Cambridge Library CoLLeCtion Books of enduring scholarly value
Classics From the Renaissance to the nineteenth century...
251 downloads
1557 Views
6MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
Cambridge Library CoLLeCtion Books of enduring scholarly value
Classics From the Renaissance to the nineteenth century, Latin and Greek were compulsory subjects in almost all European universities, and most early modern scholars published their research and conducted international correspondence in Latin. Latin had continued in use in Western Europe long after the fall of the Roman empire as the lingua franca of the educated classes and of law, diplomacy, religion and university teaching. The flight of Greek scholars to the West after the fall of Constantinople in 1453 gave impetus to the study of ancient Greek literature and the Greek New Testament. Eventually, just as nineteenth-century reforms of university curricula were beginning to erode this ascendancy, developments in textual criticism and linguistic analysis, and new ways of studying ancient societies, especially archaeology, led to renewed enthusiasm for the Classics. This collection offers works of criticism, interpretation and synthesis by the outstanding scholars of the nineteenth century.
P. Vergili Maronis Opera This is the second edition of Virgil’s works by the German classical philologist Otto Ribbeck, published in Leipzig in 1894-5. It is solely a work of textual criticism, in which Ribbeck assembled what he believed to be the most reliable edition from different authorities. While it includes no commentary on the text by the editor, it is considered a work of great erudition, demonstrating immense scholarly knowledge of Virgil’s work. It consists of four parts published in two volumes. Volume 2 contains the second half of the Aeneid (Books 7-12), describing the Trojans’ arrival in Italy and the ensuing wars; and the Appendix Vergiliana, which gives the texts of other poems which had been assigned to the Virgilian canon.
Cambridge University Press has long been a pioneer in the reissuing of out-of-print titles from its own backlist, producing digital reprints of books that are still sought after by scholars and students but could not be reprinted economically using traditional technology. The Cambridge Library Collection extends this activity to a wider range of books which are still of importance to researchers and professionals, either for the source material they contain, or as landmarks in the history of their academic discipline. Drawing from the world-renowned collections in the Cambridge University Library, and guided by the advice of experts in each subject area, Cambridge University Press is using state-of-the-art scanning machines in its own Printing House to capture the content of each book selected for inclusion. The files are processed to give a consistently clear, crisp image, and the books finished to the high quality standard for which the Press is recognised around the world. The latest print-on-demand technology ensures that the books will remain available indefinitely, and that orders for single or multiple copies can quickly be supplied. The Cambridge Library Collection will bring back to life books of enduring scholarly value (including out-of-copyright works originally issued by other publishers) across a wide range of disciplines in the humanities and social sciences and in science and technology.
P. Vergili Maronis Opera Volume 2 E dited by O t to R ibb eck Virgil
C a M B R I D G E U N I V E R sI T y P R E s s Cambridge, New york, Melbourne, Madrid, Cape Town, singapore, são Paolo, Delhi, Dubai, Tokyo Published in the United states of america by Cambridge University Press, New york www.cambridge.org Information on this title: www.cambridge.org/9781108012768 © in this compilation Cambridge University Press 2010 This edition first published 1895 This digitally printed version 2010 IsBN 978-1-108-01276-8 Paperback This book reproduces the text of the original edition. The content and language reflect the beliefs, practices and terminology of their time, and have not been updated. Cambridge University Press wishes to make clear that the book, unless originally published by Cambridge, is not being republished by, in association or collaboration with, or with the endorsement or approval of, the original publisher or its successors in title.
P. VERGILI MARONIS OPERA APPARATV CRITICO IN ARTIVS CONTRACTO
ITBEVM KECBNSTIT
OTTO RIBBECK.
VOL. III.
AENEIDOS LIBRI VII—XII.
LIPSIAE IN AEDIBVS B. G. TEVBNERI. MDCCCXCV.
P. VERGILI MARONIS
AENEIDOS.LIBEI VII-XII. APPAEATV CEITICO IN AETIVS CONTKACTO
1TEEVM KECENSVIT
OTTO RIBBECK.
LIPSIAE IN AEDIBVS B. G. TEVBNEEI. MDCCCXCV.
P. VERGILI MARONIS
A
KIEBECK, Vergil. III.
E
N
E I S
35
P. VERGILI MARONIS A E N E I D O S LIBER SEPTIMVS. Tu quoque litoribus nostris, Aeueia nutrix, aetemain moriens faniani, Caieta, dedisti; et nunc servat konos sedeni tuus ossaque nomeu Hesperia in niagna, siqua est ea gloria, signat. at pius exequiis Aeneas rite solutis, aggere composito tumuli, posquam alta quierant aequora, tendit iter velis portuinque relinquit. adspirant aurae in noctem nee Candida cursus TESTIMONIA. Aeneidos VII lsq. fragm. Bob. de pronom. V565K. 1 Priscianus 1033. 1255 P. Probi inst. IV 145 K. (cf. Audacis exc. VII r 350 K.) Consensus V 398 K. tu q. ]. n.' ult. syll. IVc 251 K. Servius Aen. I 290 eel. VI 1 ctu q.' ult. syll. IV 232 K. Aeneia n.' Charisius I 274 K. Diomedes I 459 K. 2 Fulgentius de contin. Verg. f p. 762 St. 3 Servius Aen. Ill 319 VI 152 4 si qua . . signant' Servius Aen. X 828 8 'adspirant . noctem' Servius Aen. II 385 c 8 sq. nec . . . negat' schol. Hor. epod. X 9 VAEIA LECTIO. AENEIDOS VII. 2 FAMAMMOBJENS Py 3 servat test. Servius. signat et v. 4 servant coni. Schapents, te-
mere
tuof c
4 SIGNANT MPyl,
Servii Aen. X 828
codd. 5—9. 1 0 - 3 0 F 5 AENEAS EXEQUIIS M AENEAS EXSEQVIIS R 6 pofqua 61 POSTQVAM ceteri 'quierunt: Hebrus quieraut legit' Servius (hebrius Regin. Acron Helenius Parrhasius epist. qu.IV cf.prol. 11A sqq. et Hageni schol. Bern. 731 sg.); cf. IV 523, contra VI 102. 226 XI 300 7 POETVS Py, commendatur exemplis liisce: III 10. 124. 289 ef III 219. 254. 382 IV 612 V 32. 57. 813 VI 366 VII 22 reliquit cm 8 Afpirant 6 curfu- c2 (curfuf cl) CVRSV^ R cursum schol. Hor. 35*
534
VERGILI AENEIS VII
Luna negat, splendet treniulo sub lumine pontus. proxinia Circaeae raduntur litora terrae, dives inaccessos ubi Solis filia lucos adsiduo resonat cantu tectisque superbis urit odoratam nocturna in lumina caedrum, arguto tenuis percurrens pectine telas. hinc exaudiri gemitus iraeque leonum vincla recusantum et sera sub nocte rudentum, saetigerique sues atque in praesepibus ursi saevire ac forniae magnorum ululare luporuin, quos hominum ex facie dea saeva potentibus herbis induerat Circe in voltus ac terga ferarum. quae ne monstra pii paterentur talia Troes delati in portus neu litora dira subirent, Neptunus ventis implevit vela secundis atque fugani dedit et praeter vada fervida vexit. Iamque rubescebat radiis mare et aethere ab alto Aurora in roseis fulgebat lutea bigis:
10
15
20
25
TESTIMONIA. 9 'splendet . . . pontus' Macrobius Sat. VI4, 7 comm. Bern. Lucani V 446 U. schol. Hor. carm. II 5, 19 10—14 Macrobius Sat. V 12, 7 11 Servius Aen. IX 26. 641 ge. Ill 5 'inaccessos . . . lucos' Servius Aen. Ill 386 11 sq. 'inaccessos . . . cantu' Arusianus VII 505 K. 13 (om. 'odoratam') Arusianus VII 484 K. 14 'arguto p. p. t.' schol. Veron. 74, 20 K. (cf. ge. I 294) 15—20 Macrobius Sat. V 8, 1 15 sq. Eutychis ars V 472 K. 16 'et . . rudentum' Servius Aen. Ill 561 VIII 248 georg. Ill 374 20 de schem. lex. p. 57 H. 21 Servius Aen. Ill 265 25 'iamque . . . mare' comm. Bern. Lucani V 564 U. 26 Nonius 549, 20 VAEIA LECTIO.
10 CIRCEAE MPByb
13 NOCTURNO
INLVMINE JK nocturna in lumina test. Arusianus CEDRUM FPBy: cf. ge. Ill 414 14 cf. ge. I 294 telam schol. Veron. 15 EXAVDIRE Pyc, Eutychis Mm. t exaudiri et eiusdem lion. f.: fort, exaudirei scriptum erat: cf. Aen. VI 399 16 SERA FMBybtp feraf cl SAEVA P: cf. 84. Idem Servius legisse videri potesi, cum interpretetur: *quasi eo tempore, quo naturali libertate uti consueverunt' cf. eel VIII 88 ge. Ill 467 IV 132 Aen. VII 492 18 mugire olim conieci 20 VO.LTVS (erasa ut vid. L., alt. L m. rrc.) P VVLTVS FMRbc 26 INROSEIS FMPBybq, Nonii ex.: cf. VI 535 XI 913 'in roseis . . . niulli iungunt:
inroseis, i. e.
VERGILI AENBIS VII cum venti posuere omnisque repente resedit flatus et in lento luctantur marmore tonsae. atque hie Aeneas ingentem ex aequore lucum prospicit. hunc inter fluvio Tiberinus amoeno verticibus rapidis et multa flavos harena in mare prorumpit. variae circumque supraque adsuetae ripis yolucres et fluminis alveo aethera mulcebant cantu lucoque volabant. flectere iter sociis terraeque advertere proras imperat et laetus fluvio succedit opaco.
535
30
35
Nunc age, qui reges, Erato, quae terupora rerum, quis Latio antiquo fuerit status, advena classem TESTIMONII. 27 sq. 'cum . . . flatus' Nonius 368, 12 Servius Aen. Ill 130 'omnis . . . flatus' schol. Hor. carm. Ill 3, 30 27 'cam v. p.' schol. Lucani III 523 V 599 Servius ge. I 356 30—34 c hunc. . . volabant' Diomedes I 483 K. 30—32 'hunc . . . prorumpit' Donatus ad Ter. Andr. IV 1, 39 'fluvio , . . prorumpit' (om. 31) Macrobius Sat. Ill 1, 2 30 'hunc . . . amoeno' Servius Aen. II 681 IV 663 VII 430 VIII 95. 107 IX 416. 553 'fluvio T. a.' Asper 112, 13 K. 31 Porphyrio ad Hor. carm. I 2, 13 'verticibus r.' Servius Aen. XII 673 'et . . . harena' schol. Hor. carm. I 8, 8 32 'in m. p.' Servius Aen. VII 802 34 'aethera m. c ' schol. Lucani IV 643 Servius Aen. V 524 37 'nunc . . . Erato' schol. Hor. serm. I 5, 53 VARIA LECTIO.
non rubicundis' Servius. inrafeif c2 inuafeif c l , unde in variis conieci prol. 346. in croceis Schraderus et Bentleius ad Lucan. IV 125, ut Ausonius in periocha VIII IHados (sed roseis perioch. VIII Od.) Defendit in roseis Kvicala acad. Prag. Ill 129 27 turn schol. Lucani V 599 28 FLVCTANTVR (P eras.) E remi m 31'FLAVOS PI PLAUUS FMP2Bybc 32 praeeipitat varia lectio in Moret. tert: cf. IV 251 SVPque
PEAQ- P fuppra . . (a m. 2, m. 1 fort, fupprema) y superque Witt. Hoc solo loco apud Vergilium supra correpta u legitur, quod imitatum Statium Theb. IX 114 item circumque supraque, sed semel tantum scripsisse monet MarMandus ad Statii silv. II 2, 122. Fortasse tamen religuerat poeta circum superaque: cf. ge. I 364; exitiis versus similis VI 11 34 aera Wakefieldus: Ma Ovidius fast. I 155 et Petronius 127. aethera in lemm. Servius, nee offendit Lachmannus Lucr. 300 35 socios Mentel. pr. m. 1, aliquot Pieriani 37 *hinc est sequentis operis initium;
536
VERGILI AENEIS VII cum p r i m u m Ausoniis exercitus appulit oris, expediam et primae revocabo exordia pugnae. t u vatem, t u , diva, mone. dicam horrida bella, dicain acies actosque aniinis i n funera reges Tyrrhenamque m a n u m t o t a m q u e sub arma coactam Hesperiam. maior reruni mihi nascitur ordo, maius opus moveo. rex arva L a t i n u s et urbes iam senior longa placidas in pace regebat. hunc F a u n o et n y m p h a genitum Laurente Marica accipimus, Fauno Picus pater isque p a r e n t e m te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus auctor. films huic fato divom prolesque virilis nulla fait primaque oriens erepta iuventa est sola domum et t a n t a s servabat filia sedes,
40
45
50
TESTIMONIA. 40 r et... pugnae' Servius Aen. VII 481 41 'tu vatem . . mone' ult. ayll. IV 236. 239 K. Servius Aen. II 122 43 sq. r 'totamque . . . Hesperiam' Arusianus VII 509 K. 44 sq. maior . . . opus' comm. Bern. Lucanil68U. 'maior . moveo' Donatus ad Ter. Andr. prol. 4 'quoniam — ut Mantuanus uates praedixit excelsus — maius opus moveo maiorque mihi rerum nasoitur ordo' Ammianus Marcellinus XV 9 , 1 46 'maius o. m.' Fabius Victorinus in Cic. p. 197 H. Servius Aen. VII 1 46 'longa . . . regebat' Servius Aen. IV 229 VII 42. 162. 601 47 sq. 'hune . . . accipimus' comm. Bern. Lucani II 424 U. 48 sq. 'Fauno . . . auctor' Servius Aen. XII 820 49 c tu . . . auctor' Nonius 417, 25 Servius et Philargyrius ge. IV 319 50 sq. Sacerdos VI 468 K. 'filius . . . nulla' Nonius 303, 33. 455, 29 51 'primaque . . . est' Servius Aen. X 333 52 Nonius 387, 24 r Servius Aen. VI 402 e t . . . sedea' Servius II 711 V 30 'tantas . . . .sedes' Servius georg. IV 458 VARIA LECTIO.
ante dicta enim ex superioribus pendent' Servius. Hoc septimi libri initium esse voluit Peerlkampus. Integrum folium incipit in B tempora, rerum Quis Peerlkampus: tempora rerum coniungimt M PVGNAB
et Servius 4 0 BELLA M 41 deest in textu, add. in mg. M MONE-,0DICAM F die Me et v. 42 Voss. alt. 42 funere c 45 MONEOREX (NE m. 2, N con: ex V, X corr. ex T ut vid.) F 46 placidas] populos Servius Aen. IV 229 VII 162 N
placidof cl IM F 50 DIVOM (0 corr. in V) P DIUUM FMybc 51 prima moriens Sentleius
VERGILI AENEIS VII iam matura viro, iam plenis nubilis annis. multi illam magno e Latio totaque petebant Ausonia. petit ante alios pulcherrimus omnis Turnus, avis atavisque potens, quern regia coniunx adiungi generum miro properabat amore; set variis portenta deum terroribus opstant. laurus erat tecti medio in penetralibus altis, sacra comam rrmltosque metu servata per annos, quam pater inventam, primas cum conderet arces, ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus Laurentisque ab ea nomen posuisse colonis. huius apes summum densae (mirabile dictu), stridore ingenti liquidum trans aethera vectae, ob sedere apicem, et pedibus per mutua uexis examen subitum ramo frondente pependit. continuo vates 'externuni cernimus' inquit 'adventare virum et partis" petere agmen easdem partibus ex isdem et summa dominarier arce.' praeterea, castis adolet dum altaria taedis et iuxta genitorem adstat Lavinia virgo, visa (nefas) longis comprendere crinibus igneni, atque omnem ornatum flamma crepitante crernari,
537
55
60
65
70
TESTIMONIA. 53 ciam m. v.' Arusianus VII 492 K. Aero ad Hor. carm. I 23, 12 66 gq. 'quern . . . amore' Servius Aen. XII 31 69 'laurus . . medio' Servius Aen. XI 547 'tecti m.' Arusianus VII 493 K. 60 Nonius 349, 17 laeta comam' Porphyrio ad Hor. carm. I 21, 12 'multosque . . . annos' Servius Aen. II 715 61 sq. Servius Aen. VII 136 63 Arusianus VII 494 K. 66 f et . . . nesis' Arusianus VII 502 K. 71 Nonius 248, 1. 449, 9 ccastis . . . taedis' schol. f Med. eel. VIII 65 adolet cum a. t.' Nonius 58, 28 'adolet aras' Arusianus vll 457 K. 74 schol. Veron. 97, 7 K. VARIA LECTIO. 53 iam plenis] INPLBNIS P 54 e magno tacitus Lachmannus ad Lncr. IV 1151 55 ante omnes p. unus Moret. sec. 60 sacraj laeta schol. Hoy. coma %, Nonius SUM
63 laurentef %, Arusianus 64 TAtAMUM M: cf. ge. IV 189 et Aen. VII 97 69 PARTIS ( I corr. in E) M partef b 71 adolet cum Nonius, (p. 58 adoletque Wolf.) adolendo schol. Med.
72 Ut cl%, Schaperus,
eleganter sane
538
VERGILI AENEIS VII *regalisque accensa conias ; accensa coronani *insignem geminis 7 turn fumida luruine fulvo *involvi ac totis Volcanum spargere tectis. id vero h o r r e n d u m ac visu mirabile ferri: namque fore inlustrem fama fatisque canebant ipsam, sed populo m a g n u m portendere bellum. at rex sollicitus monstris oracula F a u n i , fatidici genitoris, adit lucosque sub alta consulit Albunea, n e m o r u m quae maxima sacro fonte sonat saevamque exhalat opaca mephitim. hinc Italae gentes omnisque Oenotria tellus in dubiis responsa p e t u n t ; hue dona sacerdos cum tulit et caesarum oviurn sub nocte silenti pellibus incubuit stratis somnosque petivit, multa modis simulacra videt volitantia miris et varias audit voces fruiturque deorum conloquio atque imis Acheronta adfatur Avernis. hie et turn pater ipse petens responsa Latinus
75
80
85
90
TESTIMONIA. 76 f tuni . . . fulvo' Servius Aen. II 683 82 — 84 'lucosque . . . sonat' Porphyrio ad Hor. carm. I 7, 12 82 sq. 'lucosque . . . Albunea' schol. Hor. carm. I 7, 1 schol. Veron. 97, 4 84 'saevamque . . . mephitim' Priscianus 757 P. Arusianus VII 477 K. 'exhalat o. m.' Eutychis ars V 477 K. 90 sq. 'fruiturque d. c ' Priscianus 1193 P. 91'atque... Avernis' Porphyrio ad Hor. carm. 11118,1 VAKIA LECTIO. 75 Regalef b 77 involvi, atque omnem flamma crepitante cremari Ornatum, ac totis Volcanum spargere tectis hue transpositis v. 74 dementis Peerlkampus. Mihi quoque v. 74 sic positus suspicionem movet: ut duplicem poetae manwm agnoscere mihi videar, qui cum primum v. 74 conclusisset descriptionem, candein postea v. 7 5 — 7 7 amplificare, v. 74 autem deleri voluerit VVLCANVM Pybc 78 Id (I m. 2 in ras.) b Hoc cm 81 MONETRIS M
PAUNI om. m. 1M
83 facrfi ut
vid. bl 84 SONAT (T m ras) E inanat schol. Hor SAEVAM (BAE in ras.) li seram Arusiani cod.: cf. 16 SABUDM Mbl. Hue spectat Servius ^mephitis proprie cst ierrae putor . . . alii Mephitin deum volunl Leucotheae conexum . . . alii Mephitin Iunonem rolunf adnotans MEPITEM R mefitin Witt, mephitim tcstatur Priscianus 89 cf. gv. I 477 92 hinc Bentleius tune c
VERGILI A.ENEIS VII
539
centum lanigeras mactabat rite bidentis atque haruni effultus tergo stratisque iacebat velleribus: subita ex alto vox reddita luco est c ne pete conubiis natam sociare Latinis, o mea progenies, thalamis neu crede paratis: externi venient generi, qui sanguine n o s t r u m nomen in astra ferant quorumque a stirpe nepotes omnia sub pedibus, qua Sol utrumque recurrens aspicit Oceanum, vertique regique videbunt.' haec responsa patris Fauni monitusque silenti nocte datos n o n ipse suo premit ore Latinus, set circum late volitans iani F a m a per urbes Ausonias tulerat, cum Laomedontia pubes gramineo ripae religavit ab aggere classem. Aeneas primique duces et pulcher l u l u s corpora sub ramis deponunt arboris altae instituuntque dapes et adorea liba per herbam subiciunt epulis (sic Iuppiter ipse monebat) TESTIMONIA.
95
loo
105
no
93 Gellius XVJ 6, 3 of. Macrobius Sat. VI 9, 1
94 sq. 'atque . . . velleribus' Servius eel. VI 53 96 Cledonius V 67 K. Macrobii exc. Bob. V 641 K. schol. Veron. 97, 5 K. , LL
recte defendit Bietschius
fheol. Verg. 2 5 , 192 IPSE M ille %,
540
VERGILI AENEIS VII et Gereale solum pomis agrestibus augent. consumptis hie forte aliis ut vertere morsus exiguani in Oererem penuria adegit edendi et violare manu malisque audacibus orbem fatalis crusti patulis nee parcere quadris: 115 r heus! etiam mensas consuminms' inquit lulus, nee plura adludens. ea vox audita laborum prima tulit finem, primamque loquentis ab ore eripuit pater ac stupefactus nuniine pressit. continuo 'salve fatis mihi debita tellus 120 vosque' ait, 'o fidi Troiae, salvete, penates: hie domus, haec patria est. genitor mihi talia namque (nunc repeto) Anchises fatorum arcana reliquit: "cum te, nate, fames ignota ad litora vectum accisis coget dapibus consumere mensas, 125 turn sperare domos defessus ibique memento prima locare manu rnolirique aggere tecta". haec erat ilia fames; haec nos supreina nianebai,
TESTIMONIA. 114 sq. r et . . . crusti' schol. Hor. serm. I 1, 25 'orbem f. c ' Servius ge. Ill 360 116 Servius in Don. IV 440 K. Pompeius V 251 K. Servius Aen. I 321. 736 'heus e. m.' ult. syll. IV 247 K. 117 sq. 'laborum . . . finem' Nonius 407, 8 120 'salve . . . tellus' Servius Aen. VIII 291 achol. Bern, georg. II 173 121 co . . . penates' schol. Bern, georg. II 173 122 'hie . . . est' Servius Aen. I 380 122 sq. 'genitor . . . reliquit' Servius Aen. V 47 123 Servius Aen. I 188 128 sq. Servius Aen. Ill 395 128 Arusianus VII 491 K 'haec . . . fames' ult. syll. IV 225. 230 K. VARIA LECTIO.
lestcmtur Priscianus et Servius, probavit Bentteius: cf. 558 II 779 m
ponebat c
112 MOESVS (S pr. m. 2 ut rid. in ras.) PMOEm
SVs B morsum 'plerique veteres' Pieriani 113 EXIG-VA B 116 confumpfimuf ut vid. cl confumi... muf c2 118 primam] primum Menag. pr. 119 ac] ET B 122 hie patria eft c 122 sq. talia namque, nunc repeto, Wagnerus. talia (namque nunc repetoJ Fabricius 123 'nusquam legimus, quod Anchises prtirdiveral. fame in Italia laboraturos Troianos' Servius: A
cf. I l l 255 sqq. prol. 82 125 Acceffif y l Occifif (A atramento p. m. 2) I AMBESIS B: cf.Ill 257 'accisis, undique consumptis' Servius, quasi amcisis legisset 126 domuf cl 128MANEBA!>r7J.' cf. VI84
VERGILI AENEI& VII
541
exiliis positura moduni. quare agite et primo laeti cum lumine solis 130 quae loca, quive habeant homines, ubi moenia gentis, vestigemus et a portu diversa petamus. mine pateras libate Iovi precibusque vocate Anchisen genitorern, et vina reponite mensis.' sic deinde effatus frondenti tempora ramo 135 itnplicat et geniumque loci primamque deorum Tellurein nymphasque et adhuc ignota precatur flumina, turn Noctem Noctisque orientia signa Tdaeumque Iovem Phrygiamque ex ordine matrem invocat et duplicis caeloque ereboque parentis. 140 hie pater omnipotens ter caelo clarus ab alto intonuit radiisque ardentem lucis et auro ipse manu quatiens ostendit ab aethere nubem. diditur hie subito Troiana per agmina rumor advenisse diem, quo debita moenia condant. 145 TESTIMONIA. 131 'quae . . . homines' Cledonius V 66 K. Nonius 318, 4 133 'nunc . . Iovi' Donati ars IV 400 K. Pompeius V 307K. Isidorus orig. VI19, 32 Beda de trop. 380 C. exempl. cod. Vat. v. 51 Keil. r pateras 1. Iovi' Philargyrius ge.IV 54 133 sq. 'nunc.genitorein' Lactantius div. inst. I 15 134 'et . . . mensis' Arusianus VIE 506 K. Servius Aen. 1 706 VII 146 136 sq. 'geniumque .. . Tellurem' Servius Aen. IX 52 'primamque d. T.' Laotantius div. inst. epitome 19 139 'Iovem . . . matrem' Macrobius Sat. Ill 1, 2 139 sq. f Phrygiamque . . . invocat' Servius Aen. V 773 142 ult. syll. IV 227 K. 142 sq. 'radiisque...nubem' comm. Bern. Lucani X 503U. 144 Donatus ad Ter. Phorm. V 7, 30 Servius Aen. VIII 132 VARIA LECTIO. 129 exiliis Goth., quod commendaverat Burmannus conl. II 780 EXITIIS MPybc, Servii ad III 395 ex. exitilS B 131 qui, om. ve, Cledonius quae Nonii exempt, quod quique interpretatur novissimus editor 133 Iovi] deis Pompeius 134 Anchifem & et vina r. m. abesse velim: cf. prol. 82, totum versum damnat Kvieala I. I. 131 135 lauro, in mg. m. 2 t ramo c: cf. V 539 lauro Menag. alt., i 138 Noctis] NOCTI B, quod pro dativo accipiendum sit. noctu Vossius 140 EEEBOQ- (Q- in ras.) B PAEENTIS M m. 1 ut vid., Pybcl PAEENTES Mm. 2?Bc2 143 MANVM M 144 Deditur yoc, Servii Aen. VIII 132 qo creditor m ro . mor (o post. corr. ex n), at murmur y: cf. XII 239 145 debita: cf. 120 condent cl
542
VERGILI AENEIS VII
certatim instaurant epulas atque omine magno crateras laeti statuunt et vina coronant. Postera cum prima lustrabat lampade terras orta dies, urbem et finis et litora gentis diversi explorant: haec fontis stagna Nuinici, hunc T h y b r i m fluvium, hie fortis habitare Latinos, turn satus Anchisa delectos ordine ab onini centum oratores augusta ad nioenia regis ire iubet, ramis velatos Palladis omnis, donaque ferre viro pacemque exposcere Teucris. haut niora, festinant iussi rapidisque feruntur passibus. ipse humili designat moenia fossa moliturque locum primasque in litore sedes castrorum in morem pinnis atque aggere cingit. iamque iter emensi turris ac tecta Latinorum ardua cemebant iuvenes muroque subibant. ante urbem pueri et primaevo flore iuventus TESTIMONIA.
147 Beda de trop. 380 C. of. Aen. I 724
150
155
160
148 ult.
syll. IV 230 K. 151 'hie . . . Latinos' Arusianus VII 477 K. 153 sq. 'centum . . . iubet' Servius Aen. X 80 157 'ipse . . . fossa' Servius Aen. IX 8 159 Servius Aen. I 5 160 sq. 'iamque...ardua' Maximus Victorinus de rat. metr. VI 222 K. 160 Marius Victorinus VI 163 K. Porphyrio ad Hor. serm. I 8, 43 161 'muroque s.' Arasianus VII 507 K. schol. Lucani VI 530 Servius Dan. Aen. IV 598 X 797 of. Pompeius V 183 K. Servius Aen. Ill 292 VI 222 162—165 (om. 163) 'ante . . . aut aoris arcus aut 1. 1. s. c ' Augustini regul. V 521 K. 162 sq. 'ante . . equis' Servius Aen. IX 603 162 r et . . . iuventus' Isidorus orig. IX 3, 37 VARIA LECTIO. 146 sq. tibicines videntur (cf. prol. 82): defender e conatur Ladevicus 147 cf. I 724 148 om., in mg. m. E
rec. add. c
PEIMO B, de ult. syll.
149 FINES Me gentef cl 154 OMNIS (I corr. in E) P
LAMPADA P
151 hie] hac cl fortef c Post omnif rasura fere 13 litte-
S DE
rarum in y
158 ESSE M
160 TVRRES PRyloc2 i
ET (AC sup.) M et yb LATIN^-fiBM (I sup. minio) M latinorum (oram in ras., m. 1 fort, latinum) b Latinorum testantur schol. Hor. et Servius 161 MVROS B muro testantur Arusianus, schol. Lucani, Servius: cf. IX 371 subibant, at ppinquant y: cf. VIII 101 XI 597. 621
VERGILI AENEIS VII
543
exercentur equis domitantque in pulvere currus aut acris tendunt arcus aut lenta lacertis spicula contorquent cursuque ictuque lacessunt: cum praevectus equo longaevi regis ad auris nuntius ingentis ignota in veste reportat advenisse viros. ille intra tecta vocari imperat et solio medius consedit avito. tectum augustum ingens ; centum sublime columnis, urbe fuit summa, Laurentis regia Pici, horrendum silvis et religione parentum. hie sceptra accipere et primos attollere fasces regibus omen erat, hoc illis curia ternplum, hae sacris sedes epulis, hie ariete caeso perpetuis soliti patres considere mensis. quin etiam veterum effigies ex ordine avorum antiqua e eaedro, Italusque paterque Sabinus vitisator curvam servans sub imagine falcem, TESTIMONIA.
165 'cursuque i. 1.' Arusianus VII 489 K.
165
170
175
170 Dio-
medes 1499 K. Asper 114, 17 K. 'tectum a. ingens' Servius Aen. VII153 f r tectum a.' Servius Aen. XI 235 171 Diomedes I 499 K. Laurentis r. P.' Servius Aen. VII 678 172 Servius Aen. VI 10 chorrenduni s.' Aero ad Hor. epist. I 10, 22 173 sq. Servius Aen. XI 235 174 'hoc . . . templum' Servius Aen. IX 4 176 Servius Aen. I 79 214. 637. 708 conim. Bern. Lucani III 485 U. 178 ult. syll. IV 259K. Consentius V 389 K. Maximus Victorinus de rat. metr.VI 222 E. 179 sq. 'vitisator . . . senex' Servius Aen. Ill 165 'curvam r . . senex' Arusianus VII 508K. 179 Macrobius Sat. VI 5, 11 curvam...falcem' Nonius 329, 11. 388, 3
163 EXERCETVEP exerc&ur y 166AVRES v 167 in om. b 169 MEDIOS M CONSIDIT B
VARIALECTIO.
Bb
n
171 summa] media ^, Diomedes
173 Hie y Hinc bcm%, Servii q>
et ad XI 235 w 175 HAEC B, quod hie oner are magis quam ornare concinnitafem versus videbatur facrif (if m. 2) y facri. c2 s facrae (ae in rets.) b facrae % 176 PERPETUI M Perpetuui' yl perpetuis testatur Servius PATEIS B 178 e m. 2 sup. c, om. % CEDEO (A sup. minio) M eaedro c, Bob. de ult. syll. CEDEO PByb 179—194. 195—200 F lldsq. vitisator... senex coniungit Servius Aen. Ill 165, item Arusianus, id videtur. vitisatorque senex, eurvam sub imagine f. Saturnus servans PeerlJcampus, cui
544
VERGILI AENEIS VII Saturnusque senex Ianique bifrontis imago vestibulo astabant ; aliique ab origine reges Martiaque ob patriara pugnando yolnera passi. multaque praeterea sacris in postibus arma, captivi pendent currus curvaeque secures et cristae capitum et portarum ingentia claustra spiculaque clipeique ereptaque rostra carinis. ipse Quirinali lituo parvaque sedebat succinctus trabea laevaque ancile gerebat Picus7 ecuni domitor; quem capta cupidine coniunx aurea percussuni virga versumque venenis fecit avem Circe sparsitque. coloribus alas. tali intus templo divom patriaque Latinus sede sedens Teucros ad sese in tecta vocavit, atque liaec ingressis placido prior edidit ore: 'Dicite, Dardanidae (neque enim nescimus et urbem et genus, auditique advertitis aequore cursum),
180
185
190
195
TESTIMONIA. 184 schol. Persii VI 45 Servius Aen. II 504 XI 254 'captivi p. c ' Servius Aen. VII 601 X 520 186 sq. 'spiculaque c ' de dub. nom. V 574 K. 187 sq. Uellius V 8 'ipse . . . trabea' Macrobius Sat. VI 8, 1 'parvaque . . . trabea' Servius Aen. IX 4 188 'laevaque a. g.' Nonius 316, 26. 554, 8 Pompeius V 196 E. Augustini regul. V 500 K. Macrobius Sat. I 4, 13 Isidorus orig. XVIII 12, 3 190 'aurea p. virga' Servius Aen. IV 242 192 sq. 'tali . . . sedens' Priscianus 1186 P. Servius Aen. XI 235 VAEIA LECTIO.
imagine corruptum videbatur, sed testantur Nonius 329 et Servius quamvis laborantes interpretando. Saturnusque senex curvam sub tegmine f. Vitisator servans Gent. De Sabino vitisatore cf. Io. Lydus de mens. I 5 182 cf. VI 660 Aliunde inrepsisse videtur Heynio: certe non absolvit poeta hunc locum, cf. Albrecht Berm. XVI 422 QVE F2PRy, defensum a Wagnero led. Verg. in Philologi suppl. I 386 QUI FlMc
?"' b
VVLNEKA FPB
A
ylblr. UOLNERI M 187—191 ante v. 183 retrahendos videri posse monuit Heynius 187 in mg. A F 188 infra, sed eisdem Utteris adiectus adposita in mg. B F 189 EQVvM (V m. 2 add) P EQVVM FEybc 190 c aurea coniux; nam aliter non stat versus' Servius, sed aurea virga rede coniungit ad IV 242: cf. I 698 192 DIVVM FUPybc 194 EDEDIT P
VERGILI AENEIS VII
545
quid petitis? quae causa rates aut cuius egentis litus ad Ausonium tot per vada caerula vexit? sive errore viae seu tempestatibus acti (qualia multa mari nautae patiuntur in alto) 200 fluminis intrastis ripas portuque sedetis, ne fugite hospitium neve ignorate Latinos Saturni gentem, haut vinclo nee legibus aequam, sponte sua veterisque dei se more tenentem. atque equidem memini (fama est obscurior annis) 205 Auruncos ita ferre senes; his ortus ut agris Dardanus Idaeas Phrygiae penetravit ad urbes Thraeiciamque Sam urn, quae nunc Samothracia fertur. hinc ilium, Corythi> Tyrrhena ab sede, profectuni aurea nunc solio stellantis regia caeli 210 accipit et numerum divorum altaribus auget.' Dixerat, et dicta Ilioneus sic voce secutus: r rex ; genus egregium Fauni, nee fluctibus actos atra subegit hiemps Yestris succedere terris TESTIMONIA. 197—200 Macrobius Sat. V 8, 2 199 Nonius 243, 19 Priscianus 1029 P. 200 'qualia . . nautae' ult. syll. IV 234 K. f 203 haud . . . aequam' Servius Aen. VIII 322 204 'sponte sua' Priscianus 1020 P. 'veterisque . . . tenentem' Servius Aen. VIII 316 c 205 sq. memini Auruncos i. f. s.' Agroecius VII 117 K. 'fama . . . senes' comm. Bern. Lucani IV 592 U. 206 sq. 'his . Dardanus' Arusianus VII 497 K. 208 'quae . . . fertur' Nonius 303, 4 211 'et . . . auget' Servius Aen. VI 650 VARIA LECTIO.
197 EGENTIS (I con: in E) FP EGENTES
Y
Myc 198 'FEXIT M 201—221. 222—242 F 202 NEC M 203 nee (c in ras.) b 204 cac si diceret, aurei saeculi imagine vivimus' Servius, unde aevi, non dei eum legisse suspicatur Marklandus ad Statii silv. Ill 5, 88 206 in (ut sup. m. rec.) b 207 PENETRAEIT B, probavit Bentleius 208 SAMOM M 209 Hie h
hunc olim Peerlkampus
211 NVMEROM P
numero y AUGET FMPR, Servius ('addit, auget' Paris.) adit, at aug& y addit be. Fuerunt tres lectiones: numerum auget, numerum addit numero addit. numen . . addit Jasper epliem. A
n,. 1879 p. 658 212 DICTUM M dicto yl 214 HIEMS My tectif m
G
213 PENUS M
546
VEEGILI AENEIS VII nee sidus regione viae litusve fefellit: consilio hanc omiies animisque volentibus urbem adferimur, pulsi regnis, quae rnaxurna quondam extremo veniens Sol aspiciebat Olympo. ab love principium generis, love Dardana pubes gaudet avo, rex ipse Iovis de gente suprema: Troius Aeneas tua nos ad limina misit. quanta per Idaeos saevis effusa Mycenis tenipestas ierit campos, quibus actus uterque Europae atque Asiae fatis concurrent orbis, audiit et siquem tellus extrema refuso summovet oceano et siquem extenta plagarum quattuor in rnedio dirimit plaga Solis iniqui. diluvio ex illo tot vasta per aequora vecti dis sedem exiguam patriis litusque rogamus innocuurn et cunctis undamque auramque patentem. non erimus regno indecores, nee vestra feretur
215
220
225
230
TESTIMONIA. 216 sq. ' eonsilio . . . adferimur' Arusianus VII 455K. 219 Servius Aen. IV 138 'ab . . generis' Servius Aen. Ill 105 220 'rex . . . suprema' schol. Hor. carm. I 21, 3 220sq. 'rex... misit' Donatus ad Ter. adelph. II 1, 42 222—227 Probus 42, 7 K. r 222 sq. 'quanta . . campos' Servius XI 422 saevis . . ierit' Servius Aen. I 566 223—226 'quibus . . . oceano' schol. Hor. carm. II 1, 31 225—227 Priscianus 892 P. 226 'et . . plagarum' ult. syll. IV 260 K. schol. Lucani I 531 227 'in medio . . iniqui' Nonius 378, 2 'plaga s. i.' schol. Hor. earm. I 22, 20 228 'diluvio ex i.' Nonius 203, 27 229 'dis s. e. p.' Servius Aen. VI 68 229 sq. 'litusque r. i.' Nonius 325, 26. 383, 6 Servius Aen. I 540 'litus innocuum' Servius Aen. X 302 231 'non . .. indecores' Alcimus Avitus epist. 51 VARIA LECTIO. 215 REGIONI B regiove Kvicala 216 animi.fq: (omf sup. m. rec, m. 1 animuf) b 217 QVEM B 2 2 0 sq. recte distinxit orationem Kloucek, r e x . . . misit coniungit Donatus 221 TEOIIVS F LIMENA Ml LUMINA ut
vid. F\
MITTIT F
224 CONCVEREEET B concumt 6 i
CONCVRRITVR Pyl oceurrerit schol. Hor. 225 Audit b AVDIT B 226 QVAM B 228 'diluvio ex illo . . . alii hie distinguunt , Servii Aen. VI 773 VU 678 w pater Isidorus XV 1, 55 Servius VI 773: cf. 558 EVANDER uf
Pc euander y Euandrus testatur Priscianus
604
VERGILI AENEIS VIII
gensque virum truncis et duro robore nata, 315 quis neque mos neque cultus erat, nee iungere tauros aut componere opes norant aut parcere parto ; sed rami atque asper victu venatus alebat. primus ab aetherio venit Saturnus Olympo, arma Iovis fugiens et regnis exul ademptis. 320 is genus indocile ac dispersum montibus altis composuit legesque dedit Latiumque vocari maluit, Ms quoniam latuisset tutus in oris. aurea quae perhibent illo sub rege fuere saecula. sic placida populos in pace regebat, 325 deterior donee paulatim ac decolor aetas et belli rabies et amor successit nabendi. turn manus Ausonia et gentes yenere Sicanae, saepius et nomen posuit Saturnia tellus; TESTIMONIA. 314—317 Victorinus in Qic. p. 160H. 316 'quis... erat' fragm. Bob. de pronom. V 565 K. Servius ge. I 3 317 'nee componere o. n.' Servius Aen. I 374 318 Nonius 230, 6 319 sq. Augustinus de civ. dei VII 27 epist. 17, 3 320—323 Augustinus de consensu evang. I 34 320 Lactantius div. inst. V 5 321—325 'is . . . saecula' Augustinus de civ. dei XVIII 15 321—323 Lactantius div. inst. 1 13 324 sq. Lactantius div. inst. I 13 Servius Aen. XI 252 r aurea . . . saecula' schol. Hor. carm. II 10, 5 IV 2, 22 325 'longa populos . . . regebat' Servius Aen. VII 162 326 sq. Augustinus de civ. dei III 10 326 Nonius 432, 12 327 Lactantius div. inst. V 5 328 sq. r et .. . saepius' Servius Aen. XI 317 'gentes .. . saepius' Servius Aen. 12 329 Servius Aen. VI783 'et... tellus' Servius Aen. VIII 322 VARIA LECTIO.
vii a
315 rupto Bottend. tert., Servii 442 omni] opus est Seneca 443 ET (A supra E) P at illi] ATTI R 444 omif c 446 VOLNAFICVS R Vulnificuf be VAKIA LEOITO.
CHALYPS P (cf. prol. 390) ealypf 7 CHALYBS (H m. 2 in ras.) R CALYBS Me (cf. prol 422) chalibf b EIBBKOK, Vergil. HI.
40
612
VERGILI AENEIS VIII ingentem clipeum informant, u n u m omnia contra tela Latinorum, septenosque orbibus orbes inipediunt. alii ventosis follibus auras accipiunt redduntque, alii stridentia t i n g u n t aera lacu. gemit inipositis incudibus antrum. illi inter sese multa vi bracchia tollunt in numerum versantque tenaci forcipe massam. Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris, E u a n d r u m ex humili tecto lux suscitat alma et matutini volucrum sub culmine cantus. consurgit senior tunicaque inducitur artus et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis; turn lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem ; demissa ab laeva pantherae terga retorquens. nee non et gemini custodes limine ab alto praecedunt gressumque canes comitantur erilem.
c
TESTIMONIA.
447
r
ingentem 0. i.' Cledonius V 40 K.
450
455
460
449 sq.
alii . .. redduntque' Nonius 239, 32 453 'versantque t. f. in.' Nonius 531, 30 Velius Longus VII 71 K. Charisius I 95 K. 454 Aero ad Hor. epist. I 2, Gl 455—462 Macrobius Sat. V 8, 6 457 Prisoianus c 796 P. tunicaque i. a.' Arusianus VII 479 K. 458 Terentianus Maurus 1213 459 Arusianus VII 510 K. Servius Aen. V 299 'subligat e.' anecd. Helv. p. 182 H. 460 c pantkerae t. r.' Priscianus 688 P. VARIA LECTIO. 447 cli.peum (i. e. clupeum) b uni c 449 — 453 cf. ge. IV 171 — 175 449 fontibuf yl 451 gemit] • TGEM1T P.- voluitnc tremit? 453 INNVMERANT B PORFICE B: forfices et forcipes distinguit Servius, foreipe testaniur grammatici. cf. prol. 420 Brandis de aspir. lat. 38 ferrum Charisius ut ge. IV 175 455 lecto WaJcefieldus, fortasse rede 456 matutinus Macrobii exempl. 458 CIRCVMDANT B 459 Tegeaeum 1/; ut vid.: testaiur Servius Am. V 299 TEGAEVM Pybc TEGEVM MB, Arusiani exempl. 460 PANTHEREA Py pantherae testatur Priscianus 461 limine in ipso ut eel. VIII 92 Aen. X 355 XI 881 Macrobius limine ab arto Marldandus ad Statii situ. I 1, 46 propter v. 360. 455. limine aperto PeerTkampus. limine ab alto inter somnia poetae refer t Wagnerus quaest. Vcrg. XXXXI; sed potuit, ni fallor, etiam bumile tectum rcgis alto limine prae ceteris insigne esse. Ceterum cf. XI 482 462 PRO-CEDVNT (AE supra O) P
VERG1LI AENEIS VIII
613
hospitis Aeneae sedem et secreta petebat sermonum memor et promissi muneris heros. nee minus Aeneas se matutinus agebat. filius huic Pallas, illi comes ibat Achates. congressi iungunt dextras mediisque residunt aedibus et licito tandem sermone fruuntur. rex prior haec: 'maxnme Teucrorum ductor, quo sospite numquam res equidem Troiae victas aut regna fatebor, nobis ad belli auxilium pro nomine tanto exiguae vires: hinc Tusco claudimur amni, hinc Eutulus premit et murum circumsonat armis. sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis iungere castra paro, quam fors inopina salutem ostentat: fatis hue te poscentibus adfers. haut proeul hinc saxo incolitur fundata vetusto urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam gens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis. hanc niultos florentem annos rex deinde superbo imperio et saevis tenuit Mezentius armis.
465
470
475
480
TESTIMOKIA. 463 'hospitis' Servius Aen. VIII 532 465 schol. Lucani lit 499 466 ult. syll. IV 225 K. 'filius h. P.' ult. syll. IV 225 K. 468 'et . . fruuntur' Prisoianus 922 P. 470 Pestus v. sospes p. 301 M. 'inaxime T. d.' ult. syll. IV 250 K. Servius Aen. VIII 363 470 sq. c'quo . . . fatebor' Prisoianus 765 P. 472 ult. syll. IV 255 K.. 475 sq. sed . . . paro' Servius Aen. VIII 552 475 'sed . . . populos' c (om. ego') Sacerdos VI 445 K. 478 'haut. .. saxo' ult. syll. IV 246K. 480 'gens b. p.' Arusianus VII 458 K. 'iugis i. B.' Arusianus VII 480 K. VAKIA LECTIO. SE
Lucani SE TEVCRVM R
465 neo in. interea se m. a. Aeneas sclwl
MP SESE Rye 470 MAXIME MPybc 472 NOMINE (0 corr. ex V) P 474 imo T
mg. m. 2 add. b CIRCUMSONAT M armis] ARJ . . P I AEANS R arcens 'aliquot antiqui' Pieriani Arruns 'alii' 475 INGENTES Rb regni coni, Kloucek 477 adfer % radfer: perge illuc . . . nam talis est sensus, si legeris adfer . . . si autetn legeris adfers, sensus erit talis: fati necessitate factum est ut venires . . . legimus ergo et adfer et adfers' Servius 40*
614
VERGILI AENEIS VIII
quid meinorem infandas caedes, quid facta tyranni effera? di capiti ipsius generique reservent! mortua quin etiam iungebat corpora viyis componens manibusque manus atque oribus ora, tormenti genus, et sanie taboque fluentis complexu in misero longa sic morte necabat. at fessi tandem cives infanda furenteni armati circumsistunt ipsumque doniurnque, obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant. ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros confugere et Turni defendier hospitis armis. ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis: regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt. his ego te, Aenea, ductorem milibus addam. toto namque fremunt condensae litore puppes signaque ferre iubent; retinet longaevos haruspex fata canens ''o Maeoniae delecta iuventus, flos veterum virtusque viruni, quos iustus in hostem fert dolor et merita accendit Mezentius ira, nulli fas Italo tantam subiungere gentem: externos optate duces": turn Etrusca resedit
485
490
495
500
TESTIMONIA 483 — 486 (om. ' d i . . . reservent') Ponipeius V300K. 483 'quid . . . caedes' Servius r in Don. IV 448 K. 484 'di c. i.' fragm. Bob. de fin. syll. VI 626 K. di . . reservent' Macrobius Sat. IV 6, 19 485 sq. Servius Aen. X 714 485 Macrobius Sat. IV 4, 16 486 Nonius 257, 37 'componens m. m.' Servius Aen. I 374 489 'infanda f.' Servius Aen. XI 854 schol. Hor. sera. I 6, 43 497 Servius Aen. VIII 607 499 'o . . . iuventus' Servius Aen. XI 759 500 rflos . . . uirum' comm. Bern. Lucani II 196 U. 503 'externos o. d.' Servius Aen. VIII 512 X 71. 154 VABIA LECTIO. 485 quin, i. e. quiue: cf. VII 299 486 Hoc versu finitur pagina lacera in R 487 FLUENTES M2 fluentif (f eras.) y 488 in suprascr. b Post misero interp. M 492 CAEDEM Rip CAEDEM (S supra M) M: cf. 709 XI 648. 729 cedef y CEDES Pc caedef b 495 PEAESENTE R
497 frement y
498 LONGAEVOS (O corr. in V) P LON-
GAEVVS By LONGAEUS M longguuf (uu in ras.) b longeuuf c ARVSPEX PRyc (cf. prol. 422) 499 dilecta Z>1
VERGILI ABNEIS VIII
615
hoc acies campo, monitis exterrita divom. ipse oratores ad me regnique coronam 505 cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon, succedam castris Tyrrhenaque regna capessam. sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus invidet imperium seraeque ad fortia vires. gnatum exhortarer, ni mixtus matre Sabella 510 nine partem patriae traheret. tu, cuius et annis et generi fata indulgent, quern numina poscunt, ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor. hunc tibi praeterea, spes et solacia nostri, Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro 515 militiam et grave Martis opus, tua cernere facta adsuescat primis et te miretur ab annis. Arcadas huic equites bis centum, robora pubis, lecta dabo totidemque suo tibi munere Pallas.' Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant Aeneas Anchisiades et fidus Achates
520
TESTIMONIA. 505 sq. 'ipse . . . misit' Servius Aen. VIII 552 505 'ipse . . . me' Servius Aen. IV 200 506 'cum . . . mandat' Servius Aen. IV" 200 509 'invidet i.' Servius eel. VII 58 511—513 'tu . . . indulget, ingredere' Servius Aen. VIII 552 515 sq. 'sub . . . militiam' Charisius I 236 K. Priscianus 1211 P. 'sub . . . opus' Servius Aen. V 546 516 sq. 'tua . . . annis' schol. Lncani IX 807 517 'et te primis miretur ab a.' schol. Lucani VI 167 521 'Aeneas Anchisiades' ult. syll. IV 225 K. V
504 diuom y DIUUM Mbc Hie finitur pagina in R 505 sq. ipse oratores regnique insignia Tarclion Misit eiectis reliquis Peerlkampus: vulgatam interprefatur Servius 508 GELU-S M geluf cl SAECVLIS B EFFATA Pyl 510 NATVM MPybc EXHORTAREM P 511 TRAHEVARIA LECTIO.
A
NT
RENT P 512 FAT¥M P PATVM Eylb INDVLGES P INDVLGEET (D m. 2 in ras.) R indulget I fatum indulget Servii numiiia
Dan. exempl., ctiam ad 552 fata rcpofcunt b: cf. 495 516 et om. m 517 et te primis schol. Lucani VI 167 518 PUBES M 519 SVOTIBI Me, Scrims SVOTIBI (T m. S
T
ant. coir, in S) P fuo tibi (t corr. ex f) y TUOSIBI M NERE PByb NOMINE Me, Servius: cf. 121
MV-
616
VERGILI AENEIS VIII m u l t a q u e dura suo t r i s t i c u m corde p u t a b a n t , n i signum caelo Cytherea dedisset aperto. namque inproyiso vibratus a b aethere fulgor cum sonitu venit, et ruere omnia visa repente 525 T y r r h e n u s q u e tubae m u g i r e per aethera clangor. suspiciunt, i t e r u m atque i t e r u m fragor increpat ingens: arma inter nubeni caeli regione serena per suidum rutilare vident et pulsa tonare. obstipuere animis alii, sed Tro'ius heros 530 adgnovit sonitum et divae promissa parentis. turn m e m o r a t *ne vero, hospes, ne quaere profecto, quern casum p o r t e n t a ferant: ego poscor Olynipo. hoc signum cecinit m i s s u r a m diva creatrix, si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auras 535 l a t u r a m auxilio. heu quantae miseris caedes L a u r e n t i b u s i n s t a n t ! quas poenas mihi, Turne, dabis! q u a m m u l t a sub undas
TESTIMONIA. 525 Seneca nat. qu. VI 22, 4 526 Isidorus orig. XVIII 4, 2 527 'iterum . . . ingens' Nonius 329, 21 528 sq. 'arma . . . vident' Nonius 31, 15 529 'per sudum r. v.' Servius et schol. Bern. ge. IV 77 530 cf. Mallius Theodoras VI 598 K. 534 Servius Aen. VIII 612 537 Priscianus 1183 P. schol. Hor. carm. I 15, 9
VAEIA LECTIO.
522 cum tristi m
526 GLANGOR P al fonuf
clangor (c m. 2) y. cf. prol. 392 527 fragor y intonat 'vetusti admodum' Pierii, Servius: cf. IX 709 increpat testatur Nonius 528 nubes Parrlias., Nonius nubem Servius IN post caeli PBybc, suprascr. M, om. Nonius 529 SVIDVM B r'idum b SVDVM MPyc, Nonii cxempl, Servius
to-
N
nare b, Servius Dan. TOftARE M fonare, at tonare y SONARE PBc 531 ET om. B 532 Tune c quaere, profecto Quern Ladevicus 533 c alii Olympo poscor, alii Olympo sequentibus iunguntf Servius Ban. et hoc praetulit PeerlJcampus, Mud Wagnerus led. Verg. 4 2 0 sqq. 535 VOLCANIA ( 0 corr. in V) P UULCANIA Me 536 auxiliri cl 537 # (HEV sui>.) P HAEU M 538 michi poenaf b VNDA Bb: cf. I 100
VERGILI AENEIS VIII
617
scuta virum galeasque et fortia corpora volves, Thybri pater! poscant acies et foedera rumpant.' Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto et primum Herculeis sopitas ignibus aras excitat hesternumque larem parvosque penatis laetus adit: mactant lectas de more bidentis Euandrus pariter, pariter Troiana iuventus. post hinc ad navis graditur sociosque revisit, quorum de numero qui sese in bella sequantur praestantis virtute legit: pars cetera prona fertur aqua segnisque secundo defluit amni, nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque. dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva; ducunt exsortem Aeneae, quern fulva leonis pellis obit totum ; praefulgens unguibus aureis.
540
545
550
Fama volat parvam subito volgata per urbem, ocius ire equites Tyrrheni ad litora regis. vota metu duplicant matres, propiusque periclo
555
TESTIMOOTA. 540 'Thybri p.' ult. syll. IV 229 K. Servius Aen. I 155 III 89 ge. IV 354 542 sq. 'et sopitas .. excitat' Servius Aen. VIII 408 545 Asper 113, 1 546 r Priscianus 1105 P. 547 sq. 'quorum... legit' Servius Aen. X 430 qui . . legit' Servius Aen. VIII 606 649 'segnisque . . . amne' Servius ge. I 72 556 fvota . . . matres' c schol. Hor. carm. I 1, 25 556 sq. vota . . . timor' Philargyrius ge. IV 47 'propiusque p. it metus' Priscianus 1172 P. VAEIA LECTIO.
539 cf. I 101
VOLVENS B
540 THV-
BRI Pyl Tybri c 542 HEECVLEIS P Herceis susp. Heynius fopitif c Herculeas... aras Borvill. 543 SVSCITAT Mm, ut 410 et V 743 EXTERNVM MB 'hesternum ... male quidam externum legunt' Servius patrios Goth. sec. PENATES MEbc 544 cf. IV 57 ADIIT Pyl MACTAT PBybc, Servii exempl. BIDENTES (E con: ex I) P bidentef by 546 NAVES TE
Bbc 548 PRAESTANS H Preftantef c 549 amne Servii ge. co 553 OBIIT Pyl 554 VVLGATA Bbc 555 TTRRHENA Pyl LITORA MB72b: cf. 497 LIMINA Pylc, Bentleius: cf. 145. 362 556 PROPRIVS PB prop. uf (propriif yl) at y propi. uf (i in ras.) b pericli Philargyrius
618
VEEGILI AENEIS VJII it tinaor 7 et niaior Martis iani apparet imago. turn pater E u a n d r u s dextram complexus euntis haeret, inexpletus lacrimans, ac talia fatur: c o mihi praeteritos referat si Iuppiter annos, 560 qualis eram ; cum p r i m a m aciem P r a e n e s t e sub ipsa stravi scutorumque incendi victor acervos et regem hac E r u l u m dextra sub T a r t a r a misi, nascenti cui tris animas Peronia m a t e r (horrendum dictu) dederat — t e r n a a r m a movenda, 565 ter Leto sternendus erat; cui turn t a m e n ornnis abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis — : n o n ego nunc dulci amplexu divellerer usquam, nate, tuo, neque finitimos Mezentius u m q u a m
TESTIMONIA. 558 Priscianus 692 P. 560—567 Macrobius Sat. V 8, 8 560 sq. ro . . . eram' Nonius 381, 33 560 Priscianus 899. 908. 1221 P. Servius in Don. IV 443 K. explain in Don. IV 510 K. Cledonius V 79 K. Consentius V 399 K. Marius Victorinus VI 31 K. Servius Aen. VIII 268 Isidorus de rhet. p. 519 H. fo . . . si' Sacerdos VI 514 K. 561 sq. 'qualis . . . stravi' Priscianus HOOP. Macrobius Sat. V 14,15 'com . . . stravi' Servius Aen. VII 678 561 Priscianus 760. 1110 P. 'Praeneste s. i.' Priscianus 656 P. Consentius V 346 K. 564 sq. 'nascenti... dederat' Nonius 319, 9 ' c u i . . . dederat' Servius Aen. VIII252 VARIA LECTIO. 557 it] ET B timor] metus Priscianus 559 INEXPLETVxM (M corr. in S) P inexpletu (pletu in ras) c INPLETVS Ryl LACRIMIS M lacrimanf, suprascr. at lacrimif y 'haeret inexpletus: multi Me distinguunt, ut sit: inexpletus haesit et talia looutus est lacrimans. alii legunt inexpletus lacrimis. honestius tamen est inexpletum lacrimans, ut sit nomen
pro adverbio' Servius, et sic PI habet 560 REPERT P refert, in mg. at referat y 563 HAEC P haec y ERYLUM MPyc erilum b herilum Macrobii Salisb. erimum cetera Macrobii exempt. miffi cl 564 TRIS (I corr. in E) P tref y 565 cmovenda autem vel contra ipsum vel ab ipso' Servius. Itaque alii terna . . . movenda cum antecedentibus coniungebant 566 cui... armis omisisse poetam mavult Peerlkampus turn b TTINC MPRyc, Macrobii exempt.: cf. Wagner i quaest. 7 erg. XXV ha. 567 animas, totidem dextra llentcl. pr. EXSUI.T M: cf. prol. 446 568 ufquam y2 in ras. 569 PINITIMOS P finitimus Rottend. pr. m. 2 finitimo (o in ras.) b FINITIMO MRyc, testatur Servius: oftir
657 Mortalef c ASPECTV MPE afpectu, in mg. at uifuf y. cf. IV 277 visus Diomedes 658 = IV 278 661 AC fort, in ras. B ET M 664 ID Py CLAMOR TOTIS- P totif clamor c 665 acref c 667 fluctu yl ADFLICTV B ATFLICTU M ad flictum Paldamus c flictu pro adflictu' Servius 668 HERBIS B 671 tHMINA (NUBIL
sup) M 674 PATRIISIVVENES Pyc A corr. in I) P aequif yl
AEQVAS (AS eras.,
670
VEEGILI ABNEIS IX portam, quae ducis imperio coniniissa, recludunt, freti animis, ultroque inyitant ruoenibus hostem. ipsi intus dextra ac laeva pro turribus adstant, armati ferro et cristis capita alta corusci: quales aeriae liquentia flumina circuna, siye Padi ripis Athesim seu propter amoenum, consurgunt gerninae quercus intonsaque caelo attollunt capita et sublimi vertice nutant. inrumpunt aditus Rutuli ut videre patentis continuo Quercens et pulcher Aquiculus armis et praeceps anirni Tmarus et Mavortius Haemon agminibus totis: at versi terga dedere TESTIMONIA.
675 — 682 Macrobius Sat. V 11, 26
675
680
685
675 Nonius
249, 12 Servius Aen. Ill 428 676 'freti armis' Aruaianus VII 474K. 677 Servius Aen. VIII 653 'pro t. a.' Charisius I 234 K. 679 sq. 'quales . . . Padi ripas' Diomedes I 464 K. 680 Prisoianus 981 P. 684 'pulcher quoque Aquiculus' Macrobius Sat. V15, 8 685 Priscianus 1122 P. 'Mavortius Haemon' Macrobius Sat. V 15, 8 VAEIA LECTIO.
181
675 est commissa Macrobii Salisb. cf. prol.
676 animis JBentleius, PeerlTcampus: cf. 7 0 3 ARMIS libri
cf. prol. 367 umeris conl. 725 Kvicala 678 CORUSCANT M coruseis Macrobii exempl. 679 QUALIS M LIQUENTIA MPB, Diomcdis exempl. lique. tia (erasa n) yb liquetia c, Oblongus Pierii, % 'Liqnetia legendum est, non liquentia' Servius: cf. Plinius n. h. I l l 18, 126, qui Liquentiam appellat. Inde a Vergilio adiectivum Liquentia factum esse sibi pcrsuasit Paldamus 680 ripas Diomedis exempl. athesin b 683 — 687 sic distinxi. patentis. Continuo . . . Haemon agminibus totis aut versi Servius et reliqui. Non assentiendum censcam si quis propter v. 693 verba v. 683 aditus . . . patentis interpolate!, vel adco reliqua sic in artum contrahenda suspicetur: inrumpunt Quercens e. q. s. 683 PATENT . S B patentef, at patentif y PATENTES P2c 684 Q-RECENS (Epr. in. rec. in ras.) M quer.ens y Querquens ^antiqui aliquot' Pieriani QVERCVS li AQVICOLVS ( 0 corr. in V) B 685 TMAROS B MARUS M, Prisciani Bong, {ut apud Siliwm YI 74. 98. 136), defensum a Wagnero lectt. Verg. 338 ma.ruf b: cf. Fleckeistui annal. LXXV1I 196 prol. 447 686 at versi VT
scripsi AVERSI P AVTVERSI (AVT in ras. duarum lilt.) B AVTVERSI (I corr. ex E) M autuerfi be aut. uerfi y2 u t . auerfi yl
ad versi
Parrhas.
VERGILI AENEIS IX
671
aut ipso portae posuere in limine vitam. turn magis increscunt animis discordibus irae; et iam collecti Troes glomerantur eodem et conferre manum et procurrere longius audent.
690
Ductori Turno diversa in parte furenti turbantique viros perfertur nuntius, hostem fervere caede nova et portas praebere patentis. deserit inceptum atque immani concitus ira Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos. 695 et primum Antiphaten (is enim se primus agebat), Thebana de matre nothum Sarpedonis alti, coniecto sternit iaculo; volat Itala cornus aera per tenerum stomachoque infixa sub altum pectus abit: reddit specus atri volneris undam 700 spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit. turn Meropem atque Erymanta manu, turn sternit Aphidnum, turn Bitian ardentem oculis animisque frementem non iaculo (neque enim iaculo vitam ille dedisset), sed magnum stridens contorta falarica venit, 705 fulminis acta modo, quam nee duo taurea terga nee duplici squama lorica fidelis et auro sustinu.it: conlapsa ruunt immania membra, dat tellus gemitum, et clipeum super intonat ingens. TESTEMONIA. 690 Nonius 268,17 697 'nothum S. a.'c Servius Aen. X 471 699 caera p. t.' de dub. nom. V 571 E. 699sq. sub . . . abit' r Augustini regul. V 523 K. 701 et . . . tepescit' Servius Aen. IX 417 705 sq. csed . . . modo' Nonius 556, 14 709 cet . . . ingens' Nonius 196, 23 'clipeum...ingens' Cledonius V 40 K. Servius Aen. Ill 286 VAEIA LECTIO. 687 IPSI B 689 Et (t in ras.) e eodem] INVNVM B ut 801 690 manum] gradum Nonius: cf. ge. Ill 169 Aen. YI 488 procedere Moret. sec, Nonius
ardent Leid.
692 nontiuf c
693 patentef c
695 DAK-
A
DANI¥M P FEATEIS M 700 VOLNERIS PI VVLNEEI3 MP2Bybc 7O2MEROPENE EEYMANTHA PBy APHEDNI
NUM- (E con: m. rec. in I) M aphydnu b afidnim y APID¥M P ACHIDKVM B 705 falarica Servius et Nonius PHALARICA libri
672
VERGILI AENEIS IX talis i n Euboico Baiarum litore quondam saxea pila cadit, m a g n i s quani molibus ante constructam ponto iaciunt; sic ilia r u i n a m prona t r a h i t penitusque vadis inlisa r e c u m b i t : miscent se maria ; et nigrae a t t o l l u n t u r harenae; turn sonitu P r o c h y t a alta t r e m i t d u r u m q u e cubile Inarime Iovis imperils imposta Typhoeo. Hie Mars armipotens a n i m u m viresque Latinis addidit et stimulos acris sub pectore vertit immisitque F u g a m Teucris a t r u m q u e Timorem. undique conveniunt, quoniam data copia pugnae bellatorque animo deus incidit. Pandarus u t fuso gernianutn corpore cernit et quo sit fortuna loco, qui casus agat res, p o r t a m vi magna converso cardine t o r q u e t ; obnixus latis umeris, multosque suorum moenibus exclusos duro in certamine linquit:
710
715
720
725
TESTIMONIA 716 Priscianus 736 P. Servius Aen. Ill 578 schol. Lucani V 101 717 sq. chic . . . addidit' Servius Aen. X 21 720 cquoniarn . . . pugnae' comm. Bern. Lueani III 693 U. 723 fqui . . . res' Charisius I 91 K. 725 "obnixus 1. u.' Diomedes I 375 K. VAEIA LECTIO. 710 QVALIS Pybcm, ut I 430. 498 II 223. 471 IV 143 V 213. 273 VI 784 VIII 589 IX 563 X 565 XI 492 ge. Ill 196 IV 511 714 cf. Ill 557
"tolluntur (corr. m. rec.) b
CVTHA.E
715 Turn (T m. 2) b
716 INPOSTAQVE B
PRO-
o TYPHEO P TYPHAEO M
111 UIRES (E corr. ex I) M 718 cf. VI 101 719 FYROREM (F corr. in T, IM sup.) P 721 ANIMOS M animo. c animis Goth. tert. animos probavit post Heinsium Naekius ad Catonis Dir. 63 p. 98, Vergilii esse negat Lachmannus Lucr. 242 722 cernit, add. m. 2 -A- uidit 6 VIDIT Pyc 723—794 admodum corrosis foliis dudbusB 723 QVIS PByU2: cf. prol. 291 qui testatur Charisius 724 in mg. add. A M MAGNA M, utge. I 169 IV 174 MVLTA Pliybc: cf. ge. Ill 220 Aen. I 271 al. multa vi m 725 sq. hie om., sed sequuntur in tcxtu post v. 732, praeterea add. ima pag. Ulteris minoribus in ras. et adpositis notis B C M
VERGILI AENEIS IX
673
ast alios secum includit recipitque ruentis, demens, qui Rutulum in medio non agmine regem Tiderit inrumpentem ultroque incluserit urbi ; immanena veluti pecora inter inertia tigrim. continuo nova lux oculis effulsit, et arma horrendum sonuere; tremunt in vertice cristae sanguineae, clipeoque micantia fulmina mittit: adgnoscunt faciem invisam atque immania membra turbati subito Aeneadae. turn Pandarus ingens emicat et mortis fraternae fervidus ira effatur: r non haec dotalis regia Amatae, nee muris cohibet patriis media Ardea Turnum. castra inimica vides; nulla hinc exire potestas.' olli subridens sedato pectore Turnus 'incipe, siqua animo virtus, et consere dextram: hie etiam inventum Priamo narrabis Achillem.' dixerat. ille rudem nodis et cortice crudo intorquet summis adnixus viribus hastam: excepere aurae; volnus Saturnia Iuno detorsit veniens, portaeque infigitur hasta.
730
735
740
745
TESTIMONIA. 728 'Rutulum . . . regem' Servius Aen. IX 780. 730 Priscianus 757 P. 731 'continuo . .. effulsit' Servius Aen. IX f 109 732 sq. 'trernunt . . . mittunt' Maorobius Sat. V 13, 35 737 non . . . Amatae' Servius Aen. XI 369 742 'hie . , . Priamo n.' ult. syll. IV 247 K. chic e. i.' ult. syll. IV 251 K. 744 cadnixus v. h.' Diomedea I 375 K. VARIA LECTIO. 727 in mg. nota D M EUENTES M2c 730 TIGEIN Py tigrim testatur Priscianus 731 OFPVLSIT B, Bentleius ut 110 effulsit confirmat Servius Aen. IX 110 732 in mg. A M tremunt m. rec. suprascr. c sub vertice Macrdbii exempl. crifte TO. rec. add. c Hie sequuntur 725 et 726, sed noia -O- uirimque in mg. adposita in M 733 in mg. B M &l0
CLIPEI P clipe. y
al tit
MITTET (E con: in I) M mittunt y MIT
TVNT PB, Macrdbii exempl. nutant % 736 *OETIS M fraterna y IEA'E- M 737 affatur m 738 PATRI3 B 741 ANIMI E 743 rude m. 2 suprascr. I 745 VOLNVS (0 corr. in V) P VVLNVS MByU
674
VERGILI AENEIS IX r
at n o n hoc teluru, rnea quod vi dextera versat, effugies; neque enim is teli nee volneris auctor', sic ait et sublaturu alte consurgit i n ensem et mediam ferro gemina inter tempora frontem dividit inpubesque immani volnere malas. fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus; conlapsos artus atque arma cruenta cerebro sternit h u m i moriens, atque illi p a r t i b u s aequis hue caput atque illuc umero ex u t r o q u e pependit. diffugiunt versi trepida formidine T r o e s : et si continuo victorem ea cura subisset ; rumpere claustra m a n u sociosque inxmittere p o r t i s ; ultimus ille dies bello gentique fuisset; sed furor ardentem caedisque insana cupido egit in aversos. principio Phalerim et succiso poplite Gygen excipit; hinc raptas fugientibus ingerit hastas in tergus (Iuno Tires animumque m i n i s t r a t ) ;
750
755
760
TESTIMONIA. 747 Isidorus orig. XVIII 7, 10 747. 749 r at . . . versat, dixit et sublatum consurgit in e.' Serrius Aen. II 468 755 Macrobius Sat. IV 3, 8 759 Nonius 417, 22 762 Priscianus 757 P. 763 sq. chinc . . . tergus' Charisiusc I 71. 146 K. Nonius 414, 8 'ingerit h. in t.' Servius Aen. I 211 et in tergum fugientibus i. h.' schol. Hor. carm. Ill 2, 16 764 'Iuno . . . ministrat' Seryius Aen. I 8 schol. Hor. a. p. 191
VAEIA LECTIO. 747 vi] tibi m LIBRAT Pyc: cf. X 421. 773 Versat, librat iactat, et est Ennianum {inc. libr. I l l ) ' Servius Ban. 748 ES Py, m. rec. in ras. b teli m. rec. in ras. b es leti Schroder VOLNERIS (0 corf, in Y) P VVLNERIS MRybc 749 Accuratius edoeendus erat lector, Turnum loqui
751 uolnere y VVLNERE MRbc 752 fonituf cl 753 conlapfof (o post. m. 2) y CONLAPSUS iliPlc 757 fi m. 2 suprascr. c 760 infana, at inmfa y: cf. VI 823 infanda m 761 aversos Bentleius ADUER80S libri 762 falarira c, Prisciani co PHALARIN Py ararim Prisciani frugium Nonii Leid. minanta cl 704 genitore Bentleius ad Hor. epod. 5, 28 ut proposuit Heinsius ac Walcefieldus et Arusianus pregnaf b PRAEGNANS B, Arusiani cod. PREG-NAIUS M pregnanf c 705 PARIN MPByc, Charisii cod., Servius Aen. V 370 legit parim %, in ras. b, Sacerdos Paris Bentleius ad Hor. epod. 5, 28 CREAT PByc, in ras. b, Sacerdos, expl. in Don., Servius CREPAT M regina creat: Paris Ellis transactions of the Oxford pliilol. soc. 1880/1 p. 15 706 OCCUPAT MIR hie cubat, servato v. 705 creat, Walcefieldus 707 at de ult. syll.
720
VERGILI AENEIS X defendit multosve palus Laurentia, silva pastus harundine'a, posquam inter retia ventumst, substitit infremuitque ferox et inhorruit armos, nee cuiquam irasci propiusque accedere virtus, sed iaculis tutisque procul clamoribus instant; ille autem inpavidus partis cunctatur in omnis ; dentibus infrendens, et tergo decutit hastas: haut aliter, iustae quibus est Mezentius irae, non ulli est animus stricto concurrere ferro; missilibus longe et vasto clamore lacessunt. venerat antiquis Corythi de finibus Acron, Graius homo, infectos linquens profugus hymenaeos. hunc ubi miscentem longe media agmina vidit ; purpureum pinnis et pactae coniugis ostro: inpastus stabula alta leo ceu saepe peragrans
710
717 718 714 715 716 719
TESTIMONIA. 709 sq. 'silva p. h.' Servius Aen. II 471 Aero ad Hor. serm. II 4, 42 711 'infremuitque . . . armos' schol. Hor. epod. V 27 c et i. a.' Arusianus VII484 K. 'inhorruit a.' schol. Hor. carm. I 23, 5 718 Nonius 414, 10 714 Maorobius Sat. VI 6, 9 'iustae . . . irae' Arusianus VII 486 K. 719 sq. 'venerat . . . homo' Donatus ad Ter. Phorm. II 1, 62 719 'venerat a.' ult. syll. IV 262 K. 723—729 Macrobius Sat. V 10, 7 VAEIA LECTIO. 709 VE P QUE MBybc 'multosque pro multosve' Servius 710 Pascit vel pavit, sc. palus Laurentia, Bentleius I. I. pastus Servius testatur p'quam, i. e. posquam c POST-
QUAM MPByb VENTVMST P VEINUEST M (EST m. 2), Ttybc 711 ferox] furens schol. Hor. HORRUIT M 712 QVE Py, quod probat Wagnerus quaest. Verg. XXXVI 7 VE MBc, in ras. 1) ACCENDERE P 713 totif y TOTIS P 717. 718. 714—716: hunc ordinem restituit Scaliger in praef. ad Manilium et in adnot. ad poem. p. 222 ed. 2, prob. Bentleius. 714—716. 717. 718 se excipiunt in MPBybap, quern ordinem olim parum feliciter defendere instituerat Ladevicus philologi VII 483: cf. emend. Verg. 3 adnot, lib — 718. 714 Hauniensis V apud Dorphium. 714 — 716. 718. 717 Lips, alter 717 PARTES M2 cunetuf (f corr. in r) y OMNIS (I corr. in E) M 718 cf. Ill 664. VIII 230 719 antiquif (uif in ras) b antiqui Menag. pr. CORITI M, Donati exempl. choriti (ch in ras.) b 720 prov fugus linquens Menag. pr., % PROPVGIS P 723 specula m
VERGILI AENEIS X
721
(suadet enim vaesana fames) 7 si forte fugacem eonspexit capream aut surgentem in cornua cervom, gaudet, hians immane ; coniasque arrexit et haeret visceribus super incurnbens, lavit improba taeter or a cruor: sic ruit in densos alacer Mezentius hostis. sternitur infelix Acron et calcibus atram tundit h u m u m expirans infractaque tela cruentat. atque idem fugientem haut est dignatus Oroden sternere nee iacta caecum dare cuspide volnus: obvius adversoque occurrit seque viro vir contulit, h a u t furto melior, set fortibus armis. turn super abiectum posito pede nixus et hasta 'pars belli h a u temnenda, viri, iacet altus Orodes'. conclamant socii laetum paeana secuti. TESIIMONIA.
725 'surgenteni in c. c '
720
730
735
Servius Aen. I 365 IV 274
schol. Bern. eel. VI 39 727 sq. Priscianus 803 P. 'lavit . . . cruor' Nonius 327, 8. 466, 24. 503, 25 Priscianus 861 P. Eutychis ars V 484K. schol. Hor. carni. Ill 12, 2. Aero ad Hor. epist. I 10, 40 730 'sternitur i. A.' Nonius 389, 10' 732 sq. 'atque . . . sternere' Nonius 286, 26 735 'non furto . . . armis' schol. Hor. carm. IV 6, 17 736 'posito . . . hasta' Arusianus VII 495 K. 737 Servius Aen. X 732 'iacet a. O.' Servius Aen. VI 9 738 cf. schol. Veron. 106, 15 K. VARIA LECTIO. 724 VESANA Bbc 725 CERVOM (O corr. inY) P CERUUM MBybc 727 INCUMBENS M, Prisciani exempl., ut V 858 accubenf, suprascr. at inciibenf y accumbenf (ac in ras.) b ACCVMBENS PBcm, Macrobii exempl. LAVAT B us lavit testatur Servius cum ceteris grammaticis IMPROBAT AETHER M 729 SICDENSOSINRVIT Py hotter c C
T
730 ATRON M ACRON (CR0N in ras.) B E-G- M 732 — 758 Veron. fol. 229 b 732 HORODEN (N m. rec. in ras.) B Orodem Mentel. pr., % 733 VVLNVS MPBVylbc H
735 non schol. Hor.
736 HASTAET V
D
737 HAV V
3.
HAVT PByl AUT M haud y2bc uirif b2cm, Menagiani, % 'viri: Asper viris legif Servius: cf. prol. 130 ACTUS M altus Servius tesialur HORODES B 738 laetum paeane Heinsius: cf. IX 54. 466. 636. X 799 laeto paeane Peerlhampus
722
VERGILI AENEIS X ille auteru expirans c non me, quicumque es, inulto, victor, nee longum laetabere: t e quoque fata 740 proepectant paria atque eadem m o x arva tenebis.' ad quae subridens m i x t a Mezentius i r a 'mine morere. as de me divoni pater atque hominum rex viderit.' hoc dicens eduxit corpore t e l u m : olli dura quies oculos et ferreus u r g e t 745 somnus, in aeternam clauduntur lumina noctem. Caedicus Alcathoum obtruncat, Sacrator Hydaspen Partheniumque Rapo et p r a e d u r u m viribus Orsen ; Messapus Croniumque Lucaoniumque Erichaeten, ilium infrenis equi lapsu tellure iacentern, 750 hunc peditem. TESTIMONIA.
pedes et Lycius processerat Agis,
739—743 Macrobius Sat. V 12, 10
740 sq. 'nee . . .
paria' Servius Aen. II 775 740 cne longum 1.' de schem. lex. p. 58 H. 743 'ast . . . divum' Saoerdos VI 444 K. 744 'hoc . . . telum' Nonius 298, 16 745 colli d. q. o.' comm. Bern. Lucani V 195 U. 745 sq. Macrobius Sat. V 11, 30 'olli . . . somnua' Sacerdos VI 463 K. Servius Aen. I 254 'et ferreus u. s.' Aero ad Hor. carm. I 24, 5 746 cin . . . noctem' Servius Aen. X 541 schol. Lucani VII 616 Aero ad Hor. carm. I 28, 14 748 'praedurum v. hostem' Charisius I235K. VAKIO LECTIO. 740 NE V, schem. lex. TEL-f M 741 PATRIA (T eras.) M ARMA M teneb . if y tenebaf cl 742 ad quae Menag. pr., % Macrobii Salisb. ATQVAE Vy ATQVAEG- P ATQ- (suprascr. M) M Adq: b Atque c ADQVEM li, Macrobii co 743 in ras. &2 AST P.- de qua scriptura dixi in novis annalibus philol. LXXVII 188 (cf. prol. 389 et H. Iordani inutiliter carpentis Symb. 302) a ft (f m. 2 in ras.) y AST MBVbc DIVVM MBYyb diuum (mum m. rec. in ras.) c 747 CEDICU8 M HYDASPE M hydafpem c 748 orsem, orsam %
hostem Charisii cod.
749 om. V
CRONIVM Pyl c . onium y2
c.oni~ (erasa 1) c CLONIUM MEb Clonius iam occisus IX 574 LVCAONIVM P lueaonium (u pr. corr. in i, ium m. 2 in ras.) y licaonium c LYCAONIVM MR, item, sed j in ras. b erichaeten (EQixahfjv) bl ericha . ten 62 erichaten c ERYCHAETEN B RYCHAETEN P erycheteu (h corr. ex e, ten m. 2 in ras.) y ERICETEN M 750 LAPSU-M M LAPSVM B 751 peditecn: pedes et Pccrlhampus: cf. VII 691 IX 27. 124. 523 X 354 XI 464. 518. 603 XII 128. 289. 550 PEUITEMPEDES-ET M,
VERGILI AENEIS X
723
quem tamen haut expers Valerus virtutis avitae deicit; at Thronium Salius Saliumque Nealces insidiis, iaculo et longe fallente sagitta. lam gravis aequabat luctus et mutua Mavors funera: caedebant pariter pariterque ruebant victores victique, neque his fuga nota neque illis. di Iovis in tectis iram miserantur inanem amborum et tantos mortalibus esse labores: hinc Venus, hinc contra spectat Saturnia Iuno, pallida Tisiphone media inter milia saevit. at vero ingentem quatiens Mezentius kastam turbidus ingreditur campo. quam magnus Orion, cum pedes incedit medii per maxima Nerei stagna viam scindens, umero superemtnet'undas aut summis referens annosani montibus ornuni
755
760
765
TESTIMOHIA. 752 sq. cquem . . . deiecit' Priscianus 1173 P. 754 Servius Aen. V 68 756 'caedebant . . . victique' comm. Bern. Lucani V 1 U. 758 sq. Macrobius Sat. V 16, 14 761 "pallida T.' Sacerdos VI 463 K. 762 Nonius 272, 21 Asper iun. V 548 K. IV 396 K. 765 'umero s. u.' Lac764 'Nerei pro Nerei' Donati ars tantius diy. inst. IV 15 766 caut altis r.' ult. syll. IV 262 K. VARIA LECTIO.
vulgo AGIS P I Yyib AGES P2yl AEGIS M hargif (r erasa) c HARGIS B 753 DEICIT MPVyb DEIECIT Bel, Prisciani m ATTHEONIUM M ACTHRONIVM B ATTHRONIVM P authronium y anthronium Moret. tertius aucronium Voss. pr NIVM V at thonium b at cronium 'quidam' Pieriani, Leid. SALIVS m. s rec. sup. P NEALCEN V 754 cf. IX 572 INSIDIIS PBVb: cf. VII 478-XI 783 infidiif (f post. m. 2 in ras.) y INDI
SmSHS M longum ut vid. cl 756 CEDEBANT PBy 'caedebant: legitur et cedebant' Servius 758 casum Macrdbii exempl. cf. V 350 iram legit Servius 760 CONTRAS P SPECTAK-T M 762 Medientius (ut VII 654 P) Nonius: cf. mus. Bhen. XII 419 sqq. prol. 453 sq. Corssenus de pronuntiatione e. q. s. I s 216 mezentiuf (z in ras.) b 763 CAMPUM M ORIO" M 764 incendit yl 765 SCINDENS suprascr.'M SCINDENS P 766 summis] altis de ult. syll. anno.fa (f m. 2) b: seriptum erat aut annonsam aut annossam BIBEECK, Vergil. III.
47
724
VBRGILI AENEIS X
ingrediturque solo et caput inter nubila condit: talis se vastis infert Mezentius armis. huic contra Aeneas speculatus in agmine longe obvius ire parat. nianet inperterritus ille, 770 hosteni magnanimum opperiens, et inole sua stat; atque oculis spatium emensus, quantum satis hastae ; 'dextra mihi deus et telum, quod missile libro, nunc adsint! voveo praedonis corpore raptis indutum spoliis ipsum te, Lause, tropaeum 775 Aeneae.' dixit stridentemque eminus hastam iecit; at ilia volans clipeost excussa proculque egregium Antoren latus inter et ilia figit, Herculis Antoren comitem, qui missus ab Argis haeserat Euandro atque Itala consederat urbe. 780 sternitur infelix alieno volnere caelumque aspicit et dulcis moriens reminiscitur Argos. TESTIMONIA.
770 sq. 'inanet...opperiens' Nonius 349, 20
773 Apu-
leius de deo Socr. 6 774 sq. 'praedonis . . . spoliis' Servius Aen. II 275 777 sq. 'olipeo . . . Antorem' (interpolate) 'sagitta' post 'excussa') Agroecius VII 120 K. Beda de orthogr. VII 285 K. 778 'egregium Antorem' Consentius V 402 K. 779 'Herculis A. c ' Probi cath. IV 12 K. 781 'sternitur . . . vulnere' Macrobius Sat. IV i, 4 schol. Hor. carm. I 3, 17 Ennodius epist. V 25 782 'et . . . Argos' Quintilianus VI 2, 33 Donatus ad Ter. Andr. 1 5, 49 Arusianus VII 506 K. 'dukes . . . Argos' Macrobius Sat. IV 3, 11 N
767 = IV 177 769 HVC P HUNC M longe m, probavit Madvicus LONGO MPB2ybc LONG. El VARIA LECTIO.
AT
770 ipse Nonius
777 IECIT AT Pc IECIT AD Bb IECIT-
M
BT
Inicit, om. at, y CLIPEOS P CLIPEOEST MBybc 778 antoren 6, duo Bottend. ANTOEEM MPByc, Consentii et Agrocii exempt 'erit nominativus hie Antores, quomodo Diores, nam si Antor fuerit nominativus, metri ratio non procedit. omnia enim Graeca nomina or terminata in obliquis casibus corripiuntur' Servius, ut Antoren, non Antorem probet Antorem egregium Beda fixit Goth. sec. 779 ANTOREN (N post, in ras.) P ANTOEEM MBybc 'quidam putant Vergilium contra rationem propriorum produxisse H. A. c, sed errant, nam hie Antores declinavit, non Antor, sicut hie Diores' Prolus cath. 780 CONSIDER AT Myl 781 sternitur] deciait Ennodius VOLNERE ( 0 corr. in V) P UULNERE MBylbc 782 dulcef c
VERGILI AENEIS X
725
turn pius Aeneas hastam iacit: ilia per orbem aere cavom triplici, per linea terga tribusque transit intextum tauris opus imaque sedit inguine, sed viris aaut pertulit. ocius ensem Aeneas, viso Tyrrheni sanguine laetus, eripit a femine et trepidanti fervidus instat. ingemuit cari graviter genitoris amore, ut vidit, Lausus, lacrimaeque per ora Tolutae. hie mortis durae casum tuaque optima facta; siqua fidem tantost operi latura vetustas, non equidem nee te, iuvenis memorande, silebo. ille pedem referens et inutilis inque ligatus cedebat clipeoque inimicum hastile trahebat: prorupit iuvenis seseque inmiscuit armis iamque adsurgentis dextra plagamque ferentis Aeneae subiit mucronem ipsumque morando sustinuit. socii magno clamore secuntur, dum genitor nati parma protectus abiret,
785
790
795
800
XESTIMONIA. 786—788 'ocius . . . femore' Priscianus 701 787 sq. 'laetus . . . femine' Servius Aen. X 344 788 'eripit a f.' Charisius I 87K. 792 schol. Lnoani VII 209 794 sq. 'ille . . . cedebat' Nonius 381, 27 comm. Bern. Lucani IV 780 U. 'inutilis . . . cedebat' Servius Aen. IX 286 798 sq. 'Aeneae . . sustinuit' Nonius 403, 29 Priscianus 1178 P. Servius Aen. VII 161 798 'Aeneae s. m.' Servius Aen. VIII 125 VAEIA LECTIO. 784 CAVOM (0 corr. in V) P CAVO B eauum ybc TER B 785 transit Laclimannus Lucr. 209 TRANSIET (E corr. in I) M TRANSIIT PBybc. An transilit? o cf. 817 prol. 367 IMA M 786 VIRES M2P2Bybc 788 FEMINE MPBybc, testantur Charisius et Servius femore m%, Priscianus 791 OPTIMAE M obtime 6 OPTIME B 'optima; E
alii optime legunf Servius 792 TANTOST P TANTOEST MBybc 796 PRORVPIT PB: cf. 379 PRORIPUIT Mybc: cf. E
V 741 eel III 19 797 DEXTRA P dextre c dextrae %, Servius DEXTRAM B 798 SVBIT B SUBl4lT M morantem Servii Aen. VII 161 exempt., sed morando /*. 1. interpretatur 799 SEQU6NTUR M fequuntur I 47*
726
VBRGILI AENEIS X
telaque coniciunt p r o t u r b a n t q u e eminus n o s t e m missilibus. furit Aeneas tectusque tenet se. ac Telut effusa siquando grandine nimbi praecipitant, omnis campis diffugit arator omnis et agricola et t u t a latet arce viator, aut amnis ripis a u t alti fornice saxi, dum pluvit in terris, u t possint sole reducto exercere diem: sic obrutus undique telis Aeneas n u b e m belli, d u m detonet omnis, sustinet et L a u s u m increpitat Lausoque m i n a t u r : 'quo moriture ruis maioraque viribus audes? fallit te incautum pietas t u a . ' nee minus ille exultat demens; saevae iamque altius irae Dardanio surgunt ductori, extremaque Lauso Parcae fila legunt: validuni n a m q u e exigit ensem per medium Aeneas iuvenem t o t u m q u e recondit. transilit et p a r m a m mucro, levia arma minacis,
805
810
815
TESTIMONIA. 811 Nonius 380, 5 812 'fallit... tua' Servius Aen. IV 70 Macrobius Sat. IV 4, 8 814 sq. 'extremaque . . . legunt' Nonius 313,10. 332, 7 Porphyrio ad Hor. epod. XIII 15 sehol. Hor. carm. II3, 16 E
VARIA LECTIO.
801 COIICIVNT P: cf. 646
PERTUM-
BANT M 803 cf. IX 669 804 sq. in emendandis a poeta relicta videntur Wagnero, qui offenditur homoeoteleuto. Contraxi utrumque v. scribendo omnis tuta 1. a. v. prol. 84 805 om. Mentel. sec. m. 1 arce Moret. pr., % arce an arte diseerni nequit in b ARTE MPEyc, Servius, *quod scilicet perite se a tempestate defendunf adnotans 807 Dum (D m. 2 in ras.) b PLVVIT PB PLUHIT- M pluit ybc cdum pluit: Me distinguendum. nam si iunxeris dum pluit in terris, erit archaismos, N
debuit enim dicere in terras' Servius
POSSINT
B POSSIT M
I
809 detonet (o in ras.) b DET-0-NET P DETINET My 811 Quo. y: an quor voluit? 812 FALLET TE P, fortasse i t
recte. Fall&e y FALL1TE B
a
813 Exultet (corr. m. ant.) c
NS
EXULTAT M iamque] que iam y ATRAE (T corr. in I) P 815 FILA MB, Nonius, schol. Hor. fil. a (erasa i) c fila (fil in ras.) b fila (al lina in mg.) y LINA P: cf. prol. 295 817 tranfilit cm, Mentel, uterque, 'aliquot' Pieriani, %: cf. ge. II 81
VERG1LI AENEIS X et tunicarn, molli mater quam neverat auro, implevitque sinum sanguis; turn vita per auras concessit maesta ad manis corpusque reliquit. at vero ut voltum vidit morientis et ora, ora modis Anchisiades pallentia miris, ingemuit miserans graviter dextramque tetendit, et mentem patriae subiit pietatis imago, 'quid tibi nunc, miserande puer, pro laudibus istis, quid pius Aeneas tanta dabit indole dignum? arma, quibus laetatus ; habe tua, teque parentum manibus et cineri, siqua est ea cura7 remitto. hoc tamen infelix miseram solabere mortem: Aeneae magni dextra cadis.' increpat ultro cunctantis socios et terra sublevat ipsum, sanguine turpantem comptos de more capillos. Interea genitor Tiberini ad fluminis undam volnera siecabat lympbis corpusque levabat
727
820
825
830
TESTIMONIA. 819 'inplevit . . . sanguia' Macrobius Sat. IV 6, 14 schol. Iuv. IV 41 826 c tanta . . . dignum' comm. Bern. Lucani V 17 U. 827 carma . . . tua' Arusianus VII 490 K. Servius Aen. X 862 828 Nonius 383, 18 830 'Aeneae . . . cadis' Servius Aen. XI 688 830sq. 'increpat . . . socios' Servius Aen. XII 332 832 'sanguine t.' Aero'ad Hor. carm. IV 13, 12 'comptos de m. c ' CharisiusI104K. de dub. nom. V 574 K. 834 'vulnera s. 1.' Servius Aen. IV 687 VABIA LECTIO.
TRANSIIT MPyb TRANSIT B, Lachmannus Lucr. 209 MEDIA B MINACI B 'ordo est mucro minacis, Aeneae scilicet, out si ad Lausum refer as minacis, num audacis et fortis?' Servius 819 SINVM PB, Servius: cf. IV 30 fi.nu c £inu b c
M
finum y SINUS M sinus Macrobii Salisb., schol. Iuvenalis: cf. I 320 821 VOLTVM (0 corr. in V) P UULTVM MRylbc 823 GRAUITERMISERANS M: cf. 789 TETENDIT (TE post, in ras.) B reprendit Peerlhampus 824 SVBIT B fubit c c STRINXIT M ut IX 294 825 NVN M, (N post, in ras., fuit fort. M) P 827 LAETATUS MPByb laetatuf ef c: cf.prol. 154 parenti (Manibus . . . cura) remitto Schraderus cord. IV 34 832 ex more dub. nom. 834 VVLNERA MPRybc leuabat y {si recte notavi) be, testatur Servius LAVABAT MPB
728
VERGILI AENEIS X arboris adclinis trunco. procul aerea ramis dependet galea et prato gravia arina quiescunt. stant lecti circum iuvenes: ipse aeger anhelans colla fovet7 fusus propexam in pectore barbam; multa super Lauso rogitat multumque remittit qui revocent maestique ferant mandata parentis. at Lausum socii exanimeni super arma ferebant flentes, ingentem atque ingenti volnere victum. adgnoyit longe gemitum praesaga mali mens: canitiem multo deformat pulvere et ambas ad caelum tendit palmas et corpore inhaeret. 'tantane me tenuit vivendi, nate 7 voluptas, ut pro me hostili paterer succedere dextrae quern genui? tuane haec genitor per volnera servor, morte t u a vivens? heu, nunc misero mihi demum exitiurn infelix, nunc alte volnus adactum! idem ego, nate, tuum maculavi crimine nonien, pulsus ob invidiam solio sceptrisque paternis. debueram patriae poenas odiisque meorum: omnis per mortis animam sontem ipse dedissem!
835
840
845
850
IESTIMONIA. 835 schol. Veron. eel. VI 14—19 teste Buechelero 835 sq. 'procul . . . galea' Servius Aen. X 869 eel. VI 16 838 'propexam . . . barbam' schol. Persii I 15 841 Servius Aen. Ill 288 IV 495 c 'Lausum . . . ferebant' Servius Aen. XI 93 socii... ferebant' Audaois exc. VII 355 K. 843 'praesaga m. m.' Arusianus VII 502 K. Servius Aen. VI 332 schol. Lucani VIII 43 844 'canitiem . . . pulvere' Macrobius Sat. IV 3, 5 845 'etc. i.' Asper 112, 24K. 846sq. Priscianus 1032 P. 850 'nunc . . . adactum' Macrobius Sat. IV 4, 23 854 Macrobius Sat. IV 6, 15 VAEIA LECTIO.
835 adclinuf Mentel. alt., % adclivus
Bigot,
'adclinis quis ante hunc?' Servius Dan. EAMO B, Servii ad eel. VI 16 exempt, fort, rede 838 P R O P L E X A M P PROSPEXAM.R CORPORE By: cf. 845 pectora Madvicus pectore testator Servius 839 ROGITANS P ut I 750 MVLTVM MP2Bylclip, Servius Ban. MVLTOM P I multof y2bc2% 842 VOLNERE IN ND
(O corr. in V) P VVLNERE MBylc 844 MULTO M: cf. XII 611 847 succumbere dextra Erf., Priscianus 848 VVLNERA PBybc 850 Exitium, in mg. m. ant. Exilium c Exilium yl, Servius VOLNVS (0 corr. in V) P VVLNVS MBybc 854 MORTES PBybc
SONTES M
VERGILI AENEIS X nunc vivo neque adhuc homines lucemque relmquo. sed linquam.' simul hoc dicens attollit in aegrum se femur et, quamvis dolor alto volnere tardet, haut deiectus equni duci iubet. hoc deeus illi, hoc solamen erat: bellis hoc victor abibat omnibus, adloquitur maerentem et talibus infit: 'Ehaebe, diu, res siqua diu mortalibus ulla est, viximus. aut hodie victor spolia ilia cruenti et caput Aeneae referes Lausique doloruin ultor eris mecum aut, aperit si nulla viam vis, occumbes pariter; neque enim, fortissinie, credo, iussa aliena pati et dominos dighabere Teucros.' dixit et exceptus tergo consueta locavit membra manusque ambas iaculis oneravit acutis, aere caput fulgens cristaque hirsutus equina.
729 855
860
865
TESTIMOMA. 856 sc(. 'attollit . . . femur' Macrobius Sat. IV 3, 8 861 sq. 'Rhaebe . . . -piximus' Servins Aen. X 467 ge. I c24 Macrobius Sat. IV 6, 10 861 Servius Aen. I 181 IV 659 862 hodie v. s. i. superba' ult. syll. IV 246K. 869 'cristaque h. e.' Servius Aen. II 391. 412 X 638 VARIA LECTIO. 857 quamvis dolor Peerlhampus QVAMQVAMVIS P QUAMQUAMTTIS MBybc, Servius, qui calti vulneris violentiam' interpretatur. quamquam sese 'vetusti quidam' Pieriani quamvis ex Sabbadini UULNERE MEylbc tardet ylb a
B
T
B
trd& c TARDAT P ARDAT M tardat Servius in lemm., tit *verbum neutrum' tuetur Naekius ad Catonis eel. 18 quamquam vis alti vulneris ardet Hofmannus cf. prol. 367 858 EQVvM P EQVVM Eybc AEQTJUM M 859 erit y, unde eri coni. Heinsius 860 AC B talibuf me fit ut vid. yl TALIA PATVR B ut I 131. 256 III 485 V 16. 79. 464. 532 VII 330 VIII 559 IX 280 XI 501 XII 228 861 Rhoebe 61 Rhoebe vel Roebe Macrobii exempt VTRAEST (voluit ultra est) B 862 HAUT M(del. H), PR C R V E N T A I P CRUENTA MBybc W e n t a . . . si autem cruenti, intellexeris scilicet crudelis: sic enim convenit pere sonae loquentis' Servius sup de ult. syll. 863 Ut y
DOLORVM (V in ras.) B dolorem y D0L0REM P prisco loquendi usu. dolorum Servius Dan. 865 Occumbenf yl Oecubaf cl Accfibef b
730
VERGILI AENEIS X sic cursum i n medios rapidus dedit: aestuat ingens uno in corde pudor m i x t o q u e insania luctu. atque hie Aenean m a g n a t e r voce Tocavit. Aeneas adgnovit enim laetusque p r e c a t u r : c sic pater ille deum faeiat, sic altus Apollo! incipias conferre m a n u m . ' t a n t u m effatus et infesta subit obvius hasta. ille autem 'quid me erepto, saevissime, n a t o t e r r e s ? haec via sola fuit, qua perdere posses. nee mortem horremus nee divom parcimus ulli. desine: n a m venio m o r i t u r u s et haec tibi porto dona prius.' dixit telumque intorsit in h o s t e m ; inde aliud super atque aliud figitque, volatque ingenti gyro, set sustinet aureus umbo. ter circum astantem laevos equitavit in orbes tela raanu iaciens, ter secum Tro'ius heros et furiis agitatus amor et conscia virtus.
870 873 876
880
885
872
TESTIMONIA. 870 sq. 'aestuat . . . luctu' Servius Aen. X 398 875 Charisius I 192 K. Servius Aen. VI 9 X 737 schol. Veron. 82, 5 'sic . . . faciat' Servius Aen. Ill 558 879 'haec . . . posses' Macrobius Sat. IV 4, 24 Nonius 420,14 880 'nee d. p. u.' comm. Bern. Lucani IV 123K 881 sq. c et . . . prius' Servius Aen. XI 856 eel. VIII 60 885 'laevos . . . orbes' Arusianus VII 484 K. VAKIA LECTIO. 870 curfu. y2 CVESV B curfuf yl REDIT B 870 sq. aestuat. . . luctu = XII 666 sq. 871 Una y2 uno Servius testatur dolor *vetustiores' Eeinsii, Mediceus Pierii. pudor Servius legit 872 = XII 668 exstat in c, m. rec. in mg. y, post 875 Menag., om. HPByb, non interpretatur Servius N
873 AENEAE M aeneam y aenea b 874 cf. VI 317 875 altum cl sanctus Charisii Neap, magnus eiusdem excerpta Paris, altus testantur Servius et schol. Veron. 879 TERREAS B possis Nonii exempt, posses Servius in lemm. 880 DIVVM MPBybc parcimus legit comm. Lucani: vide an pascimur contemptore divum dignum sit 881 iam yi 883 IWGIT P PUGIT (U corr. in I) Me aliud: fugitque prop. Heynius uo . . lat (1 m. 2 in ras.) y2 uolutat yl 884 AVREVS B aureuf in ras. b au . reuf {erasa e, ni f.) y AEREVS MPtn: cf. 271 et 887 885 ftantem b orbif cl
VERGILI AENEIS X
731
immanem aerato circumfert tegmine silvam. inde ubi tot traxisse moras, tot spicula taedet vellere et urgetur pugna congressus iniqua, multa movens animo iam tandem erumpit et inter bellatoris equi cava tempora conicit hastam. tollit se arrectum quadrupes et calcibus auras verberat effasumque equitem super ipse secutus implicat eiectoque incumbit cernuus armo. clamore incendunt caelum Troesque Latinique. advolat Aeneas vaginaque eripit ensem et super haec: 'ubi nunc Mezentius acer et ilia effera vis animi?' contra Tyrrhenus, ut auras suspiciens hausit eaelum mentemque recepit: 'hostis amare, quid increpitas mortemque minaris? nullum in caede nefas, nee sic ad proelia veni, nee tecum nieus haec pepigit mihi foedera Laxxsus. unum hoc per siqua est victis venia hostibus oro: corpus humo patiare tegi. scio acerba meoruni
TESTIMOKIA.
887 Macrobius Sat. VI 6, 6
890
895
900
889 'et . . . iniqua'
Servius Aen. XII 465 892 sq. 'tollit . . . verberat' Priscianus 703 P. Nonius 29, 17 893 'effusumque . . . secutus' Nonius 295, 18 894 'eiectoque . . . armo' Nonius 21, 3. 300, 22 895 Servius Aen. XI 147 897 'ubi'est Mezentius' Victorini ars VI 196 K. 899 'hausit . . . recepit' Servius Aen. I 738 X 781 900 Nonius 329, 15. 465, 22 'hostis . . . increpitas' Servius Aen. IV 203 'hostis a.' Servius ge. 1120 903 'si . . . oro' Servius Aen. X 626 904 sq. 'scio . . . odia' Servius Aen. XI 9
887 immanem] ter circum Macrobii exempl. tegmine, at agmine y TEGMINE (T in ras.) B v 890 erupit y 892 QVADRJPES P QVADRIPES B 894 ELECTO (L corr. in I) M electo y C E R N V L V S P CERVAKIA LECTIO.
(cf. 885)
NVLVS Byl cernuus Servius et Nonius AM©0 M 896 'advolat Aeneas: multi haec nolunt distingui, quasi simul fianf Servius Ban. Post Aeneas dist. M 897 nunc] est Victorinus Mezzentius legit Victorinus ad ilia c 898 VT (V in ras.) B B
UT M ¥ E T P &, at ut y ut Servius legit
OB B
904 ARMA M
732
VERGILI AENEIS X circumstare odia: hunc ; oro, defende furorem et me consortem nati concede sepulchro.' haec loquitur iuguloque haut inscius accipit ensem undantique animam diffundit in arma cruore.
905
TESTIMONIA. 905 'mine . . . furorem' Arusianus VII 468 K. Servius eel. VII 47 schol. Med. eel. VII 47 906 Macrobius Sat. VI 6, 4 M
908 ANIMA P DEFVNDIT Byl arua Menag. pr., non male, ni fallor: cf. 741 animam et arma Servius CRUOREM M, (M eras.) P cruore Servius confirmat VARIA LECTIO.
P- UERGILI MARONIS AENEIDOS- || LIB- X- EXPL- INCLIB- XI |i FELICITER- M VERGILI- MARONIS- AENEIDOS || LIBER- X- EXPLICIT- INCIPIT- || LIBER- XI- FELICITER In seq. pagina undecim versus, quos vide in prolegom. R EXPLICIT LIBER AENEIDOS- X- || INCIPIT- XI- y EXPLICIT LIB- XVIRGILI MARONIS AENEIDOS &
P. VERGILI MARONIS
A E N E I D O S LIBER VNDECIMVS Oceanum interea surgens Aurora reliquit: Aeneas, quamquam et sociis dare tempus huniandis praecipitant curae turbataque funere mens est, vota deum primo victor solvebat Eoo. ingentem quercum decisis undique ramis constituit tumulo fulgentiaque induit arma, Mezenti ducis exuvias, tibi, niagne, tropaeuni, bellipotens: aptat rorantis sanguine cristas telaque trunca viri et bis sex thoraca petitum perfossumque locis clipeumque ex aere sinistrae subligat atque ensem collo suspendit eburnum. turn socios (namque omnis eum stipata tegebat
5
10
TESTEHONIA. Aeneidos XI 1 Prisoianus 1275 P. Diomedes I 496 K. Marius Victorinus VI 73 K. Donatus ad Ter. eun. Ill 5, 46 4 Macrobius Sat. VI 6, 4 7 'Mezenti d.' Charisius I 12 E. 'Mezenti d. e.' Charisius I 11 K. ult. syll. IV 257 K. Servius in Don. IV 423. 425 K. Sergius de syllaba IV 479 K. Cledonius V 28. 30 K. Pompeius V 111. 119 K. Marius Victorinus VI 30K. de finalibus VI 230. 242 K. aneod. Helv. p. 305 H. Martianus Capella III 278 8 'rorantes s. cristas' 9 sq. ' e t . . . locis' Servius Aen. II 278 XII 98 schol. Med. eel. VIII15 12 sq. Charisius I 275 K. Diomedes I 461 K. 'tune socios...ducurn' Pompeius V 309 K. VABIA LECTIO. Aeneidos XI
1 = IV 129
relinquit Bio-
medis ex. 2 et om. Parrhas. 7 MEZZENTI B MEZZENTIM: 'ergo UU err are noscuntur, qui hanc (z) dupliciter scribunf de ult. syll. MAGNAE MB 8 KORANTES M RORANTI R 11 EBURN4-UM M 12 cum Charisii exc. Leid. tune Pompeius tenebat Diomedis Parisini et Monac.
734
VERGILI AENEIS XI
t u r b a ducum) sic incipiens liortatur ovantis: 'maxima res effecta, viri; timor omnis abesto, quod superest: haec sunt spolia et de rege superbo primitiae, manibusque meis Mezentius hie est. liunc iter ad regem nobis m u r o s q u e Latinos. arma parate animis et spe praesumite bellurn, nequa naora ignaros, u b i p r i m u m vellere signa adnuerint superi pubemque educere castris, impediat segnisve metu sententia tardet. interea socios i n n u m a t a q u e corpora terrae mandemus, qui solus honos Acheronte sub imost. ite' ait, 'egregias animas, quae sanguine nobis hanc patriam peperere suo, decorate supremis rnuneribus, maestamque E u a n d r i p r i m u s ad urbem m i t t a t u r Pallas, quern n o n virtutis egenteni abstulit atra dies et funere mersit acerbo.' Sic ait inlacrimans recipitque ad limina gressum, corpus u b i exanimi p o s i t u m Pallantis Acoetes
15
20
25
30
TESTIMOMA. 14 'maxima r.' Emporius de eth. p. 563 H. 'timor o. a.' schol. Hor. oarm. Ill 8, 15 15 sq. 'haec . . . primitiae' Macrobius Sat. Ill 5, 11 16 'manibusque . . . est' Marius Victorinus VI 22 K. Servius Aen. IV 237 XI 54. 84. 'Mezentius h. e.' schol. Veron. 89,26K. 18 Donatus ad Ter. Phorm. II 1, 20 Servius Aen. IX 156 19 sq. 'cum primum . . . superi' schol. Bern. ge. IV 108 22 sq. 'interea... mandemus' Servius Aen. XI 3 24—26 'ite . . . muneribus' Nonius 466, 31 24 sq. 'ite . . . suo' Nonius 464, 25 'ite . . . peperere' Dof natus ad Ter. Andr. I 1, 90 qui . . . suo' Macrobius Sat. IV 4, 9 27 sq. 'quern . . . acerbo' explan. in Don. IV 563 K. 30 sq. 'corpus .. . senior' Donatus ad Ter. hec. Ill 3, 4 30 Donatus ad Ter. Andr. I 4, 7 VARIA LECTIO.
13 OVANTIS (I corr. in E) P
16 MEZ-
ZENTIVS R MEZZENTIUS M hicc praecipit Victorinus 18 ANIMIS- M 'arma parate animis . . . aut certe est mutanda distinctio, ut sit: animis et spe praesumite bellum' Servius 20 ADNVEEENT B
21 SEGNISTJE M SIGNISQVE Pc feg-
nifq: b fegnefque y
23 sq. om., add. m. rec. in <mg. y
23 IMOST M imo eft he IMO (om. E S T ) PR 24 'vitiose in media oratione ait positum critici notant' Servius Dan. agite Peerlkampus Q V A E P qui Macrobii exempt., fortasse melius
27 non] non adeo explan in Don. 28 = VI 429 30 EXANIME M EXANIMIS R, (f in ras.) c exanimum (ve-
VERGILI AENEIS XI
735
servabat senior, qui Parrhasio Euandro armiger ante fuit, sed non felicibus aeque turn comes auspiciis caro datus ibat alumno. circum omnis famulumque nianus Troianaque turba et maestum Iliades crinem de more solutae. tit vero Aeneas foribus sese intulit altis, ingentem gemitum tunsis ad sidera tollunt pectoribus, maestoque inmugit regia luctu. ipse caput nivei fultum Pallantis et ora ut vidit levique patens in pectore volnus cuspidis Ausoniae, lacrimis ita fatur obortis. 'ten' inquit, 'miserande puer ; cum laeta veniret, invidit Fortuna mihi ; ne regna videres nostra neque ad sedes victor veherere patemas? non haec Euandro de te promissa parenti discedens dederam, cum me complexus euntem mitteret in magnum iniperium metuensque moneret acris esse viros, cum dura proelia gente. et nunc ille quidem spe multum captus inani fors et vota facit cumulatque altaria donis:
35
40
45
50
TESTIMONIA. 33 'caro . . . alumno' Nonius 243, 7 35 Servius Aen. IX 215 39 sq. Macrobius Sat. IV 6, 13 40 'levi . . . vulnus' Quintilianus VI 2, 33 41—43 'lacrimis . . . mini' Priscianus 1037 P. 42 sq. 'tene . . . mini' Servius eel. VII 58 42 'ten . . . puer' Marius Victorinus VI 22 K. 45 sq. 'non . . dederam' de schem. lex. p. 54 H. 47 sq. 'metuensque . . . viros' Priscianus 775 P. 49 sq. c et . . . facit' Macrobius Sat. TV 6, 7 de schem. lex. p. 54H. 50 Priscianus 1006. 1015. 1016. 1021 P. 'fors . . . facit' Servius Aen. I 203 XI 158 VARIA LECTIO.
teres quidam' Pieriani, Donati ad Andr. ex., sed exanimi idem ad hecyr. Acestes Donati ad Andr. exempl. 33 Tune c i
35 cf. Ill 65 38 misto Peerlhampus, fortasse rede INMUGIT M IMMVGIiT P inmugiit yl 40 VVLNVS MByhc 41 fatuf (f corr. ex r, ut vid.) c fatu. y fatur testantur Priscianus et Sero
vius obortif (o pr. in ras.) c abortif y abortif Prisciani cp 42 ten Victorinus TENE MPEyoc 46 com c 47 IM Pyl 48 Acref c PROELIA M 49 spe mulcet pectus Peerlkampus 50 forsit 'aliquof Pieriani 'fors e t . . forte . . . potest et unum esse forset, i. e. forsitan' Servius fors testatur Priscianus
736
VERGILI AENEIS XI nos iuvenem exanimum et n i l iaia caelestibus ullis debentem vano maesti comitamur honore. infelix, n a t i funus crudele videbis! hi nostri reditus expectatique t r i u m p h i , haec mea m a g n a fides, a t n o n , E u a n d r e , pudendis volneribus pulsum aspicies nee sospite dirum optabis n a t o funus pater, ei mini, q u a n t u m praesidium Ausonia et q u a n t u m t u perdis, Iule!' Haec u b i defleyit, tolli miserabile corpus imperat et toto lectos ex agmine m i t t i t mille Tiros, qui supremum comitentur honorem intersintque patris lacrumis, solacia luctus exigua ingentis, misero set debita patri. h a u t segnes alii crates et molle feretrum arbuteis t e x u n t virgis et vimine querno extructosque toros obtentu frondis i n u m b r a n t . bic iuvenem agresti sublimen stramine p o n u n t ; qualem virgineo demessum pollice florem seu mollis violae seu languentis hyacinthi, TESTIMONIA.
51 sq. 'nos . . . debentem' Servius Aen. II 641
55
60
65
'et
. . . debentem' Servius Aen. I 387 VI 83 'nil . . . debentem' sohol. Hor. carm. I 24, 11 52 'vano . . . honore' Servius Aen. X 828 schol. 53—56 'infelix . . . aspicies' de achem. lex. Hor. carm. II 20, 24 p. 54 H. 53 'infelix n. f. c ' ult. syll. IV 228 K. 54 sq. ' h i . . . fides' 54 'nostri . . . triumphi' Nonius 222, 12 Servius Aen. VIII 537 55 sq. c at . . . aspicies' comm. Bern. Lucani'V 488 U. 'pudendis . . . aspieies' Aero ad Hor. carm. II 4, 20 55 'Euandre' Donati ars IV 392. 397 K. 57 sq. 'ei . . . Iule' Donatus ad Ter. Phorm. I 3, 26 60 sq. 'et . . . viros' Servius Aen. XI 92 61 'qui...honorem' Nonius 388, 5 64 'molle f.' Servius Aen. VIII 666 68 sq. Nonius 338, 30 68 Macrobius Sat. IV 5, 7 'messum .. . florem' Philargyrius ge. II 274 VABIA LECTIO. 51 EXANIMEM Be 53 funus nati schem. 54 EXOPTATI B Vulgo interrogantem faciwnt lex., non male 56 VVLNERIBVS PBybc durum Menag. pr., % Aeneam heu c 58 IVLI B 59 ubi] VBIDICTA 57 OBSTABIS PB 60 ORDINE PB: cf. VII 152 ag(voluit ubi dicta dedit) B mine Servius 62 lacrumif cl LACEIMIS MPBybc2 63 PATRl-S M 64 PHERETRVM PBy 67 fublimen yc, Servii 68 DEMISSVM Pyl demenf Par. SUBL1MEM MPB fublime b fum cl
VERGILI AENEIS XI
737
cui neque M g o r adhuc nee dum sua forma recessit: non iam mater alit tellus viresque ministrat. turn geminas vestes auroque ostroque rigentis extulit Aeneas^ quas illi laeta laborum ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido fecerat et tenui telas discreverat auro. h a r u m imam iuveni supremum maestus honorem induit arsurasque comas obnubit amictu, multaque praeterea Laurentis praemia pugnae aggerat et longo praedam iubet ordine duci. [addit equos et tela ; quibus spoliaverat hostem.] vinxerat et pos terga manus, quos mitteret umbris inferias, caeso sparsurus sanguine flammas, indutosque iubet truncos hostilibus armis ipsos ferre duces inimicaque nomina figi. ducitur infelix aevo confectus Acoetes: pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus ora
70
75
80
85
TESTIMOKIA. 73 rquas ... laborum' ArusianusVII 490 K. de schem. lex. p. 55H. 'laeta 1.' Servius Aen. XI 416 75 Nonius 268, 28. 282, 35 76 sq. 'harum . . . induit' Priscianus 1185. 1199 P. 77 'arsuras . . . amiotu' Donatus ad Ter. hec. IV 4, 34 79 Eutychis ars V 481 E. 80 Servius Aen. VIII 202 81 sq. Lactantius div. inst. V 10 'vinxerat . . . inferias' Servius Aen. X 518 82 'caeso . . . flammas' Macrobiua Sat. VI 6, 3 83 sq. 'indutosque . . . duces' Servius Aen. XI 173 83 Arusianus VII 479 K. Servius Aen. XI 6, 76 85 Nonius 286, 28. 283, 10 Macrobius Sat. IV 3, 5 ult. syll. IV 237 K. 'ducitur . . . confectus' ult. syll. IV 242 K. VAEIA LECTIO. 71 UIRIS M1P1 72 ueftif b ostroque auroque Moret. sec. RIGENTTS (I post. corr. in E) M BIGENTES (I corr. ex E) P EIGENTES Be regentif 61 73 bo-
norum schem. lex. 75 = IV 264 76 IVVENIS B 78 post v. 84 adscripto & m 80 legit Servius, sed deleturus fuisse videtur poeta, ut cuius vice v. 78 sq. et 83 sq. fecerit: an spurius est? cf. prol. 86 81 pofterga yc POSTTEEGA
MPBb
82 fparfurof be
PLAMMAS UPbcm, Macrobii exempl. i-
FLAMMAM By 84 FINGI B FIGOT (figit?) M 85 aeoetaf &1 acoetis* Nonii 268 exempl. acestes Hamb. alt. aletes Macrobii ex. interpungunt
86 post 87 posuit Guethlingius
Post ora vulgo
738
VEKGILI AENEIS XI sternitur et t o t o proiectus corpore terrae. . . . ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus. post bellator ecus positis insignibus A e t h o n it lacrjmans g u t t i s q u e umectat grandibus ora.
90
h a s t a m alii galeamque ferunt, n a m cetera T u r n u s victor habet. turn maesta phalanx Teucrique secuntur T y r r h e n i q u e omnes et versis Arcades armis. postquam omnis longe comitum praecesserat ordo, substitit Aeneas gemituque kaec addidit alto: 95 c
nos alias hinc ad lacrimas eadem h o r r i d a belli fata vocant: salve aeternum mihi, maxime Palla ; aeternumque vale.' nee p l u r a effatus ad altos tendebat muros gressumque in castra ferebat. Iamque oratores aderant ex urbe Latina, velati ramis oleae veniamque r o g a n t e s : corpora, per campos ferro quae fusa iacebant, redderet ac tumulo sineret succedere t e r r a e ; nullum cum victis certamen et aethere cassis; parceret hospitibus quondam socerisque vocatis.
100
105
TESTIMONIA. 87 r et . . . corpore Turnus' Arusianus VII 500 K. 89 'positis i.' Quintilianus VI 2, 33 92 sq. 'Teucri . . . armis' schol. Lucani VIII 735 93 'Tyrrhenique o.' ult. syll. IV 231 K. 'et . . . armis' Servius Aen. VIII 588 XII 281 97 sq. 'salve . . . vale' Donatus ad Ter. Andr. IV 2, 13 schol. Veron. 94, 13 K. 'salve maxime...vale' Servius Aen. II 789 97 'salve . . . Palla' Priscianus 702 P. 101 'veniamque precantes' Servius Aen. X 31 103 'tumulo... terrae' Servius Aen. XI 146 104 excidit apud Priscianum 1127 P. 'nullum . . . certamen' Servius Aen. XI 107. 110 VARIA LECTIO.
87 deleri volebat editor Parmensis:
lacunam
statui: cf. prol. 85 corpore terrae] tempore Turnus ex 459 Arusiani Gud. Peris, corpore Turnus eiusdem Parrh. 89 EQVvS P EQVVS Byb 93 OMNES- MPyc, ad Arcades refert Peerlkampus at i>
DVCES ut 171 Ebm,
schol. Lucani
94 praecefferat y pcef-
B
ferat c
95 ADDIDIT M EDIDIT B: cf. V 799 VII 194 B
97 MAXIMA M maxima yl PALLAS B: cf. X411 101 PRECANTES B, Servius Aen. X 31, ut 106: cf. Ill 144 104 aere m, Medlcais Picrii,
Menteliani
VERGILI AENEIS XI
739
quos bonus Aeneas haut aspernanda precantis prosequitur venia et verbis haec insuper addit: 'quaenarn YOS tanto fortuna indigna, Latini, implicuit bello ; qui nos fugiatis amicos? pacem me exanimis et Martis sorte pereniptis oratis? equidem et vivis concedere vellem. nee veni; nisi fata locum sedemque dedissent, nee bellum cum gente gero: rex nostra reliquit hospitia et Tumi potius se credidit armis. aequius huic Turnum fuerat se opponere morti. si bellum finire manu7 si pellere Teucros apparat, his mecum decuit concurrere telis: vixet, cui vitam deus aut sua dextra dedisset. nunc ite et miseris supponite civibus ignem.' dixerat Aeneas, illi obstipuere silentes conversique oculos inter se atque ora tenebant. turn senior semperque odiis et criniine Drances infensus iuveni Turno sic ore vicissim orsa refert: co fama ingens, ingentior armis vir Troiane, quibus caelo te laudibus aequem?
110
115
120
125
TESTIMONIA. 106 'bonus .. . precantis' Lactantius div. inst. V 10 111 'equidein . . . vellem' Laotantius div. inst. V 10 112 Charisius I 267 K. Diomedes I 454 K. ult. syll. IV 257 K. Servius Aen. XI 130 118 'vixet . . . deus' ult. syll. IV 263 K. 'vixet' Sacerdos VI 452 K. 121 Priscianus 991 P. 122 sq. 'semper . . . Turno' Donatus ad Ter. hec. V 2, 13 124 fo f. i.' Emporius de eth. p. 563 H. 'o . . . armis' Arusianus VII 480 K. 124 sq. 'o . . . Troiane' Servius Aen. XI 508 Macrobius Sat. VI 2, 33 125 'quibus . . . aequem' Servius Aen. X 548 X[ 508
106 PEAECANTES M corr. m. 1 PRECANTES 108 TANTOS R 110 ME MPRyblip ne 62, swprascr. c
VARIA LECTIO.
Rflc
112 uenisse Charisii cod., ul veni nise scriptum fuisse appareat. ueni ni c, de ult. syll. 117 decuit mecii cm 118 sua] CVI P
119 MISEEI P
122 HUNC M huic susp. Wagnerus us que om. c 123 INPENSI M Infeffuf y infestus Menag. alt. orsa vicissim Ore refert in 124: cf. prol. 184 125 caelo] EGO R EIBBEOK , Yergil. III.
48
740
VERG-ILI AENEIS XI iustitiaene prius mirer belline l a b o r u m ? nos Tero haec p a t r i a m g r a t i referemus ad u r b e m et t e ; siqua viam dederit fortuna, L a t i n o iungemus r e g i : quaerat sibi foedera T u r n u s . quin et fatalis m u r o r u m attollere moles saxaque subveetare umeris Troiana iuvabit.' dixerat haec 7 unoque omnes .eadeni ore fremebant. bis senos pepigere dies et pace sequestra per silvas Teucri mixtique impune L a t i n i erravere iugis. ferro sonat alta bipenni fraxinus, evertunt actas ad sidera pinus, robora nee cuneis et olentem scindere caedrum nee plaustris cessant yectare gementibus ornos. E t iam F a m a volans, t a n t i praenuntia luctus, E u a n d r u m E u a n d r i q u e domos et moenia replet, quae modo victorem Latio Pallanta ferebat.
130
135
140
TESTIMONIA. 126 Priscianus 1031. 1081. 1184. 1186. 1189 P. anecd.
Helv. p. 173 H. 129 Donatus ad Ter. hec. V 1, 19 Phorm. II 1, 67 131 Servius Aen. XII 192 'saxaque s. u.' Donatus ad Ter. hec. II r 1, 17 132 ore f.' Diomedes I 429 K. 133 'et p. s.' Priscianus 692 P. 135—138 'ferro . . . gementibus' Asper 114, 5 E. 135 sq. 'ferro . . . pinus' Priscianus 717 P. 'ferro . . . fraxinus' Priscianus 652. 763 P. 140 'Euandrum . . . domos' ult. syll. IV 221 K. VARIA LECTIO. 126 IVSTITIAE Pybcm IUSTITIA MB 'iustitiane . . . sed invenitur etiam iustitiaene . . . quod est aptiui Priscianus 1081 'iustitiaene . . . laborum figura Graeca ... [genetivum pro ablativo posuit. si autem iustitiae legeris, subaudiendum iustitiae laudibus, si iustitia, subaudiendum praeditum]' Servius LABORVM (V fort. corr. ex E) P LABOEEM By2 130 mororu (moerorum?) c 131 fubueetari cl SVBIECTARE(I corr. in V m. B
rec.) P, ut Lucretius VI 700 TROIANA M iuuabat y\ 134 SILUAM M 135 acta 'aliquot' Pieriani icta *antiquissimus' Pierii, % ut VI 180 inter bipenni et bipinni fluctuant Prise, libri 136 alias %, Prisciani exempt. PINVS PBybc, A
Priscianus PINOS M
137 findere y2 teste Heinsio
CEDRU~ M
CEDRVM ceteri 140 domuf ylb, de ult. syll. cod. cf. IX 39 141 Quo cl
REPLET M
CON
VERGILI AENEIS XI Arcades ad portas ruere et de more vetusto funereas rapuere faces; lucet via longo ordine flammarum et late discriminat agros. contra turba Phrygum veniens plangentia iungit agmina. quae postquani matres succedere tectis viderunt, maestam incendunt clamoribus urbem. at non Euandrum potis est vis ulla tenere, sed venit in niedios. feretro Pallanta reposto procubuit super atque haeret lacrimansque gemensque, et via vix tandem voci laxata dolorest. 'non haec, o Palla, dederas promissa parenti., cautius ut saevo velles te credere Marti: haut ignarus erani, quantum nova gloria in armis et praedulce decus primo certamine posset. primitiae iuvenis miserae bellique propinqui
741
145
150
155
TESTIMONIA. 142 'Arcades . . . ruere' Quintilianus VIII 6, 21 142 sq. cet . . . faces' schol. Persii III 103 143 sq. clucet . . . agros' Servius Aen. V 4 148 Diomedea I 386 K. Priscianus 708 P. schol. Persii IV 13 151 (om. 'voci') Servius Aen. XII 47 152 Servius Aen. VIII 537 eel. Ill 75 154 sq. 'hand . . decus' Macrobius Sat. IV 6, 8 VARIA LECTIO. 142 'Arcades ad portas ruere . . . mulia tamen exemplaria Arcades at portis ruere hdbuerunt' Servius Ban. 145 iung& cl IUNGUtf Mb 149 PHEBETRO B PALA
LANTE M: cf. VI 504 PALL ANTE PBybcmip, Servius in lemm. 150 PROCVMBIT B heret (t in ras.) b herent 71 HAERENS P 151 Ut b% VOCIS Py UOCES (E corr. in I) M B
DOLOREST My D0L0REEST Bbc dolori est Servii Aen. XII 47 cp vocis laxata dolori est coni. Heinsius 152 'duplex expositio est. aut enim hoc dicit: non mihi talia promittebas, ut crederem cautius te dimicaturum . . , aut certe non pro nempe accipiamus' Servius PALLAS Pyl Palla testatur Servius eel. Ill 74 s DEDERAT P PARENTI libri 'alii non parenti, sed petenti legunf Servius Dan., quod restitui iussit Madvicus adv. crif. II 30 precanti Peerlkampus. Alii post parenti fortiter interpungunt, ego sic intellego: 'quae mild promiseras ut cautus fores non congruunt cum his quae nunc video.' 153 ut in ras. b AVT B ut idem quod utinam hie esse putabat Faber 154 gaudia Macrobii Par. 1, haud male: cf. X 325 48*
742
VERGILI AENEIS XI dura rudimenta et nulli exaudita deorum vota precesque meae! tuque, o sanctissima coniunx, felix m o r t e t u a neque in h u n c servata dolorem! 160 contra ego vivendo vici mea fata ; superstes restarem ut genitor. T r o u m socia arma secutum obruerent R u t u l i telis! animam ipse dedissem atque haec pompa domum me, n o n Pallanta, referret! nee vos arguerirn, Teucri, nee foedera nee quas iunxinms hospitio dextras: sors ista senectae 165 debita erat nostrae. quod si i m m a t u r a manebat mors gnatum 7 caesis Volscorum milibus ante ducentem in L a t i u m Teucros cecidisse iuvabit. quin ego n o n alio digner te funere, Palla ; quam pius Aeneas et quam magni P h r y g e s et quam 170 Tyrrhenique duces ? T y r r h e n u m exercitus omnis. magna tropaea ferunt quos dat t u a dextera L e t o : t u quoque nunc stares immanis truncus i n armis 7 esset p a r aetas et idem si r o b u r ab annis,
TESTIMONIA. 158 sq. 'tuque . . tua' Macrobius Sat. Ill 3, 6 169 Prisciauus 702. 758 P. ult. syll. IV 252 K. 173 sq. Priscianus 1031 P. 174 Priscianus 1144 P. anecd. Helv. p. 205. 248 H. VARIA LECTIO.
158 PEOCES P
159 NEC
Pylb
160 UICI MEAFATA- M 'vici mea fata . . . mulii sic distinguml'•: contra ego vivendo vici, •vitam scilicet fitii .. .ut mea fata per exclamationem dictum sit' Servius SVPEESTENS (NS item suprascr., sed eras.) P fuperftef. (f ult. m. 2 in ras.) y 161 TEOVVM P 164 AEGVEREM Byl arguerim Servius 165 dextra y2 dextre yl 166 S I I A M M A T V E A P fi iam matura y 168 IVVAret
BIT Py2, Servius in lemm. iuuabit (bit in ras.) b iuuabit (corr. m. ant.) c iuuabat y l iuuabat y3 IUUAEET M IVVARE R 169 'digner . . . alii dignem legunt iuxta veteres' Scrvius Dan. 170sq. et quam...omnis pro insititiis Jiabet Hcynius, non iangit Servius: et mcrito displicent. cf.prol. 85 171 tyrrenuf cl turnumque Yen. Tuscumque Bothius equitumque Benfleius 172 — 175 delet PeerUcampus 172 'vcrsum hunc non habet codex vetustus' ed. Yen. 1544 PEEANT E ferant yb Prisciani cp in arvis cum Heinsio Bentleius
173 inermis
VERGIL! ABNEIS XI
743
Turne. sed infelix Teucros quid demoror armis? vadite et haec memores regi mandata referte: quod vitam moror invisam Pallante perempto, dextera causa tuast, T u r n u m gnatoque patrique quain debere vides. [meritis vacat hie tibi solus fortunaeque locus, non vitae gaudia quaero (nee fas) ; sed gnato manis perferre sub i m o s ] ' Aurora interea miseris mortalibus almam extulerat lucem, referens opera atque labores: iam pater Aeneas, iam curvo in litore Tarchon constituere pyras. hue corpora quisque suorum more tulere patrum, subiectisque ignibus atris conditur in tenebras altum caligine caelum. ter circum accensos cincti fulgentibus armis decurrere rogos, ter maestum funeris ignem lustravere in equis ululatusque ore dedere; spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma: it caelo claniorque virum clangorque tubarum. hie alii spolia occisis derepta Latinis coniciunt igni, galeas ensesque decoros frenaque ferventisque r o t a s ; pars munera nota,
175
180
185
190
195
TESTIMONIA. 178 'Turnuni . . patrique' Charisius I 278 K. Diomedes I 441 K. 183 'extulerat' Pompeius V 308 K. 186. 188 sq. 'subiectisque i. a. ter c. a. decurrere r.' Servius Aen. XI185 187 Arusianus VII 485 K. 189 'maestum f. i.' Servius Aen. XI 186 191 Servius eel. V 40 Macrobius Sat. V 10, 10 192 schol. Persii III 103 'clangorque t.' Diomedes I 460 K. 193 sq. chic . . . igni' Macrobius Sat. VI 6, 5 195 'frenaque f. r.' Servius ge. Ill 107 VAEIA LECTIO.
175 demoror ultra Heinsius bene, quamquam B
armis legit Servius 176 AVDITE B 178 TV AST P TUAEST MBybc 179 QVEM (E in ras.) P Quern yl 179—181 meritis . . . imos spuria esse suspicor: non . . . imos inepta esse iudicavit Peerlkampus, ac ne finita quidem est sententia. itaque unum versum excidisse suspicali sunt Bnmckius et Heynius
182 alma, y 184 curuo (cur in ras.) b in] ET, corr. N 31 187 alta m 188 CVNCTI B 192 cf. IE 313 193 HIC MPBybety, Macrobii cxempl., Servius in lemm.: cf. 185 hinc olim vulgo 195 FEBUENTES e corr. m. 2 M
744
VERGIL1 AENEIS XI ipsorum clipeos et non felicia tela. multa bourn, circa mactantur corpora Morti, saetigerosque sues raptasque ex omnibus agris in flammam iugulant pecudes. turn litore toto ardentis spectant socios semustaque servant busta neque avelli possunt, nox uniida donee invertit caelum stellis ardentibus aptum.
200
Nee minus et miseri diversa in parte Latini innumeras struxere pyras, et corpora partim multa viruni terrae infodiunt avectaque partim 205 finitimos tollunt in agros urbique remittunt ; cetera confusaeque ingentem caedis acervom nee numero nee honore cremant: tune undique vasti certatim crebris conlucent ignibus agri. tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram: 210 maerentes altum cinerem et confusa ruebant ossa focis tepidoque onerabant aggere terrae. iam vero in tectis, praedivitis urbe Latini, praecipuus fragor et longi pars maxima luctus. hie matres miseraeque nurus, hie cara sororum 215 pectora maerentum puerique parentibus orbi TESTIMONIA. 196 schol. Hor. carm. I 35, 38 197 'mactantur 0. m.' Arusianus VII 493 K. 200 sq, 'semustaque s. b.' Servius Aen. XI 185 204 'innumeras s. p.' Servius Aen. XI 211 211 sq. ' e t . . . focis' Nonius 380, 8 213 'praedivitis u. L.' Donatus ad Ter. adelph. II 1, 13 Servius Aen. XII 22 216 'puerique p. 0.' Arusianus VII496 K. VARIA LECTIO.
199 flammas m
200 SEMIVSTA (T in
ras.) B 201 NEC B euelli cl 202 cf. IV 482 VI 797 FVLGENTIBVS B, propter v. 200 205 om. Menag. pr. et Goth, tert, post 206 in Leid. et Zulich., uncis inclusit Kloubek N
in
IPODIVNT (I pr. fort. corr. ex T vel P) P fodiunt y an terra infodiunt? 207 STEAGIS B ut 384 et VI 504 ACERUUM Mybe AGEEBVM P 208 NEQVE Pc "qne (c add. in. rec.) y turn yl (Hunc pro turn? Servius Dan.) 209 conculcent y\ conlucef cl 213 imo mg. m. 2 add. b 214 longe 6c *longe . . . et hoc est melius quam quod legatur et longi' Servius 215 Hinc 1)1
VERGILI AENEIS XI dirum execrantur bellum Turnique hymenaeos: ipsum armis ipsumque iubent decemere ferro, qui regnum Italiae et primos sibi poscat honores. ingrayat haec saevos Drances solumque yocari testatur, solum posci in certamina Turnum. multa simul contra variis sententia dictis pro Turno, et magnum reginae nomen obumbrat, multa virum meritis sustentat fama tropaeis. Hos inter motus, medio in flagrante tumultu, ecce super maesti magna Diomedis ab urbe legati responsa ferunt: nihil omnibus actum tantorum impensis operuni, nil dona neque aurum nee magnas valuisse preces, alia arma Latinis quaerenda aut pacem Troiano ab rege petendum. deficit ingenti luctu rex ipse Latinus. fatalem Aenean manifesto numine ferri admonet ira deum tumulique ante ora recentes.
745
220
225
230
TESTIMONIA. 218 Nonius 285, 27 226 sq. recce . . . ferunt' Priscianus 1001 P. Diomedes I 413 K. Dositheus VII 416 K. 227 'legati r. f.' Nonius 303, 11 229 sq. 'alia . . quaerenda' Servius Aen. II 99 230 'aut . . . petendum' Servius Aen. X 628 de schem. lex. p. 57 H. Macrobii exo. Bob. V 649 K. Donatus ad Ter. Andr. 1 5 , 19 euu. I 2, 17 adelph. IV 7, 11 (om. 'aut') Philargyrius in Servii ge. IV 484 232 sq. 'fatalem . . . deum' Arusianus VII 455 K. 233 'admonet i. d.; ult. syll. IV 237 K. VABIA LECTIO. 217 Duru b 218 ipsum initio versus] u A IPSAM M 220 haec] ET Pyl eo y2 SAEVVS Pyb SEUUS M feuuf c saeuis m, Bigot. SOLVM (OLV in ras., ut vid.) P primus m 221 in mg. A M CERTAMINE R 222 sq. hie om., erasi ima pag., sed restituti m. ant. adscriptis in mg. B et G, M u E M 224 in mg. D M SIMTJL- M: cf. 222 226 maefti c (erasa super i litter a, f, ni f.) y magna Diomedis ab urbe: legitur et magni' Servius: cf. VIII 9 magni OUongus Pierii, Diomedis codd. magnam D. ad urbem Prisciani Sang. 228 NEC Bb, Servius in lemm. 230 aut, om. Don. adelph. et Donatus Andr. et eun., Philargyrius A B, Macrobius petendum be, Menag. pr., %: testaniur schem. lex., Macrobius, Servius PETENDAM M PETENDAM PBy 232 aenea c
746
VBBGILI AENEIS XI ergo concilium m a g n u m primosque suorum imperio accitos alta intra limina cogit. olli convenere fluuntque ad regia plenis tecta viis. sedet i n mediis et m a x i m u s aevo et primus sceptris h a u t laeta fronte Latinus. atque hie legatos Aetola ex urbe remissos, quae referant ; fari iubet et responsa reposcit ordine cuncta suo. turn facta silentia linguis, et Venulus dicto parens ita farier infit: ^Vidimus, o cives, Diomede Argivaque castra atque iter ernensi casus superavimus onmis contigimusque m a n u m ; q u a concidit Ilia tellus. ille urbem Argyripam patriae cognomine gentis victor Gargani condebat Iapygis agris. TESTIMONIA.
235
240
245
234 'concilium sacrum' de dub. nom, V 577 K.
238 Arusianns VII 502 K. 243 'vidimus . . . Diomede' Maorobius Sat. V 17, 19 Servius Aen. XI 245 Emporius p. 562 H. 247 schol. Lucani V 380 VAEIA LECTIO.
234 sacrum de dub. nom.
235 MOENIA R
N
limina Servius confinnat 236 COVENERE P FLVVNT Rye, Servii cp F L V V N T P fluunt (fl in ras.) b RUUNT M, Scrvii 2 haud c fgdilTume bl FOEDISSIME MPByc 393 ARGUIT-, I m. 1 corr. in E, M crescere] sanguine Servius Dan. ad -v. 378 396 me experti (me ex in a
IN
ras.) I MEXPERTI B mexpertiyl experti, om. me, c URGBEtfJf ingens, in nig. at erasis litferis y, cf. IX 735 397 miffi yl 398 INCLVSSVS P INCLUSUS MBybc 399 OENE ut A D
N
vid. m. 1, corr. in CENE M GEMENS M 401 CESSET (cesses?) P ceffe . . (e post. corr. in a) y 403 tremifcunt }>2Z>2 404 eaII197 ficlum suspicatur AlhrecM Herm. XVI425, pracioit Kloucek LARISSEUS M LAR1SAEV#S P LARISAEVVS E: cf. II 197 405 ADRIACAS Be Appulus Faber Aufidus tesiatw Servius 406 iactat Bigot, Quint Hi an i exempt 407 cf. II 125, quo excmjtlo ajiparet strvnuhmi esse: artificis scelus est, cum se... fingit et f. c. acerbat. ceteri Brancen did artificis sc. intdlegunt V
407 acerbat (b eras.) y aceruat m acerbat testatur Servius Dan.
VERGILI AENEIS XI
757
traniquain animam talem dextra hac (absiste moveri) amittes: habitet tecum et sit pectore in isto. nunc ad te et tua magna, pater, consulta revertor. 410 si nullam nostris ultra spem ponis in armis, si tarn deserti sumus et semel agmine verso funditus occidimus neque habet Fortuna regressuni, oremus pacem et dextras tendamus inertis. quamquam o, si solitae quicquam virtutis adesset! 415 ille rnihi ante alios fortunatusque laborum egregiusque animi, qui, nequid tale videret, procubuit moriens et humum semel ore memordit. sin et opes nobis et adhuc intacta iuventus auxilioque urbes Italae populique supersunt, 420 sin et Troianis cum multo gloria venit sanguine (sunt illis sua funera parque per omnis tempestas): cur indecores in limine primo deficinius? cur ante tubam tremor occupat artus? TESTIMONIA. 408 cornm. Bern. Lucani III 137 U. 412 sq. e t . occidimus' Servius Aen. XI 423 413 'neque h. P. r.' Servius A en. XI 425 schol. Veron. 82, 25 414 'dextras t. i.' Servius Aen. I 487 415 ult. syll. IV 228 K. Macrobius Sat. IV 6, 21 416—418 'ille . . . tnoriena' Servius Aen. XII 641 416 sq. fille . . . anirni' de schem. lex. p. 55 H. 416 'fortunatusque 1.' Arusianus VII473 K. 417 'egregiusque a.' Arusianus VII 470 K. 418 'et .. . momordit' oomm. Bern. Lueani VIII 616 U. 423 'limine p.' de dub. nom. V 582 K. 424 'cur . . . artus' Nonius 412, 17 schol. Hor. carm. Ill 5, 20 VARIA LECTIO. 410 MAGNE Mb, sed cf. 469 411 SIC P, quod in interrogations locum liaberet 412 fimul, in mg. at femel yl SIMVL P 413 nee schol. Veron. regreffum praeter re litteras in ras. b recursum Leid. 414 inertef c inermes Servius Aen. I 487, sed inertis Servius Ban. in lemm. huius v.: cf. X 595 XI 672 415 Alii post adesset comma ponere satis habent 416 ante oculos felis functusque schem. lex. 418 femel ybc SEMVL P SIMVL B SIMUL, con: in SEMEL 31 'semel (simul Par.) cito, confestim, id est qui tota mortis celeritate consumptus est quasi nihil ultra passurus' Servius memordit 'ant'to qui aliquot' Pieriani, Leid. MEMORDIT P MOMORDIT MBbc momord& yl 422 SVNTQVE lib 'illis . . . legitur et illi, et aut Aeneae intellegimus aut adverbium loci est pro illic' Servius 49*
758
VERGILI AENEIS XI multa dies variusque labor mutabilis aevi rettulit in nielius, rnultos alterna revisens lussit et in solido rursus Fortuna locavit. non erit auxilio nobis Aetolus et Arpi: at Messapus erit felixque Tolumnius et quos tot populi missere duces, nee parva sequetur gloria delectos Latio et Laurentibus agris. est et Yolscorum egregia de gente Camilla, agmen agens equitum et norentis aere catervas. quod si me solum Teucri in certamina poscunt idque placet tantumque bonis communibus obsto, non adeo has exossa nianus Victoria fugit, ut tanta quiequani pro spe temptare recusem. ibo animis contra, vel magnum praestet Achillem factaque Volcani manibus paria induat arma ille licet, vobis animani hanc soceroque Latino Turnus ego, haut ulli veterum virtute secundus, devovi. "solum Aeneas vocat": et yocet oro, nee Drances potius, sive est haec ira deoruni, morte luat, sire est virtus et gloria, tollat.' Illi haec inter se dubiis de rebus agebant
425
430
435
440
445
TESTIMONIA. 425—427 Maorobius Sat. VI 2, 16 425 sq. 'niulta . . . melius' Nonius 380, 32 426 sq. rinnltos . . . locavit' Aero Hor. c carra. I 35, 4 435 tantumque . . . obsto' Arusianus VII 496 K. 438 Priscianua 1201. 1211 P. Servius Aen. XII 2 fibo a. c ' Cledonius c V 57 K. vel m. p. A.' Diomedes I 313 K. 440. 442 'vobis . . . Latino devovi' Servius Aen. XII 234 443 sq. comm. Bern. Lucani VII 112 U. schol. Lucani X 103
425 uariuf an, Macrobii et Nonii exempt. vs uariuf (iif in ras.) b uariuf, at uarii y VABH MP VARII B, VAEIA LECTIO.
Q-
Servius Dan. 426 MULTOS M alternaj mutata Aero 427 LVSSIT P LUSIT MRybc iuvit Pecrlkampus lusit testatur Servius 428 auxilinm it 429 erat cl 430 MISSERE P MISEEE MBybc tarda %, Servius: cf. ge. II 52 432 UULSCORUM Me 4 3 3 = VII 804 florentef c 436 EXOSSA Pyl EXOSA MEbc 438 contra///ul c AcMllen Biomedis libri 439 VOLKANI B VOLCANI (O corr. in V) P uulcani be a
induit y INDVIT P: cf. IX 180 XI 6
443 Nee (c in ras.) b
VBRGILI AENEIS XI
759
certantes; castra Aeneas aciemque niovebat: nuntius ingenti per regia tecta tumultu ecce ruit magnisque urbem terroribus implet, instructos acie Tiberino a flumine Teucros Tyrrhenamque manum totis descendere campis. extemplo turbati animi concussaque volgi pectora et arrectae stimulis haut mollibus irae. arma manu trepidi poscunt, fremit arma iuventus, nent maesti niussantque patres. hie undique clamor dissensu Tario niagnus se tollit in auras haut secus atque alto in luco cum forte catervae consedere avium piscosove amne Padusae dant sonitum rauci per stagna loquacia cycni. 'irnmo' ait ro elves'" arrepto tempore Turnus, 'cogite concilium et pacem laudate sedentes: illi armis in regna ruunt.' nee plura locutus corripuit sese et tectis citus extulit altis. c tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplos, due' ait 5et Rutulos. equitem Messapus in armis et cum fratre Coras latis diffundite campis. pars aditus urbis firmet turrisque capessat,
450
455
460
465
TESTIMONIA. 453 cfremit a. i.' Priscianus 1176P. 454 'flent... patres' Nonius 427, 18 458 Servius eel. VIII 22 459 sq. 'immo... concilium' Augustini ars V 495 K. 463 sq. Rutilius Nam. it. I 169 c 463 Diomedes I 349 K. Donatus ad Ter. adelph. Ill 4, 36 Virgilius ait dice' [Palaemonis] ars V 544 K. 464 Cledonius V 44 K. 466 'pars a. u. f.' Servius Aen. XI 473 Ml VARIA LECTIO.
451 ANI
M ANIMO B
VVLGI Bbc
454 hiTy hinc % 455 IN PRylc: cf. IV 176 V 257. 520 ge. Ill 109, Wagneri quaest. Verg. X 1 AD M 461 ruant %, antiqua aliquot exemplaria' Pierii, prdb. Bentleius 463 UULSCORUM Me MANIPLOS Pyl, quod praefero, ne quatuor deinceps versus in is (eminent. MANIPLIS MRySbc, Servius, Donati et Diomedis exempl. 464 EQUITEM Mil, Servius Asper Cledonius, s
ut 517. EQVITEM P EQVITES BybZc 465 latis om.B 466 FIEMENT Rbc, Servius ad v. 473 FIRMEST 11: cf. Wagneri quaest. Verg. VIII4 TVRRES R tref c q: in ras. c CAPESSANT PJ>
760
VERGILI AENEIS XI cetera, qua iusso, mecum manus inferat arma.' ilicet in muros tota discurritur urbe. concilium ipse pater et magna incepta Latinus deserit ac tristi turbatus tempore differt multaque se ineusat, qui non acceperit ultro Dardanium Aenean generumque asciverit urbi. praefodiunt alii portas aut saxa sudesque subvectant. bello dat signum rauca cruentum bucina. turn muros varia cinxere corona matronae puerique: vocat labor ultimus onmis. nee non ad templum summasque ad Palladis arces subvehitur magna matrum regina caterva dona ferens, iuxtaque comes Lavinia virgo, causa mali tanti, oculos deiecta decoros. succedunt matres et templum ture vaporant et maestas alto fundunt de limine voces:
470
475
480
TESTIMONIA. 467 Seneca epist. 58, 4 468 'ilicet' Charisius 1200K. 469 Macrobius Sat. V 14, 3 471 'multaque te i.' Arusianus VII 492K. 473 'praefodiunt a. p.' Servius Aen. XI 485 476 Aero ad Hor. carm. Ill 4, 59 fvocat . . omnes' Servius Aen. XI 891 477 ult. syll. IV 228 K. Servius Aen. I 479 comm. Bern. Lucani II 34 U. 'nee . . . templum' Cledonius V 76 K. 480 Servius Aen. XII 66 'oculos d. d.' Porphyrio ad Hor semi. I 1, 5
469 — 472 fortasse post 476 inseri rohtit 469 CONCILIVM PBbc, Macrobii a conc r silium Reg., Macrobii q> CONSIL1UM M concilium y. Defendi utrumque potest PATER-IPSE M ipse pater testaiur Macrobius VAKIA LECTIO.
poeta: cf. prol 85
ras.,
MAGNBM M 470 corpore n suprascr. ut vid. D) P quod yi
471 QVO (O m. ant. in ACCEPERIT MPRybf
ac
ceperit c adsoiverit Peerlkampus 472 aeneam cl aenea b que suprascr. y Aenean generum, atque Peerlkampus ADSCIVERIT libri, Serrius in lemm. acceperit Peerlliampus cf. prol. 367 sq. urbi (i in ras.) b 476 OMNES P2yc 477 arcif y 480 cf. VI 93 MALITANTI Pyc2, Servius in lemm. (item ad XII 66) MALITANTLS M mali' tantif (f utraque eras.) b MALISTANTIS Eel, fort, rede mali tanti atque Francian. 482 de pectore m%
VEKGILI AENEIS XI 'armipotens, praeses belli, Tritonia virgo, frange manu telum Phrygii praedonis et ipsum pronum sterne solo portisque effunde sub altis.' cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus. iamque adeo rutilum thoraca indutus aenis horrebat squamis surasque incluserat auro, tempora nudus adhuc, laterique accinxerat ensem fulgebatque alta decurrens aureus arce, exultatque animis et spe iam praecipit hostem: qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis tandem liber equs campoque potitus aperto aut ille in pastus armentaque tendit equarum aut adsuetus aquae perfundi flumine noto ; emicat arrectisque fremit cervicibus alte luxurians, luduntque iubae per colla, per armos. obvia cui Volscorum acie comitante Camilla occurrit portisque ab equo regina sub ipsis
761
485
490
495
TESTIMONIA. 483 Diomedes I 446 K. 'armipotens p. b.' Arusianus VII 502 K. 486—490 Macrobius Sat. V 10, 11 486 Servius Aen. II 614 487 sq. c iamque...sqamis' Gfellius II 6, 22 Macrobius Sat. VT 7, 18 Servius Aen. X 314 489 'laterique a. e.' Arusianus VII 450 K. 491 Nonius 372, 12 492 Nonius 218, 3 Macrobius Sat. VI 3, 8 ult. syll. IV 261 K. 494 Servius Aen. XI 486 r 499—501 'portisque . . . equis' Servius Aen. XI 828 499 sq. portisque . desiluit' Prisoianus 906 P. Arusianus VII 464 K. VARIA LECTIO. 483 PEAESES B praefe.f y2c2 PRAESES M P R A E S E N S P praefenf ylbclm, Arusianus, Macrobii et Sacerdotis
exempl. *qui praesens legunt, quasi praestans (praesens?) in bellis intellegunt, qui praeses sine n litter a, quasi quae praesideat rei [bellicaepy Servius Dan. 485 ipsis Macrobii exempl., ut 499 altis in lemm. Servius, sed ipsis in scholio 486 certatuin Macrobii Cantabr. im c I suprascr. y 487 RVTILVM B, Gellii et Macrobii exempl. rutilum & RUTULUM MPy, commendat Wagnerus I. V. 360 rutulem c 488 in mg. inf. add. m. rec. y suras i. a.: cf. XII 430 491 exultant yl (exultans?) PRAEu CEPIT (E post, con: in I) M 493 EQVvS P EQUS M EQVVS u
Byb aequif c
495 aqua Madvicus aquae test. Servius Dan.
498 UULSCORUM M
ACIES P
499 sub altis Arusianus: cf. 485
762
VERGILI AENEIS XI desiluit, quam tota cohors imitata relictis ad terrain defluxit equis; turn talia fatur: c Turne ; sui inerito siqua est fiducia forti, audeo et Aeneadum promitto occurrere turmae solaque Tyrrhenos equites ire obvia contra. me sine prinia manu temptare pericula belli: tu pedes ad muros subsiste et moenia serva.' Turnus ad haec, oculos horrenda in virgine fixus: c o decus Italiae virgo, quas dicere grates quasve referre parem? sed nunc, est omnia quando iste animus supera, mecum partire laborem. Aeneas, ut fama fidem missique reportant exploratores, equitum levia improbus arma praeniisit, quaterent campos; ipse ardua montis per deserta iugo superans adventat ad urbem. furta paro belli convexo in tramite silvae, ut bivias armato obsidam. milite fauces. tu Tyrrhenum equitem conlatis excipe signis; tecum acer Messapus erit turmaeque Latinae Tiburtique manus, ducis et tu concipe curani.' sic ait, et paribus Messapum in proelia dictis hortatur sociosque duces et pergit in hostem.
500
505
510
515
520
TESTIMOHIA. 500 sq. fquam . . . equis' Macrobius Sat. VI 4, 10 502 Victorinus ad Cio. p. 302 H. 507 'oculoa... fixos' Agroecius VII 121 K. 508 co d. Italiae' ult. syll. IV 232 K. 509 sq. caed . . . c supra' Priscianus 1064 P. 510 meoum p. L' Sacerdos VI 460 K. 516 rfurta p. b.' Donatus ad Ter. eun. IV 7, 39 Servius Aen. XI 16 516 sq. Nonius 310, 16 VAKIA LECTIO. 501 PLVXIT B DESILVIT Pyl ut vid. defluxit Servius testatur 503 4HP- P & suprascr. y TVRMIS B u turma yl turmae Servius in lemm. 507 FIXIS Me fixof y. Agroecii ex. fixus Servius Dan. oculis . . . fixis susp. Heinsius 510 supera Prisciani Monac. M m. pr. SUPERA-T M superat Prisciani Vindob. N SVPRA PBybc 513 AT-^-IPSE M 514 iugo properans 'aliquot' Pieriani, % iuga properans m bib convexae T
duce n Evicala 519 TIBVRTI ut VII 671 Bye TIBVRNI MPb Tyburni m Tiburni Servius in lemm. (Tibur vel Tiburnus idem ad VII 670)
VEKG1LI ABNEIS XI est curvo anfractu valles, adcommoda fraudi armorumque dolis, quam densis frondibus atrum urget utrimque latus, tenuis quo senrita ducit angustaeque ferunt fauces aditusque maligni. hanc super in speculis summoque in rertice montis planities ignota iacet tutique receptus, seu dextra laevaque Telis occurrere pugnae, sive instare iugis et grandia volvere saxa. hue iuvenis nota fertur regione viarum arripuitque locum et silvis insedit iniquis.
763
525
530
Velocem interea superis in sedibus Opini, unam ex virginibus sociis sacraque caterva, compellabat et has tristis Latonia voces ore dabat: 'graditur bellum ad crudele Camilla, 535 o virgo, et nostris nequiquam cingitur armis, cara niihi ante alias.' *(neque enim novos iste Dianae TESTIMONIA. 522 sq. 'accominoda . .. dolis' Arusianus VII 452K. 522 'accommoda f.' Nonius 266, 25 525 'aditusque m.' Servius Aen. VI 270 529 Arusianus VII 483 K. 531 schol. Bern. ge. IV 147 'eb . . iniquis' Servius Aen. V 203 532—535 'velocem . . . dabat' Macrobius Sat. V 22, 2 532 Priscianus 757 P. 537 Victorinus de metr. VI211 K. cf. Audacis exc. VII 338 K. 'novus i. D.' de fin. syll. VI 626 K. 537 sq. 'neque . . . amor' Donatus ad Ter. Andr. Ill 3, 7 VAEIA LECTIO. 522 uallif cl 523 sq. quam densis . . . latus: cf. VII 565 sq., et fortasse hie ne scripserat quidem Vergilius: cf. prol. 86 524 QVOS Bel 'quo . . . legitur et qua' Servius 525 sq. inverso or dine c 526 IN Mbc, om. B 1 m. 2 in ras. y E Pyl ut 877 IV 586 VII 511 527 EECEPTVS Pbc ss v receptif y KECEP-TUS M EECESSVS B 'receptus: male quidani recessus legunf Servius 530 fertur nota m 533 SACRIS SOCIA B 534 CONPELLAT B ET suprascr. Py triftef c TEISTI B, Bentleius tristes Servius confirmat 537 neque enim usque ad intemerata colit v. 584 non possum non adsentiri Peerlhampo abhorrere a Dianae sermone (vide modo v. 537. 566. 582). Atqui cum hemisticliia cara mihi ante alias (537) et vellem haut correpta fuisset (584) in unum versum coeant, putaverim Mam illam narrationem a poeta secundis curis in schedas coniectam esse: v cf. prol 85 NOVVS MBybc NOVS P
764
VERGILI AENEIS XI
venit amor subitaque animum dulcedine movit. pulsus ob invidiam regno Tiresque superbas Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe ; infantem fugiens media inter proelia belli sustulit exilio comitem matrisque vocavit nomine Casmillae niutata parte Gamillam. ipse sinu prae se portans iuga longa petebat solorum nemorum: tela undique saeva premebant et circumfuso volitabant milite Volsci. ecce fugae medio summis Amasenus abundans spumabat ripis: tantus se nubibus imber ruperat. ille, innare parans, infantis aruore tardatur caroque oneri timet. omnia secum versanti subito vix haec sententia sedit. telum immane manu valida quod forte gerebat bellator, solidum nodis et robore cocto, huic natam ; libro et silvestri subere clausam, implicat atque habilem mediae circumligat hastae; quam dextra ingenti librans ita ad aethera fatur: "alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia virgo, ipse pater famulam voveo; tua prima per auras tela tenens supplex hostem fugit. accipe, testor, diva tuam, quae nunc dubiis committitur auris." dixit et adducto contortum hastile lacerto IESTIMONIA.
539 Dioniedes I 483 K.
540
545
550
555
560
540 Servius Aen. VII 803
Consentius V 349 K. 541 Nonius 437, 19 542 sq. 'matris . . . Camillam' Macrobius Sat. Ill 8, 5 544 'ipse . . . portat' ult. syll. IV r 259 K. 547 ecce f. m.' Arusianus VII 493 K. 554 sohol. Persii 197
VARIA LECTIO. 538 StfBUENIT ill SUBITO M 539 UIEES (E m. 1 corr. ex I) M 542 LOCAVIT Pyl 544 pref. . y\
prgf6. . y 2
portat de ult. syll.
551 UERSANTL M, ut su-
Mto ad sequentia referatur, rede, 'vera distinctio est: omnia secum T
I
versanti subito' Servius 552 GEREBAT M 554 HVC B huic 8ervius gnatam Leid. gratam Sprot. 'Probus de hoc loco: aniQ-avov nXdajia' Servius 556 LIBRAS My
VERGILI AENBIS XI
765
inmittit: sonuere undae, rapidum super amnem infelix fugit in iaculo stridente Camilla. at Metabus, magna propius iam urgente caterva, dat sese fluvio atque hastam cum virgine victor gramineo donum Triviae de caespite vellit. non ilium tectis ullae, non moenibus urbes accepere neque ipse manus feritate dedisset: pastorum et solis exegit niontibus aevom. hie natam in duniis interque horrentia lustra arinentalis equae mammis et lacte ferino nutribat, teneris inmulgens ubera labris. utque pedum primis infans vestigia plantis institerat, iaculo palmas arniavit acuto spiculaque ex umero parvae suspendit et arcum. pro crinali auro, pro longae tegmine pallae tigridis exuviae per dorsum a vertice pendent. tela manu iam turn tenera puerilia torsit et fundam tereti circum caput egit habena Strymoniamque gruem aut album deiecit olorem. multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres optavere nurum: sola contenta Diana aeternum telorum et virginitatis amorem internerata colit.)* vellem haut correpta fuisset militia tali, conata lacessere Teucros: cara niihi comitumque foret nunc una mearum.
565
670
575
580
585
TESTIMOHIA. 568 'neque . . . dedisset" Servius Aen. XI 539 569 Donatus ad Ter. Phorm. V 7, 86 571 Servius Aen. I 215 573 sq. 'plantis i.' Arusianus VII 481 K. 579 Priecianus 764 P. 580 'Strimoniamque g.' comm. Bern. Lncani III 20 IT. 581 sq. 'multae . . . nurum' Servius Aen. XI 567 VARIA LECTIO. 562 'sonuere undae distinguenduni Servius, et sic M 566 tollit, at uellit y TOLLIT P: cf. ge. IV 273 567 villae Peerlkampus ullae Servius non nllae Goth. pr. 568 NEC 22 569 AEUUM MP2ybc 570 HINC P i
573 PLANTAS M
574 armarat n onerauit tit X 868 b, Mont. B
e
pr., Servius 576 LONGA P tegmina y TEGMINA M 579 EXEGIT 22 583 honorem m
766
VERGILI AENEIS XI verum age, quandoquidem fatis u r g e t u r acerbis, labere, n y m p h a , polo finisque invise L a t i n o s , tristis u b i infausto c o m m i t t i t u r omine pugna. haec cape et ultricem p h a r e t r a deprome s a g i t t a m : hac quicumque sacrum violarit volnere corpus, Tros Italusque, mihi pariter det sanguine poenas. post ego n u b e cava miserandae corpus et a n n a inspoliata feram t u m u l o p a t r i a e q u e reponam.' dixit; at ilia levis caeli delapsa p e r auras insonuit, n i g r o circumdata t u r b i n e corpus.
590
595
A t manus interea muris Troiana p r o p i n q u a t Etruscique duces equitumque exercitus omnis, compositi nuniero in t u r m a s . fremit aequore toto insultans sonipes et pressis p u g n a t habenis hue conversus et h u e ; turn late ferreus hastis h o r r e t ager campique arniis sublimibus ardent, nee n o n Messapus contra celeresque L a t i n i et cum fratre Goras et virginis ala Camillae adversi campo apparent hastasque reductis protendunt longe dextris et spicula v i b r a n t TESTIMONIA.
600
605
588 'labere n. p.' Servius Aen. II 14 IV 22 V 151
VI 2 Isidoms orig. X 158 592 c pariter' Charisius I 214 K. 557 ult. syll. IV 226 K. 601 sq. 'turn . . . ager' Macrobius Sat. VI 4, 6 r 603 sq. nec non . . . Camillae' (om. 'Messapus contra') Servius Aen. VII 675 603 'veteresque Latini' Servius Aen. I 6
VABIA LECTIO. 587 QVANDOEQVIDEM B acerbif, at iniquif y: cf. II 257 III 17 X 380 acerbis Servius in lemm. 591 UIOLAEET (E coir, in I) M uiolarit (rit in ras.) b VVLNERE MP2Bylbc 592 QVE PBy Q- M, in ras. b ue c%, Servius 595 DEMISSA PByc: cf. X 73 XII 635 dimiffa bm 598 ETRVSCI (SC in ras.) Pb etrurii Hentel. pr., Menag. alt. etruri % 'Etrusci... quidam sane Etruri legunf Servius 599 Conpofita cl (composito?) 601 conuerfuf, in mg. at obuerfuf y OBVERSVS Bbc late om. Macrobii exempt 602 haftif, in mg. at armif y HASTIS P armis Servius in lemm. fublimibuf A
(buf in ras.) b fublimi.. buf y 606 PRAETENDUNT M
605 HAST*S P
I
REDUCTAS M
VERGILI AENEIS XI [adventusque virum fremitusque ardescit equorum]. iamque .intra iacturn teli progressus uterque substiterat: subito erumpunt clamore furentisque exhortantur equos; fundunt simul undique tela crebra nivis ritu caelumque obtexitur umbra. continuo adversis Tyrrhenus et acer Aeonteus conixi incurrunt hastis primique ruina dant sonitum ingenti perfractaque quadrupedantum pectora pectoribus rumpunt: excussus Aeonteus fulminis in morem aut tormento ponderis acti praecipitat longe et vitam dispergit in auras. extemplo turbatae acies, versique Latini reiciunt parmas et equos ad moenia vertunt. Troes agunt, princeps turmas inducit Asilas. iamque propinquabant portis, rursusque Latini clamor em tollunt et mollia colla refiectunt: hi fugiunt penitusque datis referuntur habenis.
767
610
615
620
TESTIMOHIA. 608 Arusianus VII 502 K. 'iamque i. i.' ult. syll. IV 254 K. 610 'fundunt . . . tela' Cledonius V 67 K. 611 'crebra n. r.' Arusianus VII 506 K. 615 sq. 'excussus . .. morem' Nonius 298, 27 615 'excussus Aeonteus' Servius Aen. VI 79 620 Servius Aen. I 468 'Troes a.' Servius Aen. XII 704 622 'mollia c. r.' Servius et schol. Bern. ge. Ill 204 623 'penitusque . . . habenis' Servius Aen. XI 626 VAEIA LECTIO. 607 ad v. 911 exemplum interpolatus. cf. prol. 86 adventuque prop. Heynius adventuque v. fremitus cmdescit Hoffmannus accrescit Haeberlinus 609 SVBSTISDB
TEEAT Pyc Subftiterant (n del.) b SVBSTITVERANT B CONSTITERA&T M constiterat Wagnerus que om. c 612 ADVERSI-S P ADVERSI MBy 613 ruina Moretani sec. et quartus RVINAM P RUINAM MBybc 614 SONITUM MPyl, Moretani duo SONITV By2bc INGENTI MByibc, Moretani duo INBA
GBNTEM Pyl cf. prol 286 PERFECTA M perfecta yl QVADRIPEDANTVM B 616 TORMENTI M actuf, in nig. at acti yl ACTVS (sed ut Y fort, fuerit I) P 617 difperfit yl, fortasse rede, disparsit Mentel. alt. 619 tendunt, m. rec. in •mg. X uertunt b: cf. 871 623 Alii post habenis commute posito continuant sententiam usque ad v. 628
768
VERGILI AENEIS XI
qualis ubi alterno proeurrens gurgite pontus nunc ruit ad terrani scopulosque superiacit unda 625 spumeus extremamque sinu perfundit harenam, nunc rapidus retro atque aestu revoluta resorbens saxa fugit litusque vado labente relinquit: bis Tusci Rutulos egere ad moenia versos, bis reiecti armis respectant terga tegentes. 630 tertia sed postquam congressi in proelia totas implicuere inter se acies legitque viruni vir: turn vero et gemitus morientum et sanguine in alto armaque corporaque et permixti caede virorum 635 semianimes volvontur equi 7 pugna aspera surgit. Orsilochus Bemuli, quando ipsum horrebat adire, hastam intorsit equo ferrumque sub aure reliquit. quo sonipes ictu furit arduus altaque iactat volneris inpatiens arrecto pectore crura: volvitur ille excussus humi. Catillus Iollan 640 ingenteinque animis, ingentem corpore et armis TESTIMOHIA. 627 ult. syll. IV 253 K. 627 sq. 'atque . . litus' comm. Bern. Lueani IV 429 U. 630 Servius Aen. XI 619 632 Nonius 332, 3 633 'sanguine in a.' Servius Aen. XII 690 639 rvulneris i.' Arusianus VII 486 K. VARIA LECTIO. 624 PROCVRRENS, sed RE in ras., P PR0OVMBENS Bern: cf. ge. Ill 240 625 TERRAS M ut ge. Ill 239 SVPERIICIT P fuperlicit yl SVBERIG1T B, Silii XV 155 cocld. unda yb2cm nndam Servius 627 reuoluta (re in ras.) b
REVSOLVTA P re!oluta r 2 refoluta yl
resolvens ult. syll. s 628 — 630 add. in. rec. in mg. y 629 TEUCRI M 631 totasque i 633 fanguine largo (in mg. lemma scliolii in alto) h: al necef
cf. XII 721 in alto Servius 635 Semianimef y: cf XII 329 v ' VOLVNTVR P VOLVVNTVR MBylc pugna arpera furgit in ras. b 636 Remuli: cf. IX 633 638 PERIT (U supra E m. 1) M FERIT B 639 VVLNERIS MPBybc 640 CATHILLVS By CATTHILLVS P CATTHYLLUS M cathylluf 6: cf. VII 672 IOLLAN* P IOLLAN (N an ff amUguwm) 11 IOLLAM Bbc 641 corpore, at pectore y: cf. IV 11
VBRGILI AENEIS XI
769
deicit Herminiuni, nudo cui vertice fulva caesaries nudique mneri, nee volnera terrent: tantus in arma patet. latos huic hasta per armos acta tremit duplicatque virura transfixa dolore. funditur ater ubique cruor; dant funera ferro certantes pulchramque petunt per volnera mortem. At medias inter caedes exultat Amazon, unum exerta latus pugnae, pharetrata Camilla, et nunc lenta manu spargens hastilia denset, nunc Talidam dextra rapit indefessa bipennem; aureus ex umero sonat arcus et arma Dianae. ilia etiam in tergum, siquando pulsa recessit, spicula converso fugientia derigit arcu. at circum lectae cornites, Larinaque virgo Tullaque et aeratam quatiens Tarpeia secureni, Italides, quas ipsa decus sibi dia Camilla
645
650
655
TESTIMONIA. 644 sq. 'latos . . . tremit' Isidores orig. XIU 5, 2 646 'funditur a. u. c ' Lactantius div. inst. V 11 c 648 Priscianus 909 P. ult. syll. IV 222 K. Servius Aen. I 318 VII 580 milibus in mediis exultat Amazon' schol. Luoani I 476 VI 229 'exultat Amazon' Nonius 300, 31 Consentius V 399 K. Servius Aen. II 67 649 'pharetrata Camilla' Diomedes I 323 K. 656 Priscianus 758 P. 657 Priscianus 587 P. 'dia Camilla' Diomedes I 459K. Priscianus 857 P. Donati ars IV 400 K. Pompeius V 307 K. schol. Persii I 31 657 sq. cquas . . delegit' Servius Aen. XII 83 i
VARIA LECTIO.
642 Deieoit cl
HERM&NIUM M HER-
MIONVM P hermi. num'j'l herme.rram y2 ermeniu 61 Herminium Servius 643 VVLNERA MPBylbc 644 TANTVM B 'tantus . . . id est tantum patebat in vulnera, id est in hostilia tela totus patebat' Servius,
ex qua adnotaiione fortasse triplex lectio
elicienda esi: tantus in arma, tantum in tela, totus in arma 645—692 deficit P
6 4 5 fremit yl preinit b
647 cf. ge.
IV 218 VVLNEKA MBybc 648 milibus in mediis schol. Lucani: cf. I 491 650 denfet b%, testatur Servius Ban. DENE
SAT- (coir, m. l ) M DENS AT By cm 652 VMERI3 B 653 ETIAM7 M in tergu fiquando b SIQVANDOINTERGVM JHBycf 654 FVLGENTIA B fulgientia cl fugientia Servius confirmat dirigit c degerit bl 655 Et by 656 fecurem_yl, Mentel. alter, testatur Priscianus SECVRIM MBbc 657 fibi deeuf y dia Potterii unus, Biomedis Par. A ct Monac, testatur
770
VERG1LI AENEIS XI delegit pacisque bonas bellique ministras: quales Thraeiciae cum flumina Thermodontis pulsant et pictis bellantur Amazones armis 660 seu circum Hippolyten, seu cum se Martia curru Penthesilea refert, magnoque ululante tumultu feminea exultant lunatis agmina peltis. quern telo primum, quern postremum, aspera virgo, deicis? aut quot humi morientia corpora fundis? 865 Euneum Clytio primum patre, cuius apertum adversi longa transverberat abiete pectus: sanguinis ille vomens rivos cadit atque cruentam mandit numuni moriensque suo se in volnere versat. turn Lirim Pagasumque super: quorum alter habenas 670 suffuso revolutus equo dum colligit ; alter dum subit ac dextram labenti tendit inertem,
TESTIMONIA. 658 'pacisque . . . ministras' Arusianus VII 494 E. 660 'pulsant . . . Amazones' ult. syll. IV 231 K. 'et . . avmis' Nonius 472, 9 Servius Aen. I 104 °pictis . . armis' Priscianus 798P. Sacerdos VI 450 K. Servius Aen. I 4 'bellantur A.' Servius Aen. 1317 'bellantur A. a.' Diomedes I 382 K. Priscianus 796. 1207 P. 662 'magnoque u. t.' Servius Aen. IV 168 669 sq. Macrobius Sat. IV, 6, 14 669 'moriensque . . . uersat' comm. Bern. Lucani VII 605U. VAKIA LECTIO.
Servius cum ceteris gramniaticis dia (a in ras.) b dia y diua (u in ras.), in mg. t dia c DIEFA (corr. m. 1) M DVRA R dira Diomeclis Par. B 658 bonaf (f m. 2) c BONAE By2bm, cmfirmat Servius 659 THERMODOONTIS Byb 'plenum est Thermodoon, sed per synaeresin Thermodon fecit' Servius 660 pietif (if m. 2) y pectif ol (voluit peltis, ut 663, ni f.) amadiones Nonii Leid. Bamb.: cf. prol. 453 663 EXSULTANT M 665 deicit . . . fundit Bentleius 666 Euneum c, Servius EVNAEVM MByty Lnnaeum bl 668 undam uomens it vomens undam Kvicala 669 VVLNERE Bybc sanguine Macrobii ex. 670 lira c tr habenif yl 671 SVFPVSO Bb2cip Subfufo y SUPPOSSO (corr. m. 1) M Suffoffo bl 'suffuso, casuro. nam suffusi egui dicuntur quos vulgo incespitatores vocant. alii suffosso legunt, i. e. praecipiti et iam cadenti' Servius: cf. Vegetius veterin. 53
672 inertem ycm INERMEM MBb 'inertem: nudam an nihil proficientem?' Servius Ban., qui et ipse inter inermem et inertem flucluasse videtur (inermem Turon.)
VERGILI AENEIS XI
771
praecipites pariterque ruunt. his addit A m a s t r u m Hippotaden 7 sequiturque incumbens enrinus hasta Tereaque Harpalycumque et Demophoonta Chrominque; quotque emissa m a n u contorsit spicula virgo, tot Phrygii cecidere viri. procul Ornytus arinis ignotis et equo venator Iapyge fertur, cui pellis latos umeros erepta iuvenco pugnatori operit, caput ingens oris hiatus et malae texere lupi cum dentibus albis, agrestisque manus a r m a t spar as; ipse catervis vertitur in mediis et t o t o vertice suprast. hunc ilia exceptum (neque enim labor agmine verso) traicit et super haec rnimico pectore fatur: c silvis te, Tyrrhene, feras agitare p u t a s t i ? advenit qui vestra dies muliebribus armis verba redarguerit. nomen tamen haut leve p a t r u m manibus hoc referes, telo cecidisse Camillae.' protinus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrum corpora, set Buten aver sum cuspide fixit loricam galeamque inter, q u a colla sedentis
675
C80
685
090
TESTIMONIA. 673 'pariter' Charisius I 214 K. 678 'ecum quoque Apulum eodexn quo ventum vocabulo Iapygem nominavit' Gellius II 22, 24 681 schol. Hor. carm. II 19, 24 'cum d. a.' Quintilianus VIII 2, 10 of. VIII 6, 40 682 'agrestisque . . . spams' Nonius 224, 2. 555, 19 684 'hunc i. e.' Terentianus Maurus 1277 686 Donati arsIV394K. explan. in Don. IV 564 K. Pompeius V 292 K. Servius Aen. 1 2 II 620 688 'verba r.' Priscianus 881 P. 688 sq. 'nomen . . referes' oomm. Bern. Lucani II 263 TJ. 'nomen . . . Camillae' Servius Aen. X 830 690—693 'protinus . . . sedentis invenit' de schem. lex. p. 53 H. 690 sq. Macrobius Sat. VI 6, 10 'protinus . . . corpora' Nonius 376, 23 VARIA LECTIO.
ras.) b Therea c
674 fequitur quern c 675 Therea (T in CHROMIN MB cromin yc chromi b cromim, OENI
cromum v
I
677 ABTUS M
678 IGNOTHS {con: m. 1) M
E
Ignotuf yl 683 SUPRAST M SVPRAEST Bybc (H con: ex N) M 686 te suprascr. c ET B 688 REDARGVERET JfB?y&c2 redarguerat cl testatur Priscianus 690 orfilocum c {item r. 694) fum c aduerfum b, Macrobii Salisb. EIEBKCK, Vergil. HI.
50
684 HUNC pmtaftif yl redarguerit 691 a.uer-
772
VERG1LI AENEIS XI lucent et laevo dependet parma lacerto, Orsilochum fugiens magnumque agitata per orbem eludit gyro interior sequiturque sequenteni, tuni validam perque arma Tiro perque ossa securim altior exurgens oranti et multa precanti congeminat: voLnus calido rigat ora cerebro. incidit huic subitoque aspectu territus haesit Appenninicolae bellator filius Auni ; haut Ligurum extrenius, dum fallere fata sinebant. isque ubi se nullo iani cursu evadere pugnae posse neque instantem reginam avertere cernit, consilio versare dolos ingressus et astu incipit haec: 'quid tarn egregiuni, si femina forti fidis equo? dimitte fugam et te comniinus aequo mecum crede solo pugnaeque accinge pedestri: iam nosces, ventosa ferat cui gloria fraudem.' dixit, at ilia furens acrique accensa dolore tradit ecum comiti paribusque resistit in armis,
695
700
705
710
TESTIMONIA. 695 'sequiturque s.' Donatus ad Ter. eun.112,1'2 IV4, 54 Porphyrio ad Hor. epist. I 11, 28 701 cdum . . . sinebant' Servius Aen. XI 715 704 fconsilio . . . ingressus' Servius eel. X 68 705 sq. 'quid . . . equo' Nonius 306, 12 Servius Aen. VII 807 706 'dimitte f.' ult. syll. IV 261 K. 710 'tradit e. c.' Arusianus VII 513 K. VARIA LECTIO. 693 lucent] invenit scliem. lex. 695 ET LVDIT (i. e. ecludit) Pyl 696 SECVREM Pyl: cf. 656 698 CONGEMINAT- M 'congeminat: Me distinguendum, nam nemo dicit securim vulnus congeminat, sed seeuris' Servius. Post volnus dist. in P VOLNVS (O corr. in V) P VVLNVS MBybc
ORA P2 ORE P I ore Menag. alt. arma b
703 A»UER-
a
TERE M uetere b VERTERE B avertere confirmat Servius Dan. 706 FIDES Ebl 707 pugnaque bm 708 FRAVDEM B, . .L
in ras. b FRAUDEM M laudem, in mg. m. 2 1 fraudem c .LAVDEM (L in ras.) P laudem y, si rede enotavi, quamquam poenam Heinsius se legisse dicit. poena i *haec est vera et antiqua lectio ut fraudem, non laudem legas . . . nam fraudem veteres poenam vocabanf Servius 710 EQVVM PBy aequu be refiftit (re in ras.) b assistit m, Oblongus Pierii
VERGILI AENE1S XI
773
ense pedes nudo puraque interrita parma. at iuvenis, vicisse dolo ratus, avolat ipse (haut mora) conversisque fugax aufertur habenis quadrupedemque citum ferrata calce fatigat. 'vane Ligus frustraque animis elate superbis, nequiquam patrias temptasti lubricus artis, nee fraus te incolumem fallaci perferet Auno,' haec fatur virgo et pernicibus ignea plantis transit ecum cursu frenisque adversa prehensis congreditur poenasque inimico ex sanguine surnit: quam facile' accipiter saxo sacer ales ab alto consequitur pinnis sublimem in nube columbam comprensamque tenet pedibusque eviscerat uncis; turn cruor et volsae labuntur ab aethere plumae.
715
720
At non haec nullis hominum sator atque deorum 725 observans oculis summo sedet altus Olympo: Tyrrhenum genitor Tarchonem in proelia saeva suscitat et stimulis haut mollibus incutit iras. ergo inter caedes cedentiaque agmina Tarchon fertur equo variisque instigat vocibus alas 730 nomine quemque vocans, reficitque in proelia pulsos. TESTIMONIA. 714 'ferrata c. f.' Nonius 199, 18 Charisius I 93 K. de dub. nom. V 574K. comm. Bern. Lucani IV 760 U. 'qua de causa Vergilius calces f'eminino genere pronuutiarit' Probi inst. art. IV 128 K. 715 'vane . . . animis' ult. syll. IV 247 K. 717 Servius Aen. XI 715 718 'pernicibus i. p.' Servius Aen. I 472 IV 180 Isidorus orig. X 211 721 sq. schol.Hor. carm. 137,18 721 Noniua 192, 23 Priscianus 1013. 1014 P. Terentianus Maurus 1267 'accipiter' Charisius 1 98 K. Beda de orthogr. VII 264 K. 731 Macrobius Sat. VI 1, 34 'nomine q. v.' ult. syll. IV 223 K. VARIA LECTIO.
711
cf. IX 548
712
ET,
con:
AT,
M
714 Quadripedem y QVADEIPEDEM MPEb citamc 716 AETES P2y 719 EQVM B EQVVM Pylc 720 cf. XII 949 a fanguine c 722 pennif blc fublimen yc 723 Conpreffam yc 724 Tune c et] E E UULSAE Me uolfe y 728 incutit Heinsius cf. prol 368 INCITAT MPyb: cf. X 263 INICIT Re 729 caedentia c 730 HALAS B IEAS Py ex 7'28 731 in] ad Macrobii exempl., ut in Furii versu 50*
774
VERGILI AENEIS XI c
quis metus, o numquam dolituri, o semper inertes Tyrrheni, quae tanta animis ignavia venit? femina palantis agit atque haec agmina vertit! quo ferrum quidve haec gerimus tela inrita dextris? 735 at non in Venerem segnes nocturnaque bella, aut ubi curva choros indixit tibia Bacchi; expectate dapes et plenae pocula mensae (hie amor, hoc studium), dum sacra secundus haruspex nuntiet ac lucos vocet hostia pinguis in altos!' 740 haec effatus ecum in medios, moriturus et ipse, concitat et Venulo adversum se turbidus ihfert dereptumque ab equo dextra complectitur hostem et gremium ante suum multa vi concitus aufert. tollitur in caelum clamor, cunctique Latini 745 convertere oculos. volat igneus aequore Tarchon arma virumque ferens; turn summa ipsius ab hasta defringit ferrum et partis rimatur apertas, qua Tolnus letale ferat; contra ille repugnans sustinet a iugulo dextram et vim viribus exit. 750 TBSTIMONIA.
736 Donatus ad Ter. eun. V 2, 60 'nocturnaque b.'
Servius ge. Ill 98 739 'hie . . . studium' Sergius de syllabaIV479K. Maximus Victorinus de rat. metr. VI 219 E. 740 'lucos . . . altos' schol. Hor. carm. I 37, 4 741 cf. Servius Aen. II 408 742 'Venulo . . . infert' Servius Aen. XI 814 745 Macrobius Sat. VI 1, 21 747 'arma v. f.' ult. syll. IV 256 K. Servius Aen. I 1 748 'et . . . apertas' Noniua 382, 5 750 Nonius 296, 20 'et . . . exit' Priscianus 1171 P. Arusianus VII 470 K. Servius Aen. V 438 VARIA LECTIO.
734 PALANTIS (I corr. in E) M
Inter-
rogandi signum alii ponunt 735 geritif c 737—783 deficit P Post 737 interpungit M, item graviter Klouceh 738 EXPECTATE Mybcty, confirmat Servius EXSPEOTATE B exspectare % menfe
sermone commodiore, sed cf. prol. 360 PLENA B dextrae y: cf. VIII 274 Hie fortiter distinxit Paldamus, qui v. 738 expectate scripsit 739 chic amor, hoc studium per parenthesin dictum est, nam ordo est: pocula mensae, dum' e. q. s. Servius 741 EQVVM Bybc in hoftif y ut II 511 cf. IX 400 et ipse Servius legit 742 OFFERT By: cf. VII 420 744 EGREGIVM B 748 PARTES MIBc 749 VVLNVS MByb
VBRGILI AENEIS XI
775
utque volans alte r a p t u m cum fulva draconem fert aquila implicuitque pedes atque unguibus liaesit, saucius at serpens sinuosa volumina versat arrectisque horret squamis et sibilat o r e , arduos insurgens; ilia h a u t minus urget obunco 755 luctantem rostro, simul aethera verberat alis: haut aliter praedam T i b u r t u m ex agmine Tarchon portat ovans. ducis exemplum eventumque secuti Maeonidae incurrunt. turn fatis debitus Arruns velocem iaculo et multa prior arte Camillam 7G0 circuit et quae sit fortima facillima, temptat. qua se cumque furens medio tulit agmine virgo, hac Arruns subit et tacitus vestigia lustrat; qua victrix redit ilia pedemque ex hoste reportat ; hac iuvenis fartim celeris detorquet habenas. 765 hos aditus iamque hos aditus omnemque per err at undique circuitum et certam quatit improbus hastam. forte sacer Cybelo Chloreus olimque sacerdos insignis longe Phrygiis fulgebat in armis spumantemque agitabat ecum, quern pellis aenis 770 in plumani squamis auro conserta tegebat. TESTIMONIA. 751—756 Macrobius Sat. V 13, 28 751 sq. cfulva d. f. a.' schol. Hor. carm. IV 4, 12 751 'fulvam aquilam elicit' Gellius II 26, 11 757 sq. cpraedarn . . . ovans' Servius Aen. VIII 9 764 'qua . . . ilia' ult. syll. IV 246 K. 766 Priscianus 908 P. ex quinto (cf. V 441) 767 r et . . . hastam' Veliua Longus VII 79 K. (loco corrupto) 768—777 (774—776 om.) Macrobius Sat. V 1, 12 770 sq. 'quem . . . tegebat' Gellius II 6, 21 Diomedes I 411 K. Servius Aen. X 314 Macrobius Sat. VI 7, 18 ('in pi. sq.' om. 1 ADVNCO B abunoo Macrobii Cantdbr. Angl. obuncto cl H
757—793 deficit B 757 TAECON M raptam Servius Aen. VHI 9 765 celeref c caeleref b 766 cf. V 441 iamque] atque y iamque nos abitus n%i 768 satus 'aliquot antiqui Pieriani CTBELO Mbcmty, Scrums: cf. Ill 111 cybele y, Macrobii Cantdbr. cybelae Macrobii w chloreuf yb chloreuf c CHOREUS M, Macrobii w, nisi quod thoreus Cantdbr.: cf. XII 363
776
VERGILI AENEIS XI ipse, peregrina ferrugine clarus et ostro, spicula torquebat Lycio Gortynia cornu; aureus ex umeris erat arcus et aurea vati cassida; turn croceam chlamydemque sinusque crepantis carbaseos fulvo in nodum collegerat auro, pictus acu tunicas et barbara tegmina crurum. hunc virgo, sive ut templis praefigeret arma Troia, captivo sive ut se ferret in auro venatrix, unum ex omni certamine pugnae caeca sequebatur totumque incauta per agmen femineo praedae et spoliorum ardebat -aniore, telum ex insidiis cum tandem tempore capto concitat et superos Arruns sic voce precatur: ! summe deum, sancti custos Soractis Apollo, quern primi colimus, quoi pineus ardor acervo pascitur et medium freti pietate per ignem cultores multa premimus vestigia pruna, da, pater, hoc nostris aboleri dedecus arinis, omnipotens. non exuvias pulsaeve tropaeum virginis aut spolia ulla peto (mihi cetera laudem facta ferent): haec dira meo dum volnere pestis pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbes.'
775
780
785
790
TESTIMOKIA. 774 sq. r et . . . cassida' Serrius Aen. II 122 'aurea v. c ' Charisius I 103 K. Prisoianus 689. 708 P. Beda de orthogr. VII 266 K. 775 'haec cassida' Probi cath. IV 28 K. Sacerdos VI 479 K. 777 'barbara t. c ' Servius Aen. II 504 779sq. 'captivo... venatrix' Nonius 302, 14 782 Arusianus VII 449 K. Servius Aen. IX 475 785 sq. 'sumrne . . . colimus' Nonius 250, 4 785 schol. Hor. carm. I 9, 2 Servius Aen. I 665 VI 79 ccl. Ill 62 'sancti.. . Apollo' Priscianus 681 P. 'sancti c. S.' Consentius V 346 K. 789 Servius Aen. XI 592 793 'patrias . . . urbes' Servius Aen. XI 762
773 CORTYNIA My 774 umero y% ut EEAT Mb fonat yc ut 652 775 tune Nonii exempt.
VAEIA LECTIO.
652
1 incenfa
crepantef c 779 auro, Venatrix unum alii 781 incauta c incensa m: cf. IV 300 784 Conieit c: cf. IX 411 X 646. 891 786 PRIMIS P primum x Hirpini Peerlkampus QV&I P CVI My2bc qui yl 788 victores Villebrunus conl. Sitio V 180 secura in Peerlkampus 792 dura yl VOLNERE (O corr. in V) P UULNERE Mybc 793 lapsa Peerlkampus
VERGILI AENEIS XI
777
aucliit et voti Phoebus succedere partem mente dedit, partem volucris dispersit in auras: sterneret ut subita turbatam morte Camillam, adnuit oranti; reducem ut patria alta videret, non dedit, inque notos yocem vertere procellae. ergo ut missa manu sonitum dedit hasta per auras, convertere animos acris oculosque tulere cuncti ad reginam Volsci. nihil ipsa nee aurae nee sonitus memor aut venientis ab aethere teli, hasta sub exertam donee perlata papillam haesit virgineumque alte bibit acta cruorem. concurrunt trepidae comites dominamque ruentem succipiunt. fugit ante omnis exterritus Arruns laetitia mixtoque metu, nee iam amplius hastae credere nee telis occurrere virginis audet. ac velut ille, prius quam tela inimica sequantur, continuo in montis sese avius abdidit altos occiso pastore lupus magnove iuvenco, conscius audacis facti, caudamque remulcens
795
800
805
810
TESTIMONIA. 794 sq. Macrobius Sat. V 3, 7 'partem . . . auras' Servius Aen. X 652 795 'parteni . . . auras' Serrius Aen. IX 311 803 ult, syll. IV 255.K. 803 sq. Nonius 453, 14 804 'virgineumque . . . cruorem' Servius Aen. XII 376 Macrobius Sat. VI 6, 17 812 'conscius a. f.' explan. in Don. IV 556 K. Arusianus VII 461K. 812 sq. 'caudamque . . . petivit' Diomedes I 412 K. (om. 'utero') Dositheus VII 415 K. 'caudamque . . . utero' Nonius 387, 11 Servius Aen. V 505 VARIA LECTIO. 794 AVDIiT P uotis phoebus %, Macrobii co phoebus votis Macrobii Par. 1 phoebus vati Salisb. parte fuceedere phoebuf b partim cl: cf. V 187 795 partim i, Servii IX 3 q> patrim cl volueris] uacuas n 799 UBI (corr. v UBT) M: cf. IV 474 801 VLSCI P neq; c% aurae, in mg. m. ant. aJ auraf c auraf (f fort, ex corr.) I auras Menag. alter, % (cf. 799) 'auras . . . haec est antiqua lectio' Servius: cf. prol. 131 Buchelerus decl. lot? 63 802 AT M aud c 803 exerta Nonii exempt exarta b EXPEETAM R 806 Succipiunt (c pr. in ras.) b: cf. I 175 IV 391 VI 249 SUSCIPIUNT M.
M
.
MPRyc OMNES Py 807 IA (A in ras.) P iam suprascr. c 808 TELIsSVCCVERERE(V pr. in ras) P 810 MONTES M2e
778
VERGILI AENEIS XI subiecit pavitantem utero silvasque petiyit: haut secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns contentusque fuga mediis se inmiscuit armis. ilia inanu moriens telum trahit, ossa sed inter ferreus ad costas alto stat volnere mucro: labitur exsanguis, labuntur frigida leto lumina, purpureus quondam color ora reliquit. turn sic expirans Accam ex aequalibus unam adloquitur fidam ante alias, quae sola Camillae, quicum partiri cur as; atque haec ita fatur: 'hactenus, Acca soror, potui: nunc volnus acerbum conficit, et tenebris nigrescunt oninia circum. effuge et haec Turno mandata novissuma perfer: succedat pugnae Troianosque arceat urbe. iamque Tale.' simul his dictis linquebat habenas, ad terram non sponte fluens. turn frigida toto paulatim exsolvit se corpore lentaque colla et captum leto posuit caput ; arma relinquont,
815
820
825
830
TESTIMONIA. 820—822 (om. 821) 'Accam .. . fatur' Arusianua VIII 504 K. 'Accam . . . ouras' (om. 821) Priscianus 960 P. 821 'fida a. a.' Servius Aen. Ill 321 822 'quicum p. c ' Augustini regul. V 508E. [Palaemonis] ars V 541 K. Servius Aen. I 37 823 'hactenus...potui' Nonius 377, 34 823 sq. 'hactenus .. . conficit' Nonius 268, 24 'nuin vulnus a. c ' ult. syll. IV 253 K. 824 'et . . . circum' Macrobii exc. Bob. V 650 K.
in V) P alii telo quit c% III 321
s 813 SILUA M
817 VOLNERE (O con. u U&LNEKE M VVLNERE Bybc 818 'frigida leto: leguntf Servius 819 ora (r in ras.) b ossa m relin821 FID AM Pyl fidem b PIDA M M FID A Be, Servii ex. 822 QUICUM MRb2} testantur grammatici Cui-
VAEIA LECTIO.
at qua
cum 61 Qui.. cum (m. 1 fort. Quamcum) y QVACVM (A in rasura duarum litt.) P Quacum c aolet, atque ita % 'subaudis consueverat' Servius: cf. IV 422 prol. 85 haec om. Arusiani exempt. 823 num de ult. syll. VOLNVS (0 corr. in V) P VVLNVS MBybc 825 NOVISSIMA MBbc 826 VRBI P1B 827 hif dictif hoc dicenf b: cf. X 856 828 TOTA P 830 relinqnont Probus, ut apparet ex Servii adnotationc Jiac: 'arma relinquens: alii arma relinquunt legunt. Probus
VBRGILI AENEIS XI vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras, turn vero inmensus surgens ferit aurea clamor sidera: deiecta crudescit pugna Camilla, incurrunt densi simul omnis copia Teucrum Tyrrhenique duces Euandrique Arcades alae. At Triviae custos iandudum in montibus Opis alta sedet summis spectatque interrita pugnas. utque procul medio iuvenuni in clamore furentum prospexit tristi mulcatam niorte Camillam, ingemuitque deditque has imo pectore voces: 'heu nimium, virgo, nimium crudele luisti supplicium ; Teucros conata lacessere bello! nee tibi desertae in dumis coluisse Dianam profuit aut nostras umero gessisse sagittas.
779
835
840
TESTIMONIA. 831 oomm. Bern. Lucani IX 568 U. 832 sq. 'ferit . .. sidera' Priscianus 906 ex^quinto haeo laudans contaminata cum V 140 833 'deiecta . . . Camilla' Servius ge. Ill 504 'crudescit p. (_!.' schol. Bern. ge. Ill 504 836 sq. c at . . . sedet' Servius Aen. VI11 269 836 Macrobius Sat. Ill 6, 15 V 22, 2 841 sq. 'heu . . . supplicium' Servius Aen. II 366 'o nimium .. . supplicium' Atilius Fortunatianus VI 280K. 841 'heu n. v. n.' Mavius Victorinus VI 28K. VARIA LECTIO.
hypallagen vult esse vd contrarium, ut ipsa relinquat. alii arma relinquunt cum laude dictum accipiunt, i. c. ilia decidebant e manibus N
Camillae exanimis.' cf. prol. 140 RELIQVENS (N et fort. S in ras.) P RELINQUIT, corr. RELINQUENS M relinquenf ybc RELIQVIT E 831 = XII 952 p?r 6 834 CONCVRRVNT B 835 cf. 171 XII 551 TYRRHENUM M arcadef (e m. ant corr. in i) lie 836 IAMDVDVM PBybc 838 medio iuuene b IVENEM- MEDIO P iuuenum medio yl iuuenem medio y2 v~
M
furente b FURENTE M furentem y2 in clamore furentu in ras. c 839 Profpexit (Pro m. satis ant. in ras.) b MVLCATAM MPRylb multatam, in nig. m. 2 I mulcata c 'mulcatam, affectam. mulcari enim proprie verberibus dicimns' Servius Ban. 840 IMODE B 841 o Fortunatianus lieu testatur Servius Dan. 842 cf. 585 SVPPLICIVM1T P 843 DESERTA.. PI 844 VMEEOS P GRESSISSE M ceffiffe yl PHARETRAS PJRybm: cf. I 500 V 558
780
VERGILI AENEIS XI
non tamen indecorem tua te regina reliquit extrema iam in morte, neque hoc sine nomine letum per gentis erit aut famam patieris inultae. nam quicumque tuum violavit -volnere corpus, morte luet merita.' fuit ingens monte sub alto regis Dercenni terreno ex aggere bustum antiqui Laurentis opacaque ilice tectum: hie dea se primum rapido pulcherruma nisu sistit et Arruntem tumulo speculatur ab alto. ut vidit laetantem animis ac vana tumentem, 'cur' inquit c diversus abis? hue derige gressum, hue periture veni ; capias ut digna Camillae praemia. tune etiam telis moriere Dianae!' dixit, et aurata volucrem Threissa sagittam deprompsit pharetra cornuque infensa tetendit et duxit longe, donee curvata coirent inter se capita et manibus iam tangeret aequis, laeva aciem ferri, dextra nervoque papillam. extemplo teli stridorem aurasque sonantis
845
850
855
860
TESTIMONIA. 845 Priscianus 699 P. 852 sq. chic . . . sistit' Arusianus VII 510 K. 855 rcur . . . abis' ult. syll. IV 247 K. Cledonius V66K. 856 sq. 'capias . . . praemia' Priscianus 1021 P. 857 'tune ...Dianae' Victorinus de rat. metr. VI 220K. 'telis m.' Consentius V 389 E. 860—862 Macrobius Sat. V 3, 2 VARIA LECTIO.
845 relinquit b2, Prisciani Par. B RELINIA
QVET Pyblc, Prisciani Bong. 846 EXTREMAMIMMORTE P extrema iam morte % NEC B 847 gentef c inultao] E E
in ras. P
848 VVLNERE MBybc
850 DECERNI 31 PerD
cenni BergUus opusc. II 737 FULGE
852 EA M
PVLCHERRIMA
E
MBbc 854 LAETANTEMANIMIS M PVLGENTEMARMIS PBybc surgentem animis Leid. Fuisse qui scriberent laetantem armis suspicatur Wagnerus 855 dirige c greffum b 856 CAMILLA B Camillae Servius in lemm. 858 — 878. 879—895 F fol. LXXIV 858 ET suprascr. F 860 ETDVXS1T P Eduxit b% adduxit Macrobii exempl. 861 tenderet bl 862 LAEVAM P LAEVAM F 863 SONANTES (E m. 1 corr. ex I) M
VERGILI AENEIS XI
781
audiit una Arruns, haesitque in corpore ferrum. ilium expirantem socii atque extrenia gementem obliti ignoto camporum in pulvere lincunt, Opis ad aetherium pinnis aufertur Olympum.
865
Prima fugit domina amissa levis ala Camillae; turbati fugiunt Rutuli, fugit acer Atinas, disiectique duces desolatique inanipli 870 tuta petunt et equis aversi ad moenia tendunt. nee quisquam instantis Teucros letumque ferentis sustentare valet telis aut sistere contra, sed laxos referunt umeris languentibus arcus, quadrupedumque putrem cursu quatit ungula campum. 875 volvitur ad muros caligine turbidus atra pulvis, et e speculis percussae pectora matres f'emineum clamorem ad caeli sidera tollunt. qui cursu portas primi inrupere patentis, hos inimica super mixto premit agmine turba; 880 nee miseram effugiunt mortem, sed limine in ipso, TESTIMOHIA. 865 c 'atqne e. g.' Arusianus VII 476 K. 867 Serviua go. Ill 93 872 sq. nec . . sustentare' de schem. lex. p. 51 H. 874 Aero ad Hor. carm. Ill 8, 23 875 'quatit u. c ' of. Priscianus 909 P. (contaminavit cum XII 533 sq.) 878 schol. Hor. epod. X 17 I VAEIA LECTIO.
864 AVDHT P AVDIT F
'multi nolunt in meclio distingui propter
ARRUNS- M
exprimendam
celeritatem'
Servius Ban. HAESSIT P heffit y\ 866 LINQVVNT Fc LINQUNT Mb L1NQVANT B 867 pennif c 869 ATILAS B: 1ST
Asilas in calamo fuerat. cf. XII 661 870 DEFECTI M 871 EQVOS Py aduerfi c 872 m. 2 Mr a lineas add. c errantes (fortasse aeratas ex VII 703) acies letumque schem. lex. inftantef c FERENTIS (I m. 1 corr. in E) M FERENTES Fc 874 humeris referunt schol. Hor. 875 cf. VIII 596 Quadrnpedum c QUADRUPEDUM M QVADEIPEDVM Pyb QVABM
DRIPEDO B QVADRIPEDO F
877 'pulvis hie corripuit, E
alibi produxit I 478' Servius Dan. ETSPECVLIS FMb et e murif ci PECTORE (E post. corr. in A) F 878 cf. X 262 caeli oni. schol Hor. 879 PATENTES 312c 881 Haec cl . . fugiu. cl fngiunt m
782
VERGILI AENBIS XI
moenibus in patriis atque intra tuta domorum confixi expirant animas. pars claudere portas: nee sociis aperire viam nee moenibus audent accipere orantis, oriturque miserrima caedes defendentum armis aditus inque arma ruentum. exclusi ante oculos lacrumantumque ora parentum pars in praecipitis fossas urgente ruina volvitur, inmissis pars caeca et concita frenis arietat in portas et duros obice postis. ipsae de muris summo certamine niatres (monstrat amor verus patriae, ut videre Camillam) tela manu trepidae iaciunt ac robore duro stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis praecipites primaeque mori pro moenibus ardent.
895
Interea Turnum in silvis saevissimus implet nuntius, et iuveni ingentem fert Acca tumultum: deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam, ingruere infensos hostis et Marte secundo omnia corripuisse, metum iam ad moenia ferri.
900
TESTIMOHIA. 882 Macrobius Sat. IV 3, 12
885
890
883 'confixi e. a.' Ser-
vius Aen. I 44 890 Sacerdos VI 546 K. 'arietat in p.' ult. syll. IV 257 K. Serviua in Don. IV 425 K. Cledonius V 30 K. Pompeius V 120 K. Serf vius Aen. V 432 eol. Ill 96 Macrobius Sat. V 14, 2 et . . . postes' Macrobius Sat. V 14, 3 891 'ipsae de muris matres' Servius Aen. IX 477
882 INTRA MB: cf. 235. 267 VI 525 VII168 x INTER Pybc, Macrotii exempl. 883 ETSPIRANT corr. m. 1 M 885 ORANTES MPBy 886 cf. XII 410 atque y 887 LAGRIMANTVM MEb lacrimatii c 888 PRAECIPITES Be VRGVENTE By 890 in muros Sacerdos POSTES Be s v poftif (f pr. in ras.) b PORTIS P I 891 morif (moeris?) b 892 VERSVS B vires Thilo verus Servius Dan. patriae, versam Schaper Alii post patriae concludunt parenthesin VT suprascr. F CAMILLA F 894 . obuftif (o ex corr.) c u M 895 ARDENT My audent be, Servius in lemm. 896 TURNUS M 898 VOLSCORVM (O pr. corr. in V) P 899 HOSTES P2yc VARIA LECTIO.
VERGILI AENEIS XI
783
ille furens (et saeva Iovis sic numina pellunt) deserit obsessos collis, nemora aspera linquit. vix e conspectu exierat campumque tenebat, cum pater Aeneas saltus ingressus apertos exsuperatque iugum silvaque evadit opaca. sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur aginine nee longis inter se passibus absunt; ac siniul Aeneas fumantis pulvere campos prospexit longe Laurentiaque agmina vidit, et saevom Aenean adgnovit Turnus in armis adventumque pedum flatu'sque audivit equorum. continuoque meant pugnas et proelia temptent, ni roseus fessos iam gurgite Phoebus Hibero tinguat equos noctemque die labente reducat: considunt castris ante urbem et moenia valiant. TESTIMONIA.
vius Aen. I 99
909 cprospexit 1.' cf. Priscianus 1175 P.
905
910
915 910 Ser-
914 'tinguat e.' Servius Aen. VII 811
VARIA LECTIO.
901 et] nam %
MPybc ut IV 614 VIII 512
PELLVNT B POSCVNT
902 COLLES ME
linqni//// &1
UM
linquenf Z>2 903 CAMPOS M {cf. 908) 907 Agmine interrena longif inter fe y 908 TVM PATER PR ut 904 tum pater, at ac simul y FUMANTES (E con: ex I) M 909 Confpexit b 910 SAEVOM ( 0 corr. in V) P SAEVVM MJRyc feuum 6 aeueam 51c AGN0UIT Me CONSPEXIT Py 911 ADUENTUS Mn uirum n, non male FLATVM B A
912 INEBNT M ineunt b
temptant yc
P- UERGILI MARONIS AENEIDOS || LIB- XL EX'PL- INCLIB- XII |i FELICITER M VERGILI- MAR0NIS- AENEIDOSLIB- XI- || EXPLIC- INCIPIT- LIBER- XII- (sequuntur versus undeeim, quos vide in prolegom.) B EXPLIC[T LIBER VNDECIMVS || INCIPIT DVODECIMVS y PBLII VIRGILII MARONIS AENEIDOS || LIB- XL EXPLICIT INCIP LIB DVODECIMVS {sequuntur undecim versus) b
P. VERGILI MARONIS
A E N E I D O S LTBER DVODEOIMVS Turnus ut infractos adverso Marte Latinos defecisse videt, sua nunc proniissa reposci, se signari oculis, ultro inplacabilis ardet attollitque aninios. Poenorum qualis in arvis saucius ille gravi venantum volnere pectus tuni demum movet arma leo gaudetque comantis excutiens cervice toros fixumque latronis inpavidus frangit telum et fremit ore cruento: haut secus accenso gliscit violentia Turno. turn sic adfatur regem atque ita turbidus infit:
5
10
TESTIMONIA. Aeneidos XII 1 sq. 'Turnus . . . videt' Donatus ad Ter. eun. II 3, 44 Servius Aen.Vll332 1 Diomedes I411K. Priscianus 1279 P. Dositheus VII 414 K. Servius Aen. V 784 IX 497 2 Diomedes I 495. 497 K. 'defecisse v. s.' Atilius Fortunatianus VI282 K. Clodianus f p. 590 H. 3 Diomedes I 497 K. se s. o.' Servius Aen. XII 13 'ultro i.' Servius Aen. XII 45 'ultro i. a.! Servius Aen. XII 9 4—6 'attollit . . . leo' Donatus ad Ter. heo. Ill 5, 57 'Poenorum . . . leo' Victorinus ad Cic. p. 228 H. schol. Hor. carm. Ill 20, 2 4 Terentianus Maurus 1212 4 sq. 'Poenorum . . . gravi' Servius Aen. X 707 5 'saucius i.' Servius Aen. I 3 'saucius pectus' schem. dian. p. 76 H. 5 sq. ' saucius ille leo' carmen de fig. 180 p. 70 H. 6 Diomedes I 497 K. 6 sq. 'gaudetque . . . toros' Nonius 298, 24 7 Diomedes I 497K. 8 Nonius 459, 13 9 Nonius 22, 20 10 'atque . . . infit' Servius Aen. XII 18 VARIA LECTIO Aeneidos XII
2 iam Diomedis exempt, nunc
i
Servius Ban. 3 OCVL^S UP 5 VOLNERE (0 corr. in V) P VVLNEEE llRyc 6 COMANTES M 9 GLISCET M 10 Tune c
VERGILI ABNEIS XII
785
c
nulla niora in Turno; nihil est quod dicta retractent ignavi Aeneadae, nee quae pepigere recusent: congredior. fer sacra, pater, et concipe foedus. aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittani, desertorem Asiae (sedeant spectentque Latini), 15 et solus ferro crimen commune refellarn, aut habeat victos, cedat Lavinia coniunx.' Olli sedato respondit corde Latinus: o praestans animi iuvenis, quantum ipse feroci virtute exsuperas, tanto me impensius aecuni est consulere atque omnis metuentem expendere casus. sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta niulta nianu, nee non aurumque animusque Latinost; sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus arvis ; c
20
TESTIMONIA. 11 'nulla m. in T.' Seneca de benef. VI 41 13 de spec. hex. VI 637 K. 15 'sedeant s. L.' Donatus ad Ter. adelph. IV 5, 38 Nonius 402, 14 Serrius Aen. XI 434. 460 16 Servius Aen. XII 229 17 Nonius 250, 32 19 'o . . . iuvenis' Nonius 371, 12 Donatus ad Ter. hec. Ill 5, 32 Arusianus VII 498 K. Servius Aen. II 61 IV 529 X 686 ge. IV 490 Porphyrioc ad Hor. carm. I 22, 1 'praestans a.' schol. Bern. ge. IV 491 praestans a. i.' Servius Aen. V 202 19 sq. 'o . . . exsuperas' Donatus ad Ter. Pliorm. II 3, 31 19—21 Macrobius Sat. VI 2, 17 'o . . . consulere' Macrobius Sat. V 1, 16 r 21 'atque . . . casus' Servius Aen. XII 43 22 sq. sunt . . . manu' Servius Aen. XI 224 23 'nee . . . Latinost' Consentiua V 390. 402 K.
VARIA LECTIO. 11 Turno est Seneca 12 sq. *quidam sane a nulla mora in Turno usque ad pepigere recusent iungunt, ne, si distinctio intercesserit, languescat sententiae color' Servius Ban. In Mediceo post Turno et Aeneadae distinguitur 16 CRIMEN FERRO Be 17 uicto. {erasa lilt), in mg. m. 2 al uictor c uictor Mentel. m. pr., % habeat victos legit Servius laurentia Franc: cf. VII 359 18 LATINOS (U sup.) M latinif c\ 19 ferocem m 20 VIRTVTE* P INPENSIVS MPybc aequm eft y AEQVVMEST MEbc 21 cafuf in ras. b causas Macrobii w casus Servius legit 22 DAUNItJS M 22 sq. oppida multa capta Servius XI 224 23 LATINOEST MRbc latino. y 24 ARUIS M, Serums in lemm. AGRIS ut XI 431 PEybc: cf. VII 537 X 390 XI 247 XH 516 ge. Ill 249
786
VERGILI AENEIS XII nee genus indecores. sine me haec haut mollia fatu sublatis aperire dolis, simul hoc animo hauri. me natam nulli veterum sociare procorum fas erat? idque omnes divique hominesque canebant. victus amore tui, cognato sanguine victus coniugis et maestae lacruniis, vincla omnia rupi: promissam eripui genero, arma impia sumpsi. ex illo qui me casus, quae ; Turne, sequantur bella, vides, quantos primus patiare labores. bis magna victi pugna vix urbe tuemur spes Italas; recalent nostro Thybrina fluenta sanguine adhuc campique ingentes ossibus albent. quo referor totiens? quae mentem insania mutat? si Turno extincto socios sum adscire paratus, cur non incolumi potius certamina tollo? quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet TESTIMOMA.
25 Priscianus 699 P. 'nee g. i.' Nonius 489, 3
25
30
35
40 25 sq.
'sine . . . hauri' Donatus ad Ter. hec. V 1, 18 'sine . . . dolis' Noc nius 385, 21 Donatus ad Ter. hec. V 1, 17 haec . . . hauri' Nonius r 319, 28 26 simul . . . hauri' Servius Aen. IV 359 27 sq. 'me . . . erat' Donatus ad Ter. Andr. II 1, 30 29 Arusianus VII 514 K. 31 'arma i. s. promissam e.' Servius Aen. VI 86 34 sq 'vix. ..Italas' Servius Aen. XI 16 35 'recalent . . . fluenta' Charisius I 269 K. 35 sq. 'recalent . . . adhuc' Servius Aen. VI 87 36 'campique . . . albent' Priscianus 799 P. Charisius I 252 K. Diomedes I 344 K. Eutychis ars V 464 K. Martianus Capella p. 473 H. VARIA LECTIO.
25 indecoris Nonius
HAECHAVT By,
H
Priscianus, Servius HAECAUT 31 HAEC HAVD P, (d in ras.) I haut haec (sed om. haec cp) Nonii 319 exempl. haud haec cm, u /// Menteliani fatu. c FATA ut vid., turn AU M 26 haec Donaius simul . • . hauri delebant Peerlkampus el Schaperus 28 idque] hoc n dim. (diuum m. 1 ut vid.) c 29 tui om. Arusiani ex. cognati Arusianus cognato Servius 30 LACE, VMIS (V corr. in I) P LACRIMIS MBybc 31 generoque m 32 CASVVS B 33 PATIEEE M PATIERE B 34 PUGNA-S M 35 THYBRINA MPB thybrina y thyberina be, Charisii cod. PLVVENTA B: cf. prol. 448 37 REPERO B quae m. i. m. = IV 595, hie minus apta 40 DICIT B
VERGILI AENEIS XII
787
Italia, ad mortem si te (Fors dicta refutet!) prodiderim, natam et conubia nostra petentem? respice res bello varias; miserere parentis longaevi, quern nunc maestum patria Ardea longe dividit.' hautquaquaru dictis violentia Turni 45 fiectitur: exuperat magis aegrescitque niedendo. ut primum fari potuit, sic institit ore: r quam pro me curam geris, hanc precor, op time, pro me deponas letumque sinas pro laude pacisci: et nos tela, pater, ferrumque haut debile dextra 60 spargimus; et nostro sequitur de volnere sanguis. longe illi dea mater erit, quae nube fugacem feminea tegat et vanis sese occulat urnbris.' At regina, nova pugnae conterrita sorte, flebat et ardentem generum monitura tenebat: 'Turne, per has ego te lacrimas, per siquis Amatae tangit honos animum (spes tu nunc una, senectae tu requies miserae ; decus imperiumque Latini te penes, in te omnis domus inclinata recumbit), unum oro: desiste manum committere Teucris.
55
GO
TESTIMONIA. 41 'ad . . . fors' Marius Victorinus VI 10 K. 'fors d. r.' Eutychis ars V 483 K. 43 sq. 'miserere p. 1.' Macrobius Sat. IV 4, 20 46 'aegrescitque m.' Priscianus 826 P. 47 Donatus ad Ter. hec. V 1, 18 50 sq. 'et nos . . . spargimus' Donatus ad Ter. Andr. V 4, 36 51 'et . . . sanguis' Servius Aen. I 30 XII 323 52 sq. 'longe . . . tegat' Nonius 339, 25 52 'longe . . . erit' Aero ad Hor. carm. IV 6, 6 56 'per . . . lacrimas' Donatus ad Ter. Andr. Ill 3, 6 56 sq. 'per siquis . . . animum' Nonius 320, 18 'siquis . . . animum' Servius eel. VII 40 57—59 'spes...reeuinbit' Diomedes I 445K. 58 sq. 'decus . . . penes' Priscianus 982 P. 59 Gledonius V 77 K. 60 Asper 113, 7K. 'desiste . .. Teucris' Donatus ad Ter. Andr. prol. 8 hec. II 1, 33 Arasianus VII 467 K. Servius Aen II 20 VARIA LECTIO. 46 ARDESCITQTUENDO, in mg.: AEGRESCIT, M, illud ex I 713 aegrescitque medendo testaniur Priscianus ct Servius 47—93 deficit P 47 INSTITIT Bybn[>, 'antiqua omnia exemplaria, quotquot evolvif Pierius Ham in Vaticana bibliotheca quam eiiam aliunde conquisiia.' inftitit, al incipit y INCIPIT ut 692 M,Donatus 49 cf. V 230 51 VVLNERE MBybc 53 ut vanis Schraderus, Wytteribacliius oeculet m 55 monitura commendaviprol.368 MORITYRA libri monebatMontaTbanius BiBBECk-, Vergil. III.
51
788
VERGILI ABNEIS XII qui t e cumque m a n e n t isto certamine casus, et me, Turne, m a n e n t : simul haec invisa relinquain lumina nee generum Aenean captiva videbo.' accepit vocem lacrimis Lavinia matris nagrantis perfusa genas, quoi plurimus igneni subiecit r u b o r et calefacta per ora cucurrit. I n d u m sanguineo veluti violaverit ostro siquis ebur, a u t mixta r u b e n t u b i lilia m u l t a alba rosa: talis virgo dabat ore colores. ilium t u r b a t amor, figitque in virgine v o l t u s : ardet in arma magis paucisque adfatur Amatam. 'ne ; quaeso, ne me lacrimis neve online t a n t o prosequere in duri certamina Martis euntem ; o mater; neque enini T u r n o mora libera m o r t i s . n u n t i u s haec I d m o n P h r y g i o mea dicta t y r a n n o hau placitura refer: cum p r i m u m crastina caelo puniceis invecta rotis A u r o r a rubebit, n o n Teucros agat i n R u t u l o s , Teucrum arma quiescant et R u t u l i ; nostro dirimamus sanguine bellum 7 illo quaeratur coniunx Lavinia campo.'
65
70
76
80
TESTIMONIA. 61 'qui . . . oertamine' Diomedes I 314 K. 67—69 Sacerdoa VI 464 K. 67 sq. 'Indum . . ebur' Diomedes I 463 K. Mar crobius Sat. V 12, 4 68 sq. aut . . . rosa' Sacerdos VI 455 K. 'rubent . . . rosa' cf. schol. Bern. eel. V 17 71 r ardet . . . magis' Nonius 240, 18 Servius Aen. IX 196 72 sq. 'neve . . . prosequere' Nonius 357, 28 75 Servius Aen. XII 111 'Idmon' Probi cath. IV 9 K. cf. Sacerdos VI 474 K. 76 'hau p. r.' Marius Victorinus VI 15 K. 76 sq. ' c u m . . . rubebit' Servius Aen. IV 584 77 'puniceis i. r.' schol. Hor. carm. IV 10, 4 80 comm. Bern. Lucani VII 348 U. VAEIA LECTIO.
61 CASVVS B
63 aeneum c
65 Pra-
grantif cl CUI MBy2bc qui yl 66 cf. VIII 390 68 ebor y uel mi ube yl 69 talef c 70 VVLTVS MBybc 71 ita fatur y 72 tantum yl 74 martis Hamb. pr. 'sciendum tamen est, locum Jiunc unum esse de insolubilibus XIII (XII Begin?) quae habent obscuritatem, licet a multis pro captu resolvantur ingenii' Servius 76 hau praecipit Marius Victorinus: cf. BitscJielius opusc. V 354 HAVT MB haud ybc refer. &1 refert 12 referl yl
79 rutuli b rutulu c2, Menag.
VERGILI AENEIS XII Haec ubi dicta dedit rapidusque in tecta recessit, poscit equos gaudetque tuens ante ora frenientis, Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia, qui candore nives anteirent, cursibus auras, circumstant properi aurigae manibusque lacessuiit pectora plausa cavis et colla comantia pectunt. ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco circumdat loricarn umeris; simul aptat habendo ensemque clipeumque et rubrae cornua cristae, enseni, quern Dauno ignipotens deus ipse parenti fecerat et Stygia candentem tinxerat unda. exim quae mediis ingenti adnixa columnae aedibus adstabat, validam vi corripit hastani, Actoris Aurunei spoliuni, quassatque trementeni vociferans: 'nunc, o numquam frustrata vocatus hasta meos, nunc tempus adest: te maximus Actor, te Turni nunc dextra gerit. da sternere corpus loricamque manu valida lacerare revolsam
789
85
90
95
TESTIMONIA. 82 Nonius374,10 84 Seneca de benef. VII23 Rufinianus p. 47 H. Servius et schol. Bern. ge. Ill 83 schol. Hor. serm. I 7, 8 85 'circumstant p. a.' Servius Aen. IX 486 86 ' e t . . . pectunt' Nonius 200, 13 88—91 'simul . . . clipeumque, ensem . . . fecerat' Servius Aen. XII 736 88 'circumdat 1. u.' Arusianus VII 460 K. 88 sq. r simul . . . clipeumque' Arusianus VII 477 K. 90 sq. Servius Aen. IX 146 'ensem . . . fecerat' Servius Aen. XII 736 90 'ensem.. .ignipotens' Servius Aen. IV 262 91 'et . . . unda' Servius Aen. XII 358 92 'ingenti a. cohnnna' Arusianus VII 455 K. 94 Priseiamis 700P. 'Actoris A. s.' Probi cath. IV 12 K. Asper 113. 17 K. 'Actoris A.' Probi app. IV 197 K. 'spolium' Diomedes I 328 K. 95 sq. 'nunc... meos' Macrobius Sat. IV 6, 10 97 'te . . gerit' Servius Aen. IV 659 'da s. c ' de schem. lex. p 58 H. 97—99 (om. 98) 'da...Phrygis' Arusianus VII 468 K. VAEIA LECTIO. 81 apodosin post dedit incipere putat Wagnerus 82 frementef y 84 NIUES- M. fort, recte amnes schol. Hor. auras Homeri exemplo confirmat Servius 85 PROPERE Byl proper, bl properi Servius testatur 86 pulfa y 92 EXIN Bbc COLVMNAE MB, Servius in lemm. colunnae c columna ybl, testatur Arusianus 94 Arunci Prisciani a>, Iuvenalis II 100 codd. interpolati: cf. VII 206. 727 96 nunc (tempus) c ades Heinsius nunc tempus, ades Pecrlkampus te maximus Actor: subaudimus antea gerere eonsueverat' Servius. Malim non m. A. 98 om. Arusianus, legit Servius lacerare] L in ras. P 51*
790
VERGILI AENEIS XII semiviri P h r y g i s et foedare i n pulvere crinis vibratos calido ferro rnurraque madentis.' his agitur furiis; t o t o q u e ardentis ab ore scintillae absistunt, oculis micat acribus i g n i s : mugitus veluti c u m prima i n proelia t a u r u s terrificos ciet atque irasci i n cornua t e m p t a t , arboris obnixus trunco ; ventosque lacessit ictibus a u t sparsa ad pfugnam proludit harena. Nee minus interea maternis saevos i n armis Aeneas acuit Martem et se suscitat ira, oblato gaudens componi foedere bellum. turn socios maestique m e t u m solatur Iuli, fata docens, regique iubet responsa Latino certa referre viros et pacis dicere leges.
100
105
no
Postera vis: summos spargebat lumine montis orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt TESTIMONIA. 99 ' foedare . . . crines' schol. Hor. cartn. I 15, 20 IV 13, 12 99 sq. 'crines . . . ferro' schol. Hor. serin. I 2, 98 100 Porphyrio ad Hor. serm. I 2, 98 'murraque m.' schol. Lucani IV 380 101 sq. Servius Aen. XII 95 c toto . . . ignis' Macrobius Sat. IV 1, 2 104 sq. 'irasci . . . trunco' schol. Iuv. XII 10 H. 107 Servius Aen. XI 910 'maternis . . . armis' schol. Hor. carm. I 19, 1 107 sq. 'maternis... Aeneas' Servius Aen. I 4 109 Servius Aen. I 374 113—115 Diomedes I 449 K. VAKIA LECTIO.
celebrare Menag. alt, unde fortasse terebrare, non tenebrare eruere volebat Burmannus: cf. II 38 III 635
reuolfam y BEUULSAM
Mbc 99 CRINES P2Byc 100 MADENTES Bb .adentify2 CADENTIS Pyl 101 ARDENTIS (ARD in ras.) P loquentis s Moret. tert., Macrobii exempt. 102 ABISTVNT (AB in ras., S eras.) P abfiftunt (b in ras.) b EXSISTVNT B abfiliunt Hamb. alt: cf. anthol lat. I 7, 7 IGNES MP2yl 103 PRIMAM M v PRIMVM B 101 — 106 cf. ge. I l l 232—234 104 AT-&M atq:
t
AVT PB aut b aq; 1 y2 aul vel acl y\ temptat, add. m. 2 difcit (ut ge. I l l 232) b, schol. luven. 107 SAEVOS (O corr. in V) P SAEVVS MBybc 108 cf. V 454 112 difcere 0blongus dicere Servius confirmat 1 1 3 SUMMO Mb, Diomedis
VBRGILI AENEIS XII
791
solis equi lucemque elatis naribus efflant: campuni ad certamen magnae sub raoenibus urbis demensi Rutulique viri Teucrique parabant in medioque focos et dis comniunibus aras gramineas. alii fontemque ignemque ferebant, velati limo et verbena tempora vincti. procedit legio Ausonidum, pilataque plenis agniina se fundunt portis. bine Troi'us omnis Tyrrhenusque ruit variis exercitus armis, baut secus instructi ferro, quam si aspera Martis pugna vocet; nee non mediis in niilibus ipsi ductores auro volitant ostroque superbi, et genus Assaraci Mnestbeus et fortis Asilas et Messapus equom domitor, Neptunia proles. utque dato signo spatia in sua quisque recessit, defigunt tellure bastas et scuta reclinant. turn studio effusae matres et volgus inermum
116
120
125
130
TESTIMOOTA. 115 'solis e.' ult. syll. IV 224 K. 118 'et. .. aras' Servius Aen. VIII 275 119 Beda de trop. 381 Cap. 'fontemque i. f.' Diomedes I 459 K. Donati arslV400K. Pompeiua V 308 K. Servius Aea. XII 417'schol. Lucani VI 766 120 'velati lino' Servius Aen. XII 169 130 Servius Aon. XII 563 'defigunt t. h.' Arusianus VII 467 K. VARIA LECTIO.
libri LVMINA P lumina m MONTIS PIBc MONTES MP2y terraf, »«. 2 I montef b terras Biomedis codd.: cf. IV 584 1X459 117 DIMENSI PRy2b: cf. ge. II 284 118 IM P 119 pontum schol. Lucani fontem testatur Servius 120 limo duo Parisini teste Potterio LINO MPBylc, Servius Ban. ad v. 169 'lino . . . Caper tamen et Hyginus hoc loco dicunt lectionem esse corruftam, nam Vcrgilium iia reliquisse confirmant: velati limo' Servius: cf. prol 118 121 AVSONIVM B AUSONIDUMATQTAQ-
(ATQ- eras.) M Ausonidum test. Servius PILA M 122 AGMINE P I ut vid. HIC B 124 BELLO M: cf. VI 553 XI 307 126 superbi] DECOKI PBybcm, ut V 133 128 cf. VII691 IX 523 EQVVM PBybc PROLIS M 130 TELLURE MPybl, testatur Arusianus TELLVRI Bb2c, defendit conl. 1226 ge. II 290 WotTce stud. Vindob. VIII 134 s^. 131 VOLGVS (0 con: in V) P VVLGVS Bybc
792
VBRGILI AENEIS XII invalidique senes t u r r i s ac tecta d o m o r u m obsedere, alii portis sublimibus adstant. A t Iuno e surnrno, qui n u n c Albanus h a b e t u r (turn neque n o m e n erat nee honos a u t gloria monti), prospiciens t u m u l o campum aspectabat et ambas L a u r e n t u m T r o u m q u e acies u r b e m q u e Latini. extemplo T u r n i sic est adfata sororem diva deani, stagnis quae fluminibusque sonoris praesidet (hunc illi rex aetheris altus h o n o r e m
140
Iuppiter erepta p r o virginitate sacravit): c nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro, scis u t t e cunctis unani, quaecumque Latinae magnanimi Iovis i n g r a t u m ascendere cubile, praetulerim caelique lubens i n p a r t e locarini:
145
disce t u u m , n e m e incuses, Iuturna, dolorem. qua visa est F o r t u n a pati Parcaeque sinebant cedere res Latio, T u r n u m et t u a moenia texi: mine iuvenem inparibus video concurrere fatis, Parcarumque dies et vis inimica propinquat.
150
135
TESTIMONIA. 139 sq. 'diva . . . praesidet' Servius Aen. V 45 139 'diva d.' Donatus ad Ter. Phorm. prol. 1 'fluminibusque s.' Servius Aen. I 53 142 — 145 Donatus ad Ter. Andr. I 1, 10 144 Terentianus Maurus 1709 'magnanimi Iovis' Terentianus Maurus 1711 147 'quoad visa . . . pati' Arusianus VII 505 K. 149sq. Macrobius Sat. V 13, 39 VARIA LECTIO. 132 AC PBybl, ut II 445 ET Mb2c 133 fublimi . . buf (i. e. subliminibus, ni f.) y INSTANT B, non male 134 EX P EX Ebc 135 nee] NEQVE PBybc monti. c 136 afpectabat (af m. 2 in ras.) c AMBAS (A posf. in ras., S fort, add.) P 140 m. rec. summo mg. add. b 142 GEATISSIMA Me, Servius gratiffima (gratif in ras.) b CARISSIMA PBy 143 LATINIS (IS in ras.) P latinif yl Latinae Servius Dan. 144 MAGNAANIMI P 145 LIBENS
MPBbc LOCAREM (E corr. in I) Pb 146 ne° c NEC B incuffet 61 147 QVA. P qua Mentel vierque quoad testatur Arusianus cqua . . . et guidam putant Vergilium quoad visa est ES
fortuna reliquisse' Servius Dan. UISAAT M (visast?) 149 fatul, at telif y l : cf. ge. I 489 150 vis] lux Macrobii exempt., ex IX 355
VERGILI AENEIS XII
793
non pugnam aspicere hanc oculis, non foedera possum. tu pro germano siquid praesentius audes, perge: decet. forsan miseros meliora sequentur.' vix ea; cum lacrimas oculis Iuturna profudit terque quaterque nianu pectus percussit honestum. 155 c non lacrumis hoc tempus' ait Satumia Iuno: 'adcelera et fratrem, siquis modus, eripe morti, aut tu bella cie conceptumque excute foedus: auctor ego audendi.' sic exhortata reliquit incertam et tristi turbatam volnere mentis. 160 Interea reges, — ingenti mole Latinus quadriiugo vehitur curru, cui tempora circum aurati bis sex radii fulgentia cingunt, Solis avi specimen; bigis it Turnus in albis, TESTIMONIA. 152 'si...audes' Victorinus ad Cio. p. 224 156 Donatus ad Ter. adelph. Ill 2, 37 'non . . . tempus' schol. Hor. epod. XVI 40 159 'auctor e. a.' Charisii exc. I 543 K. Probi cath. IV 12 E. inst. IV 128 K. Augustini regul. V 504 K. Arusianus VII 454 E. Donatus ad Ter. adelph. V 8, 16 Servius Aen. XII 798 161 Donati ars IV 397K. Isidorus orig. I 35, 2 161 sq. Sacerdos VI 456 E. 'interea . . . curru' Macrobius Sat. VI 6, 10 Beda de trop. 375 Cap. de schem. lex. p. 48 H. Charisius I 280 K. Diomedes I 443 K. 161— 169 'interea . . . castris' anecd. Helv. p. 269 164—169 (om. 165 et 167) 'bigis . . . castris' Charisius I 280 K. Diomedes I 443 E. 164 'Solis a. s.' Servius Aen. VII 47 'bigis . . . albis' Servius eel. Ill 82 Beda de trop. 375 Cap. ON VARIA A
LECTIO.
151
non
post.]
IN
M
nec
c
FOE-
DEEE- M in foedere vereor tit defendi possit 152 pftantiuf (fta in ras.) o praestantius %: cf. 245 ge. II 127 154 PROFUNDIT M PROFVGLT B Uotum iungendum cum lacrimas . . . percussit, ne videatur diverso tempore et lacrimare et pectus percutere, cum utrumque simul fiat' Servius 156 LACRIMIS MEbc 157 QVIS (S fort, ex con:) P inoduf eft c MORTE Py 160 VVLNERE MRbc 161 contiuuo Donati ars, Charisius, Diomedes interea ceteri testes cum GES
Servio
. .
REXINGENTI DEMOLE (punct. eras.) M rex ingenti
de more Peerlkampus Hongum hyperbaton. nam ordo est: interea reges procedunt castris. cetera enim per parenthesin dicta simt' Servius. Item reges prolepseos nomine ceteri auctores aniiqui iu
confirmant. Etiam mole testatur Scrvius QVADRIGO Pyl
162 quadrigo y2
794
VERGILI AENEIS XII bina manu lato crispans hastilia ferro; hinc pater Aeneas, R o m a n a e stirpis origo, sidereo flagrans clipeo et caelestibus arnris, et iuxta Ascanius, m a g n a e spes altera Romae, — procedunt castris, puraque in veste sacerdos saetigeri fetum suis intonsamque bidentem attulit admovitque pecus flagrantibus aris. illi ad surgentem conversi lumina solem dant fruges manibus salsas et tempora ferro summa n o t a n t pecudum paterisque altaria libant. turn pius Aeneas stricto sic ense precatur: f esto n u n c Sol testis et haec mibi T e r r a vocanti, quam propter tantos potui perferre labores, et pater omnipotens et tu, Saturnia coniunx (iam melior, iani, diva, precor), tuque inclute Mayors, cuncta tuo qui bella, pater, sub nuniine t o r q u e s ; fontisque fluviosque voco, quaeque aetheris alti
165
170
175
180
TESTIMONIA. 165 Servius ge. I 232 166 sq. 'hinc . . . arinis' (om. 'Romanae s. o.') Servius Aen. XII 736 167 Servius Aen. XII 312 168 sq. 'iuxta . . . castris' Beda de trop. 375 Cap. 168 'magnae . . . r Romae' Servius eel. VI 11 169 procedant c ' Isidorus orig. I 35, 2 170 'setigerumque fetum s.' Charisii exc. I 546 K. 171 'admovitque . . . aris' Arusianus VII 453 K. 172 Servius Aen. XII 176 174 'paterisque a. 1.' schol. Veron. 94, 25 K. Servius eel. V 66 176 resto . . . testis' Macrpbii exc. Bob. V 641 K. 179 'iam melior i. d. p.' Donatus ad Ter. adelpli. II 1, 21 IV 2, 50 180 Servius Aen. c 1 108 IV 269 qui numine t.' Servius Aen. I 156 181 'fontesque f. v.' Martianus Capella III 277 VARIA LECTIO. 166 turn Charisius, Diomedes: cf. lib 168 magna y, Charisii cod., JDiomedis libri 'magnae . . . male autem quidam magna legunC Servius 170 setigerumque Charisii exc. saetigerae videri potest legisse Servius Ban., qui *nonnulli auiem porcum, non porcam in foederibus adserunt solere mactari, sed poetam periphrasi usum propter nominis humilitatem' adnotaverit
intonfarcl 176 VOCANTI PR uocanti, at pcanti y pcanti c, in ras. b PRAECAJSTTI (A pr. crasa) M precanti Servius 178 tu om. c. An te? coniunx] IUNO (supra num qua litt. erasa sit incertum)M iuno cm: cf. praeter alios locos v. 156 179 diva] victa Peerlkampus nostra prop. Wagnerus 181 PONT1S (I corn in E) P FONTES MRybc
VEKG1LI AENEIS XII religio et quae caeruleo sunt rramina p o n t o : cesserit Ausonio si fors victoria Turno, convenit E u a n d r i victos discedere ad urbern, cedet lulus agris, nee post a n n a ulla rebelles Aeneadae referent ferrove baec regna lacessent. sin nostrum adnuerit nobis Victoria Martem (ut potius reor et potius di numine firment), non ego nee Teucris Italos parere iubebo nee mini regna p e t o : paribus se legibus ambae invictae gentes aeterna in foedera mittant. sacra deosque dabo; socer arma Latinus habeto, imperium sollemne socer; mihi moenia Teucri constituent, urbique dabit Lavinia nomen.' sic prior Aeneas; sequitur sic deinde Latinus suspiciens caelum tenditque ad sidera dextram: 'haec eadem, Aenea, terram mare sidera iuro Latonaeque genus duplex Ianumque bifrontem vimque deum infernam et duri sacraria Ditis; audiat haec genitor, qui foedera fulmine sancit. tango aras 7 medios ignis et numina testor: nulla dies pacem hanc Italis nee foedera rumpet, quo res cumque cadent; nee me vis ulla volentem avertet, non, si tellurem effundat in undas
795
185
190
195
200
TESTIMONIA. 183 sq. Nonius 271, 15 183 Nonius 250, 28 comm. Bern. Lucani II 150 U. 184 Nonius 250, 23 185 sq. rnec . . . referent' Donatus ad Ter. hec. V 1, 12 187 Servius Aen. XII 176 168 Servius Aen. XII 183 192 Servius Aen. Ill 104 'socer...habeto' Frobi inst. IV 102 K. Consentius V 360 K. Asper 112, 1 E. Servius Aen. 1 734 III 156 X 327 XI 464 197 de schem. lex. p. 53H. 'terram... iuro' Servius Aen. I 67 200 Priscianus 1167. 1174P. ult. syll. IV 240K. Servius Aen. I 230 201 Macrobius Sat. Ill 2, 9 204 c non... undas' Macrobius Sat. IV 6, 16 s
184 DECEDEEE M 185 CEDAT JR 186 ferro.ue 1) ferroque y 187 SI B, Servii ad v. 176 ex. 188 et] UT (U corr. in E) M PROPIVS R ex VIII 78, fortasse rede NVMINA (A in ras.) P NVMINA Ry 201 mediosque Fdbricius IGNES P2Ryc et] ac MacroUi exempl. 202 FOEVARIA LECTIO.
A
DERE M
RVMPUT P rumpat y
203—205 reprehendiprol. 86 IN
203 CADET R
204 Auertit yl
ET M
796
VERGILI AENEIS XII
diluvio miscens caelumque in Tartara sol vat; 205 ut sceptrum hoc' (dextra sceptrum nani forte gerebat) 'numquam fronde levi fundet virgulta nee umbras, cum semel in silvis imo de stirpe recisuni matre caret posuitque comas et bracchia ferro, olim arbos, nunc artificis manus aere decoro 210 inclusit patribusque dedit gestare Latinis.' talibus inter se firmabant foedera dictis conspectu in medio procerum. turn rite sacratas in flammam iugulant pecudes et viscera vivis eripiunt cumulantque oneratis lancibus aras. 215 At vero Rutulis inpar ea pugna videri iandudum et vario misceri pectora motu; turn niagis, ut propius cernunt non viribus aequis— adiuvat incessu tacito progressus et aram suppliciter venerans demisso lumine Turnus 220 tabentesque genae et iuvenali in corpore pallor. TESTIMONIA.
206—211 Macrobius Sat. V 3, 14
206 sq. f ut . . .
levi' Macrobius Sat. VI 6, 13 208 'imo . . . reeisum' QuintiKanns I 6, 2 Charisius I 109 K. 210 'olim a.' ult. syll. IV 246 K. 210 sq. Servius Aen. I 20 216 sq. 'at . . . dudum' Charisius I 266 K. Sacerdos VI 450 E. 219 sq. 'et . . . venerans' Servius Aen. XII 234 221 Macrobius Sat, IV 3, 4 A
205 caelumue b SOLUIT M non s i . . . solvat melius omissurum fuisse poetam concedo Peerlkampo 207 FVNDIT (I corr. in E) P neque b, 'multi' Heinsiani, Macrobii ra umbram Moret. pr., Macrobii ra (umbra cp) 209 CADET (E supra D) M 210 arbor yc 211 INCLVSSIT P CERTAEE E 213 PROSPECTU M IN suprascr. MPb 214 IM M pecudes] E post. m. ant. in ras. P 215 cf. VIII 284 217 IAMDVDVM PRybc 218 non viribus aequos conl. 230 Schraderus cnon viribus aequis eos congressuros subaudis' Servius. non viribus aequis interpolata esse statuit Brwnckius, PeerlJcampus orta putat ex V 809. Mihi probabilius videtur sententiam a poeta inperfedam relictam esse: ad sermonem vulgi v. 222 sq. respiciunt 219—230 om. in textu, in singulari folio m. recentiore add. y 219 ingreffu ym, Oblongus Pierii tardo Schraderus tacito testatur Servius ETARMA P I ad aram I 221 tabentef ex, Bentleius PVBENTES MPBy2bm, Macrobii exempt VARIA LECTIO.
VERGILI AENEIS XII
797
queni simul ac Iuturna soror crebrescere vidit sermonem et volgi variare labantia corda, in medias acies, forinam adsiniulata Camerti (quoi genus a proavis ingens clarumque paternae nomen erat virtutis, et ipse acerrinxus armis) ; in medias dat sese acies haut nescia rerum, rumoresque serit varios ac talia fatur: r non pudet ; o Rutuli, pro cunctis talibus unam obiectare animam? numerone an viribus aequi non sumus? en omnes et Troes et Arcades bi sunt fatalesque nianus, infensa Etruria Turno: yix bostem, alterni si congrediamur, babemus. ille quidem ad superos, quorum se devovet aris, succedet fama vivosque per ora feretur: nos patria amissa dominis parere superbis
225
230
235
TESTIMONIA. 224 'Iuturna formam a. C Macrobius Sat. V 15,11 'formatn a. C Diomedes I 365 K. Arusianus VII 455 K. Priscianus 797. 799 P. 228 Macrobius Sat. VI f1, 33 explan. in Don. IV 542 K. 233 Servius Aen. cIll 423 235 vivus . . . feretur' schol. Hor. carni. II 2, 5 236 sq. nos . . . cogemur' schol. Veron. 82, 22 K,
VARIA LECTIO,
pallentes Bigotianus pubentis Kvicala iuuenili m, Macrobii Par. Salisb. languor vel torpor Schradents 222 ac (corr. in ut), mg. ut y2c ut Menleliani, % 223 VOLGI (0 corr. in V) P VVLGI MBylc LABENTIA B 224 CAMERTI MPBybc, Diomcdis et Arusiani exempt., Prisciani Heidelb. camert. Prisciani 797 Par. B camerte Mentel. pr., Moret. tert., Prisciani 797 et 799 Bongars., 799 Bamb., Macrobii Salisb. earner . te Prisciani797 Halb. eamertae Prisciani et Macrobii a. Sed ipsum Macrdbium Camerti legisse necesse est, qui eundem Camertem hie did statuat, quem in decimo (562) Aeneas occiderit 225 QVOI P CVI MBybc 227 inscia Mentel. pr. et Menag. pr. baud neseia rerum post v. 222 sq. satis otiosa esse iudicavit Wagnerus •230 an] AC (C in rets.) P
AEQVIS Py%: cf. 218
231 fl-
h
muf y: cf. prol. 394 i y HINC B 232 suspectus Heynio, lectus a Servio FATALIS Pyc 235 VIVOS (0 corr. in V) P UIUUS Mybc
798
VERGILI AENEIS XII cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis.' talibus incensa est iuvenum sententia dictis iam magis atque magis, serpitque per agmiua murmur; ipsi Laurentes mutati ipsique Latini. 240 qui sibi iam requiem pugnae rebusque salutem sperabant, nunc arma volunt foedusque precantur infectum et Turni sortem rniserantur iniquam. his aliud maius Iuturna adiungit et alto dat signum caelo, quo non praesentius ullum 245 turbavit mentes Italas monstroque fefellit. namque volans rubra fulvos Iovis ales in aethra litoreas agitabat avis turbamque sonantem agminis aligeri, subito cum lapsus ad undas cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis. 250 arrexere animos Itali, cunctaeque volucres convertunt clamore fugani (niirabile visu) aetheraque obscurant pinnis hostemque per auras facta nube premunt, donee vi victus et ipso pondere defecit praedamque ex unguibus ales 255 proiecit fluvio penitusque in nubila fugit.
TESTIMONIA. 237 'qui . . . arvis' Servius eel. I 4 comm. Bern. Lucani II 488 U. 248 'litoreas a. a.' Servius Aen. XII 262 253 sq. 'hostemque . . . premunt' Servius Aen. XII 264 255 sq. 'praedamque . . . fluvio' Servius Aen. IX 24 256 Marius Victorinus VI 35 K. 'penitusque . . . fugit' Servius Aen. XII 263 VAEIA LECTIO. 237 lentif yl lenti Servius confirmed ARv MIS My lentis . . . armis placebat Heinsio et Bentleio 239 om. Goth. pr. Tarn 61 TVM Py, ut 218 240 IPSIET P (initio v.) 242 NUNC suprascr. M 244 hie Peerlkampus, ut II 199 Saturnia iungit Peerlkampus adiungit: ab alto coniciposse monet Wagnerus 245 cf. ge. II 127 PRAESTANTIVS Bern praesentius Servius testatur 247 rubra fuluof y RVBRAPVLVVS Bb rubra . uluuf (erasa u ut vid.) cl FULUUS RUBRA (supra erasis transport, notis) M iouif in ras. y2 ACER P: voluerat SACER ut XI 721 248 AVIS P I AVES MBybc 249 an turn? 252 visu] SVLSV P 253 pennif be 256 proiiecit praecipi narrat Marius Victorinus: cf. prol. 138 sq. 426 PLWIO B que om. M
VERGILI AENEIS XII
799
turn vero augurium Rutuli clamore salutant expediuntque manus; primusque Tolumnius augur 'hoc erat? hoc, votis' inquit 'quod saepe petivi. accipio adgnoscoque deos; me, me duce ferrum corripite, o miseri, quos improbus advena bello territat invalidas ut aves et litora vestra vi populat: petet ille fugam penitusque profundo vela dabit. vos unanimi densete catervas et regem vobis pugna defendite raptum.' dixit et adversos telum contorsit in hostis procurrens: sonitum dat stridula cornus et auras certa secat. simul hoc, simul ingens clamor et omnes turbati cunei calefactaque corda tumultu. hasta volans, ut forte novern pulcherrima fratruin corpora constiterant contra, quos fida crearat una tot Arcadio coniunx Tyrrhena Gylippo, horum unum ad medium, teritur qua sutilis alvo balteus et laterum iuncturas fibula mordet, egregium forma iuvenem et fulgentibus armis transadigit costas fulvaque eifundit harena. at fratres, animosa phalanx accensaque luctu,
260
265
270
275
TESTIMONIA. 264 Eutychis ars V 482 K. fvos . . . catervas' Servius Aen. XI 650 268 csimul h. s. i.' Priscianus 1021 P. 273 'balteus sutilis' Probi de nom. exc. IV 213 K.
VARIA LECTIO. rutuli
259 quo y QVID (I m. ant. corr. in 0) P
261 miferi y rutuli bcm bello] 0 in ras., videntur fuisse duae lift. P 263 petit 61 264 VNANIMI Bb, Eutychis Par. Fris. una . aninii j-2 VNAANIME Pyl unanimi. cl UNANIMIS M DENunanimer c2x, Eutychis Bob. Teg.: cf. IV 8 VII 335 SETE Bbcty, testantur Eutyches et Servius XI 650 DENSATE MPy: cf. ge. I 248. 419 Aen. VII 794 XI 650 266 HOSTES P2By v 269 C A L B P A C T A P 273 MEDIAM M 'quidam vero medio legunf Turon. Servii ALVE0 P aluof cl aluum % AUR0 M alvo Servius confirmat 274 LATERIM (I in ras.) P lateri y 275 IVVENVM B 276 effundit (n erasa) c effundit, in mg. extend y. cf. V 374 IX 589 extendit % 277 Et cl
800
VERGILI AENEIS XII pars gladios stringunt manibus, pars missile ferrum corripiunt caecique ruunt. quos agniina contra procurrunt Laurentum 7 bine densi rursus inundant Troes Agyllinique et pictis Arcades armis: sic omnis amor unus babet decernere ferro. diripuere aras (it toto turbida caelo tempestas telorum ac ferreus ingruit imber) craterasque focosque ferunt. fugit ipse Latinus pulsatos referens infecto foedere diyos. infrenant alii currus aut corpora saltu subiciunt in equos et strictis ensibus adsunt. Messapus regem regisque insigne gerentem, Tyrrhenmn Aulesten7 avidus confundere foedus, adverso proterret equo: ruit ille recedens et miser oppositis a tergo involvitur aris in caput inque urneros. at fervidus advolat hasta Messapus teloque orantem multa trabali desuper altus equo graviter ferit atque ita fatur: 'hoc habet ; haec melior magnis data victima divis.' concurrunt Itali spoliantque calentia membra.
280
285
290
295
TESTIMONIA. 280 ult. syll. IV 255 K. chinc . . . inundant' Eutychis ars V 472 K. 284 c ac...imber' Macrobins Sat. VI 1, 52 comm. Bern. Lucani IV 776 U. 'ferreus imber' Macrobius Sat. VI 6, 7 285 ''craterasque f. f.' Servius Aen. XII 118 286 Nonius 372, 23 287 sq. c c aut . . equos' Nonius 387, 18 schol. Bern. ge. II 19 et corpora... equos' Servius ge. I 202 'corpora...equos' Diomedes I 412K. Beda de orthogr. VII288 K. Dositheus VII 415K 290 ravidus c. f.' Arusianus VII 450 K. 292 Servius Aen. XII 290 296 Nonius 317, 21 Donatus ad Ter. Andr. I 1, 56 Servius Aen. XII 290 VARIA LECTIO. 281 cf. XI 93 282 OMNES B 283 "more suo interiecit aliud, nam or do erat diripuere aras craterasque f. v f.' Servins Dan. it in ras. b ET JPlj/1 284 INGRAUIT M 287 ET M: cf. Wagncrus lectt. Verg. 393 SA.LTUS M, &
Liomedis
Monac. cf, exc. Paris.
288 aut y
TA
ADSBtfilf as-
sunt m 290 'avidus.. .legitur et avidum. sed melius est avidus' Servius 291 AUERSO M REGESDENS P 292 MISERO R 296 HABET etiam M ut Servius Nonius Donatus 297 cadentia m%
VERGILI AENEIS XII obvius ambustum torrem Corynaeus ab ara corripit et venienti Ebuso plagamque ferenti occupat os flammis: olli ingens barba reluxit nidoremque ambusta dedit. super ipse secutus caesariem laeva turbati corripit hostis inpressoque genu nitens terrae applicat ipsum: sic rigido latus ense ferit. Podalirius Alsum, pastorem primaque acie per tela ruentem, ense sequens nudo superimminet: ille securi adversi frontem mediam mentumque reducta dissicit et sparso late rigat arma cruore. olli dura quies oculos et ferreus urget somnus7 in aetemam conduntur lumina noctem.
801
300
305
310
At pius Aeneas dextram tendebat inermem nudato capite atque suos clamore vocabat: 'quo ruitis? quaeve ista repens discordia surgit? o cohibete iras! ictum iam foedus et ornnes TESTIMONIA. 298—300 'obvius . . . os' Macrobius Sat. V, 15, 10 298 "'obvuis a.' ult. syll. IV 253 K. 299 sq. 'et . . . flammis' Nonius 355, 8. 369, 2 303 Priscianus 1204 P. rimpressoque . . terrae' ult. syll. IV 261 E. 'terrae a,, i.' Arusianus VII 453 K. 304 'rigido ense f.' schol. Bern. ge. I 143 schol. Leid. apud Suringarum II 299 306 'ense . . . imminet' Servius Aen. XII 301 309 'olli . . oculos' comtn. Bern. Lucani V 195 U. 311 'dextram t. i.' Servius Aen. XII 736 314 sq. 'ictum . leges' Priscianus 877 P. 314 'ictum i. f.' Priscianus 1207 P. VARIA LECTIO. 298 Corynaeum IX 571 sternit Asilas 299 EBVSO Pybc, Macrobii cxempl, Nonii Bern. B EBTSO MB, Nonii m 300 ILLI PBybc 303 INPRESSV P I , Goth. sec. ADPLICAT PBy implicat m applicat testantur Arusianus et Priscianus 304 Hie bl sic iestatur Servius FERET Ml ferit. (f corr. ex p, it m. 2 in ras.), at fer& y PEDIT (an PETIT?) P s 306 fuperiminet y fup . eminet c2 308 Difficit be DISICIT M dificit y DISItCIT P DISCIDIT B cerebro c%, in ras. b: cf. V 413 IX 753 309 sq. = X 745 sq. 310 aeternu cl CONDVNTVR P, duo Bottend. (cf. XI 187) CLAVDVNTVR MBybc M
ut X 746 XII 736
311 INERTEM M inermem testatur Servius Aen. 313 QVOVE Be recens m% repens Servius testatur
802
VERGILI AENEIS XII compositae leges; mihi ius concurrere soli; me sinite atque auferte metus; ego foedera faxo firina rnanu; Turnum debent haec iam mihi sacra.' has inter voces, media inter talia verba ecce viro stridens alis adlapsa sagitta est incertum qua pulsa manu ; quo turbine adacta, quis tantam Rutulis laudem, casusne deusne, attulerit: pressa est insignis gloria facti7 nee sese Aeneae iactavit volnere quisquam. Turnus ut Aenean cedentem ex agmine vidit turbatosque duces7 subita spe fervidus ardet: poscit equos atque arma simul saltuque superbus emicat in currum et raanibus molitur habenas. multa virum volitans dat fortia corpora Leto ? semineces volvit multos aut agmina curru proterit aut raptas fugientibus ingerit hastas. qualis aput gelidi cum flumina concitus Hebri sanguineus Mavors clupeo increpat atque furentis bella movens immittit equos (illi aequore aperto TESTIMONIA.
315
320
325
sso
316 sq. 'ego . . . sacra' explan. in Don. IV 557 K.
320 'incertum . . . rnanu' Servius Aen. XII 856 329 sq. Diomedes I 418 K. ' a u t . . . hastas' Augustini regul. V 521 K. 330 'aut...hastas' Dositheus VII 424 K. 331 'qualis . . . flumina' ult. syll. IV 253 K. 333 'bella m.' ult. syll. IV 245 K. 'bella...equos' ult. syll. IV 26lK.
VARIA LECTIO.
316 METVVS B
319 viro] umero Peerl-
Immpus: sed in pede potius vel in femore videtur vulneratus esse
propter v. 386. 398. 746 sq. 'utrum alis stridens an alis adlapsa?' Servius 320 abacta fcl 321 CASUSUE-DEUSUE M ut IX 211 323 VOLNERE (0 corr. in V) P VVLNERE MBybc 324 aeneam c aenea b icedentem (at credente) y 326 330 PEO Pyb, ras)
ALTU M 329 feminecif y cursu Biomcdis libri PROTERET Ml ET B, Biomcdis exempl. 332 CLV(V corr. in Y) P clypeo yb CLIPEO MBc INCREPAT Servius confirmat: cf. Silius XII 684 intonat (tonat m. 2 in c INTONAT MB: cf. VI 607 VIII 527 IX 709 XII 700 FV
N
S
FVRENTI B PREMEtfl {voluit frementis) M: cf. XI 610 et VII 638 XII 82
VERGILI AENEIS XII
803
ante notos zephyrunique volant; gemit ultima pulsu Thraeca peduni; circumque atrae Formidinis ora 335 Iraeque Insidiaeque, dei coniitatus, aguntur): talis equos alacer media inter proelia Turnus furnantis sudore quatit, miserabile caesis hostibus insultans; spargit rapida ungula rores sanguineos, mixtaque cruor calcatur harena. 340 iamque Neci Sthenelumque deditThamyruniquePholunicjue, hunc congressus et hunc, ilium eminus; eminus ambo Imbrasidas, Glaucuni atque Laden, quos Imbrasus ipse nutrierat Lycia paribusque ornaverat armis, vel conferre nianum vel equo praevertere ventos. 345 parte alia media Eumedes in proelia fertur, antiqui proles bello praeclara Dolonis, nomine avom referens, animo manibusque parentein, qui quondam, castra ut Danaum speculator adiret, ausus Pelidae pretium sibi poscere currus; 350 TESTIMONIA. 336 Aero ad Hor. carm. I 35, 17 'Iraeque . . . comitatus' Servius Aen. IX 85 337 'equos . . . Turnus' schol. Gron. Cic. 398 Or. 339 'hostibus i.' Servius Aen. XII 359 339 sq. 'spargit . . . sanguineos' Nonius 404, 32 Servius et schol. Med. eel. VIII 15 schol. Lucani VII 837 'spargit . . . harena' Macrobius Sat. V 12, 1 342 'ilium e.' ult. syll. IV 246 K. 342 sq. 'eminus a. Inibrasidas' Servius eel. VI 18 343 sq. 'quos . . . nutrierat' Servius Aen. II 394 345 'praevertere v.' Priscianus 803 P. 346 sqq. 'Eumedes Dolonis proles bello praeclara animo manibusque parentem refert' Macrobius Sat. V 15, 12 348 Arusianus VII 506 K. 'nomine a. r.' Pompeius V 140 K. de propriis nom. VII 540 K. 350 Servius Aen. XII 374 VARIA LECTIO.
334 zephyrum (z in spatio duarum lift, ex
corr.: an diephyrum?) y. cf. prol. A54, 335 THRAICA B THRACA MPybc ATRA B oraf 61 horaf c 337 alacres schol. Gron. Cic. 338 Fumautif (F m. 2 in ras.) b 339 rapida] rara Macrobii exempt 341 THAMTRUM MPB thamurum yl thamiru b tamira c, fortasse rede, thamyrim Vind. teste Hoffmanno 'plura b^oiotilsvta' Servius pholu (p del.) b P0LVM B 342 ambof y2c ambo testatur Servius 343 EMBRASIDAS PBc: cf. X 123 EMBRASVS PBycA 345 cf. VII 807 uentof m. 2 in ras. c gentes % 346 eumedef (d m. 2 corr. in n) y EVMENIDES Be 348 AVOM (0 corr. in V) P AUUM Mybc RIBBECK, Vergil. III.
52
804
VERGILI AENEIS XII ilium Tydides alio pro talibus ausis adfecit pretio, nee equis adspirat Achillis. liunc procul ut campo Turnus prospexit aperto, ante levi iaculo longum per inane secutus sistit equos biiugis et curru desilit atque semianimi elapsoque supervenit et pede collo inpresso dextrae mucronem extorquet et alto Mgentem tinguit iugulo atque haec insuper addit: c en agros et quam bello, Troiane, petisti, Hesperiam metire iacens: haec praemia qui me ferro ausi temptare ferunt, sic moenia condunt.' huic comitem Asbyten coniecta cuspide mittit Chloreaque Sybarimque Daretaque Thersilochumque et sternacis equi lapsum cervice Thymoeten. ac velut Edoni Boreae cum spiritus alto insonat Aegaeo sequiturque ad litora fluctus, qua venti incubuere, fugam dant nubila caelo:
355
360
365
TESTIMOMA. 351 sq. 'ilium...pretio' Donatus ad Ter. Andr. Ill 5,4 352 'nee . . . Achillis' Servius Aen. I 30 354 'longum p. i. s.' Isidorua orig. XIII 7, 1 anecd. Helv. p. 220 359 sq. Beda de trop. 384 Cap. 'en . . . iacens' Diomedes I 462 K. Donati ars IV 402 K. Pompeius V 312 K. Sacerdos VI 462 K. Servius Aen. II 547 X 650 de schem. dian. p. 62 H. 359 'en a.' ulfc. syll. IV 247 K. 363 cf. Macrobius Sat. V 15, 12 365 'ac . . . spiritus' comm. Bern. Lucani I 675 U. VARIA LECTIO.
352 neq, c
ACHILLES M Achillei coni.
Heinsius conl. ge. Ill 9 1 , sed Achillis testatur Servius Aen. I 30 353 eonfpexit he 356 ELABSO P elapfo b% 'elapsoque pro lapso' Servius, quae Wagnerus qu. Verg. XVI2 frustra temptavit •.IN
LAPSO MByc 357 EXPRESSO M DEXTEA Rylc dextrae Servius in lemm. 358 intinguit 61 359 petiftif c petebas Pompeius 361 CONDANT (A m. ant. in ras.) P 362 ASBYTEN M ASBVTEN Eyb ASBVTEM P hafbutem c 363 GHLOKEAM P H
Clore c fu. barim y fiibarim c, Mentel. alt. THEESILOCUM M THERSILOCVM P tfiloeu c 364 THYMOTEM M 365 EDO3i
NEA M udonii (u corr. in e) y 'Edoni. . . sane sciendum hoc loco errasse Bonatum qui dicit Edonii legendum' Servius: cf. Bentleius ad Hot: carm. I l l 25, 9. prol. 179
VERGILI AENEIS XII
805
sic Turno, quacunique viam secat, agmina cedunt conversaeque ruunt acies; fert impetus ipsuni, et cristam adverso curru quatit aura volantem. 370 non tulit instantem Phegeus animisque frementem: obiecit sese ad curruni et spumantia frenis ora citatorum dextra detorsit equorum. duni trahitur pendetque iugis, hunc lata retectum lancea consequitur rumpitque infixa bilicem 375 loricam et summum degustat volnere corpus. ille tamen clipeo obiecto conversus in hostem ibat et auxilium ducto mucrone petebat: cum rota praecipitem et procursu concitus axis impulit effunditque solo, Turnusque secutus : J .8O imam inter galeam summi thoracis et oras abstulit ense caput truncumque reliquit harenae. Atque ea dum campis victor dat funera Turnus, interea Aenean Mnestheus et fidus Achates Ascaniusque comes castris statuere cruenturn, alternos longa nitentem cuspide gressus. saevit et infracta luctatur harundine telum eripere auxilioque viam, quae proxima, poscit: ense secent lato volnus telique latebram rescindant penitus seseque in bella remittant. TESTIMONIA.
385
390
373 Diomedes I 499 K. Nonius 440, 20. 459, 9.
377 sq. Nonius 283, 4 3S2 'truncumque r. h.' Servius Aen. XI 87 386 Arusianus VII495 K. 390 'seseque in b. r.' Servius Aen. IV 606 VARIA LECTIO.
1X765
368 QUA.CUMQ- M
371 Phegeus: cf.
fremtem (re in ras.) c furentem Hanib. pr.
cursu Diomedes
3 7 4 HVIC Py BIG B
373 dextra]
3 7 6 VOLNERE
(O corr. in V) P UULNERE MEybc 378 DVCTOA B 379 CUM-.- (erasa T id via.) M Quern (Quom?) cm 380 EPFVDIT Bye 381 ORA P 382 HARENA Bybl arena c harenae Servius Aen. XI 87 confirmed, 384 aeneam yc 385 puer in ras., N
in mg. comef, o PVER B velut II 598 et alibi 389 SECET M lato om. m VOLNVS (0 corr. hi V) P VVLNVS MBylc N
latebra bl latebraf &2 LATEBRAS M
390 REMITTAT M
806
VERGILI AENEIS XII iamque aderat Phoebo ante alios dilectus Iapyx Iasides, acri quondam quoi captus amore ipse suas artes ; sua niunera, laetus Apollo augurium citharamque dabat celerisque sagittas. ille ut depositi proferret fata parentis, 395 scire potestates herbarum usumque medendi maluit et nmtas agitare inglorius artes. stabat acerba fremens, ingentem nixus in hastam Aeneas magno iuvenum et maerentis J u l i concursu, lacrimis immobilis. ille retorto 400 Paeonium in morem senior succinctus amictu multa manu medica Phoebique potentibus herbis nequiquam trepidat, nequiquam spicula dextra sollicitat prensatque tenaci forcipe f'errum. nulla viam Fortuna regit, nihil auctor Apollo 405 subvenit; et saevos campis magis ac magis horror crebrescit propiusque malum est. iam pulvere caelum
TESTIMONIA. 391 sq. cIapyx Iasides': cf. Macrobius Sat. V15,12 Ausonius epigr. 19, 7 394 sq. Aero ad Hor. carm. saec. 61 394 Servius ge. II 486 395 Nonius 279, 21 Macrobius Sat. IV 4, 7 schol. Gron. c Cic. 402 Or. Pseudoascon. Cic. 157 Or. 396 sq. scire . . . maluit' Arusianus VII 510 K. 397 r et . . . artes' Servius ge. II 486 398 ringentem n. in h.' Arusianus VII 495 K. 402 Servius Aen. XII 396 403 'nequiquam t.' ult. syll. IV 247 K. 407 sq. ciam . .. vident' Servius Aen. I 646 Porphyrio ad Hor. carm. 1 9, 1 Nonius 391, 33 'pulf vere . . . vident' Servius Aen. VI 22 Aero ad Hor. carm, 1 9 , 1 stat pulvere c ' schol. Lucani VI 224 cf. Gellius VIII 5 VARIA LECTIO. 391 DELECTVS Pyl IAPYX MPByb2, Macrobii et Ausonii a iapix blc, Macrdbii Par. P iapis % 392 QVm. (O corr. in C) P CVI MBybc 393 artif y 394 citharamve . . . celerisve Benfleius que . . . que Servius legit at
DEDIT M, schol. Hor. dedi yl dab y2 'dedit: vera lectio est dabat' Servius 396 poteftatif y 397 MVtTAS P multaf cl N
mutas Servius testatur artif y 398 FIXUS M nixus Arusianus testatur 400 LACEIMISQVE B, Servius Dan. in lemm. REPOBTO B reperto m 401 PAEONIDUM M PAEONVM P: B
cf. VII 769 Paeonium Servius legit 402 HBEMIS M armis Borvill. 403 ASPICVLA P 404 PRESSAT B FORFIOE B: cf. VIII 453 forcipe Servius Dan. legit 406 SAEVOS (0 corr. in V) P SAEVVS MBybc
VERG1LI AENEIS XII
807
stare vident: subeunt equites, et spicula castris densa cadunt mediis. it tristis ad aethera clamor bellantuni iuvenum et duro sub Marte cadentum. hie Venus, indigno nati concussa dolore, dictamnum genetrix Cretaea carpit ab Ida, puberibus caulem foliis et flore comantem purpureo (non ilia feris incognita capris graxnina, cum tergo volucres haesere sagittae): hoc Venus, obscuro faciem circumdata nimbo, detulit; hoc fusum labris splendentibus amnem inficit occulte medicans spargitque salubris ambrosiae sucos et odoriferam panaceam. fovit ea volnus lympha longaevos Iapyx ignorans, subitoque omnis de corpore fugit quippe dolor, omnis stetit iino volnere sanguis; iamque secuta manum nullo cogente sagitta excidit, atque novae rediere in pristina vires. 'arrna citi properate viro! quid statis?' Iapyx conclamat primusque animos accendit in hosteni. c non haec humanis opibus, non arte magistra
410
415
420
425
TESTIMONIA. 408 sq. 'subeunt . . mediis' Servius Aen. XII 462 412—418 'dictamnumpuberibus.. .medicans' Priscianus HOOP. 414sq. 'non . . . gramina' Servius Aen. IV 73 418 sq. 'spargitque . . . panaceam' Priscianus 776 P. 419 'odoriferam p.' schol. Luoani IX 918 420 Nonius 311, 26 421 'subitoque . . . fugit' ult. syll. IV 261K. VAEIA LECTIO. 408 uidet Nonii ex. SVBEVNT Pyb, suprascr. M SVBEVNTQVE Re 410 et om. n 412 DICTAMNVNC R ipsa manu Donates: cf. ge. Ill 395 Aen. Ill 372 VII 143 dictamnum Servius et Priscianus CRETE A Re ere. tea (t m. 2) y Dietea Donates CARPSIT B 417 sPLENDENTIBVS P PENDENTIBVS R 418 INPECIT (E corr. in I) 71/ salubris] I corr. in E P 420 VOLNVS (0 con: in V) P WLNVS Rybc LONGAEVOS (0 corr. in V) P LONGAEVVS MR iapix 61c, Nonii w 421 — 425 om. in textu, singular! IN
sdieda m. recentiorc add. y2
422 IMO
P IMOIN Ry2c%
VOLNERE (0 corr. in V) P VVLNERE Ry2b Rbc MANU M MANVS P manu. (erasa f) y2 iapix be
423 MANVM 425 uiri bm
426 extat bis, et in textu ct in scheda y
808
VERG1LI AENEIS XII proveniunt neque te, Aenea, mea dextera servat: inaior agit deus atque opera ad maiora remittit.' ille avidus pugnae suras incluserat auro 430 hinc atque hinc oditquemoras hastamque coruscat. postquam habilis lateri clipeus loricaque tergo est, Ascanium fusis circum complectitur armis summaque per galeam delibans oscula fatur: c disee, puer, virtutem ex me verumque laborem, 435 fortunam ex aliis. nunc te mea dextera bello defensum dabit et magna inter praemia ducet. tu facito, mox cum matura adoleverit aetas, sis memor, et te animo repetentem exempla tuorum et pater Aeneas et avonculus excitet Hector.' 440 Haec ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens, telum immane manu quatiens; simul agmine denso Antheusque Mnestheusque ruunt omnisque relictis turba fluit castris: turn caeco pulvere campus miscetur pulsuque pedum tremit excita tellus. vidit ab adverso venientis aggere Turnus,
445
TESTIMONIA. 429 'maior a. deus' Victorini ars VI197 K. cf. Audacis exc. VII 328 K. 430 r suras i. a.' Servius Aen. IV 228 X 546 431 ' oditque m.' comm. Bern. Lucani VII 240 U. 434 Servins Aen. I 256 435 sq. 'disce . . . aliis' Servius Aen. Ill 260 VIII 260. 294 435 Arusianus VII 467 K. Macrobius Sat. VI 1, 58 'disce . . . me' Nonius 286, 33 Ennodius epist. I 18 437 'defensum d.' Servius Aen. XII 367 438 'mox . . . aetas' Priscianus 872 P. 'mox adoleverit aetas' Diomedes I 373 K. 440 'et p. Aeneas' Ennodius epist. 1 18 schol. Hor. carm. IV 4, 27 446 'vidit. . . venientis' ult. syll. IV 261 K. VARIA LECTIO. 428 TE suprascr. M AENEAS M MERIA P 429 'maiior . . . sic enim ista scribi per geminatam i litter am metri ratio deposcit' Maximus Victorinus: cf. prol. 426 430 pugna yl 431 recusat m 437 praelia *plerique i
veteres' Pierii, Menag. pr., %
438 TUM M
ADOLEUEEAT M
439 sq. et t e . . . Hector reiecit Peerlkampus 440 = III 343 AVONCVLVS (0 corr. in V) P AVVNCVLVS MBybc EXCITAT P 441 VBE (E corr. in I) P 443 OMNES M 444 RVIT P: cf. XI 236 tune c uulnere m, Menag. alt. 445 cf. VII 722 plausuque tremit magno excita Zulich. 446 UENIENTES Me .AGMINE B aggere Servius testatw
VERGILI AENE1S XII
809
videre Ausonii, gelidusque per inia cucurrit ossa tremor: prima ante omnis Iuturna Latinos audiit adgnovitque sonum et treme facta refugit. ille volat campoque atrum rapit agmen aperto. 450 qualis ubi ad terras abrupto sidere nimbus it mare per medium (miseris heu praescia longe horrescunt corda agricolis: dabit ille ruinas arboribus stragemque satis, ruet omnia late); ante volant sonitumque ferunt ad litora venti: 455 talis in adversos ductor Rhoeteius hostis agmen agit, densi cuneis se quisque coactis adglomerant. ferit ense gravem Thyrnbraeus Osirhn, Arcetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates Ufentemque Gyas; cadit ipse Tolumnius augur, 460 primus in adversos telum qui torserat hostis. TESTIMONIA. 449 'audiit a.' cf. ult. syll. IV 238 E. 453 'dabit i. r.' Donatus ad Ter. eun. V 2, 60 453 sq. ''dabit . . . satis' Donatus ad Ter. adelph. Ill 4, 4 'dabit . . . arboribus' Donatus ad Ter. eun. II 3, 9 454 'ruit o. 1.' Diomedes I 441K. 456 'talis in a.' ult. syll. IV 233 K. 458 'ferit . . . Osirim' Nonius 315, 14 Donatus ad Ter. hec. V 1, 32 Servius Aen. V 114 X 207 XII 5 de schem. lex. p. 53H. 'gravem T. 0.' schol. Veron. 106, 19 K. 460 Servius Aen. VII 745 'Ufentemque G.' schol. Veron. 106, 22 K. VARIA LECTIO.
448
omnif (i m.
ant.
corr. in e) b
449 AVDIiT P ADGNOSCIT P et om, m TREMIFACTA B 450 CAMPOS P ATEVVM P 451 VBE P 452 ET (E corr. in I) II 453 ruinam Donatus ad eun. 454 RUIT Mil. s t Diomedis exempl. 455 VOLANT P uolanf b UOLANS Myl Bistinguitur in M post volans, non post late 456—468 Veron. fol. 213 & 457 densis Sprot. COACTIS PBVylc: cf. VII 509 COACTIS M eoacti probavit Wagnerus. ^cuneis . . . coactis . . in cuneorum modum composite Servius 458 OSIRIw V OSIRI~ M ofyrim c, Nonii qo ofyrim (yrim in ras.) b osirin, orisim, oristini alii Osinim BergMus opusc. I 311. 527 conl. X 655 459 ARCETIVM PB Arcetium (A corr. ex 0 ) b Arc&im y ARCHETIUM M ARcetiYM V arcentim, arcetum, avtheum alii. Tarchetium JBergMus opusc. 1 3 1 1 conl. PlutarcM Bom. 2 MNESTHEOS ut vid. V EM
EPULON M 460 TOLVMIVS B polator-e repetitus ex 266 AVERSOS B ut 266
461 fortasse ab intertorserat] TORSITIN B
810
VERGILI AENEIS XII tollitur in caelum clamor, versique vicissim pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros. ipse neque aversos dignatur sternere Morti nee pede congressos aequo nee tela ferentis insequitur: solum densa in caligine Turnum vestigat lustrans, solum in certamina poscit. hoc concussa metu mentem Iuturna virago aurigam Turni media inter lora Metiscum excutit et longe lapsum temone reliquit: ipsa subit manibusque undantis flectit habenas, cuncta gerens, vocemque et corpus et arma Metisci. nigra velut magnas domini cum divitis aedes pervolat et pinnis alta atria lustrat hirundo, pabula parva legens nidisque loquacibus escas ; et nunc porticibus vacuis, nunc umida circum stagna sonat: similis medios Iuturna per hostis fertur equis rapidoque volans obit omnia curru iamque hie germanum iamque hie ostentat ovantem nee conferre manum patitur, volat avia longe. haut minus Aeneas tortos legit obvius orbes vestigatque virum et disiecta per agmina magna
465
470
475
480
TESTIMONIA. 468 'Iuturna v.' schol. Veron. 106, 26 K. 470 cf. schol. Veron. 107, 7 K. 473 sq. Sacerdos VI 465 K. 477 'similis . . . hostes' Servius Aen. XII 456 VARIA LECTIO. 464 NEQVEAVERSOS B, Oblongus Pierii NEQ-ADUERSOS M neque aduerfof yc NECADVERSOS Pb, ut videatur abversos scriptum fuisse (cf.prol. 237sq.) NE^we aversOS V A v A 465 CONGRESSVS P EQo (m. 1 EQ-) M nee equo % aequo Servius Ban. legit FERENTES B 466 DENSO B 469—481 N
Veron. fol. 213a. 470 RELIQVIT PBybc RELIQUIT M RELINQVIT V 472 METISTII F 474 PENNIS Yc 478 cursu % 479 IAMQ-HICOSTENBIT (I post. corr. in T) M IAMQVEHICOSTmtatf V lAMQYEHICOstentat P iam hie oftentat y iamque hie oftendit b iamq, hoftendit, in mg. m. 2 i oftentat c 481 TOTO8 V TOrtos P tortos Servius confirmat orbif be 482 — 508 Veron. fol. 255 482 magna] longa Bentleius cum Heinsio
VERGULI AENEIS XII
811
voce vocat. quotiens oculos coniecit in liosteni alipedumque fugani cursu temptavit equorum, aversos totiens currus Iuturna retorsit. lieu quid agat? vario nequiquam fluctuat aestu, diversaeque vocant animum in contraria curae. huic Messapus, uti laeva duo forte gerebat leuta levis cursu praefixa hastilia ferro, horum unum certo contorquens derigit ictu. substitit Aeneas et se collegit in arma, poplite subsidens; apicem tamen incita summum hasta tulit sunimasque excussit vertice cristas. turn vero adsurgunt irae; insidiisque subactus, diversos ubi sensit equos currumque referri, multa Iovem et laesi testatus foederis aras iam tandem invadit medios et Marte secundo terribilis saevam nullo discrimine caedem suscitat irarumque omnis effundit habenas.
485
490
495
Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine caedes 500 diversas obitumque ducum, quos aequore toto TESTIMONIA. 483 'quotiens . . . hostem' ult. syll. IV 250 K. 484 scliol. Hor. carm. Ic 27, 24 491 sq. 'substitit . . . subsidens' Nonius 273, 25 491 et . . . arma' Servius Aen. X 412 492 sq. 'apicem . . . cristas' Nonius 401, 23 'apicem . . . tulit' Macrobius Sat. VI 1, 53 Aero ad Hor. carm. I 34, 14 494 cf. schol. Veron. 107, 8 K. 495 cf. schol. Veron. 107, 10 K. 500 'quis • . . deus' Aero ad Hor. serm. I 5, 53 D
483 coniecit 62 cor 61 485 AUERSOS M Aduerfof yc: cf. 464 486 cf. IV 283 489 cf. V 557 leuiy^ 49° dirigit y&c 491 CONLEGIT li con.... bl 492 SVMMAM Ii 493 excussit] extra vel exti Nonii exempt. 494 fubactif c fubactif bl 495 SENTIT M 496 TESTATVR PR 497 TAMEN P 'potest et Marte secundo distingui, ut seqiiatur terribilis saevam . . . potest ct hmgi, ut sit Marte secundo terribilis' Servius Ban. In M non post secundo, sed post terribilis distinguitur 498 in ing. A M TERRIBILES (E post. corr. in I) P 499 sq. m. 2 vel rec. add. ima pag. notis B et C adpositis in mg. M '499 OMNES M2 ETPVNDIT (f c. ecfundit) P 501 in mg. D M obituf c2 (obitum el) VAEIA LECTIO.
812
VERGILI AENEIS XII inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troi'us heros, expediat? tanton placuit concurrere motu, Iuppiter, aeterna gentis in pace futuras? Aeneas Rutulum Sucronem (ea prima ruentis pugna loco statuit Teucros) haut multa morantem excipit in latus et ; qua fata celerruma, crudum transadigit costas et cratis pectoris ensem. Turnus equo deiectum Amycum fratremque Dioren, congressus pedes, hunc venientem cuspide longa, hunc mucrone ferit curruque abscisa duorum suspendit capita et rorantia sanguine portat. ille Talon Tanaimque Neci fortemque Oetliegum, tris uno congressu, et maestum mittit Oniten, hie fratres Lycia missos et Apollinis agris nomen Echionium matrisque genus Peridiae,
505
5 to
516 515
TESTUIONIA. 503 'tanton'cf. Priscianus 1252 P. 'tanton...motu' Servius Aen. I 11 504 cf. schol. Veron. 107, 11 K. 507 <et . . . crudum' Priscianus 760 P. 511 sq. 'curruque . . . capita' Servius Aen. I 156 ge. I 208 516 Servius Aen. Ill 8 515 Servius Aen. II 89 VI 758 n
503 om. V tanto y TANTO B tanton testalur Servius: cf. X 668 504 SEGENTIS (I corr. in E) ill GENTES Bybc futuraf (af in ras.) c 505 ruentif (i m. ant. corr. in e) b FVRENTIS V 506 MOEAlflS V moratum Servius Ban. legit idque Benthio placuit, sed moratus ad 507 s Serviana exempt exhibent: cf. Ill 610 507 LATUM 31 CELEREIMA MRb CEREIMA V 508 CRATES Mbc 509 amiVAEIA LECTIO.
E
cum yc AM0TVM (T m. rec. corr. in C ut AMOECVM legatur) P {cf.prol. 439) Amycus iam IX 772 a Turno occisus DIORE~ Me diorem yb 511 abfeifa c ABSCISE- J? abfci& y ABSCISSAilfBfil 513 talon (a in ras.) b THALON M talum, tagum alii tanaim b TANAM M TANAIN Be tauain (u m. 2) y TALAIM P thalarum, talarim, taganum alii 514 TRES Be onitem bcl onyten Servii Par. Begin, onytem Mon. omentem, orontem alii, cf. Lobeclcius paihol. prol. 387 sq. 516. 515 sic ordinavit Peerlkampus, quamquam Servius v. 515 vcrsvi 514 adiunctum legit: vulgalum ordinem defendere conatur Koestlinus Philol. XL 180 516 Hinc yl agr//if (agr in ras.) b aruif (ruif m. rec. in ras.) c agrof yl 515 NOMENECHIONIVM Pb2c N0MINECHI0NIVM
VERGILI ABNEIS XII
813
et iuvenein exosum nequiquam bella Menoeten, Arcada, piscosae cui circum flumina Lernae ars fuerat pauperque domus nee nota potentum munera conductaque pater tellure serebat. 520 ac velut immissi diversis partibus ignes arentem in silvani et virgulta sonantia lauro, aut ubi decursu rapido de montibus altis dant sonitum spumosi amnes et in aequora currunt quisque suum populatus iter: non segnius ambo 525 Aeneas Turnusque ruont per proelia; nunc nunc fluctuat ira intus, rumpuntur nescia vinci pectora, nunc totis in volnera viribus itur. Murranum hie, atavos et avorum antiqua sonantem nomina per regesque aeturn genus omne Latinos, 530 praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi excutit effunditque solo: hunc lora et iuga supter provolvere rotae, crebro super ungula pulsu TESTIMONIA. 517 'exosum bella M.' Arusianns VII 472 K. 518 ult. syll. IV 231K. 519 'pauperque d.'Probi inst. art. IV 82 K. 520'eonducta . . . serebat' Donatus ad Ter. Phorm. II 3, 18 525 'quisque... iter' Cledonius V 59 K. 527 sq. 'rumpuntur . . . pectora' schol. Hor. carm. I 6, 5 'nesoia v. p.' Arusianus VII 495 K. 529 sq. Servius Aen. VI 760 533 sq. 'quatit ungula . . . equorum' Priscianus 909 P. VAEIA LECTIO.
Rybl NOMINEECHIONIUM M 'Oniten Donatus elicit aut gentile esse aut patronymicum . . . sed hoc non procedit . . . proprium ergo est, et sequens versus erit nomen Echionium, id est Thebana gloria . . . male quidam legunt nomine Chionium' e. q. s. Servius PERIDIAE (I post. corr. in E) M 517 nequiquam om. Arusianus
MENOETE~ M menoetem y, Arusiani ex. 520 LIMINA M velut Hor. epod. II 8 munera tesiatur Servius, quern munia legisse MarUandus praef.Stat. p.TKputabat SE&EBAT M 521 ignif y 522 AEB-ENTEM M Aerentem y arentem Servius testatur UERGULTA M 523 VBE P 525 populatur %, Cledonius 526 ruont 'aliquot antigui' Pieriani RVVNT MPRyoc in proelia ^, 'aliquot antiqui' Pieriani 528 sqq. Hinc margincs rescissi in I 528 VOLNERA (0 corr. in V) P UULNERA MEyhc 532 EXCIPIT M: cf. 507 IX 763 X 387 effudit b V
533 PROUULNERE (TJ post, con: in 0) SI
VPBK
super! SNQ-TAKTJi
814
VERGILI AENEIS XII
incita nee domini memorum proeuleat equorum. ille ruenti Hyllo animisque immane frementi occurrit telumque aurata ad tempora torquet: olli per galeam fixo stetit hasta cerebro. dextera nee tua te, Graium fortissime Cretheu, eripuit Turno. nee di texere Cupencum Aenea veniente sui: dedit obvia ferro pectora, nee misero clipei mora profuit aerei. te quoque Laurentes viderunt, Aeole, campi oppetere et late terram consternere tergo. occidis, Argivae quern non potuere phalanges sternere nee Priami regnorum eversor Achilles; hie tibi mortis erant metae: domus alta sub Ida, Lyrnesi domus alta, solo Laurente sepulchrum. totae adeo conversae acies, omnesque Latini, omnes Dardanidae, Mnestheus acerque Serestus et Messapus equm domitor et fortis Asilas Tuscorumque phalanx Euandrique Arcades alae, pro se quisque viri summa nituntur opum vi: nee mora nee requies, vasto certamine tendunt. Hie mentem Aeneae genetrix pulcherrima misit, iret ut ad muros urbique adverteret agmen ocius et subita turbaret clade Latinos, ille ut vestigans diversa per agmina Turnum c
TESTIMONIA.
534 'nec . . . equorum' Priscianus 772 P.
535
540
545 •
550
555-
539 sq.
nec . . . sui' Donatus ad Ter. Pliorm. I 2, 24 Servius Aen. II 396 IV 610 547 Macrobius Sat. IV 3, 11 552 'summa . . vi' Macrobius Sat. VI 1, 17 553 'vasto o. t.' Donatus ad Ter. eun. IV 1, 12 555 'iret . . . muros' schol. Med. eel. VIII 41 VARIA LECTIO.
super ungula pulsuj quatit ungula cursu Prise, exempt.: cf. VIII 596 535 furenti n 536 aerata Schraderus, fort, rede 538 CRETEV Pyc: cf. IX 774 541—576 valde corrosi in B 541 aerei Aldina pr. AERIS MPBybcip 542 CAMPIS M 543 lato % 544 — 546 partim legi non poterant in B 547 in ras. b LYRNASI B 548 omnif c 549 cf. IX 171 Omnif c 550 cf. 127 sq. EQVM P EQVVM MByU 551 cf. XI 835 552 cf. V 501 IX 532 553 cf. ge. Ill 110 Am. V 458
VERGILI AENEIS XII
815
hue atque hue acies circuratulit, aspicit urbem immunem tanti belli atque impune quietam. continuo pugnae accendit maioris imago: Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum ductores tumulumque capit, quo cetera Teucrum concurrit legio nee scuta aut spicula densi deponunt. celso medius stans aggere fatur: 'nequa meis esto dictis mora (Iuppiter hac stat) ? neu quis ob ineeptum subitum mihi segnior ito. urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini, ni frenum accipere et victi parere fatentur, eruam et aequa solo fumantia culmina ponam. scilicet expectem, libeat dum proelia Turno nostra pati rursusque velit concurrere victus? hoc caput, o cives, haec belli summa nefandi: ferte faces propere foedusque reposcite flammis.' dixerat, atque animis pariter certantibus omnes dant cuneum densaque ad muros mole feruntur. scalae improviso subitusque apparuit ignis. TESTIMONIA.
558 'hue . .
560
565
570
575
oiroumtulit' ult. syll. IV 246 K.
559 Arusianus VII 485 K. 565 Arusianus VII 510 K. Macrobius Sat. VI 1, 19 'Iupiter h. s.' Donates ad Ter. Phorm. II 1, 39 schol. Lucani VII 360 566 Macrobii exc. Bob. V 641 K. r ne . . . incepturn' ult. syll. r IV 254 K. 568 Charisius I 98 K. ni f. a.' Charisius I 93 K. Servius Aen. IV 40 569 cet . . . ponam' Servius Aen. XII 654 572 f hoc... civea' ult. syll. IV 227 K. Servius in Don. IV 424 K. defin.VI 230. 242K. Martianus Capellalll 278 574 "dixerat...certantibus' ult. syll.IV248K. 576 Servins Aen. XII 566 VARIA LECTIO. 559 immune Arusianus tanti om. Arusianus QVIETEM Byl quietum Arusianus 561 = IV 288 563 nee . . . deponunt otiosa esse iudicavit Wagnerus, legit Servius cf. 707 prol. 87 fessi Zulich. m. 2 565 dictis esto Macrobii exempl. hie Donati exempt, hae testatur Arusianus, Ennii arm. 263 exemplo confirmal Macrobius 566 ne de ult. syll. et exc. Bob. 568 frenum, in mg.: fedus m frenum testantur Charisius et Servius Dan. uicto (u m. 2, 0 corr. in i) y dicto 2, N
Charisii cod., ut III 189 FATETUR M Menag. pr., 'plerique' Pieriani, prob. Bcntleius v
575 FER*NTVE P
573 properi m, 574 ornnif b\
816
VERGILI AENEIS XII discurrunfc alii ad portas primosque trucidant, ferrum alii t o r q u e n t et o b u m b r a n t aethera telis. ipse inter primos dextrani sub moenia tendit Aeneas magnaque incusat voce L a t i n u m testaturque deos, iterum se ad proelia cogi ; bis iam Italos hostis, haec altera foedera r u m p i . exoritur trepidos inter discordia civis: u r b e m alii reserare iubeht et pandere portas Dardanidis ipsumque t r a h u n t i n moenia regem, arma ferunt alii et p e r g u n t defendere muros. inclusas u t cum latebroso i n pumice p a s t o r vestigavit apes fumoque implevit a m a r o : illae intus trepidae rerum per cerea castra discurrunt magnisque acuunt stridoribus iras; volvitur ater odor tectis, turn m u r m u r e caeco intus saxa sonant, vacuas it fumus ad auras. Accidit haec fessis etiani fortuna Latinis, quae totam luctu concussit funditus urbem. regina u t tectis venientem prospicit hostem, incessi muros, ignis ad tecta volare, n u s q u a m acies contra Rutulas, nulla agmina T u m i :
580
585
590
595
TESTIMONIA. 584 'portas reserare iubent' anecd. Helv. p. 173 585 cipsumque . . . regem' Servius Aen. II 480 589 f illae . . rerum' Arusianus VII 512 K. 593 Mico ap. Keilium in ind. univ. Halensis 1872 594 ult. syll. IV 250 K. 595 'venientem p.' cf. Priscianus 1175 P. 696 Eutychis ars V 482 K. Servius ge. IV 68 'incessi m.' Arusianus VII 488 K. schol. Bern. ge. IV 68 VARIA LECTIO.
577 fatigant m, Moret. pr., Hamb. alt, ObIAM
longus Pierii 582 HAECALTERA M 5 8 3 CIVIS (I post, corr. in E) P CIVES Pybc 587 ut cum] UELUTI M ut 749 im y 588 APESET P 590 cf. IX 464 592 fumus] expectes volgus secundum Apollonium II 133 sq. 595 speculis PeerlJcampus tectis Servius confirmat 596 INCESSI P, testantur Arusianus Eutyches Servius: cf. Woelfflinus Arch. IX 114 INss ra CEB-I M (voluitne inscendi?) Ince/^/ (corr. m. rec.) b Incendi, in mg. At inceffi c INCENSI B Incendi y IGNIS (I post. corr. in E) P ignifq, c IGNESQVE B, Eutychis Par. ADINTECTA P
VERG1LI AENEIS XII
817
infelix puguae iuvenem in certamine credit extinctum et subito mentem turbata dolore se causam claraat crimenque caputque nialoruni, niultaque per maestum deniens effata furorem purpureos moritura manu discindit amictus et nodum informis leti trabe nectit ab alta. quam cladein miserae postquam accepere Latinae 7 filia prima manu floros Lavinia crinis et roseas laniata genas, turn cetera circum turba furit: resonant late plangoribus aedes. hinc totam infelix volgatur fama per urbem. demittunt mentes; it scissa veste Latinus, coniugis attonitus fatis urbisque ruina, canitiem irnmundo perfusam pulvere turpans.
600
605
610
Interea extremo bellator in aequore Turnus palantis sequitur paucos iam segnior atque iam minus atque minus successu laetus equorum.
614
multaque se incusat, qui non acceperit ante Dardanium Aenean generumque adsciverit ultro.
612
TESTIMONIA. 603 Laotantius de rnort. persec. 30 606 'et r. comas' de schem. lex. p. 55 H. 610 'coniugis a. f.' Arusianus VII455 E. 616 'iam m. a. m.' tilt. syll. IV 248 K. ta
598 INCERTAMINA P in cermina (a post. corr. in e) c certamina (a post. corr. in e) y ACERTAMINE B certamine, om. in, & 599 et om. y 603 ac Lactantius infamis % 'informis leti quasi mortis infamissimae' Servius laquei Peerlkampus alta (a post, e corr.) y 605 floros in Leid. m. pr. et in Mentel. pr. fuisse coniciebat Heinsius. FLAVOS MPBybop, parum feliciter defensum a Wagnero led. Verg. 362: cf. IV 559. 'flavos . . . antiqua lectio floros habuit . . . [Probus sic adnotavit: neotericum erat flavos, ergo bene floros]' e. q. s. Servius {uncis inclusa in solo Paris, leguntur) CRINES PEbc 606 comas schem. lex. genas Servius confirmat 607 LATAE M LATAE Re 608 VVLGATVR Pybc 609 it] et Peerlkampus 610 factis Arusiani cod. 611 turbanf cl turpat PeerlVAEIA LECTIO.
hampus
612 sq. om. ~M.PB.yb, extant in c%: cf. XI 471
G12 acceperat cl ant. m. in b
613 aeneam c
614 sqq. alia, sed et ipsa
818
VERGILI AENEIS XII attulit hue illi caecis terroribus aura conimixtutn claniorem, arrectasque impulit auris confusae sonus urbis et inlaetabile murmur. r ei niihi! quid tanto turbantur moenia luctu? 620 quisve ruit tantus diversa clamor ab urbe?' sic ait adductisque atnens subsistit habenis. atque huic, in faciem soror ut conversa Metisci aurigae currumque et equos et lora regebat, 625 talibus occurrit dictis: chac, Turne, sequamur Troiugenas, qua priraa viam victoria pandit; sunt alii, qui tecta manu defendere possint. ingruit Aeneas Italis et proelia miscet: et nos saeva manu mittamus funera Teucris. nee numero inferior pugnae nee honore recedes.' 630 Turnus ad haec c o soror, et dudurn adgnovi, cum prima per artem foedera turbasti teque haec in bella dedisti, et nunc nequiquam fallis dea. set quis Olympo demissam tantos voluit te ferre labores? 635 an fratris miseri letum ut crudele videres? nam quid ago? aut quae iam spondet Fortuna salutem? yidi oculos ante ipse meos me voce vocantem
TESTIMONIA. 623 Diornedes 1 411 E. Dositheus VII 415 K. 625sqq. cf. Apuleius de deo Socr. 11 627 Servius Aen. Xil 661 628 Servius Aen. II 301 'ingruit Aeneas armis' Servius Aen. XI 899 629 (om. 'manu') Servius Aen. XII 664 634 'nunc . . . dea' Porpliyrio ad Hor. epist. I 3, 32 636 Servius Aen. X 443 Macrobius Sat. IV 2, 10 638 sq. c vidi.. .Murranum' Servius Aen. XII 529 Macrobius Sat. IV 2,10 638 cvidi . . . meos' Quintilianus IX 3, 46 Servius Aen. X 443 VARIA LECTIO.
libri
illi. y
617 hue Hamburg, m. 2, Madvicus HUNC ci
ILLICAESI (CI sup. m. rec.) P CAECIS ILLI E
618 AUEIS MlPlBy AURES M2P2bc 623 hie y 624 GEREBAT P gerebat, ai regebat y tenebat Moret. pr. 627 POSSVNT Pel 628 Italis] armis Servii Aen. XI 899 exempt: cf. 654 630 NEQVE B 631 om., add. m. rec. in mg. y humili respondet talia voce add. Leid. 635 TANTOSQ- M TEPERFERRE B 636 miseri fratris Macrobii exempt. 637^ qua c SPONDIT Pyl 638 uocante, al clamante y *atqui hoc nusquam legimus' Servius: cf. 529 sqq.
VERGILI AENEIS XII
819
Murranuni, quo non superat mihi carior alter, oppetere ingentem atque ingenti volnere victum. 640 occidit infelix nostrum ne dedecus Ufens aspiceret; Teucri potiuntur corpore et armis. excindine domos (id rebus defuit unum) perpetiar, dextra nee Drancis dicta refellam? terga dabo et Turnum fugientem haec terra videbit? 645 usque adeone mori miserum est? vos o mihi manes este boni, quoniam superis aversa voluntas! sancta ad vos anima atque istius nescia culpae descendant magnorum haut umquam indignus avorum.' Vix ea fatus erat: medios volat ecce per hostis vectus equo spumante Saces, adversa sagitta saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum: 5 Turne ; in te suprema salus: miserere tuoruni. fulminat Aeneas armis summasque minatur deiecturum arces Italum excidioque daturum;
650
655
TESTIMONIA. 640 de sohem. lex. p. 52 H. 644 'nee . . refellam' Priscianus 706 P. 646 'usque . . . est' Seneca epist. 101, 13 Quintilianus VIII 5, 6 Suetonius Ner. 47 Servius Aen. X 644 Macrobius Sat. V 16, 7 646 sq. 'vos . . voluntas' Servius Aen. I 387 IV 610 XI 51 648 sq. 'sancta . . . descendant' Macrobius Sat. Ill 3, 6 649 Priscianus 1127 P. 'magnorum . . . avorum' Arusianus VII 480 K. c 651 vectus... Saces' Donatus ad Ter. eun. Ill 1,9 652 'ruitque... Turnum' Servius Aen. I 76 ge. IV 321 653 Suetonius diff. serm. p. 279, 4 Reiff. 'Turne . . . salus' explan. in Don. IV 535 K. 'miserere t.' Arusianus VII 491K. 654 'fulminat A. a.' Servius Aen. VIII527 VARIA LECTIO.
639 fuperat (p m. 2, corr. ex f ut vid.) y
s p -FUERAT M fuerat m% superat testatur Servius
640 cf. X 842
UOL///ERE (eras. U vid.) M VVLNERE PRybc 641 NOSTRVMNE P NENOSTRVM MRybc 644 Drancis dextra m refallam yl 645 VIDEBO R 647 ADUERSA M (»), yb 648 nescia Menag. alt, Goth, tert, INSCIA MPBbmmp, Scrvil et Macrobii exempt.: argutatwr Wagnerus lect. Verg.364 infeia . y2 infeiuf yl anima, atque anima istius inscia culpae prop. Lachmannus Lucr. 76: cf. BergUus opusc. I 256 649 NUMQUAM (N erasa) M 650 HOSTES MP2b 6 5 1 - 6 8 7 deficit R 655 italu arcef cm italis arees Montalb. RIBBECTC, Vergil. III.
53
820
VBKGILI AENEIS XII iamque faces ad tecta volant, in te ora Latini, in te oculos referunt; mussat rex ipse Latinus, quos generos vocet aut quae sese ad foedera flectat. praeterea regina, tui fidissima, dextra occidit ipsa sua lucemque exterrita fugit. soli pro portis Messapus et acer Atinas sustentant acieni. circum hos utrimque phalanges stant densae, strictisque seges inucronibus horret ferrea: tu currum deserto in gramine versas.' opstipuit varia confusus imagine rerum Turnus et obtutu tacito stetit. aestuat ingens uno in corde pudor mixtoque insania luctu et furiis agitatus amor et conscia virtus. ut primum discussae umbrae et lux reddita nienti, ardentis oculorum orbes ad moenia torsit turbidus eque rotis magnam respexit ad urbem. ecce autem flammis inter tabulata volutus ad caelum undabat vortex turrimque tenebat, turrim, compactis trabibus quam eduxerat ipse subdideratque rotas pontisque instraverat altos. c iam iam fata, soror, superant; absiste morari;
f
TESTIMONIA.
656 sq. 'in .
. referunt' Servius Aen. XII 3
660
665
670
675
657 sq.
mussat . . . vocet' Servius Aen. XI 345 ge. IV 188 657 'mussat r. i. L.' Donatus ad Ter. adelph. II 1, 53 Servius Aen. XII 718 schol. Stat. Theb. Ill 92K. 659 sq. 'praeterea . . . sna' Priscianus 1123. 1125 P. 659 'regina t. f.' Arusianus VII 473 K. 661 sq. 'soli . . . aciem' Diomedes I 414 K. Bedade orthogr. VII283 Dositheus VII 416 K. 664 ctu . . . versas' Servius Aen. XII 667 eel. X 68 671 'magnam. . . urbem' Donatus ad Ter. Andr. II 5, 6 673 'ad . . . vortex' Eutychis ars V 472 K. 674 Servius eel. II 36 675 Servius Aen. IX 527 VAEIA LECTIO. 661 Atinas: cf. XI 869 asilas it%, fortasse redius: cf. 127. 550 662 SUSTINEANT (I corr. in B, E in T) M ACIES My utrumque cl 663 denfe m. 2 in ras. c 665 OBSTUPUIT M 666 sqq. cf. X 870 sqq. 667 — 692 Veron. fol. 254 669 diliectae b uox, in mg. At lux c uox Menag. alt, Mentel. alt, %: cf. I l l 40 VII 95 670 ARDENTES M2b 673 vortex Eutyches VERTEX libri 675 instruxerat m% 676 iam nos m iam iam ''Servius testatur MORARE Py
VERGILI AENEIS XII
821
quo deus et quo dura vocat Fortuna 7 sequainur. stat conferre manum Aeneae, stat quidquid acerbist niorte pati; neque me indecoreni, germana, videbis amplius. hunc, oro? sine me furere ante furorem.' 680 dixit et e curru saltum dedit ocius arvis perque hostis, per tela ruit maestamque sororem deserit ac rapido cursu media agmina rumpit. ac veluti montis saxum de vertice praeceps cum ruit avolsum vento, seu turbidus iniber n85 proluit aut annis solvit sublapsa vetustas; fertur in abruptum magno rnons improbus actu exultatque solo, silvas armenta virosque involvens secum: disiecta per agmina Turnus sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso G90 sanguine terra madet striduntque hastilibus aurae ; significatque manu et magno simul incipit ore: 'parcite iam, Rutuli, et vos tela inhibete, Latini; quaecumque est Fortuna, mea est: me verius unum pro vobis foedus luere et decernere ferro.' 095 discessere onmes medii spatiumque dedere. At pater Aeneas audito nomine Tumi deserit et muros et summas deserit arces TESTIMONIA. 678 'stat c. m.' Servius Aen. VII 553 'stat . . . Aeneae' Arnsianus VII 462 K. Servius Aen. I 582. 646 678 sq. 'stat . pati' Servius Aen. II 750 679 sq. 'neque . . . amplius' ult. syll. IV 248 K. 680 cf. scliol. Veron. 107, 14 K. 'hune . . . furorem' Donatus ad Ter. eun. Ill 5, 39 Arusianus VII 474 K. de schem. lex. p. 58 H. 684 'praeceps' scliol. Veron. 107, 19 K. 686 'annis . . . vetustas' scliol. Hor. carm. Ill 30, 4 687 Dioinedes I 457 K. Servius Aen. VI 360 694 sq. Priscianus 1180 P. 'me ferro' (om. 'decernere') Porphyrio ad Hor. serm. II 3, 312 694 'quaecumque...mea est' Marius Victorinus VI 67 K. ET
677 DEVSQVA P, fort, rede 678 ACERBIST P ACERBIEST Mybc ACER— Y acerbum est Goth, pr., Scrvii exempt. 682 hoftef b 684 montis] Pindi Peerllemnpus ex Silio IV 520 685 AUULSUM MP2ybc 687 abrumptum y ictu mi, Oblongus et Porcius Pierii actu Servius 688 EXSULVARIA LECTIO.
TAT MY 692 magno^incipit y 693 — 705 Yeron. fol. 214 b 695 PERRVM (7corr. in O) P 698 sq. inverso ordine V 53*
822
VERGILI AENEIS XII praecipitatque moras omnis, opera omnia rumpit laetitia exultans, horrendumque intonat armis: quantus Athos aut quantus E r y x aut ipse coruscis cum fremit ilicibus quantus gaudetque nivali vertice se attollens pater Appenninus ad auras, iam vero et Rutuli certatim et Troes et omnes convertere oculos Itali, quique alta tenebant
705
inoenia quique inios pulsabant ariete muros ; armaque deposuere umeris. stupet ipse Latinus ingentis, genitos diversis partibus orbis, inter se coiisse viros et cernere ferro. atque illi ; ut yacuo patuerunt aequore campi,
710
700
procursu rapido, coniectis eminus hastis, TESTIMONIA. 700 'horrendumque i. a.' Servius Aen. XII 654 (om. que') de schem. lex. p. 58 H. 701 'quantus . . . Eryx' schol. Guelf. Lucani II 677 703 'pater Appenninus' Servius Aen. I 65 III 89 707 cf. schol. Veron. 107, 23 K. 708 sq. Seneca epist. 58, 3 708 'ge709 Priscianus 557 P. Servius nitos . . . orbis' Arusianus VII 476 K. Aen. II 508 ge. II 256 711 ult. syll. IV 255 E. f
VAEIA LECTIO. 701 ADHOS B adof yl athon blc%, schol. Lucani c Athon: Jiaec est vera lectio, nam si Athos legeris, brevis est et versus non stat' Servius et c 706—718 Veron. fol. i
214 a
709 COIISSE (I pr. corr. ex L) M coiffe y COISSE s RVbc COISE P et om. c% que Prisciani co cernere Mentel. m. 2, testantur scJiol. Veron. (ann. pliilol. 1866 p. 72) et Seneca ('quaedam simplicia in usu erant, sicut cernere ferro inter se dicebantur. idem Vergilius hoc probabit tibi: ingentis . . . cernere ferro, quod nunc decernere dicimus. simplicis illius verbi usus , DE amissus est') CERNEEE P DECERNERE MRycmy, Prisciani Halb. Sangall. Karolir. G-rut. corr., Heidelb. (s in metro apud vetustissimos vim suam frequenter amittere hoc exemplo probantis), legit Servius ge. 256 Aen. II 508, qui ad nostrum locum haec adnotavit: 'inter se coisse viros et cernere ferro: vera et antiqua haec est lectio . .. posteritas coepit legere et decernere ferro. secundum quam lectionem synaloepha opus est, sed exclusa s, ut sit vir' et decernere ferro.' difcernere b, Prisciani cetera exemplaria 710 aequore campi m. rec. in ras. c 711 CONLECTIS R N
COLECTI^-SEMINUS M
VERGILI ABNEIS XII
823
invadunt Martem clipeis atque aere souoro. dat gemitum tellus; turn crebros ensibus ictus congeminant: fors et virtus miscentur in unum. ac velut ingenti Sila summove Taburno 715 cum duo conversis inimica in proelia tauri frontibus incurrunt (pavidi cessere magistri, stat pecus omne metu mutum inussantque iuvencae, quis nemori imperitet, quem tota armenta sequantur); illi inter sese multa vi volnera miscent 720 cornuaque obnixi infigunt et sanguine largo colla armosque lavant; gemitu nemus omne reinugit: non aliter Tros Aeneas et Daunius heros concurrunt clipeis; ingens fragor aethera complet. Iuppiter ipse duas aequato examine lances 725 sustinet et fata imponit diversa duorum, quem damnet labor et quo vergat pondere letum. emicat hie, impune putans, et corpore toto TESTIMONIA. 712 schol. Veron. 107, 25 K. 714 cfors . . unum' comin. Bern. Luoani IV 634 U. 715 Asper 115, 1 Servius ge. Ill 219 718 cf. schol. Veron. 107, 32 K. 722 ult. syll. IV 253 K. 7-25 sq. Macrobius Sat. V 13, 39 727 Nonius 277, 7 Priscianus 798P. Agroecius VII 120 K. 'queni d. 1.' Beda de orthogr. VII 270 K. VAEIA LECTIO. 712 Teste schol. Veron. fuerunt, qui clipeis... sonoro referrent ad sequentia. Post clipeis et sonoro distinctum o u in M 713 TUMCREBRIS My ICTIS M 111 MISCETVR V miscentur Servii ex. in lemm. 715 sqq. cf. ge. Ill 219 sqq. 715 SILA MPbcy, Asper, om. 7 SILVA Byl 'Sila . . . pessime quidam silva legunf Servius 719 NEMORIilfPifyl&i^, suprascr. c, confirmat Servius Dan. pe. cori y2 pecori m, aliquot Pieriani M
A
QUAE M SEQUUPfUR- M fequS" o 720 UULNERA MBbc VLNERA P proelia, at uulnera y: cf. ge. Ill 220 721 Cornu b 723 sq. ordinc inverso R 725 exaginine yl 727 ET MPByc aut b%, Prisciani exempt., Nonius et Servius, qui damnet pro liberet positum esse statuant. 'quem virtus sua absolved aut victorem faciat. numquam enim tantus auctor in duabus diversis lancibus unam rem ponebat, praesertim cum interponcrct aut coniunctionem disiunctivam' Agroecius. Similiter Beda
824
VERGILI AENEIS XII alte sublatum consurgit Turnus in ensem et ferit: exclamant Troes trepidique Latini, arrectaeque araborum acies. at perfidus ensis frangitur in medioque ardentem deserit ictu . . . . ni fuga subsidio subeat. fugit ocior euro, ut capulum ignotum dextramque aspexit mermem. fama est praecipitem, cum prima in proelia iunctos conscendebat equos, patrio mucrone relicto, dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci. idque diu, dum terga dabant palantia Teucri, suffecit: postquam arma dei ad Volcania ventumst, mortalis mucro glacies ceu futtilis ictu dissiluit; fulva resplendent fragmina harena. ergo amens diversa fuga petit aequora Turnus et nunc hue, inde hue incertos implicat orbes; undique enim densa Teucri inclusere corona, atque hinc vasta palus, hinc ardua moenia cingunt.
730
735
740
745
Nee minus Aeneas, quamquam tardata sagitta interdum genua impediunt cursumque recusant, insequitur trepidique pedem pede fervidus urget: TESTIMONIA.
733 r ni f. s.' ult. syll. IV 252 K.
738 sq. 'idque...
suffecit' Nonius 386, 3 738 'terga d.' Probi inst. IV 127 K. 748 'trepidique . . . fervidus instat' Arusianus VII 483 K. Q-
732 MEDIOTAEDENTEM M ICTU— M Post hunc versum quid superest? inserit Bigot. Ego s
VARIA LECTIO.
ICTVM B
lacwnam signavi
733 &VBEAT P
ni f. subsidio, subeat
(ictum scil.) Madvicus 734 ignotum] an ignavum? sed cf. 759 735 PRIMVM PBy in ad (ad eras) y AD P 739 VVLCANIA Pybc VENTVMST P VENTVMEST M (EST- m. rec. add.), Bye 740 fusilis m, Leid. futtilis Servius Dan. 741 RESPLENDENT Pyb RESPLENDENT (N corr. vid. ex T) M refplendet c2 RESPLENDET B refplendit cl FRAGMINA (I corr. in E) M PRAGMEN B 744 TEUCRI.DENSA M densa Teucri Servius in lemm. 746 TARDATA PByb TARDATA Me 747 qne om. y 748 VRGVET PByc instat Arusianus lestatur: cf. 751 IX 350 X 788
VEEGILI AENEIS XII
825
inclusum veluti siquando flumine nanctus cervom aut puniceae saeptum formidine pinnae venator cursu canis et latratibus instat; ille autem ; insidiis et ripa territus alta, mille fugit refugitque vias; at vividus Umber haeret hians, iam iamque tenet similisque tenenti increpuit malis morsuque elusus inani est. turn vero exoritur clamor, ripaeque lacusque responsant circa et caelum tonat omne tumultu. ille simul fugiens Rutulos simul increpat omnis, nomine quemque vocans, notumque efflagitat ensem. Aeneas mortem contra praesensque minatur exitium, si quisquam adeat, terretque trementis excisurum urbeni minitans et saucius instat. quinque orbis explent cursu totidemque retexunt hue illuc; neque enim levia aut ludicra petuntur praeinia, set Turni de vita et sanguine certant. forte sacer Fauno foliis oleaster amaris hie steterat, nautis olim venerabile lignum, servati ex undis ubi figere dona solebant Laurenti divo et votas suspendere vestes;
750
755
760
765
TESTIMONIA. 758 Servius Aen. XII 268 'ille s. f.' ult.syll. 1V261K. 764 sq. 'neque . . . certant' Priscianus 769 P. 766 sq. 'forte . .. olim' Servius Aen. XII 779 766 Arusianus VII 511 K. 768 Arusianus VII 507 K scliol. Hor. carm. I 6, 13 VAKIA LECTIO. 749 in flumine c NANCTVS B NACTUS MPybc 750 cf. ge. Ill 372 CERVOM (0 con: in V) P CEEVVM MBylc et Peerlkampus aut Servius Dan. PVNICEA
(E con. ex I) P E
penne c
753 A-6- M ac 1)1
754 TENENS Be
uf
755 LV¥SVS P eluf y elapsus Borvill. EST add. vid. in M 756 cquidam quaerunt, an iam recessum sit his versibus a eomparatione. sed non dubie videtur' Servius Dan. LACWS B v LAC^S M 757 CIECAET in ras. B tumultuj fragore m, in ras. b, ut IX 541 758 OMNES MP2 759—831 deficit B 759 QVEMQVAM Py 761 TEEMENTIS (I con: in E) MP trementes b 763 ORBIS P I ORBES MP2ybc 764 nee yl, Prisciani Bong. 769 ueftif cl
826
VERGILI AENEIS XII set stirpem Teucri nullo discrimine sacrum sustulerant, puro ut possent concurrere campo: hie liasta Aeneae stabat, hue impetus illam detulerat fixam et lenta radice tenebat. incubuit voluitque mauu convellere ferrum Dardanides teloque sequi quern prendere cursu non poterat. turn vero amens formidine Turnus Taune, precor, miserere' inquit c tuque optima ferrum Terra tene, colui Testros si semper honores, quos contra Aeneadae bello fecere profanos.' dixit opemque dei non cassa in yota vocavit. namque diu luctans lentoque in stirpe moratus viribus baud ullis valuit discludere morsus roboris Aeneas, dum nititur acer et instat, rursus in aurigae faciem mutata Metisci procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit.
770
775
780
785
TESTIMOHIA. 770 sq. Servius Aen. XII 117 rsed . . . austulerant' Cledonius V 40 K. Charisius I 109 K. Servius Aen. XII 779 ge. I 171 Macrobius Sat. Ill 3, 4 770 Consentius V 345. 346 K. Servius Aen. I 626 III 94 VII 99 'stirpem... sacrum' Probi de nom. exe. IV 210 K. 'stirpem sacrum' anecd. Helv. p. 238 772 'hie . . . stabat' Marius Victorinus VI 66 K. 777—779 Macrobius Sat. Ill 3, 4 777 sq. 'Faune . . . tene' schol. Veron. 102, 17 K. 'tuque . . . tene' Macrobius Sat. IV 6, 10 777 'Faune . . . inquit' Servius Aen. IX 402 781 Nonius 227, 3 ult. svll. IV 251 K. VAEIA LECTIO. 771 sustulerunt Charisii codd. 773 ET M et suprascr. &, om. Paldamus lenta radice yem, Servius in lemm. AB
A
LENTARADICE M: cf. 787 LENTABARADICE P lenta .. radice b lenta in radice % lib —111 repetuntw post 111 adposito in mg. utrimque signo () in M. Itaque hos Mb, priores Ma L
A
signavi 775 TE&&O P 111 OPTIME Ma OPTIME W 779 bello, al ferro y ferro Zulick, Bottend. duo, quod allitteratione commendatur 780 V0CAY-IT (B sup. m. rec. ut vid.) P 782 DISCLVDERE Pb DISCUfiRERE M difclvdere (d corr. ex c vel a, ifel m. 2 in ras., v corr. ex e), at difcurrere y conuellere c% discindere Tenet Coniectando disrumpere disiungere discerpere distringere divellere possis proponere 784 mutata bem OONYBRS
mutata . . y MUTATA M CONVERSA P% ut 623
VERGILI AENEIS XII
827
quod Venus audaci nympliae indignata licere accessit telumque alta ab radice revellit. olli sublimes, armis animisque refecti, hie gladio fidens, hie acer et arduus hasta, adsistunt contra certamina Martis anheli.
790
Iunonem interea rex omnipotentis Olynipi adloquitur fulva pugnas de nube tuentem: c quae iam finis erit, coniunx? quid denique restat? Indigetem Aenean scis ipsa et scire fateris deberi caelo fatisque ad sidera tolli.
795
quid struis? aut qua spe gelidis in nubibus haeres? niortalin decuit violari volnere divom, aut ensem (quid enim sine t e I u t u r n a valeret?) ereptum reddi Turno et vim crescere victis? desine iam tandem precibusque inflectere nostris: 800 ventum ad suprenram est. terris agitare vel undis 803 Troianos potuisti, infandum accendere bellurn, deformare domum et luctu miscere hymenaeos: 805 ulterius temptare Yeto.' sic Iuppiter orsus; sic dea summisso contra Saturnia voltu: c ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluntas, Iuppiter, et T u r n u m et terras invita reliqui; TESTIMONIA. 787 cde stirpe revellit' Diomedes I 372 K. 789 Servius Aen. XII 747 792 Tulva . . . tuentem' Agroecius VII 125 K. Beda de orthogr. VII 272 K. Servius Aen. XII 810 794 'indigetern . . . ipsa' comm. Bern. Lucani I 556 U. 797 Servius Aen. XII 320 'vulnus mortale' Servius Aen. X 30 800 Servius r Aen. XII 793 803 rventum . . . est' Servius Aen. XII 808 806 sic I. o.' Servius Aen. I 325 II 2 808 sq. 'ista . . . Iuppiter' Donatus ad Ter. eun. c II 3, 73 808 ista . . . mihi' ult. syll. IV 25X E. VARIA LECTIO. is
787 de stirpe revellit Diomedes
788 ANI-
r
M¥M P animi c animis Servius confirmat 790 CERTAMINA MPyc eertamine b% 'certamina . . . alii certamine legunf Servius ad certamina Schenlcelius 794 INDIGITEM M aeneam y 795 FATIS-CAELOQVE P 797 Mortally VVLNERE MPybc DIVOM (O corr. inV)P DIUUM Mybc 799 uicto b 801 sq. post v. 832 transposui 807 VOLTV )O corr. in V) P UULTU Mybc
808 magna d
809 RELIQVIo P id 818 relinqui cl
828
VERGILI AENEIS XII nee tu me aeria solam nunc sede videres 810 digna indigna pati, sed flammis cincta sub ipsa starem acie traheremque inimica in proelia Teucros. Iuturnam misero (fateor) succurrere fratri suasi et pro vita maiora audere probavi, non ut tela tamen, non ut contenderet arcum: 815 adiuro Stygii caput inplacabile fontis, ima superstitio superis quae reddita divis. et nunc cedo equidem pugnasque exosa relinquo. illud te, nulla fati quod lege tenetur, pro Latio obtestor, pro maiestate tiiorum: 820 cum iam conubiis pacem felicibus (esto) component^ ciim iam leges et foedera iungent, ne vetus indigenas nomen mutare Latinos neu Troas fieri iubeas Teucrosque vocari aut vocem mutare viros aut vertere vesteni. 825 sit Latium, sint Albani per saecula reges ; sit Romana potens Itala virtute propago: occidit, occideritque sinas cum nomine Troia.' olli subridens hominum rerumque repertor
TESTIMONIA. 810 sq. cnec . . . pati' Servius Aen. IX 637 813 sq, Arusianus VII 508 K. Seryius Aen. X 10 Macrobius Sat. VI 6, l'l 815 Servius Aen. XII 320 816 Arusianus VII 450 K. 820 Priscianus 1024 P. 823 sq. cf. Seryius Aen. I 6 827 Servius Aen. IV 231 r Itala v. p.' Consentius V 347K. 828 'occideritque . . . Troia' Aero ad Hor. carm. Ill 3, 40 829 'hominum r. r.' Lactantius div. inst. I 11
810 nube % sede testatur Servius Ban. accincta in ras. c IPS AM M 812 STARE
VAKIA LECTIO.
811 sed om. c
m i
ACIEM M Stareace y
813 fateor misero Macrobii a exc. Salisb.
ten
815 conderet c 'contenderet . . . alii ostenderet, id est adiuvaret tendentem' e. g. s. Servius Dan. ARCD'M M 818 QVIDBM P exoffa y\ 821 Coniam c: Quom iam scriptum fuerat i
CONVBIS P cf. IV 168 et Lachmannus Lucr. 281
824 que] N
VE Py
825 VESTES Pyc I
828 OCCIDAT P
826 sit] SINT P N
SI»AS M sine m
sint] SIT M
VERG1LI AENEIS XII
829
c
es geriuaua Iovis Saturnique altera proles: irariun tantos volvis sub pectore fluctus. veruni age et inceptura frustra summitte furoreni: ni te tantus edit tacitam dolor et mihi curae saepe tuo dulci tristes ex ore recursent, do quod vis, et me victusque volensque remitto. sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt, utque est nomen erit; comnrixti corpore tanto subsident Teucri. morem ritusque sacrorum adiciam faciamque omnis uno ore Latinos. hinc genus Ausonio mixtum quod sanguine surget, supra homines, supra ire deos pietate videbis, nee gens ulla tuos aeque celebrabit honores.' adnuit his Iuno et mentem laetata retorsit. interea excedit caelo nubemque relinquit. His actis aliud genitor secum ipse volutat Iuturnamque parat fratris dinaittere ab armis. dicuntur geminae pestes cognomine Dirae,
830
801 802 833 835
840
845
TESTIMONIA. 830 sq. Servius Aen. I 23 'Saturnique . . . tantos et reliqua' Servius Aen. IV 92. 372 832 fquare age et i.' ult. syll. IV 247 K. 801 cne . . . dolor' Diomedes I 362 K. Aero Hor. epod. 3, 3 802 'dulci ex ore recuset' Augustini regul. V 500 K. 836 sq. 'inorem . . . adiciarn' Maorobius Sat. Ill 8, 13 841 Nonius 438, 11 845 Servius Aen. I 293 II 622 IV 609 'sunt geminae p.' Servius Aen. Ill 209 VARIA LECTIO. 832 verum] qtiare testatur aitctor de ult. syll.: cf. VII 429 Sic 801 sq. inserendos esse demonstrare studui in emend, Verg. p. 16 sqq. 801 NI P I NE MP2y, Dtomedis cxempl. A
nec be, Servius in lemm. te nee Aero EDIT Py EDAT Mbc edit testantur Diomedes et Aero, legisse videtur Servius quoque K.
802 dulci. c EECUSENT Me 833 uo. lens (1 m. 2) y VOLVENS P 835 oommixto %, Mediceus et Porcius Pierii SANGVINE B: cf. 838 TANTO ify, prolaverunt Heinsius et Bentleius TANTVM MPybc 836 RETVS P 837 adicient prop. Wagnerus, cui de Mo loco non liquet OMNES M2Py2b 838 furgit yl: de M non satis constat 841 vultum Schraderus al defiftere
842 CAELVM (V corr. in 0) P 844 demittere I dimittere y descenders Goth. tert. (voluit discindere) dimittere Scrviits confirmat
830
VERGILI AENEIS XII
quas et Tartaream Nox intempesta Megaeram uno eodemque tulit partu paribusque revinxit serpentum spiris ventosasque addidit alas. hae Iovis ad solium saevique in limine regis apparent acuuntque metum mortalibus aegris, siquando letum horrificum morbosque deum rex molitur meritas aut bello territat urbes. harum unam celerem demisit ab aethere summo Iuppiter inque omen Iuturnae occurrere iussit. ilia Tolat celerique ad terram turbine fertur. non secus ac nervo per nubem inpulsa sagitta, armatam saevi Parthus quam felle veneni, Parthus sive Cydon, telum inmedicabile, torsit, stridens et celeris incognita transilit umbras: talis se sata Nocte tulit terrasque petivit. postquam acies videt Iliacas atque agmina Tumi, alitis in parvae subitam conlecta figuram, quae quondam in bustis aut culminibus desertis nocte sedens serum canit importuna per umbras, hanc versa in facieni Turni se pestis ob ora fertque refertque sonans clupeumque everberat alis. olli membra novos solvit formidine torpor,
850
855
860
865
TESTIMOOTA. 849 sq. 'saevique . . . apparent' Servius Aen. XII 845 858 Servius Aen X 325 862—864 c alitis . . . sedens' Asper 115, 4K. 862 Servius Aen. Ill 246 863 Sacerdos VI503 E. 865 sq. r Turni... refertque' Arusianus VII 496 K. 865 'Tumi . . . ora'Servius Aen. I 233 VABIA LECTIO. 849 saevique ad limina % saevoque in limine m 852 ac y 856 An nimbum? 859 celeref b Conieci ec tenebris: Servius Dan. celeris testatur 'umbras . . . male enim quidam auras leguntf Servius 860 talem n 862 SUBITAM MBy2c SVBITO Pylb, Servius Dan. I l l 246 CONLECTA i? collecta be, Servius coniecta (i corr. in 1) y CONIECTO P CONUEKSA M: cf. 623 864 SEEIM (I m. ant, corr. M ain V) P UMBRA M umbram m, Menag. pr. • 865 UERSA M OB J?&, testantur Arusianus et Servius Aen. I 233 EST&& (ut vid.) M AD Pyc in Goth. tert. 867 olli b Iolli (o eras.) y ILLI MPEc NOU^S ill NOVVS Bybc NOVS P
VERGILT AENEIS XII arrectaeque horrore comae, et vox faucibus haesit. at procul ut Dirae stridorem adgnovit et alas ; infelix crinis scindit Iuturna solutos, unguibus ora soror foedans et pectora puguis: 'quid nunc te tua, Turne ? potest germana iuvare? aut quid iam durae superat niihi? qua tibi lucem arte morer? talin possum me opponere monstro? iam iam linquo acies. ne me terrete timentem, obscenae volucres: alarum verbera nosco letalemque sonuni, nee fallunt iussa superba magnanimi Iovis. haec pro virginitate reponit? quo vitarn dedit aeternam? cur mortis ademptast condicio? possem tantos finire dolores nunc certe et rnisero fratri comes ire per umbras! *inmortalis ego? aut quicquam mihi dulce meorum te sine, frater, erit? o quae satis ima debiscat terra mihi manisque deam demittat ad irnos!'*
831
870
875
880
TESTIMONIA. 875 sq. r ne . . . volucres' Nonius 357, 5 875 'ne... timenteni' Servius Aen. XII 761 876 'dirarurn verbera n.' Aero Hor. c earm. I 2, 1 878 haec . . . reponit' Servius Aen. X 623 882 rinrnortalis ego' Macrobius Sat. IV 4, 25 882 sq. r aut. .. erit' Priscianus 993 P. 883 cte s.' anecd. Helv. p. 265 VARIA LECTIO.
DITCRINIS Be
868 = IV 280 869 AC B 870 SCIN871 = IV 673: hie uncis indusit Guelhlingius,
at mifere
fort, recte 873 durae y dirae Goth. tert. curae com. Thilo conl. ge.Ill 286 durae Servius confirmed fuper e b 874 POSSIM B, hand male 875 trementem Oudart: cf. 761 876 dirarum Aero testatur 879 EST PByc 880 ut possem m% POSSIM M al flip
881 El (I corr. in T) M per umbraf (eraso ubraf ut vid.) y sub umbras x, Medic. Pierii: cf. IV 660 882 aut (t corr. in d) y haud q, OUongus Pierii, Prisciani Bamb., Paris. B m. 2 883 FEATRE P o suprascr. b QUAE MBy2b q c QVAM Py\ qua Leid. IMA MB IAM P fima (f erasa) y alta cm, 'praestantiores' Heinsii, Mediceus et Porcius Pierii, prob. Bentleius: cf. IV 24 X 675 DEHISCET P A
884 MANIS (I corr. in E) M MANES Pbc DO
DEMITT1T P dimittat el AIMAS M Yidentur versus ires 882—884 in irium supcriorum 879 — 881 vicem compositi esse apoeta
832
VEEGILI AENEIS XII tantum effata caput glauco contexit amictu multa gemens et se fluvio dea condidit alto.
885
Aeneas instat contra telumque coruscat ingens arboreum et saevo sic pectore fatur: c quae nunc deinde morast? aut quid iam ; Turne, retractas? non cursu, saevis certandum est comniinus armis. 890 verte omnis tete in facies et contrahe quidquid sive animis sive arte vales; opta ardua pinnis astra sequi clausumve cava te condere terra.' ille caput quassans c non me tua fervida terrent dicta, fe*rox: di me terrent et Iuppiter hostis.' 895 nee plura effatus saxum circumspicit ingens, saxum anticum ingens, campo qui forte iacebat limes agro positus, litem ut discerneret arvis. vix illud lecti bis sex cervice subirent, qualia nunc honiinum producit corpora tellus: 900 ille manu raptum trepida torquebat in hostem altior insurgens et cursu concitus heros. set neque currentem se nee cognoscit euntem tollentemve manu saxumve immane moventem; TESTIMONIA.
887 ctelum c ' de dub. nom. V 573 K.
888 'ingens
a.' Serviua ge. I 55 891 'verte . . . facies' schol. Veron. 97, 23 K. 89G sqq. cf. schol. Iuv. XV 65 K. 898 Isidorus orig. XVIII 15, 4 'limes a. p.' Servius ge. I 126 899 sq. Augustinus de civ. dei XV 9 900 schol. Bern. ge. I 497 903 sq. Isidorus orig. I 35, 15 VARIA LECTIO.
889 MOEASET (S sub litura inc.) M M0-
RAEST PBybc 890 post v. 893 videtur ponendus esse 891 OMNES Pbc 892 pennif be 893 QVE MRybc, defendit Wagnerus quaest. Verg. XXXVI 10 895 DII Pybc 896 ingens offendit Wagnerum 897 om. Parrhas. ANTIQVM2? ANTIQUUM Mybc
qui Goth, pr., %, testatur Servius Q- M v QVOD PBybc 898 agro] erat Isidorus A¥fiIS P arvi % agri Isidorus 899 illud (d in ras.) c ILLUM Mb, Augustini exempl. levarent Leid. moverent Goth. tert. 903 eundem PeerlMmpus 904 tollentemq6; y TOLLENTExMQ- Me, Isidori exempl. MANUS MByl, fort, recte manum Moret. sec. que yc N
IAMMANE P INMANE Me
M0VE*^TEM P
VERGILI AENEIS XII
833
genua labant, gelidus concrevit frigore sanguis. turn lapis ipse viri, vacuum per inane volutus, nee spatium evasit totum neque pertulit ictuin. ac velut in soinnis, oculos ubi languida pressit nocte quies ; nequiquam avidos extendere cursus velle videmur et in mediis conatibus aegri succidimus (non lingua valet, non corpore notae sufficiunt vires, nee vox aut verba secuntur): sic Turno, quacumque viam virtute petivit, successum dea dira negat. turn pectore sensus vertuntur varii. Rutulos aspectat et urbem cunctaturque metu letumque instare tremescit; nee quo se eripiat, nee qua vi tendat in liostem, nee currus usquam videt aurigamve sororem. cunctanti telum Aeneas fatale coruscat, sortitus fortunam oculis, et corpore toto eminus intorquet. murali concita numquam tormento sic saxa frenmnt, nee fulmine tanti dissultant crepitus. volat atri turbinis instar exitium dirum hasta ferens orasque recludit loricae et clipei extremos septemplicis orbes. per medium stridens transit femur, incidit ictus
905
910
915
920
925
TESTIMONIA. 905 Sacerdos VI 546 K. cgenua 1.' Ssrvius in Don. IV 425 K. Sergius de pedibus IV 480 K. Cledonius V 30 K. Pompeius V 120. 121 K. Sacerdos VI 452 K. 907 Servius Aen. XII 901 916 de sckeni. lex. p. 58 H. 919 'teluin coruscat' de dub. noin. V 573 K. 920 'sortitus f. o.' Priscianus 1188 schol. Veron. 82, 27 K. VARIA LECTIO. 906 'mire viri addidit' Servius Dan. ruit Gentius 907 'nee spatium evasit: Me distinguendum est, id sit: totum neque pertulit ictuin' Servius, et sic distinctum in M totum
evasit Servii ad. v. 901 q>
neque y NEC Eb, Servii
Begin.
A
908 VBE P 911 U&LET M 912 SEQUUNTUR M fequntur b 913 QVA»CVMQVE P 916 LETVM P, schem. lex. TELUM MByc, Ausonius cent. nupt. 92 tremifcit cm 917 QVOSB P quof fe y\ qua fe y 2 'NE B 918 CVERVVS B QVE Byb 919s