en



familierecht. Deventer: Kluwer juridisch 2006, p. 113.

2

Brief aan de Tweede Kamer dd. 12 november 2008, 31.700 VI nr. 79.

3

Arthur Schopenhauer, Parerga und Paralipomena (1851), hoofdstuk XXVII, Ueber die Weiber par. 383.

103

* Boek Vrouw en Recht.indd 103

09-10-09 13:43

interview

Gabi van Driem: ‘Ik wil vrouwen op het goede spoor zetten.’ wilma van hoeflaken De wetgeving is sekseneutraal en stalking is opgenomen in het Wetboek van Strafrecht. Méér winstpunten kan advocaat Gabi van Driem niet noemen. De lijst met minpunten is beduidend langer. Toch raakt Van Driem niet ontmoedigd. ‘Ik ben een rasoptimist en bovendien heb ik inspirerende cliënten.’

Begin 2009 stond er een klein berichtje in de

stadsverboden en tegenwoordig ook telefoon-,

krant. Het eerste huisverbod wegens huiselijk

fax- en e-mailverboden. Banken eisen dat de

geweld was van kracht gegaan, in Rotterdam.

bankrover het bankkantoor niet meer mag

Een veertigjarige man werd voor tien dagen de

bezoeken en musea eisen een toegangs­-

toegang tot zijn woning ontzegd, nadat hij zijn

verbod voor mensen die een schilderij hebben

echtgenote had bedreigd in het bijzijn van hun

vernietigd. Eigenlijk zijn het allemaal voor

drie kinderen. Was zoiets ook gebeurd als Gabi

de hand liggende zaken.’

van Driem er niet was geweest? ‘Grappig hè,’ reageert Van Driem enthousiast, ‘ik was in 1982

Hoge Raad

de eerste advocaat die een straatverbod eiste

Destijds was het niet zo voor de hand liggend.

voor een man die zijn ex-vrouw lastig viel.

De eis van Van Driem was revolutionair, al

Sindsdien heeft dat een waanzinnige vlucht

praat ze er zelf luchtig over. ‘Met een groepje

genomen. Straatverboden, parkverboden, zelfs

vrouwen hadden we het erover dat er zoveel

104

* Boek Vrouw en Recht.indd 104

09-10-09 13:43

vrouwen zijn die door hun ex-partner worden geterroriseerd. Daar moesten we iets aan doen. Een straatverbod eisen was een logische stap. Daar was niet veel fantasie voor nodig. Die man mocht niet meer binnen een straal van 250 meter van haar huis komen. Daar kwam ook de supermarkt nog bij en haar werk en de school van de kinderen. Allemaal stukken die gear­ ceerd werden op een plattegrond van de stad.’ Een paar jaar later haalde ze opnieuw alle kranten. Dat was toen ze een parkverbod eiste voor de man die in de media consequent de-aanrander-met-de-hond genoemd werd. De man in kwestie bleek zijn hond uit te laten in hetzelfde park waar een van zijn zes slacht­ offers ook met haar hond wandelde. Opnieuw had Van Driem succes. De man moest op zoek naar een andere uitlaatplek. Maar voordat het zover was, moest de Hoge Raad eraan te pas komen. Bij gewone straatverboden moet sprake

Gepassioneerd

zijn van een aantoonbare dreiging van her­

In 1981 was Van Driem de eerste advocaat die

nieuwd onrechtmatig handelen. Bij seksueel

een praktijk startte waar alleen vrouwelijke

geweld hoeft die dreiging niet aangetoond te

cliënten terecht konden. De buitenwereld –

worden, vond de Hoge Raad. Seksueel geweld is

zowel collega-advocaten en tegenpartijen als

zo’n traumatische ervaring dat iedere toevallige

rechters – reageerde smalend of zelfs

ontmoeting met de dader onrechtmatig is

onverholen vijandig, maar voor haarzelf was het

tegenover de vrouw. Van Driem was er blij

een logische stap. ‘Ik kwam uit de vrouwenhoek.

mee, want voortaan had ze bij dit soort zaken

Na mijn afstuderen werkte ik bij het Jongeren

minder bewijs nodig.

Advies Centrum, waar we een vrouwensectie oprichtten. We deden de intakes voor blijf-van-

Weer wat later eiste ze dat een verkrachter een

mijn-lijfhuizen. Ik merkte dat ik me veel beter

aidstest zou ondergaan. Zijn slachtoffer was zo

in vrouwen en meisjes kon verplaatsen dan

bang voor besmetting dat het extra belastend

in mannen. De obstakels waar die vrouwen tegenaan liepen, ervoer

voor haar zou zijn om zelf een test te ondergaan en zes weken op de uitslag te wachten

‘Voor iedere centimeter ruimte moest je strijd voeren’

ik zelf ook aan den lijve. Het persoonlijke is politiek, dat voelde ik heel sterk. Ik was

– zo lang duurde dat destijds. Opnieuw haalde ze haar gelijk bij de

op mijn negentiende de eerste vrouw in het

Hoge Raad. ‘Toen viel iedereen over mij heen.

bestuur van de Rechtswinkel. Die mannen

Zelfs mijn eigen achterban vond het belachelijk

zetten niet zelf koffie, maar wachtten op mij.

dat ik van die man eiste dat hij zijn recht op

Dat irriteerde me. Voor iedere centimeter

lichamelijke integriteit opgaf. Er werden zelfs

ruimte moest je strijd voeren. Ik heb daar in het

spotprenten gemaakt.’

klein meegemaakt wat je in de samenleving in het groot nog steeds ziet.’

105

* Boek Vrouw en Recht.indd 105

09-10-09 13:43

De eerste drie weken had Van Driem als zelf­

ze nauw samenwerkt. Nadat ze zelf succesvol

standig advocaat niets te doen. Maar toen

verschillende cassatiezaken had gedaan, nam de

belde de Stichting Ombudsvrouw en werd ze

waardering van collega’s langzaam toe, werden

ingeschakeld bij een zaak tegen een keurings­

ook de onbeleefde rechters beleefd en kreeg ze

arts die vrouwen die hij moest keuren betastte

geen agressieve brieven van tegenpartijen meer.

en treiterde. ‘Het werd mijn eerste kort geding,

‘Ik ben een gerespecteerd advocaat, terwijl ik

maar niemand wist dat ik nog zo onervaren was.

eigenlijk nog steeds dezelfde dingen doe als destijds.’

‘In mijn eerste kort geding voelde ik mij een acteur die net van de opleiding komt en in het allergrootste theater een monoloog houdt’

Van de cliënten is nog altijd 95 procent

vrouw. ‘In familiezaken werken we alleen voor vrouwen, maar in arbeidszaken werken we ook weleens voor mannen die gediscrimineerd worden. Verder word ik door bedrijven veel ingeschakeld om klachten over seksuele intimidatie te behandelen.’ Haar manier van

We wonnen nog ook. Ik voelde me een acteur

werken is wezenlijk anders dan die van de

die net van de opleiding af komt en die in het

gemiddelde advocaat, niet alleen in de selectie

allergrootste theater een monoloog mag doen.’

De zaak kreeg veel publiciteit en vanaf dat

moment stond de telefoon roodgloeiend. Al snel kwamen er kantoorgenoten bij. Vol vuur stortte

‘Ik ben een gerespecteerd advocaat, terwijl ik nog dezelfde dingen doe als destijds’

Van Driem zich op zaken van seksueel misbruik en gelijke beloning. Zo trad ze op namens een

van cliënten, maar ook in de manier waarop

vrouwelijke purser bij de KLM, die hetzelfde

ze hen bejegent. ‘Het zit op het randje van

loon eiste als haar mannelijke collega’s. Het

coaching. Wat past bij deze vrouw, welke

kostte de luchtvaartmaatschappij miljoenen.

strategie is het best, wat kan zij emotioneel wel

‘Ik denk dat ik iemand ben die alles gepassio­

en niet aan. Als ik klachtencommissiewerk doe,

neerd doet. Als ik naar het conservatorium was

weet ik uit ervaring dat het voor vrouwen die

gegaan of acteur was geworden, zou ik in een

seksueel geïntimideerd zijn heel moeilijk is om

andere richting gepassioneerd geraakt zijn.

getuigen te vinden. Seksuele intimidatie is voor

Maar ik deed rechten en in die tijd kon je niet

een slachtoffer heel lastig te bewijzen. Dus dan

om de vrouwenbeweging heen. Het kwam door

zeg ik: misschien kan de vertrouwenspersoon

de tijdgeest dat ik mijn passie op vrouw en

contact opnemen met uw huisarts of therapeut.’

recht heb gegooid.’ Van Driem kan namelijk óók schrijven – ze werkt aan haar derde roman –,

Verslechtering

pianospelen en schilderen. Haar Poolse

De wetgeving is sekseneutraal geworden

grootmoeder was operazangeres, haar vader

en stalking is opgenomen in het Wetboek

concertmeester en haar drie dochters zijn

van Strafrecht. Dat zijn de winstpunten die

respectievelijk actrice, beeldend kunstenaar

Van Driem direct noemt als ze terugblikt op de

en zangeres.

afgelopen decennia. De lijst van onderwerpen

Coaching

die volgens haar níet goed gaan, is beduidend langer. Zoals huiselijk geweld, dat officieel een

Een kleine dertig jaar later houdt Van Driem

speerpunt is van Justitie. ‘Daar zie je weinig van

kantoor in een mooi pand in Amsterdam-Zuid.

terug. Het komt zelden tot een zitting. Vrouwen

Er werken drie advocaten en op de bovenste

die aangifte doen worden naar huis gestuurd,

verdieping is een psychologenpraktijk, waarmee

want het parket houdt zich liever bezig met

106

* Boek Vrouw en Recht.indd 106

09-10-09 13:43

grote misdaadzaken.’ Of gelijke beloning.

maar in het strafrecht zijn we daar huiverig

‘Nu het systeem van gratis rechtshulp zo

voor, want je wilt mensen niet onschuldig in de

verschrikkelijk slecht geworden is, gaan

gevangenis zetten. Daarom zijn we afhankelijk

vrouwen die gediscrimineerd worden niet

van de technologie. Met geavanceerde tech­-

snel meer naar een advocaat. Maar via mijn

­nie­ken, zoals DNA-onderzoek, kun je steeds

netwerk weet ik dat gelijk loon vooral op het

meer bewijzen.’

middelmanagementniveau nog altijd een probleem is.’ Of het gezamenlijke gezag na echtscheiding. ‘Ik ben er een voorstander van dat mannen voor hun kinderen zorgen, maar het is natuurlijk raar als ze dat pas willen na de

‘De vrouwenbeweging heeft te weinig gelobbyd. Het vrouwennetwerk is nog niet zover als het old boys network’

scheiding. Voor veel vrouwen is dat een ramp. Omdat vrouwen nu economisch iets meer voorstellen, willen mannen meer macht in de

Goede spoor

privésector.’ Of de rechten van de spermadonor.

Van Driems conclusie is dat de vrouwen­

‘Hij kan een omgangsregeling vragen en zelfs

beweging in al deze kwesties te weinig heeft gelobbyd. ‘Ze hebben het wel geprobeerd, maar

‘Omdat vrouwen nu economisch iets meer voorstellen, willen mannen meer macht in de privé sector’

het is lastig. Dat heeft alles te maken met het old boys network. Het vrouwennetwerk is nog niet zover.’ Hoe slaagt zij erin om met zoveel elan steeds weer nieuwe zaken aan te nemen, terwijl ze elke dag met schrijnende situaties

erkenning. Iedereen heeft compassie met de

wordt geconfronteerd? ‘Op een gegeven

donor, want het is zijn zaadje. Maar als de

moment krijg je de cliënten die je verdient.

vrouw in kwestie alimentatie wil, kan dat weer

Ik heb heel leuke cliënten. Dat is inspirerend.

niet.’ Misbruik van kleine meisjes vindt ze het

Bovendien ben ik een rasoptimist. Dat moet

grootste probleem. ‘Dat gaat na een scheiding

ook, want anders kun je je cliënten niet helpen.

gewoon door en toch legt de rechter een

Ik ben net weer aan het werk na een korte

omgangsregeling op. Het is namelijk bijna

vakantie. Dan denk ik: wat is dit toch een

niet te bewijzen. Binnen het recht kun je daar

leuk vak, want je kunt heel veel vrouwen

iets aan doen door de bewijslast te verschuiven,

op het goede spoor zetten.’

‘Formeel zijn mannen en vrouwen gelijk, maar in de beeldvorming is die gelijkheid er niet. Ik merk bijvoorbeeld dat men er op advocatenkantoren van uitgaat dat de advocaat een man is in een pak. Alleen al het feit dat vrouwen serieus nadenken over de vraag of ze beter een rok kunnen dragen of een broek laat al zien dat er aan de beeldvorming nog van alles mankeert.’ Hayley Cohen is een uitwisselingsstudent uit Engeland. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.

107

* Boek Vrouw en Recht.indd 107

09-10-09 13:43

Feministisch proefprocessenfonds margreet de boer In de zomer van 1982 lanceren de advocaten Gabi van Driem en Anne Legeland in een artikel over feminis­tische advocatuur het idee van een feministisch proefprocessenfonds. ‘Zo vaak dachten we: oh, ging maar eens iemand

De samenwerking leidt tot de oprichting van de

met dát en dát naar de rechter, misschien lukt

Stichting Rechtenvrouw in de zomer van 1983.

het, in ieder geval moet het geprobeerd worden.

In april 1984 gaat het fonds daad­werke­lijk

En af en toe wás er iemand, die het dan uitein­

van start. De doelstelling van het fonds is:

de­lijk niet aandurfde, soms alleen maar omdat

‘Het verbeteren van de maatschappe­lijke positie

het zo ‘eng’ is je zo naar buiten toe te profileren,

van vrouwen vanuit feministiese visie – voor

maar mééstal omdat de financiële risico’s van

zover deze door het recht en de toepassing

verliezen veel te hoog zijn’’ (Anne Legeland

daarvan verwezenlijkt kan worden – door

in Katijf, 1984).

het bevorderen van grensverleggende juris­-



pru­dentie ten gunste van vrouwen.’ Het fonds

Rechtenvrouw

doet dit door garant te staan voor de kosten

Het idee valt in goede aarde, en sluit aan op

van een procedure, voor zover deze kosten niet

andere initiatieven. Zo start de Stichting

door de vrouwen zelf gedragen kunnen worden

Ombuds­­vrouw in 1982 een inzamelingsactie om

of door de staat worden vergoed. Na een half

ervoor te kunnen zorgen dat een groep vrouwen

jaar – in oktober 1984 – worden al tien zaken

uit Helmond die tegen hun werkgever proce­

gegarandeerd; is de naam Rechten­vrouw

deert op grond van de Wet gelijke behandeling

redelijk bekend; zit er fl. 20.000 in het fonds

van mannen en vrouwen in hoger beroep kan

(waaronder een opstartdonatie van Mama Cash);

gaan. Ook de vrouwensectie van de Rechts­

en is er samenwerking met de Ombuds­vrouw

winkel in Utrecht is geïnteresseerd in een

in Den Haag, met de Stichting Handen Thuis,

proefprocessenfonds.

met Tegen haar Wil en met tal van advocaten.

108

* Boek Vrouw en Recht.indd 108

09-10-09 13:43

Van Rechtenvrouw naar Clara Wichmann

standig door te laten bestaan. In een uitge­

Het proefprocessenfonds neemt vanaf 1987

Boor, die vanuit het Clara Wichmann Instituut

deel in de samenwerking binnen het Clara

het fonds onder haar hoede heeft, duidelijk

Wich­mann Instituut. Het fonds blijft echter een

dat er voldoende (voort)bestaansrecht is voor

afzonderlijke stichting, met een afgescheiden

het fonds. De formele gelijkheid mag dan

vermogen. Geld van donateurs wordt alleen

inmiddels aardig geregeld zijn en verschillende

ingezet voor het garanderen van proef­proces­sen.

vormen van directe discriminatie opgelost,

Wel wordt het proefprocessenfonds vanuit het

de dominante standaard in het recht doet

instituut ondersteund: een medewerker zorgt

nog steeds meer recht aan de leefsituatie

voor de inhoudelijke ondersteuning en het

van mannen dan aan die van vrouwen.

secretariaat voor de administratieve zaken.

Ook houdt de wet- en regelgeving onvoldoende

In 2000 wordt de nauwe samenwerking tussen

rekening met de toegenomen diversiteit onder

Clara Wichmann Instituut en het proefproces­

vrouwen. Sommige vrouwen zijn nog steeds de

senfonds bekrachtigd door een statuten­

niet verdienende partner in een kostwinners­

wijziging. Het fonds heet voortaan Stichting

model, anderen combineren zorg met een

Proefprocessenfonds Clara Wichmann en het

parttime­baan, sommigen zijn economisch

bestuur van het fonds valt samen met dat van

zelfstandig. Ook de komst van migranten-

het instituut. Voor de inhoudelijke beoordeling

en vluchtelingen­vrouwen zorgt voor een

van verzoeken tot garantstellingen wordt een

extra dimensie.

breide inhoudelijke notitie maakt Elsbeth

commissie ingesteld, waarin zowel advocaten als juristen uit de wetenschap zitten.

De doorstart van het Proefprocessenfonds Clara Wichmann

De doorstart komt er. In de zomer van 2004 vindt een grote fondsenwervingscampagne plaats, de stichting wordt losgemaakt van de Stichting Clara Wichmann Instituut, er komt een nieuw bestuur, en er wordt een eigen

Als in de loop van 2003 duidelijk wordt dat het

bescheiden kantoorruimte gevonden.

Clara Wichmann Instituut in 2004 moet sluiten

Het proefprocessenfonds erft het www-adres

omdat de subsidie wordt beëindigd, wordt al

van het Clara Wichmann Instuituut en is nu

snel besloten dat alles op alles gezet moet

te vinden onder www.clara-wichmann.nl.

worden om het proefprocessenfonds zelf­-

109

* Boek Vrouw en Recht.indd 109

09-10-09 13:43

Bestuursleden van het eerste uur van het Proefprocessenfonds Rechtenvrouw Anne Legeland

Barbera van Lomwel

Albertine Veldman

Steffie van Waardenburg

Anne Marie Gerritsen

Lucia van Westerlaak

Ingrid Corbey

Katinka Lünnemann

De successen van het fonds

in de publiciteit komen en een substantiële

In de loop van inmiddels vijfentwintig jaar zijn

bijdrage leveren aan grensverleggende

honderden zaken gegarandeerd door het fonds.

jurisprudentie. Voorbeelden hiervan zijn de

Op het gebied van geweld tegen vrouwen,

zaak van de aanrander-met-de-hond, de

gelijke behandeling, arbeid, zwangerschap,

‘uitvinding’ en verdere ontwikkeling van

gezondheidsrecht, uitkeringen. Via de website

straatverboden, contactverboden en

www.clara-wichmann.nl wordt een overzicht

verhuisgeboden, de zaak van het slachtoffer van

gegeven van een groot deel van de zaken die

verkrachting dat een aidstest van de dader

in de laatste jaren zijn gegarandeerd of die

afdwong, diverse zaken over schadevergoeding

recentelijk zijn afgerond. Zaken zijn gewonnen,

na seksueel geweld (en de verjaring daarvan),

zaken zijn verloren. Gewonnen zaken leveren

de zaak van de vrouwelijke KLM-purser die

gerechtigheid op voor de vrouw in kwestie, en

dezelfde betaling als haar mannelijke collega’s

vaak jurisprudentie waar andere vrouwen een

eiste en een aantal zaken waarin een schade­

beroep op kunnen doen. Soms is er sprake van

vergoeding werd toegekend na mislukte

werkelijk spraakmakende zaken, die uitgebreid

sterilisatie.

chten zijn ‘Gelijke behandeling en mensenre egeld. in Nederland wettelijk goed ger tie. Maar er is wel systeemdiscrimina t te rt da Mijn zusje is zwanger en probee vroeg Ze verbergen voor haar werkgever. ar nu mij laatst of haar werkgever ha dat n mag ontslaan. Dat geeft al aa en gelijke behandeling van mannen nds is.’ vrouwen niet iets vanzelfspreke rsiteit Ali Diouri studeert aan de Unive and der Utrecht. Hij volgt colleges de Gen Law aan de Universiteit Utrecht.

110

* Boek Vrouw en Recht.indd 110

09-10-09 13:43

Vrouwen in de SGP, waar maak je je druk om? elsbeth boor † Onderstaande bijdrage is een ingekorte versie van het dankwoord dat Elsbeth Boor op 2 december 2005 uitsprak, nadat haar door Opzij de Harriët Freezer Ring was uitgereikt. Elsbeth Boor ontving de onderscheiding voor haar inzet voor het proefproces dat zij met het Proefprocessenfonds Clara Wichmann had aangespannen tegen het uitsluiten van vrouwen door de SGP.

Geachte dames en heren,

Sinds de rechtbankvonnissen van 7 september jongstleden zijn wij namelijk gepromoveerd

Allereerst wil ik hier zeggen: ik voel mij

van zomaar Clara-meisjes met de zomerzotheid

bijzonder vereerd en ben gewoon heel gelukkig

in hun bol, van kippetjes zonder kop, van dolle

met deze prijs, die ik als kroon op mijn 25-jarige

Clara’s en van Wichvrouwtjes tot ……… echte

juridische strijd voor vrouwenrechten in

heksen, die als moderne feeksen zelf de jacht

Nederland beschouw! Dank voor deze

hebben geopend op de mannenbroeders van de

erkenning!

SGP. Het is maar dat u het weet!

(…)



Dan nu de SGP! Aangezien ik daar eigenlijk érg

werd in 1918 opgericht als verzet tegen de

veel over te zeggen heb, uiteraard natuurlijk,

onvermijdelijke invoering van het algemeen

heb ik een zeer strenge selectie moeten maken

kiesrecht voor vrouwen, dat toen speelde.

van wat ik daarover hier en nu kwijt wil.

Het is de oudste nog bestaande politieke partij

De Staatkundig Gereformeerde Partij

in Nederland, die sinds 1922 één of meer zetels Even terzijde en voor uw goede begrip:

in de Tweede Kamer bezet en nu al zo’n kleine

ik spreek hier inmiddels in de hoedanigheid

eeuw het ideaal nastreeft om vrouwen te doen

van door de SGP benoemde echte heks.

geloven dat zij zelf geen hoofd hebben, maar

111

* Boek Vrouw en Recht.indd 111

09-10-09 13:43

inachtneming van de haar door God gegeven plaats!’

Hier staat, in normaal

Nederlands vertaald, dat de mannenbroeders de stemmen van de SGP-vrouwen niet kunnen missen, anders hadden ze hun Kamerzetels namelijk allang moeten inleveren. Maar ja, het mag eigenlijk niet van God, dus willen de mannenbroeders geen risico lopen daarop door Petrus aangesproken te worden bij de Hemelpoort. Nee, als de vrouw besluit dat ze het voor haar geweten kan verantwoorden

Elsbeth Boor en Ciska Dresselhuys bij de toekenning van de Harriet Freezer Ring, december 2005

haar actieve stemrecht te gebruiken door op de SGP te stemmen, is het zo dat, mocht dat toch

het toch écht met het hoofd van hun wettige

uiteindelijk níet Gods bedoeling zijn geweest,

vader, respectievelijk echtgenoot moeten doen.

de vróuw voor de gevolgen zal opdraaien

In het Beginselen Program van de SGP staat

(wat zal het worden: het vagevuur of de hel?).

onder artikel 7 hierover vermeld: ‘Elk emanci­

De mannenbroeders blijven zo buiten

patiestreven dat de van God (en de mannen­

schot, gaan richting hemel waarschijnlijk.

broeders natuurlijk) gegeven roeping en

Over principieel en consequent gesproken!

plaats van mannen en vrouwen miskent, is



REVOLUTIONAIR en moet krachtig worden

buigende suprematie van de man over de vrouw

bestreden!’

stuit mij als vrouw, evenzeer het product van



een opvoeding binnen een confessionele zuil,

Artikel 10 doet er nog een schepje

De uit de beginselen druipende neer­

bovenop: ‘De opvatting van het vrouwen­-

nog steeds als pure vrouwenonderdrukking

kies­recht voortkomend uit een revolutionair

oftewel misogynie (vrouwenhaat) tegen de

emancipatiestreven, strijdt met de roeping

borst. Hoezo gelijkwaardigheid?!

van de vrouw!’

Dat past in de

lijn en ook het daarop­ volgen­de VERBOD

De opvatting van het vrouwenkiesrecht strijdt met de roeping van de vrouw!

voor vrouwen om het

Inmiddels is algemeen bekend dat het ‘rom­ melt’ binnen de partij. In Trouw van 21

passieve kiesrecht uit te oefenen, is consequent.

november komt een aantal jonge SGP-vrouwen

Maar dan vervolgt artikel 10 met de

aan het woord, die onder meer zeggen de rechts­

intrigerende volgende tekst, die mij tot op de

zaak niet nodig te hebben om hun positie te

dag van heden fascineert door het afwijken van

bevechten: ‘Het gebeurt hier allemaal wel, maar

de hartstochtelijk beleden principes uit

20 jaar later.’ Enig historisch besef, meisjes,

welbegrepen éigenbelang.

en jullie zouden weten dat jullie al bijna een

Er staat: ‘De vrouw zij in haar eigen consciëntie

eeuw achterlopen! En erger is nog dat de jonge

(geweten) overtuigd of zij haar stem kan

SGP-vrouwen in het artikel toe­geven dat

uitbrengen (het actieve kiesrecht!) met

meisjes, die een ander dan het voorgeschreven

112

* Boek Vrouw en Recht.indd 112

09-10-09 13:43

pad kiezen, hun sociale en familiebanden

Wíj hebben om geen verbod gevraagd, maar

waarschijnlijk kwijt zullen raken. Hé, waar heb

wél om de SGP te gebieden op te houden met

ik dat eerder gehoord. O ja, in de jaren tachtig

de schending van de rechten van hun vrouwen

van de vorige eeuw, toen ik advocaat was

door hun statuten te wijzigen. Als wij uitein­de­

van het meidenweg­loophuis in Amsterdam

lijk de zaak zouden winnen, dan staat vast dat

en de moedige allochtone wegloopsters daar

er eindelijk ook in Nederland, EISEN aan nieuw

inderdaad alleen op de wereld stonden.

op te richten politieke partijen gesteld gaan



Zelf geloof ik wél dat het vonnis tegen

worden. In ieder geval in die zin, dat nieuwe

de staat van 7 september de SGP-vrouwen

politieke partijen zich zullen moeten houden

in een betere positie kan brengen, zeker als

aan de democratische beginselen van onze

het in hoger beroep bekrachtigd zal worden.

rechtsstaat en dat daarbij het grondrecht van

De mannenbroeders zullen, gezagsgetrouw als

gelijke behandeling van mannen en vrouwen

zij immers bekend staan, hun badinerende en

in hun politieke rechten domweg voorrang

hooghartige houding (‘geld is slechts het slijk

heeft boven de rechten, die voortvloeien uit

der aarde, de subsidiestop deert ons niet’)

de grondrechten van vrijheid van godsdienst,

moeten laten varen, omdat zij bij succes in

vrijheid van vereniging en vergadering en

hoger beroep als ondemocratische, het inter­

vrijheid van meningsuiting. Dus zomaar ‘een

nationale recht schendende politieke partij niet

nieuwe partij oprichten met hetzelfde profiel’

langer meer serieus genomen zullen worden.

zoals Van der Vlies dat verwoordt in het

Dat de zaak tegen de SGP zelf niet-ontvankelijk

Volkskrant magazine, zal dan hopelijk niet

is verklaard, deert mij dan ook in het geheel

meer kunnen!

niet. Misschien wordt dat in hoger beroep



Dat de staat nu heeft moeten buigen, na

nog wel anders, maar eigenlijk vind ik dat het

jarenlang de rechten van vrouwen op dit gebied

tijd wordt dat er eens moedige jonge vrouwen

als niet ter zake doende van de hand te hebben

binnen de partij opstaan.

gewezen – zelfs na

Zoals Riet Grabijn-van

berisping hiervoor

Putten destijds, die de knuppel in het hoender­ hok gooide. Dit omdat ze wél een rol van bete­ kenis willen spelen en

Uiteindelijk gaat het hele onderwerp over macht: de mannenbroeders moeten een stukje van hun macht over hun vrouwen inleveren en dat doet pijn

wel bínnen de SGP en

door de Verenigde Naties – doet mij uiteraard alleen maar groot genoegen. De rechter heeft nu met zijn uitspraak

niet uit willen wijken naar de ChristenUnie of

laten weten dat het recht op gelijke behandeling

nog zondiger, het CDA. Uiteindelijk gaat het

in politieke rechten van mannen en vrouwen

hele onderwerp, dat ben ik roerend met Riet

geen symbool­wetgeving is en dat is een gunstig

Grabijn-van Putten eens, over macht, eigenlijk

signaal.

net als in de gewone maatschappij: de mannen­



broeders moeten een stukje van hun macht

matiek blijft dat iedereen weet dat als het om

Het vermoeiende in deze hele proble­

over hun vrouwen inleveren en dat doet pijn.

bijvoorbeeld joden of allochtonen was gegaan,



die uitgesloten werden van lidmaatschap van een

Dan tenslotte over dit onderwerp de woor­

den van Bas van der Vlies, SGP-voorman in

politieke partij, de staat wél zou hebben inge­

de Tweede Kamer in het Volkskrant magazine

grepen. Een dergelijke partij zou in ieder geval

van het vorig weekend. Hij meldt daar dat,

nooit, zoals de SGP in 2003 bij de coa­litie­onder­

als de partij in een ultieme fase van de ‘rechts’-

handelingen wél gebeurde, salonfähig geacht

strijd verboden zou worden, hij van plan is de

worden om daadwerkelijk, en dus niet slechts

volgende dag eenzelfde partij op te richten.

als gedoogpartij, aan de regering deel te nemen.

113

* Boek Vrouw en Recht.indd 113

09-10-09 13:43

Het Clara Wichmann Instituut heeft per

De SGP-zaak

oktober 2004 haar deuren moeten sluiten vanwege een subsidiestop en er bestaan ook geen universitaire juridische vrouwenstudies

2003

meer. Dat wil natuurlijk niet zeggen, ook al

Het Proefprocessenfonds Clara Wich­

denken sommigen daar anders over, dat er

mann begint samen met een aantal

geen juridische pijnpunten voor vrouwen in

andere vrouwen- en mensen­rechten­

Nederland meer zouden bestaan, niet alleen

organisaties een civiele proce­dure tegen

voor allochtone maar ook voor autochtone

zowel de SGP als de staat der Neder­landen.

vrouwen. Veel kwesties spelen nog steeds, maar doen zich veelal in een andere vorm dan vroeger

In de zaak tegen de SGP wordt gevor­derd

voor en vragen dus om oplossingen die bij deze

de SGP te veroordelen om te stoppen

tijd – die ook niet stil is blijven staan – pássen.

met het discrimineren van vrouwen en

(…)

binnen vier maanden de statuten en

Dank u wel voor uw aandacht en ik wil hierbij

andere interne regelingen te wijzigen,

ook nog graag iedereen bedanken, die hier

zodat vrouwen op gelijke voet met

speciaal voor mij is gekomen.

mannen lid kunnen worden en kunnen blijven van de politieke partij. In de zaak tegen de staat der Neder­lan­den

– Elsbeth Boor is in september 2007 overleden –

wordt aan de rechter gevraagd om voor recht te verklaren dat de staat der Nederlanden onrechtmatig handelt door de discriminatie van vrouwen door de SGP te tolereren, en zelfs te onder­ steunen. Daarnaast wordt gevorderd dat de staat maatregelen moet nemen om de discriminatie van vrouwen door de SGP te beëindigen.

2005 In september doet de rechter in beide civiele zaken uitspraak (Rechtbank ’s-Gravenhage, 7 september 2005, HA ZA 03/3396, LJN: AU2091, en Rechtbank ’s-Gravenhage, 7 september 2005, HA ZA 03/3395, LJN: AU2088). In de zaak tegen de SGP oordeelt de rechter dat het bij het wijzigen van de statuten van de SGP niet gaat om een algemeen belang – waarvoor het proef­ processenfonds en de andere eisers kunnen opkomen –, maar om een belang dat alleen SGP-vrouwen aangaat. Bij deze procedure zijn echter geen

114

* Boek Vrouw en Recht.indd 114

09-10-09 13:43

SGP-vrouwen betrokken. Daarom verklaart

aan de SGP ten onrechte is stopgezet

de rechtbank de eisers niet ontvankelijk

(Raad van State 5 december 2007,

in hun vordering tegen de SGP. Aan een

200609224/1, LJN: BB9493).

inhoude­lijk oordeel komt de rechter niet toe.

Op 20 december 2007 volgt de uitspraak

In de zaak tegen de staat oordeelt de recht­

van het Gerechtshof in Den Haag over de

bank dat de staat op grond van het Vrouwen­­

civiele zaak (Gerechtshof ’s-Gravenhage,

verdrag verplicht is om passende maat­

20 december 2007, 05/1725, LJN: BC0619).

regelen te nemen om discriminatie van

Net als de rechtbank oordeelt het hof dat

vrouwen in het politieke en openbare leven

het onderscheid dat de SGP maakt tussen

uit te bannen. De staat is zijn verplichtingen

mannen en vrouwen verboden is op grond

uit dit verdrag niet nagekomen, omdat hij

van onder meer het Vrouwenverdrag, dat de

niet alleen niets heeft ondernomen om

staat verplicht om vrouwen op gelijke voet

aan de discriminatie van vrouwen door de

met mannen te verzekeren van het passief

SGP een einde te maken, maar zelfs de SGP

kiesrecht. Het hof acht het, net als de

ondersteunt door middel van het verlenen

rechtbank, onrechtmatig dat de staat niet

van subsidie. De rechtbank draagt daarom

optreedt tegen deze vrouwendiscrimi­natie.

de staat op om geen subsidie meer aan de

De staat moet maatregelen treffen die ertoe

SGP toe te kennen, zolang deze partij

leiden dat de SGP het passief kiesrecht aan

vrouwen niet op gelijke voet met mannen

vrouwen toekent. Dat moet dan wel een

toelaat tot het lidmaatschap van de partij.

maatregel zijn die effectief is en tegelijker­

Tegen deze laatste uitspraak gaat de staat in

tijd de minste inbreuk maakt op de grond­

beroep. De SGP voegt zich hierin als belang­

rechten van de SGP-leden. Bij het kiezen van

hebbende partij. Deze civiele procedure

die maatregel heeft de staat beleidsvrijheid.

loopt bij het Hof Den Haag.

Omdat de te nemen maatregel in een wet

2006

zal moeten worden neergelegd, kan het hof die maatregel niet opleggen. De rechter kan

Ondertussen stopt de staat wel de subsidie

niet treden in de wetgevende taak die aan de

aan de SGP. De SGP start hierover een

regering en het parlement is voorbehouden.

bestuursrechtelijke procedure bij de Raad

Anders dan de rechtbank is het hof van

van State. Terwijl deze procedures aanhan­

oordeel dat deze niet kan oordelen over

gig zijn, besluit de SGP in juni 2006 zijn

de gevraagde subsidiestop; dit is aan de

statuten te wijzigen, zodat daarin geen

bestuursrechter. Los daarvan overweegt

onderscheid meer wordt gemaakt tussen

het hof dat de subsidiestop geen passende

mannen en vrouwen. Vrouwen kunnen

maatregel is, omdat het hof het niet aan­

sindsdien lid worden en binnen de partij

nemelijk acht dat de SGP door stopzetting

bestuursfuncties bekleden. Zij worden

van de subsidie het passief kiesrecht voor

echter nog wel uitgesloten van het passief

vrouwen aanvaardt.

kiesrecht: vrouwen kunnen zich niet namens de SGP verkiesbaar stellen.

2008 In maart 2008 heeft de staat der Neder­

2007

landen besloten tegen deze uitspraak

In de bestuursrechtelijke procedure wordt

van het hof in cassatie te gaan. Deze zaak

op 5 december 2007 uitspraak gedaan:

loopt nog.

de Raad van State oordeelt dat de subsidie

115

* Boek Vrouw en Recht.indd 115

09-10-09 13:43

* Boek Vrouw en Recht.indd 116

09-10-09 13:44

Nemesis, tijdschrift over Vrouwen en Recht margreet de boer In september 1984 ziet het eerste nummer van het tijdschrift Nemesis het licht. Het laatste nummer van Nemesis verschijnt bijna 20 jaar later in 2003.

De voorbereiding

Het eerste nummer

Begin jaren tachtig vat een aantal vrouwelijke

In september 1984 verschijnt het eerste nummer

juristen het plan op om een tijdschrift over

van Nemesis. Het redactioneel zet uiteen waar­om

vrouwen en recht te maken. Dat is nodig, omdat

een tijdschrift voor vrouw en recht nodig is en

binnen de bestaande juridische vakbladen in

wat de bedoelingen van de redactie zijn:

Nederland nauwelijks plaats is voor de actuele

‘In dit tijdschrift zullen bestaande wettelijke

strijdpunten van de vrouwenbeweging, waarvan

regelingen en op stal staande wetgeving, rechter­

er vele direct met het recht te maken hebben.

lijke uitspraken en bestuurlijke praktijken van

In de loop van 1982 krijgt het plan vaste vorm.

commentaar worden voorzien. Het streven zal



zijn de politieke en ideologische functie van het

Tijdens de voorbereiding moeten niet

alleen praktische zaken als een uitgever,

recht voor de maatschappelijke positie van

subsidie, kantoorruimte en de oprichting van

vrouwen kritisch te analyseren. Door seksistische

een stichting worden geregeld, ook worden

uitgangspunten en patronen in de rechtstheorie

de nodige ideologische discussies gevoerd.

en -filosofie en in de verschillende juridische

Nadat de redactie het eens is geworden over de

praktijken bloot te leggen, wil NEMESIS het

naam Nemesis, gaat de discussie verder over

inzicht vergroten in de wijzen waarop vrouwen

de ondertitel. Tijdens de redactievergadering

worden onderdrukt. Tot nu toe spelen juristen

van 20 oktober 1983 wordt de ondertitel een

zelden een als zodanig herkenbare rol in de

feministisch-juridisch tijdschrift afgekeurd,

vrouwenstrijd. Aan de andere kant wordt door

‘omdat wij daardoor niet alleen delen van

de spraakmakende juristen nog steeds hoogstens

onze gemengde doelgroep zouden afschrikken,

incidenteel vanuit de specifieke positie van

maar ook omdat enkele redactieleden zich niet

vrouwen gedacht. Met dit tijdschrift willen

feministisch willen noemen gezien al dat wat in

wij een juridische bijdrage leveren aan de strijd

naam van Het Feminisme wordt aangericht.’

tegen vrouwenonderdrukking.’

117

* Boek Vrouw en Recht.indd 117

09-10-09 13:44

Anderen over Nemesis

moet zijn als de taal waarin het meeste

Het eerste nummer van Nemesis wordt uitge­

juridische proza is vervat.’

breid besproken in de pers, zowel in een aantal algemene dagbladen en tijdschriften als in

Het eerste jaar wordt afgesloten met een

bladen uit de vrouwenbeweging. De eerste

themanummer over straffen en strafrecht.

oordelen over het tijdschrift zijn voorzichtig

Nemesis heeft dan volgens de juridische pers

positief. Zo schrijft Jacqueline Soetenhorst

haar bestaansrecht inmiddels ruimschoots

in Opzij van november 1984 dat het eerste

bewezen. Volgens KRI (augustus 1986) straalt

nummer niet onder doet voor de gevestigde

het nog jonge blad durf en degelijkheid uit.

juridische bladen. De bijdragen vindt ze

En ook al is het Nederlandse taalgebied klein,

gevarieerd (arbeid, theorievorming, huwelijk),

er is voldoende ruimte voor een tijdschrift over

degelijk van opzet en prikkelend geschreven.

vrouw en recht. De onderwerpkeuze is immers

Kritiek is er ook: op de opmaak en de geleerd­

onuitputtelijk: ‘het recht blijkt zich tot in de

heid van het nieuwe tijdschrift. In de Vrouwen­

verste uithoeken van het maatschappelijke

krant moppert Anneke van Baalen op de

en persoonlijke leven te bemoeien met de

opmaak van het blad: ‘Er is nu een heel echt

ver­deling mannen/vrouwen.’

tijdschrift gekomen voor de rechtenvrouw. Het



ziet er net zo uit als de bladen van de rechten­

deelt J.M. Polak een pluim uit (21 september

mannen: klein formaat, twee kolommen. Alleen

1985): ‘Mij dunkt dat de redactie tevreden mag

is in een aanval van vrouwelijke zuinig­heid het

zijn. Er blijkt een grote verscheidenheid van

letter­type versmald, zodat alleen heel jonge

onderwerpen te zijn. Te veel om in de bestaande

en fitte rechtenvrouwen het waarschijnlijk

tijdschriften onderdak te kunnen vinden.

helemaal uit krijgen.’

Tegen een dergelijke opsplitsing (...) zou ook



pleiten dat daardoor het eigen karakter en het

Leo Kleyn van Trouw (12-12-1984) heeft

In het gevestigde Nederlands Juristenblad

wat moeite met de theoretische artikelen:

eigen geluid aan kracht zou verliezen. Zeker bij

‘Lezing van het blad vereist overigens, behalve

een discipline waar een zo grote achterstand

juridische scholing, enig doorzettingsvermogen:

moet worden ingelopen als bij de onderhavige,

rechtsgeleerdheid, overgoten door feminisme,

speelt dat een doorslaggevende rol. Nemesis

verhoogt bij wie daar aanleg voor heeft de

heeft haar bestaansrecht bewezen.’

kans op lichte hoofdpijn.’ Desondanks is zijn conclusie positief: ‘Nemesis was, valt te lezen,

1984-2003

een eigenzinnige godin die zich voor geen enkel

Tussen 1984 en 2003 verschijnt Nemesis als

karretje liet spannen. Als Nemesis zich aan haar

tweemaandelijks tijdschrift. Eerst bij Ars Aequi,

blijft spiegelen, moet die lichte hoofdpijn maar

later bij Kluwer. Redactieleden gaan en komen,

voor lief worden genomen.’

net als de medewerkers voor de vaste rubrieken.



Nemesis is een van de partners in het expertise­

Aukje Holtrop wil in Vrij Nederland

(22-9-1984) vooral graag meer blijk van betrok­

centrum Vrouw en Recht en later in het Clara

kenheid van de schrijfsters zien bij de onder­

Wichmann Instituut. Hierbinnen vindt het

werpen die zij aanpakken. Dat zou de lees­baar­

redactiesecretariaat een plek; de redactie zelf

heid voor niet-juristen ten goede komen.

blijft onafhankelijk.

Wat minder ingewikkeld taalgebruik zou daar



volgens haar ook bij helpen: ‘Nemesis, een blad

wetenschappelijke, theoretische artikelen

met pretenties, met een redactie die die preten­

worden afgewisseld met op de praktijk gerichte

De opzet van Nemesis verandert niet:

ties ook waar kan maken als ze even afstapt

kronieken en wat lichtere kost, zoals de rubriek

van het idee dat de taal waarin zo’n tijdschrift

‘Recht uit het hart’. Vanaf 1991 komt hier een

geschreven wordt net zo saai en ingewikkeld

(roze) actualiteitenkatern bij waarin de nieuwste

118

* Boek Vrouw en Recht.indd 118

09-10-09 13:44

* Boek Vrouw en Recht.indd 119

09-10-09 13:44

ontwikkelingen op het gebied van rechtspraak,

en praktijk. Dat maakt Nemesis tot een

wetgeving en literatuur worden besproken.

bijzonder blad en leidt tot interessante (en soms heftige) discussies en nieuwe inspiratie.

Nemesis doet wat het beloofde: het biedt een forum voor het rechtstheoretische, weten­schap­

De zwanenzang van Nemesis

pelijke debat over vrouw en recht, publiceert

Op 20 november 2003, na bijna twintig jaar,

opiniërende artikelen en vormt een bron van

houdt Nemesis op te bestaan. Niet omdat, zoals

praktische kennis over voor vrouwen belang­

de redactie schrijft, ‘alles nu wel in orde is met

rijke ontwikkelingen op het gebied van wet­

de rechtspositie van vrouwen, maar omdat ook

geving, beleid, rechtspraak en de rechtspraktijk.

Nemesis onderhevig is aan de wet van vraag en

Door praktijkjuristen wordt van dit laatste

aanbod’. Niet alleen loopt het aantal abonnees

gretig gebruikgemaakt. Naast de redactie bouwt

terug, het wordt ook steeds moeilijker auteurs

Nemesis een uitgebreid netwerk van weten­

te vinden. Een van de meer optimistisch stem­

schappers en in de praktijk werkzame juristen

mende redenen hiervoor is dat ook andere

op, die regelmatig artikelen, kronieken en

juridische tijdschriften inmiddels hun deuren

annotaties schrijven over onderwerpen op hun

hebben opengezet voor vrouw en recht.

vakgebied. En inderdaad, de onderwerpkeuze



is onuitputtelijk, waarbij veel thema’s over

is de prangende vraag ‘Heeft de vrouw nog

de hele twintig jaar regelmatig terug blijven

toekomst?’ Een keur van auteurs laat hier hun

komen. Zo vinden we vanaf het begin artikelen

licht over schijnen. In de vorm van interviews,

over abortus, sociale zekerheid, geweld tegen

korte bijdragen en artikelen kijken zij terug op

vrouwen, gedetineerde vrouwen, alimentatie,

twee decennia ‘vrouw en recht’. Wat heeft de

omgang en gezag, pensioenen, arbeid en zorg.

discussie over gelijkheid nu eigenlijk opgele­

Ook over prostitutie wordt vanaf het begin

verd, is er inmiddels zoveel ‘gemainstreamed’

geschreven. Sommige onderwerpen komen pas

dat Nemesis overbodig is geworden, of is de

later op, zoals vrouwenhandel, de hoofddoeken­

emancipatie voltooid? Er wordt ook vooruit­

kwestie en de internationale straftribunalen.

gekeken naar de thema’s van de toekomst: Hoe

Opvallend is dat het vreemdelingenrecht in

zit het met de nieuwe groepen vrouwen in onze

Nemesis tussen 1990 en 1997 vrijwel uit beeld

samenleving, zijn zij de ‘achterlopers’, zoals

is, terwijl er daarvoor en daarna regelmatig over

gesteld door het kabinet, of juist de voor­hoede

Thema van het dubbeldikke slotnummer

wordt geschreven. Eenmaal per jaar verschijnt

van een nieuwe beweging? En wat is de beteke­

er een Nemesis-special. Ook deze specials weer­

nis van de overgang van een monocultuur naar

spiegelen de breedheid van het terrein van

een multicultuur voor vrouw en recht? Een van

vrouw en recht: zorg en arbeid, pensioenen,

de vrouwen die – door Wilma van Hoef­l aken

geld en vrouwen (‘Ja, ik wil een miljonair’), het

– wordt geïnterviewd is Heikelien Verrijn Stuart,

lichaam als (omstreden) bron van inkomsten en

een van de oprichtsters van Nemesis. Verdrietig,

zwangerschap, om maar een paar onderwerpen

noemt ze het, dat er een einde komt aan Nemesis:

te noemen. In 1999 wordt met de jubileum­

‘In Nederland is alles door de massa­cultuur

uitgave ‘Eeuwige kwesties’ terug­gekeken op

overgenomen. Er zijn zo weinig vrijplaatsen voor intellectuelen.

honderd jaar vrouwen en recht in Nederland. Wat in alle uitgaven steeds terug­komt is de combinatie van theorie

De volledige inhoud van alle jaargangen Nemesis is te raadplegen via www.tijdschriftnemesis.nl

Ik had graag gewild dat Nemesis doorge­ gaan was als cultuur­ kritisch tijdschrift.’

120

* Boek Vrouw en Recht.indd 120

09-10-09 13:44

Bij de start van Nemesis in 1984 bestond de redactie uit José Bolten

Loes Brünnot

Karin van Elderen

Dorien Pessers

Marjet Gunning

Heikelien Verrijn Stuart

Vaste medewerkers waren Gabi van Driem Els van Eijden

Jeannette Ebbens

Jenny Goldschmidt

Catalene Passchier

Wendelien Elzinga

Nora Holtrust

Adèle van der Plas

Willie van Essen

Ineke de Hondt Yvonne Conijn

Sacha Prechal

Tonny Willenborg

Bron: Colofon Nemesis 1984 nr. 1

In 2003 bestond de redactie uit Marjolein van den Brink

Renée Kool

Albertine Veldman

Ellen-Rose Kambel

Sarah van Walsum

Jet Tigchelaar

Mies Westerveld

Vaste medewerkers waren Susanne Burri Annelies Henstra

Eva Cremers

Malva Driessen

Katinka Lünnemann Linda Senden

Stans Goudsmit

Liesbeth Lijnzaad

Annick Masselot

Ria Wolleswinkel

Bron: Colofon Nemesis 2003 nr. 5/6

In de tussenliggende jaren waren er nog tal van andere redactieleden en medewerkers actief voor Nemesis. Redactiesecretaris waren achtereenvolgens Heikelien Verrijn Stuart, Els van Blokland en Marjan Wijers.

121

* Boek Vrouw en Recht.indd 121

09-10-09 13:44

Back to basics rikki holtmaat Feministische rechtstheorie in Nederland is ‘uit’. Het wordt niet meer systematisch beoefend op universiteiten en er wordt niet of nauwelijks meer over geschreven in juridische vaktijdschriften. Dat is een van de belangrijkste redenen waarom

door het recht ingelijfd in plaats van opgelost.

we de teloorgang van Nemesis moeten betreu­ren.

Want degenen die tot op dat moment de

Want een diepgaande studie van de betekenis

definitiemacht bezitten, zullen die macht zeker

van actuele rechtsontwikkelingen voor vrouwen

gebruiken om de feministische eisen zodanig

kan node worden gemist. Feministisch rechts­

in te kleden/om te vormen dat een werkelijke

theoretisch onderzoek gaat uiteindelijk over de vraag wat het betekent om de concrete pro­ble­­ men die vrouwen erva­ ren op het bordje van de

oplossing (lees

Als je niet oppast wordt een ‘vrouwenprobleem’ ofwel als onbelangrijk opzijgeschoven ofwel door het recht ingelijfd in plaats van opgelost

wetgever of de rechter

verandering in die machtsverhoudingen) achterwege blijft.

Even slecht is ook gelijk

te leggen. Recht is, zoals Sally Falk Moore ons

Het meest duidelijke voorbeeld van die defini­

leert, een semi-auto­noom veld waarin eisen van

tiemacht – in 1990 al haarscherp aan de orde

buitenaf (dus ook vanuit de vrouwenbeweging)

gesteld door de voorvader van de feminis­tische

op een bepaalde manier worden opgenomen en

rechtstheorie in Nederland, Henc van Maarse­

hertaald in juridische begrippen en constructies.

veen – is de juridische hertaling van het pro­

Over de manier waarop dat proces in zijn werk

bleem van patriarchaat, seksisme en vrou­wen­

gaat en wat dat betekent voor de mogelijkheid

onderdrukking of vrouwendiscriminatie in de

om de proble­men die vrouwen ondervinden

neutrale en symmetrische term sekse­discrimi­

daad­werkelijk op te lossen is in de jaren tachtig

natie. Het verbod op seksediscriminatie is op

en negentig het nodige geschreven, onder

zodanige wijze vormgegeven dat het mannen

andere door Carol Smart en Dorien Pessers.

evenzeer als vrouwen beschermt tegen iedere

Als je niet oppast, zo waarschuwden deze

vorm van ‘ongerechtvaardigde ongelijke behan­

theoretici ons, dan wordt een ‘vrouwen­

deling’. Een nieuw verworven recht waar de

probleem’ ofwel als onbelangrijk (want ‘maar’

afgelopen dertig jaar veel mannen dankbaar

een vrouwen­pro­bleem) opzij­gescho­ven ofwel

gebruik van hebben gemaakt om ‘privileges’

122

* Boek Vrouw en Recht.indd 122

09-10-09 13:44

van vrouwen op te eisen, met alle levelling

onder die vlag een plaatsje onder de zon op.

down-gevolgen voor vrouwen van dien.

Mijn stelling is dat gelijkheid, zodra het om de

Even slecht is tenslotte ook nog steeds gelijk.

vrouwenstrijd gaat en zodra die strijd in een

Want de wetgeving tegen seksediscri­minatie

juridisch vaarwater terecht komt, een sterk

verbiedt onderscheid tussen mannen en

de-radicaliserend effect heeft. Het is niet voor

vrouwen, het verbiedt niet dat er een situatie

niets dat strijdbare en radicale (in de zin van

bestaat of ontstaat die de waardigheid of de

onthullende, fundamenteel kritiserende)

bestaans­voorwaarden van vrouwen ernstig

feministische begrippen als patriarchaat,

ondermijnt.

seksisme, achterstelling, onderdrukking,



Wat vrouwen, voorafgaand aan het in

uitbuiting of vrouwenhaat, nergens in ons recht

werking treden van het wettelijk verbod op

zijn opgenomen en juridisch zijn gedefinieerd.

seksediscriminatie, aan de kaak stelden was



In plaats daarvan heeft zich het neutrale

echter niet zozeer de ongelijke behandeling

concept ‘onderscheid op grond van geslacht’

van vrouwen ten opzichte van de rechten die

in onze wetgeving genesteld en is het als het

mannen reeds bezaten. Wat zij aan de orde

om ‘de vrouwenzaak’ gaat het meest belangrijke

stelden waren zaken als seksuele intimidatie

nieuwe juridische begrip van de twintigste

op het werk, seksueel geweld (tot en met

eeuw geworden. Alles wat zich tussen mannen

verkrach­ting in het huwelijk), de non-waar­

en vrouwen afspeelt of kan afspelen komt sinds­

dering van zorgarbeid, de onderwaardering

dien vroeg of laat in die sleuf van de gelijkheid

van betaalde arbeid die door vrouwen wordt

of gelijke behandeling terecht. Het is de groef

verricht, het niet verzekerd zijn van inkomens­

waar de naald van de vooruitgang in is vast­

risico’s van vrouwen – zeker niet als ze hun

gelopen. Ondanks alle rechten die het vrouwen

inkomen in leefverband door zorgarbeid ver­

in Nederland heeft gebracht, heeft het zeker

werven –, het ontbreken van voorzieningen

ook schadelijke effec­ten als alles over de band

om arbeid en zorg te combi­neren, patriarchale

van de gelijkheid wordt gespeeld. Sekse­­gelijk­

verhoudingen in het gezin, de armoedeval

heid is de troef­kaart die telkens weer wordt uitgespeeld door met

na echtscheiding, struc­ tu­rele achterstelling in het openbare leven, omdat systematisch geen rekening werd gehouden met de

Seksegelijkheid is de troefkaart die telkens weer wordt uitgespeeld door vooral mannen die iedere verandering willen tegenhouden

name mannen die iedere werkelijke verandering van de machts­verhoudingen tussen de seksen willen tegen­houden. Zo werd

situatie van vrouwen, en last but not least: negatieve stereo­typeringen

recent nog betoogd dat bepaalde vormen van

van vrouwen: het als lust­object / minderwaardig

meisjesbesnijdenis uit oogpunt van gelijke

soort mens / dom gansje / irrationeel mens /

behan­deling niet kunnen worden verboden

moederdier, et cetera voor­stellen van vrouwen.

zolang we jongensbesnijdenis wel toelaten.

Allemaal zaken waar mannen (als man) geen

Alsof die twee praktijken niet een totaal

last van hadden en hebben, maar vrouwen wel.

verschillende waardering van vrouwe­­lijkheid en

Het verbieden van ongelijke behandeling op

mannelijkheid symboliseren. Het meisje wordt

grond van sekse heeft aan al die zaken geen

door middel van de besnij­denis duidelijk gemaakt

eind kunnen maken.

dat een autonome vrouwelijke seksua­liteit taboe is, het jongetje wordt door middel van

Schadelijke effecten van gelijkheid

deze praktijk opgenomen in een gemeen­schap

Vaak wordt gezegd dat gelijkheid een revolu­

van gelijke en gelijkwaardige mannen. Maar al

tionair concept is. Onderdrukte groepen eisen

te vaak is tegenwoordig de seksegelijk­heid het

123

* Boek Vrouw en Recht.indd 123

09-10-09 13:44

belang­rijkste retorische wapen van conserva­

vele rechtszaken waarin werkgevers die niet

tieve mannen die beweren dat vrouwen binnen

voldoende preventieve maatregelen hadden

bepaalde culturen of godsdiensten door hun

genomen, of die het slachtoffer niet in

mannen worden onderdrukt, en dat daarom

bescherming hadden genomen tegen de pleger,

deze mannen/godsdiensten ‘achterlijk’ zouden

veroordeeld werden tot het betalen van schade­

zijn. De voorstellen van deze ‘opiniemakers’

vergoeding en smartengeld. Een uitdrukkelijke

behelzen doorgaans geen enkele concrete maat­

verbodsnorm had de rechter daarvoor niet

regel om de betreffende vrouwen te onder­

nodig. De heldere definitie en de instructie­

steunen, maar wel een reeks maatregelen om

norm in de Arbowet werden gebruikt om aan

de onwelgevallige godsdienstige groeperingen

bepaalde open normen in het recht (goed werk­

de toegang tot het land te ontzeggen.

geverschap, onrechtmatige daad) een nieuwe invulling te geven. Ze werden gebruikt om te

Seksuele intimidatie

oordelen dat seksuele intimidatie een objec­

Een eenzame uitzondering op de bittere erva­ring

tieve normoverschrijding is, en geen gezeur

dat de begrippen van de vrouwenbeweging geen

van vrouwen die niet tegen een grapje kunnen.

plaats konden krijgen in het recht, vormt het

Helaas: de Europese wetgever heeft in 2002

begrip seksuele intimidatie. Dit fenomeen is

– onder invloed van een Anglo-Amerikaanse

aanvankelijk (in mijn ogen terecht) niet gecon­

feministische lobby, die geen andere taal lijkt

ceptualiseerd als een probleem van onge­lijke

te kennen dan ‘the right to equal treatment’ –

behandeling op grond van sekse, maar als een

verordonneerd dat seksuele intimidatie een

verschijnsel dat de menselijke waardigheid

vorm van seksediscriminatie is en als zodanig

aantast en een bedreigende of positie onder­

verboden moet worden.

mijnende situatie creëert voor het slachtoffer



daarvan – of dat nu een (meestal homoseksuele)

op seksuele intimidatie dat het Nederlandse

man of een vrouw is. Seksuele intimidatie werd

recht kent is in 2006 in de gelijkebehandelings­

opgenomen in de Arbowet van 1994 en is daar

wetgeving terechtgekomen. Alsof seksuele

op een heldere (sekseneutrale!) manier gedefi­

intimidatie een kwestie van ongelijke behande­

Het eerste en enige uitdrukkelijke verbod

nieerd. Aan werkgevers werd de plicht opgelegd

ling zou zijn. De instructienorm in de Arbowet

om ook in dat opzicht te zorgen voor veilige

werd tegelijkertijd in 2007 veel vager geformu­

arbeidsomstandigheden. Hiermee werd een

leerd: de werkgever moet nu zorgen dat er geen

pro­bleem dat door de vrou­wenbeweging aan de kaak was gesteld, en waar vooral (maar niet

psychosociale arbeids­

Alsof seksuele intimidatie een kwestie van ongelijke behandeling zou zijn

uitsluitend!) vrouwen last van hebben, op een doeltreffende manier aangepakt.

Het punt, zo onderkende de toenmalige

belasting van de werk­ nemers optreedt door onder andere seksuele intimidatie.

Echte problemen van concrete vrouwen

wetgever, was niet zozeer dat slachtoffers een

Over de negatieve effecten van het voorop­stel­

nieuwe rechtsingang nodig hadden om seksuele

len van het juridische concept van formele

intimidatie aan de orde te stellen, maar dat

gelijke behandeling en over de moeite die het

werk­gevers uitdrukkelijk aangesproken moes­

kost om de beëindiging van feitelijke ongelijk­

ten kunnen worden op arbeidsomstandigheden

heid van vrouwen (dat wil zeggen: materiële

waarin seksuele intimidatie niet voorkomt.

gelijkheid) als juridische norm ingang te doen

De burgerlijke rechter (vooral in arbeidszaken)

vinden in het recht zijn intussen boeken­­kasten

heeft dat signaal heel goed begrepen: er volgden

volgeschreven. Onlangs las ik een plei­dooi van de

124

* Boek Vrouw en Recht.indd 124

09-10-09 13:44

Australische feministische rechts­weten­schap­per

Mannelijke pikorde

(jawel: op andere continenten bloeit het vak nog

Het feit dat feministen zich met de problemen en

steeds!) Rosemary Hunter. Zij stelde dat het de

eisen van de vrouwenbeweging tot het recht heb­

hoogste tijd is om te ontsnappen aan het dwin­

ben gewend en dat het recht deze proble­men en

gende discours over gelijke rechten en terug te

eisen in de sleutel van de seksegelijkheid heeft

keren naar de basis: de echte proble­men die

geplaatst heeft tot een grote mate van de-radica­li­

concrete vrouwen in hun dagelijkse leven onder­

sering geleid. Het recht, dat in alles de schijn van

vinden. Deze, wat zij noemde, fenome­nolo­gi­

neutraliteit en objectiviteit ophoudt – zeker waar

sche methode, spreekt mij zeer aan. In plaats

het gaat om de sekse­verhoudingen – heeft op die

van alles onmiddellijk in de sleutel van juridi­

manier de feministische eisen tot op grote hoogte

sche gelijkheid te plaatsen en een steeds verdere

onschadelijk gemaakt. Heeft de angel eruit ge­

uitbreiding en verfijning van het gelijke­behan­de­

haald, om nog even terug te keren naar de waar­

lingsrecht na te streven (waarbij de gelijke­

schuwende woorden van Henc van Maarse­veen.

behan­delingsspecialisten elkaar tot in detail

Deze de-radicalisering heeft ook de feministische

bestrijden!), moeten we weer aansluiting

rechtswetenschap (en weten­schapsters) getrof­fen.

zoeken bij de werkelijkheid van vrouwen en

Ik pleit ook mezelf daar­van niet vrij. Onlangs zat

weer creatief leren denken over de mogelijke

ik tijdens een conferentie­diner te klagen over het

reactie van het recht daarop.

droe­vige feit dat er in Nederland nog steeds zo



weinig vrouwe­lijke hoogleraren zijn, ook op de

Dus: wat zijn pre­cies de problemen van

onze zusters die een islamitische hoofddoek

rechtenfacul­tei­ten waar al meer dan vijfen­twin­-­

willen of moeten dragen? Is autonomie niet het

tig jaar het percen­tage vrou­we­lijke studenten boven de vijftig procent

kernbegrip als we hen willen ondersteunen en hoe zouden we die autonomie juridisch vorm moeten geven? Is onderwaardering van

In plaats van alles in de sleutel van juridische gelijkheid te plaatsen moeten we weer aansluiting zoeken bij de werkelijkheid van vrouwen

ligt. Een radi­cale, voor de hand liggen­de oplossing, waar mijn – iet­wat jongere, helaas (nog) niet tot het hoog­lera­ren­­establish­ment door­ge­drongen – tafel­geno­te

vrouwenarbeid niet het probleem waar we het over moeten hebben, in

mee aankwam, schokte me diep. ‘Schaf die malle

plaats van ongelijke beloning? Hoe draagt juist

mannelijke pikorde af,’ zo stelde zij, ‘maak alle

het recht zelf bij aan die onderwaardering? Gaat

gepromo­veerde docenten automatisch pro­fes­sor,

het na echtscheiding nog steeds niet om wie de

dan is het probleem in één klap de wereld uit.

feitelijke zorg voor kinderen heeft, in plaats van

Tenslotte zijn er meer dan genoeg vrouwelijke

gelijke rechten op ouderschap? Hoe voorkomen

universi­taire docenten en hoofddocenten.’

we dan dat dit laatste begrip alles­bepalend

Ik sput­terde nog wat over kwali­teits­criteria en

wordt in het moderne ouderschaps­recht?

over het beperkte aantal beschik­bare leerstoelen,

Waarom hebben alfahulpen en andere mensen

maar moest toen toegeven: alleen als we bereid

die in een particuliere huishouding werken zo’n

zijn om de door ongelijke machtsverhoudingen

belabberde rechtspositie? Wat valt er te doen

bepaalde voor­onder­stel­lingen achter een be­paal­

tegen de persistente moederschaps­discriminatie

de praktijk te onder­zoeken en ter discussie te

op alle terreinen van het leven? Waarom drijft

stellen kunnen we de hoop koesteren die prak­-

de regering keer op keer met zogenaamde

tijk ooit te veranderen. Want wie bepaalt wat

libera­liserende maatregelen de meest zwakke

kwaliteit is? Wie bepaalt welke leerstoelen er

sekswerkers verder de onder­wereld in?

bestaan? En wie bezetten het merendeel van

Lees deze bundel artikelen, en zie hoeveel

die leerstoelen? Juist, dat wisten we al. Dus

dringende kwesties er voor het oprapen liggen!

afschaffen die privileges: iedereen professor!

125

* Boek Vrouw en Recht.indd 125

09-10-09 13:44

De prostituee als geslachtofferde vrouw Over echte vrouwen en schuldige mannen marjan wijers Na bijna twintig jaar discussie werd in oktober 2000 het bordeelverbod opgeheven. Doelen waren, kort gezegd, de regulering van vrijwillige prostitutie, het tegengaan van onvrijwillige prostitutie en andere misstanden, en, wat prostituees zelf en de vrouwenbeweging betreft, vooral verbetering van de positie van prostituees.

Negen jaar later moeten we constateren dat van

die voor hun belangen opkwamen werden fluks

dat laatste bar weinig terecht is gekomen, zoals

wegbezuinigd, zoals de mr. de Graaf Stichting

de meest recente evaluatie laat zien. Terwijl

en het Clara Wichmann Instituut, of zo gekort

gemeenten zich vol overgave gestort hebben op

op hun subsidie dat ze niet veel meer kunnen

de nieuwe mogelijkheden voor controle en

doen dan proberen te overleven, zoals de Rode

regulering van de sector, bleek investeren in de

Draad. De arbeidsrechtelijke positie van prosti­

(arbeids)emancipatie en positieverbetering van

tuees is nog steeds onduidelijk en de mogelijk­

sekswerkers niet op hetzelfde enthousiasme te

heden voor sekswerkers om onafhankelijk en

kunnen rekenen. Integendeel. Bij de invoering

zelfstandig te werken zijn sinds de opheffing

van het nieuwe vergunningenstelsel is nauwe­

van het bordeel­verbod minder geworden in

lijks rekening gehouden met de behoeften en

plaats van meer. Het mag dus geen wonder

belangen van prostituees, bijvoorbeeld de

heten dat niet alleen illegale migranten, maar

bescherming van hun privacy. De organisaties

ook Nederlandse vrou­wen er in toenemende

126

* Boek Vrouw en Recht.indd 126

09-10-09 13:44

mate voor kiezen om in het onvergunde en

positieverbetering zijn onlosmakelijk met

ongereguleerde circuit te werken – buiten zicht

elkaar verbonden. Het een beweegt niet zonder

en bemoeienis van de overheid. Hetgeen door

het ander.

diezelfde overheid dan weer gepareerd wordt met meer van hetzelfde: meer controle en

Hebben prostituees een vrije wil?

meer regulering.

Maar er is meer aan de hand dan een falend



overheidsbeleid. Ook toon en thema van de

Een mooi voorbeeld is het concept Wets­

voorstel regulering prostitutie, dat het vergun­

discussie lijken de afgelopen jaren funda­men­

ningenstelsel uitbreidt naar thuiswerksters en

teel te zijn veranderd. Waar het debat voor de

de escort, en zelfstandig werkende prostituees

opheffing van het bordeelverbod vooral ging

verplicht zich te registreren. Ongeregistreerde

over rechten en rechtsbescherming, lijkt het

prostituees worden strafbaar, net als hun

nu weer terug te keren naar het aloude thema

klanten. Hetzelfde voorstel werd gedaan door

van de morele en maatschappelijke aanvaard­

een staatscommissie in 1852. Ook toen was

baar­heid van prostitutie. Dit thema wordt op

het doel ervoor te zorgen dat de ‘clandestiene’

verschillende manieren geformuleerd. Een paar

prostitutie zich in de openbare orde oploste.

voorbeelden. ‘Moet in een moderne samen­

En ook toen dacht men dat te bereiken via de

leving waarin gelijkwaardigheid van mannen en

verplichting voor iedere prostituee om zich in

vrouwen als een groot goed wordt beschouwd

te schrijven bij de politie en het invoeren van

prostitutie niet gelegaliseerd, maar juist met

strafbepalingen wanneer dat achterwege zou

alle middelen bestreden worden?’2 ‘Waarom

blijven (men dacht aan een straf van zes maan­

houden we de illusie in stand dat de seks­

den tuchthuis).1 Alleen de legitimatie is ver­

industrie een normale bedrijfstak is en een

anderd: toen was het argument de bescherming

prostituee een normale, vrije onderneemster?’3

van de volksgezondheid, nu de bestrijding van

En ‘Kunnen prostituees kiezen voor hun werk

mensenhandel.

en moet die keuze serieus genomen worden?



Zijn niet alle prostituees eigenlijk slachtoffer?’4

Kortom, in de praktijk blijken bestuurders

de omslag van ‘oude’ manieren – controle,

In andere woorden: hebben prostituees wel

repressie, openbare orde – naar een meer

een vrije wil?

positieve, emancipatoire benadering uiterst moei­ zaam te kunnen maken. Dat is niet alleen een gemiste kans, het is ook ronduit schadelijk. Want zoals de bestrijding van alle geweld tegen vrou­ wen gepaard gaat met de verbetering van hun economische, sociale en juridische positie, gaat ook de bestrijding van dwang en geweld in de prostitutie hand in hand met positieverbetering. Regulering, bestrijding van misstanden en

127

* Boek Vrouw en Recht.indd 127

09-10-09 13:44

Dat de discussie over prostitutie in morele

als ze kunnen bewijzen dat ‘they did not

termen wordt gevoerd is niet nieuw. Het onder­

consent to become prostitutes and did so

scheid tussen fatsoenlijke oftewel ‘eervolle’

because of force, fraud or coercion’.

vrouwen en hun ‘gevallen’ zusters, die afhanke­ lijk van tijd en plaats, hetzij gestraft (deviante

Slavernij of arbeid?

vrouwen), hetzij gecontroleerd (gevaarlijke

De huidige discussie voert ons terug naar een

vrouwen: voor de moraal, het gezin of de

oud debat dat al vele jaren, overal ter wereld,

volksgezondheid), hetzij gered (geslacht­

wordt gevoerd. De hedendaagse – veelal als

offerde, dus eigenlijk ‘onschuldige’ vrouwen)

feministisch gepresenteerde – visie hierachter

dienen te worden, is wellicht even oud als

is dat prostitutie per definitie onderdrukking

prostitutie zelf. Dat geldt ook voor de met dit

van vrouwen is. Een vorm van moderne slaver­nij.

onderscheid verbonden koppeling van de ‘eer’

Logische conclusie is dan dat de inspanning zich

van vrouwen, in de zin van seksuele zuiverheid,

niet moet richten op de legalisering van prosti­

aan hun beschermenswaardigheid.

tutie, maar juist op de bestrijding daarvan.



Tegenwoordig is het populair om de

Prostituees worden, analoog aan de slaven van

kwestie van vrouwelijke ‘eer’ uitsluitend te

weleer, gezien als passieve slachtoffers van een

verbinden aan het debat over eerwraak – en

onderdrukkend systeem die ‘bevrijd’ moeten

vervolgens weg te zetten als achterlijk –, maar

worden. Daarmee wordt teruggegrepen op

ook in Nederland is het nog niet zo lang geleden

het beeld dat binnen de negentiende-eeuwse

dat processen over verkrachting meer draaiden

vrouwenbeweging bestond van de prostituee

om de (seksuele) onschuld van het slachtoffer

als het ultieme slachtoffer, als iemand die geen

dan de schuld van de pleger. En als het gaat

keuzes maakte, als de vleesgeworden tegenpool

om vrouwenhandel is het onderscheid tussen

van het feministische vrijheidsideaal. Een op­

‘onschuldige’ vrouwen die bescherming

vatting die uiteindelijk leidde tot de invoe­ring

verdienen, en ‘schuldige’ vrouwen (lees:

van het bordeelverbod in bijna alle Europese

prosti­tuees) die straffeloos misbruikt kunnen

landen, waaronder Nederland. Elk onderscheid

wor­den, nog steeds vrijwel overal ter wereld

tussen dwang en keuze wordt afgewezen:

een van de grootste obstakels om vrouwen­

prostitutie is per definitie gedwongen. Dat

handel effectief te bestrijden. Zo wordt in veel

prostituees zelf er wellicht anders over denken

landen de strafbaarheid van seksueel geweld

maakt in deze visie niet uit, of wordt hoogstens

en gedwongen arbeid in de prostitutie bepaald

als een individuele aberratie gezien.

door de kuisheid van de vrouw. De Colom­



biaanse strafwet, bijvoorbeeld, verbiedt alleen

bezwaar tegen deze visie is dat, als alle prosti­

gedwongen prostitutie van una persona honesta.

tutie als dwang wordt gedefinieerd, de daad­

Ook het gebruik van geweld is toegestaan

werkelijk uitgeoefende dwang en geweld

zolang het maar niet om een ‘kuise vrouw’ gaat.

binnen de prostitu­tie uit het zicht verdwijnen.

In Duitsland werd tot voor kort – en misschien

De feitelijke omstandigheden waaronder

nog – mensenhandel als een minder ernstig

prostituees werken en de vraag of zij hun eigen

Een praktisch, maar niet onbelangrijk

keuzes kunnen maken

misdrijf gezien als de vrouw wist dat ze in de prosti­tutie ging werken of als misleiding

De prijs voor dit type ‘bescherming’ is dat prostituees non-personen worden

of gedwongen worden door derden, zijn dan immers niet meer belangrijk. Een funda­

ge­bruikt werd tegenover een vrouw die ‘niet ver van prostitutie’ staat

menteler bezwaar is dat de prijs voor dit type

(1996). En in Amerika worden anno 2009

‘bescherming’ is dat prostituees non-personen

slachtoffers van vrouwenhandel alleen erkend

worden: objecten in plaats van subjecten.

128

* Boek Vrouw en Recht.indd 128

09-10-09 13:44

De Noorse filosoof Hans Skjervheim verwoordt

eeuwenlange uitsluiting, marginalisering,

dit prachtig wanneer hij stelt dat: ‘By object­

criminalisering en rechteloosheid van prosti­

ifying the other person, you attack that other

tuees als de oorzaak van deze misstanden.

person’s freedom. You turn the other person

Voor de geïnteresseerden: lees de Declaration

into a fact, an object in your world. In that way

of the Rights of Sex Workers in Europe

you can gain control of the other person.

(www.sexworkeurope.org). Wat van prostitutie

The person who objectifies the other in the

slavernij maakt is niet de verlening van seksuele

most sophisticated way is the master.’5

diensten op zich, maar de slechte omstandig­



heden waaronder dit in veel gevallen plaats­

Prostituees zijn slachtoffer en moeten

‘voor hun eigen bestwil’ beschermd worden, of ze willen of niet. Als zij dat niet willen of een eigen, andere, mening

vindt. Het recht dat

Het recht dat beschermd moet worden is het recht op zeggenschap over eigen lijf, leven en werk

hebben, komt dat enkel

beschermd moet worden is het recht op zeggen­schap over eigen lijf, leven en werk.

omdat zij zich (nog) niet bewust zijn van hun

De ‘ware’ vrouw

onderdrukking, psychisch zo bescha­digd zijn

Maar er is nog wat anders aan de hand met dit

door het geweld dat tegen hen is gepleegd

nieuwe type ‘feministische’ anti-prostitutie­

(hetzij als kind, hetzij als prostituee) dat het

argumenten. In hun omhelzing van prostituees

eigenlijk nooit meer goed kan komen, dan wel

(lees: vrouwen) als slachtoffers en klanten

omdat zij daarvoor betaald worden door het

(lees: mannen) als uitsluitend op hun lust

internationale pooierdom dat immers belang

bedachte onderdrukkers die op zijn minst

heeft bij legitimering van de seksindustrie.

gecorrigeerd, maar liefst bestraft dienen te

Dom, ziek of corrupt: in alle gevallen worden

worden, vallen ze niet alleen terug op oude

prostituees zelf gediskwalificeerd als volwaar­

archetypen van de prostituee, maar ook op

dige partners in het debat. Tenzij, natuurlijk,

archetypische beelden over de ‘essentie’ van

zij passen in het slachtofferbeeld. Wat hier

vrouwelijkheid en mannelijkheid. Het debat

mis mee is, wordt kernachtig onder woorden

gaat niet alleen over wat een ‘goede’ vrouw

gebracht door Liv Jessen, hoofd van het Noorse

is, maar ook over wat een ‘echte’ vrouw is.

Pro Sentret, een advies- en counselingscentrum



voor prostituees: ‘Women in prostitution

schadelijk is voor vrouwen en dat geen enkele

naturally have different views on the subject of

vrouw vrijwillig voor prostitutie kiest – sterker

prostitution, but to say that only the ones who

nog: kan kiezen – stoelt op een zeer specifiek

agree with us are right, while the prostitutes

vrouwbeeld: ‘echte’ vrouwen doen het alleen

who think differently are not ascribed human

uit liefde, maar niet voor geld. Dit beeld, wat

qualities like the right to make their own

in de kern vrouwen vereenzelvigt met hun

choices or to be believed, is oppressive and a

seksualiteit, vinden we terug in de manier

fundamentalist attitude.’ 6

waarop prostitutie wordt voorgesteld als ‘het



verkopen van jezelf’of, in afgezwakte vorm,

Maar ook aan prostituees is de emanci­pa­

De gedachte dat prostitutie inherent

tiebeweging niet voorbijgegaan. Tegenover alle

‘het verkopen van je lichaam’ (maar daarmee

beelden over hen stellen zij met toenemende

eigenlijk ook van jezelf). Deze hernieuwde

kracht hun eigen werkelijkheid. Zij ontkennen

introductie van de ‘ware’ vrouw ondergraaft

geenszins de (ernstige) misstanden die in

niet alleen de strijd van prostituees voor de

de seksindustrie bestaan, maar anders dan de

rechten die voor elke andere (werkende) burger

voorstanders van afschaffing van prostitutie

normaal zijn, maar brengt ons ook terug naar

zien zij niet sekswerk op zichzelf, maar de

het essentialisme van de vrouwenbeweging uit

129

* Boek Vrouw en Recht.indd 129

09-10-09 13:44

de jaren zeventig. Dat waren weliswaar leuke

orgaan vrouwen vooral geschikt waren voor de

tijden, maar de toekenning van specifiek

binnenwereld en mannen van nature meer naar

vrouwelijke eigenschappen op grond van het

buiten gericht. Noch naar de toen in bepaalde

bezit van een baarmoeder, is toch enigszins

delen van de vrouwenbeweging vigerende

dubieus. Ik althans wil niet terug naar de tijd

opvattingen over vrouwen als essentieel betere

waarin mij als pedagogiekstudente werd

wezens. Noch prostituees, noch hun meer

geleerd dat vanwege de vorm van hun geslachts­

rechtzinnige zusters lijken mij daarmee gebaat.

‘Formeel hebben vrouwen en mannen gelijke rechten. Maar de wetten zijn gemaakt door mannen. Zij bepalen de norm. Dat is overal ter wereld zo. Dat betekent dat gelijke behandeling van vrouwen en mannen per definitie niet bestaat. Daarvan kan pas sprake zijn als wetten en regels ook door vrouwen gemaakt worden.’ Kamila Sandach is een uitwisselingsstudent uit Polen. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.

1

Petra de Vries, Kuisheid voor mannen, vrijheid voor vrouwen. De reglementering en bestrijding van prostitutie in



Nederland, 1850-1911. Hilversum: Verloren 1997, p. 25.

2

Anke Manschot, Opzij 2003.

3

Karina Schaapman, Hoerenlopen is niet normaal. Balans: 2007.

4

Baukje Prins, Waterstof 2006.

5

In: Liv Jessen, Prostitution seen as Violence Against Women – a supportive or oppressive view?



Sex Work and Health in a Changing Europe Conference, 2002.

6

Zie voetnoot 5.

130

* Boek Vrouw en Recht.indd 130

09-10-09 13:44

Het Clara Wichmann Instituut margreet de boer Begin jaren tachtig zijn er drie organisaties actief op het gebied van vrouw en recht: de landelijke werkgroep, het proefprocessenfonds en Nemesis. Al snel ontstaat het idee om een landelijk centrum vrouwen en recht op te richten.

Een landelijk centrum Vrouwen en Recht

Instituut officieel de deuren aan de Amster­

De Directie Coördinatie Emancipatiebeleid van

hooggespannen. Het tijdschrift Katijf kondigt

het ministerie van Sociale Zaken, die de drie

het instituut zo aan:

afzonderlijke organisaties financieel steunt,

Dit wetenschappelijk Centrum voor Vrouwen en

juicht dit idee toe. Ook de subsidie komt rond:

Recht (...) houdt zich bezig met rechtspolitieke

in december 1985 besluiten het ministerie van

vraagstukken en wil een adviserend, opiniërend

Sociale Zaken en Werkgelegenheid en het minis­

en cultuurkritisch instituut zijn. Het Centrum

terie van Justitie om gezamenlijk een landelijk

stelt zich ten doel met juridische middelen de

centrum vrouwen en recht te subsidiëren.

emancipatie van vrouwen te bevorderen en

Oprichting Clara Wichmann Instituut

damse Singel 272. De verwachtingen zijn

discriminatie van vrouwen te bestrijden. (..) Het centrum wil gaan functioneren als horzel in

Als eerste stap wordt op 4 maart 1987 de

de pels van het recht. Daarbij moet het Centrum

Stichting ter oprichting van het Clara Wich­mann

het documentatiecentrum op het gebied van

Instituut opgericht. Het bestuur bestaat uit

vrouw en recht gaan worden. Dit moet leiden tot

Len Andringa en Heikelien Verrijn Stuart

de verbetering van de rechtshulp aan vrouwen.

vanuit Nemesis; Gerda van Dijk en Trudy van Atten vanuit de landelijke werkgroep, en

In 1993 verhuist het Clara Wichmann Instituut

Laura de Vroom en Anne Marie Gerritsen

naar de Gerardus Majellakerk aan het Ambon­

vanuit Rechtenvrouw. Al snel daarna – in het

plein 73 te Amsterdam. Daar blijft het tot de

najaar van 1987 – opent het Clara Wichmann

opheffing gehuisvest. Het instituut verzamelt

131

* Boek Vrouw en Recht.indd 131

09-10-09 13:44

documentatie en informatie op het terrein van

in 2004 met een brochure over het Facultatief

vrouw en recht en maakt dit toegankelijk voor

Protocol bij het VN-Vrouwenverdrag. Ook op

juristen, wetenschappers en ander geïnteres­

het gebied van wetgeving timmert het instituut

seerd publiek. Het stimuleert rechtsvorming,

aan de weg: gevraagd en ongevraagd becom­

onderzoek, theorievorming en debat. Het houdt

men­­tarieert het wetgeving, wetsvoorstellen en

zich bezig met deskundigheidsbevordering,

beleidsnota’s, het brengt adviezen uit, schrijft

becommentarieert voor vrouwen relevante

artikelen en stuurt ingezonden brieven. Het

ontwikkelingen in het nationale en inter­natio­

terrein is breed: van omgangsrecht, huise­lijk

nale recht, en organiseert bijeenkomsten en

geweld en de pensioenvoorziening voor vrou­

symposia.

wen tot de verbetering van de positie van

Kernactiviteiten

prostituees.

Naast de tweemaandelijkse bijeen­komsten

Een deel van de activiteiten is een voortzetting

van de landelijke werkgroep vrouw en recht

van de activiteiten van de samenstellende delen:

en de bijeenkomsten van de verschillende

het tijdschrift Nemesis, de Werkgroep vrouw en

subgroepen, organiseert het instituut con­

recht en het proefprocessenfonds zetten hun

gressen, symposia en studiedagen. Zo zijn

werk binnen het Clara Wichmann Instituut

er verschillende bijeenkomsten over het VN-

voort. Maar er worden ook nieuwe activiteiten

Vrouwenverdrag. In 1990 is er in samenwerking

ontplooid. Het documentatiecentrum verzamelt

met Stichting Handen Thuis een groot congres

documentatie en jurisprudentie op het brede

over ‘Ongewenste intimiteiten, gewenste

terrein van vrouw en recht: boeken, tijdschrift­

rech­ten’. De laatste grote bijeenkomst vindt

artikelen, notities, rapporten, scripties, buiten­

plaats in oktober 2003. Onder de titel ‘Doet

landse tijdschriften en jurisprudentie. In 2003

Justitie vrouwen recht?’ organiseert het insti­tuut

gaat de hele collectie online via de databank

een bijeenkomst over het emancipatie­gehalte

Vrouw en Recht op de website van het Clara

van de Justitiebegroting 2004. De analyse van

Wichmann Instituut. Daarnaast brengt het

de begroting en de bijeenkomst laten zien dat

instituut in de loop der jaren tal van eigen

er nog heel wat valt te verbeteren aan de rechts­

publicaties uit. De reeks begint met ‘Positie­

positie van vrouwen en dat de expertise van

recht. Rechtspositie van zwangere en pas

het Clara Wichmann Instituut beslist nog

bevallen werkneemsters’ in 1989 en eindigt

niet overbodig is.

Het belang van het instituut Inzet bij de oprichting was dat het instituut meer zou worden dan de samenstellende delen. Dat gebeurt ook: het functioneert als het hart van de vrouw en recht-wereld. Hier komen theorie en praktijk samen, worden nieuwe ideeën geboren en plannen gesmeed, vinden feminis­tische juristen elkaar, kunnen vrouwen, hulp­ verleners en belan­gen­organisaties terecht voor informatie, maar kunnen zij ook hun signalen over misstanden kwijt.

132

* Boek Vrouw en Recht.indd 132

09-10-09 13:44

Als instituut wordt het gewaardeerd om zijn

Op 1 oktober 2004 sluit het Clara Wichmann

expertise en zijn netwerk, zijn deskundige

Instituut definitief de deuren.

commentaren en het uitgebreide documentatie­ centrum. Ook in een andere betekenis wordt

De erfenis

het een ‘instituut’: een professionele organisatie

In de zeventien jaar van zijn bestaan heeft

met deskundige en gedreven beroepskrachten,

het Clara Wichmann Instituut een schat aan

maar ook met de bijbehorende structuren

materiaal, expertise, kennis en netwerken

en bureaucratische eisen op het gebied van

opgebouwd. Een grote zorg van de medewerk­

management, beleidsplannen en organisatie-

sters is hoe deze erfenis zo goed mogelijk

evaluaties. Keer op keer blijft het daarbij de

ondergebracht kan worden. Er wordt geïnves­

kunst om te blijven werken vanuit bevlogenheid

teerd in een doorstart – op basis van vrij­

en activisme, gevoed door de vrouwenbeweging

willigers – van het proefprocessenfonds en de

en de rechtspraktijk.

heroprichting van een vereniging voor vrouw

De sluiting van het instituut

en recht. Het archief van het Clara Wichmann Instituut en zijn voorlopers wordt onder­

Op 7 juli 2003 kondigt het ministerie van

gebracht bij het Internationaal Informatie­

Justitie een ‘neerwaartse bijstelling’ van de

centrum en Archief voor de Vrouwenbeweging

subsidie aan. Begin 2004 wordt duidelijk dat

(IIAV). Via het informatiecentrum van het IIAV

dit betekent dat de subsidie zal worden afge­

is dit (nog steeds) toegankelijk via de databank

bouwd tot nul. De emancipatie van vrouwen is

Vrouw en Recht. De collectie jurisprudentie

voltooid, een apart kenniscentrum vrouw en

krijgt een plek op de website van de nieuwe

recht wordt niet meer nodig geacht. Natuurlijk

Vereniging voor Vrouw en Recht Clara

probeert het Clara Wichmann Instituut het tij te

Wichmann. Alle jaargangen van Nemesis

keren. Er wordt een petitie aangeboden aan de

worden gedigitaliseerd en online gezet

Tweede Kamer, er worden notities geschre­ven,

(www.tijdschriftnemesis.nl). Maar niet alles

er wordt een bijeenkomst georganiseerd en er

kan worden bewaard: met pijn in hun hart zien

wordt gelobbyd. Uiteraard wordt ook formeel

de medewerksters ook grote delen van hun over

bezwaar aangetekend tegen het besluit de

de jaren opgebouwde documentatie in ijzeren

subsidie te stoppen. Het mag niet baten.

containers richting vuilnisbelt gaan.

133

* Boek Vrouw en Recht.indd 133

09-10-09 13:44

Het Clara Wichmann Instituut schreef commentaren over o.a. de volgende onderwerpen 1987 Strafbaarstelling van seksediscriminatie

2002 Spreekrecht voor slachtoffers

1989 Voorstel tot wijziging van de

2002 Implementatie van het





zedelijkheidswetgeving

VN-Vrouwenverdrag

1992 Zorgarbeid in de algemene

2003 Wetsontwerp aanpassing wettelijke





bijstandswet

gemeenschap van goederen

1993 Wetsvoorstel Algemene wet gelijke

2003 Kabinetsstandpunt inzake





behandeling

1994 Wetsvoorstel medevoogdij en

gezamenlijk voogdij

mensenhandel

2003 Geslachtsnaamwijziging na incest 2003 Opheffing bordeelverbod en

1995 Wetsvoorstel algemene





2004 Au pairs in Nederlands

nabestaandenwet

1996 Wetsvoorstel erkenning van de

verstoting

bestrijding van vrouwenhandel

2004 Aanpak huiselijk geweld 2004 Tweede nationale rapportage

1998 Initiatiefwetsvoorstel ‘belaging’



1999 Nota arbeid en zorgarbeid

2004 Uithuisplaatsing daders seksueel

2000 Rechtspositie van vrouwen in het





VN-Vrouwenverdrag geweld

vreemdelingenbeleid

2001 Evaluatie Algemene wet gelijke

De meeste commentaren zijn nog terug te



vinden via www.vrouwenrecht.nl.

behandeling

Een greep uit de publicaties van het Clara Wichmann Instituut Positierecht. Rechtspositie van zwangere en pas bevallen werkneemsters,

W.C. Monster en M.P. Timmers-de Vin, 1989

Ongewenste intimiteiten, gewenste rechten, Ineke de Vries e.a., 1990 Rechtspraak Vrouwen en Recht in 231 uitspraken en annotaties, N. Holtrust e.a., 1992 Vechten om de grenzen. Vrouwenrechten, mensenrechten, Els van Blokland e.a., 1996 Zorg schept behoefte. Een jurisprudentie onderzoek naar zorg voor kinderen als rechtsgrond voor

alimentatie, Paula C. Beek, 1996

Brochure VN-Vrouwenverdrag, Lucy Willems, 1996 Het VN-Vrouwenverdrag en het Nederlandse Vreemdelingenrecht, Sarah van Walsum, 1996 Schadevergoeding bij seksueel misbruik, M. Warnink, 1996 Een stuk zeep in de badkuip. Hoe zorg tot haar recht komt, Marjolein van den Brink e.a., 1997 Eeuwige kwesties. Honderd jaar vrouwen en recht in Nederland. Jubileumuitgave van Nemesis

onder eindredactie van Rikki Holtmaat, 1999

Onzekere rechten. Onderzoek naar de rechtspositie van vrouwen met een afhankelijke

verblijfsvergunning na scheiding, Els van Blokland, Sabine Jansen en Marlies Vegter, 1999

Seksuele intimidatie op de werkplek. Een juridische gids, Rikki Holtmaat, 1999 Seksueel geweld betaald gezet. Juridische gids civiel- en strafrechtelijke schadevergoedings­ mogelijkheden, K.D. Lünneman en D.J.G Piechocki, 2001 VN-Vrouwenverdrag. Een geannoteerde bibliografie, Gerdie Ketelaars, 1996;

herziene uitgave Marijke Kruizinga, 2002

VN-Vrouwenverdrag. Een praktische gids voor belangenorganisaties, Margreet de Boer, 2003 Het Facultatief Protocol bij het VN-Vrouwenverdrag. Klagen over vrouwendiscriminatie,

Fleur van Leeuwen, 2004

134

* Boek Vrouw en Recht.indd 134

09-10-09 13:44

Abortus: Do it yourself! jeanette kruseman met dank aan rebecca gomperts

Abortus is een van de meest verrichte medische ingrepen ter wereld. Volgens de Wereld Gezondheid Organisatie (WHO) hebben ieder jaar 42 miljoen vrouwen een abortus.

Elk jaar overlijden ongeveer 70.000 daarvan

of een andere noodsituatie. Om die reden werd

aan de gevolgen van een illegale abortus.

de strijd voor het liberaliseren van de toegang

Aanzienlijk meer vrouwen lijden aan chronische

tot abortus in Frankrijk gevoerd met de leuze

klachten als gevolg van een illegale abortus.

‘un enfant – si je veux, quand je veux!’ en in

Vrijwel overal ter wereld is abortus gereguleerd

Nederland met de slogan ‘baas in eigen buik’.

door wetgeving die vrouwen controleert en



hun zelfbeschikkingsrecht beperkt. Maar met

wordt het zelfbeschikkingsrecht van de vrouw

de komst van de abortuspil hebben vrouwen

met betrekking tot het afbreken van haar zwan­

over de hele wereld het heft in eigen handen

ger­schap erkend. Vrouwen worden niet geacht

genomen. Baas in eigen buik: het tijdperk van

handelingsbekwaam te zijn ten opzichte van

de abortuswet is voorbij!

hun eigen reproductierechten. In de meeste

Recht op zelfbeschikking

In geen enkele abortuswet ter wereld

landen is abortus uitsluitend toegestaan als het leven of gezondheid van de vrouw gevaar loopt.

Overal ter wereld, op Canada na, is de toegang

Ook het Europese Hof van de Rechten van de

tot abortus gereguleerd door middel van

Mens stelt zich op het standpunt dat het leven

wetgeving. Die wetten beperken en reguleren op een systematische manier het zelfbeschik­ kingsrecht van vrouwen.

en de gezondheid van

Vrouwen worden niet geacht handelingsbekwaam te zijn ten opzichte van hun eigen reproductierechten

Er moet wettelijk altijd

de moeder beschermd hoort te worden (EHRM, VO tegen Frankrijk, 8 juli 2004, no. 53924/00, r.o. 75).

sprake zijn van een bijzondere situatie, zoals

Let wel: leven en gezondheid als enige

gevaar voor leven of gezondheid van de vrouw

uitzonderingsgronden op het verbod van

135

* Boek Vrouw en Recht.indd 135

09-10-09 13:44

136

* Boek Vrouw en Recht.indd 136

09-10-09 13:44

abortus zijn noodsituaties die onafhankelijk van

hun zwangerschap in eigen handen. Een medi­

de wil van de vrouw tot stand komen. Bekend

ca­men­teuze abortus kan met mifepristone,

is dan ook dat restrictieve abortuswetten het

de zoge­naamde abortuspil, in combinatie met

aantal zwangerschapsafbrekingen niet vermin­

miso­prostol gedaan worden. Het kan ook met

deren. Deze wetten dwingen vrouwen om hun

misoprostol alleen. Miso­prostol is een medi­

leven en gezondheid te riskeren als ze om

cament dat voor andere doeleinden dan het

andere redenen hun zwangerschap willen

opwekken van een mis­kraam ontwikkeld werd.

afbreken. De facto hebben vrouwen hierdoor

In tegenstelling tot de abortuspil is misoprostol

minder recht op leven en een goede gezondheid

bijna overal ter wereld geregistreerd en te

dan mannen.

verkrijgen. De WHO heeft in 2005 misoprostol



en mifepristone aan de lijst van essentiële

Maar ook de meer liberale abortuswetten

omzeilen vakkundig het onderwerp waar het in

medicamenten toegevoegd. Door de beschik­

wezen om draait: het recht op zelfbeschikking.

baarheid van medicamenteuze abortus is een

In de beroemde Amerikaanse zaak Roe v. Wade

chirurgische ingreep niet meer nodig en zijn

wordt het recht op het afbreken van een

medische specialisten en speciale klinieken

zwangerschap veiliggesteld onder de noemer

overbodig geworden.

privacy (U.S. Supreme Court, Roe v. Wade,



410 U.S. 147-164 (1973)). En in Canada is het

zijn te verkrijgen via apotheek of arts, zwarte

recht op abortus geformuleerd in termen van de

markt en internet, zonder tussenkomst van de

‘onschendbaarheid van de persoon’ (R. v. Mor­

wetgever. Op internet hebben zich communities

gen­­taler, [1988] 1 S.C.R. 30). In Nederland is er

van vrouwen gevormd die elkaar steunen en

zelfs niet eens sprake van een recht van de

informeren over het correct uitvoeren van

vrouw, zoals haar recht op privacy of onschend­

medicamenteuze abortus. Ze geven elkaar

baar­heid, maar maakt de Wet afbreking zwan­

informatie door over hoe en waar je de juiste

ger­­schap (Waz) een belangenafweging van het

medicijnen kunt krijgen en discussiëren over

recht op hulp van de vrouw die zich in een

de persoonlijke en politieke aspecten van hun

noodsituatie bevindt en de rechtsbescherming

situatie. Wie geen toegang heeft tot internet,

van het ongeboren leven.

heeft toegang tot telefonische hulplijnen die



Daarnaast leggen veel abortuswetten

De officieel geregistreerde medicijnen

de juiste informatie verspreiden.

het afbreken van een zwangerschap in handen



van specialisten en klinie­ken die daarvoor een

van abortus als misdrijf in het Wetboek van

vergunning bij de staat moeten aanvragen.

Strafrecht overbodig is geworden. Zelfbeschik­

Een van de gevolgen is dat het handhaven

Abortuswetgeving is synoniem aan reguleren en controleren van vrouwen door wetgevers en medische specialisten.

king mag immers niet

Abortuswetgeving is synoniem aan reguleren en controleren van vrouwen door wetgevers en medische specialisten

gecriminaliseerd blijven. Deze nieuwe ontwikkelingen schep­ pen bovendien een positieve plicht van de

Het heft in eigen hand

overheid om de toegang tot informatie en goede

Het wettelijk reguleren van abortus is inmid­

medicijnen te waarborgen. Op de zwarte markt

dels echter achterhaald. Doordat het mogelijk

worden namelijk woekerprijzen gevraagd voor

is geworden om met medicijnen een zwanger­

de medicijnen en vrouwen worden vaak prooi

schap af te breken, kan een vrouw zelf abortus

van oplichters. Ook de informatieoorlog zal

doen en zo de controle door wetgever en specia­

onverminderd over de rug van vrouwen gevoerd

listen ontduiken. In de praktijk nemen vrouwen

blijven worden: organisaties die tegen abortus

op die manier het recht op het afbreken van

zijn, beweren dat de medicamenteuze abortus

137

* Boek Vrouw en Recht.indd 137

09-10-09 13:44

gevaarlijk is en verspreiden doelbewust en

Denk aan breinaald en ammoniakoplossingen.

aantoonbaar valse informatie om vrouwen

Tegenwoordig kan een vrouw met medicijnen

angst aan te jagen.

zonder gevaar voor haar leven of gezondheid

Weerstand

abortus doen, ook in landen waar abortus ille­gaal is. Het gezondheidsargument is dan

Een argument dat wel tegen de abortuspil wordt

ook een januskop geworden. Aan de ene kant

aangevoerd is het risico van misbruik. Laten we

is het wijzen op de vermeende gevaren voor de

vooropstellen dat misbruik van medicijnen

gezondheid van vrouw een manier om vrouwen

altijd ontoelaatbaar en soms zelfs strafbaar is.

de controle over hun reproductierechten te

Het bestaan van risico’s mag echter niet gebruikt

ontnemen. Aan de andere kant is het recht op

worden om het zelfbeschikkingsrecht van

leven en gezondheid een beproefde manier

vrouwen te frustreren en saboteren. Niemand

gebleken om een stukje zelfbeschikkingsrecht

heeft ten slotte ooit serieus bepleit om de auto

veilig te stellen.

af te schaffen vanwege het risico dat het gebruik van dat voertuig met zich mee kan brengen.

Ook in Nederland stuitte de introductie van

Het gevaar van misbruik van de medicijnen

de abortuspil (mifepristone) in 2001 op veel

werp ik daarom van de hand als argument in

weer­stand van specialisten. De pil zou duur en

een discussie over zelfbeschikkingsrecht. Dat

inferieur zijn, veel pijn veroorzaken, tijdrovend

gevaar wordt maar al te graag gebruikt om de

en niet veilig zijn. De laatste tien jaar is door

autonomie van vrouwen te beperken, het is een

vele wetenschappelijke onderzoeken aange­

verkapt controleargument. Ook wordt gewaar­

toond dat deze vooroordelen niet opgaan. Alle

schuwd voor misbruik van de medicijnen door

recente onderzoeken tonen aan dat vrouwen

derden. Dit kan echter met behulp van elk

zonder tussenkomst van politici en specialisten

middel gebeuren, van rattengif tot keukenmes.

hun zwangerschap zelfstandig en veilig kunnen

Daarnaast wordt gevreesd dat de do-it-yourself

afbreken. Een studie gepubliceerd in het tijd­

abortus het te makkelijk maakt voor vrouwen

schrift The Lancet heeft aangetoond dat zelfs

om hun zwangerschap af te breken. Dit argu­

het afbreken van een zwangerschap met alleen

ment gaat uit van de idee dat vrouwen licht­

misoprostol in 85-90% van de gevallen effectief

zinnige wezens zijn die niet in staat zijn om

is. Vrouwen bleken goed in staat te zijn de duur

weloverwogen een keuze te maken.

van hun zwangerschap te berekenen en de medicijnen correct te gebruiken zonder veel

Toen de abortuswetten geïntroduceerd werden,

medische supervisie. Met de juiste informatie

was een van de argumenten dat daarmee het

kunnen vrouwen op deze manier veilig een

leven van vrouwen beschermd werd tegen

medische abortus thuis doen tot negen weken

levensbedreigende en illegale methodes waar­

zwangerschap. Dit proces is onomkeerbaar.

mee zwangerschappen afgebroken werden.

Het tijdperk van de abortuswet is voorbij!

138

* Boek Vrouw en Recht.indd 138

09-10-09 13:44

Women on Waves Women on Waves werd in 1999 opgericht

Women on Waves nam deel aan campagnes

door dr. Rebecca Gomperts. Women on

in Ierland, Polen, Portugal, Ecuador en Spanje.

Waves vaart, op uitnodiging van lokale

Elke campagne ging hand in hand met veel

vrouwenorganisaties, uit naar landen waar

aandacht voor het onderwerp en vele rechts­

geen toegang tot veilige en legale abortus is.

zaken in binnen- en buitenland. De Portu­

Vrouwen die hulp nodig hebben, komen aan

gese regering stuurde prompt twee oorlogs­

boord, waarna het schip naar internationale

schepen op Women on Waves af om te

wateren, 12 zeemijl vanaf de kustlijn, vaart.

voorkomen dat ze de Portugese nationale

In internationale wateren geldt de wet van

wateren binnen zouden varen. Deze actie

het land waar de boot geregistreerd is.

werd in 2009 door het Europese Hof van de

Aan boord van een Nederlands schip kan

Rechten van de Mens veroordeeld als een

Women on Waves daarom op veilige en

schending van de vrijheid van menings­uiting.

legale manier een zwangerschap afbreken.

Mede als gevolg van deze campagne werd

Deze werkwijze werd goedgekeurd door de

abortus in 2007 gelegaliseerd in Portugal.

Inspectie van Volksgezondheid en in 2002 kreeg de stichting bevestiging van het

Daarnaast heeft Women on Waves op haar

ministerie van VWS dat het veilig en legaal

website een protocol gepubliceerd waarin

de overtijdsbehandeling (OTB) aan boord

stap voor stap uitgelegd wordt hoe vrouwen

van een Nederlands schip kon uitvoeren.

op een veilige manier zelfstandig hun

De OTB kan worden uitgevoerd tot 16 dagen

zwangerschap kunnen afbreken. De digitale

‘overtijd’ ofwel zes en halve week zwanger­

helpdesk van Women on Waves beant­woordt

schapsduur.

inmiddels zo’n 4.000 e-mails per jaar.

139

* Boek Vrouw en Recht.indd 139

09-10-09 13:44

interview

Fleur van Leeuwen: ‘Ik wil bewerkstelligen dat mensen zich bewust worden van maatschappelijke patronen.’ wilma van hoeflaken Het persoonlijke is politiek. Dat adagium uit de jaren zeventig blijkt ook nu nog te gelden. ‘De persoonlijke vragen waar veel vrouwen mee worstelen, zijn gender-issues’, vindt Fleur van Leeuwen, die gespecialiseerd is in mensenrechten voor vrouwen.

140

* Boek Vrouw en Recht.indd 140

09-10-09 13:44

Laatst las ze een artikeltje in de krant over

Braidotti een General Introduction to Women­

Japan, waar het geboortecijfer dramatisch daalt.

studies. ‘Het onderwerp mensenrechten biedt

Als reactie daarop zei de minister van Volks­

ruimte voor discussie. Het gaat niet zozeer om

gezondheid: ‘We need more breeding machines.’

duidelijk omlijnde regels, waarvan de inhoud

Daar heeft ze zich over opgewonden. Net als over het beleid in de Verenigde Staten, dat bepaalt dat vrouwen

onveranderlijk is. Het

‘Vrouwen dienen in samenlevingen vaak als symbool voor het reine en goede van die maatschappij’

foliumzuur moeten gaan

gaat om normen van menselijke waardigheid en integriteit, waarvan de interpretatie wisselt al naar gelang tijd en

slikken vanaf het moment dat ze vruchtbaar

samenleving. Mensenrechten van vrouwen

zijn. Verontwaardigd: ‘Dan heb je het dus over

bieden stof voor discussie. Vrouwen dienen

meisjes van twaalf jaar. Consider yourself

in samenlevingen vaak als symbool voor het

permanently pre-pregnant, is de boodschap.

reine en goede van die maatschappij. Een vrouw

Van je twaalfde totdat je in de overgang bent.’

dient zich daarnaar te gedragen. Zaken die haar

Het zijn niet alleen deze feiten die haar

mensenrechten aangaan, zoals ongewenste

verontrusten. Misschien maakt ze zich nog

zwangerschappen en verkrachtingen, zijn

wel het meest zorgen over het feit dat niet veel

daarom vaak controversiële kwesties. Over het

mensen die ze tegenkomt haar verontwaardi­

algemeen zijn de mensenrechtennormen uitge­

ging delen. Vrouwen die beschouwd worden

legd met het leven van de blanke westerse

als ‘breeding machines’, die zich voortdurend in

heteroseksuele man als uitgangspunt.

een staat van ‘pre-pregnancy’ bevinden, en bijna

Schrijnende zaken die het leven van veel

niemand die daartegen in verzet komt.

vrouwen beïnvloeden, zoals kraambedsterfte

Gender-bril Fleur van Leeuwen (1977) werd in één nacht

en huiselijk geweld, vind je in de traditionele interpretatie van deze normen niet terug. De aandacht voor mensenrechten van vrouwen

feministisch. Dat was op haar twintigste, tijdens

is relatief nieuw. Er is daarom nog weinig inter­

haar rechtenstudie. Met vriendinnen praatte ze

nationale jurisprudentie en dus veel ruimte

een avond lang over de positie van de vrouw in

voor eigen interpretatie. Dat maakt het terrein

de Nederlandse samenleving. Het ging er fel

uitermate interessant: er is nog veel discussie

aan toe. ‘Mijn vriendinnen zeiden dat het feit

mogelijk over hoe het system eruit zou moeten

dat vrouwen, willen ze iets bereiken, dit op een

zien. Je moet als het ware buiten het systeem

andere manier moeten doen dan mannen al

gaan staan waar je zelf in zit, om het vervolgens

aangeeft dat de positie van vrouwen niet

kritisch te bekijken. Maar hoe je vervolgens de

gelijkwaardig is.’ Van Leeuwen vond dat gezeur.

situatie die je aanschouwt, moet beoordelen,

‘Ze kunnen hetzelfde bereiken. Dat ze dit via

is een andere vraag. Want hoe ziet een gelijk­

andere middelen moeten doen is toch niet erg?’

waardige samenleving eruit?’

Ze lag de hele nacht wakker. De volgende ochtend concludeerde ze dat haar vriendinnen

Diplomatiek

gelijk hadden. Sindsdien is ze zich steeds meer

De afgelopen jaren deed Van Leeuwen pro­

gaan verdiepen in de positie van vrouwen.

motie­onderzoek naar de manier waarop het

Toen ze voor een internationaal pleittoernooi

Mensenrechtencomité en het Comité inzake

een pleitnota moest schrijven over mensen­

Economische Sociale, en Culturele Rechten van

rechten van vrouwen, besloot ze dat ze van

de VN aandacht besteden aan vrouwenzaken.

dat terrein haar vak wilde maken. Om te leren

Aanvankelijk was ze erg kritisch. ‘Ik dacht:

kijken met een gender-bril volgde ze bij Rosi

in het kader van het recht op lichamelijke

141

* Boek Vrouw en Recht.indd 141

09-10-09 13:44

integriteit heeft een vrouw toch recht op

practices te hanteren, wil ze een link te leggen

abortus, waarom zeggen de comités dit niet?’

tussen onder meer vrouwenbesnijdenis en

Inmiddels kijkt ze genuanceerder naar het

schaamlipcorrectie. ‘Aan vrouwenbesnijdenis

werk van de comités. ‘Ik begrijp nu beter dat het

besteden de mensenrechtencomités veel aan­

diplomatiek gezien niet verstandig is om een

dacht, maar zogenaamde westerse praktijken,

harde confrontatie met staten aan te gaan over

zoals borstvergroting en schaamlipcorrectie,

controversiële kwesties. Dan loop je het risico

noemen ze niet. Vrouwenbesnijdenis wordt

dat een land zich nergens meer wat van aantrekt

door de comités geformuleerd als female genital

en niet meer rapporteert aan het comité. Ik zie

mutilation. Mutilation is verminking, een zware

in dat een comité juist een dialoog moet aan­

term waaruit absolute veroordeling spreekt.

gaan, om op die manier de staat aan te zetten

Dit maakt bij voorbaat dat de vrouw die dit

tot verbeteringen ten aanzien van de mensen­

heeft ondergaan slachtoffer is, want ze heeft er

rechtensituatie in een land. Als je bedenkt dat

per definitie niet zelf voor gekozen. Bij zaken

de comités toch bepaalde controversiële zaken

als borstvergroting wordt echter wel klakkeloos

als abortus weten aan te snijden, zonder dat ze

aangenomen dat de vrouw dit zelf wil. Terwijl

daarmee de relatie met conservatieve verdrags­

daarvan ook kan worden gezegd dat er een

staten schenden, is dat best knap.’

maatschappelijke druk achter ligt, namelijk een



Meer begrip dus voor de instituties.

Betekent dit dat ze tijdens haar lange onderzoek

norm die bepaalt hoe je eruit moet zien. Zowel de niet-westerse als de westerse praktijk kan in

minder feministisch is geworden, of minder geneigd is de barricades op te gaan? ‘Niet minder

strijd zijn met normen

‘Bij borstvergroting wordt klakkeloos aangenomen dat de vrouw dit zelf wil’

feministisch, maar wel

van menselijke waar­ dig­heid en integriteit.’ Van Leeuwen discus­ sieert graag over dit

minder stellig,’ zegt ze. ‘Ik ben geen type voor

soort onderwerpen met haar studenten. ‘Ik wil

de barricades, want ik heb geen harde mening

bereiken dat ze zich bewust worden van het feit

over hoe het zou moeten zijn die ik overal wil

dat het niet allemaal vrije keuze is. Misschien

verkondigen. Als ik les geef, merk ik dat ik het

zijn we niet zo vrij als we denken dat we zijn.

vooral belangrijk vind om mijn studenten aan

Ik kan me voorstellen dat een comité ook

het denken te zetten. Dat geldt eigenlijk ook in

vragen stelt aan staten als in een land veel

mijn dagelijkse leven. Meer gender-bewustzijn

meisjes met anorexia zijn. Want waar het

van mensen zou een stap in de juiste richting

uiteindelijk om gaat is of dit mogelijk voort­

zijn. Je bewust zijn van de patronen in een

komt uit een structurele druk die wordt

samenleving en de dingen die je doet om in

uitgeoefend op vrouwen om aan een bepaald

dat plaatje te passen.’

schadelijk ideaalbeeld te voldoen. En die druk

Schoonheid

hoeft niet alleen fysiek te zijn.’

In haar onderzoek kijkt Van Leeuwen ook naar

Lekkere vriendin

culturele schoonheidspraktijken. ‘Dat is een

Ze vertelt dat studenten die het vak mensen­

containerbegrip. Ik kijk hierbij met name naar

rechten voor vrouwen volgen de indruk hebben

bepaalde westerse praktijken en bijbehorende

dat het in Nederland wel goed zit hun mensen­

schoonheidsidealen. Culturele praktijken zijn

rechten. Elders in de wereld is van alles mis,

niet alleen “traditional practices” die in Afrika

maar in Nederland valt er niets te bevechten.

of Azië plaatsvinden, maar ook zaken die in

‘Dan vraag ik: wie van de vrouwen scheert zich?

Nederland tot de gangbare norm behoren.’ Door

Dat vinden ze een achterlijke vraag, maar ze

een ruime definitie van harmful traditional

steken allemaal hun hand op, want je bent

142

* Boek Vrouw en Recht.indd 142

09-10-09 13:44

natuurlijk een outcast als je je niet scheert.

Groot obstakel

De algemene maatschappelijke norm zegt

Het persoonlijke is politiek? ‘Het valt samen.

dat behaarde benen bij een vrouw vies zijn.

Ik loop in mijn persoonlijk leven tegen dingen aan waar andere

Ik probeer hen duidelijk te maken dat je bepaalde dingen doet omdat ze van je verwacht worden. Ik doe het zelf ook. Ik

‘De algemene maatschappelijke norm zegt dat behaarde benen bij een vrouw vies zijn’

vrouwen ook tegenaan lopen. Slik ik wel of niet de pil? Ga je de eerste nacht al met een man naar bed? Nemen

wil in een rokje over straat gaan zonder dat ik denk dat mensen naar

studenten mij serieus als ik in een rokje voor de

mijn ongeschoren benen kijken. Het gaat erom

klas sta? Heb ik die baan niet gekregen omdat

dat je je bewust wordt van bepaalde patronen.

ik een vrouw ben? Het zijn vragen waar veel

Dat wil ik bewerkstelligen.’

vrouwen mee lopen. Alleen benoemt waar­



Om die reden schrijft ze af en toe columns

schijnlijk niet iedereen dat als gender-issue.

voor discussieforums voor vrouwen op internet.

Doordat ik dag in dag uit met vrouwenaan­

Bijvoorbeeld over mannen die de verantwoor­

gelegenheden bezig ben, ben ik anders naar

delijk­heid voor anticonceptie volledig bij de

dingen gaan kijken. Mijn werk heeft op die

vrouw neerleggen. Of over de pornoficatie

manier mijn ogen geopend en ik ben daar erg

van het vrouwbeeld die ze om zich heen ziet.

blij mee. Ik heb gemerkt dat studenten in eerste

Via tijdschriften, televisie en billboards worden

instantie privé-ervaringen niet snel naar iets

vrouwen dag in dag uit geconfronteerd met

breders vertalen, behalve misschien als het

schaars geklede seksegenoten in wulpse hou­din­

om arbeid en zorg gaat. Maar later in de cursus

gen. ‘Vrouwen krijgen een dubbele bood­schap.

pikken ze dit wel op. Dat geeft hoop. Je ziet

Je moet als je een man ontmoet in het begin de

overigens ook bij de studenten dat als iets

heilige maagd Maria spelen en mini­maal twee

vaak is aangekaart, zoals het feit dat mannen

dates lang weigeren met iemand naar bed te

niet voldoende de zorgtaken op zich nemen,

gaan. Op het derde afspraakje, als het eenmaal

dit zijn weerslag heeft op hun perceptie van

zo ver is, mag je je nog niet laten gaan. Je moet

zaken. Over de combinatie arbeid en zorg wordt

een beetje passief zijn en niet tonen dat je wel weet waar Abraham de mosterd haalt. Je moet immers laten zien dat je

in ieder geval gepraat

‘Vrouwen krijgen een dubbele boodschap. Ze mogen niet laten merken dat ze wel weten waar Abraham de mosterd haalt’

geen hoer bent. Maar

thuis. Helaas resulteert dit er nog niet in dat er een andere taakver­ deling komt. Het wordt nog steeds gezien als

later, als je eenmaal een vaste relatie hebt, en

de vrije keus van een vrouw als zij drie dagen in

hij zeker weet dat je niet met de pizzajongen

de week gaat werken.’

van achttien onder de wol duikt, moet je juist



een actieve rol spelen. Dan moet je die lekkere

vrouwen van haar generatie en masse kiezen

hete vriendin zijn, maar alleen thuis uiteraard.’

voor een driedaagse werkweek zodra ze moeder

Op Van Leeuwens columns komen vaak reacties,

worden, terwijl hun mannelijke partners full­

ook boze en verontwaardigde. ‘Ik ben volgens

time blijven werken, ziet Van Leeuwen als een

menig persoon op deze fora een wanhopige,

groot obstakel. ‘Die vrouwen zeggen allemaal

bittere dertiger die geen vent aan de haak kan

dat ze dat zelf echt willen. Aan de ene kant is

slaan. Blijkbaar zitten de gender-patronen diep

dat mooi. Want dat is toch de ideale situatie,

ingebakken. Toch hoop ik dat ik met mijn

dat je de dingen kunt doen die je wilt doen.

stukjes mensen aan het denken krijg.’

Maar ik denk niet dat we al zo ver zijn dat we

Dat ook progressieve, hoogopgeleide

143

* Boek Vrouw en Recht.indd 143

09-10-09 13:44

de keuze om drie dagen te gaan werken echt in

vrienden. Wat haar opvalt is dat veel Turkse

vrijheid maken.’ ‘Financiële zelfredzaamheid is

studenten in tegenstelling tot Nederlandse

een vereiste voor onaf­ hankelijkheid van een partner, zodat je kunt ontkomen aan het juk van onder meer huiselijk

studenten eerder met

‘Ik denk dat we niet zover zijn dat we de keuze om drie dagen te werken echt in vrijheid maken’

geweld of een partner

een gender-bril naar de maatschappij lijken te kijken. ‘Ik heb geen idee hoe dat komt. Ik heb het idee dat

die je bedriegt. Het geeft je flexibiliteit om je

vakken over gender een vast onderdeel zijn van

eigen pad te bewandelen. Bovendien biedt het

het curricu­lum van de studenten. Of mogelijk

je de mogelijkheid om je verder te ontplooien

heb ik net een bepaald liberaal slag studenten

en te groeien en nieuwe uitdagingen aan te

ontmoet. Maar ik ben erg benieuwd om hier­

gaan. Met een driedaagse betaalde werkweek

over meer te weten te komen. Dit wil overigens

lukt dit niet. Maar met deze opmerking schop ik

niet zeggen dat alle studenten die ik heb

waarschijnlijk veel moeders tegen de schenen.

ontmoet gender-sensitief waren. Er zijn

Zij zullen zeggen dat moeder zijn de grootste

studenten met heel traditionele meningen

en mooiste uitdaging is.’

over man-vrouw­verhou­dingen. En studenten mogen dan gender-sensi­tief zijn, het systeem

Vaders naam

is dat nog niet op alle vlakken.’ Hoewel Van

In 2009 verhuist Van Leeuwen naar Istanbul.

Leeuwens kennis van Turkije nog beperkt is,

Na dertien jaar aan de Universiteit Utrecht,

heeft ze al wel ontdekt dat kinderen auto­

waar ze studeerde, werkte en haar promotie­

matisch de achternaam van de vader krijgen.

onderzoek deed, vindt ze het tijd voor iets heel

‘Toen ik vroeg: kun je daar niet onderuit

anders. In Turkije wil ze zich ook met mensen­

komen, werd mij oprecht verbaasd gevraagd:

rechten bezighouden. Ze is er al een paar keer

maar van wie anders zouden ze dan de naam

geweest, heeft er les gegeven, en ze heeft er

moeten krijgen?’

‘In Ierland zijn vrouwen dominanter aanwezig in het maatschappelijk leven dan in Nederland. Vrouwen spelen daar een belangrijker rol. In Nederland lijken vrouwen zich er niet van bewust dat ze een andere positie innemen dan mannen. En de wil om daaraan iets te veranderen ontbreekt.’ Aislinn Rice is een uitwisselingsstudent uit Ierland. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.

144

* Boek Vrouw en Recht.indd 144

09-10-09 13:44

Vrouwelijke genitale veranderingen Verminkingen en verfraaiingen ineke boerefijn Komen twee vrouwen bij de dokter… en zij willen beiden een verandering aan hun genitaliën. De één wil een verandering van haar schaamlippen, de ander van de voorhuid van haar clitoris.

De eerste ingreep valt onder de noemer esthe­

Andere vinden ze gewoon niet mooi, of hebben

tische genitale chirurgie, de tweede is een

het idee dat ze abnormaal groot zijn. De wens

strafbaar feit als een vorm van vrouwelijke

tot verfraaiing van de genitaliën lijkt de

genitale verminking (VGV). De eerste vrouw

belangrijkste motivatie van meisjes en vrouwen

gaat zo’n 1500 euro lichter en met een vagina

om schaamlipcorrecties te vragen, en dat is

volgens de laatste mode de deur uit, de tweede

de variant die in dit essay wordt bedoeld: de

vrouw wordt de deur gewezen – als het goed is.

medisch niet noodzakelijke ingreep. Over de

Doorgaans is de eerste vrouw een westerse, en

vraag wat ‘fraai’ is, verschillen uiteraard

de tweede is afkomstig uit Somalië, Egypte,

de meningen, dat kan in tijd en per cultuur

Soedan of een ander land waar VGV aan de orde

verschillen. Schaamlipcorrecties in westerse

van de dag is. De vraag is of het verschil in

landen vinden plaats onder hygiënische

behandeling uit juridisch oogpunt houdbaar is.

omstandigheden in een kliniek voor cosme­ tische chirurgie of in een ziekenhuis, onder

Sommige westerse vrouwen vragen een verklei­

plaatselijke of algehele verdoving. Zoals bij

ning van de binnenste schaamlippen, omdat

elke operatie zijn er risico’s, maar deze zijn

ze er lichamelijk ongemak van ondervinden.

over het algemeen beperkt.

145

* Boek Vrouw en Recht.indd 145

09-10-09 13:44

146

* Boek Vrouw en Recht.indd 146

09-10-09 13:44

Andere vrouwen zijn opgegroeid in een land

En elders

of een cultuur waarin besnijdenis normaal is,

In landen waar VGV voorkomt strijden

naar schatting ondergaan jaarlijks drie miljoen

vrouwenorganisaties al sinds de jaren tachtig

meisjes en vrouwen de ingreep, voor het over­

voor uitbanning door het geven van voor­

grote deel in Afrika en West-Azië, maar door

lichting, het aanreiken van alternatieve

migratie ook in Europa. De achtergronden van

handelingen en het bepleiten van strafbaar­

de ingreep kunnen verschillen. De gewoonte is

stelling. De normstelling is duidelijk:

onderdeel van een cultuur; het kan gaan om het

internationale en regionale mensenrechten­

controleren van de vrouwelijke seksualiteit,

instrumenten beschouwen elke vorm van

het kan deel uitmaken van een initiatieritueel,

VGV als een vorm van geweld tegen vrouwen.

of men vindt niet-besneden meisjes en vrouwen

Het Maputo Protocol bijvoorbeeld, een

vies en niet mooi. De WHO (World Health

aanvullend protocol over de rechten van

Organisation) heeft VGV onderverdeeld in

vrouwen bij het Afrikaanse Handvest voor de

vier categorieën, variërend van een prikje of

Rechten van de Mens en Volken, is een bindend

een sneetje in de voorhuid van de clitoris, tot

internationaal instrument dat staten verplicht

een volledige verwijdering van dit orgaan en

alle schadelijk praktijken die de mensenrechten

van de uitwendige genitaliën en het vernauwen

van vrouwen aantasten te veroordelen en te

van de ingang van de vagina. VGV vindt in

verbieden. Zij moeten dit doen door verschil­

landen waar het voorkomt vaak plaats onder

lende maatregelen te treffen, waaronder ver­

niet-hygiënische omstandigheden door niet-

groting van bewustwording, het treffen van

medici en brengt ernstige risico’s voor de

wettelijke maatregelen – inclusief sancties –

gezondheid en zelfs het leven mee, evenals

tegen alle vormen van genitale verminking,

voor de mogelijkheden een normaal seksleven

het bieden van hulpverlening aan slachtoffers

te hebben.

en bescherming van vrouwen die het risico

In Nederland

lopen slachtoffer te worden. Het protocol maakt geen onderscheid tussen meisjes en vrouwen,

Volgens de geldende Nederlandse wetgeving

en biedt daarmee bescherming aan zowel

kunnen meisjes vanaf zestien jaar zelfstandig

minderjarigen als meerderjarigen.

vragen om een cosmetische operatie, zoals



verkleining van de schaamlippen, en tussen

geen onderscheid tussen de diverse vormen

twaalf en zestien jaar kunnen zij voor de

van besnijdenis: zij worden alle afgekeurd.

ingreep terecht indien ouders of voogd zijn

Internationale gouver­nementele en niet-gouver­

geïnformeerd; deze beslissen mee, maar het

nementele organi­saties houden om principiële

meisje, mits wilsbekwaam, kan de behandeling

redenen vast aan een ruime definitie van VGV,

tegen hun zin doorzetten. De medische beroeps­

waar dus ook de minst ingrijpende vorm als

groep, die de kwestie inmiddels uitgebreid

‘verminking’ wordt beschouwd, om te streven

heeft bestudeerd en er protocollen over heeft

naar een volledige uitbanning van de praktijk.

De verschil­lende instrumenten maken

aangenomen, geeft er de voorkeur aan alle esthetische chirurgie aan de genitaliën pas te

Tradities blijken weerbarstig, ook als duidelijk

verrichten als het gebied is uitgegroeid, wat

is dat deze ernstige gevolgen voor de gezond­

rond het achttiende jaar is. De chirurg kan een

heid hebben. VGV blijft bestaan omdat het

psycholoog inschakelen indien daartoe aanlei­

gebeurt uit een diepgewortelde overtuiging dat

ding is. Er zijn geen cijfers over het aantal keer

het deel uitmaakt van een cultuur, soms van een

dat om de ingreep wordt gevraagd of dat deze

godsdienst of andere overtuiging. Handhaving

wordt toegestaan of geweigerd, maar wel is

van strafwetgeving is mede daarom een groot

duidelijk dat het aantal toeneemt.

probleem. Het verzet van individuele vrouwen

147

* Boek Vrouw en Recht.indd 147

09-10-09 13:44

vaker medische instrumenten en geneesmiddelen gebruiken als de besnijdenis bij het gezin thuis plaats­ vindt, en dat vaker dichtnaaien van de vagina na een bevalling voorkomt.1 In Nederland zijn alle vormen van meisjesbesnijdenis, dat wil zeggen besnijdenis van meisjes onder de achttien, onder alle omstandigheden verboden. Ouders kunnen zelfs in Nederland worden vervolgd als zij hun dochter in het land van herkomst hebben laten besnijden. De motivatie in een gemeenschap waarin de praktijk voor­

voor de strafbaarstelling ligt in het feit dat de

komt is moeilijk. Moeders die hun dochters

Neder­landse regering VGV beschouwt als een

laten besnijden doen dit omdat ze het goed

op cultu­rele gronden gebaseerde vorm van

met hen voor hebben. Een moeder die haar

gewelds­uitoefening, die een ontoelaatbare

dochter niet laat besnijden loopt het risico

aantasting vormt van het recht op de licha­

ervan beschuldigd te worden haar kansen op

melijke integri­teit van minderjarigen (Nota

het vinden van een echtgenoot te beperken

Grondrechten in een pluriforme samenleving

en verantwoordelijk te zijn voor haar sociale

2004). De Inspectie voor de Gezondheidszorg

uitsluiting. Verzetten tegen de praktijk ziet

(IGZ) sluit zich aan bij het totale verbod waar­

zij niet als een reële optie.

toe de WHO oproept, en wijst ook besnijdenis

Schending van mensenrechten

van vrouwen – dus van meerderjarigen – af, ook als het alleen om een incisie van de voor­

Opvallend is dat internationale instrumenten

huid van de clitoris gaat. De medische beroeps­

en organisaties genitale verminking zien als

groepen hebben zich sterke tegenstanders

een schending van mensenrechten, met name

getoond van meisjes- en vrouwenbesnijdenis.

het recht op lichamelijke integriteit, en niet Dit blijkt onder meer duidelijk uit het Maputo

Esthetische cosmetische chirurgie of verminking?

Protocol, dat met zoveel woorden stelt dat

Tot zover de zienswijze op VGV. Erkend wordt

genitale verminking niet moet worden gemedi­

dat esthetische chirurgische ingrepen in het

caliseerd. Met andere woorden, ook als gekwali­

genitaal gebied qua techniek en resultaat

ficeerde artsen de behandeling uitvoeren onder

‘de indruk wekken van meisjes- en vrouwen­

hygiënische omstandigheden in een ziekenhuis,

besnijdenis, hetgeen versterkt kan worden

zonder risico op infecties en andere schadelijke

indien de patiënte afkomstig is uit een land

gevolgen, is dit nog steeds onaanvaardbaar.

waar meisjes- en vrouwenbesnijdenis geprak­

Uit onderzoek blijkt dat het toestaan van de

tiseerd wordt’.2 Medische professionals zien

behandeling in een ziekenhuis niet bijdraagt

echter principiële en fundamentele verschillen

aan de uitbanning, zoals wel wordt gedacht.

tussen beide ingrepen, en wijzen erop dat de

Integendeel zelfs: medicalisering leidt tot insti­

arts zich ervan moet verzekeren dat de patiënte

tu­tionalisering en een toename van het aantal

op de hoogte is van de verschillen tussen

ingrijpender behandelingen. Medicali­sering

besnijdenis en esthetische chirurgie en zich

leidt er ook toe dat traditionele besnijd­sters

ervan moet verzekeren dat het verzoek om een

(uitsluitend) als een kwestie van gezondheid.

148

* Boek Vrouw en Recht.indd 148

09-10-09 13:44

esthetisch-chirurgische ingreep is gebaseerd

te voldoen. De wetgever en de medische

op een volledige vrije keuze van het meisje of

beroeps­groepen gaan er erg gemakkelijk van

de vrouw. De formulering suggereert dat,

uit dat westerse vrouwen weloverwogen

als de vrouw duidelijk maakt dat zij het als een cosmetische ingreep ziet, het dat ook is. Het zou helderder zijn

beslissingen nemen

In beide gevallen hebben de ingrepen tot doel te voldoen aan sociaal-culturele normen of idealen

geweest als men expli­

om cosmetische ingrepen te ondergaan. Bij twijfel over de motieven krijgen zij eerst psychologisch

ciet had gesteld welke kleine ingreep aan

advies, maar er wordt van uitgegaan dat zij

de genitaliën nu wel of niet als besnijdenis

– anders dan vrouwen in ontwikkelingslanden

wordt gezien. De Nederlandse overheid en de

en allochtone vrouwen – dergelijke ingrepen

medi­sche professionals zijn erg stellig in hun

geheel uit vrije wil ondergaan. Het laten

mening dat de verschillen tussen esthetische

corrigeren van al dan niet ingebeelde afwij­

cosme­ti­sche chirurgie en VGV helder zijn.

kingen komt echter hoofdzakelijk bij vrouwen

Hun stand­punt op dit punt is helaas niet

voor. Zij zijn normale biologische verschillen

gemo­ti­­veerd. Het lijkt vooral te liggen in het

als een probleem gaan zien. De gewoonte

verschil tussen een ingreep aan de clitoris en

schaamhaar te verwijderen heeft ertoe geleid

een aan de schaam­lippen, en verder ‘Ik weet

dat de binnenste schaamlippen meer zichtbaar

het als ik het zie’, waarbij de herkomst van de

zijn geworden, waardoor het voor vrouwen

patiënte een rol speelt.

gemakkelijker is gewor­

De medici vinden

den zich met anderen

kennelijk dat zij zelf goed in staat zijn het

Vrouwen zijn normale biologische verschillen als een probleem gaan zien

– zoals al dan niet geopereerde of gefoto­ shopte modellen –

onderscheid te maken tussen een verfraaiing en een verminking.

te vergelijken. Alleen al de mogelijkheid dit

Inkorting van de binnenste schaamlippen valt

soort ingrepen te ondergaan draagt ertoe bij

echter technisch gezien wel degelijk binnen

dat lichaamsdelen als afwijkend worden gezien:

de definitie van VGV van de World Health

het aanbod creëert de vraag. De esthetisch chi­rur­

Organisation, zoals ook is aangegeven in het

gen benadrukken uiteraard de keuze­vrijheid van

Inter­agency Statement van een groot aantal

vrouwen, en varen daar intussen zeer wel bij.

inter­gouvernementele organisaties. Niettemin wordt deze ingreep in het algemeen niet als

Het Nederlandse standpunt inzake VGV volgt

vermin­king beschouwd.

internationale mensenrechtennormen en

Keuze of dwang?

adviezen en richtlijnen van respectabele organisaties als de WHO en Unicef, in ieder

Afgezien van het feit dat het in beide gevallen

geval voor zover het om minderjarigen gaat.

om medisch niet-noodzakelijke ingrepen gaat,

Over VGV van meerderjarigen zijn regelgeving

zijn er ook andere overeenkomsten tussen een

en protocollen niet ondubbelzinnig. Daarover

besnijdenis en een schaamlipcorrectie. In beide

ontbreekt tot nu toe een expliciet regerings­

gevallen hebben de ingrepen tot doel te voldoen

standpunt, niet-opname in de strafwet wekt

aan sociaal-culturele normen of idealen, of het

de indruk dat het is toegestaan, terwijl de

nu is dat alle meisjes VGV moeten ondergaan

Inspectie voor de gezondheidszorg stelt dat

om goede vrouwen te zijn, of dat meisjes en

VGV ook bij volwassen vrouwen niet kan

vrouwen zelfs chirurgische ingrepen denken

worden uitgevoerd. Het standpunt van de

nodig te hebben om aan een schoonheidsideaal

medische beroepsgroep is onduidelijk.

149

* Boek Vrouw en Recht.indd 149

09-10-09 13:44

genitale verminking, van minderjarigen en

Schaamlipcorrectie als verjaardagscadeautje

meer­der­jarigen, elke vorm wordt beschouwd als

In landen waar VGV voorkomt mag de

een uiting van geweld tegen vrouwen. Nederland

behandeling niet worden gemedicaliseerd.

is in internationale fora als de Mensenrechten­

Het zou daarbij mooi aansluiten als in Neder­

raad en de Algemene Vergadering van de Ver­

land normale variaties in uiterlijke verschijning

enigde Naties een van de meest actieve landen

niet worden gemedicaliseerd. Misschien zouden

in de strijd tegen geweld tegen vrouwen. Het

we eens een eindje terug kunnen gaan in de tijd,

beleid zou volstrekt ongeloofwaardig worden

en weer vrouwengroepen in het leven roepen

als Nederland sommige vormen van VGV in

waar vrouwen met spiegels hun eigen en elkaars

Neder­land zou toestaan door het cosme­tische

vagina’s bekijken, en leren aanvaarden dat er

chirur­gie te noemen. De toename van de vraag

verschillen zijn zonder dat daar meteen het

naar schaamlipcorrecties is geen reden dat

mes in gezet hoeft te worden. Het zou toch wel

beleid te wijzigen. En andersom? Is de strijd

heel ironisch zijn als de strijd tegen vrouwe-

tegen VGV een reden een speciaal beleid inzake

lijke genitale verminking in Afrika eindelijk

De strijd tegen VGV is gericht tegen alle typen

schaam­lip­correcties te voeren? Waarom niet,

is gewonnen, en in het westen vrouwen

zou ik zeggen. Zonder te willen oproepen tot

schaam­lipcorrecties voor hun verjaardag

een verbod op cosmetische operaties, is er wel

krijgen.

degelijk een rol voor de overheid de betrokken beroepsgroepen aan te sporen dit soort operaties te ontmoedigen.

‘De vrouwen die in Australië op de televisie komen, zijn altijd glamorous en mooi om te zien. Vaak zijn ze heel dun. In Nederland zie je op de televisie gewone vrouwen. Ze zijn meestal niet glamorous en ze hebben een normaal figuur. In Nederland vindt men gewone vrouwen kennelijk aantrekkelijker. Dat zegt iets over het vrouwbeeld, over de manier waarop men naar vrouwen kijkt en hen beoordeelt. Dat is hier respectvoller dan in Australië.’ Lisa Kamleh is een uitwisselingsstudent uit Australië. Ze volgt colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.

1

Eliminating female genital mutilation, an interagency statement, OHCHR, UNAIDS, UNDP, UNECA, UNESCO,



UNFPA, UNHCR, UNICEF, UNIFEM, WHO. Geneva: World Health Organization 2008, p. 12.

2

Grenzen aan de esthetische genitale chirurgie bij vrouwen. Standpunt van de Nederlandse Vereniging voor Plastische



Chirurgie (NVPC), Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG), Nederlandse Vereniging voor



Esthetische Plastische Chirurgie (NVEPC), 28 mei 2008, p. 2. Op www.nvog.nl, onder documenten, standpunten.

150

* Boek Vrouw en Recht.indd 150

09-10-09 13:44

Juridisch Overleg Vrouwenstudies titia loenen In de loop van de jaren zeventig en tachtig komt er aan de meeste juridische faculteiten meer aandacht voor vrouwenstudies en worden daarnaast ook medewerksters aangesteld die zich specifiek met dit onderwerp bezighouden.

Opkomst van juridische vrouwenstudies

In 1983 komen de docenten en wetenschappers

Bevlogen vrouwen als Dorien Pessers en

het eerst bijeen om ervaringen uit te wisselen en

Marjet Gunning aan de Universiteit van

te bezien hoe zij elkaar kunnen steunen en van

Amster­­dam, Ineke de Hondt en Nora Holtrust

elkaars inzichten met betrekking tot onder­wijs

aan de Universiteit Utrecht, Klaartje Wentholt

en onderzoek gebruik kunnen maken. Het JOV

aan de Rijks Universiteit Groningen, Loes

(Juridisch Overleg Vrouwenstudies) is geboren.

Brünott in Maastricht en Jenny Godschmidt

Ook de uitwisseling van te volgen stra­tegieën

in Leiden weten de facul­taire bestuurders

om de positie van het vak­gebied te versterken

te overtuigen dat ‘vrouw en recht’ niet in het

staat op de agenda. Sinds­dien bestaat er een

die zich met ‘vrouw en recht’ bezighouden voor

curriculum mag ontbreken. Overal worden dan

regelmatig overleg over de ontwikkeling van

ook cursussen opgezet om studenten kennis te

onderwijs- en onder­zoeks­­programma’s aan de

laten maken met de ongelijke rechtspositie van

verschillende facul­teiten. Verder wordt er ieder

vrouwen op allerlei terreinen en de specifieke

jaar een inhoude­lijke bijeenkomst gehouden

knelpunten die het recht voor hen oplevert.

waarin een actueel onderwerp op het terrein

Centraal staat daarbij de niet-neutrale aard

van vrouwenstudies rechten wordt besproken

en werking van het recht, die verschillen in

aan de hand van papers en inleidingen. In 1999

machtsposities tussen man­nen en vrouwen

gebeurt dat in samenwerking met het Clara

vaak bevestigt en reproduceert. Tevens komt er

Wichmann Instituut, waarmee goede banden

een stroom aan wetenschap­pelijke publicaties

worden onder­houden. Het onderwerp is dan

op gang, die in de jaren negentig en daarna

‘Vrouw en recht in de 20ste eeuw. De millen­

resulteren in een groot aantal proefschriften.

nium­bestendigheid van juridische con­structies’.



Ook in 2001 is er sprake van een succesvol

In 1991 wordt Jenny Goldschmidt de

eerste hoogleraar juridische vrouwenstudies

gezamenlijk sympo­sium rond het thema ‘Het

in Nederland.

lichaam als omstre­den bron van inkomsten’.

151

* Boek Vrouw en Recht.indd 151

09-10-09 13:44

152

* Boek Vrouw en Recht.indd 152

09-10-09 13:44

Onderwijs Het aanbod van vakken met betrekking tot ‘vrouw en recht’ bestrijkt een breed terrein dat varieert van het familierecht tot het sociaal recht en strafrecht. Ook krijgen studenten aan verschillende faculteiten de gelegenheid zich te verdiepen in feministische rechtstheorie. De eigen invalshoek van de vakken wordt veelal gecombineerd met niet-traditionele, inter­ actieve onderwijsvormen. Hoewel de vakken meestal alleen als keuzevak worden aange­boden, trekken zij over het algemeen een behoorlijk aantal studenten die de vakken als verfrissend, vernieuwend en eye-opening bestempelen. In verschillende faculteiten werken de medewerksters behalve aan hun eigen vakken ook aan de integratie van ‘vrouw en recht’ in het ‘gewone’ curriculum. In Utrecht is een dergelijk tweesporenbeleid lange tijd ook formeel facul­ teits­beleid. Dit resulteert in een aantal rappor­ ten met concrete voorstellen om ‘vrouw en recht’-onderwerpen ook in het kader van de verplichte vakken op het terrein van het straf­ recht, staats- en bestuursrecht, privaatrecht en internationaal en Europees recht gestalte te geven. Tevens komt een database tot stand met artikelen en recht­spraak die voor dit doel gebruikt kunnen worden. Zo proberen zij ook de collega’s die weinig of niets van juridische vrouwenstudies weten te bereiken en ‘Met andere ogen’, zoals een van de rapporten treffend heet, naar het recht te laten kijken.

Onderzoek In het onderzoek is een duidelijke ontwikkeling te zien. Naast (blijvende) aandacht voor de con­ cretere problemen van juridische ongelijk­heid tussen mannen en vrouwen is er toe­nemen­de

aandacht voor de onderliggende, niet-neutrale standaarden in het recht. Een mijlpaal in dit verband vormt het Trendrapport vrouw en recht dat in 1993 in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid onder leiding van hoogleraar Jenny Goldschmidt tot stand komt. Annotaties bij rechterlijke uit­spraken en com­ mentaren op bestaande en toekomstige regel­ geving worden gecombineerd met theore­ti­schere beschouwingen. Daarbij vinden ook inzichten van feministische weten­schapsters uit andere landen hun weg in het werk van de Nederlandse onderzoeksters en vice versa. Nieuwe kennis en inzichten op een breed scala aan rechtsgebieden worden niet alleen in Nemesis maar ook in veel mainstream tijdschriften gepubliceerd. Hoewel er vooral in de beginperiode met nogal wat wantrouwen wordt gekeken naar de producten van juridische vrouwenstudies, groeit in de loop van de tijd de waardering en erkenning vanuit de mainstream wetenschap. Maar echt ‘gewoon’ wordt het (wellicht gelukkig) nooit. Het zal niet verbazen dat de meeste leden van het JOV als weten­schapster nauwe banden hebben met Nemesis: als auteur en/of redacteur.

Een stille dood Na de eeuwwisseling verdwijnen de meeste specifieke vrouwenstudies-plaatsen aan de rechtenfaculteiten. Een deel van het onderwijs en onderzoek gaat door. Soms nog steeds zicht­ baar als ‘vrouw en recht’, soms in de vorm van gemainstreamde activiteiten. Niettemin is van hardcore juridische vrouwenstudies zoals die in de jaren tachtig en negentig hebben gebloeid steeds minder over. Het Juridisch Overleg Vrouwenstudies sterft een stille dood. Sinds 2001 is het niet meer bijeengekomen.

Hoogleraren juridische vrouwenstudies Jenny Goldschmidt (Universiteit Leiden 1991-2004; Universiteit Utrecht 1992-1996; oratie: We need different stories, 1993) Titia Loenen (Universiteit Utrecht 1997-heden; vanaf 2007 als onderdeel leerstoel Rechtstheorie; oratie: Zorg als bron van vernieuwing, 1998) Heleen Ietswaard (Erasmus Universiteit Rotterdam 1998-heden)

153

* Boek Vrouw en Recht.indd 153

09-10-09 13:44

Proefschriften leden Juridisch Overleg Vrouwenstudies (JOV) Klaartje Wentholt, Arbeid en zorg: een verkenning vanuit het gelijkheidsbeginsel van de rechtspositie

van werknemers met gezinsverantwoordelijkheid, 1990

Marjet Gunning, Gewaande rechten: het denken over vrouwen en gelijkheid van Thomas van Aquino

tot de Bataafsche Constitutie, 1991

Rikki Holtmaat, Met zorg een recht? Een analyse van het politiek-juridisch vertoog over bijstandsrecht,

1992

Titia Loenen, Verschil in gelijkheid: de conceptualisering van het juridische gelijkheidsbeginsel

met betrekking tot vrouwen en mannen in Nederland en de Verenigde Staten, 1992

Nora Holtrust, Aan moeders knie: de juridische afstammingsrelatie tussen moeder en kind, 1993 Petra Oden, Voorkeursbeleid op lokaal niveau: een rechtssociologisch onderzoek naar de sociale

werking van maatregelen ter verbetering van de arbeidspositie van vrouwen bij de gemeentelijke



overheid, 1993

Jantien van den Oord, Verdaagde rechten: een visie op rechtsgelijkheid van vrouwen en mannen vanuit

Derrida’s filosofie van sexuele differenties, 1994

Mies Westerveld, Keuzes van gisteren... een blauwdruk voor morgen? Honderd jaar sociale-verzekerings

pensioenen in de Bondsrepubliek Duitsland, Groot-Brittannië en Nederland, 1994

Margriet Kraamwinkel, Pensioen, emancipatie en gelijke behandeling, 1995 Mies Monster, Bescherming van het moederschap: onderzoek naar de regelgeving inzake zwangerschap,

bevalling en arbeid, 1995

Albertine Veldman, Effectuering van sociaal-economisch recht volgens de chaostheorie: beleids

instrumentering en rechtshandhaving van (supra)nationaal gelijke-behandelingsrecht, 1995

Katinka Lünnemann, Vrouwenmishandeling, strafrechtelijk afgedaan? Strafrechtelijke regulering van

mannelijk geweld tegen vrouwen in de privésfeer, 1996

Ria Wolleswinkel, Gevangen in moederschap: gedetineerde vrouwen en het recht op family life, 1997 Inge Piso, De rechter klem tussen discriminatie en rechtvaardiging: jurisprudentie over gelijke

behandeling, 1998

Dorien Pessers, Liefde, solidariteit en recht: een interdisciplinair onderzoek naar het wederkerigheids

beginsel, 1999

Jet Tigchelaar, Gescheiden zorgen: zorg en autonomie in het politiek-juridisch debat over het

alimentatierecht, 1999

Renée Kool, De strafwaardigheid van seksueel misbruik, 1999 Sarah van Walsum, De schaduw van de grens: het Nederlandse vreemdelingenrecht en de sociale

zekerheid van Javaanse Surinamers, 2000

Susanne Burri, Tijd delen: deeltijd, gelijkheid en gender in Europees- en nationaalrechtelijk perspectief,

2000

Nynke de Vries, Arbeid en zorg in het onderwijs. De overheid een zorg. Verplichtingen op grond van het

gelijkheidsbeginsel, 2001

Annelies Henstra, Van afstammingsrecht naar ouderschapsrecht: een beschouwing over de positie van

sociale en biologische ouders in het familierecht, 2002

Ellen-Rose Kambel, Resource conflicts, gender and indigenous rights in Suriname: local, national and

global perspectives, 2002

Marjolein van den Brink, Moeders in de mainstream. Een genderanalyse van het werk van het

VN-Kinderrechtencomité, 2006

Ingrid Westendorp, Women and housing: gender makes a difference, 2007

154

* Boek Vrouw en Recht.indd 154

09-10-09 13:44

It’s the Law! Feminisme aan de rechtenfaculteit evelien van roemburg anniek de ruijter Terwijl onze vaders in de collegezaal zaten te breien, en moeders hun bh’s verbrandden, okselhaar lieten staan en zich lieten inspireren door Joan Baez en Bob Dylan, luisteren wij nu naar 50 Cents Candy Shop (where you can lick the lollipop) of Jay-Z’s Big Pim-pin.

OK, als je de teksten van Amerikaanse rappers

aangeboden als: Gender Justice, Feminist Legal

erop nazoekt komt de meest verlicht feminis­

Theory, Sexuality and Gender Law Clinic,

tische boodschap niet uit New York City. Maar

Topics in Law and Sexuality, Regulating Sex and Sexuality, Women in

aan Amerikaanse Law

the Legal Profession,

Schools, en zeker aan die van Columbia Univer­ sity in hartje Manhat­tan, is het hyperhip om jezelf een feminist te noemen

Reeds bij het uitkiezen van het vakkenpakket komt de student er achter dat het Nederlandse rechtenonderwijs tamelijk achterloopt

als rechten­student.

Perspectives on Family and Gender, Sexual Harassment in Employment: Policy and Practice, Gender and Development, of

Het huidige curriculum

Sexuality and Gender Law. En het gaat maar

Reeds bij het uitkiezen van het vakkenpakket

door. Dit is bovendien niet het enige: in vakken

komt de student er achter dat het Nederlandse

met onderwerpen als Law of International

rechtenonderwijs tamelijk achterloopt.

Organizations en Global Constitutionalism

Aan Columbia Law School worden vakken

wordt in de syllabus altijd tenminste één artikel

155

* Boek Vrouw en Recht.indd 155

09-10-09 13:44

voorgeschreven waarin feministische theorieën

politieke constructie, van belang is om een

een plaats hebben. Deze vakken vinden boven­

volgende stap te maken in de ontwikkeling van

dien grif aftrek: uit het open evaluatiesysteem

een samenleving waarin iedereen een gelijke

dat aan Columbia Law School wordt gehanteerd,

kans heeft. Dat kan door het aanbieden van

blijkt dat onder studenten veel vraag is naar dit

vakkenpakketten waarbij rechtenstudenten

soort vakken.

over de rol van het recht in verband met gelijke behandeling, gelijke betaling en gelijke

Genderstudies is aan Columbia University

afvaardiging na moeten denken. Deze stu­den­

dus niet enkel voorbehouden aan de School of

ten komen straks in de rechterlijke macht,

Humanities, zoals aan de meeste Nederlandse

verdedigen cliënten, maken overheidsbeleid,

universiteiten. Daar waar aan studenten handen

gaan de wetenschap in. Het minste wat verwacht

en voeten worden geboden om de positie van

kan worden is dat de rechtenfaculteit garan­

vrouwen daadwerkelijk te verbeteren, namelijk

deert dat al deze studenten hebben nagedacht

aan de rechtenfaculteiten, is in Nederland

over emancipatie en de rol die zij spelen in

maar heel summier een vak over bovenstaande

de constructie van een sociale werkelijkheid

thema’s te bespeuren. Alleen de universiteit

waarbij Nederlandse vrouwen nog steeds

van Utrecht biedt meerdere vakken aan (Gender

gemiddeld 12 procent (!) minder verdienen

and Law en International and European Law and

dan mannen in gelijkwaardige functies.

Women); alle overige rechtenfaculteiten bij rights of women (Universiteit van Maastricht)

Vrouwen aan de top en in de wetenschap

en Geweld in het gezin (Vrije Universiteit

Waarom verdienen vrouwen minder? Waarom

elkaar komen niet verder dan de vakken Human

Amsterdam).

Aandacht voor de positie van vrouwen Dit povere aanbod is symptomatisch voor het

haken ze af? Klopt het dat van de (iets meer dan) vijftig procent vrouwelijke studenten die afstu­ deert aan een hogere onderwijsinstelling in Nederland, een bijzonder klein percentage een topfunctie in een bedrijf, aan de univer­siteit of

kritiekloze curriculum aan Nederlandse rech­

in de overheid ambieert? Nee. Deze statistieken

ten­faculteiten als het gaat om de sociale positie

reflecteren vooral het feit dat een vrouw (in elk

van immigranten, homoseksuelen en vrouwen

geval in de wetenschap) door zowel andere

in het recht en de samenleving. Het wordt tijd

vrouwen als door mannen twee keer zo zwaar

dat er zowel binnen het curri­culum als door het

op haar werk wordt beoordeeld als een man.

bestuur van de faculteiten aandacht wordt

Dit wordt beweerd door Budden et al. in Trends

besteed aan – om te beginnen – de achtergestel­de

in Ecology and Evolution. Uit dit onderzoek

positie van vrouwen in de samenleving. Zoals

bleek dat zodra degene die moet beoordelen of

feministisch activisme aan de basis stond van de

een artikel publicabel is niet weet of de auteur

Civil Rights Movement in de VS, zo kan ook in

een man of een vrouw is, de publicatie van

Nederland meer aandacht voor de achter­gestel­de

artikelen door vrouwen significant toeneemt

positie van vrouwen in de samenleving zich

(met drieëndertig procent om precies te zijn).

uitbreiden naar verbete­ring van de positie van

Een onderzoek in Nature uit 1997 laat vergelijk­

andere gemarginali­seerde groepen.

bare resultaten zien. Het meest sprekend is



nog altijd het veel her­haalde onderzoek van

Wij zijn ervan overtuigd dat een curricu­

lum aan de rechtenfaculteit waarin niet alleen

Goldberg (het Goldberg-paradigma) uit 1968.

het recht en rechtssociologie of rechtsfilosofie

Hier werden aan studen­ten essays voorgelegd

in algemene zin, maar ook de rol van vrouwen

ter beoordeling. De essays waren identiek

in het recht wordt geanalyseerd als een sociaal-

behalve de naam op de voorkant; bij de helft

156

* Boek Vrouw en Recht.indd 156

09-10-09 13:44

was dit een mannelijke naam, op de andere helft

Vrouwen in het recht

stond een vrouwennaam. Het bleek dat zowel

Het feit dat emancipatie onder de huidige

mannen als vrouwen identieke papers met de

rechtenstudenten nog altijd doet denken aan

naam van een vrouw op de voorkant vijftig

het okselhaar van hun moeder is dan niet zo

procent lager beoordeelden dan datzelfde paper

verwonderlijk. En dat terwijl er genoeg theorie-

met de naam van een man op de voorkant.

vorming is over de positie van vrouwen in het



Uit deze onderzoeksresultaten komt naar

recht, zoals blijkt uit het vakkenpakket van

voren dat er wel degelijk sprake is van ongelijke

Columbia Law School. Juist rechtenstudenten

behandeling van vrouwen ten opzichte van

zouden zich met emancipatievraagstukken

mannen. Dus waarom wordt hier binnen het

moeten bezighouden, want ook vrouwelijke

onderwijs en de wetenschap niet meer expliciet

juristen die de universiteit verlaten (en dat zijn

beleid op gemaakt? Gezien de huidige verdeling

er inmiddels een stuk meer dan hun mannelijke

van mannen en vrouwen in beleidsposities is

collega’s) verdienen minder dan hun mannelijke

het misschien niet heel verwonderlijk dat er op

evenknie. In de wetenschap is dat niet anders:

dit moment niets wordt gedaan aan emancipatie

de inschaling van vrouwelijk wetenschappelijk

binnen de Nederlandse rechtenfaculteiten.

personeel is veelal aanzienlijk lager dan de inschaling van mannen

In 2007 was slechts twaalf procent van alle hoogleraren een vrouw. Dat cijfer is voor de verschillende rechten­ faculteiten iets hoger, maar veel scheelt het

Het is natuurlijk best mogelijk dat al die mannelijke hoogleraren en bestuurders hardcore feministen zijn, maar dit blijkt niet uit de beleidsambities van de faculteiten

voor een vergelijkbare functie, zo blijkt uit de Monitor vrouwelijke hoogleraren van de Vereniging van Universiteiten.

niet. In Utrecht zijn van

Daarnaast zijn op

de eenenzestig hoogleraren in het recht twintig

dit moment de vrouwelijke partners bij de grote

van het vrouwelijke geslacht. Aan de rechten­

advocatenkantoren op twee handen te tellen.

facul­teit van de Universiteit van Amsterdam

Van de twintig raadsleden in ons hoogste juri­

– die toch van oudsher bekend staat om haar

dische orgaan, de Hoge Raad, zijn er slechts

linkse en progressieve vooruit­strevendheid ten

twee vrouw. Afgelopen december was er een

aanzien van sociale mis­standen – zijn dat slechts

kans om dit quorum wat op te krikken, maar

negen van de zestig hoogleraren. Daarnaast is er

helaas werden er wederom drie mannelijke

maar één vrouwelijke decaan aan een rechten­­

raadsheren benoemd. Wij zullen de laatste zijn

faculteit: professor Oskamp aan de Vrije Univer­

om te proclameren dat in Amerika alles beter

siteit in Amsterdam.

is (zo zit er slechts één vrouw in de Supreme



Het is natuurlijk best mogelijk dat al die

Court). Maar aan Columbia Law School is wel

mannelijke hoogleraren en bestuurders hard­

dertig procent van de hoogleraren met tenure

core femi­nisten zijn, maar dit blijkt niet uit de

vrouw. Dat is een enorme plus (want twee keer

beleids­ambities van de faculteiten. Het enige

zoveel) ten opzichte van het gemiddelde in

beleid op emancipatiegebied is dat er soms, als

Nederland. Wellicht dat dit komt doordat

het niet wordt vergeten, een vrouw plaatsneemt

Amerikaanse vrouwen gewoon slimme, compe­

in de benoemingscommissies voor een nieuwe

titieve bitches zijn. Het kan echter ook komen

hoog­leraar. Met zulk lafhartig beleid is het

doordat kritische theorieën ten aanzien van

logisch dat we de Europese doelstelling van

minderheden en vrouwen in het recht geïnte­

vijfentwintig procent vrouwelijke hoogleraren

greerd zijn in het onderwijs en daarmee meer

in 2010 (dat is inder­daad volgend jaar) op onze

onderdeel gaan uitmaken van een collectief

buik kunnen schrijven.

bewustzijn.

157

* Boek Vrouw en Recht.indd 157

09-10-09 13:44

Een pleidooi voor feminisme in het recht

concrete maatregel of financiering toegezegd

Meer aandacht voor genderstudies in de rech­

matiek in het hoger onderwijs. Veel Neder­

tencurricula aan Nederlandse universi­teiten

landse universiteiten volgen dit twijfelachtige

kan ook in ons eigen land ervoor zorgen dat

voorbeeld van de minister: er is weinig

voor het aanpakken van de emancipatie­proble­

zowel de mannelijke als de vrouwelijke studen­ ten zich bewust worden van de tweedeling naar sekse in de Nederlandse

geëxpliciteerd en

Van overheids- of universiteitsbeleid hoeft geen revolutie te worden verwacht

samenleving. Vakken als

geïmplementeerd beleid op dit gebied.

Als we de statis­

tieken goed tot ons door laten dringen is

Sexual Harassment in Employment: Policy and

deze beleidsarmoede te begrijpen noch te recht­

Practice en Feminist Legal Theory kunnen dan

vaardigen. Is het geloofwaardig dat van de ruim

bijvoorbeeld ook een handvat geven aan de

zestig procent afgestudeerde vrouwelijke

studenten die straks op beleidsvormende en

juristen minder dan een kwart ambieert om

rechtsprekende posities terechtkomen.

partner te worden bij een advocatenkantoor,



of voorzitter van een rechtbank, of hoogleraar?

Voorts is het realiseren van een gelijke

positie van vrouwen in hoge posities op de

Is het ambitieniveau van vrouwen echt zo laag?

arbeidsmarkt niet alleen in het belang van die

De achterstand van vrouwen op de beroepen­

individuele vrouw die in de toekomst niet meer

markt zal ongetwijfeld iets te maken hebben

twee keer zo hard wil werken als een man om

met slechte kinderopvang en wat al niet meer,

een enigs­zins vergelijkbare waardering voor

maar de lakse houding van zowel overheid als

haar werk te krijgen. Het is tevens een econo­

universiteit om de nationale onbewustheid van

mische dood­zonde om vrouwen hoog op te

deze enorme disbalans in de samenleving te

leiden en in hen te investeren, maar vervolgens

doorbreken doet weinig goeds beloven.

geen resultaat op deze investering te eisen.

Daarom pleiten wij voor een renaissance van de

Deze economische last komt als maatschappelijk

feministische revolutie aan de Neder­landse

probleem op het bord van de huidige generatie

rechtenfaculteiten. Laat in de benoe­mings- en

rechten­studen­ten, zonder dat ze een mogelijk­

sollicitatiecommissies in elk geval

heid wordt geboden hierover na te denken

net zoveel mannen als vrouwen plaatsnemen.

en zonder dat ze wetenschap hebben van de

Geef voorrang aan de benoeming van vrouwen

theorievorming op dit gebied, waar ze later op

in hoge posities – ja, ook als hoogleraar.

voort kunnen bouwen.

Er is, zo blijkt uit de genoemde onderzoeken,



al lang genoeg voorrang gegeven aan al dan niet

Van overheids- of universiteitsbeleid

hoeft hier geen revolutie te worden verwacht.

compe­tente mannen. En bovenal: bied vakken

In Nederland wordt nog maar weinig gedaan

aan waarin vooral de rol van vrouwen, maar

met de aanbevelingen van de Europese Com­ missie om vrouwen in hoge posities in de arbeidsmarkt en de

ook de positie van

Daarom pleiten wij voor een renaissance van de feministische revolutie aan de Nederlandse rechtenfaculteiten

wetenschap terecht te laten komen. Europees beleid ligt in Nederland

homo­seksuelen en minder­heden centraal staan, en integreer dit onder­werp in het verplichte curriculum

voor rechtenstudenten. Arbeidsrecht, Alge­-

op een plank stof te verzamelen. Minister

mene rechtsleer, Contractenrecht theorie,

Plasterk die zowel de portefeuille onderwijs

Mensen­rechten, Bestuursrecht, Strafrecht,

als emancipatie bemant, heeft geen enkele

Familie­recht, Migratierecht, en vooral de

158

* Boek Vrouw en Recht.indd 158

09-10-09 13:44

meer rechtsfilosofische en rechtssociologische

Kortom, laten we gezellig met elkaar het

vakken hadden al lang aandacht moeten

okselhaar weer groeien aan onze

besteden aan feministische theorie.

rechtenfaculteiten, because: it’s the law!

‘Vrouwen zijn ondervertegenwoordigd op hoge posities en in de besluitvorming. Dat is in Nederland zo, maar ook in Spanje. Zoiets heeft consequenties, zelfs op heel simpele terreinen. In Spanje zijn drie btw-tarieven. Je betaalt 16 procent op luxea rtikelen, 8 procent op normale artikelen en 4 procent op de dagelijkse levensbehoeften, zoals brood of melk. Dat tampons onder het luxetarief van 16 procent vallen is veelzeggend. Dat is een gevol g van de ondervertegenwoordiging van vrouwen in de besluitvorming .’ Marta Lopez de Letona Guarner is een uitwisselingsstudent uit Spanje. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrec ht.

159

* Boek Vrouw en Recht.indd 159

09-10-09 13:44

interview

Jenny Goldschmidt en Titia Loenen: ‘De daadwerkelijke veranderingen komen voorlopig niet vanuit het recht, maar vanuit de samenleving.’ wilma van hoeflaken De formele gelijkheid is grotendeels geregeld, vinden Jenny Goldschmidt en Titia Loenen. Maar dat wil niet zeggen dat vrouwen en mannen in de praktijk ook gelijke posities innemen. ‘Het gaat om de wisselwerking tussen het recht en de omgeving. In sommige periodes is het recht de motor. In andere periodes komen de veranderingen uit een andere hoek.’

160

* Boek Vrouw en Recht.indd 160

09-10-09 13:44

De chaostheorie, daar moeten vrouwen het misschien van hebben, veronderstelt Jenny Goldschmidt. Ze doelt op het vlindereffect van Lorenz, de anekdote over de vlinder in China die even met zijn vleugeltjes fladdert en een paar dagen later een orkaan veroorzaakt in Amerika. Titia Loenen ziet daar ook wel wat in. ‘Je weet dat kleine dingetjes grote verande­ ringen kunnen creëren. Het frustrerende is alleen dat je nooit precies weet wat.’ Zelf heeft Loenen haar hoop vooral gevestigd op de kredietcrisis. Die leidt wellicht tot een nieuw economisch systeem dat positief kan uitwerken voor de man-vrouwverhouding. ‘Het huidige kapitalisme is de oorzaak van extreme verschillen tussen rijk en arm, waar vooral vrouwen het slachtoffer van zijn. Het systeem heeft bijvoorbeeld lokale econo­

Jenny Goldschmidt

mieën naar de knoppen geholpen en daar zijn vrouwen het meest afhankelijk van.’

De formele gelijkheid is grotendeels geregeld,

En daar kan Goldschmidt zich wel weer iets

vinden beiden. Maar dat wil niet zeggen dat

bij voorstellen.

vrouwen en mannen in de praktijk ook gelijke posities innemen.

Formele gelijkheid



‘Ik denk dat de daadwerkelijke verande­

Het zijn verrassende uitspraken van vrouwen

ringen voorlopig niet vanuit het recht komen,

die gepokt en gemazeld zijn in de vrouw-en-

maar vanuit de samenleving zelf,’ zegt Loenen,

rechtbeweging. Goldschmidt (1950) zat in de

‘natuurlijk heeft het recht nog steeds een

Emancipatieraad, was voor­ zitter van de Commissie Gelijke Behandeling en hoogleraar juridische vrouwenstudies, zowel in

belangrijke plek,

‘Het huidige kapitalisme is de oorzaak van extreme verschillen tussen arm en rijk, waar vooral vrouwen de dupe van zijn’

Leiden als Utrecht. Nu is ze

maar het gaat om een wisselwerking tussen recht en omgeving. In som­ mige periodes is

directeur van het SIM, het mensen­rechten­

het recht de motor. In andere periodes komen

instituut van de Universiteit Utrecht. Loenen

de veranderingen uit een andere hoek.’

(1957) schreef een scriptie over gelijke behan­



deling van vrouwen en mannen in aanvullende

perspectief aanwezig is,’ vindt Goldschmidt,

pensioenen, was medewerker van Goldschmidt

‘het recht moet voorwaardenscheppend zijn,

en een paar keer haar opvolger. Zij is nu hoog­

maar de voorwaarden moeten elders gereali­

leraar rechtstheorie in Utrecht, de leerstoel die

seerd worden.’

voorheen juridische vrouwenstudies heette.

‘Als jurist moet je kijken of het juiste

‘De club is behouden gebleven, al noemen we

Gunstig klimaat

het anders. We kunnen nog steeds onderzoek

Beiden kwamen min of meer toevallig op het

doen naar vrouw en recht, maar het is main­

gebied van vrouw en recht uit. Goldschmidt

stream geworden.’

wilde ontwikkelingswerk doen en naar het

161

* Boek Vrouw en Recht.indd 161

09-10-09 13:44

buitenland. Ze was betrokken bij een samen­

‘Aan mij vroegen ze nooit iets. Terwijl ik twee

werkingsproject met de universiteit van Ghana.

studies deed, toch niet iets waarmee je thuis

Na verloop van tijd realiseerde zij zich dat ze

gaat zitten.’ In diezelfde periode schreef ze een

waarschijnlijk nooit in Afrika zou gaan werken,

scriptie over gelijke behandeling in aanvullende

om de praktische reden dat zij en haar man hun

pensioenen, een onderwerp dat haar was aan­

loopbanen niet zo konden organiseren dat zij op

gereikt. Discriminatie van vrouwen in pensioen­

hetzelfde moment samen naar het buitenland

regelingen was destijds nog schering en inslag.

zouden gaan. ‘Ik liet mijn focus op Afrika varen,

‘Het was een eyeopener.’ De persoonlijke

want ik wilde niet zo’n koloniale wetenschapper

ervaringen met de familie van haar toenmalige

zijn die aan de kant staat en over “ze” schrijft.’

vriend en de ontdekkingen die ze deed terwijl

In het staats- en bestuursrecht schoof zij steeds

ze aan haar scriptie werkte, leidden tot het besef

meer op naar de kant van de mensenrechten.

dat er nogal wat mis was met de positie van

‘Vraag me niet naar het hoe en waarom, maar ik

vrouwen. Na haar afstuderen werd ze mede­

raakte al vrij snel doordrongen van het feit dat

werker vrouw en recht en kreeg ze collega’s met

het over mensen ging, maar niet over vrouwen.

veel kennis op dit vakgebied. Vanaf dat moment

Toen zijn we vrouw en recht gaan opzetten.

ging met het haar eigen ontwikkeling ook snel.

Des­tijds was het klimaat daar­voor gunstig. Facul­

‘Vrouw en recht was in opmars. Ik werkte met

teiten wilden daaraan mee­doen met juri­dische

vrouwen die er met veel elan echt voor gingen.

vrouwenstudies.’ Omdat Goldschmidt haar werk

Dat sprak me enorm aan.’

bij de universiteit wilde combineren met maat­ schappelijke activiteiten, solliciteerde ze naar

Controversieel

een zetel in de Emanci­patie­raad. ‘Er waren

Goldschmidt noemt haar baan bij vrouwen­

zevenhonderd reacties en tot mijn grote verba­

studies haar coming out. ‘Ik ging werken op

zing kwam ik erin.’ Inmiddels had ze door haar

een vakgebied dat niet door iedereen serieus

publieke optredens en publicaties zoveel naam

genomen werd.’ ‘Vrouwenstudies was contro­

gemaakt dat het eigenlijk vanzelf­sprekend was dat ze gevraagd werd als voor­zitter van de Commissie Gelijke Behandeling. Na haar voor­ zitterschap van deze commissie werd ze weer actief op het bredere mensen­rechtenterrein. ‘Van enige loopbaanplanning was geen sprake.’

Eyeopener Loenen studeerde geschiedenis, want dat sloot het beste aan bij haar belangstelling. Ze wilde per se niet voor de klas, dus om haar loopbaan­ perspectieven te verbeteren, deed ze er rechten bij. Met vrouw en recht hield ze zich aanvanke­ lijk niet bezig. ‘Door mijn achtergrond ben ik bevoorrecht. Het sprak voor zich dat meisjes uit ons gezin gingen studeren.’ Ze merkte pas iets van maatschappelijke ongelijkheid toen ze bij haar vriend thuiskwam. Hij studeerde medi­ cijnen en bij ieder bezoek aan zijn ouderlijke woning werd hij bestookt met vragen over zijn studieresultaten en toekomstplannen.

Titia Loenen

162

* Boek Vrouw en Recht.indd 162

09-10-09 13:44

versieel,’ beaamt Loenen, ‘de wetenschap werkt

In hoeverre zit het ook in jullie?

zogenaamd zonder vooroordelen, maar ik heb

‘Het zorgzame in relaties, het kaartjes sturen,

me verbaasd over het grote aantal collega’s

het cadeautjes kopen, dat doe ik,’ zegt Loenen,

zonder open blik. Ze zeiden niet: kom, laat

‘is dat socialisatie? Is dat mijn karakter? Is het

eens zien wat jullie doen.’ Goldschmidt: ‘Zij

een combinatie? Misschien zijn we over een

vonden juist dat wíj bevooroordeeld waren.’

paar eeuwen geëvolueerd tot een androgyn

Loenen: ‘De buiten­wereld is minder zwart-wit

mensentype.’

gaan denken. Laatst zei een student tegen mij:

‘Ik ben thuis degene die kookt,’ vertelt Gold­

u bent helemaal niet zo feministisch, u bent

schmidt, ‘dat vind ik hartstikke leuk. Is dat

zo genuanceerd.

omdat ik een vrouw ben?’ Zij en haar man

Ik zei: misschien moet je je beeldvorming van

hebben twee volwassen kinderen. Ze zorgden

feministen bijstellen.’ Vrouwenstudies pro­

er beiden voor, maar misschien deed zij toch

beerde duidelijk te maken dat het niet alleen

iets meer, omdat zij dicht bij huis werkte en

ging om formele gelijkheid, maar ook om

hij moest reizen. ‘Ik zei: ik vind kinderen leuk,

minder zichtbare patronen. ‘We hebben wel

maar ik wil ook werken. Jan-Peter was verder dan ik. Die zei: we zijn

wat bereikt,’ zegt Goldschmidt, ‘het is steeds minder denkbaar dat er geen aandacht wordt besteed aan

‘Het is steeds minder denkbaar dat er geen aandacht wordt besteed aan gender-aspecten’

toch met z’n tweeën en er zijn toch crèches?’ Loenen en haar partner hadden niet zo’n sterke kinderwens. ‘Ik had

gender-aspecten, zoals de relevantie van zorg.’ Loenen: ‘Maar de positie

heel sterk het gevoel dat ik niet de eerstverant­

van de zorgende ouder ten opzichte van de

woordelijke wilde zijn. Ik zei: als jij graag wilt,

niet-zorgende ouder is schever geworden.

moet jij de primaire zorg dragen. Misschien

De moeder had vroeger als ouder een sterkere

hebben we daarom geen kinderen. Eigenlijk was

positie. Nu zijn de rechten verdeeld op basis van

het niet zo’n issue.’

gelijkheid tussen de ouders, terwijl de zorg niet gelijk verdeeld is.’

Enorme valkuil

Goldschmidt: ‘Mannen die voor hun kinderen

Terugblikkend merkt Loenen dat ze minder

zorgen krijgen applaus. Ze worden onevenredig

optimistisch is over maatschappelijke verande­

beloond.’ Loenen: ‘Het zijn helden. Tja, er is nog

ringen dan vroeger. ‘Ik ben wel wat cynischer.

zat onrecht.’

Dat komt doordat ik steeds meer zie hoe taai machtstructuren zijn.’

Socialisatie

‘Ik hoopte dat de huidige generatie meisjes hun

Dachten zij dat de emancipatie voltooid zou zijn

gelijke positie zó vanzelfsprekend zou vinden

met het opheffen van de formele ongelijkheid?

dat ze bepaalde dingen niet meer zouden pikken,’ zegt Gold­schmidt, ‘daar

‘Nee, helemaal niet,’ zegt Goldschmidt. Loenen: ‘Het is een kwestie van duwen en trekken. In de loop van

‘In de loop van de geschiedenis is de manvrouwverhouding zo scheef gegroeid dat je dat niet in één generatie verandert’

heb ik me op verkeken.’ Ze vertelt over haar studentes, die het geen probleem vinden dat een kind automatisch

de geschiedenis is de man-vrouwverhouding zo scheef gegroeid dat

de naam van de vader krijgt als de ouders zelf

je dat echt niet in één generatie verandert. Het

geen keuze maken. ‘Natuurlijk is het naamrecht

zit in onszelf, in onze socialisatie, in onze hele

niet het belang­rijkste van de wereld, maar ik

samenleving. Het is een heel langdurig proces.’

vind het wel symbolisch.’ Ze vraagt zich af of

163

* Boek Vrouw en Recht.indd 163

09-10-09 13:44

jonge vrouwen zo weinig oog hebben voor

rol een bijdrage levert aan vrouw en recht,

ongelijk­heid, omdat ze er zelden mee

bijvoorbeeld als lid van de Eerste Kamer.

geconfronteerd worden. ‘Ze hoeven niet

Loenen ziet zichzelf vooral als wetenschapper.

te vechten, want er zijn geen formele

‘Ik ben geen barricade­mens en ik heb nooit zin

belemmeringen. Pas als ze kinderen krijgen, komen ze in een enorme valkuil terecht.’

gehad om met demon­

‘Er zijn geen formele belemmeringen meer. Pas als vrouwen kinderen krijgen, komen ze in een enorme valkuil terecht’

Toch noemt

straties mee te doen. Ik ben meer het beschouwende type. Dat de oplossingen niet meer zomaar vanuit het

Goldschmidt zichzelf ‘van nature rijkelijk

recht komen, zie ik ook wel. Maar voor mij is de

optimistisch’. Ze kan zich voorstellen dat

wetenschap het geschiktst, zodat ik denkend en

ze later nog eens vanuit een heel andere

schrijvend een bijdrage kan leveren.’

‘In vergelijking met veel niet-westerse landen is de gelijke behandeling van vrouwen en mannen in Nederland goed geregeld. Als student merk ik niets van ongelijkheid, maar misschien verandert dat als ik kinderen zou krijgen. Ook al wordt het minder, in Nederland bestaat nog steeds het beeld dat vrouwen het beste voor de kinderen kunnen zorgen. Daardoor krijgen mannen voorrang in bepaalde functies.’ Lizette van Genugten studeert aan de Universiteit Utrecht. Ze volgt de colleges Gender and Law aan de Universiteit Utrecht.

164

* Boek Vrouw en Recht.indd 164

09-10-09 13:44

Onpraktisch, oninteressant en ongepast Over de algemeen aanvaarde opvatting dat personen hetzij tot het mannelijke hetzij tot het vrouwelijke geslacht behoren marjolein van den brink In het voorjaar van 1950 riep de atletiekunie onverwacht een aantal atletes op voor een seksetest. Allemaal vonden ze het een vernederende ervaring. Voor twee van hen leek het bovendien sowieso overbodig; beiden hadden al een kind gekregen.

Duidelijk anders

voor een partnerschap. De directie besloot

Voor Foekje Dillema, een jonge veelbelovende

echter om haar kandidatuur aan te houden

ster aan het hardloopfirmament, bleek het

en haar baas adviseerde haar ‘[to] walk more

rampzalig. Onderweg naar een wedstrijd in

femininely, talk more femininely, dress more

Zuid-Frankrijk werd haar op station Utrecht

femininely, wear make-up, have her hair styled,

verteld dat zij wel weer naar huis kon gaan:

and wear jewelry’. Of het onmacht of onwil was

ze was een man en mocht niet meer met de

is niet bekend, maar kennelijk vlotte het niet zo

vrouwen meedoen (vermoedelijk is er over

met de vrouwelijkheid, want het jaar erna wees

meedoen met de mannen niet gesproken).

de directie haar kandidatuur definitief af.



Hopkins nam ontslag.

Ann Hopkins was een uiterst succesvolle

senior manager bij Price Waterhouse. Ze haalde



miljoenencontracten binnen en het was daarom

belangrijker voor mensen die als vrouw willen

niet meer dan logisch dat ze werd voorgedragen

worden erkend. De psycholoog van Sally Mens

Herkenbare vrouwelijkheid is nog

165

* Boek Vrouw en Recht.indd 165

09-10-09 13:44

– volgens haar geboorteakte man maar volgens

van K’s identiteit het afleggen tegen het alge­

haarzelf vrouw – vroeg Mens verbaasd hoe zij

meen belang van een heldere geboorte­akte­

eigenlijk wist dat zij vrouw was als zij toch geen

regeling. En die regeling, zo constateerde

pumps of korte rokjes wilde dragen of make-up

de Hoge Raad, is gebaseerd op de ‘algemeen

wilde gebruiken. Mens voelde zich inderdaad

aanvaarde opvatting dat personen hetzij tot het

vrouw, maar geen barbiepop en dat is natuurlijk

mannelijke hetzij tot het vrouwelijke geslacht

tegennatuurlijk, toch?

behoren’. Arme K.

Van transseksuele deelnemers aan de



Wat maakt toch dat iedereen zo gehecht is

Amsterdamse Gay Games (1998) – dat wil

en blijft aan juridische, binaire categorisering

zeggen: aan de wedstrijden voor dames –

van sekse? Welk belang ligt er besloten in het

werd verlangd dat ze al een paar jaar in hun

vasthouden aan die algemeen aanvaarde opvat­

nieuwe sekserol hadden geleefd en dat ze

ting over mensen als hetzij man hetzij vrouw?

hun ‘mannelijke gezichts­beharing’ hadden

Het wordt in ieder geval niet duidelijk uit de

verwijderd. Dat mocht van de Commissie

beschikking van de Hoge Raad op het beroep

Gelijke Behandeling, die door de organisatie

van K. Volgens K is (primair) sprake van een

was geraadpleegd. Zo kon concurrentie­

misslag in de zin van artikel 1:24 Burgerlijk

vervalsing worden voorkomen, want ‘in sport­

Wetboek (BW) die door de ambtenaar van

wedstrijden spelen immers niet alleen fysieke

de burgerlijke stand van Enschede moet

maar – gelet op effecten van uitstraling en

worden hersteld. De Hoge Raad meent echter

gedrag op tegenstanders – ook mentale factoren

dat het bij een misslag gaat om een vergissing,

een rol’.

een verkeerde beoordeling van de uiterlijke



De moraal van deze verhalen? Iedereen is

geslachtskenmerken bij de geboorte. Daarvan

man óf vrouw en moet bovendien als zodanig

is in K’s geval geen sprake: diens uiterlijk paste

duidelijk herkenbaar zijn. Er is geen plaats voor

(kennelijk) prima bij registratie als man. Bij de

mensen die niet kunnen of willen kiezen en zeker niet in het recht. Dat toont het verhaal van K.

huidige stand van de

Iedereen is man óf vrouw en moet bovendien als zodanig duidelijk herkenbaar zijn

wetgeving kan K’s verzoek niet worden toegewezen. Dat K zelf tot de over­tuiging is gekomen in ieder geval

K

geen man te zijn, betekent nog niet dat er bij de

Op 27 maart 1947 werd in Enschede in de

geboorte­aangifte reden was tot twijfel of dat er

geboorteakte van K genoteerd dat de boreling

sprake is van ‘onzekerheid in medische zin’.

een jongetje was. K zelf dacht daar anders over.

Op dat laatste ziet artikel 1:19d BW dat de

K onderging in 1973 een ‘geslachtsaanpassende’

mogelijk­heid biedt om in geval van twijfel over

operatie, veranderde van mening, onderging

het geslacht van een baby drie maanden lang

in 1989 opnieuw een operatie, kwam tot de

niks in te vullen en, wanneer er daarna nog

conclusie ‘niet-geseksueerd’ te zijn en verzocht

steeds geen duidelijkheid is, te vermelden dat

uiteindelijk de ambtenaar van de burgerlijke

het ‘geslacht niet is kunnen worden vastgesteld’.

stand om de geslachtsaanduiding in de



geboorteakte door te halen zonder nieuwe

Raad meent dat K’s verzoek niet in het wettelijk

aanduiding toe te voegen. De ambtenaar

systeem past; het lijkt buiten twijfel dat de

weigerde. De wet biedt namelijk slechts de

wetgever zeer bewust heeft gekozen voor een

keuze tussen ‘m’ en ‘f’. K liet het er niet bij

regeling die zo veel mogelijk duidelijkheid over

zitten en procedeerde door tot de Hoge Raad.

het man- of vrouw-zijn van mensen garandeert.

Daar moest K’s belang bij juridische erkenning

Het is, ingevolge artikel 1:28 BW, tegenwoordig

Het is niet erg verrassend dat de Hoge

166

* Boek Vrouw en Recht.indd 166

09-10-09 13:44

onder bepaalde voorwaarden mogelijk om ‘m’

denkers. Sekse bestáát toch, dus waarom zou je

te laten vervangen door ‘f’ en andersom, maar

het niet registreren? Hoeveel transgenders

andere mogelijkheden zijn er niet. Het blijft

lopen er nou helemaal rond? En, wanneer

gissen naar het waarom. Zeker nu dankzij artikel 1:24 en 1:28 BW ‘vergis­ singen’ kunnen worden hersteld, en met artikel

de eerste hobbel is

Wie afschaffing van sekse als juridische categorie bepleit stuit op veel verzet en onbegrip

1:19d BW in feite toch al

verwerkt: hoe moet dan de non-discriminatie­ wetgeving worden gehandhaafd? Hoe moet het met

een derde sekse-identiteit – ‘onduidelijk/onbe­

de dames­sport? En met borst­kankerpreventie?

kend’ – is gecreëerd, is moeilijk te begrij­pen wat



het nu precies uitmaakt dat in K’s geval de twij­fel

goede argumenten vóór afschaffing van sekse­

niet al bij zijn geboorte maar pas later toesloeg.

registratie. In de eerste plaats geldt dat er altijd



Subsidiair stelt K dat zijn recht op privé­

Er zijn wat mij betreft ten minste twee

een belangenafweging moet plaatsvinden, zelfs

leven, zoals beschermd door artikel 8 van het

als het maar om een handjevol mensen zou

Europees Verdrag inzake de Rechten van de

gaan. Het valt dan moeilijk in te zien waarom

Mens, wordt geschonden zolang de vermelding

een onduidelijk algemeen belang zou opwegen

in de geboorteakte niet in overeenstemming is

tegen de moeilijk te onderschatten problemen

met K’s eigen ideeën daarover. De Hoge Raad

waartegen mensen als K aanlopen.

bevestigt dat dat inderdaad zo is wanneer op de



staat een positieve verplichting rust. In dit geval

registratie voortdurend bevestigd dat er twee

is dat niet zo, omdat K iets ‘wezenlijk anders’

soorten mensen zijn en dat het verschil tussen

In de tweede plaats wordt met sekse­

wil dan waarover het hof zich tot nu toe heeft

die twee soorten boven­dien zo wezenlijk is dat

uitgesproken. K’s verzoek valt binnen de margin

het geregistreerd moet worden bij de burger­

of appreciation en de overheid heeft dus veel

lijke stand. Volgens Judith Lorber moeten wij,

ruimte voor een eigen koers. De Hoge Raad

willen wij er ooit in slagen sekse- en gender-

weegt vervolgens K’s belang af tegen het

ongelijkheid weg te werken, ‘ontgenderen’.

algemeen belang van handhaving van de

Zij wijt het voortduren van machts- en andere

wettelijke regeling en dan legt K’s belang het

verschillen tussen mannen en vrouwen ondanks

af tegen het belang van de samenleving bij

decennia van inspanningen op het terrein van

duidelijkheid over het geslacht van K. Vanuit

emancipatie en gelijke behandeling, aan de

het perspectief van de rechter, die immers geen

focus op het minimaliseren in plaats van elimi­

wetgever is, is dat niet zo gek, maar toch knaagt

neren van sekseverschillen. Minimaliseren

het dat onduidelijk blijft waaruit nu precies het

komt neer op het inperken van de ruimte

‘algemene belang’ bestaat. Het wordt van belang

voor verschillen tot de ‘echte’ verschillen.

geacht om bepaalde persoonsgegevens vast te

De gangbare, dichotome opvatting van sekse is

leggen in een register en daarbij te trachten die

en blijft aldus uitgangspunt. Daarmee wordt

registratie te laten aansluiten bij het buiten­

bevestigd dat sekseverschil fundamenteel is

land. Dat klinkt niet onredelijk, maar daarmee

voor de menselijke identiteit. Het gevolg is dat

is nog niet gezegd waarom een uitzondering

pogingen om de relevantie van het verschil te

voor K nou zo vreselijk bezwaarlijk is.

minimaliseren er in de praktijk altijd toe leiden

Maar sekse bestáát toch? Wie afschaffing van sekse als juridische cate­

dat tegelijkertijd de ‘echtheid’ en het belang van dat sekseverschil worden bevestigd en gereproduceerd. En zolang sekse als een

gorie bepleit stuit op veel verzet en onbegrip,

betekenisvol, relevant en nuttig ordenings­

zelfs onder feministen en andere gelijkheids­

principe wordt beschouwd en behandeld zullen

167

* Boek Vrouw en Recht.indd 167

09-10-09 13:44

sekseverschillen, in macht, in inkomen, in

Praktisch, interessant en gepast

kansen, in rollen en in verantwoordelijkheden,

Afschaffing van sekse als juridische categorie is

niet worden uitgebannen.

praktisch: mensen zijn niet langer gedwongen



Er is natuurlijk een groot verschil tussen

zich te schikken in het hun toegewezen hok.

het gebruik van sekse als betekenisvolle orde­

En dat scheelt veel frustratie en juridische

ningscategorie in het dagelijks leven en in het

procedures (denk aan artikel 1:28 BW). Er zijn

recht. Afschaffing van sekse als juridische

ongetwijfeld nog wat haken en ogen weg te

categorie zal zeker niet onmiddellijk leiden

werken, maar die spelen nu ook al – bijvoor­

tot het in onbruik raken

beeld de verdeling

van sekse als relevante

van gedetineerden

categorie in het dagelijks leven. Maar het zou wel een hele

Met sekseregistratie wordt voortdurend bevestigd dat er twee soorten mensen zijn

over gevangenissen. Borstkankerpreventie moet natuurlijk gewoon doorgaan.

zorg minder zijn voor de groeiende groep mensen die niet meer helemaal

Misschien is het mogelijk de risicogroep met

of hele­maal niet meer tevreden is met de offi­

behulp van andere maatstaven, eventueel

ciële sekse-identiteit en/of de strikte tweedeling.

aangevuld met zelfidentificatie, te bepalen.

En misschien zet het de makers van al die

Wie weet lukt het dan zelfs beter echt de

papieren en vooral digitale formulieren met

mensen die het meeste risico lopen te identi­

verplichte maar volstrekt irrelevante aankrui­

ficeren, zodat ook de enkele man die risico

sing van m/v-hokjes wel aan het denken. Het

loopt van dit programma gebruik kan maken.

recht zou in ieder geval niet langer de relevantie

Logischerwijze betekent afschaffing van sekse

van sekse bevestigen, en daarmee zou het een

als ordeningscategorie, niet zozeer in het recht,

eerste stap op weg naar een werke­lijke effec­

maar in de praktijk van de sport, het einde van

tieve bestrijding van seksediscrimi­natie kunnen

de gescheiden topsport. Veel mensen vinden

zijn. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat mensen

dat jammer. Maar is het eigenlijk niet vreemd

zich niet langer man of vrouw mogen voelen,

dat, terwijl het bij top­sport gaat om de beste,

of anderen man(nelijk) of vrouw(elijk) mogen

de sterkste, de snelste, we toch ook prijzen

vinden. Mannen mogen op mannen blijven

uitdelen aan slechtere, zwakkere, langzamere

vallen en vrou­wen op vrouwen en mannen

sporters, enkel en alleen omdat ze vrouw zijn?

op vrouwen enzovoorts, maar doet het er wat toe hoe al die mensen officieel staan geregis­ treerd? Maakt het uit

En bij teamsporten

Het gaat om de ruimte om je eigen seks(uel)e identiteit te bepalen en daar naar te leven

dat zij zich misschien volgend jaar of in de fabriek veel vrouwelijker voelen dan dit jaar of thuis?

Het gaat om de ruimte om je eigen

zal opstelling naar vermogen in plaats van naar sekse ongetwijfeld voor sommige vrouwen, zoals de

tafeltennisster Li Jiao, gunstiger uitpakken.

Afschaffing van sekse als juridische

categorie is ook interessant. Met de open­

seks(uel)e identiteit te bepalen en daar naar

stelling van het huwelijk voor paren van

te leven. Het is nergens voor nodig die ruimte

hetzelfde geslacht in 2001 lijkt het laatste

te reserveren voor mensen die zich vol­komen

obstakel voor afschaffing van sekseregistratie

thuis voelen in één van beide hokjes. Ook

verdwenen. Voor een beroep op bescherming

anderen hebben daar behoefte aan en er

tegen seksediscriminatie kan best worden

lijkt geen enkele reden om hen dat recht

volstaan met zelfidentificatie. Voor zover ik

te ontzeggen, zeker niet in het recht.

weet heeft de Commissie Gelijke Behandeling

168

* Boek Vrouw en Recht.indd 168

09-10-09 13:44

nog nooit iemand gevraagd naar z’n geboorte­

worden bedacht, en even interessant om daar­

akte. Om een beroep te kunnen doen op zwan­

voor dan weer mensvriendelijker oplossingen

gerschapsvoorzieningen lijkt het me meer dan

te bedenken.

voldoende om zwanger te zijn. Er is immers



geen enkele reden om zwangere mannen – geen

als ordeningsprincipe, te beginnen in het recht,

sciencefiction meer sinds de transseksuele

gepast: het bij voortduring hanteren van een

Maar bovenal is het afschaffen van sekse

Amerikaan Thomas Beattie in juli 2008 van een

binaire standaard is kwetsend; de vanzelf­

dochter beviel en er geëxperimenteerd wordt

sprekende, rigide tweedeling beperkt mensen

met baarmoedertransplantaties – dergelijke

in hun ontwikkeling en het beschadigt

rechten te onthouden. Het zal daarom interes­

mensen zoals Foekje Dillema, Ann Hopkins,

sant zijn om te zien welke andere argumenten

Sally Mens, K en de Gay Games-transen.

voor behoud van sekseregistratie er nog zullen

En dat is nergens voor nodig.

169

* Boek Vrouw en Recht.indd 169

09-10-09 13:44

Leestips Meer lezen over vrouw en recht

M. Hermans en R. Buiting, Roze ouders, Ploegsma

Abvakabo/FNV, Je rechten als huishoudelijke hulp bij

R. Holtmaat (eindred), Eeuwige kwesties, 100 jaar

2008. een privé persoon thuis, Zoetermeer, 2008. L. Bijleveld (red.), Van vrouwen en haar oudedags­ voorziening. Over de pensioenproblemen van

vrouwen en recht in Nederland, Jubileum uitgave van Nemesis, Deventer: Tjeenk Willink, 1999. R. Holtmaat, ‘Sexual Harassment as Sex

vrouwen en de noodzakelijke oplossingen,

Discrimination: A Logical Step in the Evolution

Breed Platform Vrouwen voor Ekonomische

of EU Sex Discrimination Law or a Step Too Far?’

Zelfstandigheid, Utrecht 1991.

in: M.Bulterman et al. (eds.), Views of European

L. Bijleveld, Meer geld en meer tijd, dat is economische zelfstandigheid van vrouwen, Inleiding bij de Vereniging voor Vrouw en Recht Clara Wichmann, 2005, www.vrouwenrecht.nl M. de Boer en A. Desta, Meisjesbesnijdenis in Nederland, een kwestie van mensenrechten? Het beleid ter bestrijding van Vrouwelijke Genitale Verminking getoetst aan mensen­ rechtelijke normen, Vluchtelingenorganisaties Nederland (VON), 2007. S. Botman, “Het ongemak van huishoudelijk personeel”, in: Reader Expert Meeting on the

law from the Mountain, Liber Amicorum Piet Jan Slot, Deventer: Kluwer – Law International 2009, pp. 27-40 C. Hoskins, Integrating Gender. Women, Law and Politics in the European Union. London: Verso, 1996. R. Hunter (ed.), Rethinking Equality Projects in Law. Feminist Challenges, Oxford and Portland, Oregon: Hart Publishing, 2008. International Committee on the Rights of Sex Workers in Europe (ICSRE), Declaration of the Rights of Sex Workers in Europe en Sex Workers

Legal Position of (Migrant) Domestic Workers,

in Europe Manifesto, European Conference on

BLinN/ ABVAKABO/ Vereniging Vrouw en

Sex Work, Human Rights, Labour and Migration,

Recht Clara Wichmann, Amsterdam, 2008. S. Burri, Tijd delen. Deeltijd, gelijkheid en gender in Europees- en nationaalrechtelijk perspectief, Serie Europese Monografieën, deel 66, Deventer: Kluwer 2000. C. Clement e.a., Uit het veld geslagen. Knelpunten na partnergeweld, Stichting Zijweg, 2008 J. Conaghan (ed), Feminist Legal Studies – Critical Concepts in Law (4 delen), Abington-Oxon: Routledge 2009 A. Cooper, Challenging Diversity. Rethinking Equality and the Value of Difference, Cambridge: Cambridge University Press, 2004. E. Cremers en R. Holtmaat, De rechtspositie van huishoudelijk personeel, Amsterdam: FNV, 2002. E-Quality, Arbeidsmigratie, gender en gezin, E-Quality, 2007 L.E. de Groot-van Leeuwen, “De feminisering van de juridische beroepen”, in: Justitiële Verkenningen 1997, p. 103-114. A. Henstra, Van afstammingsrecht naar ouderschaps­

Brussels, 2005, www.sexworkeurope.org H.U. Jessurun d’Oliveira, “Polygamie en Nederlanderschap”, Nederlands Juristenblad, 2008, p. 2356-2359. K. Kempadoo & J. Doezema (eds.), Global Sex Workers, Rights, Resistance and Redefinition, New York & London: Routledge 1998. S. Keuzenkamp (red.), Een EER voor de levens­loop­ regeling, Den Haag: Ministerie van SZW, 2004. A. Komter, Omstreden gelijkheid. De macht van de vanzelfsprekendheid in huwelijksrelaties, Amsterdam: SUA, 1990. R.S.B. Kool, e.a, Vrouwelijke genitale verminking in juridisch perspectief. (Rechtsvergelijkend) onderzoek naar de juridische mogelijkheden ter voorkoming en bestrijding van vrouwelijke genitale verminking, Zoetermeer: Raad voor de Volksgezondheid en Zorg, 2005. M. Kremer, How Welfare States Care: culture, gender and citizenship in Europe (dissertatie), Universiteit Utrecht, 2005.

recht, Boom Juridische Publicaties 2002.

170

* Boek Vrouw en Recht.indd 170

09-10-09 13:44

J.H.A. Lokin, & C.J.H Jansen.,“Personen en

C. van Wamelen, “De eerbiediging van een zorgrelatie: de rol van zorg bij echtscheiding”,

familierecht: de civielrechtelijke emancipatie

Nemesis jrg. 12 nr 3, 1996, nr. 3, 1996, p. 76-82.

van de (gehuwde) vrouw”, in: Lokin, J.H.A. & Jansen, C.J.H. (red.), Tussen droom en daad.

S. van Walsum, “Déni de statut: la non-régulation

De NJV 1870-1995, Zwolle: WEJ Tjeenk Willink,

des soins et services domestiques dans les foyers

1995.

néerlandais”, in: Alain Morice & Swanie Potot

J. Marshall, “Feminist Jurisprudence: Keeping the

(reds.), De l’ouvrier sans papier au travailleur

Subject Alive”, Feminist Legal Studies, 14e jrg.

détaché: les migrants dans la modernisation du salariat (werktitel), Parijs: Karthala, 2009.

nr 1, 2006, p.27-51 C. McGlynn, “Moederschapsideologieën in het

M. Wijers, “European Union policies on trafficking

Europees recht”, Nemesis, jrg.16 nr 2, 2000,

in women”, in: Mariagrazia Rossilli (ed.),

p. 30-40.

Gender Policies in the EU, Studies in the European Union, Vol. I, New York: Peter Lang

A. Merens en B. Hermans, Emancipatiemonitor

Publishing Inc. 2000.

2008, Den Haag: SCP/CBS 2009. D. Pessers, “Stoken in het huwelijk 2. Liefde en

M. Wijers & M. van Doorninck, “They get what they deserve: Labour Rights for Sex Workers”,

huwelijk”, Nemesis, jrg. 4 nr. 1, 1985, p. 164-166.

in: Safer Sex in the City, David Canter, Maria

J. van Raak-Kuiper, “De donor en zijn vaderrol, een roze wolk?”, Tijdschrift voor familie- en

Ioannou & Donna Youngs (eds.), London:

jeugdrecht, nr. 96, 2008, p. 240-245. 

Ashgate Publishers ltd, 2009.

A.A. Roman, Deviating from the Standard: Effects on Labour Continuity and Career Patterns (dissertatie), Universiteit Utrecht, 2006

Websites

M. de Rooij, “A Women is the Judge, 60 jaar vrouwelijk rechters in Nederland”,

Databank vrouw en recht:

Nederlands Juristenblad, 2007, p. 2474-2481. K. Saarloos, “Duo-moederschap, op de grens van

www.iiav.nl/nl/databases/recht European Women Lawyers’Association:

afstamming en adoptie”, Tijdschrift voor familie-



en jeugdrecht, 29e jrg, nr 6, 2007, p. 142-148.  

Europese commissie, webpagina gender equality:

T.P Spijkerboer, Gender and Refugee Status

http://ec.europa.eu/social/main.

(dissertatie), Radboud Universiteit Nijmegen, 2001.

jsp?catId=418&langId=en E-quality, Dossier Gelijke Behandeling in Europa,:

A. van der Vleuten, Dure vrouwen, dwarse staten

www.e-quality.nl/e-quality/pagina.

(dissertatie), Nijmegen: Nijmegen University Press. Actuele handelseditie: The Price of

asp?pagkey=102787 International Lesbian, Gay, Bisexual, Trans and

Gender Equality, Aldershot: Ashgate, 2007. Vereniging voor Vrouw en Recht Clara Wichmann. Commentaar Blauwdruk Modern Migratie­beleid,

Intersex Association (ILGA):

M. Vonk, Children and their parents: a comparative

www.ilga-europe.org

International Committee on Sex Workers Rights in

2008. www.vrouwenrecht.nl/opinie/vvr/blauw­ drukmigratie

www.ewla.org

Europe : www.sexworkeurope.org Nemesis, tijdschrift over vrouwen en recht:

www.tijdschriftnemesis.nl

study of the legal position of children with regard

Proefprocessenfonds Clara Wichmann:

to their intentional and biological parents in



English and Dutch law, Antwerpen: Intersentia,

RESPECT, Network of migrant domestic workers:

2007.



M. Vonk, “Duo-moeders en hun kinderen”, in: Actuele ontwikkelingen in het familierecht,

www.clara-wichmann.nl www.respectnetworkeu.org

Vereniging voor Vrouw en Recht Clara Wichmann:

www.vrouwenrecht.nl

UCERF Reeks deel 2, Ars Aequi, 2008.

171

* Boek Vrouw en Recht.indd 171

09-10-09 13:44

De auteurs

Illustraties

Margreet de Boer, consultant/onderzoeker, PoWR,

Amnesty International: p. 146

Projects on Women’s Rights

ANP: p. 136

Ineke Boerefijn, universitair hoofddocent,

Kees Bakker Fotografie: p. 64



Studie- en Informatiecentrum Mensenrechten,

Cartoonstock: p. 159

Universiteit Utrecht

CGB: p. 31

Marjolein van den Brink, lid Commissie Gelijke

Rogier Chang: p. 51

Behandeling en universitair docent gender en

Maj Christensen: p. 127

recht, Universiteit Utrecht

Karin van Elderen: p. 24, 34, 82, 98, 119, 148

Susanne Burri, universitair hoofddocent gender en recht, Universiteit Utrecht Leontine Bijleveld, free lance onderzoeker en publicist Carien Evenhuis, voorzitter Stichting Clara Wichmann Instituut Leny de Groot-van Leeuwen, hoogleraar rechts­ pleging, Radboud Universiteit Nijmegen

IIAV: p. 10, 12, 14, 42, 88 Bertien van Manen/IIAV: p. 28 Len Munnik: p. 56 MVM/IIAV: p. 96 Nationale beeldbank: p. 92 Reijn Grafische vormgevers/ IIAV: p. 152 SIM: p. 60 Hristina Tasheva Photography: p. 70

Wilma van Hoeflaken, free-lance journalist

Marie Cecile Thijs: p. 105

Rikki Holtmaat, hoogleraar internationaal

Robert Vos/ANP: p. 112

non-discriminatierecht, Universiteit Leiden

Fenna Westerdiep/CLWI: p. 40, 109, 116, 133

Jeannette Kruseman, advocaat Fischer advocaten

Marjan Wijers: p. 132, 140

Titia Loenen, hoogleraar rechtstheorie, met

Michiel Wijnbergh: p. 161

bijzondere aandacht voor gender en recht,

Peter de Wit: p. 169

Universiteit Utrecht

WiRK/IIAV: p. 75

Katinka Lünnemann, senior-onderzoeker, Verwey Jonker Instituut

Privé-collecties:

Ulli d’Oliveira, emeritus hoogleraar rechtsfilosofie,



p. 5 (Jolande Uit Beijerse), 20 (Sara Etty),

internationaal privaatrecht, rechtsvergelijking,



79 (Famile Arslan), 162 (Titia Loenen),

Europees recht en migratierecht



Evelien van Roemburg, promovenda, Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Universiteit van Amsterdam Renée Römkens, hoogleraar interpersoonlijk geweld, Universiteit van Tilburg Anniek de Ruijter, promovenda, Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Universiteit van Amsterdam Joke Swiebel, voormalig lid Europees Parlement Ashley Terlouw, hoogleraar rechtssociologie, Radboud Universiteit Nijmegen Machteld Vonk, universiteir docent privaatrecht, Universiteit Utrecht Sarah van Walsum, senior onderzoeker migratierecht, Vrije Universiteit Amsterdam Marjan Wijers, consultant/onderzoeker, Marjan Wijers Human Rights research & consultancy

172

* Boek Vrouw en Recht.indd 172

09-10-09 13:44