Psychologia rynków finansowych: u źródeł analizy technicznej

Przełożył WOJCIECH MADEJ

WARSZAWA 1995

Tytuł oryginału Copyright © Tony Plummet, 1989, 1990, 1993 Kogan Page Limited 1 20 Pentonville Road London Ni 9JN All rights reserved. No part of this book may be reproduced in any form or by any means without permission in writting form the publisher. Copyright (c) for the Polish edition by WIG-Press Copyright © for the Polish translation: by Wojciech Madej Opracowanie redakcyjne Paweł Karołak, Wojciech Madej Opracowanie typograficzne Stanisław Małecki Projekt okładki Dariusz Miroński Korekta Halina Załewska

WIG-Press Warszawa 1995 Wydanie pierwsze Skład: Fotoskład Domino, Warszawa Druk i oprawa: Mladinska Knjiga-Tiskarna, Lubljana. Słowenia

ISBN 83-903296-1-1

Spis treści Słowo wstępne VII Podziękowania IX Przedmowa X Wprowadzenie XIII Część pierwsza: Logika nieracjonalnych zachowań zbiorowości

Rozdział pierwszy: SAMODZIELNA JEDNOSTKA CZY NIEPODZIELNA CAŁOŚĆ?, 3 Rozdział drugi: DWOJE TO JUŻ ZBIOROWOŚĆ, 9 Rozdział trzeci: JEDNOSTKA W ZBIOROWOŚCI, 16 Rozdział czwarty: SYSTEMOWE PODEJŚCIE DO ZACHOWAŃ ZBIOROWYCH, 21 Rozdział piąty: CYKLE ZACHOWAŃ ZBIOROWOŚCI, 29 Rozdział szósty: METODY PROGNOZOWANIA ZACHOWAŃ ZBIOROWYCH, 42

Część druga: Dynamika cyklu hossy i bessy

Rozdział siódmy: ZBIOROWOŚĆ NA GIEŁDZIE, 52 Rozdział ósmy: KSZTAŁT CYKLU HOSSY I BESSY, 64 Rozdział dziewiąty: SPIRALA I ZŁOTE PROPORCJE, 82 Rozdział dziesiąty: MATEMATYCZNE PODSTAWY RUCHÓW CEN, 95 Rozdział jedenasty: KSZTAŁTY RUCHÓW CEN, 108 V

Część trzecia: Prognozowanie punktów zwrotnych

Rozdział dwunasty: FORMACJE CENOWE W PUNKTACH ZWROTNYCH, 117 Rozdział trzynasty: FORMACJE CENOWE W TRADYCYJNEJ ANALIZIE TECHNICZNEJ 124 Rozdział czternasty: FORMACJE POWSTAJĄCE PODCZAS TRENDÓW, 142 Rozdział piętnasty: TEORIA ELLIOTT A, 148 Rozdział szesnasty: POTWIERDZENIE SYGNAŁÓW KUPNA I SPRZEDAŻY, 163 Rozdział siedemnasty: NATURALNE PUNKTY ZWROTNE, 183 Rozdział osiemnasty: ANALIZA CYKLI, 199 Rozdział dziewiętnasty: PRZYKŁADY WYSTĘPOWANIA CYKLI, 212

Część czwarta: Psychologia gry na giełdzie Rozdział dwudziesty: PSYCHOLOGIA LĘKU, 223 Rozdział dwudziesty pierwszy: PSYCHOLOGIA SUKCESU, 234 Rozdział dwudziesty drugi: UWARUNKOWANIA SUKCESU, 246 Rozdział dwudziesty trzeci: PODSUMOWANIE I WNIOSKI, 268

Suplement pierwszy: Teoria W.D. Ganna, 271 Suplement drugi: Cykle na brytyjskim rynku obligacji, 282

VI

Słowo wstępne

W ostatnim dwudziestoleciu zaszły ogromne zmiany w zachowaniach rynków finansowych. Do fundamentalnych przyczyn tych zmian zaliczyć można na pewno zniesienie stałych przeliczników walut na początku lat 70. oraz usuwanie kolejnych ograniczeń w międzynarodowym przepływie pieniądza. Rzeczywistych przyczyn może być oczywiście więcej, ale symptomy nowej sytuacji są dobrze widoczne: bardzo wyraźny wzrost wahań cen i obrotów na większości rynków; ostre i coraz silniejsze rozbieżności pomiędzy krótkoterminowymi ruchami kursów a trendami długoterminowymi; a także uderzające sprzeczności pomiędzy nastrojami panującymi na rynku a sytuacją gospodarczą. Praktyczne konsekwencje takiego stanu rzeczy są zmorą dla prognostów rynkowych, ale, co o wiele bardziej istotne, pociągają one za sobą także zwiększenie ryzyka dla ludzi biznesu i inwestorów. Pomimo ogromu dostępnych danych i wielkiego postępu w zakresie dokonywania obliczeń i badań statystycznych, tradycyjne prognozy i analizy gospodarcze bardzo często nie dostarczają uczestnikom rynku VII

niezbędnych wskazówek. Jest zatem jasne, że powinniśmy zastanowić się nad przyczynami tej sytuacji, a także nad tym, co można zrobić, aby poszerzyć zakres stosowanych przez nas technik prognozowania, zapewniając im jednocześnie większą skuteczność. Jednym ze sposobów, w jaki należałoby poszerzyć horyzonty poznawcze, jest uwzględnienie metod i rezultatów analizy technicznej. Najprostszym argumentem, jaki za tym przemawia, jest poniekąd cyniczne spostrzeżenie, że wielu ekspertów finansowych w ten czy w inny sposób opiera swe publikacje i porady na analizie technicznej. Poważniejszy argument wskazuje na to, że analiza techniczna stanowi ważną próbę uwzględnienia takich zjawisk jak presja grupy, moda, psychologia tłumu i wiele innych aspektów zachowań rynku, które są lekceważone bądź uznawane za mało wiarygodne przez zwolenników tradycyjnych metod prognozowania. Niestety, w bardzo niewielkim stopniu poszukuje się elementów wspólnych dla tradycyjnych metod i analizy technicznej. Książka Tony Plummera jest po części głosem w tej dyskusji, ale stanowi także poważną próbę systematycznego wyłożenia podstaw analizy technicznej w sposób, który powinien zainteresować nie tylko praktyków czy ekonomistów sceptycznie nastawionych do tego podejścia, ale także bardzo wielu menedżerów słusznie tracących cierpliwość wobec „prognoz" ekspertów, które, niestety, nie zawsze warte są papieru, na jakim zostały wydrukowane. Sir ADAM RIDLEY Executive Director Hambros pic. Specjalny doradca kolejnych ministrów skarbu w latach 1979-1985.

VIII

Podziękowania Bardzo niewielu autorów może opublikować swą książkę bez pomocy oraz zachęty ze strony innych osób i również ta praca nie jest pod tym względem wyjątkiem. Chciałbym podziękować Michaelowi Hughesowi, który cierpliwie przeczytał przedostatnią wersję rękopisu pierwszego wydania i udzielił mi wielu rad dotyczących nadania temu tekstowi bardziej znośnej postaci. Nie muszę dodawać, że za wszelkie ewentualne błędy ja sam ponoszę odpowiedzialność. Chciałbym również wyrazić wdzięczność moim kolegom z Hambros Bank, a zwłaszcza Davidowi Tapperowi i Johnowi Heywoodowi, których pomoc i rady udzielane mi w ciągu wielu lat miały zasadnicze znaczenie dla moich zainteresowań dotyczących funkcjonowania rynków finansowych. Ich wiedza znalazła po części swój wyraz na stronicach tej książki, choć w takiej postaci, że być może nie od razu będą mogli oni to rozpoznać! I wreszcie ci, bez których w ogóle niewiele da się zrobić. Dzięki wyrozumiałości i pomocy ze strony mojej żony i rodziny mogłem poświęcić się pracy nad tą książką. Na koniec chciałbym jeszcze podziękować moim dawnym towarzyszom podróży z pociągu, jaki odchodził niegdyś 7.30 z Audley End. To głównie dzięki ich zamiłowaniu do snu i rozwiązywania krzyżówek możliwe było powstanie pierwszej wersji rękopisu tej pracy. IX

Przedmowa

Większość tekstu pierwszego wydania tej książki napisana została w roku 1985, około czterech lat przed jej obecną, powtórną publikacją. Znałem wówczas pewne prace z zakresu głośnej dziś „teorii chaosu", ale uważałem, że jest to część teorii systemów dynamicznych. To całościowe podejście do analizowania procesów przyrodniczych wydało mi się krokiem naprzód w naszym pojmowaniu wzajemnych zależności w świecie organizmów żywych. Postęp ten został nieco przyhamowany przez dążenie do odkrycia dokładnych algorytmów matematycznych, które wyjaśniają jedynie, jak funkcjonują na pozór chaotyczne systemy. Algorytmy takie potwierdzają wprawdzie istnienie pewnego ładu leżącego u podstaw owych systemów, ale nadal nie było wiadomo, dlaczego one występują, a właśnie ta kwestia wydaje mi się interesująca. Według moich obserwacji, rynki finansowe podlegają pewnym przewidywalnym prawidłowościom, które są wynikiem ludzkiej potrzeby działania zbiorowego. W ostatnich latach, w miarę postępującego na międzynarodowych rynkach finansowych uniezależniania się przepływu x

pieniądza od wymiany handlowej, prawidłowości te stawały się coraz bardziej oczywiste dla każdego, kto potrafił ich szukać. Otóż można wnioskować, że wszystkie rynki - niezależnie od tego, czy finansowe, czy towarowe, czy obejmujące usługi - podlegają pewnemu naturalnemu prawu, które organizuje zachowania jednostek poprzez wpływ działań zbiorowości. Spostrzeżenie to, wraz z towarzyszącą mu teorią dotyczącą zachowań zbiorowości, zostało bardzo łatwo przyswojone przez tych, którzy utrzymują się z przeprowadzania transakcji na rynkach finansowych. Ludzie, którzy doświadczyli rygorów dokonywania transakcji, doskonale zdają sobie sprawę z oddziaływania zbiorowości i jej nastrojów. Nie można jednak tego samego powiedzieć o społeczności akademickiej. Większość teorii ekonomicznych opiera się na założeniu, wedle którego jednostki podejmują swoje decyzje samodzielnie. Zakwestionowanie tego założenia oznacza ryzyko przyznania, że obecne modele ekonomiczne w bardzo niewielkim stopniu przystają do rzeczywistego świata, w związku z czym trudno się dziwić wielkiej niechęci ekonomistów do takiego kroku. Krach z 1987 roku skłonił teoretyków ekonomii przynajmniej do tego, aby baczniej przyjrzeć się swoim modelom. Postęp jest tu jednak bardzo powolny, ponieważ podejmowane są zgodne wysiłki zmierzające do wykazania, że ów krach - i poprzedzające go działania spekulacyjne - był w pewien sposób „racjonalny". Być może dopiero ludzie spoza kręgów ekonomii muszą wskazać, że tak zwana ekonomia „neoklasyczna", wraz ze swą koncepcją „odizolowanej" jednostki, wymaga nie tyle drobnych poprawek teoretycznych, co zasadniczej zmiany swego paradygmatu. Rozwiązaniem może się tu stać zastosowanie modeli alternatywnych, które akcentują znaczenie procesu, a nie struktury. Wykorzystanie takich modeli w tej pracy nie powinno być jednak traktowane jako próba dostarczenia owego rozwiązania: celem jest raczej wyjaśnienie tego, co oczywiste, a nie zgłębianie ezoterycznych aspektów ekonomii. Zarazem chciałbym jednak zaznaczyć, że nie sądzę, iżby ukazanie sprzeczności w teorii ekonomicznej nie mogło być prawomocne tylko dlatego, że nie zostało wyrażone w tradycyjnych kategoriach akademickich. Na szczęście zdołałem (przynajmniej prowizorycznie) zakwestionować pewne elementy teorii ekonomicznej, której uczono mnie na uniwersytecie, co pozwoliło mi zrozumieć szereg zjawisk wykraczających poza tematykę tej książki. Trzeba jednak w tym miejscu powiedzieć, że najbardziej intrygującą kwestią, jaka wyłoniła się po publikacji pierwszego wydania tej pracy, było pytanie, dlaczego ludzie mają tak silną skonność do uczestniczenia w działaniach zbiorowych? Odpowiedź - którą zawdzięczam wnikliwej pracy Kena Wilbura - tkwi, jak się wydaje, w tym, że każdy z nas ma wrodzony (choć mało poznany) popęd do integrowania się z większymi całościami. W perspektywie xi

horyzontalnej oznacza to tendencję do współdziałania z innymi, zaś w aspekcie wertykalnym - tendencję ku ewolucji świadomości. Jeśli hipoteza ta jest słuszna, to należy postawić sobie pytanie, jaki wpływ wywiera na nas istniejące od chwili narodzin warunkowanie, w wyniku którego nabieramy emocjonalnego przekonania, że, po pierwsze, świat zewnętrzny (w tym zachowania innych ludzi) jest potencjalnie wrogi, i po drugie - że musimy dostosować się do ustalonych norm zachowania, bo w przeciwnym razie zostaniemy ukarani. Otóż wydaje mi się, że rezultatem tego warunkowania jest wykształcenie pewnych odruchowych (a tym samym mechanicznych) zachowań, które nakładają się na naszą naturalną skłonność do współdziałania i ewoluowania. Te odruchowe zachowania są w trakcie naszego późniejszego życia pobudzane przez rozmaite formy lęku i wzmacniane przez uczucia znamienne dla stanu stłumienia, to znaczy przez zachłanność, gniew, poczucie winy i depresję. W ten oto sposób naturalne dążenia stają się źródłem niezadowolenia jednostek, zachowań zbiorowości i konfliktów. Co dziwne, wniosek ten zmienił mój głęboko pesymistyczny obraz kondycji ludzkiej: przynajmniej możliwe jest zatem, by wyobrazić sobie przyszły stan przeciętnej ludzkiej świadomości, w którym mniejszą rolę odgrywa zbiorowość, a więcej sposobności do urzeczywistnienia się ma kreatywność jednostki. Na razie jednak instynkt stadny - i towarzysząca mu siła destrukcyjna - działać może bez przeszkód. Mam zatem nadzieję, że ten drobny wkład w nasze pojmowanie funkcjonowania rynków finansowych pozwoli niektórym ludziom - niezależnie od tego, czy będą to uczestnicy gry rynkowej, ekonomiści czy po prostu osoby zainteresowane tą problematyką - na uświadomienie sobie presji, jaka jest na nich wywierana. SAFFRON WALDEN Grudzień 1992

XII

Wprowadzenie

Książka ta traktuje o czynnikach wpływających na zachowania rynków finansowych. Mówi ona o oddziaływaniu zbiorowości i o możliwości przewidywania na tej podstawie punktów zwrotnych na rynkach finansowych. Praca ta dotyczy również teorii leżącej u podstaw pewnej dziedziny wiedzy zwanej „analizą techniczną", która koncentruje się na przewidywaniu trendów przy użyciu wykresów uwzględniających czas i ceny. I wreszcie, omawia się tu także pewne naturalne, działające w świecie siły, którym łatwiej jest stawić czoła, jeśli się je zrozumie. Praca ta ma zatem dwa cele. Pierwszym z nich jest dostarczenie podstawowych ram analitycznych, które można wykorzystać w dokonywaniu operacji na rynkach finansowych. Drugim celem jest przedstawienie uzasadnienia założeń i tez analizy technicznej, co powinno przyczynić się do zmiany statusu tej dyscypliny (uchodzącej za swego rodzaju „sztukę tajemną") i nadania jej rangi wiedzy naukowej. Punktem wyjścia dla poniższych rozważań jest teza, wedle której wystarczy niewielkie uzupełnienie naszych założeń dotyczących natury motywacji człowieka, aby dokonać ogromnego postępu w pojmowaniu XIII

ludzkich zachowań. Konkretnie rzecz biorąc, jeśli zaakceptujemy założenie mówiące, że zachowania jednostek kształtowane są w pewnym stopniu przez potrzebę łączenia się z innymi ludźmi i uzyskiwania ich aprobaty, to we wszelkich zachowaniach rynków będziemy mogli dostrzec zamiast chaosu pewne prawidłowości i zachowania te staną się bardziej wytłumaczalne i przewidywalne. Będziemy starali się wykazać, że zachowania zbiorowe stanowią nieodłączny aspekt kondycji ludzkiej. Zbiorowości wprowadzają w ludzkie decyzje bardzo znaczny element nieracjonalny i emocjonalny, ponieważ skłaniają jednostkę do utożsamiania swoich potrzeb z potrzebami zbiorowości. Oddziaływanie to obejmuje również wszelkie zachowania w sferze gospodarczej, a szczególnie zauważalne jest na rynkach finansowych. W przełomowych momentach trendów rynkowych bardzo niewielu jest tych, którzy zwracają uwagę na znaczenie fundamentalnych czynników gospodarczych; ogromna większość interesuje się wyłącznie krótkoterminowymi ruchami samych cen. Co za tym idzie, większość ta znajdzie się nieuchronnie po niewłaściwej stronie rynku, kiedy dokona się odwrócenie trendu. Właśnie ten fakt, w większym stopniu niż cokolwiek innego, tłumaczy „krach" giełdowy z października 1987 roku. Pomyślne inwestowanie zależy zatem od zdolności jednostki do unikania oddziaływań zbiorowości. Będziemy twierdzić, że niezależność od tego zgubnego wpływu zbiorowości wymaga, aby inwestor potrafił skupić uwagę - w sposób beznamiętny - na tym, co myśli i robi większość inwestorów. Co bardzo ważne, wszystkie potrzebne informacje dotyczące zachowań większości uczestników rynku zawarte są w aktualnym ruchu cen rynkowych i w pewnych wskaźnikach aktywności inwestorów. Jest tak dlatego, że w wyniku oddziaływania zbiorowości ruchy cen i aktywność inwestorów na wszystkich finansowych rynkach podlegają określonym regułom. Wiele z tych reguł znanych jest już w tej bądź w innej postaci profesjonalnym uczestnikom rynku; opracowano też wiele różnorodnych metod gry na giełdzie w celu wykorzystania tych reguł w praktyce. Problem polega jednak na tym, aby wyjaśnić, dlaczego istnieją takie prawidłowości. Książka ta ma się przyczynić do zapełnienia tej luki w naszej wiedzy. W celu zbadania dynamiki procesów zachodzących na rynkach finansowych posłużymy się teorią systemów „naturalnych", którą stworzono dla opisu zjawisk biologicznych. Wywód nasz będzie z konieczności bardzo uproszczony, ale wykażemy, że owe dynamiczne procesy prowadzą do powstawania specyficznej (i nieustannie się powtarzającej) formacji, którą nazwaliśmy pulsem cenowym. Pokażemy również, że puls ten zależny jest od prostych matematycznych relacji pomiędzy ruchami cen tworzącymi poszczególne formacje oraz od regularnych oscylacji. Na tej właśnie podstawie można przewidywać kształty ruchów cen, ich prawdopodobny zasięg oraz momenty odwrócenia xiv

trendu. Zobaczymy także, iż spodziewane w rezultacie tych prognoz odwrócenia trendów można potwierdzić w konkretnych realiach czasowych poprzez bezpośrednie odwołanie się do kilku prostych wskaźników zachowań inwestorów. Wprowadzając nowy element w postaci pulsu cenowego należy zaznaczyć, że w żaden sposób nie ma on zastępować innych stosowanych metod. W istocie zobaczymy, że puls cenowy nie tylko całkowicie potwierdza tradycyjną analizę techniczną (w której mówi się między innymi o „liniach trendu" i formacji „głowy i ramion"), ale także stanowi < podstawę teorii „fal Elliotta". Ci inwestorzy, którzy gotowi są zaakcep-1 tować myśl przewodnią tej książki (a następnie wykorzystać ją w praktyce), powinni zyskać możliwość dokonywania wielce udanych transakcji na rynkach finansowych.

XV

Część pierwsza

Logika nieracjonalnych zachowań zbiorowości

Rozdział pierwszy

Samodzielna jednostka czy niepodzielna całość?

WPROWADZENIE W kulturze Zachodu bardzo mocno akcentuje się prawa jednostki. Swoboda wyrazu i prawo do samookreślenia zostały uświęcone w demokratycznych systemach politycznych Ameryki Północnej i zachodniej Europy i są dla nas tak oczywiste, że na ogół nie zastanawiamy się głębiej nad nimi. A jednak ta koncentracja na potrzebach jednostki wyzwoliła arogancję, która jest pewną wartością, ale i zagrożeniem. Jest wartością, ponieważ pchnęła ludzkość w podróż przez mikrokosmos rozciągający się w każdym z nas, ale kryje w sobie również zagrożenie, ponieważ skłoniła nas do wyniesienia się ponad makrokosmos, którego jesteśmy częścią. Wielu naukowców i filozofów uważa dziś, że przyszły postęp zależeć będzie od naszej zdolności do uznania i zaakceptowania tego, że niezależność każdej jednostki jest raczej stanem relatywnym niż absolutnym. Ludzkość jest bardzo dumna ze swego panowania nad pewnymi aspektami środowiska naturalnego, ale przecież nadal w osta3

tecznym rachunku jesteśmy zależni od niego choćby w tym podstawowym sensie, że stanowimy jego część. Jednym z najbardziej fascynujących aspektów badań naukowych podejmowanych w ciągu ostatnich 50 lat jest uznanie istnienia głębokich wzajemnych więzi pomiędzy zjawiskami przyrodniczymi. Ujmując rzecz prosto, w przyrodzie wszystko jest wzajemnie uwarunkowane.

W I Ę Z I W PRZYRODZIE Odkrycie to ma znaczące konsekwencje dla rozwoju ludzkiej wiedzy, ponieważ sugeruje ono, że najważniejszym aspektem świata są nie tyle poszczególne części przyrody, co istniejące w niej związki: to one określają poszczególne elementy i żadna pojedyncza cząstka nie może 1 istnieć niezależnie od pozostałych . Dlatego właśnie możliwe staje się przedstawienie świata w kategoriach wielopoziomowych struktur, które zaczynają się na poziomie cząstek atomu, a następnie rozprzestrzeniają się w postaci coraz bardziej złożonych warstw. Na przykład elektrony łączą się i tworzą atomy, atomy łączą się i tworzą molekuły, molekuły łączą się, by utworzyć organy, organy łączą się i tworzą systemy organiczne, z których powstają z kolei zwierzęta i ludzie.

ZERWANIE Z TRADYCJĄ Koncepcje te były w ostatnich latach przedmiotem szczegółowych 2 badań , stwarzając nawet silny impuls dla powstania nowej dyscypliny 3 naukowej znanej jako „teoria systemów" . Idee te nie zyskały jeszcze powszechnego zrozumienia. Problem wynika między innymi stąd, że teoria systemów oznacza wyraźne zerwanie z tradycyjnymi procedurami analitycznymi, które dominowały od czasów pionierskich dzieł Descartesa i Newtona. U podstaw tych procedur leży przekonanie, że można zrozumieć wszystkie aspekty każdego złożonego zjawiska poprzez „zredukowanie" go do jego części składowych. Dzielenie przyrody na jednostki coraz niższego rzędu (znane jako „redukcjonizm") z powodzeniem funkcjonuje na gruncie życia codzien1

Współzależność w świecie przyrody jest tak silna, że czasami bardzo trudno stwierdzić, gdzie zaczyna się każda z „części" struktury, bądź gdzie kończy się „całość". Patrz David Bohm, Ukryty porządek, Pusty Obłok, Warszawa 1988. 2 Patrz na przykład Erich Jantsch, The Self-Organising Universe, Pergamon, Oxford 1980. 3 Patrz rozdział czwarty.

4

nego. Zakładamy przecież, że w miarę narastania owej dyferencjacji powiększa się zasób naszej wiedzy, w związku z czym proces ten poniekąd sam się uzasadnia. A jednak w latach dwudziestych naszego wieku fizycy stwierdzili, że podejście to jest całkowicie nieadekwatne na poziomie 4 cząstek elementarnych . Stwierdzono na przykład, że elektrony nie zajmują określonych miejsc i nie zachowują się w możliwy do przewidze5 nia sposób w określonym czasie . Inaczej mówiąc, istnieje pewien poziom krytyczny, od którego znika wiedza „pewna", a koncepcja podstawowych „składników" rzeczywistości traci, jak się wydaje, swoją ważność. Praktycznym rozwiązaniem tego problemu było cofnięcie się o krok i przypisanie elektronom cech, które zarazem zdawały sprawę z niepewności co do nieobserwowanych stanów i pewności co do stanów obserwowanych. Postawiono hipotezę mówiącą, że elektrony mają dwoistą naturę: z jednej strony zachowanie pojedynczego elektronu nie daje się przewidzieć, z drugiej zaś, zachowania grupy elektronów można przewidzieć z dużym prawdopodobieństwem. Inaczej mówiąc, rozwią6 7 zanie tkwiło w matematycznej teorii prawdopodobieństwa . Teoria prawdopodobieństwa może na przykład określić ze stuprocentową 8 dokładnością okres półtrwania dowolnej substancji radioaktywnej , mimo że moment, w którym określony atom radioaktywny ulegnie rozpadowi, jest całkowicie nieprzewidywalny.

PRZEWRÓT KONCEPTUALNY Poszukiwanie podstawowych cząstek przyrody będzie oczywiście trwa9 ło nadal , choć odkrycia Nowej Fizyki (jak się ją dziś nazywa, mimo że 4 Odkrycia Nowej Fizyki są naprawdę istotne. Zainteresowanym czytelnikom można wskazać na przykład pracę Gary Zukova, The Dancing Wu Li Master, William Morrow, New York 1979. 5 Elektrony można traktować jako pewne abstrakcyjne pakiety energii o dwoistej naturze: czasami przybierają one cechy pojedynczej cząstki, ale nieraz stają się ciągłymi falami. Dlatego właśnie nie można przed obserwacją stwierdzić, czy dany elektron ma charakter cząstki, czy fali. Ponadto, podczas obserwacji nie jest możliwe określenie zarówno położenia, jak i prędkości elektronu. 6 Jest to podstawa zasady nieoznaczoności Heisenberga. Patrz Werner Heisenberg, Physics and Beyond, Allen and Unwin, London 1971. * Kwestię tę dobrze wyłożył Arthur Koestler w: Janus: a Summing Up, Hutchinson, London 1978. 8 Jest to okres potrzebny dla rozpadu połowy atomów danej substancji. 9 Poszukiwanie podstawowych cząstek materii skupiło się ostatnio na zjawisku tak zwanych kwarków. Jednakże nawet pomijając trudności związane ze statusem elektronów nie jest pewne, czy koncepcja ta zostanie uprawomocniona. Patrz na przykład Stephen W. Hawking, Krótka historia czasu, Alfa, Warszawa 1990.

5

ma ponad 50 lat) dają początek zasadniczym przemianom strukturalnym 10 w naukach przyrodniczych i społecznych . Każda z dyscyplin naukowych musi uwzględnić dwie powiązane ze sobą idee: po pierwsze, że „całość" to coś więcej niż prosta arytmetyczna suma jej „części"; i po drugie, że każda część wykazuje tendencję zarówno do posiadania własnej odrębnej tożsamości, jak i do przynależenia do większej całości.

PROBLEM MOTYWACJI W naukach społecznych zmiany te prowadzą do rewolucji w naszym rozumieniu zachowań ludzkich. W ekonomii, na przykład, tradycyjne podejście opierało się na założeniu, że wzorce zachowań istot ludzkich mają charakter mechaniczny. Założenie to oparte jest częściowo na introspekcji, a częściowo na badaniach naukowych. Po pierwsze, nawet elementarny poziom autoanalizy ukazuje, że znaczna część naszych zachowań to odruchowe reakcje na poszczególne bodźce. Po drugie, analizy statystyczne mogą wykazać, że także grupy ludzi cechuje tendencja do reagowania na dany bodziec w określony, przewidywalny sposób. A zatem już tylko mały krok dzieli od sformułowania wniosku, że zachowania jednostki mają charakter mechaniczny i wykorzystania tego wniosku jako podstawy dla analizy ekonomicznej i prognozowania. Jest oczywiście prawdą, że znaczna część naszych zachowań ma taki charakter. Wynika to po części z podstawowych popędów biologicznych i „społecznych", które wspólne są dla wielu gatunków zamieszkujących tę planetę. Na bardzo wiele podobieństw pomiędzy zachowaniami ludzkimi i zwierzęcymi wskazywał na przykład Desmond Mor11 ris . Mechaniczność zachowań wynika jednak również z ukształtowania się pewnych nawyków, które stanowią cechę specyficzną dla podświadomości człowieka. Rzecz jednak w tym, iż ze względu na odmienną przeszłość każdej jednostki owe nawyki są u każdego nieco inne, nawet jeśli są to różnice niewielkie. Wytwarza to oczywiście pewną niespójność pomiędzy nawykowym zachowaniem jednostki a przewidywalnymi zachowaniami zbiorowości. Istnieją jeszcze bardziej przekonujące argumenty. Otóż chodzi o to, że istoty ludzkie mają potencjalnie pewien typ świadomości, która wy12 kracza poza zachowania odruchowe. Jak zauważył E.F. Schumacher , struktury organizmów żywych cechują się coraz większą złożonością i możliwościami: rośliny to życie, zwierzęta - życie i świadomość, ludzie - życie, świadomość i samoświadomość. Samoświadomość to 10

Patrz Fritjof Capra, Punkt zwrotny, PIW, Warszawa 1987. Desmond Morris, Naga małpa, Wiedza Powszechna, Warszawa 1974. 12 E.F. Schumacher, A Guide for the Perplexed, Jonathan Cape, London 1977.

11

6

zdolność bycia świadomym własnego myślenia 1 3 , która pozwala każdej jednostce przynajmniej na wybór pomiędzy alternatywnymi reakcjami na daną sytuację. Samoświadome decyzje nie są przewidywalne przez innych. Nie ma też powodu, by przypuszczać, że wszyscy będą podejmowali podobne decyzje. Weźmy bardzo prosty przykład; jeśli ktoś otrzyma niespodziewanie pewną sumę pieniędzy, to drugiej osobie będzie bardzo trudno przewidzieć dokładnie, w jaki sposób pieniądze te zostaną wykorzystane: mogą być odłożone na przyszłość, wydane, pożyczone komu innemu, rozdane bądź nawet zniszczone!

DWOISTA NATURA MOTYWACJI Są dwa powody, dla których ekonomiści mają tendencję do lekceważenia niespójności pomiędzy zróżnicowaniem poszczególnych jednostek a uniformizacją zachowań zbiorowych. Po pierwsze, twierdzi się często, że założenia danej teorii są mniej istotne niż płynące z niej wnioski 1 4 . Wprawdzie istnieją pewne okoliczności, w których może się to okazać prawdą 1 5 , ale z pewnością nie jest tak zawsze, bowiem „założenia" bardzo często są odzwierciedleniem pewnych „przekonań" czy światopoglądów. Po drugie, i rzecz to chyba jeszcze ważniejsza, teoretycy ekonomii nie chcą, jak się wydaje, zaakceptować właściwego rozwiązania problemu. Przyczyną tego stanu rzeczy jest chyba zagrożenie, jakie akceptacja taka stwarzałaby dla obecnej struktury teorii ekonomicznej. Kwestie te zostaną omówione dokładniej w rozdziale szóstym. Rozwiązanie problemu owej dychotomii pomiędzy zróżnicowaniem jednostek a uniformizacją zachowań zbiorowych tkwi w koncepcji 13

Można twierdzić, że zdolność do bycia świadomym swojego myślenia jest rzadko kiedy wykorzystywana. Patrz J.G. Bennett, Creative Thinking, Coombe Springs Press, Masham (Yorks) 1964. Termin „samoświadomość" może być jednak używany jako termin ogólny, obejmujący wszystkie czynniki, które pozwalają umysłowi ludzkiemu stworzyć pewien wewnętrzny świat odbijający zewnętrzną „rzeczywistość". 14 Patrz na przykład Milton Friedman, Essays in Positive Economics, University of Chicago Press, Chicago 1953. 15 Twierdzenie, że założenia nie są tak istotne jak wnioski (lub prognozy) wynikające z pewnego modelu ma pewną ważność w określonych warunkach. Można je przyjąć, kiedy założenia te mają zneutralizować wpływ zjawisk zewnętrznych. W ten sposób możliwe staje się analizowanie reakcji określonych zmiennych na zmiany w ograniczonej liczbie innych zmiennych, przy założeniu stałości warunków zewnętrznych. Twierdzenie to jest również do przyjęcia, jeśli założenia po prostu potwierdzają „prawdziwość" wcześniejszych badań. Poważne problemy natury filozoficznej powstają jednak wówczas, gdy założenia wykorzystywane są dla neutralizowania komplikacji powstających wewnątrz systemu, ponieważ komplikacje te są siłą rzeczy częścią owego systemu.

7

dwoistości cech, porównywalnej z podejściem stosowanym na gruncie fizyki dla określania natury cząstek. Ludzie zarazem potrafią zachowywać się indywidualnie, jak i mają tendencję do podporządkowywania się zachowaniom zbiorowym. Sposób połączenia tych dwóch cech zmienia się w zależności od sytuacji: dana osoba będzie czasami zachowywać się indywidualnie, a kiedy indziej będzie przejawiać skłonność do dostosowywania się do wzorców zachowania realizowanych lub narzucanych przez innych. Dlatego właśnie widoczna na diagramie 1.1 relacja tych dwóch postaw zmienia się wzdłuż linii biegnącej pod kątem 45 stopni: jest inna w punkcie C1/C1 niż w punkcie I2/C2. Istotna różnica pomiędzy tymi dwiema sytuacjami polega na stopniu, w jakim dana osoba akceptuje poglądy innych ludzi, ograniczając tym samym własną przestrzeń swobody.

WNIOSKI Koncepcja, w myśl której motywacja ma dwoistą naturę, stanowi zasadniczy przełom w naszym rozumieniu ludzkiego zachowania. Każdy ma jednocześnie skonność do bycia jednostką o niepowtarzalnym, „osobistym" poglądzie na świat oraz tendencję do przyłączania się do grupy i konformizmu wobec niej. Zachowania indywidualne są trudne do przewidzenia, ale względnie łatwo jest przewidzieć zachowanie zbiorowości. Owa dwoistość ma podstawowe znaczenie dla naszej analizy zachowań inwestorów na giełdzie. 8

Rozdział drugi

Dwoje to już zbiorowość

WPROWADZENIE Inwestorzy, którzy przez choćby krótki okres mieli do czynienia z rynkami finansowymi, z pewnością potwierdzą występowanie sprzecznego, dwukierunkowego oddziaływania na ich decyzje. Z jednej strony, ich własne podejście do inwestowania może nakazywać podjęcie określonych działań, ale jednocześnie „instynkt stadny" ciągnie ich nieodparcie w dokładnie przeciwnym kierunku. Nawet wytrawni profesjonaliści, którzy utrzymują się z tego, że są w stanie przewidywać zachowania pozostałych uczestników rynku i ich przechytrzyć, dają się nieraz porwać zbiorowej histerii dokładnie w chwili, gdy najbardziej właściwa byłaby postawa przeciwstawna. Mało który uczestnik rynku może uczciwie powiedzieć, że nie kupował akcji w szczycie cenowego ruchu czy że nie sprzedawał ich w „dołku". Powód tego dwukierunkowego oddziaływania na każdą jednostkę tkwi w naturze przynależności do grupy. Z jednej strony każdy ma skonność do postępowania samodzielnego i indywidualnego, zwaną również tendencją asertywną, z drugiej zaś każdego cechuje również 9

tendencja integracyjna1, w wyniku której powstaje pragnienie przynależenia do zbiorowości. Jako członkowie zbiorowości ludzie zachowują się inaczej niż postępowaliby w pojedynkę.

ODDZIAŁYWANIE ZBIOROWOŚCI Współczesne teorie zachowań zbiorowości ludzkich potwierdzają, że zbiorowości te powstają w wyniku działania tych samych podstawowych praw, które stosują się do całej przyrody. Jak wykazał Erich Jantsch 2 wychodząc od ustaleń fizyki kwantowej, cała przyroda składa się z wielopoziomowych struktur. Każdy poziom w tej hierarchii jest w stanie organizować niższe poziomy i wykorzystywać je dla swoich celów 3 . W konsekwencji, każdy poziom posiada zdolność zachowywania własnej tożsamości, pomimo zmian swoich indywidualnych składników 4 . Ta hierarchiczna struktura występuje również w społeczności ludzkiej 5 : jednostki stają się członkami grup, grupy łączą się w społeczeństwa, a społeczeństwa tworzą cywilizacje (diagram 2.1).

1

Określenia tych tendencji („self-assertive tendency" oraz „integrative tendency") spopularyzował Arthur Koestler. 2 Erich Jantsch, The Self-Organising Universe, Pergamon, Oxford 1980. 3 Bardzo jasny komentarz do tego procesu znaleźć można w: E.F. Schumacher, A Guide for Perplexed, Jonathan Cape, London 1977. 4 Nazywa się to homeostazą i jest źródłem powiedzenia plus ca change, plus ćest la meme chose. 5 Struktura hierarchiczna, a zatem i zjawisko zachowań zbiorowych, istnieje oczywiście nie tylko w świecie ludzkim, lecz także na przykład wśród ptaków, ryb, mrówek, pszczół i lemingów. Jeden z bardziej niezwykłych przykładów 10

TEORIA LE BONA Jednym z pierwszych badaczy zjawiska zachowań zbiorowości był Gustave Le Bon 6 . Wprawdzie jego praca Psychologia tłumu napisana została w roku 1895, ale wciąż uchodzi za klasykę psychologii społecznej. Główne wnioski Le Bona zostały później potwierdzone przez takich analityków psychiki ludzkiej jak Sigmund Freud i Carl Jung czy teoretyków jak Arthur Koestler. Le Bon interesował się szczególnie podłożem Rewolucji Francuskiej, ale jego analizy znajdują zastosowanie również w przypadku zdarzeń tak odmiennych jak zajścia w hitlerowskiej Norymberdze czy „rewolucja kulturalna" w Chinach. Le Bon postrzegał zbiorowość jako zjawisko w pierwszym rzędzie psychologiczne, a nie fizyczne (choć te dwa pojęcia nie muszą się nawzajem wykluczać). Uważa on, iż dowolna liczba niezależnych i oddzielonych w przestrzeni jednostek może utworzyć pewną zbiorowość, o ile jej członków łączy wspólna sprawa. Oznacza to, że presję zbiorowości można znaleźć w bardzo różnych grupach. Występuje ona na przykład w firmach, w drużynach piłkarskich, w wojsku, wśród demonstrujących tłumów, w sektach religijnych i w patriotycznych państwach narodowych. Jak zobaczymy, znaleźć ją można także na rynkach finansowych. Sam Le Bon twierdził, że Najbardziej uderzająca cecha w tłumie psychologicznym jest następująca: bez względu na to, jakie jednostki tworzą tłum i czy rodzaj ich zajęcia oraz sposób życia, ich charaktery i poziom umysłowy będą jednakowe czy rozmaite, już dzięki temu, że jednostki te potrafiły wytworzyć tłum, posiadają one coś w rodzaju duszy zbiorowej. Dusza ta każe im inaczej myśleć, działać i czuć, aniżeli działała, myślała i czuła każda jednostka zosobna... Niesłuszne jest twierdzenie... że tłum jest sumą i średnią swych składników, mamy w nim bowiem najrozmaitsze kombinacje i powstawanie nowych cech, podobnie jak w chemii przy połączeniu kilku składników... powstaje nowa substancja, o zupełnie innych charakterystycznych właściwościach aniżeli ciała, które ją utworzyły'. Te wnikliwe spostrzeżenia dotyczące natury zbiorowości opierają się na dwóch istotnych założeniach, które dziś stały się centralnymi tezami teorii zbiorowości: po pierwsze, że zbiorowość jest czymś innym niż dotyczy zdolności jednokomórkowej ameby do zmiany postaci w celu poszukiwania pożywienia jako grupa. Patrz John Tyler Bonner, „Differentiation in social amoebae", Scientific American, December 1959. 6 Gustave Le Bon, Psychologia thimu, przeł. B. Kaprocki, PWN, Warszawa 1986. 7 Tamże, s. 51-2.

11

zwykła suma jej elementów, a w szczególności że zbiorowość posiada własny „umysł"; oraz po drugie, że zachowania jednostki ulegają zmianom, kiedy staje się ona członkiem zbiorowości.

ZDOLNOŚĆ ZBIOROWOŚCI DO ORGANIZOWANIA SIĘ Z punktu widzenia zbiorowości rzeczą zasadniczą dla jej autonomii jest możliwość „zorganizowania" swoich członków. Tylko w ten sposób można skierować ich energię na ogólne cele samej zbiorowości. Organizowanie się zbiorowości dokonuje się poprzez system jej przekonań. Każdy z członków zbiorowości akceptuje te same przekonania co pozostali, a tym samym tłumi swoją indywidualność. Sytuacja ta oznacza oczywiście, że zbiorowość cechuje się pewną spójnością, ponieważ podobieństwo przekonań wchodzących w jej skład jednostek stwarza poczucie jedności. Jedną z istotnych nauk płynących z Nowej Fizyki jest to, że każda całość jest czymś więcej niż sumą jej części. W kontekście zachowań zbiorowości oznacza to, że jej członkowie wykształcają w sobie coś w rodzaju altruizmu wobec siebie nawzajem i w rezultacie (niezależnie od tego, czy są tego świadomi, czy nie) działają mając na względzie interes owej zbiorowości. Tu właśnie znajduje zastosowanie koncepcja kolektywnego „umysłu".

DYNAMIKA UMYSŁU Koncepcja, według której zbiorowość ma kolektywny umysł (czy też swój własny umysł) nie jest łatwa do uchwycenia czy przekazania. Zasadnicza trudność polega na tym, że większość ludzi uważa umysł za część fizycznej struktury mózgu, która ma zdolność samoświadomego, racjonalnego myślenia. Z tego punktu widzenia ludzie mają umysły, ale zwierzęta ich nie mają. Rzecz jednak w tym, iż procesy, które zachodzą w ludzkim umyśle, są zasadniczo takie same jak te, które występują w całej przyrodzie. Aktywność umysłu jest w istocie pewnym procesem logicznym, który obejmuje różne elementy samoorganizacji i uczenia się. Ten sam rodzaj procesów może występować (i tak faktycznie się dzieje) w całej przyrodzie. A zatem teoretycznie rzecz biorąc, aktywność umysłu nie musi przebiegać wewnątrz jakiejkolwiek struktury fizycznej. Różnica pomiędzy aktywnością umysłu ludzkiego i aktywnością umysłu w innych obszarach przyrody polega na jakości świadomości. Tylko myślenie człowieka może być samoświadome. 12

(

Odkrycie, że mentalny rodzaj aktywności stanowi nieodłączną część wszelkich procesów przyrodniczych, jest dziełem biologa i filozofa 8 Gregory Batesona . Stwierdził on, że umysł istnieje wewnątrz dowolnego procesu „grupowego", który wykazuje określone cechy. Ogólnie rzecz biorąc, do cech tych należy kontrolowanie wewnętrznych funkcji grupy, przetwarzanie informacji, relacje ze środowiskiem (wymiana energii i informacji) oraz występowanie oscylacji. Mówiąc krótko, „umysł" stanowi istotę życia. UMYSŁ ZBIOROWOŚCI Kryteria przyjęte przez Batesona pozwalają na objęcie koncepcją umysłu wszystkich aspektów żyjącego wszechświata i stanowią nowe, ważne uzupełnienie wniosków płynących z Nowej Fizyki. Można ją zatem wykorzystać nie tylko do opisu fenomenu życia, ale także dla przedstawienia i wyjaśnienia wszystkich jego poszczególnych przejawów. Umysł znaleźć można zatem zarówno w najprostszych, jak i w najbardziej złożonych procesach. Jeśli chodzi o społeczność ludzką, występuje on w dynamicznych relacjach między ludźmi: w niewielkiej grupie, w tłumie, w państwie narodowym lub w całej kulturze. Umysł jednostki (kiedy nie cechuje go samoświadomość) można uważać za pewien podsystem większej całości. Każdą całość z kolei cechuje pewien „umysł zbiorowy", który organizuje swoje własne części. Przyjmując ten punkt widzenia można powiedzieć, że każda zbiorowość (lub 9 jakakolwiek grupa ludzi) ma świadomość zbiorową .

M Ó Z G CZŁOWIEKA Jak już zauważono, kolektywna świadomość zbiorowości lub całej cywilizacji jest jakościowo odmienna od samoświadomości jednostki. Ta pierwsza jest nieskomplikowana, ale zazwyczaj się jej nie dostrzega, natomiast tę drugą akceptuje się, choć nie w pełni rozumie. Dlaczego zbiorowość zubaża duchowo jednostkę, zamiast ją wzbogacać? Odpowiedź wiąże się po części ze strukturą samego mózgu. Amery10 kański neuropsycholog Paul D. Maclean twierdzi, że mózg gatunku 8

Gregory Bateson, Mind and Nature -An Essential Unity, Wildwood House, London 1979. 9 Patrz Fritjof Capra, Punkt zwrotny, wyd. cyt. 1 ° Paul D. Maclean, „A triune concept of the brain and behaviour", w: T. Bopag iD. Campbell (red.), The Hincks Memorial Lectures, University of Toronto Press, Toronto 1973.

13

ludzkiego składa się z trzech nawzajem powiązanych części, z których każda pochodzi z innego okresu ewolucyjnego z przeszłości. Każda z tych części jest strukturalnie i chemicznie różna od pozostałych i ma, jak się wydaje, własną inteligencję, własną pamięć i własne odrębne funkcje. Pień mózgu (najstarsza część) odpowiedzialny jest przede wszystkim za zachowania instynktowne, popędy biologiczne i zachowania kompulsywne. Wokół niego usytuowany jest system limbiczny, którego zadaniem jest odtwarzanie zewnętrznych doświadczeń w świecie „wewnętrznym" oraz aktywność emocjonalna. Co ważne, jest to także obszar mózgu najbardziej związany z działaniami grupowymi. I wreszcie neocortex (kora nowa), zewnętrzna część mózgu, która posiada zdolność uświadamiania sobie procesów myślowych oraz antycypowania przyszłości i odtwarzania przeszłości. Jest to także sfera 11,12 odczuć specyficznych dla człowieka .

NEOCORTEX Neocortex ukształtował się dopiero w okresie mniej więcej ostatnich 50 milionów lat, podczas gdy system limbiczny powstał około 150 milionów lat temu, a pień mózgu ponad 250 milionów lat temu. Jest prawdopodobne, że specyficzne zdolności związane z neocortexem rozwinęły się całkiem niedawno. Coraz liczniejsze badania w tej 13 dziedzinie sugerują, że współczesne ego - tendencja procesów umysłowych do organizowania się w taki sposób, by ustanowić się jako niezależny byt - zaczęło się kształtować dopiero około czterech tysięcy lat temu. Wynika stąd z kolei, że po pierwsze, samoświadomość wciąż nie jest dostatecznie rozwinięta, aby móc unikać popadania na powrót w bardziej archaiczne stany świadomości, kiedy znajdzie się pod wpływem „zewnętrznego" autorytetu, oraz po drugie, że neocortex nie jest jeszcze w należyty sposób zintegrowany z pozostałymi dwiema częściami mózgu. A zatem jego funkcjonowanie bardzo łatwo ulega 11

Specyficznie ludzkie cechy, takie jak intuicja, przewidywanie, empatia czy współczucie, są domeną obszaru zwanego płatami czołowymi. W krytycznych stadiach rozwoju potrzebna jest stymulacja w celu aktywizacji tego obszaru, ale czasami jej brak. Patrz, na przykład, Frederick Franck, To Be Human Against All Odds, Asian Humanities Press, Berkeley (Ca.) 1991. 12 Erich Jantsch rozróżnia trzy odmienne typy aktywności umysłu, z których każda odpowiada innemu obszarowi mózgu. Organiczna aktywność umysłu jest funkcją pnia mózgowego, odzwierciedlająca cechuje system limbiczny, a autorefleksyjna - neocortex. Patrz Erich Jantsch, wyd. cyt. 13 Ken Wilbur, Up From Eden, Routledge and Kegan Paul, London 1983. Patrz

także Julian Jaynes, The Origin of Consciousness in the Breakdown of the Bicameral Mind, Houghton Mifflin, Boston 1976.

14

stłumieniu z chwilą wyłonienia się umysłowości kolektywnej. Kiedy powstaje zbiorowość, władzę przejmują pień mózgowy i system limbiczny. Zbiorowości ulegają zatem instynktom, popędom biologicznym, przymusowym zachowaniom i emocjom. Dlatego właśnie ich zachowania są zasadniczo nieracjonalne, a często w istocie irracjonalne. Mówiąc 14 słowami Arthura Koestlera : emocje i intelekt, wiara i rozum są w głębokiej niezgodzie. Z jednej strony jest blade światło myśli racjonalnej, logiki zawieszonej na cienkiej nici, która bardzo łatwo ulega przerwaniu; z drugiej zaś szalejące namiętności irracjonalnych przekonań, które znalazły odzwierciedlenie w masowych zbrodniach minionych i obecnych dziejów.

„INTELIGENCJA" ZBIOROWOŚCI Z pewnością łatwiej teraz można zrozumieć powszechne błędne mniemanie, że wszyscy członkowie zbiorowości wykazują brak inteligencji: to nie oni są nieinteligentni, lecz ich zdolność do samoświadomego, logicznego myślenia zostaje stłumiona. Przytłaczająca dominacja systemu przekonań zbiorowości narzuca zatem surowe ograniczenia na jakość danych, które zbiorowość uznaje za informacje. Gregory Bateson 15 określa informacje jako „istotne różnice" . Umysł zbiorowości może zazwyczaj dostrzegać jedynie te różnice, które są dość znaczne i występują przez bardzo krótkie okresy. Inaczej mówiąc, zbiorowość rozpoznaje tylko „oczywiste" zmiany. Zmiany powolne można zaobserwować jedynie poprzez długotrwałe procesy ciągłego i racjonalnego badania wszystkich istotnych danych. Zbiorowości nie są zdolne do takich analiz: rozumują w kategoriach prostych obrazów i komunikują się za pomocą sloganów. Niestety, wyłaniają się one w czasach kryzysów i przemian, będąc głównym nośnikiem „postępu" historycznego.

14 15

Arthur Koestler, Janus: a Summing Up, Hutchinson, London 1978. Gregory Bateson, wyd. cyt. 15

Rozdział trzeci

Jednostka w zbiorowości

TENDENCJA INTEGRACYJNA Możemy teraz przyjrzeć się zjawisku zachowań zbiorowości z punktu widzenia jednostki, ponieważ z ustaleń naszych wynika, że członkowie zbiorowości muszą mieć skłonność do przyłączania się do grupy i musi też istnieć pewien mechanizm, za pomocą którego dostosowują się oni do standardów zachowań narzucanych przez pozostałych członków zbiorowości. Inaczej mówiąc, musi istnieć jakaś podstawa tendencji integracyjnej. W wyniku tendencji integracyjnej każdy członek zbiorowości zmienia w zasadniczy sposób swoje zachowanie podporządkowując je woli większości. Z teoretycznego punktu widzenia możemy zaobserwować trzy aspekty tego zjawiska: pierwszym jest utożsamienie się ze zbiorowością, drugim akceptacja jej systemu przekonań, a trzecim podporząd1 kowanie się autorytetowi przywódcy . BADANIA NAUKOWE Jak wykazały liczne badania, ludzie mają skłonność do odrzucania jednostek należących do innych grup, do akceptowania poglądu więk1

16

Arthur Koestler, Janus: a Summing Up, wyd. cyt.

szości we własnej grupie oraz do akceptowania poleceń osoby (lub osób) reprezentujących autorytet. W serii eksperymentów przeprowadzonych przez Henri Tajfela z Bristol University wykazano, że grupa uczniów w wieku 14-15 lat zmieniała swoje zachowania wyłącznie na skutek tego, że powiedziano im, iż należą do określonej grupy, nawet jeśli 2 grupa ta nie była im znana . Uczniowie natychmiast solidaryzowali się z innymi członkami tej samej grupy, udzielali jej aktywnego poparcia i wykorzystywali każdą okazję, by występować przeciw członkom innych grup. Zjawiska te wystąpiły, mimo że chłopcom nie dano żadnych informacji odnośnie charakteru czy celu ich grup. 3 Eksperymenty przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych w Harvardzie wykazały, że podczas porównywania długości pewnego odcinka z długością trzech innych odcinków badani zmieniali swoje oceny pod wpływem presji grupowej. Kiedy uczestnicy eksperymentu dokonywali oceny długości poza grupą, błąd wynosił przeciętnie mniej niż jeden procent. Kiedy jednak oceniać musieli w grupie, której członkowie, zgodnie z zamysłem eksperymentu celowo się mylili, to pod wpływem owego sądu większości uczestnicy eksperymentu dokonywali błędnych ocen w ponad trzydziestu procentach. Działo się tak nawet wówczas, gdy rzeczywista różnica pomiędzy porównywanymi odcinkami była bardzo wyraźna. Te ogólne wnioski zostały potwierdzone przez badania przeprowadzone w University of Illinois przez Eda Dienera. Stwierdził on, że najbardziej istotnym czynnikiem w zachowaniach grupowych jest stłumienie samo4 świadomości i co za tym idzie, samokontroli. W jednym z badań Diener porównywał zachowania w trzech odmiennych typach warunków laboratoryjnych: a) w sytuacji gdy jednostki zachowywały samoświadomość i były odizolowane od wpływów grupy; b) w sytuacji gdy jednostki nie miały samoświadomości, ale nadal pozostawały w izolacji od wpływów grupy; oraz c) w sytuacji kiedy jednostki nie miały samoświadomości i poddane były oddziaływaniom grupy. Stwierdzono, że jednostki należące do tej trzeciej kategorii działały na ogół spontanicznie, wykazywały niewielkie poczucie osobistej tożsamości i wiązały się blisko z innymi członkami grupy.

PRZYWÓDCA ZBIOROWOŚCI Utożsamianie się z innymi członkami zbiorowości i akceptacja jej systemu przekonań stymulowane są przez gotowość każdego z człon2

Tamże. Przytoczone za: Michael Talbot, Mysticism and the New Physics, Routledge and Kegan Paul, London 1981. 4 Ed Diener, „Deindividuation: the absence of self-awareness and self-regulation in group members", w: P.B. Paulus (red.) The Psychology of Group Influence, Erlbaum, Hillsdale, New Jersey 1980. 3

17

ków zbiorowości do posłuszeństwa wobec przywódcy. O znaczeniu postaci przywódcy wiele mówił Freud opierając się na koncepcji substytutu rodzica5. Przywódca zbiorowości działa jako główny interpretator nowych informacji płynących z otoczenia, określając właściwą taktykę i strategię postępowania. Przywódca może być dyktatorem lub demokratą, może być konstruktywny lub destruktywny, ale zawsze skupia na sobie uwagę każdego z członków zbiorowości. Przywództwo może przybierać szereg form. Może być jawne, kiedy władza spoczywa w rękach konkretnej jednostki lub niewielkiej grupy (jak rada bądź komitet), lub też ukryte, kiedy zależy od demokratycznych decyzji całej grupy lub od wspólnie wyznawanego systemu przekonań i wynikającego zeń kodeksu postępowania. Ten rodzaj przywództwa niemal zawsze wymaga jakiejś formy „totemu", na którym zbiorowość może skupić swoją uwagę. W dotychczasowych dziejach funkcje takie pełniły na przykład flagi narodowe, posągi i obrazy.

EKSPERYMENTY STANLEYA MILGRAMA Klasyczny już eksperyment, mający na celu zbadanie granic podporządkowania się ludzi autorytetowi, przeprowadzony został przez Stanleya Milgrama z Yale University6. W eksperymencie tym osobom badanym nakazywano zadawanie bólu niewinnym ludziom w imię pewnej ważnej sprawy. Autorytet (czyli przywódca i przedstawiciel systemu przekonań zbiorowości) reprezentowany był przez naukowca w białym kitlu, który stale nakłaniał badanych, by wysyłali impulsy elektryczne o silnym natężeniu, które miały zadawać ból osobie przywiązanej do krzesła. Oczywiście było to zaaranżowane i prąd nie płynął, ale badany o tym nie wiedział, a „ofiara" zachowywała się tak, jakby raził ją prąd. Na wszystkich etapach eksperymentu badani zdawali sobie sprawę ze skutków swych działań, zarówno odczytując zapis licznika natężenia wysyłanego prądu (który wskazywał również stopień wynikającego zeń zagrożenia), jak też słysząc krzyki i protesty „ofiary". Milgram stwier5

Freud, a także inni psychoanalitycy, twierdził, że gotowość jednostek do podporządkowania się przywódcy wynika z doświadczeń wczesnego dzieciństwa. W normalnych warunkach każde dziecko nie tylko dowiaduje się o swej indywidualności, ale także zdobywa poczucie bezpieczeństwa dzięki relacjom ze swymi rodzicami. A zatem zarówno potrzeba substytutu rodzica, jak i towarzystwa innych, jest nabywana w dzieciństwie i przenoszona w dorosłe życie. Patrz na przykład Thomas A. Harris, The Book of Choice, Jonathan Cape, London 1970. 6 Przytoczone za: Ralph Cranshaw, „But everybody cheats", Medical Opinion and Review, January 1967. 18

dził, że ponad 60 procent badanych gotowych było podporządkować się instrukcjom nakazującym wysyłanie najwyższej, śmiertelnej dawki prądu, nawet wówczas, gdy krzyki umilkły i wedle wszelkich oznak ofiara już nie żyła.

ALTRUIZM I KONFLIKT Rezultaty badań przeprowadzonych przez Dienera i Milgrama potwierdzają, że zbiorowość, na której czele stoi silny przywódca, może być potworną siłą. Po pierwsze, ludzie należący do pewnej zbiorowości wykształcają w sobie bardzo silne poczucie czegoś w rodzaju altruizmu wobec innych członków swej grupy. (Jak twierdził Emile Durkheim, 7 czasami jest to uczucie tak silne, że może prowadzić do samobójstwa ). Po drugie, zbiorowość może osiągać swoje cele posługując się metodami, które niezależne jednostki uznałyby za absolutnie niedopuszczalne. Nic dziwnego zatem, że ludzie częściej popadają w konflikty jako członkowie grupy, niż jako indywidualne jednostki. Po trzecie, wynika stąd, że konflikt (lub stres) jest doskonałym katalizatorem dla powstania zbiorowości. Jeśli z jakiegoś powodu wytworzy się nierównowaga pomiędzy dwiema grupami, wszystkich członków danej zbiorowości zacznie łączyć wspólna sprawa polegająca na ochronie autonomii własnej grupy. Ta nadrzędna potrzeba każdej grupy może zatem wyzwalać agresję w każdej jednostce lub osłabiać jej wewnętrzne hamulce.

WNIOSKI Wnioski płynące z powyższych rozważań są proste, ale zarazem niezwykle istotne. Przynależność do zbiorowości pociąga za sobą ograniczenie osobistej odpowiedzialności: ludzie działają inaczej jako członkowie zbiorowości niż jako niezależne jednostki. Zbiorowość jako całość ma tendencję do zachowywania się w realizacji swoich celów w sposób nieracjonalny i emocjonalny, wymuszając podobne postępowanie na swoich członkach. Zdolność zbiorowości do takiego organizowania swoich członków widać szczególnie w warunkach konfliktu, kiedy zagrożona jest autonomia zbiorowości. 7

Emile Durkheim, Suicide: a Study in Sociology, Routledge and Kegan Paul, London 1970. (Por. „Typy samobójstw" w: J. Szacki, Durkheim, Wiedza Powszechna, Warszawa 1964). Durkheim dokonał rozróżnienia pomiędzy samobójstwem altruistycznym, kiedy jednostka umiera dla grupy, a samobójstwem anomicznym, kiedy jednostka umiera na skutek odłączenia od grupy. 19

Spostrzeżenia te rzucają pewne światło na niektóre mniej sympatyczne cechy kondycji ludzkiej. Wyjaśniają na przykład, dlaczego armie skądinąd racjonalnych i zacnych ludzi przygotowywane są do wojen; tłumaczą również, dlaczego pobożne grupy religijne torturowały i zabijały w imię doktrynalnej czystości; wyjaśniają też, dlaczego członkowie związków zawodowych gotowi są raczej zniszczyć firmę, dla której pracują, niż wyrzec się jakichkolwiek „praw" związkowych. Tę przygnębiającą listę można niestety ciągnąć w nieskończoność. Celem tej książki nie jest jednak biadanie nad nieszczęsnym losem ludzkości. Przedstawiliśmy właśnie podstawowe elementy teorii, która wyjaśnia, dlaczego zachowania grupowe są tak powszechnym aspektem kondycji ludzkiej. Dla ogromnej większości ludzi niektóre formy zbiorowej presji są zasadniczym bodźcem do wszystkich działań społecznych, gospodarczych i politycznych. Presja ta występuje w tak rozmaitych strukturach jak grona przyjaciół, firmy, grupy wyznaniowe, drużyny sportowe czy tłumy demonstrantów. Jak zobaczymy, istnieje ona również na rynkach finansowych. Dotychczas wyjaśniliśmy jednak tylko, dlaczego istnieją zbiorowości, ale nie powiedzieliśmy jeszcze, jak się one zachowują. Zróbmy zatem kolejny krok ku najważniejszym tezom tej pracy i przejdźmy do analizy dynamiki systemu zbiorowości.

20

Rozdział czwarty

Systemowe podejście do zachowań zbiorowych

WPROWADZENIE Odkrycia takich teoretyków jak Le Bon, Freud i Koestler znacznie przybliżyły nas do zrozumienia zasadniczych cech zjawiska zbiorowości, choć wciąż nie mamy pełnego obrazu. Należy wykonać jeszcze jeden, ostatni krok, aby zrozumieć, w jaki sposób dokonują się zmiany tych zachowań. Jest to, jak zobaczymy, kwestia o podstawowym znaczeniu dla prognozowania rozwoju wydarzeń na rynkach finansowych. Analizę zbiorowości jako dynamicznego, zmieniającego się systemu można przeprowadzić w ramach filozoficznego podejścia do organizmów żywych, znanego jako „teoria systemów". Podejście to - oparte na 1 pionierskich pracach takich teoretyków jak Ludwig von Bertalanffy , 1

Ludwig von Bertalanffy, General Systems Theory. Foundation, Development, Applications, Braziller, New York 1968.

21

Ervin Laszlo2 i Erich Jantsch 3 - dąży do nowego sposobu rozumienia przyrody poprzez koncentrowanie się raczej na procesach, aniżeli na strukturach. A zatem każdy żywy organizm traktowany jest tu jako samoorganizujący się system o strukturze hierachicznej. Każda taka struktura reaguje na zakłócenia równowagi, jest otwarta na otoczenie w celu wymiany energii i informacji, a także potrafi przetwarzać informacje i energię. Cechy te z grubsza odpowiadają kryteriom „umysłu", o których mówiliśmy w rozdziale drugim. Przedstawmy teraz pokrótce owe cechy w kontekście zbiorowości.

BRAK RÓWNOWAGI Podstawowym katalizatorem procesu powstawania zbiorowości jest sytuacja braku równowagi. Rodzi ona stres, konflikt lub rywalizację, stwarzając w ten sposób cel dla stworzenia zbiorowości. Celem jest tu oczywiście zmiana sytuacji braku równowagi, co ma przynieść korzyści członkom zbiorowości. Celem zmiany może być po prostu wydobycie dodatkowych środków z otoczenia (jak w przypadku firm osiągających zyski) lub bardziej fundamentalny zamiar narzucenia otoczeniu przekształceń (jak w przypadku rewolucji społecznej). Zbiorowość będzie dopóty reagować na stan nierównowagi, dopóki jej cel nie zostanie osiągnięty lub dopóki (w skrajnych przypadkach) otoczenie jej nie stłamsi. Kiedy cel zbiorowości zostaje osiągnięty, powstaje stan równowagi i zbiorowość się rozpada.

OTWARCIE NA OTOCZENIE: WYMIANA ENERGII Aby móc zrealizować swoje zamierzenia, zbiorowość musi jednak być „otwarta" na otoczenie w celu wymiany energii i informacji. Energia jest stale zużywana przez członków zbiorowości, w związku z czym jej utrata (zjawisko znane jako entropia), wynikająca z opuszczania zbiorowości przez poszczególne jednostki, musi być uzupełniana przez nieustanne przyciąganie do „sprawy" nowych członków. Wskaźnik owych uzupełnień może być większy, równy lub mniejszy względem wskaźnika strat. Zbiorowość nie może, rzecz jasna, przetrwać, jeśli więcej członków ubywa niż przybywa. Jest to jeden z powodów, dla których „spontanicz-

2 3

22

Ervin Laszlo, Systemowy obraz świata, PIW, Warszawa 1978. Erich Jantsch, The Self-Organising Universe, wyd. cyt.

ne" demonstracje uliczne zazwyczaj nie trwają długo, nawet jeśli nie interweniują siły porządkowe.

OTWARCIE NA OTOCZENIE: WYMIANA INFORMACJI 4

Wymianę energii uzupełnia wymiana informacji . Zbiorowość ma potrzebę zmiany otoczenia lub manipulacji nim dla swoich celów, co wiąże się z nieustannym procesem przekazywania informacji i ich analizowania. Zbiorowość musi wiedzieć, w jakim stopniu realizowane są jej cele i w jaki sposób otoczenie reaguje na jej działania, aby móc podjąć niezbędne dodatkowe kroki. Analiza tego procesu powinna zatem przebiegać na dwóch poziomach: mechanizmu przekazywania informacji oraz związku pomiędzy zbiorowością a jej otoczeniem.

MECHANIZM PRZEKAZYWANIA INFORMACJI Charakter mechanizmu przekazywania informacji odgrywa bardzo istotną rolę. Odbieranie informacji z otoczenia i przekazywanie ich jest często przywilejem osoby bądź grupy osób stanowiących przywództwo zbiorowości. Zasadniczo jednak każda jednostka może otrzymać informacje w imieniu grupy i przekazać je innym członkom zbiorowości. Jak 5 zauważył trafnie Gustave Le Bon , członkowie zbiorowości znajdują się w stanie ciągłej uwagi i wyczekiwania, przez co są bardzo podatni na sugestie. Nastroje, odczucia i koncepcje są w takich warunkach oczywiście bardzo zaraźliwe i rozprzestrzeniają się błyskawicznie. Dzięki nowoczesnym środkom komunikacji ten sam efekt można osiągnąć nawet wówczas, gdy zbiorowość nie jest zgromadzona w jednym miejscu. Procesy przekazywania informacji wewnątrz grupy nie muszą jednak przebiegać w tak prosty sposób. Każdy z członków zbiorowości nie tylko otrzymuje informacje i przekazuje je innym, ale może je także zmienić przed upowszechnieniem ich w grupie. Zmiany dotyczą nie tylko jakości informacji, ale mogą także wiązać się z emocjami, które towarzyszą ich przekazywaniu. Dlatego nawet jeśli informacje są „nieubłaganymi" faktami, których nie da się bezpośrednio zmienić, 4

Otoczenie „rozpoznaje" zbiorowość reagując zarówno na zmianę wywołaną zaistnieniem zbiorowości, jak i zmiany spowodowane jej działaniami, natomiast zbiorowość „rozpoznaje" swoją tożsamość reagując na zmiany zachodzące w otoczeniu. 5 Gustave Le Bon, wyd. cyt.

23

mogą one być interpretowane przez jednostki i niemal na pewno będą przekazywane dalej w pewnym kontekście emocjonalnym (zabarwione uczuciem gniewu, zachłanności, smutku, obojętności, optymizmu, pesymizmu itd.) W rezultacie wszyscy członkowie zbiorowości żywią takie same przekonania i doznają takich samych odczuć wobec przekazywanych informacji.

WZAJEMNE ODDZIAŁYWANIE I PRZETWARZANIE INFORMACJI Koncepcję, według której zbiorowość może przetwarzać informacje i reagować na nie, można przedstawić w kategoriach wzajemnych oddziaływań nazywanych sprzężeniami zwrotnymi. Proces przetwarzania informacji oznacza, że na każdym z etapów ich przekazywania występuje różnica pomiędzy informacją „na wejściu" a informacją „na wyjściu" (diagram 4.1). Informacja „na wyjściu" w danym etapie staje się zatem informacją „wejściową" na etapie następnym. I tak oto A może oddziaływać na B, B może oddziaływać na C, a C może na powrót przekazać (przekształconą) informację do A. Każde „wejście" informacji wywołuje zatem 6 pewien proces, który prowadzi do powstania nowej informacji . Co ciekawe, istnieją tu dwie możliwości (diagram 4.2): pierwsza, że informa7 cja zwiększa swoje znaczenie na każdym z etapów , oraz druga, że jej waga zostaje na pewnym etapie pomniejszona (zazwyczaj przez jakiś „autorytet") prowadząc do powstania oscylacji.

6

Systemy takie nazywane są autokatalitycznymi. Wzrost ten może mieć charakter wykładniczy lub hiperboliczny. Wzrost wykładniczy oznacza przyrosty proporcjonalne do ilości wyjściowej, zaś wzrost hiperboliczny - przyrosty będące kwadratem ilości wyjściowej. 7

24

OSCYLACJE Wprawdzie negatywne oddziaływanie na informacje zawsze prowadzi do powstania oscylacji, ale nie muszą one mieć stałego charakteru. W rzeczywistości powstawać mogą trzy różne typy oscylacji, to znaczy: wygaszona, stała lub zmienna. Warianty te ukazuje diagram 4.3.

ROLA PRZYWÓDCY ZBIOROWOŚCI Rolę „autorytetu" oceniającego informacje odbierane przez zbiorowość pełni jej przywódca. To on sprawia, że zachowania zbiorowości są albo nasilane przez oddziaływanie pozytywne, albo wygaszane przez oddziaływanie negatywne. Kiedy przywództwo działa na rzecz wygaszenia oscylacji zachowań zbiorowości, wówczas grupa funkcjonuje w harmonii ze swym otoczeniem. Takie zachowania są typowe dla organizacji zbiurokratyzowanych. Zdarza się jednak również, że przywódca usiłuje wzmocnić oscylacje zachowań zbiorowości. Skoro wiele 25

grup powstaje właśnie w celu dokonania zasadniczych przemian w otoczeniu, przywódcy mogą mieć interes we wzmaganiu napięć wywoływanych przez daną zbiorowość. Społeczeństwo stara się wówczas ochronić swoją autonomię przez stłumienie coraz bardziej agresywnych zachowań zbiorowości. Tak się dzieje na przykład wtedy, gdy przeciw demonstrantom do akcji wkracza policja. W skrajnych przypadkach jednak tłum może przeprowadzić zmiany drogą rewolucyjną.

ŹRÓDŁO ZMIAN: FLUKTUACJE WEWNĘTRZNE Zmiana i „postęp" dokonują się zatem jako rezultat dynamicznych wzajemnych oddziaływań pomiędzy jednostkami i łączącą ich zbiorowością oraz pomiędzy zbiorowością a jej otoczeniem. Wszelkie konflikty prowadzą do podejmowania niezbędnych kroków dostosowawczych. Można powiedzieć zatem, że rozwój każdego całościowego systemu określany jest po części przez jego twórcze składniki. Na przykład rozwój kultury w każdym społeczeństwie jest rezultatem wzajemnego oddziaływania twórczej, swobodnej myśli oraz konserwatywnych tradycji. Całość będzie zawsze dążyć do ograniczenia roli swych składników, ale ostatecznie te mniejsze części muszą mieć wpływ na ową 26

całość, jeśli ma zostać osiągnięty jakikolwiek postęp. Przykładem takiej sytuacji mogą być powstałe niedawno ruchy feministyczne i ekologiczne.

ŹRÓDŁO ZMIAN: FLUKTUACJE ZEWNĘTRZNE Niezależne przemiany zachodzące w środowisku mogą wywołać szereg różnych reakcji ze strony zbiorowości. Początkowo zmiany takie wywołują w niej stres. Zbiorowość nie jest wówczas zdolna do właściwej 8 reakcji i poszukuje równowagi poprzez zmianę swego metabolizmu . Przykładem może tu być firma, która stając w obliczu spadku sprzedaży reaguje zaakceptowaniem niższych zysków, zwiększeniem zadłużenia w banku oraz powiększeniem zapasów. A zatem zbiorowość „zaaklimatyzuje się" do trwałych zmian w otoczeniu podejmując działania dostosowawcze, ale nie dokonując zmian 9 w swojej strukturze . Wspomniana firma, aby przetrwać, być może będzie zmuszona do podjęcia konkretnych kroków polegających na ograniczeniu swego działania. Zbiorowość może się też przystosować do trwałych zmian w otoczeniu dokonując zmian „rewolucyjnych". Przyjmuje wówczas nową, ale stabilną strukturę operacyjną, przy czym zmianie mogą ulec również jej 10 cele . A zatem firma, której grozi trwały spadek popytu na jej towary, będzie musiała zróżnicować swoje działania, jeśli nie chce wypaść z gry. Warto zauważyć związek, jaki przy tym spojrzeniu na ewolucję zachodzi pomiędzy przypadkiem a koniecznością. Według dawnej koncepcji darwinowskiej, po przypadkowych mutacjach ostają się jedynie najlepiej przystosowani. W świetle nowszych poglądów, przypadek i konieczność nawzajem się uzupełniają. Początkowe trudności, które wywołują niestabilność systemu, mogą wydawać się przypadkowe 11 z punktu widzenia tego systemu , ale konieczność przetrwania zmusza go do przystosowania się. To system podejmuje decyzje dotyczące jego nowej struktury. Ewolucja jest zatem powstawaniem ładu i złożoności w procesie uczenia się. 8

Metabolizm, czyli przemiany chemiczne zachodzące w organizmach żywych, decydujące o ich funkcjonowaniu. 9 Takie „somatyczne" zmiany nie muszą jednak być trwałe, ponieważ są odwracalne. A zatem zmiany prowadzą na ogół do uwewnętrznienia stresu. 10 Fluktuacje składników wywołane przemianami otoczenia wzmacniane są przez wspomniane sprzężenia zwrotne. System przybiera wówczas nową strukturę w wyniku „zmian przebiegających według określonego porządku". Erich Jantsch, wyd. cyt. 11 Zakłócenia te stanowią zazwyczaj część większych fluktuacji cyklicznych, ale dla struktur niższego rzędu oznaczają wstrząs (patrz rozdział piąty).

27

WNIOSKI Podsumowując analizę przedstawioną w tym rozdziale możemy powiedzieć, że zbiorowość jest częścią hierarchicznej struktury przyrody i że określać ją należy raczej w kategoriach procesów, aniżeli jej cech fizycznych. Procesy te wywoływane są przez zakłócenia równowagi i przebiegają na zasadzie sprzężeń zwrotnych, co pociąga za sobą różnego rodzaju oscylacje. Procesy owe, czerpiące energię z relacji zbiorowości z otoczeniem, wykazują dostateczną złożoność, by umożliwiać w jakimś stopniu zyskiwanie „samowiedzy". Energia i samowiedza z kolei pozwalają zbiorowości na zorganizowanie się. Samoorganizacja zakłada kontrolę nad członkami zbiorowości, co pozwala danej grupie zachować swą autonomię, jak również uczyć się, przystosowywać i ewoluować. W ten oto nieco techniczny sposób przedstawiliśmy cechy zachowań „tłumu" Le Bona.

28

Rozdział piąty

Cykle zachowań zbiorowości

WPROWADZENIE Istotną cechą każdego systemu posiadającego zdolność organizowania się - niezależnie od tego, czy będzie to zbiorowość, czy organizm żywy -jest fakt jego oscylowania w czasie przekazywania energii i informacji. Występowanie takich ciągłych fluktuacji można w istocie rzeczy uznać za oznakę istnienia aktywności „umysłowej" (w ujęciu Batesona). Przyjrzyjmy się teraz różnym „typom" oscylacji, które da się wyodrębnić z pożytkiem dla naszych rozważań.

CYKL ŻYCIA Na wstępie należy zauważyć, że każda zbiorowość ma swój początek i kres. Był taki czas, w którym dana zbiorowość jeszcze nie istniała, i nadejdzie również taki, w którym już jej nie będzie. Inaczej mówiąc,

29

każda zbiorowość ma swój cykl życiowy. Cykle takie składają się zasadniczo z trzech faz, to znaczy rozwoju, dojrzałości i rozpadu (diagram 5.1).

Narodziny i rozwój Zbiorowość powstaje w wyniku pewnej zmiany wywołanej przez określoną informację oraz dzięki swej zdolności do zorganizowanej 1 reakcji na tę zmianę . Utworzona zbiorowość o wspólnych wartościach i wspólnym celu zaczyna następnie reagować na nowe informacje napływające z otoczenia. Szczególnie istotną rolę odgrywają reakcje jej 2 najbardziej twórczych elementów, a zwłaszcza przywództwa . Podczas fazy rozwoju zbiorowość wykazuje pełną zdolność do zachowania swojej integralności, nawet w obliczu nieprzyjaznego otoczenia. Dojrzałość W okresie swej dojrzałości zbiorowość zaczyna jednak interesować się głównie własną egzystencją, przez co staje się mało elastyczna. 1

Powstaje tu interesujący problem. Zbiorowość może utworzyć się jedynie w odpowiedzi na odbiór informacji, która nadaje tej zbiorowości sens i cel istnienia, ale samo pojęcie celu zakłada, że jednostki są w jakiś sposób z góry zaprogramowane, by móc dostrzec jego wagę. Każda jednostka musi być w stanie usytuować tę informację w kontekście, który wyzwala jej tendencję integracyjną: jednostka jest bezsilna poza zbiorowością. Konteksty te są przyswajane bezpośrednio lub poprzez przekaz genetyczny. Potwierdza to zarówno potrzebę nabywania wspólnych wartości w celu zapewnienia społeczeństwu przetrwania, jak i „biologiczną" naturę zachowań zbiorowości. 2 Jeśli zajdzie taka potrzeba, pojawią się nowe wspólne wartości i tradycje, które zapewnią zbiorowości stabilność.

30

Zdobywa poczucie pewności siebie, pławi się w blasku swych osiągnięć i dąży do kontrolowania twórczych poczynań swoich członków. W rezultacie, fluktuacje zachodzące na niższych poziomach są szybko tłumione. Rozpad i śmierć W końcu okazuje się, że na skutek owej sztywności struktury zbiorowość nie jest już w stanie przystosowywać się do zmian otoczenia. Oczekiwania zbiorowości nie zmieniają się i w coraz większym stopniu okazują się rozbieżne z rzeczywistością. Wówczas zaczyna się rozpad, którego oznakami są wewnętrzne spory, chwiejność przywództwa i ostatecznie wrogość wobec przywódców grupy. W końcu przychodzi wstrząs, który doprowadza do całkowitego rozpadu zbiorowości. Jej cykl życiowy w ten sposób domyka się, a należące do niej jednostki mogą stać się członkami innych zbiorowości. A zatem mamy tu do czynienia z ciągłym procesem odradzania się, w którym po śmierci przychodzą narodziny. Odbiór informacji przez zbiorowość będzie miał różne skutki w zależności fazy cyklu życiowego. Zła pogoda może na przykład skłonić do ustanowienia pikiet już we wczesnej fazie konfliktu lub wygonić protestujących do domów, jeśli sprawa wydaje się przegrana; napaść obcych wojsk może wywołać heroiczny opór lub bierne podporządkowanie się; innowacje mogą zostać przyjęte entuzjastycznie (jak w przypadku układów scalonych) lub napotkać zdecydowany sprzeciw (na przykład zamieszki wywołane przez luddystów).

KOEWOLUCJA Wiemy już, że naturalne systemy dynamiczne przetwarzają informacje poprzez mechanizm sprzężenia zwrotnego, czyli wzajemnego oddziaływania. Zasadniczą cechą życia jest to, że wykorzystuje ono negatywne oddziaływanie, co prowadzi do powstawania nieustannych fluktuacji. Mechanizmy negatywnego oddziaływania mają za zadanie umożliwić wszelkim organizmom posiadającym zdolność do organizowania się (w tym także zbiorowościom) uporanie się ze zmianami w otoczeniu w celu przetrwania. Istnieją tu dwie możliwości: system może dążyć do bezpośredniej zmiany otoczenia bądź zmienić się sam w celu adaptacji. W obu przypadkach system i jego otoczenie wzajemnie oddziałują na siebie. Docieramy w tym momencie do interesującej i ważnej koncepcji koewolucji. Pierwsze badania w tej dziedzinie prowadził Vito Volterra 31

3

w roku 1926, a następnie rozszerzył je Alfred Lotka w roku 1956. Ich teoria dotyczyła komplementarnego rozwoju gatunków drapieżników i gatunków ich ofiar; drapieżniki reagują na zmiany w ilości i jakości swych ofiar, ale gatunki tych ofiar nieustannie wprowadzają nowe środki przeciwdziałające rozwojowi drapieżników. W ten sposób żadna ze stron nie przegrywa i obie mogą przetrwać. Teoria ta została przekształcona w bardziej rozbudowaną koncepcję koewolucji przez amerykańskich biologów Paula Ehrlicha i Petera 4 Ravena w roku 1965. Twierdzili oni, że pomiędzy różnymi poziomami dowolnej struktury hierarchicznej istnieje komplementarność: przemiany na niższych poziomach nie mogą się dokonać bez przemian na wyższych poziomach, które z kolei nie mogą się rozwijać bez przemian na poziomach niższych. 5 James Lovelock podjął próbę rozszerzenia tej koncepcji o teorię, według której cała biosfera Ziemi ukształtowała się w swej obecnej postaci na drodze koewolucji pomiędzy organizmami żywymi a ich otoczeniem. Życie nie mogło, na przykład, pojawić się w wyniku tak zwanego „wielkiego wybuchu", gdyby nie istniały już wcześniej jego podstawowe elementy, ani też nie mogłoby powstać z tych elementów, gdyby nie zdarzył się ów „wybuch". Organizmy przetwarzające tlen na dwutlenek węgla nie mogłyby dziś żyć bez roślin, które przetwarzają dwutlenek węgla na tlen. Odwieczny problem „kura czy jajo" otrzymuje rozwiązanie dzięki koncepcji komplementarnego rozwoju.

CYKLE Podstawą teorii koewolucji jest fakt, że odpowiednie mechanizmy wzajemnego oddziaływania prowadzą do powstawania stabilnych fluktuacji pomiędzy danym systemem a systemem wyższego rzędu. Mówiąc ściślej, związek ten zachodzi pomiędzy danym systemem a niszą w systemie wyższego stopnia. Matematycy nazywają te stabilne fluk6 tuacje ograniczonymi cyklami . Pojęcie „ograniczenia" wiąże się z tym, że system oscyluje w ramach określonych parametrów, zaś termin „cykl" odnosi się do faktu, że oscylacje powracają do tego samego punktu 3 Alfred J. Lotka, Elements of Mathematical Biology, Dover Publications, New York 1956. 4 Patrz Erich Jantsch, wyd. cyt. 5 James E. Lovelock, Gaia, Oxford University Press, Oxford 1979. 6 Ograniczony cykl określany jest jako (izolowana) oscylacja periodyczna pomiędzy dwiema zmiennymi i przedstawiany graficznie za pomocą zamkniętej nielinearnej ścieżki. Patrz na przykład D. W. Jordon i P. Smith, Nonlinear Ordinary Differential Equations, Oxford University Press, Oxford 1977.

32

7

wyjścia . Jeśli cykl taki jest stabilny, oscylacje przebiegają spiralnie od szerokiego zakresu stanów początkowych ku właściwej linii cyklu. Jeśli natomiast cykl jest niestabilny, to jego zakłócenia doprowadzą do spiralnego ruchu oscylacji odwodzącego od właściwej linii. Wynika stąd, że systemy koewoluujące opierają się na stabilnych cyklach (diagram 5.2). Każdy taki cykl wyraża związek pomiędzy dwiema zmiennymi: ruch jednej zmiennej pociąga za sobą ruch drugiej. Na rysunkach zmienne te oznaczone są jako x i y. W kontekście naszych obecnych rozważań możemy jednak założyć, że oś x reprezentuje wskaźnik zachowań zbiorowości, a oś y wskaźnik zmian otoczenia. Jak widzimy, cykl ów nie przybiera w istocie kształtu okręgu na dwuwymiarowej powierzchni x-y i wcale nie musi. Może on być równie dobrze owalny lub eliptyczny. Istotną rzeczą jest to, że oscylacje zachodzą pomiędzy ustalonymi wcześniej granicami, które wyznaczają amplitudę cyklu.

7

Czas pomiędzy kolejnymi „dołkami" i szczytami nazywany jest okresem cyklu. 33

OGRANICZONE CYKLE W ASPEKCIE CZASU Po chwili zastanowienia dochodzimy do wniosku, że dwuwymiarowy cykl łączący x i y, czyli zbiorowość i otoczenie, przebiega w czasie. Inaczej mówiąc, cykl ów funkcjonuje w trzech wymiarach. Załóżmy, że cykl ten rozwija się w czasie w stałym tempie i włączmy do naszego diagramu trzeci wymiar. Właściwy przebieg cyklu przybiera wówczas kształt cylindra (diagram 5.3).

Jeśli zmienimy teraz perspektywę tego diagramu i odejmiemy jeden z wymiarów x-y (powiedzmy y, czyli zmiany otoczenia), otrzymujemy regularny cykliczny schemat innej zmiennej {x, czyli zachowań zbiorowości). Kolejne szczyty pojawiają się tu w regularnych odstępach, podobnie jak kolejne „dołki" (diagram 5.4). Odlegość odstępów pomiędzy szczytami i „dołkami" stanowi o periodyczności cyklu, czyli jego okresie. Ponieważ jednak cykl może przybrać dowolną liczbę form, nie ma powodu, dla którego jego kształt miałby być regularny: faza wzrostowa cyklu może być dłuższa lub krótsza od fazy spadkowej. Jeśli odejmiemy wymiar czasu, powrócimy oczywiście do podstawowej formy cyklu. 34

CYKLE W PRZYRODZIE Istnieje wiele dowodów, że cykle wystpują w całej przyrodzie. Na przykład ludzkie ciało pulsuje rytmami cyklicznych fluktuacji: serce bije regularnie, 8 aktywność mózgu jest szeregiem pulsów , oddychanie ma zasadniczo rytmiczny charakter. Rex Hersey z University of Pennsylvania stwierdził, że każdy człowiek ma swój indywidualny cykl emocjonalny trwający 9 przeciętnie 35 dni . W każdym z tych przypadków systemy niższego rzędu oscylują regularnie we wzajemnej harmonii ze sobą i z systemem wyższego rzędu, czyli całym ciałem; z kolei metabolizm ciała zintegrowany jest z otoczeniem. Istnieje na przykład naturalny metaboliczny rytm aktywności i wypoczynku harmonizujący z cyklem dnia i nocy; dlatego właśnie produkcja moczu w organizmie nasila się każdego dnia w mniej więcej tym 10 samym czasie , zaś krzepliwość krwi jest najniższa z rana. Tempo przemiany materii jest na ogół wyższe wiosną i latem niż jesienią i zimą. Wydaje się, że zmiany elektromagnetyczne w środowisku geofizycznym 11 prowadzą do elektrochemicznych zmian w ludzkim ciele . 8

Walter J. Freeman, Mass Action in Nervous System, Academic Press, New York 1975. 9 R. B. Hersey, „Emotional cycles of man", w: Journal of Mental Science, 1931. Hersey stwierdził, że cykle poszczególnych jednostek bardzo wyraźnie różnią się od średniej: niektóre cykle miały 16 dni, inne aż 63. Istotne jest jednak, że każdą jednostkę cechował indywidualny cykl potwierdzony w toku badań. 10 Patrz Lyall Watson, Supernature, Hodder and Stoughton, London 1973. 11 Jest coraz więcej prac wskazujących na uderzającą korelację pomiędzy fluktuacjami elektromagnetycznymi w systemie słonecznym i elektromagnetycznymi w biosferze ziemskiej a zmianami elektrochemicznymi zachodzącymi w ludzkim ciele. Okazuje się, że w większym stopniu niż nam się wydaje podlegamy wpływowi takich zdarzeń jak cykle solarne czy lunarne. Patrz na przykład Michael Gaugelin, The Cosmic Clocks, Granada, London 1973.

35

CYKLE WIELOSTOPNIOWE Wszystkie cykle naturalne odznaczają się trzema istotnymi cechami. Po pierwsze, cykle na wszystkich poziomach hierarchii przyrody będą harmonizowały ze sobą, ponieważ procesy naturalne nie dopuszczają niezgodności. Po drugie, każdemu z poziomów hierachicznych odpowiada odmienny wymiar czasowy, w związku z czym cykle wyższego poziomu rozwijają się dłużej niż ich odpowiedniki niższego stopnia. Po trzecie, trend każdego cyklu niższego stopnia kształtowany jest przez cykl wyższego stopnia. Sytuację tę przedstawia diagram 5.5. Dla uproszczenia założyliśmy, że występują tylko dwa poziomy cyklu, choć teoretycznie rzecz biorąc, można by włączyć dowolną liczbę poziomów. Diagram 5.5 ukazuje niewielki, krótkoterminowy cykl zintegrowany z większym cyklem długoterminowym w przestrzeni trójwymiarowej. Tak jak poprzednio, owe trzy wymiary to wskaźnik zachowań zbiorowości, wskaźnik zmiany otoczenia oraz czas. Fluktuacje krótkoterminowe przebiegają w trakcie każdego pełnego cyklu długoterminowego.

36

CYKLE WIELOSTOPNIOWE W DWÓCH WYMIARACH W celu uzyskania bardziej przejrzystego obrazu tej konstrukcji teoretycznej możemy przedstawić ją w dwóch wymiarach: zachowując dwa wymiary bez zmian usuniemy najpierw „czas", a następnie y, czyli „otoczenie" (diagram 5.6). Wpływ fluktuacji wyższego stopnia na fluktuacje stopnia niższego powinien być teraz doskonale widoczny.

WPŁYW WSTRZĄSÓW Wprawdzie ograniczone cykle są podstawowym mechanizmem, poprzez który organizujące się systemy reagują na fluktuacje swego otoczenia, ale nie reprezentują one wszystkich zachodzących procesów adaptacyjnych. Informacje dostępne są siłą rzeczy jedynie w nieciągłych bądź przypadkowych interwałach czasowych. Proces dostosowania się zależy od tego, czy system odbierający informacje jest na nie przygotowany. Jeśli jest to „oczekiwana" informacja, to może on bardzo szybko dopasować się do zmiany sytuacji. Jeśli jednak otrzymana informacja stanowi „zaskocze12 nie" , wywołuje to wstrząs i system może zostać zmuszony do zmiany swej dynamicznej struktury w obliczu tej sytuacji. Odniesienie pojęcia wstrząsu do zachowań zbiorowych nie jest 13 niczym nowym, bowiem już w roku 1933 Ragnar Frisch starał się 12 To znaczy, że nie ma uprzedniego kontekstu, w którym można usytuować informację. 13 Ragnar Frisch, „Propogation problems and impulse problems in dynamie economics", w: Essays in Honour of Gustav Cassel, George Allen and Unwin, London 1933.

37

wykazać, że cykle koniunkturalne można symulować poprzez poddanie modelu linearnego przypadkowym wstrząsom. W książce tej przyjmujemy jednak zupełnie odmienne widzenie świata niż to, jakie reprezentował Frisch i wielu późniejszych teoretyków ekonomii. W szczególności zachowania cykliczne traktowane są tu jako nieodłączna część przyrody, podczas gdy tradycyjny pogląd ekonomii zakłada zachowania linearne, które miałyby charakter statyczny, gdyby nie zewnętrzne zmiany, takie jak strajki, nieurodzaj, zmiany w polityce rządu, zmiany upodobań itd. W praktyce zatem wstrząsy spadają na systemy, które już oscylują w ramach określonego cyklu w swej niszy w otoczeniu. Sytuację tę można przedstawić jako rodzinę ograniczonych cykli funkcjonujących w trójwymiarowej przestrzeni. Każdy podsystem podlega cyklicznym relacjom z systemem wyższego stopnia, który z kolei wchodzi w cykliczne relacje z lokalnym otoczeniem podlegającym cyklicznym relacjom z otoczeniem globalnym. Rozbieżności pomiędzy cyklami niższego rzędu a cyklami wyższego poziomu usuwane są poprzez wstrząsy, po czym cykle niższego stopnia zaczynają się poruszać zgodnie z ruchem cykli wyższych.

FORMY WSTRZĄSÓW Istotny aspekt analizy wstrząsów stanowi forma, jaką przybierają procesy dostosowawcze. Po pierwsze, wstrząs spadający na podsystem destabilizuje związki pomiędzy tym podsystemem a systemem wyższego stopnia. Po drugie, każda próba podsystemu zmierzająca do przywrócenia uprzednich relacji spotka się teraz z przeciwstawną reakcją systemu wyższego. Po trzecie, każde działanie dostosowawcze systemu wyższego rzędu wywoła dodatkową reakcję systemu niższego. Po czwarte, fluktuacje te będą trwały przynajmniej do chwili, gdy ograniczony cykl wyższego stopnia zdolny będzie przywrócić 14 kontrolę nad sytuacją . Ów proces adaptacyjny przebiegający w trójwymiarowej przestrzeni okazuje się spiralą, co widzimy na diagramie 5.7. Spirala taka może na przykład powstać po „narodzinach" zbiorowości i posuwać się naprzód wytwarzając stabilne relacje ze swym otoczeniem. Mogłaby również reprezentować procesy dostosowawcze przebiegające wewnątrz zbiorowości w odpowiedzi na wstrząsy przychodzące z zewnątrz. 14

W czasie procesu adaptacyjnego cykle wyższego stopnia nie odzwierciedlają zatem dokładnie trendu niższego cyklu. 38

Czas

Diagram 5.7 Spirala procesu adaptacyjnego

WSTRZĄSY W PERSPEKTYWIE DWUWYMIAROWEJ Jeśli przyjrzymy się teraz ścieżce cyklu w dwóch wymiarach, zobaczymy dwa znane kształty (diagram 5.8). Po pierwsze, widzimy formację spirali pomiędzy x, czyli zachowaniami zbiorowości, oraz y, czyli

39

zmianami otoczenia. Po drugie, cykl niestabilny przebiegający w czasie z uwzględnieniem x lub y. Jak zobaczymy w drugiej części tej książki, obie te formacje mają niezwykle istotne znaczenie dla naszych analiz.

PRZEMIANY SPOŁECZNE Dynamika hierarchicznych systemów zbiorowości zakłada zatem trzy rodzaje oscylacji: po pierwsze, cykle życia zbiorowości; po drugie, ograniczone cykle; po trzecie, niestabilne fluktuacje. W trakcie cyklu życiowego dowolnej zbiorowości jej wewnętrzne cykle podporządkowane są oscylacjom wyższego stopnia, zaś rozbieżności usuwane są poprzez wstrząsy. Wniosek ten prowadzi do szeregu istotnych spostrzeżeń dotyczących zjawisk społecznych i gospodarczych. Według pierwszego z nich, ze względu na powolność cykli wyższego rzędu większość ludzi sądzi zazwyczaj, że otoczenie społeczne i geofizyczne nie zmienia się. Jednostki nie dostrzegają zatem dokonujących się zmian, dopóki nie wydarzy się jakaś katastrofa. Rewolucje, migracje na wielką skalę i wojny są zawsze rezultatem złożonych przemian, które nawarstwiają się przez długie okresy. Często jednak bezpośrednią przyczyną mogą być pozornie „lokalne" sprawy czy stosunkowo mało znaczące wydarzenia. Wynikająca stąd rozbieżność pomiędzy oczekiwaniami poszczególnych ludzi a rzeczywistością zawsze zwiększa chaos wywołując stres i niepewność jednostek w nieczytelnej dla nich sytuacji. Drugie nasuwające się spostrzeżenie sugeruje, że niektóre z wydarzeń uchodzących zazwyczaj za nieprzewidywalne (na przykład za „działanie siły wyższej") można w istocie przewidzieć. Trudno będzie oczywiście podać dokładny czas i miejsce pewnych zdarzeń, ale nie znaczy to, że nie sposób przewidzieć, iż wystąpią one w określonym przedziale czasu. 15 Mamy wiele dowodów na to, że tak różne zdarzenia jak wojny , trzęsienia ziemi i zmiany klimatyczne są przejawem zachowań cyklicznych. Większość ludzi nie dostrzega cyklicznej natury tych zjawisk, ponieważ ich konsekwencje spadają na ludzi nieregularnie, jeśli w ogóle, rozpatrując rzecz w kategoriach czasu życia jednostki. Koncepcja cyklicznych fluktuacji w hierarchii przyrody potwierdza pośrednio, że ^owe nieregularne zdarzenia są bardziej regularne niż przypuszczamy. Po trzecie, w świetle naszej analizy widzimy, że cykle krótkoterminowe i długoterminowe są ze sobą wewnętrznie powiązane. Ewolucja dokonuje się na wszystkich poziomach w sposób w dużej mierze 15

Dowody na rzecz istnienia zjawiska cykliczności wojen omawiane są w:

Edward R. Dewey i Og Mandino, Cycles - the Mysterious Forces that Trigger Events, Hawthorn, New York 1971.

40

komplementarny. A zatem różnica pomiędzy cyklami krótkoterminowymi i trendami długoterminowymi ma charakter nie tylko ilościowy, ale także jakościowy. Inaczej mówiąc, struktury dynamiczne podlegają nieustannym i często nieodwracalnym zmianom. Podczas załamań towarzyszących cyklom krótkoterminowym ilościowej utracie wcześniejszego wzrostu nie odpowiada taki sam spadek w sensie jakościowym. Nawet pomiędzy dwoma kolejnymi uderzeniami serca przebiega niedostrzegalny proces starzenia się. W przypadku gospodarki, każdemu ilościowemu cyklowi dotyczącemu stanu zapasów towarzyszą istotne zmiany w jakości inwestycji. Mówi się, iż „wszelka zmiana to rozwój, a rozwój to życie!"

41

Rozdział szósty

Metody prognozowania zachowań zbiorowych WPROWADZENIE Koncepcja, według której zachowania rynków finansowych są przykładem zjawiska zachowań zbiorowych, stanowi podstawę całościowego podejścia do prognozowania zdarzeń na rynkach akcji, obligacji i walut obcych. Z jednej strony, zachowania samoświadomej jednostki są potencjalnie nieprzewidywalne, ale z drugiej, zachowania ludzi jako członków pewnej grupy są przewidywalne. Jest to istota zjawiska zachowań zbiorowych, co oznacza, że także ruchy cen na rynkach finansowych z natury swojej dają się przewidywać.

METODY PROGNOZOWANIA RUCHÓW C E N Stwierdzenie, że zachowania rynków finansowych są przewidywalne, nie przesądza jeszcze o tym, w jaki sposób można wypracować taką

42

\ prognozę. Zasadniczo występują tu dwie szkoły myślenia. Pierwsza z nich bazuje na przekonaniu, że ceny na rynkach finansowych odzwierciedlają fundamentalną sytuację w gospodarce. W myśl tego poglądu, ceny określane są przez aktualny i oczekiwany rozwój owej sytuacji, w związku z czym przewidywanie cen jest kwestią prognoz 1 dotyczących podstawowych uwarunkowań gospodarczych . Drugie podejście opiera się na założeniu, wedle którego większość aktualnych i oczekiwanych informacji dotyczących sytuacji gospodarczej jest już zdyskontowana przez ceny rynkowe. Dlatego też ruchy cen rynkowych są zapowiedzią rozwoju sytuacji gospodarczej, a prognozowanie cen rynkowych jest kwestią rozpoznania tego, co rynek już „mówi" o sobie samym.

PROGNOZY GOSPODARCZE W prognozowaniu rynków finansowych na podstawie uwarunkowań fundamentalnych często należy uwzględniać także tendencje społeczne i polityczne, ale jest ono zasadniczo domeną ekonomii. Teoria ekonomiczna twierdzi, że każda cena jest określana przez relację między popytem a podażą: cena rośnie, kiedy zwiększa się popyt lub maleje podaż, natomiast obniża się, jeśli spada popyt lub wzrasta podaż. Główne zadanie ekonomisty polega zatem na wyodrębnieniu czynników, które będą wpływać na rozmiary popytu i podaży. Najważniejszymi narzędziami są tu sama teoria ekonomiczna oraz statystyka - pierwsza dostarcza ram pojęciowych, a druga pewnych sposobów kwantyfikacji niezbędnej 2 dla dokonania analiz i sformułowania wniosków . 1

Ponieważ wydaje się, że nowe informacje zdobywane są na ogół przypadkowo i ponieważ zakłada się, że inwestorzy podejmują swoje decyzje niezależnie od siebie, analizy ekonomiczne przyjmują zazwyczaj hipotezę, w myśl której ceny na giełdzie kształtują się na zasadzie przypadku. To prawda, że ruchy cen akcji mogą wydawać się nieskorelowane ze sobą w określonych przedziałach czasowych, ale hipoteza ta jest zwykłym truizmem: ruchy cen wydają się przypadkowe na mocy uprzedniego założenia, mówiącego o przypadkowych wstrząsach wywołanych informacjami i przypadkowym zachowaniu jednostek. Hipoteza ta nie uwzględnia uporządkowanej natury procesu leżącego u podstaw tych zjawisk i nie bierze pod uwagę faktycznych zachowań inwestorów. Jak wykazano, podczas „krachu" z października 1987 roku miał miejsce niezwykle długi ruch skorelowanych zmian cen, którego nie da się wyjaśnić tą hipotezą. Patrz G. J. Santoni, „The October Crash", w: The Federal Reserve Bank of St. Louis Review, May/June 1988. 2 Patrz na przykład Carl F. Christ, Economic Models and Methods, John Wiley and Sons, New York 1966.

43

PROBLEMY PROGNOZOWANIA FUNDAMENTALNEGO Omówienie różnych teorii dotyczących poszczególnych aspektów sytuacji gospodarczej wykracza wprawdzie poza ramy tej pracy, ale warto poczynić kilka uwag odnośnie metodologii tych teorii. Procedury analityczne wykorzystywane w ekonomii są wciąż głęboko zakorzenione w tradycji „redukcjonizmu" (o którym mówiliśmy w rozdziale 1). Procedury te zakładają, że można zrozumieć wszystkie aspekty złożonego systemu gospodarczego przez rozbicie go na elementy składowe. W rezultacie, modele ekonomiczne są zwykłymi zbiorami matematycznie niezależnych równań, a nadto są na ogół systemami „zamkniętymi", nieprzystającymi do otoczenia, które mają opisywać. Nawet gdyby modele takie stanowiły dokładne odzwierciedlenie danego obszaru, to i tak są z natury swojej źródłem błędów w prognozowaniu. Po pierwsze, pomiędzy takim modelem a jego otoczeniem 3 nie ma samoczynnych oddziaływań wzajemnych , a co za tym idzie, wewnętrzne relacje zachodzące w ramach modelu stopniowo załamują się w miarę upływu czasu. Po drugie, założenia dotyczące otoczenia - dokonywane przez prognostę, by ożywić model - mogą być błędne, jako że ludzie są omylni. Powyższe problemy związane z prognozowaniem są oczywiście dostrzegane przez praktyków gospodarczych, w związku z czym podejmuje się liczne wysiłki, by im zaradzić, czego przykładem może być tworzenie coraz bardziej rozbudowanych modeli (komputerowych) w celu uwzględnienia roli „otoczenia", lub wprowadzanie coraz bardziej złożonych modeli pomocniczych, które mają wyjaśniać poszczególne osobliwości nie pasujące do modeli ogólnych. Niestety nie dostrzega się jak dotąd tego, że błąd nie tkwi w tym, iż modele są niedostatecznie rozbudowane, lecz w ich strukturze. A struktura ta jest bezpośrednio powiązana z charakterem umysłowości projektantów owych modeli.

3

Pogarsza to jeszcze kłopot związany z prognozowaniem skutków wstrząsu. Wstrząsy występują w sposób ciągły i stanowią główny katalizator zmiany. Mogą być wywołane przez takie zdarzenia jak wojny, zła pogoda, zakłócenia w dostawach surowców, spory pracownicze i strajki oraz bankructwa. „Zamknięte", linearne modele ekonomiczne nie mogą jednak okazać się użyteczne do prognozowania skutków takich wstrząsów z jakimkolwiek stopniem dokładności. W wyniku każdego wstrząsu nie tylko zachodzą zmiany uwarunkowań podejmowanych działań gospodarczych i finansowych, ale zmieniają się także postawy ludzi wobec takich działań. A zatem przewidzieć można zazwyczaj jedynie kierunek zmian wywołanych przez wstrząs. 44

PROBLEMY Z RAMAMI POJĘCIOWYMI Zasadniczy kłopot polega na tym, że modele ekonomiczne odzwierciedlają określony system przekonań dotyczących sposobu funkcjonowania świata. Należy do niego również pogląd, że obiekty, które da się odróżnić od siebie, są również nawzajem niezależne, chyba że zachodzi 4 między nimi bezpośrednio uchwytna, wyraźna więź . Problem tkwi zatem nie tylko w nieodpowiednich metodach, które można uzasadniać potrzebą upraszczania, ale także w sposobie pojmowania świata. Przekonanie, że granice obiektów można dostrzegać tylko dlatego, że owe obiekty są od siebie niezależne, jest niestety tak zakorzenione w „zachodnim" sposobie myślenia, że trudno dostrzec, jak należałoby je zastąpić, a rezultaty takiego nastawienia okazują się katastrofalne. Po 5 pierwsze, umysł oddzielany jest od ciała i jego odczuć . Po drugie, ciało oddzielane jest od swego otoczenia, które postrzega się w związku z tym jako źródło potencjalnego zagrożenia. Po trzecie, ze względu na 6 znaczenie pamięci, nasza psyche nie tylko posługuje się statycznymi koncepcjami w celu opisu świata, ale także postrzega wszystkie relacje jako zasadniczo linearne i jednokierunkowe. Ludzkie ego ulega zatem dwojakiemu złudzeniu: z jednej strony jego poczucie izolacji rodzi lęk i pragnienie sprawowania kontroli nad otoczeniem, z drugiej zaś jego narzędzia pojęciowe umacniają przekonanie, że kontrola taka jest możliwa. Nic zatem dziwnego, że modele ekonomiczne - których podstawowym celem jest pomoc w opanowaniu otoczenia - kryją w sobie problemy, które rozbudzają potrzebę sprawowania owej kontroli. Modele ekonomiczne, które mają pomagać w zrozumieniu rzeczywistości, odzwierciedlają jedynie przyjęte wcześniej na jej temat przekonania: 4

Skłonność współczesnej umysłowości do utożsamiania rozróżnienia z rozdzielaniem została dokładnie omówiona w pracy Kena Wilbura, wyd. cyt. 5 Ego dzieli się na akceptowalną personę i nieakceptowalny (i tym samym głęboko tłumiony) cień, według rozróżnienia dokonanego przez Carla Junga. Cień składa się z wzorców potencjalnych zachowań, które są tłumione przez imperatywy kulturowe. Problem polega na tym, że cień ciągle wywiera swój wpływ poprzez negatywne emocje i nawykowe wzorce wypierania. Załamanie się mechanizmu stłumienia może prowadzić do zachowań psychotycznych. Można by twierdzić zatem, na przykład, że niepokoje społeczne w Europie Wschodniej mają swe źródła w stłumionych potrzebach kulturowych. Patrz na przykład Erich Neumann, Depth Psychology and a New Ethic, Shambala, Boston (Mass.) 1990. 6 Patrz L.L. Whyte, The Next Development in Man, Mentor, New York 1950. Rzecz w tym, iż przeszłość ma dla nas charakter statyczny. Kiedy już znajdzie się w naszej pamięci, zaczyna się nam jawić jako niezmienna. Procesy myślowe opierające się na pamięci przyjmują zatem oczywiście konstrukcję statyczną.

45

założenia strukturalne uchodzą za „prawdy", a coś, co jest tylko pewną mapą, błędnie uważa się za rzeczywisty teren 7 . A zatem mamy tu trzy zarzuty, jakie można skierować pod adresem współczesnej teorii ekonomicznej8. Po pierwsze, wykazuje ona tendencję, by przyjmować za pewnik (a nie tylko zakładać), że jednostki zachowują się w sposób mechaniczny i linearny9. Po drugie, nie uwzględnia ona tego, że jednostki podlegają bardzo silnym wpływom działań innych ludzi. Po trzecie, nie uwzględnia znaczenia zmienności nastrojów10. W konsekwencji, współczesna ekonomia nie potrafi wyraźnie dostrzec, iż wszystkie działania gospodarcze tworzą pospołu pewien spójny, oscylujący system o specyficznych cechach.

HIPOTEZA RACJONALNOŚCI ZACHOWAŃ Główną kwestią sporną jest tu przeświadczenie ekonomii, że w życiu ludzkim dominują zachowania racjonalne. W ostatnich dwudziestu latach przekonaniu temu nadawano coraz doskonalszą postać teoretyczną przekształcając je w hipotezę zakładającą racjonalne oczekiwania jednostek 11 . Hipoteza ta oparta jest na trzech wzajemnie powiązanych założeniach. Po pierwsze, że jednostki nie zachowują się irracjonalnie - że na przykład nie włożą dłoni do ognia (chyba, że sprawia im to 7

Alfred Korzybski posłużył się porównaniem mapy i terenu dla ukazania skłonności ludzi do łączenia się raczej ze swymi konstruktami umysłowymi aniżeli z realnymi przedmiotami tych konstrukcji. 8 Współczesna teoria ekonomiczna jest na ogół nazywana ekonomią neoklasyczną. Opiera się ona na dwóch hipotezach: założeniu racjonalnie kształtowanych oczekiwań (J.F. Muth) oraz przyjmowaniu naturalnego wskaźnika bezrobocia (M. Friedman). Patrz James Tobin, „Stabilisation policy ten years after", w: Brookings Papers on Economic Activity, nr 1, 1980. 9 Relacje linearne są zazwyczaj wykorzystywane nawet w tych modelach matematycznych, które zdolne są do tworzenia cyklicznych fluktuacji. Znaczny zakres relacji linearnych pozwala bowiem na uwzględnienie oscylacji poprzez symulowanie opóźnień, upływu czasu itd. Patrz R.G.D. Allen, Macro-Economic theory, Macmillan, London 1967. 10 Teoria ekonomiczna zakłada, że niemożliwe do kontrolowania nastroje nie są istotną cechą zachowań w sferze gospodarczej. Założenie to jest oczywiście częścią systemu przekonań, który przeczy temu, że ludzka psyche podległa jest nieakceptowalnym namiętnościom. Wynika stąd zatem, że ekonomia traktuje zmienność masowych nastrojów jako zjawisko psychotyczne i anormalne. To prawda, że skrajny optymizm bądź skrajny pesymizm występują dość rzadko, co z pewnością zgadza się z przekonaniem, że wybuchy emocjonalne są czymś niezwykłym. Różne manie i przejawy paniki to w istocie szczególne przypadki pewnego ogólnego zjawiska, a nie osobliwości. 11 Patrz przypis 8. 46

przyjemność!). Po drugie, że jednostki uczą się na swych błędach, to znaczy, jeśli się oparzą, to ponownie nie włożą dłoni w ogień. I po trzecie, jednostki dochodzą do swych decyzji niezależnie od siebie, czyli że nie włożą dłoni do ognia pod wpływem tego, że ktoś inny tak zrobił lub nakazał im to. Z tego punktu widzenia zachowania grupowe stanowią po prostu sumę racjonalnych zachowań wszystkich jednostek.! Nie trzeba jednak wiele przenikliwości, by stwierdzić, że hipoteza oczekująca racjonalnych zachowań nie pozwala na dokładną analizę okresów rozkwitu bądź załamań gospodarki czy też spekulacyjnych 12 szaleństw na rynkach finansowych . Nie może ona wyjaśnić, z racji swego głównego założenia mówiącego o niezależnym podejmowaniu decyzji, dlaczego ludzkie oczekiwania bywają zbieżne i prowadzą do konsensusu, choćby oznaczał on destabilizację. Musi istnieć jakiś powód, dla którego ludzie postępują tak samo w tym samym czasie. Musi też być jakaś przyczyna tego, że ludzie postępują w dziwny sposób w tym samym czasie. Czy można na przykład wyjaśnić takie zdarzenia 13 jak holenderska „tulip-mania" z 1634 roku mówiąc, że był to skutek racjonalnych decyzji podejmowanych przez niezależne jednostki? Muszą istnieć bardzo poważne powody, dla których zachowania rynków bywają przez długie okresy rozbieżne z widocznymi wskaźnikami sytuacji gospodarczej. W ostatnich latach temat osobistej motywacji stał się przedmiotem szczegółowego zainteresowania bardzo wielu psychologów. Wnioski płynące z przeprowadzonych badań nie są zbieżne z założeniami (i przeświadczeniami) ekonomistów. Otóż stwierdzono istnienie bardzo szerokiego zakresu potencjalnych reakcji na określony bodziec przetwarzany w obszarach logicznego rozumowania i intuicji. Jak zatem, można by zapytać, ekonomiści mogą twierdzić, że ludzie działający niezależnie od siebie wykazywać będą skłonność do reagowania na 1 określony bodziec w sposób uchwytny dla nauki, czyli powtarzalny ? 12

Środowiska akademickie dołożyły wielu wysiłków starając się połączyć krach na giełdzie z 1987 roku z hipotezą mówiącą o racjonalnych zachowaniach jednostek. Jednym z głównych kierunków argumentacji było twierdzenie, że uprzednie silne wzrosty wynikały z nieistotnych informacji. Patrz B.T. Diba i H.I. Grossman, „The theory of rational bubbles in stock prices", w: The Economic Journal, September 1988. Nikt nie pomyślał, by zapytać, dlaczego większość uczestników rynku - a wielu z nich wydaje sporo pieniędzy na analizy sytuacji - nie dostrzegło, że informacje te są nieistotne! Fakt jest taki, że uczestnicy gry rynkowej otrzymywali bardzo istotne informacje, to znaczy dotyczące zachowań samego rynku. Patrz rozdział siódmy. 13 Bez mała niemożliwością jest wyobrazić sobie szaleństwo hodowania rzadkich tulipanów w kraju, w którym było i jest bardzo wiele ich odmian, ale tak rzeczywiście się zdarzyło. Ludzie sprzedawali domy i nieruchomości, aby wziąć udział w namiętnych spekulacjach. Patrz Charles Mackay, Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds, Harmony Books, New York 1980.

47

Odpowiedź, jakiej udziela tu ekonomia, opiera się na statystyce. Według tak zwanego prawa wielkich liczb, o którym wspomnieliśmy w rozdziale 1, wielka liczba pozornie przypadkowych i niezależnych od siebie zdarzeń wywołuje skutek, który jest przewidywalny. Rzecz interesująca, zazwyczaj pomija się tu pytanie, dlaczego prawo wielkich liczb funkcjonuje. Traktuje się je jako prawo natury i na tym koniec. Prawo to wskazuje jednak na coś ważnego i zarazem zastanawiającego, bowiem sugeruje, że z przypadkowych fluktuacji wyłania się pewien porządek. Inaczej mówiąc, nieprzewidywalne zachowania jednostek składają się na przewidywalne zachowania grup nie na skutek mechanicznego oddziaływania matematyki, ale ze względu na nadrzędny wpływ samych grup. Oznacza to, że teoria ekonomiczna musi liczyć się z koniecznością rewolucyjnej zmiany swego paradygmatu - zmiany w strukturze przekonań i założeń leżących u podstaw jej spojrzenia na sposób 14 funkcjonowania świata . W najlepszym razie można powiedzieć, że teoria ekonomiczna nie pojmuje natury fluktuacji gospodarczych w żaden sensowny sposób. Można też jednak sądzić, że ów brak zdolności do rozwiązania uporczywych problemów obecnej epoki - takich jak bezrobocie, inflacja, zatrucie i zniszczenie środowiska - jest w istocie rzeczy konsekwencją całkowitego niezrozumienia charakteru sił naturalnych jako takich i umysłu ludzkiego.

ANALIZA TECHNICZNA Nic zatem dziwnego, że prognozy ekonomiczne nie potrafią przewidzieć ani poziomu cen, na którym dokona się odwrócenie trendu, ani czasu, w którym to się wydarzy. Rynki finansowe stanowią odzwierciedlenie szybkich, nieustannie oscylujących procesów transformacji i zmian. Nie da się ich zdefiniować przy użyciu statycznych koncepcji i linearnych relacji. Praktyczna wartość ekonomii ogranicza się zatem do tworzenia prognoz, na gruncie których można oceniać bieżące trendy rynkowe. Alternatywną metodą prognozowania zachowań rynków finansowych jest analiza techniczna, która respektuje dynamiczny charakter 14

Patrz Thomas Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, PWN, Warszawa 1968. Nasze pojmowanie rzeczywistości zazwyczaj rozwija się wyłącznie w ramach pewnego konsensusu. W jego kontekście formułuje się eksperymenty i zgodnie z zawartymi w nim przekonaniami interpretuje dane. Zawsze istnieje zatem ograniczenie napływu nowych idei i nie tak łatwo jest zastąpić istniejące teorie. Zmiany paradygmatu dokonują się zazwyczaj dopiero na skutek pewnego kryzysu.

48

struktury rynków finansowych. Nie musi ona uwzględniać fundamentaliów, czyli ogólnych wskaźników sytuacji gospodarczej, ponieważ zakłada, że oczekiwania inwestorów dotyczące tych wskaźników (i wiele innych informacji) znalazły już odzwierciedlenie w cenach. Parafrazując powiedzenie Oscara Wilde'a o cyniku, można rzec, iż reprezentant analizy technicznej zna każdą cenę, ale nie zna żadnej wartości. A zatem rynki finansowe zawsze antycypują przyszłość, zaś zmiany cen rynkowych dokonują się wcześniej niż zmiany w sytuacji gospodarczej. W wielu przypadkach można wykorzystać zachowanie się cen dla określenia przyszłej sytuacji gospodarczej, ale nie na odwrót!

PRZESZŁOŚĆ I TERAŹNIEJSZOŚĆ JAKO WSKAZÓWKI DLA POZNANIA PRZYSZŁOŚCI Byłby to już wystarczający powód, aby skupić uwagę na ruchach cen rynkowych. Przedstawiciele analizy technicznej twierdzą jednak, że można przewidywać przyszłe ruchy cen na danym rynku wyłącznie poprzez odwołanie się do jego obecnych i minionych zachowań. Inaczej mówiąc, 15 w analizie tej nie trzeba uwzględniać żadnych czynników zewnętrznych . Analitycy techniczni stwierdzili, że określone formacje cenowe mają wartość heurystyczną, że można z góry obliczyć zasięg pewnych ruchów cen i że na pewnych rynkach występują regularne cykle cenowe. Analizę techniczną w coraz większym stopiiiu wykorzystuje się w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych, ponieważ jest prosta i przynosi konkretne zyski. Problem jednak w tym, że bardzo niewielu ludzi rozumie, dlaczego te metody prognozowania sprawdzają się. Jest to źródło wielu poważnych nieporozumień w branży inwestycyjnej. Z jednej strony są ci, którzy wiedzą, że analiza techniczna sprawdza się, ale nie potrafią wyjaśnić dlaczego; z drugiej zaś ci, którzy zdają sobie sprawę, że analiza fundamentalna nie sprawdza się w odpowiednim stopniu, ale nadal się nią posługują, ponieważ przynajmniej wiadomo, na czym ona polega.

UZASADNIENIE ANALIZY TECHNICZNEJ Poprzednie rozdziały powinny już podpowiadać, co stanowi „rację bytu" analizy technicznej. Naturalne procesy skłaniają ludzi do pod15

W praktyce, pewna wiedza na temat wpływu zasadniczych aspektów sytuacji gospodarczej jest oczywiście istotna w określaniu wiarygodności wszelkich długoterminowych prognoz stawianych przez analizę techniczną.

49

porządkowywania się zachowaniom grupowym. Grupy zachowują się jak pojedyncze organizmy, reagują w przewidywalny sposób na wstrząs wywołany pewnymi informacjami, przeżywają cykle metaboliczne (emocjonalne) i podążają możliwą do określenia drogą rozwoju i rozpadu. W przeciwieństwie jednak do innych zbiorowości zachowania zbiorowości na rynkach finansowych znajdują odzwierciedlenie w prostych i konkretnych wskaźnikach. Są to same ruchy cen oraz pewne mechaniczne wskaźniki aktywności i energii zbiorowości, takie jak na 16 przykład wielkość wolumenu . Wskaźniki te powinny odzwierciedlać działanie odpowiednich praw „naturalnych". Powinniśmy zatem teraz dowieść, że ruchy cen i wskaźniki aktywności inwestorów funkcjonują zgodnie z ogólnymi zasadami przedstawionymi w poprzednich rozdziałach. Wykażemy też, że każdy ruch cen stanowi część pewnej prostej formacji, która reprezentuje reakcję na wstrząs wywołany przez informacje i że ceny oscylują rytmicznie w odpowiedzi na metaboliczne fluktuacje zbiorowości. Zobaczymy również, w jaki sposób spójność zbiorowości sprawia, że każdy ruch cen pozostaje w matematycznych relacjach z poprzedzającymi go ruchami cen. W rezultacie okaże się, że rozpoznawanie trendów i punktów zwrotnych jest bardzo łatwe.

16

Rynki finansowe są zatem idealnym źródłem informacji o wszelkich zachowaniach zbiorowości. 50

Część druga

Dynamika cyklu hossy i bessy

Rozdział siódmy

Zbiorowość na giełdzie

WPROWADZENIE Rynki finansowe funkcjonujące w różnych krajach całego świata różnią się między sobą fizyczną strukturą oraz rozwiązaniami instytucjonalnymi dotyczącymi zawierania transakcji. W wielu przypadkach centrum owych rynków stanowi konkretna „giełda", ale są i takie, które istnieją wyłącznie dzięki rozmowom telefonicznym pomiędzy sprzedającymi i kupującymi. Wszystkie rynki mają jednak pewne cechy wspólne. Pierwsza z nich wiąże się z dość osobliwym faktem, że bardzo trudno jest zidentyfikować konkretną grupę ludzi stanowiącą zbiorowość uczestników danego rynku. Społeczność inwestorów jest o wiele szersza i znacznie trudniej „uchwytna" niż grupa ludzi, którzy bezpośrednio znajdują się na parkiecie giełdowym lub dokonują w danym momencie transakcji przez telefon.

53

INWESTOR INDYWIDUALNY Podstawowym elementem w tej strukturze jest inwestor indywidualny. Jest nim każdy, kto zajmuje pewną pozycję na rynku. Termin „pozycja na rynku" ma w tym kontekście dwa znaczenia, ponieważ może stanowić zarówno odzwierciedlenie przekonania, że rynek będzie zwyżkował, jak i oczekiwania na spadek cen. W pierwszym przypadku inwestor spodziewa się hossy i zajmuje „długą pozycję", natomiast w drugim oczekuje bessy zajmując pozycję „krótką". A zatem inwestor spodziewający się wzrostów cen będzie posiadał akcje, obligacje, towary bądź też „prawa" do wejścia w ich posiadanie w pewnym 1 momencie w przyszłości . Natomiast inwestor, który spodziewa się spadków, będzie posiadał albo bezpośrednio gotówkę (bądź jej odpowiednik w postaci na przykład depozytu bankowego) oczekując na dogodny moment do zakupu akcji, albo „prawa" do sprzedaży akcji 2 w pewnym momencie w przyszłości . Inwestor indywidualny może działać we własnym imieniu (inwestor prywatny) lub w imieniu pewnej instytucji (inwestor instytucjonalny). Celem inwestora jest maksymalizacja łącznych zysków odpowiednio do preferowanych proporcji pomiędzy kapitałem a dochodem. W tym miejscu nie musimy jeszcze zajmować się powodami rozdzielania kapitału i dochodu. Wystarczy jedynie powiedzieć, że każdy inwestor ma do czynienia z określonym systemem podatkowym i przyszłymi 3 zobowiązaniami (w zależności od swego wieku ) i przejawia pewien naturalny dla siebie stopień akceptacji ryzyka. Rodzaj systemu podatkowego pozwoli ustalić, czy w krótkich okresach kapitał jest ważniejszy od dochodu, a charakter przyszłych zobowiązań pomoże stwierdzić, czy kapitał ważniejszy jest od dochodu w dłuższej perspektywie. Najważ1 Wiąże się to z nabyciem opcji typu „cali" lub kontraktu terminowego. Pomiędzy tymi dwoma rodzajami transakcji zachodzi istotna różnica. Jeśli opcja trzymana jest do wygaśnięcia jej ważności, to pozostaje „prawem" do kupienia lub sprzedania akcji, ale nie nakłada takiego obowiązku. Jeśli natomiast kontrakt terminowy trzymany jest do momentu jego wygaśnięcia, to stanowi on prawne zobowiązanie do dokonania zakupu lub sprzedaży. Dostarczenia zakupionego towaru można uniknąć tylko w przypadku zamknięcia kontraktu terminowego przed datą dostawy. 2 Oznaczałoby to nabycie opcji typu „put" lub sprzedaż kontraktu terminowego. Na niektórych rynkach można również dokonywać „krótkiej" sprzedaży akcji, to znaczy sprzedaży akcji, których się nie posiada. 3 Teoria ekonomiczna twierdzi, że oszczędności zależą przede wszystkim od dystrybucji dochodów spodziewanych w ciągu całego życia. A zatem powinny one stanowić większy procent uzyskiwanych dochodów w środkowym okresie życia niż za młodu lub na starość. Patrz na przykład M.J. Farrell, „The new theories of the consumption function", The Economic Journal, December 1959.

54

niejszą rzeczą będzie jednak gotowość do zaakceptowania ryzyka związanego z niepewnymi zyskami z operacji giełdowych wobec 4 znacznego prawdopodobieństwa uzyskania określonego dochodu , niezależnie od długości przyjmowanej perspektywy.

STRATEGIA DOKONYWANIA TRANSAKCJI Strategia stosowana przez inwestorów w celu maksymalizacji łącznych zysków polega na kupowaniu akcji zanim ceny zaczną rosnąć i sprzedawaniu ich po wyższej cenie. Istnieją tu pewne niuanse w zależności od tego, czy wynik operacji ocenia się w kontekście tempa zwrotu z depozytów krótkoterminowych, czy jako „lokatę inwestycyjną". Prywatni inwestorzy należą do tej pierwszej kategorii i chcą po prostu kupić akcje po niskich cenach, a sprzedać po wysokich. Natomiast niektórzy inwestorzy instytucjonalni zatrudniani przez fundusze emerytalne i firmy ubezpieczeniowe zaliczają się do drugiej kategorii. Mogą oni dokonywać zakupów w określonych ramach czasowych mając pewność, że przynajmniej kupują tanio. Mogą też przerzucać swoje inwestycje z akcji, które nie przynoszą spodziewanych dochodów na te, które są bardziej obiecujące. Dla wszystkich grup inwestorów zasadnicza filozofia działania jest j ednak taka sama: „kupować tanio i sprzedawać drogo".

„BYKI" I „NIEDŹWIEDZIE" Wyższy poziom w strukturze rynku stanowią dwie grupy inwestorów: zbiorowości „byków" i „niedźwiedzi". Członkowie pierwszej z tych grup spodziewają się wzrostu cen akcji, natomiast członkowie drugiej grupy - spadku cen. Jak już wiemy, zbiorowości nie muszą być konkretnymi grupami ludzi, bowiem są to zjawiska natury psychologicznej. W szczególności odnosi się to do wszelkich zbiorowości funkcjonujących na rynkach finansowych. Zarówno „byki", jak i „niedźwiedzie", żywią określone oczekiwania co do przyszłości rynku. Członkowie tych zbiorowości są ze sobą połączeni poprzez sieci komunikacyjne: gazety, telewizja, telefony i sprawozdania z giełdy stanowią uzupełnienie bezpośrednich kontaktów, które mają miejsce codziennie w stosunkach zawodowych i osobistych. Dzięki owej sieci informacje, które mogą 4

Patrz James Tobin, „Liquidity preference as behaviour towards risk", Review

of Economic Studies, February 1958.

55

mieć wpływ na poziom cen, błyskawicznie upowszechniają się i są przyswajane, zaś inwestorzy o podobnym nastawieniu nawiązują ze sobą kontakt.

MECHANIZM FLUKTUACJI C E N Obecność na rynku finansowym dwóch rodzajów zbiorowości o diametralnie przeciwstawnych poglądach jest przyczyną istnienia ciągłego konfliktu cechującego zasady gry inwestycyjnej. Występowanie stresu jest głównym katalizatorem formowania się umysłu zbiorowego i dyktowanych przez niego zachowań, a sytuacja ciągłego konfliktu jest oczywiście źródłem stresu. Gdyby wszyscy zawsze myśleli tak samo, nie byłoby czegoś takiego jak „rynek" i co za tym idzie, żadnych stopniowych ruchów cen: skakałyby one przypadkowo w górę i w dół (o ile w ogóle by się zmieniały) i nikt nie dokonywałby transakcji. Przyczyną ruchów cen dokonujących się w czasie jest właśnie oddziaływanie rozbieżnych przekonań co do przyszłych ruchów cen i fakt, że rozstrzygnięcie konfliktu pomiędzy „bykami" i „niedźwiedziami" wymaga czasu.

ODDZIAŁYWANIE

EMOCJI

Kiedy inwestor indywidualny, czyli konkretna jednostka, dokonuje zakupu lub sprzedaży akcji, wiąże się to z pewnym zaangażowaniem emocjonalnym. Początkowo zaangażowanie to dotyczy jedynie pozycji zajętej na rynku. Decyzja o zawarciu transakcji może być wypracowana w sposób racjonalny, ale akttransakcji oznacza zaangażowanie finansowe i związaną z nim potrzebę „zrobienia dobrego interesu". Inwestor zajmuje pozycję, na której wartość rynkową nie ma żadnego wpływu. Będzie przeżywał satysfakcję, jeśli ceny ukształtują się zgodnie z jego oczekiwaniami, ale jeśli sprawy przybiorą niepomyślny obrót, zrodzi się w nim rozczarowanie, złość, depresja lub lęk. Odczucia te wiążą się z określonymi przemianami biochemicznymi dokonującymi się w całym ciele. Zmienia się rytm bicia serca i oddychania, zaczynają się pocić dłonie.

INSTYNKT STADNY Owe przyjemne lub nieprzyjemne doznania zostaną zintensyfikowane, kiedy jednostka połączy się z innymi ludźmi. Jeśli zajęta pozycja jest „właściwa", osobiste korzyści w postaci zysków i wysokiej samooceny

56

uzupełniane są przez komunikowanie się z innymi inwestorami, którzy zajmują podobne pozycje. Rozmowy z innymi potwierdzają słuszność zarówno zajętej pozycji, jak i procesu decyzyjnego, który poprzedził te działania. Uczucia satysfakcji dostarczają również potwierdzenia słuszności podjętych działań płynące z gazet i sprawozdań z giełdy; członkowie tej samej grupy będą bezustannie gratulować sobie nawzajem, zaś ich uwaga skupi się nie na perspektywie długoterminowej, lecz na najbliższej przyszłości, gdzie krytyczna analiza nie jest tak potrzebna. Inwestorzy należący do „właściwej" zbiorowości będą nadto podkreślać słabość argumentacji tej grupy, która znalazła się po „niewłaściwej" stronie rynku. Ci drudzy, którzy już czuli się niewyraźnie, trafiają dodatkowo pod ciągły ostrzał propagandowy. Z początku będą oni odczuwali potrzebę łączenia się z innymi członkami swojej grupy dla zwiększenia swego poczucia bezpieczeństwa. Będą próbowali utwierdzać się nawzajem w słuszności swoich opinii i podkreślać, że wkrótce pomyłka drugiej grupy wyjdzie na jaw. Wykazywać będą też tendencję do całkowitego ignorowania argumentów strony przeciwnej. Będą współczuli sobie nawzajem i podkreślali znaczenie raczej perspektywy długoterminowej, niż najbliższej przyszłości. A zatem, jak widać, zaangażowanie związane z zajęciem pewnej pozycji to dopiero początek całej sprawy. Niezależnie od tego, w jak racjonalny sposób podjęta została decyzja dotycząca zajęcia określonej pozycji, sam akt dokonania transakcji sytuuje jednostkę w mniej racjonalnym otoczeniu zbiorowości. Indywidualny inwestor przyjmuje jedno z dwóch zasadniczych przekonań odnośnie przyszłych trendów cenowych i identyfikuje się zdecydowanie z innymi inwestorami należącymi do tej samej zbiorowości. Staje się on teraz w pełni zaangażowanym członkiem tej grupy.

EMOCJONALNY CYKL HOSSY I BESSY Intensywność emocjonalnego zaangażowania na rzecz określonej zbiorowości zależy, jak się wydaje, od faz i długości trwania określonego cyklu hossy i bessy. Wprawdzie dokładniej przyjrzymy się tym fazom w późniejszych rozdziałach, ale już teraz można przedstawić kilka spostrzeżeń. W początkowych stadiach nowego trendu cenowego większość inwestorów wciąż „żyje" dotychczasowym trendem, który wprawdzie już się zakończył, ale fakt ten nie został jeszcze powszechnie rozpoznany. Niewielka część inwestorów zaczyna podejrzewać, że odwrócenie trendu jest bliskie i zmienia proporcje swojego portfela. Nawet oni jednak wykazują niepewność co do przyszłych ruchów cen: proporcje ich portfela zmieniają się w stosunkowo niewielkim stopniu, a dokony-

57

wane przez nich transakcje mają na względzie krótkoterminowe zyski, a nie dłuższą perspektywę nowego trendu. Na początku hossy wciąż dominuje lęk przed stratami, natomiast na początku bessy to zachłanność (lub lęk przed utratą kolejnych zysków) powstrzymuje ludzi przed sprzedażą znaczącej części posiadanych akcji. Co za tym idzie, we wczesnych fazach trendu cenowego emocjonalne zaangażowanie tych, którzy właściwie go rozpoznali, jest jeszcze bardzo słabe. Nadchodzi jednak taki etap trendu, kiedy emocjonalne zaangażowanie nasila się. W fazie tej większość społeczności inwestorów rozpoznaje, że bieżący ruch cen stał się trendem (wzrostowym lub spadkowym) i emocjonalne przekonanie zajmuje miejsce wszelkich racjonalnych wątpliwości, które dotąd się utrzymywały. Inwestorzy „gonią" zatem trend i otwierają nowe pozycje. Ta zmiana zachowań inwestorów prowadzi do następnej fazy cyklu. Kiedy rozpoznano już powszechnie, że rozwinął się trend wzrostowy lub spadkowy, powstają podstawy dla odwrócenia trendu. Trend ten będzie się oczywiście utrzymywał przez pewien czas, ale im więcej ludzi angażuje się w ów trend i inwestuje w niego, tym mniej pozostaje tych, którzy mogą jeszcze go podtrzymywać. Odwrócenie trendu dokonuje się zatem wówczas, gdy ogromna większość inwestorów uważa, że jest to (jeszcze) niemożliwe.

CELE ANALIZY TECHNICZNEJ Z powyższych paru pobieżnych uwag wynika zatem, że oczywistym warunkiem sukcesów na rynku jest baczne obserwowanie tego, co robią i mówią inni, a następnie, kiedy ogromna większość mówi i postępuje tak samo, postępowanie na odwrót. Jest to jeden z najcenniejszych aspektów posługiwania się analizą techniczną: racjonalne podejście do nieracjonalnego zjawiska, pozwalające trzymać się z dala od presji zbiorowości.

WPŁYW WARUNKÓW NA PSYCHOLOGIĘ ZBIOROWOŚCI Należy tu zapamiętać dwie istotne kwestie. Po pierwsze, że zbiorowości mają swoje własne cele, nawet jeśli członkowie tych grup ich nie dostrzegają. Po drugie, zbiorowości bardzo szybko i bezpośrednio reagują na sygnały od przywódcy. Istotną cechą rynków finansowych jest to, że zasadniczą rolę w obu tych aspektach zachowań zbiorowości odgrywają ceny. Po pierwsze, podstawowym celem obu zbiorowości jest

58

wspieranie korzystnego dla nich ruchu cen; po drugie, rolę przywódczą pełnią po części same ruchy cen. Rozważmy teraz po kolei każdy z tych czynników.

ZMAGANIA „BYKÓW I „NIEDŹWIEDZI" Możliwość oddziaływania na ruch cen zależy przede wszystkim od środków finansowych, które można w tym celu wykorzystać. Konflikt pomiędzy „bykami" i „niedźwiedziami" zostaje rozstrzygnięty wówczas, gdy jedna z tych grup rozpada się i przerzuca swoje środki na drugą stronę rynku. Strategia stosowana w tym konflikcie polega po pierwsze na oddziaływaniu na rzecz spójności własnej grupy i pełnego zaangażowania wszystkich jej członków, a po drugie - na bombardowaniu strony przeciwnej (w której znajdują się również ci, którzy w ogóle jeszcze nie zajęli pozycji) nieustanną propagandą. Dlatego zatem, wraz z rozwojem istniejącego ruchu cen, tendencja integracyjna zwycięskiej strony sprawia, że każdy z jej członków maksymalnie powiększa zajmowaną pozycję. Racjonalne zachowania stają się dla jednostki trudniejsze i wzrasta podatność na nieracjonalne zachowania emocjonalne. Pozycje otwierane są na podstawie założenia, że system przekonań danej zbiorowości (przewidujący wzrost lub spadek cen) będzie nadal słuszny, co prowadzi z kolei do zaniku krytycznego osądu sytuacji. Osobisty interes ostatecznie podporządkowuje się interesowi grupy i zaczyna się pchanie rynku w stronę skrajnego wykupienia lub wyprzedania.

WPŁYW C E N NA ZACHOWANIA W miarę angażowania kolejnych środków zgodnie z przekonaniami zwycięskiej strony odpowiednio reagują ceny, co z kolei uzasadnia byt tej zbiorowości i wzmaga podniecenie jej członków. Równocześnie zwiększa się też zainteresowanie finansowe kontynuacją ruchu cen w określonym kierunku. A zatem maklerzy, specjaliści rynkowi i inwestorzy wygłaszają odpowiednie komentarze w mediach, które upowszechniają ich pogląd wśród szerokich rzesz odbiorców. W tym samym czasie ci, którzy znaleźli się po niewłaściwej stronie rynku, poddają się istniejącej presji i opuszczają swą dotychczasową grupę. Proces ten przyczynia się do dalszego posuwania się cen w kierunku oczekiwanym przez zwycięską zbiorowość. Postępujące 59

zmiany cen są wyraźnym sygnałem5 dla reszty członków strony przegranej, że ich argumenty są nieskuteczne. Niezależnie od tego, jak mocne byłyby one w dłuższej perspektywie, nie sposób dłużej ignorować sytuacji bieżącej, która je zanegowała. W końcu stres wywołany przez połączenie takich czynników jak niekorzystne ruchy cen, kurczące się szeregi własnej grupy i niesprzyjająca propaganda powoduje, że dotychczasowy strumyk dezerterów zamienia się w potężną falę. Wraz z tą zmianą ceny gwałtownie rosną lub spadają: jest to okres bardzo emocjonalny, któremu towarzyszą zwykle wysokie obroty6. Ci inwestorzy, którzy dołączyli do trendu w tej ostatniej fazie, wykazują zachowania typowe dla neofitów i są najbardziej zaangażowani. A zatem znikome są szansę, by szybko zmienili swe zdanie, dzięki czemu istniejący trend nadal utrzymuje się w wyniku dopływu nowych środków.

CYKL C E N I ZACHOWAŃ Jak można zatem zauważyć, ruchy cen są nie tylko bierną reakcją na działanie czynników rynkowych: zachodzi tu sprzężenie zwrotne, w wyniku którego również owe czynniki reagują na ruchy cen. Inaczej mówiąc, istnieje cykliczna zależność pomiędzy ruchami cen a zachowaniami inwestorów. Jest to spostrzeżenie istotne i stoi ono w bezpośredniej sprzeczności z założeniami klasycznej ekonomii. (Na gruncie klasycznej ekonomii ceny nie mogą być determinowane, jeśli czynniki popytu i podaży mogą swobodnie zmieniać się w odpowiedzi na ruch cen). Natura zachowań zbiorowych sprawia, że ruch cen wyzwala emocjonalną reakcję wśród członków przeciwstawnych grup, co przyczynia się do kontynuacji bieżącego ruchu cen.

PRZEKONANIA I PRZYWÓDZTWO Przyczyna zależności zachowań od ruchu cen polega na tym, że ruch cen w określonym kierunku jest wynikiem przekonań jednej z dwóch 5

Zmiany to różnice, a różnice to jednostki informacji. Jest to dobry przykład tego, co ostatnio stało się znane jako teoria katastrof. Patrz na przykład Denis Postle, Catastrophe Theory, Fontana, London 1980. Teoria ta dotyczy „nieciągłości" w systemach, które zazwyczaj rozwijają się stopniowo. Nieciągłości te pozwalają systemowi zmienić status bez zmiany struktury. Teoria katastrof postuluje istnienie ograniczonej liczby typów nieciągłości, w związku z czym uważa się, że może ona stanowić istotny wkład w teorię zmian ewolucyjnych. 6

60

zbiorowości i kieruje poczynaniami tej grupy. Ponieważ przeżywane przez nas doświadczenia mają charakter linearny i sekwencyjny i podobnej natury są również nasze procesy myślowe, istnieje skłonność, by sądzić, że to, co właśnie się zdarzyło, będzie miało kontynuację w najbliższej przyszłości. Jeśli na przykład ceny wzrosły, pojawi się tendencja, by zakładać, że zwyżki będą trwały nadal. A zatem jest to wyraźna „instrukcja" dla inwestorów, by kupić więcej akcji. W warunkach hossy wzrost cen jest zatem swego rodzaju sztandarem, pod którym gromadzą się inwestorzy i któremu są wierni; podczas bessy natomiast to spadek cen okazuje się srogim i strasznym bogiem, przed którym inwestorzy pokornie chylą czoła!

JEDNOSTKI JAKO PRZYWÓDCY ZBIOROWOŚCI Znaczenie ruchu cen w pełnieniu roli przywódczej nie wyklucza wpływu poszczególnych jednostek na psychikę grupy. Pojawienie się osoby, która jest rzecznikiem poglądów zwycięskiej grupy, znacznie zwiększa wpływ aktualnych ruchów cen. Od czasu do czasu niektórzy specjaliści lub doradcy faktycznie zyskują uznanie za „właściwą ocenę rynku". Zazwyczaj uznanie to jest wynikiem albo trafnej prognozy, w którą nikt wcześniej nie wierzył, albo zaprezentowania najbardziej dalekowzrocznej opinii. W pewnych momentach nastroje na rynku mogą ulegać wpływom takich jednostek. Należy jednak w tym miejscu poruszyć dwie istotne kwestie. Po pierwsze, uwagę zwraca się tylko na te jednostki, które zdobyły sobie już uznanie: bardzo niewielu ludzi uwierzy nowemu „guru" za pierwszym razem, niezależnie od tego, jak trafna miałaby się okazać jego prognoza. Po drugie, coraz trudniej jest regularnie oddziaływać na ruchy cen poszczególnym jednostkom. Ten pozorny paradoks wynika stąd, że, jak zauważyliśmy wcześniej, im więcej ludzi wierzy w pewien trend, tym mniej pozostaje tych, którzy mogą go jeszcze podtrzymywać. Prędzej czy później trafna prognoza okaże się poniekąd samobójcza, ponieważ zbyt wielu ludzi w nią uwierzy. Wywołany przez nią ruch cen szybko ulegnie odwróceniu i wielu tych, którzy posłuchali jej autora, straci pieniądze. Z trudem zdobyte uznanie i prestiż można bardzo łatwo utracić i rzadko udaje się je później w pełni odzyskać.

WARUNKI SKUTECZNEGO PRZYWÓDZTWA W miarę upływu czasu różne jednostki mogą zatem pełnić role autorytetów zdolnych oddziaływać na rynek. Ten rodzaj przywództwa 61

z pewnością jednak nie funkcjonuje bez przerwy: jest to z istoty swojej zjawisko przejściowe, które może zaistnieć tylko przy sprzyjającej sytuacji rynkowej. W szczególności musi występować pewien stan napięcia pomiędzy „bykami" a „niedźwiedziami", kiedy to komentarze lub posunięcia danego „przywódcy" mogą stać się katalizatorem ucieczki inwestorów z jednej grupy do drugiej. „Przywództwo" sprawowane przez jednostki może funkcjonować jedynie w przypadku strony zwycięskiej.

DORADCY INWESTYCYJNI Przywództwo powyższego rodzaju należy odróżniać od regularnego, codziennego przywództwa nad poczynaniami drobnych grup inwestorów sprawowanego przez doradców inwestycyjnych. Doradcy ci na ogół dokonują selekcji dostępnych informacji gospodarczych, politycznych i finansowych, a następnie formują z nich pewien pogląd, który przekazują swoim klientom. Mamy tu zatem do czynienia z konkretnym przywództwem, któremu pewni ludzie podporządkowują swe działania. W kontekście analizowanego przez nas zjawiska trzeba jednak stwierdzić, że dotyczy to niewielkich grup należących do większych zbiorowości „byków" lub „niedźwiedzi". Teoria zbiorowości z pewnością odnosi się do każdej grupy, ale poszczególne grupy zdominowane są przez nastawienie całej zbiorowości, do której należą. Strategia, na którą reaguje każda podgrupa, podlega emocjonalnie strategii „grupy-matki". Doradcy nie będą udzielali rekomendacji, które całkowicie nie przystają do rzeczywistości rynkowej: w istocie rzeczy stanowią oni w mniejszym lub większym stopniu część pewnej zbiorowości. Nawet jednak te nieliczne jednostki, które potrafią zarówno zorientować się w nastrojach dominujących na rynku, jak i ustrzec się przed ich presją, oraz ci, którzy są w stanie konsekwentnie udzielać rad niezgodnych z opinią większości, nie mogą pełnić roli przywódcy całej zbiorowości. Mówiąc ściślej, właśnie dlatego, że zachowują własne zdanie, nie mogą być przywódcami zbiorowości. Tylko drobna mniejszość inwestorów postąpi według ich rad, podczas gdy większość zareaguje zbyt wolno lub wcale.

WNIOSKI A zatem przyszła pora na wnioski wynikające z naszych rozważań zawartych w tym rozdziale. Pogoń za zyskiem z dokonywanych transakcji jako wspólny cel wszystkich inwestorów sprawia, że zachowania na giełdzie to zachowania zbiorowe. Emocjonalne zaangażowanie indywi62

dualnych inwestorów wynikające z zajęcia określonych pozycji na rynku przekłada się na emocjonalne zaangażowanie na rzecz zbiorowości „byków" lub „niedźwiedzi": każdy inwestor przyjmuje argumenty grupy, do której należy, mocno identyfikuje się z nią i podporządkowuje się przywództwu, które sprawuje ruch cen, i rzecznikom tej zbiorowości (jeśli tacy się pojawią). Istnienie zbiorowości „byków" i „niedźwiedzi" na giełdzie jest źródłem mechanizmu cyklicznych zachowań. Ze względu na ową dwoistość na rynku występuje stan niepewności i napięcia. Towarzyszący temu stres zachęca grupę do ochrony swojej autonomii, jak również do realizacji swych strategicznych celów dotyczących ruchów cen. Co za tym idzie, tendencja integracyjna jednostki stymulowana jest w celu maksymalizacji rozmiarów zajmowanych pozycji. Decyzje dotyczące zawierania transakcji stają się w miarę rozwijania się trendu coraz bardziej nieracjonalne. Ponieważ angażowane są w ten sposób środki członków tej zbiorowości, jej wewnętrzna siła przekształca się w siłę zewnętrzną. Nasila się propaganda skierowana przeciw tym, którzy znaleźli się po niewłaściwej stronie rynku. W końcu także i oni reagują na przeżywany stres dołączaniem się do zwycięskiego obozu. Otwieranie nowych pozycji przyczynia się do realizacji podstawowego celu zwycięzców, polegającego na utrzymaniu dotychczasowego trendu. Ostatecznie dochodzi do skrajnej euforii lub pesymizmu, co stwarza warunki dla odwrócenia trendu. Powyższa analiza dostarcza jedynie ogólnych ram dla rozumienia zachowań rynków finansowych, ale nawet w tej postaci ma ona szereg dalekosiężnych implikacji. Po pierwsze, dostarcza ram teoretycznych, które pomagają w tłumaczeniu zarówno normalnych, jak i nienormalnych zachowań na rynkach finansowych. Te same pojęcia można wykorzystać do wyjaśnienia ruchów cen z ostatniego tygodnia, jak również krachu na Wall Street z roku 1929. Po drugie, otrzymujemy tu teoretyczną podstawę dynamiki zachowań rynków finansowych, która prowadzi do wykupienia lub wyprzedania rynku i stwarza warunki dla odwrócenia istniejącego trendu. Inaczej mówiąc, wyjaśniony został wewnętrzny mechanizm działania cyklu hossy i bessy. Po trzecie, zachowania rynków finansowych zostały tu ujęte jako zjawiska przyrodnicze, podległe siłom natury. (Pojawiają się tu pewne interesujące możliwości dotyczące badania wpływu czynników zewnętrznych, takich jak pogoda, na zachowania zbiorowości). A zatem w naszych rozważaniach przeszliśmy długą drogę od naiwnego przekonania, że ruchy cen na rynkach finansowych są całkowicie nieprzewidywalnym następstwem na wskroś racjonalnych decyzji podejmowanych przez absolutnie niezależnych ludzi.

63

Rozdział ósmy

Kształt cyklu hossy i bessy

WPROWADZENIE Możemy teraz nieco dokładniej przyjrzeć się wewnętrznej dynamice pełnego cyklu hossy i bessy. Jak już wiemy, celem każdej zbiorowości jest przekształcenie otoczenia stosownie do własnych celów. Celem zbiorowości funkcjonującej na rynku finansowym jest zmiana cen w określonym kierunku: „byki" starają się wybić ceny w górę, natomiast „niedźwiedzie" usiłują doprowadzić do ich spadku. Każda z tych zbiorowości ma swój własny cykl życiowy. Podczas okresów, w których trend rynkowy ulega odwróceniu, obok siebie mogą istnieć obie te grupy, ale kiedy trend już się rozwinie, dominować może tylko jedna z nich (diagram 8.1). A zatem w pełnym cyklu rynkowym najpierw dominują „byki", po czym przychodzi okres niełatwej koegzystencji tej grupy z „niedźwiedziami", aż w końcu na rynku zaczynają panować „niedźwiedzie". Oznacza to, że zawsze mamy do czynienia ze stroną zwycięską i przegraną. Emocje przeżywane przez członków każdej z tych grup będą się oczywiście różnić. Członkowie strony triumfującej kierować się będą chęcią zdobywania zysków (lub lękiem przed utratą kolejnych zysków), 64

cieszyć swoimi sukcesami i mieć poczucie integracji z inwestorami o podobnym nastawieniu. Przegrani będą natomiast doznawać lęku (przed utratą kapitału lub brakiem jakichkolwiek zysków), przeżywać stres i koniec końców odczuwać osamotnienie we własnej grupie. Ostatecznie stres ten staje się nie do zniesienia i przechodzą oni do przeciwnego obozu.

CYKL C E N I NASTROJÓW Ostatecznym arbitrem sukcesu jest oczywiście kierunek ruchu cen. Widzieliśmy już, że ruchy cen są rezultatem stanu napięcia istniejącego pomiędzy „bykami" i „niedźwiedziami" i że trendy wykazują tendencję do kontynuacji, ponieważ ruchy cen przekazują informacje i kierują zachowaniami inwestorów. Wiemy również, że odwrócenie trendu następuje na ogół wówczas, gdy społeczność inwestorów jako całość jest mniej lub bardziej zaangażowana (finansowo) na rzecz jednego z dwóch podstawowych przekonań odnośnie przyszłości rynku.

A zatem istnieje pewna cykliczna relacja pomiędzy zmianami cen i nastrojami inwestorów. Kwestia nastroju inwestorów ma dwa aspekty: oczekiwań dotyczących przyszłych ruchów cen i rozmiarów wynikaj ą65

cej stąd aktywności. W tym miejscu posłużymy się bardzo prostym miernikiem nastrojów, a mianowicie stosunkiem liczby członków zbiorowości „byków" do liczby „niedźwiedzi". Na diagramie 8.2 wskaźnik ten ukazany jest na osi poziomej. Przesunięcie w prawo oznacza względny przyrost liczby tych, którzy oczekują wzrostów cen; natomiast przesunięcie w lewo oznacza względny przyrost liczby uczestników rynku spodziewających się spadków cen. Wskaźnik ten jest bezpośrednio kształtowany zarówno przez kierunek, jak i wielkość zmiany cen. Pierwszą kwestię już omawialiśmy. Drugi czynnik wynika stąd, że na zbiorowości większy wpływ mają duże zmiany cen niż niewielkie.

NACHYLENIE CYKLU Diagram 8.2 ukazuje procentową zmianę cen na tle wskaźnika nastrojów. A zatem absolutny poziom cen będzie się wznosił ponad procentową linię zero i spadał poniżej tej linii. Jak widzimy, cykl ten jest nachylony w prawo. Oznacza to istotną rzecz, szczególnie użyteczną jako wskaźnik zbliżania się punktu zwrotnego: otóż nastroje zazwyczaj zmieniają się przed odwróceniem ruchu cen. A zatem, tuż przed szczytem cenowym nastroje zaczynają się pogarszać, kiedy maleją procentowe wielkości wzrostów. Z drugiej strony, tuż przed dołkami, nastroje zaczynają się poprawiać wraz z obniżaniem się procentowych wielkości spadków. To nachylenie w prawą stronę można bezpośrednio powiązać z relacjami ukazanymi na diagramie 8.1. Diagram 8.3

66

przedstawia zatem cykle hossy i bessy, towarzyszące im okresy wzrostów i spadków cen oraz sam cykl. Pozostaje jedynie przełożyć cykl zmian cen w wyrażeniu absolutnym na cykl procentowych zmian cen. Punkty zwrotne w zmianach procentowych pojawiają się przed punktami zwrotnymi w absolutnym poziomie cen.

WPŁYW

CZYNNIKÓW „ZEWNĘTRZNYCH" Cykl zachodzący pomiędzy cenami a nastrojami nie funkcjonuje, rzecz jasna, w izolacji: ceny rynkowe zależą od popytu i podaży, które z kolei uwarunkowane są ogólną sytuacją finansową. Nastroje panujące na rynkach finansowych w wielkim stopniu zależne są nadto od ogólnego klimatu w otoczeniu gospodarczym, społecznym i politycznym. Zmiany dokonujące się na rynkach finansowych odzwierciedlają też (i współtworzą) ogólne przemiany stopnia zamożności całego społeczeństwa. Ceny akcji mogą na przykład rosnąć ze względu na poprawę sytuacji gospodarczej, ale z kolei i ona może się poprawić na skutek wyższych cen akcji. To bardzo proste, bowiem większa liczba ludzi ma wówczas więcej kapitału, który można skierować na bieżące wydatki. 67

A zatem wzrost cen na giełdzie wiąże się z optymizmem, ponieważ sugeruje wzrost zatrudnienia i lepsze perspektywy dochodów w przyszłości. W ten sposób odczucia z jednego obszaru aktywności przenikają do innej dziedziny.

CYKL ZALEŻNOŚCI POMIĘDZY RYNKAMI KAPITAŁOWYMI A GOSPODARKĄ Relacje te możemy wyrazić, choćby po części, poprzez cykle korelujące ceny akcji z ogólnymi tendencjami w gospodarce. Korelacja taka widoczna jest na diagramie 8.4. Ponieważ funkcjonowanie gospodarki zwykło się analizować w kategoriach zmian, cykl ten wiąże procentowe zmiany w produkcie krajowym brutto z procentowymi zmianami cen akcji1.

1

Między innymi możliwe jest również skonstruowanie cyklu łączącego rynek obligacji z sytuacją gospodarczą. Oznacza to istnienie pewnego cyklu łączącego obligacje i akcje. Ogólnie rzecz biorąc, punkty zwrotne na rynku obligacji zazwyczaj wyprzedzają odwrócenie trendu na rynku akcji o okres od trzech do sześciu miesięcy w ramach cyklu koniunkturalnego trwającego 3,25 roku. 68

Cykl taki może przybierać szereg różnych kształtów. Jak widzimy jednak na diagramie 8.4, odchylony jest w lewo. Odchylenie to odzwierciedla istotne zjawisko, o którym już wspominaliśmy, to znaczy fakt, iż ceny akcji zapowiadają przyszłą sytuację gospodarczą zmieniając wcześniej swój trend. Kiedy społeczność inwestorów jako całość jest w pełni przekonana do określonego poglądu, nie może już reagować na nowe informacje potwierdzające ten punkt widzenia. Realizacja zysków podczas wzrostów cen lub zamykanie pozycji po spadkach to oznaki początkowych faz procesu odwrócenia trendu. Sytuacja gospodarcza zmienia się w późniejszym okresie. Cykle tego rodzaju można wykorzystywać do badania relacji pomiędzy dowolnymi dwiema zmiennymi. Z kształtu cyklu przedstawionego na diagramie 8.4 widać, że istnieją cztery możliwe relacje pomiędzy daną parą zmiennych: dwie z nich zakładają związek bezpośredni, a dwie odwrócony. Teoria ekonomiczna zazwyczaj zwraca uwagę tylko na te pierwsze. Jak widzimy, im węższyjest owal ukazany na diagramie, tym lepsze są rezultaty korelacji i analizy regresji. „Potwierdza" to oczywiście pozorną wiarygodność analizy linearnej, ale pomija się w ten sposób dynamikę ciągłych negatywnych oddziaływań wzajemnych.

WPŁYW WSTRZĄSÓW Analiza ta potwierdza, że cykl łączący ceny i nastroje, który funkcjonuje na rynku finansowym, zintegrowany jest również z cyklem wiążącym ten rynek z szerszym otoczeniem gospodarczym, społecznym i politycznym. Zakłada się tu jednak pośrednio, że rynki finansowe znajdują się w doskonałej harmonii ze swym otoczeniem, a zatem że nie można się dowiedzieć niczego nowego o owym otoczeniu. Jak się już przekonaliś2 my, założenie to jest w ostatecznym rachunku błędne : fluktuacje specyficzne dla określonego poziomu hierarchii są zawsze modyfikowane przez fluktuacje narzucane przez poziom wyższy. Ceny akcji i obligacji muszą zatem reagować na nowe informacje dotyczące otoczenia na wszystkich poziomach hierarchii. Inaczej mówiąc, muszą reagować na wstrząsy. Wstrząsy występują ze względu na nagłe rozbieżności pomiędzy aktualnymi a oczekiwanymi ruchami cen i mogą płynąć z dwóch źródeł: po pierwsze, mogą zostać wywołane przez nieoczekiwane zmiany samych cen; po drugie, mogą być wywołane przez niespodziewane zmiany w otoczeniu społecznym, gospodarczym lub politycznym. 2

Zachowuje ono ważność tylko wówczas, gdy odnoszone jest do (stosunkowo) wysokich poziomów struktury hierarchicznej w (stosunkowo) krótkich okresach.

69

Ponadto, mogą one wzmacniać trend lub działać przeciw niemu. Przyjrzyjmy się teraz obu tym rodzajom wstrząsów. WSTRZĄSY WZMACNIAJĄCE

TREND

Wstrząsy takie nie wymagają dłuższego omówienia. Jest to sytuacja, w której część uczestników rynków stwierdza nagle, że aktualny poziom cen bardziej odbiega od ich oczekiwań, niż się tego wcześniej spodziewali. Wstrząsy takie są zatem często wystarczającym czynnikiem, aby rozbić zbiorowość, która znalazła się po niewłaściwej stronie rynku, i zawsze są stymulatorem tendencji integracyjnej dla zbiorowości triumfującej. Wstrząsy te zmniejszają również różnice w czasie występujące pomiędzy zmianami w nastrojach i zmianami w cenach, w związku z czym towarzyszące im ruchy cen są szczególnie dynamiczne. WSTRZĄSY DZIAŁAJĄCE PRZECIW TRENDOWI 3

Wstrząsy te są o wiele bardziej interesujące. Po pierwsze, nieoczekiwany ruch cen niezgodny z istniejącym trendem osłabia tendencję integracyjną triumfującej dotychczas zbiorowości, przez co podważa siłę samego trendu. Wstrząs taki odsłania nagle rozbieżność pomiędzy rzeczywistymi a oczekiwanymi ruchami cen. W rezultacie następuje rewizja oczekiwań. Stanowią one, rzecz jasna, część systemu przekonań jednej z dwóch rywalizujących zbiorowości, w związku z czym następuje zmiana nastrojów. W ten oto sposób rozpoczyna się proces dostosowawczy. Drugą formą możliwego wpływu takiego wstrząsu jest pojawienie się niespodziewanej informacji dotyczącej sytuacji gospodarczej, społecznej lub politycznej. Uczestnicy rynku nagle uświadamiają sobie, że oczekiwane ruchy cen są rozbieżne z pierwotnie zakładanymi. Ceny zaczynają się zatem poruszać w kierunku zgodnym ze zrewidowanymi oczekiwaniami, tendencja integracyjna triumfującej dotąd strony zostaje osłabiona i znów rozpoczyna się proces adaptacyjny. SCHEMAT ADAPTACYJNY: WSTRZĄS Niezależnie od tego, czy źródłem wstrząsu jest nieoczekiwany ruch cen, czy niespodziewane informacje, reakcja rynku jest zasadniczo taka sama. W szczególności proces adaptacyjny przybiera podobny kształt. 3

70

To znaczy - nieoczekiwany dla większości inwestorów.

Po pierwsze, odzwierciedleniem wstrząsu jest zmiana kierunku ruchu cen. A zatem wstrząs pojawia się jako zmiana w kierunku cen, pozytywna lub negatywna. To, co dzieje się z nastrojami tuż przed wstrząsem, zależy oczywiście od kształtu cyklu.

Jeśli jednak przedstawimy ten sam efekt w kategoriach z diagramu 8.2, tempo zmiany początkowo ulegnie przyspieszeniu lub spowolnieniu, odpowiednio zareagują też nastroje. Wstrząs reprezentowany jest przez „skok" ze ścieżki cyklu, który dokonuje się, gdy zmiana cen przekracza zerowy poziom zmian procentowych. A zatem w przypadku gdy hossa przekształca się w bessę (diagram 8.5), dokonuje się „skok" z punktu A do B, któremu towarzyszy wkroczenie zmiany cen w sferę wartości ujemnych. Inaczej mówiąc, nastąpi zarówno spadek cen, jak i pogorszenie się nastrojów.

SCHEMAT ADAPTACYJNY: REAKCJA NA WSTRZĄS Cykle tego rodzaju są zasadniczo stabilne, w związku z czym zachowania będą usiłowały powrócić do głównej ścieżki cyklu. Sekwencja zdarzeń jest zatem następująca (diagram 8.6). Po wstrząsie ceny początkowo mogą kontynuować spadek, co powoduje dalsze pogorszenie się nastrojów. Spadek ten zaczyna jednak zwalniać swe 71

tempo i w końcu ceny zachęcają do zamykania krótkich pozycji. Wywołuje to z kolei wzrost cen, który oddziałuje na zmianę nastrojów. Poprawa nastrojów może być w istocie bardzo radykalna w stosunku do samej zmiany cen. Wzrost cen może być dostatecznie duży, aby ustanowi4 ły one swój nowy najwyższy poziom , ale jeśli nie ma innych czynników, sam wstrząs wystarczy, by tak się nie stało. Jest zresztą bardzo mało prawdopodobne, aby tempo zmian cen lub poziom nastrojów sięgnęły swych poprzednich szczytów. Wyższe ceny zachęcą do realizacji zysków i znów zaczną się spadki. Z początku nastrój może nadal nieco się poprawiać, kiedy inwestorzy kupują „tanie" akcje spodziewając się „kolejnej" zwyżki. Niestety, ogromna większość inwestorów trzyma wówczas akcje i ich zdolność do kolejnych zakupów jest mocno ograniczona. W rzeczywistości spadek cen jest w takiej sytuacji pewny. Właśnie po tym spadku ceny wracają na główną ścieżkę cyklu.

KONSEKWENCJE

PRAKTYCZNE

Z powyższych analiz możemy wyciągnąć trzy istotne wnioski. Po pierwsze, proces adaptacyjny występujący po wstrząsie przybiera formę spirali. Po drugie, szczyt cenowy ukształtowany przed wstrząsem jest 4

Matematycznie rzecz ujmując, ceny w wyrażeniu absolutnym wzrosną powyżej poprzedniego szczytu, jeśli tempo zmian cen po wyżej procentowej linii zero jest większe niż ujemne tempo zmian wywołane przez wstrząs. 72

ponownie testowany w trakcie przebiegu spirali. Testowanie to jest pomyślne, gdy rynek ustanawia nowy szczyt, a niepomyślne, kiedy tak się nie dzieje. Po trzecie, nastroje na pozór radykalnie poprawiają się podczas tego ponownego testowania, ale w większości przypadków nie udaje się osiągnąć ich poziomu, który towarzyszy kształtowaniu się poprzedniego szczytu. SCHEMAT ADAPTACYJNY PO UKSZTAŁTOWANIU SIĘ DOŁKA Całą tę analizę można oczywiście powtórzyć dla sytuacji, w której bessa przekształca się w hossę. Na diagramie 8.7 widzimy „skok" z punktu C do D w chwili przesunięcia się cen do sfery wartości dodatnich. Rynek powraca wówczas do głównej ścieżki cyklu. W trakcie przebiegu tej spirali ceny zazwyczaj nie ustanawiają nowego dna, ale może się tak zdarzyć.

PROCES ODWRÓCENIA TRENDU: (i) WSTRZĄS A zatem wypracowaliśmy właśnie model zachowań rynków finansowych i na jego podstawie możemy wyodrębnić trzy fazy procesu odwrócenia trendu. Pierwsza z nich polega na tym, że kiedy rynek zbliża się do punktu zwrotnego, ogromna większość inwestorów żywi takie same przekonania dotyczące przyszłego ruchu cen, czego skutkiem jest

73

wykupienie lub wyprzedanie rynku. Niektórzy jednak dostrzegają pewne nowe oznaki w głównym trendzie albo przynajmniej wyczuwają zmniejszającą się zdolność zbiorowości do stymulowania tendencji integracyjnej. Inwestorzy ci zaczynają zatem częściowo lub całkowicie zamykać swoje dotychczasowe pozycje. W ten właśnie sposób na wykupionym rynku rozpoczyna się realizacja zysków i spadek cen, natomiast na rynku wyprzedanym zaczyna brakować chętnych do sprzedaży akcji, co prowadzi z kolei do wzrostów cen. Sytuacje takie stanowić będą bez wątpienia wstrząs dla większości uczestników rynku.

PROCES ODWRÓCENIA TRENDU: (2) PONOWNE TESTOWANIE Druga faza omawianego procesu jest zasadniczo potwierdzeniem nastrojów uprzednio triumfującej zbiorowości. Pierwszy etap uważany jest 5 przez uczestników rynku raczej za techniczny niż fundamentalny . Jest to jednak zarazem pułapka dla nieuważnych. Bardzo często jedynym sposobem rozpoznania, że jest to część formacji odwrócenia trendu, a nie kolejny element dotychczasowej bessy lub hossy, bywa analizowanie rzeczywistego zaangażowania zbiorowości inwestorów, to znaczy analizowanie ich zachowań w kontekście wielkości wolumenu, gotowości do dokonywania transakcji większością akcji notowanych na rynku oraz zdolności do otwierania nowych pozycji i do wywoływania szybkich ruchów cen. Podczas tego etapu odwrócenia trendu powyższe techniczne wskaźniki zachowań zbiorowości (które omówimy dokładniej w rozdziale 16) z pewnością nie będą potwierdzać ani pozornej dynamiki 6 ruchów cen, ani poczucia triumfu przejawianego przez inwestorów . 5

Ściśle rzecz biorąc, jest dokładnie na odwrót. Pierwszy etap formacji odwrócenia trendu jest często sygnałem zmiany sytuacji fundamentalnej, natomiast etap drugi jest techniczną odpowiedzią na tę zmianę, dyskontowaną z wielkim wyprzedzeniem. 6 Wniosek ten nadaje dodatkową wagę twierdzeniu, że szczyty rynkowe niekoniecznie muszą pokrywać się ze skrajnymi stanami nastrojów. Czasami tak się dzieje, ale na ogół bywa inaczej. Zazwyczaj nastroje pogarszają się, zanim ceny zaczynają spadać. Koncepcja, wedle której szczyty rynkowe wypadają w okresach powszechnej euforii, oparta jest prawdopodobnie na pewnym złudzeniu. Podczas ponownego testowania szczytów uczestnicy rynku są zawsze bardzo pewni siebie - zwłaszcza gdy rynek wkracza w nowe obszary; rynek przebył już swą „cierniową drogę"; korekta się odbyła i lęki inwestorów zostały rozproszone; mogą się teraz zrelaksować, bowiem sytuacja gospodarcza poprawia się - mogą nawet dalej kupować pomimo słabości rynku. Błąd polega na tym, że myli się tu zmianę nastrojów (która jest bardzo wyraźna) z absolutnym poziomem nastrojów, które są nadal złe. Większość inwestorów nie potrafi dostrzec, że zmienia się struktura rynku i zazwyczaj ten właśnie błąd jest nieuchronną przyczyną destrukcyjnego charakteru nadciągającej bessy.

74

PROCES ODWRÓCENIA TRENDU: (3) NOWY TREND Trzeci i w pewnym sensie ostatni etap formacji odwrócenia trendu to zmiana w nastrojach zbiorowości inwestorów dokonująca się wraz ze zmianą wiadomości na temat fundamentalnych uwarunkowań. Ten właśnie etap zaczyna w końcu skłaniać coraz większą liczbę członków uprzednio triumfującej zbiorowości do zmiany zapatrywań i zajmowanych pozycji. Dostrzegają oni wreszcie, że sytuacja fundamentalna potwierdza ruch cen, co wywołuje w nich stres i napięcie, a te znajdują w końcu odzwierciedlenie w przyspieszeniu zakupów (podczas hossy) lub sprzedaży (podczas bessy). Ten trzeci etap prowadzi zatem do gwałtownej zmiany zarówno w ruchach cen, jak i wolumenie. Nowy trend umacnia się, dopóki znów na horyzoncie nie pojawią się zmiany uwarunkowań fundamentalnych.

MODEL TRÓJETAPOWEJ FORMACJI ODWRÓCENIA TRENDU Z powyższej analizy wynika pewna koncepcja trójetapowej formacji odwrócenia trendu. Modelowe formacje przedstawione są na diagramie 8.8.

75

Należy tu zauważyć, że formacje te są odzwierciedleniem wpływu spirali. Etap pierwszy (który w praktyce może być bardziej złożony niż ten z diagramu 8.8) jest odzwierciedleniem wstrząsu, a etapy 2 i 3 efektem spirali wywołanej przez ów wstrząs. Diagram 8.8 uwypukla relacje pomiędzy poziomami cen a zmianami cen. Na dolnej części wykresu widzimy wyraźnie, że (a) tempo zmian cen zmienia się przed odwróceniem trendu; (b) odwrócenie trendu w sytuacji wykupienia lub wyprzedania rynku wywołuje wstrząs oraz (c) ponowne testowanie punktu wyjścia odbywa się przy niższym tempie zmian.

WPŁYW LĘKU Warto też zwrócić uwagę na znaczenie lęku w kształtowaniu się tych formacji. Lęk łączy się z poczuciem izolacji, bezradności i niepewności. Rodzi się nagle, kiedy rzeczywiste wydarzenia okazują się rozbieżne z oczekiwaniami, a odsunąć go można jedynie dzięki podjęciu działań zapobiegawczych. Na rynkach finansowych zatem lęk utrzymuje się aż do chwili, gdy niewłaściwe pozycje nie zostaną zamknięte. W pierwszej fazie procesu odwrócenia trendu rynek początkowo jest wykupiony (podczas hossy) ze względu na obawę przed utratą kolejnych zysków lub wyprzedany na skutek lęku przed stratami (podczas bessy). Następnie przychodzi wstrząs w wyniku nieoczekiwanej zmiany cen. Tworzy to atmosferę lęku, ale działania zapobiegawcze podejmowane są wówczas jedynie w bardzo ograniczonym zakresie. Na etapie drugim ponowne testowanie poprzedniego szczytu lub dołka rozwiewa wiele obaw wywołanych wstrząsem, ale zawsze pozostaje odrobina wątpliwości. Podczas etapu trzeciego jednak ceny uparcie poruszają się wbrew opinii większości, aż nagi lęk wyzwala w końcu masowe likwidowanie niewłaściwych pozycji i otwieranie nowych. Wynika stąd oczywiście, że główne wskaźniki nastrojów (takie jak impet i wolumen) będą gwałtownie rosnąć w okresach, gdy lęk się wzmaga, i spadać, gdy lęk maleje.

NACHYLENIE CYKLU HOSSY I BESSY Powyższe rozważania dotyczące znaczenia lęku zakładają, że faza dezintegracji w cyklu hossy lub bessy przebiega bardzo szybko. Cykl ten jest zatem nachylony w prawo, ponieważ faza spadku jest najściślej związana z lękiem. Oczywiste jest jednak, że lęk przed utratą zysków ma

76

inny charakter niż lęk przed utratą posiadanych pieniędzy. Oznacza to zatem, że cały cykl hossy i bessy nachylony jest w prawo. ASYMETRYCZNE POSTAWY INWESTORÓW Temu prawostronnemu nachyleniu towarzyszy również inny aspekt skutków lęku. Intensywność lęku przed utratą pieniędzy oznacza, że większość inwestorów wykazuje asymetryczne postawy wobec zajmowanych pozycji: wolą oni trzymać akcje, niż otwierać krótkie pozycje'. Jeśli z kupionymi akcjami dzieje się coś niedobrego, to można przynajmniej uznać je za długoterminową inwestycję, która w końcu okaże się słuszna. Jeśli jednak nie udało się sprzedać czegoś, czego w dodatku się nie posiada, pojawia się nieodparta krótkoterminowa presja, by ponownie spróbować sprzedaży, gdy okoliczności będą bardziej sprzyjające. Cały ten proces jest oczywiście wzmagany przez politykę inwestycyjną różnych instytucji działających na giełdzie. Hossa rozwija się na gruncie stopniowej akumulacji akcji i wynikającego stąd ograniczenia płynności. Formacje wierzchołkowe często kształtują się przez długi okres, ponieważ inwestorzy wciąż wykorzystują słabnięcie cen, aby kupować akcje. Kiedy jednak zaczyna się bessa, bardzo nieliczni inwestorzy przewidują dalsze spadki, a nadto niewiele jest dostępnych środków, by owe zniżki powstrzymać. Spadek cen napotyka zatem bardzo niewielki opór - płynność można zwiększyć tylko poprzez sprzedaż, a to siłą rzeczy przyczynia się do dalszych zniżek. Fazy bessy trwają na ogół krócej niż fazy hossy, ale bardzo skutecznie rujnują stan posiadania. Nic dziwnego zatem, że dołki kształtują się szybko, ponieważ bardzo niewielu inwestorów ma jeszcze wówczas akcje.

PULS CENOWY Możemy teraz połączyć obie formacje odwrócenia trendu widoczne na diagramie 8.8 w jedną formację reprezentującą pełny cykl. Jak widzimy na diagramie 8.9, formacja ta jest asymetryczna: etap pierwszy jest dłuższy od drugiego, ponieważ hossa zazwyczaj trwa dłużej niż bessa. Z tego, co nam wiadomo o funkcjonowaniu cykli, możemy wnosić, że szczyty i dołki pojawiają się w sposób regularny. Oznacza to, że podstawowa trójfalowa formacja z diagramu 8.9 będzie się powtarzać 7

Nie odnosi się to oczywiście to rynków walut obcych, gdzie długa pozycja w jednej walucie automatycznie oznacza krótką pozycję w innej walucie.

77

nieustannie stanowiąc swego rodzaju „embrionalny rytm" na danym poziomie hierarchicznym określonego rynku finansowego. Proponuję nazwać ją pulsem cenowym.

Puls cenowy występuje na wszystkich poziomach hierarchii rynku kapitałowego. Oznacza to, że istnieje również pewien „megapuls", który wyznacza cały cykl giełdowy. Występowanie takiego pulsu wynika nieuchronnie z teorii rozwoju dokonującego się poprzez ewolucyjne wstrząsy. Można zatem wnioskować, że kiedyś nastąpi giełdowy krach, któremu towarzyszyć będzie zarzucenie obecnie akceptowanych metod produkcji, dystrybucji i wymiany. Jest to oczywiście w tej chwili czysto hipotetyczna koncepcja, a nie przepowiednia zagłady systemu kapitalistycznego. Chodzi tu jedynie o ilustrację wzajemnych zależności, które przed chwilą ustaliliśmy.

CYKLE C E N I NASTROJÓW Koncepcja rozpoznawalnego cyklu zachowań całego rynku kapitałowego zakłada również występowanie rozpoznawalnego cyklu metabolicznego cen i nastrojów. Początek pewnego cyklu rynkowego wyzwala cały szereg metabolicznych cykli w dokładnie ten sam sposób, w jaki narodziny człowieka dają początek rytmicznym procesom metabolicznym wewnątrz ciała. Cykle ogólne są czymś innym niż cykle metaboli78

czne, ale istnieją między nimi wzajemne zależności. Ruchy cen w czasie odzwierciedlają wpływ zarówno cykli ogólnych, jak też naturalne fluktuacje cen i nastrojów.

CYKLE I TRANSMISJA WSTRZĄSÓW Istotny jest tu fakt, że cykle najwyższego poziomu oddziałują na niższe poziomy. Naturalne cykle metaboliczne będą zatem podczas punktów zwrotnych transmitować wstrząsy do niższych poziomów. Każdy taki wstrząs daje początek określonemu cyklowi hossy lub bessy, zaś każdy z tych cykli będzie się cechował swoim własnym wewnętrznym tempem metabolizmu. Proces ten przebiega poprzez kolejne poziomy hierarchiczne aż do najdrobniejszych fluktuacji występujących w ciągu dnia. A zatem metaboliczne fluktuacje zachodzące na wyższym poziomie dają początek cyklom funkcjonującym na niższych stopniach. Równocześnie jednak połączenie wszystkich cykli niższego poziomu ułożonych hierarchicznie tworzy „megapuls" cyklu najwyższego stopnia. W ten sposób system zostaje całkowicie zintegrowany.

HIERARCHIA FLUKTUACJI Z powyższych uwag możemy wyciągnąć trzy wnioski. Po pierwsze, ruchy cen składają się z hierarchicznej struktury cykli metabolicznych oraz hierarchicznej struktury fluktuacji wywołanych przez wstrząs. Po drugie, możemy potwierdzić, że wszystkie oscylacje będą harmonizowały ze sobą, zarówno dlatego, że wahania niższego stopnia wywoływane są przez oscylacje najwyższego poziomu, jak i dlatego, że oscylacje te są rezultatem wszystkich oscylacji niższych stopni. Po trzecie, formacje ukształtowane przez fale wstrząsów znajdują odbicie w formacji tworzonej przez ogólne cykle.

WNIOSKI Podsumujmy teraz wnioski płynące z powyższych analiz, uzupełniając diagram 8.1 o szczegóły, które poznaliśmy w dalszej części rozdziału (diagram 8.10). Górna część diagramu znów składa się z dwóch cykli - zachowań „byków" i „niedźwiedzi". Teraz jednak wczesny etap każdego z tych cykli dostosowujemy do trój etapowej formacji

79

odwrócenia trendu (każdy cykl nachylony jest w prawo). Druga część diagramu dotyczy cen w wyrażeniu absolutnym. Obejmuje ona trójetapową formację odwrócenia trendu zarówno podczas kształtowania się dołków, jak i szczytów cenowych (faza bessy jest krótsza niż faza hossy). Trzecia część diagramu ukazuje przekształcenie zmian cen w wyrażeniu absolutnym w zmiany procentowe. Widzimy też kontrolujący wpływ ogólnego cyklu. Cykl ten jest cyklem metabolicznym, który jest „przekazywany" z wyższego poziomu na niższe. Zmiana tempa zmian cen stanowi wstrząs dla systemu, w rezultacie czego pojawia się spirala adaptacyjna niższego poziomu.

80

Uzyskaliśmy w ten sposób graficzne przedstawienie podstawowych cech zachowań zbiorowości na rynkach finansowych: a) fazy hossy występują na przemian z fazami bessy; b) każda formacja odwrócenia trendu składa się z trzech etapów; c) tempo zmian cen oscyluje pomiędzy pewnymi granicami (dolną i górną); d) tempa zmian cen oscylują rytmicznie w czasie. Kwestię przemienności faz hossy i bessy przedstawiliśmy już nieco szerzej, natomiast pozostałe trzy cechy omawiać będziemy w kolejnych rozdziałach tej książki. Najbliższe rozdziały dotyczyć będą kształtu oscylacji. W dalszej części zajmiemy się informacjami dostarczanymi przez techniczne wskaźniki nastrojów panujących na rynku, zaś na koniec omówimy konsekwencje wynikające z istnienia rytmicznych oscylacji.

81

Rozdział dziewiąty

Spirala i złote proporcje

WPROWADZENIE Proces adaptacyjny ruchu cen wywołany wstrząsem informacyjnym można, jak widzieliśmy, przedstawić w postaci spiralnej. Spirala ta biegnie w czasie, w związku z czym mamy tu do czynienia z trzema wymiarami. Na rynku finansowym wymiary te można określić jako tempo zmian cen, poziom nastrojów i czas. Diagram 9.1 ukazuje teoretyczny proces adaptacyjny występujący podczas przejścia hossy w bessę. Diagram po lewej stronie to spiralna relacja pomiędzy zmianami cen a nastrojami bez wymiaru czasu; po prawej stronie widzimy biegnącą w czasie falę cen wywołaną przez wstrząs, bez uwzględnienia poziomu nastrojów. MATEMATYCZNE

PODSTAWY SPIRALI

Z powyższego założenia wynika oczywiście, że formacje cenowe kryją w sobie spiralę. (Kwestię tę omówimy dokładniej w rozdziałach dziesiątym i jedenastym). Nasuwa się tu jednak jeszcze inny, bardzo

82

istotny wniosek. Otóż pomiędzy ruchami cen powinny istnieć relacje matematyczne. Wynika to stąd, że samą spiralę można wyznaczyć posługując się matematyką. Źródłem wszystkich spiral jest postęp geometryczny pewnej formy. Każda liczba w postępie geometrycznym jest rezultatem pomnożenia jej poprzednika przez stały współczynnik. Najbardziej znana sekwencja tego rodzaju polega na podwajaniu każdej kolejnej liczby, to znaczy 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128 itd. Stały współczynnik wynosi w tym przypadku 2. Nawet na tym prostym przykładzie łatwo dostrzec, że im większy współczynnik, tym bardziej piorunujący rezultat. A zatem skoro spirala jest zjawiskiem naturalnym (w dosłownym sensie, bowiem występuje w przyrodzie), współczynnik 1 musi być stosunkowo niewielki, choć większy od jedności .

CIĄG LICZBOWY FIBONACCIEGO Spośród wszystkich ciągów geometrycznych, które mogą występować w przyrodzie (i faktycznie występują) jeden jest szczególnie istotny. Jest to ciąg liczbowy Fibonacciego oparty na współczynniku 1,618. Ciąg ten zawdzięcza swą nazwę matematykowi z Pizy, Leonardowi, który pod nazwiskiem Fibonacci wydał w 1202 roku sławną Liber Abaci. Księga ta 1

Jeśli współczynnik ten jest mniejszy od jedności, ciąg będzie się składał z coraz mniejszych liczb. 83

wprowadzała system dziesiętny (obejmujący zero jako pierwszą cyfrę i nazywany czasem systemem indo-arabskim) do Europy. Wprawdzie Fibonacci był bez wątpienia największym matematykiem średniowiecza, ale - o ironio losu - pamiętany jest dziś głównie dlatego, że Edouard Lucas w dziewiętnastym wieku nazwał na jego cześć pewien ciąg liczbowy pojawiający się w Liber Abaci przy okazji omawiania dość banalnego problemu.

KRÓLIKI FIBONACCIEGO Problem ten ujęty został na przykładzie zdolności reprodukcyjnych królików i wiązał się z pytaniem, ile par królików urodzi się w ciągu 2 roku, zaczynając od rozmnażania się jednej pary? Pierwsza para może się rozmnażać już w pierwszym miesiącu, ale druga para dopiero w drugim. Za każdym razem rodzą się dwa króliki. Zakładając, że żaden z królików nie zdycha, po pierwszym miesiącu są zatem dwie pary. Podczas drugiego miesiąca pierwsza para wydaje na świat kolejną parę królików. Podczas trzeciego miesiąca potomstwo ma zarówno pierwsza para, jak i ich pierworodni. A zatem są trzy pary dorosłe i dwie pary młodych. Rezultaty tej analizy dla całego roku ukazuje tablica 9.1, w której widzimy, że podstawowy ciąg liczb (tzn. ciąg Fibonacciego) to: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144 itd.

2

Miesiąc

Pary dorosłych

Pary młodych

Łącznie

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 2 3 5 8 13 21 34 55 89 144 233

1 1 2 3 5 8 13 21 34 55 89 144

2 3 5 8 13 21 34 55 89 144 233 377

Przytoczone za N.N. Vorob'ev, Fibonacci Numbers, Pergamon, New York 1961.

84

CIĄG FIBONACCIEGO W PRZYRODZIE Mogłoby się wydawać, że przedstawiony ciąg nie interesuje nikogo oprócz matematyków i hodowców królików! Matematycy i naukowcy odkryli jednak, że ciąg Fibonacciego można odnaleźć w wielu aspektach przyrody, i że wyznacza on zarówno kształty fizycznych struktur, jak i przebieg zmian w strukturach dynamicznych. Jednocześnie można stwierdzić, iż zjawiska, których struktura oparta jest na ciągu Fibona3 cciego, sprawiają przyjemność zmysłom wzroku i słuchu istot ludzkich . Zanim szerzej omówimy tę kwestię, przyjrzymy się nieco dokładniej własnościom ciągu liczb Fibonacciego.

WŁASNOŚCI CIĄGU LICZB FIBONACCIEGO Szczególnie istotną rolę odgrywają trzy własności tego ciągu. Pierwsza z nich polega na tym, że każda liczba ciągu (od trzeciej) jest sumą dwóch liczb bezpośrednio ją poprzedzających. I tak oto: 2=1+1 3=2+ 1 5=3+2 8=5+3 13 = 8 + 5 itd. Ciągi takie, w których każda liczba (od pewnego punktu) może zostać przedstawiona jako liniowe połączenie liczb poprzedzających, nazywa się ciągami rekurencyjnymi. Ciąg liczbowy Fibonacciego jest pierwszym ze znanych ciągów tego rodzaju. Drugą istotną cechą jest to, że w wyniku podzielenia każdej z liczb ciągu przez jej poprzednik otrzymuje się iloraz oscylujący wokół 1,618. W miarę zwiększania się liczb zmniejszają się odchylenia od tej wartości. Odwrotnością 1,618 jest 0,618. Nic dziwnego zatem, że współczynnik każdej liczby ciągu podzielony przez liczbę następną oscyluje wokół 0,618. Trzecia cecha ciągu polega na tym, że pomiędzy każdymi dwiema liczbami rozdzielonymi jedną liczbą występuje proporcja 2,618 oraz jej odwrotność, czyli 0,382. A zatem jeśli dowolną liczbę ciągu podzieli się przez liczbę o dwie pozycje wcześniejszą, wynik wynosi 2,618, a jeśli przez liczbę o dwie pozycje późniejszą - 0,382. Także i w tym przypadku współczynnik ten jest bardziej dokładny dla większych liczb. 3

Patrz na przykład H.E. Huntley, The Divine Proportion, Dover Publications, New York 1970. 85

Tę samą procedurę można powtórzyć dla liczb bardziej oddalonych od siebie. Na przykład dla liczb oddzielonych o trzy pozycje współczynniki wynoszą 4,236 i 0,236; liczby oddalone o cztery pozycje łączą proporcje wyrażone współczynnikiem 6,853 oraz jego odwrotnością 0,146 itd.

ISTOTNE WSPÓŁCZYNNIKI FIBONACCIEGO A zatem mamy tu szereg współczynników wynikających z ciągu Fibonacciego, pomiędzy którymi zachodzą różne relacje: 1/1,618 = 0,618 0,618x0,618 = 0,382 1,618x1,618 = 2,618 2,618x1,618 = 4,236 1-0,618 = 0,382 1,618/0,618 = 2,618 0,618/1,618 = 0,382 0,382x0,382 = 0,146 Jak od razu widać, podstawowe współczynniki to 1,618 oraz 0,618. Pozostałe są ich pochodnymi.

ZŁOTE PROPORCJE Liczba 1,618 znana jest jako współczynnik „złotych proporcji" i zapisywana jest za pomocą 21. litery greckiego alfabetu phi ( = 0). Jak zobaczymy, pewne znaczenie ma też fakt, że ów współczynnik powiązany jest funkcjonalnie z pierwiastkiem z 5, który wynosi 2,236.

ZŁOTE PROPORCJE W GEOMETRII Szczególna rola współczynnika 1,618 staje się jeszcze bardziej widoczna, kiedy koncepcja złotych proporcji przeniesiona zostaje na grunt geometrii. Każdy odcinek można podzielić w taki sposób, że jego mniejsza część pozostaje w tej samej relacji do części większej, co większa część do całości. Współczynnik takiego podziału zawsze wynosi 1,618. Widzimy to na diagramie 9.2, gdzie

ZŁOTY WSPÓŁCZYNNIK Można również wykazać, że prostokąt ACDF skonstruowany na podstawie takiego odcinka, że FA = AB, to złoty prostokąt, którego boki pozostają do siebie w relacji równej 1,618. Prostokąt ten widzimy na diagramie 9.3. Z założenia wiemy, że

87

Po trzecie, można wykazać, że prostokąt BCDE widoczny na diagramie 9.3 jest również złotym prostokątem. Z założenia wiemy, że

88

Interesującą cechą złotego prostokąta jest to, że można go podzielić na kwadrat i mniejszy złoty prostokąt, co widać na diagramie 9.3. Oznacza to, że prostokąt BCDE widoczny na diagramie 9.3 można podzielić na mniejsze części HGDE i BCGH. Z kolei BCGH można podzielić na CGJI oraz BIJH (diagram 9.4).

ZŁOTY PROSTOKĄT I ZŁOTA SPIRALA Proces ten, teoretycznie rzecz biorąc, można kontynuować w nieskończoność. W rezultacie powstaje ciąg coraz mniejszych kwadratów (oznaczonych 1,2,3,4 na diagramie 9.4), a pole każdego z nich pozostaje do poprzedniego w relacji równej 1,618. Ten ciąg kwadratów układa się w spiralę biegnącą ku nieskończoności. Efekt spirali można ukazać jeszcze wyraźniej wytyczając ciągłą linię łączącą punkty, w których przylegające kwadraty spotykają się poprzez wspólną granicę. W rezultacie powstaje złota spirala, co widzimy na diagramie 9.5.

WŁASNOŚCI ZŁOTEJ SPIRALI Złota spirala jest spiralą logarytmiczną i jako taka ma dwie specyficzne cechy. Po pierwsze, zaczyna się i kończy w nieskończoności, w związku z czym nie ma granic i nie dociera nigdy do swego idealnego centrum. Po drugie, nie zmienia ona kształtu - każda prosta wytyczona od środka 4 przecina spiralę pod tym samym kątem . Na diagramie 9.6 widzimy zatem, że kąt pomiędzy dowolną styczną i promieniem jest stały. Ponieważ złota spirala wyznaczona jest przez liczbę 1,618 i jej odwrotność 0,618, wykazuje ona jeszcze dwie warte uwagi cechy. Po pierwsze, każdy promień wytyczony z teoretycznego centrum spirali powiązany jest z promieniem, który poprzedza go o 90 stopni poprzez współczynnik 1,618. Po drugie, każda średnica spirali pozostaje w relacji 1,618 do średnicy poprzedzającej ją o 90 stopni. 4

Z tego powodu spirala logarytmiczna nazywana jest czasami spiralą równokątną. 89

90

ZŁOTE PROPORCJE I CIĄG FIBONACCIEGO A LUDZKIE CIAŁO Wielkie znaczenie złotych proporcji i ciągu Fibonacciego polega na tym, że można znaleźć je w całym świecie przyrody. Liczby Fibona5 cciego występują na przykład w strukturze ludzkiego ciała . Z tułowia wyrasta pięć części: dwie ręce, dwie nogi i głowa, każda z rąk i nóg ma pięć palców; głowa ma trzy wypustki (dwoje uszu i nos), trzy otwory (dwoje oczu i usta). Istoty ludzkie obdarzone są również pięcioma zmysłami. Wśród statystycznie znaczącej grupy ludzi ich przeciętna wysokość do pępka stanowi 0,618 ich łącznej wysokości. Spirale logarytmiczne można również odnaleźć wewnątrz ludzkiego ciała: spiralny kształt ma na przykład ucho środkowe, a z wielu spirali składa się mięsień sercowy lewej komory.

ZŁOTE PROPORCJE W ARCHITEKTURZE Nic dziwnego zatem, że naturalna równowaga i walory estetyczne złotych proporcji znane są od bardzo dawna. Jak wykazały pewne badania, ludzie, którym pokazano znaczną liczbę czworoboków, od kwadratu aż do bardzo długiego i wąskiego prostokąta, w większości 6 wybierali kształt odpowiadający złotemu prostokątowi . Bardzo często posługiwał się tymi proporcjami w swoim malarstwie Leonardo da Vinci (1452-1519). Współczesny mu Botticelli (1446-1510) również wykorzystywał ten współczynnik, podobnie jak Diirer (1471-1528) i Poussin (1594-1665). Istnieje również wiele opracowań dowodzących, że złote proporcje stosowano regularnie od wieków w celu uzyskania harmonijnej perspektywy w ważnych budowlach. Proporcje te wykorzystano na 7 przykład podczas wznoszenia piramidy Cheopsa w Gizie i Partenonu 8 w Grecji . Stosowano je również w projektowaniu katedr zwanych 9 gotyckimi . Jak można sądzić, pomiędzy ludzką psyche a tymi proporcjami istnieje pewna harmonia. 5

Występowanie złotych proporcji w ciele ludzkim omawiane jest na przykład w: Matila Ghyka, The Geometry of Art and Life, Dover Publications, New York 1977. 6 M. Borissavlietch, The Golden Number, Tiranti, London 1958. 7 Patrz na przykład John Michell, The New View Over Atlantis, Thames and Hudson, London 1983. 8 Patrz John Michell, Dimensions of Paradise, Thames and Hudson, London 1988. 9 Patrz na przykład Louis Charpentier, The Mysteries of Chartres Cathedral, Robert Lafont, London 1966.

91

CIĄG FIBONACCIEGO W ŚWIECIE ROŚLIN Ciąg Fibonacciego i złote proporcje, na których jest on oparty, dostrzec można bardzo wyraźnie także w innych aspektach świata przyrody. Widać go na przykład w zjawisku zwanym spiralną filotaksją, która cechuje bardzo wiele gatunków drzew i roślin. W przypadku drzew zjawisko to odnosi się do fizycznej struktury gałęzi układających się spiralnie wokół pnia. Otóż liczba gałęzi pomiędzy dwiema gałę10 ziami sąsiadującymi w pionie jest liczbą Fibonacciego . Również liczba poziomów tych gałęzi jest liczbą Fibonacciego. Wielkość tych liczb pozwala określić rodzaj filotaksji charakterystyczny dla danego gatunku. Dąb, jabłoń i głóg mają współczynnik filotaksji wynoszący 2/5; buk i leszczyna - 1/3, topola, figa rajska i grusza - 3/8; wierzba 11 i migdałowiec - 5/13 . W przypadku roślin rzecz wygląda tak samo, z tym że koncepcja filotaksji odnosi się do rozmieszczenia liści wokół łodygi.

LICZBY FIBONACCIEGO A KWIATY Również w strukturze kwiatów można odnaleźć ciąg Fibonacciego. 12 Dobrym przykładem jest tu słonecznik , który nie tylko wykazuje spiralną filotaksję, ale także ma pestki ułożone wzdłuż logarytmicznych krzywych biegnących grupami w różnych kierunkach. Liczba krzywych w każdej takiej grupie jest zawsze liczbą Fibonacciego. Co za tym idzie, łączna liczba krzywych jest także liczbą Fibonacciego.

LICZBY FIBONACCIEGO I MUSZLE Złota spirala występuje również w znanych nam kształtach muszli mięczaków takich jak ślimaki czy ostrygi. Wzór na ich muszlach wyraźnie ukazuje zmiany rocznego tempa ich wzrostu - im są większe, tym szybciej rosną! 10

Liczba ta obejmuje jedną z tych dwóch gałęzi. Peter S. Stevens, Patterns in Nature, Penguin, Harmondsworth 1976. 12 Patrz Jay Hambridge, Practical Applications of Dynamic Symmetry. Yale University Press, New Haven 1938. 11

92

CIĄG LICZB FIBONACCIEGO WE WSZECHŚWIECIE Istnieje również szereg innych przykładów: każde ramię spirali galaktycznej ma kształt logarytmiczny; fale radiowe wysyłane przez pulsary 13 odpowiadają liczbom Fibonacciego ; podczas dokładnie ośmioletniego 14 okresu występuje pięć regularnych zaćmień planety Wenus; periodyczność cykli występowania plam na Słońcu wynosi niemal dokładnie 5 razy 15 pierwiastek z pięciu . Listę tę można praktycznie ciągnąć w nieskończoność, ale rzecz w tym, aby dostrzec, iż złoty współczynnik, liczby Fibonacciego i spirale logarytmiczne stanowią fundamentalną część 16 matematyki przyrody . Pytanie brzmi: dlaczego tak jest?

FILOZOFICZNE KONSEKWENCJE ZŁOTEGO WSPÓŁCZYNNIKA Spirale logarytmiczne, zaczynające się i kończące w nieskończoności, od wieków budzą wielkie zainteresowanie filozofów. Są one doskonałym symbolem procesu rozwoju i rozkładu, w którym wszystko powraca do swego źródła i odradza się w nowej postaci. Spirale oparte na złotych proporcjach mają jednak znaczenie szczególne. Złoty współczynnik wykorzystany został dla reprezentacji pierwotnego podziału Pierwszej Przyczyny - dwa elementy są tu nie tylko bezpośrednio połączone z wyjściową jednością, ale także pozostają twórcze, bowiem różnią się między sobą. Niezależnie od rodzaju wyznawanych poglądów filozoficznych stwierdzić można jednak, że znaczenie złotego współczynnika i liczb Fibonacciego w świecie przyrody jest niepodważalne. Nie wiemy (jeszcze), czy stanowią one element podstawy dynamicznej struktury kosmosu, ale z pewnością faktem jest, że dla przyrody ziemskiej najbardziej naturalny model struktury i rozwoju oparty jest na złotym współczynniku i ciągu liczb Fibonacciego. Nie trzeba koniecznie zakładać, że przyroda planuje swoje kształty lub że odpowiednie współczynniki 13

Patrz Walter E. White, „Mathematical Basis of Wave Theory", w: Supplement to the Bank Credit Analyst, Bank Credit Analyst, London 1970. 14 Zaćmienie oznacza tu, że planeta (w tym przypadku Wenus) niewidoczna jest z Ziemi, kiedy przesuwa się za Słońcem. 15 Wynosi to 11,18. Periodyczność ta została uściślona do okresu 11,2 lat przy użyciu analizy spektralnej. Patrz na przykład John Gribben i Stephen Plagemann, Beyond the Jupiter Effect, MacDonald and Co, London 1983. 16 Obecne badania nad strukturą kryształów wykazują, że wiele z nich kryje w sobie złote proporcje, zwłaszcza w postaci pięciokątów i pentagramów. John Penrose z Institute of Mathematics w Oksfordzie sugeruje, że złoty współczynnik może stanowić podstawę więzi pomiędzy światem subatomowym i ponadatomowym. Patrz „Many-sided Penrose", w: The Economist, 17 September 1988.

93

i liczby zakodowane są we wszystkich cząsteczkach DNA; liczby te są samoczynnie produktem ubocznym zwykłego systemu rozwoju. Jako przykład weźmy omawiane już zjawisko filotaksji. Gałęzie i liście wyrastają co pewien czas po prostu w największej dostępnej przestrzeni pomiędzy już istniejącymi gałęziami i liśćmi. Daje im to, podobnie jak całości, do której te części należą, największe szansę na przetrwanie. Przy okazji dzieje się to według wzorca wyznaczonego przez liczby Fibonacciego. W przypadku muszli ślimaków strategiczna potrzeba przetrwania jest taka sama, ale taktyczne potrzeby są nieco inne. Muszla musi oczywiście rosnąć wraz z organizmem, ale byłoby całkowicie niepraktyczne, gdyby muszla na grzbiecie ślimaka przybrała kształt wysokiego stożka. Przyroda rozwiązała to w ten sposób, że zewnętrzna powierzchnia muszli rośnie bardziej niż wewnętrzna. Różnica w tempie wzrostu pomiędzy tymi dwiema powierzchniami automatycznie pozwala na rozwój spirali logarytmicznej. Rezultat końcowy to konsekwencja różnicy pomiędzy dwoma tempami wzrostu. W interesie przyrody leży jak najszybsze rozprzestrzenianie się „udanych" gatunków. Przyrost logarytmiczny, jak w przypadku królików Fibonacciego, jest zgodny z tą tendencją. Nie znaczy to jednak, że logarytmiczny przyrost jest sam w sobie przyczyną powodzenia. Równie dobrze można twierdzić, że istnieje on dlatego, że wymagają tego warunki przetrwania.

94

Rozdział dziesiąty

Matematyczne podstawy ruchów cen

WPROWADZENIE Z poprzedniego rozdziału wynika, że ciąg liczbowy Fibonacciego jest nierozłącznie związany z rozwojem dynamicznych systemów. Ponieważ zbiorowość jest właśnie takim systemem i skoro na rynkach finansowych mamy do czynienia z zachowaniami zbiorowymi, to także i tu powinien występować ciąg liczbowy Fibonacciego. A zatem następne pytanie brzmi: w jaki sposób znaczenie tego ciągu przejawia się na rynkach finansowych? Stwierdziliśmy już, że wszystkie punkty leżące na spirali logarytmicznej pozostają ze sobą w matematycznych relacjach. A zatem wynika stąd, że spiralne procesy adaptacyjne na rynkach finansowych powinny przebiegać zgodnie z owymi relacjami. Pamiętajmy, że kiedy spirala rynku finansowego umieszczona zostaje w przestrzeni dwuwymiarowej powstaje cykl „niestabilny". Każdy ruch tego cyklu powiązany jest ze swym poprzednikiem poprzez współczynnik logarytmiczny. W przypadku złotej spirali, na którą zwróciliśmy szczególną uwagę, istotny współczynnik to 1,618 oraz jego pochodne.

95

Jak widzieliśmy na diagramie 9.4 w poprzednim rozdziale, do konstrukcji złotej spirali wykorzystane zostały prostokąty1. Istotną rzeczą jest to, że długość każdego prostokąta stanowi „szerokość spirali", a naprzemianległe prostokąty odpowiadają przeciwstawnym ruchom spirali. A zatem jeśli umieszczamy spiralę w dwóch wymiarach ceny i czasu, to kolejne ruchy będą powiązane ze sobą przez ten sam współczynnik 2,6182. Relację tę widzimy na diagramie 10.1, gdzie:

OBLICZANIE ZASIĘGU RUCHÓW C E N Oznacza to, że jeśli w ruchach cen możemy stwierdzić występowanie „niestabilnego" cyklu, to powinniśmy również być w stanie dokładnie obliczyć zasięg ruchu cen na podstawie liczby 2,618. Początkowo rynek reaguje pozytywnie na wstrząs (który może zapowiadać albo narodziny nowego trendu, albo kontynuację dotychczasowego), po czym zmienia kierunek pod wpływem mechanizmu spirali. Ostatni etap to dynamiczny skok, którego zasięg wyznaczony jest przez współczynnik Fibonacciego 1

Inaczej mówiąc, każda średnica pozostaje w relacji 2,618 do średnicy poprzedzającej ją o 180 stopni (to znaczy najbliższej mniejszej średnicy biegnącej wzdłuż tej samej prostej). 2 Zauważmy, że pierwsza fala nie jest uwzględniana w obliczeniach, ponieważ nie ma pełnej średnicy. 96

2,618. Inaczej mówiąc, docelowy poziom tego wybicia wynosi 2,618 ostatniej fali podstawy lub formacji wierzchołkowej, która go poprzedzała. A zatem na diagramie 10.2 docelowy poziom cen (Pt) oblicza się następująco: Pt = P2 + (P1 - P2) x 2,618 dla rynków zwyżkujących oraz Pt = P2 + (P2 - P1) x 2,618 dla rynków zniżkujących Warto zauważyć, że w przypadku rynków obligacji obliczenia te często muszą być dokonywane według wartości procentowych. Rynki obligacji są szczególnie podatne na psychologiczny wpływ zmian procentowych (lub wyrażonych w punktach). Dość łatwo można przeprowadzić kilka obliczeń na podstawie danych z przeszłości, aby stwierdzić, czy dany rynek reaguje na procentowe zmiany cen, czy zmiany cen w wyrażeniu absolutnym.

OBLICZANIE ZASIĘGU RUCHÓW C E N NA RYNKACH OBLIGACJI Aby wykazać wiarygodność metody obliczania zasięgu ruchów cen na podstawie spirali logarytmicznej, odwołamy się najpierw do przykładów zaczerpniętych z rynków obligacji w USA i Wielkiej Brytanii. Są to obligacje o stałym oprocentowaniu, emitowane przez państwo w celu finansowania deficytu budżetowego. Ponieważ zadłużenie wewnętrzne było w tych krajach zawsze duże, to również i rynki obligacji skarbowych mają tam znaczne rozmiary. Są to rynki bardzo płynne, to znaczy jest wielu gotowych do kupna i sprzedaży obligacji w stosunkowo wąskim zakresie cen, a także są efektywne w tym sensie, że informacje przekazywane są na nich błyskawicznie. Rynki obligacji

97

szczególnie dobrze nadają się dla ilustracji tematu tej książki, ponieważ bardzo żywo reagują na szeroki zakres wpływów ekonomicznych, politycznych i społecznych. Rynki obligacji są bardzo dobrym przedmiotem analiz również ze względów czysto praktycznych. Ich zachowania można łatwo przedstawiać za pomocą ogólnego indeksu, ceny poszczególnych obligacji lub ich rentowności. Nie licząc pewnych drobnych szczegółów związanych z terminem wykupu, wszystkie obligacje skarbowe są na danym rynku podobne do siebie; po drugie, na wszystkich rynkach o stałej stopie procentowej dochody z obligacji pozostają w odwróconej relacji do cen. A zatem, zakładając, że ceny nie obejmują przyrastających 3 odsetek , wykres cen dowolnej obligacji w danym okresie nie tylko będzie reprezentatywny dla całego rynku, ale także stanowi lustrzane odbicie wykresu przychodów z obligacji dla tego samego okresu.

PRZYKŁADY Z BRYTYJSKIEGO RYNKU OBLIGACJI Przyjrzyjmy się najpierw brytyjskiemu rynkowi obligacji skarbowych (gilt-edged market). Dla uproszczenia omówimy poniższe przykłady w kategoriach cen, a nie dochodów, i posłużymy się obligacjami, o oprocentowaniu 8,75 proc. i terminie wykupu w 1997 roku. Pierwszy przykład odnosi się do „krachu", jaki miał miejsce na początku lat 70., kiedy minister skarbu Barber (w rządzie premiera Heatha) spowodował ogromną inflację w gospodarce brytyjskiej. Pomiędzy styczniem 1972 a grudniem 1974 cena netto obligacji 8,75 o terminie wykupu 1997 spadła ze 107 do 50,2, co oznaczało spadek o 53,1 procenta (patrz diagram 10.3). Istotne są jednak ruchy cen, które poprzedziły ten spadek. Pomiędzy połową roku 1969 (niewidoczną) i początkiem roku 1972 ceny wzrastały tworząc trójfalowy zygzak. Trzecia fala tego zygzaka, trwająca od sierpnia 1970 do lutego 1972, obejmowała wzrost cen netto obligacji 4 o 20,2 procent . Aż nie chce się wierzyć, ale 53,1/20,2 to niemal dokładnie 2,618. Inaczej mówiąc, wyczyny Heatha-Barbera poprzedzone zostały 5 pewnymi zachowaniami rynku w okresie 1969-1971 . Drugi przykład (diagram 10.4) dotyczy okresu, jaki nastąpił wkrótce po dołku z końca grudnia 1974. Pomiędzy styczniem 1975 i końcem lutego 3

Na rynku obligacji brytyjskich przed lutym 1986 cena wszystkich obligacji o ponadpięcioletnim terminie wykupu obejmowała przyrastające odsetki, które zatem należało odjąć, aby uzyskać cenę netto. 4 To znaczy niemal 21 procent. 21 jest liczbą Fibonacciego. To interesujące, że wiele spośród najbardziej znaczących ruchów cen obligacji w ostatnich latach miało podobną wielkość. 5 Mówiąc ściślej, 20,2x2,618 = 52,9.

98

1975 obligacje 8,75 proc. 1997 wzrosły aż o 25 procent. Wzrost ten był wystarczający, by przekonać nawet najbardziej nieprzejednanych „niedźwiedzi", że dokonała się zmiana trendu. W następnym miesiącu jednak rynek obligacji o długim terminie wykupu zniżkował o 9 procent wywołując traumatyczny szok wśród inwestorów. Rynek pozostał niestabilny do listopada 1976, kiedy kryzys funta szterlinga pociągnął za sobą w końcu działania zapobiegawcze ze strony rządu. Patrząc wstecz można stwierdzić, iż okres pomiędzy lutym 1975 i listopadem 1976 stanowił pięciofalową formację korygującą w ramach długoterminowego trendu wzrostowego. Piąta fala tej formacji, która kształtowała się przez osiem miesięcy6 od końca lutego 1976 do końca października 1976, to gwałtowny spadek cen o ponad 21 procent7. Jeśli hipoteza dotycząca funkcjonowania spirali jest prawidłowa, to kolejny wzrost powinien był wynosić 21 x 2,618 = 55%. Pomiędzy końcem października 1976 i głównym szczytem w październiku 1977 rynek faktycznie zwyżkował o 55 procent8. Trzeci i ostatni przykład dotyczący tego rynku odnosi się do czteroletniej bessy, która nastąpiła po szczycie z roku 1977. To również była

6 7 8

8 to liczba Fibonacciego. Liczba Fibonacciego. 55 to liczba Fibonacciego. 99

100

formacja pięciofalowa, w ramach której ruchy cen były niesłychanie gwałtowne i tym samym bardzo destruktywne. Piąta i ostatnia fala spadkowa wywołana została przez ograniczenie kredytów, kiedy rząd usiłował odzyskać kontrolę nad pieniądzem (diagram 10.5) i cena obligacji 8,75 proc. 1997 spadła o 20,6 procent9. Posługując się wzorem spirali powinniśmy oczekiwać, że wzrosty, które później nastąpiły, wyniosły około 54 procent 10 . W rzeczywistości kurs obligacji wzrósł od 61 do 93 pomiędzy październikiem 1981 a listopadem 1982. Wzrost ten wynosił zatem 53 procent!

PRZYKŁADY Z AMERYKAŃSKIEGO RYNKU OBLIGACJI Odkrycia te można potwierdzić analizując amerykański rynek obligacji. Okres pomiędzy jesienią 1981 a jesienią 1987 obfituje w tak wiele przykładów funkcjonowania spirali logarytmicznej, że warto mu się przyjrzeć nieco dokładniej. Dla uproszczenia posłużymy się ceną kontraktów terminowych dotyczących obligacji, którymi dokonuje się transakcji na rynku terminowym Chicago Board of Trade. Cena ta osiągnęła dołek

9 10

Niemal 21, czyli liczba Fibonacciego. 20,6x2,618 = 53,9

101

w końcu września 1981 na poziomie nieco ponad 5511 po czym nastąpiło długie budowanie podstawy, które zakończyło się w połowie roku 1984. Potem przyszła potężna hossa z lat 1984-86. W szczycie cen z wiosny 1986 kontrakt niemal podwoił swoją wartość z dołka w roku 1981. Całą tę sytuację widzimy na diagramie 10.6. Wykres ma charakter „ciągły", to znaczy nie dokonano tu żadnych zmian związanych z wygasaniem kontraktów i otwieraniem co trzy miesiące nowych. Wstępny etap formowania się podstawy rozpoczął się w październiku 1981 (diagram 10.7). Miał on trzy fazy: pierwszą była zwyżka o 8,6 procent, drugą spadek o 8,3 procenta, a trzecią wzrost o 19,6 procenta. Ta ostatnia zwyżka była niewiele mniejsza od wzrostu o 21,6 procenta, który wynika z hipotezy dotyczącej spirali 12 .

Ostatnim etapem kształtowania się wstępnej fazy długoterminowej formacji bazowej był spadek cen kontraktów terminowych dotyczących obligacji o 14,4 procenta 13 . Dołek wypadł w lutym 1982 na poziomie 57 (diagram 10.8). Posługując się hipotezą spirali należało prognozować 11

Jest to dobry przykład ceny, która jest także liczbą Fibonacciego (55) łączącą się z odwróceniem trendu cenowego. 12 Dokładniej rzecz biorąc, 8,26 x 2,618 = 21,6. Wszystkie obliczenia dla amerykańskich kontraktów terminowych oparte są na szczytach i dołkach mierzonych w cenach zamknięcia. 13 14,4 x 10 = 144, czyli liczba Fibonacciego.

102

wzrost o 37,7 procenta 14 . Odpowiadało to poziomowi cen kontraktu wynoszącemu około 79. Rynek dotarł do tego poziomu w listopadzie 1982 kończąc główną fazę wzrostów w ramach formacji bazowej z lat 1981-84.

14

14,4x2,618 = 37,7.

103

Po sześciu miesiącach przyszła bessa. Ostatnia faza wzrostów formacji wierzchołkowej kształtującej się pomiędzy listopadem 1982 a marcem 1983 wyniosła niemal 10 procent (diagram 10.9). Spadek z tego punktu 15 powinien zgodnie z hipotezą spirali wynosić 25,9 procenta . W rzeczywistości ceny kontraktów terminowych spadły o 25,4 procenta ustanawiając dołek na poziomie 59,5 w czerwcu 1984. Koniec bessy zamknął okres kształtowania się w latach 1981-84 głównej formacji bazowej poprzedzającej hossę z lat 1984-86. Zasięg tej hossy można było obliczyć na podstawie bessy z lat 1983-84. Prawdopodobny wzrost wynosił 25,4 x 2,618 = 66,5%. Odpowiadało to poziomowi 99. Czy ktokolwiek uwierzyłby wówczas w taką prognozę? W rzeczywistości rynek przekroczył nawet nieco ten poziom ustanowiając w kwietniu 1987 szczyt na poziomie 105,5 (diagram 10.10a). Nie była to jednak wcale wielka rozbieżność, zważywszy że podstawą prognozy 16 był jeden papier w kontekście trwającej 21 miesięcy silnej hossy . Także indeks Dow Jones Home Bonds (który jest reprezentatywnym wskaźnikiem rynku obligacji i stanowi bardzo użyteczne narzędzie dla jego prognozowania) wzrósł niemal dokładnie do przewidywanego poziomu (co widać na diagramie 10.10b). Spadki tego indeksu trwające od maja 1983 do lipca 1984 wyniosły 16,7 procent, w związku z czym prognozowany wzrost wynosił 16,7x2,618 = 43,7%. Odpowiadało to poziomowi indeksu 93,1. W rzeczywistości szczyt wypadł na początku roku 1987 na poziomie 95,5, czyli błąd wynosił zaledwie 2,5 proc!

15

9,9x2,618 = 25,9. Problem błędów w prognozowaniu zasięgu cen omówimy w rozdziale 20. Dokładność prognoz dotyczących wykresów długoterminowych może jednak ucierpieć w wyniku regularnych zmian (co trzy miesiące) kontraktów wygasających na nowe. 16

104

Pomiędzy kwietniem a styczniem 1987 kurs kontraktu dotyczącego obligacji ukształtował formację wierzchołkową. Ostatnia fala wzrostowa tej formacji (diagram 10.11) wynosiła 10,5 procent. Zgodnie z hipotezą spirali, prawdopodobny spadek wynosić miał 27,5 procenta. W rzeczywistości było to jedynie 25 procent. Ujawniła się tu istotna kwestia dotycząca sposobu dokonywania obliczeń: prognoza okazała się dokładna, gdyby ruchy cen liczone były arytmetycznie, a nie procentowo. Ostatnia fala wzrostowa formacji wierzchołkowej wyniosła 9,7 punktów. A zatem hipoteza spirali sugerowała, że spadek powinien mieć wielkość 9,7 x 2,618 = 25,4 punkta. W rzeczywistości spadek wynosił 25,5 punkta, a rynek osiągnął dołek w październiku 1987, kiedy zaczął się krach na rynku akcji. Na tym przykładzie widzimy, że dokonując obliczeń należy zwracać uwagę także na alternatywne możliwości.

PRZYKŁADY Z INNYCH RYNKÓW W przypadku istnienia jeszcze jakichkolwiek wątpliwości dotyczących wiarygodności „efektu spirali" można przytoczyć szereg innych przykładów z różnych rynków. Nie byłoby wielkim kłopotem zapełnienie tej książki do końca odpowiednimi przykładami, ale z konieczności ograniczymy się jedynie do czterech. Najbardziej chyba znamienne spośród nich dotyczą amerykańskiego rynku akcji. Spadek wskaźnika Dow Jones z 386 do 42 w latach 1929-1932 wyniósł 344 punkty. Stwarzało to prognozę wzrostu indeksu do poziomu tuż poniżej 1000 punktów. Poziom ten został osiągnięty 17 niemal 34 lata później, w okresie 1965-66, po którym przyszła wieloletnia korekta. Ponowne poważniejsze przebicie tego poziomu nastąpiło dopiero na początku 1983 roku. Inne przykłady widzimy na diagramie 10.12. Pierwszy dotyczy rynków walutowych. Ostry spadek kursu funta szterlinga wobec marki zachodnioniemieckiej z 4,24 DM do 3,70 DM w lecie 1979 stwarzał 18 prognozę wzrostu do nieco ponad 5,00 DM za funta . Kurs ten został osiągnięty na początku 1981 roku i był to początek dwuletniego spadku kursu funta brytyjskiego. Następny przykład dotyczy cen miedzi. Pomiędzy kwietniem a czerwcem 1984 cena wysokogatunkowej miedzi (na londyńskiej giełdzie metali) spadłaz 1100 funtów brytyjskich za tonę 19 do 970 funtów za tonę, czyli o 130 funtów . Ze spadku tego wynikał wzrost do 1310 funtów za tonę, co nastąpiło w lutym 1985 roku. Ostatni 17

34 to liczba Fibonacciego. Liczba 4,24 bliska jest współczynnikowi Fibonacciego wynoszącemu 4,236. Liczba 5 jest oczywiście liczbą Fibonacciego. 19 13 x 10= 130. 13 to liczba Fibonacciego. 18

105

przykład dotyczy cen złota w roku 1982. Ostatnia faza bessy na rynku złota trwała od kwietnia do czerwca 1982. Oznaczała ona spadek o 69 dolarów za uncję, na podstawie czego można było prognozować wzrost o ponad 180 dolarów. Tak właśnie się stało w końcu lata tego samego roku, po czym przyszła znacząca korekta.

106

107

Rozdział jedenasty

Kształty ruchów cen

WPROWADZENIE W analizach przeprowadzonych w ostatnim rozdziale pojawiła się pewna formacja cenowa. Przedstawmy ją porównując fluktuacje cen ukazane na przykładach zaczerpniętych z rynku obligacji brytyjskich (diagram 11.1). Dla uproszczenia dokonaliśmy pewnej zmiany - wykres dotyczący okresu 1970-1974 został odwrócony poprzez ujęcie go z perspektywy dochodu z obligacji. Kiedy wszystkie trzy wykresy umieści się obok siebie, sprawa staje się zaskakująco klarowna. Jeśli pominiemy drobne oscylacje, kształty te są praktycznie identyczne. Podobne kształty pojawiają się, jeśli spojrzymy na formacje z amerykańskiego rynku obligacji. Diagram 11.2 ukazuje formacje cenowe od stycznia 1982 do listopada 1982, od listopada 1982 do lipca 1984 oraz od stycznia 1982 do kwietnia 1986. Ponieważ od listopada 1982 do lipca 1984 panowała bessa, wykres został odwrócony, dzięki czemu porównywalny jest z pozostałymi.

108

109

MODEL FORMACJI CENOWEJ Wykresy te przedstawiliśmy z pewną dozą umowności, pomijając lub włączając niektóre z fluktuacji niższego rzędu, niemniej porównanie to potwierdza, że ceny obligacji i dochody z nich (a zatem psychologia rynku) układają się według podobnego powtarzającego się schematu. Ogólnie rzecz biorąc, seria oscylacji tworzy pewną „bazową formację", po której następuje dynamiczny impuls falowy. Skoro dochody z obligacji pozostają w odwrotnej relacji do ich cen, to owa formacja odnosi się zarówno do hossy, jak i do bessy. A zatem możemy na początek postulować istnienie pewnej symetrycznej formacji odnoszącej się do pełnego cyklu hossy i bessy. Jej model widzimy na diagramie 11.3.

MODEL FORMACJI CENOWEJ I PULS CENOWY Cykl ten jest w istocie bezpośrednim potwierdzeniem koncepcji pulsu cenowego, którą przedstawiliśmy w rozdziale 8. Jeśli porównamy te dwa modele (diagram 11.4), będzie można od razu dostrzec, że ich kształty są zasadniczo podobne do siebie. 110

HIERARCHICZNA NATURA PULSU CENOWEGO Można również zauważyć, że przedstawiony tu model cyklu obejmuje więcej fluktuacji niż prosty puls cenowy. Jest tak głównie dlatego, że każda formacja o fundamentalnym znaczeniu dla rynku będzie powtarzać się na wszystkich poziomach hierarchii. A zatem, na przykład, „podstawa" danej formacji cenowej będzie miała również (tyle że odpowiednio mniejszy) kształt tej formacji1.

FALA WZROSTOWA Oznaczmy trzy podstawowe fale fazy wzrostowej jako (α), (β) i (δ)2, a podstawowe fale fazy spadkowej jako (x), (y) oraz (z). Łatwo teraz zauważyć, że fale (a) i (β) fazy wzrostowej reprezentują pełny cykl, choć na niższym poziomie hierarchicznym. A zatem fala (a) powinna dzielić się na trzy fale α, β oraz δ, a fala (β) na trzy fale x, y i z. Podstawowa struktura fali wzrostowej wygląda zatem tak, jak na diagramie 11.5a.

1 Koncepcja, wedle której szczegóły niższego poziomu struktury zjawisk przyrodniczych są identyczne jak szczegóły wyższego poziomu struktury tych samych zjawisk, zyskała w ostatnich latach znaczne poparcie ze strony społeczności naukowej. Benoit Mandelbrot z IBM Research Laboratories zapoczątkował metodę zwaną geometrią fraktali. Wynika z niej, że niezależnie od tego, jak bardzo powiększony jest dany obiekt, nowe szczegóły pojawiające się w większej skali są zawsze identyczne z dawnymi szczegółami widocznymi przy mniejszej skali. 2 W notacji greckiej jest to alfa, beta i delta. Alfabet grecki użyty został dla fali wzrostowej w celu wyraźnego odróżnienia tych oznaczeń od notacji Elliotta, której używać będziemy w rozdziale 15. Warto również zauważyć, że wprowadzenie litery d podkreśla ideę zmiany.

111

RÓŻNICA POMIĘDZY TEORIĄ I PRAKTYKĄ Do wytłumaczenia pozostają nam jednak „dodatkowe" fluktuacje z diagramu 11.5b, to znaczy wahania cen w ramach fali y należącej do fali (β) oraz fluktuacje wewnątrz fali (δ). Jeśli chodzi o te pierwsze, jest wiele możliwych wyjaśnień, ale najbardziej oczywiste wiąże się z nachyleniem cechującym pełny cykl hossy i bessy. W praktyce występuje zazwyczaj zauważalna różnica pomiędzy hossą i bessą oraz pomiędzy formacjami wierzchołkowymi i bazowymi. Różnica ta wynika z asymetrycznego wpływu lęku, o którym mówiliśmy w rozdziale 8: fale impulsu w bessie są na ogół szybsze ze względu na lęk przed utratą pieniędzy; formacje wierzchołkowe kształtują się wolniej ze względu na lęk przed utratą dalszych zysków. A zatem podczas każdego pełnego cyklu fale z będą na ogół szybsze niż fale δ. Co całkiem zrozumiałe, fale, które rozwijają się szybko, tłumią zazwyczaj fale niższego stopnia, natomiast fale rozwijające się wolniej pozwalają im się ujawnić. W szczególności oznacza to, że fale y będą dzieliły się zgodnie z wpływem pulsów niższego stopnia. Przyczyny pojawienia się „dodatkowych" fal w ramach fali (δ) są również dość proste. W szczególności puls niższego poziomu cen występujący w ramach fali {δ) zawsze dopuszcza wpływ przynajmniej jednej fali β z pulsu niższego stopnia. Wygląda to jak korekta głównego trendu.

112

FALA SPADKOWA Ten sam wywód można rozszerzyć na spadkową fazę pełnego cyklu podstawowego. Rezultaty widzimy na diagramie 11.6. Tu również podstawowa struktura składa się z trójfazowych formacji fal. Fala (y) potrzebuje jednak nieco czasu na ukształtowanie się i w ten sposób pozwala ujawnić się fałom niższego poziomu. Fala (z) narzucana jest pulsom cenowym niższego poziomu, co oznacza, że przynajmniej jedna fala y pojawi się jako jej korekta. WNIOSKI Jak widzimy, rzeczywisty kształt pulsu cenowego zniekształcany jest przez trendy wyższego stopnia.! W kolejnych rozdziałach pokażemy, w jaki sposób zniekształcenia te nie tylko stwarzają złudzenie przypadkowości ruchów cen, ale także tworzą formacje cenowe, które od dawna znane są na gruncie analizy technicznej. W tym miejscu chodziło nam jedynie o wyjaśnienie zasad kształtowania się podstawowych formacji występujących na rynkach finansowych. W praktyce, każdy ruch cen dzieli się na trzy fazy. Pierwsze dwie fazy tworzą formację wierzchołkową lub bazową. Trzecia faza to dynamiczny impuls falowy. Dodatkowe fluktuacje występują dlatego, że ta trój falowa formacja powtarza się na wszystkich poziomach hierarchii. 113

Część trzecia

Prognozowanie punktów zwrotnych

Rozdział dwunasty

Formacje cenowe w punktach zwrotnych WPROWADZENIE Interesującym aspektem pulsu cenowego jest to, że, wzajemne oddziaływania pomiędzy pulsami różnych poziomów dają w rezultacie pewną ograniczoną liczbę łatwo rozpoznawalnych formacji cenowych. Niektóre z tych formacji mają szczególną wartość, ponieważ wiążą się ze znaczącymi punktami zwrotnymi rynku i można je wykorzystywać do prognozowania przyszłych ruchów cęr|. Formacje te znane są od dawna analitykom rynku, ale trudno było dotąd wytumaczyć zasadniczą przyczynę ich występowania. Wyjaśnimy teraz dokładnie, w jaki sposób powstają różne formacje i jak można dzięki nim uzyskiwać sygnały kupna i sprzedaży.

117

FORMACJE

WIERZCHOŁKOWE

Zobaczmy najpierw, co dzieje się z kształtem pulsu podczas odwrócenia trendu wzrostowego w pulsie wyższego stopnia. Dla uproszczenia założymy, że trend ten jest bardzo silny. A zatem fala α1 pulsu cenowego osiągnie szczyt na wyższym poziomie niż poprzedni puls cenowy tego samego stopnia. Ukazuje to diagram 12.1.

1

118

Kontynuujemy posługiwanie się notacją zaproponowaną w rozdziale 11.

Po pierwsze, należy zauważyć, iż odwrócenie trendu wyższego stopnia może się dokonać w ramach dowolnej części pulsu niższego poziomu. Skoro każdy pełny puls ma sześć faz (to znaczy fale α, β, δ oraz x, y i z), to odwrócenie trendu może się dokonać podczas każdej z nich. Na diagramie 12.2 możliwości te zostały przedstawione osobno.

SYGNAŁY SPRZEDAŻY PODCZAS FORMOWANIA SIĘ SZCZYTU Wiemy już (na podstawie założenia), że główny trend rynkowy zmieni się podczas powstawania tych formacji. Pytanie teraz brzmi, czy potrafimy wyodrębnić taki moment w kształtowaniu się każdej z tych formacji, w którym zachowanie cen samo mówi nam, że trend się zmieni. Gdyby to się udało, należałoby w takim momencie sprzedać akcje i mieć praktycznie pewność, że rynek wkrótce będzie zniżkował. Spoglądając na diagram 12.2 możemy w istocie potwierdzić istnienie trzech bardzo prostych reguł dokonywania transakcji. Pierwszy sygnał sprzedaży wiąże się z przypadkiem (i). Sygnał ten pojawia się, kiedy cena spada poniżej dołka fali β. Wczesny wpływ trendu spadkowego sugeruje, że najbliższa fala y nie dojdzie do poziomu, na którym pojawił się sygnał sprzedaży. Drugi sygnał odnosi się do przypadku (ii), ale jest nieco bardziej złożony. Krótkoterminowy sygnał sprzedaży pojawia się, gdy fala χ spada poniżej dna fali β. Najbliższa fala y może unieważnić ten sygnał wznosząc się ponad jego poziom-, w rzeczywistości może ona nawet powrócić w pobliże poziomu szczytów ustanowionych przez fale α i δ. Dugoterminowy sygnał sprzedaży pojawia się wówczas, gdy fala z przebija od góry dno fali x. Trzeci sygnał sprzedaży odnosi się do pozostałych sytuacji (to znaczy iii, iv, v i vi). Sygnałem sprzedaży w tych przypadkach jest przerwanie przez falę z prostej łączącej podstawę fali β z podstawą fali x. Jedyna różnica pomiędzy tymi sytuacjami polega na tym, że w przypadkach (v) i (vi) podstawa fali x znajduje się znacznie powyżej szczytu fali a.

FORMACJE CENOWE KSZTAŁTUJĄCE SIĘ PODCZAS ODWRÓCENIA TRENDU SPADKOWEGO Na podstawie naszych sześciu formacji pulsu cenowego, które występują podczas powstawania szczytów, możemy uzyskać trzy rodzaje sygnałów sprzedaży. Naturalne jest zatem, że podobne sytuacje można odnaleźć również podczas kształtowania się dołków. Załóżmy, że na 119

dołek trendu wyższego stopnia nakłada się puls cenowy niższego stopnia. Podobnie jak przedtem, oznacza to, że punkt zwrotny może wystąpić podczas każdej spośród sześciu części pulsu. Wszystkie te możliwości przedstawia diagram 12.3.

SYGNAŁY KUPNA Podobnie jak w przypadku formacji wierzchołkowych, istnieją trzy rodzaje sygnałów kupna, które można uzyskać na podstawie przedstawionych wykresów. Pierwszy sygnał odnosi się do przypadków (i) i (ii) z diagramu 12.3. Pojawia się on wówczas, gdy fala δ wznosi się ponad szczyt fali α. Ze względu na wewnętrzną dynamikę fali δ, sygnał nie powinien zostać unieważniony przez następną falę x. Drugi sygnał kupna odnosi się do przypadków (iii) i (vi). Krótkoterminowysygnał kupna może pojawić się wówczas, gdy fala δ wzniesie się ponad szczyt fali α. Sygnał ten będzie jednak prawdopodobnie zakwestionowany przez kolejną falę x. Dzieje się tak dlatego, że fala δ nie jest w stanie oddalić cen od obszaru, w którym dominują nastroje charakterystyczne dla bessy. Długoterminowy sygnał kupna pojawia się zatem wówczas, gdy rynek wznosi się ponad szczyt fali δ. Trzeci sygnał kupna wiąże się z przypadkami (v) i (vi). Występuje on wtedy, gdy rynek przekracza przedłużenie linii wytyczonej wzdłuż szczytów fal δ i y. Wiarygodność tego sygnału zależy oczywiście od 120

impetu następnej fali pulsu; fala δ tego pulsu powinna być zasadniczym wybiciem cen w górę.

FORMACJE WYNIKAJĄCE Z DWÓCH PULSÓW CENOWYCH A zatem doszliśmy do bardzo prostego wniosku: w ramach pojedynczego pulsu cen występują tylko trzy podstawowe sygnały sprzedaży podczas kształtowania się szczytów i trzy podstawowe sygnały kupna podczas kształtowania się dołków. Przynajmniej jeden spośród tych sygnałów występuje jednak dopiero wówczas, gdy pojawia się drugi puls cenowy. Można by postawić tu pytanie, czy nasze wnioski nie zmienią się w zasadniczy sposób, jeśli uwzględnimy jeszcze jeden puls cenowy. Otóż wnioski płynące z tak rozszerzonej analizy są praktycznie identyczne jak te, do których doszliśmy wcześniej. Chwila zastanowienia powinna pozwolić nam dostrzec, że wciąż możemy dokonywać analizy posługując się sześcioma falami, nawet jeśli należą one do dwóch sąsiadujących pulsów. Z punktu widzenia analizy formacji nie ma znaczenia, w jaki sposób fale rozszczepiają się na dwa pulsy: po ostatniej fali jednego pulsu pojawi się pierwsze pięć fał pulsu następnego lub po ostatnich dwóch falach jednego pulsu przyjdą pierwsze cztery fale następnego pulsu itd. A zatem formacje wyodrębnione na diagramach 12.2 i 12.3 odnoszą się do wszystkich sytuacji.

WPŁYW TRENDÓW WYŻSZEGO STOPNIA Jak dotąd zakładaliśmy, że szczyt lub dołek trendu wyższego stopnia pojawia się niczym deus ex machina. Trend ten będzie stanowił oczywiście część pulsu cenowego wyższego stopnia, w związku z czym jego formacje są identyczne z przedstawionymi na diagramach 12.2-3. Dlatego właśnie odwrócenie trendu wyższego stopnia może się dokonać podczas każdej spośród sześciu części pulsu cenowego wyższego stopnia. Wskazane wcześniej reguły dokonywania transakcji wciąż zachowują ważność, ale pojawia się teraz pewna dodatkowa trudność, ponieważ sygnały kupna lub sprzedaży mogą obecnie zostać szybko unieważnione przez rozwój pulsu na wyższym poziomie. Widzimy to na diagramie 12.4. W przedstawionej sytuacji należałoby reagować na sygnały kupna na dnie fali β wyższego poziomu.

121

ZNACZENIE PERSPEKTYWY Doszliśmy w ten sposób do pewnej bardzo istotnej zasady, w myśl której gracze i inwestorzy muszą zdawać sobie sprawę z ram czasowych, w jakich podejmują swoje decyzje. Istnieje tu szereg prostych wskazówek: a) Posługuj się jak największą ilością danych z przeszłości. Im więcej takich danych, tym większa szansa na rozpoznanie trendów długoterminowych. b) Nie odrzucaj całkowicie analizy fundamentalnej. Ma ona określoną rolę do spełnienia, na tyle, na ile pomaga rozpoznać główne wybicie trendu długoterminowego. c) Zwracaj baczną uwagę na ruchy krótkoterminowe, aby dostrzec sygnały odwrócenia trendu długoterminowego.

WNIOSKI Analizy przedstawione w tym rozdziale były nieco skomplikowane, ale trud ich zrozumienia powinien zostać wynagrodzony. W szczególności 122

udało się nam wyodrębnić pewną ilość formacji cenowych, które można wykorzystywać do prognozowania przyszłych ruchów cen. Jak się okazuje, wszystkie punkty zwrotne łączą się z występowaniem jednej z owych niewielu formacji. Ilość sygnałów do zawarcia transakcji, które pojawiają się, kiedy zaczyna się pewien trend, można ograniczyć do sześciu: są tylko trzy sygnały kupna i trzy sygnały sprzedaży. A zatem w bardzo znacznym stopniu przybliżyliśmy się do wypracowania podstawowych narzędzi służących pomyślnemu dokonywaniu transakcji na rynkach finansowych.

123

Rozdział trzynasty

Formacje cenowe w tradycyjnej analizie technicznej

WPROWADZENIE Wielu graczy rozpoznało już, że kształty przedstawione na diagramach 12.2 i 12.3 w poprzednim rozdziale odpowiadają formacjom, które są od dawna wykorzystywane w „tradycyjnej" analizie technicznej. Zasadniczo rzecz biorąc, odpowiadają one trzem kategoriom konfiguracji cenowych, które są źródłem istotnych sygnałów. Najprostsza z nich to przełamanie linii trendu, najbardziej znana to formacja głowy i ramion, zaś najtrudniejsza do interpretacji to formacja podwójnego lub potrójnego szczytu bądź dna.

124

PRZEŁAMANIE LINII TRENDU Sygnał nazywany przełamaniem linii trendu pojawia się wówczas, gdy poziom cen przebija linię prostą wytyczoną wzdłuż kolejnych dołków (na rynku zwyżkującym) lub kolejnych szczytów (na rynku zniżkującym). A zatem sygnał ten wiąże się z przypadkiem (vi) z diagramu 12.2 lub przypadkiem (vi) z diagramu 12.3 (diagram 13.1).

WSKAZÓWKI Prostota tego sygnału powoduje, że wśród analityków istnieje tendencja do wykreślania linii prostej łączącej dowolne dwa dołki w trendzie wzrostowym lub dowolne dwa szczyty w trendzie spadkowym i nazywania takiej prostej „linią trendu". Oczywiście może tak być, ale jeśli posługujemy się tego rodzaju linią w sposób mechaniczny, mogą się pojawiać również fałszywe sygnały. Jeśli istnieją jakiekolwiek wątpliwości co do wiarygodności linii trendu, można wesprzeć się dwiema wskazówkami. Pierwsza z nich mówi, że jeśli rynek odbił się od pewnej linii co najmniej trzy razy, jest to prawdopodobnie wiarygodna linia trendu. Można wówczas rzec, iż sam rynek poniekąd zaakceptował tę linię jako odzwierciedlenie trendu. Im więcej razy ceny odbiją się od danej linii, tym większa jest jej wiarygodność (diagram 13.2).

125

126

LINIA POWROTU Druga wskazówka dotyczy posługiwania się tak zwaną „linią powrotu". Jest to linia wytyczana równolegle do wstępnie wyznaczonej linii trendu. Jeśli ceny odbiły się od linii powrotu przynajmniej dwa razy, to wyznaczona wstępnie linia trendu jest niemal na pewno wiarygodna (diagram 13.3).

PRZYCZYNA WYSTĘPOWANIA LINII TRENDU Fakt, że ceny wykazują tendencję do oscylowania pomiędzy dwiema liniami wynika z bardzo prostego zjawiska. Otóż każdy puls cenowy ma bardzo ograniczoną zdolność odchylania się od trendu pulsu cenowego wyższego stopnia. Jest tak w szczególności wówczas, gdy puls wyższego stopnia znajduje się w swej trzeciej fali (to znaczy fali δ na rynku zwyżkującym lub fali z podczas bessy). W konsekwencji, puls cenowy niższego rzędu zmuszony jest trzymać się środka trendu wyższego rzędu, zaś wybicia ponad ów trend będą w przybliżeniu równe spadkom; poniżej jego linii (diagram 13.4). 127

PROSTE I KRZYWE LINIE TRENDU Warto jeszcze wspomnieć o dwóch innych kwestiach dotyczących równoległych linii trendu. Po pierwsze, mogą to być zarówno linie proste, jak i krzywe. Linie proste (takie jak przedstawione na powyższych diagramach) są zazwyczaj dobrym przybliżeniem przebiegu trendu, ale tam, gdzie występują powolne oscylacje cykli wyższego poziomu, mogą się pojawiać również krzywe linie trendu.

NIEZALEŻNOŚĆ OD CZASU Druga kwestia dotycząca równoległych linii trendu wiąże się z tym, że mogą one występować niezależnie od czynnika czasu. Trendy te są zazwyczaj wyznaczane liniami prostymi, ponieważ szybkość zmiany nie odgrywa tu roli. Można je znaleźć na wykresach punktowo-symbolicznych stosowanych do analizy formacji cenowych. Standardowa procedura polega w tym przypadku na posługiwaniu się papierem w kratkę i wpisywaniu symboli X jako oznaczenia wzrostów oraz 0 jako spadków

128

cen. Jeśli wykres zmienia kierunek o więcej niż daną liczbę jednostek cenowych (niezależnie od wielkości przyjętych jednostek), zapis ceny przesuwany jest o jedną kolumnę w prawo i nowy trend notowany jest do chwili jego odwrócenia. Wykresy takie nie rejestrują zatem upływu czasu. 129

Przykład występowania równoległych linii trendu na wykresie punktowo-symbolicznym pokazany jest na diagramie 13.5. Na wykresie (a) widzimy ruchy cen na brytyjskim rynku obligacji w okresie od czerwca 1980 do grudnia 1981. Wykres (b) przedstawia tę samą sytuację, ale na wykresie punktowo-symbolicznym, gdzie wyeliminowany jest czynnik czasu. Na obu diagramach widać bardzo wyraźny trend wyznaczony przez linię trendu i linię powrotu, które są względem siebie równoległe. Jak się zatem okazuje, równoległe linie trendu stanowią fundamentalną część formacji pojawiającej się w ramach pulsu cenowego.

TRÓJKĄTY Odmienną postacią sytuacji, w której ceny oscylują pomiędzy linią trendu a linią powrotu są trójkąty, kiedy to dwie linie zbiegają się ze sobą. Istnieją zasadniczo dwa rodzaje trójkątów (diagram 13.6). Pierwszy z nich pojawia się przy końcu trendu, kiedy trend długoterminowy zaczyna wchodzić w konflikt z trendem krótkoterminowym. Trójkąty takie sygnalizują bezpośrednie odwrócenie trendu wyższego poziomu, które dokonuje się z chwilą wybicia się cen z trójkąta. Drugi rodzaj trójkątów występuje podczas korekty. Formacje te stanowią odzwierciedlenie sprzecznych nastrojów, które mogą występować podczas korekt: trend długoterminowy wciąż usiłuje pchać rynek w dotychczasowym kierunku, podczas gdy trend krótkoterminowy (wywołany przez wstrząs informacyjny) stara się skierować ceny w przeciwną stronę. Konflikt ten jest zazwyczaj rozwiązywany poprzez wybicie się cen zgodnie z kierunkiem słabnącego trendu długoterminowego, po którym następuje w niedługim czasie zasadnicze odwrócenie tego

130

trendu. Odwrócenie to dokonuje się wraz z nieuchronnym pojawieniem się fali δ lub z. O naturze trójkątów powiemy znacznie więcej, kiedy przejdziemy do omawiania teorii fal Elliotta (rozdział 15).

FORMACJA GŁOWY I RAMION Kolejną formacją pozwalającą uzyskiwać wiarygodne sygnały sprzedaży lub kupna jest tak zwana formacja „głowy i ramion". W przypadku wierzchołkowej formacji tego typu „lewe ramię" kształtowane jest w okresie słabości cen tuż przed ustanowieniem przez rynek nowego szczytu, czyli „głowy"; „prawe ramię" to okres siły cen tuż po nowym szczycie. Podstawa obu ramion powinna ukształtować się mniej więcej na tym samym poziomie cenowym1. A zatem można tu wyznaczyć tak zwaną „linię szyi". Sygnał sprzedaży pojawia się wówczas, gdy ceny ostatecznie przebiją tę linię (diagram 13.7).

1

Linia szyi bywa często odchylona w górę lub w dół. 131

WIERZCHOŁKOWA FORMACJA GŁOWY I RAMION A PULS CENOWY W ramach pojedynczego pulsu cenowego formacja ta może się ukształtować na dwa sposoby. Po pierwsze, może być rezultatem odwrócenia trendu w fali δ. Odpowiada to przypadkowi (iii) z diagramu 12.2 zamieszczonego w poprzednim rozdziale. Formacja ta jest bardzo łatwo rozpoznawalna (diagram 13.8): szczyt fali α kształtuje lewe ramię, szczyt fali δ głowę, a szczyt fali y prawe ramię. Fala z przyniesie zyski z każdej zawartej transakcji sprzedaży, kiedy ceny przebiją linię szyi biegnącą wzdłuż dołków fal β i x. Drugą możliwością pojawienia się formacji głowy i ramion jest odwrócenie trendu w fali x. Odpowiada to przypadkowi (iv) z diagramu 12.2, omawianemu w rozdziale poprzednim (diagram 13.8). Formacja taka nie musi wówczas powstać: zależy to od usytuowania fali β względem dna fali x. Aby można było mówić o ukształtowaniu się formacji głowy i ramion, dno fali x powinno znaleźć się dość blisko zakresu cen wyznaczonego przez falę β. Jeśli jednak istnieją wątpliwości co do wiarygodności linii szyi, istotnym sygnałem sprzedaży jest także przebi2 cie poziomu dna fali x przez falę z .

2

Warto zauważyć, że odchylenie w górę w formacji głowy i ramion oznacza, że podstawa lewego ramienia będzie automatycznie funkcjonować jako potencjalny poziom wsparcia dla spadków cen. Jeśli poziom ten zbiega się z prognozowanym zasięgiem cen (bardziej szczegółowo na ten temat będziemy mówili w rozdziale 17), to spadek cen po sygnale sprzedaży będzie miał ograniczony zakres. 132

TRADYCYJNY SPOSÓB DOKONYWANIA POMIARU Być może najbardziej istotną cechą formacji głowy i ramion jest to, że można ją wykorzystywać do prognozowania zasięgu przyszłego spadku cen. Powszechnie uznaje się, że po przecięciu linii szyi długość spadku cen równa jest odległości pomiędzy szczytem głowy a linią szyi. Widzimy to na diagramie 13.9, gdzie odcinek ten oznaczony jest jako d.

WIARYGODNOŚĆ

POMIARU

Mimo że od dawna powszechnie uznaje się ten sposób dokonywania 3 pomiaru za wiarygodny , nikt dotąd nie potrafi wyjaśnić, dlaczego metoda ta się sprawdza. Teraz możemy zapełnić tę lukę w naszej wiedzy. W większości przypadków prawe ramię formacji stanowi pierwszą reakcję na wstrząs informacyjny. Zasięg ruchu cen w dół powinien zatem wynosić 2,618 zasięgu wzrostów. Zobaczmy na pewnym przykładzie, jak wygląda to w praktyce. Załóżmy, że szczyt cenowy ustanowiony został na poziomie 100 i że odległość od tego 3

Patrz na przykład P.J. Kaufman, Commodity Trading Systems and Methods, John Wiley, New York 1978.

133

szczytu do linii szyi wynosi 10. W normalnych warunkach (z powodów, o których będziemy mówić w rozdziale 16) moglibyśmy oczekiwać, że wielkość prawego ramienia wyniesie od 38,2 procent do 61,8 procent spadku4. A zatem wzrost zakończy się pomiędzy poziomem 93,82 (minimum) a 96,18 (maksimum). W pierwszym przypadku prognozowany poziom spadku wynosiłby 83,85, natomiast w drugim 80,06. A zatem średnio wychodzi 81,9. Przy tradycyjnym sposobie pomiaru zasięg spadku wynosiłby 10 jednostek w dół od linii szyi. Jeśli założymy, że linia szyi biegnie horyzontalnie, poziom spadku wyniesie 80. Rezultaty przy użyciu współczynnika 2,618 oraz tradycyjnego pomiaru opartego na formacji głowy i ramion okazują się praktycznie takie same, co oznacza, że uzyskaliśmy teoretyczne wytłumaczenie metody pomiaru, która do tej pory pozostawała bez wyjaśnienia. TRADYCYJNY SPOSÓB POMIARU I WSPÓŁCZYNNIK 2,6i8 Konkretny przykład relacji pomiędzy tradycyjnym sposobem dokonywania pomiaru i pomiarem opartym na współczynniku 2,618 widzimy na diagramie 13.10. Jest to wykres kursu dolara amerykańskiego wobec marki zachodnioniemieckiej z okresu pomiędzy lipcem i listopadem 1988. Można tu dostrzec, że w okresie tym rynek ukształtował formację głowy i ramion. Sygnał sprzedaży pojawił się na początku października, kiedy rynek przebił „linię szyi".

4 5 6

134

Liczby te pochodzą z ciągu Fibonacciego. To znaczy, 93,82-[(93,82-90) χ 2,618] = 83,8. To znaczy, 96,18-[(96,18-90) χ 2,618] = 80,0.

Odległość od szczytu „głowy" do „linii szyi" wynosiła w przybliżeniu 0,083 DM. Zgodnie z tradycyjną formułą, wielkość tę można było przewidzieć na podstawie poziomu, na którym pojawił się sygnał sprzedaży (1,852 DM). Oznaczało to spadek do poziomu 1,769 DM. Wysokość prawego ramienia wynosiła 0,041. Zgodnie z zasadą spirali, należało pomnożyć tę wielkość przez 2,618. W rezultacie (1,882— 2,618x0,041) otrzymuje się 1,775. A zatem prognozowany zasięg spadku okazuje się praktycznie taki sam przy zastosowaniu obu metod.

DOKŁADNOŚĆ FORMUŁY 2,618 Należy w tym miejscu jednak zauważyć, iż sposób pomiaru oparty na współczynniku 2,618 jest o wiele bardziej dokładny od metody tradycyjnej. Diagram 13.11 ukazuje wykres z terminowego rynku obligacji z okresu pomiędzy grudniem 1981 a styczniem 1982 uwzględniający najwyższe i najniższe ceny z poszczególnych dni. Tradycyjna metoda wyznaczała zasięg spadków na poziomie 60, który znalazł się w środku luki ucieczki podczas zniżek z początku stycznia. Właściwy poziom, wyliczony przy użyciu współczynnika 2,618, wynosił 58,2. Na tym poziomie rynek zatrzymał się w połowie stycznia, po czym zaczął zwyżkować. 135

ODWRÓCONA FORMACJA GŁOWY I RAMION W przypadku dna cenowego omawiany rodzaj formacji nazywa się (dość niefortunnie) „odwróconą formacją głowy i ramion". Kształt jest tu dokładnie taki sam jak ten, który występuje podczas szczytu cenowego, tyle że jest odwrócony. „Lewe" ramię formuje się w okresie siły rynku tuż przed ostateczną wyprzedażą ustanawiającą nowy dołek, głowa to najniższy poziom cen, a prawe ramię to okres słabości cen tuż po odbiciu z dna. A zatem i tu można wytyczyć „linię szyi" pomiędzy dwoma ramionami, zaś sygnał kupna pojawia się, gdy ceny przebiją jej poziom (diagram 13.12).

ODWRÓCONA FORMACJA GŁOWY I RAMION A PULS CENOWY W ramach pojedynczego pulsu cenowego odwrócona formacja głowy i ramion może się ukształtować na dwa sposoby. Po pierwsze, może to być rezultat odwrócenia trendu w fali x. Odpowiada to przypadkowi (iv) z diagramu 12.3 przedstawionego w poprzednim rozdziale (diagram 13.13). Linia szyi wytyczona jest pomiędzy szczytami fali α i fali β. Sygnał kupna pojawia się wówczas, gdy fala y przebija linię szyi. Po wybiciu 136

linia szyi jest ponownie testowana przez falę z7, ale hossa jest kontynuowana, gdy zaczyna się rozwijać następny puls cenowy. Po drugie, odwrócona formacja głowy i ramion może się ukształtować podczas odwrócenia trendu występującego w fali y. Odpowiada to przypadkowi (ν) z diagramu 12.3 (diagram 13.13). Linia szyi wytyczana jest pomiędzy szczytami fal δ i y. Sygnał kupna pojawia się wraz z następnym pulsem cenowym.

WSPÓŁCZYNNIK

2,618

Współczynnik 2,618 nie może zostać wykorzystany do obliczania zasięgu wzrostów w żadnym z dwóch powyższych przypadków, ponieważ pomiaru takiego można dokonywać tylko na podstawie fali β. Jest on możliwy tylko wówczas, gdy występują dwa pulsy (patrz niżej) i prawe ramię powstaje z fali β. Przy zastosowaniu tradycyjnej metody „przeciętny" spodziewany ruch cen po przecięciu linii szyi odpowiada zazwyczaj wielkości wynikającej ze współczynnika 2,618. Praktyka wskazuje na to, że w odwróconych formacjach głowy i ramion rzeczywiście występują dwa pulsy.

PODWÓJNE I POTRÓJNE SZCZYTY A PULS CENOWY Ostatnią grupą formacji odwrócenia trendu powstających z pojedynczego pulsu cen są formacje, w których rynek odbija się od pewnego 7

Jeśli trend zmienia się powoli, fala z może zniżkować na tyle, że sygnał kupna zostanie unieważniony. Powstającą w takiej sytuacji formację można określić jako podwójne lub nawet potrójne dno. 137

poziomu cenowego co najmniej dwa razy. W przypadku szczytu cenowego formację taką nazywa się „podwójnym wierzchołkiem". Kształtuje się ona w wyniku odwrócenia trendu występującego podczas fali β (czyli przypadek ii z diagramu 12.2) lub fali y (przypadek v). Czasami odwrócenie trendu dokonujące się w ramach fali β bywa tak powolne, że fala y kształtuje „potrójny wierzchołek" (przypadek ii z diagramu 12.2). Możliwości te przedstawione są na diagramie 13.14.

Odwrócenie trendu podczas fali y kształtuje natomiast znacznie mniej złożoną formację, dając prosty sygnał sprzedaży, kiedy ceny spadają poniżej poziomu fali x (diagram 13.15). PODWÓJNE I POTRÓJNE DNA A PULS CENOWY Tę samą analizę można odnieść do rynkowych dołków, kiedy występują formacje „podwójnego dna". Rozpoznaje się je po tym, że przed ostatecznym wzrostem ceny odbijają się dwa razy od tego samego poziomu. Formacje te kształtują się zazwyczaj w wyniku odwrócenia trendu podczas fali β (przypadek ii z diagramu 12.3) lub podczas fali y (przypadek ν z diagramu 12.3). W pierwszym z nich sygnał kupna pojawia się wówczas, gdy ceny wzrastają ponad szczyt fali α; w drugim, sygnałem kupna jest wzrost cen powyżej poziomu fali y (diagram 13.16). 138

139

INNE FORMACJE PULSU CENOWEGO Pozostają nam zatem jeszcze tylko trzy podstawowe kształty pulsu cenowego z diagramów 12.2-3, które należy powiązać z formacjami znanymi z tradycyjnej analizy technicznej. Dotyczy to przypadków (i) z obu tych diagramów i przypadku (iii) z diagramu 12.3. Rodzaj tradycyjnej formacji technicznej zależy tu od charakteru poprzedniego pulsu cenowego. Jeśli odwrócenie trendu występuje w fali α (zarówno podczas kształtowania się szczytu, jak i dna), sygnał musi się wiązać z formacją głowy i ramion. Jeśli dołek kształtuje się podczas fali δ, sygnał będzie z pewnością łączył się z przełamaniem linii trendu i może się też wiązać z formacją głowy i ramion lub podwójnym bądź potrójnym dnem (jeśli odwrócenie trendu następuje bardzo powoli).

PULS CENOWY A TRADYCYJNE FORMACJE TECHNICZNE W poprzednim rozdziale wyodrębniliśmy sześć formacji, które mogą powstać w ramach pojedynczego pulsu cenowego podczas kształtowania się szczytu cenowego oraz sześć formacji, które mogą powstać podczas kształtowania się dna. W rozdziale tym wskazaliśmy na relacje istniejące pomiędzy tymi dwunastoma formacjami pulsu a formacjami znanymi z tradycyjnej analizy technicznej. Obie te metodologie zestawione są w tablicy 13.1, która ukazuje tradycyjne sygnały zmiany trendu występujące w różnych fazach pulsu cenowego. Większość formacji wynikających z pojedynczego pulsu cenowego można bezpośrednio odnieść do tradycyjnych formacji technicznych, choć możliwe są pewne odchylenia. W przypadku tych wyjątków, tradycyjna formacja zależeć będzie od kształtu, jaki przybrał poprzedni puls. Tabela 13.1 Puls cenowy i formacje analizy technicznej

Miejsce odwrócenia pulsu Szczyty α Patrz tekst β Podwójny/potrójny δ Głowa i ramiona x Głowa i ramiona/podwójny y z 140

Podwójny Przełamanie linii trendu

Tradycyjna analiza techniczna Dołki Patrz tekst Podwójny Patrz tekst Głowa i ramiona/podwójny/ /potrójny Głowa i ramiona/podwójny Przełamanie linii trendu

WNIOSKI W rozdziale tym wykazaliśmy, że proste rodzaje pulsu cenowego niższego rzędu, wywołane przez rozwój pulsu wyższego rzędu, są bezpośrednim źródłem wszystkich głównych formacji odwrócenia trendu znanych z tradycyjnej analizy technicznej. Przełamanie linii trendu, formacja głowy i ramion, podwójny i potrójny wierzchołek, podwójne i potrójne dno - są to formacje wynikające z podstawowego pulsu cenowego. Istnieją w rzeczywistości tylko dwie zmienne: punkt, w którym trend ulega odwróceniu, oraz szybkość, z jaką dokonuje się to odwrócenie. Dokładność tradycyjnych metod pomiaru wynikających z formacji odwrócenia trendu można wytłumaczyć wpływem złotego współczynnika w przekazywaniu wstrząsów informacyjnych. Sekret analizy technicznej - przyczyna, dla której jej metody sprawdzają się w praktyce - zyskuje zatem ostateczne wyjaśnienie.

141

Rozdział czternasty

Formacje powstające podczas trendów WPROWADZENIE Zasady dokonywania transakcji wynikające z analizy zniekształceń pulsu cenowego są bardzo proste i zgodne z tradycyjnymi formacjami technicznymi, choć nie obejmują wszystkich istniejących możliwości. W naszej analizie przyjęliśmy założenie, iż trend wyższego stopnia odwraca się w określonym punkcie w ramach pulsu niższego poziomu. Stanowi to siłą rzeczy gwarancję, że sygnały kupna lub sprzedaży okażą się skuteczne. W większości przypadków rzeczywiście tak będzie, ale istnieją pewne „szare" strefy. Mowa o sytuacjach, w których puls cenowy może wprawdzie odpowiadać jednej z dwunastu możliwości przedstawionych w rozdziale 12, ale wcale nie musi to wskazywać na poważną zmianę w trendzie wyższego stopnia. W rezultacie wynikający stąd sygnał może się pojawiać zbyt późno, aby przynieść przyzwoity zysk. Musimy zatem dokonać rozróżnienia pomiędzy tymi formacjami, które są jedynie zgodne ze zmianą trendu, a takimi, które rzeczywiście potwierdzają tę zmianę. 142

STOSOWANIE ANALIZY FUNDAMENTALNEJ Jednym z rozwiązań może być oczywiście przyjęcie bardziej całościowego podejścia i włączenie do procesu decyzyjnego analizy fundamentalnej. O rozumowaniu kryjącym się za tym rozwiązaniem mówiliśmy w rozdziale 12. Nie zmienia to jednak faktu, że indeksy rynkowe wykazują tendencję do wyprzedzania wskaźników fundamentalnych, w związku z czym mogą dostarczać takich informacji o sytuacji gospodarczej, które nie są oczywiste nawet dla najlepszych ekonomistów.

STOSOWANIE WSKAŹNIKÓW ZACHOWAŃ INWESTORÓW Drugim rozwiązaniem powyższego problemu jest analizowanie zachowań inwestorów w trakcie potencjalnego kształtowania się formacji odwrócenia trendu. Zachowania inwestorów podlegają określonym regułom i niemal zawsze potwierdzają odwrócenie trendu. Wiedza o zachowaniach inwestorów pozwala również szybciej otworzyć właściwe pozycje. Odpowiednie metody tego rodzaju analizy omówimy w rozdziale 16.

STOSOWANIE PULSU CENOWEGO Trzecie rozwiązanie zakłada odwrócenie procedury analitycznej przedstawionej w rozdziale 12. Oznacza to próbę wywnioskowania statusu trendu wyższego stopnia ze zniekształceń pulsu cenowego, a nie na odwrót. W tym kontekście istnieją cztery istotne zasady. Zasada 1: wzrostowy trend pięciofazowy Pierwsza z tych zasad mówi, że puls cenowy zostanie przekształcony w wyraźną formację pięciofazową, jeśli oddziaływać będzie nań dynamiczny trend wzrostowy. Ponadto, faza środkowa będzie najdłuższa, ponieważ jest to fala δ. Widzimy to na diagramie 14.1, który ukazuje doskonały przykład takiej sytuacji dotyczący kursu funta sterlinga wobec dolara amerykańskiego. W normalnych warunkach fala y pulsu cenowego zakończyłaby się poniżej szczytu poprzedniej fali δ. Jeśli jednak fala y ustanowiła nowy szczyt, to mamy wyraźny dowód na to, że w górę skierował ją trend wyższego stopnia. W rezultacie możemy powiedzieć, że pięciofazową formacja jest dobitnym dowodem istnienia dominującego trendu wzrostowego. 143

Zasada 2: trend trzyfazowy Druga zasada mówi, że podczas trendu spadkowego puls cenowy niemal zawsze będzie przybierał postać pewnej formacji trzy fazowej. Istnieje tu wiele możliwości. Na najprostszym poziomie wszystkie fazy spadkowe składają się z trzech części, co wynika z kształtu pulsu cenowego. Powinno być jednak oczywiste, że jeśli odniesiemy nachylenie spadkowe do całego pulsu, formacje okażą się po prostu bardziej złożoną postacią tego samego zjawiska. Najbardziej naturalnym rezultatem jest tu struktura „podwójnej trójki", gdzie dwa trzyfazowe ruchy połączone są przez korektę w postaci fali δ. Trzecia faza będzie zazwyczaj najdłuższa, ponieważ trendy wyższego i niższego stopnia są wówczas ze

144

sobą zsynchronizowane. Widzimy to na diagramie 14.2, który ukazuje wykres wskaźnika rynku terminowego (Commodities Research Bureau Price Index). Zasada 3: Wpływ fali z Obie powyższe zasady są bardzo proste i zarazem niezwykłe dokładne. W szczególności pomagają one inwestorowi trzymać się głównego trendu. Istnieją jednak jeszcze dwie zasady, które pomagają w potwierdzeniu odwrócenia trendu. Pierwsza z nich wynika stąd, że po każdej fali y przychodzi fala z. Fala z jest, teoretycznie rzecz biorąc, najbardziej dynamiczną falą spadkową pulsu cenowego. A zatem podczas trendu wzrostowego po piątej fazie zawsze przychodzi znacząca korekta (diagram 14.1). Zasada 4: Formacje cenowe w trendzie wzrostowym Ostatnia zasada mówi, że skoro pięciofazowy kształt potwierdza istnienie trendu wzrostowego, pojawienie się takiego kształtu zaraz po uformowaniu się dna jest bardzo mocnym dowodem, że trend zmienił się na wzrostowy (diagram 14.3).

KONSEKWENCJE FORMACJI PODWÓJNEGO SZCZYTU I PODWÓJNEGO DNA Zasady mówiące o pięciu fazach trendu wzrostowego, trzech fazach trendu spadkowego, znaczeniu fali δ i pojawieniu się pięciofalowego 145

ruchu po ukształtowaniu się dna są najważniejsze. Istnieją jednak również pewne pomocnicze wskazówki (będące rozszerzeniem głównych zasad), które są bardzo cenne, jeśli chodzi o charakter przyszłych trendów. Pierwsza z nich odnosi się do formacji podwójnego wierzchołka lub podwójnego dna. Jeśli podwójny wierzchołek oznacza niezwykle silną falę y, to wniosek jest podobny jak wówczas, gdy fala y ustanawia nowy szczyt: główny trend ma charakter wzrostowy (diagram 14.4). Podobnie jeśli podwójne dno oznacza niezwykle silną falę β, wynika 1 stąd, że trend wyższego stopnia pozostaje wciąż spadkowy . Wnioski te nasuwają się dlatego, że w normalnych warunkach fale y i β zazwyczaj nie docierają do poprzedzającego je punktu zwrotnego (diagram 14.4).

FAŁSZYWE PRZEŁAMANIE LINII TRENDU Druga z pomocniczych wskazówek mówi, że skoro silna fala y zazwyczaj odzwierciedla wpływ trendu wzrostowego wyższego rzędu, przełamanie linii trendu podczas następnej fali z może się okazać sygnałem fałszywym. Mówiąc konkretnie, przełamanie linii trendu tworzy dostateczny grunt dla krótkoterminowych skrajnych nastrojów, by stanowić podstawę dla wzrostu. Widzimy to na diagramie 14.5. Właściwą linią trendu jest zatem ta, która łączy ostatnią falę formacji podstawowej z dołkiem fali z. Przełamanie tej linii będzie oznaczało zmianę trendu.

1

Zauważmy, że może to oznaczać na pozór pojawienie się pięciu fal spadkowych. Pięciofalowa formacja spadku oznacza, że trend wyższego stopnia ma charakter spadkowy. Zjawisko to nie jest jednak koniecznym warunkiem istnienia rynku „niedźwiedzia". 146

RALPH NELSON ELLIOTT Występowanie pięciu faz wzrostów podczas hossy i trzech faz spadków podczas bessy odkryte zostało w latach trzydziestych naszego stulecia przez wielkiego teoretyka rynku kapitałowego, Ralpha Nelsona Elliotta 2 . Elliott doszedł do wniosku, że wynikający stąd schemat 5-3 stanowi prawo natury. Dostrzegł on, że formacje cenowe zazwyczaj obejmują dynamiczny ruch w trzeciej fazie hossy lub bessy i wywnioskował, że formacje te podlegają pewnym wyraźnie określonym zasadom, które można wykorzystać w dokonywaniu transakcji. Zauważył on też jednak, że nie wszystkie formacje odpowiadają podstawowemu schematowi i poświęcił wiele uwagi na wykazanie, że wszelkie anomalie wynikają ze znieksztaceń zasadniczej formacji 5-3. W szczególności twierdził, że piąta faza impulsu może się „załamać", w związku z czym cały ruch przybiera kształt trzyfazowy. . Jak wskazywaliśmy, jeśli chodzi o liczbę faz w danym ruchu cen jest w istocie na odwrót. Prawo natury wymaga schematu 3-3 we fluktuacjach i cen, a schemat 5-3 powstaje w wyniku wpływu trendów wyższego stopnia. Mimo wszystko, teoria Elliotta jest wiarygodnym i użytecznym w praktyce podejściem do analizy rynku kapitałowego. Nie ma żadnej znanej formacji, która nie znajdowałaby wyjaśnienia na gruncie teorii Elliotta, zaś jego koncepcja fal opiera się na regułach stanowiących wiarygodne interpretacje konsekwencji istnienia pulsu cenowego. Gracze posługujący się teorią Elliotta na ogół uzyskują wyjątkowo dobre rezultaty. A zatem następny rozdział poświęcimy nieco dokładniejszemu omówieniu tej koncepcji. 2

Ralph Nelson Elliott, Nature's Law- The Secret of the Universe. Elliott, New York 1946. Przedrukowane w: Robert Prechter (red.), The Major Works of R. N. Elliott, New Classics Library, New York 1980. 147

Rozdział piętnasty

Teoria Elliotta

ODKRYCIE ELLIOTTA Teoria fal Elliotta jest szeroko stosowanym, ale w niewielkim stopniu rozumianym filozoficznym podejściem do analizy rynku kapitałowego. Na początku lat trzydziestych naszego stulecia, podczas długiego okresu rekonwalescencji po przebytej chorobie, Elliott poświęcił się szczegółowej analizie ruchów cen na giełdzie. W trakcie swych badań Elliott odkrył specyficzną formułę „określającą" ruchy rynku. Opierała się ona na założeniu, że średnie rynkowe wzrastają w pięciu „falach" i zniżkują w trzech „fałach", co pozwoliło Elliottowi przewidywać ruchy cen z dokładnością, która zadziwiała współczesnych mu komentatorów. W roku 1938 opublikował on swe odkrycia w pracy zatytułowanej „The 1 Wave Principle" . Teoria fal Ełliotta została w ostatnich latach spopularyzowana w Stanach Zjednoczonych przez Roberta Prechtera, a niezwykła skuteczność zjednała jej wielu zwolenników. Mimo wszystko należy stwierdzić, 1

Ralph Nelson Elliott, The Wave Principle, Elliott, New York 1938. Przedrukowane w Robert Prechter (red.) The Major Works of R. N. Elliott, wyd. cyt. 148

że z koncepcją tą wiążą się dwa specyficzne problemy: po pierwsze, jest to system niezwykłe złożony, w związku z czym niełatwo go stosować, oraz po drugie - nikt (w tym również sam Elliott) nie był w stanie wyjaśnić, dlaczego system ten sprawdza się w praktyce.

PULS CENOWY JAKO PODSTAWA TEORII FAL Jak wykazaliśmy w rozdziale 14, kluczem do zrozumienia schematu Elliotta jest puls cenowy. Jeśli dostrzeże się ten fakt, cała koncepcja Elliotta staje się możliwą do przyjęcia metodą analizy i prognozowania cen giełdowych. Otóż pulsy cenowe różnych poziomów łączą się ze sobą tworząc w ten sposób rozmaite formacje, które Elliott podporządkował pewnym prostym regułom. Przyjrzyjmy się teraz odkryciom Elliotta nieco dokładniej.

PODSTAWOWY SCHEMAT FAL Główne założenie Elliotta mówi, że wszystkie rynki „byka" składają się z pięciu fal, zaś wszystkie rynki „niedźwiedzia" z trzech fal. Widzimy to na diagramie 15.1. Każda hossa składa się zatem z trzech fal impulsu (1,3 i 5 na diagramie 15.1) przedzielonych dwiema falami korygującymi (2 i 4). Bessa składa się z dwóch fal impulsu (A i C na diagramie 15.1) przedzielonych jedną falą korygującą (B na diagramie 15.1).

FALE KORYGUJĄCE Przy takim prostym ujęciu fale A, Β i C bessy można podzielić na łatwo rozpoznawalne formacje. Fale A i C to fale impulsu, w związku z czym, według Elliotta, powinny się one składać z pięciu fal. Fala Β natomiast jest falą korygującą (to znaczy korektą korekty!). Składa się ona zatem z trzech fal i stanowi odwróconą postać całej korekty A-B-C (diagram 15.2).

UNIWERSALNOŚĆ SCHEMATU Istotną cechą teorii Elliotta jest to, że odnosi się ona do wszystkich stopni ruchu cen. A zatem fale impulsu (1, 3 i 5) dowolnego ruchu 149

pięciofalowego również składają się z pięciu fal, podczas gdy fale 2 i 4 tego ruchu składają się z trzech fal. Wynika stąd, że każdy pełny cykl obejmujący hossę i bessę staje się częścią cyklu wyższego stopnia. Na przykład, cykl widoczny na diagramie 15.1 może stanowić fale (1) i (2) lub 2 fale (3) i (4) cyklu wyższego stopnia (diagram 15.3). W tym sensie teoria Elliotta zakłada koncepcję rozwoju: spadki z okresu bessy będą odrobione, a poziom poprzedniego szczytu rynkowego zostanie przekroczony.

FALE JAKO ZJAWISKO PRZYRODNICZE Elliott dokonał zatem istotnego spostrzeżenia, że zachowania rynku są zjawiskiem naturalnym o specyficznych dla siebie formach. Ma to oczywiście zasadnicze konsekwencje dla prognozowania zachowań rynku, ponieważ formacje niższych stopni powinny odradzać się na wyższym poziomie. .

2

Dokonując rozróżnienia pomiędzy ruchami odmiennych stopni przyjęto odpowiednie notacje. Na przykład fale najniższego poziomu są zazwyczaj numerowane małymi cyframi rzymskimi i, ii, iii, iv, v, po których występują fale a, b, c. Następny poziom to fale (i), (ił), (iii), (iv), (v) oraz (a), (b), (c). Kolejny poziom to fale 1, 2, 3, 4, 5 oraz A, B, C. Potem (1), (2), (3), (4), (5) i (A), (B), (C) i tak dalej. 150

REGUŁY POCHODNE: KIERUNEK TRENDU Elliott ustanowił pewne reguły, dzięki którym można określić kierunek głównego trendu rynkowego i stwierdzić, kiedy dokonuje się jego odwrócenie. Elliott zauważył, że pojawienie się pięciofalowej formacji 151

impulsu, wzrostowej lub spadkowej, stanowi kierunku trendu długoterminowego. A zatem pięciofalowa po ostrym spadku cen zapowiada kująca formacja pięciofalowa po gwałtownym kolejne spadki.

wyraźną wskazówkę zwyżkująca formacja dalsze wzrosty; zniżwzroście sygnalizuje

REGUŁY POCHODNE: FALE IMPULSU Po drugie, w ramach każdego ruchu złożonego z pięciu fal obowiązują trzy podstawowe reguły: a) fala czwarta nie schodzi poniżej szczytu fali pierwszej3; b) fala trzecia jest często najdłuższą, ale nigdy najkrótszą spośród pięciu fal składających się na dany ruch cen; c) dwie z trzech fal impulsu są sobie równe pod względem długości.

REGUŁY POCHODNE: FALE KORYGUJĄCE Odnośnie fal korygujących Elliott zaobserwował występowanie trzech podstawowych zasad: a) żadna formacja A-B-C nigdy nie znosi całkowicie poprzedniej formacji pięciofalowej tego samego stopnia; b) każda korekta będzie co najmniej równa pod względem wielkości i czasu trwania wszystkim poprzedzającym ją korektom niższego stopnia; c) każda korekta wraca na ogół do zakresu cen fali korygującej niższego stopnia - to znaczy fali drugiej lub czwartej4.

KOMPLIKACJE WEWNĄTRZ SYSTEMU Podstawowy schemat Elliotta 5-3 wraz z towarzyszącymi mu regułami stanowi niepowtarzalną koncepcję funkcjonowania rynku kapitałowego. Schemat ten nie jest jednak całkowicie wystarczający. Już Elliott stwierdził, że wprawdzie schemat 5-3 stosuje się do bardzo wielu 3

Poza przypadkami stosunkowo rzadkich formacji trójkąta i rynkami towarowymi. 4 Elliott stwierdził, że korekta bardzo często powraca do fali korygującej niższego stopnia. A zatem fala (2) wyższego stopnia powraca do fali 2, natomiast fala (4) do fali 4 niższego stopnia.

152

sytuacji, ale istnieją pewne odchylenia, które trzeba również brać pod uwagę. Po uwzględnieniu tych przypadków, teoria Elliotta staje się kompletna: nie ma znanych formacji cenowych, których nie dałoby się przedstawić w kategoriach koncepcji fal. ODCHYLENIA W PIĄTEJ FALL ZAŁAMANIA I WYDŁUŻENIA Pierwszym rodzajem odchyleń badanym przez Elliotta były przypadki dotyczące piątej fali głównego ruchu cen. Podstawowy schemat sugeruje, że piąta fala wykracza poza koniec trzeciej fali tego samego stopnia. W praktyce jednak piąta fala może albo nie sięgnąć końca fali trzeciej (fala załamana), albo wydłużyć się w postaci dodatkowego dynamicznego pięciofalowego ruchu (wydłużenie fali). Sytuacje te przedstawione są na diagramach 15.4-5.

153

KONSEKWENCJE ZAŁAMANIA LUB WYDŁUŻENIA FALI

Załamanie się lub wydłużenie piątej fali stanowi bardzo wyraźną wskazówkę dotyczącą zachowań rynku w najbliższej przyszłości. Załamanie się fali piątej jest oczywiście oznaką wielkiej słabości rynku w końcowej fazie wzrostów lub wielkiej siły w końcowej fazie bessy. Spadki następujące po załamaniu się piątej fali hossy będą zatem bardzo gwałtowne, podobnie jak wzrosty następujące po załamaniu się piątej fali bessy. Widzimy to na diagramie 15.6. Z kolei wydłużenia zapowiadają bardzo dynamiczny ruch cen 5 . Co za tym idzie, podczas hossy ceny ustanowią nowy szczyt nawet po domniemanym szczycie fali piątej; podczas bessy ceny spadną do nowych najniższych poziomów po pozornym zakończeniu piątej fali (diagram 15.7). Elliott nazywa taki ruch cen „regułą podwójnego zniesienia", ponieważ ceny dwukrotnie przemierzają dystans wydłużenia. Pierwsze zniesienie powraca do początku wydłużenia (to znaczy punktu X2 na diagramie 15.7), drugie zaś z powrotem kieruje ceny poza koniec fali piątej6.

5

Elliott uważał, że wydłużenia piątej fali są bardziej prawdopodobne wówczas, gdy fale pierwsza i druga były krótkie i równe pod względem długości. 6 Zgodnie z zasadą pulsu cenowego, wydłużenie podczas (na przykład) hossy pojawia się podczas fali δ. Podwójne zniesienie jest wówczas rezultatem fal χ i y, jeśli fala y ustanawia nowy szczyt. Cała formacja zakłada istnienie ostrego trendu zwyżkującego. Odwrotnie rzecz się ma w przypadku bessy. 154

PIĄTE FALE W POSTACI UKOŚNYCH TRÓJKĄTÓW Elliott stwierdził, że czasami piąte fale są ukośnie położonymi trójkątami. Formacja taka a) składa się z pięciu fal, b) każda z tych fal jest ruchem trzyfazowym, c) czwarta fala może zejść poniżej szczytu fali pierwszej7. Formacja ta jest stosunkowo rzadka, ale zawsze następuje po niej gwałtowny ruch cen w kierunku przeciwnym do nachylenia trójkąta. Dwa przykłady takiej sytuacji ukazuje diagram 15.8.

7

Na rynkach kapitałowych jest to jedyny wyjątek od reguły, wedle której fala czwarta nie może spaść poniżej szczytu fali pierwszej tego samego stopnia. Zasada ta jest czasami naruszana na rynkach towarowych. 155

ODCHYLENIA W FALACH KORYGUJĄCYCH: TRZYFAZOWA FALA A Drugi rodzaj odchyleń analizowany przez Elliotta wiąże się z kształtem formacji korygujących. Podstawowy kształt, przedstawiony na diagramie 15.2, nazywany jest zygzakiem; składa się on z dwóch fal spadkowych przedzielonych zwyżką. Jak już wyjaśnialiśmy, fale A i C w zygzaku składają się z pięciu fal, a fala Β ζ trzech. Fala korygująca w postaci zygzaka jest zatem formacją 5-3-5. Odchylenia od niej wiążą się z tym, iż fala A często składa się tylko z trzech fal, w rezultacie czego powstaje 8 formacja 3-3-5 . Fala występująca po takiej „skróconej" fali A zazwyczaj jest bardzo silna - tak bardzo, że sięga co najmniej poziomu, na którym rozpoczęła się fala A. Elliott znalazł trzy możliwe formacje 3-3-5. Nazwał je płaską korektą regularną, płaską korektą nieregularną oraz korektą „w biegu".

KOREKTA PŁASKA Podczas regularnej korekty płaskiej (diagram 15.9) fala Β wynosi ceny na powrót do poziomu, na którym rozpoczęła się fala A, zaś następna fala C sprowadza je znów do poziomu, na którym fala A się zakończyła. Inaczej mówiąc, ceny oscylują w pewnym zakresie, po czym trend jest kontynuowany. W ramach płaskiej korekty nieregularnej mogą się pojawić dwa różne warianty: w pierwszym fala Β może wynieść ceny powyżej poziomu, na którym rozpoczęła się fala A; w drugim fala C może zakończyć się znacznie powyżej dna fali A lub zejść znacznie poniżej jej dna. Obie te możliwości przedstawione są na diagramie 15.10. W skrajnych przypadkach występuje stosunkowo rzadka korekta „w biegu" (zwana też korektą „pędzącą"). Fala Β wyraźnie wykracza tu ponad poziom punktu wyjścia fali A i również fala C kończy się powyżej tego poziomu (diagram 15.11). Podstawowa zasada Elliotta dotycząca zarówno korekty płaskiej, jak i pędzącej, mówi, że są one bardzo symptomatyczne dla głównego trendu rynkowego. W szczególności siła fali Β jest istotną wskazówką, że ceny wzrosną bardzo gwałtownie po zakończeniu korekty i że prawdopodobnie przekroczą szczyt tej fali. 8

Oznacza to, że wszystkie ruchy kończą się po pięciu falach. Nawet Elliott nie był całkiem przekonany do tej koncepcji i zastanawiał się nad „podstawą A-B", opartą na schemacie 3-3. Patrz Ralph Nelson Elliott, Nature's Law, wyd. cyt. Podstawa A-B byłaby doskonałym odzwierciedleniem podstawy α-β w pulsie cenowym. 156

157

KOREKTY ZŁOŻONE Jak zatem widzimy, fale korygujące to potencjalnie złożone ruchy cen. Ich zasadniczym celem jest przeciwdziałanie skrajnościom poprzedniego impulsu wzrostowego fali tego samego stopnia i przygotowanie warunków dla następnej fali impulsu. Czasami jednak prosty zygzak lub korekta płaska nie wystarczają dla realizacji tego zadania. W rezultacie rynek wydłuża korektę łącząc ze sobą co najmniej dwie formacje korygujące. Zasadniczo rzecz biorąc, połączyć się może dowolna liczba takich formacji, a jedynym warunkiem, jaki musi spełnić powstająca wówczas formacja złożona jest to, by każda formacja A-B-C oddzielona była od następnej przez inną formację A-B-C. Owa formacja pośrednicząca nazywana jest zazwyczaj falą X (nie mylić z falą χ pulsu cenowego). Dwa przykłady złożonych korekt przedstawia diagram 15.12.

TRÓJKĄTY Jedną z odmian złożonych korekt, którą Elliott uważa za szczególnie istotną, jest formacja trójkąta. Formacja taka zasadniczo składa się z pięciu fal A-B-C lub, ściślej rzecz biorąc, z trzech fal A-B-C przedzielonych dwiema falami X; zasięg każdego kolejnego ruchu A-B-C wyznaczony jest przez ograniczające go linie, które rozszerzają się lub 9 zwężają . Odpowiednie przykłady ukazuje diagram 15.13. 9

Linie wyznaczające trójkąt nie muszą zbiegać się czy rozchodzić w sposób symetryczny. W trójkącie zwyżkującym górna linia biegnie poziomo, natomiast w trójkącie zniżkującym pozioma jest linia dolna. 158

IMPLIKACJE

TRÓJKĄTA

Znaczenie formacji trójkąta polega na tym, że daje on wyjątkową wskazówkę dotyczącą następnego ruchu cen. Po pierwsze, ceny rynkowe wychodzą z trójkąta w tym samym kierunku co druga fala trójkąta; po drugie, wynikająca stąd fala impulsu jest ostatnią falą biegnącą 159

w kierunku głównego trendu 1 0 ; po trzecie, w przypadku trójkątów zwężających się ceny przebywają na ogół dystans równy najszerszej części trójkąta, zaś zmiana trendu następuje w pionie wyznaczonym przez wierzchołek trójkąta 1 1 . Reguły te przedstawione są na diagramie 15.14.

KOREKTY ODWRÓCONE Wprawdzie wszystkie te uwagi odnoszą się do korekt występujących na rynku „byka", ale stosują się również do korekt z okresu bessy, czyli do fali drugiej i czwartej oraz fali Β zwykłej korekty. Formacje takie nazywa się zazwyczaj odwróconymi. Przykłady odwróconego zygzaka, odwróconej regularnej korekty płaskiej, odwróconej korekty płaskiej nieregularnej oraz odwróconego trójkąta symetrycznego przedstawione są na diagramie 15.15.

10

Co oznacza, że podczas hossy trójkąty mogą wystąpić tylko w fali czwartej. Patrz Alfred J. Frost i Robert Prechter, Elliott Wave Principle, New Classics Library, New York 1978. 11

160

REGUŁA ZMIENNOŚCI W swej pracy Nature's Law Elliott twierdził, że jednym z podstawowych elementów teorii fal jest „reguła zmienności". W najprostszym ujęciu może to oznaczać, że okresy bessy i hossy występują na przemian. Elliott uważa jednak również, że kolejne formacje korygujące będą od siebie różne. A zatem w pięciofalowym ruchu cen fala druga będzie się różnić od fali czwartej zarówno pod względem rodzaju, jak i stopnia złożoności. W ramach korekty złożonej sąsiadujące formacje trzyfalowe również będą się różnić między sobą rodzajem i stopniem złożoności. I tak oto na przykład po zygzaku może się pojawić korekta płaska, a po prostej korekcie złożona, składająca się z co najmniej dwóch formacji trzyfalowych. Frost i Prechter sugerują jednak 12 , że ową tendencję do zmienności należy traktować raczej jako pewne prawdopodobieństwo, niż jako niepodważalną regułę. Można podać wiele przykładów sytuacji, w których zmienność nie wystąpiła.

KŁOPOTY Z TEORIĄ ELLIOTTA Pomimo faktu, że teoria Elliotta obejmuje wszystkie formacje cenowe, wielu analityków uważa, iż jest ona bardzo niezadowalająca. Istnieją po temu trzy związane ze sobą powody. Po pierwsze, jak już wcześniej zauważyliśmy, nie ma tu satysfakcjonującego wytłumaczenia schematu 5-3. Elliott uważa, że jest to „prawo natury" 1 3 i na tym poprzestaje. Niestety - i to pomimo faktu, że liczby te pochodzą z ciągu Fibonacciego - schemat 5-3 nie pojawia się w przyrodzie jako zjawisko regularne. Trudno byłoby przypuszczać, że coś, co ma być tak fundamentalnym zjawiskiem, jest zarazem całkowicie niewytłumaczalne i bezprecedensowe. Po drugie, spójność głównego schematu 5-3 dla każdego pełnego cyklu hossy/bessy daje się utrzymać tylko dzięki zastosowaniu pojęć fali załamanej i nieregularnych korekt. Wskazywałoby to na brak jednoczącej podstawy tej koncepcji. Po trzecie, złożoność fal Elliotta (w szczególności jeśli chodzi o wydłużenia i korekty złożone) oznacza, że przewidywanie przyszłego ruchu cen w praktyce często okazuje się wręcz niemożliwe: można wyodrębnić pewne alternatywy (czyli prawdopodobieństwa) wiedząc, że wszelki obrót sprawy znajdzie swoje uzasadnienie w teorii Elliotta, ale trudno na jej gruncie o dokładne prognozy przed samym ruchem cen. 12 13

Tamże. Ralph Nelson Elliott, Nature's Law, wyd cyt.

161

Nawet ci analitycy, którzy akceptują teorię Elliotta i posługują się nią, dostrzegli kilka kolejnych problemów. Pierwszy z nich polega na tym, że teorię tę trudno stosować z równym powodzeniem do analizy wszystkich rynków. Trudno ją na przykład odnosić do rynków towarowych, ponieważ fala czwarta impulsu wzrostowego często spada tam poniżej szczytu fali pierwszej tego samego stopnia, kłopoty pojawiają się również w przypadku rynków walutowych, gdzie schemat 5-3 dla 14 jednej waluty oznacza schemat 3-5 dla drugiej . Drugi problem polega na tym, że teoria fal sugeruje, iż rynek kapitałowy zawsze będzie zwyżkował: każda fala wzrostowa jest zawsze częścią większej fali wzrostowej, a wszystkie korekty zakończą się powyżej punktu wyjścia fali pierwszej poprzedniej hossy. Wniosek taki zakłada, że systemy dynamiczne rozrastają się, ale nie podlegają zmianom, co kłóci się z podstawowymi zasadami naturalnego rozwoju. Wszystkie te trudności znikają, gdy zrozumie się konsekwencje istnienia pulsu cenowego.

14

Problem ten nie musi powstawać, jeśli jako walutę podstawową stosuje się dolar amerykański, który jest międzynarodowym przelicznikiem. 162

Rozdział szesnasty

Potwierdzenie sygnałów kupna i sprzedaży

WPROWADZENIE Na każdym rynku finansowym największą przeszkodą w podjęciu właściwych działań są wątpliwości. Niezależnie od tego, jak istotny może się wydawać pewien sygnał do zawarcia transakcji, zawsze istnieje możliwość, że jest on mylny. Ponieważ ważne sygnały kupna i sprzedaży niemal zawsze pojawiają się wówczas, gdy ogromna większość inwestorów zajmuje pozycje sprzeczne z nimi, występuje na ogół niezwykle silna presja zbiorowości, by owe sygnały zlekceważyć. Pierwszym zadaniem inwestora jest zatem dążenie do zmniejszenia swojej podatności na taką presję. Ci, którzy w dokonywaniu transakcji na rynkach finansowych posługują się analizą techniczną, szybko stwierdzają, że zwiększyli dzięki temu swoją zdolność do przeciwstawiania się zachowaniom stadnym. Jest to bardzo proste, ponieważ racją bytu analizy technicznej jest dedukowanie tego, co robi większość inwestorów, dzięki czemu można we właściwym momencie zająć przeciwne pozycje. Mimo 163

wszystko, sprawą zasadniczą jest dążenie do ograniczenia elementu wątpienia i niepewności poprzez stosowanie w każdej sytuacji jak największej ilości metod analizy. Interpretacja formacji cenowych jest tylko jedną z takich metod. Inne wiążą się z obliczaniem zasięgu ruchów cen, momentów wystąpienia punktów zwrotnych i bezpośredniej analizy nastrojów i zachowań inwestorów. Zasięgiem ruchów cen zajmiemy się w następnym rozdziale, zaś analizą cykli czasowych w rozdziałach 18 i 19. Teraz przyjrzymy się koncepcji, wedle której na podstawie analizy zachowań inwestorów można wywnioskować dokładną pozycję rynku w jego pełnym cyklu obejmującym hossę i bessę.

NASTROJE INWESTORÓW I FLUKTUACJE C E N Punktem wyjścia dla naszej analizy jest związek pomiędzy nastrojami inwestorów a fluktuacjami cen (który omawialimy szczegółowo w rozdziale 8). Pamiętajmy, że pomiędzy nastrojami i cenami istnieje zarówno relacja w postaci cyklu, jak i relacja spiralna. Wprawdzie trend pozostaje ten sam, ale zmiany nastrojów prowadzą do zmian cen, które z kolei oddziałują na nastroje i działania inwestorów. W punkcie zwrotnym dochodzi jednak do następującej sekwencji zdarzeń. Po pierwsze, zaczyna się załamywać kołowa relacja pomiędzy cenami a nastrojami. Zmieniające się ceny nie są już w stanie wywołać zmian w pozycjach inwestycyjnych. W rezultacie, rynek staje się wykupiony lub wyprzedany. Po drugie, psychikę inwestorów spotyka wstrząs, kiedy ceny zaczynają się poruszać w kierunku przeciwnym do oczekiwań ogromnej większości uczestników rynku. Po trzecie, ceny zaczynają ponownie testować poziom osiągnięty tuż przed wstrząsem. Czasami ceny wkraczają nawet na nowy obszar, ale wcale nie musi tak być. Podczas tej fazy wydaje się często, że nastroje wyprzedzają zmiany cen, ale nie wracają do stanu sprzed wstrząsu. W końcu rozpoczyna się właściwe odwrócenie trendu cenowego, a wraz z nim również nastrojów.

SKRAJNE STANY RYNKU I ZASADA BRAKU POTWIERDZENIA Przedstawione tu ramy analityczne nie tylko pozwalają inwestorom dokładnie zrozumieć, co dzieje się w każdej fazie cyklu hossy i bessy, ale wyznaczają również ścisłe reguły dokonywania transakcji, które można wykorzystać w praktyce. Po pierwsze, okazuje się, że można przewidzieć wstrząs, kiedy rynek znajduje się w stanie wykupienia lub wyprzedania. Po drugie, podkreśla się tu fakt, że nastroje inwestorów zostały zaburzone przez wstrząs. A zatem ponowne testowanie poziomu 164

cen, który został osiągnięty przed wstrząsem, powinno zostać wykorzystane do otwarcia pozycji w przeciwnym kierunku. W obu tych sytuacjach głównym wskaźnikiem zbliżającego się odwrócenia trendu jest zmiana w poziomie nastrojów lub w zachowaniach inwestorów. Jeśli trend pozostaje bez zmian, większość inwestorów otwiera nowe pozycje, zwiększa swoją aktywność na rynku, stymuluje impet trendu i dokonuje transakcji we wszystkich sektorach rynku. Kiedy jednak zbliża się odwrócenie trendu, nie jest on już potwierdzany przez niektóre z tych wskaźników lub wręcz przez żaden z nich. Jeśli rynek jest wykupiony lub wyprzedany, inwestorzy nie mogą już otwierać nowych pozycji; kiedy zaś rynek usiłuje odrodzić się po wstrząsie, inwestorzy nie chcą otwierać nowych pozycji, nawet jeśli ceny zdołają wkroczyć na nowe obszary.

WSKAŹNIKI ZACHOWAŃ INWESTORÓW Musimy zatem wiedzieć jedynie, jaki jest stan nastrojów inwestorów i charakter ich działań. Najbardziej oczywiste wskaźniki to sondaże opinii i badanie płynności, co może jednak być dość kosztowne i zazwyczaj wymaga sporo czasu. Znacznie mniej skomplikowany sposób polega na wykorzystaniu łatwo dostępnych prostych wskaźników mechanicznych. Są to wskaźniki wolumenu, liczby otwartych kontraktów, impetu (momentum) oraz pomocnicze wskaźniki cen.

WOLUMEN I OTWARTE KONTRAKTY Ponieważ zasady odnoszące się do wolumenu i liczby otwartych kontraktów są właściwie takie same, omówimy je łącznie. Wolumen to bezpośrednia miara aktywności na rynku w danym okresie. Mierzyć można tu zarówno nominalny obrót, jak i liczbę transakcji. Dane takie uzyskuje się z rynków gotówkowych, terminowych, a nawet z rynków opcji. Zasadniczo rzecz biorąc, liczby dotyczące wolumenu dla danego waloru można odnieść do każdego innego rynku tego samego waloru: ważne jest tylko, aby dane były spójne, a rynki cechowały się płynnością. A zatem na przykład na rynkach walutowych, gdzie nie można uzyskać danych na temat wolumenu, z powodzeniem można posłużyć się liczbami wolumenu z Chicago Board of Trade dla odpowiedniego kontraktu terminowego. Liczba otwartych kontraktów jest natomiast łączną miarą otwartych pozycji długich na danym rynku terminowym. Jest to również, siłą rzeczy, miara niezamkniętych pozycji krótkich. Wprawdzie wskaźnik 165

ten odnosi się do określonych kontraktów terminowych, ale można go 1 stosować również do waloru będącego przedmiotem danego kontraktu . A zatem na przykład liczbę otwartych kontraktów terminowych dotyczących obligacji o wrześniowym terminie wykupu notowanych na Chicago Board of Trade można odnieść do całego gotówkowego rynku obligacji w okresie od czerwca do sierpnia. Co więcej, łączną liczbę otwartych kontraktów dla wszystkich kontraktów terminowych dotyczących obligacji można odnosić do gotówkowego rynku obligacji w dowolnym okresie.

POZIOM WOLUMENU Dwa aspekty liczby otwartych kontraktów i wolumenu, to znaczy ogólny poziom wskaźników oraz kierunek ich zmiany, wymagają odrębnego omówienia. Zacznijmy od kwestii poziomu wskaźników. Poziom wolumenu wskazuje na gotowość inwestorów do zawierania transakcji, co z kolei jest odzwierciedleniem ich nastawienia wobec rynku. Niski poziom wolumenu wskazuje na niechęć do otwierania nowych pozycji i zamykania starych, to znaczy na niepewność dotyczącą przyszłego kierunku cen. Wysoki poziom wolumenu jest bezpośrednią oznaką gotowości do otwierania nowych pozycji, do realizacji zysków lub zamykania pozycji niewłaściwych: wskazuje on zatem na wysoki stopień pewności co do przyszego kierunku cen.

LICZBA OTWARTYCH KONTRAKTÓW W przypadku otwartych kontraktów ich poziom wskazuje na efektywność, czyli płynność rynku. W szczególności jest to miara zdolności rynku do wchłaniania nowych transakcji po bieżących cenach. Jeśli liczba otwartych kontraktów jest niewielka, to jest wówczas bardzo mało zarówno zysków, które mogą zostać zrealizowane, jak i niewłaściwych pozycji, które można by zamknąć. Nowe transakcje mają w takiej sytuacji znaczny wpływ na ceny, które będą skłaniać kolejnych graczy do zmiany pozycji. Przy niskim poziomie otwartych kontraktów rynek wykazuje zatem brak płynności. Jeśli natomiast liczba otwartych 1

Alternatywną miarą jest wskaźnik „put/call" na rynku opcji. Wysoki poziom tego wskaźnika oznacza duży procent otwartych krótkich pozycji, a niski - przewagę otwartych długich pozycji. Analizę przedstawioną w tym rozdziale można odnieść również do współczynnika „put/call". 166

kontraktów jest wysoka, istnieje wiele zysków, które można zrealizować, i pozycji, które można zamknąć. Nowe transakcje będą miały wówczas bardzo niewielki wpływ na ceny, ponieważ można będzie bez trudu dokonywać transakcji na bieżącym poziomie cen. Przy wysokim poziomie otwartych kontraktów rynek cechuje się zatem bardzo dużą płynnością.

NAGŁE ZMIANY WSKAŹNIKÓW Pojęcia „szczytu" i „dołka" są oczywiście względne, w związku z czym musi istnieć jakieś kryterium, na podstawie którego można je mierzyć. Pomocne powinny być w tym przypadku precedensy i znajomość specyfiki konkretnego rynku. Bardzo często jednak najważniejszym aspektem poziomu otwartych kontraktów lub wolumenu są ich nagłe zmiany. Jest to wyraźna wskazówka, że coś się zmieniło w relacji cen i nastrojów. W tym kontekście wolumen jest ważniejszy niż liczba otwartych kontraktów, ale także i ona może pomóc w określeniu zasięgu odwrócenia cen, które ma się niebawem dokonać. Przyjrzyjmy się zatem nieco dokładniej znaczeniu kierunku zmiany wielkości wolumenu i liczby otwartych kontraktów.

KIERUNEK ZMIANY WIELKOŚCI WOLUMENU I LICZBY OTWARTYCH KONTRAKTÓW Zarówno wolumen, jak i otwarte kontrakty, można uważać za przybliżone miary nastrojów uczestników rynku. Rosnący wolumen sugeruje zwiększającą się świadomość istnienia trendu wyższego stopnia, a rosnąca liczba otwartych kontraktów - zwiększające się zaangażowanie w ów trend. Zmniejszający się wolumen natomiast oznacza coraz większą niechęć do uczestniczenia w istniejącym trendzie, a zmniejszająca się liczba otwartych kontraktów sugeruje pewne odwrócenie nastrojów, kiedy realizowane są zyski i zamyka się niewłaściwe pozycje.

ZMIENNOŚĆ EMOCJI PODCZAS CYKLU Należy pamiętać, że w trakcie rozwoju trendu przebieg cyklu cen i nastrojów powoduje, że aktywność inwestorów ciągle wzmacnia ten trend. Oznacza to, że podczas jego trwania powinny rosnąć zarówno 167

wolumen, jak i liczba otwartych kontraktów. Dzieje się tak niezależnie od tego, czy trend jest wzrostowy, czy spadkowy. Na pewnym etapie cyklu zmiana cen wywołuje wśród inwestorów lęk przed pozostaniem na rynku podczas spadków lub lęk przed utratą zysków podczas wzrostów. Większość doznawanych emocji ma szereg różnych wymiarów, ale lęk jest niepowtarzalny, jeśli chodzi o zamykanie się przed racjonalnym rozumowaniem i koncentrowanie energii ciała na fizycznym, umysłowym lub społecznym przetrwaniu. Wystraszeni inwestorzy będą dokonywać transakcji na oślep, w związku z czym gwałtownie wzrośnie wolumen i liczba otwartych kontraktów. W rezultacie rynek zaczyna osiągać stan wykupienia lub wyprzedania.

GWAŁTOWNY WZROST WOLUMENU I LICZBY OTWARTYCH KONTRAKTÓW Gwałtowny wzrost wolumenu i otwartych kontraktów na krótką metę narusza przebieg cyklu cen i nastrojów. W szczególności wzrost liczby otwartych kontraktów stwarza sytuację, w której inwestorzy stają się nadwrażliwi i łatwo zamykają pozycje w odpowiedzi na stosunkowo niewielkie zmiany cen. Z jednej strony zatem inwestorzy nie są w stanie zebrać wystarczających środków, aby utrzymać dotychczasowy trend; z drugiej zaś, szybko może dojść do realizacji zysków lub zamykania pozycji, kiedy trend zacznie się odwracać. W rezultacie, odwrócenie trendu będzie się samo napędzać.

PROCES ODWRÓCENIA TRENDU Jest to jednak tylko część całego procesu. Zauważmy, co się dzieje, kiedy odwrócenie trendu nabiera tempa. Inwestorzy zamykają pozycje przynoszące zysk i likwidują te, które przynoszą straty. Oczywiście nie wszyscy postępują w ten sposób, ale wielu tak. Oznacza to, że liczba otwartych kontraktów nie wzrośnie lub wręcz spadnie. A zatem przynajmniej bezpośredni trend cenowy nie zostaje potwierdzony. Na pewnym etapie ceny zaczną znów poruszać się zgodnie z kierunkiem dawnego trendu i ponownie testować poziomy, na których rynek był wyprzedany lub wykupiony. Właśnie to jest prawdziwą wskazówką odnośnie przyszłego kierunku rynku.

168

WOLUMEN I LICZBA OTWARTYCH KONTRAKTÓW PODCZAS POMYŚLNEGO TESTOWANIA Jak już wiemy, ponowne testowanie uważane jest za pomyślne, jeśli ceny zdołają wkroczyć na nowe obszary. Istnieją zatem cztery możliwości dotyczące zmian wolumenu i liczby otwartych kontraktów: a) wolumen i liczba otwartych kontraktów osiągają nowy najwyższy poziom; b) wolumen i liczba otwartych kontraktów rosną, ale nie osiągają nowego najwyższego poziomu; c) wolumen rośnie, ale spada liczba otwartych kontraktów; d) spada zarówno wolumen, jak i liczba otwartych kontraktów. Z natury cyklu cen i nastrojów wynika, że jeśli wolumen i otwarte kontrakty zdecydowanie reagują na pomyślny ponowny test, trend wyższego rzędu pozostaje bez zmian. Co za tym idzie, zaburzenia nastrojów powstałe na skutek wcześniejszego wykupienia lub wyprzedania rynku zostaną zażegnane, a odwrócenie trendu okaże się tylko tymczasowe. Jeśli jednak wolumen i/lub otwarte kontrakty nie zdołają ustanowić nowego najwyższego poziomu, oznacza to brak potwierdzenia (diagram 16.1). Pogorszenie nastrojów wywołane przez pierwotne załamanie się ruchu cen było poważne i zbliża się istotne odwrócenie trendu. Wniosek ten okazuje się jeszcze bardziej prawdziwy, jeśli liczba otwartych kontraktów spada bez potwierdzenia w wielkości wolumenu. Oznacza to, że inwestorzy wykorzystują nowe poziomy cen do zamykania pozycji. Nastroje zatem już się zmieniły i odwrócenie trendu będzie silne. Wreszcie - i jest to najgorszy z możliwych przypadków - jeśli ceny wkroczyły na nowe obszary, ale wolumen i liczba otwartych kontraktów spadły, odwrócenie trendu może być bardzo gwałtowne. Dotychczasowy cykl cen i nastrojów załamuje się, rzecz jasna, już całkowicie i inwestorzy gotowi są reagować z nową energią na pojawienie się nowego trendu.

WOLUMEN I LICZBA OTWARTYCH KONTRAKTÓW PODCZAS NIEPOMYŚLNEGO TESTOWANIA Ujmując rzecz w kategoriach pulsu cenowego, ponowne testowanie poprzedniego szczytu dokonywane jest przez falę y, a poprzedniego dołka przez falę β. Nastroje panujące podczas tych fal nie dorównują oczywiście tym, które cechowały rynek podczas poprzednich fal impul169

su2. Jedyny wyjątek to sytuacja, gdy puls wyższego stopnia faktycznie pcha rynek na nowe obszary. Oznacza to, że konsekwencje niepomyślnego testowania poprzedniego szczytu lub dołka cenowego będą kształtowane przez wewnętrznie słabą techniczną pozycję rynku. Niepomyślny test to sytuacja, w której fala y nie jest w stanie ustanowić nowego szczytu lub fala β nie schodzi poniżej poprzedniego dołka. Istnieją wówczas trzy kombinacje zachowań wolumenu i liczby otwartych kontraktów: a) wolumen i liczba otwartych kontraktów rosną; b) wolumen rośnie, ale spada liczba otwartych kontraktów (bądź na odwrót); c) spada zarówno wolumen, jak i liczba otwartych kontraktów.

Wolumen i liczba otwartych kontraktów mogą również rosnąć, kiedy utwierdzają się nastroje związane z poprzednim trendem. Zazwyczaj jednak wskaźniki te (lub przynajmniej jeden z nich) nie osiągają 2

Jeśli ponowne testowanie jest niepomyślne, koncepcja braku potwierdzenia nie znajduje zastosowania. 170

3

poziomów osiągniętych podczas dotychczasowego trendu . Rzeczywista wskazówka dotycząca przyszłych ruchów cen może kryć się w zachowaniu liczby otwartych kontraktów. Jeśli liczba ta spada, oznacza to wyraźnie, że inwestorzy zamykają pozycje. Jest to oczywiście prawda niezależnie od tego, czy wolumen rośnie, czy spada. Jeśli inwestorzy zamykają pozycje, to wynika stąd, że pogorszenie nastrojów wywołane przez poprzedni wstrząs nie zostało przezwyciężone. Im większy spadek liczby otwartych kontraktów, tym mniejsza w rezultacie zdolność rynku do uporania się ze zmianami w podaży lub popycie na akcje, i co za tym idzie, kiedy fala impulsu zmaterializuje się, skutki są gwałtowne.

SZERSZE IMPLIKACJE SPADKU LICZBY OTWARTYCH KONTRAKTÓW Powyższa analiza podkreśla fakt, że spadek liczby otwartych kontraktów (zwłaszcza jeśli towarzyszy mu wzrost wolumenu) może stanowić bardzo wiarygodne ostrzeżenie przed zbliżającym się odwróceniem trendu. Spadek ten może również ostrzegać przed nadchodzącym przyspieszeniem ruchu cen tuż po odwróceniu trendu. Należy wyjaśnić różnicę między tymi dwiema sytuacjami. Pamiętajmy, że spadek liczby otwartych kontraktów ogranicza elastyczność rynku: kolejny ruch będzie prawdopodobnie znaczny, ponieważ drobne zmiany w popycie lub podaży mają wówczas wielki wpływ na ceny, a duże zmiany cen wywołują istotne zmiany nastrojów, w związku z czym proces ten sam się napędza. Tablica 16.1 ukazuje prawdopodobne fluktuacje liczby otwartych kontraktów podczas teoretycznego przebiegu cyklu hossy i bessy. Ujmując rzecz nieco brutalnie, spadek liczby otwartych kontraktów występuje wówczas, gdy „zwycięzcy" wyciskają resztki z „przegranych". A zatem, ogólnie rzecz biorąc, gwałtowny spadek liczby otwartych kontraktów oznacza etap „agonii" dla hossy lub bessy i początek istotnego odwrócenia trendu. Umiarkowany spadek liczby otwartych kontraktów może być natomiast oznaką etapu „narodzin" nowego trendu wzrostowego lub spadkowego. Często poprzedza on zatem przyspieszenie głównego wybicia tego trendu. Możliwości te ukazuje diagram 16.2 (bez uwzględnienia trendów wyższego poziomu) w kontekście pulsu cenowego. 3

Wiąże się z tym dość istotna, choć często pomijana kwestia. Analiza wolumenu i liczby otwartych kontraktów odnosi się tylko do stosunkowo krótkich okresów. Określenie długoterminowego odwrócenia trendu możliwe jest zatem jedynie dzięki dokładnej interpretacji sytuacji krótkoterminowej. Nie można porównywać aktualnej liczby otwartych kontraktów lub wolumenu z wielkościami sprzed, powiedzmy, dwóch lat, ponieważ jest bardzo prawdopodobne, że przez ten czas zmieniła się już struktura rynku. 171

Tablica 16.1 Cykl hossy i bessy a liczba otwartych kontraktów

Ceny 1. Agonia bessy 2. Ponowne testowanie dołka/ /nowy dołek 3. Początek hossy 4. Hossa 5. Korekta po wykupieniu 6. Ponowne testowanie szczytu/ /nowy szczyt 7. Początek bessy 8. Bessa

Liczba otwartych kontraktów Gwałtowny spadek Wzrost, ale bez ustanowienia nowego szczytu Spadek Wzrost Gwałtowny spadek Wzrost, ale bez ustanowienia nowego szczytu Spadek Wzrost

IMPET A WYKUPIENIE I WYPRZEDANIE RYNKU Trzecim narzędziem analitycznym, które można wykorzystać do oceny wewnętrznej siły rynku, jest wskaźnik impetu (momentum). Wskaźnik ten jest zasadniczo miarą szybkości zmian rynku. Korzyść wynikająca ze stosowania wskaźnika impetu jest dwojaka. Po pierwsze, cykl nastrojów i cen sugeruje, że podczas fali δ rynku zwyżkującego i fali z podczas bessy impet przyspiesza. Ponadto, wskaźnik ten będzie przybierał przy końcu tych fal skrajne wartości, które nazywane są przez analityków „wykupieniem" i „wyprzedaniem" rynku. Osiągnąwszy ekstremum rynek powinien dokonać zwrotu. Jeśli puls cenowy jest pulsem wyższego stopnia, odwrócenie będzie natychmiastowe, gwałtowne i długo4 trwałe . Jeśli jednak jest to puls niższego stopnia, odwrócenie będzie miało jedynie charakter tymczasowy.

IMPET I BRAK POTWIERDZENIA Jeśli odwrócenie ma tylko tymczasowy charakter, wskaźnik impetu można również wykorzystać do oceny siły kontynuowanego trendu. 4

Na przykład cykliczne dołki średnich przemysłowych Dow Jonesa w latach 1932,1942,1949,1957,1962,1966,1970,1974,1978 i 1980 występowały równocześnie z dołkami impetu. Patrz Robert Prechter, The Elliott Wave Theorist, May 1982, New Classics Library, Gainesville. Georgia. Należy jednak dodać, że nie oznacza to, iż dołek nie będzie nigdy ponownie testowany. Wpływ wielkiego cyklu oznacza po prostu, że ponowne testowanie dokonuje się po tak znaczącym upływie czasu, że nie może być wykorzystane dla celów transakcji krótkoterminowych. 172

Zasada braku potwierdzenia opiera się na koncepcji, wedle której impet rynku (niezależnie od tego, czy wzrostowy, czy spadkowy) będzie w istotny sposób słabnąć podczas ostatniej fali, która poprzedza znaczące odwrócenie trendu. Można to często zaobserwować na wykresach w postaci zmiany w nachyleniu ruchów cen w ostatniej fali. Brak potwierdzenia przez impet występuje zarówno dlatego, że krótkoterminowa relacja pomiędzy nastrojami i cenami wykazuje określone nachylenie (patrz rozdział 8), jak i dlatego, że cykl ten jest zawsze stopniowo przełamywany przez czynniki długoterminowe. Jeśli wyższe ceny nie są już w stanie zachęcać do kupna, a niskie do sprzedaży, odwrócenie trendu może być blisko.

MIARY IMPETU Jako miarę impetu można wykorzystać trzy różne wskaźniki. Pierwszy z nich to prosty wskaźnik zmiany procentowej (ROC), w którym bieżąca cena wyrażona jest jako pewien procent wielkości ceny wcześniejszej. Wcześniejsza cena jest zawsze oddalona od bieżącej o stały odstęp w czasie (wyrażony w godzinach, dniach, tygodniach, miesiącach itd.). Drugim wskaźnikiem impetu jest odchylenie od (długoterminowej) średniej kroczącej. Wskaźnik ten obliczany jest jako różnica pomiędzy 173

ceną bieżącą lub krótkoterminową średnią cen a długoterminową średnią kroczącą. Każda średnia krocząca oparta jest na pewnej stałej liczbie danych i jako ostatnią obejmuje cenę bieżącą. Trzecia miara impetu znana jest jako wskaźnik siły względnej (RSI). Wskaźnik ten, opracowany przez Wellesa Wildera, mierzy stosunek pomiędzy sumą wzrostów cen w danym okresie (zazwyczaj ostatnie dziewięć dni) a sumą spadków cen w tym samym okresie. Wzór na obliczanie tego wskaźnika

Jeśli suma wszystkich dodatnich zmian w danym okresie wynosi zero, współczynnik w mianowniku również wynosi zero. Jeśli jednak suma zmian ujemnych wynosi zero, współczynnik w mianowniku równa się sumie zmian dodatnich (to znaczy zakłada się, że suma zmian ujemnych równa się jedności).

TEMPO ZMIANY Każdy z tych wskaźników impetu ma swoje zalety i wady. Procentowy wskaźnik zmian jest na przykład z pewnością bardzo łatwy do obliczenia. Ponadto możliwe jest tu zarówno stosowanie wskaźników o bardzo krótkich okresach (na przykład pięciodniowych) w celu

174

wyodrębnienia impetu pulsów cenowych niższego stopnia, jak i wskaźników uwzględniających długie okresy (na przykład dwanaście miesięcy) w celu analizowania pulsów wyższego stopnia. Aby uzyskać jakieś kryterium pozwalające stwierdzić, co to znaczy wykupienie lub wyprzedanie rynku, należy dysponować obszernymi danymi z przeszłości. Skrajne wartości impetu można wówczas łatwo określić przez zwykłe porównanie (diagram 16.3).

ODCHYLENIA OD ŚREDNIEJ KROCZĄCEJ Niemal równie popularne jest wykorzystywanie odchyleń od średniej kroczącej. W rozdziałach 18 i 22 przyjrzymy się kilku innym zastosowaniom średnich kroczących, natomiast na razie wystarczy, że powiemy, iż średnie kroczące stosowane są jako przybliżone wskaźniki trendu rynkowego, zwłaszcza że odzwierciedlają presję zbiorowości. Teoria leżąca u podstaw stosowania odchyleń od średniej opiera się na tym, że pulsy cenowe niższego stopnia nie mogą się zbyt gwałtownie odchylać od trendu narzucanego przez pulsy wyższego poziomu. A zatem możliwe jest badanie danych z przeszłości w celu ustalenia kryteriów wyprzedania lub wykupienia. Ponadto, zmniejszanie się odchyleń, kiedy rynek osiąga nowe szczyty lub nowe dołki, uważane jest za słabnięcie pulsu niższego trendu w stosunku do (stopniowo odwracającego się) pulsu wyższego stopnia. Istnieją zasadniczo dwa systemy stosowania średnich kroczących. Pierwszy polega na mierzeniu odchyleń bieżącej ceny od średniej arytmetycznej z cen ostatniego okresu. Metoda ta jest bardzo prosta, ale ma też swoje wady. W szczególności tę, że wartość średniej oblicza się tu w stosunku do środka okresu uwzględnianego przez średnią. W rezultacie, dopiero po upływie pewnego czasu można poznać właściwą wartość średniej kroczącej dla aktualnych notowań. System ten sprawdza się po części ze względu na specyfikę samej metody opartej na wykorzystywaniu średnich kroczących. Średnia krocząca wykazuje znaczne opóźnienie w stosunku do bieżących cen. Sytuacje wykupienia lub wyprzedania pojawiają się zatem dlatego, że średnia nie nadąża, a dywergencje - ponieważ wolno poruszające się ostatnie fale pozwalają średnim dogonić ruch cen. Druga metoda posługiwania się średnimi kroczącymi rozwiązuje te problemy wykorzystując dwie średnie wykładnicze, które nadają większą wagę mniej odległym notowaniom kosztem notowań dawniejszych. A zatem mierzy się tu presję zbiorowości, ale uwaga skoncentrowana jest na bardziej aktualnych wydarzeniach. Wzór służący obliczaniu średniej kroczącej wykładniczej jest następujący: 175

Odejmowanie długoterminowej średniej wykładniczej od średniej krótkoterminowej to metoda wykorzystana w oscylatorze zwanym MACD. Wskaźnik ten oscyluje powoli odpowiednio do ruchów krótkoterminowej średniej, która zbliża się do średniej długoterminowej, przecina ją, a następnie oddala się od niej. Twórcą tej metody jest amerykański analityk, Gerald Appel. Podobnie jak w przypadku innych wskaźników, pojęcia wykupienia i wyprzedania można sprecyzować przyglądając się historii wskaźnika. MACD można również stosować jako źródło bardzo skutecznych sygnałów wejścia na rynek i wyjścia z niego. Dokładniej przyjrzymy się tej kwestii w rozdziale 22.

WSKAŹNIK SIŁY WZGLĘDNEJ (RSI) RSI Wildera to wskaźnik szczególnie łatwy w stosowaniu. Niepotrzebne są tu obszerne dane z przeszłości ani sprawdzanie, co stanowi o wykupieniu lub wyprzedaniu rynku; RSI łatwo jest też prezentować graficznie. Wskaźnik ten może oscylować pomiędzy wartościami 0 i 100. Ogólnie rzecz biorąc, jeśli wartość RSI jest mniejsza niż 20, to rynek jest prawdopodobnie wyprzedany; jeśli wynosi 80 lub więcej, można zapewne mówić o wykupieniu rynku. RSI jest również źródłem bardzo cennych dywergencji pojawiających się podczas kształtowania się szczytów i dołków. Podczas testowania szczytów najwyższy poziom impetu na szczycie fali δ powinien zostać osiągnięty przy wartości RSI 80 lub większej. Rynek dokonuje wówczas korekty powstałego wykupienia i RSI spada. Ceny i RSI wzrosną ponownie, kiedy pojawi się fala y (piąta fala Elliotta). Ceny wkraczają wówczas na nowe obszary, ale RSI już nie \ przekracza swego poprzedniego szczytu (diagram 16.4). Podobnie dzieje \się w przypadku testowania dołków cenowych. Najniższy poziom impetu, zazwyczaj przy końcu fali z, powinien zostać ustanowiony przy RSI wynoszącym 20 lub mniej. Rynek dokonuje wówczas korekty wyprzedania i zarówno RSI, jak i ceny rosną. Kolejny spadek cen ustanawia nowy najniższy poziom, ale nie jest on potwierdzany przez RSI (diagram 16.4). 176

Należy jednak pamiętać, że RSI jest zasadniczo narzędziem służącym transakcjom krótkoterminowym. Posługiwanie się 9-dniowym RSI zakłada, że ruch rynku w jednym kierunku przez ponad osiem kolejnych notowań jest czymś niezwykłym. Mimo wszystko warto sprawdzić, czy w przeszłości ruchy takie rzeczywiście rzadko się zdarzały. Jeśli trzeba, RSI można obliczać posługując się dłuższymi okresami.

REGUŁY DOKONYWANIA TRANSAKCJI W OPARCIU o WSKAŹNIKI IMPETU Niezależnie od metody stosowanej dla analizy impetu - wskaźnik zmiany, odchylenia od średniej kroczącej lub RSI - istnieją trzy istotne reguły, które należy zapamiętać. Pierwsza z nich mówi, że rynek może być wykupiony przez dość długi okres. Jak już zauważyliśmy, lęk przed utratą dalszych zysków (to znaczy zachłanność) potrzebuje pewnego czasu, aby się rozwiać. Nie należy się zatem spodziewać, że inwestorzy zareagują wyłącznie na samo wykupienie, jeśli nie ma innych powodów, by przypuszczać, że reakcja taka jest bliska. Błędnych posunięć można uniknąć, czekając aż poziom cen i impet zaczną spadać z poziomu wykupienia. Po drugie, rynki pozostają wyprzedane przez stosunkowo 177

krótkie okresy, ponieważ lęk przed ponoszeniem strat zazwyczaj wywołuje szybką korektę. A zatem zakupy dokonywane w sytuacji 5 wyprzedania zazwyczaj przynoszą zyski . Po trzecie, i jest to najważniejsze, brak potwierdzenia nowych szczytów cenowych lub nowych dołków stanowi sygnał dopiero wówczas, gdy same ceny, a zatem 6 i wskaźnik impetu, zaczynają się odwracać . Wielu analityków popełnia błąd zakładając, że skoro ceny wkroczyły w nowe obszary, a wskaźnik impetu nie, to zbliża się odwrócenie trendu. W istocie rzeczy często bywa tak, że albo owa dywergencja utrzymuje się przez dłuższy okres, albo wskaźnik w końcu dogania ceny (diagram 16.5).

5 Należy tu zdawać sobie sprawę, przy jakim stopniu pulsu dokonuje się transakcji. Jeśli oddziałuje trend wyższego stopnia, inwestorzy powinni zignorować krótkoterminową sytuację wykupienia i kupować podczas krótkookresowych sytuacji wyprzedania rynku; na odwrót należy oczywiście postępować podczas trendu spadkowego wyższego rzędu. 6 Istnieje pewien wyjątek od tej reguły, który omawiamy w rozdziale 22. Zyski można realizować wówczas, gdy poziom cen odpowiada złotemu współczynnikowi, a wskaźnik impetu odbiega od poziomu cen.

178

WSKAŹNIK WZROSTÓW I SPADKÓW (A/D

LINE)

Ostatnia grupa wskaźników to wskaźniki pomocnicze. Stosuje się je w celu ustalenia zakresu, w jakim wszystkie akcje lub branże uczestniczą w danym trendzie. Istnieją dwa podstawowe wskaźniki tego rodzaju. Pierwszy oparty jest na stosunku liczby akcji, które danego dnia wzrosły, do liczby akcji, które w tym dniu spadły. Najbardziej rozpowszechnioną metodą tworzenia tego wskaźnika jest po prostu sumowanie akcji wzrastających lub odejmowanie akcji zniżkujących od łącznej liczby walorów. Wskaźnik uzyskiwany w ten sposób znany jest jako A/D Line. Liczby takie nie są oczywiście łatwo dostępne na wszystkich rynkach, ale można je uzyskać na przykład na giełdzie brytyjskiej i amerykańskiej. Ponieważ wskaźnik ten odnosi się do łącznej liczby papierów będących w obrocie, jest on dobrym przybliżeniem wewnętrznej siły danego rynku. A zatem jeśli indeks cen rynkowych wkracza na nowe obszary, ale nie podąża za nim A/D Line, świadczy to, że aktywność na rynku staje się zbyt spekulacyjna i nie wszystkie papiery uczestniczą w tym ruchu. Dywergencja ta niekoniecznie oznacza, że należy wyjść z rynku, ale na pewno mówi, że żywot danego ruchu cen może być 7 krótki , a nadchodząca po nim korekta będzie dość poważna.

DRUGI INDEKS CENOWY Wśród wskaźników pomocniczych znajduje się także drugi indeks cenowy, który musi jednak uwzględniać zupełnie inne papiery niż wskaźnik podstawowy. Na przykład na rynkach stóp procentowych indeks obligacji krótkoterminowych (powiązanych z wysokością stóp) można połączyć z indeksem obligacji długoterminowych; amerykański indeks firm transportowych Dow Jonesa można wykorzystać jako uzupełnienie indeksu przemysłowego Dow Jonesa; cena złota może z kolei stanowić uzpełnienie indeksu akcji kopalni złota. We wszystkich tych przypadkach należałoby oczekiwać, że jeśli trend rozwija się w normalny sposób, to zarówno wskaźniki podstawowe, jak i pomocnicze, powinny zachowywać się podobnie. Rozbieżność między nimi może sugerować, że nadchodzi odwrócenie trendu. 7

To znaczy w ramach analizowanego poziomu hierarchicznego. Ostatnia fala pulsu supercyklu może nie zyskać potwierdzenia przez całe lata.

179

ZASADA BEZPOŚREDNIEGO POTWIERDZENIA: TEORIA DOWA Dotąd mówiliśmy o tym, że brak potwierdzenia jest cennym ostrzeżeniem przed zbliżającym się odwróceniem trendu. Celem ostatniego etapu tej analizy jest ukazanie, w jaki sposób można wykorzystywać wskaźniki techniczne do bezpośredniego potwierdzania wiarygodności sygnałów kupna i sprzedaży wynikających z formacji cenowych. Pierwsza metoda, oparta na wykorzystaniu indeksu pomocniczego, wprowa8 dzona została przez Charlesa Dowa . Dow porównywał ruchy rynku do zachowań morza: trend główny rynku odpowiada przypływom i odpływom, trendy wtórne to fale, a ruchy niższego stopnia to zmarszczki na falach. Podstawowa teza teorii Dowa mówi, że skoro dwa indeksy giełdowe stanowią część tego samego oceanu, przypływ jednego musi również znaleźć potwierdzenie w przypływie drugiego. Druga teza tej teorii mówi, że hossa to seria coraz wyżej położonych szczytów i dołków, natomiast bessa to coraz niżej usytuowane szczyty i dołki. A zatem nie ma sygnału pojawienia się rynku byka lub niedźwiedzia, dopóki nie potwierdzi tego zarówno indeks podstawowy, jak i pomocniczy. Widzimy to na diagramie 16.6.

180

Główne zarzuty pod adresem teorii Dowa dotyczą tego, że płynące z niej sygnały są bardzo spóźnione. Niemniej są one zwykle bardzo dokładne: po pierwsze, odwrócenie trendu wykazywane przez tylko jeden indeks okazuje się często pozorne, jeśli nie jest potwierdzone przez drugi; ponadto, potwierdzony sygnał kupna lub sprzedaży okazuje się zawsze prawidłowy.

ZASADA BEZPOŚREDNIEGO POTWIERDZENIA Podobne wnioski można wysnuć na podstawie wskaźników nastroju. Jeśli wolumen, liczba otwartych kontraktów i impet zaczynają potwierdzać ruch cen bezpośrednio po odwróceniu trendu, odwrócenie to będzie prawdopodobnie znaczące. W szczególności gwałtowna zmiana wskaźnika impetu (i szybkie osiągnięcie stanu wykupienia lub wyprzedania rynku) świadczy zdecydowanie o tym, że cykl cen i nastrojów zmienił się. Przyczyny takiej sytuacji omówimy w rozdziale 18.

WNIOSKI Podsumujmy teraz wnioski płynące z tego rozdziału. Z cyklu zachodzącego między cenami a nastrojami wynika, że trend pozostaje bez zmian, kiedy nastroje odzwierciedlają ów trend i kiedy uczestniczy w nim większość akcji. Nastroje mogą być reprezentowane przez szereg różnych narzędzi analitycznych, z których najbardziej popularne to wskaźniki wolumenu, otwartych kontraktów oraz impetu. A zatem trend utrzymuje się, kiedy wszystkie te wskaźniki rosną. Zmiany takie są korzystne: zwiększanie się aktywności na rynku i przyspieszanie impetu (wzrostów lub spadków) to zdrowe oznaki realizacji zysków oraz zamykania niewłaściwych pozycji i otwierania nowych. Prędzej czy później jednak wskaźniki nastroju osiągną skrajne wartości, których nie da się utrzymać. Są to zmiany niekorzystne: ceny będą musiały przejść korektę, dopóki nie zniknie sytuacja wykupienia lub wyprzedania rynku. Korekty mogą być albo okresowymi ruchami cen, albo pierwszym etapem bardziej poważnej formacji odwrócenia trendu. W obu przypadkach poziomy cen związane z sytuacją wykupienia lub wyprzedania zawsze będą w jakimś stopniu poddawane ponownemu testowi. Jeśli jest on pomyślny, to dotychczasowy trend utrzyma się tylko wówczas, gdy wolumen, liczba otwartych kontraktów i impet będą w stanie odpowiednio reagować. Jeśli natomiast jest on niepomyślny, trend 181

może bardzo łatwo ulec odwróceniu. Trzeci etap to gwałtowne wybicie w kierunku nowego trendu. Wnioski te dotyczą większości sytuacji, z którymi spotykają się inwestorzy. Istnieją jednak również trzy inne metody, które można wykorzystać w celu uniknięcia poważniejszych błędów. Po pierwsze, pamiętajmy, że wolumen i liczba otwartych kontraktów są zasadniczo wskaźnikami krótkoterminowymi, w związku z czym warto śledzić przynajmniej jeden wskaźnik długoterminowy. Po drugie, rynki finansowe reagują na wpływ sekwencji Fibonacciego i wykazują tendencję do zmian, kiedy wpływ ten dochodzi do głosu; analizy oparte na liczbach Fibonacciego można wykorzystywać do potwierdzania wniosków wynikających z zastosowania innych metod. Po trzecie, wpływ cykli oznacza, że rynki wykazują pewien rytmiczny puls w ramach swoich mechanizmów oscylacji. Analizy cykli mogą zatem zostać wykorzystane do określenia momentów, w których można oczekiwać wystąpienia skrajnych nastrojów. W następnym rozdziale omówimy właśnie koncepcję punktów zwrotnych wyznaczanych przez liczby Fibonacciego oraz zagadnienie cykli.

182

Rozdział siedemnasty

Naturalne punkty zwrotne

WPROWADZENIE Jednym z najbardziej znamiennych aspektów rynków finansowych - oraz w pewnym sensie najważniejszym dowodem na istnienie „naturalnych" praw w zachowaniach zbiorowości - jest występowanie matematycznych relacji pomiędzy ruchami cen. Relacje te istnieją zarówno w wielkościach cen, jak i w czasie. Najpierw omówimy naturę relacj i pomiędzy poszczególnymi ruchami cen, a w następnym rozdziale zajmiemy się wpływem czasu.

HIPOTEZA SPIRALI Jak pamiętamy z poprzedniego rozdziału, zasięg ruchu cen można obliczyć na podstawie „drugiej" fali formacji odwrócenia trendu - to znaczy fali β lub fali y pulsu cenowego. Wiemy już, że funkcjonalny współczynnik wynosi 2,618. Powinniśmy zatem omówić teraz wpływ 183

tego współczynnika bardziej szczegółowo w celu pełnego przedstawienia odpowiednich sposobów dokonywania obliczeń. Na początku należy zaznaczyć, iż współczynik 2,618 jest wprawdzie najważniejszym ze współczynników, ale posługując się nim uzyskujemy jedynie prawdopodobny zasięg ruchu cen. Główna trudność polega na tym, że fale impulsu mogą być tłumione lub wydłużane przez oddziaływanie trendów wyższego stopnia. Jednak nawet wówczas - jak się wydaje, na mocy prawa natury - wpływy tego współczynnika mimo wszystko dominują, ponieważ pomiędzy cyklami zachodzą relacje matematyczne. Oto dwa możliwe przypadki. Po pierwsze, trend wyższego stopnia może przeciwdziałać fali impulsu, w związku z czym właściwym współczynnikiem dla obliczeń jest wówczas 1,618. Zdarza się tak często podczas trzeciej fazy korekty trendu głównego (fala C, zwłaszcza w fali czwartej, ujmując rzecz w kategoriach teorii Elliotta) lub podczas Elliottowskiej piątej fali, która traci impet. Po drugie, trend wyższego stopnia może uzupełniać falę impulsu, w efekcie czego właściwy współczynnik wynosi 4,236, to znaczy 1,618 do trzeciej potęgi. Takie relacje można znaleźć w szczególności podczas dynamicznych fal trzecich (a zwłaszcza w ich trzeciej podfali). A zatem mamy trzy potencjalne poziomy wynikające z fal β i y: 1,618, 2 3 (1,618) oraz (1,618) . Warianty dla rynku rosnącego ukazane są na diagramie 17.1. Podobnych obliczeń można dokonać również dla rynku zniżkującego.

184

WSPÓŁCZYNNIK 1,618 Przedstawione warianty funkcjonowania podstawowego współczynnika można zilustrować znaczącymi przykładami z praktyki. Pierwszy z nich odnosi się do wzrostu cen, jaki miał miejsce na rynku kontraktów terminowych dotyczących 90-dniowych obligacji amerykańskich w latach 1981-1982 (diagram 17.2). Wzrosty te przebiegały w trzech fazach. Pierwsza trwała od sierpnia do listopada, a druga (fala spadkowa) do lutego 1982. Trzecia i ostatnia faza wyniosła rynek do szczytu w październiku 1982 roku. Faza ta była dokładnie 1,618 raza większa od fali drugiej.

WSPÓŁCZYNNIK 2,618 Następny przykład dotyczy zasięgu wzrostów kursu funta sterlinga wobec dolara amerykańskiego w drugiej połowie 1987 roku (diagram 17.3). Wzrosty te trwały od października 1986 do kwietnia 1988. Jednakże pomiędzy majem i sierpniem 1987 sterling spadł o 0,13 dolara (według kursu kontraktu terminowego na funta notowanego na IMM). Prognozowany zasięg kolejnego ruchu cen wynosił zatem 1,90 dolara, czyli oznacza wzrost o 0,34 (2,618 χ 0,13). Poziom ten został prawie osiągnięty już w grudniu 1987, a ostatecznie nastąpiło to w kwietniu 1988.

185

WSPÓŁCZYNNIK 4,236 Ostatni przykład (diagram 17.4) dotyczy bessy na rynku brytyjskich obligacji. Wiosną 1981 roku rynek zwyżkował o 2,6 punkta (lub 3,8 procenta) indeksu Government Securities. Mnożąc zasięg tego wzrostu przez 4,236 uzyskujemy potencjalny spadek o 16 procent. Taki właśnie był poziom dołka w październiku 1981 roku.

DALSZE PRZYKŁADY Powyższe przykłady zostały oczywiście dobrane tak, by wspierać prezentowany wywód, ale wystarczy krótki przegląd wykresów z dowolnego rynku finansowego, by znaleźć wiele innych przypadków potwierdzających funkcjonowanie złotego współczynnika. Diagram 17.5 przedstawia przykłady z bardzo różnych rynków.

186

187

188

ZŁOTY WSPÓŁCZYNNIK I OBLICZANIE ZASIĘGU KOREKT Złoty współczynnik można wykorzystywać również do obliczania potencjalnego zasięgu korekt. Bardzo istotne badania nad tym zagadnieniem prowadzili w latach 30. i 40. R. N. Elliott2 oraz sławny gracz i teoretyk rynków kapitałowych i terminowych William D. Gann3. W rozdziałach czternastym i piętnastym wspominaliśmy już o niektórych wnioskach wynikających teorii Elliotta, wskazując zarazem na wielką złożoność tej koncepcji/Również teoria Ganna jest trudna do zrozumienia w swej pierwotnej postaci. Podobnie jednak jak w przypadku teorii Elliotta, można wykazać, że teoretyczną podstawą koncepcji Ganna jest działanie systemów naturalnych. Niektóre z metod stosowanych przez Ganna omawiamy w Suplemencie pierwszym.

ZASADA KOREKTY O JEDNĄ TRZECIĄ I DWIE TRZECIE Elliott i Gann stwierdzili, że korekta, lub nawet odwrócenie trendu, fali impulsu (wzrostowej lub spadkowej) napotyka na wsparcie i opór na określonych poziomach. Gann twierdził, że obszary te znajdują się na poziomach 1/8,1/4, 3/8,1/2, 5/8, 3/4, 7/8 i 1 względem pierwotnego ruchu cen. Szczególną wagę przywiązywał on do współczynników 3/8,1/2 i 5/8, które potwierdzają starą mądrość rynku kapitałowego, według której bessa znosi od jednej trzeciej do dwóch trzecich poprzedzającego ją wzrostu! Nie jest również wcale przypadkiem, że poziomy 3/8 i 5/8 to niemal dokładnie 0,382 i 0,618. A zatem korekty mają swoje „naturalne" granice wyznaczane przez złoty współczynnik - (0,618)2 bądź 0,618. Właśnie tę prawidłowość odkrył Elliott.

NATURALNE OGRANICZENIA ODWRÓCENIA TRENDU Pamiętając nasze analizy z poprzednich rozdziałów możemy teraz wywnioskować, dlaczego poziomy korekt wynikające ze złotego współczynnika oraz ustaleń Ganna i Elliotta są tak istotne. Jak wiemy, formacje powstające na rynkach finansowych oparte są na działaniu spirali logarytmicznej. Spirala wskazuje na dokonujący się postęp: oznacza nieodwracalność zmiany, a zatem również zdobywanie 2

Patrz Ralph Ν. Elliott, Nature's Law, wyd. cyt. Patrz na przykład William D. Gann, How to Make Profits in Commodities, Lambert-Gann, Pomeroy, Washington 1942.

3

189

doświadczeń i ewolucję w czasie. Po doznaniu wstrząsu i przejściu do nowej struktury hierarchicznej system musi wprowadzić ograniczenia dla swojego regresu. W przeciwnym razie struktury naturalne byłyby statyczne, a nie dynamiczne. Podobnie jest z rynkami finansowymi. Jeśli wstrząs informacyjny o dostatecznej sile daje początek rynkowi „byka", który trwa przez szereg lat, to możliwość powrotu do punktu wyjścia musi być w miarę ewoluowania coraz bardziej ograniczana. Korygujące wstrząsy informacyjne nie mogą w znaczący sposób oddziaływać na zasadniczy bieg głównego trendu. Pewien regres może być tolerowany, ale nie może on dominować. Jest to tak, jakby rynek „wiedział", że są poziomy, do których nie może powrócić. W konsekwencji ceny reagują na fundamentalne trendy i „techniczne" zakłócenia trendu, ale nie będą reagować na fundamentalne trendy, których nie ma. Jeśli zatem ceny rosną, ponieważ sytuacja gospodarcza poprawia się - i oczekuje się dalszej poprawy, która rzeczywiście cały czas postępuje - to ceny nie zaczną nagle dyskontować Armageddonu! Wszystkie struktury ewoluujące przechowują zapis własnej przeszło4 ści w tym, co stanowi ich „pamięć" (w umyśle i/lub w genach) , dzięki czemu „wiedzą", gdzie przebiegają ostatnio ukształtowane granice. Na rynkach finansowych „wiedza" taka znajduje odzwierciedlenie w cichym respektowaniu granic ruchów korygujących. Jak wynika z praktyki, faza korygująca podczas dowolnego trendu jest zazwyczaj powiązana z falą impulsu, która ją poprzedza, albo przez współczynnik 0,382 2 - czyli (0,618) - lub (rzadziej) współczynnik 0,618. Granice (czyli zasięg korekt) ustanowione przez naturę są zatem nawet bardziej precyzyjne niż owe jedna trzecia i dwie trzecie, o których od dawna wiedzą inwestorzy.

KOREKTA W RELACJI DO TRENDU Na podstawie tego, co już powiedzieliśmy dotychczas, można wnioskować, że zasięg każdej korekty zależy od usytuowania jej w relacji do trendu wyższego stopnia. Na przykład na wczesnych etapach hossy wstrząs przeciwny nowemu trendowi będzie w stanie wywołać pesymistyczne nastroje, ponieważ zbiorowości „byków" i „niedźwiedzi" wciąż jeszcze pozostają w otwartym konflikcie. Korekta może zatem być bardzo głęboka. Na późniejszych etapach hossy jednak wstrząsy tego rodzaju nie mogą tak łatwo wywołać podobnych nastrojów ze względu na głębsze przekonanie co do ogólnej sytuacji. Korekta będzie wówczas prawdopodobnie płytka. Wynikają stąd dwie konsekwencje. Po pierw4

190

Patrz Erich Jantsch, The Self-Organising Universe, wyd. cyt.

sze, wkrótce po odwróceniu trendu5 należy oczekiwać korekty wynoszącej 0,618. Po drugie, w późniejszych fazach trendu bardziej prawdopodobne są korekty wynoszące 0,382. Praktyka wskazuje, że w przypadku korekt 0,618 faktyczny ruch bywa często większy lub mniejszy, ale korekty 0,382 są na ogół dokładne. Obserwacje te zilustrowane są na diagramie 17.6, gdzie zasięg każdej korekty powiązany jest z poprzedzającą falą impulsu o jeden z tych dwóch współczynników. Przy okazji jasne się staje, dlaczego posługiwaliśmy się zakresem 0,382/0,618, kiedy w rozdziale 13 obliczaliśmy zasięg ruchu cen wynikający z formacji głowy i ramion na podstawie złotego współczynnika.

WSPÓŁCZYNNIKI 0,382 I ο,618 W PRAKTYCE Bardzo łatwo jest wykazać funkcjonowanie tych dwóch współczynników na rynkach obligacji i akcji. Wielu doskonałych przykładów dostarcza okres ostatnich dziesięciu lat. Na amerykańskim terminowym rynku obligacji bessa z lat 1986-1987 zniosła 0,382 wzrostów z lat 1981-1986. W przypadku amerykańskiego rynku akcji bessa z lat 1976-78 zniosła 0,618 wzrostu średniej przemysłowej Dow Jonesa z lat 1974-76.

Sekwencja hossy Diagram 17.6 Fazy korygujące 5

Jest to podstawa jednej z najbardziej skutecznych zasad dokonywania transakcji. Jeśli istnieją poważne powody, by sądzić, że rynek osiągnął swój szczyt, to ponowne jego testowanie prawdopodobnie wyniesie jedynie 0,618 spadku ze szczytu. Jeśli na poziomie 0,618 otwiera się wówczas krótkie pozycje z linią obrony usytuowaną tuż powyżej dawnego szczytu, istnieją wielkie szansę na uchwycenie całej fali spadkowej. To samo odnosi się do ponownego testowania dołków. Długie pozycje powinny zostać otwarte na poziomie 0,618 z linią obrony na poziomie dawnego dołka.

191

Na brytyjskim rynku obligacji korekta z lat 1982-84 zniosła dokładnie 0,382 wzrostów z lat 1982, a bessa z lat 1977-1981 dokładnie 0,618 wzrostów z lat 1975-77. Na brytyjskim rynku akcji wzrost z września i października, tuż przed „krachem", wyniósł 0,618 spadku z okresu sierpnia i września.

NATURALNE POZIOMY WSPARCIA I OPORU Koncepcję, w myśl której rynek wyznacza sobie pewne ograniczenia podczas generowania trendu, można oczywiście odnieść do wszystkich poziomów hierarchii trendów. Po pierwsze, rynek „pamięta" naturalne granice, które stanowiły punkty zwrotne w poprzednich trendach. Jest to jeden z powodów, dla których rynek dokonuje zwrotu na dokładnie tych samych poziomach co wiele lat wcześniej - nie jest to reakcja dawnych menedżerów różnych funduszy, którzy siedzieli przez dwadzieścia lat na akcjach i w końcu doczekali się okazji sprzedania ich po kosztach zakupu! To rynek ustanawia swoje własne naturalne punkty zwrotne (diagram 17.7). Po drugie, rynek będzie stawiał opór na poziomach 0,382 i 0,618 poprzedniego trendu, ponieważ nie zawsze może być pewien, że całkowicie nowa struktura jest właściwa. Rynek ciągle przyswaja nowe informacje i testuje dawne bariery. Proces przechodzenia do nowego trendu zawsze wiąże się zatem z przełamywaniem granic wyznaczanych przez złoty współczynnik.

192

NATURALNE POZIOMY WSPARCIA I OPORU W PRAKTYCE Dobre przykłady tych zjawisk znaleźć można również w ostatnich latach (diagram 17.8). W końcu roku 1982 i pod koniec roku 1986 cena amerykańskich kontraktów terminowych dotyczących obligacji 90-dniowych zatrzymała się na poziomach, które uprzednio okazywały się istotnymi punktami zwrotnymi. Podczas hossy na rynku obligacji, która przyszła po załamaniu z lat 1972-75, ceny również oscylowały wokół poziomów wynikających ze złotego współczynnika.

NATURALNE LICZBY NA POZIOMACH WSPARCIA I OPORU A zatem jeśli chodzi o zrozumienie sposobu, w jaki można prognozować poziomy wsparcia i oporu na podstawie naturalnych współczynników, wiele zawdzięczamy analizom dokonanym przez Ganna i Elliotta. Odkryli oni też jednak, że liczby naturalne znajdują i inne zastosowania. Gann wykorzystywał na przykład również dwie inne metody w celu określania potencjalnego zasięgu cen. Pierwsza z nich wiązała się z psychologicznym efektem, jaki pewne liczby mogą wywierać na zbiorowość. Gann stwierdził, iż jeśli nadchodzi odwrócenie trendu, to jego bezpośrednią przyczyną mogą stać się określone wielkości cen. System Ganna uwzględnia znacznie więcej liczb niż te, które należą do ciągu Fibonacciego, ale i one bardzo często pojawiają się w praktyce: kontrakty na długoterminowe obligacje amerykańskie ustanowiły historyczny dołek na poziomie 55 we wrześniu 1981, a marka zachodnioniemiecka osiągnęła szczyt względem jena na poziomie 144 w listopadzie 1979. Druga metoda, którą posługiwali się zarówno Elliott, jak i Gann, wiąże się z zasięgiem ruchów cen. Stwierdzili oni, że jeśli dany ruch cen (mierzony w liczbach absolutnych lub w procentach) równa się pewnej liczbie z ciągu liczb naturalnych, to może dojść do odwrócenia trendu. Należy tu powiedzieć, że zestaw liczb Ganna nie nadaje się raczej do analizy ogólnych wskaźników finansowych. Problem ten można jednak po części rozwiązać, jeśli zastosuje się liczby Fibonacciego. Nie będzie przesadą, jeśli powiemy, że ruch cen dowolnego stopnia zgodny jest 6 z liczbami Fibonacciego lub pochodnymi . Pomiędzy początkiem 1972

6

Są to takie liczby jak 3,82, 38,2, 6,18, 61,8, 1,382, 13,82, 1,618, 16,18, 2,382, 23,82, 2,618, 26,18 itd. Należy do nich również pierwiastek z 5, czyli 2,236.

193

194

a początkiem 1975 roku indeks FT Government Securities spadł o 34 punkty. Inne przykłady (diagram 17.9) odnoszą się do wzrostu ceny kontraktu terminowego dotyczącego marki zachodnioniemieckiej (0,34 feniga) w latach 1985-1988 i spadku ceny kontraktu terminowego dotyczącego amerykańskich obligacji 90-dniowych wynoszącego 3,82. Podobnych obliczeń można dokonać w kategoriach procentowych. Na przykład cena kontraktu terminowego dotyczącego indeksu CRB (diagram 17.10a) wzrosła o 21 procent pomiędzy marcem 1988 a czerwcem 1988, a cena kontraktu dotyczącego eurodolara wzrosła o 13 procent pomiędzy lutym 1982 a sierpniem 1986. Najbardziej wymownym przykładem ze wszystkich jest jednak spadek zarówno indeksu FTSE 100, jak też indeksu przemysłowego FT30, o dokładnie 38,2 procent podczas „krachu" z października/listopada 1987. Metoda ta okazuje się rzeczywiście niezwykłe skuteczna.

WNIOSKI W ten oto sposób Gann i Elliott byli w stanie wyodrębnić graniczne poziomy oporu i wsparcia przydatne w dokonywaniu transakcji. Ogólnie rzecz biorąc, przyszłe ruchy cen wynikają (po części) z dotychczasowych. Na tym jednak nie koniec. Obaj analitycy byli głęboko przekonani, że ceny akcji podlegają rytmicznym fluktuacjom. Według ich koncepcji (pełniej wyrażonej w pracach Ganna), odwrócenia danego trendu należy oczekiwać wówczas, gdy trend ów istnieje już przez pewien „naturalny" okres. A zatem przyjrzyjmy się teraz oddziaływaniu czynnika czasu.

Zwróćmy uwagę na występowanie współczynników 2,618 i 0,382. 195

196

197

198

Rozdział osiemnasty

Analiza cykli WPROWADZENIE Istotną kwestią związaną z występowaniem cykli jest możliwość prognozowania na ich podstawie najbliższego punktu zwrotnego. Skoro zbiorowość na rynku finansowym jest naturalnym systemem dynamicznym i skoro system taki cechują rytmiczne oscylacje, to powinno być możliwe również przewidywanie momentów odwrócenia trendu.

RELACJE POMIĘDZY CYKLAMI Cykle są zjawiskami naturalnymi, w związku z czym podlegają określonym prawom przyrody. Pierwsze z nich stanowi o harmonii pomiędzy cyklami. Harmonia ta może dotyczyć albo cykli oscylujących we wzajemnej synchronii (jak cykl aktywności i wypoczynku oraz słoneczny cykl dnia i nocy), albo cykli pozostających ze sobą w stałych relacjach matematycznych (jak w przypadku wibracji, które składają się na nuty muzyczne). W ten sposób cykle integrują się i koordynują, w związku 199

z czym zachowywana jest energia zużywana przez dany system i minimalizowane są wstrząsy, które system ów transmituje. Wynika stąd kolejne prawo: liczba cykli jest ograniczona. Gdyby było ich nieskończenie wiele, nie mielibyśmy do czynienia z porządkiem, lecz z chaosem, ponieważ cykle wchodziłyby ze sobą w konflikt. Ostatnie prawo, wynikające z dwóch poprzednich, mówi że cykle występujące w jednym 1 obszarze świata przyrody można odnaleźć także i w innych jej sferach .

OGRANICZONA LICZBA PERIODYCZNOŚCI Istnienie tych praw oznacza, że oscylacje w przyrodzie mogą być reprezentowane przez ograniczoną liczbę periodyczności. Było to jedno z odkryć W. D. Ganna (Suplement 1), który doszedł do wniosku, że istnieją pewne szeregi liczb, które można wykorzystać do określania periodyczności cyklów. Gann stwierdził, że jeśli pewna data w przyszłości powiązana jest z datą co najmniej trzech wcześniejszych punktów zwrotnych poprzez okres wynikający z owych szeregów liczbowych, wówczas data ta stanowi prawdopodobnie punkt zwrotny. Istnieją zatem dwa źródła informacji dotyczących periodyczności cyklów występujących na rynkach. Pierwszym są znane rytmy istniejące w przyrodzie. Drugim jest bezpośrednia analiza statystyczna dowolnej serii cen, mająca na celu wykrycie cykli, które funkcjonują na danym rynku. Uzyskane rezultaty można wówczas zweryfikować poprzez odniesienie ich do cykli występujących w innych szeregach czasowych.

WYSTĘPOWANIE LICZB FIBONACCIEGO W CYKLACH Dogłębne omówienie związku pomiędzy rytmami przyrody a oscylacjami rynków finansowych wykracza wprawdzie poza ramy tej książki, ale powinniśmy przynajmniej wspomnieć o pewnych teoretycznych możliwościach, jakie wiążą się z tym zagadnieniem. Skupimy się tu na 1

Oznacza to oczywiście, że cykle słoneczne, księżycowe i planetarne aktywnie oddziałują na życie na Ziemi. Jednym z bardziej znamiennych przykładów jest dokonana przez Franka Browna obserwacja zależności rytmu odżywiania się ostryg od grawitacyjnego oddziaływania Księżyca. Ostrygi zostały przeniesione z wybrzeża w głąb lądu i, jak stwierdzono, ich rytm pobierania pokarmu dostosował się do zmiany położenia względem Księżyca. Patrz Frank A. Brown, „Persistent activity rhythms in the oyster", American Journal of Physiology, 1954.

200

metodzie dokonywania badań bezpośrednich. Wcześniej jednak warto powiedzieć kilka słów na temat częstego występowania liczb Fibonacciego w okresach dzielących punkty zwrotne. Fakt ten zauważyli już zarówno Elliott, jak i Gann, i jest to kolejne potwierdzenie - jeśli było ono jeszcze potrzebne - zasadniczego znaczenia sekwencji Fibonacciego dla funkcjonowania systemów naturalnych. Istnieją dwa „typy" owego oddziaływania. Pierwszy polega na tym, że odwrócenie trendu często następuje po okresie o długości zgodnej z liczbą Fibonacciego. A zatem możemy oczekiwać odwrócenia trendu po 55 dniach (lub tygodniach, miesiącach bądź nawet latach) od momentu poprzedniego punktu zwrotnego. Na przykład szczyt na rynku akcji z lata 1987 ukształtował się 55 lat po dnie z okresu wielkiego kryzysu. Drugi typ oddziaływań ciągu Fibonacciego występuje wówczas, gdy co najmniej trzy okresy liczone od dawnych punktów zwrotnych odpowiadające długością liczbie Fibonacciego zbiegają się jednocześnie w pewnym punkcie w przyszłości. Jedynym warunkiem jest to, aby okresy te zdefiniowane były w tych samych jednostkach czasu (na przykład w tygodniach, miesiącach lub latach). Zbieżność okresów Fibonacciego wystąpiła właśnie podczas kształtowania się szczytu w roku 1987. Oprócz wspomnianego już okresu 55 lat, było to również 13 lat hossy od roku 1974, pięć lat wzrostów od ostatniego dołka w roku 1982 i trzy lata wzrostów od dołka w roku 1984. A zatem należy zwracać baczną uwagę na upływ czasu wyznaczany przez liczby Fibonacciego.

BEZPOŚREDNIE POSZUKIWANIE CYKLI Istnieje szereg metod statystycznych, które można wykorzystać do bezpośredniego poszukiwania cykli. Niektóre z nich (jak na przykład analiza spektralna) są bardzo wyrafinowane i dokładne, ale wymagają użycia komputera. Inne (takie jak mierzenie odległości pomiędzy kolejnymi dołkami lub szczytami) są bardzo proste i szybkie, ale oczywiście mniej wiarygodne. Istnieje jednak pewna metoda, która jest zarazem względnie prosta i dość dokładna. Wiąże się ona z łącznym zastosowaniem dwóch narzędzi, to znaczy odchyleń od centrowanej średniej kroczącej i pewnej postaci wskaźnika zmian (ROC).

201

ODCHYLENIA OD CENTROWANYCH ŚREDNICH KROCZĄCYCH Wykorzystanie odchyleń od centrowanej średniej kroczącej to tradycyjny sposób mierzenia cyklicznych oscylacji2, który nadal zachowuje swą użyteczność. Podstawowa analiza składa się tu z dwóch części: po pierwsze, dane z określonego szeregu czasowego są „wyrównywane" poprzez obliczanie ich średniej arytmetycznej; po drugie, każda liczba z pierwotnego szeregu dzielona jest przez właściwą średnią z szeregu średnich kroczących 3 . Właściwa średnia uwzględnia tę liczbę jako daną

2

Patrz na przykład R.G.D. Allen, Statistics for Economists, Hutchinson, London 1949. 3 Są również inne możliwości. Na przykład zamiast średniej arytmetycznej można zastosować średnią geometryczną lub ważoną. Niektórzy analitycy wolą też wyprowadzać średnią bezpośrednio z samych danych, niż posługiwać się metodą dzielenia. Głównym kryterium pozostaje jednak zazwyczaj łatwość zastosowania.

202

4

środkową . W rezultacie zastosowania tej procedury analityk ma obraz zarówno trendu (wyznaczanego przez średnią kroczącą), jak i szeregu fluktuacji (obliczonych jako odchylenia od średniej kroczącej) pozbawionych zakłóceń ze strony trendu. Jeśli okres mierzony między dołkami lub szczytami fluktuacji jest stały, wówczas można mówić o występowaniu pewnego cyklu. Cykl ten następnie wykorzystuje się do prognozowania momentów zwrotnych. Powyższą procedurę ukazuje diagram 18.1: górna część diagramu przedstawia same dane, środkowa - obliczoną średnią kroczącą, a dolna - rezultaty podzielenia danych wyjściowych przez średnią kroczącą. Widzimy tu fluktuacje o stałej periodyczności.

DŁUGOŚĆ ŚREDNIEJ KROCZĄCEJ Warto powiedzieć o trzech kwestiach, jakie wiążą się z przedstawioną metodą. Po pierwsze, wybierając optymalny okres dla średniej kroczącej należy pamiętać, aby liczba danych, których dotyczy średnia, była co 5 najmniej równa liczbie danych w pełnym cyklu. A zatem jeśli ceny wskazują na występowanie cyklu siedmiotygodniowego, teoretycznie najlepsza będzie średnia siedmiotygodniowa. Powód tego jest bardzo prosty. Oscylacje wynikające z cyklu będą bardzo równomiernie rozłożone wokół trendu wyższego stopnia. Łączna wartość rozbieżności względem trendu, mierzona od jednego dołka cyklu do drugiego, powinna wynosić zero. A zatem właściwie określona średnia będzie doskonałą reprezentacją trendu. 4

Średnia krocząca to średnia obliczana na podstawie pewnego szeregu liczb. Po obliczeniu średniej z pierwszej grupy w szeregu danych, następna średnia obliczana jest w odniesieniu do grupy danych powstającej w wyniku odrzucenia pierwszej liczby w dawnej grupie, a następnie dołączenia nowej. Dla każdej średniej kroczącej istotna jest liczba środkowa: to właśnie ją dzieli się przez średnią kroczącą. Jeśli liczba danych jest nieparzysta, sprawa jest oczywiście prosta. Środkiem okresu trzydniowego będzie drugi dzień. Pewne trudności powstają jednak, jeśli średnia obliczana jest dla parzystej liczby danych, ponieważ nie ma wówczas pozycji środkowej. Rozwiązaniem tego problemu jest posługiwanie się we wszystkich analizach średnimi dotyczącymi nieparzystej liczby danych. 5 Można wykazać, że średnia krocząca całkowicie wyeliminuje wpływ cyklu jeśli albo ma taką samą długość jak okres cyklu, albo odpowiada wielokrotności tego okresu. Jeśli średnia krocząca uwzględnia okres krótszy niż okres analizowanego cyklu, to cykl ten wciąż będzie w niej widoczny. Jeśli średnia krocząca obejmuje okres dłuższy niż okres cyklu (ale nie jego wielokrotność), wówczas cykl ulegnie odwróceniu. Patrz na przykład Gertrude Shirk, Cycle Analysis - A Case Study, Foundation for the Study of Cycles, Pittsburgh 1981.

203

WSPÓŁWYSTĘPOWANIE CYKLI Dzięki wyeliminowaniu wpływu trendu na fluktuacje cen przy użyciu średnich kroczących można przedstawić większą liczbę cykli. Poszukiwanie cykli warto rozpoczynać od zastosowania średniej krótkoterminowej, która wyeliminuje cykle krótkie i odsłoni cykle długoterminowe. Najlepiej jednak posługiwać się możliwie najdłuższą średnią. Średnia oparta na najniższej wspólnej wielokrotnej analizowanych cykli wyeliminuje je wszystkie. Na przykład cykle trzy-, pięcioi dziesięciotygodniowe zostaną wyeliminowane po zastosowaniu średniej 30-tygodniowej.

ZNACZENIE CENTROWANYCH ŚREDNICH Trzecia kwestia wiąże się ze znaczeniem centrowania średniej, czyli obierania środkowego punktu z grupy danych uwzględnianych przez średnią. Trend w dowolnym punkcie czasu wyznaczany jest na podstawie danych pochodzących zarówno sprzed owego momentu, jak i z okresu następującego po nim. Stwarza to oczywiście problem aktualności danych. Zasadniczo możliwe jest tylko potwierdzenie, że pewien cykl występował w przeszłości, ale nie można (przy użyciu średnich kroczących) potwierdzić, że dołek lub szczyt danego cyklu występuje obecnie. Wielu analityków stara się przezwyciężyć ten problem korzystając z tradycyjnej, ale niepoprawnej metody polegającej na uwzględnianiu w obliczeniach ostatnich danych ze średniej kroczącej. W ten sposób zakłada się, że dotychczasowy trend utrzyma się w przyszłości. Założenia takie są fałszywe i mylące, a nadto przeczą samej istocie analizy technicznej.

PROBLEMY ZWIĄZANE Z ANALIZĄ CYKLI Metody analizy oparte na stosowaniu średnich kroczących są prostym i skutecznym sposobem eliminowania wpywu trendów i tym samym wyodrębniania określonych cyklów występujących w danym szeregu cen. Wprawdzie na wczesnych etapach analizy niezbędny może się okazać długotrwały nieraz proces prób i błędów, ale trzeba stwierdzić, że 6 7

To znaczy ostatnie dane w grupie, z której obliczana jest średnia. Edward R. Dewey i Og Mandino, Cycles - The Mysterious Forces that Trigger

Events, wyd. cyt.

204

wizualna metoda bezpośredniego badania wykresów i mierzenia długości okresów pomiędzy punktami zwrotnymi może dostarczyć bardzo mocnych dowodów istnienia pewnych cykli. Mimo wszystko nadal pozostaje wówczas kwestia analizowania cykli w trakcie ich rozwoju. Mogłoby to nie mieć tak wielkiego znaczenia, gdyby nie fakt, że z analizą cykli wiążą się również pewne problemy niezależne od tego, jakie metody stosuje się do wyodrębniania cykli. Pierwszy z owych problemów polega na tym, że mierzony cykl może w istocie składać się z dwóch cykli, których okresy różnią się między sobą bardzo niewiele. Jak wykazał Edward Dewey7, cykle takie mogą rozpocząć się w tej samej fazie, ale wcześniej czy później odbiegają od siebie i w końcu znoszą się, w rezultacie czego mierzony cykl znika. Kolejna trudność polega na tym, że nawet przy bardzo gruntownym poszukiwaniu cykli można pominąć rytmy długoterminowe, których nie uwzględniały dostępne dane. W każdej analizie opartej na badaniu cykli potrzebny jest zatem pewien system kontroli, który ostrzegałby przed możliwością wywierania wpływu przez cykle długoterminowe. Następna kwestia wiąże się z tym, iż niezależnie od tego, jak mocne mamy dowody na istnienie wyraźnego rytmu w danym cyklu, zawsze istnieje możliwość, że cykl ten może dokonać zwrotu wcześniej lub później niż należałoby tego oczekiwać na podstawie dotychczasowych doświadczeń. Dzieje się tak dlatego, że relacje zachodzące wewnątrz cyklu, które są źródłem owych rytmów, wykazują nieuchronnie nieciągłości. Czasami lepiej jest wyodrębnić nie konkretną datę, a pewien okres (nazywany „okienkiem czasowym"), podczas którego można oczekiwać cyklicznego odwrócenia trendu. A zatem w przypadku cyklu 39-miesięcznego można oczekiwać odwrócenia w okresie pomiędzy 38 a 40 miesiącem8 od ostatniego punktu zwrotnego.

ZASTOSOWANIE WSKAŹNIKA IMPETU Każdy z tych problemów daje się w znacznym stopniu rozwiązać dzięki zastosowaniu drugiego narzędzia analitycznego, które można wykorzystać do badania danego cyklu w „czasie rzeczywistym". Jest to krótkoterminowy wskaźnik impetu, który mierzy tempo zmiany cen na jednostkę czasu. Rodzaj tego wskaźnika i długość uwzględnianego okresu jest już kwestią osobistych preferencji. Teoretycznie rzecz biorąc, powinno się stosować wskaźnik zmiany procentowej, ponieważ 7

Edward R. Dewey i Og Mandino, Cykles- The Mysterious Forces that Trigger Events, wyd. cyt. 8 Mierząc pewien cykl często można stwierdzić, że okresy uważane za jego pełny przebieg różnią się nieco między sobą. W takich przypadkach można z powodzeniem obliczać średnią długość okresu z wszystkich przebiegów cyklu i stosować ją do przewidywania „okienka czasowego", w którym dokona się odwrócenie trendu.

205

ruch o 10 punktów od podstawy na poziomie 25 punktów jest czymś zdecydowanie innym niż podobny ruch od podstawy wynoszącej 100 punktów. Niektórzy analitycy posługują się jednak prostą różnicą obliczaną poprzez odejmowanie od siebie poszczególnych danych. Uwzględniany okres powinien być krótki, a w żadnym razie nie dłuższy niż 25 procent długości analizowanego cyklu. A zatem dla cyklu 20-dniowego lub dłuższego odpowiedni będzie wskaźnik 5-dniowy, natomiast dla cyklu ośmiodniowego powinien wystarczyć wskaźnik 2-dniowy. Ogólna analiza wskaźników impetu przedstawiona została w rozdziale 15 w kontekście formacji cenowych. IMPET I CYKL Wartość wskaźnika impetu polega między innymi na tym, że może on być dobrą wskazówką statusu cyklu. Związek ten ma swoje solidne podstawy teoretyczne. Diagram 18.2a ukazuje usytuowanie regularnego cyklu w czasie. Zwróćmy uwagę, że krzywizna linii cyklu zależy od jego stadium. W punkcie A jest płaska, ponieważ jest to punkt zwrotny cyklu; w punkcie Β biegnie stromo w dół; w punkcie C jest znów płaska, a w punkcie D biegnie ostro w górę. Nachylenie tej krzywej jest odzwierciedleniem tempa zmian. Jest to prędkość cyklu znana matematykom jako pierwsza pochodna cyklu względem czasu (diagram 18.2b). Należy tu zaznaczyć, że powstająca krzywa ma ten sam kształt, co cykl podstawowy, ale jest przesunięta względem niego o ćwiartkę cyklu wstecz.

206

W powyższej analizie możemy dokonać kolejnego kroku. Nachylenie krzywej prędkości jest odzwierciedleniem tempa zmiany owej prędkości, to znaczy przyspieszenia cyklu podstawowego. Matematycy nazywają je drugą pochodną cyklu względem czasu (diagram 18.2c). Zwróćmy uwagę, że nowy cykl przesunięty jest o ćwiartkę cyklu wstecz względem cyklu prędkości, a tym samym o połowę cyklu w stosunku do cyklu podstawowego. W rezultacie cykl ten jest dokładnie przeciwstawny cyklowi podstawowemu. ANALIZA CYKLU Te proste relacje pomiędzy cenami, prędkością i przyspieszeniem dostarczają nam istotnych informacji dotyczących bieżącego statusu danego cyklu. Po pierwsze, mamy tu bezpośrednią metodę analizy cyklu podstawowego. Szczyt impetu wyprzedza o ćwierć cyklu rzeczywisty cykl cenowy, w związku z czym stanowi zapowiedź momentu wystąpienia punktu zwrotnego. Jeśli analizujemy cykl 3,25-letni, a wskaźnik zmiany sygnalizuje wyprzedanie rynku, możemy dokładnie przewidzieć, że absolutny dołek w cyklu cenowym ukształtuje się około 42 tygodni później (jedna czwarta całego cyklu). Dodatkowo można też oczywiście wykorzystać upływ czasu pomiędzy momentem wyprzedania (lub wykupienia) a punktem, w którym dokonuje się odwrócenie trendu cenowego, w celu obliczenia periodyczności nowego cyklu.

PRĘDKOŚĆ I BRAK POTWIERDZENIA Relacja pomiędzy cenami w wyrażeniu absolutnym i prędkością pomaga również wyjaśnić koncepcję „braku potwierdzenia". Na diagramie 18.2 widzimy, że impet wzrostowy słabnie na szczytach cykli, a impet spadkowy zanika w dołkach cenowych. Sytuacja jest szczególnie klarowna w przypadku cykli długoterminowych. Kiedy rynek znajduje się w stanie wykupienia lub wyprzedania, krótkoterminowy wskaźnik impetu osiąga ekstremum. Zazwyczaj następuje wówczas na rynku gwałtowna korekta. Ceny wracają do poziomu, na którym zaczęły się pojawiać skrajne wartości. Kiedy ceny wkraczają na nowe obszary, kształtuje się drugi szczyt lub dołek wskaźnika impetu, który zazwyczaj 9 nie sięga poziomu poprzedniego ekstremum (patrz również rozdział 15). 9

Takie ekstrema wywołują złudzenie „echa" lub pojawienia się pewnego subcyklu, który w istocie TLec-zy nie występuje. W przypadku transakcji krótkoterminowych nie ma większego znaczenia, które punkty zwrotne są wykorzystywane, ale oczywiście odgrywa to dużą rolę w perspektywie długoterminowej.

207

PRZYSPIESZENIE I CYKL Przyspieszenie cyklu dostarcza nam również bardzo precyzyjnego narzędzia, dzięki któremu można uzyskać potwierdzenie momentu faktycznego odwrócenia biegu cyklu. Istnieją sytuacje, w których impet osiąga niezwykle wysokie poziomy (dodatnie lub ujemne) bezpośrednio po odwróceniu trendu cenowego. Jest to odzwierciedlenie cyklu przyspieszenia, który, jak widzieliśmy, przebiega w opozycji do cyklu cen. Sytuację taką należy traktować jako pierwszą oznakę zmiany kierunku cyklu wyższego stopnia. Widzimy to na diagramie 18.3, który ukazuje czteroletni cykl występujący na rynku akcji. Jeśli mierzyć okres od szczytów impetu, to cykl ów wyraźnie wykazuje największe przyspieszenie bezpośrednio po cyklicznych dołkach cenowych.

REGUŁY DOKONYWANIA TRANSAKCJI: ZAMYKANIE POZYCJI Fakt, że impet osiąga swoje ekstremum o jedną czwartą cyklu przed szczytem lub dołkiem cenowym, pozwala na uzupełnienie omawianych już podstawowych zasad dokonywania transakcji o kilka dodatkowych. 208

Wskaźnik impetu można wykorzystywać w szczególności do dokonywania transakcji terminowych, ponieważ pozwala on przewidywać najbliższe wydarzenia. Pierwsza i najmniej skomplikowana zasada polega na tym, że jeśli impet dociera do poziomów, które w przeszłości wiązały się z odwróceniem trendu, należy zamknąć wszystkie „wrażliwe" pozycje. Niemal zawsze wystąpi wówczas odwrócenie trendu pewnego stopnia, w związku z czym brak odpowiednich działań zapobiegawczych może się okazać bardzo kosztowny. Pojęcie „wrażliwych" pozycji jest tu oczywiście bardzo subiektywne, ponieważ zależy od celów, jakie stawia sobie inwestor. Istnieje pewne stare powiedzenie, które radzi, aby uczestnicy rynku „tak dokonywali transakcji, aby mogli spokojnie 10 spać" . Jest to prawda, ponieważ dłuższe okresy stresu prowadzą w końcu do błędnych ocen. Zarządzający długoterminowymi funduszami emerytalnymi nie powinni na przykład dokonywać poważniejszych transakcji (i nie należy tego oczekiwać) na bazie cykli 7- czy 20-dniowych. Prawdą jest jednak, że im dłuższy jest cykl, który ulega odwróceniu, tym większy jest prawdopodobny zasięg korekty i więcej pozycji, które można wówczas uznać za „wrażliwe".

REGUŁY DOKONYWANIA TRANSAKCJI: OTWIERANIE POZYCJI Kolejna zasada mówi, aby wraz z zamknięciem starych pozycji nie otwierać automatycznie nowych. Wynika to stąd, że ostateczny przełom w cyklu cenowym wciąż jeszcze nie nastąpił. Kiedy realizacja zysków podczas korekty trendu staje się coraz powszechniejsza, inwestorzy mogą ponownie otworzyć swoje pierwotne pozycje. Rzeczywistego odwrócenia pozycji należy dokonać dopiero wówczas, gdy ceny dotrą w końcu do okienka czasowego, które oznacza cykliczny szczyt lub dołek.

ZJAWISKO TRZECH FAL W większości przypadków można z powodzeniem zakładać, że analizowany cykl jest prostą falą sinusoidalną. W założeniu tym kryje się jednak fakt, że same ruchy cen układają się w schemat trzyfalowy. 10

Powiedzenie to przytacza Edwin Lefevre, Reminiscences of a Stock Operator, George Doran and Co, New York 1923. 209

Nasza analiza z rozdziału 8 wyraźnie wskazywała na istnienie 11 schematu „trzy w górę, trzy w dół" występującego w każdym cyklu . Wynika stąd, że regularny cykl obejmuje trzy fale i że zazwyczaj najważniejsze punkty zwrotne wypadają na końcu każdej trzeciej fali. Występowanie trzyfalowego schematu można zatem wykorzystać do potwierdzenia wiarygodności regularnego cyklu. Diagram 18.4 ukazuje trzyfalowe formacje widoczne w 10-letnim cyklu gospodarki amerykańskiej.

WNIOSKI Zasady dotyczące zachowań wskaźnika impetu często okazują się tak skuteczne w praktyce, że wielu analityków dochodzi do wniosku, że jest to jedyny wiarygodny wskaźnik cykli cenowych. Twierdzą oni nadto, że ponowne testowanie i dywergencje wywoływane są przez oddziaływanie cykli wyższego rzędu niż te, które są przedmiotem analizy, zatem szczyty i dołki cykli wyższego poziomu nie są potwierdzane przez 12 dywergencje impetu ani ponownie testowane . To prawda, że dalszy 11 12

210

Patrz zwłaszcza diagram 8.10. Patrz rozdział szesnasty, przypis 4.

ruch cen w kierunku dotychczasowego trendu może być dowodem oddziaływania cyklu wyższego stopnia. Z pewnością jednak nie jest prawdą, że cykl impetu cen zbieżny jest z samym cyklem cenowym. A zatem ponowne testowanie i dywergencje zawsze będą występować, ale pewne istotne wydarzenia mogą wykraczać poza perspektywę przyjmowaną zawyczaj przez inwestorów dokonujących transakcji. W ten oto sposób uzyskaliśmy podstawę dla omówienia cykli występujących na rynkach finansowych, czemu poświęcimy następny rozdział.

211

Rozdział dziewiętnasty

Przykłady występowania cykli

WPROWADZENIE Analiza historii cen na dowolnym rynku finansowym, przy zastosowaniu bardzo prostych metod opisanych w poprzednim rozdziale, potwierdza występowanie bardzo wielu cykli. Z konieczności ograniczymy się tu jednak do prezentacji tylko jednego rynku, którym będzie brytyjski rynek obligacji. Tablica 19.1 ukazuje szesnaście cykli występujących na tym rynku. Jest ich oczywiście znacznie więcej, ale te, które uwzględniliśmy, są najbardziej wyraźne.

RELACJE POMIĘDZY JEDNOSTKAMI CZASU Na początek należy zauważyć, że pomiędzy powyższymi cyklami istnieją określone relacje matematyczne o dwóch wyraźnych własnoś212

Tablica 19.1 Cykle na brytyjskim rynku obligacji Lata 54 36 16 9,6 9,2 7,2 4,5 4,0 3,2 1,8 0,8 0,64

Miesiące

54 48 38,4 21,6 9,6 7,7

Tygodnie

Dni

93,6 41,6 33,3 9,6 7 4 1

49 28 7

ciach: po pierwsze, wielkości okresów są tu niezależne od jednostek czasu; po drugie, znaczna część cykli to wielokrotności innych cykli. Przyjrzyjmy się najpierw kwestii różnych jednostek czasu. Z tablicy 19.1 wynika, że istnieje zarówno cykl 54-letni, jak i cykl 54-miesięczny-, są też cykle obejmujące 9,6 lat oraz 9,6 miesięcy, cykle trwające 9,2 lat 1, 2 oraz 9,2 tygodni, a także cykl 7-tygodniowy i 7-dniowy . Zbieżność ta sugeruje, że jeśli określona liczba odnosi się do pewnej jednostki czasu, to jest bardzo prawdopodobne, że będzie ona również występować w przypadku cyklu związanego z inną jednostką czasu. Mamy tu potwierdzenie koncepcji Ganna, wedle której określone liczby odgrywają istotną rolę.

HARMONIA POMIĘDZY CYKLAMI Druga kwestia wiąże się z harmonią istniejącą pomiędzy poszczególnymi cyklami. Na przykład można stwierdzić, że pewne wielkości okresów z tablicy 19.1 powiązane są z innymi wielkościami z tej samej tablicy poprzez współczynniki 2,222, 2,25 lub 5 (tablica 19.2). Pierwsze dwa są wyraźnie bliskie wynikającej ze złotego współczynnika liczbie 2,236, która jest oczywiście pierwiastkiem kwadratowym z 5. A zatem wydaje się, iż również w periodyczności cykli występuje złoty współczynnik. 1

Występowanie w ludzkich zachowaniach rytmów związanych z liczbą „siedem" znane jest od tysięcy lat. Patrz na przykład Steve Richards, Luck, Chance and Coincidence, Aquarian Press, Wellingbrough, Northants 1985. 2 Istniej ą też dowody na występowanie cykli trwaj ących 7,2 tygodni oraz 7,2 dni.

213

Tablica 19.2 Oddziaływanie pierwiastka z 5 36/16 =2,25 16/7,2 =2,222 7,2/3,2 =2,25 4/1,8 =2,222 1,8/0,8 =2,25 3,2/0,64 = 5,0

Niektóre z liczb wymienionych w tablicy 19.1 powiązane są nadto z innymi przez liczbę 4, a zatem i liczbę 2 (tablica 19.3), w związku z czym wzajemne relacje zachodzące pomiędzy wszystkimi powyższymi liczbami okazują się jeszcze szersze. Dzięki tym zależnościom można wyjaśnić podobieństwo istniejące pomiędzy okresami cykli liczonych w latach a okresami cykli liczonych w miesiącach, ponieważ harmonizują one z liczbą 12. Pozwala to również wyjaśnić pewne zjawisko, które niegdyś nastręczało kłopotów analitykom cykli, a mianowicie fakt, że czasami cykl osiąga szczyt wówczas, gdy oczekuje się jego dołka, i na odwrót. Dzieje się tak, ponieważ jeśli długie cykle harmonizują z krótszymi, które stanowią jedną czwartą lub połowę ich długości, to szczyty (lub dołki) cykli wyższego stopnia periodycznie przyczyniają się do eliminacji szczytów (lub dołków) cykli krótszych.

HARMONIA Z INNYMI CYKLAMI Warto również zauważyć, że część cykli, które rozpoznaliśmy na rynku obligacji, występuje również na rynkach akcji i w innych sferach świata przyrody. W Stanach Zjednoczonych na przykład Louise Wilson3 zaobserwowała występowanie cykli giełdowych trwających 28 dni, 7 tygodni, 34 tygodnie, 9,2 miesiąca, 22 miesiące oraz 3,2, 4,5, 7,1, 9,2, 9,6, 36 i 54 lata. Edward Dewey4 zauważył nadto, że cykl trwający 9,2 lat występuje w tak różnych zjawiskach jak wahania rozmiarów populacji koników polnych i kuropatw, ceny surówki żelaza, słoje drzewa i ilość nowych patentów. Dostrzegł on również istnienie cyklu trwającego 9,6 lat, dotyczącego takich zjawisk jak populacje królików i rysi, ciśnienie baryczne, obszary uprawy pszenicy, ozon, słoje drzewa i choroby serca. Fakt, że wszystkie te zjawiska wykazują tak ścisłą korelację z cyklami występującymi na rynku obligacji sugeruje bardzo zdecydowanie, że działają tu te same czynniki. Byłoby rzeczą dziwną, gdyby owa synchronia okazała się czysto przypadkowa. Dowody świadczą o tym, że 3

Louise L. Wilson, Catalogue of Economic Cycles. Foundation for the Study of Cycles, Pittsburgh 1964. 4 Edward R. Dewey i Og Mandino, wyd. cyt.

214

fluktuacje na rynkach finansowych są dosłownie zjawiskiem „naturalnym", to znaczy są rytmiczne i harmonicznie powiązane ze sobą.

9,6-MIESIĘCZNY CYKL NA RYNKU OBLIGACJI BRYTYJSKICH Bliższemu omówieniu poszczególnych cykli występujących na rynku obligacji poświęcony jest drugi z załączników, natomiast w niniejszym rozdziale skupimy się tylko na jednym z tych cykli, aby pokazać, w jaki sposób naturalne rytmy mogą posłużyć do prognozowania punktów zwrotnych. Wybraliśmy tu cykl 9,6-miesięczny, ponieważ jest on na tyle krótki, aby mieć znaczenie praktyczne dla graczy, i dostatecznie długi, by interesować inwestorów. Harmonizuje on również z cyklem 3,2-letnim. Górna część diagramu 19.1 ukazuje ruchy cen omawianych już wcześniej obligacji 8,75% 1997 od początku roku 1975 do końca 1988. Dolna część przedstawia miesięczną zmianę procentową. Dołki cyklu trwającego 9,6 miesięcy (patrz tablica S 2.10 w Suplemencie 2) widoczne są na obu wykresach. Faktyczne dołki wypadają czasem w nieco innych miejscach niż teoretycznie powinny, ale wynika to z „poślizgu", o którym wspominaliśmy w rozdziale 18. Ogólna sytuacja jest jednak bardzo klarowna: na brytyjskim rynku obligacji występuje cykl 9,6-miesięczny i każdemu dołkowi cyklu towarzyszy pewnego rodzaju ekstremum impetu.

L A T A 1983-1988

Regularność tego cyklu można dostrzec jeszcze wyraźniej, jeśli uwzględnimy mniej odległy okres. Diagram 19.2 ukazuje ruch cen obligacji 8,75% 1997 od stycznia 1983 do grudnia 1988 wraz ze wskaźnikiem miesięcznej zmiany procentowej. Wszystkie siedem przebiegów cyklu ukształtowało dołek cenowy mniej więcej „zgodnie z planem". Każdemu z nich towarzyszy nadto wyraźny spadek wskaźnika impetu.

DYWERGENCJE Pewne znaczenie dla naszych analiz ma fakt, że każdy cykliczny dołek cenowy poprzedzany był o kilka tygodni przez wyraźny dołek wskaźnika impetu (diagram 19.2). Inaczej mówiąc, występuje tu swego rodzaju „podwójne dno". W większości przypadków pierwszy dołek jest położo215

216

217

ny niżej od drugiego. Całkowicie zgadza się to z naszą analizą dotyczącą braku potwierdzenia dołka cenowego i z faktem, że cykl cenowy jest poprzedzany przez cykl impetu. W drugim przypadku teoria nakazywałaby nam oczekiwać, że dołek w cyklu impetu wystąpi o jedną czwartą cyklu przed dołkiem cenowym. A zatem w przypadku cyklu 9,6-miesięcznego oznacza to, że pierwszy sygnał ostrzegawczy powinien pojawić się 2,4 miesiąca (lub 10,4 tygodnia) przed ostatecznym dołkiem cenowym.

LATA

1987-1988 Skoro w przebiegu cyklu mogą się pojawiać pewne zakłócenia, powyższe liczby należy traktować z pewną tolerancją. Praktyka okazała się jednak bardzo zgodna z teorią. Diagram 19.3 przedstawia cenę obligacji 8,75% 1997 z okresu pomiędzy styczniem 1987 a październikiem 1988 wraz z dwutygodniowym wskaźnikiem zmiany procentowej. Wykresy obejmują zatem dwa dołki cyklu. Sytuacja wskaźnika impetu towarzysząca dołkom cykli cenowych porównana jest z sytuacją sprzed około 2,4 miesięcy. Bardzo wyraźnie widać, że w obu przypadkach ekstremum impetu poprzedzało dołek cenowy o przewidywany okres5.

TRZY FALE Bliższa analiza pełnego przebiegu cyklu 9,6-miesięcznego, który trwa od października 1987 do września 1988, wyraźnie ukazuje występowanie trzech fal. Diagram 19.4 przedstawia ceny zamknięcia z poszczególnych tygodni mierzone jako odchylenie od 3-miesięcznej średniej kroczącej. Zgodnie z teorią, formacja ta zaczęła się kształtować od gwałtownego przyspieszenia w listopadzie 1987, po czym nastąpiła standardowa korekta trwająca do stycznia 1988. Wówczas zaczęła się faza, która normalnie byłaby falą impulsu. Trwała ona do kwietnia 1988. Wzrostowa faza cyklu była zatem formacją trzyfalową. Następująca po niej faza spadkowa trwająca do września 1988 była również ruchem trzyfalowym, słabo wykształconym, ale jednak rozpoznawalnym. 5

Zastosowanie w celu zmierzenia impetu 10-dniowego wskaźnika RSI daje bardzo dokładne wyprzedzenie w czasie. Dołki RSI odnoszące się do sytuacji z diagramu 19.3 wystąpiły 31 sierpnia 1987 roku oraz 29 czerwca 1988. Dołki cenowe wystąpiły 19 października 1987 i 2 września 1988. Wyprzedzenie w czasie w pierwszym przypadku wynosiło 11 tygodni i 1 dzień notowań, natomiast w drugim przypadku było to 9 tygodni i 2 dni notowań. Wyprzedzenie to wyniosło zatem średnio 10 tygodni i 3 dni!

218

219

9,6-MIESIĘCZNY CYKL OBLIGACJI I KRACH NA GlEŁDZIE AKCJI Warto na koniec zauważyć, że dołek 9,6-miesięcznego cyklu obligacji zbiegł się z krachem na giełdzie akcji. Oznacza to, że zgodnie z tym cyklem od połowy października na brytyjskim rynku obligacji miał się rozpocząć wzrost. Ponadto, jak wskazywaliśmy w rozdziale 10, spadki na amerykańskim rynku obligacji dotarły 19 października 1987 roku do istotnego poziomu cenowego. A zatem również ten rynek miał wzrosnąć po 19 października. Trudno jest wyrazić znaczenie tych widocznych koincydencji. Przed 19 października nie było żadnych oczywistych fundamentalnych powodów, dla których na rynkach obligacji na całym świecie powinny się rozpocząć wzrosty. W rzeczywistości większość rządów (zwłaszcza amerykański Urząd Rezerwy Federalnej) aktywnie oddziaływała na sytuację monetarną. Polityka ta została gwałtownie przerwana przez krach giełdowy. Okazuje się zatem, że, jeśli można tak rzec, rynki obligacji i akcji uczestniczyły wspólnie w jednym tańcu, którego kroki były doskonale zharmonizowane i ułożone. Z książki tej wynika, że kroki te można było z góry przewidzieć, gdyby tylko ktoś wiedział, czego należy szukać!

220

Część czwarta

Psychologia gry na giełdzie

Rozdział dwudziesty

Psychologia lęku

WPROWADZENIE W dotychczasowych rozdziałach poruszyliśmy dwa wątki związane z rynkami finansowymi. Pierwszy z nich dotyczy możliwości opisania i wyjaśnienia porządku systemowego istniejącego w zachowaniach cen na rynkach finansowych. Uzyskane wyjaśnienie wyraźnie wskazuje na zasadnicze znaczenie oddziaływania zbiorowości, zarówno jeśli chodzi o manipulowanie jednostką, jak i nadawanie ruchom cen pewnego porządku. Drugi z omawianych wątków dotyczy przydatności tradycyjnych narzędzi analizy technicznej do prognozowania przyszłych ruchów cen. Wnioski, do jakich doszliśmy, mówią, że analiza techniczna właściwie wykorzystuje specyfikę zachowań cen na rynku i pomaga graczom uchronić się przed presją zbiorowości. Wykazanie przydatności analizy technicznej to jednak zupełnie co innego niż wykorzystanie tej wiedzy w skutecznym dokonywaniu transakcji. Trudność wynika tu z dwóch aspektów psychiki człowieka. Po pierwsze, niezależnie od tego, jak starannie przeprowadza się analizę danego rynku, zawsze istnieje możliwość, że coś zostało pominięte. A zatem występuje niepewność, która oznacza, że gracz doświadcza w pewnym stopniu niepokoju lub przynajmniej może go doświadczać.

223

Druga cecha psychiki ludzkiej, która przeszkadza w skutecznym dokonywaniu transakcji, wiąże się z tym, że inwestorzy wykazują tendencję do utożsamiania się z zajmowanymi pozycjami, to znaczy, ich samopoczucie i samoocena zaczynają zależeć od tego, czy pozycje te przynoszą zyski, czy straty. W przypadku osiągnięcia zysków wynikające z nich zadowolenie uważane jest zazwyczaj za część dobrodziejstw płynących z sukcesu-, ale jednocześnie z postawy takiej wynika to, że straty automatycznie oznaczają wielki emocjonalny zamęt. A zatem istnieje niebezpieczeństwo, że w obliczu jakichkolwiek strat naturalny niepokój wiążący się ze stanem niepewności przekształci się w lęk. A lęk (jak widzieliśmy w rozdziale 7) na ogół kieruje uczestnika rynku prosto w objęcia zbiorowości. Większość ludzi nie jest w stanie dokonywać w skuteczny sposób transakcji na dłuższą metę, jeśli cechuje ich wysoki poziom lęku, a zatem i stres. Wcześniej czy później jego fizyczne i psychiczne skutki albo nadszarpną zdrowie człowieka, albo zaczną prowadzić do popełniania poważnych błędów. W obu przypadkach jedynym logicznym wnioskiem będzie decyzja o zaprzestaniu dokonywania transakcji - na pewien czas lub na zawsze. Stosowanie analizy technicznej nie jest zatem wystarczającym warunkiem odnoszenia sukcesów na rynku: gracze muszą także być w stanie radzić sobie ze szkodami psychicznymi - rzeczywistymi lub potencjalnymi - które towarzyszą ponoszeniu ryzyka. W rozdziale tym omawiamy bardziej szczegółowo niektóre z odpowiednich sposobów ograniczania lęku i kontrolowania stresu związanego z dokonywaniem transakcji.

PODŚWIADOMOŚĆ Wielu ludzi popełnia błąd wkraczając na rynki finansowe bez żadnego innego celu poza „zarobieniem mnóstwa pieniędzy". Wprawdzie w celu takim nie ma nic zdrożnego, ale nie może on zaktywizować mechanizmów fizycznych i psychicznych, które przyczyniają się do odniesienia sukcesu. To całkiem proste, bowiem cel polegający na zarabianiu pieniędzy nic nie znaczy dla podświadomej części umysłu, która odgrywa zasadniczą rolę w pomyślnej realizacji każdego zadania, jakie sobie wyznaczamy. Nasza wiedza o procesach zachodzących w ludzkim umyśle jest, mówiąc oględnie, niepełna. W szczególności odnosi się to do obszaru, który na ogół uważany jest za podświadomy - to znaczy tej części 224

1

umysłu, która jest „pod" naszą świadomością. Część tych trudności wynika stąd, że wprawdzie wiemy o istnieniu podświadomości, ale zazwyczaj nie mamy do niej na co dzień dostępu. Jej celem jest maksymalne zautomatyzowanie naszych zachowań, aby nasza świado2 mość mogła skupić się na nowych informacjach . Na przykład, kiedy dziecko uczy się chodzić, związane z tym procesy stają się częścią podświadomości, dzięki czemu coraz mniej potrzebne jest ciągłe koncentrowanie się na mięśniach odpowiedzialnych za to zadanie. Umysł uwalnia się w ten sposób i może uczyć się następnego zadania. Podświadomość jest zatem swego rodzaju magazynem dla wszystkiego, czego kiedykolwiek się nauczyliśmy. Jest ona jednak zarazem czymś więcej niż tylko bankiem pamięci, do którego można sięgać poprzez procesy przetwarzania informacji sterowane przez tak zwaną „logiczną" część naszego umysłu. Podświadomość ma swoją własną dynamikę powiązaną z psychosomatycznymi i autonomicznymi sys3 temami nerwowymi ludzkiego ciała i w zasadniczy sposób oddziałuje na nasze życie poprzez ciągły strumień instrukcji oraz nakazów. Podświadomość ma też swoje własne cele - związane przede wszystkim 4 z przetrwaniem fizycznej i psychologicznej matrycy jednostki - i dopóki nie zostanie odpowiednio poinstruowana, by przyswoić sobie nowe zadania, będzie starała się chronić integralność swoich dawnych celów przed wszelkimi nowościami. Mówiąc krótko, jest wysoce nieprawdopodobne, abyśmy mogli osiągnąć nasze cele osobiste, jeśli nie zdołamy zapewnić sobie pomocy podświadomości. Musimy nauczyć naszą podświadomość akceptowania zmian. Kluczem do zrozumienia trudności we wprowadzaniu zmian jest uchwycenie znaczenia podświadomych nawyków. Nawyki to powtarzanie określonych schematów mentalnych, emocjonalnych i behawio1

Określenie „pod" zgodne jest z przyjętym rozumieniem tego pojęcia, ale bardziej poprawne wydaje się ujmowanie podświadomości jako kontekstu, w którym funkcjonuje świadomy umysł. Również pod względem siły motywacji podświadomość jest o wiele potężniejsza niż świadomy umysł. Badania naukowe sugerują, że podświadomość odpowiada za około 97 procent całej aktywności umysłu. 2 Umysł świadomy zdolny jest do analizowania tylko siedmiu jednostek informacji w tym samym czasie. Oznacza to, że nie jest on w stanie samodzielnie radzić sobie z nieskończenie złożonym światem i potrzebuje wsparcia podświadomości. Patrz George Miller, The Magic Number Seven, Plus or Minus Two. Cytowane w: Joseph O Connor i John Seymour, Introducing Neuro-Linguistic Programming, Mandala, London 1990. 3 Psychosomatyczny system nerwowy kieruje aktywnością kości, mięśni i zmysłów. Autonomiczny system nerwowy reguluje systemy oddychania, krążenia i inne. 4 W tym również wpływ grupy odniesienia dla konkretnej jednostki. Podświadomość obejmuje system przekonań grupy odniesienia, w związku z czym reaguje na zagrożenia dotyczące tej grupy.

225

ralnych w odpowiedzi na określony bodziec. Doświadczenie uczy ludzi kilku pozornie „skutecznych" strategii postępowania w określonych sytuacjach. Strategie te zakorzeniają się w podświadomości i są następnie automatycznie przywoływane za każdym razem, gdy pojawia się określony bodziec. Dobrym przykładem mogą tu być sławne psy Pawłowa. Celem wykształcenia nawyku jest minimalizowanie zużycia energii i uwalnianie umysłu, aby mógł się on zająć innymi zadaniami5. Nawyki osłabiają jednak ludzką zdolność do tworzenia strategii alternatywnych. Zależność od nawykowych reakcji oznacza nadto, że nowe niespodziewane informacje będą postrzegane raczej jako zagrożenie, niż okazja do nauki 6 . Napotykając nieoczekiwaną sytuację system nerwowy7 przygotowuje się do „ucieczki" lub do „walki" wydzielając adrenalinę. Jeśli nie podejmuje się wówczas działania, powstaje nadwyżka nierozładowanego napięcia (stres) reprezentowanego przez wyraźne objawy fizyczne lub psychiczne (tablica 20.1). Tablica 20.1 Symptomy stresu

Fizyczne

Psychiczne

Szybkie oddychanie Spocone dłonie Duszności Zaciskanie zębów Problemy żołądkowe Napięte mięśnie

Nerwowość Utrata pewności siebie Niezdolność do koncentracji Utrata pożądania seksualnego Zaburzenia pamięci Nieokreślone lęki

Objawom tym towarzyszą również różnego rodzaju negatywne (to znaczy nieprzyjemne) emocje. Jest oczywiście wiele takich emocji, ale uczestnicy rynku najczęściej doświadczają lęku, złości, frustracji, dezorientacji i depresji. Doznania te zużywają cenną energię i odwracają uwagę od rozwiązania problemu. 5

Jednym z fundamentalnych instynktów ludzkich jest dociekliwość, którą w znacznym stopniu wspomaga świadomość. Z drugiej strony jednak świadomość jest w dużej mierze tłumiona przez nawyki. 6 Siła nawyków zależy po części od wieku człowieka. W młodości jesteśmy bardzo otwarci na uczenie się, ale w miarę upływu lat otwarcie to zmniejsza się i zmiany stają się coraz trudniejsze do zaakceptowania. 7 To znaczy współczulna część autonomicznego systemu nerwowego, która jest powiązana z pniem mózgu (patrz rozdział 2). System współczulny stymuluje ciało poprzez wydzielanie adrenaliny. Należy odróżniać tę część systemu nerwowego od przywspółczulnej części systemu, który pomaga łagodzić napięcia poprzez wydzielanie endorfin.

226

ODDZIAŁYWANIE

EMOCJI

Problem emocji jest niezwykle złożony i wszelkie nasze próby jego prezentacji byłyby nieuchronnie zbytnim uproszczeniem. Jest jednak istotne, aby uczestnik rynku miał na ten temat przynajmniej elementarną wiedzę, ponieważ, jak zobaczymy, pewien stopień samoświadomości stanowi istotny warunek sukcesu. Znaczenie emocji w określaniu zachowań ukazuje diagram 20.1. Na początku odbierana jest pewna informacja z otoczenia, która następnie zostaje automatycznie ujęta w pewne kategorie i usytuowana w określonym kontekście. Kontekst ten wyznaczają przekonania danej osoby dotyczące struktury świata i funkcji tej osoby w świecie. Trzeci etap to powstanie emocjonalnej reakcji wywołanej przez wstępny proces kategoryzacji. W kolejnej fazie emocje skupiają energię na ograniczonej liczbie wyuczonych reakcji. W ostatnim, piątym etapie do procesu tego włącza się świadomość, która pomaga określić właściwy sposób wyrażenia tej reakcji.

Ważną kwestią wymagającą należytego zrozumienia jest zakres, w jakim proces bodźca-reakcji kierowany jest przez podświadomość. Rozpowszechnione przekonanie, że proces ów kierowany jest bezpośrednio przez świadomą część umysłu i że emocje są tylko „ubocznym produktem" tego procesu, jest z gruntu fałszywy. Nie byłoby to zapewne tak istotne, gdyby kwestia ta stanowiła interesujący temat jedynie dla

227

akademickiej dysputy. Rzecz dotyczy jednak tego, w jaki sposób ludzie rozumieją świat; jeśli rozumienie to jest błędne, to i reakcja będzie 8 prawdopodobnie niewłaściwa . Ten prosty fakt bardzo wiele wyjaśnia: niewłaściwe reakcje przynoszą nieoczekiwane rezultaty, a nieoczekiwane rezultaty są z kolei źródłem negatywnych emocji i stresu. Istotą podświadomego procesu jest automatyczne pobudzenie emocjonalne. Występuje ono, ponieważ energia mentalna wyzwalana przez bodziec aktywizuje zespół wyuczonych przekonań, które nadają bodźcowi sens. Są to zgromadzone wspomnienia nabyte w procesie socjalizacji, zdobywania wiedzy i osobistego doświadczenia. Wspomnienia te - niemal siłą rzeczy - związane są nadto z określonymi emocjami. Wspomnienia są zatem w pewnym sensie „cegiełkami", z których zbudowane są nasze osobowości, a emocje to „cement", który je łączy. A zatem bodziec w postaci „informacji usytuowanej w kontekście" aktywizuje emocje związane z tym kontekstem. Mogą to by odczucia bierne, niemal niedostrzegalne (jak poczucie spokoju ducha) bądź czynne i bardzo wyraźne (jak uczucie ślepej furii). Niezależnie od ich siły rezultat jest jednak taki, że - skoro emocje są zjawiskami psychosomatycznymi angażującymi cały system nerwowy - człowiek dosłownie staje się zbiorem pewnych „emocji". Kiedy w psychice zostaje stworzone „środowisko" emocji, liczba właściwych reakcji ulega ograniczeniu. Jeśli wyzwalane są emocje „walki", automatycznie wykluczone zostaje uczucie „miłości"! Inaczej mówiąc, emocje zaczynają wchodzić w interakcje z przekonaniami danej osoby dotyczącymi właściwego sposobu reagowania na informację wyjściową. Na przykład gniew może znaleźć ujście poprzez kanały werbalne lub fizyczne, w zależności od skutków poprzednich doświadczeń. Oznacza to, że strategia postępowania z pierwotnym bodźcem kształtowana jest w podświadomej części umysłu. Dopiero po tym etapie w omawiany proces włącza się świadomość. Świadome myślenie będzie wykorzystane do sprecyzowania szczegółów reakcji - to znaczy określenia właściwej taktyki. Niektóre emocje oczywiście bardziej sprzyjają skutecznemu działaniu świadomości: na przykład bierny stan dobrego samopoczucia prędzej pozwoli na efektywną komunikację między ludźmi niż czynne uczucie gniewu. W pierwszym przypadku możliwe jest szerokie korzystanie z języka, rozumu i intuicji, podczas gdy w drugim dostępny może być jedynie ograniczony zakres słownych obelg! Spostrzeżenia te można potwierdzić odwołując się do prostego przykładu uczestnika rynku, który nagle staje w obliczu nieoczekiwanej zmiany cen (diagram 20.2). Na początku ruch taki sytuowany jest 8

Ten właśnie zarzut można skierować przeciw współczesnym modelom ekonomicznym - zwłaszcza gdy są wykorzystywane do określania celów polityki ekonomicznej. 228

w „nawykowym systemie dokonywania transakcji" zakorzenionym w przekonaniach owego człowieka. Inaczej mówiąc, stwierdza on, że utracił pewną okazję lub poniósł nieoczekiwaną stratę. Jeśli ruch cen jest szczególnie duży, to i jego implikacje są znaczne, a uczestnik rynku odczuje najprawdopodobniej lęk - lęk przed utratą dalszych zysków lub lęk przed rosnącymi stratami. Jedyne możliwe reakcje to „walka" lub „ucieczka". Jeśli wybrana zostanie „walka" i opór wobec konsekwencji nowych informacji, to istnieje oczywiście ryzyko, że trend będzie kontynuowany. W miarę rozwijającego się trendu napięcie nerwowe indywidualnego uczestnika sięgać będzie granic wytrzymałości, dopóki nie wybierze on reakcji ucieczki. Dopiero wówczas, kiedy odczucie lęku w końcu zmusi go do dokonania transakcji, świadomość zostanie oswobodzona, aby zadecydować, które akcje mają być przedmiotem transakcji!

229

SZKODLIWE NAWYKI Lęk jest istotnym - i regularnym - aspektem funkcjonowania rynków finansowych, w związku z czym ich uczestnicy powinni nauczyć się właściwego postępowania z tym odczuciem. Główny problem polega na tym, że nawyki umysłowe (to znaczy fundamentalne podświadome schematy myślowe), które zazwyczaj wykorzystywane są do walki z lękiem, są nieodpowiędnie w przypadku rynków finansowych. Istnieją 9 trzy takie nawyki , które cechują w pewnym stopniu każdą jednostkę, ale prawdopodobne jest, że jeden z nich będzie odgrywał bardziej istotną rolę niż pozostałe. Są to: 1) minimalizacja lęku; 2) ochrona własnego wizerunku; 3) ochrona przestrzeni osobistej. Każda informacja odbierana przez jednostkę będzie automatycznie odnoszona do tych trzech imperatywów. Jeśli oczekiwania nie znajdują potwierdzenia w rzeczywistym biegu wydarzeń, automatyczną reakcją jest lęk. Wówczas pojawia się wtórna reakcja: ci, którzy zazwyczaj dążą przede wszystkim do minimalizacji lęku, będą odczuwać go bardzo ostro; ci, którzy dążą głównie do ochrony własnego wizerunku, zareagują na lęk projekcją wrogości, zaś ci, którym zależy przede wszystkim na ochronie przestrzeni osobistej, zareagują na lęk gniewem.

MINIMALIZACJA LĘKU Człowiek, którego zachowanie zdominowane jest przez tendencję do 10 minimalizacji lęku będzie zazwyczaj poszukiwał potencjalnych zagrożeń i na nich koncentrował swoją uwagę. Największym zagrożeniem dla uczestnika rynku jest oczywiście utrata kapitału. A zatem istnieje naturalna tendencja do unikania strat, zaś fakt, że nie zawsze udaje się ich uniknąć, jedynie wzmacnia to zagrożenie. Wszczepiony nawyk unikania błędów ma dwa szkodliwe skutki uboczne. Po pierwsze, jeśli rynek zaczyna zachowywać się niezgodnie z oczekiwaniami inwestora, zaczyna on na ogół poszukiwać wyłącznie tych informacji, które uzasadniają jego pierwotny pogląd. Opóźnia to decyzję (zapewne konieczną) o zamknięciu pozycji przynoszącej straty. Straty mogą zatem 9

Są to najważniejsze nawyki należące do spektrum dziewięciu podstawowych nawyków osobowości. Pozostałych sześć opiera się na energii tych trzech podstawowych schematów. Patrz na przykład Don Richard Riso, Personality Types, Houghton Mifflin Co., Boston 1987. 10 Podobnie jak dociekliwość, również minimalizacja lęku jest instynktem podstawowym, co jednak nie musi znaczyć, że odgrywa rolę dominującą. Patrz Roger Walsh, Staying Alive: The Psychology of Human Survival, Shambala Publications Inc., Boston 1984.

230

w rezultacie powiększyć się. Po drugie, jeśli rynek zachowuje się zgodnie z oczekiwaniami inwestora, uwzględnia on na ogół wyłącznie te informacje, które potwierdzają możliwość odwrócenia się sytuacji. Przyspiesza to decyzję o realizacji zysków, które będą w rezultacie mniejsze. Lęk przed poniesieniem strat powoduje, że zyski z kapitału wykazują tendencję malejącą. Nawyk koncentrowania uwagi na potencjalnych zagrożeniach nie tylko wpływa na pogorszenie skuteczności dokonywania transakcji, ale również zużywa cenną energię. W rezultacie bardzo mało jej pozostaje na uczenie się nowych strategii. Pojawienie się nagiego lęku - jak dzieje się nieuchronnie - może sparaliżować człowieka. Podświadomość nie jest w stanie poradzić sobie z tym odczuciem, ponieważ została już wykorzystana do próby jego uniknięcia. Bojaźliwi ludzie nie mają predyspozycji do dokonywania transakcji. Rozwiązanie tego problemu może polegać częściowo na tym, by nauczyć się (w końcu!), że świat nie musi być tak niebezpieczny jak wskazywały na to doświadczenia z dzieciństwa. Po drugie, i jest to rozwiązanie bardziej bezpośrednie, należy stosować sposoby dokonywania transakcji, które automatycznie ograniczają możliwość doznawania lęku. Tam, gdzie to możliwe, powinny się one opierać na stosowaniu ustalonych wcześniej poziomów cenowych jako linii obronnych.

OCHRONA WŁASNEGO WIZERUNKU Osoba, której zachowanie kontrolowane jest przez potrzebę ochrony określonego wizerunku własnego, będzie koncentrować swoją uwagę na uzyskaniu aprobaty ze strony innych. Jeśli z jakiegoś powodu aprobata się nie pojawia, samopoczucie takiej osoby pogarsza się. Problem ten może być rzeczywisty lub urojony: można odczuwać brak aprobaty, mimo że ona istnieje; czasem bywa nawet tak, że wydaje się, iż aprobata zniknęłaby, gdyby ktoś poznał „prawdę". W rezultacie można cierpieć na skutek złego samopoczucia nawet wówczas, gdy w istocie rzeczy cały problem jest urojony. Ta niefortunna sytuacja powstaje dlatego, że - przynajmniej w kulturze Zachodu - wpaja się nam w dzieciństwie, że nie wolno popełniać błędów. Niezależnie od tego, czy jesteśmy nagradzani za unikanie błędów, czy karani za ich popełnianie, skutek jest taki sam: boimy się popełniać błędy, przez co stłumiony zostaje nasz instynkt badawczy. Nie każdy oczywiście reaguje w taki sam sposób (w innym razie nie byłoby postępu!). Jednakże ci, którzy z jakichkolwiek powodów byli w dzieciństwie narażeni na lęk przed ośmieszeniem się czy „hańbą", będą nieuchronnie uważać każdy błąd za rzecz z natury swojej niedopuszczalną, po prostu dlatego, że jest to „błąd". 231

Ludzie, którzy kierują się w pierwszym rzędzie potrzebą ochrony własnego wizerunku, narażeni są w przypadku poniesienia strat na dotkliwe pogorszenie mniemania o sobie. Najważniejsze w tej sytuacji jest zrozumienie, że poniesienie straty nie „dewaluuje" automatycznie wartości człowieka jako takiego. Trudno jest jednak przyswoić tę lekcję, zważywszy siłę programowania z dzieciństwa. Jedyne praktyczne rozwiązanie polega tu na przestawieniu uwagi z potrzeby odnoszenia sukcesu w każdej transakcji na potrzebę odniesienia ogólnego sukcesu na rynku.

OCHRONA PRZESTRZENI OSOBISTEJ Ludzie, którzy dążą do ochrony swojej przestrzeni osobistej, mają na ogół bardzo silnie zaznaczone własne „ja" i starają się kontrolować wszystko, co może mieć wpływ na ich życie. Aby osiągnąć taką kontrolę, dzielą oni świat na dwie części: część, która im nie zagraża i może być uznana tym samym za „niezmienną", oraz część aktywną, która może stanowić źródło zagrożenia. Po dokonaniu tego rozróżnienia można skierować niezbędne siły umysłowe i fizyczne na kontrolowanie potencjalnych zagrożeń; tam, gdzie jest to możliwe, kontrola ta będzie sprawowana bezpośrednio. Stopień skuteczności tej strategii zależy oczywiście od zdolności jednostki do rozróżnienia pomiędzy tym, co niebezpieczne, i tym, co niegroźne. Zdolność ta zazwyczaj wykształca się w trakcie procesu uczenia się na błędach: każdy kolejny błąd wzmacnia świadomość potrzeby sprawowania kontroli nad groźbami potencjalnymi i aktualnymi. Strategia ta zależy również od zakresu niebezpieczeństwa. Istnieje ogromna różnica pomiędzy świadomością, że jeden człowiek z tłumu może rzucić w ciebie kamieniem, a świadomością, że kamieniami ciskać będzie cały tłum. W pierwszym przypadku proces oddzielania tego, co niebezpieczne, od tego, co niegroźne, jest zarówno możliwy, jak i użyteczny. W drugim jednak nie ma to żadnego znaczenia! Rynki finansowe przypominają w pewnym sensie sytuację z drugiego przykładu. Jeśli gracz posłuży się uproszczonym założeniem, że struktura rynku nie zmieni się przez okres ważności zawartej przez niego 11 transakcji , to ewentualne straty okażą się silnym „wstrząsem" informacyjnym. Zacznie on odruchowo skupiać swą uwagę na przyczynie wstrząsu i podświadomie rozpozna tę sytuację jako niemożliwą do 11

Co ciekawe, odpowiada to j ednemu z założeń stosowanych przez prognostów gospodarczych. Patrz rozdział 6. 232

kontrolowania. Nic dziwnego zatem, że emocjonalną reakcją będzie w tym przypadku gniew i frustracja. Wniosek, jaki wyciąga się w wyniku popełniania takich pomyłek mówi, że należy unikać dokonywania transakcji! Ludzie mający silną skłonność do ochrony własnej przestrzeni osobistej - i którzy w związku z tym podświadomie zakładają, że mogą w pewnym stopniu kontrolować ruchy cen - będą mieli kłopoty z odnoszeniem sukcesów na rynku. Muszą oni zrozumieć, że rynki finansowe niekoniecznie zachowują się zgodnie z ich życzeniem, zaś skłonność do sprawowania kontroli powinna zostać raczej skierowana do wewnątrz niż na zewnątrz.

WNIOSKI Należy zatem stwierdzić, że podświadome nawyki, które kształtują się jako sposoby radzenia sobie z lękiem - i które obejmują określone strategie mające minimalizować lęk oraz chronić własny wizerunek i przestrzeń osobistą - zazwyczaj bardzo przeszkadzają w skutecznym dokonywaniu transakcji. Jest tak po prostu dlatego, że nawyki te nie są odpowiednie w przypadku rynków finansowych. Ponieważ każdy człowiek w jakimś stopniu wykształcił w sobie te nawyki, wynika stąd, że większość łudzi nie od razu będzie odnosić sukcesy na rynku: ich straty będą prawdopodobnie znaczne, a przeżywany stres okaże się głęboki i (jeśli doświadczany będzie przez dłuższy okres) zużyje zasoby ich energii życiowej, mogąc doprowadzić do choroby. Będą mu również towarzyszyły negatywne i frustrujące odczucia. Przyjrzymy się teraz sposobom rozwiązywania tych problemów.

233

Rozdział dwudziesty pierwszy

Psychologia sukcesu

WPROWADZENIE W celu przeciwdziałania problemom związanym z lękiem i stresem należy przyjąć postawę i sposób życia, które sprzyjają regularnemu dokonywaniu transakcji. Po pierwsze, uczestnik rynku musi być w pełni świadom swoich celów, kiedy postanawia poważnie zaangażować się w grę rynkową. Po drugie, musi być w stanie podjąć i kontynuować wysiłek niezbędny dla owego zaangażowania. Po trzecie, musi dysponować odpowiednią metodą osiągania określonych wcześniej celów. Wymagania te - cele, wysiłek, metoda - można przedstawić graficznie (diagram 21.1).

WYZNACZANIE

CELU

Stres i negatywne emocje wywoływane są przede wszystkim przez rozbieżności pomiędzy oczekiwaniami a rzeczywistym biegiem wydarzeń: ludzie nie uzyskują tego, czego się spodziewali, bądź spotyka ich 234

to, czego nie oczekiwali. Oczekiwania mogą nadto nie mieć nic wspólnego z wyartykułowanymi pragnieniami: mogą to być głęboko zakorzenione, i w niewielkim stopniu rozumiane, wymagania podświadomości. A zatem, jak widzimy na diagramie 21.2, obszar reprezentujący „osiągnięcia" jest nie tylko znacznie mniejszy niż krąg „oczekiwań", ale także leży częściowo poza nim.

235

Jest takie stare powiedzenie: jeśli do niczego nie dążysz, to i niczego nie osiągniesz! Wynika stąd, że należy zawsze stawiać sobie konkretny cel, choć niewielu ludzi wie, jak się do tego zabrać. Najbardziej skuteczne podejście polega tu na wyznaczeniu sobie realistycznych celów. Po pierwsze, znacznie zmniejsza się w ten sposób potencjalną rozbieżność pomiędzy oczekiwaniami a rzeczywistością i tym samym ogranicza stres do możliwych do opanowania rozmiarów. Po drugie, metoda ta wydatnie zwiększa zdolność jednostki do skupienia uwagi na rezultatach, które są osiągalne. Na diagramie 21.3 rezultaty te reprezentowane są przez bliższą korelację pomiędzy kręgami reprezentującymi „oczekiwania" i „osiągnięcia". Kiedy człowiek nabiera wprawy w wyznaczaniu sobie realistycznych celów, zyskuje też coraz większą ufność, że cele te zostaną osiągnięte i staje się coraz bardziej cierpliwy oczekując na wyniki swych działań. Ufność i cierpliwość to istotne warunki pomyślnego dokonywania transakcji.

CELE UCZESTNIKA RYNKU Ze względu na bardzo indywidualny charakter kwestii wyznaczania celów nie sposób podjąć tu szczegółowej analizy potencjalnych celów w odniesieniu do potrzeb osobistych, rodzinnych i zawodowych. W punkcie wyjścia każdy z nas powinien przede wszystkim ustalić, co stanowi 236

1

dla niego podstawową motywację. Jakie są twoje pragnienia? To bardzo proste, bowiem jeśli podążysz za swoimi najgłębszymi pragnieniami (o ile zostaną należycie uświadomione), będziesz mógł wyko2 rzystać swą najpotężniejszą energię . Drugi krok polega na usytuowaniu tych pragnień w filozoficznym kontekście, aby mieć pewność, że nie ma niezgodności pomiędzy twoimi potrzebami i potrzebami społeczno3 ści, w której żyjesz i pracujesz . Trzeci krok polega na przygotowaniu planu działania zgodnego z procedurą wyznaczania realistycznych celów, którą teraz pokrótce omówimy. Jeśli możemy założyć, że społeczny kontekst nie przeszkadza nam w planowanym przedsięwzięciu, to wyznaczenie odpowiednich celów ogranicza się do odpowiedzi na pytanie, czy dochód z dokonywanych przez ciebie transakcji jest odpowiedni i czy jesteś nimi emocjonalnie

1 Na początek warto postawić sobie trzy pytania: a) Co zrobiłbym, gdybym nie musiał już martwić się o pieniądze? b) Jakie moje osiągnięcia dały mi satysfakcję i poczucie ważności? c) Co zrobiłbym, gdyby sukces był gwarantowany? Odpowiadając na te pytania uzyskasz bardzo wyraźne wskazówki dotyczące twoich podstawowych motywacji. 2 Joseph Campbell zwykł wyrażać tę prawdę radą: „Idź za swoim szczęściem". Patrz na przykład Phil Cousineau, The Hero's Journey: The World of Joseph Campbell, HarperCollins Publishers, New York 1990. 3 Zasadniczo chodzi tu o umiejętność dawania. Patrz na przykład M. Scott Peck, The Road Less Travelled, Simon and Schuster, New York 1978.

237

usatysfakcjonowany. Kwestię dochodu można jeszcze podzielić na pytanie o twoje bezpieczeństwo finansowe i o skuteczność stosowanych przez ciebie metod (diagram 21.4). Powyższe trzy cele, czyli bezpieczeństwo finansowe, pomyślne transakcje i emocjonalna satysfakcja, są od siebie wzajemnie zależne: żaden z nich nie jest możliwy do urzeczywistnienia bez pozostałych. A zatem nie będzie bezpieczeństwa finansowego bez pomyślnych transakcji, nie będzie udanych transakcji bez satysfakcji emocjonalnej i nie będzie satysfakcji emocjonalnej bez bezpieczeństwa finansowego.

PIĘĆ ETAPÓW WYZNACZANIA CELÓW W procesie wyznaczania celów można wyróżnić pięć odrębnych etapów. Pierwszy polega na wyraźnym odróżnieniu tego, co pożądane, jeśli chodzi o dochód i satysfakcję, od tego, czego można oczekiwać w danej sytuacji. Chodzi o to, że podświadomy umysł zorganizowany jest tak, by kierować się oczekiwaniami, to znaczy przekonaniami odnośnie przyszłości. Jeśli nie wierzysz, że możesz odnosić sukcesy na rynku, to po prostu nie będziesz w stanie ich odnosić. Pierwsze pytanie, na jakie musi sobie odpowiedzieć uczestnik rynku, dotyczy zatem tego, czy dochód wynikający ze stosowania dotychczasowych metod transakcji jest satysfakcjonujący i czy towarzyszące temu emocje są pozytywne. Jeśli odpowiedź na jedno z tych pytań jest negatywna, to drugi etap polega na szczegółowej analizie pragnień, która ma na celu określenie, dlaczego nie są one dotychczas zaspokajane. Czy jest to tylko problem niewłaściwego rozłożenia wysiłków (na przykład poświęcanie zbyt wielkiej ilości czasu na czytanie sprawozdań maklerów), czy też sprawa jest poważniejsza i dotyczy ogólnego przygotowania (na przykład brak dostatecznej wiedzy o rynku)? Czy metoda dokonywania transakcji jest w jakiś sposób wadliwa? A oto konkretne pytania, jakie należy sobie postawić: 1. Czy mam odpowiednie doświadczenie, by skutecznie dokonywać transakcji? Nauczenie się zasad dokonywania transakcji może wymagać jedynie roku lub dwóch, ale do pięciu lat może trwać okres potrzebny ci, by się przekonać, czy dajesz sobie radę w giełdowym klimacie. 2. Czy w pełni rozumiem techniczne kwestie związane z rynkiem, na którym zamierzam dokonywać transakcji? Techniczne i prawne aspekty dokonywania transakcji stają się coraz bardziej skomplikowane i należy je dokładnie poznać. 3. Czy mam wystarczający kapitał, aby skutecznie dokonywać transakcji? Być może lepiej będzie zacząć powoli i akumulować kapitał wykonując jednocześnie inny zawód. 4. Czy mam skuteczny system dokonywania transakcji?

238

Po sprecyzowaniu problemu trzeci etap polega na szczegółowym określeniu środków oraz ich alokacji niezbędnej dla osiągnięcia pożądanego celu. Ważne jest również oczywiście, aby środki te były dostępne. Nie miałoby na przykład sensu wchodzenie na dany rynek bez odpowiedniego kapitału. Czwarty etap to usytuowanie realizacji celu (czyli określonego zwiększenia dochodu) w rozsądnych ramach czasowych. Cel, który ma być zrealizowany na przestrzeni kilku miesięcy, wymaga więcej energii niż cel dotyczący bliżej niesprecyzowanego okresu liczonego w latach. Należy jednak podchodzić do tego z rozsądkiem. Podwojenie dochodów w ciągu roku jest bardziej realne niż podwojenie ich w ciągu miesiąca. Piąty etap polega na przekształceniu możliwych do zrealizowania pragnień w przekonania dotyczące przyszłości. W ostatnich latach wiele 4 pisano o tej kwestii , ale my niestety nie możemy omówić jej bardziej szczegółowo. Przede wszystkim chodzi tu o proces komunikowania się z podświadomością, aby automatycznie zaakceptowała ona wyznaczony cel i kierowała na niego swoją energię. W praktyce, sam akt określania osiągalnych rezultatów przekazuje istotną informację do podświadomej pamięci. Są jednak przekonujące dowody, że metody polegające na wizualizacji celów, a następnie zapisywaniu ich, w znacznym stopniu wspomagają pracę podświadomości. Dzieje się tak, ponieważ energia skoncentrowanej uwagi skierowana na dany cel przekazuje dotyczące go szczegóły do podświadomości. Wizualizacja i zapisywanie celów przekazuje do podświadomego umysłu wyraźny „obraz" przy5 szłości wytwarzając silne przekonania na jej temat . W rzeczywistości tylko jedno doświadczenie jest silniejsze - ostateczna realizacja samego celu. Proces ten wymaga czasu i zaangażowania, ale ci, którzy wytrwali, 6 potwierdzają tkwiące w nim ogromne możliwości .

STRATEGIA OSIĄGANIA CELÓW Kiedy ustalony już został pewien cel (lub zespół celów) i zaczął on stanowić część systemu przekonań danej osoby, należy skoncentrować uwagę na wypracowaniu strategu prowadzącej do osiągnięcia tego celu. Cele są kwestią przyszłości, ale bezpośrednim zadaniem jest 4

Patrz na przykład Joseph O'Connor i John Seymour, Introducing

Neuro-Linguistic Programming, Mandala, London 1990. 5 Wizualizacji i zapisywania wyznaczonych celów należy dokonywać tak, jak gdyby pożądany skutek istniał już teraz. Powinno to być wyrażone w pierwszej osobie („ja") i w sposób pozytywny. 6 Patrz na przykład Anthony Robbins, Unlimited Power, Fawcett Columbine, New York 1986.

239

wypracowanie strategii. Projekty przedsięwzięć, czyli tak zwane biznesplany, zawsze wyglądają świetnie, ale dla realizacji celu trzeba również dysponować niezbędnymi środkami różnego rodzaju, podporządkowanymi spójnej strategii. Zasadnicze znaczenie ma kwestia skupienia uwagi kierowanej na strategię. Otóż istnieje poważna, choć często niedostrzegana, różnica pomiędzy celami a strategią: cele to nie to samo, co osiągnięcia, a to właśnie osiągnięcia przyciągają energię emocjonalną i sterują nią. Jeśli zatem uwaga skupiona jest na tym, co może być osiągnięte teraz, z niespełnionych pragnień i nieprzyjemnych doznań mogą wyzwolić się wielkie zasoby energii, które można wykorzystać do realizacji bieżących zadań.

STRATEGIE DLA UCZESTNIKÓW RYNKU Uczestnik rynku powinien postawić sobie w tym momencie pytanie, czy naprawdę możliwe jest rozdzielenie długoterminowego celu opłacalności transakcji od potencjalnie traumatycznych krótkoterminowych skutków ponoszonych strat. Odpowiedź wiąże się z podjęciem dwóch konkretnych decyzji. Pierwsza z nich dotyczy wyboru określonego systemu technicznego (metody), który dostarcza automatycznych kryteriów dla wejścia na rynek i wyjścia z niego, a także obejmuje zasady zarządzania pieniędzmi. Pozwala to uczestnikowi rynku uwolnić się od emocjonalnej presji giełdy oraz ograniczyć ryzyko. Druga decyzja dotyczy przyjęcia pewnej postawy wobec siebie (wysiłek), która pomaga w dokonywaniu transakcji. Podstawową kwestią będzie tu stałe podtrzymywanie energii niezbędnej do uporania się z nieuchronnymi wstrząsami i zmiennością rynku.

METODA Podstawowe warunki skutecznego dokonywania transakcji ukazane są na diagramie 21.5. Należy do nich techniczny system dokonywania transakcji, stosowanie linii obronnych oraz rozkładanie ryzyka.

240

Przede wszystkim należy posługiwać się systemem, który generuje automatyczne sygnały. Można je wprawdzie traktować tylko jako sugestie, a nie obowiązujące zalecenia, ale eliminuje się w ten sposób potrzebę dalszego potwierdzania informacji i ogranicza się niepewność. Po drugie, podstawową rzeczą jest stosowanie „linii obronnych" w celu wyjścia z zajmowanej pozycji. Są to poziomy, na których trzeba zrealizować zysk lub stratę, jeśli rynek zacznie poruszać się w kierunku przeciwnym do oczekiwanego. Linie te należy traktować jako nakazy dokonania transakcji i nie powinno się ich unieważniać czy przesuwać. Stosowanie ich zmniejszy stres zapewniając jednocześnie, że (w miarę możliwości) straty nie będą zbyt wielkie, a zyski nie umkną niepotrzebnie. I wreszcie, dokonywanie transakcji na większej ilości rynków powinno pomóc w rozłożeniu ryzyka i ograniczeniu wahań potencjalnych zysków i strat. Dzięki takiemu podejściu ostateczny sukces nie zależy od zyskowności ostatniej transakcji. W rezultacie fluktuacje emocjonalne uczestnika rynku ograniczane są do minimum. Praktyczny przykład zastosowania krótkoterminowej metodologii dokonywania transakcji opartej na trzech wymienionych przed chwilą kryteriach przedstawiony jest w rozdziale 22.

WYSIŁEK Ostatnim elementem w omawianej triadzie jest wysiłek. Zasadniczo chodzi tu o zdolność uczestnika rynku do utrzymywania określonego 241

poziomu energii i koncentracji, co jest podstawą osiągania zysków w szybko zmieniającym się środowisku o wysokim stopniu ryzyka (diagram 21.6). Zazwyczaj przyjmuje się, że sukcesy w dokonywaniu transakcji wymagają precyzyjnego myślenia, energii fizycznej i uwolnienia się od wpływu emocji. Często zapomina się jednak, że zdrowie fizyczne, umysłowe i emocjonalne potrzebne jest stale. Nawet ci, którzy odnoszą wielkie sukcesy, mogą „wypalić się" i w efekcie ponieść straty lub zapaść na zdrowiu, jeśli nie uwzględnią w swej całościowej strategii zdrowego trybu życia.

ZDROWIE FIZYCZNE Według szeroko rozpowszechnionego mniemania (przynajmniej na Zachodzie) zdrowie się po prostu ma lub nie ma. Inaczej mówiąc, ma to być kwestia przypadku. Wprawdzie jest w tym przekonaniu jakieś ziarno prawdy, ale na tym rzecz przecież wcale się nie kończy. Jeśli podejmuje się odpowiednie kroki zapobiegawcze, możliwość zachorowania znacznie się zmniejsza. Niestety właśnie w kwestii zdrowia większość uczestników rynku wykazuje ogromną krótkowzroczność. Klimat giełdy często przyczynia się do tego, że gracze nie zwracają większej uwagi na podstawowe zasady higieny zdrowotnej. Pożywienie obfitujące w tłuszcze (często pospiesznie pochłaniane) i alkohol, połą242

czone z długimi godzinami przebywania na giełdzie i siedzącym trybem życia to znamiona dzisiejszych specjalistów od rynków finansowych. Przezwyciężenie presji swojego otoczenia jest oczywiście rzeczą niezwykle trudną, ale należy zachowywać tu równowagę. Jeśli przestrzega się określonej diety i dba o rekreację fizyczną, to samo ciało 7 będzie się starało pozostać przy zdrowiu . To przecież jego naturalny stan!

ZDROWIE UMYSŁOWE I EMOCJONALNE Zdrowie fizyczne to jednak tylko część recepty na sukces, bowiem równie ważne jest zdrowie emocjonalne i umysłowe. Kwestia ta ma wiele aspektów, ale za podstawową cechę zrównoważonej osobowości należy uznać gotowość do zaakceptowania prawdy o danej sytuacji. Jeśli przekonania dotyczące świata nie są adekwatne względem niego, to prawdopodobnym rezultatem tej sytuacji będą niewłaściwe oczekiwania, a co za tym idzie, rozbieżność pomiędzy oczekiwaniami a rzeczywistością. Rozbieżność ta rodzi psychosomatyczny stres i negatywne emocje. Niezdolność do rozpoznania prawdziwego oblicza danej sytuacji może w określonych okolicznościach przynieść dramatyczne konsekwencje. Jeśli na przykład ktoś chce dokonać fizycznego ataku na ciebie, to dla twojego zdrowia i życia ważne jest natychmiastowe rozpoznanie tego zagrożenia. Traktowanie otwartej wrogości jako przyjaznego aktu jest oznaką szaleństwa lub świętości! Problem polega jednak na tym, że rozbieżność pomiędzy przekonaniami a rzeczywistością może być bardzo subtelna. Jeśli na przykład ktoś wykona pod twoim adresem przyjazny gest, nie zawsze jest pewne, że tak właśnie to odczytasz. Możesz przypuścić, że kryje się za tym inny motyw. Bardzo łatwo jest pomylić przyjazny gest z zagrożeniem. Są to oczywiście tylko dwa przykłady spośród wielu możliwości, ale oczywiste jest, że rozbieżność pomiędzy oczekiwaniami a rzeczywistością może stać się przyczyną wielkiego niepokoju i frustracji. Mówiliśmy już, że proces wyznaczania realistycznych celów może w istotny sposób ograniczyć to niebezpieczeństwo, ale oczywiście nie eliminuje go całkowicie. Są przecież cele krótkoterminowe, które mogą się nie urzeczywistnić, co prowadzi do stresu. Trzeba poruszyć w tym miejscu jeszcze dwie kwestie. Po pierwsze, pojawienie się oznak stresu (w tym negatywnych emocji) może być bardzo użyteczną informacją. Jest to niezawodna oznaka istnienia 7

Jest wiele doskonałych książek, które dotyczą kwestii osiągnięcia równowagi zdrowotnej. Patrz na przykład Deepak Chopra, Perfect Health, Bantham Books, London 1990.

243

słabego punktu w naszej strategii osiągania celów. Na przykład seria strat, które w końcu stają się zbyt stresujące, wskazuje na problem tkwiący w systemie dokonywania transakcji. Druga kwestia, nazbyt często pomijana, to fakt, że stres i negatywne emocje mogą wiązać się z problemami, które wystąpiły w odległej przeszłości i jako takie mogą zupełnie nie przystawać do sytuacji bieżącej. Każde z naszych osobistych doświadczeń - w szczególności z dzieciństwa - przyczynia się do wytworzenia w nas pewnego zespołu przekonań, które wykorzystujemy jako wskazówki życiowe. Wspomnieliśmy już, że przekonania - które nadają światu uchwytny dla nas sens - przeniknięte są swego rodzaju spoiwem emocjonalnym. Niektóre z tych emocji są konstruktywne w tym sensie, że kierują energię na użyteczne cele. Inne jednak są zdecydowanie destruktywne, ponieważ zabierają energię potrzebną do utrzymywania dobrego samopoczucia. W szczególności odnosi się to do emocji, które zostały w pewien sposób stłumione. Kłopot polega na tym, że negatywne emocje z naszego dzieciństwa, które zostały w tym okresie stłumione, łatwo odzywają się w życiu 8 dorosłym . W dzieciństwie większość z nas wykształca w sobie nawyki obronne, których zadaniem jest uporanie się z naszymi lękami. Nawyki te okazują się jednak zazwyczaj nieodpowiednie w zmieniającym się świecie, w którym żyjemy. A zatem kiedy pewien nawyk zawodzi, rodzą się bardzo silne reakcje emocjonalne. W kontekście określonych cech osobowości analizowaliśmy wcześniej trzy podstawowe nawyki (lęk, dumę i dążenie do kontroli), które są przeszkodami w dokonywaniu transakcji na rynkach finansowych. Zauważyliśmy wówczas, że emocje, które zwykle wiążą się z tymi nawykami, to lęk, wrogość, gniew i frustracja. Współczesna teoria psychoanalityczna sugeruje, że te podstawowe nawyki i związane z nimi emocje mogą zostać ograniczone lub wyeliminowane przez skoncentrowaną siłę uwagi. Można chyba powiedzieć, że badania nad dynamiką świadomości dopiero zaczynają odsłaniać uzdrawiającą siłę tkwiącą w zdolności świadomego umysłu do koncentrowania uwagi na częściach podświadomości. O możliwości oddziaływania na podświadomość już wspominaliśmy. Zasadniczo rzecz biorąc, możliwe jest odwrócenie sytuacji wyjściowej i skłonienie podświadomości do zaakceptowania instrukcji płynących ze świadomego umysłu. Jest to już wielki krok naprzód. Potencjalnie bardziej istotna jest możliwość zmiany charakteru naszych nawyków obronnych przez skupienie uwagi na ich źródłach. Skoncentrowana świadomość może działać niczym wiązka lasera mikrochirurgicznego, oddzielając bieżącą rzeczywistość od wspomnień z przeszłości; w rezultacie tego zabiegu aktualna rzeczywistość nie jest już 8 Patrz na przykład Alice Miller, The Drama of Being Child, Faber and Faber, London 1983.

244

zniekształcana przez oddziaływanie przeszłości. Istnieje wiele sposo9, 10 bów ograniczania uporczywych żądań starych nawyków , ale właściwe rozwiązanie problemu polega po prostu na starannej analizie naszych przekonań dotyczących nas samych oraz naszych relacji w świecie i ze światem.

WNIOSKI Ci, którzy potrafią przez długie okresy utrzymywać się z transakcji dokonywanych na rynku, na ogół zwracają uwagę na swoją kondycję fizyczną i psychiczną. Niestety, większość uczestników rynku nie postępuje w ten sposób, dopóki jakiś kryzys wynikły ze stresu nie zmusi ich do zmiany postawy. Absolutnie podstawowym warunkiem odniesienia autentycznego sukcesu na rynku jest jednak przyjęcie określonego systemu dokonywania transakcji. Bez dyscypliny narzucanej przez taki system największe starania skazane są na niepowodzenie. Właśnie kwestii systemów dokonywania transakcji poświęcamy następny rozdział.

9

Patrz M. Scott Peck, wyd.cyt. Jedną z najbardziej klarownych analiz korzyści płynących z obserwacji samego siebie zawiera praca J. Krishnamurtiego The First and Last Freedom, Victor Gollancz, London 1954. 10

245

Rozdział dwudziesty drugi

Uwarunkowania sukcesu

WPROWADZENIE Podstawowym warunkiem sukcesu jest posługiwanie się systemem dokonywania transakcji. Narzucana przezeń dyscyplina pozwala uczestnikowi rynku uniezależnić się (przynajmniej w pewnym stopniu) od atmosfery giełdy i podejmować decyzje oparte na obiektywnych kryteriach. Jest oczywiście bardzo wiele systemów, które można wykorzystać w praktyce, a wybór zależy tu od preferencji uczestnika rynku i dostępnej mu techniki. Spadek cen komputerów osobistych oraz dostępność odpowiednich programów i baz danych pozwala indywidualnym inwestorom rywalizować w złożoności prowadzonych analiz z największymi instytucjami finansowymi. Korzystanie z nowoczesnej technologii nie jest jednak warunkiem niezbędnym. Równie dobre rezultaty można uzyskiwać wykonując analizy na wykresach sporządzanych ręcznie - można nawet twierdzić, że takie podejście pozwala na lepsze „wyczucie" rynku. Niezależnie od tego, jak jest w istocie, istnieją trzy podstawowe kryteria skuteczności systemu. Po pierwsze, musi on przynosić zyski. Po drugie, musi być sprawdzony. I po trzecie, musi być dostosowany do indywidualnych potrzeb użytkownika. 246

SKUTECZNOŚĆ SYSTEMU Powyższe trzy kryteria nie wykluczają się nawzajem. Chodzi o to, aby system satysfakcjonował użytkownika, to znaczy odpowiadał jego wymaganiom. System, który pozostawia znaczne obszary wątpliwości, nie zapewnia finansowego bezpieczeństwa i odpowiedniego samopoczucia. Należy mieć zaufanie do stosowanego systemu. Jest rzeczą niemal oczywistą, że system taki musi przynosić zyski, ale należy tu uwzględnić jeszcze dwie kwestie. Po pierwsze, czy system ten ma być stosowany w celu uzupełnienia innych dochodów, czy też ma być jedynym ich źródłem. W pierwszym przypadku wysiłek wkładany w zyskanie wstępnej orientacji nie musi być wielki; w drugim przypadku jednak, aby wybrać odpowiedni system, trzeba poświęcić znaczną ilość czasu, a często i sporo pieniędzy. Druga kwestia wymagająca uwzględnienia wiąże się z pytaniem, czy system ma służyć znacznej aktywności na ograniczonej liczbie rynków, czy rzadszym transakcjom, ale dokonywanym na wielu rynkach. Kiedy cele te zostaną już wyraźnie sprecyzowane, można się zająć poszukiwaniem odpowiedniego systemu, który przynosi zyski. Na początku jako kryterium należy oczywiście przyjąć funkcjonowanie takiego systemu w przeszłości, ale prawdziwym jego sprawdzianem będzie skuteczność w aktualnych warunkach. Każdy system będzie nieuchronnie dawał mylne sygnały w wyniku działania trendów o dłuższym zasięgu niż te, do których analizy został przeznaczony. W takich właśnie sytuacjach, po okresie, w którym stosowany system zawiódł, może się pojawić subiektywne (i nieodmiennie zgubne) poczucie lęku, prowadzące do podejmowania panicznych działań. A zatem należy najpierw wypróbować system w konkretnych warunkach, ale początkowo bez silnego zaangażowania finansowego. Dzięki temu można będzie stwierdzić, czy wybrany system nadaje się do tempa i zakresu zmian na danym rynku i czy jego użytkownik potrafi uporać się intelektualnie i emocjonalnie z tymi okresami, kiedy system przynosi straty. Nie wolno nie doceniać wagi tej ostatniej kwestii. W rozdziale 20 mówiliśmy, że napięcie emocjonalne związane z ponoszeniem strat może w ostatecznym rachunku okazać się ponad siły uczestnika rynku. Właśnie dlatego należy zwracać uwagę na to, by system był „odpowiedni" w tym sensie, że jego użytkownik po prostu dobrze się z nim czuje. Jest to oczywiście rzecz bardzo subiektywna, ale taka właśnie powinna być, chodzi tu bowiem o zaufanie i zaangażowanie emocjonalne. Większość graczy woli na przykład ufać systemowi, który stworzyli sami, niż takiemu, który pełni funkcję „czarnej skrzynki" produkującej sygnały. Rzecz wcale nie w tym, że ten drugi rodzaj systemów jest

247

nieskuteczny. Chodzi o to, że systemy takie nieuchronnie budzą poważne wątpliwości w momencie, kiedy dochodzi do strat, ponieważ przyczyna owych strat może nie być od razu widoczna.

TWORZENIE SYSTEMU Skuteczny system - to znaczy przynoszący zyski, sprawdzony i dostosowany do potrzeb użytkownika - musi obejmować trzy elementy: po pierwsze, powinien generować potencjalne sygnały wejścia na rynek; po drugie, powinien określać konkretne poziomy wyjścia z rynku; po trzecie, powinien pozwalać na rozkładanie ryzyka. Istnieje tu oczywiście wiele możliwości, ale dla wyjaśnienia wymagań kierowanych pod adresem systemu posłużymy się bardzo prostym przykładem. W poniższej prezentacji stosujemy bardzo skuteczny system dokonywania transakcji krótkoterminowych, który można wykorzystać na niemal każdym płynnym rynku. Potrzebne są tu tylko dane dotyczące cen notowanych w odstępach godzinowych. Jeśli znany jest nadto zakres wahań cen w ciągu każdej godziny, czyli cena najwyższa, najniższa oraz cena zamknięcia dla każdej godziny, tym lepiej. Zakładamy też, że ceny te i związane z nimi wskaźniki można przedstawić w formie graficznej. Sygnały do zawarcia transakcji są w tym systemie generowane na końcu każdego godzinowego ruchu cen (to znaczy istotna jest cena zamknięcia). Jeśli stosuje się wykres słupkowy rejestrujący wahania cen w ciągu godziny, to można poszukiwać zapowiedzi nadchodzącego sygnału poprzez obserwację zachowań bieżących cen i porównywanie ich z potencjalnymi poziomami sygnału.

STRUKTURA SYSTEMU Pierwszym zadaniem będzie obliczenie dwóch średnich arytmetycznych - to znaczy średniej z 26 godzin i godzinowego odpowiednika 21-dniowej średniej z godzinowych cen zamknięcia (czyli 21 razy liczba godzin sesji). Średnie te posłużą do określenia, czy bieżący trend jest wzrostowy, czy spadkowy. Bieżąca cena powyżej średniej kroczącej będzie oznaką trendu wzrostowego, a cena poniżej tej średniej - oznaką trendu spadkowego. Drugie zadanie polega na obliczeniu wskaźnika impetu, co pozwoli dostrzec zarówno punkt zwrotny impetu, jak i dywergencje. Jednym z najbardziej popularnych wskaźników impetu stosowanych obecnie do 248

1

analizy rynków jest MACD . Wskaźnik ten mierzy różnicę pomiędzy dwiema średnimi kroczącymi. Na jego wykresie widać wolne oscylacje linii dwóch średnich, które najpierw odchylają się od siebie, po czym zbiegają się i w końcu przecinają. W oryginalnej wersji, stworzonej przez Geralda Appela, zastosowano wykładnicze średnie kroczące, które oblicza się w taki sposób, że ostatnim okresom nadaje się większą wagę niż bardziej odległym. Dobre rezultaty osiąga się jednak również przy użyciu prostych średnich arytmetycznych. Zalecane okresy dla 2 średnich to 13 i 34 godziny . Jeśli wskaźnik MACD rośnie, implikacje dla cen są pozytywne, jeśli wskaźnik ten znajduje się poniżej zera (to znaczy średnia z 13 godzin biegnie poniżej średniej z 34 godzin), to trend jest potencjalnie wzrostowy; jeśli wskaźnik znajduje się powyżej zera (to znaczy krótsza średnia biegnie powyżej dłuższej średniej), trend ma charakter wyraźnie wzrostowy. Jeśli MACD spada, implikacje są odwrotne: jeśli wskaźnik znajduje się wówczas powyżej zera, trend jest potencjalnie spadkowy, a jeśli poniżej zera, to trend ma charakter spadkowy. Trzecie zadanie polega na obliczeniu wskaźnika znanego jako „linia sygnału", który jest średnią z linii MACD. Także i w tym przypadku najlepsza jest średnia wykładnicza, ale dobre rezultaty można również osiągnąć stosując zwykłą średnią arytmetyczną. Zalecany okres dla tej 3 średniej wynosi 8 godzin . Wyraźnym zaleceniem dokonania transakcji jest każde przecięcie linii sygnału przez linię MACD. Skoro poznaliśmy już zasady obliczania średnich, pozostaje jedynie ustalenie pewnego podstawowego zespołu reguł dotyczących wejścia na rynek i wyjścia z niego, a następnie zastosowanie ich w praktyce. Reguły te mogą być oczywiście różne, ale zestaw prezentowany poniżej 4 wydaje się szczególnie użyteczny .

REGUŁY DOTYCZĄCE WEJŚCIA NA RYNEK Pozycja jest otwierana, kiedy linia MACD przecina linię sygnału oraz występuje jedno z poniższych zjawisk: 1

Patrz rozdział 16. Do obliczania wykładniczych średnich kroczących wykorzystuje się różne okresy. Gerald Appel zaleca odpowiednio 12 i 26 jednostek czasu. Patrz Gerald Appel, The Moving Average Converge-Divergence Method, Signalert Corp, Grand Neck (NY), 1979. Moje własne badania sugerują, że lepsze rezultaty można uzyskać stosując liczby 13 i 34. 3 Wielu analityków stosuje średnie dotyczące 9 jednostek czasu. 4 Ten właśnie system dokonywania transakcji sam stosuję, doskonaląc go od dość długiego już czasu. 2

249

a) impet nie potwierdza ostatniego dna cenowego (w przypadku kupna) lub szczytu (w przypadku sprzedaży); b) ostatnia cena przecina średnią kroczącą z 26 godzin w tym samym kierunku, co sygnał impetu; c) ostatnia cena stanowi sygnał płynący z wiarygodnej formacji cenowej; d) ruch cen zawraca od poziomu wyznaczonego przez złoty współczynnik.

REGUŁY WYJŚCIA Z RYNKU Połowę pozycji należy zamknąć, kiedy cena osiągnie poziom obliczony na podstawie złotego współczynnika (w tym jego pochodne) i spełnione zostaje jedno z następujących kryteriów: a) złoty współczynnik jest również poziomem wsparcia/oporu·, b) impet wykazuje dywergencję względem ruchu cen; c) impet wykazuje wartości skrajne. Wszystkie pozostałe pozycje należy zamknąć albo wówczas, gdy osiągnięty został wyznaczony wcześniej poziom linii obronnej, albo jeśli linia MACD przecina linię sygnału w kierunku przeciwnym do zajmowanych pozycji.

ZAMYKANIE I ODWRACANIE POZYCJI Jeśli bieżąca cena znajduje się powyżej godzinowego odpowiednika 21-dniowej średniej kroczącej, to zamknięcie krótkiej pozycji automatycznie oznacza otwarcie pozycji długiej; jeśli bieżąca cena znajduje się poniżej 21-dniowej średniej kroczącej, to zamknięcie długiej pozycji oznacza otwarcie pozycji krótkiej. W innych przypadkach stosuje się normalne reguły dotyczące wejścia na rynek i wyjścia z niego. Warto również podkreślić, że odwrót cen od poziomów wyznaczonych przez złoty współczynnik można wykorzystywać jako zapowiedź tych sygnałów.

ALOKACJA ŚRODKÓW W ramach tego krótkoterminowego systemu zaleca się stosowanie w każdej transakcji pewnej „standardowej" ilości pieniędzy. Taka jednostka transakcyjna powinna być uruchamiana za każdym razem,

250

gdy pojawia się sygnał. Istnieją jeszcze dwie inne możliwości. Pierwsza polega na tym, by lokować połowę tej jednostki zawsze, gdy sygnał wejścia na rynek daje MACD, czyli podstawowy sygnał impetu. Resztę środków można ulokować wówczas, gdy pojawi się jeden z sygnałów uzupełniających. Druga możliwość to lokowanie wszystkich środków, gdy pojawi się cały zespół sygnałów (to znaczy sygnał podstawowy oraz uzupełniający). Alternatywa ta może się okazać użyteczna w przypadku szczególnie chwiejnych rynków.

ZJAWISKO TRZECH FAL Powyższe sygnały wejścia i wyjścia można stosować bez uwzględniania trendów długoterminowych. Świadomość, że wszystkie formacje techniczne oparte są na pulsie cenowym stwarza znaczne pole dla uzasadnionego subiektywizmu w podejmowanych decyzjach inwestycyjnych. Archetypałna natura pulsu cenowego oznacza, że wyraźna formacja „trzy razy w górę i trzy razy w dół" pojawia się zazwyczaj tuż przed falą 5 impulsu wyższego stopnia . Rzecz jasna, im większa jest ta formacja, tym potężniejsza będzie następująca po niej fala impulsu. Formację tę można zatem wykorzystać w celu wypracowania subiektywnego poglądu odnośnie tego, czy należy otwierać pozycje długoterminowe, a jeśli tak, to jaką ilość pieniędzy należy przeznaczyć na związane z tym transakcje. Jeśli powstałą formację uważa się za szczególnie silną - to znaczy jeśli kształtowała się ona przez dłuższy czas i istnieją powody, by przypuszczać, że zmienia się też sytuacja fundamentalna - to należy poważnie rozważyć zwiększenie podstawowej jednostki inwestycyjnej. Tę zwiększoną jednostkę należy zainwestować wówczas, gdy pojawia się krótkoterminowy sygnał do zawarcia transakcji. Jeśli trzeba, jednostkę tę można rozdzielić na dwie równe części i połowę zainwestować po sygnale podstawowym, a resztę po uzyskaniu sygnałów uzupełniających. Wynika stąd, że krótkoterminowe sygnały wyjścia nie powinny prowadzić do zamykania wszystkich pozycji. Powinno to mieć miejsce tylko wówczas, gdy ceny osiągnęły zakładany poziom docelowy.

ROZKŁADANIE RYZYKA Do zasad warunkujących sukces na rynku należy też rozkładanie ryzyka, dzięki czemu poniesienie straty nie oznacza załamania się Patrz rozdział jedenasty. 251

całego programu inwestycyjnego. Można tego dokonać na dwa sposoby. Pierwszy polega na tym, by zawierać transakcje albo na kilku różnych rynkach, albo na tym samym rynku, ale w odniesieniu do kilku różnych walorów. Zróżnicowanie to powinno być wystarczające, aby zapewnić, że wszelkie ewentualne straty zostaną powetowane z nawiązką przez zyski osiągnięte z innych akcji lub rynków, ale jednocześnie nie może być tak wielkie, aby nie można było ogarnąć wszystkich niezbędnych informacji i dokonywać niezbędnych działań. A zatem można wybrać cztery różne rynki - na przykład amerykańskie obligacje, brytyjskie obligacje, kurs dolara wobec marki oraz kontrakty terminowe S&P - lub cztery różne papiery, na przykład ICI, National Westminster Bank, Blue Circle i British Gas. Drugim sposobem ograniczania ryzyka jest rozłożenie go raczej w czasie, niż w „przestrzeni" poszczególnych rynków. Inaczej mówiąc, lepszym rozwiązaniem może być czekanie na te transakcje, w których oczekuje się szczególnie dynamicznych ruchów (ze względu na znaczące formacje bazowe lub wierzchołkowe). Rzecz w tym, by obserwować kilka różnych rynków, ale dokonywać transakcji tylko wówczas, gdy pojawią się odpowiednie warunki. Niezależnie od tego, które podejście bardziej odpowiada indywidualnym preferencjom danego uczestnika rynku, należy przestrzegać dwóch kardynalnych zasad zarządzania pieniędzmi. Pierwsza z nich mówi, że w żadnej transakcji nie można stracić więcej niż 10 procent kapitału. Jeśli dokonuje się transakcji akcjami, obligacjami lub gra na kursach walut, linie obrony powinny być usytuowane wyraźnie przed poziomem 10 procent. Odpowiednich modyfikacji należy tu dokonać w przypadku pozycji zajmowanych na rynku terminowym, które podparte są dźwignią finansową. Na rynkach opcji w pojedynczą transakcję nie można wkładać więcej niż 10 procent kapitału, ponieważ istnieje możliwość, że opcja ta może wygasnąć i stracić wszelką wartość. Zasada 10 procent powinna odnosić się również do zniżkujących akcji firm, które przeżywają poważne trudności finansowe, ale uważa się, że najgorsze mają już za sobą. Druga z zasad mówi, że w jedną inwestycję nie należy lokować więcej niż 20 procent kapitału. Oznacza to, że jeśli rozkłada się ryzyko, powinno to oznaczać zajęcie co najmniej pięciu pozycji. Przestrzeganie tych zasad powinno pomóc w przetrwaniu wszelkich zawirowań i złych czasów, przy zachowaniu szans na maksymalne wykorzystanie okazji do osiągnięcia zysku, kiedy takie szansę się pojawią.

OTWIERANIE POZYCJI Omówimy teraz nieco dokładniej kwestię sygnałów. Reguły dotyczące wejścia na rynek opierają się przede wszystkim na odwróceniu trendu 252

wskaźnika impetu (MACD) jako na sygnale podstawowym. Wciąż jednak istnieje wówczas możliwość, że odwrócenie to będzie miało zbyt krótkoterminowy charakter, by stwarzać okazję do osiągnięcia zysków. Dlatego właśnie stosuje się cztery sygnały uzupełniające, czy też „potwierdzające". Pierwszy z nich opiera się na pojęciu dywergencji, o czym mówiliśmy w rozdziale 16. Jeśli podstawowy sygnał impetu pojawia się przy odwróceniu od ekstremum cenowego i jednocześnie występuje dywergencja pomiędzy tym ekstremum a linią MACD, to wiarygodność sygnału znacznie wzrasta. Drugi sygnał uzupełniający wiąże się z założeniem, że średnia krocząca odzwierciedla trend rynkowy i że jej przecięcie wskazuje na zmianę tego trendu. Sygnał ten jest jednak bardziej wiarygodny, kiedy 6 również sama średnia zmienia swój kierunek . Posługiwanie się w ten sposób średnią kroczącą jest szczególnie użyteczne, kiedy podstawowy sygnał impetu pojawia się wówczas, gdy na rynku sytuacja jest bardzo niewyraźna. Trzeci sygnał wiąże się z wybiciem z obszarów „zgęszczenia", rozpoznawalnych formacji odwrócenia trendu i linii trendu. Formacje 7 takie są podstawą wielu wskaźników tradycyjnej analizy technicznej . W pewnym sensie są to sygnały spóźnione, ponieważ ceny przebyły już wcześniej pewną drogę. Mimo wszystko sygnały takie mogą stanowić ostatnią brakującą informację w przypadku ruchu cen oddalającego się od obszaru swych wahań. Czwarty sygnał dotyczy tych przypadków, w których ceny osiągnęły pewien istotny poziom i zaczynają od niego zawracać. Po pierwsze, ceny mogą dotrzeć do poziomu wyznaczonego przez współczynnik 0,382 lub 0,618 w stosunku do uprzedniego ruchu i wracać do głównego trendu. Sygnał wejścia płynący z MACD powinien wychwycić tę kontynuację trendu. Jest to szczególnie istotne w przypadku korekty 0,618, kiedy rynek zbliża się do wcześniejszego szczytu lub dołka. Po drugie, ceny mogły osiągnąć poziom wyznaczony przez złoty współczynnik fali impulsu i następuje zmiana trendu. Sygnał MACD powinien pozwolić na wychwycenie początku nowego trendu.

ZAMYKANIE

POZYCJI

Udane wejście na rynek jest oczywiście bardzo ważne, ale równie istotne jest pilnowanie, aby wynikające stąd zyski nie wyparowały 6

Sygnał płynący ze średniej kroczącej nie będzie poprawny, jeśli pojawia się wówczas, gdy średnia ta wciąż biegnie wyraźnie w kierunku przeciwnym do wskazywanego przez sygnał. ' Patrz rozdział trzynasty.

253

niepotrzebnie i aby wszelkie ewentualne straty ograniczone zostały do minimum. Nie sposób przecenić znaczenia ścisłych reguł dotyczących zamykania pozycji. Jak już mówiliśmy, istnieje szereg czynników psychologicznych, które zachęcają uczestników rynku do przedwczesnej realizacji zysków i zbyt późnej realizacji straty. Występuje tu również problem identyfikowania się z zajmowanymi pozycjami i uzależnienia samopoczucia od skutków transakcji. Oba te rodzaje problemów można ograniczyć lub nawet wyeliminować przyjmując ścisłe reguły dotyczące wyjścia z rynku.

LINIE OBRONY Bezwzwględna zasada nakazuje, aby każdej transakcji towarzyszyło precyzyjne określenie zespołu reguł dotyczących wyjścia z rynku. Inaczej mówiąc, kiedy zawiera się transakcję, należy podjąć jednoznaczną decyzję dotyczącą sytuacji, w której transakcja ta musi zostać zlikwidowana. Są dwie takie sytuacje. Pierwsza dotyczy wystąpienia straty i należy w takim przypadku odpowiedzieć sobie na pytanie: kiedy transakcja okazuje się błędem nakazującym powstrzymanie dalszych strat? Odpowiedź zależy częściowo od okoliczności, w których zawarta została ta transakcja. Czy pierwotny powód dokonania transakcji już nie istnieje? Czy sygnał wejścia na rynek był tak krótkotrwały, że należy go uznać za fałszywy? Odpowiedź zależy również po części od poziomu akceptowalnych strat w danej transakcji. Jest to szczególnie istotny wzgląd na rynkach o dużym zakresie wahań cen, jak na przykład rynki walutowe. Na żadnym etapie nie powinno się dopuścić do straty ponad 10 procent kapitału w jakiejkolwiek transakcji. Większa strata w poważny sposób zagraża możliwości dalszego funkcjonowania na rynku. Poziom, na którym musi zadziałać linia obrony, powinien zostać określony w momencie zawarcia transakcji. Kiedy poziom ten jest już wyznaczony, nie powinno się go później ani unieważniać, ani zmieniać.

MECHANICZNE SYGNAŁY WYJŚCIA Druga sytuacja, którą trzeba rozważyć, jest bardziej przyjemna i wiąże się z sytuacjami, w których należy zrealizować zyski. Stosowanie mechanicznych sygnałów wyjścia zapewnia regularny dopływ zysków i pozwala nie odczuwać frustracji czy zawodu, gdy nie osiąga się maksimum istniejących możliwości. Nie sposób stracić realizując zysk, niezależnie od tego, jak jest on niewielki! Wziąwszy zysk można

254

rozejrzeć się za następną dobrą okazją do transakcji bez niepotrzebnego przejmowania się poprzednią.

OBLICZANIE POZIOMÓW CENOWYCH Jedną z najważniejszych kwestii poruszanych w tej pracy jest zwrócenie uwagi na to, że mechaniczne sygnały wyjścia wielce zyskują poprzez uzupełnienie ich obliczaniem docelowych poziomów cen: dzięki temu można uniknąć przedwczesnego zamykania pozycji przynoszących zysk oraz uzyskać sygnał wyjścia w punkcie maksymalnego zysku. Za jedyne wiarygodne poziomy cenowe uważamy te, które obliczane są na podstawie złotego współczynnnika i jego pochodnych. Mimo wszystko nie powinny one być jedyną wskazówką, ponieważ zawsze istnieje wiele możliwości. A zatem kiedy osiągnięty zostaje pewien istotny poziom cen, należy zamknąć jedynie połowę pozycji, i to tylko wówczas, gdy spełniony jest jeden z trzech innych warunków uzupełniających, to znaczy: 1) wyliczony poziom wiązał się uprzednio z odwróceniem trendu; 2) istnieje potencjalna dywergencja pomiędzy cenami a impetem; 3) rynek musi by skrajnie wykupiony lub wyprzedany.

TRENDY WYŻSZEGO STOPNIA Obliczając potencjalne poziomy cenowe należy uwzględnić pewną bardzo istotną kwestię. Otóż energia bieżącego poziomu pulsu cenowego wypływa z energii pulsów wyższego rzędu (patrz rozdział 5). Poziomy wynikające ze złotego współczynnika w przypadku trendu krótkoterminowego na ogół się sprawdzają, ale mogą zostać szybko unieważnione przez siłę trendu wyższego stopnia. A zatem należy uwzględniać oba te czynniki. Po pierwsze, siła trendów wyższego stopnia może spowodować, że ceny nie dojdą do wyliczonego wcześniej poziomu lub go przekroczą. Zazwyczaj poziomy te sprawdzają się bardzo dokładnie, ale należy dopuścić tolerancję plus minus jeden procent. Po drugie, oddziaływanie trendów wyższego stopnia oznacza, że trzeba zdawać sobie sprawę z kontekstu, w ramach którego się działa. Odniesienie do ostatnich punktów zwrotnych w 21-dniowej średniej (patrz niżej) stanowi zwykle bardzo dobrą wskazówkę tego kontekstu. Kiedy jednak istnieją wątpliwości - na przykład, jeśli nie jest całkowicie jasne, czy rynek zaczyna właśnie korektę bieżącej fazy trendu, czy też rozpoczyna się zasadnicze odwrócenie trendu - właściwe podejście polega na zachowaniu ostrożności, dostosowaniu do sygnału wynikającego ze złotego współczynnika połowy pozycji i gotowości do ponownego

255

wejścia na rynek, kiedy znów pojawią się wiarygodne sygnały. Można też powiedzieć, że posługiwanie się obliczaniem poziomów cen ujawnia swoje rzeczywiste zalety wraz ze zdobywanym doświadczeniem.

CAŁKOWITE WYJŚCIE Z RYNKU Reguły dotyczące wyjścia z rynku, które opierają się na poziomach wynikających ze złotego współczynnika, okażą się bardzo skuteczne w większości przypadków. Kiedy jednak rynek zaczyna zawracać od wyliczonego poziomu, wówczas (niezależnie od tego, czy spełniony jest którykolwiek z dodatkowych warunków) wszystkie otwarte pozycje powinny zostać zamknięte. Wszelkie (pozostałe) otwarte pozycje powinny zostać zamknięte, kiedy linia MACD przetnie linię sygnału. W takiej sytuacji nie jest konieczne uwzględnianie jakichkolwiek innych czynników.

ZAMYKANIE

DOTYCHCZASOWYCH POZYCJI

I OTWIERANIE NOWYCH Z przedstawionymi zasadami dotyczącymi wyjścia z rynku wiążą się dwa potencjalne problemy. Po pierwsze, jeśli istnieją wątpliwości dotyczące bieżącego poziomu pulsu cenowego, mogą powstawać sytuacje, w których pozycje są zamykane przedwcześnie. Jeśli konsekwentnie stosuje się zasady dotyczące zawierania transakcji, nie powinno to mieć większego znaczenia. Ponowny sygnał wejścia pojawi się wraz z powrotem zasadniczego trendu. Po drugie, istnieją sytuacje, w których krótkoterminowy system dokonywania transakcji nie pokazuje natychmiast, czy zamknięciu dotychczasowych pozycji powinno towarzyszyć otwarcie nowych w przeciwnym kierunku. Aby rozwiać te wątpliwości, warto posłużyć się znacznie dłuższą średnią w celu określenia charakteru podstawowego trendu. Najlepszą średnią będzie tu z pewnością średnia 21-dniowa. Dostosowanie tej średniej nie jest trudne także wówczas, gdy stosuje się wykresy godzinowe. Na przykład dla rynków, na których notowania trwają osiem godzin dziennie, właściwą średnią byłaby średnia ze 168 godzin (21 χ 8). Trend rynkowy określany jest następnie przez odniesienie ceny bieżącej do średniej długoterminowej: jeśli cena ta znajduje się ponad średnią, trend jest wzrostowy; natomiast jeśli pod średnią, trend ma charakter spadkowy. Reguła dotycząca zamykania i otwierania pozycji jest zatem bardzo prosta: jeśli trend rynkowy jest zwyżkujący, to zamykanie krótkich pozycji oznacza zarazem otwieranie pozycji długich, a jeśli trend jest spadkowy, zamykanie pozycji długich wiąże się z otwieraniem pozycji krótkich.

256

SYSTEM W PRAKTYCE Powyższe reguły warto oczywiście zbadać w odniesieniu do konkretnych przykładów. Wybraliśmy w tym celu kurs dolara amerykańskiego wobec marki zachodnioniemieckiej, ale te same reguły można odnieść do każdego rynku, na którym nie ma sztucznego ustalania cen i istnieje swobodny przepływ informacji. Na początek przyjrzymy się kursom z ostatnich lat, aby wykazać siłę złotego współczynnika. Następnie zbadamy bardzo krótki okres transakcyjny w celu przedstawienia możliwości stosowania reguł wejścia i wyjścia. Diagram 22.1 przedstawia wykres słupkowy kursu dolara wobec marki sporządzony w układzie tygodniowym dla okresu pomiędzy sierpniem 1990 a listopadem 1992. Diagram 22.2 ukazuje okres od października 1991 do listopada 1992 uwzględniający ceny zamknięcia z poszczególnych dni. Wykresy te wykorzystamy dla przedstawienia głównych punktów zwrotnych w tym okresie.

257

FORMACJA WIERZCHOŁKOWA z OKRESU KWIECIEŃ-WRZESIEŃ 1991 Na wykresie z diagramu 22.1 widzimy wyraźnie tradycyjną formację „głowy i ramion", która ukształtowała się pomiędzy połową kwietnia a początkiem września. Właściwy sygnał sprzedaży pojawił się 9 września, kiedy kurs przeciął linię szyi. Tradycyjny sposób pomiaru wyznaczałby dla spadku (patrz rozdział 13) poziom około 1,5800 DM. „Poprawny" poziom obliczony zgodnie z zasadą spirali w oparciu o współczynnik 2,618 wynosił jednak 1,5000. Niemal dokładnie ten poziom - 1,5020 - został osiągnięty w okresie świąt Bożego Narodzenia 1991.

ZWYŻKA OD STYCZNIA DO M A R C A 1992 Następny okres to zwyżka o 18,2 feniga do 1,6840 DM (patrz diagram 22.2). Wzrost ten był stosunkowo powolny (trwał do marca 1992) 258

i chwiejny. Pierwsza zwyżka zniosła dokładnie 0,382 spadku trwającego od lipca do grudnia. Następująca po niej korekta zniosła 0,618 pierwszej zwyżki. Druga zwyżka (trzecia faza ruchu) wyniosła dokładnie 1,618 tej korekty.

DOŁEK Z WRZEŚNIA 1992 Kolejny okres to spadki (diagram 22.2) o 29,8 fenigów. Pierwsza faza zniosła 0,382 wzrostów trwających od grudnia 1991 do marca 1992, po czym nastąpiło ponowne testowanie poprzedniego szczytu. Sygnał sprzedaży, a przynajmniej jeden z nich, pojawił się, gdy kurs przełamał linię trendu wzrostowego trwającego od grudnia do marca. Trzy poziomy spadków wynikające wówczas ze spirali logarytmicznej (czyli złotego współczynnika) to 1,5740 (osiągnięty w maju); 1,5120 (koniec lipca) oraz 1,4110 (koniec sierpnia). Skąd jednak można było wiedzieć, który z tych poziomów okaże się najbardziej istotny? Odpowiedź wiąże się z trendem wyższego stopnia. Zastosowanie wynikającego ze spirali współczynnika 1,618 w odniesieniu do wzrostu z okresu od grudnia 1991 do marca 1992 wskazywało na poziom 1,3895 DM. Ponieważ zbiegał się on mniej więcej z trzecim z wymienionych wcześniej poziomów, mógł wywrzeć szczególnie silny wpływ „magnetyczny". We wrześniu 1992 kurs sięgnął swego cyklicznego dna na poziomie 1,3860!

A G O N I A BESSY Z WRZEŚNIA 1992 Zwyżka, która wówczas nastąpiła, była bardzo gwałtowna i towarzyszyły jej wysokie obroty. Oba te zjawiska sugerowały, że minął właśnie istotny dołek cyklu (rozdziały 16 i 18). Wzrosty te zniosły 0,382 spadku trwającego od marca do września, a nawet, mówiąc ściślej, poziom ten został na krótko przekroczony. Fakt, że rynek nie zdołał jednak utrzymać się dłużej ponad tym poziomem mógł stanowić ostrzeżenie, że wciąż występuje silny opór. Mimo wszystko przecięcie tego poziomu potwierdzało siłę rozwijającego się wzrostowego trendu wyższego stopnia. Można jednak rzec, iż sam rynek nie zdecydował się jeszcze ostatecznie na zmianę swego kierunku.

259

PONOWNE TESTOWANIE DOŁKA WE W R Z E Ś N I U - P A Ź D Z I E R N I K U 1992

Zniżka była zatem równie ostra i zniosła niemal 100 procent wzrostu. Zwolennicy teorii Elliotta rozpoznaliby ten spadek jako piątą falę od marcowego szczytu - a zatem ruch, który wcale nie miał zatrzymywać się na poziomach 0,382 lub 0,618. Jednakże fakt, że nie ustanowiła ona nowego dołka - załamanie piątej fali (patrz rozdział 15) - stanowił niezwykle wyraźną zapowiedź silnej hossy. Kiedy pojawił się krótkoterminowy sygnał kupna, poziom wynikający ze spirali (obliczony w odniesieniu do spadku z października) wynosił 1,6170. Jednym z sygnałów kupna mogło być przełamanie spadkowej linii trendu (wrzesień-październik) na poziomie około 1,4200, ale inne sygnały, oparte na średnich kroczących i impecie, okazałyby się równie skuteczne. Zważywszy na znaczenie tej formacji, właściwe byłoby postępowanie według subiektywnej zasady odnoszącej się do ilości zainwestowanych funduszy i powiększenie standardowej jednostki transakcyjnej w długiej pozycji dolarowej.

FALA IMPULSU W LISTOPADZIE 1992 Kolejny ruch uwypuklił siłę poziomów wynikających ze spirali logarytmicznej (czyli złotego współczynnika). Poziomy te działają niczym magnesy dla cen i uczestnicy rynku powinni zawsze być tego świadomi; są one zazwyczaj osiągane bardzo dokładnie, choć czasami bywa, że ceny zatrzymują się nieco poniżej lub nieco powyżej tych poziomów (patrz wcześniejsze komentarze). Strategia nakazuje jednak, by zakładać, że poziomy te będą osiągnięte bardzo precyzyjnie; należy wówczas zamknąć połowę pozycji (pod warunkiem, że potwierdzają to sygnały uzupełniające), ale przygotowywać się na sygnał do ostatecznego wyjścia z rynku, kiedy ceny zbliżą się do wyznaczonej wcześniej linii 8 obrony . Na początku listopada kurs dolara wobec marki zaczął się zbliżać do wyznaczonego poziomu 1,6170. Diagram 22.3 ukazuje wzrosty z okresu pomiędzy 30 października a 9/10 listopada. Wykres przedstawia cały ruch w układzie godzinowym wraz z głównymi poziomami wynikającymi ze złotego współczynnika i funkcjonującą linią trendu wzrostowego. Kurs osiągnął najpierw poziom 1,6010 - mniej niż 1 procent od wyznaczonego celu - 9 listopada i niemal natychmiast pojawił się 8

260

Powtórzmy, że zwyczajowo przyjmuje się 1 procent tolerancji.

261

sygnał sprzedaży (1,5970), kiedy linia MACD spadła poniżej linii sygnału. Wszystkie długie pozycje dolarowe powinny wówczas zostać zamknięte. Nie ma to większego znaczenia, że kurs wzrósł później (to znaczy 24 listopada) dokładnie do wyznaczonego poziomu. Głównym celem jest osiąganie i realizacja zysków. Zysk z tej transakcji wynosiłby w zależności od punktu wejścia 12 do 13 procent.

ZNACZENIE TRANSAKCJI KRÓTKOTERMINOWYCH Jak widzimy, krótkoterminowe sygnały kupna i sprzedaży pojawiały się wówczas, gdy kurs oscylował w okolicach linii swego trendu wzrostowego. W przypadku przyjmowania dłuższej perspektywy, związanej z poziomem 1,6170 DM, przed 9 listopada nie byłoby właściwe likwidowanie całej pozycji przy każdym z sygnałów sprzedaży pojawiających się na wskaźniku impetu (czyli wówczas, gdy oscylator MACD przecinał linię sygnału). W takiej sytuacji możliwe byłoby zwiększenie zysków albo poprzez częściowe zamykanie pozycji, albo poprzez włączenie dodatkowych środków. Z drugiej strony, gracze krótkoterminowi, dla których poziom 1,6170 wyznaczał moment rozważenia zamiany pozycji długich na krótkie (przy potwierdzeniu ze strony średniej 21-dniowej), mogliby wykorzystywać poszczególne wahnięcia cen posługując się krótkoterminowymi sygnałami wejścia i wyjścia. Przyjrzyjmy się zatem bliżej krótkoterminowym okazjom do zawierania transakcji. Diagram 22.4 ukazuje ostatnie fazy wzrostów do szczytu z 9 listopada, po których przyszły spadki do dołka z 16 listopada. Krótkoterminowy sygnał kupna pojawił się 5 listopada w rezultacie połączenia linii MACD i sygnału oraz średniej kroczącej z 26 godzin. Długą pozycję należało zająć na poziomie 1,5735. Docelowymi poziomami byłyby wówczas 1,5848 (wyznaczony przez współczynnik 1,618) oraz 1,5984 (2,618) - punktem odniesienia dla obliczeń był spadek kursu podczas notowań z 4 listopada, od 1,5765 do 1,5630. Połowę pozycji można byłoby zamknąć na poziomie 1,618. W każdym razie sygnał wyjścia na oscylatorze MACD pojawił się 5 listopada na poziomie 1,5793. A zatem w „najgorszym przypadku" zysk wynosiłby 0,7 procenta na połowie pozycji i 0,36 na reszcie. Maksymalnie byłoby to 0,7 procenta z całej pozycji. Na tym etapie średnia 21-dniowa wciąż wznosiła się, w związku z czym nie było natychmiastowej potrzeby wyzbycia się dolarów. Wyższy poziom 1,5984 (współczynnik 2,618) wciąż obowiązywał.

262

263

5-6 LISTOPADA 1992 Rynek wahał się przez kilka godzin. W rzeczywistości początkowo ruch kursu miał charakter spadkowy. Poziom korekty 0,382 w stosunku do wzrostu od 1,5630 do 1,5845 z 5 listopada wynosił 1,5762. Spadek zatrzymał się na poziomie 1,5755. Pomnożenie tego spadku przez 2,618 w celu uzyskania zasięgu wzrostów, kiedy znów pojawił się sygnał wejścia, wskazywało na poziom 1,5991. Był on bardzo bliski uprzednio wyliczonemu poziomowi 1,5984. Sygnał wejścia pojawił się na oscylatorze MACD na poziomie 1,5855, kiedy rynek odbił się od istotnego poziomu wsparcia. Kurs gwałtownie wzrósł i 6 listopada wynosił 1,5995 DM. Na tym etapie można było zamknąć połowę pozycji. W każdym razie niemal od razu pojawił się sygnał wyjścia (MACD) na poziomie 1,5971. Zysk wynosił zatem 0,88 procent na jednej połowie i 0,73 procent na drugiej. Średnia krocząca 21-dniowa wciąż się wznosiła, w związku z czym nie było jeszcze sygnału do pozbycia się dolarów.

9 LISTOPADA Po pojawieniu się sygnału wyjścia kurs wzrósł po raz ostatni do poziomu 1,6010 DM. Ostatnia mała fala wzrostowa tego ruchu (diagram 22.4) przebiegała od poziomu 1,5930 do 1,6010. Zasięg spadków przy zastosowaniu współczynników 1,618 i 2,618 wynosił odpowiednio 1,5880 i 1,5799. Korekta 0,382 całego wzrostu od dołka z 4 listopada na poziomie 1,5548 (diagram 22.4) oznaczała jednak poziom 1,5820. Korekta ta sięgnęła jednocześnie linii trendu, która podtrzymywała rynek od 30 października. Obliczenia te przynajmniej sugerowały, że właściwy zasięg spadków to poziom 1,5820, który faktycznie został osiągnięty 9 listopada.

9-10 LISTOPADA 1992 Zwolennicy teorii Elliotta mogli być przygotowani do wykorzystania ostatniej, piątej fali wzrostu. Ruch od 4 listopada (diagram 22.4) z pewnością uzasadniał takie podejście. Na podstawie systemu, który omawiamy, ponowny sygnał wejścia (płynący ze wskaźnika MACD/linia sygnału powracającego od istotnego poziomu wsparcia) pojawił się dopiero na wysokości 1,5990. Zasięg wzrostów wynosił 1,618 razy ostatni spadek (tj. czwarta fala), czyli 1,6064. Szczyt wyniósł w istocie 264

1,6065 DM. Na tym poziomie można było zamknąć połowę pozycji. Sygnał wyjścia płynący z MACD (w tym dywergencja) pojawił się na poziomie 1,5980, przynosząc niewielką stratę. Zysk wyniósł 0,75 na połowie minus 0,06 na reszcie, co łącznie dało 0,35 procent zysku.

10-11 LISTOPADA Piąta fala, czyli ruch kursu od dołka z 3 listopada na poziomie 1,5490 (patrz diagram 22.3) wyniósł 5,75 feniga. Potencjalna korekta 0,382 oznaczała zatem 2,197 feniga, czyli poziom 1,5845. Niemal dokładnie zgadzało się to z podstawą korekty (czwarta fala) z 9 listopada. Rynek zaczął zniżkować ku temu poziomowi. Na początku jednak nie chciał przebić linii trendu wzrostowego: po osiągnięciu poziomu 1,5907 kurs podskoczył do 1,6045 - wzrost o 1,38 feniga. Wzrost ten nie spowodował pojawienia się sygnału wyjścia na oscylatorze MACD, ale pozwolił na wyliczenie nowego zasięgu spadków, kiedy linia trendu została już przełamana. Przełamanie to nastąpiło na poziomie 1,5910 i stanowiło wiarygodny sygnał do zajęcia krótkiej pozycji w dolarach i długiej w markach. Poziom spadków wynosił 1,618 razy wzrost o 1,38 feniga (2,23), czyli 1,5822, co zgadzało się z poziomem dołka z 9 listopada! Poziom ten został osiągnięty 11 listopada. Na tym etapie można było zamknąć połowę pozycji. Druga połowa powinna zostać zamknięta, kiedy wskaźnik MACD/linia sygnału skierował się ku górze na poziomie 1,5937. Zysk wynosił zatem 0,35 procent na pierwszej połowie i 0,26 procent na drugiej.

11 LISTOPADA Sygnał wyjścia na poziomie 1,5937 powinien również skłonić do otwarcia długiej pozycji - zarówno dlatego, że rynek odbił się od istotnego poziomu wynikającego ze złotego współczynnika, jak i dlatego, że kurs wciąż utrzymywał się powyżej średniej kroczącej 21-dniowej (nie zaznaczono jej na diagramie). Korygujący wzrost wyznaczały wyraźnie dwie możliwe wielkości: pierwsza na poziomie 1,5978 (0,382) i druga na poziomie 1,6010 (0,618). W rzeczywistości kurs po gwałtownej zwyżce wyniósł 1,5972 11 listopada, po czym niemal natychmiast zaczął spadać. Należy przyznać, że zamknięcie połowy pozycji przy wyliczonym poziomie mogło okazać się trudne. Mimo wszystko symboliczny zysk wyniósł 0,2 procenta. Druga połowa powinna zostać zamknięta przy

265

sygnale wyjścia płynącym z MACD na poziomie 1,5860. Oznaczałoby to stratę w wysokości 0,48 procenta. Strata netto na całej transakcji wynosiłaby 0,14 procenta.

12-13 LISTOPADA Kolejne ruchy rynku były niewyraźne, kiedy kurs szykował się już do spadku do poziomu 1,5625, który nastąpił 13 listopada. Na gruncie prezentowanego systemu spadek ten nie przyniósłby żadnych potencjalnych zysków. Kurs wciąż znajdował się ponad 21-dniową średnią kroczącą (diagram 22.3) i jego trend wciąż uchodził za wzrostowy. Ponadto, zasięg spadków po przełamaniu linii trendu wyniósł 0,382, to znaczy dotarł do poziomu 1,5824. A zatem jedyne istotne sygnały wejścia dotyczyły długiej pozycji w dolarach i krótkiej w markach. Pojawiły się one na poziomie 1,5814 (zamknięcie na poziomie 1,5770 ze stratą 0,28 procent) oraz na poziomie 1,5845 (zamknięcie na poziomie 1,5775 ze stratą 0,44 procent). Kurs spadł następnie do poziomu 1,5625, od którego zaczął wzrastać do poziomu 1,6170. Sygnał wejścia pojawił się na poziomie 1,5687, kiedy oscylator MACD/linia sygnału dał sygnał kupna w sytuacji wyprzedania. Kurs szybko wzrósł, praktycznie w linii prostej, do poziomu 1,6080. Ta transakcja przyniosłaby 2,5 procent zysku.

WNIOSKI System przedstawiony w tym rozdziale nie jest żadną nowością, jeśli chodzi o stosowane obecnie systemy dokonywania transakcji. Powyższe liczby nie uwzględniają oczywiście ani kosztów prowizji, ani opóźnień w zamykaniu i otwieraniu pozycji po pojawieniu się odpowiednich sygnałów. Mimo wszystko przykład ten wyraźnie wskazuje, w jaki sposób starannie skonstruowany system może przynosić zyski nawet w bardzo zmiennych warunkach. Większość strat powstawała w trakcie korekt trendu, ale były one bardzo niewielkie. Zyski osiągnięte podczas samego trendu były znaczne i z nawiązką pokrywały poniesione straty. Przykład ten przy okazji potwierdza zasadę, że zyski bywają większe, jeśli dokonuje się transakcji w dłuższym okresie. Tworzenie systemu dostosowanego do indywidualnych potrzeb jest dla indywidualnych graczy doskonałą okazją, by wiele się dowiedzieć o naturze rynków. Jak już wiemy z powyższych analiz, możliwości osiągania zysków wzrastają dzięki zrozumieniu zachowań rynków i stosowaniu złotego współczynnika w celu określania zasięgu ruchów 266

cen. Dzięki temu łatwiej jest o cierpliwość wobec rozwijających się czynników naturalnych i ufność, że nasze oczekiwania zostaną spełnione. Są to dwie podstawowe korzyści wynikające z wyznaczania sobie celów, o czym mówiliśmy w rozdziale dwudziestym pierwszym.

267

Rozdział dwudziesty trzeci

Podsumowanie i wnioski

Analiza uniwersalnych praw może dostarczyć nam wyjaśnienia dynamiki rynku kapitałowego. Podporządkowanie poszczególnych jednostek działaniu tych praw oraz potrzeba przynależności do większych całości to klucz do pełnego zrozumienia wszelkiej aktywności społecznej, gospodarczej i politycznej. Jeśli chodzi o nasz temat, pozwala to „wyjaśnić" fenomen giełdy, zmuszając jednocześnie do przyjęcia założenia mówiącego o nieracjonalnym zachowaniu uczestników rynku. Należy pamiętać, że posiadanie pozycji inwestycyjnych mające na celu osiąganie zysków na rynku tworzy mentalność „zbiorową". Decyzja dotycząca dokonania inwestycji (lub jej likwidacji) może zostać wypracowana racjonalnie, ale kiedy istnieje finansowe zagrożenie, pojawia się też możliwość stresu i lęku. Zachowanie cen staje się arbitrem decyzji inwestycyjnych, a zatem może wyzwolić reakcje uczestników rynku, które są w znacznym stopniu nieracjonalne. Takie nieracjonalne reakcje stanowią zasadniczy czynnik decydujący o zachowaniach zbiorowości. Kiedy powstaje pewna zbiorowość, pojawia się też specyficzny dla niej cykl życia. Na gruncie rynku finansowego zachowania zbiorowości można mierzyć zmianami cen i zmianami nastrojów. Te pierwsze można 268

analizować posługując się wykresami cen, natomiast zmiany nastrojów można oceniać uwzględniając takie wskaźniki jak wolumen, liczba otwartych kontraktów lub impet. Zbiorowość cechuje się naturalnym rytmem metabolicznym, który ma zarówno wymiar wewnętrzny, jak i zewnętrzny. Wewnętrzne rytmy są siłą rzeczy specyficzne dla konkretnej zbiorowości i znajdują odzwierciedlenie w regularnych fluktuacjach cyklicznych, które można znaleźć na wykresach cen. Jednocześnie zbiorowość ta musi oscylować w cyklu łączącym ją z otoczeniem społecznym i gospodarczym. Niektóre z tych zmian otoczenia są „regularne" i zbiorowość oscyluje w harmonii z nimi, ponieważ już zdążyła się tego „nauczyć". W obu tych sytuacjach, kiedy fluktuacje są regularne i ciągłe, można wykorzystywać rozpoznane cykle w celu prognozowania momentów pojawienia się punktów zwrotnych w ruchach cen na rynkach finansowych. Większość oscylacji otoczenia będzie jednak dla zbiorowości „wstrząsem". Wstrząsy takie mogą polegać albo na informacjach umacniających trend, albo mu przeciwnych; te pierwsze przyczyniają się jedynie do kontynuacji trendu, ale te drugie wywołują trzyfazową fluktuację, która powstaje, gdy zbiorowość usiłuje asymiłować owe informacje. Ta trój falowa reakcja stanowi podstawę tego, co nazwaliśmy pulsem cenowym. Każda z faz pulsu cenowego wyznaczona jest przez złoty współczynnik 1,618 i jego pochodne - 0,382, 0,618, 2,618 oraz 4,236. Złoty współczynnik od dawna uznawany był za wewnętrzną cechę natury - w kategoriach zarówno relacji pomiędzy różnymi aspektami tej samej struktury przestrzennej, jak też jej rozwoju i procesów uczenia się. Wynika stąd, że ruchy cen na rynkach finansowych podlegają „ograniczeniom" wynikającym ze złotego współczynnika, w związku z czym stosując go można prognozować zasięg ruchów cen. Ruchy cen biegnące na przemian w górę i w dół, powstające w wyniku połączenia rytmicznych cykli i wstrząsów, znajdują odzwierciedlenie w istnieniu określonych formacji cenowych. Formacje te od dawna znane są tradycyjnej analizie technicznej i można je wykorzystywać w celu uzyskiwania sygnałów, które rzadko bywają mylne i zazwyczaj przynoszą zysk z dokonanych w ich wyniku transakcji. Żaden system dokonywania transakcji nie jest oczywiście doskonały. Istnieją sytuacje, w których pojawiające się sygnały są albo niejednoznaczne, albo sprzeczne. W takich przypadkach inwestorzy nie powinni wyprzedzać zdarzeń, jeśli oznacza to radykalną zmianę zajmowanej pozycji. W najprostszym sensie oznacza to, że długoterminowi inwestorzy powinni zawsze pozostawać na rynku, dopóki nie pojawią się definitywne sygnały sprzedaży, a inwestorzy krótkoterminowi powinni zawsze pozostawać poza rynkiem, dopóki nie pojawią się jednoznaczne sygnały kupna. W większości przypadków jednak analiza techniczna potwierdza odwrócenie trendu jeszcze w trakcie tego procesu.

269

Najważniejszą metodą akumulacji zysków jest zajęcie właściwej pozycji podczas dużych ruchów rynkowych. Należy pamiętać, że znaczne ruchy cen są przede wszystkim rezultatem tego, że większość inwestorów nie rozpoznaje w pełni wszystkich przyszłych wydarzeń, i co za tym idzie, reaguje zbiorowo na zaskakujące zdarzenia. Poważne ruchy cen nie mogłyby się po prostu dokonać, gdyby każdy był cały czas po właściwej stronie rynku. Analiza techniczna skupia uwagę na tym, jak postępuje w danym momencie większość inwestorów, pozwalając jednocześnie swym użytkownikom uchronić się przed wpływem mentalności zbiorowej. Jest to racjonalne podejście do nieracjonalnego otoczenia. A zatem analiza techniczna powinna przynajmniej chronić przed popełnianiem poważniejszych błędów. Kiedy stosuje się ją we właściwy sposób, nie daje ona silnych sygnałów kupna tuż przed spadkiem cen lub sygnałów sprzedaży tuż przed wzrostami. Co więcej, zawsze pojawiają się na jej gruncie wyraźne sygnały ostrzegające przed zbliżaniem się krytycznego punktu, które następnie przekładane są na odpowiednie sygnały kupna lub sprzedaży tuż przed główną częścią fali impulsu. Analiza techniczna jest precyzyjną i teoretycznie uzasadnioną metodą prognozowania zachowań rynków finansowych. Inwestorzy, którzy poświęcą czas na zrozumienie jej podstawowych zasad, powinni po zdobyciu odrobiny doświadczenia stwierdzić, że wypracowanie długoterminowego programu powiększania swego majątku jest całkiem realnym przedsięwzięciem.

270

Suplement pierwszy

Teoria W.D. Ganna

WPROWADZENIE Jednym z najwybitniejszych1 twórców teorii zakładających występowanie czynników naturalnych na rynkach kapitałowych i towarowych był William D. Gann, inwestor amerykański odnoszący wielkie sukcesy na giełdach w latach 30. naszego stulecia2. Gann odkrył pewne prawidłowości dotyczące zachowań rynków finansowych i dzięki wykorzystaniu tej wiedzy w praktyce dorobił się wielkiej fortuny. Po latach praktyki Gann zaczął pisać książki3 i prowadzić kursy4 na temat swojej teorii rynków, aby zaprezentować ją szerszym kręgom odbiorców. Mimo wszystko, co z pewnością potwierdzi każdy, kto studiował 1 Drugim takim teoretykiem był oczywiście R. N. Elliott. Jak można sądzić, doszli oni do swoich odkryć niezależnie od siebie, ale ich odmienne sposoby podejścia w znacznym stopniu się uzupełniają. 2 Gann poświęcił dziesięć lat na badania, zanim zaczął stosować swoje odkrycia w praktyce. 3 Patrz na przykład W.D. Gann, How to Make Profits in Commodities, Lambert-Gann, Washinghton 1976. 4 Kursy te są wciąż wydawane przez Lambert-Gann Publishing.

271

jego prace, metody Ganna często wydają się pozbawione teoretycznego uzasadnienia i niełatwo je wykorzystać bezpośrednio w praktyce. Można odnieść wrażenie, iż u podstaw analiz Ganna leży pewien zrąb teoretyczny, którego autor nie był w stanie lub nie chciał odsłaniać. Możliwe oczywiście, że Gann po prostu nie wiedział, dlaczego jego metody się sprawdzają. O wiele bardziej prawdopodobne jest jednak to, że uznał on, iż podstawa jego teorii jest nazbyt ezoteryczna dla ogółu odbiorców.

TEORIE GANNA I SYSTEMY NATURALNE Nie będziemy oczywiście w stanie zaprezentować tu pełnego przeglądu koncepcji Ganna, ponieważ jest to po prostu temat zbyt rozległy. Dokonamy zatem jedynie pobieżnego omówienia jego dzieła - po pierwsze, aby pokazać, że to podejście do badania rynku spójne jest z ramami analitycznymi, które wypracowaliśmy w tej książce, a po drugie, aby przybliżyć choćby niektóre z odkryć Ganna. Na początek należy stwierdzić, że Gann w pełni świadomie przyjmował koncepcję oscylującego wszechświata. Jego „prawo wibracji" opierało się na założeniach, że a) pierwotny puls dowolnego rodzaju przekształca się ostatecznie w regularne wibracje, oraz b) wszystkie pierwotne czynniki twórcze są w stanie wibracji. Podobieństwo pomiędzy tymi ideami a koncepcją naturalnych systemów dynamicznych jest uderzające. Można powiedzieć, że Gann wyprzedził o całe lata myśl akademicką i filozoficzną.

ZASTOSOWANIE TEORII GANNA DO RYNKU KAPITAŁOWEGO I TOWAROWEGO Metody Ganna odnosiły się bezpośrednio do zachowań cen poszczególnych akcji oraz towarów i nie traktowano ich jako narzędzi służących badaniu wszelkich rynków finansowych. Mimo wszystko, akcje poszczególnych spółek stanowią istotną część całego rynku kapitałowego: zachowanie konkretnych papierów ma swój wpływ na cały rynek akcji, a z kolei sytuacja na całym rynku oddziałuje na ruchy cen poszczególnych akcji. A zatem zważywszy na to, że analizy Ganna są intelektualnie spójne z koncepcją systemów naturalnych, szeroki zakres jego metod powinien okazać się dostatecznie elastyczny, by znaleźć zastosowanie w odniesieniu do wszystkich rynków finansowych.

272

SPIRALA C E N I KOŁO CZASU Gann posługiwał się w istocie dwoma narzędziami, o których już wspominaliśmy, to znaczy spiralą i kołem. Pojęcie spirali łączył przede wszystkim z ruchami cen, natomiast znaczenie koła wynikało z przekonania Ganna, że bardzo istotną rolę na rynku odgrywa również czas. Gdyby można było w jednym zdaniu wyrazić istotę podejścia Ganna do analizy rynków, należałoby powiedzieć, że odwrócenie trendu jest prawdopodobne wówczas, gdy ograniczenia cenowe napotykają na ograniczenia w czasie, to znaczy kiedy spirala cen przecina się z cyklem czasu.

ZNACZENIE NAJNIŻSZYCH POZIOMÓW C E N Z PRZESZŁOŚCI Trudno stwierdzić, czy Gann zdawał sobie sprawę ze szczególnego 5 znaczenia, jakie dla jego analiz ma spirala logarytmiczna . Faktycznie pojawia się ona jednak w wizualnej prezentacji wykresów i tablic Ganna, na podstawie których wyliczał on potencjalne punkty zwrotne. Dla obliczeń tych najważniejsze były dwie rzeczy: po pierwsze, histo6 ryczny najniższy poziom cenowy danych akcji , oraz po drugie, relacje pomiędzy tym poziomem a kolejnymi istotnymi poziomami cenowymi. Gann uważał, że najniższa cena ma zasadnicze znaczenie psychologiczne i że kolejne punkty zwrotne będą pozostawały z nią w określonych relacjach matematycznych.

KWADRAT CENOWY Jednym z podstawowych narzędzi Ganna służących do obliczeń był „kwadrat" cenowy. Najniższa cena znajduje się tu w środku kwadratu, po czym następna cena (mierzona w pełnych jednostkach) umieszczana jest na sąsiednim prawym polu, a kolejna-poniżej tej drugiej. Proces ów jest kontynuowany, według ruchu wskazówek zegara, w efekcie czego „kwadrat" zapełnia się liczbami. Następny etap tego procesu polega, w najprostszym przypadku, na wytyczeniu przez środek kwadratu (to znaczy przez najniższą cenę) poziomych, pionowych i ukośnych linii, w efekcie czego powstają czwarte i ósme części kwadratu. Gann uważał, 5

Patrz przypis 9. Alternatywą jest posługiwanie się najwyższą ceną, czyli najwyższym szczytem. 6

273

że wszystkie ceny, które usytuowane są na liniach, stanowią potencjalne punkty zwrotne. Przykład takiego kwadratu, w którym za najniższą cenę przyjmuje się 1, ukazany jest na diagramie S1.1.

PROBLEMY ZWIĄZANE Z KWADRATEM CENOWYM Konstrukcja kwadratu Ganna jest bardzo znamienna. Po pierwsze, kwadrat ten prezentowany jest w formie spirali. Liczby układają się spiralnie wokół najniższej ceny, która znajduje się w centrum. Po drugie, istotne wielkości cen wypadają w określonych punktach powstającej spirali. A zatem, jak można by zakładać, spiralę tę można określić w sposób matematyczny, ponieważ mamy tu do czynienia z pewnym ciągiem liczbowym. W rzeczywistości jednak z zastosowaniem tej teorii w praktyce wiążą się dwie trudności. Konstruując swój kwadrat Gann nie oddzielił wyraźnie tych punktów usytuowanych na poziomych, pionowych i ukośnych liniach, które są istotnymi punktami zwrotnymi od tych, które nie mają znaczenia. W rezultacie mamy tu zbyt wiele liczb, które nie są powiązane ze sobą w żaden prosty ciąg matematyczny. Ponadto istnieje możliwość, że pewne liczby, które powinny stanowić element ciągu, nie znajdują się na istotnych liniach. Posługiwanie się równokątnymi liniami może być zatem w niektórych przypadkach nazbyt schematyczne. Problemy te wyraźnie widać na przykładzie kwadratu cenowego przedstawionego na diagramie Sl.l. Przy bliższym wejrzeniu można tu dostrzec obecność liczb Fibonacciego. Pierwsze osiem liczb tego ciągu znajduje się na liniach wyróżnionych przez Ganna. Jednakże dziewiąta, czyli 55, jest poza linią. A zatem o ile kwadrat ten uchwyciłby punkty zwrotne wynikające z liczb Fibonacciego na niższych poziomach cenowych, to w przypadku wyższych poziomów cen mogłyby się pojawić problemy. Zresztą wcale nie tak łatwo dostrzec tu ciąg Fibonacciego8. 7 8

274

Jeśli najniższa cena nie jest znana, należy przyjąć wartość „1" Patrz przypis 9.

ZASIĘG RUCHU C E N Częściowym rozwiązaniem tego problemu było ustalenie przez Ganna, że a) pewne ciągi matematyczne i zespoły liczb są istotne dla analiz w sposób niezależny od siebie, oraz b) na spiralę cen można nałożyć koło czasu. Przyjrzyjmy się teraz po kolei tym założeniom. Gann stwierdził, że odwrócenie trendu następuje na ogół wówczas, gdy ceny przebyły określony dystans. Poziomy te często powiązane są matematycznie z pewną liczbą, która może być liczbą „podstawową" (czyli najniższym poziomem) w kwadracie.

NATURALNE CIĄGI LICZBOWE Liczby Ganna opierały się na „naturalnych" ciągach liczbowych, to znaczy na takich, które, jak się wydaje, odgrywają istotną rolę w naszym świecie. Spośród owych ciągów cztery uznawał Gann za szczególnie ważne. Pierwszy z nich wynikał z podniesienia do kwadratu liczb od 1 do 12. W ciągu tym najważniejsze były dla Ganna liczby 72 = 49 oraz 122 = 144. Drugim istotnym szeregiem liczb była sekwencja wynikająca z podwajania poprzednika. Trzeci opierał się na mnożeniu poprzednika przez trzy, a czwarty to oczywiście (jak można było przypuszczać)9, ciąg Fibonacciego. Szeregi te widzimy w tabeli S1.1. Tabela S.l.l. Naturalne zestawy liczb Ganna

Kwadrat 4, 9, 16, 25, 36, 49, 64, 81, 100, 121, 144 Podwajanie 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128, 256, 512, 1024... Mnożenie przez trzy 1, 3, 9, 27, 81, 243, 729, 2187, 6561... Fibonacci 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 133...

9

W pierwszym wydaniu tej książki ciąg Fibonacciego został włączony do powyższych zestawów liczb po prostu dlatego, że wydawało mi się oczywiste, iż Gann musiał go znać, mimo że nie mogłem znaleźć w jego pismach żadnego bezpośredniego odniesienia do tej kwestii. Zważywszy jego znajomość geometrii wprost trudno sobie wyobrazić, by Gann nie zdawał sobie sprawy z ogromnego znaczenia liczb Fibonacciego. Fakt, że nie odwoływał się do nich wprost świadczy w istocie rzeczy nie tylko o ezoterycznej naturze jego metod, ale także o tym, że chciał zachować pewne tajemnice wyłącznie dla siebie. Jeśli chodzi o tę kwestię, a także szereg innych, jestem wielce zobowiązany Robertowi Krauszowi.

275

REGUŁA TRZECH Na jedną kwestię zwraca Gann uwagę szczególną. Otóż prawdopodobieństwo, że dany poziom cen stanie się punktem zwrotnym jest szczególnie duże wówczas, gdy poziom ten wynika z co najmniej trzech uzupełniających się pomiarów. A zatem jeśli posługujemy się liczbami Fibonacciego, to zbieżność co najmniej trzech liczb Fibonacciego na tym samym poziomie wskazywałaby na potencjalny punkt zwrotny. Można to zilustrować bardzo prostym przykładem. Załóżmy, że zakończyły się już cztery fazy hossy - dwie zwyżki zakończone korektami - i że uksztatowała się też piąta fala, która wyniosła rynek do nowego szczytu (diagram S1.2). W takiej sytuacji istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że określony poziom w tej piątej fali będzie stanowił ostateczny punkt zwrotny, jeśli zbiega się on z co najmniej trzema liczbami Fibonacciego liczonymi od kolejnych dołków w dotychczasowym ruchu cen. Obliczenia dotyczyć mogą zmian procentowych lub cen w wyrażeniu absolutnym (ale nie obu naraz, ponieważ pomiary muszą być oparte na tym samym zestawie liczb). W naszym przykładzie zbiegają się zmiany o 13, 8 i 5 jednostek wyznaczając potencjalny poziom odwrócenia trendu. Jako zasadę przyjmuje się tu, że im więcej miar Fibonacciego zbiega się w danym punkcie, tym większe jest prawdopodobieństwo, że jest to punkt zwrotny, zaś minimum to trzy takie liczby.

276

ANALIZA RELACJI MATEMATYCZNYCH Innym źródłem istotnych zestawów liczb była dla Ganna analiza relacji matematycznych. Analiza ta opierała się na dwóch założeniach. Po pierwsze, odwrócenia trendu należy oczekiwać na poziomach, które pozostają w określonych relacjach matematycznych z najniższym poziomem cenowym; po drugie, pomiędzy kolejnymi ruchami cen zachodzą relacje matematyczne.

ISTOTNE WSPÓŁCZYNNIKI Gann przywiązywał wielką wagę do czterech współczynników wyznaczających szeregi liczb oparte na częściach piątych, siódmych, ósmych i dwunastych (tablica S1.2). Warto zwrócić uwagę, że w szeregach opartych na dwunastych częściach mamy również serie oparte na takich częściach jak jedna druga, jedna trzecia, jedna czwarta i jedna szósta. Każdy z tych szeregów liczb można wykorzystywać do pomiarów zasięgu cen. Po pierwsze, zasięg ten można mierzyć w górę od „najniższego dołka" po prostu dodając każdy współczynnik, a następnie mnożąc uzyskaną liczbę przez wielkość najniższego dołka. Po drugie, istotne poziomy wsparcia dla spadków można obliczać mierząc zasięg poprzedzającego je ruchu wzrostowego, a następnie dzieląc ten ruch na równe części według jednego z istotnych współczynników. A zatem zasięg określonego ruchu wzrostowego można podzielić, powiedzmy, na osiem równych części. Uzyskane linie podziału wyznaczają potencjalne poziomy wsparcia dla następującego po nim ruchu spadkowego. Podobną analizę można oczywiście przeprowadzić w celu ustalenia przyszłych poziomów oporu w ruchu wzrostowym. Tablica S1.2 Szeregi współczynników Ganna

1/5 1/5, 2/5, 3/5, 4/5 1/7 1/7, 2/7, 3/7, 4/7, 5/7, 6/7 1/8 1/8, 1/4, 3/8, 1/2, 5/8, 3/4, 7/8 1/12 1/12, 1/6, 1/4, 1/3, 5/12, 1/2, 7/12, 2/3, 3/4 itd.

WPŁYW CZASU Analiza punktów zwrotnych oparta wyłącznie na liczbach naturalnych odnoszących się do wielkości cen bez wątpienia stawia Ganna w gronie największych analityków, ale można chyba jednocześnie stwierdzić, że najbardziej znaczącym aspektem jego teorii była teza, w myśl której podstawowym wyznacznikiem ruchów cen jest czas.

277

KOŁO Gann zakłada, że zasadniczy wpływ na spiralę występującą w kwadracie cenowym wywiera geometryczne koło. Punktem wyjścia był dla Ganna podział koła na części odpowiadające naturalnym cyklom występującym na Ziemi. Ponieważ koło ma 360 stopni, Gann uznał 1 stopień za przybliżony odpowiednik jednego dnia roku (365 dni). Kolejny podział koła na ćwiartki odpowiadał czterem porom roku, co było szczególnie istotne w analizie rynków towarowych, gdzie wpływy sezonowe odgrywają ważną rolę. Ostatnim podziałem był podział koła na dwanaście części odpowiadających miesiącom. Cała koncepcja polegała na tym, aby nałożyć powstającą w ten sposób figurę na kwadrat cenowy w celu uzyskania naturalnych granic czasowych. Te zewnętrzne ograniczenia pełnią wówczas rolę poziomów wsparcia i oporu wynikających z samych ruchów cen. Zasadnicza sprawa polega tu na właściwym nastawieniu „zegara". Jeśli każda z głównych linii dzielących koło ma stanowić potencjalny punkt zwrotny, to należy dokładnie ustalić pozycję wyjściową. Jednym z przyjmowanych przez Ganna rozwiązań tego problemu było przyporządkowanie każdej ćwiartki koła (90°) astrologicznej porze roku. A zatem 0° oznaczało pierwszy dzień wiosny (21 marca, wiosenne zrównanie dnia z nocą), 90° - pierwszy dzień lata (21 czerwca, przesilenie letnie), 180° - pierwszy dzień jesieni (22 września, jesienne zrównanie dnia z nocą), a 270° - pierwszy dzień zimy (21 grudnia, przesilenie zimowe). Ostatni etap polegał na takim usytuowaniu linii 0°, aby przebiegała przez tę część spirali w kwadracie, która zawiera cenę z 21 marca. Jeśli dana cena wypada wówczas na jednej z istotnych linii podziału, to można na tym poziomie oczekiwać odwrócenia trendu. Istotne linie oddalone były od punktu wyjścia o jeden miesiąc, trzy miesiące, sześć miesięcy, dziewięć miesięcy i rok.

NATURALNE JEDNOSTKI CZASU Gann posługiwał się jednostkami czasu również niezależnie od kwadratu cenowego. Otóż stwierdził on, że ceny często zmieniają kierunek swego ruchu po upływie pewnego okresu, którego długość wynika z określonego zestawu liczb. W wyniku przeprowadzonych analiz Gann doszedł do wniosku, że są dwa rodzaje takich zestawów. Pierwszy z nich to liczby oparte na podziale 360 stopni koła przez 5, 8 i 12. Wśród uzyskanych w ten sposób liczb (tablica S1.3) są również te, które wynikają z podziału koła przez 2, 3, 4 i 6. Drugą grupę stanowią liczby

278

wynikające z „naturalnych" ciągów matematycznych, które przedstawiliśmy w tablicy S1.3. Tablica S1.3 Liczby Ganna wynikające z podziału koła Współczynnik Liczby 1/5 72, 144, 216, 288, 360 1/8 45, 90, 135, 180, 225, 270, 315, 360 1/12 30, 60, 90, 120, 150, 180, 210, 240, 270, 300, 330, 360

REGUŁA TRZECH W ODNIESIENIU DO CZASU Gann stwierdził również, że odwrócenie trendu jest bardzo prawdopodobne, jeśli jednocześnie zbiegają się co najmniej trzy okresy (mierzone w identycznych jednostkach, takich jak godziny, dni, tygodnie itd.). Inaczej mówiąc, jeśli odlicza się okresy od kolejnych punktów zwrotnych z przeszłości (niezależnie od tego, czy będą to szczyty, czy dołki), zbieżność co najmniej trzech okresów wynikających z jednego z powyższych zestawów liczb sugeruje wystąpienie istotnego punktu zwrotnego. A zatem jeśli posługujemy się liczbami Fibonacciego, możemy oczekiwać odwrócenia trendu w momencie i (diagram S1.3). Oczywiście im więcej liczb Ganna zbiega się w danym punkcie, tym bardziej prawdopodobne jest, że właśnie wtedy dokona się odwrócenie trendu.

279

PODZIAŁ KOŁA I JEDNOSTKI CZASU Teoretycznie rzecz biorąc, zestawy liczb Ganna odnoszą się do dowolnych jednostek czasu, to znaczy mierzonych w godzinach, dniach, tygodniach, miesiącach lub latach. Z pewnością dotyczy to „naturalnych" ciągów, takich jak ciąg Fibonacciego i sekwencja wynikająca z podwajania poprzednika. Nie jest jednak wcale oczywiste, że to samo odnosi się do liczb wynikających z podziału koła. Jak już wspomnieliśmy, bezpośrednia relacja istnieje pomiędzy liczbą dni w roku a liczbą stopni koła. Oznaczałoby to, jak się wydaje, że liczby Ganna odnoszą się przede wszystkim do dni, zaś w przypadku innych jednostek czasu obowiązują tylko wówczas, gdy wynika to z podziału 360. Istotny jest tu cykl czasu skorelowany z kołem: jeśli cykl ten obejmuje jeden rok kalendarzowy, to każdy stopień cyklu można skorelować (w przybliżeniu) z jednym dniem, natomiast jeśli cykl ten trwa 360 lat, to każdy stopień można skorelować z jednym rokiem. Jeśli jednak dany cykl liczy 30 dni (czyli około jednego miesiąca), to każdy stopień koła będzie wówczas odpowiadał dwóm godzinom. A zatem liczby Ganna odnoszą się bezpośrednio tylko do stopni koła, po czym trzeba je przekładać na odpowiednie jednostki czasu.

ZNACZENIE CYKLI PLANETARNYCH W KONCEPCJI GANNA Jedno z istotnych pytań, jakie się teraz nieuchronnie pojawiają, dotyczy oczywiście uwarunkowań determinujących poszczególne jednostki czasu. Do pewnego stopnia cykle te należy uznawać za wewnętrznie zdeterminowane, to znaczy że każda oscylująca jednostka obejmuje cykle określane przez jej wewnętrzny metabolizm. Na podstawie analiz Ganna można jednak wnioskować, że uważał on, iż niektóre spośród cykli determinowane są z zewnątrz, to znaczy między innymi przez cykle planetarne. Najbardziej oczywistym cyklem jest tu roczny cykl wynikający z obrotu Ziemi wokół Słońca. Kolejny taki cykl wyznaczany jest przez obrót Ziemi wokół własnej osi (cykl dnia i nocy). Istotną rolę odgrywałyby też cykle przypływów i odpływów związane z obrotem Księżyca wokół Ziemi. Jak można sądzić, we wszystkich tych przypadkach zachodzi wyraźna korelacja pomiędzy cyklami ziemskimi a cyklami kosmicznymi.

280

WNIOSKI Z analiz cykli przeprowadzonych przez Ganna możemy zatem wyciągnąć następujące wnioski: a) ilość cykli jest ograniczona (ponieważ istotnych jest tylko kilka zestawów liczb); b) pomiędzy cyklami zachodzą określone relacje matematyczne (ze względu na konieczność posługiwania się liczbami z tego samego zestawu); c) cykle występują w harmonicznych zespołach (ze względu na znaczenie zbieżności trzech liczb z tego samego zestawu).

281

Suplement drugi

Cykle na brytyjskim rynku obligacji Posługując się podstawowymi technikami przedstawionymi w rozdziale osiemnastym można wydrębnić przynajmniej szesnaście cykli występujących na brytyjskim rynku obligacji, choć jest ich oczywiście więcej. Całkiem możliwe jest również, że posługując się techniką komputerową udałoby się uzyskać bardziej precyzyjną charakterystykę tych cykli. Celem poniższej prezentacji jest jednak między innymi wykazanie, że również przy użyciu stosunkowo prostych metod można otrzymać w miarę dokładne wyniki. Najdłuższym z cykli przedstawionych w tablicy 19.1 z rozdziału dziewiętnastego jest cykl 54-letni. Został on odkryty przez rosyjskiego ekonomistę Mikołaja Kondratiewa1 i od wielu już lat stanowi przedmiot zainteresowania - zarówno budząc krytykę, jak i zyskując akceptację. 1

Liczby 55 i 56 również znajdują zastosowanie. Sam Kondratiew uważa za możliwe odchylenia w przedziale 45-60 lat. Warto zauważyć, że liczba 54 jest powiązana z innymi występującymi w tablicy 19.1 poprzez liczbę 360 i jej wielokrotności, zwłaszcza 1080 i 2160. Liczba stopni w kole to 360, a koło to klasyczny symbol cyklu.

282

W kontekście obligacji brytyjskich niektóre z wniosków Kondratiewa zostały potwierdzone przez badaczy takich jak Gertrude Shirk z Foundation for Cycle Studies2. Występowanie cyklu 54-letniego można stwierdzić począwszy od połowy osiemnastego wieku. Tradycyjna wersja tej koncepcji cyklu zakłada 27-letnią fazę wzrostową i następującą po niej 27-letnią fazę spadkową (tablica S2.1). Pomiędzy dnami cyklu, które wynikają z teorii, a faktycznymi dołkami istnieje dość duża zbieżność. Wyraźne różnice występują natomiast pomiędzy teoretycznymi i rzeczywistymi szczytami, co stanowi być może odzwierciedlenie wspominanej już asymetrii, jaka istnieje pomiędzy wolno kształtującymi się szczytami a szybko formującymi się dnami. Zasadniczy wniosek, jaki wypływa z dostępnych nam danych mówi, że dno tego cyklu (czyli szczyt, jeśli chodzi o dywidendę) wypadło na przełomie lat 1974/5 i że - przynajmniej teoretycznie rzecz biorąc - trend wyższego stopnia powinien mieć do roku 2005 charakter wzrostowy. Tablica S2.1 54-letni cykl Kondratiewa na przykładzie obligacji brytyjskich. Dna Teoretyczne Rzeczywiste 1758 1812 1866 1920 1974

1753 1812 1866 1920 1974

Szczyty Różnica Teoretyczne Rzeczywiste (w latach) -5 1785 1792 1839 1844 1893 1897 1947 1946 2005

Różnica (w latach) -7 -5 -4 +1

Drugim pod względem długości jest cykl 36-letni, o którym po raz pierwszy wspomnia Hugh McDougall w 1958 roku3. Tablica S2.2 ukazuje teoretyczne i rzeczywiste punkty zwrotne tego cyklu. Jeśli założymy, że fazy wzrostowe i spadkowe trwają po 18 lat, to rzeczywiste szczyty i dna wykazują sporą zgodność z teoretycznymi. Na podstawie tablicy można dostrzec, że istotny szczyt cenowy, który ukształtował się na rynku w końcu roku 1982, zbiegł się ze szczytem cyklu 36-letniego. Wypadł on dokładnie 36 lat po szczycie cenowym z roku 1946. Wynika stąd, że faza spadkowa będzie trwała do roku 2000. Jest to sprzeczne ze wskazaniami cyklu Kondratiewa, co z pewnością potwierdza możliwość ponownego testowania dna cenowego z lat 1974/5. 2

Patrz Gertrude Shirk, Cycle Analysis - A Case Study. Foundation for the Study of Cycles, Pittsburgh 1981. 3 E. H. McDougall, „Cycles in Consols", w: Investors Chronicle and Money Market Review, 1958.

283

Tablica S2.2 36-letni cykl McDougalla na rynku obligacji brytyjskich Dna Teoretyczne Rzeczywiste 1748 1784 1820 1856 1892 1928 1964 2000

1747 1784 1820 1858 1889 1929 1965

Różnica (w latach) -1 -2 +3 -1 -1

Szczyty Teoretyczne Rzeczywiste 1766 1802 1838 1874 1910 1946 1982

1768 1802 1838 1876 1908 1946 1982

Różnica (w latach) -2 -2 +2

Kolejnym wyraźnie widocznym cyklem jest cykl 16-letni. Ma on symetryczne fazy wzrostowe i spadkowe trwające po osiem lat. Relacje pomiędzy cyklem teoretycznym i rzeczywistym przedstawia tablica S2.3. Model teoretyczny sprawdza się tu bardzo dobrze, jeśli chodzi prognozowanie dołków i szczytów, choć często występuje różnica dwóch lat. Tablica S2.3 Cykl 16-letni na rynku obligacji brytyjskich Dna Teoretyczne Rzeczywiste 1746 1762 1778 1794 1810 1826 1842 1858 1874 1890 1906 1922 1938 1954 1970 1986

1747 1762 1781 1798 1812 1826 1841 1857 1874 1889 1907 1920 1939 1955 1970 1986

Różnica (w latach) -1 -3 -4 -2 +1 +1 +1 -1 +2 -1 -1 -

Szczyty Teoretyczne Rzeczywiste 1754 1770 1786 1802 1818 1834 1850 1866 1882 1898 1914 1930 1946 1962 1978 1994

1753 1772 1786 1802 1818 1835 1852 1867 1884 1897 1914 1930 1946 1963 1977

Różnica (w latach) +1 -2

-1 -2 -1 -2 +1

-1 +1

W swojej pracy z 1971 roku poświęconej cyklom Edward Dewey4 odnotował powszechne występowanie dwóch odrębnych cyklów 9-letnich, z których jeden trwa 9,6 lat, a drugi 9,2. Oba te cykle występują na 4

284

Edward R. Dewey i Og Mandino, wyd. cyt.

rynku brytyjskich obligacji. Problem polega jednak na tym, że ze względu na podobną długość cykle te czasami wzajemnie się stymulują, a czasami niwelują swój wpływ. Znacznie lepiej udokumentowany wydaje się cykl 5 9,2-letni, dostrzeżony po raz pierwszy przez Hugha McDougalla w roku 1958. Szczegóły dotyczące wpływu tego cyklu w ostatnich latach przedstawia tablica S.2.4. Jak można sądzić, dna tego cyklu wywarły swój wpływ podczas dołków cenowych z połowy roku 1952, końca lat 1961 i 1970 oraz początku roku 1980. Można również sądzić, że oddziaływał on podczas szczytów rynkowych z wiosny 1966, połowy roku 1975 oraz końca 1984 roku. (Uwaga: W tablicy S2.4 i w kolejnych miesiące wyrażone zostały w dziesiętnych częściach roku, w związku z czym na przykład 1970.9 oznacza koniec października 1970 roku.) Cykl 9,6-letni nie jest wprawdzie powszechnie znany, ale zaznaczył swoją obecność podczas dna cenowego pod koniec roku 1974 i wywarł silny wpływ na rynek obligacji w połowie roku 1984. Szczegóły dotyczące tego cyklu w ostatnich latach przedstawia tablica S2.5. Tablica S2.4 9,2-letni cykl na rynku obligacji brytyjskich

Dna Teoretyczne Rzeczywiste 1952.5 1961.7 1970.9 1980.1

1952.5 1961.7 1970.9 1980.0

Różnica (w latach)

+0.1

Szczyty Teoretyczne Rzeczywiste 1957.1 1966.3 1975.5 1984.7

1957 1966.4 1975.7 1984.9

Różnica (w latach) +0.1 -0.1 -0.2 -0.2

Tablica S2.5 9,6-letni cykl na rynku obligacji brytyjskich Dna Teoretyczne Rzeczywiste 1955.7 1965.3 1974.9 1984.5

1955.7 1965.4 1974.9 1984.6

Różnica (w latach) -0.1 -0.1

Szczyty Teoretyczne Rzeczywiste 1960.5 1970.1 1979.7 1989.3

1960.4 1970.2 1979.7

Różnica (w latach) +0.1 -0.1

Kolejnym cyklem jest nieco mniej wyraźny niż inne cykl 7,2-letni. Jego wpływ był bardzo widoczny do początków naszego stulecia, kiedy 6 to zaczęły przesłaniać go inne cykle . Mimo wszystko, występowanie tego cyklu można stwierdzić także w ostatnich dekadach (tablica S2.6). 5

E.H. McDougall, wyd. cyt. To samo zjawisko zaobserwowane zostało w odniesieniu do cyklu gospodarczego Juglara trwającego 7-11 lat. Patrz J.J. van Duijn, The Long Wave in Economic Life, George Allen and Unwin, London 1983. 6

285

Tablica S2.6 7,2-letni cykl na rynku obligacji brytyjskich Dna Teoretyczne Rzeczywiste 1953.4 1960.6 1967.8 1975.0 1982.2 1989.4

1953.4 1960.6 1967.9 1975.0 1982.2

Różnica (w latach) -0.1

Szczyty Teoretyczne Rzeczywiste 1957.0 1964.0 1971.4 1978.6 1985.8

1957.0 1964.0 1971.3 1978.6 1985.9

Różnica (w latach) +0.1 -0.1

Wprawdzie cykle 7,2-letnie i dłuższe mają decydujący wpływ na trendy długoterminowe, ale większość inwestorów przyjmuje bez wątpienia znacznie krótszą perspektywę. W emocjonalnym otoczeniu rynku, gdzie ceny zmieniają się błyskawicznie, rzeczywiście bardzo trudno jest o „długoterminowy" horyzont inwestycyjny. Jak już mówiliśmy, same ruchy cen skłaniają do skracania perspektywy. Ponadto, w miarę wydłużania horyzontu inwestycyjnego coraz trudniej jest formułować spójną strategię. Wynika to stąd, że wydarzyć się wówczas mogą trudne do przewidzenia wstrząsy (takie jak zmiany polityczne, brak surowców, spory pracownicze itd.). Perspektywa długoterminowa to w gruncie rzeczy szereg krótkich okresów, w związku z czym krótkoterminowa taktyka zyskuje uzasadnienie z racji większej elastyczności tego podejścia. Znajdujemy tu przynajmniej częściowe wyjaśnienie silnego wpływu, jaki na rynki wywierają cykle krótsze niż czteroletnie. Przeciętny okres upływający pomiędzy punktami zwrotnymi wynosi w takich cyklach około dwóch lat lub nawet mniej, a okres dwóch lat stanowi chyba maksimum tego, co można uwzględniać w strategii rynkowej opartej na przykład na analizie fundamentalnej. W rzeczywistości większość inwestorów (a właściwie graczy!) przyjmuje jeszcze krótszy horyzont: na aktywnych rynkach granicą dla pamięci i wyobraźni większości ludzi jest, jak się wydaje, okres około sześciu miesięcy. Do tej kategorii cyklów należą cykle 4,5-letnie i 4-letnie. W pierwszym przypadku fazy wzrostowe i spadkowe trwają po 2,25 lat, a w drugim po dwa lata. Występowanie obu tych cykli od końca lat 50. ukazuje tablica S2.7. Co ciekawe, punkty zwrotne cyklu czteroletniego występują zawsze podczas miesięcy zimowych. Cykle te nie są zbyt dobrze udokumentowane, w przeciwieństwie do cyklu 3,25-letniego, znanego większości analityków. Po raz pierwszy cykl ten został omówiony przez Josepha Kitchena z Harvard Univer7 sity , a następnie szeroko udokumentowany i potwierdzony przez 7

J. Kitchen, „Cycles and trends in economic factors", w: The Review of Economic Statistics, 1923.

286

8

Leonarda Ayresa . Rzecz interesująca, cykl ten jest bardzo wyraźny pomimo oddziaływania cykli długoterminowych. Zarówno teoretyczne, jak i rzeczywiste punkty zwrotne tego cyklu ukazuje tablica S2.8; zbieżność teorii z praktyką jest tu bardzo widoczna. Ostatni dołek tego cyklu miał wypaść na początku roku 1988. Tablica S2.74-letni i 4,5-letni cykl na rynku obligacji brytyjskich

a) cykl 4,5-letni Dna Teoretyczne Rzeczywiste 1958.5 1963.0 1967.4 1971.8 1976.2 1980.7 1985.1 1989.6

Szczyty Różnica Teoretyczne Rzeczywiste Różnica (w latach) (w latach) Zniwelowane 1960.7 Zniwelowany 1963.2 -0.2 1965.1 1965.2 -0.1 1967.4 1969.6 1969.6 1971.9 -0.1 1974.0 Zniwelowany 1976.2 1978.4 1978.5 -0.1 1980.7 1982.9 1982.9 1985.1 1987.3 1987.3

b) Cykl 4-letni Dna Teoretyczne Rzeczywiste 1963.0 1967.0 1971.0 1975.0 1979 1983 1987 1991

1963.2 1967.3 1970.9 1975.0 1979.0 1983.0 198.9

Szczyty Różnica Teoretyczne Rzeczywiste Różnica (w latach) (w latach) -0.2 1965.0 1964.9 +0.1 -0.3 1969.0 1969.0 +0.1 1973.0 1972.9 +0.1 1977.0 1977.0 1981.0 1981.1 -0.1 1985.0 1984.9 +0.1 +0.1

Tablica S2.8 3,25-letni cykl na rynku obligacji brytyjskich Dna Teoretyczne Rzeczywiste 1955.5 1958.8 1962.0 1965.3 1968.5 1971.8 1975.0 1978.2 1981.5 1984.8 1988.0 8

Szczyty Różnica Teoretyczne Rzeczywiste Różnica (w latach) (w latach) 1955.6 -0.1 1957.1 1957.1 1958.9 -0.1 1960.4 1960.4 1961.9 +0.1 1963.6 1963.6 1965.3 1966.9 1967.3 -0.4 1968.5 1970.1 1970.1 1971.4 +0.4 1973.4 Zniwelowany 1975.0 1976.6 1976.6 Zniwelowane 1979.9 1979.7 +0.2 1981.8 -0.3 1983.1 1983.5 -0.4 1984.6 +0.2 1986.4 1986.4 1988.1 +0.1 1989.6

L. P. Ayres, Turning Points in Business Cycles, Harper, New York 1939.

287

Kolejny cykl na naszej liście, jakim jest cykl 21,6-miesięczny, jest niemal równie regularny jak cykl 3,25-letni. Podobnie jak w przypadku większości innych cykli, szczyty i dołki są tu symetryczne, to znaczy każda faza trwa 10,8 miesiąca. Występowanie tego cyklu od początku lat 70. ukazuje tablica S2.9. Zmienimy teraz nieco sposób prezentacji tablicy w celu podkreślenia faktu, że niektóre z punktów zwrotnych stanowią krótkoterminowe okazje do zawarcia transakcji. Jest to bardzo istotne w przypadku krótszych cykli, które są odchyleniami od trendów mogących ostro zwyżkować lub spadać. Fakt, że 21,6-miesięczny cykl zbiegł się z wynikającym z inflacji dołkiem z grudnia 1974/stycznia 1975, a następnie wyznaczał wszystkie istotne punkty zwrotne na rynku, stanowi bardzo silne potwierdzenie jego znaczenia. Tablica S2.9 21,6-miesięczny cykl na rynku obligacji brytyjskich

Dna

Szczyty Teoretyczne Komentarz Teoretyczne Komentarz 1969.6 Dno 1970.5 Szczyt zwyżki 1970.6 1971.4 Dno 1972.3 Koniec hossy 1972.2 1973.2 Dołek transakcyjny 1974.1 Szczyt zwyżki 1974.3 1975.0 Punkt zwrotny 1975.9 Szczyt 1976.1 1976.8 Dno kryzysu MFW 1976.9 1977.7 Koniec hossy 1977.9 1978.6 Początek krótkiej zwyżki 1979.5 Koniec hossy 1979.3 1980.4 Istotny dołek 1980.3 1981.3 Koniec zwyżki 1981.2 1982.2 Dołek (kryzys falklandzki) 1983.1 Początek bessy 1982.9 1984.0 Dołek transakcyjny 1984.9 Koniec hossy 1985.8 Dołek transakcyjny 1986.7 Szczyt transakcyjny 1987.6 Dno 1987.8 1988.5 Koniec zwyżki 1988.4 1989.4

Również cykl 9,6-miesięczny (czyli 41,5 tygodnia) jest niezwykle precyzyjny. Historię tego cyklu od początku roku 1975 prezentuje tablica S2.10. Każda faza tego cyklu trwa 4,75 miesiąca (czyli 20,8 tygodnia). Jest on oczywiście stosunkowo krótki, i co za tym idzie, podlega wpływom trendów wyższego stopnia, ale może stwarzać dobre krótkoterminowe okazje do zawierania transakcji. Cykl trwający 7,7 miesiąca (czyli 33,3 tygodnia) ukazuje tablica S2.ll. Jego oddziaływanie widoczne było podczas szeregu istotnych punktów zwrotnych, zwłaszcza dołka z końca roku 1976, szczytu z początku 1978 roku, spadków z połowy 1984 i końca hossy z 1985 roku. 288

Tablica S2.10 9,6-miesięczny cykl na rynku obligacji brytyjskich

Dołki Teoretyczne 1975.1 1975.9 1976.7 1977.5 1978.3 1979.1 1979.9 1980.7 1981.5 1982.3 1983.1 1983.9 1984.7 1985.5 1986.3 1987.1 1987.9 1988.7

Komentarz

Szczyty Teoretyczne Komentarz

Dołek 1975.0 Początek zwyżki Dołek kryzysu MFW 1976.9 Koniec korekty 1977.6 Dołek transakcyjny Początek hossy Koniec bessy Koniec korekty Dołek transakcyjny Dołek transakcyjny Początek zwyżki Dołek transakcyjny Koniec bessy 1984.6 Dołek transakcyjny Istotny dołek 1986.1 Istotny dołek 1986.9 Dno 1987.8 Istotny dołek

1975.5 1976.3 1977.1 1977.9 1978.7 1979.5 1980.3 1981.1 1981.9 1982.7 1983.5 1984.3 1985.1 1985.9 1986.7 1987.5 1988.3 1989.1

Koniec zwyżki Szczyt transakcyjny Szczyt transakcyjny Koniec hossy Koniec zwyżki Koniec hossy 1979.3 Szczyt transakcyjny Początek bessy 1980.9 Szczyt transakcyjny Szczyt transakcyjny Początek bessy Koniec zwyżki Koniec hossy 1984.9 Koniec zwyżki 1985.8 Szczyt transakcyjny Koniec hossy 1987.4 Koniec zwyżki

Tablica S2.ll 7,7-miesięczny cykl na rynku obligacji brytyjskich

Dołki Teoretyczne 1975.0 1975.6 1976.3 1976.9 1977.6 1978.2 1978.8 1979.5 1980.1 1980.8 1981.4 1982.0 1982.7 1983.3 1984.0 1984.6 1985.2 1985.9 1986.5 1987.2 1987.8 1988.5

Komentarz Lokalny dołek Dołek 1975.5 Lokalny dołek Dołek kryzysu MFW Dołek korekty Dołek transakcyjny Dołek transakcyjny Koniec korekty Koniec bessy 1979.9 Dołek transakcyjny Dołek transakcyjny Dno Dołek transakcyjny Zniwelowane Dołek transakcyjny Koniec bessy Początek zwyżki 1985.1 Istotny dołek 1986.1 Dołek transakcyjny Istotny dołek 1986.9 Dno Dołek transakcyjny

Szczyty Teoretyczne Komentarz 1975.3 1975.9 1976.6 1977.2 1977.9 1978.5 1979.2 1979.8 1980.4 1981.1 1981.7 1982.4 1983.0 1983.6 1984.3 1984.3 1985.6 1986.2 1986.8 1987.5 1988.1 1988.7

Koniec zwyżki Szczyt 1976.1 Szczyt transakcyjny Szczyt transakcyjny Koniec hossy Koniec zwyżki Koniec hossy 1979.3 Zniwelowany Koniec zwyżki Początek bessy 1980.9 Szczyt transakcyjny Szczyt transakcyjny Początek bessy 1982.9 Początek bessy 1983.5, Koniec zwyżki Koniec hossy Szczyt transakcyjny Koniec hossy Szczyt transakcyjny Koniec hossy 1987.4 Szczyt transakcyjny

289

Pozostałe cykle wymienione w rozdziale 19 (tablica 19.1) są o wiele krótsze od wszystkich dotychczas omawianych, w związku z czym podlegają one w bardzo dużym stopniu wpływom trendów wyższego rzędu. Cykle te odgrywają jednak istotną rolę, jeśli chodzi o krótkoterminowe okazje do zawierania transakcji. Często łączą się one z początkiem lub końcem korekty trendu i zbiegają się z punktami zwrotnymi cykli wyższych stopni. A zatem cykle te należy bardzo uważnie obserwować. Pierwszym z istotnych krótkich cykli jest cykl trwający 9,2 tygodnia, czyli 65 dni kalendarzowych lub 46 dni notowań. Jest to cykl symetryczny: fazy wzrostowe i spadkowe trwają niemal dokładnie po 4,75 tygodnia. Tablica S2.12 przedstawia ten cykl w okresie od sierpnia 1983 do grudnia 1985. Aby można było sprawdzić dokładność tego cyklu, tablica ukazuje obok dat faktycznych punktów zwrotnych także okres, jaki upłynął pomiędzy kolejnymi dołkami i szczytami. Jak zobaczymy, odchylenia są tu bardzo niewielkie.

Tablica S2.12 Cykl 9,2-tygodniowy na rynku obligacji brytyjskich

Dołki Rzeczywiste 04.10.83 14.12.83 24.02.84 24.04.84 26.06.84 28.08.84 29.10.84 03.01.85 06.03.85 09.05.85 05.07.85 12.09.85 14.11.85 średnio:

Szczyty Liczba tygodni

Rzeczywiste ,

Liczba tygodni

9 1/5 10 1/5 10 3/5 8 2/5 9 9 8 4/5 9 3/5 8 4/5 9 1/5 8 1/5 9 4/5 9 9 1/5

14.11.83 17.01.84 29.03.84 06.05.84 14.08.84 08.10.84 05.12.84 07.02.85 19.04.85 19.06.85 22.08.85 21.10.85 30.12.85 średnio:

9 9 1/5 10 2/5 9 4/5 9 3/5 8 4/5 8 2/5 9 10 1/5 8 3/5 9 1/5 8 2/5 10 9 1/5

Kolejnym równie istotnym krótkim cyklem jest cykl 7-tygodniowy. Trwa on około 49 dni kalendarzowych lub 35 dni notowań. (Zwróćmy uwagę, że 35 bliskie jest 34, czyli liczbie Fibonacciego). Występowanie tego cyklu od początku 1984 roku przedstawia tablica S2.13. Możemy tu dostrzec, że pomimo pewnych odchyleń (zwłaszcza w przypadku szczytów), średni okres pomiędzy kolejnymi punktami zwrotnymi rzeczywiście wynosi 7 tygodni. 290

Tablica S2.13 Cykl 7-tygodniowy na rynku obligacji brytyjskich

Dołki Rzeczywiste

Szczyty Liczba tygodni

24.02.84 19.04.84 30.05.84 23.07.84 05.09.84 18.10.84 14.12.84 28.01.85 14.03.85 19.05.85 28.06.85 13.08.85 08.10.85 26.11.85 średnio:

7 2/5 7 4/5 5 4/5 7 3/5 6 2/5 6 1/5 8 1/5 6 1/5 6 3/5 7 3/5 7 1/5 6 2/5 7 7 7

Rzeczywiste

Liczba tygodni

13.03.84 26.04.84 19.06.84 14.08.84 03.10.84 13.11.84 10.01.85 27.02.85 19.04.85 04.06.85 29.07.85 23.09.85 04.11.85 27.12.85 średnio:

5 2/5 6 2/5 7 3/5 7 7 1/5 6 8 1/5 6 4/5 7 2/5 6 2/5 7 4/5 8 6 7 4/5 7

Przedostatni z omawianych przez nas cyklów to cykl czterotygodniowy. Cykl ten obejmuje około 28 dni kalendarzowych lub 20 dni notowań. Podobnie jak w przypadku wszystkich pozostałych cykli, jest on symetryczny, to znaczy po dwóch tygodniach fazy wzrostów przychodzi trwająca dwa tygodnie faza spadkowa. Szczegóły dotyczące występowania tego cyklu w 1985 roku prezentuje tablica S2.14. Tablica S2.14 Cykl 4-tygodniowy na rynku obligacji brytyjskich

Dołki Teoretyczne 15.01.85 11.02.85 11.03.85 08.04.85 06.05.85 31.05.85 27.06.85 25.07.85 22.08.85 19.09.85 17.10.85 14.11.85 11.12.85

Szczyty Komentarz

Dołek transakcyjny Dołek transakcyjny Zniwelowany Dołek transakcyjny Dołek transakcyjny Dołek transakcyjny Dołek transakcyjny Dołek transakcyjny Zniwelowany Lokalny dołek Lokalny dołek Dołek transakcyjny Dołek transakcyjny

Teoretyczne 29.01.85 25.02.85 25.03.85 22.04.85 20.05.85 14.06.85 11.07.85 08.08.85 05.09.85 03.10.85 31.10.85 28.11.85 25.12.85

Komentarz Szczyt transakcyjny Zniwelowany Szczyt transakcyjny Szczyt transakcyjny Lokalny szczyt Zniwelowany Zniwelowany Szczyt transakcyjny Szczyt transakcyjny Szczyt transakcyjny Szczyt transakcyjny Szczyt transakcyjny Szczyt transakcyjny

291

Ostatni z omawianych cyklów to cykl trwający jeden tydzień. Jest to siedem dni kalendarzowych lub pięć dni notowań. Cykl ten ma znaczenie przede wszystkim dla graczy krótkoterminowych. Nawet na dzisiejszych, bardzo skomplikowanych i trudnych rynkach naturalną tendencją większości graczy jest trzymanie akcji: bardzo niewielu jest takich, którzy mają naturalną skłonność do zajmowania krótkich 9 pozycji . Wielu graczy ocenia nastroje panujące na rynku w poniedziałek, a we wtorek rano albo kupują oni na przekór spadkom, albo włączają się w trend wzrostowy. Pozycje takie są zawsze zamykane w czwartek lub piątek ze względu na przerwę weekendową. A zatem ruchy cen powinny wykazywać tendencję spadkową w poniedziałki i wzrostową w środy. Analiza zachowań kursów na rynku obligacji brytyjskich w okresie 92 tygodni do 30 września 1988 potwierdza to przypuszczenie. Podczas 56 poniedziałków ceny były niższe aniżeli w poprzedzające je piątki, natomiast podczas 72 śród ceny wzrastały powyżej najniższej ceny tego dnia. Oznacza to 60-procentową skuteczność dla spadkowej fazy cyklu tygodniowego i 80-procentową skuteczność dla fazy wzrostowej, niezależnie od kierunku trendu wyższego stopnia. A zatem istnieją bardzo przekonujące dowody na istnienie rytmicznych fluktuacji na brytyjskim rynku obligacji. Podobne analizy innych 10 rynków finansowych prowadzą do takich samych wniosków . Znajomość tych cykli pozwala analitykowi prognozować momen t wystąpienia punktów zwrotnych z bardzo znaczną precyzją.

9

Właśnie dlatego bessa rozwija się tak gwałtownie i szybko. Na ogół niewielu uczestników rynku spodziewa się jej wcześniej. Gdyby otwarte były duże pozycje krótkie, spadki napotykałyby nieustannie na przeszkody. 10 Niektórzy analitycy twierdzą, że rytmy te są albo tylko tymczasowe (w tym sensie, że w końcu znikną), albo są anomalią statystyczną. Na przykład LaMont C. Cole z Cornell University wykazał, że w dowolnym szeregu przypadkowych liczb można wykryć obecność cykli. Patrz LaMont C. Cole, „Biological clocks in the unicorn", Science, 1957. Argumentacja Cole'a była jednak bardzo wątła, ponieważ dopasowywał on dane dotąd, aż „znajdował" cykl. Nie dało się jednak znaleźć podobnych cykli w alternatywnym zestawie przypadkowych liczb lub harmonicznych grup cykli w tym samym zestawie liczb. Obie te możliwości są otwarte przed analizą cykli występujących na rynkach finansowych.

292

Indeks A/D line 178 Allen, R.G.D. 46,202 Appell, Gerald 176,249 asymetria postaw 77 Ayres, Leonard 287 Barber 98 Bateson, Gregory 13,15, 29 Bennett, J.G. 7 Bertalanffy, Ludwig von 21 bessa (patrz także: cykle) inwestorzy indywidualni 53 trendy 55-7,143-45 wychodzenie z rynku 69, 72,168 wyprzedanie 74 Blue Circle 252 Bohm, David 4 Bonner, John Tyler 11 Borissavlietch, M. 91 Botticelli 91 brak potwierdzenia 164,172-82,218 British Gas 252 Brown, Frank 200 brytyjski rynek obligacji skarbowych 98-100, 108-9,130,186, 213-20, 282-92 Campbell, Joseph 235 Capra, Fritjof 6 ceny formacje 118-41,142-46,148-62,164 nastroje 64-65, 78, 82,164-65,167-69,181

przyspieszenie impetu 172, 205-7 przywódcy 60-62, 66 tempo zmian 205-7 zasięg ruchów cen 96-107,133-35 Charpentier, Louis 91 Christ, Carl F. 43 ciągi liczbowe Fibonacciego 83-86,134,161, 201, 275 Cole, Lamont C. 292 Commodity Research Bureau (wskaźnik rynku terminowego) 145 Cousineau, Phil 237 Cranshaw, Ralph 18 cykl gospodarczy Juglara 285 cykle 1-tygodniowe 215-17 16-letnie 213-14,284 21, 6-miesięczne 213, 288 28-dniowe 213,290-11 3,25-letnie 213,286-8 36-letnie 213,283 4-letni 213,286-7 4-tygodniowy 291 54-letni 213-14,282 54-miesięczny 213 7, 2-letni 285-86 7, 7-miesięczne 213, 288-89 7-dniowe 215,282 7-tygodniowe 290-11 293

9, 2-letnie 213-15, 284-85 9, 2-miesięczne 213-14 9, 2-tygodniowe 215,290 9, 6-letnie 213, 284 9, 6-miesięczne 214, 218, 288-89 a trzęsienia ziemi 40 harmonia 36, 79,200, 214-16, 281 hossa/bessa 57-58, 64-81,108,112,149, 161, 164,171 metaboliczne 35, 78-79 na brytyjskim rynku obligacji 212-16, 282-92 nachylenie 66,112 organiczone 32-41, 64-73, 168-69, 170-79, 181-12 planetarne 280 życia 29-31, 35, 78, 269 wpływ wstrząsów 37-41 zbiorowość wobec cykli 30-41 czas 56, 82, 128-30, 164, 176-78, 183, 190, 195, 200-11, 212-20, 273, 277-80 Da Vinci, Leonardo 91 decyzje nieracjonalne 6-9, 46-49 racjonalne 6-9, 46-49 Deepak, Chopra 237 demonstracje uliczne 11, 20 ,26 Descartes, Rene 4 Dewey, Edward R. 40, 204-5, 215, 284 Diener, Ed 17 dolar 106,134,144,185,193-94, 252, 260-66 doradcy inwestycyjni 62-3 Dow Jones Home Bond 104 Dow, Charles 180-91 Durer, Albrecht 91 Durkheim, Emile 19 dwoistość motywacji 7-8 w naturze 5 dywergencje (patrz także: brak potwierdzenia) 172-82, 248 Ehrlich,Paul 32 ekonomia 43-49 elektrony 5, 8 Elliott Ralph Nelson 135,148-57,159-62,177,183, 185,190,194,196, 202, 258, 271 emocje 15, 23, 35, 56-58, 64, 224-27 ewolucja 27,40,190 fale A 149-69 fale α 108-13,118-21,123,132-33,136-38,142-47, 173, 219 fale Β 149-60 294

fale β 111-12, 119-22, 127, 131-32, 169-70, 173, 183-84 fale C 149-60 fale δ 111-12,119-21,127,131-32,135-40,144,173, 176, 220 fale impulsu 112-13,149,151,159-62,169-70,180, 184 fale χ 111-13,119-22,127-28,136-39,169-70,184, 219 fale y 111, 113, 119-21, 127, 136-39, 169-70, 173, 183-84 fale z 111-13, 119-21, 127-28, 136-39, 169-70, 184, 220 Farrell, M.J. 54 Fibonacci Leonardo 83-86, 91-95, 98-99, 101-2, 105,134,176,193,198, 203, 274-76, 281-92, 290 ciągi liczbowe 81-86,134, 161, 201, 275 Financial Times Indices FTSE100 194 FT30 194 formacja głowy i ramion 110,124,131-37,140-41, 190, 258 formacje cenowe 102,108-12 formacje odwrócenia trendu 74-76,118-24, 130-32,136-41,181 Franck, Frederik 14 Freeman, Walter J. 35 Freud, Sigmund 11,18,21 Friedman, Milton 7, 46 Frisch, Ragnar 37-9 Frost, Alfred J. 160 funt sterling 105,143 Gann, William D. 189,193-95, 200-11, 271-81 Ganna liczby 275-77 teoria 271-81 Gaugelin, Michael 35 geometria fraktali 111 Government Securities Index 187 Griblen, John 93 grupy (patrz także: zbiorowość) 9-20, 21-31 Hambridge, Jay 92 Harris, Thomas A. 18 Hawking, Stephen W. 5 Heath Edward R. 96 Heisenberg, Werner 5 Hersey, Rex 35 hipoteza racjonalnych zachowań 46-48 racjonalne oczekiwania jednostek 46-48 hossa (patrz także: cykle) inwestorzy indywidualni 54

pułapka 74 trendy 55-57,143^5 Huntley, H.E. 85 IMM 185 impet (patrz także: ceny) 181, 205-7, 215, 218 krótkoterminowy wskaźnik impetu 207, 215 wskaźniki 205-7 indeks firm transportowych Dow Jonesa 179 pomocniczy 180 CRB 194 firm transportowych 179 FT Government Securities 194 podstawowy 180 przemysłowy 108,179,191 informacje (patrz także: wstrząsy informacyjne) 13,15,22-23,30,55-56,60,82,130,133,141,190 instynkt stadny (patrz też: presja zbiorowości) 9, 55-57,163-64 Jantsch, Erich 4,10,14, 22, 27,190 Jaynes, Julian 14 Jung, Carl 11,45 katedry gotyckie 91 Kaufman, P.J. 133 Kitchen, Joseph 286 Koestler, Arthur 5,10,15, 21 komunikacja między inwestorami 55 Kondratiew, Mikodaj 282 korekta o l/3 i 2/3 189-90,197 korekty 149-52,156-62,181-92,189-92 ABC 149,158-59 nieregularna 160 odwrócona 160-72 płaska 156-57,160-71 potwierdzenie 181 w biegu 158-60 złożone 158-61 zygzak 158-61 Korzybski, Alfred 46 krach październik 1987 105-6 ,218-20 wrzesień 1929 63,105 Krishnamurti, J. 245 Kuhn, Thomas 48 kwadrat cenowy 273-74 Laszlo, Ervin 22 Le Bon, Gustave 11, 21,23, 28 Lefevre, Edwin 210 lęk 55, 64-65,112,168,177 liczba otwartych kontraktów 165-72 linia szyi 130-36 linie obrony 241, 250, 252

linie trendu 124-30,141,146, 253, 259 Lotha, Alfred J. 32 Lovelock, James E. 32 Lucas, Eduard 84 MACD 176,249-66 Mackay, Charles 47 Maclean, Paul D. 13 Mandelbrot, Benoit 111 marka 105,134-36,193, 252, 258-66 McDougall, Hugh 283-85 Michell, John 91 miedź 107 międzynarodowe rynki walutowe 2, 77,162,165 Milgram, Stanley 18-19 Miller, Alice 294 Morris, Desmond 6 motywacje 6-8 mózg 13-15 muszle 92,94 Muth,J.E 46 najniższe poziomy cen 273, 275,277 najwyższa cena (patrz też: szczyt cenowy) 273 nastroje 64-66, 78-79,167-68,169,173,181,190 National Westminster Bank 252 naturalne liczby 193-95, 201-11, 275 prawa 161,183 nawyki 6,225,230-43 Neuman, Erich 45 Newton, Isaac 4 nieregularna korekta - patrz: korekty Norymberga 11 Nowa Fizyka 4-7,13 O'Connor, Joseph 239 odwrócona formacja głowy i ramion 136-37 odwrócona korekta - patrz: korekty okienka czasowe 205,209 opcje 54,165 opór 189-93 średnie kroczące 175-57, 201-4, 249-50 świadomość zbiorowa 13 Partenon 91 płaska korekta - patrz: korekty Peck, Scott 237,245 Penrosejohn 93 plamy na Słońcu 93 podstawa A-B 156 podwójne dno 124,138-41,145-46 podwójne zniesienie 154 podwójny szczyt 124,138-41,145-46 pomocnicze wskaźniki cen 165,179-80 ponowne testowanie 71-74,164,169-70,181,210-11

295

postawy asymetryczne 77 Postle, Denis 60 potencjalny zasięg korekt 189-91 potrójne dno 124,141 potrójny szczyt 124, 141 potwierdzenie sygnałów kupna i sprzedaży 23 Poussin, Nicolas 91 prawo wibracji 272 prawo wielkich liczb 48 Prechter, Robert 148,160, 172 prędkość cyklu (patrz też: impet) 206-7 presja zbiorowości 9, 55-57,163-64 przekazywanie informaqi wewnątrz grupy 163-73 przywódcy - patrz: zbiorowość puls cenowy 77-78,108-13,118-24,122-41,142-47, 149-61,162,169-75 punkty zwrotne 67, 73,118-24,151 Raven, Peter 32 redukcjonizm 4-5, 44 reguła podwójnego zniesienia 154 reguła trzech 275-77 reguła zmienności 161 reguły dokonywania transakcji 122-23, 142-45, 164-65, 208-9,246-55 Rewolucja Francuska 11 rewolucje 22,26,40 Rhea, Robert 180 Richards, Steve 213 Riso, Richard Don 230 Robbins, Anthony 239 RSI 176-78 ruchy trzyfazowe (fale) 75-76, 144, 147, 149, 218-19, 251 rynek akcji 105 rynki kontraktów terminowych amerykańskie obligacje 90-dniowe 185,193,194,196 eurodolar 194 obligacje długoterminowe 101-6,166,171,193 S&P 188,208,252 rynki obligacji 97-105,108-9 rynki towarowe 162 S&P 252 samobójstwa 19 samoorganizacja 12, 31 samoświadomość 6, 7, 12,17 Santoni, G.J. 43 Schumacher, E.F. 6,10 słonecznik 92 sekwencje liczbowe 278-79,281 Seymour, John 239 Shirk, Gertrude 203, 283 296

spirala 38-39, 72, 82-94, 95-96,135,164,189, 259, 274 spirale galaktyczne 93 sprzężenie zwrotne 59-60 Stevens, Peter 92 substytut rodzica 18 sygnały kupna 118-21,131-34,163-82 sygnały sprzedaży 118, 120-21, 132, 134, 142, 163-82 systemy dokonywania transakcji 246-67 Tajfel, Henri 17 Talbot,, Michael 17 tendencja asertywna 9,15 tendencje integracyjne 10,15-20, 59, 63, 70, 74 teoria Dowa 180-82 teoria fal Elliotta 152-62 teoria prawdopodobieństwa 5, 47-48 teoria przypadkowych ruchów cen 43 teoria systemów 4-5 Tobin, James 46, 55 trójkąty 130,155,158-60,199-200 tulipmania 47 umysł 12-15,224-228 aktywność organiczna 14 inteligencja zbiorowości 15 świadomość 224-28, 239-40 świadomość zbiorowości 13 podświadomość 224-29 Urząd Rezerwy Federalnej 217 uwarunkowania ekonomiczne 44-49 „w biegu" korekta - patrz: korekty Volterra, Vito 31 Vorob'ev, N.N. 84 Walsh, Robert 230 Watson, Lyall 35 White, Walter 93 Whyte, L.L. 45 Wilbur, Ken XI, 14 Wilde, Oskar 49 Wilder, Welles wskaźnik Wildera 174,176,177, 218 Wilson, Louise 214 wojsko 11 wolumen 50, 74-6,165-70,181-2 wsparcie 189-94 wstrząsy 31, 37-40, 69-79, 82,164-9,190 wykres punktowo-symboliczny 127-33 wykupienie 74,164-72,175,181, 207 wyprzedanie 74,164-72,175,181, 207 wyznaczanie celu 234-245 wzajemne oddziaływania 24-26, 31-41, 44 zachłanność 58, 64,177

zachowania instynktowne 12-15,37 linearne 38, 44 mechaniczne 6, 46 nieracjonalne 15,19, 59 racjonalne 7-8, 59 zaćmienia Wenus 93 zasada nieoznaczoności 5 zasięg korekty 189-194 zbiorowość 9-15,16-20, 21-31 altruizm 19-20 cele 22,30 cykle 29-41 cykle życiowe 29-30 emocje 50,56-9,65 energia 22,28,49 inteligencja zbiorowoóci 15 motywacje 6-8 na rynkach finansowych 53-63 świadomość 6

przekonania 6,12,15,16-20, 55, 60 przywódcy 17-19, 25-26, 30-31, 60-62 relacje z otoczeniem 22, 27-28 rewolucje 27 samoorganizacja 21-28 wobec bessy 55, 57, 59, 62-64 wobec hossy 55, 57, 59, 62-64 wobec konfliktu 19,56,59 wobec stresu 18, 22-24, 56, 60, 63, 65, 268 wpływ klimatu 54 zachowania 26, 34, 60, 74 złota spirala 82-83, 89-90, 92-94, 260 złote proporq'e 86-91 złoto 107,179 złoty prostokąt 89-90 złoty współczynnik 81, 91-4, 141, 184, 189, 194, 255, 257, 260, 266, 269 zdrowie 242-45 Zukov, Gary 5

297