Protestantyzm w Polsce

Dr Oskar Bartel

\

Protestantyzm w Polsce

Wydawnictwo Zwiastun Warszawa

1963

R e d a k t o r Irena

WYDAWNICTWO

Heintze

,.ZWIASTUN"

Nakład 2000 egz., ark. diuk. 2.7S. Oddano do składania 26. 7. 62 druk ukończono w marcu 1963 r. Zam. nr. 105/K D-020 Cena zł 5,— CIESZYŃSKA

DRUKARNIA W Y D A W N I C Z A ,

CIESZYN,

POKOJU

PROTESTANTYZM W

POLSCE

Od zarania swoich dziejów Polska nigdy nie była jednolita pod względem

religijno-wyznaniowym.

Za Mieszka

Polska przyjęła oficjalnie chrześcijaństwo w

obrządku

I ła-

cińskim, ale jeszcze w wieku X V I na Żmudzi praktykowano obrzędy pogańskie. Prócz rzymskich katolików mieliśmy na ziemiach polskich wyznawców religii Mojżeszowej oraz prawosławnych. Od XIII w. przenikały do Polski różne sekty, w wieku X V zaś szerzył się husytyzm. Szczególnie ciekawie przedstawiały się stosunki religijno-wyznaniowe od początku wieku XVI, kiedy to przeniknęły do Polski prądy Reformacji. Odtąd datuje się historia protestantyzmu w

Polsce.

Historię tę można podzielić na cztery okresy: I — dawnej Polski Niepodległej, II — rozbiorów, III — Polski Odrodzonej: a) Lata 1918—1939 i b) Okupacji hitlerowskiej, I V — Polski Ludowej.

PROTESTANTYZM DAWNEJ POLSKI NIEPODLEGŁEJ Myśl reformacyjna przenikała do Polski za króla Zygmunta Starego (1506—1548) z Niemiec, Prus Książęcych, ze Śląska oraz Holandii. Natrafiła na grant swoisty, toteż przebieg Reformacji i jej wyniki były w Polsce inne aniżeli na Zachodzie. Początkowo nowowierstwo rozwijało się w Polsce w ukryciu, od połowy wieku X V I występuje jawnie i gwałtownie. Największe nasilenie osiąga w latach 1552— —1573. Po tych dwudziestu latach poważnych osiągnięć Reformacja słabnie. Od przełomu XVI/XVII wieku toczy już walkę o utrzymanie się na powierzchni życia polskiego, nie zanika jednak, szczątki j e j przetrwały aż do epoki stanisławowskiej, kiedy po r. 1768 (traktat warszawski) nastąpił silny zwrot w rozwoju protestantyzmu: mógł się teraz swobodnie rozwijać. Te różne koleje protestantyzmu w Polsce zależne były od przemian, jakie zachodziły w życiu politycznym, społeczno-gospodarczym i kulturalnym dawnej Polski Niepodległej. -— Wystąpienie Marcina Lutra wywołało ż y w y oddźwięk w całym ówczesnym świecie katolickim. Jego tezy dostały się również do Polski, najwcześniej do Wrocławia, może już w końcu 1517 r., na pewno zaś na początku r. 1518 Pierwszych wyznawców znalazła jego nauka wśród licznego wtedy żywiołu niemieckiego miast polskich, ale już około r. 1540 zdobyła sobie zwolenników również wśród szlachty wielkopolskiej (Górkowie) i mieszczaństwa polskiego (Mokre-Toruń). Najwcześniej ujawnili się zwolennicy Reformacji w Gdańsku i w e Wrocławiu. W Gdańsku już w r. 1518 eksdominikanin J. Knade począł głosić naukę Lutra, marynarze gdańscy zaś próbowali propagować ją nawet na gruncie londyńskim. Niemcy osiadli w miastach polskich utrzymywali ożywione stosunki handlowe i kulturalne z miastami rzeszy Niemieckiej, utrzymywali również kontakty rodzinne z krewnymi w Niemczech, jak np. Gregor Brück, kanclerz elektora saskiego, który komunikował się z krewnymi w Poznaniu. Joachim Vadianus (Watt), historyk i przyszły reforma-

tor w St. Gallen (Szwajcaria) miał brata w Poznaniu i odwiedził go w końcu r. 1518. Zapewne dzielił się z najbliższym otoczeniem posiadanymi wiadomościami o Lutrze i jego walce z Kościołem Katolickim. Polska młodzież szlachecka i mieszczańska, wracająca ze studiów zagranicznych w „heretyckich" ośrodkach naukowych, była również zarażona nowinkami religijnymi. O odważnym mnichu Lutrze i jego wystąpieniu przeciwko papieżowi opowiadali też wędrujący po Polsce rzemieślnicy i kupcy niemieccy. Podłoże kościelne dla Reformacji było w Polsce słabo przygotowane. Do wieku X V nie słyszymy o opozycji w polskim Kościele Katolickim. Narodziła się ona dopiero w dobie ruchu soborowego i husytyzmu (w. X V ) . Idea soborowości w Kościele znalazła u nas wielu zwolenników, zwłaszcza wśród Polaków, którzy uczestniczyli w soborach pierwszej połowy w. X V — musiała się więc zaznaczyć krytyczna postawa wobec papiestwa. Husytyzm został w Polsce wytrzebiony, nie przeminął jednak bez śladu. Kościół Katolicki toczył z nim długą walkę, jeszcze w r. 1499 ks. Adam z Radziejowa poszedł na stos za swe husyckie przekonania. Żywa była. tradycja husycka w niektórych rodzinach szlacheckich wieku X V I (Ostrorogowie, Lasoccy, Górkowie), wyraźne w p ł y w y ideologii h i&yckiej odnajdujemy u Jana Ostroroga (um. 1501) w jego „Monumentum pro rei publicae ordinatione" oraz u Biernata z Lublina. O wiele mocniej przygotował grunt pod Reformację humanizm; krytykował on panujące w Kościele stosunki oraz głosił ideały, które nie były zgodne z nauką Kościoła. Od r. 1542 istniało w Krakowie kółko humanistyczne Andrzeja Trzycieskiego, którego członkov/ie interesowali się nowinkami religijnymi. Podobne kółka mamy na dworze Piotra Kmity, wojewody krakowskiego, w Wiśniczu i Andrzeja Górki, starosty generalnego wielkopolskiego. Te zainteresowania i zamiłowania humanistyczne sprowadziły niejednego Polaka do obozu Reformacji, np. Jana Łaskiego, Stanisława Lutomirskiego i innych. Reformacja polska rozwijała się w powiązaniu z ogniskami re.ormacyjnymi Wittenbergi i Genewy oraz z ośrodkami czesko-morawskimi i siedmiogrodzkimi. Z kierunków reformacyjnych najwcześniej zawitał do Polski luteranizm. Przyjął się on najmocniej w miastach Prus

Królewskich i na Śląsku, wzmógł się wraz z sekularyzacją Prus (1525) oraz wcieleniem Inflant do Polski (1561). Zasilony w w. X V I I przez liczną imigrację laterańską, śląską i niemiecką, wzmocnił się luteranizm w w. X V I I I i początkach w. XIX, przodował liczbowo wśród innych odmian protestanckich na ziemiach polskich w w. X I X i przoduje w w. XX. Nurtowały w nim: filipizm, gnesioluteranizm, pietyzm i racjonalizm teologii luterańskiej w. XVIII. Za luteranizmem stopniowo przenikały do Polski zwinglianizm (Śląsk), anabaptyzm (Elbląg, ok. 1530), nauka Braci Czeskich (Poznań 1548). W latach 1553—1557 przyjął się w Małopolsce, na Podlasiu i Litwie kalwinizm, w styczniu zaś 1550 r. ujawnił się antytrynitaryzm, na Śląsku szwenkeldianizm („duchowe chrześcijaństwo"). W drugiej połowie X V I w. zaczęli osiedlać się na Żuławach menonici, którzy przywędrowali z Holandii oraz z Fryzji Wschodniej. W w. X V I I I słyszymy w Polsce o pietystach i kwakrach. Władze polityczne i kościelne w Polsce w. X V I ustosunkowały się wrogo do napływających nowowierców. Król Zygmunt Stary był zdecydowanym przeciwnikiem „heretyków", wydał przeciwko nim szereg edyktów, zabronił przywozu pism heretyckich oraz studiowania w „heretyckich" uniwersytetach. W r. 1526 król stłumił krwawo bunt nowowierców w Gdańsku, gdzie — podobnie jak później w Toruniu i Elblągu — żądania reformy kościelnej występowały w powiązaniu z dążeniami społecznymi i politycznymi. Aby przeciwdziałać przenikaniu „herezji", kazał m. in. zamknąć granicę ze Śląskiem. Z inicjatywy kleru katolickiego powstała w Poznaniu (1524) komisja inkwizycyina do walki z nnwowiercami. Jednym z jej zadań miało być ściganie heretyków oraz niszczenie pism Lutra przedrukowywanych we Wrocławiu. W Gnieźnie palono na stosie pisma Filipa Melanchtona i Erazma z Rotterdamu, który według opinii wielu duchownych katolickich miał być ojcem nowego, zgubnego ruchu kacerskiego. Mimo tych prześladowań ożywiła się Reformacja u schyłku panowania Zygmunta Starego; gdy rządy objął syn jego, Zygmunt August (1548—1572), płomień Reformacji rozgorzał na dobre. Nowowiercy zaczęli organizować swoje zbory i odbywać synody (od r. 1550). Król Zygmunt August w swojej polityce kościelnej nie uciekał się do środków drastycznych przeciwko innowiercom; w zasadzie był monarchą to-

Jerancyjnym zarówno w stosunku do ewangelików jak schizmatyków. Ulegając przemożnym wpływom episkopatu, zmuszony był wprawdzie wydać szereg edyktów przeciwko nowinkarzom, edykty te jednak na ogół nie były egzekwowane, ponieważ władza wykonawcza spoczywała w rękach starostów, a wśród nich wielu wyznawało względnie sympatyzowało z nowowierstwem. Kler katolicki nieufnie patrzył na młodego króla, pomawiał go o to, że skłania się ku nowowierstwu, nowowiercy zaś wierzyli w jego sympatie dla reformy kościelnej. W gruncie rzeczy Zygmunt August pragnął być neutralny w rozgrywającej się walce dwu zwaśnionych obozów wyznaniowych. Król był przede wszystkim politykiem i w swoich posunięciach kierował się jedynie racją państwa. Prócz mieszczaństwa, przyjmującego przeważnie luteranizm, ku Reformacji, zwłaszcza zaś ku kalwinizmowi, poczęła się skłaniać również szlachta, szczególnie w Małopolsce. Natomiast Reformacja prawie nie poruszyła warstwy chłopskiej, znalazła wyznawców jedynie wśród chłopstwa Śląska Cieszyńskiego, Mazur, Wielkopolski (np. pow. odolanowski i kępiński), księstwa zatorsko-oświęcimskiego i Litwy. Szlachta, przodująca wtedy warstwa społeczna, przystępowała do Reformacji kierując się różnymi względami — przede wszystkim miała stare porachunki z klerem katolickim. Na sejmach żądała, aby kler ponosił wraz z nią ciężary na rzecz skarbu państwowego, nie chciała składać dziesięcin duchowieństwu, gwałtownie występowała przeciwko sądownictwu duchownemu. Posłowie szlacheccy skarżyli się podczas obrad sejmowych, że kler wywozi z kraju dużo pieniędzy do Rzymu. Zawistnym okiem spozierała szlachta na olbrzymie dobra kościelne, które miały wynosić ł/3 — jak sądzą niektórzy badacze 2/s ziemi uprawnej. Dla przykładu: w Wielkopolsce, gdzie przeważała średnia własność, arcybiskup gnieźnieński posiadał w r. 1512 292 wsie osiadłe, 5 nieosiadłych, 6 części wsi i 13 miast. Liczne dobra były również w posiadaniu biskupów i zakonów. Dobra kościelne przynosiły duchowieństwu wielkie dochody, kler zabierał wtedy przypuszczalnie połowę dochodu narodowego. W w. X V szlachta całkowicie uzależniła od siebie chłopa i mieszczanina, w w. X V I zapragnęła zrzucić z siebie jarzmo kleru. A b y pochwycić władzę w swoje ręce, wyraźnie zmie-

rżała do podporządkowania sobie duchowieństwa, ograniczenia kompetencji senatu oraz władzy królewskiej. W walce z klerem mogła liczyć na powodzenie, gdyż ówczesny episkopat wyglądał nieciekawie — był zeświecczony i zmatelializowany. Dostojeństwa kościelne zdobywali duchowni nie za zasługi wobec Kościoła, lecz wobec króla; za stanowiska biskupie musieli składać kurii rzymskiej poważny haracz, oto np. Janusz Latalski zapłacił za biskupstwo poznańskie 12 000 zł polskich. Nie świecił Latalski dobrym przykładem duchowieństwu i wiernym. Inny dostojnik kościelny biskup, następnie prymas, autor pamfletu przeciwko Lutrowi, Andrzej Krzycki, pisywał nieprzyzwoite wiersze. Arcybiskup Piotr Gamrat (1540—1545) prowadził życie gorszące. Biskup płocki Andrzej Noskowski był bardziej zajęty wywozem zboża i drzewa do Gdańska niż sprawami swojej diecezji. Biskup krakowski Andrzej Zebrzydowski gorliwie zaokrąglał majątki rodowe, był symonistą i „łakomym biskupem". Co się tyczy niższego duchowieństwa świeckiego, to nie stało ono na wysokości swego zadania, było słabo wykształcone, żyło w niedostatku; zakonnicy zapominali o swoim posłannictwie, nadużywając dóbr i uciech doczesnych. Kuria rzymska otrzymywała niepokojące wiadomości 0 stanie Kościoła w Polsce. A b y przeciwdziałać ruchowi nowowierczemu, starała się pobudzić króla i episkopat do przeciwdziałania, zaczęła nasyłać legatów i nuncjuszy, aby zatamować rozwój „herezji". Początkowo mimo wielu starań i zachodów w Kościele polskim niewiele się zmieniło na lepsze. Upłynęło sporo czasu zanim duchowieństwo obudziło się ze stanu zobojętnienia i zabrało się mocno do walki z „heretykami". Najwcześniej i najgorliwiej wystąpiły przeciwko szerzącemu się nowowierstwu kapituły, po nich największe zasługi w walce z „herezją" położył ksiądz Stanisław Hozjusz, człowiek wykształcony, energiczny, wytrwały, całą duszą oddany Kościołowi Rzymskokatolickiemu, ale fanatyk. Do walki z nowowierstwem sprowadził do Polski Jezuitów (Braniewo 1565, Wilno 1567, Poznań 1573 itd.), którzy wywierali wpływ na czynniki polityczne i piśmiennictwo oraz zakładali własne szkoły. Za Stanisławem Hozjuszem poszli i wspierali go księża: Marcin Kromer, Adam Konarski, Stanisław Karnkowski 1 inni. Mimo różnych stawianych przeszkód, zarówno ze stro-

ny czynników politycznych jak kościelnych, od połowy wieku X V I Reformacja zaczęła robić gwałtowne postępy, rosła ilość j e j sympatyków, coraz liczniej przechodziła do jej obozu szlachta i mieszczaństwo. Pierwsi duchowni ewangeliccy, tzw. ministrowie, rekrutowali się z plebanów wiejskich oraz zakonników; byli oni przeważnie plebejskiego pochodzenia, chociaż wśród tych pierwszych duchownych ewangelickich spotykamy również ministrów pochodzenia szlacheckiego (Łaski, Lutomirski). Mimo że Reformacja tak świetnie się zapowiadała, nie mogła rokować zwycięstwa, od początku bowiem nosiła w sobie zarodek niepowodzenia: obóz Reformacji był rozbity ideologicznie, oparł się na wąskiej platformie społecznej, gdyż nie umiał sobie zjednać chłopa. Przywódcy ruchu reformacyjnego nie umieli pozyskać dla Reformacji króla. W obozie Reformacji znalazło się co prawda sporo mieszczaństwa, ale nie odgrywało ono żadnej roli politycznej. Szlachta zaś, skoro osiągnęła swoje cele osobiste, rodowe i stanowe, odwróciła się od Reformacji i przeszła później do obozu reakcji katolickiej. Sam obóz Reformacji wyglądał mało ponętnie: nie przedstawiał się zwarcie, rozsadzały go różnice ideologiczne oraz społeczne. Zarówno duchowni ewangeliccy jak i przywódcy świeccy słabo orientowali się w przewodnich reformacyjnych myślach rełigijno-dogmatycznych, obóz Reformacji nie posiadał w swoim gronie wybitnych jednostek. N i e wiedząc jak się zabrać do reformy stosunków religijno-kościelnych w Polsce, nowowiercy małopolscy zwrócili się o pomoc do Braci Czeskich. Nowowiercy (Małopolanie i część Wielkopolan) zawarli z nimi Unię w Koźminku (1555, pod Kaliszem). A l e już od r. 1556 Małopolanie zaczęli orientować się na Genewę. Unia została na razie na papierze. W grudniu 1556 r. wrócił do kraju po siedemnastoletniej tułaczce Jan Łaski, jedyny Polak, który odegrał znaczną rolę w powszechnym ruchu reformacyjnym, najtęższy słowiański teolog ewangelicki. Po powrocie do ojczyzny zabrał się Łaski do reformy stosunków w polskim obozie reformacyjnym. Powziął śmiałą myśl powołania do życia Narodowego Kościoła Ewangelickiego w Polsce. Dla realizacji swojej wielkiej idei postanowił Łaski przede wszystkim zjednoczyć rozbity obóz nowowierczy na platformie opracowanego przez siebie polskiego

r

wyznania ewangelickiego. Co prawda jeszcze przed jego powrotem do Polski działacze reformacyjni: Jan Seklucjan, Franciszek Stankar oraz Stanisław Lutomirski ujęli zasady nowej wiary w formie konfesji, wyzania ich miały jednak charakter osobisty. Na sejmie w Piotrkowie w r. 1555 panowie posłowie wręczyli Zygmuntowi Augustowi również swoje „Wyznanie", atoli żadne z tych w. w. wyznań nie uzyskało aprobaty w polskim obozie Reformacji. Ministrowie Słowa Bożego odprawiali nabożeństwa wg przez siebie opracowanego układu, w szatach liturgicznych Kościoła Katolickiego. Niektórzy z nich zachowali święta takie, jak Boże Ciało oraz obrazy w kościołach. Jan Łaski, cieszący się ogromnym autorytetem wśród kalwinistów małopolskich, starał się zjednać dla swej akcji zjednoczeniowej luteran wielkopolskich i Braci Czeskich. Jednocześnie toczył walkę z rozsadzającym umiarkowany obóz protestancki stankaryzmem i antytrynitaryzmem, tudzież z podnoszącą już wtedy głowę reakcją katolicką. Trzyletnie wysiłki zjednoczeniowe unijne zakomitego Łaskiego w Polsce nie dały spodziewanych rezultatów, ale Reformacja mimo to wzmogła się. Kiedy w roku jego powrotu do kraju cały polski obóz Reformacji posiadał zaledwie 20—30 zborów, to w roku jego śmierci (1560) Ewangelicki Kościół małopolski liczył około 60 zborów, około zaś roku 1570 w samej tylko Małopolsce można było naliczyć ok. 200 zborów. Po śmierci Jana Łaskiego podniósł głowę antytrynitaryzm. Rozsadzany od wewnątrz przez antytrynitarzy Kościół Ewangelicko-Reformowany w Małopolsce rozpadł się po długiej walce na Kościół większy-reformowany i Kościół mniejszy-antytrynitarski (1565). Oczywiście kler katolicki cieszył się z powodu waśni i gorszących walk w obozie Reformacji, coraz mocniej począł nacierać na „heretyków", konsekwentnie i wytrwale wydzierając nowowiercom dawne utracone pozycje. Z tego wielkiego niebezpieczeństwa ze strony reakcji katolickiej dla nieskonsolidowanego i niejednolitego obozu Reformacji zdawali sobie sprawę niektórzy przewidujący protestanci — zarówno duchowni jak i świeccy. I oto pod naciskiem ewangelickich możnowładców doszła do skutku znana Zgoda Sandomierska (1570). Na podstawie Confessio Helvetica posterior z r. 1566 połączyli się luteranie, kalwiniści oraz Bracia Czescy, uznając jedno-

cześnie za prawdziwe wszystkie wyznania ewangelickie. Uczynili to dla obrony swoich Kościołów. Zgoda Sandomierska może być uważana za najwcześniejszą realizację dążeń unijnych w europejskim obozie protestanckim. Głośnym echem odbiła się ona w ówczesnym świecie protestanckim. Aby propagować zasady Zgody Sandomierskiej, zwrócili się Polscy protestanci w r. 1578 do niemieckich książąt ewangelickich, nawołując ich do spacyfikowania oraz zjednoczenia protestantyzmu w Niemczech. Aspekt polityczny aktu z r. 1570 — mianowicie obrona przed Kościołem Katolickim — zjednał mu czołowych wyznawców Kościoła Prawosławnego ówczesnej Rzeczypospolitej. Na zjeździe w Wilnie (1599), w którym brali udział przedstawiciele protestantyzmu i prawosławia, reprezentanci prawosławia szukali oparcia w obozie polskiej Reformacji dla obrony prawosławia przed unią brzeską (1596), unia brzeska bowiem rozbiła wiernych Kościoła Prawosławnego w Polsce na unitów i dyzunitów, wyiządzając tym wielką szkodę temu Kościołowi. Zgodzie Sandomierskiej zadał cios gnesioluteranizm, który narodził się w Wittenberdze pod wpływem Flacjusza Illyrika. Idąc za nim niektórzy z naszych gorliwych duchownych luterańskich (Morgenstern, Gericke), nie uznawali Zgody Sandomierskiej. Rozumie się, że reprezentanci Kościoła Katolickiego ze swej strony zwalczali ją zajadle i uporczywie, jednak idea j e j była nadal żywa w polskim obozie Reformacji. Na początku w. X V I I senior małopolskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, ksiądz Bartłomiej Bythner, w swoim „Napominaniu braterskim" („Fraterna" exhortatio, 1614) rzucił myśl zwołania powszechnego soboru chrześcijańskiego, którego celem miało być zjednoczenie wszystkich Kościołów Chrześcijańskich. Jednak już później w w. X V I I zacierała się pamięć o Zgodzie Sandomierskiej, przypomniano ją sobie w w. X V I I I (Synod w Toruniu 1712, w Gdańsku 1717 i Unia sielecka 1777), nawiązano do niej w pierwszej połowie w. X I X oraz w Polsce Odrodzonej, w Polsce Ludowej zaś idea ekumenizmu chrześcijańskiego stała się rzeczywistością. Drugim doniosłym wydarzeniem w historii Reformacji polskiej w. X V I był akt konfederacji warszawskiej z r. 1573. Różnowiercy polscy (dissidentes in religione) zdobyli sobie wolność wyznania. Co prawda, akt konfederacji warszawskiej

nie był jedynym aktem tolerancyjnym w Europie w. X V I , jednak w porównaniu do podobnych aktów w tychże czasach sięgał dalej i dawał wolność wyznania zarówno katolikom, jak dysydentom. Warto podkreślić, że Polska w. X V I w porównaniu do krajów europejskich była krajem tolerancji religijnej: taką opinią cieszyła się na Zachodzie. Wielu protestantów, którzy musieli uchodzić ze swej Ojczyzny z powodu prześladowań za przekonania religijne, szukało sobie azylu w Polsce. Zygmunt August, Stefan Batory, hetman Jan Zamojski i inni hołdowali zasadzie tolerancji religijnej. Wśród tolerantów tych czasów mamy zarówno katolików — np. ze szlachty wielkopolskiej Wojciecha Przyjernskiego i Prokopa Kołackowskiego — jak luteranów ze środowiska toruńskiego: mam na myśli znanego burmistrza w Toruniu, Henryka Strobanda, irenistę i zasłużonego działacza na polu kulturalnym swego miasta. Zgoda Sandomierska oraz akt konfederacji warszawskiej to szczytowe momenty w historii Reformacji polskiej W latach 1552—1573 liczba zborów protestanckich gwałtownie wzrosła, u schyłku w. X V I była duża: w Wielkopolsce zboi ó w luterańskich było 142, w tym 32 polskie; zborów ewangełicko-reformowanych było: w Wielkopolsce 80, Małopolsce — 250, na Litwie — 191. Ok. r. 1570 Bracia Czescy posiadali 64 zbory. Prócz tego poważna była liczba zborów ariańskich. Protestanci mieli swoją budującą literaturę, śpiewniki, katechizmy, postylle i przekłady Pisma Świętego. Jeszcze przez jakieś lat 20 po Zgodzie Sandomierskiej utrzymuje się polski obóz reformacyjny na wysokim poziomie, lecz później zaczyna się szybki i gwałtowny jego upadek: musi toczyć ciężką walkę o swój stan posiadania, o utrzymanie się na powierzchni życia polskiego. Mimo to przetrwał szczątkowo do epoki stanisławowskiej. Gdy oceniamy Reformację polską 7. punktu widzenia dzisiejszego protestantyzmu, to stanowi ona ważny moment w historii Reformacji powszechnej, a to ze względu na w y ż e j wymienione fakty z lat 1570, 1573 i 1614 oraz ze względu na bogactwo jej ideologii religijno-społecznej. Reformacja wywarła pewien wpływ na psychikę narodu polskiego, ale nie przeistoczyła jej, natomiast odegrała dużą rolę w historii polskiego życia kulturalnego. Ewangelik Mikołaj Rej to ojciec*polskiej literatury narodowej, a przecież dzieła jego są przepojone zasadami ideologii reformacyjnej.

Wszczęta między walczącymi obozami wyznaniowymi polemika wpłynęła dodatnio na rozwój prozy polskiej, w pewnym stopniu wzbogaciła słownictwo. Po raz pierwszy w historii społeczeństwa polskiego obudziło się zainteresowanie dla zagadnień religijnych i kościelnych. W dobie Reformacji ukazują się pierwsi teolodzy polscy, którzy wykuwają polskie terminy teologiczne. Wraz z ruchem reformacyjnym ukazuje się pierwsza gramatyka polska, której autorem jest Piotr Statoriusz (Pińczów 1568). Wychodzi z druku słynna Biblia Radziwiłłowska (Brześć 1563), pierwsza rozprawa pedagogiczna pod tytułem „ O wychowaniu dziatek" (1558) superintendenta Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Wielkopolsce Erazma Glicznera. „Heretyk" Jakób z Iłży, młodszy, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, rzucił myśl powołania do życia szkoły „zawodowej"; był zdania, że „dzieci chrześcijańskie należy więcej uczyć rzemiosła aniżeli sztuk wyzwolonych". A b y przeciwdziałać propagandzie nowowierstwa, pisarze obozu katolickiego zmuszeni byli również chwycić za pióro i pisać traktaty w obronie swego Kościoła, rozumie się w języku polskim. Warto nadmienić, że ukazuje się pierwsze ujęcie nauki Kościoła Katolickiego (1553—1559), opracowane przez księdza Stanisława Hozjusza, Pismo Święte w tumaczeniu księdza Jakuba Wujka, „Kazania na niedziele i święta" Piotra Skargi, obfita literatura polemiczna oraz naukowo-teologiczna. Wreszcie Reformacja powołała do życia świetne szkolnictwo (Pińczów, Kraków, Toruń, Raków). Polska wieku X V I wymagała naprawy. Otóż myśl tej naprawy sprzęgła się z ruchem reformacyjnym. Historyk M. Bobrzyński pisze w swoich „Dziejach Polski" (II, § 73). ... Faktem jest ( ), że z łona tego ruchu wyszedł jedyny program polityczny, jedyne solidne stronnictwo, na które aż do Sejmu Czteroletniego zdobyliśmy się w nowożytnych dziejach ( ), z Reformacją polską wiązał się program naprawy Rzeczypospolitej, znany jako egzekucja praw i dóbr koronnych...". Wysunięty przez znakomitego Andrzeja Frycza Modrzewskiego program naprawy Rzeczypospolitej jest w znacznym stopniu przepojony ideologią i hasłami Reformacji. W życiu polskim po raz pierwszy zjawili się radykalni marzyciele, domagający się sprawiedliwości społecznej: byli to Bracia Polscy, bojownicy o pokój przeciwko wojnie, ponieważ nie znajduje ona uzasadnienia w N o w y m Testamencie. Nieprzejednanie i odważnie głosili, że wojna z grun-

tu nie jest zgodna z nauką Chrystusową. W założonej wspólnocie religijnej w Rakowie (1569, Kieleckie), różnojęzycznej i różnonarodowej, próbowali oni budować życie na szlachetnych ogólnoludzkich zasadach. Po uchwale sejmu r. 1658 musieli pójść na emigrację, gdzie brali czynny udział w europejskim życiu umysłowym i dobrze rozsławili imię Polski na Zachodzie. Od schyłku wieku X V I coraz silniej naciera na obóz Reformacji kontrreformacja, w której ostoją stają się jezuici. Stopniowo udaje się j e j przeciągnąć na swoją stronę szlachtę różnowierczą. Od r. 1569 rzedną jej szeregi w obozie Reformacji, znaczna jej część wraca na lono Kościoła Katolickiego. W tym stanie rzeczy sytuacja obozu Reformacji pogarsza się, szczególnie od przełomu wieku XVI/XVII. Niektóre protestanckie rody szlacheckie jak Górkowie, Ostrorogowie, wymierają, inne jak Latalscy, ubożeją, jeszcze inne porzucają obóz Reformacji dla zdobycia dostojeństw i dygnitarstw. Król Henryk Walezy nie chciał zaprzysiąc aktu konfederacji warszawskiej, wreszcie uczynił to pod naciskiem różnowierczej szlachty. Za króla Stefana Batorego protestanci korzystali jeszcze z tolerancji religijnej, ale już od Zygmunta III W a z y zasada tolerancji religijnej nie jest przestrzegana. Za tego króla, wychowanka jezuitów, gwałtownie wzrasta reakcja katolicka. Zygmunt III Waza otaczał jezuitów szczególną opieką, stanowiska państwowe coraz częściej obsadzał katolikami, ograniczał prawa mieszczan-protestantów, np. w Poznaniu. Pod wpływem jezuitów, którzy budzili wśród wiernych najniższe instynkty fanatyzmu religijnego, król tolerował burzenie zborów ewangelickich (Kraków 1574 i 1587, Poznań 1605, Wilno 1611 itd.) oraz prześladowanie duchownych ewangelickich. Od r. 1632 zabrania się budowania nowych kościołów ewangelickich w miastach królewskich i odprawiania publicznych pogrzebów. Od r. 1668 w miejscach postoju dworu królewskiego nie wolno było odprawiać nabożeństw ewangelickich, od 1716 zabroniona została budowa nowych kościołów, od 1719 r. żaden dysydent nie zasiada już w sejmie. Ta reakcja katolicka najdotkliwiej dała się w e znaki wielkopolskiemu obozowi ewangelickiemu: w 1. 1592—• —1627 stracił on 2/3 swoich świątyń. Groziła więc zagłada protestantyzmowi w Polsce, został jednak wzmocniony i zasilony przez kilka tysięcy Braci Czeskich (od 1628 i\), lute-

ranów śląskich oraz niemieckich, którzy wskutek wydarzeń wojny 30-letniej (1618—1648) zmuszeni byli opuścić swój kraj. Przeważnie osiedlali się oni w Wielkopolsce. Szlachta wielkopolska osadzała tych kolonistów w swoich dobrach. Skłaniały ją do tego przyczyny natury gospodarczej. Ośrodkiem życia protestanckiego w Polsce staje się Leszno, gdzie osiadł i pisał znakomity Jan Komeński, który jako irenista wspierał pokojowe i unijne dążenia Szkota J. Dury (Duraeus). Wynikiem tego było m. in. złączenie się Braci Czeskich z ewangelikami Małopolski oraz Litwy (synod włodawski 1634). Wprawdzie przeciwko tej imigracji „heretyckiej" na ziemie polskie głośno protestował kier katolicki wzywając ramienia świeckiego przeciwko osadnikom. Ten nieustający napływ protestanckiego żywiołu obcego uratował w pewnym stopniu chylący się ku upadkowi protestantyzm w Polsce, ale pociągnął za sobą m. in. to, że zmieniło się oblicze polskiego protestantyzmu. O ile w wieku X V I miał on oblicze polskie, o tyle w wieku X V I I i później utracił je. Sytuacja prawna i moralna protestantów polskich poprawiła się za króla Władysława IV, toleranta; za jego panowania odbyła się w Toruniu 1645 r. „Rozmowa" między przedstawicielami zwaśnionych obozów wyznaniowych, katolickiego i ewangelickiego, w celu pojednania i połączenia. To colloquium charitativum nie dało pozytywnych wyników, co więcej, pogłębiło przepaść pomiędzy luteranami i kalwinistami polskimi. Za Jana Kazimierza — podczas wojen szwedzkich — sytuacja protestantów polskich jeszcze się pogorszyła. Protestanci byli posądzani o sprzyjanie Szwedom. W r. 1658 sejm nakazał arianom opuścić Rzeczpospolitą. Krzywda ta dotknęła jedynie arian, a przecież w obozie szwedzkim znaleźli się katolicy, luteranie i kalwiniści, tym wybaczono. Wobec rozwijającej się i panoszącej się reakcji katolickiej bezsilni byli królowie Michał Koiybut-Wiśniowiecki oraz wielki żołnierz Jan III Sobieski. Tragicznie ułożyło się życie dysydentom polskim w epoce saskiej, Wszelkie akty gwarantujące wolność wyznania z zasady nie były honorowane. Głośnym echem w Polsce i na Zachodzie odbiły się wstrząsające wypadki toruńskie r. 1724. Wprawdzie znaleźli się obrońcy dysydentów polskich, przyszła dla nich pomoc od współwyznawców z zagranicy. Od. początku w. X V I I I stawał w ich obronie senior Braci Czeskich, wpły-

f

w o w y kaznodzieja na dworze berlińskim, D. E. Jabłoński. Nie poprawiło to jednak sytuacji dysydentów polskich. Dopiero w epoce stanisławowskiej, pod wpływem ideologii Oświecenia, zaszły w Polsce gruntowne przemiany w stosunkach religijno-kościelnych. Od r. 1768 (traktat warszawski) dysydenci polscy tj. protestanci i prawosławni korzystają z ograniczonej tolerancji religijnej. Po tym akcie życie religijno-kościelne w zborach protestanckich zaczęło się na nowo ożywiać. Zgodnie z Unią sielecką z r. 1777 Kościoły Ewangelicko-Augsburski i Ewangelicko-Reformowany miały wspólny konsystorz, ale tylko do r. 1782. Po r. 1775 zaczęły powstawać nowe parafie ewangelicko-augsburskie: Lipno, Michałki, Babiak, Kalisz i inne. U schyłku dawnej Rzeczypospolitej Polskiej liczono ok. 200 000 protestantów, w r. 1838 prawie 200 000, Co się tyczy ilości zborów, to Wielkopolska posiadała: 68 luterańskich i 10 reformowanych, Małopolska 1 Mazowsze: 10 luterańskich i 8 reformowanych, Litwa: 5 luterańskich i 30 reformowanych. W Warszawie powstały 2 zbory: ewangelicko-augsburski (1778) i ewangelicko-reformowany (1779). Do roku 1768 luteranie warszawscy należeli do zboru węgrowskiego, później uniezależnili się i w r. 1778 powołali Kolegium Kościelne, którego prezesem został Michał Groll, znany księgarz i wydawca. Zbór liczył 7—8000 wiernych. Pierwszym duszpasterzem luteranów warszawskich był kapelan duńskiego poselstwa w Warszawie J. Scheidemantel ( + 1777), po nim — G. Ringeltaube ze Śląska (1779—1803). Zbór ewangelicko-reformowany liczył 400—500 wiernych, jego pierwszym duszpasterzem był J. Salomo Musonius z Leszna. Od końca w. X V I I I czynne były 3 konsystorze ewangelicko-augsburskie: w Piotrkowie (później Kaliszu), w Warszawie i Płocku. Kościół Ewangelicko-Reformowany miał początkowo 2 ośrodki: Pińczów dla Korony, Wilno dla Litwy. Z końcem w. X V I I I z danych 3 Jednot: Litewskiej (Wilno), Małopolskiej (Sielec) i Wielkopolskiej (Leszno) zachowały się: Jednota Litewska i Małopolska, ośrodkiem tej ostatniej stała się Warszawa. Podobnie jak ongi, tak po r. 1768 w łonie protestantyzmu polskiego wybuchły niesnaski natury społeczno-politycznej między ewangelicką szlachtą a mieszczaństwem na tle walki o zasady demokracji kościelnej. Cnodziło mianowicie o to, kto ma przewodzić i decydować w sprawach

kościelnych: seniorat stanu rycerskiego czy też zaufani mężowie mieszczaństwa. Mimo te nie sprzyjające rozwojowi protestantyzmu warunki, Kościoły Protestanckie stanęły u schyłku dawnej Rzeczypospolitej na mocnych podstawach i rozwijały się pomyślnie. Kres temu położył upadek dawnej Rzeczypospolitej.

PROTESTANTYZM OKRESU ROZBIORÓW ZABÓR ROSYJSKI Historia protestantyzmu polskiego po upadku dawnej Polski jest najściślej związana z losami trzech zaborów polskich, w których odmiennie układały się stosunki polityczne, religijno-kościelne, kulturalne i gospodarcze. Jeżeli między ośrodkami ewangelickimi w dawnej Polsce Niepodległej kontakty były na ogół luźne, to po jej upadku ustały całkowicie. Odtąd protestantyzm na ziemiach polskich był kierowany przez centrale kościelne Berlina, Wiednia i Petersburga. Ewangelickie życie religijno-kościelne na ziemiach polskich na razie osłabło. W Księstwie Warszawskim (1807—1815) protestanci cieszyli się wolnością wyznania. Reprezentował ich wtedy chlubnie światły superintendent generalny Kościoła Ew.-Ref. (od 1810 r.) ksiądz Karol Diehl (1765—1831), deputowany na sejm, członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk, gorący zwolennik połączenia Kościołów Ew.-Reformowanego i Ew.-Augsburskiego, ofiarny pracownik na polu charytatywnym ówczesnej Warszawy, zubożałej na skutek ciężarów wojennych. W Królestwie Polskim protestanci również korzystali z wolności wyznania. Konstytucja przewidywała nawet pomoc finansową dla Kościołów protestanckich. W związku z wysiłkami ministra Druckiego Lubeckiego w kierunku podźwignięcia zacofanego życia gospodarczego wzmógł się w Królestwie Polskim napływ osadników niemieckich (rolników i rzemieślników), przeważnie luteranów. To osadnictwo ,,luterańskie" zaczęło się już w początkach w. XVII, wzmogło się w drugiej połowie w. XVIII, zwłaszcza na przełomie w. XVIII,'XIX. Koloniści posuwali się wzdłuż niziny nadwiślańskiej, od Słońska (niedaleko» Ciechocinka) aż po Dęblin. Przybysze ci byli zaopatrzeni w literaturę religijną, a więc w postyllę domową Lutra, zbiory kazań i rozmaitą literaturę budującą. Organizowali się samorzutnie, budowali kościoły, zakładali szkoły, powołując duchownych i nauczycieli-kanto-

rów. O ile w połowie w. X V I I na ziemiach przyszłej Kongresówki istniały zaledwie dwa zbory ewangelicko-augsburskie (Węgrów i Piaski Luterskie pod Lublinem), a tuż przed r. 1800 jedenaście zborów, o tyle od schyłku w. X V I I I do 1836 r. powstało kilkanaście nowych zborów luterańskich (Ossówka, Płock, Pilica, Wiskitki, Gostyń, Gąbin, Włocławek, Nieszawa, Konstantynów, Tomaszów Maz., Zduńska Wola i inne). Po upadku powstania listopadowego, w związku z trudnościami życia gospodarczego, które wyłoniły się dla Królestwa Polskiego na skutek podwyższenia taiyfy celnej (1832) na towary eksportowane z Królestwa do Rosji, napływ nowych osadników osłabł, a po r. 1860 prawie ustał. Istniejące w Królestwie Polskim Kościoły Reformowany i Augsburski, nawiązując do wiekopomnej Zgody Sandomierskiej, zdecydowały się na wspólną organizację kościelną. Od r 1838 oba Kościoły miały wspólny Ewangelicki Konsystorz Generalny, w którym zasiadać będą kolejno dwaj prezesi: Samuel Bogumił Linde i ksiądz Karol Diehl. To braterskie współżycie dwu Kościołów Ewangelickich zamąciły czynniki zewnętrzne. Pod wpływem profesury Wydziału Teologii Ewangelickiej w Dorpacie, gdzie kształcili się przyszli duchowni Kościoła Ew.-Augsb. Królestwa Polskiego, duch Zgody Sandomierskiej zamarł. Od r. 1849 oba Kościoły miały już odrębne konsystorze. Pod względem administracyjno-kościelnym Kościół Ewangelicko-Augsburski w Królestwie Polskim miał ustrój konsystorski. Pierwszym superintendentem generalnym, a zarazem wiceprezesem konsystorza został ksiądz Juliusz Ludwig (do 1873 r.), po nim Waldemar Everth (do 1895 r.), Karol Gustaw Manitius (do 1904 r.), następnie ksiądz Juliusz Bursche. Początkowo Kościół był podzielony na cztery, od 1901 r. na pięć diecezji, liczył 66 parafii, 38 filiałów, 59 duchownych oraz 400—450 tysięcy wiernych. Od r. 1880 odbywały się synody pastorskie, na nich obradowano nad różnymi aktualnymi sprawami życia religijno-kościelnego oraz społecznego, jak zwalczanie pijaństwa, opieka nad wdowami i sierotami po pastorach, sprawami oświaty, szkoły i kantorów. Wygłaszano na tych synodach również referaty naukowe. W życiu Kościoła tych czasów przodowały parafie warszawska i łódzka. Prowadziły one rozległą pracę charytatywną i oświatową. Dzięki ofiarności paratian warszawskich były czynne: szpital (już

od 1812 r., rozbudowany w 1837 r.), dom diakonis, dom sierot i starców (1882), doskonała szkoła elementarna, od r. 1906 znane gimnazjum męskie im M. Reja. Przy parafiach łódzkich istniały: dom diakonis, dom miłosierdzia (1889), dom sierot (1887), szkoły elementarne oraz szkoła średnia. Religijne wychowanie dzieci spoczywało w rękach szkółek niedzielnych. Życie religijne ożywiło się po przezwyciężeniu w połowie w. X I X teologi racjonalistycznej. W latach 1880—1890 Kościół wydał śpiewniki, w 1889 i 1891 — agendy. Od r. 1863 począł ukazywać się „Zwiastun Ewangeliczny", później „Głosy Kościelne" i rokrocznie Kalendarz. Wielką wagę przykładano do prowadzenia misji zewnętrznej (Stacja Polonia, Transwaal) i wewnętrznej. Wiernym przewodzili duchowni wykształceni, dobrzy kaznodzieje, sumienni duszpasterze, których wspierali świeccy, pracując w radach parafialnych i instytucjach kościelnych. Wśród tych wielu ofiarnych pracowników zborowych dobrze zasłużyli się w zborze warszawskim: Samuel Bogumił Linde, autor cenionego „Słownika języka polskiego", 1814—1819; Wilhelm Malcz, znakomity i ofiarny lekarz, notabene lekarz domowy Chopinów, 1834—1852; Ludwik Jenike, literat, redaktor „Tygodnika Ilustrowanego", prezes Rady Opiekuńczej Kasy pożyczek i wsparć dla literatów, ich wdów i sierot, członek komitetu budowy pomnika A. Mickiewicza w Warszawie, autor cennej „Kroniki Zboru Ew.-Augsb. w Warszawie", 1892. Duchowni luterańscy oraz świeccy działacze kościelni w swej pracy starali się pogodzić interesy Kościoła z interesami Kraju, jak ks. Leopold Otto, ks. Juliusz Bursche i inni. Ksiądz Otto, proboszcz piotrkowski, warszawski i cieszyński, był pierwszym redaktorem „Zwiastuna Ewangelicznego", współpracownikiem Encyklopedii Orgelbranda, pisarzem kościelnym, autorem pracy „ O jezuitach w Polsce" (za to otrzymał doktorat Uniwersytetu Lipskiego) oraz „Przyczynku do historii Zboru Ew.-Augsb. warszawskiego", 1881. Wybitny ten duchowny i kaznodzieja brał udział w wypadkach 1861—1863, za co został wtrącony do więzienia. Nawiązując do polskiego nurtu Reformacji pracował on nad nadaniem luteranizmowi w Polsce oblicza polskiego i rodzimego. Wśród duchownych ewangelickich tych czasów i później wyróżnili się: ks. Wilhelm Piotr Angerstein, pierwszy pastor parafii św. Jana w Łodzi, dobry kaznodzieja, wydawca

„Głosów Kościelnych", ks. Rudolf Gundiach, pastor parafii św. Trójcy w Łodzi, świetny kaznodzieja, dobry teolog i pieśniarz religijny. Dobrze zasłużył się ludności miasta Łodzi jako jałmużnik. Ks. Juliusz Dietrich, proboszcz parafii św. Mateusza w Łodzi, dobry kaznodzieja i wzorowy duszpasterz, troskliwy opiekun swoich parafian. Ks. Aleksander Schoeneich, doskonały mówca, znawca historii Kościoła, autor ciekawego podręcznika historii Kościoła i pisarz religijny. Ks. Julian Machlejd, znany z krasomówstwa, autor podręcznika historii Kościoła, pierwszy dyrektor szkoły im.. M. Reja. Ks. biskup Bursche nawiązując do myśli przewodnich ks. Otto był gorącym zwolennikiem głoszenia Słowa Bożego w języku polskim z uwagi na Ślązaków, Mazurów i spolonizowaną inteligencję ewangelicką. Głosił on, że Kościół Ewangelicki nie może być obcym ciałem w narodzie polskim, musi być Kościołem misyjnym, który podobnie jak Reformacja polska ma odegrać swoją rolę w kulturze narodowej. W Polsce Odrodzonej biskup Bursche odegrał pewną rolę w życiu politycznym — jeździł (1919) z ramienia rządu polskiego na konferencję paryską, gdzie decydowały się losy granic Państwa Polskiego, występował na forum światowego protestantyzmu przy boku szwedzkiego arcybiskupa N. Soederbloma jako orędownik ekumenii. Należał do założycieli Towarzystwa Badań Dziejów Reformacji w Polsce, które od r. 1921 wydawało stojące na wysokim poziomie naukowym czasopismo pt. „Reformacja w Polsce". Pod jego redakcją wyszło w swoim czasie bardzo popularne dzieło Waleriana Krasińskiego: „Zarys dziejów powstania i upadku Reformacji w Polsce" Warszawa 1903—1905. Kościół Ewangelicko-Reformowany obejmował w tym czasie dwie Jednoty: Wileńską i Warszawską. Jednota Wileńska, o ustroju synodalnym, rządziła się kanonami z r. 1611. Liczyła ok. 13 tysięcy wiernych, dziesięciu księży w dwudziestu parafiach i filiałach. Jednota zaś Warszawska liczy ok. 10 tysięcy wyznawców w sześciu parafiach i czterech filiałach, obsługiwanych przez pięciu księży. Od r. 1849 najwyższą władzą w Jednocie Warszawskiej były synody zwoływane rokrocznie. Obok duchownych zasiadali w nich również laicy. Władzę wykonawczą sprawował konsystorz, którego prezesem był świecki, wiceprezesem zaś każdorazowy superintendent Kościoła. Jednota prowadziła również działalność charytatywną i oświatową. Przewodzili j e j znani duchowni: ks. J. Spleszyński, utalentowany

pieśniarz religijny, ks. August Karol Diehl, tłumacz Pisma Świętego i hymnolog, ks. Stefan Skierski, pochodzący ze starej rodziny pastorskiej, sięgającej w. XVII, doskonały mówca, założyciel „Jednoty", miesięcznika Kościoła Ew.-Ref. Kościół ten wspierali również laicy, np. Al. Woyde, dobry znawca historii Reformacji w Polsce, ceniony pisarz HulkaLaskowski oraz inni. Kościół umiał zebrać bogatą bibliotekę, a jego archiwum zawiera niezwykle cenne materiały źródłowe do historii protestantyzmu w Polsce. ZABÓR PRUSKI W zaborze pruskim stosunki kościelne protestanckie ułożyły się inaczej aniżeli w zaborze rosyjskim. Tam żywioł niemiecko-protestancki gwałtownie wzrastał przez szeroko zakrojoną kolonizację niemiecką rządu pruskiego. W r. 1815 Poznańskie liczyło 117 tysięcy ewangelików i 100 parafii, ale już na początku w. X X należało w Poznańskiem do wyznań ewangelickich ok. 30% ludności, w Prusach Zachodnich zaś ok. 35%. Według źródeł niemieckich w Wielkim Księstwie Poznańskim oraz na Pomorzu liczono 1 200 tysięcy ewangelików, należących do Kościoła Unii staropruskiej i 60 tysięcy — do Ewangelickiego Kościoła Luterskiego. Od r. 1912 superintendentem generalnym był Blau. Ewangelików Polaków można ocenić w Wielkopolsce (pow. Odolanowski i Kępiński) na 15 tysięcy, we wschodnich powiatach Pomorza — 6 tysięcy. Na Mazurach luteranizm zakorzenił się głęboko od wieku XVI. Słowo Boże głosili tu w języku polskim Jan Seklucjan, Małeccy, G. Gizevius, Sam, Tschepius i inni. Dla ludu mazurskiego drukowano w języku polskim tzw. szwabachą postylle, kancjonały i Ewangelie. A l e już od w. X V I I I zaczynają się ograniczenia dla ludności mazurskiej właśnie w zakresie używania języka polskiego, w wieku zaś X I X — mimo że lud mazurski miał wybitnych przywódców, jak Mrongovius, Kraska i inni — położenie materialne, moralne oraz polityczne ludu mazurskiego uległo pogorszeniu, toteż w drugiej połowie w. X I X zaczyna się emigracja. Na Środkowym i Górnym Śląsku przyjął się również luteranizm. W dobie jego rozkwitu księgi i spisy kościelne prowadzone były jeszcze przeważnie w języku polskim. Wśród pisarzy i działaczy ewangelickich, którzy czynili zadość potrzebom duchowym wiernych

w ich ojczystym języku, zasługują na wzmiankę księża: Süssenbach, Bock, Gdacjusz i Herbinius. Zaopatrywali oni ewangelików polskich w katechizmy, kancjonały oraz rozmaitą literaturę budującą. Jeszcze w w. X I X wychodziły drukiem dla Polaków-ewangelików pisma: „Tygodnik Polski", „Przyjaciel Ludu" i „Nowiny Śląskie". J. Sembrzycki wydawał dla Ślązaków, Mazurów i Kaszubów kalendarze. U schyłku w. X I X szczególne zasługi na polu krzewienia polskiego ewangelicyzmu położył ks. Badura (+1912) m. in. jako redaktor „Nowin Ewangelickich". Dzięki wysiłkom tych działaczy i pisarzy polsko-ewangelickich na Śląsku Środkowym w w, X I X na 200 tysięcy ewangelików przypadało 120 tysięcy ewangelików Polaków. ZABÓR AUSTRIACKI W tym zaborze z czasów dawnej Polski Niepodległej istniały trzy zbory ewangelickie: Biała, Kraków i Zaleszczyki. Liczba protestantów wzmogła się tutaj od końca w. XVIII, kiedy zaczęli osiadać po miastach i wsiach Niemcy — kupcy, izemieślnicy, rolnicy i urzędnicy, w większości ewangelicy. Zakładali oni nowe parafie ewangelickie, budowali kościoły i szkoły. Parafie te początkowo podlegały superintendenturze morawsko-śląskiej, od roku zaś 1804 galicyjsko-bukowińskiej. Maria Teresa pozwoliła tu osiadłym protestantom odprawiać nabożeństwa w prywatnych domach. Józef II w r. 1781 nadał im patent tolerancyjny, od r. 1861 korzystali oni z równouprawnienia wyznaniowego. W i e l e tu zdziałano na polu misji wewnętrznej, charytatywnym i oświatowym. Świadczą o tym: dom sierot (Biała), dom studenta (Lwów) oraz dwa gimnazja (Lwów i Stanisławów). Na czele tej akcji stał superintendent Theodor Zöckler. — Na szczególną wzmiankę zasługuje luteranizm w Księstwie Cieszyńskim Zawitał on tu wcześnie, ogarnął wszystkie warstwy społeczne, zwłaszcza głęboko zakorzenił się wśród ludu cieszyńskiego. Mimo że książę Adam Wacław wrócił (1610) na łono Kościoła Katolickiego, mimo srogich prześladowań ze strony reakcji katolickiej, luteranizm utrzymał się; wzmocnił się później dzięki królowi szwedzkiemu Karolowi XII. Monarcha ten wymógł na cesarzu Józefie I zwrot luteranom ponad sto Kościołów, zabranych przez katolików, pobudowanie sześciu nowych

Kościołów „z łaski", wśród nich pobudowany został Kościół Jezusa w Cieszynie. Z początkiem w. X V I I I zaczął się tu krzewić pietyzm (J. Muthmann i inni), jednak po r. 1781 i 1861 luteranizm rozwijał się tu już swobodnie. U schyłku w. X I X mieszkało w księstwie cieszyńskim ok. 100 tysięcy ewangelików, w tym rdzennych Polaków ewangelików ok. 80 tysięcy. Luteranizm odegrał wybitną rolę w dziele uświadomienia narodowego, budził i wzmacniał poczucie narodowe. W r. 1881 powstało w Cieszynie „Towarzystwo Oświaty Ludowej", Na czele tego ruchu polsko-luterańsiriego stali: Paweł Stalmach, Andrzej Cińciała i ks. Franciszek Michejda. Cińciała był współzałożycielem tygodnika politycznego dla Śląska Cieszyńskiego pt. „Tygodnik Cieszyński". W duchu polskiego luteranizmu pracował tu w latach 1866—1875 proboszcz cieszyński ks. Otto, później ks. Michejda, proboszcz w Nawsiu, założyciel „Ewengelickiego Towarzystwa Oświaty Ludowej", czasopisma „Przyjaciel Ludu". Ks. Michejda wydał m. in. modlitwy ks. Jerzego Trzanowskiego. Prócz ks. Michejdy występują jako działacze i pisarze kościelni księża: dr Jan Pindór, Jerzy Heczko, wydawca nowego śpiewnika, nauczyciel Jan Śliwka, wreszcie ks. dr Teodor Haase, superintendent śląsko-morawski, wydawca postylli Grzegorza z Żarnowca i pism Reja. Prócz luteranizmu i kalwinizmu należy jeszcze wspomnieć 0 baptystach i menonitach. Oba te kierunki nawiązały do ruchu anabaptystycznego wieku X V I . Pierwsi anabaptyści przybyli na nasze ziemie ok. r. 1530, ale upadek polskiej Reformacji pociągnął za sobą ich zanik. Ruch ten odrodził się jako baptyzm w drugiej połowie X I X wieku, kiedy w r. 1858 G. Alf założył w Adamowie (k. Pułtuska) pierwszy zbór baptystów. Menonici, holenderskiego pochodzenia, zaczęli przybywać do Polski po r. 1556. Osiedlali się na Żuławach i pracowali tam jako rolnicy, hodowcy bydła i specjaliści'w obwałowywaniu brzegów ujścia Wisły i Morza Bałtyckiego. Fatalnie odbiła się na protestantyzmie w Polsce pierwsza wojna światowa, zwłaszcza w Królestwie Kongresowym. Rząd carski, który jeszcze do niedawna życzliwie odnosił się do ewangelików, z chwilą wybuchu wojny z Niemcami ustosunkował się do nich wrogo — widział w nich szpiegów 1 zdrajców. Od r. 1915 wysyłał ich tysiącami w głąb Rosji. Wraz z laikami-luteranami, masowo wywożonymi na Wschód

(ponad 100 000), rząd carski wywoził również duchownych luterańskich oraz kantorów, m. in. w czerwcu 1915 r. wywieziony został do Moskwy ówczesny Generalny Superintendent ks. Juliusz Bursche. Liczba duchownych luterańskich zmniejszyła się o piętnastu, spadła liczba nauczycieli i kantorów z 596 do 332, a liczba wiernych do 250 000, Kościół poniósł nadto bardzo poważne straty materialne wskutek działań wojennych oraz polityki okupacyjnej: zburzono wzgl. uszkodzono 16 kościołów, spalono 100 domów modlitwy, wywieziono dużo dzwonów kościelnych, zabrano m. in. z kościoła w Warszawie dach miedziany, podarowany u schyłku w. X V I I I przez króla szwedzkiego Gustawa III. Straty materialne Kościoła obliczono na ok. 1 000 000 rb. ros. Gdy w r. 1915 okupant rosyjski opuścił Królestwo Kongresowe, nowy okupant, niemiecki, zaczął „swoją gospodarkę i politykę". Stan Kościoła pogorszył się. Zaraz po opuszczeniu Królestwa Polskiego przez okupanta rosyjskiego Kościół został pozbawiony swoich dotychczasowych władz zwierzchnich. Wtedy obowiązki generalnego superintendenta objął Gundlach, duchowny radca konsystorza. Tę nową tymczasową władzę kościelną, której zadaniem było porządkowanie spraw kościelnych, wsparli działacze kościelni, prawnicy warszawscy: Ludwik Ręczlerski i Jakub Glass. Aby zorientować się w sytuacji Kościoła Ew.-Augsb., w r. 1916 zwołana została konferencja w Łodzi. Niemieckie władze okupacyjne twierdziły, że one jedynie są powołane do decydowania o losach tego Kościoła, uważały się bowiem za spadkobierców władz carskiej Rosji. Uprawnienia, które wynikały z ukazu cara Mikołaja I z r. 1849, usiłowały wyzyskać w stosunku do Kościoła Ew.-Augsb. w Królestwie Polskim. Gubernator warszawski Beseler zamianował w r. 1915 świeckich członków konsystorza Kościoła Ew.-Augsb. na miejsce dawnych wysokich urzędników carskich, którzy musieli opuścić Królestwo Kongresowe wraz z cofającą się armią carskiej Rosji. Władze okupacyjne wychodząc z założeń polityki wielkoniemieckiej postanowiły wyzyskać Kościół Ew.-Augsb. jako ostoję niemczyzny w Polsce. Po akcie z 5. XI. 1916 r. o utworzeniu Państwa Polskiego polityka kościelna uległa zmianie: władzom niemieckim obecnie zależało na ograniczeniu kompetencji czynników politycznych w stosunku do Kościoła Ew.-Augsb. Chodziło im o wzmocnienie niemczyzny przez związanie Kościoła Ew.-Augsb. w Polsce z Kościołem

Ewangelickim Niemiec. A b y to urzeczywistnić, przyszli duchowni ewangeliccy mieli kształcić się w uniwersytetach niemieckich, dalej — mniejszość niemiecką należało zorganizować i rozbudować dla niej odrębne szkolnictwo. Celem osiągnięcia tych zamysłów polityki wielkoniemieckiej w oparciu o Kościół Ewangelicko-Augsburski niemieckie władze okupacyjne zwołały nielegalnie w r. 1917 synod w Łodzi. Przybyło nań 300 duchownych oraz świeckich przedstawicieli parafii. Na tym synodzie przedłożono im do uchwalenia przygotowany projekt nowej ustawy kościelnej, której celem było wyeliminowanie jakiejkolwiek ingerencji władz państwowych w sprawy Kościoła. Prawie wszyscy duchowni oraz świeccy przedstawiciele takich parafii jak Warszawa, Częstochowa, Radom, Lublin i Sosnowiec zaprotestowali przeciwko legalności zwołanego synodu i opuścili salę obrad, nie chcąc brać udziału w naradach nad projektem ustawy, która stwarzała z Kościoła Ewang.-Augsb. w Polsce państwo w państwie; prócz tego nie chcieli przyjąć ustawy kościelnej z rąk okupanta. Ani obrady tego synodu, ani późniejsze konferencje mimo daleko idących ustępstw czynników niemieckich nie dały dla strony niemieckiej pomyślnych wyników. Mimo że w końcu r. 1918 Niemcy przegrały wojnę, dążenia niemieckiego nacjonalizmu na ziemiach polskich nie osłabły, co więcej zatruwały one nadal atmosferę życia kościelnego już w Polsce Odrodzonej.

PROTESTANTYZM W POLSCE ODRODZONEJ a) iata 1918—1939 Wraz z jednoczeniem ziem polskich zaczęło się zespalanie i konsolidowanie starych i nowych ośrodków protestanckich, które znalazły się na terytorium Odrodzonego Państwa Polskiego. Niektóre z tych ośrodków były dotychczas związane administracyjnie z ewangelickimi centralami kościelnymi poszczególnych zaborów, Siłą faktu musiały one zerwać tę więź i przystąpić do organizowania się na nowych podstawach ustrójowo-prawnych. Parafie ew.-augsb. zaczęły się podporządkowywać konsystorzowi Kościoła Ewang.-Augsb. w Warszawie. W grudniu 1918 r. zgłosił akces do Kościoła Ewang.-Augsb. w Warszawie seniorat cieszyński (w 1920 r. liczył 43 000 ewangelików), przedtem zależny od Wiednia. W tymże roku wcielono do tego Kościoła parafię w Grodnie, a po r. 1921 podporządkowały się parafie Polesia, Wołynia (zależne od konsystorza petersburskiego) oraz Wilna. A b y roztoczyć opiekę duszpasterską nad rozproszonymi ewangelikami-Polakami, zakładano nowe zbory polsko-luterańskie w Poznańskiem, na Pomorzu oraz w innych dzielnicach kraju. W Polsce Odrodzonej liczącej 1 000 000 ewangelików w r. 1921, istniało 7 Kościołów ewangelickich: KOŚCIÓŁ EWANGELICKO-AUGSBURSKI kierował się do r. 1936 przepisami prawnymi z r, 1849. Miał on ustrój początkowo konsystorski, później synodalno-konsystorski. Obejmował luteranów byłej dzielnicy rosyjskiej, Śląska Cieszyńskiego oraz wiele parafii rozrzuconych po całej Polsce Odîodzonej. Wraz z luteranami Wołynia (1920 —• ok. 70 000) liczył początkowo ok. 500 000 wiernych. W r. 1933 liczył już tylko ponad 400 000 wiernych, Î20 duchownych i 128 zborów. Siedzibą zwierzchnich władz kościelnych była Warszawa. KOŚCIÓŁ EWANGELICKO-REFORMOWANY (Jednota Warszawska) miał i ma ustrój synodalno-prezbiterialny. Liczył on ok. 20 000 wiernych, w r. 1932, doszło do tego jeszcze 2000 Ukraińców-ewangelików reformowanych, będących pod

zwierzchnictwem kościelnym Wydziału Superintendent alnego Kościoła Augsburskiego i Helweckiego Wyznania. W r. 1925 Kościł ten liczył jedenaście zborów i sześciu duchownych. Siedzibą zwierzchnich władz była Warszawa. KOŚCIÓŁ EW.-REF. z siedzibą w Wilnie. W dawnej Polsce Niepodległej nosił nazwę „Jednoty Litewskiej", później nazywany Wileńskim Kościołem Ewangelicko-Reformowanym. Kościół ten miał ustrój synodalny i rządził się od r. 1611 swoimi kanonami, a agenda jego datuje się z r. 1637. W r. 1936 Kościół ten liczył ok. 11 000 wiernych, dziesięciu duchownych, trzech misjonarzy, jedenaście zborów i dziewięć filiałów. KOŚCIÓŁ EWANGELICKI AUGSBURSKIEGO I HELWECKIEGO W Y Z N A N I A z siedzibą zwierzchnich władz w Stanisławowie. Obejmował on ewangelików w województwach: krakowskim, lwowskim, stanisławowskim i tarnopolskim, z wyjątkiem ewangelików zboru krakowskiego, którzy podporządkowali się konsystorzowi Kościoła Ew.-Augsb. w Warszawie oraz części Ukraińców reformowanych, związanych z Jednotą Warszawską. W r. 1922 Kościół ten zerwał więź z Wiedniem i odtąd kierował nim Wydział Superintendentury, któremu podlegały trzy senioraty augsburskie i jeden seniorat helwecki. Kościół ten prowadził rozległą działalność charytatywną i oświatową. W r. 1936 liczył 33 000 wiernych, 60 duchownych i 124 zbory. KOŚCIÓŁ EWANGELICKO-UNIJNY ze zwierzchnią władzą w Poznaniu. Obejmował on Ewangelików województw zachodnich. W Polsce Odrodzonej liczył ten Kościół w r. 1933 ok. 300 000 dusz, 202 duchownych i 404 zbory. Należeli do niego ewangelicy narodowości niemieckiej, tylko w powiatach kępińskim i odolanowskim mieszkali ewangelicy Polacy. Kościół Ewangelicki Unijny był podporządkowany ewangelickiej centrali berlińskiej. Gdy powstało niezawisłe Państwo Polskie, Kościół ten nie chciał się liczyć z nowo wytworzoną rzeczywistością polityczną. W swojej polityce kościelnej kierował się nie tyle zasadą kościelno-terytorialną, ile polityczną i narodowościową, broniąc na każdym kroku niemieckości. Wbrew stanowisku Rządu Polskiego, że wszystkie Kościoły Ewangelickie uznają nad sobą nadzór Państwa Polskiego, że ich prawno-ustrojowe podstawy muszą być na nowo ustalone za wyraźną zgodą władzy państwowej — w ło-

nie Kościoła Unijnego zostało powołane w r. 1920 ciało synodalne, łączące prowincje kościelne, poznańską i zachodnio-pruską, w jeden związek synodalny pod nazwą „Krajowego Synodu Ewengelickiego Unijnego Kościoła w Polsce". Rząd Polski odmówił jednak uznania tego związku. KOŚCIÓŁ EWANGELICKI U N I J N Y na Polskim Górnym Śląsku, zwierzchnią władzą w Katowicach, ukonstytuował się zgodnie z układem polsko-niemieckim z 15 maja 1922 r. w samodzielną jednostkę, zrywając więź, jaka dotychczas łączyła go z ewangelicką centralą berlińską. Liczył on ok. 40 000 wiernych, 25 duchownych i 25 zborów. Pod względem ustroju był identyczny z Kościołem Unijnym w województwach zachodnich. KOŚCIÓŁ EWANGELICKI LUTERSKI (staroluterski) ze zwierzchnią władzą w Rogoźnie. W Polsce Odrodzonej ukonstytuował się w r. 1920, obejmując jedną superintendenturę. W r. 1923 liczył ok. 4000 wiernych, 6 duchownych i 23 parafie. Prócz Kościołów Luterańskich i Reformowanych istniały w Polsce Odrodzonej związki wyznaniowe ewangelickie, nazywane „Wolnymi Kościołami": MENONICI. W Polsce Odrodzonej w r. 1925 liczono ich zaledwie ok. 1000. BAPTYŚCI. Organizacyjnie zaznaczyły się w Polsce Odrodzonej dwa odłamy wzgl. unie: niemiecka licząca ok. 15 000 wiernych oraz słowiańska — ok. 14 000 wiernych. Głównym ośrodkiem odłamu niemieckiego była Łódź. Baptyści prowadzili również akcję dobroczynną. HERNHUCI. Od r. 1935 występują jako „Ewangelickie Wspólnoty Bratnie w Polsce". Liczyli 12—15 000 wyznawców. Ośrodki: Łódź, Stanisławów, Wielkie Ruchnowo k/Torunia. EWANGELICZNI CHRZEŚCIJANIE. Wywodzą się z ruchu tzw. sztundystów i baptystów. Istniały cztery grupy: trzy słowiańskie i jedna niemiecka; pierwsze liczyły ok. 12 000, niemiecka zaś 4000 wyznawców. METODYŚCI. Pierwsi metodyści przybyli z USA, później ten ruch religijno-kościelny zapuścił korzenie i spolonizował się. W r. 1938 liczyli: 2500 wyznawców, 15 kaznodziejów i 14 zborów. SPOŁECZNOŚĆ EWANGELICZNA. Ruch ten stał poza Kościołem Ewangelickim. W Polsce Odrodzonej liczyła ona

ok. 1000 dusz, 5 kaznodziejów i 11 zborów. Ośrodek — Bydgoszcz. SPOŁECZNOŚĆ CHRZEŚCIJAŃSKA rozwijała się w ramach Kościoła Unijnego w Poznańskiem i na Pomorzu. Ośrodek Więcbork. Była to placówka propagandy niemieckości. Na terenie Kongresówki, Małopolski i Polskiego Górnego Śląska pracowała w ramach Kościoła Ew.-Augsb. Ośrodek — Łódź. Cały ten ruch liczył ok. 15 000 wyznawców. DARBlSCI, ponad 300 wiernych — w Warszawie, Piotrkowie Trybunalskim i na Górnym Śląsku. Z I E L O N O Ś W I Ą T K O W C Y występowali pod różnymi nazwami: ewangeliczni chrześcijanie, chrześcijanie wiary ewangelicznej, ewangeliczni chrześcijanie zielonoświątkowcy. W r. 1938 liczyli oni 20 000 wiernych, 49 kaznodziejów i 80 zborów. Prócz tych związków religijnych należy wspomnieć jeszcze o Poważnych Badaczach Pisma Świętego (1935 — ok. 2000), Nowych Apostołach, Mormonach i o Wolnym Kościele Luterskim. Pomnąc na tradycję Zgody Sandomierskiej, świadomi protestanci liczyli na to, że w Polsce Odrodzonej wszystkie odłamy ewangelickie zgłoszą swój akces do wspólnej pracy na polu kościelnym, jednak to połączenie się w jedną organizację napotykało na trudności nie tyle natury wyznaniowej, ile przede wszystkim narodowościowej. Kościół Ew.-Ref. nie chciał się łączyć z żadnym ugrupowaniem narodowościowo-mieszanym. Staroluteranie obawiali się, że zostaną wciągnięci w wir walk narodowościowych. Duch separatyzmu również zapanował wśród ewangelików augsburskich i reformowanych w Małopolsce, tylko parafia ewangelicka w Krakowie postanowiła przyłączyć się do Kościoła Ew.-Augsb. w Warszawie. O jakimkolwiek połączeniu z Kościołem Ewan.-Augsb. nie chciały sły- * szeć Kościoły Unijne w Poznańskiem i na Górnym Śląsku. Nieufnie odnosiły się one do ks. biskupa Burschego. widząc w nim niesłusznie powolne narzędzie rządu polskiego dla pognębienia niemieckiego ewangelicyzmu w Polsce. Jednak po wielu wysiłkach i pertraktacjach ruch zjednoczeniowy zwyciężył. W r. 1926 na zjeździe wileńskim powołana została Rada Kościołów Ewangelickich w Polsce z ks. biskupem Bursche na czele. W skład tej Rady weszli przedstawiciele sześciu Kościołów Ewangelickich, prócz Kościoła Staroluter-

skiego. Zadaniem Rady miało być utrzymanie przyjaznych stosunków między Kościołami, likwidowanie tarć i nieporozumień między nimi. Niestety, Rada przetrwała zaledwie kilka lat. Z inicjatywy i przy najczynniejszym współudziale biskupa Burschego założony został na Uniwersytecie Warszawskim Wydział Teologii Ewangelickiej. Myśl założenia wydziału teologicznego ewangelickiego powstała w r. 1819. W roku 1862 upomniała się o taki wydział przy Szkole Głównej polska młodzież teologiczna, studiująca w Dorpacie. Jej pragnienia urzeczywistniły się dopiero w r. 1921 w Polsce Odrodzonej. Było to doniosłe wydarzenie o znaczeniu politycznym i kościelnym. Jednak Kościoły Ewangelickie Unijne niechętnie ustosunkowały się do nowo powołanego Wydziału Teologii Ewangelickiej i kształciły przyszłych swoich duchownych w Wyższej Szkole Teologicznej, założonej w Poznaniu. Wydział Teologii Ewangelickiej w Warszawie rozwijał się pomyślnie. Liczba słuchaczy szybko wzrastała: od ok. 20 w pierwszym roku akademickim — do 100 począwszy od roku akademickiego 1929/30. Niezwykle aktualną sprawą dla Kościołów Ewangelickich była sprawa ich stosunku do Państwa. Dla opracowania tego zagadnienia powołany został w r. 1923 synod konstytucyjny, który uchwalił projekt ustawy o stosunku Kościoła do Państwa oraz ustawę wewnętrzną. Ale dopiero w r. 1936 ustawa ta w stanie zmienionym została w drodze dekretu prezydenta R. P. nadana Kościołowi Ew.-Augsb. Zapewniała ona daleko idącą ingerencję czynników państwowych nawet w wewnętrzne zagadnienia Kościoła, zwłaszcza w sprawach personalnych. Niemieccy działacze kościelni rozpoczęli ostrą kampanię przeciwko temu dekretowi, obwinili księdza biskupa Burschego o narzucenie tego dekretu Kościołom Ew.-Augsb. Na dowód nieufności do biskupa Burschego jako przewodniczącego Rady Kościo-ów Ewamelickich w Polsce wystąnili z niej i tym samym pogrzebali jedyną możliwość porozumienia między Kościołami Ewangelickimi. Na bieg spraw religijno-kościelnych Kościoła Ew.-Augsb. przemożny wpływ wywierała mniejszość niemiecka. Już po r. 1933 zaczęła się w Polsce silna agitacja niemiecka. Prowadziły ją związki tzw. młodoniemieckie, później hitlerowskie. Na teren swej rozsadzającej działalności obrały sobie zwłasz-

cza Kościół Ew-.Augsb., który liczył wśród swoich wiernych duży procent mniejszości niemieckiej. Ta działalność proniemiecka, prohitlerowska wzmogła się jeszcze po zawarciu pomiędzy Polską a Niemcami paktu o nieagresji (1934) oraz w okresie przygotowywania nowej ustawy kościelnej dla Kościoła Ew.-Augsb., szczyt zaś swój osiągnęła w latach 1938 —1939. Agitatorzy będący na żołdzie Niemiec hitlerowskich organizowali dla mniejszości niemieckiej różne uroczystości i akademie, aby obudzić w uczestnikach uśpioną niemieckość. W parafiach ew.-augsb. agitatorzy niemieccy buntowali parafian przeciwko duchownym, wzywali do niepłacenia składek kościelnych, do nieposłuszeństwa względem zwierzchności kościelnej. Podczas różnych imprez występowali jednocześnie przeciwko wszystkiemu co polskie. Oczywiście, taka wroga państwowości polskiej działalność musiała wywołać sprzeciw zarówno ze strony ludności polskiej jak czynników politycznych. Ówczesne władze polskie rzadko kiedy umiały skutecznie zwalczać wrogą Polsce agitację proniemiecką i w porę unieszkodliwiać prace agitatorów niemieckich. Paktując z Niemcami hitlerowskimi tym samym jakby tolerowały działalność hitlerowską wśród niemieckiej mniejszości narodowej w Polsce. b) L A T A

1939—1945 — OKUPACJI

HITLEROWSKIEJ

W chwili wybuchu drugiej wojny światowej Kościół Ew.-Augsb. w Polsce liczył prawie pół miliona wiernych, 118 parafii i 40 filiałów; pracowało w nim 180 księży. Niepojównanie boleśniej niż I wojna światowa odbiła się na protestantyzmie w Polsce II wojna światowa. Reżim hitlerowski, nie licząc się z nikim i z niczym, dążył świadomie do zniszczenia kościołów chrześcijańskich. W Rzeszy Niemieckiej ta antychrześcijańska, antykościelna i antyewangelicka działalność reżimu hitlerowskiego natrafiła na opór ze strony części duchowieństwa ewangelickiego („Bekennende Kirche" — M. Niemöller i inni), natomiast bezbronnymi okazały się kościoły i związki wyznaniowe na terenie ziem polskich, okupowanych od jesieni 1939 r. Polityka wyznaniowa oraz stosunek okupanta do organizacji wyznaniowych i życia religijnego na ziemiach polskich były różne: inna była polityka okupanta na obszarach tzw. wcielonych (Wartheland, Pomo-

rze i Śląsk), zupełnie inna w Generalnym Gubernatorstwie. Decydowały tutaj o posunięciach hitlerowców nie tyle mot y w y ideologiczne, ile raczej polityczne, a ostatecznym celem całej tej polityki reżimu hitlerowskiego na okupowanych terenach polskich była eksterminacja Narodu Polskiego. Terenem wzorcowym w realizacji pomysłów narodowo socjalistycznych w polityce kościelnej stał się od jesieni 1939 r. tzw. okręg Warty („Mustergau Wartheland"). Zgodnie ze sławetnymi „13 punktami" (1940) gauleiter „Okręgu W a r t y " Greiser wydał szereg ostrych „zarządzeń" przeciwko Kościołom Ewangelickim (1941): odprawianie nabożeństw poza budynkami kościelnymi wymagało zezwolenia od władz specjalnych; zabroniono wśród wiernych zbierania ofiar i kolekt; skasowano w szkołach naukę religii; prasa kościelna została zawieszona; ustała wszelka działalność charytatywna Kościoła; zabroniono świętowania Wielkiego Piątku i na mocy zarządzenia z 13 września 1941 r. o związkach j stowarzyszeniach religijnych Kościół stał się osobą prawną prawa prywatnego, rozwiązane zostały wszystkie związki religijno-kościelne, a mienie kościelne skonfiskowano. Ograniczona została również działalność Kościoła Katolickiego, m. in. zamknięte zostały klasztory oraz stowarzyszenia kościelne, majątek zaś kościelny skonfiskowany. Niemcom zabroniono obcować z Polakami prywatnie, społecznie i kościelnie. Jak zareagowali na te zarządzenia zwierzchnicy kościelni, duchowni oraz wierni? Zwierzchnictwa kościelne zarÓ¥/no Kościoła Katolickiego, jak i Kościołów Ewangelickich przeciwstawiały się tym wrogim zarządzeniom antykościelnym, przedkładały memoriały dla obrony swoich uprawnień i swego stanu posiadania. Nic to jednak nie pomogło. Duchowni niemieccy natomiast, którzy początkowo w swej większości radośnie powitali „swoją władzę", wkrótce po ostrych zarządzeniach antykościelnych ostygli w swoich sympatiach prohitlerowskich i zamilkli. Natomiast wierni tu i ówdzie stawiali opór antykościelnym zarządzeniom gauleitera, zwłaszcza zaś Niemcy-przesiedleńcy z Wołynia. Błogo wspominali oni czasy polskie, kiedy korzystali z zupełnej wolności religijnej. Oceniając tę hitlerowską,

antykościelną działalność na ziemiach polskich można stwierdzić, że jej rezultaty były znikome, co więcej — życie religijno kościelne wzmogło się, a Kościoły wzmocniły swoją pozycję. Podobną antykościelną politykę, różniącą się w zależności od terenu, stosował reżim hitlerowski na pozostałych ziemiach polskich. Okupant zaczął swoją działalność m. in. od pozbawienia Kościoła Ew.-Augsb. jego władz legalnych. Jesienią 1939 r. aresztowano biskupa Burschego, duchownych radców konsystorskich oraz seniorów diecezji. Bardzo wielu księży luterańskich znalazło się w więzieniu pod zarzutem, że są szkodnikami narodu niemieckiego. Dla „zorganizowania" Kościoła Ew.-Augsb, na modłę hitlerowską w charakterze pełnomocnika Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego przybył pastor Alfred Kleindienst. W swej pracy „organizac y j n e j " oparł się na „Arbeitsgemeinschaft Deutscher Pastoren" oraz na świeckich działaczach niemieckich organizacji „Deutscher Volksverband" i „Jung Deutsche Partei", Rozpoczął on swoją działalność od przeprowadzenia podziału Kościoła Ew.-Augsb. w Polsce na Kościół polski i Kościół niemiecki. Do nowego podziału administracyjnego okupowanych ziem polskich dostosowany został podział administracyjno-kościelny (wrzesień 1941 r.): Parafie Pomorza wcielono do Kościoła Unii Staropruskiej w Gdańsku; Parafie, które znajdowały się po prawej stronie Wisły, — do Kościoła Prus Wschodnich z konsystorzem w Królewcu; Parafie województwa poznańskiego wcielono do Kościoła Unii Staropruskiej w Poznaniu; powstał tu: Poznański Ewangelicki Kościół narodowości niemieckiej w Wartheland. Liczył 300 000 wiernych, z tego 100 000 było Niemców-przesiedleńców z południowej i wschodniej Europy. W r. 1942 w Wartheland nie było już ewangelików Polaków, większość ich została wysiedlona do Generalnego Gubernatorstwa. Z parafii tzw. okręgu Warty (z woj. łódzkiego, części poznańskiego i części warszawskiego) utworzono okręg kościelny pod nazwą „Ewangelicki Kościół narodowości niemieckiej okręgu W a r t y " z siedzibą władz kościelnych w Łodzi. Kościół ten liczył ok. pół miliona dusz, 59 parafii i 70 duchownych; Ewangelicki

Kościół

Luterski

narodowości

niemieckiej

(staroluterski), liczący 5000 wiernych, osiem zborów i czterech duchownych; Stworzony został nadto Kościół Rzymskokatolicki narodowości niemieckiej. Istniało tu jeszcze pięć małych związków religijnych: wolny Kościół Ewangelicko-Luterski w Łodzi, Baptyści, Metodyści, Gmina Ewangeliczna i Menonici, prócz tego Gmina Prawosławna: rosyjska i ukraińska. Na Śląsku, gdzie z motywów politycznych i gospodarczych polityka okupanta była łagodniejsza niż na Pomorzu i w okręgu Warty, stosunki religijno-kościelne przedstawiały się następująco: Na Śląsku Górnym przywrócono stan kościelny sprzed r. 1918, Śląsk Cieszyński zaś oraz Śląsk Zaolziański, z których utworzono jedną diecezję, zostały podporządkowane kościelnie konsystorzowi w e Wrocławiu. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa stosunki religijno-kościelne ukształtowały się całkiem inaczej. Istniały tu następujące Kościoły: Ewangelicko-Reformowany, trzy zbory; Ewangelicko-Augsburski, dwanaście zborów; Ewangelicki Kościół Augsburskiego i Helweckiego Wyznania, pięć zborów; Ukraiński Kościół Ewangelicki, ok. 4000 wiernych i 14 duchownych i Niemiecki Kościół Ewangelicki, 78 000 wiernych, 25 zborów i 25 duchownych, z siedzibą władz początkowo w Warszawie, później w Krakowie. Wszystkie te jednostki religijno-kościelne w Generalnym Gubernatorstwie nie były prawnie uznane przez okupanta. Od listopada 1939 r. organizował niemieckie parafie ewangelickie w Generalnym Gubernatorstwie pastor Waldemar Krusche, który od maja 1940 r. pełnił obowiązki superintendenta niemieckich parafii ewangelickich w Generalnym Gubernatorstwie. Sytuacja Kościoła Ew.-Augsb. była nadzwyczaj ciężka: biskup Bursche został aresztowany 3. X. 1939 r. i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oranienburgu, gdzie zmarł w r. 1942. Konsystorz tego Kościoła był zdekompletowany, pracował tajnie. Od r. 1943 istniała konspiracyjnie w Warszawie Narodowa Rada Ewangelicka. W Warszawie przebywali profesorowie Wydziału Teologii Ewangelickiej U. W., którzy wraz z ukrywającymi się księżmi i wielu laikami pracowali nad przyszłą „organizacją" stosunków religijno-kościelnych w GG. Na mocy zarządzenia gubernatora H. Franka z dn. 16 marca 1941 r. na miejsce parafii ewangelickich mieszanych naro-

dowościowo miały powstać parafie ewangelickie niemieckie i parafie ewangelickie nie-niemieckie. W związku z tym trzeba było przeprowadzić m. in. podział majątku parafialnego. W większości parafii podział taki został dokonany, natomiast parafia warszawska sabotowała to zarządzenie i działała na zwłokę. Parafia ta licząca ok. 12 000 wiernych, w tym ponad 8000 ewangelików Polaków, pozostała podczas okupacji ogromne straty moralne i materialne: 16. IX. 1939 r. spłonął Kościół Sw. Trójcy, później zniszczona została poważna placówka, chluba parafii, Szpital Ewangelicki. Okupant zabrał dom starców, z sierocińca utrzymywanego przez parafię wywoził dzieci „nordyckie". Obie szkoły średnie Zboru Ew.-Augsb. w Warszawie, szkoła im. M. Reja oraz im. Anny Wazówny zostały zamknięte, ale już od połowy listopada 1939 r. odbywała się nauka dalej w tajnych kompletach i trwała aż do wybuchu powstania w Warszawie. Prześladowania Kościołów przez okupanta trwały z górą trzy lata, osłabły nieco w r. 1943, a to rzekomo na skutek różnicy zdań, jaka zaznaczyła się między niektórymi czołowymi przywódcami partii hitlerowskiej w polityce kościelnej. Pewne jest, że decydującym momentem w zmianie polityki kościelnej była zbliżająca się po klęsce stalingradzkiej katastrofa całego reżimu hitlerowskiego. Spustoszenie dokonane w Kościołach Ewangelickich i Kościele Katolickim na naszych ziemiach przez hitlerowców było ogromne. Kościoły Ewangelickie poniosły olbrzymie straty w majątku kościelnym, straciły 30 duchownych (augsburski — 28, reformowany — 2), pomordowanych w obozach koncentracyjnych, zaginionych, rozstrzelanych, względnie zmarłych na skutek w y cieńczenia oraz chorób, których nabawili się w obozach koncentracyjnych.

PROTESTANTYZM W

POLSCE LUDOWEJ

Wielka ofensywa wojsk radzieckich i polskich zmusiła okupanta hitlerowskiego do ucieczki z ziem polskich. Polska została wyzwolona. Wyłaniał się na ziemiach polskich nowy ustrój polityczny na całkowicie innych podstawach oparty, kształtował się nowy układ sił społecznych, rodziła się Polska Ludowa. W tej nowej rzeczywistości politycznej Kościoły Ewangelickie i ewangelickie związki religijne zabrały się do odbudowy swoich Kościołów i instytucji religijno-kościelnych. Najpilniejszą sprawą było przede wszystkim ratowanie dobytku zarówno duchowego, jak i materialnego po dewastacji okupanta hitlerowskiego. W czerwcu 1945 r. ukonstytuował się Konsystorz Kościoła Ew.-Augsb. z ks. prof. Janem Szerudą jako zastępcą biskupa na czele. Przed powołanymi władzami kościelnymi stanęły wielorakie zadania, zwłaszcza natury personalnej oraz finansowej. A b y dokładniej zorientować się w sytuacji Kościoła i obmyślić plan działania, w sierpniu 1946 r. została zwołana do Łodzi I konferencja duchownych Kościoła Ew.-Augsb. Rząd Polski ze swej strony celem uporządkowania spraw organizacyjnych i majątkowych Kościoła Ew.-Augsb. w Polsce wydał 2 ustawy: 1946 i 1947 r. W myśl pierwszej (Dz. U. Rz. P. Nr 54 z dn. 31. X. 1946 r.): a) do Kościoła Ew.-Augsb. w R. P. wcielono parafie staroluterskie, ewangelicko-luterskie, które należały do Kościoła Unijnego na Ziemiach Zachodnich oraz do Unijnego Kościoła na Górnym Śląsku,b) majątek ruchomy i nieruchomy tych parafii przechodzi na własność Kościoła Ew.-Augsb. w R. P. i c) na parafie te rozciąga się moc obowiązująca dekretu Prez. R. P. z 1936 r. W myśl zaś drugiej ustawy z r. 1947 (Dz. U. R. P. Nr 52 z 8. III. 1947) wszystkie gminy, zbory luterskie i augsburskie Kościołów Ewangelicko-Unijnych, Kościoła Starołuterskiego, Ewangelickiego Kościoła Augsburskiego i Helweckiego W y znania oraz Braci Morawskich (Hernhuci) — wraz z majątkiem ruchomym i nieruchomym tych parafii wcielono do Kościoła Ew.-Augsb. w R. P. Nieżyczliwie odniósł się do Kościoła Ew.-Augsb. Kościół

Rzymskokatolicki. Sprawił wiele kłopotu, zabierając świątynie ewangelickie oraz ewangelickie mienie kościelne. Początkowo próbowano z Kościołem Katolickim pertraktować, później gdy to nie pomogło, procesować się o zwrot kościołów i mienia kościelnego. Jeszcze dziś toczy się spór o niektóre zabrane świątynie ewangelickie. Nowopowołane władze kościelne Kościoła Ew.-Augsb. zabrały się do pracy twórczej ustrojowo-organizacyjnej, filantropijnej oraz wydawniczej. N i e mogąc liczyć na pomoc rządu polskiego, który otrzymał w spadku po okupancie całkowicie zdewastowaną i ograbioną Polskę, ani na zubożałych wiernych oraz zrujnowane parafie, zwierzchnie władze kościelne nawiązały kontakty z zagranicznymi ośrodkami protestanckimi, szukając tam pomocy finansowej. Obecnie stosunki między Kościołami Ewangelickimi oraz związkami religijnymi ewangelickimi a Państwem są oparte na wzajemnym zaufaniu. Oczywiście, ta zmiana stosunków odbiła się dodatnio na życiu wewnętrznym Kościołów i związków religijnych ewangelickich. Jak się przedstawia protestantyzm w Polsce Ludowej dziś na tle całokształtu stosunków religijno-wyznaniowych? W porównaniu do r. 1918 i 1939 dzisiejszy protestantyzm w Polsce Ludowej liczbowo wygląda o wiele gorzej. W wyniku II wojny światowej zmalał on liczbowo, stracił wiele dóbr materialnych, ale nabrał oblicza narodowościowo jednolicie polskiego. Jest to niezwykle doniosły fakt. Z tego należy sobie zdać sprawę, zwłaszcza gdy przypomnimy sobie zacięte walki w łonie Kościoła Ew.-Augsb. w Polsce międzywojennej właśnie na tle narodowościowym. W Polsce Ludowej, liczącej dziś 30 milionów ludności, olbrzymi j e j procent należy do Kościoła Rzymskokatolickiego. Kościół Prawosławny liczy 350—400 tysięcy wiernych, 200 parafii i 207 duchownych, wydaje miesięcznik, utrzymuje dom dla duchownych-emerytów. Kościół Polsko-Katolicki liczy ok. 60* tysięcy wiernych, 72 parafie, 92 duchownych. Prowadzi Wydawnictwa Literatury Religijnej, publikuje broszury i prace treści religijnej, wydaje tygodnik pt. „Rodzina", miesięcznik pt. „Posłannictwo" i „Miesięcznik Kościelny" (Urzędowy organ wewnętrzny Kościoła Polsko-Katolickiego).

Kościół Mariawitów obejmuje dwie grupy: płocką i fełicjanowską*. Grupa płocka liczy ok. 25 tysięcy wiernych, 25 księży i 41 parafii, wydaje pismo „ W imię Boga". Grupa zaś felicjanowska liczy ok. 5 tysięcy wiernych i 22 parafie*. Protestanckie Kościoły liczą razem ok. 150 000 wyznawców. Pod względem liczebności pierwsze miejsce zajmuje Kościół Ew.-Augsb. Kościół ten ma ustrój synodalno-konsystorski. W r. 1959 liczył 117 000 wiernych, 279 parafii względnie zborów, obsługiwanych przez 91 duchownych (w 1960 r . — 112 duchownych). Najwięcej luteranów liczą diecezje: cieszyńska 36 466, katowicka 21 600, mazurska 21 000. Kościół Luterański od r. 1945 odbudował względnie odremontował 245 kościołów i 146 kaplic. Dla duchownych i wiernych wydał nowy śpiewnik, Agendę, Agendę pogrzebową, Postyllę, dzieło o Albercie Schweitzerze, broszurę o Marcinie Lutrze, Historie Biblijne, podręcznik historii Kościoła oraz obfitą literaturę budującą. W y d a j e dwutygodnik „Zwiastun" i co roku Kalendarz Ewangelicki. Na odcinku opieki społecznej Kościół prowadzi diakonat, opiekuje się domem dziecka, utrzymuje cztery domy dla starców, wypłaca emerytury pastorom emerytom oraz wdowom i sierotom po pastorach. W r. 1961 powołany został do życia Fundusz Socjalny Kościoła, obejmujący swoją działalnością opiekę nad emerytami, lecznictwo i prowadzenie domu wypoczynkowego. Kościół Ew.-Augsb. utrzymuje najściślejszą więź ze Światową Federacją Luterańską (Genewa), ze Światową Radą Kosściołów i ze Szwedzkim Kościołem Ewangelipkim. Kościół Ew.-Ref. liczy ok. 5000 dusz, 13 parafii wzgl. filiałów oraz 8 duchownych. Ma ustrój synodalno-prezbiterialny. Od r. 1945 odbudował względnie odremontował sześć świątyń. W y d a j e poczytny miesięcznik pt. „Jednota" (od 1926 r.). Jest to pismo religijno-społeczne poświęcone sprawom ewangelicyzmu polskiego i ekumenii. Prowadzi akcję filantropijną, wypłaca emerytury wdowom po pastorach. Kościół ten utrzymuje ścisłe kontakty ze Światowym Aliansem Kościołów Reformowanych. Kościół Metodystyczny liczy ok. 6000 wiernych, 44 parafie wzgl. filiały i 38 duchownych. Prowadzi sierociniec Wydał śpiewnik, historię metodyzmu i szereg informacyjnych i budujących broszur. Organem iego jest miesięcznik „Pielgrzym

Polski". Od wielu lat prowadzi znaną szkołę języka angielskiego w Warszawie. Kościół Baptystów liczy 2500 wiernych, 67 zborów i 69 kaznodziejów. Prowadzi dom starców. Organem jego jest miesięcznik „Słowo Prawdy". Kościół Adwentystów Dnia Siódmego liczy ok. 6000 wiernych, 65 zborów i 60 duchownych. Prowadzi dom starców. W y d a j e miesięcznik „Znaki Czasu", dwumiesięcznik „Sługa Zboru" i kwartalnik „Lekcje Biblijne". Zjednoczony Kościół Ewangeliczny liczy ok. 7500 wiernych, 85 zborów i 147 pracowników duchownych. W y d a j e miesięcznik „Chrześcijanin", utrzymuje dom starców. Życie religijne w kościołach protestanckich rozwija się i podnosi. Kościoły te żyją ze sobą w zgodzie i utrzymują ż y w e stosunki z Kościołami: Prawosławnym, Polsko-Katolickim oraz Kościołem Mariawitów i współpracują nad krzewieniem idei ekumenicznej. Od r. 1956 istnieje Chrześcijańska Rada Ekumeniczna w Polsce, jej organem jest „Jednota". W Chrześcijańskiej Radzie Ekumenicznej zasiadają reprezentanci Kościołów: Ew.-Augsb., Ew.-Ref., Baptystów, Metodystów, Polsko-Katolickiego, Mariawitów, Prawosławnego i Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego. Kuźnią myśli ekumenicznej, terenem j e j realizacji, która znajduje wyraz w zgodnym współżyciu wyznawców i przyszłych duchownych Kościołów Chrześcijańskich, jest Chrześcijańska Akademia Teologiczna. Kształci ona duchownych dla wszystkich wyznań chrześcijańskich w Polsce Ludowej z wyjątkiem wyznania rzymskokatolickiego. Akademia jest kontynuacją dawnego Wydziału Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego. Posiada 3 sekcje: teologii ewangelickiej, starokatolickiej oraz prawosławnej. Uczelnia ta rozwija się pomyślnie. W r. akademickim 1954/55 liczyła 36 studentów oraz 5 samodzielnych pracowników naukowych, w r. akademickim 1961/62 liczy studentów 99, samodzielnych pracowników naukowych 7, oraz pomocniczych sił naukowych 14. Akademia posiada dobrze zaopatrzoną bibliotekę naukową. W r. 1959 dla uczczenia 70-lecia urodzin ks. proî. dr Jana Szerudy wydała Księgę Jubileuszową. Nawiązując do tradycji Wydziału Teologii Ewangelickiej U. W . w y d a j e od r. 1961 „Rocznik Teologiczny". Uczelnia wraz z Domem Studenta utrzymywana jest przez Państwo.

ŻRODŁA I LITERATURA

A u s l a n d d e u t s c h t u m und E v a n a e l i s c ^ e Kirche, J a h r b u c h 19, w y d . E. Schubert. M o n a c h i u m 1939. Praca t e n d e n c y j n a . O.

Bartel

..

„

J a n Łaski, cz. I. 1499—1556. W a r s z a w a 1955. (Tu obszerna literatura do historii r e f o r m a c j i w Polsce).

Grzegorz

„

,,

R e f o r m a c j a w Polsce, stan b a d a ń i postulaty, w: Księga jubileuszowa ku czci ks. prof, dra Jana Szerudy. W a r s z a w a 1959.

„

„

Filip M e l a n c h t o n w Polsce, w : Rocznik T e o logiczny Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej. W a r s z a w a 1362.

Bickerich W .

Evangelisches Leben unter dem weissen A d l e r . Poznań 1925. (Tu literatura Jo historii r e f o r m a c j i w Polsce).

Brückner

Różnowiercy

Ai.

Pawel

z Brzezin.

polscy.

Kraków

Warszawa

1937.

1905.

Friese Ch. G.

N e u e s t e Geschichte der E v a n g e l i s c h e n b e y d e r Confe=sionen in K ö n i g r e i c h P o l e n und G r o s s -Litauen v. 1768 bis 1783... Büschings M a g a zin X V I I I — X X I .

Busch E. H .

Beiträge zur Geschichte und Statistik des K i r c h e n - und S c h u l w e s e n s der E v . - A u g s b . G e meinden in Königreich Polen. Petersburg i Lipsk 1867.

Chmaj

L.

Chyliński

Bracia Polscy. W a r s z a w a H.

Corpus Reformatorum. 1834 i n. Cygański Da'ton

M.

H.

Estreicher

Halis

Saxonorum,

M n i e j s z o ś ć niemiecka w P o l s c e w 1. 1918—39. Łódź 1962. Lasciana. Berlin

Diirr-Durski

1957.

O w y z n a n i a c h i k erunkach w chrześcijaństwie. W a r s z a w a 1961. (Praca grzeszy p o w a ż nymi nieścisłościami).

J.

K.

1898.

A r i a n i e p o ' s c y w ś w i e t l e w ł a s n e j poezji. W a r s z a w a 1948 r. Ekk'esia, tom V . D i e e v a n g e l i s c h e n K i r c h e n Polen. Lipsk 1938. Bibliogralia

historii

polskiej. W a r s z a w a

1955.

Finkel L.

B i b l i o g r a f i a Historii P o l s k i e j .

Giewartowski

T.

Kościoły

Glass J. Górski

K.

Gürtler

Zachodnia",

Poznań

1939.

polscy

w

urzędowych.

Warszawa

Paweł

L.

Jörgensen

K.

Hulka-Laskowski Krasiński W .

Lehmann

P.

J.

Lubicz J. i Woliński

Maleczyńska

E.

J.

Warszawa

Polsce.

świetle

dokumentów

1919.

und

1958.

Historia

W-wa

t. I,

cz.

1929.

evangelische

chen in W a r t h e g a u . G e t y n g a Polski,

II.

J. Th.

1957,

Otto

L.

W.

In-

Kronika Zboru Ew.-Augsb. w Warszawie, 1782—1890. W a r s z a w a 1891. Ö k u m e n i s c h e B e s t r e b u n g e n unter den polnischen Protestanten bis zum Jahre 1643. K o b e n h a v n 1942. Pięć w i e k ó w herezji. W a r s z a w a 1960. Zarys dziejów powstania i upadku reformacii w Polsce, 2 t., W a r s z a w a , 1903—1905. Humanizm i Reformacja w Polsce. Wybór źródeł, w y d . Ign. C h r z a n o w s k i i St. Kot. Lwów—Warszawa—Kraków 1927. Książeczka p a m i ą t k o w a na 'uroczystości 25-lecia Ogólnego Synodu Pastorów Okręgu K o n s y s t o r s k i e g o , W a r s z a w a 1905. Literatura ariańska w P o l s c e X V I w i e k u , opr. L. Szczucki i J. Tazbir. W a r s z a w a 1959. K o n f e s j a S a n d o m i e r s k a na tle innych k o n f e sji w P o l s c e X V I w i e k u . W a r s z a w a 1937. (Tu obszerna literatura do historii r e f o r m a c j i w Polsce). Polityka okupanta h i t l e r o w s k i e g o w o b e c w y znań r e l i g i j n y c h w P o l s c e w latach 1939— —1945 w : Biuletyn G ł ó w n e j K o m i s j i b a d a n i a zbrodni hitlerowskich w Polsce, t. I X , str. 71—111. W a r s z a w a 1957. Ruch husycki w C z e c h a c h i w Polsce. W a r s z a w a 1959 r.

Gesichte der rnhut 1931.

Bömischen

Brüder,

„Odrodzenie i Reformacja w Historii P A N . Ogrodziński

Kir-

PAN.

M o n u m e n t a Reformationis Pol. et Lith. 1911, 1913 i 1915. Müller

1955.

„Strażnica

z Brzezin. K r a k ó w

Nationalsozialismus

stytut Historii Jenike

w

Ewangelicy Grzegorz

P.

Ewangelickie

D z i e j e piśmiennictwa — W r o c ł a w 1946.

t.

Polsce",

śląskiego.

III.

Wilno Her-

Instytut

Katowice—

Przyczynek do historii Zboru Ew.-Augsb. W a r s z a w s k i e g o (1650—1781), W a r s z a w a 1881.

Pawiński

Źródła

dziejowe. W a r s z a w a

„Reformacja

w

Polsce",

Dziejów Reformacji w

1883.

Organ

Tow.

Badań

Polsce.

R e l a c j e n u n c j u s z ó w apostolskich... Berlin 1864. Rican

R.

D i e Böhmischen Brüder. Berlin

„

D a s Reich Gottes in den b ö h m i s c h e n Ländern. Geschichte des tschechischen Protestantismus. Stuttgart 1957. Studia n a d położeniem p r a w n y m mniejszości

,,

Sawicki

.1.

religijnych 1937. ,,

„

Starke A . Stasiewski

B.

,,

„

Stämmler

D.

V ö l k e r K.

Państwie

Polskim.

Warszawa

Kościół E w a n g e l i c k i na polskim G ó r n y m Śląsku. K a t o w i c e 1938. Fraterna Exhortatio, 1607/1618. D i e Kirchenpolitik der Nationalsozialisten im Warthegau 1939—1945, w : Vierteljahrhefte f ü r Zeitgeschichte. J a n u a r - H e f t 1959. Die Römisch-Katholische Kirche, w ; „Ost E u r o p a - H a n d b u c h " , Band Polen, 1959, K ö l n - G r a z , s. 103—108. Reformation u. G e g e n r e f o r m a t i o n in Polen, M ü n s t e r W e s t f . 1960. D e r Protestantismus in Polen.

Poznań

1925.

D e r Protestantismus in P o l e n auf Grund der einheimischen Geschichtsschreibung. Lipsk 1910.

„ Wilbur

w

1961.

Kirchengeschichte Polens. L i p s k i Berlin

E. M .

1930.

A H i s t o r y of Unitarianism, Socinianism u n d its Antecedents. C a m b r i d g e , Massachusetts 1947.

„

„

A H i s t o r y of Unitarianism in T r a n s y l v a n i a , England and A m e r i c a , C a m b r i d g e , M a s s a c h u setts 1952.

Wagner

O.

D i e E w a n g e l i s c h e n Kirchen in Polen, w : „Ost Europa-Handbuch, Band Polen, Köln-Graz, 1959, s. 128—137. M a t r i c u l a r u m R. P. Summaria.

Wierzbowski. Wotschke

Th.

,,

„

„

„

Zakrzewski

W.

Briefwechsel Lipsk 1910. Geschichte 1911.

der der

Schweizer

mit

den

Polen.

Reformation

in

Polen.

Lipsk

D i e R e f o r m a t i o n im L a n d e Posen. Leszno 1913. D a s E v a n g e l i u m unter dem K r e u z im Lande Posen. P o z n a ń 1917. Powstanie i wzrost reformacji w Polsce 1520/70. Lipsk 1870.

Treść str Protestantyzm dawnej Polski Niepodległej

.

.

.

.

4

Protestantyzm okresu rozbiorów

18

Protestantyzm w Polsce Odrodzonej

27

Protestantyzm w Polsce Ludowej

37