Historia filozofii: Tom1 Grecja i Rzym

HISTORIA FILOZOFII TOMI

Grecja i Rzyrn

+ PAX +

HISTORIA FILOZOFII TOM I Grecja i Rzym TOM II Od Augustyna do Szkota TOM III Od Ockhama do Suareza TOM IV Od Kartezjusza do Leibniza TOM V Od Hobbesa do Hume'a TOM VI Od Wolffa do Kanta TOM VII Od Fichtego do Nietzschego TOM VIII Od Benthama do Russella TOM IX Od Maine de Birana do Sartre'a

Frederick Copleston

HISTORIA FILOZOFII TOMI

Grecja i Rzym

Przełożył Henryk Bednarek

INSTYTUT WYDAWNICZY PAX, WARSZAWA 1998

Tytuł oryginału A History of Philosophy Volume I Greece and Rome

© Copyright by the Trustées for Roman Catholic Purposes Registered © Copyright for the Polish translation by Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1998

Okładkę projektowała Aldona Dawid Redaktor Wanda Grajkowska Ewa Burska Redaktor techniczny Ewa Dębnicka Korekta Zespól

ISBN 82-211-1050-9 ISBN 83-211-1219-6

INSTYTUT WYDAWNICZY PAX, WARSZAWA 1998 Wydanie I. Ark. druk. 38/16 Skład: IW Pax Druk i oprawa Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza Cieszyn, ul. Pokoju 1

WSTĘP

Istnieje j u ż t a k d u ż o historii filozofii, że — j a k się zdaje — konieczne jest wyjaśnienie, dlaczego d o d a j e m y jeszcze j e d n ą d o ich liczby. G ł ó w n y m m o t y w e m n a p i s a n i a tej książki, k t ó r a m a s t a n o w i ć t o m pierwszy całej historii filozofii, było d o s t a r c z e n i e k a t o l i c k i m semina­ r i u m d u c h o w n y m dzieła, k t ó r e b y ł o b y bardziej szczegółowe i m i a ł o szerszy cel niż p o d r ę c z n i k i , j a k i m i się zwykle posługujemy, i k t ó r e j e d n o c z e ś n i e p o k u s i ł o b y się o uchwycenie logicznego r o z w o j u i wzajem­ n y c h p o w i ą z a ń s y s t e m ó w filozoficznych. Istnieje co p r a w d a kilka p r a c d o s t ę p n y c h w j ę z y k u angielskim, k t ó r e (różniąc się od n a u k o w y c h m o n o g r a f i i o g r a n i c z o n y c h tematycznie) dają n a m o b r a z historii filozofii i erudycyjny, i filozoficzny, j e d n a k ż e p r e z e n t o w a n y w nich p u n k t widzenia jest czasami b a r d z o o d m i e n n y od m o j e g o i nie d o s t o s o w a n y d o t y p u s t u d e n t a , j a k i e g o m i a ł e m n a m y ś l i , pisząc tę książkę. W s p o m i n a n i e w ogóle o „ p u n k c i e w i d z e n i a " , kiedy się m ó w i o historii filozofii, z a p e w n e w y w o ł a p e w n e zdziwienie, j e d n a k ż e p r a w d z i w y historyk nie m o ż e nie przyjąć j a k i e g o ś p u n k t u widzenia, nie zająć j a k i e g o ś stanowis­ k a , p o n i e w a ż przy r o z u m n y m s z e r e g o w a n i u f a k t ó w m u s i się k i e r o w a ć j a k ą ś zasadą w y b o r u . K a ż d y s u m i e n n y h i s t o r y k będzie co p r a w d a usilnie się starał być o b i e k t y w n y i będzie u n i k a ł wszelkiej p o k u s y n a g i n a n i a faktów d o z góry powziętej teorii lub p r z e m i l c z a n i a pewnych f a k t ó w dlatego, że nie służą p o p a r c i u z góry przyjętej koncepcji. Jeśli się j e d n a k p r ó b u j e pisać historię bez żadnej z a s a d y w y b o r u , t o m a m y w ó w c z a s d o czynienia ze zwykłą k r o n i k ą , a nie p r a w d z i w ą historią, ze zwykłymi ł a ń c u c h a m i w y d a r z e ń czy p o g l ą d ó w p o z b a w i o n y m i myśli przewodniej i k o m e n t a r z a . C o p o m y ś l e l i b y ś m y o człowieku, piszącym n a t e m a t historii Anglii, k t ó r y kwestię u b i o r ó w królowej Elżbiety t r a k t o w a ł b y t a k s a m o j a k klęskę hiszpańskiej A r m a d y i k t ó r y nie podjąłby żadnej sensownej p r ó b y u k a z a n i a , j a k d o s z ł o d o owej p r ó b y sił, j a k i e w y d a r z e n i a d o niej d o p r o w a d z i ł y i j a k i e były jej rezultaty?

6

WSTĘP

P o n a d t o w p r z y p a d k u historyka filozofii jego osobiste poglądy filozoficz­ ne m u s z ą w p ł y w a ć n a w y b ó r i prezentację f a k t ó w lub przynajmniej n a akcent, j a k i kładzie n a p e w n y c h faktach czy a s p e k t a c h . W e ź m y prosty p r z y k ł a d . Z d w ó c h h i s t o r y k ó w starożytnej filozofii i j e d e n , i d r u g i m ó g ł j e d n a k o w o o b i e k t y w n i e p r z e s t u d i o w a ć fakty, n a p r z y k ł a d historię p l a t o n i z m u i n e o p l a t o n i z m u , j e d n a k ż e jeśli j e d e n z nich jest p r z e k o n a n y , że „ t r a n s c e n d e n t a l i z m " jest j a w n ą niedorzecznością, a drugi m o c n o wierzy w rzeczywistość t e g o , co t r a n s c e n d e n t a l n e , t r u d n o byłoby sobie w y o b r a z i ć , że ich przedstawienie tradycji platońskiej będzie ściśle takie s a m o . O b y d w a j m o g ą referować o b i e k t y w n i e i sumiennie myśli p l a t o n i k ó w , lecz pierwszy p r a w d o p o d o b n i e będzie n a p r z y k ł a d kładł niewielki nacisk n a n e o p l a t o ń s k ą metafizykę i będzie p o d k r e ś l a ł fakt, że u w a ż a n e o p l a t o n i z m za s m u t n y k o n i e c greckiej filozofii, za stoczenie się w „ m i s t y c y z m " czy „ o r i e n t a l i z m " , drugi zaś m o ż e p o d k r e ś l a ć synkretyczny aspekt n e o p l a t o n i z m u i j e g o znaczenie dla myśli chrześcijańs­ kiej. Ż a d e n z nich nie wypaczył f a k t ó w w sensie p r z y p i s y w a n i a filozofom opinii, j a k i c h nie podzielali, czy zatajania p e w n y c h ich d o k t r y n lub z a n i e d b y w a n i a c h r o n o l o g i i a l b o logicznych związków, ale m i m o wszystko ich o b r a z y p l a t o n i z m u i n e o p l a t o n i z m u będą p o n a d wszelką wątpliwość r ó ż n e . S k o r o t a k się rzeczy mają, nie w a h a m się rościć sobie p r a w a d o p r z e d s t a w i e n i a p r a c y n a t e m a t historii filozofii z p u n k t u widzenia scholastycznego filozofa. Byłoby z mojej strony zarozumiałością i głupotą przeczyć, że z p o w o d u mojej niewiedzy p r a c a ta m o ż e zawierać błędy i m y l n e interpretacje, s t a n o w c z o j e d n a k twierdzę, że starałem się być o b i e k t y w n y , a z a r a z e m iż t o , że dzieło swoje pisałem z o k r e ś l o n e g o p u n k t u widzenia, wyszło m u raczej n a k o r z y ś ć niż o d w r o t n i e . T a k i e podejście p o z w a l a p r z e d s t a w i ć zgoła spójną i sensow­ ną relację o tym, co w p r z e c i w n y m razie m o g ł o b y s t a n o w i ć zwykłą m i e s z a n i n ę niespójnych opinii, niewiele lepszych od baśni. Z tego, co powiedziałem, p o w i n n o w y n i k a ć j a s n o , że pisałem nie dla n a u k o w c ó w czy specjalistów, lecz dla s t u d e n t ó w p e w n e g o t y p u , którzy w większości zaznajamiają się p o raz pierwszy z historią filozofii i k t ó r z y studiują ją równolegle z systematyczną filozofią scholastyczną, p o ­ święcając tej ostatniej większą część swego czasu. D l a czytelników, k t ó r y c h m a m p r z e d e wszystkim n a u w a d z e (choć ucieszę się, jeśli m o j a książka o k a ż e się u ż y t e c z n a również dla i n n y c h ) , mniejszy byłby p o ż y t e k z serii u c z o n y c h i o r y g i n a l n y c h m o n o g r a f i i niż z książki, k t ó r a o t w a r c i e p r z e z n a c z o n a jest j a k o p o d r ę c z n i k , lecz k t ó r a m o ż e w p r z y p a d ­ k u n i e k t ó r y c h s t u d e n t ó w służyć za zachętę d o s t u d i o w a n i a oryginalnych t e k s t ó w filozoficznych o r a z k o m e n t a r z y i t r a k t a t ó w im poświęconych

WSTĘP

7

przez głośnych u c z o n y c h . Usiłowałem p a m i ę t a ć o t y m , pisząc tę p r a c ę , gdyż qui vult finem, vult edam media. G d y b y więc w p a d ł a o n a w ręce k t ó r e g o ś z czytelników d o b r z e o b e z n a n y c h z literaturą poświęconą historii starożytnej filozofii i ten k t o ś p o m y ś l a ł b y sobie, iż ta o t o myśl o p i e r a się n a t y m , co powiedział n a ten t e m a t B u r n e t czy T a y l o r , t a m t a zaś n a tym, co powiedział Ritter lub J a e g e r a l b o Stenzel czy Praechter, niech m i w o l n o będzie m u p r z y p o m n i e ć , że sam być m o ż e d o b r z e o t y m wiem i że nie m o g ł e m p r z y j m o w a ć bez n a m y s ł u o r a z zgadzać się bezkrytycznie — z t y m , co owi uczeni twierdzili. O r y g i n a l n o ś ć jest z pewnością rzeczą p o ż ą d a n ą , kiedy znaczy o n a o d k r y c i e jakiejś p r a w d y d o t y c h c z a s nie o d k r y t e j , j e d n a k ż e p o g o ń za oryginalnością dla samej oryginalności nie jest właściwym z a d a n i e m h i s t o r y k a . Z chęcią więc uznaję m ó j d ł u g w o b e c ludzi, k t ó r z y przydali b l a s k u brytyjskiej i k o n t y n e n t a l n e j n a u c e — ludzi t a k i c h , j a k profesor A . E. T a y l o r , Sir D a v i d R o s s , C o n s t a n t i n Ritter, W e r n e r Jaeger i inni. W rzeczywistości j e d n y m z p o w o d ó w n a p i s a n i a tej książki jest t o , że n i e k t ó r e podręczniki poświęciły niewiele uwagi w y n i k o m współczesnej k r y t y k i specjalistycz­ nej. D l a m n i e bardziej z a s a d n y byłby zarzut, iż k o r z y s t a ł e m z takich źródeł w s p o s ó b niewystarczający, niż to, że n a d m i e r n i e się n a nich oparłem. Serdeczne p o d z i ę k o w a n i a należą się Encyclopaedia Britannica za pozwolenie p o s ł u ż e n i a się d i a g r a m a m i wziętymi z a r t y k u ł u o Pitagorasie (w w y d a n i u 14) T h o m a s a Little H e a t h a ; P r o f e s o r o w i A . E . T a y l o r o w i (i P a n o m M a c m i l l a n o m a n d C o . , L t d . ) za ł a s k a w e pozwolenie tak s w o b o d n e g o w y k o r z y s t a n i a j e g o szkicu o f o r m a c h i liczbach u P l a t o n a ( p r z e d r u k z Mind in Philosophical Studies)', Sir D a v i d o w i Rossowi i P a n o m M e t h u e n a n d C o . za uprzejme pozwolenie przytoczenia ich tabeli n a t e m a t c n ó t m o r a l n y c h według A r y s t o t e l e s a (z Aristotle, s. 203); spółce G e o r g e Allen a n d U n w i n , Ltd. za p o z w o l e n i e z a c y t o w a n i a fragmentu z angielskiego p r z e k ł a d u p r a c y p r o f e s o r a N i c o l a i a H a r t m a n n a Ethics i w y k o r z y s t a n i a zamieszczonego w niej d i a g r a m u ; t y m s a m y m W y d a w ­ c o m o r a z D r . O s c a r o w i L e v y ' e m u za z a c y t o w a n i e p a r ę razy z a u t o r y z o ­ w a n e g o angielskiego p r z e k ł a d u dzieł Nietzschego ( k t ó r y c h w y d a w c ą jest D r Levy); P a n o m Charlesowi Scribnerowi i S y n o m ( U S A ) za pozwolenie zacytowania przekładu h y m n u d o Z e u s a a u t o r s t w a K l e a n t e s a , d o k o n a n e ­ go przez D r . J a m e s a A d a m a (z H i c k s a Stoic and Epicurean)', Profesorowi E. R. D o d d s o w i i S.P.C.K. za pozwolenie s k o r z y s t a n i a z p r z e k ł a d ó w znajdujących się w Select Passages Illustrating Neo-platonism (S.P.C.K. 1923) o r a z P a n o m M a c m i l l a n and C o . , L t d . za pozwolenie c y t o w a n i a z R. L. N e t t l e s h i p a Lectures on the Republic of Plato.

8

WSTĘP

O d e s ł a n i a d o filozofów p r z e d s o k r a t y k ó w czynione są według piątego w y d a n i a Dielsa Vorsokratiker (w tekście D . ) . N i e k t ó r e fragmenty przełożyłem s a m , a w innych p r z y p a d k a c h w y k o r z y s t a ł e m (za u p r z e j ­ m y m p o z w o l e n i e m P a n ó w A . a n d C. Black, L t d . ) angielski p r z e k ł a d zamieszczony przez B u r n e t a w j e g o Early Greek Philosophy. T y t u ł tego dzieła s k r a c a m w o d n o ś n i k a c h j a k o E.G.Ph., a Outlines of the History of Greek Philosophy Zellera — Nestlego — P a l m e r a p o j a w i a się n a ogół j a k o Outlines. S k r ó t y t y t u ł ó w d i a l o g ó w P l a t o ń s k i c h i p r a c Arystotelesa p o w i n n y być wystarczająco j a s n e . P o pełne tytuły i n n y c h p r a c , d o k t ó r y c h o d s y ł a m , należy sięgnąć d o trzeciego „ D o d a t k u " n a k o ń c u książki, gdzie są o b j a ś n i o n e wszystkie s k r ó t y . W d r u g i m „ D o d a t k u " wymieniłem kilka p r a c , niejako je r e k o m e n d u j ą c ; czynię t o j e d n a k p o p r o s t u dla praktycznej w y g o d y tych s t u d e n t ó w , d l a k t ó r y c h p r z e d e wszystkim p r z e z n a c z a m tę p r a c ę . K r ó t k i e j listy książek nie zaszczycam tytułem „Bibliografia" i odżegnuję się od j a k i e g o k o l w i e k z a m i a r u d a w a n i a bibliografii z tego p r o s t e g o p o w o d u , że c o k o l w i e k zbliżonego d o pełnej bibliografii (zwłaszcza gdyby uwzględniała, j a k być p o w i n n o , wartościowe artykuły w periodykach naukowych) byłoby tak ogrom­ n y c h r o z m i a r ó w , że niemożliwe b y ł o b y włączenie całego m a t e r i a ł u d o tej książki. P o bibliografię i przegląd źródeł studiujący m o ż e zwrócić się n a p r z y k ł a d d o U e b e r w e g a - P r a e c h t e r a Die Philosophie des Altertums.

SŁOWO WSTĘPNE A U T O R A DO WYDANIA PRZEJRZANEGO

Z w r a c a m się ze słowami p o d z i ę k o w a ń d o W i e l e b n e g o T . P a i n e ' a , SJ, W i e l e b n e g o J. W o o d l o c k a , SJ o r a z L e k t o r a O a t e s a n d W a s h b o u r n e , L t d . za ich cenną p o m o c w k o r e k c i e b ł ę d ó w d r u k a r s k i c h i innych p o m y ł e k znajdujących się w pierwszym w y d a n i u , a t a k ż e za ich sugestie dotyczące ulepszenia indeksu. D o t e k s t u w p r o w a d z o n o nieznaczne d o d a t k i , za co biorę całkowitą o d p o w i e d z i a l n o ś ć .

Rozdział

I

WPROWADZENIE

I. D L A C Z E G O W A R T O S T U D I O W A Ć H I S T O R I Ę F I L O Z O F I I ?

1. N i e m o ż n a n a z w a ć „ w y k s z t a ł c o n y m " k o g o ś , k t o nie m a żadnej wiedzy o historii; wszyscy z g a d z a m y się, że człowiek p o w i n i e n c h o ć t r o c h ę z n a ć historię własnego kraju, wiedzieć o j e g o politycznym, społecznym i e k o n o m i c z n y m r o z w o j u , j e g o literackich i artystycznych osiągnięciach — lepiej, oczywiście, w szerszym k o n t e k ś c i e historii europejskiej, a w pewnej mierze n a w e t p o w s z e c h n e j . Jeśli j e d n a k m o ż n a oczekiwać od w y k s z t a ł c o n e g o k u l t u r a l n e g o A n g l i k a , że m a pewną wiedzę o Alfredzie Wielkim i Elżbiecie, o C r o m w e l l u , M a r l b o r o u g h i N e l s o n i e , o najeździe N o r m a n ó w , reformacji i rewolucji przemysłowej, p o w i n n o c h y b a b y ć t a k ż e czymś oczywistym, że p o w i n i e n wiedzieć coś o R o g e r z e Baconie i D u n s i e Szkocie, o F r a n c i s z k u B a c o n i e , o H o b b e s i e , o L o c k e ' u , Berkeleyu i H u m i e , o J. S. Millu i H e r b e r c i e Spencerze. I d ą c dalej, jeśli oczekuje się od w y k s z t a ł c o n e g o człowieka, by nie był zupełnie i g n o r a n t e m , kiedy m a się n a u w a d z e Grecję i R z y m , jeśli wstyd by m u było p r z y z n a ć się, że nigdy nie słyszał o Sofoklesie i Wergilim i nie wie nic o p o c z ą t k a c h europejskiej k u l t u r y , r ó w n i e d o b r z e m o ż n a oczekiwać, iż wie o n coś o P l a t o n i e i Arystotelesie, d w ó c h największych myślicielach, j a k i c h z n a świat, d w ó c h ludziach zajmujących pierwsze miejsce w e u r o ­ pejskiej filozofii. K u l t u r a l n y człowiek winien wiedzieć t r o c h ę o D a n tern, Szekspirze i G o e t h e m , o św. F r a n c i s z k u z A s y ż u i F r a Angelico, 0 F r y d e r y k u Wielkim i N a p o l e o n i e ; dlaczego nie s p o d z i e w a ć się, że słyszał o św. A u g u s t y n i e i św. T o m a s z u z A k w i n u , Kartezjuszu 1 Spinozie, K a n c i e i Heglu? Byłoby a b s u r d e m m y ś l e ć , że p o w i n n i ś m y z d o b y w a ć wiedzę o wielkich z d o b y w c a c h i burzycielach, nie wiedząc nic

12

WPROWADZENIE

0 wielkich t w ó r c a c h , tych, k t ó r z y wnieśli p r a w d z i w y w k ł a d d o naszej europejskiej k u l t u r y . J e d n a k ż e nie tylko wielcy m a l a r z e i rzeźbiarze pozostawili n a m trwałe dziedzictwo i s k a r b y ; wzbogacili E u r o p ę i jej k u l t u r ę również wielcy myśliciele, ludzie tacy j a k P l a t o n i Arystoteles, św. A u g u s t y n i św. T o m a s z z A k w i n u . Być w y k s z t a ł c o n y m i k u l t u r a l ­ n y m , to również znać, przynajmniej pobieżnie, dzieje europejskiej filozofii, gdyż to nasi myśliciele n a r ó w n i z naszymi a r t y s t a m i i generała­ m i p o m a g a l i n a m p o z y t y w n i e lub n e g a t y w n i e w y k o r z y s t a ć czas. N i k t z a t e m nie będzie u t r z y m y w a ł , że czytanie Szekspira lub p o ­ dziwianie dzieł s t w o r z o n y c h przez M i c h a ł a A n i o ł a jest stratą czasu, mają o n e b o w i e m w sobie istotną w a r t o ś ć , której nie umniejszyła liczba lat, j a k i e upłynęły od śmierci ich t w ó r c ó w . Nie większą stratą czasu jest s t u d i o w a n i e dzieł P l a t o n a czy A r y s t o t e l e s a lub św. A u g u s t y n a , gdyż w y t w o r y ich myśli trwają j a k o wybitne osiągnięcia d u c h a ludzkiego. R ó ż n i artyści żyli i m a l o w a l i od c z a s ó w R u b e n s a , lecz to nie umniejsza wartości dzieła R u b e n s a : różni myśliciele filozofowali od czasów P l a t o n a , lecz to nie zmniejsza z a i n t e r e s o w a n i a j e g o filozofią i nie niszczy jej p i ę k n a . O ile więc jest rzeczą p o ż ą d a n ą , by wszyscy k u l t u r a l n i ludzie wiedzieli coś o historii myśli filozoficznej, przynajmniej w t y m zakresie, w j a k i m p o z w a l a im n a t o ich p r a c a , u s p o s o b i e n i e i wykształcenie, t o o ile bardziej jest t o p o ż ą d a n e dla wszystkich s t u d e n t ó w poświęcających się filozofii. M a m n a myśli zwłaszcza s t u d e n t ó w filozofii scholastycznej, k t ó r a występuje p o d m i a n e m philosophia perennis. Ż e jest t o philosophia perennis, nie m a m z a m i a r u tu d y s k u t o w a ć , ale przecież nie s p a d ł a o n a z nieba; w y r o s ł a z przeszłości i jeśli c h c e m y p r a w d z i w i e ocenić dzieło św. T o m a s z a z A k w i n u czy św. B o n a w e n t u r y a l b o D u n s a S z k o t a , winniśmy wiedzieć coś o P l a t o n i e i Arystotelesie o r a z o św. A u g u s t y n i e . I z n o w u , jeśli istnieje philosophia perennis, należy oczekiwać, że n i e k t ó r e z jej zasad będą o b e c n e również w u m y s ł a c h filozofów c z a s ó w n o w o ż y t n y c h , k t ó r z y n a pierwszy rzut o k a wydają się t a k odlegli o d św. T o m a s z a z A k w i n u . A nawet g d y b y t a k nie było, to p o u c z a j ą c a byłaby obserwacja tego, co w y n i k a z fałszywych p r z e s ł a n e k i fałszywych z a s a d . Nie m o ż n a też zaprzeczyć, że p r a k t y k a p o t ę p i a n i a myślicieli, k t ó r y c h s t a n o w i s k a 1 znaczenia nie pojęliśmy czy nie d o s t r z e g a m y ich w p r a w d z i w y m h i s t o r y c z n y m kontekście, jest wielce n a g a n n a . P o w i n n i ś m y sobie także uzmysłowić, że s t o s o w a n i e p r a w d z i w y c h zasad d o wszystkich dziedzin filozofii z pewnością nie z a k o ń c z y ł o się w średniowieczu i r ó w n i e d o b r z e m o ż e m y się czegoś n a u c z y ć od myślicieli współczesnych, n a p r z y k ł a d w dziedzinie teorii estetycznych czy filozofii p r z y r o d y .

13

WPROWADZENIE

2. M o ż n a zarzucić, że r o z m a i t e filozoficzne systemy przeszłości są j e d y n i e a n t y c z n y m i reliktami, że „ h i s t o r i a filozofii ... jest królestwem o b a l o n y c h systemów, należących d o przeszłości w sensie d u c h o w y m : k a ż d y z tych s y s t e m ó w uśmiercił i p o g r z e b a ł i n n y " . Czyż K a n t nie oświadcza, że m e t a f i z y k a zawsze „ t r z y m a u m y s ł ludzki w niepewności w s k u t e k nadziei, k t ó r e nigdy nie więdną, a przecież nigdy się nie spełniają", że „ p o d c z a s gdy k a ż d a i n n a n a u k a n i e u s t a n n i e postępuje n a p r z ó d " , w metafizyce ludzie „wiecznie obracają się w o k ó ł tego s a m e g o p u n k t u , nie czyniąc j e d n e g o k r o k u " ? P l a t o n i z m , arystotelizm, scholastycyzm, k a r t e z j a n i z m , k a n t y z m , heglizm — wszystkie te kierunki m i a ł y swój okres p o p u l a r n o ś c i i wszystkim zostało r z u c o n e wyzwanie. M y ś l europejska m o ż e być „ p r z e d s t a w i o n a j a k o w y s ł a n a systemami metafizycznymi, p o n i e c h a n y m i i n i e p o j e d n a n y m i " . D l a c z e g o studio­ w a ć staroświeckie rupiecie z k o m n a t y historii? O t ó ż nawet g d y b y wszystkie filozofie przeszłości były nie tylko z a k w e s t i o n o w a n e (co jest oczywiste), lecz t a k ż e o b a l o n e (co nie jest t y m s a m y m ) , ciągle p o z o s t a n i e p r a w d ą , że „ b ł ę d y są zawsze p o u c z a j ą c e " , jeśli przyjmiemy oczywiście, że filozofia jest n a u k ą m o ż l i w ą i nie jest s a m a z siebie b ł ę d n y m o g n i k i e m . Biorąc p r z y k ł a d z filozofii średnio­ wiecznej, wnioski, d o k t ó r y c h d o p r o w a d z i ł p r z e s a d n y realizm z jednej s t r o n y , z drugiej zaś n o m i n a l i z m , pokazują, że rozstrzygnięcia p r o b l e m u p o w s z e c h n i k ó w należy s z u k a ć p o ś r o d k u m i ę d z y d w i e m a skrajnościami. H i s t o r i a tego p r o b l e m u służy w ten s p o s ó b j a k o d o ś w i a d c z a l n e d o w o d z e n i e tezy głoszonej w szkołach. N a t o m i a s t fakt, że a b s o l u t n y idealizm o k a z a ł się niezdolny d o d o s t a r c z e n i a j a k i e g o k o l w i e k a d e k w a t ­ n e g o w y t ł u m a c z e n i a s k o ń c z o n y c h j a ź n i , p o w i n i e n wystarczająco od­ straszać k a ż d e g o od w s t ę p o w a n i a n a d r o g ę m o n i s t y c z n ą . Nacisk k ł a d z i o n y w filozofii n o w o ż y t n e j n a teorię p o z n a n i a i n a relacje p o d m i o t - p r z e d m i o t niezależnie od wszelkich skrajności, d o j a k i c h p r o w a d z i , świadczy d o b i t n i e o t y m , że p o d m i o t u w nie większym s t o p n i u nie m o ż n a s p r o w a d z a ć d o p r z e d m i o t u niż p r z e d m i o t u d o p o d m i o t u , a m a r k s i z m , a b s t r a h u j ą c od j e g o p o d s t a w o w y c h błędów, winien n a u c z y ć nas nielekceważenia w p ł y w u techniki i e k o n o m i i n a 1

2

3

4

1

Hegel, Hist. Phil., I, s. 17. (Przekład polski: Wykłady z historii filozofii, przełożył Światosław Florian Nowicki, Warszawa 1994, t. I, s. 43.) Proleg., s. 2 (MahaiTy). A. N. Whitehead, Process and Reality, s. 18. Nie trzeba mówić, że antyhistoryczna postawa nie jest postawą prof. Whiteheada. N. Hartmann, Ethics, I, s. 119. 2

3

4

14

WPROWADZENIE

wyższe dziedziny ludzkiej k u l t u r y . D l a tego zwłaszcza, k t o nie zamierza uczyć się d a n e g o systemu filozoficznego, lecz m a ambicje filozofowania j a k g d y b y ab ovo, s t u d i o w a n i e historii filozofii jest n i e o d z o w n e , inaczej grozi m u zabrnięcie w ślepe uliczki i p o w t a r z a n i e b ł ę d ó w swych p o p r z e d n i k ó w . P o w a ż n e s t u d i o w a n i e myśli przeszłości m o g ł o b y go od tego u c h r o n i ć .

3. Jest p r a w d ą , że s t u d i o w a n i e historii filozofii m o ż e się przyczynić d o u k s z t a ł t o w a n i a sceptycznej s t r u k t u r y u m y s ł u , należy j e d n a k p a m i ę t a ć , że fakt n a s t ę p o w a n i a p o sobie s y s t e m ó w nie d o w o d z i , że k a ż d a filozofia jest błędna. Jeśli X kwestionuje s t a n o w i s k o Y i p o r z u c a je, nie d o w o d z i t o s a m o przez się, że s t a n o w i s k o Y jest nie d o u t r z y m a n i a , gdyż X m ó g ł je porzucić, m a j ą c p o t e m u niewystarczające p o d s t a w y , lub m ó g ł przyjąć fałszywe przesłanki, n a k t ó r y c h rozwinięciu o p a r ł swoje odrzucenie filozofii Y . N a świecie jest wiele religii: b u d d y z m , h i n d u i z m , z o r o a s t ryzm, chrześcijaństwo, islam itd., lecz to nie d o w o d z i , że chrześcijaństwo nie jest p r a w d z i w ą religią — by to u d o w o d n i ć , konieczne byłoby całkowite zbicie a p o l o g e t y k i chrześcijańskiej. J e d n a k ż e t a k j a k n i e d o ­ rzecznością byłoby twierdzić, że istnienie r ó ż n o r o d n o ś c i religii ipso facto o b a l a roszczenie jakiejś religii d o p r a w d z i w o ś c i , t a k też a b s u r d e m jest m ó w i ć , j a k o b y n a s t ę p o w a n i e p o sobie filozofii ipso facto d o w o d z i ł o , że nie m a żadnej prawdziwej filozofii i być jej nie m o ż e . ( M ó w i ą c t o , nie m a m y , oczywiście, z a m i a r u i m p l i k o w a ć , że k a ż d a i n n a religia p o z a chrześcijaństwem p o z b a w i o n a jest p r a w d y i w a r t o ś c i . P o n a d t o p o m i ę ­ dzy p r a w d z i w ą [objawioną] religią a p r a w d z i w ą filozofią istnieje ta wielka różnica, że p o d c z a s gdy ta pierwsza j a k o o b j a w i o n a jest z konieczności p r a w d z i w a w swej całości, we wszystkim, c o jest o b j a w i o n e , p r a w d z i w a filozofia m o ż e być p r a w d z i w a w swych głównych liniach i z a s a d a c h , nie osiągając pełni w ż a d n y m d a n y m m o m e n c i e . Filozofia, k t ó r a jest dziełem d u c h a ludzkiego, a nie objawieniem Boga, rośnie i rozwija się; n o w e p e r s p e k t y w y m o g ą się o t w o r z y ć dzięki n o w y m s p o s o b o m podejścia d o n o w y c h p r o b l e m ó w czy dzięki n o w y m za­ s t o s o w a n i o m , n o w o o d k r y t y m f a k t o m , świeżym sytuacjom itp. T e r ­ m i n u „ p r a w d z i w a filozofia" czy philosophia perennis nie p o w i n n o się r o z u m i e ć j a k o statycznego i k o m p l e t n e g o zespołu zasad i z a s t o s o w a ń , nie o t w a r t e g o n a rozwój i modyfikacje.)

15

WPROWADZENIE

II. C H A R A K T E R H I S T O R I I F I L O Z O F I I

1. H i s t o r i a filozofii nie jest z pewnością zwykłym n a g r o m a d z e n i e m opinii ani o p o w i a d a n i e m o w y i z o l o w a n y c h p r o b l e m a c h intelektualnych nie mających ze sobą ż a d n e g o związku. Jeśli h i s t o r i a filozofii jest t r a k t o w a n a „jedynie j a k o s p r a w o z d a n i e z wielorakich m n i e m a ń " i jeśli wszystkie te m n i e m a n i a mają mieć j e d n a k o w ą w a r t o ś ć lub jej w r ó w n y m s t o p n i u nie mieć, to staje się o n a „ s p r a w ą próżnej c i e k a w o ś c i - a l b o , jeśli k t o woli, p r z e d m i o t e m z a i n t e r e s o w a n i a ze s t r o n y u c z o n o ś c i " . Jeśli chodzi o filozofię, istnieje tu coś t a k i e g o j a k ciągłość i związek, akcja i reakcja, teza i a n t y t e z a i żadnej filozofii nie m o ż n a n a p r a w d ę w pełni zrozumieć, jeśli się jej nie ogląda w jej h i s t o r y c z n y m kontekście i w świetle jej p o w i ą z a ń z innymi systemami. J a k m o ż n a by prawdziwie zrozumieć, o co chodziło P l a t o n o w i lub co go skłoniło d o powiedzenia t e g o , co powiedział, jeśliby się nie wiedziało nic o myśli H e r a k l i t a , P a r m e n i d e s a , pitagorejczyków? J a k m o ż n a by z r o z u m i e ć , dlaczego K a n t zajął takie j a w n i e niezwykłe s t a n o w i s k o w odniesieniu d o prze­ strzeni, czasu, kategorii, jeśli nie wiedziałoby się nic o brytyjskim e m p i r y z m i e i nie u ś w i a d a m i a ł o o d d z i a ł y w a n i a n a u m y s ł K a n t a scep­ tycznych konkluzji H u m e ' a ? 5

2. Jeśli j e d n a k historia filozofii nie jest zwykłym z b i o r e m wyizolowa­ nych opinii, to nie cechuje też jej n i e u s t a n n y p o s t ę p czy nawet wznoszenie się p o spirali. Jest p r a w d ą , że w przebiegu filozoficznej spekulacji n a t e m a t Heglowskiej t r i a d y — tezy, antytezy i syntezy — m o ż n a znaleźć potwierdzające to p r z y k ł a d y , nie jest j e d n a k bynaj­ mniej z a d a n i e m n a u k o w e g o h i s t o r y k a przyjąć a priori jakiś schemat i n a s t ę p n i e d o tego s c h e m a t u p r z y s t o s o w y w a ć fakty. Hegel zakładał, że n a s t ę p o w a n i e p o sobie filozoficznych s y s t e m ó w „ p r z e d s t a w i a koniecz­ n e n a s t ę p s t w o s t a d i ó w r o z w o j o w y c h " filozofii, j e d n a k ż e m o ż e t o mieć miejsce jedynie w t e d y , gdy myśl filozoficzna człowieka jest s a m y m myśleniem „ D u c h a Ś w i a t a " . Jest niewątpliwie p r a w d ą , że w sensie p r a k t y c z n y m d a n y myśliciel jest o g r a n i c z o n y , jeśli c h o d z i o kierunek, j a k i obierze j e g o m y ś l , o g r a n i c z o n y przez b e z p o ś r e d n i o go p o p r z e ­ dzające systemy i systemy m u współczesne ( o g r a n i c z o n y t a k ż e , m o ż e m y d o d a ć , przez jego osobisty t e m p e r a m e n t , jego w y c h o w a n i e , historyczną 5

Hegel, Hist. PhiL, I, s. 12. (Przekład polski: dz. cyt., s. 36.)

16

WPROWADZENIE

i społeczną sytuację itp.), niemniej nie jest o g r a n i c z o n y w w y b o r z e poszczególnych przesłanek czy z a s a d , czy w d o w o l n y c h reakcjach n a poprzedzającą go filozofię. F i c h t e wierzył, że j e g o system n a s t ę p o w a ł logicznie p o systemie K a n t a , i niewątpliwie istnieje pewien bezpośred­ ni logiczny związek tych systemów, czego jest ś w i a d o m y k a ż d y stu­ diujący n o w o ż y t n ą filozofię, j e d n a k ż e F i c h t e nie p o d l e g a ł żadnej determinacji, by rozwijać filozofię K a n t a w ten szczególny s p o s ó b , j a k to uczynił. Filozof następujący p o K a n c i e m ó g ł w y b r a ć d o p r z e b a d a n i a przesłanki K a n t a i zaprzeczyć, że wnioski, k t ó r e K a n t przyjął o d H u m e ' a , są z a s a d n y m i w n i o s k a m i ; m ó g ł cofnąć się d o i n n y c h zasad czy wymyślić własne. Logiczne n a s t ę p s t w o niewątpliwie występuje w historii filozofii, niekoniecznie j e d n a k n a s t ę p s t w o w ścis­ łym sensie. D l a t e g o nie m o ż e m y się zgodzić z H e g l e m , kiedy m ó w i , że „ k o ń c o w a filozofia d a n e g o o k r e s u jest wynikiem tego r o z w o j u i jest p r a w d ą w najwyższej postaci, jakiej s a m o ś w i a d o m o ś ć d u c h a d o s t a r c z a o so­ b i e " . D u ż o oczywiście zależy od tego, j a k dzieli się „ o k r e s y " i co chce się u w a ż a ć za k o ń c o w ą filozofię d a n e g o o k r e s u (i t u m a m y o b s z e r n e pole d o w o l n e g o w y b o r u w e d ł u g z góry p o w z i ę t y c h opinii i życzeń). J a k ą j e d n a k m a m y gwarancję (jeśli najpierw nie przyjmiemy całego s t a n o w i s ­ k a H e g l o w s k i e g o ) , że k o ń c o w a filozofia d a n e g o o k r e s u p r z e d s t a w i a najwyższy p o z i o m myśli d o t y c h c z a s osiągnięty? C h o c i a ż m o ż n a w s p o ­ s ó b p r a w o m o c n y m ó w i ć o średniowiecznym okresie filozofii i c h o ć o c k h a m i z m m o ż n a u w a ż a ć za k o ń c o w ą główną filozofię tego o k r e s u , to m i m o wszystko filozofii O c k h a m a z pewnością nie m o ż n a u z n a ć za najwyższe osiągnięcie filozofii średniowiecznej. Ś r e d n i o w i e c z n a filozo­ fia, j a k to p o k a z a ł profesor G i l s o n , p r z e d s t a w i a raczej linię krzywą niż p r o s t ą . A j a k a filozofia n a s z y c h d n i , m o ż n a z a p y t a ć słusznie, przed­ s t a w i a syntezę wszystkich p o p r z e d n i c h filozofii? 6

7

3. H i s t o r i a filozofii p r z e d s t a w i a l u d z k i e p o s z u k i w a n i a P r a w d y za p o m o c ą d y s k u r s y w n e g o r o z u m u . J e d e n z n e o t o m i s t ó w , rozwijając słowa św. T o m a s z a : Omnia cognoscentia cognoscunt implicite Deum in quolibet cognito , twierdzi, że sąd zawsze wskazuje p o z a siebie, zawsze zawiera implicite odniesienie d o A b s o l u t n e j P r a w d y , A b s o l u t n e g o %

6

7

8

Tamże, III, s. 552. Por. jego Jedność filozoficznego De verit., 22, 2, ad 1.

doświadczenia.

17

WPROWADZENIE 9

B y t u . ( P r z y p o m i n a się t u F . H . Bradley, c h o c i a ż t e r m i n „ a b s o l u t n y " nie m a oczywiście w o b y d w u w y p a d k a c h tego s a m e g o znaczenia.) W k a ż ­ d y m razie m o ż e m y powiedzieć, że p o s z u k i w a n i e p r a w d y jest ostatecznie p o s z u k i w a n i e m A b s o l u t n e j P r a w d y , B o g a , i n a w e t te systemy filozoficz­ n e , k t ó r e wydają się zaprzeczać t e m u twierdzeniu, j a k c h o ć b y historycz­ n y m a t e r i a l i z m , są m i m o w s z y s t k o tego p r z y k ł a d a m i , wszystkie b o w i e m poszukują, n a w e t jeśli robią t o n i e ś w i a d o m i e , n a w e t jeśli nie chciałyby r o z p o z n a ć tego faktu, ostatecznej P o d s t a w y , R e a l n e g o w s p o s ó b najwyższy. K a n t , k t ó r y przeczył, że m e t a f i z y k a w t r a d y c y j n y m znaczeniu jest czy m o g ł a b y być n a u k ą , m i m o t o z g a d z a ł się, że nie m o ż e m y p o z o s t a ć o b o j ę t n y m i n a p r z e d m i o t y , k t ó r y m i p r a g n i e się z a j m o w a ć metafizyka, a więc n a Boga, duszę, w o l n o ś ć , i m o ż e m y t u d o d a ć , że nie w o l n o p o z o s t a ć o b o j ę t n y m i n a p o s z u k i w a n i a przez intelekt ludzki P r a w d y i D o b r a . Ł a t w o ś ć , z j a k ą p o p e ł n i a się błędy, fakt, że osobisty t e m p e r a ­ m e n t , w y c h o w a n i e i inne p o z o r n i e „ p r z y p a d k o w e " okoliczności m o g ą t a k często p r o w a d z i ć myśliciela w intelektualną ślepą uliczkę, fakt, że nie jesteśmy czystymi inteligencjami, lecz że n a p r o c e s y n a s z y c h u m y s ł ó w m o g ą często w p ł y w a ć zewnętrzne czynniki, niewątpliwie wskazuje n a p o t r z e b ę objawienia, lecz to nie p o w i n n o skłaniać n a s d o s t r a t y zaufania d o ludzkiej spekulacji czy s p r a w i a ć , że l e k c e w a ż y m y wysiłki bona fide d a w n y c h myślicieli zmierzających d o osiągnięcia P r a w d y . 10

4. A u t o r niniejszej książki wyznaje t o m i s t y c z n y p o g l ą d , że istnieje philosophia perennis i że jest nią t o m i z m w szerokim znaczeniu. Chciałby j e d n a k w tej sprawie p r z e d s t a w i ć dwie obserwacje, (a) Stwierdzenie, że system t o m i s t y c z n y jest filozofią wieczystą, nie znaczy, że system ten z a m y k a się w określonej e p o c e historycznej i jest n i e z d o l n y d o dalszego r o z w o j u w j a k i m k o l w i e k k i e r u n k u , (b) Filozofia wieczysta p o okresie średniowiecznym nie rozwija się wyłącznie r ó w n o l e g l e d o filozofii „ w s p ó ł c z e s n e j " i niezależnie od niej, lecz t a k ż e w o b r ę b i e współczesnej filozofii i przez nią. N i e chcę tu s u g e r o w a ć , że filozofię n a przykład Spinozy czy H e g l a m o ż n a objąć t e r m i n e m „ t o m i z m " , lecz sądzę, że kiedy filozofowie, n a w e t gdyby w żadnej m i e r z e nie chcieli n a z y w a ć się „ s c h o l a s t y k a m i " , dochodzili - stosując p r a w d z i w e z a s a d y - d o w a r t o ś ­ ciowych w n i o s k ó w , n a wnioski te n a l e ż a ł o b y p a t r z e ć j a k n a należące d o filozofii wieczystej. 9

10

J. Maréchal, SJ, Le Point de Départ de la Métaphysique: Cahier V. Wstęp do pierwszego wydania Krytyki czystego rozumu.

18

WPROWADZENIE

Święty T o m a s z , n a p r z y k ł a d , z pewnością formułuje p e w n e stwier­ d z e n i a dotyczące p a ń s t w a i nie jesteśmy wcale skłonni k w e s t i o n o w a ć j e g o zasad, ale byłoby niedorzecznością oczekiwać rozwiniętej filozofii n o w o ż y t n e g o p a ń s t w a w wieku t r z y n a s t y m i z p r a k t y c z n e g o p u n k t u widzenia t r u d n o jest z r o z u m i e ć , w j a k i s p o s ó b rozwinięta i o k r e ś l o n a n a z a s a d a c h scholastycznych filozofia p a ń s t w a m o g ł a b y być w y p r a c o w a n a w k o n k r e t a c h , zanim wyłoniło się n o w o ż y t n e p a ń s t w o i zanim pojawiły się n o w o ż y t n e p o s t a w y w o b e c p a ń s t w a . D o p i e r o kiedy m a m y d o ś w i a d ­ czenie p a ń s t w a liberalnego i p a ń s t w a t o t a l i t a r n e g o , o r a z o d p o w i e d n i e teorie p a ń s t w a , m o ż e m y u ś w i a d o m i ć sobie wszystkie implikacje płynące z niezwykle s k r o m n e g o m a t e r i a ł u , jaki św. T o m a s z poświęca p a ń s t w u , i r o z w i n ą ć szczegółowo o p r a c o w a n ą , scholastyczną filozofię polityczną, k t ó r ą m o ż n a by z a s t o s o w a ć d o n o w o c z e s n e g o p a ń s t w a i k t ó r a będzie zawierała wszystkie słuszne wnioski o b e c n e w i n n y c h teoriach, a j e d n o ­ cześnie będzie w o l n a o d ich błędów. O t r z y m a n a w w y n i k u tego działania filozofia p a ń s t w a , r o z p a t r y w a n a w k o n k r e t a c h , będzie nie tyle p r o s t y m rozwinięciem z a s a d y scholastycznej w a b s o l u t n e j izolacji od obecnej historycznej sytuacji i od teorii, jakie p o sobie n a s t ę p o w a ł y , ile raczej rozwinięciem tych zasad w świetle sytuacji historycznej, rozwinięciem osiągniętym p o ś r ó d p r z e c i w s t a w n y c h teorii p a ń s t w a i dzięki n i m . Jeśli przyjmiemy ten p u n k t widzenia, będziemy zdolni o b r o n i ć ideę filozofii wieczystej bez uciekania się - z jednej s t r o n y - d o b a r d z o ciasnego p o g l ą d u , j a k o b y filozofia wieczysta o g r a n i c z a ł a się d o o k r e ś l o n e g o wieku, czy z drugiej s t r o n y - d o H e g l o w s k i e g o p o g l ą d u n a filozofię, k t ó r y z konieczności z a k ł a d a (chociaż sam Hegel, j a k się wydaje, nie z a c h o w u j ą c konsekwencji, myślał inaczej), że p r a w d a nigdy nie jest w d a n y m m o m e n c i e osiągana.

III. J A K S T U D I O W A Ć H I S T O R I Ę F I L O Z O F I I ?

1. Pierwszą zasadą, j a k ą należy podkreślić, jest k o n i e c z n o ś ć p o ­ strzegania k a ż d e g o filozoficznego systemu w j e g o h i s t o r y c z n y m k o n t e k ­ ście i p o w i ą z a n i a c h . W s p o m i n a l i ś m y j u ż o tym i nie p o t r z e b n e są dalsze w y w o d y ; w i n n o być oczywiste, że p o t r a f i m y ująć a d e k w a t n i e stan u m y s ł u d a n e g o filozofa o r a z raison d'être j e g o filozofii jedynie wtedy, gdy najpierw uchwycimy jej historyczny point de départ. Przytaczaliśmy j u ż p r z y k ł a d K a n t a : m o ż e m y z r o z u m i e ć s t a n j e g o umysłu, kiedy rozwijał

WPROWADZENIE

19

swą teorię a priori, jedynie w ó w c z a s , gdy p a t r z y m y n a niego w jego historycznej sytuacji vis-à-vis krytycznej filozofii H u m e ' a , j a w n e g o b a n k r u c t w a k o n t y n e n t a l n e g o r a c j o n a l i z m u i p o z o r n e j pewności m a t e ­ m a t y k i i N e w t o n o w s k i e j fizyki. P o d o b n i e , lepiej p o t r a f i m y zrozumieć biologiczną filozofię H e n r i e g o B e r g s o n a , gdy r o z w a ż a m y ją przez p r y z m a t jej s t o s u n k u d o poprzedzających ją m e c h a n i s t y c z n y c h teorii i francuskiego „ s p i r y t u a l i z m u " .

2. A b y s t u d i o w a n i e historii filozofii p r z y n o s i ł o o c z e k i w a n e korzyści, p o t r z e b a p e w n e g o „ w s p ó ł o d c z u w a n i a " , więzi, podejścia n i e m a l p s y c h o ­ logicznego. Jest wielce p o ż ą d a n e , by h i s t o r y k wiedział coś o filozofie j a k o o człowieku (oczywiście nie jest t o m o ż l i w e w p r z y p a d k u wszyst­ kich filozofów), p o n i e w a ż t o p o m o ż e m u się w c z u ć w b a d a n y system, spojrzeć n a ń j a k g d y b y od wewnątrz i uchwycić j e g o osobliwy s m a k i c h a r a k t e r y s t y c z n e cechy. P o w i n n i ś m y s t a r a ć się znaleźć n a miejscu filozofa, s p r ó b o w a ć spojrzeć n a j e g o myśli o d w e w n ą t r z . P o n a d t o to w s p ó ł o d c z u w a n i e czy p r a c a w y o b r a ź n i jest b a r d z o istotne dla filozofa scholastycznego, k t ó r y chce z r o z u m i e ć filozofię współczesną. G d y człowiek, n a p r z y k ł a d , obierze sobie za tło r o z w a ż a ń w i a r ę katolicką, wówczas systemy współczesne, czy przynajmniej n i e k t ó r e z nich, łatwo u k a ż ą m u się j a k o dziwaczne p o t w o r n o ś c i n i e w a r t e p o w a ż n e j u w a g i . Jeśli j e d n a k u d a m u się, n a ile tylko potrafi (bez p o ś w i ę c a n i a oczywiście własnych zasad), spojrzeć n a systemy od w e w n ą t r z , u z y s k a większą szansę z r o z u m i e n i a , co filozof m i a ł n a myśli. N i e w o l n o n a m się j e d n a k t a k skupić n a psychologii filozofa, by p o m i n ą ć p r a w d ę czy fałsz jego idei l u b logicznych p o w i ą z a ń jego systemu z myślą go poprzedzającą. P s y c h o l o g m o ż e słusznie ograniczyć się d o pierwszego p u n k t u widzenia, ale nie h i s t o r y k filozofii. N a p r z y k ł a d czysto psychologiczne podejście m o ż e d o p r o w a d z i ć k o g o ś d o przypuszczenia, że system A r t u r a S c h o p e n h a u e r a był t w o r e m zgorzk­ niałego, r o z c z a r o w a n e g o człowieka m a j ą c e g o j e d n o c z e ś n i e zdolności literackie o r a z estetyczną w y o b r a ź n i ę i intuicję, i nic więcej - j a k gdyby j e g o filozofia była p o p r o s t u przejawem p e w n y c h psychologicznych s t a n ó w . J e d n a k ż e taki p u n k t widzenia nie uwzględniałby faktu, że ów pesymistyczny w o l u n t a r y s t y c z n y system jest głównie reakcją n a H e g ­ lowski o p t y m i s t y c z n y racjonalizm. T a k i e podejście p o m i j a ł o b y również fakt, że estetyczna teoria S c h o p e n h a u e r a m o ż e mieć w a r t o ś ć s a m a w sobie niezależnie od tego, j a k i e g o rodzaju człowiek ją z a p r o p o n o w a ł , a t a k ż e zlekceważyłoby cały p r o b l e m zła i cierpienia, j a k i podejmuje

20

WPROWADZENIE

system S c h o p e n h a u e r a , a k t ó r y jest p r o b l e m e m rzeczywistym niezależ­ nie o d tego, czy sam S c h o p e n h a u e r był r o z c z a r o w a n y m i z a w i e d z i o n y m człowiekiem czy nie. P o d o b n i e , chociaż z n a j o m o ś ć osobistej historii F r y d e r y k a Nietzschego wielce p o m a g a w z r o z u m i e n i u myśli tego filozofa, t o myśli owe należy r o z w a ż a ć s a m e w sobie, w o d e r w a n i u od człowieka, k t ó r y je myślał.

3. W y p r a c o w a n i e w ł a s n e g o podejścia d o systemu j a k i e g o k o l w i e k myśliciela, d o k ł a d n e z r o z u m i e n i e nie t y l k o słów i z w r o t ó w , j a k się o n e przedstawiają, lecz t a k ż e odcieni z n a c z e n i o w y c h , j a k i e a u t o r chciał w nich zawrzeć (o ile jest to w y k o n a l n e ) , przyjrzenie się szczegółom systemu w ich s t o s u n k u d o całości, pełne uchwycenie j e g o genezy i jego implikacji - tego nie daje się d o k o n a ć w p a r ę chwil. Jest więc rzeczą n a t u r a l n ą , że specjalizacja w dziedzinie historii filozofii p o w i n n a być ogólną zasadą, j a k t o jest w o b r ę b i e r ó ż n y c h n a u k . Specjalistyczna z n a j o m o ś ć n a p r z y k ł a d filozofii P l a t o n a w y m a g a o p r ó c z d o k ł a d n e j znajomości języka greckiego i historii Grecji r ó w n i e ż znajomości greckiej m a t e m a t y k i , greckiej religii, greckiej n a u k i itd. Specjalista p r z e t o potrzebuje o b s z e r n e g o a p a r a t u n a u k o w e g o . Jest j e d n a k ż e rzeczą istotną, by - jeśli m a b y ć p r a w d z i w y m h i s t o r y k i e m filozofii - nie d a ł się t a k o p a n o w a ć przez swoje n a u k o w e w y p o s a ż e n i e i n a u k o w e szczegóły, że nie będzie zdolny w n i k n ą ć w d u c h a b a d a n e j filozofii i uczynić ją z n ó w żywą w swych p i s m a c h czy w y k ł a d a c h . N a u k o w o ś ć jest czymś nie­ o d z o w n y m , ale nie w y s t a r c z a . F a k t , że m o ż n a poświęcić zgoła całe życie s t u d i o w a n i u dzieł j e d n e g o wielkiego myśliciela i ciągle mieć jeszcze d u ż o d o zrobienia, znaczy, że k a ż d y , k t o o d w a ż a się podjąć z a d a n i a n a p i s a n i a całościowej historii filozofii, nie m o ż e m i e ć nadziei, że stworzy dzieło, k t ó r e zaoferuje specjalistom coś bardziej znaczącego. A u t o r niniejszej książki jest całkowicie ś w i a d o m y tego f a k t u i, j a k j u ż m ó w i ł o t y m we „ W s t ę p i e " , nie pisze dla specjalistów, lecz raczej wykorzystuje p r a c e specjalistów. N i e m u s z ę p o w t a r z a ć , co skłoniło m n i e d o n a p i s a n i a tej książki, chciałbym j e d n a k jeszcze raz p r z y p o m n i e ć , że b ę d ę u w a ż a ł się z a wystarczająco n a g r o d z o n e g o z a tę p r a c ę , jeśli c h o ć w m a ł y m s t o p n i u b ę d ę m ó g ł przyczynić się nie tylko d o poszerzenia wiedzy tych s t u d e n t ó w , dla k t ó r y c h p r a c a ta była p i e r w o t n i e p r z e z n a c z o n a , lecz t a k ż e d o p o ­ szerzenia ich p o g l ą d ó w , d o osiągnięcia większego z r o z u m i e n i a intelek­ t u a l n y c h z m a g a ń ludzkości o r a z sympatii d o nich i oczywiście d o silniejszego i głębszego t r z y m a n i a się z a s a d p r a w d z i w e j filozofii.

21

WPROWADZENIE

IV. F I L O Z O F I A S T A R O Ż Y T N A

W niniejszym t o m i e zajmujemy się filozofią G r e k ó w i R z y m i a n . N i e t r z e b a d o p r a w d y r o z w o d z i ć się n a d z n a c z e n i e m k u l t u r y greckiej; j a k m ó w i Hegel, „ n a z w a Grecja brzmi swojsko dla w y k s z t a ł c o n e g o miesz­ k a ń c a E u r o p y " . N i k t nie m ó g ł b y p r ó b o w a ć zaprzeczyć, że Grecy pozostawili światu e u r o p e j s k i e m u niezniszczalne dziedzictwo literatury i sztuki, i t o s a m o o d n o s i się d o myśli filozoficznej. P o swoich n a r o d z i n a c h w Azji Mniejszej filozofia grecka rozwijała się wedle w ł a s n e g o r y t m u i p o d ą ż a ł a własną drogą, a ż r o z k w i t ł a w d w ó c h wielkich filozofiach P l a t o n a i Arystotelesa, a później z a p o ś r e d n i c t w e m n e o p l a t o n i z m u w y w a r ł a wielki wpływ n a k s z t a ł t o w a n i e się myśli chrześcijańs­ kiej. Z a r ó w n o ze względu n a swój c h a r a k t e r j a k o pierwszego okresu europejskiej spekulacji filozoficznej, j a k i ze względu n a swą istotną w a r t o ś ć filozofia g r e c k a m u s i i n t e r e s o w a ć k a ż d e g o studiującego filozo­ fię. W filozofii greckiej pojawiły się p r o b l e m y , k t ó r e w ż a d n y m razie nie straciły znaczenia d l a n a s ; znajdujemy w niej p y t a n i a i o d p o w i e d z i , k t ó r e z a c h o w a ł y w a r t o ś ć d o dzisiaj, i c h o c i a ż m o ż e m y d o s t r z e c w niej pewną naïveté, p e w n ą zbytnią p e w n o ś ć siebie i p o c h o p n o ś ć , pozostaje o n a j e d n y m z c h l u b n y c h osiągnięć europejskich. P o n a d t o , jeśli filozofia G r e k ó w m u s i i n t e r e s o w a ć k a ż d e g o studiującego filozofię ze względu n a swój wpływ n a następującą p o niej myśl filozoficzną i ze względu n a swą istotną w a r t o ś ć , jeszcze bardziej w i n n a o n a i n t e r e s o w a ć tych, którzy studiują filozofię scholastyczną, zawdzięczającą t a k wiele P l a t o n o w i i Arystotelesowi. Filozofia G r e k ó w była n a p r a w d ę ich w ł a s n y m osiąg­ nięciem, o w o c e m ż y w o t n o ś c i i świeżości ich u m y s ł u , t a k s a m o j a k ich l i t e r a t u r a i sztuka. N i e m o ż e m y d o p u ś c i ć , b y s a m o w sobie n o r m a l n e p r a g n i e n i e u w z g l ę d n i e n i a m o ż l i w y c h w p ł y w ó w niegreckich, pozwoliło n a m w y o l b r z y m i ć ich znaczenie i p o d w a ż y ć o r y g i n a l n o ś ć greckiej myśli: „ p r a w d a jest t a k a , że łatwiej jest nie d o c e n i ć oryginalności G r e k ó w , niż ją w y o l b r z y m i ć " . S k ł o n n o ś ć h i s t o r y k a d o p o s z u k i w a n i a źródeł p r o w a ­ dzi oczywiście d o wielu w a r t o ś c i o w y c h b a d a ń k r y t y c z n y c h i niemądrze b y ł o b y ją b a g a t e l i z o w a ć , j e d n a k ż e s k ł o n n o ś ć t a m o ż e p o s u n ą ć się zbyt d a l e k o i osiągnąć granicę, p o k t ó r e j p r z e k r o c z e n i u k r y t y c y z m straci m i a n o n a u k o w e g o . N a p r z y k ł a d nie w o l n o p r z y j m o w a ć a priori, że k a ż d a o p i n i a k a ż d e g o myśliciela z a p o ż y c z o n a jest o d j a k i e g o ś p o p r z e d 1 1

12

Hkt. PhiL, I, s. 149. fcurnet, G. Ph., I, s. 9.

22

WPROWADZENIE

nika: g d y b y ś m y przyjęli takie założenie, bylibyśmy zmuszeni logicznie przyjąć istnienie j a k i e g o ś p i e r w o t n e g o K o l o s a czy S u p e r m a n a , od k t ó r e g o p o c h o d z ą wszystkie spekulacje filozoficzne. Nie m o ż e m y też bez zastrzeżeń p r z y j m o w a ć , że ilekroć d w ó c h następujących p o sobie współczesnych myślicieli, czy g r u p y myślicieli, wyznaje p o d o b n e d o k t ­ ryny, j e d e n m u s i a ł je zapożyczyć od d r u g i e g o . S k o r o niedorzeczne jest przypuszczenie, a takie jest w rzeczywistości, że jeśli j a k i ś chrześcijański obyczaj czy o b r z ę d częściowo występuje w azjatyckiej wschodniej religii, t o chrześcijaństwo m u s i a ł o zapożyczyć ten obyczaj czy o b r z ę d z Azji, to r ó w n i e a b s u r d a l n e jest przypuszczenie, że jeśli grecka spekulacja filozoficzna zawiera p e w n e myśli p o d o b n e d o pojawiających się w filo­ zofii orientalnej, ta o s t a t n i a m u s i być h i s t o r y c z n y m ź r ó d ł e m pierwszej. Intelekt ludzki jest zdolny d o i n t e r p r e t o w a n i a p o d o b n y c h d o ś w i a d c z e ń w p o d o b n y s p o s ó b , czy t o będzie intelekt G r e k a czy H i n d u s a , i nie t r z e b a z a k ł a d a ć , że p o d o b n a reakcja jest niezbitym d o w o d e m z a p o ż y ­ czenia. U w a g i te nie mają w swym zamierzeniu d e p r e c j o n o w a ć krytycyz­ m u h i s t o r y c z n e g o i historycznych p o s z u k i w a ń , m a j ą raczej w y k a z a ć , że k r y t y c y z m historyczny m u s i o p i e r a ć swe k o n k l u z j e n a historycznych d o w o d a c h , a nie w y p r o w a d z a ć ich z a p r i o r y c z n y c h założeń, n a d a j ą c im p s e u d o h i s t o r y c z n y p o s m a k . N i e wydaje się, b y z a s a d n a k r y t y k a h i s t o ­ ryczna, przynajmniej d o t y c h c z a s o w a , m o g ł a p o w a ż n i e osłabić rosz­ czenia G r e k ó w d o oryginalności. N a t o m i a s t filozofia r z y m s k a jest w p o r ó w n a n i u z grecką jedynie s k r o m n y m t w o r e m . R z y m i a n i e b o w i e m w dużej m i e r z e przejęli swoje idee filozoficzne od G r e k ó w , p o d o b n i e było w sztuce i w d u ż y m s t o p n i u w literaturze. Mieli własne tytuły d o chwały i własne osiągnięcia (od razu p r z y c h o d z i n a m tu n a myśl stworzenie p r a w a r z y m s k i e g o o r a z osiąg­ nięcia r z y m s k i e g o geniuszu politycznego), ale nie w dziedzinie spekulacji filozoficznej. Niemniej j e d n a k , j a k k o l w i e k zależność rzymskich szkół filozoficznych od p o p r z e d n i k ó w G r e k ó w jest niezaprzeczalna, nie m o ż e m y p o m i n ą ć filozofii ś w i a t a r z y m s k i e g o , gdyż ukazuje n a m o n a ten rodzaj idei, k t ó r e stały się o b i e g o w e p o ś r ó d bardziej światłych c z ł o n k ó w klasy panującej w świecie europejskiej cywilizacji. N a p r z y k ł a d myśl p ó ź n y c h s t o i k ó w , n a u k i Seneki, M a r k a A u r e l i u s z a i E p i k t e t a p r z e d ­ stawiają p o d w i e l o m a w z g l ę d a m i sugestywny i szlachetny wizerunek, k t ó r y nie m o ż e nie w z b u d z i ć p o d z i w u i s z a c u n k u , n a w e t jeśli j e d n o c z e ś ­ nie jesteśmy ś w i a d o m i , j a k wiele m u b r a k u j e . Jest t a k ż e p o ż ą d a n e , by s t u d e n t chrześcijański p o z n a ł najbardziej w a r t o ś c i o w e elementy myśli p o g a ń s k i e j , by zaznajomił się z r o z m a i t y m i p r ą d a m i m y ś l o w y m i o b e c n y m i w tym świecie g r e c k o - r z y m s k i m , w k t ó r y m była zaszczepiona

WPROWADZENIE

23

i w z r a s t a ł a religia o b j a w i o n a . Byłoby g o d n e p o ż a ł o w a n i a , gdyby studenci uczyli się t y l k o o k a m p a n i a c h Juliusza C e z a r a i T r a j a n a , o niesławnej d r o d z e życiowej Kaliguli czy N e r o n a , a nie dowiedzieli się niczego o filozofie-cesarzu M a r k u A u r e l i u s z u czy wpływie, j a k i wywie­ rał w R z y m i e G r e k P l o t y n . N i e był on w p r a w d z i e chrześcijaninem, lecz był człowiekiem g ł ę b o k o religijnym, k t ó r e g o imię było t a k drogie pierwszej wielkiej postaci chrześcijańskiej filozofii, św. A u g u s t y n o w i z Hippony.

Część I

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

Rozdział

II

KOLEBKA MYŚLI Z A C H O D N I E J : JONIA

Miejscem n a r o d z i n filozofii greckiej było w y b r z e ż e Azji Mniejszej, a wcześni filozofowie greccy byli J o ń c z y k a m i . P o d c z a s gdy s a m a Grecja z n a j d o w a ł a się w stanie głębokiego c h a o s u czy b a r b a r z y ń s t w a w w y n i k u najazdów D o r ó w w jedenastym wieku przed Chr., Jonia zachowywała d u c h a starszej cywilizacji. T o właśnie d o świata j o ń s k i e g o należał H o m e r , n a w e t jeśli j e g o p o e m a t y m i a ł y za p a t r o n a n o w ą arystokrację A c h a j ó w . C h o c i a ż p o e m a t ó w H o m e r a nie m o ż n a w istocie n a z w a ć dziełem filozoficznym (jakkolwiek mają o n e wielką w a r t o ś ć przez t o , że ukazują p e w n e s t a d i a greckiego ś w i a t o p o g l ą d u i s p o s o b u życia, a ich w y c h o w a w c z e g o o d d z i a ł y w a n i a n a G r e k ó w późniejszych czasów nie należy lekceważyć), p o n i e w a ż o d e r w a n e idee filozoficzne, k t ó r e poja­ wiają się w tych p o e m a t a c h , nie są bynajmniej u s y s t e m a t y z o w a n e (znacznie mniej niż w p o e m a t a c h H e z j o d a , epickiego pisarza Grecji właściwej, k t ó r y p r z e d s t a w i a w swym dziele pesymistyczny pogląd n a historię, swoje p r z e k o n a n i e o p a n o w a n i u p r a w a w świecie zwierzęcym i swe etyczne n a m i ę t n e z a a n g a ż o w a n i e p o stronie sprawiedliwości w ś r ó d ludzi), to jest rzeczą znaczącą, że z a r ó w n o największy p o e t a Grecji, j a k i początki systematycznej filozofii należą d o J o n i i . J e d n a k ż e te d w a wielkie t w o r y geniuszu j o ń s k i e g o , p o e m a t y H o m e r a i k o s m o l o g i a j o ń s k a , nie następują b e z p o ś r e d n i o j e d e n p o d r u g i m . Świadczy to o t y m - niezależnie od p o g l ą d u n a a u t o r s t w o , k o m p o z y c j ę i d a t ę czy d a t y h o m e r y c k i c h p o e m a t ó w - że społeczeństwo odzwierciedlone w owych 1

1

„Właśnie w Jonii zrodziła się nowa grecka cywilizacja: Jonia, w której przetrwała najstarsza egejska krew i duch, była nauczycielką nowej Grecji, dała jej bite pieniądze i pismo, sztukę i poezję, a jej żeglarze, wypierając Fenicjan, zanieśli nową kulturę na ówczesne krańce ziemi." Hall, Ancient History of the Near East, s. 79.

28

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

p o e m a t a c h nie było społeczeństwem jońskiej k o s m o l o g i i , lecz należało d o bardziej pierwotnej e p o k i . A z n o w u s p o ł e c z e ń s t w o o d m a l o w a n e przez H e z j o d a , późniejszego z tych d w ó c h wielkich epickich p o e t ó w , jest dalekie od społeczeństwa greckiej polis, p o m i ę d z y j e d n y m a d r u g i m nastąpiło b o w i e m z a ł a m a n i e się siły a r y s t o k r a t y c z n e j szlachty, k t ó r e umożliwiło s w o b o d n y rozwój życia miejskiego w Grecji właściwej. A n i b o h a t e r s k i e życie o d m a l o w a n e w Iliadzie, ani p a n o w a n i e szlachty ziemskiej p r z e d s t a w i o n e w p o e m a t a c h H e z j o d a nie było tym p o d ł o ż e m , n a k t ó r y m w z r a s t a ł a grecka filozofia: przeciwnie, wczesna filozofia grecka, c h o ć była n a t u r a l n i e dziełem j e d n o s t e k , była t a k ż e w y t w o r e m m i a s t a i odzwierciedlała w pewnej mierze p a n o w a n i e p r a w a i koncepcję p r a w a , k t ó r ą p r z e d s o k r a t y c y systematycznie rozciągnęli n a cały wszech­ świat w swych k o s m o l o g i a c h . Istnieje zatem w p e w n y m sensie ciągłość p o m i ę d z y H o m e r y c k ą koncepcją o s t a t e c z n e g o p r a w a czy p r z e z n a c z e n i a lub woli rządzących b o g a m i i l u d ź m i , H e z j o d o w y m o b r a z e m świata i m o r a l n y m i ż ą d a n i a m i p o e t y a wczesną j o ń s k ą k o s m o l o g i ą . K i e d y ustaliło się życie społeczne, ludzie m o g l i zwrócić się d o r o z u m o w e j refleksji i w okresie dzieciństwa filozofii t y m , co najpierw zajęło ich u w a g ę , była p r z y r o d a j a k o całość. Z p s y c h o l o g i c z n e g o p u n k t u widzenia tego właśnie m o ż n a było oczekiwać. W ten s p o s ó b - chociaż nie d a się zaprzeczyć, że filozofia g r e c k a zrodziła się w ś r ó d ludu, k t ó r e g o cywilizacja sięga p r z e d h i s t o r y c z n y c h czasów Grecji - t o , co n a z y w a m y wczesną grecką filozofią, było „ w c z e s n ą " j e d y n i e w s t o s u n k u d o następującej p o niej greckiej filozofii i r o z k w i t u greckiej myśli i k u l t u r y w Grecji właściwej. W s t o s u n k u zaś d o p o p r z e d n i c h w i e k ó w r o z w o j u h i s t o r y c z n e g o Grecji należy p a t r z e ć n a nią j a k n a o w o c dojrzałej cywilizacji, k t ó r y p r z y p i e c z ę t o w a ł zamknięcie o k r e s u jońskiej wielkości z j e d n e j strony, a z drugiej z a p o c z ą t k o w a ł w s p a n i a ł ą helleńską, a zwłaszcza ateńską k u l t u r ę . Przedstawiliśmy wczesną grecką myśl filozoficzną j a k o k o ń c o w y w y t w ó r starożytnej cywilizacji j o ń s k i e j . N a l e ż y j e d n a k p a m i ę t a ć , że J o n i a s t a n o w i j a k gdyby miejsce s p o t k a n i a Z a c h o d u i W s c h o d u , t a k że m o ż e rodzić się p y t a n i e , czy g r e c k a filozofia zawdzięczała coś, czy nie, w p ł y w o m o r i e n t a l n y m , czy n a p r z y k ł a d była z a p o ż y c z e n i e m z B a b i l o n u lub E g i p t u . P o g l ą d taki p o j a w i a ł się o d czasu d o czasu, lecz w k o ń c u został o d r z u c o n y . Greccy filozofowie i pisarze nic n a ten t e m a t nie 2

2

Na temat tego, co Julius Stenzel nazywa Vortheoretische Metaphysik por. Zeller, Outlines, Wstęp, s. 3; Burnet, E.G.Ph., Wstęp; Ueberweg-Praechter, s. 28-31; Jaeger, Paideia; Stenzel, Metaphysik des Altertums, I, s. 14 n. itp.

29

KOLEBKA MYŚLI ZACHODNIEJ: JONIA

wiedzą - nawet H e r o d o t , k t ó r y t a k chętnie uciekał się d o swej ulubionej teorii o egipskich p o c z ą t k a c h greckiej religii i cywilizacji. T e o r i ę o o r i e n t a l n y c h p o c z ą t k a c h z a w d z i ę c z a m y głównie p i s a r z o m a l e k s a n d ­ ryjskim, od k t ó r y c h została przejęta przez a p o l o g e t ó w chrześcijańskich. N a p r z y k ł a d Egipcjanie z czasów hellenistycznych i n t e r p r e t o w a l i swoje m i t y w e d ł u g pojęć greckiej filozofii, a n a s t ę p n i e twierdzili, że o w e m i t y są jej źródłem. Jest to p r o s t y p r z y k ł a d a l e g o r y z o w a n i a ze strony A l e k s a n d r y j c z y k ó w : nie m a o n o większej o b i e k t y w n e j wartości niż m n i e m a n i e Ż y d ó w , że P l a t o n czerpał swą m ą d r o ś ć ze S t a r e g o T e s t a m e n ­ tu. T r u d n o b y ł o b y oczywiście wyjaśnić, w j a k i s p o s ó b myśl egipska m o g ł a p r z e n i k n ą ć d o Grecji (kupcy nie są tego r o d z a j u ludźmi, od k t ó r y c h m o ż n a b y oczekiwać p r z e k a z y w a n i a pojęć filozoficznych), ale - j a k zauważył t o B u r n e t - d o c i e k a n i a , czy filozoficzne idee tego lub i n n e g o l u d u w s c h o d n i e g o m o g ł y , lub nie, być p r z e k a z a n e G r e k o m , są t y l k o stratą czasu, jeśli najpierw nie u p e w n i m y się, że d a n y lud rzeczywiście p o s i a d a ł j a k ą ś filozofię. N i g d y nie w y k a z a n o , że Egipc­ j a n i e mieli d o p r z e k a z a n i a j a k ą ś myśl filozoficzną, a nie wchodzi zupełnie w grę przypuszczenie, j a k o b y g r e c k a filozofia p r z y w ę d r o w a ł a z Indii czy C h i n . N a l e ż y j e d n a k ż e r o z w a ż y ć inną kwestię. G r e c k a filozofia była ściśle z w i ą z a n a z m a t e m a t y k ą , a utrzymuje się, że Grecy przejęli m a t e m a t y k ę z E g i p t u , a a s t r o n o m i ę z Babilonii. O t ó ż jest więcej niż p r a w d o p o d o b n e , że grecka m a t e m a t y k a nosi n a sobie wpływy egipskie, a grecka a s t r o n o m i a - b a b i l o ń s k i e . P o pierwsze, g r e c k a n a u k a i filozofia zaczęły się rozwijać w rejonie, gdzie j a k najbardziej m o ż n a było oczekiwać wzajemnych k o n t a k t ó w ze W s c h o d e m . N i e o z n a c z a to j e d n a k , że grecka n a u k o w a m a t e m a t y k a pochodzi z Egiptu, a grecka astronomia z Babilo­ nii. P o z o s t a w m y j e d n a k n a b o k u szczegółową a r g u m e n t a c j ę ; wystarczy w s k a z a ć n a fakt, iż m a t e m a t y k a egipska d o s t a r c z a ł a empirycznych s u r o w y c h i g o t o w y c h m e t o d o t r z y m y w a n i a p r a k t y c z n y c h rezultatów. G e o m e t r i a egipska p o l e g a ł a głównie n a p r a k t y c z n y c h m e t o d a c h wy­ z n a c z a n i a n a n o w o pól p o wylewach N i l u . N a u k o w e j geometrii nie rozwinęli Egipcjanie, lecz uczynili t o G r e c y . P o d o b n i e a s t r o n o m i ę b a b i l o ń s k ą u p r a w i a n o z myślą o w r ó ż b i a r s t w i e : była to głównie 3

4

3

E.G.Ph., s. 17, 18. „Nel sesto secolo A. C. ci si presenta, in Grecia, uno dei fenomeni meravigliosi della cultura umana. La Scuola di Mileto crea la ricerca scientifica: e le linee fondamentali, stabilite in quei primi albori, si perpetuano attraverso le generazioni e i secoli", Aurelio Covotti, I Presocratici, s. 31 (Napoli 1934). 4

30

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

astrologia, n a t o m i a s t u G r e k ó w stała się o n a p o s z u k i w a n i e m n a u k o ­ w y m . Jeśli więc n a w e t przyjmiemy, że p r a k t y c z n a m a t e m a t y k a o g r o d ­ nicza Egipcjan i a s t r o n o m i c z n e obserwacje b a b i l o ń s k i c h a s t r o l o g ó w wpłynęły n a G r e k ó w i dostarczyły im w s t ę p n e g o m a t e r i a ł u , założenie to w ż a d e n s p o s ó b nie p o d w a ż a tezy o oryginalności greckiego geniuszu. N a u k a i M y ś l j a k o różne od p r a k t y c z n e g o obliczania i wiedzy a s t r o ­ logicznej były wynikiem greckiego geniuszu i nie zawdzięczały swego istnienia ani E g i p c j a n o m , ani B a b i l o ń c z y k o m . G r e c y występują zatem j a k o n i e k w e s t i o n o w a n i oryginalni myśliciele i n a u k o w c y E u r o p y . Oni pierwsi poszukiwali wiedzy dla niej samej i u p r a w i a l i ją w n a u k o w y m , w o l n y m i p o z b a w i o n y m p r z e s ą d ó w d u c h u . P o n a d t o - w y n i k a ł o to z c h a r a k t e r u religii greckiej - w Grecji nie było klasy kapłańskiej z silnymi t r a d y c j a m i i w ł a s n y m i , nieracjonalnymi d o k t r y n a m i , pilnie strzeżonymi i udzielanymi j e d y n i e niewielu, co m o g ł o b y p r z e s z k a d z a ć w r o z w o j u nowej n a u k i . Hegel w swej historii filozofii o b c h o d z i się z filozofią Indii raczej s z o r s t k o n a tej p o d s t a w i e , że jest o n a identyczna z religią Indii. J a k k o l w i e k d o p u s z c z a w y s t ę p o w a n i e pojęć filozoficznych, twierdzi, że nie przybierają o n e postaci myśli, lecz u b r a n e są w f o r m ę p o e t y c k ą i symboliczną i p o d o b n i e j a k religia mają raczej p r a k t y c z n y cel uwolnienia ludzi od złudzeń i życiowych nieszczęść niż p o z n a n i e dla niego s a m e g o . N i e przychylając się d o s p o s o b u p a t r z e n i a H e g l a n a filozofię Indii ( k t ó r a od j e g o czasów została o wiele jaśniej p r z e d s t a w i o n a światu z a c h o d n i e m u w jej czysto filozoficznych a s p e k t a c h ) , m o ż n a się z nim zgodzić, że grecka filozofia była od swej pierwszej myśli u p r a w i a n a w d u c h u wolnej n a u k i . C z a s a m i m o g ł a m i e ć skłonności d o z a j m o w a n i a miejsca religii z a r ó w n o w aspekcie wiary, j a k i p o s t ę p o w a n i a , j e d n a k ż e było to s p o w o d o w a n e raczej n i e o d p o w i e d niością greckiej religii niż m i t o l o g i c z n y m czy m i s t y c z n y m c h a r a k t e r e m greckiej filozofii. (Nie umniejsza t o wcale znaczenia i funkcji „ m i t u " w greckiej myśli ani też skłonności filozofii w p e w n y c h o k r e s a c h d o p r z e c h o d z e n i a w religię, n a p r z y k ł a d u P l o t y n a . W istocie, jeśli chodzi o m i t , „we wczesnych k o s m o l o g i a c h greckich fizyków elementy mitycz­ ne i r a c j o n a l n e przenikają się wzajemnie, t w o r z ą c wszakże niepodzielną j e d n o ś ć " . T a k twierdzi W e r n e r J a e g e r w swym dziele Aristotle. Fun­ damentals of the History of His Development, s. 337.) 5

5

Jak wykazuje Praechter (s. 27), za pomocą religijnych pojęć Wschodu, nawet jeśli były przejmowane przez Greków, niepodobna wytłumaczyć specyfiki greckiej filozofii, swobodnej spekulacji na temat istoty rzeczy. Nie wydaje się też, by właściwa filozofia indyjska była wcześniejsza od greckiej.

KOLEBKA MYŚLI ZACHODNIEJ: JONIA

31

Profesor Zeller p o d k r e ś l a b e z s t r o n n o ś ć G r e k ó w w s t o s u n k u d o otaczającego ich świata, k t ó r a w połączeniu z ich p o c z u c i e m rzeczywis­ tości i zdolnością d o abstrakcji „ p o z w o l i ł a im b a r d z o wcześnie u z n a ć swe idee religijne za t o , czym rzeczywiście były - za t w o r y artystycznej w y o b r a ź n i " . (Tego oczywiście nie m o ż n a by powiedzieć o greckim ludzie j a k o całości - o niefilozoficznej większości.) O d chwili, kiedy m ą d r o ś ć m ę d r c ó w i m i t y p o e t ó w pociągnęły za sobą p ó ł n a u k o w e , półfilozoficzne refleksje i d o c i e k a n i a k o s m o l o g ó w j o ń s k i c h , m o ż n a powiedzieć, że za sztuką poszła (w k a ż d y m razie w sensie logicznym) filozofia, k t ó r a m i a ł a osiągnąć swój szczytowy w y r a z w o s o b a c h P l a t o n a i Arystotelesa, a u P l o t y n a wspiąć się n a wyżyny, gdzie filozofia zostaje p r z e k r o c z o n a , nie w mitologii, lecz w mistycyzmie. J e d n a k ż e przejście od „ m i t u " d o filozofii nie o d b y ł o się w s p o s ó b gwałtowny. M o ż n a by n a w e t powiedzieć, że n a p r z y k ł a d t e o g o n i a H e z j o d a znalazła swą następczynię w jońskiej spekulacji k o s m o g o n i c z n e j - element m i t y c z n y ustąpił miejsca rosnącej racjonalizacji, lecz nie zaniknął. W rzeczywistości jest obecny w greckiej filozofii r ó w n i e ż p o Sokratesie. K o l e b k ą w s p a n i a ł y c h osiągnięć myśli greckiej była J o n i a . Milet zaś był k o l e b k ą filozofii jońskiej. W Milecie b o w i e m rozwijał się Tales, u w a ż a n y za najwcześniejszego j o ń s k i e g o filozofa. Filozofowie jońscy byli p o d głębokim wrażeniem z m i a n , n a r o d z i n i w z r o s t u , zmierzchu i śmierci. W i o s n a i jesień w wiecznym świecie p r z y r o d y , dzieciństwo i starość w życiu człowieka, zaistnienie i przemijanie - to oczywiste i n i e u n i k n i o n e fakty występujące w świecie. Wielkim błędem jest przypuszczenie, że G r e c y byli szczęśliwymi i b e z t r o s k i m i dziećmi słońca, p r a g n ą c y m i jedynie p r z e c h a d z a ć się w p o r t y k a c h m i a s t i oglądać w s p a n i a ł e dzieła sztuki lub zwycięstwa swoich atletów. Byli oni w pełni ś w i a d o m i ciemnej s t r o n y istnienia n a tej planecie, n a słonecznym i r a d o s n y m tle widzieli b o w i e m n i e p e w n o ś ć i b r a k bezpieczeństwa w l u d z k i m życiu, dostrzegali p e w n o ś ć śmierci i c i e m n o ś ć przyszłości. „Najlepsze dla człowieka byłoby nie u r o d z i ć się wcale i nie widzieć światła słońca; lecz jeśli się j u ż urodził (drugą rzeczą najlepszą dla niego jest) przejść przez b r a m y śmierci t a k s z y b k o , j a k t y l k o m o ż e " , oświadcza T e o g n i s , p r z y w o d z ą c n a m n a myśl słowa C a l d e r o n a (tak drogiego S c h o p e n h a u e r o w i ) : El mayor delito del hombre, Es haber nacido. Słowa zaś T e o g n i s a odbijają się echem w Sofoklesowskim Edypie w Kolonie: 6

7

6

Outlines of the Greek Philosophy, 13 w y d , przejrzane przez Nestle'a, przełożone przez L. R. Palmera, s. 2, 3. 425-427. 7

32

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

„ N a j l e p s z y m r a c h u n k i e m b y ł o b y nie u r o d z i ć się"... ¡ir) tpvvaí róv anavxa kbyov. P o n a d t o chociaż G r e k o m z pewnością n i e o b c y był ideał u m i a r u , n i e u s t a n n i e o d w o d z i ł a ich od niego w o l a w ł a d a n i a . Ciągłe w a l k i m i a s t greckich m i ę d z y sobą, n a w e t w szczytowym okresie greckiej k u l t u r y i n a w e t w t e d y , kiedy w ich oczywistym interesie było połączenie się p r z e c i w k o w s p ó l n e m u w r o g o w i , n i e u s t a n n e p o w s t a n i a w m i a s t a c h , czy t o p o d w o d z ą a m b i t n y c h o l i g a r c h ó w , czy d e m o k r a t y c z n y c h d e m a g o ­ gów, sprzedajność t a k wielu ludzi występujących w greckim życiu p o l i t y c z n y m - n a w e t w t e d y , gdy szło o h o n o r i bezpieczeństwo ich m i a s t a - w s z y s t k o to świadczy o woli w ł a d a n i a t a k silnej u k a ż d e g o G r e k a . G r e k podziwiał s k u t e c z n o ś ć , wielbił ideał silnego człowieka, k t ó r y wie, czego chce, i p o s i a d a m o c z d o b y c i a t e g o , czego p r a g n i e - j e g o k o n c e p c j a apzTt) s p r o w a d z a ł a się głównie d o zdolności osiągnięcia sukcesu. J a k z a u w a ż a p r o f e s o r D e B u r g h , „ G r e k u w a ż a ł b y N a p o l e o n a za człowieka o wybitnej arete" . Jeśli chodzi o b a r d z o szczere, czy raczej krzykliwe u z n a n i e b e z k o m p r o m i s o w e j woli władzy, wystarczy p o p r o s t u przeczytać relację T u k i d y d e s a ze s p o t k a n i a przedstawicieli A t e n i w y s p y M e l o s . Ateńczycy oświadczają: „ O t ó ż w y i m y p o w i n n i ś m y powiedzieć, co rzeczywiście myślimy, i dążyć j e d y n i e d o tego, co jest m o ż l i w e , i wy, i m y b o w i e m j e d n a k o w o wiemy, że w r o z t r z ą s a n i u s p r a w ludzkich sprawiedliwość m a miejsce jedynie wtedy, kiedy presja koniecz­ ności jest j e d n a k o w a , i że m o c n i egzekwują, c o m o g ą , a słabi przyznają, c o m u s z ą " . P o d o b n i e w s ł a w n y m fragmencie: „ B o w i e m c o d o B o g ó w wierzymy, a co d o ludzi w i e m y , że przez p r a w o swej n a t u r y , gdziekol­ wiek m o g ą w ł a d a ć , będą. T o p r a w o nie było u c z y n i o n e przez n a s i nie jesteśmy pierwsi, k t ó r z y p o s t ę p o w a l i ś m y w e d ł u g niego, m y tylko je odziedziczyliśmy i będziemy zawsze p r z e k a z y w a l i j e p o t o m n o ś c i , i wie­ m y , że wy i wszyscy ludzie, gdybyście byli tacy silni j a k m y , p o ­ stępowalibyście t a k j a k m y " . N i e m o g l i b y ś m y oczekiwać bardziej b e z w s t y d n e g o p r z y z n a n i a się d o woli władzy, a u T u k i d y d e s a nie znajdujemy ż a d n e g o śladu k r y t y k i p o s t ę p o w a n i a A t e ń c z y k ó w . Należy p r z y p o m n i e ć , że kiedy Melijczycy w k o ń c u musieli się p o d d a ć , A t e ń ­ czycy skazali n a śmierć wszystkich, k t ó r z y byli w wieku u p r a w n i a j ą c y m d o n o s z e n i a oręża, uczynili n i e w o l n i k a m i k o b i e t y i dzieci o r a z skoloni­ zowali wyspę, przysyłając w ł a s n y c h osiedleńców - w s z y s t k o t o działo się VIKOL

%

9

1 0

8

9

10

1224. The Legacy of the Ancient World, s. 83, przypis 2. Z przekładu Tukidydesa Benjamina Jowetta (Oxford Un. Press).

KOLEBKA MYŚLI ZACHODNIEJ. JONIA

33

w okresie, kiedy świetność A t e n i ich artystyczne osiągnięcia były u szczytu. Z wolą władzy ściśle się wiąże pojęcie bfipic. Człowiek, k t ó r y p o s u w a się zbyt d a l e k o , k t ó r y s t a r a się być czymś więcej i m i e ć więcej, niż los dla niego p r z e z n a c z a , n i e u c h r o n n i e ściągnie n a siebie z a z d r o ś ć b o g ó w i d o p r o w a d z i d o swojej zguby. Człowiek czy n a r ó d o p a n o w a n y nieokiełznaną żądzą zabiegania o w ł a s n e interesy p o g r ą ż a się n a oślep w niebacznej pewności siebie i zmierza d o z g u b y . Ślepa n a m i ę t n o ś ć rodzi p e w n o ś ć siebie, a z a r o z u m i a ł a p e w n o ś ć siebie k o ń c z y się katastrofą. W a r t o u ś w i a d o m i ć sobie tę s t r o n ę greckiego c h a r a k t e r u : potępienie p r z e z P l a t o n a teorii „siła jest p r a w e m " t y m bardziej jest g o d n e u w a g i . N i e zgadzając się oczywiście z o c e n a m i N i e t z s c h e g o , nie m o ż e m y j e d n a k nie p o d z i w i a ć j e g o przenikliwości, iż dostrzegł o n związek zachodzący p o m i ę d z y grecką k u l t u r ą i wolą m o c y . N i e znaczy t o oczywiście, że c i e m n a s t r o n a greckiej k u l t u r y jest jej j e d y n ą s t r o n ą - d a l e k o d o tego. Jeśli pęd d o woli m o c y jest f a k t e m , t o f a k t e m jest t a k ż e grecki ideał u m i a r u i h a r m o n i i . M u s i m y być ś w i a d o m i , że istnieją dwie strony greckiego c h a r a k t e r u i k u l t u r y : s t r o n a u m i a r u , sztuki, A p o l l i n a i b ó s t w olimpijskich i s t r o n a n a d m i a r u , nieokiełznanej p e w n o ś c i siebie, dionizyjskiego szału p r z e d s t a w i o n e g o w Bachantkach E u r y p i d e s a . J a k p o d powierzchnią w s p a n i a ł y c h osiągnięć greckiej k u l t u r y widzimy o t c h ł a ń niewolnictwa, t a k poniżej k r a i n y m a r z e ń religii olimpijskiej i olimpijs­ kiej sztuki otwiera się czeluść szału dionizyjskiego, p e s y m i z m u i wszel­ kiego rodzaju b r a k u u m i a r k o w a n i a . M i m o w s z y s t k o nie jest całkiem fantastyczne przypuszczenie, z r o d z o n e p o d w p ł y w e m myśli Nietzsche­ g o , że w znacznej części religię olimpijską cechują ograniczenia, k t ó r e dionizyjscy G r e c y n a k ł a d a l i sobie s a m y m . G r e k , p o p y c h a n y przez wolę m o c y d o samozniszczenia, s t w a r z a sobie olimpijską k r a i n ę m a r z e ń , której b o g o w i e obserwują go z zazdrością, by z o b a c z y ć , czy nie zmierza d o p r z e k r o c z e n i a g r a n i c ludzkich s t a r a ń . W ten s p o s ó b w y r a ż a swą ś w i a d o m o ś ć , że n i e s p o k o j n e siły w j e g o d u s z y m o g ą g o ostatecznie z r u j n o w a ć . (Oczywiście nie p r o p o n u j e m y tej interpretacji j a k o wyjaś­ nienia źródeł greckiej religii olimpijskiej z n a u k o w e g o p u n k t u widzenia h i s t o r y k a religii: c h o d z i tylko o w s k a z a n i e p s y c h o l o g i c z n y c h c z y n n i k ó w - d a r ó w „ N a t u r y " , jeśli k t o ś woli - k t ó r e m o g ą działać, c h o ć b y n i e ś w i a d o m i e , w duszy G r e k a . ) P o w r ó ć m y p r z e t o d o naszej myśli. O b s e r w o w a n i e n i e u s t a n n e g o p r o c e s u zmian, p r z e c h o d z e n i a o d życia d o śmierci i o d śmierci d o życia d o p r o w a d z i ł o G r e k a , m i m o j e g o częściowo melancholijnej n a t u r y - w o s o b a c h filozofów j o ń s k i c h - d o p o c z ą t k ó w filozofii. L u d z i e m ą d r z y

34

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

dostrzegli b o w i e m , że niezależnie o d wszelkiej z m i a n y i przejścia m u s i istnieć coś stałego. Dlaczego? P o n i e w a ż z m i a n a jest z m i a n ą czegoś w coś. M u s i być coś, c o jest p i e r w o t n e , co t r w a , co p r z y b i e r a r ó ż n e formy i p r z e c h o d z i ten proces z m i a n y . Z m i a n a nie m o ż e być jedynie walką przeciwieństw. L u d z i e myślący byli p r z e k o n a n i , że istnieje coś p o z a przeciwieństwami, coś, co jest ich p o d ł o ż e m . J o ń s k a filozofia czy k o s m o l o g i a jest więc głównie p r ó b ą rozstrzygnięcia, czym jest ten p i e r w o t n y element czy Urstoff wszystkich rzeczy - j e d e n filozof o p o w i a d a ł się za j e d n y m e l e m e n t e m , inny za i n n y m . N i e tyle jest w a ż n e , j a k i szczególny element wybierał k a ż d y filozof j a k o swoje Urstoff, ile fakt, że wszyscy oni mieli w s p ó l n ą ideę j e d n o ś c i . F a k t z m i a n y , r u c h u w znaczeniu A r y s t o t e l e s o w s k i m , p o d s u w a ł im pojęcie j e d n o ś c i , chociaż, j a k m ó w i Arystoteles, nie wyjaśniali oni r u c h u . Jończycy różnili się c o d o c h a r a k t e r u ich Urstoff wszyscy j e d n a k u t r z y m y w a l i , że jest to coś m a t e r i a l n e g o - T a l e s o p o w i a d a ł się za wodą, A n a k s y m e n e s za p o w i e t r z e m , H e r a k l i t za o g n i e m . A n t y t e z y p o m i ę d z y d u c h e m a m a t e r i ą jeszcze nie p o j m o w a n o , chociaż więc byli oni de facto materialistami - przez t o , że ustalali f o r m ę m a t e r i a l n ą j a k o z a s a d ę j e d n o ś c i i p i e r w o t n e t w o r z y w o wszystkich rzeczy - t r u d n o ich określać m i a n e m m a t e r i a l i s t ó w w n a s z y m znaczeniu tego słowa. N i e m o ż n a stwierdzić, iż p o j m o w a l i w y r a ź n i e różnicę m i ę d z y d u c h e m i m a t e r i ą i zaprzeczali istnieniu tej różnicy; z a p e w n e nie byli w pełni ś w i a d o m i tego r o z r ó ż n i e n i a czy przynajmniej nie u ś w i a d a m i a l i sobie j e g o im­ plikacji. M o ż n a więc ulec p o k u s i e , b y twierdzić, że myśliciele j o ń s c y byli nie tyle filozofami, ile p i e r w o t n y m i n a u k o w c a m i p r ó b u j ą c y m i m ó w i ć o m a t e r i a l n y m , z e w n ę t r z n y m świecie. N a l e ż y j e d n a k p a m i ę t a ć , że w swoim r o z u m o w a n i u nie z a t r z y m y w a l i się n a zmysłach, lecz wy­ chodzili p o z a sferę zjawisk d o sfery m y ś l o w e j . W s z y s t k o j e d n o , czy Urstoff j e s t wodą, p o w i e t r z e m czy ogniem, z pewnością nie ukazuje się o n o j a k o t a k i e , t o jest j a k o o s t a t e c z n y element. A b y d o t r z e ć d o pojęcia którejkolwiek z tych rzeczy j a k o o s t a t e c z n e g o p o d ł o ż a wszechistnienia, k o n i e c z n e jest wyjście p o z a sferę zjawiskową i zmysły. Jończycy nie d o c h o d z i l i d o swych konkluzji za p o ś r e d n i c t w e m podejścia n a u k o w e g o , e k s p e r y m e n t a l n e g o , lecz d r o g ą spekulacji r o z u m o w e j : j e d n o ś ć u s t a n o ­ w i o n a w rzeczywistości jest jednością m a t e r i a l n ą , jest j e d n a k jednością 1

11

Użyliśmy tu niemieckiego słowa Urstoff po prostu dlatego, gdyż ten krótki, pojedynczy termin doskonale wyraża pojęcie pierwotnego elementu czy substratu, czyli „materiału" wszechświata.

KOLEBKA MYŚLI ZACHODNIEJ: JONIA

35

u s t a n o w i o n ą przez m y ś l . P o n a d t o jest o n a a b s t r a k t e m - to znaczy a b s t r a h u j e od d a n y c h zjawiskowych, c h o ć b y n a w e t były o n e materialistyczne. K o n s e k w e n t n i e m o g l i b y ś m y więc n a z w a ć k o s m o l o g i e j o ń s k i e p r z y k ł a d a m i abstrakcyjnego materializmu: p o j a w i a się tutaj b o w i e m pojęcie jedności w z r ó ż n i c o w a n i u o r a z różnicy wkraczającej w j e d n o ś ć - a t o są j u ż pojęcia filozoficzne. W d o d a t k u myśliciele jońscy byli p r z e k o n a n i o r z ą d a c h p r a w a we wszechświecie. W życiu j e d n o s t k i ofipic, p r z e k r o c z e n i e tego, c o jest słuszne i właściwe dla człowieka, przynosi w następstwie ruinę, zachwianie r ó w n o w a g i ; t a k więc, jeśli rozszerzymy tę z a s a d ę n a wszechświat, rządzi n i m p r a w o k o s m i c z n e , p r a w o za­ c h o w a n i a r ó w n o w a g i , z a p o b i e g a n i a c h a o s o w i i a n a r c h i i . T a koncepcja r z ą d z o n e g o p r a w e m wszechświata, wszechświata, k t ó r y nie jest z a b a w ­ k ą zwykłego k a p r y s u czy nie liczącej się z p r a w e m d o w o l n o ś c i , k t ó r y nie jest p o l e m łamiącego p r a w o i „ e g o i s t y c z n e g o " p a n o w a n i a j e d n e g o e l e m e n t u n a d i n n y m , tworzyła p o d s t a w ę dla n a u k o w e j kosmologii przeciwstawionej fantastycznej mitologii. P a t r z ą c j e d n a k ż e z innego p u n k t u widzenia, m o ż e m y powiedzieć, że w p r z y p a d k u J o ń c z y k ó w n a u k a i filozofia nie są jeszcze r o z r ó ż n i a n e . Wcześni myśliciele j o ń s c y czy M ę d r c y u p r a w i a l i wszystkie rodzaje r o z w a ż a ń n a u k o w y c h , n a p r z y k ł a d a s t r o n o m i c z n e , i nie oddzielali ich w y r a ź n i e o d filozofii. Byli m ę d r c a m i , k t ó r z y m o g l i czynić obserwacje a s t r o n o m i c z n e ze względu n a żeglugę, p r ó b o w a ć znaleźć pojedynczy p i e r w o t n y element wszechświata, o b m y ś l a ć r o z w i ą z a n i a inżynieryjne itp., a wszystko to bez d o k o n y w a n i a w y r a ź n e g o r o z r ó ż n i e n i a p o m i ę d z y swymi r o z m a i t y m i d z i a ł a n i a m i . J e d y n i e o w a m i e s z a n i n a historii i geo­ grafii z n a n a p o d nazwą laropir] w y o d r ę b n i ł a się całkiem wyraźnie z filozoficzno-naukowych czynności, i t o nie zawsze. P o n i e w a ż j e d n a k u J o ń c z y k ó w pojawiają się p r a w d z i w e pojęcia filozoficzne i p r a w d z i w e umiejętności spekulacji filozoficznej, p o n i e w a ż ich filozofia stanowi s t a d i u m w r o z w o j u klasycznej filozofii greckiej, nie m o ż n a ich pomijać w historii filozofii, j a k b y byli j e d y n i e dziećmi, k t ó r y c h niewinna p a p l a n i n a nie zasługuje n a poważniejszą u w a g ę . P o c z ą t k i europejskiej filozofii nie m o g ą być s p r a w ą o b o j ę t n ą dla jej h i s t o r y k a .

Rozdział

III

CZAS PIONIERÓW: WCZEŚNI F I L O Z O F O W I E JOŃSCY

I. T A L E S

W p r z y p a d k u Talesa z M i l e t u m a m y w y r a ź n i e d o czynienia z miesza­ niną filozofa i n a u k o w c a - p r a k t y k a . O Talesie m ó w i się, że p r z e p o w i e ­ dział zaćmienie Słońca w s p o m n i a n e przez H e r o d o t a , k t ó r e w y d a r z y ł o się p o d k o n i e c wojny m i ę d z y Lidyjczykami i M e d a m i . O t ó ż w e d ł u g obliczeń a s t r o n o m ó w zaćmienie Słońca w i d z i a n e p r a w d o p o d o b n i e w Azji Mniejszej m i a ł o miejsce 28 m a j a 585 r o k u p r z e d C h r . Jeśli więc o p o w i a d a n i e o Talesie jest p r a w d z i w e i jeśli zaćmienie Słońca, k t ó r e przepowiedział, jest z a ć m i e n i e m z 585 r o k u , szczytowy o k r e s życia T a l e s a m u s i a ł p r z y p a d a ć n a p o c z ą t e k szóstego w i e k u p r z e d C h r . Śmierć j e g o m i a ł a w y p a ś ć n a k r ó t k o p r z e d u p a d k i e m S a r d e s w r o k u 546/5 p r z e d C h r . W ś r ó d p r z y p i s y w a n y c h T a l e s o w i p o c z y n a ń n a u k o w y c h należy wymienić stworzenie k a l e n d a r z a i w p r o w a d z e n i e fenickiej p r a k t y k i s t e r o w a n i a k u r s e m o k r ę t u w e d ł u g M a ł e j Niedźwiedzicy. A n e g d o t y o p o w i a d a n e o Talesie, k t ó r e m o ż n a przeczytać w j e g o życiorysie u D i o g e n e s a L a e r t i o s a , j a k t a , że n a p r z y k ł a d p a t r z ą c n a gwiazdy, w p a d ł d o s t u d n i czy r o w u , czy że przewidując b r a k oliwek, s p e k u l o w a ł oliwą, są p r a w d o p o d o b n i e o p o w i e ś c i a m i w r o d z a j u bajek ł a t w o przypisywa­ nych m ę d r co m . W Metafizyce Arystoteles twierdzi, że w e d ł u g T a l e s a (uważającego ją widocznie za płaski pływający k r ą ż e k ) ziemia s p o c z y w a n a wodzie. 1

2

1

2

Hist., I, 74. Diog. Laert., Żywoty i poglądy słynnych filozofów, I, 22-44.

37

TALES

Najistotniejsze jest j e d n a k t o , ż e T a l e s głosił, iż p i e r w o t n y m t w o r z y w e m wszystkich izzczy jest w o d a . . . w gruncie rzeczy, że w ogóle podjął p r o b l e m J e d n e g o . Arystoteles m n i e m a , iż d o takiej konkluzji m o g ł a d o p r o w a d z i ć T a l e s a obserwacja, „że pożywienie jest w i l g o t n e i że s a m o ciepło powstaje z wilgoci i dzięki niej żyje (a t o , z czego coś powstaje, jest z a s a d ą wszystkich rzeczy). N a p o s t a w i e tego f a k t u o r a z z faktu, że n a s i o n a wszystkich rzeczy mają wilgotną n a t u r ę , powziął m y ś l , że w o d a jest n a t u r a l n y m p o c z ą t k i e m wszystkich rzeczy w i l g o t n y c h " . A r y s t o t e ­ les t a k ż e w y s u w a m y ś l , chociaż niewątpliwie z p e w n y m niedowierza­ n i e m , że Tales był p o d wpływem starszych teologii, w k t ó r y c h w o d a - j a k Styks p o e t ó w - była t y m , n a co składali przysięgę bogowie. J a k k o l w i e k by było, jest rzeczą jasną, że zjawisko p a r o w a n i a p o d s u w a m y ś l , iż w o d a m o ż e stać się mgłą czy p o w i e t r z e m , a zjawisko z a m a r z a n i a m o ż e s u g e r o w a ć , że jeśli p r o c e s taki p o s t ę p o w a ł b y dalej, w o d a m o g ł a b y stać się ziemią. W k a ż d y m razie d u ż e znaczenie tego wczesnego myśliciela w y n i k a z faktu, że p o s t a w i ł o n p y t a n i e , c o jest ostateczną n a t u r ą świata, a nie z o d p o w i e d z i , jakiej udzielił n a t o p y t a n i e , ani z jego racji, jakiekolwiek by o n e były, przemawiających za tą odpowiedzią. I n n e g o twierdzenia p r z y p i s y w a n e g o przez A r y s t o t e l e s a Talesowi, m i a n o w i c i e , że wszystkie rzeczy są pełne b o g ó w , że m a g n e s m a duszę, p o n i e w a ż p o r u s z a ż e l a z o , nie m o ż n a i n t e r p r e t o w a ć w s p o s ó b pewny. P o s u n ę l i b y ś m y się w s w o b o d z i e interpretacyjnej zbyt d a l e k o , m ó w i ą c , że m a m y t u d o czynienia ze stwierdzeniem istnienia d u s z y świata, a n a s t ę p n i e u t o ż s a m i a j ą c tę d u s z ę świata z B o g i e m lub z P l a t o ń s k i m D e m i u r g i e m - k t ó r y m i a ł b y u t w o r z y ć wszystkie rzeczy z w o d y . Jedyną p e w n ą i jedynie rzeczywiście w a ż n ą rzeczą, j a k ą m o ż e m y stwierdzić o d o k t r y n i e Talesa, jest t o , że p o j m o w a ł o n „ r z e c z y " j a k o różniące się postacie j e d n e g o p i e r w o t n e g o i o s t a t e c z n e g o e l e m e n t u . T o , że wskazuje n a w o d ę j a k o n a ten element, jest, by t a k rzec, j e g o wyróżniającą go w historii cechą c h a r a k t e r y s t y c z n ą , j e d n a k ż e zasłużył sobie n a swe miejsce pierwszego greckiego filozofa dzięki t e m u , że pierwszy w p r o w a ­ dził pojęcie j e d n o ś c i w z r ó ż n i c o w a n i u (chociaż nie w y o d r ę b n i ł tego pojęcia n a płaszczyźnie logicznej) i trzymając się m o c n o idei jedności, starał się wyjaśnić j a w n ą r ó ż n o r o d n o ś ć wielości. Filozofia n a t u r a l n i e p r ó b u j e zrozumieć m n o g o ś ć będącą p r z e d m i o t e m n a s z e g o d o ś w i a d 3

4

5

6

3

4

5 6

Metaph., 983 b 21. (Przekład polski: Kazimierz Leśniak, Warszawa 1984, s. 11.) De anima, A 5, 411 a 7; 2, 405 a 19. Tak czynił Aelius, I, 7, XI (D. II A 23). Cicero, De Nat. D., I, 10, 25 (D tamże).

38

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

czenia, jej istnienie i n a t u r ę , a z r o z u m i e n i e w t y m k o n t e k ś c i e znaczy dla filozofa o d k r y c i e znajdującej się u p o d s t a w j e d n o ś c i czy pierwszej z a s a d y . Z ł o ż o n o ś c i tego p r o b l e m u nie m o ż n a p o j ą ć d o p ó t y , d o p ó k i się nie p o j m i e r a d y k a l n e j różnicy p o m i ę d z y m a t e r i ą i d u c h e m ; z a n i m z r o z u m i e m y tę różnicę (a n a w e t i później, gdy t o , co j u ż było „ p o j ę t e " , zostanie n a s t ę p n i e z a p r z e c z o n e ) , najprostsze r o z w i ą z a n i a p r o b l e m u narzucają się s a m e - rzeczywistość będzie p o j m o w a n a j a k o m a t e r i a l n a j e d n o ś ć (jak w myśli T a l e s a ) l u b j a k o idea (jak w p e w n y c h n o w o ż y t n y c h filozofiach). M o ż n a z a s a d n i e u j m o w a ć z ł o ż o n o ś ć p r o b l e m u J e d n o i Wiele j e d y n i e wtedy, kiedy w y r a ź n i e się z r o z u m i e i n i e d w u z n a c z n i e stwierdza p o d s t a w o w e s t o p n i e rzeczywistości i d o k t r y n ę analogii b y t u - inaczej b o g a c t w o wielorakości będzie p o ś w i ę c o n e n a rzecz fałszywej i bardziej lub mniej d o w o l n i e p o j m o w a n e j j e d n o ś c i . Jest j e d n a k możliwe, że u w a g a d o t y c z ą c a m a g n e s u j a k o czegoś żywego, p r z y p i s y w a n a T a l e s o w i przez A r y s t o t e l e s a , jest przeżytkiem d o k t r y n y p i e r w o t n e g o a n i m i z m u , w której pojęcie d u s z y - w i d m a (wid­ m o w e g o s o b o w t ó r a człowieka p o s t r z e g a n e g o w s n a c h ) zaczęło obej­ m o w a ć swym zasięgiem niższe niż ludzkie f o r m y życia o r g a n i c z n e g o , a n a w e t siły świata n i e o r g a n i c z n e g o . J e d n a k ż e jeśli n a w e t t a k było, jest t o tylko relikt, p o n i e w a ż u T a l e s a widzimy w y r a ź n e przejście od m i t u d o n a u k i i filozofii, a sam T a l e s zatrzymuje swe tradycyjne m i a n o inicjatora greckiej filozofii - a)JA Oa)J)c ^tv b rfjc zoiabzrjc apxrjybc ęiloaocpiac. 1

II. A N A K S Y M A N D E R

I n n y m filozofem z M i l e t u był A n a k s y m a n d e r . Był z pewnością m ł o d s z y o d Talesa, gdyż Teofrast pisze o n i m j a k o o m ł o d s z y m koledze T a l e s a . A n a k s y m a n d e r , p o d o b n i e j a k T a l e s , o d d a w a ł się p r a k t y c z n y m p o s z u k i w a n i o m n a u k o w y m . Przypisuje m u się sporządzenie m a p y - p r a w d o p o d o b n i e dla pływających p o M o r z u C z a r n y m żeglarzy z M i l e t u . J a k wielu innych greckich filozofów, uczestnicząc w życiu politycznym, prowadził kolonię d o Apolonii. A n a k s y m a n d e r napisał dzieło p r o z ą p o ś w i ę c o n e swym t e o r i o m filozoficznym. Istniało jeszcze za c z a s ó w T e o f r a s t a i j e m u t o za8

7

8

Metaph., 983 b 18. („Tales, twórca tego rodzaju filozofii" - dz. cyt., s. 11). Phys. opin., fr. 2 (D. 12 A 9). Por. Pseudo-Plut., Strom., 2 (D. 12 A 10).

39

ANAKSYMANDER

wdzięczamy c e n n e informacje dotyczące myśli A n a k s y m a n d r a . T a k j a k T a l e s p o s z u k i w a ł p i e r w o t n e g o o s t a t e c z n e g o e l e m e n t u wszystkich rze­ czy, doszedł j e d n a k d o w n i o s k u , że nie m o ż e t o b y ć ż a d e n szczególny r o d z a j m a t e r i i , j a k w o d a , gdyż w o d a czy wilgoć była s a m a j e d n y m z „ p r z e c i w i e ń s t w " , k t ó r y c h ścieranie się i w z a j e m n e n a r u s z a n i e p r a w należało wyjaśnić. Jeśli z m i a n a , n a r o d z i n y i śmierć, w z r o s t i zmierzch p o w o d o w a n e są walką, gwałceniem p r a w j e d n e g o e l e m e n t u k o s z t e m d r u g i e g o , t o zakładając, że w s z y s t k o jest w rzeczywistości wodą, nie s p o s ó b z r o z u m i e ć , dlaczego inne elementy nie zostały d a w n o przez nią p o c h ł o n i ę t e . A n a k s y m a n d e r doszedł więc d o w n i o s k u , że p i e r w o t n y element, Urstoff, t o coś n i e o k r e ś l o n e g o , coś bardziej p i e r w o t n e g o od przeciwieństw, coś, z czego o n e się w y w o d z ą i w co przemijają. T e n p i e r w o t n z y element (apxrj) został n a z w a n y p r z e z A n a k s y m a n d r a - w e d ł u g T e o f r a s t a był o n pierwszym, k t ó r y użył tej n a z w y - przyczyną m a t e r i a l n ą . „ N i e jest t o ani w o d a , ani ż a d e n inny t a k z w a n y element, lecz p e w n a n a t u r a o d m i e n n a od nich i n i e s k o ń c z o n a , z której powstają wszystkie niebiosa i światy w ich o b r ę b i e " . Jest t o TO aneipov, substancja nie m a j ą c a granic. „ W i e c z n a i nie starzejąca się", „ o g a r n i a wszystkie światy". N a r u s z a n i e p r a w j e d n e g o e l e m e n t u przez d r u g i zostaje w poetycki s p o s ó b p r z e d s t a w i o n e j a k o p r z y k ł a d y niesprawiedliwości - element gorący d o p u s z c z a się niesprawiedliwości l a t e m , a zimny zimą. O k r e ś ­ lone elementy płacą za swoją niesprawiedliwość, zostają bowiem n a p o w r ó t wchłonięte w nieokreślony b e z k r e s . Jest t o p r z y k ł a d roz­ szerzenia koncepcji p r a w a z życia ludzkiego n a wszechświat w ogóle. Istnieje pluralizm współistniejących światów, k t ó r e są niezliczone. K a ż d y jest zniszczalny, j e d n a k ż e , j a k się wydaje, istnieje ich n i e o g r a n i ­ c z o n a liczba w t y m s a m y m czasie, ś w i a t ó w zaczynających istnieć dzięki w i e c z n e m u r u c h o w i . „ O b o k tego r u c h jest wieczny, i w t o k u tego r u c h u powstają n i e b i o s a " . T e n wieczny r u c h , j a k się wydaje, s t a n o w i anÓKpiaic, czyli „ r o z d z i e l e n i e " , p e w n e g o rodzaju przesiewanie n a sicie, j a k t o znajdujemy w d o k t r y n i e pitägorejskiej p r z e d s t a w i o n e j w Timaio9

10

11

12

13

9

Frag. 1. Frag. 1-3. Frag. 1. D. 12 A 17. Simpl. Phys., 1121, 5; Aet., II, 1,3; Cic, DeNat. D., 1,10,25; Aug., C. D., VIII, 2. Por. Hippol., Ref., 16,2 (D. 12 A 10). (Polski przekład fragmentu Hipolita Refutatio dotyczącego Anaksymandra w: W. Heinrich, Zarys historii filozofii. Tom I. Część pierwsza: filozofia grecka, Warszawa 1925, s. 20). 10

11

12

13

40

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

sie P l a t o n a . K i e d y rzeczy zostały wydzielone, p o w s t a ł świat, j a k i z n a m y , przez co r u c h wirowy, czyli Sivrj - cięższe elementy, ziemia i w o d a , p o z o s t a ł y w ś r o d k u wiru, ogień p o w r ó c i ł n a o b w ó d , a p o w i e t r z e zostało m i ę d z y n i m i . Z i e m i a nie jest k r ą ż k i e m , lecz k r ó t k i m w a l c e m , „jak b ę b e n czy k o l u m n a " . Życie p o c h o d z i z m o r z a i dzięki p r z y s t o s o w a n i u się d o ś r o d o w i s k a rozwinęły się o b e c n e formy zwierząt. A n a k s y m a n d e r z d o b y w a się n a p o m y s ł o w y wniosek, jeśli c h o d z i o p o c h o d z e n i e człowieka. „ . . . M ó w i t a k ż e , że z p o c z ą t k u człowiek p o w s t a ł z i n n o p o s t a c i o w y c h żyjątek, d l a t e g o że wszystkie inne s t w o r z e n i a s a m e przez się p r ę d k o się żywią, a t y l k o człowiek potrzebuje d ł u g o t r w a ł e g o n i a ń c z e n i a (pielęgnowania), g d y b y więc od p o c z ą t k u był t a k i m , j a k i m jest t e r a z , t o nie byłby się u c h o w a ł " . N i e wyjaśnia - c o jest wieczną t r u d n o ś c i ą dla ewolucjonistów - j a k człowiek p r z e t r w a ł w s t a d i u m przejściowym. D o k t r y n a A n a k s y m a n d r a wykazuje więc w s t o s u n k u d o d o k t r y n y T a l e s a pewien p o s t ę p . Idzie dalej p o z a p r z y z n a n i e k a ż d e m u j e d n e g o o k r e ś l o n e g o elementu, p o p r z e d z a j ą c koncepcję N i e o k r e ś l o n e g o N i e ­ s k o ń c z o n e g o , z k t ó r e g o p o c h o d z ą wszystkie rzeczy. P o n a d t o podejmuje przynajmniej p e w n ą p r ó b ę , a b y o d p o w i e d z i e ć n a p y t a n i e , w j a k i s p o s ó b świat rozwinął się z owego p i e r w o t n e g o elementu. 1 4

15

III. A N A K S Y M E N E S

Trzecim filozofem szkoły milejskiej był A n a k s y m e n e s . M u s i a ł być m ł o d s z y o d A n a k s y m a n d r a - przynajmniej T e o f r a s t m ó w i , że był „ k o l e g ą " A n a k s y m a n d r a . N a p i s a ł książkę, z której z a c h o w a ł się m a ł y f r a g m e n t . W e d ł u g D i o g e n e s a L a e r t i o s a „pisał w dialekcie j o ń s k i m , stylem p r o s t y m i n i e w y s z u k a n y m " . D o k t r y n a A n a k s y m e n e s a wydaje się, w k a ż d y m razie n a pierwszy rzut o k a , z d e c y d o w a n y m cofnięciem się w o b e c s t a d i u m osiągniętego przez A n a k s y m a n d r a , gdyż A n a k s y m e n e s , p o r z u c a j ą c teorię xb aneipoy, idzie za T a l e s e m , wyznaczając j a k o Urstoff j e d e n o k r e ś l o n y element. Ele­ m e n t e m t y m nie jest w o d a , lecz p o w i e t r z e . Być m o ż e fakt o d d y c h a n i a n a s u n ą ł m u takie przypuszczenie, człowiek b o w i e m żyje t a k d ł u g o , j a k 14

15

Frag. 5. Pseudo-PluL, Strom., 2 (D. 12 A 10). Pseudo-Plut., Strom., fr. 2 ( D . 12A 10). (Polski przekład w: Heinrich, dz. cyt., s. 21.).

41

ANAKSYMENES

d ł u g o o d d y c h a ; stąd p r o s t y wniosek, że p o w i e t r z e jest zasadą życia. A n a k s y m e n e s p r z e p r o w a d z a p o r ó w n a n i e p o m i ę d z y człowiekiem i n a t u ­ rą w ogóle: „ J a k d u s z a n a s z a , b ę d ą c p o w i e t r z e m , spaja n a s , t a k też dech i p o w i e t r z e ogarniają cały ś w i a t " . P o w i e t r z e więc t o Urstoff świata, z k t ó r e g o „ t o , co p o w s t a j e , i t o , co p o w s t a ł o , i t o , co p o w s t a n i e , z niego b o g o w i e i rzeczy b o s k i e , wszystko zaś i n n e z j e g o p o d o b n y c h ( p o t o m ­ ków)". Ale oczywiście t r u d n o jest wyjaśnić, w j a k i s p o s ó b wszystkie rzeczy p o c h o d z ą z p o w i e t r z a , i właśnie w p r o p o n o w a n y m rozwiązaniu tej t r u d n o ś c i przejawia się geniusz A n a k s y m e n e s a . C h c ą c wyjaśnić, j a k k o n k r e t n e p r z e d m i o t y tworzą się z p i e r w o t n e g o e l e m e n t u , A n a k s y m e ­ nes w p r o w a d z a pojęcie zagęszczenia i rozrzedzenia. P o w i e t r z e j a k o takie jest niewidzialne, j e d n a k ż e zaczyna b y ć widzialne w procesie zagęsz­ czania i r o z r z e d z a n i a , stając się o g n i e m , kiedy się rozszerza czy rozrzedza; w i a t r e m , c h m u r ą , w o d ą , ziemią i w k o ń c u k a m i e n i e m , kiedy się zgęszcza. T o pojęcie zgęszczenia i r o z r z e d z e n i a p o d s u w a n a m inny p o w ó d , dla k t ó r e g o A n a k s y m e n e s z d e c y d o w a ł się n a p o w i e t r z e j a k o n a p i e r w o t n y element. M y ś l a ł o n , że gdy p o w i e t r z e staje się r o z r z e d z o n e , r o b i się gorętsze i w ten s p o s ó b p r z e m i e n i a się w ogień; n a t o m i a s t kiedy staje się zgęszczone, r o b i się zimniejsze i p r z e m i e n i a się w ciało stałe. P o w i e t r z e więc znajduje się w ś r o d k u m i ę d z y okalającym pierścieniem o g n i a i z i m n a , jest wilgotną m a s ą w e w n ą t r z niego. P o w i e t r z e jest zatem swego rodzaju d o m e m zajezdnym p o m i ę d z y nimi. Z a w a ż n y m o m e n t w d o k t r y n i e A n a k s y m e n e s a m o ż n a u z n a ć j e g o p r ó b ę p o w i ą z a n i a jakości z ilością, d o tego b o w i e m s p r o w a d z a się t e o r i a zgęszczania i roz­ r z e d z a n i a we współczesnej terminologii. ( A n a k s y m e n e s w s k a z y w a ł n a fakt, iż kiedy o d d y c h a m y z u s t a m i o t w a r t y m i , p o w i e t r z e jest ciepłe; n a t o m i a s t kiedy o d d y c h a m y z u s t a m i z a m k n i ę t y m i , p o w i e t r z e jest zimne - jest to e k s p e r y m e n t a l n y d o w ó d n a rzecz j e g o s t a n o w i s k a . ) D l a A n a k s y m e n e s a , p o d o b n i e j a k dla T a l e s a , ziemia jest płaska. U n o s i się w p o w i e t r z u j a k liść. Z a c y t u j m y p r o f e s o r a B u r n e t a , k t ó r y m ó w i , że „ J o n i a nigdy nie potrafiła przyjąć n a u k o w e g o p o g l ą d u n a ziemię i n a w e t D e m o k r y t w dalszym ciągu wierzył, że ziemia jest p ł a s k a " . A n a k s y m e n e s przedstawił osobliwe wyjaśnienie zjawiska tęczy. Powstaje o n a dzięki t e m u , że p r o m i e n i e słońca p a d a j ą n a gęstą 16

1 7

18

19

16

17

18

19

Frag. 2. Hippol. Ref., I. 7 (D. 13 A 7). (Przekład polski w: Heinrich, dz. cyt., s. 22.). (Plut., De prim.frig., 947 n.), Frag. 1. G.Ph., I, s. 9.

42

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

c h m u r ę , której nie m o g ą p r z e n i k n ą ć . Zeller czyni t u u w a g ę , że istnieje wielka r ó ż n i c a m i ę d z y tym „ n a u k o w y m " wyjaśnieniem a Irydą, H o m e ­ rową żywą p o s ł a n k ą b o g ó w . W r a z z u p a d k i e m M i l e t u w r o k u 494 nastąpił kres szkoły milezyjskiej. Wszystkie d o k t r y n y milezyjskie rozpowszechniły się j a k o filozofia A n a k s y m e n e s a , p o n i e w a ż w o c z a c h s t a r o ż y t n y c h był o n najważniej­ szym przedstawicielem szkoły. Niewątpliwie j e g o pozycja historyczna j a k o o s t a t n i e g o z owej szkoły filozoficznej m o g ł a b y wystarczająco u z a s a d n i a ć tę sytuację, c h o c i a ż p r a w d o p o d o b n i e przyczyniła się tu r ó w n i e ż j e g o t e o r i a zgęszczania i r o z r z e d z a n i a s t a n o w i ą c a p r ó b ę wyjaśnienia właściwości k o n k r e t n y c h p r z e d m i o t ó w świata przez s p r o ­ w a d z e n i e j a k o ś c i d o ilości. Ogólnie biorąc, m o ż e m y jeszcze raz p o w t ó r z y ć , że główne znaczenie J o ń c z y k ó w polega raczej n a t y m , iż postawili oni p y t a n i e o ostateczną n a t u r ę rzeczy, niż n a jakiejś szczegółowej o d p o w i e d z i , j a k ą d a w a l i w podniesionej przez siebie kwestii. M o ż e m y t a k ż e zwrócić u w a g ę n a to, że wszyscy oni zakładali wieczność m a t e r i i ; myśl o a b s o l u t n y m p o c z ą t k u tego m a t e r i a l n e g o świata nie p r z y c h o d z i ł a im d o głowy. W istocie dla nich ten świat był światem j e d y n y m . N i e b y ł o b y j e d n a k słuszne u w a ż a ć j o ń s k i c h k o s m o l o g ó w za d o g m a t y c z n y c h m a t e r i a l i s t ó w . N i e d o k o n a n o jeszcze r o z r ó ż n i e n i a m i ę d z y m a t e r i ą i d u c h e m i z a n i m t o nastąpiło, nie m o g ł o bynajmniej być m a t e r i a l i s t ó w w n a s z y m z n a c z e n i u tego t e r m i n u . J o ń c z y c y byli m a t e r i a l i s t a m i w t y m sensie, że p r ó b o w a l i wyjaśnić p o c h o d z e n i e wszystkich rzeczy, w y w o d z ą c j e z j a k i e g o ś m a t e r i a l n e g o e l e m e n t u : nie byli j e d n a k m a t e r i a l i s t a m i w sensie r o z m y ś l n e g o prze­ czenia r o z r ó ż n i e n i u p o m i ę d z y m a t e r i ą a d u c h e m z tej prostej przyczyny, że r o z r ó ż n i e n i a takiego nie p o j m o w a n o t a k w y r a ź n i e , by jego f o r m a l n e zaprzeczenie było m o ż l i w e . N i e t r z e b a p r z e t o p o d k r e ś l a ć , że Jończycy byli „ d o g m a t y k a m i " w t y m sensie, iż nie stawiali „ p r o b l e m u k r y t y c y z m u " . P r z y j m o w a l i , że m o ż e m y p o z n a w a ć rzeczy t a k i m i , j a k i e są; przepełniała ich naïveté c u d u i r a d o ś ć odkrywania. 20

Outlines, s. 31.

Rozdział

IV

ZWIĄZEK PITAGOREJSKI

Pitagorejczycy nie byli jedynie g r o m a d k ą u c z n i ó w P i t a g o r a s a , b a r ­ dziej lub mniej niezależnych i nie p o w i ą z a n y c h ze sobą; tworzyli związek czy w s p ó l n o t ę religijną założoną przez P i t a g o r a s a z S a m o s w K r o t o n i e w p o ł u d n i o w e j Italii w drugiej p o ł o w i e szóstego w i e k u przed C h r . S a m P i t a g o r a s był J o ń c z y k i e m , a pierwsi c z ł o n k o w i e szkoły mówili dialek­ t e m j o ń s k i m . Początki związku pitagorejskiego, p o d o b n i e j a k życie jego założyciela, o k r y t e są m r o k i e m . J a m b l i c h w życiorysie P i t a g o r a s a n a z y w a go „ p r z y w ó d c ą i ojcem boskiej filozofii", „ b o g i e m , d e m o n e m (to jest istotą n a d l u d z k ą ) czy b o s k i m c z ł o w i e k i e m " . J e d n a k ż e nie m o ż n a z a s a d n i e twierdzić, iż żywoty P i t a g o r a s a n a p i s a n e przez J a m b l i c h a , Porfiriusza i D i o g e n e s a L a e r t i o s a dostarczają n a m w i a r o g o d n y c h świadectw, i niewątpliwie m a m y p r a w o t r a k t o w a ć je j a k literacką fikcję. Założenie szkoły nie było z a p e w n e w świecie greckim czymś n o w y m . C h o c i a ż nie m o ż n a u d o w o d n i ć tego w s p o s ó b a b s o l u t n y , jest wysoce p r a w d o p o d o b n e , że wcześni filozofowie z M i l e t u posiadali coś, co było dla nich właściwie r ó w n o z n a c z n e ze szkołą. J e d n a k ż e szkoła pitagorejsk a m i a ł a o d r ę b n y c h a r a k t e r - ascetyczny i religijny. P o d koniec cywilizacji jońskiej m i a ł o miejsce o d r o d z e n i e religijne, p r ó b a d o s t a r ­ czenia idei p r a w d z i w i e religijnych, k t ó r y c h nie d a w a ł a ani m i t o l o g i a olimpijska, ani k o s m o l o g i a milezyjska. P o d o b n i e j a k w Cesarstwie R z y m s k i m , społeczeństwie zmierzającym k u u p a d k o w i , k t ó r e utraciło d a w n ą ż y w o t n o ś ć i świeżość, o b s e r w u j e m y z jednej s t r o n y s k ł o n n o ś ć d o sceptycyzmu, a z drugiej d o „religii m i s t e r y j n y c h " , t a k u schyłku bogatej i przedsiębiorczej cywilizacji jońskiej znajdujemy te s a m e tendencje. Związek pitagorejski odzwierciedla d u c h a owego religijnego o d r o d z ę 1

1

Ben, invero, possoni dirsi romanzi, le loro Vite, Covotti, / Presocratici, s. 66.

44

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

nia silnie p r z e s y c o n e g o pierwiastkiem n a u k o w y m , c o sprawia, iż pitagorejczycy zajmują p o c z e s n e miejsce w historii filozofii. M o ż n a d o s z u k i w a ć się w s p ó l n y c h p o d s t a w dla orfizmu i p i t a g o r e i z m u , c h o ć n i e ł a t w o jest określić ich w z a j e m n e związki i s t o p i e ń o d d z i a ł y w a n i a , j a k i e s e k t a orficka m o g ł a w y w i e r a ć n a p i t a g o r e j c z y k ó w . W orfizmie z pewnością znajdujemy z o r g a n i z o w a n e w s p ó l n o t y , k t ó r y c h człon­ k ó w łączy o b r z ę d wtajemniczenia i w i e r n o ś ć o k r e ś l o n y m r e g u ł o m życia, a t a k ż e d o k t r y n a w ę d r ó w k i d u s z - d o k t r y n a wyrazista w n a u k a c h pitagorejczyków. T r u d n o z a t e m n e g o w a ć wpływ, j a k i n a P i t a g o r a s a wywarły orfickie wierzenia i p r a k t y k i , j a k k o l w i e k pitagorejczycy związani byli raczej z D e l o s niż z t r a c k ą religią dionizyjską. S p o t y k a m y się czasem z p o g l ą d e m , że w s p ó l n o t y pitagorejskie były w s p ó l n o t a m i politycznymi. Jest t o pogląd błędny, przynajmniej kiedy u t r z y m u j e , iż były t o w s p ó l n o t y polityczne z założenia, t a k i m i b o w i e m z pewnością nie były. P i t a g o r a s m u s i a ł co p r a w d a o p u ś c i ć K r o t o n i u d a ć się d o M e t a p o n t u m n a ż ą d a n i e K y l o n a , j e d n a k ż e m o ż n a t o - j a k się zdaje - w y t ł u m a c z y ć bez u c i e k a n i a się d o p r z y p u s z c z e ń o jakiejkolwiek j e g o działalności politycznej n a k o r z y ś ć którejś z partii politycznych. Pitagorejczycy j e d n a k s p r a w o w a l i polityczną k o n t r o l ę w K r o t o n i e i i n n y c h m i a s t a c h Wielkiej Grecji. Polibiusz w s p o m i n a w swoich p i s m a c h , że p a l o n o ich „ n a m i o t y " , a ich s a m y c h p o d d a w a n o prze­ ś l a d o w a n i o m , p r a w d o p o d o b n i e w l a t a c h 440-430 p r z e d C h r . F a k t ten nie m u s i j e d n a k o z n a c z a ć , że ich związek m i a ł c h a r a k t e r polityczny, a nie religijny. K a l w i n , n a p r z y k ł a d , rządził w G e n e w i e , nie był j e d n a k p r z e d e wszystkim politykiem. Profesor Stace czyni następującą u w a g ę : „ K i e d y z w y k ł e m u o b y w a t e l o w i K r o t o n y m ó w i o n o , b y nie j a d ł fasoli i by p o d ż a d n y m p o z o r e m nie zjadał w ł a s n e g o psa, było to dla niego zbyt w i e l e " (chociaż w istocie wcale nie jest p e w n e , że P i t a g o r a s z a k a z y w a ł s p o ż y w a n i a fasoli lub wszelkiego r o d z a j u m i ę s a . A r y s t o k s e n o s twierdzi coś wręcz przeciwnego, jeśli c h o d z i o fasolę. B u r n e t , k t ó r y s k ł o n n y jest p o t w i e r d z a ć zakazy p i t a g o r e j c z y k ó w , d o p u s z c z a j e d n a k m o ż l i w o ś ć , że A r y s t o k s e n o s m a rację, jeśli chodzi o t a b u d o t y c z ą c e fasoli). Związek o d r o d z i ł się p o kilku l a t a c h i k o n t y n u o w a ł swą działalność w Italii, 2

3

4

5

6

2

3 4

5 6

Por. Diog. Laert, 8, 8. Polybius, II, 39 (D. 14, 16). Stace, Critical History of Greek Philosophy, s. 33. U. Gell., IV, II, 5 (D. 14, 9). E. G. Ph., s. 93, przypis 5.

ZWIĄZEK PITAGOREJSKI

45

szczególnie w T a r e n c i e , gdzie w pierwszej p o ł o w i e c z w a r t e g o wieku p r z e d C h r y s t u s e m z d o b y ł rozgłos A r c h y t a s . W mieście t y m działali także Filolaos i Eurytas. Religijno-ascetyczne idee i p r a k t y k i p i t a g o r e j c z y k ó w k o n c e n t r o w a ł y się w o k ó ł idei czystości i oczyszczenia, d o k t r y n y w ę d r ó w k i d u s z przyczyniającej się w s p o s ó b n a t u r a l n y d o krzewienia k u l t u r y d u c h o w e j . P r a k t y k o w a n i e milczenia, o d d z i a ł y w a n i e m u z y k i i s t u d i o w a n i e m a t e ­ m a t y k i u z n a w a n o za c e n n e p o m o c e w p i e l ę g n o w a n i u duszy. J e d n a k ż e n i e k t ó r e p r a k t y k i p i t a g o r e j c z y k ó w m i a ł y czysto z e w n ę t r z n y c h a r a k t e r . Jeśli P i t a g o r a s rzeczywiście z a k a z y w a ł j e d z e n i a m i ę s a , z a k a z ten m ó g ł m i e ć ź r ó d ł o w d o k t r y n i e m e t e m p s y c h o z y b ą d ź przynajmniej m ó g ł być z nią związany. N a t o m i a s t czysto z e w n ę t r z n y c h reguł, j a k c h o ć b y tych o p i s a n y c h przez D i o g e n e s a L a e r t i o s a i o b o w i ą z k o w o przestrzeganych przez szkołę, nie m o ż n a , folgując w y o b r a ź n i , n a z y w a ć d o k t r y n a m i filozoficznymi. N a p r z y k ł a d : nie jeść b o b u ; nie c h o d z i ć główną ulicą; nie d e p t a ć p o uciętych p o z n o k c i a c h ; zacierać ślad g a r n k a w popiele; nie siedzieć n a m i a r c e z b o ż a itp. G d y b y to było w s z y s t k o , co zawierały d o k t r y n y pitagorejskie, m o g ł o b y to i n t e r e s o w a ć h i s t o r y k a religii, lecz bynajmniej nie zasługiwałoby n a u w a g ę h i s t o r y k a filozofii. J e d n a k ż e te n a k a z y i z a k a z y w ż a d n y m razie nie zawierają wszystkiego, co mieli d o z a o f e r o w a n i a pitagorejczycy. ( O m a w i a j ą c k r ó t k o teorie p i t a g o r e j c z y k ó w , nie m o ż e m y stwierdzić, ile z nich p o c h o d z i od s a m e g o P i t a g o r a s a , a ile od późniejszych c z ł o n k ó w szkoły, n a p r z y k ł a d F i l a o s a . A r y s t o t e l e s w Metafizyce mówi raczej o pit ägorej czy k a c h niż o s a m y m P i t a g o r a s i e . Jeśli więc używa z w r o t u „ P i t a g o r a s u t r z y m y w a ł " , nie należy sądzić, że o d n o s i się to osobiście d o założyciela szkoły.) D i o g e n e s L a e r t i o s w swym żywocie P i t a g o r a s a w s p o m i n a o p o e m a c i e K s e n o f a n e s a , w k t ó r y m ten ostatni o p o w i a d a , j a k P i t a g o r a s , widząc k o g o ś bijącego psa, k a z a ł m u z a p r z e s t a ć to robić, gdyż w skowycie p s a r o z p o z n a ł głos przyjaciela. Niezależnie o d t e g o , czy o p o w i a d a n i e to jest p r a w d z i w e , m o ż n a przyjąć, iż p r z y p i s y w a n a P i t a g o r a s o w i d o k t r y n a m e t e m p s y c h o z y rzeczywiście p o c h o d z i od niego. Religijne o d r o d z e n i e rzuciło n o w e światło n a d a w n ą ideę m o c y d u s z y i jej siły żywotnej trwającej p o śmierci, ideę przeciwstawiającą się koncepcji H o m e r o w e j m a m r o c z ą c y c h cieni. W d o k t r y n i e w ę d r ó w k i d u s z ś w i a d o m o ś ć osobistej t o ż s a m o ś c i , czyli s a m o ś w i a d o m o ś ć , nie występuje w u m y ś l e ani nie jest z w i ą z a n a z duszą, gdyż m ó w i ą c s ł o w a m i J u l i u s a Stenzela: „...die Seele w a n d e r t v o n I c h z u s t a n d zu I c h z u s t a n d , o d e r , w a s dasselbe ist, v o n Leib zu Leib; d e n n die Einsicht, d a s s z u m Ich d e r Leib g e h ö r t , w a r d e m

46

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM 7

philosophischen Instinkt der Griechen immer selbstverständlich" . T e o r i a d u s z y j a k o h a r m o n i i ciała, p r z e d ł o ż o n a p r z e z Simiasza w Fedonie i z a a t a k o w a n a przez P l a t o n a , t r u d n a byłaby d o p o g o d z e n i a z p i t a g o r e j ską ideą duszy nieśmiertelnej i w y d a n e j n a wieczną w ę d r ó w k ę , przypisy­ w a n i e zatem tego p o g l ą d u p i t a g o r e j c z y k o m ( M a k r o b i u s z wyraźnie o d n o s i go d o P i t a g o r a s a i F i l o l a o s a ) jest c o najmniej wątpliwe. J e d n a k ż e , j a k wskazuje P r a e c h t e r , n a l e ż a ł o b y się z a s t a n o w i ć , czy stwierdzenie, że d u s z a jest h a r m o n i ą ciała b ą d ź tout simple h a r m o n i ą , m o g ł o b y o z n a c z a ć , iż jest o n a z a s a d ą p o r z ą d k u i życia w ciele. N i e k o n i e c z n i e zawierałoby to z g o d ę n a nieśmiertelność d u s z y . ( P o d o b i e ń s t w o występujące w kilku p u n k t a c h p o m i ę d z y orfizmem a p i t a g o r e i z m e m m o ż e w y n i k a ć z w p ł y w u w y w i e r a n e g o przez ten pierwszy n a d r u g i , lecz nie m o ż n a stwierdzić z c a ł k o w i t ą pewnością, czy rzeczywiście istniał taki b e z p o ś r e d n i wpływ, i jeśli w y s t ę p o w a ł , j a k d a l e k o się rozciągał. Orfizm związany był z k u l t e m D i o n i z o s a , k u l t e m , k t ó r y przybył d o Grecji z Tracji czy Scytii i był o b c y d u c h o w i k u l t u olimpijskiego, n a w e t jeśli j e g o „ e n t u z j a s t y c z n y " i „ e k s t a t y c z n y " c h a r a k ­ ter z n a j d o w a ł e c h o w duszy G r e k a . J e d n a k ż e t o nie „ e n t u z j a s t y c z n y " c h a r a k t e r religii dionizyjskiej łączy orfizm z p i t a g o r e i z m e m ; łączy je raczej t o , że w t a j e m n i c z o n y m w orfizm, k t ó r z y - należy t o z a u w a ż y ć - byli z o r g a n i z o w a n i we w s p ó l n o t y , w p a j a n o d o k t r y n ę w ę d r ó w k i d u s z , a z a t e m dla nich ważną częścią człowieka była d u s z a , a nie ograniczające ją ciało; d u s z a t o człowiek „ p r a w d z i w y " , a nie t y l k o mglisty o b r a z ciała, j a k u H o m e r a . Stąd d u ż e znaczenie przypisywali ćwiczeniom duszy i jej oczyszczeniu, c z e m u służyło przestrzeganie t a k i c h n a k a z ó w , j a k p o ­ w s t r z y m a n i e się o d s p o ż y w a n i a m i ę s a . Orfizm w istocie był raczej religią niż filozofią - c h o ć skłaniał się d o p a n t e i z m u , j a k t o w y n i k a ze słynnego f r a g m e n t u : Zeoc Kaęakij, Zsvc fisaaa, Albę 3 SK nävxa XEXÜKXCLI . J e d n a k ż e w t y m s t o p n i u , w j a k i m m o ż n a go n a z w a ć filozofią, był sposobem na życie, nie zaś zwykłą spekulacją k o s m o l o g i c z n ą . P o d t y m względem p i t a g o r e i z m był z pewnością s p a d k o b i e r c ą d u c h a orfickiego.) Z w r ó ć m y się teraz d o t r u d n e g o t e m a t u pitägorejskiej m a t e m a t y c z n o -metafizycznej filozofii. A r y s t o t e l e s p o w i a d a w Metafizyce, że „ t a k zwani pitagorejczycy, pierwsi zająwszy się n a u k a m i m a t e m a t y c z n y m i , n a u k i te rozwinęli, a z a p r a w i w s z y się w nich, sądzili, że ich z a s a d y są 8

9

10

7

8

9

10

Metaphysik des Altertums, Teil I, s. 42. Somn. Scip., I, 14, 19 (D. 44 A 23). Ueberweg-Praechter, s. 69. D. 21 a.

47

ZWIĄZEK PITAGOREJSKI 11

z a s a d a m i wszystkich r z e c z y " . W y k a z y w a l i oni entuzjazm począt­ kujących s t u d e n t ó w robiących p o s t ę p y w n a u c e i u d e r z a ł o ich znaczenie liczby w świecie. W s z y s t k i e rzeczy dają się policzyć, wiele zaś wyrazić za p o m o c ą liczb. I t a k s t o s u n e k p o m i ę d z y d w i e m a związanymi ze sobą rzeczami m o ż n a wyrazić w p o s t a c i liczbowej proporcji: p o r z ą d e k m i ę d z y liczbą u p o r z ą d k o w a n y c h p r z e d m i o t ó w d a się przedstawić liczbowo itd. Lecz szczególne wrażenie zrobiło n a nich odkrycie, że za p o m o c ą liczb m o ż n a opisać m u z y c z n e interwały p o m i ę d z y t o n a m i liry. M o ż n a powiedzieć, że t o n a c j a zależy o d liczby o tyle, o ile zależy od długości, a interwały w skali m o ż n a wyrazić s t o s u n k a m i l i c z b o w y m i . J a k h a r m o n i a m u z y c z n a zależna jest od liczby, t a k m o ż n a sądzić, że h a r m o n i a wszechświata zależy od liczby. K o s m o l o g o w i e z M i l e t u m ó w i l i o walce przeciwieństw w świecie i m u z y c z n e d o c i e k a n i a p i t a g o rejczyków m o g ł y ł a t w o p o d s u n ą ć im ideę r o z w i ą z a n i a t e g o p r o b l e m u „ w a l k i " za p o ś r e d n i c t w e m pojęcia liczby. Arystoteles m ó w i : „ D o s t r z e ­ gli też w liczbach właściwości i p r o p o r c j e m u z y k i ; s k o r o więc wszystkie i n n e rzeczy w z o r o w a n e są, j a k im się z d a w a ł o , w całej n a t u r z e n a liczbach, a liczby wydają się pierwszymi w całej n a t u r z e , sądzili, że elementy liczb są e l e m e n t a m i wszystkich rzeczy, a całe n i e b o jest harmonią i liczbą". A n a k s y m a n d e r wywodził całe istnienie z „ n i e o g r a n i c z o n e g o " czy „ n i e o k r e ś l o n e g o " . P i t a g o r a s połączył z t y m pojęciem pojęcie „ g r a n i c y " , czyli TO nepac, dającej f o r m ę „ n i e o g r a n i c z o n e m u " . P r z y k ł a d e m jest tu m u z y k a (również zdrowie, gdzie granicą jest dojście d o należytego s t a n u , odzwierciedlonego w h a r m o n i i , t o jest z d r o w i u ) , w której p r o p o r c j a i h a r m o n i a dają się wyrazić a r y t m e t y c z n i e . P r z e n o s z ą c tę ideę n a świat w ogóle, pitagorejczycy uczyli o kosmicznej h a r m o n i i . Nie poprzestając j e d n a k n a p o d k r e ś l a n i u ważnej roli, j a k ą w świecie odgrywają liczby, szli dalej i oświadczali, że rzeczy są liczbami. N i e ł a t w o oczywiście z r o z u m i e ć tę d o k t r y n ę i t r u d n o jest przyjąć, że wszystkie rzeczy są liczbami. J a k rozumieli tę tezę sami pitagorejczycy? P r z e d e wszystkim, co rozumieli oni przez liczby i j a k o nich myśleli? 12

13

11

Metaph., 985, b 23-6. (Przekład polski: Metafizyka, przełożył Kazimierz Leśniak, Warszawa 1984, s. 17.) Wydaje się rzeczą pewną, że pitagorejskie stosunki akustyczne były stosunkami długości, a nie częstotliwości, której pitagorejczycy bynajmniej nie potrafili zmierzyć. I tak najdłuższa struna harfy nosiła nazwę rj hxaxr\, choć dawała nasz „najniższy" ton i częstotliwość, a najkrótsza struna miała nazwę veazn, choć dawała nasz „najwyższy" ton i częstotliwość. Tamże, 985, b 31-986 a 3. (Przekład polski: dz. cyt., s. 17.) 12

13

48

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

O t ó ż Arystoteles p o w i a d a , iż pitagorejczycy „ u t r z y m y w a l i też, że e l e m e n t a m i liczby są p a r z y s t o ś ć i n i e p a r z y s t o ś ć i że t a o s t a t n i a jest o g r a n i c z o n a , a t a m t a n i e o g r a n i c z o n a ; j e d n o ś ć w y w o d z i się z o b y d w u ( b o jest z a r ó w n o p a r z y s t a , j a k i n i e p a r z y s t a ) , a liczba z n ó w w y w o d z i się z j e d n o ś c i ; liczby zaś tworzą, j a k się rzekło, całe n i e b o " . Niezależnie o d t e g o , n a j a k i o k r e s myśli pitagorejskiej m ó g ł się A r y s t o t e l e s p o w o ł y w a ć i j a k ściśle m o ż n a by i n t e r p r e t o w a ć j e g o u w a g i dotyczące słów „ p a r z y s t e " i „ n i e p a r z y s t e " , wydaje się j a s n e , że pitagorejczycy t r a k ­ towali liczby przestrzennie. J e d e n t o p u n k t , d w a - l i n i a , trzy - płaszczyz­ n a , cztery - b r y ł a . Powiedzenie więc, że wszystkie rzeczy są liczbami, m o g ł o znaczyć, że „wszystkie ciała składają się z p u n k t ó w czy j e d n o ś c i w przestrzeni, k t ó r e wzięte r a z e m stanowią j a k ą ś l i c z b ę " . O t y m , iż pitagorejczycy t r a k t o w a l i liczby w ten s p o s ó b , świadczy „ t e t r a k t y s " , figura, k t ó r ą uważali za świętą. 1 4

15

16

F i g u r a ta p o k a z u j e n a o c z n i e , że liczba dziesięć jest sumą liczb j e d e n , d w a , trzy i cztery - m ó w i ą c inaczej, pierwszych czterech liczb cał­ k o w i t y c h . Arystoteles w s p o m i n a , że E r y t o s posługiwał się dla p r z e d ­ stawienia liczb k a m y k a m i i właśnie za p o m o c ą takiej m e t o d y prezentacji o t r z y m u j e m y liczby k w a d r a t u i p r o s t o k ą t a . Jeśli zaczniemy o d j e d n e g o i n a s t ę p n i e będziemy d o d a w a l i liczby n i e p a r z y s t e n a kształt „ g n o m o ­ n ó w " , o t r z y m a m y liczby k w a d r a t o w e , a gdy zaczniemy o d d w ó c h i b ę d z i e m y d o d a w a l i liczby p a r z y s t e , o t r z y m a m y w t e d y liczby p r o s t o ­ k ą t n e . T a k i e posługiwanie się figurami liczb czy wiązanie liczb z g e o m e 17

14

15

16

17

Tamże, 986 a 17-21. (Przekład polski: dz. cyt., s. 18.) Por. artykuł Pythagoras w: Enc. Brit., 14 wyd., przez SiT Th os. Little Heath. Stóckl, Hist. Phil, I, s. 48 (przełożył Finlay, 1887). Metaph., 1092, b 10-13.

49

ZWIĄZEK PITAGOREJSKI

trią p o z w a l a z r o z u m i e ć , dlaczego pitagorejczycy u w a ż a l i , że rzeczy są liczbami, a nie t y l k o , że są policzalne. Przenosili oni swe m a t e m a t y c z n e pojęcia n a p o r z ą d e k rzeczywistości m a t e r i a l n e j . I t a k „przez umiesz­ czenie o b o k siebie kilku p u n k t ó w t w o r z y się linia, nie t y l k o w n a u k o w e j w y o b r a ź n i m a t e m a t y k a , lecz t a k ż e w zewnętrznej rzeczywistości. W ten sam s p o s ó b płaszczyzna powstaje przez p o ł o ż e n i e o b o k siebie kilku linii, a w k o ń c u bryła przez połączenie kilku płaszczyzn. P u n k t y , linie i płaszczyzny są więc rzeczywistymi j e d n o s t k a m i t w o r z ą c y m i wszystkie ciała w n a t u r z e i w t y m sensie wszystkie ciała należy u w a ż a ć za liczby. W rzeczywistości k a ż d e m a t e r i a l n e ciało jest w y r a ż e n i e m liczby cztery (TETpaKTbc), p o n i e w a ż w y n i k a j a k o t e r m i n c z w a r t y z trzech składających się n a nie e l e m e n t ó w ( p u n k t ó w , linii, p ł a s z c z y z n ) " . J e d n a k ż e niezwykle t r u d n o jest stwierdzić, j a k dalece u t o ż s a m i a n i e rzeczy z liczbami należy p r z y p i s y w a ć zwyczajowi p r z e d s t a w i a n i a liczb za p o m o c ą geometrycz­ n y c h w z o r ó w , a w j a k i m s t o p n i u r o z c i ą g a n i u n a całą rzeczywistość pitagorejskich o d k r y ć d o t y c z ą c y c h m u z y k i . B u r n e t u w a ż a , że począt­ k o w e u t o ż s a m i e n i e rzeczy z liczbami w y n i k a ł o z p o s z e r z e n i a odkrycia, iż dźwięki m u z y c z n e m o ż n a s p r o w a d z i ć d o liczb, a nie z u t o ż s a m i a n i a liczb z figurami g e o m e t r y c z n y m i . J e d n a k ż e jeśli u w a ż a ć p r z e d m i o t y (jak t o w y r a ź n i e czynili pitagorejczycy) z a s u m y m a t e r i a l n y c h ilościowych p u n k t ó w i jeśli jednocześnie u w a ż a się liczby w s p o s ó b geometryczny za s u m y p u n k t ó w , t o ł a t w o d o s t r z e c , d o czego takie r o z u m o w a n i e p r o w a d z i - n a s t ę p n y m k r o k i e m jest u t o ż s a m i e n i e p r z e d m i o t ó w z licz­ bami. Arystoteles w c y t o w a n y m wyżej miejscu o ś w i a d c z a , że pitagorejczycy u t r z y m y w a l i , iż „ e l e m e n t a m i liczby są p a r z y s t o ś ć i n i e p a r z y s t o ś ć i że ta o s t a t n i a jest o g r a n i c z o n a , a t a m t a n i e o g r a n i c z o n a " . J a k j a w i się n a m t o , c o o g r a n i c z o n e , i t o , c o n i e o g r a n i c z o n e ? W e d ł u g pitagorejczyków o g r a n i c z o n y k o s m o s czy świat o t o c z o n y jest przez n i e o g r a n i c z o n y czy niezmierzony k o s m o s (powietrze), k t ó r y „ w d y c h a " . P r z e d m i o t y o g r a n i ­ c z o n e g o k o s m o s u nie są dzięki t e m u zupełnie o g r a n i c z o n e , lecz mają d o m i e s z k ę „ n i e o g r a n i c z o n o ś c i " . Pitagorejczycy, t r a k t u j ą c liczby w k a ­ t e g o r i a c h geometrii, uważali, że są o n e t a k ż e (złożone z parzystości i nieparzystości) w y t w o r a m i o g r a n i c z o n e g o i n i e o g r a n i c z o n e g o . O d t a k i c h twierdzeń n i e d a l e k o j u ż d o u t o ż s a m i e n i a liczb z rzeczami 18

19

2 0

18

Stóckl, Hist. PhiL, I, s. 43-49. E.G.Ph., s. 107. Filolaos (jak dowiadujemy się z fragmentów) podkreślał, że niczego nie można poznać, nic nie może być jasne czy zrozumiałe, jeśli nie ma liczby czy nie jest liczbą. 19

2 0

50

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

- p a r z y s t o ś ć jest u t o ż s a m i o n a z n i e o g r a n i c z o n y m , a nieparzystość z o g r a n i c z o n y m . D o d a t k o w y m wyjaśnieniem m o ż e b y ć fakt, że niepa­ rzyste g n o m o n y (por. figury) zachowują stały k w a d r a t o w y kształt ( o g r a n i c z o n e ) , a g n o m o n y p a r z y s t e przedstawiają n i e u s t a n n i e zmienia­ jący się kształt p r o s t o k ą t n y ( n i e o g r a n i c z o n e ) . K i e d y p r z y c h o d z i ł o d o p r z y z n a w a n i a o k r e ś l o n y c h liczb o k r e ś l o n y m rzeczom, otwierało się n a t u r a l n i e p o l e d o wszelkiego rodzaju d o w o l n o ­ ści i fantazji. N a p r z y k ł a d c h o c i a ż m o ż e m y mniej więcej zrozumieć, dlaczego sprawiedliwości przyznaje się liczbę cztery, niełatwo pojąć, dlaczego Kapot; t o siedem, a ożywienie - sześć. M a ł ż e ń s t w o m a być liczbą pięć, p o n i e w a ż pięć jest połączeniem liczby trzy - pierwsza liczba m ę s k a , z liczbą d w a - pierwsza liczba żeńska. J e d n a k ż e m i m o wszyst­ kich tych z a b a w n y c h e l e m e n t ó w pitagorejczycy wnieśli rzeczywisty w k ł a d d o m a t e m a t y k i . Z n a j o m o ś ć „ t w i e r d z e n i a P i t a g o r a s a " j a k o faktu g e o m e t r y c z n e g o w i d o c z n a jest w obliczeniach sumeryjskich: p i t a g o r e j ­ czycy j e d n a k , j a k zauważył P r o k l o s , wykraczali p o z a czyste m a t e m a t y ­ czne i g e o m e t r y c z n e fakty i p o r z ą d k o w a l i je w system dedukcyjny, chociaż początkowo miał on naturalnie charakter elementarny. „Pod­ s u m o w u j ą c geometrię pitagorejską, m o ż e m y powiedzieć, że o b e j m o w a ­ ła o n a o g r o m n ą część E u k l i d e s a księgi I, II, I V , VI (i p r a w d o p o d o b n i e I I I ) z t y m zastrzeżeniem, że Pitagorejską t e o r i a p r o p o r c j i była nieadek­ w a t n a przez to, że nie s t o s o w a ł a się d o wielkości n i e w y m i e r n y c h " . T e o r i a , k t ó r a rozwiązywała ten ostatni p r o b l e m , p o w s t a ł a za E u d o k sosa w A k a d e m i i . W e d ł u g pitagorejczyków Z i e m i a nie t y l k o m a kształt k u l i , lecz nie jest też ś r o d k i e m wszechświata. Z i e m i a i p l a n e t y obracają się - w r a z ze Słońcem - w o k ó ł znajdującego się w ś r o d k u o g n i a , czyli „serca w s z e c h ś w i a t a " ( u t o ż s a m i a n e g o z liczbą J e d e n ) . Świat w d y c h a p o w i e t r z e z bezgranicznej m a s y znajdującej się p o z a n i m , a o t y m p o w i e t r z u m ó w i się j a k o o N i e o g r a n i c z o n y m . W i d z i m y tutaj w p ł y w A n a k s y m e n e s a . ( W e d ł u g Arystotelesa - O niebie, 2 9 3 , a 25-27 - pitagorejczycy nie 21

22

23

24

21

Por. Arist., Phys., 203 a 10-15. In Eukleiden, Friedein, 65, 16-19. Heath, art. cyt. Por. słowa rosyjskiego filozofa Lwa Szestowa: „Zdarzało się niejeden raz, że jakaś prawda musiała czekać na uznanie całe wieki po jej odkryciu. Tak było z nauką Pitagorasa o ruchu Ziemi. Każdy uważał ją za błędną i przez ponad tysiąc pięćset lat ludzie ją odrzucali. Nawet po Koperniku uczeni mieli obowiązek ukrywania nowej prawdy przed szermierzami tradycji i zdrowego rozsądku". Leo Chestov, In Job' Balances, s. 168 (przełożyli C. Coventry i Macartney). 22

2 3

2 4

51

ZWIĄZEK PITAGOREJSKI

negowali g e o c e n t r y z m u ze względu n a wyjaśnianie zjawisk, lecz z włas­ nych arbitralnych powodów.) Pit ägorej czy cy interesują n a s nie tylko z p o w o d u ich m u z y c z n y c h i m a t e m a t y c z n y c h d o c i e k a ń , nie tylko ze względu n a c h a r a k t e r ich związku religijnego, nie tylko z racji ich d o k t r y n y o w ę d r ó w c e dusz i ich m a t e m a t y c z n e j metafizyki - przynajmniej w t y m s t o p n i u , w j a k i m „ m a t e r i a l i z o w a l i " l i c z b y (de facto zmierzali d o z e r w a n i a z k o s m o ­ logami milezyjskimi) - ale t a k ż e z p o w o d u ich w p ł y w u n a P l a t o n a , k t ó r y niewątpliwie był p o d w r a ż e n i e m ich koncepcji duszy ( p r a w d o p o d o b n i e zapożyczył od nich d o k t r y n ę o trójdzielnej n a t u r z e d u s z y ) i jej prze­ znaczenia. Pitagorejczycy z pewnością dostrzegali znaczenie duszy i k o n i e c z n o ś ć troski o nią, a było t o j e d n o z najbardziej p i e l ę g n o w a n y c h p r z e k o n a ń P l a t o n a , k t ó r e g o t r z y m a ł się przez całe życie. P l a t o n był t a k ż e p o d silnym w p ł y w e m spekulacji m a t e m a t y c z n y c h pitagorejczyk ó w - c h o ć t r u d n o jest d o k ł a d n i e określić wielkość j e g o d ł u g u w o b e c nich p o d t y m względem. T o t e ż stwierdzenie o pitagorejczykach, iż ich d o k t r y n a w p o w a ż n y m s t o p n i u przyczyniła się d o k s z t a ł t o w a n i a myśli P l a t o n a , jest złożeniem im należnego h o ł d u . 25

2 5

W zasadzie nie można uznać pitagorejskiej matematyzacji wszechświata za „idealizację" wszechświata, ponieważ traktowali liczbę w kategoriach geometrii. Ich utoż­ samienie rzeczy i liczb jest zatem nie tyle idealizacją rzeczy, ile materializacją liczb. Z drugiej strony ponieważ idee takie jak sprawi edliwość utożsamiane są z liczbami, można chyba mówić z uzasadnieniem o ich skłonności do idealizmu. To samo dotyczy później idealizmu Platońskiego. Jednakże trzeba przyznać, że twierdzenie, iż pitagorejczycy dokonali geometryzacji liczby, nie jest słuszne, przynajmniej w odniesieniu do późniejszych pitagorejczyków. I tak, Archytas z Tarentu, przyjaciel Platona, wyraźnie zmierzał w całkowicie odmiennym kierunku (por. Diels, B 4), którą to dążność Arystoteles mocno kwestionował, wierząc w odrębny i niesprowadzalny do siebie charakter zarówno geometrii, jak i arytmetyki. W ogólności lepiej, być może, byłoby mówić raczej o odkryciu (nawet jeśli niecałkowicie zanalizowanym) izomorfizmu między arytmetyką i geometrią niż o wzajemnym sprowa­ dzaniu się ich do siebie.

Rozdział

V

SŁOWO H E R A K L I T A H e r a k l i t był szlachcicem efeskim, a szczyt j e g o twórczości p r z y p a ­ d a w e d ł u g D i o g e n e s a n a l a t a sześćdziesiątej dziewiątej O l i m p i a d y , czyli o k o ł o r o k u 504-501 p r z e d C h r . D a t j e g o życia nie m o ż n a określić d o k ł a d n i e . U r z ą d basileusa był w j e g o r o d z i n i e dziedziczny, j e d n a k ż e H e r a k l i t zrzekł się go n a rzecz b r a t a . J a k należy w n i o s ­ k o w a ć , był człowiekiem m e l a n c h o l i j n y m , z u s p o s o b i e n i a o d l u d k i e m i s a m o t n i k i e m , wyrażającym p o g a r d ę t ł u m o w i p o s p o l i t y c h obywateli, a t a k ż e w y b i t n y m ludziom przeszłości. „ D o b r z e zrobiliby Efezyjczycy - m ó w i ł o o b y w a t e l a c h swego m i a s t a - g d y b y się wszyscy dorośli powiesili i zostawili m i a s t o n i e d o r o s ł y m dzieciom; gdyż wygnali oni z m i a s t a H e r m o d o r o s a , najlepszego m ę ż a s p o ś r ó d siebie, ze słowami: N i e p o z w ó l m y , a b y k t o k o l w i e k p o ś r ó d n a s był najlepszy. G d y zaś n i m k t o ś jest, to niech będzie gdziekolwiek indziej p o m i ę d z y in­ n y m i " . I z n o w u robi u w a g ę : „ W Priene żył Bias, syn T e u t a m a s a , 0 k t ó r y m więcej się m ó w i j a k o i n n y c h " . ( M ó w i ł : „ W i ę k s z o ś ć ludzi jest z ł a " . ) H e r a k l i t t a k w y r a ż a ł swą opinię o H o m e r z e : „ H o m e r p o w i n i e n być skreślony z list i w y c h ł o s t a n y , i r ó w n i e ż A r c h i l o c h " . P o d o b n i e z a u w a ż a : „ W i a d o m o ś ć wielu rzeczy nie uczy być r o z u m n y m . Byłaby b o w i e m m o g ł a n a u c z y ć tego H e z j o d a i P i t a g o r a s a , r ó w n i e ż j a k K s e n o f a n e s a 1 H a k a t a i o s a " . Jeśli c h o d z i o P i t a g o r a s a , „więcej niż k t o k o l w i e k inny o d d a w a ł się b a d a n i u i w y b r a w s z y te p i s m a (...) zrobił z tego własną m ą d r o ś ć i wielowiedztwo i m ę d r k o w a n i e " . 1

2

3

1

Frag. 121. (Przekład polski w: W. Heinrich, Zarys historii filozofii, Warszawa 1925, s.

40.) 2 3

Frag. 39. (Przekład polski: tamże, s. 39.) Frag. 42, 40, 129 (ostatni według D wątpliwy). (Przekład polski: tamże, s. 40, 33.)

53

HERAKLIT

Wiele p o w i e d z e ń H e r a k l i t a c h a r a k t e r y z u j e zwięzłość i s a r k a z m , c h o ć c z a s a m i są nieco z a b a w n e . N a p r z y k ł a d : „ L e k a r z e , k t ó r z y n a wszelki s p o s ó b tną, pieką i udręczają c h o r y c h , żądają n a g r o d y o d c h o r y c h , n a k t ó r ą nie zasługują w c a l e " . „ G ł u p i m n a z y w a się m ą ż w o b e c d e m o n ó w , j a k chłopiec w o b e c m ę ż a " . „Osły w o l a ł y b y oset j a k z ł o t o " . „ C h a r a k t e r jest dla człowieka j e g o d a i m o n e m " . Jeśli c h o d z i o s t o s u n e k H e r a k l i t a d o religii, niezbyt s z a n o w a ł o n misteria i n a w e t o ś w i a d c z a , że „misteria, p r a k t y k o w a n e m i ę d z y l u d ź m i , są o b c h o d z o n e w niewłaściwy s p o s ó b " . P o n a d t o j e g o s t o s u n e k d o B o g a był p a n t e i s t y c z n y , m i m o religijnego j ę z y k a , j a k i m się posługiwał. Styl H e r a k l i t a był nieco niejasny: w późniejszych czasach H e r a k l i t zyskał sobie p r z y d o m e k b OKOTEIVÔÇ. N i e j a s n o ś ć , j a k się wydaje, nie była wcale n i e z a m i e r z o n a ; w ś r ó d f r a g m e n t ó w znajdujemy b o w i e m takie uwagi: „ N a t u r a lubi się u k r y w a ć " , „ P a n , k t ó r e g o w y r o c z n i a jest w D e l p h i , nie m ó w i i nie u k r y w a , lecz z a z n a c z a " . O swoim zaś orędziu d o ludzkości m ó w i : „ P r a w a tego (...) ludzie nie rozumieją, ani s k o r o tylko go usłyszeli p o raz pierwszy, ani z a n i m go usłyszeli". B u r n e t z w r a c a u w a g ę , że P i n d a r i Ajschylos m ó w i ą t a k i m s a m y m p r o f e t y c z n y m t o n e m , i przypisuje t o częściowo ó w c z e s n e m u o d r o d z e n i u religijnemu. H e r a k l i t jest s z e r o k o z n a n y dzięki s ł y n n e m u p r z y p i s y w a n e m u m u powiedzeniu, k t ó r e z pewnością nie p o c h o d z i od niego: „Wszystko płynie" -navrapéï. W istocie tylko t o o nim w i a d o m o . Stwierdzenie to nie stanowi j e d n a k r d z e n i a j e g o filozoficznej myśli, c h o ć odzwierciedla w a ż n y aspekt j e g o d o k t r y n y . Czyż nie o d niego p o c h o d z i powiedzenie: „ N i e m o ż n a wstąpić d w a razy w tę s a m ą rzekę, gdyż (swą w o d ę ) r o z p r a s z a i z n ó w skupia, przychodzi i o d c h o d z i - ciągle p r z e p ł y w a i n n a " ? P o n a d t o P l a t o n z a u w a ż a , iż „ H e r a k l i t m ó w i w j a k i m ś miejscu, że wszystkie rzeczy przemijają i nic nie trwa zawsze, a porównując rzeczy d o p r ą d u rzeki, m ó w i , że nie m o ż n a wejść d w a razy d o tego samego s t r u m i e n i a " . Arystoteles zaś opisuje d o k t r y n ę H e r a k l i t a j a k o zawierającą twierdzenie, że: „ W s z y s t k i e rzeczy są w ruchu, nic nie jest n i e z a c h w i a n e " . P o d t y m względem Heraklit t o Pirandello s t a r o ż y t n e g o świata, wołający, że nie m a niczego stałego, nic nie t r w a wiecznie, głoszący nierzeczywistość „ R z e c z y w i s t o ś c i " . 4

5

6

7

8

9

10

4

5

6

7

8

9

10

Frag. 38, 79, 9, 119. (Przekład polski: tamże, s. 36, 39, 35, 40.) Frag. 14. (Przekład polski: tamże, s. 40.) Frag. 123, 93, 1 (por. 17, 34). (Przekład polski: tamże, s. 32.) E. G. Ph., s. 132. Por. Frag. 12 i 91. (Przekład polski: W. Heinrich, dz. cyt., s. 35.) Crat. 402 a. De caelo, 298 b 30 (III, 1).

54

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

Byłoby j e d n a k błędem p r z y p u s z c z a ć , że H e r a k l i t zamierzał n a u c z a ć , iż w o g ó l e nie istnieje ż a d n a zmieniająca się rzecz; przeczy t e m u p o z o s t a ł a część j e g o filozofii. G ł o s z e n i e z m i a n y nie jest też najważniej­ szą i najbardziej znaczącą cechą j e g o filozofii. H e r a k l i t kładzie nacisk n a swym „ S ł o w i e " , to jest n a swym szczególnym o r ę d z i u d o ludzkości, i nie m ó g ł b y czuć się u s p r a w i e d l i w i o n y , gdyby orędzie j e g o s p r o w a d z a ł o się j e d y n i e d o stwierdzenia, że rzeczy n i e u s t a n n i e się zmieniają - p r a w d ę tę dostrzegali inni filozofowie j o ń s c y i bynajmniej nie m i a ł a o n a c h a r a k ­ teru nowości. Nie, o r y g i n a l n e g o w k ł a d u H e r a k l i t a d o filozofii należy s z u k a ć gdzie indziej: p o l e g a o n n a w p r o w a d z e n i u pojęcia j e d n o ś c i w r ó ż n o r o d n o ś c i , z r ó ż n i c o w a n i a w jedności. W filozofii A n a k s y m a n d ra, j a k widzieliśmy, przeciwieństwa t r a k t o w a n e są j a k o naruszające się wzajemnie, a p o t e m płacące k a r ę za ten a k t niesprawiedliwości. A n a k s y m a n d e r u w a ż a w a l k ę przeciwieństw za coś ł a m i ą c e g o p o r z ą d e k , coś, czego nie p o w i n n o b y ć , coś, co mąci czystość J e d n e g o . H e r a k l i t j e d n a k ż e nie przyjmuje tego p u n k t u widzenia. W e d ł u g niego w a l k a przeciwieństw, d a l e k a o d t e g o , by b y ć p l a m ą n a j e d n o ś c i J e d n e g o , jest i s t o t n a dla b y t u J e d n e g o . W rzeczywistości J e d n o istnieje tylko w n a p i ę ­ ciu przeciwieństw: to napięcie jest p o d s t a w ą j e d n o ś c i J e d n e g o . T o , że rzeczywistość jest d l a H e r a k l i t a J e d n y m , w i d a ć wystarczająco w y r a ź n i e w j e g o powiedzeniu: „ N i e m n i e , lecz p r a w a p o s ł u c h a w s z y ( m e g o Słowa), d o b r z e jest p r z y z n a ć , że w s z y s t k o jest j e d n o ś c i ą " . Z drugiej s t r o n y , ze stwierdzenia, k t ó r e p r z y t o c z y m y , w y n i k a w y r a ź n i e r ó w n i e ż t o , że w a l k a przeciwieństw s t a n o w i p o d ł o ż e dla istnienia J e d n e g o : „ N a l e ż y wiedzieć, że w o j n a jest w s p ó l n a wszystkiemu, a s p r a ­ wiedliwość jest s p o r e m , i że w s z y s t k o p o w s t a j e i p r z e c h o d z i dzięki s p o r o w i " . H o m e r n a t o m i a s t nie m i a ł racji, m ó w i ą c : „ N i e c h p r z e p a d ­ nie t a w a l k a m i ę d z y b o g a m i i l u d ź m i ! " N i e d o s t r z e g a ł , że m o d l i ł się o zniszczenie świata, g d y b y b o w i e m j e g o m o d l i t w a z o s t a ł a w y s ł u c h a n a , wszystkie rzeczy p r z e m i n ę ł y b y . H e r a k l i t stwierdza pozytywnie: „ [ L u 11

12

13

14

11

Heraklit w istocie naucza, że rzeczywistość nieustannie się zmienia, że zmiana jest jej istotną naturą, jednakże nie należy tego interpretować, jakoby według niego nie istniała w ogóle żadna zmieniająca się rzeczywistość. Heraklit często porównywany jest do Bergsona, jednakże również myśl Bergsona nierzadko - choć jest to zrozumiałe - podlega błędnym interpretacjom. Frag. 50. (Przekład polski: W. Heinrich, dz. cyt., s. 31. W przekładzie polskim jest „prawa posłuchawszy", w przekładzie angielskim „mego Słowa posłuchawszy" - przyp. tłum.) Frag. 80. (Przekład polski: tamże, s. 36.) Numenios, Frag. 16, apud Chalcidium, c. 297 (D. 22 A 22). 12

13

14

55

HERAKLIT

dzie] nie rozumieją, j a k t o , co jest rozbieżne, zbiega się w sobie. Jest to z g o d n o ś ć r o z b i e ż n y c h dążeń, j a k w ł u k u i l i r z e " . Z a t e m w e d ł u g H e r a k l i t a rzeczywistość jest J e d n y m , jednocześnie j e d n a k jest wielością - i to nie tylko a k c y d e n t a l n i e , lecz t a k ż e i s t o t o w o . I s t o t ą b y t u i istnienia J e d n e g o jest j e d n o c z e ś n i e j e d n o ś ć i wielość, t o ż s a m o ś ć w z r ó ż n i c o w a n i u . Z a k w a l i f i k o w a n i e p r z e t o przez H e g l a idei H e r a k l i t a d o filozofii s t a w a n i a się o p a r t e jest n a n i e p o r o z u m i e n i u . Hegel myli się również, umieszczając P a r m e n i d e s a p r z e d H e r a k l i t e m , P a r m e n i d e s b o w i e m był z a r ó w n o k r y t y k i e m , j a k i w s p ó ł c z e s n y m H e r a k l i t a i m u s i być późniejszy j a k o p i s a r z . Filozofia H e r a k l i t a zbliżona jest raczej d o idei rzeczywistego pojęcia o g ó l n e g o - J e d n o istnieje w wielu, Tożsamość w Zróżnicowaniu. J e d n a k ż e co t o jest „ J e d n o w wielu"? D l a H e r a k l i t a , j a k i dla s t o i k ó w późniejszego o k r e s u , k t ó r z y pojęcie to zapożyczyli o d niego, istotą wszystkich rzeczy jest ogień. O t ó ż n a pierwszy rzut o k a m o ż e się w y d a w a ć , że H e r a k l i t b a w i się j e d y n i e p o w t a r z a n i e m s t a r e g o j o ń s k i e g o t e m a t u . S k o r o b o w i e m dla T a l e s a rzeczywistość była w o d ą , zaś dla A n a k s y m e n e s a - p o w i e t r z e m , H e r a k l i t , chcąc p o p r o s t u znaleźć coś o d m i e n n e g o od swych p o p r z e d n i k ó w , z d e c y d o w a ł się n a ogień. Oczywi­ ście chęć znalezienia o d m i e n n e g o Urstoff m o g ł a tu w pewnej mierze o d d z i a ł y w a ć , j e d n a k ż e w w y b o r z e przez H e r a k l i t a o g n i a było coś jeszcze: kierował się o n rzeczową racją, m o c n ą racją związaną z central­ n ą myślą jego filozofii. D o ś w i a d c z e n i e z m y s ł o w e m ó w i n a m , iż ogień żyje, k a r m i ą c się heterogeniczną m a t e r i ą , k o n s u m u j ą c ją i p r z e o b r a ż a j ą c w siebie. R o d z ą c się j a k gdyby z wielości p r z e d m i o t ó w , zmienia je w siebie; bez tej d a w k i m a t e r i i z a m a r ł b y i przestał istnieć. S a m o istnienie o g n i a zależy od „ w a l k i " i „ n a p i ę c i a " . M a m y tu oczywiście d o czynienia ze z m y s ł o w y m symbolem prawdziwego filozoficznego pojęcia; związek s y m b o l u z o w y m pojęciem jest tu o wiele ściślejszy niż w p r z y p a d k u w o d y i p o w i e t r z a . W y b ó r przez H e r a k l i t a o g n i a j a k o p o d ł o ż a rzeczywistości nie był wynikiem j e g o k a p r y s u ani p r o s t y m p r a g n i e n i e m nowości czy chęcią o d r ó ż n i e n i a się od p o p r z e d n i k ó w . W y n i k a ł z j e g o głównej myśli filozoficznej. Ogień - m ó w i - „jest b r a k i e m i n a d m i a r e m " . I n n y m i słowy, są nim wszystkie istniejące rzeczy, rzeczy w n i e u s t a n n y m stanie napięcia, walki, s t r a w i a n i a , w z n i e c a n i a i g a ś n i ę c i a . W procesie, 15

16

17

15 16 17

Frag. 51. (Przekład polski: W. Heinrich, dz. cyt., s. 35.) Hegel, Hist. PhiL, t. 1. Frag. 65. (Przekład polski por.: W. Heinrich, dz. cyt., s. 34.)

56

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

j a k i e m u p o d l e g a ogień, H e r a k l i t r o z r ó ż n i a ł d w i e d r o g i - d o góry i w d ó ł . „ Z m i a n ę n a z y w a d r o g ą w g ó r ę i w dół; dzięki niej p o w s t a j e świat. Ogień zgęszczony wilgotnieje, a zgnieciony z a m i e n i a się w w o d ę ; n a s t ę p n i e zgęstniała w o d a p r z e k s z t a ł c a się w ziemię; t o jest d r o g a w dół. Z drugiej s t r o n y ziemia się r o z t a p i a i w ten s p o s ó b p o w s t a j e z niej w o d a , z w o d y zaś w s z y s t k o inne. P r a w i e w s z y s t k o s p r o w a d z a d o w y z i e w ó w m o r s k i c h ; t o jest d r o g a w g ó r ę " . T w i e r d z e n i e , iż wszystkie rzeczy są o g n i e m i w konsekwencji są w stanie n i e u s t a n n e g o p r z e p ł y w a n i a , w y m a g a d a l s z y c h wyjaśnień co d o substancji, k t ó r a - j a k się wydaje - jest stałą n a t u r ą rzeczy w świecie. H e r a k l i t , udzielając t a k i c h wyjaśnień, posługuje się pojęciem „ m i a r y " : świat t o „wiecznie żyjący ogień, r o z n i e c a n y w e d ł u g m i a r y i w e d ł u g m i a r y g a s n ą c y " . W o b e c tego, jeśli ogień bierze coś z rzeczy, przekształ­ cając to coś w siebie przez zapalenie, t o r ó w n i e ż o d d a j e o n tyle, ile bierze. „ W s z y s t k o jest z a m i a n ą o g n i a i ogień z a m i a n ą wszystkiego, j a k t o w a r z a m i e n i a się n a złoto, a złoto n a t o w a r " . W t e n s p o s ó b , chociaż s u b s t a n c j a k a ż d e g o rodzaju m a t e r i i zawsze się zmienia, o g ó l n a ilość tego rodzaju m a t e r i i pozostaje ta s a m a . J e d n a k ż e H e r a k l i t p r ó b u j e wyjaśnić nie t y l k o względną stałość rzeczy, lecz t a k ż e zmieniającą się p r z e w a g ę j e d n e g o r o d z a j u m a t e r i i n a d d r u g i m , j a k to w i d a ć n a p r z y k ł a d z i e d n i a i n o c y , l a t a i zimy. U D i o g e n e s a c z y t a m y , że H e r a k l i t wyjaśniał p r z e w a g ę r o z m a i t y c h e l e m e n t ó w j a k o s p o w o d o w a n ą „ r ó ż n y m i w y z i e w a m i " . „Świecące wyziewy, z a p a l o n e w w y d r ą ż e n i u słońca, sprawiają, że jest dzień. G d y zaś biorą g ó r ę wyziewy przeciwne, z a p a d a n o c . W z r o s t ciepła p o c h o d z ą c e g o z wyzie­ w ó w j a s n y c h wywołuje l a t o , n a t o m i a s t zwiększenie wilgoci wydzielają­ cej się z o p a r ó w ciemnych wywołuje z i m ę " . W świecie, j a k w i d a ć , istnieje n i e u s t a n n a w a l k a , ale jest też względna stałość rzeczy dzięki r ó ż n y m m i a r o m o g n i a p ł o n ą c e g o czy gasnącego w r o z m a i t y c h p r o p o r c j a c h . D z i ę k i owej m i e r z e , r ó w n o w a d z e d r ó g w górę i w d ó ł , istnieje - j a k p o w i a d a H e r a k l i t - „ u k r y t a h a r m o n i a ś w i a t a " , k t ó r a „jest lepsza j a k j a w n a " . L u d z i e , m ó w i H e r a k l i t w c y t o w a n y m j u ż fragmencie, „ n i e rozumieją, j a k t o , c o jest rozbieżne, 1 8

19

2 0

21

2 2

18

Diog. Laert., 9,8-9. (Przekład polski: Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych fdozofów, Warszawa 1988, s. 520 n.) Frag. 30. (Przekład polski: W. Heinrich, dz. cyt., s. 33.) Frag. 90. (Przekład polski: tamże.) Diog. Laert., 9, 11. (Przekład polski: dz. cyt., s. 521.) Frag. 54. (Przekład polski: W. Heinrich, dz. cyt., s. 35.) 19

20

21

22

57

HERAKLIT

zbiega się w sobie. Jest t o z g o d n o ś ć r o z b i e ż n y c h d ą ż e ń , j a k w ł u k u i l i r z e " . J e d n o , m ó w i ą c k r ó t k o , s p r o w a d z a się d o j e g o różnic, a różnice są J e d n y m , są r ó ż n y m i a s p e k t a m i J e d n e g o . Ż a d e n z tych a s p e k t ó w , ani d r o g a w górę, ani d r o g a w dół, nie m o ż e p r z e s t a ć istnieć: g d y b y t a k się stało, t o s a m o J e d n o nie m o g ł o b y dłużej istnieć. T o pojęcie nierozdzielności przeciwieństw, p o d s t a w o w e j cechy r ó ż n y c h m o m e n t ó w J e d n e g o , występuje w t a k i c h stwierdzeniach j a k : „ W g ó r ę czy n a d ó ł d r o g a taż s a m a " i „ D l a d u s z y jest śmiercią stanie się w o d ą , d l a w o d y jest śmiercią stanie się ziemią; z ziemi zaś p o w s t a j e w o d a , z w o d y d u s z a " . T a k i e r o z u m o w a n i e p r o w a d z i oczywiście d o r e l a t y w i z m u , j a k w stwier­ dzeniach: „ Z ł e i d o b r e jest t o ż s a m o " , „ W o d a m o r s k a jest najczystszą i najbrudniejszą. D l a r y b z d a t n a d o picia i z d r o w a , d l a człowieka jest n i e z d a t n a d o picia i ś m i e r t e l n a " , „Świnie myją się w błocie - d r ó b w k u r z u " . J e d n a k ż e wszystkie napięcia zostają p o j e d n a n e w J e d n y m , wszystkie różnice z h a r m o n i z o w a n e : „ D l a B o g a w s z y s t k o jest piękne, d o b r e i sprawiedliwe, ludzie uważają n i e k t ó r e rzeczy za sprawiedliwe, i n n e za n i e s p r a w i e d l i w e " . Jest t o oczywiście k o n k l u z j a nie d o u n i k ­ nięcia dla filozofii panteistycznej - w s z y s t k o jest u s p r a w i e d l i w i o n e sub specie aeternitatis. H e r a k l i t m ó w i o J e d n y m j a k o o B o g u i j a k o o m ą d r y m : „ M ą d r e jest tylko J e d n o . N i e chce o n o i chce, by je n a z y w a ć imieniem Z e u s a " . Bóg jest p o w s z e c h n y m R o z u m e m (Aóyoc), p o w s z e c h n y m p r a w e m i m m a n e n t n y m we wszystkich rzeczach, spajającym wszystkie rzeczy w j e d n o ś ć i g w a r a n t u j ą c y m n i e u s t a n n ą z m i a n ę w świecie w e d ł u g p o w s z e c h n e g o p r a w a . R o z u m ludzki jest chwilą w t y m p o w s z e c h n y m R o z u m i e lub też j e g o przyciągnięciem i s k a n a l i z o w a n i e m , d l a t e g o też człowiek p o w i n i e n dążyć d o r o z u m n y c h z a p a t r y w a ń i żyć w z g o d n i e z r o z u m e m , u ś w i a d a ­ miając sobie j e d n o ś ć wszystkich rzeczy i p a n o w a n i e niezmiennego p r a w a , akceptując z z a d o w o l e n i e m n i e o d z o w n y p r o c e s r o z w o j o w y ś w i a t a i nie b u n t u j ą c się p r z e c i w k o n i e m u , p o n i e w a ż jest o n w y r a z e m wszechogarniającego, p o r z ą d k u j ą c e g o Aóyoc, czyli P r a w a . R o z u m i ś w i a d o m o ś ć w człowieku - element o g n i a - t o niezwykle cenny składnik: kiedy czysty ogień o p u s z c z a ciało, w ó w c z a s w o d a i ziemia, k t ó r e pozostają, są b e z w a r t o ś c i o w e - myśl tę w y r a ż a H e r a k l i t n a 23

24

2 5

26

27

23

24

25

26

27

Frag. Frag. Frag. Frag. Frag.

51. (Przekład polski: tamże, s. 35.) 60, 36. (Przekład polski: tamże, s. 37.) 58, 61, 37. (Przekład polski: tamże, s. 36.) 102. (Przekład polski: tamże, s. 36.) 32.

58

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM 2 8

stępująco: „ Z w ł o k i zasługują bardziej n a w y r z u c e n i e j a k n a w ó z " . Człowiek p o w i n i e n zatem d b a ć o t o , by z a c h o w a ć swą duszę w stanie s u c h y m : „ S u c h y błask: t o n a j m ę d r s z a i najlepsza d u s z a " . Być m o ż e d u s z e lubią być wilgotne, j e d n a k ż e m i m o w s z y s t k o : „ D l a duszy jest śmiercią stanie się w o d ą " . D u s z e p o w i n n y wznosić się p o n a d p r y w a t n e światy „ s n u " k u w s p ó l n e m u światu „ j a w y " , światu myśli i r o z u m u . O w a myśl t o oczywiście Słowo H e r a k l i t a . W świecie istnieje więc j e d n o i m m a n e n t n e p r a w o R o z u m u , k t ó r e g o ucieleśnieniem w i n n y być p r a w a ludzkie, c h o ć w najlepszym razie m o g ą być o n e j e d y n i e n i e d o s k o n a ł y m i w z g l ę d n y m ucieleśnieniem. K ł a d ą c nacisk n a p r a w o p o w s z e c h n e i n a uczestnictwo człowieka w R o z u m i e , H e r a k l i t przyczynił się d o u t o r o w a ­ nia d r o g i uniwersalistycznym i d e a ł o m stoicyzmu. Owa koncepcja powszechnego, wszystko porządkującego R o z u m u p o j a w i a się w systemie s t o i k ó w , k t ó r z y zapożyczyli swą k o s m o l o g i ę od H e r a k l i t a . J e d n a k ż e nie m a p o d s t a w p r z y p u s z c z a ć , że dla H e r a k l i t a J e d n o , Ogień, było o s o b o w y m Bogiem w większym s t o p n i u niż dla T a l e s a w o d a czy dla A n a k s y m e n e s a powietrze; H e r a k l i t był panteistą, p o d o b n i e j a k p a n t e i s t a m i byli w późniejszych c z a s a c h stoicy. F a k t e m jest j e d n a k , że koncepcja B o g a j a k o i m m a n e n t n e j , porządkującej Z a s a d y wszystkich rzeczy o r a z p r z y j m o w a n i e w y d a r z e ń za w y r a z b o s k i e g o P r a w a zmierzają d o w y t w o r z e n i a psychologicznej p o s t a w y niezgodnej z logicznym, j a k by się w y d a w a ł o , w y m o g i e m teoretycznego u t o ż s a m i e n i a B o g a z jednością kosmiczną. T a r o z b i e ż n o ś ć m i ę d z y p o s t a w ą psychologiczną a ścisłymi w y m o g a m i teorii stała się b a r d z o w y r a ź n a w szkole stoickiej, k t ó r e j c z ł o n k o w i e często p r e z e n t o w a l i s t a n o w i s k o i posługiwali się j ę z y k i e m , k t ó r e w s k a z y w a ł y raczej n a teistyczne p o j m o w a n i e B o g a niż koncepcję p a n t e i s t y c z n ą w y m a g a n ą przez ich k o s m o l o g i c z n y system. R o z b i e ż n o ś ć t a z a o s t r z y ł a się zwłasz­ cza w ś r ó d późniejszych s t o i k ó w ze względu n a c o r a z większą ich k o n c e n t r a c j ę n a kwestiach etycznych. Czy H e r a k l i t głosił d o k t r y n ę p o w s z e c h n e g o cyklicznego p o ż a r u świata? P o n i e w a ż stoicy z pewnością w y z n a w a l i t a k i p o g l ą d , a przejęli go niewątpliwie od H e r a k l i t a , d o k t r y n ę o o k r e s o w y m i p o w s z e c h n y m p o ż a r z e przypisuje się H e r a k l i t o w i . N i e jest t o j e d n a k u z a s a d n i o n e . P o pierwsze, H e r a k l i t , j a k widzieliśmy, p o d k r e ś l a ł fakt, że napięcia czy w a l k a przeciwieństw s t a n o w i ą p o d s t a w ę istnienia J e d n e g o . O t ó ż 29

30

Frag. 96. (Przekład polski: tamże, s. 35.) Frag. 118. (Przekład polski: tamże, s. 37.) Frag. 11, 36. (Przekład polski: tamże.)

59

HERAKLIT

g d y b y wszystkie rzeczy miały co p e w i e n o k r e s p o w r a c a ć d o s t a n u czystego ognia, s a m ogień, logicznie b i o r ą c , m u s i a ł b y p r z e s t a ć istnieć. P o drugie, H e r a k l i t m ó w i wyraźnie, że ,,Słońce nie p r z e k r o c z y m i a r y ; g d y b y to uczyniło, erynie, służebnice sprawiedliwości, o d n a j d ą j e " o r a z że „ p o r z ą d k i e m świata (...) był (...) zawsze, jest i zawsze będzie wiecznie żyjący ogień, r o z n i e c a n y w e d ł u g m i a r y i w e d ł u g m i a r y g a s n ą c y " . P o trzecie, P l a t o n przeciwstawia H e r a k l i t a E m p e d o k l e s o w i , wskazując, że w e d ł u g H e r a k l i t a J e d n o jest zawsze Wielością, n a t o m i a s t w e d ł u g E m p e d o k l e s a J e d n o jest wielością i j e d n y m n a p r z e m i a n . U w a g a p r o f e s o r a Zellera, iż: „Jest to sprzeczność, której o n i p r a w ­ d o p o d o b n i e także P l a t o n nie z a u w a ż a l i " , jest niczym n i e u z a s a d n i o n a . Oczywiście g d y b y j a k i e ś ś w i a d e c t w o w y r a ź n i e w s k a z y w a ł o , iż H e r a k l i t głosił d o k t r y n ę o o k r e s o w y m o g ó l n y m p o ż a r z e świata, musielibyśmy dojść d o w n i o s k u , że występująca t u sprzeczność była nie z a u w a ż o n a z a r ó w n o przez s a m e g o H e r a k l i t a , j a k i P l a t o n a . P o n i e w a ż j e d n a k p r z e k a z y zdają się s u g e r o w a ć , że H e r a k l i t nie głosił takiej d o k t r y n y , nie możemy w sposób racjonalny obarczać Platona błędem w rozumowa­ niu. Zresztą to stoicy pierwsi przypisali d o k t r y n ę o p o ż a r z e H e r a k l i t o w i , a n a w e t oni są podzieleni w t y m względzie. Czyż P l u t a r c h nie uczynił c h a r a k t e r y s t y c z n e g o stwierdzenia: „ W i d z ę , j a k stoicki p o ż a r świata sięga p o p o e m a t y H e z j o d a , p o d o b n i e j a k p o p i s m a H e r a k l i t a i wiersze O r f e u s z a " ? C o jeszcze n a l e ż a ł o b y powiedzieć o d o k t r y n i e H e r a k l i t a , o koncepcji j e d n o ś c i w z r ó ż n i c o w a n i u ? T o , że istnieje wielość, w i e l o r a k o ś ć , jest oczywiste. J e d n o c z e ś n i e intelekt n i e u s t a n n i e s t a r a się uchwycić pewną j e d n o ś ć , system, usiłuje objąć w s z e c h o g a r n i a j ą c y m spojrzeniem wszyst­ kie p o ł ą c z o n e ze sobą rzeczy - ten cel ludzkiej myśli o d p o w i a d a rzeczywistej j e d n o ś c i tkwiącej w rzeczach: rzeczy są wzajemnie od siebie zależne. N a w e t człowiek ze swą nieśmiertelną d u s z ą zależy od reszty stworzenia. J e g o ciało zależy, w b a r d z o k o n k r e t n y m znaczeniu, o d całej m i n i o n e j historii świata i rasy ludzkiej; j e g o życie cielesne zależy od m a t e r i a l n e g o świata - od p o w i e t r z a , p o k a r m u , n a p o j u , światła słonecz­ n e g o itd.; r ó w n i e ż j e g o życie i n t e l e k t u a l n e o p i e r a się n a d o z n a w a n y c h w r a ż e n i a c h b ę d ą c y c h p u n k t e m wyjściowym wiedzy. W swym życiu k u l t u r a l n y m człowiek p o d l e g a w p ł y w o w i myśli i k u l t u r y , cywilizacji 3 1

32

33

34

31

32

33

34

Frag. 94. (Przekład polski: tamże, s. 34.) Soph., 242 d. Por. F.G.Ph., s. 159-160. De def. orać, 415 n.

60

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

i r o z w o j o w e g o p r o c e s u przeszłości. C h o c i a ż j e d n a k słusznie s z u k a j e d n o ś c i , błędem b y ł o b y stwierdzać j e d n o ś ć ze s z k o d ą dla wielości. J e d n o ś ć , j e d y n a j e d n o ś ć zasługująca n a istnienie, jest jednością w zróż­ n i c o w a n i u , tożsamością w r ó ż n o r o d n o ś c i , jednością, by t a k powiedzieć, nie u b ó s t w a , lecz b o g a c t w a . K a ż d a rzecz m a t e r i a l n a jest jednością w r ó ż n o r o d n o ś c i (składa się b o w i e m z m o l e k u ł , a t o m ó w , e l e k t r o n ó w itd.), r ó w n i e ż k a ż d y żywy o r g a n i z m - n a w e t s a m B ó g , j a k w i e m y z Objawienia, jest J e d n o ś c i ą w z r ó ż n i c o w a n i u O s ó b . W Chrystusie istnieje j e d n o ś ć w r ó ż n o r o d n o ś c i - j e d n o ś ć O s o b y w r ó ż n o r o d n o ś c i n a t u r . J e d n o ś ć wizji uszczęśliwiającej jest j e d n o ś c i ą w z r ó ż n i c o w a n i u - i n a c z e j traciłaby swe b o g a c t w o (nie m ó w i ą c oczywiście o n i e m o ż l i w o ­ ści „ p r o s t e j " j e d n o ś c i t o ż s a m o ś c i B o g a i stworzenia). Czy m o ż e m y p a t r z e ć n a s t w o r z o n y świat j a k n a j e d n o ś ć ? Świat z pewnością nie jest substancją: zawiera m n o g o ś ć substancji. Jest j e d n a k ż e całością w idei, j a k ą o nim p o s i a d a m y , a jeśli p r a w o z a c h o w a n i a energii jest p r a w d z i w e , w p e w n y m sensie jest t a k ż e fizyczną całością. Świat więc w p e w n y m s t o p n i u m o ż n a u w a ż a ć za j e d n o ś ć w r ó ż n o r o d n o ś c i ; j e d n a k b y ć m o ż e w o l n o n a m pójść dalej i s u g e r o w a ć za H e r a k l i t e m , że w a l k a przeciwieństw - z m i a n a - jest n i e o d z o w n a dla istnienia m a t e r i a l n e g o świata. (I) Jeśli chodzi o m a t e r i ę nieorganiczną, z m i a n a - przynajmniej w sensie przemieszczania - jest koniecznie z nią związana, w k a ż d y m razie jeśli przyjmujemy za słuszne współczesne teorie b u d o w y m a t e r i i , teorię światła itd. (II) Jest t a k ż e j a s n e , że jeśli m a istnieć s k o ń c z o n e , u w a r u n k o w a n e m a t e r i a l n i e życie, z m i a n a jest czymś z a s a d n i c z y m . Życie cielesnego o r g a n i z m u m u s i być p o d t r z y m y w a n e przez o d d y c h a n i e , przyswajanie itp., k t ó r e to procesy zawierają z m i a n ę , a więc „ w a l k ę p r z e c i w i e ń s t w " . Z a c h o w a n i e życia g a t u n k ó w n a planecie p o c i ą g a za sobą r e p r o d u k c j ę , a n a r o d z i n y i śmierć m o ż n a n a z w a ć p r z e c i w i e ń s t w a m i . (III) Czy byłoby m o ż l i w e istnienie m a t e r i a l n e g o świata, w k t ó r y m nie b y ł o b y walki przeciwieństw i nie z a c h o d z i ł y b y ż a d n e zmiany? P o pierwsze, w t a k i m świecie nie m o g ł o b y istnieć życie, gdyż materializujące się życie zawiera, j a k widzieliśmy, z m i a n ę . J e d n a k czy b y ł o b y m o ż l i w e istnienie m a t e r i a l n e g o świata, w k t ó r y m nie b y ł o b y ż a d n e g o życia, k t ó r y byłby całkowicie statyczny, całkowicie bez z m i a n y i r u c h u ? Jeśli m a t e r i ę r o z w a ż a się w t e r m i n a c h energii, t r u d n o z r o z u m i e ć , j a k m ó g ł b y istnieć taki czysto statyczny m a t e r i a l n y świat. J e d n a k ż e , a b s t r a h u j ą c o d wszelkich fizycznych teorii, g d y b y n a w e t t a k i świat był fizycznie możliwy, czy byłby d o przyjęcia dla r o z u m u ? N i e m o g l i b y ś m y znaleźć

61

HERAKLIT

żadnej funkcji dla t a k i e g o świata - ś w i a t a bez życia, bez rozwoju, bez z m i a n y , będącego j a k i m ś rodzajem p i e r w o t n e g o c h a o s u . C z y s t o m a t e r i a l n y świat wydaje się więc czymś nie d o pojęcia nie tylko a posteriori, lecz t a k ż e a priori. I d e a m a t e r i a l n e g o świata, w k t ó r y m występuje o r g a n i c z n e życie, w y m a g a z m i a n y . N a t o m i a s t z m i a n a znaczy z jednej strony r ó ż n o r o d n o ś ć , gdyż m u s i istnieć terminus a quo o r a z terminus ad quem z m i a n y , a z drugiej s t r o n y stałość, gdyż m u s i istnieć coś, co d o k o n u j e z m i a n . Istnieje z a t e m t o ż s a m o ś ć w r ó ż n o r o d n o ś c i . J a k w i d a ć , H e r a k l i t z Efezu d o s z e d ł d o p r a w d z i w i e filozoficznego pojęcia, chociaż p o d ą ż a ł tą s a m ą d r o g ą s y m b o l i z m u z m y s ł o w e g o co jego j o ń s c y p o p r z e d n i c y , a to pojęcie J e d n e g o , b ę d ą c e g o w s p o s ó b zasad­ niczy wielością, m o ż n a wyraźnie d o s t r z e c p o d całym z m y s ł o w y m s y m b o l i z m e m . H e r a k l i t j e d n a k nie wzniósł się d o pojęcia substancjalnej myśli, vorfcic vorjaecoc Arystotelesa, ani nie u w z g l ę d n i a ł dostatecznie e l e m e n t u stałości w świecie, j a k p r ó b o w a ł czynić t o A r y s t o t e l e s , ale j a k m ó w i Hegel: „Jeśli c h c e m y u w a ż a ć los za sprawiedliwy, w t y m sensie, że p o t o m n o ś ć o t r z y m u j e zawsze t o , co najlepsze, to m u s i m y przynajmniej stwierdzić to o t y m , c o z a c h o w a n o d l a n a s " . 3 5

35

Hist. Phil., I, s. 297, 298. (Przekład polski: Wykłady z historii filozofii, przełożył Światosław Florian Nowicki, Warszawa 1994, t. I, s. 418.)

Rozdział

VI

J E D N O P A R M E N I D E S A I MELISSOSA

K s e n o f a n e s był założycielem szkoły eleatów cieszącym się d u ż y m r o z g ł o s e m . P o n i e w a ż j e d n a k nie m a ż a d n e g o d o w o d u , że kiedykolwiek u d a ł się d o Elei w p o ł u d n i o w e j Italii, nie jest też p r a w d o p o d o b n e , b y był k i m ś więcej niż opiekunem-założycielem, p a t r o n e m szkoły. N i e t r u d n o będzie zrozumieć, dlaczego u z n a n o go za p a t r o n a szkoły, k t ó r a m o c n o w y z n a w a ł a ideę n i e r u c h o m e g o J e d n e g o , kiedy z a s t a n o w i m y się n a d n i e k t ó r y m i p r z y p i s y w a n y m i m u p o w i e d z e n i a m i . K s e n o f a n e s krytykuje a n t r o p o m o r f i c z n e b ó s t w a greckie: „ G d y b y woły, k o n i e i lwy m i a ł y ręce i u m i a ł y nimi m a l o w a ć i t w o r z y ć posągi, j a k t o czynią ludzie, m a l o w a ł y ­ by b o g ó w z ciałami p o d o b n y m i d o własnych, k o n i e z k o ń s k i m i , woły z w o l e m i " i umieszcza n a ich miejsce „jednego B o g a najwyższego p o m i ę d z y b o g a m i i ludźmi n i e p o d o b n e g o d o śmiertelnych ani z p o s t a c i , ani z u m y s ł u " , k t ó r y „zawsze pozostaje n a t y m s a m y m miejscu bez r u c h u i nie przystoi m u r u s z a ć się z miejsca w m i e j s c e " . Arystoteles p o w i a d a w Metafizyce, że K s e n o f a n e s „spojrzawszy z p o d z i w e m n a cały świat m a t e r i a l n y orzekł, że J e d n o ś ć t o B ó g " . N a j p r a w d o p o d o b n i e j więc K s e n o f a n e s był monistą, a nie m o n o t e i s t ą , i t a k a interpretacja j e g o „ t e o l o g i i " bardziej u s p r a w i e d l i w i a ł a b y s t o s u n e k d o niego eleatów niż interpretacja teistyczna. P r a w d z i w i e m o n o t e i s t y c z n a teologia m o ż e być dla n a s pojęciem zgoła bliskim, j e d n a k ż e w Grecji t a m t e g o o k r e s u b y ł a b y czymś w y j ą t k o w y m . 1

2

3

1

Frag. 15. (Przekład polski: W. Heinrich, Zarys historii filozofii, Warszawa 1925, s. 30.) Można przytoczyć dla porównania słowa Epicharma (Frag. 5): „Psu wydaje się najpiękniejszym stworzeniem pies, wołowi - wół, osłowi - osioł, świni - świnia". Frag. 25 i 26. (Przekład polski: tamże.) Metaph., A 5, 986 b 18. (Przekład polski: Metafizyka, przełożył Kazimierz Leśniak, Warszawa 1984, s. 19.) 2 3

63

SZKOŁA ELEATÓW: KSENOFANES, PARMENIDES

Niezależnie j e d n a k od tego, co m o ż n a sądzić o Ksenofanesie, rzeczywistym założycielem szkoły e l e a t ó w był z filozoficznego i histo­ rycznego p u n k t u widzenia niewątpliwie P a r m e n i d e s , o b y w a t e l Elei. P a r m e n i d e s , j a k się wydaje, urodził się p o d k o n i e c szóstego w i e k u przed C h r . , p o n i e w a ż m n i e j więcej w l a t a c h 4 5 M 4 9 p r z e d C h r . , kiedy miał sześćdziesiąt pięć lat, r o z m a w i a ł w A t e n a c h z m ł o d y m S o k r a t e s e m . D l a swojego r o d z i n n e g o m i a s t a Elei m i a ł p o d o b n o ułożyć p r a w a , a u D i o g e n e s a z a c h o w a ł o się doniesienie S o t i o n a , że P a r m e n i d e s n a p o c z ą t k u był pitagorejczykiem, a p o t e m porzucił tę filozofię n a rzecz w ł a s n e j . P a r m e n i d e s pisał wierszem. Większość p o s i a d a n y c h przez n a s frag­ m e n t ó w z a c h o w a ł a się u Simplicjusza w j e g o k o m e n t a r z u . D o k t r y n a P a r m e n i d e s a , m ó w i ą c k r ó t k o , głosi, że t y m , co istnieje, jest Byt, J e d n o , a stawanie się, z m i a n a , jest złudzeniem. Jeśli b o w i e m cokolwiek zaczyna być, wywodzi się a l b o z b y t u , a l b o z niebytu. W p i e r w s z y m p r z y p a d k u jest to coś, co j u ż jest - coś, co nie z a c z y n a być; w d r u g i m p r z y p a d k u nic nie istnieje, gdyż nic nie powstaje z niczego. S t a w a n i e się jest zatem złudzeniem. Istnieje t y l k o Byt, a Byt t o J e d n o ; m n o g o ś ć bowiem jest t a k ż e złudzeniem. O t ó ż tego t y p u d o k t r y n y nie r o d z ą się w głowie szarego człowieka. N i c więc d z i w n e g o , że P a r m e n i d e s nalegał n a r a d y k a l n e r o z r ó ż n i a n i e p o m i ę d z y D r o g ą P r a w d y i D r o g ą W i e r z e ń czy M n i e m a ń . Jest b a r d z o p r a w d o p o d o b n e , że opis D r o g i M n i e m a ń , zamieszczony w drugiej części p o e m a t u , p r z e d s t a w i a k o s m o l o g i ę pitagorejczyków i chociaż filozofia p i t a g o r e j s k a z t r u d e m m o g ł a b y dotrzeć d o ludzi, k t ó r z y kierują się tylko p o z n a n i e m z m y s ł o w y m , nie należy twierdzić, że r o z r ó ż n i a n i e przez P a r m e n i d e s a d w ó c h d r ó g nosiło te same cechy f o r m a l n e c o o g ó l n e rozróżnienie m i ę d z y W i e d z ą a M n i e m a n i e m , M y ś l ą i Z m y s ł a m i , d o k o n a n e później przez P l a t o n a . U P a r m e n i d e s a m a m y d o czynienia raczej z o d r z u c e n i e m określonej filozofii n a rzecz innej określonej filozofii. W s z a k ż e p r a w d ą jest, że P a r m e n i d e s o d r z u c a filozofię pitagorejska - i w istocie k a ż d ą filozofię, k t ó r a z g a d z a się z nią w tym punkcie - ponieważ dopuszcza ona zmianę i ruch. Natomiast z m i a n a i r u c h są j a k najbardziej zjawiskami, k t ó r e jawią się zmysłom, a z a t e m odrzucając z m i a n ę i r u c h , P a r m e n i d e s o d r z u c a d r o g ę prezen­ tacji zmysłowej. M o ż n a więc twierdzić zupełnie z a s a d n i e , że P a r m e n i d e s w p r o w a d z a b a r d z o w a ż n e rozróżnienie p o m i ę d z y R o z u m e m i Z m y s ­ łami, P r a w d ą i P o z o r e m . R ó w n i e ż T a l es w pewnej m i e r z e u z n a w a ł to rozróżnienie, gdyż j e g o d o m n i e m a n a p r a w d a , że w s z y s t k o jest wodą, nie m o ż e bynajmniej być p o s t r z e g a n a b e z p o ś r e d n i o przez zmysły; w y m a g a 4

4

Diog. Leart., 9, 21.

64

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

a k t u r o z u m u wykraczającego p o z a to, co widzimy. C e n t r a l n ą „ p r a w d ą " H e r a k l i t a jest z n o w u p r a w d a r o z u m o w a d a l e k o przekraczająca zwykłe m n i e m a n i a ludzi, k t ó r z y ufają w e wszystkim p r z e d s t a w i e n i o m zmys­ ł o w y m . C o p r a w d a , r ó w n i e ż H e r a k l i t d o k o n u j e częściowego r o z r ó ż ­ nienia, gdy zwykły z d r o w y r o z s ą d e k przeciwstawia Słowu. J e d n a k ż e to P a r m e n i d e s pierwszy kładzie wielki nacisk n a ową różnicę i d o ś ć ł a t w o jest to zrozumieć, kiedy r o z w a ż y m y j e g o k o n k l u z j e . W filozofii P l a t o ń s ­ kiej rozróżnienie t o n a b i e r a k a r d y n a l n e g o znaczenia, c o zresztą cechuje z konieczności wszystkie p o s t a c i e idealizmu. C h o ć j e d n a k P a r m e n i d e s głosi rozróżnienie, k t ó r e m i a ł o stać się p o d s t a w o w y m d o g m a t e m idealizmu, należy o d r z u c i ć p o k u s ę u z n a n i a j e g o s a m e g o za idealistę. J a k z o b a c z y m y , istnieje całkiem silna racja, by p r z y p u s z c z a ć , że w oczach P a r m e n i d e s a J e d n o jest czymś p o d p a d a j ą ­ c y m p o d zmysły i m a t e r i a l n y m , i p o p e ł n i l i b y ś m y a n a c h r o n i z m , r o b i ą c z P a r m e n i d e s a o b i e k t y w n e g o dziewiętnastowiecznego idealistę; z n e g o ­ w a n i a z m i a n y nie w y n i k a , że J e d n o jest ideą. Być m o ż e m a m y s k ł o n n o ś ć d o t a k i e g o r o z u m o w a n i a , lecz nie w y n i k a stąd, że P a r m e n i d e s u w a ż a ł J e d n o , d o k t ó r e g o w ten s p o s ó b d o c h o d z i m y , za M y ś l samą. G d y b y t a k b y ł o , P l a t o n i Arystoteles nie omieszkaliby d o n i e ś ć o tym fakcie, a S o k r a t e s nie o d k r y ł b y pierwszego trzeźwego filozofa w A n a k s a g o r a sie, z j e g o pojęciem U m y s ł u , czyli nous. P r a w d a , j a k się wydaje, jest t a k a , że chociaż P a r m e n i d e s stwierdza różnicę p o m i ę d z y r o z u m e m i z m y s ­ ł a m i , stwierdza t o nie dla u s t a n o w i e n i a j a k i e g o ś idealistycznego sys­ t e m u , lecz dla ustalenia m o n i s t y c z n e g o m a t e r i a l i z m u , w k t ó r y m z m i a n a i r u c h są o d r z u c o n e j a k o złudzenia. J e d y n i e r o z u m m o ż e uchwycić rzeczywistość, lecz rzeczywistość, j a k ą ujmuje r o z u m , jest m a t e r i a l n a . N i e jest t o idealizm, lecz m a t e r i a l i z m . P o w r ó ć m y teraz d o d o k t r y n y P a r m e n i d e s a o n a t u r z e świata. J e g o pierwsze wielkie stwierdzenie b r z m i : „ T o (co istnieje) j e s t " . „ T o " , czyli rzeczywistość, byt, jakiejkolwiek m o ż e być n a t u r y , jest, istnieje i nie m o ż e nie być. O bycie m o ż n a m ó w i ć i m o ż e o n być p r z e d m i o t e m mojej myśli. Lecz t o , o czym m o g ę myśleć i o czym m o g ę m ó w i ć , m o ż e być, „ b o w i e m jest t o ta s a m a rzecz, o której m o ż n a m y ś l e ć i k t ó r a m o ż e b y ć " . W s z a k jeśli „ t o " m o ż e b y ć , t o o n o jest. D l a c z e g o ? P o n i e w a ż gdyby m o g ł o być, a j e d n a k nie b y ł o b y , t o b y ł o b y niczym. O t ó ż „ n i c " nie m o ż e b y ć p r z e d m i o t e m m o w y czy myśli, gdyż m ó w i e n i e o niczym r ó w n a się n i e m ó w i e n i u , a myślenie o niczym, t o t o s a m o co niemyślenie w ogóle. P o z a t y m g d y b y „ t o " j e d y n i e m o g ł o być, t o p a r a d o k s a l n i e nigdy nie zaczęłoby być, p o w s t a ł o b y b o w i e m z niczego, a z niczego nie powstaje nic, a nie coś. Byt więc (rzeczywistość, „ t o " ) nie był najpierw możliwy, to

SZKOŁA ELEATÓW: KSENOFANES, PARMENIDES

65

jest nie był najpierw niczym, a n a s t ę p n i e istniejący: zawsze był istniejący - m ó w i ą c d o k ł a d n i e j „ t o " jest. D l a c z e g o stwierdzamy: „ m ó w i ą c d o k ł a d n i e j » t o « j e s t " ? Z następują­ cego p o w o d u : Jeśli coś zaczyna istnieć, m u s i p o w s t a ć a l b o z b y t u , a l b o z niebytu. Jeśli p o w s t a j e z b y t u , nie jest to p r a w d z i w e p o w s t a n i e , nie jest t o ż a d n e „zaczęcie istnienia", p o c h o d z i b o w i e m z b y t u , j u ż jest. Jeśli j e d n a k ż e p o w s t a j e z n i e b y t u , to niebyt m u s i j u ż być czymś, a b y byt m ó g ł z niego p o w s t a ć . Jest to j e d n a k ż e sprzeczność s a m a w sobie. Z a t e m Byt, „ t o " , nie powstaje ani z b y t u , ani z niebytu: nigdy nie z a c z y n a być, lecz p o p r o s t u jest. A p o n i e w a ż o d n o s i się t o d o całego b y t u , nic nigdy nie staje się. G d y b y b o w i e m cokolwiek k i e d y k o l w i e k się s t a w a ł o , n a w e t coś najdrobniejszego, p o j a w i a ł a b y się zawsze t a s a m a t r u d n o ś ć : czy to p o c h o d z i z b y t u , czy z niebytu? Jeśli z b y t u , to j u ż jest; jeśli z niebytu, t o p o p a d a m y w sprzeczność, gdyż niebyt jest niczym i nie m o ż e być ź r ó d ł e m b y t u . A więc z m i a n a , s t a w a n i e się i r u c h są niemożliwe, n a t o m i a s t „ t o " jest. „Pozostaje jeszcze wieść o jednej d r o d z e , m i a n o w i ­ cie, że t o , c o jest, istnieje. N a niej stoi b a r d z o wiele z n a k ó w , że t o , co jest, jest j a k o n i e z r o d z o n e t a k ż e i niezniszczalne, jest o n o całe w swej t o t a l n o ś c i , n i e w z r u s z o n e i bez k o ń c a " . D l a c z e g o P a r m e n i d e s m ó w i , że „ t o " jest k o m p l e t n e („całe w swej t o t a l n o ś c i " ) , to znaczy jest j e d n ą rzeczywistością, d o której nic nie m o ż n a d o d a w a ć ? B o gdyby nie było jednością, lecz b y ł o b y p o d z i e l o n e , t o m u s i a ł o b y b y ć dzielone przez coś, c o nie jest n i m s a m y m . Lecz byt nie m o ż e być dzielony przez coś i n n e g o nie b ę d ą c e g o n i m s a m y m , p o n i e w a ż p r ó c z b y t u nie istnieje nic i n n e g o . N i c też nie m o ż e b y ć d o niego d o d a n e , p o n i e w a ż w s z y s t k o , c o byłoby d o d a n e d o b y t u , s a m o byłoby b y t e m . P o d o b n i e „ t o " jest n i e r u c h o m e i n i e p r z e r w a n e , gdyż w y k l u c z o n e są wszelki r u c h i z m i a n a , formy s t a w a n i a się. Jakiej n a t u r y jest w e d ł u g P a r m e n i d e s a o w o „ t o " , byt? T o , że P a r m e n i d e s u w a ż a ł byt za m a t e r i a l n y , w y r a ź n i e w i d a ć w jego stwier­ d z e n i u , że byt, J e d n o , jest s k o ń c z o n y . N i e s k o ń c z o n e m u s i a ł o znaczyć dla niego nie s p r e c y z o w a n e , n i e o k r e ś l o n e , a b y t j a k o rzeczywisty nie m o ż e być nie s p r e c y z o w a n y ani n i e o k r e ś l o n y , nie m o ż e się zmieniać, nie m o ż n a go p o j m o w a ć j a k o coś, co rozszerza się w p u s t ą przestrzeń; m u s i być s p r e c y z o w a n y , o k r e ś l o n y , pełny. „ T o " jest c z a s o w o nie s p r e c y z c w a n e j a k o nie posiadające ani p o c z ą t k u , a n i k o ń c a , lecz jest s p r e c y z o w a n e przestrzennie. P o n a d t o jest j e d n a k o w o rzeczywiste we wszystkich k i e r u n k a c h i w ten s p o s ó b tworzy kształt kuli, „jest wszędzie r ó w n o 5

5

Frag. 8. (Przekład polski: W. Heinrich, dz. cyt., s. 43.)

66

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM 6

m i e r n e , i nie m a go więcej w j e d n y m miejscu j a k w i n n y m " . O t ó ż w j a k i s p o s ó b m ó g ł b y P a r m e n i d e s myśleć o bycie j a k o kulistym, g d y b y nie m y ś l a ł o nim j a k o o m a t e r i a l n y m ? M o ż e m y z a t e m przypuszczać, iż B u r n e t m a rację, m ó w i ą c : „ P a r m e n i d e s nie jest, j a k n i e k t ó r z y twierdzili, »ojcem idealizmu«; przeciwnie, wszelki m a t e r i a l i z m zależy o d jego p o g l ą d u n a r z e c z y w i s t o ś ć " . Profesor Stace m u s i się zgodzić, że „ P a r m e n i d e s , Melissos i eleaci ogólnie uważali byt za, w p e w n y m sensie, m a t e r i a l n y " , lecz ciągle p r ó b u j e w y k a z a ć , iż P a r m e n i d e s był idealistą przez t o , że w y z n a w a ł „ k a r d y n a l n ą tezę i d e a l i z m u " , „iż a b s o l u t n a rzeczywistość, której manifestacją jest świat, p o l e g a n a myśli, n a p o j ę c i a c h " . Jest całkowicie p r a w d ą , że b y t P a r m e n i d e s a m o ż n a ująć j e d y n i e myślą, lecz p o d o b n i e m o ż n a ująć rzeczywistość T a l e s a czy A n a k s y m e n e s a . J e d n a k ż e stawianie z n a k u r ó w n o ś c i m i ę d z y „ u c h w y c e ­ niem m y ś l ą " a „byciem m y ś l ą " jest niewątpliwie p o m i e s z a n i e m r ó ż n y c h rzeczy. Z historycznego p u n k t u widzenia m o g ł o b y się w y d a w a ć , że P a r ­ m e n i d e s był materialistą i t o w s z y s t k o . Lecz nie zmienia to faktu, iż w filozofii P a r m e n i d e s a w y s t ę p o w a ł a sprzeczność nie d o p o g o d z e n i a , j a k stwierdził profesor S t a c e , t a k że chociaż P a r m e n i d e s jest m a t e r i a l i s ­ tą, myśl j e g o zawiera t a k ż e z a r o d k i idealizmu, a w k a ż d y m razie m o g ł a b y s t a n o w i ć point de depart dla idealizmu. Z jednej strony P a r m e n i d e s stwierdzał n i e z m i e n n o ś ć b y t u i w s t o p n i u , w j a k i m u w a ż a ł byt za m a t e r i a l n y , stwierdzał niezniszczalność m a t e r i i . E m p e d o k l e s i D e m o k r y t przyjęli to s t a n o w i s k o i posłużyli się n i m w swej atomistycznej d o k t r y n i e . J e d n a k ż e p o d c z a s gdy P a r m e n i d e s czuł się z m u s z o n y d o o d r z u c e n i a z m i a n y i s t a w a n i a się j a k o złudzeń, zajmując w ten s p o s ó b s t a n o w i s k o całkowicie przeciwne s t a n o w i s k u H e r a k l i t a , D e m o k r y t nie m ó g ł zaprzeczyć t e m u , co j a w i się j a k o n i e u n i k n i o n y fakt d o ś w i a d c z e n i a i co w y m a g a szerszego wyjaśnienia. D e m o k r y t więc, przyjmując tezę P a r m e n i d e s a , że byt nie m o ż e ani p o w s t a ć , ani z a n i k n ą ć - tezę o niezniszczalności m a t e r i i - i n t e r p r e t o w a ł z m i a n ę j a k o w y n i k n a ­ g r o m a d z e n i a się i o d d z i e l a n i a niezniszczalnych cząsteczek materii. Z drugiej s t r o n y jest h i s t o r y c z n y m f a k t e m , że P l a t o n skorzystał z tezy P a r m e n i d e s a o niezmienności b y t u i u t o ż s a m i ł trwały b y t z obiektywnie istniejącą ideą. P a r m e n i d e s a m o ż n a n a z y w a ć ojcem idealizmu w t y m 7

8

9

6

7

8

9

Tamże. E. G. Ph., s. 182. Crit. Hist., s. 47, 48. Tamże, s. 49-52.

SZKOŁA ELEATÓW: KSENOFANES, PARMENIDES

67

sensie, iż pierwszy wielki idealista przyjął k a r d y n a l n y d o g m a t P a r m e n i d e s a i z i n t e r p r e t o w a ł go z idealistycznego p u n k t u widzenia. P o n a d t o Platon szeroko korzystał z Parmenidesowego rozróżnienia p o m i ę d z y światem r o z u m u i światem z m y s ł ó w czy p o z o r ó w . Jeśli j e d n a k w t y m h i s t o r y c z n y m sensie P a r m e n i d e s a m o ż n a słusznie określać m i a n e m ojca idealizmu, dzięki j e g o n i e w ą t p l i w e m u o d d z i a ł y w a n i u n a P l a t o n a , należy jednocześnie z d a w a ć sobie s p r a w ę , że sam P a r m e n i d e s głosił d o k t r y n ę materialistyczną i że materialiści, j a k c h o ć b y D e m o k r y t , byli jego p r a w o w i t y m i dziećmi. H e r a k l i t w swej teorii ndvxa psi kładł nacisk n a s t a w a n i e się. J a k widzieliśmy, nie stwierdzał s t a w a n i a się z c a ł k o w i t y m w y k l u c z a n i e m b y t u , m ó w i ą c , że istnieje s t a w a n i e się, lecz nie istnieje nic, co się staje. Twierdził, że istnieje J e d n o , ogień, lecz u t r z y m y w a ł , że z m i a n a , stawanie się, napięcie s t a n o w i ą p o d s t a w ę istnienia J e d n e g o . P a r m e n i d e s , z drugiej s t r o n y , stwierdzał istnienie b y t u , n a w e t z w y k l u c z e n i e m s t a w a n i a się, twierdząc, że z m i a n a i r u c h są złudzeniem. Z m y s ł y m ó w i ą n a m , że istnieje z m i a n a , lecz p r a w d y należy s z u k a ć nie w zmysłach, lecz w r o z u m i e i myśli. U tych d w ó c h filozofów widzimy więc przykład d w ó c h tendencji - d ą ż n o ś ć d o p o d k r e ś l a n i a s t a w a n i a się o r a z d ą ż n o ś ć d o kładzenia n a c i s k u n a byt. P l a t o n p r ó b o w a ł d o k o n a ć syntezy tych d w ó c h tendencji, połączenia tego, co jest p r a w d z i w e w o b y d w u . Przyjmuje rozróżnienie P a r m e n i d e s a p o m i ę d z y myślą i zmysłami i głosi, że p r z e d m i o t y z m y s ł ó w , p r z e d m i o t y p o s t r z e g a n i a z m y s ł o w e g o , nie są p r z e d m i o t a m i prawdziwej wiedzy, gdyż nie posiadają koniecznej stało­ ści, b ę d ą c p o d d a n e H e r a k l i t o w e m u p r z e p ł y w a n i u . P r z e d m i o t y p r a w ­ dziwej wiedzy są stałe i wieczne, j a k byt P a r m e n i d e s a ; nie są o n e j e d n a k m a t e r i a l n e , j a k byt P a r m e n i d e s a . Przeciwnie, są i d e a l n y m i , istniejącymi n i e m a t e r i a l n y m i f o r m a m i u p o r z ą d k o w a n y m i hierarchicznie i mającymi swój szczyt w p o s t a c i D o b r a . M o ż n a u w a ż a ć , że syntezę tę rozwinął dalej A r y s t o t e l e s . Byt w sensie ostatecznej i niematerialnej rzeczywistości, B ó g , jest niezmienną ist­ niejącą myślą, vórjaic vorjGEcoc. Jeśli c h o d z i o byt m a t e r i a l n y , Arystoteles z g a d z a się z H e r a k l i t e m , że p o d l e g a o n zmianie; o d r z u c a też s t a n o w i s k o P a r m e n i d e s a , j e d n a k ż e tłumaczy lepiej, niż czynił t o H e r a k l i t , względną stałość w rzeczach, czyniąc P l a t o n a f o r m y czy idee k o n k r e t n y m i f o r m a l n y m i z a s a d a m i w p r z e d m i o t a c h tego świata. N a d t o Arystoteles rozwiązuje d y l e m a t P a r m e n i d e s a , k ł a d ą c nacisk n a pojęcie p o t e n c j o n a l ności. W y k a z u j e , że nie m a sprzeczności w stwierdzeniu, że j a k a ś rzecz jest a k t u a l n i e I k s e m , a potencjalnie I g r e k i e m . Jest o n a Iksem, lecz zmierza d o stania się w przyszłości I g r e k i e m dzięki pewnej m o ż n o ś c i ,

68

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

k t ó r a nie jest p o p r o s t u niczym, ale nie jest też a k t u a l n y m b y t e m . Byt w ten s p o s ó b p o w s t a j e nie z n i e b y t u ani nie z b y t u ściśle będącego in actu, lecz z b y t u r o z w a ż a n e g o j a k o potentia, Swa^i. N i e b ę d z i e m y z a j m o w a ć się d r u g ą częścią p o e m a t u P a r m e n i d e s a , O mniemaniach, w a r t o j e d n a k powiedzieć p a r ę słów o Melissosie j a k o człowieku dopełniającym myśli swego m i s t r z a P a r m e n i d e s a . P a r m e n i d e s oświadczał, że byt, J e d n o , jest s k o ń c z o n y przestrzennie, n a t o m i a s t Melissos, uczeń P a r m e n i d e s a p o ­ c h o d z ą c y z S a m o s , nie chciał przyjąć tej d o k t r y n y . Jeśli b y t jest s k o ń c z o n y , to p o z a b y t e m m u s i istnieć nicość; byt m u s i być związany czy o g r a n i c z o n y nicością. Jeśli j e d n a k byt nie jest p r z e z nic o g r a n i c z o n y , m u s i być n i e s k o ń c z o n y , nie zaś s k o ń c z o n y . N i e m o ż e istnieć p r ó ż n i a p o z a b y t e m , gdyż „ t o , co jest p u s t e , jest nic, co jest niczem, nie m o ż e istnieć". Arystoteles pisze, że M e l i s s o s p o j m o w a ł J e d n o j a k o m a t e r i a l n e . J e d n a k ż e Simplicjusz cytuje j e d e n fragment d l a u d o w o d n i e n i a , że Melissos nie p a t r z y ł n a J e d n o j a k n a m a t e r i a l n e , lecz j a k n a niematerial­ ne. „ G d y b y więc istniało, m u s i a ł o b y b y ć jednością, a jeżeli jest jednością, nie m o ż e m i e ć ciała, gdyż g d y b y m i a ł o g r u b o ś ć , m i a ł o b y części i nie b y ł o b y j e d n e m " . W y d a j e się, że wyjaśnienie t o jest u z a s a d n i o n e , p o n i e w a ż Melissos m ó w i o sytuacji hipotetycznej. B u r n e t , idąc za Zellerem, wskazuje n a p o d o b i e ń s t w o t e g o f r a g m e n t u z d o w o d z e ­ niem Z e n o n a , że gdyby istniały o s t a t e c z n e j e d n o s t k i pitagorejczyków, k a ż d a m i a ł a b y części i nie b y ł a b y j e d n e m . M o ż e m y więc p r z y p u s z c z a ć , że Melissos t a k ż e m ó w i o d o k t r y n i e p i t a g o r e j c z y k ó w , p r ó b u j e obalić istnienie ostatecznych j e d n o s t e k , a nie w s p o m i n a w ogóle o J e d n y m Parmenidesa. 10

11

1 2

10

11

12

Frag. 7. (Przekład polski: W. Heinrich, dz. cyt., s. 94.) Metaph., 986 b 18-21. Frag. 9. (Simplic, Phys., 109, 34.) (Przekład polski: W. Heinrich, dz. cyt., s. 95.)

Rozdział

VII

DIALEKTYKA ZENONA

Z e n o n jest s z e r o k o z n a n y j a k o a u t o r kilku d o w c i p n y c h a r g u m e n t ó w , t a k i c h j a k z a g a d k a o Achillesie i żółwiu, m a j ą c y c h u d o w o d n i ć n i e m o ż ­ liwość r u c h u ; a r g u m e n t ó w , k t ó r e m o g ą p o d t r z y m y w a ć opinię, że Z e n o n był tylko z d o l n y m twórcą z a g a d e k , k t ó r e m u s p r a w i a ł o przyjemność błyśniecie d o w c i p e m , b y w p r a w i ć w z a k ł o p o t a n i e mniej bystrych o d siebie. W rzeczywistości j e d n a k Z e n o n o w i nie zależało n a p o p i s y w a n i u się bystrością - c h o ć niewątpliwie był inteligentnym i d o w c i p n y m człowiekiem - lecz k i e r o w a ł nim poważniejszy cel. A b y z a t e m zrozumieć Z e n o n a i docenić wartość jego zagadek, musimy zrozumieć charakter o w e g o celu, inaczej b o w i e m grozi n a m , że błędnie ocenimy j e g o stanowisko. Z e n o n z Elei u r o d z i ł się p r a w d o p o d o b n i e o k o ł o r o k u 489 przed C h r . Był uczniem P a r m e n i d e s a i z tego p u n k t u widzenia należy oceniać j e g o filozofię. J e g o a r g u m e n t y nie są j e d y n i e d o w c i p n y m i z a b a w k a m i , lecz m a j ą n a celu u d o w o d n i e n i e tez M i s t r z a . P a r m e n i d e s był przeciwny wszelkiej m n o g o ś c i , głosząc, że z m i a n a i r u c h są t y l k o złudzeniem. P o n i e w a ż m n o g o ś ć i r u c h wydają się oczywistymi d a n y m i naszego d o ś w i a d c z e n i a z m y s ł o w e g o , t a k śmiałe s t a n o w i s k o siłą rzeczy wywoły­ w a ł o s p o r o śmiechu. Z e n o n , z d e c y d o w a n y s t r o n n i k teorii P a r m e n i d e s a , s t a r a sieją u d o w o d n i ć lub przynajmniej w y k a z a ć , że w ż a d n y m razie nie jest śmieszna. W s k a z u j e , że pitagorejczycy, głosząc pojęcie m n o g o ś c i , zabrnęli w nierozwiązywalne t r u d n o ś c i , a istnienia z m i a n y i r u c h u nie d a się w y k a z a ć n a w e t n a p o d s t a w i e ich w ł a s n y c h h i p o t e z . A r g u m e n t y Z e n o n a mają o b a l i ć tezy p r z e c i w n i k ó w P a r m e n i d e s a dzięki s t o s o w a n i u szeregu d o w c i p n y c h reductiones ad absurdum. P l a t o n , u k a z u j ą c w Parmenidesie cel (zaginionej) księgi Z e n o n a , nie p o z o s t a w i a co d o tego wątpliwości. „ P r a w d ą jest, że te p i s m a m i a ł y n a celu o b r o n ę a r g u m e n -

70

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

t ó w P a r m e n i d e s a przeciwko t y m , k t ó r z y go atakują i wskazują, d o j a k wielu śmiesznych i sprzecznych w y n i k ó w m a r z e k o m o p r o w a d z i ć przyjęcie jedności. M o j e p i s m o jest o d p o w i e d z i ą d l a z w o l e n n i k ó w m n o g o ś c i i o d p ł a c a im z nawiązką ich a t a k i , a m a n a celu p o k a z a n i e , że h i p o t e z a m n o g o ś c i , jeśli p r z e a n a l i z o w a ć ją wystarczająco szczegółowo, p r o w a d z i d o jeszcze śmieszniejszych w y n i k ó w , niż czyni t o hipoteza o J e d n y m " . P r o k l o s zaś informuje, że „ Z e n o n ułożył czterdzieści d o w o d ó w , by w y k a z a ć , że byt jest j e d e n , uważając, że będzie d o b r z e przyjść n a p o m o c s w e m u m i s t r z o w i " . 1

2

I. D O W O D Y P R Z E C I W K O PITAGOREJSKIEMU PLURALIZMOWI

1. Z a ł ó ż m y za pitagorejczykami, że rzeczywistość s k ł a d a się z j e d n o ­ stek. J e d n o s t k i te a l b o mają wielkość, ale jej nie mają. Jeśli mają, t o n a p r z y k ł a d linia j a k o u t w o r z o n a z j e d n o s t e k p o s i a d a j ą c y c h wielkość będzie nieskończenie p o d z i e l n a , p o n i e w a ż niezależnie od tego, j a k dalece by się ją dzieliło, j e d n o s t k i ciągle b ę d ą m i a ł y wielkość i w ten s p o s ó b będą podzielne. J e d n a k ż e w t a k i m p r z y p a d k u linia będzie s k ł a d a ł a się z nieskończonej liczby j e d n o s t e k , z k t ó r y c h k a ż d a p o s i a d a wielkość. Linia więc m u s i być nieskończenie wielka j a k o z ł o ż o n a z nieskończonej liczby ciał. W s z y s t k o więc w świecie m u s i być n i e s k o ń ­ czenie wielkie i a fortiori s a m świat m u s i b y ć nieskończenie wielki. Z a ł ó ż m y teraz, że j e d n o s t k i nie m a j ą wielkości. W t y m p r z y p a d k u cały świat t a k ż e nie będzie m i a ł wielkości, p o n i e w a ż niezależnie od tego, j a k wiele j e d n o s t e k by się d o d a ł o , jeśli ż a d n a z nich nie m a wielkości, to cały ich z b i ó r t a k ż e nie będzie m i a ł wielkości. A jeśli świat p o z b a w i o n y jest jakiejkolwiek wielkości, m u s i b y ć nieskończenie m a ł y . Z a t e m wszystko w świecie m u s i być nieskończenie m a ł e . Pitagorejczycy w ten s p o s ó b stają w o b e c d y l e m a t u . A l b o wszystko w świecie jest nieskończenie wielkie, a l b o w s z y s t k o jest nieskończenie m a ł e . W n i o s e k , jaki Z e n o n wyciąga z tego r o z u m o w a n i a , jest oczywiście taki, że założenie, z k t ó r e g o w y p ł y w a ten d y l e m a t , jest założeniem n i e d o r z e c z n y m , m i a n o w i c i e t o , że świat i w s z y s t k o w n i m s k ł a d a się 1

2

Parmen., 128 b. ProcL, in Parm., 649, 23 (D. 29 A 15).

71

ZENON

z j e d n o s t e k . S k o r o pitagorejczycy uważali, że h i p o t e z a o J e d n y m jest niedorzeczna i p r o w a d z i d o śmiesznych w n i o s k ó w , musieliby teraz p r z y z n a ć , że p r z e c i w n a hipoteza, h i p o t e z a m n o g o ś c i , p r o w a d z i d o równie absurdalnych konkluzji. 2. Jeśli istnieje m n o g o ś ć , p o w i n n i ś m y u m i e ć ocenić, jak wielka jest liczebnie. Przynajmniej m n o g o ś ć p o w i n n a być policzalna; jeśli t a k nie jest, t o j a k m o ż e istnieć? Z drugiej s t r o n y m o ż e nie d a się jej policzyć, lecz m u s i być n i e s k o ń c z o n a . Dlaczego? P o n i e w a ż p o m i ę d z y k a ż d y m i dwie­ m a j e d n o s t k a m i zawsze będą istniały inne j e d n o s t k i , t a k j a k w p r z y p a d ­ k u linii, k t ó r a jest nieskończenie p o d z i e l n a . J e d n a k ż e jest niedorzecz­ nością twierdzić, że m n o g o ś ć jest s k o ń c z o n a p o d względem liczby i jednocześnie n i e s k o ń c z o n a . 3. Czy k o r z e c z i a r n a robi h a ł a s , kiedy u p a d a n a ziemię? Z pewnością. C o j e d n a k p o w i e m y o z i a r n k u z b o ż a czy o tysięcznej części ziarnka? N i e czyni ż a d n e g o h a ł a s u . A przecież k o r z e c z i a r n a s k ł a d a się jedynie z ziarenek z b o ż a czy z ich części. Jeśli więc części nie robią ż a d n e g o h a ł a s u , kiedy padają n a ziemię, w j a k i s p o s ó b całość m o ż e czynić hałas, jeśli z ł o ż o n a jest t y l k o z części? 3

4

5

II. A R G U M E N T Y P R Z E C I W K O PITAGOREJSKIEJ DOKTRYNIE PRZESTRZENI

P a r m e n i d e s przeczył istnieniu p r ó ż n i czy pustej przestrzeni. Z e n o n p r ó b u j e b r o n i ć j e g o s t a n o w i s k a , s p r o w a d z a j ą c d o a b s u r d u pogląd przeciwny. Z a ł ó ż m y n a chwilę, że istnieje przestrzeń, w której znajdują się rzeczy. Jeśli p r z e s t r z e ń ta jest niczym, rzeczy nie m o g ą w niej być. Jeśli j e d n a k jest czymś, s a m a będzie w przestrzeni, a t a przestrzeń s a m a będzie w innej przestrzeni i t a k w n i e s k o ń c z o n o ś ć . Jest t o j e d n a k a b s u r d e m . Rzeczy więc nie znajdują się w przestrzeni czy w pustej p r ó ż n i i P a r m e n i d e s m i a ł słuszność, przecząc istnieniu p r ó ż n i . 6

3

4

5

6

Frag. 1, 2. Frag. 3. Arist., Phys., H, 5, 250 a 19; Simplic, 1108, 18 (D. 29 A 29). Arist., Phys., A 3, 210 b 22; I, 209 a 23; Eudem., Phys., Frag. 42 (D. 29 A 24).

72

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

III. A R G U M E N T Y D O T Y C Z Ą C E R U C H U

Najsłynniejsze a r g u m e n t y Z e n o n a dotyczą r u c h u . N a l e ż y p a m i ę t a ć , że Z e n o n p r ó b u j e w y k a z a ć , iż r u c h , k t ó r e m u zaprzeczał P a r m e n i d e s , jest r ó w n i e niemożliwy ze s t a n o w i s k a pluralistycznej teorii pitagorejczyków. 1. Z a ł ó ż m y , że chcemy przebiec s t a d i o n lub bieżnię. By to uczynić, t r z e b a p o k o n a ć niezliczoną liczbę p u n k t ó w - w e d ł u g hipotezy p i t a g o r e j c z y k ó w . C o więcej, chcąc w o g ó l e d o t r z e ć d o d r u g i e g o k o ń c a , m u s i a ł o b y się p r z e b y ć tę t r a s ę w s k o ń c z o n y m czasie. J a k j e d n a k m o ż n a p r z e b y ć n i e s k o ń c z o n ą liczbę p u n k t ó w , i t y m s a m y m n i e s k o ń c z o n ą odległość, w s k o ń c z o n y m czasie? M u s i m y z a t e m dojść d o konkluzji, że nie m o ż n a p r z e b y ć s t a d i o n u i że ż a d e n p r z e d m i o t nie m o ż e p r z e b y ć żadnej odległości w ogóle (gdyż zawsze p o j a w i a się t a s a m a t r u d n o ś ć ) . W konsekwencji należy przyjąć, że j a k i k o l w i e k r u c h jest n i e m o ż l i w y . 2. P r z y p u ś ć m y , że Achilles i żółw zamierzają się ścigać. Achilles, j a k o p r a w d z i w y s p o r t o w i e c , daje żółwiowi fory. O t ó ż w czasie, gdy Achilles d o t r z e d o miejsca, z k t ó r e g o żółw zaczynał bieg, ten d r u g i p o s u n i e się d o n a s t ę p n e g o p u n k t u , a kiedy Achilles osiągnie i ten p u n k t , żółw p o s u n i e się d o p r z o d u o pewną, c h o ć nieznaczną odległość. W ten s p o s ó b Achilles ciągle zbliża się d o żółwia, lecz w rzeczywistości nigdy go nie p r z e g o n i - jest to b o w i e m niemożliwe p r z y założeniu, że linia s k ł a d a się z nieskończonej liczby p u n k t ó w ; Achilles m u s i a ł b y p r z e b y ć n i e s k o ń ­ c z o n ą odległość. Przyjmując więc h i p o t e z ę p i t a g o r e j c z y k ó w , t r z e b a p r z y z n a ć , że Achilles n i g d y nie d o g o n i żółwia; a z a t e m chociaż pitagorejczycy stwierdzają rzeczywistość r u c h u , w e d ł u g ich własnej d o k t r y n y jest o n niemożliwy. W y n i k a z niej b o w i e m , że wolniejszy p o r u s z a się t a k szybko j a k szybszy. 3. W y o b r a ź m y sobie poruszającą się strzałę. W e d ł u g teorii pitagorejskiej strzała p o w i n n a z a j m o w a ć j a k i e ś miejsce w przestrzeni. A b y j e d n a k z a j m o w a ć d a n e miejsce w przestrzeni, t r z e b a być w stanie s p o c z y n k u . A więc lecąca strzała jest w s p o c z y n k u , c o jest sprzecznością. 4. C z w a r t y a r g u m e n t Z e n o n a , z n a n y n a m z pism A r y s t o t e l e s a , jest - j a k m ó w i D a v i d R o s s - „ b a r d z o t r u d n y d o prześledzenia, częściowo 7

8

9

10

7

8

9

10

Arist., Phys., Z 9, 239 b 9; 2, 233 a 21; Top., O 8, 160 b 7. Arist., Phys., Z 9, 239 b 14. Tamże, Z 9, 239 b 30. Tamże, Z 9, 239 b 33.

73

ZENON

w s k u t e k d w u z n a c z n e g o języka u ż y w a n e g o przez A r y s t o t e l e s a , częś­ c i o w o zaś w s k u t e k wątpliwego o d c z y t a n i a t e k s t u " . M u s i m y w y o b r a z i ć sobie trzy zestawy ciał n a s t a d i o n i e czy bieżni. J e d e n zestaw jest n i e r u c h o m y , d w a p o z o s t a ł e poruszają się w przeciwnych k i e r u n k a c h z j e d n a k o w ą prędkością. 11

8

7

6

5

1

2

3

4

5

4

3

2

1

1

6

2

7

8

4

3

5

6

7

8

c

Z e s t a w A jest n i e r u c h o m y , zestawy B i C poruszają się w przeciwnych k i e r u n k a c h z t a k ą s a m ą prędkością. P o p e w n y m czasie zajmą na­ stępującą pozycję: Rys. 2

A

1

2

3

4

5

6

7

8

B

8

7

6

5

4

3

2

1

C

1

2

3

4

5

6

7

8

A b y zająć tę pozycję, początek z e s t a w u B (B 1) przeszedł cztery o d c i n k i A , n a t o m i a s t początek z e s t a w u C ( C 1) przeszedł wszystkie o d c i n k i B. Jeśli przyjmiemy, że j e d n o s t k a długości p r z e s u w a się w określonej j e d n o s t c e czasu, to p o c z ą t e k zestawu B (B 1) zużył p o ł o w ę czasu w y k o r z y s t a n e g o przez p o c z ą t e k z e s t a w u C ( C 1), a b y osiągnąć pozycję z rys. 2. P o c z ą t e k zestawu B (B 1) przeszedł wszystkie odcinki C, t a k j a k p o c z ą t e k z e s t a w u C (C 1) przeszedł wszystkie d o c i n k i zestawu B. C z a s ich p r z e c h o d z e n i a m u s i więc b y ć r ó w n y . D o c h o d z i m y więc d o a b s u r d a l n e j konkluzji, że p o ł o w a p e w n e g o czasu jest r ó w n a całości tego czasu. J a k i n t e r p r e t o w a ć te a r g u m e n t y Z e n o n a ? P r z e d e wszystkim nie należy sądzić, że „są to ze s t r o n y Z e n o n a zwykłe sofizmaty. Są t o p o m y s ł o w e 11

Ross, Physics, s. 660.

74

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

sztuczki, zawierają j e d n a k błąd w s k u t e k założenia, że linia z ł o ż o n a jest z p u n k t ó w , a czas z r o z r ó ż n i a l n y c h c h w i l " . Być m o ż e rozwiązanie tych z a g a d e k polega n a p o k a z a n i u , że linia i czas są czymś ciągłym, a nie p o k a w a ł k o w a n y m , j e d n a k ż e w t e d y Z e n o n nie był z a i n t e r e s o w a n y u t r z y m y w a n i e m , że są p o k a w a ł k o w a n e . Przeciwnie, zależało m u n a w y k a z a n i u a b s u r d a l n o ś c i w n i o s k ó w , k t ó r e płyną z przyjęcia takiego założenia. Z e n o n , b ę d ą c uczniem P a r m e n i d e s a , był p r z e k o n a n y , iż r u c h jest tylko złudzeniem, jest niemożliwy, j e d n a k ż e j e g o a r g u m e n t y miały n a celu u d o w o d n i e n i e , że n a w e t w e d ł u g h i p o t e z pluralistycznych r u c h jest r ó w n i e niemożliwy, a przyjęcie j e g o m o ż l i w o ś c i p r o w a d z i d o sprzecznych i a b s u r d a l n y c h konkluzji. S t a n o w i s k o Z e n o n a było n a ­ stępujące: „Rzeczywistość jest przestrzenią wypełnioną, k o m p l e t n y m continuum, a r u c h jest niemożliwy. Przeciwnicy stwierdzają r u c h i p r ó ­ bują wyjaśnić go, odwołując się d o h i p o t e z pluralistycznych. J a p r o p o n u j ę p o k a z a ć , że te h i p o t e z y nie wyjaśniają bynajmniej r u c h u , lecz j e d y n i e p r o w a d z ą d o a b s u r d ó w " . Z e n o n w ten s p o s ó b s p r o w a d z a ł hipotezy przeciwników d o a b s u r d u , a p r a w d z i w y m r e z u l t a t e m j e g o dialektyki było nie tyle u t r w a l e n i e P a r m e n i d e s o w e g o m o n i z m u (który jest w y s t a w i o n y n a zarzuty nie d o o d p a r c i a ) , co w s k a z a n i e konieczności d o p u s z c z e n i a pojęcia wielkości ciągłej.

* Eleaci odrzucali więc rzeczywistość m n o g o ś c i i r u c h u . Istnieje j e d n a z a s a d a , Byt, p o j m o w a n a j a k o m a t e r i a l n a i n i e r u c h o m a . Nie przeczyli o n i oczywiście, że p o s t r z e g a m y r u c h i m n o g o ś ć , oświadczali j e d n a k , że t o , c o p o s t r z e g a m y , jest złudzeniem, jest czystym p o z o r e m . P r a w d z i w y b y t m o ż n a znaleźć nie za p o m o c ą z m y s ł ó w , lecz za p o ś r e d n i c t w e m myśli, a myśl p o k a z u j e , że nie m o ż e być żadnej m n o g o ś c i , ż a d n e g o r u c h u , żadnej zmiany. Eleaci w ten s p o s ó b próbują, j a k to czynili j>rzed nimi wcześniejsi greccy filozofowie, o d k r y ć j e d n ą z a s a d ę świata. Świat j e d n a k ż e , t a k i j a k n a m się p r z e d s t a w i a , jest w y r a ź n i e światem zawierającym m n o g o ś ć . J a k z a t e m p o g o d z i ć j e d n ą z a s a d ę z m n o g o ś c i ą i zmianą, k t ó r e znajdujemy w świecie? P o j a w i a się p r o b l e m J e d n e g o i Wielości, p r o b l e m wy­ stępujący j u ż w filozofii H e r a k l i t a , k t ó r a o d d a w a ł a sprawiedliwość o b y d w u e l e m e n t o m dzięki d o k t r y n i e J e d n o ś c i w R ó ż n o r o d n o ś c i , T o ż ­ samości w Z r ó ż n i c o w a n i u . Pitagorejczycy stwierdzali m n o g o ś ć , p r a k ­ tycznie wykluczając J e d n o - istnieje wiele j e d n o s t e k ; eleaci stwierdzali J e d n o z wykluczeniem m n o g o ś c i . Jeśli j e d n a k t r z y m a ć się m n o g o ś c i ,

75

ZENON

k t ó r ą p o d s u w a d o ś w i a d c z e n i e zmysłowe, należy t a k ż e d o p u ś c i ć zmianę, a jeśli d o p u ś c i się z m i a n ę jednej rzeczy w drugą, nie m o ż n a u n i k n ą ć p o w r a c a j ą c e g o p r o b l e m u n a t u r y w s p ó l n e g o e l e m e n t u w rzeczach, k t ó r e się zmieniają. Jeśli, z drugiej strony, zacząć od d o k t r y n y J e d n e g o , należy - j e ś l i nie zamierza się przyjąć j e d n o s t r o n n e g o s t a n o w i s k a n a p o d o b i e ń ­ s t w o eleatów, k t ó r e g o nie d a się u t r z y m a ć - wywieść m n o g o ś ć z J e d n e g o czy przynajmniej p o k a z a ć , w j a k i s p o s ó b m n o g o ś ć , j a k ą obserwujemy w świecie, z g a d z a się z J e d n y m . I n n y m i słowy, należy o d d a ć sprawied­ liwość o b y d w u c z y n n i k o m - J e d n e m u i wielości, stałości i zmianie. J e d n o s t r o n n a d o k t r y n a P a r m e n i d e s a była nie d o przyjęcia, j a k również j e d n o s t r o n n a d o k t r y n a pitagorejczyków. J e d n a k ż e filozofia H e r a k l i t a t a k ż e była niezadowalająca. Pomijając fakt, że z t r u d e m d a w a ł a sobie r a d ę ze stałym e l e m e n t e m w rzeczach, związana była z materialistyczn y m m o n i z m e m . Ostatecznie należało p r z y z n a ć , że najwyższym i naj­ p r a w d z i w s z y m b y t e m jest byt niematerialny. T y m c z a s e m , nic dziwnego, p o w s t a w a ł y teorie z w a n e przez Zellera „ s y s t e m a m i k o m p r o m i s o w y m i " , p r ó b u j ą c e p o w i ą z a ć myśli p o p r z e d n i k ó w . Nota o „panteizmie"

w przedsokratejskiej

filozofii

greckiej

(I) Jeśli p a n t e i s t a t o człowiek c h a r a k t e r y z u j ą c y się s u b i e k t y w n y m religijnym s t a n o w i s k i e m w o b e c świata, k t ó r y n a s t ę p n i e u t o ż s a m i a z Bogiem, t o p r z e d s o k r a t y k ó w nie m o ż n a n a z y w a ć p a n t e i s t a m i . Jest p r a w d ą , że H e r a k l i t m ó w i o J e d n y m j a k o o Zeusie, j e d n a k ż e nie wydaje się, b y p r z y b r a ł religijną p o s t a w ę w o b e c J e d n e g o - ognia. (II) Jeśli p a n t e i s t a t o człowiek, k t ó r y o d r z u c a j ą c t r a n s c e n d e n t n ą z a s a d ę świata, czyni świat Myślą (inaczej niż m a t e r i a l i s t a czyniący go j e d y n i e m a t e r i ą ) , t o p r z e d s o k r a t y c y z n ó w z t r u d e m zasługują n a m i a n o p a n t e i s t ó w , pojmują b o w i e m J e d n o , czy m ó w i ą o n i m , w t e r m i n a c h m a t e r i a l n y c h (choć p r a w d ą jest, że jeszcze nie p o j m o w a n o t a k wyraźnie r o z r ó ż n i e n i a d u c h - m a t e r i a , by m o g l i oni z a p r z e c z a ć m u w s p o s ó b , w j a k i t o robią n o w o ż y t n i materialistyczni m o n i ś c i ) . (III) W k a ż d y m razie, J e d n e g o , świata, nie m o ż n a u t o ż s a m i a ć z greckimi b o g a m i . Z a u w a ż o n o (uczynił d o Schelling), że u H o m e r a nie m a elementu n a d p r z y r o d z o n e g o , gdyż b ó g H o m e r a jest częścią n a t u r y . U w a g a ta m a z a s t o s o w a n i e w obecnej kwestii. G r e c k i b ó g był istotą s k o ń c z o n ą i p o j m o w a n ą a n t r o p o m o r f i c z n i e . N i e m ó g ł raczej być u t o ż s a m i o n y z J e d n y m , nie m o g ł o się też z d a r z y ć , b y k t o ś to czynił zbyt d o s ł o w n i e . I m i ę j a k i e g o ś b o g a m o ż e c z a s a m i być p r z e n o s z o n e n a J e d n o , n a p r z y k ł a d imię Z e u s a , lecz nie u t o ż s a m i a się J e d n e g o z „ a k t u a l n y m "

76

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

Z e u s e m legend i mitologii. M o ż e pojawić się twierdzenie, że J e d n o jest j e d y n y m „ b o g i e m " , j a k i istnieje, i że b ó s t w a olimpijskie należą d o a n t r o p o m o r f i c z n y c h baśni, j e d n a k ż e n a w e t w t e d y nie jest p e w n e , czy d a n y filozof czcił k i e d y k o l w i e k J e d n o . S t o i k ó w m o ż n a zasadnie nazy­ w a ć p a n t e i s t a m i , ale wczesnych p r z e d s o k r a t y k ó w z d e c y d o w a n i e lepiej n a z y w a ć m o n i s t a m i niż p a n t e i s t a m i .

Rozdział

VIII

EMPEDOKLES Z AKRAGAS

E m p e d o k l e s był o b y w a t e l e m A k r a g a s , czyli A g r i g e n t u m n a Sycylii. N i e m o ż n a ściśle ustalić d a t j e g o życia, wydaje się j e d n a k , że odwiedził m i a s t o T h u r i i w k r ó t c e p o j e g o założeniu w latach 444-443 p r z e d C h r . Uczestniczył w życiu p o l i t y c z n y m swego r o d z i n n e g o m i a s t a i, j a k się zdaje, był t a m p r z y w ó d c ą p a r t i i d e m o k r a t y c z n e j . Później krążyły opowieści o działalności E m p e d o k l e s a j a k o czarodzie­ j a i c u d o t w ó r c y . O p o w i a d a n o t a k ż e , że w y d a l o n o g o ze związku pitagorejskiego za „ k r a d z i e ż w y k ł a d ó w " . E m p e d o k l e s przyczynił się r ó w n i e ż d o r o z w o j u m e d y c y n y właściwej. Śmierć filozofa stała się p r z e d m i o t e m kilku zajmujących opowieści, z k t ó r y c h najlepiej z n a n a jest h i s t o r i a o j e g o s k o k u d o k r a t e r u E t n y , by ludzie myśleli, że wstąpił d o n i e b a , i by czcili go j a k o b o g a . N a nieszczęście zostawił n a k r a w ę d z i w u l k a n u j e d e n ze swoich pantofli, a p o n i e w a ż nosił c h a r a k t e r y s t y c z n e b u t y z p o d e s z w a m i z b r ą z u , ł a t w o go r o z p o z n a n o . D i o g e n e s o p o w i a d a j ą c y tę historię, informuje n a s t a k ż e , że „ T i m a i o s j e d n a k t e m u przeczy, b o w y r a ź n i e twierdzi, że E m p e d o k l e s przeniósł się n a P e l o p o n e z i s t a m t ą d nie wrócił, że z a t e m nie w i a d o m o , w j a k i c h okolicznościach u m a r ł " . E m p e d o k l e s , p o d o b n i e j a k P a r m e n i d e s , a inaczej niż inni filozofowie greccy, w y r a ż a ł swe idee filozoficzne w formie poetyckiej. Z j e g o pism p r z e t r w a ł y tylko bardziej lub mniej o b s z e r n e fragmenty. 1

2

3

1

Diog. Laert., 8, 54. (Przekład polski: Żywoty i poglądy słynnych filozofów, Warszawa 1982, s. 495.) Diog. Laert., 8, 69. Diog. Laert., 8, 71. (Przekład polski: dz. cyt., s. 502.) (Wielki niemiecki poeta klasyczny Hölderlin napisał poemat o legendarnej śmierci Empedoklesa oraz nie dokończoną sztukę poetycką.) 2

3

78

FILOZOFIA PRZED SOKRATESEM

E m p e d o k l e s nie tyle t w o r z y n o w ą filozofię, ile s t a r a się p o w i ą z a ć i p o g o d z i ć myśli swoich p o p r z e d n i k ó w . P a r m e n i d e s u t r z y m y w a ł , że Byt istnieje i jest m a t e r i a l n y . E m p e d o k l e s przyjął nie tylko to s t a n o w i s k o , ale r ó w n i e ż p o d s t a w o w ą m y ś l P a r m e n i d e s a , że b y t nie m o ż e p o w s t a w a ć i przemijać, gdyż nie m o ż e o n p o w s t a ć z n i e b y t u ani o b r ó c i ć się w niebyt. M a t e r i a nie m a więc p o c z ą t k u ani k o ń c a , jest niezniszczalna. „ G ł u p c y nie mają d a l e k o sięgających myśli, kiedy mniemają, że powstaje to, czego w p i e r w nie b y ł o , lub że coś zginie lub całkowicie m o ż e być z n i s z c z o n y m " . 1 z n o w u : „ W całości nic nie jest p u s t e ani nie przepeł­ n i o n e " l u b : „ W całości nic nie jest puste. Skądżeby więc coś m o g ł o t a m przybyć" . D o t ą d więc E m p e d o k l e s z g a d z a się z P a r m e n i d e s e m . Z drugiej j e d n a k s t r o n y , z m i a n a jest faktem, k t ó r e m u nie m o ż n a zaprzeczyć i o d r z u c i ć go j a k o złudzenie. P o z o s t a w a ł o więc znaleźć j a k i ś s p o s ó b p o g o d z e n i a faktu istnienia z m i a n y i r u c h u z z a s a d ą P a r m e n i d e s a , że b y t - k t ó r y , j a k należy p a m i ę t a ć , jest według P a r m e n i d e s a m a t e r i a l n y - ani nie zaczyna istnieć, ani nie przemija. P o g o d z e n i a tego p r ó b o w a ł d o k o n a ć E m p e d o k l e s , głosząc z a s a d ę , że p r z e d m i o t y j a k o całości zaczynają istnieć i przestają - j a k to u k a z u j e doświadczenie - lecz są o n e złożone z m a t e r i a l n y c h cząsteczek, k t ó r e s a m e są niezniszczalne. Istnieje „ t y l k o mieszanie się i w y m i a n a tego, co było p o m i e s z a n e . P o w s t a w a n i e (rodzenie się) {£ia) i dążenia d o t e g o , co k o r z y s t n e czy p o ż y t e c z n e (avju(p£pov), a sztuki swoje zawdzięcza człowiek n a ś l a d o w a n i u n a t u r y , ucząc się prząść o d pająka, b u d o w a n i a d o m ó w od j a s k ó ł k i , śpiewu o d p t a k ó w itp. D e m o k r y t t a k ż e (nie t a k j a k E p i k u r ) p o d k r e ś l a ł w a r t o ś ć p a ń s t w a i życia politycznego, głosząc, że człowiek p o w i n i e n u w a ż a ć s p r a w y p a ń s t w o w e za ważniejsze n a d wszystko i s t a r a ć się o ich właściwe ułożenie. J a k się j e d n a k wydaje, D e m o k r y t nie dostrzegał, że j e g o etyczne idee p o s t u l o ­ wały w o l n o ś ć , a z j e g o a t o m i z m u wynikał d e t e r m i n i z m . 4. Z t e g o , co powiedzieliśmy, w i d a ć wyraźnie, że D e m o k r y t , k o n t y n u ­ ując k o s m o l o g i c z n ą spekulację dawniejszych filozofów (w swym filozo­ ficznym a t o m i z m i e szedł za L e u c y p e m ) , nie był bynajmniej człowiekiem swej e p o k i - o k r e s u S o k r a t e s a . J e d n a k j e g o teorie dotyczące p o ­ strzegania i p r o w a d z e n i a życia zasługują j a k najbardziej n a zaintereso­ wanie, świadczą b o w i e m o t y m , iż D e m o k r y t u ś w i a d a m i a ł sobie, że 7

8

9

10

11

7

8

9

10

11

Frag. Frag. Frag. Frag. Frag.

171. (Niemal „fortuny".) 189. 69. 37. 154.

DEMOKRYT Z ABDERY

149

t r u d n o ś c i p o d n o s z o n e przez P r o t a g o r a s a wymagają o d p o w i e d z i . M i m o t o osobiście nie potrafił d a ć z a d o w a l a j ą c e g o r o z w i ą z a n i a . P o bez p o r ó w n a n i a skuteczniejszą p r ó b ę u p o r a n i a się z epistemologicznymi i etycznymi p r o b l e m a m i m u s i m y zwrócić się d o P l a t o n a .

Część III

PLATON

Rozdział

XVII

ŻYCIE PLATONA

P l a t o n , j e d e n z największych filozofów świata, u r o d z i ł się w A t e ­ n a c h (lub n a Eginie) n a j p r a w d o p o d o b n i e j w r o k u 428/427 przed C h r . w z n a k o m i t e j rodzinie ateńskiej. Ojciec j e g o m i a ł n a imię A r i s t o n , m a t k ą była P e r i k t i o n e , siostra C h a r m i d e s a i b r a t a n i c a K r y t i a s z a , czołowych postaci w ś r ó d o l i g a r c h ó w w 404/403 r o k u . P l a t o n m i a ł p i e r w o t n i e nosić imię Arystokles, a imię P l a t o n n a d a n o m u później, z racji barczystej figury, chociaż w p r a w d z i w o ś ć informacji D i o g e n e sa m o ż n a p o w ą t p i e w a ć . W Rzeczypospolitej występują dwaj bracia P l a t o n a : A d e j m a n t o s i G l a u k o n , m i a ł też P l a t o n siostrę P o t o n e . P o śmierci A r i s t o n a P e r i k t i o n e poślubiła P y r i l a m p e s a , a ich syn A n t y f o n ( p r z y r o d n i b r a t P l a t o n a ) występuje w Parmenidesie. N i e ulega wątpliwości, że P l a t o n wyrastał w d o m u ojczyma, k t ó r y - należy p a m i ę t a ć - był przyjacielem Peryklesa. T o t e ż P l a t o n o w i , m i m o że m i a ł p o c h o d z e n i e a r y s t o k r a t y c z n e i był w y c h o w y w a n y w d o m u a r y s t o k r a t y c z n y m , p r z e k a z y w a n o tradycje p a ń s t w a Peryklesa. (Perykles z m a r ł w 429/428 r o k u . ) R ó ż n i a u t o r z y wskazywali, że późniejszy sprzeciw P l a t o n a w o b e c d e m o k r a c j i z t r u d e m m o ż n a o d n o s i ć , a przynajmniej nie wyłącznie, d o j e g o w y c h o w a n i a . Był o n s p o w o d o ­ w a n y raczej w p ł y w e m S o k r a t e s a , a jeszcze bardziej t y m , co s p o t k a ł o S o k r a t e s a ze s t r o n y d e m o k r a c j i . Jest n a t o m i a s t całkiem m o ż l i w e , że nieufność P l a t o n a w o b e c d e m o k r a c j i d a t o w a ł a się z o k r e s u znacznie wcześniejszego niż czas śmierci S o k r a t e s a . W późniejszej fazie wojny peloponeskiej (jest wysoce p r a w d o p o d o b n e , że P l a t o n walczył n a A r g i n u z a c h w 406 r.) nie m o g ł o nie zwrócić uwagi P l a t o n a , że d e m o k r a c j i z a b r a k ł o p r a w d z i w i e z d o l n e g o i o d p o w i e d z i a l n e g o przy1

1

Diog. Laert, 3, 4.

154

PLATON

wódcy i że ówczesne oblicze p r z y w ó d c ó w ł a t w o ulegało deformacji w s k u t e k konieczności p r z y p o d o b a n i a się publiczności. Ostateczne wycofanie się P l a t o n a z polityki wewnętrznej datuje się bez wątpienia od procesu i s k a z a n i a jego M i s t r z a , j e d n a k ż e u k s z t a ł t o w a n i e się p r z e k o n a ­ nia P l a t o n a , że p a ń s t w u p o t r z e b n y jest m o c n y sternik i że on sam zna właściwy k u r s , j a k i m należy p o d ą ż a ć , i g o t o w y jest działać świadomie zgodnie z tą wiedzą, nie m o g ł o b y mieć miejsca w l a t a c h , kiedy p o t ę g a a t e ń s k a chyliła się k u u p a d k o w i . W e d ł u g D i o g e n e s a L a e r t i o s a P l a t o n „ z a j m o w a ł się t a k ż e m a l a r s t ­ wem i pisał poezje, najpierw d y t y r a m b y , później pieśni i t r a g e d i e " . N i e m o ż n a stwierdzić, w j a k i m s t o p n i u jest t o p r a w d a , j e d n a k ż e P l a t o n żył w okresie r o z k w i t u k u l t u r y ateńskiej i m u s i a ł o t r z y m a ć wykształcenie w tym k i e r u n k u . Arystoteles informuje, że P l a t o n znał w swej m ł o d o ś c i K r a t y l o s a , filozofa h e r a k l e j t y c z y k a . P l a t o n m ó g ł dowiedzieć się od niego, że świat p o z n a n i a z m y s ł o w e g o jest światem ciągłych z m i a n i stąd nie jest właściwym p r z e d m i o t e m p r a w d z i w e g o i p e w n e g o p o z n a n i a . Że p r a w d z i w e i p e w n e p o z n a n i e jest osiągalne n a szczeblu pojęciowym, m ó g ł dowiedzieć się od S o k r a t e s a , k t ó r e g o m u s i a ł znać od wczesnych lat. D i o g e n e s L a e r t i o s co p r a w d a twierdził, że P l a t o n „słuchał S o k r a t e s a " m a j ą c lat d w a d z i e ś c i a , p o n i e w a ż jed­ n a k C h a r m i d e s , wuj P l a t o n a , p o z n a ł S o k r a t e s a w 431 r o k u , P l a t o n m u s i a ł z n a ć S o k r a t e s a co najmniej przed u k o ń c z e n i e m dwudziestu lat. W k a ż d y m razie nie m a p o w o d u p r z y p u s z c z a ć , że P l a t o n stał się „ u c z n i e m " S o k r a t e s a w sensie poświęcenia się całkowicie i otwarcie filozofii, gdyż sam m ó w i , że p i e r w o t n i e zamierzał o d d a ć się karierze politycznej, co było n a t u r a l n e dla m ł o d z i e ń c a w y w o d z ą c e g o się z ta­ kiego r o d u . K r e w n i P l a t o n a należący d o oligarchii lat 404/403 n a stawali n a niego, by p o d ich p a t r o n a t e m zajął się polityką. K i e d y j e d n a k oligarchia zaczęła s t o s o w a ć p o l i t y k ę siły i p o r w a ł a się w swych z b r o d n i c z y c h p o c z y n a n i a c h n a S o k r a t e s a , P l a t o n r o z c z a r o w a ł się d o nich. J e d n a k ż e d e m o k r a c i nie byli d u ż o lepsi, gdyż to oni skazali S o k r a t e s a n a śmierć, t a k że P l a t o n w k o n s e k w e n c j i porzucił myśl o karierze politycznej. 2

3

4

5

6

2

Diog. Laert., 3, 5 (Przekład polski: Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, przekład zbiorowy, Warszawa 1982, s. 165.) Metaph., A 6, 987 a 32-35. Diog. Laert., 3, 6. Przynajmniej wynika to z powołania się na Potideję (Charmides, 153). Ep. 7, 324 b 8 - 326 b 4. 3

4

5

6

155

ŻYCIE

P l a t o n był o b e c n y n a procesie S o k r a t e s a i był j e d n y m z przyjaciół, k t ó r z y n a m a w i a l i S o k r a t e s a , by powiększył p r o p o n o w a n ą przez siebie grzywnę z jednej d o trzydziestu m i n , oferując p o r ę c z e n i e , j e d n a k ż e z p o w o d u c h o r o b y nie był przy j e g o śmierci. P o śmierci S o k r a t e s a P l a t o n przeniósł się d o M e g a r y i schronił się u filozofa E u k l i d e s a , j e d n a k n a j p r a w d o p o d o b n i e j powrócił w k r ó t c e d o A t e n . W e d ł u g biografów m i a ł o d b y w a ć p o d r ó ż e d o Cyreny, Italii i E g i p t u , j e d n a k ż e nie w i a d o m o , ile kryje się p r a w d y w tych opowieściach. Sam P l a t o n nie w s p o m i n a o o d w i e d z a n i u E g i p t u . Jego z n a j o m o ś ć m a t e m a t y k i Egipcjan, a n a w e t z a b a w dziecięcych, m o g ł a b y co p r a w d a w s k a z y w a ć n a rzeczywistą p o d r ó ż d o E g i p t u , ale z drugiej s t r o n y o p o w i e ś ć o tej p o d r ó ż y m o g ł a zrodzić się j a k o zwykły wniosek w y p r o w a d z o n y z j e g o u w a g o Egipc­ j a n a c h . N i e k t ó r e z tych opowieści m a j ą w y r a ź n i e c h a r a k t e r legend: inne przydzielają m u n a p r z y k ł a d za t o w a r z y s z a E u r y p i d e s a , chociaż p o e t a ten z m a r ł w 406 r o k u . Należy z a t e m p r z y j m o w a ć sceptycznie relacje 0 p o d r ó ż a c h , nie odrzucając j e d n a k możliwości, że P l a t o n odwiedził Egipt. Jeśli rzeczywiście tak było, m ó g ł t a m pojechać o k o ł o 395 r o k u 1 p o w r ó c i ć d o A t e n , kiedy wybuchły w o j n y z K o r y n t e m . Profesor Ritter u w a ż a za b a r d z o p r a w d o p o d o b n ą o b e c n o ś ć P l a t o n a w szeregach ateńskich w pierwszych latach wojen (w 395 i 394 r o k u ) . N i e ulega j e d n a k wątpliwości, że P l a t o n odwiedził Italię i Sycylię, gdy m i a ł czterdzieści l a t . Być m o ż e chciał s p o t k a ć się i r o z m a w i a ć z człon­ k a m i szkoły pitägorejskiej. W k a ż d y m razie p o z n a ł A r c h y t a s a , u c z o n e ­ go pitagorejczyka. ( W e d ł u g D i o g e n e s a L a e r t i o s a P l a t o n podejmując p o d r ó ż , p r a g n ą ł zobaczyć Sycylię i w u l k a n y . ) Z o s t a ł z a p r o s z o n y n a d w ó r D i o n i z j o s a I, t y r a n a S y r a k u z , gdzie zaprzyjaźnił się z D i o n e m , zięciem t y r a n a . M ó w i się, że o t w a r t o ś ć P l a t o n a w y w o ł a ł a gniew Dionizjosa, k t ó r y n a k a z a ł Pollisowi, posłowi s p a r t a ń s k i e m u , aby go sprzedał j a k o niewolnika. Pollis sprzedał P l a t o n a n a Eginie (Egina była w ó w c z a s w stanie wojny z A t e n a m i ) . P l a t o n o w i groziło n a w e t niebez­ pieczeństwo u t r a t y życia, ostatecznie j e d n a k pewien C y r e ń c z y k , niejaki A n n i k e r i s , d a ł za niego o k u p i odesłał d o A t e n . N i e w i a d o m o , co p o c z ą ć z tą opowieścią, gdyż nie m a o t y m w z m i a n k i w Listach P l a t o n a . Jeśli coś t a k i e g o rzeczywiście się w y d a r z y ł o ( R i t t e r uznaje tę historię), to n a j p r a w d o p o d o b n i e j w 388 r o k u p r z e d C h r . 7

8

9

1 0

7

ApoL,

8

Phaedo, 59 b 10. Ep. 7, 324 a 5-6. Diog. Laert., 3, 19-20.

9

10

35 a 1, 38 b 6-9.

156

PLATON

P o p o w r o c i e d o A t e n P l a t o n p r a w d o p o d o b n i e założył A k a d e m i ę (388/387 r o k ) w pobliżu s a n k t u a r i u m h e r o s a A k a d e m o s a . A k a d e m i ę tę słusznie m o ż n a n a z w a ć pierwszym europejskim uniwersytetem, gdyż s t u d i a nie ograniczały się d o właściwej filozofii, lecz o b e j m o w a ł y szeroki zakres n a u k pomocniczych, jak matematyka, astronomia i nauki fizyczne, łączyły przy t y m c z ł o n k ó w szkoły we w s p ó l n y m kulcie m u z . M ł o d z i e ż p r z y b y w a ł a d o A k a d e m i i nie tylko z s a m y c h A t e n , lecz t a k ż e z zagranicy. Zasługą n a u k o w e g o d u c h a A k a d e m i i o r a z d o w o d e m , że nie było to j e d y n i e t o w a r z y s t w o „filozoficzno-misteryjne", jest t o , że sławny m a t e m a t y k E u d o k s o s przeniósł się ze swą szkołą z C y z y k u d o A k a d e ­ mii. Właśnie ów d u c h n a u k o w o ś c i przenikający A k a d e m i ę zasługuje n a podkreślenie, chociaż b o w i e m jest p r a w d ą , że P l a t o n zamierzał kształcić m ę ż ó w s t a n u i w ł a d c ó w , to m e t o d a jego nie p o l e g a ł a n a zwykłym n a u c z a n i u tych rzeczy, k t ó r e m o g ł y b y m i e ć b e z p o ś r e d n i e p r a k t y c z n e z a s t o s o w a n i e , n a p r z y k ł a d retoryki (jak t o czynił I z o k r a t e s i jego szkoła), lecz n a p i e l ę g n o w a n i u b e z i n t e r e s o w n e g o o d d a w a n i a się n a u c e . Zwieńczeniem p r o g r a m u s t u d i ó w była filozofia. O b e j m o w a ł o n j e d n a k , j a k o p r z e d m i o t y wstępne, s t u d i u m m a t e m a t y k i i a s t r o n o m i i o r a z bez wątpienia h a r m o n i k i , k t ó r e r e a l i z o w a n o w d u c h u bezinteresowności, a nie czystego u t y l i t a r y z m u . P l a t o n był p r z e k o n a n y , że najlepszym przeszkoleniem d o życia p u b l i c z n e g o nie jest czysto p r a k t y c z n e prze­ szkolenie „sofistyczne", lecz że jest n i m raczej o d d a w a n i e się n a u c e dla niej samej. M a t e m a t y k a , nie m ó w i ą c ojej z n a c z e n i u d l a P l a t o n a filozofii idei, o f e r o w a ł a oczywiste p o l e dla b e z i n t e r e s o w n e g o s t u d i u m i osiągnęła j u ż u G r e k ó w wysoki stopień r o z w o j u . ( S t u d i a o b e j m o w a ł y również p o s z u k i w a n i a w sferze biologii, n a p r z y k ł a d b o t a n i c z n e , p o d e j m o w a n e w związku z p r o b l e m a m i logicznej klasyfikacji.) T a k u k s z t a ł t o w a n y p o l i t y k nie p o w i n i e n być polującym n a k o n i u n k t u r ę o p o r t u n i s t a , lecz winien p o s t ę p o w a ć o d w a ż n i e i nieulękle, w zgodzie z p r z e k o n a n i a m i z b u d o w a n y m i n a wiecznych i n i e z m i e n n y c h p r a w d a c h . I n n y m i słowy P l a t o n chciał t w o r z y ć m ę ż ó w s t a n u , a nie d e m a g o g ó w . P r ó c z k i e r o w a n i a w A k a d e m i i s t u d i a m i P l a t o n p r o w a d z i ł osobiście w y k ł a d y , a j e g o słuchacze sporządzali z nich n o t a t k i . W a r t o zwrócić u w a g ę , że w y k ł a d y te nie były p u b l i k o w a n e i s t a n o w i ą przeciwieństwo d i a l o g ó w , o p u b l i k o w a n y c h p r a c p r z e z n a c z o n y c h n a „ p o p u l a r n e " lek­ tury. Jeśli u ś w i a d o m i m y sobie ten fakt, zniknie, przynajmniej częś­ c i o w o , o s t r a różnica, j a k ą zwykle skłonni jesteśmy z a u w a ż a ć p o m i ę d z y P l a t o n e m a Arystotelesem ( k t ó r y wstąpił d o A k a d e m i i w 367 r o k u ) . Jesteśmy w p o s i a d a n i u p o p u l a r n y c h p r a c P l a t o n a , j e g o d i a l o g ó w , nie m a m y n a t o m i a s t jego w y k ł a d ó w . Sytuacja jest całkowicie o d w r o t n a ,

157

ŻYCIE

jeśli chodzi o Arystotelesa: gdy b o w i e m p o s i a d a n e przez n a s dzieła A r y s t o t e l e s a reprezentują jego w y k ł a d y , to p o p u l a r n e j e g o p r a c e , czyli dialogi, nie d o t r w a ł y d o naszych c z a s ó w - ocalały j e d y n i e ich fragmenty. D l a t e g o też, p o r ó w n u j ą c dialogi P l a t o n a z w y k ł a d a m i Arystotelesa, nie m o ż e m y - nie m a j ą c dalszych świadectw - wyciągać p o c h o p n y c h w n i o s k ó w o o s t r y c h przeciwieństwach m i ę d z y tymi d w o m a filozofami, n a p r z y k ł a d p o d względem literackich zdolności czy e m o c j o n a l n y c h , estetycznych i „ m i s t y c z n y c h " p o g l ą d ó w . C z y t a m y , że Arystoteles zwykł o p o w i a d a ć , j a k ci, k t ó r z y przychodzili słuchać w y k ł a d ó w P l a t o n a 0 D o b r u , byli często zaskoczeni, słysząc tylko o a r y t m e t y c e i a s t r o n o m i i o r a z o kresie i o J e d n y m . W Liście 7 P l a t o n zaprzecza, że k t o ś o p u b l i k o w a ł w y k ł a d n a ten t e m a t . W tymże Liście m ó w i : „ N i e m a też żadnej mojej r o z p r a w y omawiającej te z a g a d n i e n i a i z pewnością nigdy nie będzie. N i e są t o b o w i e m rzeczy dające się ująć w słowa, t a k j a k w i a d o m o ś c i z zakresu innych n a u k , ale z d ł u g o t r w a ł e g o o b c o w a n i a z p r z e d m i o t e m , n a m o c y zżycia się z n i m , nagle, j a k p o d w p ł y w e m przebiegającej iskry, z a p a l a się w duszy światło i p ł o n i e j u z o d t ą d , s a m o siebie p o d s y c a j ą c " . P o n o w n i e w Liście 2: „ D l a t e g o też j a nigdy nie pisałem o tych rzeczach i nie m a o tym p i s m a P l a t o n a ani nie będzie, a to, co teraz u c h o d z i za takie, t w o r e m jest S o k r a t e s a w pięknej i młodej p o s t a c i " . N a p o d s t a w i e takich f r a g m e n t ó w niektórzy d o c h o d z ą d o w n i o s k u , że P l a t o n nie m i a ł wysokiego m n i e m a n i a o wartości książek p i s a n y c h w celach rzeczywiście d y d a k t y c z n y c h . M o ż e mają rację, nie p o w i n n i ś m y j e d n a k zbyt tego a k c e n t o w a ć , gdyż P l a t o n m i m o wszystko p u b l i k o w a ł książki - p o w i n n i ś m y r ó w n i e ż p a m i ę t a ć , że wymienione miejsca m o g ą w ogóle nie p o c h o d z i ć od P l a t o n a . T r z e b a j e d n a k ż e p r z y z n a ć , że t e o r i a idei w ścisłej postaci, w jakiej była w y k ł a d a n a w A k a d e m i i , nie została p r z e d s t a w i o n a publiczności w formie pisanej. Sława P l a t o n a j a k o nauczyciela i d o r a d c y m ę ż ó w s t a n u m u s i a ł a przyczynić się d o drugiej p o d r ó ż y P l a t o n a d o S y r a k u z w 367 r o k u . W r o k u t y m z m a r ł Dionizjos I i D i o n zaprosił P l a t o n a d o S y r a k u z , by o d d a ć w jego ręce kształcenie D i o n i z j o s a I I , m a j ą c e g o wówczas o k o ł o trzydziestu lat. P l a t o n podjął się tego z a d a n i a i o d b y ł z t y r a n e m k u r s geometrii. W k r ó t c e j e d n a k z a z d r o ś ć D i o n i z j o s a o D i o n a wzięła górę 1 kiedy D i o n opuścił S y r a k u z y , filozofowi p o p e w n y c h t r u d n o ś c i a c h u d a ł o się p o w r ó c i ć d o A t e n , skąd w d a l s z y m ciągu n a u c z a ł Dionizjosa listownie. P l a t o n o w i nie u d a ł o się d o p r o w a d z i ć d o p o j e d n a n i a p o m i ę 11

11

Ep. 7, 341 c4-3opac). (III) Trzeci okres A r y s t o t e l e s a t o o k r e s j e g o działalności w Liceum. W t y m czasie p o j a w i a się A r y s t o t e l e s j a k o e m p i r y c z n y o b s e r w a t o r 1 n a u k o w i e c z a i n t e r e s o w a n y wzniesieniem pewnej filozoficznej b u d o w l i n a m o c n y c h p o d s t a w a c h o s a d z o n y c h g ł ę b o k o w ziemi. N i e m o ż e m y wyjść z p o d z i w u , p a t r z ą c n a z a a n g a ż o w a n i e , j a k i e o k a z u j e Arystoteles w t y m o s t a t n i m okresie swego życia, organizując szczegółowe b a d a n i a w dziedzinie przyrodniczej i historycznej. C o p r a w d a w A k a d e m i i istniała p e w n a p r a k t y k a klasyfikacji, głównie d l a celów logicznych, w której zawierała się p e w n a ilość empirycznej obserwacji, j e d n a k ż e nie było w niej miejsca n a ż a d n e stałe i s y s t e m a t y c z n e b a d a n i a szczegółowe p r z y r o d y i historii, j a k i e u p r a w i a ł o L i c e u m p o d k i e r o w n i c t w e m A r y s ­ totelesa. T e n d u c h głębokiego w n i k a n i a w zjawiska p r z y r o d y i historii jest rzeczywiście n o w y w świecie greckim i zasługę za t o trzeba niewątpliwie p r z y p i s a ć A r y s t o t e l e s o w i . N i e znaczy t o j e d n a k , że m a m y p r z e d s t a w i a ć A r y s t o t e l e s a w j e g o ostatniej fazie życia jedynie j a k o p o z y t y w i s t ę , j a k t o się czasem r o b i , nie istnieje b o w i e m ż a d n e świadect15

16

1

15

16

17

Por. Frag. 17. (Rose.) Jaeger, dz. cyt., s. 192. Por. Eth. Eud., 1249 b.

312

ARYSTOTELES

wo, że k i e d y k o l w i e k porzucił m e t a f i z y k ę , niezależnie o d całego z a i n t e r e ­ s o w a n i a ścisłymi n a u k o w y m i p o s z u k i w a n i a m i . W y k ł a d y A r y s t o t e l e s a w szkole s t a n o w i ł y p o d s t a w ę j e g o pism „ p e d a g o g i c z n y c h " , k t ó r e krążyły w ś r ó d c z ł o n k ó w szkoły i k t ó r e , j a k j u ż w s p o m i n a l i ś m y , pierwszy p r z e d s t a w i ł publiczności A n d r o n i k z R o d o s . W i ę k s z o ś ć pism s z k o l n y c h należy d o t e g o o k r e s u , pomijając oczywiście te ich części, k t ó r e należy p r a w d o p o d o b n i e p r z y p i s y w a ć wcześniejszej fazie j e g o twórczości. P r a c e te p r z y s p a r z a ł y u c z o n y m wielu t r u d n o ś c i , n a p r z y k ł a d z p o w o d u niejasnych p o w i ą z a ń p o m i ę ­ dzy p o s z c z e g ó l n y m i księgami czy p a r a g r a f a m i , k t ó r e w y d a w a ł y się nie z a c h o w y w a ć logicznej ciągłości myśli itp. Dzisiaj wydaje się p r a w d o p o d o b n e , że p r a c e te są odbiciem w y k ł a d ó w A r y s t o t e l e s a , k t ó r e były p u b l i k o w a n e n a bieżąco d o k ł a d n i e t a k , j a k zostały w y g ł o s z o n e . N i e znaczy t o j e d n a k , że k a ż d e p i s m o p r z e d s t a w i a pojedynczy w k ł a d czy n i e p r z e r w a n y ciąg w y k ł a d ó w : raczej są t o r ó ż n e działy czy w y k ł a d y , k t ó r e później z ł o ż o n o r a z e m i n a d a n o im z e w n ę t r z n ą j e d n o ś ć za p o ś r e d n i c t w e m w s p ó l n e g o tytułu. T ę p r a c ę redakcyjną m ó g ł j e d y n i e częściowo w y k o n a ć s a m Arystoteles: k o n ­ t y n u o w a n a była o n a w szkole przez n a s t ę p n e p o k o l e n i a i pierwszy u k o ń c z y ł ją A n d r o n i k z R o d o s . P i s m a A r y s t o t e l e s a z trzeciego o k r e s u m o ż n a podzielić na: (a) P i s m a logiczne ( p o ł ą c z o n e w c z a s a c h b i z a n t y ń s k i c h w Organon); Kategorie, czyli Kartjyopiai (przynajmniej w treści A r y s t o t e l e s o w s k i e ) ; Hermeneutylia, czyli IJepi epfieyeiac (o z d a n i a c h i s ą d a c h ) ; Analityki pierwsze, czyli 'AvalvriKa Ilpórepa (dwie księgi o w n i o s k o w a n i u ) ; Analityki wtóre, czyli "Ava)miKa wrepa (dwie księgi o d o w o d z e n i u , p o z n a n i u z a s a d e t c ) ; Topiki czyli Tonma (osiem ksiąg o dialektyce, czyli p r a w d o p o d o b n y m d o w o d z e n i u ) ; Sofizmaty (O dowodach sofisty cznych), czyli IJepi oociariKcoy eJxyKcav. (b) Pisma metafizyczne. Metafizyka, z b i ó r w y k ł a d ó w z r ó ż n y c h lat n a z w a n y t a k od miejsca z a j m o w a n e g o w Corpus Aristotelicum p r a w d o p o d o b n i e przez j a k i e g o ś p e r y p a t e t y k a jeszcze przed c z a s a m i A n d r o n i k a . (c) P i s m a p r z y r o d n i c z e , fizyczne, p s y c h o l o g i c z n e i t p . Fizyka, czyli (pDGiKtj aKpóaaic a l b o (poaiKa, a l b o ta nepi ębaecoc. Dzieło t o s k ł a d a się z o ś m i u ksiąg, z k t ó r y c h dwie pierwsze należy o d n o s i ć d o p l a t o ń s k i e g o o k r e s u A r y s t o t e l e s a . Metafizyka, A 983 a 32-3, odsyła d o Fizyki czy raczej z a k ł a d a w y r a ź n i e wyłożenie teorii p r z y c z y n w Fizyce, 2. K s i ę g a 7 Fizyki należy p r a d o p o d o b n i e t a k ż e d o wcześniejszego p i s m a A r y s ­ totelesa, n a t o m i a s t księga 8 nie jest w rzeczywistości w ogóle częścią

313

ŻYCIE I PISMA

Fizyki, p o n i e w a ż cytuje Fizykę z uwagą: „jak j u ż u p r z e d n i o ukazaliśmy w Fizyce" *. C a ł a p r a c a m o g ł a więc, j a k się wydaje, s k ł a d a ć się p i e r w o t n i e z pewnej liczby niezależnych m o n o g r a f i i , k t ó r e t o p r z y p u s z ­ czenie rodzi się z faktu, że Metafizyka cytuje j a k o Fizykę d w a pisma: O niebie i O powstaniu i niszczeniu} Metereologia, czyli Mszsa)poÄoyiKä a l b o Tlapl piszscopwv (cztery księgi). Historia zwierząt, czyli Hspi zä Cepa iozopiai (dziesięć ksiąg n a t e m a t a n a t o m i i p o r ó w n a w c z e j i fizjologii - o s t a t n i a jest p r a w d o p o d o b n i e poarystotelesowska). "Avazojxai w siedmiu księgach -- p i s m o zaginione. O poruszaniu się przestrzennym zwierząt, czyli nspi (cbcov nopeiac (jedna księga). O ruchu zwierząt, czyli Hspi CO)CDV KIVTJSCDC (jedna księga). O rodzeniu się zwierząt, czyli nspi Ccbcov yeveaecoc (pięć ksiąg). O duszy, czyli Hspi y/v/ßc, A r y s t o t e l e s a p s y c h o l o g i a w trzech księgach. Parva naturalia, kilka mniejszych t r a k t a t ó w zajmujących się t a k i m i t e m a t a m i j a k p o s t r z e g a n i e zmysłowe (nspi aiaBrjascoc Kai aiaSrjzcby ) , p a m i ę ć (nspi ^ivrjfirjc Kai äva^vrjoscoc), sen i c z u w a n i e (Hspi bnvou Kai syprjyooscoc), m a r z e n i a senne (Hspi svönvicov), d ł u g o ś ć i k r ó t k o ś ć życia (Hspi naKpoßibxrjzoc Kai ßpaxoßibzrjzoc), życie i śmierć (Hspi (a)fjc Kai Baväzov), o d d y c h a n i e (nspi äva7ivor)c), o w r ó ż e n i u ze s n ó w (nspi zrjc Ka& Ö71VOV fiaziKfjc). Zagadnienia przyrodnicze (Hpoßß.rjpiaza) są, j a k się zdaje, zbiorem p r o b l e m ó w f o r m u ł o w a n y c h s t o p n i o w o , k t ó r e n a r o s ł y w o k ó ł stanowią­ cych ich rdzeń n o t a t e k czy z a p i s k ó w s p o r z ą d z o n y c h przez s a m e g o Arystotelesa. (d) P i s m a etyczne i o polityce. Etyka wielka, czyli "HSiKa pzyaXa, w d w ó c h księgach, p r a w d o p o d o b n i e jest p r a w d z i w y m dziełem A r y s t o t e l e s a , przynajmniej jeśli chodzi o jej t r e ś ć . Częściowo p o c h o d z i z o k r e s u , w k t ó r y m A r y s t o t e l e s zgadzał się jeszcze w mniejszym l u b większym s t o p n i u z P l a t o n e m . Etyka Nikomachejska CHSwä NiKOßäxsia) w dziesięciu księgach, dzieło w y d a n e przez syna Arystotelesa, N i k o m a c h a , p o śmierci filozofa. Polityka (nokiziKa), której księgi 2, 3, 7, 8 datują się, j a k się wydaje, n a d r u g i o k r e s pisarskiej działalności A r y s t o t e l e s a . Księgi 4-6, j a k sądzi Jaeger, zostały włączone, zanim księga pierwsza b y ł a d o d a n a d o całości, 1

9

20

18

19 2 0

Phys., VIII, 251 a 9, 253 b 8, 267 b 21. Metaph., 989 a 24. Por. H. von Arnim, Die drei arist. Ethiken. (Sitz. Wien. Ak. 2 Abi., 1924.)

ARYSTOTELES

gdyż księga 4 odsyła d o księgi 3 j a k o d o p o c z ą t k u dzieła - ev rolę npćoroic Ibyoic. „ T r e ś ć księgi 2 o p i e r a się głównie n a n e g a c j a c h " . Z b i ó r konstytucji 158 p a ń s t w . K o n s t y t u c j ę A t e n z n a l e z i o n o n a p a p i r u ­ sie w r o k u 1891. (e) P i s m a estetyczne, historyczne i literackie. Retoryka {Tkxvt] prjropiKrj) w trzech księgach. Poetyka (IIspl noirjriKfjc), dzieło n i e k o m p l e t n e , część zaginęła. Relacje 0 p r z e d s t a w i e n i a c h t e a t r a l n y c h w A t e n a c h , zbiór d i d a s k a l i ó w , lista zwycięzców w igrzyskach olimpijskich i pytyjskich. Arystoteles a n ­ gażował się w p r a c e n a d p r o b l e m e m h o m e r y c k i m , p r z y g o t o w y w a ł się d o t r a k t a t u n a t e m a t t e r y t o r i a l n y c h p r a w p a ń s t w (Tlepl XOJV rdncov SiKaicofxaxa nb?xcov) itp. N i e m a p o t r z e b y p r z y p u s z c z a ć , że wszystkie te p i s m a , n a p r z y k ł a d zbiór 158 konstytucji, p o c h o d z i ł y o d s a m e g o A r y s t o t e l e s a . Były j e d n a k przez niego zainicjowane i w y k o n a n e p o d j e g o n a d z o r e m . Powierzał i n n y m n a p i s a n i e historii filozofii p r z y r o d y (Teofrastowi), m a t e m a t y k i 1 astronomii (Eudemosowi z Rodos) oraz medycyny (Menonowi). M o ż n a jedynie podziwiać wszechstronność jego zainteresowań i zakres j e g o zamierzeń. S a m a lista pism A r y s t o t e l e s a wskazuje raczej n a innego d u c h a niż d u c h P l a t o n a , staje się b o w i e m oczywiste, że A r y s t o t e l e s a p o c i ą g a ł o to, co e m p i r y c z n e i n a u k o w e , i że nie m i a ł s k ł o n n o ś c i t r a k t o w a ć p r z e d ­ m i o t ó w t e g o świata j a k o n a p o ł y iluzorycznych czy u m y k a j ą c y c h p o z n a n i u . J e d n a k ż e t a r ó ż n i c a w s k ł o n n o ś c i a c h , różnica, k t ó r ą n i e w ą t p ­ liwie u w y p u k l a n o , z biegiem czasu ł ą c z o n a z r o z w a ż a n i e m t a k i c h f a k t ó w j a k przeciwstawianie się A r y s t o t e l e s a Platońskiej teorii idei i j e g o dualistycznej psychologii, stała się p o d s t a w ą p o w s z e c h n e g o p r z e k o n a ­ nia o r a d y k a l n e j różnicy m i ę d z y d w o m a wielkimi filozofami. Jest w t y m oczywiście część p r a w d y , gdyż obie te d o k t r y n y są p o d p e w n y m i względami przeciwstawne; ogólnie i n n a jest też a t m o s f e r a ich pism (przynajmniej jeśli p o r ó w n a m y egzoteryczne p i s m a P l a t o n a - a innych nie m a m y - z p i s m a m i szkolnymi A r y s t o t e l e s a ) . J e d n a k ż e nie w o l n o p o p a d a ć w p r z e s a d ę . A r y s t o t e l i z m nie jest, ujmując go historycznie, przeciwstawieniem się p l a t o n i z m o w i , lecz j e g o rozwinięciem, p o p r a w i e ­ niem - czy też p r ó b ą takiej p o p r a w y - j e d n o s t r o n n y c h teorii, j a k teoria idei, d u a l i s t y c z n a p s y c h o l o g i a P l a t o n a itp., o r a z p r ó b y d o s t a r c z e n i a mocniejszych fizycznych p o d s t a w . P r a w d ą jest, że jednocześnie zostały p o m i n i ę t e p e w n e w a r t o ś c i , j e d n a k ż e świadczy to o t y m , że tych d w u 21

21

Jaeger, dz. cyt.,

s. 273.

ŻYCIE I PISMA

315

filozofii nie należy r o z w a ż a ć j a k o d i a m e t r a l n i e p r z e c i w s t a w n y c h sys­ t e m ó w , lecz j a k o d w a uzupełniające się filozoficzne d u c h y i ciała d o k t r y n y . Syntezy d o k o n a n o później w n e o p l a t o n i z m i e , a również filozofię średniowieczną c h a r a k t e r y z u j e synteza tych d w ó c h p o s t a w . N a p r z y k ł a d św. T o m a s z , chociaż m ó w i ł o Arystotelesie j a k o o „ F i l o z o f i e " , nie m ó g ł i nie chciał o d c i n a ć się całkowicie od tradycji p l a t o ń s k i e j , a w szkole franciszkańskiej r ó w n i e ż św. B o n a w e n t u r a , k t ó r y p r z y z n a w a ł p a l m ę pierwszeństwa P l a t o n o w i , nie gardził d o k t r y n a m i p e r y p a t e t y c kimi, zaś D u n s Szkot p o s u n ą ł się jeszcze dalej, nasycając d u c h a franciszkańskiego e l e m e n t a m i A r y s t o t e l e s o w s k i m L N i e m a p o d s t a w , b y p r z y p u s z c z a ć , że A r y s t o t e l e s o w i - z jego e n t u z j a z m e m d l a f a k t ó w i p r a g n i e n i e m u s t a n o w i e n i a m o c n y c h em­ pirycznych i n a u k o w y c h p o d s t a w - b r a k o w a ł o t a l e n t u d o stworzenia systemu czy też że kiedykolwiek wyrzekł się swych z a i n t e r e s o w a ń metafizycznych. Z a r ó w n o p l a t o n i z m , j a k i arystotelizm osiągają swój najwyższy w y r a z w metafizyce. I t a k G o e t h e m ó g ł p o r ó w n a ć filozofię A r y s t o t e l e s a d o p i r a m i d y , wznoszącej się w r e g u l a r n y m kształcie w górę z szerokiej p o d s t a w y n a ziemi, filozofię P l a t o n a zaś d o obelisku czy j ę z y k a o g n i a wystrzelającego d o n i e b a . J e d n a k ż e t r z e b a p r z y z n a ć , że k i e r u n e k myśli A r y s t o t e l e s a o d d a l a ł się c o r a z bardziej od s t a n o w i s k a P l a t o ń s k i e g o , a rezultaty jego nowej orientacji m y ś l o w e j nie zawsze łączą się h a r m o n i j n i e z tymi e l e m e n t a m i spuścizny P l a t o ń s k i e j , k t ó r e , j a k m u się w y d a w a ł o , z a c h o w a ł d o k o ń c a .

Rozdział

XXVIII

LOGIKA ARYSTOTELESA

1, C h o c i a ż Arystoteles przy r ó ż n y c h o k a z j a c h dzieli systematycznie filozofię w różny s p o s ó b , m o ż e m y powiedzieć, że j e g o przemyślany pogląd n a tę s p r a w ę jest n a s t ę p u j ą c y . (I) Filozofia teoretyczna ', która m a za swój cel wiedzę j a k o taką, a nie ż a d e n ceł p r a k t y c z n y , dzieli się n a (a) fizykę, czyli filozofię naturalną, zajmującą się p r z e d m i o t a m i material­ n y m i podlegającymi r u c h o w i ; (b) m a t e m a t y k ę , zajmującą się tym, co nie p o d l e g a r u c h o w i , lecz jest nieoddzielne (od m a t e r i i ) ; (c) metafizykę, zajmującą się t y m , co jest o d d z i e l o n e ( t r a n s c e n d e n t n e ) i co nie p o d l e g a r u c h o w i . (Metafizyka zatem o b e j m o w a ł a b y t o , c o z n a m y j a k o teologię n a t u r a l n ą . ) (II) Filozofia praktyczna (npaKtiKrj) zajmuje się głównie n a u k ą o polityce, obejmuje j e d n a k j a k o dyscypliny p o m o c n i c z e strate­ gię, e k o n o m i ę i r e t o r y k ę , p o n i e w a ż cele p r z e w i d z i a n e przez te dyscypliny mają c h a r a k t e r p o m o c n i c z y i zależą od celu n a u k i o polityce. (III) Filozofia poetyczna (TLOITJTIKTJ) m u s i z a j m o w a ć się w y t w a r z a n i e m , a nie działaniem j a k o t a k i m , j a k w w y p a d k u filozofii p r a k t y c z n e j ( k t ó r a obejmuje działanie etyczne w szerszym, czyli p o l i t y c z n y m sensie) - jest we wszystkich zamierzeniach i celach teorią s z t u k i . 1

2

3

4

5

6

1

Por. Top., A 14, 105 b 19 n. Por. tamże, Z 6, 145 a 15 n.; Metaph., E 1, 1025 b 25. Por. Metaph., K 7, 1064 b 1 n. Por. tamże, E 1, 1026 a 10 n, Por. Eth. Nic, A 1, 1094 a 18 n. Określając rangę gałęzi filozofii według rangi ich przedmiotów, Arystoteles przyznaje pierwszeństwo „teologii". Por. Metafizyka, K 7, 1064 b 1 n. Dowodzi się, że potrójny podział nie ma odpowiedniego potwierdzenia w słowach samego Arystotelesa i że pojmował on Poetykę nie jako filozoficzną teorię estetyczną, lecz po prostu jako praktyczny podręcznik. 2

3

4

5

6

317

LOGIKA

2. L o g i k a A r y s t o t e l e s a jest często o k r e ś l a n a j a k o l o g i k a „ f o r m a l n a " . Jest to właściwa jej c h a r a k t e r y s t y k a w t y m s t o p n i u , w j a k i m logika A r y s t o t e l e s a s t a n o w i analizę form m y ś l e n i a (stąd t e r m i n „ a n a l i t y k a " ) . B y ł o b y j e d n a k p o w a ż n y m b ł ę d e m p r z y p u s z c z a ć , że w e d ł u g Arystotelesa logika dotyczy f o r m ludzkiego m y ś l e n i a wyłącznie w taki s p o s ó b , iż nie m a ż a d n e g o związku z zewnętrzną rzeczywistością. Arystoteles inte­ resuje się p r z e d e wszystkim f o r m a m i d o w o d z e n i a i przyjmuje, że w n i o s e k d o w o d z e n i a n a u k o w e g o d o s t a r c z a pewnej wiedzy dotyczącej rzeczywistości. N a p r z y k ł a d w sylogizmie: „Wszyscy ludzie są śmiertel­ ni, S o k r a t e s jest człowiekiem, a więc S o k r a t e s jest ś m i e r t e l n y " , nie c h o d z i jedynie o t o , że wyciągnięto wniosek z g o d n i e z f o r m a l n y m i p r a w a m i logiki: Arystoteles przyjmuje, że wniosek jest zweryfikowany w rzeczywistości. Z a k ł a d a więc realistyczną teorię wiedzy i dla niego logika, c h o c i a ż jest analizą form m y ś l e n i a , tj. także analizą myśli, k t ó r a myśli rzeczywistość, k t ó r a o d t w a r z a ją pojęciowo w sobie i wydaje p r a w d z i w y sąd, d o k o n u j e stwierdzeń o rzeczywistości - weryfikowa­ n y c h w z e w n ę t r z n y m świecie. Jest to analiza ludzkiej myśli w jej myśleniu o rzeczywistości, chociaż A r y s t o t e l e s z pewnością przyznaje, że rzeczy nie zawsze istnieją w p o z a u m y s ł o w e j rzeczywistości ściśle tak, j a k są p o j m o w a n e przez umysł, n a p r z y k ł a d pojęcia o g ó l n e . M o ż n a t o wyraźnie dostrzec w d o k t r y n i e o k a t e g o r i a c h . Z logicznego p u n k t u widzenia k a t e g o r i e s p r o w a d z a j ą się d o s p o s o b ó w myślenia o rzeczach - n a p r z y k ł a d kiedy o r z e k a m y cechy o s u b s t a n c j a c h - lecz j e d n o c z e ś n i e są o n e s p o s o b a m i rzeczywistego istnienia rzeczy: rzeczy są s u b s t a n c j a m i i rzeczywiście mają p r z y p a d ł o ś c i . K a t e g o r i e wymagają więc nie t y l k o logicznego, lecz t a k ż e metafizycznego ich t r a k t o w a n i a . L o g i k a A r y s t o t e l e s a nie m o ż e więc być p r z y r ó w n y w a n a d o t r a n s c e n d e n ­ talnej logiki K a n t a , gdyż nie z m i e r z a d o w y i z o l o w a n i a a priori form myślenia, k t ó r e byłyby przydzielane przez sam u m y s ł w j e g o c z y n n y m procesie p o z n a w a n i a . Arystoteles nie s t a w i a „ p r o b l e m u k r y t y k i " - p r z y ­ j m u j e realistyczną epistemologię o r a z założenie, że k a t e g o r i e myślenia w y r a ż a n e w j ę z y k u są t a k ż e o b i e k t y w n y m i k a t e g o r i a m i p o z a u m y s ł o w e j rzeczywistości.

3. W Kategoriach i Topikach m a m y p o d a n ą liczbę dziesięciu kategorii czy o r z e c z n i k ó w : ovaia, czyli xi taxi (człowiek czy k o ń ) ; noaóv (długi trzy j a r d y ) ; nowv (biały); npóc xi ( p o d w ó j n y ) ; nod (na r y n k u ) ; nòxe (ostatniego r o k u ) ; KeicrBai (leży, siedzi); sx ( u z b r o j o n y , w b u t a c h ) ; noisìv (ucina); nàoxEiv (jest ścięty czy s p a l o n y ) . J e d n a k ż e Analityka wtóra 8lv

318

ARYSTOTELES

wymienia ich tylko osiem - KslaSai, czyli situs, o r a z £/£/v, czyli habitus, zostały p o d ł ą c z o n e p o d inne k a t e g o r i e . A r y s t o t e l e s więc nie t r a k t o w a ł ­ by ustalenia kategorii j a k o czegoś o s t a t e c z n e g o . J e d n a k n a w e t jeśli Arystoteles nie u z n a w a ł b y p o d z i a ł u kategorii n a dziesięć za ostateczny, nie m a p o w o d u , by przypuszczać, że u w a ż a ł listę kategorii za p r z y p a d ­ kową, p o z b a w i o n ą s t r u k t u r a l n e g o p o r z ą d k u . Przeciwnie, s t a n o w i o n a u k ł a d u p o r z ą d k o w a n y , klasyfikację pojęć, p o d s t a w o w e typy pojęć rządzących n a s z y m n a u k o w y m p o z n a n i e m . Słowo Kaxrjyopeiv znaczy „ o r z e k a ć " i Topiki A r y s t o t e l e s a rozważają k a t e g o r i e j a k o klasyfikacje orzeczeń, s p o s o b y myślenia o bycie j a k o o u r z e c z y w i s t n i o n y m . N a p r z y k ł a d myślimy o j a k i m ś p r z e d m i o c i e a l b o j a k o substancji, a l b o j a k o o czymś determinującym substancję, o czymś, c o mieści się w dziewięciu k a t e g o r i a c h wyrażających s p o s ó b myślenia o substancji w jej zdeter­ m i n o w a n i u . W Kategoriach Arystoteles r o z w a ż a k a t e g o r i e raczej j a k o klasyfikację r o d z a j ó w , g a t u n k ó w i j e d n o s t e k , począwszy od summa genera a.ż d o b y t ó w i n d y w i d u a l n y c h . Jeśli przeanalizujemy n a s z e pojęcia, s p o s o b y m y ś l o w e g o p r z e d s t a w i a n i a rzeczy, odkryjemy n a p r z y k ł a d , że p o s i a d a m y pojęcia ciał o r g a n i c z n y c h , zwierząt (rodzaj p o d p o r z ą d k o w a n y ) , owcy ( g a t u n e k zwierzęcia); lecz ciała organiczne, zwierzęta, o w c a mieszczą się wszystkie w kategorii substancji. P o d o b n i e m o ż e m y myśleć ogólnie o k o l o r z e , ogólnie o niebieskości, o kobalcie, lecz k o l o r , niebieskość, k o b a l t mieszczą się wszystkie w kategorii jakości. K a t e g o r i e j e d n a k nie były w umyśle A r y s t o t e l e s a jedynie s p o s o b a m i u m y s ł o w e g o przedstawienia, m o d e l a m i pojęć; przedstawiają rzeczywis­ te s p o s o b y bycia w p o z a u m y s ł o w y m świecie i s t a n o w i ą p o m o s t m i ę d z y logiką i metafizyką (ta d r u g a m a za swój główny p r z e d m i o t substancję). M a j ą więc z a r ó w n o aspekt o n t o l o g i c z n y , j a k i logiczny i być m o ż e właśnie w ich aspekcie o n t o l o g i c z n y m najwyraźniej u k a z u j e się n a d a n y im p o r z ą d e k i s t r u k t u r a . A z a t e m , a b y byt m ó g ł istnieć, m u s i istnieć substancja: t o założenie jest p u n k t e m wyjścia. T y l k o byty j e d n o s t k o w e rzeczywiście istnieją p o z a u m y s ł e m i a b y byt j e d n o s t k o w y istniał niezależnie w ten s p o s ó b , m u s i istnieć j a k a ś substancja. J e d n a k ż e nie m o ż e o n a istnieć jedynie j a k o substancja, m u s i m i e ć postacie p r z y p a d ­ łościowe. N a p r z y k ł a d nie m o ż e istnieć ł a b ę d ź , jeśli nie m a o k r e ś l o n e g o k o l o r u , a nie m o ż e m i e ć k o l o r u , jeśli nie m a e l e m e n t u ilościowego, w y m i a r u . O d r a z u m a m y więc pierwsze trzy k a t e g o r i e - substancję, 7

8

7

8

Por. Anal. Post., A 22, 83 a 21 n., b 15 n. Metaph., 1017 a 23-4.

319

LOGIKA

ilość, j a k o ś ć , będące w e w n ę t r z n y m i , d e t e r m i n u j ą c y m i c z y n n i k a m i p r z e d m i o t u . J e d n a k ż e łabędź jest taki sam w n a t u r z e g a t u n k o w e j j a k inne łabędzie, jest r ó w n y r o z m i a r a m i a l b o n i e r ó w n y z i n n y m i s u b s t a n ­ cjami; i n n y m i słowy, znajduje się w p e w n y m s t o s u n k u d o innych p r z e d m i o t ó w . P o n a d t o łabędź j a k o s u b s t a n c j a fizyczna m u s i istnieć w p e w n y m miejscu i w p e w n y m czasie, m u s i m i e ć p e w n ą p o s t a ć . P o z a t y m m a t e r i a l n e substancje, należąc d o p e w n e g o k o s m i c z n e g o systemu, oddziałują i są p r z e d m i o t a m i o d d z i a ł y w a n i a . T a k więc n i e k t ó r e k a t e g o ­ rie należą d o p r z e d m i o t u r o z w a ż a n e g o w sobie, w j e g o w e w n ę t r z n y c h z d e t e r m i n o w a n i a c h , p o d c z a s gdy inne należą d o niego j a k o zdeter­ m i n o w a n i a zewnętrzne, oddziałując n a ń j a k o n a znajdujący się w sto­ s u n k u d o innych m a t e r i a l n y c h p r z e d m i o t ó w . Z o b a c z y m y więc, że n a w e t jeśli liczbę kategorii m o ż n a by z r e d u k o w a ć , włączając p e w n e kategorie d o innych, z a s a d a , dzięki której d e d u k u j e m y k a t e g o r i e , nie jest w żad­ n y m razie czymś p r z y p a d k o w y m . W Analitykach wtórych (w związku z d e f i n i o w a n i e m ) o r a z w Topikach Arystoteles r o z w a ż a orzeczniki, czyli r ó ż n e relacje, w j a k i c h t e r m i n y o g ó l n e m o g ą z n a j d o w a ć się w s t o s u n k u d o p o d m i o t ó w , o j a k i c h są o r z e k a n e . Są t o : rodzaj (yevoc), g a t u n e k (slóoc), r ó ż n i c a (ómtpopd), właściwość <jóiov), p r z y p a d ł o ś ć (aDtifJEfirjKÓc). W Topikach Arystoteles (I, c. 8) opiera swój p o d z i a ł o r z e c z n i k ó w n a relacjach p o m i ę d z y p o d m i o t e m i orzeczeniem. I t a k , jeśli orzeczenie jest w s p ó ł m i e r n e z p o d m i o t e m , przekazuje n a m a l b o istotę p o d m i o t u , a l b o j e g o właś­ ciwość; n a t o m i a s t jeśli nie jest w s p ó ł m i e r n e z p o d m i o t e m , to albo s t a n o w i część p r z y m i o t ó w z a w a r t y c h w definicji p o d m i o t u (kiedy będzie t o będzie r o d z a j , a l b o różnica), a l b o nie s t a n o w i ( w ó w c z a s będziemy mieli d o czynienia z p r z y p a d ł o ś c i ą ) . Definicje istotowe są ścisłymi definicjami przez r o d z a j i różnicę g a t u n k o w ą i A r y s t o t e l e s r o z w a ż a ł definicję j a k o zawierającą proces p o d z i a ł u aż d o infimae species ( p o r . P l a t o n ) . N a l e ż y j e d n a k p a m i ę t a ć , że A r y s t o t e l e s ś w i a d o m y , iż bynajmniej nie zawsze p o t r a f i m y dojść d o istotowej, czyli realnej definicji, godzi się n a definicje n o m i n a l n e , czyli o p i s o w e , chociaż nie m a o nich zbyt w y s o k i e g o m n i e m a n i a , uważając definicje i s t o t o w e za j e d y n y t y p definicji n a p r a w d ę godnej tego m i a n a . R ó ż n i c a g a t u n k o w a jest j e d n a k ż e w a ż n a , b o w gruncie rzeczy m u s i m y z a d o w o l i ć się, w odniesieniu d o p r z e d m i o t ó w n a t u r a l n y c h b a d a n y c h przez n a u k i fizyczne, definicjami różnicującymi, czyli charakteryzujący9

10

9

10

Anal. Post., B 13. Tamże, B 8 i 10.

320

ARYSTOTELES

m i , k t ó r e jeśli n a w e t zbliżają się d o ideału bardziej niż A r y s t o t e l e s o w s k a definicja n o m i n a l n a , czyli opisująca, w rzeczywistości g o nie osiągają. ( N i e k t ó r z y a u t o r z y p o d k r e ś l a l i wpływ j ę z y k a n a filozofię. N a przy­ kład m ó w i ą c o róży j a k o czerwonej [co jest k o n i e c z n e ze względu n a życie społeczne i społeczną k o m u n i k a c j ę ] , s k ł o n n i jesteśmy w s p o s ó b n a t u r a l n y myśleć, że w rzeczywistym, o b i e k t y w n y m p o r z ą d k u istnieje p e w n a j a k o ś ć czy p r z y p a d ł o ś ć , c z e r w o n o ś ć , u m i e j s c o w i o n a w rzeczy czy substancji, w róży. Filozoficzne k a t e g o r i e substancji i p r z y p a d ł o ś c i m o ż n a z a t e m odnieść d o w p ł y w u słów, języka. N a l e ż y j e d n a k p a m i ę t a ć , że język p o d ą ż a za myślą, z b u d o w a n y jest j a k o w y r a z myśli, a jest to szczególnie p r a w d z i w e w odniesieniu d o t e r m i n ó w filozoficznych. K i e d y A r y s t o t e l e s w y k ł a d a ł , w j a k i s p o s ó b umysł myśli o rzeczach, nie m ó g ł co p r a w d a o d e r w a ć się o d j ę z y k a j a k o p o ś r e d n i k a myśli, j e d n a k ż e język p o d ą ż a za myślą, a myśl p o d ą ż a za rzeczami. Język nie jest k o n s t r u k c j ą a priori.)

4. P o z n a n i e n a u k o w e par excellence znaczy dla A r y s t o t e l e s a w y d e d u k o w a n i e tego, co szczegółowe, z tego, co o g ó l n e , czy tego, co w a r u n ­ k o w e , ze swej przyczyny, t a k b y ś m y p o z n a l i z a r ó w n o przyczynę, od której d a n y fakt zależy, j a k i k o n i e c z n y związek p o m i ę d z y faktem a jego przyczyną. I n n y m i słowy, osiągamy p o z n a n i e n a u k o w e , kiedy p o ­ znajemy przyczynę, od której fakt zależy, j a k o przyczynę tego faktu, a nie ż a d n e g o i n n e g o , a p o n a d t o wiemy, że fakt ten nie m ó g ł być inny j a k właśnie tylko t e n . C h o c i a ż j e d n a k z logicznego p u n k t u w i d z e n i a p r z e s ł a n k i są pierwsze niż wniosek, A r y s t o t e l e s w y r a ź n i e uznaje, iż istnieje różnica p o m i ę d z y p i e r w s z e ń s t w e m logicznym, czyli p i e r w s z e ń s t w e m in se, a. pierwszeńst­ w e m e p i s t e m o l o g i c z n y m quoad nos. Stwierdza, że „ W y r a ż e n i a »wcześniejsze« i »lepiej z n a n e « mają znaczenie p o d w ó j n e ; b o t o nie t o s a m o »z n a t u r y wcześniejsze« i »dla n a s wcześniejsze«, a t a k ż e »z n a t u r y lepiej z n a n e « i » d l a n a s lepiej z n a n e « . N a z y w a m co » d l a n a s wcześniejszym« i »dla n a s lepiej z n a n y m « , gdy znajduje się bliżej z m y s ł o w e g o s p o ­ strzeżenia. N a t o m i a s t w sensie b e z w a r u n k o w y m »wcześniejszym«i »lepiej z n a n y m « n a z y w a m coś, co się znajduje dalej o d z m y s ł o w y c h s p o s t r z e ż e ń " . I n n y m i słowy nasze p o z n a n i e z a c z y n a się o d zmysłów, tj. 11

12

11

Anal. Post., I 2, 71 b. Tamże, 71 b-72 a. (Przekład polski: Analityki pierwsze i wtóre, przełożył Kazimierz Leśniak, Warszawa 1973, s. 257.) 12

321

LOGIKA

od tego, co szczegółowe, i wznosi się d o tego, co o g ó l n e czy u n i w e r s a l n e . „ O k a z u j e się więc, że pierwsze z a s a d y m u s i m y p o z n a w a ć przez indukcję; b o m e t o d a , przy p o m o c y której n a w e t percepcje zmysłowe wytwarzają w nas pojęcia o g ó l n e , jest i n d u k c y j n a " . Na p r z y k ł a d we w s p o m n i a n y m wyżej sylogizmie p r z e s ł a n k a większa: „Wszyscy ludzie są śmiertelni", o p i e r a się n a p o s t r z e ż e n i u z m y s ł o w y m i Arystoteles m u s i u z a s a d n i ć z a r ó w n o postrzeżenie zmysłowe, j a k i p a m i ę ć , p o n i e w a ż o b y d w a są tu o b e c n e . Stąd m a m y d o k t r y n ę , że zmysły j a k o takie nigdy się nie mylą: j e d y n i e sąd jest p r a w d z i w y lub fałszywy. T a k więc jeśli pacjent cierpiący n a delirium tremens „ w i d z i " białe m y s z k i , zmysły j a k o takie się nie mylą; błąd powstaje, kiedy pacjent sądzi, że białe m y s z k i znajdują się „ w ł a ś n i e t a m " j a k o rzeczywiste p o z a u m y s ł e m istniejące p r z e d m i o t y . P o d o b n i e Słońce wydaje się mniejsze od Ziemi, j e d n a k ż e nie jest to błąd zmysłów; w istocie jeśli Słońce w y d a w a ł o b y się większe niż Ziemia, zmysły byłyby nie w p o r z ą d k u . Błąd powstaje, kiedy człowiek z p o w o d u b r a k u wiedzy a s t r o n o m i c z n e j sądzi, że Słońce jest o b i e k t y w n i e mniejsze o d Ziemi. 13

5. W Analitykach Arystoteles zajmuje się więc nie t y l k o n a u k o w y m d o w o d z e n i e m , dedukcją, lecz t a k ż e indukcją (enayojyfj). Naukowa i n d u k c j a znaczy dla niego całkowitą indukcję, w y r a ź n i e też stwierdza, że „ i n d u k c j a d o c h o d z i d o s k u t k u przez wyliczenie wszystkich p r z y p a d ­ k ó w " . N i e k o m p l e t n ą indukcją posługuje się zwłaszcza m ó w c a . A r y s ­ toteles posługiwał się e k s p e r y m e n t e m , lecz nie w y p r a c o w a ł n a u k o w e j m e t o d o l o g i i indukcji i użycia hipotezy. C h o c i a ż z g a d z a się, że „sylogizm przez indukcję jest dla n a s j a ś n i e s z y " , ideałem j e g o pozostaje dedukcja, d o w o d z e n i e sylogistyczne. Analizę p r o c e s u dedukcji d o p r o w a d z i ł d o b a r d z o w y s o k i e g o p o z i o m u i n a d a ł jej b a r d z o k o m p l e t n ą p o s t a ć , nie m o ż n a j e d n a k powiedzieć, że d o k o n a ł tego s a m e g o , jeśli chodzi o indukcję. Było to bez wątpienia czymś n a t u r a l n y m w świecie s t a r o ż y t n y m , w k t ó r y m m a t e m a t y k a b y ł a znacznie wyżej rozwinięta niż n a u k i p r z y r o d n i c z e . J e d n a k ż e stwierdziwszy, że s a m o postrzeganie z m y s ł o w e nie m o ż e dojść d o pojęcia o g ó l n e g o , Arystoteles wykazuje, iż m o ż e m y o b s e r w o w a ć grupy rzeczy j e d n o s t k o w y c h czy z a u w a ż a ć częste 1 4

15

13

14

15

Tamże, II 19, 100 b. (Przekład polski: dz. cyt, s. 327.) Anal. Priora, II 23, 68 b. (Przekład polski: Analityki pierwsze, s. 245.) Tamże, II , 23, 68 b.

322

ARYSTOTELES

p o w r o t y j a k i e g o ś z d a r z e n i a i w ten s p o s ó b , używając a b s t r a k c y j n e g o r o z u m o w a n i a , osiągnąć p o z n a n i e p o w s z e c h n e j istoty czy z a s a d y . 16

6. W Analitykach pierwszych A r y s t o t e l e s analizuje formy w n i o s ­ k o w a n i a i definiuje sylogizm j a k o „ w y p o w i e d ź , w której gdy się coś założy, coś i n n e g o , niż się założyło, m u s i w y n i k a ć d l a t e g o , że się założyło" . R o z w a ż a trzy figury sylogizmu: (I) T e r m i n średni jest p o d m i o t e m w jednej przesłance i orzeczeniem w drugiej. A więc: M jest P , S j e s t M , d l a t e g o S j e s t P . K a ż d e zwierzę jest substancją. K a ż d y człowiek jest zwierzęciem. K a ż d y człowiek jest więc substancją. (II) T e r m i n średni jest orzeczeniem w o b u p r z e s ł a n k a c h . P jest M , S nie jest M , S nie jest więc P . K a ż d y człowiek m a poczucie h u m o r u . A l e żaden k o ń nie m a p o c z u c i a h u m o r u . Z a t e m ż a d e n k o ń nie jest człowiekiem. (III) T e r m i n średni jest p o d m i o t e m w o b u p r z e s ł a n k a c h . W o b e c tego: M jest P , M jest S, S jest więc P . K a ż d y człowiek m a poczucie h u m o r u . A l e człowiek jest zwierzęciem. N i e k t ó r e zwierzęta mają więc poczucie humoru. W Topikach * Arystoteles o d r ó ż n i a r o z u m o w a n i e d e m o n s t r a t y w n e (tj. „ g d y przesłanki sylogizmu są p r a w d z i w e i pierwsze a l b o p r z y n a j ­ mniej t a k i e , że ich z n a j o m o ś ć w y w o d z i się z p r z e s ł a n e k p r a w d z i w y c h i p i e r w s z y c h " ) od r o z u m o w a n i a d i a l e k t y c z n e g o (tj. r o z u m o w a n i a „ g d y się o p i e r a n a p r z e s ł a n k a c h z g o d n y c h z opinią p o w s z e c h n ą " , „ n a t o m i a s t » z g o d n e z opinią p o w s z e c h n ą « to te p r z e k o n a n i a , k t ó r e są u z n a w a n e (...) a l b o przez wszystkich, a l b o przez wielu, a l b o przez najbardziej w y b i t n y c h i s ł a w n y c h " ) . D o d a j e trzeci r o d z a j r o z u m o w a n i a , r o z u m o ­ w a n i e erystyczne, czyli „ s p o r n e " ( „ o p i e r a się n a t a k i c h s ą d a c h , k t ó r e u c h o d z ą za p o w s z e c h n i e u z n a w a n e , ale w rzeczywistości nie są t a k i e " ) . O t y m trzecim rodzaju t r a k t u j e obszernie w O dowodach sofistycznych, gdzie analizuje, klasyfikuje i o b a l a r ó ż n e r o d z a j e fałszerstw. 17

1

16

Anal. Post., I, 31. Anal. Priora, I, 1, 24 b. (Przekład polski: dz. cyt., s. 128.) Top., I, 100 a b. (Przekład polski: Topiki, przełożył Kazimierz Leśniak, Warszawa 1978, s. 343.) 17

18

323

LOGIKA

7. Arystoteles d o s t r z e g a ł w y r a ź n i e , że przesłanki w samej dedukcji wymagają d o w o d u , ale z drugiej s t r o n y g d y b y k a ż d a z a s a d a w y m a g a ł a d o w o d u , u w i k ł a l i b y ś m y się w processus in injinitum i nic nie byłoby u d o w o d n i o n e . T w i e r d z i więc, że są p e w n e z a s a d y p o z n a w a n e intuicyjnie i b e z p o ś r e d n i o bez d o w o d z e n i a . Najwyższą z tych z a s a d jest z a s a d a sprzeczności. D l a tych zasad nie m o ż n a d o s t a r c z y ć ż a d n e g o d o w o d u . N a p r z y k ł a d logiczna p o s t a ć z a s a d y sprzeczności: „ Z d w ó c h z d a ń , z k t ó r y c h j e d n o twierdzi coś, a d r u g i e t e m u zaprzecza, j e d n o m u s i być p r a w d z i w e , a drugie fałszywe", nie jest d o w o d e m tej z a s a d y w jej postaci metafizycznej - n a p r z y k ł a d : „ T a s a m a rzecz m o ż e być p r z y p i s a n a i nie p r z y p i s a n a t e m u s a m e m u p o d m i o t o w i w t y m s a m y m czasie i w ten sam s p o s ó b " . P o p r o s t u wskazuje fakt, że nikt myślący nie m o ż e kwes­ t i o n o w a ć z a s a d y , k t ó r a leży u p o d s t a w y wszelkiego m y ś l e n i a i jest zakładana z góry. M a m y więc: (I) pierwsze z a s a d y , p o s t r z e g a n e przez vooc; (II) t o , co jest zaczerpnięte z pierwszych zasad, p o s t r z e g a n e przez sKiarfjpirj; o r a z (III) to, co jest p r z y p a d ł o ś c i o w e i m o g ł o b y być i n n e , p r z e d m i o t ddCa. Arystoteles dostrzegał j e d n a k , że p r z e s ł a n k a większa sylogizmu, n a p r z y k ł a d : „Wszyscy ludzie są ś m i e r t e l n i " , nie m o ż e być w y p r o w a d z o n a b e z p o ś r e d n i o z z a s a d : zależy t a k ż e o d indukcji. W y n i k a stąd realistycz­ n a t e o r i a pojęć o g ó l n y c h i Arystoteles oświadcza, że i n d u k c j a odsłania pojęcie o g ó l n e j a k o z a w a r t e w w y r a ź n i e p o z n a n e j rzeczy j e d n o s t k o w e j . 19

20

21

8. N i e m u s i m y w d a w a ć się w szczegółowy w y k ł a d i r o z w a ż a n i a 0 logice Arystotelesowskiej, jest j e d n a k rzeczą k o n i e c z n ą podkreślić b a r d z o wielki w k ł a d , j a k i Arystoteles wniósł d o tej dziedziny ludzkiej myśli n a u k o w e j , zwłaszcza jeśli c h o d z i o sylogistykę. Ż e logiczna analiza 1 klasyfikacja były u p r a w i a n e w A k a d e m i i w związku z teorią form, jest f a k t e m b e z s p o r n y m ( m o ż n a c h o ć b y p r z y w o ł a ć n a myśl r o z w a ż a n i a w Sofiście), j e d n a k ż e Arystoteles pierwszy u s t a n o w i ł logikę ( „ A n a l i t y ­ k i " ) j a k o oddzielną n a u k ę i t o o n właśnie o d k r y ł , wyłączył i p o d d a ł analizie p o d s t a w o w ą f o r m ę w n i o s k o w a n i a , m i a n o w i c i e sylogizm. Jest t o j e d n o z jego t r w a ł y c h osiągnięć i n a w e t g d y b y było t o j e g o j e d y n e p o z y t y w n e osiągnięcie, dzięki n i e m u imię A r y s t o t e l e s a słusznie p o z o s ­ t a ł o b y n a stałe w powszechnej pamięci. N i e m i a ł o b y u z a s a d n i e n i a 19 2 0 21

Por. Anal. Post., I, 3, 72 b. Por. Metaph., 1005 b 35 n. Anal. Post., A I, 71 a.

324

ARYSTOTELES

twierdzenie, że Arystoteles d o k o n a ł całkowitej analizy wszelkich p r o c e ­ sów dedukcji, klasyczny b o w i e m sylogizm z a k ł a d a : (I) trzy z d a n i a , k a ż d e z p o d m i o t e m i orzeczeniem; (II) trzy t e r m i n y , z k t ó r y c h k a ż d e z d a n i e bierze z a r ó w n o p o d m i o t , j a k i orzeczenie i założywszy tę sytuację, określa w y p a d k i , w k t ó r y c h d w a ze z d a ń zawierają potencjalnie trzecie, czy to j e d y n i e w formie (a) logicznej, czy też (b) w formie łącznego stwierdzenia egzystencjalnego, j a k t o jest w p r z y p a d k u Darapti. A r y s ­ toteles n a p r z y k ł a d nie r o z w a ż a ł owej innej f o r m y w n i o s k o w a n i a analizowanej przez k a r d y n a ł a N e w m a n a w j e g o Logice wiary {Grommar of Asserii), kiedy to umysł wyciąga w n i o s k i nie z p e w n y c h z d a ń , lecz z p e w n y c h k o n k r e t n y c h f a k t ó w . U m y s ł r o z w a ż a te fakty i p o k r y t y c z ­ n y m ich ocenieniu wyciąga wniosek, k t ó r y nie m a postaci o g ó l n e g o z d a n i a (jak we właściwej indukcji), lecz z d a n i a szczegółowego, j a k n a p r z y k ł a d : „Więzień jest n i e w i n n y " . Jest z p e w n o ś c i ą p r a w d ą , że z a w a r t e t u z d a n i a o g ó l n e (jak n a p r z y k ł a d p e w n e ś w i a d e c t w o d a się p o g o d z i ć , lub nie d a się p o g o d z i ć , z niewinnością o s k a r ż o n e g o ) , u m y s ł j e d n a k ż e w tej chwili nie zajmuje się wyciąganiem w n i o s k ó w z z a ł o ż o n y c h z d a ń , lecz wyciąganiem w n i o s k ó w z pewnej liczby k o n k r e t n y c h f a k t ó w . Św. T o m a s z z A k w i n u u z n a w a ł ten t y p r o z u m o w a n i a i p r z y z n a w a ł m u vis cogitativa, zwaną t a k ż e ratio particularis . P o n a d t o Arystoteles n a w e t w odniesieniu d o tej formy w n i o s k o w a n i a , k t ó r ą analizował, w rzeczy­ wistości nie r o z w a ż a ł p y t a n i a , czy te o g ó l n e z a s a d y , od k t ó r y c h o n o zaczyna, są p o p r o s t u z a s a d a m i f o r m a l n y m i , czy mają znaczenie o n t o l o g i c z n e . W y d a j e się, że najczęściej był p r z y j m o w a n y ostatni pogląd. Byłoby j e d n a k niedorzecznością k r y t y k o w a ć A r y s t o t e l e s a z kolei za t o , że nie podjął k o m p l e t n e g o z b a d a n i a wszystkich form w n i o s k o w a n i a ani nie postawił wyraźnie i nie rozwiązał wszystkich kwestii, k t ó r e m o g ł y być p o s t a w i o n e w związku z p o s t a c i a m i ludzkiej myśli. Z a d a n i e , k t ó r e g o się podjął, w y k o n a ł b a r d z o d o b r z e , a cykl j e g o t r a k t a t ó w logicznych (później określany j a k o Organon) s t a n o w i arcydzieło u m y s ł u ludzkiego. M o ż e m y być pewni, że nie bez racji Arystoteles j a w i się j a k o pionier w analizie i systematyzacji logicznej. N a k o ń c u O dowodach sofistycznych z a u w a ż a o n , że c h o c i a ż wiele z o s t a ł o p o w i e d z i a n e przed nim n a p r z y k ł a d n a t e m a t r e t o r y k i , nie znalazł żadnej godnej w z m i a n k i wcześniejszej p r a c y n a t e m a t r o z u m o w a n i a , k t ó r ą m ó g ł b y się p o s ł u ż y ć j a k o p o d s t a w ą , lecz był z m u s z o n y s a m p r z e d z i e r a ć się przez teren p r a k t y c z n i e n o w y . I nie chodzi o t o , że s y s t e m a t y c z n a analiza p r o c e s ó w 12

la, 78, 4. Por. Ha, Ilae, 2, 1.

325

LOGIKA

r o z u m o w a n i a była d o k o n a n a tylko częściowo: t a k n a p r a w d ę w ogóle nic nie istniało p o d t y m względem. Profesorowie r e t o r y k i szkolili u c z n i ó w emipirycznie w „ s p o r a c h n a a r g u m e n t y " , nigdy j e d n a k nie w y p r a c o w a l i n a u k o w e j m e t o d o l o g i i czy s y s t e m a t y c z n e g o w y k ł a d u p r z e d m i o t u : Arystoteles m u s i a ł więc zaczynać sam o d p o c z ą t k u . J e g o roszczenia w odniesieniu d o szczegółowego p r z e d m i o t u O dowodach sofistycznych są j a k najbardziej słuszne, jeśli c h o d z i o o d k r y c i e i analizę sylogizmu w ogóle. C z a s a m i słyszy się, j a k o b y n o w o ż y t n e b a d a n i a logiczne p o z b a w i ł y tradycyjną logikę A r y s t o t e l e s o w s k ą całej wartości, j a k o b y m o ż n a teraz p o c h o w a ć w lamusie m u z e ó w tradycyjną logikę interesującą tylko a n t y k w a r i u s z y filozoficznych. Z drugiej s t r o n y ci, k t ó r z y zostali wy­ c h o w a n i n a tradycji A r y s t o t e l e s ó w s k i e j , m o g ą ulegać p o k u s i e o k a z y w a ­ nia błędnej lojalności tej tradycji i a t a k o w a n i a n a p r z y k ł a d nowoczesnej logiki symbolicznej. Ż a d n a z tych skrajności nie jest w rzeczywistości d o przyjęcia i jest rzeczą konieczną zająć z d r o w e z r ó w n o w a ż o n e s t a n o w i s ­ k o przez u z n a n i e n i e k o m p l e t n o ś c i logiki Arystotelesowskiej o r a z w a r t o ­ ści logiki n o w o c z e s n e j , nie d y s k r e d y t u j ą c j e d n o c z e ś n i e logiki A r y s ­ totelesowskiej n a tej p o d s t a w i e , że nie wypełnia o n a całej dziedziny logiki. T o r o z s ą d n e i z r ó w n o w a ż o n e s t a n o w i s k o podzielą ci, którzy g ł ę b o k o o d d a w a l i się s t u d i o m logicznym, co należy p o d k r e ś l i ć , aby u n i k n ą ć w r a ż e n i a , że j e d y n i e filozofowie scholastyczni przemawiający pro domo sua n a d a l przywiązują w o b e c n y m w i e k u w a g ę d o logiki A r y s t o t e l e s a . I t a k S u s a n S t e b b i n g stwierdzając, całkiem słusznie, że „nie jest m o ż l i w e dłużej u w a ż a ć tradycyjny sylogizm za s t a n o w i ą c y cały p r z e d m i o t d e d u k c j i " , uznaje, że „ z a c h o w u j e o n swoją w a r t o ś ć " . H e i n r i c h Scholz zaś oświadcza, że „ A r y s t o t e l e s o w s k i Organon n a d a l jest najpiękniejszym kształcącym w s t ę p e m d o logiki, j a k i kiedykolwiek napisał c z ł o w i e k " . W s p ó ł c z e s n a l o g i k a s y m b o l i c z n a m o ż e być d o d a t ­ kiem, i t o b a r d z o w a r t o ś c i o w y m d o d a t k i e m , d o logiki A r y s t o t e l e s a , lecz nie p o w i n n o się jej przez to u w a ż a ć za całkowicie jej przeciwstawną: r ó ż n i się od logiki niesymbolicznej swym wyższym s t o p n i e m sfor­ m a l i z o w a n i a , n a p r z y k ł a d koncepcją funkcji z d a ń . 23

24

9. T e n z konieczności k r ó t k i i zwięzły przegląd Arystotelesowskiej logiki m o ż n a z p o ż y t k i e m z a k o ń c z y ć , streszczając kilka c h a r a k t e r y s 2 3

2 4

S. Stebbing, A Modern Introduction to Logic, London 1933, s. 102. H. Scholz, Geschichte der Logik, Berlin 1931, s. 27.

326

ARYSTOTELES

tycznych t e m a t ó w r o z w a ż a n y c h w Organon. Z e streszczenia tego wyłoni się szeroki z a k r e s logicznej analizy A r y s t o t e l e s a . W Kategoriach A r y s ­ toteles t r a k t u j e o zakresie r ó ż n o r o d n o ś c i p o d m i o t u i orzeczenia, w Hermeneutyce o przeciwstawności z d a ń w a r u n k o w e g o i twierdzącego, c o p r o w a d z i go d o interesującego r o z w a ż a n i a o wyłącznym ś r o d k u w r o z d z i a ł a c h 7 i 10. W pierwszej księdze Analityk pierwszych r o z w a ż a konwersję z d a ń czystych o r a z k o n i e c z n y c h i p r z y p a d ł o ś c i o w y c h , anali­ zuje sylogizmy w trzech figurach o r a z p o d a j e reguły b u d o w y i o d ­ k r y w a n i a sylogizmów zajmujących się n a p r z y k ł a d w n i o s k o w a n i e m p o ś r e d n i m (rozdz. 36), negacją (rozdz. 46), d o w o d z e n i e m per impossibile i ex hypothesi (rozdz. 23 i 44). W księdze drugiej A r y s t o t e l e s zajmuje się rozdziałem p r a w d y i fałszu p o m i ę d z y p r z e s ł a n k a m i a w n i o s k i e m , u ł o m n o ś c i a m i w sylogizmach, indukcją w w ą s k i m znaczeniu przez „wyliczanie wszystkich p r z y p a d k ó w " (rozdz. 23), enthymeme itp. Pierwsza księga Analityk wtórych p o ś w i ę c o n a jest s t r u k t u r z e n a u k i dedukcyjnej i jej logicznemu p u n k t o w i wyjścia, j e d n o ś c i , r ó ż n o r o d n o ś c i , różnicy i logicznemu u s z e r e g o w a n i u n a u k , niewiedzy, błędowi i nieważ­ ności; d r u g a zaś księga zajmuje się definicjami: i s t o t o w ą i n o m i n a l n ą , różnicą p o m i ę d z y definicją a d o w o d z e n i e m , n i e m o ż n o ś c i ą d o w o d z e n i a istotnej n a t u r y , s p o s o b e m p o z n a w a n i a p o d s t a w o w y c h p r a w d itp. Topiki zajmują się o r z e c z n i k a m i , definicją, t e c h n i k ą d o w o d z e n i a , czyli p r a k ­ tyką dialektyki, O dowodach sojistycznych - klasyfikacją fałszów i ich obalaniem.

Rozdział

XXIX

M E T A F I Z Y K A ARYSTOTELESA

1

1. „Wszyscy ludzie z n a t u r y dążą d o p o z n a n i a " . W ten optymistycz­ n y s p o s ó b A r y s t o t e l e s z a c z y n a Metafizykę, księgę czy raczej zbiór w y k ł a d ó w , k t ó r a jest t r u d n a d o czytania (arabski filozof A w i c e n n a powiedział, że przeczytał Metafizykę A r y s t o t e l e s a czterdzieści razy i jej nie z r o z u m i a ł ) , ale m a olbrzymie znaczenie dla z r o z u m i e n i a filozofii A r y s t o t e l e s a i w y w a r ł a wielki w p ł y w n a późniejszą m y ś l europejską. C h o ć wszyscy ludzie dążą d o p o z n a n i a , istnieją j e d n a k r ó ż n e j e g o s t o p n i e . N a p r z y k ł a d człowiek czystego d o ś w i a d c z e n i a , j a k n a z y w a go A r y s t o t e l e s , m o ż e wiedzieć, że p e w n e l e k a r s t w o o k a z a ł o się d o b r e dla I k s a , gdy c h o r o w a ł , j e d n a k ż e nie z n a tego p r z y c z y n y , p o d c z a s gdy człowiek sztuki z n a przyczynę, wie n a p r z y k ł a d , że I k s m i a ł gorączkę, a z a s t o s o w a n e l e k a r s t w o u s u n ę ł o ją dzięki swojej określonej właściwo­ ści. Poznaje pewien element u n i w e r s a l n y , p o n i e w a ż wie, że lekarstwo będzie m i a ł o z d o l n o ś ć leczenia wszystkich ludzi n a tę dolegliwość. S z t u k a więc zmierza d o p e w n e g o r o d z a j u w y t w ó r c z o ś c i , lecz nie jest w oczach A r y s t o t e l e s a mądrością, gdyż celem najwyższej m ą d r o ś c i nie jest w y t w a r z a n i e czegokolwiek ani u z y s k a n i e j a k i e g o ś efektu - nie jest o n a u t y l i t a r n a - lecz pojęciem pierwszych zasad rzeczywistości, tj. 2

1

Metaph., A, 980 a 1. (Przekład polski: Metafizyka, przełożył Kazimierz Leśniak, Warszawa 1984, s. 3.) Nazwa Metafizyka odnosi się po prostu do miejsca, jakie księga ta zajmuje w Corpus Aristotelicum, tj. po Fizyce. Jednakże ma ona charakter metafizyczny także w tym sensie, że dotyczy pierwszych i najwyższych zasad i przyczyn i przez to zawiera wyższy stopień abstrakcji niż Fizyka zamująca się przede wszystkim szczegółowym rodzajem bytu - mianowicie podległym ruchowi. Jednakże nie miniemy się z prawdą, mówiąc, że jeśli chcemy poznać doktrynę Arystotelesa dotyczącą tematów określanych dzisiaj mianem „metafizyki", musimy studiować nie tylko samą Metafizykę, lecz także Fizykę. 2

328

ARYSTOTELES

p o z n a n i e m dla s a m e g o p o z n a n i a . A r y s t o t e l e s stawia człowieka p o ­ szukującego wiedzy dla niej samej p o n a d t y m , k t ó r y s z u k a wiedzy j a k i e g o ś szczególnego rodzaju z myślą o osiągnięciu p e w n e g o p r a k t y c z ­ nego s k u t k u . I n n y m i słowy, n a u k a ta zajmuje wyższe miejsce, p o ż ą d a się jej d l a niej s a m e j , a nie głównie z myślą o s k u t k a c h . N a u k ą , której się p r a g n i e dla niej samej, jest n a u k a o pierwszych z a s a d a c h czy pierwszych p r z y c z y n a c h , n a u k a , k t ó r e j źródłem jest zdziwienie. L u d z i e zaczynają o d c z u w a ć c i e k a w o ś ć w o b e c rzeczy, p r a g n ą p o z n a ć istotę o g l ą d a n y c h zjawisk, i w ten s p o s ó b filozofia rodzi się z p r a g n i e n i a z r o z u m i e n i a , a nie z racji p o ż y t k u , j a k i m o ż e przynieść wiedza. T ę n a u k ę należy z a t e m n a z w a ć w o l n ą czy wyzwoloną, gdyż t a k j a k w o l n y człowiek istnieje o n a s a m a dla siebie, a nie dla czegoś jeszcze. M e t a f i z y k a jest więc w e d ł u g A r y s t o t e l e s a m ą d r o ś c i ą par excellence, a filozofem, czyli miłośnikiem m ą d r o ś c i , jest ten, k t o p r a g n i e wiedzy o ostatecznej przyczynie i n a t u r z e rzeczywistości i przy t y m p r a g n i e jej dla niej samej. Arystoteles jest więc „ d o g m a t y k i e m " w t y m sensie, że z a k ł a d a , iż t a k a wiedza jest osiągalna, chociaż z drugiej s t r o n y nie jest d o g m a t y k i e m , głosząc teorie bez p r ó b y ich u d o w o d n i e n i a . M ą d r o ś ć więc dotyczy pierwszych zasad i przyczyn rzeczy i jest przez t o u n i w e r s a l n y m p o z n a n i e m w najwyższym s t o p n i u . Z n a c z y t o , że jest n a u k ą najbardziej odległą od zmysłów, najbardziej abstrakcyjną i stąd najtrudniejszą, p o n i e w a ż w y m a g a największego wysiłku m y ś l o w e g o . „ W r a ż e n i a zmysłowe są w s p ó l n e wszystkim, d l a t e g o są łatwe i nie są z n a m i e n i e m m ą d r o ś c i " . M i m o iż jest najbardziej abstrakcyjną z n a u k , jest według A r y s t o t e l e s a najściślejszą z n a u k , „ t e b o w i e m n a u k i , k t ó r e zawierają m n i e j zasad, są ściślejsze od tych, k t ó r e obejmują d o d a t k o w e z a s a d y , n a p r z y k ł a d a r y t m e t y k a od g e o m e t r i i " . P o n a d t o n a u k a ta jest w sobie najbardziej p o z n a w a l n a , p o n i e w a ż zajmuje się pierwszymi z a s a d a m i wszystkich rzeczy, a te z a s a d y j a k o t a k i e są bardziej p o z n a w a l ­ n e niż ich z a s t o s o w a n i a (gdyż te zależą o d pierwszych zasad, a nie vice versa). N i e w y n i k a stąd j e d n a k , że są o n e najbardziej p o z n a w a l n e , jeśli chodzi o n a s , gdyż m y z konieczności z a c z y n a m y od rzeczy z m y s ł o w y c h , a p o s t ę p o w a n i e o d tego, co jest b e z p o ś r e d n i o n a m z n a n e , o d p r z e d ­ m i o t ó w zmysłów, d o ich o s t a t e c z n y c h z a s a d w y m a g a z n a c z n e g o wysiłku r o z u m o w e j abstrakcji. 3

4

3

4

Metaph., 982 a 11-12. (Przekład polski: dz. cyt., s. 7.) Tamże, 982 a 26-8. (Przekład polski: dz. cyt., s. 7.)

329

METAFIZYKA

2. Przyczyny, k t ó r y m i zajmuje się m ą d r o ś ć , czyli filozofia, w y m i e n i o ­ n e są w Fizyce i jest ich cztery: (I) substancja, czyli i s t o t a rzeczy; (II) m a t e r i a , czyli p r z e d m i o t ; (III) ź r ó d ł o r u c h u , czyli p r z y c z y n a sprawcza; (IV) p r z y c z y n a o s t a t e c z n a , czyli d o b r o . W pierwszej księdze Metafizyki Arystoteles p r z y g l ą d a się p o g l ą d o m p o p r z e d n i k ó w , a b y - j a k m ó w i - zobaczyć, czy rozważali oni j a k i ś inny rodzaj przyczyn o p r ó c z czterech, k t ó r e wymienił. T o p r o w a d z i g o d o k r ó t k i e g o n a s z k i c o w a n i a historii greckiej filozofii aż d o j e g o czasów, j e d n a k ż e nie jest zaintereso­ w a n y s k a t a l o g o w a n i e m wszystkich opinii, niezależnie od tego, czy m i a ł o b y to dla niego jakieś znaczenie, czy nie z u w a g i n a p o s t a w i o n y sobie cel, gdyż chce prześledzić ewolucję pojęcia czterech przyczyn. D o k o n u j ą c przeglądu tych opinii, Arystoteles d o c h o d z i d o kluczowego w n i o s k u , że nie tylko ż a d e n filozof nie o d k r y ł ż a d n e g o i n n e g o rodzaju przyczyn, lecz że ż a d e n filozof p r z e d n i m nie wymienił tych czterech przyczyn w s p o s ó b zadowalający. A r y s t o t e l e s , p o d o b n i e j a k Hegel, u w a ż a ł poprzedzającą go filozofię za p r o w a d z ą c ą d o j e g o własnego s t a n o w i s k a - u Arystotelesa nie m a oczywiście p r z y b o r ó w dialektyki, ale występuje ta s a m a s k ł o n n o ś ć d o t r a k t o w a n i a własnej filozofii j a k o syntezy myśli swych p o p r z e d n i k ó w n a planie wyższym. T a l e s i wcześniejsi filozofowie greccy zajmowali się przyczyną m a t e ­ rialną, p r ó b u j ą c o d k r y ć ostateczne p o d ł o ż e rzeczy, z a s a d ę , k t ó r a ani by nie p o w s t a w a ł a , ani by nie ginęła, z k t ó r e j zaś p o w s t a w a ł y b y poszczegól­ n e rzeczy i w k t ó r ą by przemijały. W ten s p o s ó b zrodziły się n a przykład filozofie Talesa, A n a k s y m e n e s a , H e r a k l i t a , ustanawiające j e d n ą m a t e ­ rialną przyczynę, czy E m p e d o k l e s a , k t ó r y p o s t u l o w a ł cztery elementy. Jeśli j e d n a k n a w e t elementy rodzą się z jednej m a t e r i a l n e j przyczyny, dlaczego t a k się dzieje, co jest ź r ó d ł e m tego r u c h u , przez k t ó r y p r z e d m i o t y r o d z ą się i giną? M u s i istnieć w świecie j a k a ś przyczyna s t a w a n i a się, n a w e t s a m e fakty m u s z ą w k o ń c u zmusić myśliciela d o p o s z u k i w a n i a j a k i e g o ś r o d z a j u p r z y c z y n y innej niż p r z y c z y n a m a t e r i a l ­ n a . P r ó b y o d p o w i e d z i n a tę t r u d n o ś ć znajdujemy w filozofiach E m ­ pedoklesa i A n a k s a g o r a s a . T e n drugi dojrzał, że ż a d e n element material­ n y nie m o ż e być przyczyną tego, że p r z e d m i o t y jawią się p i ę k n e i d o b r e , stwierdził więc, że w m a t e r i a l n y m świecie działa U m y s ł , występując j a k o trzeźwy człowiek n a tle p a p l a n i n y swych p o p r z e d n i k ó w . A j e d n a k posługuje się o n pojęciem U m y s ł u , stosując je j e d y n i e j a k o deus ex machina dla w y t ł u m a c z e n i a u t w o r z e n i a świata, i k o r z y s t a z niego wtedy, kiedy b r a k m u i n n e g o wyjaśnienia; kiedy znajduje inne w y t ł u m a c z e n i e , 5

5

Tamże, 984 b 15-18.

330

ARYSTOTELES 6

p o p r o s t u U m y s ł p o m i j a . I n n y m i słowy, A r y s t o t e l e s o s k a r ż a ł A n a k s a g o r a s a o posługiwanie się U m y s ł e m j e d y n i e j a k o płaszczykiem p o k r y w a j ą c y m niewiedzę. E m p e d o k l e s w istocie z a k ł a d a ł dwie czynne zasady: przyjaźń i konflikt, j e d n a k nie p o s ł u g i w a ł się nimi ani w s p o s ó b wystarczający, ani k o n s e k w e n t n i e . T y m więc filozofom u d a ł o się r o z r ó ż n i ć dwie s p o ś r ó d czterech przyczyn Arystotelesa, przyczynę m a t e r i a l n ą i ź r ó d ł o r u c h u . N i e o p r a c o w a l i j e d n a k swych koncepcji systematycznie ani nie stworzyli żadnej k o n s e k w e n t n e j n a u k o w e j filozofii. P o filozofii pitagorejczyków, o k t ó r y c h w k ł a d z i e nie m o ż n a p o w i e ­ dzieć, że był wielki, przyszła filozofia P l a t o n a , k t ó r y rozwinął d o k t r y n ę form, umiejscowił j e d n a k te f o r m y b ę d ą c e przyczyną istoty rzeczy (i przez t o w p e w n y m sensie ich przyczyną) oddzielnie o d rzeczy, k t ó r y c h stanowią istotę. P l a t o n z a t e m p o s ł u g i w a ł się w e d ł u g Arystotelesa tylko d w i e m a p r z y c z y n a m i : „istotną i m a t e r i a l n ą " . Jeśli c h o d z i o przyczynę ostateczną, p o p r z e d n i filozofowie nie zajęli w o b e c niej w y r a ź n e g o s t a n o w i s k a , t r a k t u j ą c ją j e d y n i e m i m o c h o d e m czy p r z y p a d k o w o . P r a w d ę m ó w i ą c , Arystoteles nie w e wszystkim m a słuszność, jeśli c h o d z i o P l a t o n a , p o n i e w a ż ten o s t a t n i w Timajosie w p r o w a d z a pojęcie D e m i u r g a służącego m u z a p r z y c z y n ę sprawczą, a t a k ż e posługuje się b o g a m i gwiazd, p o d t r z y m u j ą c j e d n o c z e ś n i e d o k t r y n ę celowości, p o n i e ­ w a ż o s t a t e c z n a p r z y c z y n a s t a w a n i a się jest urzeczywistnieniem (w sensie n a ś l a d o w n i c t w a ) D o b r a . N i e m n i e j j e d n a k P l a t o n dzięki w p r o w a d z e n i u pojęcia chorismos wykluczał czynienie z j e g o i m m a n e n t n e j f o r m y czy istoty ostatecznej przyczyny k o n k r e t n e j substancji. 7

8

9

3. N a k r e ś l i w s z y główne p r o b l e m y filozoficzne w księdze trzeciej (B) Metafizyki, Arystoteles o ś w i a d c z a n a p o c z ą t k u księgi czwartej (T), że n a u k a metafizyki zamuje się b y t e m j a k o t a k i m , jest b a d a n i e m b y t u qua b y t u . N a u k i szczegółowe w y o d r ę b n i a j ą p o s z c z e g ó l n e sfery b y t u i r o z ­ ważają p r z y m i o t y b y t u w tych sferach. N a t o m i a s t metafizyk nie r o z w a ż a b y t u w aspekcie tej czy t a m t e j cechy szczegółowej, n a p r z y k ł a d w aspekcie życia czy ilości, lecz r o z w a ż a raczej s a m b y t i j e g o istotne p r z y m i o t y j a k o b y t u . O t ó ż powiedzieć, że coś jest, t o t a k ż e powiedzieć,

6

7

8

9

Tamże, Tamże, Tamże, Tamże.,

985 a 18-21. 985 a 21-3. 988 a 8-10. (Przekład polski: dz. cyt. s. 23) 988 b 6-16.

331

METAFIZYKA

że to coś jest j e d n y m : j e d n o ś ć jest więc i s t o t n y m p r z y m i o t e m b y t u i p o d o b n i e j a k s a m byt znajduje się we wszystkich k a t e g o r i a c h , t a k j a k znajduje się w nich j e d n o ś ć . Jeśli c h o d z i o d o b r o , A r y s t o t e l e s z a u w a ż a w Etyce (Eth. Nic. 1096), że m a o n a także z a s t o s o w a n i e we wszystkich k a t e g o r i a c h , J e d n o ś ć i d o b r o są więc t r a s c e n d e n t a l n y m i p r z y m i o t a m i b y t u , by u ż y ć terminologii filozofów scholastycznych, o tyle, o ile s t o s o w a n e we wszystkich k a t e g o r i a c h nie ograniczają się d o jednej kategorii i nie stanowią rodzaju. Jeśli z definicji człowiek jest „zwierzęciem r o z u m n y m " , zwierzę jest tu rodzajem, a r o z u m n y różnicą g a t u n k o w ą ; lecz nie m o ż n a o r z e k a ć zwierzęcości w s t o s u n k u d o r o z u m n o ś c i , r o d z a j u w s t o s u n k u d o różnicy g a t u n k o w e j , c h o c i a ż m o ż n a o o b y d w u o r z e k a ć byt. Byt więc nie m o ż e b y ć r o d z a j e m , i t o s a m o dotyczy jedności i dobra. T e r m i n u „ b y t " nie o r z e k a się j e d n a k o wszystkich istniejących rzeczach ściśle w t a k i m s a m y m sensie, substancja b o w i e m istnieje, m a byt w s p o s ó b t a k i , j a k i nie stosuje się n a p r z y k ł a d d o j a k o ś c i wiążącej się z substancją. J a k ą więc k a t e g o r i ą b y t u m e t a f i z y k a specjalnie się zajmuje? K a t e g o r i ą substancji, k t ó r ą w y m i e n i a się n a pierwszym miejscu, gdyż wszystkie rzeczy są a l b o s u b s t a n c j a m i , a l b o właściwoś­ ciami substancji. J e d n a k ż e istnieją lub m o g ą istnieć r ó ż n e rodzaje substancji, k t ó r y m więc rodzajem zajmuje się filozofia pierwsza, czyli metafizyka? Arystoteles o d p o w i a d a , że jeśli istnieje substancja nie ulegająca zmianie, m e t a f i z y k a b a d a n i e z m i e n n ą substancję, gdyż d o t y ­ czy o n a b y t u qua b y t u , a p r a w d z i w a n a t u r a b y t u u k a z u j e się w tym, c o jest n i e z m i e n n e i istniejące s a m o z siebie, nie zaś w t y m , co p o d l e g a zmianie. O t y m , że istnieje przynajmniej j e d e n taki nie­ z m i e n n y byt, k t ó r y p o w o d u j e r u c h , sam p o z o s t a j ą c nie p o r u s z o n y , świadczy n i e m o ż n o ś ć istnienia n i e s k o ń c z o n e g o ciągu źródeł r u c h u , a t a n i e r u c h o m a substancja, zawierająca w sobie pełną n a t u r ę b y t u , będzie m i a ł a c h a r a k t e r boski, t a k że filozofię pierwszą m o ż n a słusznie n a z w a ć teologią. M a t e m a t y k a jest w istocie n a u k ą teore­ tyczną i zajmuje się p r z e d m i o t a m i n i e r u c h o m y m i , j e d n a k ż e przed­ m i o t y te, chociaż rozważa się je w oderwaniu od materii, nie istnieją oddzielnie. F i z y k a zajmuje się rzeczami, k t ó r e są z a r ó w n o nieoddzielne od m a t e r i i , j a k i podlegają r u c h o w i . J e d y n i e metafizyka t r a k t u j e o t y m , co z a r ó w n o istnieje w oddzieleniu o d m a t e r i i , j a k i jest n i e r u c h o m e . 10

10

Tamże, 1026 a 6-32. Por. 1064 a 28-b 6.

332

ARYSTOTELES

(W księdze E Metafizyki A r y s t o t e l e s p o p r o s t u dzieli substancję n a substancję zmienną i niezmienną, j e d n a k w księdze A r o z r ó ż n i a trzy rodzaje substancji: (I) zmysłową i zniszczalną; (II) zmysłową i wieczną, tj. ciała niebieskie; (III) niezmysłową i wieczną.) N a u k a metafizyki zajmuje się więc b y t e m , b a d a j ą c go głównie w kategorii substancji, nie zaś „ b y t u p r z y p a d k o w e g o " , k t ó r y nie jest p r z e d m i o t e m żadnej n a u k i s z c z e g ó ł o w e j , ani b y t u w aspekcie p r a w d y , p o n i e w a ż p r a w d a i fałsz istnieją w sądzie, a nie w r z e c z a c h . ( U s t a n a w i a t a k ż e pierwsze zasady, czyli a k s j o m a t y , zwłaszcza z a s a d ę sprzeczności, k t ó r a - c h o ć jej oczywiście nie m o ż n a w y d e d u k o w a ć - jest najwyższą zasadą rządzącą całym bytem i całym p o z n a n i e m . ( J e d n a k ż e jeśli m e t a f i z y k a b a d a substancję, substancję niezmysłową, jest oczywiście rzeczą ważną określić, j a k i e istnieją substancje niezmysłowe. Czy s u b s t a n c j a m i są p r z e d m i o t y m a t e m a t y k i czy pojęcia ogólne, lub t r a n s ­ c e n d e n t a l n e pojęcia bytu i jedności? Nie, o d p o w i a d a Arystoteles, nie są s u b s t a n c j a m i : polemizuje zatem z P l a t o ń s k ą teorią idei, co p r z e d ­ stawimy teraz w streszczeniu. 11

12

13

4. (I) A r g u m e n t za teorią P l a t o ń s k ą , k t ó r y czyni p o z n a n i e n a u k o w e m o ż l i w y m i wyjaśnia je, p o l e g a - m ó w i A r y s t o t e l e s - n a d o w o d z e n i u , że pojęcie o g ó l n e jest rzeczywiste, a nie zwykłą u m y s ł o w ą fikcją. J e d n a k nie d o w o d z i , że pojęcie o g ó l n e m a istnienie niezależnie o d poszczególnych rzeczy. I w istocie, według ściśle stosowanej teorii P l a t o n a p o w i n n y istnieć idee negacji i s t o s u n k ó w . Jeśli b o w i e m - i l e k r o ć r o z w a ż a m y jakieś w s p ó l n e pojęcie w s t o s u n k u d o m n o g o ś c i p r z e d m i o t ó w - jest rzeczą konieczną p o s t u l o w a n i e jakiejś formy, w y n i k a stąd, że m u s z ą istnieć formy r ó w n i e ż negacji i s t o s u n k ó w . „... Ż a d e n ze s p o s o b ó w , za p o m o c ą k t ó r y c h d o w o d z i m y istnienia Idei, nie jest p r z e k o n y w a j ą c y ; z n i e k t ó r y c h b o w i e m nie w y n i k a ż a d e n konieczny wniosek, a z i n n y c h n a w e t w y n i k a , że istnieją Idee rzeczy, k t ó r e w e d ł u g n a s z e g o p o g l ą d u nie p o w i n n y m i e ć I d e i " . (II) D o k t r y n a idei, czyli form, jest bezużyteczna. (a) W e d ł u g A r y s t o t e l e s a f o r m y są j e d y n i e bezcelowym p o d w a j a n i e m widzialnych rzeczy. Z a k ł a d a się, że wyjaśniają, dlaczego w świecie 14

11

Tamże, VI (E) 2. Na przykład celem cukiernika jest dawanie przyjemności; jeśli jego produkty dają zdrowie, jest to „przypadkowe". Tamże, VI (E) 4. Tamże, IV (T), 3 n. Tamże, 990 b 8-11. (Przekład polski: dz. cyt., s. 30.) 12

13

14

333

METAFIZYKA

istnieje m n o g o ś ć rzeczy. N i e m o ż n a j e d n a k z a k ł a d a ć istnienia drugiej m n o g o ś c i rzeczy, j a k czyni t o P l a t o n . P l a t o n jest j a k człowiek, k t ó r y nie p o t r a f i ą c zliczyć czegoś n a m a ł y c h liczbach, myśli, że uczyni t o łatwiej, gdy p o d w o i liczby. (b) F o r m y są bezużyteczne dla n a s z e g o p o z n a n i a rzeczy. „ N i e przyczyniają się też w ż a d e n s p o s ó b d o p o z n a w a n i a i n n y c h rzeczy (nie są b o w i e m ich substancją, gdyż m u s i a ł a b y w nich b y ć ) " . Arystoteles w y r a ż a t u z a i n t e r e s o w a n i e widzialnym światem, p o d c z a s gdy P l a t o n w rzeczywistości nie interesował się rzeczami tego świata dla nich s a m y c h , lecz j a k o odskocznią dla f o r m , m i m o że przez p o z n a n i e r o d z a j ó w , k u k t ó r y m zjawiska j a k g d y b y zmierzają l u b k t ó r e próbują urzeczywistniać, m o ż e m y - o tyle, o ile jesteśmy p r z y c z y n a m i s p r a w ­ czymi - przyczynić się d o owej przybliżonej realizacji. D o tego z a g a d n i e n i a P l a t o n przywiązywał b a r d z o d u ż e znaczenie. N a p r z y k ł a d d o c h o d z ą c d o p o z n a n i a idealnego t y p u p a ń s t w a , k t ó r e g o a k t u a l n e p a ń s t w a są w większym lub mniejszym s t o p n i u f o r m a m i zbliżonymi, m o ż e m y przyczynić się d o p o d n i e s i e n i a a k t u a l n e g o p a ń s t w a n a wyższy p o z i o m , p o n i e w a ż z n a m y cel. (c) F o r m y są bezużyteczne, kiedy p r z y c h o d z i d o wyjaśnienia r u c h u rzeczy. N a w e t jeśli rzeczy istnieją dzięki f o r m o m , w j a k i s p o s ó b formy o d p o w i a d a j ą za r u c h rzeczy, za ich zaistnienie i przeminięcie? „ P r z e d e wszystkim j e d n a k m ó g ł b y k t o ś z a p y t a ć , co dają I d e e rzeczom świata wiecznego, j a k i p r z e d m i o t o m z m y s ł o w y m , a t a k ż e powstającym i g i n ą c y m ? " F o r m y są n i e r u c h o m e i p r z e d m i o t y tego świata, jeśli są k o p i a m i form, w i n n y być także bez r u c h u , a więc jeśli się poruszają, co czynią, skąd się bierze ich ruch? Arystoteles nie jest c h y b a całkowicie sprawiedliwy w o b e c P l a t o n a , obierając tę linię k r y t y k i , p o n i e w a ż P l a t o n w pełni u ś w i a d a m i a ł sobie, że f o r m y nie są p r z y c z y n a m i poruszającymi, i właśnie z tej racji w p r o w a d z i ł pojęcie D e m i u r g a . D e m i u r g m o ż e być bardziej lub mniej postacią mitologiczną, j e d n a k j a k k o l w i e k by b y ł o , jest j a s n e , że P l a t o n nigdy nie u w a ż a ł form za z a s a d y r u c h u i nie p o d e j m o w a ł ż a d n y c h p r ó b wyjaś­ nienia d y n a m i z m u świata p o tej linii. (d) Z założenia f o r m y mają wyjaśniać rzeczy z m y s ł o w e . Lecz o n e s a m e w i n n y b y ć zmysłowe: idealny człowiek n a p r z y k ł a d będzie zmysłowy tak jak Sokrates. F o r m y będą przypominały antropomorficz15

1 6

17

15

16 17

Tamże, 990 a 34-b 8. Tamże, 991 a 12-13. (Przekład polski: dz. cyt., s. 32.) Tamże, 8^1 a 8-10. (Przekład polski: tamże.)

334

ARYSTOTELES

nych b o g ó w , a ci byliby jedynie wiecznymi l u d ź m i , formy są więc tylko „wiecznymi b y t a m i z m y s ł o w y m i " . N i e jest t o k r y t y k a b a r d z o s k u t e c z n a . Jeżeli człowieka idealnego pojmuje się j a k o replikę człowieka k o n k r e t n e g o w planie i d e a l n y m , w zwykłym znaczeniu słowa „ i d e a l n y " , j a k o rzeczywistego człowieka p o d n i e s i o n e g o n a najwyższy p o z i o m r o z w o j u , t o oczywiście idealny człowiek będzie zmysłowy. J e d n a k ż e czy jest w o g ó l e p r a w d o p o d o b n e , by sam P l a t o n myślał o czymś t a k i m ? N a w e t g d y b y w y n i k a ł o t o ze słów, j a k i e w y p o w i a d a ł przy r ó ż n y c h okazjach, t a k i e p r z e s a d n e pojęcie nie jest w ż a d e n s p o s ó b istotne dla Platońskiej teorii form. F o r m y są istniejącymi pojęciami idealnych t y p ó w , a więc istniejące pojęcie człowieka będzie zawierało n a p r z y k ł a d ideę cielesności; nie m a j e d n a k żadnej racji, dla której s a m o m i a ł o b y być cielesne. W rzeczywistości cielesność i zmysłowość wykluczają się ex hypothesi, kiedy się twierdzi, że idealny człowiek o z n a c z a ideę. Czy k t o k o l w i e k b y przypuszczał, że kiedy p ó ź n i platonicy umieszczali ideę człowieka w U m y ś l e B o s k i m , umieszczali w umyśle B o g a rzeczywistego, k o n k r e t n e g o człowieka? Z a r z u t A r y s t o t e l e s a wydaje się z a t e m wątpliwy, tj. jeśli się z a k ł a d a , że dotyczy P l a t o n a osobiście, a p r z y t y m nieszczególnie rzetelnym. Byłby p r z e k o n y w a j ą c y w o b e c b a r d z o w u l g a r n e g o p r z e d s t a w i a n i a teorii form, nie m o ż n a j e d n a k w m a w i a ć P l a t o n o w i najbardziej p o s p o l i t y c h i p r y m i ­ t y w n y c h m o ż l i w y c h interpretacji. (III) T e o r i a idei czy form jest teorią niemożliwą. (a) „ R ó w n i e ż i to wydaje się niemożliwe, ażeby substancja i t o , czego jest substancją, m i a ł o istnieć oddzielnie. J a k ż e więc Idee będące s u b s t a n c j a m i rzeczy m o g ł y b y istnieć o d d z i e l n i e ? " F o r m y zawierają istotę i w e w n ę t r z n ą rzeczywistość p r z e d m i o t ó w zmysłowych; j a k j e d n a k p r z e d m i o t y , k t ó r e istnieją oddzielnie o d rzeczy zmysłowych, m o g ą zawierać istotę tych rzeczy zmysłowych? W k a ż d y m razie, j a k i jest ich wzajemny s t o s u n e k ? P l a t o n usiłuje wyjaśnić ten s t o s u n e k , używając t a k i c h t e r m i n ó w , j a k „ u c z e s t n i c t w o " i „ n a ś l a d o w a n i e " , ale Arystoteles replikuje, że „ m ó w i ć zaś, że są w z o r a m i i że rzeczy w nich uczestniczą, t o tyle, co p o s ł u g i w a ć się p u s t y m i s ł o w a m i i p o e t y c k i m i p r z e n o ś n i a m i " . K r y t y k a t a k a byłaby z pewnością b a r d z o p o w a ż n a , g d y b y oddzielenie o z n a c z a ł o przestrzenny d y s t a n s . Czy j e d n a k oddzielenie w p r z y p a d k u form koniecznie s p r o w a d z a się d o p r z e s t r z e n n e g o d y s t a n s u ? Czy raczej 18

19

20

18

19

20

Tamże, 997 b 5-12. (Przekład polski: dz. cyt., s. 53.) Tamże, 991 b 1-3. (Przekład polski: dz. cyt., s. 33.) Tamże, M, 1079 b 24-6; A, 991 a 20-2.

335

METAFIZYKA

nie o z n a c z a niezależności? D o s ł o w n e miejscowe oddzielenie byłoby niemożliwe, jeśli n a formy p a t r z e ć j a k o n a istniejące pojęcia l u b idee. W y d a j e się, że A r y s t o t e l e s toczy s p ó r z p u n k t u w i d z e n i a własnej teorii, w e d ł u g której f o r m a jest w e w n ę t r z n ą istotą z m y s ł o w e g o p r z e d m i o t u . D o w o d z i , że u c z e s t n i c t w o nie m o ż e znaczyć niczego, jeśli nie znaczy, że istnieje rzeczywista w e w n ę t r z n a f o r m a w s p ó ł k o n s t y t u u j ą c a p r z e d m i o t z m a t e r i ą - pojęcia t a k i e g o nie d o p u s z c z a ł P l a t o n . A r y s t o t e l e s słusznie wykazuje n i e o d p o w i e d n i o ś ć teorii P l a t o ń s k i e j , j e d n a k odrzucając egzemp l a r y z m P l a t o ń s k i , u k a z u j e t a k ż e n i e o d p o w i e d n i o ś ć własnej teorii przez t o , że nie daje żadnej t r a n s c e n d e n t a l n e j p o d s t a w y d l a trwałości istot. (b) „ A l e przecież i n n e rzeczy nie m o g ą p o c h o d z i ć z Idei (SK) W ż a d n y m z p o t o c z n y c h z n a c z e ń » z « . " T u t a j z n o w u A r y s t o t e l e s d o t y k a kwestii s t o s u n k u form d o tego, czego o n e m a j ą b y ć f o r m a m i , i w związku z t y m w y s u w a zarzut, że wyjaśnienia, j a k i m i posłużył się P l a t o n , są jedynie p o e t y c k i m i p r z e n o ś n i a m i . Jest t o oczywiście j e d e n z kluczowych p u n k t ó w teorii Platońskiej i s a m P l a t o n , j a k się wydaje, d o s t r z e g a ł b r a k i swego wyjaśnienia. N i e m o ż n a powiedzieć, b y w y t ł u m a c z y ł zadowalają­ co, co rzeczywiście m i a ł n a myśli, posługując się m e t a f o r a m i , i j a k i jest s t o s u n e k p r z e d m i o t ó w z m y s ł o w y c h d o form. Jest j e d n a k ciekawe, że A r y s t o t e l e s , m ó w i ą c w Metafizyce o teorii P l a t o ń s k i e j , p o m i j a w ogóle D e m i u r g a . P o w o d e m tego jest być m o ż e fakt, że d l a A r y s t o t e l e s a ź r ó d ł e m r u c h u w świecie jest P r z y c z y n a O s t a t e c z n a . Pojęcie p o n a d z i e m skiej przyczyny sprawczej było d l a A r y s t o t e l e s a nie d o przyjęcia. (c) F o r m y m a j ą b y ć j e d n o s t k o w y m i p r z e d m i o t a m i , j a k te inne p r z e d m i o t y , k t ó r y c h są f o r m a m i , p o d c z a s gdy p o w i n n y być nie j e d n o s t k o w e , lecz powszechne. I d e a l n y człowiek m i a ł b y n a p r z y k ł a d być j e d n o s t k ą j a k S o k r a t e s . Z a k ł a d a j ą c dalej, że kiedy istnieje wielość p r z e d m i o t ó w m a j ą c y c h w s p ó l n e imię, m u s i istnieć wieczny wzorzec czy f o r m a , m u s i m y u s t a n o w i ć trzeciego człowieka (rpiroc ay&pamoc), k t ó r e g o naśladuje nie tylko S o k r a t e s , lecz t a k ż e idealny człowiek. Jest t a k d l a t e g o , że S o k r a t e s i idealny człowiek dzielą w s p ó l n ą n a t u r ę , m u s i z a t e m istnieć k t o ś u n i w e r s a l n y p o z a n i m i . W t a k i m j e d n a k w y p a d k u zawsze będzie p o w r a c a ł a ta s a m a t r u d n o ś ć i m o ż e m y t a k p o s t ę p o w a ć w nieskończoność. K r y t y k a A r y s t o t e l e s a b y ł a b y słuszna, gdyby P l a t o n u t r z y m y w a ł , że f o r m y są rzeczami. Lecz czy t o robił? Jeśli sądził o f o r m a c h , że są istniejącymi pojęciami, t o nie przemieniają się o n e w j e d n o s t k o w e 21

22

21

22

Tamże, A, 991 a 19-20. (Przekład polski: dz. cyt., s. 32.) Tamże, A, 990 b 15-17; K, 1059 b 8-9.

336

ARYSTOTELES

p r z e d m i o t y w t y m s a m y m sensie, w k t ó r y m S o k r a t e s jest j e d n o s t k o w y m p r z e d m i o t e m . Oczywiście są o n e j e d n o s t k o w y m i pojęciami, j e d n a k w teorii P l a t o n a znajdujemy ślady, że p r ó b o w a ł o n u s y s t e m a t y z o w a ć cały świat pojęć czy idei i p a t r z y ł n a nie j a k o n a stanowiące j e d e n o k r e ś l o n y system - racjonalną s t r u t u r ę świata, j a k m o g l i b y ś m y p o w i e ­ dzieć, k t ó r ą świat, m ó w i ą c m e t a f o r y c z n i e , zawsze p r ó b u j e wcielić, lecz której w pełni wcielić nie m o ż e w s k u t e k p r z y p a d ł o ś c i o w o ś c i , j a k a n i e u c h r o n n i e znajduje się we wszystkich m a t e r i a l n y c h rzeczach. (Przy­ chodzi tu n a m n a myśl d o k t r y n a H e g l a o p o w s z e c h n y c h k a t e g o r i a c h w stosunku d o przypadkowych przedmiotów przyrody.) (IV) P r z e c i w k o teorii, że f o r m y są liczbami. (a) N i e wydaje się bynajmniej k o n i e c z n e z a j m o w a ć się w szczegółach z a r z u t a m i A r y s t o t e l e s a i j e g o krytyką, p o n i e w a ż P l a t o ń s k a teoria 0 formie-liczbie była p r a w d o p o d o b n i e tylko n i e u d a n ą spekulacją. J a k z a u w a ż a A r y s t o t e l e s , „ m a t e m a t y k a stała się dla dzisiejszych filozofów całą filozofią, c h o c i a ż twierdzą, że p o w i n n a być s t u d i o w a n a przez wzgląd n a inne r z e c z y " . Jeżeli chodzi o o g ó l n y w y k ł a d A r y s t o t e l e s a o liczbach i związanych z t y m kwestiach, m o ż n a zajrzeć d o Metafizyki A , 991 b 9 d o 993 a 10 oraz M i N. (b) Jeśli formy są liczbami, to j a k m o g ą być p r z y c z y n a m i ? Jeśli jest t a k d l a t e g o , że istniejące rzeczy są innymi liczbami (na p r z y k ł a d „tą liczbą jest człowiek, inną liczbą jest S o k r a t e s a jeszcze inną K a l l i a s " ) , t o dlaczego „ t a m t e liczby są p r z y c z y n a m i t y c h " ? Jeśli t o znaczy, ża K a l l i a s jest liczbowym s t o s u n k i e m swych e l e m e n t ó w , t o j e g o idea będzie t a k ż e liczbowym s t o s u n k i e m e l e m e n t ó w i przez t o nie będzie, m ó w i ą c ściśle, liczbą. (Oczywiście dla P l a t o n a f o r m y były p r z y c z y n a m i wzorczymi, nie były j e d n a k p r z y c z y n a m i sprawczymi.) (c) W j a k i s p o s ó b m o g ą istnieć d w a rodzaje liczb? Jeśli o b o k form-liczb k o n i e c z n e jest t a k ż e u s t a n o w i e n i e i n n e g o rodzaju liczb, b ę d ą c y c h p r z e d m i o t a m i m a t e m a t y c z n y m i , t o c o jest p o d s t a w ą r ó ż ­ n i c o w a n i a p o m i ę d z y o b y d w o m a r o d z a j a m i liczb? Z n a m y t y l k o j e d e n rodzaj liczb, u w a ż a A r y s t o t e l e s , i jest t o r o d z a j liczb, j a k i m i zajmuje się matematyk. (d) Z a s t a n a w i a j ą c się, czy istnieją d w i e klasy liczb, tj. formy 1 m a t e m a t y c z n e p r z e d m i o t y ( P l a t o n ) , czy p o p r o s t u j e d n a k l a s a , tj. 23

24

25

23 24

25

Tamże, 992 a 32-b 1. (Przekład polski: dz. cyt., s. 36.) Tamże, 991 b 9 n. Tamże, np. 991 b 27-31.

337

METAFIZYKA

m a t e m a t y c z n e liczby istniejące j e d n a k niezależnie o d zmysłowych p r z e d m i o t ó w (Speuzyp), Arystoteles w y s u w a z a r z u t , że (I) jeśli formy są liczbami, nie m o g ą b y ć jedynie w s w o i m rodzaju, gdyż elementy, z k t ó r y c h się składają, są takie s a m e (w istocie rzeczy nie było takiego założenia, że f o r m y są j e d y n i e w swoim r o d z a j u w t y m sensie, iż nie znajdują się w w e w n ę t r z n y m s t o s u n k u w z a j e m n y m d o siebie) i że (II) p r z e d m i o t y m a t e m a t y k i „nie m o g ą istnieć gdziekolwiek o d d z i e l n i e " . J e d n ą z przyczyn o s t a t n i e g o stwierdzenia jest m y ś l , że nie u n i k n ę l i b y ś m y processus in infinitum, przyjmując o d d z i e l n e istnienie m a t e m a t y c z n y c h p r z e d m i o t ó w , n a p r z y k ł a d że m u s z ą istnieć oddzielne bryły o d p o w i a d a ­ jące z m y s ł o w y m płaszczyznom i liniom. W t a k i m razie m u s i a ł y b y istnieć t a k ż e i n n e oddzielne płaszczyzny i linie o d p o w i a d a j ą c e p ł a s z c z y z n o m i liniom oddzielnej bryły. „ T o n a g r o m a d z e n i e staje się j e d n a k a b s u r d a l ­ ne; p o w s t a j e b o w i e m rodzaj ciał stałych p o z a ciałami zmysłowymi, n a s t ę p n i e trzy rodzaje p o w i e r z c h n i p o z a p o w i e r z c h n i a m i zmysłowymi, m i a n o w i c i e powierzchnie istniejące niezależnie o d ciał zmysłowych, p o w i e r z c h n i e brył g e o m e t r y c z n y c h i p o w i e r z c h n i e s a m o i s t n e p o z a p o w i e r z c h n i a m i tych ciał stałych. N a s t ę p n i e cztery rodzaje linii i pięć r o d z a j ó w p u n k t ó w . K t ó r y m i z nich m a się z a j m o w a ć m a t e m a t y k a ? " (e) Jeśli substancja jest m a t e m a t y c z n a , co w ó w c z a s s t a n o w i źródło r u c h u ? „ C o zaś się tyczy r u c h u , jeżeli m a j ą nim b y ć D u ż e i M a ł e , to j a s n e , że i Idee będą w r u c h u , b o g d y b y nie były w r u c h u , t o skąd by się wywodził ruch? I t a k cała teoria n a t u r y została o b a l o n a " . (Jak j u ż zauważyliśmy, P l a t o n p r ó b o w a ł z a p r o p o n o w a ć ź r ó d ł o r u c h u inne niż s a m e formy, k t ó r e są n i e r u c h o m e . ) (V) Z p e w n y c h stwierdzeń, k t ó r e Arystoteles czuł się z m u s z o n y wypowiedzieć n a t e m a t P l a t o n a m a t e m a t y c z n y c h p r z e d m i o t ó w i form-liczb, w y n i k a raczej p r y m i t y w n a interpretacja d o k t r y n y Platońskiej, j a k gdyby P l a t o n w y o b r a ż a ł sobie n a p r z y k ł a d , że p r z e d m i o t y m a t e m a ­ tyczne czy formy są rzeczami. P o n a d t o sam A r y s t o t e l e s m u s i a ł m i e ć s p o r e t r u d n o ś c i w związku z teorią abstrakcji m a t e m a t y c z n e j (Arys­ toteles g e o m e t r a nie r o z w a ż a n a p r z y k ł a d w s p o s ó b abstrakcyjny o d d z i e l n y c h m a t e m a t y c z n y c h p r z e d m i o t ó w , lecz z m y s ł o w e rzeczy - a b s ­ trakcyjnie, tj. w e d ł u g szczególnego p u n k t u widzenia, m i a n o w i c i e , że nie m o ż e m y n a p r z y k ł a d w y a b s t r a h o w a ć z n a t u r y d o s k o n a ł e g o k o ł a , gdyż w n a t u r z e nie m a d o s k o n a ł e g o k o ł a , k t ó r e m o g l i b y ś m y w y a b s t r a h o w a ć , 26

2 7

2 8

Tamże, b 1077-1214. Tamże, 1076 b 28-34. (Przekład polski: dz. cyt., s. 330.) Tamże, A, 992 b 7-9. (Przekład polski: dz. cyt., s. 36.)

338

ARYSTOTELES

a z drugiej s t r o n y t r u d n o z r o z u m i e ć , j a k m o g l i b y ś m y u t w o r z y ć ideę doskonałego koła, „poprawiając" niedoskonałe koła natury, gdybyśmy nie wiedzieli, że k o ł a n a t u r y są n i e d o s k o n a ł e , a u p r z e d n i o nie d o w i e d z i a ­ wszy się, j a k i e jest k o ł o d o s k o n a ł e . N a t o A r y s t o t e l e s m ó g ł b y o d ­ powiedzieć, że c h o c i a ż rzeczywiście nie m a w n a t u r z e d o s k o n a ł y c h kół, tj. d o s k o n a ł y c h p o d względem w y m i a r ó w , t o j e d n a k m a m y j e d a n e ąuoad visum, a t o w y s t a r c z a d o w y a b s t r a h o w a n i a idei d o s k o n a ł e g o k o ł a . M ó g ł b y też powiedzieć, że m a t e m a t y c z n e figury i p e w n i k i są bardziej lub mniej d o w o l n y m i h i p o t e z a m i , t a k że k a r d y n a l n y m w y m o g i e m dla m a t e m a t y k i jest t o , by była k o n s e k w e n t n a i logiczna, i nie trzeba z a k ł a d a ć , że n a p r z y k ł a d k a ż d y rodzaj geometrii będzie p a s o w a ł d o „ r z e c z y w i s t e g o " świata czy że m a t e m a t y k a p o s i a d a o d p o w i a d a j ą c y jej idealny świat, k t ó r e g o jest u m y s ł o w y m odbiciem czy percepcją. Ogólnie m ó w i ą c , p o w i n n i ś m y w s k a z a ć , że nie u m i e m y należycie ocenić ani P l a t o n a , ani Arystotelesa, lecz m u s i m y łączyć p r a w d ę z a w a r t ą w myśli ich o b u . P r ó b o w a l i czynić t o n e o p l a t o n i c y . N a p r z y k ł a d , P l a t o n u s t a n o w i ł f o r m y j a k o p r z y c z y n y wzorcze: późniejsi p l a t o n i c y umieszczali je w B o g u . Z p e w n y m zastrzeżeniem jest t o p o g l ą d p o p r a w n y , B o s k a Esencja jest b o w i e m o s t a t e c z n y m w z o r c e m wszelkich s t w o r z e ń . Z drugiej strony P l a t o n przyjmuje, że osiągamy, czy m o ż e m y osiągnąć, b e z p o ś r e d n i e p o z n a n i e form. O t ó ż z pewnością nie m a m y ż a d n e g o b e z p o ś r e d n i e g o p o z n a n i a Boskich Idei w b r e w t e m u , c o p r z y p u ­ szczał M a l e b r a n c h e . D o s t ę p n e n a m jest t y l k o b e z p o ś r e d n i e p o z n a n i e w y r a ż o n y c h pojęć o g ó l n y c h , a takie w y r a ż o n e pojęcie o g ó l n e istnieje zewnętrznie, tj. j a k o pojęcie o g ó l n e , j e d y n i e w rzeczach j e d n o s t k o w y c h . M a m y więc zewnętrzną ideę wzorczą w B o g u , p o d s t a w ę w szczegóło­ w y m p r z e d m i o c i e , tj. j e g o istotę g a t u n k o w ą , a a b s t r a k c y j n e pojęcie o g ó l n e w naszych u m y s ł a c h . Z t a k i e g o p u n k t u widzenia A r y s t o t e l e s o w s k a k r y t y k a P l a t o n a m o ż e w y d a w a ć się u s p r a w i e d l i w i o n a , gdyż pojęcie o g ó l n e , k t ó r e p o z n a j e m y b e z p o ś r e d n i o , jest p o p r o s t u n a t u r ą j e d n o ­ stkowej rzeczy. M o ż e się więc w y d a w a ć , że d o u f o r m o w a n i a filozoficz­ n e g o p o g l ą d u , mającego p o z ó r zupełności, p o t r z e b u j e m y z a r ó w n o P l a t o n a , j a k A r y s t o t e l e s a . D e m i u r g a P l a t o n a należy u t o ż s a m i a ć 29

2 9

Św. Tomasz z Akwinu, który w odniesieniu do Boskich Idei cytuje św. Augustyna, naucza, że w Umyśle Boskim znajduje się mnogość idei (Sum. theol, I, 15, 2), odrzucając opinię Platona, iż znajdują się one „poza" Umysłem Boskim (por. tamże, I, 15, 1, ad 2). Objaśnia, że nie ma na myśli, jakoby w Bogu znajdowała się mnogość akcydentalnych gatunków (species), lecz to, że Bóg znając doskonale swą Esencję, poznaje ją jako naśladowalną (czy participabiliś) przez mnogość stworzeń.

METAFIZYKA

339

z ybrjaic vof)aecoc A r y s t o t e l e s a , wieczne formy t r z e b a o d n o s i ć d o Boga, a A r y s t o t e l e s o w s k ą d o k t r y n ę o k o n k r e t n y m pojęciu o g ó l n y m należy przyjąć w r a z z A r y s t o t e l e s o w s k ą d o k t r y n ą abstrakcji. Ż a d n e g o z tych d w ó c h wielkich myślicieli nie m o ż n a p r z y j m o w a ć t a k , j a k się przed­ stawiają, i c h o ć jest rzeczą słuszną cenić A r y s t o t e l e s o w s k ą k r y t y k ę teorii form P l a t o n a , byłoby wielkim b ł ę d e m p r z y p u s z c z a ć , że t e o r i a t a stanowi j e d n ą wielką niedorzeczność lub że w ogóle m o ż n a ocenić ją sprawied­ liwie. Filozofia A u g u s t y n a była za p o ś r e d n i c t w e m n e o p l a t o n i z m u silnie n a s y c o n a myślą P l a t o n a . C h o c i a ż przyznaliśmy, że p o d s t a w o w a k r y t y k a przez Arystotelesa Platońskiej teorii form za t o , iż teoria ta d o p u s z c z a pojęcie chorismos, jest u z a s a d n i o n a i że P l a t o ń s k a teoria nie m o ż e u t r z y m a ć się samoistnie, lecz m u s i być d o p e ł n i o n a A r y s t o t e l e s o w s k ą d o k t r y n ą f o r m y i m m a n e n t nej ( k t ó r ą r o z w a ż a m y abstrakcyjnie w jej uniwersalności), d o krytyki A r y s t o t e l e s a nie odnieśliśmy się bez zastrzeżeń w ogóle. „ J a k zatem - m o ż n a b y z a p y t a ć - w o l n o n a m m ó w i ć , że t r z e b a b r a ć p o w a ż n i e twierdzenia A r y s t o t e l e s a d o t y c z ą c e myśli Platońskiej? Jeśli relacja A r y s t o t e l e s a n a t e m a t myśli P l a t o n a jest p o p r a w n a , to j e g o k r y t y k a teorii Platońskiej była całkiem u z a s a d n i o n a , jeśli j e g o k r y t y k a fałszywie p r z e d s t a w i a ł a teorię P l a t o ń s k ą , t o a l b o teorię tę r o z m y ś l n i e przed­ stawiał fałszywie, a l b o jej nie r o z u m i a ł " . P r z e d e wszystkim należy przyjąć, że A r y s t o t e l e s a t a k o w a ł , p r z y n a j ­ mniej w e d ł u g siebie, teorię s a m e g o P l a t o n a , a nie t y l k o p l a t o n i k ó w różniących się od P l a t o n a ; u w a ż n a l e k t u r a Metafizyki bynajmniej nie d o p u s z c z a innej możliwości. P o d r u g i e , nie należy z a p o m i n a ć , że chociaż Arystoteles p i e r w o t n i e a t a k o w a ł być m o ż e tę p o s t a ć teorii P l a t o ń s k i e j , k t ó r a głoszona była w A k a d e m i i , d o s k o n a l e znał treść o p u b l i k o w a n y c h d i a l o g ó w i wiedział, że k r y t y k a j e g o była j u ż w części u p r z e d z o n a w Parmenidesie. P o trzecie, nie m a żadnej u z a s a d n i o n e j racji, b y p r z y p u s z c z a ć , że teoria P l a t o ń s k a w p o s t a c i głoszonej w A k a d e ­ mii zawierała w sobie jakieś o d w o ł a n i e czy o d r z u c e n i e teorii rozwiniętej w o p u b l i k o w a n y c h p r a c a c h P l a t o n a : g d y b y ś m y mieli d o czynienia z czymś p o d o b n y m , m o g l i b y ś m y słusznie oczekiwać, że Arystoteles o d w o ł a się j a k o ś d o tego faktu. I o d w r o t n i e , jeśli nie odwołuje się d o żadnej takiej z m i a n y p o g l ą d ó w ze s t r o n y P l a t o n a , nie m a m y p r a w a stwierdzać takiej z m i a n y , nie m a j ą c lepszego ś w i a d e c t w a niż t o ofiaro­ w y w a n e . M a t e m a t y c z n a f o r m a teorii m o ż e m i a ł a b y ć d o d a t k i e m d o niej, czy raczej s p e k u l a t y w n y m jej u z a s a d n i e n i e m i wyjaśnieniem, jej „ezote­ r y c z n ą " wersją (jeśli w o l n o u ż y ć t e g o słowa o niezbyt szczęśliwych skojarzeniach, nie sugerując j e d n o c z e ś n i e , że wersja m a t e m a t y c z n a była

340

ARYSTOTELES

inną i o d m i e n n ą teorią). Arystoteles a t a k o w a ł więc w o b y d w u a s p e k t a c h t o , c o u w a ż a ł za P l a t o ń s k ą teorię idei. (Należy j e d n a k ż e p a m i ę t a ć , że Metafizyka nie jest dziełem n a p i s a n y m w s p o s ó b ciągły, z p r z e ­ znaczeniem d o publikacji, i nie w o l n o n a m p r z y j m o w a ć b e z t r o s k o , iż s a m A r y s t o t e l e s t r a k t o w a ł j e d n a k o w o p o w a ż n i e wszystkie zastrzeżenia p r z e c i w k o teorii P l a t o ń s k i e j , j a k i e w y s u w a ł w swych w y k ł a d a c h . M o ż n a m ó w i ć w w y k ł a d a c h rzeczy, k t ó r y c h nie p o w i e d z i a ł o b y się, przynajmniej w tej samej formie, w p r a c y p r z e z n a c z o n e j d o publikacji.) M o ż e się więc w y d a w a ć , że stoimy w o b e c niezręcznego d y l e m a t u . A l b o P l a t o n nie zważając n a t r u d n o ś c i , j a k i e s a m d o s t r z e g a ł i w y s u w a ł w Parmenidesie, głosił teorię ściśle w tej p o s t a c i , j a k ą a t a k o w a ł A r y s t o t e l e s (i w ó w c z a s P l a t o n u k a z u j e się w niezbyt p o c h l e b n y m świetle), a l b o Arystoteles r a ż ą c o fałszywie z r o z u m i a ł teorię P l a t o n a (w k t ó r y m to p r z y p a d k u Arystoteles się k o m p r o m i t u j e ) . O t ó ż nie chcielibyś­ m y s u g e r o w a ć o g r a n i c z o n o ś c i ani P l a t o n a , a n i A r y s t o t e l e s a i d l a t e g o nie bierzemy p o d u w a g ę ż a d n e g o podejścia d o p r o b l e m u , k t ó r e z koniecz­ ności p r o w a d z i ł o b y d o j e d n e g o z tych p r z y p u s z c z e ń . T o , że P l a t o n z jednej s t r o n y nigdy w rzeczywistości nie rozwiązał z a d o w a l a j ą c o p r o b l e m u chorismos i że A r y s t o t e l e s , z drugiej s t r o n y , nie był całkowicie au fait z ówczesną wyższą m a t e m a t y k ą , nie p r z e s ą d z a o ignorancji k t ó r e g o ś z nich, c h o ć ł a t w o b y ł o b y przyjąć t a k i e rozwiązanie. T e g o rodzaju przypuszczenie nie u s u n ę ł o b y w s z a k ż e t r u d n o ś c i wynikających z k r y t y k i A r y s t o t e l e s a , w e d ł u g której t e o r i a P l a t o ń s k a o d m a l o w a n a byłaby j a k o skrajnie n a i w n a i z której w y n i k a ł o b y , że Arystoteles w niewielkim s t o p n i u odwołuje się d o d i a l o g ó w i milczy n a t e m a t D e m i u r g a . Być m o ż e d a się j e d n a k znaleźć wyjście z tej t r u d n o ś c i . A r y s t o t e l e s w pełni ś w i a d o m y , że P l a t o n nie rozwiązał z a d o w a l a j ą c o p r o b l e m u chorismos, zerwał z teorią M i s t r z a i przyjął całkiem o d m i e n n e s t a n o w i s k o . Oglądając teorię z tego s t a n o w i s k a , nie m ó g ł p a t r z e ć n a nią inaczej j a k n a skrajną i dziwaczną w każdej jej p o s t a c i : m ó g ł więc ł a t w o u z n a ć się z a u s p r a w i e d l i w i o n e g o , kiedy p r ó b o w a ł u k a z a ć dziwaczny c h a r a k t e r tej teorii, dla celów p o l e m i c z n y c h p r z e s a d n i e w y j a s k r a w i o n y . M o ż n a by przytoczyć p a r a l e l n y p r z y p a d e k H e g l a . D l a tego, k t o wierzy, że system H e g l o w s k i jest zwykłą i n t e l e k t u a l n ą tour de force czy ekstrawagancją, nie m a nic łatwiejszego, j a k p r z e s a d n i e czy n a w e t fałszywie przedstawić d l a celów p o l e m i c z n y c h niewątpliwie słabe ele­ m e n t y j e g o systemu, n a w e t g d y b y ś m y nie m o g l i t e g o k r y t y k a - wierzące­ g o , że system jest fałszywy - sprawiedliwie o s k a r ż y ć o r o z m y ś l n e fałszywe przedstawienie. M o g l i b y ś m y wyrazić życzenie, by k r y t y k postąpił inaczej ze względu n a d o k ł a d n o ś ć historyczną, lecz bynajmniej

METAFIZYKA

341

nie m o g l i b y ś m y n a z w a ć g o b e z d e n n i e głupim z p o w o d u przesadnie pojętej roli k r y t y k a . N i e chcąc wierzyć, że A r y s t o t e l e s czuł w s t o s u n k u d o P l a t o n a t o , co czuli Schelling i S c h o p e n h a u e r w s t o s u n k u d o Hegla, w o l i m y w y s u n ą ć sugestię, że A r y s t o t e l e s p r z e s a d n i e p o d s z e d ł d o roli k r y t y k a i wyolbrzymił słabe p u n k t y teorii, k t ó r ą u w a ż a ł za fałszywą. Jeśli chodzi o milczenie A r y s t o t e l e s a n a t e m a t D e m i u r g a , m o ż n a je w y t ł u m a c z y ć , przynajmniej częściowo, jeśli p r z y p o m n i m y sobie, że A r y s t o t e l e s k r y t y k o w a ł P l a t o n a z w ł a s n e g o p u n t u w i d z e n i a i koncepcja D e m i u r g a była dla niego nie d o przyjęcia; nie o d n o s i ł się d o niej p o w a ż n i e . Jeśli w d o d a t k u Arystoteles m i a ł p o w ó d , a b y wierzyć, że D e m i u r g z Timajosa jest głównie p o s t a c i ą symboliczną, i jeśli P l a t o n nigdy d o k ł a d n i e nie o p r a c o w a ł , n a w e t w A k a d e m i i , n a t u r y czy statusu U m y s ł u czy D u s z y , to n i e t r u d n o z r o z u m i e ć , j a k A r y s t o t e l e s , k t ó r y nie wierzył w ż a d n e u t w o r z e n i e świata a tergo, m ó g ł w swej krytyce teorii p o m i n ą ć zupełnie p o s t a ć D e m i u r g a . M o ż e o n b y ć nieusprawiedliwiony, jeśli c h o d z i o r o z m i a r tego p o m i n i ę c i a , lecz p o w y ż s z e r o z w a ż a n i a wskazują, w j a k i s p o s ó b m ó g ł t o uczynić. Sugestie, j a k i e wysunęliśmy, b y ć m o ż e nie są zadowalające i niewątpliwie są o t w a r t e n a p o w a ż n ą k r y t y k ę , lecz dzięki n i m m o ż e m y przynajmniej u n i k n ą ć d y l e m a t u , k o g o u w a ż a ć za o g r a n i c z o n e g o : P l a t o n a czy Arystotelesa? A r y s t o t e l e s o w s k a k r y t y k a teorii Platońskiej jest u swych k o r z e n i u z a s a d n i o n a , P l a t o n b o w i e m posługując się t e r m i n a m i „ n a ś l a d o w a n i e " i „ u c z e s t n i c t w o " , w y r a ź n i e sugeruje, że w rzeczach m a t e r i a l n y c h istnieje pewien formalny element, p e w n a z a s a d a względnej stałości, a z drugiej strony, nie potrafiąc s f o m u ł o w a ć teorii formy substancjalnej, nie m ó g ł wyjaśnić n a t u r y tego i m m a n e n t n e g o f o r m a l n e g o e l e m e n t u . A r y s t o t e l e s dostrze­ gał ten element, lecz - widząc (i to całkiem słusznie), że P l a t o ń s k i m f o r m o m j a k o „ o d d z i e l o n y m " nie m o ż n a go p r z y p i s a ć - n a nieszczęście p o s u n ą ł się zbyt d a l e k o , odrzucając w ogóle P l a t o ń s k i e g z e m p l a r y z m : p a t r z ą c n a P l a t o ń s k ą teorię z p u n k t u widzenia p r z e d e w s z y s t k i m biologa ( k ł a d ą c a k c e n t , w z o r e m biologa, n a i m m a n e n t n ą entelechię) o r a z ze s t a n o w i s k a teologicznego, t a k w y r a ź n e g o w Metafizyce ( X I I ) , nie p o t r z e b o w a ł P l a t o ń s k i e g o e g z e m p l a r y z m u , Platońskiej m a t e m a t y k i i P l a t o ń s k i e g o D e m i u r g a . T a k więc s t a n o w i s k o A r y s t o t e l e s a w o b e c teorii Platońskiej p o s t r z e g a n e w świetle j e g o s y s t e m u jest całkiem zrozumiałe.

5. C h o c i a ż j e d n a k Arystoteles o d n o s i się z wrogą k r y t y k ą d o Platońskiej teorii o d d z i e l o n y c h idei czy form, w pełni się zgadza

342

ARYSTOTELES

z P l a t o n e m , że pojęcie ogólne nie jest j e d y n i e s u b i e k t y w n y m pojęciem czy s p o s o b e m w y r a ż e n i a w m o w i e (universale post rem), gdyż pojęciu o g ó l n e m u w u m y ś l e o d p o w i a d a szczegółowa i s t o t a w p r z e d m i o c i e , chociaż istota ta nie istnieje w stanie oddzielenia extra mentem: jest o n a o d d z i e l o n a jedynie w umyśle i przez działanie u m y s ł u . Arystoteles był p r z e k o n a n y , p o d o b n i e j a k P l a t o n , że pojęcie o g ó l n e jest p r z e d m i o t e m n a u k i : w y n i k a więc z tego, że jeśli pojęcie o g ó l n e nie jest w ż a d e n s p o s ó b rzeczywiste, jeśli nie p o s i a d a jakiejkolwiek o b i e k t y w n e j rzeczywistości, t o nie istnieje ż a d n e n a u k o w e p o z n a n i e , n a u k a b o w i e m nie zajmuje się j e d n o s t k ą j a k o taką. Pojęcie o g ó l n e jest realne, p o s i a d a realność nie tylko w umyśle, lecz t a k ż e w rzeczach, c h o c i a ż istnienie rzeczy nie zawiera tej formalnej p o w s z e c h n o ś c i , j a k ą p o s i a d a w umyśle. J e d n o s t k i należą d o tego s a m e g o g a t u n k u j a k o r e a l n e substancje, lecz nie uczestniczą w o b i e k t y w n y m pojęciu o g ó l n y m , k t ó r e jest n u m e r y c z n i e to s a m o we wszystkich c z ł o n k a c h danej klasy. T a szczegółowa i s t o t a jest n u m e r y c z n i e o d m i e n n a w każdej j e d n o s t c e d a n e j klasy, lecz z drugiej s t r o n y jest szczegółowo ta s a m a w e wszystkich j e d n o s t k a c h klasy (tj. są o n e wszystkie j e d n a k o w e w g a t u n k u ) i t o o b i e k t y w n e p o d o b i e ń s t w o jest rzeczywistą p o d s t a w ą dla a b s t r a k c y j n e g o pojęcia o g ó l n e g o , k t ó r e p o s i a d a n u m e r y c z n ą identyczność w u m y ś l e i m o ż e być o r z e k a n e o wszystkich c z ł o n k a c h klasy bez różnicy. P l a t o n i A r y s t o t e l e s zgadzają się więc co d o c h a r a k t e r u prawdziwej n a u k i , m i a n o w i c i e , że z w r a c a się o n a k u p o w s z e c h n e m u e l e m e n t o w i w rzeczach, czyli k u g a t u n k o w e m u p o d o b i e ń s t w u . N a u k o w i e c nie zajmuje się p o s z c z e g ó l n y m i k a w a ł k a m i złota j a k o poszczególnymi k a w a ł k a m i , lecz istotą złota, t y m g a t u n ­ k o w y m p o d o b i e ń s t w e m , k t ó r e znajduje się w e wszystkich poszczegól­ n y c h k a w a ł k a c h złota, zakładając oczywiście, że złoto jest g a t u n k i e m . „ S o k r a t e s (...) p o b u d z i ł z a i n t e r e s o w a n i e tą teorią (tj. teorią P l a t o ń s k ą ) dzięki swym definicjom, ale nie oddzielił o g ó ł ó w o d b y t ó w j e d n o ­ s t k o w y c h , i postąpił słusznie, nie oddzielając ich. W y n i k i potwierdzają t o d o b i t n i e ; b o bez o g ó ł ó w nie m o ż n a osiągnąć wiedzy, a oddzielenie ich jest przyczyną z a r z u t ó w p o d n o s z o n y c h w s t o s u n k u d o I d e i " . M ó w i ą c ściśle, d l a A r y s t o t e l e s a nie istnieje ż a d n e o b i e k t y w n e pojęcie o g ó l n e , ale istnieje o b i e k t y w n a p o d s t a w a w rzeczach dla s u b i e k t y w n e g o pojęcia o g ó l n e g o w umyśle. U n i w e r s a l n y „ k o ń " jest pojęciem s u b i e k t y w n y m , 3 0

30

Metaph., 1086 b 2-7 (Przekład polski: dz. cyt., s. 361.) Możemy porównać K, 1059 b 25-6 („każda bowiem definicja i każda wiedza dotyczy ogółów", przekład polski: dz. cyt., s. 269) oraz Z, 1036 a 28-9 („definiować można tylko pojęcia ogólne i formy", przekład polski: dz. cyt., s. 185).

343

METAFIZYKA

lecz m a o b i e k t y w n ą p o d s t a w ę w f o r m a c h s u b s t a n c j a l n y c h , k t ó r e tworzą poszczególne k o n i e . J e d n o s t k i są p r a w d z i w i e s u b s t a n c j a m i (ovaia). A czy są s u b s t a n c j a m i pojęcia ogólne, tj. czy m o ż n a n a z w a ć substancją element szczegółowy, z a s a d ę formalną, t o , co umieszcza j e d n o s t k ę w jej klasie gatunkowej? Nie, m ó w i Arystoteles, c h y b a że w d r u g o r z ę d n y m i p o c h o d n y m sensie. J e d y n i e j e d n o s t k a jest p r z e d m i o t e m orzeczenia i s a m a jest o r z e k a n a o innych. G a t u n e k j e d n a k m o ż n a n a z w a ć substancją w d r u g o r z ę d n y m sensie i m a o n p r a w o d o takiej n a z w y , p o n i e w a ż element istotowy m a wyższą rzeczywistość niż j e d n o s t k a qua j e d n o s t k a i jest p r z e d m i o t e m n a u k i . Arystoteles określa więc j e d n o s t k i j a k o npcbxai obaiai, a g a t u n k i j a k o SeózEpai obaiai? W ten s p o s ó b Arystoteles naraził się n a zarzut sprzeczności. R z e k o m a sprzeczność p o l e g a n a t y m , że jeśli tylko j e d n o s t k a jest p r a w d z i w i e substancją i jeśli n a u k a zajmuje się ovaia, to j e d n o s t k a jest z konieczności p r a w d z i w y m p r z e d m i o t e m n a u k i , p o d c z a s gdy Arystoteles głosi w istocie rzeczy coś wręcz p r z e c i w n e g o , m i a n o w i ­ cie, że n a u k a nie zajmuje się j e d n o s t k ą j a k o taką, lecz pojęciem o g ó l n y m . I n n y m i słowy A r y s t o t e l e s głosi, że n a u k a zajmuje się substancją i że j e d n o s t k a jest substancją w p i e r w o t n y m sensie, c h o c i a ż równocześnie stwierdza, że pojęcie ogólne m a wyższą j a k o ś ć i jest p r a w d z i w y m p r z e d m i o t e m n a u k i , co zdaje się całkiem p r z e c i w s t a w n e t e m u , co p o w i n i e n głosić n a p o d s t a w i e swych przesłanek. O d p o w i a d a j ą c n a ó w zarzut, że A r y s t o t e l e s z a p r z e c z a sam sobie, m o ż e m y p o d a ć d w a a r g u m e n t y . (I) N i e istnieje ż a d n a p r a w d z i w a sprzeczność, jeżeli z a u w a ż y się, co A r y s t o t e l e s m a n a myśli. K i e d y m ó w i , że j e d n o s t k a jest p r a w d z i w i e substancją i że o n a j e d y n i e jest p r a w d z i w ą substancją, chce odrzucić d o k t r y n ę P l a t o n a , w e d ł u g k t ó r e j pojęcie o g ó l n e jest oddzielną substancją s a m o w sobie, nie z a m i e r z a j e d n a k przeczyć, że pojęcie ogólne w sensie f o r m a l n e g o czy szczegółowego e l e m e n t u w rzeczach jest realne. J e d n o s t k a jest p r a w d z i w i e substancją, lecz t o , c o czyni ją substancją tego czy i n n e g o r o d z a j u , t o , c o jest g ł ó w n y m e l e m e n t e m rzeczy i jest p r z e d m i o t e m n a u k i , jest elementem u n i w e r s a l n y m , formą rzeczy, k t ó r ą umysł w y a b s t r a h o w u j e i pojmuje w formalnej uniwersalności. K i e d y więc Arystoteles m ó w i , że pojęcie 1

31

Categ. 5. Należy zauważyć, że terminy pierwsze i drugie nie są pod tym względem oceną, lecz znaczą „pierwsze" i „drugie" w stosunku do nas, npóc n^ac. Poznajemy najpierw jednostki, a pojęcia ogólne jedynie wtórnie na drodze abstrakcji. Arystoteles nie zrywa jednak ze swym poglądem, że pojęcie ogólne jest przedmiotem nauki i posiada wyższą realność od jednostki jako takiej.

344

ARYSTOTELES

o g ó l n e jest p r z e d m i o t e m n a u k i , nie z a p r z e c z a sobie, gdyż nie zaprzeczył, że pojęcie o g ó l n e p o s i a d a p e w n ą o b i e k t y w n ą r e a l n o ś ć , lecz j e d y n i e t e m u , że p o s i a d a oddzielne istnienie. Jest o n o r e a l n e w j e d n o s t c e : nie jest t r a n s c e n d e n t n e , jeżeli r o z w a ż a ć je w jej o b i e k t y w n e j realności, lecz i m m a n e n t n e , jest k o n k r e t n y m pojęciem o g ó l n y m . T y l k o j e d n o s t k a jest substancją w p r a w d z i w y m sensie, lecz j e d n o s t k o w a rzecz z m y s ł o w a jest z ł o ż o n a i intelekt w p o z n a n i u n a u k o w y m z m i e r z a w p r o s t d o e l e m e n t u u n i w e r s a l n e g o , k t ó r y rzeczywiście t a m się znajduje, chociaż istniejąc j e d y n i e k o n k r e t n i e jako element jednostki. A r y s t o t e l e s niewątpliwie p o w o d o w a ł się f a k t e m , że j e d n o s t k i giną, a g a t u n e k t r w a . T a k więc j e d n o s t k o w e k o n i e giną, p o d c z a s gdy n a t u r a k o n i pozostaje t a k a s a m a ( g a t u n k o w o , c h o c i a ż nie l i c z b o w o ) w n a s t ę p n y c h k o n i a c h . T o właśnie n a t u r ę k o n i r o z w a ż a n a u k o w i e c i t o nie t y l k o „ p i ę k n e g o k a r e g o " czy j a k i e g o k o l w i e k innego i n d y w i d u a l n e g o k o n i a . (II) W rzeczywistości A r y s t o t e l e s nie p o p a d a w sprzeczność r ó w n i e ż p o d względem ter­ m i n o l o g i i - w y r a ź n i e b o w i e m r o z r ó ż n i a d w a z n a c z e n i a obola, czyli substancji. S u b s t a n c j a w p i e r w o t n y m sensie jest substancją j e d n o ­ stkową, złożoną z m a t e r i i i formy: s u b s t a n c j a w sensie w t ó r n y m jest e l e m e n t e m f o r m a l n y m czy e l e m e n t e m g a t u n k o w y m , k t ó r y o d p o w i a d a pojęciu u n i w e r s a l n e m u . IJpcoxai oòaiai są p r z e d m i o t a m i , k t ó r y c h nie o r z e k a się o i n n y c h , lecz o k t ó r y c h o r z e k a się coś jeszcze (mianowicie p r z y p a d ł o ś c i , czyli xò avpL^rjKÒc). S u b s t a n c j a w e w t ó r n y m sensie (ósvxepai ovviai) t o n a t u r a , w z n a c z e n i u istoty g a t u n k o w e j , t e g o , co o d p o w i a d a pojęciu u n i w e r s a l n e m u , fj Kazà xòv Xóyov ovaia. P o n a d t o kiedy A r y s t o t e l e s m ó w i o pierwszych i w t ó r n y c h s u b s t a n c j a c h , nie m a n a myśli czegoś pierwszego i w t ó r n e g o w n a t u r z e , g o d n o ś c i czy czasie, lecz c h o d z i m u o coś, co jest pierwsze i w t ó r e w s t o s u n k u d o n a s . J e d n o s t k o w a s u b s t a n c j a , ovaia aìa^rjxri, jest złożeniem (avvolov) z p r z e d m i o t u czy p o d ł o ż a (vnoKzitizvov czy VÀTJ) i istoty f o r m y . D o j e d n o s t k o w e j substancji należą u w a r u n k o w a n i a (nàQrf) i relacje (npóc TI), r o z r ó ż n i a n e w e d ł u g dziewięciu k a t e g o r i i p r z y p a d ł o ś c i o w y c h . Poję­ cie o g ó l n e staje się w y b i t n i e p r z e d m i o t e m n a u k i , p o n i e w a ż jest i s t o t n y m e l e m e n t e m i przez t o p o s i a d a rzeczywistość w wyższym sensie niż t o , co 3 2

3 2

Profesor Zeller zauważa: „Jest oczywiście sprzecznością przyznanie wyższej rzeczy­ wistości formie, która jest zawsze pojęciem ogólnym, w zestawieniu z tym, co jest złożeniem z formy i materii, i jednocześnie twierdzenie, że jedynie pojęcie ogólne jest przedmiotem poznania, który jest w sobie pierwszy i lepiej poznany. Rezultaty tej sprzeczności można zaobserwować w całym systemie Arystotelesowskim". (Outlines, s. 274.) Nie jest to zbyt szczęśliwe stwierdzenie rzekomej sprzeczności.

METAFIZYKA

345

jest j e d y n i e szczegółowe. Pojęcie o g ó l n e istnieje z pewnością tylko w t y m , co jest szczegółowe, j e d n a k ż e w y n i k a stąd nie t o , że nie jesteśmy zdolni uczynić pojęcia o g ó l n e g o p r z e d m i o t e m n a u k i w jej u n i w e r s a l n o ­ ści, lecz że nie m o ż e m y ująć pojęcia o g ó l n e g o inaczej j a k przez pojęcie tego, co j e d n o s t k o w e . Czy jest p r a w d ą , j a k u w a ż a A r y s t o t e l e s , że pojęcia o g ó l n e są k o n i e c z n e dla n a u k i ? (I) Jeśli przez n a u k ę r o z u m i e się p o z n a n i e pojęcia o g ó l n e g o , o d p o w i e d ź jest oczywista. (II) G d y przez n a u k ę r o z u m i e się M ą d r o ś ć w sensie, w j a k i m Arystoteles u ż y w a t e g o t e r m i n u , wtedy p r a w d z i w e jest twierdzenie, że filozof nie zajmuje się rzeczą szczegółową j a k o rzeczą szczegółową. Jeśli n a p r z y k ł a d filozof r o z p r a w i a o bycie p r z y p a d ł o ś c i o w y m , nie myśli o tym lub t a m t y m bycie szczegółowym j a k o t a k i m , lecz o bycie p r z y p a d ł o ś c i o w y m w j e g o istotnej n a t u r z e , n a w e t jeśli posługuje się dla ilustracji p o s z c z e g ó l n y m i b y t a m i p r z y p a d ­ łościowymi. G d y b y ograniczał się d o poszczególnych b y t ó w p r z y p a d ­ łościowych a k t u a l n i e d o ś w i a d c z a n y c h czy t o przez niego s a m e g o , czy przez innych, k t ó r y c h świadectwu m ó g ł b y zawierzyć, j e g o wnioski ograniczałyby się d o tych szczegółowych b y t ó w , p o d c z a s gdy j a k o filozof p r a g n i e dojść d o uniwersalnej konkluzji, k t ó r a s t o s o w a ł a b y się d o wszystkich m o ż l i w y c h p r z y p a d ł o ś c i o w y c h b y t ó w . (III) Jeśli przez n a u k ę r o z u m i e się „ n a u k ę w sensie, w k t ó r y m dzisiaj u ż y w a m y ogólnie tego t e r m i n u , m u s i m y powiedzieć, że chociaż p o z n a n i e prawdziwej uniwersalnej istoty jakiejś klasy b y t ó w byłoby z pewnością czymś p o ż ą d a n y m i pozostaje ideałem, nie jest bynajmniej konieczne. N a p r z y k ł a d b o t a n i k m o ż e radzić sobie b a r d z o d o b r z e ze swą klasyfikacją roślin, nie znając istotowej definicji roślin, z j a k i m i m a d o czynienia. W y s t a r c z y , jeśli potrafi w y k r y ć zjawiska, k t ó r e p o z w o l ą m u określić i ograniczyć g a t u n e k niezależnie od t e g o , czy w ten s p o s ó b jest zdefiniowana, czy nie, p r a w d z i w a i s t o t a g a t u n k u . Jest rzeczą znaczącą, że kiedy filozofowie scholastyczni chcą p r z e d s t a w i ć definicję, k t ó r a jest reprezentatywna, m ó w i ą najczęściej: „Człowiek jest zwierzęciem r o z u m ­ n y m " . N i e m a m y z a m i a r u p r z e d s t a w i a ć istotowej definicji k r o w y czy j a s k r a . Często m u s i m y z a d o w o l i ć się t y m , c o m o g l i b y ś m y n a z w a ć istotą „ n o m i n a l n ą " przeciwstawioną istocie realnej. J e d n a k ż e n a w e t w t y m w y p a d k u p o z n a n i e pewnych u n i w e r s a l n y c h cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h jest konieczne. B o w i e m n a w e t jeżeli nie m o ż n a określić różnicy j a k i e g o ś g a t u n k u , m o ż n a go zdefiniować - jeśli w ogóle jest d o zdefiniowania - przez funkcję p e w n y c h u n i w e r s a l n y c h cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h dla całej klasy. Z a ł ó ż m y , że „zwierzę r o z u m n e " jest realną definicją człowieka. O t ó ż g d y b y nie m o ż n a było dojść d o tej definicji, lecz trzeba

346

ARYSTOTELES

by określić człowieka j a k o n a p r z y k ł a d nie posiadającego pierza, m ó w i ą c e g o z sensem d w u n o g a , s u g e r o w a ł o b y się z n a j o m o ś ć pojęć ogólnych „ n i e p o s i a d a l n o ś c i p i e r z a " i „ m ó w i e n i a z s e n s e m " . T a k więc r ó w n i e ż klasyfikacja czy opis d o k o n a n y n a p o d s t a w i e akc y d e n t a l n y c h cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h m ó g ł b y , j a k się wydaje, p o l e g a ć n a p o s t r z e g a n i u w pewien s p o s ó b pojęcia o g ó l n e g o , p o ­ nieważ d o s t r z e g a się t y p n a w e t w ó w c z a s , gdy nie m o ż n a go o d ­ p o w i e d n i o zdefiniować. T o t a k , j a k b y k t o ś mgliście u ś w i a d a m i a ł sobie pojęcie ogólne, lecz nie m ó g ł go zdefiniować czy w y r a ź n i e uchwycić. U n i w e r s a l n a definicja, w sensie realnej definicji istotowej, p o z o s t a ł a b y więc w k a ż d y m razie ideałem, n a w e t jeśli w p r a k t y c e n a u k a e m p i r y c z n a m o ż e d a w a ć sobie r a d ę bez osiągnięcia tego ideału; Arystoteles m ó w i oczywiście o n a u c e w jej idealnym typie. N i g d y nie zgodziłby się z e m p i r y c y s t y c z n y m i i n o m i n a l i s t y c z n y m i p o g l ą d a m i , n a p r z y k ł a d J. S. Milla, c h o c i a ż bez wątpienia przy­ znałby, że często m u s i m y z a d o w o l i ć się opisem z a m i a s t prawdziwej definicji.

6. Arystoteles nie chce więc p r z y z n a ć , że p r z e d m i o t y m a t e m a t y k i czy pojęcia o g ó l n e są s u b s t a n c j a m i . W Metafizyce, gdzie zamierza obalić teorię P l a t o ń s k ą , w p r o s t s t a n o w c z o przeczy, że są s u b s t a n c j a m i , chociaż w Kategoriach n a z w a ł je, j a k widzieliśmy, s u b s t a n c j a m i w t ó r n y m i czy s u b s t a n c j a m i w e w t ó r n y m i p o c h o d n y m sensie. W k a ż d y m razie to j e d n o s t k a jest p r a w d z i w i e substancją i j e d y n i e o n a . Należy się j e d n a k bliżej przyjrzeć tej u w a d z e . W e d ł u g A r y s t o t e l e s a zmysłowych j e d n o ­ stek nie m o ż n a zdefiniować, opierając się n a z a w a r t y m w nich m a t e r i a l ­ n y m elemencie, k t ó r y s p r a w i a , że stają się zniszczalne i niejasne dla n a s z e g o p o z n a n i a . Z drugiej s t r o n y s u b s t a n c j a jest p r z e d e wszystkim istotą definiowalną czy formą rzeczy, zasadą, dzięki której element m a t e r i a l n y jest j a k i m ś o k r e ś l o n y m , k o n k r e t n y m p r z e d m i o t e m . W y n i ­ k a z tego, że substancja jest p i e r w o t n ą formą, k t ó r a jest s a m a w sobie n i e m a t e r i a l n a , t a k że jeśli Arystoteles z a c z y n a o d stwierdzenia, u j e d n o s t k o w e p r z e d m i o t y z m y s ł o w e są s u b s t a n c j a m i , bieg j e g o myśli p r o w a d z i g o d o p o g l ą d u , że j e d y n i e czysta f o r m a jest p r a w d z i w i e i głównie substancją. A l e j e d y n e f o r m y rzeczywiście niezależne od m a t e r i i t o Bóg, Inteligencje sfer niebieskich i czynny intelekt w człowie33

34

33

34

Metaph., VII (Z), 15. Tamże, 17.

METAFIZYKA

347

k u , a więc tylko te formy są głównie substancją. Jeśli metafizyka b a d a substancję, t o ł a t w o m o ż n a dojrzeć, że jest r ó w n o z n a c z n a „ t e o l o g i i " . Z pewnością nie bez racji m o ż n a t a m d o s t r z e c wpływ p l a t o n i z m u , p o n i e w a ż Arystoteles - m i m o że o d r z u c a ł P l a t o ń s k ą teorię idei, w y r a ź n i e w dalszym ciągu u w a ż a ł m a t e r i ę za element nieprzenikalny dla myśli, a czystą f o r m ę za rzecz inteligibilną. N i e znaczy t o , że Arystoteles m y ś l ą c t a k , nie m i a ł racji, lecz t a k czy o w a k m a m y tu w y r a ź n i e d o czynienia ze spuścizną pla­ tonizmu.

7. A r y s t o t e l e s , j a k widzieliśmy, stwierdza istnienie czterech zasad: fj blr\, czyli m a t e r i i , TO sivöoc, czyli formy, xb öSev r) Kirfoic - źródła r u c h u czy przyczyny sprawczej o r a z xb ob EVSKCL, czyli przyczyny celowej. Z m i a n a czy r u c h (tj. r u c h w o g ó l n y m sensie tego t e r m i n u , obejmujący k a ż d e przejście o d terminus a quo d o terminus ad quem, n a p r z y k ł a d z m i a n a b a r w y liścia z zielonej n a b r ą z o w ą ) jest faktem w świecie, w b r e w p o g l ą d o m P a r m e n i d e s a , k t ó r y o d r z u c a ł z m i a n ę j a k o iluzoryczną, i Arystoteles r o z w a ż a ł ten fakt z m i a n y . D o s t r z e g a ł , że ze z m i a n ą związanych jest k i l k a c z y n n i k ó w , z k t ó r y c h k a ż d y należy właściwie ocenić. M u s i n a p r z y k ł a d istnieć s u b s t r a t zmiany, gdyż w k a ż d y m p r z y p a d k u o b s e r w o w a n e j z m i a n y występuje coś, co się zmienia. D ą b wywodzi się z żołędzia, a ł ó ż k o z d r e w n a : istnieje coś, co się zmienia, co doznaje n o w e g o określenia. N a j p i e r w znajduje się w stanie potencji (övvafiic) w o b e c tego n o w e g o określenia; n a s t ę p n i e p o d wpływem d z i a ł a n i a jakiejś p r z y c z y n y sprawczej (xb bSev i) Kivrjaic) dostępuje nowej aktualizacji (EVXE)XXEIO). Marmur, n a d k t ó r y m pracuje rzeźbiarz, jest w stanie m o ż n o ś c i o t r z y m a n i a nowej formy czy określenia, k t ó r e nadaje m u rzeźbiarz, n a przykład formy posągu. O t ó ż kiedy m a r m u r przyjmuje f o r m ę p o s ą g u , w istocie zmienia się, lecz t a z m i a n a jest jedynie a k c y d e n t a l n a w t y m sensie, że substancja p o z o s t a j e n a d a l m a r m u r o w a , n a t o m i a s t kształt czy p o s t a ć są o d m i e n n e . W n i e k t ó r y c h w y p a d k a c h j e d n a k ż e s u b s t a n c j a w ż a d n y m razie nie p o z o s t a j e tą samą: i t a k k i e d y k r o w a zjada t r a w ę , t r a w a zostaje z a s y m i l o w a n a w procesie t r a w i e n i a i przyjmuje n o w ą f o r m ę substancjal­ ną. A p o n i e w a ż m o g ł o b y się w y d a w a ć , że nic nie m o ż e zmienić się ostatecznie w coś i n n e g o , w y n i k a ł o b y stąd, że istnieje j a k i e ś ostateczne substratum nie mające o k r e ś l o n y c h cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h , włas­ n y c h , lecz będące p o p r o s t u m o ż n o ś c i ą j a k o t a k ą . T o m a Arystoteles n a

348

ARYSTOTELES 5

myśli, używając t e r m i n u i] npćozrj eKaazco i)7ioK8ipi£VTj bktf - materia prima s c h o l a s t y k ó w - co znajduje się w e wszystkich m a t e r i a l n y c h rzeczach i jest ostateczną p o d s t a w ą z m i a n y . A r y s t o t e l e s zdaje sobie oczywiście d o s k o n a l e s p r a w ę , że ż a d e n c z y n n i k s p r a w c z y nigdy nie działa b e z p o ś r e d n i o n a m a t e r i ę pierwszą j a k o t a k ą . P o d o b n i e t o t r a w a staje się k r o w ą , a nie m a t e r i a p i e r w s z a j a k o t a k a . Z n a c z y t o , że m a t e r i a pierwsza nigdy nie istnieje ściśle j a k o t a k a - j a k o n a g a m a t e r i a pierwsza, m o g l i b y ś m y powiedzieć - lecz zawsze istnieje w połączeniu z formą, k t ó r a jest f o r m a l n y m czy c h a r a k t e r y z u j ą c y m c z y n n i k i e m . W t y m sensie, że m a t e r i a pierwsza nie m o ż e istnieć s a m a z siebie, niezależnie o d wszelkiej formy, jest jedynie p o d względem logicznym o d r ó ż n i a l n a od formy; j e d n a k ż e w tym sensie, że jest r e a l n y m e l e m e n t e m w m a t e r i a l n y m p r z e d m i o c i e i ostateczną p o d s t a w ą rzeczywistych z m i a n , j a k i e o n p r z e c h o d z i , jest o n a rzeczywiście o d r ó ż n i a l n a o d formy. N i e p o w i n n i ś ­ m y więc m ó w i ć , że m a t e r i a pierwsza jest najprostszym ciałem w m a t e r i a l ­ n y m świecie, gdyż w ogóle nie jest ciałem, lecz e l e m e n t e m ciała, nie jest n a w e t n a j p r o s t s z y m ciałem. A r y s t o t e l e s głosi w Fizyce , że p o z o r n i e najprostsze ciała m a t e r i a l n e g o p o d k s i ę ż y c o w e g o świata, cztery elemen­ ty: ziemia, p o w i e t r z e , ogień i w o d a s a m e zawierają sprzeczności i m o g ą p r z e m i e n i a ć się w siebie wzajemnie. Jeśli j e d n a k m o g ą się zmieniać, znaczy t o , że złożone są z m o ż n o ś c i i a k t u . P o w i e t r z e n a p r z y k ł a d jest p o w i e t r z e m , lecz może stać się o g n i e m . M a f o r m ę czy aktualność p o w i e t r z a , lecz m a t a k ż e możność (potencję) s t a n i a się o g n i e m . Jest j e d n a k rzeczą logicznie k o n i e c z n ą założyć, że p r z e d potencjalnością s t a n i a się o g n i e m czy j a k i m k o l w i e k i n n y m szczegółowym i o k r e ś l o n y m r o d z a j e m rzeczy istnieje p o t e n c j a l n o ś ć s t a n i a się w ogóle, tj. n a g a potencjalność. O t ó ż z m i a n a jest r o z w o j e m j a k i e g o ś u p r z e d n i o istniejącego ciała nie ściśle j a k o tego o k r e ś l o n e g o ciała, lecz j a k o ciała z d o l n e g o d o s t a n i a się czymś jeszcze, c h o ć jeszcze t y m czymś nie b ę d ą c e g o . Z m i a n a jest więc urzeczywistnieniem potencjalności; lecz p o t e n c j a l n o ś ć zawiera a k t u a l n y 36

35

Por. Phys., 193 a 29 i 191 a 31-2. )±yca yap b?.rjv xó np(nxov unoKEipEvov EKCUJTCD, e£ ou yiyvEtai Evvnapxovxp pi] Kata aDpfiEfirjKÓp. Można także podejść do zagadnienia materii pierwszej z innego punktu widzenia. Weźmy jakąś substancję materialną i odrzućmy wszystkie jej określone cechy charakterys­ tyczne, wszystko, co ma wspólnie z innymi substancjami - kolor, kształt itd. Pozostaniemy ostatecznie z substratum, które jest absolutnie bez kształtu, bez cech charakterystycznych, które nie może istnieć samo z siebie, lecz musi być logicznie założone. Jest to pierwsza materia. Por. Stace, Critical History, s. 276. Por. na przykład, Phys., I, 6; III, 5. 36

349

METAFIZYKA

byt, k t ó r y nie jest jeszcze t y m , czym m ó g ł b y być. P a r a n a p r z y k ł a d nie p o c h o d z i z niczego, p o c h o d z i z w o d y . J e d n a k ż e nie p o c h o d z i z w o d y ściśle j a k o z w o d y : w o d a ściśle j a k o w o d a jest w o d ą i niczym więcej. P a r a p o c h o d z i z w o d y , k t ó r a m o ż e b y ć p a r ą i „ c h c e " b y ć p a r ą , kiedy się ją podgrzeje d o pewnej t e m p e r a t u r y , lecz nie jest jeszcze p a r ą , k t ó r a jest j a k d o t ą d „ p o z b a w i o n a " formy p a r y - nie tylko w sensie, że nie m a formy p a r y , lecz w sensie, że m o ż e m i e ć f o r m ę p a r y i p o w i n n a ją mieć, ale jeszcze jej nie o t r z y m a ł a . W zmianie występują więc trzy, a nie tylko d w a czynniki, p o n i e w a ż p r o d u k t z m i a n y zawiera d w a p o z y t y w n e elementy - f o r m ę i m a t e r i ę - i z a k ł a d a trzeci element - p o z b a w i e n i e (ateptjaic). P o z b a w i e n i e nie jest p o z y t y w n y m e l e m e n t e m w t y m sensie, w j a k i m m a t e r i a i f o r m a są p o z y t y w n y m i e l e m e n t a m i , lecz jest m i m o wszystko w s p o s ó b k o n i e c z n y z a ł o ż o n e przez z m i a n ę . A r y s t o t e l e s o d p o w i e d n i o daje trzy presupozycje zmiany: m a t e r i ę , formę i p o z b a w i e n i e czyli brak. 37

8. K o n k r e t n a substancja z m y s ł o w a jest z a t e m b y t e m j e d n o s t k o w y m , z ł o ż o n y m z m a t e r i i i formy. J e d n a k ż e f o r m a l n y element w t a k i m bycie, to, c o czyni go tą określoną rzeczą, jest g a t u n k o w o ten sam we wszystkich c z ł o n k a c h infima species. N a p r z y k ł a d n a t u r a czy istota g a t u n k o w a człowieka jest t a k a s a m a (chociaż nie, oczywiście, liczbowo t a k a s a m a ) w Sokratesie i w P l a t o n i e . G d y t a k się rzecz m a , nie m o ż e z tego w y n i k a ć , że f o r m a l n y element użycza k o n k r e t n e j zmysłowej substancji tej j e d n o s t c e , tj. f o r m a nie m o ż e być z a s a d ą indywiduacji w z m y s ł o w y c h p r z e d m i o t a c h . C o jest w e d ł u g A r y s t o t e l e s a indywiduali­ zującą z a s a d ą ? Jest nią m a t e r i a . T a k więc K a l l i a s i S o k r a t e s są tacy sami p o d względem formy (tj. ludzkiej formy czy n a t u r y ) , lecz są różni dzięki m a t e r i i podlegającej k s z t a ł t o w a n i u . T e n pogląd z a s a d y indywiduacji przyjął św. T o m a s z z A k w i n u , lecz dostrzegając t r u d n o ś ć , j a k ą p o c i ą g a za sobą twierdzenie, że całkowicie p o z b a w i o n a cech c h a r a k t e r y s t y c z ­ n y c h m a t e r i a pierwsza jest z a s a d ą indywiduacji, orzekł, że m a t e r i ą indywidualizującą m a t e r i ę r o z w a ż a n ą j a k o mającą u p r z e d n i e b r a k i ilościowe, k t ó r y c h później się p o z b y w a dzięki zjednoczeniu z formą, jest materia signata ąuantitate. T e o r i a , że m a t e r i a jest czynnikiem in­ dywidualizującym m o ż e w y g l ą d a ć n a k o n s e k w e n c j ę czy spuściznę p l a t o n i z m u , gdzie f o r m a jest pojęciem o g ó l n y m . 38

Metaph., 1034 a 5-8. Tamże.

350

ARYSTOTELES

Z teorii tej w y n i k a logicznie, że k a ż d a czysta f o r m a m u s i być j e d y n y m członkiem swego g a t u n k u , m u s i w y c z e r p y w a ć możliwości swego g a t u n ­ k u , gdyż nie występuje t u m a t e r i a , k t ó r a m o g ł a b y działać j a k o z a s a d a u j e d n o s t k o w i e n i a w obrębie g a t u n k u . Św. T o m a s z z A k w i n u wyciągnął taki w n i o s e k i nie w a h a ł się stwierdzić (w t y m miejscu różnił się ze św. B o n a w e n t u r ą ) , że czyste inteligencje, czyli anioły, s t a n o w i ą t a k wiele g a t u n k ó w , że nie m o ż e być wielości a n i o ł ó w , czyli n i e m a t e r i a l n y c h form należących d o j e d n e g o g a t u n k u . D o w n i o s k u t a k i e g o doszedł j u ż sam A r y s t o t e l e s , dostrzegłszy b o w i e m , że wielość zależy o d m a t e r i i , czyni u w a g ę , że n i e r u c h o m y pierwszy poruszyciel, nie m a j ą c żadnej m a t e r i i , m u s i być p o d względem liczbowym j e d e n , i t o nie t y l k o p o d względem formuły czy definicji. P r a w d ą jest, że miejsce, n a k t ó r e się p o w o ł u j e m y , znalazło się, j a k się wydaje, w s k u t e k z a r z u t u przeciwko teorii A r y s ­ totelesa o wielości n i e r u c h o m y c h poruszycieli, ale jest przynajmniej j a s n e , że Arystoteles nie był n i e ś w i a d o m y k o n s e k w e n c j i , j a k a w y n i k a z jego d o k t r y n y m a t e r i i j a k o z a s a d y u j e d n o s t k o w i e n i a w o b r ę b i e gatunku. Z d o k t r y n y tej, j a k się wydaje, w y n i k a d a l s z a poważniejsza k o n s e k ­ wencja. W e d ł u g A r y s t o t e l e s a m a t e r i a jest z a r a z e m z a s a d ą indywiduacji i jest n i e p o z n a w a l n a s a m a w sobie. O t ó ż w y n i k a stąd, że i n d y w i d u a l n a k o n k r e t n a rzecz nie jest w pełni p o z n a w a l n a . P o n a d t o Arystoteles, j a k w s p o m n i e l i ś m y , wyraźnie stwierdził, że j e d n o s t k a nie m o ż e być zdefi­ n i o w a n a , a n a u k a zajmuje się definicją istoty. J e d n o s t k a j a k o t a k a nie jest więc p r z e d m i o t e m n a u k i i nie jest w pełni p o z n a w a l n a . Arystoteles w istocie z a u w a ż a w odniesieniu d o k ó ł j e d n o s t k o w y c h inteligibilnych (tj. m a t e m a t y c z n y c h ) i d o s t r z e g a n y c h przez zmysły ( n a p r z y k ł a d z b r ą z u czy d r z e w a ) , że chociaż nie m o ż n a ich zdefiniować, u j m o w a n e są przez intuicję (jtera vor]aecoc) czy percepcję (amSfjcjscoc); j e d n a k ż e nie rozwinął tej u w a g i ani nie w y p r a c o w a ł teorii intuicji rzeczy j e d n o s t k o w e j . A t a k a teoria jest z pewnością k o n i e c z n a . N a p r z y k ł a d jesteśmy w pełni p r z e k o n a n i , że m o ż e m y p o z n a ć i z n a m y c h a r a k t e r indywidualnej o s o b y , lecz nie d o c h o d z i m y d o tej wiedzy n a d r o d z e d y s k u r s y w n e g o i n a u k o ­ wego r o z u m o w a n i a . W rzeczywistości t r u d n o u n i k n ą ć w r a ż e n i a , że wywyższanie przez A r y s t o t e l e s a n a u k o w e j definicji p o z n a n i a substancji w sensie istoty g a t u n k o w e j o r a z j e g o d e p r e c j o n o w a n i e wiedzy o rzeczach j e d n o s t k o w y c h p o z n a w a n y c h przez zmysły, nie było niczym i n n y m , j a k tylko pozostałością jego P l a t o ń s k i e g o wykształcenia. 39

40

Tamże, 1074 a 33-8. Tamże, 1036 a 2-6.

METAFIZYKA

351

9. W dziewiątej księdze Metafizyki Arystoteles r o z w a ż a pojęcia m o ż n o ś c i i a k t u . Jest to niezwykle w a ż n e r o z r ó ż n i e n i e , gdyż p o z w a l a Arystotelesowi przyjąć d o k t r y n ę rzeczywistego rozwoju. Szkoła m e g a rejska zaprzeczała potencjalności, lecz j a k z a u w a ż a A r y s t o t e l e s , byłoby a b s u r d e m m ó w i ć , że b u d o w n i c z y , k t ó r y a k t u a l n i e nie b u d u j e , nie m o ż e b u d o w a ć . W p e w n y m sensie jest oczywiście p r a w d ą , że nie m o ż e b u d o w a ć , kiedy a k t u a l n i e nie buduje, tj. jeśli „ n i e m o ż e b u d o w a ć " r o z u m i e się j a k o „nie m o ż e a k t u a l n i e b u d o w a ć " (jest t o oczywiste z a s t o s o w a n i e z a s a d y sprzeczności); j e d n a k istnieje w n i m m o ż n o ś ć b u d o w a n i a , n a w e t kiedy a k t u a l n i e nie stosuje tej zdolności. P r o s t a ilustracja m o ż e p o k a z a ć , że p o t e n c j a l n o ś ć nie jest p o p r o s t u zaprze­ czeniem rzeczywistości. Człowiek znajdujący się w stanie głębokiego snu czy śpiączki a k t u a l n i e nie myśli, j e d n a k ż e b ę d ą c człowiekiem, m a potencjalną z d o l n o ś ć myślenia, p o d c z a s gdy k a m i e ń nie m y ś l ą c a k t u a l ­ nie, nie m a żadnej potencjalnej m o ż l i w o ś c i myślenia. P r z e d m i o t n a t u r a l ­ n y jest w stanie m o ż n o ś c i , jeśli c h o d z i o pełne urzeczywistnienie swej formy, n a przykład żołądź czy m a ł e d r z e w k o w s t o s u n k u d o swego pełnego rozwoju. O w a m o ż n o ś ć m o ż e być zdolnością w y w o ł y w a n i a z m i a n y w i n n y m lub m o ż e być zdolnością samourzeczywistnienia: w o b y d w u w y p a d k a c h jest czymś r e a l n y m , czymś p o m i ę d z y niebytem i rzeczywistością. A k t , m ó w i Arystoteles, jest pierwszy w s t o s u n k u d o m o ż n o ś c i . ! ^ ^ co jest a k t e m , jjest zawsze t w o r z o n e z t e g o , co jest m o ż n o ś c i ą ^ t o , c o j e s t m o ż n o ś c i ą , jest zawsze s p r o w a d z a n e d o a k t u przez t o , co jest a k t e m , j a k człowiek jest t w o r z o n y przez człowieka. W tym sensie t o , co jest a k t e m , jest c z a s o w o pierwsze w s t o s u n k u d o tego, co jest m o ż n o ś c i ą . J e d n a k ż e t o , c o jest a k t e m , jest t a k ż e pierwsze w s t o s u n k u d o tego, co jest m o ż n o ś c i ą p o d względem logicznym, m i a n o w i c i e j a k o z a s a d a , p o n i e w a ż a k t jest celem, t y m , z racji czego m o ż n o ś ć istnieje czy jest n a b y w a n a . I t a k chociaż chłopiec jest c z a s o w o pierwszy w s t o s u n k u d o swego urzeczywistnienia się j a k o m ę ż c z y z n a , j e g o m ę s k o ś ć jest logicznie pierwsza, gdyż j e g o c h ł o p i ę c t w o jest d l a j e g o m ę s k o ś c i . P o n a d t o to, co jest wieczne, jest pierwsze w substancji w s t o s u n k u d o tego, c o jest zniszczalne; a t o , co jest wieczne, niezniszczalne, jest w najwyższym sensie a k t e m . B ó g n a p r z y k ł a d istnieje j a k o byt k o n i e c z n y , a t o , co istnieje j a k o k o n i e c z n e , m u s i być w pełni a k t e m : j a k o wieczne ź r ó d ł o r u c h u , s p r o w a d z a n i a m o ż n o ś c i d o a k t u B ó g m u s i b y ć w pełni i cał­ kowicie a k t e m , N i e p o r u s z o n y m Pierwszym Poruszycielem. Wieczne 4

41

Tamże, 1049 b 5.

352

ARYSTOTELES 42

rzeczy, m ó w i A r y s t o t e l e s , m u s z ą być d o b r e : nie m o ż e być w nich ż a d n e g o b r a k u czy zła lub w y p a c z e n i a . Z ł o o z n a c z a b r a k czy p e w n e g o rodzaju wypaczenie i nie m o ż e istnieć ż a d e n b r a k w t y m , co jest w pełni a k t e m . W y n i k a z tego, że nie m o ż e istnieć ż a d e n oddzielny zły pierwiastek, p o n i e w a ż t o , c o istnieje bez m a t e r i i , jest czystą formą, „ Z ł o nie istnieje p o z a rzeczami z ł y m i " . Stąd jest rzeczą jasną, że B ó g w m y ś l i A r y s t o t e l e s a p r z y b r a ł w j a k i m ś s t o p n i u c h a r a k t e r Platońskiej Idei D o b r a i w istocie Arystoteles z a u w a ż a , że p r z y c z y n a wszystkich d ó b r jest s a m y m d o b r e m . Pierwszy N i e p o r u s z o n y Poruszyciel, b ę d ą c ź r ó d ­ łem wszelkiego r u c h u , j a k o p r z y c z y n a celowa jest ostateczną przyczyną, przez k t ó r ą aktualizuje się m o ż n o ś ć , tj. dzięki której urzeczywistnia się dobro. Właśnie czyniąc r o z r ó ż n i e n i e m i ę d z y m o ż n o ś c i ą i a k t e m , Arystoteles o d p o w i a d a P a r m e n i d e s o w i . P a r m e n i d e s orzekł, że z m i a n a jest n i e m o ż ­ liwa, p o n i e w a ż b y t nie m o ż e p o w s t a ć z n i e b y t u (nic nie r o d z i się z niczego), a p o d o b n i e nie m o ż e p o c h o d z i ć z b y t u (byt b o w i e m j u ż jest). T a k ogień nie m o ż e rodzić się z p o w i e t r z a , p o n i e w a ż p o w i e t r z e jest p o w i e t r z e m , a nie o g n i e m . N a t o A r y s t o t e l e s o d p o w i e d z i a ł b y , że ogień nie rodzi się z p o w i e t r z a j a k o z p o w i e t r z a , lecz z p o w i e t r z a , k t ó r e m o ż e być o g n i e m , a jeszcze nie jest o g n i e m , że p o s i a d a m o ż n o ś ć stania się o g n i e m . Ujmując to abstrakcyjnie, j a k a ś rzecz staje się b y t e m przez j e g o b r a k . G d y b y P a r m e n i d e s zarzucił, że jest to r ó w n o z n a c z n e stwierdzeniu, iż j a k a ś rzecz bierze b y t z n i e b y t u , Arystoteles o d p o w i e d z i a ł b y , że d a n a rzecz nie d o c h o d z i d o b y t u j e d y n i e z j e g o b r a k u (tj. z czystego b r a k u ) , lecz z jego b r a k u w p r z e d m i o c i e . G d y b y P a r m e n i d e s replikował, że w t a k i m w y p a d k u rzecz d o c h o d z i d o b y t u z b y t u , co jest sprzecznością, A r y s t o t e l e s m ó g ł b y o d p o w i e d z i e ć , że nie d o c h o d z i d o b y t u z b y t u ściśle j a k o t a k i e g o , lecz z bytu, k t ó r y jest t a k ż e n i e b y t e m , tj. nie jest tą rzeczą, k t ó r a z a c z y n a b y ć . O d p o w i a d a w ten s p o s ó b n a t r u d n o ś ć P a r m e n i d e s a przez o d w o ł a n i e się d o r o z r ó ż n i e n i a m i ę d z y formą, m a t e r i ą i b r a k i e m czy (lepiej i bardziej generalnie) m i ę d z y a k t e m , m o ż n o ś c i ą i b r a k i e m . 43

4 4

45

10. R o z r ó ż n i e n i e m o ż n o ś c i i a k t u p r o w a d z i d o d o k t r y n y o hierarchii czy skali istnienia, jest b o w i e m j a s n e , że j a k i ś p r z e d m i o t , k t ó r y jest

42 43 44

4 5

Tamże, 1051 a 20-1. Tamże, 1051 a 17-18. (Przekład polski: dz. cyt., s.237.) Tamże, 985 a 9-10. Jeśli chodzi o rozważania na temat możności i aktu, por. Metaph., A 12 i 0.

METAFIZYKA

353

w akcie, jeśli chodzi o j e g o terminus a quo, m o ż e b y ć w m o ż n o ś c i , jeśli chodzi o dalszy terminus ad quern. Uciekając się d o znanej ilustracji, k a m i e ń o c i o s a n y jest w akcie w s t o s u n k u d o k a m i e n i a nie ociosanego - ten b o w i e m jest w m o ż n o ś c i bycia o c i o s a n y m - lecz w m o ż n o ś c i w s t o s u n k u d o d o m u p o d względem roli, j a k ą będzie o d g r y w a ł w d o m u , k t ó r y d o p i e r o m a być z b u d o w a n y . P o d o b n i e d u s z a , czyli y/vx*l> tj. d u s z a w jej z m y s ł o w y m aspekcie i funkcjach, jest w akcie w s t o s u n k u d o ciała, lecz w m o ż n o ś c i w s t o s u n k u d o wyższych funkcji vooc. N a d o l e d r a b i n y , m o ż n a by rzec, jest pierwsza m a t e r i a , s a m a w sobie n i e p o z n a w a l n a i nigdy rzeczywiście nie istniejąca niezależnie o d f o r m y . W połączeniu z rzeczami sobie p r z e c i w s t a w n y m i , z gorącem czy z i m n e m , o r a z z suchością czy wilgocią, t w o r z y cztery ciała - ziemię, p o w i e t r z e , w o d ę i ogień. O w e relatywne, c h o ć nie a b s o l u t n i e p r o s t e ciała t w o r z ą z kolei ciała nieorganiczne, takie j a k z ł o t o , i p r o s t e t k a n k i żywych istot (zwanych wspólnie ciałami z ł o ż o n y m i z p o d o b n y c h c z ł o n ó w ) . Istoty niejednokształtne, o r g a n i z m y , u t w o r z o n e są z ciał z ł o ż o n y c h z p o d o b ­ n y c h c z ł o n ó w j a k o z ich m a t e r i a ł u . W ten s p o s ó b c o r a z wyżej w c h o d z i m y p o szczeblach d r a b i n y , aż d o c z y n n e g o intelektu człowieka nie zmieszanego z m a t e r i ą , sfer o d d z i e l o n y c h inteligencji i w k o ń c u d o Boga. ( D o k t r y n y o d r a b i n i e egzystencji nie należy oczywiście r o z u m i e ć j a k o „ewolucji". Czyste formy nie rozwijają się z m a t e r i i . P o n a d t o A r y s t o t e l e s u t r z y m y w a ł , że g a t u n k i są wieczne, c h o c i a ż j e d n o s t k o w e p r z e d m i o t y zmysłowe giną.)

11. J a k zaczyna się z m i a n a ? K a m i e ń nie o c i o s a n y zostaje nie o c i o s a n y m b r a n y sam w sobie: sam siebie nie ociosa. N i e bardziej też k a m i e ń ociosany w b u d u j e się sam w d o m . W o b u w y p a d k a c h p o t r z e b n y jest czynnik zewnętrzny, ź r ó d ł o z m i a n y czy r u c h u . I n n y m i słowy, o p r ó c z formalnej i m a t e r i a l n e j przyczyny p o t r z e b n a jest p r z y c z y n a sprawcza, xó OQEV fj Kivrjaic. N i e k o n i e c z n i e jest o n a j e d n a k z e w n ę t r z n a w s t o s u n k u d o rzeczy, k t ó r a p o d l e g a zmianie: n a p r z y k ł a d w e d ł u g A r y s t o t e l e s a k a ż d y z czterech e l e m e n t ó w p o s i a d a n a t u r a l n y r u c h k u w ł a s n e m u miejscu n a świecie (na p r z y k ł a d ogień dąży „ w g ó r ę " ) i d a n y element będzie p o r u s z a ł się, jeśli m u się nie p r z e s z k o d z i , z g o d n i e ze swym n a t u r a l n y m r u c h e m . D o formy e l e m e n t u należy d ą ż n o ś ć d o swego n a t u r a l n e g o r e g i o n u , i w ten s p o s ó b zbiegają się ze sobą p r z y c z y n a f o r m a l n a i p r z y c z y n a s p r a w c z a . N i e znaczy t o j e d n a k , że p r z y c z y n a sprawcza jest 46

De caelo, 311 a 1-6.

354

ARYSTOTELES

zawsze i d e n t y c z n a z przyczyną formalną: jest i d e n t y c z n a w p r z y p a d k u duszy, z a s a d y formalnej o r g a n i z m u , r o z w a ż a n e j j a k o inicjator r u c h u , ale nie jest i d e n t y c z n a w p r z y p a d k u b u d o w n i c z e g o d o m u , a n a p r z y k ł a d w p r z y p a d k u z r o d z e n i a istoty ludzkiej p r z y c z y n a sprawcza, ojciec, jest j e d y n i e p o d względem g a t u n k o w y m , a nie liczbowym t a k a s a m a j a k f o r m a l n a p r z y c z y n a dziecka.

12. N a l e ż y p a m i ę t a ć , że Arystoteles m y ś l a ł o sobie j a k o o pierwszym człowieku, k t ó r y poświęcił p r a w d z i w e r o z w a ż a n i a przyczynie celowej, ro oh svEKü. C h o c i a ż j e d n a k kładzie wielki nacisk n a celowość, byłoby błędem p r z y p u s z c z a ć , że celowość jest dla niego r ó w n o z n a c z n a z celo­ wością zewnętrzną - j a k g d y b y ś m y n a p r z y k ł a d m ó w i l i , że t r a w a rośnie p o t o , by owce m o g ł y m i e ć p o k a r m . Przeciwnie, Arystoteles kładzie o wiele większy nacisk n a celowość w e w n ę t r z n ą czy i m m a n e n t n ą (w ten s p o s ó b j a b ł o ń osiąga swój cel nie w t e d y , kiedy jej o w o c e s t a n o w i ą z d r o w y czy przyjemny p o k a r m dla człowieka czy są p r z e t w o r z o n e w jabłecznik, lecz kiedy j a b ł o ń osiągnęła d o s t ę p n ą sobie d o s k o n a ł o ś ć rozwojową, tj. d o s k o n a ł o ś ć swej formy), gdyż w e d ł u g niego przyczyna f o r m a l n a rzeczy jest n o r m a l n i e r ó w n i e ż jej przyczyną c e l o w ą . I t a k przyczyną f o r m a l n ą k o n i a jest g a t u n k o w a f o r m a k o n i a , lecz jest o n a t a k ż e j e g o przyczyną celową, gdyż j e d n o s t k a d a n e g o g a t u n k u z n a t u r y s t a r a się ucieleśnić w s p o s ó b możliwie d o s k o n a ł y d a n ą formę g a t u n ­ k o w ą . T o n a t u r a l n e dążenie d o f o r m y znaczy, że p r z y c z y n a celowa, f o r m a l n a i s p r a w c z a są często t y m s a m y m . N a p r z y k ł a d w substancji organicznej d u s z a , czyli y/vxrj, jest przyczyną f o r m a l n ą czy elementem d e t e r m i n u j ą c y m w compositum, a j e d n o c z e ś n i e jest o n a t a k ż e przyczyną sprawczą j a k o ź r ó d ł o r u c h u i przyczyną celową, gdyż i m m a n e n t n y m celem o r g a n i z m u jest j e d n o s t k o w e ucieleśnienie f o r m y g a t u n k o w e j . I t a k żołądź w całym procesie swego r o z w o j u w d o r o s ł e d r z e w o zmierza k u p e ł n e m u urzeczywistnieniu swej przyczyny celowej. W e d ł u g A r y s ­ totelesa t o właśnie p r z y c z y n a celowa jest przyczyną poruszającą, m i a n o w i c i e przez przyciąganie. W p r z y p a d k u d ę b u j e g o przyczyna celowa, k t ó r a jest t a k ż e przyczyną formalną, p o w o d u j e rozwój żołędzia w d ą b , j a k gdyby pociągając żołądź k u granicy j e g o p r o c e s u r o z ­ w o j o w e g o . M o ż n a oczywiście p o s t a w i ć tu z a r z u t , że p r z y c z y n a celowa, d o s k o n a ł a f o r m a d ę b u , jeszcze nie istnieje i stąd nie m o ż e o d d z i a ł y w a ć , a z drugiej s t r o n y nie m o ż e o d d z i a ł y w a ć j a k o p o j ę t a w umyśle (jak m ó w i 47

Metaph., H, 1044 a 36-b 11. Por. Phys., B, 7, 198 a 24 n.

355

METAFIZYKA

się o idei o b r a z u w umyśle artysty, że oddziałuje p r z y c z y n o w o ) , p o n i e w a ż żołądź nie m a u m y s ł u i zdolności refleksji. A r y s t o t e l e s m ó g ł b y niewątpliwie o d p o w i e d z i e ć - p o w o ł u j ą c się n a fakt, że f o r m a żołędzia jest formą d ę b u w zalążku - że m a w r o d z o n ą n a t u r a l n ą s k ł o n n o ś ć d o pełni własnej ewolucji. Lecz g d y b y k t o ś chciał stawiać Arystotelesowi dalsze p y t a n i a , m i a ł b y o n z pewnością większe t r u d n o ś c i z odpowiedzią. Oczywiście niezależnie od s k ł o n n o ś c i , by u j m o w a ć p r z y c z y n y razem, A r y s t o t e l e s nie przeczy, że przyczyny m o g ą być fizycznie r ó ż n e od siebie. N a p r z y k ł a d jeśli chodzi o b u d o w a n i e d o m u , p r z y c z y n a f o r m a l n a d o m u - o ile m o ż n a m ó w i ć o przyczynie formalnej d o m u - jest nie tylko p o j ę c i o w o , lecz t a k ż e fizycznie o d m i e n n a o d przyczyny celowej, idei czy p l a n u d o m u w u m y ś l e a r c h i t e k t a , j a k również od p r z y c z y n y sprawczej czy t a k i c h przyczyn. O g ó l n i e m o ż n a j e d n a k powiedzieć, że przyczyny s p r a w c z a , celowa, f o r m a l n a i m a t e r i a l n a m a j ą tendencję d o łączenia się w dwie, że A r y s t o t e l e s s k ł o n n y jest d o r e d u k o w a n i a czterech przyczyn d o d w ó c h , m i a n o w i c i e przyczyny formalnej i m a t e r i a l n e j (chociaż współcześnie, używając t e r m i n u „ p r z y c z y n a " , n a t u r a l n i e m y ś l i m y prze­ d e wszystkim o p r z y c z y n o w o ś c i sprawczej, a n a t ę p n i e , b y ć m o ż e , o p r z y c z y n a c h celowych). T e n nacisk n a celowość nie znaczy, że Arystoteles w y k l u c z a przyc z y n o w o ś ć m e c h a n i c z n ą , i to m i m o a n t r o p o m o r f i c z n e g o języka, j a k i m się posługuje w odniesieniu d o teleologii w n a t u r z e , n a p r z y k ł a d w swym s ł y n n y m stwierdzeniu, że „ n a t u r a nie czyni niczego n a p r ó ż n o , niczego z b y t e c z n e g o " , j ę z y k a , k t ó r y nie jest z g o d n y przynajmniej z teologią Metafizyki. C z a s a m i celowość i m e c h a n i c z n o ś ć łączą się, j a k w p r z y p a d ­ k u światła, k t ó r e m o ż e p r z e n i k n ą ć t y l k o przez l a t a r n i ę , j e g o cząstki są b o w i e m delikatniejsze od cząsteczek r o g u , chociaż dzięki t e m u c h r o n i n a s przed p o t k n i ę c i e m . J e d n a k w i n n y c h p r z y p a d k a c h działa - myśli A r y s t o t e l e s - jedynie p r z y c z y n o w o ś ć m e c h a n i c z n a (na p r z y k ł a d k o l o r oczu zwierzęcia nie m a ż a d n e g o celu, lecz w y n i k a p o p r o s t u z okoliczno­ ści n a r o d z i n ) . P o n a d t o Arystoteles stwierdza wyraźnie, że nie zawsze m u s i m y p o s z u k i w a ć przyczyny celowej, p o n i e w a ż n i e k t ó r e rzeczy t ł u m a c z ą się t y l k o przyczyną m a t e r i a l n ą czy s p r a w c z ą . 48

49

50

51

48

De caelo, A 4, 271 a 33. Anal. Post., 94 b 27-31. Por. De gen. An., 743 b 16 n. De gen. an., 778 a 16-b 19; 789 b 19 n. De part. an., 642 a 2; 677 a 17-19. Metaph., 1049 b 24 n. Metaph., 1049 b 24 n. 49

50

51

356

ARYSTOTELES

13. K a ż d y r u c h , k a ż d e przejście o d m o ż n o ś c i d o a k t u w y m a g a pewnej z a s a d y w działaniu, ale jeśli k a ż d e s t a w a n i e się, k a ż d y p r z e d m i o t w r u c h u w y m a g a a k t u a l n e j przyczyny poruszającej, t o świat w o g ó l n o ­ ści, wszechświat, w y m a g a Pierwszego P o r u s z y c i e l a . W a r t o j e d n a k z a u w a ż y ć , że słowa „ P i e r w s z y " nie należy r o z u m i e ć w k a t e g o r i a c h c z a s o w y c h , p o n i e w a ż r u c h w e d ł u g A r y s t o t e l e s a jest z konieczności wieczny (aby go z a p o c z ą t k o w a ć czy s p o w o d o w a ć j e g o zaniknięcie, t r z e b a by również r u c h u ) . Należy je raczej p o j m o w a ć j a k o „ N a j w y ż s z y " : Pierwszy Poruszyciel jest wiecznym ź r ó d ł e m wiecznego r u c h u . P o n a d t o Pierwszy Poruszyciel nie jest Bogiem-Stwórcą: świat istniał przez całą wieczność, nie będąc przez całą wieczność s t w a r z a n y . B ó g kształtuje świat, j e d n a k ż e go nie stworzył, i kształtuje go - jest źródłem r u c h u -pociągając, tj. działając j a k o p r z y c z y n a celowa. W e d ł u g Arystotelesa, gdyby B ó g s p o w o d o w a ł r u c h przez fizyczną p r z y c z y n o w o ś ć sprawczą - j a k gdyby go „ p o p y c h a j ą c " - t o O n sam uległby zmianie: nastąpiłaby reakcja p o r u s z o n e g o n a poruszyciela. M u s i więc o d d z i a ł y w a ć j a k o P r z y c z y n a Celowa, będąc p r z e d m i o t e m p r a g n i e n i a . D o tej s p r a w y jeszcze w r ó c i m y . W Metafizyce, A n., Arystoteles wskazuje, że t a p o r u s z a j ą c a Z a s a d a m u s i być rodzajem czystego a k t u , evepyeia, bez d o m i e s z k i m o ż n o ś c i . Z a k ł a d a j ą c wieczność świata ( g d y b y czas m ó g ł zacząć istnieć, t o - u w a ż a Arystoteles - byłby czas p r z e d czasem, c o jest sprzecznością, a p o n i e w a ż czas jest w s p o s ó b istotny związany ze z m i a n ą , z m i a n a także m u s i być wieczna), Arystoteles o ś w i a d c z a , że m u s i b y ć Pierwszy Poruszyciel, k t ó r y jest przyczyną z m i a n y , sam nie b ę d ą c z m i e n i a n y , nie posiadając żadnej m o ż n o ś c i , gdyż jeśliby n a p r z y k ł a d m ó g ł z a p r z e s t a ć p o w o d o w a ­ nia r u c h u , to r u c h czy z m i a n a nie byłyby w s p o s ó b k o n i e c z n y wieczne, a są t a k i e . M u s i w o b e c tego istnieć Pierwszy Poruszyciel, k t ó r y jest czystym a k t e m , a jeśli jest czystym a k t e m , m u s i być n i e m a t e r i a l n y , p o n i e w a ż w m a t e r i a l n o ś c i z a w a r t a jest m o ż l i w o ś ć ulegania o d d z i a ł y w a ­ niu i z m i a n i e . P o n a d t o d o ś w i a d c z e n i e u k a z u j ą c e , że istnieje n i e u s t a n n y kolisty r u c h niebios, p o t w i e r d z a t o r o z u m o w a n i e , p o n i e w a ż m u s i istnieć Pierwszy Poruszyciel, k t ó r y b y p o r u s z a ł niebiosa. J a k widzimy, B ó g p o r u s z a wszechświat j a k o P r z y c z y n a C e l o w a , b ę d ą c p r z e d m i o t e m p r a g n i e n i a . B ó g jest p o j m o w a n y w y r a ź n i e j a k o b e z p o ś r e d n i o poruszający pierwsze niebiosa, p o w o d u j ą c y d z i e n n y o b ­ r ó t gwiazd w o k ó ł ziemi. B ó g p o r u s z a , tchnąwszy miłość i p r a g n i e n i e (w sferze niematerialnej to, co p o ż ą d a l n e , i t o , inteligibilne, są t y m s a m y m ) , 52

Na temat Pierwszego Poruszyciela por. Metaph., A oraz Phys., 0, 6, 258 b 10 n.

357

METAFIZYKA

m u s i więc istnieć Inetligencja pierwszej sfery o r a z i n n e Inteligencje w i n n y c h sferach niebieskich. Inteligencja każdej sfery niebieskiej jest d u c h o w a i sfera p r a g n i e n a ś l a d o w a ć życie swej Inteligencji możliwie najściślej. N i e m o g ą c n a ś l a d o w a ć jej w jej d u c h o w o ś c i , czyni w s z y s t k o , c o najlepsze, d o k o n u j ą c r u c h u p o kole. W e wcześniejszym okresie A r y s t o t e l e s podzielał P l a t o ń s k ą koncepcję d u s z gwiazd, w Ilepi (piźaotpiac gwiazdy s a m e posiadają dusze i poruszają siebie; porzucił j e d n a k tę koncepcję n a rzecz teorii o Inteligencjach sfer. C i e k a w e , że - j a k się wydaje - A r y s t o t e l e s nie jest definitywnie p r z e k o n a n y co d o liczby n i e p o r u s z o n y c h poruszycieli. I t a k w Fizyce są trzy miejsca, w k t ó r y c h m a m y odniesienia d o wielu n i e p o r u s z o n y c h p o r u s z y c i e l i , a w Metafizyce również p o j a w i a się ich w i e l u . W e d ł u g J a e g e r a rozdział ó s m y Metafizyki, księga A, jest późniejszym d o d a t k i e m d o k o n a n y m przez Arystotelesa. W r o z d z i a ł a c h s i ó d m y m i dziewiątym (stanowiących j e d e n ciąg i t w o r z ą c y c h część „ o r y g i n a l n e j " Metafizyki) A r y s t o t e l e s m ó w i o J e d n y m N i e p o r u s z o n y m Poruszycielu. J e d n a k w rozdziale ó s m y m p o j a w i a się pięćdziesiąt pięć t r a n s c e n d e n t n y c h poruszycieli. P l o t y n później w y s u w a ł zarzut, że s t o s u n e k ich d o Pierwszego Poruszyciela pozostaje całkowicie niejasny. P y t a ł także, w j a k i s p o s ó b m o ż e być wielu poruszycieli, jeśli m a t e r i a jest zasadą indywiduacji - co u t r z y m y w a ł A r y s t o t e l e s . O t ó ż A r y s t o t e l e s sam dostrzegał ten o s t a t n i zarzut, umieszcza g o b o w i e m w ś r o d k u rozdziału ó s m e g o , nie dając j e d n a k r o z w i ą z a n i a . R ó w n i e ż za c z a s ó w Teofrasta n i e k t ó r z y arystotelicy o b s t a w a l i p r z y j e d n y m N i e p o r u s z o n y m Poruszy­ cielu - nie widząc możliwości z h a r m o n i z o w a n i a z N i m niezależnych r u c h ó w p o w o d o w a n y c h przez wielu poruszycieli. Ostatecznie właśnie z p o w o d u tego pojęcia wielości poruszycieli filozofowie średniowieczni przypuszczali, że istnieją Inteligencje czy A n i o ł o w i e poruszający sfery niebieskie. P o d p o r z ą d k o w u j ą c je Pierw­ szemu Poruszycielowi czy B o g u i od N i e g o uzależniając, zajmowali j e d y n e m o ż l i w e s t a n o w i s k o , p o n i e w a ż jeśli m a b y ć osiągnięta j a k a ś h a r m o n i a , t o inni poruszyciele m u s z ą p o r u s z a ć p o d p o r z ą d k o w a n i P i e r w s z e m u Poruszycielowi i m u s z ą b y ć z N i m p o w i ą z a n i inteligencją 53

54

55

53

Phys., 258 b 11; 259 a 6-13; 259 b 28-31. (Jaeger uważa, że te trzy miejsca są późniejszym dodatkiem, ponieważ jednak jedynie w trzecim miejscu Arystoteles przy­ jmuje rzeczywiste istnienie wielości nieporuszonych poruszycieli, Ross, Physics, 101-102, słusznie wyciąga wniosek, że tylko to miejsce zostało dodane po skompletowaniu księgi Metafizyki.) Metaph., 8. Metaph., 1074 a 31-8. 54

55

358

ARYSTOTELES

i p r a g n i e n i e m czy t o b e z p o ś r e d n i o , czy p o ś r e d n i o , tj. w s p o s ó b hierarchiczny. Dostrzegli to n e o p l a t o n i c y . Pierwszy Poruszyciel, b ę d ą c n i e m a t e r i a l n y , nie m o ż e w y k o n y w a ć żadnej m a t e r i a l n e j czynności: J e g o działanie m u s i być czysto d u c h o w e , a więc intelektualne. I n n y m i słowy, działanie B o g a p o l e g a n a myśli. C o jest j e d n a k p r z e d m i o t e m J e g o myśli? P o z n a n i e jest i n t e l e k t u a l n y m uczestnictwem w przedmiocie: o t ó ż p r z e d m i o t B o g a m u s i być najlep­ szym ze wszystkich m o ż l i w y c h , a w k a ż d y m razie p o z n a n i e będące udziałem B o g a nie m o ż e być p o z n a n i e m , k t ó r e zawiera z m i a n ę , czy odczucie, czy n o w o ś ć . B ó g więc p o z n a j e siebie w wiecznym akcie intuicji czy s a m o ś w i a d o m o ś c i . Arystoteles definiuje z a t e m B o g a j a k o „myślenie o m y ś l e n i u " , vbrjaip vorjaEcoc. B ó g jest istniejącą myślą, k t ó r a wiecznie myśli s a m ą siebie . P o n a d t o B ó g nie m o ż e m i e ć ż a d n e g o p r z e d m i o t u myśli p o z a sobą, gdyż t o znaczyłoby, że m a j a k i ś cel p o z a sobą. B ó g więc poznaje j e d y n i e siebie. Św. T o m a s z i inni, n a p r z y k ł a d B r e n t a n o , p r ó b o w a l i i n t e r p r e t o w a ć myśl A r y s t o t e l e s a w taki s p o s ó b , żeby nie wykluczała o n a p o z n a n i a świata o r a z f u n k c j o n o w a n i a Boskiej O p a t r z n o ś c i . C h o c i a ż j e d n a k św. T o m a s z nie myli się, jeśli chodzi o p r a w d z i w y pogląd n a Boga, nie w y n i k a z t e g o , że jest t o pogląd A r y s t o t e l e s a . „ U A r y s t o t e l e s a nie znajdziemy żadnej teorii ani o b o s k i m stworzeniu, ani o Boskiej O p a t r z n o ś c i " . C o p r a w d a czasami m ó w i raczej w o d m i e n n y m tonie, kiedy p o r ó w n u j e B o g a d o k a p i t a n a armii, z a p r o w a d z a j ą c e g o w niej p o r z ą d e k , a l b o kiedy m ó w i , że B ó g troszczy się o t r w a n i e p o k o l e ń w p r z y p a d k u tych istot, k t ó r e inaczej niż gwiazdy nie są z d o l n e d o t r w a ł e g o istnienia: lecz t a k i c h u w a g nie należy j e d n a k a k c e n t o w a ć , m a j ą c n a u w a d z e t o , j a k pojmuje swoją ideę Pierwszego P o r u s z y c i e l a . Czy B ó g A r y s t o t e l e s a jest B o g i e m o s o b o w y m ? Arystoteles czasem m ó w i o B o g u j a k o o Pierwszym N i e p o r u s z o n y m Poruszycielu (TO npćbzov KIVOVV dKivrjTov), c z a s a m i j a k o o b Sebę, a w Etyce Nikomachejskiej m ó w i t a k ż e o oi Ssoi. J a k wszyscy G r e c y Arystoteles niezbyt troszczył się o liczbę b o g ó w , lecz g d y b y ś m y mieli orzec, że był 56

5 7

58

59

60

61

56

Tamże, A9,b 33-5. (Przekład polski: dz. cyt., s. 322.) In. Met., XII, lect. XI: Nec tamen sequitur quod omnia alia a se ei sunt ignota; nam intelligendo se intelligit omnia alia. Ross, Aristotle, s. 184. In De Caelo, A 4, 271 a 33. Arystoteles mówi, że Bóg i natura nie czynią niczego na próżno, jednakże nie wypracował jeszcze swej teorii Nieporuszonego Poruszyciela. Metaph., A, 7. Eth. Nic, na przykład 1170 b 8 n. i 1179 a 24-5. Por. 1179 a 24-5. 57

5 8

59

60

61

359

METAFIZYKA

z d e c y d o w a n i e i wyłącznie m o n o t e i s t ą , m u s i e l i b y ś m y powiedzieć, że jego B ó g jest o s o b o w y . Arystoteles m ó g ł nie m ó w i ć o Pierwszym P o r u s z y cielu, że jest o s o b o w y , i z pewnością p r z y p i s y w a n i e M u a n t r o p o m o r ficznej o s o b o w o ś c i b y ł o b y j a k najdalsze od j e g o myśli, p o n i e w a ż j e d n a k Pierwszy Poruszycie! jest Inteligencją i Myślą, w y n i k a z tego, że jest o s o b o w y w sensie filozoficznym. A r y s t o t e l e s o w s k i B ó g m o ż e nie być o s o b o w y secundum nomen, ale jest o s o b o w y secundum rem. M u s i m y j e d n a k d o d a ć , że nic nie wskazuje, a b y Arystoteles k i e d y k o l w i e k myślał o Pierwszym Poruszycielu j a k o p r z e d m i o c i e czci, a t y m mniej j a k o Bycie, k t ó r y wysłuchuje m o d l i t w . I istotnie, jeśli Bóg Arystotelesa jest całkowicie z w r ó c o n y sam k u sobie - a m y sądzimy, że t a k jest - to n a w i ą z y w a n i e przez ludzi osobistych z N i m k o n t a k t ó w nie w c h o d z i ł o b y w grę. W Etyce wielkiej Arystoteles m ó w i w y r a ź n i e , że mylą się ci, k t ó r z y myślą, iż m o ż e istnieć przyjaźń s k i e r o w a n a k u B o g u . Bóg b o w i e m (a) nie m ó g ł b y o d p o w i e d z i e ć n a naszą m i ł o ś ć , a o n a s (b) w ż a d n y m razie nie m o ż n a by powiedzieć, że k o c h a m y B o g a . 62

14. I n n e a r g u m e n t y n a istnienie B o g a znajdują się w p r a c a c h A r y s t o t e l e s a w z a r o d k o w e j formie. I t a k we f r a g m e n t a c h ITepi opov). „ C n o t a (...) jest t o h a r m o n i j n e u s p o s o b i e n i e (SeaSeoic oiioXoyovpikvtj)\ jest g o d n a w y b o r u dla samej siebie, a nie ze względu n a j a k ą ś o b a w ę czy nadzieję, czy 20

21

22

2 0

21

22

2 3

Von Arnim, Stoic. Vet. Frag., Vol. I, s. 59, 60. (Pearson, s. 210 n.) Por. Orygenes, c. Cels., 4, 45 (P. G., 11, 1101). Frag. 91. (Pearson, The Fragments of Zeno and Cleanthes, 1891.) Seneka, Ep., 107, 11.

449

WCZESNA STOA 24

jakiekolwiek okoliczności z e w n ę t r z n e " . Z t y m p o g l ą d e m o s a m o w y ­ starczalności c n o t y i że jest o n a j e d y n y m p r z e d m i o t e m p r a g n i e n i a , idzie w p a r z e wyśmiewanie przez C h r y z y p a P l a t o ń s k i c h m i t ó w o n a g r o d z i e i k a r z e w życiu przyszłym. (Por. d o k t r y n ę K a n t a . ) J e d n a k ż e jeśli chodzi 0 ową p o ś r e d n i ą dziedzinę tego, c o o b o j ę t n e , stoicy wskazywali, że p e w n e rzeczy są bardziej p o ż ą d a n e (nporfy/xśva), a i n n e należy odrzucić (ano7zpoTiyfiiEva), jeszcze inne są o b o j ę t n e w węższym znaczeniu. Było t o być m o ż e u s t ę p s t w o n a rzecz p r a k t y k i z uszczerbkiem dla teorii, ale niewątpliwie w y m a g a ł a tego d o k t r y n a stoicka u t r z y m u j ą c a , że c n o t a p o l e g a n a zgodności z n a t u r ą . Stąd rzeczy m o r a l n i e o b o j ę t n e stoicy dzielili n a (I) te, k t ó r e są z g o d n e z n a t u r ą i d l a t e g o m o ż n a im p r z y p i s y w a ć p e w n ą w a r t o ś ć (za npotjytisya); (II) te, k t ó r e są przeciwne n a t u r z e i przez t o b e z w a r t o ś c i o w e (za dnonporjyiJ£va)\ (III) i te, k t ó r e nie mają ani w a r t o ś c i , ani „ a n t y w a r t o ś c i " (za anaCia). W ten s p o s ó b z b u d o w a l i skalę w a r t o ś c i . Przyjemność jest w y n i k i e m czy elementem t o w a r z y s z ą c y m a k t y w n o ś c i i nigdy nie m o ż e stać się celem. P o d t y m względem wszyscy stoicy się zgadzali, c h o c i a ż nie szli t a k d a l e k o j a k K l e a n t e s , k t ó r y u t r z y m y w a ł , że przyjemność nie jest z g o d n a z n a t u r ą . C n o t a m i k a r d y n a l n y m i są r o z t r o p n o ś ć ((ppbvrjaicY, m ę s t w o , s a m o ­ k o n t r o l a , czyli u m i a r k o w a n i e , i sprawiedliwość. C n o t y te występują czy zdarzają się razem w t y m sensie, że ten, k t o m a j e d n ą z nich, m a je wszystkie. Z e n o n u p a t r y w a ł w s p ó l n e ź r ó d ł o wszystkich cnót we c>póvrjaic, a dla K l e a n t e s a było nim u m i a r k o w a n i e , ępbvrjaic zaś została z a s t ą p i o n a przez syKpazeia. Niezależnie j e d n a k o d różnic stoicy trzymali się n a ogół zasady, że c n o t y są nierozdzielnie p o w i ą z a n e ze sobą j a k o w y r a z jednej i tej samej cechy c h a r a k t e r u , t a k że o b e c n o ś ć jednej c n o t y p o c i ą g a za sobą o b e c n o ś ć wszystkich. I n a o d w r ó t , uważali, że kiedy występuje j e d n a w a d a , m u s z ą być o b e c n e wszystkie. G ł ó w n y akcent kładli n a c h a r a k t e r i prawdziwie cnotliwe p o s t ę p o w a n i e w p r a w y m d u c h u , k t ó r e p o l e g a n a wypełnieniu o b o w i ą z k u (TÓ KaSfjKov - t e r m i n j a w n i e wynaleziony p r z e z Z e n o n a , ale oznaczający raczej t o , co jest s t o s o w n e , niż o b o w i ą z e k w n a s z y m znaczeniu) - i jest j e d y n i e właściwoś­ cią m ą d r e g o człowieka. Człowiek m ą d r y jest p o z b a w i o n y namiętności 1 p o d względem swej wewnętrznej w a r t o ś c i nie ustępuje n i k o m u , n a w e t Z e u s o w i . P o n a d t o jest p a n e m w ł a s n e g o życia - m o ż e p o p e ł n i ć s a m o b ó j ­ stwo. 2 4

Diog. Laert., 7, 89 (Przekład polski: dz. cyt., s. 410.) * Copleston proponuje ciekawą, acz niespotykaną nazwę dla tej cnoty: morał - przenikliwość moralna - przyp. dum.

insight

450

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

Jeśli wszystkie c n o t y t a k są ze sobą p o w i ą z a n e , że ten, k t o m a j e d n ą , m u s i t y m s a m y m m i e ć i inne, ł a t w o jest dojść d o m n i e m a n i a , że nie istnieją s t o p n i e c n o t y . A l b o człowiek jest cnotliwy, tj. całkowicie cnotliwy, a l b o nie jest cnotliwy w ogóle. I t a k i e , j a k się wydaje, było s t a n o w i s k o wczesnych s t o i k ó w . W e d ł u g C h r y z y p a człowiek, k t ó r y n i e m a l u k o ń c z y ł d r o g ę m o r a l n e g o p o s t ę p u , nie jest jeszcze cnotliwy, nie m a jeszcze tej c n o t y , k t ó r a daje p r a w d z i w e szczęście. Z d o k t r y n y takiej w y n i k a , że b a r d z o niewielu osiąga c n o t ę , i t o j e d y n i e w p ó ź n y m okresie życia. „ C z ł o w i e k przez całe życie kroczy w niegodziwości, czy p r z y n a j ­ mniej przez większą j e g o część. Jeśli kiedykolwiek osiągnie c n o t ę , stanie się t o p ó ź n o i u schyłku j e g o d n i " . A l e p o d c z a s gdy wcześniejszy stoicyzm c h a r a k t e r y z o w a ł się s u r o w y m m o r a l n y m idealizmem, stoicyzm późniejszy bardziej k o n c e n t r o w a ł się n a pojęciu p o s t ę p u , p o ­ święcając u w a g ę zachęcaniu człowieka d o w s t ę p o w a n i a n a d r o g ę cnoty. Z a k ł a d a j ą c , że w rzeczywistości ż a d e n i n d y w i d u a l n y człowiek nie o d p o w i a d a ideałowi m ę d r c a , późniejsi stoicy dzieli l u d z k o ś ć n a głupców i n a tych, k t ó r z y zdążają k u cnocie, czyli m ą d r o ś c i . Cechą c h a r a k t e r y s t y c z n ą etyki stoickiej jest d o k t r y n a n a m i ę t n o ś c i i uczuć. Są o n e - przyjemność (r/Sovrj), s m u t e k czy przygnębienie (Aónrj), p r a g n i e n i e (emSopía) i strach (tpbßoc) - i r r a c j o n a l n e i n i e n a t u r a l n e . W o b e c tego chodzi n a m nie tyle o t o , j a k je u s p o k o i ć i nimi k i e r o w a ć , ile o t o , j a k p o z b y ć się ich i osiągnąć stan a p a t i i . M u s i m y je u s u n ą ć p r z y n a m n i e j w ó w c z a s , gdy staną się n a w y k a m i (ybooi (poyfjc). Stąd e t y k a stoicka jest w p r a k t y c e głównie w a l k ą z „ u c z u c i a m i " , dążeniem d o osiągnięcia s t a n u m o r a l n e j wolności i suwerenności. (Stoicy skłonni byli j e d n a k złagodzić nieco t a k skrajne s t a n o w i s k o ; niektórzy z nich zezwalali m ę d r c o w i n a emocje i n t e l e k t u a l n e - evnäSeiai.) C y t a t z Seneki d o b r z e ilustruje p o s t a w ę stoicką w o b e c o p a n o w a n i a siebie s a m e g o . „Quidpraecipuum in rebus humanis est? non classibus mana complesse nec in rubri maris litore signa fixisse nec deficiente ad iniurias terra errasse in océano ignota quaerentem, sed animo omnia vidisse et, qua maior nulla victoria est, vitia domuisse. Innumerabiles sunt, qui populos, qui urbes habuerunt in potestate, paucissimi qui se. quid est praecipuum? erigere animum supra minas et promissa fortunae, nihil dignam Mam habere putare, quod speres: quid enim habet dignum quod concupiscas? qui a divinorum conversatione, quotiens ad humana recideris, non aliter caligabis, quam quorum oculi in densam umbram ex claro solo redierunt. quid est praecipuum? posse laeto animo tolerare adversa, quidquid 2 5

25

Von Arnim, I, 529, s. 119 (tj. Sext. Empir., Adv. math.. 9, 90, o Kleantesie).

451

WCZESNA STOA

accident, sic ferre, quasi volueris tibi accidere. debuisses enim velie, si scires omnia ex decreto dei fieri: fiere, queri, gemere desciscere est. quid est praecipuum? in primis labris animam habere, haec res effìcit non e iure Quirium liberum, sed e iure naturae, liber enim est, qui sevitutem effugit. haec est assidua et ineluctabilis et per diem et per noctem aequaliter premens. sine intervallo, sine commeatu. sibi servire gravissima est servitus: quam discutere facile est, si desieris multa te posceris, si desieris tibi referre mercedem, si ante oculos et naturam tuam et aetatem posueris. licet prima sit, ac tibi ipsi dixeris: quid insanio? quid anhelo? quid sudo? Quid terram, quid forum verso? nec multo opus est, nec diu". 26

2 6

Seneca, Nat. ąuaest., III, Praef., 10-17. (Przekład polski: Lucjusz Anneusz Seneka, Pisma filozoficzne. III. O zjawiskach natury, przełożył Leon Joachimowicz, Warszawa 1969, s. 107: „Co w sprawach ludzkich jest najważniejsze? N a pewno nie to, aby zakryć morze eskadrami wojennych okrętów, zatknąć sztandary na brzegach Czerwonego Morza, błądzić po Oceanie w poszukiwaniu nowych lądów i nowych zdobyczy, kiedy na ziemi nie ma już możliwości dalszych podbojów, ale aby poznać naturę wszechrzeczy i odnieść największe zwycięstwo - nad swymi wadami. Trudno wprost zliczyć, jak wielu miało pod swoim panowaniem narody i miasta, ale znikoma ilość była takich, którzy panowaii nad sobą. To jest rzecz najważniejsza: wznieść się nad groźby i obietnice losu i uznać, że nie warto z niczym wiązać nadziei. Dary losu nie zasługują na to, aby ich pragnąć. Kto od kontemplowania spraw boskich zniży się do spraw ludzkich, temu ciemno staje się w oczach, jakby z jasnego światła przeszedł do cienia. To jest rzecz najważniejsza: umieć w pogodnym nastroju znosić przykrości, wszystko, co cię spotyka, przyjmować tak, jakbyś chciał, by cię spotkało. I rzeczywiście powinieneś chcieć, jeżeli rozumiesz, że wszystko się dzieje według dekretu Boga. Ale jeżeli płaczesz, jęczysz, narzekasz, to znak, że nie rozumiesz. To jest rzecz najważniejsza - aby człowiek w nieszczęściu był silny i niewzruszony, i nie tylko odwracał się od rozkoszy, ale aby ją zwalczał. Nie szuka niebezpieczeństwa, ale i nie ucieka w groźnej sytuacji. Potrafi wykuć swe szczęście, a nie oczekuje go biernie. Na spotkanie dobrego czy złego losu wychodzi bez trwogi i zmieszania. Nie wytrącą go z równowagi blaski szczęścia ani gromy nieszczęścia. To jest rzecz najważniejsza: nie dopuszczać złych myśli do serca, czyste ręce wznosić w modlitwie do nieba. Nie pragnąć takiego dobra, które - aby przeszło w twoje posiadanie - ktoś musiałby najpierw ofiarować albo utracić. Starać się o to, o co bez narażania się ludziom możesz się starać, to znaczy - o szlachetne usposobienie duszy. Na wszystkie inne dobra, wysoko cenione przez ludzi, choćby je jakiś przypadek zesłał ci z nieba, patrzeć jak na takie, które skąd przyszły, tam i powrócą. To jest rzecz najważniejsza - wzbić się myślą ponad rzeczy zależne od losu i pamiętać, że jest się człowiekiem, aby wiedzieć i w szczęściu, że nie trwa długo, i w nieszczęściu, że nikt nie jest nieszczęśliwym, jeżeli nie uważa się za takiego. To jest rzecz najważniejsza - być przygotowanym do śmierci. Tego rodzaju gotowość uczyni cię wolnym nie według prawa rzymskiego, lecz według prawa natury. Ten jest prawdziwie wolny, kto wyzwolił się z własnej niewoli. To jest niewola nieustająca i nieunikniona, w jej jarzmie pozostajemy jednakowo w dzień i w nocy, bez przerwy i bez wytchnienia. Zrzucić to jarzmo jest łatwo, jeżeli przestaniesz żądać od siebie tysiącznych usług, wynagradzać sam siebie, jeżeli będziesz pamiętał i o swojej naturze człowieka, i o swym wieku, choćby młodzieńczym, jeżeli powiesz sobie otwarcie: »Po co mam szaleć, męczyć się i trudzić? po co jeździć po świecie i deptać po rynku? Niewiele mi trzeba i nie na długo«".

452

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

T a s t r o n a etyki stoickiej, p r ó b a osiągnięcia całkowitej niezależności o d wszystkich rzeczy z e w n ę t r z n y c h , reprezentuje jej dziedzictwo cynickie. J e d n a k ż e istnieje jeszcze i n n a s t r o n a , dzięki k t ó r e j e t y k a ta w y k r a c z a p o z a cynizm - jest nią jej k o s m o p o l i t y z m . K a ż d y człowiek jest z n a t u r y istotą społeczną, a życie w społeczeństwie jest n a k a z e m r o z u m u . J e d n a k ż e r o z u m jest w s p ó l n ą p o d s t a w o w ą n a t u r ą wszystkich ludzi: stąd istnieje t y l k o j e d n o P r a w o d l a wszystkich i j e d n a Ojczyzna. P o d z i a ł ludzkości n a wojujące ze sobą p a ń s t w a jest niedorzecznością: m ą d r y m człowiekiem jest obywatel nie t e g o czy t a m t e g o p o s z c z e g ó l n e g o p a ń s t ­ w a , lecz świata. W y n i k a z t e g o , że wszyscy ludzie mają p r a w o d o naszej życzliwości, r ó w n i e ż niewolnicy mają swoje p r a w a i n a w e t w r o g o w i e mają p r a w o d o n a s z e g o miłosierdzia i p r z e b a c z e n i a . O t ó ż t e m u p r z e k r o c z e n i u ciasnych g r a n i c społecznych sprzyjał j a w n i e m o n i z m stoickiego systemu, ale e t y c z n a p o s t a w a dla stoickiego k o s m o p o l i t y z m u znajduje się w p o d s t a w o w y m instynkcie czy dążności s a m o z a c h o w a w ­ czej czy s a m o l u b s t w i e (oiKsicoaic). N a pierwszym miejscu oczywiście t a i n s t y n k t o w n a d ą ż n o ś ć s a m o z a c h o w a w c z a j a w i się w formie s a m o l u b stwa, tj. miłości własnej j e d n o s t k i . R o z s z e r z a się j e d n a k p o z a miłość własną w w ą s k i m sensie, by objąć w s z y s t k o , co należy d o j e d n o s t k i , r o d z i n ę , przyjaciół, w s p ó ł o b y w a t e l i i w k o ń c u całą l u d z k o ś ć . Jest n a t u r a l n i e silniejsza w s t o s u n k u d o t e g o , co znajduje się bliżej j e d n o s t k i , a staje się słabsza p r o p o r c j o n a l n i e d o o d d a l e n i a , t a k że z a d a n i e m j e d n o s t k i z etycznego p u n k t u widzenia jest d o p r o w a d z i ć OIKEICDGIC d o tego s a m e g o s t o p n i a intensywności w s t o s u n k u d o o b i e k t ó w odległych, j a k i się przejawia w s t o s u n k u d o p r z e d m i o t ó w bliższych. I n n y m i słowy, ideał etyczny osiąga się w ó w c z a s , kiedy k o c h a m y wszystkich ludzi j a k siebie s a m y c h lub kiedy n a s z a m i ł o ś ć w ł a s n a obejmuje z j e d n a k o w ą intensywnością t o , co jest związane z n a s z y m j a , łącznie z ludzkością w ogóle.

Rozdział

XXXVII

EPIKUREIZM

Założyciel szkoły epikurejskiej, E p i k u r , u r o d z i ł się n a S a m o s w r o k u 342/341 przed C h r . N a S a m o s słuchał n a u k p l a t o n i k a Pamfila , a n a s t ę p n i e w mieście T e o s - N a u z y f a n e s a ze szkoły D e m o k r y t a , k t ó r y w y w a r ł n a niego z n a c z n y wpływ, m i m o że później E p i k u r się z nim nie z g a d z a ł . K i e d y m i a ł lat osiemnaście, p r z y b y ł d o A t e n , by o d b y ć tu służbę wojskową, a n a s t ę p n i e , j a k się zdaje, o d d a w a ł się s t u d i o m w K o l o f o n i e . W 310 r o k u n a u c z a ł w M i t y l e n i e - chociaż później przeniósł się d o L a m p s a k u - a w r o k u 307/306 u d a ł się d o A t e n i t a m założył swoją s z k o ł ę . Szkołę tą o t w o r z y ł we w ł a s n y m o g r o d z i e i od D i o g e n e s a L a e r t i o s a d o w i a d u j e m y się, że filozof w swym testamencie p r z e k a z a ł d o m i o g r ó d u c z n i o m . Z u w a g i n a p o ł o ż e n i e szkoły epikurej­ c z y k o m n a d a n o m i a n o oi and rćbv Ktjncov. E p i k u r a jeszcze za j e g o życia d a r z o n o czcią niemal b o s k ą i przez ten k u l t o d d a w a n y założycielowi epikurejczycy niewątpliwie bardziej niż k a ż d a i n n a szkoła zachowywali o r t o d o k s j ę filozoficzną. G ł ó w n e d o k t r y n y z a d a w a n o s ł u c h a c z o m d o u c z e n i a się n a p a m i ę ć . E p i k u r był p ł o d n y m p i s a r z e m (według D i o g e n e s a L a e r t i o s a napisał o k o ł o 300 dzieł), ale większość j e g o p r a c zaginęła. J e d n a k ż e D i o g e n e s L a e r t i o s p r z e k a z a ł n a m trzy d y d a k t y c z n e listy, z k t ó r y c h listy d o H e r o d o t a i M e n o j k e u s a u w a ż a się za a u t e n t y c z n e , a list d o P y t h o k l e s a u z n a n o za wyciąg z r o b i o n y przez u c z n i a z p i s m s a m e g o E p i k u r a . Z a c h o w a ł y się t a k ż e fragmenty g ł ó w n e g o dzieła E p i k u r a Ilepi (pbaecoc 1

2

3

4

1

2

3 4

Diog. Laert., 10, 14. Cic, De nat. D., I, 26, 73; Diog. Laert., 10, 8. Diog Laert., 10, 2. Diog. Laert., 10, 12.

454

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

z biblioteki epikurejczyka P i s o n a ( k t ó r y m był, być m o ż e , L. P i s o , k o n s u l w 58 r o k u przed C h r . ) . G ł o w ą szkoły p o E p i k u r z e był H e r m a r c h o s z M i t y l e n y , a p o nim z kolei P o l y s t r a t o s . B e z p o ś r e d n i m uczniem E p i k u r a był w r a z z H e r m a r c h o s e m i P o l i e n e m M e t r o d o r z L a m p s a k u . C y c e r o n słuchał w R z y m i e o k o ł o 90 r o k u przed C h r . w y k ł a d ó w F e d r o s a (scholarchy w A t e n a c h o k o ł o 78-70 r o k u ) . J e d n a k ż e najlepiej z n a n y m uczniem szkoły jest łaciński p o e t a T . Lucretius C a m s (91-51 p r z e d C h r . ) , k t ó r y przedstawił filozofię epikurejską w swym p o e m a c i e De rerum natura stawiającym sobie za główny cel wyzwolenie ludzi z lęku p r z e d b o g a m i i śmiercią o r a z d o p r o w a d z e n i e ich d o p o k o j u d u c h a .

I. K A N O N I K A

E p i k u r nie interesował się samą dialektyką czy logiką, a j e d y n y m działem logiki, k t ó r e m u poświęcał u w a g ę , był dział zajmujący się k r y t e r i u m p r a w d y . Ściśle m ó w i ą c , interesował się dialektyką jedynie w s t o p n i u , w j a k i m b e z p o ś r e d n i o o d n o s i ł a się o n a d o fizyki, n a t o m i a s t fizyką - gdy o d n o s i ł a się d o etyki. E p i k u r więc s k u p i a ł u w a g ę n a etyce jeszcze bardziej, niż czynili t o stoicy, umniejszając znaczenie czysto n a u k o w y c h d o c i e k a ń i ogłaszając m a t e m a t y k ę za bezużyteczną, p o n i e ­ w a ż nie m a ż a d n e g o związku z p o s t ę p o w a n i e m w życiu. ( M e t r o d o r głosił, że „ n i k t nie p o w i n i e n się m a r t w i ć , jeśli nigdy nie przeczytał n a w e t linijki H o m e r a i nie wie, czy H e k t o r był G r e k i e m , czy T r o j a n c z y k i e m " . ) J e d n y m z p o w o d ó w zastrzeżeń E p i k u r a w o b e c m a t e m a t y k i było t o , że nie jest o n a u k o n k r e t n i o n a w p o z n a n i u z m y s ł o w y m , p o n i e w a ż w real­ n y m świecie nigdzie nie m o ż n a znaleźć p u n k t ó w , linii i powierzchni, o j a k i c h t r a k t u j e m a t e m a t y k - g e o m e t r a . A przecież p o z n a n i e zmysłowe jest zasadniczą p o d s t a w ą wszelkiego p o z n a n i a . „Jeżeli odrzucisz wszyst­ kie w r a ż e n i a zmysłowe, nie p o z o s t a n i e ci nic, d o czego m ó g ł b y ś się o d w o ł a ć przy ocenie tych spostrzeżeń, k t ó r e u z n a ł e ś za f a ł s z y w e " . Lukrecjusz zapytuje, c o m o ż e b y ć bardziej p e w n e o d w r a ż e ń . R o z u m , 5

6

5

Frag. 24. (Metrodori Epicureifragmenta, A Kórte, 1890.) Jednakże por. Sext. Emp., Adv. Math., I, 49. Diog. Laert., 10, 146. (Przekład polski: Żywoty i poglądy słynnych filozofów, Warszawa 1982, s. 655.) 6

455

EPIKUREJCZYCY

k t ó r y m o s ą d z a m y w r a ż e n i a zmysłowe, sam całkowicie o p i e r a się n a zmysłach i jeśli w r a ż e n i a zmysłowe są n i e p r a w d z i w e , t o również cały r o z u m staje się fałszywy. P o n a d t o epikurejczycy wskazywali, że n a p r z y k ł a d w z a g a d n i e n i a c h a s t r o n o m i c z n y c h nie m o ż e m y osiągnąć pewności, gdyż m o ż e m y a r g u m e n t o w a ć z a r ó w n o za j e d n y m stanowis­ kiem, j a k i za d r u g i m , n a p r z y k ł a d „ w w y p a d k u ciał niebieskich wiele przyczyn współdziała (...) przy ich p o w s t a w a n i u , a ich istnienie m o ż n a t ł u m a c z y ć n a r ó ż n e s p o s o b y " . (Należy p a m i ę t a ć , że G r e c y nie posiadali naszej współczesnej n a u k o w e j a p a r a t u r y i że ich opinie n a t e m a t y n a u k o w e miały głównie c h a r a k t e r d o m y s ł ó w nie o p a r t y c h n a ścisłej obserwacji.) E p i k u r a logika czy k a n o n i k a zajmuje się n o r m a m i czy k a n o n a m i p o z n a n i a i k r y t e r i a m i p r a w d y . P o d s t a w o w y m k r y t e r i u m p r a w d y jest spostrzeżenie (t) alaSriaic), w k t ó r y m osiągamy t o , c o jest j a s n e (f) £vdpyeia). P o s t r z e g a n i e zachodzi, kiedy o b r a z y (eiócola) p r z e d m i o t ó w wnikają d o o r g a n ó w z m y s ł o w y c h (por. D e m o k r y t i E m p e d o k l e s ) , i jest o n o zawsze p r a w d z i w e . Należy z a u w a ż y ć , że epikurejczycy włączali d o p o s t r z e g a n i a p r z e d s t a w i e n i a w y o b r a ź n i (tpavxaaxiKai hii$oXai xrjc diavoiac) wszelkie p o s t r z e g a n i e z a c h o d z ą c e za p o ś r e d n i c t w e m przyj­ m o w a n i a ćiócoha. K i e d y te o b r a z y płyną n i e u s t a n n i e z tego s a m e g o p r z e d m i o t u i wnikają przez o r g a n y zmysłowe, m a m y d o czynienia z p o s t r z e g a n i e m w węższym sensie, kiedy j e d n a k pojedyncze o b r a z y wnikają przez o t w o r k i ciała, ulegają j a k g d y b y w y m i e s z a n i u i powstają obrazy wyobraźni, na przykład obraz centaura. W obydwu wypadkach m a m y d o czynienia z „ p o s t r z e g a n i e m " i p o n i e w a ż o b y d w a rodzaje o b r a z ó w powstają z o b i e k t y w n y c h przyczyn, o b y d w a typy p o s t r z e g a n i a są p r a w d z i w e . W j a k i s p o s ó b powstaje więc błąd? J e d y n i e w s k u t e k sądu. Jeśli n a p r z y k ł a d sądzimy, że o b r a z ściśle o d p o w i a d a z e w n ę t r z n e m u p r z e d m i o t o w i , kiedy w rzeczywistości nie o d p o w i a d a , jesteśmy w błę­ dzie. ( T r u d n o jest oczywiście wiedzieć, kiedy o b r a z o d p o w i a d a zewnętrz­ n e m u p r z e m i o t o w i , a kiedy nie o d p o w i a d a , o r a z kiedy o d p o w i a d a d o s k o n a l e lub n i e d o s k o n a l e - w t y m p u n k c i e epikurejczycy są bezra­ dni.) Pierwszym k r y t e r i u m jest więc postrzeżenie. D r u g i e g o k r y t e r i u m dostarczają pojęcia (npotyy/eic). Pojęcie jest w e d ł u g epikurejczyków p o p r o s t u o b r a z e m p a m i ę c i o w y m (jivfjjj,rj xov nolkoKic eCcoSey <pavevxoc). 7

8

9

7

8

9

Por. De rerum nat., IV, 478^99. Diog. Laert., 10, 86. (Przekład polski: dz. cyt., s. 626.) Diog. Laert., 10, 33.

456

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

K i e d y p o s i a d a m y postrzeżenie j a k i e g o ś p r z e d m i o t u , n a p r z y k ł a d czło­ wieka, powstaje o b r a z p a m i ę c i o w y czy o g ó l n y o b r a z człowieka, gdy słyszymy słowo „człowiek". T e npoltjy/sic są zawsze p r a w d z i w e i p r o b ­ lem p r a w d y czy fałszu p o w s t a j e t y l k o wtedy, kiedy przystępujemy d o f o r m u ł o w a n i a opinii czy s ą d ó w . Jeśli o p i n i a czy sąd (bnófajy/ic) m a odniesienie d o przyszłości, m u s i b y ć p o t w i e r d z o n a przez doświadczenie, a jeśli m a odniesienie d o u k r y t y c h i nie p o s t r z e g a n y c h przyczyn (na p r z y k ł a d a t o m ó w ) , m u s i przynajmniej nie b y ć sprzeczna z d o ś w i a d ­ czeniem. Istnieje jeszcze trzecie k r y t e r i u m , m i a n o w i c i e uczucia, czyli naSrj będące k r y t e r i a m i p o s t ę p o w a n i a . I t a k uczucie przyjemności s t a n o w i k r y t e r i u m w y b o r u rzeczy, a uczucie b ó l u wskazuje n a m , czego winniśmy u n i k a ć . Stąd E p i k u r m ó g ł powiedzieć, że „ k r y t e r i a m i p r a w d y są: w r a ż e n i a zmysłowe (aiaSr/asic), pojęcia (npokfiy/eic) i czucia, czyli doznania (nafy)". 10

III. F I Z Y K A

E p i k u r w w y b o r z e teorii fizycznej k i e r o w a ł się celem p r a k t y c z n y m : u w o l n i e n i a człowieka od lęku p r z e d b o g a m i i światem p o z a g r o b o w y m i w ten s p o s ó b o b d a r o w a n i a g o s p o k o j e m d u s z y . C h o ć nie przeczył istnieniu b o g ó w , chciał w y k a z a ć , że nie wtrącają się w s p r a w y ludzkie i d l a t e g o człowiek nie p o w i n i e n k ł o p o t a ć się z j e d n y w a n i e m ich p r o ś b a m i o r a z w ogóle „ z a b o b o n e m " . P o n a d t o o d r z u c a j ą c nieśmiertelność, spodziewał się w y s w o b o d z i ć człowieka o d lęku p r z e d śmiercią. J a k i m o ż e b y ć p o w ó d lękania się śmierci, s k o r o jest o n a zwykłym u s t a n i e m życia, nieobecnością wszelkiej ś w i a d o m o ś c i i czucia, kiedy nie m a ż a d n e g o s ą d u i kiedy człowieka nie oczekuje ż a d n a k a r a w świecie p o z a g r o b o w y m ? „ Ś m i e r ć jest niczym dla n a s , b o t o , c o się r o z p a d ł o , nie m a czucia, a co nie m a czucia, jest dla n a s n i c z y m " . P o d w p ł y w e m t a k i c h r o z w a ż a ń E p i k u r w y b r a ł system D e m o k r y t a ( k t ó r y z a a d o p t o w a ł j e d y n i e z nieznacznymi m o d y f i k a c j a m i ) , gdyż t e n system w y d a w a ł się najlepiej p r z y d a t n y d o j e g o celów. Czyż nie wyjaśniał wszystkich zjawisk m e c h a n i c z n y m i r u c h a m i a t o m ó w , czyniąc w ten s p o s ó b wszelkie 11

1 0

11

Diog. Laert., 10, 31. (Przekład polski: dz. cyt., s. 599 n.) Diog. Laert., 10, 139. (Przekład polski: dz. cyt., s. 652.)

457

EPIKUREJCZYCY

o d w o ł y w a n i e się d o interwencji b o g ó w z b y t e c z n y m , i czyż nie stanowił p e w n e g o a r g u m e n t u za o d r z u c e n i e m nieśmiertelności, jeżeli z a r ó w n o d u s z a , j a k i ciało są złożone z a t o m ó w ? T e n p r a k t y c z n y cel fizyki epikurejskiej u k a z a n y jest w c h a r a k t e r y s t y c z n y s p o s ó b w De rerum natura Lukrecjusza, p o d a n y przez p o e t ę w e wspaniałej szacie językowej. N i c nie p o c h o d z i z niczego, nic nie p r z e c h o d z i w nicość, głosił E p i k u r , w t ó r u j ą c m y ś l i d a w n y c h k o s m o l o g ó w . „(...) Zajmijmy się s p r a w ą rzeczy niejawnych; najpierw zaś t y m , że z n i e b y t u nic p o w s t a ć nie m o ż e , w p r z e c i w n y m razie wszystko m o g ł o b y p o w s t a ć ze wszystkiego bez ż a d n y c h z a r o d k ó w . A g d y b y z n ó w t o , co znikło, było unicestwione, w ó w c z a s o d d a w n a j u ż wszystkie rzeczy p r z e s t a ł y b y istnieć, gdyż nie b y ł o b y tego, w c o by się m o g ł y p r z e k s z t a ł c i ć " . M o ż e m y te słowa p o r ó w n a ć z wersetami Lukrecjusza: Nunc age, res ąuoniam docuinonposse creari de nilo neąue item genitas ad nil revocariP Ciała naszego d o ś w i a d c z e n i a składają się z istniejących p r z e d t e m m a t e r i a l n y c h b y t ó w , a t o m ó w , a ich zniknięcie jest jedynie rozłączeniem się w te byty, z k t ó r y c h się składają. O s t a t e c z n y m i e l e m e n t a m i wszechświata są więc a t o m y - a t o m y i p r ó ż n i a . „ C a ł o ś ć jest u t w o r z o n a z ciał i p r ó ż n i . (...) Istnienie ciał potwierdzają n a k a ż d y m k r o k u w r a ż e n i a zmysłowe; n a nich m u s i się też o p i e r a ć w n i o s k o w a n i e o rzeczach niejawnych. G d y b y nie było tego, co n a z y w a się próżnią, przestrzenią czy n a t u r ą niecielesną, ciała nie m i a ł y b y się gdzie u l o k o w a ć i gdzie p o r u s z a ć , co - j a k przecież w i d a ć - c z y n i ą . P o z a ciałami i przestrzenią nic się nie d a p o m y ś l e ć ani pojęciowo, ani analogicznie d o pojęciowego ujęcia; p o j m u j e m y je b o w i e m j a k o pełne n a t u r y (plai tpbaeic), SL nie j a k o własności czy p r z y p a d k o w e c e c h y " . A t o m y te różnią się w y m i a r e m , k s z t a ł t e m i w a g ą (epikurejczycy z całą pewnością p r z y z n a w a l i a t o m o m ciężar, niezależnie o d t e g o , j a k p o s t ę p o ­ wali wcześniej atomiści) i są niepodzielne o r a z n i e s k o ń c z o n e co d o liczby. N a p o c z ą t k u s p a d a ł y w p r ó ż n i , czyli pustej przestrzeni, chociaż Lukrecjusz p o r ó w n u j e ich r u c h d o r u c h u p y ł k ó w w p r o m i e n i u słonecznym i być m o ż e epikurejczycy nie myśleli o a t o m a c h j a k o zawsze spadających równolegle p o linii prostej - takie p o j m o w a n i e r u c h u a t o m ó w czyniłoby „ z d e r z e n i e " zjawiskiem występującym j a k deus ex machina. 12

14

12

Diog.Laert, 10, 38-39. (Przekład polski: dz. cyt., s. 603, 604.) De rerum natura, I, 265-266. (Przekład polski: O rzeczywistości, przełożył Adam Krokiewicz, Wrocław 1958, s. 8: „A teraz baczność. Wprawdzie już wykazałem, że rzeczy nie mogą powstawać z nicości i że tak samo po urodzeniu nie mogą obracać się w nicość [«.]") Diog. Laert., 10, 39-40. (Przekład polski: dz. cyt., s. 604.) 13

14

458

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

A b y w y t ł u m a c z y ć p o w s t a n i e świata, E p i k u r m u s i a ł d o p u ś c i ć ideę zderzenia się a t o m ó w : p o n a d t o chciał w j a k i ś s p o s ó b w y t ł u m a c z y ć w o l n o ś ć ludzką (której istnienie szkoła epikurejska p o d t r z y m y w a ł a ) . P o s t u l o w a ł więc s p o n t a n i c z n y r u c h u k o ś n y , czyli odchylenie n i e k t ó r y c h a t o m ó w od prostej linii s p a d a n i a . W ten s p o s ó b d o s z ł o d o pierwszego zderzenia się a t o m ó w , w w y n i k u czego p o w s t a ł o zamieszanie i zapocząt­ k o w a ł y się r u c h y koliste, k t ó r e d o p r o w a d z i ł y d o u t w o r z e n i a się niezliczonych światów o d d z i e l o n y c h o d siebie p u s t ą przestrzenią (jj£xaKÓaptia czy intermundia). D u s z a l u d z k a t a k ż e s k ł a d a się z a t o m ó w , gładkich i okrągłych, j e d n a k ż e w o d r ó ż n i e n i u o d d u s z zwierząt m a część r o z u m n ą umiejscowioną w piersiach, o czym świadczą uczucia s t r a c h u i r a d o ś c i . Część i r r a c j o n a l n a , z a s a d a życia, r o z p r o s z o n a jest p o całym ciele. W chwili śmierci a t o m y duszy rozdzielają się i postrzeganie przestaje być możliwe: śmierć jest p o z b a w i e n i e m percepcji (arèprjaiç aiaßrjcjecoc).

Świat więc m a przyczyny m e c h a n i c z n e i nie m a p o t r z e b y p o s t u l o w a ć teleologii. Przeciwnie, epikurejczycy całkowicie o d r z u c a l i a n t r o p o c e n t ryczną teleologie s t o i k ó w i nie chcieli m i e ć nic w s p ó l n e g o ze stoicką teodyceą. Z ł o , j a k i e n ę k a życie ludzkie, jest nie d o p o g o d z e n i a z ideą b o s k i c h r z ą d ó w w świecie. B o g o w i e przebywają w intermundia, piękni i szczęśliwi, o d d a l e n i o d ludzkich s p r a w jedzą i piją i m ó w i ą p o grecku: Apparet Quas

divinum ñeque

Aspergunt Cana Integìt,

numen

concutiunt neque

cadens

quietae

nec nubila

nix acri concreta

violât

et largo

sedesque venti

semperque

diffuso

lumine

nimbis

pruina

innubilus

aeter 5

rident}

B o g o w i e p o j m o w a n i są a n t r o p o m o r f i c z n i e , gdyż r ó w n i e ż oni składają się z a t o m ó w - nawet jeśli są t o b a r d z o d e l i k a t n e a t o m y i c h o ć mają eteryczne ciała, czyli quasi-ciała - i są różnej płci: p o d o b n i są wyglądem d o rodzaju ludzkiego, oddychają i jedzą t a k j a k m y . E p i k u r p o t r z e b o w a ł b o g ó w nie tylko d l a t e g o , b y p r z e d s t a w i ć ich j a k o wcielenie swego etycznego ideału ł a g o d n e g o s p o k o j u , ale p o n a d t o u w a ż a ł , że p o w s z e c h -

15

De rerum natura, III, 18-22. (Przekład polski: dz. cyt., s. 49: „Widać moc bogów i ich

zaciszne siedziby, których nie wstrząsają wichry, których chmury deszczami nie roszą i nie rażą białe groty mroźnej śnieżycy, lecz wiecznie łagodny eter nakrywa, a oni śmieją się w powodzi rozlanego światła".)

459

EPIKUREJCZYCY

n o ś ć wiary w b o g ó w m o ż n a j e d y n i e w y t ł u m a c z y ć , przyjmując h i p o ­ tezę ich o b i e k t y w n e g o istnienia. Eiócola p r z y c h o d z ą d o nas od b o g ó w , zwłaszcza we śnie, p o s t r z e g a n i e z a z n a j a m i a n a s tylko z ist­ nieniem b o g ó w i ich a n t r o p o m o r f i c z n y m c h a r a k t e r e m ; wiedzę o ich szczęśliwym stanie osiągamy przez r o z u m , czyli ?,byoc. L u d z i e m o g ą czcić b o g ó w za ich w s p a n i a ł o ś ć i m o g ą n a w e t uczestniczyć w zwycza­ j o w y m kulcie o b r z ę d o w y m , j e d n a k ż e nie m a p o d s t a w ż a d e n strach p r z e d b o g a m i i zbyteczne są j a k i e k o l w i e k p r ó b y z d o b y c i a ich przychylności przez ofiary. P r a w d z i w a p o b o ż n o ś ć polega n a właś­ ciwym myśleniu. ...nec

pietas

vertiré

ullast

nec procumbere ante

velatum

ad lapidem deum

spargere

atque

delubra

nec aras

pacata

omnia

ad

aras

et pondere

sanguine

nec votis

posse

videri accedere

humi prostratum

quadrupedum

sed mage

saepe omnis

palmas

multo

nectere

volta, 16

mente

tueri

Człowiek m ą d r y więc nie boi się śmierci - gdyż śmierć jest zwykłym u s t a n i e m życia - ani b o g ó w - gdyż oni nie interesują się s p r a w a m i ludzkimi i nie w y m a g a j ą ż a d n y c h d a t k ó w . M o ż e m y p r z y p o m n i e ć sobie słynne wersety Wergiliusza: felix

qui potuit

atque subiecit

16

metus

rerum

omnes

pedibus

cognoscere

et inexorabile

strepitumque

causas: fatum

Acherontis

1

avari}

Tamże, V, 1198-1203. (Przekład polski: dz. cyt., s. 120: „Bo żadnym zaiste nie jest nabożeństwem pokazywać się często z zakrytą głową i kręcić się koło kamienia, i przystępować do wszystkich ołtarzy lub tarzać się po ziemi i wyciągać dłonie przed przybytkami bogów, lub potokami bydlęcej posoki bluzgać na ołtarze, lub śluby doczepiać do ślubów, lecz raczej mieć tę moc patrzenia na wszystko z umysłem w pokoju".) Georgica, II, 490-492. [Te słynne słowa z Georgik przytacza również prof. Tadeusz Sinko w swej Literaturze greckiej - tom II, część 1, Kraków 1947, s. 52 - kiedy mówi o epikureizmie w ciągu wieków i uleganiu jego czarowi młodego Wergiliusza: „szczęśliwy ten, co zdołał poznać przyczyny stworzenia i rzucił pod nogi wszelkie strachy, nieubłagany los i szum chciwego Acherontu" - przyp. tłum] 17

460

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

IV. E T Y K A E P I K U R E J S K A

E p i k u r p o d o b n i e j a k cyrenaicy celem życia uczynił przyjemność. K a ż d a istota dąży d o przyjemności i właśnie n a przyjemności p o l e g a szczęście. „(...) T w i e r d z i m y , że p r z y j e m n o ś ć jest p o c z ą t k i e m i celem życia szczęśliwego. O n a to b o w i e m , w e d ł u g n a s , s t a n o w i pierwsze i p r z y r o d z o n e d o b r o o r a z p u n k t wyjścia wszelkiego w y b o r u i u n i k a n i a ; d o niej w k o ń c u p o w r a c a m y , gdy o d w o ł u j e m y się d o czucia j a k o k r y t e r i u m wszelkiego d o b r a " . R o d z i się z a r a z p y t a n i e , co r o z u m i e E p i k u r przez przyjemność, kiedy czyni ją celem życia. N a l e ż y zwrócić u w a g ę n a dwie rzeczy: p o pierwsze, że E p i k u r m a n a myśli nie przyjemności chwilowe, poszczególne d o z n a n i a , lecz przyjemność, k t ó r a t r w a przez całe życie; i p o drugie, że p r z y j e m n o ś ć dla E p i k u r a p o l e g a ł a raczej n a nieobecności b ó l u niż n a p o z y t y w n y m zaspokojeniu. Przyjemność tę m o ż n a znaleźć głównie w p o g o d z i e d u c h a (fj tfjc y/vxf]c arapaCia). Z tą p o g o d ą d u c h a łączył E p i k u r r ó w n i e ż zdrowie ciała, j e d n a k a k c e n t p a d a raczej n a p r z y j e m n o ś ć intelektualną, gdy b o w i e m b a r d z o o s t r e b ó l e cielesne trwają k r ó t k o , t o te mniej d o t k l i w e m o ż n a przezwyciężyć czy uczynić z n o ś n y m i przez przyjemności intelektualne. „ J a s n o s p r e c y z o w a n y p o g l ą d n a te s p r a w y p o z w o l i s k i e r o w a ć wszelki w y b ó r i wszelkie u n i k a n i e n a k o r z y ś ć z d r o w i a ciała i s p o k o j u d u s z y " . „(...) N i e u g a n i a m y się p r z y n a m n i e j za wszelką przyjemnością, lecz nieraz rezygnujemy z wielu; p o s t ę p u j e m y t a k zwłaszcza wtedy, gdy s p o d z i e w a m y się z ich p o w o d u d o z n a ć więcej p r z y k r o ś c i . A b y w a i tak, że wiele przykrości s t a w i a m y wyżej o d przyjemności, c o zachodzi w ó w c z a s , gdy p o przeżyciu d ł u g o t r w a ł y c h boleści s p o d z i e w a m y się d o z n a ć większej p r z y j e m n o ś c i " . K i e d y E p i k u r m ó w i o w y b o r z e p o ś r ó d przyjemności i o d r z u c a p e w n e przyjemności, kieruje u w a g ę n a trwałość przyjemności i n a o b e c n o ś ć l u b n i e o b e c n o ś ć postępującego za nią b ó l u , gdyż w rzeczywistości nie m a w j e g o etyce miejsca n a r o z r ó ż n i a n i e p o m i ę d z y przyjemnościami, k t ó r e by się o p i e r a ł o n a różnicy w a r t o ś c i m o r a l n y c h . ( C h o ć m o ż e m y w y r a ź n i e d o s t r z e c z r ó ż n i c o w a n i e przyjem­ ności n a p o d s t a w i e w a r t o ś c i m o r a l n e j tającej się w p o d ś w i a d o m o ś c i - j a k t o b y w a w każdej hedonistycznej etyce, jeśli h e d o n i s t a nie jest g o t o w y p r z y z n a ć , że „ n a j g o r s z e " przyjemności znajdują się n a t y m s a m y m p o z i o m i e co bardziej subtelne. A j a k i p o w a ż n y filozof m o r a l n y 1 8

19

18

19

Diog. Laert., 10, 129. (Przekład polski: dz. cyt., s. 647.) D i o g . Laert., 10, 128 i 129. (Przekład polski: dz. cyt., s. 647.)

461

EPIKUREJCZYCY

byłby kiedykolwiek g o t o w y u z n a ć ten fakt, że nie w p r o w a d z a j ą c zastrzeżeń, k t ó r e sugerują inne k r y t e r i u m o b o k przyjemności?) „(...) W s z e l k a p r z y j e m n o ś ć ze względu n a swoją n a t u r ę jest d o b r a , ale nie k a ż d a jest g o d n a w y b o r u ; i p o d o b n i e , wszelki ból jest złem, ale nie k a ż d e g o b ó l u należy u n i k a ć " . „ G d y p r z e t o t w i e r d z i m y , że przyjem­ n o ś ć jest n a s z y m celem najwyższym, t o bynajmniej nie m a m y n a myśli przyjemności płynącej z r o z p u s t y ani przyjemności zmys­ łowych, j a k twierdzą ci, k t ó r z y nie znają naszej n a u k i a l b o się z nią nie zgadzają, czy wreszcie źle ją interpretują. Przyjemność, k t ó r ą m a m y n a myśli, c h a r a k t e r y z u j e n i e o b e c n o ś ć cierpień fizycznych i b r a k n i e p o k o j ó w duszy. N i e pijatyki i h u l a n k i (...) czynią życie p r z y j e m n y m , ale trzeźwy r o z u m (vf/(pcov koyiojibę), dociekający przyczyn wszelkiego w y b o r u i u n i k a n i a , odrzucający czcze domysły, o w o ź r ó d ł o największych u t r a p i e ń d u s z y " . „ Ż a d n a r o z k o s z nie jest s a m a w sobie czymś złym; atoli p e w n e rzeczy z d o l n e d o jej wywoły­ w a n i a przynoszą z sobą c z ę s t o k r o ć więcej k ł o p o t u niż p r z y j e m n o ­ ści". W p r a k t y c e m u s i m y r o z w a ż y ć , czy j a k a ś p o s z c z e g ó l n a przyjemność nie przyniesie większego b ó l u i czy j a k i ś poszczególny ból nie przyniesie większej przyjemności. N a p r z y k ł a d j a k a ś p r z y j e m n o ś ć m o ż e chwilowo b y ć b a r d z o i n t e s y w n a , lecz m o ż e d o p r o w a d z i ć d o c h o r o b y lub p o p a d nięcia w niewolę n a ł o g u , w k t ó r y m to w y p a d k u p r z y n i o s ł a b y większy ból. I o d w r o t n i e , j a k i e ś cierpienie m o ż e być wielkie c h w i l o w o - j a k w czasie operacji - a przecież m o ż e przynieść większe d o b r o , zdrowie. D l a t e g o , chociaż k a ż d y ból r o z w a ż a n y w o d e r w a n i u jest złem, a k a ż d a p r z y j e m n o ś ć d o b r e m , w p r a k t y c e m u s i m y p a t r z e ć w przyszłość i s t a r a ć się osiągnąć m a k s i m u m trwałej przyjemności - w e d ł u g E p i k u r a : z d r o ­ wie ciała i p o g o d y d u c h a . E p i k u r e j s k i h e d o n i z m nie p o w i n i e n więc p r o w a d z i ć d o libertynizmu i ekscesów, lecz d o p o g o d n e g o i s p o k o j n e g o życia, człowiek b o w i e m jest nieszczęśliwy a l b o z p o w o d u strachu, a l b o w s k u t e k n i e o g r a n i c z o n y c h i czczych p r a g n i e ń i t y l k o jeśli z a p a n u j e n a d n i m i , będzie m ó g ł z a p e w n i ć sobie b ł o g o s ł a w i e ń s t w a r o z u m u . Człowiek m ą d r y nie będzie m n o ż y ł swych p o t r z e b , gdyż z n a c z y t o m n o ż e n i e ź r ó d e ł cierpienia: raczej ograniczy swe p o t r z e b y d o m i n i m u m . ( E p i k u ­ rejczycy p o s u w a l i się n a w e t d o twierdzenia, że człowiek m ą d r y m o ż e być d o s k o n a l e szczęśliwy, n a w e t kiedy jest p o d d a w a n y cielesnym t o r t u r o m . I t a k E p i k u r głosił, że: „ M ę d r z e c n a w e t w ś r ó d t o r t u r będzie się czuł 20

21

2 0

21

Diog. Laert., 10, 129 i 131-132. (Przekład polski: dz. cyt., s. 647, 648.) Diog. Laert., 10, 141. (Przekład poslki: dz. cyt., s. 653.)

462

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA 22

szczęśliwy". Skrajne wyrażenie t e g o s t a n o w i s k a znajdujemy w w y p o ­ wiedzi: „ g d y b y m ę d r z e c był p a l o n y i d r ę c z o n y (...), jeśli znajdzie się w b y k u F a l a r y s a , powie: »Jakież t o słodkie i j a k nie d b a m o t o « " . ) Stąd e t y k a epikurejska p r o w a d z i d o u m i a r k o w a n e g o a s c e t y z m u , p a n o w a n i a n a d sobą i niezależności. „(...) Przyzwyczajenie d o życia p r o s t e g o i m a ł o kosztownego zapewnia dobre zdrowie i uaktywnia wobec różnych potrzeb życiowych". C n o t a jest w a r u n k i e m arapaCia, czyli p o g o d y d u c h a , chociaż oczywiś­ cie jej w a r t o ś ć ocenia E p i k u r w e d ł u g jej zdolności p r z y n o s z e n i a przyjemności. C n o t y t a k i e j a k p r o s t o t a , u m i a r k o w a n i e , wstrzemięź­ liwość, p o g o d a bardziej p r o w a d z ą d o przyjemności i szczęścia niż n i e o k i e ł z n a n y zbytek, g o r ą c z k o w a ambicja itp. „ N i e m o ż n a żyć przy­ j e m n i e , jeśli się nie żyje m ą d r z e , uczciwie i sprawiedliwie, (ani nie m o ż n a ż y ć m ą d r z e , uczciwie i sprawiedliwie), jeśli się nie żyje przyjemnie. K o m u więc b r a k przynajmniej jednej z tych rzeczy, n p . życia m ą d r e g o , ten j u ż nie m o ż e żyć przyjemnie, c h o c i a ż b y żył i uczciwie, i sprawiedliwie". „Szlachetny człowiek cieszy się d o s k o n a ł y m s p o k o j e m d u c h a , n a t o m i a s t człowiek zły żyje w ciągłym n i e p o k o j u " . „ N i e s p r a w i e d l i w o ś ć nie jest złem s a m y m w sobie; jest n a t o m i a s t złem ze względu n a podejrzliwy s t r a c h w y w o ł a n y o b a w ą , iż nie u d a się ujść p r z e d t y m i , k t ó r z y są p o w o ł a n i d o k a r a n i a w i n n y c h " . „ T a m , gdzie się o k a z a ł o , że p r z y nie z m i e n i o n y c h okolicznościach p r a w o u z n a n e za sprawiedliwe w rzeczy­ wistości nie jest j u ż z g o d n e z pojęciem sprawiedliwości, w t a k i m w y p a d k u p r a w o p r z e s t a ł o j u ż być sprawiedliwe. G d y b y wszelako w s k u t e k z m i a n y okoliczności p r a w a u s t a n o w i o n e j a k o sprawiedliwe stały się j u ż nieużyteczne, t o j e d n a k były sprawiedliwe d o p ó t y , d o p ó k i były k o r z y s t n e dla s t o s u n k ó w społecznych obywateli tego s a m e g o p a ń s t w a ; atoli przestały być sprawiedliwe, b o nie były j u ż więcej pożyteczne" P o n a d t o w b r e w opinii, że e t y k a epikurejczyków jest w s p o s ó b zasadniczy egoistyczna czy e g o c e n t r y c z n a p r z e z t o , że o p i e r a się n a przyjemności j e d n o s t k i , w p r a k t y c e nie była egoistyczna, j a k to m o g ł o wyglądać. I t a k epikurejczycy u w a ż a l i , że rzeczywiście jest przyjemniej zrobić j a k ą ś u p r z e j m o ś ć niż jej d o z n a ć , i s a m e g o założyciela 23

24

2 5

22

Diog. Laert., 10, 118. (Przekład polski: dz. cyt., s. 641.) Cle, Tusc. disp., 2, 7,17. (Przekład polski: MarcusTulius Cicero, Pisma filozoficzne. Tom trzeci. (...) Rozmowy tuskulańskie, przełożył Józef Śmigaj, Warszawa 1961, s. 559, 23

560.) 24

25

658.)

Diog. Laert., 10, 131, (Przekład polski: dz. cyt., s. 648.) Diog. Laert., 10; Główne myśli 5,17, 34, 38. (Przekład polski: dz. cyt., s. 652,654, 657,

463

EPIKUREJCZYCY

wychwalali za j e g o n a c e c h o w a n y z a d o w o l e n i e m i uprzejmością c h a r a k ­ ter. „ K t o się najlepiej potrafił zabezpieczyć p r z e d przeciwnościami z e w n ę t r z n y m i , ten włączył wszystkich, k t ó r y c h t y l k o m ó g ł , d o wspól­ n e g o r o d u ; ale tych, k t ó r y c h nie m ó g ł włączyć, nie t r a k t o w a ł bynajmniej j a k o obcych. O ile n a t o m i a s t i t o się o k a z a ł o niemożliwe d o zrealizowa­ nia, u n i k a ł w z a j e m n y c h s t o s u n k ó w i wybierał t o , co przynosiło poży­ t e k " . „Ci, k t ó r z y mieli m o ż n o ś ć z a p e w n i ć sobie bezpieczeństwo o d swych sąsiadów, żyli razem w s p o s ó b najbardziej przyjemny, będąc w p o s i a d a n i u n a d e r m o c n e j gwarancji. Ciesząc się najpełniejszą przyjaź­ nią, bynajmniej nie l a m e n t o w a l i dla w z b u d z e n i a współczucia, gdy k t o ś u m a r ł p r z e d w c z e ś n i e " . N i e będzie n i e p r a w d ą stwierdzenie, że p r a k ­ tyczny sąd m o r a l n y E p i k u r a był z d r o w s z y o d t e o r e t y c z n y c h p o d s t a w jego etyki, k t ó r a zbyt m a ł o liczyła się z m o r a l n y m o b o w i ą z k i e m . Zważywszy, że człowiek nie p o w i n i e n n i e r o z w a ż n i e g o n i ć za pierwszą nadarzającą się przyjemnością, w p o s t ę p o w a n i u życiowym p o t r z e b n a jest sztuka liczenia czy m i e r z e n i a . M u s i m y więc p r a k t y k o w a ć GopipLETprjaic, a p o l e g a t o n a właściwym w y m i e r z e n i u przyjemności i cierpień, n a umiejętności wyliczenia i z r ó w n o w a ż e n i a o b e c n e g o i przyszłego szczęścia i nieszczęścia, n a z r o z u m i e n i u istoty intelektualnej intuicji, czyli c>póvrjaic, najwyższej c n o t y . Jeśli człowiek m a żyć życiem prawdziwie szczęśliwym, p r z y j e m n y m i dającym z a d o w o l e n i e , m u s i p o s i a d a ć tę intuicję, m u s i być (ppóviptoc. „ Z tego wszystkiego m ą d r o ś ć ((ppbvrjoic) jest p o c z ą t k i e m wszelkiego d o b r a i d o b r e m najwyższym, a w s k u t e k tego jest cenniejsza n a w e t od filozofii, j a k o ź r ó d ł o wszystkich i n n y c h cnót. O n a nas uczy, że nie m o ż n a żyć przyjemnie, jeśli się nie żyje m ą d r z e , pięknie i sprawiedliwie, i n a o d w r ó t , że nie m o ż n a żyć m ą d r z e , pięknie i sprawiedliwie, jeśli się nie żyje przyjemnie. W s z a k c n o t y tworzą w r a z z p r z y j e m n y m życiem n a t u r a l n ą j e d n o ś ć i życie przyjemne jest od nich n i e o d ł ą c z n e " . K i e d y człowiek jest (ppóvifioc, jest cnotliwy, gdyż człowiek cnotliwy to nie ten, k t o cieszy się p r z y j e m n o ś c i a m i w każdej d a n e j chwili, lecz ten, k t o wie, j a k z a c h o w y w a ć się w dążeniu d o przyjemności. K i e d y t a k się zdefiniuje c n o t ę , jest rzeczą oczywistą, iż jest o n a a b s o l u t n i e k o n i e c z n y m w a r u n k i e m d o t r w a ł e g o szczęścia. E p i k u r kładł duży nacisk n a przyjaźń. „ P r z y j a ź ń jest największym w ś r ó d wszystkich d ó b r , j a k i m i n a s m ą d r o ś ć o b d a r z a d l a zapewnienia szczęścia przez całe ż y c i e " . M o ż e się t o w y d a w a ć d z i w n e w tej od 26

27

28

2 6

27

Diog. Laert., 10, 154. (Przekład polski: dz. cyt., s. 658.) Diog. Laert. 10, 132. (Przekład polski: dz. cyt., s. 648.) Diog. Laert., 10, 148, (Przekład polski: dz. cyt., s. 656.) :

28

464

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

p o d s t a w egoistycznej etyce, ale p o d k r e ś l a n i e z n a c z e n i a przyjaźni o p i e r a się n a egoistycznych r o z w a ż a n i a c h , m i a n o w i c i e , że bez przyjaźni człowiek nie m o ż e p r o w a d z i ć życia bezpiecznego i s p o k o j n e g o , a p o z a t y m przyjaźń s p r a w i a p r z y j e m n o ś ć . Przyjaźń o p i e r a się więc n a egois­ tycznej p o d s t a w i e , m y ś l a c h o osobistej korzyści. E g o i z m ten łagodziła j e d n a k epikurejska d o k t r y n a , że p o d c z a s przyjaźni p o w s t a j e nieegoistyczne uczucie i człowiek m ą d r y k o c h a przyjaciela j a k siebie s a m e g o . J e d n a k ż e pozostaje p r a w d ą , że społeczna teoria epikurejczyków m a c h a r a k t e r egoistyczny, co w i d a ć w y r a ź n i e w ich n a u c z a n i u , że człowiek m ą d r y nie będzie mieszał się d o polityki, gdyż t o z a k ł ó c a s p o k ó j d u c h a . Istnieją j e d n a k d w a wyjątki: p o pierwsze w w y p a d k u człowieka, k t ó r y m u s i b r a ć udział w życiu p o l i t y c z n y m , a b y z a p e w n i ć sobie osobiste bezpieczeństwo, p o drugie, kiedy c h o d z i o człowieka odczuwającego taki pociąg d o politycznej k a r i e r y , że aapaCia b y ł a b y d l a niego zgoła niemożliwa, gdyby p o z o s t a w a ł w bezczynności. P r z y j e m n o ś ć i o s o b i s t a k o r z y ś ć są z n o w u c z y n n i k a m i decydującymi w epikurejskiej teorii p r a w a . Przyjemniej jest żyć w społeczeństwie, w k t ó r y m rządzi p r a w o i „ p r a w a " są s z a n o w a n e , niż w w a r u n k a c h bellum omnium contra omnes. T e n o s t a t n i s t a n w żadnej m i e r z e nie sprzyjałby spokojowi d u c h a , czyli ar apatia. Epikurejczycy, j a k widzieliśmy, sięgnęli d o szkoły L e u c y p a i D e m o k r y ­ t a p o swoją fizykę, p o d o b n i e j a k s t o a sięgnęła p o k o s m o l o g i ę H e r a k l i t a . Z drugiej s t r o n y e t y k a e p i k u r e j s k a zbliżona jest w p e w n y m s t o p n i u d o etyki c y r e n a i k ó w . Z a r ó w n o A r y s t y p , j a k i E p i k u r czynią przyjemność celem życia i w o b y d w u s z k o ł a c h z w r a c a się u w a g ę n a przeszłość, n a wyliczanie, „ w y m i e r z e n i e " przyjemności i cierpień. Istnieją j e d n a k różnice p o m i ę d z y e p i k u r e j c z y k a m i i c y r e n a i k a m i . P o d c z a s gdy ci d r u d z y n a ogół, d o d a j m y - u w a ż a l i za cel przyjemność p o z y t y w n ą (ruch ł a g o d n y - ?xia Kiwiaic), epikurejczycy bardziej p o d k r e ś l a l i s t r o n ę negatywną, s p o k ó j i p o g o d ę , rj KazaazrjiiaziKri fióovri. P o d c z a s g d y z n o w u cyrenaicy u w a ż a l i cierpienia cielesne z a gorsze o d u m y s ł o w y c h , epikurejczycy mieli cierpienia u m y s ł o w e za bardziej d o t k l i w e niż cielesne n a tej p o d s t a w i e , że ciało cierpi jedynie o d o b e c n e g o zła, n a t o m i a s t d u s z a m o ż e t a k ż e cierpieć, p r z y p o m i n a j ą c sobie zło przeszłe i oczekując czy lękając się zła przyszłego. T a k czy inaczej m o ż n a stwierdzić, że cyrenaizm został w c h ł o n i ę t y przez e p i k u r e i z m . Czyż E p i k u r nie zgadzał się z Hegezjaszem cyrenaikiem, k ł a d ą c nacisk n a n i e o b e c n o ś ć cierpienia, a i z A n n i k e r i s e m , zalecając m ę d r c o w i k u l t y w o w a n i e przyjaźni? Filozofia epikurejska nie jest więc filozofią h e r o s ó w ani nie m a m o r a l n e j wielkości credo stoickiego. J e d n a k ż e nie jest ani t a k egoistycz-

465

CYNIZM W PIERWSZYM OKRESIE HELLENIZMU

n a , ani t a k „ n i e m o r a l n a " , j a k m o g ł y b y s u g e r o w a ć jej p o d s t a w o w e d o k t r y n y , a jej siłę przyciągania p e w n e g o t y p u ludzi ł a t w o jest z r o z u m i e ć . Nie jest t o z pewnością ż a d n e d o n i o s ł e przesłanie filozoficz­ ne, ale jego t w ó r c a nie zamierzał z a c h ę c a ć d o niegodziwego życia niezależnie od t e g o , d o czego m o g ł y p r o w a d z i ć głoszone przez niego doktryny w popularnym zastosowaniu praktycznym. Nota o cynizmie

w pierwszym

okresie

epoki

hellenistycznej

C y n i z m w tym okresie w y k a z y w a ł s k ł o n n o ś ć d o u t r a t y swego p o w a ż n e g o c h a r a k t e r u , polegającego n a p o d k r e ś l a n i u niezależności, t ł u m i e n i u p r a g n i e ń i n a cielesnej w y t r z y m a ł o ś c i , i o d d a w a ł się raczej w y s z y d z a n i u konwencji i tradycji o r a z p a n u j ą c y c h wierzeń i s p o s o b ó w p o s t ę p o w a n i a . N i e znaczy t o oczywiście, że t a k a tendencja nie wy­ s t ę p o w a ł a we wcześniejszym cynizmie - p r z y p o m n i j m y c h o ć b y D i o g e n e s a - j e d n a k objawiła się w ó w c z a s za p o ś r e d n i c t w e m n o w e g o rodzaju literackiego, satyry, czyli anovóoyEXoiov. W pierwszej p o ł o w i e trzeciego stulecia p r z e d C h r . Bion z B o r y s t h e n e s , będący p o d w p ł y w a m i cyrenaik ó w (słuchał w A t e n a c h c y r e n a i k a T e o d o r a ) , p r o p a g o w a ł w swych „ d i a t r y b a c h " t a k z w a n y „ h e d o n i s t y c z n y c y n i z m " , k o n c e n t r u j ą c się n a szczęściu i p r z y j e m n o ś c i o w y m c h a r a k t e r z e p r o s t e g o życia cyników. Teles, k t ó r y n a u c z a ł w M e g a r z e o k o ł o 240 r o k u p r z e d C h r . , podążył za Bionem w układaniu takich „diatryb" - popularnych utworów po­ sługujących się a n e g d o t ą - zajmujących się z ł u d z e n i a m i i rzeczywistoś­ cią, u b ó s t w e m i b o g a c t w e m , cynick* „ a p a t i ą " itp. M e n i p p o s z G a d a r y ( o k o ł o 250 r o k u przed C h r . ) stworzył satyrę, w której łączył poezję z prozą, k r y t y k o w a ł w r ó ż n y c h f o r m a c h - n a p r z y k ł a d w formie p o d r ó ż y d o H a d e s u , listów d o b o g ó w - filozofię p r z y r o d y i n a u k i specjalistyczne o r a z wyśmiewał b a ł w o c h w a l c z ą cześć s k ł a d a n ą E p i k u r o w i przez jego w y z n a w c ó w . Z n a l a z ł n a ś l a d o w c ó w w W a r r o n i e , Senece - w j e g o Apocolocyntosis i Lukianie. Kerkidas z M e g a l o p o l i s , t w ó r c a m e l i j a m b ó w , p r z y b i e r a ł ten s a m satyryczny t o n , oświadczając n a p r z y k ł a d , że p o z o s t a w i ł b y pteTecopoaKÓnoi rozstrzyg­ nięcie drażliwej kwestii, dlaczego K r o n o s o k a z a ł się j e d n y m ludziom ojcem, a i n n y m ojczymem.

Rozdział

XXXVIII

STARSI SCEPTYCY, ŚREDNIA I N O W A A K A D E M I A

I. S T A R S I S C E P T Y C Y

W szkole P y r r o n a , t w ó r c y sceptycyzmu - p o d o b n i e j a k w stoi i O g r o d z i e E p i k u r a - teoria p o d p o r z ą d k o w a n a była p r a k t y c e , chociaż istnieje oczywiście ta wielka r ó ż n i c a , że p o d c z a s gdy stoicy i e p i k u r e j ­ czycy u z n a w a l i n a u k ę , czyli wiedzę p o z y t y w n ą , z a ś r o d e k u z y s k a n i a p o k o j u d u s z y , sceptycy starali się osiągnąć ten s a m cel, dezawuując wiedzę, tj. p r z e z sceptycyzm będący przeciwieństwem wiedzy. P y r r o n z Elidy ( o k o ł o 3 6 0 - o k o ł o 270 p r z e d C h r . ) , o k t ó r y m m ó w i się, że m i a ł t o w a r z y s z y ć A l e k s a n d r o w i W i e l k i e m u w j e g o m a r s z u d o I n d i i , był j a w n i e p o d w p ł y w e m D e m o k r y t e j s k i e j teorii j a k o ś c i z m y s ł o w y c h , r e l a t y w i z m u sofistów i epistemologii c y r e n a i k ó w . N a u c z a ł , że r o z u m ludzki nie potrafi w n i k n ą ć w w e w n ę t r z n ą s u b s t a n c j ę rzeczy (rzeczy są aKaxakt]7ixa w s t o s u n k u d o n a s ) : m o ż e m y t y l k o p o z n a ć rzeczy t a k i m i , j a k i e n a m się wydają. T e s a m e rzeczy wydają się r ó ż n e r ó ż n y m l u d z i o m i nie m o ż n a osądzić, k t o m a rację: k a ż d e m u t w i e r d z e n i u m o g l i b y ś m y przeciwstawić r ó w n i e d o b r z e przeciwne twierdzenie (iaoMv£ia xa>v Xbyov). N i e m o ż e m y więc niczego b y ć p e w n i i m ą d r y człowiek w s t r z y m a się z s ą d e m (entyew). Z a m i a s t m ó w i ć „ t o jest t a k " , p o w i n n i ś m y raczej p o w i e d z i e ć „ t o wydaje m i się t a k i m " lub „ t o m o ż e b y ć t a k i e " . T e n sam sceptycyzm i w k o n s e k w e n c j i zawieszenie s ą d u rozciąga się n a sferę p r a k t y c z n ą . N i c s a m o w sobie nie jest b r z y d k i e czy p i ę k n e , słuszne czy b ł ę d n e , a p r z y n a j m n i e j nie m o ż e m y b y ć tego p e w n i ; 1

2

1

2

Diog. Laert., 9, 61. Diog. Laert., Proem., 16.

467

ŚREDNIA AKADEMIA

wszystkie rzeczy z e w n ę t r z n e w n a s z y m życiu są o b o j ę t n e i m ą d r y człowiek będzie dążył p o p r o s t u d o s p o k o j u duszy i s t a r a ł się z a c h o w a ć swą d u s z ę w tym stanie. P r a w d ą jest, że r ó w n i e ż człowiek m ą d r y nie m o ż e u n i k n ą ć d z i a ł a n i a i uczestniczenia w życiu p r a k t y c z n y m , lecz w p r a k t y c e będzie o n p o d ą ż a ł za p r a w d o p o d o b n y m i o p i n i a m i , zwycza­ j a m i i p r a w a m i , ś w i a d o m y , że p r a w d a a b s o l u t n a jest nieosiągalna. D i o g e n e s L a e r t i o s informuje, że P y r r o n w y r a ż a ł swe filozoficzne p o g l ą d y jedynie u s t n i e , j e d n a k ż e są o n e z n a n e dzięki j e g o uczniowi T i m o n o w i z Flius ( o k o ł o 320-230 p r z e d C h r . ) , z w a n e m u przez Sekstusa E m p i r y k a b npocprjTtjc fcov nóppcovoc Xbycov. T i m o n jest a u t o r e m ZiJJ.01, czyli wierszy szyderczych, w k t ó r y c h p a r o d i o w a ł H o m e r a i H e z j o d a i wyśmiewał greckich filozofów z wyjątkiem K s e n o f a n e s a i s a m e g o P y r r o n a . W e d ł u g T i m o n a nie m o ż e m y ufać a n i p o s t r z e g a n i u z m y s ł o w e m u , ani r o z u m o w i . A z a t e m m u s i m y zawiesić wszelki sąd, nie p o z w a l a j ą c wciągnąć się w ż a d n e t e o r e t y c z n e d y w a g a c j e , a wtedy osiągniemy p r a w d z i w ą arapaCia, czyli s p o k ó j duszy. ( C y c e r o n w y r a ź n i e nie znał P y r r o n a j a k o s c e p t y k a , lecz u w a ż a ł go raczej za m o r a l i s t ę , k t ó r y głosił i p r a k t y k o w a ł o b o j ę t n o ś ć w o b e c rzeczy z e w n ę t r z n y c h . M o ż l i w e więc, że P y r r o n osobiście nie m a n i f e s t o w a ł s t a n o w i s k a sceptycznego, p o n i e w a ż j e d n a k nie zostawił ż a d n y c h pism, nie m o ż e m y m i e ć co d o tego pewności.) 3

Ą

II. Ś R E D N I A

AKADEMIA

P l a t o n u t r z y m y w a ł , że p r z e d m i o t y p o s t r z e g a n i a z m y s ł o w e g o nie są p r z e d m i o t a m i p r a w d z i w e j wiedzy, daleki był j e d n a k o d sceptycyzmu, a istotą j e g o d i a l e k t y k i było osiągnięcie p r a w d z i w e j i pewnej wiedzy o t y m , co wieczne i trwałe. Sceptyczny n u r t myśli u j a w n i a się j e d n a k w t a k zwanej drugiej czy średniej A k a d e m i i - sceptycyzm jej s k i e r o w a n y jest głównie p r z e c i w k o s t o i c k i e m u d o g m a t y z m o w i , lecz w y r a ż a się t a k ż e w p o w s z e c h n y c h t e r m i n a c h . Założyciel średniej A k a d e m i i A r k e z y l a o s (315/314-241/240) wsławił się t y m , że m i a ł powiedzieć, iż nie jest p e w n y niczego - n a w e t t e g o , że nie jest p e w n y n i c z e g o . P o s u n ą ł się więc dalej 5

3

4

5

Tamże, 16; 9, 102. Adv. math., 1, 53. Cic, Acad. post. I, 12, 45.

468

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

niż S o k r a t e s , k t ó r y wiedział, że nic nie wie. P r a k t y k o w a ł p o d o b n i e j a k pyrroniści zawieszenie sądu, czyli hjzoxif. P r ó b u j ą c wesprzeć swe s t a n o w i s k o p r z y k ł a d e m i p r a k t y k ą S o k r a t e s a , A r k e z y l a o s uczynił p r z e d m i o t e m specjalnego a t a k u stoicką epistemologię. N i e m a m y ż a d n e g o p r z e d s t a w i e n i a , k t ó r e m o g ł o b y nie b y ć fałszywe: ż a d n e z n a ­ szych postrzeżeń z m y s ł o w y c h , czyli p r z e d s t a w i e ń , nie p o s i a d a gwarancji co d o swej obiektywnej w a ż n o ś c i , m o ż e m y b o w i e m czuć r ó w n i e intensywną s u b i e k t y w n ą p e w n o ś ć w t e d y , kiedy p r z e d s t a w i e n i e jest obiektynie fałszywe. N i g d y więc nie m o ż e m y być p e w n i .

III. N O W A A K A D E M I A

1. Założycielem trzeciej, czyli nowej A k a d e m i i był K a r n e a d e s z C y r e ­ ny (214/212-129/128 p r z e d C h r . ) , k t ó r y towarzyszył stoikowi D i o g e n e sowi w poselstwie d o R z y m u w r o k u 156/155. I d ą c za sceptycyzmem A r k e z y l a o s a , K a r n e a d e s n a u c z a ł , że wiedza jest n i e m o ż l i w a i nie istnieje ż a d n e k r y t e r i u m p r a w d y . Przeciw s t o i k o m twierdził, że nie istnieje ż a d n e z m y s ł o w e przedstawienie, o b o k k t ó r e g o nie m o g l i b y ś m y umieścić j a k i e g o ś fałszywego p r z e d s t a w i e n i a n i e o d r ó ż n i a l n e g o o d p r a w d z i w e g o - o d w o ł y w a ł się tu d o w p ł y w u , j a k i wywierają n a n a s p r z e d s t a w i e n i a n a p r z y k ł a d w s n a c h , p r z e d s t a w i e n i a , k t ó r e są w s z a k nierzeczywiste, o r a z fakty halucynacji i złudzeń. W r a ż e n i a z m y s ł o w e nie są więc n i e o m y l n e i stoicy nie m o g ą uciekać się p o p o m o c d o r o z u m u , p o n i e w a ż sami przyjmują, że pojęcia opierają się n a d o ś w i a d c z e n i u . N i e p o t r a f i m y u d o w o d n i ć niczego, p o n i e w a ż wszelki d o w ó d o p i e r a się n a założeniu, k t ó r e s a m o m u s i być u d o w o d n i o n e . J e d n a k ż e i ten d o w ó d będzie opierał się n a założeniach, i t a k w n i e s k o ń c z o n o ś ć . W o b e c tego nie m o ż n a b r a ć p o d u w a g ę żadnej d o g m a t y c z n e j filozofii: racje m o ż n a p r z e d s t a w i ć za k a ż d y m r o z w a ż a n y m w a r i a n t e m - j e d n a k o w o d o b r e czy j e d n a k o w o złe. K a r n e a d e s a t a k o w a ł stoicką teologię, p r ó b u ­ j ą c w y k a z a ć , że jej d o w o d y n a istnienie B o g a są n i e p r z e k o n u j ą c e i że jej d o k t r y n a d o t y c z ą c a n a t u r y B o g a zawiera a n t y n o m i e . N a p r z y k ł a d stoicy odwoływali się d o consensus gentium j a k o d o a r g u m e n t u za 7

8

6

7

8

Cic, De orat., 3, 18, 67. Por. Sext. Emp., Adv. math., 7, 159 i 166 n.; Cic, Acad. prior., 2, 30, 98 n. Por. Sext. Emp., dz. cyt., 9, 13 n; Cic, De nat. d., 3, 17, 44; 3, 29 n.

NOWA AKADEMIA

469

istnieniem Boga. O t ó ż gdyby potrafili u d o w o d n i ć istnienie owego consensus gentium, u d o w o d n i l i b y p o w s z e c h n ą w i a r ę w istnienie Boga, j e d n a k t o nie d o w o d z i , że istnieją b o g o w i e . I n a jakiej p o d s t a w i e stoicy twierdzą, że świat jest m ą d r y i racjonalny? N a j p i e r w należy u d o w o d n i ć , że m a duszę, a tego stoicy nie u d o w o d n i l i . Jeśli d o w o d z ą , że m u s i istnieć p o w s z e c h n y R o z u m , z k t ó r e g o p o c h o d z i r o z u m ludzki, m u s z ą najpierw u d o w o d n i ć , że u m y s ł ludzki nie m o ż e b y ć s p o n t a n i c z n y m t w o r e m n a t u r y . R ó w n i e ż a r g u m e n t z celowości nie jest p r z e k o n u j ą c y . Jeśli świat jest z a m i e r z o n y m t w o r e m , m u s i istnieć j e g o A u t o r . N a j p i e r w j e d n a k t r z e b a rozstrzygnąć, czy świat jest t w o r e m z a p l a n o w a n y m , czy nie. Czy nie m o ż e być nie z a p l a n o w a n y m t w o r e m n a t u r a l n y c h sił? B ó g stoików jest żywy, m u s i więc czuć. Jeśli j e d n a k m o ż e czuć i o d b i e r a ć wrażenia, m o ż e też cierpieć z p o w o d u tych w r a ż e ń i ostatecz­ nie n a r a ż o n y jest n a dezintegrację. P o n a d t o jeśli B ó g jest r o z u m n y i d o s k o n a ł y , j a k to zakładają stoicy, nie m o ż e b y ć „ c n o t l i w y " , co r ó w n i e ż zakładają stoicy. J a k n a p r z y k ł a d B ó g m o ż e b y ć dzielny czy o d w a ż n y ? J a k i e niebezpieczeństwa, cierpienia czy t r u d y G o dotykają, wobec których może okazać odwagę? Stoicy przyjmowali d o k t r y n ę o Boskiej O p a t r z n o ś c i . Jeśli coś takiego istnieje, j a k m o ż n a wyjaśnić istnienie j a d o w i t y c h węży? Stoicy mówią, że O p a t r z n o ś ć B o ż a przejawia się w B o ż y m d a r z e r o z u m u d l a człowieka. A przecież większość ludzi u ż y w a tego r o z u m u dla w ł a s n e g o poniżenia, t a k że dla tych ludzi p o s i a d a n i e go jest szkodą, a nie dobrodziejstwem. Jeśli B ó g rzeczywiście r o z t a c z a O p a t r z n o ś ć n a d wszystkimi ludźmi, winien uczynić wszystkich d o b r y m i i d a ć wszystkim p r a w y r o z u m . P o n a d t o bez sensu jest u w a g a C h r y z y p a o „ z a n i e d b a n i u " ze strony B o g a - tj. jeśli c h o d z i o „ m a ł e " s p r a w y . P o pierwsze t o , n a d czym troski O p a t r z n o ś ć z a n i e d b a ł a , nie jest sprawą małą; p o drugie, z a n i e d b a n i e nie m o g ł o b y być u B o g a z a m i e r z o n e ( p o n i e w a ż z a m i e r z o n e z a n i e d b a n i e jest winą nawet w w y p a d k u ziemskiego władcy); i p o trzecie, niezamierzone z a n i e d b a n i e jest nie d o pojęcia w odniesieniu d o N i e s k o ń c z o n e g o Rozumu. T e i inne u w a g i krytyczne K a r n e a d e s a z w r ó c o n e są przeciw d o k t ­ r y n o m stoickim i w ten s p o s ó b częściowo pozostają w k r ę g u zaintereso­ w a ń a k a d e m i c k i c h . Przyjmując m a t e r i a l i s t y c z n ą d o k t r y n ę B o g a , stoicy wikłali się w nieprzezwyciężone t r u d n o ś c i , jeśli b o w i e m B ó g był m a t e r i a l n y , m ó g ł ulec dezintegracji, a jeśli był D u s z ą ś w i a t a - posiadają­ cą j a k i e ś ciało - m ó g ł o d c z u w a ć r o z k o s z i ból. K r y t y k a takiej koncepcji B ó s t w a m o ż e mieć d l a n a s znaczenie li t y l k o a k a d e m i c k i e . P o n a d t o nie p r z y c h o d z i n a m n a w e t n a myśl p r z y p i s y w a n i e c n ó t B o g u w s p o s ó b

470

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

a n t r o p o m o r f i c z n y , cechujący k r y t y k ę z a a d o p t o w a n ą przez K a r n e a d e sa. N i e m o g l i b y ś m y też podjąć się u d o w o d n i e n i a n a gruncie filozofii, że wszystko zostało s t w o r z o n e dla d o b r a człowieka. J e d n a k ż e n i e k t ó r e t r u d n o ś c i p o d n i e s i o n e przez K a r n e a d e s a stale b u d z ą zainteresowanie i w każdej teodycei p o d e j m u j e się p r ó b ę wyjścia im naprzeciw, n a p r z y k ł a d jeśli chodzi o o b e c n o ś ć n a świecie filozoficznego cierpienia i zła m o r a l n e g o . Poczyniliśmy j u ż p e w n e uwagi n a ten t e m a t , omawiając teodyceę stoicką, i z a m i e r z a m y jeszcze p o w r ó c i ć d o t e g o z a g a d n i e n i a , by wyjaśnić, j a k p r ó b o w a l i podejść d o tych p r o b l e m ó w inni filozofowie, średniowieczni i n o w o ż y t n i ; j e d n a k zawsze należy p a m i ę t a ć , że n a w e t jeśli r o z u m ludzki nie jest z d o l n y o d p o w i e d z i e ć w pełni i całkowicie z a d o w a l a j ą c o n a wszystkie z a r z u t y , j a k i e m o ż n a w y s u n ą ć przeciw j a k i e m u ś s t a n o w i s k u , to wcale nie znaczy, że m u s i m y p o n i e c h a ć tego s t a n o w i s k a , jeśli opiera się o n o n a m o c n y m a r g u m e n c i e . K a r n e a d e s r o z u m i a ł , że c a ł k o w i t e zawieszenie s ą d u jest niemożliwe, w y p r a c o w a ł więc teorię p r a w d o p o d o b i e ń s t w a (m9avótfjc). Prawdopo­ d o b i e ń s t w o m a r ó ż n e s t o p n i e i jest z a r ó w n o k o n i e c z n e , j a k i w y s t a r ­ czające d o działania. P o k a z a ł n a p r z y k ł a d , j a k m o ż e m y przybliżyć się d o p r a w d y - n a w e t jeśli nigdy nie m o ż e m y osiągnąć pewności - przez n a g r o m a d z e n i e racji za przyjęciem j a k i e g o ś s t a n o w i s k a . Jeśli widzę t y l k o kształt k o g o ś , k o g o z n a m , m o ż e to b y ć h a l u c y n a c j a , jeśli j e d n a k słyszę, że k t o ś m ó w i , jeśli d o t y k a m go, jeśli o n j e , m o g ę dla wszelkich p r a k t y c z n y c h celów przyjąć przedstawienie za p r a w d z i w e . M a o n o b a r d z o wysoki stopień p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , zwłaszcza jeśli jest także rzeczą w e w n ę t r z n i e p r a w d o p o d o b n ą , że człowiek ten p o w i n i e n być w t y m miejscu i w t y m czasie. Jeśli k t o ś opuścił swą ż o n ę w Anglii i u d a ł się d o Indii w interesach, m a p r a w o w ą t p i ć w o b i e k t y w n ą w a ż n o ś ć p r z e d s t a w i e n i a , jeśli wydaje m u się, że widzi ż o n ę n a m o l o , kiedy o p u s z c z a p o k ł a d w B o m b a j u . K i e d y j e d n a k p o w r a c a j ą c d o Anglii, z a u w a ż a ż o n ę oczekującą go n a p r z y s t a n i , w a ż n o ś ć p r z e d s t a w i e n i a m a własne wewnętrzne prawdopodobieństwo. 2. A k a d e m i a p o w r ó c i ł a d o d o g m a t y z m u za A n t i o c h a z A s k a l o n u ( z m a r ł o k o ł o 68 r o k u p r z e d C h r . ) , k t ó r y r o z p o c z y n a ł w y r a ź n i e j a k o a g n o s t y k , lecz później d o s z e d ł d o p o n i e c h a n i a t e g o s t a n o w i s k a , i k t ó r e g o w y k ł a d ó w słuchał C y c e r o n zimą 79/78 r o k u . A n t i o c h w s k a z a ł n a sprzeczność z a w a r t ą w twierdzeniu, że nic nie jest p o z n a w a l n e czy że w s z y s t k o jest wątpliwe, gdyż twierdząc, że w s z y s t k o jest wątpliwe, 9

9

Cic, Acad. prior., 2, 22, 69; Numeniusz cytowany przez Euzebiusza, Prep. evang., 614, 9, 2 (P. G. 21, 1216-17); Aug., Contra acad., 2, 6, 15; 3, 18, 41.

NOWA AKADEMIA

471

stwierdzam w k a ż d y m razie moją wiedzę, iż w s z y s t k o jest wątpliwe. W ł a s n e k r y t e r i u m p r a w d y znajdował w y r a ź n i e w zgodzie w y b i t n y c h filozofów i starał się w y k a z a ć , że systemy A k a d e m i i , perypatetycki i stoicki zasadniczo zgadzały się ze sobą. W rzeczywistości otwarcie głosił d o k t r y n y stoickie, bez z a ż e n o w a n i a twierdząc, że Z e n o n zapożyczył je ze starej A k a d e m i i . W ten s p o s ó b p r ó b o w a ł p o z b a w i ć s c e p t y k ó w j e d n e g o z ich g ł ó w n y c h a r g u m e n t ó w , m i a n o w i c i e sprzeczności p o m i ę d z y r ó ż n y m i filozoficznymi s y s t e m a m i . Jednocześnie u k a z y w a ł się j a k o eklektyk. T a j e g o eklektyczna s k ł o n n o ś ć ujawnia się w j e g o n a u k a c h m o r a l ­ n y c h , c h o ć b o w i e m u t r z y m y w a ł za s t o i k a m i , że c n o t a w y s t a r c z a d o szczęścia, głosił t a k ż e za A r y s t o t e l e s e m , że d o szczęścia w jego najwyż­ szym s t o p n i u k o n i e c z n e są t a k ż e d o b r a z e w n ę t r z n e i z d r o w i e ciała. W b r e w t e m u , co C y c e r o n m ó w i o n i m , iż był bardziej stoikiem niż a k a d e m i k i e m , A n t i o c h był niewątpliwie e k l e k t y k i e m . 3. Eklektykiem rzymskim był M a r e k Terencjusz W a r r o n (116-27 przed C h r . ) , u c z o n y i filozof. J e d y n a p r a w d z i w a teologia t o weług V a r r o n a ta, k t ó r a uznaje j e d n e g o B o g a , k t ó r y jest D u s z ą świata, k t ó r y nim rządzi z g o d n i e z r o z u m e m . M i t o l o g i c z n ą teologię p o e t ó w należy odrzucić n a tej p o d s t a w i e , że p r z y p i s y w a ł a b o g o m n i e g o d n e cechy i czyny, n a t o m i a s t teologie n a t u r a l n e filozofów p r z y r o d y przeczą sobie wzajemnie. N i e p o w i n n i ś m y j e d n a k z a n i e d b y w a ć oficjalnego k u l t u p a ń s t w o w e g o , gdyż m a o n dla l u d u w a r t o ś ć p r a k t y c z n ą . V a r r ò w y s u w a ł n a w e t koncepcję, że religia l u d o w a jest dziełem wcześniejszych m ę ż ó w s t a n u i gdyby podjąć się z n o w u tego dzieła, m o ż n a by je w y k o n a ć lepiej w świetle filozofii. V a r r ò , j a k się wydaje, był p o d wielkim w p ł y w e m Posejdoniosa. Przejął o d niego wiele teorii d o t y c z ą c y c h p o c h o d z e n i a i r o z w o j u k u l t u r y , geografii, hydrologii itp. D z i ę k i w y k ł a d o w i tych teorii wpłynął później n a t a k i c h R z y m i a n j a k W i t r u w i u s z i Pliniusz. S k ł o n o ś ć V a r r o n a d o pitagorejskiego „ m i s t y c y z m u l i c z b " m a t a k ż e ź r ó d ł o w myśli Posej­ d o n i o s a i przez t o wpłynął później n a t a k i c h a u t o r ó w j a k Gelliusz, M a k r o b i u s z i M a r t i a n u s Capella. W p ł y w cynicki w i d o c z n y jest w Satu­ reie Menippeae V a r r o n a , k t ó r y c h p o s i a d a m y j e d y n i e fragmenty. Prze­ ciwstawiał w nich p r o s t o t ę cynicką z b y t k o w i b o g a c z y , k t ó r y c h wy­ szydzał za ż a r ł o c z n o ś ć , ż a r t o w a ł t a k ż e z k ł ó t n i filozofów. 4. Najsłynniejszym z r z y m s k i c h e k l e k t y k ó w jest M a r e k Tuliusz C y c e r o n , wielki m ó w c a (3 stycznia 106-7 g r u d n i a 4 3 przed C h r . ) . W m ł o d o ś c i był C y c e r o n uczniem epikurejczyka P h a e d r u s a , a k a d e m i k a 10

11

10

11

Cic, Acad. prior., 2, 43, 132. De Civit. Dei, 6, 4.

472

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

F i l o n a , s t o i k a D i o d o t a , A n t i o c h a z A s k a l o n u i epikurejczyka Z e n o n a . N a R o d o s słuchał n a u k s t o i k a P o s e j d o n i o s a . P o s t u d i a c h filozoficznych w m ł o d o ś c i w A t e n a c h i n a R o d o s , kilka lat poświęcił życiu p u b l i c z n e m u i działalności p a ń s t w o w e j , j e d n a k w o s t a t n i c h trzech latach życia p o w r ó c i ł d o filozofii. Z tych lat p o c h o d z i większość pism filozoficznych (na p r z y k ł a d Paradoxa, Consolatio, Hortensius, Academica, De finibus, Tusculana, De natura deorum, De senectute, De divinatione, De fato, De amicitia, De virtutibus). De republica (54 p r z e d C h r . ) o r a z De legibus ( o k o ł o 52) p o w s t a ł y wcześniej. P i s m a C y c e r o n a z t r u d e m m o ż n a by n a z w a ć o r y g i n a l n y m i , jeśli c h o d z i o ich treść, n a co z g a d z a się sam C y c e r o n - „änbypapa sunt, minore labore fiunt, verba tantum affero, ąuibus abundo" . M i a ł j e d n a k d a r k l a r o w n e g o p r e z e n t o w a n i a czytel­ nikom rzymskim doktryn Greków. N i e m o g ą c z d o b y ć się n a n a u k o w e zbicie sceptycyzmu ( C y c e r o n skłaniał się d o niego w s k u t e k k o n f l i k t u p r z e c i w s t a w n y c h szkół i d o k t r y n filozoficznych), szukał ucieczki w intuicjach ś w i a d o m o ś c i m o r a l n e j , k t ó r e są b e z p o ś r e d n i e i p e w n e . U ś w i a d a m i a j ą c sobie niebezpieczeństwo sceptycyzmu dla m o r a l n o ś c i , starał się umiejscowić sąd m o r a l n y p o z a niszczącymi w p ł y w a m i i m ó w i o notiones innatae, natura nobis insitae. T e pojęcia m o r a l n e p o c h o d z ą więc od n a t u r y , a u m a c n i a j e p o w s z e c h n a z g o d a : consensus gentium. W swej d o k t r y n i e etycznej C y c e r o n s k ł o n n y był się zgodzić ze s t o i k a m i , że c n o t a w y s t a r c z a d o szczęścia, nie m ó g ł j e d n a k zmusić się d o o d r z u c e n i a w ogóle n a u k p e r y p a t e t y c k i c h przyznających w a r t o ś ć r ó w n i e ż d o b r o m z e w n ę t r z n y m , c h o ć wydaje się nieco w a h a ć w swych o p i n i a c h n a ten t e m a t . Z g a d z a ł się ze s t o i k a m i , że człowiek m ą d r y p o w i n i e n być bez nä&rj , i zwalczał n a u k ę p e r y p a t e t y c k ą , że c n o t a jest ś r o d k i e m p o m i ę d z y p r z e c i w n y m i näBrj. ( N a l e ż y j e d n a k z a u w a ż y ć , że C y c e r o n o w e pojęcie näSoc czy perturbatio s p r o w a d z a się d o aversa a recta ratione contra naturam animi commotio. ) R ó w n i e ż dla C y c e r o ­ n a , j a k dla s t o i k ó w wyższa jest c n o t a p r a k t y c z n a , a nie s p e k u l a t y w n a . Filozofię p r z y r o d y C y c e r o n t r a k t o w a ł ze s c e p t y c y z m e m , chociaż bynajmniej nie lekceważył tej gałęzi ludzkiej m y ś l i . Szczególnie był 12

13

lA

15

16

17

1 2

Ad Att., 12, 52, 3.

13

De fin., 5, 32, 95; De off., 3, 3, 11; por. De fin., 5, 26, 77 n. i Tusc. disp., 5, 13, 39 n. Tusc. disp., 4, 18,41 n. Tamże, 4, 6, 11; 4, 21, 47. De off, 1, 44, 158. Acad, prior., 2 , 4 1 , 127.

14

15

16 17

473

NOWA AKADEMIA

z a i n t e r e s o w a n y d o w o d z e n i e m istnienia B o g a z n a t u r y i o d r z u c a ł d o k t r y n ę ateistycznego a t o m i z m u . „Hoc (tj. u k s z t a ł t o w a n i e się świata z p r z y p a d k o w e g o zderzenia się a t o m ó w ) qui existimat fieripotuisse non intelligo cur non idem putet, si innumerabiles unius et viginti formae litterarum vel aureae vel qualesilibet aliquo coiciantur, posse ex Us in terram excussis annales Enni ut deinceps legi possint, effici"}* C y c e r o n u w a ż a ł , że religia l u d o w a p o w i n n a b y ć z a c h o w a n a głównie w interesie w s p ó l n o t y , a jednocześnie t r z e b a ją oczyścić z p r y m i t y w n e g o z a b o b o n u i p r a k t y k i p r z y p i s y w a n i a b o g o m n i e m o r a l n o ś c i (na p r z y k ł a d porwanie Ganimedesa). Szczególnie p o w i n n i ś m y z a c h o w a ć wiarę w O p a t r z n o ś ć i nieśmiertelność d u s z y . C y c e r o n p o d k r e ś l a ł ideał o g ó l n o l u d z k i c h więzi (por. stoa) i p o w o ł y w a ł się n a dziewiąty list P l a t o n a . ,, - ut profectus a caritate domesticorum ac suorum serpat longius et se implicet primum civium, deinde omnium mortalium societate atque, ut ad Archytam scripsit Plato, non sibise solum natum meminerit sed patriae, sedsuis, ut perexigua pars ipsi relinquatuf\ 19

20

2X

18

De nat. d., 2, 37, 93. Tusc. disp., I, 26, 65; 4, 33, 71. Tamże, I, 12, 26 n; I, 49, 117 n. De fin., 2, 14, 45. (Przekład polski: O najwyższym dobru i złu, w: Cyceron, Pisma filozoficzne, t. III, przełożył Wiktor Kornatowski, Warszawa 1961, s. 236: „...by poczynając od miłości domowników i przyjaciół sięgał coraz dalej i zjednoczył się we wspólnocie najprzód ze swymi współobywatelami, a potem z kolei ze wszystkimi śmiertelnikami tudzież - jak Platon napisał do Archytasa - pamiętał, że urodził się nie tylko dla siebie, lecz dla ojczyzny i dla bliźnich, tak iż na swój wyłączny użytek pozostaje mu bardzo mała cząstka...".) 19

20

21

Rozdział

ŚREDNIA

XXXIX

STOA

W d r u g i m i trzecim wieku p r z e d C h r . filozofowie stoiccy wykazywali w y r a ź n ą s k ł o n n o ś ć d o e k l e k t y z m u , dopuszczając w szkole elementy p l a t o ń s k i e i arystotelesowskie i o d c h o d z ą c od o r t o d o k s y j n e g o stoicyzm u . D o przyjęcia t a k i e g o k u r s u zmusiły ich nie t y l k o a t a k i w y m i e r z o n e p r z e c i w k o stoickiemu d o g m a t y z m o w i przez a k a d e m i k ó w , lecz t a k ż e k o n t a k t o w a n i e się s t o i k ó w ze światem r z y m s k i m , k t ó r y bardziej interesował się p r a k t y c z n y m z a s t o s o w a n i e m d o k t r y n filozoficznych niż spekulacją filozoficzną. C z o ł o w e n a z w i s k a średniej stoi t o Panecjusz i Posejdonios.

1. Panecjusz z R o d o s ( o k o ł o 185-110/109 p r z e d C h r . ) żył przez pewien czas w R z y m i e , gdzie z a i n t e r e s o w a ł się grecką filozofią Scypiona M ł o d s z e g o i Leliusza o r a z w y w a r ł duży wpływ n a r z y m s k i e g o h i s t o r y k a K w i n t u s a M u c j u s z a Scewolę i h i s t o r y k a greckiego P o l y b i u s z a . C y c e r o n k o r z y s t a ł z j e g o p r a c , zwłaszcza w d w ó c h pierwszych księgach De officiis. W 129 r o k u przed C h r . objął w A t e n a c h miejsce scholarchy p o Anty patrzę z Tarsu. C h o c i a ż Panecjusz z jednej s t r o n y m o d y f i k o w a ł p e w n e d o k t r y n y stoickie, z drugiej nie w a h a ł się o d r z u c a ć w ogóle p e w n e g o b a l a s t u stoickiej o r t o d o k s j i . I t a k z m o d y f i k o w a ł stoicki „ p u r y t a n i z m " , godząc się, że celem życia w p r z y p a d k u zwykłych ludzi jest p o p r o s t u r o z u m n a d o s k o n a ł o ś ć ich i n d y w i d u a l n e j n a t u r y . W ten s p o s ó b stoicyzm w w y d a ­ niu P a n e c j u s z a stał się raczej mniej „idealistyczny", zwłaszcza że Panecjusz wydaje się przeczyć istnieniu p r a w d z i w i e m ą d r e g o człowieka, 1

1

Ad AU.,

16, 11,4.

475

ŚREDNIA STOA

co było s t a r y m ideałem stoickim, i umieszczać n a pierwszym miejscu człowieka biegłego (npoKdnrcoy) we wszystkich z d a r z e n i a c h i celach. P o n a d t o przywiązywał więcej znaczenia d o z e w n ę t r z n y c h d ó b r , niż czyniła to wczesna s t o a , o r a z o d r z u c a ł ideał „ a p a t i i " . Modyfikując w ten s p o s ó b etykę stoicką, Panecjusz całkiem odrzucił stoicką teorię w r ó ż e n i a (którą wcześni stoicy przyjmowali n a filozoficz­ nej p o d s t a w i e d e t e r m i n i z m u ) , o d r z u c a ł astrologię i pozbył się j a k o b a l a s t u d o k t r y n o p o ż o d z e świata i o względnej „ n i e ś m i e r t e l n o ś c i " d u s z y . N i e o k a z y w a ł zbyt wielkiej sympatii teologii l u d o w e j . W swych n a u k a c h politycznych wydaje się b y ć p o d w p ł y w e m P l a t o n a i A r y s ­ totelesa, c h o c i a ż był o r ę d o w n i k i e m większego ideału - z g o d n e g o z d o k t r y n ą stoicką - niż ideał tych d w ó c h greckich filozofów. Najwyraźniej od Panecjusza zaczerpnął swój p o t r ó j n y p o d z i a ł t e o l o ­ gii Scewola (por. W a r r o n ) . R o z r ó ż n i a ł (I) teologię p o e t ó w , k t ó r a jest a n t r o p o m o r f i c z n a i fałszywa, (II) teologię filozofów, k t ó r a jest racjonal­ n a i p r a w d z i w a , ale nie p r z y s t o s o w a n a p o p o p u l a r n e g o u ż y t k u , i (III) teologię m ę ż ó w s t a n u , k t ó r a u t r z y m u j e tradycyjny kult i jest nieza­ stąpiona w publicznej e d u k a c j i . 2

3

4

2. Największym z uczniów Panecjusza był P o s e j d o n i o s z A p a m e i ( o k o ł o 135-151 przed C h r . ) . N a j p i e r w był u c z n i e m Panecjusza w A t e ­ n a c h , później wiele p o d r ó ż o w a ł , n a p r z y k ł a d d o E g i p t u i Hiszpanii, by n a s t ę p n i e o t w o r z y ć szkołę n a R o d o s w r o k u 97 p r z e d C h r . T u właśnie przyjechał słuchać go C y c e r o n w r o k u 78 p r z e d C h r . i d w a razy odwiedził g o P o m p e j u s z . Dzieła Panecjusza zaginęły i d o p i e r o n i e d a w n o wyrobiliśmy sobie n a p o d s t a w i e krytycznej analizy literatury, k t ó r a zawdzięczała swoje p o w s t a n i e j e g o w p ł y w o w i , p e w n e pojęcie - chociaż nie we wszystkich p u n k t a c h b a r d z o j a s n e - o wielkości Posejdoniosa. H i s t o r y k i geograf, racjonalista i m i s t y k p o w i ą z a ł ze sobą r ó ż n e filozoficzne n u r t y w o b r ę b i e stoickiego m o n i z m u , p r ó b o w a ł wesprzeć swe s p e k u l a t y w n e d o k t r y n y b o g a c t w e m wiedzy empirycznej i d o całości tchnął ciepło religijnej inspiracji. T o t e ż Zeller nie w a h a się n a z w a ć go „najbardziej u n i w e r s a l n y m u m y s ł e m , j a k i o g l ą d a ł a Grecja o d czasu A r y s t o t e l e s a " . P r o k l o s (in Eukleideń) w y m i e n i a P o s e j d o n i o s a i j e g o 5

2 3

4

5

Cic, Tusc. disp., I, 32, 79. Cic, De div., I, 3, 6. Augustyn, C. D., 4, 27. Outlines, s. 249.

476

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

szkołę siedem razy w związku z filozofią m a t e m a t y k i , n a p r z y k ł a d m ó w i ą c o liniach r ó w n o l e g ł y c h , o r ó ż n i c a c h p o m i ę d z y t e o r e m a t a m i a p r o b l e m a m i i o istnieniu t e o r e m a t ó w . M o n i z m stoicki jest w filozofii P o s e j d o n i o s a e l e m e n t e m f u n d a m e n t a l ­ n y m . P o s e j d o n i o s s t a r a się u k a z a ć w szczegółach w y r a ź n i e o k r e ś l o n ą j e d n o ś ć n a t u r y . Zjawisko o d p ł y w u i p r z y p ł y w u p o w o d o w a n e przez księżyc świadczy według P o s e j d o n i o s a o „ p o k r e w i e ń s t w i e " p o ś r ó d wszystkich części systemu k o s m i c z n e g o . Świat jest hierarchią stopni b y t u , o d istot nieorganicznych, j a k i e występują w królestwie m i n e r a ł ó w , przez planety i zwierzęta d o człowieka, a n a s t ę p n i e d o n a d organicznej sfery Boskości - cały byt jest p o w i ą z a n y w j e d e n wielki system i k a ż d y szczegół p o m y ś l a n y przez Boską O p a t r z n o ś ć . T a p o w s z e c h n a h a r m o n i a i s t r u k t u r a l n e u p o r z ą d k o w a n i e wszechświata p o s t u l u j e istnienie A b ­ s o l u t n e g o R o z u m u , B o g a , n a szczycie tej hierarchii, j a k o wszystko przenikającej Racjonalnej A k t y w n o ś c i . Świat p r z e n i k a siła życiowa (CcDTiKr) 5bvapic), k t ó r a p o c h o d z i od słońca, n a t o m i a s t s a m e g o B o g a p r z e d s t a w i a Posejdonios, idąc ś l a d a m i o r t o d o k s y j n e g o stoicyzmu, j a k o r o z u m n e ogniste tchnienie. P o n a d t o w przeciwieństwie d o swego nauczyciela Panecjusza P o s e j d o n i o s n a n o w o p r z y j m o w a ł stoicką d o k t r y n ę o p o ż a r z e świata, czyli EKKDPOJGIC, d o k t r y n ę podkreślającą m o n i s t y c z n y c h a r a k t e r wszechświata. C h o ć j e d n a k filozofia P o s e j d o n i o s a była m o n i s t y c z n a , d o p u s z c z a ł o n pewien d u a l i z m , wyraźnie b ę d ą c p o d w p ł y w e m p l a t o n i z m u . K o s m o s p o d z i e l o n y jest n a dwie części - świat p o d k s i ę ż y c o w y i p o n a d k s i ę ż y c o wy. Świat p o d k s i ę ż y c o w y to świat ziemski i zniszczalny, świat p o n a d księżycowy to świat niebieski i „niezniszczalny", p o d t r z y m u j ą c y świat niższy siłami m u udzielanymi. T e d w a światy wiążą się j e d n a k ze sobą w człowieku, s t a n o w i ą c y m więź (Seapóc) p o m i ę d z y n i m i . Człowiek złożony z d u s z y i ciała znajduje się n a linii granicznej p o m i ę d z y t y m , co zniszczalne i co niezniszczalne, czy co ziemskie i niebieskie; i p o d o b n i e j a k człowiek s t a n o w i więź ontologiczną, t a k wiedza człowieka s t a n o w i więź epistemologiczną, łącząc w sobie wszelką wiedzę, czyli wiedzę o t y m , c o niebieskie, i o t y m , c o ziemskie. P o n a d t o j a k człowiek w sferze b y t ó w cielesnych jest s t o p n i e m najwyższym, t a k w świecie d u c h o w y m jest s t o p n i e m najniższym. I n n y m i słowy m i ę d z y człowiekiem i n a j ­ wyższym B ó s t w e m istnieją „ d e m o n y " , czyli wyższe byty d u c h o w e , k t ó r e t w o r z ą p o ś r e d n i e stopnie p o m i ę d z y człowiekiem i B o g i e m . H e r a r c h i c z 6

7

6

7

Cic, De nat. d., 2, 33 n. Por. Piat., 7/m., 31 b c.

ŚREDNIA STOA

477

n y c h a r a k t e r wszechświata jest z a t e m n i e p r z e r w a n y , c h o c i a ż dualizm pozostaje. D u a l i z m ten występuje zwłaszcza w psychologii Posejd o n i o s a , chociaż b o w i e m w r a z ze starszymi s t o i k a m i czyni o n duszę ognistą nv8dfia - i w ten s p o s ó b t a k m a t e r i a l n ą j a k ciało - t o równocześnie p o d k r e ś l a d u a l i z m d u s z y i ciała n a s p o s ó b przypominają­ cy P l a t o n a . I t a k , ciało jest z a w a d ą d l a d u s z y , przeszkadzającą jej w s w o b o d n y m r o z w o j u w i e d z y . C o więcej, P o s e j d o n i o s przyjął n a n o w o P l a t o ń s k ą teorię o preegzystencji d u s z y , k t ó r a n a t u r a l n i e p o d k r e ś l a ł a ten d u a l i z m , a t a k ż e d o p u s z c z a ł - w b r e w Panecjuszowi - nieśmiertelność duszy. N i e ś m i e r t e l n o ś ć ta jest j e d n a k w z g l ę d n a (tj. względem ciała) w filozofii P o s e j d o n i o s a , p o n i e w a ż t a k j a k stoicy p r z y j m o w a ł o n p o ż a r świata. W ten s p o s ó b w swej n a u c e o „ n i e ś m i e r t e l n o ś c i " p o d ą ż a ł za starszymi s t o i k a m i . N i e b a c z ą c n a ów d u a l i z m w swej psychologii człowieka, P o s e j d o n i o s ulegający w p ł y w o m P l a t o n a i Arystotelesa p o d k r e ś l a ł w psychologii ogólnej a s p e k t s t r u k t u r a l n y c h s t o p n i . I t a k rośliny, k t ó r e w e d ł u g wcześniejszych s t o i k ó w mają j e d y n i e baic i nie posiadają y/oxrj, o b d a r z o n e są xb eniSopcrjriKÓy, a także SpentiKrj i ab^rjTiKfi óbvapisic, n a t o m i a s t zwierzęta mają d o d a t k o w o xó Bupiosidśc, fj aiG&rjGic, xb bp£KxiKÓv o r a z xb KIVTJXIKO Kaxa xbnov. Człowiek j a k o byt wyższy niż zwierzęta d y s p o n u j e xb loyiaxiKÓv i w ten s p o s ó b m a 8

z d o l n o ś ć Ibyoc,

vobc i

óiavoia.

A zatem chociaż P o s e j d o n i o s przyjmuje P l a t o ń s k i d u a l i z m , ostatecz­ nie p o d p o r z ą d k o w u j e go m o n i z m o w i - w czym w i d a ć wpływ H e r a k litowej teorii o p r z e c i w i e ń s t w a c h w h a r m o n i i czy j e d n o ś c i w zróż­ n i c o w a n i u . T a p r ó b a syntezy d u a l i z m u i m o n i z m u s t a n o w i e t a p n a drodze do neoplatonizmu. W przeciwieństwie d o Panecjusza P o s e j d o n i o s przyjął n a n o w o stoicką d o k t r y n ę w r ó ż e n i a . Dzięki powszechnej h a r m o n i i k o s m o s u o r a z władzy p r z e z n a c z e n i a przyszłość m o ż n a w y w r ó ż y ć w teraźniejszości. P o n a d t o O p a t r z n o ś ć B o ż a nie p o w i n n a o d b i e r a ć l u d z i o m ś r o d k ó w p r z e p o w i a d a n i a przyszłych w y d a r z e ń . W t a k i c h s t a n a c h j a k sen czy e k s t a z a d u s z a w o l n a od p r z e s z k ó d ciała m o ż e widzieć znajdujące się u p o d s t a w p o w i ą z a n i a w y d a r z e ń i p r z e p o w i a d a ć przyszłość. W s p o ­ m n i e l i ś m y j u ż , że P o s e j d o n i o s p r z y j m o w a ł istnienie „ d e m o n ó w " ; wie­ rzył także, że człowiek m o ż e w c h o d z i ć z nimi w k o n t a k t . P o s e j d o n i o s wysunął teorię historii czy r o z w o j u k u l t u r y . W p i e r w o t ­ n y m złotym wieku rządzili m ę d r c y , tj. filozofowie (będący ludzkimi 9

8

9

Cic, De div., I, 49, 110; I, 57, 129-30. Tamże, I, 49, 110; I, 55, 125.

478

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

o d p o w i e d n i k a m i zwierzęcych p r z e w o d n i k ó w w stadzie) - oni t o d o k o ­ nali o d k r y ć , k t ó r e p o d n i o s ł y człowieka z p r y m i t y w n e g o s p o s o b u życia n a szczebel bardziej w y r a f i n o w a n y c h w a r u n k ó w cywilizacji m a t e r i a l n e j . I t a k m ę d r c y odkryli m e t a l e i wynaleźli sztukę s p o r z ą d z a n i a narzędzi i t p . W sferze m o r a l n e j p o pierwszym s t a d i u m niewinności nastąpił o k r e s u p a d k u , a p a n o w a n i e gwałtu zrodziło k o n i e c z n o ś ć u s t a n o w i e n i a p r a w . T a k więc, filozofowie pozostawiając i n n y m w y p r a c o w a n i e tech­ nicznych z a s t o s o w a ń , poświęcili się podniesieniu m o r a l n e g o s t a n u ludzkości p r z e d e wszystkim przez działalność p r a k t y c z n ą i polityczną, a później przez o d d a n i e się spekulacjom filozoficznym, czyli Sscopia. J e d n a k ż e wszystkie te czynności, od najniższej d o najwyższej, były j e d y n i e r ó ż n y m i s t o p n i a m i jednej i tej samej m ą d r o ś c i , czyli ooęia. P o s e j d o n i o s interesował się t a k ż e z a g a d n i e n i a m i etnograficznymi, podkreślając wpływ k l i m a t u i w a r u n k ó w n a t u r a l n y c h n a c h a r a k t e r i s p o s ó b życia ludzi - m a t e r i a ł u d o obserwacji d o s t a r c z a ł y m u liczne p o d r ó ż e . P o n a d t o j e g o e m p i r y c z n e s k ł o n n o ś c i d o p r o w a d z i ł y go d o rozszerzenia działalności n a dziedzinę n a u k szczegółowych, n a p r z y k ł a d m a t e m a t y k i , a s t r o n o m i i , historii i literatury. J e g o zasługą jest j e d n a k s p r o w a d z e n i e całego b o g a c t w a wiedzy empirycznej d o j e d n o ś c i systemu filozoficznego, odkrycie r ó ż n o r o d n y c h związków, wzajemnych o d ­ d z i a ł y w a ń i h a r m o n i i , p r ó b a przeniknięcia i odsłonięcia r o z u m n e j s t r u k t u r y wszechświata i r a c j o n a l n e g o r o z w o j u historii. 10

Nota o szkole perypatetyckiej

w okresie

hellenistyczno-rzymskim

1. N a czele szkoły perypatetyckiej w A t e n a c h stanął p o Teofraście S t r a t o n z L a m p s a k o s , o <poaiKÓc, i z a j m o w a ł t o miejsce w l a t a c h 287-269 p r z e d C h r . J e g o n a u k i filozoficzne zdradzają w p ł y w D e m o k r y t a , k t ó r y zaszczepił m u m o n i s t y c z n e p o j m o w a n i e wszechświata. Świat s k ł a d a się z cząsteczek, między k t ó r y m i istnieje p u s t a p r z e s t r z e ń . Cząsteczki te j e d n a k są nieskończenie p o d z i e l n e i, j a k się wydaje, posiadają j a k o ś c i , p o n i e w a ż S t r a t o n przyjmuje p o d s t a w o w e ich cechy czy j a k o ś c i , ciepło i z i m n o . Świat został u k s z t a ł t o w a n y dzięki n a t u r a l n e j konieczności, czyli dzięki p r a w o m n a t u r y , i m o ż n a go p r z y p i s y w a ć B o g u jedynie o tyle, 0 ile m o ż n a u t o ż s a m i a ć B o g a z n i e ś w i a d o m y m i siłami samej n a t u r y . 1 t a k , chociaż S t r a t o n nie idzie za D e m o k r y t e m w s p r a w a c h szczegóło10

Por. Seneka, Ep., 90; Lucr., De rerum nat., V.

SZKOŁA PERYPATETYCKA W OKRESIE HELLEN ISTYCZNO-RZYMSKIM

479

w y c h , wpływowi filozofii D e m o k r y t a należy p r z y p i s a ć materialistyczny m o n i z m i o d r z u c e n i e przez S t r a t o n a A r y s t o t e l e s o w s k i e g o d u a l i z m u . T o p r z e o b r a ż e n i e się p e r y p a t e t y c k i e g o systemu w r ę k a c h S t r a t o n a jest z g o d n e z jego szczególnym z a i n t e r e s o w a n i e m n a u k ą fizyki, dzięki czemu p r z y z n a n o m u m i a n o b (poaiKÓc. J e g o myśl w y w a r ł a d u ż y wpływ n a m e d y c y n ę , a s t r o n o m i ę i m e c h a n i k ę o k r e s u aleksandryjskiego. W e d ł u g S t r a t o n a wszystkie czynności psychiczne, takie j a k myślenie i czucie, dają się s p r o w a d z i ć d o ruchu, i są to czynności jednej r o z u m n e j duszy, k t ó r a u m i e j s c o w i o n a jest m i ę d z y b r w i a m i . P r z e d m i o t e m naszej myśli m o ż e być tylko t o , co p r z e d t e m było przyczyną naszych w r a ż e ń zmysłowych, i o d w r o t n i e - k a ż d e postrzeżenie zawiera czynność i n t e l e k t u . N a pierwszy rzut o k a m o ż e się to w y d a ć t y l k o p o w t ó r z e n i e m epistemologii Arystotelesa, j e d n a k ż e , j a k się wydaje, S t r a t o n miał n a myśli odrzucenie w człowieku p i e r w i a s t k a r o z u m n e g o o d m i e n n e g o w s p o s ó b zasadniczy od duszy zwierzęcej. O d r z u c e n i e przez niego nieśmiertelności było więc konkluzją logiczną, jeśli b o w i e m myślenie jest w s p o s ó b zasadniczy zależne od zmysłów, to nie m o ż e b y ć m o w y o ż a d n y m p i e r w i a s t k u m y ś l o w y m , k t ó r y p r z e t r w a niezależnie od ciała. 11

12

2. Z a czasów n a s t ę p c ó w S t r a t o n a - L y k o n a z T r o a d y , A r i s t o n a z C h i o s , K r i t o l a o s a z Phaselis, D i o r a z T y r u i E r y m n e o s a - w k ł a d szkoły perypatetyckiej d o filozofii był raczej ż a d e n . P o n a d t o uwidoczniła się w szkole s k ł o n n o ś ć d o e k l e k t y z m u . I t a k , c h o i a ż K r i t o l a o s bronił przed s t o i k a m i Arystotelesowskiej d o k t r y n y wieczności świata, przyjmował s p r o w a d z a n i e przez s t o i k ó w B o g a i duszy ludzkiej d o m a t e r i i (eteru) i a k c e p t o w a ł cynicką p o s t a w ę w o b e c przyjemności.

3. Dzięki A n d r o n i k o w i z R o d o s szkoła d o k o n a ł a n o w e g o z w r o t u . A n d r o n i k był dziesiątym s c h o l a r c h a w A t e n a c h (tj. nie licząc s a m e g o Arystotelesa) i z a j m o w a ł to s t a n o w i s k o od 70 d o 50 r o k u przed C h r . O p u b l i k o w a ł „ p e d a g o g i c z n e " p r a c e A r y s t o t e l e s a , z b a d a ł ich autentycz­ n o ś ć o r a z s k o m e n t o w a ł wiele p i s m , zwracając szczególną u w a g ę n a logikę. W ś r ó d k o m e n t a t o r ó w najwybitniejszy był A l e k s a n d e r z A f r o d y zji, k t ó r y w y k ł a d a ł filozofię p e r y p a t e t y c k ą w A t e n a c h w l a t a c h 198-211 11

12

Simplic, Phys., 965, 16 a. Plut., De sol. animal., 3 (961 a).

480

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

p o C h r . A l e k s a n d e r był najsławniejszym z k o m e n t a t o r ó w Arystotelesa, j e d n a k nie w a h a ł się o d s t ę p o w a ć o d n a u k m i s t r z a . N a p r z y k ł a d zajął n o m i n a l i s t y c z n e s t a n o w i s k o w s t o s u n k u d o u n i w e r s a l i ó w i przeczył a n t r o p o m o r f i c z n e j teleologii. P o n a d t o u t o ż s a m i a ł vobc noirjTiKbc z TO npa>Tov aniov. Człowiek p o s i a d a przy u r o d z e n i u j e d y n i e vovc cpoaiKÓc czy bhKÓę,

a p ó ź n i e j o s i ą g a vooc kniKTrizoc

p o d w p ł y w e m vooc

noitjriKÓc.

K o n s e k w e n c j ą takiego m y ś l e n i a jest zaprzeczenie nieśmiertelności d u ­ szy ludzkiej. Przecząc nieśmiertelności duszy, A l e k s a n d e r b y ć m o ż e zajmuje j e d n o s t a n o w i s k o z A r y s t o t e l e s e m , ale t r z e b a p r z y z n a ć , że t o zaprzeczenie w y n i k a o wiele wyraźniej z n a u k A l e k s a n d r a niż z nieco dwuznacznych uwag Arystotelesa.

4. W a r t o w s p o m n i e ć o w y m o w n e j o b r o n i e s t u d i ó w logiki zamiesz­ czonej przez A l e k s a n d r a w j e g o k o m e n t a r z u d o Analityk pierwszych. O ś w i a d c z a t a m , że logika nie zasługuje mniej n a naszą u w a g ę i studia przez t o , że jest raczej n a r z ę d z i e m filozofii niż jej rzeczywistą częścią. Jeśli b o w i e m największym d o b r e m człowieka jest stać się p o d o b n y m d o B o g a i jeśli t o p o d o b i e ń s t w o osiąga się przez k o n t e m p l a c j ę i p o z n a n i e p r a w d y , a p o z n a n i e p r a w d y przez d o w o d z e n i e , t o p o w i n n i ś m y m i e ć d o w o d z e n i e w największej czci i p o w a ż a n i u , a sylogistyczne r o z u m o w a ­ nie t a k ż e , gdyż d o w o d z e n i e jest f o r m ą sylogistycznego r o z u m o w a n i a . R a z e m z tymi s k ł o n n o ś c i a m i n a u k o w y m i r o s ł a s k ł o n n o ś ć d o eklektyz­ m u . I t a k sławny lekarz G a l e n ( o k o ł o 129 d o o k o ł o l 9 9 r o k u p o C h r . ) i A r y s t o k l e s z M e s s a n y ( o k o ł o 180 r o k u p o C h r . ) skłaniali się d o stoicyzmu przez swe d o k t r y n y o i m m a n e n t n y m i c z y n n y m nous przenikającym całą n a t u r ę . 13

5. P e r y p a t e t y k ó w o s t a t n i e g o o k r e s u m o ż n a w istocie z t r u d e m n a z y w a ć p e r y p a t e t y k a m i - oczywiście nie bez u z a s a d n i e n i a : we wszyst­ kich z a m i e r z e n i a c h i celach s z k o ł a p o c h ł o n i ę t a b y ł a n e o p l a t o n i z m e m , o s t a t n i m wielkim zrywem greckiej filozofii, a p ó ź n i p e r y p a t e t y c y a l b o skłaniali się d o e k l e k t y z m u , a l b o z a d o w a l a l i się k o m e n t o w a n i e m pism A r y s t o t e l e s a . I t a k A n a t o l z A l e k s a n d r i i , k t ó r y został b i s k u p e m L a o d y c e i o k o ł o r o k u 268 i m o ż e b y ć u t o ż s a m i a n y z A n a t o l e m , nauczycielem J a m b l i c h a , łączył - w swym t r a k t a c i e o liczbach o d j e d e n 14

13

14

C. A. G. II/I. 4; 30 i 6: 8. Eunap., Vii. Soph., II.

SZKOŁA PERYPATETYCKA W OKRESIE HELLENISTYCZNO-RZYMSKIM

481

d o dziesięciu - r o z w a ż a n i a o p r a w d z i w y c h właściwościach liczb z p i t a gorejskim „ m i s t y c y z m e m liczb". T e m i s t i u s z ( o k o ł o 320 - o k o ł o 390 p o C h r . ) , k t ó r y głosił n a u k i w K o n s t a n t y n o p o l u i i n n y c h miejscach n a W s c h o d z i e i nigdy nie został chrześcijaninem, twierdził co p r a w d a , że za swego p r z e w o d n i k a m ą d r o ­ ści w y b r a ł A r y s t o t e l e s a , i a l b o p a r a f r a z o w a ł , a l b o k o m e n t o w a ł n i e k t ó r e z j e g o pism, ale w rzeczywistości z d e c y d o w a n i e ulegał w p ł y w o m p l a t o n i z m u . W r a z z późniejszym p l a t o n i z m e m określał filozofię j a k o b/aoiojaic $eov Kara xb ówarby av9pd>nqj. (Por. Piat., Theaet. 176 b.)

Rozdział

PÓŹNA

XL

STOA

W e wczesnym Cesarstwie R z y m s k i m główną cechą c h a r a k t e r y s ­ tyczną stoi jest p o d k r e ś l a n i e p r a k t y c z n y c h i m o r a l n y c h zasad szkoły przybierające z a b a r w i e n i e religijne przez p o w i ą z a n i e z d o k t r y n ą o p o ­ krewieństwie człowieka z Bogiem i j e g o o b o w i ą z k u miłości bliźnich. S z l a c h e t n a m o r a l n o ś ć stoi u k a z a n a jest d o b i t n i e w n a u k a c h wielkich s t o i k ó w tego o k r e s u , Seneki, E p i k t e t a i cesarza M a r k a A u r e l i u s z a . W t y m s a m y m czasie obserwuje się w stoi, j a k i w i n n y c h szkołach, p e w n ą s k ł o n n o ś ć d o e k l e k t y z m u . N i e były też o b c e stoi ówczesne z a i n t e r e s o w a n i a n a u k o w e : m o ż e m y n a p r z y k ł a d p r z y w o ł a ć n a myśl geografa S t r a b o n a . N a szczęście p o s i a d a m y o b s z e r n ą literaturę stoicką z tego o k r e s u , pozwalającą n a m u k s z t a ł t o w a ć j a s n e pojęcie o n a u k a c h szkoły i c e c h a c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h jej wielkich postaci. I t a k , jesteśmy d o b r z e z a o p a t r z e n i w p i s m a Seneki, a t a k ż e p o s i a d a m y cztery z o ś m i u ksiąg, w k t ó r y c h F l a w i u s z A r r i a n u s zreferował n a m w y k ł a d y E p i k t e t a , a Rozmyślania M a r k a A u r e l i u s z a ukazują n a m filozofa stoickiego n a tronie rzymskim.

1. Lucjusz A n n e u s z S e n e k a z K o r d o b y był w y c h o w a w c ą i m i n i s t r e m cesarza N e r o n a i p o s ł u s z n y j e g o r o z k a z o w i przeciął sobie żyły w r o k u 65 po Chr. J a k m o ż n a oczekiwać o d R z y m i a n i n a , S e n e k a kładzie nacisk n a p r a k t y c z n ą s t r o n ę filozofii, etykę i w sferze etyki - bardziej interesuje go p r a k t y k o w a n i e c n o t y niż t e o r e t y c z n e w n i k a n i e w jej n a t u r ę . N i e p o s z u k u j e wiedzy intelektualnej dla niej samej, lecz u p r a w i a filozofię j a k o ś r o d e k d o osiągnięcia c n o t y . Filozofia jest n i e o d z o w n a , lecz należy ją u p r a w i a ć z p r a k t y c z n y m celem n a w i d o k u . Non délectent verba nostra,

483

PÓŹNA STOA 1

sed prosint - non quaerit aeger medicum eloquentem . Słowa Seneki n a takie t e m a t y n i e r z a d k o p r z y w o d z ą n a myśl słowa T o m a s z a à K e m p i s , n a p r z y k ł a d : plus scire quam sit satis, intemperantiae genus est. Spędzić swój czas, poświęcając się t a k z w a n y m s z t u k o m w y z w o l o n y m , nie mając przy tym n a w i d o k u ż a d n e g o celu p r a k t y c z n e g o , jest stratą cza.su-unum studium vere liberale est quod liberum facit? T o t e ż w z y w a Luciliusza d o p o r z u c e n i a literackiej z a b a w y s p r o w a d z a n i a p o d n i o s ł y c h t e m a t ó w d o g r a m a t y c z n e j i dialektycznej ż o n g l e r k i . Seneka interesuje się w p e w n y m s t o p n i u t e o r i a m i fizycznymi, lecz p o d k r e ś l a , że zwycięstwo n a d n a ­ m i ę t n o ś c i a m i jest t y m , co jest rzeczywiście w a ż n e i co czyni człowieka r ó w n y m B o g u . C z ę s t o posługuje się u w a g a m i z dziedziny fizyki p o p r o s t u j a k o okazją d o moralizujących w n i o s k ó w , n a p r z y k ł a d gdy wykorzystuje trzęsienie ziemi w K a m p a n i i (63 p o C h r . ) j a k o m a t e r i a ł d o m o r a l n y c h r o z w a ż a ń . J e d n a k ż e niewątpliwie chwali s t u d i o w a n i e przy­ r o d y ( p o d wpływem P o s e j d o n i o s a ) i n a w e t stwierdza, że d o p o z n a n i a n a t u r y należy dążyć dla s a m e g o p o z n a n i a , ale n a w e t i tu w i d a ć jego zainteresowania praktyczne i humanistyczne. W teorii S e n e k a t r z y m a się d a w n e g o m a t e r i a l i z m u stoickiego, ale w p r a k t y c e z pewnością s k ł o n n y jest u w a ż a ć B o g a za przekraczającego m a t e r i ę . T a s k ł o n n o ś ć d o metafizycznego d u a l i z m u była n a t u r a l n ą konsekwencją wyraźnej tendencji Seneki d o d u a l i z m u psychologicz­ n e g o , czy też jej towarzyszyła. C o p r a w d a stwierdza m a t e r i a l n o ś ć duszy, j e d n a k ż e n a s t ę p n i e m ó w i w d u c h u P l a t o ń s k i m o konflikcie p o m i ę d z y duszą i ciałem, m i ę d z y aspiracjami wyższego człowieka a d o k t r y n a m i cielesnymi. Nam corpus hoc animi pondus ac poena est, premente ilio urgetur, in vinculis est. P r a w d z i w a c n o t a i p r a w d z i w a w a r t o ś ć znajdują się we wnętrzu: dobraTzewnętrzne nie przynoszą p r a w d z i w e g o szczęścia, lecz^ sąjprzemijającymi d a r a m i losu, k t ó r y m zaufać b y ł o b y głupotą. ^Brevissima ad divitias per contemptum divitiarum via est. Seneka j a k o 1

4

5

6

7

8

9

10

1

Ep., 75, 5. Ep., 88, 36. Ep., 88, 2. Ep., 71, 6. Ep., 73, 13. Nat. quaest., 6, 32. Tamże, 6, 4. Ep., 66, 12; 117, 2; 57, 8. Ep., 120, 14; 65,16. Por. Ep., 102,26: Dies iste, quem iamquam extremum reformidas, aeterni natalis est. Ep., 62, 3. 2

3

4

5

6

7 8

9

10

484

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

d w o r z a n i n Kaliguli i K l a u d i u s z a o r a z b o g a t y w y c h o w a w c a i minister m ł o d e g o N e r o n a s p o t y k a ł się z o s k a r ż e n i a m i o p r a k t y c z n ą n i e k o n s e k ­ wencję i hipokryzję, należy j e d n a k p a m i ę t a ć , że j e g o p r a w d z i w e d o ś w i a d c z e n i e k o n t r a s t u p o m i ę d z y wielkim b o g a c t w e m i s p l e n d o r e m z jednej s t r o n y a n i e u s t a n n y m lękiem p r z e d śmiercią z drugiej m o g ł o b a r d z o p o m ó c człowiekowi o j e g o t e m p e r a m e n c i e d o u ś w i a d o m i e n i a sobie efemerycznego c h a r a k t e r u b o g a c t w a , s t a n o w i s k a i władzy. P o n a d ­ t o m i a ł liczne okazje d o o b s e r w o w a n i a z bliska ludzkiego u p o d l e n i a , żądzy i w y u z d a n i a . Pewni pisarze starożytni g r o m a d z i l i p l o t k i o p r y w a t ­ n y m życiu Seneki, chcąc p o k a z a ć , że nie żył w e d ł u g swych z a s a d . J e d n a k ż e , n a w e t uwzględniając p r z e s a d n e opinie i p l o t k i o p o n e n t ó w , z g o d z i m y się, że Seneka nie przeszedł przez życie b e z u p a d k ó w w o b e c swego m o r a l n e g o ideału - a jest t o b a r d z o p r a w d o p o d o b n e w p r z y p a d ­ k u człowieka o j e g o pozycji i p o w i ą z a n i a c h , z w i ą z a n e g o ze z d e p r a w o w a ­ n y m d w o r e m - nie znaczy t o , by był nieszczery w swych n a u k a c h i głoszonych ideałach. J e g o z n a j o m o ś ć siły p o k u s y i u p a d k u , d o k t ó r y c h m o ż e d o p r o w a d z i ć chciwość, a m b i c j a i ż ą d z a - w p e w n y m s t o p n i u być m o ż e płynęła z osobistego d o ś w i a d c z e n i a , lecz d a l e k o bardziej z obser­ wacji innych - użycza m o c y j e g o p i ó r u i j e g o m o r a l n y m n a p o m n i e n i o m . Niezależnie o d wszelkiej r e t o r y k i Seneka wiedział, o czym m ó w i . C h o c i a ż w teorii trzymający się tradycyjnego stoickiego d e t e r m i n i z m u Seneka twierdził, że k a ż d y człowiek, j a k o i s t o t a r a c j o n a l n a , m o ż e o b r a ć d r o g ę c n o t y , jeśli tylko będzie tego chciał. Satis natura dedit roborissi ilio utamurP P o n a d t o B ó g p o m o ż e t y m , k t ó r z y starają się p o m ó c sami sobie. Non sunt di fastidiosi: adscendentibus manum porrigunt - i: O te miserum si contemnis hunc testem. * C z ł o w i e k , k t ó r y p o m a g a sobie, zwycięża s w e j o a m i ^ o ś c u j j r o życie z g o d n e z p r a ^ jest w lepszej sytuacji niż nasi p r z o d k o w i e w z ł o t y m wieku, jeśli b o w i e m oni byli niewinni, t o t y l k o dzięki niewiedzy i b r a k o w i p o k u s y . Non fuere sapientes - ignorantia rerum innocentes erant. P o n i e w a ż celem Seneki było zachęcanie ludzi d o wstąpienia n a d r o g ę c n o t y i t r w a n i a n a niej p o m i m o p o k u s i u p a d k ó w , m u s i a ł o n n a t u r a l n i e złagodzić s u r o w y m o r a l n y idealizm wczesnych s t o i k ó w . Wiedział zbyt 11

1 2

1

15

11

Por. Dion Cassius, 61, 10.

1 2

Czyż nie przyznaje się sam: Non de me loquor, qui multum ab homine tolerabili a perfecto absum?, Ep., 57, 3. Ep. 116, 7. 13

t

14

1 5

£/?., 73, 15; 43, 5. Ep., 90, 46.

nedum

485

PÓŹNA STOA

wiele o walce m o r a l n e j , by p r z y p u s z c z a ć , że człowiek m o ż e stać się cnotliwy przez nagłe n a w r ó c e n i e . T a k więc znajdujemy u niego r o z r ó ż ­ nienie trzech klas proficientes. (I) K l a s ę tych, k t ó r z y porzucili niektóre swoje grzechy, lecz nie wszystkie; (II) tych, k t ó r z y n a ogół powzięli p o s t a n o w i e n i e wyrzeczenia się złych n a m i ę t n o ś c i , c h o ć są ciągle p o d a t n i n a s p o r a d y c z n e u p a d k i ; (III) tych, k t ó r z y przekroczyli możliwości u p a d k u , lecz ciągle im b r a k z a u f a n i a d o siebie i u ś w i a d o m i e n i a sobie własnej m ą d r o ś c i . Stąd zbliżają się oni d o m ą d r o ś c i i d o s k o n a ł e j c n o t y . P o n a d t o Seneka d o p u s z c z a myśl, że zewnętrzne d o b r a , n a przykład b o g a c t w o , m o g ą być u ż y w a n e d o d o b r y c h celów. Człowiek m ą d r y będzie p a n e m swego b o g a c t w a , a nie niewolnikiem. Seneka daje p r a k t y c z n ą p o r a d ę , j a k zapewnić sobie m o r a l n y p o s t ę p , n a przykład przez codzienny r a c h u n e k sumienia, k t ó r y s a m p r a k t y k o w a ł . N i e m a sensu uciekać n a pustynię, jeśli nie p r ó b u j e się jednocześnie zmienić siebie: z m i a n a miejsca niekoniecznie znaczy z m i a n ę serca i gdziekolwiek pójdziemy, będziemy musieli ciągle walczyć ze sobą. Ł a t w o zrozumieć, j a k m o g ł a p o w s t a ć legenda o k o r e s p o n d e n c j i Seneki ze św. P a w ł e m , kiedy c z y t a m y takie z d a n i a j a k to: Nos quoque evincamus omnia, quorum praemium non corona nec palma est. Seneka kładzie nacisk n a stoicką d o k t r y n ę o związku istniejącym m i ę d z y wszystkimi i s t o t a m i ludzkimi i z a m i a s t głosić s a m o w y s t a r c z a l ­ n o ś ć człowieka m ą d r e g o - s a m o w y s t a r c z a l n o ś ć z a b a r w i o n ą w z g a r d ą dla innych - w z y w a n a s d o p o m a g a n i a bliźnim i d o p r z e b a c z a n i a tym, k t ó r z y nas skrzywdzili. Alteri vivas oportet, si vis tibi vivere. Podkreśla k o n i e c z n o ś ć czynnej życzliwości. „ N a t u r a zobowiązuje m n i e , b y m był użyteczny dla ludzi, czy to są niewolnicy, czy w o l n i , wyzwoleńcy czy wolni od u r o d z e n i a . Wszędzie, gdzie jest człowiek, t a m jest miejsce n a ż y c z l i w o ś ć " . „Bacz, byś był k o c h a n y przez wszystkich, kiedy żyjesz, i ż a ł o w a n y , kiedy u m i e r a s z " . J e d n a k ż e k a r a dla złoczyńców jest k o n i e c z n a . Bonis nocet qui malis parcet. Najbardziej j e d n a k skuteczną k a r ą mającą n a celu p o p r a w ę jest k a r a najłagodniejsza. K a r a nie p o w i n n a być w y m i e r z a n a ze złości czy p r a g n i e n i a p o m s t y . (Por. De ira o r a z De clementia.) 16

17

lg

19

20

21

16

17

18

19

20

21

Ep., 75, 8. De ira, 3, 36, 3. Ep., 78, 16, 4. Ep., 48, 2. De vita beata, 24, 3. Fragm., 114.

486

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

2. E p i k t e t z H i e r a p o l i s ( o k o ł o 50-138 p o C h r . ) był najpierw niewol­ nikiem należącym d o j e d n e g o z c z ł o n ó w straży przybocznej N e r o n a , kiedy zaś stał się w y z w o l e ń c e m , w dalszym ciągu żył w R z y m i e aż d o w y p ę d z e n i a filozofów przez cesarza D o m i c j a n a (w r o k u 89 czy 93 p o C h r . ) . W t e d y założył szkołę w N i k o p o l i s w E p i r z e i p r a w d o p o d o b n i e stał n a jej czele aż d o śmierci. T o w N i k o p o l i s uczęszczał n a jego w y k ł a d y F l a w i u s z A r r i a n u s , k t ó r y n a p o d s t a w i e usłyszanych tez s k o m p o n o w a ł osiem ksiąg Aiarpifiai. Z tych o ś m i u ksiąg p o s i a d a m y cztery. A r r i a n o p u b l i k o w a ł t a k ż e m a ł y k a t e c h i z m , czyli p o d r ę c z n i k zawierający d o k t ­ ryny mistrza, *EyyŁipiówv. E p i k t e t p o d k r e ś l a , że wszyscy ludzie są zdolni d o c n o t y i że B ó g d a ł wsżysffirmTudzióm ś r o d k i d o t e g o , by stali się szcżęśliwi,By stali się ludźmi o m o c n y m c h a r a k t e r z e i umieli n a d sobą p a n o w a ć . „ J a k a ż więc jest (człowieka) n a t u r a ? M o ż e w y m a g a o n a , żeby j e d e n człowiek d r u g i e g o kąsał, żeby j e d e n d r u g i e g o k o p a ł n o g a m i , że j e d e n drugiego wsadzał d o więzienia, żeby j e d e n d r u g i e m u ścinał głowę? O j , nie tego w y m a g a o n a , ale żeby j e d e n d r u g i e m u czynił d o b r z e , żeby j e d e n d r u g i e m u p o m o c n y był w t r u d a c h , żeby j e d e n w o b e c drugiego żywił b r a t n i e u c z u c i a " . Wszyscy ludzie mają wystarczające p o c z ą t k o w e intuicje m o r a l n e , n a k t ó r y c h m o g ą b u d o w a ć m o r a l n e życie. „ Z o b a c z , j a k i c h ludzi p o c h w a l a s z , kiedy ich szczerze i b e z s t r o n n i e p o c h w a l a s z : sprawiedliwych czy niesprawiedliwych? - K a r n y c h czy niesfornych? - Wstrzemięźliwych czy w y u z d a n y c h ? " „Są p e w n e s p r a w y , k t ó r e k a ż d y człowiek przy z d r o w y c h zmysłach s p o s t r z e g a z a p o m o c ą wspól­ n y c h wszystkim ludziom zdolności p o z n a w c z y c h " . J e d n a k ż e chociaż wszyscy ludzie r o z p o r z ą d z a j ą d o s t a t e c z n y m fun­ d a m e n t e m , n a k t ó r y m m o g ą z b u d o w a ć m o r a l n e życie, filozoficzne p o u c z e n i e jest konieczne dla wszystkich, a b y m o g l i z a s t o s o w a ć swe p o d s t a w o w e pojęcia (7ipoXfjy/sic) d o b r a i zła w p o s z c z e g ó l n y c h sytuac­ j a c h . „ N a t u r a l n e pojęcia o g ó l n e są w s p ó l n e wszystkim l u d z i o m " , ale m o ż e p o w s t a ć s p ó r czy t r u d n o ś ć w s t o s o w a n i u tych n a t u r a l n y c h pojęć o g ó l n y c h d o poszczególnych faktów. T o wyjaśnia o d m i e n n o ś ć etycz­ n y c h pojęć, w sensie pojęć s t o s o w a n y c h , p o ś r ó d r ó ż n y c h l u d ó w i r ó ż n y c h j e d n o s t e k . W y c h o w a n i e jest więc k o n i e c z n e i o tyle, o ile 22

23

24

25

26

22

Disc, 4, 1, 22. (Przekład polski: Diatryby, Encheiridion, przełożył Leon Joachimowicz, Warszawa 1961, s. 356.) Tamże, 3, 1, 8. (Przekład polski: dz. cyt., s. 212.) Tamże, 3, 6, 8. (Przekład polski: dz. cyt., s. 232.) Tamże, 1, 22. (Przekład polski: dz. cyt., s. 72.) 23

24

25

487

PÓŹNA STOA

właściwe s t o s o w a n i e zasad zależy od r o z u m o w a n i a , a r o z u m o w a n i e od logiki, nie należy lekceważyć wiedzy logicznej. W a ż n e jest j e d n a k ż e nie t o , by człowiek p o s i a d a ł wiedzę formalnej d i a l e k t y k i , lecz by był zdolny s t o s o w a ć swe z a s a d y w p r a k t y c e , w swym p o s t ę p o w a n i u . Istnieją d w a główne w a r u n k i w y c h o w a n i a : (I) w n a u c z a n i u w i n n o się s t o s o w a ć n a t u r a l n e pojęcia o g ó l n e w poszczególnych sytuacjach z g o d n i e z „ n a t u ­ r ą " o r a z (II) w n a u c z a n i u p o w i n n o się r o z r ó ż n i a ć m i ę d z y rzeczami znajdującymi się w naszej m o c y i rzeczami, n a k t ó r e nie m a m y w p ł y w u . E p i k t e t , n a ogół trzymając się szkoły stoickiej, czyni s p o r o tych r o z r ó ż n i e ń . D o s t ą p i ć zaszczytów i b o g a c t w a , cieszyć się n i e u s t a n n y m z d r o w i e m , u n i k n ą ć złego t r a k t o w a n i a przez cesarza czy j e g o niełaski, o d d a l i ć śmierć czy nieszczęście o d siebie czy o d swoich przyjaciół i k r e w n y c h , w s z y s t k o t o nie zależy j e d y n i e od w y s i ł k ó w i n d y w i d u a l n e g o człowieka; m u s i więc o n u w a ż a ć , by nie o d d a w a ć się t e m u z całym sercem, lecz b y p r z y j m o w a ć w s z y s t k o , co z d a r z a się j e m u , jego przyjaciołom i k r e w n y m , j a k o wyrókTosu7"jai:0'"wbIę B o g a - m u s i p r z y j m o w a ć wszystkie w y d a r z e n i a tego r o d z a j u bez b u n t u czy n i e z a d o ­ w o l e n i a j a k o b ę d ą c e w y r a z e m boskiej woli. C o więc jest w m o c y człowieka? J e g o sądy o w y d a r z e n i a c h i j e g o wola: m o ż e je k o n t r o l o w a ć , a Jego s a m o w y c h o w a n i e polega n a w y r o b i e n i u w sobie p r a w d z i w e g o s ą d u i prawej woli. „ I s t o t a d o b r a jest p e w n ą p o s t a c i ą d o b r e j woli, istota zła jest również p e w n ą postacią wolnej w o l i " i t o jest w o b r ę b i e m o c y ludzkiej, p o n i e w a ż „jeżeli w o l n a w o l a nie przezwycięży samej siebie, nic n a świecie jej przezwyciężyć nie z d o ł a " . Rzeczą rzeczywiście n i e o d z o w ­ ną dla człowieka jest więc chęć c n o t y , chęć zwycięstwa n a d grzechem. „ W i e d z b o w i e m , że nic nie jest podatniejsze n a k i e r o w a n i e niż d u s z a człowieka. M u s i s z chcieć tylko, a stanie się t o , czego chciałeś: duszę swą d o p r o w a d z i s z d o ł a d u ; n a t o m i a s t jeśli z n o w u z a p a d n i e s z w d r z e m k ę , t o ją zatracisz. A l b o w i e m w e w n ą t r z n a s leży z a r ó w n o zagłada, j a k i w y b a w i e n i e " . G r z e c h y różnią się z m a t e r i a l n e g o p u n k t u widzenia, n a t o m i a s t z p u n k t u widzenia m o r a l n e g o wszystkie są j e d n a k o w e p o d t y m względem, że wszystkie zawierają w y p a c z o n ą wolę. K a ż d y jest w stanie przezwyciężyć tę w y p a c z o n ą wolę i uczynić ją p r a w ą . „ A czyż obecnie nie zechcesz s a m sobie przyjść z p o m o c ą ? I o ileż łatwiejszą jest 27

2 8

29

30

Tamże. Tamże. Tamże, 1, 29. (Przekład polski: dz. cyt., s. 93.) Tamże. (Przekład polski: dz. cyt., s. 94.) Tamże, 4, 9, 16. (Przekład polski: dz. cyt., s. 411.)

488

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

t a k a p o m o c ? nie musisz przecież n i k o g o u t r u p i a ć , n i k o g o wiązać p o w r o z e m , n a d nikim się bestwić, p o s ą d a c h się włóczyć, lecz tylko p o r o z m a w i a ć sam z sobą, b o przecież n i k o g o chętniej ty nie usłuchasz, b o przecież n i k o g o łatwiej nie p r z e k o n a s z " . J a k o praktyczny środek d o postępu moralnego Epiktet doradza c o d z i e n n y r a c h u n e k s u m i e n i a ( k t ó r y m wierne p o s ł u g i w a n i e się p r o w a ­ dzi d o zastąpienia złych n a w y k ó w d o b r y m i ) , u n i k a n i e złego t o w a r z y s t ­ w a i okazji d o grzechu, n i e u s t a n n e c z u w a n i e n a d sobą itd. N i e w o l n o n a m zniechęcać się u p a d k a m i , lecz m u s i m y p r z e t r w a ć , stawiając przed o c z a m i pewien ideał cnoty, n a przykład S o k r a t e s a czy Z e n o n a . A n a d t o „ p a m i ę t a j o t y m , że jeszcze k t o ś inny możniejszy s p o g l ą d a z góry n a w s z y s t k o , co się dzieje, i że t e m u g ó r n e m u W ł a d c y winieneś się bardziej p o d o b a ć niżeli z i e m s k i e m u " . W procesie p o s t ę p u m o r a l n e g o r o z r ó ż n i a trzy stadia: (I) Człowiek uczy się p o r z ą d k o w a ć swe p o ż ą d a n i a zgodnie z p r a w y m r o z u m e m , u w a l n i a ć się od c h o r o b l i w y c h uczuć i osiągać s p o k ó j duszy. (II) Człowiek z a p r a w i a się d o działania, d o spełniania swych o b o w i ą z ­ k ó w (ró KaBrjKov) i p o s t ę p o w a n i a t a k , j a k p o s t ę p u j e p r a w d z i w y syn, b r a t , o b y w a t e l itp. (III) Trzecie s t a d i u m o d n o s i się d o w y d a w a n i a s ą d ó w i w y r a ż a n i a z g o d y i „ d o t y c z y tych ludzi, k t ó r z y j u ż poczynili p e w n e p o s t ę p y , o r a z t a k i e g o o b w a r o w a n i a i bezpieczeństwa, że ani we śnie, ani w chwili o s z o ł o m i e n i a w i n e m , ani w n a p a d z i e m e l a n c h o l i i nie d a d z ą się znienac­ k a zaskoczyć ani sobą o w ł a d n ą ć ż a d n e m u krytycznie nie z b a d a n e m u w y o b r a ż e n i u " . W y d a w a n y jest bezbłędny sąd m o r a l n y . O b o w i ą z k i względem siebie należy z a c z y n a ć o d dbałości o czystość ciała. „ J a osobiście wolę, n a b o g ó w , żeby młodzieniec, w k t ó r y m o c k n ę ł a się p o raz pierwszy c h ę ć filozofii, przyszedł d o m n i e z w ł o s a m i w y f r y z o w a n y m i i w y s t r o j o n y raczej, niżeli ze z m i e r z w i o n y m i i b r u d ­ ny". R ó w n a się t o stwierdzeniu, że jeśli człowiek m a pociąg d o n a t u r a l n e j czystości i p i ę k n a , b u d z i większe nadzieje, iż d a się g o wznieść d o p o s t r z e g a n i a p i ę k n a m o r a l n e g o . E p i k t e t głosi wstrzemięźliwość, s k r o m n o ś ć , czystość, potępiając n a p r z y k ł a d c u d z o ł o ż n i k ó w . N a l e ż y p i e l ę g n o w a ć p r o s t o t ę , c h o c i a ż nie m a nic złego w d ą ż e n i u d o b o g a c t w a , jeśli czyni się to dla d o b r y c h celów. „Jeżeli m o g ę g a r n ą ć t o mienie 31

32

33

3 4

31 32

33

34

Tamże, Tamże, Tamże, Tamże,

4, 1, 3, 4,

9, 13. (Przekład polski: dz. cyt., s. 411.) 30. (Przekład polski:/Grnavior/ióv anklene), i przy­ pisuje apostazję o b u r z e n i u filozofa p o b i t e g o p r z e z j a k i c h ś chrześcijan w C e z a r e i w P a l e s t y n i e . W y d a j e się, że nie m o ż e m y m i e ć całkowitej p e w n o ś c i , czy Porfiriusz był k i e d y k o l w i e k chrześcijaninem: nie m o ż n a znaleźć f r a g m e n t ó w , gdzie m ó w i ł b y o sobie, że w y z n a w a ł religię chrześcijańską. Porfiriusz chciał z a p o b i e g a ć n a w r a c a n i u w y k s z t a ł c o ­ n y c h ludzi n a chrześcijaństwo i s t a r a ł się w y k a z a ć , że religia chrześcijań­ s k a jest nielogiczna, n i e g o d z i w a , u w i k ł a n a w sprzeczności itp. J e g o specjalną misją było a t a k o w a n i e Biblii i egzegezy chrześcijańskiej; w a r t o z a u w a ż y ć u niego p o c z ą t k i k r y t y c y z m u biblijnego, n a p r z y k ł a d gdy z a p r z e c z a a u t e n t y c z n o ś c i Księgi D a n i e l a i o ś w i a d c z a , że p r o r o c t w a t a m z a w a r t e są yaticinia ex eventu, lub gdy przeczy, że Pięcioksiąg był u ł o ż o n y p r z e z M o j ż e s z a , b ą d ź wykazuje p o z o r n e n i e k o n s e k w e n c j e i sprzeczności w E w a n g e l i a c h itd. B o s k o ś ć C h r y s t u s a była szczególnym celem a t a k u , wytoczył przeciw niej i przeciw i n n y m d o g m a t o m chrześ­ cijańskim wiele a r g u m e n t ó w . e

37

38

36

C. D., 10, 28. (Porfiriusz znał Orygenesa w młodości. Euseb., Hist. Ecc, 6, 19, 5.) Euseb., Hist. EccL, 3, 23 (P. G. , 67, 445). „Niejasność, chaotyczność, brak logiki, kłamstwo, nadużywanie zaufania i głupota - Porfiriusz nie widział niczego poza tym w chrześcijaństwie, sądząc po membra disiecta jego pracy". (Pierre de Labriolle, La Reaction Paienne, 1934, s. 286.) 3 7

3 8

Rozdział

INNE SZKOŁY

XLVI

NEOPLATOŃSKIE

I. S Z K O Ł A S Y R Y J S K A

G ł ó w n ą postacią syryjskiej szkoły n e o p l a t o ń s k i e j jest J a m b l i c h (zmarł o k o ł o r o k u 330 p o C h r . ) , uczeń Porfiriusza. J a m b l i c h p o s u n ą ł się jeszcze dalej w n e o p l a t o ń s k i e j s k ł o n n o ś c i m n o ż e n i a c z ł o n k ó w hierarchii b y t ó w , c o łączył z p o d k r e ś l a n i e m znaczenia teurgii i w ogóle okultyzmu.

1. S k ł o n n o ś ć d o rozszerzania hierarchii b y t ó w w y s t ę p o w a ł a w n e o p l a t o n i z m i e od s a m y c h p o c z ą t k ó w , c o w y n i k a ł o z p r a g n i e n i a p o d k r e ś l a n i a transcendencji Najwyższego B ó s t w a i o d s u w a n i a B o g a o d wszelkich k o n t a k t ó w ze światem zmysłów. P o d c z a s g d y j e d n a k P l o t y n u t r z y m y w a ł tę tendencję w r o z s ą d n y c h granicach, J a m b l i c h d o d a w a ł jej skrzydeł. I t a k p o n a d J e d n e m P l o t y n a stwierdzał istnienie jeszcze i n n e g o J e d n a , k t ó r e w y k r a c z a p o z a wszelkie określenia i znajduje się p o z a d o b r e m . T o J e d n o , przekraczające wszelkie orzeczenia czy w istocie k a ż d e nasze stwierdzenie - o p r ó c z stwierdzenia j e d n o ś c i - jest d l a t e g o wyższe o d J e d n a P l o t y n a , t o ż s a m e g o z D o b r e m . Z J e d n a p o c h o d z i świat idei, czyli inteligibilnych p r z e d m i o t ó w - b Kbapoc vorjxbc - a z niego z kolei świat 1

intelektualnych bytów -

b KOO^OC

2

voepbc

- składający

się z NODC,

pośredniczącej h i p o s t a z y i D e m i u r g a , c h o c i a ż J a m b l i c h a , j a k się wydaje, nie z a d o w a l a ł a t a k o m p l i k a c j a , b o dalej w y r ó ż n i a ł c z ł o n k ó w KÓOJJLOC

1

2

rj nâSrn àppnzoç àp/rj Damasc, Dubit., 43. Procl., in Tirn., 1308, 21 d.

534

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA 3

vo8póc Poniżej kóo/joc Sospóc znajduje się D u s z a p o n a d z i e m s k a , a z niej p o c h o d z ą dwie inne. Jeśli chodzi o b o g ó w religii ludowej, czyli „ h e r o s ó w " , należą oni - w r a z z zastępem a n i o ł ó w i d e m o n ó w - d o tego świata i J a m b l i c h p r ó b o w a ł u s z e r e g o w a ć ich w e d ł u g liczby. C h o c i a ż j e d n a k starał się ustalić ten fantastyczny p o r z ą d e k za p o m o c ą spekulat y w n e g o r o z u m o w a n i a , kładł nacisk n a b e z p o ś r e d n i w r o d z o n y c h a r a k ­ ter naszej wiedzy o b o g a c h , k t ó r a jest n a m d a n a w r a z z w r o d z o n y m p s y c h i c z n y m dążeniem k u D o b r u .

2. Religijne z a i n t e r e s o w a n i a J a m b l i c h a są w i d o c z n e w j e g o d o k t r y n i e etycznej. Przyjmując r o z r ó ż n i a n i e przez Porfiriusza c n ó t politycznych, k a t a r t y c z n y c h i p a r a d y g m a t y c z n y c h , w p r o w a d z a następnie, p o m i ę d z y te dwie ostatnie, c n o t y teoretyczne, dzięki k t ó r y m d u s z a k o n t e m p l u j e Nous j a k o swój p r z e d m i o t i ogląda p o c h o d z e n i e p o r z ą d k ó w od ostatecznej Z a s a d y . Dzięki c n o t o m p a r a d y g m a t y c z n y m d u s z a u t o ż ­ s a m i a się z Nous, miejscem idei i napaóely^a wszystkich rzeczy. W k o ń c u p o n a d tymi c z t e r e m a r o d z a j a m i c n ó t znajdują się c n o t y k a p ł a ń s k i e , k t ó r e p r a k t y k u j ą c , d u s z a j e d n o c z y się w ekstazie z J e d n e m . ( D l a t e g o c n o t y te zwane są t a k ż e evialai.) P o n i e w a ż m u s i m y uciec się d o b o s k i e g o objawienia, a b y potwierdzić ś r o d k i d o c h o d z e n i a d o j e d n o ś c i z Bogiem, k a p ł a n jest wyższy od filozofa. W systemie J a m b l i c h a w a ż n ą rolę gra oczyszczenie od zmysłowości, teurgia, c u d y , w r ó ż b i a r s t w o .

II. S Z K O Ł A

PERGAMOŃSKA

Szkołę p e r g a m o ń s k ą założył Aidesios, uczeń J a m b l i c h a . C h a r a k ­ teryzują tę szkołę z a i n t e r e s o w a n i a teurgią i p r z y w r ó c e n i e m politeizmu. I t a k , p o d c z a s gdy M a k s y m , nauczyciel cesarza J u l i a n a , zwracał szczególną u w a g ę n a teurgię, Salustios n a p i s a ł dzieło O bogach i świecie b ę d ą c e p r o p a g a n d ą politeizmu, a retor L i b a n i o s , inny nauczyciel J u l i a n a , pisał przeciw chrześcijaństwu, j a k r ó w n i e ż E u n a p i o s z Sardes. J u l i a n (322-363) w y c h o w a n y był j a k o chrześcijanin, stał się j e d n a k p o g a n i n e m . W ciągu swego k r ó t k i e g o p a n o w a n i a (361-363) o k a z a ł się f a n a t y c z n y m przeciwnikiem chrześcijaństwa i zwolennikiem politeizmu, 3

Procl., dz. cyt., 1308, 21 n. d. Damasc, dz. cyt., 54.

535

INNE SZKOŁY NEOPLATOŃSKIE: SZKOŁA ATEŃSKA

łącząc t o z d o k t r y n a m i n e o p l a t o ń s k i m i , c o d o k t ó r y c h opierał się głównie n a J a m b l i c h u . I n t e r p r e t o w a ł n a p r z y k ł a d o d d a w a n i e czci słońcu zgodnie z filozofią n e o p l a t o ń s k ą , czyniąc słońce p o ś r e d n i k i e m między dziedziną rzeczy inteligibilnych i z m y s ł o w y c h . 4

II. S Z K O Ł A A T E Ń S K A

W ateńskiej szkole n e o p l a t o ń s k i e j kwitło żywe zainteresowanie p i s m a m i A r y s t o t e l e s a , j a k również, oczywiście, p i s m a m i P l a t o n a - zain­ t e r e s o w a n i e t o uzewnętrzniło się w k o m e n t a r z u d o O duszy n a p i s a n y m przez P l u t a r c h a z A t e n , syna N e s t o r i o s a i s c h o l a r c h y ateńskiego (zm. o k o ł o 431/432 r o k u p o C h r . ) , i w k o m e n t a r z a c h d o Metafizyki n a p i s a n y c h przez S y r i a n a (zm. o k o ł o 4 3 0 r o k u ) , n a s t ę p c ę P l u t a r c h a w kierownictwie szkoły ateńskiej. Syrian j e d n a k ż e nie wierzył w zgod­ n o ś ć P l a t o n a z A r y s t o t e l e s e m : przeciwnie, nie t y l k o u w a ż a ł s t u d i o w a n i e filozofii A r y s t o t e l e s a głównie za p r z y g o t o w a n i e się d o s t u d i o w a n i a P l a t o n a , lecz t a k ż e b r o n i ł - w swym k o m e n t a r z u d o Metafizyki - Platońskiej teorii idei przeciwko a t a k o m A r y s t o t e l e s a , uznając wyraźnie różnicę p o m i ę d z y d w o m a filozofami w tej kwestii. J e d n a k ż e nie p r z e s z k o d z i ł o m u t o s z u k a ć zgodności m i ę d z y P l a t o n e m , p i t a g o r e j c z y k a m i i orfikami o r a z literaturą „ c h a l d e j s k ą " . N a s t ę p c ą j e g o był D o m n i n o s , Syryjczyk ż y d o w s k i e g o p o c h o d z e n i a , k t ó r y pisał n a t e m a t y matematyczne. Z n a c z n i e j e d n a k ważniejszy niż k a ż d y z nich jest słynny P r o k l o s (410-485), k t ó r y u r o d z i ł się w K o n s t a n t y n o p o l u i b y ł przez wiele lat s c h o l a r c h a a t e ń s k i m . Był człowiekiem o o g r o m n e j p r a c o w i t o ś c i i c h o ­ ciaż wiele z j e g o p r a c zaginęło, p o s i a d a m y jeszcze j e g o k o m e n t a r z e d o Timajosa,

Rzeczypospolitej,

ponadto

jego

prace

9so?,oyiav

o r a z De decem

tia et fato

et eo ąuod

Parmenidesa, ZTOIXZICDGIC dubitationibus

in nobis,

Alcybiadesa

Ozoloymi),

'Elę

circa providentiam,

a t a k ż e De malorum

I i rr)v De

subsistentia

Kratylosa, IJlärcovoc Providen­ - te trzy

o s t a t n i e dzieła z a c h o w a ł y się w łacińskim p r z e k ł a d z i e W i l l i a m a z M o e r b e k e . P r o k l o s , p o s i a d a j ą c szeroką wiedzę o filozofii P l a t o n a i A r y s ­ totelesa o r a z swych n e o p l a t o ń s k i c h p o p r z e d n i k ó w , łączył z tą wiedzą wielkie z a i n t e r e s o w a n i e wszelkiego r o d z a j u wierzeniami religijnymi, 4

Julian, Or., 4.

536

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

z a b o b o n a m i i p r a k t y k a m i religijnymi, wierząc p r z y t y m , że d o z n a ł objawienia i jest wcieleniem n e o p i t a g o r e j c z y k a N i k o m a c h a . M i a ł więc d o swej dyspozycji o g r o m n e b o g a c t w o informacji i d a n y c h n a u k o w y c h i p r ó b o w a ł połączyć te elementy w j e d e n s t a r a n n i e s k o n s t r u o w a n y system, co o k a z a ł o się łatwiejsze dzięki j e g o d i a l e k t y c z n y m zdol­ n o ś c i o m . Przyniosło m u to sławę największego s c h o l a s t y k a s t a r o ż y t n o ­ ści - przez t o , że w y k o r z y s t a ł swe dialektyczne zdolności i geniusz d o subtelnego u s y s t e m a t y z o w a n i a d o k t r y n odziedziczonych p o i n n y c h . G ł ó w n y m m o t y w e m dialektycznej systematyzacji P r o k l o s a jest m o ­ tyw r o z w o j u według triad. Z a s a d ą tą z pewnością posłużył się J a m b l i c h , lecz P r o k l o s z a s t o s o w a ł ją ze znaczną dialektyczną subtelnością i uczynił z a s a d ą dominującą w p o c h o d z e n i u b y t ó w od J e d n a , tj. w emanacji p o r z ą d k u b y t ó w od najważniejszej "Apyr\ aż d o s t a d i ó w najniższych. Skutek, czyli byt p o c h o d n y , jest częściowo p o d o b n y d o przyczyny czy ź r ó d ł a emanacji, a częściowo n i e p o d o b n y . W s t o p n i u , w j a k i m byt p o c h o d n y jest p o d o b n y d o swojego ź r ó d ł a , b y t ten u w a ż a n y jest za w p e w n y m s t o p n i u identyczny ze swą zasadą, gdyż jedynie m o c ą s a m o u d z i e l e n i a się tej ostatniej m o ż e o n p o c h o d z i ć . Z drugiej strony, p o n i e w a ż m a m y d o czynienia z p o c h o d z e n i e m , m u s i b y ć coś w bycie p o c h o d z ą c y m , c o nie jest identyczne z zasadą, lecz od niej r ó ż n e . Występują więc n a r a z d w a r u c h y r o z w o j o w e : pierwszy z a c h o d z ą c y w zasadzie (jiovtj) n a m o c y częściowej identyczności, d r u g i polegający n a różnicy n a m o c y z e w n ę t r z n e g o p o c h o d z e n i a (npboóoc). W każdym j e d n a k bycie p o c h o d n y m występuje n a t u r a l n a s k ł o n n o ś ć k u D o b r u , a n a m o c y ściśle hierarchicznego c h a r a k t e r u r o z w o j u b y t ó w t a n a t u r a l n a skłonność ku D o b r u oznacza powrót do bezpośredniego źródła emana­ cji ze strony b y t u , k t ó r y e m a n u j e czy p o c h o d z i . W ten s p o s ó b P r o k l o s r o z r ó ż n i a trzy ruchy r o z w o j o w e : (I) jxovij, czyli p o z o s t a w a n i e w zasa­ dzie; (II) npboóoc, czyli p o c h o d z e n i e z z a s a d y i (III) tniatpotprj, czyli p o w r ó t d o z a s a d y . T e n troisty rozwój w p o s t a c i trzech r u c h ó w p a n u j e w całym szeregu e m a n a c j i . Ź r ó d ł o w ą z a s a d ą całego p r o c e s u r o z w o j o w e g o jest p i e r w o t n e J e d n o , TO abrb lv. Byty m u s z ą m i e ć przyczynę, a p r z y c z y n a nie jest t y m s a m y m c o s k u t e k . J e d n a k nie m o ż n a d o p u s z c z a ć regre$sus ad infinitum. D l a t e g o 5

6

1

5

W komentarzu do Euklidesa I Proklos daje wiele cennych informacji dotyczących stanowiska platońskiego, arystotelesowskiego, neoplatońskiego i innych w kwestiach matematycznej filozofii (wyd. Friedlein, Leipzig 1873). Instit. TheoL, 30 n.; TheoL Piat., 2, 4; 3, 14; 4, 1. Instit. TheoL, 4, 6; Theol. Piat., 2, 4. 6

7

INNE SZKOŁY NEOPLATOŃSKIE: SZKOŁA ATEŃSKA

537

m u s i istnieć Pierwsza P r z y c z y n a , z k t ó r e j p o c h o d z i m n o g o ś ć b y t ó w „jak gałęzie z k o r z e n i a " - j e d n e są bliższe Pierwszej Przyczynie, d r u g i e bardziej o d niej odległe. P o n a d t o m o ż e istnieć t y l k o j e d n a t a k a Pierwsza P r z y c z y n a , istnienie b o w i e m m n o g o ś c i jest zawsze d r u g o p l a n o w e w o b e c j e d n o ś c i . T a m u s i istnieć, p o n i e w a ż l o g i k a k a ż e n a m o d n o s i ć całą m n o g o ś ć z p o w r o t e m d o j e d n o ś c i , wszystkie s k u t k i d o ostatecznej Przyczyny i całe c z ą s t k o w e d o b r o d o D o b r a A b s o l u t n e g o ; j e d n a k ż e w rzeczywistości p i e r w o t n a Z a s a d a p r z e k r a c z a orzeczniki j e d n o ś c i , przyczyny i d o b r a , przekraczając byt. W y n i k a z t e g o , że n a p r a w d ę nie m a m y p r a w a o r z e k a ć niczego p o z y t y w n i e o ostatecznej Przyczynie: m o ż e m y tylko powiedzieć, czym o n a nie jest, u ś w i a d a m i a j ą c sobie, że jest o n a p o n a d wszelkim d y s k u r s y w n y m m y ś l e n i e m i p o z y t y w n y m orzekaniem, niewypowiedziana i niepojmowaina. O d p i e r w o t n e g o J e d n a p o c h o d z ą j e d n o s t k i , czyli syaóec, n a k t ó r e j e d n a k należy p a t r z e ć j a k o n a p o n a d i s t o t o w y c h i n i e p o j m o w a l n y c h b o g ó w , ź r ó d ł o o p a t r z n o ś c i , i o k t ó r y c h o r z e k a się d o b r o ć . O d h e n a d p o c h o d z i sfera Nous, k t ó r a dzieli się z kolei n a sfery yorjroi, yorjzoi Kai yospoi i yospoi ( p o r . J a m b l i c h ) , sfery o d p o w i a d a j ą c e o d p o w i e d n i o pojęciom b y t u , życia i m y ś l i . P r o k l o s n i e z a d o w o l o n y z tych p o d z i a ł ó w w p r o w a d z a dalsze p o d z i a ł y w każdej z tych trzech sfer Nous, z k t ó r y c h pierwsze dwie są dalej dzielone n a trzy t r i a d y , trzecia n a siedem h e b d o m a d i t a k dalej. Poniżej ogólnej sfery Nous znajduje się sfera D u s z y , k t ó r a jest sferą pośredniczącą p o m i ę d z y światem p o n a d z m y s ł o w y m a światem z m y s ł o w y m , odzwierciedlając ten pierwszy j a k o k o p i ę (e'iKoviK(bc) i służąc za w z ó r t e m u d r u g i e m u (napaóeiypaziKćbc). T a sfera duszy jest z kolei p o d z i e l o n a n a trzy podsfery: d u s z b o s k i c h , „ d e m o n i c z ­ n y c h " o r a z y/ox K czyli d u s z l u d z k i c h . K a ż d a p o d s f e r a m a dalsze p o d p o d z i a ł y . G r e c c y b o g o w i e pojawiają się w sferze d u s z b o s k i c h , lecz ta s a m a n a z w a pojawia się w r ó ż n y c h g r u p a c h o d p o w i e d n i o d o r ó ż n y c h a s p e k t ó w czy funkcji d a n e g o b o g a . N a p r z y k ł a d P r o k l o s , j a k się wydaje, u s t a n o w i ł p o t r ó j n e g o Z e u s a . Sfera d u s z d e m o n i c z ­ n y c h , k t ó r a służy za p o m o s t m i ę d z y b o g a m i a l u d ź m i , dzieli się dalej n a aniołów, demony i herosów. Świat, będący ż y w y m s t w o r z e n i e m , jest u t w o r z o n y i k i e r o w a n y przez d u s z e boskie. N i e m o ż e być zły - r ó w n i e ż s a m a m a t e r i a nie m o ż e być zła - gdyż nie m o ż e m y o d n o s i ć zła d o tego, co b o s k i e . O złu należy raczej 8

9

a

8

9

Instit. Theol, 11. Theol. Piat., 3, 14; 4, 1.

538

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

myśleć j a k o o n i e d o s k o n a ł o ś c i , której nie d a się oddzielić o d niższych p o k ł a d ó w hierarchii b y t u . W tym procesie emanacji p r z y c z y n a w y t w ó r c z a , p o d k r e ś l a P r o k l o s , pozostaje niezmieniona. D o p r o w a d z a d o zaistnienia p o d p o r z ą d ­ k o w a n ą sferę b y t u , j e d n a k ż e czyni to bez r u c h u czy straty czegoś, zachowując własną istotę, „ a n i nie przemieniając się w swoje skutki, ani nie doznając ż a d n e g o umniejszenia". T w ó r więc nie powstaje przez s a m o o g o ł o c e n i e się t w ó r c y ani przez j e g o p r z e o b r a ż e n i e . W ten s p o s ó b P r o k l o s p r ó b u j e , p o d o b n i e j a k Plotyn, t r z y m a ć się k u r s u p o ś r e d n i e g o p o m i ę d z y creatio ex nihilo z jednej s t r o n y a p r a w d z i w y m m o n i z m e m czy p a n t e i z m e m z drugiej, c h o ć b o w i e m byt tworzący nie jest ani zmieniony, ani umniejszony przez w y t w o r z e n i e p o d p o r z ą d k o w a n e g o bytu, to j e d n a k wydaje p o d p o r z ą d k o w a n y byt z w ł a s n e g o b y t u . T r z y m a j ą c się z a s a d y , że p o d o b n e m o ż n a osiągać tylko przez p o d o b n e , P r o k l o s p r z y z n a w a ł duszy ludzkiej z d o l n o ś ć myślenia, przez k t ó r ą m o ż e o n a osiągnąć J e d n o . Jest t o z d o l n o ś ć j e d n o c z ą c a , k t ó r a dosięga Z a s a d y najwyższej w ekstazie. P o d o b n i e j a k Porfiriusz, J a m b l i c h , Syrian i inni P r o k l o s p r z y z n a w a ł d u s z y t a k ż e ciało eteryczne złożone ze światła, znajdujące się p o ś r o d k u między t y m , c o m a t e r i a l n e i co n i e m a t e r i a l n e , i niezniszczalne. W ł a ś n i e o c z y m a tego eterycznego ciała d u s z a m o ż e p o s t r z e g a ć teofanie. D u s z a wstępuje przez kolejne s t o p n i e c n o t y (jak u J a m b l i c h a ) d o ek­ statycznego zjednoczenia z p i e r w o t n y m J e d n e m . P r o k l o s r o z r ó ż n i a trzy o g ó l n e stadia we w s t ę p o w a n i u duszy: e r o s a , p r a w d y i wiary. P r a w d a p r o w a d z i duszę p o z a miłość tego, co piękne, i n a p e ł n i a ją wiedzą o prawdziwej rzeczywistości, p o d c z a s gdy w i a r a p o l e g a n a m i s t y c z n y m milczeniu przed N i e p o j m o w a l n y m i N i e w y p o w i e ­ dzianym. N a s t ę p c ą P r o k l o s a w kierownictwie szkołą był M a r i n o s p o c h o d z ą c y z Samarii. M a r i n o s w y r ó ż n i a ł się w m a t e m a t y c e o r a z swą trzeźwą i powściągliwą interpretacją P l a t o n a . N a p r z y k ł a d w swym k o m e n t a r z u d o P a r m e n i d e s a u t r z y m y w a ł , że J e d n o , i t a k dalej, o z n a c z a idee, a nie b o g ó w . N i e przeszkodziło to m u j e d n a k pójść za ówczesną m o d ą i p r z y z n a w a ć wielką w a ż n o ś ć religijnym p r z e s ą d o m , zaś n a szczycie d r a b i n y c n ó t umieszczał SsoopyiKai apsrai. S c h o l a r c h a p o M a r i n o s i e był Izydor. 10

11

1 2

10

11 12

Theol. Piat., 1, 17; in Remp., I, 37, 27 n. Instit. Theol., 27. In Alcib., II; De prov., 24.

SZKOŁA ALEKSANDRYJSKA

539

O s t a t n i m s c h o l a r c h a ateńskim był D a m a s c j u s z (scholarcha o k o ł o r o k u 520 p o C h r . ) , k t ó r e g o M a r i n o s w p r o w a d z a ł w m a t e m a t y k ę . Doszedłszy d o w n i o s k u , że r o z u m ludzki nie m o ż e z r o z u m i e ć s t o s u n k u J e d n e g o d o p o c h o d n y c h b y t ó w , D a m a s c j u s z , j a k się wydaje, u w a ż a ł , że ludzkie d o c i e k a n i a nie m o g ą w rzeczywistości dojść d o p r a w d y . Wszystkie słowa, j a k i m i się tu posługujemy, „ p r z y c z y n a " i „ s k u t e k " , „ p o c h o d z e n i e " itd., są jedynie a n a l o g i a m i i nie przedstawiają właściwie rzeczywistości. P o n i e w a ż j e d n a k nie potrafił p o r z u c i ć spekulacji, o d d a ł się całkowicie teozofii, „ m i s t y c y z m o w i " i z a b o b o n o m . Cieszącym się p o p u l a r n o ś c i ą uczniem D a m a s c j u s z a jest Symplicjusz, k t ó r y pisał w a r t o ś c i o w e k o m e n t a r z e d o Kategorii, Fizyki, O niebie i O duszy Arystotelesa. K o m e n t a r z d o Fizyki jest szczególnie cenny, gdyż zawiera f r a g m e n t y p r z e d s o k r a t y k ó w . W r o k u 529 cesarz J u s t y n i a n z a k a z a ł n a u c z a n i a w A t e n a c h filozofii i D a m a s c j u s z w r a z z Symplicjuszem o r a z pięciu innymi c z ł o n k a m i szkoły n e o p l a t o ń s k i e j udali się d o Persji, gdzie wszystkich przyjął k r ó l C h o z r o e s . W 533 r o k u powrócili j e d n a k d o A t e n , widocznie r o z ­ c z a r o w a n i k u l t u r a l n y m s t a n e m Persji. N i e wydaje się, by k r ó t k o p o p o ł o w i e tego stulecia jacyś jeszcze p o g a ń s c y n o e p l a t o n i c y przetrwali. 13

IV. S Z K O Ł A A L E K S A N D R Y J S K A

1. A l e k s a n d r y j s k a szkoła n e o p l a t o ń s k a z a j m o w a ł a się b a d a n i a m i n a d n a u k a m i szczegółowymi o r a z k o m e n t o w a n i e m dzieł P l a t o n a i A r y s ­ totelesa. I t a k H y p a t i a ( z n a n a najlepiej z faktu, że w r o k u 415 p o C h r . z a m o r d o w a ł ją fanatyczny tłum chrześcijan) pisała n a t e m a t m a t e m a t y ­ ki i a s t r o n o m i i i, j a k się wydaje, w y k ł a d a ł a P l a t o n a i Arystotelesa, n a t o m i a s t A s k l e p i o d o t z A l e k s a n d r i i ( d r u g a p o ł o w a wieku piątego p o C h r . ) , osiadły p o t e m w Afrodisias w K a r i i , s t u d i o w a ł n a u k i i m e d y c y n ę , m a t e m a t y k ę i m u z y k ę . A m m o n i o s , J a n P h i l o p o n o s , O l i m p i o d o r i inni k o m e n t o w a l i dzieła P l a t o n a i A r y s t o t e l e s a . W k o m e n t a r z a c h szkoły specjalną u w a g ę k i e r o w a n o n a logiczne p i s m a A r y s t o t e l e s a i ogólnie m o ż n a powiedzieć o tych k o m e n t a r z a c h , że odznaczają się u m i a r e m o r a z p r a g n i e n i e m ich a u t o r ó w p r z e d s t a w i a n i a n a t u r a l n e j interpretacji dzieł k o m e n t o w a n y c h . Z a i n t e r e s o w a n i a metafizyczne i religijne schodzą 13

Dubit., 38, I 79, 20 n.; 41, I 83, 26 n.; 42 I 85, 8 n.; 107 I 278, 24 n.

540

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

tu raczej n a p l a n drugi, p o r z u c a się m n o ż e n i e b y t ó w pośredniczących t a k c h a r a k t e r y s t y c z n e dla J a m b l i c h a i P r o k l o s a o r a z z w r a c a się m a ł ą u w a g ę n a d o k t r y n ę ekstazy. N a w e t p o b o ż n y i okazujący p e w n e skłonności mistyczne A s k l e p i o d o t , k t ó r y był u c z n i e m P r o k l o s a , u n i k a ł s k o m p l i k o w a n e j i wysoce spekulatywnej metafizyki tego o s t a t n i e g o .

2. R y s e m c h a r a k t e r y s t y c z n y m aleksandryjskiego n e o p l a t o n i z m u jest j e g o stosunek d o chrześcijaństwa i myślicieli sławnej szkoły katechetycz­ nej. N a skutek p o r z u c e n i a s p e k u l a t y w n y c h e k s t r a w a g a n c j i J a m b l i c h a i P r o k l o s a n e o p l a t o ń s k a szkoła a l e k s a n d r y j s k a s t o p n i o w o traciła swój specyficznie p o g a ń s k i c h a r a k t e r i stała się raczej „ n e u t r a l n ą " filozoficz­ ną instytucją: logika i n a u k i szczegółowe były t o oczywiście p r z e d m i o t y , k t ó r e studiując, chrześcijanie i p o g a n i e mogli s p o t k a ć się n a bardziej lub mniej w s p ó l n y m gruncie. W ł a ś n i e zacieśniające się więzi szkoły z chrześ­ cijaństwem umożliwiały k o n t y n u a c j ę myśli helleńskiej w K o n s t a n ­ t y n o p o l u . (Stefan z A l e k s a n d r i i przeniósł się d o K o n s t a n t y n o p o l a i t a m w y k ł a d a ł n a uniwersytecie P l a t o n a i A r y s t o t e l e s a w pierwszej p o ł o w i e s i ó d m e g o wieku za p a n o w a n i a cesarza H e r a k l i u s z a , t o jest sto lat p o t y m , j a k J u s t y n i a n z a m k n ą ł Szkołę w A t e n a c h . ) P r z y k ł a d e m bliskich s t o s u n k ó w p o m i ę d z y n e o p l a t o n i k a m i a chrześcijanami w A l e k s a n d r i i jest życie ucznia H y p a t i i Synezjusza z C y r e n y , k t ó r y został b i s k u p e m P t o l e m a i d y w r o k u 411 p o C h r . I n n y m uderzającym p r z y k ł a d e m jest n a w r ó c e n i e się J a n a P h i l o p o n o s a n a chrześcijaństwo. J a k o k o n w e r t y t a napisał księgę przeciwko p o j m o w a n i u przez P r o k l o s a wieczności świata i n a p o p a r c i e własnego p u n k t u widzenia o d w o ł a ł się d o Timajosa P l a t o n a , k t ó r y to dialog i n t e r p r e t o w a ł j a k o zawierający n a u c z a n i e o stworzeniu w czasie. P h i l o p o n o s w y z n a w a ł r ó w n i e ż pogląd, że P l a t o n czerpał swą m ą d r o ś ć z Pięcioksięgu. M o ż n a r ó w n i e ż wymienić N e m e z j u s z a , b i s k u p a E m e z y w Fenicji, b ę d ą c e g o p o d w p ł y w e m szkoły aleksandryjskiej.

3. Jeśli j e d n a k n e o p l a t o n i z m wywierał głęboki w p ł y w n a myślicieli chrześcijańskich w A l e k s a n d r i i , jest również p r a w d ą , że t a k ż e myśliciele chrześcijańscy oddziaływali n a filozofów niechrześcijańskich. W i d a ć to n a przykładzie H i e r o k l e s a z A l e k s a n d r i i , k t ó r y p r o w a d z i ł w y k ł a d y w A l e k s a n d r i i o k o ł o r o k u 420 p o C h r . H i e r o k l e s wykazuje p o k r e w i e ń s t ­ w o raczej ze średnim p l a t o n i z m e m niż z n e o p l a t o ń s k i m i p o p r z e d n i k a m i , rezygnując b o w i e m z Plotyńskiej hierarchii b y t ó w , k t ó r ą d o p r z e s a d y

541

NEOPLATONICY ŁACIŃSKIEGO ZACHODU

doprowadzał Jamblich i Proklos, dopuszcza jedynie jeden ponadziemski byt, D e m i u r g a . J e d n a k najbardziej u d e r z a u H i e r o k l e s a myśl, że D e m i u r g stworzył świat z n i c z e g o . O d r z u c a co p r a w d a stworzenie w czasie, lecz to nie wyklucza d u ż e g o p r a w d o p o d o b i e ń s t w a w p ł y w ó w chrześcijańskich, t y m bardziej że przeznaczenie, czyli 'Ai^apptsyTj, o z n a c z a dla H i e r o k l e s a nie m e c h a n i c z n y d e t e r m i n i z m , lecz przydzielenie p e w n y c h s k u t k ó w w o l n y m c z y n o m człowieka. I t a k , m o d l i t w a b ł a g a l n a i o p a t r z n o ś c i o w a 'Aijuap^eyrj nie wykluczają się w z a j e m n i e , a d o k t r y n a o konieczności czy f a t u m jest bardziej z h a r m o n i z o w a n a z chrześcijań­ skim p o d k r e ś l a n i e m ludzkiej wolności, a z drugiej s t r o n y Boskiej Opatrzności. 14

15

V. N E O P L A T O N I C Y Ł A C I Ń S K I E G O Z A C H O D U

N i e m a wielkiego u z a s a d n i e n i a , by m ó w i ć o n e o p l a t o ń s k i e j „ s z k o l e " n a łacińskim Z a c h o d z i e . J e d n a k ż e istnieje p e w n a cecha w s p ó l n a tych myślicieli, k t ó r y c h zwykle się klasyfikuje j a k o „ n e o p l a t o n i k ó w łaciń­ skiego Z a c h o d u " , a m i a n o w i c i e to, że nie r z u c a się j u ż w oczy s p e k u l a t y w n a s t r o n a n e o p l a t o n i z m u , n a t o m i a s t staje się bardziej widocz­ n a jego s t r o n a n a u k o w a . N e o p l a t o n i c y z a c h o d n i p r z e z swe p r z e k ł a d y n a łacinę dzieł greckich i przez swe k o m e n t a r z e d o pism P l a t o n a i A r y s ­ totelesa, j a k r ó w n i e ż d o pism filozofów łacińskich, przyczynili się d o rozprzestrzenienia s t u d i ó w filozoficznych w świecie rzymskim i j e d n o ­ cześnie z b u d o w a l i m o s t , dzięki k t ó r e m u filozofia s t a r o ż y t n a m o g ł a przejść d o w i e k ó w średnich. I t a k w pierwszej p o ł o w i e c z w a r t e g o wieku p o C h r . C h a l c y d i u s z ( k t ó r y p r a w d o p o d o b n i e był chrześcijaninem lub n i m został) d o k o n a ł łacińskiego p r z e k ł a d u Timajosa P l a t o n a i napisał d o niego łaciński k o m e n t a r z - w y r a ź n i e opierający się n a k o m e n t a r z u P o s e j d o n i o s a (posługując się być m o ż e p o ś r e d n i m i p i s m a m i ) . P r z e k ł a d ten i k o m e n t a r z d o niego był w p o w s z e c h n y m użyciu w w i e k a c h ś r e d n i c h . W t y m s a m y m stuleciu M a r i u s Y i c t o r i n u s ( k t ó r y z u p ł y w e m 16

14

Phot., BibL, 460 b 23 n.; 461 b 6 n.

15

Tamże, 465 a 16 n.

16

Ponieważ praca ta zawiera urywki z innych dialogów Platona, jak również wyciągi i teksty oraz opinie z innych greckich filozofów aż do wieku dwunastego po Chr., Chalcydiusza uważano za jedno z głównych źródeł wiedzy o greckiej filozofii.

542

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

lat stał się chrześcijaninem) przełożył n a łacinę A r y s t o t e l e s a Kategorie i Hermeneutykę, Porfiriusza Isagoge i kilka pism n e o p l a t o ń s k i c h . Pisał r ó w n i e ż k o m e n t a r z e d o Topik C y c e r o n a i d o De inventione oraz s k o m p o n o w a ł oryginalne p r a c e De dejinitionibus i De syllogismis hypotheticis. J a k o chrześcijanin napisał t a k ż e k i l k a p r a c teologicznych, z k t ó r y c h d u ż a część się z a c h o w a ł a . ( M a r i u s V i c t o r i n u s oddziaływał n a św. A u g u s t y n a . ) Zasługuje również n a wymienienie Vettius A g o n i u s P r a e t e x t a t u s (zm. w r o k u 384), k t ó r y przełożył T e m i s t i u s z a parafrazę Analityk Arystotelesa, o r a z M a k r o b i u s z (jak się wydaje, został chrześ­ cijaninem w późniejszych l a t a c h ) , k t ó r y o k o ł o r o k u 400 p o C h r . napisał Saturnalia i również k o m e n t a r z d o Somnium Scipionis Cycerona. W k o m e n t a r z u t y m pojawiają się n e o p l a t o ń s k i e teorie emanacji i, j a k się wydaje, M a k r o b i u s z posługiwał się k o m e n t a r z e m Porfiriusza d o Tima­ ją sa, k t ó r y z kolei s p o ż y t k o w a ł k o m e n t a r z P o s e j d o n i o s a . U z a r a n i a w i e k u piątego M a r t i a n u s C a p e l l a napisał ( z a c h o w a n e ) De nuptiis Mercurii philologiae, cieszące się dużą poczytnością w średniowieczu. ( K o m e n t o w a ł je n a przykład R e m i g i u s z z A u x e r r e . ) P r a c a t a , będąca p e w n e g o rodzaju encyklopedią, traktuje o poszczególnych siedmiu s z t u k a c h w y z w o l o n y c h - księgi o d trzeciej d o dziewiątej są kolejno p o ś w i ę c o n e jednej ze sztuk. M i a ł o t o znaczenie d l a n a u k i w i e k ó w średnich, kiedy to u c z y n i o n o siedem sztuk w y z w o l o n y c h p o d s t a w ą wykształcenia, dzieląc je n a trivium i quadrivium. O wiele j e d n a k ważniejszy o d tych wszystkich w y m i e n i o n y c h wyżej a u t o r ó w jest chrześcijanin Boecjusz ( o k o ł o 480-524/525 p o C h r . ) , k t ó r y s t u d i o w a ł w A t e n a c h , s p r a w o w a ł wysoki u r z ą d za T e o d o r y k a , k r ó l a O s t r o g o t ó w i w k o ń c u został s t r a c o n y p o d z a r z u t e m z d r a d y , odbywszy p r z e d t e m k a r ę więzienia, p o d c z a s której napisał słynne dzieło O pocie­ szeniu, jakie daje filozofia. P o n i e w a ż jest rzeczą odpowiedniejszą m ó w i ć o filozofii Boecjusza, t r a k t u j ą c ten zabieg j a k o w p r o w a d z e n i e d o filozofii średniowiecznej, z a d o w o l ę się tutaj wymienieniem kilku j e g o prac. C h o c i a ż Boecjusz m i a ł z a m i a r przełożyć n a łacinę i z a o p a t r z y ć k o m e n t a r z a m i wszystkie p r a c e A r y s t o t e l e s a (Hermeneutyka, I, 2), nie u d a ł o m u się zrealizować t e g o p r o j e k t u w całości. Przełożył j e d n a k n a 17

łacinę Kategorie,

17

Hermeneutykę,

Topiki,

o b y d w i e Analityki

i O

dowo-

Zważywszy, że Makrobiusz wprowadza do swojego komentarza idee liczb-symboli, emanację, Platońskie stopnie cnót, a nawet politeizm, praca jest „rzeczywiście synkretycznym wytworem neoplatońskiego poganizmu". (Maurice De Wulf, Hist. Med. Phil., I, s. 79. Przekład angielski E. Messengera, 3 wyd. ang. 1935.)

NEOPLATONICY ŁACIŃSKIEGO ZACHODU

543

dach sofis tycznych. Być m o ż e Boecjusz tłumaczył inne p r a c e A r y s ­ totelesa p o z a Organonem zgodnie ze swym p i e r w o t n y m p l a n e m , ale nie jest to pewne. Przełożył Isagoge Porfiriusza, a d y s p u t a n a t e m a t uniwersaliów, k t ó r a t a k p o r u s z a ł a wczesne średniowiecze, m i a ł a swój point de départ w u w a g a c h Porfiriusza i Boecjusza. O p r ó c z z a o p a t r z e n i a w p o d w ó j n y k o m e n t a r z Isagogi (w przekładzie M a r i u s a Victorinusa) Boecjusz napisał t a k ż e k o m e n t a r z e d o Kategorii, Hermeneutyki, Topik, Analityk i ( p r a w d o p o d o b n i e ) Dowodów sofistycznych o r a z d o Topik C y c e r o n a . W d o d a t k u d o tych k o m e n t a r z y pisał oryginalne t r a k t a t y : Introductio ad categóricos syllogismos, De categoricis syllogismis, De hypotheticis syllogismis, De divisione, De topicis differentiis, De consolationephilosophiae, De institutione arithmetica itp. Spod jego pióra wyszło w o s t a t n i m okresie jego życia kilka dziełek teologicznych. Z racji tych rozległych p r a c p o ś w i ę c o n y c h p r z e k ł a d o m i k o m e n ­ t a r z o m Boecjusza m o ż n a n a z w a ć g ł ó w n y m p o ś r e d n i k i e m między s t a r o ­ żytnością a wiekami średnimi, „ o s t a t n i m R z y m i a n i n e m i pierwszym s c h o l a s t y k i e m " , j a k go o k r e ś l a n o . „ A ż d o k o ń c a wieku d w u n a s t e g o był g ł ó w n y m k a n a ł e m , k t ó r y m p r z e k a z y w a n o arystotelizm Z a c h o d o w i " . 18

M. De Wulf, dz. cyt., I, s. 109.

Rozdział

PRZEGLĄD

XLVII

KOŃCOWY

K i e d y p a t r z y m y wstecz n a filozofię Grecji i ś w i a t a grecko-rzym­ skiego, kiedy s p o g l ą d a m y n a jej n a i w n e początki n a wybrzeżu Azji Mniejszej, kiedy widzimy intelektualną siłę i w s z e c h s t r o n n y u m y s ł H e r a k l i t a czy P a r m e n i d e s a walczącego z paraliżującym u b ó s t w e m filozoficznego języka, kiedy śledzimy r o z w ó j d w ó c h największych filozofii, j a k i e kiedykolwiek widział świat, filozofii P l a t o n a i A r y s ­ totelesa, kiedy o g l ą d a m y rozszerzające się w p ł y w y filozofii stoickiej i jesteśmy ś w i a d k a m i ewolucji k o ń c o w e g o t w ó r c z e g o z r y w u myśli s t a r o ż y t n e j , systemu n e o p l a t o n i z m u P l o t y ń s k i e g o , nie m o ż e m y nie u z n a ć , że m a m y p r z e d sobą j e d n o z największych osiągnięć rasy ludzkiej. Jeśli z p o d z i w e m c h ł o n i e m y w z r o k i e m greckie świątynie Sycylii, gotyc­ kie k a t e d r y średnich w i e k ó w , dzieła F r a Angelico czy M i c h a ł a A n i o ł a , R u b e n s a czy V e l a z q u e z a , jeśli o g r o m n i e cenimy dzieła H o m e r a czy D a n t e g o , Szekspira lub G o e t h e g o , p o w i n n i ś m y złożyć d a n i n ę p o d o b ­ n e g o p o d z i w u t e m u , co jest wielkie w dziedzinie czystej myśli, i zaliczyć t o j a k o j e d e n z największych s k a r b ó w n a s z e g o europejskiego dziedzict­ w a . T r z e b a niewątpliwie wysiłku myśli i w y t r w a ł o ś c i , b y w n i k n ą ć w b o g a c t w o myśli greckiej, lecz k a ż d y wysiłek p o ś w i ę c o n y p r ó b i e z r o z u m i e n i a i oceny filozofii tych d w ó c h geniuszy, P l a t o n a i A r y s ­ totelesa, jest sowicie w y n a g r o d z o n y : nie m o ż e b y ć s t r a c o n y , t a k j a k nie m o ż e b y ć s t r a c o n y wysiłek p o ś w i ę c o n y ocenie w a r t o ś c i m u z y k i Beeth o v e n a czy M o z a r t a a l b o p i ę k n a k a t e d r y w C h a r t r e s . G r e c k i d r a m a t , g r e c k a a r c h i t e k t u r a , g r e c k a r z e ź b a są niezniszczalnymi p o m n i k a m i greckiego geniuszu i k u l t u r y , chwały H e l l a d y , lecz t a c h w a ł a byłaby n i e k o m p l e t n a bez greckiej filozofii i nie m o g l i b y ś m y w pełni ocenić k u l t u r y G r e k ó w , g d y b y ś m y nie p o z n a l i c h o ć t r o c h ę greckiej filozofii. Przy jej ocenie m o ż e niech będą p o m o c n e n a s z e k o ń c o w e uwagi

PRZEGLĄD KOŃCOWY

( n i e k t ó r e z nich j u ż p r e z e n t o w a ł e m ) dotyczące r ó ż n y c h p a t r z e n i a n a grecką filozofię j a k o n a p e w n ą całość.

545 sposobów

1. Wymieniliśmy już, zwłaszcza w związku z filozofami p r z e d s o k r a t e s o w y m i , p r o b l e m „ j e d n e g o " i „wielości", j e d n a k ż e wątek ich wzajemnego s t o s u n k u o r a z c h a r a k t e r u o b y d w u występuje w całej greckiej filozofii, j a k zresztą w ogóle w filozofii, w s k u t e k tego, że p o d o b n i e j a k wielość d a n a jest w d o ś w i a d c z e n i u , t a k filozof s t a r a się o g a r n ą ć wielość w i d z e n i e m s y n o p t y c z n y m , dojść w s t o p n i u , w j a k i m to tylko możliwe, d o łącznego spojrzenia n a rzeczywistość, tj. d o widzenia wielości w świetle j e d n e g o czy w p e w n y m sensie d o z r e d u k o w a n i a wielości d o j e d n e g o . T a p r ó b a widzenia s y n o p t y c z n e g o jest b a r d z o w y r a ź n a w p r z y p a d k u k o s m o l o g ó w przed s o k r a t y c z n y c h ; nie m a j e d n a k p o t r z e b y z a t r z y m y w a ć się z n ó w n a tej kwestii p o z a p r z y p o m i n a n i e m , że ich p r ó b a p o g o d z e n i a wielości u j m o w a n e j przez doświadczenie z j e d n y m p o s t u l o w a n y m przez myśl d o k o n y w a ł a się przeważnie w planie material­ n y m : wielość jest m a t e r i a l n a i j e d n o jest m a t e r i a l n e , „jedność w zróżni­ c o w a n i u " jest m a t e r i a l n a , w o d a czy „ n i e o k r e ś l o n e " , czy p o w i e t r z e albo ogień. C z a s a m i a s p e k t jedności d o m i n u j e , j a k w systemie eleatów, czasami tryumfuje wielość, j a k w filozofii atomistycznej L e u c y p a i D e m o k r y t a , n a t o m i a s t u m y s ł - częściowo niewątpliwie w s k u t e k u b ó s t w a j ę z y k a - z t r u d n o ś c i ą w y d o s t a j e się p o n a d p l a n m a t e r i a l n y , chociaż w pitegoreizmie widzimy n a p r z y k ł a d o wiele jaśniejsze r o z r ó ż ­ nianie p o m i ę d z y duszą a ciałem, a u A n a k s a g o r a s a pojęcie nous zmierza d o w y s w o b o d z e n i a się z m a t e r i a l i z m u . O ile m o ż e m y m ó w i ć o sofistach j a k o w ogóle zajmujących się t y m p r o b l e m e m , podkreślają oni raczej a s p e k t wielości (wielorakość s p o s o ­ b ó w życia, s ą d ó w etycznych, opinii), n a t o m i a s t z S o k r a t e s e m p o d k r e ś ­ lony zostaje a s p e k t j e d n o ś c i , p o n i e w a ż w j a s n y m świetle p o s t a w i o n a jest p o d s t a w o w a j a k o ś ć p r a w d z i w y c h s ą d ó w wartościujących. D o p i e r o jednak Platon prawdziwie odsłania złożoność i bogactwo problemu. U m y k a j ą c a m n o g o ś ć zjawisk, d a n e d o ś w i a d c z e n i a , o g l ą d a n a jest n a tle j e d n o l i t y c h rzeczywistości idei wzorczych, u j m o w a n y c h przez umysł ludzki w pojęciach, i to stwierdzenie idealnego k r ó l e s t w a rzeczywistości z m u s z a filozofa d o r o z w a ż a n i a p r o b l e m u j e d n e g o i wielości nie tylko w sferze logicznej, lecz t a k ż e ontologicznej sferze n i e m a t e r i a l n e g o b y t u . W rezultacie n i e m a t e r i a l n e j e d n o ś c i (stanowiące s a m e w sobie wielo­ r a k o ś ć ) o g l ą d a n e są j a k o funkcje J e d n a , j a k o syntezująca rzeczywistość sfery t r a n s c e n d e n t a l n e j i o s t a t e c z n e g o W z o r c a . P o n a d t o c h o c i a ż rzeczy

546

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

j e d n o s t k o w e d o ś w i a d c z e n i a zmysłowego, wielość d a w n y c h k o s m o ­ logów, są „ z d y m i s j o n o w a n e " - ściśle p o d względem ich j e d n o s t k o w o ś c i r o z w a ż a n e j j a k o nie dająca się p r z e n i k n ą ć przez pojęciowe myślenie - j a k o t o , co nieokreślone, cały świat m a t e r i a l n y u w a ż a n y jest za u p o r z ą d k o w a n y i u k s z t a ł t o w a n y przez U m y s ł czy D u s z ę . Z drugiej s t r o n y p o z o s t a w i o n y jest chorismos p o m i ę d z y wzorczą Rzeczywistością i u m y k a j ą c y m i rzeczami j e d n o s t k o w y m i , a jeśli chodzi o d o k ł a d n y s t o s u n e k p o m i ę d z y przyczyną wzorczą i sprawczą, nie o t r z y m u j e m y zadowalającej o d p o w i e d z i - przynajmniej p o z o r n i e - t a k że chociaż P l a t o n p r z e d s t a w i a ten p r o b l e m b a r d z o plastycznie i z d e c y d o w a n i e w y k r a c z a p o z a p r z e d s o k r a t y c z n y m a t e r i a l i z m , nie potrafi d a ć o d ­ p o w i e d n i e g o rozwiązania i postuluje d u a l i z m : sferę Rzeczywistości z jednej s t r o n y i sferę półrzeczywistości, czyli s t a w a n i a się - z drugiej. N a w e t j e g o stwierdzenie niematerialności, k t ó r e stawia go p o n a d P a r m e n i d e s e m i H e r a k l i t e m , nie m o ż e wystarczyć d o wyjaśnienia b y t u i s t a w a n i a się czy też j e d n e g o i wielości. U A r y s t o t e l e s a znajdujemy większą ś w i a d o m o ś ć obfitości i b o g a c t w a m a t e r i a l n e g o świata - p r ó b u j e o n przez swą d o k t r y n ę i m m a n e n t n e j substancjalnej formy d o k o n a ć pewnej syntezy rzeczywistości j e d n e g o i wielu: m n o g o ś ć c z ł o n k ó w w o b r ę b i e g a t u n k u z j e d n o c z o n a jest przez p o s i a d a n i e p o d o b n e j f o r m y g a t u n k o w e j , c h o ć nie istnieje ż a d n a n u m e ­ ryczna tożsamość. A znowu doktryna hylemorfizmu pozwalała Arys­ totelesowi stwierdzić p r a w d z i w ą jednoczącą z a s a d ę w świecie ziemskim, jednocześnie u n i k n ą ł o n zbytniego p o d k r e ś l a n i a j e d n o ś c i , co m o g ł o b y przeczyć oczywistej m n o g o ś c i danej w d o ś w i a d c z e n i u : w ten s p o s ó b dostarczył zasady stałości i z a s a d y zmiany, z a c h o w u j ą c z a r ó w n o byt, j a k i s t a w a n i e się. P o n a d t o A r y s t o t e l e s a N i e p o r u s z o n y Poruszyciel, o s t a ­ teczna P r z y c z y n a C e l o w a ś w i a t a służył w p e w n y m s t o p n i u za z a s a d ę j e d n o c z ą c ą i harmonizującą, w p r o w a d z a j ą c w i e l o r a k o ś ć zjawisk w inteligibilną j e d n o ś ć . Z drugiej j e d n a k s t r o n y n i e u s a t y s f a k c j o n o w a n i e A r y s t o t e l e s a P l a t o ń s k ą teorią idei i d o s t r z e g a n i e jej słabości d o p r o w a ­ dziło go d o n i e p o m y ś l n e g o o d r z u c e n i a w całości P l a t o ń s k i e g o e g z e m p ł a r y z m u , a p o d k r e ś l a n i e przyczynowości celowej aż d o j a w n e g o wy­ kluczenia kosmicznej p r z y c z y n o w o ś c i sprawczej o z n a c z a stwierdzenie o s t a t e c z n e g o d u a l i z m u p o m i ę d z y Bogiem i niezależnym światem. N i e jest być m o ż e p r z y p a d k i e m , że w filozofii poarystotelesowskiej widzimy w stoicyzmie szczególne p o d k r e ś l a n i e J e d n a , p r o w a d z ą c e d o k o s m i c z n e g o p a n teizm u (mającego szlachetne odbicie w etycznym k o s m o p o l i t y z m i e ) , a w epikureizmie zbytnie stwierdzanie wielości, uwidaczniające się w k o s m o l o g i i z b u d o w a n e j n a p o d s t a w i e atomistycz-

PRZEGLĄD KOŃCOWY

547

nej o r a z (przynajmniej teoretycznie) w egoistycznej etyce. W n e o p i t a g o reizmie i w średnim p l a t o n i z m i e widzimy r o s n ą c y s y n k r e t y z m elemen­ t ó w p l a t o ń s k i c h , arystotelesowskich i stoickich kulminujący w systemie n e o p l a t o ń s k i m . W systemie t y m przyjęto j e d y n y m o ż l i w y s p o s ó b r o z w i ą z a n i a p r o b l e m u j e d n e g o i wielości s p r o w a d z a j ą c y się d o tego, że wielość m u s i w pewien s p o s ó b w y p ł y w a ć z j e d n o ś c i - u n i k n i ę t o przy t y m d u a l i z m u p o m i ę d z y Bogiem i niezależnym światem z jednej strony a m o n i z m e m z drugiej, t a k że m o ż n a było o d d a ć sprawiedliwość rzeczywistości j e d n e g o i wielości, najwyższej rzczywistości J e d n a i zależ­ nej rzeczywistości wielości. C h o c i a ż j e d n a k n e o p l a t o n i c y odrzucali k o s m i c z n y m o n i z m przez swą d o k t r y n ę o hierarchii b y t ó w i odrzucali wszelkie s a m o u s z c z u p l e n i e się t r a n s c e n d e n t n e g o J e d n a o r a z dopuszczali „ w i e l o r a k ą w i e l o ś ć " i nie p r ó b o w a l i z a n e g o w a ć k o s m o s u i p o d p o r z ą d ­ k o w a n y c h stopni b y t u j a k o złudzeń, nie potrafili dojrzeć n i e z a d o w a ­ lającego c h a r a k t e r u ich p r ó b y s t e r o w a n i a ś r o d k i e m p o m i ę d z y p r a w ­ dziwym stworzeniem a m o n i z m e m , a ich t e o r i a „ e m a n a c j i " - przyj­ m u j ą c , iż negowali oni ideę s t w o r z e n i a z niczego z jednej strony, a z drugiej s a m o u s z c z u p l e n i a się B o g a - nie m o g ł a być z r o z u m i a ł a i została czystą m e t a f o r ą . Filozofii chrześcijańskiej p o z o s t a ł o więc p r z e d s t a w i ć p r a w d z i w e rozwiązanie polegające n a creatio ex nihilo sui subiecti.

2. P o d nieco i n n y m a s p e k t e m m o ż e m y p a t r z e ć n a filozofię grecką w jej całości j a k o n a p r ó b ę o d k r y c i a ostatecznej przyczyny świata. P r z e d s o k ratycy n a ogół, j a k z a u w a ż a Arystoteles, byli z a i n t e r e s o w a n i przyczyną m a t e r i a l n ą , Urstoff świata, tym, co pozostaje stałe p o d n i e u s t a n n y m i z m i a n a m i . P l a t o n j e d n a k ż e kładzie specjalny nacisk n a przyczynę wzorczą, n a rzeczywistość idealną i p o n a d m a t e r i a l n ą , stwierdzając t a k ż e działającą p r z y c z y n ę sprawczą, u m y s ł i d u s z ę , rozwijając pierwsze p o c z y n a n i a p r z e d s o k r a t e s o w e g o A n a k s a g o r a s a . N i e z a n i e d b y w a ł też, w b r e w t e m u , co m ó w i Arystoteles, przyczynowości celowej, gdyż przyczyny wzorcze są t a k ż e p r z y c z y n a m i celowymi: są nie t y l k o i d e a m i , lecz t a k ż e i d e a ł a m i . B ó g działa w świecie, m a j ą c n a względzie j a k i ś cel, j a k t o jest w y r a ź n i e stwierdzone w Timajosie. W y d a j e się j e d n a k , że P l a t o n d o p u s z c z a ł d y c h o t o m i ę p o m i ę d z y przyczyną wzorczą i przy­ czyną sprawczą (przynajmniej sugerują to j e g o w ł a s n e słowa i nie m a m y wystarczających p o d s t a w , by twierdzić k a t e g o r y c z n i e , że połączył w j e d n o dwie o s t a t e c z n e przyczyny), a w świecie ziemskim nie w y z n a c z a t a k w y r a ź n e g o miejsca i m m a n e n t n e j przyczynie formalnej j a k A r y s -

548

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

toteles. J e d n a k c h o ć Arystoteles rozwinął teorię dotyczącą i m m a n e n t n ę j przyczyny formalnej i przyczyny m a t e r i a l n e j w świecie ziemskim, j e g o system jest wielce niewystarczający w s t o s u n k u d o ostatecznej przy­ czyny sprawczej i przyczyny wzorczej. B ó g A r y s t o t e l e s o w s k i funk­ cjonuje j a k o o s t a t e c z n a P r z y c z y n a C e l o w a , lecz p o n i e w a ż filozof nie wiedział, j a k niezmienność i s a m o w y s t a r c z a l n o ś ć B o g a m o ż n a p o g o d z i ć z działaniem przyczynowości sprawczej, z a n i e d b a ł przedstawienia o s t a ­ tecznej Przyczyny Sprawczej. Niewątpliwie myślał, że przyjęcie przez N i e p o r u s z o n e g o Poruszyciela p r z y c z y n o w o ś c i celowej jest wszystkim, czego w y m a g a o s t a t e c z n a p r z y c z y n o w o ś ć s p r a w c z a ; ale znaczy t o , że dla A r y s t o t e l e s a świat był nie tylko wieczny, lecz t a k ż e ontologicznie niezależny od Boga: z t r u d e m m o ż n a b y u z n a ć , że N i e p o r u s z o n y Poruszyciel p o w o ł a ł świat d o istnienia przez n i e ś w i a d o m e przyjęcie n a siebie przyczynowości celowej. K o n i e c z n a więc była p e w n a synteza myśli P l a t o n a i Arystotelesa. I t a k w n e o p l a t o n i z m i e (a r ó w n i e ż w większej czy mniejszej mierze w filozo­ fiach p r o w a d z ą c y c h b e z p o ś r e d n i o d o niego) B ó g A r y s t o t e l e s a i W z o r cza, S p r a w c z a P r z y c z y n a P l a t o n a zeszły się ze sobą, n a w e t jeśli nie w całkowicie zadowalający s p o s ó b . W filozofii chrześcijańskiej n a t o ­ m i a s t o s t a t e c z n a P r z y c z y n a Sprawcza, W z o r c z a i C e l o w a wyraźnie utożsamiają się w j e d n y m d u c h o w y m B o g u , najwyższym Bycie i naj­ wyższej Rzeczywistości i Ź r ó d l e całego s t w o r z o n e g o zależnego b y t u .

3. N a d t o m o ż e m y spojrzeć n a grecką filozofię j a k o n a całość z h u m a n i s t y c z n e g o p u n k t u widzenia, według s t a n o w i s k a p r z y z n a w a n e ­ go człowiekowi w poszczególnych systemach. K o s m o l o g i a p r z e d s o k r a t y c z n a , j a k widzieliśmy wcześniej, i n t e r e s o w a ł a się szczególnie p r z e d m i o t e m , m a t e r i a l n y m k o s m o s e m , a człowieka t r a k t o w a ł a j a k o cząstkę tego k o s m o s u - d u s z a l u d z k a była n a p r z y k ł a d skupieniem p i e r w o t n e g o o g n i a ( H e r a k l i t ) czy m i e s z a n i n ą szczególnych r o d z a j ó w a t o m ó w ( L e u c y p ) . Z drugiej s t r o n y z d o k t r y n y o w ę d r ó w c e dusz, j a k ą znajdujemy n a p r z y k ł a d w filozofii pitagorejskiej i w n a u k a c h E m p e d o k l e s a , w y n i k a ł o , że w człowieku jest j a k i ś p i e r w i a s t e k wyższy od m a t e r i i , k t ó r a to myśl zrodziła w s p a n i a ł y o w o c w filozofii P l a t o n a . U sofistów i S o k r a t e s a m a m y kolejny z w r o t o d p r z e d m i o t u d o p o d m i o t u , od m a t e r i a l n e g o k o s m o s u j a k o t a k i e g o d o człowieka. Lecz d o p i e r o w filozofii Platońskiej w i d a ć pierwszą p r a w d z i w ą p r ó b ę połą­ czenia o b y d w u rzeczywistości we wszechogarniającej syntezie. Człowiek j a w i się j a k o poznający i chcący p o d m i o t , byt, k t ó r y u ś w i a d a m i a sobie,

PRZEGLĄD KOŃCOWY

549

czy p o w i n i e n u ś w i a d a m i a ć sobie p r a w d z i w e w a r t o ś c i w swym in­ d y w i d u a l n y m życiu i w życiu społeczeństwa, b y t o b d a r z o n y nie­ śmiertelną duszą - wiedza l u d z k a i l u d z k a n a t u r a , ludzkie p o s t ę p o w a n i e i ludzkie społeczeństwo stają się p r z e d m i o t e m głębokich i wnikliwych analiz i r o z w a ż a ń . Z drugiej s t r o n y człowiek j a w i się j a k o byt znajdujący się m i ę d z y d w o m a ś w i a t a m i , w pełni n i e m a t e r i a l n y m światem b ę d ą c y m p o n a d nim i czysto m a t e r i a l n ą granicą p o d nim: w ten s p o s ó b j a w i się w p o d w ó j n y m c h a r a k t e r z e ucieleśnionego d u c h a j a k o - w e d ł u g późniejszego określenia P o s e j d o n i o s a , wybitnego myśliciela średniej stoi - więź, czyli desmos, p o m i ę d z y d w o m a światami, niematerialnym i materialnym. W filozofii A r y s t o t e l e s a człowiek jest z n ó w b y t e m znajdującym się j a k gdyby p o ś r o d k u , ani b o w i e m P l a t o n , ani A r y s t o t e l e s nie uważali człowieka za byt najwyższy; założyciel L i c e u m nie mniej niż założyciel A k a d e m i i był p r z e k o n a n y , że p o n a d człowiekiem znajduje się niezmienny Byt i że k o n t e m p l a c j a niezmiennego Bytu jest u r u c h o m i e n i e m najwyższej zdolności człowieka. R ó w n i e ż Arystoteles nie mniej niż P l a t o n poświęcał głęboką u w a g ę ludzkiej psychice, l u d z k i e m u p o s t ę p o w a n i u i ludzkiemu społeczeństwu. J e d n a k o filozofii A r y s t o t e l e s a m o ż n a c h y b a powiedzieć, że była j e d n o c z e ś n i e bardziej i mniej l u d z k a n a p r z y k ł a d w t y m , że Arystoteles wiązał ściślej, niż t o czynił P l a t o n , duszę i ciało, tworząc w ten s p o s ó b bardziej „realistyczną" epistemologię, p r z y z n a w a ł większą w a r t o ś ć ludzkiemu doświadczeniu estetycznemu i artystycznej twórczości i był bardziej „ z d r o w o r o z s ą d k o w y " w swym t r a k t o w a n i u społeczności politycznej; mniej l u d z k a w tym, że u t o ż s a m i a n i e przez Arystotelesa czynnego intelektu we wszystkich ludziach (według interpretacji w t r a k t a ­ cie O duszy, k t ó r a wydaje się najbardziej p r a w d o p o d o b n a ) w i n n o d a ć w w y n i k u zaprzeczenie indywidualnej nieśmiertelności. P o n a d t o n i e m a u A r y s t o t e l e s a najmniejszej sugestii, by człowiek m ó g ł kiedykolwiek zjednoczyć się z Bogiem w j a k i m k o l w i e k rzeczywistym sensie. J e d n a k chociaż jest p r a w d ą , że P l a t o n i A r y s t o t e l e s przyznają ważne miejsce s t u d i o w a n i u człowieka i j e g o p o s t ę p o w a n i a z a r ó w n o j a k o j e d n o s t k i , j a k i c z ł o n k a społeczeństwa, jest r ó w n i e ż p r a w d ą , że obaj (niezależnie o d skłonności A r y s t o t e l e s a d o wiedzy empirycznej) są wielkimi m e t a f i z y k a m i i filozofami s p e k u l a t y w n y m i i o ż a d n y m z nich nie m o g l i b y ś m y powiedzieć, że skupiał u w a g ę wyłącznie n a człowieku. W okresie n a t o m i a s t hellenistycznym i r z y m s k i m człowiek zajmuje c o r a z bardziej c e n t r u m o b r a z u : s p e k u l a c j a k o s m o l o g i c z n a zaczyna słabnąć i jej c h a r a k t e r jest n i e o r y g i n a l n y , a w e p i k u r e i z m i e i kwitnącej stoi filozof interesuje się n a d e w s z y s t k o l u d z k i m p o s t ę p o w a n i e m . T o

550

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

z a j m o w a n i e się głównie człowiekiem p r z y n o s i szlachetną d o k t r y n ę późnej stoi, Seneki, M a r k a A u r e l i u s z a i - b y ć m o ż e najbardziej c h a r a k t e r y s t y c z n ą - E p i k t e t a , w której wszyscy ludzie j a k o istoty r o z u m n e występują j a k o b r a c i a , dzieci „ Z e u s a " . J e d n a k ż e j a k szkoła stoicka kładzie główny nacisk n a m o r a l n e p o s t ę p o w a n i e człowieka, t a k w szkołach i u myślicieli tradycji Platońskiej n a c z e l n e miejsce zajmuje religijny a s p e k t człowieka, j e g o religijne p o t r z e b y i tęsknoty: d o k t r y n a o „ z b a w i e n i u " , o p o z n a n i u B o g a i u p o d o b n i e n i u się d o B o g a kulminuje w Plotyńskiej d o k t r y n i e zjednoczenia się z J e d n e m w ekstazie. Jeśli epikureizm i stoicyzm (ten d r u g i być m o ż e z p e w n y m i zastrzeżeniami) interesują się człowiekiem n a płaszczyźnie, j a k m o g l i b y ś m y powiedzieć, h o r y z o n t a l n e j , n e o p l a t o n i z m interesuje się raczej k i e r u n k i e m w e r t y k a l ­ n y m , w s t ę p o w a n i e m człowieka d o B o g a .

4. E p i s t e m o l o g i ę , czyli teorię p o z n a n i a , u w a ż a się ogólnie za gałąź filozofii, której s t u d i o w a n i e jest właściwością naszej ery n o w o ż y t n e j , a dla n i e k t ó r y c h myślicieli współczesnych p r a k t y c z n i e s t a n o w i całą filozofię. Jest oczywiście s p o r o p r a w d y w twierdzeniu, że właśnie filozofia n o w o ż y t n a j a k o pierwsza uczyniła z epistemologii prawdziwie p o w a ż n e i krytyczne s t u d i u m , lecz nie jest t o całkowicie p r a w d z i w e stwierdzenie, jeśli w y p o w i a d a sieje bez ż a d n y c h zastrzeżeń. N i e m ó w i ą c j u ż o filozofii średniowiecza, k t ó r a t a k ż e z a j m o w a ł a się t e m a t a m i epistemologicznymi, nie m o ż n a bynajmniej z a p r z e c z a ć , że wielcy m y ś ­ liciele starożytni zajmowali się w pewnej m i e r z e z a g a d n i e n i a m i epi­ stemologicznymi, n a w e t jeśli nie były o n e u z n a w a n e z a o s o b n ą gałąź filozofii czy nie p r z y z n a w a n o im t a k decydującej ważności, j a k w cza­ sach n o w o ż y t n y c h , przynajmniej o d czasu I m m a n u e ł a K a n t a . N i e p r ó b u j ą c p r z e d s t a w i ć niczego w rodzaju k o m p l e t n e g o przeglądu r o z ­ woju epistemologii w filozofii s t a r o ż y t n e j , chcielibyśmy w s k a z a ć j e d e n czy d w a p u n k t y , k t ó r e m o g ą u z a s a d n i ć opinię, że w świecie s t a r o ż y t n y m przynajmniej zaczęły k i e ł k o w a ć w a ż n e e p i s t e m o l o g i c z n e z a g a d n i e n i a , n a w e t jeśli nie u k a z a ł y się w p e ł n y m świetle d z i e n n y m i nie skupiły n a sobie tej bliskiej u w a g i , n a j a k ą zasługują. P r z e d s o k r a t y c z n i filozofowie byli n a ogół „ d o g m a t y k a m i " w t y m sensie, iż przyjmowali, że człowiek m o ż e p o z n a ć rzeczywistość obiek­ tywnie. Jest p r a w d ą , że filozofia eleatów czyniła rozróżnienie p o m i ę d z y d r o g ą p r a w d y i d r o g ą wierzenia czy opinii l u b p o z o r u , j e d n a k sami eleaci nie zdawali sobie s p r a w y ze znaczenia s p r a w p o r u s z a n y c h w ich filozofii. Zajęli m o n i s t y c z n e s t a n o w i s k o n a gruncie racjonalistycznym,

PRZEGLĄD KOŃCOWY

551

a p o n i e w a ż kłóciło się o n o z d a n y m i d o ś w i a d c z e n i a zmysłowego, niefrasobliwie przeczyli obiektywnej rzeczywistości zjawisk - nie k w e s ­ tionowali o g ó l n e g o filozoficznego s t a n o w i s k a czy zdolności u m y s ł u ludzkiego d o w y c h o d z e n i a p o z a zjawiska, lecz raczej przyjmowali tę zdolność. W y r a ź n i e też nie u ś w i a d a m i a l i sobie, że odrzucając o b i e k t y w ­ ną rzeczywistość zjawisk, p o d k o p y w a l i swą metafizykę. A zatem myśliciele szkoły eleackiej nie są wyjątkiem w n a ogół bezkrytycznej p o s t a w i e p r z e d s o k r a t y k ó w , niezależnie od d i a l e k t y c z n y c h zdolności ludzi takich j a k Z e n o n . Sofiści w istocie w większym lub mniejszym s t o p n i u stwierdzali relatywizm, a stwierdzenie t o zawierało implicite epistemologię. Jeśli powiedzenie P r o t a g o r a s a , że człowiek jest m i a r ą wszystkich rzeczy, b r a ć w szerokim sensie, jest o n o r ó w n o z n a c z n e stwierdzeniu nie tylko niezależności człowieka w sferze etycznej j a k o t w ó r c y m o r a l n y c h wartości, lecz t a k ż e niezdolności człowieka d o osiągnięcia metafizycznej p r a w d y . Czy P r o t a g o r a s nie przyjął p o s t a w y sceptycznej w s t o s u n k u d o teologii i czy sofiści n a ogół nie u w a ż a l i spekulacji k o s m o l o g i c z n y c h p o p r o s t u za stratę czasu? O t ó ż g d y b y sofiści doszli d o u s t a n o w i e n i a krytyki ludzkiego p o z n a n i a i p r ó b o w a l i u k a z a ć , dlaczego z konieczności ogranicza się o n o d o zjawisk, byliby e p i s t e m o l o g a m i . J e d n a k w istocie ich z a i n t e r e s o w a n i a były przeważnie i n n e niż filozoficzne i ich relatywis­ tyczne teorie nie wydają się o p a r t e n a ż a d n y m głębszym r o z w a ż a n i u czy t o n a t u r y p o d m i o t u , czy p r z e d m i o t u . E p i s t e m o l o g i a z a w a r t a w ich o g ó l n y m s t a n o w i s k u p o z o s t a ł a więc epistemologią d o m y ś l n ą i nie została w y p r a c o w a n a w postaci o t w a r t e j teorii p o z n a n i a . Oczywiście m o ż e m y dostrzec zalążki epistemologicznych teorii czy p r o b l e m ó w nie tylko w sofizmie, lecz t a k ż e w p r z e d s o k r a t y c z n e j filozofii, lecz nie znaczy t o , że sofiści czy k o s m o l o d z y p r z e d s o k r a t y c z n i mieli refleksyjną ś w i a d o ­ m o ś ć tych p r o b l e m ó w . K i e d y j e d n a k z w r a c a m y się d o P l a t o n a czy A r y s t o t e l e s a , s p o t y k a m y w y r a ź n e teorie p o z n a n i a . P l a t o n m i a ł j a s n e pojęcie o t y m , co r o z u m i e przez p o z n a n i e , i w y r a ź n i e o d r ó ż n i a ł n a t u r ę p r a w d z i w e g o p o z n a n i a o d n a t u r y m n i e m a n i a czy w y o b r a ż e n i a , m i a ł j a s n e refleksyjne p o z n a n i e relatywistycznych i z m i e n n y c h e l e m e n t ó w w p o s t r z e g a n i u z m y s ł o w y m i r o z w a ż a ł kwestię, j a k d o c h o d z i d o b ł ę d u w sądzeniu i n a czym o n polega. J e g o t e o r i a wstępujących s t o p n i p o z n a n i a i o d p o w i a d a j ą c y c h im p r z e d m i o t ó w p o z n a n i a zalicza go niewątpliwie d o r a n g i e p i s t e m o l o g ó w . T o s a m o m o ż n a powiedzieć o Arystotelesie, k t ó r y stwierdzał teorię abstrakcji, funkcji o b r a z u , czynnej i biernej z a s a d y w p o z n a n i u , różnicy p o m i ę d z y p o s t r z e g a n i e m z m y s ł o w y m a m y ś l e n i e m pojęciowym, r o z -

552

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

m a i t y c h funkcji r o z u m u . Oczywiście g d y b y ś m y chcieli ograniczyć cel epistemologii d o r o z w a ż a n i a kwestii: „ C z y m o ż e m y osiągnąć p o ­ z n a n i e " , to epistemologia A r y s t o t e l e s o w s k a n a l e ż a ł a b y raczej d o psy­ chologii, gdyż raczej m a o d p o w i a d a ć n a p y t a n i e : „ J a k d o c h o d z i m y d o p o z n a n i a " , niż n a p y t a n i e : „ C z y m o ż e m y p o z n a ć " . Jeśli j e d n a k chcemy poszerzyć cel epistemologii, a b y objąć n a t u r ę p r o c e s u d o c h o d z e n i a d o p o z n a n i a , m u s i m y z p e w n o ś c i ą u z n a ć A r y s t o t e l e s a za epistemologa. M ó g ł z a j m o w a ć się z a g a d n i e n i a m i psychologii, i t a k ż e dzisiaj większość z nich m o g l i b y ś m y włączyć w dziedzinę psychologii, niezależnie j e d n a k o d etykietek pozostaje niewątpliwym f a k t e m , że Arystoteles sfor­ m u ł o w a ł teorię p o n a n i a . Z drugiej strony, c h o c i a ż P l a t o n i A r y s t o t e l e s w y p r a c o w a l i teorię p o z n a n i a , nie m a p o t r z e b y zaprzeczać, że nie byli „ d o g m a t y k a m i " . P l a t o n , j a k powiedzieliśmy, m i a ł j a s n e pojęcie o t y m , co r o z u m i e przez p o z n a n i e , i zakładał, że t a k i e p o z n a n i e jest m o ż l i w e dla człowieka. Jeśli z a H e r a k l i t e m p o d k r e ś l a ł zmieniający się c h a r a k t e r m a t e r i a l n e g o świa­ ta, a za sofistami r e l a t y w n o ś ć p o s t r z e g a n i a z m y s ł o w e g o , o d eleatów i p i t a g o r e j c z y k ó w przejął t a k ż e racjonalistyczne założenie, że umysł ludzki m o ż e p r z e k r o c z y ć zjawiska, o r a z o d S o k r a t e s a p u n k t wyjścia j e g o metafizyki istoty. P o n a d t o było rzeczą zasadniczą dla etycznych i politycznych celów P l a t o n a d o p u s z c z e n i e możliwości p o z n a n i a nie­ z m i e n n y c h w a r t o ś c i i istot wzorczych; P l a t o n w rzeczywistości nigdy nie k w e s t i o n o w a ł tej możliwości a n i nigdy p o w a ż n i e nie p o d n o s i ł kwestii czysto s u b i e k t y w n e g o a p r i o r y c z n e g o e l e m e n t u w l u d z k i m p o z n a n i u - przypisywał ó w a p r i o r y c z n y element ( k t ó r y d o p u s z c z a ł ) „ p r z y p o m i ­ n a n i u " , tj. p o p r z e d n i e m u o b i e k t y w n e m u p o z n a n i u . R ó w n i e ż A r y s ­ toteles nigdy nie p o d n o s i ł „ p r o b l e m u k r y t y k i " , p r z y j m o w a ł , że umysł ludzki m o ż e p r z e k r a c z a ć zjawiska i dojść d o p e w n e g o p o z n a n i a n i e z m i e n n y c h i k o n i e c z n y c h p r z e d m i o t ó w , p r z e d m i o t ó w teoretycznej k o n t e m p l a c j i . P l a t o n był n i e s t r u d z o n y m d i a l e k t y k i e m , Arystoteles zawsze był g o t o w y r o z w a ż a ć n o w e z a g a d n i e n i a i był o s t r o ż n y w stwier­ d z a n i u własnych teorii, n a w e t jeśli nie czynił t e g o w odniesieniu d o teorii i n n y c h ludzi. A n i j e d n a k o P l a t o n i e , ani o Arystotelesie nie m o ż e m y powiedzieć, że był K a n t e m czy A n t y k a n t e m ś w i a t a s t a r o ż y t n e g o , p r o b l e m K a n t o w s k i nie był b o w i e m przez nich r o z w a ż a n y . N i e m a w t y m w rzeczywistości nic d z i w n e g o , gdyż u o b u d o m i n o w a ł o z a g a d n i e n i e B y t u ( p o d c z a s gdy w filozofii n o w o ż y t n e j t a k wielu myślicieli z a c z y n a ł o o d ś w i a d o m o ś c i ) , t a k że ich teorie p o z n a n i a zostały w y p r a c o w a n e raczej j a k o funkcje metafizyk i o g ó l n y c h s t a n o w i s k filozoficznych niż j a k o k o n i e c z n e prolegomenon d o jakiejś metafizyki.

PRZEGLĄD KOŃCOWY

553

W filozofii p o a r y s t o t e l e s o w s k i e j , jeśli wyłączymy sceptyków, znaj­ dziemy ogólnie tą samą p o s t a w ę „ d o g m a t y c z n ą " , c h o ć znaczną u w a g ę p o ś w i ę c a n o k r y t e r i u m p r a w d y , j a k czynili t o n a p r z y k ł a d stoicy i epikurejczycy. I n n y m i słowy myśliciele doceniali t r u d n o ś ć nastręczaną przez wielorakość postrzeżenia z m y s ł o w e g o i p r ó b o w a l i stawić czoło tej t r u d n o ś c i , aby m ó c z b u d o w a ć swoje poszczególne filozoficzne struk­ tury. Byli bardziej krytyczni niż p r z e d s o k r a t y c y , j e d n a k to nie znaczy, że byli filozofami k r y t y c z n y m i w sensie K a n t o w s k i m , gdyż ograniczali się bardziej l u b mniej d o jakiegoś szczegółowego p r o b l e m u i p r ó b o w a l i r o z r ó ż n i a ć p o m i ę d z y n a p r z y k ł a d o b i e k t y w n y m p o s t r z e g a n i e m zmys­ ł o w y m , w y o b r a ź n i ą i halucynacją. W nowej A k a d e m i i j e d n a k pojawił się r a d y k a l n y sceptycyzm, kiedy K a r n e a d e s n a u c z a ł , że nie m a ż a d n e g o k r y t e r i u m p r a w d y i że p o z n a n i e jest niemożliwe, a to n a tej p o d s t a w i e , że ż a d n e przedstawienie zmysłowe nie jest w s p o s ó b p e w n y p r a w d z i w e i że r o z u m o w a n i e pojęciowe przez to, iż o p i e r a się n a doświadczeniu z m y s ł o w y m , nie jest bardziej w i a r y g o d n e od tego o s t a t n i e g o , późniejsi zaś sceptycy w y p r a c o w a l i systematyczną k r y t y k ę d o g m a t y z m u i d o w o ­ dzili relatywnego c h a r a k t e r u z a r ó w n o w r a ż e ń , j a k i s ą d ó w , t a k byli z d e c y d o w a n y m i a n t y m e t a f i z y k a m i . W rzeczywistości d o g m a t y z m o d ­ niósł ostateczne zwycięstwo w starożytnej filozofii, ale m a j ą c n a u w a d z e a t a k i sceptyków, nie m o ż n a powiedzieć, że s t a r o ż y t n a filozofia była w ogóle b e z k r y t y c z n a i że epistemologia nie m i a ł a miejsca w roz­ w a ż a n i a c h greckich filozofów. T r z e b a stwierdzić rzecz następującą: nie b ó j m y się p r z y z n a ć , że ataki n a metafizykę były u z a s a d n i o n e , gdyż wierzymy, że m o ż n a n a nie odpowiedzieć. C h c e m y tylko w s k a z a ć , że nie wszyscy filozofowie greccy byli n a i w n y m i „ d o g m a t y k a m i " i że n a w e t jeśli m o ż n a t o w s p o s ó b u p r a w n i o n y stwierdzić o p r z e d s o k r a t y k a c h , b y ł o b y t o wielce wątpliwym stwierdzeniem w odniesieniu d o greckich filozofów w ogóle.

5. Ściśle z w i ą z a n a z epistemologią jest p s y c h o l o g i a i należałoby r ó w n i e ż poświęcić p a r ę u w a g rozwojowi psychologii w filozofii starożyt­ nej. S p o ś r ó d p r z e d s o k r a t y k ó w wybija się szkoła p i t a g o r e j s k a posiadają­ c a o k r e ś l o n e pojęcie duszy j a k o stałej z a s a d y , trwającej w swej i n d y w i d u a l n o ś c i n a w e t p o śmierci. Filozofia H e r a k l i t a u z n a w a ł a oczy­ wiście, że istnieje w człowieku j a k a ś część bardziej s p o k r e w n i o n a z ostateczną Z a s a d ą świata niż ciało, a A n a k s a g o r a s twierdził, że Nous jest o b e c n y w człowieku, c h o ć filozofowi t e m u nie u d a ł o się wykroczyć, przynajmniej werbalnie, p o z a m a t e r i a l i z m s y s t e m u przedsokratejskie-

554

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

go, a dla H e r a k l i t a r o z u m n y element w człowieku był tylko czystszą manifestacją ognistego e l e m e n t u . P s y c h o l o g i a p i t a g o r e j s k a j e d n a k ż e przez swoje r o z r ó ż n i a n i e duszy i ciała przynajmniej i m p l i k o w a ł a rozróżnienie m i ę d z y t y m , co d u c h o w e , i t y m , c o cielesne. W istocie d o k t r y n a o m e t e m p s y c h o z i e zbyt u w y p u k l a ł a t o rozróżnienie, p r o w a ­ dząc d o konkluzji, że d u s z a nie znajduje się w ż a d n y m i s t o t n y m związku z ż a d n y m poszczególnym ciałem. P o n a d t o przyjęcie m e t e m p s y c h o z y p r o w a d z i ł o d o przyjęcia teorii, że p a m i ę ć i refleksyjna ś w i a d o m o ś ć k o n t y n u a c j i s a m o t o ż s a m o ś c i nie są czymś z a s a d n i c z y m dla i n d y w i d u a l ­ n e g o t r w a n i a . (Jeśli Arystoteles u t r z y m y w a ł , że w k a ż d y m człowieku istnieje oddzielny czynny intelekt i że ten c z y n n y intelekt t r w a w swej i n d y w i d u a l n o ś c i , j e g o m n i e m a n i e , że p a m i ę ć ginie w r a z ze śmiercią, m o ż e w y n i k a ć nie tylko z j e g o psychologii i fizjologii, lecz t a k ż e z pozostałości d o k t r y n y pitagorejskiej i jej implikacji.) Jeśli chodzi 0 p i t a g o r e j s k a teorię o trójdzielnej n a t u r z e duszy, b y ł a o n a niewątpliwie zależna od empirycznej obserwacji r a c j o n a l n y c h i e m o c j o n a l n y c h funkcji człowieka o r a z konfliktu między r o z u m e m i uczuciem. Pitagorejska k o n c e p c j a d u s z y wywierała b a r d z o znaczny wpływ n a myśl P l a t o n a . O d r z u c a j ą c epifenomenalizm, uczynił o n duszę zasadą życia i r u c h u w człowieku, zasadą, k t ó r a nie zależy w s p o s ó b istotny od ciała w pełnieniu swych najwyższych i n t e l e k t u a l n y c h funkcji, zasadą, k t ó r a p o c h o d z i „z z e w n ą t r z " i t r w a p o śmierci ciała. Trójdzielna w swej n a t u r z e d u s z a m a r ó ż n e funkcje czy „części", k t ó r y c h hierarchię p r z y s t o s o w a ł P l a t o n d o swego o g ó l n e g o metafizycznego s t a n o w i s k a . Niższe części czy funkcje zależą w s p o s ó b zasadniczy o d ciała, n a t o m i a s t r a c j o n a l n a d u s z a należy d o sfery trwałej rzeczywistości: w jej właściwym dialektycznym i i n t u i t y w n y m procesie jej działanie o d b y w a się n a wyższej płaszczyźnie niż płaszczyzna zjawisk i u k a z u j e „ b o s k i " , czyli nieśmiertelny c h a r a k t e r duszy. J e d n a k ż e P l a t o n nie był pierwotnie z a i n t e r e s o w a n y duszą w ściśle p s y c h o l o g i c z n y m aspekcie, jeszcze mniej z p u n k t u widzenia biologa: interesował się duszą p r z e d e wszystkim j a k o ujmującą w a r t o ś c i i j a k o urzeczywistniającą w a r t o ś c i - jej a s p e k t e m etycznym. Stąd przywiązywał o g r o m n e znaczenie d o w y c h o w a n i a 1 k u l t u r y duszy. Jeśli z a o s t r z a ł , j a k to czynił, a n t y t e z ę p o m i ę d z y duszą i ciałem i m ó w i ł o d u s z y j a k o mieszkającej w ciele, j a k o będącej z a k w a t e r o w a n ą w ciele j a k k a p i t a n n a okręcie, przeznaczonej d o k i e r o w a n i a ciałem, skłaniało go d o tego głównie j e g o z a i n t e r e s o w a n i e etyczne. Jest p r a w d ą , że p r ó b o w a ł u d o w o d n i ć preegzystencję duszy, w e w n ę t r z n ą niezależność o d ciała i nieśmiertelność za p o m o c ą a r g u m e n ­ t ó w epistemologicznych, d o w o d z ą c n a p r z y k ł a d istnienia e l e m e n t u

PRZEGLĄD KOŃCOWY

555

a priori w l u d z k i m p o z n a n i u . Cały j e d n a k czas był p o d w p ł y w e m z a i n t e r e s o w a ń etycznych i w pewnej mierze religijnych i u schyłku życia p o d k r e ś l a ł ciągle, że d u s z a jest t y m , co człowiek m a najdroższego, a t r o s k a o nią jest j e g o najwyższym z a d a n i e m i o b o w i ą z k i e m . T o właśnie m o ż e m y n a z w a ć c h a r a k t e r y s t y c z n ą cechą psychologii P l a t o n a , chociaż b o w i e m niewątpliwie p r z y z n a w a ł o n duszy funkcję biologiczną, tj. duszy będącej ź r ó d ł e m r u c h u i zasadą życia, nacisk kładł n a aspekty etyczne i metafizyczne w t a k i m s t o p n i u , że m o ż n a było p o w ą t p i e w a ć , czy w s p ó ł g r a t o z j e g o p o j m o w a n i e m duszy w jej funkcji biologicznej. Arystoteles zaczynał od Platońskiej koncepcji duszy i P l a t o ń s k i metafizyczno-etyczny o b r a z duszy o r a z cechy tej koncepcji są rzucający­ m i się w oczy r y s a m i jego psychologii p r z e d s t a w i o n e j w p r a c a c h p e d a g o g i c z n y c h . I t a k w e d ł u g A r y s t o t e l e s a najwyższa część duszy człowieka, intelekt czynny, p o c h o d z i z zewnątrz i t r w a p o śmierci, a p o d k r e ś l a n i e znaczenia w y c h o w a n i a i k u l t u r y m o r a l n e j jest r ó w n i e w y b i t n e w filozofii Arystotelesa, j a k i w filozofii P l a t o n a . J e d n a k niełatwo jest p o z b y ć się wrażenia, że ten a s p e k t d o k t r y n y Arystotelesa 0 duszy nie jest w rzeczywistości c h r a k t e r y s t y c z n y d l a j e g o psychologii. Niezależnie od t e g o , j a k b a r d z o cenił p o t r z e b ę w y c h o w a n i a i j a k w y b i t n a m o g ł a być j e g o intelektualistyczna p o s t a w a w o b r a z i e ideal­ n e g o życia p r o p o n o w a n e g o człowiekowi w Etyce, raczej p r a w d z i w e wydaje się stwierdzenie, że c h a r a k t e r y s t y c z n e g o w k ł a d u Arystotelesa d o psychologii s z u k a ć należy raczej w t r a k t o w a n i u przez niego duszy w jej a s p e k t a c h biologicznych. O s t r a a n t y t e z a n a k r e ś l o n a przez P l a t o n a p o m i ę d z y duszą i ciałem ustępuje miejsca koncepcji duszy j a k o imm a n e n t n e j formy ciała, j a k o przywiązanej d o tego poszczególnego ciała. Intelekt czynny (czy t o p o j m o w a n y m o n i s t y c z n i e , czy nie) t r w a p o śmierci, n a t o m i a s t d u s z a w swej p o w s z e c h n o ś c i , łącznie z intelektem b i e r n y m i łącznie z funkcjami pamięci itd., zależy od o r g a n i z m u cielesnego i ginie w chwili śmierci. Skąd p r z y b y w a d u s z a człowieka (wyjąwszy intelekt czynny)? N i e p r z y b y w a „z z e w n ą t r z " , nie jest „ u c z y n i o n a " przez ż a d n e g o D e m i u r g a : jest być m o ż e funkcją ciała, czymś niewiele więcej niż j a k i m ś e p i f e n o m e n e m ? Arystoteles poświęcił obszerną e m p i r y c z n ą analizę t a k i m p s y c h i c z n y m funkcjom, j a k pamięć, w y o b r a ź n i a , sny, w r a ż e n i a , i m o g ł o b y się w y d a w a ć , że u ś w i a d o m i e n i e sobie przez niego zależności t a k wielu t y c h funkcji o d c z y n n i k ó w 1 w a r u n k ó w fizjologicznych p o w i n n o d o p r o w a d z i ć go d o e p i f e n o m e n a listycznego p o g l ą d u n a duszę, n a w e t jeśli nigdy w y r a ź n i e nie odrzucił całości swego P l a t o ń s k i e g o dziedzictwa czy nie u ś w i a d a m i a ł sobie napięcia p o m i ę d z y t y m , co z a t r z y m a ł z Platońskiej psychologii, a p o -

556

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

glądem n a duszę, d o k t ó r e g o p r o w a d z i ł y go w ł a s n e b a d a n i a i skłonności umysłu. Najważniejszym w k ł a d e m poarystotelesowskiej filozofii d o p s y c h o ­ logii w szerokim znaczeniu było jej p o d k r e ś l a n i e religijnego a s p e k t u duszy ludzkiej: dotyczy to przynajmniej n e o p l a t o n i z m u i szkół, k t ó r e d o niego p r o w a d z i ł y , c h o ć nie m o ż n a oczywiście t e g o powiedzieć o wszyst­ kich szkołach p o a r y s t o t e l e s o w s k i c h . Myśliciele r u c h u , k t ó r e g o p u n k t e m k u l m i n a c y j n y m był n e o p l a t o n i z m , kierując się p u n k t e m widzenia tradycji P l a t o ń s k i e j , uwypuklili p o k r e w i e ń s t w o człowieka z B ó s t w e m , t r a n s c e n d e n t a l n e u k i e r u n k o w a n i e i przeznaczenie duszy. I n n y m i słowy, w filozofii starożytnej z a t r y u m f o w a ł a raczej p o s t a w a c h a r a k t e r y s t y c z ­ nie P l a t o ń s k a niż c h a r a k t e r y s t y c z n i e A r y s t o t e l e s o w s k a . Jeśli chodzi o s t o i k ó w i epikurejczyków, ci pierwsi nie m o g l i dojść d o p r a w d z i w i e jednolitej psychologii z tej prostej przyczyny, że ich d o g m a t y c z n y m a t e r i a l i z m w y m a g a ł jednej psychologii, a ich e t y k a drugiej. P o n a d t o nie b a d a l i oni n a t u r y i funkcji psyche dla niej samej i starali się u s t a n o w i ć racjonalną psychologię n a p e w n y c h e m p i r y c z n y c h p o d s t a w a c h , jed­ n a k ż e przyswajając sobie i p r z y s t o s o w u j ą c k o s m o l o g i ę p r z e d s o k r a t y c z ną i skupiając uwagę n a p o s t ę p o w a n i u e t y c z n y m , d o s t o s o w a l i racjonal­ ną psychologię, j a k potrafili najlepiej, d o s y s t e m u h y b r y d a l n e g o . M i m o wszystko tendencją d o k t r y n y stoickiej i s k u t k i e m w y w i e r a n e g o przez nią w p ł y w u było niewątpliwie zwiększone z a i n t e r e s o w a n i e raczej etycz­ n y m i i religijnymi a s p e k t a m i duszy niż jej a s p e k t a m i biologicznymi. Epikurejczycy zaprzeczali nieśmiertelności duszy i stwierdzali jej a t o m i styczny c h a r a k t e r ; czynili to j e d n a k w interesie własnej etyki, a nie oczywiście d l a t e g o , że o d k r y l i , iż d u s z a jest n a p r a w d ę z ł o ż o n a z a t o ­ m ó w , c h o ć t r z e b a zgodzić się, że p s y c h o l o g i a e p i k u r e j s k a lepiej pasuje d o ich b a n a l n e j etyki niż p s y c h o l o g i a s t o i c k a d o idealistycznej etyki stoickiej. Z a r ó w n o p s y c h o l o g i a stoicka, j a k i s t o i c k a e t y k a n i e u s t a n n i e starały się zerwać więzy z tradycyjnym m a t e r i a l i s t y c z n y m m o n i z m e m , k t ó r y je pętał, nie bardziej też stoicy m o g l i w y t ł u m a c z y ć r a c j o n a l n e myślenie w t e r m i n a c h ich systemu, niż m o g l i t o zrobić epikurejczycy w t e r m i n a c h r u c h u a t o m ó w . Epikurejczycy m o g l i b y a n t y c y p o w a ć w pewnej mierze psychologię H o b b e s a czy myślicieli francuskiego Oświecenia, j e d n a k ż e ani w świecie s t a r o ż y t n y m , ani we F r a n c j i o s i e m n a s t e g o wieku, ani n a w e t w wieku d w u d z i e s t y m nie m o ż n a tego, co psychiczne, z a d o w a l a j ą c o wyjaśnić w t e r m i n a c h tego, c o cielesne; racjonalnego w terminach irracjonalnych; świadomego w terminach n i e ś w i a d o m e g o . Z drugiej s t r o n y , jeśli tego, co psychiczne, nie m o ż n a z r e d u k o w a ć d o tego, c o cielesne, t o tym bardziej t e g o , c o cielesne, nie

PRZEGLĄD KOŃCOWY

557

m o ż n a s p r o w a d z i ć d o tego, co psychiczne: i j e d n o , i drugie pozostaje czymś o d r ę b n y m , c h o ć w człowieku więź p o m i ę d z y sferą czysto d u c h o w ą i czysto m a t e r i a l n ą jest g ł ę b o k o zadzierzgnięta. P l a t o n p o d k r e ś l a ł fakt o d r ę b n o ś c i , Arystoteles głębokiego p o w i ą z a n i a : o o b u tych c z y n n i k a c h m u s i m y p a m i ę t a ć , jeśli c h c e m y u n i k n ą ć z jednej s t r o n y o k a z j o n a l i z m u czy n o w o ż y t n e g o idealizmu, a z drugiej epifenomenalizmu.

6. K i l k a u w a g p o ś w i ę ć m y r o z w o j o w i etyki w filozofii starożytnej, zwłaszcza relacji m i ę d z y n o r m a m i e t y c z n y m i a t r a n s c e n d e n t a l n ą p o d ­ stawą m o r a l n o ś c i . Z d a j e m y sobie całkowicie s p r a w ę z gorących d e b a t n a t e m a t s t o s u n k u m i ę d z y etyką a metafizyką i nie p r o p o n u j e m y r o z w a ż a n i a tego z a g a d n i e n i a ze względu n a nie s a m o : p r a g n i e m y tylko w s k a z a ć n a j e d n o z głównych, n a s z y m z d a n i e m , d ą ż e ń w greckiej myśli etycznej. T r z e b a d o s t r z e g a ć różnicę m i ę d z y filozofią m o r a l n ą i nie usys­ t e m a t y z o w a n y m i s ą d a m i m o r a l n y m i ludzkości. Sądy m o r a l n e wydawali G r e c y d ł u g o p r z e d S o k r a t e s e m , sofistami, P l a t o n e m , A r y s t o t e l e s e m , s t o i k a m i itd., czynili je p r z e d m i o t a m i refleksji, a fakt, że sądy m o r a l n e zwykłego człowieka stanowiły m a t e r i a ł dla refleksji filozofów, znaczy, że teorie filozofów odzwierciedlały w większej lub mniejszej mierze zwykłą m o r a l n ą ś w i a d o m o ś ć d a n e g o czasu. T e sądy m o r a l n e j e d n a k ż e są z kolei zależne, przynajmniej częściowo, od w y c h o w a n i a , tradycji społecznej i społecznego ś r o d o w i s k a , są k s z t a ł t o w a n e przez w s p ó l n o t ę , t a k że jest całkiem n a t u r a l n e , iż m u s z ą się nieco różnić w poszczególnych w s p ó l n o t a c h i n a r o d a c h . O t ó ż w o b e c takiej różnicy reakcje filozofów m o g ą być d w o j a k i e . (I) W i d z ą c , że d a n a w s p ó l n o t a ściśle się t r z y m a w ł a s n e g o tradycyj­ n e g o k o d e k s u i u w a ż a go za wyłączny, za „ n a t u r a l n y " , i że z drugiej s t r o n y nie wszystkie w s p ó l n o t y mają ściśle ten s a m k o d e k s , filozof m o ż e r e a g o w a ć wyciągnięciem w n i o s k u , że m o r a l n o ś ć jest r e l a t y w n a , że c h o c i a ż j e d e n k o d e k s m o ż e być użyteczniejszy, wygodniejszy niż inny, nie istnieje ż a d e n a b s o l u t n y k o d e k s m o r a l n o ś c i . T a k ą linię myślenia o b r a l i sofiści. (II) Z a o b s e r w o w a n ą różnicę filozof m o ż e p r z y p i s a ć w dużej mierze błędowi i przyjąć istnienie jakiegoś j e d n e g o w z o r c a i n o r m y m o r a l n o ś c i . T ą d r o g ą poszedł P l a t o n i Arystoteles. W rzeczywistości etyczny intelektualizm, zwłaszcza c h a r a k t e r y s t y c z n y d l a S o k r a t e s a , c h o ć t a k ż e w mniejszej m i e r z e dla P l a t o n a , świadczy o t y m , że przypisywali oni

558

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

różnice w s ą d a c h m o r a l n y c h p o m y ł c e , błędowi. I t a k człowiekowi, k t ó r y myśli, czy wyznaje, że myśli, iż n a t u r a l n y m i właściwym p o s t ę p o w a n i e m jest krzywdzić swoich nieprzyjaciół czy r o b i ć k a r i e r ę n a d r o d z e niczym nie krępującego się e g o i z m u , P l a t o n s t a r a się w y k a z a ć , że t a k m n i e m a ­ jąc, zgoła się myli. P l a t o n m o ż e czasami o d w o ł y w a ć się d o korzyści własnej, n a w e t jeśli czyniąc t o , posługuje się argumentum ad kominem, j e d n a k ż e niezależnie od t e g o , d o czego apeluje, by u d o w o d n i ć swój p o g l ą d , P l a t o n z pewnością nie był relatywistą e t y c z n y m : wierzył w stałe wzorce, obiektywnie prawdziwe i powszechnie ważne. O t ó ż jeśli p r z y p a t r u j e m y się m o r a l n y m filozofiom P l a t o n a i A r y s ­ totelesa, d o s t r z e g a m y , że i w j e d n y m , i w d r u g i m p r z y p a d k u wzorzec p o s t ę p o w a n i a m i e r z o n y jest ich koncepcją ludzkiej n a t u r y . P l a t o n u w a ż a ł ideał za coś stałego, wiecznego i t r a n c e n d e n t n e g o , nie p o d l e ­ gającego relatywizmowi i zmienności. R o z m a i t e zdolności człowieka są z d o l n o ś c i a m i działania w e d ł u g p e w n y c h n a w y k ó w , czyli c n ó t , a k a ż d a c n o t a m a idealny wzorzec z a w a r t y we wszystko obejmującym ideale, w Ideale D o b r a . Istnieje ideał człowieka i ideały c n ó t ludzkich, a m o r a l n ą funkcją człowieka jest z a s t o s o w a ć się d o tych ideałów. K i e d y to czyni, kiedy jego n a t u r a rozwija się h a r m o n i j n i e i d o s k o n a l i w e d ł u g ideału, człowiek jest „ s p r a w i e d l i w y " , czyli d o b r y , jest p r z y k ł a d e m człowieka p r a w d z i w e g o i osiągnął p r a w d z i w i e d o b r y stan. P o n a d t o w e d ł u g P l a t o n a Bóg n i e u s t a n n i e działa w świecie, starając się zrealizo­ wać ideał w świecie k o n k r e t n y m i a k t u a l n y m . B ó g nigdy nie p o r z u c a ideału, lecz zawsze m a n a względzie to, co najlepsze: B ó g jest R o z u m e m , Boską O p a t r z n o ś c i ą działającą w k o s m o s i e . Jest t a k ż e źródłem ludz­ kiego r o z u m u , a w Timajosie p r z e d s t a w i o n y jest symbolicznie j a k o sam tworzący ludzki r o z u m , t a k że r o z u m n a d u s z a l u d z k a jest p o k r e w n a B ó s t w u , mając to s a m o z a d a n i e co B ó s t w o , urzeczywistnianie ideału, wartości w świecie. Człowiek jest z a t e m z n a t u r y w s p ó ł p r a c o w n i k i e m Boga: n a tym polega j e g o cel, p r a c a dla urzeczywistnienia ideału, w a r t o ś c i w swym o s o b i s t y m życiu i w społeczeństwie czy p a ń s t w i e . T o Bóg, a nie człowiek s t a n o w i wzorzec, m ó w i P l a t o n w b r e w P r o t a g o r a s o wi, i celem człowieka jest możliwie j a k największe u p o d o b n i e n i e się d o Boga. Co prawda Platon rzadko wspomina o m o r a l n y m obowiązku, wyraźnie j e d n a k uważał, n a w e t jeśli refleksyjnie nie u ś w i a d a m i a ł sobie w pełni tego faktu, że człowiek m a o b o w i ą z e k p o s t ę p o w a ć t a k , j a k p r a w d z i w i e przystoi człowiekowi. E t y c z n y intelektualizm, k t ó r y odzie­ dziczył p o Sokratesie, był niewątpliwie p r z e s z k o d ą n a d r o d z e d o j a s n e g o u ś w i a d o m i e n i a sobie m o r a l n e g o o b o w i ą z k u i o d p o w i e d z i a l n o ś c i , czy j e d n a k m i t y o życiu przyszłym, o n a g r o d z i e i k a r z e nie zawierają pewnej

PRZEGLĄD KOŃCOWY

559

ś w i a d o m o ś c i m o r a l n e g o o b o w i ą z k u ? P l a t o n z pewnością d a ł t r a n s c e n ­ d e n t a l n ą p o d s t a w ę treści p r a w a m o r a l n e g o i c h o ć nie m o ż n a tego s a m e g o powiedzieć w odniesieniu d o f o r m y m o r a l n e g o p r a w a , d o k a t e g o r y c z n e g o i m p e r a t y w u , miał, j a k się wydaje, niejasną ś w i a d o m o ś ć faktu, że p r a w o m o r a l n e , jeśli m a b y ć urzeczywistniony j e g o m o r a l n i e wiążący i p o w s z e c h n i e w a ż n y c h a r a k t e r , m u s i m i e ć t r a n s c e n d e n t a l n ą p o d s t a w ę nie t y l k o , jeśli chodzi o j e g o treść, lecz t a k ż e o formę. K i e d y się z w r a c a m y d o Arystotelesa, znajdujemy b a r d z o subtelną analizę d o b r e g o życia, c n ó t m o r a l n y c h i i n t e l e k t u a l n y c h , pełniejszą i bardziej systematyczną niż u P l a t o n a , j e d n a k t r a n s c e n d e n t a l n e w a r t o ­ ści P l a t o n a zostały usunięte i z a s t ą p i o n e f o r m ą i m m a n e n t n ą . C o p r a w d a , Arystoteles nawołuje człowieka d o m y ś l e n i a o rzeczach boskich i d o n a ś l a d o w a n i a Bożej k o n t e m p l a c j i najwyższego p r z e d m i o t u , t a k że w p e w n y m sensie istnieje także dla A r y s t o t e l e s a pewien widoczny wzorzec ludzkiego życia, j e d n a k dla większości ludzi nie jest d o s t ę p n e życie teoretyczne, a Arystoteles nie daje człowiekowi ż a d n y c h p o d s t a w , by myślał, że jest w e z w a n y d o w s p ó ł d z i a ł a n i a z B ó s t w e m , p o n i e w a ż Bóg, przynajmniej Metafizyki, nie działa ś w i a d o m i e i s p r a w c z o w świecie. Arystoteles w rzeczywistości nigdy nie d o k o n a ł zadowolającej syntezy życia o p a r t e g o n a c n o t a c h m o r a l n y c h i życia t e o r e t y c z n e g o , a p r a w o m o r a l n e jest dla niego p o z b a w i o n e jakiejkolwiek rzeczywistej transcen­ dentalnej p o d s t a w y z a r ó w n o p o d względem treści, j a k i formy. C o m ó g ł b y odpowiedzieć k o m u ś , k t o k w e s t i o n o w a ł b y o b o w i ą z e k życia w s p o s ó b z a p r o p o n o w a n y w Ety cel M ó g ł b y o d w o ł a ć się d o w z o r c ó w etycznych, d o d o b r y c h k o n w e n a n s ó w , d o „ p r z y z w o i t o ś c i " o r a z stwier­ dzić, że postępując inaczej, tracimy z oczu szczęście, k t ó r e g o wszyscy n i e o d z o w n i e poszukują, a więc, że p o s t ę p u j e m y n i e r o z u m n i e . J e d n a k nigdy nie m ó g ł b y odnieść się d o specyficznie m o r a l n e g o o b o w i ą z k u m o c n o o p a r t e g o n a Rzeczywistości a b s o l u t n e j . Późniejsi filozofowie greccy, jeśli p o m i n i e m y przykład epikurej­ c z y k ó w , raczej dostrzegali k o n i e c z n o ś ć o p a r c i a s t a n d a r d o w e j m o r a l n o ­ ści n a jakiejś absolutnej p o d s t a w i e . Stoicy k ł a d ą nacisk n a obowiązek, n a Boską W o l ę , n a życie r o z u m n e , k t ó r e jest życiem z g o d n y m z naturą, p o n i e w a ż r o z u m n a n a t u r a człowieka p o c h o d z i od B o g a , wszystko przenikającego R o z u m u , i d o N i e g o p o w r a c a . Ich p a n t e i z m z pewnością uwikłał ich w etycznych t r u d n o ś c i a c h , ale m i m o w s z y s t k o patrzyli n a m o r a l n o ś ć j a k o n a ostateczne w y r a ż e n i e t e g o , co Boskie, w człowieku i w życiu l u d z k i m . P o n i e w a ż Bóg jest j e d e n , p o n i e w a ż l u d z k a n a t u r a jest czymś stałym, istnieje tylko j e d n a m o r a l n o ś ć . Byłoby a n a c h r o n i z m e m d o p a t r y w a ć się w ich pojęciu wyrażającym o b o w i ą z e k wszystkich

560

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

znaczeń, j a k i e ten t e r m i n p r z y b r a ł w czasach n o w o ż y t n y c h , ale p r z y n a j ­ mniej takie pojęcie o b o w i ą z k u i m o r a l n e g o z o b o w i ą z a n i a istniało w ich filozofii, n a w e t jeśli nie zostało j a s n o s p r e c y z o w a n e ze względu n a d e t e r m i n i z m wynikający z ich p a n t e i z m u . W systemie n e o p l a t o ń s k i m czy w systemach n e o p l a t o ń s k i c h etyka w p r a w d z i w y m tego słowa znaczeniu zależna była od n a c i s k u k ł a d z i o n e g o n a religijny aspekt życia ludzkiego i wznoszenie się człowieka d o B o g a , p r a k t y k ę zaś życia m o r a l n e g o u w a ż a n o za integralną część tego w z n o s z e n i a się i za m o ż l i w o ś ć p r z y s t o s o w a n i a się d o u g r u n t o w a n y c h t r a n s c e n d e n t a l n i e w z o r c ó w . P o n a d t o fakt, że ci R z y m i a n i e , k t ó r z y aspirowali d o życia m o r a l n e g o i przywiązywali znaczenie d o m o r a l n y c h wartości, d o ­ strzegali konieczność oczyszczenia idei B o g a i p o d k r e ś l a n i a Boskiej O p a t r z n o ś c i , służy za ilustrację p r a k t y c z n y c h korzyści o p i e r a n i a etyki ostatecznie n a metafizyce, a t y m s a m y m e m p i r y c z n e m u potwierdzeniu teoretycznej afirmacji tej p o d s t a w y .

7. M ó w i e n i e o etyce i p r z y p i s a n i e m o r a l n o ś c i jakiejś t r a n s c e n d e n t a l ­ nej p o d s t a w y p r o w a d z i n a s n a t u r a l n i e d o k r ó t k i e g o r o z w a ż e n i a greckiej filozofii oglądanej j a k o i n t e l e k t u a l n e narzędzie p r z y g o t o w u j ą c e d o chrześcijaństwa, j a k o praeparatio evangelica. M o ż e m y jednak przed­ stawić tylko kilka u w a g ; odpowiedniejsze p o t r a k t o w a n i e tego t e m a t u w y m a g a ł o b y więcej miejsca, niż m o ż e m y poświęcić w t y m k o ń c o w y m rozdziale. ( R o z w a ż a n i e d o k t r y n rzeczywiście z a p o ż y c z o n y c h b e z p o ­ ś r e d n i o czy p o ś r e d n i o przez filozofię chrześcijańską o d myślicieli greckich najlepiej z a r e z e r w o w a ć d o n a s t ę p n e g o t o m u zajmującego się filozofią średniowieczną.) W filozofii H e r a k l i t a znajdujemy początki d o k t r y n y o i m m a n e n t n y m R o z u m i e działającym w świecie, c h o c i a ż L o g o s p o j m o w a n y jest w płasz­ czyźnie m a t e r i a l n e j j a k o t o ż s a m y z p i e r w o t n y m O g n i e m (koncepcję tę w późniejszych czasach w y p r a c o w a l i stoicy), n a t o m i a s t A n a k s a g o r a s w p r o w a d z a teorię Nous j a k o pierwotnej poruszającej Z a s a d y . J e d n a k w o b u p r z y p a d k a c h j e d y n i e w z m i a n k u j e się o p r o c e s a c h r o z w o j o w y c h , k t ó r e miały nastąpić później, i d o p i e r o u P l a t o n a znajdujemy coś n a p o d o b i e ń s t w o teologii n a t u r a l n e j . P o d c z a s gdy u p r z e d s o k r a t y k ó w w i d a ć niewiele więcej p o n a d zawiązki d o k t r y n y o (jak później m o g l i b y ś ­ m y t o n a z w a ć ) B o g u j a k o Pierwszej Przyczynie Sprawczej ( A n a ­ k s a g o r a s ) i j a k o O p a t r z n o ś c i czy i m m a n e n t n y m R o z u m i e ( H e r a k l i t ) , to w p i t a g o r e i z m i e m a m y nieco jaśniejszą w y p o w i e d ź n a t e m a t różnicy m i ę d z y duszą i ciałem, wyższości duszy n a d ciałem i konieczności

PRZEGLĄD KOŃCOWY

561

z m i e r z a n i a k u tej pierwszej o r a z z a c h o w a n i a jej p r z e d zepsuciem. J e d n a k jeśli c h o d z i o filozofię p r z e d s o k r a t y c z n ą j a k o całość, t y m , co u p r a w n i a n a s d o u w a ż a n i a jej w p e w n y m sensie za odległą praeparatio evangelica, za p r z y g o t o w a n i e u m y s ł u p o g a ń s k i e g o d o przyjęcia o b ­ j a w i o n e j religii, jest nie tyle j a k a ś p o s z c z e g ó l n a d o k t r y n a (wyjąwszy m o ż e psychologię orficko-pitgorejską), co p o s z u k i w a n i e ostatecznej n a t u r y świata i k o n c e p c j a świata u p o r z ą d k o w a n e g o przez p r a w o . W ł a ś n i e t a k o n c e p c j a ś w i a t a u p o r z ą d k o w a n e g o przez p r a w o p r o w a d z i w s p o s ó b n a t u r a l n y d o koncepcji P r a w o d a w c y i P o r z ą d k u j ą c e g o . Z a n i m możliwy stał się ten n a s t ę p n y k r o k , t r z e b a było dojść d o j a s n e g o r o z r ó ż n i a n i a p o m i ę d z y duszą i ciałem, t y m , co n i e m a t e r i a l n e , i t y m , co m a t e r i a l n e , a d o u c h w y c e n i a tej różnicy t o r o w a l i d r o g ę orficy i p i t a g o rejczycy, c h o ć w rzeczywistości d o p i e r o P l a t o n rozszerzył pitagorejskie a n t r o p o l o g i c z n e r o z r ó ż n i a n i e p o m i ę d z y t r a n s c e n d e n t a l n y m i zjawis­ kowym, niematerialnym i materialnym. T r u d n o b y było przecenić znaczenie P l a t o n a w intelektualnej praepa­ ratio evangelica ś w i a t a p o g a ń s k i e g o . Przez swą d o k t r y n ę egzemplaryzm u , przez swą teorię t r a n s c e n d e n t a l n e j Przyczyny Wzorczej, przez d o k t r y n ę o R o z u m i e czy U m y ś l e działającym w świecie i kształtującym świat j a k najlepiej P l a t o n wskazał k i e r u n e k d o o s t a t e c z n e g o przyjęcia j e d n e g o T r a n s c e n d e n t a l n o - I m m a n e n t n e g o B o g a . A przez swą d o k t r y n ę o nieśmiertelnej i r o z u m n e j duszy ludzkiej, o k a r z e i n a g r o d z i e , 0 m o r a l n y m oczyszczeniu uczynił łatwiejszym przyjęcie chrześcijańskiej psychologii i ascetyzmu, n a t o m i a s t p o d k r e ś l a n i e istnienia a b s o l u t n y c h m o r a l n y c h w z o r c ó w z g o d n e z n a u k a m i wielkiego M i s t r z a , Sokratesa, 1 j e g o uwagi o u p o d o b n i e n i u się d o B o g a były pierwszymi p r z y g o t o w a ­ n i a m i d o przyjęcia chrześcijańskiej etyki. N i e w o l n o n a m też z a p o m i n a ć , że w Prawach P l a t o n p o d a j e racje za t y m , dlaczego p o w i n n i ś m y p r z y j m o w a ć istnienie U m y s ł u działającego we wszechświecie, z a p o w i a ­ dając w ten s p o s ó b późniejsze teologie n a t u r a l n e . P r z e d e wszystkim j e d n a k o g ó l n a p o s t a w a p i e l ę g n o w a n a przez filozofię P l a t o ń s k ą - m a m n a myśli wiarę w t r a n c e n d e n t a l n ą Rzeczywistość, wieczne wartości, nieśmiertelność, sprawiedliwość, O p a t r z n o ś ć itd. o r a z c h a r a k t e r y s t y c z ­ n e u m y s ł o w e i e m o c j o n a l n e s t a n o w i s k o , k t ó r e jest logicznie przez t a k ą w i a r ę w s p i e r a n e - mniej zaś j a k i e ś p o s z c z e g ó l n e a r g u m e n t y , p o m o g ł a d o p r o w a d z i ć d o przyjęcia chrześcijaństwa. Jest p r a w d ą , że rozwinięta w średnim p l a t o n i z m i e i w n e o p l a t o n i z m i e d o k t r y n a o T r a n s c e n d e n t a l ­ n y m była u ż y w a n a p r z e c i w k o chrześcijaństwu p o d p r e t e k s t e m , że d o g m a t o Wcieleniu jest nie d o p o g o d z e n i a z t r a n c e n d e n t n y m c h a r a k ­ terem Boga: j e d n a k ż e t r a n s c e n d e n t n y c h a r a k t e r B o g a s t a n o w i integrai-

562

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

n ą d o k t r y n ę chrześcijaństwa i t r u d n o jest zaprzeczyć, że P l a t o ń s k i e wzniesienie się p o n a d p r z e d s o k r a t y c z n y m a t e r i a l i z m było czynnikiem przesądzającym o akceptacji religii, k t ó r a kładzie nacisk n a najwyższą rzeczywistość tego, co t r a n c e n d e n t a l n e , i n a stały c h a r a k t e r d u c h o w y c h w a r t o ś c i . Wcześni chrześcijańscy myśliciele z pewnością dostrzegali w p l a t o n i z m i e p e w n e p o k r e w i e ń s t w o , bardziej lub mniej odległe, z w ł a s n y m Weltanschauung i chociaż A r y s t o t e l e s m i a ł się później stać filozofem par excellence scholastycyzmu, a u g u s t y n i z m idzie raczej p o linii tradycji Platońskiej. P o n a d t o j a k najdalsi jesteśmy o d stwierdzenia, że p l a t o ń s k o - a u g u s t y ń s k i e elementy były całkowicie nieobecne w filozo­ fii tego s t u p r o c e n t o w e g o s c h o l a s t y k a , k t ó r y z a a d o p t o w a ł - i przy­ s t o s o w a ł - arystotelizm, św. T o m a s z a z A k w i n u . T a k więc jeśli p l a t o n i z m p o m ó g ł w p e w n y m s t o p n i u p r z y g o t o w a ć d r o g ę dla chrześ­ cijaństwa, c h o ć b y n a w e t głównie za p o ś r e d n i c t w e m następujących p o nim szkół, k t ó r e rozwijały tradycję P l a t o ń s k ą , t a k ż e o chrześcijaństwie m o ż n a powiedzieć, że zapożyczyło coś ze swego filozoficznego „ek­ w i p u n k u " od p l a t o n i z m u . Średniowieczni filozofowie tradycji a u g u s t y ń s k i e j , j a k n a p r z y k ł a d św. B o n a w e n t u r a ( k t ó r e g o j e d n y m z g ł ó w n y c h z a r z u t ó w przeciw Arystotelesowi było t o , że o d r z u c a ł o n e g z e m p l a r y z m ) skłonni byli u w a ż a ć arystotelizm za nieprzyjazny religii chrześcijańskiej, głównie d l a t e g o , że stał się o n z n a n y Z a c h o d o w i p r z e d e wszystkim za p o ś r e d n i c t ­ wem komentatorów arabskich. (Awerroes n a przykład interpretował A r y s t o t e l e s a - p r a w d o p o d o b n i e słusznie - j a k o zaprzeczającego in­ d y w i d u a l n e j nieśmiertelności duszy ludzkiej.) C h o c i a ż j e d n a k jest p r a w d ą , że n a p r z y k ł a d k o n c e p c j a B o g a w Metafizyce j a k o całkowicie p o g r ą ż o n e g o w sobie i nie troszczącego się wcale o świat i o człowieka nie jest koncepcją p o d z i e l a n ą przez chrześcijan, należy bez wątpienia zgodzić się, że teologia n a t u r a l n a A r y s t o t e l e s a p r z y g o t o w y w a ł a d o przyjęcia chrześcijaństwa. B ó g j a w i się j a k o t r a n c e n d e n t n a niematerial­ n a m y ś l , a b s o l u t n a P r z y c z y n a C e l o w a i kiedy później idee P l a t o ń s k i e m i a ł y z o s t a ć umieszczone w U m y ś l e B o g a i d o s z ł o d o p e w n e g o s y n k r e t y z m u p l a t o n i z m u i arystotelizmu, p r z y czym P r z y c z y n a S p r a w ­ cza, W z o r c z a i C e l o w a zmierzały d o zrośnięcia się w j e d n o , pojawiła się k o n c e p c j a rzeczywistości, k t ó r a uczyniła łatwiejszym, niż b y ł o b y w p r z e ­ c i w n y m razie, przyjęcie chrześcijaństwa z i n t e l e k t u a l n e g o p u n k t u widzenia. D u ż o m o ż n a by m ó w i ć w t y m k o n t e k ś c i e o filozofii p o a r y s t o t e l e s o w s kiej; m o ż e m y j e d n a k w s p o m n i e ć tylko o kilku kwestiach. W świecie, w k t ó r y m chrześcijaństwo z o s t a ł o zaszczepione i w z r a s t a ł o , w a ż n y m

PRZEGLĄD KOŃCOWY

563

czynnikiem był stoicyzm ze swą d o k t r y n ą i m m a n e n t n e g o L o g o s u i jego „ o p a t r z n o ś c i o w y m " działaniem w świecie, ze swą szlachetną etyką. C o p r a w d a filozofia stoicka p o z o s t a w a ł a teoretycznie m a t e r i a l i s t y c z n a i bardziej lub mniej deterministyczna, z p r a k t y c z n e g o j e d n a k p u n k t u widzenia p o d k r e ś l a n e przez nią p o k r e w i e ń s t w o człowieka z Bogiem, nacisk k ł a d z i o n y n a oczyszczenie duszy przez p a n o w a n i e n a d sobą i m o r a l n e w y c h o w a n i e o r a z n a p o d d a n i e się „woli B o s k i e j " służył w r a z z c o r a z szerszym w p ł y w e m stoickiego k o s m o p o l i t y z m u j a k o p r z y g o t o ­ w a n i e w p e w n y c h u m y s ł a c h d o przyjęcia religii p o w s z e c h n e j , k t ó r a wykraczając p o z a m a t e r i a l i z m s t o i k ó w , p o d k r e ś l a ł a b r a t e r s t w o ludzi j a k o dzieci B o ż y c h i m i a ł a t a k d y n a m i c z n y w p ł y w n a w y z n a w c ó w , o j a k i m nie było m o w y w p r z y p a d k u s y s t e m u stoickiego. P o n a d t o w t y m s t o p n i u , w j a k i m etyczny stoicyzm był o d p o w i e d z i ą n a ówczesną p o t r z e b ę m o r a l n e g o k i e r o w n i c t w a i w s k a z y w a n i a właściwego k u r s u , j a k i m p o w i n n a p o d ą ż y ć j e d n o s t k a z a g u b i o n a w wielkim k o s m o p o l i t y c z ­ n y m I m p e r i u m , p o t r z e b ę tę lepiej p o d e j m o w a ł a d o k t r y n a chrześcijańs­ k a , k t ó r a potrafiła trafić d o ludzi n i e w y k s z t a ł c o n y c h i p r o s t y c h w s p o s ó b , w j a k i nie potrafiłby trafić stoicyzm, i k t ó r a obiecywała p e r s p e k t y w ę c a ł k o w i t e g o szczęścia w życiu przyszłym j a k o n a g r o d ę za m o r a l n y wysiłek, c o stoicyzm w s k u t e k z a s a d swego systemu wykluczał. O p r ó c z ściśle etycznych p o t r z e b człowieka istniały jeszcze p o t r z e b y religijne, k t ó r e należało z a s p o k o i ć . P o d c z a s gdy k u l t p a ń s t w o w y nie potrafił wyjść n a p r z e c i w tej p o t r z e b i e , o jej z a s p o k o j e n i e troszczyły się religie misteryjne, a t a k ż e filozofia (w o wiele mniej p o p u l a r n e j formie, n a p r z y k ł a d n e o p l a t o n i z m ) . P r ó b u j ą c z a p o k a j a ć głębsze d u c h o w e aspiracje człowieka, t y m s a m y m zmierzały o n e d o rozwijania i inten­ syfikowania tych aspiracji, w rezultacie czego chrześcijaństwo p a d ł o n a j u ż p r z y g o t o w a n y g r u n t . Chrześcijaństwo ze swą d o k t r y n ą zbawienia, swym systemem s a k r a m e n t a l n y m , swymi d o g m a t a m i , swą d o k t r y n ą zjednoczenia z C h r y s t u s e m przez c z ł o n k o s t w o w Kościele i ostateczną wizję Boga, swą obietnicę n a d p r z y r o d z o n e g o życia było „religią m i s teryjną", m i a ł o j e d n a k tę nieocenioną p r z e w a g ę n a d wszystkimi p o ­ g a ń s k i m i religiami misteryjnymi, że było religią historyczną, o p a r t ą n a Życiu, Śmierci i Z m a r t w y c h w s t a n i u B o g a - C z ł o w i e k a , J e z u s a C h r y s t u s a , k t ó r y żył i cierpiał w Palestynie w o k r e ś l o n y m h i s t o r y c z n y m okresie: o p i e r a ł o się n a fakcie h i s t o r y c z n y m , nie n a micie. Jeśli c h o d z i o d o k t r y n ę „ z b a w i e n i a " , j a k ą znajdujemy w s z k o ł a c h filozoficznych, i d o k t r y n ę zjednoczenia się z B o g i e m w ekstazie, rozwiniętą w n e o p l a t o n i z m i e , były o n e zbyt intelektualistyczne w swym c h a r a k t e r z e , by m i e ć szersze o d d z i a ł y w a n i e . Chrześcijaństwo przez swe s a k r a m e n t y i obietnicę

564

FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA

n a d p r z y r o d z o n e g o życia o f e r o w a ł o wszystkim l u d z i o m , z a r ó w n o wy­ k s z t a ł c o n y m , j a k i n i e w y k s z t a ł c o n y m , zjednoczenie z Bogiem, n i e d o ­ s k o n a ł e w t y m życiu, d o s k o n a ł e w n a s t ę p n y m , i w ten s p o s ó b , c h o ć b y z czysto n a t u r a l n e g o p u n k t u widzenia, m o g ł o w y w i e r a ć o wiele szerszy w p ł y w niż j a k a k o l w i e k filozofia, n a w e t filozofia m o c n o p r z e s y c o n a e l e m e n t a m i religijnymi. P o n a d t o filozofia n e o p l a t o ń s k a była niehist o r y c z n a w t y m sensie, że t a k a d o k t r y n a j a k c h o ć b y wcielenie była o b c a jej d u c h o w i , a k a ż d a religia h i s t o r y c z n a siłą rzeczy m u s i mieć szersze o d d z i a ł y w a n i e niż filozofia metafizyczna. J e d n a k p o m i m o p o s t a w y pełnej o b u r z e n i a i zgorszenia, j a k ą n i e k t ó r z y wczesnochrześcijańscy pisarze przyjmowali ( b a r d z o n a t u r a l n i e ) w o b e c religii misteryjnych, szczególnie w o b e c religii M i t r y z jej ą u a s i - s a k r a m e n t a l n y m i o b r z ę d a m i , z a r ó w n o bardziej lub mniej p o p u l a r n e religie misteryjne, j a k i intelektuałistyczny n e o p l a t o n i z m służyły p r z y g o t o w a n i u u m y s ł ó w ludzkich d o przyjęcia chrześcijaństwa. M o g ł y m i e ć o n e s k ł o n n o ś ć d o p r z e d s t a w i a n i a się za rywali chrześcijaństwa i m o g ł y p o w s t r z y m y w a ć n i e k t ó r e j e d n o s t k i p r z e d przyjęciem chrześcijaństwa, k t ó r e inaczej by to uczyniły, j e d n a k nie znaczy t o , że nie m o g ł y o n e służyć i że nie służyły j a k o d r o g a d o chrześcijaństwa. Porfiriusz a t a k o w a ł chrześcijaństwo, czy j e d n a k św. A u g u s t y n nie doszedł d o chrześcijaństwa za p o ś r e d n i c t w e m P l o t y n a ? N e o p l a t o n i z m był o s t a t n i m tchnieniem, o s t a t n i m k w i a t e m starożytnej filozofii p o g a ń s k i e j , j e d n a k ż e w myśli św. A u g u s t y n a stał się pierwszym s t o p n i e m filozofii chrześcijańskiej. Chrześcijaństwo nie było oczywiście w ż a d n y m znaczeniu o w o c e m filozoficznym, gdyż jest o n o religią o b j a w i o n ą i j e g o h i s t o r y c z n y c h p o p r z e d n i k ó w należy s z u k a ć w j u d a i z ­ m i e , kiedy j e d n a k chrześcijanie zaczęli filozofować, mieli p o d ręką g o t o w y b o g a t y m a t e r i a ł , a r s e n a ł d i a l e k t y c z n y c h n a r z ę d z i o r a z metafi­ zycznych pojęć i t e r m i n ó w i ci, k t ó r z y wierzą, że B o s k a O p a t r z n o ś ć działa w historii, dalecy są o d przypuszczeń, że d o s t a r c z e n i e t a k i e g o m a t e r i a ł u i j e g o w y p r a c o w y w a n i e przez wieki było p o p r o s t u i jedynie przypadkiem.

Dodatek

I

NOTA NA TEMAT

ŹRÓDEŁ

P o n i e w a ż z j e d n e j s t r o n y n i e k t ó r z y filozofowie nie pisali wcale, a z drugiej strony wiele dzieł tych filozofów, k t ó r z y pisali, zaginęło, m u s i m y w b a r d z o wielu p r z y p a d k a c h p o l e g a ć n a świadectwie później­ szych pisarzy, jeśli c h o d z i o informacje n a t e m a t d r o g i przebytej przez grecką filozofię. G ł ó w n y m ź r ó d ł e m wiedzy w świecie s t a r o ż y t n y m o filozofii p r z e d s o kratycznej była p r a c a T e o f r a s t a z a t y t u ł o w a n a Physicorum opiniones - dzieło t o , niestety, z a c h o w a ł o się j e d y n i e w e f r a g m e n t a c h . P r a c a T e o f r a s t a stała się ź r ó d ł e m r ó ż n y c h i n n y c h kompilacji, epitomae czy „ d o k s o g r a f i i " - w n i e k t ó r y c h z nich opinie filozofów u s z e r e g o w a n o w e d ł u g t e m a t ó w , a w innych opinie były p r z y t o c z o n e p o d imieniem d a n e g o filozofa. D o pierwszego t y p u dzieł należą Vetusta Placita, n a p i s a n e przez nie z n a n e g o ucznia P o s e j d o n i o s a w pierwszej połowie pierwszego wieku p o C h r . N i e m a m y tej p r a c y , lecz Diels w y k a z a ł , że istniała i że była o p a r t a n a dziele T e o f r a s t a . Vetusta Placita z kolei stanowiły główne ź r ó d ł o t a k z w a n y c h Aetii Placita czy Evvayojyr) xcbv 'ApeaKÓvzcüv ( o k o ł o 100 r. p o C h r . ) . P r a c a A e t i u s a z kolei służyła za p o d s t a w ę dla Placita philosophorum P s e u d o - P l u t a r c h a (ułożonych o k o ł o r. 150 p o C h r . ) i d o k s o g r a f i c z n y c h wyciągów p r z e d s t a w i o n y c h p r z e z J a n a S t o b a j o s a (piąty wiek p o C h r . ) w pierwszej księdze jego Eclogae. T e dwie o s t a t n i e p r a c e są najważniejszymi d o k s o g r a f i c z n y m i k o m p i l a c j a m i , j a k i e p o s i a d a m y , i oczywiste jest, że g ł ó w n y m ostatecz­ n y m ich źródłem d l a o b y d w u była p r a c a T e o f r a s t a , k t ó r a była t a k ż e g ł ó w n y m , c h o c i a ż nie j e d y n y m , ź r ó d ł e m d l a pierwszej księgi Refutatio omnium haeresium (w której m a t e r i a ł u s z e r e g o w a n y jest p o d i m i o n a m i r o z w a ż a n y c h fiozofów) i dla f r a g m e n t ó w fałszywie p r z y p i s y w a n y c h P l u t a r c h o w i , k t ó r e są c y t o w a n e w Praeparatio evangelica Euzebiusza.

566

NOTA NA TEMAT ŹRÓDEŁ

Dalszych informacji n a t e m a t p o g l ą d ó w greckich filozofów d o s t a r ­ czają takie p r a c e j a k Noctes Atticae A u l u s a Gelliusza (około 150 r. p o C h r . ) , p i s m a takich filozofów j a k P l u t a r c h , C y c e r o n i Sekstus E m p i r y k o r a z p r a c e Ojców K o ś c i o ł a i wczesnochrześcijańskich pisarzy. (Należy j e d n a k z a c h o w a ć o s t r o ż n o ś ć przy p o s ł u g i w a n i u się t a k i m i historycz­ n y m i ź r ó d ł a m i , p o n i e w a ż n a p r z y k ł a d C y c e r o n czerpał swą wiedzę 0 wczesnych greckich filozofach z b e z p o ś r e d n i c h źródeł, n a t o m i a s t Sekstus E m p i r y k interesował się głównie p o p a r c i e m w ł a s n e g o sceptycz­ n e g o s t a n o w i s k a , zwracając u w a g ę n a sprzeczne p o g l ą d y filozofów d o g m a t y c z n y c h . Jeśli c h o d z i o świadectwo A r y s t o t e l e s a o p o g l ą d a c h j e g o p o p r z e d n i k ó w , nie w o l n o n a m z a p o m i n a ć , że Arystoteles s k ł o n n y był p a t r z e ć n a wcześniejsze filozofie p o p r o s t u z p u n k t u widzenia własnego systemu i widzieć w nich p r a c ę p r z y g o t o w a w c z ą d o własnych osiągnięć. J e g o p o s t a w a w tej kwestii była niewątpliwie n a ogół u s p r a w i e d l i w i o n a , lecz to znaczy, że nie zawsze z a i n t e r e s o w a n y był p r z e d s t a w i a n i e m t e g o , c o chcielibyśmy u w a ż a ć za czysto o b i e k t y w n ą 1 n a u k o w ą relację o d r o d z e myśli filozoficznej.) K o m e n t a r z e u ł o ż o n e przez a u t o r ó w s t a r o ż y t n y c h d o dzieł w y b i t n y c h filozofów przedstawiają r ó w n i e ż znaczną w a r t o ś ć , n a p r z y k ł a d k o m e n t a r z Simplicjusza d o Fizyki Arystotelesa. Jeśli chodzi o żywoty filozofów, najważniejszą p r a c ą , j a k ą m a m y , jest dzieło D i o g e n e s a L a e r t i o s a (trzeci wiek p o C h r . ) P r a c a t a s t a n o w i ą c a k o m p i l a c j ę m a t e r i a ł ó w zaczerpniętych z r ó ż n y c h źródeł jest b a r d z o nierównej w a r t o ś c i - d u ż a część m a t e r i a ł u biograficznego m a c h a r a k t e r a n e g d o t y c z n y , l e g e n d a r n y i jest b e z w a r t o ś c i o w a ; a u t o r p r z y t a c z a „nie­ p o w a ż n e h i s t o r y j k i " i r ó ż n e , c z a s a m i sprzeczne, relacje, k t ó r e przejął o d wcześniejszych pisarzy i k o m p i l a t o r ó w . Z drugiej s t r o n y b y ł o b y wielkim b ł ę d e m pozwolić, b y n i e n a u k o w y c h a r a k t e r p r a c y przysłonił n a m jej znaczenie i b a r d z o realną w a r t o ś ć . W a ż n e są w y k a z y p r a c filozofów i z a w d z i ę c z a m y D i o g e n e s o w i znaczną ilość c e n n y c h i n f o r m a q i o p o ­ glądach i życiu greckich filozofów. W ocenie historycznej wartości doniesień D i o g e n e s a jest oczywiście rzeczą k o n i e c z n ą z n a ć (na ile jest to m o ż l i w e ) ź r ó d ł o , od k t ó r e g o był zależny w p o s z c z e g ó l n y m p r z y p a d k u , n i e m a ł o też m o z o l n e j i owocnej p r a c y podjęli uczeni, by tę wiedzę zdobyć. Jeśli c h o d z i o c h r o n o l o g i ę greckich filozofów, g ł ó w n y m źródłem jest Chronica A p o l l o d o r a , k t ó r y pierwszą część swojego dzieła o p a r ł n a Chronographia E r a t o s t e n e s a z C y r e n y (trzeci wiek przed C h r . ) , lecz zamieścił suplement, d o p r o w a d z a j ą c swą k r o n i k ę d o o k o ł o 110 r o k u p r z e d C h r . A p o l l o d o r nie m i a ł oczywiście d o dyspozycji d o k ł a d n e g o

NOTA NA TEMAT ŹRÓDEŁ

567

m a t e r i a ł u i uciekł się d o m e t o d y d o w o l n e g o w i ą z a n i a j a k i e g o ś znaczące­ go w y d a r z e n i a , d o k t ó r e g o d o s z ł o p o d c z a s życia filozofa, ze szczytem osiągniętym przez tego filozofa, czyli akme (przyjętym n a czterdziesty r o k życia), i n a s t ę p n i e cofał o d p o w i e d n i o d a t ę u r o d z i n filozofa. Przyjął też za generalną z a s a d ę , że uczeń był czterdzieści lat m ł o d s z y o d swego m i s t r z a . N i e należy więc oczekiwać d o k ł a d n o ś c i . ( N a t e m a t źródeł p o r . n a p r z y k ł a d U e b e r w e g - P r a e c h t e r , Die Philosop­ hie des Altertums, s. 10-26 [Kronika A p o l l o d o r a jest p r z e d s t a w i o n a n a s. 667-671]; A . F a i r b a n k s , The First Philosophers ofGreece, s. 263-288; L. R o b i n , Greek Thought and the Origins of the Scientific Spirit, o r a z S tellem egister d o D i e l s a Fragmente der Vorsokratiker.)

s. 7-16;

Dodatek

II

OGÓLNE WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE* 1. O G Ó L N E H I S T O R I E F I L O Z O F I I G R E C K I E J Adamson R., The Development of Greek Philosophy, London 1908. Armstrong A. H., An Introduction to Ancient Philosophy, Methuen 1947. Benn A. W., The Greek Philosophers, London 1914. Brehier E., Histoire de la philosophic, t. I, Paris 1943. Burnet J., Greek Philosophy, część I. Thales to Plato, Macmillan. (To naukowe dzieło jest nieodzowne dla studiujących). Erdmann J. E., A History of Philosophy, t. I. Swan Sonnenschein 1910. GomperzTh., Greek Thinkers, 4 tomy (przekład ang. L. Magnus), John Murray. Robin L., La pensee grecque et les origines de l'esprit scientiflque, Paris 1923. Greek Thought and the Origins of the Scientific Spirit, London 1928. Ruggiero G. De, La filosofia greca, 2 tomy, Bari 1917. (Profesor De Ruggiero pisze z punktu widzenia włoskiego neoheglisty). Stace W. T., A Critical History of Greek Philosophy, Macmillan 1920. Stenzel J. Metaphysik des Altertums, Berlin, Oldenbourg 1929. (Szczególnie cenne omówienie Platona.) Stockl A., A Handbook of the History of Philosophy, część I. Pre-Scholastic Philosophy. (Przekł ang. T. A. Finlay, SJ, Dublin 1887.) Ueberweg-Praechter, Die Philosophic des Altertums, Berlin, Mittler 1926. Werner C , La philosophic grecque, Paris 1938. Zeller E., Outlines of the History of Greek Philosophy, Kegan Paul 1931. (Przejrzał W. Nestle, przekł. ang. L. R. Palmer.) ?

Opracowania w języku

polskim

I. Dąmbska, Zarys historii filozofii greckiej, Lublin 1993. P. Hadot, Filozofia jako ćwiczenie duchowe, tłum. P. Domański, Warszawa 1992. W. Heinrich, Zarys historii filozofii, t. I, cz. 1, Warszawa 1925. * Informację o przekładach i o p r a c o w a n i a c h w j ę z y k u p o l s k i m sporządził Sebastian Matuszewski.

569

OGÓLNE WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

A. Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej, Warszawa 1995. J. Legowicz, Filozofia okresu cesarstwa rzymskiego. Jej miejsce w historii, charakter i znaczenie, Warszawa 1962. J. Legowicz, Filozofia starożytna Grecji i Rzymu. Wybór tekstów, Warszawa 1970. J. Legowicz, Historia filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1986. Prawda - język-szczęście. Studia z filozofii starożytnej, D. Dembińska-Siury, J. Gajda, A. Orzechowski, Wrocław 1992. G. Reale, Historia filozofii starożytnej, tłum. E. I. Zieliński; 1.1: Od początków do Sokratesa, Lublin 1994; t. II: Platon i Arystoteles, Lublin 1996; trzy pozostałe tomy w przygotowaniu. J. P. Yernant, Źródła myśli greckiej, tłum. J. Szacki, Gdańsk 1996.

2. FILOZOFIA P R Z E D SOKRATESEM Najlepszy zbiór fragmentów przedsokratyków można znaleźć w: Diels H., Vorsokratiker, 5 wyd., Berlin 1934-1935. Burnet J., Early Greek Philosophy, 3 wyd. 1920, 4 wyd. 1930. (Ta niezwykle pożyteczna książka zawiera bardzo dużo fragmentów.) Covotti A., / Presocratici, Napoli 1934. Fairbanks A., The First Philosophers of Greece, London 1898. Freeman K., Companion to the Pre-Socratic Philosophers, Blackwell 1949 (2 wyd.). Jaeger W., The Theology of the Early Greek Philosophers, Oxford 1947. Zeller E., A History of Greek Philosophy from the earliest period to the time of Socrates, 2 tomy, przekł. ang. F. Alleyne, Longmans 1881.

Opracowania w języku

polskim

W. F . Asmus, Demokryt. Wybór fragmentów Demokryta i świadectw starożyt­ nych o Demokrycie, tłum. B. Kupis, Warszawa 1961. J. Gajda, Pitagorejczycy, Warszawa 1996. J. Gajda, Sofiści, Warszawa 1989. A. Krokiewicz, Etyka Demokryta i hedonizm Ary stypa, Warszawa 1960. A. Krokiewicz, Sokrates, Warszawa 1958. I. Krońska, Sokrates, Warszawa 1964. J. Legowicz, Rola eleatów w sporze o dynamiczną czy statyczną koncepcję rzeczywistości. Problemy kultury i wychowania, Warszawa 1963. K. Leśniak, Materialiści greccy w epoce przedsokratejskiej, Warszawa 1972.

570

OGÓLNE WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

3. PLATON Dzieła Platona zostały opublikowane pod redakcją J. Burneta w Oxford Classical Texts. Szeroko znanym tłumaczeniem jest przekład w pięciu tomach B. Jowetta, O.U.P., 3 wyd. 1892. Istnieją także bardziej dosłowne przekłady. Archer-Hind R. D., The Timaeus of Plato, Macmillan 1888. Comford F. M. Plato's Theory of Knowledge, Kegan Paul 1935. (Przekład Teajteta i Sofisty z komentarzem.) Plato's Cosmology, Kegan Paul 1937. (Przekład Timajosa z równoczesnym komentarzem.) Plato and Parmenides, Kegan Paul 1939. (Przekład Parmenidesa z komen­ tarzem i omówieniem.) The Republic of Plato (Przekład ze wstępem i notami, O.U.P.) Demos R., The Philosophy of Plato, Scribners 1939. Diès A., Autour de Platon, Beauchesne 1927. Platon, Flammarion 1930. Field G. C, Plato and his Contemporaries, Methuen 1930. The Philosophy of Plato, Oxford 1949. Grotę C , Plato and the other Companions of Socrates, John Murray, 2 wyd. 1867. Hardie W. F. R., A Study in Plato, O.U.P., 1936. Hartmann N., Platom Logik des Seins, Giessen 1909. Lodge R. C , Plato's Theory of Ethics, Kegan Paul 1928. Lutosławski W., The Origin and Growth of Plato's Logic, London 1905. Milhaud G., Les philosophes-géomètres de la Grèce, 2 wyd., Paris 1934. Natorp P., Platons ideenlehre, Leipzig 1903. Nettleship R. L., Lectures on the Republic of Plato, Macmillan 1898. Ritter C , The Essence of Plato's Philosophy, George Allen & Unwin 1933. (Przekł. ang. Adam Ailes.) Platon, sein Leben, seine Schriften, seine Lehre, 2 tomy, Mûnchen 1910 i 1923. Robin L., La théorie Platonicienne des idées et des nombres, Paris 1933. Platon, Paris 1936. La physique de Platon, Paris 1919. Shorey P., The Unity of Plato's Thouhgt, Chicago 1903. Stenzel J., Plato 's Method of Dialectic, O.U.P., 1940. (Przekł. ang., D. G. Allan.) Zahl und Gestalt bei Platon und Aristoteles, 2 wyd., Leipzig 1933. Studien zur Entwicklung der Platonischen Dialektik, Breslau 1917. Stewart J. A., The Myths of Plato, O.U.P., 1905. Plato's Doctrine of Ideas, O.U.P., 1909. Taylor A. E., Plato, the Man and his Work, Methuen 1926. (Nikt studiujący Platona nie może pominąć tego mistrzowskiego dzieła.) A Commentary on Plato's Timaeus, O.U.P., 1928. 5

571

OGÓLNE WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

Artykuł o Platonie w Encyc. Brit., 14 wyd. Platonism and its Influence, U . S A . 1924. Willamowitz-Moellendorf U. von, Platon, 2 tomy, Berlin 1919. Zeller E., Plato and the Older Academy, Longmans 1876. (Przekł. ang. S. F . Alleyne i A. Goodwin.)

Przekłady na język

polski

Dialogi Platona w przekładzie W. Witwickiego wydane w Warszawie, 1958-1959: Charmides i Lyzis; Eurydem, Eutyfron, Obrona Sokratesa, Kriton, Fedon, Fileh, Gorgiasz, Hippiasz Mniejszy, Hippiasz Większy; łon; Fajdros; Laches; Menon; Państwo z dodatkiem siedmiu ksiąg Praw; Parmenides; Protagoras; Sofista; Polityk; Teajtet; Timajos; Kritias; Uczta. Biesiada, tłum. E. Zwolski, Kraków 1993. Faidros, tłum. L. Regner, Warszawa 1993. Fedon, tłum. R. Legutko, Kraków 1995. Gorgiasz. Menon., tłum. P. Siwek, Warszawa 1991. Kratylos, tłum. W. Stefański, Wrocław 1990. Listy, tłum. M. Maykowska, Warszawa 1987. Prawa, tłum. M. Maykowska, Warszawa 1997. Protagoras, tłum. L. Regner, Warszawa 1995. Timajos. Kritias albo Atlantyk, tłum. P. Siwek, Warszawa 1986.

Opracowania w języku

polskim

Z. Czarnecki, Religia i społeczeństwo w poglądach Platona, Warszawa 1968. I. Dąmbska, Dwa studia o Platonie, Wrocław 1972. D. Dembińska-Siury, Platon o wychowaniu, Warszawa 1984. J. Gajda, Platońska droga do idei: aksjologiczny rodowód platońskiej ontologii, Wrocław 1993. E. Gilson, Siódmy list Platona, w: E. Gilson, Lingwistyka a fńozofia, Warszawa 1975. Z. Jordan, O matematycznych podstawach systemu Platona. Z historii racjonaliz­ mu, Poznań 1937. K. Leśniak, Platon, Warszawa 1968, wydanie 2 poprawione przez D. Dembińską-Siury, Warszawa 1993. E. Wolicka, Mimetyka i mitologia Platona, Lublin 1994. W. Wróblewski, Arystokratyzm Platona, Warszawa 1980.

572

OGÓLNE WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

4. ARYSTOTELES Oksfordzki przekład dzieł Arystotelesa został opublikowany w jedenastu tomach pod redakcją J. A. Smitha i W. D. Rossa. Barker E., The Political Thought of Plato and Aristotle, Methuen 1966. Artykuł o Arystotelesie w Encyc. Brit., 14 wyd. Case T., Artykuł o Arystotelesie w Encyc. Brit., 11 wyd. Grotę G., Aristotle, London 1883. Jaeger W., Aristotle. Fundamentals of the History of his Development, O.U.P., 1934. (Przekł. ang. R. Robinson.) Le Blond J. M., Logique et Methode chez Aristote, Paris, Vrin 1939. Maier H., Die Syllogistik des Aristoteles, Tubingen 1896. (Nowe wyd. 1936). Mure G. R. G.,'Aristotle, Benn 1932. Piat C , Aristote, Paris 1932. Robin L., Aristote, Paris 1944. Ross W. D., Sir, Aristotle, Methuen, 2 wyd. 1930. (Przegląd myśli Arystotelesa przez wielkiego uczonego arystotelistę.) Aristotle's Metaphysics, 2 tomy, O.U.P., 1924. Aristotle's Physics, O.U.P., 1936. (Te dwa komentarze mają niezwykłą wartość.) Taylor A. E., Aristotle, Nelson 1943. Zeller E., Aristotle and the earlier Peripatetics, 2 tomy, Longmans 1897.

Przekłady na język polski Dzieła wszystkie, tłum. różni, t. 1-5 i 7, Warszawa 1990-1996 (ostatni tom w przygotowaniu). Retoryka. Poetyka, tłum. H. Podbielski, Warszawa 1988. Ustrój polityczny Aten, tłum. L. Piotrowicz, Warszawa 1973.

Opracowania w języku

polskim

J. Bames, Arystoteles, Warszawa 1995. P. Chojnacki, Nauka wyidealizowana i nauka praktyczna w epistemologii Arystotelesa, Warszawa 1947. T. Czeżowski, Arystotelesa teoria zdań modalnych, Warszawa 1936. T. Czeżowski, Przyczynek do sylogistyki Arystotelesa, Toruń 1950. J. Iwanicki, O sy logistyce Arystotelesa, Warszawa 1965. S. F . Kećek'ian, Nauka Arystotelesa o państwie i prawie, Warszawa 1955. M . A. Krąpiec, Struktura bytu. Charakterystyczne elementy systemu Arys­ totelesa i Tomasza z Akwinu, Lublin 1963.

OGÓLNE WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

573

M. A. Krąpiec, T. A. Żeleźnik, Arystotelesowska koncepcja substancji. Ogólna teoria i wybór tekstów, Lublin 1966. T. Kwiatkowski, Poznanie naukowe u Arystotelesa. Niektóre poglądy teoretycz­ ne, Warszawa 1969. K. Leśniak, Arystoteles, Warszawa 1965, wydanie 3 rozszerzone i zmienione, Warszawa 1989. K. Leśniak, Uwagi o metodzie naukowej Arystotelesa, w: Księga pamiątkowa ku czci T. Kotarbińskiego, Warszawa 1967. J. Łukasiewicz, O zasadzie sprzeczności u Arystotelesa, Kraków 1910, Warszawa 1987. P. Rybicki, Arystoteles. Początki i podstawy nauki o społeczeństwie, Wrocław 1963. J. Słupecki, Uwagi o sylogistyce Arystotelesa, Lublin 1946. Z. Szmydtowa, Problemy poetyki Arystotelesa, Warszawa 1937. W. Tatarkiewicz, Trzy etyki Arystotelesa, Warszawa 1933. W. Tatarkiewicz, Układ pojęć w filozofii Arystotelesa, Warszawa 1978. W. Wróblewski, Filozofia praktyczna Arystotelesa i jej antropologiczne aspekty, Toruń 1991.

5. FILOZOFIA PO ARYSTOTELESIE Armstrong A. P., The Architecture of the Intelligibile Universe in the Philosophy of Plotinus, Cambridge 1940. (Bardzo staranne studium początków i natury Plotyńskiego neoplatonizmu.) Arnold E. V., Roman Stoicism, 1911. Bailey C , The Greek Atomists and Epicurus, O.U.P. Bevan E. E., Stoics and Sceptics, O.U.P., 1913. Hellenistic Popular Philosophy, Cambridge 1923. Bigg C , Neoplatonism, S.P.C.K. 1895. Brehier E., Philon d Alexandrie, Paris 1908. La philosophie de Plotin, Paris 1928. Capes W. W., Stoicism, S.P.C.K. 1880. Dill S., Sir, Roman Society from Nero to Marcus Aurelius, Macmillan 1905. Dodds E. R., Select Passages illustrating Neoplatonism, S.P.C.K. 1923. Fuller B. A. G., The Problem of Evil in Plotinus, Cambridge 1912. Henry P. (SI), Plotin et L'Occident, Louvain 1934. Vers la reconstruction de l'enseignement oral de Plotin. Bulletin de l'Académie royale de Belgique, 1937. Hicks R. D., Stoic and Epicurean, Longmans 1910. Inge W. R., The Philosophy of Plotinus, 2 tomy, 3 wyd., Longmans 1928. Krakowski E., Plotin et le Paganisme Religieux, Paris, Denoël et Steele 1933. Lebreton J. (SI), Histoire du Dogme de la Trinité, Beauchesne 1910.

574

OGÓLNE WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

Marcus Aurelius, Rozmyślania cesarza Marka Aureliusza wydane z przekładem i komentarzem przez A. S. L. Farquharsona, 2 tomy, O.U.P., 1944. Plotinus, Enneady przełożył na angielski w pięciu tomach S. MacKenna i B. S. Page, 1917-1930. Proclus, The Elements of Theology, O.U.P. (Przejrzany tekst wraz z przekładem, wstępem i komentarzem w opracowaniu E. R. Doddsa.) Reinhardt K., Poseidonios, Munchen 1921. Robin L., Pyrrhon et le Scepticisme Grec, Paris 1944. Taylor T , Select Works of Plotinus (wyd. G. R. S. Mead), G. Bell & Sons 1929. Whittaker T., The Neo-Platonists, 2 wyd., Cambridge 1901. Witt R. E. Albinus and the History of Middle Platonism, Cambridge. Zeller E., The stoics, Epicureans and Sceptics, Longmans 1870. (Przekł. ang. O. J. Reichel.) A History of Eclecticism in Greek Philosophy, Longmans 1883. (Przekł. Ang. S. F. Alleyne.) 3

Przekłady na język polski Cycero Marcus Tullius, Dzieła, tłum. E. Rykaczewski, t. LVIII, Poznań, 1870-1879. Cycero Marcus Tullius, Pisma filozoficzne, tłum. W. Kornatowski, t. I-III, Warszawa 1960-1963. Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy sławnych filozofów, tłum. I. Krońska (i in.), Warszawa 1968, 1982. Epiktet, Diatryby. Encheiridion. Z dodaniem Fragmentów oraz Gnomologium Epiktetowego, tłum. L. Joachimowicz, Warszawa 1961. Fil on z Aleksandrii, Pisma, oprać. L. Joachimowicz, t. I, Warszawa 1986. LukretiusTitus Carus, O naturze wszechrzeczy, tłum. E. Szymański, Warszawa 1957; jako LukretiusTitus Carus, O rzeczywistości ksiąg sześć, tłum. A. Krokiewicz, Lwów 1923, Wrocław 1953; i jako Lucretius Titus Carus, O naturze rzeczy, tłum. G. Żurek, Warszawa 1994. Marek Aureliusz, Rozmyślania, tłum. K. Leśniak, Warszawa 1958. Marek Aureliusz, Rozmyślania, tłum. M. Reiter, Warszawa 1913, 1937, 1948, 1997. Plotyn, Enneady, tłum. A. Krokiewicz, Warszawa 1959. Plutarch, Moralia. Wybór pism filozoficzno-popularnych, tłum. Z. Abramowiczówna, Wrocław 1954. Plutarch, Moralia, wybór, tłum. Z. Abramowiczówna, Warszawa 1977. Plutarch, Moralia, wybór, cz. 2, tłum. Z. Abramowiczówna, Warszawa 1988. Porfiriusz, Isagoga, w: Arystoteles, Kategorie i Hermeneutyka, tłum. K. Leśniak, Warszawa 1975. Seneka, Dialogi, tłum. L. Joachimowicz, Warszawa 1998.

575

OGÓLNE WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, tłum. W. Kornatowski, Warszawa 1961. Seneka, Pisma filozoficzne, tłum. L. Joachim owi cz, t. I-II, Warszawa 1965, t. III, Warszawa 1969. Sextus Empiricus, Przeciw logikom, tłum. I. Dąmbska, Warszawa 1970. Sextus Empiricus, Zarysów Pirrońskich księga pierwsza, druga i trzecia, tłum. A. Krokiewicz, Kraków 1931.

Opracowania w języku

polskim

D. Dembiriska-Siury, Byt i istnienie w filozofii Plotyna, Warszawa 1979. D. Dembińska-Siury, Plotyn, Warszawa 1995. J. Gajda, Gdy rozpadły się ściany świata: teorie wartości w filozofii hellenistycz­ nej, Wrocław 1996. L. Joachimowicz, Sceptycyzm grecki. Wybrane zagadnienia, Warszawa 1972. L. Joachimowicz, Seneka, Warszawa 1977. A. Krokiewicz, Arystoteles, Pirron, Plotyn, Warszawa 1974; przedruk w tegoż Zarysie filozofii greckiej, Warszawa 1995. A. Krokiewicz, Hedonizm Epikura, Warszawa 1961. A. Krokiewicz, Nauka Epikura, Kraków 1929. A. Krokiewicz, Sceptycyzm grecki (odPirrona do Karneadesa), Warszawa 1962. A. Krokiewicz, Sceptycyzm grecki od Filona do Sekstusa, Warszawa 1966. K. Leśniak, Lukrecjusz, Warszawa 1985. S. Matuszewski, Filozofia Filona z Aleksandrii ijej wpływ na wczesne chrześcijań­ stwo, Warszawa 1962. M. Pąkcińska, Hedonistyczna nauka Epikura, Warszawa 1959. S. Wyszomirski, Pojęcie arete w etyce Stoi Starszej i Średniej, Toruń 1997.

Dodatek

III

NIEKTÓRE SKRÓTY UŻYWANE W TYM TOMIE Aetius, Collectio placitorum (philosophorum). Albinus, Didask. (Didaskalikos). Ammianus Marcellinus, Rerum gest. (Rerum gestarum libri 18). Augustinus, Contra Acad. (Contra Academicoś). C. D. (De Cimiate Dei). Burnet, E. G. Ph. (Early Greek Philosophy). G. Ph. I (Greek Philosophy. Part I, Thales to Plato). Capitolinus Julius, Vit. M. Ant. (Vita Marci Antonini PU). Chalcidius, In Tim. (Komentarz do Timajosa Platona). Cicero, Acad. Prior. (Academica Priora). Acad. Post. (Academica Posteriora). Ad Att. (Ad Atticum). De Div. (De Divinatione). De Fin. (De Finibus). De Nat. D. (De Natura Deorum). De Off. (De Officiìs). De Orat. (De Oratore). De Senect. (De Senectute). Somn. Scip. (Somnium Scipionis). Tusc. Disp. (Tusculanae Disputationes). Clemens Alexandrinus, Protrep. (Protrepticus) Strom. (Stromata). Damascius, Dubit. (Dubitationes et solutiones de primis principiis). Epictetus, Disc. (Diatryby, Diatribal) Ench. (Encheiridion). Eudemus, Phys. (Fizyka, ocalałe fragmenty). Eunapius, Vit. Soph. (Vitae Sophistarum). Eusebius, Hist. Eccl. (Historia Ecclesiastica). Prep. Evan. (Preparano Evangelica). Gellius Aulus, Noct. An. (Nodes Atticae).

WYKAZ NIEKTÓRYCH SKRÓTÓW

577

Gregorius Nazianzenus, Adv. Maxim. (Adversus Maximum). Hippolytus, Ref (Refutationis omnium haeresium libri X). Josephus, Ant. Jud. (Antiquitates Judaicae). Lactantius, Div. Inst. (Institutiones divinae). Lampridius, Alex. (Żywot Aleksandra Sewera). Aurei. (Żywot Aureliano). Lucian, De morte Peregr. (De morte Peregrini). Marcus Aurelius, Med. (Rozmyślania, czyli Do siebie samego). Maximus z Tyru, Diss. (Dissertationes). Origenes, C. Cels. (Contra Celsum). P.G. Patrologia Graeca (Mignę). P.L. Patrologia Latina (Mignę). Philo, De conf ling. (De confusione linguarum). De human. (De humanitate). De migrai. Abrah. (De migratione Abrahami). De mutat. nom. (De mutatione nominum). De opif mundi (De opificio mundi). De post. Caini (De poster itate Caini). De somn. (De somniis). De vita Mos. (De vita Moysis). Leg. alleg. (Legum allegoriarum libri). Quis rer. div. her. (Quis rerum divinarum heres sit). Quod Deus sit immut. (Quod Deis sit immutabilis). Photius, Bibl. (Bibliotheca około 857 r. po Chr.). Plutarchus, Cat. Mai. (Cato Maior). De anim prod. (De animae procreatione in Timaeo). Do comm. notit. (De communibus notitiis adversus Stoicos). De def orac. (De defectu oracularum). De gloria A then. (Bellone an pace clariores fuerint Athenienses). De Is. et Osir. (De Iside et Osiride). De prim. frig. (De primo frigido). De ser. num. vind. (De sera numinis vindicata). De sol. animai. (De sollertia animalium). De repug. Stoic. (De repugnantiis Stoicis). Non p. suav. (Ne suaviter quidem vivi posse secundum Epicurum). Pseudo-Plutarchus, Strom. (Fragmenty Stromateis zachowane w Euzebiusza Praeparatio evangelica). Porphyrius, Isag. (Isagoge, to jest wprowadzenie do Kategorii Arystotelesa). Proclus, De Prov. (De providentia et fato et eo quod in nobis). In Alcib. (Komentarz do Alcybiadesa I Platona). In Resp. (Komentarz do Rzeczpospolitej Platona). In Parmen. (Komentarz do Parmenidesa Platona). In. Tim. (Komentarz do Timajosa Platona). Ins tit. Theol. (Institutio Theologica).

578

WYKAZ NIEKTÓRYCH SKRÓTÓW

Theol. Plat. (In Platonis Theologiam). Seneca, Nat. Quaes t. (Natur alium Quaestionum libr i VII). Ep. (Epistulae morales ad Lucilium). Sextus Empiricus, Adv. Math. (Adversus Mathematicos). Pyrr. Hyp. (Pyrrhonses Hypotyposes). Simplicius, In Arist. Categ. (Komentarz do Kategorii Arystotelesa). Phys. (Komentarz do Fizyki Arystotelesa). Tacitus, Ann. (Annates). Hist. (Historiae). Stobaeus, Flor. (Florilegium). Theophrastus, Phys. Opin. (Physicorum Opiniones). Xenophon, Cyneg. (Cynegeticus). Mem. (Memorabilia).

SKOROWIDZ OSÓB*

Adam J. 7 Adejmantos 153 Aetius 37, 89, 565 Ainesidemos z Knossos 498 Ainslie D. 292 Aischines 122 Ajschylos 53, 116, 419 Akademos 156 Al Bitrogi 364 Albinus 511, 512, 522 Alcybiades 134 Aleksander 399 Aleksander Sewer 506 Aleksander Wielki 306, 307, 431 Aleksander z Afrodyzji 273, 274, 479, 480 Alfred Wielki 11 Alkidamas z Elei 113 Amelios 530 Ammianus Marcellinus 506 Ammonios 508, 539 A mm oni os Sakkas 520 Amyntas II 305 Anaksagoras 64, 81-87, 90, 93, 117, 133, 229, 329, 330, 545, 547, 553, 560 Anaksymander 38-40, 47, 54 Anaksymenes 34,40-42, 50, 55, 58,66, 78, 79, 91, 93, 329 Anatol z Aleksandrii 480

Andronik z Rodos 308, 312, 479 Androtion 103 Annikeris 145, 155, 464 Antioch Epifanes 514 Antioch z Askalonu 471, 472, 498, 507 Antonin Pius 494 Antyfon z Aten 113, 114, 153 Antypater z Tarsu 437, 474 Antystenes 139-142, 438 Anytos 134 Apollodor 566, 567 Apoloniusz z Tyany 493, 502-504, 506 Apulejusz 512 Archelaos 116 Archiloch 52 Archytas z Tarentu 51, 155, 473 Aristoksenos z Tarentu 420 Ariston z Chios 153, 436, 479 Arkezylaos 467 Arnim H. von 313, 448, 450 Arystofanes 110, 115, 117, 122, 133, 160 Arystokles z Messany 480 Arystoksenos 44, 204 Arystoteles 7, 8, 11, 12, 21, 31, 36-38, 45-51, 53, 61, 62, 64, 67, 68. 72, 73, 80, 83, 84, 88-92, 96, 113, 118-121, 124, 125, 127, 129, 130-132, 146, 154, 156, 159, 161, 163, 182, 183,

* Skorowidze sporządziła Wanda Grajkowska.

580 185, 190, 194-196, 199, 204, 207-211, 213, 215, 221, 223, 230, 231, 253, 275, 282, 284, 286, 297, 298, 301-428, 431, 437, 475, 479, 481, 492, 500, 512, 528, 530, 531, 535, 539, 541-544, 546, 549-559, 562, 566 Arystyp z Cyreny 142-145, 460 Asklepiodot z Aleksandrii 539 Atenaios 160 Attyk 282, 512 August, cesarz 497 Augustyn, św. 11, 12, 23, 239, 298, 338, 372, 435, 440, 444, 506, 521, 532, 542, 564 Aurelian 506 Awerroes 562 Awicenna 327

Bacon F. 11 Bacon R. 11 Baran B. 93 Beethoven L. van 544 Berenika 494 Bergson H. 19, 54 Berkeley G. 11, 444 Bernays 416 Bias 52 Bion z Borysthenes 465 Boecjusz 530, 542 Bonawentura, sw. 12, 225, 315, 562 Bosanquet 399 Bradley F. H. 17, 399 Burnet J. 7, 8, 21,28, 29,41,44, 49, 68, 85, 86, 88, 105, 109, 115, 118, 120, 122, 133, 135, 146, 387 Butcher S. H. 416 Bywater I. 416

Calderon 31 Campanella 298 Capella Martianus 471, 542 Carus Lucretius 454

SKOROWIDZ OSÓB

Celsus 512 Chajrefon 118 Chalcydiusz 541 Charmides 153, 154 Chestov L. zob. Szestow L. Chozroes, król 539 Chrystus 60, 563 Chryzyp z Soloj 436-438,441-450,469 Churchill W. L. S. 173 Cohen L. 515 Collingwood R. C. 295 Cornford F. M. 121, 277 Coventry C. 50 Covotti A. 29, 43, 85 Crashaw 225 Cr oce B. 292 Cromwell O. 11 Cyceron 37, 89, 144, 308, 420, 453, 454, 462, 467, 470-473, 475, 542, 543, 566

Damascjusz 539 Damis 505 Damon 82 Dante A. 11 De Burgh 32 De Wulf M. 542, 543 Dedal 115 Demetrios z Faleronu 420 Demokryt z Abdery 41, 66, 67, 88-91, 146-149, 214, 281, 370, 432, 453, 455, 456, 464, 478, 545 Demonax 495 D i e l s H . 8, 51, 114, 564, 567 Dikajarchos z Messyny 420 Diod or Kronos 138 Diod ot 472 Diogenes Laertios 36, 40, 43, 45, 56, 63, 77, 82, 88, 105, 115, 134, 135, 138, 139, 142-144, 146, 153-155, 161, 163, 306, 419, 420, 437, 447, 453-456, 460, 462, 465, 466, 468, 495, 497, 566

SKOROWIDZ OSÓB

Diogenes z Apolonii 116, 117 Diogenes z Seleucji 436 Diogenes z Synopy 141 Dioklecjan 506 Dion 155, 157, 158 Dion Cassius 484 Dion Chryzostom 494-496 Dionizjos I 155, 157 Dionizjos II 157 Dionizjos Starszy 142 Dionizjusz 411 Dionyzodor 114 Dior z T y m 479 Diotyma 200 Dittenberger 162 Dodds E. R. 7 Domicjan 486, 495, 496 Domninos 535 Duncan 240, 244 Duns Szkot 11, 12

Edyp 415 Elektra 138 Elżbieta, królowa 11 Empedokles z Akragas 59, 66, 83-85, 89, 93, 112, 116, 146, 279, 329, 330, 455, 548 Epicharm 62 Epikrates 213 Epiktet 22, 482, 486-490, 494 Epikur 88, 148, 281, 453-467 Eratostenes z Cyreny 566 Erymneos 479 Eschines 135 Eudemos z Rodos 314, 419 Eudoksos z Knidos 50, 300, 302, 369, 393 Eudoros z Aleksandrii 508 Euklides z Megary 50, 137, 138, 155, 536 Eunapios z Sardes 506, 520, 534 Eurypides 33, 103, 116, 414, 415 Eurytas 45

581 Eustochiusz 521 Euzebiusz z Cezarei 142,308,470, 532, 565

Fairbanks A. 567 Fajnareta 115 Favorinus 147 Fedon z Elidy 139 Fedros 454 Fichte J. G. 15 Field G. C. 121 Filip Macedoński 306 Filip z Opus 161, 300, 301 Filiskos 142 Filolaos 45, 46, 49 Filon 472, 522 Filon Aleksandryjski 434, 504, 514-519 Filostrat 503, 504, 506 Flavianus Virius 506 Flawiusz Arrianus 482, 486 Flawiusz Józef 514 Fra Angelico 11, 544 Franciszek z Asyżu, św. 11 Fry R. 232 Fryderyk Wielki 11

Gajus, cesarz 511, 515 Galen 480 Galileusz 441 Gallien, cesarz 520 Gałecki J. 409 Gell U. 44 Gelliusz Aulus 441, 471, 566 Gemetriusz 494 Gilson E. 16 Glaukon 153 Goethe J. W. 11, 163, 315, 544 Gomperz H. 113 Gordian, cesarz 520 Gorgiasz z Leontinoj 112-114, 140 Gromska D. 376 Grzegorz z Nazjanzu, św. 497

582 Hackforth R. 122 Hakataios 52 Hall 27 Hardie W. R. 181, 212 Hartmann N. 7, 13, 139, 298, 382 Heath T. L. 7, 50 Hegel G. W. F. 11, 13-15, 17, 18, 30, 55, 61, 103, 217, 275, 329, 336, 340, 341, 399 Hegezjasz 144, 145, 464 Heinrich W. 39-41, 52-56, 62, 65, 68, 78, 80, 83, 84, 86, 147 Hektor 454 Herakleides z Pontu 300, 302 Herakles 139 Heraklit 14, 34, 52-61, 64, 66, 67, 74, 75,92, 93,96, 99,169,170,176,229, 329, 432, 439, 440, 464, 544, 546, 548, 552-554, 560 Herakliusz, cesarz 540 Herillos z Kartaginy 436 Hermachos z Mityleny 454 Hermann K. Fr. 164 Hermiasz 306 Hermodoros 52 Herodot 29, 36, 103, 453 Heros 494 Hezjod 27, 28, 31, 52, 59, 467 Hierokles z Aleksandrii 506, 540 Hieronim, św. 506 Hipokrates 88, 104 Hipolit 39 Hipparchia 142 Hippiasz z Elidy 111, 130, 289 H o b b e s T h . 11, 556 Hölderlin F. 77 Homer 27, 46, 52, 54, 75, 228, 257, 288, 289, 409, 454, 467 Hume D. 11, 14, 16, 19, 500 Hypatia 539

Izokrates 156, 308 Izydor 538

SKOROWIDZ OSÓB

Jaeger W. 7, 30,161, 306, 309-311, 357 Jamblich 43, 309, 480, 533-535, 538, 539, 541 Jan od Krzyża, św. 225 Joachimowicz L. 451, 486, 494 Joel K. 119 Jonatan Hasmonejczyk 514 Jowett B. 32 Julian Apostata 495 Julian, cesarz 543 Juliusz Cezar 23 Justynian, cesarz 539, 540

Kaligula 23, 484 Kalikles 250, 251 Kalistenes 307 Kallippos 369 Kalwin 44 Kant I. 11, 13, 14, 16-18, 162, 169, 221, 231, 242, 317, 366, 408-410, 550 Karakalla 505 Karneades z Cyreny 468-470, 553 Kartezjusz 11, 237, 239, 373 Katon 437 Kebes 242, 243 Kefizodor 308 Kerkidas 465 Klaudiusz 484 Klaudiusz Sewer 492 Kleantes z Assos 7, 436,437, 439,444, 445, 448, 449 Kleinias 273 Klemens Aleksandryjski 504 Kopernik M. 50 Kornatowski W. 473 Korte A. 454 Krantor 302 Krates 142, 300, 438, 493 Kratylos 154 Kritolaos z Phaselis 479 Kriton 136, 165 Krokiewicz A. 457, 528

SKOROWIDZ OSÓB

Krytiasz 134, 135, 153 Kryton zob. Kriton Ksantypa 118 Ksenofanes 45, 52, 62, 63, 467 Ksenofont 102, 118, 119, 122, 123, 126-128, 436 Ksenokrates z Chalcedonu 300, 302, 306, 436, 510 Kylon 44 Labriolle P. de 532 Landman A. 275 Leibniz G. W. 240, 244, 444 Leon z Salaminy 134 Lessing G. Eph. 416 Leśniak K. 37, 47, 62, 87, 123, 182, 204, 223, 320, 322, 327, 408 Leucyp z Miletu 88-91, 146, 148, 370, 464, 545, 548 Levy O. 7 Libanios 534 Lindsay A. D. 123 Lisiecki S. 179, 205, 243, 247, 254, 289 Lizjasz 103 Locke J. 11, 276 Longinos 525 Luciliusz 483 Lukian 465, 494, 495 Lukrecjusz 454, 457 Lykofron 113 Lykon z Troady 479 Macartney 50 Makrobiusz 471, 542 Maksym 543 Maksym z Aleksandrii 497 Maksym z Tyru 512 Malebranche N. de 338 Mallarmé S. 232 Marcjalis 494 Maréchal J. 17 Marek Aureliusz 22, 23, 482, 490-492, 550

583 Marinos z Samarii 538 Marius Victorinus 541 Marlborough J. Ch. 11 Maykowska M. 157, 206, 235, 248, 255, 266, 278, 293 Meletos 134 Melissos 66, 68, 113 Menedemos 139 Menippos z Gad ary 465 Menojkeus 453 Menon 314 Mentor 306 Messenger E. 542 Metody z Olimpii 532 Michał Anioł 12, 544 Mili J. S. 11, 346, 500 Minos z Knossos 135 Moiragenes 505 Mojżesz 532 Monimos 142 More T. 298 Morrow G. R. 272 Mozart W. A. 544 Muzoniusz 494 Napoleon 11, 32, 410 Nauzyfanes 453 Nelson H. 11 Nemenios 511 Nemezjusz 540 Neron 23, 486, 494 Nettleship L. R. 7, 182, 188 Newman 324 Newton I. 10 Nietzsche F. 7,20,33,79,92,251,378,441 Nikomach, ojciec Arystotelesa 305 Nikomach z Gerazy 503 Nowicki Ś. F . 13, 61, 85, 103 Numenios z Apamei 54, 308, 503, 517, 522 Ockham W. 16 Oinomaos z Gadary 495

584 Olimpiodor 539 Olivi 364 Onesikritos 142 Orestes 138 Orfeusz 39 Orygenes 448, 512, 519

Paine T. 9 Palmer L. R. 31 Pamfil 453 Panecjusz z Rodos 142, 474-477 Parmenides 14, 55, 62-79, 81, 83, 85, 88-93, 99, 208, 210-212, 347, 352, 522, 538, 544, 546 Pascal B. 224 Pauzon 411 Paweł, św. 485 Pearson 448 Peregrynus 494, 495 Periktione 153 Persjon z Kition 436 Perykles 82, 105, 153 Petroniusz 494 Phaedrus 471 Philoponos J. 364, 539 Pindar 53 Piotrowicz L. 398, 412 Pirandello L. 53 Piso L. 454 Pitagoras 7,43-47, 50, 52, 96,103, 508 Platon 7, 11, 12, 14, 20, 21, 29, 31, 33, 40, 46, 51, 53, 59, 63, 66, 67, 69, 80, 82, 96, 99, 102, 104-107, 111, 113116, 118-121, 123, 126, 127, 132, 135, 139, 142, 146, 149, 151-302, 305-307, 310, 313, 315, 319, 330, 332, 333, 336-340, 342, 349, 360, 361, 368, 375, 384, 395, 401, 405, 406, 409, 419-431, 436, 438, 439, 467, 473, 475, 477, 497, 503, 504, 508-512, 515, 520, 525, 531, 535, 538-541, 544, 545, 547-549, 552-562 Pliniusz 47

SKOROWIDZ OSÓB

Plotyn 23, 30, 31, 506-533, 538 Plutarch 59, 100, 148, 282, 308, 440, 479, 508-511, 535, 565, 566 Polemon 300, 302 Polibiusz 44 Polien Metrodor z Lampsakos 454 Polignot 411 Pollis 155 Polykrates 163 Polystratos 454 Porfiriusz 43, 506, 520, 521, 525, 530, 531, 533, 534, 538, 542, 543, 564 Posejdonios z Apamei 471, 472, 483, 474-477, 510, 541, 542, 549, 565 Potone 153 Poulain 116 Praechter 7, 30,46,115,137,160,161, 166, 167, 301, 434, 567 Praetextatus Vettius Agonius 542 Prodikos 110, 111 Proklos 50, 282,286,475, 535-539, 541 Protagoras 100,104-110,112,114,143, 146, 147, 149, 169, 171, 176, 551 Protarchos 245, 246 Pseudo-Dionizy 189, 435 Pseudo-Plutarch 38, 40, 41, 565 Ptolemeusz Filadelf 420 Ptolemeusz Lagos 144 Ptolemeusz Soter 420 Pyrilampes 153 Pyrron z Elidy 434, 466, 498 Pythokles 453

Reiter M. 491, 515 Remigiusz z Auxerre 542 Rilke R. M. 232 Ritter C. 7, 155, 161, 226, 244, 285 Roberts W. R. 407 Robin L. 567 Robinson R. 306 Ross D. 7, 72, 73, 305, 309, 310, 357, 359, 365, 366, 373, 374, 386, 416 Rubens 12, 544

585

SKOROWIDZ OSÓB

Salustios 534 Satyros 82 Scewola 474, 475 Schaarschmidt 160 Schelling F. W. J. 162, 163, 341 Scholz H. 325 Schopenhauer A. 19, 20, 341, 387, 408 Scribner Ch. 7 Scypion 474 Sekstus Empiryk 112, 143, 437, 439, 454, 467, 499, 503, 566 Seneka L. A. 22, 148, 446, 448, 450, 451, 465, 478, 482-485, 493, 494, 497, 550 Sfajros z Bosforu 436 Sidonius Apollinaris 506 Simiasz 136, 242, 420 Simplicjusz 63, 68, 140, 419, 479, 566 Sinko T. 408, 459 Siwek P. 170 Sofokles 11, 100, 103, 116, 257, 419 Sofroniskos 115, 134 Sokrates 63, 64, 87, 92, 94, 103-106, 111, 114-138, 140, 141, 143, 148, 153-155, 160, 163-165, 169-177, 188, 194, 196, 198-201, 208-210, 212, 218, 224, 225, 230, 235, 236, 241-243, 245, 248-252, 257, 262, 288, 289, 291, 296, 317, 333-336, 342, 349, 383, 390, 410, 422, 436, 468, 488, 508, 532, 545, 548, 557, 561 Solon 103, 228 Sosikrates 142 Sotion 63, 142, 497 Spencer H. 11, 387, 399 Speuzyp 300-302, 306, 311, 337, 393 Spinoza B. 11, 17, 180, 224 Stace W. T. 44, 66, 86, 129, 130, 190, 226, 348, 418 Stebbing S. 325 Stefan z Aleksandrii 540 Stenzel J. 7, 45, 207, 214 Stilpon z Megary 139, 436

Stobajos Jan 565 Stockl 48, 49 Straton z Lampsakos 478, 479 Suidas 508, 520 Symplicjusz 282, 539 Synezjusz z Cyreny 540 Syrian 121, 535, 538 Szekspir W. 11, 12 Szestow L. 50 Śmigaj J. 562 Tales 31, 34, 36-40, 58, 63, 66, 78, 92, 93, 329 Tascius Victorinus 506 Tylor A. E. 7, 105, 115-117, 120, 122, 135, 159, 161, 163, 167, 184, 186, 200, 201, 211, 221, 225, 279 Teajtet 170, 173-175, 214, 215 Teles 465 Temistiusz 481, 542 Teodor 144, 145, 465 Teodoryk 542 Teodozjusz II, cesarz 532 Teofrast z Eresos 38, 39, 49, 80, 88, 306, 314, 419, 420, 478, 565 Teognis 31 Teon ze Smyrny 223 Teutamas 52 Tezeusz 135 Themison z Cypru 309 Timon z Flius 467 Tomasz a Kempis 338, 483 Tomasz z Akwinu, św. 11, 12, 16, 18, 239, 275, 298, 315, 324, 350, 358, 359, 364, 372, 375, 397, 562 Trajan 23, 495, 508 Trasyllus 507 Trazeasz 494 Trazymach z Chalcedonu 113, 114 Tukidydes 32, 103 Tyberiusz 507 Tytus 494

586 Ueberweg 133, 160, 567

Velazquez D. 544 Victorinus Marius 543

Walentynian III, cesarz 532 Warron 465, 471, 475 Wendland P. 515 Wergiliusz 11, 459 Wespazjan 494 Whitehead A. N. 13, 298 William z Moerbeke 535 Witeliusz 494

SKOROWIDZ OSÓB

Witruwiusz 471 Witwicki W. 87, 107, 111, 117, 136, 198, 200, 205, 206, 216, 235, 236, 241, 246, 250, 264, 278, 279, 290, 292 Woodlock J. 9

Zabarella 374 Zeller E. 8, 28, 31, 42, 59, 68, 75, 85, 86, 101, 111, 113, 344, 475 Zenon z Elei 69-74, 88, 99, 112, 113, 138, 139, 367, 419, 438, 447, 488, 551 Zenon z Tarsu 436, 437

SKOROWIDZ RZECZY

a priori

199, 242

Absolut 204 Absolutne Piękno 202 abstrahowanie 241 abstrakcja 328, 551 aksjomaty 332 aktor 419 aktualizacja 234 aktualność 424 jako byt 425 aktywność jako szczęście 378 alkohol 383 altruizm 394 ambicja 387 analityka 317 analiza 217, 317, 326 animizm 38 anioły 350, 357 antropologia 426 antywartość 449 apatia 139, 302, 450, 512, 518 architektonika 390 artyści 180, 409, 497 arystokracja 113, 263, 403, 420 arystotelizm 13 arytmetyka 269 ascetyzm 531 astronomia 35, 206, 225, 269, 271 grecka 29 ateista 219 ateizm 269, 489 atomiści 88 atomizm 95, 147, 432, 473

atomy 89-91, 146, 214, 281, 301, 548 ruch a. 456

barbarzyńcy 378 barbarzyństwo 114 barwa 172 bezbożność 126, 270 bezkres 39 bezpieczeństwo 266, 463 bezwstyd 387 biologia 279 błazeństwa 387 błąd 455 bogactwa ziemskie 140 bogactwo 266, 485 dążenie do 448 dochodzenie do b. 399, 400, 402 jako szczęście 378 bogowie 37, 41, 75, 110,129, 132, 230, 266, 534 a gwiazdy 528 istnienie b. 108, 144, 286 jako przekupni 270 jako siły fizyczne 301 legendy o b. 257 lęk przed b. 454 składanie ofiar b. 247, 269 wiedza o b . 146 z atomów 458 Boski Rozum 218, 219 botanika 420

588 Bóg 57 a Logos 516 a świat idei 192, 218 a zło 510 dowody na istnienie 359, 468 i człowiek 477 i prawo naturalne 131 immanencja B. 374 jako autor idealnego łóżka 218 jako byt konieczny 351 jako czynny ogień 440 jako Demiurg 197 jako doskonały 500 jako dusza świata 37 jako Jedno 57, 138, 522 jako Jedność w zróżnicowaniu Osób 60 jako jedyny 132 jako Myśl o Myśli 427 jako niepomszony 511 jako niezmienna myśl 67 jako osobowy 516 jako powszechny Rozum 57 jako przedmiot metafizyki 397 jako przewodnik 509 jako sprawca tylko rzeczy dobrych 257 jako sprawiedliwy i mądry 240 jako świadomość świata 440 jako transcendentny 503, 512, 521 jako wieczny 192 jako władca wszystkiego 206 jako zasada porządkująca 58 jako źródło ruchu 356 mądrość B. 222 miejsce przebywania B. 195 natura B. 358 poznanie B. 247 służba B. 141 upodabnianie się do B. 247 wiedza o B. 271 wstępowanie do B. 189 ból 143, 246, 387, 392, 443, 461, 469 brawura 385

SKOROWIDZ RZECZY

buddyzm 14 byt 63-66 absolutny 16, 426 hierarchia stopni b. 476 idea b. 217 jako Absolutna Egzystencja i Ab­ solutna Esencja 193 jako Jedno 63 jako niematerialny i niewidzialny 229 jako niezmienny 83, 93 jako trwała rzeczywistość 421 jako żywa Istota 286 niezmienny 423 rzeczywisty 215 sfery b. 330 skala b. 517 byty matematyczne 182, 183 pośredniczące 518 pośrednie 503

całość 78 i części 83 cel człowieka 276 etyczny 143 najwyższy 273 państwa i jednostki 406 rodzaje c. 376 życia 378, 446 celibat 489 celowość świata 497 wewnętrzna 354 chaos 217, 233, 282 charakter 266, 411, 420, 432, 478 dobry 379-381 prawy 404 chełpliwość 387 chorismos

339

choroba 309 chór 419

SKOROWIDZ RZECZY

chrześcijanie 531, 532 chrześcijaństwo 14, 512, 530, 540 ciała matematyczne 222 rodzaje 337 niebieskie 446, 455 ciało Boga 440 i dusza 46, 235, 370 jako grób duszy 372 ludzkie 286 materialne jako liczba 49 ciągłość matematyczna 223 cierpienia cielesne 464 cnota 143, 226, 228, 292, 443, 484 a roztropność 391 a wada 380 dążenie do c. 247 i szczęście 140, 471 jako doskonałość 382 jako harmonijne usposobienie 448 jako jedność 138 jako mądrość 450 jako środek 381 jako warunek pogody ducha 462 jako wiedza 128, 139, 248 moralna 381, 395 nauczanie c. 131, 132 polityczna 102 stadia c. 531 cnoty intelektualne 379, 389 kardynalne 250, 512, 531 moralne 127, 378, 385 podział c. 534 compositum 528 continuum 74

cuda 506, 534 cynicy 130-140, 432, 446, 493-497 cynizm 465, 490 cyrenaicy 143, 432, 460, 464 cywilizacja 100, 148

589 czas 15, 206, 282, 302, 511 a ruch 363 pojęcie cz. 364-366 cząsteczki 83 cześć 248 człowiek a natura 41 a zwierzę 237 biegły 475 cnotliwy 463 definicja cz. 207 forma cz. 214 i Bóg 482 idealny 334 jako część społeczeństwa 274 jako czysty intelekt 245 jako istota rozumna 447 jako istota społeczna 398 jako miara wszystkich rzeczy 106, 171 jako największy cud 100 jako najwyższy przejaw natury 439 jako poznający podmiot 95, 548 jako więź między światami 476 jako zwierzę rozumne 124, 331 mądry 144 misja cz. 128 opanowany 248 pochodzenie cz. 141 podział cz. 492 postępowanie cz. 189 przeznaczenie cz. 274 rozsądny 381 szczęśliwy 251 śmiertelność cz. 396 cztery elementy 78, 89, 90, 283, 329 czucia 456 czyn dobrowolny 383 dobry i zły 384 czyny cnotliwe 380 człowieka 376, 442

590

SKOROWIDZ RZECZY

Czysta Myśl 504 czystość ciała 488

ćwiczenia cielesne 396

dary natury 33 dedukcja 100, 321, 324 definicja 176, 213, 319, 326 ogólna 123 uniwersalna 346 dekoracje 414, 419 Demiurg 37, 197, 220, 233, 333, 504, 512, 533 a Jedno 523 a Nous

524

jako boski Mistrz 280 jako sprawca porządku 217 jako twórca wszechświata 205 krytyka pojęcia D. 341 demokracja 263, 265, 266, 402, 420 demony 301, 476, 477, 512, 528 determinizm 148, 441, 448, 484 dialektyka 99, 110, 112, 139, 422, 437 jako konwersacja 125-127 jako narzędzie poznania Dobra 227 jako niszczenie hipotez 186 dobra duchowe i cielesne 148 zewnętrzne 379, 471, 483, 490 ziemskie 309 dobro 17, 198, 217, 522 Absolutne 191 człowieka 131 i zło 248, 250, 376, 486 idea D. 188 jako cel państwa 276 jako cel wszelkiego dążenia 376 jako postać piękna 247 jako przyczyna ostateczna 329 jako słońce 204 najwyższe 245, 376, 463, 480 państwa 258

pojęcie d. 176 samo w sobie 198 urzeczywistnianie d. 189 dobroć moralna 408 doktryna środka 380-382 doskonałość 381, 422 absolutna 359 stopnie d. 531 doświadczenie 438 estetyczne 549 dotyk 146 dowcipność 387 dowody 138 dowodzenie 389, 480 matematyczne 171 dowód 323 doznania 456 dramat 412, 419 grecki 103 dramaturdzy 288 Droga Prawdy i Droga Mniemań 63 dualizm 278, 300, 424, 449, 476, 503, 546 psychologiczny 235 duch a materia 34, 75 Duch Świata 15 dusza 17, 278 badanie d. 370 części d. 250, 301 dowody na nieśmiertelność d. 241244 gwiazd 357 i ciało 236, 492, 511, 515 i ruch 235 jako cel i zasada ruchu 370 jako cielesna 302 jako entelechia ciała 372, 427 jako materia 479 jako mieszanina 285 jako narzędzie poznania 199 jako nieśmiertelna 59, 238, 308 jako odrębna od ciała 235 jako ognista 477 jako pokrewna ideałowi 227

SKOROWIDZ RZECZY

591

jako przyczyna sprawcza i formalna 354 jako realizacja ciała 370 jako stan umysłu 245 jako wznosząca się do Piękna 200 kształcenie d. 412 ludzka i zwierzęca 285, 371 pielęgnowanie d. 45, 58 pochodzenie d. 510 przeznaczenie d. 242 przyszłe życie d. 196 śmierć d. 57 trójdzielna natura d. 51, 237 typy d. 371 wartość d. 127 w stanie preegzystencji 194 wznoszenie się do Boga 228, 519 z atomów 146, 457 zwierząt 371 Dusza Świata 37,239,440,471,509, 525 a Demiurg 285 a Umysł 220 dusza-widmo 38 dyktatorzy 265 działanie jako cel człowieka 425 moralne 383 zgodne z cnotą 379 dzieci 268 dziedzictwo 236 dzielność 248, 292, 392 etyczna 390 jako cnota kardynalna 250 dźwięki muzyczne jako liczby 49

eleaci 74, 84, 112, 138, 550 elementy świata 80, 83, 90, 283, 329, 457 emanacja 205, 503, 523, 536-538 emanacje 81, 146 emocje intelektualne 450 empiryzm 15 encyklopedyści 100 energia 60 entelechia 370, 424 epifenomenalizm 242 epika 411 epikureizm 432, 453-465, 549 epikurejczycy 89 epistemologia 298, 317, 468, 550 Eros 209, 224, 290 jako Miłość 229 jako popęd ku dobru i cnocie 226 jako pragnienie 228 jako tęsknota za dobrem 247 erystyka 103, 110, 138 esencje zob. teoria idei estetyka 412 eter 479 jako piąty element 369 etyka 127, 139, 422, 433, 482 jako gałąź nauki politycznej 377 polityczna 298 przedmiot e. 377 racjonalna 130 relatywistyczna 226 stoicka 446-455 ewolucja 187, 353, 369, 373 ewolucjoniści 40

edukacja 268 egoizm 394, 524 eklektycy 497 eklektyzm 300, 434, 479 ekonomia 316, 390 eksperyment 321 ekstaza 226, 433, 477, 509, 516, 519, 529

fabuła 413, 414 figury geometryczne 49 filozof 202, 248, 262 a kapłan 534 jako miłośnik mądrości 328 filozofia cel f. 508, 531 Greków i Rzymian 21-35

592 i religia 435 Indii 30 jako najprzyjemniejsza z aktywno­ ści 396 jońska 31, 36-42 megarycka 138 moralna 557 państwa 18 pierwsza 331 podział f. 316 polityczna 18 „prawdziwa" 14 przedmiot f. 446 przyrody 12, 117, 314, 465 scholastyczna 12, 21 starożytna 21-23 stawania się 55 filozofowie 477 jako władcy państwa 257 fizyka 224, 277, 316, 331, 397, 432, 454, 456 flet 417 forma 424 i materia 349 rodzajowa i gatunkowa 207 formy 172, 283 „atomowe" 214, 215 hierarchia f. 213 jako liczby 221 jako pierwsze zasady 186 krytyka teorii form 332-339 zob. teoria idei gatunek 207, 319, 539 geocentryzm 51 geometria 49, 170, 181, 392 gimnastyka 268 głosowanie 268 gniew 387 gnomony 48, 50 gramatyka 110 granica 47, 221 grzech 442, 487, 493 grzesznicy 244 gwiazdy 285, 357, 369

SKOROWIDZ RZECZY

handel 266 wymienny 401 harmonia 79, 148, 377 ciała 46, 236, 309, 420, 510 muzyczna 47 powszechna 476, 527 wszechświata 56, 357 hedonizm 145, 451 heglizm 13 herezja 269 hierarchia bytów 533, 547 gatunków 424 istnienia 352 rodzajów 216 stopni bytu 476 hinduizm 14 hipotezy 182, 185 historia 406, 410 filozofii 5,11-20 Grecji 20 historyk 410 hojność 381, 386 homoseksualizm 448 hylemorfizm 546

Idea Dobra 188, 203-205, 516 a Bóg 218 jako przedmiot Erosa 228 jako słońce świata idei 422 idealizm 64, 66, 224, 298 moralny 450 ideał etyczny 452 męstwa 226 sprawiedliwości 226 wszechogarniający 227 idee 124, 178-183 jako wspólne terminy 172 ogólne 438 zob. teoria idei ilość 319 immanencja Boga 374 imperatyw kategoryczny 390

SKOROWIDZ RZECZY

impet 364 improwizacja 418 indukcja 125, 321 indywidualizm 253, 431 indywidualność człowieka 275 instynkt samozachowawczy 447 intelekt 397 bierny i czynny 372, 374 jako najwyższa część człowieka 245 ludzki 17 intelektualizm 132 etyczny 128 inteligencja 215 hierarchia inteligencji 374 jako stwarzająca kosmos 278 najwyższa 426 we wszechświecie 357 inteligibilne przedmioty 183 inteligibilność 221, 425 intencja 442, 448 intuicja 350, 516 ironia Sokratesa 127 islam 14 istnienie 112 i nieistnienie 171 istota gatunkowa 423 nominalna i realna 345 piękna 202 rzeczy 329 istoty obiektywne zob. teoria idei

ja 397 jako dusza i ciało 373 jako ideał 32 jakość 319 i ilość 41, 42 Jaskinia Platona 186-188 Jedno 37, 54, 208, 212, 217, 219, 301, 522, 533 bogowie greccy 75 i Dobro 138, 199, 204, 225, 228 i Mnogość 194

i wielość 38, 59, 74, 208, 545 jako Bóg 57 jako Byt 63 jako materialne 68 jako transcendentne 229 jako troiste 508 jako Zeus 75 w wielości 271 w Wielu 55, 218 jednostka i społeczeństwo 452 jednostki 70 a gatunki 343 jedność 34, 37, 48, 138, 212, 221 czasu i miejsca 413 fabuły 413 i wielość 55 jako abstrakt 35 kosmiczna 527 rzeczy w Bogu 224 w zróżnicowaniu 37, 54 język a myśl 320

kalendarz 36 kanibalizm 448 kanonika 455 kantyzm 13 kara 485, 490 kariera polityczna 464 kartezjanizm 13 kategorie 15, 317-320, 344, 437 katharsis 416-418, 528 klasy majątkowe 268 społeczne 403 w państwie 258 klimat 478 kobiety 260 kodeks karny 269 moralny 125, 254 religijny 100 koło 337 komedia 408, 411, 419

594 komitet nadzorczy 268 komunizm 402 konflikt 330 w duszy 239 konieczność 281, 441, 478, 541 kontemplacja 395, 408, 422, 480 estetyczna 295 form 245 kontrasty 382 konwencja 142 konwersacja 125 kopia 423, 537 korzyść osobista 464 kosmolodzy 42, 94, 230 kosmologia 230, 439 jońska 28, 34 pitagorejczyków 63 kosmopolityzm 431, 452, 490 kosmos 94, 476, 516, 548 harmonia k. 477 jako dzieło Inteligencji 278 jako ograniczony 49 jako widzialny bóg 310 Kościół 276 krytycyzm 42 historyczny 22 kultura 59, 100 ewolucja k. 148, 477 grecka 21 kulty 301 misteryjne 433 państwowe 471, 491 kwadrat 48

lichwa 401 liczby 47-49, 91, 184, 185, 480 a formy 221, 336 całkowite 223 irracjonalne 186 jako idee 300 jako rzeczy 278 nieskończoność 1. 367 linia 49, 70, 125, 178, 221

SKOROWIDZ RZECZY

literatura 288, 293 litość i trwoga 416 logika 125,224, 230, 323-325,423,454 formalna 317, 437 podział 1. 437 logos 439, 516 lojalność 404 los 113, 441 lud 113 ludzkość 452

łagodność 387

magnes 38 makrokosmos 100 malarstwo 293, 411 małżeństwo 50, 268, 489 w państwie 260 marksizm 13 matematyka 45, 225, 241, 271, 279, 316, 321, 331, 454 a etyka 377 czysta m. 185 ogrodnicza 30 materia 56, 94, 95, 222, 227, 331, 424, 510 i duch 38 i forma 207, 349 jako nieprzenikalna dla myśli 347 jako przyczyna 329 jako stworzona przez nous 87 jako to, co działa w przestrzeni 285 jako zasada indywiduacji 357 jako zasada jedności 34 jako zasada zła 526 niezniszczalność m. 66 materia

prima

348

rodzaje m. 78 materialiści 34, 42 materializm 64, 229, 483, 491 abstrakcyjny 35 historyczny 17

SKOROWIDZ RZECZY

mądrość 128, 140, 218, 450, 478 a metafizyka 328 a piękno 291 Boga 222 jako cnota 131 jako cnota kardynalna 250 jako dobro najwyższe 245 państwa 259 praktyczna 381, 389, 390 teoretyczna 389 mąż stanu 255, 266, 437 mechanicyzm 91 metafizyka 13, 17, 204, 233, 298, 316, 328, 422 bytu 425 matematyczna 51 przedmiot m. 330, 397 metempsychoza 45 metriopatia 512 metrum jambiczne 419 mędrzec 461, 477 męstwo 226, 237, 248, 259, 449 jako cnota kardynalna 230 miara 56, 247 miejsce a ruch 363 mięso 45, 302, 420, 497 mikrokosmos 100, 278 miłość 79, 357 do bogactwa 263 i nienawiść 85 i niezgoda 89 jako Eros 228 ludzkości 490 rodziny i kraju 144 własna 394, 452 wolna m. 142 mistycyzm 190, 226, 529, 539 religijny 201 mit 38, 100, 141, 196, 241, 279, 531 a filozofia 30 mniemanie 245 a wiedza 178-181

595 mnogość 69, 74, 216 jako przedmiot naszego doświad­ czenia 37 jako złudzenie 63 rzeczy 191, 333, 523 moc duszy 45 Moce 518 modlitwa 141, 513 monarcha 496 monarchia 420 monizm 74, 475, 477 monoteizm 132 moralność 113 jednostki i państwa 254 morderstwo 249, 272, 442 w tragedii 416 mowa 398 możliwość 139 możność 67 i akt 85, 347, 351-353 muzyka 45,49,236,246, 257,258,268, 293, 295, 405 a liczby 47 a wychowanie 412 myśl 414, 524 a postrzeganie 80 jako ujmująca rzeczywistość 191 Myśl samoistniejąca 425

nadczłowiek 250 nadmiar 33, 381 i brak 510 namiętności 302, 449-452, 484, 518 jako zguba 33 napięcie 55 narodziny i śmierć 60 naśladowanie 180, 204, 210, 292, 334, 409, 411, 423 a muzyka 246 natura 446, 457, 487 człowieka 504

596 jako celowa 368 jako hierarchia gatunków 424 ostateczna n. rzeczy 42 pojęcie n. 362 świata 37 nauczanie 101 nauka a filozofia 35 o pierwszych zasadach 328 pojęcie n. 345 polityczna 389 nauki empiryczne 419 formalne 227 moralne 448 polityczne 377 przyrodnicze 12, 277, 321 różnice między n. 370 szczegółowe 435 nawrócenie się 188 nawyk 248, 385, 450 nazwa 422 negacja 332 neokantyści 199 neopitagoreizm 502-506 nicość 68 niebiosa 39 niebo jako harmonia i liczba 47 niebyt 63, 112, 229, 457 jako przedmiot wiedzy 203 niechęć 387 niedostatek 381 niematerialność 546 niemowlęta 268 nienawiść 79 nieograniczoność 47, 49 Nieokreślone 40 nieokreśloność jako elem. pierwotny 39 Nieporuszony Poruszyciel 546, 548 nieporządek 269 nieroztropność 381 nieskończoność 112, 366 niesprawiedliwość 39, 126, 250 polityczna 260

SKOROWIDZ RZECZY

nieśmiałość 387 nieśmiertelność 46, 80, 196, 198, 278, 375, 444, 457, 492, 549, 554 duszy 240-244, 308, 420, 473, 480 pragnienie n. 228 nieumiarkowanie 383 niewiedza 127, 171, 178, 383, 484 niewolnictwo 33, 272, 273, 399, 400 niewolnicy 452, 485 niewrażliwość 385 niezależność jako ideał 140 niezgoda 79 niezniszczalność materii 83 nihilizm 112 nominalizm 13 normy 109, 226, 254 absolutne 241 moralne 131 obiektywne 101 nous 85-88, 480, 516, 524, 545, 553 sfery n. 537

objawienie 17, 509, 534 obojętność 467, 490 obowiązek 131, 384, 449 względem siebie 488 obraz pamięciowy 455 obrazy 372, 459 przedmiotów 455 obrzędy 270 obserwatorzy 271 obyczaje 271 obywatele 109, 404 obywatelstwo 402 oceny etyczne 177 oczyszczenie 412, 417, 418, 531 duszy 46 zob. katharsis oddychanie 40, 60 oddzielenie 197, 202, 207 odpowiedniość 247 odpowiedzialność 383 odwaga 125, 381, 385, 386 ofiary 269, 420

597

SKOROWIDZ RZECZY

ogień 41, 80, 92, 235, 283, 439, 548 jako istota rzeczy 55 jako serce wszechświata 50 jako tworzywo świata 34 okultyzm 533 oligarchia 263, 266, 403 ontologia 197, 230, 423 opatrzność 270, 426, 441, 460, 489, 501, 512 optyka 112 orfizm 44, 46 ortodoksja 434 orzeczniki zob. kategorie osąd 144 ostateczna podstawa 17, 201 ostateczny element 34 oszustwo usprawiedliwione 113

pamięć 238, 321, 371, 438 panhellenizm 112 panmatematyzacja 224 panteista 75 panteizm 46, 57, 524, 538 państwa klasowe 266 państwo 18, 108, 127, 253-276, 398406 a wojna 273 cechy p. 404 cel p. 256, 398 i jednostka 377 strażnicy państwa 258 wartość p. 148 parzystość i nieparzystość 48-50 patriotyzm 489 percepcja 350 pesymizm grecki 33 philosophia

perennis

17,

18

pieniactwo 271 pierwotne tworzywo świata 94 pierwotny element wszechświata 34, 35, 40 Pierwsza Przyczyna 537 pierwsza zasada 38, 328

pierwszeństwo logiczne i epistemologiczne 320 Pierwszy Poruszyciel 352, 356-358, 424 pieśni 296 piękno 124, 288-293, 407, 408 a dobro 407, 292 a przyjemność 407 Absolutne 191 czyste 201 jako pojęcie ogóne 191 jako przedmiot kontemplacji 408 jako to, co przydatne 290 moralne 488 najwyższe 290 przyrody 439 samo w sobie 198, 200 stopnie p. 289, 511 pijaństwo 129 Pismo Święte 515 pitagoreizm 279 pitagorejczycy 43-51 planety 50 platonizm 13 pluralizm 93 światów 39 płaszczyzna 49, 284 pobożność 126,248,445,459,489, 531 pochodzenie 266 pociąg erotyczny 227 poczucie godności 386 podłoże 344 istnienia 283 rzeczy 329 świata 526 podmiot 141 podobieństwo 208 a sztuka 295 do Boga 519 podział 213, 216, 319 poeci 257, 288, 410, 475 poezja 257, 410, 419 epicka 412 pogoda ducha 148, 462, 464

598 pojęcia etyczne 486 filozoficzne 30, 35 jako kryterium prawdy 455 ogólne 124, 177, 190, 231, 323, 342-346, 411, 437 zob. teoria idei klasy 212 pokój 273 pokrewieństwo 476 polis 28

politeizm 132, 534 polityka 264, 316, 390, 396, 398-406, 464 a wojna 273 pomyślność 148 popęd 226 porządek 221, 233, 269 jako forma piękna 408 świata 59, 197, 229, 278, 447 w państwie 404 posępność 387 postęp 450 moralny 488 postępowanie człowieka 133, 189, 297, 378, 383, 549 indukcyjne 126 postrzeganie naukowe 300 zmysłowe 81, 95, 169-173, 191, 321, 467, 553 postrzeżenia i wiedza 143 jako kryterium prawdy 439 zmysłowe 438 pośrednicy 182 potencja 347 potencjalność 67, 372 powietrze 50, 79, 92, 235, 283, 440 jako pierwotny element 34, 40 jako rzeczywistość 55 jako zasada życia 41 powstawanie 78 pozbawienie 349

SKOROWIDZ RZECZY

poznanie 437 a postrzeganie 301 Boga 247 dobra 177 istota p. 212 jako postrzeżenie 169 jako przypominanie sobie 198 poznanie naukowe 320, 321, 332, 516 normy p. 455 prawdy 127, 480 prawdziwe i nieprawdziwe 147 racjonalne 226, 424 stopnie p. 327, 551 w tragedii 415 zmysłowe 371 pożar świata zob. świat pożądanie 247 praca fizyczna 402 pragnienie 371, 348, 450 a Eros 228 cielesne 237 prawa natury 447, 478 obywatelskie 402 prawda 17, 114, 169, 372 a wiara 280 absolutna 16, 467 i fałsz 326 i pozór 63 kryterium p . 106, 438, 454, 471 mówienie p. 380 naśladownictwa 295 obiektywna 101 poszukiwanie p. 17 prawdomówność 387 prawdopodobieństwo 280, 470 prawdy absolutne 189 prawo 108, 111, 113, 265, 266 Boga 377 karne i cywilne 388 moralne 258 naturalne 114 powszechne 58

599

SKOROWIDZ RZECZY

Rozumu 58 słuszność p. 141 we wszechświecie 35 zachowania energii 60 prawodawca 268, 273 preegzystencja 199, 226, 308 duszy 196, 241, 477 proporcja 47, 246, 377 prostactwo 387 prostokąt 48 prostota 488 proza 414 próżnia 71, 89, 147, 457 próżność 386 przeciwieństwa 34, 54, 138, 241 przedmiot i podmiot 99 wiedzy 190 przedmioty a idee 210 doświadczenia 125 matematyczne 181, 337, 346 postrzegania zmysłowego 106, 176 powstawanie p. 83 pośrednie 221 wiedzy 67 zmysłowe 172, 411, 423 przed sokratycy 28 przemijanie 53, 95, 223, 229 przestrzeń 15, 71, 89, 206, 283, 302, 457, 478 przeznaczenie 448 przyciąganie 354 przyczyna formalna i sprawcza 353-355 materialna 39 rodzaje p. 329 wzorcza 197, 208 wzorcza i sprawcza 546 przyczynowość celowa 424 przygnębienie 450 przyjaźń 330, 463 definicja p. 393-395 do Boga 359

przyjemność 148, 443, 450, 479 a dobro najwyższe 245 a sztuka 295 i piękno 291 jako cel życia 143, 460 jako dobro 130 jako najwyższe dobro 302 jako szczęście 378 jako z natury dobra 392 niewinna 418 zmysłowa 385, 412 przykrość 460 przymus zewnętrzny 383 przypadkowość 281 w naturalnych przedmiotach 222 przypadłość 19, 530 przypominanie sobie 196, 198, 241, 308 przyroda 28, 79, 81 psychologia 19 praktyczna 114 punkt 186, 505

racjonalizacja rzeczywistości 224 racjonalizm 438 rada nocna 271 państwowa 268 radość 412 refleksja 172, 234 reinkarnacja 244 relacje 344 relatywizm 57, 114 etyczny 125 sofistów 103 wiedzy 230 relatywność 499 religia 53, 132, 279, 420 cel praktyczny r. 30 dionizyjska 44, 46 dogmatyczna 109 ludowa 445, 471, 531 Mitry 564

600 objawiona 530 pochodzenie r. 110 prawdziwa 229 różnorodność 14 tradycyjna 141 religie misteryjne 43 reminiscencja 226 retoryka 102, 112, 113, 316, 437, 496 rewolucja 403 rodzaj 85, 319, 530 rodzina 398, 452, 489 i jednostka 399 rolnictwo 269 rośliny 371, 477 rozciągłość 367 rozdzielenie 39 rozgłos 495 rozkosz 461, 469 rozrzutność 386 rozsądek 391 i Słowo 64 roztropność 248, 372, 449 rozum 87, 282, 459 bierny i czynny 373 boski 426 człowieka 57, 132 czysty 182 działanie r. w świecie 271 działanie zgodne z r. 379 i zmysły 63, 455 intuitywny 389 jako emanacja Bóstwa 510 jako Jedno 138 jako nadający porządek 217 jako najwyższa zdolność człowieka 395 jako natura ludzi 452 jako poznający prawdę 198 jako wytwór procesu rozwojowego 438 nieskończony 469 powszechny 57, 58, 132 trzeźwy 461

SKOROWIDZ RZECZY

wszechświata 205, 444 zdolności r. 389 rozumowanie abstrakcyjne 185, 322 dyskursywne 350 erystyczne 322 rozwiązłość 385 rozwój 536 cykliczny 79 kultury 477 osobowości jako dobro najwyższe 245 różnica 57, 319, 530 a jedność 35 różnorodność w wielości 37 ruch 34, 138, 243, 269, 421, 440, 444, 479 a istnienie 213 atomów 89-91, 282 ciał niebieskich 222, 229 i spoczynek 214 i zmiana 69 jako celowy 368, 369 jako przejście z możności do aktu 356, 357 jako przyczyna 329 jako złudzenie 72-74 obrotowy 87 przyczyna r. 363 rodzaje r. 363 rytmiczny 411 sfer 369 w świecie 85 wieczny 39 wirowy 40 wymuszony i naturalny 364 rytm 411 ryzykanctwo 385 rząd 265 idealny 403 rządy państwem 266, 402, 496 rządzący 266 rzecz materialna jako jedność w zróż­ nicowaniu 60

SKOROWIDZ RZECZY

rzeczy człowiek miarą rz. 106 pochodzenie rz. 40, 41 inteligibilne 184 istnienie rz. 440 jako istniejące w całości 84 jako liczby 47, 278 jednostkowe rz. zmysłowe 216, 546 materialne jako zmienne 422 piękne 201, 289 pochodzenie rz. 93, 335 zewnętrzne, niezależność od rz. z. 452 zmysłowe 193, 194, 229 rzeczywistość 64 a matematyka 224, 225 i zmiana 215 jako Jedno 54 jako powietrze 55 jako prawdziwy byt 203 jako przedmiot poznania 231 jako przestrzeń wypełniona 74 jako składająca się z jednostek 70 jako suma rzeczy 215 jako woda 55 materialna 278 sama w sobie 188, 229 rzemiosło 266 rzeźba 411

samobójstwo 449, 511 samodoskonalenie się 425 samokontrola 449 samolubstwo 452 samoświadomość 45 samowystarczalność 139 jako ideał 140 satyra 413 sąd 176, 207, 456, 466, 488 a wiedza 172 moralny 472 prawdziwy i fałszywy 173, 321 zawieszenie s. 470

601 sądy etyczne 107, 114, 422 moralne 377 w państwie 271 wartościujące 233 sądzenie 172 sceptycy 498-501 sceptycyzm 43, 100,112, 234, 434, 466 scholastycy 17 scholastycyzm 13 siła jako prawo 33, 251 siła życiowa 476 siły natury i Bóg 478 w świecie 79 sknerstwo 381, 386 skromność 387, 488 skuteczność 290 słabość moralna 130 Słowo Heraklita 58 słuszne wzburzenie 387 słuszność 144, 249 służba wojskowa 268 słyszenie 146 smak 146 zwierząt 371 smutek 450 sny 555 sofista 249 definicja s. 212 sofistería 114, 188 sofistyka 109 sofiści 99-115, 229, 265, 551 specjalizacja pracy 256 spirytualizm 19 spoczynek 364, 365 spokój ciała i ducha 148, 464 społeczeństwo 28, 101, 253, 406 spontaniczność 282 spostrzeżenie 455 spójność 444 sprawiedliwość 32, 50, 54, 110, 125, 178, 198, 247, 266, 377, 379, 449, 462, 496

602 boska 270 definicja s. 387, 388 jako cnota kardynalna 250 sama w sobie 208 w państwie 254, 259, 404 sprawy cywilne i karne 269 sprzeczność 141 stałość 61 i zmiana 75 rzeczy 56 Stary Testament 517 stawanie się 55, 67, 93, 170, 215, 285, 329, 421, 425, 546 jako złudzenie 63 sterylizacja 261 stoicy 438 stoicyzm 58, 432, 474 stosunki społeczne 274, 387 strach 383, 417, 450 przed bogami 459 strategia 316 strażnicy państwa 259, 267, 401 stworzenie 217 substancja 60, 318 bez granic 39 jako przyczyna 329 pierwotna i wtórna 344 rzeczy 194, 466 złożona 370 zmienna i niezmienna 331 sugestia 113 sumienie 381 sylogizm 321, 322, 390, 500 symbolizm 411 poetycki 226 zmysłowy 61 symetria 148 jako forma piękna 408 synonimy 111 synteza 213 szał dionizyjski 33 szczegółowe i ogólne 178 szczęście 143, 147, 245, 462, 490, a cnota 140

SKOROWIDZ RZECZY

jako bogactwo 378 jako cel życia 378, 446 jako działanie zgodne z dzielnością etyczną 395 jako summum bonum 247-252 najwyższe 130, 395 państwa 273 szkoła aleksandryjska 539 ateńska 535 atomistów 88 cynicka 139 cyrenejska 142 eleatów 63 elejsko-eretryjska 139 milezyjska 42 pergamońska 534 platońska 372 syryjska 533 szkoły 269 szlachectwo 113 sztuka 148, 180, 258, 327, 376, 389, 411, 444 a przyjemność 295 grecka 33 jako instynkt wyrażania się 292 naradzania się 390 podział sz. 409 w państwie 294 sztuki piękne 288 wyzwolone 483, 542

śmierć 30, 33, 456, 459 a dusza 238 duszy 57 i życie 241 kara ś. 270 pragnienie ś. 110 śmiertelność człowieka 396 śmieszność 408 śpiew 412, 413, 418 środek jako cnota 386

SKOROWIDZ RZECZY

świadomość 239 człowieka 439 jako ogień 57 polityczna 274 świat 61 budowa ś. 478 idei 209 inteligibilny i widzialny 206, 278 istnienie ś. 138 jako hierarchia stopni bytu 476 jako jedność 60 jako kopia ideału 246 jako żyjący ogień 56 materialny 34, 229, 277, 421, 527 mnogość światów 90 nadksiężycowy i pod księżycowy 369, 476 opis powstania ś. 280-286, 458 pochodzenie ś. 523 początek ś. 40, 42, 301 pozorów 217 pożar ś. 58, 440, 444, 476 rozumu i świat zmysłów 67 rozwój ś. 79 rządzony przez prawo 93 „rzeczywisty" 177 stworzony według ideału 227 transcendentalny 192 zjawiskowy 239 zmysłowy i inteligibilny 231 światłość 205 świetność 386 święta państwowe 269

tancerze 411 Tartar 244 tchórzostwo 126, 381, 385, 443 teizm 95, 131, 197 teleologia 368, 421 antropocentryczna 133 immanentna 426 teologia 331, 500, 510 monoteistyczna 62

603 naturalna 424 podział t. 475 teorematy 476 teoria apatii 139 ewolucji kultury 148 form zob. teoria idei idei 121, 140, 190-234 idei krytyka 424 indukcji 125 państwa 274 pochodzenia religii 110 polityczna zob. państwo poznania Platona 168-190 proporcji 50 przyczyny 309, 329, 330 sztuki 292-296 umowy społecznej 275 zagęszczania i rozrzedzania 41, 42, 93 teorie etyczne 108 teozofia 539 tetraktys 48 teurgia 533 timokracja 263 „ t o " Parmenidesa 65 tom izm 17 tortury 272 tożsamość w zróżnicowaniu 55, 74 tradycja 109, 265, 447, 501 traf 368 tragedia 113, 409, 411 cel t. 416 definicja t. 412-419 transcendencja 195 triada heglowska 15 triady 536 trójkąty 284 trynitaryzm 518 trywialność 386 twierdzenia geometryczne 107 twierdzenie Pitagorasa 50 tyran 250, 266 tyrania 264, 266, 402

604 uczenie się 241 uczestnictwo 204, 210, 222, 278, 334, 422, 503 rzeczy w ideach 198 uczucia 294, 417, 450-452 układ sceniczny 414 ułamek ciągły 222 umiar 247 i harmonia jako ideał 33 umiarkowanie 379, 383, 449, 511 umiejętność zastanawiania się 371 umysł 64, 85-88, 329 boski 503 jako król nieba i ziemi 278 jako przenikający świat 229 jako przyczyna powstawania świata 81 jako przyczyna prawa 117 jako ujmujący idee 225 rozwój u. człowieka 178 stany u. 176-183 świata 132 wszechświata jako obdarzonego duszą 218 uniżoność 387 upadek 504 UrstofT 39, 40, 547 jako pierwotny element 34 urzędnicy 267, 268 ustawy 267 ustrój 266, 271, 420 ateński 177 rodzaje u. 402 utylitaryzm 130 uwarunkowania 344 wady 380, 443 walka 39 między bogami i ludźmi 54 moralna 383, 485 przeciwieństw 47, 54, 60 z uczuciami 450 wartości 233 absolutne 189

SKOROWIDZ RZECZY

etyczne 107, 126, 131, 422 moralne 297, 460, 461 skala w. 448 wartościowanie 382 wcielenie 518 wdzięk 295, 444 wędrówka dusz 44, 45, 51, 80, 526 wiara a prawda 280 w Boga 469 w bogów 459 zabobonna 270 widzenie 146 i postrzeganie 171 wieczność 286 świata 479 wiedza a dobro 246 a mniemanie 178-181 aktualna i potencjalna 373 definicja w. 170-179 etyczna 140 intelektualna 482 jako cnota 128, 248-251 jako postrzeżenie 170 jako prawdziwe przekonanie 212 jako prawdziwy sąd 173 matematyczna 241 naukowa 389 o bogach 146 o Bogu 271 o bycie 123 o rzeczach jednostkowych 350 o wzorcach 241 prawdziwa 107, 114, 176 przedmiot w. 190 rozwój w. 477 teoretyczna i praktyczna 392 wielkoduszność 386 wielkość ciągła 74 sama w sobie 198 wielość 93, 216 a Jedno 55

605

SKOROWIDZ RZECZY

idei 194 wierność małżeńska 268 wiersz 269, 414 wieś 398 wilgoć 37 wir 40, 87, 90 wizerunki 146, 179-181, 185 władca 251 władza 394 człowieka 32 nad sobą 208 państwowa 141 rozumu 297 tyrańska 253 władze duszy 372 własność 530 jako źródło przyjemności 402 prywatna 275 właściwość 319 wnioskowanie 323 dedukcyjne 123, 125 woda 39, 40, 80, 92, 235, 283, 363, 440 jako pierwotne tworzywo 34, 37 wojna 24, 141, 273. 396, 400, 406, 489, 494 źródło w. 256 wola 384, 385, 490 akt w. 397 Boga 501, 563 boska i ludzka 446 mocy 33 władzy 32, 33 wolna 487 wolność 17, 148, 264, 441, 443 człowieka 458 moralna 450 podmiotowa 275 wyboru 448 wrażenia 146 zmysłowe 147, 454, 456 wrażenie jako ruch 143 wróżbiarstwo 29, 531, 534 wróżby 446, 477 wspólne terminy 172

wspólnota form 213 jako rodzina 398 między ideami a uczestnictwem 423 polityczna 266, 274 żon i dzieci 142, 260 współodczuwanie 19 wstępowanie człowieka do Boga 550 wstrzemięźliwość 126, 259, 386, 488, 490, 496 wstyd 387 wszechświat jako rządzony prawem 35 ruch we w. 356 wybory 267 wybór definicja w. 384 estetyczny 407 moralny 391 przyjemności 460 wybuchowość 387 wychowanie 17, 114, 411 a sztuka 296 metody w. 268 moralne 405 w państwie 257 wartość w. 188 warunki w. 487 wyobraźnia 372, 412 przedstawienia w. 455 wyrazistość jako forma piękna 408 wyziewy 56 względność 290 wznoszenie się duszy 290, 519 ku Pięknu 224 wzorce 226, 504 wiedza o w. 241 wzorzec idealny 279

zaćmienie słońca 36 zapach 146

606 zasada bytu 504 Dobra 199 jedności 194, 211 ostateczna 92 porządku 221 przedmiotu 424 świata 74 rzeczywistości 439 zaszczyty 394 zaufanie 380 zawiść 387 zazdrość 524 zbawienie 505, 529 jako cel filozofii 531 zdania rodzaje z. 110 prawdziwe i fałszywe 214 zderzenia atomów 90 zdolność myślenia naukowego 371 zdrowie 47, 385, 460 ziemia 36, 40, 56, 283 jako kula 50, 91 jako płaska 41 uprawna 405 zło 128, 240 a cnota 266 czynienie z. 252, 301 fizyczne i moralne 442 i dobro 57, 444, 448 istnienie z. 441 w świecie 458, 501 złoty środek 381, 511 zmiana 54, 60, 61, 67, 78, 83, 215, 229, 421 i ruch 63, 69 jako droga w górę i w dół 56 jako nieustanny proces 33, 34 jako walka przeciwieństw 34 jakościowa i ilościowa 363 początek z. 353

SKOROWIDZ RZECZY

pojęcie z. 347-349 substancjalna 92 zmysłowa rzecz jednostkowa 207 zmysły 34, 63, 147, 350 i rozum 95 względność z. 176 zwierząt 371 zoroastryzm 14 zróżnicowanie w jedności 54 zupełność 247 zwierzęta 40, 286, 420, 477 dusza z. 371, 479 rozumne 124 zwycięstwo 273

żebracy 271 życie 60 a śmierć 241 cel ż. 378 dobre jako naturalny cel człowieka 267, 274, 398 doczesne jako przygotowanie do wieczności 243 etyczne 377 idealne 379, 397 intelektualne człowieka 58 państwa 399 pochodzenie ż. 40 polityczne 128, 148, 189 pozbawione przyjemności 245 praktyczne i teoretyczne 420 przyszłe 244, 510, 526 publiczne 489 w możności 370 według wzorca 227 zgodne z naturą 446 życzliwość 387 Żywa Istota 286 żywoty 270 duszy 242

SPIS TREŚCI

Wstęp Słowo wstępne autora do wydania przejrzanego Rozdział I. Wprowadzenie

5 9 11

CZĘŚĆ I. FILOZOFIA P R Z E D SOKRATESEM Rozdział II. Kolebka myśli zachodniej: Jonia Rozdział III. Czas pionierów: wcześni filozofowie jońscy Rozdział IV. Związek pitagorejski Rozdział V. Słowo Heraklita Rozdział VI. Jedno Parmenidesa i Melissosa Rozdział VII. Dialektyka Zenona Rozdział VIIL Empedokles z Akragas Rozdział IX. Krok naprzód Anaksagorasa Rozdział X. Atomisti Rozdział XI. Filozofia przed Sokratesem CZĘŚĆ II. OKRES S O K R A T Y C Z N Y Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział

XII. Sofiści XIII. Niektórzy spośród sofistów XIV. Sokrates XV. Mniejsze'szkoły sokratyczne XVI. Demokryt z Abdery

27 36 43 52 62 69 77 82 88 92

99 105 115 137 146

CZĘŚĆ III. PLATON Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział

XVII. Życie Platona XVIII. Dzieła Platona XIX. Teoria poznania XX. Doktryna form XXI. Psychologia Platona

153 159 168 190 235

S P I S

608

Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział

XXII. Teoria moralności XXIII. Państwo XXIV. Fizyka Platona XXV. Sztuka XXVI. Stara Akademia

TREŚCI

245 253 277 288 300

CZĘŚĆ IV. ARYSTOTELES Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział

XXVII. Życie i pisma Arystotelesa XXVIII. Logika Arystotelesa XXIX. Metafizyka Arystotelesa XXX. Filozofia przyrody i psychologia XXXI. Etyka Arystotelesa XXXII. Polityka XXXIII. Estetyka Arystotelesa XXXIV. Platon i Arystoteles

305 316 327 362 376 398 407 421

CZĘŚĆ V. FILOZOFIA POARYSTOTELESOWSKA Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział

XXXV. Wstęp XXXVI. Wczesna stoa XXXVII. Epikureizm XXXVIII. Starsi sceptycy, średnia i nowa Akademia XXXIX. Średnia stoa XL. Późna stoa XLI. Cynicy, eklektycy, sceptycy XLII. Neopitagoreizm . . . XLIII. Średni platonizm . . / XLIV. Filozofia żydowsko-hellenistyczna XLV. Neoplatonizm Plotyna . . * XLVI. Inne szkoły neoplatońskie XLVII. Przegląd końcowy

Dodatek I. N o t a na temat źródeł Dodatek II. Ogólne wskazówki bibliograficzne Dodatek III. Niektóre skróty używane w tym tomie Skorowidz osób Skorowidz rzeczy

431 . 436 453 . . 466 474 482 493 502 507 . 514 520 533 544 565 568 576 579 587

j |