OSMAi'i LI
TARIH DEYItlJlLERi VE TERIMLERi SOTLt]OU I
Mehmet Zeki PAKALIN
lKiNCl
DEVI.
I,
T
BASrLrg
KITAPLARI
FASIKT'L
rwtr.r.? EGIThI BASIMEVI
-
ISTANBUL 1yt1
'
ONsOz
Memleketin her tarafinda okuyup yazmak igin g6sterilen btyiik gevk vc gayreti sevingle karqrlarken onun yaylmtnl ve geligmesini temin eden alet kitaplannln hazrrlanrp yayrmlanmast, bunun gegici bir heves olmadrsrnr g6sterrnek itibariyle aynca rnemnuniyeti mucip bir keyfiyettir. Alet kitaplarrnrn baqrnda lfigatlerin ve ansiklopedilerin geldifini kayrt ve igarete lfizum -yoktuf. Bunlann bir krsmr yaglyan kelimeleri, bir krsmr da tarihe m'al olmug bulunan tibir ve rstrlahlarr agrklarlar. Yaqryanlarr de gtiylc deniliyor: Ahmet Vefik Paga .Lehgei Osmaniu de (Aba) kelimesini suretinde izah ediyor. L0gatlerin bu mAnasrna ve hatti bugiinkii istimal tarzrna giire aba, fukara giyecefi olmak iizere Laba ve kahn olarak yiinden dolunan kumag demek oldugu gibi, yakrn vakitlere kadar giyilen vc aba denilen kalrn yiin kumagtan yaprlan iist elbisesi demekti islimiye'nin, Bahkesir'in ve Feshane'nin abalarr revagh idi. Alelckser devetiyii, nadiren kurtuni renkte olurdu. ' Likaydane hayat gegirenler o\!g"bgg q4lgln: igrde_gbl-E glt1g). derlerli, (Abayr yaktr Fatmacrgrn beziner, , iinde aBir nevi lzabat vardrr: (Ehl - i beyti Cenabr Nebevi ki kigrt. Hint Abadisi. Avrupahlar bu k6grdrn ,-!.tivle 13!.lidini qrl; r, :..' g! a.'L-.{ F r enk aba t!i si ). ciimlesini miibarek abalarilrle sarr-:' r 6ldu!r!a-rnd.ru b,.r isirn kalnrgtrr.> i iirklerdc regmi ve miihim (U!D t., bu kigrda lraniler; bu d6rt zata Cenabr Peygamberi .yazrhrdr. Hattatlar yanrnda digeri goktur. Miidc ilive ederek (Pengten) derler. Bayraklarln- rakkaat dergilerinde iirnekleri boldur. Sadc ve { dan b"zrl"nnrn alemi otmak iizcre taktrklarr el renLli olur> izahatr vardrr. i geklindeki beg Bu kAErt dut agacr elyafrndan yaprlrrdr. / irarmak ile de bunu ima ederler. " AI - i Aba; biitfin Miisliimanlarca tizim vc Ham kigrt terbiye edilmek iizerc birtakrm I tuU"il olunur. Bu hurusta Siionilik ve $iiligin amcliyelere tibi tutulmadan evvel isteuilen renge boyaurrdr. Boyanan renkler ekseriya sarr, { mcthali yoktur. Miisliiman Tiirk gairleri: geker renlg pembe idi. Boyamak igin daima neBa!ryla Hazreti Zehra ile stptna Muhtart bati boya kullanrlrrdr. Al bakkam, zerdati yapDer - i 6I - i aboga dahilim Ya Rcsuldllah ve: rafr, gay veaaire o neviden geylerdi. Pcnsc - i dI- i aba haklrygfrn eg gir-i Huda Terbiyenin ilk devresini aharlama tegkil Kil ntiuazig dest - i eltafn ite bu gakeri ediyordu. gibi beyitler sdylomigler ve bunlara kargr olan Pek dayanrklr oldugundan gibi hdrmetlerini izhar etmiglerdir. bu kAlrt da en mutena eserler igin tercihan Muallim Naci agagrdaki acayip beytiode kullanrhrdr. aba kelimesiui kullanmrgtlr: Avrupahlar bu kigrdrn taklidini yapmrglarBunca dcm pagide oldun ben gibi bir 6tege dr. Ona deoilirdi. Eg aba pesmi tcmcndersin ki sazdn olmadtn (AIi) ni" <M:nakrb-i Hiinerveran> adh eserindeki kaydrndan anlagrldrfrna giire ( sagfa ABA (ti) [Sar.] firagrna /yc-Padigahrn ll) hicri inci (miladi 17 nci) asrr iptidala1l fo&/ girmek saadetiae ulrlyarak gebo kalan rrnda lcullaurlryordu, Ab"di, Drmrglci, kigrtlar ikbal'in dofurma zamaDl yaklagnca tahsis o;u Hatai, Adilgahi, hariri, Semcrkandi, sultaui lunan dairede hizmetine bakmalc iizcre verilea becorikli, yaglrca kalfa hakkrnda, dofan gehza- Semerkandi, Hiadi, Nizamgahi, Kasrm Beygi, de tarafrndan Lullanrlau bir tibirdi. Qocuk bii- Hariri Hindi, livayi, Tebrizi, muhayyer. (Mehmet AIi Kdldstj nrn beyauna giire yfidfiktcn ronra ikbal'in bagkalfasr makamrnda olan bu kalfaya ndo bu kelime nloffi-*i dinin doktor (Sfrhegl Onoer) dc mevcut satr; kifrdr>, de de ndc au izahat vardrr: yetigen gayet kuvvetli,'"""rt't" p.k gii""t "ita | nAbotts lifzrnr,Avrupa erbab- r l08ati Elinos kabul edcn agacru adrdrr. Vaktiyle bugin "o- | Halbuki bu kelime tika sayrlao tespih, r."*,'r."r"'j"o, otilo, I I:T:---:1,-ttttolerdir' v*fi-
:
Y"*' :5::tllt;"'jfi;."'"tte
r t
i
!
I ; !
i
t"*
olarak yapr'rdr.Islimrn L'r- | F":1" vq ae.' ,(dvaht't afus) maalmev' srfatr ale"'iyett)ffintttuq metli ibidelerini tegkil eden cami no tu,b"i"' I t"Itt Abn'us aSaelann .ismidir' riu kapr ve dolaplarr abauozdan yaprlmretrr' I :til':-l]Il :"tl uzun midolan sert afaglann cnvatndan nKamus-u Tiirki>> di bu kelime igin: (f Fa. l(T"t" aul abanozolur' Bu bAerl t:lt tan) as, Hloilt"o.'ve e,L.o puL sert ve l[1:: ]-tl:l"itt" vardrr ki scrtlikten dahi luur' Bit de tabii scrt ve siyah afag siyah bir agag. Siyahhk olueu miieabih rbanoza kinaye olur: Abanoz kesilmek. : S. aban""' I l::1,t:^:1,:l^:*t"oen ilmiude tabakbtiil arz Hatti sebebi tesmiyedir' ' dan mamul: abanoz ok> izahatr rardrr. I
;;; ;i;t;lii'q"vr",
*'l'n*''i:' i :i:xlT'i; #?:l Ji";:; . ffi1: * t};,:'#:' fi I ;*:':l; I':; I f;' -hikpus ki bir afacrn miiddeti medide su ve tazvik vezninde mcahur gecerdir. Hiodist;{ |
t!
F
v ;r
\' i,
.!
't
i :
.
mahsustur. Gayetle siyah
olur. Arabide ve I tltrnda-o:t-oo"uo bu lreyfiyete
miiucer olur'>
Direklerarastnda mcrhum Ali Rrza Efendinin abanozdan yaptrfr fitilli eufiye kutularrnrn pek sanatkirane oldulunu yazan mfftehassrs
doriur. A**u tahrif edip I ud gibi rayihasr gtkrt. I Ategte > derler. Su ile meshukunu iktihal-i g"Utiit illetini mii- | I Nurettin Riiltii Biiugiil (I.c&i Eserlcr Ansiklo' zeyyildir. -tibi, hteti mezbureye Ttrkide ravuklar4c.9,f abanoz mamulitrnrn o zamanki degiindii"]-.fir, olao ederter. Miipteia I P"ditt, ( s, hakkrnda de gu mal0matr veriyor : taglarr olan Berlori i geco giirmez, Tenavfflfi -""aoede I ki in bir gubesi olarak giistoriyor. cRumuz ' fil - kiinuf> ta : te gu iza- olmazdr. Zira bunlarda .olan terk ve ticrit, hat vardrr: veeit ve kanaat ve teslim ve haLikat ve seha deniliyor. btio$ Tasavvuf; alAikr kevniyeden azade adam$ adh cterde de Sufi.; kalendermegrep : ( darbtmesel: abdal geylere tesadiif olunur. Umumi olarak ta' aynr tekkede, haa Mekke'de,) Bu kelimeyi Arapga de denilir. miintesiplcrioce rikat ebdal kelimesiyle karrgtrrmamalrdrr.> Abdal kelimesi aslen Tiirkge deSildir. ABDESTLIK (+u--,.i; [.San.] Bedeni dar Arapga <ebdal> den bozmadrr. Ebdal; Arapga- ve krsa bir nevi cfippeye verilen addrr. da halkrn mesalihindc tasarrufa mezun evliyaqKamus-u Tiirki> de izahatr verilen bu tibir igin Tiirkgede ab al miifret olarak o cemaate mensub- de cAydrn ve Hiiolan zata denmigtir. Bu itibarla (Kara Abdal) davcndigir viliyeilerinde bulunan zeybekler karada, (Deniz Abdat) da dcnizde bazr tasar- iktisa ederler.> denilmektedir. rufa ezun olau velilcr demek olur. [Kty.] Kolayca abdegt almafa mahsus Sonralarr kelimesi Tiirkgede aarl kollan dirse$e kadar olan ciippenin idi. _adr minasrudan gatat olarak temsilen evveli evliya ABI HAYAT (;L- j) | Ede., Mit , Sof .) geginen mukallitlere, kalender ve derviglere, Ebedi bir hayat verdigi zdnnolunan su dimekmiskin ve fakirlere de tamim ve tevsi edilmig- tir.
DEYIMLERI VE TARIH * r
6*
Farsgo su minasrna olan' c' ile, Arapga oirilik denie!c olan ra '!r!eqrnesinden meydana gelcn bu t6bir igin lfigat kitaplarrnda
gu izahat vardtr: alediin ilminden kinayedir' Yahut bir sudur ki iqcoe ebedi hayat verir. G0' ya Htztr'tn heniiz hayatta olmasr bu sudan igti-
Si igindir. Ab-r l{rzrr, Ab r Hayvan, Ab'r Beka bu suya verilen isimlerdir.> Mitoloiiye dair yazrlmrg olan eski eserlerdc bu mcvhum su hakkrnda tafsildt vardrr. Gtya Biiyfrk lskender bu suyu bulmak igin diinyanrn her tarafrnr gezmig, fakat bulamamrlttr. Ancak Hrzrr ve llyas'a suyu bulmak ve igmek nasibolduguudan kryamete kadar yagryorlar. Abrhayat fikri yalnrz Earkhlara mahsus defildir. Orta zamanlarda Avrupa'da da bunun bulunmasr igin tegebbiislcr vikr olmugtur. Hatta 1512 seueslnde lspanya gemicileri bu hayat membarnr Amerika'da aradrklarr balde bulamadrklarrnr yeisle vatandaglanna bildirmiElerdir. Nopelya civarrndaki ( Kanaloil ptDarrna ildhelerden (Zenon)uir her seDe gelerok tazelendiEi Yunan hurafelerindendir. Franra'da (Me,ton,) civanuda dahi evvelleri bu
tfiilii
hassaye
malik bir prnar oldufu kezalik hurafeler ciiqrlesindendir.
cAbrhayatl rn miiradi{i olarak: Ab t Hrzrr, ab-r hayvan, ab-r islccnder, ab-r beka, ab-r cavidau, ayn-il hayvan, ab-r ziodegSn, ab-r Hurgit tibirleri de kullanrlrrdr. Tasavvufta cavidani hayata bais olmak itibariyle hakiki agka igarettir. . EQcbiyatta litif, sif, muriz siizdeo kiuayedir: Hagredek abthagott suhant bakidir zind,e klan ndmt Sdlegmon Hdnt
Andvtp
Ncf
i
S6f, berrak suya da bu isim verilir: Sandtm olrnug ceste bir levoare-i abthagat ol ksdd-i mfrslesna seni
6gle gdsterdi bana
Nedim
Ben senin abthagaft lebinin tesnesigim Talib-t gegme.i lwgaan isem insan de[ilim Yenigehirli Aoni lstanbul'da Bofaziginde osiitliice ile Yuga Dalt arasroda ve Macar Kalesi iiotiinde, yazrn aynr zamanda bir tearzziih ycri olan, adiyle bir su vardrr.
AB-I IIAYYAN (.itr* -i) lEde., Sof.l Ebedi hayat vcrdigi zaunolunan su hakkrnda kullurhr bii tibirdi. Yinc u makamda (c6r. hagat) ve onun miitcradifleri olarak g6sterilenler istimal olunurdu.
TERIMLERI
Hurtn olsun ah hagoan biz sana
diltcsnegiz RuAi
Ta avvufta yine abrhayat vo miiteradif' leri gibi irfandau kinaye olarak Lullanrlrrdr:
Zikr-i hagr ile animak demedir Var in fegz'i beka insana
Onu tahsile galry dmrindc Abt hagvant bvak hagoana Tahir-fr|- Meslevi (Tahir Olgan) Fatih'teki Atpazartna bir gegme lapttrrldrlr srradartarih olmak fizere: Ah hagvan doladizgin girdi Atpazanna dcnilmigi. AgfX (.rtb) [Fr&.] Efcndisiuden Lagan kullanrlrr gerT bir tibirdi. qMiihaLLroda kiile kemmcl lstrlahat'r Kavanin yahut Mal0mat'r Ka' nuuiye Huldsasrr adlr escrde (mfiellifi Kolc-i Saltaniqcli Tfrrkzadc H.H. Ziyoedd'tn, s.6/ Eserde bokroda ve vele istralye ve giz screnlerinin yelkcnleri istinye olunduktan sonra gerenleri yerlerinde sabit tutan halatlann adr oldugu yazrhdrr. Bu kelime gagrrmak, Sagal8riak mioalarlna da gelir. Darbrmesel:
Ablryl koyveror.
;
i
i,
ti::
.it
*t
ij
';!
ii
]t
.H
t!
;;
TARIH DEYIMLERI VT TERIMLERI
7
ABNAME (
Acemi o$lanr ahnan ycrler halkr bir krsrm vergilerden muaf tutulurdu. Eserde buna dair gu izahat vardrr:
> Acemi oflanlarrn iginde kanuna uygun olmlyarak zuhur edenlerin tibi olduklan muamele iqin eserde gu izahat vardtr: qZikrolunan siiriiler yoklanrp iqlerinde kauuna muhalif oglan bulundukta ol siiriiyii umumen tophaneye ve cephaneye verirler. Acemi of' lanr etmefe lSyrk g6rmezler,Zira bu ocak ahar
kag nefer hasta olup yoldan kalmrgtrr. Eger iil' miig var ise egkil deftcrlcrindeu ihracederler. Hastalar kag ise defter edfip eyu olup geldikte geru afa iintnde yoklanmak l6zrmdrr. Zira hasta. oamr ile bazr kims nin akgaetn alup yoklanmasrn deyu hastadrr diyerek giru alrkorlar. Aradan zaman geqer, yoklanmaz. Egkil ise deftcrde mevcut. Soora yaztlmak zamanlnda ise siinnet yoklanmaz; bu tarik ile deftere harigten adam dAhil olur. Bu aerl azacrk hilelere mukayyet olmama$ln ortalrk biiyle bozukdiizen oln,ugtur.'
Acemi oflaulatrnr gifgiler saltn alabilirlergubulu olmryanlar acemi ollanr alamazlardr. Eserde buna dair Eu maltmat vardrr:
di. Qifti
Yine eserdelci izahata giiro qilt ve qubuk sahibi k6yliiye satrlan acemi oflanlannrn yoklamalarlnr yapmak iizere her senc seksener akqa yoklama akqasr verilmek suretiyle ikisi Rumeli'ye ve ii:isi Anadolu'ya olmak iizere dtirt kigi giinderilirdi. Bunlara adr vcrilirdi. Bunlar tekilifi iirliyedeo muaftr' Bunlar memur edildikleri yerlere giderler, oralardaki oflanlarrn yoklamasrnt yaptrklarr gibi bunlarr almr1 olanlardan senelilc ficretleri Ce tahsil ederlerdi. Aynr eserde Rumeli ve Anadolu afalannrn kagau acemi oflanlannr tutmak vazifesiyle mii' kellef kethudalan bulundufu, onar, ou beqer neferle gezen bu kethudalarrn kagan oflanlarr tuttuSu yazthdrr. Kaganlardan tutulanlar tekrar satrltrdl. Aeemi oflanlanndan lsl6m olduktan sonra mcmleketlerine Laganlar ve akrabalarrnrn kendilerini ukiliseye koyup 6yini bitrllan iizere> tel' kin edilenler de olurdu. 1564 (H. 972) de Nis ve Kayseri'den altnan acemi oglanlarrndau bir krs-
'i
{
TARIH DrEYIMLERI t
mr kagmrglar; cgiru ycrlcrino varup mffrtcd r olmuglardr. Bunlar hakkrnda
Sultan Mehmet zamanrnda yaptrnlan odalarda oturan acemi. oflanlarrna giirdiiriilen iglcr hakkrnda, eserde gu mal0rnat mevcuttur:
ne hocasrnrn adlarrnrn olmayrgrnrn sebobi an- | Yenigerilerin ilgacrnr mfftaakrp acemi lagrlamryor. Teberdarlardan bahrediligine gii' I oElanlarr da tamamen ortadan kaldrnlmrgtrr. re acemi oflanlardan baqka Sarayrn bir tara- j Cevdet Paga (Cesdet Tarihi, c.12, 42ffi) batu frnda teberdarlarrn oturmakta olduklan aula- giiyle yazar : i grlryor. $erbetgiligin olsa olsa bunlara miinaseCamii civarrnda krglalan olan i beti olabitir. Esasen Tiirkler biiyiik binalara, I .""-i "S"lzadc oglurrl"r, ki yenigerilcrin bir gubeci olup hiikiimet dairelerine, vezir ve zengin konakla' i t'.it"rinin odun maslahatrna mcmur idirrna saray derler. Buraya da o suretle saray i ""f."rf l.r, b,, srrada anlar dahi refi ve ilga ilo zibitdenildigi giiphesizdir. Bunlardan bagLa bu."i- t"ri olan lstaobul agasr unvanr hatap emini | rrrF i,,--o.,.o vE tu dc DuDKar hiinkAr qalresr oldulu ve rayda rayoa Dtr bir oe dairesi olsugu 9u hal' ltrlrn,r-; tahVil krlrndf.> I orrv"nrna irhvil de padigahrn vakit vakit bu saraya geldigi yi. ACEM KOSTECI ( 3:i ne bu vesikadan anlasrhyor. ,€ ) [ '1a.1' 1 I kitap dikildrkten eonra cilde uBir dc iki cerrah bir tabipten bahsorun- I L:\t T"ttalarda ig tarafrndal krsmr kitaba' aiuioaun rnasr qok miihim orsa gerek. Acaba . ;;;; I Lit :" gelmek iizere yaprgtrnlan tt,,,"ttoo dihilinde acemi oflanlar mcktebinden b;uk; I bir krsmr edilmig meginin ismidir. Bu suretle ince trrag €u'rrr L--r--^ ---L.-r bir hastane, yabut L:meseli bir ,r-LL:,.^ Mek- I| rtrvErrr'di' Trbbiyo .r1,. -^^^ri L:olan ciltler gayet saflam olurdu' tebi mi vardr? Yokra cerrahlar ve t.bi;l;, I v"Rtl-tl yalnrz o mckteptoki talebenin, yahut teberdar. I ACEMI OCLANI KETHUDASI .jlG:r.r*) larrn srhbatiyle mi alikadar oluyorlardr? Ne | (,r,t.r;r lAsk.J Acemi oflanlarr iginc balan tiirlii olursa olsun bunlar hep dikkate deger I Anadolu ve Rumeli alalarrnra maiyctlerindeki geylerdir. I adamlara verilen addr. Devgirmc suretiyle topu$u satrrlarr yazdrktan sonra Evliya Q.- | lantp lstanbul'a gctirilen ve kanun - u mahsus lebi'de (c.1. s.7) giiyle bir kayrt giirdiim. Qele- | mucibince Tffrkge iigrenmek ve lslim terbiyesi bi Beyazrt II nin Galatasaray binasrnr yaptrr- l'alrnak iizere Anadolu ve Rumeli'deki Tfirklcrc drSrndan bahsederken diyor Li : lgte bu fikra da bag- | nrrdr. Bu paralar tahsil oluuurlcen aynl zamauda langrgta b.urada bir de bastane agrlmrg oldufunu I acemi oflaularrn yoL.lamasr da yeprhrdr. Bu v4giisteriyor. Bu hastanonin 1208.1793 senesine I zifeyi yapmak fizcre Aoadolu ile Rumcli'ye ikikadar yagamrg olmasr.dikkate deSer.> i ler kethuda giinderilirdi. Bunlar tckalif - i iirAlman tarihgisi Ranke ( Yeni Mecmua, I fiyeden muaf idiler' Ro.aolu ve Rumeli afalann:n istanbul'da Ahmet Refik, sagt: 20,s.404) Osmanh kudrct I kethudalan bulunurdu. Bunlarrn da bagkaca da ve satvetinin esaslannr, yenigeri tegkilStrnr, I Tiirklore satllan acemi o$laularrndau bilhassa Eoderun'un talim ve terbiyesini anla- | vazifeleri yakalamaktr. Ouun igin kol dolagrrtrrlren s6zii acemi oflanlara intikal ettiriyor ve I kaganlan tekrar satrlrrdr. acemi o$lanlarr yunlar r siiylfiyor : I lardr. Yakalanan
saka,
giibrekeq.'
Osman Ergin bu vesikanrn altrna
I
t_l
TARIII DIYIMLERT . Accmi oglanlart gavutu hethudc olurdu. Kotbudalar pth roLbanhla terfi cttirilirdi. Kct'
hudalarrn ulfifclcri altrgaryodigor aLga idi. SeL. benhga tcrfi edincc ulOfelcri on d6rdor akgaya
YEkrelirdi' AQEYELE (,t.rqji) tgalr.l Screnlerin ni' hayet derectdc prasyc oluumalart haline verilcn eddr. Horhangi mahallc aolan vcya gekilen bir cirmin civannda bulunan sair cicimlero gEt. rnlmasr igin yaprlan donanrm olup buna aqcyelo tutmak dooir. Bomberi olmryao yelkcolctin kolay rfizg6r ile veya pupa seyriadc rskota ya-
ffi"
kerrnr bordadan drganyadofru agmak hurusun-
de ofistar'.cl g6ndcro dabi dcoir.
(ag*ele g6ndcri)
ACIK AYAK (iLI ;*T) [?'ar.] Qok hrzh yfirime ile kogma arasrnda sfiratli gidig domok-
tir. ACIK CESME
(r-:";.f)
[San]
Halvot
vuluunda kullanrlan ge6melcrden birinio adrydr. Qcqmelorin bir dc 6rtfilfiet vardr. Oua da I rinin miltezimlere ihalesine vel het-stnc a$nam midiri olar zat tarafrnTasavvuf rstrlahr otan butibir igin deferli i aayrcrlet,tottll miidekkik Abdilbaki G6lprnarh.M"iarr,i ir.- idan,mitaaddit ,t" olunur' ,-:-l:-l"J: bu nazrrlar tavin o'"tt::T biyatr Mctinlorir nin birinciei olaratr ouur",rlii i t":"ll ^::1""t hatkrndaki eeriaio ltg"te"sioll o I -:i"l'::- Her :1Til:*::":f:"::::t':: kola momur olan bazrr vc erka"lrrdr' I *' _;;ffi-;"4;;';;;"i---; -? i ."vr"rl"r mcmur -oldullgn mrntakada bcylcr' teveh' I ;-"'.-;;- ;--maada rcve'' rlaKttD m8aqa adlr eserindeki kaydrndan (5. ll) H. 1l inci (It{. 17.) asrr iptidalarrnda kullanrldrfr anlagrlan bu kigrt son zamanlarda rnevcut defildi.
ADLI ALTIN (Jy'i Jr')
[Mal.] ikinci altrn parabirinin adrydr. ikinci Mahmut Adli mah-
Sr:ltan lttahmut zamanruda basrlan
Abdilvahhap Murr'da
Afi(
kasabacrnda
dofmuptur. Qok ealih bir adamdr. Her giin i. kindi vaktiode scma edcr, frkrh ve hadis oku. turdu.
Otti-ii l18o dir. ' ..t(';A ( lii ) i Sa.. As.I Eskiden
yiilrselc
mevki sahipleri hakkrnda lrullaarlrr bir tibirdi. Bilhassa Taozimattan cvvelki rrtrlahlar.ln alalrk pek miihiadi. Yeoiqeri ocafr ziditloriue umumiyetlc .afa> denilirdi. Sonralarr okuyup yazrnasr olmryanlar hakkrsda kullanrhr oldu.
Yaktn zamanlarda afahk bir taraftan kerem, uliivvi cenap, fazilet; bir yaudan da gahm, rcrtlik vc iagallfip ifadc ederdi. B6biirlene btibiirlene avurt satanlara. halk dilinde, Delcrli mfidekkiklu faraziye otarak ileri siirdiigff bu mfitalia bir parga zsytftrr. Qiinki aga t6birinin halk ve esnaf arisrnda taammiimfi sok sonradtr. Bir dc iiyle olsaydr afalrfrn bu tarikat mensuplarrna yc dolayrsiyle etnafa (
c,l ,
ala tibiri ilkevvel rstrlah olarak kullanrlmrt, sonra halk rnunhasrr olmast icabederdi. HalbuLi
arasrnda taamrnfim eyhmigtir. tibirinin lranlrlar tarafindan ule-
ma hakkrnda kullaarlan dan bozma oldufiuna kail olanlar da vardrr.
vr
rEnlurrnt
Vaktiyle Tfirtderdc acref eahibi Ladrnlara da cagar denirdi. Ezefimlc (Timurlck) ia is' til6 cttifi (Qil) yahut /Kif) hfit, earaydaLi kadrolarr idare eden Sudanlilara vc yenigeri afasr, da meclis demek oldufu iqin .afa divantr yenigeri a$asrnrn rneclisi demekti. Meclis ocak biiyffklcrinden terokkiibeder ve ocafa ait igler gtiriiqiiltrdii.
ACA EFENDIMIZ ( :r-r:!1 ui ) lHaI.J Halk tarafindan vezir kethudalarr hakkrnda kullanrlrr bir tibirdi. Seyhiilislimlara < veliyyinniam>, kethudalara da denilmesi o kabildendir,
ACA cEDIKLILERI (.s-LK-,r ui) [Ask.] Y-onigeri agr6rnt! yavcrliL, irtibat.Sbittigi ve sair hizmctterini g6ren maiyeti haltina vcrilon addr. Bunlar diger yenigerilerd.n ayrrlmak ijzere bellerine seraser denilen kumagtan kuEak eararlardr. iglerinden terfi cdenler b6liikbalr olurlardr. AGAB ETMEK ( ori-r .tl'i ) tso/.1 Mevtevi tariLatrnda mutfakta i9 mcydancrsr otan canrn rabab czanrndau evvcl h6cerelorden herbirinin
_
:i:i:_:
__-
_2.3
kaprsrnr vurma$ ve denilmektc idi.
ACA YERI ( e ui ) [Sar.] Topkapr Sa'rayrnda hazine kethudasrnrn oturdulu yerin ismiydi. Bu ycrdc gimdi Topkapr Sarayr Miize Miidiirlfigii vazif e g6rmeltedir.
ACtr, RESMI ( .'*., S;i ) LItlaI.l Koyun ve kegiden ahnan rcsimlerden birinin adr idi. Suas ogit parast) da denilirdi. Hcr iig yiiz koyun vc kcgiden'beger akga olmak iizere ahnmakta idi. Bu resim yaylak ve kr;laklarda otlatrlau hayvanlartn bartnmast igin yaprlan afillar mfinasebetiyle ahnrrdr. Sahipli yerlerdeki alrllardan bir gey alrnmazdr. Agnam resmi ile bcraber iltizam eden miiltezimlcr ronralart ber krerm varidatta yaptrklan gibi bunu da suistimal ederck kiiyliilcrin kendi ktiylerine mabsus merelarda otlittrklan hayvaolardan da resim
lerindc lsullanrlan haremalalarr hakkrnda isti. rnal olunur bir tibirdi. Alavat, ( ala ) nn Arap kaidcriyle cem'idir. Bu kclime yino aynr kaide ilc (afagan) suretinde de cemilendirilir. Ancak bu ikinci cemi Laidesiylc (alagan) tirbiri cslti zamantarda Lullanrlmrg, sonralart terk cdilerek o makamda afavat tibiri istimal olur-' rnugtur: saray-i hiimayun afavatrndan.. . aga bu kabildcudir. Eski mabeyin bagkitibi Lrymctli edip Halit Ziya Ugalchgil bu kolimo igin hialmafa baglamrglardr. trralarrnda (Saray oe 6tcci, cilt l, tahifc 210) l6n (H. lM0) senesinde ihdas oluuu guntarr yazmrgtrr: 'Ataoat !.. . igtc yeni ncslin bilemiyecegi bir kclime. Sadeco Arap usu- bu resim Tanzimattan sonra kaldrrrlmrgtrr. liyle agalann mukabili olan bir ccmi, Arapta A6IR ESAME ( nksrretlenmerine bais otmafla. Kigrda vc esvap daki ( Mi0et kfrtdphaneai cl gazmasr nlsha
28
vlj
TARIIT ISYIMI-HRI
!'Io' EAI &ar yspma ugullerinden birkagr ey-
naLlcdilmigtir: I muhatap ittihaz ederek hep giizellikler onda bulunmug, hep muhatap o ittihaz edilmigse dc chl-i hava buodau istifadc ederek mecazi mahbup scvmck 5deta zarafct ve irfan lcvaztmrndan
29
beytinde < Ali $ah > namrndeki sevgilisine bu yolda hitabedcr. Halbuki q Rahmi > dc vaktiyle bagka bir igrkrn gahr imiq. Taghealr yahya Bey orrun hakktndar
Bcn crcnlcr naca!rytm o qtklor tcbcri mrsraiyle kendisinin mcydan miiritlerinden olduguDu, onun da krzrl baglr lciigegi bulundufunu
anlatmak irtemigtir. q Pek
$u tafsilittan sonra tezahilr eder
ki
o kadar ahrm Eahrm bir qey degil > dc-
mek, 6yle igrklarrn revgililerine diye agk il6n etmeleri derccesinde mefturr olunacak bir qcy defildir, demek olur.
AIII TAC ( cF .tt ) t sri I Kadiri
tari-
lratrnrn Ahi koluna mensu.p geyhlerin giydikleri tacrn adr idi. Beyaz gubadan', igi pamuklu sekiz dilim fi2erine yaprlrrdr. Ozerine yegil sank sarrhrdr. .
AITITNAME (r^r,-.rrr) (Sis.) iki hiikimet
arasluda sulh ve asayige, siyasi, ticari ve sair iglere dair imza ve teati olunan mukavclelerlc dcvlctge muhtclif hususlar igin riyascten tanzim olunan rcsmi evrak hakktnda kullaulrr bi5 t5birdi. Biri Arapga, digcri Farsga iki kclimedea
tcrekkfibedcn ve ahit, s6z vermek, izerine almak ; namc ise meLtup, bir taraftan difer tarafa yazrlrp g6nderilcn lcigrt minasrna gelen bu rstrlahra Tfirlgeri 1s6z kigrdr drr. Osmanhlarda iki hfikiimdar gibi iki kumandan arasrnda da ahitname yaprlrrdr. Ahitnamcler yedi rfikin ffzerinc tertibedilirdi: 1)Cenabrhakka bamdii sena ; 2) Hazreti Peygambere salAtii selim ; 3) Abd[ peymanrn bffyfikliigfi ; 4) Muahedcye muhali{ harekettcn gekiume; 5) Ahdin
keyfiyet ve ebemmiyctini izah ve tafsil; 6) Ahdinde durmanrn lfizumu ve aksinden gekinmc; 7) Allahtan, ahde sadakattc tebat etmek dilcli. Ahitnameler muhtelif lisanlarda yazrlr dr.
AHlTNAllIE.l HUMAyUN (.ir-te i,l'+' ) Osmanlrhkta bu krbil gairler ekseriyeti llda.l Hilkfimdar tarafrndan verilen hat, fcrtegkil eder. Hieri dolcuz yiiz tarihinden lonra man yerinde kullanrlrr bir tibirdi. L0gat m6t,mahbap lzra ( fah t derlerdi. isimlerinin nasr padigahrn abitnamesi demektir. ) soDuna < Ahmet $ah, Ali $ah > tarzrnda getiAhit: a6z vermc, bir geyin 'yaprtmasrnr rirlgrdi. Sonra ipkl4rtn agklarrnrr -geleyaniyle -Fstine almadrr. Bu Lal-rme fi_ne za-man. devir dnclerioi yrrtmalarrna < rincyc clif gckmek> minasrua da gelir. Abitnamo de muahede kitibiri yardr. Gergekton sinegini yrltanlar oldufu bir muahedeniu gartlannr bavi olarak kagibi g5g[slerine < diifmc > tarikiyle < ahrm qa- $rdr, alrntp leme taraf tarafrndan inrzalaran resiki htm > yazdrranlar da. olurdu. Giigsiinii yrrtanmi kigrttrr. ler dr < sineme elif geltim > veya $arkta hilriimdalhk alimeti olmak fizere &rlerdi. $air Rabmi: ahitname verilmesi gok eskidir. Abbasi hatifelerinden Kaim Biemrillih bilyfik Selgulc DevNahiniimlc 6h gahrm nokgedcrs:m sineme leti Sultaur Tufrul Bcye hicri 449 (M, 1057) Nakgcder mi lesh-i ussaka beni $ahrm Ali
eddedilmiqtir.
7
TERiMLERi
vn
TAR|rr Dl:YlMLnRl
30
dc ahitnamo vermigti. Halifolor cultsnlarrn [fiLfimdarlara vcrdiLlcri ehitnamo gibi vctiahtlarrna da ahitnamc verirlcrdi. Osmanlrlar zamantnda da ahitnameler verilmigtir. Ahitname-i hiimayun tibiri dahi ,rnlsr zamaolnda krrllaorlmtgtrr. AITKAM tXlI..TERl (s-i3, d.K-r)
llda.)
Kanunnamelerle hiik[mlcrio vc nizam mabiyctinde olan kararlann aynen kaydrna mahrus defterin adr idi. Kalemlerin herbirinde b6yle birdefter
buluuur, o gibi geylerio 6rneklcri oldufu gibi oraya gegirilirdi. Muqmeleleri vist olaa kalemlerdc her sene igin eyrr qyrrdefter-tutulurdu. igleri o Ladar genig olmryaolarda irc birkag seneliEi bir araya getirilir, defter dolunea yenisino kaydcdilirdi. Qok dikkat ve itioa ile tutu-
lan bu delterler daimi bir mfiracaat yeri idi. Eski bir muamele, yahut bir iE mevzuubahsoldufu zaman bu deftcrlere bakrlrr, ona g5re mil' talia beyan veyahut muamele ifa edilirdi. AHMEDIYU ( "-*') [ San.] Eskiden mevcut kumaglardan birinin adr idi. Bohqa yaprlrrdr. Argivdeki kayrtlarda < bofqai Ahmediye > srrretinde geqmekt.dir.
ttnitvrlsnl
dil-Ahd-fil Firuki'yc monruptu.
Buna
rMiccd-
didiyc> dc denilirdi. ATIMEDI MUHTAR POjTU ;ET TTI) Bektasi tibirlcrindcndi. Mcydandaki ro se! tarefrndaki makamrn irmiydi. Diger makamlara oldugu gibi bu makame da niyaz olunurdu. Nasip elan yeoi talip rchberinin deliletiylc buraya geldigi zamau rehber g6yle tarif cdcrdi: <Buna Ahmedi Muhtar Portu dorler. Cemi.i ul0mu cvvelin vo Ahrrin bunun yizii suyu b[rmctinc hallc oluuup vehidayeto crg6rcn budur. Sebcbi icad-r ilcm budur. Cfimlcoin atasr, alast budur.r -
(*4ISol. J
'
AHRARIYE ( t;r;r ) t ^t"/.1 NaLeibcndi
Tarikatr gubelcriuden birinin adrydr. Abrar lilcabiyle miruf Hoca UbeydullaL ibni Hocr{ Mahmut ibni $ahabeddin tarafindan tcsis olunmugtu.
Hoca Ubeydullah Tagkcntlidir. S06 da do!fakrii tecerrfitle gegti. Sonra mallntn raytsrnr bilmiyccck kadar zengin olmugtu. du. Evaili hali
AHRET ADAMI (dr:i sii) IS"f.iDinyo ile mfinasebetioi lcesmig adamlar hakkrnda lrullaorlrr bir tibirdi. Takva ebli, mfisterih adam
$ [So/.] Halvetiye gubelerindeu binnrn dcmeLti. Bu tfirli olan kadrnlara sayrlrrdr. Samimi iki arkadag arasrnda ahrct Lar' Sinaniye, Uggokiyc' Ramazaniye, Ccrrahi' degligi Denrsrnr da ifade cdcrdi. Rumeli halkr ye. Mrsriye, Buhuriyc tarikatlarr ilbu Ahmedi- ca be ahrctlik r diye birbirino hitapta bolu' ye tarikatrnrn gubelcridir. nurlardr. Bcdevi lAkabiylc miigtehir Ahmet ibni Srd,t-u imant bana rehber kil Ali ibni lbrahim-iil Mesihi tarafrndan kurulao Herbirin uhresi biradcr hl tarikatrn'ismi de bu namr tagrmaktaydr. Bu taAtat rikatrn daha ziyade taamnriim etmig olan adr L0gat idi. AIDAT (or-,lt') | Mal. I NaLgibcndiye guboferindeo Ahrariye krs- minasr birinc ait hisgc dcmek olen Arapga mrnda da bir gubesi vardr. Bu gu- raider nin cem'i olup rstrlah olarak retim, vorgi, yahut tabsirat, irat, gelir yoriodc kullabc (hlahammed-fr| Elf-it rrc,nil namiylc miruf Ahmct ibni Ab- srlrr bir tibirdi. ve (han) uovanlartor vaz'ettirmigtir. Son Osmanlr sikkelerine kadar devam edet(azzenasruhu) ibaresi de ilL defa bu zamanda kullanrlmrgtrr. Akganrn ihdasrndan yfiz yirmi seuc m6ru-
ayar vp veznine halel gelmemiqkeo Fatib Sultao Mehmet tarafr.ndan 848 dc baba' untu eallrfrudahi biriuci cfil0sunda bastrrrlan algalarrn vezni 6 klrat yerine 5 krrata indirildi. Bu tebdir, eelerio muhassasatrndan bir miktar touhihat icra ve Cevlet hazinesine bir parga irat tcdarik ctmck maksadiyle ahumrgtr. Halbuki bu hal askerin gayrctini kesip hatt6 btyik bir fitocoin mukaddemesini tegkil ettifinden nihayet askerin ul0felerine yanm akqa zammiyle, o vakte kadar 3 akga olan yovmiycleri yeni mesk0k6t ile fig buguk alcaaya, ibllt ru^ra kadcr
olundu.
lkinci Mehmed'in babasrurn vefatiyle ikinci defa cffl0sunda" 855 te, ve ondan sonra 865, Sl5 vc 886 tarihlcrinde Kostantiniye, Edirne, Scrcz, Bursa, Tire, Ayaslu!, Amasya, Oskiip ve Nevar'da kesilen aLgalarrn vezinleri gittit craatna -rniirtenitti. Bu usulde *vi!idj kgraai e akga-i Osmani' idi. Bunun kffsuratr bakrrdan mamil <mangrrt, ez'afr da .altrnr sikkelerdi. Son zamanlarda .akg.r bir kurugun mfirekkep bulundufu lcrlc paradan beherinin iigte birine rtlak olunuyordu. Ancak bu itibari bir geydi. Qiinki ahgverigte akqanrn artrk bir mevki vc hiikmii kalmamrgtr. Meskfikit miitehassrsr Ahmet Tevhit Bey Merhum gu izahatr verdi: .Akga Mololca bir kelime oldugu gibi ilbanilerdo Lullanrtmrg bir tAbirdir. Erzurum'da Selgukiler'den kalma medrese kitabesinde akga tibiri mevcuttur. Bu tAbirin Selgukilerdc de Lullauldr$r aolagrhyor.> M Belen cTiirkiye lktisat Tarihi hakkrnda tctkiklerr adh eseriude (Tfrrkgegc Aeoircn Istanbul blilletoekili M. Ziga, sJ,/ akga tabi. rioio, Ahmet Tevhi'i Beyin ifadesinc uyguo olarak Mololcaden alrndrsrnr s6ylfiyor. Mielli. fin faideli olaa izahatr ayncn nalcledilmigtir : .Milli usul. - Bu urule ait olaa sikLelor. den birgolunuo oamlan Mofol lisanrndan istiarc edilmigtir. VAhid-i kryasi olarak akge, ufakhh olarak (mangrn vc bfiyfiL para olarak da
veyahut sedecc (O!mari'> namr vcrilmigtir Li bu yoni sikkcnin errf
milli ic hususi bir unvanla tcvsimi aynr zamanda saltanat biikilmetiuin Lati tetclkfilffno dolilet ediyordu. Ancalr Birinci Selim'in raltanatrnrn nihayetioe kadar Osmanh namr kullanrlmrgtr. Likin din vc tedris hcyctleri meueuplanna evkaftan mubassas olan maagtarrn tiyin ve tahsigindc akga tibirinin habul edilmij olmasr bu rikhcnin galcbeeini temino dclilct ctmig vo Sultao Sfilcyman zamanrnden itibarcn mfiver-
aarahaten bahsotmiyorlar.
LAkin Naima 1028 de ycnidcn ballan sil&olcr mfiuaeebctiylc ooluk. Osmariuin (on akgallrl Oemant\ todavfilo grkanldrlrnr boyan cdiyor. Buadao nnlaErtdrfinrg6rc clcr Ormani tibiri lkinci Osmao'rD zamanrnda basrldrgr igin onun 'edilmomil namrnr tezkiren onluk siklrcye izafe olsaydr temamiyle metruk kalmazdr vc o vakit
daha biiytk krtada bir rikko mevcudolurdu. Eski akga dirhemin yalnsz ddrtte birine muadrl oldufu halde onluk sild<e tam bir dirhemc miiseviydi. Ormani tibirioin Osmanh altrnrnrn tosmiyesi euretindc tekrar meydana grktrErnr biraz agegrda g5recefiz. Akganrn mttevali de' ligikliklcri zaman ilo onun bidayctteki itibarror kaybettifi cihetlc esli tcsmiyesi artrL cinsini tamamiylc tiyine kifi gelmemig ve bioacnalcyh isimleri agafrda giistcrilen rikkeler onun ycriuc kairn olmugtur: kalp - zfiyuf - akga ; Lrzrl ak9a, hrzrl krrprlr akga, beyaz aLg.anrn zrddr olen fiiliisii abmer, gil alcga ve nibayot ca! ekSa. Biraz tonra tahavvUlitr giiriilecel olan akga eon gtmriiL tsrifcshe kadar mcvLiini mohafe' za odebilmigse de mezL0r terifcdc onuD ycrino rcsnleIr kurugun akramt olarak sautim kabul edilmigtir. ve dcmekle igaret eder. Bir kavle giirc: akrl, Cenab-r Hakkrn bedeu-i insaniye m[taallilc halk cttiEi bir cevhcr-i ruhauidir. Diger .Lavlc g6re akrl, kalbdc halc ve b6trlr tefrilc edcn bir nurdur. DiEer kavle g6rc beden i iosaniye ta8llfiL-tit-tedbir vettasarrufla m[taallik ve maddedeo miccrret bir cevherdir. Diger kavlc gdro akrl, nefg-i aatrkaurn bir kuvvetidir. Bu tarifc g6rc alol bagLa, nefr-i nairka baglradrr. $finl.i kuvveg ziltuv-vcfc nispetle bir emri riu' gayirdir. Hakikatta fail aefr-i uatrlcadrr. Akrl, lcaatr clindcki oiklciyu gibi bir aletten ibarettir. Bir kavle giire de akrl, ncfiq zihiu gey'i. vihit olup idrak itibariyle aLrl, tasarruf itibhriyle rcfis, irtidat itibariyle zibin tcsmiye olunmugtur.
AKIN ( qtt ) [ A*.}Kcsif, yagma
ve;ra
tahrip malceatlariylc ccnebi mcmlclcct araziriuc
36
TARIH DEYIMLERI
vr rrnlurrnt
yaprlan askctl hareket hakkrnda kullanrhr bir
akrnlar ile fevkalide kuvvet ve iktidar lrazan-
tibirdi.
mrglardr.
Dfigman mcmleketine yaprlan bir akrntn ismini alabitmesi igio onun mutlaLa alrrncr beginin idaresi altrnda olmasr garttr. Eger aktocr kumandanr bizzat akrna gitrnez ve giin-
derdigi kuvvet yfiz kigiden fazla olursa o suretle yaprlan akrna *haramilik' denilirdi. Giden kuvvet yilz kigideu az ise ona da > ismi verilirdi. Akrn, haramilik, qcte ve buna benzer geLillerd.g clde edilen ganimet maliyle esirlerden diyor. Krymetli bir Osmanh Tarih-i Askerlsi yazmaya baglryan, ikmale muvaffak olamryan eski sadrazamlardan Cevat Paqa da (Tarih-i Askeri-i Osmani, kttab-t evvel, s.3 ) Hammer'le hemfikir olarak miitalSasrnr dermeyan eyliyor. Bunrrnla berader Os*an'tn fatihlik g6hreti etrafa yayrldrkga ve Osmanlr memleketi biiyii' diikqe mffcahitlerin adedi de arttyor, uzak yerler sekenesindan olan gengler bile Osman Beyin zafer bayrafr altrna koguyordu. igte Osmanh Devletinin miiessisi bunlarr istihdam ediyordu. Ciimlesi at iistiinde harbe iqtirak eden bu katrramanlar talim ile manev' ranrn ne demek oldu!unu bilmedikleri halde yalnrz at kullanryorlar, o zamana g6re krlrg, kalkan sallamaktaki maharetleri sayesindc trferden zafcre koguyorlardr. Binaenalcyh askerliL hizmeti hayvan iistiinde cda olundulundaa Os-
manlr eskerleri ciimleten namiyle miisemma idiler.
siivari ve,, dkrnct,,
Artrk bunlann ellerindeki Lrhg ve Lalkanlardan tutularak giydikleri elbiselere YG kavulclara kadar birbirinden farkh oldufoou, beyinlerir:de bir ahenk ve yeknasaklrk bulunmadrSrnr siiylerneye hacet bile yoktur. QEnki elbisenin, .silihrn bir siyakta olmasr birtakrm tegkilita, askerliEin mecburi olarak Labql
ry'
frRlH mYlMHRt=vE
T
Biiyle Aklnerlar ye. igeri veyahut timar ve zeamet eri babr gibi muntazam askor olmamakla berabcr zafcr. ve a;gkanlrklart, I bunl.rrn tamamen bagrbog bulunduklan, herketemin kalmasrnr ediyordu. Osmanhlarda I rin istedisi gibi arzu ettigi tarafa hareket etj ntilreti Orhan ve daha sonra mekte olduklarr anlagrlmamahdrr. Bunlartn gay, Hiikiimet ve tatbikr
gibi
bazr hususata vabestedir.
olmakla beraber
ilk beylerin
ve
cihada muvaffakryetin daima paze
Murat Beye intikal edincc ig bittabi degigiyordu. artrk Osmanlr memleketi biiyfiyor, istih-
I rimuntazam olmalarr muvazzaf olmamalarindan I ve-diger:-frat qibi tllim_1e-terbiye cdilmemeQ[nki j", olunuo efradrn miktarr da goEahyordu Bu- | lerinden ilerigeliyordu. Yoksa haddi zatrnda nls igin yaprlmasr diigiiniilen maddeler meya- i akrncrlarrn Ca diger askerler gibi -tcqkilitlarr nrnda muntazam askeri tegkilit icrast mesetesi ! vardr. On neferine bir onbagr, yiizneferine bir dahi mevcuttu. Difer iElerle beraber bu miihirn I subagr, bin neferine bir binbagr kumanda edi-
gonralan vezirlige ytkselen Bilecik I Y"r, kendilcri usulen buntara tibi ve emirlerine Kara Halil'in de bulundugu I miinkat bulunuyordu. Bundan bagka silih istiCandarh Kadrsr kabul ve tatbika bag- | malinde ve at kullanmi.da her Tiirk maharet-i megverette i bir meclis (yaya) ve ,.miisellim>> teSki16- kimile sahibi ofdulu igin usulen gtirmedigi evvel ilk l"nrldr. | tr yaprtdr. Az zamanda bu tegkilitrn k6fi gel- | talim ve terbiye de, o vakte giire, krymet-i'asmiiecegi anlaqrldrfrndan sipahilik ve yenigerilik I keriyesini tenzil etmiyordu. Esasen hudut Mckurutdu. Yenigeri piyade ve sfivari, sipahiler I caristan iglerine kadar ilerledikten sonra serdc yalnrz siivariydi. Bu tegkilitlardan sonra I had ehemmiyet peyda ettifi iqin scrhad tegkiakrnertrk nserbad' denilen hudut boylarrna has- | litr takviyc olunmug, akrncrhk tekdmiil ettirilrcdildi ve bunlarrn vazifesi de Osmanh hizme- miEti. Osmanlr akrnlarrnrn mutlak surette bir tine girmig olan Kiise Mihal Beye verildi. Riyasetin bu zata tevcihindeki hikmet agik6rdr. kaide ve kanun altrnda yfiriimiig ve srkr baglara Qiinki daha evvelleri de iyi tanrnmrg olan K6se islinadettirilmekle beraber muntazam ve miiMihal Bey o civartn ahval-i mevkiiyesini pek iyi kemmel bir teqkilita baflanmrE oldufunu riiybitiyordu ve bu saycde her akrnda mutlak mu' liyen isn,ail Hakkr UzungarErlr uTiirk Tavaffakryctle diiner, yolunun gevrilmesi ve te- rihinin Ana Hatlarrn adlr cserinin mfisvcddevebiinin esarete diigiiriilmesi gibi bir hale mey- leri meyanrnda (Kurulagundan on besinci asdan brrakmazdr. Yalnrz bu rrnrf o vakit mun' nn ilk garrstna kailor Osmanh lmparatorlu$u tazam bir tegkil6ta tAbi tutulmamrg ve zaten tegkilifi uneanh brogfir s. oil ilAveten Su bunlardan bundan biiyle umur - u 6diye intizar mal0matr vermektedir: olundufn igin serbest brrakrlmrgtr. Qiinki ath Akrncrlar en iyi binici olan athlardan olarak giiriilmesi lAzrm gelen igler igin artrk terelkfrbederdi. Buntar hudut iizerinde btrlusipahiler vardr, piyadenin giirebilecefi igleri de nurlar ve ekseriya yaz vakti bir plAn tahtrnda yenigeriler yapryordu. Biiyle olunca indelicap hudutlarr yanrndaki diigman arazisinc hiicum ile istihdam olunacak olan akrncrlarda bir tegkilAt pek gok mal ve esir altrlar, diigmanrn ahval ve yaprlmasrna, bahusus o tegkil6t tabii avaidle vaziyeti ve yollan, dii;man kuvvetlcri hakkrnda olabilccefi igin bu ufurda bagkaca masraf ihmiihim mal0mat getirirlerdi. tiyar edilmrcine de liizum giirfrlmemigtir. Tiirk akrncrlarr halif siivari alaylarrndan Akrr'crlarrn avaidi yafmalardan grkryordu. miirckLebolduklarrndan siratle ilerlerler ve Bunun da mazarratr agikirdr Fakat bir kerc etrafa gagkrnlrlc verirlerdi. biiyle tecviz edilmip, iE 6yle tutulmugtu; sani' Bunlar bir yere hiicum edecekleri zaman yeD, o zamanlarda b6yle geyler gokluk nazarr dikkati celbetmezdi, kuvvetlinin zayrfa istedi- arka arkaya kadenre halindc birkaq krsma ayrrlrrlardr. Hiicum eden ilk kuvvetin kargrsrna fini yapmasrnda beis giiriilmezdi. mukavemet eden bir diigman kuvveti glkarsa Hammer (c.1, t. la3) bu srorf kumandaaarkaiaki kuvvet yctigerek ona yerdm eCerdi. hfrnru-Mibalzedelere- irsen intikal ettifini-ve Hf;cuirlar pek ini vc peFierl olduSodan heakrncrtarrn Ruslarrn kazalclarrna benzedigini bemen her zaman dfigman kuvvetleriui oarsar ve yan cdiyor: gelir. Seyyit < alraid r i
araernda vukul gelea ( Brodlcld Mcgdan
Maharebesi)dir. Bu
vr
q
ibadeti degil itikadr nazarr itisuretinde tarif eder. Filhalcika akaid diriin asli kaidelerini ( asu/ ) az gok veciz cfim1"1",' ilo ifade eden dfrsturlardrr.
Tarifat
bara altr
|
> rnda
ve < serdeDgegti > lerdeo de o kadar bfiyiik istifadeler temin olunamryordu. Epki nizam ve intizam bozulunca ul0feleri tezyidolunmak guiretiyle tedarik olunan aLrnolar geri diinfiyor, ikinci defa yazrlmak suretiyle vazifelerini suistimal bile cdiyorlardr. Nihayet ycnigerilerio ilgasiyle akrncrlrk da ortadan kalktr.
AKKAM (;Kr) [Hal.] Lffgat minasr gadrr mehtcri, yfik. kaldrran Arap hizmetkir demek olan bu kelime rstrlah olarak sirrc alayrnda vazife giiren hicazlr, $amlr, Halepli adamlara verilen unvandr. Bunlar $abanrn on beginde ufacrk davullarla Tahtakale'den kalkrp lstanbul'un her mahallesini dolagan fakir Araplaldan miirekkep Hac yolcularrydr. Dolagtrklan yorlcrdc davul galarak dua edorlcr ve bazr evlerin tiniindc krhq, kalkan oyunu oynaylp cadaka toplailardr. $abanrn on begiude grkarrlmasr 6dct olan' (sfr.rre alagt) 6nindc do
TARIH DEYIMLERI bunlar diimbelek qalarak, krhg oynalarak gi' derlcrdi. Halk dilinde bunlara .hakkim> denilirdi. Kese demek olan sfirre Mekkc ilc Medi' ne'ye g6nderilen hediyyeye alem olnrugtu. Hare-
vr rrnlurrnl
_:::::::::-
4l
Efcndi eserindc (Gllzar-t s. 39) kullandrsr oo iki elif bayr E6yle sayryor : Arabiyye, Humeyriyye, FarisiyNefes Zade ibrahim
Savop
meyne siirrc giinderilmesi Abbasiler zamantnda baqlamrg, OsmanltlarrD son zamantna kadar devam etmigtir. Osmanhlardan ilk siirre g6n-
ye. Sfiryaniyye, Rumiyye, lbraniyye, .,Krbtiyyc, Berberiyye, Endfil6siyye, Hindiyyc, Qinniyyc,
deren Qclebi Sultan Mehmet, bunu bir nizam haliue koyan da Yavuz'dur. Mekke ve Medine iqin Evkaf Nezaretince
Deserli ilim Kitip Qelebi bu yolda s6ylenen s6zleri Yeni harflerin kabutiine kadar raklSm, rn souuDa <devletr kelimesinin ilivesiyle tegkil olunan .akl6m.r devlet> terkibiyle devlet daireleri Lasdolunurdu.
ile Harem-i $erif hademelerinin ayhklarr, urban geyhlerine giinderilmeei idet olao bahgiqler siislii sandrlclar iginde deve vc katrrlara yiikletilerek $abanrn on begirci giuii mikemmel bir alayla saraya getirilirdi. Bttiin saray ilcrigelenleriylo beraber avluya inen padigaha evkaf naztrl bunlan teslim eder, o da (srirrc cmini\ olan zata verirdi. Sonra siislfi bir ata binmiE olan sfirre omini iinde oldu[u halde alay saraydan grkrp KabataE lsketesine gelir, sandrklar hazrrtanan bir vapura yffkletilerek Beyrut'a ve oradan da $am'a g6nderilirdi. Vapurun icadrndan €vvcl sfirrc alayla Oskfidara gegirilir, oradau kara yoliyle $am'a sevk'edilirdi. Karadan 96nderitdigi devirlerde sfirre alayr Receb'in on ikinci giinfi yaprlrrdr. $am'da ise Mahmel'i $ami alayr denilen hazrrlanan levazrm
Yunaniyye.
AKLAM,I ERBAA HocALIeI (r)t.l gir('rJl mansrplarl birlegtirilerek aklim-r sel6se Locahfr namr-.altrnda bir vazife ihdas olur'du-
diyor.
Bu tibir; 69 kalcm vazifcsioin birlegtirildigine delilct etmek igin konuldu vc na ilhak edildi. Tanzimattao sonra devlct igleri yeni tegkilita tibi tutuldufu esnada bu vazife de li!vedilmigtir.
TtrLgedc birkag Damrnr alan altr b6lnktcn d6rt bdlfiffioe aynr zamaada verilen unvatr- dec Scienee de I'Urss, 1926 , son ikinci b6liigii namrrr hiimayun, y-r kanunu, alay Alaykiiqkii, alay da tagrrdr. Bu b6liiklere aynr mlnaya deldlet meydanr, alay arasr, alay meclisi, alay erkiedcn da denilirdi. nr, alay sanca$r, alay baglamak, alay 96sterALARGA (dryi) [Top. ] Eskiden kulla- mek, alaya binmek, alaya gitmek biriucinin, nrlan menzil toplanndan birinin ismiydi. Alar- 'ievltt alayr, valide alayr, siirre alayr, krhg gadan gelmek, yan gizmek demektir. alayr, selimhk alayr, Hrrka-i saadet alayr, kaGegti gantmdan alarga olarak verdi seldm dir alayr, bayram alayr, mrzraklr alayr, hassa Akh garette idi etmedi hendenle kelim alayr ikincinin iirneklerini tegkil eder. -L6Kelimenin Devlet mcrasimi ile alikah Hoblar forsa kagp sana kenar olmaz ise olan bu Eekillcrinden bagka, gelin alayr, siinOlma onlardan alarga bir iki gfrn katlan net alayr, imin alayr gibi 6rfle, alaycr, alay Agehi etmek misill0 hulk ilo alikah gekilleri de var(;t-yT ALASIK ) LKrs.l- Eskideu elbisele- drr. rin eteklerine siis olarak dikilen bir gegit keHerbiri ayn ayrr izah edilmig olau bu nar ve pervazrn adr idi.
tibir
ALAY (a)T) [ Ask.l Tiirkgede kalabalrk bir ziimre, cemaat demek olan bu kelime rstrlah olarak askeri tegkitAtta ordunun
bir
cfiz'ii
tamrna alem olmug bir tAbirdi. Bu kelime, aynr zamanda mizaha almak, tezyif etmek minasrna da gelir. dct uamiyle bastrrmrgtr. Muallim Naci eserin mukaddimesinde bundan bahsettifi gibi krymetli bir kiitiiphanenin sahibi olan ibn iil Emin Mahmut Kemal Bey de bu suretle aldrpr geyler araslnda pek kryrnetli eserler grktrgrnr siiylemek-
ALAY ELBISESI (o-.t-Jt ,-t\ {Kry.1 Alaylarda giyilen resmi elbiseye - verilen addr. Biiyiik iiniforma demekti.
tedir. ALAY AIABASI (.e.tt.;i 6ti ) [ ^9ar. ] Alaylarda padigahlarrn biodikleri arabaya vcrilen addr. Buna cSaltanat arabasr> da deqilirdi. Avrupahlarca Lando adr verilen ariba nevindeodi. Muhtegem olan arabayr ihtigamr bir kat daha artrran atlar gekerdi. Seyislerin esvaplan da srrmalr idi.
ALAYA BINMEK ( u-+. .,-tT [ laa.l Resmi srfatr haiz olanlarro bayramlarla resmi
)
giinlerdo yaprlan alaylara igtiraklerini anlatan bir tibirdi. Vaktiyle alaylara atla igtirak edildigi igin bu tibir meydana gelmigti.
iki
ALAy BAfLAMAK (;.xi[ *aouya gelir bir tibirdi:
.rYr
) [ Ask.l
l) Ordunun diigman kargrsrnda, harekete geqmek fizere, emir ve kumandayr istizar etmesi demekti. 2) Merasimde alayrn tamamen tanzim edilmig olmasrna denirdi.
lertip
ve
ALAYA GITMEK (t-z(
dc (1308 lc6'r)elifi mcmdude srrasrnda yszmtt ALAy XAtrnl (,r-c'aYi ) [.de&.I Aala- vc mukabilindc minalarrna gcldifioi bcyao cttili gibi addr. Tabur kitiplcrinden nasbolunur, alay c misal olmal 6zcrc iAt.*a..-, Resul> birinin adrydr' Hicri dokuzuncu ( M' l5 inci) olarak tariie gegtigi gibi sultan Mahmut za| r
mrzr ddrt
asrr
silihlarrndandr.
| rn"n,nd. sadr;zamhk eden Mustafa paEa da Bunlar cerh aleti olarak kullanrldrklarr alemdarlrkla siihret bulmuqtur. I gibi sancak alemi vazifesini de giiriirlerdi. SrALEM-I ERVAH ( 3rr.rt fl' ) [ So/.] rrklan afastan veya i '-'- demirdendi. otiyin-i sani, ivdhidiyetr merViicut, I .^;::';:;^_.,-_ Yenigeriler tara{rndan kullanrian L-_:,_: her iki I . ;--:'. '-r-" "" ilmive hesabivle siiver'i ' ' ueu Drrer eJoer oasryre nihayetlenen ,..;"; :':_::'li"i ::l'" "^-', oervah> .t .r eder.Bu merteI t. -,'-".. mertebesinetenezziil ,re r, "'-.':, ---r-,----r: - It:r, genrde sarrn armuor alemler de vardr. Bu i ,b,td"'-siiver'i Slive' cevher'i basit olaralc zihir tt yarnrz sancax aremi ormak iizere k;: i aremrer olur' tu:t:lt" ve rengi yoktur. lanrlmrglardrr. I ,gekli detildirler. Z' Zaman r.' 1ve mek6nla alak.rdar |
uzerrerine vazrt't'r vazrlmrs. nakrslar isl""vardtr' Bunlarrn pek krvmctli 6rnekleri Askeri Miizede mevcuttur. mie alemler
in;:"';
i ;:u'Tr:illl"r:'*:,11"00:nli:'ft, j ["iJi -.iai--. ol.o -,^ kakkr idrak eder. I . . -. , :: :.-
< Elegtii
i ::*l'il?"flt -,. . :- ' - :' 3:1rfi:';'--:.",""T;,rl': L hadisi bu mertebeye igarettir' Mevlina'nru i bir iqin Eu izahat mevcuttur: nde rr,';
iSarclvardu" ,""r-r.y" bakrr dai-ay-ord,rl"rrnro yrtdrz gelctin" deni.TtrL--ibeylinde mertebo BY zatro haricildc zuhurundan ordut*nnrn ve Arap atcmlcrinde Li i .. ibarettir' bune sancak da d'"rlcr, ( cnngma& ) tan mu- i haffeftir, Tiirkge bir ketimedir-bunlann iize- | AI,SM-I KUBRA ( r4r lt ) t Srt ] rinde.oyma tarzrnda yazrtmrg (kelime-i lcshid ) j Kiinatrn umum heyetiae 6tem rtlak oluvc { Inna Fetahnaleke fethan miibina), (Qilte'i nur. Sofiyeye g6re < 6tcm I ikiye ayrrtrr: M-uhammet ), ( /Vasrfin Minallah-i vc Fethfrn at"--i ELber y.h,rt Al"^-i Kfibra, Al"-.i I Kyjn) gibi gcytcr yazrtrdrr. Milga teLke b"y- | A"g"r yahut Alcm.i Sufra. Zihircn Alern-i relrlarrnrn alcmlerindc isc ( )to Hazrct.i ne- i gkLer < kdinat , trr. .Alem.i Argar da < insan r a
50
TARIH DEYTMLERI
drr. Fakat hakilatta kiinat insanda mfintavidir. Qckirgo alagta mintavi oldufu gibi.
I
almrgtrr.
l-a--r Ali'den feyzalaotarr gair: L-t, j ,b 4.:- *l r..tlt itJ- dlli .rrUl
bu
mertebe Sofiyece kabul olunan mertebelerden bir mertebo olup de zatrn tecezzi ve inkrgam
matlaiyle baghyan kasidede toplamrgtrr. Bu nirpet zikir telkin ctmek, bilihara hrrLa giy. dirncktir. Sofiycyel6re hafi zikir Ebubekir'e, cehri zikir lmamr Ali'ye telkin cdilriigtir. Fakat bu kanaati birtakrm fukaha ve miitekellimin reddederler. Bilhassa ibni Tcymiye buaun giddetle aleyhindedir. Tarikat erbabr arasrnda Ali'ye izami bir merbutiyet ve muhabbet vardrr.
vc harL-u iltiyam kabul ctmiyon siver vo crtLil ile hariqtc zuhurudur. Bu mertebeyc bu ismii veril6esiniGki maksat, ilem-i tv.ht. bulunan berbir ferdin 6lcm-i ccsamda biiriinecefi bir suretia miimasili bu ilemde zihir olmasrndan 6tfirfidiir. Alem-i misale < 6lem-i berzah' da derler. Bu mertebe, gayb ve tahadet arasrnda hadd-i fisrldrr-
Areu-l
SUGRA (
r;- l\c )
t So/.
inat hakkrnda kullanrhr bir tibirdi-
I
Ka-
ALEU-I S.{IIADET (;,r,- lb) tso/.1 Zat-r Mutlak'tn tecozzi ve inkrsam ve hark-u iltiyam kabul eden sfiver-i ccsam ile harigte zuhurudur. Onun igin, bu 6leme ilem-i kevn-ii fcsat derler. Zira, siiver-i ecsam bir taraftan tekevviin eder ve bir taraftan bozulur. ALERRUUS CIZrE ( "_;: ./jJ'& ) IMal,) Herkesin mali istitaati giizetilmek iizcre gahrs iizerinc ve adam bagrna tarholrrnan cizyc dcmekti. Cizye; gayrimtslimlerdeu askorlik hizmeti kargrhSr olarak alrnan bir vcrgiydi. BilShara unvanrnr aldr, 132{ lnkrlibr iizerine herkesil asker otmast eaasl kabul olundulu cihetlo bcdcl-i askeri dc kalrmrgttr. Alerrilus cizye, tam mAnasiylc . Tefsir-i Mevahip r Tirmizi'nin < $email l adh kitabruda da Omm-fiI Mfi'minin Hazret-i Ayge'nin 96ylc dodigi mervidir : < Resuli Ekrem, bir sabah erkenden drgarr grktr. Uetiindc siyah yiinden oaLrgh bir * mirt > yani kisa vardr.> $email $arihi ( AIt-giiI Karil diyor ki: < Miislim ve Ebu Davud'un rivayetleriudc bu badisin giiyle bir ziyadisi vardrr : < Hasrn iboi Alt gcldi. Resul0llah onu kisasrrirn altrna aldr. .Sonra Hfiseyin geldi. Oou da aldr. Sonra Fatime geldi, onu da aldr. Sonra r:,|-r,..j,. t!'l tl$ fxl"ts qrJt .pt g"lJt f:" -!jJ buyurdu. > Kadr Beyzavi isc vakayr gdylc naklediyor: r ResultllAh bir sabah crkenden grktr. 0stfinde siyah yiinden nakrgh bir mirt, yani kisa vardr. Oturunca Fatime geldi. Oou kisasrnrn altrna aldr Sonra Ali geldi, onu da aldr. SooHasan ve Hfiseyin geldi, onlarr da aldr. Sonra buyurdu. < :-5lt .;ot ,-f Jt ,aiJ .irt.r,, tr't I lltifat-r Nebevi.nin vukuu "(3 muhalckak olmakla beraber Ayge ve Omm-ii Seleme-nin ri. vayetlcrindcn vukuu keyfiyctinde eurcta bir ihtilif g6rffliiyor. Hazret-i Ayge, Resul-i Ekrem'in 6nfinden drganya grktrfrnr ve Istiinde bir nrirt bulundufunu, 0---fi Se leme ise Hazret-i Peygamber'inr'hiiceresinde oturdufunu ve ya-
tafrnrn iistiine bir lrilim serildifiui
haber
veriyor.
Mirt kelimesi Kamus
tercffmesiode diye tarif ediliyor, Demek ki
mirt, biirfiniilecek ve yetak iistiine serilecek kadar genig bir iirtiidiir. lslirn tarihindeki geoig mal0matrndan irtifade ettif im Tahir Olgun (Tahir-Al Llcvlesi Beg) S6yle bir izah yapryor:
ve musaffa
r diyc dua ctti. Bcn, bagrmr kilimin
J-{,'nrt.#i +i
iinilndcn gegerken
5t
nin
yr bir el geklinde temsil cderek dini sancaklartna alem yapmrglar, qairlerin bazrst da cl Eeklindc tevehbiim ederek:
Nam-t Ahmet nrisAa-i icada BismillaVr Pense-i At-i At" ayniglc bir Allahtt Atman-t oahdetc nur'a imamegn-i gfrzin lk.i gakkolmug gcd-i icdz ilc bir mdhtrl-
._gibi
giitl"r siiytemiglerJir. Zeynol Abidio'in s6zfi olmak ilzere riva'
yet edilen bir manzumede:
!:-:L '$
..1,-+:
,a
At-i Aba'ya ilAvc oluomugsa da o manzumenin onun tarafrndan siiylenilmig oldrrfrr sabit defildir. lslim gairleri .At-; Aba> tAbirini hiirmetrnrsraiyle Cebrail au
le kullanmrqlardrr : Der-i AI-i Abadv melce-i erbabt igmanrn Izzct Molla . Der-t AI-i Abaua ben dahilim Ya Resulillah $egh Muhtar Elendi G6r ne gelmig bagtna Al-i Abontn Nesres Neler crmig giilfine ba!-t veldntn Nevrcs Nesres-i Cedit
Al-t At" hakkrygfrn eg sir-i Huda nevazig dest-i eltaftn ile bu gakeri
Penge-i
Kil
vr rnnturrnl
Kurnar denilirdi. Renkli olanlartna da cAli kurna^boyaltsr> ismi verilirdi.
AUadi fizerine rffrfilcn (ahar> bu kigrttera da aynen tatbik olur.urtu. Bazan kiErt s.iiriilmezden cvvel ya (krna) yahut koyuca {gay suyur ile boyanlrdr. Boya kuruduktan sonra evveli yalnrz nigasta, badehu yumurtalr ahar sfiriiliirdii. Son zarnanlardaki hattatlar araslnda mal(' bul bir kigrttr. PA$A vERGlsl (,s-tf'-t v\ &) lHaI.l- Ksnuni Sultan-Sillcyman'rn sadrazrmt Scmiz Ali Paga bol bol v_adeder, likin gofunu yapmaz veyahut dg yapamezdt. Halk onun yerine getirmedisi vaitlcri igio bunu s6ylediSinden, iildiikten soora de bir gey vermefi vadedip dc yerine getirmiyenler hakkrncia kullanrhr oldu.
ALI
AflYn (!1") tsrtl
Halveti Tantatr birinin adrydr.\ Ahmet ibni . Ari yiil Hariri - yiil Ali - yiil Demigkiy - iil $cfiiy-iil
gubelerinden
Halveti tarafrndan kurulmugtu. Babasr aslen Kiirttii. $am miilhskatr :dan (AD . gelip tavattun ctti. Ahmet orada dogdr. $am'a giderek sofiyeden bazrlarrndan tarikatr aldr. Bilihare Haleb'e gegti. Orada Arif-i Billah Ahmed - fid - De: Gazani'dcn icyiz aldr. Ayrntab'a gidip $"yh $"h Veliy-iil Halveti keudisine Halveti tarikatru verdi. $am'a diiucrek Salihiye'de uzun zrman oturdu. Gfindcn giine g6hreti arttr. $am muhafrzr Kiigiik Ahmet Paga kendisine bir telLe yaptrrdr. Hicri 1048 dc orada velat etti.
Tahir-al lvlcvlesi (Tahtr Olgun)
ALINLIK (il;'q [Son ] Ebniyr ccphesinin vcya mobilyanrn ortasr yukarrsrna veya Meghur hattat Kazast<er Mustafa lzzel Efendi yaztlartoa imza makamrnda kendirinin olan
:
Bcnde-i
At-i At"
Scggid Izzct Mustafa
beytini yazardr.
Tarikat
ririo iictiiode
mensuplarr da imza ve miihiirlecBende-i Al-i Ab"" ibaresini
kullanrdardr.
kapr balisrna konulan sade veye tezyinath kls' mrn edrydr. Buua "tepeliftr, etag> da denilirdi. Bugiinkii ismi dur. $ (.41s.) Harb zamanlarrnda yanyana harb edilen diigmanrn krlrg vc mrzraltndan muhalaza igin hayvanlarrn baglannr gegirilen ztrhrn adrydr. Agagtan kitap gelclindc yeprlan yG .boyunluk" adr verilen bir nevi kalkan hayva-
[^Son.J Eskiden ",t';adrydr. En ziyade kullaorlan kiErtlardan birinin
ntn boynuna takrhr, .safrl ztrht' denilen iigfincfi bir zrrh da sagrrsrna gegirilirdi.
siiliis yazr igin kullanrhrdr. italya'nrn Toskana eyaletinin cenubunda giizel bir gehir olan Livurna'da yaprlan bu kigrtta (A. Ligorna) kelimesi sofuk damga ile vuruldufundan tahrife ufnyarak cAli Kurna' olmugtu. lki b"y" vardr. Birine >, diferioe (cvsat) denilirdi. Battallarrn krt'asr biiyiiktii, Evsat olanlar (eseri ceditr kigrdr cesamctiadcydi. Bu lcalrtlarrn gifte olantarr da vardr. Onlara Ali
ALKI$ (;*li) [S'ar.] Padieahlarla vezirlerin kadirlerini yiilrseltmek maksadiyle yapr. lan merasim hakkrnda kullamlrr bir tAbirdi. .Kamus-u Tiirki" de "El grrparak ve yfiksek resle yaga diye balrrarak edilcn takdir ve tahsin" suretinde izr'b olunaa bu tAbir igin "L0gat-i Ebiizziya" da gu izahat vardtr : aselitinin beyram reiimleriride vo icray-r muayedc hengimrnda gavuglann (Omr-fi deoletinlc bin
ALI KUBNA (r,.,ri
"giftc
*{F:
TARIH DEYIMLERT VT fiRIMLERI gaga) deyu bfilond 6vaz ile duahan olmalarrnr rstrlah olmugtur. Elyevm bu vazifeyi hadcmo-i hassa-i gahaoc ifa edcr.r PadiEahlar muayedelerlc aair mcrasim zamaolarrada tahta oturduLlarrrda .Alcylc Avnullah', diye baglar ve kim bilir nasrl bitermig.>
ALLAH - MUHAIiMED - ALI ' ..f '{!r ) < ,ts I Sol.I Bektagi Tarikatrua mahsus tibirlerdendi. Aynen Hrristiyanlann (Pcder, Ogul, Ruhullahr tcldkkisinb uyguo bir teslistir. Bu figtc esas (Ali) dir. Ali'dcn bagka bir ul0hiyet aranmamahdrr. (Muhammedr dc Aliic biat ettifi igin usuliinden ahodtfrnr ve lerin sekiz misline muadil oldugunu yazryor.
ALTIN KOZ,{K (ir;r', jrli t Ilda.]Padi5ahlar tarafrndan ccnebi hfikiisrdarlara g6n' dcrilcn aame-i bimayunlarrn konuldugu mahfaza hakkrnda-kullanrlrr
bir tlbirdi.
Kozak; gam
frstrfr ve kayru gibi afaglano tohumlarrnr havi olan top, alelrtlak yuvarlak gey demektir. Ko' zak kuyumcubagr taraflndan hazrrlanrr, lilzum giiriildffkge divan-r hiimayundan tezkcre ile is' nilirdi. Kuyumcubagrya hitaben yazrlan bir divau tezkereginde (;1r5iu Haricige 25. $. 1206) cPadi;ah tarafrndau Frangc padiqahrna yazrlacak cevapnarr.e igin bir adet kozak> verilmesi bildirilmigtir. KozaSrn balrk bagr : eklinde yaprldrgrnr yine Argivde mevcut bir vesikada lArpiv Haricige ///.9) <ser-imahi> ile vasrflandrrtlmrE olmasrndan anltyoruz Yine argiv kaydrndaki (Haricige 1202) <Som kozalalc> tibirindeq kozaklarrn altrn iglenreli, yahut altrn yaldrzh olanlart oldulu gibi som altrndan yaptlanlarrntn da bulundugu anlagrlmaktadrr. Bu gibi qeylerin g6,nderilecek yere giire krymetlerinin degiErnesi do tabiidir.
te
ALTI\ VitRA.i ( i;r ;r.ri) [Son.]
ince
tirgelerin arasroa konularak di;ge d6ge inccltilen altrn levhalara verilen addr. Altrn varak tezhipte Lullanrlrrdr. Tezhipte ezilerek ciiziiferdi ayrrldrktan sonra gubar (loz) haliode istimal olunurdu. Gubar halindeki altrn tutkalh su
ile
kanEtrrrlrrdr. Yaprgtrrma levha halindc kullanrlrrdr. Al-
trn varak iki tiirlii yaprgtrrrlrr: l- Tutkallr su ile, 2-. nriks'yon ile. Ciltlcre meginio iistiine yumurta akr sfir[ldiiktcn sonra altrn varak yaptltr?rltr, bunun iizerine istenilen yazr ile hazrrlanan rsrttlmrg kahp basrlmalc suretiyle istenilen Eekil verilirdi. .ALTLIK (;J:li; IScn. ] Hattatlann yazr yazarken yazdrklarr kigrdr iizerine koyduklan aletin adrydr. Bu alet diirt beg milimetre kalrnhk tegkil edecek surette birgok kigitlar b;r araya getirilmek ve alt ve iistiine trrag edilmig megin vcya renkli k6!rt, yahut ebru konulmak suretiyle yaprlrrdr. Araya kt;nao kigrtlar birbirine yaprgtrrrlmazdr. Yurnugak ve siinger ki$rdrna bcnziyen bu kigrtlar diirt ucundan trrag edilir. hcpsi birden bir meginle tutturulrrrdu.
TERI}ILERI
Araya konulan
kifrtlann adedi muayyen doSil-
di. Muayyen bir kahnhkta (4-5) olacal kadar ince, yahut kalrnca kiErtlar bir araya getirilecek surcttc elistikryet pcyda cdcrdi. Hattatlar bunu harflerin gclig vc yaztt vaziyetine giire de$iEtirirler, bii rerlcrdi, e olanlart manzarah Ost ortasr gigekli veya davardr. Bunlar zamanrD meghur miicellit, ressam ve miizehhipterioe yaptrnhrdr. Her hattatln ser-
vetinia dcrecesine gtire althklarr da defigirdi. Sanatkirane yaprlau althklarrn krymetlori fazlaydr. Altrn para ile birkag hilkuruga"satrla-n althktar gtiriilm[gtiir. Nitekim mfieellitbagr .Sa' lih Efendinin iyi bir tattat olao Sultau Abdiilmecid'e yaptrlr althk krrk liraya satrlmrqtrMeghur micellitler difer sanat eserleri gibi, altlrklara da imza koyarlardr. Edirnc ili bir althkta 1138 f M.1769 ) taribiyle o Mehmet Vchbi > imzasr giiriilmiigtfir. ALTMISLI 1.1:iJi ) t //-:! ilmiv' riitbc' lerioden birinin adrydr. Bu riitbe lstaobul r[u' suna dihildr. istanbul riiusunun agalrdan yuka' n dogru dereceleri lSyleydi: iptida-i barig, hareket-i harig; iptida-i dahil, hareket-i dihil, musile-i sahn, sahn-i seman' iptida'i altmrglr, hareket-i altmrgh, musile-i Siileymaniye, Siiley' maniye, dir'iil hadis'i Siileymaniye. lstaobul riiusundan izmir paye i miicerredine terfi edilir, oradau Edirne paye-i mficerredine, sonre da srrasiyle dcvriye mevalici, mahrcg, Bil6d'r Hamise, Haremeyn, istanbul, sadr'r Anadolu, sadr-r Rumeli'ye prkrllrdr. Eslcdi on iki !filda harekct'i ddhildcn Bu gi makarnrnda . refti >
SanL muhtelif tarz ve gekilde rartllrdr. Sarr[r geligigiizel sartp baglanna geqirenler cldufu gibi, dikkat ve ihtimanr ile vo birtakrm igareti vazrlrr ve kargrlr$rna n€rey€ gittigi ve rnorasimle saraular da vardr. Miistakim za sinde brrnun ACabrnr 9u su' < Amedi > Farsga gclmek minastna olan retle kaydediyor: < Aptest ile ve krbloye tevec' < amed.n >, < refti.> dc yinc Farsga gitmcL ciih iizero bulunup sarmak ve herbir devrindc minasrna gelen < rcften r mastarrndao miigtaktrr. lrir kere salit-ii scl6m eylemek ye miimklo Gidip gelme makamrnda < imedii giid > tibiri ise kaimen baEta sarrlmak ye hur ve nakzt kullanrlrrdr. Bu kelimelerc askerlife mahsus def'aten olmayrp birer birer bozulmak ve badefterlerdc tesadiif oluour. Am.di, refti dollcf ayineye veya suya balcrp giizcl oldu deyu tibirleri Osmanlr galtanatrnrn sontrna kadar tahsin aylemek gibi gerait-i lizimesi vardrr. tutulmug olan askeri kiinye defterlerinde kulBilA zarr.retin oturup sarmak muris-i fakrrdrr lanrlmrgtrr. demiglerdir'> Babrilide vtkcli meclisi mizalccre S 1ru4 Y [laa lJr udur4t lkinci Sultan*Mahmut terallndao yenigeri ii idar$e vesarayta cerc11.an eden yazr !5le[eriui ocalrnrn ilgasrnr miitaakip clbironin tebdiline ! rini tedvirc mcmur olanrn adrna verilcn unvandt. kadar Osmanh padigahlan sarrk sararlardr. O makamda imirleri hep sankhydrlar. dcnilirdi. OrmanL saltanatrnrn sonuna kadar AVANNAME ( denilmiyor, buntann haricinde kalan ve zeametleri bulunmryanlara <memuriyet>>
rtlak
olunuyordu.
Vakanivis Lfftfi Efendi diyor ki: uimedciu, daha evvelleri ttAmedi - i Divan - r Hiimayun> denilirdi. A-edi odasr Babr6linin en mfimtaz kalemlerinden biriydi. Buradan sadrazamhsa varlDcaya kadar dovletin en biiyiik memurlan yeti;irdi. Bu sebeple Amedi Odasrna Sadaret Mektubi Kalemi hulcfasrndan temayiiz edenler ahnrrdr. 1845 (H'l26ll senosinden itibaren iiteki kalemlerde bulunanlardan da Amedi Odasrna memur altnmastDa baglanrnrgtrr. Bu karar iizerine ilk defa olarak Siireyya Bey Amedi Odasrna ahndr' Vaknniivis Lfitli Efendi (c.8, *23) buuu yazarken 9u dik' kato gayan miitalAayr da ileri aiiriiyor: clgbu karar fizerine hulefa -yr mumaileyh' tcn Darphane Nazrn Tahir Bcyin damadl
Hup TARIH DEYI,MTERI VE
TTRI,Tfi.ERI
67
Giimrfikgff zadc Siircyya Bcy muvaklater Ame- ! olarat< seklinde kutlanrtdrlr da vikrdi Odasrna ahndr. Bclki igbu harar mir-i mu- dir. Bunuala bcraber vav'h gekli atzt (edemailoybin odaya ahnmasr garaziylc tizlir o. rrzo ) nararen az kullanrlmrgtrr. Yinc Fariri kalundu.>
Arncdi Odasr kitiploine ..Amcdi Odacr bulefecp yahut .Amcdi Kalcmi hulcfasrr dcoilirdi. A,lfgOlye ( ".-i ) IM"l.l Ecuebi mcmle' ketlcrdcn'gelen mallardan gfimriiklerce ahnan resim hakkrnda kullanrlrr bir tibirdi. Farsga gclmek m6nastna olau *Smcden)) mastartndan alromadrr. Bu resim satandan alrotrdt. Vaktiylc mahreg, mevrid, yerli, ecnebi kayrtlan Dazar-r dikkat ve itibara ahnmryarak bir memleketten difer mcmlckcte gercl denizdcn vc lerelc haradan nahlolunan ber neyi em' tia vc tficcar cayasrndau masdariye, reftiye, bic, ihtisap, kantariye, kalemiye namlariylc vc muhtclif hesap vc akgalarla birtakrm resimlcr alrnrrdr. Buolardan ihtisap, big, L.antariye uamlariylc istifa olunanlar dahili riisumdan madudolup asrl gfimrfik rcsmi 6mediyc, reftiye, mastariyc veya miruriye namlariyle ahoan rfisumdu. Bu [9 t6bir ccnebi devletlcrle ticarct muahedele4i yaprldrktao sonra terk olunarak yerlerine bugfin dc kullanrlan ithallt, ihracat tranait tibirleri kaim olmugtur. Memlekete girccek ecnebi mallardan gilmriik resmi almak igin sahillerle hudut boylarrnda bulunan giimriik idarelerinden baEka bir yerdcn difer yere naklolunan dahili eEyadan gimrfik resmi allnmak iizerc mcmleketin muh. tolif noktalarrnda ile de cemilendirilirdi. Amil unvaar lslim memlelceti biiyfidiikge biiyiimig, sonralart valilere de imil dcnilmigtir. $eriat nazartnda imil ve vali olmak igin birinci gart, o zatrn ealib ye iffct chlinden
Bu* paralar ;- dovlct iglerinin g$rilncri ,$n re diyanct rs Gmanet crbatlndan olmacrdtr. yaprlan macraflarla birliktc cRuz u Hrziit Hazreti Pcygcmbertc hulefa imil vc va. vc (Ruz-u Kasrm> itibariylc iki talrgitte ahnniaL lilcrin tiyioinde bu dcLilraya pelc ziyadc riayct fizcre kadrlar tarafrndan halLa tevzi ( tarh ) etmigler ve bunlarro maiyetiue ikinci dcrccedc olunurdu. olarak.hertycr igin oraoro salih adamlrrrndao (.r3 Amnn-U $UD 5.rri) [Ask.J Cclip memurlar da tiyin eylcmiglcrdir. Bitln memurlarr maigct hururuada kimgitmc, varrp gelme, gcldi gitt! demck olan Farrga bir terkiptir. Bu malamda c pck zengio : tacir I demelc oldufu da kaydedilmigtir' Aoka kelimc' siuin bu tibirde < emsalsiz > makamruda kullanrldrlr anlagrhyor. < KafdaSrnda
AN MIM AUnn ( r,i ,. ;r ) [ ls,t' ] Dcv' Eirme suretiyle toplanrp Tiirkqeyi ve lslAm dinini 6lreomek iizcre Tnrk kiiyliilerine satrlmrg olan acemi oglanlardan miiddetini bitirip Rumeli afasrntn tezkeresiylc ulfifeye yazrlanla' nn kayrtlarrna verilen igaretti. < ,. > den geldi demeLtir. magtrr
Pamuklusu vc sadesi olurdu. Srgandigi
ti-
bir ettikleri gayet ince dikiglileri vaktiyle pet
tan bagka kendu menfaatleri igin arahk tevzii dir. avazesiyle sokak sokak dotagrp evlerin
kaprlarrnr galarlar, aldrklan giipteri arkalarrn-
daki kiifclere yiikliyerek iskelelere ve sair muayycn yerlere giitiiriip orada ayrklarlardr. igindeki paqavra, kemik gibi Eeyleri aldrktau sonra kalanlan denize diikcrlerdi. $ Darphanede bu namla bir memuriyet de vardr.
ARAYICI FISEGI (oA4 .''*r:1) [Hat.l Eskiden Ladrnlar hakkrnda kullanrlan tibirlerdendi. Ortalr[r karrgtrran, berkcsin ar8srrr bozan miinafrk kadrn minasrnr ifadc ederdi. t ler uev'ioden biri de < kestane {igefi> dir. Bu fiEek; ateg alrnea son siratle ve dchgetli tarraka ilc rttrratsrz bir surette sa!a, lota, yukarrya, agafiya slgrar, bakanlann fizerine do< Figek
kunur, halkr birbirine katar. Bu figefc ayDr zamanda ( arayrct figeli I de denitirdi. Bu lrynette olan kadrn, figegin yaptrfr igi yaptrfr igin bu suretle tevsim edilmigti.
ARAZI ( .,.rtrt 1 lMal.l Arzrn cem'idir. ) ta arz ; hemzenio fethi ve rantn siik0oiyle ism-i cins olup yere decir. Gem'i hemzenin fethi vc ra'nrn siikiniyle ve Ahrrrnda < t > ile ( erdat > ve hemzenin ve ra'nru zam. lariyle ( uruz j'lsl> vc hemzenin ve ranrr fetihteriyle ve ihrrrnda ( v-, > ve < o..5 r ile < eredun - 31r.2t n gelir. < Arazi > dahi arzrD cem'i ise de gayrikryasidir. Likin en ziyadc
| Lira, siyinin neticesinde evlidrnrn rniistefidotedr veriliyordu. I mlyacafrnr bilen arazi sahibinin iste.fazta ikdam emiriyye tahrir cdilarazi-i Osmanlrlarda | giistermiyecegi tabiidir. Bu tasarruf euretinin meebuk itibariyle veya zeamet vp timar nil vc I tevlidettifi iktisadi mahzurlar nazart dikkate mukabiliode olmak I tevsi edilmiq ve bununla arazinin erkek evlida vezirlerle da sancak bcyleLrsmr vc digcr bir i meccaDen intikali ve krz evlida tapuyrt misliyAskeri stnrflarla selitin rioe tefrik krlrnmrgtr. I lc tcffizi takarriir eylemigtir, Ana cihetinden olunan tahsis araziye vc vfizeranrs gayrrsrna I intikal eden arazi de talcyidata tabi tutul.timer vc zeamet) ve sultaularla vezirlere ait I mugtu. Bu intikallerde erkek evlida lapuyu misliyle almafa talibolduklan surette bir terolaotara da veya (zaim) reti olanlar olmak iizere ige taksim cdilmigti. ve yc zcamet derecesinde bulunanlara masr ve ecyyima arazi-i emiriyyeye nam-r di("sv AR'{zl'I AMIRE [MaLi ferlc arazi-i sultaniyye dahi denilerek sultan istifade olu- ve emir-fil-mffminin unvan-r celilesini baiz buKendisinden herhangi bir surette"'it.,t; nan yerler halclrrnda kullaurlrr bir rstrlahtr. lunan zat.r kudsiyet-simat-r hazreti fiilifetpcFariri kaidesiylc terkip olup mamur yerler nahiye rekabe-i araziyi izafe noktai nazanndan <sultaniyyel ve <emiriyyc> kelimeleri birbiriue dcmektir. < Arazi-i mevat > bunun tersidir. miitcradif sayrlebilmekle arazi-i cmiriyyc t6birinin arazi-i sultauiyye tibiriuc tcrdif sure(Jtlt:". MAL '.,atrt1 BEYT'UL ARAzI-l tiylo takarrffrfi daha miliyim giiriinmesi bais-i ait Rekabesi Beyt-il-male olarak ihalMal.l le ve teffizi devlct taraflndan mansup memur ihtilaf olaq salifiizzikir her iki fikrin adem-i marifetiyle icra olunagelen araziye verilen ad- isabctine miistelzim-i kanaat olur.> Mutasarrrfi, kanuuun tiyin oylcdili Layrtdr. Buna < arazi-i memlekct >, ( arazi-i lulta>, < niyye >, < arazi-i bavz arazi-i emiriyye> de lar vo gartlar daircsindc intifa vc tasarruf edcr. denilirdi. Arazi-i cmiriyye tibiri digcrlerioden Hiikfimct teffiz esnasruda pegio bir para ahr. fazla gtihret bulmug vo erazi kanununa da bu Buna (tapu) yaoi cmuaccele> deoir. Bir do nevi arazi o tSbirle girmigti. senevi figfir, humus gibi hasrlat hissesi veya ARAZI-I EMlRlyyE (r,.:.r ,o.ar.;r) fMal.l icarc-i zemin, UJaet-i iigiir, mukataa namlariyle Rekabcsi beytilmale ait olarak htkiimet tara- bir mcblig ahnrr, buna da cmfiecceler rtlak frndan muayyen gahrslara teffiz olunan arazi oluqur Prof. Ebiil-Uli, miiddeti meghul icarenin haLkrnda kullanrlrr bir tibirdi. Rekabcsi beytiilnraldc iplca olunao araz;ye arazi-i cmiriyye- fesadr ilc arazi-i emiriyycdeki miiuascbet halden bagka <arazi-i memleket> ve <arazi-i havz> krnda gu izahatta bulunuyor: da dcnilirdi. Arazi-i cmiriyyo ycrine carazi-i bu maksatla vaz'olunemiriyye> dcn addolunmuEtur. Esasen meghur muqtur, milftii Ebus Suud Efendi vcrdigi bir fetva ilc Arazinin miri addedilmesinin baglrca sebebu ciheti dalra evvelden igaret eylemig, o vakte bi arazinin mamuriyetinin temini kaziyesiydi. kadar arazi-i haraciyyeden addcdilegelen maa Ahali - i kadimeden yerlerini brrakrp gidenleCczayir-i Malfime Rumeli krtasrnrn bfftiin ara- riu, yahut nesilleri mfinLariz olanlarrn arazisi zisiyle arazi-i iigriyyeden madut bulunan Ana- muattal kalryordu. Bundan da devlet mutazardolu krtasrnrn ekier arazisioi arazi.i cmiriy- rtr oluyordu. yeden addetmigtir. Ondan tonra gelen mii{tiilkincisi, arazinin sahib-i evvelleri uhdetelcr do bu isrc tebeau Suriyc ve lrak krtalarrn- rinde temliken iplasr kabul olundufu surette daki araziden maadasr igio bu hiikmfi vermig- bilihara ashablnrn vefatr vukuu ile mahl0l Lalcr, arazi hakkrndaki ahkAmr oua biua cytemil- lacak arazinin, bahusus bu arazi fizerine mevzu lcrdir. olan haracrn beyn - el - verege tevzi ve laksiBu itibar keyfiyeti zihiren chemmiyetsiz miyle ana giire tahsili mGgkiilitr intaceyliyorgibi g6rtnmektc iec dc hakiLatta 6yle defildir, du. ft*-* {hemmiyeti pck goktur. Qfiuti:arazi-i iigriyyede USfEcfisul arazinin baraciyye iliba?iyG iigrfi, brazi-i barbciyycdc baracr tcdiyc cden kemalin asbabr uhdelerinde ipkasr halinde araarazi sahipleri uhdeleriudcki araziyi diledikleri zinin vefet cden sahib-i arzrn lcrk edecesi ev. rurette tasarrufa sal6hiyettardrlar. Bunlarr sa- l5d-r ziili0r ve iuasa seviyyen intikal etmesini iarlar, hibc edcrler, vakrf eylerlcrdi. Arazi-i intacederck kadrularrn ise ziraat eri olmamalarr emiriyy:de ise ahk0m bfisbiltfin bagkadrr. Bir hasebiyle uhdeterine gegen arazi ziraat ve hadcfa arazinin bu ncv'i fizerine ffgiir ve hgrag rasetten mahrum kahyordu. lgtc bu mfilihazagibi telclif tarhcdilemcz.'Alelitl6k ficrct ahnrr. lar figriyye ve haraciyye olan areziuin emiriyArazi.i onniriyyc muarnoleri icra olunan ycrlgrde yc itibar slsrmaqrnr mucibolmugtur,
TARIH
70
onvlurnnl vE renlmrrnl
Arazi-i
cmiriyyeye, arazi-i emiriyye deumegi fetib hakkrndan mfimbaisti. Devlct bu hakkrnr ilk zamanlarda hizmot mukabili olmak
fizcre hir, *zoamct vc timar lamlariyle iig Lrsma ayrraraL vezirlcrlc imeraya,.zaimlerle sipahilere tabsis etti. Bunlar da arz tizerinc mevzu ficreti zfirra ve abaliden alarak timarhlann 16Svr zamanlna kadar hizmetlerioi g6rd[ler. Timarhlarro ligvrndan lonra mucirlik hakkr miiltczimlere intikal etmig, miistecirlik hakb yinu ziirra fizerinde ipka edilmigtir. Arazi - i emiriyyeden mahltl olenlerlerin
ile ihara sattlmasr ve rnUac. 'rhnmasr hakkt timarhlara raci ikeu celenin bunlariu lisvrnda mahl0llerin iki bin kurugluktan agafrsr miiltezimlere brrakrldr, opdan yuka' nsr hazineye alrndr. Burrdan birgok karrErkhklar ve tapu temessiikii namiyle ve el yazrsiyle verilmekte olan senetlerde de yolsuzluklar g6rill' diifii gibi kadrnlar fiilen ziraat erbebrndan olmasalar bile ziraat familyasr teqkil edebilecek' leri vc o cihetle kendilerioc intikal edecek araziyi imar eyliyecekleri Da?3r-r dikkdte allnarak H. 1263 senesinde mabl0litrn hepsi hazineyc alrnml; ve senetlerinin de rnatbu ve Deftcr Eminlifiuin miihriyle miihiirlii olmast usulii konulmakla beraber arazi sahipl.rindeo iilenlerin brraktrklarr arazinin erkck gibi krzlrrrna da intikal etmesine misaade cdilmigtir. Arazi - i cmiriyyenin seviyycn erkek ve krz evlitlara intikali bahsinde kanunun aradrfr faide, memul edildifi derecede temin edilemedigi anlagrldrgrndan evlAt ve ebeveynden bagka hak-kr tapu ashabr olan elcaripten bir derecesiuin dahi tiyin olunacak mcrtcbelere gdro rncccaneD intikal hakkr tanrlrr ve bu strada arazinin borca kargrhk olabilmcsi dc lrolaylagtrrrlrrsa iglere lcolayhk gelerek halkrn bu ytzden birqok istifrdesi olacafr teslim olunmug ve lahat bu suretlerin ihtiyan halinde haziuenin mahlfil bcdelinden mahrum olacaft, bu 9r!nn aqrlmasr halinde de halka birtakrm faidelcr tenrin cdilmig butunacalr cihetlcriyle bunun mu. kabilinde bir Eey attnnrast muvafrk 96rfilerck arlrnlan bu hakka mukabil igar vcrgisine bir buquk katlnrn il6vesiyle bunun beg sencdc i3' tihsaline ve intikallerin de sekiz batna kadar tevsiine karar verilmigtir. Bu karar iizering devlet emlikindeo sayrlan arazi - i erniriyyenin vaziycti biitiin biitiio degigmiS oldu. Arazi Lanunu iktizasrnca ecnebiter arazi atmaktan ncmnu ikcn m[taakrben ncaroluoan istimlik - i cmlih nizamuamcsi icabatrndan olarak bu menr. nuiyet dc kaldrrrldr. Arrzi.i emiriyyenin canib - i beytiilmal_ miinasip muaccele
den efrada tomliki mesa!-r
ter'i
yo maslahat-r
immenin mevcudiyetine vabesteydi. Arazi - i emiriyycnil bey'i, vasinin yclimin maltnt sttmasrna kryar cdilmigtir. Arazi - i cmiriyycoin beytiilmalde m6zayaka yoLsa zrrf ktymetle, milzayaLa varra lcrymet-i hakiLiyceiylo eatrlmasrna cevaz vardr. Masarifin varidata karip olmasr cevaz - r bey'e sebcp tc'kil ederdi. Arazi - i emiiiyyedeu bir mahal. biiyle melag.t gcr'iye bi.naeo temlik-i sahib ilo temlik olundufu haldo srrf milk olur vc bu ncvi arazi - i memlfiL,o mahsulfinden fiqtr ahnirdt.
' Arazi - i igriyye ve haraciyye ashabrurn bili vlris vefatlariylo rekabeleri miriye ait olur ve artrk o gibi arazi arazi - i emiriyye hiikmfi ni iktisabeylcrdi.
Timarlar ve timar ahkimr cari bulundulu mfiddetgo arazi - i cmiriyycnin -tasarrufu timar rahiplerinin izin vo tcffiziyle icra olunurdu. Timar olmryan.yerlcrde muhassiller, miiltezimler, subagrlar, koru a$alan arazi - i cmiriyyonin umumi muamelitror idare ederler, kiiy ve lcasabalardaki eml6k, mezari, orman, koru, hizar mahalli, ckrek, baltalrk, fundahk, yaylak vc krgtaL sabiplerine tapu verirlerdi. Tanzimattan soura devletin idare usulii deliqtirilerek devlet Damroa tapu itasr hakkr tapu memurlarloa vcrildi. Sipahi, muhassil, miltezim, subagr vc koru afalarrorn vermig olduklarr tapularrn kayrtlarr maliye hazincsinde mfilga muhascbat- t atiLa lralemindo mahfuzdu. Alikadarlarr tara'frndan b6ylc bir senct ibrazr helindo tapu rcnetleri hakLrudaki talimatrn doLuzgncu bcndi mucibince kaydiylo bittatbik muvafrk oldulu tebcyyiin eylcdifi takdirde ihticaca salih r€mi vceaiktcn aridolunurdu. Akgi takdirde muteber defildi. Sipahi seuedatrnru gofu muhasebat'r atika kaleminde muLayyct olmadrfr vc tapuda kuyud - u hakaniyye Lalemindc mahfuz ruznamgc dcfterlerindc aipahilcrin isimlcriyle vazifc ifa.ettihlcri terihler yazrlr oldulu cihetlo ripahi rencdatrntn ruinamjcdeli Layrtlar ilc mutaba. Latt arantltrdr. Kaydr bulunamryanlar bakkrnda senetsiz. tasarruf muameleri yaprlrrdr. Arazi - i emiriyyo ild Lrumdtr: arazi - i emiriyye - i srrfe, erazi-i cmiriyye-i mevLufc. Arazi-i cmiriyyc-i rrrfc, yuLardan beri verilcn izahatta dihil ve o ahkima tibi olan arazidir. Arazi-i emiriyyc-i mcvkufe bundan ayndtr vc bagka ahkdma t6bi tutulurdu. Miri araziyi ta5arruf ederlerin orayr iglc. meleri ve ckip bigmclcri garttr. Sebepsiz ckip bigmezre ahntp bagkalarrna verilirdi: gfinlcii araziniu bog kalmaar timar sahibiuin ag lralma-
TARIH DEYIMIERI yaPamamaslDl iotacedcr ve ikticaden dc mcmlekctin zarattbagka bundao lr mucibolurdu' Timarlarrn kaldrnlmasrndan sonra da masebep olmaknzln iig seoe ziraatten tcrk bir lcul
vT
TERIMLERI
7t
Bu kabil arazi ise vakf-r sahih ile vakfediknlg defildi. Bunlara evkaf-r gayrisahiha dcnilmcsi de bundan ilerigcliyordu. Arazi-i cmiriyye-i mcvkufc iig nevidi: Birinci ncvi: rckabesi beytiilmale ait olaI tasarruf haklcr mfitcvelli-i vakrf tarafrndan rak vc tatil olunan arazi dcvletc intikal cdiyor ve teffiz vc 6Ear ve rfirumatr gibi kimseye bir dcvlct bunlarr rniizayede ile ratryordu. menafii, bir cihct-i hayriyeye tehsis oluaan araARAZI-l EIIIRIYYE-l ilrEvKUFii I ziydi. Bu ncvi arazi-i mevkufede arazi-i cmi(ri'ly ir-.r,1 'o;l1l ) IMal.l Arazi-i emiriyyeden riyye-i srrfc gibi ferag ve intikal misilli hiibir tarafa vakfedilmig ololanna verilen addr. kiimler vc kanuni muameleler cariydi. Arazi-i emiriyycdcn bilifraz selitinin bizzat veikinci nevi: rekabesi gibi igar vc riisuyahut izu-i sultaniyle iharlannrn vakfeylemig ol' matr misilld miri meoafii beytiilmale ait olarak duklsrr arazidir ki bu misill0 arazinin vakfiyeti yalnrz tasarruf haklarr bir cihete tahsis olunan yatnrz erazi-i cmiriyyedcn mfifrcz bir krtantn araziydi. Ag".tor miriye eda etmek iizcrc ziraigar vc rfisumatt misillt menafi-i emiriyyesi ta- atle tasarrufu bir zaviyenin zaviyederrna vG1r8. rsf.r saltanattan bir cihete tahsisi dcmck oldu- hut bir medresenin rniiderrisine vcya eizze vc fundan bu makulc arazi-i mevkufe, evliaf-r ca- guzattan olan tcimseleria evl6t ve ensatine tshhihadao degildi. Buna geri lisanruda 'irsad, sis olunup megrutlan tarafindau tasarruf oludcnilirdi. (Tahsisat kabllinden,arazi) tibiri de nan araziydi. aynr minayt ifade odiyordu. Ugiincff nevi: rckabesi beytiilmale ait otaBu gibi vakrflarda vakfolan ley arazinin rak tasarruf haklarr ve Sgar ve riisumatr misil(menafi-i mirigge) riydi. Menafi.i miriyyc; zi- l0 miri meoafii bir cihete tahsis olunan araziydi. raatlo tasarruf olunan vc g'arr-r egcar ve kiirurn A;"rt r" ziraatte tasarrufu, cami vo medresc ile baf v9 bahge ittihaz edileo mahallerin mah- gibi hayratr olan bir vakfa tahsis olunup vdkrfr sulfinden iigiir vo lrak gibi bazr rr.aballerde veya miitcvellisi tarafrndan tasarruf olunan arozi humus miktarr hissc ve eghas uhdesiode bulu- gibi. nan ebaiyc ve harman ycrlcriode vc krglak ve A.razi-i emiriyyc-i mcvkufenin tczyit vc yaylak .ve koru vo ormanlerdan senevi ahnen tenkisi ve gurutunun tebdil ve taSyiri caizdi. ve resim, mukataa vc bedel-i figiir denilen rii- Hatti igbu iig neviden ikinci ve iigiincii nevilesum ve miistahakkr tapu vc mahl0lii srrf olen rin tahsis suretinc nazaran fcraf vc iutikal arszinin ihalesinde ahnan muacccledeu ibaretti. misillfi hiihImler ve lianuni muameleler cereyan Buradaki muaccele tapu ve kczalik miitcmmim-i etmezdi. icarat olan harg ve feraf vc intikal resimleridir. ARAZI-l EltlRlyyE-l Stnpn ! 4'r'o;r.,r) Arazi-i emiriyyenin rekabesi beytiilmale (cir. I Mal.l Bir tarafa valifedilmig olan araait oldugundan haLkr teall0k cimiyen birinin arazi-i enririyye.i rnevkufeden zi-i emiriyyeye, bunu bir tarafa vakfetmesi sahih olamryacafr igin vcrilmig olan addr. Bu kabil arazi tefrik i igin bu kabil vakrflara eynr zemanda ( Evkof-r tamamea arazi-i emiriyye hakkrndaLi ahlcima gagrisahihal rtlak olunurdu. Bununla beraber tabidi. ]vikrfrn gartrna riayct olunmug olmasr v[cup surctiylo defildi. Ancak maslahat-r metruaya ARAZI-I GAAMIRE (..,1 'a;r;r) fMal.l ahkim ve istiliya, su baskrnrna uframrg veya igiiradat.r sultaniye Flarbdc ilc amel caiz flmebui vc ceri oldulundau bu misillt arazidc ahkim ne hentz gift girmcmiq yerler bakkrnda kullanrvc muamelit-r kanuniye ccrcyan etmigtir. hr bir rstrlahtr. Farisi kaidcsiylc bir tcrkip olan Arazi-i emiriyye.i urfc vc arazi-i emiriy- bu rgtrlahra minart ham arazi demektir. "Arazi-i inrireo bunun tersidir. Zhasle Labiliyctli oldu--Jrc-i movkufs-rclcabcleri beytilmal: eit olmaLle bitcfimlc ahkim ye muanrctitta milttohit !u haldc henfiz elilm?mig-ota-nloprat kaydr da araziniu Leyi temellfikten habs v: monafiini tasaddukey- tabsisidir. lemcktir. Bu srlrctte arazi-i mevkufe veghi me9. mevkuf olmaytp yalnrz arazideki miri mena' ruh izere vakfolunmug arazi demek olur. An- fiinin vakfedildifini beyan igin zikredilmigtir. Arazi-i mevkule-i gayrisahiha'nro megru' crk arazi-i emiriyye-i mevkufe gcr'i rstrlah m6hakkrnda biri ger'i, digeri taribi olmak iycti yalorz cihcte olmayrp menafii bir vakrf nasruea taheig oluumug saYrlrrdl'
Arazi-i mcvkufe ilci krsrnrdr: mevkufc-i rahiha, 2 1 - Atazi-i - Arazi'i mevkufe-i gayrirabiha. Arazi'i memltkenin bir
iizere
iki cihet vardr. $er'i cihet; harag ve
cizyenin ve beni taglibdcn ahnan verginin' immenin mcnfaatterine ve bayrr iglerine sarf vo tahsisine ger't
TARIH mYIMLERI mesaf
otmasr .ve
lunmasrdrr.
Tarihi cihet; Osmauhlann teesgiisfi bidayctiode fctholunan yerlerin arazisi ahaliye t0m-
lik edilmeyip rekabesi beytilmale ait olmak izcre mena{ii gazada gecaat ve gayrct giisterenlere, yani timar ve zeamct sahiplerine vo' rilmektc olmastodan nagi onlar tarafindan dcY' letin izniyle bu menafiin bir mahalle gakfedil' m--Ltc butunmasr.vo sonralan ise arazi-i e.miriyyc devlet larafindan idarc ve menafii miri canibiue alrndrfrndan bir tarladaki miri menafiin mbslahata uygun bir cihete tahsisi devlete ait olmasr hususudur. Arazi-i mevkufe-i gayrisahiha fig oevidi: 1 - Yalnrz iEar ve rfisumu bir cihete valcfedilmig atazi.
2 - Yalon tasarruf haklarr vaLfedilmig 3 - Hcm tasarruf hallarr, hem de
09ar
ve rfi8umu vakfedilmig arazi. Tahsis ilii nevidi:
A) Beytiilmalo ait varidat, beytfilmaldeu 6denen masraflann bir cihetine tabsis olunmaktr. Bu tahsis sabihti.Meseli a'azi.i emiriy-' yeye sultan tarafindan, yahut sultanrn izniyle, digeri canibindeu mesgit, medrese, makbere, gesme ve talebenin iage ve ibatdsi gibi beytiil' mal rnasrafrndan bir cihete v'akfolunurga tahsisat kabilinden birer vakrf olmakla beraber tahsis mahalline masruf oldufu cibetle gahih olur. Bu gibi vakrflarln gartlartna.riayet vicip olmayrp sultan, megru maslahat fizerine gartla' n tezyit veya tenlis edebilirdi. Fakat vakir bagica bir cihete sarf ve tahvil edemezdi. QfiaLi beytfflmal-i Mfisliminin mesalihi igiodi. Beytfflmal masrafrndao olao vakrf ciheti bu uokta' dan iptal olunamazdr. B) Beytiilmale ait varidat, beytiilmal mas' rafrndau olmryan bir cihete tahsis olunmaktr.
__ .
lt/-
arazi-i erniriyyeden altnan I o arazide sahib vakrfla gayrisahih vakrf igtima
vergi de bir ocvi harac'r mulcasemc kabilindon bulundufu cihctle buga kryasen hayrr iElerine sarf edilmek iizere arazi-i emiriyyedcli miri mcnafiin dahi ger'an tahsis vc telfizi caiz bu.
arazi.
vE mnlurrnl
Bu tahsis rahih delildi. Mesel6, arsii.i cmiriyyo sullan tarafinden, yahut sultanrn irnillo digeri canibindc! ger'an beytilhfialdo hakkr olmryan birine tahsis olunursa 6teki Mfislfimanlarrn hak' lannto tatilini mtcddi olaeafrndan eahih olmaz,
iptali lizrm gelirdi. Sahih vakrfla gayrisahih vakfro bir ycrdc birlegtifi vikr olurdu. Meseli; arazi-i meml0lccdon biri maliki taraftndan vakf-r sahih ilo vels' folunduktan aonra o Ioziniu beytiilmale ait olan igan rultau tarafindar bir cihctc glkfoluasa
etmig olurdu. 1
arma namiylo de yAd olunur. "Arma taLrlmasr : Eguipemenl, erme-
nenf. Sefineuin donanmasr, teghizatr. "Armalarr indirmek : Desagticr. Bir.. geminin takrmrur soymak. *Silah armasr : Panoplie (askeri). Miite.
nevvi eslihaurn ve bilhassa eski silAhlarrn bir tablo fizerinde bir intizam ve teuazur ile vazr ve talikiyle tegkil olunan levha ki ekseriya asalet ve hanedan armasl gibi miizeyyinattao maduttur; silih takrmr. "Ztter arrnasr : Tropde, Bir muzafferiyetin hitrralannt teyit igin bir mahalde taE veya demir reya sair bir madde fizerin{e esliha veya sanbyie ait bulunan dsano eemi ve terkibiyle yapllan mimari tezyinat; zafer niganesi.
"Eski zamanlarda Lazanrlan muharebelerin gerefini ilelebct hitrralara nakgedecek pek gok eserler vficuda getirilirdi. Yunanhlarla Romahlann bu yolcla birgok eserleriue tesadiif olunmugtur.,,
Deferli taribgi Hiiseyin Namrk Orkun <Tiirk tarihinia yardrmcr ilimleri> umumi baglrSr altrnda yazdrfr makaleler silsilesinin <armalar bilgisi> ne hasrottigi iigfincii yazrsrnda (Yeui T$rk, sayr: 52) agafrdaki krymetli maltmatr veriyor: ' <Malfimdur kt arma kullanmak Ehli Salip $eferleri zamantndan itibaren Avrupa'da baglamtgtrr. Harba gidcu riiesa kendi miifrezeleriui muayyen bir arma altrnda bulundurmak igin her leie ayn ayn arma yapmlg, evveli bu ar' malar bayraklarda kullanrltrken bilibara 1180 eenelerinde kalkanlarda da kullanrlmaya baglaumtgtrr. Buodan soura arttk yalnrz hiikiimdarrn, prcnrlerin, bcylcrin defil, ayor zamauda ailelo-
riu, kuliiplcrin, gehirlerin, piskoposlann armalarr olmugtur, Xlll. asrrdan itibaren
da de
bir arrnalar aileco tcvarfrs cdilmcyo baglanmrg, bu hal o kadar umumilegmigtir ki, artrk bu'
tARIH DEYIMLERI bir bilgi oldugu dfigfinilerek XIV incfi asrrn oihayctinden itibaren igtigal cdilmigtir. ltk dafa olarak ltofuao hukuk ilimlerindeo Bartolus de Sascoferrato (1313-1359)
<EgLi Eserler Ansilclopedisi, nde (arma) igin 9u izahat vardrr:
<Tiirkge arma dofrudan do$ruya <silihua denir. Velevki iki ilg parga olsun, duvara yanyana asrlan silihlara arma derler. Sonra bun-
lara uzunlama (tfifek, kilry, mrzrait./ amuden, yani dik vaziyette ve tabanca, kalkan, kolqak ve bir krsmr da ortaya ve cenahlara konulup 0stiine bir migfer il6ve edilcrek gimdiki arma hucule getiritmigtir. Devtetler [runa al6meti firikasrnr vermigler ve kendilerine alimeti firika ittihaz ctmiglerdir. Sonre bunu tabtolara, taglara, daha sonra saat kapaklarlna, kutuiar ilstiine igliyerek 6dcta iptizale ugratmrglardrr. Tilrkiye Cumhuriyeti de <Tiirkiye Armast) yaprlmasrnr istemig, Maarif VekAteti 1927 senesindc bir mfisabaka agmrgtr. Miisabakaya birgok sanatkirlar i5tirak etti. Niimuneleri ayrracak olau hakem heyeti g6nderilen eserlerden iijiinii segmekle beraber eser sahiplerine bazr tadilit yapmalarrnr teklif eyledi ve buoun igin bir ay mfihlet verdi. Gelen 6rneklerden ( Nam& Icmail)i biriuci de.ecede muvaf{ak olmug ad vc bu surettc teblig eyledi. Namrk ismail bu son nfimune ffzerinde ufak bir tadil yaptr ve son gekil <Tiirkiye Armasrl olarak heyetge kabul edildi. Arma biitiin diger armalar gibi bir kalkan igindedir. Namrk ismail kalkana hususi bir gekil vermigtir. Bu suretle Tfirk armasrnr tegkil eyliycn kalkan hususi bir gekil almrgtrr. Kalkanrn zemini krrmrzrdrr. Merkezinde Tiirk bayrafrnr tcgkil eytiyen ay ryldi vardrr. BuGitti giara alimettir. Ay yrldrzrn altrndaki ianesiyte ifadc ettigi .milli irade> yi temsil ctmektedir. Kurdurr ayaklarr altrnda vardtr. Harbe cski Tiirk silihr olmak fzerc konulmugtur. KalLanrrr altrnda Ictiklil Madalyan vordtr. Madalya letikl6l
TARIH
84
DEYhVTLERI
Harbini vc bunun neticesini muhafaza eylemcnin Vazife olacaftnr ifadc ediyor. Madalyanrn igiodeki (7.C,) barfleri .Tiirkiye Cumhuriyeti> nin illc harfleridir. Tffrkiye Cumhtriyeti lstiktit Zalerifir mevl0du oldugunu g6rtermek izere (7.C.) harfleri madalyanrn igine konmuqtur. Kalkanrn etrafr feyiz ve kudreti giistermek iizere bagak vc mege yaprafiyle sarrlorrgtrr.
Tiirkiye armasrada Tiirk Milletinin istikbale ait mefk0resini armaora iizerindeki nmegaleo g6stermektedir. Cumhuriyet ilim ve irfanrn negrini mefk0re ittihaz etmi5tir. Megalc Cumhuriy6iin bu idealini de tesbit eylFmigtir. Umumi heyetiyle gok basit ve ahcukli olan arma her nedense resmi Eelcle sokulmamrg, bu giizel diigiince de liuvvedc kalmrgtrr.
Arma kuaaettir bugrtn her millete, her deulete Arma olmazso sdzfin gegmczbugfin4undan 6te La' $ [Balr.] Bir geminin givertesinin iistiinde bulunan tekmil direk, sereo, halat ve sair teferruatrna verilen addrr. italysncadan aLnmtgttr. iki kts-n ayrrlrr: birine (ana) yahut (sabit arma
), diferine ( miiteharrik
arma
)
yahut
(selvise) dcnir.
Her iig direfindc seren yeltcenlerini havi olan gemilere ftam armah sefain), direklerin'
den biri veya birkagr bu veghile serenlerle miicehhez gemilere de (kaba sorto armah) de-
nildigi gibi yan yelkenlerini havi olan gemilere de (siibye armah) denir.
ARIIADURA (rrr)LJT) [Bah.l ltalyao"a armadura'dan ahuma bir tibirdir. Yelkenli gemilerde garmrhlar hizasrnda alabandaya merbut bastikah ve gelikli uzun bir agaq veya demir levhadrr ki direkten aqagr gelen selviseler bu-
na raptolunur. ARMA ET1|1EK (..:r;r\"ri) [Bah.] Donatmak minagrna kullanrLr bir tibirdir. Arma filika: filikayr herbir teghizatiyle donatmaL, arma yelLen: yctlen' yapmak, arma tente r' tentc yapmak.
.{R}IA GRANDI ( a'r't* t-.,i ) [BcA.] Mayistre yelkeninin borinesine verilen addrr. Kiigiik mikyasta bir mantr kapan ile 6di palangadan ibarettir. ARMOZ (;r,-'i ) (Bah,l Her nevi kapla-
ma ve giiverte tahtalarrotn yanyrna Lonulmalarl miioasebetiyle hisrl olan aiahklara verilen isimdir. Tahtalarrn baglarr arasrndaki aralrklara da <sogre> dcoilir. Gcminin igine su grrmemeai igin bu arahklar ile kapatrlrr.
vr rtnlurrnl
$ [^lsn.] Kaplamalar erasrndaki arahk, gatlak; boyanmadan evvel macun ile dolmarr icabeden tahta kaplamanrn haddi fisrllan. ARPACIK ( ;1t.,i I IAsk.l Namlu ilze' rilde silihrn ya fem veya yakrnrnda, biiyilk toplarda muylu civarrnda palamut kozalafr geklindcki nigan aksarnrna verilen addrr. ARPALIK ( ol!.ri ) [11., Mal] Mernurlara bir nevi rnunzam tahsisat ve azit, yahut tekaiidedilen miilli ve ilmi memurlara .mazuliyet vo takafit maagr kabilinden verilen gey halckrnda kullanrhr bir tibirdi. r: Ahmet Vefik Paga clehge-i Osmanir do (1306 tab'r) arpaLfr eserinin miitercimi M. Ziya Bey esere yazdrfr bir hagiyede (.s. 226) buna dair gu izahatr veriyor: donilirdi (Ccvdet c.5, s. 192). Sooralarr arpahk bir masraf mulabilinde, ]ahut yaprlan bir hizmetin kargrli$r olarak verilmekteydi. 86ylece lncbahtr kalesioin mutasarnfi olan paga, bu kalenin icabrnda miidafaast igin lAzrm gelen geyleri hazrrlamak gartiyle ve arpaltk suretiyle aynr namdaki sancafr kabul etmigti (izzi s.l84.) Arpalrk ferrnanla tevcih olunur ve bu tevcihlerle beraber sahiplerine htl'atler dc giydirilirdi. Arpalrk sahibine malikAnede oldulu gibi muta. garnf namr verilirdi. (izzi s. 168-184.241.) Arpahk kazaskerlere de verilirdi (Cevdct c.5 s. 176, 180). Bu arpahklar bilihara 9u Eekli almrgtr: arpahl, yalnrz kazaskerlere degil, daha kfigfik paycleri olan ilmiye ricaline de tahsis olunurdu. Arpahklarln miktarr muayyen olmadr' Srndan mubtelif miktarda tahsis L,rlrnrr ve miinhal oldukga geyhiilislim arzu ettiklerioin arpalrklarrua zammederdi. Bu yoldaki arpahk' lar hizmet mukabili olmayrp ideta payelere mchsus tahsisat kabilindendi.> lUo-iil-E.io Mahmut Kemal buna tahsir ettigi krymetli bir yazrda (Tiirk Tarih Encfimeni Mecmuasr No: 17 (94) s. 276) arpabfrn gegirdili bfftffn safhalarr izah ediyor. Bu yazryr ayuen naklediyoruz:
rarnlH
DfEYIMLERI
vE rtnturrnl
85
Aii kaprerbagrtarr tccrfibekir olduklarr halde de arpahklan itibar ve l8yatr'r olabilip zeamet dercccs-ine akga 19999 rihiyct bir akga tczyidedilem"giqt igin etmemek irtika haseki kadrnlanna bagmakhk padigahlarrn 3ibi
mfiddet. i muvakkateye inhisatedris ile igtigali arzu ederlerdi. rrnr, kemakin I Binacnalcyh kazaya bircr senc tiyin olunurlardr. I Mfidorrisken kadr otan bu muhtcrem zatI tara mffddet-i muayyeneuin inkrzacrndan ronra I | -5;r ncvi mazuliyet maagr otmak ilzere- bir I bitdenio hasrlat-r emiriyyesinden ( arpal& ) I na-iyle bir miktar meblig tahsis t(rtrnrrdr. Dcvletin guabatr idarcsino halel tari ve I I h", -"rl"hat, intizam ve inzibattan iri olmafa I bagladrfr zamantardan itibaren miderrislik | ,iioro t"cvcihiudc de suistimalit vuku bulmaya
hilmayuu kurasrndan yiuc 19999 akgaya n:*: yirmi bin akeava ibragr mrmLiu
I
saacak yahut filin kaza, filin zatcvcih olundur denilir ki arpahk ta bcrveghi varidatrndan bir miktarr kazanrn vc o sancak tazammuu eder. minastnr o zata tahsis edildi, Timar vc zeamct pclc mutcbcr oldufundan' arpatrk ve his ve bagmakhk namiyle, bir ferde
nfivvabrn yerlcrioc urnUt.lr tct'iyo vo hukukiycMenasrb.r ilmiyeye mfiddet.i iirfiye tiyin dc ihtrsar .peyda cdeu zevat-r muktedireoin tcvo muvakkat suretiyle tcvcih oluuduguidan hcr derik vc tAyiui lilzumu teemmiil oluuarak 1270
ARSLANLI CE$ltE
(..:t
,'\l)L.rT)
tSrtl
Hacr Bektagta orta avlunun, girilince saf k6gesindc Bektagilerin zemzemi makamrnda olan gegmenin adrydr. Bu gegmenin suyu, biiyiik havuza d6kfilfirdfi. Aslanh. havuza su, bir aslan heykelinin afzrndan boganrrdr. $egmc bu ismi o heykelden almrgtr. Hacr Bektaglrlar, igmek ve yrkanmak igin bu gcgmeden su almayr tercih ederlerdi.
AR$ ( ,j',t) tsof.l Allahrn dokuzuncu kat giikte tasavvur olunan tahtr minasrna olarak kullaorhr bir tibirdi. Bu tasavvur Allabrn kud'
hum, bilbedahe Eu beyti s6ylemigtir:
Mu
n
TERIMLERI
.
< Mcmalik-i mahrusada, iizerinde hslan resmi bulunan Felemcnk dolirlarrna (Lion f,Hollandc) arlaoh rtlak olunur.t Arrlanh t6biri kuruglar hakLrnds kullaurlrrdl Nitclcim <escdl, tibiri dc alclckscr Lu-
ret ve azametinin tccellisioden kinayeydi. Yoksa hakikatta biiylc bir yer mevcut defildir. Qiinki bu takdirde Allah igin mekin ispat edilmig olur. Allah ise mekindan miinezzehtir. Bu makamda , cArE-t-Ala> tibirleri kuilanrlrrdr. Kuranda (4,1r;ilt;3 ) gibi 6yctler vardtr.
Arg igin Allaha ait tabiatrn fevlcrndc bir yer diyeuler dc vardtr.
-
Azamct saitrna "tmig$",Vffzal Sagc-i'irs-i azlm ldi ft*dHakani
EsLi hcyet usuliince arg bfitfin elliki muhit vc ccram ve niicumdan zannolunan dokuzuncu vc eu bfiyillC felekti. Buoa vc deni-
Iirdi. Arapge bir kclime olmak itibariylc argra lfigat minasr taht, gardak, tavao, kubbedir,
88
ranln orYhtsRl w
TTRIMTERI
Secdc'l gfrkretti ary, tcrgi frzre hanenin
Bo taksimat 1779 (H.1193) da Bclgrat'ta I La. I Divaa-l Hiimayun tercGmanr olau Mfihendir ARSIN ( errT t b; it) [.SanJ Metrenin I gtTrr Efendiniu Fransrzca YG Almaacadan t"t"im€ ettiFi.
.1.
adh resmen kabulfine L"dur-k,ilLorlmrE olen atgn I eserinde yazrhdrr. alctlerinden birinin adr idi. Bu makamdr .."iri,, I tibiri de kullanrhrdr. o zamantar metreye ."i- L .. t*t" tibiri agafrda yazrh gekillordc dc rd-r igari> denilirdi. oBiirhan-r Kaatr> a" 1 ;ri I kullanrlrrdr: . : agrk adrmlar atan, uzun : arer ) kerimesi igin qu izahat vardr* nHiJq | . .Itut:t bfiyiiL bacaklt,"d"to.' Argrnlarr agmak: aqrk adrmlarla veznindckulag dedigimiz miktar-r muayyeDe 4"- | yilriimek, eeri gitmelc. argrnla iilgArgrnlam&: nir. lti koila' t gini egrp iki ;, I "oia "uoil" agrk adrmlar llaraL Argrugitmek' l-abuk trkta sa! :!in parmaLlarr ucundrn rol elin p"r. I 3,"k' a+{rn gey' ile iilgfilfip satrlat *akl"rr-1iuor--g"G"" milmted olan mit nde demirden, qelikten ve tahesahhr budur. iiirkido argrn dedikteri budur. R,ru- I l".1"o.yaprldr$tnr s6yledigi arsrnrn autilcalarr bide ziri derler.> L I bakkrnda gu mal0matr vcriyor : o{"tb iginde bualardan bir tanesi Bedes(Kam's-u Tiirki> de: ,.<parmaklu, ,r"uo- I dau omuza kadar olan kol boyuodan mehuz at- | tto" gelmil.ve tzerinde -Mebmct Akkoyunluve cAbeca oymalr ve fakat kaba bir tarzgii, zirAr suretinde tarif olunmugtur. I d" {^":t: iglemeleri vardr. Hususi bir tarzda mizeCelil Esat Arseven <Sanat Kamusu> ,rd", I (ant> L", I ttl*,Ettr' Ankara miizesiode fildigirden mamul vardrr.' limesinden g"taig; muhakkaktrr> diyor. I "" Sultan Mecit devrine ait bir argrn lki tiitlt argrn kullaurlrrdr. Qargr artrnr, l, Bagdat,ta bezirgfunlart. gilrdfrm de gaSvdtm mtmar arllnt. Arstntmt baston gibi ben elde tagrdtm Ld. Qargr argrur; farll ve pazartarda basma, yfinlii ve emsali kumag, bez vesaire iilqiisiinde anSlru ( q:.ri ) [.Saa.] Altrn, giimiis ve mfistameldl Aksamr gunlardr: garlr arErnr 8 ilc dokunan kumagr verilen addr. Biiyibrigim rubu, rubu 2 kerah. le kumaglara <mfinekkag> da dcnilirdi. Bunlar' ipekli kumaglar fiyatq:i ytksek olduklanndrn halk nazannCa bunlan pabah g6stermemek da gok altrn vo gffmfis kullanrlmazdr. Ancak ve ahgverigi kolaylagtrrmak maksadiyle <en- denilcn srrmaslz olaralc do' igleairdi. daze' namiyle gargr argrnrndan bir parga krsa kunur, sonra iizerine altrn ve gfimfig gtmiigiin tasarrufu Hfikfimct bazan altrn vc bir mikyas daha ihdas krhnmrgtr. denilen <sadc arginr yaprl' Mimar arsrnr; buna dahi maksadiyle yas$ ederdi. dcnilirdi. Mimari iglerde yer dlqfisil otarak kul- masrnr c giiniil ve pcmbe ( pamuk ) iplanrltrdr. Aksarnr gunlardr: z116.r mimari: 24 parmak, parmak: 12 hat, hab 12 nokta. Mimar likleri atmak mcmnu idi, argrnr metreye Dazaran biude 758 di. ARUSEK (a-:e ) [Son.] Ycail vo Pem' (Kamus-u Riyaziyat> ta yazrh olduluua be dalgah bir nevi gadefle iglenen iElere vc96ro mimar arlrnrnrrr esasr alrl0mum lrlim rilen addr. tgin mahiyctini izah cdici bir tibir milletlerinde kullanrlan zirirn micsses buluo- olarak <arusekli' de denilir. dulu kaideyc muvafrktrr. $6yle ki: bir argrn <Eski eserlbr,Ansiklopcdisil ode gu izayirmi diirt parmak vc bir parmak karrn kanua hat vardrr: bitigik olmak iizere altr tane arpanru sihaoi .Tabii olarak yegil vc aauianh gadeflcrc mecmuuna miisavidir. .arugeko derler. Bundan iglcnmig mobilyclcr, Mimar argrnrnlD ihdas zamanr meghuldiir, tavlalar, gatranglar, kutular ve daha birgok Fakat clde bulunan zir6-r mimarinin csasr ve gcyler vardrr. Masalan, devrimleri yirmiger, miyarr ()giinct Selim tarafrndao surct-i mabsu- yirmi begor liraya ve tavlalarr yirmiger lira, sada abanozdan olmak iizcre yaptrrrhp miihen- kutularr ii9 beg lira eder. Giizcl vc sevimlidir. dishanesiqde mahfuz bulunan mimar $imdi metruk bulunan saoayi miizesindo dc "rgrord,r. . .kTT -Mimar artrnurrn toprak iglerindc lcullenr. bunlarla arvams radeflenmil Lfigfik vc ranatkive ez'afr gool"rd,, k"dorn, tZ p"r*ut, rano yaprlmrg bir kcmcngc verdrr ki Pads'to 1"1 kulag: 5 tcadem, ziri.r mimari: 2 kadem. scrgidc birinciliEi kazanmrg oldulu rdylcnmck.
+s##8:
TARIH mYIMI,ERI daha inccsi dc yaprlabilir. Eununta berabcr bu Lcmcngo dc gfizcldir. Bcn-
todir. Tfirkiycdo
ec otuz krrk lira trrymcti vardrr.l
Krymctli blr esga tagilt bu arucckli Olmazta c[u ath kfrgfrk ortau ekll La.
lio
ARUS 3ESMI ( n-t ttrf , lMal.l Gevc dfigilalerdo altaeo resim hakkrnda kul-
laurtrr bir t6birdi. Resiio, cvlcnen kadrnlarrn kocatarrudan ahnrrdl. Arapg.a bir kelime olan <arus) un lfigat rniuasr gelindir.
lgliur, Hrrigtiyan, krz vc dullardau maktu olcrak agalrdaki nispctlerdo alrnrrdr: krzlartndan
15t
dullarrndan
dullannden 30 ahga gayrimfislim krzlarrndan
>
Arus resmini timar sabibi olan aipahilcr alrrlardr. Tanzimattan sonra bu rosim kaldrnlmrg, onun yerine ikamc olunmugtu. Evlenmek istiyenler kadrya mfiracaat'edcr, ev-
mini bulunmryanlarln kadr tarafrndan verilen iizcrine oikihl&r kryrlrrdr. lzinname harcr klzlar igin otrr dullar lenmelerinde
igin beg kurugtu. ARUZ (,.r:,ellHuk
tartr ve iilgiidcn
89
Tarihlcrin yazdrllarrua giire bu ilim hicri
ilinci (milidi rekizinci) asrrda Bagralr lmam Halil Bin Ahmet tarafrndao meydana gctirilmigtir. lmam Halil cfail.t tcfail dedigi rcLiz Lolimcyi cras olarak almrg, ontarru defigmesinden vc tekrarlaamasrndan Aruzua 15 bahrini bulmugtur. 16 ncr bahir olan miiteddrik aonra,
(Ahfca) tarafrndan, cedit yahut garip, karip, yahut mfista'cil, mfigakil yabut mfiteahhir bahirlcri dc Farelar tarafrndan il6ve olunmugtur. Saytst 19a.grkan aruz bahirlcriudeg her.
dc bu tcclimo 30 t
w I'ERI}IL,ERI
l Para vo hayvandan vc bagka olan meta vc lcumag ve
cmsali geyler hakkrpda Lullamlri bir tAbirdi. Yinc o minada kullaulan (araz) rn ccm'idir.
giirin ahenk 6lgiilorindcn bahse. den ilmiu adrdrr. Arapga bir kelime olan aruz, 8ntucyc 96ro gadrnn orta.ula dikilcn vc otra dostclc rezifcsioi g6rco -lazrla dcair.- Aruz ilmindc bu Lelimc birioci lntlrratn ron tef ileaini g6etcrmck igia Lullaurlrr. Naal Li LazrL daima gadrrtn bcyt-il.c1'ar ortasrnda ioe, bu tcf ile dc daima beytin beyt-il.c9'ar ortasruda bulu. nur. Aruz ilminin Lurucusu Araplardrr. OnIardan Farulera, Farrlardan da Tirklerc gcg. migtir. Bunu cu cwcl TiirLlerin mcydanr go. tirdiLleriner onlardan Araptarr ve sonra da Feislara gegtilino Lail olanlar da vardrr. g [Ede.]
,
birinin birgok fer'i vcrdrr Li onlara vezin dcnilir.
D,eferli cdebiyat istadr Tahir Olgun'un Ligati, aruz maddcsi) Arap maarifini kabul ettilclcri vakit oqtarrn lazrm 6tgfiteriui de aldrtar. Falrat iglerinden tabiatlanna uygun gelcnleri ayrrdrlar. Sonra Karahaohlar lslima geldiler. Memleketlerindc mcLteplcr, mcdreseler agtrlar. Oralara devam edeceL Tfirk gocuklarrnr oLutmak igin lrandan mfiderrister gctirdiler. Gelen mfiderrigler, vcrdikleri dorsler grraunda Araplardan almrg oldullarr aruz vczinlcrini dc talebeye 6frcttiler. Yetigca Tiirk $airIcri ise, Farglann ayrrdrklan vezinlerin de en dhenkti otanlarrnr scAtiter ve ontara giire Tfirk diliylc manzumcler yazdrlar. bcyanrua g6re (Edebiyat Farrlar Mffslfiman olup
Edebiyat tarihimizin ikinci dcvresine, yaoi Tffrkler Mfigliiman olduktan sonraki zamanlara
ait .eldeki eserlcre 96re- en cski manzum kitap olas Godatku Bilik aruzuo (Fail6n faAldn fail&n fafrl) vezri ile nazmcdilmigtir. Aruz vezni hicri beEinci (milddi on birincirl asrrda Hakaniyc lehgesine, 7:13 iincii asrrda bizim lehgeye, 8:14 iincii asrrda Qafatay ve Azcri lehgeteriue girmig, zamaurmtza kadar kullanrlagllmigtir. 11:1? nci asrrdan sonra bizim lehge cdebiyatrnrn aruz Eairlcri ile halk Ea-
irlcri*birbirlerindeo mttewgir otdular:- Halk gairteri aruz vezniyle, diveu gairleriuden bazrtan da hece veznizlc manzumc tertibetmcfe bagladrlar.
. Zamanrmrzda ve milli edebiyat'rn zuhurundau sonra geng gairler aruz veznini brraktrlar. Hece vczniylc mcggul oldular. Hatti Halit Fahri Ozanroy aruz vezriylc ve Aruza Vcda baglrlr ila bir meDzume yazdr. Onun goounda:
TARIH mYIMLERI
90
lran goligle, Zfrhrc tacn, nafme kcrvann; $ahanc gcldigin gibi, sahane git ginet beytiyle aruza {ufurlar okuo> dedi.
Dcferli Prof. Mehmet Fuat K6prfilii buna dair (lslan Ansiklopedisi, aruz maddcci) uzun vc krymotli tafsilAttan bagka 6rnckler de vcrmiEtir.
Aruz ile hece vezinleri arasrndaki en bellibagh fark ;unlardrr: Aruzuo heceleri dalgalrdrr, hcc: vezninin dffzdfir.-A1uz{a bir kelimeuin bir iki hecesi bir clzide kalrr; diler heceleri iibir ciizt gcgebilir. Yani, kelimelerin biiliinmesi caizdir. Hecc vezninde ise her kelime, bir durakta bitmek gerektir.
ARY,\ ETMEK ( o'.r l.li ) [BaA.] Yelriizgir aldrrmalc demektir. te g6ylc izah olunuyor:
ARZ A6.{LARI (.;rl.i ;; odahlar hakkrnda kullanrlrr bir
vr mntunnt
tcmlikte arzrn imar ve ihyasr baghca tartt. Bu rebepli iig sene terk ve tatil eden sahibioden ycr aLnrr, dilcrine verilirdi. lgte bu tffrlE arza (arzhan-r mcmlcket> dcnilirdi.
ARZ KAGIDI ( ar;K .|"e ) [^Sar.] Sedra-
zamlann padiEahtara g5nderdiklcri kigrtli.ra ve rilen addr. Bu k6grtlar 15X25 ebadrodaydr.
ARZ ODASI (.e,.!1t
.rf)
[.Sar.] Padi-
gahlann elgileri kabul cttikleri. odantn rdrydr. garayrnda buluoan bu oda ,'iaarnts' Suttan Mceit zamanlnda qimdiki biqimde yaprtmygtrr.
ARZUHALCI
(ulu;,"1 lldd.l
Resmi
makamlara arzuhal yazanlara verilen ouvandt. Osmanhlarda arzuhalcilik miistakil
bir meslekti.
Bunlann ba;roda <arzuhalcibagr> namiyle biri bulunurdu. Arzuhalcilik mesleSine iktisabet-
mek istiyen, arzuhalcibaltya miiracaat eder, Divau-r Hiimayun gavuglan ocafr zibitleriodeu gavuglar emini ve katibiyle arzuhalcibagrdan m[-
) [.Sor.] Has tibirdi. Miru- rekkep bir
zat iglerinde kullanrldrklan iqin bu adr almrglardr. Bunlanu birincisi odabaEr, ikincisi silflhtar, diSerleri dc aubadar ve rikibdardr. Sonralarr silihtar birinci dereceye yiiksclmiEti. ARZ1 GIRMEK (*r-r unvaniyle bir biiyiik zibit vc her tertibe unvanrut tagryan bir. bfiyiL zibitc, hor taburun kumandast da bir baghfr altrnda 9u tafsilitr veriyor: <Bu taifc evvelden yoktu. Fatih Sultan Mehmet ihdas buyurdu. Bunlar biiliik odala-
Osmaulrlar en miikemmel ve cn cok siva. riye nralik iken son zamanlarda siivari srnrflarr
bir oda asker ile sefere gider gorbacr' lardrr. Neferat-r yenigeriyan 500 olup pirleri Hacr Bektag'trr. Bunlar eli asilr, muhtegem iiskfiIli nc{erlerdir. $ahrahrn iki tarafrnda izdiham eden temagactlarr agtp tarik-r 6mr tcvsi etmele ve askeri dafileri emr-i ger'i ile
da yenigeriler gibi intizamlarrnr kaybettikleri
katletmefe memurlardtr.>
16zrm geldifindcn alaylan ligvedildi. Hicri 1250 (M. 1834) de topqubagrhk Tophane Mii-
kili
giirliigiine kalbolundu.
gibi miktarlarr da ziyadesiyle azalmrq oldufun' dan altr biiliik efradr denilen kaprkulu sfivarisi dahi ligvedilerek yeni usulde sivari alaylarr tegkil ve Kulelide inga olunan ve sonralart Ku' leli Mektebi adr veriten } Mevlevi rstrlahrnda gile grkarrlan biiyiik teLkelere bu ad verilirdi. Kiigiik Mcvlevi tckkelcrine tibir olururdu. Zaviyetcrde hizmet etmek gile grkarmak sayrlmazdr. Diger tarikatlarda da gubeleri bulunan merkez demekti. Pir makarnr olursa Bektagiler , Mevlevilcr (Huzur), dcrlerdi, ketimesioc eit izahat urasrnda gunlar yazrlrdrr: e Askr asmak; tezyin, gehriyin, perdc, talik. Aokr; pcrde, zar, tccemmiilit, ezhar zar, ilc yaprlan donanma, pegLeg olarak boyuaa ve binaya asrlan lcumaElar gibi hedaya, baga sallandrnlr zincirli elmaslar.> Gclin k6gesi olarak odanrn pcnccrc tarafr intihabedilirdi. Askrlar tavandan baglar, ye. re lradar incrdi. Ewell'eri galdan askr asrhrlcen sonratarr bin mevsim moyvalanndan, digeri mevsim gigeLlcrindcn olmak fizerc iLi nevi askr asrhrdr. Meyvadan yaprlacalcsa ve mevsim ilkbaharsa kiraz, erik, yaz ise goftali, clma, armut, kayrsr gibi yomigler, gigekten yaprlacakca giil, yascmin, fulya vc emgali gigekler asrhrdr. Yapma gigek asrldrfr da olurdu. Askrlar qok sanatkirane asrlrrdr. Aduta bir sanat nefisesi halini alrrdr. Bu igi kendilerine sanat edinmil olau kadrular vardr. Bunlara *agkrcr) denilirdi. QigeL ve meyva askrsr lstanbula mabsustu. Tagralarda gelinin cihazrndau giyime mahsus olaularr gerilen iplere asrlrnak, hatr, bakrr takrmlan gibi geyler mfinasip yertere yerlegtiril:nek suretiyle teghir olunurdu. <Eski eserlcr Ansiklopedisi> nde bu tibir igin. gu izahat vcrilmigtir: .Anadolu diigffrlcrindo ycya bir hayratrn -absli teraf r nda'n ibyasr cs oasrnda dfvardaT-duvara bir ip gcLilcrck herkesin gctirdili uglcur, pegkir gibi armalanlarrn acrldrfr geyb derl'erse de asrl ast(t camilerde sadanrn tcmerkfiziine medar olmal hikmet-i ilmiyeriylc asrlan devekugu yumurtatarrna beuzer Kfitahya, lzniL, Rodor mamulitrndrn gini, fayanr askrlara dcrlcr. Bunlarrn 1Q 20lin Lrymetiodc olanlan gok 96rfilmigsc dc Karaman'ds Valido Tiirbesinden
95
yirmi otuz senc evvel
galrnan biiyiikqc bir en krymctlilcrindendi. Yani bunlarru birkag yiz lira edenleri vardrr.'
askr bunlarrn
ASKI INDIRMEK ( eirJ,.s-r n; ) { Ed.l Saz geirleri miisabakasruda galebc aalmak rurctiylc askr alanla-r hakkrbda kullanrlrr bir tibirdi. Miisabakada galebe galanlara hediye edilmck ffzere aerlan geylcr, asrldrklarr yerlerdcn iudiiilir, galebe galana verilirdi. ASLANCIBA$I (g'r! .,/.')L.;T) [5or.] Topkapr sarayr hayvanat bahgerindeki vahgi hayvanlara bakanlarrn bagrna verilen addr. Bu vazifeyi g6rmck igin bir ocak ve ocafrn a$ancrbagrdan bagka kethuda, odabaEr, bageski isimlerindc zibitlcri do vardr. Ocalc takrmrnrn .tiyin vc azilleri i9 bazinedarbaErya aitti.
ASLANIIANE (ct*)t-;i) [5or.]
TopLapr sarayrnda vahgi hayvanlaru muhafazasrna mah-
tus ycre verilen addr. Sultan Aziz zamanrnda Sultan Mabmut Liigkfi buna tahsis edilmiq ve aslanhane adrnr almrEtrr. Topkapr rarayruda daha evvcl de bir hayvaaat bahgesi ve bunlara bakmak iqin adamlar da vardr. Baglanua aslancrbagr deuilirdi.
.-
ASLANIM (1)t-.1T) [.Sar.] Valdo'Sultanlarru padiEah olan ofullarrua hitap srrastnda kullandrklan bir tibirdi. Bu tibir saltanatrn son dcvrine kadar devam etmigtir. Valdc Suttantar bu tibiri krzlarr hakkrnda da kullanmrglardrr. ASMA KANDILLIK ( el$r.r-; , Aradolu ve Rumeli kltalarrnda <sil6riye> namlariyle birgok riisuma tAbi tutuldufu anlagrbr. Zemin, gilt, hcnnik, ispeng, diiniirn, bahge, fcvaLih, penbe, harir vesairb bu nevi reeimlcrdendir. Bunlartn miktarr da her yerde bir dcsildi. Yerine 96ro dc[ilirdi. Bu resimlcrin beyct-i umumiycaioe eski maliyeciler tarafrodan . galanlar Aggrbagrnrn al6met.i firikasr vardr. Bu ve siiyliyculer varsa da .dgrk, ile uhalk alimct rnahfaza iqinde btyiik bir brgaktr. Bugairi> ni birbirinden ayrrmak icabeder. Halk ou yantDa dolru asardr. gairi iginde yagadrfr muhitiu ve igindcn yetigR&o'ya atfen Ccvat Paga (Tarib.i Askekiitlenin clemleriai, sevinglerini, emelleritigi rii Ormani; kitab-r cvvol s. 27) bagrna izsriudc mctin bir seksen scnesinde vefat. yagrna yakrn bir pir-i
kiimbet olmak fizere g6sterilir. Tfirbedart vardt ve ziyaretgihtr. Farrga bir terLip olao tn miuasr ateg oyuncusudur. AEgr her zaman atelle ulragtr!r iqin Dervig Mehmet HAdim'io bununla giihret bulmasr
vikra mutabrktrr.
Ettim Atesbaz-t Meoldna'ga vakf-t can-fi ien Tahir-fi| - fuleeleai AteEbaz-r lvlevlina'ya can ve teni vakfetmek MevleviliEe ikrar vererek > denilmig-
tir. ATE$BAZ-I YELI OCAGI (.tbrt Jr.i-LiT) ISo/.1 Mevlevi tibirlerindendi. Mevlevi tekkelcrinde lokmanrn piqirilmesine mahsus ocaprn ismiydi. iki matbah bulunan tekkelerda lokma derviglerin terbiyesine mahsus matbahtaki ocakta pilirilirdi Yalnrz bir matbahr olao kiigiik tek-
kelerdeki ocak > namr verilirdi, Ateglomek igin yalnrz gemilorin aborde olmalart vc birbirlerine yakrn bulunmelarr lizrm gelmczdi. Muhacemeyi bir kat daha debqetleodirmcl igin dabi deuilen ateg kayrklart v.ya gemileri dc kullanrlrrdr. Borlotalar, iLi lnrfa airrlrrlardr: biri; 6deta cesametiado b[yiicek gemilerdi. Bunlar gayet haflf ye uarin olarak yaprlrrlar v9 krg tarafinda iki adet cesim carkurtaran lombarlarr'hAmil bulunurlardr. Bu gibi bir rofincoin tekne vc arma ve saircci ve ambarjdhil cczayi ngriyo ve mfigailc, zift figrlarr vc mevaddr sairc ile iml6 olunduktan sonra dfigman donanmast ffzerine eevk olunur ve gerisinde bir de sandah buluuurdu. Takarrip vikr oluaoa iqindcki mahir' ve 6lfimii giiziine almrE gemiciler gomiyi tutugturduktan vc yakrlmasr matlup diigman gemioi dzerine raldrrdrktau sonra kr9 tarafrnda denize miiteoazrr agrk bulunan lombarlardan kcndi!erioi denizr atarlar vc yiirerek, gerideki saadala biomok suretiyle eanlarrnr kurtarrrlarCr. Diler ncv'i; ideta gimdiki (kik,' ler bigimiode vo fakat daha biiyrik ve cesametine nispetle gok hafif kayrklardr. Bunlann da birtaktmlan kendileri yanmak fizere tertibolunurlar ve iglerino kirek gekmekte kuvveti ve gemicilikte mahareti olas efradrn fcdailerinden iutihabolunanlar marifctiyle dilgman scfaini iizerine sevk edilirlcrdi. Arkalanndan da buularrn tahlisi igin elelidc sandal ve kayrklar g6nderilip yakrlmast irteniIen gemiye yaklagtrLlarrnda bindiklcri kayrklan tutugturarak kendileri denize 'atrlrr ve arlcalEnnda bulunan sandallara grkarlardr. Bg kayrklann birtakrmlarl da yaDar Dcviden olmaytp, fakat igcrlerine liizumu Ladar yakrer maddeler aldrktan sonra dffgman scfaini fizeriuc hiicum ederek yaolarroa sokulabildiklcri gemilerc bazr hafif aletler ilc ateglerini havale ederlerdi. Bunlardan bazrfarrnrn bag taraflartndao bircr' fcv. vare-i atc;in surotiude ldyenketi ateg p[skiirffr birer madoni fistfivanc bulunur, vc b6yle nrfithig bir aletlo mfisellih olan bir Layrh- dtgmau sefipesino- sokuldugu zaman gemiye atcg vcrilciye kadar oradan aynlmazdr.
ATESE KOMAK (r* .:,-r) [ScnJ Tezhip ve teclit iglerinde kullanrlrr bir t:ibirdir. Toz halino getirilen altrn yaprlacak levhalarru etrafrna veya igine siirfilecefi zaman yaptlmamasr igin kullanrlan Jelatioli suyun so$ulc vo rutubette' donmasrna mini olmak maksadiyle bu tertibi bavi ve atege dayaurkh kab kfillii ve az ategli maugabn lrenarroa yan olaralc konulur, ig bittiLten sonra iclitilli su ayrrlarak altrnh liab muhafaza oluour. Ciltlcrde siis tegkil eden gizEilerin yaprlmasr igin derinin iizerinc tatbikrndon cvvcl de ve raslna da muvaffak olmug ve borlotalar yaP' larrnr icada muvaffak olmug- | -.L suretiyle bahri kudrotlerini g6stcrmiglardrr. Filbakika biraz teemmffl edilecek olurga I lordir. Rodostularrn bu baptaki hizmctlerinin torpidolann igiudeLi madde-i muhribo herhal- | ebemmiyctinc biracn brzr miverrihlcrin icado ezca'yi mfigtaileden ibaret oldufundan gu I drar buntara isnadottiklcri g6rfilmfigse do onsuretio aonraki ihtira bvvelkinin rslah ve ikmal I l.rd"o evvel Finikeliler tarafrndan kultanrlmrg olunmugu demek oldufunda gipbe edilemez. I ol-"rr bu gerefin Rodoslulara verilmesinc im arasrnda vukrr bulmug olan dahili lerin payitahtr olan Tir (Sur) gehrini muhasa- muharcbcdo Pompeos donanmagrna kumanda ra ettifi zaman mahsurin taraflanndan igbu eden qKasinost miayetindeki douanma ile tahrip vaartasrna mfiracaat krhnmrEtrr. $6yle nMarkus Pompo kumandasrnda olaralr Maki: Tir gchri bir adacrk izorine meboi buluu- rinada yatmalrts olan 'Kayrcr doaennalr fizodufu cihetle Finiko sahilioden dar bir bofaz- rine alclgafle bir hiicum icrasrur trravvur cylc'
tll'nlu migtir.
Musammeu
olar
DEYIMLERT
igbu hiicumun yapll-
meer igin Kasinos maiyctfdonanmasrndan nak-
liyo vo ticarct iglerindc kulhnrlan birtakrm gcmilcri zift, kcndir vo miigtail gair mcvad ilo doldurmaL ruretiylc hazrrladrktan lonra mfisait bir rfizgirla Masini limanrna eokmug, ve Kayccr'in donanmasrna yaklagrhnca gemileri ateglcmek suretiyle yirmisi o zamatrln birinci crnrf harb gomilcrindcn olmak fizere otuz beg gcminin birdcn yakrlmasrnr temin etmigtir. Ka"sinos bu bfiyfik muvaffakryete crdikten sonra Kaysor donaumasrndan ( Kalabriga) sahillerirdeki ler ertesi gargamba giilii odalarda -kendi biiliik alalarr vasrtaliylc aldrklarl hal-. de 6teki yenigeriler daha crtesi giin, yani per. gcmbe gfinii Afakaprsrnda ahrlardr.
ATIK ZOLOTA (cl6 ;;ey
[,ille.r.] Estci
zamanlardai Alman Talarisine vcrilen addr' Ogmanh krrJoglarrna bu csas olmugtur. Ormanlr
kurugu kcgilmedon evvel memlekctte ccnobi Luruglar da tedaviil edcrdi. iki nevi ecaebi kurugu vardr: birino ktzrl kurug denilip alttn ecncbi sikkesinc alem olmugtu. Eger bu sikke lru.rug diye yalnrz olarak zikredilirse o zaman giimfig sikke demckti.
[,.So/.] Hacr Bcktae tck-
ATlyyE.t SENlyyE (tL tl"") [.Sar.]padigahlarrn vordikleri hediyyclor haLLrnda kulla. rnlrr bir tibirdi.Arapga bir'kclimo olan atiyyo,
evinde
hcdiyye, bahgig dcmcktir. Padigahler muhtclif
i
Rumi
r
dc atrhrdr.
kesindeki evlerden birinin adrydr.
At
TA.RIH DEYIMI^ER.I vesilelc.rle mrby ve hfikfimct hizmetindo buluaaulara atiyye vcrirlerdi. Atiyyo olaral para rerildiEi gibi, krlrg, saat, enfiyokutusu da vcri-
lirdi. ATL1IUA (-II) .lTaI.] Fonercinin habcr verdili ttmgekler, gukurlar hakkrnda lcul. lanrhr bir tibirdi. Gcce karanhfinda tulumba omuzda oldufu haldc d6rtnala giden tulumbacrlar, fenercinin 'atlamao demesi fizcrine 6nlerinc balrarlar, irlzayr dfigmeden atlatrrlardr.
ATI"AIIA SIRAZE (.jt+i tri) [,Scn.J
YE
seler igiude gfinderilirdi. Kigrtlann ;antalara Lonmasr Trinzimat'tan gok sonradrr.
ATLAS YAPRACI (crr* ..")tl.r) [Sor,.J Tezhlptc ve ginicilikte kenarr meuevigli 'bir nivi yaprak olqn atlae yaprelr 6rnclc otarals yaprlan igler hakkrnda kullanrhr bir tibirdi. Pesend, ;iiL0{e iglerinde ve giniler iizeriadc g6rfilcu bu gekle daha ziyade aon asrrlardrLi iglerde raslanmaktadrr. Bilhassa srgrr dili gibi Lrum siislemelerc egas olmug ve bunlarrn krvrtmlanndaa da pargalar 6rnek olarak ahumrgtrr.
ATLI ASES (,r*" gilIHall
Formaya dikilmiyerek yalniz yaprgtrrrlmrg olao
girazeler halkrnda kullanrLr
bir tabirdi. Bu
sfir malamrnda geyler olup bu tilrlii ciltler anl formaya diLilereh yapllan girazeli
girazeler
.
Hantmlar
hakkroda eekiden kullanrlan tibirlcrdendi. Aruz, cadaloz, bccerikli, goh iggffzar minalannr
ifadc cderdi. Haaac (aacs) maddcriqden
Tirk-
ciltlcr Ladar saflam olmadrfi igin malbul de-
legmedir.
!ildir.
Asei; vaLtiyle polis vazifeai g6ren hiikiimet mcmurunun unvanrydi. Burlarrn athsr da
ATI-A.MA TASI (o!tl' adr verilen bu beratta Avrupa tiiccarrnrn haiz olduklarr imtiyazlar yszrhrdr. Buna nazaran kendileri veya adamlan bir yere gitmek istedikleri zaman vekillerin verecekleri arzuhal fizerine ticaret gartlarr giisterilmek suretiyle miiste'men, terciiman ve adamlartna verildigi gibi bunlara da yol emri verilirdi. Yine miiste'menlerin kendilerinin ve evlit ve ryallerinin yiyeceklerine, igeceklerino, giyeceklerine dokunulmadrlr gibi bunlarro da gerek kendilerine ve gerek evlAt ve ryallorinin yiyeceklerine, igeeeklerine, giyecclclerine dokunulmazdt. tkiE"r ncfer hizmetkir buluodurmak imtiyazrna bunlar da malik idiler. Her Lirnde olurea oleun mfihfirli vc mfiteber temessiikle vekilleri vc esnaftn tevatiiren gehadetleri ile alacakh olanlartn hikime ibraz edecekleri tcmessiik iizerine alacaklarr tahsil olunur ve ydzde ikidco fazla resim abomazdr..Mffslffman olsuo, sair milletlerdcn olsuu, ddrt bin akgeden fazla olan dAvatart kenar mahkemelerindc
gtiriilmcz, arz odasrnda gadrazamtn huzurunda ruyct olunurdu. Aleyhino agrlaD diva mfinasebetiyle Avrupa tiiccanndan biri mahkemeye, yahut Babriliye gdtffriilmek 16zrm gelirse, itibardan dffgiireeek vaziyet vulue getmemek igin, tiiceardan biriyle gafrrlrrdr. Hapidcri iktiza cderse gene uazrrlarr marifctiyle hapsoluuurlaidr. Bunlarrn ticaretleri Avrupa ilc oldulundan anlagamamazhk milste'mcnlcrle zuhura gelecefi igin orr,il, u" hususlarrna, hcsap ve Litaplanna ve ihtiliflarrnrn helline Divan-r Hiimayun Beylikqileri nazrr tiyin ve Divan'l Hiimayun tercfimanr ile buolar tarafrndau aegilecelc bezirginlar mariletiylc ve tiiccar usuliyle hesaplartna bakrlaralt neticesi naztr tarafrndan reistlkiittaba arz cdi' lirdi. Divalarrna bakrlmak l6zrm gelirsc arz odasrnda geri ilc giiriilip faslolunurdu. Berat verilmckten makrat bunlarrn ticaret iglcrini
.',.-,',.--.r.,..!dfr
TARIH DEYIMTERI
vr trnlurrni
tu
LolaylagtrrmaL oldufu igiu gctirdikleri emtia hangi dcvlctc git iso o devletin tarifcrinc gSrc
kilidir.
bagrlrlr husuglanna midahalc cdemezlerdi . Zaru-
biodirmek igin tagtan. tufladan veya afagtan vaprlan dayanaklara da bu ad verilir.
Ondan evvelki harfin .harelcriue vc kahn yahut incc okunmaarle ehcmmiyet vcyilzdo fig hesabiylc gffmrfik rcami ahnrrdr. Mem- rilmez, bazr ayaklarda sou herfin biraz bcnzcleLet hericinc Arkarrlmasl mcmnu olmrysn mah. mesi dc yetigirdi. 'lodar hulrul vcya mamullcrdco de nrllcdecckleri dcvlctiu $ [ Son. ] Mctreniu Labuliinc tarifeai 6zcre y0zde fi9 hesabiyte regim ahnarak laurlan yarrm artrn kadar uzuntu$unda bir 6lgiziyado gtmrfik ve gfimrfik izinoameei, giimriik niin adr idi. AyaL; on ili "parmak,, r, parmak oo harct, mastariyye, roftiyye namiyle bir akgc ve iki ta, hat da altr rLcrter yc aynlmrgtr. bir hebbe talep olunmazdr. Berat sahibi olau $ [Min ] Kcmerleri vc Lubbelcri tutmalc tiiccar ve hizmetkirlarr vilAyet iglcrinc ve koca. veya iistteki bir bina krsmrar tagryan kirigleri ret yizfiadcr kocabagr olduklarr taldirde reaya halrkrnda zulme kallctgmalarrna meydan verilnezdi. Olenlorin dflLkinr vG sair emlAki geri cauibindca vG natlrl tarafindsn ayn ayrr mfrbiirlcnip maltarrnar miilklerilc, paralarrna miri canibinden miidahale cdilmcyip ger'i gerif mulctczasr fizcre yercsc lazrrrn nezaretiyle
"r"*d. imtiyaz sahibi olau takeim ettirilirdi. Beratla tffccar vc evamin-i aliyyo ilo hiznctkir otanlara cizycdar ve kolcular i"r"trod"olifrt verilmeai vceilesiytc taaddi ve mfidahalo cdilmeyip tficcarla hizmetlrirlarrnrn lalom ceridesinden qrkarrlacak deftcri 'mucibincc on iki Lurug olan cizyeyc haziue incofaati olaralc seliz kurug zammiyle yirrni kurug, bizmctlrArlarda orta cizyc bedeli olan altr kuruguo iizerine d6rt kurug il6vesiyie onar lrurug itibar olunarah her seoo muharreminin birilci gfinfi nazrr marifetiylc A"ihnc cizycdarrna tectim eytorlcrdi. Ellerindo berat ve hizmetkir emri olanlara cizye k6frdr teklif olunmazdr. Bu gibilcrin bu mfigaadenin krymetini bilip gfikrfinii ycrioc getirmckle beraber rrz ve cdcple harekct ederek Eikiyete meydan vermemelcri dc 16,zrm gelirdi. Avrupa tiiccan beratr alaular bir guretini lstanbulKadrhlr Bab Mahkemesi sicilline t talim ederdi.
Ayakgr tAbiri BcltaEilcr arasrnda da kullanrlrrdr y6 aynr minap ifade rdordi.
'
AIAK DIVANI (.r'r-r-, oS) [^$-r , Ash.l Pek mfihim ve mfistaccl veya fcvkalide haller dolayrsiyle veya padigahrn buzuru ile kurulsn divan haLkruda Lullanrlrr bir t6birdi. Moclis demelc olan divanda padigahtan bagka kimscnin oturmayrp ayakta durerak igin derhal bir Larara baglanmsu bu adrn vcrilmesinc tchebolmugtur. Saraydaki ayalc divaularrnda padigahta oturmaerna mabrur taht Toplrapr Sarayroln Ba-
TARIH DIYIMLERi
118
b0ssaade adr verilen kaptsrnrn iin Lrsmrnda mermer sfitunlara mffstenit rcvak veya sayvanrn
altrnda kurulurdu. Padigahlarrn yaPmaga mocbur olduklarr ayalc divanr ve mihim addcttiklcri bir-i; veya gfiphe eylcdikteri bir yolsuzluk sobibii;lc veya' hut askcrin isyaar veya hallon gikiyeti iizerino adkoluourdu. Bualarrn hariciude olarak padi' gahlarrn hcrhaogi bir meseleuin tabkikr igin git' tiklori ycrlcrdo ayaL divanr yaptrklan da v6kr olurdu. Kauuoi Sultan Sffloymao'rn lstanbul nfifu' lTunun-E?t martndan dol ayr se4htiyacrurn teoini iqiu Rum bir mimar ile giirigmesi mfinasebctiyle yaprlmrg olan ayak divanr buqun bir 6rne$ini tegkil eder. Sulton riiloymam Adeti veghile K6' frthanc taraflannda avlanrrkon istanbul !uyu-
ile giiriigmiig' Veziri Azam mimartn mfiddet sonra
nun artmastna dair Mimar Nikola
fakat bir Riistem Paga tarafrndan bapsedildigini duya' rak K6grthauede bir ayak divanr yaprp mimanu hapsinin sebebini sormak ilzere Riistem PagayI istintak etmigtir. Yine Kanuni zamantnda tiiccar ve hacrlarla dolu bir geminin Malta 96valyele' ri tarafrndan zaptedilmesi derhal bir ayaL divaor akdine sebebolmugtu. Bu toplantrda Malta mcselesi g6rilgiilmiig, vezirlcrle devlet erlA' nrnrn baztr bulundufu bu divanda sefer icrast' na karar vcrilerek saraya avdet edea Padigah tarafrsdsn Sadrazam Semiz Ali Paiaya giinderilen battr hffmayun ile Kaptan Piyale Paganrn g6ndcrilmesi emredilmi gtir.
Bu iki divao hfikiimdartn arzulu ve acelc karar ahumarr rebebiylo yaprlan ayak divanla' ndrr. Padigahlann akdinc mecbur olduklarl ve' ya icbar edildikleri divanlara D6rdiincii Murai' zamauuda kaprkulunun isyanr sebebiyle akdedilcn iki divau 6rnek tegkil eder. Birincisinde, tahtr kurdurup Recep Pagautn tavsiyeriylo Padi' gahr drgarr grkarmaya vc ayak divanr akdine mecbur otmigler ve hfikiimdarln yantna kadar sokulan ycnigerilcr 6ldiirmek igtcdikleri Hafra Ahmot Pagayr clindcn ahp 6ldirdilklcri gibi alrnmaman vo momuriyetlerin ratrlmarira' sr hakLrnda da Padiiahtan siiz almtglardrr. lkin' ciri do Veziri Azam Hiisrev Pagrnrn Tokat'ta katli dolayrsiylo zorbalar tokrar ayaklanrp raraya hffcum ile Sadrazamtn katlindel dolayr padigahr ayaL divanrna isteyip drgan grkarmrg' lar vc ooun iildfirtilmesino mukabil devlet erkinrndau bazrlatrnr ve Hfinkinn musahiplerinden Musa Qeiebiyi ahp 6ldiirmiiglerdir. Tarih' tcre gegen ayak divanlanntu sooutrcuru D6rdiinc[ Mebmet ramaurddaki divandrr. K6prtlfi Meh' rfi gvet
met Pagayr istomiycnlcr tarafrndan haztrtanan bu divauda Avct Sultau Mehmet tabttor bilo
vs mnturunl
tohdidedeo bu harckote kargr Kiiprfiliiyii feda ctmcmek igin ona verdiEi r6zdo durmultur. Sadrazamlarda ayah divanr akdederlerdi. Falat onlarrn aya[ divanlarr ekseriyotle muha-. rcbc zamrnr ordugihta olurdu. Ordu erkinr ile ocak zibitleriniu igtirah cttiklcri divanda ayak fizcrinde mfizakereler yaprlrr, sfiratlc karar ittihaz oluuurdu. Yenigeri zAbitleriniu efrada ayakta verdikleri tembihler hakkrnda da ayak divanr tibiri kullanr-
hrdr. Mfiverrih Muctafa Efcndi Suyolcu Kiraz NiLolaurn-sadrazam taraftuglan hapsedildjginde.s, bahsedcrlceu (Selanikl, aahi/c 5-6) diyor Lii qZimmii mezburu getirdtp birkag gfin muhtefi
hapsettikleri giiyu bulup halk dilioe diigmelin gevketl0 Padigah Hazretleri som'ioe yetigmek' le bir giio Kigrthanede ayak divanr edip Pa' Ea-yi Miigarfinileyhe hitabr baitab ile Suyolcu Zimminiu hapsine bdis ncdir deyfip sual olundukga cevab-r basevap verirler ki"bcir kulun haberi yok iken iz-zi huzuru himayunda lciil' li hazine mesarifi igin yol agrp mulcaddimat bast ettifinin srdk-u istikametine vikrf olmak igin saktanmrgtrr. G6riilsiin siiylediip bilelim ne minval iizre olacaktrr demigler.r Fatih'e gelioceye kadar Osmanh padigahlarr devlet iglerine bakan < divan > a bizzat riyaret ettiLleri haldc oudan rotra riyaset vazi{esioi sadrazamlara btrakmrglar, kendileri an' cak miihim kararlann ittihazr lizrm geldigi zamanlarda bulunmaya baglamrglardr. Padigahlar fevkalSdc hallcr dolayrsiyle divana grktrklan
zamanlarda divan mizaherattnr ayakta dinled ik' leri de vAkrdi. Ancak c ayak divanr r-tibiri da.
ha ziyadc yenigerilerin
n
ihtilil bayralr agtrkla-
vakit laraya gidcrck padigahr grLartttklarr
zam&n igiu kutlaorhrdr. Bu srralarda herkcs ayak-
ta oldufu vc yalorz padigah tahta oturdu$u igin bu
tibir
alem olmugtur. Nitekim Diirdiin-
cii Murat zamantnda Rcccp Paga'nrn katlini in' tacedcn ihtililde ayaL divant yaplmrgtr. Tanzimattan sonra b6yle divanlar yaprlmamrqtrr. ' AyAKLI KUTUpHANE (dri":rJ,!i) tHal.l Kitaba bakmadan her fendon bahsetmcf,c muktedir olan ilimler hakkrndi hullaulrr bir ti' birdir.
AyAK MUH{)RLEMEK (el,.t*,
jt-T)
Mcvlovi tarilcatlanuda miigte' [,So/.1 Bcktagi ve 'Bektagilerce ayalrn bag
eaf rck bir tibirdi. parmalr iizerinc lco' bag parmalrnrn sol ayafrn hu' babalarro Canlar nulmasrnr rtlak olunurdu. de' Tizime zurtartuda bu vaziyetto dururlardr. litot cdon bir birekcttir. Bura Mevlovilcrde vo dilcr tarikatlarda dcnilirdi. Kabza almal irtiycn talip t6yio olunan gfinde fistadr ilo birliltc Okmcydanrna gider, orada merasimlc t idi. Bunla.ra
Cemt iyattrr. Nikdgte sarak.t cephesindc 6get.i nfir
Nabi
,evk ilc igdhna tapmak dilerim AnIa oar Haliktme gogrr ne gapmak dilerim.
Iy'c.r'ei
$inosi
AYI BACAGI (('t"!
af
[BaA.] Qifte yan
yelkenleriniu iskotalarrnru birini sancalr, digcrini iskelcden kullanar:k pupa rfizgirla seyr€di9tir.
AI-INKACI (.r da giiyle izah olunmugtur: "p6yin vezninde ziyb - i ziynet ve irdyig mioasrnadrr. Resim ve 6det ve Lauun minasrna da gelir.,, Ezelt b|gledir 6gin- i sipihr -i goddar Ki gfrldn hdbgehi hdr ola hdrn gfrlzar
Baki
VE ERiIILTRi
Usol ve ibadet tarzr minasrna da gclirdi: lAyin-i Mevlevi, iyin-i Yehud, iyin-i Nasara.
|
^
Dfrgfrnfrp iglemek ilginimdir Yagamak digni benim dignimdir
Teolik Ftkrct
Zikir ve sema esnagtnda ok,uumak vc mutribde qahnnrak iizerc muhtelif makamlardan bestelenen ve dtirt selAma ayrtlan manzumeye bu ad verilirdi: Ferahfeza, diigih, raet 6yini. Ayin ketimesi mfirekkep grfat otaiak da kullanrLrdn iyiulnn.
Miirekkep isim olarak da kullanrlmlgtrr: gebr.Ayin.
lzafi terkip de yaprlrrdr: iyin - i Cem.
AylnE i q.I) [.tol] Farsqa bir kclime o!au iyine egyayr aksettiren srrlt cam demektir. Ayna geklinde teliffuz olunan bu kelimeuin Tfirkgesi (gtizgfi) dir. A$i-i hfrsniin girge mahl)etmez derun-u sineden .frisfri gu kilmoz izdle sureti ilgineden Nazim Mecazen bir gey ve hali nazanmtatn ijniln-
de temsit vo izhar edeu minasrna gelir.
Giiniil |ginedir aetrmct gubdrt t Cemgid inkieart
Gdtffrmez cdm -
Ati
Tasavvu{ta aynanrn muhtclif tevcihleri vardrr: bazrlanna gtiie bakkrn vticudu bir'aynadrr. Bu aynada halkrn viicudu g6riiliir. Bir krsrm da, itemin -"v"oi aynasrnda, Hakkr mdgahede ettiklprini s6ylerler. Tasivvuf edebiyatrnda
Allah ve Ale- ayoa oldugu gibi, dtemin hulive Allahrn mazhan otan "insan-r kimil" de aynadrr. $ahadet Aleminde insandan daha rnilkemmel bir ayna yokt'rr. O haldo 6lem, idemin ';iicudu ile parlak bir ayna oldulundan mutlak olan Allah, bu aynada kendi' ruretini kemali ile m&Eahedo eder. Fpkat bu migahede zevkidir. i-Yt .lt-1tt f,;Jt iyeti bu.na igarottir. sasl
Agine nigim ga aks'l cdnan Mir'at-t cefci mrytm ga hagran Iegiis edemem bu strrt el'an Ayine-i hod-nilmaga diigtiim Esrar Dedc Mutasavvrfa, gtiniil igin de (6yine'i Huda) derler.
Ginfrl hginli oegh-i Hudadt Anrn
jengi nukar-a
madoadrr
Ecrar Dede
I AylnnUn
(;trrr,-i
TARIH DEYIMLERI vE
)
lHaI.J Eski za-
manlarda bfiyfik adamlann giyiodilleri zaman aynalannr tutanlar hakkrnda kullanrlrr bir tibirdi, Hsmamda mfiqteri giyinirken ayna tutaa
adam hakkrnda istimal oluodufu gihi eskidcn miigtcrilcrini ayna kargrsrnda trrag ctmeyip ronradan bir el aynasr vcrdigi ve miigteri tarafrndan bakrldrktan gonra trrag parasrnrn buuun iizerine kondu$u igin alelrtlal berber minasrna da
gclirdi.
Eg harim-i hds-t bezm-i rfiget-i pcrvcrdigdr Vcgh-i Hakka zatt hem dgine hem \ginedar Nazim
(.it;
AYINHAN +-I) t,Srl.] Mcvlevihanclerdc ve sema'hane dihitinde yiksekgo bir
mevlide bulunup <mutribhaue> denilen mahfilde (mof,cl), aema' edilirken, iyin oLuyanlann herbirinc verileu addr. Diger tarikatlara ait tokkelerde bu yolda ilihi terennfim (o&agan) edenlere , Arabistan tekkelerinde .miioridr, Accmistanda ve Mevl6na zamanrnila Konya'da ve denilirdi. Ayinhanlar (kadfrmzenbasl uDvanrnt tagryan bir musiki fistadrnrn dairesinde bulunurlar ve karqrhkh iki ara olaraL oturup kimi iiniindeki kudfim'ii, lcimi elindeki, halite- adr verilen zilleri okunrn besteleriu usulfioe g6re galarlardr. Neyzenlor de kudiim ve zillerle vurutan usulffn strat ve hiffetine (gabukluk ve gavagl*) g6te terenniimatta bulunurlardr. Tekkede mukabele, yani sema' iera edilccefi gfin kudiimzenbagrnrn hficresinde top-
lanan neyzen ve 6yinhanlar, o giin okunacak 6yini sema'dan evvel, miizakere kabilinden olmak iizere bir defa okur ve qalarlardr. Mukabcleden sonra da yine kudfimzenbagrnrn hiicresiode igtek edeolere iyin ve ueyzenbagr odasrnda megk edilir ve bu suretle iyinhan ve neyzen yetigtirilirdi.
AylN.I KADIM ( cs qrT ) lSo/.1 Mevlevihanelerde tekkelerin kapatrlmasrna' kadar gema' esnasrnda iyinhantar tarafrndan okunan ve eski zamanlara ait. olmalarr hasebiyle bestek6rlarr unutulrnug bulunan ilihiler hakkrnda kullanrlrr bir tibir idi* DeSerli mfidelkik (adcddio Nfizhet -Ergunrdirl cserlere ait <Tirk Musikiei Antoloiiri> ndc (Sfriaci ctil, i. tg gunlan yazryor: cMevlcvilcr arasrnda 6teden beri
TIRIMLERI
u5
edilen, fakat hakiki rahipleri meghul olqn bu mtihim eserlerin XV inci asrr iginde, yahutXVI. asrr zarfrnda bestelendikleri muhakLaktrr.>
Bu 6yinlerin notalarr lstanbul
Konser-
vatuyarr negriyatr aragrnda grLao Ayinler'in bi-
rinci cildindedir.
AYIN-I CEM ( e qri ) [.9ol.] Bektaei tibirlerindendi. Bektapilerin dem almak, gfflbanl geLmeL, nefesler okumak suretiyle yaptrLlan dyinio ismiydi. Cemgid'in garap Alemini taklit igin oldufu halde Bektagiler buna bir tarikat .t gegnisi vermig olrnak iizere ayn-r cemi, demigtir. Bu 6yin her zaman yaprlrrsa da gok kerc krg geceleri, uzun geceler intihabolunur. .Ayin-i Cem tckLede yaprlJrfr gibi evterde ' de icra edilebilirdi. Tekkede 6yin ieragrna mahsus olan yere (meydaDt dcnilirdi. Meydanda miitaaddit posttan bagka, taht, geraf tagt, ocak bulunurdu. Ayiu rrrasrnda iidafacr yakmak igin bir de buhurdan v"rdt. Qeraflar, gamdanlar meydanr aydrnlatmak igin kullanrlrrdr.
Ayin-i' Ceme baba yahut vekili riyaret ederdi. Baba yfiksekgc bir minder iizerine otu. ryrdu. Ayine ne kadar can gelecegi belliydi. Ayindea Bektagi olmryanlarrn haberdar olmamasr igin giindfizden tertibat alrnrr, giizcffler ve pasbanlar tiyin olunurdu. Pasban ve gdzciler glndfizden gelip demlerini alrrlar, giderlcrdi. Yatsr vakti iyin mahalline gelmeye baglanrrdr. Her gelen, babaya boyun keser, avucuauu igini 6per, ayak fizeri dururdu. Baba destur eder, ondan sonra otururdu. Siki, zikir, meydancr gibi hizmet edeeek kimseler daha evvelce ayrrltrdr. SAkiler den sunarlar, zikirler ucfcs, il6hi, mersiye gibi geyler okurlardr. Saz gahnrr, giilbank gekilir, derirler ahnrr, sabaha kadar bu suretle vakit gegirilirdi. Ne bir giriiltii, ue de bir negesizlik olurdu. Herkes demin verdigi ne$eye inzimam eden nefeslerin, il6hilerin intrbaatiyle kendinden geger, lcimi hagrr, kimi negrolur, kimi arga grkar, kimi kiirsiiye oturur, kimi iibmlere l,iikmeder, herbiri bir ilemde seyrau ederdi. Av-lni-l SERIF ( -ry' ,lgi ) [.tol.] Mevlcvthanelddese-ma'esnaslnda-iyinhanlannTer6nnEm ettiklcri ilAhiler bakkrnda kullanrlrr bir
tibirdi. dir. Zikr-i haliy de < iyin-i gcrif > tir. Ayin-i gcrif hcr no kadar aleni olarak icra olunur idiyee do dervigin zikri hafiy oldulu igin buna < ziLr'i hafig> (gizli zilir) denilirdi. Dervig her adrmda hafiyyen lam-i Celil zikrine mfidavemet eylordi. Sultan Veled devrinde, yani diinme' yc baglamazdau ovvel geyh efendiyi takibln geyh matamrnda birbirlcrini solimhyarak i9 kere yapllan dcvrin her adrmrnda dervigler ha' flyycn bir lsm-i Colil okurlardr. Dcrvisleria gcyh eieudiyi taLiben boyun kesmelcri Vahdet'i Vii'
TARIH DEYTMLERT
vn
TERIMLERI
tz?
cuda delAlct cdiyor, birbirlerioi cel6mlamalarr vo relimlarkcn g5zleriniu igine bakmalan < Elmfimini mir'at.iil.mimin > badisinin srrrrnrn tccellieiue alimet sayrhyordu. Diinnreye bagladrhlarr vakit yine her diinfigte bir lsm-i Cotil okurlardrj < Kalbimiz mcrbut-u HaL, d6ndiLgo bir Allah deriz. > Bu okuma kalben yaprldrfr igin aleni ve herkesin giizii iiofiade yaprlan bu zikro zikr-i hafiy denilirdi. Bu hafiy zikrc < scma' D da denilirdi.
drktiy-Oalfidar tramvayrurn o adla bir durafr
AYIRMA RUMI (.r:.r.L+T) [.fon ] Tez.hip rrtrlahlarrodandr. Yaprafa benzer bir gelcil olan < rumi > nin tzcrinden ayrl pargalarla daha ufaklarrnrn yaprlmasrndan husule gelcn gokledcnilirdi.
zeyyoirdi. Bu bigim Avrupadan geldiginden ga-
vardrr.
Ndr-r hicran-t izann a giiliim Dil-i pfrr.naligimi gandrd.t Glzlertm hign-i flraknda eenin Agnltk Q egmedni andwdt. Tahir-frl Mcolcvi
AYROPA ( !rr.1l [KtyJ Hazinedar kalfalarro giydiLleri bir ncvi elbisenio ismiyGigip bir aI etcklik haleden magdana azmcttl di. Bcden ve kollarrna giire giifiieleri dfizcc Semada ldeelevi iginini tassir eder mehtap iniEle pek az agrk, belden bir karrg kadar agaBursalt Bcli! fr etqLli, kenarlarr vaktin modasrna 96ro mfi-
AYIRMA SEMSE ( a g6tiriip koymak ve icabrnda ayrklamak suretiyle aggrlara yardrm etmek (a.t'.r" AYN-I SABITE ( ) t^t t] Haze- sebzc yapmaktr. gibi igleri rat-r ilmiyedeki hakikatten ibarcttir. Harice nispetle mevcut defit, madumdur. Siibutu itm-i EsLi Tilrk evlerindc, orta zaman Avrupailihidedir. srnda oldufu gibi, mutfak, pigen yemek kokularr girip igerdekileri rahatsrz edcmiyecek kadar, , AYNUL(:EM GULBANGI ( 6:'ur *,q" ) harem ve seldmhktan uzak yerlore yaprlrrdr. [So/,] Mevtevi tibirlerindendi. $eyh ve-dorviE- Mutfa$rn bu vaziyeti yemeklerin harem vG selerle muhiplerin bir araya gelerek 6yin okunlimlrfa igin adam kullanmak zaruretini nakli masr ve istiyeolerin 6yio okunurken kalkrp kol tevlidediyordu. lgte bagtrca bu iEi g6rcn adama _ agmaksrlr aema' etmesi demekti._ + (ayvazt atr vcrilirdi AYRILIK Cf$UnSl (.r1{Jr,-rr,-r-I} Ayvazler ekcreriyetlo rcn&ti bir larrh ralHal.l Aoadotuya. hassaten hacci' gidenleri rarlardr. 0stlerinc -satta, yelek, bacaklarraa tcayi igin gelenlerin veda edip ayrrldrklan yere galvar, ayaklanna muhtelif renkli ve gizgili, verilen addr. Orada aptes alrnrp cemaatle na- synr zAmanda srcak tutan yiin gorapla eiyah maz krlrnmak igin bir de gegme yaprlmrgtr. yemeni giyorler, 6nlcrinc genig yollu qfuta> taYer, bu geEmc miinasebctiyle o adr almrgtr. kartardr Burga mamuldtrndan beyaz bir havluyu Aynhkgegmeri; Kadrk6yf,ndc Yetdefir- da, bir omuzdan Stekinc gclccel curctte, boyuarnGBI ilc lbrahimala gayrrr, arasrndadrr k.- Iarroa sararlardr.. "u
TARTH DEYiMLERI
128
1908 tnLrlibrndan 8otrra denmig idi. ka siyc oluuur. Hcr kasabada bir hamam bulunCl. Huart da (lslam Anriklopedisit, B6b mahdlr. Kadrnlar 6rtiisiiz gezcbilirler, ontarla maddcd) Babilik igin gu tafsilitr veriyor: serbestge, fakat edep dairesinde, konugulabilir. Laleminin Amiriydi.
Amedci bey padigaha takdim oluoacak miruzatrn milsveddelerini kaleme alrrdr. Mfrkilcmelcrin vo miihim miizakerelcrin zabrtlarrnr da tutardr. 3. - Qavugbalr halkrn sadrazama vcrdi[i arzuhalleri tetkika ve miiracaat edeulerin gikAyetlerini ve ifadelerini dinlemeye ve suglu olanlarr muhakemeyc aekmeye memurdu. Aynr zamanda zaptiyo ve tegrifat ve mabeyin nazrrhklannr da yapardr. Dairc reisleri ve gubelcrin imirleri halkrn en 6di tabakasrndan olanlan bile daima Labul vc ifadelerini diulemek ye iglerine bakmakla miikellef tiler. Sadrazamlar muayycn. giinlerdc kurdulclart umumi divauda miiracaat cdenleri kabul ile ifadelerini dinlerler ve iglerine bakarlardr. Geceleri vo giiodiizleri araslra gehri teftige 9rLarlardr.
'
Memurlar sabahlarr gafak vakti illeri bigrua gelirlerdi ve alrgamlarr gurubdan bir saat cvvel grkarlardr. Hususi mffhim igi zuhur edenler bile izinsiz vazifelerinden ayrrlmazlardr. Kihya beye ve sair biiyiik memurlara Esdrazam mutla[rndan yemek verilirdi. Sair memurlar vc Litipler yemeklerini evlerinden getirirlerdi. Babrilinin resmi rnemurlarrndan ve kalem kitiplerinden ve hademelerinden ( 300-500 ) kiridoo baqka bir de hurusi hizmetlerinde krtllandrklarr beE yiizii miitecaviz.'bir comaat vardr ki bunlara sadrazamrn kapr halkr deniliyordu. Baghcalan: hazioedar a[a, imrahor aga, rilihgor a[a, imam efendi, miiezzinler ( iig kadar ) , h"-
rom kihyasr, ahgrbagt, kilcreibagr, divan gavuglan ( 12 kadar ), emir ve. fcrman gdtfrrmel vc tahkikat icra ctmek fi-zcro tagralara gidip ge.
lcn cadarot afalan (40 Ladar); bagguhadar a[a (.maiyctindo 200 kadar guhadar vardr], gitrrlar ( aley gavuglarr, rekiz kadardr), mehterler ( 40 lcadardr ) , silihtar afa, mffhiirdar cfendi, divittar a!a, kaftan aSasr, cephaocciba. qr, cfindiler afasr ( seksen kadar da ciindi vardr ), baggavul aga, peglir afasr, tiittncfibagr, kihvccibagr, gematlr afasr. eofracrbatr, metracrbagi, havlucubagr, bcrbcrbagr, ibriLtqr ala idi. Bunlafii tatcriben 300 Ladar yamdr ac uga$r vardr.
Babrili, yenigorili[io ilgasrndan sonra gadrazamlann ikametgihr olmalc hususiyetindeu grkmaya baglamrgtrr.. Orasrnr tamamiylc rosmi bir devlet dairesi tanryarak o srfatla da yid eden ilk padiqah lkinci Mahmut'tur. Ondan cvvel higbir Osmanlr hiikfimdannrn Babrili kclimesini fermanlannda zikrottigi vilr defildi. ikinci Mahmut, bir yangrn neticesindc yanrp kfil olmug binauru ycniden yaprlmasr igin sadrazam Selim Pagaya g6nderdili hatta: .Muhterik olan Babrilimizin bimcnnihi Taal6 evvel-baharda ingasrna irademiz taallik etti > cimlesiyle orasrnro devlctc ait bir yer oldufunu tasrih etmigtir, Yine bu padigah zamaotnda eski teglci' lit defigtirilmeye baglandr. 1835 to ( sad' razdm kcthiidahfr r < mtlliiye naztrhfr , na, c rcisiilkiittaphk r < hariciyo nazrrhgr I na, ndefterdar r hk < maliyc nazrrhlI , na kalbolundu. Artrk kethiida bcy; reisiilktttep efeodi, defterdar paga sadrazanrrn rikibrnda yiiriimeyo mecbur birer memur olmak mevkiinden grkryor' lardr, mesul birer devlet ricali hakkrnr ahyorlar' dr. Fakat yine miistakil daircleri yoktu. Her sabah yanlanna kAtiplerini ve defterlerini ala' rak Babr6liye gidiyorlardr, selimlrk dairesiac oturup vazife giiriiyorlardr. Tanzimatrn ilAnrndan soura ise pabrAlidcn hgrcm kaldrrrldr. Da'
hiliye, hariciye, adliye vc bilihara $ra'yi devlet daireleri oraya getirildi. Bu rurotle lm' paratorlugun en biiyiik idare kuvveti bu bioa' da temerlciiz ettirilmig oldu. Fatma Aliye Hanrm (Ahnet Cevdet Pnga vc Zamaot) adh eserinde (S. 81-83) taazima' trn ilk devresindeki < Babrili r uin vaziyctini, iqin iqiude bulunmug olmak dolayrsiylc o zamanrn ahvalini yakrndpn bilen babasrntn notla' nna atfen, g6yle yazryor :. ( O zamaora meclis'i vfikeli hcyeti sad' razam, geyhfilislim,.loraskcr, kaptau'r dcrya, tophaue miigiri, meclir-i v6li'yi ahkim-r adliyc
139
TARIH I)EYIMLERI VH ITRIMLERI reiri, hariciyc naztrt, maliye Dazlrt, hazine'i has!a nazlrlr evkaf-r hiimayuu Daztrt' ticaret lazrrtt zaptiye miigiri, miisteEar-r sadr'r ili, valde kethfidasr olanlardan ibarctti. Sadaret mazullerin' den bazrldrl meclis-i 6liyc memur unvaniyle meclis-i vfikeli izalanndan addolunurlardr. rSadrazam, seraskerr.kaptan-r derya, ToP'
hanc miigiri, meclis-i vdli reici, zaptiye miigiri daima viizeradan vc bazan riitbe-i bili as' habrndan bulunurlardr. Vezir olan viikelinrn gehriye altmrg binden yfiz biu kuruga kadar ha'
zine-i maliyedeo muhassas maaglart ve miikemmct tiyinatlarr vc riitbe'i bAli ashabrnrn otuz bin kurugtan elli bia kuruga kadar maaElarr vc ct, eLmdk .tiyinatlarr olduktan bagka. nezarotlcrin eLseriudc naztrlara mahsus barglair dabi vetdi. Alelhusus maliye oazrrtnrD tahsitdariye' ri Lfilli miktara batig oluyordu. cO vakit bin kuruE yirmi dirhcm rniktarr altrna, yahut fig liiz yirmi dirhem kadar gim-i haliro miisaviydi. adh ( cilt 1, sahife 2SS ) cscrinde geltik rcsimlcri iltizamrnrn, Selioik, Enez, La, badefiirug, mey-fiirug tibirteriylc de tavsif ederler. Hafrzin 9u bcytini garihler !u mirada tefrir
etmiglerdir: Bade-i mest da o
\*
i
keskin garap.
Bade.i nfigin : igimi kolay ve hog garap GF'*' efimledendir.
Yinc divan Eairleri badeyi 'niirelckep srfat halindc de kultanmrglardrr: t Bade-nfiq
: Earap
igen.
.,K ,r.K Ut: ;.2t d lt;. ,.
+€1,-it-j,.r\df.ys:
BAD-NUMA (tr' rt) [Mdm.J Rff zginn estifi tarafl .gtistermcl fizere binalarrn yfilcsek yerino konulan frrrldafu adrydr. Buna usuliyle toplanrlan Hrristijan gocuklarrndan yetigtirilirdi. Devqirmeler ayrrldrklarr strada bahriycde Lullbnllmalan miinasip g6riilenler illc zamanlarda Osmaolrlann birinci tersanesi olau Gcliboluya g6uderilir, oradaki krglada talim vo tcrbiye edilirlerdi.
AZABLIRI
TARIH DEYIMTERI VT
148
TERIMTERI
Fatih devrinc gelinciyo kadar bahriyc I aldr. Dcrs okutmaya da baglayrp birqok ulcma da iglerinde dcvlote ait gemilerden bagka liizum I yetiqtirdigi gibi , g6rtldiikgc teifoleri kimilen {bagrbozukr olan I i$erh - i nlelbiirdeo gibi eserler de telif etti. tiiccar retineteri do harb gemisi makamrnda I O aradr $eyh lhlSs ibni Nisrrfiddin ' El- Hatokullqnrlrrdr. Hatti yine o dbvirtero kadar, de- | biy - iil - Halvetiye intisabeylcdi. Bir arahL genizlo alikalarr bulunmamal hasebilde, bir za- | yahatc arktr, Haleb'e avdctinde 6leu geyhinin maular Avrupalrtardan da iicretle tutulmug I ye.inu geqti. Bir miiddet sonra ogturu yerine adamlar bahriye iglerinde istihdam olunmugtu. i brrakarak Hicar'a gidip Mekke'de mffcavereti lstaubul'un fethinden sonra bahriye iglerine ! ihtiyur etti, 1098 (16871 orada irtihal etti. fazla chemmiyet vcrildi ve haten de qAzab. I Hazret - i Haticenin kabri civarrna giimiildii. Laprrr> adrnr tagryan mevhide bunlar igin biiBAJDAR (zvjtl IMaI.J Eslriden gfimr[k yfik bir Lrgla yaptrrrldr* resmini tahfi eder memura verilen addr. Bai-Deoiz igleri o tarihlerdo iki srntftan (bag) gibi harag, cizye, giimrfik m6nasrna geterekkiibediyordu. Birinci stnrft kalkrnca, qhalckaui-i vffcutl kaim olur, ruretindc izah olunur. HarcmgAht baka-billlhda hfrkm.fi fcn6 goktur Kdem mfrlkfinde hqd..di iptidaofr intihayoktur Leskofsah Galip
BAKI KULU (Jt [Mal.l Vergiye miltaallik bususat ile rair"t!) muhassasatr tetkik ve yoklama ile memur olan hazine memurlarrna verilel unvandr. Maliye mfifettigi demekti. (BaS ba}r. &alu,/ bunlarrn imiriydi. uBakp bakmak mastarrodan golir. Bakr Lulu bu itibarla mfifottigiu tam mukabilidir. ,
do ( S. 179 ) vazifcleri hakkroda: .Vazifeleri bil0mum memurin-i maliyenil muamel6t ve muhasebatrua bakmaktr. $iikr-fi gikiyeti mesmu pek miihim bir unrf memuriyetti. lrtik6p ve ihtilisr tebeyyfin edenler haklrndaki takrirleri teabhur etmezdi. Ceza ise, kanuna g6rc tazmil ye idamdr. Umur.u riiliycye taall0k eden mfizakere ve muamelitta, asLerc ulfife tcvziinde, sfirro ihracroda, bag bakr kulu defterdarla beraber divau-r hiimayunda bulunur, hitam-rnda hrl'et iksa olunurdu.r izahatr mevcuttur. Tanzimata kadar devam etmig olan <miisadere, iglerioi de ba' balg kullarr tcdvir cderlardi. Bag bakr kullarr para iglerinden dolayr liizum giiriileuleri hapsei.tirmek ralihiyetine dc malikti. Bakr kulu unvaul Tanzimettan sotrra maliyc mfrfettigliline gevrilmigtir. Krta Nola nakkad desek bakiga inilf bud,ur; Ki bizim nakre-i endigcmiz antn puludur. Nola dfr,serse bekagast mazmanlarrntn, Hdnt tahsil-i kcmaldtta bakt kuladur.
'
Salwer anesini hazreti defterdann Bag ball. kalunurt hcm dahi kesedann
'
\
- q
-
.9a&if
*Ld
vT
TSnIMLnRI
119
igin gu taflilit vardrr: cRamazanrn on beginci giini yinc debdebe vc saltanat fizerc Hrrka.i $crif ziyarcti yaprlrr, bu ziyaretc aavuEbagr afa
tarafindaa ycnigeri afariylc rair ocalc aialarr resmi tczkcrc ile davet cdilir idi. O gfin yenigeri ocalr nefcrlerine baklava vcrilirdi. Bunun tesiri gebebi g6yledir ki Sultan Sillcymau zamanrndaki muharebelerde galebe vc nugrat vukuunda piliv, zerde ve yahni gibi iki iig tfirlfi taam ile askcrlere ziyafet gckilir, ve bu vcrilc ile gazaya tegvik edilirdi. Oudan eonraki padigahlardan bizzat harbe gidenler dahi bu 6dcti icra ederlerkea sonialarr bu idetin terki yiiziinden bu lfitfa mukabil ut0fc divanlarrnda g9rba, pilivrzerde vG ramazanlo on beginci gt-
nii lstanbulda bulunan esLeri taifcrinin oD noferine bir tcpri baktava'ikramr idet oldu. terkibindcki Lelimesi (arol)' mukabili dcfildir. Tffrlgc tibirlcri Arapga ve Farsga kelimclerlc ifadcyi iti. yadeden kudcma- burada miindcrig bir vesikada g6rfilcecfi fizcre - o terkibi < kapan-r arel'c tahvil ctmiglcr iee dc .balyemcz>r delilcn toputr (atal nemi horcd, tarzrnda Faririyo ter-
lunu vc Vcncdik
t52
TARIH DEYIMT€RI VE
cfimesi kabilindendir. lzaha hacct olmadr[r iizere .balyemez' bir oevi uzun kolonber men' zil topunun ismi olup acbeb-i tesmiye bunu .Balyemczi> ismindc bir ltalyanrn icadetmoeinden neget ctmcktedir. <Bu handa balyoz denilen lrosoloslarrn ki lisanrmrzda mukabili Eehbenderdir - ikamet etmektc otmasr Eununla da sabittir ki fetihten sonra Osmanhlar zamanrnda da ugehbender-i takrip namr ile birisi bulunduruluyordu. Ev' liya Qolebinin ifadcsinc nazaran gayet mfiuim vc mrrtcmet bir iat olan hu mcmrir comi vfi' zera, ulema, siileha ve moltalarrn polise kifrdr hizmbtinde olup ciimle diyann t[ccarr bu' nun kabza-i tasarrufunda idi."
BALMAN (,rtl!) [.9on.] Eski Tiirkeede put ve anrt taEt minastna gelen bir kelimedir. BALIIIUIIL.{RIYLE TESHIR ( +:i$-J'rt!) [/da.l idama mahkfim olan egkrya ve emsalinin omuzlartna mum konup yakrlarak gezdirilirdi. lgte bunlarrn bu teghirlerine demek isterlerdi. yermczsen ben de haneni cebren alrrrm deyu Baltayr acrldrfr ycrden alrp ingaata tekrar bag- tahvif yolunda bazr s6zlerte kadrnr defedip ta' lamak o devirde hcr yigitin kirr olmadrSr igin miratla meggul oldufu srrada Peykhauede gazorbalarrn gtinlii hog edilinceyc kadar balta asrl- hgmakta olan boyacr ustalarrndan vc yenigori drfr yerde dururdu." egbehlerinden Ahmet ala namrnda bir berif Vapurda trendeki ve yeriu bir iggal gelip dryip ertesi gfin elbiseye mitaallilc bazr caya-yi nefiseden miirekkep bir bohga tertibcttirip vo bir miktar para hazrrlayrp bed dahi yanrna rlrrak dofruca ycni odalar denileu Atmcydaur krglaerna gittik Yolda giderLeo otuz birinci cemaatin uetast olup yinc akrabamrzdan buluuan Hfiseyio Agaya mfiracaatla dcf i miiEkiile qare bulunaeagt haber vcrilmigti, krgla denilen mahalle vilguliimizdc cbniyelerinin mcnaztr ve mcdahili inrana dchgct verecet< yotda korLung cesim bir daireyc girip Hffscyin Aganrn odaslnt buldulc. Kaprda n6bet boklemelcto olan karaLollukgu ile badclistizan huzuruna girdik. Qu Hfiscyio A!a. uzunca boylu, L6se rakallt, bakrgr mabof, s6zii sert ye yfiksek, fakat dihivaz bir ademdr. Refikrm bohgayr 6irfine lcoyarak pedcrden arzr lclam ilc macerayr anlatrp <Bu da mahdumudur. Siz pck kigfikken 'diyc riize g6rmtgtfia[2, bctki taormadrorz.r bitam vcrdi. Bon ise Htroyiri Aganrn evza ye ahvaline balserak dalmrgtrm. Hediyeye izhar-r bcgagetle.zahmet olmugr' bu tekelliifc ne hacet vardrr? Anlann hizmeti bizimdir., gibi beyan-r tesliyetsrrasrnda okarakollukgu bire!> diye bir rayha cyledi ki akhm bagrmdan gidiyordu. Karakollukgu kcmali tizimle titriycrck odaya girdiktc .Lahvc ve gcrboto diye befrnp ve bunlar geldikte igildiktcn ronra Dcgerli mfidekkik lsmail HaRr Uzungargrlr'nrn tetkikatrna g'dre (leldm Ansiklopedisi) devgirme tegkilitr devam ettifi miiddetge, acemi ocalrudan bagka muhtelif srnrflara verilenlerin bir hrsmr da baltact qcaklartna giderler ve bureda hizmct edip sonra kaprkulu siivarisi ve yenigeri ocaltna Laydolunurlardr. Zfilifli baltaerlar denilen Topkapr Sarayr baltacrlarr daha imtiyazh olduklarrndan, kaprkulu siivarisi bSlfiklcrioden ripah ve silihtar b6l6klerinc arlranbrlar ve diger saraylardaLi baltacrlar ise, yenigeri oca$tna sevk olunurlardr. Galata Sarayt vc lbrahim Paga tegkilAtr bozulduLtan roura (1086-1675)' bunlar "ziilfifli brltecrlap vo .EsLi Saray baltacrlarp diye, ihi ocak halinde devam ctmig vc cziilffflii bal' tacrlar> ocaftna ekseriyetle Kastamoni, <Eski Saray baltacrlartr ocafrna da Anadoluoun muh. telif yorlerindcki Tirklerdeu ve itimada lAyrk saray adamlannru akrabalarrudan baltacrlar ahnmafa ba.glamlgtrr. (Zffliiflii baltacrtar> Topkapr Sarayrnrn orta kapr dihilindo olan koguglarrnda olur.t ta (1324 tab'r) suretioc ifraf edildiLto bu ismin r buluudurmak hakkr 1454 mua- i Macarlanu (baron) rfitbesinin fi9fincii mertehedesiylc baglamrg ve bu vazifeyi ilk g6ren i besidir. YaLrn vakitlere kadar ( Gradigka ) ve phciyet de Bartolommoo Marcsllo olmugtur. I ( Bt"t ) askeri idarcsiuia bagrnda bulunanlar . Ormanh - Voncdik mfinarebctleri bu su- haklcrnda da Lullanrlrrdr. reth daha crlr bir mahiye-t atdrLtan- sonre, Sa{h rcIlu-bag turup agnlna d&scnlefin T[rk illrrindcki Vonedilc mfimegsillerinin unHerbiri nfrIk-i Freng'in birine bir battdv vaor Tfirk dilinc gegmigtir. Bu unvao Tffrk Cem Sultan mctinloriude baylos, balyos ve balyoz geLilloBANK (i,!) [Bo&.] Eski f,arb gcmilerinia rindo olup ahitnamclcrin Tirkgelorinde cLseriya cegametini tiyine mikyas olao oturak minagtnr qekil g6riilmektedir. baKelimenin ash birinci ifade Fransrzca (banc) mAnasrna gelen ederdi. iulue oldufuna ve hatti bunun bazr ltaly"o da delilet eylerdi. ( Kamus-u Bahri ) dc srraya vegiLalannda baylus otarak yazrldrfrna bakrhrlngilizce banktan, denizin dcrin mahalcBank: sa, bidayette Tiirkgeye asli teliffuziyle gegtifi tag mercan kayalartndan teEehkiil veya lerinde anlagrlrr. Fakat ramanla bu telAffuz, ufak bir kadar mfimted suedip sath-r bahro sr$hklarr degigiklige ugrtyarak, balyos ve balyoz gckil' daba yazrlrdrr. irrza-i Bu bahriyenin retinde lerini almr; olsa gerektir. Son zamanlarda da metinlerde kelimenin bu 3 qekline tesadiif cdil- ufaklanna denilirdi. mekle berabcr balyos teliffuzu konugma dilinBANYOL (-J*'tr) [844.] Tersaue zindanr, den kaybolmugtur. hapishanesi demekti. Avrupalr'lar lstanbul, Balyos uovaol Veuedit< elgilerine ait o[- Trablus, Tunus, Cezayir zindanlartna < baoyo > maLla bcraber bu tdbir gitgide bagka dovlet- derlerdi, bunun tadile ulramr9 geklidir. Ierin scfirlerine vo hatti konsoloslartna da Banyo; ltuly"o argosunda o hamam > detegmil odilmigtir. mektir. Banyollar crLi ige dc son geLlini ve' Balyor uBvanr sonralart terk olunarak renler Rodos'uu, soDra Malta'nrn haydut Lout yerinc <elgi> ve rniitaakrben de <sefir> unv&nt ve kardinalleriydi. kaim olmugtur. Osmaulr Tfirkleri baoyollarrnrn modelini almrglar, fakat onlarr asrl sahiplerioe bunlardan varildt Mnr 6degip Rados'a bulmagtp Qfr firsat Garazla gazma[tn balgos iita6-r difirib ancak begendirecek bir hale koymuglardr. PortcLiz, Cem Sultqn Irp"oy", Fransa, Ccnova, Malta, Sicilya, Napoti, Papa, Vcuedik banyollarr araltnda istanBAM TELI (,I r!) [HaI.] Sakahn dudafa bul.unkiler cennetti. bitigik Lalrn krllan hakkrnda kullanrhr bip tATcrsane zindanr otao banyola iki takrm birdir. Bu minada (ben) de kullanrhrdr. Farsqa atrhrdr. Biri < fisora'yr miri > deoilen inran bir kelime olen (bam) rn l0gat mAnasr satth, basan' digeri, kauh., yol kesen, beylik esirlcr; "v satf, 0sttiir. Hassateo evin fistiino denilir ki Harbdc elc gogen csirhrrstzlardr; ve kalpazan Tfirlgcde gatrr dam denir. SazIn kaba tG! grlerin bepsi dc[i|,. bunlardan Sayrn ismail Haki> diyor.
GoZ SADAK.I,SI ( o-cr- ){ i'r) [Hal.] Bagrn, giizfir, hayatrn seliroeti igio fedakArlrk ctmek yerinde kullanrlrr bir tibirdi. BAS
Dilenciler demeL sure-
tiyle para {ilenirlerdi. Dilencilik ahlAkan oldufu gibi kanunen dc memnu oldu$u halde bugiin bilc b6ylelerine raslanrr. BA$HALIFE ( {,+ ,rlr )
llda.I
Erkiden
halife adur taEryan kalem kitiplerinin baglarrna veriles.addr. Ruruamge'i-ewel, bagmuhasebo ve gair hazino aklimr baghalifclerioden biri 6l[r' yahut bir t6hmct sebcbiyle azlcdilirsc hacegin'rn inhasiyle halifelerden mEuasip olanrna telhig ve ferman.r ili ile baqhalilelik tevcih cdilir ve kendisine riius-u hilmayun verilirdi. Bu suretle
tiyin olunan baqhalife bir Lueuru
olmgdrlrge
veyahut 6lmedikge azledilmczdi. Ancak bu im. tiyaz yukarda isimleri gegcu lcalemleria bag. balifelerine mahriustu. Ycniqcri, eipab, silibtar,
TARTH DEYIMLERI
164
vo
afatcaprsr kalemlcri bagbalifesi olanlrnn azil vo nasrplarr ise 6tckilere mugayir olarak afalarrn eliadeydi. Agalar ise bu galihiyeto irtiaadcn sonelorce lekesiz bir suretlc gahgmr; olau baghalifcleri cbazr mfifsidin i[vagrue ittiba'la> bir iki aoocde veya daha az mfiddetto bili mucip azlediyor ve ahara tefviz
,cebehan!'
ilc, bunlarr, <mfiptelA-yi haybet.i husrao,, eylcdihlcrindco maada yerlerine tfcun-i kitqbetten bibohro otsn kimscleri narp ile tarikleri ihtililer ufrattrltau$a$ra <mcsalih.i ibadullahrn riiyet vc temgiyetinc cekte-i halel ve ahl tayeranrnr
mucipl oluyordu. Bunun iizerine bu kalemler hulefasr igin intizama konulmaeror bir istida ile talebettiler. O yolda irade sidrr oldu. Onlsr da hazine aklAmrndaki baqhalifelerin t6bi olduklarr ahkima tabi tutuldular. Bir miiddet aonra dergAh-r 6li ycnigerileri kalemi baqhalifcsiylc kesedan ve beytiilmal kitibi miiracaatla karar hiikmiioiin kendi halclartna da tatbilcrni vc kondilerinc de riius verilmesiui istediler. 17a9 senesinde bunlara da rfius verilmigtir. Taozimat'tan so;rra baghalifelere < miimeyyiz > veya < bagkitip > unvanr verilmigtir.
vu
rnntrutrnl
dr. Ycui baseki olanr vcrilecck ari, kondi Lrglalarrnda ve bostancrlar muvacehesindc merasimlo verilirdi. Bune mukabil yeni haseki olan baghascliyc bir altrn yerir ve kendi eliylo bir de kurban Leserdi. Hasekilerin iglerinden on ikigi tebdil hasckisi adrnr tagrrdr. Bunlar padigahrn tebdil goziginde beraber bulunurlar vc lfizumunda Lryefet defiqtirerek gizli iglerde kullanrldrklarr gibi mahrcm vazifclerle tegraya da g6ndcrilir!erdi.' Hasckiler alaylarda. bagtarroa iki lcarrl r 'mah?uti kfi!6h, arkalrrrra lirnnzr gubadan dolama giyerler, bellerine de kemcr takar. iardr. Merasimdcn harig zamanlarda ise barata giyerlerdi. Rikab golaltlarr ve paykelerlc bcraber haselilerin kaldrrrldrsr gevval l2{4 (1829) te baghasekilik de tarihe' karrqmtgtrr.
BA.SIEUZUK ( irjy.o-! ) [,4s/ denilirdi. Ruznamgc' cilik bin tarihinden ronra ihdas olunmugtur. Bagruzoamgeci ruzoamgccilerin balt vc o idaroniu muhagebecigi demekti. Tanzimat'tan loara yaprlen tcahilitta muhacebcci unvanrtlt almtgttr. BAS SEDIR (r..'- r.i!) IMin.l Erki Tfirlt odalarrnda odantn en giizcl vc aerefli klsmt eayrlan ccphe pcocerelori 6nffne boydan boya, az bir yfitruckliktc yap.rlan vc fizcrinc miuderter konulao kcrevetc vcrilcn addr.
reocsinde mukataat muhascbecililine ilhal olundu.
BA$MUKATAA KALEMT .(('.lt i^llr,
i!)
Iffd.l AkLerman, Rusguh ve Corcuva'daki mueyycr iltizamlarrn, Filibc, Tatar Pazarcr$r vdsairenin geltik reaimlcri iltizarninrn, Selinik, Encz, Liraga ve.gair yerlcrdcki tuz, balrk iltizamrnrn, Karadenizdeli bfitfiu Iimanlarla g{mriik rcsimleri iltizamlarrnrn senelik igleriyle ulragan Tanzimat'tan soara t6gvedilkalemin migtir.
"i,yd,.
BAg NaRA YANMAK (;r'!..rf iU[HaI.l Beliya dfigmek, karrgrk iqc girmck, zarar 96rmek, tehlikedc Lalmak ycrinde kullaorhr bir tibirdir. NAr Arapga ateg demek oldulu igin onun rcbebolabilecoli zatata benzetilmigtir.
"
BA$ ODA
(.!rt .i!) lMtn.l Eski evlerde
misafir kabuliine mahsus bffyiik odaya verilcn addr. Bu oda evin en gtzel odasr oldufu gibi ayat ramanda en sfisliisfi idi. BAS ODABASI (;!
BA$ OMUZLUCU
Muhiddiu-i Arabi .96ylo taiif cdiyor: tdt1,r ;pUl1 trr. I bu rstrlahtaki kargrlrg uMoAR (.rt,)!) [^Ior.] Avcrltkta kullaorlan I kuglara bakanlar haLkrnda kullaurlrr bir tibirdi. I bir keliinc olan bazdarrn l0gat minast I F"r"q" I dog"ncr'drr. Kugtarrn terbiyccine, yiyip igmo' I gioo bakanlara, baktrklan Luglann adlartna I 96ro, gaktrcr, dofauct, gahinci do deuilirdi.
I ves'
Essegit Yakup
qudur
dav'arlartn tr.rnaklarrnr kcreng, o'tilrlfi hayvan' lardao lcan alana vo yinc o cinr hayvaolart nalhyana baytar deoilmigti. Hayval hastatiklanne bakmak vc onlarr iyi etmclc fizcre mcktcplcr afrlarah oratarda miitchassidar yctigtiritdifi zaman onlara da bu ad vcrilmiEtl Trbbi,'tarihi vc felsefi birkag mfihim escr yazmrt olan bayi tar Suphi Ethem Bey r <Memlekotimizdo baytarI l,k ktd"t geg biglamrg vo liyrk oldufu itiban I giirmemiE hemen higbir meslek yoktur. Tecgsiif
N. n58
$uru il6vo btoelc lizrm gelir Li gimdi milli gibi eskiden padigahlann vilidet ve ciil0r gfinleriude de, bayramlarda oldufu gibi, top atrltrdr. sualioe, cBeg okka sofan.r cevablnr a'lan efendi, tokdir maksadiyle tlr""l''tretcrkardr-r",ildi. 6; [ :':, :",t11''*.Hou" nea"u\n:t:lJi'.Ti'.!'"gl*:l::l#:'ltf,: _:; bin Lfirur neferdan her renc aimdilik y.l;; I gil6h atrrtra arrD'ru' gcrr rrrao bi;; att,na ;il; t"::: I ., A.rd1{clcj ({alivc s500 nelerl Jruu nereri sllan u*t ili;' ,ttn' , ',:1:-t,,'{.)'.1: ----.-- Amireden grk-tcr ratis deftcrII vesikada da deoilirdi,
B!tlEl.-l
(;,Li
J-u.) [MaLl ZAAMET hrrkulcun miriye vc beytiilmale iadesi halinde sabiplerine verilen maai ve tahsisat denrektir. Zaarnet hakkr zaimler tarafrndan kqndi
Zaamete
ait
rrzalariylc.terk edilmez, hiikffnret tarafrndan bu hak rrzalarrDa baLrlmrygrak kendilerindon nezedilirdi. lgte bu gibilerden alrnan zaametc nrukabil keodilerinc bir bedel verilirdi. Bu bedel zaametin tekmil hasrlatrnr defil, ancak kiiqiik bir ktsmtnr tegkil ederdi. Meseli elli bin akga temio eden bir zaamet altntnca sahibiue yalnrz iig beg bin akga'verilirdi. Bununla berabcr kanun-u mshsusla t6yin olunan bazl ahval' dc zaimlerc mahsus olau timarlar bir bcdel verilmcksizin de hfikffmet tarafrndan zaptcdi' lirdi. Brdetsiz zabrt keyfiyeti eahiplerinin kaDuola muay)ren. vazife.lcrini ifa gtmemeleri, vcya ihmal eylemeleri takdirinde vikr olurdu. Ken-
TARIH DEYIMLERI VE TIRIMLEN olmayrp da dcvlctge ahnanlara mut' timarlan ffzcrine g6r6tco liizum dcmelq olaa Tazmioat i"ke bi, taviz verilirdi'
dilcririn tun'u takriri
bu tavize dc bcdel'i zaamct dcnilirdi' BEDEN. (,1r, ) [Ba[.J Bir dcmirin anclc' rivlo memcsi srasrnda kalan l in arlt olsun?>
Fatib Sultan Mchmedc ait vakfiycdc lrtanbuldaki eski b"dcsteDG (suk-ul-bezzaziycr yaui bezzazlrt garttsr dcnilmigtir. Ccl6l Esad Arscven < Sanat Kamusu > nda gargr Lelimcci ilo torciimo ettifi bedcston igin 9u izehatt vcr. rnigtir: c$arka mabrut firtfi 6rt[li vc ili tarafr diikkiularla muhat yollarru hcyoi-i mecmualt t Geoc Col6l Esad Arseven (T6rtr Saoatrr adlr escrindc adr verilnresidir. Krymetli m0dekkik Osman Ergin'in cislim Ansiklopedisi, bcdesten maddesi> nde dedigi gibi Hace kelimesinin aynr zamanda mflderris ve muallim mAnasrnda da kullanrlmasr y0ziinden bedeslenin bu iki husrrsiyeti bazr kitaplara katlar gegen yanlrE bir te-
likkiyo yol aqmrttrr: G0ya bedesten tanzim cdildikten .roura bir miiddet ders hocalarrna harghklarrnr temin maksadiyle tahsis olunmug ve kendileririe buudan.dolayr adr veril. mig. Hocalirr derslerini okuttuktao sonra 6gleye
bir iki
saat kala bedestene gelir ve burada da zamanlarrnrn .gofunu drrse baknrakla geqirirlermig. Dolaplarrn iistiine merdivenle grkrlmak zaruretiai dofuracak dereceye gelen girkin dolaplarr da kitap koymak igin onlar icadcy-
Iemiglcr. Halbuki bcdestealerin geg agrlmasr, buradaki i9 sahiplerinin gargrnrn en refahh ve en zengin tiiccarlarrndaa olmasrodan ve btiyleleririn alelide ornaf gibi, sabah karanhsrnda dfikLAn rgrr1age mecburiyet duymamalarrndandrr. Erlcen kapama kcyliycti de, hem bu halin,
hem de bedestenin, gartrnrn diSor Lrsrmlarrndan daha kapaurk ve log olmasrnrn neticesidir. Bundan bagka bedestcnlerde ahnrp satrtan matlarrn cins vo mahiyeti hususi bir muhafazayr istitzam
cttili .igin, dfiLkinlarrn
erkence Lapatrlaral
bedestendeki yabancrlarrn gfin tcararmadan evvel drgarrya grkanlmasr da aynca bir emuiyet tedbiri idi. Medreseterin tedris usulleriyle med'-
rese hocalarrnrn
terfi
kanun vq nizamlar ite
ve terakki yollarrnrn edilmig ve mtder-
tiyin
rislerin girgrlarda ticaret ile do meggul'otabilsceklerine dair, o kanu^-ve nizamlarda higbir igaret bile bulunmamrgtrr. Bedestenin iyi bir hatde muhafazasrpr tcmin ve miizayedelerde mfinadilik ( tellalt,k ) yapmak iqin de 12 kisilik bir b6liikbasrhk te5kil edilmigtir. Biri , digeri .KiiCiik afar adrnt tagryaa iki zdbit bunlara nezaret etmek ilzcre tiyin olunrnultu. Bu 12 biiliikbagr birbirlerine kargr ke{ildi ve mfinhal olunca
gene kendi intihap ve kefaletleriyle yenisi ahnmak iizere her b6liikbatrya ayrr ayrr fermanlar verilmigti. Daha sonra 12 seyyar mfinadi
ilive olundu. Ayrrca uPaspan, giler vardr. Bunlar
da
adr verileu bekmuhafaza ile miikellef-
til er.
Ernaf, miiuadi ve muhafrzlar bu suretle tegekkiil ettikteo sonra sabahlan tahminen kaba kuqlulc denilcn bir zamanda gelirler, belcgilerin ve miistakii hizmetleri olaolanr girip grkmasr igin agrldrfr esuada dn lnciciler kaprsrnrn arkasradan tak tak vurarak cbuyurun duayar diye bafrnrlar, esnaf ve ahali igeri girdikten sonra tam ortada muhafrTlrk dolabrnrn iiniine srralanrrlardr. Bekgibagrdan krdem
itibariyle bir sonra gelen ve adrna c Duacr r denilen biiliikbagr tarafrndan pad gahrn ve a3kerin selimetine, gelmig ve gegmig biiltikbagr ve esnafrn ruhlarrna rahmet niyaz edilir ve bir de <SalAten tiinciua> okunur, akabinde de tellillara hitaben .tavcrlrk yaprlmryacak, m*l kapatrlmr5racak, kefilsiz mal alnrp satrlmlyacakr.diyc tcmbihattan sonra mczada baglanlrdr. On biu kurugtan fazla de$erinde bulunan inallar yalnrz pergembe giinleri miizaycde olunurdu.'Bunlann
tcllallarrna '* Huzur milnadi3i ' adr verilirdi. Ogle zamarrna kadar egya mfizaycde edilir, mal sahipleri bcklemeyip gitmigse iillo namazrndan sotrrl soD pey iizerinden mal sahibioin muvafakati istihgal olunursa satrfrrdi. Tellallk yfizdo yarrmdr. Dolaplanu duvar dibindekilere c$erif a$a cbkafr> ve ortada.saldan birinci, ikinci soldan birinoi, ilcinci adlarr verilmigti. Dolaplar vaLrftan cle, vo eldcn vakfa intilal etmek surctiylo
TARiH DEYIMTERI VE TIRTMLERT
1t9
iillc iizeri bunlar gclir, Bamur kiirkler, lihur gallar, mcrtc.bani tabaklar, mineli enfiyc kutulart, yakutlar, Muhafaza tcalilitr: Akqam olup berkes 'zilmriltler alrrlar ve kimio dolabrna oturmuggittiLtcn roora fig kdpr kapanrr, yalnrz lncicilcr tarea o hocayr zcngin edorlcrdi. Burada auberli Lpr., crtttoto tamamco. bolalmasrna kadar Lahvelcr igilirrc dc aubuk ve narlitcyc mfigaado kaprda bekgi bcklcmek y"r,. ug,L bir vazlyette, edilmcdigi gibi igeriye hig bir zaman ateg biiyiik burada dolaplarrn ruretiyle durur vc gedik otarak ahnrp ratttrrkcn sonradan miilki' yetc inkrlibetmigtir.
rltl"rin.
\.
kuyumcularrn akgam muhafaza igin
brrakrp eabahleyin tekrar aldrklan sandrlrlara tn"llrr Lontilurdu. Oodan sonra o kapr da kapaarr, igerde kalaa niibetgi B6liikbagr ile bir de" ya-agr tsrafrndan ellerinde kalrn bir sopa ve bir de tabanca oldufu halde bedestenin igi g[zelcc arandrktan ve kimseuin kalmadrlrna kanaat edildikten gonra bunlar gidip otururdu. Boldaa ronrada bunlar.cl tetihtc, kutak trklr. dr da gababa kadar beLlcrlerdi. Bedegten bankslar yoLken lstanbul'un adcta Emniyet candrfr idi. Biitiin lstanbul hal. kr aSzr miihfirlii sandrklartnr, kagalarrnt buray" k-oy", ve mukabilin de bir matcbuz atarak brralcrb giderlerdi. Sahibi geldigi zaman bir b6lfikbaprnrn nezareti altlnda mahzeninc yani raadrlrn konuldugu yere gidilir, btiliiLbagr ke-
destcnc ahgtrrmrElar,, hcr g[n
konulmazdr.
Bcdestenin kassam mahkemesinc ait dolabrn iistiindc iqersinde Allah, Muhammcd, Ya Mfiste'an yairh mozayrktan biiy6k bir lavba vardr. Bu lAvha hala orada durmaktadrr. lkinci Mahmud devrinde bedestene ahgap bir mescit te ilive edilmigtir. .Evliya Qelebi Haceliler igin gunlarr yazar: kelimeleri husule gelir. Ve ekseriya bu iki kelime sadece yazrlmakla iktifa edilir. Beduh, veya bunu ye' rine yazrlan 2468 rakamtntn mengei bundan
ibarettir. 6
1
8
bu rakamlara mukabil, aynr miktartara delilet eden harfler yazrltr: Bazanr
. Osman Ergin, > *.D. B. Macdonald, (lslf,; inrikloieisitn. dej cbir trlrgrm kclimcri olup, sriatr bir rru. rabbarn unsurlanndan tegoklfil ederr diyc'bagladrSr bu tibir igin uzun tafsilit vermek{c ve bunun mektuplardan. bagka, muska gibi, daima takrlmakta olan milcevheratrn ve madcn lcvhatarrn yahut yiizfiklcrin ilzerinc haLkedildigini ve gdnderilen tiigcar emtiagrnrn yerinc varmasrni temiu igin de kullanrldrlrnr yazmaLtadrr.
vr
tt5
rrntrr,nnnl
ile . Bektagiiikte risalet hanedantna fazla muKerhi, $evh Srrri-i Sekati, Ciineyd-i Bafciadi, Ebu Ali Lirie3i, $eyh Ebr, Ali Has;n, $ey;h hatbi.l ,Ja:l;erilir. Bu muhabbet ifrata, tegeyEbu Osmau Mafribi. $eyh Ebu Kasrm Ciiirga- l.un kstiar varrr". l-i:r.:i Sskra5iiigr rnezhep ni, $cyh Ebu Hasan Harkani, $eyh Ebu Far- itibariylc ; irfan ve felscfe itibariyle :, i.li, Fazl ibn-i Huh.'r,;ne,l Tus?, Hocn A.hrn:d diye tarit eclenier de vardrr. H'rki' ;aiikellef olanlar hakklnda liullaurlrr bir
Mahalle
ve kiiy
.!*' tr
TARIH DEYIMLE.RT krtcn Anadolu Bcktagileri ( Alevilcr )
Caferi
mezhebindc olduklarrnr agrktan agrfa stiylertcr. Mezbepte Caferi, tariltatta BektaEi ve Ale-
vi
bulunduklarrnr itiraf ederlcr. Beltagilcrr.rFrlch-r Caferil
vT TERTMI,BRi
le7
Bckir Muhammed.il Haili, an-cggeyh Abdullahiil-Vasrti, an Ebi Cafor-i $erif Tahir-fil-Mfi9tehri, an ct$cyh Muhammed-iis-Selem-it-Tuei, an-il lmamr Ali Rrza au Validihi-l-imamr Muscl-K6zrm, an validihi-l-imemr Cafer.fie Sadrh
yi kabul ottikmezhebini dahi kabul et- an validihi-t.l*"r-r Muhammed-ill-Bdkrr, aD vilmamiyye gibi leri takdis imamr edcrler. iki On Ebu- lidihi-l-lmam r Zeyo - el-Abidin, an validihi-lmiglerdir. pek ilc Ayige'yi Ooman o kadar lrnamr Htiseyin, an validihi-l-lmamr Ali ibni Omcr, bctcir, Eb-i Talip Kerremallah-i veche ve radiyallih-ii levmezler. anh[m. gok az tasavvuf, biiyiik mikBektagiliktc Mevl6 Muhammed ibni Osman-iis-scliuitarda Hurufilik, Babailik' Bitrnilik, hul0l ve bi ki ernr-i qeyh cggeyh Ahmed.iil-Bezheri Imamilik, tenesiib, Caferilik, $iilik, $6manilik, (1140) tertibolunan tedir' Eu yfiksclc mertcbc bu idi. Ea krsa bir tibirle Babagin BektaEiligi gu yotda ifadc edilebilir: Tafdil'i Ali, ulfihiyet'i Ali, ulthiyot'i nefc. Bektagiligiu hcr iki kolunda da bellibaqh ild iyio vardr. Birisi ikrar 6yiui, birisi de (cmdi. iyiu-i lktut Ayini gu suretleyaprlrrdl: el alacak, yani inabe edccok bir can pir evinde (d-ergAh' ta) ise tenrnmrg bir Bektagiye bagvurur. O adam bir mfiddot tccriibe edilir. Nihayet bir giin pir toplanrlrr. tLrar 'vercceL canr daha cv' "v'iodobir , bir do , begincisine .had', denilirdi. Bem: di$er tellerin eo kahniydi. Bu ti.birler, yalnrz uda munhasrr defildi.
Tel isimleri olmak itibariyle diger sazlarda kullanrlan teller hakkrnda da aynr tibirler isti-
Nigazi
Berranigana
vr
imannus bizim
Zevk-l lediindedir dem-fi deorontmrz bisim Esrel Pasa
BELDAnAN (or:r4) lMor.l Eskid"o g.eit ycrlorini muhafaza edenlere verilen addr. Bcl; ydksek dafrn iki zirvesi araarodaki mukavves krsmr veya darca olan gegit vo bolazr dcmektir. Binaenalcyh bu minaya giire bir dafrn gegit vc bolaz mahallini muhafazaya memur olanlara beldirAn denilmesi kolimenin l0gat minasrna da uygundur. . BeldArin neforatp tdbiri de kullanrhrdr. r Dcrbcntgi r ilo bunun farLr, dorbeutgiler binnefs bu vazifoyi i{a ilo miikcllef olduklan haldo beldirin bu vazifeyi bir niaaq vcys musyyon bir ficrot mukabilirdc icra odorlordi. Bunlera verilen msal vc iicretin
mal olunurdu.
Arapga
bir kelime olan . bem ,r Faruga
, di. Biiyiik ayt dcmek olan bu yrldrz kiimesindon bagLa kiigfik ayr minasrna gelen Arifi" gilnliin Huda gomkin ed.er gad eglemez .Diib-bi acgarl vardl. Bu iLisinc birden 'Bo' makbuliinii MasI6$ azad dglemez Bendc.i net-r nalr da denilir ve yckdiferinden tefrik Nev't igiu dc biiyfiEiiae ICot'l Eskiden Tuna boyundaki Kili gehriyle Karadeoiz Ereflisi hakkruda kullanrlrr bir tibirdi. Sonuncuya on iki divan dahi denilmiEtir.
l$l ( .-,jlr ,i!.,s. ) [ ^son, J bir Ermeni hakkAkr'nrn yaptrfr Bendcryan adh BENDERYAN
iglerc verilen addrr. Sultan Aziz zamanrnda ye-
tigrnig biiyilk oir sanatkir olan bu adamtn zinrnfit, necef ve akik iizcrine lrazdrlr igler pck krymetliydi. Eaki egcrlcr miitehasusr Nurettin 1," ,",," Rfigtfi Bfiugiil'io habcr verdifine g6rb ( Eski
204
TARIH DEYIMI.ERI
Esorlor Anriklopediri r. 41) Osmanlr saltanatrtun aon dovrelerinde Nafia nazrrtrlrnda bulunmug
olal
Mrsrrh Prens Abbas Halim haylicc
para sarf cderek rauatkirrn oserlcrini topla-
mrgtr. Kszasker hattiylo iyotiuin Benderyan tarafrndan mahkGk bulundufu 200 lira krymctindeki bir liimrfi_dfi.1 600 liraya satrldrgrnr yine Nurcttin Itcy royluyor. Bahp flsartna oldam hagran Gfizel igtir aferln Bendergan BENHYBEB-TIMAR (-.,tf g:r. t [Mal.l Timarlardan bir kismrnrn kullaurhg tarz na 96rc aldrklarr isimdi. Buna < minavebe timan > da deoilirdi. Birkag kiginin fizerinde olan timarlar demekti. Bu nevi timara sabib otanlar harb zamanrnda ndbetle sefere gittikleri igin timarlarrua bu isim verilmigti. Benevbet timar <eyalet-i Rum> deoilen Srvas eyaletinde sipahi'nin mevrus miilkii gibi virislerioe intikal cderdi. Harice verilmezdi. Anadolu'nun diler cihetlerindeki benevbet timar isc mcvrus mfilk gibi olmayrp sahibioin. vefatrnda o$ullarrua, oSlu yoKsa nartcc verrltrdt. Bencvbet timar, miistahak olantara yine beoevbet timar olarak verilirdi. Egkin timara tahvil olunamazdr, Halbuki egkin timara miistahak olan kendi ihtiyariylc benevbet timara talibolursa tebdil olunurdu. Birincisi iqin kanuui memnuiyet old-u$u halde ilineisindc b6yle bir memnuiyet yoktu. BENNAK
(tL.) [Mal.l
Raiyyet yazrh
timar sahibine vcrdikleri resimlerdeo birinin adiydi. Bu resim kazang vergis. Labilindeo bir vcrgiydi. iki kts-" miinlcasem olan olanlarrn
bu resimden elinde olao yeri nirn giftlikten ai olan kimsenin verdigi resimdi, miktarr da on sekiz akqaydr. Digcri < caba bennak> olup uhdesinde arazi olmamakla beraber ovli bulunan vo gahgrp kazananlann iidedikleri resimdi. Bunun miktan da on iki akgaydr. Bu ikincisine *caba aklasru da deoilir.ti. Bu vergi mart ayrnda istifa olunurdu. ' rDefter-i Muktceito tc (c. 2, s. 65) denildigi gibi < caba akqasr > denildigi de vardrr. Bu resnrin mahalli vaz'r, yeri yurdu olmadrfr halde kAr vo kisbc muktedir olan eghastrr. Resm-i mficerredin mikyas ve krrtasr miiccrret olaulardan altr vo nrttcehhil bulunsnlardan on iki akga almaktan ibaret olup nriikcllef olanlarrn bu resimden halis olmalarr ziraat vc haraset igin arazi tcmelliilc otmelerine vabegtedir.t
vB rnnlurEnl
Siileyman Sudi Efoadinin bu izahatr demelc devleti tegkilAtrnda bazr t6bir Osmanh olau bu tiyin edilenlere memuriyetlerc, vazifc, bizmet ve tevdi ctmek iizere, vazifclcrini icra salAbiyetiui padigabrl tufrasl ile verilcn mezuniyet veya tiyiu emirlcri hakLrnda kullanrlan bir retrlahtt, Borat'r. biti, berat-r'gerif, nigan, nigan'r gerif, hElim dc denilirdi, < Kamus-u Osmari> de: raL lOgat mAnagr izahatr mevcuttur.
Ali
Nazima Boy c Miikemmcl Osmaoh r L6gati nde (s. 142) Diger lsl6m devlctleri gibi, Osmanhlar da XVI. asrrdau baghyarak, bilhagsa hac yolunun cmniyet vc intizamrnr temin igio, bfiyfik bir faaliyet g6stermig, menzillerde yolcularrn her tfirli ihtiyacrnr temin edecek Eekilde ve idcta miistahkem bir qohir miuyatfrri mahiyetiodc banlar tesis ctmiltir ki, bunlar, plinrn bnyfiklilg6 ve saaat itibariyle, Meml0klerin mfimasil mEessescleri ilc kryas edilemiyecek kadar azametli cserlerdir. Hiikimdarlar v€ya
dcvlet adamlarr tarafrndan tesis edilmiE vakrf-
lar ile idarc edilen bu gibi mfiessesolere, imparatorlu$un ana yollari fizcriude daima tesadfif oluomaktadrr. Tiirk ve ldim dsvtetlerinde, yalnrz devIetin defil, biitfin halkrn ihtiyaglannr tcargrlryacak umumi postalar, ancak XIX. aarrda viicuda gctirilmigtir. Hog geldin cga bcrid-i canan Bahs et bana bir mfrrid-i canan $esh Gatip
BERK (ir ) [^Sol.] Levami-i nuriyeden evveli zihir olan bir tecctli-i minevi olup scyr-i filliha dolru gidebilmctr igin taraf-r ilihidcn abdi'hszreti kurbe bir nevi davettir. abde
BERK (:1,.) [^Son.] Tezhiptc kullanrlan yaprak gekillcri hakkrnda istimal olunur bir tibirdir. Berk, Farsga yaprak demektir. Bunlarrn figlfisine [g yaprak minasrna <seberkr, bcglisine beg yaprak minasrna denir. Itrr yapra$r gekllndc uzunca vo kenarlarr trrblh yaprak gelline ttrr yaprafr demek olarak.
nberk-i ttrr> igmi vcrilir.
BERK-I trALKAnl (c;ru' .cy.) [San.J Tezhip rstrlahlarrodandrr. Hallciri iglerindcld
yapraklar hakkrnda kullaurlrr bir t6birdi. Halkiri yaprelc dcmektir. Dfizii vc Lrvrrmhsr olurdu.
BERK-I ITRI (c*' ja) [^lan.] Tezhip rstrlahlarradandrr. Tczhip iglcriode vo giuilerde Lullanrlan motiflerdcn birinin adi idi. Itrr yap-
rafrna benzodigi igin bu ismi almrgtr. BERKU' (ertl [Krg.] Eskideu kadrnlann y[z[ kapatmal ve yalnrz g6zleri meydanda brrakmal fizere yfize tutulan pegeye verilen addr. Arapga bir lelime olau Berku pcge derncLtir---
BERKUSTUvAN
(;t;-r,.)
[l",L.J F""-
Cs bir kelimc olup barb zamanrnda atlara iirtiilen zrrh demelcti. suretiude izah olunmugtur. Qukal, guval demelctir.
V6di-i medhinde ccoliln etti[igiln garatur
Atlatt gerh olsa rahg-i tab'na
berkiiitiioan Nef t
Kessc Aarh atlastn bin mislini haggat-t sun Eghcb-i iclaline gtkmazdt bir berkfrstfrvan Kdztm Pa$a
. BERRANI (,r,tal [/da.] Yabancr makamtuda kullanrlan bir tibirdi. Bununla hassaten
Avrupahlar kastolunurdu. Yerli Hrristiyanlara izimmir denilirdi. Arupga bir kelime olan bu t6bir igin do: l)
Sahra ve krre meusup ve miitaallik, yabani. 2) Harici, z6hiri. 3) Ahkim-r ger'iyeye ve evamir vc menahiye riayet etmiyen, kuyud-u mezhebiyc ile mukayyet olmryan (bu figunct mina Tiirkgeyc mahsustur) izahat vardrr. Berrani tibiri Meml6k!". sa""-"nrnda ray harici hademeleri demek olan biyrun hadcmcleri bakkrnda Lullanrtm gtrr. r
BERRIYE.TOS.$AM YE KALE.I .{KKA MADALYASI (6.drr, bG LEr fl:Jr i{r.) [Ida.J Sultan Abdiilmecit zamanrnda ve 1256:1840 genesiude ihdas oluoan madalyanrn adr idi. Giimiigtcn yaprlmrltrr.
BER$-I RAHIKI ( &*r
,jr.') L M'l.l
Rahrki adlr birinia yaptrlr macuna verilen addr. Berg; afyon gurubu, keten yapra$r ilo yaprhr bir novi mfisekkir macun domektir. Bu macuo halk rrasrsda taammiim ettiSi igin imali
mukatra ha[iuc houularak hazinoce miizeycde
ilc ratrlrrdr.
r*.e?
renls onvlurrnt w rrnlrurrnl Nc belildv hclc berg'ii 6fgon Ki cder 6demi t&sl fr mecnun Vehbt
( .'jt T qr'. ) BERYECH-I lnPlltf eurctiyle arpahk mcmgrlanna Doclct IU"r.l bir yerler haklonda kullanrlrr olan vcrilmig yoliyle dc' arpalrk tarzrnda, Arpahlc tibirdi. mektir.
209
BDiIZAII (3;r.) [^lo/.] lki 9"y araarndaki fisrla, h6il mAnasrna geleu Arapga bir kelime' dir. Kuran liranrnda kabir; diinya ile ahlrct rragrnda olmak dolaylsiyle mevt ile hagir arasrnda gcAeo mffddetr,diinya ilc ahiret arasrndaki gcait; crvah ve maani'i miicerrcde ilemiyle ecsam-r maddiye ilenti arasrnda farz edileo
ilem: Atem-i berzab.
BERvECH-I gALA (Y! .:r, ) llda'' Risl Vasfmr ruh-a Fcl\tun gfr9 cdip olmaktadr Alcm-t berzahta hal6 sermsdr-t rfrzgdr Yut<arda giisterilen tarzda yerinde kullanrlrr Akif Pasa ilc havasr-r b[mayuna yazrh yerlerin flgiir ve rtsumu vc cair varidatr pek gok zamanlar lrethiida vc imena marifetiyle idare cdilmig iken sonralan baEg6steren ihtiyag timar ve zeamet mahlGllerinin crbabtna tevcihi hakkrn-
daki kanunlarla havass-r
hiimayunun fimena vasrtasiyle idaresi hirt ve timar ve zeamet mahliilleri de .mukataat, oamlariyle seneden seneye miiltezimlere ihale edilir ve bedelleri sarra{lar vasrtasiyle tabsil olunur idi. Srkrutrnrn bir kat daha gofaldrfr zamanlarda dr, mirasyedilife gidilerek, buola' rrn bir kag senelilinin birden alrnarak malikine surctiyle telfizi cihetine gidilmig idi.
BERVECH-I Pnslri ( q:g
tibirlcri
de kullanrlrr.
BERZET-CIYYE ( tt''i'. ) [So/.] Ki brevivve tarikatr gubelcrinden birinin adr idi.
BESIIELE (4-+) [^1"n., T"f .] Hat (yazr) rstrlahr olarak besmelc
.a-jr;rjl.:rt,..*t"
io krsal.
trlmrgr hakkrnda kullanrlan bir tibirdir. Halk tarafrndan hili o makamda kullanrlrr. Minasr da denilirdi.
BESLI
tttntz
(irr*. .!-r)
[^Sqn.J Tffrk
tezyin ganatroJa kullanrlao bir yrldrz geklidir. Buna lcelimesinin eem'. rrtrlahrn minast dergib-r
idir. Bu
kelime Farisi kaidcsiyle suretindo dc cemilcndirilirdi.
rrua
Bevvap, eon zamanlarda mektep kaprcrla' denilir, keprcrhk miuastna olarak d"rnektir.Biitiiniimr[uceBeykoz'u I it"r""traf- ittibaz ctmig otan rahmctli Ahmct I U;,l",""feodi koz olmayrp kos otdufunu, Los'un | F"r"q" k6y miuasroa g.tJigioi s6ylerdi. Kocaeli mezdi' I valilerinin burada oturmalart mffnasebetiyle BEy'-l GAyRILAZIM (riJ +' o,J tHak.l l Kiignk ve zarit bir kasrr olau bu sarayrn takrnda, Ziver paganrn gu tarihi yazrlrdrr.
Evc-i al6g-t Saltanat frzre $eh-i Alempenah Abdfrlmecit hant Hfrda kimry gfrnes g$i beaid Begt.frg-geref olsa seza ol dlitab.i geoket'e Ittikc" nur-i mutedi ba kasr u kafu miistefia Ikl;m-i Mtsr'tn 6safr merhum Ali papa gelip Vsz-i csas-i kasr igln etmigti tembih-i ckid Nccl-i caidi lrali-i Msv ol Sait paga zehi It^o^tno himmet edip bfr,nganrn etti bi ncdid, Ol padigahtn gevkeli dfaka verdi gihreti Krl& ol d.caf hizmeti gapil& bu kasr-i cedid
grna beylcrbeyi unvantnr tagtyao aslieri ve
m[l-
ki
salibiyetleri haiz birer biiyfik memur ikamc etrniElerdi. Bu hale DAzarar beylerbcyi demeL
vali dcmektir.
. Osmanh tegkilitrnda pek mfihim bir memuriyet olan beylorbeyilik gok csLidir. Padigahlardan hangisinin zamanrnda ihdas cdildigini ve ilk defa olarak kimin bu makamt ihraz ey' ledifini tarihler kaydetmiyorsa da Birinci Murat zamanrnda iilen cLila $ahiu Pagal nrn bcylerbcyi oldulu ve cTimurtag Pap> nrn keudisiui istihlAf eylediEi tarihen sabittir. Hammei (c.
1,
FtSZlTit"urtag'r ilk beyterfii giisteriyor.Tiirl Tarihinin.ana hatlarr igin nr y""uo l"mail Hakkr' Uzungargrh ise (s. 25) ilk beylerbeyi olarak yr kabul ediyor: , ikinci Murat zamanrnda Anadolu beylcrbeyi olarak , c!l66za Bey> Rumeli beylerbcyi olarak uSinan Bey> ys .$ahin PaEa> tarihen rnazbut gahsiyetlcrdir. Osmanh devletinin XIV ilncfi asrr tarihi heniiz kifi dereccde tenevviir otmedifi igin, Anadolu ve Rumeli beylerbeyiliklerinin iptida ne zaman ihdas edildigini gimdiden katiyetle tesbite kalkrgmryoruz. Fakat, yukarda verdigimiz izahat, herhalde lstanbul'uu fethinden gok evvel bunlarrn ihdas edildigini giistermek s,rretiyle Rambaud'yu kati surette tekzib etmektedir. Osmanhlarrn Selgukilerden ilmrg' olduklari " beylerbeyilik > meriuriyeti, belki de Rumeli'deki fiituhattan sonra tabiatiyle ikiye ayrrlmrg olacaktrr: bunu bir taklit addetmemek ve devletin tevessiiiyle hemahenk olarak bu miiessesenin gogirdi$i dahili bir tekAmiil safhasr gibi tel6kki eylemek, elbette daha doSrudur.
#s;u'.
,< Bunr teyidcdecck baghca delil;bu'rne. ' mur'yctin XIII fincfi asrrda Anadolu Selgukileri'ade, llhanilor'de, Altrnprdu Dcvleti'nde, Memlfiklcr'de de meycudiyetidir. Anadolu Selgukileri'ndo <dezirlili> ten gonra devletin en mfihim mausrplariydi. Buradaki < melik - iilfimcrai likabrl bcylcrbeyilikten bagka bir gey delildir' ve onun bir terciirnesidir. Nitckim
2t7
bu iki kclimeyi hep mfitoradif olarak kullanmalctadrr. Sclqukilor devrindc bu bcylorbeyilerin nfifuz ve chemmiycti gok btyiiktfi. Osmanhlarda Anadolu ve Rumcli beylerbeyilcrine vcrilen chcmmiyet, bu momuriyctin Sclgukiler'dcn ahodrfrna bir dclil olabilir. An. cak yine < lbn.i Bibi > de mevcut bir kayrt, Sultan lzzettin Keykivus zamanrnda (1210 l2l9) .mctik-ffl-fimcra : beylorbcyir likabrnr tagryan iki adamrn, yaoi .Hiisameddio Qobauo Krzrl' beylerin mevcudiyctini ve
"Seyfoddin
g6sterdili gibi bu hiikimdarrn son zamanlanne lcadar bunlardan bagka olarak bir igiinciinin yani <Seyfcddinr in de yine .melik-iil-fimera: beylerbeyir olduluou ve Al6eddin KcyLubad\n - yukarda zilcrcdildili .veghilo -- oruD ycrinc dilor birini bcylcrbcyilige tiyin cttilini biliyoruz. Yukarda icmi gegcn ilci beylerbeyi Alieddin zamanrnda da <melik-fiI-iimera: beylerbeyir likabrnr tagrmaktaydrlar. $u hale g6re boylerbeyilik, Anadolu Selgukileri'ndo hem mu-
bir mcmuriyot, hcm de devlctin en niifuzlu ve btyiik ricalino verilou bir unvaa, bir ayyen
ritbe midir? <Selgukiler'de olsun, Memltkler'de olsun, bazan bu tffrli unvanlann bir rfitbe gibi vcrildigini biliyoruz. Ancak Yazrctollunun .Selguk-
sinde < Hiisameddin Qoban > Beyio, Oguzlarrn, Kayr boyuna menrub olup raf Lol beylerbeyi, <Seyfeddin Krzrl> Beyin ise Baytndrr holuna mensub olup sol kol bcylcrbeyi oldufu tasrih edildigi gibi eserin muhtclif yerlo' rinde de daima sag kol ve sol kol beylerbcyilcrinden bahsolunmaktadrr. VIII inci asrrda Anadolu'da agiret hayatrnrn ve agiret itranelerinin pek kuvvctli oldufu tabiidir. Acaba Yazrooftu'oa mehaz otao de tasrih edilmemekle beraber, bunlar hakikaten Auadolu'daki Ofuz agiretlerinin bagrnda bulunan iki niifuzlu reis midir? Biiyiik bir gcrvot ve nfifuza malik olduklarlna ve Sultan Alicddin Keykubad'rn sair eski bfiyiik iimerayr ortadao kaldrrdrlr halde bunlara higbir gey yapmadrfrna veya yapamadrlrua bakrlrrsa, buoa ihtimal verilebilir. Egcr btiyle ise hiikiimdarrn dofrudao dogruya tiyin vc aztedebildifi'bir <Emir-[l.*inerakko tan balk*, Oguz aSireti $cylcrinin fevkrnde, esLi enaneyc tevfikan" biri ra! kol, digeri sol kol agirctierinin bagrnda bulunan ilci . ve <emir-i kebir> unvaniyle beraber "beylerbeyi> unvanr dahi verildigi <El-Miinheldis-Sifir de mukayettir. Muahharan da Safeviler'de, daha ilk devirden. baglryarak bfiyiik oyaletlerin bagrndaki askeri
vc miilki en btiyiik imire, bey-
lerbeyi uuvanr verildifini giiriiyoruz. Bunun Ihaniler teSkilitrna hemen ayaea
Safovilcr'e,
viris olan Celiyirlcr ve onlarr Karalroyunlu
takibeden
ve Akkoyunlu'lar devletleri
vasr-
tarlyle intikal ettigi kuvvetle tahmin olunabilirse de, vazifesi itibariyle Osmenhlar'daki beylerbcyilere mfigabih oldugundan Os;anh Devletiudcn iktibas olunmasr da - hafif bir ihtimal olmakla beraber - tlsavvur olunabilir. Herhalde Tiirk mengeiuden geldigi ssrih olai beylerbeyiligin, vc onun Anadolu vc Rumeti diye ikiye ayrrlmrg otmasrun,.:Bizans tesiriylc higbir mfi: nasebeti olmadrfr yrikardahi izahat ito katiyeu tebcyyfin etmigtir.
.J. Deny'ye nazaral .Sommaire des Arehiver Turgues du Caire. Le Cairc 1930, p. 41.
42r beylerbeyi unvanr, cski bir Ermeni unvamnr taktiden vficuda gelmigtir. V inci asrr bagrnda hiikiimran olan Sisini padigahr Beginei Behram ve hateftcri zamanrnda Ern,enistan'da.
ki Siseni Marzban'rnrn maiyetinde yerti bir rcir movcuttu ki, buna
Yine aynr kanunnameyc gtire (s. 13) Kanunname (s. 14) beylerbeyilife kimlerin gelebilocekterini tiyin etmigtir : Vezareti olan beylerbeyinin eyaleti etracvvcti ahlcimda Rumeli bcylerbeyisine <PaEar I .lifzr vc' cdemet mcalihur yazrltr ua rair b"y' I ftpd" bulunan beyl.erboyilerc htkmi nafizdi: lerbcyitcrc yazrlmaz. Bir farkr. dahi Rumcli | Vazi-
fesi divan-r hiimayuna golen iradclcri, fermanlarr Laydetmekti. Bundal bagha eMulctczasr divan-r hfimayundan> kabul edilen vc gadrazam tarafrndan sorulan evrak izerine o ig hakkrodaki muahedatr Llsrm vc mukarrcrab arz edcrdi. mutasarnflarla ve bir vali vo tcalmrg olmugtur. vorilir olarak, rfitbe Hariciye nezarcti tcgeLkill ve hskuk miiegrafa, gavirligi ihdasrna kadar Babrilinin muahedata, BEYLERBEYI SARAYI (..I.I" &8, mukarrcrata mfistenit ahkimtur tetcbbu yc arz [.9orJ Bofaz iginde Beylcrbeyi'adcki sarayrn ederdi. adrdrr. Kiiyiin ccnup cihetinde ve sahilde bu' Fermanlar, bcratlar bu kalemdc tebyiz luuan sarayrn ilk biuigi ikinci Mahmud'tur. Son' oluuur, miriyc ait resim ve harglar da tahsil radan Sultan Aziz tarafrndan 1865 tarihinde edildihten rorra rahiplcrinc verilirdi. bagtanbaga beyaz mcrmerden olmak fizcrc ycLader harrnrn sebebi igindeki havuzlardrr. Alt kattaki yarr' baSh mfistakil bavuzuo mcrmerleri dantcli'gibi iglcnmigtir. dan fckkedilmig,sadarete Ost kattaki hamamr da ncfis bir eserdir. bir Eekilde idare olunmugtur. Bcylikgilik, Osmanh imparatorlugunun soUmumi' hcyetiyto $arl tezyin ganatrnrn emcalsiz bir ti;neSi myrlabilir. Biiyfik bahgesi nuna kadar devam etmiqtir. Son zamanlarda tabaka tabala olup her seddindc Bolaziginc Babrilinin bfiyiik memurlanndan maduttu. baqka bir manzara vardtr. Muhtelif ciurte pck BBYLIKCI KESEDARI (,r.rr,, Karada! krrah istanbul'a bir tibirdir. Buna ( umumi gezmek > de denigeldikleri zamao ikametlerine bu saray tahsis lirdi. KAgrtbane mevsiminde biitiin aaray hal' Lrlrnmrgtr. Ayastafanos muahedeginin imzasr krnrn miinavebe ile gezmeye grkmalartna birkag igin lstanbul'a gelen Rus ordulan kumandanr defa miisaade olunurdu. Bu miisaadenin grkttGrandiik Nikola da burada misafir. edilmigti. fr bag veya ikinci kitip tarafrndan alikahlara Hal'inden soora Sel6aik'e giinderiten ve oraila bildirilirdi. Gezmele sfislenilereL ve fcraceler Atatini ktigkiinde ikamet cttirilen lkinci.Abdiil- giyilerek gidilirdi. Cuma ginleri 6Eleden aoora hamit Balkan harbi srrastnda gehrin diigme yaprlan bu gezrnelcrde evveli hanedanln ikiger tehlikesi belirmesi iizerine lstanbul'a getirilerek ath arabalarr stra ile avluya girip iq kaprda iiliinciyc kadar burada ikamet ettirilmigti. bekler, harem afalart gantalarr arabalara yer' $irndi de muhafaza edilen saraylar ciimlesin' legtirlrlerdi. Araba, raraylryr alrp grktrktaD tondendir. ra birbirini takibeden tebdil arabalarr biiyiik Divan-r hiima' BEvLtKeI-(dTC€)- [/dal lcalfalar'. orta vc kiiqiik kdfalarr yan lqgrdan terunvaniydi.Re!s-iil-kiittaplarrn yun zibitinin alrrlardr. Flarcm alalair ath olarak 6nden ve <Sefinet-iir-Riiesat ihtiva cden eiimc-i halleriai yandan giderdi. Bfiyfik Laprnrn drgrnda ve nrn mukaddemesindo tarih ve ihciast sebebi kaprctlarrn yanrnda ihtiramh bir vaziyct alan haklrnda deniliyorki: harem hademeterioden, yaka ve yakanrn iki , olmazsa <miif- air do: clstrlah-r ger'idc haline-i maliye, hazinq'i rcdr iimini alrr. Murasla boytc {Gazol> yc (Ka- millet, umumun mahzcn:i omvali. demektirr su'profeedr sido> nin baq taraftnda buluuursa cmatta'), rotindo izah olunmugtur. Delorli larrnd"a gidcrlcrdi. Arabalar
'l
-l
1
,
-t
{1*.t$e$gffitr:.i, ,
TARfiI DEYT.MLERI VE
Ebiil'uti Mardin
TTRIMTERI
22I
iki koyun, iig yiize Ladar ffg koyun, iig yizden tibir' ziyadc hcr yfiz igin bir koyun. Krrkten agagr idarc edildigi binaya, hem miktardaki koyuu igin zekit verilmek lizrm
olduiu oCaurn sandritna konurdu. Btr parada TEYYOMIYYE (.:r:.) [,.9ol.] Kadiriyye saudrSrn diger paralan giiri miitevelli olan i gtrbelerinden birinin adr idi. Mrsrrda Ltarikatr odabagr terafrndar igleiilir ve biitiin oda halBoyytrrn'da ii08 (1696) scnesinde d"fmuj olan ktnrn nezareti aitrnda bulunurdu. Qocuk yeti- . AIi Bin-ilHafrz, ibni Muhammet tara{rndan gince kendisine hesap verilip paras: teslim olutesis &ilmiEti. Bu tarikatrn halvetiyye mukadnurdu. Birkag gocufu olandan yetigmig bulunanlartn paraiarr keudilerine verilir, kiiqiiklerin demi olan miiessis, Bedeviyye usullerini ihya paralarr buyiiyiinciye kadar igletilirdi V6ris ederek, iyin ve ibadetlerini giddetlendirmek brral:nra,dan vefat etrnig olan yeniqerilerin mct- suretiyle, bunlarr daha carih bir hale getirrukatr tagrada ise yenigeri serdarr marifetiyle migti. Bu tarikatrn Arabistan'da Frrat ve indiis civarrnda tekkileri mevcqttur. Dcrg6h, gargrda satrirr, 'par&sr miilredat defteriyle oraKahiri: civannda bir kqi{ibadadrr. Zikirleri ya yollanrnrg olan bcytiilmilci ilo istanbula g6n ile kollan giifils iizerine kavugtudoriliidi. Muhallefat satrlrnarn:5, hrfzedilmig rarak, Lragr rlmek vc miitaokiben de baqr kalise ocaktan yollanan tereke m€muru o nrahaldrrarak, ellerini birbirine garpmaktrr. lin kadrsr huzuriyle nruhallefatr yazar, sonra bunlarr gargrda sattrrarak kadrya da tasdik BEYZ.\ (u.:.) [.t"/.] Akl-i evveldcn ibaettirdigi .ief terleri l;irlikte istanbul'a gctirirdi. rettir, Qiinki beyza nierkez-i anrA olup sevacl-r istanbul eihetiyle Galata ve Uskiidar'daki nu- gayrptan evveli rniinfasrl olan Eeydir. ALI-i hallefatr oc:rk bcytiilrnilcisi ile beytiilrnil k:i- evvel felek-i anri. neyvirlerinin lzaurrclrr. Onun tibi sata.riar ve def tcrlerini tutarlatlr. Bunlar igiri beyza tesrniye olunmuqtur. Beyza sevad-r bu hizrnetlcrine mukabil binde hesabivle para alrrlardr. On yetiinci asrr baqlarrnda bind" i'irmi beg akgasrnr kAtip ile beytiilmAlci ahp geri kalan parayr da hazine iparetiyle odasruar verip
ga1'l-la rnukabildir. Zrddryle kemal tebeyyiin, tahakktrL etler. Bu da akl-i evvel viicudu adernine racih olan biriuci mevcuttur. Viicut beyaz, adern scvadclrr. Bunun iqin iriflerin bazrsr
Wb'-'
TARIH DEYIMI.ERI VE oderken, fakrr, her madum kendi' riyle tebeyyin eden'bir beyaz vc her mevcut kondisinde mfil'adim olan bir levaddtr' demig-
faLn tarif lerdir.
Yani
frkrr ilc fakir imkinr
Btr
227
Vaktiyle Beyazrt'ta bu mfirekkebi yaPsn melhur uctalar vardt. Armut gekliode yuvarlak kfigirk pul Eigelcr igindc, dirhemle ratrlrrdr.
muradct'
migtir.
TIRIMTERI
BEZII (rr.l IEd.l Farssa bir kclimc olan bezm, iEret, schbot, muhabbet meclisi demek-
tecellt tdi'Mwa'g.a
$ecer-i
tar
hemige
da kim cI oerdi.
ged'i begza ocrmez. Ragry Paga
Bezm yainrz olarak kullaurldrfr gibi tcrkip haliude de istimal oluuurdu: Bezm-i n0gin0g: Durup ara vermeden
tir.
$ [.San.l Tugranrn diirt krgrmdau ikincisiai tegkil edeu ve , beyzadelerle, donnigantn erk.ek gocuklarlna tibir olunurdu. Bu eskiler loSujlarda, da vikr
mofrug ve muntazant camekinlarda otururlardr. Padigahlarla zibitlerin huzuruna grktrklarr zaman re;mi elbise giycrler vc biiyle bir vazifc
' ile milcellef olmadrklarr
iki tarafrnmapalara alrnan halatlara verilen
addrr.
BIAT (;-- ) [/ac.l gir hikfimdann hiikiimetini kabul ve tacdikr ifadc eden bir tibirdir. Bir adamrn bir emire biat etriresi sanki o adamrn umur ve hususatrnr rfi'yet ve'idareyo o emiri vekil ittihaz ve onun ieraatrua bili itiraT itaatr taahhiit cylemesi demektir. Araplar bir emire biat ettikleri zamal ahiddc pay" dar olacaklarrna delil makemrnda olmak fizere ellcrini o emirin olleriqe koyarak, erkiden ah9 verigte yapllan harekete bcnzer bir har6kctte bulunduklarrndan bu taahhiide, b.y'
srrada giintik libas iktisa eylerlerdi. Brqaklr eskiler giyimbagrlara mahgug olan o! iki taam rofrasrnda yemek yerlerdi. Brgakh esLiler meyaornda ocak yoliyte teralcki ile beraber bas odaya irtika etmeleriDe kanuni cevsz bulunmlyan (bizebanlar> da bulunurdu. Topkapr Sarayr terk ite Dolmabah!c Sarayr padigablarrn ikametgihr ittihaz ve alelhusus .sarayda ycui uruller tatbik otununca herekctiuo miigabchcti ne bi naen, (ba'a-sattr>'nr n bunlar vazifesiz katmrgtrr. olarak (Bey'a) namr verilmigtir. BICAK MULAZIMI 1s;y, grr*) [^Saei mastan maddcsinde gu tafsildtr vcriyor: cAshnyevm saraglar, marpugeular, terlrkgiler, elhasrl da herhaogi bir satrg akdiuin, el srkma ile, megini t'.ra5 ctmeklc meqgul bulunanlar kulla- tamamlaumasrnr ifadc eder (Liran. lX, 374). nrrlar. Bir hatifenin cfilfisunda ouun cti fizerinde edi-
TARIH DEYIMTERI VE len radakat ycmioi minanna geligi bundan do' tayr olup, TirLgcde bu mcrasime biat denilir' Bo mor.rim, hfikffmdann agrk clinc el konmact ilo yrprlrr Bunuo ;ckli Sakifc gfintndc, halifc -6-lr't"r"frndan tesbit oditmiltir. O-ct: - .Ey O clini agtt vc bcn a9'dcdim. eliui Bet, Bid'at-r lilfibaha> da I rrma geldi, bu igin sonu hayri olmaya deyu rtlak ederler. Bu kabilden nraadasr bid'at-r seyI tegeiim cttim> Vakaa hazret-i Ali'ye iptiCa biat vie demektir ki kiilliyen mcrdud ve makduhtur> i oden hczrct-i Talba idi. Talha gazve:i Uhutta suretinde izah olunmaktadrr. Bid'at fig'ncvidir: lttkadi, Lavli, ameli. Itifo.ai bid'at, Resul-i Ekremden . ahnmrg olan sahih akidelerden ayrrtarak bir grkmaz yola gitmck, fisit bir akideyi iltizam eylemektir. itikadi bid ate sapan frrkalar goktur. Ulemanln bazrlarr bid'at ehlinin usuli begtir, derler, ve MArika yani Havarig, $ia, Kaderiyye, Miircie, Cihemiyye, frrlalarrnr sayarlar. Mutezileyi de Kaderiyyeyc ithal ederler. Likin lvfuttzilc'',' Megayihiyyo ve Hassaniyyr narnlyle ikiye ayrrlrr. Megayihiyye cfimlcteo Kaderiyye. den olduklrrr haldc bazrlarr srfat ve ef'al-i ilihiyeyi mukir olup <Eb-il-huzeyl-ril-allif> ve Ciibbailerde ve aKibi> ye mii ntesibolan frrkalar gibi birgoklarr da Ciihemiyyedir. Ciihemiyyo frrkasr ye mensup ve srfat ve ef'al-i Bariyi miinkir olan muattala giiruhudur ki mutezilenin birgoklariyle nefat-r srfAttan olan Neccariyye ve uefat,r efal olao kelibiyyc taifeleri bunlardan tegaub
Vts'ITRIMLERI
vc ikamc-i din igin ieadedilmigse cbid'at.i hascne" denir. Cumanrn minarelerde oLunan ilk ezaur gibi. B6yle defilse dir. lbrdct babruda olmeyrp idata miitaallik ise meohiyattsn bir minayi mutezammru olaadrlr haldo hasenat vc seyyiattan addoluomayrp mubahattan olur. tslAmrn miintegir oldulu nrcmleketlerde her memleLetin rklimiue g6re ihtira edilmig ve iktisa edilmekte bulunmug olan urbalar gibi. Doferli mntifekkir lzmirli lgmail Halckr +ir csirinde (Yehi lh--i Kelim, birtnci kitap s. 96) ehl-i bid'ati ehl-i sfinnete muhalif olao frrka suretiude tarif etmekte ve bu bapta aEafrdaki tafsil6tr vermektedir: surotinde yarrhrdi.:
Jl ir;'?. i rl)t Jdl- .,/.V r,.rr^ll .;lrl {.b.Ll denilmigtir. BabrAli raltanatln Frrat keoarrndaki Birecik kasabasrnrn resmi ilgasrna kadar devam etmigtir. Euderun tibiri vecikalardalci adiydi. Eski vesikalarda bu td- son zamantlra kadar istimal olunmugsa da birun urvanr Tanzimat-r Hayriyeden sonra terk edilbir gok goger. mig, bu tibir yalnrz tarih rahifelerindo Lal' BIRBIRINE cECMEK(u+ +t;) [Hat.7 mrgtrr. Tol6p, kavga, d6gfiq yerindc kullanrhr bir tibirdir. Bu kegnunet, bu emnigct, ne kadrcttir nc nusrcttir; RIR DINDE DURMAMAK (;rL;3, rJ.:,:,,.) dc birdna, bir endcruna lHal.l Miitemadiyeu fikir dciigtirmek, bugiin $agar bakt&ga insan Damat Mahmut Paga' ioandrfrna yarrn itimadetrnemek ycriodo Lrllaulrr bir tibirdir. BIRUN AdALARI (,rjbi sr*) [.lda.] Yenigcri ocafr aSelanna verjlen umumi unvandr' BIR K0R0CLU BIR AYYAZ ltrt ,f') (;ry! Bir kan bir koca, iki kigiden Bu unyan, laray-r hfimayuna'muhtas olen de, tdbiri kaim olmuqtur'
(*v.) [5'oz.] Basmadan vesair delirmi olarak yaprhp igino eEya konulan biiyicek rargr demektir. Bunun iEine iamagrr vesair egya konularak diirt ucu bir yerc getirilir, baglanrr. . Bohgalar yaprldrklan kumaga ve iglerine konulan geylcrin nev'iyle BOHQA
lcumagtan
g6rdiikleri hlzmete g6re ad alrrlardt. $al bohgar Ahmcdiyc bohga, basma bohga, yazma bohga, pargah bohga, mondil bohgasr, gamaflr bobgacr, hamam bohgasr
gibi,
Bohqalarru
,-1
alrr
kumagtau olmalart zcnginlik alimcti idi. Yiiz' leri kumaE olan bohgalanu iglcri astarlr idi. Kiiciik gocuklar dikig dikmeyi pargah bohga dikmckle 6fre'nirlerdi. Vaktiylc Tiirk evlorinde biltiin qamagrr, elbiso gibi dokuma vc kumaga ait egya hep keodilerinc mahsus bohgalar iginde muhafaza olunurdu. Bunun igin sandrk bohgasr
ayn, cihaz bohgasr. ayn ayrrr,dolap_bobgasr' -oiurdu. Eski devirlerdc hediyye olarak 96nderilen kumag, guha, ig lamatrrt, destmal ve emsali geylere de bohga denilirdi. Bu tibir o gibi geyletin bohqaya sartlmalarrndan meydana
*
gelmiE-
ti. Vaktiyle evlenen krzlar, kayrnbaba, kaynana, kayrn, g6riimce gibi vardrklan erkefin yakrn akrabastna bohqa giinderirlerdi. Bohqa alan kadrn ve erkek de kargrlrk, kumag ve onun gibi bir gey verirdi. Eski zamanlarda elinde bohqa olmakstzrn sokafa grkan bir kadrnr yenigeriler havaimegrep diye kaldrrrrlardr. Onun igin namuslu kadrnrn ya elinde bohgasr, yahut kucaSrnda qocu$u
-1
olurdu.
Alrgverig igin Qar$lya giden kadrurn da mutlaka bir bohgasr bulunurd,,. Qf nkii o vakitlerde elbiselik kumaE satanlar sattrklarr kumaglan kAgrda sarmazlardr. Kadrn, koynuna
aldlfr geyleri igine yerlegtirirdi. gayrimeqru hediyyc, rfi9vet demekti.
soktugu bohgasrnr grkartr,
BOIICA BEIIA(t . 4v.) [lda,.l Valilerle
tagradaki memurlartn istanbul'dali biiyiik memuilara giinderdikleri gcylere verilen addr. T6birc bakrlrrsa evvelleri g6nderilmek 6det olan yerine sonralart onuo tutartnrn giinderilmege baglandrfr anlagrlrr. Hicri 1254 senesine gelinciye kadar Pa' yitahttaki memurlarla kitiplcrin maaglan yoktu. Bffyiik memtrrlar miilhakat memurlartndao bohga bcha namiyle. geleu geylcr .vo togrifat usuliinco vcrileu atiyye ve mevkuflarla gcginir-
1
lerdi. Divan-r Hiimayun kalemi mensuplarr gibi bazr memurlarro ise zeametleri vardt. Hicri 1254 senesindc biiyiik ve kiigiik memurlarla hademeye maag baflanarak alrnma' rr idet olau bu gibi geyler kaldrrrlmrgtrr.
BOKTAN KtINBT
(.*r ;rir.) lHat.l
Ehemn.riyetsiz, krymetsiz, gfiriik, csassrz yerinde
kullanrhr bir tibirdir.
BOL KESEDEN
'(,i,{-{Jr.) [F/a/.J C6-
mertgc, hcsapsrzca, diigiiomcdcn, tereddiit ct-
I
renls orvlurrnl vn rrntursRt # mcden yerinde kullanrhr bir tibirdi' Altrn ve giimiig .paralar igin "Koee' adr verileu kumag mahfazalar kullanrldrfrndan bu tAbir istimal oluuurdu.
BOSTANCI (,f,t -r.) [Ssr.] Saraylerla kasrrlann bckgili4ini yapan vo zabrta iqlcriylc de alikadar bulunan saray mcDsuplanqdan bir krsmrarn adiydi. Bunlara obostanryan-r halsao da denilirdi. . Bortaacrtar'devgirme, suretiylo,toplanan oacemi ollanlarr> denilen Hrristiyao gocukve larrnrn bu iqe kabiliyetlilerindcn intibap va tcfrik olunurdu. Bostanclllla ayrtlanler earay bahgeleriyle kasrrlarda ve Edirtre ilo Gclibolu'daki saray ve bostanlarda gahgrrlardr. Saraylarla camilerin ingaatr igin icabedcn malzemeyi, bun' lar nakil ve temin ederlerdi' Sarayrn odununu lzmit'tin tagryan kadrrgalarda kfirckgililc vazifesi de bostancrlara aitti. 'Bos-tancltartn bir tcrrmr da rarayrn muhlfazasr vc bbstancrbagrhl .iliitakasrnr tegkil eden yerterin zabrtasr ile igtigal cylerlerdi. Sarayrn kayrkgrhk hizmetini de bunlar g6riir' lerdi. Bostanctlar mffruru zamanla bir nevi as. ker ocafr heyetine girmiglerdi. Sarayda iig diirt yiiz bostancr bulundufu gibi, asayigiyle allkadar butunduklarr Oskiidar, Eyiip, Kilrthane, BoSazigi, Adalar, Ayasta{anos, Kadlktiy vG Bostancr kiiprfisiine kadar olan Anadolu yaka'bir o kadar bossrDrn muhtelif mevkileriodc tancr vardr. Miilizrm suretinde ocafa yaztlmtg ayrrca iig bin kigi vardr. Bunlar kayrkgrlrk, bafcrhk gibi iglerle meggul olmakla beraber icabrnda derhal mensubolduklan maballerde toplanrrlar, lAzrm geleo igleri giiriirlerdi.
BOL PACADAN.ATMAKI;'i 6'r;! J-r.) lHal.l Ogiinmek, c6mertlik giirtermek, miibaliga etmek, yalan s6ylemek yerinde kullanrlrr
bir tibirdi.
Eskiden giyilo elbiselerin pagalaiEin bu tibir kullanrlrrdl.
n bol oldufu
BONCUK (i/. r.) [.Snn.] Mahyacrhk tdbirlerindendir. Minarelerin iist gerefelerindeb biribirine gerilen kalrn halatrn ucuna gegirileu gimgirden halkalann adrdrr. Ana ipler do$rudan dofruya boncuklara baglanrr. Teziio sanatlndr tespih ve inci tanesi gibi yuvarlak s[s motif' ' : tcrine de bi ad verilir. g [Haf.] Kiigiit
BORL'CU (,r:rt.) [Tul.J Yangtna hortumla su srkan adama verilen addr. Borucrrluk bir krdenr ve bir ustalrk iqi idi. Borucu aynr zamanda takrm adr idr. Rcis yolda .lyakrn gel, borucu> diye seslelioce bu takrrn srrrklara sokulur, reis l>iraz sonra < borucu >> der dernez bunlar evvelkileri degiqtirirdi.
tancrlar kethiidasr>,
adr verilirdi. rczalart verilirdi. Biicekbagr; bagrna siyah kuzu derisinden BOLUK AeAsr (.,,bi .i*) fAsk.l 1908 ve frzeri yegil quhadan mamul bir uevi kalpak, Temmuz inlcrlibrndan evvel biiliik kumandaor arkalrna dar yenli uzun gepkeu, bacaftna ma- ycrine kullanrlan brr tibirdi. Biiliik a$alarrnrn vi galvar, ayafrna da krrmtzr gizme, yahut ye- rfitbeleri qimdiki biiliik kumaudanlarr gibi yiiz-
vc
cfirmiin ncv'inc giire, Afalcaptstna veyahut ycnigcri afastnrn yanrnq veya ibtisap nazrrruln
meni giyerdi.
baEr
idi.
(:ti1) [,4s[.] .Xrg;p++eig, €! gelen bu kelime-lski Osmanh minelarrna .Jrjr oidu tegkilAtrnda kaprkulu ocaklarr ile eyalet vc maiyot askerlerinde bir rstrlah olarak kul' lanrlmrgtrr. Zamaaa ve oca$a 96ro muhtelif gckiller almrgtrr. 1000 kiEiden ibaret ilk yeniseri ocigr, hcr biri l00 kisililc lQ-bg!-iif" "y"l'
ITOLUKAT-I ERBAA ( guitioao q6hret bol*ugt',r, Od"g""r, amber, giinliik gibi yan buhar ile iEliyen gcmiler hakkrnda kullsnrhr ger ger gilte micmerler bir tibirdir. Bu[, dumao demektir. BenzerliSin: Yanardt ateg-i agkigle Buhurdsnlar semaga ncrtederdi amber-l rird den dolayr ilk zamanlarda butrar ycrinde kulLA lanrlmrgtrr. OgmanLlar zamanrnda ilk vapur hicri 1243 (1827-1828) te alrnmrg, .bufi gemisir BULA$IKQI DEDE (.:r str-r!e.) tSr/'l adr verilmigtir. Mevlevi tarikatr tibirlerinden olup <Matbah-i hurug eyliyon ziirnredir. Buulara
€; ?i'.
vr rrntulrnt :
TAhIH
DEYLIILERT
$erif> in oldukqa miihim vazifelerinden bir.i sayrlrrdr. Maiyetinde dergihrn vaziyetine t:.:" yardrmcrlan bulunurdu. Yemek kablarr mut- I fakta yrkanrrdr. Kagrllar da biiyiik bir dikkatlc yrkanrp kurulaurrdr. Somatlarrn temizligine bilhassa golc ehemrniyet verilirdi. Kiigiik bir dergihtaki bula;rkgr dede temizlik iglerini kendisi yapar, biiyiik derg6hta ise maiyetindekilerin giirdiikleri bu iglcri miitemadiye" takibedcrdi. BULGARI (a.rult) [ScnJ Bir neyi sahtiyana verilen addrr. Bu t6bir Afganistan'da, iran'da, italya'da, aynr mdnada el'an yala-
I
maktadrr.
BULU$IIA
(r:ja.) [.9ar.] Saray afala-
rrnrn akraba ve dostlariyle kavugmalarr hakkrn-
da l do-
nir. On iki burcun ayrr ayrr isimleri vardr. Harnel burcu, Sevir burcu, Cevqa burcu gibi.
Bir burc-u makam fufmug olmapa Kim olmaz ona nesim-i hemrah FuzaIi
$ [.4st.] G6kteki birtakrrn yrldrz topluluklarrna bu ad verilmigtir. Brrrq taksimatr pek eski zamandan beri flazar-r itibara alrnmrq ise de on iki burcun hangi kavim tarafrndan ihdas olunduf
u
lcatiyetle bilinmemektcdir. $arkrn
eski niicum kitaplarrnda oHermez Hakim" diye ismi gegen ve hiiviyeti hakkrnda sarih maltmat mevcut olmryan Mrsrrh'veya Yunanlr bir Alim - kadim Yunan miielliflerinin rivayetine giiro ilk defa mrntakat-iil-burug ve burqlardaLi suret-i kevkebiyelerden bahsetmigtir. Buuu ldti" P"y' gambere nispet edenler de olmugtur. Eski Mr' srrlrlar on iki burca kih canavarlartn, deniz hayvantarrnrn, kAh inukaddes addettikleri kug-
larru isimlerini vermiglerdir. Bazr miiverrihlcr Mrsrrtrlann YunanLlardan, hatti Geldanilerden burglarrn isimlerini aynen aldrklarrnr iddia ct' metcte iseler de bu husus heniiz tamamiyle ispat edilmig defildir.
BUNKAR (lb.y.) [Mu",l Eski satgrlardan GiineEin giinlfik hareketinden bagka yrl' birinin adiydl. Evliya Qelebi (". 1, s. 639) ,drzlar' gragrnda garptan garka dofru zihiri ye-
BURGU (*.rr.) lMw.J Nefes sazlarradan birinin adr idi. Nofirden daha uzundu. Ucu krvrrk olursa Liirrenay adr verilirdi. Ncfir vc kirrenay gibi galrnrrdr. Bu sazlarda dclik yoktu.
rinde kullanrlrr. Filvaki kudema burg diye
kiisuf dairesi kutbundan gegc! on iki biiynk dairenin sema tciiresi iizerindc, trpkt portakal dilimleri gibi ayrrdrfr ou iki psrgsyt kagt ederdi. Miineccimlcrin rgtrlahrnda burg denildigi zaman giineg ilo seyyarelerin menzillcri sayrlan bu on iki burg anlagrhr. Batlamyos, yirmi biri gimalde, on begi cenupta, on ikisi vasatta muaddil-iin-nehar etrafrnda giinegin bir sene zar. frnda kateder giiriildfigt mahreglerinin bulundugu noktada olmak iizerc meemuu 48 bgrg saymrgtrr. Bu 48 burg bin yirmi dokuz yrldrzdan giinal burglartnda, 318 i cenup burgtarrnda, 350 si de mrntakat-fil'burug denilen orta mrntakadadrr. Bu burg mrntakalarr iizcrin-
ibaret olup 36t
i
deki on iki burq bir senc zarftnda 6deta giinegin birbiriui miitaakrp uSrak ycrleri gibi miil6haza oluour. Amerikanln kegfiuden sonra burglarrn sayrsr 117 ye kadar grkanlmrg olmakla beriber on iki burg yine aynrdrr. Bunuola beraber bu on iki burg itibaridir. Alemi kati olmak iizere arz olunan altr dairenin tasnifi ile hdsrl olan on iki krtadan biri demektir. Yani birer ciimle-i kevkebiyye defil, onunla itibar olunao birer rnrntakadrr. Burg bu mAnaca telAkki olunacak olursa bu on ikiye munhasrr olur. Heyet kitaplannda bu on iki hakkrnda rstrlab olmug, di$erlorine burg denilmeyip suret edilmigtir. Mrntaliat-iil-buruca isabet eden surct-i kevkebiyyeler itidal noktasrnrn yani ltiisuf dairesi ile rnuaddil-iin-nchar tekatu noktasrurn ricati, garktan garba dofru scnede elli saniyelik hareketi, dolayrsiyle burglara intrbak etmez. Bunlann tevafuku ancak 25695 senede bir vikr olur. Giineg, burglann her birinde bir ay bulunur. Fakat mrntakantn suret-i kevlrebiy-
tibir
yelerinde kaldrfr miiddetler birbirine miisavi degildir. Iileseli suret-i hevkeliyyerinde altr, usiimbiile' de iso krrk beg giio durur. l)ifer taraftan $ems < elhavva ve elhayye > auret-i kevkebiyyesinden miirur eder. LAkin bunlJckabiil cden burg yoktur
. '?urglann baglangrcr
giinegin burglsra d6-
olmasr iledir: Hamcl ( ilkbahar (yaz), Mizan (sonbahlr), Cedi (krp).
hil
rioe
),
Sorctau
Burg'un cem'i burugtur. On iki burg yeuburuc-i isna aEer> t6biri kulianrlmak-
tadrr.
HamI fi. Scsr ilc Ceuzada olur fasl-i bahar ,SQretan ii Esct E Siimbdledir yazda karar
L6
BURGUS (o*t.\ fMes,l Suriycliler tarafrndan bir kurugluk Osmanh g\rniig parastna verilcn addr. Arapga pire dcmck olao bu kelime, k[gffklffgi eebebiyle, elden kolaylrkla d[9mcsinden dolayr bu isim vcrilmiqti.
BURHANIYYE ( < deyu r ilo bitcrdi. Buyrultuda, buyrultuoun Limc yazrldrlr
denilirdi. Bu buyrultularrn eonu
-l
TANil{ DEY1MLERI VE da diyo
fia
b6ylo anlagrlrr
igin dofrusuuu rdyleyivermilti. Evet, nicdih budalau olanlarrn miigteri grkmair, mcthij,eciligi kArlr bir sanat haline getirdifi igiu manzum siiz sdyliycbilenlerin golunu bu vididc Aahgmaya sevk etmiEtir. Movcut divanlann hangisi g6zden geqirilse birkag ka' sideye tesadilf otunur. F.uzuli'nin meghur CANTES (,-r'L) [ Cic.l $imdiki Jaftayr bfi nevi ipekli kurnrgrn adr idi. .Bfirhan-t Kaatp da: .her anda bir tiirli renkleri giiziikiir bir nevi kumagtrr ki canfeza muharrefidip surctinde izah olunmugtur. 60 santim kadar eninde olan bu kumagrn hepsi diiz olmak iizerc birgok rengi vardr. $alvar, ferace, yapl' hrdr. Zeoginler yorgan yiizii, bohga yaparlardr. andrran
CAN HULKUMA GELMEK {,'L
(ttf
JL
)
[Hcl.J Soa deme yaklagmalc, tahammiilsiiz kalmak, mulavemetsiz diigmck yerinde lrullanrlrr bir tibirdir. Arapga bir kelime olan hulLum br'gaz demektir.
CANIK (.tL-'t?) [Co!.1 Trabzou vilAyetine sancaktan birinin adr idi. Mer-
(il) bafh diirt
kezi Samsun'du. Saacak; Samsun, Bafra, Qarqamba, Terme, Ooy" r" Fatsa isimleriyle altr kazaya (ilcc) miiokasimdi. Kavak, Alazam ve Karakug adlariyle i9 nahiyesi (bucak) vc 965 ktiyii vardr. 1908 temmuz lnkrlibrndan sonra miistakil saocak (mutasarrrfhk) halinc konulmugtu. 1328 (1912) tarihli saloameye g6re o tarihte k5ylerinin rayrsr 215 i Samsun merkez, 219 u Bafra,
'361
i
Qargamba, 148
i
baflr
i
Fatsa ve olmak iizcrc
Onye, 115
136 sr da Terme kazalanna
1194 tn.
CANIP (:-rLl
[Bal.]
Donanmaya ait levazrmln hrfzrna ve idaresine memur vc bahriyeye mcnsup bnytkq. bir vazifc sahibine verilcn unyandr.'Tersanedc Kurguulu mahzeninc gclen 'yaptrrrtan mfihimmatrn ve gcmi vc gair lovazr; mrn hcsaplarrnr tutardr.
CANIPLIK HIZMETI (a,cc{"'lr) [Bahl
Tcrsancye ait biiyiieek bir vazife olan canibin igi hakkroda kullanrlrr bir tibirdi. Bu makamda
yalnrz .caniplik>
tibiri
de kullanrhrdr.
CANKURTARAN ( ir.,F;y .1b ) [ aof. J Buharlr gemilerin icadrndao evvel kullaurlan yelkenli harb gemilerindeki miiselles olan iig yelkendon en biiyiigiiniin adiydi. Bu yelken 75 yapralctr vc 1400 argrn bezdeu yaprlrrdr. Kuma oturmug olan bir gomiyi yiizdiirmek igin kulla.
bu
ismi almlgtr. Sonralarr lfizumsuz
96riilcrek lcullanrlmaltan vazgegilmigtir. Miiaell
es
olan iig yelkenin 6teki ikisine .orta yelken, ve denilirdi. 1200 argru bezden yaprlan orta yelken her zaman kullaorlrrdr. Borda yclkeli ire yalnrz frrtrna zamanlannda istimal oluourdu. Bir do frrtrua zamanlartnda biitiin armayr
riizgirrn tahribatrndan kurtarmak igin agrlan Liigiik yelkenler vardr ki bunlara (mancena' dcuilirdi. Gcmilerdo bugiin bile kullaorlan tahlisiye rimitlor.i-ne bu^uam verilir. Cankurtaranlar, fizerlcri. yelken bezille sanlmrq mantardinyaprhr.
CANLAR yATAer (jq.-lJL) [Sol.] Bektagi ve mevlevi tekkelerinde derviqlerin yattrklarr yerlere verilen addr. CANLI CENAZE
(.)q Jrq) lHal.l
kudretsiz, 6lii gibi yerindo kullanrhr bir
Zayfi,
tibirdir.
CAN ODASI (.e,' Yine bu baptaki miitaliat-r mahsusaya giire giizel gehreler Tiirk, giizel vtcutlar Rum, giizel saglar Hata ve l.an, giizel giizler Hicaz, ince beller Yemen krzlarrnda bulunur. Basra ve K0fe'den grkan cariyeler tath dilli, nihal boylu, ince belli, fitnekir kagh, kudretten siirme giizlii evsafiyle tavsif edilirdi. Hulisa o fettan ve sehhar cariyelerin miimtaz vastflarr Pek cazibe-pira tibirat-r beligaya zemio oluyordu. Abbasiler zamanrnda cariyelerin en giizeli, en zekisi, en Akrlr Bafdat'a geiirilirdi. Qiinkii en yiiksek liyatlarla miiqteri bu payitahtta bulunurdu. Os' manlrlar zamantnda da istanbul bu makama kaim olmugtu. Bir zamanlar cariyelerin talim ve terbiyesi pek krzerngh bir i;ti. O yolda prra kafnmak istiyen kimse csir pazanna gider, zeki ve icti' dat sahibi bir cariye miibayaa edcrdi. Cariyeyc Eiir ve edebiyai, garkr vo galgr, Kuran okumak, ev .idaresi gibi geylerden birini 6lrettiktcn sonra aldrfr fiyatrn birkag misliyle satardr, Bu cariyelerden bazrlarr hanendelik, qiir veya edebiyatta levkalAdc maharet sahibi olmalart sa. yesinde binlerce liraye satrlrrlardr.
TARIH DEYIMLERI vs TrniIrrEnl
260
Cariyelere bu derece rafbct giisterilincc ekibir vri eazrmtn konaklarrnda cariyelerio sayrsr gogaldrfr gibi, onlan siislii vo giizel giydirmek igin de her tiirlii tezyinat ve israfata miiracaat cdilirdi. Cariye ntfuz vc tcsiri dc mihirn olmuqtur. Esasen giizellik bir kuvvet, agk ise keskin bir silAh olduSu iqin, bunlara malik olaolar, hele iyi kullanmasrnr da bildikleri surette miithig ve korkung bir alet teglcil edecekleri. Eiiphesizdir. Hiikiimdarlarrr iginde cariyeler ufurunda akrl vc izantarrnr kagrranlar bile olmuptur. Miilfik-ii Emc v iyyed en Yezi t i bni Abdii I mll ik'in mAgukasi Hubabe, hiikiimdarr grlgrn, umur-u saltanata bakmaz bir hale getirmigti. Zitiilhal namiyle miruf olan bir cariyc de Abbasilerdcn Regit'i kendine Adeta esir yapmrgtl. Bunlardan maada birqok hulefa ve iimcra
saltaoat ve idare iglerini brrakarak iiftade olduklarr cariyelerle vakit gegirmiglerdi, Hanende ve sazendeler her nevi cariyelerden ziyado hulefaya tesir icra ederlerdi. lgte bunlarrn bu
niifuz ve tesirlerinden bilistifade eo miihim hafiyelik igleri, yahut riitbe ve manstp istihsali igin cariye istimal olunurdu. Hulefay-i Abbariye'den Memun, bir adamrn ahvalini anlamak istcdigi zaman hafiyelik ctmek iizerc o adama giizel bir cariye ihda ederdi.
kadrnlarr saraya takdim ederler, bu sayede teveccffh ve iltifdta neil olurlardr. Padigahlarrn da vezirlerine kargr muhabbetterini giistermek igin cariye hediye cttikleri olurdu. Velhasrl bir zamanlar cariye bir evin sfisii gibi pek moda bir geydi. Hatt6 bir parga zeu-
ginler'krzlarrnr cvlendirdikleri zaman cehaz etyasr meyanrnda, kudretlerine giire, bir veya birkag cariye de birlikte verirlerdi.
Osmaolrlarda, sou zamanlardaki cariyclerin gogu Qerkez ve Giircii idi. Qerkezlerin ve hele Giirciilcrin igiode pek giizelleri vardr. S0dau'dan
aetirilmig ola* siyahi cariyelerde epey :bir yektn tegkil ediyordu. Yalnrz iitekilere olan rafbet berikilere olandan fazlaydr. Qiinkii Qerkez ve Giirciiler aynr zamrnda odahk hizmotini de giiriiyorlardr. Siyahiler ise sadece ev hizrnetini giiriirlerdi. Kdleler gibi cariyeler de sahipleri tarafrndan azadedilirlerdi. Esir azadetmek, isl6mi-
yet nazannda, sevap iglemekten madudoldufu igin zenginler alelekser Liile ve cariyelerini i'tak ederlerdi. Azadedilen cariye veyahut kiileye efendisi tarafrndan rtrkname verilirdi. iglerinden bu rtrknameleri muska gibi boyunlanna takanlar vardr. Cariyolik son zamanlara kadar bu surette devam etmigtir. Devtetterle akdedilen muahedeye
askcrler, kumandanlar, hele
rafmen saltanatrn ilgasrnt-r kadar saraylardaki cariyelerin adedi epeyce miihim bir yek0n tegkil ediyordu. Bazr zenginlerde, yahut zengin eskileriade babadan kalma csriyelere bugtn bile tesadiif olunur. Cariycler, zannolundulri gibi, bedbaht deSillerdi. Yiyecekleri, giyecekleri hantmlarrnkilero yakrndr. Her surltle iyi muamele'giiriir. lerdi. Sert efcndilere tesadiif eder ve memnun olmazlarsa diger birine satrlmasrnl teklif eder, arzusu is'af olunmadrSr surctte kagarak kendini sattrrrrdr. Kagarken bir qey galmaz, yanrna yalorz bir gamatrr dhrlardr. Kagtrfrna alimet olarak grktrfr kaprnrn, agtr$r duvarrn yanrnda terliklcriui brrakrrdr. Srlradrfr esirci gelip cariycnin lccndisiodo'otdu$unu haber verirdi. Bununla beraber bunlarru arasrnds klskanghk yiiziirdcn hrrpalananlar da bulunurdu. lstanbul'da cariye satrgrnda namiyle bir frndrk altrnr resim altnrrdr. Yeoi varidat membalarr arandrft Hicri 1215 seuesinde maktu bir frndrk altrnrnrn yerine, difer ticari emtia gibi, satrg bedelinden yiizde iig resim altnmasrna karar verilmigti. Vakaoiivis'in beyanrna 96re (Cevdet Tarihi,cilt: 7, s. 84) da (s. 90) cebecilerin beg bio yedi yfiz otuz nefer oldulu vc yevmi-
yazrlmrg olan Cebecilerio lstanbul'daLi ccbehanedcn bagka hodutlarda ve kateterde ayrrca eil6h dopo-
larr ve oralarda da muhafaza cebecileri vardr. Kalkondil zeyli teEkilit krrmrnda da cebccilerin vazifcler^i g6yle yazrhdrr: cCcbeciler beg yiiz kigidir. Amirlerine cebecibeqr derler. Bunun yevmiyesi yetmig akgadrr. Cebecilerin vazifesi zrrhh giimlelr, kalkan. ok, yay vG bir yeri tahkimc mahsus kalaslarl himil develcri rcvk ii idare etmektir. Bu Lalaslann bir ucunda iki sivri uclu birer demir vardrr. leabr halinde dlgmanrnbk ve arkebffz cndahtlanna kargr bu kalaslarr yere dilrerek Tfirklcr arkalarrna gegip tahaffuz cderler.r Saym lsmail HaLkr Uzungartrtr da fisldm Ansiklopediei, cebeci maddcsi) 9u tafsilitr veriyor: Cebeci ocafr efradr pengik ve devgirmc tegkilitr devam ettili miiddctge accmiollanlarr arasltrdan regilirdi. Daha sooralart cebecilcrin de yenigeriler gibi evlenmelerine mfisaade edilince evlAtlannru da ocaga alrnmalan lcanun oldu. Gerek acemiler, gcrek kulofollarr oca!6 iptida gakirt olarak aLnrrlar, sonra yetigip urta olurlardr. Acemi ocafr tegkilitr bozulup oradan oflan almak usulii kalkrnca harigton buraya da ddam ahumafa baglaudr. Bu ihtiyaq bilhaesa muharebe zamanlarrnda kendisini 96steriyor, ve cebecibagr tezkcresi ile birgok kimscter ahnryordu. Cebecilerin mal0l ve ihtiyarlarr ocak kanunu mucibince tekafit cdilirlcrdi. Tckait maagr ya ocaL maagite beraber voritir, yahut oturacagr gohir ve klsabadaki varidattsn iidenirdi.
eraig"l
,.rl.r.r
ekrcm otan
v"ziJ
"ly" cebecilerin hepei beraber Azam sefcre gidersc giderler, baEka biri. scrasLcr. gideccl olurra
liizumu kadar 96nderilirdi. Cebeciler arasroda ayrl bir srnrf olaralr humbara diikiicilcri, barutgular vc lA!rmcrlar vardr. Cebccilerden diler nnrfa mcngubolanlar gibi serdongegti yazrlanlar da olurdu. Ccboci ocafrbrn cn b[y[k zabiti, ccbeeibrgridi. Ocak-
TARIH DEYIITLERI VE TIRIMLERI
244
ta diirt kethfida bir de baggavug vardr. Kethiidalann eo biiyiigiinc bagkethfida denilirdi. Bunlardau bagka biiliik ve orta t
Kalelere sil6h ve cepane giinderilmeei, oralardaki cepaneuin 6uh"f3x3qr, ocaktan g6nderitmig olan cebecilere aitti. Oralardaki silih, cepane, barut ve sair levazrmrn muayenesi ve ige yarayrp yaramadrklarrnrn tetkikr da cebecibagryaaitti. Kalelerdeki cebecilerin baErnda zibitleri vardr. Eakat oralardaki yeniqori serdarlarr inzrbat cihetinden bunlan cezalandrrabilirlerdi. Kalelerde hizmet eden cebeciler yeniqeriler gibi iig sene mIddetle kale hizmetinde buluourlar, sonra merkeze getirilip yerlerine bagkalarr giinderilirlerdi. Cebeciler zaman ile ve memleketiu biiyii-
Cebeci ocafr, yenigeri ocaSr ile birtikte de ortadan kalkmrgtrr. Cevdet tarihi (c. 12, s 215) cebecilerin kaldrrrlnrartnr giiyle yazar: ( Cebcciler dahi mu]
Cebeci ocalrnrn 169vrndan sonra yeni bir ile mcydana gelen cebehane efradr 1054 nefer olarak tertibedilmig, sa! kol ve sol kol kanun
mesiyle golalmrgtrr.
Ayni Ali Efendi tarefrndan H. 1018 senesinde yazrlmrg olan , en soDra da denilir. Arapga bir kelime olan ceddin Tiirkgesi <dedc> dir. Ced ile ceddenin sahih ve f6sit olmak iizere iki gekli yardrr. Ccdd-i sahih, derecesi yakrn vaya uzak olsun aralarrnda kadrn bulunmryan dede demektir. Babanrn babasr, babanrn babasrntn babasr gibi. Cedd-i fisit, dergceri yakrn olsun uzak olgun aralarrnda Ladrn bulunan dede demcktir. Ananrn babasr, anaDrn babasrnrn babas,, baba. trrn aaastnrq babasr gibi. Cedde-i sahiha, aralarrnda sahih olmryan dede bulunmryan uine demektir. Auantn anast, ananrn anasrnttr anaet, babantn anagr, babaarntn babastnrn anasr gibi. Cedde-i fAsido, aralannda rahih otmtyan dcdo buluaan nino domcLtir. Anantn babarrorn anasr gibi.
Cem'i <eedad> drr. Biiyfik babadan bffyfik babya iotikal suretiyle minasrna gclcn 3 ccd bc ced> tibiri de kullanrlrrdr. Eb fr ceddigle telahfrr eden cbcedhann EhI olan redd fr kabul&ne serir mi ahkam
Ncft
CEDI (rr+) [lct.] Mrutakat'fi!'Bfiruc'un ouuncu burcunun adrdrr. Cedi rurct'i Lcvkebiyyeri tommuz vo alustor aylarrnde gece yantl' eyt0ldc iasl t), cLimdc raat 20 yc do!ru ma' hallin nrefrnncharrndan gogcr.
?
TARTH DEfiMLENI VE Ccdi; gegcr minasrnadrr. FaLst miltctleraraar lrabul olunan Litioce Capricoronur, bagr k"g, boynuzlarr kegi, uihayeti bahk kuyrufu gektindc
mitoloiik bir hayvanrn ismidir. Buradahi yrldrz grupunun hcyet-i mccmu-
bir kegi geklini aodrracak vaziyette dcfildir. Giineg, cedi burcuna dihil oldulu vakit scyrinin en yfiksek noktasrua erigmiq olur ki, bu halc, daima yiiksek yorlere grkmak istiyen keginin alan olmasr pck tabiidir. Zamanrrnrzdan iki bin sene evvel giineg, cedi bureuna dihil oldulu vakit aynr suret-i kevkebiyyedea de gegcrdi. Kcza Seretan burcu ile suret-i kevkebiyyesi igin dahi aynr hal cariydi. Elyevm cofrafyacrlar hartalarda, muaddil-iin-ueharro 23 dorecc g[noyinc bir daire resmedip buna <Medar.r Codir, 23 derecc kuzeyinc Aizdiklerine de <Mcdar-r Scretau> derler. Bu iki daire, gtuegin 21 aratrl ve 21 haziranda semt-fir-ieiste bulundufu noktalann mahalt-i cografisini irae eder. Cedi surct-i kevkobiyycsi ilk nazarda giize garpacak yrldrzlarr havi depildir. Ancak ffgiiocff kadirden diirt kevkep vardrr. Araplar buradalci iki yrldrza ( a vc b kevkepleriuo) <Sa'd.iiz-zabihr ismiui vermiglerdir Li, b.t; mcoazil-i kamerin 22 ncisidir. Miirieccimleriu Cedi burcu hakkrndaki itikatlarr Eiiyleydi: Cedi, Ziihal 'in beyti, Merih'in gerefi, Kamer'in vebali, Miigteri'nin hubutu'dur. Birit, yibiC ve miiennestir. Krg fsalrna nispct oluour. Rcnklerdcn siyaha, insanlaidan kale muhafizlarrna, iimeraya, geyhlere delildir. Tabiatlardan, yalan sdylemeye, unutkanhfa, hilekirlrfa de16lct eder. Mevzilerden; kale zindanlarrna, idam mahallerine, mezarhklara, harap yerlere; nebatattan kurumug yahut meyva vermiyeu afaglara; hayvanlardan, daf kegilcri, srfrr, tavgan, Daymun, fare vo hagarata; 6zadau, ayak, diz ve sinirlere; bastahklardan, kemik bastahklarrna, aksakhsa nispet olunmugtur. asr
CEDIT ALTIN (arji "-+) fMcs.l lkinci
Sultan Mustafa zamaornda 1108 t1696) dc bas-
TTRIMTBRI
?.9'
I altrntar ayur vezio ve ayarda olmaLla bcrabcr I 6tekiterden farkr tulrah olmalarrdrr. O vaLtc I k"d." yalnrz gfimig sikkelcre konutan tu!raura altrulara da koumasr ycni bir ueul tcgkil etmigti.
CEDIT E$REFI
(ilr
"-+) lMet.l Birioci
Sultan Mustafa Damrna ilk dcfc tufrah olarak basrlmrg olau altrn parayr vorilcn addr. 1102 (169011691, de basrlan yaldrzh altrna veya denilir: Sahib-i tah ii cclAl, Celdlet-i kader, CelAlet-i gan. Lisanrmrzda lifzr
bir nevi hrirade edilmig olurl Bugiin pek cel6lli, birdenbire celillendi.> Sofiyyeye giire <mutlak ve vahde't> olmadrkga celiliae niifuzunuu imkinr yoktur. denmigtir. Cel6l, Hakkro mAnevi kahrrna da derler ki bu suretle ugayriyyetr i ortadan kaldrraealr cihetle cel6li, cemalinin ayudrr. insan hakkrnda kullanrldr$r zaman
grm ve gazap minasr
Ruhlanntn igareti ol sanemin cemaledir Niggeti zfrIffrnfrn gdrfrn dilberinin celdledir
D' z' Ahmet B' Zrddr
cemaldir.
Her an edigorsun bizi makhur-i celalin Kurban olagtm gok mu tecelli-i cemalin Mehmet
Akif
CELALI (Jv.) [/do.] Yavuz Suttan Selim zamanrnda Tokat civannda, gimdi geker fabrikasiyle g6hret bulao Turhal kasabasrnda .Mehdi" 1;L dAvasiyle bagrna epeyce serseri toplamrE ve devletio hagrna biiyiik bir gaile agmrg olan
.Celil adrnda birinin tegkil ettigi isyanrn tarihte aldrfr addrr. Bu tibir sonralarr hiikiimete karEr isyao grkaranlara alem olmugtu. Taqhcalr gair Yahya, Kanuni'nin bofdurduSu oflu pehzade Mustafa igin yazdrfr mersiyede bu
tibiri
kullanmrgtrr
:
I{edet medet bu cihanm her gant Celilileri aI& lVtustafa Hant Taglrcah Yahga
Ecel
269
CELIINAME (-Lu) lHuk.) Hukuk divalarrnda sulh, asliye, temyiz mahkemeteri taraflndan divacrya, diva cdilenc, gahitlerc, ehl-i vukuflara (bilirkiqi) hazrr butunmalarr igin miibagir veya posta vasrtasiyle gtinderilcn davet lcigrdrna verilen addrr. Ceza mahkomeleri tarafrndan yazrlau ga$rrma kigrdrna demelidir. Bundan anlagrhyor ki Mahmut Celileddin'in ceti'de agtrfr grfrr, ne bir tcceddiit, ne de bir
daima
tekemmiildiir. Belki parlak bir tekcrrilrdiir. .Bu devirdcn sotrra yetigeo celiniivislerin ekgerisi Rakrm, pek azr da Celileddin okuluna mensuptur. Bunlar arastnds Rakrm iisl0bunu taklidcdcbilenler pek azdrr. Yalnrz Recai Meh' met $akir Efendi bir dercceye kadar taklide-
TERhVTLERI
bir gahsiyet giizc Aarpar. Qrraklarr"dan $efih Bey gok muvaffak olmug bir zatttr.> Degorli bir zat otan Mehmet lzzet Bey bu yazrdan bahsederken (Rehb,er-i Umur-u Beytiyye, c. 3, s. 72 ve miitaakrp) nasrl yazrldrgror da izah ediyor: denilirdi. Bunlar < ffskiif > de' nilen kiilih ve yegil kadifeden elbise giyerlerdiAr.rirlerine <solak beyir n"mt verilmigti. Cl'MAL (Jt1) [So/.1 Hakkrn l0tuf ve rahmetle tecellisi, zatrnrn zattna zuhuru yerinde kullanrlrr bir tibirdir. Arapga bir kelime olar bu lstrlah, Kamus-u Osmani'de, derler ve birisine hitaben diye yemin ederler ki bunda Huruf iligin tesiri
CEilI'(Ca) lsof .) Aiapga bir kelime olmak itibariyte toplamak, toplanrtmak, biriktirmek, biriktirilmek mAnalarrna gelen cem', sofiyye
rstrlahr olarak, mahlfikatr g6rmiyerek Hakkr giirmek demektir. Tek kelirr:e ile ifade edilmek lAzrm gelirsc, birliktir. Sofiyyeye giire bu ma' kamda sAlikin nazarrnda halk kalmaz. Cem', Cem'-iit-cem', Hazret'iil'cem' olnrak iizere ige ayrrlrrdr. ta zatrndan f6ni, , tibir ettiler ve her birine de dediler. 2) Kezalik diger bir kavle gdre Qin zenginlerinden bazrlan sofugun qiddeti zamanroda evlerinde ffg soba ve ocak yakarlar, soguk krnldrkga sobalarr birer birer siindiiriir. lerdi. Buna da sukut-u cemerat tAbir ederler
imig. Bu iki frkradan gayn halk arastuda cemrelerin diignresi tibiri, hava, toprak ve suda sofukluk qiddetinin ktrrlmastndan kinaye olarak qayi olmugtur. Bana kalrrsa bu uzak bir ihtirnaldir, zira sukut-u cemerat t,ibiri Arap tibiridir. Qiolilerin Adetleri ise o vakit Araplar arasrnda malffm degildi. 3) Muhakkiklerde n bazrlarrnrn eserler.inde giiriildiigiine giire cemreler iig yrldrzdan ibarettir, Birincisi re's-iilhayye ki tarf niicumundandrr. lkincisi zrra-r $amidir ki hen'a niicumundandrr. ()gfincfisii katb-iil-esed olup cepho ailcumundandrr. Bunlara cemre tibir ettiklerinin esbabr parlal ve bir nevi krrmrzrlrla meyyal olmalarrdrr. Sukut ctti (dfigtii) denilmesi de guruba meyilleri minasrnadrr. $i;yle ki: re's-iil-hayye, Eubattn yedinci giioii (rnilidi 21) vakt-i gadade, yani giinegin dogumundao 6fleye kadar olan vakitte guruba temayiil edince suda hararet eseri zuhur eder. Ztra-t $ami de, gubatrn on d6rdffncii (rnilidi 28) sabahrnda guruba baglayinca havada hararet eseri giiriiliir. Kalb'iil-esed dahi gubatrn yirmi birinci (rnil6di mart 7) burg vakti bed'' ederek toprakta hararet husule gelirmig. Bu ruretle evvelkisine < cemret'iil-mi r, ilincisine >, iigiincfiaiirre de acemret'iittiirab> denilmigtir. oTakvinrlerin bazrsrnda, birinciniu 8uya, ikineinin toprafa vc iigiinciiniin havaya dngttfii yazrlrdrr. Takvirnleriu birtakrmlarrnda da sukut-rr cemret'iil-hava, sukut-u ccmret-il-mi ve sukut-u cemret-iit-tiirab tertibi kabul edilrnigtir.>
giire cemre diigtii tAbirinde yoktur. Maahaza gubat kayrt bir fenni sarih cr yakro bir krg fisrlasr ol' bahar fashna ayr cari olan ve gece gi.inegin vaziyetine dufundao oBu izahata
)
hiikfimleri ile gffneg gualannrn arzrn sathrna gelig ve iaikis gibi hallerde aherte ehcste bir diizgffnliik hir vo miigahede cdilecegi tabiidir.r
Binevaltk kad,ar ctti slraget nitekim Unsur.i hakc degil Hilkt'ge dfrgtfr ccmre H6kl CEMREVIYYE (+-1r1) [Ed.] Divan gairleri tarafrndon bayramlar, baharlar gibi cemre vesilesiyte, zamanlartndaki biiynk adamlar igiu yazrlag giirler hakkrad-a kullanrhr bir tdbirdir. Caize Loparmak fikriyle ysztlan bu tiirlii giirlerde ilk evvel mevzuun esastnr tegkil eden gey ue ise evveli onuh izahiyle baglanrr, sonra mcthiyeye gegilerelr tonu dua ile bitirilirdi. $airlerin qofu idiyyeler, bahariyyeler, ramazaI niyyeler yaidlklan halde Nevruz gibi, cemreyi {g,"u"u ittihaz edeuler azdtr. Kudretli bir gair | "ian Sabit, bunlagrn bagrnda gelir. Agagrdaki parga onun geyhiilislim Ali Lfendi igin yazdrfr giirin ilk krsmrdrr:
DiI ateg-i muhabbet iic fegzgdb olur Derya gibi ki cemrc de piin 6b ii tdb olur Negl-i hevage dfi1tii bug&n nokta cemreden $imden geru serab-t muhabbet perdb olur Yah.i beste meg ki pdre-i gakut-u surh idi Tesir-i ccmreden gine tdl-i mfrzdb olur Ddvag-i imlizaana bel ile cemrenin AteSIc pehbc kssast fasl'til-httdb olur Bir hamlesine tdbver ol,maz erir gider Deo.i ufid-i bcrfe de cemre gehdb olur Kalmaz gu fegz-i cemre lle nevbaharedek Bir nohl-i kdhne taze ofr gegh gdb olar Dfigfrkce ccmre micmere'i gonca'i gfrle Nfrkheg ,emim fr, amber ii sebnem g&l6b olur Cemre ile habgdhma ateg bvakh grtl BA$AI d.6ne d6ne ocaimda kebdb olur .Alemde lfrtf-i cemregi miirg't gemen bilfrr Ateg dfr1er d,eranuna piir utvdb olur
AIcm umdt cemrcgc tira merahtmi Elraf-i kutb-i 6lem gfti bihisflb okir CEru'tl FARK (iril g1) ['Sol.] Arapea,
biri toplamak, digeri ayrrmak minasrna gelen bu iki kelime sofiyye tstrlahr olarak cdh gelen vesikalarda. gok geger. Cem'i ccreyat'1tr. brogiirde (s. 90) ccrahorla seralglu miiteradif CERES (.rr) [So/.] Kahrr ile memzug tAbirlerden addediyor, hagiyede\e gu izaLatr olarak kalbe viridolan il6hi itabrn icm ali miveriyor : nasrna kullanrlrr bir tibirdir. Arapga olan bu cCera, vazite' nafaka vc kira minasrnadrr kolime, gan, bffyfili grngrraL demektir. Cerer' (Bahr-iil-Garaip L0gati). Bu kelime, tarihlcrdo kahrr mutazsmmrn otdufundan Nebiyy-i Ekrcnr, .cerahorn, o eecrihor t, ocerihorr, ( sarahor t vahyi ian vc zil sesinc tegbih etti ve bu nevi tarzlannda bozuk olarak telilfuz edilmig've vahyin en giddetlisi oldufunu beyan eyledi. Osmanh Kanunnamelerine c cerahor I diye Qfinki umtrmi ve icmalin bitrnrndan tafsil.i gegmi5tir. Hatti bir fermanda, cerahordan bah' ahkimr lcegif ve istihrag gayet giigtii. solunurkeu bu fermanrn kenanoda 'Yeniden Karban-r reh-i tklim-i adem menzilinin cem'olan acemi ollan Echre geldiklerinde bir olda dila sem'ime bank-i ccrcsl Dokunar nice giin bir mahalde anlan altkoyup beslemcyc (cerahor) denildigi yazrhdrr.' $ahi ($chzade Bagezit) CERIB ( =r.,r ) [ dr.l Yer iileiilerinden Cerahorluk hizmetini arzulariyle g6renler oldu.fu gibi, cebri bir gelcilde ytpanlar, ietc' birinin adrdrr. Kemus'ta (vezni muhtelif bir miyerck gtirdiikleri bu igi brrakrp kaganlar da ncvi 5lgeL, d6n[m, tarla vc arazi 6lgfir6> ruretiode tarif olunan bu tAbir igin Hffseyil oluyordu,
karrgmrg sair rnilletler
TAnIH
DEYIMLERT
Kizrm Bey. Biiyiik Tiirk L0gati'odc, CERIBASI (.ri!,r.*) [Aek.l Kiieiik ocaklann vc hemen bfitfin mfifrezelerin reislerine verilen addr. Qingenelerin alalarr bu unvaur Tanzimat'tan aonra atmrglardrr.
w
TERIMLERI
ztl
teveiiyle mcydana gclmigti. Ceride muhasebeciligi de cvveli' , lotra (ruzoameei>
unvanrni atan memuriyete, bazr vazifelerin iliveriyle tesis olunmugtu. Ceride nazrrhfr biraz sonra tckrar muhasebeeiligc tahvil olunmug ve Taozimatrn akabinde ve 1256 eenesindc lcalcmler birleEtirilirken adiyle bir cser yazmrgtrr. Birqok giir ve kalem sahipleri tarafrndan hiirmetk6r bir dil kullanrlan bu zat igin Cebbarzade Arif Bey de r
283
hizmetler karErlrfir olarak aldrklan paratar hediye lrabilinden olurdu. Zatcn tagratara gidenter
miiderrislik piyesine yiikselmig veya Kuran
okumakla tanrnmrg simalardr. Fatrat son zamatrlarda medreseler askcr kagafr makarrl otduSu
ve bunlarrn muhassas maaglarr da bulunmadrfr igin cer tabii umurdan otdu ve memleketin hele yol ufra$r olan veya servet vc ticaretle tanrnmrg bulunan yerleri softalann6deta igtilisrna ufrardr. $ehir ve kasabalara defil kiiyterc bile bu maksatla gidenter goktu, CtrSET (!") l.tot] Hayal.i munfasrhn tasarrufiyle temessill ederek cism-i n6ride veyahut cism-i uuride z0hir olan hcr ruhtan iba-
rettir. Cin ve ervah.r melekiye gibi.
Ervah-r
melekiyc vo insaoiyedeki temcssill bir suretledir ki onlann kuvvc-i zatiyeleri hem hal'i ve hem liibsi icabeder. Binaenalcyh habs-i berazih
onlan mahsur brratcamaz. Ceset, viicut demektir.
CEV
(::)
flda., Ast.1 Farssa bir kelime
olan bu tibir, arpa dcmektir. Arpa emini ycrinc <emin-i cev> suretinde kullanrlrrdr. Cevv suretinde tegditlisi Arapga olup havadan ibaret
olan boqlulc minaerna getir. Cevvi, cevviyye, boglufa miitaallik demektir. Al6im-i cevviyye gelrlinde kullanlhrdr. Biirhan-r Kaatr'da, suretinde izah olunmugtur.
Kutgtrr halka-i tevhidi ganstn kolb-i dtegn6k CEYAP (-1..-) [.lor.] Qeraf edilnig olan Fitil almaksa maksat kogma elden 6gle misbuht eski arkadaElarr tarafrndan kendilerine gelen Yantp stzlarta sinen Yaradan rahtttda ah etme hediyelere mukabil sarayLlarrn giinderdikleri Sarar hep merhem-i lfitligle Nurettin-i Ccrrohi tablalarrn adiydi. QeraSlar, kendilerine g6nderilcn bu tablalar igin (cevap geldi> t6birini kltasrnt viicuda getirmigti. Nurettin Ccrrahi'nin uMiirlido, oDervigan,, adlariyle iig eseri oEvrad r Kebirr i., <Evrad-r Sagi'>i ve pek lrifane yazrtmrg ilAhiyyab vardrr.
CERRE GITMEK
(aLi/.,r). [lm.]
Med-
rese talebesi'nin guhur.u selise denilen recep, gaban vc ramazan aylarrnda mcmleketin k6ge ve-buca$rna dafrl-rglarr hakkrnda kullanrtrr bir tibirdir. Bunlar gittihleri yerlerde Kuran okumak ve va'z u nasihat ctmek suretiyte g6rdiikleri hizmete mulabil balktan para, yiyecek ve
giyecek alrrlar; bayramertesi, medreselerine dSnerek, topladrklan bu geylerle crtesi seneye kadar geginirlerdi.
Itt zamanlarda, talebe nispetcn az oldufu ve her birinin gegimi de bulundufu igin cer miistesna ahvalle vuku bulur, ulemanrn biiyle
kullanrrlardr.
Evlenmek suretiyle saraydan ayrrlaular tarafrridan arkadaglarrna zeytirryaflr dolma giiuderilirdi. Bunun da sebebi, sarayda zeytinyagh ycmek pigirilmemesiydi. Sarayhlar, zeyiinyaglr dolmayr pek sevdikleri igin mevsime giire,ilkbaharda taze yaprak dtlmasr, yazrn biber, pathcan, krgrn da lihana dolmasr ontan golr aremnun ederdi. Dolrnalar biyiik tahafa yerlegtirilir, taba$rn trenarrna isim yazrh bir kigrt konulurdu. Birkag sarayhya birden g6nderilecekoe, tabaklar taaddiideder ve hepsi tablalara yerlegtirilerek o suretle saraya giinderilirdi. Saraylrlar bu tablalarr bog gevirmezlerdi. Eski
elbiselerini doldurup giinderirlerdi. Bu
eeki
elbiseler esasen az giyilmig geyler otmal,la bcraber, gok krymctli kumaglardan yaprtdrktarr igin dolma masraftnt bol bot grkarrrtardr.
MLERI \rE TERIMLERT Td ccvher-i 6glnc-i e$ar-t butftnuz Bin suret ile oahdeti ispat cderiz Leskofsah Galip
Bu kumaglardan elbise yaprhp giyilemez-
di. Bohga, yorgan yfiZfi, yestrk bagr vo krz geyizi yaprldrfl igin bu ( ccyap I pek hoga giderdi.
b"yi
ljtt.l lldal Bcylerbeyi, sancak gibi btyiik memurlarrn, bir yere
Cf:VAlz kadr
tiyiolorinde sarf ctmeleri m0tadolan bahgigler dcmektir. Caizenin ccm'idir. Memurlarrn bu suretle iiteye beriye, hatt6 riigvet kabilinden olaraL vordikleri geyler, , , *Srbi 'merrrur olduklarr eyalct le BancTktaki ne ithal oluumak suretiyle halktan vergi suretinde tahsil olunurdu. Tanzimat-r Hayriyede kaldrrrlmrgtrr. CEVHER (et:) [Sot'.l Bir mahiyettir ki iyao-r harieiycde bu"lundufu vakitte mevzuda olmaz; mevzu mukavvemden miista$nidir. Mukabiti arazdrr. Bu beg krsrmdrr : heyuli, suret, cisim, ncfis, ahl. Qiinki o cevher ya miicerrettir veya gayrimiicerrettir. Ivliicerrel olan ya bedene taall0k-fit-tedbir vet-tasarrufla miitaalliktir,yahut miitaallik defildir. Miitaallik olan akrldrr, miitaallik olmryan nefistir. Cayrimiicorret olan ya miirekkeptir, ya defildir. Mii. rekkebolao cisimdir Gayrimiirckkebolan ya haldir, ya mahaldir. Hal olan suret, mahal olan heyulidrr. Bu [akikat.i cevheriycye rstrlah.r evliyaullahta tesmiye olunur. Heyuliy-i kiilliye ile oodan taayyiin ederek mevcudattan bir rnevcut gekline girene rstrlahullahta nkelimat-r il6hiyye> derler.
.f.t liLK, frl.r,. 3Jt J( -) ,y , u f"- d:". k: ,)t a.:,:Lb--r;' al # ,*Jl -r;:l
ayetindeki kelimat bu kelimat-r ilihiyyedir. Ccvher; basit-i ruhani ilc basit-i cismaniye mffnkasem olduf u gibi, harigte olmayrp da elrlda miirekkebolana, yahut henr alnlda ve herr harigte mfirekkebolana da miinkasem ve gimildir. Basit ruhaui ukul ve nfifus-i mficerrede gibi. Basit-i cismani, aoasir gibi. Harigte olmayrp akrlda mfirekkebolan, cins ve fiilden miirekkebolan mahiyat-r cevheriye gibi hem akrlda, hem harigte miirekkebolan miivelledat-r
selise gibi. Cevher; asrl ve zat minasrnda da miistamcldir. Burada tarif edilen cevher, mevcud-i miimkiiniin cevher vc araz olarak ikiye inkrsamrndaki cevherdir.
tarifindeki mevzu . 1i J- U fra. J3 .jt , minai.undadir Yani kcndisine bais-i krvam olacak mrhrllo muhtag dolildir, demektir.
CEVHERDAR (rr,/9) [ls&.] E€ki tfifeklcrden birinin adiydi. isakgr'da bunlarla adrnr tagryan o nbviden tfifefin bulundufu, Bagbakanhk r\rgivi'ndeki bir vesikadan anlaqrlmaktadrr. Bagbakanhk Argivi'ndeki bir vesikada (Askeri, fig numarasr 2669 tarihi 102a. 1183) Silistre kadrsiyle miitesellim, iyan, zibitao ve milbaqire hitaben shdrr olatt hilktm mtsvoldesinde -pasla*rnrl vo- bazrlarrnrn 9akmaklan krrllmrg olan bu tiifeklerin silinmolori ve tamirleri igin cebeci ocafr tfifelcgi esnafindan on nefcr giinderildigi bildirilmigtir. Yine o vesikaya nazarar bu tiifekler biri biyiik, diferi kiigiik olmak iizere iki nevi idi. CEVALI (J'_.:) [ MaL) Suriye, lrak ve Mrsrr'da cizye mukabili kullanrlrr bir tibitdir. Oralarda yerleqen yabancr cemaatlerden altnan riisuma da bu ad verilirdi. CEYIZ .(-.-::) [Oe.] Eskiden sfivarilcrin kullandrklarr > denilen tatar okunun soo noktasrna verilen addr. Yayr geren kirig buraya kadar getirilir ve oradaa nigan alnarak tetigi gekilirdi. CF:VSEN (i:r) fAsk.l Zrrh demeltir. Arapga ve Farsga olan bu kelime igin, Kanus-u Osmani'de guretindo izah oluoan bu tAbir igin Birhao-r Kaatr'da 9u tafsilit vardrr: <Miruf silihtrr ki cenklerdo zrrh gibi arkaya giyilir, gergi zrrh tarzrnda olur, likin zrrh yalnrz halkadan olur ve cevsen halka halka olup aralartna ufak ufak tenekeler nagbolunur. Arabide cevsen zrrh minasrnadrr ve giigiig ve sadrr minastna da gelir.r MiireLkep srfat otarak, cevqenpug - ztrfi giyinnriE: cevgengrkif : zrrh koparan, cevsengiizar: zrrh pargahyan suretinde de kullanrhrdr. Cevgenli teberzenler, uzun saplt topuzlar, Simalorr hegkel gibi, bazular, omuzlar.
Mithat Cemal Kantag CEVZ.A,
1t;r') [.4sf.]
Mrntakanrn iigfincfi
burcudur. Cevza suret-i kevkebiyyesinio dikkate defer ikiyrldrzr Tev'em-iMuahhar-Polliikr ve Tev'em-i Mukaddem - Kastor'dur. Bu iki Levkebin daima berabcr g6riinmeleri. biribirindcn ayrrlmamalarr mensubolduklarr surct-i kevkebiyyenin cevza, yani ikizlcr tesnriycsine rebebolmugtur. Bu' suret-i kevkebiyye karrm ayrndau itibaren gtiriilnreye ballar.
TARIH DEYIMLERI VE Araplar, Kaetor'a , Polliikg'e tur. Bunun diger bir isrni dc < Propfis > tiir. CEyLAN KAetDI ( s,ir ay:: ) [.San. ] Kudema her nedense buyrldrza birehemmiyet-i (Jzerine yazr yazrlabilecek halcgetirilen ceyliu mahsusa atfederlerdi. Halbuki bir fevkalidcligi derisi yerinde kullanrhr bir tAbirdir. K6grdrn yoLtu. LAkin biiyiik astronorn Vilyam Herl, 31 evvel ve sonra miihim dioi eserler mart 1781 tarihiude Uranus seyyaresini bu icadrndan ceyl6n derisi iizerine yazrlmrgttr. Miiielerdc bu yrldrzrn yakrnrnda kegfetti. Biiylece eski astrogibi eserlere raslaumaktadrr. nomlartn bu yrldrza ehemrniyet vermeleri ilim ilemi igin faideden hili olrnadrgr ispat edilmigti. CEY$ (-;p) [.4s&.] En asafr d6rt yiiz Cevza bureu haklcnda miineccimlerin dfi- ath ve yayadan miitegekkil askeri krta haLkrnda kullanrlrr bir t6birdir. Asker, asler cemiyeti gfi ndiilcler i giiyleydi: Cevza, Utarit'in beyti, Miigteri'niu vebali miuasrna gelen bu Arapga kelimeden miireklep olup mizacr hava gibi birit ve ritrp. milzekkor, tibirler de meydana getirilmigtir: 1- Mukaduihari ve gariptir. Renklerden, beyaz ve sarrya; dimet.iil-ceyg. ordunun taliasr, ileriye sevL insanlardan; 6lir4ler, hakimler, gairler ve mu- oluuan miifrezeler, 2- Tibjyet-iil.ceyg: orduharrirlbre; efer menhus otursa hilekArlara, nun harb meydanrnda mevkiin icaplarrna g6re hrrstzlara nispet edilmiEtir. Memleketlerden, yerleqiirilmesi, 3- Sevk-iil,ceygl askerin sevlr Mrsrr, Geylin, Isfahan, Kirman ve civarlarrna, suretiuden bahsedeo i!im. mizaglardan, civanmert olanlara; hayvaulardan, Dalkilrylarlc hisara daldt erbab-, sotih ehli hayvanlara delil adciolunr:,uqtur. Cegg-i mahsuru cahime saldr erbab-\ l,alih Srirurf Ne gig-i Ziihresin menkug eglemis her kiz ne vaz'clmip CEYr II)-UL-AYAR (r!J' +:) [Mes.JMalOIa kr danesin desran niak-r pdk-i Cevzage gug, yani karrgrk yahut tartrsr noksan olmayrp, h:'lis oian paralar hakklnda kullanrlrr bir ti. $e,if birdir. Arapqa bir kclime olan ceyyid, sif, iyi, CEVZEHR (.*;rl [.4st.] $ark miineccimlcri tarafrndao ayrn iki ukdesi, yani kiisuf bozukluktan iri denrektir. dairesi ile tekatu noktalarr kastolunan bir tACEZAYIR OCAKLARI ( 6JiLrr /.rF ) birdir. lki ukdenin biri , diferi $aa., A"k.J Tunus ve Cezayir'de kurulan tca tur. Miineccimlerin itikadrnca kilAt hakkrndo kullanrlrr bir tibirdi. Ocaklan, reis Milgteri Sibi sa'd. zenelrde Ziihal gibi t eget k ii I diind eo-itibaren gan ve ge refl c, lepa-n- bahs'[rr. yol, italyan, Fransrz donanmalarrna karg gelAsll Farsqa zehirli yer demek olan cev- miglerdir, Avrupalrlarrn kegfettikleri silihlarla zehr'dir. beraber son zamanlardaki idaresiztii yiiziinden H. Suter, islAm Ansiklopedisi 'nde gu taf- ocak s6nmiig, Cezayir, Tuuus, Tiirk ve lsl6m silitr veriyor : , Galata ilc Beyoflu havalisinde bulunanlara , Begiktagtan Rumeli
Feneri'ne katlar olan yerlerdekilerine de oamlan verilirdi. Bu iig cibay'etteki icarele: her iig l*rsmrn kitip ve cAbileri tarafrr.dan tahsil olunur ve. vazifeler evl6da intikal ederdi. Evkaf Neziietinin teqekkiilii iizerine kltip ve clbilerioin ve{atlarrndan sonra
isla'n akidesine g6re Meryem'e nefheden Cibril'dir. Surette eler zerre isek mdnide gohuz Ruh-fi|-kudiis' iin lfergem' e nel hettili ruhuz Ruht
Clf'n (,,:) [Mit.] btikbalde elacak iglertien haber verdigi siiyleailen ilim adrdrr, Aclr
Arapqa cefr'dir. suretinde izah edilmigtir. Bunuula meggul olanlara cifri ve ceffar denilir. Deferli Alim Ahmet Hamdi Aksekili, <mczahibin telfikr ve bir noktaya cem'i > hakkrndaki kryrnetli eserisde (sahife 107, 108)' cifrin virzr
ranlu orvlurrnl vr
288
Ali
olarak g6rtcriligini ve Muhittia-i Arabi'ye dc $eccre-i Numaniyo igminde bir cifr nispet cdildilini ileri sfirenler bulundugunu kaydettikten gonrl giiyle diyor: tBunlar iiylc zu'mcdiyorlardr ki, eifr demct
TTNTUTENI
ve emr ff kumaudayr idarc otmek, dtgmanrn ahval ff harekitrnr ve cksilini gedi. lini haber vermek, fcnn-i harbe mltaallik vusevhiyatr
Luf ve teerilbesi olan hiyet-i barbiye hakkrnda bildiLlerini ve harb iglerinde Mfisliimanlarr evli yo rslsha irgadedccek rcy-i redidini, ]erinde Allah igin ig'ar eylemek, velhasrl miislimine kuvvct ve diigmaaa vehn verecek her fiil fr kavil, binnefs cihaddan maduttur. Ve binaenaleyh o iki veghile bu ugurda mal aarf etmek de ntrlea cibrda d6hildir. Bu bapta Allah igiu sarf-t ' cchdedcrek bunlart yapabilmek cvveli nefri-o a&etiuef kcn-di kuvasr ve emvali-hakkradaki temayiilit fi ihtiraeatrra kargr bir miicahc. deyi istilzam eder. Bu da nefsin hayr fi gerrini hakiki menfaat ve mazarratrnr bibakkro temyiz cdcbilmesinerbu da hayr-r 6liyr bilmesine mfi-
Yine Hamdi Efondi (lrrit .iit,u-ir) ayeti 1, sahife 846,847) 9u izahatr verm.e!;tedir: Hak ve tevhit diigmanlannrn tecaviizden men'i Hazret-i Peygamber cihad kendisine farz zrmnruda fisebilillih cihad bfiyiik bir hayrr vc klhnrncrya kadar diigmanlariyle harb otmemig, emr-i ilihi ile ehl-i imana bir fariza olmugtur. farz krlrnrnca da taraftarlar;nrn azlrlrna, diig$u halde cihaddan murad-r ilihi tenevvii ve manrn goklufuna bakmryrak sell-i seyften geri ihtilafrn alelrtlak ref i desil kiifr-ii muhalcfeti durmamrgtrr. Buounla beraber diyanet-i lsl6miymaSl6bederek miitenevvi ve muhtelif insanlar ye beynelbeger sulhii tesis etmek iizere zuhur iizerinde emr-i Hakkr galip krlmak, tevhid-i eylemig, ibadat, muamelit ve itikadata dair Hakka ve selem-i kiilliye miinafi ihtilAfat ve olau kiffe-i ahkimr nizam-r ilem ve hayat.r tecayiizata kargr h6kimiyet-i Hakkr temin ey- iimemi mubafaza maksadrna miipteni bulunmuglemektir. Bab-r tekvinde krtal nasrl bir emri- ken harbe cevaz vermesi maksad-r tosisine mfivaki ise bab-r tegri' ve teklifte do cihad bir na{i gibi gtiriiniirse de diyanet-i islimiyyenin cmrivakidir. Ve artrk cihadrn beyy.inat-r Haktan harbi tecviz etmeri miicorrct muhacemat-r idayr bir bcyyine-i fiiliyye oldugunda giiphcye mahal mfidafaa vc esbab-r tahaffuziyeyi ilti4ma yoktur. Beyyioat-r' saireyi dinlemiyen ve higbir mebni oldufu vekayi-i maziye ve bu baptaki ahit tanrmryao k6firlero, tigilere, bigilere bu ayat-r Kuraniyc ilo rabittir. beyyine-i fiiliyyo tatbik oluuur.r Hazret-i Muhammet Kurandaki birgoL Hamdi Efendi, minarr, mahnrzla ve nefsiniz- ayatr teyiden miitaaddit hadisleiinde cihadra le cihad ediniz demeL olan ("C;'rlr(J'r,! tlr^Ll) fcvaidini, bu ufurda mal ve can bezledecekayctini izah ederLcn (cilt 3, rahife 2640), bus- lerin mazhar olacaklan saadct vc aksi harekette dan sonraki sizin igin hayrrlr oldulnuu bilseniz bulunacaklarrn ufrryacaklart ukubeti agrk bir mAnasrna gclen (gytj ;fOt ,KS * .(.Jri) aye- lisanla ffmmetine tebliS eylemigtir. Bunun igiotini de kaydettiktou sonra di;or ki : aBu kayrtta dir ki gorek ahd.i Nebevide vc gerek ondao hayrr olan cihadro ilme miitevaklcrf vc bu ilmiu sonra tegckkiil cdcr dtvcl-i tslimiyede Mffslfigrasr da hakikat-i hayra ilim oldufuna iprct manlar dialerinin taali vc muhafezasr igin agrlan . vardrr.. Binaenalc.yh reyf ile cihadrn binasr ilim bayraLtarrn altrna kogmutlar, scvo Eove malhilo cihaddrr. buoun eranr da hariel dfigmaudan tltttr cenlannr vermekten gekinmemiglerdir. oefgin cehatctiue vc aehevattna kargr cihaddrr Ancak biraz evvcl haydolundufu gibi, Miislfiki buna tcrmiye olunmugtur. manlar tzcrinc cihadrn farziyeti harbin din <Ebubekr-i Cessar'tn Ahkdm-r.Kuran'da muharcbcsi olmasr ve Aday.i islimiyyeyo karEr zikrettigi iizere cihad-t cmval iki suretle olur. vuku bulmasiylo megruttur. Biiyle olmryan vc Birisi mahnr harbde kendisine lAzrm olaealc binaenalcyh dini mahiyoti haiz bulunmryau hayvan, silih, aldt ve edevat, erzak ve saire gi- muharebeler Miieliimanlar igin cihad mahiyetiui bi lcvazrm ve mihimmat-r harbiyycyo rarf alamaz. Milsliimanlarr rnomleketlerindcn eiirlp etmektir. Binnefs cihad ise tfirlii tilrlfidiir. Ez- grkarmeya, bilid-r lsl6miyeyc miistevti otmaya c6mle bizzat krtale girigmeh ahk0m ve vezaif-i mituf olan muharebeler zdhiron din muharebeci cihadr boyan vc talim vc Allah-t TaalAnrn ol- dcmok olmara, bu gibiler tarafrndan hatti o baptaki tevap ve ikabrnr zikr t tefhim ctmck, pkildc iddialar ortaya rtrlca bilo binnetice igin
(cilt
TARIH DEYIMLERI \rE dini mahiyeti haiz olduluodan bu gibi
muha' rcbelcre igtirak Miisliimanlara farz olur ve cihad 38Yrllr.
islim taribinde attl din
muharcboleri
Hazret-i Peygamberin agtifr muharebclerle Hulefay i Ragidinin, Emevilerin vc Ehl-i Salip ilc muharebeye girigen Sal6haddin'i Eyyubi vc cmsali h6kiimdarlarrn agtrklarr harblordir. Difer istlm hiikiimetlerinde de o mahiyeti haiz harb'
ler vukubulmug ise de gofu tam bu vasfr haiz defildir. Osmanl,lartn birgok barbleri de dini ma' hiyet atdrfrudan oulara igtirak Mfislimanlar igin cihad htkmiine gegerdi. Osmanhlar lg16'
miyetin baghca mffdalii ye roD zamanlarda ni' giri vazifesini tzerlcrlne aldrklanndan ve hilifetin Leoditorinc intikalinden gonra bu hususu daha ziyade teyideylemig olduklarrodan agtrLlan
cihad bayragrna Miisliimanlar tereddiidetmekgizin koguyorlar ve bunun semerelerini de iktitaf eyliyorlardr. lgte bunun igindir ki Osmanh tarihine g€geD harblerin goluna Mfisliimsnlar
cihad telakkisiyle igtirak etmiglerdir. O vaktin hilkiimetleri de muharebelere o rengi vcrmek igin sancak.r gerif agrltyor, Miislfimanlarrn igti' rak mrcburiyetine dair fetvalar grkarryordu. Cihad igin eD 8on rcdar olunan fetva, Umumi Harbdc tngilizterle nrfittefiklerine lcargr grkarrlan fetvadrr. Fakat ahval ve vaziyet gok de$igmig, dini telikkiler do za'fa uframrq ol' dugu igin umulan tesirin hatti yiizdo biri bilc gdriilernedi. Harbe igtirak rdenler vazife-i ci' hadr ifa etmig olmaktan ziyade hiikiimetin tazyiklndan Lurtulamadrlclarrndan dolayt harbo gidiyor, kurtulmanru garesini bulanlar isc big' bir viedani eza duymaksrzrn gezip tozuyorlardt. Gfrg
ediip yazdtm iki tarih bi nakz ii zigdd hamdolsun Arig'in kal'aatn ehl'i cihad Srirurf
Al&
S I Sol.
] Sofiyye rstrlahr olarak cihad
ile mficahededir. Yine sofiyyeyc diEeri biiyiik olmak fizere iki kiigiik, giire biri vardrr. eihad Cihad-r asgar, dijSman ilo miica' bcdcdir. Cihad-r ekber iee, riyazat ve nefis nefs-i emmarc
mficaheddsldir.
-
CtH.dD FETVASI 1o;rr:i :t61 1 I f*.1 Mfisliimanlart din oamrna harbc igtirako davct eden vesikaya vcrilcn addrr. Busunla gcng, ihtiyar, zengin, fakir bitiin Mfislfimanlar, bedca. leriyle ve mallariyle harbe gafrrtLyorlardr. Osmanhlarda cihad fetvasr ilk zamanlqrda cn bffynk din mcmuru sayrlan mfiftfi, ronralarl da gcyhiilislim taraftndau grLarrlrrdr. Cihad fctvala-
rlnltr
sonuncusu
Birinci dfinya Harbi mfinagcbc-
TERTMLERI
29t
tiylc Alkanlmrg olan fotvadrr. Bu fetva aynen g6yledir:
CrHAD-I MUKADDES (,./ri,,ta;) [.4r&.J Din ufruna agrlan muharebcler hakkrnda lcullanrlrr bir t6birdir. Arapga bir Lolime .olan cibad, din dfigmanlariylc harb etmek minasrna gelir. Kutri, azi: minalarlna gelen yioe Arapga mukaddes rrfatrnrn il6veeiyle din ufrundaki harbe bir Lat daha ehemmiyet verdirilmip olur.
CIHADIYYE (s'trl.) [Met.l ikinci Sultan
Mahmut zamantuda mararil-i harbiyeye kargrhk olmat< iizcre kesilmig olan siLkenin adrdlr. Cihadiyye Damtar da ondan dolayr almrgtrr. Pa-
digahrn ffginc0 cil6e sencriodc Lesilon bu rft kElei, eski ilili k lcri n srlleti no mfi rrv$ ola ra! rekiz dirhcm vezniodc ve onlarru iki'mislinc lrarip olmak izcrc 730 ayanndaydr. lLi yfiz para, yaoi beg kurug krymetinde olan bu riklcenin bazr akramr da lesilmigti Cihadiyyelcrin krymot-i itibariyeleri eski ililiklcre niepotlc Lrymet-i halikiyeleriaden bir cilfir lradar ziyadc yer yc tiyin cdilmigti. lki r"oo ronra iLinci dcfa olsralc da darbolunmugtur.
zgz (
tenlu orvlurnru
vE TTRbff.ERl
- ctlrAnclnlvYe .l g,{,LvotlYYe CIHAT loAnnsl ( 6,1.lrrl ore ) [ /oe. ] !'r- i 4n t{") [So/.1 Ramazaoiyye -i Halv etiyyo Evlaf Nczaretiudcr imrmhk, hatiplik, mffczzin-
gubolcrindon birinin adr
idi. Kurucuru
Clhangirli geyh Hasan Bfirhaneddio Efendi, 970 ( f562 / 156! ) to Harput'un P*gbab lc6yffodc
.do[mug, Harput'ta tahsil ettiltcn ronra 1000 (1591/1592) tarihinde Burra'ya gclerck zamant' nrn Halvetiyye ricalinden gcyh Yakup Fini'yc intisap ilo siilffkfinii tekmil eylemigtir. 106? (1656/1657) do tstqnbul'agelip d6rt ecno lradar Ey6p'te Natrgibendi tarikrne mcnrup < Baba -$Iaydar zrviycrir ndd-*LaldrLtar lolrri. Topha= no'do Cihangir camiine oalcil ile eivannda yaptrrdrfr zaviyedc irgada baglamrE, 1074 (1663/1664) aeoesinde vefgt ederok vasiyyoti mucibinfr ca' mi avlusuna g6millmfigtilr. IAkabrnr, camie nakil ile yakrnrnda zaviye yapttrmasr ve orada ilk ovvel tarikatr yaymala baglamau miinasebctiyle almrqtrr. Hrlifclerinden Murtafa Nohci Efendi mcnakrbru yazmrgtrr.
lik gibi vazifelcri tovcih eden idareye voriten addrr. Tibir ortadan talkmrg ise de bu vazifelcr yiuc Evkafga tcvcih edilmekte devam cdil. migtir.
CIHET (z++) IVak.l Taraf, yan domck
olan bu kelime vakrf rsttlahr olarak vazife, hiz' mot yerinde Lullanrlrrdr: lmamet ciheti, kitrbet cihcti, tovliyet ciheti, ccm'i cibat'trr.
Ba aoiktadv gemi*fr. gimali began c,fon Eglcr cihdta ak,l ba merkezden instldk Zrya Pasa CIIIET-l VfXfr' (*r r*r) lVak I Galle'i vakfrn rrrahall-i sarfr dcmektir. Buua dolrudau dogruya (nlasraf) da denildigi gibi <mevkufun-alcyh> vo <megrut-uo-leh> de denilir.
CIIIET TEYCIHI ( .J.-r a+: ) | vak.l Dini mficrsesclordeki vazifclere tdyin olunanlar hakkrnda kullaorlau bir tdbirdir. Cihet; vazife, hizmot, tevcih de tiyin demektir. lma*hk, hatiplik gibi vazifelere tAyin olunanlara imamlfa, hatiplige tiyin edildi denilmez imamhk, hatipkrnda da kullanrlrrdr. lik cihe:i tevcih edildi donirdi. CIHAT-I ASLlyyE (!Lr ir{+) lVak.l CILDBEND (-. .'t+) [,San.] lsine yazrlar, Vakfrn baqhca gayesini tahakkuk ettiren hizmetler hakbrnda kullanrlrr bir tibirdir. Mi- resim kigrtlan veya yaprlmlg r6simler konuladerrislik, hatiplik, mfiezzinli\ kayyumluk bu rak, oolarr bozulmaktan muhafaza oden, kitap gibi, bir kcnartndan bez ilc yaprlmtg iki mu' ciimledendir. Lavvadan ibarct kapaklara verilen addrr. Agrz CIHAT-I FER',IYYE ( -."1 otrt ) Ivak.l tarafrndao vo yanlardan bircr Liigiik gerit par' Vakfrn ikinci derccedeki gayesine aidolan hiz- gasr ilc baflanrr. Bug[nkii tibirlc karton dcmetler hakkruda kullanrbr bir tdbirdir. Bir ca- mektir. Cilt baShyan mAnasrna gelen ve mide okunmasr megrut Buhiri, Miislim, $ifa-i ilc cbendl den terekLiibeden Farsga bir ter' $crif vazileleri bu ctmledcndi. Liptir. CIHAT-I GAYR-I IIIINTAKA 4'ot+? ) $ [Mim.l lngaat resimterini muhafazaya (,at> [Vak.] Vakrfta, sonu gelririycn hizmetlor mahsus olal Laho mukavvadan yeprlmig, kitap bakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. Fakirlor gibi. hapalrna benzer bfiyfik ciizdanln adrdrr. Her vakrfta sonruzlulu tabakkuL ottirnck igin CILDBEND RAITLESI (.r,{-; .l!. rl. ) b6ylc bir cihct tcrcih cdilir. Edilmedigi tahdir[,San.J Cildbeudlcri koymala v9 kolayhkla agrp do vakfrn cihcti fakirlor ohrak taayyin cder. igldrindeli rcrimlori bulmala mahsu: gaPr8z Ot+r) ryakh vc yfitcsekgo kenarh rahleuin adrdrr. ZARUAIYYE GAYR-I CIHAT.I (ntt* a; [Vak.l Vakfro iLiuci dereci:do rayt- Cildbeudlik de dcnir. lan igleri hakkrnda kullaurlrr bir tibirdir. CibaCILD KANADI (c:L: at') [San.] Kitap yet ve hizin-i lcfitfipliik gibi zaruri olmtyan lcapafr ycrinde kullanrlrr bir tibirdir. Kapak, temirlcr de bu kabildea rayrlrrdr. kauad gibi agrhp kapandrfr igin bu ad voril( {,-rrr} ot i ) migtir. CIHAT.I ZARURIYYE lVak,l Vakfru baphca iglcrindcn olan, diEcr clm KARNINDA BIR NoKTA €.) bir tibirle, vakfrn baglrca gayesini temin eden (r11.; or,'.9 [l/ol.] Kara eahil, bog Lafah ye' cibotler hakkrnde kullanrhr bir tibirdir.lm"-' rindc lcullauhr bir ti.birdir. hk, hatipliL, tficzzinlik vazifeleri bu kabildcn CIN ( 0. I lMit. ] G6zlc gdrfilmiyen bir sayrlrrdr.
CIHANNUilA (tite1 fMtm.l Evlerin iiatiindo etrafa nezareti olan odaya verileu addrr, Farsqa bir terkip olan bu iibirin mioasr Alomi g6stereu demektir. Alelrilak yiilcsek yer hak-
TARTH DSY1MLBRI V8 TERiMLERI
ncvi mahl0klar hakLroda Lullaorhr bir tibirdir. Hiircyin K6zrm Bey Tanrnmtg ilim cizye-ile miikellcfiyet i-gin rt. I eunla1.siivliiv.or: nde
(c. lQ r. 324, nol: 6; cizyc kelimesi igin gu izahatr yazryor: lslimlar tara{tndan cizye ilkevvel Hazrct'i Peygamber tarafrndan tarh olunnrugtur. Cenab'r
Mubammet hal ve mevki icabatrna ve cizyeyi vcrecek olanlarla yaptr!r muahede miindericatrna gSre tak ir ve t6yin eylcrdi. Hazret-i Pcy' gamber Cubrao ahalisiyle ahd-i miisal6ha ettili ahaliyc her seoc safer ayroda iki bin ve receptc bin tahrm elbiee cizye vaz'etmigti. Her takrm elbigeoin Lrymeti bir (ukiyc) olmak fizere t6yin olunmugtu. Bir (ukiye) Lrrk dirhemdi. Yine Hazret-i Muhamrnct <Ezrch> ahaliriylc-hcr scoe teccp tyrnda tcdiye-€dilmclc Gzerc yffz dioar cizyc ilc akd-i sulh cylemigtir. Cizyc b6ylece bir qekil vc muayyen bir miktarda olmakgrzrn Hazret-i Ebu Bekr-isSrddil'rn hilifetinin sonuna Ladar devam etti.
Hazret-i Omer hil6fet makamrna geqip do fiituhat.r islimiye gofatrnca cizyenin miktarr tiyiu ve tcsbit olundu. Halifc ctrafta bulunan kumandanlara saLrh, bryrfr gelmig olanlara cizye
tf0
TARTH DEYIMLERT
w
TsnlMLERt
tarh olunur? Artrk kimrc. I"ta^ otur mu?n derurctiylc Abdfilmelik tarafrndan golcn emri tenfize masrtra dair cmirlor g6ndordi. meydaa brrakmadr. Daha roora tthd ii I takvaea mcghur olan Omcr ibn-i AbdilAziz Cizyc-giizarlar $am'da vc Elcczirc'dc bu- | malram-r hillfcto geqince lrak'ta gayrimfirlim. lunan hallr Mfialimiuden her birioe crzak olarak I lerdon Ll6m olaulara tarh cdilmig olar ciiyeyi yo ayda vcrilmeL fizero iki mcd bufday muayiptal ettirdi. Bu tarihtcn sonra higbir Miislimyeo bir miktar zeytinyafr itasrna da mecbur cizye deu altnmamrgtrr. tutmuglardr. Daha sonra cizyenin miLtarr miikellcflerio mevki vc iktidarr itibariylo tadil ve Bir noktanrn daha ilivesi 16zrm gelir ki o tiyin cdildi. Zenginliklcai meghut olanlara her da eizycoiu ehl.i Litaptan olanlardan ahndrfray ddrt dirhcm vcrilmck izero relcvi krrk ro. drr. Putpcrcrtlerle Mccusilerden lcllmiyeti kakiz dirhem vc orta halli olanlara her ry iki bul ettikten lonre irtidadgrliycnl_erdcn cizyc dirhoi ititiiltnel fizire yirmi d6rt vo fii miellifinin beyantna
gtire ( c. 3. g. 100 ) cizyeye yaprlan zam her !crd" mtsavi surctte vikr olmamrgtr. Meskt' Lat fi.tl daima tcnezziil edercL umur'i maliyo karrgtrlr cihctle tarhiyat her yerdc verilen fct' valar mucibineo v6kr olurdu.
K6prfflff Mustefa Pa;a radaritiode yine ili, oveat, edna itibariylc fig dercce tertibolunarak ilfistndao tl_19_1,J.1r1^gz^1pp.q+dtlf-4-g.hglj-rrfi..j . toDanln vautna Ye >leosle Jn.(msr .rrrz
[.'.nerr$i{iCohpa-h yiizlereazalirta.msqriy,s,lrelk
ara-
ru nuzui zui :itd{ilt'-''?;#:,i*i"'ffi#iq*$##,'dttlhs::t*::1'j'Jlirl;r*r*.yL?*: 3r,fl cpranderi6rqrarftdfiddrlcrdiriduf,bron:aCli{dfn gglfidltUJ lgd"'tUJ tl"p"'t ieJ F"p*.dsliSlqracftdfid&lcldiriduf,krron:aC$rubn Er tclamllk -ojl :lblblrl ssmac rvlrb oi.l tdruJtr dpJ,.ht uiU krSdd a.r&a fr rggdl rSdd a.r&afr rggot dHr sl ur &f *il de*tnhl pn :& riil sevlr lcr lgAmlt 'T"iJ;l .gCml' gt''$'? i Lerd,h k$d*qusqya{r r,is,Fitilrr#:i"Iiffiiflpe.1f4ii:.Ff,':[5[ffi ilfJ,',tr; ;,Hfilff ffiT,Hfl gr+ tarlnt d,f i'nilah'8'i"nrl&hiidbJefsdCiblrg I "8"1T;r&J: alreRla II
koltutra otururdu. cllee ifip os nemrd qlrtD-
fl
veV9.
I
k
e
.
tptr
-
des dse
lan nt ury nzitri nzlri8do*&rilah"*esair{i By6.rB? slerae Brn.ra rrah 1'tmyrt*drJi li[vndsorir'h.i' b r.,t i n tlff$[a"'i'i"fla?f*tl'f.EU'1".61-t;gf tiff;tnfpr;iiofla?t{ttl c li rl {b:-riac*66 { Bo dtitti.eia$wii,"tuirii'.*igmcd"ac*lciat dt i t ti. eia$w ii, trhs'.,i.d gmcl dtitti.eia$wii,"tuirii,.ryigmcd"ac*lciat *."-u1'.6-t-tip!ihnd$"rir,h.i' {b:-riacqBd + "ac*lcCat " tr i I,f,ivnaYoder'4f't vnaYo deg' .8f r kry ry ttl nen4+brnarnse*nhfabiHt{$e F {+br hawtu & nl 4a u i uA 1, c "'gh{ nl.at'tr:ab'$li.tlg,{rf,t'$-t,t'nltrdsryoi"'saft;f -"ia,Ji{ili?- I'ieise rl'tiislr.'lic} ,slvirrlvs .1"s tl I, ilpeuqs,'616g6r'jd# ,1rlm& tc0 avetp avrpbe}rmbuhb"ftpedtisr,616f6r3{i:1ts9 ,1r}m& uc& jaf,gt*l'riayrp6lln"'ft "il ;t!)cdhff,et;hI"dfe'u*tj3c'"'iutlfr"Sy'18;lsiI s I'p'l"iardt ntd *cid iaiort inlf &r Lgtff lJiiyf Be6l lho ift'E*ha'*aa-
Sf;tdil i-l.iI ,
j
'
'n*h*k'-
,ttl i*hmlfimiic}urhClr1idrgitlunqft#rtyrttnct hmllnivcbrrkdrfi"idloltlurnnhrCx,n*ilnot 'offi6ipl'd"frUf"t""d-aE 11ft1a{t'&llErtfar,i$e9nttl.
ffiln,*w
*09
-
i,rq'tncr?,'l.1uet"rffi dff:ffitl;i"r{,,jl1f,ffi i,f{fjHffiUf:,f *lgtrd;'#; i[{;+-$tlffintf"uro s.rerririm idis iraaim I tarpl: rskarirbn aFdncoiru\pnp"kirl [ry**
-r*{*;$trrff
,*-ffiH"{&{I${H$l",{;
"ffi'lfiii"#;,,;;finS.hfliitf I Er**tf'ur;rsdtlr$rurf..it trjen#lrono .t+'l?r *T l"T'?T"*"T.,t-ettEafttqter'ttr#trtt rstrrim Sll*yr"4"n"ttEa'J*efffi0" gfl?fAg rtPrhf .slYt8lff/f il
Ini'ffi"ff5io4rg#il
ouuo #r&+\*lindrseqilt[1"e1r,r ilT#ffi H:ffi>tersr{iie ;fr?ttdh';drr;""#iiri,ffi^diffipa{;f,iffifri, ,;;:gl5ltm-rgs$llffi'ff Lgl*;lti.;;l,rffi ''*ffi 'l -irsM cAbdiilhtnftts}ts&r Hdarr'}uftulrnauifa ,t;ikd'r;{B liiflq"ffiljg;i{gf"liyn'C6t'-"*+qbJ} ,l tii."oi'I"t, fakit polir buna r$.,;g6lA#l.'u"r.dgs il Tq{" oliirehctz{xsl-rdkffi:rin*hci:rl{teyrnlafb iiir"rcsn1ebipyp,sdinsQtgu$ttasp-ts{i+'
;ii' il tll$i:attr*rnresn'elbqiuc&lealeldi}iDfilt' iordddd'diird::
**lqi*au*ebi*,i;aq+dt"reerr"itr,iii+es,**
rrli xriyns ichria;i;*ili?.5uE'tiran+rr*u
'1rytT*"$l5dda
il
"*Tqi'l
quh*iitgar#*rnhrf"
il ':l"Sh$a11hffiq'3arsshu l?28{d}"neneAae$t,ttu ;,,"s,*"-tki"*.edilh"r.ricare }sirn kahr+ .rn*i$titgvos*irprn"- ilil dnffi"u$'liJuttitr'ay hm{r:leelhsenfl,+ddlrr"t*isflfa ,$F:'lX)tgilt'S+i'd?f f?*I$€fan&ll€Afl5l#ttttu *$it!si?*"fi'hq1mtul,t'H$ gsrsclennr$al rifirai.smr,o rrarrrrr, ;rr.,"i-"i.r"r-"r",o ll -fl}{m#mauffi
;,*
""
Blf{isallla'nye9flffii1.:qfi}ffi :brst*albirsgrniiu$lhsrsrrt "cfrfldrpn ilhtrr,hm i[ -d$B# El"t}i'itt$g6la rtpy.|661err.rrrid >loe ll -ifi*xr";-irwdbtdryd*"rr;iier*iitr-,ii cAtit.u-,nUiliir{a$q nnFed nnindCl4+ue*rdi e*rtyri{rsrttdteurfironklerJlrti6 a*rdisrq:;prif**) ll d,edilsts'ri'xJsllde'$osnri"+ilelfti buz+rucakhrd ii trb.8*:n: q"grhl4tap.tgr{hrrt*:{a{tri ,iqlimiye#r"hsj'r.if$6 v6spJar6,*iitQr4"rdth s"ia il ra,rlm$irxr{-"\. \ft{l.Flfrt &Eh}arlrs".;.slily;i
-herrrtsdcGdbnndrcis' tcceirslgsgts?gF,rFdqr ii +f*lhnnndl*lnnyi1ji'il-tfnig;];?{-nffi;i$fi$: t rpe! kr y-;;ri"qffilnnr,Cqvds#"fi{ll}-ilil&sd;df tuinrdatihdeoiun,hqrx'qdsuin" il "ig!l rr{it*trrm*$rde"g.+issg"hi'sfia'tqt'tfrrgJu$ ll ptrngu"tivl#'iA*Cnpnrpaattq*dp,,hirxyrd0oe-i HdEtd{ BmkEro+i$"derussl"*}"&-rA}d'i4}"mlt il gsxtntanin sntd;n?iv;iitdz?$ifilal "gld,,*lgtr' sBliq0gvsriltjbi1'e**umurrg rnisn{igti sBl3msvs,6ltjF.t'e#+'nurrH ,E€P,$' ll!l -faljp,,siirs\qi .bd#,giir*ki r'}ebe"et* ih*ss.-geiiatrt;-iesinrlra$q*d rgts.,s' .ibi1r;*?:ryahtt"i8f -'nteqa,$ hlnitnwifate u'u'$t&prtAhqst,'Estnvridfte*s- :l n*la."4il'lsfh+l56ht,."h."-rrgl-tr"hil+JEhgg"gbii vsi {!il{z$1ss5t n9SHTJ$€eVa8}lrd"fd,Ii cclA+i vfii jl mnilrui"Sir.B&],HEuridlr."9"gu,?"rf,IllflJtt*n\z*?sr''iehnasvd ,[thl$ de ryrnl. trttt{tq tsctB{RF 'PJ?i,' 'iFBF4ts}g ,tEtth} 1l #ru9HfiIrn$fv4aP&}.r gAifn$fidsSlFti?fncBUqil 4*'udi.nenrto ssdi,'ti imec aboilad edvil rid il-Um ,fd$a -""u,niFrti;thi, dirsT <Mshilrafrrnrtlv*ttidia.lsa#s{h!.i,ris- I -trypr.91.i"nRah*,,H${At,lqdq{iklfn n1'rl',ry f,',f taoburda bururdulu ;;';1";; *iuQd*-*l- ,l fidti{;f,,iftil;"Tifi\'"?fdhi.*;t"i..h:irmii'
,+',ullffi '
Pekala tabanea rle vurulabtlrr. '$$i+T${ui{$$i${'$$1g$f ffl(?dan -'-' demiq. Bu siiz ne gekilde ve ne
suretle ise
#ffi*ffi
Hiff'i;:F?,ffi
ff ih: sIe lrflra un*tdrrea"'l.ntng'vrt!"Jolntrr ]k \gn, nif4gry*"ijb"*frb9, rretr*ryysdr* +agrdsirilSe 2e$096\ sdbsE'mnnsc-' nrpn*tC%isrllbtiil ttpna sgtgrtU[F,tUd6"gdJ. I IliSr laHedwhags voziadtgLhle*ids&arelsrdd4- | l-Bf,rAquscgrE.h*qm,gtridaruegtlr,n g[eliyat'
ro8
renln oryturrnt vs
tan ronra grLamadr. Selimhk bitince horlcer, Lcndisi bagta otaraL, rosmi elbircloriri
rBRlMLnRt
dfulordeu ve habcrlcrdcn de antagrtdrlrna g6rc
d"Sl- bafta gfinleri 6lemin ilL hilkat devirliriuir bir tirinco araba ara binilip vo hafif bir alay hamireli gibi mfilihaza olunmugtur.r linde rcyrana grkrhrdr. Hiiot CUMA TATILI (,!t i {.a) [/da ] Pazar'rn hiikiimctgc rosmcn tatil giinii olarak kabuldndeu ovvel cuma, resmi tatil gfiofi oldugundan bu mtnascbetle kullanrhr bir tibirdir.
Mfisliimanlarca bayramdan eayrtan cuma haLkrnde yilksck 6lim Elmalrlr Hamdi Yazrr Kuran Te{sirinde (e. 6, s. 497L-4972) gu tafei-
l6tr veriyor : .Cuma csasr cemiyet ve comaat gibi toplanma vc dernek minasiyle allkadar olao cuma, bizim de bu nam ile bildigimiz mal0m gfiniin irmidir lci Miislilmanlarrn hafta beyramrdrr. Tcfsir.i Keggaf'ta Pcygrmbcr alcyhissclim'dan 96ylc mcrvidir: Mfrhcgya cgledi
ana etbab-t sultani
feori Ahteri. uElcomad : bilfctih cansrz vc Lu' F"lrti lirar"den'bir taht-t 6Ii kurda gahane I tiliu olmak vc yafmur yetigmedik yer ve 9ol Ana b-t ak digba perde sekti euph-i nurani I Li anda.yafmurk:lT"l-l' Senc-icomadter' Q*ar& ^o*ig-, perdcdcn ta'xim ile depran I vrl Tatap ct a"r" ii, tacq zcrcndfid fr dirahtanr I !::,i: .Tilhi ..ccmad'el'0li ve cemad'el'ihirc bilfcth-id'dal fihima> fihima>- diyorek iptidasr iptidasr.-manzum maDzum amm. o tdc fr tahta Tcnczzfrl cglemcz ammd trt t, ikbali titrii I uitrctu-ia.aal b"l.t:"" cumada comad lifzrndan kclimcsini ganl Buna kayil degil zira alfivo-i gcvkel fr I Nice miiaro lirmigtir o tic fi tahtt negler oI I retirin cimin fistfin oldu$unu s6yliiyorsa da
.
Qiinkii ana l0gat kitaplan bunlartn I ranrlryor' zammivlc bagladrfrar bildirivor' Meseli Ana taht atm6n-t ad,l.oc d"ilrtiir I :i*i: vlukulu:.,tctti: zammr vo dahn fctbi vc olif i iu tac fr tahule dilngaita^ti-t hJ*n"gter,re c.Tzant I Taaktlah zchi ,-ltai-i attyo-r'^;atk ano I T:k*t ilc.luali vcznindo maruf .aylTrn irmiait' c"*eddcn mchuzdur"r maltmatrni' Kemus Ktderban cglcmcz bab-t hamagunund,ak)goont I isc duberi veznindc Arap aylan Cihanbdn-t mualld pdgc kim g.n.dan-t gcrienl"nl -l l:t:"t"ti . .-.--. irimlcrindcndir. lki ayd,t. Biri cumad.ol-0li ? , , . -, tcmtn ou'-, oaut ' , cenaotnaan ' Jartuae Pt$ant L._ ,: Ve bu ma'rile ve mtn cumad-el-ihircdir. . ,. ,. I diieri ^ ^., vtnan-t ,cQKce.u tan.n Serrr ara tehtnraM I Serlr-r adl fr d,6dtn d6ocr-I ccm e6hq dc,eranl I couestir,ki gayr'l munsariftir' Ccm'i curnadiyat . lslEmdanevvel cumad.cl-filAya(cumadi ,, r. r , r.lcclir. HUlaQencl-r muattdm padtran-t matrtr u magttpl ' I :bamse) vc cumadel-Ahireyc (cumadi ritte) der.t . v t t t .:, -rr ICgdne ltQtls-, mul3-l dnan lsEcndu-l tdhl I . bcainci vo.altrncr ay olmak $erefbafu-t scrlr I caltanat rcrmagc-i a*t"t I lcrdi.'-Yuh-arrcmdenLlimda (016) vc (6hire) vc M&himcdz-t adalet rcttnak efzdy-t I touait-olundu' l1:ttt:'Vakt'itafsilatrnr vcriyor' ^a""i^ont $ehingah.t adalet-ptge ot,t',n Han.t e(Int li. I Anngfrn tafufrtacetmlsmfrheggalfit!-igczilani
vacuaryIe hasat-t'tizc batda mnlhr
o'ftr\t,
I ","
,"]*l"liTrJ*:;:::#::,fi];ttil
TARTH DEYtMrsRl
e;crio bircr irimlci vardr. Nitclim cunad-ol6li (hanin) vc ihirc (rcbi) ilo mfircmme idi. Dcf'r-i nniycdc crami-i guhur yat'tnr murgt oylcmoloriylo ol hcrgimda imral-i rcmr rcbo. biylc incimad-r uyOn vukunfima olmrlla phroyl.i mozk0rcyno cumada rtlal cylcdilor.r Ahmot Vcfi.k Paga da (Lcbcc-i Ormani)dc iifretilirdi. Bu fenlerde ikmal-i mfimarece vc mal0mat edcnlor umum ciindi ,afalano tasdiliylc acemitiktcs grkar, iiet t ciindilorin uDvaDr olao lcrvr zrrzds,n eqs rsd sJj+lveb _\ n
[lnru
o*u{ r nt
i
.
186$t ad d
r
r.
I$lsfth
d* r" lhitipifr etde
P-tRcilF,
:l i l sc
np
ure'J< s gu [u
g2*Pnfffe
I V a k.1 Ca m i I e rle
-+r
f gg,9ro\6r"if
r#fil
mal0mat
vcrilmektedir.
. .rbrsl'rslo
rA i.Qftd$ lpd"rrn h+r+n [q5H nilifl cfiss Enl erhdee e $nr *-t'rbt*n i ci'&t bil v* r St I 4t r,g". g rak cdit tk bi o ia i rafu b:, v er blp r4ec i trte EqR$*heq $i5lertreiih*s$oi rai grm I rlsla r,E rrn ! tree a
a
;
m r
rg6ftg1ih
trkae'fjil0 $#t'' ttsh'!
tivli'itbgifi a#."berl*{+lvalrilrun Fs r$ifdP I'i C e a$lp h ir a n if it* *r " nq,rift
s'dtrft aYm',f -*u
cenrilardta.F ulu rera rt€ x#*, hirr p tao Jm iNlr rrrU or iit skipr gi bi
ubiltlik
**n{in rEirai'lccahffrl*iaeu
IUU?Ehi'
rc
Sal Ati g
4gn
[ttin*|""
5dJi1 iia,." d i
rb
tF'k
r. r*A ts{w $f} g g [9 ttii ri"'lfr I g I g g& ffit ii hd+B
.
#.r g{'gr"arw b ;to t f;wrulrt6nrnnasf "a"aC#Eqand la tdsr*dla 16h,f 6fingal. sair tarilcatla rda .cfi neydi sanklo
l
re{
td
cl egil'ld
*;3
cbn
ntnl i ttl*l
r+rJ drur i r e Jr ii >l i .3r/ g,gr+f u
i2
I
t.l rtil* I ".ht['ahi "pJg'lgrt-
gfr tsarsrtrgr 'tffl lts{urf, "6k'1,i4fu fi r h \im'%isnu iail " srlarn mnnr"
'a$di {,hr tibirdir. cii#ailr*'gi{yet ilihxir;f:Im6s neb -elzi >lcmtr smi onigihTJsl i>lac :l:rc1iO n n spdtl)# t6nse* 6t. r'd/,irnJ.[Ssrbhds]..i1 m r
r1d1tei15gpilsklrylart l6h*aorrts kitaFJtsf r+!iEsF
duklarr mahfazantn adr idi. $imdiki CuQtelfurh e r i v e .blrrAre t i F.iwagl 1.d il.r- ",$" {El.r f lll ul r yFl { p' g.fi l'+l x t uhH ak ra d s, i ngr {tlfi k rf s'rtfi e ;f fl Ff " " "d ql$n.c'iS gmk$ gt{s+sClriffl"rkr*,F'rnta+n't eseri sayrlabile',:k kdiaitrglibelilbrirrlefivl" eo I s ud sg rJii h"(e$r { f t&},$,st f tOfldil} a e " ck uSroAwbridft gid ndnrllal nbnefi{hd {desb i
*fri*';
3r9
TARIH DEYIMIJRI VE TERTMIJRI
Kyrulu_ru Berberiyye Labilelerindeo ( Sus'r birdir. Buoa li ir:h*jdcm rr[re7 nbnrsrnrsn- relg? l \c/. ire ii ni3 rid rstdigrsra:1. !ree rmer>l rici :larsh'rvs rli uit'lonitd r-:i'r1o rlisgrrfil :lrrraiurgi qilriX .r!crc i'r*';in*Y l.i.'rh.; f 1..r.'; i:!t! i{,IA,i gi 1s:id i-!is sra .lh'iel're[:sssd qrird rrslrrbep -r:'g .ncllrev rbs irs!rnslJiiaa''i rici rrlrnellu>l rbnr,l>lar{':r,lnaq*i rrl:rr2 sirli'rsI sh:l!ir1c.tr ?mtrr i:irni niairslrsjri:tr: rrbep rmeri :id n!nirol:nr;rii'il;,:i lgrid i-lri3 .rihriCi: riLap t*p.,g sh *SaiJsrue tergrd 'rl!rism cr:t,rsC >ir,:iio rJli'rsd r,i' rnrzri rrIiL ,r.lrnrstqc>le[A ril,.rh .sbiidi:.J err:oe nsbnC) .ibi rr';s,1':sJJsni .:'1 -islrgsd>iiiliiri r:$ib ev rpe,idiiliiJ ga-.i srno;: obr'rerqr:>in!A rclrrrrhcJ .ibi ebrsl i>li crrsii -sdtilsrni .rllrn!ri3rls1 rirg:rarJ i:rni'ri,-i nsr.'lri i iir;s*ir:l e!ri r i:riIiiIiir{ cbnrrlrlr,v In:lr, ri}-{ . i I-': sI'i iilili:r,., J;;rls ii;;-*rs nrL-rr!i:lo ir;riii, g:slnc .ib'::1cg '::itic,n :nlsi:U .rb:ev lrrrl6r.u i! rrr,leiic i ::r:e,lrrr.rfl -'rlrgrrgnusU r:l;lsH lismei riierlorq nrlnZ ilroJ ruleJall rbralrrle rnrbs ndc, galrnmak kelimeginin , .kaPaot, emizau)
Yo
ellGB'
gcno' namlariylo ddhildo vo aahildo mahguran bnyffk bnyilc yorler yaptrrrlmtg vc bunlarru hcr bircrleriuo bircr emin, naip vc kitip tiyiu cdilmigtir. Buratara golcn mallardan deniliyor. ve
TARIH DEYIMLERT VE fiRIMLERI
326
Mevlovilerdc Sultan Divani, girdarp yapmrt
iizerinde durulmasr
ve saf Eysftn devrottiril-
velelimete siilfitc ctmieti. Qtukn llin"i neya- rnesi dolayreiylo saf ayafa vcrilen isimdir. Seztt zamanrnda Anadolu'da yer yer qrkan ihti- ma' egnasrnda, tam bir garh atrhr, yani sa$ lillore Karahisar ilerigclenlori de iqtirak ve ayak, kaldrrrldrfr noltadau diinfilerek yinc oraya Sultan Divani'yi bu hareketc tegvik ctmck istemiglcrdi. Sultau Divani bu harekete kangmamali igin girdarp yapmrt, baErna bir karpuz lcabufu gegirmig, keodisini meczup g6stermek euretiyle kurtulmuqtu.
CARDEH MASUDI-U pAK (J't,.1*.r2!) .Srt t I On d6rt pilc mAaum dcmeLtir. < lsoa *ageriyo l olanlarla tarikat erbabrna gdre on iki imam ile Hazret-i Pcyg"*bu. v" F"tr*d-?ir. Bektagilere nazaran on ilci imamdan bagka ayrrca.on d6rt misum-u pik de vardrr. Onlar da gunlardrr: ' 1.
il{urtaza -
2. Murtaza
-
Muhammed.el-Ebubekribn-i Aliy-el-
Abdullah ibn-i Hasan ibn-i Aliy-el-
3. - Abdullah ibn-i Hiireya ibn-i Aliy-olMurtaza (Ali Asgar) 4. Kasrm ibu-i Hflseyn ibn.i Aliy.el-
Murtaza -
5. Hfireyn
6. 7. Bilsrr
-
Hfiseyn ibn-i Ali Zoyniilibidiu ibo-i
- Kasrm llo.i Ati Zeyniilibidin - Aliy-el-Ahtag ibn'i Muhammed-el-
Abdullah ibn-i Cafcr-ffs-Sadrk Yahya-el-Hddi ibn-i Cafer-fis-Sadrlc Salih ibn-i Mus-el-Kizrm Tayyib ibn.i Mus-el-Kizrm 12. -.Cafer ibn-i Muhammed-cl-Taki 13. - Cafcr ibn-i Hasen-cl.Askeri 14. - Hason ibq-i Hiiscyn-el-Askeri 8.
910. 11. -
CAn E RU (ral.1u; IKrc,l Yeni srkmafa baglamrg, terlemig bryrk hakkrnda kullanrlr bir tibirdir. FarcAa mffrckkep rrfat olan bu tibirin m0nasr diirt kogh demektir. Diger bryrk tibirleri gunlardrr: Burma, ter, nevhad, gaytari, krrprk, pis, prra!8, yastrkh,
. O gqlak kaglar olancd pfr;'ma:' Yakqnr mt kt dcne gdr cbrt Sfimbiilzadc Vehbl
qaR ERKAN-I CUVANI (.rt:t iK.,;r.rh) [.Sor.] Eskiden padigabrn hueusi hizmetincle buluuan vo enderunun bfiyiklerinden olan d6rt zat hakkrnda kullanrlrr bir t6birdir. Bunlar has odabagr, silihdar, juhadar ve rikibdardr. Padiqaha miruzatta bulunmal ealihiyctini haiz olduklarr igin bu diirt afaya <arz afalan> da denilirdi. CARH (C,t) [So/.] Mevlevi tibirlerindendir. Sema' odilirkcn direk denilco rol ayafrn
konurra, bu harekcte rninaltna olarak, gargu tibirioin ortaya grkmauna rebobolsa gercktir. Fatih'in Arapga VeHiycsindc Aargr tibiri yerino el-cevanib.tlCASNIGIR ( 4fub ) ['Sor., .4s[.] Solra orbaa, v9'diler bir valfiyesindo do bavalay hizmetlerini g6rcnlor hakkrida Lullanrhr bir t0birleri kullaarlrr ki, hcr ikisi dc aargrnrn tam tibirdir. Bir krsmi padiqahrn gebsrna maheus hargrlrlrndan bagka bir gcy degildir. $arhe pigccck yemeklerin levazrmrnt hazrrlarlar, bir gargrlar ilc bcdertanlann bu bigimde yaprlmasr, Lrsmr da saray mutfafrnda pigeh yemeklorin bitfio giyimv6 ric c{yssrurn birycrde buluuup tevziindo hizmet ederlerdi. Bunlara ezevvakini' ratrlmau igindir. lstanbul'un Bizanglrlardan Lal- hassa> da dcnilirdi. Baplarr ihdas edildigini kaydettikten sonra bilihara bu vazifelerin to' kcscfir vc ehommiyet pcyda etmcsioe binacn icab-r hal vc maslahata giire difer unvanlarle momuriyet tegkil edildi$inden gavuglann vazi' fcleri earayda <miiczzinlik ve musikihanhk vc mehterlik ve mevaki'i resmiyede alkrg hizmct' tcri ve saltanat mahalleriude emir buyrulan meralihi rfiyct otmck> 'gibi $li derecedc' illore iuhigarr cttigioi bcyan oylemektedir.
TARIH DIYIMTERI Yine aynr Kanunnameyc nazaran (g. 19) gavuglarla k6tipler mertebece mfisaviydilor. Takaddfim igin krdeme bakrlrrdr. Ycridilorin, diui tegkilit rilsilcriodo qavug un- rtlilesino narrl iotikal eylemilse, gavugbalrhk ylnrrln muryycD blr dercco adr olerah lslla' da iylecc (eevutt un volotcsino intikal oylc' uldrlrnr g6rdi!fimfi2 gibi, bazr tarilatlarru, migtir.
,.'l
ol*
;f etf r
TARTH DEYIMLERI
vs rEntuunl
337
lgmail Hakkr Uzungargrh Osmanlr tegkilitrnr tctlcik ederkon (kurulusundau on beginci agrrn ilt< yarrslna kadar Osmantr lmparatorlufu tegkil0tr); (<Tiirk Tarihiniu Ana hatlarr> eseri. oin mfisveddeleri seri 11 No.22) gavugbagrhgrn
olan difer eghas qrkardr. Kanunnamede (s. 509)
ihdasrnr YIldrrrm Beyazfi'a kadrir grkarmaktadrr.
karlar.>
Qavugbagrnrn
buna dair 9u tafsil6t miinderigtir: <Maslahat tamam olduktan ronra gavulbagr
alalar beynindeki
FAtih Kanunnamesinde (e.
defterhaneleri miihiirledikten soora yino sadrazama teslim oderdi.
Yine Tevkii Kanunnamesindeki sarahate gtire (s. 509) .vazifesinin hitamr izerine drgarr grkmrq olan gavugbagr sadrazamrn yemesi igin Matbah-r Amireden yemck golinec tckrar radrazam nezdine d6hil olur ve sofre ibzar olununcrya Ladar kalrrdr: uQavuEbagiyle kaprcrlar Lethiidaer taamrn iiniince igeri girorlor ve Matbah-r A-iro huddamiyle maan eelimlayrp siniler kuruluncryadek durur, badehu yerierinde taam yemeyo gider-
alem, antn altrna kaprcrbagt, anrn altrna mirahur, mirahur altrna gakrrcrbagl, anrn altrna gagoigir-
altroa
sair b6liik afalarr,
anlarln
gavugbagr, anrn altrua cebecibagi, antn
altrna topgubagr
oturur.)
'
Qavugbagrlarr Kanunname (s. 15) hizmetkir
addediyor ve bir i9 igin divana dihil olsala' oturmalarl caiz olmadr$rur tasrih ediyor: in hafifletilmig Eclclidir. Riizgirrn tesiriylc giderken scs grkarmat sure- ta kelimesi igin, izahatr verildifi gibi <curmuk> kelimesi igin de gu tafsilAt mevcuttur : CAVU$ $EBKULAHI (o >v-:,j sttl [Krg.J vezninde huf iizere giyilen gizmeye deEskidcn gavuglann baglarrna giydiklcri Lillah- "Usfur Mal0m ola ki ehl-i lffgat'in beyanlanna nir. lardan birine verilen addrr. Qavuglar bu lciilihr kadar olup ay8grn arkasrnr giire huf: Topu$a gece giydikleri igin o ismi almrgtrr. Eskiden gidenir ki haleo giydifimiz ayakkabrna setreden yilen kiilAhlar gunlardr :Qrngrraklr lciilah, helvacr olacaktrr. Selef'tc mest Araplar mest tarzrnda kiilAhr, zilliillfi kiilihr, aggr kfil6hr, hrrsrz gece gfina krsa bir giyerlcrdi: Fariayakkabr koncu kiilAhr, renqper kiilihr, has ahrr kiilShr, softa muze ve Arabide huf ve tarib ile muk ona side kiilAhr, levent kfi lihr: derlcr ve Tiirkide sokman ve cdik vc tumal (din!-r,lt) [Sd.] il-orler ve curmEk iermuze muarr6bidir lci Feri-* CAYIR VOYNIII(LIRI Voynuktardan Istab)-r Atttiro hizmeline gegen- side ona gibdas dahi dorler. Tfirkidc aizmc vc ler hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. Qofu Bul- nisvan gcdik tibir ederler ve Anadolu'nun garlardan olan voynuklarrn iki tiirlii hizmetleri Srvas'tan iitc yerlerinde teralime ve, rustayi vardr. Buntarln her sene bir krsmr Istabt-r A-ite taifelcrine mahsus postal tibir 3lunur bir gtna hizmetine gelip gayrr bigerlcr, birtakrmr da ayakkabr dahi .vardrr vo ol gizmc aksamtodan gefcrde seyisliL yaparlardr. BirincilerinG gaJrrr maduttur. Velhisrl bir kat ayaSa giyilcno huf voynuktarl, ikincisino dc scfcr voynuklarr adr deoir, hiffetinden nagi. Halen giy.digimiz mcrt gibi, muk dahi budur. Anrn fizerino yinc her "crilirdi.
Divan-r Hfimayun gavuglarrnin imirlcrinden idi. Kanun hiikfimlcrinc gtire verilon cezslarrn infaziyle meggul olurdu. Qavuglar lcitibi ile bilhassa ulema srarfrntn itibarlr gahsiyctlerioi miidcrris, kadr, naip ve emcalini tevkif-satihi-
3{o
TARIH DEyIMLER1
nc g0la ayakkabr giyilebilirse gurmuk denir; bizim gizmc gibi, ve gizme sermuze muharrefi olmak melhuzdur. Gergi huf maddesinde gizme, buf aksamrndan tahrir oluodl; lAkin grplak giyildigi itibanna mebnidir, Yoksa mest izerine giyilirse huf rttak olunmazl curmuk denir. Pes biribiri iizerine iki mest giyilirse igindeki huf vc mulr, fistiindeki curmuk olur. Srhah'tn ve miicllifin muk ile curmuk'u gey-i vAhit olmak iizere tefsirleri miiliyim defildir.' Zire muk muze, lurmuk germuze muarrebidir. Sermuze Fariside &st, 6n demektir. Diirr-i Muhtar-ve' rair bazr kiltiib-n frkhiyede bu madde tahlit olunmugtur. Mefcr ki istimal-i vefiresiyle muk istc giyilen ve curmuk anrn iistiine giyilene tahsis ve rtlak eyleyeler ve Mavera-iin-nchir'de hargin derler ki bizim kalgrn dedigimiz andan mehuz ve muharreftir.> Balrkhane Nazrrr Ali Rrza Bey nOn iigiincii Asr-r Hicride istanbul Hayatr> baglrkL makaleler serisinde (Pcyam-Sabah, 20 / Mayrs / 1337) kadrnlann giydikleri qedik pabucu giiyle tarif etmigtir: <Bu gedikler iikgesiz, altr diiz vo koncu iin tarafr daha uzunca bir nevi mest olup pabuglar da mercan terliklerine miigabih
idi.) Yartm pabugla gigfip a poslal gediklerin Olma sokak siipfr.rgesi kadn kodtnak oI Vastf
(tv)
lMus I Biiyiik salPara demektir. :.Lehge-i Osmani" de suretinde izah olunmugtur. Ekseriya geng ile birlikte kulla-
CEGANE
atlrrdr..
Verir bagka halet dil-i istkane ; Bu dilkes havada 6u geng ii geganc Muallim Naci .AIup ginc eline mutriba geganelerin Yfrrekte ognasa hegheglerin teranelerin
''"La ' . CEGA TUTKALI. ( Jlajb U
givi bedcli de 49.280 akgaydr.
Muharebo gemisi kadrrga olmakla borabcr mahdut miktarda daha biiyiik gemiler yaprlrrdr. Bunlarru 26 gift kiirekli olanlarrna (mavoar ve 26-36 gift kfirekli olanlanna da denilirdi. Mavnanrn boyu 65 zird, bag yiiksekligi 12,5 , krg yiiksekligi 20 kanE olurdu. Kilreklerinin her biri yedi kigiyle gekilirdi. Bir mavnada yirm diirt top bulunur, bunlarrn sekizi baga, diirdii krga ate; ederdi. Orta hattrnrn raf vc sol tarafrnda bulunan on ikiger topun hcpri bordaya gevrilmcz, yelnrz mangalara konulan altrgar adet sagma topu ile bag ve krg tarafilda bulunan iki fig top bordaya ateg edebitirdi. Top cihetiyle bir harb filosunun en kudretli gemisi olan mavnada kiirekgilerin bulunduSu mevki bir giiverte ile muhafaza edildifi gibi toplar da kfipegtelerle mahfuz bulunur ve Dam-
lular lombarlardan grkanlrrdr. Bir mavnanrn miirettebatr 45i gemici, 30u topgu, 150si muharip ve 372 si, kiirekgi olmak iizere .597 lcigiydi. Direk ve yelkenleri kadrrga gibiydi. Her mavnanrn ikisi iki ve diirdfi diirt gengelli olmak iizere kadrrgalarrnkinden daha aSrr altr lengeri olurdu. Kerestesinin masrafr kadrrganrn
iki misli, yani
112,000, givi masrafr
da 241.472 akgaya vartrdt. BaEtardanrn
boyu 56-72 zirA idi, dilcr
g6re yaprlrrdr. Kiireklerini mavnada olduSu gibi yediger kigi gekerdi. Bu srnrftn en biiyiik tipi olan 36 gilt kiireklisine, kaptan paeb'adr
ona
Qektiriler harbdcki vazifelerioe giire srnrflara ayrrlmrglardr. Bu srnrflar teknenin biiyiikl iigiine mfi stenitti. gaya mahsus oldufu igin, <papa bagtardast> deTiirk resmi tersanesinde gektiri slnrflart- nilirdi. Toplarr ve yelken donantmt, mavnaya nrn miimeyyiz vasrflarr qiiyle tesbit edilmigtir: beuzerdi. Miirettebatr 84 ii gemici ve topgu, 'Kadrrga : 25 gift kiirekli, ensiz ve uzun 216 sr muharip, 500 ii Liirekgi olmak iizere 800 bir gektiridir. Boyu 56 ziri, bagyiiksekliEi 11, kigiydi. Ahgap krsmtntn mesrafr kadrrganrn ii9 krg yiiksekligi 18 kangtr. Kiireklerin her biri misli, yani 168.000, givi masrafr 308.000 akga d6rt kiEi ile gekilirdi. Bag taraflarrnda on iki tutardr. olkahk gille atan bir ve bunun yanlannda biraz Bu iig srnrf gemide yalnrz birer filika daha kngfik kolonborna denilen iki top bulupagaya mahsus Paqa bagtardauurdu. Kiirelrlerin arasrna iiger muharip otu- bulunurdu. Kaptan sr gibi ayur ihtimamla yaprlmrs difor bir battarda rurd!. Mirettc&tr 35 i gemici, 100 ii muharip .-di'ha kullanrlrrdr.Suna da Siyadctleri "u baghkh bir tetlcik yazrsrnda (Osmanh Tarih vc Edebiyat Mecmuasr, adet 19, s. 430 hagiyesi) Osmanh gehzadeleriuin gelebi unvaniyle anrlmalan hakkroda 9u tafsilAtr veriyor: (Hanedan-t Osmani gehzadelerinin unvan-r muhteremiyle
yid
olunmasrnr iptida Siileyman
$ah-i Germiyani'ye damat olmak igin pederleri Hiidavcndigir tarafindan Yrldrnm Boyaztt Hin'rn niganr'nrn irsaliyle yazrlan namc-i h[mayuaa golen cevapoamede giirdfim. Feridun Bcy miingeatrnda mevcut olan o Farigi covabro idi. Qelebi efendi, Hazret.i kelimcyi bu minasr ile benimsemiglerdir. Mevlina'orn mutlal vekili ve biitiiu Mevlevi ken (Lfitfi Tarihi, hususi Lttfiphanemdo mtollifin ' Qclenklcr gfimilgten yaprldrfr gibi, altrn- el yazmasr niisha c. 13. s. 7) tir. Bu gol vakittir ki kirig yirmi d6rt ola ve e$er yirmi beg olursa o bir artukun dahi baghklr bir yazrda ((lniversite Kiitfiphanesi 1184 numarah Mecmua) mehtorlerin usul ve makamlan gdyle g6sterilmelctedir: Ahlati, halilcvi, lcalenderi, pegrev, tiirLii, sakil, gember, kiigiik hafif, btiyiik haf if, nakg, saf , revani,
de{ usulii, yarrm ahlati, perifan, dc$igmc krsm.r sakil, zamm-r devir, murabba, devr-i hindi, karabatak, iz[i, sofiyan, semai, gengiharbi. CENGINAIIIE (
Tekkelerde grrafrn yakrlmasr voya s6ndfiriilmesi icabetti$i zaman (qtra[l yak>, denilmez, dgrrafr uyandrrl, (glr8gt Qehresi hdlc gibi hane harab. I dinlendirr denilirdi. q':,nn nefesle riindiiriilmez' elin harcketiylc Yulcardaki aatrrlar. Qenginamc'nin fistop I .^ . dinlcndirilirdi' igio L6' vc edasr hakkrnda bir fikir "diorn"k devrinin I | $ Qeraf; BektaSi meydanlarrodalci mumfidir. Bu namtr k6geller hakkrnda,
Vr
TARIH DIYIMLERT
t52
lara verilen isimdir. Hassaten mutlaLta yakrlan mum ve limbalart uyaadrrmak igin kullanrlan kendile denilirdi. Limba grkmadan cvvel grraf yakrldrfr igia onuri hitrrasr olarak muha' faza edilmigti. Kaodil, kudreti temsil ettiSi Lanaati de vardr. Difer tarikatlarda da kandile grra! denilirdi. Mevlcviler grraSr uyandrrrrlarken 9u gfilbangi okurlardr: .Akga-'r gerif hayr ola, haytrlar fcth ola, gerler def'ola, gerag-l rugan, fahr-i dervigan, ziyay-i imanr' kanun-i merdao, dem-i Hazret'i Mevlina hu diy€lim hS. $em-i ikbalini tdr eglemesin derse lelek Kisi gaktqt gera! iistiine peraane gerek L6
Eg bence arttk iilmfrs olan gddt agkntn HdlA bastmda merkad i ziitibart rsar Ah-i derun o tfrrbe.i gddtn gera{tdtr. Ruhum
gibi
mfr.cavir oi,Ian'lfrrbedart ttar Tahir-iil- Mevlevi
(-*,,:) [So/.J Tekkelerde mumcanrn unvanr idi, Biiyfik, gerefli hizmetlerden sayrlrrdr. CERAGCT
larrdFi-iliEi'
QeraSi yahut grralcgr Mevlcvi meydanlarlnda gurub zamanl bir murn yakrhr, ona geraf tdbir olunurdu. Akgam ezant okununca meydan-
daki geraSdan tutugturulan bir mumla mescidin gamdanlarr ve kandilleri bir do etmathane, yani yemok yenilen yerde vo sofralartn .iistiindeki mumlar uyandtnltrdr. Stmathaneye girilincc pyh, yahut en eiski dede krlrnmrgtrr. Yino c Bagbalanhlc Ar$vi r ndo mcvcut digor bir veeiLaya DezarrD (askeri fig No: 115, . tarihi 18, b. t2431 cvtid-r fitihanrn biltiin goribagrlanun cenclik mast vc avaitlerinin yelr0nu otuz yodi bio d6rt yiiz krrlc ycdi kurugtu. Bu para, kazalan piyadeginrna tevzi oluumak suretiyle istihsal oluuurdu. Qcribatl lotr zamanlarde giogenelerio muh*tarlarrnc verllen addr. a$
. -
.
CERI SURUCULERI t c-l-r.rr-cF ) [ I s.t.] Sipahilerin kfigiik zfibitlcrinden birinin adr idi. Buulenu da timarlan vardr vc bfitfin timar
mutasarrrflart gibi bunlann da timarlartnrn bulunduklarr yerterdo oturmalart kanun icabrndandr. Qeri siirficiilcri terakki cdince olurlerdr.
CERKE$IYYE (ql,r) [.'of ] Halvotivvc tarikatrnln ayrrcl tili gubeleri de meydana gol' mig olau Nasuhiyyo gubesiuin ikiaci derecedeki' lerdea birinin adr idi. Kurucusu $eyh Hacr Mus' tafa Efendi'dir. Mustafa Efcndi Qorkeg'li oldugu igin lcurdufu tarikat qubesi o adt almrgtrr. Zorah $uyh Hacr Mchmct Efeudiden inabc alarak Qcrkca'tc irgat ile meggul oldu. 13 halifc yetigtiren Hacr Mustafa Efeudi 1229 (1813) da 6lmfi9ttr. Bir ulema ve urefa rilsilesi togkil cdeu cQerkegizadc'lerr bu zatru ueelindendir. Qerkcgiyye gubcsinin Haliliyyo, lbrahimiyye adlariyle tali ild guboi vardt.
,
\ \I
EE4lJdIi YAer (,tlr Gu.r) [San.J Eritil' Ett-etxellla veriloo addrr, Yalorz qgervis' de dcnilirdi. CE$DE (od;) lMus,l Eski galgrlardan ii-6il-rd r r. gg!!1 gr U i-LglirSl!. b i r s a z d r. b i ri o Yalnrz bunun Lsrnr kfigtk ve urffdovvcr, kolu lcrsa, pordeleri golc erlrtr. Evliya $clcbi (c. 1, t.639) ScliniLli Bcnckli $ah1n icadcttilini, clberlya Belat giogeneloriui" &111jl9 bofazlarria asp Eyfip'tc, ICflgr-[hane'de ve rair royir yerlerindc aaldrklarru rSyliiyor. Bu galgryr salanlare q€dg:l dcnilirdi. CESDECI (,.r.r-t ) I Muc.J Qcade adh galgryr galanlar hakkrnda Lullanrlr bir tibirdir.
Evliya Qclebi'niu haber vordifine giire giikir gibi beg kirigli olan bu cazr gingcucler reyir yerlerindc aalarlardr.
(rt)
[Bah.] Erkiden yelkcnli gemilcrin lcrzaklar izeriude durdufu biiyfiL runCESM
durmalerla gemi yapmaktr Lullaulan ve riirmc
deoilon kcrcgtelcrin konuldulu
fisti 6rtiilii yer
hakkruda kullarrlrr bir tibirdir. Kayrkhanelerle kercste konulan yerlcr 96z gdz oldulu igin eski zamanr! modasr icabr olarak 96z yerine Farsga
kargrlrlr olan gegm kullanrlmrgtrr. < Giizdon siirmeyi geker> s6zil de bu ikinci yerden Lalmtgtlr.
CESM.I BULBIIL (.tt! it) [^lan.] Qizgili vc bireli olarak yaprlmrg olan cam mamulitr hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. Diiz yaldlzh olantara tBoykozr donilirdi. Bardakr. fincen, kise, terti, vez6 faprhrdliFincanlanu hem gizgilisi hem de altrnlrsr oldufu gibi kapaklarr yakut, ziimriit ve li'l renginde miicessem gi' geklerlo silslenmig bardaklar da imal olunurdu. Siitmavi reokli incc bardaklar pek Lrymetli idi. Qegm-i bnlbiil Beykoz tezgihlarrnda Meh' met Dede tarafrndan agrlan cam fabrikasrnda ve Sultan Mccit'in emriyle Pagabahqe'de ktlrulau tezgihta yaprlrrdr. italya'da bu tfirlii Eeyler yaprlmakta ise de zarsfet noktasrndan istanbul'da yaprlanlarla kr-
yas olunamaz.
Eski eserler miitehassrsr Nurettin Biingiil su' rctindo izah olunmugtur. fHczllga?l Sfirurt
Pazarlk bittilctea sonra Lotraya girilir, sfiri irlcitilerek hayvanlar biribirlcrino lcarrgtrnlrrdr. Bu kargagahk hengimrnda lialottiyin beg hoyun yakalanrp Lotgobanlar tarafrndaq
.\:!lb!!tr:*'u:
TARIH
orvturrnl vs rrnlMrrnl
Qctelegle gesinir gimdiki erbabt bfilfrg
357
aifi terkip halinde Lullaorrlar.
Nicc hammame gider vakt-i safak parcsi gok Manaslrh Nailt CETEYE GITMEK (J4-{ *zl IAtk. Kcgif' yalma veya tahrip maksadiylc alcrncrlar taraftndan yabancr memleket topraklarrnr yaprlan harsketc igtirak makamrnda kullanrlrr bir tibirdir. Miladi XVII. asrr baglarrua kadar Osmanh iilkesiuin komgu higbir b[kiimetlc hududu liyrlciyle t6yin ve tabdidedilmemig oldufundan sorhadlerde bulunau cyalet aekeri eerhad kolu donileu s[vari akracrtar rulh zamanrnda firsat buldukga civar memlcketler ara' zisine tecaviiz ilc rasgeldikleri ktiylcri, kasabalarr yafma ederler, genglori ecir diyo abrlardr Qete; akrncr kumandaurou igtirak ctmodifi yfizden eksik kuvvet tarafrndao yaprlrrdt. Yffzdon fazla akrncrnrn igtirakiyle yaprlao akrn. lara deuilirdi. QETR (r^t) l^SanJ Esl nde gadrr lindeki 8. Qetir. g. lki sancak. 10. bg!r. surctirdo izah eylcmigtir. It i a1|39!!9 - !:ggBi!. 11. Murassa' sil6h. Farsga l0gatlcrdcn <Burhau-r Kaatr> da 12. Nakkareler. 13. Qadrrlar. Qadrrlarrurr en afitaptau muhafaza igin bag izcre tutulan giil- biiyiifii .lL_e$J-" uzunlu[unda katul irmini ala' gelik ve gemsiyc (miizehnek) sayeban, padigah- nrdrr ki ferrag mohtori igtfiodcn dilgerck iildiilann baglarrna tululan g6lgelik yiiLsek tepeli f[ igio biiylc adlandrrrlmrgtr. Iki fidanhk ycr gadrr, kadrnlarrn baglarrna biirffndiilleri gar kaplardr. Donebilir ki Tiirkler muk'addes gadrn ' minalarrna gcldifi Arapga bir cser olan seyyar bir halo getirerck getir gcklindo hfikim dl
(cilt 1, sahifc 511) 96ylo tarif oluumugtur: .Qift sirfip mahsulit yetigtirrire[e mahsur mthal, bir eahibin tasarrufu altrnda bulunan mii' taaddit tarlalarla ba$, ormaD, mer'a vosairc mecmuu ki amelo ile veyahut ortaklala igliycn ve giftligin mahsug hane vcya kuliibelcrinde
ikamet cdcn gittgiler marifetiylo iglcnir.' Delerli Profoe6r O. tttfi Brirkrn, lslim Ansiklope-
disi, c. 3, ciz-15, e. 392'397-siftlik maddcdin-de gu mal0metr vermcktodir: < l- Reaya qiftliEi. Osmanlr imparatorlufun' da miri topraklar reiiminin icaptanna uygun olarak memlekct arazisiniu blyiik bir krsmr m[s' takil bir kiiylii igletmerine yetocek biyiiklilktc olmak iizere, her ycrin hususiyetine giirc eyrlca hcsabedilerek reaya giftlikleri (Balkan memlc' ketlerindeki lslAvlar aragrnda bagtinoler) halinde, birtakrm pargalara b6liintr ve bu giftlikler onlarr igliyebilecek durumda olau giftgilere tapu pegin Lira ahnrp daimi ve -ledeli denilen bir irsi bir nevi kiraqltk mukavelesi ile biitiin ola' rak terk edili.di. <Bu suretle dcvlet topraklarrndan ayrrlan giftliklerden biri ( veya yarror ) kcndisine vcrilmig olan vo bu durumu, nilfus ve arazi tabrirlcri neticcsiode deftertcre gogirilmig bulunan k6ylfi bu topraklan iglemekle miihollef tutulurdu. Uhdesiodc kayrtlr bulunan giftligi iglemiyen kiiyl[nfin eliuden bu qifttik gcri alruarak bagka bi.isine vcrilebildigi gibi, bu gibi giftgiler' gift bozan resmi vcya leventlik akgast adl ilo, bu topraklarrn bog brrakrlmastndan do$an zararlarr
6doma mahiyctinde bir tazminat vcrmefe de mecbur tutulurlardr. Takrirlik lcigrtlarro gift sahifelilori hakkrnda <Bu suretlc tegkil vc muhafaza odilen reaya kullanrlrr bir tibirdir. Takrirlik kigrtlar daha megahalarrnr tiyindo muhtclif ugiftliklorinin ziyade tck sahife idi. sulter b'rlundu$u anlagrlmakt"drr. Bazr ycrlerdo QIFTF: VAV (rtr cj3l [.Scn.] Eski yazr- nadar ve ekim igleri bir gift ii]ctz ilc yaprla' rr> harfioin gift olarak yazrlmasr suretiylo bilecek bfiyiiklffkte. olao zirai iglotme biitfiniiae .daki mcydana gclen gckil halckrnda hullanrlrr bir tA- gifilik ve yirrsrna da 6kizlffk dcnilir. Aynr birdir. Bu tiirtI yazrlara hatt-t muranna' (canattt surctle rcaya giftliginin muayyon miLtarda tahrl yazr) denilirdi. Vavlar yani diye bir g&lbank lcvi urulfilcc d6amcyi) megk cderlor, istcrlerrc, goker, hep birden bag kcsip (bagtarrnr 6ne egip) ney ifJomeyi ve iyinleri (Mevlevi mukabelceinbelden itibaren vilcutlarrnr da biraz clcrck dc okunan ilihileri) do iifrenirlcr. Muayyen ycrine tekkenin postr,ipini gclirdi. Diger nrerasim a'a$r yukan aynr gekilde cereyan eylerdi.>
Qile, nazrmda. tegtit ile gille suretindo kullanrlrr
:
TARIH DEYTMLERI vT Qilcge oesoesesiz gird.i kapon& zdhit Habsolur ta ramazan dhrr olunca gegtdn Sabit
$ IOe.l Yayr kurmal iqio, ipektcn yaprlan alctin ismidir. tki b.srn. tong dcnilirdi. lpeklerin tonca baflandrfr krsnra , iizerine ortasrna bir karrg kadar sarrlan kcudirin gayrr rcnk:eki yere <meydanr, gez yeri t6yin edilerek iizorine ikinci bir defa sarrlan ham ipefe , meydanrn iki tarafrna bir, bir buguk santim uzunlufunda sarrlan beq parca ipefe , gilonin katlarrnrn diizliigiinii giistcren bagka rcnkteki ipelc bina ettirdi. Dcvrinde Bogazigi'nin en gigaaJr bir4alhaunr agaDr harbahgcleri vc karr-r hiimayunlarr bfiyiilc bir gayrot vo zovkle imar vo tczyia bttircn Birinci Mahmut da 1747 de burada siitunlu bir .kasr-r dil6ra' yaptrrdr. Sauat zevkrni nrusilideki egsiz bcstcleriyle bclirten OgiiBSt Selim, y8z mevsimlcrili, kendisinin de birgok tesisler ve ildvclerlc yaptrrdrlr bu aahileaiayri doyum olmaz gIzcllihlcri ar8lrDda gegirirdi. lkinci Mahmut devrioder- bazr
8?6
TARIH DEyINTLERI
tadiller gdrdiikten ve yeni binalar da ilivc edildikten sonra, Dolmabehgo Sarayrnrn ingarr ilc Beqiktag bahgesi ve sarayr tarihe karrgtr, Osmaoh riinesaosr mimari tarzrnrn l6tif bir enmuzeci olen Qrrafan Sarayr evvelcc Ka. zancr bahgesi iken, sonra hasbahgelor arasrna girmig ve Diirdfineii Murat tarafrndan hemgiresi ve Melek Ahmet Paga zevc:si Kaya Sultana hediyye edileu yerde yaprlmrgtr. Aneak burada ondan sonra ve Ugiincii Ahmed'in sadrazamr Nevgehirti lbrahim Pa;a'nrn lethf,dasr ve da-, madr Kethfrda Mehmet paga'nrn eline gegorclc iaptrrrl+*rE, igindc Arragan genlikleri yaprldrfrndan Qrrafan Yalrsr adr verilmig bir yalr vardr. QrraS; gem'a kandil ye mum gibi aydrnlrk vasrtasr demektir, Bir taraftan sofanr beq yiiz kurugtan ziyadeye satrlmamasrne bir ilim bile sidrr olan mahbup lileleri dikilen vc daha
balka nadide qigeklerle de giiz kamagtrran bahkandillerle donatrldrfr gibi srrtlarrna bu gem'alardan bal mumlarrndan dikilip yakrlao kaplumbafalann gimgirlikler arasrndaki seyirlerinden, diser taraftan Ortakiiy cihetinden zeytinyaSr doldurulup birer fitil yakrlmrg midye kabukla. rrntu hafif akrntr ile yavag yavag gegmelerinden karada vc denizdc busule gelen gtiriilmefe qe
de$er manzara buraya o adrn verilmesine sebebolmugtu. Sadrazam lbrahim Paga'den bagka 09ilncii Ahmet de haftalarca burada kalrr ve bu vc-
sile ile meghur Lile devri sefahetiuin grrofan egleoceleri birbirini takibederdi. Oliinciye kadar burada kalmrg olan Fatme rultanln hayatr
miiddetince s6niik gegtikten !onra, 0giinci Selim burayr 1213 ( 1798 ) dc yeniden yaptrrmrg ve yenigcrilerin ilgasrndan eonra da lkinci Mahmut, 5n krgmror krrk kadar mcrmer siitunla slslfi bir koridor buluoan kligilc bir cephc ile ve gok zarif gekilde, ahgap otmdk iizcre, yenilcterek hayli zaman burada oturmugtur.
Fakat souralarr caraylardau grkanlmak vo grrag edilmek tizrmgelen eariyeler burada iskin edildigi igir grra! kelimeriuin com'i olan grrs[an kclimosi.do cvvclki ismi gibi miieommasrna uyglur dfilmngtir. Abdfilmecit, saltanatrurn roolarruda, Dolmabahgc Sarayr yetmiyormug gibi burada da ycni bir saray tsptumak makradiylc 1276 (1859-1860) ta mcvcut binayr yrhtrrrnrg ve muzika Feriki Nccip Paga'un nczarcti altrnda ycniden bir raraya baglatmrg isc de efkir-i umumiycde hissolunan galeyau iizerine ingasrndao vaz gcgmelc mccbur oldu. Sultan Aziz tahta gegiacc, misafirhane ile muzika krglasrnr birlegtirmek rurctiyle bir saray iogasraa baglatmrg vo bitmegioo yakrn
vr rrniltEnt
befenmiyerck yrktrnp mevloviheuc ile Ortak6ye dofru mcycut bir kag eahilhaneyi de ietimlik cttirmek suretiyle uzunlu$u 750 metreyi bulan ssha frzerinde Avrupadan istikraz edilen milyonlardan bir krsmr sarefedilerek i9i-
nin ziynet ve
ihtigamr
itibariylc
Dolmabahqe
sarayrnr fersah fersah geride brrakan sarayr yaptrrdr.
Binisi Begiktag da Yahya Efendi dergi" hrnda medfun Ohrili Hasan Paga olaa ddnilen ve fizerine tiiy sorgug takrlan tcenan srrmah biirk takarlardr. Yayabagrlann sorguglan daha makbul olan turoa tfiyfinden ve sonradan ihdas olunau biilfiklfilerin sorguqlarr isc balrkgr tfiyiin-
dendi. Qorbacrlar b6liiklorin
I
|
l"tif' :tmt:t verip ana sancak mertebeginde vo hatti andanzlyadotirdorccedc
hiirmot et-
* | mcyi
mrnda kullanrlud+
hsrnda ve
|
biitir
iglerinden mcl'ul idiler. Marsigli'ye giire gorbacr maiyot-
lciodeki askorleri tedibe eal6hiyetli idi Ceraim-i azirno (Biiyiik rugtar) hakkruda kendisi ceza tertibctmez, yenigcri afasrnrn miinarip g6rdiiE[ ceza tatbik ve icra olunurdu. Qorbacr bazr yabancr miiclliflcrin zeant gibi, gorba pigiren demcl olmadrgror Mahmut
|
i
m0tededinmrg olduLlaandan gorbacrarn isminden_gorba pigirmcyomemur oldugunu hfikme mahal olmrdrfi bedihi butuumugtur.o
Marsigli'yc g6re gorbacr, maiyetindeki as.
I kerleri tedibe ratihiyettardr. Yalnrz ceraim.i I azime hakkrnda kendisi omir vermeyip ceza alanru emriylc tatbik ve icra olunurdu. Eski isimlerin vc idetleriu ortadan Latdrrrlmagrna ve mtmkfin olan yeniliklerin yeprl. mastna tegebbiis olundufu lkinci Mahmut devrinde ve yeoigeri ocaflnro illasr arifesindc (Hicri 1241:1825) gorbacr utrvanr suretinde izah olunmugtur. Evliya Qelcbi (c. 1, c. 638) bu galEryr Germiyan padigahlarradan Yakub.i
38t
irimdir. Qtimezlcr igindc valct ii bali yeriodc olanlar bulunurdu, Aocak gogunu, fakirler tegLil oderdi. Bunlar imaretton yerler, intisabettiklori hocaorn yardrmiylc geginirlerdi. Buna mukabil onlar da mfidcrricin vc oda eahibinia hizmetlerini g6rfirlerdi. Hocanrn evine bakar, gocuklartnr tagrr, ba! ve bahgesi varaa ora)ra gidcr, galrgrrdr. Medresedc yatrp kalktrklarr odayl bunlar temizler, suyu bunlar getirir, oda hizmetini buolar giirfirdff. Qiimezlcr igindc ilim vc irfaula tcmayiiz eyliyenler olurdu. .Fil6nrn
< askeri ocafina mahsur> oldu$unu odylfiyor. Qiikffr galanlara ca6kfirciir deuilirdi.
giimezi olamaz, darbrmeseli giimezler igindc yfiksek soviyeli talcbeoin bulundufunu giisterir.
COCURCU (osrfiqt [/s&.1 Ycdserilor
den evlerlc diikkinlarda biriken giipleri toph-
Germiyani'oin icadcttifini
COP qIKARAN(jl.ru-:
yrr) U/o/.]
Eski-
Qi;giir kelimesi igiu nlehge.i Ogmanirde (1306 tab'r) 9u izahat vardrr: rnda
bu
tibiri
kullanmrgtrr:
ptqi Ha"r6^r, Qdgar gairl zonncdermig me[er QOLABAD 1,!,T J;t).[QoE.l Eskiden Kara hisar-i sahip de Sandrkh'ya bafh bir kazanrn adr idi. K ara A sm.sntayn
C0nfgz (rrt) Miiderrislerle henffz icazet almamtg olmakla berabcr, derri yiiksclmig ve oda sahibi olmug otanlarrn yctigtirmclr fizere yanlannda bulundurduklarr talebolerc verilen
Q6f igi belediyelerin vazifesi ciimlesine itbal oluounca kendilerine i9 kal-ryan !6p
gtkaranlar tabiatiyle tarihc karrgmrgtrr.
Vak'iniiiis L[tJi efcndi hicri 1285(I86t]) (Lfitfi tarihi, hucusi Liitiiphanemde miiellifin el yazmasr niisha, cild senesi vakalannr yazarken
12, sahifo 2) ile yaprirrdr. DAHDAHA BIN1IEK (*.1;r. br.urr) [Hal.] Qocufun ata binmesi yerinde kullanrlrr bir tibirdir: Kiigfik gocuklar ata, yfirfiyigfioden lcinaye olarak, ekseriya dahdah dedikleri igin bu
tibir
meydana gelmigtir
DAIITL ITIEDREsES I (6-+- 2J^, Jll t [rlm.] Orta tahsili veren medreseterin unvalu idi. llk tahsili dahi denilen un- neci, kimi arayrcr, kimi yassrlayrcr, kimi larraf, | vem vorilirdl Sonralan darphaae-i imirc irmi I U-i dideban ve kimi peudahir veth6srl imam beki Lalaralc mfidirlorinc rmcrk0k6t-r gahanc vo mfiezzinlerinc varrnci bo"""pl"riyle boraber miidiirt' rlrDr vcritmig vo mllli hikimiyctin II t",-ti""""ii,i-e-,n" bundau .aa,, otup 1922 roncai tcarrm ay-rnda Ltanbul'da tcesrfisii Lir l"fp goy otso Emin eliode"ott" mutlak hatt-r I fizsrioc darphauei imire unvanr ye trhvil olundulu gibi mfidiirleriuc dc I rindcn kesip darphano kapru tiniine brrakrrtar.
Osmanlrlar zamanrnda d6r-iil-cman hizmcti 96ren daha bagka yerler de vardr.
Egyam-t Cem'de megkede dAr-frl-cman imig
lan bir tibirdir. Arapga bir kelime olan Akakrr
dofurdufu miiuaka. zararlarrnr uzun uzadrya yazdr!l bu mektep kurucugunuo iiliimiinden sonra da bir haytr zaman dalra devam etmigtir. Sayrn Osman E,rgin'in
galarla faide
ve
DAR,UT.TIBAAT.T}L.A}IIRE irI
11I.,1,1
(.7Ut llda.1 0giiocfi Selim zamanrnda O"kiidar'da Selimiye'de Lurulan Devlct matbaarrnrn adr idi. Oudan evvel ilk matbaa Ogiincii Ahmct zamanrnda lbrahim Mffteferrika ilc Sait Efendi taraftndan tesis olunmug ise de gok devam edemcmigtir. VAsrf ve Ragit efcndilerin mfigterck himmetleriyle yeniden kurulan matbaa da rnuvaffalcryet giisterememig, nihayet Selimiyc-
de tesis olunan matbaa devam edip gitmigtir. Hattat Hafrz Osman Resmi efendinin yazdrgr harflcr Araboflu namrndaki sauatkir bir Ermeui tarefindao bakrr olarak d6kiildii. Bu harf. lcrle 0sk6dar'da birgok kitaplar basrldr. lkinci Sultar Mahmut zamantnda yenigeri ocaSrurn kaldrrrlmasrodao evyel eski Harbiye nezareti ve gimdiki Onivcrsitenin arka'tarafrnda bulunan Kaptan lbrabim Paga Camiinin yanrndaki Kaptao Paga Hamamr matbaa haline konularak Oakiidar'daki alAt ve edevat oraya nakledildi. Daha gonra Hicri 1247 Benesindc Degri
tekarrlr eden resmi Takvim-i Vekayi gazetesi igin yine orada vc camiin yanrndaki kiige baqrnda kaprcrbaqrlardan Musa afadan 500 keseye satrn ahnao konakte Takvimhanc tcsis edildi. Nihayet 1280 senesinde her iki matbaa bir
mffddct cvvel Kavayim-i Vckayi basrlmak fizerc ve sonra muattal brrakrlmrg olan
hazrrlanmtg
gimdiki
Milli
EEitirn Matbaasr binasrnda yerleg-
tirilmigtir. Dir-it-trbaat-0l-Amire ismi bilihare
Mathaa-i,{rnii.
otmugtur.
DAR.UT.TIRAZ 1;Prrrr,fiSan.f Rormi clbiac vo humal dolcunen vc bigilip dilcilon ycr bakLrnda kullanrlrr bir tibirdir. Farrga bir Lell. mc,olan ttraz ervabtu yakalarrna, yen afrzlanna, 6nlerinc strma vo raire ilo igloncu alimet ve ziyDct demoktir. Dir-tt-ttraz rcgmi bir al6meti tagryan clbirc imalitbancleri dedolc oldufu haldc trraz qlbirc minauna delil damga, alirnot, nalrg, iz ve trraz gibi mfualarr dclAlct
ro9:: -_----.-- lg*L -glY!l!I$--Yl-T-*P!1Ledcr.,-Trrazlar, yani alimetler cbinaldr, egyalar ve evrak) fizerine Lonur. Bu m6nada Fransrzca
t<argrlrfi
Marquo'drr.
tahk miqasrna getdigi gibi srla da'yiue Arapga I memleketine gitme, ana baba ile akrabaya ulag. I ma demektir.
1
Tffrk, Arap Fars g6gebeleri bile trraz, | Bu casig-i Ua!1nl-a a$Iadtm durdum, nigan kullaur, iakat adrua damga derler, I -xb le Gel eg kerimc-i iarih olan gizel gudam. T,r^"1"r" eski Tiirkle, $"tff.k". otarak I Ufuklann nazartmdan nazQrtmaqn ntnan nihan oIaP gideli, olap gtdett' onrirn^ baglrk, hnslrlr iirgllii iirciil;i at damga, demiglerdir. II "J"l'"!tn "r .1"_i"l.,ii, ^- ougun, B^l haki!a-n-1 I, gekli, karardt her fenantn osmanlrlarda ougun kelimesi yagamamrgtr ,. G6ziimde gdk, kalmddr ger, batar, slkar glderim. Fakat darnga ile drmgah k6grf pul t de de denilirdi. Bunlartu iizerioe dini ve timsali rcsimler yaprlrrdr. Fil digindeu olanlarr da vardr. Bazrlarr bfiyiik kitaplara kab'
g6.riirdff. ' Sanatkirlar arasrnda dcffotoyn dolrudan dulruya kitap cildinc dc' nilirdi.
hk hizmetini
rARIH
DEYIMLERJ
DEFI' (g') [Hu,t.] DAvacr ilc diva olu' nanlardan biri, hususiyle miiddoialeyb talaftndan keodisine kargt aqrlan divada edadan kurtulmaL igio bal vurdufu her tfirlii vegrta hak'
Lrnda kutlanrlrr bir tibirdir. Bagka bir tariflc hasrm taraftn iddiasrna yeni ve maddi veya hut
darrn vazife vc salihiyetini tAyin ve tasrih eyledigi gibi encimen namroa kanuonamenin uegrine
Medcniyet-i lslAmiyc Tarihi miiellifi do rabifc 99) bu baptali rivryctleri toyit cyliyor. vc agrflya naklolunrn ratrrlarr lrrzryor.! idi Maliye iglcrinin g6rffldngfi yerio adr da idi. llhanitorde bu i9 sahibioin adr <Miistcvfi-i Memalikt Ye mfistcvfinin maiyetiude olaralc eyalet maliye iglerine bakana da .Defierdari-i Memalikr idi. ' der 'aulagrldrfrna g6rc Mfiglfimrn mcmlcketlerdr kullaorlan (dcfterl tibiri ronralan ilhanilerdo sarih miaasrnr almrgtrr. lg'.c Osmantrlar bazr Anadolu bcyliklcri gibi llhaoilerin cyaletlere bakan maliyc memuru igin lullandrklan dcfterdar tibirini kendilerine mal etmiglcr vc nrali iqlerio muhtelif krsrmlariyle meggul olan zevata defterdar, ba1 defterdar, Anadolu eftcrdan, Rumcli deftordarr, keoar dof terdarr, timar deftordarr gibi irimler vermiglerdrr. Fatih Sultar Mehmet tarafrndan tedvin ettkilmig olan nr tetkik cdcrhcn .Tiirk Tarihiuin Anahtarrl eserinin misveddelcri (rcri 2 No. 22 Sahifo 12) diyor ki: cDeftcrdar uDvauurn hangi tarihte lcabul cdildiginc dair Ogmanlr tarihlerinin hig birindc
vs lIRI}[tERt
dadrr. Yavuz Sultan Sclim'in Dofu Anadolu ilc Suriye'yi istili ctmerini mfftaakrp oralarrn devlet mcrkczinc uzakhlr dotayrsiyle mali ig-
lcrc bekmalc [zerc Arap ve Acem de{terdarhfr irmiyle merkczi Halcp'tc olan bir defterdarhk dahi tcakil cditdi. XVI ncr agno ortalarrnda Rumeli ve Anadolu dcfterdarhklarrna bafh olan yahlar ilo lstanbul mukataalarr ayrrlmak auretijte devlet merkczinde grLlreaoi unvaniyle bir deftcrdarhlc daha ibdar olqndu-, ve b6yleeo derccc nrariyle nal0mat yoktur. Bu ttbiri Biiiaci Murgd]ri Irtanbul'da bag dcftcrdarhl, (Rumeli deftcrdarmuesrt-r olan Germiyan hEtfimdarr Siilcyniai ifr grliErewcl veya defterdirlfr ), (Anidolu B.y ,r*"orida l6iAyo*r Birinei Morut "rdefterdarhlr grllrsani veya dcfterdarhgr) iemi mantnda esirlerin begtc birinin vcya bedelinio ile iig deftordarhl gcldi. viicuda Bu iig defterhiikiimet hesabrna ahamasr tckarrffr etmig ve dara maag 160 bin, olarak hazineden, srrasiyle, bu resmin tahsiline ulomadaa Karamanh Riis140 bio, 130 bin akgo verilirdi. Eyaletlerdeki tem mernur edilmigtir. Bu Laylttan heniiz Murat zamaalnda defterdar ismiyle bir vazifc sahibi- Lenar defterda lanndan gelen vc sorulan igler nin buluamadrgrnr istidlil ctmek mimkiin olu- hakkrnda padigaha maruzatta bulunmak bag yor. Osmanhlarrn bu tibiri hcmbudut olmak defterdara aitti. Bag defterdar mali muamelitta dolayrsiyle Germiyan hiikiimdanodan alm"tal mustakil olan dcftordarlann bu cihetten 6miri gibi idi. da muhtemeldir. FAtih'in kanunnamesinde yaXVI ncr asrro eontarrnda ve 0giincfi Mehzrlt olae defterdar tibirini onbeginci asnn met zamantnda, Tuna aehri havzasrndaki haslara ilk yarrsrnda yazrlrnrg olan Yazrcroglu Ali'nin bakmak iizcre senevi 120 bin akge maagh grkSelgukname'rinde giirmckteyiz. $u halde bu tikrsalir urvanr ile bir defterdarhk daha meybirin Birinci Murad'ro orta veya son zamanla- dana getirildi ise de gabuk kaldrrrldr. Bunun riyle Qelebi Mehmet zamanr arasrnde kabul bir adr da Macaristan delterderhgr idi. Yine editdigine giiphc yoktur. Biz, Tevarih-i Ali OsXVI ncr asnr so! yarrsr iginde, mali zaruretler man liishalarrndan birinde bulduSumuz bir kaytziinden, Arap vc Accm defterdarhlr da$ryrt ile bu tibirin Birinci Murat zamanrnda isti- trlarak Diyarbekir, $am, Erzurum, Trablus ve malinin muhtemel oldu$unu ileri eiireccfiz. Halcp eyaletleri igin beg keoar defterdarLgr Mehazrmrzrn miitaldasrna g6re devlet hazisesi ihdas edildi. Bundan bagla 1584 te Anadolu tcalilitr ile defter tutmak usulil de difer tav- deiterdarlrgr kalemindetci mati igler do Anadolu, siyelcri gibi Qandarlr Kara Halil tetclif ctmiq- Karaman vc Srvas olarak fig Leoar defterlarhfa tir. Yinc tarihiu mttalAasrna nazaratr Osmantr aynldr. devlctindo ilk mali togkilita Kara Rffrteir meXVII nci asrr ortalarrndau itibaren dofmur cdilmigtir. Zateu Kara Rfistem'in Humg.u tcrdarlar grkkrevvel, lkklsani, ve grkkrsalis irim$er'i tavaiye edip bunu tahsil igin kendisinln leriyle anrlmrglardrr. XVIU inci asrtn ionlarrnda Gelibolu'ya oturtuldugu mal0m oldufundan biz ve 0giincfi Setim zamanrnda Nizam-r Cedit'in bu niiitalialara istinaden deftcrdar tAbirinin ihdasrnr mfftaakrp $rLlrsani defterdarr, yeni Murad'rn son zamanlarrna dofru istimsl cdilmig ihdas edilen Nizam:r Ccdit hazinosine memur oldufuna ihtimal oldu iso de, Nizam-r Cedit'in kaldrr.rlmasiyle "ermektcyii.t Say,n profos6riin bu mitatiatarr yulsarrya bcraber bu makars da ligvedilmigtir. Bu dofhaflottiliniz mitalialanmrzr tevafuL ctmok- terdairn idirc ettisl hiziacyc. lrid-r Ccdit hazioesi deuitdigindco Lendisiue de irad-r Ccdit tcdir. XV inci asrln son yarlsrra kadar bir bag defterdan deuilmigti. $rkkrsalis defterdan da defterdar ile ooua maiyeti olarak hazine ve 1219 da Tcrsane hazinesine bakryordu. 1249 mal defterdarlarr vardr. Bfitfio mali iglerden da icra krhnan tcnsikat srrasrnda grkkrsani bag dofterdar mca'ul idi. Daba sonralan mem- defterdarhgr haremeyn muhasebecilifino, grklolckotin geniglemesi iizsrine iki defterdar tiyiu salis defterdarhfr da Anadolu muhasebeeiligine odildi. Bualardau Rumeli'deki haslar ile muka- ilhak olunarak maliye iEleriuin idaresi rniiahataalare bakana bag defterdar veya Rumeti def- srrao grkkrevvel defterdarrnrn uhdesinde ipka terdarr, Anadolu'daki haslarla mukataalara ba- edildi. Bu tensikatta riitbeler uli, raniyc, sAtise kaua Anadolu de{terdarr dcnildi. Defterdarhgrn ve rabia unvaniylc d6rt nnrfa taksim olundufu biiytr ikiyc aynlmasr lkinci Beyazrt zamanrn. srrada deftcrdarirr uii -"n"rib,ndar addeditdi.
rentn orvlurcnt rrr rrnlurnnl I
)-
),t
-
-
lkiuci Mahmut yenigerileri ortadan kaldrrdrlctan vc timar usulinii lifvettikten ronra biri askeri besaplara bakmak iizerc masarifat neza' rcti, diferi de iltizama verilmesi usulii kaldrrrlmrg olaa mulrataalarrn idsrcsi igin mukataat uezaroti olmak fizcre iki yeni tegekkiil kuruldu. 1250 ( 1834 ) tarihinde masarilat nezareti dc kaldrrrlarak grklcrowel defterdarh[r Hazine-i Anrirc ve Mansure defterdarlrgr adlariyle iki krsma ayrrldr. Nihayet Giilhone Hatt-r Hiimayunundan biraz evvcl yazrlan 3 zilhicce 1253 (1838) tarihli ferman ile muhtelif devair bir' legtirilerek vo defterdarhk tibiri kaldrrrlarak Maliye Nezareti ihdas edildi. Bu nretle teqkil olunan Maliye Nezateti 1255 (1839) cumadel0lisrnda Hazinc-i Mukataat ve Hazinc-i Amire unvaniyle ikiye ayrrlaralc defterdarhk utrvanr ikinci defa ihdas edilmig oldufu gibi 1255 recebindc (haziran 1&39) Hazine-i Mukataat deft.rdarlrfrnayiue MaliyeNazrrt.unvanr verilmig ve digcri Hszine-i Amire defterdarr olarak brrahlmrgtrr. Fakat 1257 (1841) yrhnda bu iki hazino Umur-r Maliye Nezareti yeniden birlettirildi. Bagdefterdar ile Anadolu ve grkkraani deftordarlirr, XVII. asrr ortalarlna kadar, kendi dairelerine ait iglerde miistakil idiler. Mali muamelelcr ye qikAyetler ile Defterdar Kapirsr denilen dairede akdottikleri divanda meggul olurlardr. Biltiin mali hiikiimler (berat, ferman) Defterdar Kaprsrnda yazrlrrdr ve her defterdar kindi dairesindeu grkan cvrakrn arkasrna imzasrnr kordu. 'Fakat bu asrr ortalarrndan itibaren maliyeden yazrlao bitiin hiikiimlerin arkagrna yalnrz bagdefterdarrn kuyruklu imzasrnr atmasr ve De{terdar Kaprsrnda yalnrz onun divan kurmasr ve mukataatr tevcih ile hiikiim vermesi kanuu idi. Bundan bagka maliye hizmetine aLnacak olanlar da yine bu grkkrevvel defterdarrnrn arziyle tiyin olunurdu. Bundan dolayr diger iki dcfterdann vazifesi gekilden ibaret kalmrg ve bu igsiz defterdarhklara devlet ricalinden ileri gelenlerin.ayrtlmasr 6det olmugtu. $rkkrevvel defterdan, sadrazama re'sen yazdr$r tezkire veya telhise veyahut sadrazam tarafrndau kcndisine havale edilmis,olsn *rnuamelcli eviat nin negrettigi (Fatih Kanunnamesi) nde (sahife 18) defter eminlerinin teSrifattaki mevkileri
suretinde yazrlrdrr. Bu cihet yine o kanunnamenin baqka bir yerinde de (sahife 22) zikredilmig ve defter eminioin biiliik afalarrna tasaddur hakkru haiz olduklarr tasrih olunmugtur: Kanunnamedeki ndefterdara kariptir> ibaresinden defter emanetinin yfiksek memuriyetlcrden olduguna giiphe brrakmaz. Filhakika hefter ernini, divan heyeti drgrndaki vazife sahiplerinin en mfihimlerinden idi. ilk devirlerde nigancrnrn omri altrnda olan defter emininin vazife ve selihiyetleri hakkrnda Mehmet Arif Bey Fitih Kanunnamesine gu ha' giyeyi yazmrgtrr: Dcfter eminlerinio harglardau hisseleri vardr. mfiellifinin beyantna giire (cilt 3, sahife 78) "1ip61 ve zeamet tev-
TARTH DEYTMLBRT VE
cihatr ilga oluouncaya lcadar Dcfterhancuin tevcihat-r rnerkume vc murafaat ye muhakemat ztmnrnda ihrag ettirilen kuyudat harcrnda gehriye iki yfiz keseye karip hisrlatr olup dcfter cmini ve kesedarrnrn ve ssir zibital ve lcetcberinin bundan hises.i muayeuelcri var idi.vo ketebcye mahgus zeametler. miinhat vc ahara tevcih olundukta ilL reneli$i defter eminliEinc ait idi.> Defter emaueti miinavebe manuplarrndandr. Bu sebeple dcftcrdarla niErincr ve reis.iil-kiittaplardan mazul kalanlar buraya gegirilir ve bilA-
hirc tekrar riyaset veya delterdarhfa nakil edilirdi. Bu mfinasebctle h'r' maLam birqok delcrli zevat tarafrndan iggal olunmugtur. DEFTERIIANE (+ll-iir) lldo.l Mallarrn
tasarruf muamclclerinin yaprldrlr vo kayrtlarlnrn muhalaza edildigi yer hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. Araziye miiteallik mucmeleter burada yaprlrr, timar zeamet ve haslara miiteallik kayrtlar da burada tutulurdu. Araziye teall0k edeo ihtilSflarrn fasrl yeri de burasr idi. Tahsig srrastoda
timar
zeamet ve has kaydolunan kiiyler
tescil edildigi gibi her k6yiin abalisinin mikdarr ve 6gar ve saire gibi rusumatr mufassal surette burada tutulur, vuku bulan tevcihat beratlan ruzDamqe namlDl alan dcftcrlere geno burada kaydolunurdu. Defterhane kayrtlarr pek ziyade dikkat vc itina ile tutdldulu gibi tashihlerle il6veler ancak kanunon selihiyeti olanlar tarafrndan icra olunurdu. lgte bu sebepledir ki
arazi kanununa .kuyud-r hakaninin tezvir Eaibesinden azade oldufu> gegirilmig idi. Devlet hazinesine ve eski tibirlc her nekirin ikiye tefrik edilen her bir ktsmtna , ikiyo
aynlan krtmirin beher krsmrna denilir' di. Bir buguk dirheme. de denilirdi. DEYAT (etr') [,.lon.] Hokka vc kalem muhafazast vazifelerini ayni zarrranda giiren divid'ia Arapga ismidir. Halk lisaornda divit
tutan, divitgi domek olan bu
Farsse Dovat
tibir
vczir daire-
p ala I ard a n 5-i r i no-E ril o n-T-n van d t. Yazrcr mfinagrna da gelirdi. Halk arairnda divit geklinde kullanrlan devat Simdiki dolma kalemin le r i n e m en su
yerini tutan bir yazr aleti idi. Devatdar Memliik imparatorlulunda bir mansrp unvanr idi. Devatdar candar ve srrk6tibi ile birlikte sultana gelen mcktup ve evrakr alrr ve giinderilecek biitiin kAgrtlarr sultaua imza cttirirdi. Memlffklarrn aylrk timar iglerine de bakarlardr. Bu unvan Fatimiler devrinde de mevcuttu. Onlar da ve sonra Osmanlr vezir dairelerinde kAtip yerinde kullanrlmrgtrr. DEV AYNASINA BAKMAK (,t! idi. Hakkrn
bu
ilk biitiinii tevlit etmigtir. Nisut ilemi, meleL0t ileminin; melek0t ilemi, hakikat-i Muhammediyyeuin zuhurundan ibaret olup zatr; bfft6n bq cavalimi muhit vo miieta[raLtrr.r
Esascu zaman yoktur
ki
.ilive edilirdi. Muharreratta da qDevletlfi Necabetl6 Efendim
hazrerleri> suretindc kullanrhrdr. Arapca bir
vr Trnlurrnl
kelime olan Necabet; soy pikhfr, rrk temizligi, ash ve nesli temiz olma demektir.
DEVLETLO SEMAHATLO (rU^I.. "*Ir'}
llda.l $eyhiitislimlar hakkrnda kultanrlan
et-
kaptr. lsimlerinden sonra da efcndi' hazretlcri il6vi'cdilirdi. Muharreratta Dcvletl0 semahatl0 efendimiz hazretleri suretinde de kullanrhrdr. Arapga bir kelime' olan Semahat ciimertlik dcmektir.
DEVLETLO SIYADETLO (*'Lr .JiI) [/ao.1 tr.t"tLc emirteri halckrada kultanrlan otLaptr, lsimlcrindea roura da paga hciietlcrlilivc editirdi. Muharreratta da Dcvletl0 Siyadetl0 eferdim hazretleri suretinde kullanrlrrdr. Arapqa bir kelime olan siyadet seyyidlik, ulu-
luh demektir. DEVRAN (.r1.r1,) [..1o/.] Bazr tarikatlarda derviglerin bir halka tcAkil ederek diinmek suretiylc yaptrklarr iyin yerinde kullenrlrr bir tibirdir. Zikir cl ile tutunarak veyahut kollar yekdigeriniu omuz ve bcllerine gegirilerek hareket suretiyle icra edildigi igin bu ismi almrgtr. Devranda teyh halkanrn ortasrada zikri idare eeer, zikirler bazes toplu olaraL bir hrada, bazr kcrre tek tek ilAhi veya durak okurlardr.
Dcvran giddetli miinakagayr mucip olmug meselelerdendir. All0me ZemahEcri denilen garaptan kendilcri daha bu diinyada iken tecclliyat-r ilihiyc Ladehleriyle sunulmug! Gavs-r Azam Geyliui cfcndimizin mensuplan tarafrndan dua gibi okunan fariri bir gazelleri var. Bu gazclin bir boytinde mfi-
gartnileyh cNare-i mcstancr lerinden bahsediyorlar. Tanini bali afakr inletcn bu nara acebg o rahik'i canfezadan kana kaua igilmese atrlabilir mi idi? cFalcat acaba bu ablar ve naralartn, yaDrp Layrulmalarrn gebebi ncdir?, Ve tath scstcrlo ahonlcdar na!mclerin ruh iizerioc tcsiratr oiye mebnidir? Urefa-yi sofiyo bu ahlarr, efgan
ve haninleri bittabi' kendi megrep ve mezheplerioe g6re izah edcrlcr. Oulann beghca akidesi Vahdet-i Vilcud oldufundan hcr mes'ele o nokta-i nazardan muhakenre ve tetlcik olunur: Onlarro zehabrnca, masivadan higbir geyin hakiki bir viicudu yoktur. Egyadalci varhlc riizg6rru csmesiylc dcniz iizerinde hasll olan dalgalarrn varlrgr gibi muvakkat bir zamar igindir. O riizgir esmedigi vakit dalgadan da eser kalmaz. Yahut hararet-i tcmE'le deuizden ugao
TERIMT.NRI
buharlar havada bulut olur. Sonra dallara ve yafmur halinde diiger. Bundan biiy[k Lngiik derclcr gaylar ve nehirler peyda olur, faLnt hepsi oradan buradan uzaktan, yakrndan toplanup mastarlarr olan denizc kavugurlar. O dalgalar riizgir geginceye vo hal-i siik0nete avdet edinccye kadar nasrl iniliyorlar. O dereler ve nehirlcr tagarak ve coqarak denize kavugun. caya kadar giirfiltii ile nasrl gaflayrp akryor' larsa hayvanlarrn ve insanlarln ciimlesi aslrna kavuguncaya kadar derd-i hicranla b6yle feryat edip dururlar. Yalnrz onlar delil zahiron bizim cansrz giirdiigiimfiz geylerin-lilc birer tesbihi evar. Kcafiyat-r ahire i ilmiye ile do miieyyed ne dcrin, bir kegf ve irfan: sofiyc-i kiram nazannda mevcudattan her bir $ey {hay> ismine mazhar oldufu igin zahiren camit olau geyterde bile srrr-r hayat caridir. Ancak onlartn meknun olan hayatlartnt yalntz chl.i kegf ve tahkik 96ovalara
rebilir. Binaenaleyh urefay-r islinriye yalnrz denizlerin birbiri ardtoca gelip giden dalgalannrn velvelesini veya bid-r sibi ile hafif hafif salla' nau yapraklarrn htgtrtrst gibi gairlcri miitahassis edcn sesleri deSil sivrisinefin vrzrlttst ve kapr gtcrrtrsr gibi minasrz sesleri bile bagka bir k:rlakla dinlerler. Bize higbir mina ifade etmiyen o sester onlar igin biisbiitiin bagka hakikatler
ifade eder. lqte kalb ve vicdanrnr bu kadar hassas bir dcrecede terbiye etmiE ve basar't basire'
tini tabiatrn cn gizli noktalanna infaz edecek Ladar tenvir etmig onlara hiyrr cogma, taqma, rallanma, dtinme demek nasrl miimkiin olur? Qiinki hareket dc ayni ihtiyag-r ruhioin, rlk Ye gevkin simereri defilmidir? Mahbub-iil'agIkin efendimiz Mirac-r saadetlerinin son monzilinde
nur-r muttak igine liitf-ii miilAyimetle giimil- a diikleri vakit, safalartndan saga sola mcyil et'mediler mi idi? Giikteki yrldrzlar, yordeki ci' simleri terkip eden biitiin zcrreler daimi bir harekcttc desilmi? Kanun-r kiilli-i tabiat olan bu hareket uiqin? Bunun strrr nedir? Urefa'yr sofiyc bu sualin cevabtnr da giiylo vermiEler: Yukarda r6yledigim gibi bu ilemde Haktan bagka mcvcud;r hakiki yoktur, Bilcffmle.egya o vficud-r vihid-i hakikinin suvcr-i gfinagfinde tecelli ve zuhurundan ibarcttir. Bu zulura scbep,gerekgarkta vo gerek garpta yetiqen bilc[mlc iriflerin bil'ittifak beyanrna gdre agktrr. Sanki zat.r babt.r
ilihi
lcendi hiisn-ii miistesna-yr
liht-
tisini bir aynaya bakar gibi bakarak temaga igia mczahir-i egyayr icadetmigtir. lqte bu icat ile sureten tahakkuk ve taayyiin cden ikilik o ahtartn, feryatlarra nasrl gebebi olmugsa hare-
ket.i umumiyenin do mastart olmugtur. Urefa bu hareketin istikameti devri oldufonu s6ylff'
TARI}I DEYII|ILERT vE yorlar. Yani yrldrzlar hareketlerinde nasrl bir hatt.r miistcdir takib ediyorlarsa egya da biiyle bir deire resmedcrler. Binaenaleyh bu devriu miintehasr mebdeine v6srl olur. Dervigligin en b[yiik srrrr bu ooktadrr. Aacak bu srrada ga-
rip bir nazariye de serdedilmiqtir ki yazmadan ki kitab-r miinzcl-i ilihinin haber vcrdifi veghilc kudema indinde yedi Lat giilc vardrr. Heyet-i kadimeye gtirc her bir g6k cismaniyeti pek hafif ve geffaf bill0ri bir kubbedcn ibarcttir. Bu kubbeleriu gegmiyecelim. Mal0mdur
hepsi diiniiyor. Bostan dolaplarr diindiikleri vakit nasrl bir aes grkanyorsa, o kubbelerir diin-
melinden de gayct litif ve ruhnuvaz naSmelcr hisrl olur. Ancak g6klorin bu lihuti musikisini herlcs igitemez. Bunlarr uzun bir miicahededen sonra hakim Fisegorfir igitmil vc o aayede Lavaid-i musikiycyi vaz' ve tedvin etmig ! Kudemanrn bu hikiycsi musikiniu agikir olan tesirat-r ruhaniyesini l6huti bir mengo'e isnadetmek istemelerindeu mfitevellit olsa gerektir, Ruhlar da semavi defil mi ? Yani gtzel sesler ruhlara vatan semalannr hatrrlati,rllarr igio ferah ve iobisata eobep oluyorlar. Bununla bcraber remavatrn bu ahcngine itikat edentcr bugfin de meveuttur. hem
DEVRAN SURMEK (ur,ty jttt) [Hol.l yobyle refah ve ikbal ve huzur iginde yaEamak yeriode kullanrlrr bir tibirdir. Mecaz
DovRE.l
ARSIYYE
(Vt i.D')
[So/.]
Boktagi tibirleriodendir. Kavs-r urug'e derlerdi. Niyazi-i Mrsri'nin devre i argiye'si meEhurdur.
Meslefinde devre-i argigesin tokmil eden Maye-i terkiplen rengi hegulildan geger. EgrelPoga
ualamata da itibar etmediklerini.ve edemiycDEVRR-I FERSIYYE ( denilmigtir. Farsga bir kelime olan dideban denilir. den Frenkleri taklidetmek suretiyle brrakrlau dan asrlmrg olanlarrna da sakal hakkrnda kullanrlrr bir tAbirdir. Qeneye DIK RUZGAR (rK;.r.r u-:) [84fi.] Bir ge' gelen krsmr uzunca brrakrhp yukarr taraflarr minin takibctti$i rotanln aksine dofru, Pruvakrsaea kesilen bu tiirlii sakala aynt zamanda grndao gelen rffzgira veriten addrr. Yelkeociler ayakkabrna verilen addrr. Mecaz yoliyle golr gczip dolagan ycriude de kullanrLrdr. bunun igin gunlan siiyliiyor; suretinde kullantrlardr. Lisan iigrenecek bu gengleri Elgiler Sefarethane binasrnda oturtarak yedirip iqirir-
ileri gelmigtir.
|
DlMl$Kl (.*,,) [Srn.]
Eskiden kullanr-
lan Ligrtlardan birinin adr idi. Bu kdgrt $am'da
yaprldrfr igin o ismi alnrrgtr. Ali'nin beyanrna giire "Menakrb.r Hiinerveran, sahife llo zamanrnda kullanrlao kigrtlann en agafrsr dimigki idi.
DlMlSKt HANCER (J=:i g:,: ) [San. ] nevi hanger hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir, Dl.'dOS (.ry.r) [Mal.J Ogiir kargrhfr olarak kullanrlrr bir tAbirdir. Fransizca'st .Fetavay-i
I
Dinariye, miiellifine gdrc hamr sair
I
muhalif olarak ne kadar az olsa mAni.i salSttrr.
I I
i
necasata
derler. Bu toDuncu tavsif mubariplcrin dc rstrlahrdtr. rMiintebap> kitabrnda dcniliyor ki dirhem'i ger'iye dirhem-i desali dahi derler. Q[nk[ o sikkeyi .darp eden namrnda bir adamdl. O dirhemin miktarr eI ayasr kadardr.
454
TARIH DEYIMLERT VB TIRIMLERI
Osmanltlar evailde giimfig mesLfikit igin kullanmtglar, bilihare terkctmiglerdir. E. V: Zambaur (lslim Ausiktopcdici Dirhem maddcsi) dlyor ki : ait sikkc vezinlerine uymaktadrr. cDirhemin cz'afrna vc eczasrna ilk hicri
bu
tibiri
asrrlarda pck rastgeliumez, Eczastndan en ziyade .n gok taamiim etmig olanr da
kullnrlanr l/6, t/2 dirhcmdi.
Ne kanuna ne ccbr u zora nc hffnkdra tdbidir. Bu bendergchte herkcs dirhem E dinara tdbid.ir. ZiSa Paga
$ tOl.l Dirhem, bir d6rt yiizde biri, 3,148 gramhk veznio adr idi. $er'an yctmig tane orta boy arpanrn afrrh[rndan ibarctti. Dirhem, Sultan Orhan zamanrnda verilen bir karar mucibincc ger'i dirhernin d6rttc biri olftugtu. D6rt krsma taksim edcrek vc her lrsmrna <denkr, her dengi d6rde ayrrerak hcr bir krrmrna .krratr, her bir krratr diirde taksrm cdip bchor- krsmtna cbu[day', hor bugdayr diirt krsma ayrrarak hcr bir hrsmrna , her oakiri iLiyo taLrim ilc hcr bir krrmrm , her bir krtmiri ikiye ayrraraL beher Lrsmrna (zerrc)) denilmigtir. Bir buquk dirheme'miskalr, 400 dirheme , ddrt kantara ugeki, adr verilmigtir. Dirhern, ycr ycr bazr dcfiqiLliklcr ilc eczr ve krymetli maden 6lgmcyc yarayao bir vcziD olarak loa zamanlara &adar devam etmigtir. 1799 da Kahirc'de Fraostz iggali zamanlnda dirhemin vezui 3,0884 gram olarak tcsbit cdilmig ikeu, 1845 dc tcpLkfil cdcu tshkikat komisyonu bu vczhiu 3,0898 gram oldu' iuuu giirmiiltiir, AErrlrk vahidi olarak gram
kabul
"iilncdcn
iincc lrtanbul'da bir
dirhem
3,207 gram idi.
DIRHEM-I CEYYIT ( r.t 3r, ) lMes.l Ma[gug, karrgrk, bozuk olmryau gfimii; para minasroa kullanrlrr bir tibirdir. Nisabr sirkatte mutcber olan bu idi. Ma[9uq olan on dirhem giimiig rirkatte (hrrsrzhk) ve
M r st
Kuyudat
r'da
almrglardrr.
Z | ldo.l Devlet iglerioin idaresiyle alikah,tg66ffi€Ee bu ad verilmigtir. Abbasilor zamanrnda mali iglerle meggul daireyo divan' iiz-zimam alem olmug, biliharc mAnast genigtiycrek bununla co yiiksck idare makamt 'Di' van-iit-tevki'r kastedilmiEtir. Bundan conra da rnuhtelif dcvlet cncilmenleri bu adr almrglardrr. Miisliiman Tiirlc devletleri arasrnda divao tegkil6trnrn Selgukiler'do A.nadolu beyliklerinde, llhaniter'de, Akkoyunlular'da, Memlfiklcrdc bu tegkilAt mevcuttu.
3 - fEde.l Hcrhangi b!:-1g""lg-szrg!=tolarak divan
@ iiEiti
minasrna
gtrr. O-.i"qt:lrl' Lii gAt -it:l "ort gibi. Sonralart bu mina daraltrlarak mlDzum riizlerin topluca yazrldrfr kitaba divan ismi verildi. Divan-ill-hamasc gibi ki Ebu Temam'tn ccm yo tbrtip cttifi scame giirleri havi bir k ull
m
r
kitaptrr. Bu tibir
biiylece Eairlerio mfintahap
giirlerini ihtiva eden1fi.Jiil}i m6nasrnda lculla' nrtdrfi haldo dahr sonr'a yatnrz bir pirin dcfteri yeriude istimal edilmeyo baglandr' Fuzuli
TERTMLERI
divanr, Ncf i divanr gibi Li Fuzuli'aiu vc Nef'inin yazmrg olduklarr manzumeleri cami' kitap domoLtir. Dovayin com'i, divaugo muraggarrdrr.
Divan tortibi manzumelerin gairlcr ara-. unda muayycn bir urullo yazrlmasrdrr. O yol-
da
yazrlmrg giir mccmualanna mffrcttep divan yahut mirettep divange denilir. Divanda riayet oluoan ugul: Tevhit, milnacat, naat, gibi geylerin ba9 tarafa yaztlmasr, onlardan sonra PadiEahlann vc Dcvlet orkinrnru eitayiqine dair kasideleriq tahrir olunmast, dofum, tiliim vo raire gibi tedc.in tarihino dqir kasideleri4 yazrlman, daha Eonra gazellerin kafiyeleri itibariylc huruf-uheca lrrasrna giire derc olun' masr ve eo nihayet rubai, hrt'a, murabba, miiseddes, muamma, garkr, mifredat tarzrodaki yazrlann derciylo divantn tamamlanmastdtr. $airlerin bazrlartotn divanr hayatlarrnda vo kendileri tarafradan tertibolunnug, bazrla' rrnrn ds Sldiikten ronra bagkalart tarafrndao tedvin cdilmigtir. Megeli Fuzuli Tiirkge divantoa yazdrfr mukaddimedc (zaman-l trfliyetinde sadrr olup miiteferrik olan gazellerden bir muhtesar divan cemetmek selihin giirdiim ve oi vakitte benden iltimae edenlerden iltirnas ile aldrm. Ve suret-i ceqt'in ihtisar iizere bitirdim.' diyerek divanrnr kendioin tertibetmig oldu[unu s6yler. Siimbiilzado Vobbi de divanrnrn bag tara' frna. gegirdigi uzun bir rnaozumede Ugiincii Sclim'c takdim etmck izere divanrnr tertibctmig oldugunu:
Kcmal'l geohlc kil& tabiat Hcmen tcrtib'i divane azimet
Ne
tnsat cglcdimpc fr,g licanda
Bulup meocudun crtrak'r zamanda Cedrd-fi kdhnc atar'r Perlgan Bulundu her nc icc hasb'el imkdn Rararn'r maho'E itpat Ezre gekscr Edip gch tarh fr gdht nakh mistar O gfrnc mfrntahap vafirce cg'ar . MAfid-A mahta.ar diosnt acar Kiltp her nct'int bogka mfrhczzcP Olundu frg liaan frzrc miirclteP E{er gazmtl icc ^tadi Gfrlistan Bu asara desinler SfrmbfrIistan Ba reemc buldu gfrnkim hfrsn'fr tertip OIup rconaknfima'Y ziver'fr ziP I)edim tarihini cesher gibi h6P Maarif gencidir divqn.l. metguP beyitloriylc anlatr. Yc hicri 1205 acneeinde divanrntn tertip ediloii oldugunu roa mrsraiylo habor verir.
TARIH mYIMLERI Ey Ziga elbelte kurtulmaz rcbanimd.cn felck Ben gidereem mcclit-i derrana divantm gclir.
Ziga Posa
Nc
hacet cg Nahifi kfrlfct-i tertib-l d.ivana Benim crbabq alka her tdzfrn bir taze dioandtr.
Nahifi Divan
vczni ile yazrlan ve kendine mahsus ezgiri olan balk edcbiyatr 6rnellerindco birinin de adrdrr. Hecc vczoi ile yazrlaa divan yoktur. Esaren bestesi failit[n vezuine gdre.tcrtip edilmigtir. Saldi, Orta, Konya, Yenikapr gibi muhtelif krsrmlan vardrr. Aralarrndaki farlc yazrhgta defil rast, uggak, karcigar gibi makamlarla beetclenmig olmalanndadrr. Ostat Tshir Otgun <Edebiyat ligatr>nda (Sabifc 231 cll-17 ioei asrrlarda halk gairleri, divao gairlerinin tesiri altrna girmig, saz gairlerinden okuyup yazanlar, aruz vezni ile bazr manzumelcr tertibine baglamrgtrr. Bu man. zumclerden (failatiin, failittn, failitiin, failiin> vezniodo tertibedilmig olaolara izahatrnr vermigtir.
{ - Mccdud Mansur oflu (lelim Ansiklopcdisi Divan maddesi) divan tabirinio yukarrda sayrlan minalarrndan grkmak suretiyle isl6m dilinc gegmig difer tabirlerin mevcudiyetinden bahscdiyor ve ontarr g6ylc srralryor: A - Argiv B - Hiikiimdarrn oturdulu redir vo bundan Avrupa dillerino gcamig manasiyle garkk6ri kanapc. C - Osmanh Devletindc bir miitegekkil kiigiik bir idari birlik. sibi.
DE
l
Yine Ali Canib'in diger bir yazrsrnda da (Hayat, rayr 125) divan edebiyatrntn mahalli ve milli eephosi igin dikkatc defcu gu miilihezalar vardrr;
Eski Ogmeulr terihlcriade Ogmanh hiikfimetinin ilk zamanlonnda divan tegkilitrnrn mcvcut olduSuna dair Layrtlar vardrr, bu egcrler harflerinin bir imiriyet tavriyle uzayrp Reis-iil-kiittaptan sonra gelen err rniihirh rnev' giden kegideler, miicerret mimlerin sipsivri, kii iggal ederdi. Vazifesi Sadrazamla hariciye trf gibi, giize batan keskin uclan bep kuvvetin, nazrrr demek olan Reis'iil'kiittabrn yabancr giddetin, gizgi lisaniyle ifadesinden bagka bir ;ey devletler elqileriyle giiriigmesi srrasrnda tercii- defildir. Fermanlartn gittikge artan bir meyille nranlrktr. Notaiarr da terciime ederdi. istanbul' yiikseterek sivri bir ucla nihayetlenen sattrlarl, un fethinder) sonra Osn.anlr hiikfimetinin Avrupa ile rniinasebeti artmrg. yabanc, devletler' le ternas ve muhabere go$almr9tr. lstaobul'a gelen elgi!er ilk iince terciimanlartnr birlikte getirirler, Devlet adamlariyle giiriigmeyi bunlar vasltasiyle lemin ederlerdi. Bunun mahzurunu giiren Bab.r Ali ayrr"a terciiman kullanmak liizurntrnu hissetmig, eldeki vesikalara giire l-vaz.ifeye Gasbari adrnda.bir miihtedi, onun Ell6k beyligine tayini iizerine de Rum miinevverleri arasrnda ahlik ve seciyeleri diizgiin olan' lardan tayini rntrvafrk giiriilerek Panayot Nikosi terciirnan tayin oltrnmugtur. Sayln Osman Ergin'in verdigi nral0mala gtire (Tiirkiye Maarif tarihi, cilt 2 sahife 15 hagiyesi) Nikosi terefirnanlrga tayin olurrduktan sorrra Bab-r Ali'de baglr lraEtna bir kalern ku' rulnruq ve bu kalcmin bagrna gegirilmiqtir. D6rt asrr kadar hiikirrnet iglerinc karrgan, devletin siyasetini i,l:rre etmig olar Fener beyleri bu sayede kendi eerr,aatlerine de rehberlik etrniqler, onlartn hiik0nret nezdindeki iqleri' ni kolaylagtlrrntglar, Kiliselerini ve mekteplerini ktrnnuSlar, hatti l,izzat i,lare etmiglerdir. Ef iik ve Bufdan prensliklerinc de bu terciirnanlar tayin oluntrrlardr. Sonralarl bu vazife miislimanlar laraf rn ismi verilmigtir. Bu altr odadaki iq oIlanlarrnrn derece ve mevkileri biribirindco farklr oldufu gibi hizmetleri ve maaglarrnrn miktarr da muhtelifti. Hepsi Enderun-r h0mayun denileu ve sarayrn bab-iis-saade'den igeride bulunan krsmrnda hizmct ederlerdi, Bunlarrn maaglarrndan bagka biitiin yiyecek ve giyecekleri ve bilfirnum ihtiyaqlarr saray tarafrndan temiu edilir ve sarayln Enderun krsmrna ait iq ve drg tiyiuleri padiEah tarafrndan yaprlrrdr.
DOLAP (-11') [Sor.] Evkaf Nezaretinin tegkilinden evvel sarayda ve d6r-iis-saade agalarrnrn nezareti altrnda bulnnan harenreyn cvkafrna ait paralarrn ksnuldufu .;provglle;n eg5!y.- Haremeyn evkafl iglerine bakanlarru mairglariylo marraflan buradau iidendifi gibi dr! hazinenin- dar zamanrodE i9 hazinede para bulunmazsa buradaki paradan Maliye Hazinesine
borg olarak para verilirdi. Verilen para tahsil oluounca yerine Lonulurdu. Bestedir birbirine gember-i dolab-t oiicud Mfrilebit birbirine 6b ile hdk, ates u oacr. Nqbi
vr
rsnIMLrRt
471
S I Mim.I BJdest"n4eki 9.tki:3 yeriue kullanrlrr bir tAbirdir. Bu diikkAnlar etrafr vo iistii agrk bir peyke veya sekiden ibaret olup arka taraflarrnda egya koymaya mtsgf dgphlblu ll rgu ndao b u nla ra dilkki n ye r in--dolap dGDtlmlgtrr.
g [.Son.] Kiitiiphane yerinde kullanrhr bir Eskidcn cami ve rnedreselerdeki kitaplar alelekser duvarlarrn igine giirniilii dgle!lardamuhaf azaedildigiigin-E-a?-verilmig:ir.
tibirdir.
DOLMAB.AHCE SARAYI (.1-''" 4!.tj'L) [Sar.] Beqiktag'ta bugiin dabi o isimle anrlan sarayrn adrdrr. Sarayrn bulundu$u saha eskiden denizdi. Bir tarafrnda saray bahg'elerinden olan Begiktag bahgesi, 6biir tarafrnda da t@lglt babgeleri vardr. Deniz 1614 de Birinci Ahmet'io emriyle. doldurulmrya baglanmrq, lkinci Osman zamaurnda da devam edilcrelc genig bir meydan viicuda getirilmigtir. Bu sahanrn gerisinde ikinci Selim devrindeu kalma bir kasrrla bir havuz bulunuyordu. Birinci Ahmet Begiktag bahgesinin iist krsmlna Lendi adr ile anrlan bir ktigk yaptrrmrgtr. Diirdiiocii Mehmet 1090 rebiiilevvelinde (1679) da Cafalo$lu yahsr adr ilc mcAhur olup eskiden miriye gegmig olan sarayrn denize nazrr k6rgir harem duvarr ve iizerinde olao kurgun iirtiilii kiigkten maada biitiin harcsr ktsmtnr temelinden yrktrrrp arkasrndaki yoldan ve saray bostantndao da yerler il6vesiyle meydana gelen sahaya bir < Saray r Dilkiiga > ve has oda dniinde deniz kenarrna da {evkani bir binasrna baglattr. Bina eminli$ini Kara ibrahirn Paga'nrn yaptrfr bu saray on altr ayda tamarnlandr.
Dahili vc harici gaileler yiiziinden uzun zaman bakrlamryan saraylar arastnda Dolmabahge saraylart da harabcyc diinmiiglerdi, Ugiincii Ahmct devrinde ve Nevqehirli ibrahirn Paga'nrn sadrazamlrgr zamanrnda ettirip eyledi. Arada bulunsn Arap iskelesi de kaldrnlarak buradan gidip gelen Frndrklr ahalisinc Dolmabahge'den gagTe miisaadesi verildi. Birinci Mabmut 1741 dciolmabahg'de _ J"y"buo-,nihalli olan ve eski kf",rlirro b,Tuudufu yer iizerinde ve 8$agr selviler arasrnda ilcikasrr yaptrrdr. Bu kasrrlar arasrna gilihtar afaya mahsus kiigkle difer binalan da ilAve ettirdi. 22 siitiinlii olgn biiyiik kasrr sayeban mahallinde, kiigiik kiigk dc selvilcr arasruda idi. Biiyiik kasrr iki kath idi. Alt ve ist katlarda olmak iizerc iki biiy[k divanhane vardr. Alt diiqmanrn cvvel6 giireceSi
I72
...
TARIH DEYIMLERI VE
hattaki odalarde giimme giftc dolaplar bulunuyordu. Penccrcleri, kaptlan ranatkiranc oldufu gibi duvarlarr altrn ve clvan boyalarla nakrglar iglenmigti. Birinci Mahmut yaz gfioleri Dolmabahgd ffetfindeki bu kasra gelip istirahat eyler' ramazanlarda da buralarda iftar ederdi, Bundao dolayr bu kiigkc de denilirdi. 0g[ncii Osman tahta grktrktan sanra Bi' rinci Mahmut yaprlartnrn iist krsmrnda bir hiicre ve bir eofe-i miiselles ihdas oylemigsc do az zaman iginde Lu yaprlar yandr (1755). Berliktag Ssrayr Ogfi ncfi Mustafedevrinde de osash tamirlcr giirdil. l78l de Birinci Abdiilhamit Beqiktag eahilsarayr civrrrndaki har bahgeden bir krsrm araziyi arsaya ilhak etmek suretiylo hirrl olan gaha ffzerinc mfitaaddit kasrrlarta bir ili havuz yaptirttr, sarayl da tamir ettirtti. Oqiincii Selim de bazr bahar mevsinrlerindc (temalay-r gil ve istima-r savt'r biilbiil safasr igin> Beliktaq Saraytoa geqerdi. 1795 senesinde Mimar Mclling'e bir kasrr da bina cttirdi. Bu tarihtc padigaha mahsus olmak iizere bugiiokii Dolmabahge sarayr yerinde kazrklar iiyerine kurulmug iistleri kurgun iirtiilii iiq abgap kiigk bulunuyordu. Bu lcdgklerin pencere kanatlarrndan biri katdrrrtrnca 09fincii 'Selim oturdufu yerdea olta ile bahk tutardr. Dolmabahqe Sarayi lkinci Mahmut'uu tahta gtkmasrndan soora pddigahro daimi ikametgih' lanndan biri halinc girdi. lokrlipgr hiikimdar Topkapr Sarayrnda oturmayt revmiyor, zamanl' Dtn gofuuu Dolmabahge, Qrra$an ve emsali aaraylarda gcqiriyordu. Sarayr ctash surctte
TERfrI{TERI
milhendisi marifetiyle geniglettirilmigti. Biliharo
A-irc ittihaz oluuan tifelhancdo dff' [finlerdo ziyafotter tcrtibino mfisait bfiyfik bir divanhane ilo galonlar da vardr. Gcnc bu civarda Abdiilmccit'io meghur tiyatrosu kurulmugtu. Buraya bazr yabaucr opGra heyctlcri gelir, hiinkAr bunlart locasrndan biiyfik bir {razla oeyrederdi. Souradau bu tiyatro yrLtrrrlmlgtrr. lkinci Sultan Mahmut dcvrindelci Dolma. bahge saraylnr yrkrlmadin gSrmGg olan Euoyyid Elhac Ebubekir Jeyzi Efcndi g65rle anlatrr: <Saray'r merkum lcb-i deryada.ve ctrafi rur misillu cesim cidar ilo mestur olmakla dahiliyc vo hariciye kirgir vo ahlap kasrrlar vo bfryiik havuz ve selsebil ve hamam vc hadikalar ile miizeyyen vc kurgun pugidcli ve fevkani ve tulini ve bilumum miizehhcp ve mfinakkag dairc-i hiimayunlar ve hariciyesinde dairc-i ricali eoderun-t hiimayun ve cami ve hamamlar ve Istapl.r 6mire vc kiler ve mutbah yc meydanlar vc hadaik ve saire ebniye-i l0zimesi miikemmel ye 6b ii havasr hog ve nezaret ve letayifi cami saraylardao memduh ve mergup bir saray-r ilidir.> Abdfilmecit bu sarayr yrktrrrp yerine 1853 tc Balyan kalfaya Ampir uclibunda bugiinkii sarayr yaptrrdr. Saray orta yerinde yiikeek bir krsrm ile buna biri sagdan digeri soldan iki iistil kapah dchliz ile baflr diger iki Lrsrmdau mfitegekkildir. Asrl Saray mabyen, hiinkir dairelerinden eonra bfiyiiL muayedc salonu ve Valide Sultan'lr bir grkrntr halindeki lcadrn efendiler tamir cttirdigi gibi ilivcler de yaPtrrttr. krsmr ve gchzadelerle veliaht dairelerini ihtiva lkinci Mahmut esash tamirlcrden sonra 1815 dc eder. Muaycdc galouunun arktstna diiEen ve Begiktag sarayrna 969 etrnigti. O yrl sarayrtr cadde iistiinde buluoan eamlr kSEkle mabeyn Hagcki Sultan daircsiode bir yangrn qrktr. Ateg dairosiuo,-giritirkcn saat kulcsi yanrndaki pagagabuk iinlendi isc de kiigfik Emine Sultan'la tar dairesi, veliaht dairosi bahqesindeki yavcrler, bir cariyenin Lurtarrlamamarr bfiyik hffznt mu' afalar daireleri vo rair muhtelif krsrmlariylo saray gol. genig bir lahayr kaplamaktadrr. Sacip oldu. rayda miitaaddit hamamlar da vardtr. Sareyrn Be1825 de yenigerilerin aJraklanmasloda iiniinde 600 metro boyuoda genig bir rrhtrm bura' giktag Sarayrnda bulunan Sultan Mahmut mevcutlur. Binantn i9 tciyinatrnda bill0r, su grr tcbdil dau ketibi Murtafa Efcndi ile bir mcrmeri, ve t> adr verilen fiqekler ve diger eglenceli vasrtalar da patlatrhrdr. Hatti donanmalardaa birinde istanbul kadrsr kryafetinde birisinin merkebe bindirilip ve egegin kuyrufu elioe. verilip gehirde dolagtrrrlarak csnafr teftig ettirilme g6'sterisi yaprlmasr ulernanro giiciine gittigindeu padiSaha gikiyet bile edilrrrigti.
DONI.[TK
("!rl) [Gy.] Altr
endaze
Cu-
hayl ifacle eder bir tAbirdir. Yine o makamda .u,irahuri> de denilirdi. Quha yedi ar$in olursa ona da "yafmurluk>'adr verilirdi. Altr endaze guhanrn donluk, yedi endaze guha.rtn da ya$murluk isrrri almasr birincisinden cakstr, ikincisinden yaimrrrluk yaprlrnasrndan ileri geliyordu,
almalarrna sebebolmugtur.
Mehmet Efendinin 6liimiinden soora tge aynlmrglar, XIX uncu asrln sonuoa kadar iki asrr siiren uzun bir nriiddette yckdiseriyle olan dostane miinasebetleri kestikten bagka biribirlerini tahkir ve tezyiften bile geri durmamtglardrr, Bu ayrr ve gayrrlrk kendi ziimrclerinden vili bir toparlaktan ibaretti, otmlyan bir apgr veya bakkaldan yiyecek ahp DOX BABA ( !1, .rr, ) [Scn ] TezYinatta yemck haram sayrlacak kadar ileri gitmiglerdi. kuilanrlan bir nevi gigefin adrdrr. Bigimi itiDiinmelerin kendilerine mahsus ve Miis' bariyle da dcnilir. liimauhkla miinasebeti olmtyan itikat vc iba' DONME (rclr) lHal.l Osmanlr idaresin- detleri haltkrndaki mal0mat hemen hemcn Sab' deki muhtelif gehirlerde ve hassaten Selinik'te betay Levi'nin 18 cmrine milnhasrr kalmaktadrr' Miisliiman adr ve kryafeti altroda yagryan bir Bu emirlerin hiitAsasr Attahrn birlifinc vc Sebcemaat tabakasr hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. betay Levi'nin Mesih'ligine imandan, hatilden, Muhtelif din sahiplerirrden IUiislijman olalanlara yalancr gahitlikten, ihtidaya ccbirden, zinadan miihtedi denildigi, dtinme tibiri ylnrz halk ta- ve Miisliimanlarla izdivagtan gekinmektcn, hayrr rafrndan kullanrldrfr halde bunlar hakkrnda ve qefkat iglerine ehemmiyet vermeLten' Miismiihtedi tibirioin higbir ycrde ve higbir za- liiman idetlerine vo dini merasimc zihiri ria' manda istimal olunmamast ve yiiksek tahaka yettcn, kameri aylartn ilk giinlerine dikkat vc tarafindan bir dereceye kadar nezaket maksa- hiirmetten, her giin gizlice Mezamir okumrya diyle denitmesi Muscvilikten lslima devamdau ibarct idi. Diinme lerin Miisliimanlarla di'indiiklerini belirtmek maksadrndau ileri gcl- bcraber bayram cttikleri 'giinlerdeu bagka on iki kadar bayramlarr vardt. Buolartu miihimle' rni gt)r. Diinmel er kendilerine mAaminim ( miimin'
l)OCllN (.irr') [ls&.] Silihrn
icaJrndan evvel kullanrlan harp aletlerindeu birinin adrdrr. Harrnan aletlerinden olan diigene benzedigi igin bu isio verilrnigti. Demir bir sap ile ucuna merbut uzunca bir zirrcire bitigtirilmiE 9i-
TARIH DEYIMLERI VE biri Lirlev, (ikinci tegrin - kasrm) ayrnrn gfini igtima halinde tes'it cdilen bayram ile ab (afuetos) !yrnrn doluzunda Sabbetay rinden
16 ncr
Levi'nin mevl0t bayramrdrr. Kislcv bayramrnrn arifcsinde orug tutmak da farzdlr. Bu bususi bayram gfiolerinde gfindiizleri higbir gey yaprl-
mayrp yalnrz geceleri cvler do toplaularak bayram edilir. Bundan ba;ka kcndi Mesih'le rinin 6ldfigiioe inanmadrklafi igin bilhassa Yakubi'ler her cumartesi bir kadrnr qoculclariyle beraber deniz kenarrna g6oderip Mesih'i getirecek gem inin gtiziikii p giizii kmedif ini baktrrdrklarr gi bi,
ihtiyarlar da her sabah ufuklarda biiyle bir gomi ararlar. Diger taraftan da cenraat fertleri umumi hayattri Miisliimanlar arastDa LarrElp camitcrc namaza giderler ye ramazao urucunu tutar gdriioiirlardi. Hntti arada srrada hacca g6nderilenler bile olurdu. Bundao bagka birtakrm eski kavimlerde
TER1MLERI
175
Bunlardan birinci ziimrc XIX uncu arrr iginde Selinik behdiye rcisli!indc butunan Hamdi Beyin ismine, ikinci zilmrc yine orada zengiu ailelerden biri olan Kaiakaglar'a, iigiincii zilmre dc yine zengio bir aile olan Kapancrlar'a izafctlo anrlagelmiglerdir. Bu zlmrelere daha bagkalarr da ilive cdilmig isc de zikrc degmcz. Bu iig ziimrcnin ilkini tegkil eden Hamdi Bey taklmr giddetle tesettiir taraftarr vc teceddiit aleyhtarr oldugu gibi Miisliimanlarla srkr mii' nasebata girigmig vc devlet memuriyetioi tica. rcte tcrcih eylemiq idi. Ot.ki iki ziimre ise ticaret ve sanayi iglerine atrlmrglarve miihim ticari vc srnai mevkiler eldc etmiqlerdi. Bununla beraber bunlann arastnda kendini trp ve hukrrk
gibi ilimlor tahsiline
vercnler ve Mekteb.i girerek, idare memurluklarlnda vaMiilkiycye lilik vc miistegarlr$a vc siyasi surctt. mebusluk ve nazrrhfa kadar yiikselenlcr, hocahlr meslefiyle gazctecililcte muvaffdk olanlarr da ol-
emsaline raslanan geyler nev'inden olarak ziimreleriu her biri kendini hilkatin (Beria) sebep mugtur, ve hikmeti, diinyayr doldurau diger insanlarr Balkan Harbi ve muhaceret cemaatleri ise, aucak bilkatinin neticesi sayarlardt. Cen- filcn dalrtarak, XVIII inci asirdanberi devam netin has behjesin: girmek inhisarr kcndilerine cden gizli hayata bir dereccye kadar nihayet ait olup, diger iyi insanlar aneak ceonetin par- vcrilmigtir. Muhceretten sonra Selioik haricinde maklrtlarr olabilirlerdi. Eger iyi bir miisliiman yaprlan tegkilit tegebbiisleri mahdut ve iimilrtenaciih yoliyle dinyaya krrlr defa gelip hcr sfiz olmugtur. Tegkilittaki zaaf Birinci Dinya gcligirde yalnrz bayrr iglemiq, Eerden kagrna- Harbinden lortra vc bilhassa miitarcke esnas!nbilmig ise, bas bahqeye girmek imtiyazrnr ka- da daha ziyadelegerek, nihayet 1924 senesi zanabilecef ine inaorrlardr. bagrnda ikinci ziimreve mensnP olan Riigtii Ziirnrelerin dcnilen en yiikKarakag, Biiyiik Millet lr{ecligine bir istida ile sek asil ailelere mensup birer de reisi vardr. milracaat ede rek, bir kanun ilc bu gizli cernaat Bunlar cemaat ihtiyarlarrnru reyleriyle segilir ve mezhebin feshi, Tiirk ve Miisliiman vatan' ve 6'liinciye kadar o mevlcide kalrrlardr. Ab-be- daglar ile (ittihat ve lesaniid) iiu terniuini lalep din denilen reisler tarafrndan tiyin olunan ru- etmig irc de, bu husus bir karara iktiran ethani reisler marifetiyle nikih, talik ve pck memiptir. Bununta beralrer rislim Ansiklopedisi, Liiqiik yagta - bazan dofumunun sekizinci giinfr - Diiume maddegi> nde denildigi gibi yeni nesil, giinnct merasimi, iiliilcriq techiz ve tekfini Sc. giinah ve kusuru olmadan, mazinin iize' linik vc lstanbul'daki hususi mezarbklartnda kendi bastrfr bu ayrrlrk danrgasrndan ve igitmeyi rine definleri gibi, cemaatin i9 igleri ifa ve bilhassa big sevrnedikleri d6nme unvantodao bir an evvel muhtaglara bakrlmak igin yaprlan vaklflar ve kurtulmak gayrctiyle, eski zSmrcler mensuPlatoplanau ianelar idare olunurdu. Bu ruhani rcnndan krz ahp vermemeyi bir taassup dereceisler Tevrat okudaklarr gibi Zohar denileu sinc Alkarmrglardrr, Bir taraftan bu sebeple, kitabr da hemen hemco ezber bilirlerdi. Vakdiger taraftan igtimai inkrl6plar dolayrsiyle, tiyle Lirgofu lb.anice vc Yahudi lsp"nyot"".ro, artrk biiyiik Eehirlerde biiylc kapalr cemaatler mukaddes bir dil gibi iigrenirlerdi. giiglegmig oldugundan, d6nrne hayli yagatmak Diinmeleria bu fig zlmresi hariqteu veya veralan birligi ilc baglr dilleri ana biribirlerindca krz ahprermcdikleri gibi zini- =ccmae$eri Tiirk bfiyiik cemaati igiode erimek olduklarr rolerin igiadc ayrrca tahditler do vardr. Bir dcfa Gzeredir. Arigtolret ve avam diye, igtimai mevki yc me!telc bakrmrudan, vaktiyle aynlrklar yaprlmrgtr. D$NME DOI.Ap (*Y1r r:';r) [/rfi,n.] Evlenmek hususunda bu ayrrlrklar gGya kiifiv Eelci Tiirk evleriode erkeklerle kadrnlarrn biraranralc suretiude tccelli ediyordu. Bu suretle birini giirmeksizin egya verip almasr iqin ha' Milslilmanlardan veya bagka bir zimredea krz remle relimhk arastnda yaprlao dolabrn adr alanlar veya iabancr erkeklore varanlar (cema- idi. Uzuuca, iistiivani ve bir mihvcr etrafrnda dtincu bu dolabro bir tarafr aqrk, dificr tara{r at drEtr sayrlaralc diyc anrlrrlardr.
TARIH DEYI}ILERI VE TERIMLERI
{76 t denilir. Son toprak kanunuoa giire bir diiniirn bin r,retre kare olarak kabut edilmigtir.
DORT DIYAN (gl-r.r or:) [CoE.1 Eskiden
Bolu Viliyetinin bir kazasrurn adr idi.
DORT KAPI SELAMI (aru re, o.r')[Sol.] BektaEi tibirlerindendir. Bu selim giiylc idi: Esselflm
Eg nur-u geriat erenleri
Essel6m eg pir-i tarikat ercnleri Esseldm eg nur.u marilet ercnleri
.
Esselim eg nur-u hakikat ercnleri
DOIIT KA$LI (JiE .rJ') [Hcl J Bryrlclarr heniiz terliyen geng hakkrnda kullanrhr tibirdir. Bunun ycrine Farscast olan Qar ebru da kullanrlrrdr,
Elendi scn tabiat sahibi ademsin ctbai Dahi d6rt &ca/r islersdn krrantagt be{enmezdn Sururi
DOnr KlT.-rP H.{KKI lcu.\ (rK;,, i,r?j-) lHal ] Yemin yerinde kullaurlrr bir tibirdir. Diirt kitap; Zebur, Tevrat, lncil ve kur'andrr.
bir tibirdir. DORT UsfUxs (<s-1t;2,) [Hol.] Her cihetle miikemmel, noksansrz ycrindo kullaorlrr bir tibirdir. .D6rt iistii diirt> suretinde de kullanrlrr.
Keg!im olsun dersen dlemdc e!er diirt iistfrne Eadenag ol, taze seo, nargile ig, enfige gek .
Vdtf molik olmug rabu meskune "Imtg kdliri gdrdfrn mfr: d6rt ilstil, murad frilfr
UgiTEbrug" Rakip
Uskildarh Tal6t DORT YANI DENIZ KESILMEK
O.IT)
(lr-L-r;6 .r! lHal.)
Milqkiilata uSramak, iimitlizliEc diigmek yerinde kullanrlrr bir ti'
birdir. DOSEK (rul:) lBahl Eski ahsaP harP gemileriuin sekiz pargadan ibaret olan igri' lerinin (iskarmoz) omurga iizerine gelen ilk pargalartna vorilen addrr.
D05EK I(APAGI (,iF aur,) lBah.7 Es' sekiz pargadan iba' ret olan igrilerinin (iskarmoz) omurgadan iti'
ki
ahgap harp gemilerinin
baren diirdiincii parqalarrna ver:ilen addrr.
DOVIIE () adr da verilirdi. Vazifesi alaylarda padiSah vc sadrazarn ata binerLen ve inerkent
TARTH DEYIMLERI VE TERIMLERT alkrglamaltr. Bu alkrga bttiin qavuglar hep bir afrzdao b0 diye mulcabele ederlcrdi. Duacr qavugu yenigerilere ul0fe verildifi zaman tegrifat iglerino bakar, relim tegr yaornda durarak sadrazamla yenigeri afasrnrn ve diger divan erbabrnrn selimrnr ahrdr. Bayram mtnasebetiyte arife giiniinde ikindi ezanrndan sonra baqlryan merasimin sonunda duacr qavug nazrm ve nesri havi bir du.a eder, gavuElar imin derlerdi. yrptrlr dua miinasebetiyle duacr gavusa 6tiye ve-
rilirdi.
Illl:lGU (r/L,) llr/a.- Bok.l Ayinleri miitaakip ve bazr igtimalarda dua okuyan, higbir vazife ile miikellef olmadrfr halde, edecegi dualar mukabiliode, maa$ alan kirnseler hakklnda kullenrhr bir tibirdir. DUEiin gibi hususi ve hatim, rnevlfit gibi dini toplantrlarda dua edenler hakkrnde da bu tibir kullanrlrrdr. Duacr demektir. Hiqbir vazife ile miikellef olma. drklarr halde edecekleri dua mukabilinde bu unvanla hiikijmetin resmi biitqesinden nraai alanlar, cvkaflan vazife sahibi brrlunar lar da vardr. Bu makamda 1 diibb-i asg?r8 da gibi harailc itikat farzdrr. Zihircu Mfidffman oldulslarr igin Kur'an okurlar. Falat batini tcvillcrdc bulunurlar. Scr'i tclliflcrin hcpriai irket edcrlcr. Tooarfih vs hul0lc Leil olurlar. Sinnilorc z6hir, $iilcre batru ebli dcyfip zihrr chliai mtnkir vc Lifir, batro ohlini mfigrik addedorlcr. rtlik eylcdiler. $irih der ki: Asrl ebcedin ismi (Ebucad) idi. Tckerriir'il huruf sebebiyle kasreylediler. ebicad>
tibiri
Hatti
nin hcaabr giiylc Arkar: 2+30+4+4oo+e+ I 0+2{400:857
49{
TAR1H DEYTIILERT VE TERIMLERI
Kozelik Timurlenk'in suretinde izah olunmugtur. <Meczup> kelimesi de bu defigiklife ugramrl vo bu kelime de gitgide (mecnunt mAnastnr almafa baglamrgtrr. in difer cem'i olao ya rtlak olunur. Bu rtlaka g6re bu gibilerin idetleri mahsur defildir. Kabihadan olan srfatlan hamideden olan srfatlara tebdil eden siiadadan sayrLr. ikinci minaya giire olsa lifzrnrn nispet ifade ettida zat-iil-allahtn oezel> denilen bir bakrp fine geyde hisrl oldugunu tevehhiim etmclc de gelmez. Zira bu takdirce rat-ul'allah bir geyo muhtag vo mfiftekar farzedilmig olur ki bitrldrr. Ezcli hig ewcli olmryan vticut demektir, vo zat-ul-allahrn (lemyezel) olman mazide vficud'l
TARIH DEYTMLERI YE
:
akdesi mukarin olmadrk higbir zamar muhalLak vcya nrukadder gegmcmig olmasrdrr lci ( czcliyyet ) ile (krdem) maksut olao budur. Ni:eLim
(Layezal) olmagr da miistakbelde viicud-u akdesi nrrrkarin olmadan higbir zaman gegemiyccek minasrnadrr Li (cbediyyet) ve (dcvam) dan kasdolunan da budur. Bir viicud{rn yalnrz evkat igindo miistemir olabilecefiue hiikmedip te evvcli olmryan bir meveudu ispat nihayetsiz miiteakip evkatr ve bu da evveli olmryan havadisi ispata miieddi olur Iryasrnda bulunmak da dofru degildir. Zira (evkat) dedigimiz geyler bir mevcuda mu-
karin olan diger mevcudattau bagka bir gey dcsildir. Herhangi mevcut izafct tarikiyle difer mevcudo mukarin addolunurss o diger mevcudun vakti o olmug otur. Nitelim: oflakin harckitrna, gece ilc gfiodffzffn taakubuna ( evl"i ) demefi 6det cdinmigizdir. B6yle olunca 'akli bir kaziyyede ahadihiima 6hara taall0k etmedikge mrutrLi teli- diger tibirle beyiulerinde ziim olmadrkga geyin vficudu diler geyin bir ona mukarin olmasrna vabeste dcgildir. lkiacinin muLareneti birinciniu qart-r viicudu deSildir. Zaten hcr mevcudu vaLte milltekir farzeylemek' bagka cihetten de muhali mistelzimdir. Zira vakit de bir meveuttrrr. Bu farzr Labul
ettifimiz takdirde evkatr da ovkata miiftekir addctmek lizrmgelir ki igiu nerelere varacafr az bir diigiince ile anlagrlrr. Binacnaleyh zat-r biri kendisine higbir hidis mukarin olmaksrzrn havadisiu hudusundan evvel kendi viicudiyle, kendi srfatiyle miinfcrit evvelsiz, ihrrsrz vacib -iil- viicuttur.
EBE ISKEMLESI
(.,,4-crti; [?rp.] Es-
kidea ebelerin dofuracak kadrnlarr oturttuklan iskernlenin adr idi. Baghkh ve altr delik olup fennen istimali caiz gSriilmedigi igin mektepti
ebelerin golalmasr fizerine kullanrlmasrndan vaz gegilmigtir. Buna <ebe iirekesi> de denilirdi.
EBEN AN CET (,: o, !r) [l/a&.] Babadao, biiyiik babadan, dededen mlnasrna gelen bir tibirdir. Ebean ceddin guretindc de Lullanrhrd_r. Arapga eb, baba, ced de biiyiik baba demektir.
EBE OREKESI (.r.{rrt +.t) [ftp.] Eski&n-ebelerin gocuk dofartma srrasrrda kultandrklan bir nevi iskcmlenin adrdrr. Buna <ebc iskemleei) de dcnilirdi. Baghktr ve attr delikti. EBEVEYN (A_r:t) il/aft.l Ana, babz minasrna gelir bir tibirdir. Baba dcmek olan cbia tesniyesrdir. Ana ve babanrn ikisine birden minasrna gclmesi taglip suretitcdir. Taglip; bir miinasebetten dolayr bir l6fzr digcr m6naya ga-
TERTMLERI
49?
mil surcttc kullanmaktrr. Burada cvvolen eb asl olmak miinasebctiylc mepazcn anaya da tegmil olunaralc tcaoiye crgariyle aDa ve baba ifade olunmugtur. Li ebeveyn lcardeg denir Li ana ve bebalan bir kardeg dcmcktir. Vakfiyelerde golc
geccr.
EBHERIYYE ( tibiri kullanrlmafa baglaomrgtrr. Biiliiklerin ikisioe bag, ikisine orta, difer ikisine de aga$r b6liikler denildili gibi silihtar bdliigiine usan baybSliilclere .le llFl,.ottu t6biri de .ve.agagr kullanrlrrdr.
EBNIYE.I HAssA MUDURL{]GO *.;.t)
(,9::, 'r-l;. [-lar.] Saray vc devlet
binalarr
ingaat ve tamir igleriyle meqgul memurun unvanr idi. Evvelleri resmi binalirrn inga ve tamirlerine gehremini ile mimarbagrlar memurdu. $ehreminleri nralzeme tedarik ve masari{ ile yevmiyelerio verilmesini temin ve yalnrz bu hususlara dair hceap defterleri tutmakla miikel-
lef olduklarr halde tutrlarrn hariciride*alan vc mimarbagrlarrn vazifeteri eiimlesinden olan iglere
de midahale cttikleri igin aralannda grkan aulaqmazhklar yiizfinden 28 cumadel0lA 124? (M. 1831) de her iki vazife birlegtirilmck suretiyle ebniye-i bassa mfidiirliifii tegkil olunmugtu.
EBNIYE-I SULTANIYE EMIn-I +.I ) (dJt !&L [J'ar.] Padig.hru g"i,srna ait bina 32
r0t
renln nnvlurril vg Tlnh'ILrRl
igtoriylc meggul olan memura vcrilen unvandtr. Bu uuvau Karuni tarafrudao Mimar Sinan'a vcrilmigti. Daha sonraLi vcsikalarda Mimar Si. nantrD unvant gcr mimaran'r barsa rurctiude ge9Gr.
EBRAR 1rt, t) [5o/.] Allahra makbul Lul' gelir bir tibirdir. Arapga berr'in minasrna lrrr Yine aynr cserde tdo$rudan do$ruya cbru yapmak usuliiu baqhfr altrnda da 9u izahat vc' ritmigtir: oiLi srfrr iidiinii alrp bircr 9i9e"dut yc koyup afzrnr giizelce kapatrp giibro iqine giimiilecektir, iki giin iki gece birisi ve iig giin iiq gece difer birisi kalacak ve soDra ezilmig givit ve liik boyalan kapaLlr bir lti'sedo yofurt gibi doluca duracak ve yiiz dirhem tslanmrg kitreyi siiziip bir biiytik saudrk gibi giizelcc bir kap iqine konulacak ve gayet mutedil ve hatti tasalliip lcrvamrnda olacaktrr. Badehu boyalardan biJ kahve filcanrna konulup iid dahi bu boyanrn igine konularak tecriibe edilecek
ki
zira
gayet yayrhrsa boya, az yayrlrrsa iid konularak bu suretle ddgilp iktiza ederso etrafrndan ince Ligrllar ile ahnacak, efer derunuua gigok kon' mak istenirse elvan boyayr sfipiirge giipii ile, yahut ona benzer bir gey ile konulup sonra igne ile rcsim yaprlaeaktrr. Qigekli olursa kitresi koyuca olmast lAzrmdrr. Yok e!er diiz gigeksiz olursa tasalliip krvamtnda olmastna dikkat edilmelidir. Badohu ebru yaprlacak L6grtlan iizcrine basrp hava Lalrrsa bir kcskin igne ile delinip havayr def'etmelidir. Matlup olan ebru yaprlmrg olur.> <Sanat Ansiklopedisi> ndeki tarif giiylodir:
Evvel6 cbrulanacak Ligrt biiyiikliigiiode afzr bir lelen hazrrlanrr, hitro dcnilel ve gahdan grkan bir nevi zamktan lizrm. goldi$ kadar ahnarak su ile boza ktvamrna golinciyc kadar karrgtrnlp eritilir. Diger taraftan da istenen reukte madeni veya kimyevi toz boya' lardan alrnrp ayrr ayrr bir cam levha iizerinde bir gigonin yuvarlak ktsmrnt gevirerek ezmek suretiyle gayet ince bir toz halioe getirilir. Bu tozlara bal krvamruda zamkh su il6vo edilerck cski Tiirk mfirekkebi koyululuoda bir boya elde edilinciye kadar ezmekle devem olunur vo iyice Larlgtrrrlrr.'Bu boyalar ayrt ayrl tabaka' lara konup hazrrlandrktan aoara bir de taze srgrr iidfl ahnrp bir kise igiue konarak boya-
gonig
TARTH
orylurrnt vE rnntrnrnl
nrn miktarrua g6rc bu tidden bir veya iki kahvc kagrfr kadar ahnarak boyalara ilivo oluour vo iyice Langtrnlrr. Bundan sonra lelene lcitrcli gudan bir lcarig kadar dcrinlilte korup hezrrlanmrg olan boyalardan, ilkiince koyu rcukler vc sotrra'dcrcce dereco. agrklar alrnmaL fizerc, bir suluboya frrgasiylo liizumu kadar alrnarak kitreli suyun salhrna scrpilir. Bu hususta cn gok kullanrlan boyalar lihor, bodahgi, bcngal, givit ve sairedir. Kitrcli su liizucetli ve kalrnca oldulu igin boyalar bu suyun cathrnda kalrr. Boyalara ilive olunan 6d bunlarrn dibe 96kmemesini temin eder, lstenen boyalar suyun yiizfine Londuktan sonra bir siipfirgc A6pii veya bir igoe ucu ile bu boyilara dokunularak tahrik edilmek ;uretiyle bunlara iatenilen demarh 6ckiller vorilir. Bundan ronra ebrulanacak Ligrt usuletle ve yavalga bu suyun eathrna tatbik olunup beg on sauiye brrakrldrktan ronra yinc yavalga vc ihtiman'la kaldrnlrr. K6grdrn tckmil boyayr gekmemcci iqin suyun sathrnda gok durmamasr lfizrmdrr. Bu surctlc boyanrn kigrt, uglarrndan bir ipc scrilerek 6uyu ve kitresi tamamen aktrktan sonra diiz bir ratrh iistiino serilip kurutulur. Kitreli su iistiine konulmug olan boyalar efer bozulmamrg yc gekilleriui kaybetmemiglcrse bunlarla ikinci bir kigrt da ebrulanabilir. Kurutulan kigrtlarrn srca$a ve gtnegc maruz olmamalan 16zrmdrr. Ebrulanacak kdgrtlarrn biraz kabaca ve boyayr emen cinsten olmasrna dikkat edilmelidir Evvelce tutkallanmrg kigrtlar bu ige yaramsz.
Qiinlii boyayr
gekmezler.
Ebru ile yalurz dalgah hareler dcfil bazr tezyini gekiller ve gigekler de yapmak miimkiindiir. Bununla karanfil ve lile gekilleri yapao ustalar olnrugtur, Her cbru ustasrnln kendine mahsus gekilleri dc vardtr ki bunlardan o igi hangi ebruculun yapmtg olduSunu anlamdk da miimkiin olur. Ebru nevilerine vc bunlarr yapanlare giiro isim almrgtrr. Onlar agafrda ayrr ayrl giisterilmigtir Akkise ebru - Uzerine yazr yazrlacalc lcigltlanu kt'narlart bagka ve yazr yzrlacak orta krsmt baEka renkte yaprlan ebru, t5rz ve usuldc-yaprlan BatTal elru ebru,
-€ski
- {Jzerinc evvelA nigarta sonra yunrurta alcryle ahar siiriilmiig ebru, Hatip ehrusu .- XII nei asrrda Ayasofya hatibi bulunan bir zatru yaptrlt ebrulara verilcn isimdir, Qifte ahartr ebru
Necmettin cbrusu
-
Zamautmtzrn meghur
r90
mffzrhhip, mficcllit ve obruculanndan olan Necmettin'io icadr olan 9i9ck gekilli ebru, Somatci ebrusu - SomaLi damarlarr gibi olan obru. Kumlu ebru - Tegckkiilfi bir olmakla bcraber tcsadiifc tibi cbrulara verilen addrr. Bu gibi cbrnlar scrpilmig kum taoclcrioi andrrdrklarr igin bu ismi almrgtrr. Taklit.olarak yaprlmrg olan ebrulara da
.Yahudi
ebrugu>> ismi
vcrilirdi.
EBRULU fACm (nY jt,.t) [Scn.] Oze. rine boya ilc aomakiye bcnzer damarlar yaprtmrg kigrda vcrilen addrr. Erkiden bu kigrtlar kitap ve dcfterlcre keb olarak gegirilirdi. EBU (1.r) [I/ol.J Baba tcclimuinin gonetif haliudo bir irim 6nfindc aldrfr gekildir. Bir insau, bir hayvan veya bir ncsncnin bir goy'c, duruma veya vasf8 rahib olugunu g6eterir. Bu tertip en tabii olarak, bir kimse ollunun (daha nadir olarak hzrurn) adr ile anrldrSl zamaD kullanrhr. Bundan dolayrdrr ki birgok Arap crkek isimleri cbu ilc tcalcil olunurlar. Bu gekildeki kclimeler hakiki isim deSil, kfinycdir. Bununla berabcr egorlerdc vcya daha umumi olarak, gffnliik hayatta gok kullanrlmaerna !ebebolur.
Mir Eb-fi|'fetih ki sah Ekbcr'e olmustur vezir Var gine
nna
gcbih olacalmda gfrphem
Nabt
EBU DEGAL (Jl', y.r) [Bah.] Arap ge. taraf rndan dircsi tekoc cesamotine gok uzun olan gemilerc verilen addrr. nazaran
micileri
EBUSSUUD EFEN.DINIn. TORUNU Sofu, ibit, silih yerinde kullaulrr bir t6birdir. Osmanhlar devrinde $eyhislim olan Ebussuud Efendi bu cvsafla temayiiz ettigi igin sofulukta ileri gidenler hakkrnda kullanrlrr olmugtur.
(jtr*,rl:.r:it ;r^Jrr t) [Haf.]
EB-UL-HAYR (ertr.t) ICoE.l Ordu'ya bafh nahiye merkezi olan yerin adrdrr, EB-UL-yAKT
(;irtr:') [.tal.] Valit
ve
halin tesiri altruda kalmryanlar hakkrnda kul-
lanrlrr bir tibirdir. Bu gibi insanlar miitelevviu (renLtcn rengc giren) olmszlar; retrLtcn rcnge
gircelcro de : un talrdir ettikleri iicret de ecr-i misildir.
ECIi-l ULjsUUlf,f (.r-,,:r) [Huk.l Taraflar arasruda tiyin olunan iicret m6nasrna gelir bir tAbirdir. Hizmetqinin iki taraf arasroda kararlaqan iicreti; ev, diikkin ve cmsalinin mal sahibi ile kiracr arasrnda kararlagan kira bedeli bu kabildendir. ECYEF
(;r:r) lHaLi Mecaz yolu ilc bog
kafalr, beyiusiz, cahil yerinde kullanrhr bir tibirdir. Arapga; igi boq, koguk, kof minalarrna gelir.
Mecelle hiikmffne giire (madde 42{) ocir-i mtgterekin icrete istihkakr amel iledir. Yine Mccelle hiikmiine nazafao ( madde 611 ) ecir-i mfigtcrclin kendi taaddisi, ya taksiri ot"uo \ gerek olmasrn kendisinin fiil vc sun'undan d6fau zarar ve hasart zAnrin olur.
ECTEBI KURUSU ( *2s"e o:'l) [Mes'J Riyal yerine kullanrlrr bir tibirdir. 1650 ' 1656 senelcriude iki ecnebi kurugu yani riyal bir altrna tedaviil ediyordu.
ItcNuBl YALDIZ,\l,TI\l (!'rrT ;-it ,':.'; IMes.) Eskiden tedaviil eden valr,.'itt alttu ralardan birinin adr idi. 1136 r. nesi rebiiilev' velinde (M.1725),.' 1"46viil tarifesinc giiro 375
pa-
akqaya gegerdi.
ECRAIII (;r.,;t1 [dsl.] Ruhsuz olau cicimler minasrna gelir bir tibirdir. lstrlah olarak (ocram-t remaviyye), (ecram-l felekiyye> surctlerinde kullanrlrrdr. Nitekim, {ecramrn hareketlerin denilirdi Li bundan yrldrzlar gibi ecram-r semaviyyenin hareketleri kastolunurdu.
Giiriiliir cwef olanlarda gurur u dzamet Marifetperver olan kimyde nsheet mi olur? Rasff
Ktinisi potc-i hdl isre dilin kaletmis Kirni ecvel gibi tlletzede-i herzc derun Miinif Ayn-el-{ilin ibaresini yazmak gaflotindc buyapmrg oldu. lun::cugtu. llte edebiyat-r cedidc miintesipleriniu Ostat Tahir Olgun edebiyat derstcrindo lusturulmasr bundandr. 1789 tarihinden yani Scrvct-i fiinuo edebiyatrnrn dofuguna ait umumi Fransa biiyiik ihtililinin ima olunmasrndan hii vaziyeti g6yle izah ediyor: .Toceddiit edebi- kiimot kugkullanmrgtr. <Servrt-i flnun edebiyah, (Parnasiyen) yatrnrn cn feyyaz bir kalem sahibi otao Namrlc Kcmal Bey vefat etmigti. HAmit Bey Avrupa,da lcrin liranrmrzda taklidi dcmeLti. Tcceddiit yahut Tanzimat edcbiyatcrlarr yani $iuasi vc mubulunujordu. Elcrom Bey cdebiyat muallimligindcn azlcdilmig, Muallim Naci Efcndi taltif otuo- akkiplcri Ffassrz'lann klisik ve romantik yazrmak rurctiyle rurturulmugtu. rf,,tslfirnat, Mirsat, lerrnr okumi;lar, liranrmrzda onlarrn benzerHazine-i fiinun, McLtep, Sorvct-i fiiouo gibi lcrini viicuda getirmiye galrgmrglardr. Servct-i haftahL bir kag mecmua grLryorsa da bcpoinin ftinun gair ve mubarrirleri ise Garbin daha mfindcricatr cudao ibaretti. Soliuik vc lzmirdc roaraki osorleriai, hususiyle Paroasiyenlcrin do bir iki mecmua negrediliyor, oalann sahifc- kiteplarrnr miitalia cttilcr ve orlrr gibi usl0Icrindo Gcnab $ahabettin vc Halit Ziya imzatr bun parlak olmagrna ehemmiyet vcrditer. AhenLrymetli yazrlar g6rfiliiyordu. Recai Zadc Ek- gin tcmiui vc yeni ycni fikirlerin ifadesi igin renn Bey matbuat ilemindclci ccreyaularr dik- garip kolimeler, igitilmomig tAbirler kullandrlar. Latlo takip oder, mocmualarda, yahut tcitap Buudan dolayr da bazrlarrnrn tirizlcrrne u!ra;chliude grlran cdcbi yazrlarr g6zdcu gcairirdi. drlar. Kcndilerinc rdcLadanr diyenler' otdu. Bioacualeyh Ceuep vc Halit Ziya imzatariylc, Filviki Divan vc Tanzimat edebiyatlanna ahgMaltmat vc Mirsat mccmuatarrndaki Mehmct mrg olanlarrn nazarrada bunlann yazrlarri Tcvfik igmi nazar-r dikkatini cclbctmigtl HuruNe tarik-l revit-i taze, ne vadi-i kad?m riylc Mchmct Tcvfik Bey mekteb-i sultanideli tarztnda g6riilffyor, bazrlan aotaErtmaz bir halde taleberinden oldugu igin onu pok iyi tanryordu. oldulu igin onlara dekadsn damgasr vuruluyordu. .O lralarda bir gfin muktcbcr vo abes <Sorvet-i Ffinun cdebiyatrua muar;z olankclimelorindcn kafiye yaprlmasria taraftar ol- larrn bagruda Ahmet Mithat Efendi bulunuyor, mamaln dolayrriylo Ekrem Beye hficum cdilmig, radclik taraftarr vc avami bir muharrir olan o da Servet,i fiiuun mecmuasiylc bu hicuma bu zat, horoz scgi ilitmedik lelimcler ve termukabolodo bulunmugtu. kipler kullanaa scrvet-i Filnunculara eeip ta(Scrvet;t'ftuun; Ahmet lhsau Beyin ida- vuruyordu. Fikret'in unyareriudo grkaa baftalrL ve regimli bir mocmua niyle yazdrlr bir manzume Mithat Efendinio EDEBHANE ({ti.,t) tHal.) Ayakyolu, hela
renln onvtrrrtnt vB TIRIMLERI itirazlarrne cevaptr. Ccuap $ohabcttin Bey dc Servet-i Fiiaun 1314 (1896) dc ncgrcdilcn Sel' ramesinde bu bahrc dalr bir melcalo yazmrg, dekadan kclimesinin Volter'dco gonra Frsnsrzcaya gircn kclimcler demek oldufunu cdylcdiLtcn ronre kendilerioo ili sonc cvvol verilcn (rombo. lirt) erfatr gibi gcgen rene vcrilen (dckadan) uovanrnln da m0aaeebct almryaca$rnr .bcyalla <eler bazrlarlmrztu yazdtLlan filinro 6sarrnt, bazrlanmrzrnki falaarn yazrlarrnr andrnyorsa bu da yeni, gahsi vc hurusi olan bir terbiye-i fikriycmizilen mfinbairtirl demigtir. *Hiiseyin Cahit Bey uKavgalarrm, isimli kitabrnda vc <dekadanltk Gfiriiltiist) baghkh bahiste dcr ki : <Mektep Riralesiniu bidayet.i intigarr zamanlarnda Ccuap $ahabottin'in giirlcri tfirlii tezyifat ve giltumu divet cttili srrada i obeno ils beraber iqlerinde gok parlaklarr da bulunan bu (lbrahim Ethem) iu t!9 vc timsalidir. Danro edebiyatrn giigliigiioii g6reu ve garp lisanr iigtahtr terletmesioden kinayedir. renen birtakrm gengler yiizlerini garktan garbe gevirerek tahassiis tarzlarrnt oradan almayr gayc $ah't agktm 6lem-i mdna mLsellemdir bana bildiler. Ancak bunlar yenilili yalnrz fikirde Scrnigfrn pegmane-i cem tag-i Ethem'dir bana Nel'i gSrfiyor,lisanda ise igreti kryafetleri ve aSdah usl0plariyle halkrn duygu ve diigiinccsiue yaEnHEMlyyE (1r:r) [.Sol] geyh Ebi lsbancrkalryorlardr. 1908 temmuz inkrlibrnr takip hak lbrahim Bin Edhem Biu Siileyman Bio cden giiolerde moydana grkan geger.
EHL-l KAL (J'J ,ror) [.lol.1 ltahi h"kik"tlerden haberdar olmryanlar ycrinde kullanrtrr bir tibirdir. Bununla geriat ehli kasdolunur. Emrah-i ceht egle kali hal cgle Kal ehli olandan infical egle Emrah
EHL-I KIBLE (.]-jJ^') [Fr&.] Miisltinran
ycrinde Lullaarlrr bir tAbirdir. Arapga bir terlrip olan bu tAbirin mAuasr krble sahibidir.
Ei{L-l KIYAI}I
(,.t--; ,r.t1
lMck.l Medresclerin taunmrg, azgrn talebeleri hakkrnda k'rllanrlrr bir tibirdir. Bunlar gurup halinde cami eami Siimbiilzadc Vehbi dolaErrlar, ders okutan bocalara getrefil eualler EHL.I DUNYA { t1': ,trr ) [ 5o/. J Dfinya sorarak adamca!'zr mat cdince uiaf rur bir eda ilc adamr, ahiret iglerine kargr alAkasrz.!rk gdsteren hep birden kallcrp giderlerdi. Onlar bu muvafinsanlar hakkrnda kullanrlrr bir tSbirdir. Diin- fakryetlerini her tarafta ballandrra ballandrra yadan ziyade ahiret iglerine baglrlrk g6'steren- anlattrklarr gibi cami dersindo hazrr bulunanlar da 6tekinc bcrikine s6ylediklerindcn hocantn Iere <ehl-i ahiret> denilirdi, haysiyeti srfrra diigerdi. EfIL.l HEYA (ire"trt ) [Kelam] Ehl-i Hocalardan chl-i kryamrn tasallutuua u[siionet mezhebinin gayrt mczheplcre silik olanrryanlar cn ziyade yeni parlayanlardr. Yapnraya lar hakkrnda kllanrlrr bir tibirdir. Arapga bir bagladrklarr gcihreti gekemiven meslekdaglarr terkip olan bu tAbirin minasr nefs arzularr debu yol ile onu a6ndiirmiyc aaLqrrlardr. Gegirnrek ti r. dikleri biiylc imtihanlarda muvaffak olanlar ise t) (;EIIL-I HAK .t [^So/J Allah adamr daha ziyadc a6hret sabibi olurlardr. minasrna gelir bir tibirdir. Hurufilcree kullc$ t/da.] Dcvlct alcyhiue kalkmrg olaular ulan bu tibir en ziyadc garbi lranda yayrtmrg bakkrnda da ebl-i kryam tibiri kullanrlrrdr. _ bir mezbibin do adrdril-Bitrui olan bu mezhil 'bin (-Er;rr) Vahy yoEHL-I KITAp [Fr,t.J ul0hiyyetin tcccltileri " esanna dayanar efsancleri vardrr. Bu trfsaneler de nobiz-i tcmri tahrim cdculeri chl.i riinnctten addetmcdigi gibi eimme-i Haocfiyyedeo .<Ebu lgmet-fi l-Cami'r dahi mezbeb-i gfinnetin
.-ll rrt' 7S^ts ,zLtz JA-ll.i
tirifindc
demig vc cfiuuct-i hirsayr hcmcn bemen mezheplcrine haorcylemiqtir. MaazgliL bu akval lcemal-i gffuncti bc. yara raci olup yoloa erbab-r taaasuptan maada b6yle mezahib-i celile ashabrnt hakihi bid'ate nispot cdenlcr yoltur. Ehl-i sfinneh biri hissa, di[ori 6mme olrnak fizcrc ikiye aynlrr. lzmirli lsnail Hakk Efcndinin dediklcri ciihemiyyenin kolimlarrnrn maddesi olan nazariyat.r fasideyi berahin-i katra ile ccrh vc tezyit etmiglcrdir.> Rahmetli istat E1'ariyc ilc Matfiridiyeyi de ehl-i rinnet-i Ammc miyanrnda brrakmrg ve bir aralrk bunlar Sele(iycyo akrebtir
etddio bin Ttarilcct garihi tibiri de Lullanrlrrdr.
nasrna gelir.
EKALIIII-I BARIDE (o;[ [Koz.l "llit) yerler Medarlardan kutuplara kadar uzauan hakkrnda kullanrlrr bir t6birdir. SoSulr rklimlcr demektir
(!L.:3rar1
EHLIyETNAME [/da.] Her hanyapabilme kudreti olduluna dair alAkalrlar iarafrodan verilel vesikr, gahadetna-
bir igte
rnc yerinde kullanrlrr bir tibirdir. Tiirkgesi chliyet kigrdrd,r. Arapga bir kelime olan ehliyet ige yarar halde bulunug, iltidar demoktir.
EKALIM-I H.{RRE (.,L.tEr; [Koz.] lsti. va"hattrndau Ccdi ve Scretin medarrne Ladar imtidat eden memleletler hakkrnda lrullanrlrr bir tibirdir. Srcak rklimler domektir. EKALIM-l MUTEDILE (dr:.,.llct) [Koz.] Medarlar arasrna diigen yerler hakkrnda kulla. nrlrr bir tAbirdir. lt{utedil nemleketler demektir.
EHL.I ZEYK (jricFt) tSo/.;'Zevk sahibi minastua gelen bu terkip sofiye rstrlahr olarak
ki aklrn [egglliyatrnrn hiikmii makam-r ruhundan ve kalbinden nefsiue ve kuvasrna suretindc izah olunmugtur.
\RZ ('?rilt.,1".t) iFr[.1 Birinci dcrecedeki vArisler hakl tarikat-i
aliyyesi
pir-i cclili . Ebu Medyqr
$uayb-iil-
Mrgribi> Hazretleridir.Bir ismi de .Muhyeniyyeo olao <Ekberiyye> tarikat-i aliyyesinin silsilesi gu veghile mesbuttur :
l - Seyyid-iil-evvelin vcl.ihirin sMuhammet Mustafa> l-, tL ,ltU- Efeodimiz Hazrctleri 2 - Ebiil-Haseneyn imam Aliyy-iil-Miirtcza 3 - Seyyid-tt-tibiin Ebu Sait Hasan bio Ycsar-il'Basri 4
-
Eegeyh Habib-iil-Acemi
5- r DavutTai r Ebu Mahfuz maruf Aliy-fi|-Kerhi 6>> Ebiil-Hesen Srriy-fis-Sakati 7- Scyyid-iit-Taife Cilneyd-i 9- Egqeyh Ebu Ali Rudbari
8
- ', 11- > l0
l2-
>
13-
14- , 1516- >
))
t7t8-
19-
20
-
Bafdadi
TERI.MLERI
($eyh ebu Abdullah ve $eyh cbu Abbar Arif vaartas,yle Cenab-r Gavre mcnsup olarak 96r'
tcrilmig ve ismi iize;inden $eyhayn-r miigarfinileyhima vaertasryle Cenab-r Gavse uzanan hat
iizerioe aga$rdan yukarrya dolru: , ibaresi muhar-
rer
bulunmugtur.
ra mukabil Bul-
g*rlarrn baE -papaslan hakkrnda lullanrlrr by t Abirdir. Osmantrler lstanbul'u zabtettikleri zaman muhtelif nrilletlerin ruhani reislerini ibka ettikleri .gibi o strada nriiohal olan Rum Patriklifine miinasibiniu intihabrna da miisaade ettilcr. Osnranlt irnparatorlufu tt ingasrna miisa. Bulgarlar Fener Patrikhanegiuden tamamiyle ade qlundu. avnlmrglardr. lgte bu sebeptedir ki yeni patrik ' lgte trtanbrrl'da Bulgar eksarhhanesinin .Kiriliyos" u higbir Bulgar rubani dairesi tasdik egesr bu suretle kurulmugtur. Hiikiimet bu ha- ctmemiEti. $u hale giire Bulgarlar iki kiliseye reketle patrikhaneye de bir darbe vurmu;tu. ayrtlmri oluyurlardu Bir krsmr m[stakil Bulgar Qiinkii Bulgarlarrn kendi oiifuz-r ruhanisinderr kilisesine, bir krsmr da papaya tibi olmuglardr. ayrrlrnasrnr Patrik katiyyan arzu etrniyor, qid- Fakat papaya tibi clanlar daha ziyade millidetle muhalefet eyliyordu. Maamafih ig igten yetlerini korumak kasdiyle hareket ediyortardr. gegrnig kilisenin temeli atrlmrEtr. Qok gegmeden Bulgarlanu fikrince Bulgarhfrn en bfiyil diigBulgar kiliselerinde yaprlan iyinterde Rurn pat- manr Ruslarla Rumlardr. Papanrn siyasi niifuzu rifinden bahsedilmemefe baglaodr ve nihayet miitezelzil olsa bile ruhani niifuzu kendilerini 1277 (lM0) dc Bulgarlardan bir heyet Brbriliy", himaye isin k6fi idi. lbadetlerini milli dil ile nriiracaat ederek Rurn patrilini reis-i rubeni yaptrktan soDra papaya tibi olmanln bir mahtanryamryacaklanor bildirdi. Hatti birkag zuru yoktu.
TARIH
orrlurrru vs rERlMrERt
Babriliye gclince o da Bulgarlerln brr ktsmtnrn katolilc olmasrna hig ser gtkarmamak yolunu iltizam ctti Babrili'nin bu hareketi Rum Patrili igin acr bir darbc idi. lgte bu euretle Bulgarlar patrilhanedco ayrtlmrg, mffstakil Britgarkilisesi tecsiifis etmig , eksarh Bulgarlarin ruhni reisi olmugtu. EKSARBdANE (diiirLr \ [l da.j Eksarh iinvanlot tagtyan Bulgar bagpapasrnrn oturdu$u yere veriteo eddrr. Rum patrikrnrn iEgal ettiEi binaya <Patrikhaue> dcnildigi gibi Bulgar ruhani reisinin bulundufu Fener'deki yere de Eksarhhane deoilirdi. Eksarhanc; cksar maddesinde izah rrlunduSu vechile 1870 de teris oturmugtur.
EKSIK AKCA
(4lqr)
lMes.l AsrnmaL
veya iginden maden gahnmal gibi sebeplcrle nizami ayarrna halel gelmesi yfizfiuden lcrymeti cksilen paralar hakkrnda Lullaurhr bir tAbirdir. Eksik para demektir.
EKSIK ETEK (4{ {t:-rt) lHal.l Mecaz yoliyle Kadro, zevce yerindc kullanrlrr bir tibirdir. EKSIK gtrl QL a4'\ lMus.l
Eskidcn
kdmil sayrlmtyan sazlara verilen addrr. Hieri dokuzuncu (Milidi on beginci) asrrda yalamrl olan Ahnrot ogiu $fikrullah eski Tiirk sszlarr hakkrnda yazdrfr escrinde (M)lli Tetebbular 'cill 2, sayr 4-5) o zamanki sazlardan Mecmuasr genk, niizhe, kanun, muguiyi eksik sazlardan sayar.
EL ACMAK (;rJ Jt) [Hcl.] Mecaz yoliyle dilenmek m6nasrna gelen bir tdbirdir. Bnuun yerine dbit Lalan elifc alif al-Lat'(.ayrrma clifi) adr dc bunun igiupuizabat vardrr! .Huruf u heca. verilir. Bilhassa hecc sonunda, elifin patlayrcr nrn cetvcli. Hurufun tertibi. Kadimde Siiryagrrtlak sesi olaralc Arkarrlmasrndalci giigliikler nidcn Araba, andaa Himyeriler vasitaaiylc Mrtel0ffuzda bu har{io gSstcrdigi sosin muhtclif 8rr'a ve Filirtin'c, andan Yunana gegip yanlrg
derecelorde ha{ifletilmesine sebob olmugtur.Bu hAdiseye tahfif al-hamz.a (rf,6st2uorn hafi{letilmesi <Mufassal, s, 165, 17-16114) diyea arap-
lar iig geEit tahfif ayrrt ederlcr: 1. olifin vav yahut ya olmasr) ibdal-al-hamza)2. bu iki harften biriuin sesine yaklapan elif aesi (ca, al hamza bayoa bayna) 3. alif io tcmamiyle ortadan kaldmlmasr (al-hazf). scsgiz elif in giddetli olmasru! veyahut bagka bir harfin bununla benzogmcsine ancak al-ra-as (Mufassal,
*
192 481
gibi hallerde tesedfff olunur; uzun clif i gdatereu alif igin b6yle bir hal tasavvur edilemez. nGramer gekilleri nazariyesinde, olif muhtelif trrzlsrda kullanrlmrg oldu$undan Arap. lar bu harfin giirdiigii muhtelif vazifeler igin ayri ayrr adlar (alkap al-alifat) bulmuglar drr. Bazr fiil gckillerinin (msl. mazi mfizekker cemi 3 Eahrs) giiriilen elif al-vikaye veya
olcunmamak fizere kclime kelime yazrlmrgtrr. Eb-
ced, Hevvez, Hutti, Kelemen, Saafas, KaragetSouradan arablar Sehaz, daziglen hurufunu vc
yunanltlar dehi Filistin'deo aldrklarr tcrtiSe sekiz hurufu zammetmiElcrdir
>
ELIFI (.#t) tl(ry.] Paotalondan biraz gctddrr. Buna <Elifi galvar>
nigge galvara vcrilen
da denilirdi.
El,lrl
NEMED (* ,iJr) fsrf;J Mevlcviizeriao sardrklarr kemerin adr
lcriu tcnnura
idi. Buna de denilirdi. Pantalondan farkr kalgalara geleu ktsmtn bir parga daha geuig olmasrndau ibaretti. ilmiye ricalinin gengleri, ilmiye zadegAnr, mogayih giyordi. Her renk kumagtan olabilirdi.
f,Llrl TAQ
(6.t'
.# ) [Sr/.] Bektasilerin
giydikleri baghsrn Jraslrsrna verilen addrr, Mev'
leviler buna da gu tafsil6t vardrr: .Likab'rn cem'i olmakla beraber mfifrediyte eem'i aranoda.minaca ve rstrtahga
farLlr olao lifrzlardaodrr. Likab bir
adama
asrl isminden ronra verilcn unvan demcktir. Bayezid-i Evvcl'in (Yrldrrrm), Selim-i Evvel'in (Yavuz), Lveg Krrah l2 nci $arl'rn (Demirbag)
likablarr gibi. .
Biri clkabt hfimagun.t sudar-t ufrzera Ki o elkap hildlindedir ism-i 6zam Nebt
ELKAB-I RESMIYE (!.-.r -url; flaal Devletgc verilen riitbelerin derecesine giire t6yio obnan unvan hakkrq_da hullanrlrr_-hir tEbirdir. Devletge rcrmi clkap usulii 1263 (1846) renesindc kabul olunmugtur. Ondan evvel brr hususta muttarit bir kaide yoktu. Herkes istedigi elkabr kullanrrdr. Vak'aniivis Lfitfi Eferrdi (Lfrtfi Tarihi c. 8, s. 139) bunuo igin Eu malfimatr veriyor: * O vakte kadar teati olunao bilcfimle mek6tip yc muharrorat vo tezakirc yazrlan elkap bir kaide.i muttaride fizere cari
: >
dai.i kemineleridir ki gakcri-ikemineleridir ki
lb".e .rr"roda isimteri zikrolunmak l6zrm gclince: {ahametl0 devletlt paEa hazretleri. Sadarct makamrnr ihraz etmig zevata : Ulema tarafindani Maruz-r dailcridir ki
Sairleri )
Eahlara mahsus elkap resmer kullsnrmaz olmugtu. Tanzimat'tan evvel beylerbeyiler, sancak-
bcyleri ve enrsati memurler taralrodao sgdrazlma yazrlan k6grtlann bagrna cdevletlii sultanrm sa! olsun> yazrlrrdr. Evvelleri bu bapta resmen takarriir etmig bir nizam yoktu. Herkeg istcdiEi elkabr kullanrrdr. 1263 (1846) tarihiode her riitbeye giire elkap tdyin edrlmig ve bu elkap ealnamelere konulmafa baglanmrgtrr. Resmi elkap ile Limlere yazrldrfr igin bak: <elkab.r
5rl
ce:
:
>
g|kerleridirki
lbare arasrnda isimteri anrlmak icap ediniibbehetl0 devletl0 paEa hazretleri.
il{ekke.i I\4iikerreme emirliginden mazul : Devletli siyadetl0 efendim hazretleri.
olanlara
D6r-iis-saade afatarrna
:
Devletl0 inayetl0
efendim hazretleri. Seraskerlerle banedan-r sattanal.a arhriyet
peyda eylemig olan viikeliya: Devletirl atufetl0 efcndim hazretleri, Serdar-r skremlorc: Devletl0 refctl0 efendim hazretleri. Bili ricaliyh brr.inci Ieriklere : Atufetlfi efendim hazretleri.
Feriklere, uli cvvellrine, Rumeli Beylerbeyi payelilerine : Saadetlff efendim hczrctleri. Livalara, mirimiraoa, uli sanilerine : Saadetlfi efendi--
rt{l*i"rt"r",
lfi
.rJr" . io-uyiri.rine: tzzct.
cfendim.
Saniye srnrf-r sanisine, rnir-iil-ilmeraya, kaymakamlara : izzetl0 efendim, paga, bey, a! r. Binbagrlara, sibge riitbelerine, kaprcrbagrIara, alay eminlerine: Rif 'atlfi, bey, efendi, afa. Rabia riitbelilorine, kolafalara, yfizbagr-
lara: Ffitiivvetlfi, bey,efendi, a[a.
522
TARIH DEYIMTERI vB IIRTMTIRI
Himire rfitbelilerinc, nair ritbcriz mcmurlara: Hamiyyetl0, bey, efendi, aSa. $eybfilirl6milara : Ulema tarafrndsn: Maruz-r
dai-i
dirine-
lcridir Li
Sairler ))
:
lb"ro
leridir ki Devlett0 semabatl0 efen.
"."r,oda: dim hazretleri.
)>
bendo i dirine-
$eyhfi list6m mazultcrine :
r Maruz r d.aileridir Li - S"itl"ritarafrndan ) : , ilod"t.ridirki -Ulema lbarc arasrnda: Devlcttfi faziletlfi efendim hazetleri.
Siidfira: Semahatl0 efendim hazretteri. lstanbul payelilerino: Fazitetls efendim hazrctleri. Haremeyn payelilerine Faziletlfi efendim. Mffderrislere: Mekeremetlfi efeodim. Kadrlardan riitbeleri bulunrnayanlara: Mevoddetl0 efcndi.
Qelebi Efendi
ile
geyblere: Regadetl0
efendinr.
$ehzadelere Devletl0 Necabetl0 cfsudim hazrotleri.
Mrsrr hidivine: Devletl0 Falrametl0 efeu_ dim hazretlori. Patriklcre: Rfitbctl0 efeudim hazretleri Kadrnlara: lsmetlt efendim. Elkabro yukarrda g6cterilen gekli hicrl 1263 gonesindo kararlagmrgtrr. Ondan cvvel muttarit bir kaide yoLtu. EL KANDILI (.!xr Jr) [,San.J lsiui ya! konarak kenarrndaki cmzigino gegirilen fitil yakrlmak ruretiyle kullanrlao toprak aydrolatma kabrarn adrdrr. Eldc tagrndrfr iqin bu igim verilmigtir. Buna gera! da denilirdi.
nigerilcr zamanrnda halkrn duger oldugu ru-i igtimalita nazaran tekdlif-i mozburc pek hafif idi. $iinLfi lstanbul'a varid olan zehair vc crzakrn rncmDu otan mahallero naklolunmamasrna nezarct . cylcmck manaslna yazolunup Yemig iskelcsiude Qardalc dedikleri yordo oturan clli altr namrndaki hagarat bir takrm bid'atlcr ihdas ilo ashab-r zehair ve crzat, kena. nndan yaprlan kiirke de <elma dibi kirk> deni-
lir. Finrr dibi kalite itibariyle aga!r oldufu igin rrymeti do diigfiktiir.
f,LMADIBI KURK (i.r-rl,rj ut) [Kry.] Tilkipostunuu yanak tarafrnrn kenar klsmruden yaprlan kiirkler hal,krnda kullanrlrr bir tibirdir. Postuo yanak krsmrla elma, bundan yaprlan kiirko dc <elma Lfirk' denilir. Elma kalito itibariyle dipten yfikrck oldulu igfin krymeti fazladrr.
DLMA KURK ( iJrrut ) [K,y.l Ti;ki
postuoun yanak tarafrndan yaprlaa kiirkfin adrdrr. postur o krsmtnta Lenarroa (clma
EL KAVISDIRMA (,n4tts1F Jl) [F/ct.] Tazirn maLamrnda cllcrini baflayrp durmatc minasrna gelen bir tibirdir:
dibir; ondan yaprlin kfirkcdc .Elmadibi'kfirk> denilir. Elma dibi Lalito itibariylo olmadan agafr otdufu igin kiymetge dfigkfindir.
l'l|) [ds&.] yemie iske-
ELMASTRA$ (eiUrru') [Scn.] Elmar gibi yontulmug billfir vc iyi cins cam hakkrnda kul-
ELLI ALTI
(.iJT
lesinds $ardak dedikleri yorde yenigcri ocalr mcnsuplarrndan ihtisap iglerinc baLan bir hsrm memurlara verileo finvandrr. Buolar bilheasa gon zamanlarda esnaf igin gekilmcz bir bol6 olmuglardr.
lanrlan bir tdbirdir. ELPENCE BEKLEMEK (.tl4F iinvaulnr ihr.z cyledigi srrada bu muzafferiyetlo bir kat daha vclvelesi cihant tutan ve o miinacebetle chemrpiycti do artan Osrnanhlarla mffa{gcbct teeisiniMekke Emiri(Seyyid BereLit) zaruri ve muvafiL gdrmiiq ve islirniyete olan merbutiyet ve hizmetleri dolayrsiylo bir hitrra olarak Emaret hazincsiode mahfuz bulunan cEmanat-r Miibarclce,> nil miihim bir krsmrnr oglu ($erif Ebu Nemi) vedaatiyle Yavuz'a Etindcrmigtir. Bu mukaddcs egyayr alan Sultau Selim pek ziyadc -memnun olarak kendisine <s[rre> irsali suretiyle.mukabele ettifi gibi emanatru muhafazasr igin sarayda hususi dir daire yaptrrdr ve bunlarr orada muhafaza ettirdi. Emanatrn en mii himmini Hazret-i Peyganrber'in hrrkasr tcqkil ettifi cihetlo yaprlan daire-i mahsusyaa ismi verilmiEtir. Hrrka-i saadet giimiig sandrk iginde olarak enderun-t bilmayunda taht odasrnda mahfuz oldugu gibi difcr ernaoat-r mukaddese dahi g[miig kutular iginde bu odantn raflarrnda hrfzedilmektidir. Her ramazanda ve alelekser ramazanrn on begindo zivaret olunan Hrrka-i gaadet budur. Bu hrrka t.oJirin. takdim cttifi kasidedeh dolayr Haz' ret-i Peygamber tarafrndan (KAab ibn-i Ziiheyr)e hediye odilmigti. Diger emanat-r miibarcke me' yanrnda Hazrot'i Pcygember'in bir digi, ild
la'lini,
seccadesi,
lancaft, bir krhq
kabzaer,
bir oku, Hazrct'i Ebubekir'in seccadesi. Hazret-i
Nuh'un tenceresi, Haziet-i Davud'un krhcr, Hazret'i Yusuf'uu gtimle[i, Mekke-i Miikerre' me'nin anahtart, Qihan yar'l giiziu'iu sancaklarr. imameleri, krlrqlart, Agore'i miibeggore'den bazrlanntn krltg kabzalarr, Hazrc-i Ocman'ro Kur'anr vesaire Yardtr. Ziyaret srrastnda bagta Padigah olmak fizero sadrazam. nazrrlar devlot crkinr, raray adamlarr bulunur, ve ziyaretqilere hatrra ola' rak <Siz cminsiniz>, yahut <Size bir zarar yoktur) gibi gekillerdc verilen emau hakkrnda kullanrhr bir tibirdir.
EMARETLIR MAL.I MAKTUU
(C*a'4U lMal.l Emaret iinvanr
(./T.ILI
verilen yer-
lerden aLnan vergilerin adr idi. Tanzimattan evvel mcvcut emarctlerle vergileri Eunlardrr: Emaret ismi Mrsrr
Eflak BuIdan Srrp Sigam
Aynaroz
Vergi miktarr Kr. 30.000.000 2.000.000 1000.000 2 000 300
400.000 87.000
Mrsrr emareti; buranrn maktu
umumi
varidatroro miktarrna giire azalrr go$alrrdr. AItmrg bio kese olarak yukarrda g6sterilen miktar
HfinkAr iskelesi muahedesinden sotrra vc Tanzimat-r Hayriye'nin il6nrndan evvel yaoi 1249 rcrurind.c devlctlerin muvrfakatiyte tAyin olunan miLtardir. O vakit Mrsrr valisi olan Mehmot Ali Paga bunu kabul etmediginden lngiliz ve Avusturya douanmalariyle birlikte Osmanlr donanmasrnrn iskenderiye'ye gitmesi iizerino
kabul etmiEtir.
Eflik ve Buldan beyliklcri; bu ilci beylik bezinc lisanrnda rlftcmlcketeyn, namij'le yade-
dilmig ve colrafyalara da o auretle gegmigtir. Bunlar Osmanh mcmlclcetinc ilhaklarr zaten imtiyazh bir ruretto vukua gclmigtir. Bu iki memlekete iptidalan ayn ayrt beylcr tayin edillirken gonralarr birlegtirilerck bir bey, bir voyvoda veya bir prenoe tevcih olutmugtur. Srrbistan; Srrplann hig bir imtiyazlarr yoktu. 1246 ve 1249 scnclerinde tahaddiis eden bazr ahval fizerioo verilen cmr-i ili vc fermanlarla mahelli varidatr cmarct tarafindan tahsil
olusarak mahalli magrafrna kargrhk tutulmalc vo seuede iki takgitlc Belgrad'da teslim olunmak iizere hazineyc maktuan iki milyon iigyiz bin kurug itarr takarriir etmigtir. Sisam; bu ada 1247 senesindc verilen ferman mucibince giimrik vc iEer basrlatr emaret tarafindau alrumak fizorc sencvi iki talcsitle bazineyc d6rt yfiz bin kurug malctu-vergi verilmeri takarrfir cylcmigtir. Aynaroz; Birinci Murat zamanrnde verilen imtiyazname hiikmiince SelAoik'in Keeendcrc lrazasrnda bulunan ve Aynaroz yarrmadaarndalci manastrrlara miilhalc olan elli sekiz tane gift-
lilin igarr mukabili oiarak seksen
yedi bin
kurup maktu vergi alrnrrdr.
)::lIE'i,TAR (rt.^it1 fAsk..HaI.l Emekli mioasrna gelir bir tdbirdir. Yenigerilcril Lrdemlileri hakkrnda kullanrldrgr gibi halk arasruda da maiyeti halkrnrn eekileri hakkrnda istimal olunurdu. Yenigeri ocalrnda emektarlarrn ayrrea kolugu vardr. EMEKT.AR KOGU$U (-".rprr.r(.r) [Ask.J Yenigeriierin krdemlilerine mahsus kofug hakkrn.
da kullanrhr
bir tibirdir. Bu
koSug
ala
kaprsr
dairesindc idi.
EItilN (,4,r) [Jcr./da.] muhtelif hizmetlerde kullanrlmrg olan memurlara verilen unvandrr. Saray hizmctlerinde d6rt emin vardr: Matbah-i Ami' e emini; $ehremiri, arpaemini, darphaneernini. $ehremini sonradan lstanL'rl Belediye reisligine unvan ittihaz edilmigtir. Yenigeri ocafrnda Emin unvanlr bir memur bulunduSu gibi muvakkat iglor iqin de bri namla adamlar istihdam olunurdu. Eskinrig olmalarrndan dolayr satrlmalart lizrm gelen otaklan satmak igio ulufeciler arasrndan otakcr ism iyl e segi en-ii g ihtiyartla n birine em in unvan-r verilirdi. Yaprlan binalarrn heaaplarrnr tutanlara da denilirdi. Mutemet demektir. Son zamanlarda Defter-i Hakani Emini. Rusumat Emini unvanlr memurlar vardr. Arabgada Emin giivcnilir mAnasrna gelir. de bu Lelime g
EIIIN
HASEKISI (,r-.CB ,ir,!)
ye
[.Sar.J
Si'ihtann maiyetindeki euderun.r himayun sofa ocalr zibitinin unvanr idi. Kanuni Sultan Sfileyman zamanrnda ihdas edilmigtir. csofalrlar paluzecisio de denilir idi. Asrl vazifesi saray
muhafrzhfr
idi Ulnfe dafrtrlma
merasimindc
sadrazrmr giydirilen hil'ati getirmek de vazifesi ciim!esioderrdi.
EMIN-I CBY (r:- &,r) [.Sar,] Saray ahrrlarrnr mahsus of ve arpa ile-sair-lEvazrm-l-tenirr vazifesiyle mfrkellef olan memur hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. Bunun yerine sooralerl daha ziyado .arpa emini> tibiri kullaurlmrqttr. Riitbesi hocagiu-r divan-r Hiimayuu derecesinde idi. Cev; Farsga arpa demektir.
EIIIN-l metli gcylerin
HAZINE ( suretindo de geqer.
:lllN-l KAI)l (..;li ,l,r) [il.] Kadrnrn bir hususa mernur eyledigi kimse hakkrnda kullanrlrr bir tAbirdir. Kadrnrn emini demektir.
E.lIiN-l ilIAHzEN (iue+,rl lVak.l Erzak, egyx, ilig gibi geylerin muhafazasrns memur olaolar hakkrnda kullanrlrr bir tibidir. Vak{iyelerin bazrsrrda .Emin-i hazioer suretinde do geger. Mahzeq emini minasrna gelen bu tAbiria girndiki karErhfr depo memurudur. Arapga bir kelime olan mahzeo iginde egya ve sairo hrfz olunan yor demektir. Ekseriya bodrum gibi yer altrndaki mahalle, mafara denilir. Cem'i mehazia gelir. Vakfiyelerde geger.
EltlN-l SARF (;,- c.r) IMaI. - Vak.J ait para vc ctysyt
Meusup oldu$u miiesseseye
dafrtmaya memur olanlar hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. Vakfiyclerin bazrsrnda cEmin-i masraf' suretinde de geger. Bu giinkfi kargrhgr mutemettir.
EMIN.l VAHy. (rrr .r,r) tSr/.1
Cenab-r
TERIMLERI
tamamrna tmmetino teblig ctmig olmasr cihetiyle
bununla tavsif oluourdu.
EMIR (a,r) [/da.] Bir kavmin, bir yerin reisi yerinde kullanrlrr bir t0birdir. o kabildcndir. Bununla Emir-i MeLke' Emir-i ahur, emirfilhac, Emir-iilfimora gibi tibirler de meydaua gelmigtir.
Nef l-i maci, begantm bende-i Molla-gi rum Ne hakim-i Gazneoigim, ne emir-i De\leoi, Nef i
EMlR.l ALEM (p +^t) lAskl
Eyalot
zibitis unvanl idi. (Mi+i alcrn> de deuilirdi. Pek ehemmiyetli bir mansrb olup tegrifatga mevkii yeniqeri a$a' sancaklarror muhafaza cden
srudan aonra gelirdi. Oniinde mansrbtaa alAmet
olmak iizere bil parga.r yegil, 6tcki pargasr beyaz realde bayrak (flama) gdtiriilirdii. Salcalc beyliLlcrinden biri mfinhal oldulu zaman kayrtlarror tetkik eder, aancalrn mGnsup
(.ir.il .rt,') [So/.]
bulundufu eyalctin pagaltrnr habordar cyledikten soora onun inhal iizerine ycoi sancakbeyi tayin cdilirdi. .Ycni saucakbeyine sancaEtnr o giitiirfir, mutat vcahile kendisini tahlif ettirdikten sonra manslbrnin alimeti olan sancalt kendi eliyle bcye verirdi. Beyin lcendisine miinasip hediyc vermcai de usuldendi.
nc vahy olundu ise hcpsini ayniyio ve tamamr
EMIR-I MEKKE (6 +,r) [/da.] Peygamber siililesiodcn regilip Mekke'do oturan yo relihiyetli bulundufu iglorle meggul olan zata
peygamber hakkrada Lullanrhr bir t6birdir. <Emin-i Vahy-ullih' suretinde de kullanrlrr.
Emin-i Vahg llah Muhammed Arabl .Sami
EltlN-l
VAITYULLAH
Cenab-r peygamber hakkrnda kullanrhr bir tibirdir. ,Emin-i vahyr suvglinde de kullanrlrr. Hazret-i peygamber Allih tarafrndan kcodisino
TARIH DEYIMIJRI VE TERTMTERI yerileu uqvandrr. Hicaz Viliyetinin merkczi olan Melrke'de bir de Vali bulunurdu. Son MckLe emiri Hiiseyin Paga'drr. EMIRNAIIIE (r-l'7r,; [!do lEmri mutazammrn k6grt yerine kullanrlrr bir tAbirdir, Biiyiik bir makam vcya zat tarafrndan g6nderilen mektup hakkrnda da kullanrlrrdr. Arapga buyruk demek
olan emr Farsga mrktup maDaolna gelen namcnin birlegmerinden hAsrl olan bu tdbirin mAnasr buyruk kigrdr demek olur. Bu sebeple
na verilmig idi. Halifc Elmuktedir'e Largr 296 (908) de beliren ibtilil harelctini bagtrrmasrna miilcifat olarak bu unvenr, 6yle bir srfatl ol mryant Hadrm agasl Munis eline gegirdi. Halif, Errazi, VAert valisi Muhammet ibn'i Raika bu unv&nr tevcih cttikten ve biitfio devlet idaresini ona brraktrktan bagka adrorn kendi ismiyle birlikte aurlmasrna da miisaade etmek zorunda Laldr. lgte biiylece halifeler g6lge halinde ka-
larak Emirler fiilen hiikiimdar oldular. Bunlar.
dofrusu emirn6me olmak lizrmgelir.
dan sultan uuvqDrnr bile alanlar olmugtur. Lfivcy-
EMIR-UL-HAC (erl-rr.,r) [lda.] Hac iein Mekke'ye giden kafilenin reisi hakkrnda kullanr'
Ict valileri demek olan beylerbeylerine ait la-
lrr bir tAbirdir. lslimiyette bu ige ilk mcmur odileo Ebobelcir oldu. (9:630) Halifeler devriode, bu igi bizzat kendilcri giirmcdikleri zamanlarda hanedana mensup Emirlere tevdi edilirdi. Emirill-hac olanlarrn kcrvanlart emniyet altrnda giitiriip getirmelerinden ba;ka, hae miiddetiuce inzibatr tcminle bcraber Mekkede, Arafattave di$er miibarek makamlarda yaptlacak menasiki idare etrnek gibi vazifeleri vardr. Mrsrrln Yavuz tarafrndan Osmanlr iilkesinc ilhakrna kadar Mrsrr
memlukleriyle Osmanh Padigahlarl, ayn ayrr
Ernir-iil hac nasbederlerdi. Mrsrr Emir-ii!-haccr, Kahire hacrlarrnl, Osmanh Emir-iil-haccr da lstanbul hacrlarrnr $am yoliyle, Mekkeye g6tiirfirlerdi. Osmanh hil6Ietinde bu memuriyet sonralarr Siirrc Eminligine tahvil edilmigtir.
EIIIR-t,L-nrt,tntlNlx (q:,ix -':-r) [/da'] Padigahlar hakkrnda kullanllrr bir tibirdir. Miiminleriu beyi, islAdllann Padigahr nrAnastna gelen bu tAbir aynr zamanda pcypamberin halifesi de demektir. Bu unvan ilk olarak hazret-i O,,rer'e verilmigtir. Erlevi ve Abbasi halifeleri buna imtisalen Emiriilrniitninin unvantnr aldrklarr gibi Fatrrniler, Karr:raiiler de aynt uDvant kullanrrlardr. BaSdad'rn suktrtundan sonra, 656 (12581, $arkta ki!qiik hiikiimdarlz,r da Erniriilmiinrinin unvanrnr tagrmaSa bagladrlar, Mag-
rib'ta, bu unvan daha ziyade yavtl,trtqttr. Oamanlrlar z-amanrnda, Bilhassa hilifetin Osmanlt hanedanrna intikalinden sonra, Enririilmiirninin unvanl Osmanlr sultanlanna da verilmig ve bu unvan saltanattn hilifetten ayrrlarak Iafvrna kadar dcvam etmigtir. Hilifet makamrna-intihapoluran Abdiilmecid'c sadeca halife
denilmig bu tdbir de hilifetin ilgasrna kadar kullanrlmrgtrr.
7! 7..r ) [/da.] Mii lkiye riitbelerinden birinin adr idi. Minasr emirler emiri demek olan bu unvan ilk defa Abbasiler de kullanrlmrg ve yalnrz askeri selihiyetleri l.:ttli tr- iil--UIIER;t
(r
r
tazamrnun etmek fizcre ordunun bagkumandanr.
hiler, Cazueviler, Selgukiler bu kabildendi. Osmanlr devletinin eski tegkilitrn& Eyakaplarrn bagrnda Emiriiliimera urvanl kullanrIrrdr 1259 (1843-1844) tarihine kadar miilkiye memurlarrna da askeri riitbelcrden olan FeriLlik ve mirliva riitbeleri tevcih olunurlen o tarihten sonra askeri riitbeler askerlere hasrolunarak miilkiyeden olanlara feriklife muadil olmak iizere Mirimirao, livahfa kargrhk olmak iizere de Emiriiliimera riitbleri ihdas olunmugtur.
Daha sonr! emiriilmemalik yioe rniilLiyeden saniye srnrf-r sauisi, askeriyedeu de kaymakam-
lrga muadil tutuldu. Tegrifatta kaymakamlara tekaddiirn eden Emiriilimeralara <Pagar deniliyor ve *tzzetlfi> elkab' kullanrlyordu. Diger riitbelere uisbeten az ve daha ziyade tagra ileri gelenlerine tevcih edilen bu riitbe de iitekilor gibi rdtbelerin ilgasrua kadar devam ettirilmigtir.
EIIIR ZABITI (,-ht-,,t)[.4s,t.] Tabur
ve
taburdan yukarr birlik kumandanlarrnrn maiyetlerine, . kumandanlrklarrn talim ii terLiye ve dahili hizcr,etlere tealluk eden resnri hususlarda icabedenlere teblif ve takip etrnek iizere, tayin olunan zibiller hakkrnda kullanrlrr bir
tibirdir. It4aiyetir,de btrlunriufn kutnandeutn emrini al6kalrlara teblig e ttigi iqin lru adr almrqttr.
Ertl.iK-l Eliiltll'E
(t--",r :)x-t) lnlaL)
Devletiu, daha dcfrusu llnnre hiikmi gahrslarrnln mallan hakkrnda krrllaorhr bir tibirdir.
Saltanatrn ilgaslndan sonra yc, dilin sadelegtirilmesine baglanmasr iizerine de
"Milli emlik>e tahvil olunmuqtur. - EMT,AK-I uazfuf,[ 1+..,f rr:r,i Luat-) Bir krsrm yiiksek memurlarla suiistimalleri giiriilenlerin ve soDralarl rnuhtelif sebeplerle cghas ve rniiesseselerin zabt ve miisadere olunan gayr-i menkul rnallarrna verilmig olan isimdir. Ilk nriisadero 941 ( 1534 ) tarihindedir E-val ve emliki nriisadere olunan da zarnantnrn maliye aazrrr demek olan $rLk-r cvvel deftcr-
528
TARTH DEYIMLERI
darr (lskender Qelebi) dir. Bu vakb Ormanlr Maliyc tarihi igin bir tcko teglil cttifi hetde o zamanrn maliyecileri bu zapt vc miieadereyi
adcta mali bir tedbir geklino sokarak hazinedo mffzayaka g6riildtLge zenginlcri biror bahane ilc mfiradcro vc mal vo milLlcrini zaptetmcktc devam ctmiglcrdir. Bu gibi miisaderelerin baghcalarr Yanya. SelAnilc, Maaasttr viliyetlerinde son zamanlara kadar mevcut giftliklerle kapatrlan bektagi tckLclerinin zaptolunan emlilc vo arazisr ldi. Yen.
ya vo Mauastrr'daki giftliklcr Tepedeteuti Ali Paga'drn zaptolurrnugtu: Bektagi tarikatinin ilgasr iizerioe tekkclero ait olan cmval vo emlik
da miisadere edilmigti. Bunlar bidayeton ayrrca kaylt vc hesap cdilirken ronralarr eml6k.i emiriye meyanlna lralb ve ilhak olunmugtur. Tanzimat-r Hayriyenin il6,nrndan sonra miisadcreye nihayet verilmigtir.
EIILAK-I MEVKUFE (<s f e, !"t^t) lMal.l An'as,l .Eml5k i srrf+; dao iken mutasarrrfr tarafrndan bir cihete vakf-r sahih ile vakf edilen emlik hakkrnda l ullanrhr bir tAbirdir. Bunlarda viLfrn gartlarr yc Aer'i hiikiimleri
careyan edcrdi.
vl
TERIMTERI
EMR-I SAml (sl-
r'D llda.l
Sadraza.n
terafindao yazrlan emir mloanna gelir bir t0birdir. Arapga bir holimo olan Simi, yiikseL, ili demektir. Evamir.i rimiyo eurotindo eemi-
lendirilirdi.
EMR.I gERtF (-d-.; A) [/da.]
Eskidon
padigahlar tarafrndan isdar olunan emirlcr hakkrnda tAzim maksadiyle kullanrlrr bir tibirdir. Bu tAbir; padigah namrna yazrlan fermaalarda, hikfimlerde padigah afzrndan da lcullaor'rrdr: denilir. olrnryanlara manLlar zamaornda (Yemeo) de ehnmrglan rcsimlerden birioin adrdrr. Tereko hasrlatr deEMvAL-l MET -UKE (f,rJ^'Jt2't) [Mal-] melti. Bcyt-iil-mal talimetr mucibince yazrldrk. Hiikiimetge giiriilen idari ve riyasi lilzum vo larrndan itibaren beg rene geqon tcrekelerin
es-
matrt hazineye giinderilir, ve hazineye <miiteferrikar namiylo hasrlat yazrtrrdr. EMR'I ALI (Jl" t', [ldd.l Padisah tara. frndan vcrilct cmir yeriado Lullaulrr bir tibirdir.
zarurct iizcrino bulunduklan yerden bagka yerlere nakl otuuan vcya kendilikleriuden buluoduklart yeri terk ederek tegayyiib, miifarekat veyahut ecnebi memleketlere, yahut dfigman iqgali al' troda bulunan yerlere l diyerek ALademiyi rcsmen agtl. Regit Paga tarafrndan siiyleneo bu agrg nutkundan sonra Akademinin ikinci Reisi olan Hayrullah Efendi kiirsiiye gelerek uzun bir hitaheyi okudu. Yine Gevdet Paqa'nrn kaleminden grkmrg olao bu hitabede ktsacast hayatta en biiyiiI miirqit ilinr; en hakiki saadet yolu bilgi voluCur, kaziyesi anla-
trhyordu. <Bu suretle Enciirtren-i Diniqin, Ab(liilmecid'in huzuriylc tantanalr bir surette aqrhg tiireni yaprlmtl ve t6rene de, o zamanrn Adeti
veghile, belig bir dua ile son verilnipti. O gtn, Akademinin dahili azalanna, ayrr ayrr birer Rilus verildigi gibi, Hariciye rniisteEarr
vs rnntlrrnl
Fuat (Sadrazam. Fuat Paga) ve Ahmet Cevdet Efendilcr tarafrndan miigtereken yazrtmrg olau adl ilk Tiirkge gramor de, Enciimenin birinci eseri olarak, Abdiilmecid'o tadim edildi. qAkademinirr, yaprlan nizemnamesine giire biri dahili (asli) digeri horici (fahri) olrnak iizere iki icisrrrr izasr vardr. Dahili izaurn sayrsr kesin olarak. krrk kigiydi. Bunlardan her bi.
rinin bir ilim qiibesineie miitehassrs olmakla [eraber, bir yabancr dili de bilmeleri, hiilisa esr:r telif ve terciimesine kifayetleri garttr. Dahili izanrn, ciddilir iizii olmE-drkqa, toplautrlara gelmeleri mecburiydi. Harici azalann Tiirkgeye vakrf oLnasr 5art tlegildi Hangi dil ile oiursa olsuo akademiye nralfimat vermekteki il..tidarr veter .sayrLyordu. []unlar, IVlaarife dair yazac:rklarr tasarrlarr ve kit.rpla:'r Euciimon-i Danig'e,riinds'vnskle,'jde.;lrnriirrlmiglerdi. Bu suretle akaderr,ir,in krrkr t'lahili .;e otuzu da harici olrnak iizere 70 L'r'!,rr a'r-ltsl vardrr. Enciin',eniir iEtimalarr da her ny:n ilk cumartesi giinii olarak tesbit erlilmiltir. Basrlmak istenilen gey iLi niisha olarak bir arzrhale bagh oldugu helde Maarif Nezaretine verilir ve arzthal ile mfisveddeler Nezaret lnakamr tarafri-ddi cncimen'i tef-tig vc muaye--treyc havale edilirdi. Encfimen reisi bunu tetLilc olunmak iizere dzadan birino tevdi cderdi O. kuyanrn insafrna yahut anlayrgrna giire birtakrm yerleri gizilerek, yahut defigtirilerek giiliing bir hale sokulan e6er erciimenin heyet-i umumiyesiuo gelirdi. Orada da bazr yerlcri gizilip 9rLartlrr, kuyarfu kulafr kesilmig kedi yavrusuna
5!2
TARII{ DEYIMLERI VE
d6ndfirtldnkten lonrr bir nfishasr .bcrvegh-i tay vc tashih tab'rnde beil yoktur> suretindo tasdikr vc mihrfi havi olarsL rahibino vcrilirdi. Escr basrldrtrtan ronra, da$rtrlmazdan evvcl, yino encilmcoc gider' orada Lalau nishasiyle tatbik edilerek tamam iso mfihiirlcncrek vcrilir, bundan sonra neqrolunabilirdi.
Enciimen Azalarr ilL zamanlarda mahdut oldugu gibi bu igleri baqarabilecek olanlar izalrfa eogilirdi. Souralarr isc Sniino gelcn Azahga tiyin cdilir, iurnrlcrhlla taotnmtg olenlar bilc buraya koo,rlutdo. BuPureJle 6za adcdi yirmiyi, otuzu htti son zamanlarda krrkr, elliy, bulmugtu,
lptidalarda cserler yalnrz bu encimende tctkilt olunurken sonralart Nazrrto riyaseti al' trnda tegelckiil eden tetkik-r miiellefat koirrig' yonunca ikinci defa tetkik olunur' oodaa ronra basrlmastna miisaada edilirdi. Son zamanlarda dioi ve gcr'i cserlerin tetkiki igin ayn bir heyet teqlil edilmig, bu suretle iki heyet mcydana gclmilti. Bu iki hey-, etin birincirine ismi vorilmigti. Hicri 1326 senesine *"b"u, umumi rilnameye oazaran birinci heyet bir reis ile beq izadan, ikinci hcyet dc bir reisle krrk diirt Azadan mfirekkeptr' Birinci heyette bir miimeyyiz, ikinci heyette de biri birinci, digeri ikinci olmak fizero iki miimey' yizle yirrni dokuz muaycne memuru vardt' Hoycti terkip edenler iginde nc gi5; adamlarrn bulundufunu anlamak igio o zaman a6yenmig oian gu krt'ayr olumak kifidir:
TBRTMLERT
bulunuyordu. Kulilbiin asrl miiessigi ve kurulug mstrafrBr koudi cebindeu vcren Mustafa Fazrl
idi. Encfimen-i 0lf"t I in a9't1916, vakaufivir L0tfi Efondi (Lfitfi Tarihi, hususi kitiiphauemde mfiellifin el yazrst aiisha, c. 12, s. t01) (Kfigad-r kulfip> ba9!rgr altrnda giiyle yazmrgtrr: aAvrupada kulip t6bir olunur enciimen-i iilfet ve mecma-i fezail-i iinsiyet igin Deraliyede 6yle bir enciimen kiipdr (bizde de Lahvehancler, tagralerda kiiy odalarr vardrr ki bunlar da mahall-i iilfettir. Farklerr gazete yerine Battel d"ri tritiy "le ri, garn p anya yeri nip" km'.2, naildenk Eerbetleri, ispermeqet yerine grra rgrklarrdrr) beyoelviikeli tezekkiir olunmugtu. Muah'
Paga
hakkrnda Lullanrlrr bir tibirdir.
ENDAZE CIKARMAK (i,.ru* .jl,,'r ) fBah.l Kurulacak bir geminia postatarrnr yapmalc igin endazehane giivcriesinde gizilcn postr regmi iizerinden ince gam tahtalarr ile kahp grlcarmafa
dcnilir.
i
ENDAZEDEN CIKUIS ("*g iprjl*'r) lBah.l Krzakta kuruian gcmilorir rcsimlcri bodorlamalariyle portatarrnrn f,epsi kaldrrrhp tcrviye olunmug vc Lemerleri baflanrp formalarr gekilmig hali hakkrnda kullanrlrr bir tdbirdir. lngaatr bu dereecyi bulan gomiterc rKafee halinde> tibiri do kullanrlrrdr.
ENDAZE GUVERTESI (,s,if{,irit) [Bahl Yaprlacak gemilerin resimleri gizilip bu resimlere g6re ffzerinde endaze grlranlan gcuig, diiz diigemoler hakLrnda kullauhr bir tibirdir. ENDAZEYE GELMEK (4rf q.jr.r,.i) [HaI.l Hesaba uyar, makul, akrl yatar, zibin kabul oder yerinde kullanrltr bir tibirdir. ENDERUN (ir;.r't) [Scr.] Saray' mabeyn kargrlrgr olarak kullanrlrr bir tibirdir. Dcvletin idaresine memur olanlara da, bunun mukabili olmak iizere .Biruu> denilirdi. Farsga olan bu iki tAbirden enderun ig, birun & dr9 demektir. Yalurz olarak enderun denildigi gibi .Enddrun.r hiimayun> guretindo de kullanrlrrdr. Osmanh devletinin tegekkiili srralarrnda
dcvlct iEleri pel basit ve ibtidai vasrtalarta giiriiliiyordu. Orhan ve oflu Murat tara{larrndan yaprlan tepkil6t ile askerlik bir oizam ve intizam pcyda etti. Memleket biiyiimefe bagladrfr iqiu yavsg ysvag saray tegkilitr da yaprlmafa baglardr. Asrl saray Yrldrrrm vc daha eonra ilinci Murat tarafrndan lcurulmuE, debdobe vo deratr ise Fatih tesir eylcmigtir. lstanbul'u aldlktan -{onra bir lmparator hayatr yagamak vc yagrtmd< irtiycu Fatih ilkin gimdiki Oniverritenin bulurdufu yerde bir raray yaptrrdr. Miiteakiben Toplapr sarayru kur, durdu. Diirt tarafi duvar ile gevrilmiq otan bu raray defirmenleriylc. frrrnlariyle, bostanlariyle ailih depolariylc. ahrrlariyle. koluglariytc, meeeitleriyle 6dcta bir Lasaba idi. Matbahlarruda gfiudc yirmi bin kigiye ycmek dafrtrtryordu.
TARIH DEYIMIERI
534
vr mnntrnl
Fatih.in -babasr lkinci Muradrn, Ediroe'de ! bet adetaefeodiilektilc miinasebetini andrrrrdr. yaptrrdrSr saray bunun ybnrnda 6tekini kasaba I Lilalar acemilerine din dersi verirler, Arapga vc Farsga okuturlar, istidadr olanlara silihEoraddcttilimize g6rc ancak kiiy eayrlabilirdi. Enderun igte bu sarayrn ig hayat,dlr. Fatih I luk' binicilik de talim ederlerdi. Kiiqiik, biiyiik ve har odalar, mekteplerin Lnparatorluguo tegkilitror temellegtirirken en' birinci, | ikinci ve figiincff srntflarlna benzerdi. Kenirtinat ettirdi. da esaslara saflam derunu
di namrra nisbetle de anrlan nAl i O"nt"6 i Liyakati olanlar birinden digerine geger, eo Kanunnarna3i> n de enderun iqin de bazr mad- i yiiksek mertebelisi olan has odalrlar padiEahla deler koydu. Kanunsamedeki tSf. 23) J dcgigtirerek yiikselirlgdi. -ve- biri quhadar vc biri tiilbend oflanr Birioci Sultan Ahmet devrinde seferliye frkrasr bunu
giisterir.
Sultan Mehnret tarafrndao saray Tegkilitr Bizanslrlarr takliden'yaprldr[r gibi devlet idarcsi de onun zamanrnda bir kat daha tevei olun. du. lgte bu teEkilit iizerine o iki tibir meydana
Birun. Enderun saray, birun ifade cdiyordu. Birincilo. tcgkilitrnr da dcvlet <Eoderun ricali>, ikincilerio rin biiyiiklerino tBinrn ricali' deniliyordu. de bfiyiiklerine de kalmadr. biiyiitmesiyle Enderun, Fitih'in Osmanh hudutlan biiyiidnkge saray tegkilitr da tevsi oluodu. Sarayrn <esrar!r bir Alem> olugu
geldi.
Enderuo,
asrl onCan sonradrr. Saray iglerinde kullanrlacak adamlar yenigeri ocafr igin her sene devgirilen hrristiyau qocuklarrrrro en yakrqrklrlarrndan ve giisteriglilerindcn segilirdi. En sonra <Endc.un aSasr> is-
mini tagryan bu gengter ondan iince
TARIH DEYIMLERI Cumhuriyet dovrinden sonra Topkapt sarayr
miize ittihaz olundu vc kalmrg olan bir krrrm adamlar da miizc iginde kaynldr, ENDERUN AfALARI (6j81,i1;* r) [Sar.] Ormanh rarayrnda vc padigah hizm-etindc bu. lunan a$alara verilen unvaudtr. < lg a$alarr >
tibiri de bu makamda
kullanrlmrgtrr.
vr rrnlurrnt
537
' Harcm-i hiimayur agalannrn biiyiiklcri agafrdaLi tertip veghile on ikiyo balig oluyordu: l) Kapr afasr, 2) hazinedar bagr, 3) kilerci bagr, 4) earay aSaar, 5| has oda bagr. 6) ailAhdar baEi 7) guhadar, 8) ril0bdar, 9) kapr-
crlar kethiidasr, 10)
gavug
ba;r,
11) bostancr
bagr, 12) krzlar a$asr.
Enderun afalarr esas itibariyle diirt srnrftr. Eaderun aSalartnrn reisi saray-r hiimayun nazrrr dsmek olan ukapu afasr)) idi. Kapu agaar sara-
Enderun afalarrotn muayycn maagtanndal kavuk ve kugak bahau uamiyle senelik tahgisatlarr vardr. Bu tahsisat biruu a$alarlnrn
yrn cn bfiyiik imiriydi. Kapu afalarr ilk zamanlarda lardan intihap olunurdu. Maiyotindo "kapu oflanrr namiyle otuz krrk kigi bulunuyordu. Buulardan dtirdii, miltah a[al, pegkir afao, gcrbet afasr, ibrik a$asr 6tekilerin bfiyfiLlerindendi ve dofrudan dolruya bag a[arrn maiycti rayrhrdr. Kapu alaor hor vakit padigaha refakat ederdi. YalnIz padrgah ava gittikge beraber bulunmaz, raraydan uzak bir mahallo bahren azirnet'i hiimayun vukuunda sarayrtr muhafazasr bizmetindc kalarak kczalik maiyet-i gahaneye iltihaL etmezdi. Kapu afahfr Ogiincff Murat zamanrnda siyahi hadrm afalannrn kazandrklan tefovvuk dolayrsiyle mcvkiini kaybetmigtir. Enderun afalarrnln ikincisi < hazinodar baEu idi. Hazindar baEr padiEahrn destannr takdim eder, namaz krlacafr gtrada seccadesini yayardr. Haziuedar bagr aynr zamanda hazine-i hiimayun hademesinin reisi idi. .Kilerci bagp enderun afalannrn iiqiinciisii idi. PadiEah yemek yerken hizmet-i hiimayunda bulunur, kilercilere nezaretle beraber sofra edevatlor da muhafaza eylerdi. D6rdiinciisii de (saray afasr> idi Saray afasr <endorun-r hrirnayun> narnrnr alan has, biiyiik ve kiigfik odalarrn muhafazasrna nezaret ederdi. Maiyetinde yine a$alardan krrk nefer
arpahfrna rnuadildi.
unurdu. Padigahr giydiren ve soyunduran
ERKAM_I DIVANIyE'
(9.'+'
rEJr).
[/da.l
Her bir adedin mertebe ve kenrrniyyetini ifade igin Arap isimlerinden muhaffef olarak tertip editen alimetler hakkrnda ktrllanrlrr bir tibirdir. Rum Selgukilerinden Gryasettin Keyhus-
rev-i Sani ile ondan sonra Selquk tahtrnr igqal eyliyen Selguk Sultanlarrnrn paralartuda umumivetle bu ncvi erkam kullar:rlmrgtrr. Erkam-r divaniye riyakat hattt ile bera' ber istimal edilmig otmasrndan kirrayo olarak Osmanhlar taraf rndan "Siyakat erkamtl da
denilmigtir. Bnnlar hind rakamlarr gibi birdea {okuza kadar olan adetlere mahsug bire' isaret dcgildir. Bu rakamlartn ah,rdr ile ageratr gtrnlardrr :
1-J 2-.:t 3-Jjl 4-p 5-;-
l0-'
20 .-30
6--rJ 7-r 8-tr 9-ut
ERK.{}I-I GUBARI1 E
islim ileminde
idi. Srfrr da dahil olmak iizere birden dokuza kadar olan rakamlar 96ylo idi : I 2 3 4
567890
Bu gfin bizim de kullaodrfrmrz garb rakkamlan gubariyenin pek az deEigiklige uframrg geklindon bagka bir Eey degildi.
ERKAM_I HlNDlyE (.ir:! fu.,l) [Rrg.] lslim ileminde kullanrlmrg olan iki tiirlii sayr igaretterinden birinin adr idi. lkiucisine <Erkam-r guberiye, denilirdi. Srfrr da dahil olmak iizere birden dokuza kadar olan rakamlar gtiy' le idi: t Y f I o \ Y,1 1 . Osmauhlar zamanrnda kullautlan raLamlar
homen tarnamiyle bu rakamlardrr.
ERKAII-I SETINIYE ( rn ayni olmakla berabcr kullanrhg itibariyle farklr idiler. Ziglerde miistameldi.
ERKAN (arrD [/dc.J lleri gelen yerinde kullaorlrr bir tibirdir. Arapga riiktn'iin ccmidir. Rtkfin; direk, sttun demeltir. Daha baEka minalara da gelir. .Karaug-t Osmaui, de g6ylo
izah edilmigtir: denilirdi. BRKAN.I HARB (*r irKrt) [.ds&.] Ordunun harb faaliyctini hazrrlayrp icraya, fcn iglerini ifaya memur iimera ve zibitan hakkrnda kullanrhr bir tAbirdir, Erkin'r harb gtorfrna ayrrlabilmek iqin Harbiye'deki tahsilin parlak bir surctle yaprlmasr vc muayyen olan had di' hilindc arkrlmrg olmasr l6zrmgelirdi. O hadden sonra gelenlerin bir krsmr <miimtaz> namlnl alrrlar, diferleri ise srra zibiti olarak orduya iltihak ederlerdi. Erkio'r harblige ayrrlaolar ayrrca erkin-r harbiye tahsili giiriirlerdi. Bu tahsildo de muvaffak olanlcr erkin'r harb uo' vanrnt alrrlardr. ErkAn-r harblcr difo; ordn
TARIH DEYIMLERI monruplanna Dararan mfimtaz bir mevkii hriz oldullarr gibi 6telcilcrden daba evvel terfi ve
tefcyyiiz eylcrlcrdi. ErLio-r harbin kargrhfi ten cayrlrrlardr.
ERKAN.I YILAYET (ra!r oK.It) [/daJ Vil6yetin kadr, Deftcrdar, Mcktupgu gibi validen ronra gelen biiyik memurtarr mioasrna gelir bir i6birdir. ERKAN MINDERI (.r;r:, ,)K.rt) [.lan.] Eski evlerde, konnklarda, saraylarda, tanzimattan sonra sandalye, maaa vc koltuk grbi mobilyalarru !abuliinden evvel resmi dairclerdc konaklarda bir kiginin oturrnasrna mahcue yuvarlak, ulalc yer minderinio adr idi. Cclil Esad Arseven .Senat ansiLlopedisi, Ergeo maddesi, inde Eu izahatr veriyor: <Eski evlerde geng yo tazelerin oturmasrna mahsus ufak yer minderi. Bazrlarr yanlrg olarak erkin miodcri derler lri minasr biiyiklere mahsug mindcr dcmekdir.'
Tut ki o frka geldi bu fvkantn gcrinc, Seni mi oturlacak tu erkdn minderine, Flarcirah mt oerecek segrine, scferinc, O halde oehni krak. taralttz oI tarafaz. Dcli Ozan
ERlg (.irr) 1dt.1 Ort. parrnalrn ucundan dirsek b:rgrna kadar imtidat oden uzunluktan ibaiet otaF6lgilu[n adrd r. da denilirdi. Kiinyeleriyle istihkaklarrnr muhlevi ocai diye tarif cdilen _cisturya) nrn ayDr veriyor: cEsatir'in irfifredi olan (iisture) nin I degilse her halde ikisi miigterek bir asla raciYuuanca lorgrc den muarreb oldufu agikirdrr. I dir. Nitekim Farisido muhkem dcmek olan da : kelimcsi do bu asla dihildrr, Hisrh asare minastna geleo <satr>r kelimesinin cem'i I esatir Frenklerin dedikleridir. Bu de . olau (estar) lifzrnra cem-iil-cem'i olmaL fizere I bugiin tarih diye terciime cdildifinc gtirc e esagiisterihnig ve tarifinde de: qEfsane makulesi I trr-i evvelin> cskilerin ta,ihi, tarih-i kadim perigan kelimata rtlak otunur! israilit gibir I demek olur. Ancak bunda tarih kelimesinin dcnilmigtir. ..Osture, nin, rgsatirD kelimesiniu I ifua" etti[i tdyin-i valcit'manasr olmryarak alemiifredi eldufunu siiyliycn Miiberred Kamus I htlak mazi, evvel zaman minasr vardlr. Zira miitercimi ile cAkreb-tl-mevaridr sahibi bunu tayi"-i vakir minasiyle tarih, islimi bir kcliI nakl ile iktifa ctmiElcrdir'> I -edir. Ve frenLteria istuvar kelimcsinds dc Bffyffk ilimtlralilr Himdi Yazrr <esatir- | esaico bI*m6na-Joktur. Vc demek kfesatir-r ill'evvolin> i izah ederken (Tiirkge tefsir, c. 3, I evvelin tibiri dahi kelimeterin minasrna nazas. 1903 ) aqafrdaki izhatr veriyar: < Esatir, I ran tiirrehat, hurafal demek defiidir. Fakat "-,L-" dau mehuz bir siga-i cemi'dir ki miifredi I esatir iginde birgak elsaneler bulundulundan fisturveiisturevcya esttr, ertrre veya estara'drr. I ve daha doSrusu <esatir-r evvelin> efsaue ha{3tul "rL-" tn cem'i siitur, <siittrr> un ..*'i I linde kaldrfrndan tiirrehat ve hurafat mef.rume3tar, estar > tn ccm'i de esatir'dir. Bunun larr esatir-r evvelin tibirinin bir lizrmr ilmrrg I kendi lifzrndan mfifredi olmryan abAdid ve I ve bunun muhaffefi olarak <esatir> ke!imesi gemitit gibi bir ism-i cemi' oldu$u da siiylen- de Arablarca hurafattan kinaye olarak kullanrl| miEtir. Fahruddin'i Razi der ki "s"- | mrgtrr. Ve bunun iqin da da esatirin tir-iil-evvelin "6'l;Yr o,t-L " yani <evvelkilerin I nizarnsrz kclim.yani sagma minasrna geldigi g6syazdrklarr Eeyler > diye tefsir etmiglerdir. I terilmigtir. Nitekim zamanrmrzdada tarih-i kaitrn-i Abbas n esatir- iil - evvelin'in mAnasr, di* tarih kelimelerini vAhi, bog geyler ""i"ttA Itrr-d,si ttr.b-t- lj'K6lr .{rYl e,-,Lt" demigtir I *6n"r,no kullananlar vardrr. O tariha karrgmrg ki <evvelkilerin tastir eder, yani yazar odluk- | bir artrk tarih olmuE denildigi zemen, ya|bu larr siizleri> demektir. Bazrtarr esatir'in'.iirre' olnrug, masat otmug, sade lifta kalmrg, yallan hat - yani hurafat ve ebatrl, uydurnra, sagma, hud namr p6yidar olmug, igtihar etmig I "d,, rnasal - demek oldugunu siiylemigierdir. Fakrt *inato.,nclan her biri kasdedilebilir. Bu surtle I bo, tcfsir degil, minadrr. Esatir, tiirrehat i Ar"ot^.". esaser (rnesturat-r evvelinu demek demek oldu$'u igin defil, evvelkilerin esgtrrt olan <esatir-r evvetin> Tiirklerin masal, YunanI Riistem vo isfendiyar hiLiyeleri gibi faidesiz, itrl"rrn <Misus> frenklerin G,nit, dediLleri eski kelimlar oldu$u igindir ki nesatir.iil-evvelino, I"hru*"ol,k hikiyeleri, ovvcl zaman efsaneleri, I tiirrehat ile tefsir olunnru;tur, ilh. Demek ki destanlarr olarak mii!6haza edilrnig vc'uydurma I evveli esaiir kelimesinin asrl mefhumu tastir I hurafat minasrnda kullanrlrnrgtrr. Hal, mfiziye edilmiS: yaztlmrg, nresturat demektir. Bonun raptedilmeden hig bi-r gey bilinmez, mazryi hale i bir hurafe olup olmamasr ise kelirnenio med- i ."pt"d"."k hidisat igindeki zamanr ".r"y"n-, lfilii degildir. Esas itibariyle yazrlmrg olan bir I bir satr-r miimted haline koyan tarih de gfipgeyin tesbit ve ihbarr matlup bir ehemmiyeti i hcsiz ki istiivar olan mesturattan ibarettir. Bu haiz olmasr lizrm gelir. $u nokta leyan-r ih- i mesturatrn istiivar olabilmesi de iqinde buluntardrr ki estar'tn nriifredi olarak zikredilen j aog" vikratr mdzrdan tevariis cttili malfimat fistur, iisture, estir, estire, estare kelimelerinin I ve miistahberatrna rabtetmesiyledir. Bu vikrat Yunanea isturya kelimesiyle alikadar oldufiu ise yalnrz A{aluyyattan ibaret olmayrp fikriyyat I zihirdir. Freokler de buua t ve enfiisiyyata, zamanrn muhtevi oldufu ta| demiglerdlr. Biz de bugiin bunu tarih (Hercule de Nem6c) dedikleri suret dahi gene bundan ibarettir. cEsed sureti vaktiyle esed burcuna tevafuk ettifi halde bugiin itidaleyn noktalarrorn ric'i hareketi basebiyle tetabuk etmemektedir. Binaenaleyh evvel-i hamilden itibaren mrntaLa tul-buruc iizerindeu 121 dereceden 150 dereceye kadar imtidat eden 30 derecelik kavsc (esed burcu) namr verilerek esed suretinde tefrik edilmektedir.r Esed; Arapga arslan demektir. Bu burcun arslan geklinde tasviri onun giddet ve kuvvetine beuzetilmesinden ileri gelmigtir. Qiinkii eskideo gineg en hararetli zamanlarda bu suret dahilinde seyrediyordu. Mtneccimler GiineEin esed burcunda buluodufu zamatrlarda do$anlann talih ve siyretlerini 96yle izah ederlerdi: Giinel Esed burcunda iken dofan kimseler kudretli, nefislerinc galib miidebbir, ilicenab, gan ve gorefe haris, sadrk olurlar. Manen vo ahlikan teke-miil ettikleri takdirde, cizib ve sevimli bir tabiat izhar ederler. Fakat tekemmiil etmiyenlcr alelekser giddetli iptililarrnrq esiri olarak hadit meqrep ve hagin olurlar. Bu burcun en esash medl0lii itimatirr. BiDaenaleyh bu esnada dofau kimseler, akri s6bit oluncrya kadar herkesi iyi ve samimi bilerek daima haklarrnda itimat beslerler. Fakat Emni. yct giistcrdikleri adamlar fimitleriniu aksi tezahiir edince itimatlarrnrn ne kadar yanlrg oldufuuu pek acr surette hissederler. Bu ayda dolanlarrn giizleri gok agrk, ikbale ziyadesiyle baris olduklarrndun enrellerioin pek az bir krsmt hakrkat olur. Bazr hallerde, bunlar, her geyde irrtizam vc tekemmiil arayan hayalperest kimselerdir. Bunlar yalan ve sahte geylerin izahrnr intag etsc bile yine oqrk ve serbest aolagmalarl tercih ettikleri cihetlc nadi,en .ketum olurlar. Pck ziyade iglal edilmrl olduklarr za-
TURINTLERI
man mafrur ve muhakkar olmala kabiliyet ve igtidatlarr varsa da daima ilicenab ve merha-
metlidirlcr. Bu burcdaki iki gaycden biri, gurur azamet, difcri samimi ve rakib veyahud muhtegom vo ategin bir tabiattrr. Esed burcunda dofanlann hepsi arzularror fiil mevkiine koyrnak istcrlcr ve nefse g[veume tabiatrna malik olduklarrndan kendilerinin ehernmiyetli ve haris bulunduklannr zannederler. Do[um slrasrnd& csed burcunda bulunan giineg hayatta: gehsl miknasiyet ahvale ve saireyc giire harekete.
miistait bir iktidar uo* -oilIf"kiyIf v6dcdcr. Nefse olan hikimiyet ne kadar ziyade olursa muvaffakivet de o nisbette biiyiik olur. Zira, o vakit vicdaa mukadder istidadr Ladar tekemmiil etmig bulunur. Esed burcunda doSan kimseler: tensik ve tanzim etmek, emir ve mes'uliyeti deruhte eylemek istidat ve iktidannr haiz olduklarlndau dairna her geyin riyasetinde buluomak isterler. Diferlerinin malik olmadrklarr kendilerinc mahsus igten ve samimi bir hisle ig giiriirler ve bu sebeplo bir dereceye kadar bagkalanoa nispetle, riichanr haizdirler. Frtratlarrnda miindemig rikkai. pek giddetli ve derin olan hissiyat sayesinde gok geyler tigrenirler. 23-31 tommuz arasrnda doganlar iinsiyete
kabiliyetli, sadrk, metia, sevimli ve digerlerinc yardrm seveo kimselerdir. 1-10 Agustos arasrnda diinyaya gelooler nefislerine daha emio, gtihrete daha haris ve iddiacr olup zati mesaileriyle pek biiyiik iglerde muvaffak olurlar. Frtratlarr ieabr olarak Amirlik vc miidiirl[k hassalarivle miitehallik olduklarrndan digerlerini tensik vo idarede pek ziyade iktidair baizdirlcr. l0-21 Agustos arasrnda, doganlar pek feylezof, insaniyet muhibbi, muhalesatr sevcr, nrubabbette vefakir iqlerinde ve s6zlerindo sovinrli olurlar. Uysal ve serbesttirler. f'akat daima digerlerinin saadetlerini kendilerinkine tercih ettiren hissi bir merkez etrafrntlan ayrtlamazlar. Bunlarrn hepsi azqok seyahatt seven insantarr severler. lyilik vefenahgr mfisavi surette ternin saadetini iltizam ederler. Bunlarrn biinyeleri gal.t kuvvetli ve saflamdrr. Hasta' h$a mukavemeti ve kuvvet zryar intag eden bir rahatsrzh[r miiteakip gabucak afil;etin iade. sini mucib olan hayati bir kuvvete sahibdirler. Mahaza lrunlarrn kalb ve rouratizrnaya istidat.
lan vardtr. Esed burcuna mensub olanlar imir, zabit vc bazr hallerde gayet giizel doktor olurlar. Bunlarro nefis sar'atlara biiyiik istidatlarr oldufu cihetle san'atkirlrkta, akttirliikte, qalg,crirkta veyahut drferlerinin siirur ve mahzuziyetin-
TARIH DEYIMLERI VT
TtsRTMLERI
5sl
dcu dofan iglerdc muvaffakiyct ve rfighan 96r. I EsER.l CEDID (r,r1r't) [^9an.] Eskiden terirler. Hayatrn illc Lrrmr, iLinci Lrgmr kadar I mcvcut kigrtlardan birinin adrdrr. K6grdrn bayiikrck dofildir. Buolar dairna mesailerinin se- llrnd" arap harfiyte vo sofuk damga ile cser.i merelcrini iktitaf cderler. - | cedid yazrh oldufu igiu bu adr almrgtrr. Evlenmc hururunda diger burclarda dol lstannur, (Jeiu-r [^lanJ fanlarrn gofu itc fiariyct vo imtizag cdobilirt"r. | ,Istaubul'da . .ES,En'ly:llt! birtakrm P-o.'1el1n "r) F Lat gao"t rcretan veya'Hud burcunda ikcn I . balbuda :1"1 kullauhr bir tibirdir. dogantar igio pek Lu""ctli vs hatim olup gfi- I :T:t:lt Galata'da ve Balat'ta ucg cedi, dclv vcya akrcb burcuoda ikcn ao["o .:!:l"ogtimme ..irnaldthanelerde ' - I laRrlto bu,lfirlfi mamul6tta damga ve kimselerlc mcrut otamaztar. | bazrsroda Y::",tt hattiyle escr-i lstaobul laztst Buular aliccnap, mert" romih vo mafrur- | durlar. Ategin bir lsrk veya kaygrsrz bir gap- | vardrr' Tcsti' kisc :^". b:1d"k.gibi geylerden lon oturlar. Tehdittcrle gi"r"ri' ;tr."r. fr."" I ibaret olan bu mamulit daha ziyade beyaz ze' fizerio,e yttil.,:" al ve giilliidilr' curetiylo dirginterini kotalca ctc vcrirler. H"- I lio .gigekli, limon gibi gekilleri olaolar' trrtrlh Liki bir dost ve ou"ip bir dffgmani1rtar. Ari I P",-"t":' bir filir rahibidirlcr. I bulunanlar da vardrr' Ered burcu: Nccib, uzur boylu-, nsrl:.'I KAslnE (r4i;u-r) [BaA.] lg I ^o?dlT, mdtooaaib, goaig omuztu, iri vo yuvarlaL Lafah I denizlerde yaprtaa sefertcr hakt edlariyle esham da grkarrlmrgtrr. Buntar igin
dc namiyle miiskirat miifettiglerinden (Derimont) a 1324 de bir risale tanzim ettirmiEti. Kablarrn iginde bulunan garap ve sairenin miktarr bu kitap deliletiyle tiyin olunurdu. Bomba
letiaplannrn
gibi biiyiik frgrlarle ufak varilterin
tiyinini
kolaylagtrrmak
iqin
bazr
verait istimal oluodrfu giBi gayr.i nmntazam olarak yaprlan kfip gibi bir lnsrm kablarrn istiaplarrnr tAyin igin de umumi bazr diisturlar istimal ve tatbik olunurdu. Estimare resmi 1325 senesine kadar alrnmtqtrr. O sene yaprlan biitge kanunu ile ligvedilen birtakrm riisum meyanrnda bu da ilga edilmig ve Diyun-r umumiye memurlarr tarafrndan riisum.r sitte meyanrnda tahsil ve istifa-
ya baglanrlmrgtrr. Bilfimum miiskiratrn kryrnetinden yiizde yirmi suretiyle ve namiyle bir resim ahnrrken 7 safer 1278 tarihiyle uegrolunalr nizamname ile bu resim kaldrrrtrnrg ve estimare usulii tanzim krlrnmrgtrr.
ESTiMATOR
(lrtt.i-r; []fal.l
Giimriik
beyannamelerinde yazrh egyantn fiatrnr oriiinal
fatura, katalog, evrak ve vcsikalarla tetkik ve egyanrn krymetini tahmin eden memura verilen unvandrr. Mubarnmin demektir. italyanca esdimatiir'den ahnmadrr. Hfikiimetge kabul ve tatbik olunan beyanname usuliinde bir tficcarln verdigi beyannamcde yazrh eEyanro orijinal faturalannda 96stcrilen fiat, estimat6rlerin mal0matrna uygun dngtiigii surette kabul 'olunarak giimriik resmi ahnrr. Bu uguliin tatbikrnden evvel, gfimriiklere gelen kumag, hrrdavat ve kantariye etyasrnrn beher kilo, metre. adetleri iizerinden tahmin ruretiyle resim alrnrrdr. Riisumat idarelcrinde etyanrn nevi ve cinsine g6re fiat,nrn tahmini igin ayrr ayrr estimatiirler kutlanrlrr. Alel0mum ipekli, yfinlii ve parnuklu kumaglarla bunlarrn mahlfitlarrndan imal edilen her nevi esyanrn fiatrnr tahmine mernur olan estimat6rlere manifatura estinrat6rii denildigi gibi teneke, dernir, kalay tiitya, alpaka (nikell ve sim yaldrzh madenler ve bunlardan inrel olunan sair egyanrn fiatrnr tahrnin edenlere hrrdavat estimatiirii ve bilfimurn ecza ve edviye estimatiirlerine ecza estimatiirii kahve, piriug, geker, amerikan bgzi, demir qubuklar vc alelfimum demir emtiasr gibi sillet ile mffoasebeti olan yani kiloya tibi bulunan emtianrn estime-
renlu uevlurrnl vr rrnlunnl sine memur olanlara
da Lantariye
ESVAP EMln-l (,;3t-tjr) [As&.] Yenigcriligin ilgasrndan sonraki ordu tegkilitrnca bilhassa giivari alaylannda debboy iglerine nezarct etmek, alayrn resmi dairelerdeki iglerini tikib eylemek iizere alay kadrosu hariciade olarat< miistahdem miilizrm veya yiizbagr riit-
estimat6rfi
denir. Meneucat ktgmtndar ayrrlaa hah, gal ve seccade gibi egyanrn fiattnrn tahmini hah esti-
matiirlerine aittir. Paket giimriiklerindc bulunan estimatdrler ile ufak tefek siparigler fizerine parga haliode
besindeki zabitc verilen unvandrr. 1908 inlrlibrndan sonra yaprlan tcgkilitta bu vazife kal-
gelen e;yaun fiatrnl tahmine memurdurlar.
Miislcirat ve zahire gdmriilrlerindo ecnobi
drrrlmtgtrr.
rnemleketlerinden gelen bugday, un, arpa, $arap. konyak, bira ve buna benzer miiskirat liatrr,rn
ESBEH ( ..rt ) [Hol. ] Kabadayr yerine lcullanrlrr bir tAbirdir. < Lehge.i Osmani > de Rana, levondane edah. serbest tavrrh, kabadayt,, Hiiseyin Kizrm Beyin <Tiirk Lfigatrr nda cKabadayr, levent edah, mafrur, gecaat furugl, da denilirdi. Baglarrna <esvabcr bagr> denildigi gibi <ser esvabi>, de denilirdi. Biiyiik adarnlarrn elbisesioe ve elbiseye
istidat erbabrndao addedildiEi cihetle bu dava bir kiipriiyc benzetilmigtir: bunu geienler aelinriiteallrl: ;niibayaat ve sipariglerine bakan adam- met yoluna ermig, difer tibirlo hendese yollala;a dn bu aC v:rilirci. nnr tAkil;e liyakat kazannrrg aayrlrr, gegemeArapqa bir lrr.linre o!:,n esvap giyilen gey- i yenler ise merL*b tavsifinc miistehalc olmug ler, lil:aslar derrek oia;r <sevb>> in cenr'idir. telikki edilir. Halk araslr.c:r e.sDah, r-cr.aircr ge!.linde teleffuz de denilirdi. ESIIEI| (-)r) fHal.l arabsa beyaz ve Esvap ; ldk gz kullenrlrug oler Diye sordu. Hazrr olan ocakh hep bir agrzdan dediler. <Sadrozam tekrar siiz alarak <Bu emr-i megrua rnuhatefet edenin cezagt ne olacafrnt>> iiyle ise gimdi iyi bil ki (.1"y' dtjr drr, taprlacak, ibadet yaprlacak kulluk edilecek, mabut tanrlacak bagka higbir mabut yoktur. Yalnrz ul0hiyet kendisinin hakkr
olan Allah vardrr. Hakikatrn b5yle oldufunu gimdi kryamet kopmadan evvel bil <JLejl.lj t4:,j.\:.!.t-ii y'ii:-l1) bil de hcm kendi giinahrn igin magfirei iste hern de rniiminin ve
miiminat iqin "f5-r5r ,{*, F, ilr.r ki nerede dolagrp nerede karar krlacaSrnrzr Allah bilir. Halimizin ne oldugunu diinya ve ihirette istikbelimizin nereye varaca!rnr yalnrz Allah bilir. Onun igin vAki veya rniimkiin her tiirlii ziinube ol suretle isti$far et.>
tisRltF-l 3')t lMes.f Eski paralardan bi' rinin adrdrr. Yavuz Sultan Selinr Mrsrr'r fethettikteri sonra 923 tarihli ve narnlna olarak orada sikke kesti:-mig ,/. l>r.rnlarrn iizerinde yalnrz " sultan, ullvanrnln derciy!e iktifa .riunm!r;.,.. Ljzerlerinde 1(girh, rrnTant btrlumtyan bu altinl:rrla diser elrs ri;ne Mr"rr'da nsultanio dcnildigi gibi oegrefi', dc rtlak oltrnundu Sair r"n)':,iiie olrlr,f,u qibi Mr.srr'da d'hi sikkeyi sa-
mntltsnl
hibi olan hiikiimdarrn namtna nispet ctmelc idet oldulundan Sultan Selim'e mall0p olmug olan Mrsrr Meliki tahta cill0s zamailtDda selef' lcrioin isrinc ittibaao <Melik-i Egrcf> urvanrnt talrnmrg olmasiyle bu namlara kesilmig olan altrnlara (€$efi> rtlak olunmgtu. Sultan Selim beraberiode bir miktar altrn ve gimiig meskfi' kit bulundufu halde avdet eyledikten sonra Osmanlr altrnlarr <egrefi, gerafi, gerifi, adlariyle anrlmrya baglanmrgtrr. Hatti ecnebi altrularr bile ara srra bu nam ile zikredilmigtir. Bu altrnlar yalnrz bir iki acne darbedilmig ve badehu oralarda k€Silcn altlnlarda bermutat Ocmanlt paralarr gekline tahvil krllnmrgtrr. Bir de ucedit cgrefi,, vardrr ki lki"ci Sultan Mustafa *manrnda ilk defa tufrah olarak darbolunan alttn sikkelerdir. Bunbra dahi denilirdr. Mrsrr'da bu altrnlara namr verilmigtir.
ESREFI T.{C ( cF i;' ) t ^t"/. 1 Kadiri tarikati tibirlerindendir. Kadiri tarikatinir egrefi koluna ve geyhlerine mahsus tacrn adr idi. Beyaz guhadan, iqi pamuklu, yedi dilim iizcrine yaprlrrdr. Agafr tarafr genigti. Yukansr gittikge darlagrrdr. Bu taorn izerine yegil tiilbentten eiineydi sank sanltrdr. Sol taraftna da yandan ntaylasan> brrakrhrdr.
ESREFIYYE (>
dine giinderdi. $.yh Hiiseyin, yanrnda bir
erbain qrkaran Egrefollu'na hilifet vererek onu Kadiriyye tarikrnrn Anadolu'da ncqrine memur etti. Dergihrnr Lendi memleketi olan lznik'te kuran Eqrefo$lu tarikatioi bilhissa o civar ile Bursa vc havalisinde silratle yaymrl, hatti lstanbul'da bile zeviye tesis etmigtir. Sadrazam Mehmet Paga'nrn bu tarika intisabr vardr. Hayatrnr zikir vc ibadete hasreden Egrefollu mutasavvifaoc giirleriai ve .Miizekkiy-iin'niifus' ilc oTarikat-
OIU-t s74 17470] dedir. Tiirbesinde halifelerinden birkagr ile tarikatin ileri gelenlerinden bazrlarr da g6mfiliidiir. Sallr$rnda esasi kurulan lznikleki <Egrefiyye Dergihru tdrbesiyle birlikte lrak sefcrinden d6niigiinde 4 ilncd Sultan Murat taranameD adlr kitaplarrur yazdr.
frndgn ygoidenoJaptrrrlmrgtrr. Ha!tercc'nelcri vc rirenakrp kitaplarroda hayatrna ait teradfff edilen matOmatro bundan ibaret oldulunu r6y-
liyen Mehrnet Halit Bayrr (Dergih, No. U gu miitaliada bulunuyor: , <etekleri rshk qdlryor> tibirleri de 1.,e-tL.
fHal.l
istimal olunurdu.
ETEKLI vAv (rr-.,rK.rt) [.Son.] Diiz geLilyazrlan de vav hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir.
ETEK OpmnX (otr.ltcr,'l) lHal.l TAzim birinin etefini iipmek hakkrnda kullanrlrr bir tdbirdir. Egkideu kiile ve cariyemakamrnda
lerle igtimai mevkileri agaSi olaular efendileriyle biiyiiklerin elbisenin belden agagr doiru sarkan Lrsmr demek olan etelini iipdiikleri igio, o hareketin kargrhfr bu tAbir meydana gelmigtir. Etek 6pmek mecaz yoliyle tebasbus ve temetl0k minastna da gelir. Bufiro yerine (eteklernek> dc denilirdi.
ETEKLEIIItrK (au danilirdi' senelerce u!'ragrlarak kiminin zirnmeti, kimisi. I r"l.ri vardr. lgte bu dairelc,e nin pek qok matlutru zuhtrru ile izhar-r iflAs I IIVA1IIR-I tlILAlyE fAflUt (!L7t1r ederler idi. 79 sene'i rumiyesi 'le rinievveliu: I (;" [MaI1 Maliye memurlarrndan birrnin adr den'itibareu usul-i mezkrlrenin tigviyle n6n i I iJl. V""if.ri f.r-"n ve beratlarla yevmiye, ul6aziz idaresinin levaztm dairesine ihalesiyle ide' I t" re baflaoan maaglarr' seuetlerini yazl:aktr tAbeyazfraucalagibininlazizimaliylesunul'tl _.._.., t.l,rll) r ' r gay, ,,8_ - sofra ['Saz.] Yemek, gvrlf askeri-ve ve eshab r tiyinat deavat.r veli nimeti | .kahve -taklmlarr.ile le$en' ibrik' testi'. k6:e' tekrara hasr-r evkat etmiglerdir. Ledelhesap o | "* gibi madenden' billirdan veya giniden U"ta"k tarihde kryyesi elli iiq, elli diirt Paraya iU' I eve ait kablar hakkrnda kulianrlrr bjr rnrsrrr.) | V"ptl.rg
ffii,fii:'"r1,'ilil'of'"iJ*"-r,*ft*i:
-trr(lrEKcr sriL$GU
.5',ru
o,Gr
rr{1 I l1i::i':,#;i::* ""#;i"1"1::'r::;lr:t-
uuruuul]- 1 r-r^ i---r-^e6!rr bulundurekmekgiteriniu baltr ocafr crtrcf,vrrcrrurs Yenigeri re'lgerl ocagr L,,t'.-,t-^r-r. rneghur ^t--^L kullanrl| *ukla berabcr galat.r ---r..- olarak larr kurum hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. S.' I -^i.ird;'-'-ratrn ekmepini yapanlarto kurunruna da <ek' tnanzumesine dAr'ekgi ceniaatio denilircii. Her iki srnrftan d";- | .- EY(; i6rr) [.4sf'] GiirreE en'] iizeriDtle-giinege medarlarr hil ol*tgr*. I
letin miihinr mevkiteriue yiikselcnler ""yyut"lerin bulunduklarr noktalara denilir Ekmek eski yazrda etmek suretinde yazrldrfr I u'uk igio etgrekgi b6tiigfi veya etmekgi cemaati dc I Nice deryd ser.i emTtacr ermig eoc-i_cflike Rigazi b6liigfi ve ekmekqi cernaati demektir. I
"i-.ki
TARIH DEYTMLERI vB T?RIMLERI
5?0
EvDlyE-l S$LOK (cj. !1r) [,$o/.] Sffl0k vidiri, rtlfik yolu minauna geleo bu terlcip rofiyo rrtrlahr olarak g6yle izah cdilmektedir r Evdiyc-i cfil0k tcrmiyo olunmast anro igindir ki hcr bir dcrece e6likc gtya bir vidi-i mulcaddestir. Anda tecclli-i ilihiyc lemoan vo cnvar-r rabbauiyc niimayan olmujtur. Bu vAdilerdo mchavif vc mohalik pok goltur. Mezalik-i akdame ve medahiz-i evhame gayet yok-
tur. E[er enyar-l ilihiye nimayan
olmaz ve
nrr-t tccelli lcmean Lrlmazra caval vc lcyatin nlili bu;-idilcrdo 8lmrah krlar. Bu vidilerin evveli ihsaudrr. EVKAF-I CELALIYE (!v:;urt) fvak.l Gelirleri Konya'da mctfun Celileddin Rumi'ye nispet edilen Mevlevi tarikati ulrundr sarfolun' mak izere vakfoluuan ycrler halckrnda kullrnrlrr bir tibirdir. Diger cmrali gibi bu ycrlerc cvkrf nazrrlarrntn nezaret vc mGdahalesi olmryaraL mfitevellilcri tarafrndan idare edildiklori igin bunlara .Miigtesna Evlafr da dcnilirdi. EYKAF.I H0MAYUN (Ar-b ;Ur') lvak ) Padigahlarrn vo onlara m€Dsup olanlarrn valcrflan mioasrna gelir bir tibirdir. Saltanat mensuplarrnrn vakrflarr demektir.
EVKAF.I HUIIAYUN HAzlNEsl (surt 1.r.c.;-Jr-b lVak I Evh"f veznesi yerinde kullanrlrr bir t6birdir. <Maliye hazincsi) ycrine .
Evlid.r fitihanrn birgok muafiyetleri vardr. Evl6d-r fitihandan hicri 1243 sonesinde diirt tabur tegkil edilmig, tanzimattan ronra hicri 1261 senesiode muafiyetleri kaldrrrlarak diger halk gibi buolar da vergi vo ogkerlik mikcllcfiyotine tibi tutulffiogtur.' Sclioik ve Rumeli eyiletleri dahilindcki cvlid r fitihanrn imtiy rzlarrnrn kaldrrrldrSrna dair olarak Selinik Miigiriyeti ile Rumeli MutararrtIroa yazrlnn emir (Bagbakanlrk argivi, dahiliye, f i9 No. 10, 29 Ca. 1261; aynen siiyledir: cSelinik ve Rumeli cyaletleri dahilindc k6io ovlid-r fitihan taifesinin imtiyaz.at-r atika vc ccdidelerinio fesht ve badezin geribagrhk lifzrun kfilliyco l6!vr ve maaqlarrnro katiyle teifc-i merkumeuin mal.r maktularr nesh vc mficeddeden vergi tabsisiyle kendileri hanet<eg hiikmfine Lonulmast ve utrrur.u zaptiye ve maliyelcri bulunduklan mahaller Miigiran-r izam ve mutasarnf in-i kiram hazeratiyle dizdaran ve kaymakamlarr zir-i nczaretlerinde olmast vo hangi kazalarda mesk0o iseler olkaza ahalicinden madut olarak husueat-r vakra.i gairele.rinin tanzimat.r ccdide-i tidiliye ve tensikat.r hasenei miilkiye usul'ii madelet gdmuliino tatbihan ve talimat.r soniyyeyc tevfikan hiisn'ii idarc vc her balde himayet ve stlanctleri esbabrnrn istihsaline ihtimam ve dikkat ve taife'i merkumeden maag ve masarifleri bedeli olarak vakt-i taksitlerinde ve gerek arahkda geribaErlar tarafrndan ne mikdar mebl6S tevzi olunmakda ise bittahkik vergi tahsis olunmak iizere mebalig-i mezk0renit nrikdarrnr ve bir de elhalcti hazihi mevcut olan zaptiye neferatr kifi olmayrp da liizunrlu mikdar sckban ncferatr tahriri lizrmgeldifi halde icabrna bakrlmak iizere keyfiyct ve tahsis olunacak maaglarrrrn kemmiyetini miibeyyio bagka baEka l^zrmgelen memhur ve miimzi defatir'i sihhat eserinin Maliye hazine-i celilesine irsal ve tavsili hususlarl rneclie-i vfikelA-i saltanat't seniyyeie tezekkiir ve tcnsip ve irade-i seniyye-i ;ahane dahi olvcchile m[teallik ve lcvhazip buyurularak Rumeli eyaleti igin rnutasrrnfr atufetlu paga hazretlerine tasdir v-. tesyir buyuruldufu misill0 olbapta zat-r samilerinc ve-*aire hitaben dahi bir krta mufassal ve b'r krta muhtasar olarak lasdir buyurulan iki krta emr-i 6ligan tosyir-i suy r m0girileri krltnrnrl vc emreyn-i mezk0-
TERIMLERI
royuden mufassal olau emr-i gc'ifio hugus-u mezbur hakkrnda talimat olmak tzerc nezd-i ilileriude tcvkif ve hrfziyle muhtasar olan cmr-i
qcrifin lizrm-il-huzur muvacehesinde alouen fcth ve krracti vcyahut mufasral olan emr-i ilinin dahi Lraeti roy-i 6lilerioe muhavvel buluomug ve beyaadan miistafni oldufu iizere taife-i merkume henfiz ehali.i saire hfikmiine konularak lizrmgeleo vergileri ve kA{fe.i hususlarr miiceddedeo laazim vc tahsis oluoacafr derkir vs bu cihetler taifc-i mcrkumenin hiso.ii himayet ve sryaoetlg5inio icrasiyle beraber umur yc aysnct-i bazine-i celilo kazryyerioin dahi istihsali farizadan olacalr agikir bulunmug ol-
dulunr g6re multeza.yr gime.i meharndani vc atrfet-i rnffgirileri ve emreyn-i mezkfireyn mevacip ve mileddasr ilzere itab-r halin icrasr ve taife-i merkumeden gimdiye kadar geribagrlar taraflarrndan gerek taksitlerinde ve gerek evkat-l sairedc ne mikdar gey ahz ve istihsal oluoagclmiE ise bervegh-i tetkik zihire ihraciyle mebalr!-r mezburenin mikdarrnr ve eekban neferatr tahriri lizrmgeldigi halde keyfiyct ve tahsis olunacak maa5lannrn kemn,iyetini miibeyyin bagka bagka defterlerinin cauib-i hazineye baas ve rsdarr hususuna 29. Ca, 7261". deniiirdi.
lerdi. Sefere memur olarak timarirlartn onda biri memlekct hizmetinde bulunmaL, gideal.eri,t dirlikleri urnurur u tesviye eylerr,ek iiz-re san-
Eyalct ve sancaklar varidatrnrn biiynk krsmrnr tegkil eden Agar, feraf ve intikal barglan tinrar, zeamet ve has namiyle vczirlerle
yiiz elli bini gegcn bu siivari askerinin sefcr vaktinde iagesi de tinrar, zeamet ve has sahip-
EvvEL-t SITTE-l SEvIR (.rr't- Jlr ) ITak.l Niseu'rn son haftasr mfiddetince dcvam edcn frrtrnanrn baglangrcr hakkruda kullanrlrr bir tibirdir. Srtte i revir'in iptidasr demektir. Sevir, 6k0z demek oldufu igin Tfirkqesi iikiz fr
rtrnasrdrr.
EyAr.AT ASKriRl
iimeraya, timar ve zeamet erbabrna terk edilmiS ve bunlarrn varidatt nispetinde olarak sefer zamantnda bircr miktar arker gtkarmalart
kanun ile tiyin krlrnnrrglr. Vtzera ve iimera, timar ve zeamet sahiple'i sefer vukuunda dirlikleri lispetinde cebel0 giitfirme$e mecbur idrler. Bu suretle eyalct askeri kapr kulu srnrfrndan kat kat ziyde idi. Beylerbeyi ve sancak beyleriyle iimera sulh vaktiode dahi cdairo halkp namiyle maiyetleriude bir askeri lcuvvet bulundururlardr. Bazr eyalet ve saneaklarrn iiliir ve saire hisrlatr doSrudan dofruya Devlet hazioesi narnroa istifa olunur, mernlckctin mubafazasrnr temin eden askerio salyanesi bu veridattan vcrilirdi. $u helde eyalit askeri krsmen culh vaktinde dahi silih altrnda bulunur vc Lrsmcn ronraki redif vc mffstahfrz askeri gibi scf€r vaktindc silih altrna alrr,rrdt. Eyalit askeri yorli kulu piyadesiyle serbat kulu ve topraklr namlarrada siivari askerinden miirekkepti
Ycrli kulu piyadcsi; beylerbeyilerle gancak beylerioin kumanda ve idareleri altrnda bulunurdu. Zibitleri de onlar tarafrodan tiyio olunurdu, Bunlarrn maaq ve muayyenatlarr istihdam
olunduklan miideetge eyalit ve sancafrn idare tarzrna g6re ya Lendilcri vcya Devlet hazincgi
caklarrnda namiyle ltalrrlardr. Nlrktarr
lerine
aitti.
Muharebede vukubulacak mrinha96sterecekleri yararlrklarr nisp.tinde istifade eylemek iizcre namiyle harb vaktinde defter harici olarak bir hayli sflvari de bunlara iltihak eyle rdi. Krrrm Hanhlr, Erdel krrallr!r Eflik ve Buf dan Emaretleri gibi miimtaz eyaletler de sefer vaktinde orduya fiilen yardrrn ederlerdi. Buolarrn yardrmet olarak giinderdiklcri askeri kuv,'et krrk elli bin siivariden ibaretti. Eyalet sfivarisinin miktarr arazi igleriyle askeri umuruir iyi idaresinden dolayr gitt,kqe artarak Kauuni devriode yiiz elii bini bulmug, fakat bir iki asrr sonra tirnar ve zearnetlerin istrhkak sahiplerine tefviz oluurnamasr ye Der'-
littan
let varidatrnrn artrrrlrnosr arzusiyle mfiuhal timerlarrn mukataata tahvil edilmesi bu s[varinin gittikge azalmaslnl intag eylemigtir.
EYALAT KAPI KE,THUo TI.TCT ;)br} Ey.let valileriyle sancak bevlerinin merkezde mensup olduklarr eyalet vo elviyeye ait igleriui Devlet dairelerindc giiren adamlart hukkrnda kullanrlrr bir tAbirdir. Kethiidalar ilkin vali ve saneak heyleri tarafrndan segilir, vazifeleri onlarrn memuriyellerinia devamr miiddetince siirerdi. BabrAiide makamlarr yoktu. lgtcri evlerindcn gd,rfirterdi. Viliyetlerle
(drri:rrr i/da.]
TARIH DEYIMTJRI rancaklarru metLczle irtibat vazifcsini g6rcn bu hizmctlcrin gahrslara ba[h kalmalarr mah-
zurlu giirfilcrek hicri 1280 (1863) senesinde buulann tiyin ve azil gekillcri degiStirilmig, Dcvletge tiyin ve azillcri crasr kabul olunmugtur.
Val'anivis L0tfi EfcDdi (Lfitfi Tarihi, hususi lcfitiiphaoemdc mlcllifin cl yazmasr ntsha, c. 10, r. 1l-721 bunun igin gu izahatr vcriyor: uO vakte kadar tagra vfizera ve valileri ile sair memurlarrn lstanbul'da Lapr Lethiida ve kapr gubadarlarr vegrtasiyle muhabcrat-r mer.
keziyc icra ve mcmlcket mesalibini cvrak ve muharrerat-r lizimeeiylc ecvibe-i mergule ve mchuze (yazdrklarr yazrlar ve aldrklarr cevaplar) mumaileyhim taraflarrndan tesviye cttirilmekte idi. lgbu uculdo rtttrat olmayrp ginht buntar mcmleLetler nemrna olmayrp zata mahsus idilcr. Yani bir vali ve mutagarnf va sair ta;ra memurlarr bir msballe memur ve tiyin olundufu vakit kapr kethfidasr dahi beraberce tdyin olurur ve bunlann golu o memuruu mfiteallikat ve mfintehibatrndan bulunurdu. Azil ve traEp yukuunda bunlar dahi de[igtifinden umur vc mesalih.i memalik ve ibada dair derdest otan evrak'seleften halefe devr ile teamiil oluaup bunlann muktcziyat-l icraiyesi mthimsenilmez idi. Memleket ve milletin menafiini mueip rslahat-r lizimeqin icrast srragruda igbu kapr kethiidahk vazifesioin dahi bir esas-r sabiha istimali (saglam bir temele dayanmasr) icab-r hal ve maslahattan bulundufu Babr6liee ledelmiital6a badema kapr kethiidalarr eyalet vc clviye namiyle memur olup azil ve nasp vukuunda burlarrn tebeddiilii icap etmiyerek daimi surette mensup oldufu mahallin iEiyle igtigal edilmesi ve memurio maaglarrndan miinasip milctarlnrn ifraziyle bu husus igin intihap ve tiyin olunacaklara verilecek maaglara kargllrk tutulmasr ve bunun igio Babrlli derununda bir daire tohsis olunarak posta giinleri mgvcut bulunarak gelip gidecek evrakrn orada lcaydiyle ve teatisinin usul iltihaziyle rical ve bendegin-r Devletten zecat-r miiniehabe (segilmig adamlar) eyalet ve clviye kapr kethiidahklarrna tAyin krlrodrlar. Bu usuliin tesisi olvslcit sadaret mistegarr bulonan Mimtaz Efendi merhumun se-
vrrrntumnl
sr?
dahili idarolcri husuci lranunlara t6bi olan yerlcr halkrnda lcullanrhr bir tibirdir, yen ve
Bunlar baLkrnda <eyallt-i mimtazc ve muhtarc>
tibiri dc kullanrldrfr gibi de denilirdi. 1908 Tcmmuz lnkrlAbrua kadar bu tfirli imtiyrra mszhar oleD yerler gunlardr: Mrsrr Hidivligi, Siram bcylifi, Cebel-i Liibnai mutasarrrfhfr, Klbrrc adasr, Bulgaristan prenrlifi, Bogoa vo Hereek. Bu eyaletlere taalluk cdea igler Babrilide <Eyal6t.i miimtaze Lalemi mfidiirlffgii> ve digcr adr ile > unvant verilmigtir.
Bunlar dahili iqlerinde rnistakil bulunuyor, bir verki veriyorlardr. DYAR (.rtt) [faA.J Mayrs ayr yerine kullanrhr bir t6birdir. cBurhan-I Katr'> da gdyle
yalnrz devlete maktu
izah olunmuEtur : de denilir. Arapqa bir kelime olan fark; ayrrt, bagkalrk alimeti, ayrrmali, segilrnek minnlarrna gelir.
Diinya alA-
kalann'. tamamiyle terkcderelc ehadiyyet dergihroa tam bir tevecciihle istifrak haleti minasrna kullanrlrr bir tibirdir. .FenafillAbr tibiri
Mescld minasrna olarak de kullanrlrr Etee
biifarz geklindc
:
bi$arz kdinat inkdr kalb-i
Seni tosdik eder bu
selim
L6
FAIIZ SAHiPLERI
Tlt"t.al" 6irio"i
(E),'L
"?)
t&:.]
derecedc iltihk8f r"hili olanlar h-"lckrnda Lullanrlrr bir tibirdir. Onlardan sonra asabe, zevilerham, vssiyct edileoler gelir.
Fatz sarbipleri guolardrr : Zevg ( koca ), zevce (karr), eb (baba), sahih ced (babanrn babasr, babanrn babasrnrn babasr), cvlid-r iim (aoa bir oglan ve krz kardegler), sulbe, bint (krz), ibniye (iiliiniin oflunrro ve of;lunrrn oglunrtn
590
',rARlH r)LyiMl,riRl Vt: I'fRlMr.[Rt :-:----:-:
_---l:_:1
-.---:_:
_-'--jt:-::-:
hrzr), uht lehfima (ana baba bir krz kardeg), uht lieb (baba bir kardca, iim (ana), sahih
| (orta) makumrnda olan medreselerin adr idi. I Arapqa bir kclime olan tctimme bir geyiu nok. cedde (babanro anasr, babanrn babasrntn anast, ! sanr kendisiylc tamam olan gey, bir noksanr rDanrD aDrsrDttr aneil). I tamamhyacak ilave demektir. Bunlar aynr zamauda temin ettillcri tahsile FASTK ftrU) [fr&.] Gilnah ielemckle kal- g6re (iptida-i harig) ve (iptida.i dihil) unvamtysrak gcriat htk[mleriue az gok riayetsizligi nrnr alrrlardr. (lptida.i harig) yahut radeco itiyat ediumig olanlar mlnasrns gclir bir tibir- (hari9) nredreseleri iptidai (ilk), (iptida-i dahil) dir. suretindo
yerleri tamamen kapalt otdu[u haldc ekseriya gift ve scyrck olarat tek atla gokilcn faytonlar arkadan 6oc dolru olmalc ve yarrdau ziyaderiai iirtmek fizere k6riilclfidfir. Soyis iqin 6o krsmrnda yiiksekgc yer vardrr. FAZLI PA$A SARAYI ( dt'. u! ]-i ) [5or.l Biabirdirek'teki sarayrn adr idi. Saray sahibi vezir Fazlt Paga'ya nispetle aDrhrdr. Birioci Mahmut zamanrnda tc 1762 (1748) senesinde ingaarna baglanaa Nur-r Osmaniye camiinin temellerinden grlan loprak dtikfilmek ruretiylc zatbn harab olau sarayrn ayakta Lalabilen pargalarr da biiyleca topragro altrna giinillmiigtiir.
tanin nEr{utrnt vc, TERIMLfiR1 feZf, ftnlXt t.g} Jri) [Fe'.I
Verere.
dcn bezulnrn digcrini ikrar vc bazrsrnr inLir haliade yaprlan verasct talrimi bakLrnda kullanrlrr bir tibirdir. Bu takdhda biri ikrara, digeri inkira giire olmaL fizerc iki meeele yaprlrrdr. Tortib olunan mqrelclerdo mehrcalor arastnda miibayenct varsa her biri digeri ile, muvafakat meycutsa, yel*.digcriuin vcfki ile, darboluuur, rninkir olan virisin her iki merelcden aldrfr rehim aresrnoeki fazla ikrar olugana verilirdi.
FAZLIYYE 1g-t) [Sol.] Rufai tarikati kollarrndan birinin adrdrr. Kurucusu $uyh Seyyit Comalottio bin Fazl Hindi-i Burhanburi'ye nicpetlc bu adr almrgtrr. $eyh Cemalottin 941 (1534-1535) de Kfigcrat'da dofmug, 1029 (1620) dc Burhanbur'de 6lmfigt{r. Halvcti tarikatinin Ccmaliyyo gubesi Lollarrndan da bu namla bir Lol vatdtr, FAZILETLO ( rq"ar I t IIn.l llmiyedcu lstanbul ve haremeyo payelerini ihraz ctmig olanlar hakkrnda elkap yerinde kullaurhr bir
tibirdir.
lstaobul payclerine rccmi muharrcrata
faziletl0 efendim hazretleri, baremeyn payelerine fazilctlt efendirn yazrlrr, isimleri yazrlmak icabettiFge biriocilere faziletl0 cfendi hazrctleri, ikircilorc de fazilctlfi efendi dcnilirdi.
FtICR-l Afl t.ri ,i)tEde.l1908 temmuz inLrlibr iizerinc kurulaa edebi cemiyetin adrdrr. Degerli ebebiyat muallimi AgAh Srrn Levent (Edebiyat Taribi Dereleri, lstanbul, 1938, sa1 fa 282 ye mfftaekrp) do$uguylc t bag!rklr makalesinde gu satrrlarr yazryordu: tEsasen evveli gurasrnr takdir etmek l6zrm ki ne Ec.lebiyat-r Cedide, nc Fecr-i Ati birer rneslek'i edebi ismi defildir. Bu heyet-i edebiyyeleri tegkil eden 6za aralarrnda bazr evsaf ve gemail-i miigtereke mevcut olmakla beraber, ne sanat tarz.r tel.Akkilerinde, ne de sair elkir-r edebiyyelerinde tamamiyle mfittchit defildirlcr. .Ali Canib'in .Fecr-i Ati ve Muanzinir baglrklr makalesinin altrna mecmua tarafrndan ilive edilen gu satrrlar da bunu agrkga giisterir : Cem'i efl6k gelir. EflAk, Fars kaidesiyle eflikiyan suretinde seyyarat ve sevabit yerinde de kullanrlmrgtrr. Felek kelirnesindcn miirekkep stfatlar da yaprlrrdr: Felekzede, felekpervaz, felekrif'at, felekmertebe, felekcah, felekpaye, altrndakiler
Utarit, Felek-i Kamer; Felek
felekhimrnet, fetekrnegrep, felekreftar.
Merdiim-i dideme bilmem ne liisiin etti felek Girsemi kil& f iizu n f;::"
"fn!";;r:::
Dost biperoa, felek btrahm, devran bisiikin Dert gok, hemdert gok, dilgman kavi, talih zebun,
Fuzuli Pek rengine aldanma felek eski felektir Zira fele{in meprcb-i ndsazt ,liinektir.
'Ziga Pasa
Hicrinde daima geliiriim ah fi rare ben Bigare ben, felekzede ben, bahtt karc ben Fuzuli Qiin geldi o parr-i felekcah sahtan oldu mazerethah $egh Galip
Ol
Mesned drag-t vezaret ki cenabn tevfik Kadr ile sadr-t felekpare-i dioan egler. Cevrl
Eg cefacfr cevre mail dilrfrba kiistfrm cana Eg lelekmesreb hezar agina kiistiim sana Neg'et
Her gece getkinle eg mah-t felekmesrcb Ndlem agguka gtkar d'oaz-t heghegler gibi Vas{ Bend-i rctabh olan rahg-t telckreftann Eremez k&ste$inc tar-t nigflht diigmcn Izzet Molla FELEKCAII (.1"$i) lHa|-l Mecaz volivle mevkii yiiksek, kadri yiicc mAnastna gelir bir tibirdir. Yine bu minaya olmak iizere de kullanrlrrdt.
fr melekcaker kim Yarasv olsa ana Arg'., Ilaht e'ttrenk
O
gehingah-t felekcah
Kdztm Pasa
FELEK-I
A'ZAII (f[a' lt!i) [asf.]
Miitc-
kep); Felek-i Kffrsi vo Ar9; Felck-i Merih; Felek-i
kaddimine g6re dokuzuncu giik tabakasr mAna' srna gelir bir tibirdir. Bu un ycrine felek'iil'al0'
Miigteri; Felek-i Zuhal; Felek-i Menazil. Felelc-i
felek-iil-cfl6k de denilirdi.
lentH DEYIMLERI vE TERIMLERI MUKEVKEP (r(F cru) [.4rr.] uframak yerinde kullanrlrr bir tibirdir.
FELEK-I Kiirsfi yerindc kullanrhr bir tAbirdir.
Felekiggat fi tobiiggat
i
r "
T
;^t ;i!,:i'i "^ r,
FELEKME$REP (vrs, At) [Hat.J Mecaz yoliyle kimine yir olur kimino olmoz. cefadao baz cder, ddnek, sdzfinde durmaz ycriode kullanrlrr bir tibirdir. FELEK TABANC.{S I HOTOZ (irL;..',tf U,lll) [Krg.J Eskiden kadrnlar tarafrndan baga takrlan ve hotoz denilen baglrklardan birinin adrdrr. Tabanca bigimindc oldufu igin bu adr al. mrgtrr. Hotozlarrn digor ncvilcrinin adlarr gunlardr: Sarayh hotozu, Kfirdi hotoz, gimdik hotoz, Zcyrek yokugu hotoz, duduburnu hotoz, gelin sorguglu hotoz. FELEKTE|{ BIR GUN CALMAK Jr(l3) (6tb S;Q [Hal.] Mecaz yoliyle zamandan bellenmedik bir surette istifade ile eafatanmk yeriudc kullanrlrr bir t6birdir. FELEK-UL-ALA (.yfr
4i) [lsr.]
Miite-
kaddimine gSre dokuzuncu giik tabakast rnAnasrua gelir bir t6birdir, Bunun yerine fe!ck-iilAzam, felek-ff!'efl6k de denilirdi.
FELEK-UL-EFLAK (..rxitr 3$i ) [tsr.] Miitckaddimine gSre dokuzuncu g6k kubbesi minasrna gelir bir t6birdir. Bunun yerine fetekiil-Ala, felek-i 6zam da denilirdi. FELEKZaDE
(":;(i) [HaI ]
DiiEkiin,
avare; bedbaht, talihsiz, miillis yerinde kulla-
nrhr bir tibirdir.
TELECE KI]SMF:K
(a*f (Li) f,Hrt.l
Mecaz yoliyle bahtsrzlrktan nreflur olmak, ye'se diigmek yerinde kullanrhr bir tibii:dir.
-
,
Sille;
tokat demektir.
FELEKIYYAT (oqfu) [.4rr.] Giiklc yrldrzlardan bahseden ilim ycrinde kullaulrr bir tAbirdir. FeleL; niicumun (yrldrzlarro) medan olan g6k domcLtir. iem'i efl6k, fiilk'tffr. Fetck; zameo, dehr, cccl, diioya gibi muhtelif minalarde vc ahkim ve vekayi vc gutrutr matufualeybi olarak da istimal olunur. I n r i at -
59?
F&I-EGIN CEMBHR+NDIiN GEclrrmt
(d{,}i4+ litt) [Hat.l Meeaz yotryte h., ttirln
hallere ugramrg, lfituflar, felikcttcr gdrerck o eeyede tecriibe aahibi olmug yerinde ktrllanrtrr bir tAbirdir. Bunun yerine yine o minaya geten de denilirdi.
FELEcIN SILI,ESINI yEMEK 3Kg) (q{ A-.}- [Hal.l Meeaz yoliylo kahra, fclikctc
Haild+ zahnda kim olmazsa edip Felelin eillesi egler te'dip Nabi
FELEMENK DOLARI ( rgrtr:4;ti ) fMet.l Uzun zaman <esedi> adiylc tedaviil etmig olan ecnebi paralardan birinin adrdrr. Uzerinde arslan rcsmi oldugu iqin resmi makamtarca esedi adr vcrilen bu paraya halk Tiirkqcsi olan <arslanh> derdi. Eski vesikalarda bunun yerine daha ziyade gcger. FELEMENK KURUSU
(.rrrl adi)
lMec.l
Uzun zaman <esediu uamiyle tedaviil otmig olan ecnebi paralardan birisin adrdrr. Vesikrlarda derdi.
FELINK (auti) [.9on.] Biiyiil taslcr vr eiitiinlar gibi gok afrr geyleri harckct cttirmck igin tekerlek hizmetini giirmek fizcre altlarrna konulan kahn ve yuvarlak grrrklar hakLrnda kullanrhr bir tibirdir. Fitenk de denir. Faliyyr'dan alrnmadrr. Vaktiyle bfiyEk ve afrr rfitunlar nakletmek iqin yere felenkler d6genir ve taglar trrtrl denilen yuvarlak lcrsa aEag parqalarrna bindirilerek bu felenkler fizerindcn kaydrnlmak suretiyle bir yerden iibiir ycre nakledilirdi. Fitih, gemilerini karadao Halic'e indirmek igin btiyle felenkler diigetmig ve bunlardan bir yol yaptrrmrqtr.
FEII (,i) tTop.l Her cins ategli silShro afzrna verilen addrr. Fem, Arapga a$rz demektir.
Bahart negleriz ol gfrI'izar.t gonce femin; Giiliip agilmasr bin net'bahara deymez mi? Naili-i Kodim
FEII IrA$LreI
(lJil.:t
,i)
[Top.l
Miiccfo
fl Iron]
[{ficefc
yaSmurlu havalarda su girmenresi ve rutubctteo muha{azasr igin feme kooulan, iglcri helezon yaylr ve ffzerleri ince mcgin kaplr trpalann adrdrr. Bu tapalara lnce salvo baflanrp gimasr topun kuyruk krsmrna yakrn miinarip bir ycrc ballanrr. Buna garttrr. Attar, bunu temrili bir hikiyc ilc izah cder. Pcrvaneler, mumun mahiyetini
tahkik etmck igin, kigiflcr giindcrirlor; fakat gctirdili haberler pervaneleri Dcemnun etmez. Nihayct pervanelerden biri keudisini dogrudan dolruya mumun ategine atar, yanar vo mahvolur; iglerindc mumutr mahiyetini anhyao yalnrz o olmuEtur.
Fcna bakaga mukabil adem viicuda redif Cihan gok olmada monend-i sem' sar olalt Hdmi FENA FlllAH (.t,td 15) [.Sol.] Abd'in, zat vc ufatrnrn, hakkrn zat ve erfatroda fAni olmagt minasrna gelir bir tibirdir. Bagka bir ifade . ilc d[nya aliLalarrnr kiilliyen kat' ve ehadiyet derg6hrna tam bir teveccfihle istifrak halctidir. nFark.r tamr tibiri de aynr minada kullanrlrr, Her Eeyin mcbde' ve meadr ovficud-u mutlak>> drr. Sofi bu maksada erebilmek iqin ber geyi terk eder; daimi bir istigrak igindedir. lgte 6lmedea evvel iilmek demek olan adr verilir, beyzadelerin ve Dominicaikinci yansrndan itibaren, Fener'i terk etmiye larrn erkek gocuklarrna "gelebi, krz gocuklarl' balladrlar. Qok zenginleEen Feoerliler BoSazigi, na da ilive olunarat< nde, Fransrzca siis vc harq m6yasrn, gdyle bilesin, a16met-i gerife itimad Dasrna olao paraman kelimesinden geldigini krlarrn. Tahriren fi evahir-i ciimadel-0li sene kaydediyor. Fermene *Lehge-i Osmanir de | ve bir tarafr mfigennem duranfesgiyenler dahi VaLanivis L0tfi Efondi t26l tr8a5) eenesi I vardr ki bu sou fesleriu vaz ve g"kiir," (fabrilca vekayii rtrasrnda rPfisLffl Nizarnr hakkrnda l.ttUt; denir. Pffrt Deferli ilim Ebiil'0li Mardin bunun igin (lstAm Ansiktopedisi, Fetva maddesi) Eu tafsil6tr veriyor : l0gatte
bir bidiscnir bfikmiinii beyan eden veya hiik-
B6ylesi cevapta nelere ebemmiyet verilmck
lizrm geldigioi hakkiyle kestiremez ve fetva bu
kudret. Bu ancak iosaulan tanrmak, zalimi mazlumdan ayrrmak, halkrn iirflerioi bilmelr, muhitte' yaprlagclen hileleri, tertipleri v. b. ihata eylemck ile elde edilir. . < Frkhrn biyiik aoa kitaplannda fetva mffessesai -sdslt rurctte tetldk'a labf tutulsr mugtur.r $artlarr, hfikimleri vc !c gibi ihtiyaca cevap vcrdigi tiyio edilmig ve Peygambcrdcn baglryarak, tarihi tesbit olunmugtur; for'i me. seleler. asrllara irca olunarak iocolcumigtir; msl. sualin nerelere taalluk cdcbilccegi irtikra olunarak, gu 4 aevi mil6haza cdilmigtir: a. hikffm b. hiikmtn delili, c. delfilctia vechi yo d. muarrzrn cevabr. Bu incelemclerdc fctvryr .
616
TARIH DEYIMLERI VE 1'ERI}TLERI
verenlerin nasrl bir tasnife libi tutulacS$1, fotvayr kimleri,r verebileccgi, igtihatta tccezzi ve inkrsam keyfiyeti, fetvantn gfimulii (cevapta aorutandao daha menfaatlisini tavsiyc, tovehhiimlerden tahzir, sualden fazlagrnr beyan gibi)' delil mehaz iraesi, fetvanrn isabetioi yemin ilc tcyit, fetva istiyeni birtakrm gekrllerde tahyir, tercih nazara alrnnraksrztn. mevcut hal gekillerinden herhangi birinin tavsiye edilip edilmi' yeccgi, gareler (yani imiyane tibir ile Eer'i hileler) irae oluaup olunmryacagr ifta mukabilindc itiyaz (ficrot vc hediye almak gibi), kcn4i mezhebinden baglasr ile ifta, miiteariz fetva' larda durumu tiyin gibi hususlar ve daha birgok buna bcnzoi meseleler ve fer'i ooktalar ta{sil oluuarak, saflam esaslara baSlaomrgtrr. adh milhim kitabrnda bu ciheti g6yle hulisa cdcr: cRisul-i Ekrem Efen' dimla{c.n .rivayot olunan r6zlor yc illcr ilciyc ayrrlrr: 1. Risalet v'e Pcygamberlik mansrbr ile ilgili olsnlar me' alindcki Ayct-i Kcrimesi muktezastuca bunlarla kayrtnz vc garterz amel oluour. 2. Poygamberin mansrb't Risaletle alikah ohntyan rdzleri vc igleri. Bunlar hakkroda Peygambcrimiz: (Bcn de bir bcaerim, dioinize ait bir gey emredcrgcm ouu altutz, kendi royimlc bir gcy,riiylcrtcmr bilioiz hi bcn aocak bir io' lantm)) buyurmuitur.
TARIH DEYIMLERI VE I|IRIMTERI "lgte Rcsul-i Ekrcmc ait s6zlerin ve iglerin btiylecc ikiye ayrrlmtg olrnasr, frkrh meseleleri iizcrindc biiyiik bir tesir icra etmigtir. Qiinkii Resul-i Ekrem'in manstbr Risaletine miitaallik
olmryao siizleri zaman vc mekintn ihtiyacrna g6rc kanunlar vc hiikfimler . vaz'r igin kapryr aqrk brrakmrgtrr. Hatti bundan dolayr Hazre-i Orno, de kcndi' devrioin ihtiyaglarrna g6rc bazr kaideler vaz'etti. Bu kaideler Hanefi frkrhrnda giiriiliir. buyurmugtu. Ontar herhangi '-bir mesetc roruldufu zaman ona Nasslo zihiri veya ma'kulfi ilo cevap verirlerdi. $ayot Kitap vc Siinnette e!ilc bulamadrklan bir gey otursa onun hakkrnda bunlardaki kavaid-i kiilliyenin tatbikrna jahgrrlardr. Buuu otrlbra Pcygambcr tilim buyurmuqtu. Sahabe, fotvalarrnda iki temele dayaurrlardr: 1. Kur'an. 2. Peygamberin Siinneti. Hazret-i Ebubekir devri biiylece gegti. oHazret-i Omerin HilSfcti zarnanrnda fii-
tuhat ilertcdi, lsl6m iilleteri gok
geuigledi,
gcaitli igler goSaldr. Bunun iqin bir kiginin hem mesalih-i imme ile, hem ifta ve kaza iglcri ilc meggul olmasr'imkin hsricinc grktr. Buudan dolayr Hazrct-i Orn"r bu vazifeteri ayn ayrr gahrslare verdi.
*Hazret-i O-er'iu pek gok fetvalarr vardrr. Mevcut vesaika g6re Hazret-i Ayge, fetva bahsinde tam bir rnerci idi. Hazret.i Ebubekir, O-or, Os-"n, Ali ve Muaviyc devirlerindo fetva mercii olmak makanrrnt muhafaza etti. oHazret-i Orrlur, fetholunan yertcrc vatiter gtinderirdi. Onun zamanrnda vc ve kadrlar dayanrr. cvvel de kaditar tiyen'azil idi. Geng ondan .tkinei devir ve Aehap zamanrnda igtibat olmak da hAkim olmrya mini defildi. Aranrlan vo fctva miiessesesi : igtikamet vc ehliyetti. , Hazret-i O-er'in bu s6z[oden gu da Aehap vardrr ki bunlardan da ayrr ayrr meseanlaqrhyor ki : Ne yagrnrn riiqtk o'masr, ne dc leler hakkroda fetvalar naklolunrnugtur. gunuo bunun gikiyet etmesi - fenalr!r tebeyy[n .lEte din ve ger'i 'nfiktmler, ancak Ashabrn ctmedikge - bikimio azline sobcp tegkil otmez. biiyle fakih olanlarrndan teliLki olunur vo igliyene olmak fizere iki daire itibar etmek de miimkiincliir. Nitekim qHukuk Ligati> nde ({etvahane-i ili Maddesi ) dg giisterildigi halde oil-iy" Salnamesi> nde iki giisterilmigtir. Fetva odastntn bagroa olup mesalih-i 6mrneyc makrundu. ikinci krsrnr beytfilmal huLukundan defildi. Peygamberin akrabasrurn gehmi burada dahildi. Ugiiucii krsmr bcytiilmalc aitti. Yetimlerin, miskinlcrin, ibn-is-sebilin sehimlcri burada dihildi. Miitebiki diirt hums askere, diger bir kavle giire mesaliha aitti.
Th.
!f. Juynboll
bunun
isin (irl6m
An-
siklopedisi, Fey Maddesi) gunlarr yazryor :
gi o kabildcndir. Bir tezleke-i hayat-t gair G6z gaglart bir de agk u sevda L6
FICI DlBl (,r.-, {r,1J ) [Hal.] Mecaz yorarhog, daimi surettc igen, mcyhane ye' rindo -.lcullanrlrr bir ti6idir. $arep ve raLr
)ayigleri tiyin olunurken frndrk altrnrna kurug reyig konulmugtur
beE
FINDIK ATE$I (...:rI i.':l) [F/al.] QubuSuo ucundaki liileyc LonmuE olan tfitffniin yanmasr igin konulan ategiu adrdrr. Qubulclar, gubukgu tarafindan lfileleri takatukaya, afrzlrklarr aSrz hizasrna gelmek iizere misaf irlere verilir, sonra sitil denilen zincirli kiiqiik bir mangalla getirilen kdmiir tozundao frodrk bfryfikliiffindcki atcg ma{a ile tutulup liileye
liylc
kooulurdu. Bu atcgler frndrga benzedilleri igin o ad verilmirtir.
(rgrlarda muhafaza edildigi ve eski meyhaoelerdc frgrlann yaornda igildigioden srrhoglar onlarrn yaoruda srzdrfr igin bu tibir meydaoa gelmigtir.
FINDIKCT t.,i*rl fHal.) Mecaz yoliylc fettarr, gfih, givekAr yerinde kullanrlrr bir ti-
FIKR.{G0
birdir.
(/',ri) [Hal.] Hikiye sdyliyen
yeriode kullanrlrr bir
Ogl. fnd*s o gesm-i badblm Gdh puhtc g6rfiniir gdhice ham
tibirdir.
,
FIKRAHAN (,)rri'.,1i1 LH"I.J Hikiye Juyan veya siiyliyen yerinde kullanrlrr bir tAbirdir.
FINDIK (i,ui) [.4s,t.] Kur'guu yerinde kullanrlrr bir tibirdir. ltk za-anlarda kullanrlan tiifeklerin kurgunlan frndrfa benzedigi igio bu adtverilmigti. Bundan dolayr tiifekle yaprlao atrllara frndrk serpmek denilirdi.
FINDIK ALTINI (.r;ri3,*1 [Mes.] Ue[n' yirmi iig ayarrnda ve bir dirhem beg bugday agrrlrfrnda kesilen altra sikkenin adrdrr. lki frndrk altrnr tam bir yiizltk altrra muadildi. adrndeki altrnlarrn Mrsrr'a naklinde namlarr cvveli (zencirli) yc lonralarr (frndrk) yahut (frndrki) ye tobdil olunmugtur. Buolara frndrk denilmcsi, ctraf Lenarlarroa daireo vazolunan aokta vc tdbir-i digerlo habbelerin frodrfa tegbih olunmaundau ilcri gclmigtir. lstanbul'da bunlara .Mtarr zcucirlisi' denilirdi. Alelekger cE Sultan Ahmet zamantnda
Ahmed-i Sslis zamanr ilc bundan sonra kesilen altrnlare (frndrk) tesmiyc olunup Sultan Mabrnud-r Evvcl zamaurnda tresileu bilyiik Lrt'adaki altralar dahi Lagar adctlik irc ona g6rc .bir bugulc fiadrL>, rgifto frndrk) ve tbca findrlcr gibi irimlerlc yid olunagelmigtir. GereL Ogffoc[ Ahmed vo gcrek Birioci Mahmud zamatrlariyle ondan sonraki senelerde kesileu kebir
altrnlar memalik-i Osmaniyc dihilindeve hatti Afrika vc Hindistan'tn bazr qehirlerindo hulliyat vo tezyinatta miistamel ve pek kiymettar olup iyi bir halde muhafaza edilmig olanlannrn dirhemi bir Osmanh altrnrna Ladar yfiksck fiatlarla satrlrrdr. Frndrk altrnr namr bilhassa Oqffncii Murtafa zamaornda letanbul'da zebaozct olmultur. Hici 1202 (1788) sencsinde mesLfkit
Fdzil
FlNI)IKCILIK (;*i.',i) [Hol.] [{ecaz yoliyle fettanhk, ;0hluk miuasrna gelir bir t,ibirdir. So/racryken seni kogmug da bu cantm kiltja "Hantmtmlt der dc ddk1lmez mi ki ftnd&silga tvlehmet
Aktf
FINDIK KURDU (.J,J,; ia$) [Hcl.J Mecaz yoliyle ufak tefek. tombul ve oyoak kadrn yerinde kullanrhr bir tAbirdir.
FINDIK RUB'IYESi (.r,1,1.r ir:t) [Mcs.] Altrn paralardan birinin a& idi. Frndrk altrornrn dd'rttc biri oldufu igin bu adr almrgtr. I L 1142 tarihli fermanla frndrk altrorua fig buguk kurug rayig tiyin olundufundan yiiz on paraya gegordi. FTNDIK SEfipMEK (4r,r- jr:l) [.4rt.] Yeoigerilerin tiifchle yaptrhlarr atrg hakkrnda kultanrlrr bir tibirdir. Ycniqeriler srorf togkil ederelr harb cttikleri igir hcp birden attrklarr tiifeLlerden grkan Lurgunlar otrafa ocrpildigi igin atrga bu ad verilmigti. Kurguolar findrla bcuzedigi igin bu tEbir lrullaprhrdr. FIRAK-I DALLE (.ir.l .i,t) [Kct.] Ehl.i sfinnet ve cemaatten ayrtlan mezhcpler hakkrnda lcullanrlrr bir tAbirdir. Kur'andaki bazr ayetlere, lslimtrk ilcminde olan tevhidc, vahdete ve ittihada rafmen meydaoa grLan 72 trka gunlardrr 20 mutezile, 20 gia, 22 havariq, 5
mircie,3 neccariyye,
1 cebriyye,
I
mfigebbehe.
Ehl-i siinuct de bir frrla rayrlacak olurga frr. kanrn sayrsr 73 olur. r
mtzr
FIRFIBI (a/J). [Son.l Mora selan LrrrcDk hakkrnda Lullanrlrr bir tibirdir.
TARIH DEYTMLERI VE TERIMTERI FIRILDAK T \ZELER (J.,t; jtrlal) [Hol.] Diine diine yiiriiyen kdrnlar hakkroda kullalrhr bir tioirdir. Yuriiyiig tarzlarr frnldaga bcnzcdigi igin bu ad verilmigtir. FrRKA.l NACIyE (r.u tJ) [.tof] sclimet yolunu bulmug frrka yerinde kullanrlrr bir tibirdir. Dofru yoldan grkmrg, efriye eapmrE frrka minasrna gelea uin mukabilidir. Minasr necat frrlcasrdrr. Arapga necat; kurtulmak, halis olmak, sclimet bulmak demektir. Bektagilerle Bitrniler frrka-i dalleden olduklan ithamrna Largr kendilerini frrka-i n6ciyeden sayarlar. Hatti Bektagiler bakilcatin srrtanna erebilmek igio Bektagi olmantn liizumuna kaildirler.
FIRILDAK CEVIRMEK ($'.* irJ4r) [HaI.f Mccaz yoliyle yalan dolanla igini yiirttmek, hile yapmak, fesatla meramrnr tervice gahEmak ycrinde kullanrlrr bir tdbirdir. Riizgirla diinen gocuk oyunca[r demek olan frrrldak aynr zamanda hile, hud'a minasrna da gelir. FIRISKA (.ir4i) [Bai.] Biitiio yelkenleri camadaDa vurmakstztn kullanabilme$e miisait olan riizgAr haLkrnda kullanrhr bir tibirdir. Bu rfizginn sfirati saniyede 5 - l2 metredir,
FIRTIN.{ KUPESTESI (.e,tl,/ {:t'Jri) [BaA.] Kiipeqteiz kiiqfik gemilerde ve yelkenli kayrklarda; dalgalr havalarda igeri aerpinti girmemesi igio bagtan krga kadar kiipegte iizc' rine konan kalaslara veya gerilen rnugambalara, yelkea bezlerine verilen addrr.
.
FIRTINA YELKENLERI (C.L(Jr diye zikredilen saz olmasr ihtimaliui can kurtarma akqasr demektir. ileri sfirmektedir Bu saz Abdiilkaadir'in ifadeFIHRtST (;,,*t) [Son.] Bir kitabrn ihti- rine qdrc babasr tarafrndao icadedilmigtir. Birva ettifi fasrl ve baplarr krsaca ve ckseriya ka9 birdagrn igine biribirindcn farkh yiiksellikte deli
olamaz.
]
alfabe srrasiyle giistercu cetvel minasrna gelir bir tAbirdir. Kitap isimlerini havi olan deftcrlerc dc bu ad verilir. Arapgarr olan de
o miuaya gelir. Ayrrca bir defter halindeki fihristlere namiylo yadolon. rcsmedilen altrr lara verilen addrr Bu isim gibi Yavuz Sultan Sclim'den bed' ile dufu mahall-i darptan vc iizerlerindcki gigekten doMrsrr'da vc betahsis Cezair. Tunug ve Trablur layr verilmigtir. Bilibara bu da, Avrupa memledarphanelcrdc garp gibi kcsilea Osmanh alketlerioe yayrlmrg ve altrn meakfikita fliirin * dinar-r gultani r trnlarrna kezaliL oralarca isminin verilmesi taammiirn eylemiEtir. Osmsn.Sultanit ttlak oluodufuuu hlara da aynr euretle intikal ettiliuden altrn veyabut yalntzca riiylem.ktedirler. Ancalc gcrek lstanbul'da ve paralar hakkrnda bu ad k,rllanrlmrgtrr. Adrnr giqek mAnagtna gclcn fliir'den almlg gerel< Rumeli ve Anadolu krt'alarrada <Sultani> olmak dolayrsiylo dofrusu fl6ri olmasr icabcden ismi sltrnlar igin zcbanzet olmamrg, bu tibir bu para Tiirk fonitigine uydurularal. f iliiri yalnrz Arabistan, Hicaz ve Ma$rip taraflarrnda istimsl olunmugtur. Mabaza lrak vc Mrsrr ffrtusuretiode tel6ffuz olunurdu. hatrndan baglryarak her asrrn askeri vc siyari para Osmanh padigahlarrndan ilk altrn (1478) baatrran Fitirr'tir. Hieri 883 senerinde vaziyetino ve daha ronralarr intibap olunau lgtanbul'da barrlmrgtrr. Bununla bcraber lkinci nakrg vc hatlarrn gekil ve tertibine ve bazau 'Meb.ned'iu sikkcterine ayrr bir sd ve- sahibioio namrna ve mahall i darbrna giire Or. Sultan rildigine dair Osmanlr tarihleriudc malfimat manlr mesk0kAtrna birgok isimler verilmigtir. Fitih'in bastrrttr[r altralarrn vezin ve mevcut defildir. Zihir haldcn buouu igio bideyetcn yalnrz altrn lAfzrurn istimaliyle iktifa ayarlan iqin l@ adedi 110 dirbem yani behcri 1 dirhem, I krrat ve 23 buguk ayarroda olao +lundu[u anlagrlryor. Araplar altrn meskfikita (dinar) adrnl vcr- Venedik diikagr egas ittihaz Lrllumrgtrr. Bu vezin diklcri haldc Osmanlrlarda bu isim (dirhem) ve ayar rabit bir madde oldufu gibi mivcrrihgibi terkolunarak yerine altrn tibiri ltaim lerin barrlan da b5ylece zaptetmiglerdir. Bunlann Osmanlr altrnlarr igin csaa olarak Labulii olmugtur. Vencdilc Cemhu'ilgtioin-ticari lisanrndan afunmrg' Altrn kelirqesi Mogol _ -o-:ramantarda trr. O lisanda (altan) lifzr filasrl Liilge halindc muamclclerde garktaLi niifuzundao ilcri gelmigolan altrn mloasror ifadc cyledigi haldc ron- tir. Os-anh padigahlarr taraftodau bastrrrlau ralarr hassaten Acemistan Mogollarr nezdinde elrrnlrr Fatih zamanruda ittihaz vc kabul zer-i meskfik mioastnda kullanrhp bil6hara oluuan igbu esas izcrine fig ertr devam ey, Osmanlrlara intikal ettifi vakitte dahi aynr lcmigtir. Taqra darphaoelerinde kat' ve darbolunan mAnada istimal olunmugtur Os-anh altrnlarlnrn zuh0runden cvvel altrn Oemanh mesk0kitrnru birinciri rsiroz : ecnebi altrnlarr memlekot dahilindo tedavffl Serez> da te lkinci Bayczit'in caltanatr zema. bulan tasallut baklrsda kullanrlrr bir tibirdir.
edivordu. HattA ondan gonra ds Osmanh iilkc.
Osmanlr mcsk0kitr
nroa m6sadif 8E6 (14t11) renesiude basrlrnrgtrr.
830
TARTIT DEYIMLERI
Ormanh attrnlarrntn rayici hakkrnda lsmail Galip Bey (Takvim-i Mesktkit-r Osmaniye r. 69) Eu mal0matr vermektcdir: Altrnrn rayici ikinci Bayezit'in ssltanetrntn sonlartndan baghyarak Sultan Selim.i Evvel devrinde miitemadiyen altmrg akqa rayiciude lralmrg oldugu gibi Kanuni ve lkinci Selim za. manlarrnda da iiylece devam eylemigti.. Ancaf bu rsyig Mlsrr ilo Hicaz ve Yemeo krtalaruda dcsigikliklere u$ramrgtrr lstanbul'da ve memlckctis diEer yerlerinde altmrg akgaya tedaviil edco altrular, Mtsrr'da seksen aLgaya, Yemen'de ire daha fazlastna gegiyordu. Mioeccim bagtnrn rivayetine giire tCilt 3, s- 2421 bu altrular Yemeo'de fig yfiz akgaya giderek bia akgaya geger olmugtu. Ogffnci Murat'rn cutisu iizerine attr yedi rene altrnlarra altmtg akgadau ibaret otan ra. yici tebcddil ctmemig ise de muahharen alcgalertn vezinleri fig krrattan iki buguk krrata kadar teakis edilmig olmast altru rayicinin artmalrna rebobolmug vc 989 (1581) da altrnrn rayici yetmig akgaya grkmlgtrr. Bunun iizerine altrurn crkisi gibi altmrq akgaya teuzili hiikiimctge resmeu ilin olunerak992 (1584) senesine kadar bu hal dovam cdebilmiEse de giimilg sikLc haklrnda kaouni devrindc mfittchaz kararrn tcbeddilfi fizerine altrnrn ravici yfiz yirmi akgaya f rrlamrgtrr. Ugiincii Mehmet zamantnda iki y[z yirmi akgaya kadar yiikseldigi haldc Yemiggi Hasan PaEa'nrn lcaymakamlrfr srraslnda kestirileu yeui sikkeler dolayrsiyle altrnrn rayici 120 akgaya diigmiiltfir. Birinci Mustafanrn ihiuci delaki saltanatrnda 150 akqaya, Murat'r
TERTMLERI
Sikkelerin intizamr noktasrndan en ziyade altrularda itina edilip giimiigler altrnlardan ve bakrrlar da gfimfiglerden daha aEagr bir halde basrln.:g ve altrnlarro esas vczinleri hemen daima muhafaza edilmigtir.
Birinci Sultan Ahmet zamanrnda
altrn
para basrlrgrnda intizamsrzlrk eseri mevcuttur. Bilhassa garp darphanelerinde kesilenler pek fena bir halde bulunmaktadrrlar. Yine bu zamanda barrlan altrnlarrn vezinlerinde dJ noksantrk vardrr. llcinci Osman zamanrnda da aynr hal dcr"m etmigtir Diirdiincii Murat'rn .raltanatrarn ilk zamaulannda basrtan altrn paralar pck bozuktu. Fakat bilibara aletler tecdit olunmut ve altrnlar sonralarr daha iyi bir surette bastlmrgtrr.
Son zamanlarda fil6ri, filorin 12 kurug rayici olan Avusturya'nrn giimiig paralanndan birinin adr olarak kullanrhrdr. FINCAN ZARFI (
;,I; jr?j ) [,Son,] Fin-
canrn srcakhlrndan elin yanmamasr igin fincanl igino koyarak tutmaya mahsus tahta veya madeodcn yaprlmrg igi fincan geLlinde oyuk ayaklr kabrn adrdrr. Bunlann giimiiEten, altrodan, zcrkerdandan gayet siislii yaprlmrg otanlarr vardr. Bosna'da yaprlan giimiiq telkiri zarflar bir
zamanlar gok moda olmuEtu.
FIRADE ( q''-i ) fMcs] Altrnda 916 213, glmfigto 830 olan uizemi ayan ifade eder bir tibirdir. Bu tibir darphane rstrlahlarrndandl.
FIRAS-I KAYI ( aj .it,i ) [Fre.] Evli
kadrnrn firagi m6nasrua gelir bir tibirdir. Arapga firag; diigek, yatak dcmektir. Bununla bilA-
davet nescb sabit olup ncfy ile neseb nefy oluumayup l6kin laan ile nefy olunur.
FIRA$-I MUTEvASSIT (L-rz, Jli) [Fr,t.] Omm-il Vctcdin firaEi minasrna getir bir tibirdir. Arapga firag; yatak demektir: Firag-r miitevassrt de bili davet nereb sahih olmaz.
FIRA$-I SAHIE ( e=o J'J )
kih vc milk-i yemine
[?Pen]
miisteuit bulunan
Ni-
irtif-
rag minasrna gelir bir libirdir. Miilk-i yemiu bir kimsenin tomelliikiinde bulunan cariye demcktir. Binaenalcyh bu iki iarta dayanan irtifragtan, meydana gclccck gocuk vari6 addoluuur.
Ancak, cariyeyi istifragta huculc gelcn goculun
elli
keadisinden oldu[uou miistefrigin s6ylemcri lizrm gclirdi.
inip
FIRAS-I zLlF (,r.'i .jrJt ) [Fr&.] Cariyonin firagi minasrna gelir bir tibirdir. Arap. ga firag, yotak demektir. Divasrz bunuula ne-
Rabiio evahir-i saltanattnda ise iki yiiz
akgaye grlcmrqtrr. Muahharan bir miktar teaezzfil ctmig ve Sultan lbrahim zamanrnda 160 akgaya kadar diigmiigttr. Bu inip grkma mesclcsi
rkgaorn. rayiciylc mttcoasip olarak makts dcvsm oylemigtir.
vf,
grk-
lab sabit olur.
TARTH DEYIMLERT VT TTNTUTNNT
63r
FIRDEVSIYYE (1-arr) [So/.] Kibrcviyye 1 ibaret olduklan isimlorioin benzcrlihlcri dclitarikatr Eubelerinden (kollanndan) birioiu adr- | lctiyle anlagrlmakiadrr. Bu isimtcr Gotlar vc drr. Riikniyye de denilir Riikneddin-iil-Firdevsi I Litinler tarafrndan kullaorlmrg olan giiverteriz tarafradan tesis olunmugtur. Riikueddin-iil-Fir- | muharebe galileriniu tcsmiye otuodultarr (Fardevri Bedrettin-i Semc.rkendi'nin mfirit ve ba- | got) vo (Aphractue) ramlarrndan biriri bittahlifesi idi. Kibreviyyc tarikatrnru titeki gubeleri I rif vficuda getirilmigtir. Firkatcler uzuo ve dar gunlardrr: Bahaiyye,Halvctiyye, NuriyyerHeme- j kiirck ve yclkenle mfiteharrik, scri gemiler ol-' daniyyc, Nur-r Bahgiyye, Berzeociyye. duklarr cihetlo egkideo bitiio Akdeniz dcnizFIRENGI DELIKLERI (.r,4J' trj ) cilcri taraflarradan kullaorlrrlardr. Daha sonralarr yaui oneekizinci asrr ile ondokuzuocu {Bah.l Gffvertedc hcr uevi ruyun akrp denizc asrrn iptidalarrnda Avrupalrlar tarafindan bu gitmesi igin alabandda yah kiitfrkleri fizerinnam ile yirmiden yirrni bege kadar top geLou den agrlan doliklerin adrdrr. Bu deliLler ekse. vc karakol hizmetindo kullaurlan Lepaktau riya amuden agrlmal:ta irc do bir miktar baga gomilerino tahsis edilmig olmakla meyilli olarak agrldrllan sut'ctte yine o kadar Liigiilc harb ruyu ihrag edebileccklcri gibi gemioin yalpasr Osmanlrlar taraftndan dahi Avrupa bahriyununa tallidco ve fakat firkatcyn curotiade tahesnagruda ruyun Lolaylrkla igeriye girmcmerini rif editcrek bu tip gcmilerc tahgir Lrtrrmrgtrr. mueip olur. rKamug-u Bahri> do , iEcrdckine dcoir.
TARTH DEYIMLERI vE
FONYA ( tr1r
)
LT"p.J Topa ateg vermek
'igin lalya deligioc Lonutan iletin adrdrr. FORA ETMEK (.ttir lri) [Bah ] Gcminin biitiln yelkcnlerioi agmak ycrinde Lullanrlrr bir t6birdir. FORAVLE (rl.-rtrri) [Bah.l Sanh bulu' nan vc yalmurdan rslanmrg olan yelLcnleri ; kurutmak maksadiyle agmek igiu verilen ku-
Kagmamak igin
bircr
ayaLlarr gfivertelero galcrh
bulunurdu. Ayaklarrndan talh olmalan miinarcbetiyle bunlara (Payztn) Dsmt da'.veritirdi.
Eununla beraber peyzGn 'tebiri daha ziyade cffrEm ve cinayet erbabrudan kircfe rnahk0m olaolar hakkrnda kullanrlrrdr. Esir drnrfrna baghlr altrnda gu tafsilltr veriyor: nBu giin bile anlagrhyor ki Osmanh cssofya kiitfiphaoesi 2873 numarah r,,."rnu"'igio- | de, Tiirkgeye geviren istad Tahir ('lgun) gu I oaf tegkilAtrnrn turuk-r aliyyc ite bir miinasctafsilitr veriyor: de <pala nev'inden afrz
vc ug
tarBf
rnrn srrtr keskin yalmanlr krlrgu
suretinde izah olunmugtur. $air krlrg ve iri brgak adlarrnr cami ve tevriyeli bir beyitte bu tAbiri de kullanmrgtrr : Bo6osr $am
klrcdtr,
anasr gaddare
Yotalan hugludur utfa&g cefalar kitct Ruslartn himayesiyle Krrrm HAnr olan
ve
iilkcnin Moskoflar tarafrndaa ilhakr iizerine Osmanhlara iltica ederck metbuu aleyhino ha' rekettc bulunmasr dolayrsiyle Rodos'a nefyedilcn ($ahingiray) 6ldiiriilmesi igin ferman gcldigini haber'ahnca Fransrz Konsoloshanesine srErDmrg
Fcrmanto icrastna memur olan ve o strada Rodos kadrsr buluoan $air Siimbiilzade Vehbi miilteciain teslimi igin konsolosa tezkjre yaz' drfr halde teslimden imtina edilmesi iizerine zorla almaya tegebbiis olunacafrnr giiriincc tcsli:n edilmig, Bu suretle ele gegirilen Eski Han kale iqinde idam editerok baqr tstanbul'e giinderilmig. Siimbiilza.de ($ahiogiray)tn Ro' dos'ta nasrl idam edildilin'c dair. rapor mahiyctindc olarak vaktin htkiimdan Birinci Ab-
TAXTH DEYIMI.ER,I
ettifi .Tryyare Kasidesi,, nde bu iltica keyfiyetini anlatrrLen > | bes ho"a. bir kAtip, bi. irn.-, bir tabip, ::1":t eamaYt ldlrla' demek :,g:d-*'.^l:'lli_ll',!:.0"'0" olan gu beyt yazilrdir:. [ +r",, *rr, r"rl,rar, Lirercircr, ekmekgi karfarr E[er haddin bil6p reg al,magup cerkeslik cfsegdil g;bi *lrtuha.-|", ""rdr. Qekfrp gaddaremi C.l"tasaray da Edirne sarayr gibi yeni""dp::eglerdim o gaddart I
Ij
rarayrn"
]
:Hil:: ,;"iiJ::Lil"[nin,:'5;
Bin cer-i dnemen f eda bir pegk-i meozun kosdtn"l ::,'"18 | - - --- -6 D&1-i ikbalindeki gaddare-i perrantno
sara]'roa ahnmryanlar siivari biiliiklerine Ncdim I nadilah crkarrlrrlardr. GAFFAR (rw) [So/.] Bafrghyan, affeden G"l"t"sarayr difer saraylara nazaran daha I minastna gelen esma-i il6hiyeden (Allah isim- itibarh oldufundan buradaLi oftanlarrn miihim | lerinden) biridir. .Kamus-t Osmani' de giiyle k,"-, Yenisaiay'da agrlan hizmelleri doldurmak I izah olunmugtur : , Begiktaq'tau Rumeli Feneri'ne kadar olan yerdekilerine de <Uskumru cibayeti> "at verilirdi. Bu fig cibayetteki icareler her iig kts' mrn Litip vc cibileri taraflndan tahsit otunur ve vazifeler de evlida.. intikal- odirdi. Evkaf Nezaretinin tegekkiilii iizeriue kitip ve cibile-
G.{LATrt SARAYI (d-rJ^. rtrc) [.Sar.] Saray hizmetleri igin adam yetigtirmek iir.r" kurulrnug olan miiessesenin adrdrr. Galata Sarayrnr Bayezit II. tesis etmigtir. Enderun an'anesine giire buradaki bina yr Bayezit, Giilbaba adh .ve orada giimiilii bir velinin igaret ve tavsiyesiyie yaptrrmrgtrr isnrait Hakkr Uzungaqrlr'nrn vtrdigi -alfirnata g5re (osmanlr Devletinin Saray Tegl GALATASARAYI HOCASI g-tr, : I altrnda Beye, Dayr,ya krymetli Eeyle, trkdi.io" rBarbaroslar devrinden itibaren Bcrberistan I mecbur idiler. Halbuki ..yine Avrupatr'lann yalrlarrnr tcakil cden bu eyaletler Avrupalrlar I beyanrna giire Dayr'nrn meseli gon dercce usigin hakikaten korkunq, miihlik bir girdap ol- | tahkla iglenmig bir murassa' saati takdim eden mugtu. Milad? 16 ocr arrrdan itibaren Berberiye I konsolosun 96zff dnfinde agcrbagrsrna bafrEladrfr eyalctlcriniu idare intizamr bozulmrya bagla- | gok defa vikr olurdu. Mitad hediyeleri takdim makle beraber dcnizcilik kuvvct ve kudrettcri I etmiyen konsoloslar Dayr'nln huzuruna Labul azalmamrg, Cczaytr, Tunus, Trablus kadirga ve I o,lunmazlardr. Bundan bagka bazr zamantar kalyonlan yine Akdeniz sulannda muzaffer I konsoloslarrn hayatr de tehlikede bnluourdu. dolagmakta. rasladrklarr harb vo tficcar gcmi- [ Meseli 1683 to Fransrz'lar Cezayir'i topa tutlorini iaptittikleri gibi rihillcri de yafma vo J trrkl"tr vakit bu'haldcn sobderice hiddcttenen tahrip eylemckte devarn etmiglerdi. O dereccde I K.ta Morto Hiiseyiu Dayr Fransrz kongotocu
:'io': ;;il,, ffi";r","J;;:,1;tj:*#;H'H#:
ffi a;;
;il:;'
Ti:;
f,,rnlH orylurnnl Jan D6 Vaqe ile birkag hcmgerisini top afzrna ba$layrp attrfrnr Avrupalr'lar yazmrglardr. Cezayir Dayrsrntn divanrnda ecnebilor birgok mcrasim ve tekellfifata tibi bulunurlardt. Konsoloslar kabul cdilirlren kunduralannr glkarmaya, krhglannr drgarda brrakrp Dayr'nrn elini tipmiye mecbur idilor. ilkd.f. otarak
1767 dc lnglliz Konsotosu Arciyalt Kambol Frezer Dayr'nrn clini 6pmek istemedili iqin, Cozayir'den Adeta bir ugak gibi, def' olunmugtu. Bu ilg uzak eyalet mfistakil bir hiik0met gibi Avrupah'laria muahcdeler aktediyor ve
merkezi hige sayryordu.
Garp Ocaklannrn vaziyeti K6priilii Mehmet Paga'nrn canrnr slktrfrndan,hal ve hareketlcrini muahazc
cttikten bagka <Saltary!1 Sggiyyegig
gibi asitcrin. kulluSula ihtiyacr yoktun 'sibi iok: jiadctti bir t"ii vc hlrokdigbsteririzin
sahillerin korunmasrnr'memur olanlar Garp Ocaktarr gemilerino kerEr harekete gegilmesi vc sahiplerinin Mrsrr sahillcrino kabul cdilmcmegi yolunda fermantar- rstar ottirmek suretiylc filiyata da gogmig olmasr ocaklan korkutmug, kendilerini amana dtgfirmfigtfir. Bunun fizoriae Boylerbeyi gdndorilorck memteketin idaresi yinc ele alrnmrg iss do arkasr aranrlmadllrndau az vakit zarfrnda eski hal avdet etti ve hiikfimctin niifuzu srfrra in.li. Hatta arahk arahk Garp Ocaklarruda ihtililler grkarak Saltarat merkezine gikiyet vikr oldukga ya Asiler tarafrndan katlolunan palanrn yerine bir vali g6nderilir veyahut oraca tensip edilen birinin memuriyeti tasdik olunurdu. Bunun neticcsi olarak Trablus Carp'ta de bunuo igin gu izahat vardrr : > denilmek l6zrndrr. tanrnmrg ilimlerlc yaptrp mubahascde hepeine Birdcn ziyede matlar olan giiro, lcaside veya galebo galman izerine,484 (1091) do Bafdat'da l' mai4uiio itibariylb ., (zat'ff l.'m.6thli:il i:naztm vo Nizam iye Medrigeei nifidff rl iif ff rr q.tlyin ohndul qiir itibariyls_s".llmctal'> tibir-'olunur. DdiF senc-ionra derei. brraka..liZtttd ve in"iv.l - ' ,- 'Bir manzumenio muidrrat olmryan ilk k6gesine qekildi. Hicaz'a gidip hac'tan avdetindo beytinc dahi cmatla'r denilebitir. Bir de tibiri vardrr ki gazelde matler takibedcn ki modrescde dcrc okutmaya bagladr. Bazr rengin beytin adrdrr. yerlore daha gittikten gonra Sult"n Yusuf'un Musarra'; hcr iki mrsrar kafiyedar olan diveti]iizerinc Magrib'c gitmck fizere gcmiye beyite deoilir. biodisi srrada Sultanrn 6ldiiffioii haber almakla Gazel; esason hiisn ii agka taalluk cdeu Tus'a dtindfi. Orada bir mfiddet todris vo mczamin ile tezyin cdilir. Bu vidide yazrlan tolifle igtigal ettikten soura qesrrrldrfr NiEa- gazeller giirin cgaramiyyatr tibir olunan vc srrf bur'daki Mcdrese-i Nizamiye'nin miiderrisligiui igrkane hissiyatrn tasvirinden ibaret bulunan doruhte etmig iso do gok gegmedon brrakarak ktsmrndan rayrltr. tekrar Tus'a d6nmiig vc orada bir hanikah, Gazelde teferrfit etmig olan Fuzuli: yaurnda da bir medrese yaptrrrp iimriioiin Gazeldir safabahg-I eli-i nazar bakri'esiui ibadet, irgat vc tedris ile gegirmigtir. gfrI-i bostan-t hfr.ncr Gazeldir OIU*[ 505 (ltl1) tedir. lslim ilimtcrinin en gazel Gazal-i ng& asdn depil biiyiikleriaden olan Gazali'nin telifatr goktur. Gazel mdnkir-l chl-i irfan degil En meghuru lhya-fi|-ulfimdur. Kendisi sofiyun gairin Gazel hildirir kadretin moslefindon bulunmakla fclirifenin fikirlerini Gazel artvtr ndztmrn gdhrctin . : red ve ccrh yolunda yezdrfr > ismini almrqtrr.
GEDIK (.:rJ) {MaI.l <Ticaret ve sanat
yapabilmek sal6hiyeti> suretinde tarif olunan gedik vaktiyle esnafa mahsus bir qeykcn bilihara emlike sirayet cttirilmig, memlekette asrrlarca sanayi ve ticaretin terakkisine, refah ve servet-i umumiyenin artmasrna hail olmugtur. Siileyman Stdi Efcndi (Defter-i Miiktesit c. 2, s. 28) kamuslarrn tarif ye izahlarrnr esag ittihaz ederckdiyor Li :
Gcdigi; dcnileu gey ideta bir inhisrr veya "gedik imtiyaz demelten ibarettir Li sahiplerinin igliycceli igi baykalarr igliycmemclc ve satacalr gcyi bagl < Gedik > adh eserde (s. 19) inbisar
usullniin bidayeti takribi olarak bicri 1140 senesi giisteriliyor. Bu mevzuu tetkik etmig olan Osman Ezgin (Mecelle-i Umur-r Belediye e. 1, s. 652) dercettigi 1004 tarihli hiikiim ile inhisar usuliniin gedikler adlr ecerin miiellifi Srdkr Bey tarafrndau g6sterilen tarihteu 136 sene cvvel mevcut oldufunu ispat etmigtir.
Ancak Osman Ezgin ve Srdkr Beyin birlel' tikleri bir uokta vardrr: Gcdik tAbirinin igti' mrli 1140 tarihlerindo gayi olmugtur. Demek oluyor Li daha cwel do inhissr usutfi vardr. Fakat buna o zaman < gcdik r dcsitmezdi ve tabii olarak o Dam altrnda gonralart tatbik olunan muamelo tamamen yaprlmryarak diikkinlano mahdudiyyctine ve ihtisagrn muhafazastua dikkat ile iktila oluourdu. Binaeualey\,. gqrgk inhisar. .tol6kki .olunau zamgq{9,"o'i"tJ[' gidik gruliinfi n kabulfi , cva' vuyt'{ii.iitti t> da edebilirdi. miEtir. Srtkr Bey eserinde (gedikler, s. 11) <usul-i Cedikler bcyn-el-esnaf alrnrp satrldrkga inbisarrn bidayeti olaa talcriben 1140 tarihinde veya rehin veyahut fekedildiLge iptidalan esiraf esnafrn adedi <ustaltk> namiyle tahdit olunmugsa defterlerine kayrt ve igaretle iktifa edilmigse da sonralarr namtBr almrq ve gedik de sonralart alrm satrm ve rehin ve fek muatAbirinden ol- meleleri esna{ kethiidalarr mari{etleriyle icra dufunu siiyledikten sonrs bu bapta agalrda olunarak ve esnaf defterlerine kayrt diigiiriilereli hul6sa edilen sral0rnatt veriyor : suretle.r almrglar ve baztlarl Mehakim-i Eer'ivye<Esnaftan biri terk.i ranat ettifinde ken- de tescil ettirerek hiiccet-i ger'iyye istihsal di:inin malik oldu$u +r*tahk>- halclrrnl esnaf eylemiglerdirl Likirr-o-vakitler sanayi ve tira- iginden yetigmig'bir kalfaya verdigi vakit alit retin inhisarr koyfiyeti lhtisup Nazrn'nrn inzive edevat-r srnaiyyesini dahi satmrg oturdu ve- mam-r muavenetiyle beyn-el-esuaf muhafaza yahut'esnaftan vefat edcnlerin yerine getirilen oldufundan.esnaftn gedikleri igin denilen iizere rezS:i' vc (agrz' kelimeleri ve Sarayrn BabIssaadeden igeride bulunan naya getirilmck ise dc, bunlar aynt m6nayr 'ifade krsmrnda hizmet ederler, derece ve hizmet kullanrlmrg itibariylc bagka bagka , odalarda otururlardr. ctmezler. Bizde grna Largrlrlr olarak, ezgi, aStz,a garkr kelimeleri dc kullanrlmrgtrr. Bu odalar biiyiik vc kfigiik odalar, dolAncr tiirlii vc hig biri, b[n]e ve karakter itibabunlanu Falat kofugu, seferli odasr, Liler odast, haziue odasr uzun hava kadar, gtna ile miinasebettar riyle, adrur taErrlardr. Bunlar hitmctter bagka tabsil de g6rirlerdi. defildir. Uzun bavalarrn muhtclil gekil vo husulglerindcn kabiliyet gdsterealer derccc derece siyetleri vardrr. Dilcr taraftan Araplarrn krsmcn eski ve bilhassa X. asrrdan sonraki Yunan gekil yiikaolirler, miihim mevkiler iggal ederlcrdi. ve hurueiyetlerine, bizde < alaturka > yahut aIrsI.LG) GItMA"NAN.I{IARAY.I^{IIIIRE uklagit muriki' vey'a <edvar muri*isil V. B. . (.7tc [.9ar.] Padigah larayr oglaDlarr ycrindc isimlcri altrnda enrlao lrlim murikisi ristemiue kullanrlrr bir tibirdir. Bunlara .gtlmaurn-t en- dAhil, afrz ilc s6ylenen gerck dini vo gerett derunt, . Diinyanrn kurulugu ile baglamrg vc konulan tr GINA ( ) [.9o/.' .Son. ] Arapga na$me, usul ve Laidderle insaDlartn hfizfin ve meser' ozgi, rrlama mioasrna gclon grna, sofiye rstrlahr rctlcrini belirtmek imkSolanor meydaaa getirmek olarak zikir errasrnda agk vo gcvkr arttrrmak maksadiyle yaprlan tereoniim yeriodc kullanrlrr. eqygtiyle [ckemmfil ettirilmig olan gtnanrn Ll6.
TAnIH DEYIMLERI vn rEnljlftnnl
666
igin C. H
Farmer
lII., 84. Tafsilit igin BK,). Musiki, Bu devirden
Annitctopcdisi, Grna Maddesi) gunlarr
itibaren, Arap garktst gon dcrcce gcliEmig bir eanat pklini alrr ve teknik rsirlahlart El-Agani'nin sahifelerioi doldurur. Aynr zamanda bu lrnattD Huda ve Nasb gibi, daha basit qekil!eri de meshul defildi (El-Agani, 111.,84. S7;iV, 161).
mtD zub0ruDdan ronra hali
(lslim
JraztJror:
diyor. Artrl grnsutn mcl' vG ccvazr zikrolunuyor: hakkrnda sarih vc kati bir ayct, rarib vc rahib I ,;,.1 ..,, bir hadis bulunamadrgtudan mcrolc maalut :J't .1A:4 morclclordcu olmayup igtihadi mcrclclor srra- ladjr .r,'l4t t-J:tt erua gegiyor. lgtihadi mcrelclcrdc oohta-i Dazsra gdro ihtit6f vlkr oluyor. cOmantrtar zrmarllda Zonbilli Ali Efcudi S0resi
j fl f.i 9,-l ;jtJlr )tt !,/.r+*rrr,u:
j:fhi:#
TARIH DTYIMIJRI \18 Hadis.i gerifindcli meazif lehv alctlcri vcya def, ney vc tambur gibi cazlardrr. Sazcude vc hanendeye izif deair. Hadis-i mczk0ru Buhari'den ba6ka Ebu Davut da tnhrig ctmig. lbn.i Habban hadisi rahih gdrmugttr. Hadirin gahit. leri de vardrr. Davudi.der lci hedir mahfuz delrldir. Qfinkfi birgok Sahabi taharir etmiglerdir. lbo'i H"r- hadisi terLit ederek <Buhari ile Higam arasrnda ioLrtat vardrr> diyor. Fakat taan olunan hadislcri miidafaa eden Buhari garihi lbn-i Hacer, lbo-i H""-r takviye cdiyor, inkrtar kabul ctmiyor. Hadisi <sshih-i muttagrl> g6rfiyor. Bundan bagka hadisin riyileri er&sr!daki Sadalcat lbn-i Halid taan olunuyor. Yahya lbo.i Moio hakkrnda ...sil .r."Ju, Ahmct lbn-i Hanbel yoktur. Meazif Buhari tarafindar ilivc olunmugtur Falat adil olan R6vi'uin ziyadcei naLbul g6riliiyor. GrnalrD hfirmeti haLhnda en kuvvetli hadia ile istid.lAl tam olamaz. Qfinkri bir defa moazi{in muhtelif mioalan vardrr. Sazlara hamlolunga bile igkiyc makrun olau grnaya hamlolunmagr kuvvetli bir ihtimat (zan) dairesindedir. NetcLim diger bir rivayctto {}r6,tg, rrl' !r.l+,) varit olmugtur. Liistidlil maal iLtimal. Huffaz-r aeb'adan Dar-r Kutni Buhsri'nin hadislcrini tenkit ediyor :
,.f iU O" - , .l-Lil Jl cLl; J.r3 o'.rl; r.--l Ci dt z2l2
d2*
f
-/
,r.l
c- tt * .11& &lJrt;,-1.2 Jb1 .rrl1 r-Lgr.l9:;b.r.l U.&
;-,Lj
*,il
f
C.,
Savt-r zemmare aeyzenlcrin savtrdrr. Ebu Davud tahrig ettifi hadis hakkruda c mfioLcru diyor. lbn-i O*er'in nafil'e izin vermesi hadisi megkil krlar.
)-: * iU.4 dl ot .t A.t 0f - t ,f: lryt, tFtr -*+rlr -I, r. ill;r Jtl . .rfr :Jlr y.l "tD f)1.
-
;{-
Gnbe, davul vcyo tambur vcya tavladrr.
. Gabra, tambur vcya ud veya kopirz vcya dan ve bugdaydrr. Hadisin senetlerinde lbo-i Omur-
dcn rivayct edea Velit Bin Abatiiddar'drr. Ebu Hatem onu meghul fiiriiyor. Mfinzeri hadigi mal0l buluyor. Evot hadisin gahitlcri vardtr. lbo-i Abb"" tarikiyte Ebu Davud, Ahmet, lbn-i Habban vo Beyhaki tahrig otmiglcrdir. FaLat
lTRb{rERl
069
irtidl6lc mehal olan kfibo ilc gabra muhtclif aurottc tcfsir olundulu gibi igkili olao grnaya da hamolunabilir.
jt - 4 l+rfr rFlr --rtlr jl cr &r;l J5 p, +
Ar& ilU-2;t sV j.l .
clr f*'.ft
Evvelki hadigin sahidi igte bu hadirtir. Her iki hadis ihtimale mfirtonit olmt,kla mutlaL gurcttc grnanrn hirmetinc dclilet etmez.
irrl;r &lJj-.1.il +Jl;. ;tt-f ,y , &rbl il qJJl ,t ,h.t::lrr.i Jb l-r tL Jb1 iei.j otts - j, +;e ;;Ht! ;r'Jr
.. ?-i
i,r-r- l.b
D
. Kaynari, Layae'nin ccm'idir. Q"ogi, cariyc miaasrna gelir.
+ &l.Jr &lJrt Jl ,zr-vrJ.t v - 6 ;KJl, ir lLYt, Vr, ';lt iril lll Jb fr jl q;t .3jul, .rt#r .i,ab3 . . . LJi. .
d&jtl
"11;
.:lrll
Tirmizi, bu hadisr bepioci ladis [ibi buluyor. Yahya Bin Sait den ancak Fercg Bin Fcdelc rivayet ediyor. Ferca Bin Fcdalo hakLlnda bazr cimme r6ylcnmiglerdir: Bazrlan onu zaif gdrfir. Dar-r Kutni Fereg Bin Fcdale cihetiodcn badigi vihi buluyor. Ahmet lbo-i Huo-
bel, Yahya Bin-i Sait dc rivayet oden Ferog lbn-i F"d"l"'nin <mfiaker hadirteri> Silundulunu s6ylfiyor. Bununla beraber badis gok miinakaga olunmugtur. Hadigteki fey kifirlerdeu ahnan ganimet maltdrr. Diivol, devlet'in ccm'idir Li mfitcdavil olan mallardrr, Mugnem, dugmandan alrnan ganimcttir.
+
&U'" &tJyt Jli Ltl a.t f
-i'dr
FzP'
-
7
lf,,ij*;,#;
Hadisia isoadrnda dLJtiJ vardrr. Ahmot anun haLkrnda ckavl dcfildir> damig, Yahya tU"-i S;t de r6yleumigtir. Bundan baglca Firlcat-fir.ScncHbu ffir-is-Srcldih'tan gclen vihi olan isuetlar ricalindcndir. $u Ladar ki YaLya lbn-i M"io tarafradan tensip oluouyor.
Jti uUt ql .r f, -* ;rU, .i:Jl qtLll grtt ir.;
.itl ;t .Srlr dLjYl,
.;lr.
e .11
3t
;jtJtr hy'l .;". ol;t-(lt1 -tjt . .,ll oll: +tlt; rr.r uK gt
670
TARIH DTYIMTERT VE TERIMLERI
Hadisin isoadruda Aliyy-ibo-i Yezit ile Abdullah lbu-i Z.ht zayrftrr. Aliyy-ibn-i yezit hakkrnda Buhari , Abdullah lbn-i Zahr hakkrnda Yahya bin Muiu . Hadislerin hepsi zayrftrr. Bu bapta birgoL
hadisler yardrr. Bazr ehl-i ilim bu bapta tarniflerdc bulunmuglardrr. Bazr chl.i ilim iro hcprini zaylf gdrmiglcrdir.
- Yedinci aqr mficedditlerindcn lbn-id-D"kik-ul-Abd'in beyanr vcahilc gcrcl grnabrn moo'i, gcrek ccvazr hakkrnda uhih bir hadis yoktur. Artrk hcr mfigtehit iqtihadrna g6re htlmcdiyor. Musiki alctleriyle olsun, ol' malrn alelrtlak groa heram defildir. Grnanrn hcm Neticc
haram hcm m[bah olan krsrmlarr vardrr. Mahrem olau geylcrle olan, igrct mcclisiade vukubulan lifzr itibariylc hclil olmryan goyleri ihtiva oden ve fitnedco silim olmryan grnalar haramdrr. Fakat maLrem olmryrn olao geylorc iLtirau etniyen,
lifzr iti ariylc holll olan goyleri ihtiva cdea
kullanllan acrvigelcrc veritcu addrr.
GIRAJOVA ATE$I ("a1 r13rp; [Bah.J YelLen dovrindehi harblcrdo tutugturutarrk digmau gomileriniu igerilcrloo 'atrhp yengrr grlanlm3Lta kullarrlst (critilmij hff}firt,c,lkol, bdmumu, lcifuru) mahl0l0no bahrrlmrl yuvarlalc yffn palasturalarraa verilen addrr
cIRANDI DIREGI ({t, sitc)
[Bah.l
Geminio ortasrndnki en blyfik dirc$in adrdrr. Bu direk yekprrc olmayrp hcr biri biribiriuin fietiinde olmak iizerc dSrt dirclten terekkfrp ctmektedir. Bu direklerin isimlcri bagka baglca-
dlr. En altta ve gemiye raptedilmil karrlar tanrrnrn gfinfi srtasiylc rerdcnn kumrindasr altrnda bitin yfizden olau techizatlariylc mensup_olduklan ortaya iltihak* evin-kaprernr agrndrnrlar, Tanrdrtlan tazeleiiotmek surctiyle muharebeyo gidip orduda dao ahnmrgtrr. Mevlevilerin slmat giilbanki : <Ma sof iyan-l rihim, matablr hir.r gahim, payendedar, yarab inkiseran-r hanra elhamdritillah, eggiikrii lill6h, Hak berekitru vere, erenterin han-r keremleri miizdad, sahib-iil.hayrat giizegteg6nrn ruh-u
gerifleri gad ve handan, bakileri sel6mette ola, demler, safalar ziyade ola, dem-i Hazrcti Mevlina hu diyelim hu !> EhliillAhrn kabirlerini ziyaret gfilbanki : cErvah-r tayyibeleri gad ve haodan ve berekit-r ruhaniyyet-i aliyyeleri ihsan ola dem-i Hazrct-i Mevlina hu diyelim huuu !> Tekmil.i hizmct ile kaprdan gefmc giilbanki : .Vakt-i gerif hayrola qorler de{oladervig...... kartudagrmrzrn niyazi kabul, hizrneti makbul, agiyan-t fukarada feyz ve safasr miizd"d %1", dcm.i Hazret.i Mevlina hu diyelim huuuu t> Agura giilbanki: <Elhamdiililleh Hak berekitra vere, taamr girin ola, imam.r Hasan-r Ali ve l-am-r Hilseyn-i Veli Efendilerimizin ruh-u mukaddesleri gatl ve handan ola, dcm-i Hazrct-i Mevlina hu diyelim huuu !r Hatim gilbaulci: Vakt-i gerif hayr ola, hayrrlar fethola, gerler defola, dergih-r izzette zikr-i subhaa tiliveti kur'au niyaz-r AErkan kabul ve makbul ola, dem-i Hazret-i Mevlina hu diyelim huuu l> Seyahat giilbanki : . lgte giil destesi budur.
Mektep igin hazrrlanmli ol.rn 18 maddelik tilimata giire: mektepte yeni tarifeoin ttazariyatr talim ve egyadan iktiza edeulerin nimuneleri tarifeye tatbilran tasnif olunacak vc gfimrilklerde istihdam olunacak bilcfimlc muayene memurlan buraya devam ilo gahadetna-
me almaya mecbur tutulacaktr.
Darittilime mcmurlarrd chliyetlilcriylc mfillzimlerinden regiteuler alrrarak, curnar' teei, p'azar gfintcri muaycnc rnemurtan, rah vo pcrgembo gfinleri de rfisumat kitipleriylc millizimler olmak iizere haftada dtirt gfin dera okutuluyordu. Her dors devresirde on b"g memur devam ediyordu, okutma m[ddctle mukayyct defildi. Fakat ayda bir defe mfistelartn Dezareti altrnda imtihanlar yaprtacaktr. Dariitt6limdcn qrkanlar malfimat-i mfiktecebele-
rini miisait
zamanrnda mensup oldnklerr giimriiklcrde mfistahdem olup da Darfittalime devam edemiyen sair muayene mumurlarrna talirn ve tefhim cdecelclerdi.
TARIH DBYIMLIRT VB TIRIMIJRI Imtihanda muvrffak olarek gahadctnamc alan mfilEzimlcr kur'a ilc agrlacak memuriyct' lore tdyln olunacalclardr.
bir tek tarifo gfimrik regmiui erttrrmaya razl igin mclrtebi agmakta bir fayda
Bununla bcrabor devletlcr yapmaya vc
olmedrklarr
hiul
olamadr.
3r9
Evliya Qclebi; (c. 1, c. 551) lstanbul egnafi arartnda
raydrfr gdnbagl afalorr hakkrnda
gu
izahatr veriyor: .DffkLdnlarr yoktur. Gelata'da Lalalathanc yerinde bulnourlar. 500 nofcrdirler. lglcri bir kalyoD y,rya gayla voya lraramfirrcl garlt oltl matrok gemiail iki yanrna gemi koyup o gcmiyi dcryt igre dalgrgler mavDa ve cankurtaran halatlariylc baflayrp dolaplar ile geLcrok dcrya igerieiodcLi
iukrlibr izcrinc diger dev' lct idaroleriude oldufu gibi gdmrtlclordc de mcmurlarrn bilgilcrini artrrmalc igin 1325 daf gibi gemiyi ean yaSdan krl gcker gibi (1909) da rurumat mcmurlan metctobi agrlmrg grkarrrlar. Acip, garip bir sanattrr! Pirlcri ve Birinci Dlnya Harbi iizerinc Lepanan bu (Sun'ullah - Kurtubi; dir. Hazret huzurunda Sclmcktebin yerino l9l2 da gfimrfilr tatbikat man.i Pik bolini baSladr. Kabri Endfilis'tcdir, mcktcbi agrlmrttrr. Bunlar kegtibanlar alayroda piireilih olunup 1908 temmuz
f
cUlrRUK KULLUCU 16r; t:,r ) LM al.l Gfimrfitc mohafaza tc$ drr. Bozdofan bir nevi ytrttcr kugtur. I tenin altrnda bulunan d6gcmcyc < palavbozdoSanrn kafasrna benzedigi igia bu I ra >, patavranru attrnda butunan d6gemeyo adla anrlmrgtrr. Siivari vc piyadeye mahsus nc- | , orta katln altrnda butunan diigemevilcri vardlr. Giirz Ormanlrlar tarafindan da I yc , top anbarrnrn altrudabutunan
Giirz,
kullanrlmrgtrr. Hatta Solakzadc'nin beyanrna I di;g.-"y" > oldugunda hi9 gfiphc yolctur. Buudan bag' ka Kib-e qglyanlar tevhidc defil, girk vc;lgfrika 'cihotten salit g.ahlmrg olurlar. Sonra hac bir gibi bcdcni, difer cihotton zellt gibi mall haysiyetlcri haiz bir ibadct-i camiadrr. Ve ay' nt zamanda manay-t citradr da mtttazammtodrr. Nitekin bir hadis-i gerifte varid oldu$uoa 96' rc rn rdlr orerino mfiracaat cdilmclidir.
Can
fr dil grtguna reean
Haa hacryt Mckke'de
alsun
Unntld-I octa egleme'hcr gaht-t degalde Qok has'larrs.g,kft bagt-zir-l begalde Ziga Pasa
ITACI BAYRAMI (sra! 6L) [Hal.l Hactan d6ncnleri tebrik igin yaprlan toplantr hak[rnda kullanrlrr bir tibirdir. Buna .Hacr tchuiyesi, de denilir. HACI LOKUMU ("rrd
6L) [.fcn.]
Hacr
tehoiyesinde gcrbctle berabcr miscfirlere ikram edileq lokumun adrdrr. $ekerciler tarafrndan rsmarlama suretiylc yaprlan bu lokum diirt kiipe ve ufaktr.
HACI OCLU PAZARCIEI .:$rI .rL)
(G:rfj! Lcot.l Varua'da bir kaza
mcrkoziuio
adr idi.
HACI OLMAK (jrrr \,:L) [Hcl.] Mecaz yoliyle deoize diiliip veya ru dolu bir gukura basrp tslaomak;
ihtilim otmak,
vugmak yerinde kullaulrr
rrntmrrnl
yesiz, edepsiz, erkinerz olanlarr vo yalancrlrlc ve yoleuzluk cdenleri terbiye cdip yola gelinecck makamdrr, bu makamda terbiye ederlcr.'
HAD (:L) ftl[us.] Telli sazlardaki tellerdcn birinin adrdrr. Uduu beginci teli bu ismi tagrr.
HADAIK-I HASSA (r-l;. ;rr-r^)
bulsun
Nea'i
"
vn
sovdigine ka-
bir tibirdir.
HACI TEENIYFSI (o.1::d oL) lHal.l
Hacdan d6nonleri tebrik igio yaprlan toplaotr
halckrnda Lullanrlrr bir tibirdir. Buna "Hacr Bayramrl da denir. Tchniyo Arapga tebrik dc'
meLtir.
HACI YATMAZ (rtr'L 6L) [F/al.] Mocaz yoliyle hilek6r, dcssar yerinde kullamlrr bir t6birdir. Hasma basilta da gine kalkar goggar olan Bak Haq Yatmaz ctti$i merdanc gagrcte '
Sa6tr
HA(;IM SULTAN MAKAMI ;ILu,qL) 1su. [,So/.] Bektasi tibirlerindendir <Mcydan, da bulunan makarnlardan bir makamdr. Bune .mcydao tagrr da denilirdi. Burada.da, dilcr makamlarda oldugu gibi, niyaz olunurdu, Nasip alan talip rehberinio deliletiyle buraya gcldigi zamao bu makamr rchber lcendisine g6ylo tarif cderdi: .Buoa meydan tagl derler. Hazret-i Pir Efendimizio meydan cellidr doyu Darp buyurduklan cliodc kudrct hrhciylo dureu Hicim Sultanln makamrdrr. Bunda tcrbi-
[^Sar.]
Saray bahgeleri yerinde kullanrhr bir tibirdir. Saray bahgelcri biri saray iginde, digeri saray drgrnda olmalc 0zero iki krsrmdr. Saray igir&ki bqlge vo bostan iglcriylc meggul olaslara .Has bahge bostancrlarrr saray drgrndalilcro .Hassa Bostanerlan' adr verilirdi. Saray drgr bahgc vo bogtanlann baglrcalarr gunlardr: Ka-
drlc6y ba!r, Davud Paga Bahgesi, Begiktag bahgesi, lskendcr Qelcbi bahgesi, Dolma Bahgc, Arnavutkiiyii, Bebek, Mirgiin. Kalender, Biiyiikdcre, Tokat, Sultaniye, Pagabahgesi, Qubuklu, Kandilli, lri."ro", Oskiidar, Ayazma, SalacaL, Haydarpaga, Fenerbahge, Florya, Hal' kah, Topgular, Vidos, Alibcyk6yii' KAgrthane, Karaafag, Haskiiy bahgeleri ve daha birgok bahge ve bostanlar.
Hae Bahge bostancrlart yirmi b6liiktii. Onaltrncr agrr sonlartna dofru mevcutlan 641 di. Hassa bostancrlart iso .Usta" adr verilen baglarrurn nezareti altrnda ve ayn ayrr cemaat haliodeydiler. Her cemaat yeriue vc igine 96re oubeE ile
ytz Liii arasrnda idr
IIADDEDEN GEQIRMEK ('r1,2^f 1r'o.r^) tHtt.) Mccaz yoliyle dikkatlc aragtrrmak, tetkik vc tefehhur ctmek, incoltmek yerinde kullanrhr bir tAbirdir. Haddcden gegmig neraket gal u bal olmug tana Meg siizilImffs gigeden ruhsart 6l olmfrg eana Nedim
HADDEHANE (dtl.r-) lMckl Qarlcar Ameliyat Mektebinc ilk verilen addrr. Hadde; mcdcnleri inco gafiha ve tel halioe getirmek igin kullanrlan makitcnitr adrdrr. eDcniz Ohulumuz, adh crcrdc <Sayfa 39> bunun igio gu malfimat vardrr : .Yelken gemileriuin bakrrla kaplanmarrnt cn cvvel lngilizler yaptrlar. Sosra Fransrzlar kabul ettilor. Birioci Abdulhamit zamanrDda Cczair'li Hasan Paga'ntn del6letiylc getirilcn Fransrz mffhendirlcrinin tavsiycsiylc Tiirlc Harb gemileri dc bircr birer bakrrla kaplanmaya bagtaodr . lkinci Mahmud devrinde batcrr levha yapmak igin haddo malcioesi getirildi. Evvelce bu i9 ellc yaprlrrdr. Bu suretle Haddehane
fabril.al kuruldu. Abdul6ziz dcvrlndo fabrikalrr gofahnca buulara i;gi ve urta yctigtir-
TARIH DEYTMLERI VE mek fizcre Haddehaue:Qarkgr Amctiyat Mcktebi agrldr. Haddchanc fabriLalarr yanrnda oldulu igin Haddchaoe deuilirdi. Bu mektebe girenlcr giindilzlcri labrikalarda galrgrrlar, gccclcri bir veya iki trazari dctr g6rilrlcrdi. Me9. rutiyct'in il0nrndan' roora dcoir Ladrosunun daralmesr izerino mektcbc ycni telebe alrnma.
yrp hcr scoc bircr srnrf azaltrlarak mcktcb nihayet la[vcdildi.r
HADDEHANE FABRIKASI dB.T-1 6..3'.'V ) [^San.] Madenleri ince lcvha vo tcl halinc getiren imalAthanelere verilcn addrr llk Haddehanc fabrikau yclkenli harb gcmilerinin bakrrla Laplanman makmdiylc gotirileu Frar.srz m[hcndisteriuiu tavriyesiyle llrinci Mahmut devrinde Lurutmugtur. Abdtllziz devrindo fabritcater gofahnca buniara ipi vo usta yctigtirmek irero .Haddehancr adlr Qarkgr Ameliyat McLtebi agrlmrgtr. Mektep t908 tcmmuz inkrlibrndau gonra lrapanmrgtrr. HADDEN KATIL r.p ir-) [Hal.] Momlekcttc fcsat grkarmaya gahgan bir gabsrn emr'i ululcmr ilc ( riyascteu ) Latli yerinde kullanrhr bir tibirdir : Yolkegeo veya cfirfim 6lcti kullaumaksrzrn d6vmek ruretiylc ouun buuua iilt. minc rebebiyet verip duraa gahrslar hakkrndaki katil bu kabildendir.
IIADDE PUTASI (o, de denilirdi. Tanzimattan sonra bu t6bir kullanrlmazdr.
HADEME-I HUITIAYON ( JJ:\E' L-Ti ) [^Scr.] Saray hizmetinde bulunanlar hakkrnda lcullanrlrr bir tibirdir. Bu tibirin hangi tarihten itibaren kullanrlmrya baglandrgrnr vc hangi bizmct sabiplerini igine aldrfrnr, climizde vesika olmadrgr igio, kat'iyyetle bilmiyorsak da bazr karinelerlc buoyn Tanzimat'dan !onra
Dcydsna gelmig oldufunu bir ihtimal olaralc ilcri rfirebiliriz. Ycnigeri Ocafr'nru lraldrrrlmasrndan sonra Padiqahlano debdebe vc daratrnr azgok muhafaza igin b6ylc bir tegkilAt vficudc getirilmig vo Avrupa ile baghyan srkt temas neticesinde garp saraylanna uyulmak ihtiya' ciylc gonigleyip 1908 Tcmmuz lokrlibrndan sonra mcydana gelon 3l mart 1325 (1909) ihtilali
TANIH DEYIMLERI VE t
?IO hil'
edilen lkinci Abdiithamit'den yadi' Lir kalan bu tegkilit yeni raray ihtiyaerna giire tidile ufratrlarak Ormanh Saltanatl'un Eonuna kadar azgok deliEikliLie devam etmiEtir. Sultao Re;ad'rn ciltsu ffzerine bagkitip'
iizcrioc
liklc raraya altnao ve bu iglc yakrndan mc;' sfil olan Halit Ziya UgaLhgil hitrralarrnda (Saray ve iitesi, C. l. S. 163 ve miltcikip) 9u tafsilitr veriyor: <Saray tegkilAtr igin pok lizrm, fakat ha-
zinc-i
hassa igin
pcl a[rr bir yiik olan miiee'
tcsclerdcn biri Muzika'i hfimayun vc hadcmc'i himayun diye yAdedileo ayrt ayrr iki ktsrmdan mfirelckep olmakla boribcr ayor krglada, aiDl eakf altrnda ve birbiriap mimaril Eartlarla iito' dcn bcri mcvcut olsn heyctlerdi..Buularrn go9' mig zbmanlarda aarrl tereLkfip cttiLlcrinc, eeoftr kaydotmclidir hi birdc tarih bu ncvidcn
tafsil6tr. zaptctmemek ihmiliodc buturdu[un' dao, v6krf dcsiliz. Fakat Mcgrutiyet earayr to' gekkfil ederlren g6rdiik ki, biraz da Abdtl' mecit idaresioo milteallik rivayetlerlc bilinirdi. Abdfilmccit'dcn beghyarak Abdilliziz zemanrnda daha gcuig bir mikyasa varan bu m[orrcse Abdiilhimit devrinde artrL bfisbfitfin grSrrrndcn grkmrgvo Sultan Rcaad'a taErnamryacak bir siklcttc intikal ctmigti. Mamafih bunu tagrmak lizrmdt. Nihayct bunlarr bir tasfiyc ameliyesindcn gogirip uralcul ve milcseee bir ka. idcye ve- muvafrk gcLlc roLtuktan sonra tagtmak mfimkfin oldu. Zatca saltanat lraraytnrD zaruzi icaplarrndan olarak bu neticeye visrl olmak da mutlaLa l6zrmdr. Hademe-i hiimayun tegkilitr Osmanh Saltanatrnrn sonuna kadar dcvam etmig vc ealta-
natla birlikte tarihe karrqmrgtrr.
HAr)EiuE-l HUITAYUN rf,RlKl ( Lrl &.1r Jy.lf r [^9or.] Saray bizmetinde bulunan Hadenre-i Hiimayun tegkilitrnrn ileri gelcnlerindcn ferikiik riitbesinde brrlunanlar hakkrnda kullanrtrr bir tAbirdir. Hassatcn lkinci Abdiilhamit devrinde bir krglayr dolduracak kadar artttrtlan Hademe-i Hiirnayun'da her tiirlii askeri riitbeleri haiz erkin vardr. 1908 temmuz inkrlibr ve A.bdii!hamit'in hal'i iizerine yeniden kurulau Megrutiyet sarayr tcgkilitrnda askorlik qafrnda olanlar Harbiye Nezareti'nee askeri
yaprlan okun adrdrr. sellesi
bir demir
Eggfgla
Sifi
bu de
vardr.
Dfigfrp can korkusu tahralara bim-t hadnegindcn Eridi dehgcltnden kfrhler 6b-r reaan 6cd lzzct MoIIa
Degsc hagdk-i hakirc nazar-t lerbigelt Ka,b-r kaesegnc olur kadr-ii neziggetlc hadcnk
Ziga
PaSa
, HADIM
(.,1;. ) [F/cl.] Erkekligi yok cdilhallrnda kullanrlrr bir tibirdir. Bunlardan saraylarla bfiytiklcrin konaklarrnda galrganlara (Hadrm afasr) denilirdi. Osmanlr mig .olaular
raltanatrnda hadrmlardan biiyiik mcvtrilere yiikselenler olmugtur. Hatti sadrizam olanlar bile vardrr.
HADIM ACASI (.e.Ei ;rE) [Sar.] Erkck-
ligi yok edilmig olanlar hakkrnda kullaorlrr bir tibirdir. Bunlara {Iqlg$ dc denilirdi. Bo gi-
bilcr yabauc, crlckffiin mahrom r"yrl8n baremc girip grltrklan ve muhafaza ilo beraber harem hizmetini dc giirdiikleri iqin kendilerine adr verilirdi. Qok eslci zamanlardan bcri tatbik olunan bu Liitii idetc Osmanltlarrn bfikiimran olduklarl zamanlarda da dcvam cdildigi igin zcucilorden ibaret bu bigaroler sarayla b[yiiklerin konaklarrnda kullanrlmr glardrr. Ordinaryiir Profesiir lsmail Hakkr Uzungar$rlr saraydaki harem agalarrndan babseder-
lien (Osmanh devrinin saray tcakilitr, S. 172 ve miiteakip) bunlar iqin gu tafsilAtr veriyor :
TARIH DEYIMTERI VE TERIMLERI
70L
Hadrm agah$rnro Osmanhlara Bizaaslrlar-
dan intikal eylcmig oldufuna dair Avrupal . miiclliflor trrafrndan ilcri riiriilen miilihazalarrn ycriode olmadrSrnl sSyliyen defcrli profesiir Fuat Ktipriilii
Dar-iis-saade afalr[r, Osmanlrlarda, ya Anadolu Sclgukiler'inin veya memliikler'in yahut miiqtercken her ikisinin tesiri altruda vicude gelmigtir: lstanbulun fethindeu golc ronra tesis edilen bu biiyfiL_saray*memuriyctinin
gittikgc artao bir ehcqrmiyet kazanmasr, Bizanr taklidi defil, harem nfifuzunun devlct iglcriuo gittikge artmasrndan dofan zaruri bir neticedir. Eger tavaEiler Osmanlrlar'Can evvclki islim vc Tiirk devletlerindc bulunmayrp da lstanbulun fethiuden sonra ilk de{a Osmanltlar tarafindau istihdam edilmig olsaydr, ancak o zamao Bizana
tesiri mezuu bahis olabi,lirdi.
TARIH DEYIMLERI_Y9 Harem-i Hiimayuna ait igler lLinci Murad zamanrndan 0g6ncil
Muradin
zamanrna lcader
Akagatar marifctiylc idarc edilmiq iken aorrratan bu vazife Zenci Hadrm agalarrna tevdi olunmug vc ilk defa Habcai Mehmet Ag" Krzlaralau olmugtur. Mehmct Aga krzlar a$ahfrnrn fcvkindc bir niifuza malik oldufoodan iigiincii Murad'dan aldrfr bir iradc iizerinc 995 (1587) dc Haremcyn Evlcafr Nezarcti vazifesiui Bab-ir.saade afartndan aldrrrp uhdeeine tovcih ettirmig, bu guretle krzlar a$alarrnrn Haremeyn Evkafr Nczaretioi .ieruhde etmeleri bu tarihton sonra baglamrgtrr.
Zcnci Hadrm afalarr saraya ilk girdilcleri srrada iptida krzlarafasr huzuruna grkanlrr, conra odabalt vc bag Lapr gulamr alalaia 96tfirillcrelr ocak defterinc yazdrrildrktan lonra tcrdemli bir hadrm alanna el 6ptfirffp onun tcrbiyc ve himayesino vcrilirdi . Bag kapr gulamt, valide ba9 alahlr, bag musahiplik, dar-iis.gaade afahlr hadrm agalarr meslefinde yfiksek manstplardandrr. HADI KAT-UL.ERvAH (6t11Ir Kanunun iiteki rnaddcleri ile de Halife.nin vc biitiin Os ,anlr Haneda,,r'nrn Tiirkiye haricine grkarrlmalan hiikm[ konuldufu igin martrn 5 inci gcce i sakrt halife Abdfilmecit Efcodi
VE
TERI}fIERI
ve Saltanatrn dilor cfradr memlekct drErna grkarrlmrg ve bu gurctle Hilifet gibi Halifc tibiri do tarihe L.arrgmrgtrr. S
I S"/.
] K6mil bir miirgidin dcrvigl*i
igindeo Lcndiei gibi miirgid-i kimil olmage vo dervig yctigtirmelo mdnevi kabiliyet k.apldcolcre usulii daircsinde emanat vetalimat vcrorcL irgada murahhar eytcmcsi yerindc kuilanrlrr bir tibirdir Bu itibarla halifc o miirgidin naib-i menabi, kaim-i makamr oluyordu. Cem'i rhu-
lefar drr. Tarikatler iginde Mevle vi tarikatinde ilg (teyh)) bagka bagka geytercli. $oyh; bir derg6hrn mesnevihan' hfr srfatiyle " Qelebi Efcudi tarafrndau o dergAhr idareye ," ao"rniyazr lara meiocvi ahk6mrnr talimo vckildi. Bu sebcplc Aeyh emanct ve hitifeti haiz olma. yabifirdi. Nitekim bu gibi geyhterin hidimi buluodu$u dergihta bir vcya daha ziyade hiicrenigin de derilirdi. Muallim Cevdet'in cHalife-i melctcb> in mektep kalfasr demeL oldufu yolundaki izaha-
tlnt Osman Ergin rMuallim M. Cevdet'io Hayatl, Eserleri ve Kitiiphanesi, lstar,bul, BozLurt Matbaasr, 7937, s.159-160) Eu suretle tamamlryor: 9u tafsilitr vcriyor : bulundugunu da kaydeden eski $cyh-iil-islim l-Iaydari Zade lbrahim Efendi de (Tasavvuf, adet 4) meslek ve megrebini belirten gunu siiyliiyor I Tiirkge ve Farsga giirleri havi olan matbu divanrndan bagka <Mesnevi, nin (18) beytini
de denir. Boyah halkdr, berki halkArr gibi tdbirlere de rastlanrr. Halkirrn kenarlanna tahrir gelcilirse .Tahrirli halkir>, adrur alrr. Tahrir; frrga ile gekillerin ctrafrnrn mfi-
adryla Farsga pek vikrfane ve igrkane nazmen gerhetmig ve Abdiikadir Geylini'nin menakrbrna dair $eyh Ali Nurbagin qBehget-iil-crrap tnr babasr $eyh Ahmet'in emriyle Tirkgeyc tercfi-
rekkeplc nakrglanmasrdrr. Krj'metli ganatkir ve bilgin Doktor Siihcyl 0nver halkArrn yaprhgrnr (Tiirk tezyinatruda halkAriyc dair) adh brogiirdo (Artitelt negriyatrndan: Numara 2-1939) E6yle tarif cdiyor:
.Kitab - iil - Maarif Ii qehr-i Mesneviyy-ig-Eerif>
eylomigtir. Megnevi gehri 1284 (1867), Behget-iil-esrar torcilmcsi de 1232. (1816) de basrlmrEtrr.
''', .
CAZ{i'*
Ask olup ruz-i ezelden saki-i pegmanemiz Alcmt gattgaga calrnrg ndre-i mestancmiz Alem-t canda gerab-r uasldan mest olmaguz Sllr-r oahdcttir hemige bade-i mestanemiz Daml zfilfiin dane-i halin olup pabendimiz Yokw goktur hlem'i-dLngada 6.b fr, danemiz
Nice inkdr
olunur halka-i tevhid-i aziz
A9* ol gerde olur dilber ilc
hem agug ^td6ft
HALK.AR (rKlr) [,Son.] Altrn yaldrzh toz-
yinat yerinde kullanrhr bir tAbirdir.
Buna
*Hilkir yaprlacak Ligrdrn bir yere yaprgiyi yaprgtrnlmrg otmasr vc yaprgrk delilse iyi-cin:tef fb altrn ve boyalarla*inricamrnr kaybedecek.kadar incc ve idi olmamasrnb mrq ise
vc bir de mfihrclenebilecek k6grtlara yaprlmau lizrmdrr, Haf if renkle.le boyanmrg kiErtlar flzerinde halkir giizel bir tesir brrakrr. En giizel halkirlar bilhassa altrnrn nesciqe gegmemesi, iyi giilgolenmesi hasebiyle aharlr kigrtlar fizorindc yaprlabilir. Evveli.halkirr olan kigr-
T'
712
TARIFI DEYI}fLERI
drn ob'adrna g6rc esasrnr ve tefer, uatrnr bilhassa kendi hazrrlamak. iizere diger bir kigrda
vT
TERTMTERT
servi, tile, gfil gotrcasr, rfimbfil, pek qok yaprak I nevileri, yonca yaprat gizmeli ve altrna birkag adet ince kifrt konaHalk6r'ru yalnrz bir gegit otmadrfrnr, burak vo hudutlan da igaret olunarak srkrca ve nun gerok tersim tarzr va gerek az boyanmatarr iyice ifnelemelidir. Bu kalrp nekadar iyi bir itiberiyle muhtelif gekilleri oldufuou siiyliyeo ince,kigrda ve nekadar gizel bir suretto dikinc deforli rauatk6r dilg, ki:.=, jr{;.: 1.,,.. :.,. ' diyor.
TERIMLERI 6
-
Kerhi
7IS
Esgcyh Ebfil Mahfuz Maruf Atiyy-fil
7 - Eageyh Ebiil Haean Seriy-fir SeLati 8 - Seyyid-iit Tayife Ebil Kasrm Cfineyt
ibn-i Muhammed'iil Bafdadi 9 - Egecyh Ebu Ali Ahmet Mcmead-fit Dinuri
l0 -
Ebu Abdullah Muhammed Diouri Ebu Ahmet-iil Esvet MrsapHemcdeni
Muhammet Ameviyye lbo.; AUaot-
lahfin Bekri 11 - Eggeyh Ebi Hafs Omer Vecfihiddin Elkazh-iil Bckri 12 - Eggeyh Ebi Necip Ziyaiiddin Abdul. kahiriil Bekriy-fi1 giihreverdi
.
13 - Ebu Rcsit'Kudbuddin-il-Ebheri 14 ---- Esleyh Rfiknfiddin Muhammcd Nu-
had-fit-Bubari 15 - F+soyh $ihabiiddia Muhammed-fit Tebrizi 16 - EgEeyh Esseyyit Ccmalfiddin $irazi
.
17
- ibrahim Zahit Geytani.
[Silsile burada ikiye ayrrlmrt, milt8rfiDileyh lbrahim zahit Geylani'nio hiilefasrndan Sadiiddin.i Fergani ile (Halvetiyyc) silsilesi vc Hulluw:u kalbe, tlimrr: Lozzet-i zikre, >, c halvetgih > deoilirdi. Arapga halvet, tenhaya gekilme yalnrzhk, tcnha oda bagrua
demelctir.
:'
:
HALYETSARAY (6i;-trl;.) [So/.] ToahaSoJlit khy"-yl $irianiiniu tarikat sitsilesi- y3 gekilipbturmala mahsug debdepcll mfiksllef q6yledir: E;giyh-il Fani Ahi Emre Muhammed- yere verilen addrr. iit HaIveti, Egtcyh Hacr lzzfiddin.ffl-balveti, Eq,lemez halvetsarag-t st'.'r t oahdet mahreml Egqeyh Sadriiddin-fi! Hiyavi, Pir-i sani SeyyitAsllr maguktan, maguku dgtktan ciida fft taife.ill Halvetiyye, Eggeyh Esseyyit CcliFuzali
lfiddin Yahya ibn-i E"s"yyit Bahaffddin-ig $irvanil BaLiiyi. Srdrk Vicdani mcrhum bunun igin de denilir. Birincisinde (diiEiimlere altrndan kesilmig veya madalyonlar iizeriue iifiiren kadrnlarrn> yaptrklarr biiyiilerden bah- h6kkedilmig olarak, pek gok tagrrler. Bunuo solunmakiadrr. Bu suren-in, hassaten cismsni kiitii giizdeo (gtize gelmek, nazar defmek,'t olma marazlara kartr, tesirleri oldnfuna inanrlrr. hassasr vardlr. Buna avam arasrnda denilirr $iilcr eldcki bca parmaga
eden harflerin adedi krymetlerine g6re, cetvoller viicude gctirmek te miimkiindiir. Buntardan bagka olarak, Allahrn bahs ve tarif olunmryan bir ismi daba var ise de bu isirn insantarrr meghulii olup, yalnrz peygamberler ile cvliyalar
TARIH DEYIMLERT \rE T-ERIMLERI
?18
bca bfiyth zatrn (Muhammd, Ali, Fatimo, Hasan ve Hiiseyin) romzi minasr verirler. .Velhasrl Kur'an surelori mfistesna olarek,
bu mubtilif motiflerin esast ekseriya knostika vc talmuti. mengelere kadar gider. Arap ananeleri muskalanu icadrur Adem'e. hatti bunun ona vahyeditmig otdufunu siiyler. clsllm kelimr; Srhri red etmeLlc beraber, muska taglnmastna cevaz verir. Bu muskalar elcseriya muhtelif tarikatlara mensup dervigler tarafrirdan yazdmakta olup dofrudan dolruya bunlarr yazan derviglerin clinden ahndrgr takAirdo ancah Eir faydasr olacagr ifyleoir.i Takttmsa da bir dcmir hamail Olmas gcrcllm bunanla zail Abdulhak Hamit
IIAMAMA GoTURiuEt< (4,,iy' denir.
IIAMAII TAKIIIII (..*s rt ) [San ] Ha' mamda kullanrlan peltemal, havlu, kese, tas, tarak gibi geylerc verilen addrr. Bunlarrn.ia'. rrldrEr bcze danir. HAMAYLi f.U"l ffl"t.l Boyrrna asrtan mugka yerinde kullanrlrr bir tibirdir. Arapga krlrg ba$r minastne gelen hemailden bozmadrr' Nazardan korunmak igin insanlara oldugu gibi
atlara takanlar da vardr.
$ [RaA,] Bir serenin tarn ortast ve ar'
manrn konuldulu yerin adrdrr.
IIAMEL (.t') [a"t.] Burclardan birinin adrdrr. Bu burcu tegkil eden yrldrzlar l(uzu'ya bonzedigi iiin arapga kuzu demek olao hamel
HAIIAMCI DERZI (,s;r.*,r-) [Min.l Duvarlann tag aralrklarrnr ketenli barg ile srvayrp pordah edilmesi yerinde kullaarlrr bir tibirdir. HAMAME-I NUH (cv' Lu) [zlst.] Cenup burc Auretlerinden bir yrldrz manzumesine
denilmigtir. Giineg bu burca 2t martta girer ve geco ilc giindiiz bir olur. GiineE burc mrntakalarrn ilki olan hamel'de bulundu$u zaman dofanlar igin
man diinyaya gelenler emir ve kumandaya mey-
vc tertip hususunca iLtidar rahibi oluB her igin neticesini tcferris edehilirlersede digiincelerini bizzat sona erdirmek istidadrnda olmadrklarr igin iglerin yaprlmasrni bagkalarrna brrakarak keodileri nezarotlc iktifa ctme$i tercih oderlcr. Bu burc; tebdil, tadil. teceddiit, tcnsik
vo tanzrm husugunda biiyffk heves
bir diigkiinliik ve
dofurui. Bunun tesir ve niifuzu
altrnda
bulunsn her qahrs: azqok miitchalik, gedit. hazrm
sahibi bir igin ronuna kadar devama meyyaldir. Bu scbcblo ziti siretten, gahsi tabiattaa ziyade hiddetli muamoleye, hazrmsrzlt!a, mfite' hevvirqnc gSzlere mfitemayil bulunurlar. Giineg bn burcda iken doSanlarrn ahlakrnr
hiilisa otmck icabedersc bunlarrn; serbert, aceteci, iddiacr, haris, zeki, cfiretkir. miiltcfit vc fakst ifrata, gerek iyi gerckse feoa olrun her geyi hakiki balindcn daha mibelagalt rurette tagavyura meyyal olduklarr rtiylenebilir.
tenlu oryiltunl vE TIRTMLERI _+.---i-*
_.-_.-ll
:--_
idi.
Bu burcda dofanlar biribirlerinden larklr iig krsrm tegkil ader: I - Martrn gon haftasrnda doSanlar son derecc hikimiyet sahibidirlcr, ve pek giig tahakkiirn eltrna ahnabilirler. 2 Nisanrn ilk on giiniinde doganlar aadrk, samimi
Nisan onu ile yirmisi ilicenap, tahavviilleri gcri' olinakla berabcr tcavike kolayhkla kaprllrlar ve tehlikcye atllrrlar. Bu burcda dofanlar saflam vucutlu, uzunca boylu, gok kaglr, n6{iz nazarh olurlar. Hamcl burcunda diinyaya gelenler sanat hayatr veya para meselesi galip olan iEler iqin daba ziyade istidatlr.olurlar. Bunlar arasrnda dirayetli .mcmurlar, simsarlar, bilir kigiler; miifettiglcrr'mi rgarlar, kl lavuzlar, akt6rlcr, -gpman' crlar, ressamlar, scyyahlar g6riiliir. Bunler igin hayatrn eu mfihffm dcvirleri 15, 30. 45' 60 yaglarrdrr. yaptrrrlabilir. 3
393 Tanc olerak grLarrlan
bu madalya gemidc bulunan Suvari, Zabiten. Miirottebat vc mistahdemler ile yakacak vc rcfer lcvczrmlnr tedarik vc izha:a memur edilcn piyado Biabagrlarrndan O,ner Fevzi boyle Adalar Kumpauyrstna mcDrup Tahir vapuru grrvariti Hiirnii kaptana vcrilmigti. Madalya 3 eantimetrc genigligiode zemioi krrmrzr ortast 8 milimetro geniqliliudc yegil kordcli ilo giigsiln rol ta' rafrna takrhrdr. Sahibinio iiliimii ile geri ahnrnaz, takma hakkr evl6d ve ahfadrnln b0yiiliinc intikal cderdi.
olurlarsada muhabbetletiudc Lolaylrkla dofigik-
lik
119
-
arasrnda dofanlar gayct
IIAIIIISE (, iki numaHAMLACI (orl.r) [^Sor.] Sandal ve karalr olup irevileri arasrnda "Biiyiik Hamidiyco, yrklarda kfireL gckenler hakkrnda kullaulrr , Bayramiyyc tarikatinin diger gubcleri gunlardrr: Melimiyye, $emsiyyc, Teuuriyye, Himmetiyye, lecuiyye, Cetvetiyye.
otmazlr diyor.
Hanbeli mezhebi'nio Haoefi ve $afii dercccsinde yayrlmamasr igin dc rahmetli iistat lunlarr siiyliiyor :
.q
I
TARIH DEYIMLERI VE rMozhcb-i Hanbcli'yi tchzip
vc
tenkih
11.1;
rine uakgedilen tufranrn bir tarafr otr:ii,.
727
r:l-lt)
( da bu kumagrn iki gegit oldu!u biriae .Hara-yr Anabi> 6tekitro uHara,yr Saden denildigi yazrhdrr. Qdn ebru-gi cmaa7 ider lirkate ima hara ne b,e.I.adr.
A& batacak mescli
JADII
HAR,IBAT (;tti) [Edc.-Sof.l Meyhane, bilyfik mcyhane minasrna felcn bir tfibirdir. $airlore ve mutasavvrflara giire m6nasr defigir. <Bu bir tek kelime bizimle lran'rn yiizterce senelik edebiyat tarihimizi, nibayetsiz bir beligatle anlatmrya kifidir. Yalnrz lran'rn rint ve deryadil Eairlerini delil aZiya Pega, ya kadar gelen bizim guara kafilesini de, istisnaetz, harabat erenteri sayabiliriz> diyen ve oiraD'tn ve bizim asrrlarca siircn edebi faaliyetimizl ne tuhaf bir tecellidir ki ile dolan mfisekkir, zehirli havasr iqinde uyuEup kaldr. Ve birbiri ardlnca yetigen biiyiik kiigiik binlerce sanatk6r daima ayni na$mclcri, ( sana bana > yahut * ziilf
ve hal ve ruhl tekcrlemelerini s6ylenrckten
kurtulamadrlar> izahatrnr da
ilive
edcn deserli
Profiis6r Fuat K6priilii (Yeni mecmua, 12 eyliil.
1917, sayr 10) bunun igin aEalrdalci krymetti tafsilitr vcriyor. q istimrn eski ruh 've takva devirlerinde,
sanatrn bfitiin tecellilcri girlrin vc dince mezmum g6riii[yord u. fikrin gcnig ve yilkstF;rntala I arda dolagraau nasrl caiz dcEilsc iusanhgrn gilzelliklorc karqr duydu$u cn ssmimi histeri terennfim etmesi do meneditmiqti. lgte o vakit, bir taraftan mutasavvrflar diEcr tara{tan gairler halkrn vicdaurna tercoman hakim olan zahitlere kargr isyan ettilcr; rnhun galcyanlarrn zorla eugturmak kabil olmryaca$nr g6rtererck pervaarzca
?3I
bafrrdrlar, bafrrdrlar $arkrn lal6m edcbiyatlarr bagtan baga bu lsyan sesleriylc doludur. Halkrn tasvibine mazhar olduEu igiu, gairlerin zahitler aleyhindeki bu bficumlarr asrrtrrca dc-
vim odip durdu. O kadar Li, moaeli
bizdc
inden baghyaraL ;K. Y ju-T r!l,;
< lgtc bu ufal pargr pek sarih g6steriyor ki rnutasavvtflarln harabatr. mahv ve fcna mcrtebegino yfikselmig iErklarrn mekamrdrr. Oradakilerde herkcsin mclimet kaqlarraa, zahidlcrin tel'in ve tekfirlerine ehemmiyet vermozler; fakat igtikleri garap, Vahdct garebtdrr; kalplerin. dc yanan agkl ilihi agktrr. Onlar nihayetriz bir vccd iginde dinin gekli dyinlerinden, ziihd va trkvadan eynlmrttar, uzrklagmrglardrr; gtnki agk etcji takvayr dorhal yakrp mahvcder.
TARTH DEYIMLERT VE ITRIMLERI Bu mertebcye yiikselenler igin Kibc ilo puthaoe, mescit ilc meyhane misavidir. Zabidlere Largr:
i j; tlB-., { :t ,r ry.i.r cdt dt3.1 ,.'f i j .st-t
733
tibirleri, ayni kclimeleri kullanmrglari halbuLi, giirlerin o Lelimclere verdikleri mina umumi, zabiri oldugu halde, mfftasavvrflarrn lrullandrklarr m6nalar tamamen kendilerine bas ve rrtrlabidir. Tasavvuf rstrlahlarr ha[rlruda yaztlmrg eeli cgerlcrdc bunlarro tafrilitrna teradif oluaur.
HalL birgoL defa E6irlerin eserlerini tassvvuf lfigatgeleriyle halletmig oldufu igio, zavallt ra. c\ €. p, trt> nathirlara; higbir zaman tagayvur etmedilclcri bir takrm fikirler atfrndan geri durmamgr. Bu *-!. *-!. surctle meyhancdeki garaptan babsedildigi vatarzrnda fcryat odenler hep bunlardrr. $iirlo- kit onu vahdot garabr zanuelmiEler; fair, rev. rin harabatrndaki siiz ve saz bunlarda yoktur; giliaiuin giizeltiginden bahsedecek olmug, onu bu harabat geklinde tcvile gahgmrglar; hatti c" *K"l ehtio sls.;rra defil. Burada da birgok bizzat qairlcr bile, tekfir belisrndan kurtulmak na$rnelcr terenniim edilir; fakat, lar yazdrklarrnr -biliioruz;tattiolan ten daki Mcrdilm-7-dide-tTkuatf , oe de ondan bahseden tcraetm muharrirleri Mevlina'ya cgair) srfatror vermiye bir tiirlii cegaret edememiglerdir. Qiinkfi b6yle bir isnat umumi telilckiye gtire' hadnaginalrk olacaktr. Bu diigincenin hemen zamanrmrza kadar geldifini, cdrnr tagryan bu unvan Ormanh h[kfimctine 1908 temmuz inkrlibr arifesinde kurulan Sait Paga Labineeiylc girmigtir. Ondan evvel < Scrasker > adrnr tagryorde. llk Harbiye Nat,tr O*er Riigtfi Paga'drr. Seraskerlikle Harbiye Nazrrhfroa ilkin asLerligin co yilo.k riitbrsi olan miigitlcr tfiyin olunurlarkeo inkrlAptan sonra feriklerden Harbiye Nazrrt olanlar oldufu gibi orduyu genglegtirmelc fikriyle bir arahk riitbesi liva olan Enver Paga gctirilmigti. Harbiyc Nazrrtntn begrnda bulundugu daireye .Harbiye Nczareti> denilirdi.
Herbiye Naztrlrlr Osmanh lmprratorlu[unutr sonuoa kadar devam ctmigtir.
IIARBIyE NEZARETI (;ua; , qimdi de <Savunma Bakan*
hfrr adrnr tagryan bu idarenin o adi ilL alIgr 1908 tcmmuz inkrlibr arifesindo Lurulsn Sait Paga kabinesiyle baglamlgtrr. Onden ovvcl cihctindcn iqgalc kalLrgrr Lalkrgmaz dehgetli Orfi idarenin iliorndao rorra ortalrla ribir etca agtr bu atcllcre Harbiye mektebi ta- ktaet gcldi. Artrk yaprlacak Eey arilorlc iryelebesi dc iqtirik etti. Hcr iki taraf birbirioe na kanganlan cczalandtrmaktan ibarct kalmrg lcarqr giddctli bir surette ateg ediyordu. ve o da kurulan iirfi mahkcmenin kararlrriylo Tagkrgla ve Taksim krglasr mubasaralarr yerine gctirildigi gibi iyan vo mcburandan midevam cttifi gibi Bib-r ili ciheti de cpeycc rekl5sp olarak Ayartefanos'da . toplanaa Milli kaulr herclcctlere rahne olmg$u. 'Mcclirin vcrdili lcarrrle, ilin6i' Abdllhamit'do Btb-r ili'ye gidcn kola ea ziyede gimdi hal' edilcrek lerine Veliaht Rcqet Efgdi tlalkcyr olan o vakltkr Alkerl kulubune slft- Mebnrat Hao-r HAmis finvaniyle raltenat maLerau isi arkerler ateg ctmiglcrdi. Soara Bib-r mroa gegirilmiqtir. ili muhafazasrna mcmur karakol :fradr dr ateg lvlahmut $evkct Paga'nrr hareket orduru ctmeyc brglamrg, bunin iizerine Harcket ordu- kumandanhgr Harbiye Nezaretiue tayinino ka. lu'Dun topgularr top itogine baglryarok bu 6si dar dovam etmigtir. askerlori de teslimc mccbur eytemigti. yaprlacak sava; gok kanlr otaca$r ve uzayacalr
Tophaae'deki askerler zateo teslim olmug-
lardr. O giia akgama dofru Sclimiye ve Yrldrz krg!alarrndan bagka biitiin krglalardaki isiler teslim olmug, ekgema dofru halk esir cdilen Asi askerlerin Hareket ordugu efradr terafindan lcafile kafilc sevkedildifioi g6rmek igin sokalc-
lara dtikitmiilti. Hereket ordusu'na mealup kumandanlar geqtigi ramab alkrglar birbirini takip ediyor, herkeria ramimiyeti simasrndan anlagrlyor,lu.
Ertesi sabah Sclimiye, daha soora de isiler teslim oldu. Fakat Yrldrz ktglaernrn teslimi cpcy bir meddet sfirdii. Bu esnada gehirde idare.i iirfiyc ilim
IIAREII Q,) lHal .Sor.l Sarayla konalr'
tarrn ve evlerin kadrnlara mahsus ktsmtna ve' rilcn addrr. Bu yere rHarcm daircsir de denilirdi. Erkeklerinkine ise: . SelSmlrk , adt verilirdi, Harem: zevce manistuc da gelir, Arapqa bir lcelimc olan harem girilmesi memnu olan yer. mukaddes ve mubterem olan gcy demcktir. Bundan dolayrdrr ki esliden harem vo relimlrk diyo ikiyc ayrrlan laray vo lconeklarrn, girilmeri mcmnu olan harem lcrsmr kadrn. lanu ikamctiuc mahrustu.
Ktz kadnhepsi haremlerdebfrtfrn gin mahbut $u telekkiga bakrn en k6tfi tegkil ve bu vezifeyc ricaldcn de f ter emioi
Haricileri ehl-i bit'attan sayan ve kendide kaydeden rahmetli iistat ismail,Hakkr izmirli (Yeni llm-i Kelim, birinci kitap, sahif e I17,,1 bunun -igin qunlan siiyliiyor: muharcbesi dolayrsiyle zuhur eden rhakemeyn) meselesi Marika'nrn uzhuruna sobep olrnugtur. dersleri addotunan ulum ve ftououn miiLaddimatrnt ondan teallIm edcrlerdi. Bunu bitirinee, hoealarrndan birinin deliletiyle miderrislerden digcr bir zatrn hallra-i taliminc I eokularak dcnilirdi'
-5ARIRIYYE (o.-,-r) [^lol.] Sdiyerin -bt: yfiklcrioden Seyyit Abmcd-iir-Rufai taraftadao tcsis oluilan Rufaiyyc tariLatiuin gubeleriuden birilin adrdrr. Mfiessisi Eb-fi1'Hasan Aliyy-nlAnnesi Hazret-i Pir'ia biyilL krzr Scyyide Zcyncp'tir. Hicrf 548 (1153) dc dogmu9, 645 (1247) da Busra'ya bafh (Havran) da
Hariri'dir. iilmfigtiir
TARIH DEYIMLERI VE TERIMLERI
?50
Bu tarikate mcnsup
gair
hrail taraftndan yaztlao bir
Nccmeddin B.
karidedc ifadc cdilmi; olau miifrit vchdet-i vfrcut telilckisini lSo-i Tcymiye, ron derlce mihim bir fetva ile. tel'in otmigtir. Rufaiyyc tarilcatinio digcr gubcleri gunlardrr : Sayyadiyye, Keyyaliyye, Nuriyyc, Aziziyyc, Kanariyye' Burhaniyye, Fazliyye, Cendeliyye, Cemiliyye, Diriniyye, Ataiyye, Sebsebiyye, lmadiyye, Katnrniyye.
HABUN (;rr) lHal.l heri efirfrldiiksc guriliy.o i;;;r; at hrt(krnda bir tibirdir. I 'Zapla kim kadir idi esb-i haran-l leleli Olmaea kabza-i destinde inan-r deolel
^5orni
HAS (g,V) lMal.l Yiiz biu ekgadan fazla hisrlat totnin edeu timerlar hakLrnda kullanrlrr bir tibirdir. (Havas) suretinde cemilendirilirdi. Hes t6biri Harzemgahlar, mcml0kler ve Anadolu Selgulcileriude do vardr Qrmanlr DcvHAntR NAZIRI (,s.&t ,-r'S lMal.l lpok lctinin fituhat dovrelerindc arazi timar, zcsmct iglcriyle meggul jdareeio baynda!i memurun ve hegia.niyle-fig unrfa aynlrrdr. .Mcsili 5ff utrvant idi. Memleket mabsulitrbrn cn miihim- k6ylii bir sancafro, 200 voye 300 kayii ikigcr lerindcn birigi olan ipek muamelitrna ve te- iiger ktiy olarak 80-90 timara ayrrlrr, istihkaL raLLryatrnr uezeret etmek [zere ihdas cdilmigti. kazanan tskerlere tefvia edilirdi, Kalanr denilirdi. Timarlarln timar ve zermet olmal iizero ikiyc ayrrlrgr Birinci Muret devriode vc 1367 genesindcdir. Bu trlsim ilo kigtL Lrsmrna (timarr vc az daha bily0L lcrsmroa (zcamctt adr vcrilmiltir. verilirdi, Salyane verilen eyaletler, Mrsrr, Ba!dat, Yemeu, Habeg, Basra,-Lihra, Cezayir-i Garp, Trablusgarp ve
Tunuctu. Has sahibi.olan eyalet pagalarr ve sancak
!'yleri sefcr vukuuuda La9 yIz bin akga hassr vrr isc rin-il;!:;'^" hcr ii9 bin vc Rumeli'de her beg bin akg"sr iqin iirr ie'irclt) yani silihlart miilemmel ve kcndisi harb ve darlrn kaadir bir siivari giitiirrniyc nrucburdular. Bununla berabcr pagalar ve b:ylcr sulh vaktinde dc dcnilebilir.
HASILLi (rl!-t) [.for.] Saray adamle' rrndan bir talcrhlarr hallcrnda kullenllrr bir tibirdir. Oa iki Liliydilcr. Harem-i hfimayun hizmctine ahnad zcnci barcm alalartnro terfi
TARIII DEYTMLMI VE
TERIMLERI
?55
rurctiyle iggal ettikleri mesnetlerdendi. <En I dana gclmigtir. Toplcapr sarryr babgcrindc derqattr namiylc raray hizmetine giren zenci yak atrlaa ycrc dc bu ad vorilmig idi. hrdrm afarr bir miiddet soors (acemi a[ar, HASIYE MAA TEDMUn (T; g 1.L) dahe ronra , ikincisinin bagrnda da .Hazinc kethtdasr> buluourdu. HAS ODA HUDDAIUI (,vt*l dcoccck yerdc HAVA PAYI (.:-11 t9; [Top.l Mermioin yatafrna lrolayce geqmesi igin giillcnin Lutriyle mrbro kutru beyniode brrakrlm,g olan agrlchsrn adr
drr.
IIAVARIK (J+rrr-; lok.l Okun
ai;anr
delerek iibiir yaurndan grlrp gitmeri ycrinde kullanrlrr bir tibirdir. Okuu nigari delip ffr' tiiudc dtgcr gibi olan vaziyete deni'
lirdi. HAVAS
('"lr) tHal.7 Baa hagtahklara
manevi tesir yapmak igin okunulan dualarla azaim hrlkrnda lcullanrlrr big tibirdir. Bu gibi pylcri yapanlera <ehl-i havss> dcnilirdi. nKamos-o Ormanit de Azaim igio 9u izahat vardrr: huzurunda gahadet etmek izere buluodurdugu okgulara verrlen addrr. Talibin atlrfr oku atrg yerinden attlgrB_a &ir dc ayrrcr gehitlcr rrardr. .Bunlara (ayak gahidi> denilirdi.
Kabzr almak istiyeri talip tiyin olunan gdnde istadr ile birlikte Okmeydau'na gider orada merasimle kabza alrrdr. O merasim stra' srnda meydan geyhi talibo kabza almak istcr misia dcmek olan (sen talib'i kabza mtsrn> sualini rorardr. Tali$ cevap makamrnda tcmenua cderdi. Bunuu iizerinc gcyh, ayak gahitlerinin
TARIH DEYIMLERI
172
vE
TERIMLERI
ghadeti bitince vckilharg .hava gahitlerir'diye ba$lrir, bu davete de havecrtar icabet cderdi. Getenlere geyh <mahatlinden agrn okio kon-
da (g:.3, ;rOr Arit*-) ve (gs";ti 6!t) buyurmug vc iman aahiplerini (1t'..i .i, 1.t.r .i3iG-) kavl-i gerifiylc ve ibadrndan havf ve hagyet vc iea. durdunuz mu> sualini sorar, outar da <mahal- bet tamaiyle' dergih-l izzetine dua ve tazar. lioden agrrr okun Londurdukvodestar bozduk> :ruda hayiini (r{1, il; gtJ lt'-L) na?rm-r miiderlerdi. Bunun iizerine b6yle gahit misiniz der, rifiylc nrodh fi lena aylemigtir. Peygamber
onlar da Eahidiz cevabrnr verirlerdi. Diirt 9ahitle iktidln tasdik otunan talibe merasimle kabza verilirdi, HAV-A,TIR
duygu,
fikir
(,lti)
[.9o/.] lnsanrn igindeki
mdnasrna geten
havatrr, sofiye'rstrlahr
hatir"l ccni;olan
kalbc gelen,bitap
"tu*t ilkasiyle olur. demektir. Ya melek yahut Eeytan Bazan ehadig-i aefsten Allah tarafrndau gelir. Melekten olana ilham, oefistea gelene bavacis, geytandan olana vesvas, Allah tarafrndan gelmig bulunana da hatrr-r Hak deuilir. Melekten geldiginin al6meti geriate uygun olmaktrr. $eriatin zihirino uymryan hatrr bdtrldrr. $eytandan o!aotn ekserisi maasiye davcttir. Bazan zihirinden taat olarak giiriinse bile gizli bir isyana silriikler. Sofiyenin biiyfilclerine giire yediginde
ve
giydiginde haram karrgmrg olan silik ilham ile vesvasrn arasrnr farketmiye kaadir otamaz. hham yoliyte gelen hitrraya sAlik k6h muvafrk, kih muhalif olabilir. Krbel-i llah;d.o mfflhem olan hitrraya sAlik tarafrnden muha-
lofet tasavvur olunamaz HAVA YERI (ar rr) [Or.] Ok atie yer_ lerindc yani gimdiki tibirle epor sahasruda okun diigtiign yer hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. Atrlan oklann diigtiikleri yeri gdzetenlerc Aim-
li!;#n.*
kargrhgr otarak chavacr> adr ys-
HAVAYI TOP (yrL o-tr'|tTdp.l Ertciden havan topu yerindc kullanrlrr bir tibirdir.
HfVF (.irl)
[So,f.] Arapga korku'demeL olaa havf rofiyece haram olmayrp fakat daha ha{if mertebcde gcr'an memnu' gey iglemct< korlcusu yerindc kullanrlrr bir ratrlahtrr. Sofi-
de hadisinde eler sizter benim bildigirn Seyi bilseniz az giiler gok aglar diye hav{rn liizumuna igaret buyurmugtur. cHavf igio tg meitebe vardrr: Birincisi imanrn prt ya,.muktezaer-,.'olan havf olup (.1r,3. 4ra1 6jlQ)' iyet i bu mi rtcbey e ita ret. et-
iiiuaiiyr" ii"ou taJluk.dor, ilio"iri ijiio (t.Uroru";,;t.,ti-tr'r) ayeti bu mertebeyc igarettir. Ugincfisil marifelin gartr otan haybettir ki o da ( gibi husuri bir kelirrteye mAlik olduklannr vc kelimenin bugiin bile Tiirkistan da mevcut oldrrfunu kayderek giilge oyununu bize suret.i intikalinin me mbalarrnr araEtrnyor vc buuu Asya'nrn bu kiigesinde bulmak istiyor. Erki bir an'8nc olan sikkenin taggigi keyfiyetiain Tanzimat'a yakrn zamantara kadar dcvam ettisine delildt etmek itibariyte dikkatc Eayandrr.
H.{YRIYE TUCCARI (drr4.' {,-4r} [/er.]
Miielfiman tiiccartardan tanrnmrg ve imtiyaztr olanlar hakkrnda kullanrhr bir tAbirdir. Gayr-i Miislim tacirlt rin o tiirliilerinc deoilirdi. Avrupa tiiccarr unvant buntarrn Avrupa ile mnamele yapmalarrndan neget etmigse HAYMEGAH (ift-;-) [.4s,t] Qadrrtar de alolekser Avrupa emtiasr iizerioe muametc lcun;lan ycr mlnasrna golir bir tAbirdir. Hayme; Japan Miisliiman ticirlere rHeyriye tficcarr) Arapga gadrr dcmcltir. rtlakrnrn esbabr antagrtamamaktadrr. EsLi zon-
Al
kanh 6ir kefcnle d,onat hagmegi,Lhmt Canlarla gak megail-i matem penahtnt Mithat Cemal (,s
HAYIIE-I HASSA MEHTERLNRT +)
j-ie, denilirdi. Her iki srnrf da hazine kethiidasrna tabidi. Hayyatin-i hassa saraya aii elbiselikleri, nime kesclerini ve mireyi dikerlcrdi. Padigehlarla berabcr buntann da sefcre gitmelcri hanugdu. Hayyaiin.i'hassaurn baglan cscr hayyatin-i basser idi. Ondan brigka kot-
hida da vardr. Hayyatin.i hasgaorn tiyinleri <Ser hazine-i cnderun> denileu cnderun haziucdar bagrsrna aitti. ndaki izahata DazaraD (rayfa 462) 883 (1478) sene'
sinde cemaat-i hayyitin.i
hassa deqilen
terziler
bir
srnrf olup tcrzi, kiscduz, postinduz ve hallag da dihil olmak fizere mevcutlarr 23 tii. Daha lotrra ikiye ayrrlan terzilerin on altrncr astr
ortalannda tDcyeutlarr 369, on yedioci aslr baqlarrnda 319, oo seLizinci aur ortatarrnda vo
vr
rrntMLERI
daha sonralarr 104 larto mevcutlarrorn
tii.
Euderun tarihiode bunlsadar oldulu yazrhdrr Li on dokuzuncu asrrn ilk yarrsrdrr. Agrlan terzilillcrs Bigmillizim donileo eo eski nimzet
krik
gcairilirdi.r Terzilerin galrgtrklan kofug Alayktigkfi kargrsrndagimdiki Adli Trp dairesinin bulundu!u yerde idi. HAYYATIN.I
rfll'lt (:Jl gnbt':-\ [.Sar.J hil at dikenler hahkrnda
S"l?y tcrzilcrinden
Lullarirlrr.bir'tibirdir. Hayya! Aripq. dikici,
tlrzi demehtir* Sgrayi vc padigha ait elbiselerte kiirkleri ve hil'atleri diken iki srnrf vardr, Flayyatin-i hil'at onlardan biri idi. Otokil"te denilirdi. Zehi haggatt hil'at d&z-i bazar-t hakag& kin Kadd-i mdnagt dmis cdme-i terkip ile berpa Nabi
HAZiNE ( lr;; ; I HaI.!
Mecaz yoluyle
yiirek, kalb, g6niil yerinde kullanrlrr bir tibirdir.
Lebriz-i geahcr olmasa gdnlfrm hazancsi Ddkmezdt b6gle gesm-i terim inci tanesi MuaIIim Naci
H{ZANGAII (.tdr;;) [Hcl.l Meeaz yoluyle ilem, diinya yerinde kullanrhr bir tibirdir. Hos nigdh it bu hazangdht bahar 6l6de Kimi biilbdl gibi mahzun kim gill utr,
f;"'r!
HAZAR (ri-)"[As&'] Bir ycrdc oturmak' yolculuktan ve seferden hili olmak minastna gelen hazar askerlik rgtrlahr olarak ordunun sefer vaziyeti drgrnda terbiye, talim ve hazrrhkla mcggul olmasr demektir. Hazar; bu itibarla soferio krrgrlrgrdrr. .;.1 .
'Bi
ccbcp terk ederek bAgle htnur a hazarr lhtrgo, egledi bu k.4ta su mfrgkfrl ccferi Zica Paga
IIAZARAT-I IIAIIISE ( I oluo msl0mata nazaran Ata,nrn bu ifadesi Osmanlrlarda bir zamanlar iliihazine vardr : I dogrudur. Zaten Fatih kanunnamesinde hazincHazine-i birun:drg hazine,hazine-ienderun: I dut bagrlrktao bahsolunmasr da bu vazifenin iq hazine. Drg hazioe; devletin idi ve daimi I o zarn"otarda meveudiyetine giiphe brrakmaz' iaridat ve masarifatrua mahsustu ig hazine; I Fat;tr kanunnamesine nazaran (s. 14) saharb ve fevkllide masraflara muhsug ihtivat lt,iu i arz olan enderun afalarr meyanrnda hahazinesi idi. Her sene varidattan lasarruf oiu- | zio.d", b"gr da vardrr: para allnmak zarurcti hisrl olursa sadraza- ve I Buounla beraber yine aynr kanunnamcde maliye naztrt demek olan deftcrdar larafrndan I L"pt a$asr ile oda baqrurn bu hususta r[9han senet yani makbuz verilir, iidiing alrnan bu para haklarr bulundufu anlagrhyor: I sonradau iadc edilirdi. <Ekaeriya odabagr ve kapr afasr arz etmelc | r- .Bir yerdeo bir,yero g6nderilen-jok mik. gerektir.r
tardaki paraya dq ( hazine
r
denilirdi. . Cem'i
hazain'dir.
!i [Scn.] Yanyana dikilmek suretiyle qadrr meydana getiren bez pargalarr hakkrnda kul.
lanrlan bir tAbirdir. Mahrut gektindeki 9adrr.
lcr on iki
bazincden terekkiibeder.
Hazinedarbi$i
;
haziue-
i
hiimayuo---bado.**
mesioin zabiti idi. Maiyctindeki hadcmenin inzrbatrna bakar ve hazine.i hfimay.unun muhafazastoa ihtimam eylerdi. Difer bir vazi{esi de paCigahrn deetar ve seccadesirri muhalaza etmekti. istedikqe destarrnr giitiiriip verdifi gibi namaz krlacagl zamao da seccadeyi bizzat yayar 50
TARIH DEYIMLERT ve TEnIMLERI
786
ve serdigi yerde padigaha zararr dokunabilecek
bir maddeniu bulunup bulunmadrfinr 'antamak igin de yeri dikkatle muayeneden gegirirdi. Hazinedar bagrlrk soa zamanlara kadar devam etmigse de vazifesi tebeddiile uframrE, ipi Topkapr sarayloa inhisar eylemiEti. H.{ZINED..IR USTA (c-rl ;t:o-;i.) [5ar.] Padigahrn hususi hizmetine bakan cariyelere verilen addrr. Bunlara .hazinedar kalfa" da deni-
lirdi. Padiqahr giydirip kugatmak, yatrrrp kaldrrmak gibi hususi hizmetlo mfikcllof idiler. Bu srnrfta srra ve krdem aranrlmazdr, Padigah, cariyeterden istedigiri, dahi doliusu l-ogtrn. drsrnr hazinedarlrfa tiyin ederdi. Bunlann saylsl muayyen olmamakla beraber on begi gegmezdi. ikametgihlarr padiqahrn yatak odasrnrn yakrnrnda olan hazinedar ustalar geceleri de yatak odasr kaprsrnda niibet beklerlerdi. Birinci arzularr hizmetlerini hiiukira befendirmek ve kendilerini sevdirmekti. Bol miktarda mrallan vardr. Eskiden baglanna bellerinden agalr diirt 6rgiilii egreti sag takmak idet idi.
Kurenadan
Ali Sait Bey
hAtrralarrnda
(Saray HAtrralarr, Sultan Abdiilhamit Hanrn hayatr, Minber Matbaasr, 1338 (1922), sayfa l1 haqiyesi) hazinedar ustalar igin gu tafsilitr ve-
rlyor:
t olmak ve ikinci bir nazar, kiigiik bir miilihaza mesirre varidatr bavaes-r hiimayun hisrlatr ve ganaim ki bu umran hep ctraftan etti. Giirdiim kifayet humsu ve hikimdarlardan ahnan hediyeler ve miilkii olan toprahDcvletinin yine ve Osmanh saireden terckkib ctmek tzere > ve gahnarak oraya getirilmig. birer birer lardan teglcil olunmug, daha sonra' hep temel taElan da' varidat ve hisrlatrn nevilerinc giire O siislii cephelerde seyrettisim, dAhiiine girmig meseli seniyye larr idi. Arazi-i hazinoler de vilcuda getirilmigtir. elli kilometro murabbar viis'atindeki bir pargayr Saltanatrn sonuna kadar bir teEekkiil halinde imar iqin, arazi-i miilkiye hududu dihilinde devam eden hazine-i hassa'nrn elimizde kati vesiolan yerlerden lAakal iki yiiz kilometre kalmrg ka olnlamakla beraber Tanzintat'tan gonra kurulbir krt'a-i vatan, kSyleri' tarlalariyle nrurabbal mug olaa miiesseselerden biri olarak sa1,tl-"", Oyle zamanlar oldu tahribediliyordu. birlikte, yanlrg olmasa gerektir, Gergi Devlet igleri giibilmem kag bairn ecdattan kimseler, bazl ki riilen yerler birun, saray igleriyle meggul olao daha rahat ya' miilkii ve mal ettikleri tevariis miiesseselcr enderun adiyle gok eskiden anrlnamtna nakil hazine-i hassa gamaL tstrrariyle, drfrna gdre sarayrn para iqlerini idare eden bir Buoun rniiiaaddit ba;ladr. ettirme,ve kayrt ve krsrm tegkilitr bulunduf unda $iiphe yoktur. yalnrz biris'ni siiyliyeyim : Fakat bu tegkilitrn hazine-i hassa adt altroda saiklerinden .,Her sene mart aytnrn ilk giiniinden iti' ve sarayln di$cr tegkilittndan ayrr olarak ku- hal ve mahal ile mevsimin icabatrna baren Tanzimat'tan son' gibi rulugu tahmin ettifimiz mfiddctin bazan birkag hafta takdim g6're bu stkr temas ile baghyan radrr. Bunun Avrupa tehir olundugu da vikr idi - afnam tidadr veya kurulmug uyularak oeticesinde Garp saraylartna bagianrrdr. Hattrrrnda kaldrfrna muamel6tloa sayrlabilir. tahmin olmast da yerinde bir tarihie ber koyundan iig kurug resim o giire, maa; ola' Kurulu,.unda devlet biitgesinden ha;sa nezareti Sere{sudur Hazine-i atrrlardr. marak padigahlara verilen paralarla raltaoat irade-i seniyye ile bu resim, em' bir ettirdi!i tereekfibkamrna mahsus yerterio gelirlerinden tidat olunacak afnam dihilinde lik-i seniyye tegkil oden ve nispeten miitevazr bir yekin yani altmrg igin nrsfrua Paraya indirmigti. Ve eyliyen hazine-i hassa varidatr ikinci Abdtl-1m resrnir mefrrr sahib-i istifasr parayr, altmrg hafrit zamaunda-biikrsrm mablillefin padigah hassa alrr, kendi defil, hazine-i maliyc hazine-i namtla tapuye ballaumasr ' vc birtakrm arazi geqirirdi. Brr sfihulet ve kasasrDa 'vc getirlere ct atrlmasr yfiziinden hayli kabarrk hesabtna've emlAk-i seniyye haricinmecl0p olan bir yek0n tegkil etmigtir' Hatt6 Irak gibi bazr rnenfaat; etmez, eder yerlerdcki mukataalarda devlete ait olan Agartn, deki abali, tidat mevsimi hulOl ile tidat afnam rcsminin hazine'i hassaca altnmak sure' koyunlarrnr, siiri siirii, burava naLil tiyle hiikiirnet iEinde hfikiimet muamelesi cerc- ettirirler ve yarrm resimle kurtulurlardr. Ha' yan cylenriqtir. Basra valiligi miinasebetiyle bu zine-i hossanro melru olmryan ve ma$sup olan ,
TARIH DEYT}ILERT vE TERIMTERI
7EE
-_---:
Mikail Portakal PaEa emlik-i seniyye dahiline iandarnra ve asker sedk edilmig oldu' funa beyan-r teessiif ederkeu, bu harektin rnugayir-i sadakat oldulunu tasrih ile, Abdullah Pagayr tehdidediyodu. Paga, verdigi cevapta, memalik.i gahanenin arazi-i seniyye ve arazi-i miilkiye namlariyle ikiye taksim, sadaltsizliklerin en biiyiifu olmak l6zrm geldigini ve aynr menbadan ahz-r kuvvet eden bir hiik0metin, her yerde aynr salihiyetle ifay-r vazife ettigini miitecellidane beyan ile hazine-i hassa nazrrtnrn sadakatini istihfaf etmigti.r Abdiilharrrit*in yirmi beg senc iginde na: mrna tapuya ba$lannrak srrretiyla ele gegirdigi emlik ve arazi ile maden imtiyazlan 1908 temmuz inkrlibrndan sonre hiik0rnete devredilmiq ve emlAk-i nriidevvere nanrr altrnda maliye nezaretince idare edildikleri gibi miizayede ile satrlmak suretiyle paraya da tahvil olunmugtur. Hazine-i Hassant,r baqrnda nazrr srfatiyle sadrazamlrk eden Sait Paqa ile maliye naztrlt$rnda bulunrtrug olan Agop Paga gibi adanrlar
bir menfaati iqin haziue-i devletin bir hakk-r megruu tanramen feda olunur ve bu sirkat ika'
Nazrrr
edilnrek igin de hazinelerin ikincisinden yiizde
elli rskonto edilirdi. tegkil olunmugtur. Daha soora varidat ve hAsrlatrn nev'ine ve bunla.rn sarf ve istirnal tarzlarrna g6re hazineler arttrnlarak , < hazine- i emiriyyer tibirleri de kullanrlmrgtrr. Yalnrz sonralarr harb ve sair fevkalide masraflara kargr bir adlr bir memurus idarcsiode bulunal para igleri igin aynt maoalarr ifado etmek ilzerc dige olsan teranezen Geld.ikge kargtmtza ckinler temeesffce
Pdr
nege
pfrr gegaf Teofik Fikrct
HAzIRE'Tllt-ruos (er*ilrirg-) [Hal I Mecaz yoluyle ccBnct ycriude kullasrlrr bir tdbirdii: Com'i hazair getir. Senl hazaglr-I kudm ea$ldan altkor damgchtc glrlftart-i da sah.r oficat
Bu
Sa6if
IIECAGO
(fe)
hakkrnda kullanrlrr
Wde.l Hicviye yazanlar
bir tibirdir. Hicviye ; biri.
nin kusur vc aybr meydana kooulmak fizere yazrlan gcydir. Bunun yorine HELALT ctiMLEK ( 3$,rf Jyl ) [ GiJr. I Erigi biikdlrnip ipek, argacr pamuk olmak iizere dokunan ve helAli adr verilen bezden yapllan 96mlefin adrdir. Eskiden tene giyilen bu 96m-
leklcr pek dayanrkh olurdu.
HELAT,LIfA ALIIAK (-ili
d!y-) lHat.l
NikAhla almak, evlenmek yerinde kullaurlrr bir
tibirdir.
. HELILZADf, ( crrj J)r- IFIat.l Nikihh kadrndan dofan, veled-i zina' olmrydn demek olup mecaz yoluyle afif, namuskir, iyi, salih, hilkati pik, hayrrhah yerlerindc kullanrlrr bir
tibirdir. Zrddr
beg gocuktan tereklciip edordi. Bunlar konaklarrn yahut konalc yavrularrnrn 6nfinde dururlar, davulcu yahut scsi gfizelce olan nde (c. 1, s. 297-298) bu ocak igin gu tafsilAt vardrr: 'l'athya miitaallik yiyecek ve igecek yaprlan bu ocak mensuplarrnrn eski ve miistaitleri helvacrbaqrhk, gegnigirbagrlrk ve hogafgrbaEtlrk memuriyetlerine yiikseldikleri gibi nan pare ile grraS da edilirlerdi. Bu ocakta senede bir defa ilkbaharka biiyiik kazanlarla birgolc ndne, dir-r fiilf iil, havhcan, giil, gelincik macunlart kayna. trlrr, nefs-i biimayun iqin haE lAlaya, kilerin ba9
-
kullukgu yeri ilc liizurnu kadarr g6nderildigi gibi saray ig ve dtg dairelerine ve silihdar, d6r-iis-saadc afast ve drfer biitiia saray meosuplarrna da defrtrlrrdr. Akrabasr olan afalar hisselerine diigenden ara v_e babalarrna g6nderirlerdi. Macunun piEirildifi S*"y" denilir vc o gece ocaklrtar Boetaoct yerinden g6nderilen hayalbaz, hokkabazlar ve ince eaz
taktmr ile ellenirlerdi.> Helvahane ocaft mensuplartntn bazllarrnt
aylrkla daima veyahut kademiye iicretiyle muvakkSt olarak hizmet cderlerdi. Bu ocakta
pigirilen lokrrra meghurdu. Bundan bagka gfizcl kek loknrasr, beyaz lel ve ekmek kadayrfr da pigerdi.
Kiipriitii Mehmet Paga bu oeaktao yetilmigtir.
HELVA SOHBETI
(e+trt-; [Haf.] Erki
zamatrlardaLi krg toplantrlatr haklcrnda Lulla-
orhr bir tibirdir.
Beg on Liqinin bir araya gelerek tegkil ettikleri miisahabc meclisinin kuru gegirilmeyip o vesilc ile damaklann da telzizi kasdiyle, mevsim icabr olarak, meyva bulunmamasr yiiziinden, gokluk helva pigirilerek yenilmesi bu toplantrlara
Qi') lEd..l
Aruzda bir bahrrn
"a,a,Itrtt He r biri bahr-i
remel bafv-i hezecden Eauarup Rih-i enJastn cder frtna Iersag-i sfrhpn Sfrnbfiltade Vehbi
den
HliZlR (tA tOLl Yer tilgiisii isimlcrinbirine vcrilen addrr. Og hezir bir ddafim
tegkil eder. H.FZL (J:4 [Edc.] $aka ve litifo tarzrnda yazrlan giirler hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. Buna de denilir. Cem'i trr. Bu tfirlff giirler meqhur bir manzumeoin vczin ve kafiyesi taklit edilmek suretiyle yaprhr. Litifenin litif olmasr gibi hezlio do nezih ve zarif olmalr garttrr. B6yle olmazsa hezl olmaz, mas-
karalrk olurSultanahmet meydant kaldrnmrnrn tamirsizligi yffzilnden feci haliui anlatmak igin Nedim'in: Bak Sttanbul'un gu saad Abad-t neo b1ngantna Ademin eanlar katar db u haoasr cinrna kasidesi vadisinde yazrlan:
Bak Sitanbul gchrinin sa k6hne at mtgdanna Gvd-i b6& ademin kum doldurur germontno Su delil, hattd tahossfr.rle serapa can oerir Vadt-i herlinde insan gelse rihlet dntna AIti agda arpc miktart gapl& kaldvtm A!crin erkdn-, .geArin himmet-i r,mrantna Bok o himmet sayesinde beldemiz gagct teml. Sak u bazart mfrgabih btr bckhr gorgan,na
\ TARIH DEYIMLERJ VE
TERTMLERT
8OT
ParsSa buna giizel
bir iirnek tegkil cder. fbaflanrr. Hrdrrellezin krrmrzr pabugtar,nrn bas. [Fr&.] Hakveealabiyeti I trgr yerlerdc rcnkreuk gigell,r agrlrr. Elindeki haiz olan kimsenin muayyen mfiddet zarfrnda dcEnegin dokundulu giil fidantirrnda gfillor I gocuBunu tesleyip biiyiitmek ve terbiye otmek bitcr. Balbuller aglca getir, dem geker. Baharrn I cihanl qolc iizere yanrnoa uzere yanrnda nulundurmrst doldurur. foyzi crnaDl hulundurmrsr ycrtnde ycrinde kullantltr kullanrlrr I t.llt <Sabahleyin bir krzrn yfizfine bfiriimcfftcbir rstrlahtrr. I*danc; gocufu kucalrna almatr, | beslernek demektir. I ten bir duvak 6rterler.. Seri giizel krztar birer
IIIDANII (rtf-;
ji:
Hr DTRTLLE z (,_rvr: tHat. - r ak fiili::,T,rIl""ifi I :l iI ffi:.ll*",?";:l,li, Rumi nisanrn yirmi iiqiinc[ (Efrenci mayrsrn :::i::' O ;':;:';-. _. r-_ doldurulur, r_,r.___-r riitler. -!!,, agrhr' gfiu kuzular yofurt' I altrncr) giinilne verilen I sa.,lr' addrr. uogrutu DoSruru nlzrr Hr''" lar, helvalar,,. pideler, dolmalar yenir. vc ily"s,trr. I lt.yoi:li bahgelerindo' bazrlart da krrlarda Hrz,r; peygamberrerdcn cavidani (ebedi, I 3:;:|,]llkeodi iiliimsiizl bir hayata mazhariyetlc meghur olan | ' ' d"harr hrdrrellezin geliginden anhyan eski peygamberin adrdrr. Bir sebople nagar bir haldc lstanbullularrn kcyif ehli o gfin gautalnr, sepetiI kalan ihlis sahiplerinin imdadrna yctigtigi iqin ni nevalo ilc doliurur, Kigrthancyo, Q,rpr"r'ya., I *Htztr gibi imdadrma yetigti> siizii meEhurdur. Vclicfcndigayrnne, OkmeyJanr'na,Me.idiye ka. I O gfinc bu adrn verilmesinin sebebi Hrzrr'rn lfiou, Qamtrcaya, Fikir teicsine, Bcykoz guyrno" I kendisi gibi peygamber otan vc yinc onuo gibi v"lh"srllatanbutungfizelk'69clcri-nciog"raLo,ada I 6lfimsfiz hayata mazhar butunan llyas ile o giin geg vaktc kadar egtenir dururdu Bu eftencc I bulugmalarr rivayetindenilerigelmigtir de bunun igin izahatr vardrr. | - Evinin kiremidini satmrg da gelmiE t Eski idetlerirnizi.gok iyi bilen Miisahip ls6zii bir darbrmesel gibi dillcrde dolayrdr. zade GelAl Bey (Eski lstanbul Yagayrgr, sayfa H,drrellcz giinii re5crmis gavtrl,rro orta. I 89| HrJrrellezi ecnebilerin Noel babalarrna ben I rrnda 6r,lcrinde davul, diimbelek, zilli maqa, zetmek suretivle gfizel birbrluEla ikisi arasrnd" I lce*an. zurna ve ut tan miirekkep saz takrmlarr mukayese yaparken gu krymetli tafrrlitr da oldu$u halde mavi, lrrrm,zr yeld rmeleri,,iu I veriyor : I ctekleriyle uguyormul gibi yiiriiyen, kgh ellor <Ecnebilerin Noel babasrna tegbih ede,i- I brldu. kib oy'rya oynryai g ibek k,v,,a k,vrra lecefimiz bizim de_bir babamrz vardtr. Adrna i ilerliyen bakrr renginde, c6merc yakrn, kapkara, Hrztr Baba (Hrzrr ilyas) deriz. Arala,rn'a bir I boy b.,y, bigim b gim, kar. Laih, krvrr Lrvrr mukayese yaparsak benzer taraflarrnt. aytrlrk- i s.glr, quh ve g.,pkrn ging.n6 krzlerr ue kadrnlartnr g6rfiriiz. Noel baba krgrn kar ya$arken j tarr.-gezerler, derc lrcnarlarrnda garkr siiylergelir. Klrmrzr mantosu, pfiskiillii kfilinr, beyaz i lerdi. Yinc Aimcnlcr.n iistlerinde, derenio kenarsakalryle bacalardan odatare girer, gocuklara i hediyeler getirir. Mumlar dikilmig telli putlu I larrnda qilingir sof ,alarr kurulur, midelere Qam dallartna (Noel afacr) zarif oyuncaklar i indinlen atelli iqkitere giinegin ba."g vuran asar geger. I harareti iirerine keudinden gegenler, etrafr cBizim Hrzrr ltyas babamrz ise baharrn linletirtordi. Birtaraftadakurulan salrncaklarda miiidecisidir. Pembeli, sarrh, atlr, morlu bahar I socukler aalL,nlrlar, lebl.bidcn. horoz g"16611agigeklerinden iiriilmfig cfippesi vardrr. Al renkli I den tutuo 'ta ber tfirlii.[ne kada. ku,u meyva kildhrua sardrfr baharln gimenteri gibi zffmrfit I vo difer 6teber' ! rtanlartn ardr a,arr kesilmelusin prrrllrrrl lrrrldryan sairfrnu u*u ouitu-l dco yiikso'en-erlcri ortalrff-grnlalrrdr. Arabayfizfinfi, ak rahatror otcgar. . ,- i.;. , . I larla piyare odcu gpng hantnrlar dr or.tada dolu iLi }ise, altmtg kadar yeni vc tcmiz riioger iki rnegin sofra izerine lcooulur ve bu siingerlerdea birkaqrnr silihtar a$a g0lcuyu ilc rslatarak padiqaha takdim cdcrdi. Pad'gah da bu riingerlcrle Hrrlca-i $crifc aebekieini cili eyler ve bu srrada gubadar vc riLiptar afalarla gedikli'er. mabeyncilor, har odahlar dahi bircr ringer alaraL ollerinin yottili kadar duvarlarr, kaprlarr, pe!corclcri, dolap vo Lfitiphanenin lranat vo kapaklarrnr eilerler vc bu atngerlor sonra hanc-i hasca afalarrna dafrtrhp teberrfiken rakJaorrdr. O gfin sabah namazr Hrrka-i Saadot h6cresindc cemratle krlrnrrdr. Namazdau sonra ve dgleden iki eaat cvvel 'Lcyfiycti cabrbc vc tibiin zainaornda inogLut detildir. Ancrlc irtihran itc 6rf batiui elmrltrr. Bu rebcplc ilben hrrha cnrirle degil tebcrrilk tariLrylo rabittir.
HI tKA-l sIoDlK (;r- i'r) [So/] Ebubckir-ir Siddik'a nisbct..cdilcn tarikatlcrdc mfiridin, irrdcsinc dihrl oldulu geyhio clinden g ydigr gey yerild..Lullanrlrr bir tibirdrr. Tarilrate iotirap ederlceu hrrka vc tarikatlerin bezrlsda hrrla ilc bir ikte tas g,yildigi igiu bu tibir meydaDa clmigtir Hrrlca-i S,ddik iig vecih c maruftur : I - Siloymao'iil-Hayr vasrtaeiylc, 2 . Bt ubskr-tl-Ehrnzi vacrlariylc '3 Habrb-i Kurcgi vasrtariylo.
teberriik tarikryle s'bittir.
HIRKA.I SOFIYE (1i.- ii,r) [So/.] Mnridin, iradcsine dAbil oldufu gcyhin olinden giyd.gi goy ycrinde kullanrlrr bir tibirdir. Bu, aletidc hrrka oldrgu-gibi tag vc intisap oluoan tarrka ait bagka bir elimct de olurdu. Hrrka giymck geyh ilc miirit arasroda irtibat tesis etmek de,nektir. Sofiye arasrnda miitearof olau denilen geklinc, bunlarrn ger,ig lrollueuna inhisar ctmiq gibi idi. Yalnrr Mevlevilcrce vc bazr biiyiik dergihtrr geyhlcrince eski an'ano rnuh"f"ra cdilirdi.
Lthp hcr no derle omrinc itaat ve hor oodcr oeby lirlarra andan igtinep krta...r
d
Mevteviterio
illin giydilrloi hrrlr
evvetcc
b'ornoz' 5t ktindo've yu k" J"-o g. grr,r'idi. Rivayct o
g6re dirvigin hiri mErevi bir kabz esnarrnda tccrsiriiud.o yaLasroi yrrtmak rurotiyte iinfinfi !Cmrg, o esnadr tendieiode ferrh vo fereg hill oldulu rgin bu gekilde gymiyo bagladrgr hrrlca terikat monsuplarr aiaanda denilirdi HrrLa-i iradet ire geyhe biat ctmig vc hiznretindc bulunmug HrRKA-l SERIF ZIYARETI .t,: ti ) olana ilbar edilirdi. (.1.;!t [^lor.l Hrrka-l $crif mfinascbotiylc yaprMuhyiddio-i Arabi demi6tir ki: Scyr vc len mcrarim hakkrnda kullaorlrr bir tibirdir. eil0ktc diirt tilrlii 6lffm vardrr. Biri <mevt.i Bunun ycrinc .Hrrka.r Saadct ziyarcti> dc dcui. obyaz> drr ki eghlctrr. lkincici-<mevt.i crvctt lir*i. Hrrt.r-i $crif Cenab-r Pcygambcrinlrrrktrr * dir ki hallro .eza vc cefauna labrr' etmcltir. dcmcktir. Yavuz Sultan Seli,u'in Murr'r fcthctmcd Ogfincfiet cmevt-i ahmer> dir ki ncfrc mubale. vc halilc ulvantnr da ibraz cylemeri Osmanlrtrrn fcttir. Diird[nciisii <mcvt-i ahdar> drr ki hrrkr ebemmiyetini bir kat daha artrrmrg otdu. Bunu giymektir. g6rea haremeyo hikimi $crif (Eb.iil-BereLit) Megncvi garihi lrmail Ankaravi < Minhac- nczdiode mevcut Emanat.r MIbareLeniu bir tl-fularar adlr kitabrnru hrrLa bahsinde diyoi Lrsmtnr oflu (E,bu Temil vastraliylc Yavurtl ki <Mijrit hllra giydikten lonratrgol mcrtebc g6ndcrmig vc himayeyc mbzbar otmgrrnr dr tealim ola lci zinirin vc bitrnrn geyhiac tclviz telcp cylcmigti. Sulten Sclim Mrnr rcfcriodoa
TARIH DEYIMLERI lrB TERIMLERT muzaffereg lstaobul'a avdet cderken teborr[kitr da birlikte qetirdi vc bunlann iitede, boride, mevcut oda ve dairelerde hrfzrna giinl0 razr olamryarak buolar igio gurct.i mahcusada
bir daire yapirrdr. jcrifin heciiye ettigi
egya
miyanrnda Cenab-r Paypamberin bir hrrkasr rle
k*ndil.rinc ait di$er muhtelif egya ve mevad ile esk, peygamberlerdon bazrlanua ait egya ve hulefay.i Raqidin ile ashaptan bazrlanna mahsus metrukit vardr ESyanrn cn krymctlisi hrrLa oldufu igin bu daircyo de .Hrrka-i Saadet
0rhesir dsaildi. Yavuz'un himmet ce hizmeti emanctlere yalurz bir yer yaptrr,naktao ibarct kalmadr. Keudileri bu daireyi inga ettirdiLten maada iyi bir halde muhafazasrnt ternineo icabeden mcmurlarr da tiyin ettirdi. Eoderun Tarihinde (Ata c 1. s. 93) bu bapta gu:afsilit mevcuttur: <Bu suretle teberrukit-r celrleyi tckabbfil ve takbil ve muzafferen [s anbul.a gcrefvusul-ii h[mayunlarruda Hrrka.i Saadet ve sair emanat.r celilc cvvcl cmirde harorn-i hiimayura vaz've h,fz oluodu$u esnade harem-i hiinrayuo civartndar i Hrrka'i Saadet oda-r ilisinin teyemminen vaz-l esas-l miibarel".esine bizzat miibageretle badelhrtam tczyinrne itina ve Sultan Mehmet Hin Hazrctlcrinin hazioe tarzrna tahvil va tamir buyurduklarl biiy0k'hazine-i hiimayundan bagka rida-i gerif beyt€ mffnifroc multasrl Arzhene dorunundcn girilen ve silihdar afalar nezarctioe vcrilea t<encioo-i otkud ve erlihayr tcsis vc imll ile silihdar hazinesi namiylc ailihdar agaya bittevdi etya-yr movzua defteriai serLitibioo vc hazine bagyazrcrsrna tahrir vc temhir ettirerclc nezd-i hiimayunlarroda tevkife itioa buyurduklarr mervidir. uRida-i Hazret-i Nebevi'yi ruz u leyal tizim ve tevkir etmek vc nefs-i hiimayun-r hilifctpenabileri dihil old'rgu h"lde silihdar aEa ve guhadar.afa ve rik6pdar a$a ve auahtar alaer vc pegkir afasr vc baEguhadar ve crrLitibi vc eair rnabeyuciterle beraber Hrrka-i Saadet nigehbanr krrk neler gedrkli hademe-i mcbruke vo geat oefcr mijlizrm qlmak izero hane-i hassayr icat ve orada bulunacak klrk elli nefor has odahlar igin Hrrlca-i Saadct beyt-i mebruLcr,oia tahtrna yalnrz sath-l zernine muvazi vG derunundan krrk kadenr merdiven ilo mahfil-i mukaddcs-i mczk0run di iline suut vo hubut etmek iqio arzhaoeye mahreg olan kapr arasrndaki dolap tqrztnda tarb olunup ilci kanatlarr dcriqe ittihaz otunau egki has odayr tabtrna bina etmillerdir., Ernaoetler gimiig kihf lar igerisindc vc
Hrrka-i Miibarekc de gfimfigtcn bir randukge iginde hrfzedilmigtir. lgtc bu emanetlcr ramazanro on beginde bizzat padigahlar tarafrndan merasimle ziyaret ed,lmektc vc bu mfinasebctle yaprlan merasinre oHrrLa-i Saadet ziyareti, adr verilnekte idi. Bu ziyarcte takaddim edcn gecede emanetlir temizlenir ve daire-i fihiredo hazrrlrLlar yapr' lrrdr. Yine E ,Cerun Tarihi miiellifi (Ata Tarihi c. 1, a. 214) bu milnasebetlo dryor lci :
Oo beginei geco bu suretle lizrm gelon tomizlik yaprdrLtan soora ramazanlu on begine miisadif ertesi giinI sabab namazr Hrrla-i Saadet dairesinde ccmaatle cda edilirdi, O qila iilleden iki saat evvol ve hfiokArrn tegrifioi' mfitaakip Hrrka-i Saadet'in gfimiigten mam0l yaldrzh bfiyiik caodukaernr bas odalrlar gfimffg sehpa fizerioden alarak gatraogvari bir y.r fizerine Looulmug olan somsrrmalt .visade iize' rioe koyarlar ve bunu miitaakip mabfaza nezd-i hiimayundaki altrn aoehtarla agrlrp birbiri iizerinc carilmrE olan somstrma inci iglemeli yedi adet ycgil kadife bohgaya sartlt iki kauadh altrn gelcmcccyi dc Lezalik :taraf-r gahaueden vorilcn anahtorla sgarlardr Bu suretlc meydane grkan Hrrka-i Saadet'in Siriban-r mfinevveri dffkmesi (tanrn zammiyle) bir lcdsc igine vaz' ils bir parga rrlatrldrgrnr miitaakrp dcrhal anberli ategdaoe giisterilerek kurutulmul ve kisedcki kalan ma-i mtbarek destilercc 6b-r leziz zammiyle bazt zevata ihda olumak kaide ittibaz otunmugtu. lgbu ma'i rnffbarek resmi 1240 tarihinde ahd-i Ali'i Sultau Mahmut Hin-r adlide bazr riayetcizlik rivayct olurrdufu sebcbiyle tazimeu ieabct olarak laEv vc tatil olunmugtur'l Eod"r.ro"" bu iglor g6riildukten ve iigle Drmazl da lrlrndrktan 8otrr& gilibdar, guhadar,
--
TARIH DEYIMTERI VE TERIMLERI :.:-::__--.Ji:.::1-:-r::._.-:--i.i:-:-::-_---_-::-::-:-
rikapdar, tilbeut anahtar, pcakir afalarr ve tekrnil has ddahlar huiur-r hfimayurda bulundulclarr ve imam-r cvvel vc saoi cfondilorte has oda imamr, ser; gfizel mtiezzin vc Savug afalar ara vcrmckgizia Kur'ao okuduklarl halde iptida hiinLir ve mfiteakrben dirfissaadc afasr ve badehu sr,asiylcsilibdar, guhadar rikipdar, hazinedar a$alar. hazino vekili, ttilbant afasr, anahtar afasr. bagpegkir a$asr. f69e bagrler, bag kapr gulAmlarr, mabeynciler, musahiplcr, has oda baEr, hazioedar bag,, kilerci bagr, saray aSasr, saray kethiidasl, hane i hassa afavatt .ziyaret ederler, dualar okuyarak yiiz ve gtizlerinr sffrerlerdi,
Enderun ricaliniu' ziyaretini birun ricalinin ziy'reri ta,kipcdiyordu Ramazanrnon d6rd neii giint veai'ler, Lethiida bey, ycnigeri a!au, def-
terdar. s,pab silihdar, cebeci, topqu ve arabao bagr afalara da qavug r'a$r larafrndan yazrlan tdzkirclerte erteai gfioii icra olunrcak .Hrrka-i $eril ziyareti> ao 4;"", edilir ve lstanbul kadrsrna kadar olan ulema da geyhiilislim efendr taraftndan g6oderihn dcftcr mucebinee davot olunurdu.
Rois-fi1-kfittap efcodi tarafrudan Eeyhiil-
islim
efendinin evindcl alrnarak Ayaeofya Camiine getiri,d !i srdrazam pstaya ihbar oluuuncr baE vczir kapr takrmrnr alarak rlay-r vali ile camiyc gelir ve ccmaat-l kfibera ite 6Sle namazrnr orada eda eylerdi. Namozro krIrnmasror miitaakip vfizeray-i rzim vo ulomay-i a'lim sadrazam vc geyhiilislimdan cvvel camiden qlkarak Babfirsaade'nin 6,,finde vfizcra ile ulema safda. oeak afalariylc rical-i gaire solda olmak iizere ahz-i merki eylcrlerdi. Davetlilcrin
bab-r hiimayundan giidikleri baberini gavuS sadrazama getiriace veziriazam 6ounde kapr ricali ve yanrnda qeyhfilslim oldugu balde haroket eder ve orta kapr digrnda rikib-r bimayuo afalarr taraf'ndau kargrlanarak bostancr bagr gadrazamrn safrnda ve mirahur.r evvol sotunda,
kaprcrlar kethidasr. geybiilislim ragrnda, mirahrrr-r sani de soluoda olerak babfisoaad.'yo yaklagrlrnea babiirgaade a[alarr tsrafrndan istikbal olnnur yc bu dc[a gadrazamrn rag koltuSuna babdssaade aga*, sol koltuguna hazioedar bagr..qcyhilislAnra salrna kile.ci baE, rol*a.e da saray afasr gircrct . b6ylecc hsrekct vc Sabfissaade 5nilnc varrLnca' sil6hdar taraflnden kargrlanrp sadrazamrn salrna, has oda baqr eoluna, hasodalrlardan iki afa da geyhiilislAmru iLi tarafrna gircrek bu surcttc babilssaade'den igcriye girilir ve erLin-r eairc de sadrazam vo
geyhiilisllmr tdkibea HrrLa-i
dihil
olmug bulunurlardr.
$erif
daireginc
8U
Birun ricali tanramen ispat-i viicut cdincc imam-r evrel vc sani efendiler sarrduka-i Eerile karSrstoda oturup alr.r Serif okuruaga baqlarlardr Mijicakibeu sandukayr bizzat hiinkir aga. rak sadrazam ile crkiq-r gairerrin ziyaretine miisaade o uour ve bu,,tar tarahndau ayrt ?ytt ziyaret edilirdi. Ziyar.J edenler avdetlc yerlcrindc ayakta dururlardr. Miiteakiben megayih aynr suretle ziyarct ederler ve diinerek oolar da ayakta beklerlerdi. Bunlan vaide suttanrn kotlriidalariyle rik6b-r hfin,ayun a!alarr tAkip eylerlcrdi Meraainr-i mahsusa bu suretle hitam bulunca ziyarctgilerin hcr biri - riitbesi en kiigrrk olandan ba;hyarak - sua ile avdet ettiktcn sonra viizera, geyhiil,slim ve sadrazam daireyi tcrk eylcrdi. O akgam yenigeri ve sair ocakhlara has maibahtan baklava dggrlrlmasl da usuldendi. Tanzimat'rn ilAnrndan so,rra da Hrrka-i Saadet ziyaretine devarn otuird,'. Eskisi g bi nrerasim de yaprldr. Hatti gok korkak olan Abdiilbamit bile bu ziyareti yapmakta devam etti 1324 temmuz (1908) inkrlS.brndan sonra merasinrle ziyaret usuluioe de''Rm olnumug, bu ziyarct Osmanh saltanatrnro sonuna kadar devam etmigtir.
HInKA-l
r.tnlr,u' (€nl .i,;) t,So/.1
Bir tarikate iotisap ilc usul dairesindc muayyen mertebcleri agarak ycniden girmek istiyeceklcri irgat vc terbiye salihiyetini ihraz alimeti yerinde lcullaorlrr bir tibirdir. Bir tarrkate girerek menzillerini yfikseltenlcrden irgada visrl olanlara g5rdfiklc' i usul dairesinde isteklilerrn irgat ve tcrlriyesine ruhsat vc izni mutazammtn geyhi tarafrndan miihfirlii bir vegika verilirdi. Tarilcat ehlince budur. Son zamanlarCa yalnrz tag giydirmekteo ibarct olao bu merarime evv, lleri hrrka da ili"e edildigi igir bu tAbir mcydana gelmigtir. Bu hrrlra b,ldigimiz geceleri veya ciippe, lata altrna giyileo hrrkalor kabilindeo degildr. Her tarikato muhgus nevileri vardr. Tarikatlerin bez,srnda brrka ile bcraber t C {3 giydlrilirdi. HIRKA.I TEBERRUK ('tJ' $i) [Sol.] Bir mfirqittcn Mrsrr hilcfimetinin istiklilini ilin ctmeri iizerine hidiv tdbiri tarihe kangtr. Hog gcldtn cqa hidio-i ektcm
Lfr.tlunla gdniiltcr olda harrcm Nedim
Hl iAyE NUv s (.r{r n-K- ) tEdc.l HiLiye yazaD, romancr yerinde Lullanrhr bir tibirdir HIKMET.I ME{KOT.UN ANIIA a.T-1 ( Uo ;r([So/.] Ulemay-i rfisum ile avamrn hakikatine varamadrklarl esrar hakkrnda kulla-
nrlrr bir tAbirdir. Ulcmay-i rfigum ile avam bunlara muttali olmak lizrm golse onlara korku verir veyahut oularr tcl6k eder. Bunua mahi-
:
TERIIULERT
II5
t!ycre) uamiyle maruf erc iuda imamcti > cevabrnr verir. Kadro kfimdarlarrn ekseri milletin ukalisr ve devletin bunun izerine, qocuklarrmr $u atege atmak,r$r ekibiri tarafrndan vazoluoan ve nizamala tevben ister miyim? Risa-letmeab; hayrr, buyurdu- {ikan icray-i hiikmiyyct ve aha!iyi. o tcavaqin lar.'Kadrn; iiyleyse iLadrna erham olan Altah ve uizamat mucebince hareketc mecbur edcrler. kul arrnr atege nasrl atar? deyince Risaletmea- Isl6miyetten evvcl Rurn *" ir.n prdigahl,,rr Iu brn giizl"rinden yag gelir ve buna da b6ylc yolda saltanat s[rmiglerdir. Mutlakryetic hiikfivahyolnndu. demekle iktifa eder. lgte bu tiirlii met icra eden padigablar da triiyleydi. Halbuki hallele hikmet-i meskGt-fin anha denilir. hilifet, birtskrm ter'i ve dioi kanunlarla .nukayyet olup halife olan zat getiat snbil-i HazIIIKR (rr*) [Ilat.] Rakabesi beytfilrnala ret,i Pcygambere o ger'i hiikrimler mucebince ait olatr arz'n menafii tamamen veya krsmen icray-i idare ve hikimiyet ve iimmetini o birinrn uriilkii olrnsk yeriode kullanrlrr bir t6ahk6ma g6rc bareket etmele icbar eyler. Hil6birdir. Bagka bir t6rifle vakrf bir arazi isticar fetio imamete giimulii bu nokta-i naza.dandrrcderek bina ve gars iqin istibka etmcklir. Halifeye imam denilmesi, imama namazda halk IIILAFET (cr)L) [/da.] islarn hiikfimdar- Dsstl ittiba' ve iktida ediyorsa halifenio ger'a larrndan'bazt.larr hakkrnda unvan olarak kulla. muvafrk olan emirlerine de iiyle ittiba ve ikticla nrlmrg bir tdbirdir. Bir kimseye halcf olmak. eylediklerindeo dolayr aradaki mii;abehetten yerine geqmek nrinasrna gelir. Imam-il.mislimio neget etmigtir. olan zal, ger'i hiikiimlerin icrasrnda Cenab-r HilAfct makamrnr iSgal edecck ve binacnPeygambere halef oldugu igin kendisioe aleyh hali{c Damrnr atacak olan zat, mcvkii rtlak olunnruttur H'lifete- de denir. icabr olarak, 0r*me" vazileteri ile n,itc : c1ri1 gl-r Abdiiliziz Qavig veliaht intihabr hususunu.r islAnr ilerninde
hilifet
meselesinden dolayr
kao dijkmenin arkasrnt almak suretiyle faidelerini kaydettikten sonra : e deoilmezdi, Yalnrz hilAfet aldrgr zata nisbeii anlaqrlmak igin t6bi-
rini kullanrrlardr.
HILAFETNAMIi (r-l::il.l ) [Sol.] Tarikate
intisap iie usul dairesinde muayyen menzilleri agarak irget mertebesine yiiks:lenlerc istcklilerin irgad ve terbiyesine ruhsat ve izni mutazammrn geyhi tarafrndan verilen miihiirlii vcsika hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. Buna de denilirdi. EsLi devirlerde hilifetname vcrmek usuli.i pek de urnumi bir itiyat degildi. Tegeyyuh erbabrnrn (Eeyhlik taslryanlarrn) zuhfir ve tekessiirii iizerinde ihdas ve timim edilmigtir. Bununla treraber bu da siiiistimale uframrt, tegayyuhu iinliyememigtir. Bundan dolayr olsa
ki Bafdat mtiftisfi meghur Zuhavi Efendi Siinniler arasrnda tegeyyuh, $ia beyninde iqtihat Cenab-r Ahmed'in (Muhammed) dinini rfizgAra verrnig, (za'fa) ufratmrEtrr demek olan gu : gerek
:t: ;;-7 .rl i.rt-e g,-r >ll-l rde .Miilkffl bir mcreleyi gcr'i esaslara g6re hozakatle hal vc izah; kitaba uydurma, mesolelin ger'tn m,,ahazeyi mucip olmryacak suretto tevilioi bulmak> surctinde izah etmigtir. Krymetli mt' dckkik Osmas Ergin bu t6birr qhullc'i5er'iyycr surctindc giistermiq isc de nikihla elikalr olao hrrllcoia h,le ile rniinasebcti olmadrfr maydan' d,drr. Hile-i g:r'iyye ribirindeki hileycduban, birioi aldatacak gek,ldc yaprlao gcy diycnler olmug ire dc yanirgtrr. Dofrusu enleqrlmal ditcLale mubtag, giig olan nazrk ve inco maddc, lceyfiyet mAnagtna gcleo dakikadr'. Buna ilig, tcdbir demek olan (gaie) diyenler de vardrr. dnhi dendi. Sini yukarda (s.10, sh. 18, not 3) izah g1migtik. B5ylece kanuni ve ger'i garc m6nasrna gclen hile-i qer'iyye tibirinio bir Garp diline meseli Fransrzcaya tercemesi icap etse buna her halde , hatti defil. belki (moyen ldgate> veya csolution ldgale> yahut nihayet <exp6dicnt ldgaler demek gcre-
hususunda
veriyor : ile ayor gty telikki etmek dofru olmaz.
der. O da 9u cevabr verir: tatbik edilrr, fakat cariyeyi nikirrla alan kiile | kaydrnt zilretmesidir. Fakat buulara nazaran I onu bogamak istcmez. Bu scfor igin biistiitiio biraz daha karrgrk bir hilc aekli de gudur : | gtk."za girdigini g6rcn balilc Etru Yusuf 'd.,n Talik-r celise ilo kocasrndan ayrrlmrq ve falat I iiqiincii gareyi sorar- O dr dcrhat britur: Halilc, kcndisi ile tekrar evlcomek arzusundr olan iyi I lcfilenin sahibi srlatiyle oau dilcdigi Limscye bir aileye nreusup birkadrn buhullc meselcsini I hediyo cdcbilecrlindcn bizzat lcndi cariyesioe imkin nispetinde muhitindcn gizlemek arzusun- | dc (yani kiilenin karrsrna) hibo edebilir. Bu dadrr. Bunun hilesi gudur: Kadru itimet ettifi I takdirdc aradaki niLih lceodililinden mtnfesih mrhrem bir dostuna, geng bir kiilc satrb alrna- | olur ve halifc igin bir mfiddet intizar kiilfeti cak ,niktarda parayr hibe eder. Doatu para ile I ortadau kalkar. Qfiokn cariye hiir bir adamdan geng hii k6le satrn ahr, ondan soura bu kiile I dcfil bizzat helifcoin t | r"n'n ismi kaydedilirdi. Bu krgrna (etek> tibir adlyle dc zikredileo ikinci nev.i hrlelcre.lcargr' olunurdu. Etegin safrna vo soluna da PcygamI drr. Bu hilelero Eer'i de,nek caiz deqildir. Hil" i b.r'in toruntai, otan < Hasan ve Hiisoyin > y,,I qejiyyc fizeri*e en mufassal ma]6nrat -c.* | zrlirdr. Bazr hilyolcrde i6i*lrtrr-olarak sfil[s lbn-i Kayyim il.'Ccvzi adlr I hattiyl6 " jtsJ, -ralu.lVrl JYJ, 15".""inin yazrlelerinin ikrnci ciz'iiodo &"UlrJ. lulr tir 6 ;r> drfr da vardrr. ci:-lt1-u(.lr;Jr gI,)' er.t'Lt er+ grrlt.lr; trrl $ok saoatkirane bir surotte yaprlmrg pek (kanrrna kargr bu hile hud'adrr ve hud'a isli* | krvmetli hilyelere huausi kotleksiyon ""hiplogeriatinde haramdrr. delili kitap ve sinnetlir) lrinCe tosadif olundugu gibi mfizelerde de esasrnr teyiden "]-t i.1rll JiY" hrd;sini kavdcr., stla n rr.
diyor (Mislim.igin hud'a yapmak trel6l defild,r.] oHanefilerden Ahmet ibi B.kr il-Hazaf'ro Kitab iil.hiyel'i lmam r Muhammet ilo-i H"r.niig-$cybani'ye atfolunan Kitab.iil hiyel'e nukabil $afrile.den Ebtr Bekir Muhammct Bin-i Abdullah-iisScyrefi, Eb-iil-Hasan Muhammct Bin-i Yahya Bin Serakat iil-Amiri ve Ebu Hitem Muhammet Bin fil-Hiiseyn. iil-Kazvini, hile-i qeriyyeye miitaallik eserler yazmrElardrr. Yukarda zikrettifim lbn.i Kuyyim-iil-Cevzi, Hanbeli'di.. nTekrar tebriklerimi teyit eder ve muyaffakryyetler tomenni ederim. Muhtcrem Himide Haormefcndi
>
Ukba iginde gok muga
Btr hiledir bu hile-i
blr
oaad-i dilruba? ger.iggc galiba
Abdfilhak Hdmit
HILYE ( suretindc izab olrrnmugtu:.
Bdd-i nbaga torsunlor; Conan clleil kandcdir? Bilcnlcr habcr vcrdni cr; Canan ellcri kandcdir 7
HINT KUMA$I (.riu,:.) lHol,1 Kryrnetli mata', bulunmaz lGy, nadir ele gegen yerinde Lullanrlrr. bir t6birdir. Eekiden Hint'dcn geleo
Vc bfit6n telclcolerdc mahru! makamla okunan
kumallar hem krymetli, hem de nidir bulundufu iqin brr tibir meydana gelmigtir.
:
Vakt-t tcherde
Agtlv perde; _ Dfrstfrliim geilc
HINTO (/'i.) [.9an.J Kocu nev'inden yayh arabantn adrdrr. Son zamaolarda bu nevi a'abalara (karoga) denilirdi. Hinto Macarca bir kelimedir. Scfarctnamelerde slk srls gefet' Qiinkii cskiden rofirler aeyahatlerini bunlarla
Derman ter.d.ndir.
ll6hileri mcghurdur. Bir dc g6l0ktcn basrlmamrg rigalcsi vardrr. Bayramiyyo tarikatioin diger gubeleri de gunlardrr: Mclimiyyc, tlamzaviyye, $emeiyye, Tennuriyye, Leviyye, Celvctiyyc.
yaparlardr.
HINDI (6r- ) [^Scn.J Klgrt nevilerindcn birinin adrdrr- Hint'dc yaprldrfr igin bn adr almrgtrr. Orta dercccd'e kigrtlardan sayrbrdr.
bir tAbirdir.
HISABA qEK[tEK (ct-G
HISABI (.c.t-. I IHaI.l Mecaz yoluylc hasis, eli srkt y€rioCc kullanrlrr bir tibirdir. tama
HlNnl KALEM (f a,:') [,San.] Hindis'
scrt kamrg yrzr Ecki hattatlarca gok
tan'da yetigel iizeri benekli kalemine verilcn eddrr.
HISAB
HINDIYYE ("-r:.) [^9o/.J Kadiri tarikrti
gubelerindcn birinio adldrr.
dediyorum
>
HIN OfLU (J9r'.I.) [HaI.l Zaman adamr, -aqrkg6z, hilelir yerindc kullanrlrr bir tibirdir. Hiu ogla hin de denilir. her yerdc bir defildl. lt i t,io ile altr bin arasrnda defigirdi. Krlrg olarak ilkin yerine gtire 2000.6000 ola'ek verilcn timar, eabibinia gdstc.rdifi hizmet iizcrine rteralcki> namiyle yaprlan zamtarla erta[ilirdi. Yirmi iindue-baglryan vr yiiz bin akgaya kadar artabilcn nzeametr de o suretle yfikselirdi. Ancak sahibinin iiliimii veyahut igini brrakmasr dolaylriyle mahl0l olao timar ve zeamet ofullartua veya ba;lcalarrna tevcih olunurken namiyle artmrg olan miktar vcrilmez, yalnrz krhg miktarr verilirdi. Arada kalan ve
HOKKANIN ALTINA GITMEK {r1r-) (rt-ry-dI [Hal.] Mecaz yoluyle zararh grkmak mAnasrna gelir bir tibirdir Halk tarafradan yanhg olarak < okkanrn altroa gitmek > deoilir.
HOKKA OYNAIIAK (j,b.,.r $,) [San.] Hokkabazlrk etmek yerinde kullanrlrr bir tibirdir. HOKKA TAKIMI mak igin icabodcq
bir
(ltlu-) voya
[,Scn.] Yazr yaz-
iki hokkryr, rikdanr
ve kalom konacak yerleri olan takrmru adrdlr. Vaktiyle hokka takrnrrna 9ok itina edilirdi
Bunlar ekroriyetle uzuoca bir tepsi iistiinde
biri mfirckkcp. di!cri yazryr kurutmrya mahrus olan ve rik dcoilen ince kum koymrya mahsus iLi hoklradan ibaret olurdu. Bunlann silrh denilcu Lrrmrzr boya koymrya mahsus hokkarr bulunan iki hokka vc bir de rikdanhlarr da vardr. Pigmig topraktao srrtr veya giniden yaprlenlarr oldufu gibi altrn vc gfimfigten yaprlmrg, iizer-
leri krymetli taglarla siislcomil
olanlan dahi mevcuttu. Avrupahlar Tiirk hokka tatcrmlannr
taklit cderek bilhassa Tiirkiye igin,
porselen
hokka takrmlarr yapmrglardrr. HORASAN CERAGI
Etkaza ufra& bagtm derde Qok zaman ben dc g6t6rdfrm serdc Murg-i canc idfip Allah imdad O kafesten beni etti 6zad diyc aikiyct ediyor Son mrgra'daki kafes kclimesi horasani kavuk iizeriue kafer geklinde ganlan rarrfa iEarettir. HORASAN pOSTU (&-r,
post'a
vorilen addrr Bu post, Hact Bektag'rn
makamrdrr. Dede baba bile bu postta oturamazdr. Baha; postunda otururdu.
HORA TEPMEK (rirrr;') [.Sae.] El elc tutulup toplu olarak oyDanao bir oevi oyunun adrdrr. ltk gaEda dioi iyin mahiyetinde oynanan oyunlara horan vcyt horon dcnirdi. Koro kelimcsi dc bundandrr. Hor, hur ve Lor kcjimeleri gfiocA minasrnadrr. Hfiseyin Kizrm Bcyin nde Rumca (zoqo;) dao gcl-
digi yazrhdrr. Ne feldket
Htvatzn
1ir* ;r-ri)
[^Sol.] Ayin-i ecm
Beltalilcro mahsus t6birtcrdondir. yaprlacafr vakit <mcydan> dalci kandiller yakrlmadan, ocak fizerinde bir kaodil vey& mum daha cvvel yakrlrrdr lgtc horasan gcrafr buna dcrlerdi. Mumlan ondan ahoau gu'lo (ateg) ile yakarlardr Qeralcrnrn mumlarr yakmaL igin Lullandr$r mrrma ndelilo denilirdi. HORASANI (ilr-rr-) [Kiy.] Serpuslardan birinio adrdrr. Horasan halkrnrn giydigi baglrfa benzedigi igin bu ismi almrgtrr. .Lehge-i Osmanir dc gilbanki oLunurdu. Mcydancr ile h6creyc varrlrnca mgdancr
cloayct
i.
Yczdau, hi*rmet-i merdal- bbrik-i
mokin vc mctrin, rafay-i zemin,ic tamanr ersg-t rugan, faf,r-i dervigan zuh0rr iman, hnun'r merdan, dem-i Hazret.i Mevl6aa h0 diyclm h0> giilbankini okur ve giderdi. Canrn h6cresi i9 giin gtr olarak thpah) kalrr. Kendi de o fiq gin rarfroda bcaei za' rurct yc bca vaLit lamazdau bagka rrbeplc hiieredcn grlrmazdr. Kimse ile Lonugmaz alnlz
vr rrntulr.nl
849
mcydancr o giinlerde srk srk ahvalini tcfet demefe baElar, < Ya h0 > zikrine muvazab olan abd g0ya drrnig ki , nekais-i nrahl0katr senden selbetmek, yahut kemalit-r mahl0katt sana isnat edivermek suretiyle benim seni meth ii sena edi;imden Hazret.i Rebrrbiyyetin eeel ve 6lidrr. Zira senin kemalin andan ili vc bertcr, cel6lin andan azim vc ekberdir. Ancak kendi hiiviyyetinle' yinc kcndi hiiviyyetini rneth fi so1r edcrim. Kezalik sana ceote> lAfziylc de hitap cimem Zira bu lifz, kibri miifid'dir. $iiyte ki ,uh ,.h'0> ben bir mebliga bilig olmugum ki Hazret-i Vacib-iil-viicutta hazrr gibi imigim!, demiye kalkrgr. Anrn igio ben de kavli iizerine bir gey katmam ki bu kavlim Rabbimin zih yiae zitr ile memduh olduguna vc antn hazrct-i huzur.t mahlfikat ile ena milnasebetten 6li ve ecel bulundufuna bir ikrar.ve itiraf olsun.n lgte bu'kelime-i vihidc tacelli vo miikigefat makamlarrnda gu Gsrar-r lAtifeyc tinbih cder oldu$undau nagi, giiphe yok
bu zikr-i
ki
ili
esrar-r mezk0reye tcnbih Sartiyle, egref-iil-ezkir olmug olur.
"Be5incisi
-
Bo zikr-i gerife muvazabat,
gevk-r ilillah ifade eder. $cvk'i ilillah ise ma' kamattn elezzi vc behgeten ve saadeten ekseridir. Bunun beyanr gu veghiledir ki ecvibc irat olunagelip aocak miibabasatrn resEnderun Tarihi milellifinin de ilaret ettifi m.i edebe riayetle icragr iltizam olrrnagelmig. veghile huzur derulcrine rcsmi bir gekil vercn kel bir miiddettcoberii hoca cfcndilerden baOgiincii Sultan Mustafa'drr. Sultan Mustafa zrlarr edep daircsinden grkarak teferrit ve tl72 (1758) rrmazanrnda ulcmanrn sarayda miikibere vidisinde muaraza miiEacereye krdcrs olutmasrnl irade etmigti. yam eder oldular. lgtc bin iki yiiz on beg sellk d"rs igin fetva cmini Ebubctrir Efendi nesi ramazantnda dahi hoca Miiaip Ef endi mukarir, Nebil - Mchmet Efcndi, laray hocasr mezunlarlodan Kudsi Efendi mukarrir oldu$u Hamidi Mchmet Efendi, $eyhfiislim miifettigi haldc muhataplartodan bazrlarr vazife-i iiliilldris Efcodi, miizellcf Mehmet efendi, Knocvi elbap olan usul ve adaptan grklp ve inan-r lsmajl f,fendi muhatap idihap olunmugtur. Bi- bahc ve miinazarayr vadi-i inat ve miikibe' rinci ders olorak . l-rlt q-r; i { tj!'l L/-jlrtf,1L_, redc-TariL-i cedcle gcvirip *rrr vcahi{e vikl olan iycti okuomu;tu..Milzellcf vc ldrir Efcndilcr mffcadelc huzur-u humayuua yaLrgmryacak rurnubahass c3DaerBda miicadeleye kalkrgmrglarsa rcttc miintic:i m[lateme olmuStur.r Huzur derslcri soozamanlarda sekiz dersten da, muLarrir tarafrndan ikisi dc itzam eailmfirekkepti vc ramazantn ilk on giinde tedris migtir. cdilmelcteydi. ilk on giio zarfrndaki cuma giinBadehu bu usul miistcmir bir Adet halini al. dr. 1t80 - 1766 scneriudc dcrs igir on deLuz mec. lariqdc ders oLutulmalc ve onul haricindelci tyt
!63
TARIH DEYIMLERI VE
yemda okutulmak mutaddr. Her ders bir mukarrir ilc on beg muhateptan terekkiip ediyordu. Mukarrirler riitbclcri itibariyle ders okulurlardr. Rfitberi biiyilk ve eski olan riitbesi yeni vc kiigiik olana takaddum ediyordu. Muhataplar da riitbelerine g6re taksim, riitbeleri yiiksek olanlar takdim olunurdu., Mukarri.lcr rnuhataplar srasrddan mogihatga intihap olunurlar-
dr. Fakat bu iutihap krdern ile defil ehliyet ile idi. Muhataplar ire lcrdemleriue gire ulema araundatr kezalik mcAihatga tefrilc cdilirdi. Her mukerril ve muhatabrq riitbesi ve ders s;rasr melihstga malfim bulundu[undan derslerin erasrnr tegkil edecek surelerin metni iki iig
tebli! cdilir, gabanrn on bir mukarrire dersiude bulunacak muhataplann isimleri bildirilirdi. Buuun
ay evvel mukarrirlerc boginde de her
iizcrine mukarrirler okutacaklarr dersin metnini
okuyup hazrrlamak igin kendilerine teblig ederlerdi.
Derslcr saray salonlarrndan birinde vo iifle ilc ikindi aragrnda takrir olunurdu. Sslona biri mukarrir efcadiye, on begi de muhataplara mahgus olmak iizere on altr rahle ve her bir rahlcye birer de mioder konulurdu. Mukarrir efendioin rahlesi redef iglemeli, muhataplarrnkiler ige ceviz boyahydr. Mukarrir efendinin rninderi de muhatap efendileriskinden bir par9a biiyiikge idi. Salooda bu suretle tertibat alrndrktsn ve davetli olan zevat da birer birer geldilcten sonra hiinkir salonu teqrif buyururdu. Verilon mat0mat ilzerinc ulema.yr kiram da miiteakrben birer ihtiram selimr vererck gircrlerdi. Padigahla maiyetiodekiler o srrada ayak. ta bulunurlar ve hiinkarrn oturmasr iizerine digerleriyle birlikte mukarrir ve muhatap efendiler de mevkilerini iggal eylcrlerdi. Salon bu srrada tam alaturka bir hal ahrdr. Bir ihtiram mevkiine konulmug olan ve hiinkirrn oturma. srna mahsus bulunan koltuktan bagka saadalye vc kanapc gibi gcylcr mcvcut defildi. Sair erkAnrn oturmasr igin hcp Eiltcler konulmug buluuuyordu. Muhatap cfendilerin rahleleri mu, karrir efendinin rahlesinin saf ve sol tarafrnda vc bir kavis tegkil edecek surette konulurdu. Derste okseriya gehzadelerdon bazrlariyle vii-
ve
mabeyio erki-
ntndan madut olanlar buluourdu.
Mukarrir efen-
kelidan davctli bulunanlar
dinin taLriri umum tarafrndan kemal.i huzu' ile dinlenirdi. Mukarrir efendi derse ait tefsirden bir eserlc buna miitaallik uotalarrnr, muhataplar da kitaplannr rahle iizorine koyarlardr. Dcrs bir iki saat siirerdi. Hitamrnda da mukarrir tarafrndan muhataplara hitabcn sorutacak ruallcri bulunup bulunmadrfr sorulurdu. Riitbe
TERITILERI
itibariyle yer almrg olan muhatap efendilereu yiiksek olau ve bagta oturan zatlau baglanarak her biri srrasiyle sualini sorar ve mukarrir efendi de l6zrm gelen cevabr verirdi. Sual dersin mevzuu dairesinde sorulur, vc . ccyap da tabii o dairede verilirdi. Sualler mukarrir efendiyi miigkiil6ta diigiirecck. cehlini ortaya koyacak surette intih^p adilmez, ekseriya herkesin istifadesini mucip olacak geyler seqilir ve bu sual ve cevep hilnkir tarafrndan skifir denilinciye kadar den riitbcgi
d e v-a
m.ejterd i. Derse mukarri r
ef
endinin d uasiyl
e
nihayet vcrilirdi. Mukarrir efendiler e ceyb-i humayuudan birer miktar atiyye ile birer bohca, muhatap efendilere de yalnrz birer miktar atiyye verirlerdi. Atiyyenin miktarr ve boh-
galarrn muhteviyatr riitbelerine ve derse 96re verilmeyip hepsine miisavi bir surette ita oluourdu. Atiyyeoin rniktarr zamana gtlre tebeddiil ediyor, bohganrn muhteviyatr ise her vakit bir top guha, iki top kumag ve bir tanc galdan ibaret bulunuyordu. Hrink6r tarafrndan duanrn hitamrndao sonra mukarrir ve muhatap efendilere iltifat buyurulur ve bilhassa mukarrir efeodiler hakkrnda kadir ve haysiyetlcrine ve ilmi mcziyyetlerine g6re niivazigkAr siizler s6ylenirdi.
ikinei Abdiilhamid'in batk6tibi Tahsin paga h'itrratrnda (Abd[lhamit, Yrldrz hAtrralarr, s. 1291 son dcvirdeli huzur derslerioin cereyan tarzr h,rkkrnda gu malffmat mevcuttur: cYrldrz Sarayrnrn senelik merasiminden biri dc huzur-r hilnrayun dersleri idi. Her sene ramazsn zarfrnda sekizdefa mukarrir erendiler
huzur-r gahanedc ders
takrir ederlerdi. Her
mukarririn yanruda birkag muhatap bulunurdu. Huzur derslcri Qit L6gkiinde krraat oltrnurdu. Mukarrir. ve muhatap efendiler kendilerine mahsus mevkide vc minderler iizerinde oturur-
lardr. Onlerinde kitap koyrnak igin rahleler bulunurdu. Sultan Hamit ders devam ettigi mfiddet zarfrnda y[kselge bir mevkide ve diz giikmc vaziyctinde otururdu. Mabeyin milgiri, ikinci mabeynci, ikinci kitip, kitapgr bagr, scryaver gibi maboyu erkAiu huzur-r hiimayunda ve difer mabeynci beylerle bendegin salona muttasrl odada kezalik minderler iizcrinde ahz-i mevki ederlerdi. Bazan ulernadan, viikel6dan, mffgirandan ve damat pagalardan davet olunan.
lar da bulunurdu. BaE mabcyinci de dere strastnda oturma tarbagka
TJiNIH DEYIMLERI VE TIRIMTERI zrndaD gikAyet cttili gibidcrelerin iyi bir tarzde vorilmcdiginden bahgediyor. Liitfi Simavi bcy hatrratrndan: <Sultan Mehmet Regat han'to vc
halefinin earayrnda g6rdiiklerim, sayfa 72-73> gunlarr yazmrptrr: ' $ehzadegin ve viilcclAdan bazrlart bu vaazlara davet olundugu gibi mabeyn memurlarr vc paravana arkastudan harcm-i hiimayun daima hazrr buluourlar. Diz q6lcmedc
miigkiilit gcktigimi $evketmaap g6rdii[tnden beni derste isbat-r vicut etmckten af buyurduysa da o gcreften mahrumiyctc razr olmtyaca-
frmr arzettim. Zal-r gahano de aynr halde idi, ve miinasebot getirip: derdi. nlLi *fi"tusnailan bagka huzur humryun rnfiderrisleri ilim vc fazl ile lreeb-i tcmeyyfiz 'ctmig. rcvattan midut degitdi. Buolar vc muha. tep tibir olunin diler hocalar bir nnrf-r maheus tegkil edip mumailcyhiu gayrr higbir vaizio gelmemesi ueul-t miittehizeden oldufundan huzur mukarrirligi ideta bir inhisar geklini ahyor demekti. Tagrafi olan bu efcndilerin bazrlan Tiirkgeyi bile dfizgiin sdyliyemiyorlar. Bu hil-i esef igtimale bir gare bulunmastnr zat-r gahanc muhtelif $eyh-iil.islimlara emrettiyee de
fig reneyi m$tecaviz devam odcl bagmabeyinciligimde ihtarat.r hfimayunun tesirini 96rl medim.r
deo huzurds takrir ettiLlcri dersleri kitap haliode bastrranlsr olmugtur. Debreli Vildan Faik Efendiuin <El-mevaMukarrir
rz-iil-hisanr unvaolr cseri o kebildendir. Huzur derslerine Osmanh saltanatrnrn ronuos kadar devam olunmugtur. HUZUR MURAFAALARI (.eJ ;b(:i) [.Sqr.] Saraydaki erkek vc Ladru memur vc mfistthdcmlerin isimlerinin yazrlr'bululdufu dcfter hrhlmda kullanrlrr bir tAbirdir, Bu defterdc bcrbirinin adlarr vc vazifeleriyle beraber memleketleri vo saraya girig tarihleri de yazth
bu adla taammiimiine sebep olmuElardrr. Nihayet afrzdan rifrza yaprlan ismi qHiinkAr beSendil kalmrgtrr. Yemck kitaplarrndan birindeki tarifi q5yledir : nKilde piEirilmig patlrcanrn siit ve tereyafiyle halledileo iqi ile taskebabr tertibinde pigirileu et pargalartndan miirckLep bir taamdrr ki lcemal-i lezzet vc ncfaseti hascbiylc bu nam ile g6hret bulmugtur.> Osmanh galtanatrnra tarihe karrgtr$r giinbulunuyordu lerde tMillet belendi> denilir olmug iso de bu HONKAR DlRLlGt (&'.,:YL) IMaI.l ad tutulmamrg, oihayct sadece suretindc tarif edenler do vardrr. ttralar vc ol rrkki bulaerk ola ve yizl dfiz lktar "Bett-it-malc ait erazinin ratrabcsi
TARTH DEYTMLERI V8 TSRIIUI-8RI yahut menfaati beyt-iil-malde
haklr
bulunan
kimseyo taraf -r sultaoiden ita oluomaktrr suretindc tarif edcn Ali Haydar efendi (Tertip-us-sunuf fi abkim-ff| vukuf, $irkct-i m[rettibiyyc matbaasr, 1337, rayfa 76) gu izahatr da voriyor :
.Sultan, Bcyt-il-maldcn halckr buluriao kimseye beyt-fr|-maldcn gehriyyc ye rcneviyye olmak izere miktar-r kifaye nukut ita edebile' cefi gibi Beyt-il1-malc ait bulunan araziyi rakabesini tcmlik suretiyle dahi o Limseye bakLr miktarr vcrebilir. Nitelcim arezi-i baraciyycnin ralcabesi vc milkiyycti boyt-iil-mato kolmek [ze-
rc 6 arzrrl
haracr taraf-r rultanidco bcyt:ii! malden hakkr bulunan kimreye ita oluuabilir. Bunlara rkta' rtlalc olunur.,
dikten ronra (on iigilncfi arr-r hicridc lstaobul Heyatr, Srray Adetteri, Peyam-r Sabah, 3 kinuousani 1338) bintcri agan tstabl-r Amire hayvaolariyle husuri gayrrlar hakkrnda gu tafrilitr veriyor : .<Bu hayvaolarro idrrcri igin lrtanbul ci. yarllda birgok g"yrrlar Istabl-r Amircye te,.k vc tahsis cdilmilti. Evveli Kigrtbanc ve Alibcy kdyii gsyrrr, Veliefcudi, Qrrprcr gayrrlarr, Qatalca rancagt dihilinde Biiyiil Qekmecc giilinffn gimalinden bod' ile Kestaoelil kiiyff cahagrna krdar mtmtet olan Dolap gayrrr (Qatalea istasyonu bu Dclap fayrrlDrD orta yerine tcradiif eder.) Dolap grytrrnrD Biyfikqelcmeco g6lfine mfintehi mahallinden bed' ile Hadrmkdyt'uc mimtet (yani Hedrmk6y[ vc Qatalca istaryonlarrnrn Mlrmara sahili cibelinc tcsadfff eyliyeo) Muba gayrrr ve Kfigikgekmecc giiliinfio mffntcbasrodan bcd' ilc aimal-i grkiye imtidat eden vc $amlar k6yii altrndan geqerck ilerilcre mttcvanl olan Sazlrderc geyrn, Biiyiikdcrc vo Pagabahgesi ve civarrndali gayrrlar;
Talralardaki mckteplcr halkrn iaocri vc
saniyen B.ykoz, Sultaniye. QubuLlu, Haydarpaga
ve nakden verilerck maadast olan rekiz yfiz dok-
ren bin yetmig altr korut terseoc.i imire tahriretrne mahsup oluoma fizerc bazinc-i maliyedon Bahriye Nczaretioe havalc edilmigtir. "Ssnayi mektcbi igin bidaycten maliyeden
rcncvi bin kcse aLgadan bagta cshi lc6prii hasrlatr da tahsis oluomug isc dc bu varidat evvelcc agrlmrg olan esham kargrlr[l oldu$undan vo mcktep ioe memleketgc vc halLga istifadc oluoa-
cak cserlerden olmarr basabiyle tahsirattnrn valct ii zamaniylc l6zrm gcldigiodeu igbu varidat vc tabsisata mukabil altroct daireden hazineye iotikal cden Karalciiy haurnrn (crki borsa hanr) rehindeu kurtarrhp lciraglnrn meltebe tahsisi kararlagtrrrlmrllrr. Borsa banr o lrrada Lorando bezirgindan rhnmlg olan LrrL bin lireya mula.
bil terhin
"6;1tn;qti.
Bu para 6dcncrck rchin fek.
yaprlan Eeylerin ternin yordu.
cttigi hAsrlat ile yatr-
'TSTABL-l Alflne (.71. ;.t'-t; [.ScrJ Saray ahrrr ycrinde kullanrhr bir tibirdir. Bunun yerine "lstabl.i H[mayun,, , a rrtabl-r hir > da
ISTABLT SEHIN$AEI ("rU+: 4J-r) [Sor.] Padigahrn atlarrna mahrus ahrr yoriude kullanrlrr bir tibirdir. Buouo ycrioe rrrtabl.r imircr, da dcnilirdi. Miinavcbe
tibi olanlardan miiddot bitmeden evvel hizmetleri befenilerek ycoiden birer rene igin yerlcrinde brrakrlanlar halckrnda .ibka, mcoasrbrna
vc .mukarrerr tibirleri kullaorlrrdr.
laX.d Hlf'afl
(;.L rrr) IKtcl
Yeni
tcvcihatta bulundugu vazifcde btrakrlaolara giydirilen hil'at hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. lbka; yerindo brrakmak demektir.
l311l HUruU (.,.G rr,r) [/dd.] t'iyinleri bir veya iki seoc gibi mfiddetle mukayyot olan memurlardan g6rdiikleti hizmetten dotayr mfiddetlcrinin uzatrldrIrna dair yazrlan hiikfimlcr hakkrnde kullanrlrr bir tibirdir Bu miina. sebetle da dcnilirdi.
lnrl-l
MAKAN ALA MAKAN atrt
.l,i,.r)
(ifu O fHuk.l Bir geyi oldufu gibi brrakmaL
ukdeden mehuzdur.>
lStHl (6tt) [Fr& ] Muharrematrn mfibah oldufuna itikat cden yerinde kullanrlrr bir tibirdir. Bu itikatta bulunanlar zrndrk hfik. miindedir
lnanlyyux ( ole[r ) | Kcl.]
Her seyi
m[bah itikrt edco mezhcp taraftarlarr hakkroda kullanrlrr bir tibirdir. Bu bitrl fikri iltizam 'edeulerin bagr Nugirevan tarafrndao idam otti'rilon Mczdek adtr bir iraui idi. Hicri 430 (103S) scnesinde dogmug olan Hasan Sabbah lslirniycttcn sonra .bu mczhcbi kurmu;, Irak, lran vo Suriyo taraflarrnda yayrtmrgtrr. lbahiyyun emirlcrin, nehiylerin, begerin kudreti fistiiode oldufuuu zu'm ederler, incnnrn ycryiiziude bir peye maliL olmastot caiz giirmemak curctiylc igtirakiyyuna yakro bir meslefi tervig eylcrler.
lsfA, (tl.t) [/do.] Tiyinlcri
rMukarrep de denilen bu muamete ya mernurun m6racaatr vcyahut sadrazamrn dolrudan do!ruya
ber rcno, bir
sene mfiddetle yaprlau hemurl8rdan bu mfiddet
yeriode kullanrlrr bir tAbirdir, Buna frkrh'da , iglerindeu mfidcrrisliL yapmaL iste'
rrrx,ln orvturrnl vE rrnlurrnt ait imtihanr vcrcmiyenler .rrritr-t kaza'ts intirap ile olurlardr. Bu medrcrcyc c ibtida-i dihil r dcoildili sibi de Itlak olunurdu. mivontcr veyahut ona
-
Krouoi taraftudan Sfileymaniyc medrerc' rioio binaerndan ronra on ilci mortcboye grla' rrtan milderrirlilin ibtida'i dihil miidcrrirligi igiinci mertcberiui tegkil cdiyordu.
tBTtDA-l HARIC (6Jl 'r,-t) 1/h'.1 M.a'
rcgclerdeki fig tehsil dcreccsiadeo
ill
rncrtebe'
oin uovrniydi Buna de adr altrnda hiikImler bnlundufu sibi sonralarr , <mukataat>, cbedel-i I Ycri arazi-i cmiriyyc veya vakrf olup fizerinde tiEilr mukataasr> namlariyte ahlan senevi mu- teghas tarafrodan giftlik binasr, defirmen, ahrr, ayyen bir miktar mebligr ifadc eder. Pegin I samanhk, a!rl, maodrra ve crnsali ziraate mii-
defil, hisrlatta veya gene sonunda alrndrlrndan I taallik binalarla baf vc bahge tesis olunan dotayr <mfieeceleu dcnmcltedir. Vaktiyte bu I araziden ahnan kira hakkrnda kullanrhr bir tibirdir. mi.ieccel iicret muvazza{ haraca benzetilerek
ve <mukasemet vergisiDe miimasil olmak iizerc de giydirmek tibiri
lCaZtt (;;br) [,S"n.] itii"de ve yazrda tabsilini bitirenlere verilen gahadetname verinde kullanrhr bir tibirdir. Arapga icazet; iziu, miisaade demektir.
$ [Hu&.] Borqaltrna girmeye ehil olmryan vc fakat temyiz kudretini haiz bir kimse tarafrndan yaprlmrg olan hukuki muameleyc kanuni miimessilin sonradan muva{akat eylemesidir.
Bir i denilirdi' tasribino miltovattkrf butuoan Hattat ieazetnamel.erine 3ou arrrda i, ieazet vermil
olqo miderrise de nmficiz' deoilirdi.
lcMA' (3kl) tFr,t I L0gatta ittifek, krst,
azm m6oalattna gelen icma' rsttlah olarck bir esrrda bulu,,an lslim mffgtchitlerioin Eer'i bir
hiikfim izerine ittifak ctmclcri demcktir. Buna .icma-i fimmctr dc deoir. Akli bir bfikiim fize' rioe ittifaka vo bilinmegi yalnrz rarih naklc mtstcoit olao geyler halkrudaki ittifaka icma adr verilmez. Avamta bir gey hakkrndaki itti' faklan da icma' sayrlmaz. Bilyiik ilim Omer Nasuhi Bilmen aHu' Luk-r lslimi ye ve Istrlahat'r Frkhiyye Ka' musu' nda (lstanbul, Matbaacrlrk T. A. O. 1949' c. l, s. 164 ve miiteakrp) icmaa dair 9u tafsi-
litr
veriyor:
nl".t';
l0gatte azm, kast, ittifak minasr'
; > dcnilirdi. Uhdelerine iradoli mamuriyct tevcih olukimseler tcgrifat dairesinden rcsmi tezlcirc nan vc tegrifatgr bizzat iinlcrioc olunarak davet ile gadrazamtn huzuruna g6tfiriilffr, sadradfilerek halde irade-i reniyye ytkrok oldugu zam ayakta > efendi diye bagvcye pagaya Mcmur, lagra memurlarrndau ire hil'atr rrlrrdr. tcgrifat yamafr tarafrndao giydirilirdi. Valilik yc mutararnfhk tevcih olunan zat merkczde bulunmayrp da drEarda ise onun yerine hiilciirnet merkczindeki kapr lcethffdasrna giydirilirdi. Hil'at giydirildikten sonra hil'at giyen memur sadrazama tcaekkiir edcr ve tegrifatqr iioe diigerclc meclis-i vali reisi, hariciyc n6.,r,, cadarct mfistegan gib Bib.r ili erlinrnrn ncz.
mRlffi
_______11
harcrr dcnileo bu evait, tcgrifat haronl yermez olduklarrndan ferman da yazrlmaz oldu. Nigau harglarr dahi bilibara Hieaz demir yolu ianesinc tahris Lthndr. Fakat uhdeterine vezirlik ve milgirlik riitbcri tevcih olunanlann meogurlarrurn mcrerim.i mabrura ilc okunmarr
urulfi 1908 lnlrlibroa kadar davam etti. Mcrasim ciimlcsinden olarak vaktiylc bir usul daha vardr, O de uhdelerine Rumeli beylerbeyiligi, mirimiran vc mir-il-iimera payelcri tcvcihiylc pagahk unvanror ihraz cdenlcr, icre muameleri rkabiode tcErifat daircsioce gagiyeli at hazrrlanrr ve dcreccsine giire d6rt, seliz ve on iki ncfer kayas terfiki surctiyle ikametg6hlanna kadar alayla giindcrilirdi.
lC (e-l) [.SanJ EeLi Arap harflerinin karrulr yahut tekocli oleolerrnrn o krsrmlarrna
vcrilen eddlr. Hattatlar araonda (e : 6) nin, yahut (t-=) nin igi dcldili zaman birincinin karnr, ikiocinin dc fcTiiIrnlagrlrrdr. Nitekim
L,riil;-".8"i1 billiilmc yerinc dc "teLnF?cnilirdi. \-lC .lGlllnl (.rJLI- g-t) [Sar.] Osmanh padiEahlan rarayrnda vc hizmctindc bulunanlar halrlrnda Lullaorlrr bir tibirdir. <Endcrun a[alarrr tibiri dc bu makamdr irtimal olunurdu. hrifin
bgtlangrg
lg agalarr esar itibariyle diirt clnrftr. En. derun afalarrnra begr, raray-r hiimayun nizrn demel olaa lrapr alauydr. t(gpt_1$lggyf" .g3-b-yf : L-stbili, i d i- I I k z r m a n a r d a r#E-aTa?' dan intiLap oluourdu. Maiyctiode I
j
Ligi bulunurdu. DSrt kapr oflaor bag afanrn dofrudan doSruya maiyetindcydi ki bunlar da miftah afasr, pegkir aEasr, dine gdtiiriirdii. gerbet alrsr, ibrik afasr adiylc anrhrdr. Buolar Muvakkat hit'at giydirilmesi usulil Sultan digcrlerindeu riitbccc bfiyiilc vc Lapr alasrnrn llccit dcvrinden soora terkeditdi. l"ra ,""-i erkin-r mahsusasrodan idiler, Kapr afasr her ise Abdiilhamid'in ilk zamanlarrna tesadiif .d"n I vakit padigaha refalrat cderdi. Yalnrz padigah Kfiqnk Sait Paga'nrn ilk sadarctinc kadar idame ava gittikge berabcr bulunmadl$r gibi saraydao edilip onup tarafrndan kaldrrrldr. uzak bir nrahalle deniz yoliylo yaprlan gidigResmi tcvcihatru tegrifat d.ire"inden lcrde rarayrn muhafazasr hizmetindc kalrrdr. tezkire ilc ihbar cdilmesi do bilihara vazgegilip Kapr afahlr 0ginci Murat zamanrnda aiyahi B6b-r 6li baricindc bulunan kimscler, uhdrterioe hadrm afalarrarn lcazandrltlrrr tcfevvuk dolayrtevcih olunan memuriyet vc rfitbelere y. g"r.- | aiyle mcvl.iiri t orarg!-j6-{6z8l{e---v9 M-gay!y: rarafrill y!'[ i cyledifi anane olarak dcvam et' bulunan <Mcslernco r"-"niod""I6i tUn-il-es i diye ""siyyct camiine ilivetes inga edildi vo minare iizerioe I tigindcn bu vasiyyctc riayct cdilnrigti.'.Haziue-i I hiimayun mcrasimle agrhrdr. Hazine lcethfidasr iptida eahabeden $urcyh czan okudu.
ZT
TARTH DEYTMLERI VT TTNTMLERI
anahtan bizzat getirip hazinc lcapurndali Yavuziun mihiirii muayeoe otuoduktan soora ldlit agrhr, bu ecnada hazine ilo seferti ko[uglan hadcmelcri kaprnrn iki tarafrna dizilirdi. Hazincye yirmi otuz kigi birden girerdi,
gibi dcvlctin ihtiyagh zamaulanoda, yahut fevkalide hallerdo devletin idi macraft igin paraya lffzum g6riildiigfr lurette sadrszam ilo defterd.rrn muayyen birzamaoda iade cdilmek kayrt vo gartiyle padigaha migterolcen vcrdihleri rcnct muLabiliudc prra Muharebo
grkarrlabilirdi. Bagka suretlo ig hazincdcr prra JrTifrhasr oe i'i'[io-yoktu. Ordinaryfir Profee6r lsmsil Hakkr Uzungargrh devlet hazinelerinden bahsedcrken (Osmanlr Devl.etinio Merkcz vc Bahriye Tcakilitr, r. 362) ig hazine ite saraydali diger bazineler igin gu tafgilitl vermetctcdir : lg hazine denilen Eoderun hazinesi, hazine vekili adrrdaki bir akbadrm saray mcmurunun nezarcti altroda idi. Her sene lonunda drg hazine yani maliye hazinesinde kalan fazla para - tabii varidatrn fazla olduSu tarihlerde . ig hazioeye konulurdu. Kanuni Sultan Stleyman zamanrnda ig hazinc, mevcut pararu almadr$rodan dolayr vczir.i izam Rfistcm Paga zamaornda i9 hazinenin bir gubesi olarak Ycdikulc'de de.yeoi bir .hazine ihdar cdilmigti. Drl bazinenin parasl yetigmezse vezir.i izamrn arzr iizerioo i9 hazineden 5dffng para rlrorrdr. Bu para iki kazasler'in huzurunda vezir-i izam vc bag defterdar tarafrndan m[hfirlencn senet mukabilindc ar[arrhrdr. idi.
lC
oCtA\I (.r')l"rtfJ)
[.9ar.] Saray hiz-
mctino alrnrp dcvletin mubtelif maka;nlarroa
namzet olarali yetiglirilcn gcogler hakkrnda kullanrlrr bir tibirdir. lg oglanr Yrldrnm Bayczit zamantnda ycni tegclhfile baghyao raray hiz'
TARIH DEYIMLERI VE TIRI}TLERI
29
metlcrinde bulunmak Szere ycnigerilik igin i -kanh, yahut ona yaltrn crlcL demektir. Hatti a:"lt199!gd"" ayrrlmak curctiyle d|ma4y bir srnrf siivari askerine vcrdikleri ,ool"o"n -ffi getirilmig vc ucul ronradan yaprlan elJSlo unyanr bundan ahnmadrr. Bineenalcyh bu tibir dolayrsiyle pck fazla ileri gitmeye Lrnuolr devam ediP gitmigtir. mahal yoktur. Nitekim l{31[1!t'. ( oglan )) Devgirmelcr devlet merkezibc getirildiktcn rosrr iptida drvan't htmayune eevkolunarak bir nevi Drcns demektrr. Vezirlerle diger eLibirin de muhafaza o"dig"h srz odastnda ikeu tirer birer giirdiik' hcrfiir!n!iri miioasiplerini afast, kapr hizmetinde ronr. kullandrklan adamlartn bir krcmr ,.n bunlart 8c93rGk !arayl' Edirne cmriylo adror tagrrdr. oadigahro lbrahim Paga ve Sultanahmet'deki b"lrt"r"r"yr lq: ouunc.lst lCtihat; agafrdatci Eartlar daircsindc muulfifelcr gibi i9 ayda bir verilirdi. Elbise, ayaltkabr, ig gamstrrr ve gair ihtiyaglarr hcp saray teber olabilir : I - Bir mfiqtehit Kur'an hfik[mleriylc tarafrndan temin cdilirdi. Pck arkr bir inzrbat ve kond-ultrndz yctigtirilca $u gocuhlar{aa Peyga m berirsiiateslerinin--r*oh*+rn--ve mansuguou. nisrh vc mensuhunu, sshih ve mcvzuunu, bir itaat vc torbiycye malik idilcr. Hammer (c. 1, s. 273) tibire bakarak merfu' ve maktuun,r, mtdles ve gayr.i mfidlcttunlarrn menfur hizmetlerdc kullanrldrfrnr yaz- sini, niriir ve meqhurunu. hasen ve garibini makta ve bu usulii kurau Bayczit ile Sadrazam cerhen ve tadilen ve tarihcn zaptctmcsi. Z - Ati ilimlerlc lcnlcrdc kimil bir LudAli Paga'yr giddetle talcbih etmektedir. Hamrner miitercimi Ati Bcy'in de dedigi gibi ofhn ret vc tam bir ihata gahibi olmagr. 3 - M[gtchit, gcriat hikiimlerince yaprlYoktul' oglan; dF Ldi@' !--
30
TARIH DIYIMLERI VN TINIMLERI
vcrilmig bulunan ticaretten ! tcriat bakrmrndan minalartnt ve bunlara ait ilimleri ve bunlarrn his, im, miicmel, miifesser, hiqbir igle ufragmamasr. vo halde mazidc 4 - Hali, siizii, ahlikr I nisih, mensuh gibi aksamrnr liytkiyle bilsrn' iimmetin itiitiraza ugramamrg ve bu sayede | Kczalik : Ahkima miitaallik siinnet-i seniyyenin metinlerine, sinetlcrine, yani bunlarrn l0grvi madtnr kazanmrg bulunmast. ve hassa' ve ger'i minalartna, krstmlartna ve bizlere ne 5 - Kendisinden miinlirata dair ten biiyiik giinahlarrn suduruyle igtihar etmemi; suretle rivayet edilegelmiq olduklarrna bihakkio muttali bulunsun., olmssr. .Kezalik : i"rr,aln mevarid ve mevakiini, Din ilimlerinCen biiyle mcseleler igtiha' drna kadir olanlara miigtchit denir. Miigtehit, I yani nerelerde icma' vikr olmug bulundufunu hcr hususta tam bir ceht ile vis I kudretini I giizelce anlamtg olsuo. Te ki icmaa muhalif sarfettiktcn sonra reyi ve galip zanor her neyc I igtihada kryam etmesin. ----6[nEer oluroalorck-6iffi*ve ger6t-oni- tibi f -'K€Elik: Klyastn-vecihleri-ne b-ritnm$t"', olanlarru o veghile amel etmeleri vacip olur' I raitiylc. ahkAm ve aksamiylc, makbul ve mer' Miigtehit, bir mesetede hata etmiq olsa bile I dud delilc vikrf olsun. Ta lci yanhg kryaslara gi,inahkir olmaz, belki musap olur. Zira iosan I meydau verilmesin. ..llte imam'r Aza- ile diger eimme-i sekeodi viis ii miLtariyte mernur ve miikelleftir. Tantnmtq ilim Omer Nasuhi Bilmen denilir. kendisi <miigtehid-i mukayyet> bulunmug olur. denilir Bu miiqtehid-i mut- | sip olduguna kail bulunmugtur. Sunlara giire lak itibariyle igtihadrn ;artr, igtihadrn ehlinden i hiikiim, indallah miigtehid'in iqtihadrna tibidir' sidrr, mahelline masruf olmaktrr. Bu hususta ll;yt. olmazsa teklif-i maliyutak lAzrm gelir , cburcun tertib.i tabiisi> de-
nilmeSc baglaumrgtrr.
lOnft (;.") [ Fr&. ] Kadrnrn boganma veya 6liim sebebiyle muayyeu bir miiddet zarfrnda evlenememesi yerinde kullanrlrr bir tibirdir. Oliimde diirt ay on giiu (yiiz otuz g'in',
looer-l
giin (yiiz giin) beklenir.
E$HUR (,,!t
o*) fFtk.l Ay
hesabiyle iddet beklemek yerinde kullanrhr bir tAbirdir. BoEanma tarihinden itibaren hiir ise iiq ay, cariyc ise bir buguk ay bekler. Eghiir; gehrin cem'idir. $ehir; Arapga ay demektir.
lonnf'l HrtiIL (.1- sr") [Fr,t.] Qocuk dopurmakla biten id,let yerinde krrllanrlrr l.'ir tibirdir.
Kccasr
iien veya
boganan gebe kadr-
ntn, gocuqun do$masrnr beklemesi demektir.
lnnur"l ti ll'z (r..- ;r') [Fr&.]
I'lr,'z ile ikmal .rluoan rniiddct yerinde kullanrlrr bir tibirdir. Talik veya zat-r hayz olan hiir kadrn-
[^5o/.] Seycti Ahmet
adrdrr. Seydi Ahmet 1253 (1837) de Ziibeydc'de adh eserinde ( gubari maddesi ) oGubari" ona Mcdine'de oturmasr igin hiikiimet tarafrndan tahsisat ba$landrgrnr
fizerine diirt ay on
lrff.u.f
gin ihdad hclil
olur.
HAK (.;^.iu^r) [fte.] Bir hakkr
usutfi dairesinde yeJine getirmek yerinde kul-
lanrlrr bir tibirdir.
l&A9(.rlt-D [soi] Kalbi, safasrna kedcr kurt"t-,lk yerindc kullanrlrr bir
yereo tc;rdco
tibirdir.
ihlis; suretino izah Arepga bir kelimo olan
OsmaDi>
n'"T:;hat-r
Mesayih
>
in
izahr
e6yrcdir:
miiellifinin beyanrna gdre (c. 1, s. 225) hasebe kaza kabilinder bir dini vazifedir. Muhterip miinkcratr tahkik ederek ashablrr ciirnriisc giireJizir veya tedip-ettiEigibi yollarda gelip gegenlerin mirur ve uburuna mini halleri izale, hammallan ve sefaini tahammiilleri fcvkinde hamulc almaktan men, mail-i inhidam binalann sahiplerine o binalarr yrkmalarrnr emr ilc bu yiizden yolcular igiu vukuu melhuz tehlikeyi def, mckteplerde ve sair tilirn mehallerinde muallimlcrin gAkirdanr 9id' detle darp eylernelerini men ile beraber haklartnda ceza tertip eylerdi' Buodan maada muh' tcsip erzak, mek0lit ve megrubata da hile kartgmamastnr, nikrs cvzan ve ekyal istimal otunmasrnr mcn ctmek gibi bugiiokii belediyelerin vszifeterioden olan hususata da bakardr' Bu vazifeler fil'asrl kadrlara miitaallik vezaif ciimlesindendi. Fakat kadr'un makamtnt bu gibi igler peginde dolagmaktan daha 6li tuttuklarr igio bu iglere bakmak fizere ayrrca bir memuriyet ihdas cdilmigtir. Maamafih gerek Mrsrrdaki Fatrmiter, gerek Endiiliis'teki Emeviler zamaornda bu vazifeler alelekscr kadrlara tevdi olunurdu. Bilihara saltanat makamr Hilifctten alnrlrnca hasebc vezaifi valilere mttaallik vczaif mcyantna girdi. Endiiliis'te ihtisap vazifesine (hittat-filihtisap> denilirdi. Orada bu vazifeyi kadrlar giiriir ve yukarda sayrlan hususattau bagka bnnlar cgyaya narh da koyarlardr. Erzak vc mekfilit satan esnaftn narhtan fazla fiyatla satamamast vcya eksik bir tartr kullanamamasr igin liizumunda muhtesip tarafrndan gocuklar veya ceriyeter giinderilir, bunlarrn aldrklarr Eeyler kontrol edilerek fazla fiyatla veya eksil olarak bir gey veren olurga giddctle cezalan' drnhrdr. lhtisabrn esasr olan emir bilmaruf vc nehy an-il-miinker hakkroda birgok kitaplar yazrlmrgirr: El-hascbe fil'isl6m gibi. lhtir"p haLkrnda Tiirkgede en krymetli mal0mat Hayderi zado lbrahim Efcndt taraftn' dan (Sebil-iir-regat) da neErolunan makalelerle Osman Nuri Beyin (Osman Ergin) (Mccelle'i Umur-r Belediyc) dc (c. 1, s. 309) yazrh taf-
silittrr.
TARIH pEYtMLERt VE
TTRtMLEil
_g
Ormanlr Devloti idsri vc pr-i tcgkilitrnda I Laydcdelim: 1108 (1696) senesindc Galata kcndisindeu cvvel gelon lrlAm hfikimetlcrini I ihtirap mukataasr eminl Mchmct Ala o rGDG taklit Gttili iqin ihtieap umuruode da kendindcn I Haek6y, Galata vc tcvabii irkelclerindc Lrglafa cvvetki lstim hiikfimetlerinc iktida etmigtir. I rrptolunen kebir gefinclerden de attmrg aLgr Eiuacnaleyh hfihfimct tarafradan hcr ucreyc I rerm-i Lrglalc vc altmrgar alcae rcrm-i dtimen
kedr g6ndcrilmigsc orada bir <mubtcripr dc I tabrilinc Lryrm ctmi', gcmicilcr lccthfidariylc bulundurulmugtur' I ernafrn mutcberlerinin lrtanbul lredrtrfrna mtHaccbc vazifesini giircolorc <muhtesip> | racaatlc rgtrklarr diva tzerioe resmio atrumavoya adr verilen bstr rabasradr bulunurra yrldrz htkmii kaidc'
4I
TARIH DEYTMLERI VE
TERIMLERI
--
leri dairesiadc bcytindc ve saadiude bulunup I ccli zamanr tiyindcn ibarettir. Bir iyi giir&nahgtao relim ice nikih akdi igin mcrud bir I lcrck yaprlmasr lizrm golen zameD vatrt-i gead zamatrdrr dcnilir yc bu gertlara uyacak yrldrz- fahut valt-i muhtar voya egref raat vc ufursuz | larro vaziyct zuranr trrolr. lgte bu gibi mu- | g6rilcrek yaprlmesr icap eden zamana vakt-i harebc, scyahat vc sairo igil birtekrm muhtclif I nahr dcnitir. gartlar altrnda mesud vc Dcrbut tementar r lI bixot .- mrtl.' ,,ihtiyarat> yarat> :dr adr v.rilirverilir. verilir. birtelcrrn rltrnda m^-,,1 mclud ve *--L.-menhur lartlar rllr.Jo Rrhmctli Ahmet Mithat Efendi iililmiiodcn i raatter lraarr ve bu zamantarro heyet-i mccbirkag rg raat muasrna ihtiyarat dcnilirdi. Fekat bu ilirn laat cvvcl evvcl Dir-iig-gefaka'da verdigi bir I rDuasrna heLkludeki tcliklilcrdc konfcraarta lreDlta bun un igin iein qunlarr tctiklitcrdc ittifak ittifak g6ritemiyor. rdylemirti r, tunlan dylemigti I heLkrudeki sdrttemivor. eErzrqt-i_$,bemmed'in esas itiba:iyle de kullanrlrrdr. ihza.iye','e miibagir vc nruhztrin at
vardr,. B6yle geylere herkes inantr, krymet vcrir vc bu ilirn iifretilir ve iifrenilirdi demekle iktifa edecefim.>
ve araba masrafrndan bagka yemek' iqmeL gibi gabsi masraflar da idbal olunurdu.
lHTlyAR EL|)EN clTlIEK (dl.:-f,.r.lr ru:.1) lHal.l KenCini zaptedemerneL, hiddet vc gazaba gelmek, iradeyi kaybetmei< yerinde kullanrhr bir tibirdir. Ne ve buouu neticcsi olarak nkadrn' hk, idi. Bu yer
, tahris otunan miistevfa maagla kendilcrini idare I ederler. Zevci vefatrnda evl6dr berhayat otanI lara gelince bunlann cvlidr gehz"d" iru oooo | dairesinde, krz ise izdivacrna defin kerimesiylc i bir dairede vc izdivacrndan "oor. d. Lezalik i kerimesiyle Suttan Sarayrnda ikamet" edcrlcr. onlarrn ilk terbiyo mektebi ' mosabesindeydi. I Bunlara da emsati veghile miistevfa maallar Sarey hayatr megrutiyet devrinde de az i tahsis olunur. r gok devam etmiq isc dc bu hayatrn temcli meg. | * . v, r , daha il.t]Tt^l*,:,".i"ii,-t':":ll'.,"J ,doEru-s'u I ,"0', :"fffi1,"?::::nf;:1, lkinci Abdiilhamid'in hal'i ile yrkrlmrgtrr. , (, . "0. t I I i C-r I r . kapr Sarayr) nrn harem dairesi cidden esrar aksi tertigiz bir;,..ai. o rcorkuns, dorambash ,"f"r.,::, ;r:""T-#'b;:ri:1ffi,:ou'u"uo I odalarda, karanhk dehlizlerde ideta bir cemiyet D_IRHEII BtR CEKIRDEK ,l2rif-r) halinde ya$ryan ve isinde srk srk hazin ik,bet- L . -l"l L7:'.1 Mecaz yoluyte lere, kadrn rekabet ve desiseleriyle birsot< t io'.fr: bir tibirdir. Osmanhpel siislii yerinde ";;r ii kullirnrlrr altrnr iki dirhcm vak'alar yiiziinden hayattan bir anda rnemata gekirdek bir afrrlr$rnda otdufu igin bu tibir tahavviil "d"o bu Qerkes saraylrlarrn sayrsr o zamanlarda akrllara hayret verecek derecede meydana gelmigtir' goktu. Evvelce binlere bilif olan bu a etler tXt ELI yAKASINDA OLMAK Jr .t-r) son padigahlar zamanrnda bir hayli tenakrrs , (_:,l3,r.rl'Gli lHal.J l\{ecaz yoluyl" "hrg-ggliinCg tr. etmigti. ;i hir;.'|". holL,.' o'"r'"L 'arinJa L',t1"-,1,. l.ibirinden hakkrnr arangL-Jsddgkulenrlrr bir Saraytrlar srkr bir inzrbat altrnda, b^r"- I ,ffi usuliine tibi olmak mecburiyetinde olduklarrn. (tt:L(:t) lY:':l.Bir arahk t*"":l dan yaqm'ak ferace ile harice lrktrkl..r . ixlrlr ".tit etmig.olan e9l1]gC33-*-gle adrdrr' qgigls vanlarrnda daima > nde bunun igin qu tafsilitr veriyor , i (masura> t6,biri kullanrlrrdr.
.Q93g9!glglg$ekalanlar veya marzi.i I lflliul t)ivAl-I (.rrr.r,rr:(r) tlaal iliye muvafrk hizmetleri g6riilenler ik-baj srnr- ' Tanzir,rat'tan evvel sadrazamtarrn konaklarrnda frna terfi olunurlar. lkballer gehir halkrnca I yaptrklan divan hakkruda kullauhr bir tibir."rrn"r, t"nrnll)6-l.n odahklar kabilindeudir.-i;r. Bu divgr ikind_ X{Dazrnrlan;onra toplanBu srnrfa terfi edilmekle beraber Hanrm unva- i drgr igirr bu adr Ali tegkilitrnrn "ltnigi"'BiU-r nrnr altrlar ve artrk azad edilip saraydan ihrag
edilmekten masun kalrrlar. Fakat tebeddiil-i Saltanat vukuunda hakan-r sabrk zevcelerir,dcn evlidr olnrryanlarrnSaray-r hiimayunda ikametleri
idet-i
kadimeye mugayir oldrrgundan ,, gibilere harigte ikametgih tedarik olunaralc oraya nak-
ledilirler
ve
artrk kimse ile izdivag
edemeyip
illc gekli olarak Divan-r Hiinrayun muayyco gijnlerdc toplaudrSr zaman vezir-i 6zamlar da divanda bitirilenriyen veya arza liizum g da denilirdi. iklil; At"pg. tag, hffkiimdarlann resrni gfinlerde baglanna giydikleri murassa' serput (baEhk) dcmektir.
lf nr*t 1.t;t) [fr&.] Bir kimseyi yapmak istedigi geyi iElemele zorlamek minasrnagelen bu tibir rstrlah olarak bir kimreyi tehdit ve ihafc ile rtzasr olmaksrzrn bir ig iglemek iizete bigayr-i hakkin icbar etmektir. Biri miilci, digeri gayr-i miilci olmak iizere iki
vr rnnlurrRl
TARIH DEYIMLERI
{8
Lrsrmdrr.
I - ikrah-r miilci; 6liim veya kat'r uzuv vahut bunlardan birins miioddi olan liddetli i6"*o ilc olan ikrahtrr.
2
-
lkrah-r gayr-i miitci; diivme ve hapir
gibi yalnrz gam ve clcmi mucip olau
geylerle
vukubuhn ikrahtrr.
lfnr,n ALMAK (ili Jljl) [^Sol.] Tarikatc girdiginc dair verilen s6z yeriodc Lullanrlrr bir tibirdir. Tarikate intisap edilirlen mfirqit ittihaz olunan geyho tarikat erkAo ve idabrna riayet edileccline dsir s6z vcrildigi igio bu tibir meydana gelmigtir. ikt"r almak, ikrar vermck daha ziyadc Bektuqiler tarafruden Lullanrlan tibirlcrdeodir, *
*trflln
sl-r,xlrAm-("
u(-r u rr;
9
1-nt.1
Bir adamrn diger kimseye olau borcunu kitabetle yani yazr ile tagdik etmesi minasrna gelir bir t6birdir. Tibirin m6nasr yazr ile ikrardrr. IKRAR pOSTU (a-r.
,r;r; [,So/.] Konya N{evlevihanesinin <Meydan-r gerif> dcnilen biiyiik meydan odasr kaprsrnrn saf tarafrndaki postun adr.idi. Kaprya nazaran kargiya gelen sag kiiEedeki krrmrzr, dedegina mahsus postlar beyaz oldugu halde ikrar postu siyahtr. Halk dilinde poateki denilen post gilte gibi iistiinde oturulan koyun derisi demcktir.
lrnln VERIIEK ( ot r.r ,t,it ) [ so/. ] Silikin tekarrup ilillah niyetiyle rakabesini kimil bir mfir;ide teslim etmcsi yerinde kullanrlrr bir tibirdir. Bagka bir tirifle bir geyhe dervig oldulunu onun huzurunda s6ylemek vo ahdinden diinmiyecegine s6z vermek demektir. Mevlevi qcyhi rahmetli Remzi Efendi <Tibirat-r Mevleviyye> sinde (hususi kfitiiphanemde yazma niisha> mevlevi ikrarrnr gu suretlc izah etmigtir : Siiz[ndeu cayanlara ve dervigliktcn 9rkanlara ( peyman gilren r yani ahdini bozau denilirdi. Degerli miidekLik Ziya $ikir Bey dc "Mevlcvilik Nedir?> adlr eserindc Mevlevi tarikatrnru ikrar verme hakkrodaki usultni g6yle izah etmigtir : uTarikate girmek istiyeu bir kimsenio, tarikat monsuplart tarafrndan az golc lanrDmrl olmasr, ahlikr temiz vc mazbut olmakla beraber kalbindc de Mevleviligin minevi ve ruhani {eyzine dair bir agk ve gevk bulunmast l6zrm gelirdi. Bu Eartlan haiz olan bir kimse tarikate girmele karar verdikten sonra, dofruca .matbah-r gerif, c gider, oradali "can, lardan, nkazancr>, udolapgt), .bulatrkgrr vc sairc biriae veyahut ye- giitfirfir, laLdim
t9
< Bu iig gfin zarfinda bu migafire hie kimse chemmiyet vcrmczdi. Hetti ona, eD kiieiik bir agrnalrk bile giirtcrilmezdi. Orada; bir Ldgeyc atrlmrg liizumsuz bir egya gibi eski bir
post iizeriode boyounu biikilp oturan bu misafir, okadar biiyiik bir alikasrzlrk kargrcrnda kahrdr hi ekseriya derin bir hiizfin vc toe*firo Lapr-
lrrdr.
Fakat bfitio bunlara. ve hatti ekseriya lrasden yaprlan tahkir ve tezlillere katlanmaL lizrmdr. Qfiokfi orada geqcn bu iig g[n uefsin gurur ve kibrini krrmak iqin gegirilen ilk bnyfik imtibandr.r r dendiLten ve mukabilinde cevabt verildikten sonra ayakta durur. Fakat el gii$ls' tc, sa$ aya$rn bag parmaSrnt sol ayafrn bag parmafr izerine koyarak durur. Her selimda bir adrm ilerler, bu suretlo her kaprdan girmi; olur.
.\rE TERIMTERI
sahip vo murahibiylc rchberinin htcrcrine ge-
kilir. Artrls bu suretle ikrar verilnig, cl vc uarip alrnrp yole girilmiq olur.' ledir:
BcktagiliLtc ikrar zamaorodali telkin g6y-
.Erenler mcydauroda pir huzurunda mur$itliEc tcslim-i rrzada oldun mu? Yalan e6yleme, haram yeme, livata ve zina ctmc, elinle koyma' dr$rn bir geyi alma, giizioel hcr giirdiiliinii s6yleme, gelme, gelme.. d6nme, d6nme., Gelcnin bagr, d6aeniu mah.. Allab, Mohammcd, Ali, On iki imam, Hanedan.r chl-i beyte iman cttin kezrrre*tadere tat ba-gladrn rn r Bunun ikisini bir bilip gece ve gfindiiz giinliin' de Allah Muhammed Ali'yi mffrgidin vasrtasiyle bir bildin mi? Hak dedigimizi hak, batrl dodi-
fimizi batrl bildin mi, tarikat'r niciyedcn olup Caffcr Sadrk'rn mozhebini hck tanrdrn mr? Tevclla ve teberrayr krldrn mr? Bu ikrardau diincrrcn mahger huzurunda yiizin kara olsun mu? Altah, Muhammcd Ali, hiinlcir Hacr Bek' tag-r Veli ikrannda sahib kadem eyliye hfil'..."
Oteki tarikatlarda ikrar iyiai daha sade, tarikatru usul vc erkAnrnr tcblifden ibaretti. Ustiiear it oerdi$im ikrarm frstfrnde bcni Olmagtm megddn- r ehlullahta pegman gikcn LA
lXSln (+-r t) | HaI.J EsLi zamanlarda
altrn vcya 3tmfigc kalbetmek ve birgok hastahllart iyilegtirmek basgastna bazr madenleri
.Nihayet miirgidin 6nine gctirilir. MiirEit malik oldulu zannediteo cevher yerindc kulla' ve saf elini ikrar verecek talibin iki omuzu ara' nrltr bir tibirdir. Mecaz yoliylc miiessir kullanrlrrdr. do ycrinde Irna kor, (...r,-1t 4'tla tr't) iyttini okur ve fcvkslAde sebep bu elin denilirdi.1,212 (18 gubat 1856) ciippc ve sarrktr. Bununla beraber ilmiyye tn"o- | tarihli hatt-r hfimayun ile iltizam usuliiniin suplarrntn kryafetlerinde bazr d"gigiktikte, de I kaldtttlarak vergilerin dofrudao dogruya tahsili vardr. Orta dereccdekilcr c[opc ilc cotcaga I kararlagmrg ise de bu hatt-r hfimayuna rafmcn qrktrklarr halde fist tabakayr tegkil edcn ricit I iltizam usulii tamamen kaldrrrlamamrE, 6gar krsmt lata yahut binig giyerlcrdi. I ve birktslm rugumuo iltizam ruretiyle idaresine Eski zamanlarda gengler ve ihtiyarlar I dcvam olunmugtur. Bak: iltizamat. mest pabug giydiklcri halde son zamanlar 'o" I Kcsmczte ilttfatmt gamzen dcrandan ihtiyarlar mest krndura, ise potin lcun- | Alsun 96ndl makatoastn iltizam ile -gonglcr onlar da tarihe
karrgmrgtrr.
I
I
dura giycrlerdi. llmiyycnio, sindc yazrh, rosmi
-de
varar.
gtnlerc
cll*iyy"r
madde-
mahsus kryafetlcri
i
.Sd6i,
I varidatrn keaimc baflanmasrna verilen
addrr.
hulyyr ElcALl ( J\r !-t ) 1fin.J I lltizamat, iltizam'ro cem'idir. Itiz"m; dcvtet It-iyy" tarikrnra yfiksck tabakasroa v.ril"n I r"ridat,or, birisini, bedelini takritle 6deyeee-
addrr. Bunun yerine terkipli olarak de kullanrlrrdr. ll.iyy" meneuplarr I O.-"nlr dcvlctiuin teesaiisii srratarroda cfippe ile sokafa grktrklarr hatdc ilmiyye ricati I zaptolunau yerterin arazigi tahrir editcrek valata yahut binil giycrtcrdi. Ricaliu bir krsmr I ridat-r timar ve has namiyle sipahilerlc zaimmintan fistfincvecippe altrna kolguz haydariyc, I lcre, ominlcrc, vezirlere .arpshk, unvaoiyte
T8
TARIH DEYIMLERT YE TERTMTERI
lancak beyterino, kale dizderlariylc muhafrzla-
nuq adrylo kadirlcri mfisellem buluDan oizza cvlafina ve cmalikiner namiylc yararhklarr g6rfilen gazilcre tahsis cdileu, bir Lrrmr da chacs.r hfimayunr adrylo dcvlet ubderinde atrLonulurdu. Havass-r himayuu tramrna yazrlr yerterin I
zimler araDmaz, sarraflara m[racaatla talep ve
taLcil olunurdu. Mfiltezimler kcndilerine ihale olunan varidat.r iigriyyc vo rilsumiyyenin tahsil ve tiki. bindc iteri gidc gidc hikiimet iginde hffLiimet geklini almrglar ve dcvlet vc memlckcto vc
ahaliye pek qok feoahktar yapmrglardrr. Nihayet iltizamat usuliiniin fenahfi Nrhayet fenatrfi hcr varidat-r 6griyyc ve rfisumiyycsi vc madenleriyle iI sairesi kothfidalar vc eminler marifctiyle ta'gir I tarafqa anlagrlmrg ve Tanzimat-r hayriyye ile vc taheil cttirilirdi. Sooralarr mfizayaka bag- I beraber kimilen ligvedilmel surotiylo ona da g6rtcrcrcL paralrr giddctlc ihtiyag hirrl olmaklc I nihayot vcrilmigtir. Giilhane hattrqda bundan timar vc zeemct mablfillerinin crbabroa tevcjhi^- I bahsedilirkon ralit-r tahribiyycdcn olup higbir -haLkrnfr Fusulleroriaye-tedilmiycrekl."-J*i fvikitta semere-i nifiasr frrillmiyen-ittizamat hfimayunlann bir vcya birkag scneligi > namiyle mfiltezimlere ihalc bir adamrn yed-i ihtiyarrna ve bclki penge-i edilmoL vo bedelleri rarraflar vasrtasiylc bazi- kahrrna teslim demek olarak o dahi efcr zaten neyc ahumaL usulii tatbik edilmigtir. HattA iyice bir adam desilse hemeo kendi grkarrua zarurot fazlalagtrkga daha ilcri varrlarak buu- bakrp cemi-i harekit ve sekenatr gadir ve zularrn mukayyct bcdellerinin birkaq senelisioe lfimdea ibaret olmasiyle badezin abali-i memabir muaccelo tiyin olunarak toptan ahnmrg vc likten her ferdin cmlik vc Ludretine g6rc bir bunlar emalikiner suretiyle tiliplerine satrl- vergi-yi minarip tiyio olunarak kimseden ziyado bir tey ahnamamagrr deuilmi$ir ki mtltrr. lltir". usuliiniin baElangrcrnr Hammer iltizam usulfiofin mahzurlarr hakkrnda bundau (c. 3, c. t09) Fitih zamanrnda Rum Mehmet mfiesrir bir s6z olamaz. Bunuala beraber bu Paga'nrn sadarcti zamanl olarak kaydedcr: <Bu memnuiyyet dcvam edememig, ondan sonra tarihte zikri gegecek olan mukataa yani kurada tekrar iltizam urullniin tatbikrna baglanarak iltizam urulloiin ihdasr yioe ooun ( Mehmet Osmanlr saltanatrnru lonuna kadar bu usule dcvam olunmugtur. Paga'oro) idarcsi zamaurnda olmugtur.l lltizem orult bidaycten birkeg kalem lMADlyE KASRI ( dr.:r q:lr ) [.Sor.] hinlata mahcus olarak ballamrgken az zamanda Edirne'deki Seraylardaa birioia adr idi. igar vc aloam gibi ber ncvi varidat ve gfimriik IMALAT-T SIBYAN TABURU OL* OTITI; vo ihtieap misill0 baghca rfirumat vc imdadiyye (aty.ll' [Bai] Dcnizcilige ait sanatlann ilcrlovc cibadiyyc gibi tckalif ve ianat Limiler iltizam titmesi maksadiylc <Saoayi-i Srbyan Taburur ruretiyle ihalo olunmak kaidc halini almrgtrr. namiylc tcEkil oluaan taburdao fayda g6riilmcai Mfiltezimler bir arahk taahhitlerini ifa iizeriuc bune ilivetcn tegkil cdilcn tabura vcctmcdiklerindea hazinc hgklatrnrn ziya'dan rilcn addrr. Gengtcri saoata ahgtrrmak igin kurtanlmau igin miizayedeye konulan bir vari- tcalil edildilinden bu adr almrgtrr. data pey sirmet< istiyon mfiltezimlerin evvel lUa1,f (Jtt) [f,dc.lAruzda bir hcceyi iki bccvvel hazioece taahhfidfi ciri ve muteber bir heco sayrlacak derecode uzun okumak ycrindc earraf gdstcrmcri uizam altrla alradr. Birtakrm hullanrlrr bir tibirdir. Limrelcre ckuyruLlur deoilcn imtiyezh renetlor vcrilercl .hazinc tlrraflan' v[cudc getiril- Ah ahlim; dilindc htec-t gcflcat gok mudur? "g di. Bunlara tlruyruklu rarrriflar> adr verildi. Mrsrarndaki (Af) rn gckiligi gibi. Hazinccc lccfil olarak kabul olunabilccek Bu mrsraru tahUi 16ylc olmak lSzrm gclir: rerraf mutleka bu kuyruklu nrraflar zfimreriu. eg zd -Iim ditinde hiat-i sefkat gok mudur? Aah dcn olmalc ve bu zfimrcye' girecek sarraf iki Failitiio failitfin failitio friliin bio bcg yiiz lrurugtan on bin Luruga Ladar lmatoli hecctor ingad srrauada uzuqce berrt harct vermek ve taahhfidfinfi ifa ettiktcu sonra reucdi kondisioc iade edilecefi zamsn okunur, takti' cylorlcen iki hecc sayrlrr. crcddiyye-i tcmersiL' uuvaDlyle bir harg daha lmslcnin zlddr czihafr drr Li uzuaca okuogelirdi. tizrm llti"a*" cylemek verilmau lizrm gclea bir heccnin krsa kcsilmesi tediyo dEriyyc vc mckte olan biitiin varidat-r rfiaumiyye dcmektir. vc reirc murhanran buolarro hcfalctiylc vcriBir dc
[rit.l
Miisliimanlann iinderi mirrasrna gelcn brr tibir rstrlah olarak Hazrct-i peygamber'e niyabeteo immenin reisligini haiz olan zaI demcktir. Yalnrz c imam r da rstrlah olaralr bu mAnaya gelir.
Hak tebep halk eglcdi zatm Nizamq 6leme Sendcdir halkm frmmidi cg imam-frl-mfrclimin Ziga Paga
lman (jqr) [n[.]
lnanmak mi,nasrna gcten
bu kolirnc Acr'i rstrlah olarak , miiminc yakin hisrl olursa (im?n-r yakini>, hakkr zcvlan guhud ederse , hak ile tahakkuk cderse dcnilir. Son tg imau, ancak siil0k ile elde cdilir. Din fr imanrna hagr.cglcmigcn Hagr eder mi oatan u millctinc? Kdztm Paga
lcadrnlar igin ayrr hapiahano olmadrfrndan hapri
Yfrce wltanlar tultant ,Sencln bana din fr.iman
lizrm gclcn Ladrnlar imamrn evino g6ndcrilir,
Kaggucat
TENIU DBYI.MLERT vE TBRIMLERT
lu.lnr YOK (iv. atr-t; [Hal.]
Mecaz yo'
tariz ve muahcze ycrinde krrllanrlrr bir
luyla tibird ir.
Sana derler
Zchi
bit-i
imant goklar
cin zfrIlfinc zfrnnar
kdfr $glcrlcr
$glulcr
hata
dalcr
Fazalt
lfflnnt (nrtr) [ /aft.] Medrcse
talebeeiyle
fakirlere yemek pigirilip yedirilcn yerlcrc vcriten addrr. Tiirkgcsi (aghaucn, dcmck olan bu Arapga kelime ibaresi altrnda sahibinin adr vc 1300 llttAsr YoK (iy- .,.]Lr) [Hal.l Mccaz rakamr yazrh idi. Altrn vc giirniig otmak iizere yoluyle do$ru yazmayr bilmiyen yerinde kulla. ili uevidi. Altrnr 11 dirhem, 4 krrat afrrlrfrnda, 37 milimetre kutrunda ve 916,5 ayanuda, nrlrr bir tibirdir. giimiigfi de 7 dirhenr, 8 krrat afrrlr$rnda 37 lUL.iyA GELMEK (ar.f +)r.r) LHd.) milimetrc kutrunda ve 830 ayannda idi. AltrMecaz yoluyle siiz tutmak, siiz diuleyip iyi Da nAil olaoa giimiigd de birlikte verilirdi. halde bulunmak yerinde kullanrlrr bir tibirdir. Muharebeye mahsus olmak iizere kordelinrn Ittfi,Ayl GELMEZ (tr .,-)r,r) Mocaz iizerine altrn veya giimtgten gifte krhg, iistinyoluyle salah lcabul etmez, nasibat dinlemez de de 1332 tarihi yazrlr bir plAka ilive olunyeriodc kullanrhr bir t6birdir. muqtu. 1302 (l&96) senesinde aynr gckilde o yazr gelmcz gine Bin nasihat eylesem imldga o ye nakrglarl hdvi olarak 24 milimetre LutrunL6 da kfigilk Lrtada bir imtiyaz madalyaor daha lnrlAyl GETIRMEK. (.rl,4atl+ x,t) lHal.l yaprlmrgtrr, Millkiyc memurlarr niEanlar gibi Mccaz yoluyle tslah etmek, adam etmek yerindc resmi elbiseleriuin iizerine resmi giinlerde ve Lullaurhr bir tAbirdir. selimhlc resm-i ililerinde, askerler de her va-
lmsaf (.it-,r) [Fr& ]
Sahurdao soura
gu
igip oruca niyet verileeek zaman, orucun ger'i baglangrcr yerinde kullaorlrr bir tibirdir. lmgak; Arepga nofsini men' ye zaptttmek; pcrhizkir olmak, alrkoymak, hasistik mAoatartna gelir. Bu vakti giistermek iizere tertip cdilen takvimli kigrda dii. Olen yoldagrn yevmi- Bir cismin iki tarafrndao ycya bir halatrn her yelerinin yedi akgadan yukansrntn efrad ara' iki grmasrndan gekilmek suretiylc ferdi cczalar srnda taksimi sebebiyleydi. Ugiinciisii de > | de meghud ve mcEtur olmrya. Pes anrn daireHususi kiitiiphanemdeki miielli{i meghul j sinde harig bir gey miiteayyin olmarnagrn zat.r yazma bir < insan-r kimil o risalesinde i Hak aada zuhur-i kiilli ve tafsili znhur edip neo 9u tafril6t vardrr: zira anrn hakikatr hakikat-i eemi-i cemi-i zuhurattrr. Dahi anro satrndan kimil olan insan-r kimildir. Verese-i enbiyadrr. Her devirde bir ferd-i rnuayyendir. ix den ayrrmak igin tegkilAtr viicude getirdiS srradar bu askerin iage vc sairesi masarifine karqrlrk olmak rizere bir dc miistakil hazine tegkil ettirdi vc buna *lrad-r cedit hazinesit naml verildi.
TTRIMLERI
?,
lrad-r cedit hazinesine kargrlrk olan varinizamnamesindc au s.retle giisterilrnigti: . irad-r ccdit hazinesine Largrlrk otan varidatln diger devlct varidatr ilc kangtrnlmamasr ve hatt-r hiimayun olmadrLga birakgarrnrn bile sarfedilrnemesi yioe o nizam icabradandr. Yinc nizamnarncde alikadarlardan tekisiilii giiriileceklerin giddetle cczalandrrrlmasr da tasrih olunmug idi. lrad.r cedit hazinesinin idaresine L.2r) lMaI.l Beytiilmale ait bir miilkiin rakabesi kemakin beytiilnralin olmak iiz.e' re menfaatin sullan tarafrndan bir cihete tahsis olunmarr ycrindc kullanrlrr bir tibirdir. Bu kabildeo olan mfflkc ism-i mef'ul biinyesiyle <mir' sat> ve ctahsisat kabilindcn vaktf", yahut satlecc denilirdi. Sahih ve gayr-i sahih olmalc iizerc iki krsrmdu it"d-r sahih ; ger'an beytiilmalde hakkr bulunan bir cihete tabsis edilene, irsad-r gayr'i sahih de bcytiilmalde hakkr ol' mryan bir yere tahsis olunaoa vcrilen addr. ircad-r mhihin iptali caiz olmazdr. Aneak taraf-r sultaniden, ya sultantn izniylc di$eri ca' nibinden gurutunuu tezyit ve tenkisi gibi ta' sarrufatta bulunmak eaizdi. irsad-t gayr-i rahihin iptah caizdi. lrsat; giizetilmek dcmektir. GAYR-I SAHIH (g;c ri rLrt) LMaI.) Hazineye ait bir Lrsrm veridatrn hazine masra{larrndan olmtyan bir cihete tabsis olun' masr yerinde kullanrhr bir tibirdir. Tahsis'i gayr-i sahiuin miiradifidir. -irsad-r gayr'i rahi' hin iptah caizdir.
lnsro-I
ranlH orvh'ftrRl vn ttntutrnl SAHIH (6e ,l-.,t) [MaI.] Ha- dandr. Ata s6zleri arasrnda gegen <sakalrm krsrm varidatln hazine masraf' yok ki siiziim dinlcnsin> cimlesi, sakala o zaait bir zineye tahsis olunman yerinde manlarda verilen krymet ve ehemmiyetin d:rcbir cibetc dahil tarrna sahihio miira' cesioi g6stermefe kifidir. bir tibirdir. Tahsis-i kullanrlrr
lnslo-f
difidir. lrsad-r sahihin iptali caiz delildir. An' cak rultan tarafrndau, y4 sultanrn izniyle digeri canibinden Eartlarturn tcyit,vc tonkisi gibi tasarrufatta bulunmak caizdir.
lRSln-t VAKF (.j;, rLlr) [Pot.]
Ramiilkiin menfaattnr
ait bir filfilcmrin, hazineden isiihkalr olaa lcimseyc tayin ve tabsisi yerinde kullanrhr bir tlbirdir. Buna <mirsad), Labesi bcyt-iil-male
voyabut sadecc , deuilir. irgst ; Arapqa dolru ycl giistermek dc:nektir.
$eghirniz kend,isinl bilmede kalm$ dciz -N cide kaQ{i-Ei E;s f i s s et- i -iii a drbite * UtkAdarh Silim Siilegman
mi
w tlnlurnnt Miirrleddin hiikmii katl, miirtcddenin hiikigo islima gelinciyc kadar hapsolunmak ve
miirted mfitezevvig (zcvceli yani evli ise) vc miirtedde zat-iiz-zevg (zevcli yaoi kocah ire) beyinlerindeki nikih filhal batrl otmaktrr.
IRTIFA' ALM.A.K (;11 gtiir) lTak.l C6neEin zevil vaktinde yiikseklifiui aletlc iilqiip
tiyin
etmek yerinde kulla.
lrtifa'
almakla saat tashih
derecesini hisap ve
nrlrr bir tibirdir. cdilir.
btl,fora almalg olmas. mFhendis garh ana Mihri addap idiip kimry guatn risman Nel't
Cdr zahidi kim sahib-i trgad olagtm der mektebc gitti bfrgdn fistad olaytm der Ruhi-i Bagdadi
lnf ltr'.q,' DAIRESI (,;-oh, gu;.;r) [7o&,1 Yrldrzlarro irtifalannr tAyine mahsus olan gakuli dairelcre verilen addrr.
IRTIBAT HlZyETl (6,.r; -tL.'jt) lAsk.J Muhteli{ krt'alarro muhtelif fenni vasrtalarla haber almak igin birbirine baflanma ipi yerinde kullanrhr bir tlbirdir. Baglarrrnrg, taalluk, miinasebet minalarrna gele n irtibat-r askeri bir tibir olarak bagka bagka birliklerin birbirinin vaziyyet ve maksatlanndan haber almalarr ve bu maksatla birbirine bafh olmalarr de'
Inrlr',f' DOLABI (d.tr ruJr) {Bah.l Top moylusunun moylu mihvcri etrafrnda istenildigi kadar kaldrrmak iizere tertip edilmig digli donanrmrna bagh kollu tekerlefin adrdrr. > da aynr tertibattan ibaiettir.
Dfin
mektir.
Ktr5tF KOLU (Jri;:r -uu-.,t; Bir krt'ayr arayrp bulmak ve kendisiyle her hangi bir surette irtibatr tesis etmekle miikcllef olarak grkarrlan kegif kolu yerinde kullanrhr bir tibirdir.
lRrlsrt
l.A,sk.l
lnrlsrt
KIT'ASI (.e,<Ji !L-.,t) [,4s&.] Kendisiyle irtibat tesis edilen krt'a haklcrnda kullanrlrr bir tibirdir.
lnrlnrt
ztnclnl (arr; !u;t)
lnrlr.r'-f BAHRI (eS, rti;2rl
barometre kullanrhr-
IRTIFA'-I MATAR (J-6trrt; fKoz.l Bir
mevkide bir seue zarfrnda bir mefre murabbar mahal iizerine yafan yagmurun yiiksekligi yc-
rinde kullanrlrr bir tAbirdir.
Wde.J S6zt diieiieme-
Saatin tiyini igin kullanrlan ilete verilcn addrr. Muhtelif gekilleri bulunan bu 6lcte miiooccim-
den r6ylemek. hazrr cevaphk tarzrnda s6z s6yloyig yerinde kullanrlrr bir tibirdir. Diigiinmeden giir s6ytemekte bilbedahe,' tibiri daha ziyade kullrnrlrr. lgte ba sebepled.ir ki cl'an TArHde gok irticale tmkdn
Ziga
Paga
lnflnlo (r'.,-;l [&&,] isl6m dininden diinmek yerinde kullanrhr bir tAbirdir. Hangi dino diinerse diinsiin, isterse dinsiz olsun, d6nen crkck ise (miitted) kadrn ise <miirtedde> denir.
memleketin
[,4s4.]
rinde lcullaurhr bir tibirdir.
Uqil
Bir
suya olan ihtiyacrnrn derecesini tiyin hususunda bu irtifarn bilinrnesinin pek biiyiik dahl ve tesiri vardrr. istanbul'da yaSmurun vasati (or. talarna) irtifar 76 santimetrcdir.
Geceleyin veya orman ve anzalr arazide g6:ye ses irtibatr viicude getirmek iizere bir irtibat krt'asrnrn alaca$r zincirlcme tertibatr ye-
IRTICAL
[Bah.J
Arzrn sathr iizerindeki mevkilerle daglar veyahut sair noktalarru deniz sathrna nazaran olan irtifar yerinde kullanrhr bir tibirdir. irtif a'; Arapga yiikscklik demektir. Mevkilerle daglarrn denizden olan yiilcsekliklerini tiyin igin daha baqlca iletlerle beraber ekseriyetle
lnrlFl' TAHTASI (.e"€i' gti'.,t) [Ia&.] ler
<rpbu' tahtasr> derler.
lsgVlyyn (nr-r") Kadiri tarikatr kollarrndan birinin adrdrr. Kurucusu Eeyh lsa'ya nispetle bu adr almrgtrr. (Sadrk $ehbani) air <Mcnakrb.r Gcyliniyye> sinden naklen rahmetli (SadIk Vicdani) nin haber verdifine giire (Tomar-t Turuk-r Aliyyeden Kadiriyye Silsileoamesi, sayfa 42-431 Abdiilkadir Geylini zamanrnda lrak taraflarrnda gayet Alim bir papaz onuo zuhfirunu igiderek gelendcn gcfenden hakkroda yaptrfr Eorulturma ilc hayli mal0mat
; TARIH DEYIMIJRI VB TERIMLERI cdiodikton sonra garba dogru sefcr ihtiyariyle:
Bcn $eyh Abdiilkadir'in halifesiyim bagladrSrndan etraftna cpeyce
mfirit
demcyc
toplamrg,
bunlert onun tcrbiye ve siil0kii hakkrnda cdindili mal0mat dairesinde terbiyc etmig. ZAhircn bir kediri i"vhi, hakikatte irc mukallidi olmakla beraber hrrirtiyanlrfrna sadrk olan bu papazrn taklidi tahkik semcrcsi vermiyc baglamrg. Bagrna topladrgr krrk kadar milridi ilo bir gffn teferriig makradiyle merireyc giderek bir 9ay kcoarrna varmrglar. Qayru iibffr kegesi daha letif oldufundau o cihete gcgmek rrzusunu giisteren miiritlerine geyh da denilir. Bu vaziyetteki adamrn sh! kol tarafrna nsancaL, yahut "sancak tarafp adr verilir. amud
ISKELE BASI (.rrt a.
rn
86
TARTH DEYIMLERI VT TINTMLERI
rinin hudut divalarrndaki zorluklan selAhiyyet- J hiimayunun okunma merasiminde hazrr bulunlcrin teyidi, gayr-i mfirlim cemaatterdeu vilA- -u9 ot"o Nikomedi metropolidinin hatt-r hii|I vrl Loro ve lj.-r r-^l!.t^-:.,1^ *-L r r r -; nahiyc yet, -.1'i--lLaza idare meclisleriyle mahmayuDuD okundulctan sonia atlas keseye 1o| kemelcrde aza bulundurulmasr, rosmi evrakta nuldufunu giirfinoe ,
Huda var eglegiip goktan keramet de denitir. Buna kurucsu lsmait-i R0mi'nia adt
TARIH DEYIMLER1 \rE
88
rebep olmugtur. Makamat ve keramatiyle g6hrct bulan lsmait-i Rfimi Tosya'hdrr. Babasr Ali adh bir gobandr. Tosya'ya gelip okunrrya bagla'nrq ve oradaki Halveti geyhi Ahmct Efendideu inabe almrgtrr. Soyr vc sfilikte ilcrliyerek irgat makam,na geldigi srrada Abdiilkidir G:ylin'nin rnAnevi irgadiyle BaSdad'a giderek Kadiri taril, kcndisi igin niepot minasr
sibit
voya meslup olan geye cmiisned-iin-ileyh> denir. Hakiki, haberi, mecazi olmaL iizere ii9
tiirliidiir
r-Hakiki isnat;
mfisnedi dogrudan do!-
ruya mffsncd fin-ileyhe ienat otmcktir. 2-Haberi isnat; bir kclimenin diEer bir kolimeye raptrndan meydana gelen terkipte o kclimenin di$cri igio sdbut veya selp hfikmiinii mfifit olan isnat demektir.
3 - Mecazi isnat; miisnedi miisned-iinileyhin g,r;rrrna isnat etmeLtir. Arapga bir kelinre olau isnat ; nispet etmelc, edilmek, bir geyi bir cdama atmak yaui o gey o adamln demek miaalarlua gclir. $airigget ana itnad-t mecazigc arkar Bllmlgc ol kt haktkatlc mfiedda-gr suhan Sdmbiilzadc Vehbi
TERIMTERI
ISprUq (c+-t) [MaLl Bir nevi eahsi
verginin adrdrr. Mfisliimaolardan 22' gayr-i miislimlerden 25 akga olmalr iizere evlirindeo, bekirrndan, topraklrsrndan, topraketzradan ales-
seviyye ahurdr. Kanuonamelerle vcsikalardat denilirdi. lstaobut Kadrlrfrnu I (185i) senesine kadar megsul olmuslardrr. EsTanzimattau evvel vazifesi gok miihimai. bava I iglerlnden bagka gohrin ihtisap iglerine de ba- i naftn biitiin_ iglerine onlar bakarlar, narhr ookardr. Tanzimattan sonra bir krnm igler y"oi- | lar taJin e.derlerdi' Esnaf iglerine bakmak [zere grktrgr za' den tegkil olunan rnemurlara verildigi gibi I n]":O..tiniindo yalmahkemelerin nizami kqruluEundan sonra I ti"t olllt^" l.:".:tl:t gidcr, kadr tedip igle' nrz ser'i iglerle meggul olmugtur. I .qi|!fitutdi: 1242 (1826) tarihli ihtisap aSahSr nizamISTANsUL KADILIGMKAYI Ka' o"-"ri'd",'-.-nrir"-i sad' ali kavasta'ndan (.qf c,ul aipu Jv. r-r; [/tm.] istanb'l i il;;i-i,a,r,""*rdi konafrnda yevmiye nd_ l'Ipl Ladrhlr katiplerinden birinin adr idi' Vazife-gi I| u"tt" dtirt kavas bektcyip cfendi-i mumaileyh divaerlarrn divslarrnr Ligrda gegircrek -?' kola grkacalc oilugu giin B6b-r iliye -ooihbar ile dana gctirdifi zaptr kadrva vermck oldufu I d;tt;fi;t6-;'o;; iLi n"""",a"lo"tti kavaslar efendi-i mumai, igio bu adr almrgtr. Vakayi ; Arapga vak'alar, | ""kiz't fc, gii-iig I hidiselcr demektir,
I lcyhin iiniince yiiriiyerek iktizasrna giire ahz-u (o-:;tiJy-u-t) IST.INeUL KADISI [llm.] | Sirift ve darp ve tedip misillii hizmetlerde islstanhut'daki ger'iyye mahkemesiuin baErnda I tihdom> krlrndrgr yazrhdrr. buluuan mcmurun uuvauiydi. istanb.ul Ladrhfr I Soo zamanlarda istaobul kadrsrnru esna, Fatih Sultan Mehmet tarafrndan lstanbul'uu j frn mii."kabesi igini ne suretle yaptrfror Ahfethinden sonra ihdas edilmigtir. I met Ccvat Paga (Tarih-i Askeri-i Or."oi ". Paytaht; Istanbul vo bilid-r selise o.- i I, s. 100) 9u surette kaydetmektedir: niylc diirt daireye taksim oluumug vc bu da' I nEt rnefe verilen narhtan noksan qrkaran ircler birer kadrnrn htikmii altrna konulmugtu. I ekmekgilcr enva.r cezaya miistohak olup bazr tstanbul rattanat mcrkczinio surlar dahiliode I k"ro ,"drrr". tebdit gozerken cLsik okrnek bulunan miisellese benziyen krsmrna tesmiye I -::-.r::r.r^-:-.r^ r.6niinde ekmeksivi kula' olunur ve lstanbur kadisrnru idaresi | :::j:l':::.".::^t'jt"'" ":isrndanduvaramrhladrlrgibi lstanbul t(adrsr ., ,bulunurdu.Uskiidar, r r r.1 ,.., Galata Ft, ve Eyiip'teu F!.,. "rt,oil ibaret i:^;;-^-^;:';^; " . bril-,-'.,a."a. ise avrr avrr bi,c' u,;; l"'Tt:'l': r;::'J,::
:;i
i nT
'llil:
"tJ::ift il.
Resmi muharreratta Eyiib'e haslar yahut I mil mahsus adamlar ile gezerek terazi tutan Havass-r Refia, Galata'ya Mahruse.i Galata, J esnalla ekmekgilerden giindc beg on adamt sokakta toprak ,oi"kt" toorak ve qrmurler fl"L;;.t..,. da J. Medine-i M^Jin-_i.floL;i;., +3k;,1..:;,,1_ crmurler iizoiizcfri-' j| alAmeleinnas Uskiidar,a UsLiidar t6birleri "ra*"leinnas laorhrdr. I rine yatrrrp tabanlarrnr darbetmelc kaide-i bel-
Bin tarihlerindcn sonra istanbul kadrla- ldeydi. Anc"k cmir olan yani yegil sarrk ssran rrna da denilirdi. Sadrazam gerdar srfatiylc sefere gittigi zamanda da vezirlerden
biri istanbul'da sada-
rct kaymakamr srfatiyle keodine vekilet ederdi. Kaymakam divan skdile dava dinler ve buna g6re biikfimlcr de verirdi. Bunlara icabrnda kullanrlrnak iizere beyaz tuSralr kafrt. lar da verilirdi. ISTANBUL KEIIHASI (.r,El J.7-tLl [Gig.l Bir nevi ipekli kuma9, havsrz kadife demek olau tccmhanrn lstanbul'da yaprlanrna vorilen addrr. Avrupadao getirilcnlcrc demektir. demektir. itikif ; miirliimanhkta mcEru' bir emirdir,
V' TERIMLERI Miistahap olan
l
IO5
itikif igc ramazanrn
eon
ou giiniinden bagka vakitlerin heprinde yaprhr. Miiddeti, valti muayyeo defildir. HattA camiyc gireo kimse gcee dabi olra grkrncrya kadar itilcifa niyyet oderse orada Lal. drfi mtddet nafile eurctiyle mu'tekif olur vc camiden qrkmakla itikifr nihayct bulur. lt i cihete kaprlarr olan camilerin iglcrini yol odinmok caiz olmadrlr halde taharct ffzore gelip gogmek igin ger'i gare budur, yani itikifr niyyet cylemcLtir.
$u hiikme binacn Miirliiman ccmaatinio sevabrndan da ietilade ctmeleri igin ken' dilerine bir muhtrra olmak iizere MekLe ve Mediue Harem.i $eriflerinin kaprlara yakru bulunan direkleri iizerine (.jK:ryt a- .rir ibaresi yazrh lcvhalar anlmrltrr. Itikatto hiikimlerini uzun uzrdrya yazan Rahmetli Hacr Zibni Efcndi (Kitab-fis-savm, s. 98-110) sayrsrz olao iyilifi. igin gunu riiyliiyor: <Mu'tekif kalbini dInyadan sytrmek ve ncfsini Mevliya teslim eylemekle Kcrim olan Allah'rn kaprsroa miilizim olmug, diigman ger-
itikif
rindcn onun kalcsine srfilmrE,
hil
diliyle Rabbim
bcni meffiret etmedikgc beu bu kaprdan aynlmam demig olur.l
ITIKAFA GIRMEK ("{,4r qiscr) [Fr&.] Ramazanlarda camilerin eou ccmaat yerlerinin
perde ile ayrrlan kramrnda dfioya alikagrudao el gekip bir yere kapanarak ibadetle meggtl olmak yerinde kullanrlrr bir tibirdir. Itikfif ; Arapga bir yere kapaup ibadetlc megg0l olmak demcktir. ltik6fa girene <mutclcif> yahut (akif, denir. ltikifa gircnin diger ibadetlerde oldufu gibi niyyet ctmesi li.zrmdrr. itikif ; nezirse vficip, ramazanln son on giiniinde olursa silnnet, bunlardan bagka haller-
oldulu igiu gartlan da ona giire defigir. Vicip ve mistahap olan itilrifta zamai muay)ren olmadrfr igin ne vakit olsa Erkefin, temaatla nanraz krlrnrr bir mescit istcnildifi kadar yaprlabilir. Ramazandaki itiiginde, kadrnrn evinde bir oda veya kiigesinde kaf yirmisinden sonuna kadar oldufundan itikil niyyetiyle oturmasrndan ibarettir. itiki- onun vakit ve miiddeti muayycndir. Birinci ve hn akeamr, lartlan, eibebi, riiknii, hiikmfi, iiginci krgrmlar ararrnda bir fark daha vardrr srfatr, ad6p ve mcbasini ve miifsidat ve meh- ki o da vicip olan itikifu bir gtnden eksik zuratr vardrr. Aksamr vacip, siinnet, miitahap olamamasrdrr. Miistahap olan itilr6f ige ramaolmak iizera figtiir. lanto s*otr ou gfini olmamalc fil"r{..$r_""kit vEEp;-ii?f i!"-Gp'l;itikart,. ki nei olabildigi gibi istcnilditi kadar durulabileceli ' rine giire her vakit Jraptltr. Bunda mu'tckifin igin vaLti de, nrfiddcti de muayyen defildir. Hatti camiye giren kimse grkrncrya kadar itisiim (oruglu) olmasr megruttur. ramazanrn agr-r ahirindo yani kifa niyyet ederse orade kaldrfr miiddet n6,file Siinnet; yirmisinden sonuna Ladar olas miiddet igindc olarak mutelif olur ve camiden grkrnca itikAfr yaprhr, Qiinki Cenab r Peygambar o valcit nibayet bulur. Aralanndaki bagka bir fark da rfinnet itikifa girorlerdi. Bunda da mu'tekif rlim olan itikif ramazaoda olduSu igin mutekifio bulunur. cie ise miistehap
TARIH
100
oruglu olmacr tabii oldufu kiftr da orug garttrr.
DEYITVTLERI
gibi vicip olan iti-
itikifta halt otrn gecc ile giindiiziin iti-
kifr
oldulundan.
itikifa
giren muayyen olau
ile gfrndiizii itikil halinde gegirir. Ancalc rfinnet olan itikif drgrnda yalnrz giindfizlcri itikif etmek iizerc nczretmek sa-
zamanda gcce
VE TERIMTERI
,
ve veya <sigeli> donilir, Armade sakatlananlarr arlya ctmek igin ysprlan bala tibiri de aynr makemdr t do denilir Kabadayil- aSIr bagh, fcnalrk' tan kagrnr., iyiligi sever insanlar olduklan iqin rnuhitlcriode hiirmet g6riirlerdi. Eski baday I r
r
I
Iautt".i goU iyi Filcn deEerti *hl*"rtiilll"n"y bir yazlsroda (kabadayrlar, kilhanbeyleri, zorbalar, Yeui Sabah, 8. Ekim. 1949) kabadayrlairr giiyle arlatrr :
..i \^ a:l Allahigin olmak vc .nrjr.-'ilfirlJ, jila(-r. .re-.1i emri mucebince Allah igin ittiba'
bulunmak haysiyyetiyledir.Yolssa tilenler indallah nekadar iyi olurlarsa olsuular -\i i.l allt>
(!rL.r- t;'Ktr ;.Jj-ill
.+Jt
,.(11 c,r-t-L t*l
gtl
hffkmiiuce geqmiglerdir. Onlarrn lcazancr kcn,
-
dilerine, sizin kazancrnrz sizedir. Siz onlarrn amcllcrinden mesul olacrk defilsinizdir. Onun ::::q.glarla tefahur tekdsiir[n minasr yoktur. < !f^:i :!Ltr +. rllt > misakr mucebince ibadet ic istiane isc ancak Allah'adrr. Altah igir halLa iaue memduh ve rnomurun-bih iso de halktan
tese'il mczmumdur. Dirilerden istenmesi caiz olmtyan geylcri iiliilerden istemenin hig yat minasr verildigi takdirdc gaye mugayyadan harig ola. c&ghdan kabir ziyaretlerinio dilnya hrrsrna tck6sir ve ithdya nihayet verece[inc dc igaret edilmiE olur. Likio yukarda beyan olunduSu iizere miifessirin bu takdirdc kabir ziyareti hakiLat mAaasrna olmayp iiliimdeu kinayc olacafrnr siiylemiglerdir. Qiinkii tekisiire suret-i kat'iyyede nihayet veren iiliirndiir. Gergi bir iilii bagrnda bulunmak vc bir cenazcyi kabrc gtitiiriip defnetmck veya sonra kabrini ziyaret cylemrk hallerindc de izah olundufu vcahilo kalbi olanlara bu intibah ve tezkir hfikmii inkiEaf etmez defil ire dc bu, urnumi ve Lati olmadr$r gibi bunlar hakikatte hep iiliimiin fcr'i ve lAztmrdrrlar. Bir de bunlar murad olundulu takdirde memnu' ye mezmum de$il, kelAmrn sevkr gayeye mitcyeccih olarak vicip veya mendup olmak iktiza eder. Yaui asrl maLsad-r italiyi beyan ile zecr ii tcvbihtcn ziyrde ziyarit-i t ubure sevl demek olur. Fakat bu hadd.i zatrndi giiiJ bi' -aii i-tiiLla-Teraber, -E[n-__dan gouralci < !f,r ilc zecrc muvafrL olmaz. Qiinkfi aevL icabrnca kelimra memnu zecri dolrudaa dogruya ziyarete mtiteveccih olmak lizrm gelir. Bu iac tcna{i vc tcnakuz olur. Bundan anlagrlrr ki kelAmrn mArila lehi ziyareti hubur dcfil ilhi ve teLisfir ile tevbihtir. Kelimu mcmnu zccri. dc ona miiteveccihtir.
u6
TARIH DEYIMI.ERI YB
Evvolki vecihlordc ire tekdstr icin olan mez. mum ziyarot-i kubur movzu-r bahis oletaL gaye, mugayyada dlhil oldufu igin bu mabzur virid olmadr[r gibi gayo, mugayyadan, m6sika lehten harig olmak iizcrc movt mAoagrna oldufu takdirdc de varit olmaz ve meal gu olur: Tekdsiir sizlcri 6yle igfal ctti !i ta caulannrz grkrncrya, tenlcriniz .kabirlcrc girinciye kadar. < y(, it 6yle degil, rakrn 6yle kabir ziyarctinc vartncrya kadar tckistr vo tofahur ile oyalanmaytn, soou kabrc varan, diinyada chom olan vazifcyi unutup da bog, flni pylcrlc cflenip oynamak, tekistrle mifrurlanmalc, akrllr olanlara ya-
TTRIMTERI
bir surotte kabza ile bag parnra$ro beynino vaz oluna lci tir g{izar ederken ucuoa igabot ctmiyo.t
Yinc okgulufa ait eserlerdclci
izahata
nazaran tutugu bagka bagka gekillerde tarif edonler vo yayt tutanler vardtr. Hatti yaz ve krg mevsimleriue 96ro farkh olmasr lizrm geldigini ileri rfircoler mcvcuttur, Kabzaya bu kadar ehemmiyyct verilmesi tutugun atrg iize-
rindeki tesiriodeu ileri gelmektcdir. cKabza bcg parmalla her ne Ladar kavi tutulursa kuvvetini eline^rqrfa mecb.rriyyetle gestc dahi k u v vlt g i p t-t5 -'-ii^a a t Io k fi 9 a d - r tEf,-ay y ii z" " lcrgmaz. > ve gedit olup tirin meozil-i maksudo vusulfinii GeI terl kabrimdc dur bir ldhza eg aimin bedcn mucip olur. Zira kavs kabzadan tarif olunan veghile kavi tutuldukta gile cevanib-i erbaaya Nurdcn bir sero dikmigler kryao etsfrn gdren (diirt Avnl tarafa) meyletmeyip giiyle miistakim olur mimer gaLulii ile bakrlsa bir tarafa inhiraf KABL.EZ-ZEVAL (JrrJ,Jt) [^dsf.] Gecc ki vo gilenin inhirafrna ve istikametihissolunmaz yanlndan baglayrp ve gece yarrstndan zevalo sebeptir. Qile rnfinharif yumruk nc tutmak 12 ve zevaldan gcco yartsloa 12 saat olarak sebep olur. Tarif oluoau fesad-r tire olunca hasap edilcn ginlu gece yartsrodan zevale kaaltrndao parmaklarla Lavi vcAhile mugambe dar olau yansr ycrinde kullaurlrr bir tibirdir. meyilli cepheye olup tir siperdo yay tutulmazsa Zevaldcn cyvel demektir. Zeval; giinegin guruba olmast mcyilli mcmduh ise de dikilir. Yumruk meyli demek oldugu igin kabl-ez-zeval giineEin pck yattp mcyilli olunca tir sipere pek zemine guruba meylctmodon cvvelki zamau demek mini Sol yani olur. tarafa meuzilc siiriinmekle olur. kabza tarafrna yumruL ilc aipcrin meyillemesi KABZA (.4) tO,t.l Yayrn arka krsmrnrn l6zrm iken ooun da ziyadc meyilli olmasr tirin sol elio ayariylc tutulan yerino verilen addrr. kabzaya srkrlmslna scbep olur vo yakrn kcsArapga Labz peage ilo tutmaL, kabza da clle tirmenin alimati olau tirin sipcrdo gest taratutulaa yor dcmektir. Yayrn tutulma usulii frna pertavr gtragrnda meyillomcsi memduhga vardrr. Hatti bu usul elin vc permaklarln biiise de ziyaderi rnozmum olur ki tirin tarik-r ynt demck rureliyle firtad aol eliylo tuttu$u mugamba alttldao onlarla dahi Labzeyr Lavicc yayr gikirde tcrlim odcr, likirt dc 6ptiiLteo tutup salivat parmafr da orta parmak fistffne sonra iirtadrn tarifi veghile tutmak ruretiyle gevirip kavice tutula, Bir surcttc ksvis tutula iig kcre gckerdi. Olcaulufun icabettirdili vukuf vo malimatr Li Lrbza firtfiodon ru d6kfilse 6yc-i dcrto (oliu ettiktcn, atttfrar vurmak, okunu dolruz parmafrn ucu cldc orta ctmiyc ve ayarrna) rirayot I
F
tu TARX{ DBYIMIERI \TE TERIMIERI yffz kcze kondurmak iktidarrnr
kazandrlitan
ronra Eikirde fistadr tarafrndan kabza vcrilirdi. Kabza almak dcnilcn bu mficaado mera. simle iera olunurdu. Kabza alacak olan kimse n$"yh- ill - Meydan> ($imdiki tibirle kuliip
rciai ) ro izniylo yantuda iirtadr vc kendiginin ok attrlrna ve ettllru hedofe isabet ettirdiline gahadct edoccklerlc birlikte ok mey-
danrna grkar, orada
attrlr
oklarla rfisuh ve
meleke sahibi oldugunu ispat cdordi. Kabza alacaLlar gok ise hcpsi ayni curctle ok atarlardr. Ok atma igi bittikten sonra yemek yenirdi, Yemek bitince meydan odastna gcgiiir, odada Ecyhtcn baEka tirendazlar da Lrdcmlerine giiro yer iggal ederlcrdi. Kabza tiliplcri geyhin ya-
nroda bazlrlanmrg olao ehramlara srrasiylc otururlardr. Bunun fizcrinc veLilharg t6lipleri srrariyle chramdan kaldrrrr, geyhin 6n0no 96tiriirdfi. Kargrunda ayakta duran t0libe mey-
r1?
cllerini iiperdi. bir dua ile merasime son verilirdi.
mankeglerin urasiyle -,-.-_--:t
KABZA 6$IRMASI
Nihayet
(..,L-rjl +:j)
[San.]
Krtrq kabzalattit-Jlif,figman riI6hrndan lcoruma! igin aaprn iirttno kiiprfi gellindo yaprlmrg ve clin ffzoriodeu aflrnn. bir gelildc Lonulmuq olan sipere verilcn addrr. Buna .kabza @! do dcqilir.
(.r'r +-:t) [O&.] Ana- KABZL AIUAK tuEro, ,ot.rlq dofru rtrl,p drq"r,yi aig"iaf hakkrndq kullanrlrr bir tibirdir. Okun ana-lggr atilrnasrna *gnr3fialF),,o"-t"9ri-!"gr-
-dg{fg na dolru atrlrp okun drgarrya dfigmcri halinc d" .f6it*"Ttl-u denilirdi. 1.
KABZA BOCAZI (6JVI (:t') [O&.J YI. yrn -ral ile kgb".of" bjrh*ifi ycrc vcrilcn addrr. Buna de deoilir.
daa geyhi <Sen tilib'i kabza mrsrn?> sualini sorardr. Tdlip cevap makamrnda tcmenna cderdi. Bunun iizerino yine Eeyh dc (Millct Kfitfiphaneri Yazmatarr,
h
TARIH DEYIMLEN VE TIRIMLERI Kavanin Krlmt, No. 37, s. 53) 9u suretle giistcrilmcktedir:
j |
| |
TIRIMLERT
IA3
-%
ve namiyle yadederlerdi. Bunirnla beraber Osman-
hlar tarafrndan r igin guolarr kaydediyor:
