Mo[ollar Dewine Kadar Orta Asya Tiirk islim Medeniyeti
HII..^AFET ULIGLERINDE
TURKLERiN AII{P Diti ve EDEBiYATINA HiZIUETLERi
Prof. Dr. Zekeriya KITAPCI
Tiirk islam Medeniyeti Kiilliyalr: 2
&
YED'KUBBE YAYTNTART: 7 T0rk lslAm Medeniyeti K0lliyatr: Hilafet Olkelerinde TUrkterin Arap Dili ve Edebiyatrna Hizmefleri 1. Bask : Ekim,2004
Mo[ollar Dewine Kadar Orta Asya Ttirk Isl6m Medeniyeti
ISBN:975-98634-4-B GenelYayn Y6netmeni
Rfat I(AMKOL Yazrgma Adresi: Rrfat KARAKOL $erafettin Caddesi 6z lghanr A Blok Kat Tel: 0.332.353 00 50 - 353 80 43
2.
KONYA
-
llmiYazrgma Adresi: Prof. Dr. Zekeriya KITAPCI K. Karabekir Cad. Hoca Hasan Sk. No: 151407 Tel: 0.332. 350 82 96 . Meram / KONYA
HIIAFET ULKELERINDE aa
TURKLERIN AITAP DIU ve ED EBiYATINA HIZPTETIf Ri
www.zkitapci.com
[email protected] @ Kitabrn her hakkr mahfuzdur. Eserin; M0ellifin yazrh m0sidesi olmaksrzrn tamamen, !smen veya herhangi bir deligiklik yaprlarak yayrntanmasr
dijital ortamlarda gogaltrlmast veya bir bagka dile gevrilerek yaytnlanmasr yasaktrr.
Dizgi DIZGI EVI
Tel:0.332.351 6641 Kapak Tasanm
GBAFIT.o
ire-Pr""s-Baskr-Citt SEBATOFSET MATBMCILIK Tel:0.332.342 01 53 Fax:0.332. 34237 80 www.sebat.com sebalosebat.com
Prof. Dr. Zekefiya KITAPCI Ph. D. Karagi Un- Pakistan Assot. Prof. Jos. Un. Nijerya
Kor bir inat ve Eovenizme varan bir rrkgrhkla Arap ve lran milli $uurunun bizim ktilttir ve medeniyet binamrzr harabeye gevirmeleri ve bu muhtegem medeniyet binamrzn temel taglannr galrnalannr ve kendi gecekondularmr bu ytice ve krymetli taElarla bina etmeleri hertiirlti mtilahazanrn drgrnda tam bir tarih sefaletidir.
Ne varki bu kendi tarih, kendi ktiltiir ve medeniyetimizin hoyratga yafma ve talan edilmesi kargrsrnda bir gok Ttirk ilim adamnm inadma korkak ve iirkek davranmalarr, ilim Eahsiyetlerini ortaya koymaktan gekinmeleri do!rusu her ttirli.i takdirin iisttindedir( ! ) Onlarr.bu bagarrlarrndan dolayr tebrik etmemiz gerekmektedir.( ! ) " 6tl" ya siizgrirnrigse
sukut alttnihr." sozii de zaten bizim atalarrmrz tarafindan s6ylenilmigtir.
6trlsoz isl6m Kiiltiir ae Medeniyeti, dzellikle Arap dili ae edebiyatmrn geligmesinde miisliiman Tilrkletin yeri neilit? Onlarm; bu biiyiik edebiyat ae kiiltiir mirastntn biiyiime oe geniglemesine geryqkten hizmetleri olmugmuilut? Arap dili ae eilebiyattnm geligme ae yiicelmesine hizmet eden ue emedi
Tiirk illimleri aarmtdr? $ayed oarsa bunlm kimlerdir oe hangi sahalarda hizmet etmigletdit? Bunlar bizim bu kouda ilk akhmrza gelen sorulardr. Bu sorulara tahnin edici bir cevap vermeden 6nce, bizim dile getirmek istedi$imiz bazr hususlar vardr. Konunun oneminin bir kere daha iyi anlagilmasr igin, 6nce onlann aEklanmasr gerekmektedir.
gegen
Hemen gunu itiraf edelimki; Arapga; dtinyarun birgok dillerine gdre en eski, en mi.ikemmel, dil gramer ve di$er dil bilimleri yontinden en kdklfl kelime ve lu$at baktmrndan en zengin dillerinden biridir. Arabistan gol denizinin derin kum dalgalan iginde olugan bu dil, uzun tarihLi seyri iginde iyiye, gtizele do$ru giden yolda, btiytik bagarrlar elde etnig islAmiyetten 6nce ve chhiliye ileari dedi$imiz o karanhk devirlerde bir, iki asrr iginde, mttazzambit giir, nesir, d:il, edebiyat, fesahat, bela{at dili hAline gelmigtir.
Araplann cAhiliye devri bir di$er ifAde ile lslAma en yakrndan devirlerde olugan bu dilin; giir, nesir, giizel sbz soyleme; giizel konugma, hikmetli anlamh sdz soylemel aynca hitabet, fesahat ve bela{atta, bu dilin gok btiyrik ve gok guelti temsilcileri grkmrg ve onlar giir iklimi ve sdz diyanrun destani kahramanlart olmuglardrr' Bunlardan; lmru'l-Kays
ve benzerleri giirde, Ekrem b. Sayfi et-Temimi ve
benzerleri; hikmetli ae ince manah giizel sdz siiylemede, Kus
7
6
b. Siide ve
benzerleri; nasihat etmede Egas b. Kays iiaiinmede bu btiytik dil mirasrmn cAhiliye devrinde en btiytik destani kahramanlan idiler.
Bu bakrmdan Kuran-t Kerim, Hira
ma{arasmm karanhklarrm gimgekleri andrran bir ses ve gtineglerden daha parlak bir rgrk, bir nur halinde "Okul" diye, bu dinin Yiice Peygamberine, bir ilAhi ferman olarak hitab ettigi srralarda, griphesiz Arap dili ve edebiyatr, btitrintiyle en yriksek zirvelere ulagmrg ve goktan bir "alttn deuir" yagamaya baglamrg bulunuyordu. Ne varki bundan sonra, bu ma$rur do$a dili ve hig bir kudsi de$eri ve yonti olmryan bedevi "Qdl AtapgAs{'ntn kargrsrna yeni, medeni manevi de$erleri olan bir dil grkacaktt Bu Kuran ve Hailis dili, yani "Arapgas{' idi. Bu yeni, medeni ve dini Arapga,'gdhin bedevi Arapgasr ile birlegerek, btittinlegecek "Vahiy Kiiltiiiiniin- dili, daha aqrk bir ifdde yeri "Rabbi' ye'ilAhf' bir dil olacaktr. Biittin bu giizel ifAdeler, yukarda sordu$umuz sorulara, bizim olumlu cevaplar vermemizi zorlaghran sebeblerdir.
Ayrrca Hz, Muhammedin biittin insanb$a "Hak Peygambey'' olarak gdnderilmesi, gtiphesiz Arapga'nrn Onun, ana dili olmasr, aynca Kutan-t Ketim'in "Atapga" indirilmesi, onun mukaddes bir kitap olmasr yamsrr4 bir fesdhat, beladat ilbidesi olmasr, bir di$er ifAde ile "Vahiy Kiiltiiri)"nin gergek dili olmasr Arapgaya yeni yeni, manevi zenginlikler, lullarr si:i lrak topraklanndan silriip g*aracaklardtr" dedi. Bunun i.iierine ben de; "Bttndan sonra lekrar lrak'a ddnecek misini:?" deditn. Oda bana; "Bunu arau ediyor musunu'?" diya 56761a, Bende "Evet!" dedim. O:aman o da; "Sonra ddneceksini:, orada sizin gdnill rahathP ile ltasalto6sglntz bir hayanrut olacaktr" dedi. "Bu hadisin kaynaklarr igin bkz. Kitapgr, 2., a.g.e.,I, s. 154, el-Cdhtz, Fez6.il, $egen, R. (metin) s. 94. 'to Geniq bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., Dini, Tarihi ve Edebi Eserlerde Tiirklcre dokunmaytna! Hadisi, Sel. Un. EEt. Fak. D. 1989. Sayr 3, s.39-63.
176
.
ZEKER|YA KTTAPCI
denilmigtir. Bu hadis; biitiin Araplara, Hz, Peygamber'in (genel bir) aasiyetiilir, Do{ru olan bizim Tbkleile miitareke ae bnng iginite yogomamtzdr. iskeniter; Zii'l-Karneyn, onlara hilcum etmeye cesaret edemedi{i igin "ofll*rt buakrntz" demiE oe biiylece onlar Tiirk admr almtElardt, Siz biiyle bir mitleti ne zannediyorcunilz. Hatbuki iskender bu siizii diinyann biiyiik bir ktsmtm harp ae kthnu ile ele gegirilikten sonra siiylemigtir'4l2r). el-Cfrhtz'm Tibkler Hakkrnda Vazfu* itk Xltap:
ile de yetinmemigtir. Daha sonra o; hig kimsenin tesiri alhnda kalmamrg hamiyeti diniye ve vicdanrnrn sesini duymug, kendi htir iradesiyle, Trirk askerlerinin krhncr kadar gtighi ve keskin kalemine sanlmrg, bu azgrn, govenist Arap ve iran milli guurunun btittin varh$r ile kargrsrna dikilmig ve Ttirklerin yticelikleri btiyiikliikleri ve ululuklarr hakkrndaki o, muhtegem, hacimli eserini yazmrgtrr. Nitekim yazar bu konuda ne kadar objektif el-CAhrz bu uyarrlarr
davrandr$rm griyle agrklamaktadrr:
*illl
qrljS
OA )1!.ro_9 t1u,o3 ti. i -6US O-9! ..,i .",*^ir .if-r-l ol+l ./ Ot-r"Jr a.5o CSr. ./
"Bu eserin bir maksad'a hizmet etmesini ae ilo{ru yolu giistermesini temenni ettim. Yoksa ne bir kaaimin iiaillmesinde, ne de difierlerinin yerilmesinile aEriltia kagan bfu eser olmamastnt isterdim, Zba eser bu gekilde olursa, yalan onu girkin kilar, temeli sunilik (yapayl*) ilzerine kurulmuE olur. Oyle Ad, e{er Tiirklerin iyiliklerinden bahsetmek, ancak diter askerlerin eksikliklerinden
ARAP DiLi VE EDEBIYATININ GELI$MESINDE TURKLER
. 177
bahsetmekle miimkiin olacaksa; bana giire, hepsinden bahsetmeyi brakmak daha dofiru oe bu kitafu yazmaktan aazgegmek daha iyi olur'ftn). el-Chhtz'rn boyle hacimli bir eser yazmaktan maksadr tesbit edebildi$imiz kadarr ile krsaca; Tiirkleri hildfet ordusunun en gtiqlti askerleri krlmak, onlan btittin giicti ile desteklemek, hilAfet camiasr, timerA ve vtizerA, devlet ileri gelenleri arasrnda Tiirklerin aleyhine sertlegen havayr yumugatmak, mtisltiman Ba$dad halkrna, onlann hizmetlerine ihtiyag oldu$unu bildirmek, dolayrsryla Ba$dad halkrnr onlarrn varhsrnr kabul etmeye, onlarla birlikte ve bang iginde yagamaya ikna ehnekti.
Ama o, di$er taraftan bciyle bir eser yazmakl4 gi.iphesiz Ttirkleie kargr sevgi ve muhabbetini ortaya koydu$u gibi, boylece AbbAsilerin gtighi halifesi, g6nlt, Ttirklrik ategi ile yanan el-Mutastm'a yaklagmrg olacak, onun yamndaki geref ve itibarr ytikselecek, hilAfet gevreleri ve ordudaki Ttirk efendilerinin kalbini kazanacak ve briylece onlarrn belki de ytiksek iltifat ihsan ve tevecctihlerine nAil olacaktr.
Burada kargrmrza gok onemli bir soru grkmaktadrr: $dyle ki; el-Chhtz, bu eserini tamamladrktan sonra, elMu'tastm'a onun gahsrnda islAm ve insanhsrn mtigterek medeniyetine surunug mudur? Bu soruya btiyiik Arab Edibi ve Ti.irk dostu el-C6htz, ne yazrk ki "Haytr!" cevabrm vermig ve sebeblerini izahy etmenin gok uzun olduSunu soyleyerek fazlabir gey yazmaktan gekinmi9tir(tzg). Hatta el-Chhrz daha t72
el-Cilhrz, Fezll, rr el-CAhtz,Fezfil,
Harun, Harun,
A.M. I , s. 36, A.M. l, s. 36,
$egen, R., s. ,14. $egen, R., s. zl4.
178 . ZEKER1YA KTTAPqI
da ileri gitmig bu eserini tozlu raflara kaldrrm{ ve onu unufurcasrna, uzun zaman higbir mesele yapmam$ ve belki de eserin mtisvedde sayfalarr kaybolup gitmigtirlTa.
qfinkri gartlar stiratle el-CAhz'm aleyhine geligmigtir. Bagta Tiirk asrlh devlet, adamr ibrahim b. et-Abbas ve elMu'tasrm'rn biiyiik vezfti Muhammed b. Abilii'l-Melik ezZeyyat (61. 847) gibi devletin rist kademelerinde g
